 Προσδιορισμός της έννοιας

Ρατσισμός (από τη λέξη ράτσα = φυλή) είναι η κοινωνική ή πολιτική πρακτική διακρίσεων που
βασίζεται στο δόγμα της ανωτερότητας μιας φυλής, εθνικής ή κοινωνικής ομάδας, τα μέλη της
οποίας έχουν την αντίληψη ότι οφείλουν να περιφρουρήσουν την αμιγή σύσταση, την
«καθαρότητα» της και να κυριαρχήσουν έναντι των υπόλοιπων φυλετικών, εθνικών, κοινωνικών
κ.λπ. ομάδων, που τις θεωρούν κατώτερες. Ο ρατσισμός, λοιπόν, είναι ουσιαστικά μια θεωρία και
πρακτική που κατηγοριοποιεί τους ανθρώπους σε «ανώτερους» και «κατώτερους» με βάση τα
υποτιθέμενα «καλά» ή «κακά» γονίδια τους.
Από την αντίληψη του ρατσισμού πηγάζουν στάσεις και συμπεριφορές απαξιωτικές και ενίοτε
επιθετικές απέναντι στις θεωρητικά μειονεκτούσες ομάδες ανθρώπων. Αυτό αντανακλάται σε βαθιά
ριζωμένες προκαταλήψεις και στερεότυπα που διαιωνίζουν ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές και
πολιτισμικές ανισότητες.

 Μορφές και εκφάνσεις του ρατσισμού

Ο ρατσισμός μπορεί να εκλάβει διάφορες μορφές όπως:
- ο φυλετικός (ή βιολογικός) ρατσισμός, που βασίζεται στο διαχωρισμό των ανθρώπων βάσει
των φυλετικών χαρακτηριστικών τους. Ενδεικτικά ιστορικά παραδείγματα του αποτελούν ο
αντισημιτισμός που διακατείχε τη ναζιστική Γερμανία, οι διακρίσεις εις βάρος των
Αφροαμερικανών και των Ινδιάνων στις Η ΠΑ, το καθεστώς του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική κ.ά.
- ο πολιτισμικός ρατσισμός, που βασίζεται στην αντίληψη της ανωτερότητας των προηγμένων
δυτικών κοινωνιών έναντι της κατωτερότητας των υποανάπτυκτων λαών του λεγόμενου Τρίτου
Κόσμου.
- ο εθνικός ρατσισμός, που βασίζεται στην αντίληψη ότι ένα έθνος είναι ανώτερο από τα άλλα.
- ο κοινωνικός ρατσισμός, που εκφράζεται με διακρίσεις βάσει της κοινωνικής τάξης, της
οικονομικής κατάστασης, της καταγωγής, του τόπου διαμονής, του φύλου, του επαγγέλματος, της
σωματικής κατάστασης, της σεξουαλικής προτίμησης κ.λπ. (π.χ. διακρίσεις εις βάρος
μεταναστών, ατόμων με ειδικές ανάγκες, πρώην φυλακισμένων, γυναικών, ομοφυλόφιλων,
φορέων του AIDS, ηλικιωμένων, ανέργων, ναρκομανών κ.λπ.).
- ο θρησκευτικός ρατσισμός, που βασίζεται στην αντίληψη ότι μια θρησκεία είναι η μόνη
αληθινή και πρέπει να επικρατήσει έναντι των υπολοίπων. Ενδεικτικά παραδείγματα αποτελούν
τα μαρτύρια στα οποία υπέβαλλαν οι ειδωλολάτρες τους χριστιανούς, αλλά και η μισαλλοδοξία
των χριστιανών εναντίον αλλόπιστων και αιρετικών, οι ιεροί πόλεμοι για την εξάπλωση του Ισλάμ
κ.ά.

• Χαρακτηριστικές εκφάνσεις ρατσιστικής συμπεριφοράς είναι:

- η γενοκτονία (συστηματική και ολοκληρωτική εξόντωση φυλής ή έθνους) και οι επιχειρήσεις
εθνικής εκκαθάρισης, όταν δηλαδή υποχρεώνονται τα μέλη της θεωρούμενης κατώτερης ομάδας
να μετακινηθούν από τις εστίες τους για να επιτευχθεί η εθνική καθαρότητα του πληθυσμού μιας
περιοχής.
- ο χλευασμός των «κατώτερων» ομάδων ανθρώπων.
- η άσκηση φυσικής ή ψυχολογικής βίας εναντίον των μελών τους και ο εκφοβισμός τους.
- η καταστροφή περιουσιακών τους στοιχείων.
- ο αποκλεισμός τους από τομείς της κοινωνικής ζωής.
- η ύπαρξη ανισοτήτων και διακρίσεων στην εκπαίδευση, στη δικαιοσύνη, στην υγεία κ.λπ.

 Τα αίτια του ρατσισμού

Αίτια του ρατσισμού θεωρούνται:
• η έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας και η πνευματική ένδεια. Από τη στιγμή που τα άτομα δε
διδάσκονται την αξία της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ειρήνης, του σεβασμού είναι εύκολο να
παρασυρθούν από ρατσιστικές αντιλήψεις. Παράλληλα, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο
περιορίζει τους ορίζοντες των ανθρώπων και αδρανοποιεί τη σκέψη τους, με αποτέλεσμα να
χειραγωγούνται εύκολα και να υιοθετούν άκριτα κάθε είδους στερεότυπα.
• η κρίση των αξιών. Η ανηθικότητα, ο ανταγωνισμός, η γενικότερη αμφισβήτηση των
ανθρωπιστικών ιδανικών καλλιεργούν το μίσος στις ψυχές των ανθρώπων που διαβρώνει τις
μεταξύ τους σχέσεις και πυροδοτεί ανεξέλεγκτες αντιδράσεις και διαμάχες.
• τα συμπλέγματα ανωτερότητας ή κατωτερότητας που φέρουν τα άτομα ή και ολόκληροι
λαοί. Η ανωτερότητα δημιουργεί την αίσθηση της υπεροχής και την επιθυμία της κυριαρχίας
έναντι των άλλων, ενώ τα συμπλέγματα κατωτερότητας καλλιεργούν το φθόνο και το μίσος.
• τα οικονομικά συμφέροντα. Για παράδειγμα, ο φυλετικός ρατσισμός κατά των μαύρων είναι
ένα ιδεολόγημα που δημιουργήθηκε για να δικαιολογήσει την εκμετάλλευση των λαών της
Αφρικής από τους λευκούς.
• οι κάθε είδους πολιτικές σκοπιμότητες, όπως οι επεκτατικές βλέψεις μιας χώρας σε βάρος
άλλης ή η έντεχνη μετάθεση των ευθυνών για την ύπαρξη σοβαρών οικονομικών και κοινωνικών
προβλημάτων σε συγκεκριμένες ομάδες. Για παράδειγμα, οι μετανάστες κατηγορούνται συνήθως
σε μια χώρα για την όξυνση της ανεργίας ή την έξαρση της βίας, ενώ αποκρύπτεται η
ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να δώσει λύσεις, με συνέπεια να προκαλείται ξενοφοβική
υστερία.
• ο φανατισμός, θρησκευτικός ή εθνικός, που υποκινείται επίσης από ποικίλες σκοπιμότητες,
οικονομικές ή πολιτικές, καθώς και τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που προβάλλουν και
επιβάλλουν οι ποικίλοι φορείς αγωγής και κοινωνικοποίησης (οικογένεια, σχολείο, ΜΜΕ), με
συνέπεια το φόβο και την αντίδραση στη διαφορετικότητα των άλλων.
• τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος (π.χ. το μίσος μεταξύ λαών που στηρίζεται στη
μακραίωνη διαμάχη τους ή το μίσος που τρέφει κάποιος εναντίον ατόμων άλλης εθνικότητας ή
φυλής, καθώς κάποιο από αυτά τον έβλαψε).
  Οι επιπτώσεις του ρατσισμού
Η επικράτηση του ρατσισμού έχει δυσμενέστατες συνέπειες για το σύνολο της κοινωνίας, καθώς
επιφέρει:
• την καταπάτηση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην
εκπαίδευση, στην υγεία, στην ιδιοκτησία, στην ισότιμη αντιμετώπιση, στην εργασία κ.λπ., γεγονός
που αποτελεί πλήγμα για τη δημοκρατία.
• την ηθική κατάπτωση λόγω της κατάργησης ανθρωπιστικών αξιών, όπως η αγάπη, η
αλληλεγγύη, ο αλληλοσεβασμός κ.λπ.
• τη διαιώνιση κοινωνικών αδικιών (εκμετάλλευση των αδυνάτων, αποκλεισμός από αγαθά,
οικονομική εξαθλίωση, προσβολή ανθρώπινης αξιοπρέπειας κ.λπ.) και την περιθωριοποίηση των
θυμάτων του ρατσισμού.
• την εκδήλωση φαινομένων κοινωνικής παθογένειας (βία, εγκληματικότητα, ναρκωτικά κ.λπ.),
που διαταράσσουν την κοινωνική συνοχή και γαλήνη.
• την ψυχολογική κατάρρευση των θυμάτων του ρατσισμού, που διακατέχονται από φόβο,
άγχος, ανασφάλεια, απαισιοδοξία.
• την παρεμπόδιση της οικονομικής ανάπτυξης, λόγω της εκμετάλλευσης των αδυνάτων από
τους ισχυρούς και του αποκλεισμού ατόμων ή ομάδων από δραστηριότητες στις οποίες η
συνεισφορά τους είναι πολύτιμη.
• την πνευματική στασιμότητα, λόγω της προσήλωσης σε στερεότυπα και προκαταλήψεις, του
δογματικού τρόπου σκέψης, της κοινωνικής απομόνωσης ατόμων και ομάδων, της έλλειψης
διαλόγου.
• την ανάσχεση της πολιτιστικής προόδου, καθώς οι λαοί-θύματα του ρατσισμού στερούνται
την ευκαιρία να αναπτύξουν πολιτισμό, ενώ και οι άλλοι λαοί που αντιμετωπίζουν ρατσιστικά
κάποιες εθνότητες δεν αντλούν από αυτές πολιτιστικά στοιχεία, με αποτέλεσμα να μην
εμπλουτίζεται και να μην προάγεται και η δική τους πολιτισμική δημιουργία.
• την υπονόμευση της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών, που λόγω του ρατσισμού συχνά
οδηγούνται σε πολεμικές συγκρούσεις.

 Προτάσεις για την αντιμετώπιση του ρατσισμού

Προκειμένου να περιοριστεί η έκταση των ρατσιστικών φαινομένων είναι απαραίτητο:
• η πολιτεία:
-να κατοχυρώνει θεσμικά και να προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα με βάση την αρχή της
ισότητας όλων των πολιτών.
-να συνεργάζεται με διεθνείς οργανισμούς (ΟΗΕ, UNICEF κ.λπ.) σε προσπάθειες για την
ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και την καταπολέμηση των ρατσιστικών τάσεων.
- να μεριμνά για την ενίσχυση του κράτους πρόνοιας και κοινωνικής αλληλεγγύης.
- να καταδικάζει όχι μόνο θεωρητικά αλλά και πρακτικά (με επιβολή κυρώσεων) κράτη και
κοινωνίες που υιοθετούν ρατσιστικές πρακτικές.
 • τα ΜΜΕ:
- να προβάλλουν ειδικές εκπομπές με αντιρατσιστικό περιεχόμενο προκειμένου να συμβάλλουν
στην ευαισθητοποίηση του κοινού.
-να παρέχουν αντικειμενική και ολόπλευρη ενημέρωση προβάλλοντας και υπερασπιζόμενα τις
ιδιαιτερότητες ατόμων και λαών και το δικαίωμα τους στη διαφορετικότητα.
- να προβαίνουν σε ποιοτικό έλεγχο των διαφόρων εκπομπών προκειμένου να μην
αναπαράγονται ρατσιστικά στερεότυπα και προκαταλήψεις.
• η πνευματική ηγεσία:
- να συμμετέχει σε δημόσιες συζητήσεις σχετικά με το φαινόμενο του ρατσισμού και να
συμπαραστέκεται έμπρακτα στα θύματα του ρατσισμού οργανώνοντας κινητοποιήσεις,
καταγγέλλοντας δημόσια ρατσιστικές πρακτικές, τηρώντας ανθρωπιστική στάση.
- να διερευνά την έκταση του φαινομένου και να προβαίνει συνεχώς και με επιμονή σε σχετικές
δημοσιεύσεις με σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού.
• το σχολείο:
- να παρέχει γενική και ανθρωπιστική παιδεία και οι λειτουργοί του να εργάζονται με στόχο τον
προσανατολισμό των νέων προς τα υψηλά ανθρωπιστικά ιδεώδη της ισότητας των ανθρώπων,
της συναδέλφωσης των λαών και της ουσιαστικής δημοκρατίας.
- να διοργανώνει εκδηλώσεις με θέμα τη γνωριμία των μαθητών με το διαφορετικό (ήθη και
έθιμα άλλων λαών, διαφορετικούς τρόπους ζωής κ.λπ.) και την υγιή αντιμετώπιση των
προσφύγων, των μεταναστών, των ατόμων με ειδικές ανάγκες κ.ά.
• η οικογένεια:
- να μεταγγίζει στα παιδιά υψηλές ηθικές αξίες και να τους καλλιεργεί το σεβασμό στη
διαφορετικότητα.
- να φροντίζει για τη μύηση των παιδιών στην ιδέα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών.
- οι γονείς και οι στενοί συγγενείς, αφού φροντίσουν ώστε οι ίδιοι να απαλλαγούν από
στερεότυπα και προκαταλήψεις, να επιδεικνύουν υπεύθυνη ανθρωπιστική συμπεριφορά και
κοινωνική συνείδηση, δίνοντας έτσι το παράδειγμα στα παιδιά τους.
• κάθε άτομο ξεχωριστά:
- να συνειδητοποιήσει τις διαστάσεις που έχει εκλάβει το πρόβλημα του ρατσισμού στην εποχή
μας και αφενός να επιδεικνύει το ίδιο ευαισθησία, κοινωνική συνείδηση, αλληλεγγύη,
ανεκτικότητα και σεβασμό στο διαφορετικό και αφετέρου να ευαισθητοποιεί τους συνανθρώπους
του σχετικά με το πρόβλημα.
- να διακατέχεται από αγωνιστικό πνεύμα και να συμμετέχει ενεργά σε προγράμματα ή
εκδηλώσεις για την καταπολέμηση του ρατσισμού έχοντας υπόψη του πως πρόκειται για ένα
σοβαρότατο πρόβλημα που μας αφορά όλους.