Iστορία

Δικαίου
Διδάσκουσα:
Καλλιόπη Κ.
Παπακωνσταντίνου
Επίκ. Καθηγήτρια
ΑΠΘ
Eρώτημα 1ο: γιατί ιστορία;

• Αυτό που είμαστε

περιλαμβάνει και την
ιστορία μας.
• Ό,τι συνέβη πριν από
εμάς έχει συμβάλει στη
διαμόρφωση του
σήμερα.
 H σημασία των
γεγονότων
• Ειδικότερα στην ιστορία δικαίου
αναζητούμε τη σημασία των
γεγονότων.
• Όχι απλώς τι έγινε, αλλά για ποιον
λόγο έγινε, τι επίδραση είχε στην
κοινωνία της εποχής και πόσο
επηρέασε και τις εξελίξεις που
ακολούθησαν.
• Για παράδειγμα, η κοπή
νομίσματος σηματοδότησε το
πέρασμα από την ανταλλακτική
στην εγχρήματη οικονομία. Τι
συνέπειες είχε το γεγονός αυτό
στην οικονομία, την κοινωνία, την
πολιτική.
Ποιες πράξεις ή καταστάσεις, ποιες
ανάγκες, ατομικές ή συλλογικές
διαμόρφωσαν τις σχέσεις μεταξύ
των ανθρώπων μιας κοινωνίας και
υπήρξαν τόσο σημαντικές που
επαναλαμβάνονταν για μακρό
χρονικό διάστημα με ομοιόμορφο
τρόπο, και κατέληξαν τελικά να
τυποποιηθούν, να ρυθμιστούν με
κανόνες δικαίου και να γίνουν
θεσμοί; για παράδειγμα, ο γάμος,
οι οικογενειακές σχέσεις, η
ασφάλεια των συναλλαγών κτλ.
 Ratio legis
• Στην ιστορία δικαίου αναζητούμε
την αιτία των πραγμάτων, την
πρώτη αρχή, το λόγο για τον οποίο
δημιουργήθηκε κάτι, την κοινωνική
ανάγκη που οδήγησε στη
διαμόρφωση ενός θεσμού, την
πολιτική επιλογή που οδήγησε στην
ψήφιση ενός νόμου, τη ratio legis.
• Ποια νομικά προβλήματα ανέκυψαν
στο παρελθόν; Ποιες νομικές λύσεις
προτάθηκαν; Θα μπορούσαν να μας
χρησιμέψουν σήμερα; Σε ό,τι
αφορά, για παράδειγμα, την
απονομή της δικαιοσύνης; Τη
σύνδεση δικαίου και πολιτικής; Τις
γεωπολιτικές σχέσεις; Θα μπορούσε
η προσέγγιση νομικών λύσεων που
δόθηκαν στο παρελθόν να μας
χρησιμέψει και σήμερα;
• Ερώτημα 2ο: σε τι μας
χρησιμεύει να αναζητούμε τη
σημασία των παρελθόντων
γεγονότων και θεσμών;
 διότι..
• έτσι, κατανοούμε
καλύτερα θεσμούς
που μπορεί να
ισχύουν μέχρι και
σήμερα.
Φτάνουμε στη ρίζα
τους, στην πρώτη
αρχή.
• Σε τι μας
χρειάζεται αυτό;
Κατ’αρχάς,
κατανοούμε και
συνειδητοποιούμε
για ποιο λόγο
πρέπει να
εφαρμόζουμε τους
νόμους, τους
κανόνες δικαίου.
• Η επιβολή των νόμων δεν είναι
(δεν πρέπει να είναι) αυθαίρετη.
Πρέπει να υπακούμε στο νόμο,
ακόμη κι αν τον θεωρούμε άδικο
(dura lex sed lex);
• Tο επιχείρημα ‘αν δεν
εφαρμόσεις ένα νόμο, θα σου
επιβληθεί τιμωρία’, αρκεί για να
δικαιολογήσει μέσα μας την
υπακοή σε έναν νόμο;
 421 π.Χ., στην κατοικία του
Πολέμαρχου, στον Πειραιά

• Ο Σωκράτης και άλλοι εξέχοντες

Αθηναίοι συζητούν για τη
σημασία της δικαιοσύνης.
Εξετάζουν κατά πόσο είναι πιο
ευτυχισμένος ένας δίκαιος
άνθρωπος από έναν άδικο.

• Πλάτωνος Πολιτεία
359 d
• Το σκηνικό του διαλόγου
τοποθετείται στην κατοικία του
Πολέμαρχου στον Πειραιά.

• Πώς ορίζεται η δικαιοσύνη;

• Ο γηραιός Κέφαλος ορίζει τη
δικαιοσύνη ως τιμιότητα στις
συναλλαγές και συνέπεια στην
απόδοση των χρεών. Ο γιος του,
Πολέμαρχος, θεωρεί δικαιοσύνη
την απόδοση του καλού στους
φίλους και του κακού στους
εχθρούς. Ο Θρασύμαχος κάνει
λόγο για το δίκαιο του
ισχυρότερου. Ο Γλαύκων φέρνει
ως παράδειγμα το μύθο για το
δαχτυλίδι του Γύγη.
«[..] δύναμη που δόθηκε
κάποτε στον Γύγη, πρόγονο
του Λυδού.
Ήταν, λοιπόν, αυτός βοσκός
που υπηρετούσε υπό τον
τότε άρχοντα της Λυδίας,
όταν μετά από
κατακλυσμιαία βροχή και
σεισμό ράγισε ένα μέρος
της γης στον τόπο που
έβοσκε τα πρόβατά του,
και δημιουργήθηκε ένα
χάσμα..
 …αφού το είδε, απόρησε και
κατέβηκε κάτω, όπου εκτός των
άλλων θαυμαστών που
αναφέρονται στους μύθους,
είδε και ένα χάλκινο κοίλο
άλογο, που είχε παράθυρα, από
τα οποία έσκυψε και είδε μέσα
κάποιον νεκρό, που καθώς
φαινόταν, δεν ήταν μικρότερος
στο ύψος από έναν άνθρωπο,
και αυτός δεν φορούσε τίποτε
άλλο, μόνο ένα χρυσό δαχτυλίδι
στο χέρι, που το πήρε
και
βγήκε έξω.
 ..Όταν λοιπόν έγινε η
συνηθισμένη συγκέντρωση των
βοσκών για να υποβάλλουν στον
βασιλιά τη μηνιαία αναφορά
σχετικά με την κατάσταση των
κοπαδιών, έφθασε κι εκείνος,
φορώντας το δαχτυλίδι..
 .. ενώ καθόταν, λοιπόν, με
τους άλλους, έτυχε να
στριφογυρίσει την πέτρα του
δαχτυλιδιού στο εσωτερικό
της παλάμης του, προς τον
εαυτό του, και μόλις έγινε
αυτό, ο ίδιος έγινε αόρατος σε
αυτούς που κάθονταν κοντά
του, κι εκείνοι συζητούσαν σα
να είχε φύγει. Και απορούσε
με αυτό και αγγίζοντας το
δαχτυλίδι έστρεψε την πέτρα
προς τα έξω, και μόλις το
έκανε έγινε ορατός.
 ..Και αφού το κατάλαβε
αυτό, δοκίμαζε το δαχτυλίδι
αν είχε πραγματικά τέτοια
δύναμη, και διαπίστωσε πως
αυτό συνέβαινε έτσι, όταν
έστρεφε την πέτρα προς τα
μέσα, γινόταν αόρατος, ενώ
όταν την έστρεφε
προς
τα έξω,
γινόταν
ορατός.
 ..Συνειδητοποιώντας το,
αμέσως κανόνισε να γίνει
ένας από τους
αγγελιαφόρους που θα
πήγαιναν στο βασιλιά.
…Αφού έφτασε στο παλάτι,
συνευρέθηκε με τη γυναίκα
του βασιλιά, μαζί με εκείνη
επιτέθηκε σε αυτόν, τον
σκότωσε και πήρε έτσι την
εξουσία.
Αν λοιπόν μπορούσαν να βρεθούν δυο
τέτοια δαχτυλίδια, και φορούσε το ένα
ο δίκαιος και το άλλο ο άδικος, κανείς
δε θα μπορούσε να αναδειχτεί, μου
φαίνεται, τόσο αδαμάντινος
χαρακτήρας, που θα μπορούσε να
εμμένει στη δικαιοσύνη και να
κατορθώσει να μείνει μακριά από τα
ξένα πράγματα και να μην τ’αγγίξει, αν
θα μπορούσε να πάρει άφοβα και από
την αγορά ό,τι ήθελε και εισβάλλοντας
στα σπίτια να συνευρίσκεται με όποιον
ήθελε και να σκοτώνει και από τη
φυλακή να βγάζει όποιους ήθελε και
ως προς τ’άλλα γενικά να ενεργεί σα να
είναι θεός ανάμεσα στους
ανθρώπους».

(απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

Έτσι ο Γλαύκων, με βάση το
μύθο του Γύγη υποστηρίζει ότι
η δικαιοσύνη αποτελεί απλά
μια κοινωνική σύμβαση, καθώς
και ο δίκαιος και ο άδικος
άνθρωπος θα παρέβαιναν το
νόμο, αν ήξεραν πως δεν θα
τιμωρηθούν.
 Ερώτημα:

Ο άνθρωπος είναι από τη

φύση του δίκαιος ή
άδικος;
Κατά τον Γλαύκωνα, ο άνθρωπος
επιθυμεί από τη φύση του την αδικία
για τα οφέλη που αυτή του
προσφέρει· σε μια κατάσταση
γενικευμένης αδικίας όμως
υφίσταται και ο άδικος άνθρωπος
τη βλάβη από την αδικία των
συνανθρώπων του. Για το λόγο
αυτόν oι άνθρωποι έκαναν έναν
συμβιβασμό, ένα είδος κοινωνικού
συμβολαίου, που ορίζει πως κανείς
δεν θα αδικεί, ούτε θα αδικείται.
Κατά συνέπεια, κατά τον Γλαύκωνα
πάντα, η αδικία αποτελεί στοιχείο
της ανθρώπινης φύσης, ενώ
αντιθέτως η δικαιοσύνη είναι μια
κοινωνική σύμβαση.
Από την παραπάνω παραδοχή
του συμβατικού χαρακτήρα
της δικαιοσύνης απορρέει
αναγκαστικά το συμπέρασμα
του Γλαύκωνα: κανείς δεν
είναι δίκαιος με τη θέλησή
του, επειδή αναγνωρίζει την
αξία της δικαιοσύνης, αλλά
από ανάγκη, γιατί δεν έχει τη
δυνατότητα να αδικεί χωρίς
να αδικείται.

Ο Σωκράτης πάντως
διαφωνεί..
 Για ποιο λόγο υπακούμε τελικά
στους νόμους; Οι άνθρωποι κατά
καιρούς προσπάθησαν με
διάφορους τρόπους να
δικαιολογήσουν την επιβολή του
νόμου. Κάποτε είπαν ότι ο νόμος
είναι προϊόν θεϊκής έμπνευσης και
αποκάλυψης, άλλοτε υπάκουσαν
στο νόμο, διότι ήταν η βούληση
κάποιου μονάρχη. Όταν συμβαίνει
αυτό όμως, δεν υπάρχει χώρος για
κριτική και αναθεώρηση του νόμου.
Ο νόμος στην περίπτωση αυτή είναι
δόγμα – διαταγή και οι άνθρωποι
είναι υποχρεωμένοι να υπακούουν
σε αυτόν, ακόμη και αν τον
θεωρούν άδικο. Dura lex sed lex.
 Όταν όμως ο νόμος είναι
προϊόν συλλογικής
διαβούλευσης και
συναπόφασης στο πλαίσιο
μιας κοινότητας ισότιμων
πολιτών, η δεσμευτικότητά
του νομιμοποιείται ακριβώς
χάρη στη συμφωνία των
πολιτών να ρυθμίσουν
συλλογικά τον κοινωνικό
τους βίο.
 Είναι από τη μια ζήτημα
παιδείας να
συνειδητοποιήσουμε ότι οι
νόμοι υπάρχουν για να
τηρούνται και όχι για να
παραβιάζονται , αλλά από την
άλλη και ζήτημα λειτουργίας και
σεβασμού των δημοκρατικών
θεσμών (βλ. Σωκράτης). Μόνον
όταν ο πολίτης έχει ισότιμη
πρόσβαση στις συνθήκες
διαβούλευσης για την ψήφιση
των νόμων, έχει και δυνατότητα
ελέγχου της άσκησης εξουσίας.
Η ιστορία δικαίου βοηθάει..
Η ιστορία του δικαίου μπορεί να μας
βοηθήσει να δώσουμε τις απαντήσεις.
Ή έστω να θέσουμε τους
προβληματισμούς.
Να αναζητήσουμε τη σημασία των
θεσμών, να τους αναλύσουμε, να
μάθουμε πώς λειτουργούσαν, αλλά
και να εντοπίσουμε τη συνεισφορά
τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Ήταν
ωφέλιμοι; ποια προβλήματα
προέκυψαν στην εφαρμογή τους;
Ποιες νομικές λύσεις δόθηκαν κατά
καιρούς; Αυτό θα μας βοηθήσει να
καλλιεργήσουμε κριτική σκέψη και
στάση απέναντι και στους σύγχρονους
θεσμούς. Θα μας βοηθήσει να
καταλάβουμε την ύπαρξή μας, να
βρούμε το στίγμα μας μέσα στο
σύγχρονο κόσμο.
 «Η παθητική σχέση με το
παρελθόν δεν είναι η μόνη
δυνατή» (Καστοριάδης).

Δεν πρέπει να θεωρούμε την

ιστορία ξεκομμένη από τη
σύγχρονη πραγματικότητα. Δεν
πρόκειται για απολίθωμα.
Αντιθέτως, μας δίνει έμπνευση,
μας βοηθάει να αναλύσουμε
πληρέστερα, να ερμηνεύσουμε
αλλά και να σταθούμε κριτικά
απέναντι σε όσα συμβαίνουν
γύρω μας σήμερα.
 παράδειγμα
• μεταναστευτικές ροές. Για σκεφτείτε πόσες
φορές στο παρελθόν. Από την αρχαιότητα:
ελληνικός αποικισμός ήδη από τον 11ο
αιώνα, προς τα παράλια της Μικράς Ασίας,
τον Εύξεινο Πόντο, την Ιταλία στα δυτικά. Η
πενία του εδάφους. Αναζήτηση
πλουτοπαραγωγικών πηγών. Αλλά και
αργότερα, οι μεγάλες μετακινήσεις
πληθυσμών τον 5ο αιώνα μ.Χ. στην
ευρώπη. Βαρβαρικά φύλα που διαπερνούν
τα σύνορα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
και οδηγούν εντέλει στην πτώση του
δυτικού ρωμαϊκού κράτους. Αργότερα,
αποικιοκρατία. Στη νεώτερη εποχή,
διωγμοί πληθυσμών μετά τους
παγκοσμίους πολέμους. Οικονομική
μετανάστευση κτλ.
• Αν κατανοούσαμε τις αιτίες που οδηγούν
τους ανθρώπους σε μετανάστευση, θα
μπορούσαμε ίσως αν όχι να τις
εξαλείψουμε, ίσως να τις περιορίσουμε. Η
γνώση της ιστορίας μας βοηθάει στην
κατανόηση αυτή.
 Ετυμολογία
• ἱστορία = γνώση, μάθηση
δι’ερωτήσεων ή έρευνας ,διήγηση
γεγονότων.
• ἴστωρ: αυτός που γνωρίζει καλά
και διηγείται αυτά που γνωρίζει
καλά. Και οι γύρω του κάθονται να
τον ακούσουν και να εκτιμήσουν
τη γνώμη του και τα
αποτελέσματα της έρευνάς του.
Σοφός, συνετός, έμπειρος.
Παράγεται από το εἴδω/εἶδον,
αόριστος του ὁράω/ὁρῶ/
• οἶδα (β’ παρακείμενος του εἴδω
με σημασία ενεστώτα): γνωρίζω,
ξέρω - ἔγνων- εἰδήσω - εἰδέναι.
Από εκεί και η εἴδησις, αλλά και η
γνώσις, ο ειδήμων.
• Liddell/Scott
 Η Ασπίδα του Αχιλλέα
Ιλιάς, Ραψωδία Σ’, στ. 497 –
508
• ο Αχιλλέας είχε
δανείσει την
πανοπλία του στο
σύντροφό του, τον
Πάτροκλο. Ο
Πάτροκλος
σκοτώθηκε στη
μάχη από τον
Έκτορα που πήρε
τα όπλα του ως
λάφυρα. Η μητέρα
του Αχιλλέα, η
Θέτις, ζητάει από
το θεό Ήφαιστο να
σφυρηλατήσει μια
καινούρια
πανοπλία για τον
γιο της.
• Ο Ήφαιστος βάζει όλη την τέχνη
του, για να φτιάξει την
καινούργια πανοπλία του
Αχιλλέα.
Ο Όμηρος δίνει
μια λεπτομερή
περιγραφή των
εικόνων που
κοσμούν την
καινούρια
ασπίδα.
Ξεκινώντας
από το κέντρο
της ασπίδας
κινείται προς
τα έξω, από
κύκλο σε
κύκλο, και η
ασπίδα
περιγράφεται
ως εξής:
• Η γη, ο ουρανός και θάλασσα, ο ήλιος,
το φεγγάρι και οι αστερισμοί (484-89)
• "Δύο όμορφες πόλεις γεμάτες από
ανθρώπους": στη μία, ένας γάμος και μια
δίκη λαμβάνουν μέρος (490-508), ενώ η
άλλη, πολιορκείται από δύο στρατούς,
όπου η ασπίδα δείχνει μια ενέδρα και
μια μάχη (509 - 540) .
• Ένα χωράφι που καλλιεργείται (541-
549).
• συγκομιδή (550-560).
• Ένα αμπέλι όπου άνθρωποι μαζεύουν
σταφύλια (561-572).
• Μια «αγέλη κερασφόρων ζώων με ίσια
κέρατα». (573-586).
• Μια εικόνα από μια φάρμα προβάτων
(587-589).
• Μία σκηνή χορού, όπου νέοι άνδρες
και γυναίκες χορεύουν (590-607).
• Το μεγάλο ρεύμα του Ωκεανού (607-
608) περιτριγυρίζει την ασπίδα.
Έτσι ο Ήφαιστος ιστορεί τις χαρές της
ειρήνης και τις συμφορές του πολέμου.
Απεικονίζει γεωργούς που οργώνουν τα
χωράφια τους, θεριστές με τα δρεπάνια,
βάζει αμπέλια φορτωμένα σταφύλια και
ανθρώπους που τα τρυγούν, που βόσκουν
τα κοπάδια τους, βάζει αγόρια και κοπέλες
που χορεύουν με άνθη στα μαλλιά τους. Και
γύρω γύρω ο απέραντος Ωκεανός να
αστράφτει.
Ελπίζει πως αν οι άνθρωποι προσέξουν την
ομορφιά της ασπίδας, δεν θα θέλουν πια να
πολεμούν. Θα θέλουν να χορεύουν και να
τραγουδούν, να οργώνουν τα χωράφια
τους, να τρυγούν τα αμπέλια τους και να
βόσκουν τα κοπάδια τους. Θα θέλουν να
ζουν ειρηνικά. Και είναι αυτή η ασπίδα του
Αχιλλέα το πρώτο, το μοναδικό όπλο που
φτιάχτηκε που δεν προσκαλεί σε πόλεμο
αλλά σε ειρήνη.
 Στίχοι 489 - 508
Δύο κατόπιν έκαμεν ανθρώπων πολιτείες
490 καλές. Στην μίαν γίνονταν του γάμου χαροκόπι·
νυφάδες απ' τα γονικά συνόδευαν στην πόλιν
με τα δαδιά και αλαλαγμός σηκώνετο υμεναίου·
και αγόρια κει στριφογυρνούν εις τον χορόν τεχνίτες,
αυλοί, κιθάρες αντηχούν στην μέσην και οι γυναίκες
495 ολόρθες εις τα πρόθυρα θεωρούσαν κι
εθαυμάζαν.
Κι ήταν λαού συνάθροισις στην αγοράν, που δύο
φιλονικούσαν άνθρωποι για πρόστιμο ενός φόνου.
Ο ένας που όλα επλήρωσεν εκήρυττε στα πλήθη,
ο άλλος οπού τίποτε δεν έλαβε· κι οι δύο
500 εμπρός ηθέλαν στον κριτήν το πράγμα να
τελειώσει.
Του ενός και τ' άλλου με φωνές τα πλήθη επαίρναν
μέρος·
οι κήρυκες τα ησύχαζαν· και μες στον άγιον κύκλον
στα σκαλισμένα μάρμαρα εκάθισαν οι γέροι,
και από τα χέρια λάμβαναν των λιγυρών κηρύκων
505 τα σκήπτρα κι εσηκώνονταν κι εδίκαζε καθένας.
Βαλμένα ήσαν στην μέση τους δυο τάλαντα χρυσάφι
γι' αυτόν που δικαιότερα την κρίσιν του προφέρει.
• Δύο πρόσωπα φιλονικούν για το
αν έγινε εξαγορά της σε βάρος
του δράστη αυτοδικίας.
• ἴστωρ
• Γέροντες -> δε λειτουργούν
συλλογικά, αλλά ο ένας μετά τον
άλλο εκφέρει άποψη και
αναζητείται μεταξύ τους η
ορθότερη.
 Στους ομηρικούς
χρόνους
• Η οικογένεια θύματος
ανθρωποκτονίας είχε
δικαίωμα αυτοδικίας.
• Σταδιακά έγινε
αποδεκτό να
παρέχεται στο δράστη
η δυνατότητα
‘εξαγοράς της σε
βάρος του
αυτοδικίας’ μέσω
καταβολής
χρηματικού ποσού
(‘ποινή’).
• Η παραπομπή μιας διαφοράς σε
έναν τρίτο αμερόληπτο, κοινώς
αποδεκτό κριτή, που θα μπορούσε
να την επιλύσει χωρίς περίπλοκες
διαδικασίες και με τη σχετική
εχεμύθεια, αποτελεί μια διαχρονική
πρακτική, έναν από τους
αρχαιότερους και δημοφιλέστερους
τρόπους επίλυσης διαφορών. Η
συμφωνία των μερών, αλλά και η
πίεση του κοινωνικού ελέγχου που
εν δυνάμει ασκείται από την
ευρύτερη κοινότητα εξαναγκάζει τα
μέρη να αποδεχθούν και να
εκτελέσουν την απόφαση του
αμερόληπτου κριτή.
 3ο ερώτημα: Πώς ξεκίνησε
η ιστορία; Ποια είναι «η
ιστορία της ιστορίας»;
• Αρχικά προφορική παράδοση (από
στόμα σε στόμα) των γεγονότων του
παρελθόντος.
• Τα ομηρικά έπη βασίζονται σε μακρά,
προφορική παράδοση που εκτείνεται
ίσως σε αιώνες, πλασμένη και
συντηρούμενη από αοιδούς,
τραγουδιστές που δεν περιορίζονται
στην επανάληψη, αλλά παρεμβάλλουν
κάθε φορά παραλλαγές και
συμπληρώματα, παραμένοντας σε ένα
σταθερό πλαίσιο και χρησιμοποιώντας
σχετικά σταθερά μέσα.
• Μακρά παράδοση που ξεκινάει περί τα
τέλη της μυκηναϊκής περιόδου (1200
π.Χ.). μέχρι περίπου τον 9ο αιώνα και
ήταν προφορική. Καταγράφηκε ίσως
κατά τον 8ο αιώνα, μάλλον στην
Αθήνα.
• Τα έπη μάλλον περιγράφουν την
εποχή των αοιδών, τους
«σκοτεινούς χρόνους» (11ος –
8ος αι.π.Χ.).
 ἀοιδοί >
ᾄδω>ᾠδή
ήταν οι παλιοί επικοί
ποιητές που τραγουδούσαν
τα έπη τους με τη συνοδεία
κιθάρας (φόρμιγγας).
Ζούσαν στα ανάκτορα των
βασιλιάδων.
Αυτοσχεδίαζαν
προφορικά, πιστεύοντας ότι
τους βοηθούσε η Μούσα να
συνθέσουν τα ποιήματά
τους, και απομνημόνευαν
από τους προηγούμενους
αοιδούς τα κατορθώματα
των ηρώων του λαού τους.
• Ραψωδοί > ράπτω
+ ᾠδή =
συνέρραπταν από
τις ωδές των
αοιδών,
συμπλήρωναν κτλ.
• δεν
αυτοσχεδίαζαν,
αλλά
συναρμολογούσαν
ποιήματα και
κατέληξαν να
απαγγέλλουν
ρυθμικά έτοιμα
γραμμένα έπη,
κρατώντας ένα
ραβδί. Δε ζούσαν
στα ανάκτορα,
αλλά ταξίδευαν
από τόπο σε τόπο.
• Όμηρος ->ένας, δύο ή περισσότεροι
μνημειώδεις συνθέτες που έδωσαν
σε ένα προϋπάρχον επεξεργασμένο
επί αιώνες και προφορικά
παραδεδομένο υλικό μια δομική και
σημασιολογική ενότητα.
• Αυτό έγινε μάλλον το 2ο μισό του
8ου αιώνα στην Αθήνα.
• Ομηρος = ‘παιδαγωγός, δάσκαλος
της Ελλάδας’
• Έμπνευση από τη μούσα.
Μούσες = οι κόρες της
Μνημοσύνης.
• Δίνουν έμπνευση στο
δημιουργό για να κάνει έργα
που θα μείνουν χαραγμένα
στη μνήμη.
Ο Όμηρος
υπενθυμίζει
το ηρωικό
παρελθόν.
Μούσα του
είναι η
Καλλιόπη,
μούσα της
επικής
ποίησης.
Στην ιστορία αναζητούμε την
ιστορική αλήθεια.
Αλήθεια = ἀ+ λήθη, ξορκίζει
τη λήθη.
 Στη συνέχεια, συστηματική
καταγραφή, έρευνα και κριτική
σκέψη του παρελθόντος..
• Ηρόδοτος (484 – 425)
• o πρώτος που
εγκαινίασε την έρευνα
των θεσμών, των
εθίμων, των θεών, των
ηθών, των ιδεών
άλλων λαών και
παρατηρεί συνεχώς:
«αυτό είναι πιο λογικό
από αυτό που κάνουν
οι έλληνες», «από δω
πήραν και οι έλληνες
την τάδε ιδέα» κτλ.
 • Σχετικοποίηση της ίδιας
κουλτούρας. Εμείς έχουμε π.χ.
αυτούς τους θεούς, αυτά τα
έθιμα κτλ, άλλοι λαοί έχουν
άλλα.
• Μούσα του Ηροδότου η
Κλειώ, μούσα της ιστορίας.
 Θουκυδίδης
(455-399 π.Χ.)

αφηγείται με
τεκμηριωμένο
τρόπο τα
γεγονότα του
Πελοποννησια-
κού Πολέμου
(431 - 404 π.Χ.),
μεταξύ της
Αθήνας και της
Σπάρτης.
Ερώτημα 4ο: από ποια στοιχεία και με ποια μέσα
μπορούμε να κατανοήσουμε το παρελθόν;

ad fontes!

Πινακίδες β’ γραμμικής γραφής

 επιγραφές

Η μεγάλη επιγραφή της Γόρτυνας (Κρήτη), η

βασίλισσα των επιγραφών, σε γραφή
βουστροφηδόν. Χαραγμένη σε τμήμα τοίχου ενός
αρχαίου δημόσιου κτιρίου στην Αγορά της αρχαίας
πόλης. Τη ρωμαϊκή εποχή ενσωματώθηκε στο κτίριο
του ωδείου.

Πάπυροι
Πάπυρος =φυτό του Νείλου

Περγαμηνή
 Παλίμψηστος Περγαμηνή> πάλιν
+ψαίω

Δικανικοί λόγοι αττικών ρητόρων

 Kανόνας των δέκα αττικών ρητόρων
• Αντιφών (ca. 480 – 411)
• Ανδοκίδης (440 – μετά το 391)
• Λυσίας (459 – ca. 380)
• Iσοκράτης (436 – 338)
• Ισαίος (420 – 350)
• Δημοσθένης (384 – 322)
• Αισχίνης (390 – ca. 322)
• Λυκούργος (390 – 325)
• Υπερείδης (390 – ca.322)
• Δείναρχος (ca. 360 – 290)

Λεξικογράφοι
• Π.χ. Αρποκρατίων = Ο Βαλέριος Αρποκρατίων υπήρξε ρήτορας, γραμματικός και
σοφιστής που έζησε στην Αλεξάνδρεια, κατά πάσα πιθανότητα το 2ο αιώνα μ.Χ.
Από τα έργα του σώθηκαν μόνο οι Λέξεις των δέκα ρητόρων και αυτό όχι στο
πρωτότυπο, αλλά σε μεταγενέστερη διασκευή. Πρόκειται για ένα ερμηνευτικό
λεξικό των δύσκολων όρων που απαντώνται στους λόγους των δέκα μεγάλων
ρητόρων της κλασικής αρχαιότητας.
• Ησύχιος= υπήρξε γραμματικός από την Αλεξάνδρεια του 5ου ή 6ου αιώνα μ.Χ. και
είναι γνωστός κυρίως από το έργο του Συναγωγή πασῶν λέξεων κατὰ στοιχεῖον, στο
οποίο συμπεριέλαβε κατ’αλφαβητική σειρά όλες τις λέξεις και εκφράσεις που
χρειάζονταν ερμηνεία, δίνοντας έμφαση στις γλώσσες, στους δύσκολους δηλαδή
αρχαιοπρεπείς και διαλεκτικούς τύπους: Ησύχιος, Λεξικόν. Συναγωγή πασῶν λέξεων
κατὰ στοιχεῖον.
• Σούδα = ένα μεγάλο γλωσσικό και εγκυκλοπαιδικό λεξικό του 10ου αιώνα. Μεταξύ
των ερμηνειών για τον τίτλο του είναι και ότι πρόκειται για αρκτικόλεξο: Συναγωγὴ
Ὀνομαστικῆς Ὑλης Δι’ Ἀλφαβήτου (ή Διαφόρων Ἀνδρῶν). Η πιθανότερη μάλλον
ερμηνεία είναι ότι προέρχεται από τη λέξη sudare (<suidis, ελλ. «σουδᾶτον») που
σημαίνει οχυρωματική τάφρο, χαντάκι, όπου εναποτέθηκαν τα λήμματα του από
τους συντάκτες του. Το όνομα Σούδα παλαιότερα είχε θεωρηθεί όνομα συγγραφέα
και το λεξικό ήταν γνωστό ως λεξικό του Σουίδα. Η Σούδα αποτελεί συμπιληματικό
λεξικό που ενσωματώνει λήμματα παλαιότερων λεξικογράφων, μερικοί εκ των
οποίων αναφέρονται στο προοίμιο («..οἱ δὲ συνταξάμενοι τοῦτο ἄνδρες σοφοί»).
• Κ.ά.
 B/ περίοδοι ιστορίας ελληνικού και
ρωμαϊκού δικαίου
• α) Μυκηναϊκή εποχή: 16ος – 12ος αι.π.Χ. (1600 –
1200 π.Χ.)
μυκηναϊκός πολιτισμός: ο πρώτος
ταυτοποιημένος ελληνικός πολιτισμός.

• Ανακτορικός πολιτισμός. Μοναρχία ανατολικού

τύπου. Μονάρχης (ἄναξ) και σημαντική
γραφειοκρατία. Η δικαιοπολιτική λειτουργία της
γραφής είναι εμφανής, διότι επιτρέπει στο
παλάτι να γνωρίζει και να ελέγχει τι του
χρωστάει κάθε οικισμός, τι οφείλει να του
προμηθεύσει. Βλ. πινακίδες Πύλου.
• Άναξ,ανάκτορον,οι υπήκοοι είναι ακτήμονες που
καλλιεργούν τη γη έναντι προστασίας.
 Παράγοντες παρακμής μυκηναϊκού
πολιτισμού
• Η κατάλυση του κράτους Χετταίων στην Ανατολή
και οι συνεχείς επιθέσεις από τους «λαούς της
θάλασσας» στην Κύπρο, στις ανατολικές ακτές
της Μεσογείου και στην Αίγυπτο είχαν ως
αποτέλεσμα την παρεμπόδιση του εμπορίου
στην ανατολική Μεσόγειο και κατ’επέκταση την
οικονομική αποδυνάμωση των Μυκηναίων.
• Πιθανές εσωτερικές διενέξεις, δυναστικές έριδες
και συγκρούσεις μεταξύ των μυκηναϊκών
κέντρων.

11ος – 9ος αι. π.Χ.

• Ανακατατάξεις ελληνικών πληθυσμών στον
ελλαδικό χώρο  μεταναστευτικό ρεύμα προς
την Ανατολή, αλλά και τη Δύση (ίδρυση
αποικιών)
• Κάθοδος Δωριέων από τη βορειοδυτική
Ελλάδα(αμφ.μπορεί και από τις ορεινές περιοχές
της Ελλάδας) εκ νέου μεταναστευτικό ρεύμα
• Πολεμικές επιχειρήσεις Δωριέων στην
Πελοπόννησο με σκοπό την υποταγή των
αχαϊκών – μυκηναϊκών πληθυσμών.
β) Γεωμετρική και αρχαϊκή εποχή: 9ος –
6ος αι.π.Χ.
Σκοτεινοί χρόνοι: 11ος – 8ος
• ομηρική κοινωνία: Υπάρχουν μόνο οι ήρωες, οι άλλοι
είναι απλώς πλήθος που ακολουθεί.

βασιλεύς
• δυναστικός χαρακτήρας
(δυναστεία) κληρονομικό
δικαίωμα Τηλέμαχου, ο
μοναδικός τρόπος να εισέλθει
κάποιος στην οικογένειά του
είναι να νυμφευθεί π.χ. την
Πηνελόπη, σύζυγο του
αγνοούμενου Οδυσσέα.
• Προνόμια βασιλέως: αρχηγός
πολεμιστής, οδηγεί τους
συντρόφους στη μάχη,
προαφαιρεί τα καλύτερα
λάφυρα, εκμεταλλεύεται προς
όφελός του τις κοινές γαίες (που
πάντως ανήκουν σε ευγενείς,
μεγαλογαιοκτήμονες).
 βασιλεύς
• υπέρτατος κριτής, ανώτατος δικαστής
(βασιλεύς θεμιστοπόλος). Γραπτός νόμος
ΔΕΝ υπάρχει. Η θέμις συνίσταται σε δικαστικά
προηγούμενα (θέμιστες) που διασώζουν οι
μνήμονες.
• Ο βασιλεύς λέγει το δίκαιο και με την
ευκαιρία επίλυσης μιας διαφοράς θέτει το
δίκαιο.
• Οι δικαστικές αποφάσεις εκδίδονται από τον
βασιλιά που συμβουλεύεται όμως το
Συμβούλιο των συντρόφων του ευγενών

Μεγάλοι γαιοκτήμονες (εταίροι)

• σύντροφοι του
βασιλέως,
ιδιοκτήτες της γης .
Τιτλοφορούνται και
αυτοί βασιλείς. Οι
γεροντότεροι εξ
αυτών χαίρουν
ιδιαίτερης
εκτίμησης, π.χ.
Νέστωρ.
• Βασιλεύτερος -
βασιλεύτατος
 Πλήθος (ο λαός):

• α) γεωργοί
• β) δημιουργοί (τεχνίτες, σιδηρουργοί, ξυλουργοί)
• γ) θῆτες (οι πιο φτωχοί,ανειδίκευτοι εργάτες,δε
διαθέτουν παρά την ικανότητα να εργάζονται)
-------------------------------------------------------------------
• δ) δούλοι (ανδράποδα) = μη ελεύθεροι
άνθρωποι

οἶκος
• παραγωγική μονάδα,στην οποία ανήκουν
άτομα, όχι μόνο συγγενικά, αλλά και ξένα, και
δούλοι, που συμμετέχουν στην παραγωγή
των αγαθών, προκειμένου να εξασφαλιστεί
αυτάρκεια.
• Ο οίκος επεκτείνεται σε πιστούς –
αριστοκρατική ακολουθία – που είναι
σύντροφοι στη μάχη, περιβάλλουν τον ευγενή
αρχηγό, π.χ. Πάτροκλος δίπλα στον Αχιλλέα.
• Ο αρχηγός του οίκου ασκεί οικιακή δικαστική
εξουσία. Η υλική ύπαρξη ενός ατόμου
εξαρτάται πολύ περισσότερο από το αν
ανήκει σε έναν οίκο ή όχι, παρά από το
ελεύθερο ή μη καθεστώς του.

• Ο οίκος είναι η προϋπόθεση της εξουσίας. Είναι

ο ισχυρός οίκος που καθιστά κάποιον ευγενή.
• Η πολύ σταθερή γαιοκτητική δομή του οίκου
καθιστά αδύνατο σε έναν νεοεισερχόμενο να
αποκτήσει την απαραίτητη εδαφική επικράτεια
και να ανέλθει στο επίπεδο ενός περίοπτου
οίκου. Το σύστημα έχει χαρακτηριστικά κάστας.
• Η αρχικά έγγεια αριστοκρατία (που βασίζεται
δηλαδή στην έγγεια ιδιοκτησία) αποβαίνει
αριστοκρατία αίματος και γίνεται
απροσπέλαστη.
• Στόχος της αριστοκρατίας είναι να μονοπωλήσει
τελικά την εξουσία σε βάρος του βασιλιά.
• Στον Όμηρο
περιγράφεται μια
αριστοκρατική
αντίληψη του
κόσμου. ->
στρατιωτική
αριστοκρατία
• Οι ήρωες βγαίνουν
μπροστά και
μονομαχούν.

Τομή με την οπλιτική μέθοδο

πολέμου
• Η οπλιτική φάλαγγα
χρειαζόταν μεγάλο
αριθμό εκπαιδευμένων
πολεμιστών, που θα
κινούνταν ως ομάδα.
• Οι πολεμιστές πλήρωναν
οι ίδιοι τη στολή και τα
όπλα του οπλίτη, οπότε
σταδιακά αυτή η ‘μεσαία
τάξη’ άρχισε να απαιτεί
και συμμετοχή στην
πολιτική εξουσία,
σπάζοντας το μονοπώλιο
των αριστοκρατών.
Ήδη από τον 11ο αιώνα αποικισμός

8ος αιώνας
• Διαμόρφωση ελληνικού αλφαβήτου (δάνειο από
Φοίνικες)
• Δημιουργία πόλεως (πόλεως – κράτους, όπως
επικράτησε να ονομάζεται με βάση ξένη
βιβλιογραφία)
• Κοπή νομίσματος
 7ος – 6ος αιώνας: ο αιώνας των
μεγάλων νομοθετών
• Αἰσυμνήτης: άρχων,ηγεμών,του ανατίθεται η
διακυβέρνηση της πόλεως, νομιμοποιημένη
εξουσία, αιρετός, ορίζεται από τους πολίτες
(άρα διαφέρει από τον τύραννο)
• ἄρχων διαλλακτής

Ζάλευκος – Επιζεφύριοι Λοκροί (7ος αι.)

Χαρώνδας – Κατάνη Σικελίας (7ος αι.)

Σπάρτη – Λυκούργος (7ος αι.)

Πιττακός – Μυτιλήνη (6ος αιώνας)

Δράκων – Αθήνα (7ος αι.)

 Σόλων – Αθήνα
594 π.Χ.

γ) Κλασική εποχή: 5ος – 4ος αι. π.Χ.

 338 π.Χ. μάχη Χαιρώνειας
• Φίλιππος Β’– μακεδονικό
βασίλειο
• Συνασπισμένοι Αθηναίοι,
Θηβαίοι κ.ά.

• ΝΙΚΗ ΦΙΛΙΠΠΟΥ =>

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ
ΥΣΤΕΡΟΥ 4ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Βασίλειο Μακεδονίας, συνέδριο

Κορίνθου 337 π.Χ.
 323: θάνατος Μ. Αλεξάνδρου
322: Λαμιακός πόλεμος
• σύγκρουση μεταξύ Μακεδόνων και
επαναστατημένων πόλεων της νότιας
Ελλάδας αμέσως μετά τον θάνατο του
Μεγάλου Αλεξάνδρου
• Επικράτηση Αντίπατρου
• Το τέλος της δημοκρατικής Αθήνας
• Εγκαθίσταται μακεδονική
φρουρά στον Πειραιά
 δ) ελληνιστική εποχή: 4ος – 2ος / 1ος
αι.π.Χ., μάχη στην Ιψό (301 π.Χ.)

Ρωμαϊκή εξάπλωση από τον 2ο αιώνα

σταδιακά μέχρι τον 1ο αιώνα σε όλη τη
Μεσόγειο
 146 π.Χ.
καταστροφή Καρχηδόνας και
Κορίνθου (εδώ Καρχηδόνα)

Αρχαία Κόρινθος
 Κλεοπάτρα, η τελευταία ελληνίδα
βασίλισσα της Αιγύπτου και ο Ιούλιος
Καίσαρ (100 -44 π.Χ.)

Ο Οκταβιανός (Αύγουστος) νίκησε την

Κλεοπάτρα και τον Μάρκο Αντώνιο το 31
π.Χ.στη ναυμαχία στο Άκτιο
31 π.Χ.: ναυμαχία στο Άκτιο, η Αίγυπτος γίνεται
provincia romana.
27 π.Χ. ο Οκταβιανός -> Αύγουστος

Άκτιο, μνημείο νίκης Οκταβιανού

 1ος αι. μ.Χ.: η Μεσόγειος mare
nostrum

ε) ρωμαιοκρατία: 2ος αι.π.Χ. – 4ος αι.μ.Χ.

(330 μ.Χ. ίδρυση Κων/πολης)
ή κατά άλλους 565 μ.Χ. θάνατος
Ιουστινιανού
 476 μ.Χ.
• κατάκτηση δυτικού τμήματος ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
από βαρβαρικά φύλα (ούνοι, γότθοι, βησιγότθοι, φράγκοι,
βάνδαλοι). Κατάληψη ρώμης από τον έρουλο οδόακρο,
αρχηγό των βαρβάρων μισθοφόρων των ρωμαίων.
Τελευταίος αυτοκράτορας ρώμης-> Romulus Augustulus.

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία επιβιώνει

στο ανατολικό τμήμα της μέχρι..
• 1204: κατάκτηση από σταυροφόρους
• 1453: κατάκτηση από οθωμανούς
• Από την 3η χιλιετία -> εποχή του χαλκού -
ανάπτυξη σημαντικών πολιτισμών στο χώρο
του Αιγαίου.
• Κυκλαδικός
• Μινωικός
• Βορείου Αιγαίου κ.ά.
 Μυκηναϊκός πολιτισμός
(ca. 1600 - 1200 π.Χ.)
• Ο πρώτος ταυτοποιημένος ελληνικός πολιτισμός
• ανακτορικός πολιτισμός, όπου ο άναξ (βασιλιάς)
ήταν ο ανώτατος άρχων, το ανάκτορό του
βρισκόταν στο κέντρο του οικισμού,
λειτουργούσε ενίοτε και ως οχυρό, ο οικισμός
απλωνόταν γύρω από το ανάκτορο, υπήρχε
γραφειοκρατία που εξυπηρετούσε την καλύτερη
άσκηση της συγκεντρωτικής εξουσίας του
άνακτος και οι κάτοικοι ήταν υπήκοοί του.
 Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την
ανάπτυξη πολιτισμών στον αιγαιακό
χώρο;
• Ο γεωγραφικός χώρος και το κλίμα ευνόησαν
τη μόνιμη εγκατάσταση πληθυσμών στον
Αιγαιακό χώρο και την ανάπτυξη πολιτισμών.
• 1) θάλασσα -> ευνοεί την επικοινωνία, το
εμπόριο, 2) μεγάλοι ορεινοί όγκοι ->
παρέχουν προστασία, 3) από την άλλη
κατακερματισμός και πενία του εδάφους δεν
ευνοούν τη μεγάλη πληθυσμιακή ανάπτυξη
και ωθούν προς μετανάστευση/αποικισμό.
Ηeinrich Schliemann + Σοφία
 Μινωικός πολιτισμός (Κνωσσός,
Φαιστός, Μάλλια)

3 πόλοι εξουσίας
• Υπάρχει βασιλέας, ωστόσο η εξουσία του μετριάζεται
από ένα Συμβούλιο γερόντων (κυβερνητικό
συμβούλιο), αλλά και συνέλευση του λαού που
συγκαλείται από το βασιλέα.
• To ίδιο λίγο –πολύ θα δούμε να συμβαίνει σταδιακά
κατά τη διάρκεια του 8ου αι. και σε πολλές πόλεις –
κράτη που τότε αρχίζουν να διαμορφώνονται. Δηλαδή
η εξουσία διαμοιράζεται σε τρεις πόλους: άρχοντες
που σταδιακά αντικαθιστούν τον βασιλέα, ένα
συμβούλιο – βουλή ευγενών και μια συνέλευση του
λαού.
• Στην Κρήτη υπήρχαν περισσότερα βασίλεια
(χωρίς οχύρωση),υποτελή όμως στο
ισχυρότερο βασίλειο, αυτό της Κνωσού.

• Στα Μάλλια, στη μέση του

ανακτόρου υπάρχει μια
πλατεία, όπου κατά πάσα
πιθανότητα συνερχόταν η
συνέλευση του λαού. Μια
πρόδρομη μορφή της ἀγορᾶς.
• ἀγορά>
ἀγείρω=συγκεντρώνω,
συναθροίζω
• Η αγορά επίσης επικοινωνεί
με έναν χώρο, όπου κατά
πάσα πιθανότητα συνεδρίαζε
ένα κυβερνητικό συμβούλιο.
Κάτι αντίστοιχο με αυτό που
βρίσκουμε κατά την κλασική
εποχή στην Αθήνα, το
Πρυτανείον.
 ἀγορά
• Ο κατεξοχήν δημόσιος
χώρος
• Εκεί οι άνθρωποι
συγκεντρώνονται
• Κάνουν συναλλαγές
• Συζητούν
• Ανταλλάσσουν
προϊόντα,ειδήσεις,
απόψεις..
• Παίρνουν αποφάσεις,
ασκούν πολιτική..

Όμηρος,Οδύσσεια ι, 105 – 115= η έλλειψη

πολιτικής κοινωνίας στους Κύκλωπες
Από ‘κει αποπλεύσαμε με μαραμένη την καρδιά και
φτάσαμε στη χώρα των υπερφίαλων και άνομων
Κυκλώπων, που αφήνονται στη δύναμη των αθάνατων
θεών και ούτε φυτεύουν με τα χέρια τους φυτό στη γη,
ούτε χωράφι οργώνουν, μα όλα άσπαρτα και ανόργωτα
φυτρώνουν, σιτάρια, κριθάρια και κλήματαπου δίνουν
κρασί από μεγάλα σταφύλια καθώς τα φέρνει ο Δίας.
Σ’αυτούς δεν υπάρχουν ούτε λαϊκές συναθροίσεις όπου
παίρνονται αποφάσεις, ούτε δικαστήρια, αλλά κατοικούν
στις ράχες των ψηλών βουνών μέσα σε βαθιές σπηλιές κι
ο καθένας ορίζει τη γυναίκα του και τα παιδιά του, χωρίς
να νοιάζεται για τους άλλους..
 Όμηρος,Οδύσσεια ι, 105 - 115
• ἔνθεν δὲ προτέρω πλέομεν ἀκαχήμενοι ἦτορ:
• Κυκλώπων δ᾽ ἐς γαῖαν ὑπερφιάλων ἀθεμίστων
• ἱκόμεθ᾽, οἵ ῥα θεοῖσι πεποιθότες ἀθανάτοισιν
• οὔτε φυτεύουσιν χερσὶν φυτὸν οὔτ᾽ ἀρόωσιν,
• ἀλλὰ τά γ᾽ ἄσπαρτα καὶ ἀνήροτα πάντα φύονται,
• 110πυροὶ καὶ κριθαὶ ἠδ᾽ ἄμπελοι, αἵ τε φέρουσιν
• οἶνον ἐριστάφυλον, καί σφιν Διὸς ὄμβρος ἀέξει.
• τοῖσιν δ᾽ οὔτ᾽ ἀγοραὶ βουληφόροι οὔτε θέμιστες,
• ἀλλ᾽ οἵ γ᾽ ὑψηλῶν ὀρέων ναίουσι κάρηνα
• ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι, θεμιστεύει δὲ ἕκαστος
• 115παίδων ἠδ᾽ ἀλόχων, οὐδ᾽ ἀλλήλων ἀλέγουσιν

Παράγοντες παρακμής μυκηναϊκού

πολιτισμού
• Η κατάλυση του κράτους Χετταίων στην Ανατολή
και οι συνεχείς επιθέσεις από τους «λαούς της
θάλασσας» στην Κύπρο, στις ανατολικές ακτές
της Μεσογείου και στην Αίγυπτο είχαν ως
αποτέλεσμα την παρεμπόδιση του εμπορίου
στην ανατολική Μεσόγειο και κατ’επέκταση την
οικονομική αποδυνάμωση των Μυκηναίων.
• Πιθανές εσωτερικές διενέξεις, δυναστικές έριδες
και συγκρούσεις μεταξύ των μυκηναϊκών
κέντρων.
 11ος – 8ος αι. π.Χ.
• Ανακατατάξεις ελληνικών πληθυσμών στον
ελλαδικό χώρο  μεταναστευτικό ρεύμα προς
την Ανατολή, αλλά και τη Δύση (ίδρυση
αποικιών)
• Κάθοδος Δωριέων από τη βορειοδυτική
Ελλάδα(αμφ.μπορεί και από τις ορεινές περιοχές
της Ελλάδας) εκ νέου μεταναστευτικό ρεύμα
• Πολεμικές επιχειρήσεις Δωριέων στην
Πελοπόννησο με σκοπό την υποταγή των
αχαϊκών – μυκηναϊκών πληθυσμών.

Αποικισμός
 8ος αιώνας
• Διαμόρφωση ελληνικού αλφαβήτου (δάνειο
από Φοίνικες)
• Δημιουργία πόλεως (πόλεως – κράτους, όπως
επικράτησε να ονομάζεται με βάση ξένη
βιβλιογραφία)
• Κοπή νομίσματος
Τα τρια βασικά χαρακτηριστικά της πόλεως:
• ανεξάρτητη
• αυτόνομη
• αυτάρκης

• Από άποψη πολεοδομίας

αυτό που χαρακτηρίζει την
πόλιν είναι ο σχηματισμός
ενός πολιτικού κέντρου,
γύρω από το οποίο
συγκεντρώνονται οι
οικισμοί.
• Το επίκεντρο της πόλεως
είναι το ἄστυ = ο δημόσιος
χώρος όπου διεξάγονται
όλες οι πολιτικές
δραστηριότητες.
• Στο άστυ βρίσκεται ένας
ανοιχτός χώρος για τη
συνάθροιση των πολιτών, η
ἀγορά. Εκεί βρίσκονται τα
δημόσια κτίρια, δηλ. ιερό
της θεότητας, το
βουλευτήριο, ένα κτίσμα
που στεγάζει τους άρχοντες.
• Ο χώρος πάντως είναι περιορισμένος, όπως περιορισμένος
είναι και ο αριθμός πολιτών, διότι, όπως χαρακτηριστικά
αναφέρει πάλι ο Αριστοτέλης: «Μια πόλη που απαρτίζεται
από πάρα πολλούς πολίτες, είναι μεν αυτάρκης, ως έθνος
όμως, όχι ως πόλις. Διότι δεν είναι δυνατή η ύπαρξη
σ’αυτή πολιτεύματος. Ποιος στρατηγός θα μπορέσει να
διοικήσει τον υπερβολικά πολυάριθμο στρατό; Ή ποιος
κήρυκας θα υπάρξει, αν δεν έχει τη φωνή του Στέντορος;»
• (Στέντωρ = ο πιο μεγαλόφωνος κήρυκας των ελλήνων στον
τρωικό πόλεμο, από όπου και η έκφραση ‘στεντόρεια
φωνή’).

Αριστοτέλης
• Διακρίνει τα πολιτεύματα
ανάλογα με τον αριθμό
των προσώπων που
ασκούν εξουσία (ένας,
ολίγοι ή ο δήμος),
• καθώς επίσης και με βάση
το σκοπό που επιδιώκεται
με την άσκηση της
εξουσίας -> εξυπηρέτηση
του ατομικού ή του
γενικού συμφέροντος;
 Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης την πόλιν;
• Αριστοτέλης Πολιτικά, Α’1252b, 26 επ.
• ..ἡ δ᾽ ἐκ πλειόνων κωμῶν κοινωνία τέλειος πόλις, ἤδη
πάσης ἔχουσα πέρας τῆς αὐταρκείας ὡς ἔπος εἰπεῖν,
γινομένη μὲν τοῦ [30] ζῆν ἕνεκεν, οὖσα δὲ τοῦ εὖ ζῆν. διὸ
πᾶσα πόλις φύσει ἔστιν, εἴπερ καὶ αἱ πρῶται κοινωνίαι.
τέλος γὰρ αὕτη ἐκείνων, ἡ δὲ φύσις τέλος ἐστίν: οἷον γὰρ
ἕκαστόν ἐστι τῆς γενέσεως τελεσθείσης, ταύτην φαμὲν
τὴν φύσιν εἶναι ἑκάστου, ὥσπερ ἀνθρώπου ἵππου οἰκίας.
ἔτι τὸ οὗ ἕνεκα καὶ τὸ τέλος βέλτιστον:
• 1253α] ἡ δ᾽ αὐτάρκεια καὶ τέλος καὶ βέλτιστον. ἐκ τούτων
οὖν φανερὸν ὅτι τῶν φύσει ἡ πόλις ἐστί, καὶ ὅτι ὁ
ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον, καὶ ὁ ἄπολις διὰ φύσιν
καὶ οὐ διὰ τύχην ἤτοι φαῦλός ἐστιν, ἢ κρείττων ἢ
ἄνθρωπος: ὥσπερ [5] καὶ ὁ ὑφ᾽ Ὁμήρου λοιδορηθεὶς
“ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος” .
Μία κοινωνία με περισσότερες κώμες σχηματίζει την
τέλεια πόλη, που έφτασε να γίνει αυτάρκης,
δημιουργήθηκε για να γίνει ευκολότερη η εξασφάλιση
των αναγκαίων και διατηρείται για να ζουν καλύτερα
οι πολίτες. Γι’αυτό κάθε πόλη υπάρχει εκ φύσεως
όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνίες. η πόλη είναι ο
τελικός σκοπός τους η δε φύση είναι τελικός σκοπός,
όπως είναι κάθε τι όταν φτάσει στην τέλεια ανάπτυξή
του, τούτο λέμε ότι είναι η φύση του καθενός, είτε
πρόκειται για άνθρωπο, είτε για άλογο, είτε για
οικογένεια. Η αιτία και ο σκοπός των όντων είναι το
σημαντικότερο αγαθό και η αυτάρκεια είναι και
σκοπός και μέγιστο αγαθό. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι
η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι
φύσει κοινωνικό ον. και ότι ο άπολις εκ φύσεως και όχι
εξαιτίας κάποιου τυχαίου περιστατικού είναι ή φαύλος
ή ανώτερος από τον άνθρωπο. Είναι αυτός που ο
Όμηρος αποκαλεί επιτιμητικά «χωρίς οικογένεια,
χωρίς νόμους, χωρίς εστία».

Όμηρος, Ιλιάς, Ι, 63:

• «ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιός ἐστιν ἐκεῖνος
ὃς πολέμου ἔραται ἐπιδημίου ὀκρυόεντος»

(Νόμον δεν έχει ούτε φυλή, αλλ’ ούτε εστίαν

έχει που τον εμφύλιον πόλεμον, τον άγριον,
αγαπάει).
 • Φράτρα/φρατρία = αδερφότητα, συγγενείς
που κατάγονται από τον ίδιο γενάρχη. Στην
Αθήνα πριν τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη
υπήρχαν 4 φυλές που περιείχαν 3 φρατρίες η
καθεμιά των 30 γενών (γένη = αρχαίες
οικογένειες των ευπατριδών). Ήταν δηλαδή
πολιτική διαίρεση του λαού. Τα μέλη τους
συνδέονταν με κοινές θρησκευτικές τελετές,
έθιμα κτλ.

• Τα πολιτεύματα που επιδιώκουν το κοινό

συμφέρον είναι ‘ὀρθαì πολιτεĩαι’, ενώ εκείνα
που επιδιώκουν το ατομικό συμφέρον
θεωρούνται ‘παρεκβάσεις’.

• Έτσι παρέκβαση της βασιλείας θεωρείται η

τυραννίδα, παρέκβαση της αριστοκρατίας η
ολιγαρχία και παρέκβαση της πολιτείας η
δημοκρατία.
• Υπάρχει εδαφική επικράτεια, υπάρχει
πληθυσμός, αλλά πάνω απ’όλα υπάρχει η
συλλογική βούληση των ατόμων να θέσουν
τον εαυτό τους κάτω από έναν κοινό νόμο.

8ος αιώνας
• Το τοπίο που διαμορφώνεται λοιπόν τον 8ο αιώνα
παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά: οριοθέτηση της
εδαφικής επικράτειας των πόλεων, οικονομική
ανάπτυξη που οδηγεί σε πληθυσμιακή αύξηση. Από τη
μια, πλούτος λόγω του εμπορίου σε περισσότερα
κοινωνικά στρώματα, από την άλλη η γη πλέον και τα
προϊόντα που αυτή παράγει δεν επαρκούν για την
αυτάρκεια της κοινότητας.
• Λόγω της αύξησης του πληθυσμού κατακερματίζονται
και οι ακίνητες περιουσίας που μέσω της
κληρονομικής διαδοχής διανέμονται σε
περισσότερους δικαιούχους.
• Οι ακτήμονες, μικροκαλλιεργητές
που είναι υποχρεωμένοι να
αποδίδουν ένα μέρος της
σοδειάς τους στους
γαιοκτήμονες αντιμετωπίζουν
ολοένα και μεγαλύτερες
δυσκολίες να καλύψουν τις
ανάγκες τους. Αυτό τους οδηγεί
σε επαχθείς δανεισμούς με
εγγύηση την ελευθερία τους
(δανεισμός επί σώμασιν).
• Από την άλλη βέβαια,
αυτοσυνειδητοποιούνται ως
αγροτική τάξη που νιώθει
αδικημένη, έρμαιο
εκμετάλλευσης των ισχυρών.

• Σε ό,τι αφορά την άσκηση της πολιτικής

εξουσίας, σταδιακά έχουμε κατά τον 8ο
αιώνα, όπως είπαμε, μια ήπια μετάβαση από
τη βασιλεία στην αριστοκρατία αρχικά, με την
έννοια του διαμοιρασμού των προνομίων και
των εξουσιών του ενός σε ορισμένα πρόσωπα
– αριστοκράτες.
• Ωστόσο συγκροτούνται και άλλα πολιτειακά
όργανα που οριοθετούν (ελέγχουν και
περιορίζουν) την εξουσία των ισχυρών:
άρχοντες, συμβούλιο (π.χ. στην Αθήνα Άρειος
Πάγος), συνέλευση πολιτών.
• Στην Αθήνα, τον 8ο αιώνα ο βασιλέας μετατρέπεται σε εκλεγμένο,
ισόβιο άρχοντα και αποψιλώνεται από τις ευρύτατες αρμοδιότητές
του, κυρίως τη στρατιωτική που ανατίθεται πλέον στον πολέμαρχο.
Στη συνέχεια αναδεικνύεται και άλλο αρχοντικό αξίωμα, ο
επώνυμος άρχων που έχει ευρύτατες αρμοδιότητες σε ό,τι αφορά
τη διακυβέρνηση, τη διοίκηση των εσωτερικών υποθέσεων της
πόλεως. Στο βασιλέα μένουν πλέον μόνο οι θρησκευτικές
αρμοδιότητες. Η παλαιά βασιλική εξουσία διαμοιράζεται μεταξύ
αιρετών αρχόντων με δεκαετή αρχικά, ενιαύσια στη συνέχεια
(γύρω στο 680), θητεία. Αναδεικνύονται επίσης και οι έξι
θεσμοθέται που επιφορτίζονται με δικαιοδοτικά καθήκοντα.
• Αυτοί λοιπόν είναι στις αρχές του 6ου αιώνα οι 9 άρχοντες στην
αθήνα που αρχικά εκλέγονται μεταξύ των ευγενών και των
πλουσίων:
• Άρχων βασιλεύς, πολέμαρχος, επώνυμος άρχων,
• έξι θεσμοθέται

• Λίγο πολύ αυτά συμβαίνουν σε όλες τις

ελληνικές πόλεις με ελαφρές
διαφοροποιήσεις.
• Π.χ. στη Σπάρτη έχουμε πάντα δύο βασιλείς,
το συμβούλιο των γερόντων με 28 μέλη (+2
τους βασιλείς) και τη συνέλευση του λαού
(Απέλλα).
 • Στην Αθήνα ο Άρειος
Πάγος είναι η εξελιγμένη
μορφή του συμβουλίου
των συντρόφων του
βασιλέα. Ελέγχει τους
άρχοντες, ασκεί
νομοφυλακία και
δικάζει.

• Σε κάθε περίπτωση, στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 7ου αιώνα
το γόητρο και τα προνόμια των αριστοκρατών δεν γίνονται πλέον
ανεκτά. Σε αυτό συντελεί και η καινοτομία της οπλιτικής φάλαγγας
στην πολεμική τακτική: Οι οπλίτες παρατάσσονται ο ένας δίπλα
στον άλλον,με τρόπο που η ασπίδα του ενός να προστατεύει τόσο
τον ίδιο, όσο και το διπλανό του. Γεννιούνται έτσι δεσμοί
αλληλεγγύης και αναπτύσσεται πνεύμα ισότητας μεταξύ των
οπλιτών που γυμνάζονται και πολεμούν μαζί. Ανεξαρτήτως από την
ευγενή ή μη καταγωγή τους, στρατεύονται πλέον όλοι όσοι
μπορούν να εξοικονομήσουν τον οπλισμό τους.
• Όμως,από τη στιγμή που είναι έτοιμοι ανά πάσα στιγμή ακόμη και
τη ζωή τους να θυσιάσουν για την προστασία της πόλεως, έχουν
πλέον την αξίωση να συμμετέχουν και διακυβέρνηση της πόλεως,
στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας σε καιρό ειρήνης. Όλοι μαζί οι
οπλίτες συναθροίζονται για να ακούσουν τις αποφάσεις των
στρατιωτικών αρχηγών και έτσι γίνεται το πρώτο βήμα για τη
μετατροπή της συνέλευσης των στρατευμένων σε συνέλευση των
πολιτών. Το ίδιο θα δούμε να συμβαίνει και στη Ρώμη, μόνο που
εκεί η συνέλευση παρέμεινε στο επίπεδο των στρατευμένων.
• Η διέξοδος στις κοινωνικές συγκρούσεις και
αναταραχές του 7ου αιώνα αναζητείται πρώτα
απ’όλα στον καταναγκασμό του πλεονάζοντος
πληθυσμού σε μετανάστευση. Πρόκειται για
πολιτική επιλογή της κοινότητας, προκειμένου να
εξασφαλίσει τη βιωσιμότητά της, να προβεί σε
πληθυσμιακή μετεγκατάσταση σε μια
προνομιακή τοποθεσία. Πρόκειται για την
αντίδραση των αριστοκρατών εναντίον ενός
πλεονάσματος πληθυσμού που εξαναγκάζεται σε
μετεγκατάσταση, προκειμένου να διαφυλαχθεί
το status quo της κοινότητας.
• Οι δεσμοί με τη μητρόπολη δε διακόπτονται,
ωστόσο η αποικία αποτελεί μία νέα ανεξάρτητη,
αυτόνομη πόλιν.
• Άλλος τρόπος αντιμετώπισης της κρίσης, η
ανάθεση εντολής σε μέλη της κοινότητας
εγνωσμένου κύρους, να τάμουν τις διαφορές
ως αισυμνήται ή νομοθέται ή άρχοντες
διαλλακταί. Με ποιον τρόπο; Με την
ανασύνταξη της κοινοτικής ζωής σε νέες
βάσεις. Με την οργάνωση της άσκησης της
πολιτικής εξουσίας με δικαιότερο τρόπο. Με
τη θέσπιση νόμων!
• Ο 7ος αιώνας ονομάζεται ‘αιώνας των
μεγάλων νομοθετών’.

Ζάλευκος – Επιζεφύριοι Λοκροί (7ος αι.)

Χαρώνδας – Κατάνη Σικελίας (7ος αι.)

Σπάρτη – Λυκούργος (7ος αι.)

Πιττακός – Μυτιλήνη (6ος αιώνας)

Δράκων – Αθήνα (7ος αι.)

 Σόλων – Αθήνα
594 π.Χ.

Νόμος> νέμω, διανέμω

• τον κοινωνικό πλούτο με
δίκαιο τρόπο, σε ίσα μέρη;
 Λυκούργος, Σπάρτη

• Κοινωνικές αναταραχές. Ο Λυκούργος έρχεται να τάμει

τις διαφορές θεσπίζοντας νόμους. Σύμφωνα με μία
παράδοση, τους σπαρτιατικούς νόμους υπαγόρευσε η
ίδια η Πυθία. Ο Λυκούργος κατέγραψε τους χρησμούς
του μαντείου των Δελφών.
• Κατά τον 7ο αιώνα στη Σπάρτη εκπονείται λοιπόν ένα
σύνταγμα, πιθανότατα άγραφο που εγκαθιδρύει τη
‘σπαρτατική εὐνομία’ = ο πολιτικός βίος, οι
οικογενειακές σχέσεις, η κοινωνική διαστρωμάτωση
υπάγονται στο νόμο.
 • Κατά τον Πλούταρχο όταν ο
Λυκούργος επέστρεψε στη
Σπάρτη με το χρησμό από τους
Δελφούς, ήλθε σε συνεννόηση
με τους αρχηγούς των
αριστοκρατικών γενών. Οι 30
αυτοί αρχηγοί βάδισαν ένοπλοι
στην αγορά με σκοπό να
τρομοκρατήσουν τους
αντιπράττοντας.
• Ο συμβολισμός της κίνησης
διπλός: αφενός να ενισχυθούν
πολιτικά οι ευγενείς έναντι της
απόλυτης εξουσίας των
βασιλέων, αφετέρου να
εδραιωθούν θεσμικά έναντι του
απλού λαού.

• Σε αντίθεση λοιπόν με την Αθήνα, όπου η

νομοθετική μεταρρύθμιση του Σόλωνα έγινε
δεκτή συναινετικά από τους Αθηναίους, το
πολίτευμα του Λυκούργου επιβλήθηκε μέσα
από ένοπλη σύγκρουση.
 Πλούταρχος, Λυκούργος 6, 1 επ.
• «οὕτω δὲ περὶ ταύτην ἐσπούδασε τὴν ἀρχὴν ὁ Λυκοῦργος ὥστε μαντείαν
ἐκ Δελφῶν κομίσαι περὶ αὐτῆς, ἣν ῥήτραν καλοῦσιν. ἔχει δὲ οὕτως: ‘Διὸς
Συλλανίου καὶ Ἀθανᾶς Συλλανίας ἱερὸν ἱδρυσάμενον, φυλὰς φυλάξαντα
καὶ ὠβὰς ὠβάξαντα, τριάκοντα γερουσίαν σὺν ἀρχαγέταις καταστήσαντα,
ὥρας ἐξ ὥρας ἀπελλάζειν μεταξὺ Βαβύκας τε καὶ Κνακιῶνος, οὕτως
εἰσφέρειν τε καὶ ἀφίστασθαι δάμῳ δὲ τὰν κυρίαν ἦμεν καὶ ’ [2] κράτος’ ἐν
τούτοις τὸ μὲν φυλὰς φυλάξαι καὶ ὠβὰς ὠβάξαι διελεῖν ἐστι καὶ κατανεῖμαι
τὸ πλῆθος εἰς μερίδας, ὧν τὰς μὲν φυλάς, τὰς δὲ ὠβὰς προσηγόρευκεν.
ἀρχαγέται δὲ οἱ βασιλεῖς λέγονται, τὸ δὲ ἀπελλάζειν ἐκκλησιάζειν: ὅτι τὴν
ἀρχὴν καὶ τὴν αἰτίαν τῆς πολιτείας εἰς τὸν Πύθιον ἀνῆψε. τὴν δὲ Βαβύκαν
Χείμαρρος, καὶ τὸν Κνακιῶνα νῦν Οἰνοῦντα προσαγορεύουσιν: Ἀριστοτέλης
δὲ τὸν μὲν Κνακιῶνα ποταμόν, τὴν δὲ Βαβύκαν γέφυραν. [2] κράτος’ ἐν
τούτοις τὸ μὲν φυλὰς φυλάξαι καὶ ὠβὰς ὠβάξαι διελεῖν ἐστι καὶ κατανεῖμαι
τὸ πλῆθος εἰς μερίδας, ὧν τὰς μὲν φυλάς, τὰς δὲ ὠβὰς προσηγόρευκεν.
ἀρχαγέται δὲ οἱ βασιλεῖς λέγονται, τὸ δὲ ἀπελλάζειν ἐκκλησιάζειν: ὅτι τὴν
ἀρχὴν καὶ τὴν αἰτίαν τῆς πολιτείας εἰς τὸν Πύθιον ἀνῆψε. τὴν δὲ Βαβύκαν
Χείμαρρος, καὶ τὸν Κνακιῶνα νῦν Οἰνοῦντα προσαγορεύουσιν: Ἀριστοτέλης
δὲ τὸν μὲν Κνακιῶνα ποταμόν, τὴν δὲ Βαβύκαν γέφυραν».
 7ος αιώνας, ‘ο αιώνας των μεγάλων
νομοθετών’
Συγκρούσεις αριστοκρατικών γενών που
διεκδικούσαν διατήρηση ή και αύξηση
της πολιτικής επιρροής και ισχύος τους
Νομοθέτες αναλαμβάνουν να
επαναφέρουν την κοινωνική ειρήνη
θεσπίζοντας νόμους.

ΑΘΗΝΑ

632 π.Χ.,
‘κυλώνειον ἄγος’

-Κύλων (ευγενής,
ολυμπιονίκης)
-Θεαγένης (τύραννος
Μεγάρων, 625 – 580)
-Μεγακλής
Ἄσυλον> ἀ- στερητικό + συλάω-ῶ
(λεηλατώ, αρπάζω, βεβηλώνω)

Από το ναό της Αθηνάς Πολιάδος στον

Άρειο Πάγο
• μια σειρά από θεομηνίες που έπληξαν στη
συνέχεια την αρχαία Αθήνα αποδόθηκαν στην
οργή των θεών μετά τη σφαγή των οπαδών του
Κύλωνα, ενώ ήταν ικέτες στο ναό της Αθηνάς..
• Μάντης Επιμενίδης -> καθαρμοί στην πόλη

• Ολόκληρο το γένος των

Αλκμεωνιδών διώκεται αργότερα
(δίωξη 700 οικογενειών) για
διάπραξη συλλογικής ιεροσυλίας
(οικογενειακή αλληλέγγυα
ευθύνη)
• Το δικαστικό σώμα το αποτελούσαν
τριακόσιοι άνδρες, διορισμένοι
σύμφωνα με την κοινωνική τους
θέση. Επρόκειτο μάλλον για κάποια
έκτακτη συνέλευση του Αρείου
Πάγου.
• Όσοι ζούσαν καταδικάστηκαν σε
ἀτιμία, ενώ τα οστά των νεκρών
ξεθάφτηκαν και πετάχτηκαν έξω
από την Αττική.
• Αριστοτ. Α.Π. 1: καταγνωσθέντος δὲ
τοῦ ἅγους, αὐτοὶ μὲν ἐκ τῶν τάφων
ἐξεβλήθησαν, ..
 ἀτιμία
• Ο όρος ἀτιμία φαίνεται ότι κάλυπτε δύο είδη
αποκλεισμού από τη συμμετοχή στην πολιτική
ζωή. Σύμφωνα με την αρχαιότερη χρήση του, ο
ἄτιμος αποτελούσε πλέον ένα είδος παρανόμου
ανθρώπου, τον οποίο οποιοσδήποτε πολίτης
μπορούσε και να σκοτώσει ατιμωρητί.
• Από το τέλος του 6ου αιώνα, η επιβολή της
ατιμίας σε έναν πολίτη σήμαινε στέρηση
πολιτικών δικαιωμάτων και αποκλεισμό από τα
ιερά της πόλεως.
Στο Δράκοντα ανατίθεται η
εντολή να εξομαλύνει τις
διαφορές στην πόλη,
θεσπίζοντας κανόνες
δικαίου (ή καταγράφοντας
ήδη εθιμικά ισχύοντες). Οι
παθόντες ενθαρρύνονται να
καταφεύγουν στα
δικαστήρια, όχι στην
αυτοδικία. H πόλις οπλίζεται
πλέον με δικαστική δύναμη
(θεσμοθετημένα όργανα)
και ενδιαφέρεται να
επιβάλει τους κανόνες
δικαίου που η ίδια
θεσπίζει=> αποτροπή
αυτοδικίας.

Η απονομή της δικαιοσύνης μέχρι το

Δράκοντα
• Μέχρι τότε οι διαφορές από μικρά αδικήματα
ή οικογενειακές διαμάχες επιλύονταν μέσα
στα γένη.
• Ο ΄Αρειος Πάγος (θεωρείται παραδοσιακά
όργανο της αριστοκρατίας, ίσως η μετεξέλιξη
του συμβουλίου ευγενών γύρω από το
βασιλιά) και οι άρχοντες που ορίζονταν από
τον Άρειο Πάγο (ευγενείς) ήταν αρμόδιοι για
τα εγκλήματα και τις αστικές υποθέσεις.
 «Δρακόντειοι νόμοι»
Πλούταρχος, Σόλων, 17: «1] πρῶτον μὲν οὖν τοὺς
Δράκοντος νόμους ἀνεῖλε πλὴν τῶν φονικῶν ἅπαντας,
διὰ τὴν χαλεπότητα καὶ τὸ μέγεθος τῶν ἐπιτιμίων. μία
γὰρ ὀλίγου δεῖν ἅπασιν ὥριστο τοῖς ἁμαρτάνουσι ζημία
θάνατος, ὥστε καὶ τοὺς ἀργίας ἁλόντας ἀποθνήσκειν, καὶ
τοὺς λάχανα κλέψαντας ἢ ὀπώραν ὁμοίως κολάζεσθαι
τοῖς ἱεροσύλοις καὶ ἀνδροφόνοις 2] διὸ Δημάδης
ὕστερον εὐδοκίμησεν εἰπὼν ὅτι δι᾽ αἵματος, οὐ διὰ
μέλανος, τοὺς νόμους ὁ Δράκων ἔγραψεν. αὐτὸς δ᾽
ἐκεῖνος, ὥς φασιν, ἐρωτώμενος διὰ τί τοῖς πλείστοις
ἀδικήμασι ζημίαν ἔταξε θάνατον, ἀπεκρίνατο τὰ μὲν
μικρὰ ταύτης ἄξια νομίζειν, τοῖς δὲ μεγάλοις οὐκ ἔχειν
μείζονα».

Μια ποινή οριζόταν για όλους σχεδόν εκείνους που

διέπρατταν αδίκημα, ο θάνατος, έτσι ώστε
καταντούσε να θανατώνονται και αυτοί που
καταδικάζονταν για οκνηρία, και κάποιος που
έκλεψε λάχανα ή οπωρικά να τιμωρείται το ίδιο
μ’εκείνον που διέπραξε ιεροσυλία ή φόνο. Γι’αυτό
και ο Δημάδης αργότερα έγινε διάσημος από μια
φράση που είπε, ότι ο Δράκων έγραψε τους
νόμους του με αίμα και όχι με μελάνι. Ακόμη και ο
ίδιος (ο Δράκων),καθώς λέγεται, όταν κάποτε
ρωτήθηκε για ποιο λόγο όρισε ως τιμωρία τον
θάνατο για όλα τα αδικήματα, αποκρίθηκε πως
έκρινε τα μικρά άξια γι’αυτή την ποινή, ενώ δεν
έβρισκε βαρύτερη για τα μεγάλα.
Για τους φονικούς νόμους
του Δράκοντος, έχουμε
άλλωστε και άμεση πηγή,
την περίφημη επιγραφή
ΕΜ 6602, IG i3, 104 που
διασώζει ένα τμήμα από
τον πρώτο άξονα του
φονικού νόμου που
περιλαμβάνει ειδικότερα
διατάξεις περί ακουσίου
φόνου. Κατά την
πιθανότερη εκδοχή, η
επιγραφή δεν προέρχεται
από την εποχή του
νομοθέτη, αλλά είναι
μεταγενέστερη, μάλλον
από την αναχάραξη των
νόμων που έγινε στην
Αθήνα το 409.

Η νομοθεσία του Δράκοντος..

• Αποτέλεσε ένας ‘είδος επείγουσας θεραπείας’
των δεινών της πόλεως.
• Ως βασικότερο μέρος της νομοθεσίας του
θεωρούνται οι ‘φονικοί νόμοι’ (ρύθμιση της
ανθρωποκτονίας).
• Οι φονικοί νόμοι διατηρήθηκαν σε ισχύ και από
τους επόμενους νομοθέτες.
• Ωστόσο, η μορφή με την οποία μας γίνονται
γνωστοί οι φονικοί νόμοι κατά την κλασική εποχή
δεν αποδίδει κατά γράμμα τις αρχικές διατάξεις,
οι οποίες προφανώς υπέστησαν προσθήκες και
τροποποιήσεις.
• Συγκεκριμένες διαδικασίες για τη δίωξη, την
εισαγωγή στο δικαστήριο, την εκδίκαση, τις
οποίες κατέστησε υποχρεωτικές.
• Ειδικά φονικά δικαστήρια ->συγκροτούνταν από
το σώμα των 51 εφετών που εκλέγονταν
αριστίνδην (με βάση την ευγενή καταγωγή τους).
• Διαφοροποίηση της υποκειμενικής υπόστασης
του εγκλήματος της ανθρωποκτονίας σε φόνο
εκούσιο και ακούσιο.
• Ρυθμίζεται η διαδικασίας της αἰδέσεως, δηλ. της
συγγνώμης που μπορούσαν να παραχωρήσουν
υπό όρους στον εξορισθέντα δράστη ακούσιου
φόνου οι στενοί συγγενείς του θύματος (πατέρας,
αδερφοί, γιοι)

Άρειος Πάγος:
ένα δικαστήριο μεταξύ Πολιτικής και Δικαίου
..όταν ο θεός Άρης σκότωσε
τον υιό του Ποσειδώνος,
Αλιρρόθιο, για να τον
εκδικηθεί για το βιασμό της
θυγατέρας του, οι υπόλοιποι
θεοί τον δίκασαν στο
συγκεκριμένο λόφο κοντά
στην Ακρόπολη που από
τότε ονομάστηκε Άρειος
Πάγος.

• Η ιστορική γένεση πάντως του Αρείου Πάγου είναι

αβέβαιη.
• To δικαστήριο του Αρείου Πάγου πρέπει κατά την
πιθανότερη εκδοχή να υπήρχε ήδη την εποχή του
Δράκοντος. Βεβαίως, ο Πλούταρχος στο βίο του
Σόλωνος, αναφέρει ότι οι περισσότερες από τις πηγές
του αποδίδουν στο Σόλωνα την ίδρυση της βουλής του
Αρείου Πάγου. Ωστόσο ο ίδιος δε θεωρεί την άποψη
αυτή πειστική και πιστεύει ότι η βουλή του Αρείου
Πάγου προϋπήρχε του Σόλωνος.
Αριστοτοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 8, 4:
«βουλὴν δ᾽ ἐποίησε τετρακοσίους, ἑκατὸν ἐξ
ἑκάστης φυλῆς, τὴν δὲ τῶν Ἀρεοπαγιτῶν ἔταξεν
ἐπὶ τὸ νομοφυλακεῖν, ὥσπερ ὑπῆρχεν καὶ
πρότερον ἐπίσκοπος οὖσα τῆς πολιτείας, καὶ τά τε
ἄλλα τὰ πλεῖστα καὶ τὰ μέγιστα τῶν πολιτικῶν
διετήρει, καὶ τοὺς ἁμαρτάνοντας ηὔθυνεν κυρία
οὖσα καὶ ζημιοῦν καὶ κολάζειν, καὶ τὰς ἐκτίσεις
ἀνέφερεν εἰς πόλιν, οὐκ ἐπιγράφουσα τὴν
πρόφασιν δι᾽ ὃ τὸ ἐκτίνεσθαι, καὶ τοὺς ἐπὶ
καταλύσει τοῦ δήμου συνισταμένους ἔκρινεν,
Σόλωνος θέντος νόμον εἰσαγγελίας περὶ αὐτῶν».

(ίδρυσε Βουλή από τετρακόσια μέλη, εκατό από

κάθε φυλή. Όσο για τη βουλή του Αρείου Πάγου,
της ανέθεσε την επαγρύπνηση επί της τηρήσεως
των νόμων, παραμένοντας όπως και πριν φύλακας
του πολιτεύματος. Από τις άλλες πολιτικές εξουσίες,
ο Άρειος Πάγος διατηρούσε ακόμη τις περισσότερες
και τις μεγαλύτερες. Επέβαλλε πρόστιμα σε όσους
άρχοντες αδικοπραγούσαν, καθώς είχε το δικαίωμα
να επιβάλλει χρηματικές και σωματικές ποινές,
κατέβαλλε δε τα ποσά των προστίμων στο ταμείο
της πόλεως δίχως να σημειώνει την αιτία της
επιβολής τους. Ακόμη, δίκαζε όσους συνωμοτούσαν
για την ανατροπή της δημοκρατίας, μετά τη θέσπιση
του νόμου της εισαγγελίας για τα αδικήματα αυτά
από τον Σόλωνα).
• Κατεξοχήν αρμοδιότητα του ΑΠ πάντως ήταν
η εκδίκαση των εκουσίων φόνων.

Δίωξη ανθρωποκτονίας: φονική δίκη

Στην έγερση της φονικής δίκης νομιμοποιούνται
μόνο τα θύματα ή οι συγγενείς τους, πράγμα που
βέβαια αντιβαίνει στη σύγχρονη περί δικαίου
αντίληψη που αναγνωρίζει την ανθρωποκτονία ως
ευρύτερη προσβολή της ανθρώπινης κοινότητας
και της κοινωνικής ειρήνης. Η διάσταση αυτή
εξηγείται από την αρχαία αντίληψη περί
‘ανταπόδοσης’ από την πλευρά της οικογένειας
του θύματος που επιβάλλεται από θρησκευτικούς
και εθιμικούς κανόνες. Τα εγκλήματα κατά της
ζωής παραβιάζουν στη συνείδηση του πολίτη του
αρχαίου κόσμου όχι μόνο το ανθρώπινο, αλλά και
το θεϊκό δίκαιο.
 Aρμόδιος άρχων για
υποθέσεις
ανθρωποκτονίας είναι ο
επιφορτισμένος με
ιερατικά καθήκοντα
βασιλεύς.

Ο (φερόμενος ως) δράστης ανθρωποκτονίας

(ἀνδροφόνος) εθεωρείτο μιαρός και για το λόγο
αυτόν δεν έπρεπε να περιφέρεται στους
δημόσιους χώρους της πόλεως.
 Πρόρρησις (> προαγορεύω)
Η οικογένεια του θύματος προέβαινε σε δημόσια διακήρυξη
στην Αγορά εναντίον του φερόμενου ως δράστη, να απέχει
απ’όσα όριζε ο νόμος («εἴργεσθαι τῶν νομίμων οὗτός ἐστιν»)
και στη συνέχεια υπέβαλε το ένδικο βοήθημα (δίκη φόνου) για
τη δίωξή του στον αρμόδιο άρχοντα.
Ο άρχων βασιλεύς απηύθυνε στο φερόμενο ως δράστη
αμέσως μετά την έγερση δίκης φόνου εναντίον του, ξανά
επισήμως την πρόρρησιν απαγορεύοντάς του την είσοδο σε
δημόσιους χώρους, πλατείες, ναούς (στην ουσία επρόκειτο για
ανακοίνωση του βασιλέως ότι εκκρεμεί δίκη φόνου σε βάρος
του συγκεκριμένου δράστη).
Η πρόρρησις σήμαινε στην πραγματικότητα προσωρινή
στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων του φερομένου ως
δράστη (ἀτιμία).
Η απαγόρευση αυτή μπορούσε να αρθεί μόνο με αθωωτική
απόφαση του δικαστηρίου για τον συγκεκριμένο δράστη.

Οι υποθέσεις
ανθρωποκτονίας
δικάζονταν στο ύπαιθρο,
για να μην έρχονται σε
επαφή οι δικαστές με τους
φερόμενους ως δράστες
ανθρωποκτονίας και να μη
βρίσκονται κάτω από την
ίδια στέγη κατήγοροι και
φεύγοντες.
τουλάχιστον από το δεύτερο
μισό του 5ου αιώνα και μετά ,
Αρεοπαγίτες γίνονταν οι
διατελέσαντες εννέα άρχοντες,
μόλις τέλειωνε η θητεία τους
και παρέμεναν Αρεοπαγίτες
ισοβίως. Η ρύθμιση αυτή θα
σχημάτιζε ανά πάσα στιγμή ένα
σώμα εκατό – διακοσίων
ανδρών. Κάθε μέλος είχε ως
διατελέσας άρχων εμπειρία
στα νομικά θέματα, αφού είχε
προεδρεύσει σε δίκες κατά τη
διάρκεια της θητείας του. Η
πείρα αυτή μεγάλωνε με τη
μονιμότητα που είχε η ιδιότητα
του μέλους του Αρείου Πάγου.
Για το λόγο αυτόν, ο Άρειος
Πάγος ήταν ευρέως αποδεκτό
δικαστήριο.

Το Πρυτανείον (που το αποτελούσαν ο βασιλεύς

και οι τέσσερις φυλοβασιλείς και βρισκόταν στη
βόρεια πλευρά της Ακρόπολης) δίκαζε υποθέσεις
για ανθρωποκτονίες από άγνωστο δράστη ή άψυχο
αντικείμενο, το της Φρεαττύδος (στη Ζέα, στην
ανατολική πλευρά του Πειραιά) δίκαζε δράστη ήδη
καταδικασμένο σε εξορία, αν διέπραττε εκ νέου
ανθρωποκτονία και δικαζόταν σε πλοιάριο, για να
μην πατήσει την αττική γη και μεταφέρει το
μίασμα. Το Δελφίνιον, δικαστήριο που δίκαζε τους
δίκαιους φόνους, βρισκόταν κοντά σε ναό του
Απόλλωνα και της Αρτέμιδος. Το Παλλάδιον,
αρμόδιο για ακούσιους φόνους ή για δολοφονία
ξένου ή δούλου, βρισκόταν κοντά στο ιερό της
Παλλάδος Αθηνάς (και ίσως και του Διός). Ένας
βωμός αφιερωμένος στις Σεμνές- Ερινύες, τις
χθόνιες θεότητες των νεκρών, βρισκόταν στον
Άρειο Πάγο, στη σχισμή της βορειανατολικής
πλευράς του, κοντά στον οποίο συνεδρίαζαν οι
Αρεοπαγίτες για υποθέσεις εκ προθέσεως
ανθρωποκτονίας και σωματικές βλάβες, καθώς και
εμπρησμούς.
 Σε αντίθεση με τους φονικούς νόμους που
διατηρήθηκαν σε ισχύ και από τους επόμενους
νομοθέτες, η υπόλοιπη νομοθεσία του Δράκοντος
υπήρξε βραχύβια: περίπου 20 χρόνια μετά (594)
ανατίθεται εκ νέου η εντολή από την κοινότητα
σε έναν άλλο σοφό νομοθέτη,το Σόλωνα, για να
λειτουργήσει ως ἄρχων διαλλακτής.

Με το Δράκοντα η αρχαϊκή σύλληψη της

έννοιας της ευθύνης ως συλλογικής, στο
πλαίσιο του γένους μετεξελίσσεται σε
εξατομικευμένη ευθύνη. Δεν τιμωρείται
πλέον το αλληλέγγυο προς τον εγκληματία
γένος (όπως στην περίπτωση των
Αλκμεωνιδών), αλλά ο συγκεκριμένος
ένοχος της άδικης πράξης και μάλιστα
αναλόγως προς το βαθμό υπαιτιότητάς του.

Σόλων
• Η νομοθεσία του Δράκοντος δεν κατάφερε να φέρει
στην Αθήνα την κατάπαυση των συγκρούσεων μεταξύ
μιας ολιγάριθμης αριστοκρατικής ελίτ γαιοκτημόνων
και του πλήθους των φτωχών χωρικών που
περιέρχονταν σε καθεστώς εξάρτησης.
• Ο Σόλων προβαίνει σε μια ριζοσπαστική πολιτειακή
μεταρρύθμιση και θέτει ουσιαστικά τις βάσεις για τη
δημοκρατία της κλασικής εποχής. Το πολίτευμα
πάντως που ο ίδιος εγκαθιδρύει συνιστά ΤΙΜΟΚΡΑΤΙΑ
(οι πολίτες κατανέμονται σε τάξεις, αναλόγως με την
αποτίμηση του ετησίου εισοδήματός τους – τιμή -. Από
την τάξη, στην οποία ανήκει ο κάθε πολίτης,
εξαρτώνται τα πολιτικά του δικαιώματα.
 ἑκτήμοροι, θῆτες, πελάται
• Φτωχοί γεωργοί αναγκάζονται να
καλλιεργούν τα χωράφια των γαιοκτημόνων
βάσει σύμβασης, με την υποχρέωση να
αποδίδουν στους εργοδότες τους έναν
ποσοστό της εκάστοτε σοδειάς (1/6) ή να
δανείζονται από αυτούς ποσά με εγγύηση το
σώμα τους (την ελευθερία τους).
• Ο Σόλων καταργεί το θεσμό του δανεισμού
επί σώμασιν.

Σεισάχθεια> σείω το
ἄχθος
οι οφειλέτες
απελευθερώνονται
από τα χρέη τους τόσο
τα δημόσια, όσο και τα
ιδιωτικά (οι ευγενείς,
γαιοκτήμονες πιστωτές
δεν δικαιούνται
αποζημίωσης)
 Αριστοτέλης, Αθ. Πολ. 6
• «κύριος δὲ γενόμενος τῶν πραγμάτων Σόλων τόν
τε δῆμον ἠλευθέρωσε καὶ ἐν τῷ παρόντι καὶ εἰς τὸ
μέλλον, κωλύσας δανείζειν ἐπὶ τοῖς σώμασιν, καὶ
νόμους ἔθηκε καὶ χρεῶν ἀποκοπὰς ἐποίησε, καὶ
τῶν ἰδίων καὶ τῶν δημοσίων, ἃς σεισάχθειαν
καλοῦσιν, ὡς ἀποσεισάμενοι τὸ βάρος».
• (απόδοση) όταν ο Σόλων ανέλαβε την εξουσία
απέδωσε την ελευθερία στο λαό και για το παρόν
και για το μέλλον απαγορεύοντας τα δάνεια με
εγγύηση το σώμα. Θέσπισε νόμους και την
απαλλαγή χρεών τόσο προς ιδιώτες, όσο και προς
το δημόσιο. Το μέτρο αυτό το ονομάζουν
σεισάχθεια επειδή απόσεισε τα βάρη

Αριστοτ. Αθ. Πολ.,7

πολιτείαν δὲ κατέστησε καὶ νόμους ἔθηκεν ἄλλους,
τοῖς δὲ Δράκοντος θεσμοῖς ἐπαύσαντο χρώμενοι
πλὴν τῶν φονικῶν. ἀναγράψαντες δὲ τοὺς νόμους
εἰς τοὺς κύρβεις ἔστησαν ἐν τῇ στοᾷ τῇ βασιλείῳ
καὶ ὤμοσαν χρήσεσθαι πάντες.
(απόδοση) Ο Σόλων εθέσπισε άλλο πολίτευμα και
άλλους νόμους. Οι νόμοι του Δράκοντος
καταργήθηκαν εκτός από εκείνους που αφορούσαν
φόνο. Έγραψαν τους νόμους σε ξύλινες πινακίδες,
τις απόθεσαν στη βασίλειο στοά και ορκίστηκαν
όλοι να τους τηρούν.
Αθήνα, 25 Μαϊου 1931, 1η μέρα στις
ανασκαφές της αρχαίας Αγοράς

Ο Σόλων δίνει νέα ώθηση στην

οικονομία
• Μεταρρύθμιση
στα μέτρα και
στα σταθμά
• Εξαγωγική
πολιτική
• Μέτρα για
εξασφάλιση
αυτάρκειας σε
προϊόντα
πρώτης ανάγκης
(σίτος).
• Ο Σόλων δίνει ώθηση και σε άλλους κλάδους της
οικονομίας, εκτός από τη γεωργία. Κατά τον Πλούταρχο
επιφορτίζει τον Άρειο Πάγο με το καθήκον να ελέγχει
την προέλευση των εσόδων του κάθε πολίτη και να
τιμωρεί όσους έμεναν αργοί.
• Τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι η πολιτική
αυτή του Σόλωνος απέδωσε, καθώς τα προϊόντα των
αθηναϊκών εργαστηρίων, κυρίως της κεραμικής,
γνώρισαν μεγάλη άνθιση από τις αρχές του 6ου αιώνα.

Πλουτάρχου, Σόλων 22, 3:

• Σόλων δὲ τοῖς πράγμασι τοὺς νόμους μᾶλλον ἢ τὰ
πράγματα τοῖς νόμοις προσαρμόζων, καὶ τῆς χώρας τὴν
φύσιν ὁρῶν τοῖς γεωργοῦσι γλίσχρως διαρκοῦσαν,
ἀργὸν δὲ καὶ σχολαστὴν ὄχλον οὐ δυναμένην τρέφειν,
ταῖς τέχναις ἀξίωμα περιέθηκε, καὶ τὴν ἐξ Ἀρείου
πάγου βουλὴν ἔταξεν ἐπισκοπεῖν ὅθεν ἕκαστος ἔχει τὰ
ἐπιτήδεια, καὶ τοὺς ἀργοὺς κολάζειν.
• (Ο Σόλων όμως, προσαρμόζοντας μάλλον τους νόμους
προς τα πράγματα παρά τα πράγματα στους νόμους
και βλέποντας ότι το είδος της γης ήταν τέτοιο που
μετά βίας επαρκούσε για να συντηρεί τους
καλλιεργητές αλλά δεν μπορούσε να διατρέφει το
άνεργο και αργόσχολο πλήθος, έδωσε σπουδαιότητα
στις τέχνες και επέβαλε στη βουλή του Αρείου Πάγου
να εξετάζει από πού κερδίζει ο καθένας τα προς το ζην
τιμωρώντας αυστηρά όσους έμεναν άνεργοι).
 τιμοκρατία
• Οι πολίτες κατανέμονται σε τέσσερις
κοινωνικές τάξεις, ανάλογα με την τιμή, την
αποτίμηση δηλαδή του ετησίου εισοδήματός
τους.
• Τα πολιτικά δικαιώματα εξαρτώνται από την
τάξη, στην οποία βρίσκεται κάθε πολίτης.
• Όλοι πάντως (και οι φτωχότεροι θῆτες) έχουν
δικαίωμα συμμετοχής στην Ετδ και στην
Ηλιαία.

Διαίρεση των πολιτών σε τέσσερα

τέλη (τάξεις)
• Πεντακοσιομέδιμνοι -> εισόδημα τουλάχιστον
500 μέδιμνοι (=μέτρο χωρητικότητας)
• ἱππεĩς -> τουλάχιστον 300 μέδιμνοι (δηλ. 300 –
499) ή μπορούσαν να συντηρήσουν ένα άλογο.
• Ζευγίτες-> τουλάχιστον 200 μέδιμνοι ή
μπορούσαν να συντηρήσουν ένα ζεύγος βοδιών
• Θῆτες -> λιγότερο από 200 μέδιμνοι
• Οι 9 άρχοντες (βασιλεύς πολέμαρχος, επώνυμος
άρχων, 6 θεσμοθέται) επιλέγονταν από τους
πεντακοσιομέδιμνους και τους ιππείς. Όλα τα
άλλα αιρετά αξιώματα ήταν ανοιχτά στις τρεις
ανώτερες τάξεις. Οι θήτες είχαν δύο μόνο
δικαιώματα: να συμμετέχουν στην Εκκλησία του
Δήμου και στα δικαστήρια.

άρχοντες
• Μέχρι το Σόλωνα οι άρχοντες ορίζονταν από τον
Αρειο Πάγο από την τάξη των ευγενών.
• Ο Σόλων αναθέτει την εξουσία εκλογής των
αρχόντων στην Ετδ. Δικαίωμα του εκλέγεσθαι στα
ανώτατα αξιώματα έχουν μόνον οι ανώτερες
τάξεις.
• Ο ΑΠ συγκροτείται πλέον από τους
διατελέσαντες άρχοντες.
• Το ποσοτικό στοιχείο (περιουσία) αντικαθιστά
σταδιακά το ποιοτικό (καταγωγή), οπότε έτσι
αποκτούν πρόσβαση στην εξουσία και πολίτες
που πλούτισαν χωρίς να έχουν αριστοκρατική
καταγωγή.
 Ἡλιαία> ἁλίζω (=συγκεντρώνω)
• Αριστοτ. Α.Π., 9: «κύριος γὰρ ὢν ὁ δῆμος τῆς
ψήφου, κύριος γίγνεται τῆς πολιτείας».

«Τις ἀγορεύειν βούλεται»;

• «..η συνεδρίαση άρχιζε πολύ πρωί με το χάραμα. Το σήμα
δινόταν με μια σημαία που κυμάτιζε στην Πνύκα. Αμέσως η
αστυνομία έκλεινε τους δρόμους που οδηγούσαν στην
αγορά, σημείο συνάθροισης των περιπατητών και
διοχέτευε τους πολίτες προς την κατεύθυνση που έπρεπε
να πάρουν [..]Ανέβαιναν από έναν πολύ ανηφορικό δρόμο.
Λίγο πριν από την κορυφή του έφταναν σε μια ταράτσα,
όπου ανακάλυπταν μια θαυμάσια θέα προς τη θάλασσα,
την αγορά, τον Άρειο Πάγο και τα προπύλαια της
Ακρόπολης [..]. ‘Ποιος ζητά το λόγο;’ Μ’αυτές τις λέξεις
ανοίγει ο κήρυκας τη συζήτηση..»
• Gustave Glotz, Η ελληνική πόλις, μτφρ. Αγνή Σακελλαρίου,
δ’εκδ. , Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.
• Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 9:
«ἐξεῖναι τῷ βουλομένῳ τιμωρεῖν ὑπὲρ τῶν
ἀδικουμένων».
• Η δυνατότητα προσφυγής στη δικαιοσύνη
που με το Δράκοντα έγινε ατομική, με το
Σόλωνα αποκτά πλέον χαρακτήρα ‘λαϊκής
αγωγής’.
 • Η λειτουργία της Ηλιαίας
ήταν μάλλον (τουλάχιστον
σε ένα αρχικό στάδιο)
παράλληλη με εκείνη της
Εκκλησίας του Δήμου.
• Έτσι, η συνέλευση των
Αθηναίων πολιτών άλλοτε
συγκροτείτο για την ψήφιση
των νόμων και άλλοτε για
την άσκηση δικαστικής
εξουσίας.

• Κάθε πολίτης μπορούσε να αιτηθεί προσφυγή στη

δικαιοσύνη για αδίκημα που διεπράχθη σε βάρος
άλλου, δηλαδή ακόμη και αν ο ίδιος δεν έχει άμεσο
έννομο συμφέρον ως παθών ή ζημιωθείς.
• Στην αρχαία Αθήνα η διάπραξη ποινικού αδικήματος
σε βάρος ενός οποιουδήποτε πολίτη λογίζεται ως
προσβολή όλης της κοινότητας που νομιμοποιεί το
κάθε μέλος της κοινότητας να επιδιώξει
αποκατάσταση.
• Η θέση σε κίνηση της δίωξης του εγκλήματος
αφήνεται στην πρωτοβουλία των ίδιων των πολιτών.
Αυτοτελής εισαγγελική αρχή που να ενεργεί
αυτεπαγγέλτως δεν υπάρχει.
• Σκοπός του νομοθέτη: αλληλέγγυα συμμετοχή όλων
των πολιτών στην άσκηση της ποινικής δίωξης.
• Όταν μια συμπεριφορά είναι τόσο σοβαρή ώστε να
θεωρείται προσβλητική ακόμη και για εκείνους που δε
θίγονται προσωπικά από αυτήν ή όταν το θύμα μιας
εγκληματικής συμπεριφοράς είναι ανίκανο να αναλάβει
νομική δράση, τότε καλείται κάθε πολίτης, και μόνο από το
γεγονός ότι αποτελεί μέλος της θιγμένης κοινότητας, να
κινήσει την ποινική δίωξη κατά του δράστη και να
υπερασπισθεί τη νομιμότητα στην πόλη του.
• D. MacDowell, Το δίκαιο στην Αθήνα των κλασικών χρόνων
 Η νομοθεσία του
Σόλωνος
• υπήρξε εξαιρετικά
σημαντική για την
Αθηναίων πόλιν:
• ρύθμισε τους
σημαντικότερους τομείς
της κοινωνικής ζωής
• Έθεσε τις βάσεις για την
ανάπτυξη της δημοκρατίας
του 5ου αιώνα.

Ωστόσο..
Οι παραχωρήσεις του
Σόλωνος προς τους
φτωχότερους (κυρίως η
σεισάχθεια), αλλά και από την
άλλη μεριά το γεγονός ότι δεν
έγινε αναδασμός της γης,
προκάλεσαν δυσαρέσκεια
τόσο των ευγενών, όσο και
των φτωχότερων αγροτών. Οι
κοινωνικές συγκρούσεις
εξακολούθησαν να υπάρχουν.
Το πολίτευμα που θέσπισε ο
Σόλων εφαρμόστηκε για λίγες
μόνο δεκαετίες.
 Από το 561 και για 50 χρόνια,
τυραννία Πεισίστρατου και υιών
=> αναστολή της σολώνειας
νομοθεσίας (χωρίς πάντως να
καταργηθεί), σε ό,τι αφορά την
πολιτειακή οργάνωση.
Εξακολούθησαν πάντως να
εφαρμόζονται οι σολώνειες
ρυθμίσεις οικογ. και
κληρονομικού δικαίου, τα μέτρα
ανακούφισης των ασθενέστερων.

Μετά την οριστική εκδίωξη

των πεισιστρατιδών, η
σολώνεια νομοθεσία
επανήλθε σε ισχύ και
αποτέλεσε τη βάση για τις
καθοριστικές αλλαγές του
πολιτεύματος που οδήγησαν
στη διαμόρφωση του
δημοκρατικού πολιτεύματος
του 5ου αιώνα
 9 άρχοντες (βασιλεύς, επώνυμος,
πολέμαρχος, 6 θεσμοθέται)
• Τον 6ο αιώνα η θητεία τους είναι ενιαύσια
(από δεκαετής που ήταν αρχικά)
• Αρχικά διορίζονταν από τον ΑΠ (από την τάξη
των ευγενών). Ο Σόλων ανέθεσε στην Ετδ την
αρμοδιότητα για την εκλογή τους από την
τάξη των 500μέδιμνων και 300μέδιμνων.
• Τον ΑΠ συγκροτούσαν οι διατελέσαντες
άρχοντες (που προέρχονταν από τους
ευγενείς).

• Η τυραννίδα πάντως έσπασε τα προνόμια της

αριστοκρατίας και τους πελατειακούς δεσμούς
της με τους φτωχούς, διότι ενίσχυσε τους
γεωργούς, αλλά και τους τεχνίτες, εμπόρους,
βιοτέχνες κτλ.
• Βλ. και ενίσχυση θεάτρου και λατρείας νέων
θεοτήτων, εκτός των παραδοσιακών της
αριστοκρατίας.

 Το γεγονός αυτό ήταν

σημαντικό για την ανάδυση του
δήμου ως κυρίαρχου πολιτειακού
οργάνου κατά τον 5ο αιώνα.
 Πολιτικές αντιπαλότητες μετά τη
δίωξη των Πεισιστρατιδών
• Ισαγόρας, υποστηριζόταν από τους ευγενείς.
Στόχευε σε εγκαθίδρυση ολιγαρχικού
καθεστώτος.
• Κλεισθένης (Αλκμεωνίδης), αν και
αριστοκρατικής καταγωγής,
υποστηριζόταν από το πλήθος
(κυρίως θήτες, εμπόρους και
αγρότες) και στόχευε ‘να
αποδώσει τη διοίκηση της πόλεως
στους πολλούς’ (Αριστοτ. Α.Π. 20,
1-4).

• Αρχικά επικρατεί ο Ισαγόρας και εκλέγεται επώνυμος

άρχων το 508/7.
• Ο Κλεισθένης ως απλός πολίτης προτείνει στην ετδ
μεταρρυθμίσεις που υπερψηφίζονται από το δήμο.
• Ο Ισαγόρας για να αποτρέψει το δημοκρατικό άνοιγμα
του Κλεισθένη, μεθοδεύει τη δίωξή του και του γένους
του (των Αλκμεωνιδών) για το κυλώνειον άγος (έναν
αιώνα μετά!).
• Απόπειρα Ισαγόρα για εγκαθίδρυση ολιγαρχικού
πολιτεύματος.
• Σθεναρή αντίσταση του δήμου και της βουλής των 400
που επαναφέρουν τον Κλεισθένη από την εξορία και
εξορίζουν τον Ισαγόρα.
• Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη εφαρμόζονται στο
διάστημα 507 – 501=>
ριζοσπαστικός μετασχηματισμός του αθηναϊκού
πολιτεύματος.
 Κλεισθένης - ἰσονομία
• Μέχρι τότε, αθηναίος πολίτης ήταν όποιος
υπαγόταν σε μία από τις 4 φυλές (καθεμία είχε 3
φράτρες που με τη σειρά τους καθεμία είχε 30
γένη). Κυρίαρχο ρόλο διαδραμάτιζαν τα γένη των
ευπατριδών (βλ. π.χ. το γένος των Αλκμεωνιδών).
• Ο Κλεισθένης αναμιγνύει τους κατοίκους της
Αττικής και τους ομαδοποιεί με κριτήριο την
εδαφική κατανομή, όχι την καταγωγή.
• Διαλύει έτσι το πελατειακό σύστημα της
αριστοκρατίας.
• Στο δήμο ενσωματώνονται πλέον και μέτοικοι και
απελεύθεροι δούλοι (ονομάζονται ‘νεοπολίται’).

10 φυλές – καθεμιά αποτελείται από 3

τριττύες (μία από το άστυ, μία από τα
παράλια και μία από τη μεσογαία). Οι
τριττύες είναι ευρύτερες ενότητες 3 –
4 γειτονικών δήμων (υπήρχαν πάνω
από 100 δήμοι).
Κάθε πολίτης προσδιορίζεται πλέον και
ονομαστικά με την αναφορά του
δήμου, στον οποίο ανήκει. Π.χ.
Σωκράτης Σωφρονίσκου Ἀλωπεκῆθεν
 Οι δήμοι δεν ήταν απλώς διοικητικές ενότητες,
αλλά κοινότητες που συνένωναν τους πολίτες,
είχαν τοπική συνέλευση στην αγορά, τοπικές
λατρείες, καταλόγους δημοτών (ληξιαρχεία)

Βουλή των 500

• Μέλη: 500 βουλευτές που κληρώνονται και
αντιπροσωπεύουν για ένα έτος τους
κατανεμημένους στις 10 φυλές της Αττικής
πολίτες.
• Αρμοδιότητες: η βουλή πλέον συγκαλεί την ετδ,
αρμ. ‘προβουλεύειν’, και δικαστικές αρμοδιότητες.

=> η βουλή ‘αντιπαρατίθεται’ προς τον ΑΠ. Οι

αρμοδιότητές του σταδιακά συρρικνώνονται, όπως
και των 9 αρχόντων υπέρ των αρμοδιοτήτων της
βουλής και της ετδ.
Οι 50 πρυτάνεις της πρυτανεύουσας φυλής
διαμένουν στη Θόλο κατά τη διάρκεια μιας
πρυτανείας (περίπου ένας μήνας)

βουλευτήριον
 Κάθε μέρα ένας από τους 50
πρυτάνεις κληρώνεται επιστάτης των
πρυτάνεων (κρατούσε τη σφραγίδα
της πόλεως και τα κλειδιά των ναών
όπου φυλασσόταν ο θησαυρός της
πόλεως)

ἰσηγορία
 Οστρακισμός= προληπτικό μέτρο για
την αποτροπή ανατροπής της
δημοκρατίας και επιβολής τυραννίδος

Διαδικασία οστρακισμού
• 1η φάση-> μια φορά το χρόνο στην κύρια
συνέλευση της έκτης πρυτανείας ετίθετο το
ερώτημα αν έπρεπε να γίνει οστρακισμός
• 2η φάση -> στην επόμενη πρυτανεία, σε
επίσημη συνέλευση (κατεκκλησία) που
διεξαγόταν στην Αγορά (απαραίτητη η
συμμετοχή τουλάχιστον 6000 πολιτών),
γινόταν η ψηφοφορία με τα όστρακα.
 • Ο πολιτικός που ‘οστρακιζόταν’ υποχρεωνόταν
να απομακρυνθεί από την Αθήνα για διάστημα
10 ετών. Δεν έχανε την περιουσία του, ούτε τα
πολιτικά δικαιώματά του.
Ο οστρακισμός ΔΕΝ ήταν δικαστική
διαδικασία, αλλά ένα είδος
‘πρότασης μομφής’ – ψήφου
δυσπιστίας για συγκεκριμένη
πολιτική συγκεκριμένου
προσώπου.

Ισονομία Κλεισθένη
• ξεκινάει ως αντίποδας της τυραννίδας
• Εγκαθίδρυση πολιτικής ελευθερίας
• Δικαίωμα συμμετοχής όλων των πολιτών στα
πολιτειακά όργανα.
• Ρωγμή στην αποκλειστική διαχείριση της
εξουσίας από οικογένειες αριστοκρατών
 Πάντως..
• Πρέπει αρκετός δρόμος ακόμη να διανυθεί
μέχρι τη δημοκρατία της εποχής του Περικλή.
• Οι άρχοντες ορίζονται ακόμη από τις δύο
ανώτερες τάξεις
• Ο Άρειος Πάγος εξακολουθεί να παραμένει
αριστοκρατικό προπύργιο, αφού
στελεχώνεται από τους διατελέσαντες
άρχοντες που προέρχονται από τις δύο
ανώτερες τάξεις.

Το έτος 486
• Οι άρχοντες παύουν να εκλέγονται και καθίστανται
κληρωτοί (εκτός από τους 10 στρατηγούς).

Το έτος 462
Ο δημοκρατικός Εφιάλτης επωφελείται από την
απουσία του συντηρητικού, πολιτικού του αντιπάλου
Κίμωνος και αναλαμβάνει μια καθοριστική
μεταρρύθμιση: ο ΑΠ αποψιλώνεται από τις
αρμοδιότητές του. περιορίζεται μόνο στη δικαιοδοσία
του για τις φονικές δίκες και παύει να λειτουργεί ως
πολιτειακό όργανο επιφορτισμένο με τη φύλαξη των
νόμων.
Ο δῆμος καθίσταται το απολύτως
κυρίαρχο όργανο

Άνθιση Αθήνας στα μέσα του 5ου αιώνα

(οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη)
 Ιδιότητα Αθηναίου πολίτη
• Ο Περικλής εισάγει νόμο στην ετδ, με τον οποίο
ορίζει αυστηρότερες προϋποθέσεις για την
κτήση της ιδιότητας του αθηναιου πολίτη:
• αθηναίοι πολίτες μόνον οι «ἐξ ἀμφοῖν ἀστοῖς»
• Μέχρι τότε αρκούσε ο πατέρας να ήταν αθηναίος
πολίτης.
• Η ιδιότητα του αθηναίου πολίτη καθίσταται
προνόμιο.
• Άλλος τρόπος για την ‘αποσυμφόρηση’ του
πληθυσμού -> κληρουχίες

Οι κληρουχίες ήταν θεσμός που καθιέρωσαν οι Αθηναίοι.

Τις περιοχές που κατακτούσαν τις μοίραζαν σε κλήρους
και έστελναν εκεί ακτήμονες Αθηναίους πολίτες για να
τις καλλιεργήσουν. Οι κληρούχοι, σε αντίθεση με τα
πρόσωπα που έφευγαν από τη μητρόπολη για να
ιδρύσουν αλλού μια αποικία, διατηρούσαν την ιδιότητα
του Αθηναίου πολίτη
 Εξαίρεση!
• Με ψήφισμα απονεμήθηκε στο γιο του,
Περικλή και της Ασπασίας, η ιδιότητα του
Αθηναίου πολίτη, παρόλο που η Ασπασία
ήταν ξένη.

Θουκυδίδης 2, 65,9:
Ο Περικλής είχε μεγάλο κύρος και μεγάλες ικανότητες και
αποδείχθηκε εμφανώς ότι ήταν υπεράνω χρημάτων. Γι’αυτό
το λόγο ήταν σε θέση να συγκρατεί το δήμο δίχως να
περιορίζει την ελευθερία του. Δεν παρασυρόταν από το
δήμο, αλά τον καθοδηγούσε εκείνος. Δεν προσπαθούσε να
αποκτήσει επιρροή με παράνομα μέσα ούτε κολάκευε το
πλήθος με ρητορείες και είχε τόσο μεγάλο κύρος, ώστε
μπορούσε να τους εναντιωθεί και να προκαλέσει την οργή
τους. Όποτε αντιλαμβανόταν ότι οι συμπολίτες του από
υπεροψία γίνονταν υπερβολικά τολμηροί ενώ οι περιστάσεις
δεν το επέτρεπαν, τους συγκρατούσε, φοβίζοντάς τους με τα
λόγια του, ενώ όταν τους έβλεπε φοβισμένους χωρίς λόγο
τους έδινε θάρρος. Έτσι η πολιτεία φαινομενικά ήταν
δημοκρατία, στην πραγματικότητα όμως την κυβερνούσε ο
πρώτος της πολίτης. (.. «ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία,
ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή»)
 Ἡλιαία> ἁλίζω
Το κατεξοχήν όργανο της απονομής της
δικαιοσύνης στην Αθήνα ήταν το δικαστήριο
της Ηλιαίας. Δημιουργήθηκε από το Σόλωνα
στις αρχές του 6ου π.Χ. αι. (594/3 π.Χ.), για να
δικάζει τις εφέσεις κατά των αποφάσεων των
αρχόντων.
 δικαστήρια
• Το 422 π.Χ., σύμφωνα με πληροφορίες που
αντλούμε από τον Αριστοφάνη, οι Αθηναίοι
χρησιμοποιούσαν ως δικαστήρια διάφορα κτίρια
στα οποία εκδικάζονταν ταυτόχρονα διάφορες
υποθέσεις.

• Αργότερα, μετά το 409 π.Χ., οι χώροι των δικαστηρίων διαιρέθηκαν

σε 25 μέρη. Οι δικαστές έπρεπε να καθίσουν στην πτέρυγα του
γράμματος που είχε το χάλκινο σύμβολον που διανεμόταν σε
όλους τους δικαστές. Όλες αυτές οι προφυλάξεις προβλέπονταν
για να μη μπορούν οι δικαστές να σχηματίζουν ομάδες φίλων,
συγγενών κ.λπ.

• Ο χώρος των δικαστηρίων περιβαλλόταν από έναν ξύλινο φράκτη

(δρύφακτοι) με μία είσοδο (κιγκλίς) η οποία έκλεινε νωρίς από τον
άρχοντα και δεν επιτρεπόταν να εισέλθουν ούτε και όσοι είχαν μεν
ήδη ορισθεί δικαστές, αλλά έφταναν αργοπορημένοι. Το κοινό που
ήθελε να παρακολουθήσει έμενε έξω από την είσοδο. Αυτό
γινόταν για να μην υπάρχει τρόπος να προσεγγίσουν οι
ενδιαφερόμενοι τους δικαστές με σκοπό τη δωροδοκία τους, την
ώρα που θα πήγαιναν στα δικαστήριά τους, όπως γινόταν
παλαιότερα. Όταν τελείωνε η κλήρωση των δικαστών και πριν
αρχίσει η εκδίκαση των υποθέσεων η εξωτερική πύλη άνοιγε και
όσοι ήθελαν να παρακολουθήσουν μια δίκη μπορούσαν να
πλησιάσουν.
 • Τον 4ο π.Χ.
αιώνα, περί το
340 π.Χ., οι
Αθηναίοι
συγκέντρωσαν
τα κτίρια των
δικαστηρίων
σε έναν ενιαίο
χώρο,
πιθανότατα
στην Αγορά,
όπως
προκύπτει και
από ορισμένες
επιγραφές που
βρέθηκαν εκεί.

ἔφεσις
• Aριστοτέλης, Α.Π., 9: δοκεῖ δὲ τῆς Σόλωνος
πολιτείας τρία ταῦτ᾽ εἶναι τὰ δημοτικώτατα:
πρῶτον μὲν καὶ μέγιστον τὸ μὴ δανείζειν ἐπὶ
τοῖς σώμασιν, ἔπειτα τὸ ἐξεῖναι τῷ
βουλομένῳ τιμωρεῖν ὑπὲρ τῶν ἀδικουμένων,
τρίτον δὲ ᾧ καὶ μάλιστά φασιν ἰσχυκέναι τὸ
πλῆθος, ἡ εἰς τὸ δικαστήριον ἔφεσις: κύριος
γὰρ ὢν ὁ δῆμος τῆς ψήφου, κύριος γίγνεται
τῆς πολιτείας.
• (απόδοση): σε ό,τι αφορά το πολίτευμα του
Σόλωνος, τρία θεωρούνται πως είναι τα
δημοκρατικότερα μέτρα του: πρώτο και
κυριότερο όλων, η απαγόρευση του
δανεισμού επί σώμασιν, ύστερα, το δικαίωμα
σε όποιον επιθυμεί να προσφεύγει στο
δικαστήριο υπέρ κάθε αδικουμένου και
τρίτον, το μέτρο που λένε ότι κατ’εξοχήν
ενίσχυσε το λαό, η προσφυγή στο δικαστήριο
κατά αποφάσεων των αρχόντων. Διότι όταν ο
λαός είναι κύριος της ψήφου του, γίνεται και
κύριος του πολιτεύματος.

Η ἔφεσις δεν αποτελούσε ένδικο μέσο που

παρέπεμπε την υπόθεση σε δευτεροβάθμιο
δικαιοδοτικό όργανο. Αποτελούσε στην ουσία
ασφαλιστική δικλείδα της ελευθερίας του πολίτη:
του έδινε τη δυνατότητα, κάθε φορά που θεωρούσε
ότι αδικείται από πράξη κάποιας πολιτειακής αρχής,
να προσφύγει στην κρίση της Ηλιαίας.

Η ἔφεσις εξέφραζε επομένως και την απόλυτη

κυριαρχία της Ηλιαίας και κατ’επέκταση του δήμου
της Αθήνας, αφού, από τη μια, μπορούσε η Ηλιαία
να κρίνει τις αποφάσεις όλων των υπολοίπων
πράξεων των πολιτειακών αρχών και, από την άλλη,
μόνο κατά των δικών της αποφάσεων δεν μπορούσε
να προσφύγει ο Αθηναίος πολίτης.
 Ἡλιαία - σύνθεση
• Ηλιαστής είχε δικαίωμα να γίνει, κατόπιν
κληρώσεως, οποιοσδήποτε Αθηναίος πολίτης
είχε συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας του,
εφόσον δεν είχε χρέη προς το Δημόσιο και δεν
είχε στερηθεί των πολιτικών του δικαιωμάτων.

Οι δικαστές
κληρώνονταν από
ολόκληρο το σώμα
των πολιτών.
• κατά τις ημέρες που συνεδριάζει η Εκκλησία
του δήμου δεν μπορεί να οριστεί δικάσιμος
στην Ηλιαία.

Eτδ
Tο τεχνητά ισοπεδωμένο ύψωμα στην Πνύκα ήταν έτσι
οριοθετημένο ώστε να έχει χωρητικότητα 6.000 πολιτών.
Όταν ο χώρος γέμιζε, ήξεραν, χωρίς να χρειαστεί να
μετρήσουν, ότι υπήρχε απαρτία («δῆμος πληθύων»)
 γραφή παρανόμων
• σε περίπτωση που κάποια πρόταση ψηφίσματος της
Εκκλησίας του δήμου προσβαλλόταν με γραφή
παρανόμων,η διαδικασία ψήφισης αναστελλόταν και
η υπόθεση πήγαινε στην Ηλιαία. Αν η Ηλιαία
απέρριπτε τη γραφή παρανόμων, τότε το ψήφισμα
αποκτούσε ισχύ άνευ ετέρου, χωρίς δηλαδή να
χρειάζεται να συζητηθεί εκ νέου στην Εκκλησία του
δήμου.
• Επομένως, η Ηλιαία (ο δῆμος που συμμετέχει στην
Ηλιαία) στην περίπτωση αυτή ασκεί νομοθετική
λειτουργία και υποκαθιστά (ή ταυτίζεται προς) την
Εκκλησία του δήμου.

Αριστοφάνης, Νεφέλαι, 206-208:

• ΜΑΘΗΤΗΣ (Δείχνει τον χάρτη): Αυτή 'ναι η

περίμετρος της γης. Βλέπεις; Εδώ 'ναι η Αθήνα.

• ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι λες, μωρέ, δεν το πιστεύω, αφού

δεν βλέπω δικαστές να κάθονται στην έδρα.
 Ο μηχανισμός απονομής της
δικαιοσύνης σε κίνηση
• Όποιος πολίτης ήθελε να κινήσει το μηχανισμό
απονομής της δικαιοσύνης έπρεπε να
εμφανιστεί ενώπιον του άρχοντος, μαζί με τον
αντίδικο και να καταθέσει γραπτώς το αίτημά
του επικαλούμενος και τη διάταξη νόμου, στην
οποία το βασίζει. Ονόμαζε μάλιστα ρητώς την
πράξη που προβλεπόταν ως αξιόποινη στο
συγκεκριμένο νόμο, καθώς και τα στοιχεία του
φερόμενου ως δράστη (ή του εναγομένου)
αναφέροντας τα περιστατικά που αιτιολογούσαν
το αίτημά του.

Το 2ο αιώνα κατά τη
μαρτυρία του Διογένη
Λαέρτιου, βρέθηκε
αντίγραφο προφανώς
της καταγγελίας σε
βάρος του Σωκράτη στο
Μητρώο των Αθηνών :
Κατηγορήθηκε ότι δεν
πίστευε στους Θεούς της
πόλεως, ότι εισήγε
καινούριους θεούς και
ότι διέφθειρε τους
νέους.
 Διογένης Λαέρτιος, 2, 5, 40
..ἀνάκειται γὰρ ἔτι καὶ νῦν, φησὶ Φαβωρῖνος, ἐν
τῷ Μητρῴῳ: "τάδε ἐγράψατο καὶ ἀντωμόσατο
Μέλητος Μελήτου Πιτθεὺς Σωκράτει
Σωφρονίσκου Ἀλωπεκῆθεν: ἀδικεῖ Σωκράτης,
οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα
δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσηγούμενος: ἀδικεῖ δὲ καὶ
τοὺς νέους διαφθείρων. τίμημα θάνατος”.

Η συνήθης διαδικασία για μια αγωγή

ή για μια ποινική δίωξη ξεκινούσε:
Α/ με την κλήτευση (με πρωτοβουλία του διαδίκου)
Β/ με την άσκηση του ενδίκου βοηθήματος που γινόταν
• είτε με την υποβολή στον αρμόδιο άρχοντα αναφοράς
ή καταγγελίας για κάποιο ‘δημόσιο αδίκημα’ (γραφή)
από οποιονδήποτε πολίτη το επιθυμούσε (τον
‘βουλόμενον’)
• είτε με υποβολή αιτήματος για επίλυση κάποιας
‘ιδιωτικής διαφοράς’ (δίκη) από τον εμπλεκόμενο σε
αυτήν (ή σε περίπτωση ανθρωποκτονίας, η οικογένεια
του θύματος -> δίκη φόνου.
 ἀνάκρισις
• (αφού είχε προηγηθεί απόπειρα συναινετικής
επίλυσης της διαφοράς)
• ἀντωμοσία των μερών -> επιβεβαίωση με
όρκο της αλήθειας των ισχυρισμών των
μερών.
• Συλλογή αποδεικτικών στοιχείων
• Κρίση του άρχοντος κατά πόσο η υπόθεση
ήταν εἰσαγώγιμος ή όχι.

Κύρια διαδικασία
• Αγορεύσεις διαδίκων (ίσος χρόνος) – αρχή της
εκατέρωθεν ακροάσεως
 Η απόφαση
• Η καταμέτρηση των ψήφων ισοδυναμεί με
την έκδοση της δικαστικής απόφασης.

Τιμητοί και ατίμητοι αγώνες

• τιμᾶσθαι - ἀντιτιμᾶσθαι

• Ατίμητος είναι ο αγών όταν η ποινή είναι

καθορισμένη στο νόμο.
• Τιμητός, όταν η ποινή δεν είναι καθορισμένη
και αποφάσιζε το δικαστήριο σε 2η
ψηφοφορία (τίμησις).
 Πάντως..
• Ο Αριστοτέλης κατακρίνει την ακραία μορφή
δημοκρατίας, στην οποία τα ψηφίσματα της ετδ
αποτελούν πολλές φορές προϊόν χειραγώγησης
του δήμου από κόλακες και δημαγωγούς..

εἰσαγγελία
• Ειδική, έκτακτη διαδικασία ποινικής δίωξης
για αδικήματα κατά της ασφάλειας της
πόλεως (επιβουλή του δημοκρατικού
πολιτεύματος, προδοσία, δωροδοκία),
κάκωση ορφανών και επικλήρων, πλημμελή
εκτέλεση καθηκόντων αξιωματούχων.
• Ασκείται ενώπιον α) της Ετδ (τόσο κατά
αξιωματούχων, όσο και κατά οποιουδήποτε
πολίτη), β) της Βουλής (κατά αξιωματούχων)
 Ο χρόνος
• 406 π.Χ.
• Αθήνα και Σπάρτη πολεμούν μεταξύ τους ήδη 25 χρόνια,
από το 431.

Η δίκη των στρατηγών μετά τη ναυμαχία στις

Αργινούσες
• Σε δυο χρόνια από τη μάχη των
Αργινουσών ο πελοποννησιακός
πόλεμος θα λήξει.
• Σε έξι χρόνια ο 5ος αιώνας, ο
μετονομαζόμενος ‘χρυσός αιώνας’
του Περικλή και της δόξας της
Αθήνας, θα τελειώσει. Ο Περικλής
έχει πεθάνει ήδη από το 429.
• Σε επτά χρόνια από τη μάχη των
Αργινουσών, το 399, θα δικαστεί
και θα εκτελεστεί ο Σωκράτης.

Ο τόπος

Σκηνή 1η-> Αργινούσες:

Συστάδα ακατοίκητων
νησιών του Αιγαίου, στα
παράλια της Μικράς Ασίας
ακριβώς απέναντι από το
ακρωτήριο Μαλέας της
Μυτιλήνης (σήμερα
Αγριλιός), στα
νοτιανατολικά. Σήμερα
ονομάζονται Άγανο και
Μακρονήσι.
 Σκηνή 2η
Αθήνα, Πνυξ – Εκκλησία του δήμου
Το πολιτικό πλαίσιο

- 417 – 415: Εκστρατεία στη Σικελία

- 413: οι Σπαρτιάτες εισβάλουν στην
Αττική, φτάνουν στη Δεκέλεια
- 411: η ολιγαρχική παράταξη των
Αθηναίων καταλύει το δημοκρατικό
πολίτευμα
- Σταδιακή αποκατάσταση
δημοκρατίας
- Καθαίρεση ολιγαρχικών στρατηγών
από την αρχηγία του αθηναϊκού
στόλου που βρίσκεται στη Σάμο.
Στρατηγία στον Αλκιβιάδη
- 407: Ήττα του στόλου στη Σάμο και
καθαίρεση του Αλκιβιάδη.
 Oι πρωταγωνιστές
• Oι δέκα στρατηγοί στους οποίους ανατέθηκε η αρχηγία του
στόλου μετά την καθαίρεση του Αλκιβιάδη το 407:
Αριστογένης, Αριστοκράτης, Αρχέστρατος, Διομέδοντας,
Ερασινίδης, Θράσυλος, Κόνων (ο αρχηγός), Λέων (αντικαταστάθηκε
αργότερα από το Λυσία), Περικλής (ο γιος του Περικλή και της
Ασπασίας), Πρωτόμαχος.
• Καλλικρατίδας, αρχηγός του στόλου των Σπαρτιατών.
• Καλλίξενος, μέλος των πρυτάνεων της Βουλής των 500,
συντάκτης του επίμαχου προβουλεύματος, βάσει του οποίου
καταδικάστηκαν οι έξι στρατηγοί.
• Ευρυπτόλεμος, υπερασπιστής (συνήγορος) των κατηγορουμένων
στρατηγών
• Σωκράτης, μέλος των πρυτάνεων της Βουλής
• Θηραμένης: μετριοπαθής ολιγαρχικός. Αμφιλεγόμενη
προσωπικότητα. Ο Αριστοτέλης εκφράζεται με επιφυλακτικότητα
γι’ αυτόν. Ο Ξενοφών τονίζει το «εὐμετάβολον» του Θηραμένη.

Οι πηγές
• α) Ξενοφών (431 – 354 π.Χ.),
Ελληνικά , βιβλίο 1ο
Το έργο χρονολογείται γύρω στο
390 π.Χ., λίγα χρόνια δηλαδή μετά
τα γεγονότα των Αργινουσών,
αλλά και την καταδίκη σε θάνατο
του δασκάλου του Σωκράτη (399).
• β) Διόδωρος Σικελιώτης (80 –
20 π.Χ.), Βιβλιοθήκη,13, 97 επ.
 Η ναυμαχία

Αριστοφάνης, Βάτραχοι
(διδάχτηκε το 405)
• ΞΑΝΘΙΑΣ
Αχ, ο δύστυχος! Γιατί να μην είχα
πάει στις Αργινούσες;
• ΧΑΡΩΝ Δούλο που δεν
ναυμάχησε για να σωθεί δεν
τον παίρνω.
• ΞΑΝΘΙΑΣ Δεν φταίω, μα το Δία,
έτυχα με πονόματο.
Οι Αθηναίοι κατάφεραν να διασπάσουν το
στόλο των Σπαρτιατών, να σκοτώσουν τον
Καλλικρατίδα και να τρέψουν σε φυγή
τους εναπομείναντες Σπαρτιάτες προς τη
Χίο και Φώκαια.
 Οι Αθηναίοι έχασαν 25
πλοία, από αυτά όμως
τα 12 επέπλεαν και
υπήρχαν πληρώματα –
περίπου 1000 ναύτες
που πάλευαν να
σωθούν. Οι άνδρες αυτοί
χρειάζονταν βοήθεια. Τα
πτώματα έπρεπε να
ανασυρθούν, να ταφούν
και να τους αποδοθούν
τιμές.

Ανάθεση αποστολής στους τριηράρχους

Θηραμένη και Θρασύβουλο να
περισυλλέξουν τους ναυαγούς και τα πτώματα
 Η θεομηνία εμποδίζει τη
διάσωση και περισυλλογή..

Στην εκκλησία του δήμου

διαβάζεται η επιστολή των
στρατηγών και προκαλεί την
οργή του πλήθους κατά του
Θηραμένη. Ο Θηραμένης όμως
καταφέρνει να καταλαγιάσει το
μένος και την οργή του
πλήθους, το οποίο στρέφεται
τελικώς κατά των στρατηγών.

Οι στρατηγοί ανακαλούνται και παραπέμπονται σε δίκη,

εκτός από τον Κόνωνα, διότι αυτός βρισκόταν
πολιορκημένος στη Μυτιλήνη. Από τους στρατηγούς
επέστρεψαν στην Αθήνα έξι. Ο Αριστογένης και ο
Πρωτόμαχος δεν επέστρεψαν, διέφυγαν και φυγοδίκησαν.
Ο Αρχέστρατος είχε προαποβιώσει.
 • Οι στρατηγοί φτάνουν στην Αθήνα και
διηγούνται τα τεκταινόμενα ενώπιον της
Βουλής που αποφασίζει την προφυλάκισή
τους και την έκτακτη σύγκληση της Ετδ.

1η έκτακτη συνέλευση Ετδ

• Ο Θηραμένης κατηγορεί τους
στρατηγούς για τη μη
περισυλλογή των ναυαγών.
• Οι στρατηγοί φαίνεται ωστόσο
να πείθουν το δήμο
αναφέροντας ότι η αποστολή
ανετέθη στον Θηραμένη και το
Θρασύβουλο,αλλά αυτοί
εμποδίσθηκαν λόγω ανωτέρας
βίας.
• Αναβολή απόφασης («τότε γὰρ
ὀψὲ ἦν καὶ τὰς χεῖρας οὐκ ἂν
καθεώρων»)
 Απατούρια (εγγραφή των παιδιών της
Αθήνας στους καταλόγους των πολιτών)

Aριστοτ. Α.Π., 45, 4 «προβουλεύει δ᾽ εἰς τὸν δῆμον, καὶ

οὐκ ἔξεστιν οὐδὲν ἀπροβούλευτον οὐδ᾽ ὅ τι ἂν μὴ
προγράψωσιν οἱ πρυτάνεις ψηφίσασθαι τῷ δήμῳ»
 2η έκτακτη συνέλευση Ετδ
Ο κήρυκας διαβάζει το προβούλευμα της
Βουλής που έγινε κατά πρόταση του βουλευτή
Καλλίξενου.

Με βάση το προβούλευμα ο δήμος θα πρέπει:

• α) να αρκεστεί σε όσα συνοπτικά ανέφεραν οι

στρατηγοί στην Ετδ, χωρίς να τους δοθεί η δυνατότητα
να απολογηθούν περαιτέρω και μάλιστα ο καθένας
χωριστά, να προσκομίσουν μάρτυρες κτλ

• β) να μην παραπέμψει την υπόθεση στο δικαστήριο

• γ) και τέλος θα πρέπει ο δήμος να ψηφίσει για όλους

τους κατηγορουμένους αθρόως, χωρίς επιμερισμό της
ευθύνης του καθενός και μάλιστα χωρίς μυστική
ψηφοφορία, αφού οι κάλπες θα είναι δύο, μία για την
αθώωση και μία για την καταδίκη.
 Στην Ηλιαία, υπάρχουν
δύο κάλπες, αλλά δεν
ξέρει κανείς τι ψηφίζει ο
κάθε δικαστής, ο οποίος
έχει δύο ψήφους (μία
‘τετρυπημένη’ και μία
‘πλήρη΄). Στη μία κάλπη
ρίχνει την ψήφο που
θέλει (αθωωτική ή
καταδικαστική) και στην
άλλη την ‘άχρηστη’

Μάρτυρας;

παρῆλθε δέ τις εἰς τὴν

ἐκκλησίαν φάσκων ἐπὶ
τεύχους ἀλφίτων
σωθῆναι:ἐπιστέλλειν δ᾽ αὐτῷ
τοὺς ἀπολλυμένους, ἐὰν
σωθῇ, ἀπαγγεῖλαι τῷ δήμῳ
ὅτι οἱ στρατηγοὶ οὐκ
ἀνείλοντο τοὺς ἀρίστους ὑπὲρ
τῆς πατρίδος γενομένους.
 Ο Ευρυπτόλεμος δηλώνει ότι θα
προσβάλλει το προβούλευμα με γραφή
παρανόμων.

Γραφή παρανόμων
• ένδικο βοήθημα με το οποίο οποιοσδήποτε
Αθηναίος πολίτης μπορούσε να προσβάλει
ψήφισμα που επρόκειτο να ψηφισθεί από την
Ετδ ως παράνομο. Η διαδικασία ψήφισης
αναστελλόταν και η υπόθεση της κρίσης για το
αν ήταν παράνομο διαβιβαζόταν στο
δικαστήριο.
• Η γραφή παρανόμων λειτουργούσε ως
ασφαλιστική δικλείδα της νομιμότητας και
παρέπεμπε τις αποφάσεις του δήμου σε έλεγχο
νομιμότητας πλέον από το δικαστήριο.
Κάθε πολίτης που εισφέρει πρόταση
προς ψήφιση στην Εκκλησία του
δήμου αναφέρεται ονομαστικά και
αναλαμβάνει επομένως την ευθύνη,
αλλά και τον κίνδυνο να διωχθεί από
οποιονδήποτε πολίτη, σε περίπτωση
που η πρότασή του αντίκειται στους
νόμους της πόλεως.
Κάθε πολίτης λειτουργεί ως
θεματοφύλακας των νόμων, αφού
είναι φορέας του δικαιώματος δια
της γραφής παρανόμων, να
προσβάλει το ψήφισμα της
Εκκλησίας του Δήμου.
Καταδίκη του διωκομένου σήμαινε,
εκτός από την ποινή που επιβαλόταν
σε βάρος του, ακυρότητα του
ψηφίσματος της Εκκλησίας του
Δήμου.

Ξενοφών, Ελληνικά, 1, 7, 12: « τὸ δὲ πλῆθος

ἐβόα δεινὸν εἶναι εἰ μή τις ἐάσει τὸν δῆμον
πράττειν ὃ ἂν βούληται..».
Οι προθέσεις του Ευρυπτόλεμου παρεξηγούνται. Ο
δήμος θεωρεί ότι εάν ο Ευρυπτόλεμος εγείρει γραφή
παρανόμων κατά μιας πράξης του, θα προσβάλλει την
κυριαρχία του να αποφασίζει. Η αντίδραση του δήμου
προφανώς συνδέεται με τις πολιτικές συνθήκες, την
ανασφάλεια και την ένταση που είχε προκαλέσει ο
μακροχρόνιος πόλεμος και το γεγονός ότι λίγα μόλις
χρόνια νωρίτερα είχε αποκατασταθεί το δημοκρατικό
πολίτευμα μετά την ολιγαρχία των Τετρακοσίων (το 411).

Ο Ευρυπτόλεμος αυτό που τονίζει είναι ότι οι στρατηγοί πρέπει να

δικασθούν χωριστά, με βάση συγκεκριμένο νόμο που να ‘τυποποιεί’ το
αδίκημα στο οποίο υπέπεσαν και πάνω απ’όλα να τηρηθεί η νόμιμη
διαδικασία. Εφιστά την προσοχή των συμπολιτών του στη σημασία που
ιστορικά είχε η τήρηση των νόμων για το μεγαλείο της Αθήνας.
Ο Ευρυπτόλεμος επιχειρεί να περιβάλλει με το κύρος της νομιμότητας
την κυριαρχία του δήμου να αποφασίζει.
Να μην είναι όχλος, αλλά να λειτουργεί ως συντεταγμένο πολιτειακό
όργανο.
Οι Αθηναίοι δεν τον καταλαβαίνουν.
 Λυκίσκος Ευρυπτόλεμος

«ἐπεθορύβησε πάλιν ὁ ὄχλος» γραφή παρανόμων

ΔΙΑΣΚΕΨΗ ΠΡΥΤΑΝΕΩΝ

Διαφωνία: ο Σωκράτης δηλώνει ότι δε θα πράξει

τίποτα άλλο παρά μόνον ό,τι ορίζουν οι νόμοι.

Ο Ευρυπτόλεμος λαμβάνει ξανά το

λόγο. Απευθύνει έκκληση στους
πολίτες να πράξουν τα δίκαια και
θεάρεστα και να προσπαθήσουν
να διαπιστώσουν ποια είναι η
αλήθεια, για να μην μετανοήσουν
αργότερα αν διαπιστώσουν ότι
έπραξαν έγκλημα κατά των θεών
και κατά του ίδιου τους του
εαυτού. Προτείνει να εφαρμοστεί
το ψήφισμα του Καννωνού,
σύμφωνα με το οποίο, αν κάποιος
διαπράττει αδίκημα σε βάρος του
δήμου της Αθήνας, ποινή είναι ο
θάνατος, πρέπει όμως πρώτα να
απολογείται με δεσμά στην
Εκκλησία του δήμου. Εναλλακτικά,
τους προτείνει την εφαρμογή του
νόμου περί ιεροσυλίας και
προδοσίας.
«διαμεμετρημένη
ημέρα» σε τρεις φάσεις.
Στην πρώτη θα κριθεί αν
οι στρατηγοί διέπραξαν
αδίκημα, στη δεύτερη θα
ακουστούν οι κατήγοροι
και στην τρίτη θα
ακουστούν οι
κατηγορούμενοι, θα γίνει
δηλαδή η απολογία τους.
(αρχή εκατέρωθεν
ακροάσεως)
Έκκληση Ευρυπτόλεμου:
Να μη βιαστούν να
καταδικάσουν σε θάνατο
τους στρατηγούς
«ἀκρίτους παρὰ τὸν
νόμον».

• Οι δυο προτάσεις, δηλαδή το προβούλευμα της

Βουλής από τη μια και η πρόταση του
Ευρυπτόλεμου απ’την άλλη, τίθενται σε
ψηφοφορία και αρχικώς γίνεται δεκτή η πρόταση
του Ευρυπτόλεμου.
• Τότε όμως, δικονομικό τέχνασμα (;)-> ο
Μενεκλής δηλώνει ενόρκως (ὑπομωσία) ότι
προσβάλλει με γραφή παρανόμων την πρόταση
αυτή, οπότε κανονικά θα έπρεπε να αναβληθεί η
διαδικασία μέχρι να κριθεί η γραφή αυτή από το
δικαστήριο.
(Ξενοφών,Ελληνικά, 1, 7, 34:
«ὑπομοσαμένου δὲ Μενεκλέους καὶ πάλιν
διαχειροτονίας γενομένης ἔκριναν τὴν τῆς
βουλῆς»).
• Γίνεται ξανά ψηφοφορία στην
Ετδ, κατά πόσο πρέπει η Ετδ να
κυρώσει το προβούλευμα του
Καλλίξενου ή να περιμένει την
απόφαση επί της γραφής
παρανόμων κατά της πρότασης
Ευρυπτόλεμου
• Η Ετδ ψηφίζει και κάνει τελικώς
δεκτό το προβούλευμα της
Βουλής.

Οι έξι στρατηγοί καταδικάζονται σε

θάνατο.

Η ποινή τους εκτελείται.

 Ξενοφών, Ελληνικά, 1, 7, 35
«..καὶ οὐ πολλῷ χρόνῳ ὕστερον μετέμελε τοῖς
Ἀθηναίοις, καὶ ἐψηφίσαντο, οἵτινες τὸν δῆμον
ἐξηπάτησαν, προβολὰς αὐτῶν εἶναι, καὶ
ἐγγυητὰς καταστῆσαι, ἕως ἂν κριθῶσιν, εἶναι δὲ
καὶ Καλλίξενον τούτων».

Iεράρχηση κανόνων δικαίου

• Τον 5ο αιώνα νόμοι και ψηφίσματα ήταν ίσης
τυπικής ισχύος, δεν υπήρχε ιεράρχηση των
κδ. Νόμοι λογίζονταν οι ‘πάτριοι νόμοι’.
• Ο νόμος ρύθμιζε απεριόριστο αριθμό
περιπτώσεων.
• Το ψήφισμα ρύθμιζε μία συγκεκριμένη
περίπτωση.
 Σε πολλές περιπτώσεις, η Εκκλησία του δήμου
εκφράζοντας την κυριαρχία της, προβαίνει σε
ψηφίσματα, τα οποία κατά τεκμήριο
θεωρούνται, ακριβώς λόγω της ιδιότητάς τους
να αποτελούν έκφραση της κυρίαρχης βούλησης
των πολιτών, ισοδύναμης ισχύος με τους νόμους
που είχαν θεσπισθεί από τους προγενέστερους
νομοθέτες, διότι συμπληρώνουν κενά στην
υπάρχουσα νομοθεσία ή την επικαιροποιούν.
Κίνδυνος!

• Πώς η πολιτική επηρεάζει την

απονομή δικαιοσύνης..
Η κατάσταση για οποιονδήποτε
κατηγορούμενο είναι εξαιρετικά
επισφαλής, αφού εξαρτάται εντέλει
από την πειθώ, τη ρητορική
δεινότητα ή έστω τη δύναμη των
επιχειρημάτων του προτείνοντος ένα
ψήφισμα, να πείσει την Ετδ.
Το γεγονός αυτό προσδίδει βεβαίως
και καθαρά πολιτικό ειδικό βάρος σε
κάθε κρινόμενη περίπτωση. Δεν
κρίνεται μόνο το περιεχόμενο της
προτεινόμενης ρύθμισης, αλλά και το
πρόσωπο που την προτείνει στη Οι Αθηναίοι λάτρευαν την
συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία, το Πειθώ ως θεά, στο βωμό
όφελος που επιδιώκει να
προσποριστεί, η σφαίρα επιρροής
της οποίας θυσίαζαν μια
του κτλ. φορά το χρόνο.
 Καταχρηστική άσκηση εισαγγελίας
• Εργαλείο πολιτικής αντιπαράθεσης.
• Χρησιμοποιήθηκε κυρίως κατά των
στρατηγών που ήταν ισχυροί πολιτικοί
άνδρες. Κατά μέσο όρο, δύο στους δέκα
στρατηγούς κάθε χρόνο καταγγέλλονταν με
εισαγγελία.

Η υπόθεση των Αργινουσών πρέπει να επέδρασε καταλυτικά

στον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι αντιμετώπιζαν τα
ζητήματα απονομής της δικαιοσύνης. Η απολυτότητα της
πίστης στην κυριαρχία του δήμου αρχίζει να κλονίζεται.
 Το 404 οι Αθηναίοι
συνθηκολογούν. Ο
πελοποννησιακός
πόλεμος τελειώνει.
Εγκαθιδρύεται το
τυραννικό καθεστώς
των Τριάκοντα
επιβλήθηκε το 404.
Διήρκεσε 8 μήνες.

Eπιβλήθηκε στους Αθηναίους από τον Σπαρτιάτη

στρατηγό Λύσανδρο μετά τη συνομολόγηση
ειρήνης, την οποία διαπραγματεύτηκε ο
Θηραμένης.
Πρωτεργάτης των 30
ήταν ο Κριτίας. Αθηναίος
αριστοκρατικός,
πολιτικός, φιλόσοφος,
ποιητής, ρήτορας. Γιος
του πλούσιου
Κάλλαισχρου, μαθητής
του Σωκράτη. Συγγενής
με τον Πλάτωνα.
Θαυμαστής του
σπαρτιατικού
πολιτεύματος. Φίλος του
Αλκιβιάδη.
Οι Σπαρτιάτες στέλνουν φρουρά και
τον Καλλίβιο ως αρμοστή.

Η εξόντωση
αντικαθεστωτικών
από τους Τριάκοντα
γενικεύεται.
 Το καθεστώς των 30 τελικά
έπεσε. Οι εξόριστοι
δημοκρατικοί, καθοδηγούμενοι
από το Θρασύβουλο, κυρίευσαν
το οχυρό της Φυλής, στα νότια
της Πάρνηθας. Από εκεί,
επιτέθηκαν και κινήθηκαν στη
συνέχεια προς Πειραιά, όπου
κατέλαβαν και το λιμάνι της
Μουνιχίας, όπου βρίσκονταν τα
πολεμικά πλοία. Στις μάχες
σκοτώθηκε και ο Κριτίας. Οι
3.000 εξέλεξαν ομάδα αρχόντων,
τους Δέκα, οι οποίοι ξεκίνησαν
διαπραγματεύσεις με τους
δημοκρατικούς.

Το 403 σημαίνει την επανόρθωση της δημοκρατίας. Η ανατροπή

του δημοκρατικού πολιτεύματος δυο φορές μέσα σε λίγα χρόνια
(411 και 404) κατέδειξε την ανάγκη μεταρρυθμίσεων
προκειμένου να διασφαλιστεί πληρέστερα το εύθραυστο, όπως
απεδείχθη, δημοκρατικό πολίτευμα στην Αθήνα.
 Η μεταρρύθμιση επί άρχοντος
Ευκλείδη (403)
• Το μίσος για την τυραννία και η αγωνία για τη
διαφύλαξη της δημοκρατίας οδήγησε τους
Αθηναίους ήδη από το έτος 410 σε προσπάθειες
αναθεώρησης και αναχάραξης των νόμων σε
στήλες, έργο που ανατίθεται σε συγγραφείς και
αναγραφείς.
• Το 403 επί άρχοντος Ευκλείδη και μετά από την
περιπέτεια των Τριάκοντα τυράννων, δίνεται
αμνηστία στα αδικήματα της περιόδου της
τυραννίας και μεταρρυθμίζεται το πολίτευμα.

Επιχειροτονία των νόμων

(διαδικασία αναθεώρησης των νόμων)
1η φάση: Ένας πολίτης που χαίρει ασυλίας
προτείνει στη συνέλευση την τροποποίηση ενός
νόμου.
2η φάση: συζήτηση και ψηφοφορία στην ετδ για
το αν πρέπει να γίνει αναθεώρηση.
3η φάση: ορισμός 5 ‘συνηγόρων ‘του νόμου. Η
υπόθεση εισάγεται στην Ηλιαία. Οι 2001 ηλιαστές
ονομάζονται ‘νομοθέται’. Δίκη μεταξύ του
‘κατηγόρου’ του νόμου και των ‘συνηγόρων’ του.
ψηφοφορία με ανάταση χειρός.
• Στην κυριαρχία του Δήμου τίθενται όρια,
προκειμένου να αποτρέπεται ο κίνδυνος
κατάργησης νόμου με απλή πλειοψηφία της Βουλής
και σε μία συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου. Η
αναθεώρησή τους ρυθμίζεται πλέον με κανόνες :
• Θεσμοθετείται νέο αξίωμα, αυτό των νομοθετών, οι
οποίοι ορκίζονται με τον ηλιαστικό όρκο και
είναι πλέον αρμόδιοι να
εξετάζουν αν η
προτεινόμενη
μεταρρύθμιση έρχεται
σε αντίθεση με τους
υπάρχοντες νόμους .

• Κάθε νόμος πρέπει να είναι γραπτός και κανένα

πολιτειακό μέτρο δεν μπορεί να βασίζεται σε
άγραφο νόμο:
«..ἀγράφῳ δὲ νόμῳ τὰς ἀρχὰς μὴ χρῆσθαι..»
• Απαγορεύεται επίσης να εκδίδεται «νόμος
επ’ανδρί», δηλαδή νόμος που αφορά
συγκεκριμένη ατομική περίπτωση. Οι νόμοι
έπρεπε να αφορούν σε όλους τους Αθηναίους
πολίτες:
• «..μηδὲ ἐπ᾽ ἀνδρὶ νόμον ἐξεῖναι θεῖναι, ἐὰν μὴ
τὸν αὐτὸν ἐπὶ πᾶσινἈθηναίοις,..»

• οι αρμοδιότητες κάθε
πολιτειακού οργάνου, όπως
για παράδειγμα, της Βουλής,
της Εκκλησίας του δήμου και
των διαφόρων αξιωματούχων,
ορίζονται στο νόμο.
• σε νόμο προβλέπονται η
διαδικασία εγγραφής των
πολιτών στους καταλόγους
των δημοτών, ο
«σωφρονισμός» των εφήβων,
διάφορες διαδικασίες
ποινικής δίωξης
• Εκτός από τη γραφή παρανόμων,
θεσμοθετείται και η «γραφή νόμον μὴ
ἐπιτήδειον θεῖναι» που αποσκοπεί στην
περαιτέρω διασφάλιση ότι οποιαδήποτε
μεταρρύθμιση της υπάρχουσας νομοθεσίας ή
παραγωγή νομοθεσίας θα ανταποκρίνεται στο
συμφέρον και τη βούληση των πολιτών

Εἰσαγγελικός νόμος
• Τροποποίηση μεταξύ 362 – 355 π.Χ.
• Μετά από την εποχή αυτή, όλες οι υποθέσεις
εισαγγελίας παραπέμπονταν και δικάζονταν
πλέον από την Ηλιαία, όχι από την Ετδ.
• Εάν ο καταγγέλλων δεν κατόρθωνε να πείσει
το 1/5 των δικαστών, του επιβαλλόταν
πρόστιμο 1000 δραχμών.
 Η μεταρρύθμιση του
πολιτεύματος του 403 στην
Αθήνα στοχεύει ακριβώς σε
αυτό: να παράσχει
εγγυήσεις που
προστατεύουν τον πολίτη
τόσο απέναντι στο
ενδεχόμενο αυθαίρετης και
καταχρηστικής άσκησης
εξουσίας από τα πολιτειακά
όργανα, όσο και απέναντι
στις πλειοψηφίες που
μπορούν να τον
καταστήσουν έρμαιο και
επιρρεπή σε αντιδράσεις
θυμικού και ιδιοτέλειας και
όχι έλλογης στάθμισης
εννόμων συμφερόντων.

• Η ριζοσπαστική δημοκρατία μετριάζεται και

οριοθετείται, προκειμένου να γίνει ομόφωνα
αποδεκτή. Τα όριά της προβλέπονται εκ των
προτέρων με διατάξεις νόμου.
• η κυριαρχία του δήμου αντικαθίσταται από την
κυριαρχία του νόμου.
 Στη Μακεδονία -> βασίλειο, όχι ανεξάρτητες,
αυτόνομες και αυτάρκεις πόλεις – κράτη,
όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα.

θεσμοί και παραδόσεις, που παραπέμπουν

στην ομηρική κοινωνία ->αριστοκρατική
δομή γενών.

Aπό την εποχή του Φιλίππου Β’ και του Μ.

Αλεξάνδρου και μέχρι την επικράτηση των
Ρωμαίων στην περιοχή, η τύχη της Ελλάδας και
των ελληνικών πόλεων καθορίζεται από το
βασίλειο της Μακεδονίας.
 Οι συνέπειες του πελοποννησιακού
πολέμου
• Εξοντωτικός για όλες τις ελληνικές πόλεις που
αποτέλεσαν πεδία συγκρούσεων.
• Ανθρώπινα θύματα, υλικές καταστροφές,
οικονομικός μαρασμός, προϋποθέσεις
ανάμιξης των Περσών στα εσωτερικά θέματα
του ελληνικού κόσμου.
• Ήττα Αθήνας, αναγνώριση σπαρτιατικής
ηγεμονίας.

4ος αιώνας
• Οικονομική και κοινωνική κρίση στο εσωτερικό
των ελληνικών πόλεων.
• Πολιτικές έριδες.
• Ανταγωνισμός και συγκρούσεις μεταξύ των
πόλεων.
• Παρέμβαση Περσών (με την παροχή χρημάτων
σκόπευε στη διάσπαση των ελληνικών
δυνάμεων).
 338 – μάχη Χαιρώνειας
• Ο Φίλιππος επιβάλλεται στις συνασπισμένες
δυνάμεις Θηβαίων και Αθηναίων.

337 – συνέδριο της Κορίνθου

• Ο Φίλιππος προβάλλεται ως ο αδιαφιλονίκητος
ηγέτης που είχε τη δυνατότητα να ενώσει του
έλληνες εναντίον των περσών.
• (όλοι πλην λακεδαιμονίων στο συνέδριο της
κορίνθου)
• Απαγόρευση συγκρούσεων μεταξύ των
ελληνικών πόλεων και αλλαγή του καθεστώτος
τους.
• Ίδρυση πανελλήνιας συμμαχίας με ισόβιο αρχηγό
τον Φίλιππο.
 336 π.Χ.
• Δολοφονία
Φιλίππου
• Επανάληψη
συνεδρίου
Κορίνθου και
ανανέωση όρκων
στο πρόσωπο του
διαδόχου του,
Αλεξάνδρου
(356 – 323 π.Χ).
 322 π.Χ.
• Ο θάνατος του Αλεξάνδρου ξεσηκώνει στην
Αθήνα μια τρελή προσδοκία: εξοπλισμός,
στρατολόγηση μισθοφόρων, εκδίωξη της
μακεδονικής φρουράς.
• Ο Αντίπατρος κατατροπώνει τις δυνάμεις των
Αθηναίων (322 – Λαμιακός πόλεμος) -> το τέλος
της αθηναϊκής δημοκρατίας.
• Εγκαθίδρυση ολιγαρχικού πολιτεύματος στην
Αθήνα (υπο μακεδονική εποπτεία)
• 10.000 πολίτες (οι φτωχότεροι) χάνουν τα
δικαιώματά τους και μετεγκαθίστανται στη
θράκη.
• Αυτοκτονία Δημοσθένη

Γενικώς μετά το θάνατο του

Αλεξάνδρου..
• Διαρκείς έριδες και πόλεμοι για τη διαδοχή
• Διάδοχοι: Αντίπατρος, Πτολεμαίος, Σέλευκος,
Λυσίμαχος, Αντίγονος Μονόφθαλμος
• Επίγονοι: Κάσσανδρος (υιός Αντίπατρου),
Δημήτριος Πολιορκητής (υιός Αντίγονου)
• Οι διαμάχες διαρκούν μέχρι το 301 π.Χ. 
μάχη στην Ιψό της Φρυγίας
 317 – 307 π.Χ.
• Δημήτριος Φαληρεύς
(διορίστηκε από τον
Κάσσανδρο επιστάτης
των Αθηναίων)
• Επανέρχονται σε ισχύ
κάποιοι δημοκρατικοί
θεσμοι (πχ. Λειτουργία
βουλής, ετδ, Ηλιαίας)
• Αυτονομία σε τοπικό
επίπεδο όμως πλέον..

307/6 π.Χ.
• Ο Δημήτριος Πολιορκητής
(γιός του Αντίγονου
Μονόφθαλμου) καταπλέει
στην Αθήνα αναγγέλοντας
την άφιξή του ως
απελευθερωτή της πόλεως.

305/4:
πολιορκία
Ρόδου
για έναν
χρόνο
 Αυτοαναγόρευση βασιλέων
• Ο Δημήτριος έταζε ανεξαρτησία γιατί ήθελε
να έχει τις ελληνικές πόλεις εχθρικές προς τον
Κάσσανδρο και συμμάχους του εναντίον των
υπολοίπων διαδόχων.
• Το 306 π.Χ. -> αυτοαναγόρευση βασιλέων
 Ο Δημήτριος Φαληρεύς..
• Φεύγει από την Αθήνα για την Αλεξάνδρεια,
όπου πείθει τον Πτολεμαίο Α’ να ιδρύσει το
Μουσείο, στο οποίο περιλαμβάνεται και η
βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
 Δημήτριος
Φαληρεύς

Μακεδονία
• Αρχικά Αντίπατρος , μετά Κάσσανδρος -
>ίδρυση δυναστείας Αντιπατριδών
• Ίδρυση Θεσσαλονίκης 316 π.Χ.
• 294 π.Χ. Δημήτριος Πολιορκητής -> ιδρυτής
της δυναστείας των Αντιγονιδών
 Δυναστεία των Αργεαδών
• Η κυρίαρχη δυναστεία στο μακεδονικό βασίλειο
από τον 8ο αιώνα.
• Η καταγωγή τους αναγόταν στο Άργος με
επώνυμο πρόγονο τον Ηρακλή.
• Η επίκληση ηρωικής καταγωγής έθετε τη
δυναστεία των Αργεαδών υπεράνω τοπικιστικών
και οικογενειακών διενέξεων και λειτούργησε
συνεκτικά για πληθυσμούς με διαφορετικές
προελεύσεις.
• «ΗΡΑΚΛΗΙ ΠΑΤΡΩΙΩΙ» -> επιγραφή στις Αιγές

Ο βασιλεύς
• Ο βασιλεύς είναι κατ᾽
εξοχήν πολεμιστής
(αρχικά αναδεικνύεται
από το στράτευμα),
κύριος ρόλος του είναι
να ηγείται στον πόλεμο.
• Η βασιλεία από ένα
σημείο και μετά
καθίσταται
κληρονομική.
 Συμβούλιο
ευγενών
• Ο βασιλεύς
περιστοιχίζεται από μία
αριστοκρατία
γαιοκτημόνων, που
αποτελούνται από
αρχηγούς ευγενών
οικογενειών, τους
ἑταίρους, συντρόφους του
βασιλέως που
υπηρετούσαν σε επίλεκτα
στρατιωτικά σώματα.

Συνέλευση στρατευμένων
• Η συνέλευση των στρατιωτών αναγόρευε το
βασιλέα (νομιμοποιούσε την εξουσία του),
ακόμη και όταν η βασιλεία έγινε κληρονομική.
• Το βασιλικό στρατό αποτελούσαν ελεύθερα
άτομα που σε καιρό ειρήνης ήταν αγρότες.
«βασιλεύς - νόμος έμψυχος»
αναφορά σε:
• Αρχύτα, μεγάλο
διανοητή της
Αρχαιότητας (5ος-
4ος π.Χ. αιώνας),
από τον Τάραντα της
Κάτω Ιταλίας.
• Και Αριστοτέλη,
Πολιτικά
Αεριωθούμενο περιστέρι που έφτιαξε ο
Αρχύτας. Ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε
την αρχή της δράσης αντίδρασης πάνω στην
οποία στηρίζεται η λειτουργία των πυραύλων
και των αεριωθούμενων αεροπλάνων.

• Η εξουσία του βασιλέως στα ελληνιστικά

βασίλεια νομιμοποιείται από μια θεώρηση του
βασιλέως ως όντος ανώτερου από το μέσο
ανθρώπινο ον, η οποία με τη σειρά της
θεμελιώνει την άποψη ότι ο βασιλεύς είναι
«νόμος ἔμψυχος» και για το λόγο αυτόν οι
υπήκοοί του οφείλουν να υπόκεινται στην
έκφραση της βούλησής του για το τι είναι καλό
και δίκαιο.
• Ο βασιλεύς είναι η αποκλειστική πηγή του
δικαίου. ΕΝΣΑΡΚΩΝΕΙ ΤΟ ΝΟΜΟ
• Αντί ‘νόμος – βασιλεύς’ (όπως ήταν στις
ελληνικές πόλεις)-> ‘βασιλεύς – νόμος’ (στα
ελληνιστικά βασίλεια)
• Ο Αλέξανδρος, όταν κατέλαβε την Αίγυπτο
αναγορεύθηκε φαραώ. Όταν κατέλυσε την
περσική αυτοκρατορία, ανέβηκε στο θρόνο
των Αχαιμενιδών και εξουσίασε πολλούς
λαούς. Τη βασιλεία αυτού του τύπου
άσκησαν και οι διάδοχοί του: κυβέρνησαν ως
απόλυτοι κυρίαρχοι σε υπηκόους
διαφορετικών εθνοτήτων που τους απέδιδαν
θεϊκές τιμές.

Ελληνιστική περίοδος
• αποκαλείται, συμβατικά, η εποχή από τον
θάνατο του Αλεξάνδρου Γ΄ (323 π.Χ.) μέχρι τη
ρωμαϊκή κατάκτηση της Αιγύπτου (31 π.Χ.).
• «ελληνίζω» = συμπεριφέρομαι σαν Έλληνας
• Νέες μορφές πολιτειακής οργάνωσης:
βασίλεια, συμπολιτείες.
 Ελληνιστικά βασίλεια
• Σελευκιδών -> Σέλευκος
• Αιγύπτου -> Πτολεμαίος
• Κυρίως Ελλάδα -> Κάσσανδρος
• Θράκη ->Λυσίμαχος
• Μικρότερα, όπως π.χ. Περγάμου -> Άτταλος
Στα ελληνιστικά
βασίλεια κατοικεί
ένα μωσαϊκό
υπηκόων χωρίς
καμιά ομοιογένεια
από άποψη
φυλετική,
κοινωνική, πολιτική.
‘Επίσημη γλώσσα’ η
ελληνική.

• Ο καινούριος κόσμος μοιάζει

να μην έχει όρια. Η μετάβαση
από τον προστατευτικό χώρο
της πόλεως στον
κοσμοπολιτισμό, η συμβίωση
με τόσους διαφορετικούς
ανθρώπους, προκαλεί
ανασφάλεια.
• Ο κόσμος όμως, όχι πια η
πόλις, αποτελεί, το νέο
πρότυπο της ανθρώπινης
κοινότητας.
 Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρου>
θεμελιωτής της στωικής
φιλοσοφίας (τόπος συνάντησης
η Ποικίλη στοά στην Αθήνα)

• «να μη ζούμε χωρισμένοι σε κράτη και σε

δήμους και σε σύνορα ξεχωριστών δικαίων,
παρά όλους τους ανθρώπους να τους
λογαριάζουμε για συνδημότες και συμπολίτες
μας, και μια ζωή και οργάνωση να υπάρχει»
(Πλούταρχος, περί της Αλεξάνδρου τύχης ή
αρετής, 329, 6α)

• Τα ελληνιστικά βασίλεια συνεχίζουν, κατά

βάση, τη μοναρχική παράδοση των
Μακεδόνων, η οποία όμως εμπλουτίζεται με
τις εκάστοτε τοπικές παραδόσεις και
ιδιαιτερότητες.
• H διαφορά είναι ότι στο μακεδονικό βασίλειο,
υπήρχε ‘εθνική ομοιογένεια’ (Μακεδόνες),
ενώ στα βασίλεια της Ανατολής μία
μακεδονική ηγετική ομάδα επιβλήθηκε σε
ξένους γηγενείς πληθυσμούς =>
ανομοιογένεια, ποικιλία παραδόσεων,
δικαιικών πρακτικών κτλ.
 Θεμέλια βασιλικής εξουσίας
• Η βασιλική εξουσία θεμελιώνεται στην
επιβολή και τη δύναμη των όπλων, γι᾽ αυτό
και τα βασιλικά εδάφη χαρακτηρίζονται ως
δορίκτητος (δορυάλωτη) χώρα, γη δηλαδή
που έχει αποκτηθεί με το δόρυ
• Ποιο στοιχείο θα μπορούσε να λειτουργήσει
συνεκτικά; Η λατρεία των ηγεμόνων.
Απόδοση τιμών στον ηγεμόνα ως ισόθεον..

«προσωποπαγής εξουσία» στα

ελληνιστικά βασίλεια
• Η βασιλεία ταυτίζεται με το πρόσωπο του
μονάρχη. Το έδαφος αποτελεί ιδιοκτησία του και
χαρακτηρίζεται βασιλικὴ γῆ, το δημόσιο ταμείο
βασιλικόν, ενώ οι κρατικές υποθέσεις δηλώνονται
με τη λέξη ‘πράγματα’, ζητήματα, δηλαδή, του
βασιλέα.
• Οι τίτλοι των ανώτερων αξιωμάτων της βασιλικής
αυλής δείχνουν τη στενή σχέση με τον βασιλέα:
στην κορυφή της ιεραρχίας οι αξιωματούχοι
ονομάζονται σωματοφύλακες, φίλοι ή συγγενεῖς,
όροι που τονίζουν τον προσωπικό δεσμό με τον
βασιλέα.
 Στην ελληνική χερσόνησο..
• η πόλις-κράτος συνέχισε τη δικαιική
λειτουργία της, παράλληλα με το μακεδονικό
βασίλειο
• σταδιακή εμφάνιση νέων μορφών δια-
πολιτειακών σχηματισμών, όπως η Αχαϊκή και
η Αιτωλική Συμπολιτεία.

(α) Αυτόνομες πόλεις

• Οι αυτόνομες πόλεις (π.χ. Αθήνα, Σπάρτη, Ρόδος
κτλ) διατήρησαν τη δικαιική αυτοτέλειά τους
χωρίς, όμως, να αγνοούν το ειδικό βάρος των
βασιλικών επιθυμιών (όπως εκφραζόταν π.χ.
στην Αίγυπτο) με προστάγματα ή διαγράμματα.
• Άλλες πόλεις για να διατηρήσουν την αυτονομία
τους οργανώθηκαν σε ομοσπονδίες
(συμπολιτείες), όπως οι Αιτωλοί και οι κάτοικοι
της Αχαϊας.
 (β) Υποτελείς πόλεις
• Οι υποτελείς πόλεις (είτε ιδρύθηκαν από τους
βασιλείς, σύμφωνα με τις ελληνικές
οργανωτικές παραδόσεις, είτε προϋπήρχαν)
• ήταν, κατά κανόνα, πλήρως εξαρτημένες από
τον βασιλέα και μόνο ευκαιριακά ή εξαιρετικά
απολάμβαναν κάποια προνόμια διοικητικής ή
φορολογικής φύσης και δικαιική αυτονομία.

Συμπολιτεία
• ‘ομοσπονδία αυτόνομων και ανεξάρτητων
πόλεων και των πολιτών τους.
• Η Συμπολιτεία ασκεί την υπέρτατη κυριαρχία στις
πόλεις – κράτη και τους πολίτες τους που γίνονται
μέλη της και ενώνονται σε μια ομοσπονδία, το
«κοινόν»
• Οι πόλεις και οι πολίτες τους με την είσοδό τους
στη Συμπολιτεία υποχρεώνονται να υπαχθούν
στην κυριαρχία της Συμπολιτείας και να τηρούν
τους νόμους της, οι οποίοι προέβλεπαν τα
πολιτειακά όργανα, τη συγκρότηση και τις
αρμοδιότητές τους, καθώς και τα δικαιώματα και
τις υποχρεώσεις των μελών.
 Η απονομή δικαιοσύνης στις
συμπολιτείες
• Στις συμπολιτείες (δηλ. στις ενώσεις πόλεων σε ένα
είδος χαλαρής ομοσπονδίας) η απονομή της
δικαιοσύνης ήταν οργανωμένη σε δύο επίπεδα: το
συμπολιτειακό-ομοσπονδιακό και αυτό των πόλεων.
• Οι ομοσπονδιακοί νόμοι ρύθμιζαν την οργάνωση και
την δομή της συμπολιτείας, επέβαλαν υποχρεώσεις
στις πόλεις-μέλη και νόμους σε καταστάσεις ανάγκης.
Οι συμφωνίες μεταξύ της συμπολιτείας και τρίτου
μέρους δέσμευαν τις πόλεις-μέλη.
• Οι αποφάσεις των ομοσπονδιακών δικαστικών
οργάνων υπερίσχυαν των αντίστοιχων των πόλεων-
μελών.

Στην Αίγυπτο..
• συνυπάρχουν περισσότερες εθνότητες (Αιγύπτιοι,
Έλληνες, Ιουδαίοι, Πέρσες κ.ά.), κάθε μία από τις
οποίες διατηρεί τις παραδόσεις και το δίκαιό της.
• Οι Πτολεμαίοι, όπως ονομάζονται τα μέλη της
βασιλικής δυναστείας της ελληνιστικής Αιγύπτου,
σεβάστηκαν τις νομικές ιδιαιτερότητες των εθνοτήτων
αυτών που συνυπήρχαν στο βασίλειό τους.
• Η πλειονότητα των δικαίων δημιούργησε την ανάγκη
ιεράρχησης των εφαρμοστέων κανόνων.
Αυτό ήταν κάτι άγνωστο στο περιβάλλον μιας «εθνικής»
μοναρχίας, όπως του βασιλείου της Μακεδονίας, όπου
ένα μόνο δίκαιο εφαρμοζόταν, εκφραστής του οποίου
ήταν ο βασιλεύς.
 Στην Αίγυπτο..
• Αυτόνομες και υποτελείς πόλεις και
• μια τεράστια ενδοχώρα με εμβρυακή ή καθόλου
πολιτική οργάνωση, κατοικούμενη από ντόπιους
πληθυσμούς.
• Οι έλληνες βασιλείς (π.χ. Πτολεμαίος)
σεβάστηκαν τις κοινωνικές ιδιαιτερότητες των
Αιγυπτίων, αλλά ταυτόχρονα ενίσχυσαν με
ποικίλα μέσα τους εποίκους (Έλληνες, Ιουδαίους
και άλλους) που εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο,
συνήθως ως στρατιώτες στην υπηρεσία του
βασιλέως.

Ο πληθυσμός της Αιγύπτου

• Η μεγάλη μάζα των Αιγυπτίων ζούσαν στην
ύπαιθρο, ενώ οι έποικοι συγκεντρώθηκαν κυρίως
στις τρεις πόλεις ελληνικού τύπου
(Αλεξάνδρεια,Ναύκρατις, Πτολεμαΐς) και σε άλλα
αστικά κέντρα.
• Χάρη στους παπύρους διαθέτουμε έναν
ανεκτίμητο πλούτο πληροφοριών για την
οργάνωση της οικονομίας, της διοίκησης, της
κοινωνίας και του συστήματος απονομής της
δικαιοσύνης.
 Πρόσταγμα και διάγραμμα
• =τα βασιλικά διατάγματα
• ο όρος νόμος δεν χρησιμοποιείται, καθότι
παραπέμπει σε κανόνα, που είχε θεσπιστεί με
τη συμμετοχή των συλλογικών οργάνων μιας
πόλης.

Ιεράρχηση κανόνων δικαίου

(που εφαρμοζόταν από τα ελληνικά δικαστήρια της Αιγύπτου
ήδη από τον 3ο αι. π.Χ.)

• Διαγράμματα βασιλέως

• Εάν υπήρχε κενό στα διαγράμματα βασιλέως, τότε

πολιτικοί νόμοι (=νόμοι ελληνικών πόλεων Αιγύπτου, π.χ.
Αλεξάνδρεια, Ναύκρατις, Πτολεμαϊς -> ’νομική κοινή’)

• Εάν και στους πολιτικούς νόμους υπήρχε κενό-> η

δικαιότερη γνώμη
 Πολιτικοί νόμοι -> πιθανότατα
περιλαμβάνουν και τους νόμους
άλλων εθνοτήτων
Π.χ. Η Βίβλος, και ειδικότερα η Πεντάτευχος
(εβρ. Τορά = μωσαϊκός νόμος), θρησκευτικό
αλλά ταυτοχρόνως και νομικό κείμενο της
πολυπληθούς κοινότητας των Ιουδαίων,
μεταφράζεται στα ελληνικά (μετάφραση των Ο’-
Εβδομήκοντα), πιθανόν με πρωτοβουλία του
Πτολεμαίου Β᾽ Φιλάδελφου
(ca 280 π.Χ.).
Ελληνική γλώσσα = η ‘κοινή’ γλώσσα

Απονομή της δικαιοσύνης στην

ελληνιστική Αίγυπτο
• Ο βασιλεύς =ο ανώτατος δικαστής της χώρας. Ο
ίδιος με τη βοήθεια της γραμματείας του δικάζει
μόνο εκείνες τις υποθέσεις που αφορούν τα
βασιλικά εισοδήματα ή τυχόν προσβολές σε
βάρος του προσώπου του βασιλέως.
• Όλες οι υπόλοιπες υποθέσεις εκδικάζονται από
κατώτερα δικαστήρια, μονοπρόσωπα ή
συλλογικά όργανα απονομής της δικαιοσύνης,
εξουσιοδοτημένα από το βασιλέα.
 Δικαστήρια
• οι χρηματισταί, που απονέμουν ελληνικό, κατά
βάση, δίκαιο στο όνομα του βασιλέως
• οι λαοκρίται, Αιγύπτιοι ιερείς, που δικάζουν με
βάση το ιθαγενές (αιγυπτιακό) δίκαιο , το οποίο
δηλώνεται στα ελληνικά με την έκφραση ‘οἱ τῆς
χώρας νόμοι’.
• Το κοινοδίκιον, δικαστήριο που ιδρύθηκε στις
αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. για την εκδίκαση
ιδιωτικών υποθέσεων μεταξύ Ελλήνων -
Αιγυπτίων.

Από το 118 π.Χ. με πρόσταγμα του

Πτολεμαίου Β’ Ευεργέτη ορίστηκε ότι
• αν το επίδικο έγγραφο είχε συνταχθεί στα
ελληνικά, η υπόθεση, ακόμη και αν αφορούσε
Αιγυπτίους, θα δικαζόταν από τους
χρηματιστάς.
• αντιθέτως, αν η γλώσσα του εγγράφου ήταν η
αιγυπτιακή, η υπόθεση, ακόμη και αν
αφορούσε Έλληνες, θα δικαζόταν από τους
λαοκρίτας, σύμφωνα με το αιγυπτιακό δίκαιο.
 Δηλαδή..
Το αρμόδιο δικαστήριο, αλλά και ο
εφαρμοστέος κανόνας δεν καθοριζόταν με βάση
την αρχή της προσωπικότητας του δικαίου,
αλλά με βάση τη γλώσσα του εγγράφου, από το
οποίο προέκυπτε η εκάστοτε διαφορά.

Νομικός πλουραλισμός
• παράλληλες δικαιοδοσίες
• πλειονότητα δικαίων των διαφόρων
εθνοτήτων που ζούσαν στην Αίγυπτο
(Αιγύπτιοι, Έλληνες, Εβραίοι, Σύριοι, Πέρσες).
 Δυναστεία Πτολεμαίων
• Οι Πτολεμαίοι κυβέρνησαν για τρεις περίπου
αιώνες την Αίγυπτο. Στήριξαν την εξουσία τους
στον καλά οργανωμένο στρατό και το στόλο.
• Δεν επιχείρησαν πολιτική συγχώνευσης ελλήνων
και ‘βαρβάρων’, αλλά ανέχθηκαν τις παραδόσεις,
τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τις δικαιικές
πρακτικές των κατοίκων της χώρας τους.

Δεν επέβαλαν φόρους στο γηγενή, αγροτικό

κατά κύριο λόγο πληθυσμό, αλλά έδωσαν
ώθηση στο εμπόριο.
Διατήρησαν το φαραωνικό, συγκεντρωτικό
σύστημα διοίκησης.

• Από το 2ο αιώνα π.Χ. αρχίζει η σταδιακή

επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στον
ελλαδικό χώρο και την ανατολική Μεσόγειο..
 Περίοδοι ρωμαϊκής ιστορίας
1) Βασιλεία (753 – 509 π.Χ.)
2) Res publica (509 – 27 π.Χ.)
3) Αυτοκρατορία (27 π.Χ. – 476 μ.Χ.
δυτικό τμήμα/1453 μ.Χ. ανατολικό
τμήμα)

Ρωμαϊκή εξάπλωση από τον 2ο αιώνα

σταδιακά μέχρι τον 1ο αιώνα σε όλη τη
Μεσόγειο
 146 π.Χ.
καταστροφή Καρχηδόνας και
Κορίνθου (εδώ Καρχηδόνα)

Αρχαία Κόρινθος
 Κλεοπάτρα, η τελευταία ελληνίδα
βασίλισσα της Αιγύπτου και ο Ιούλιος
Καίσαρ (100 -44 π.Χ.)

Ο Οκταβιανός (Αύγουστος) νίκησε την

Κλεοπάτρα και τον Μάρκο Αντώνιο το 31
π.Χ.στη ναυμαχία στο Άκτιο
31 π.Χ.: ναυμαχία στο Άκτιο, η Αίγυπτος γίνεται
provincia romana.
27 π.Χ. ο Οκταβιανός -> Αύγουστος

1ος αι. μ.Χ.: η Μεσόγειος mare

nostrum
ε) ρωμαιοκρατία: 2ος αι.π.Χ. – 4ος αι.μ.Χ.
(330 μ.Χ. ίδρυση Κων/πολης)
ή κατά άλλους 565 μ.Χ. θάνατος
Ιουστινιανού

476 μ.Χ.
• κατάκτηση δυτικού τμήματος ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
από βαρβαρικά φύλα (ούνοι, γότθοι, βησιγότθοι, φράγκοι,
βάνδαλοι). Κατάληψη ρώμης από τον έρουλο οδόακρο,
αρχηγό των βαρβάρων μισθοφόρων των ρωμαίων.
Τελευταίος αυτοκράτορας ρώμης-> Romulus Augustulus.
 Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία επιβιώνει
στο ανατολικό τμήμα της μέχρι..
• 1204: κατάκτηση από σταυροφόρους
• 1453: κατάκτηση από οθωμανούς
 Ιταλική χερσόνησος
• ΔΕΝ υπήρχε ομοιογενής
πληθυσμός
• Στη νότιο Ιταλία -> ελληνικές
αποικίες
• Το όνομα ἴταλος (ή ἰταλός =
ταύρος;) είναι ελληνικό. Έτσι
ονόμαζαν οι έλληνες την
περιοχή της Καλαβρίας, τις
ακτές γύρω από το Bruttium.
Σταδιακά το όνομα
επεκτάθηκε σε όλη τη
χερσόνησο.

• Στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.

εγκαθίστανται στην περιοχή
ανάμεσα στους ποταμούς Άρνο
και Τίβερη οι Ετρούσκοι (ή
Τυρρηνοί). Κατά τον Ηρόδοτο
πρόκειται για φύλο που
έφτασε στην Ιταλική
χερσόνησο από τη Μ. Ασία
μέσω της τυρρηνικής
θάλασσας.
• Δημιούργησαν πόλεις – κράτη
με μοναρχική οργάνωση.
• Για την καλύτερη εξυπηρέτηση
των συμφερόντων τους
συνενώθηκαν σε μια μορφή
συνομοσπονίας δώδεκα
πόλεων (δωδεκάπολις).
 Ηρόδοτος, Ιστορίαι – βιβλίο 1, κεφάλαιο 94:
• «Τα έθιμα των Λυδών (ανατολικά της Ιωνίας στην Μικρά Ασία) είναι
παρόμοια των Ελλήνων ………. Ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που γνωρίζουμε
που επινόησαν και χρησιμοποίησαν το χρυσό και ασημένιο νόμισμα και οι
πρώτοι που εθέσπισαν το λιανικό εμπόριο ως τρόπο συναλλαγής………….
Στην εποχή του Άτυος (βασιλέα της Λυδίας) υπήρχε μεγάλη έλλειψη
τροφίμων σε όλη την Λυδία. Για ένα διάστημα οι Λυδοί υπέμεναν την
έλλειψη επιδεικνύοντας αξιοθαύμαστη υπομονή. Όταν ο λιμός δεν
υποχωρούσε φρόντισαν να λάβουν διορθωτικά μέτρα, εκπονώντας
εναλλακτικά σχέδια. Αλλά η πείνα δεν υποχωρούσε και αντ’ αυτού έπληγε
ακόμη περισσότερους ανθρώπους. Τελικά ο βασιλέας χώρισε τον
πληθυσμό σε δύο ομάδες και οργάνωσε κλήρωση, ώστε η μία ομάδα να
παραμείνει και η άλλη να εγκαταλείψει τη χώρα.

• Ο ίδιος όρισε τον εαυτό του επικεφαλής της ομάδας που θα παρέμενε και
τον γιο του οποίου το όνομα ήταν Τυρρηνός επικεφαλής εκείνων που θα
έφευγαν. Στη συνέχεια η μία ομάδα, έφυγε από τη χώρα και πήγε στην
Σμύρνη, όπου ναυπήγησαν πλοία, στα οποία φόρτωσαν όλα τα αγαθά τους
και απέπλευσαν για να αναζητήσουν τα προς το ζην φθάνοντας τελικά στο
Ombrici (Umbria Ιταλία) όπου ίδρυσαν πόλεις. Πλέον αποκαλούσαν τους
εαυτούς τους Λυδούς, ή Τυρρηνούς, λόγω του ονόματος του γιου του
βασιλέα ο οποίος του είχε οδηγήσει εκεί».
 Ηρόδοτος
• περ. 484 π.Χ. - 425
π.Χ./410 π.Χ.)
• αρχαίος Έλληνας
ιστορικός, περιηγητής,
και γεωγράφος του 5ου
αιώνα π.Χ.
• Το μόνο έργο που έχει
συγγράψει φαίνεται να
είναι οι Ιστορίαι (αρχ.
ελλ. Ἱστορίαι) = ιστορία
των πολέμων Ελλήνων -
Περσών.

Επέκταση ετρουσκικής κυριαρχίας

• Η αυστηρή πολιτική οργάνωση των
Ετρούσκων και η ισχυρή οικονομία τους τους
έκανε τελικώς να κυριαρχήσουν στους
γειτονικούς ιταλικούς πληθυσμούς.
• Στην εποχή της ακμής τους, τον 6ο αιώνα, η
κυριαρχία των Ετρούσκων εκτεινόταν από την
κοιλάδου του Πάδου βορειοδυτικά μέχρι την
Καμπανία στο νότο.
 Eτρούσκοι
• Αριστοκρατική κουλτούρα
• Ήρθαν από νωρίς σε επαφή με έλληνες
• Ισχυρές θεοκρατικές αντιλήψεις
• Ελληνικές επιδράσεις στη γραφή και στη
λατρεία των θεών
• Σχετικά χαλαρότερη θέση γυναικών
• Αυστηρός φορμαλισμός – οιωνοσκοπία
• Ελληνική επίδραση και στο δίκαιο.

Θρύλος ίδρυσης Ρώμης – 753 π.Χ.

• Ρώμος και Ρωμύλος (Romus & Romulus)
 ΩΣΤΟΣΟ..
• Η αφήγηση αυτή ανάγεται περισσότερο στη
σφαίρα του μύθου και του θρύλου παρά της
ιστορικότητας.
• Η Ρώμη είναι ταυτόχρονα και αρχαιότερη και
νεώτερη από αυτή τη συμβατική χρονολογία!

Aρχαιότερη, γιατί..
• Και πριν τον 8ο αι. στην
περιοχή της Ρώμης, το
Λάτιο, υπήρχαν οικισμοί,
ήδη από από το 12ο αιώνα.
Δεν κατοικήθηκε δηλαδή για
πρώτη φορά η Ρώμη το 753.
• Οι οικισμοί αποτελούνταν
από κυκλικές
αχυροκαλύβες..
Οι πρώτοι οικισμοί Λατίνων (ήδη από το 1000
π.Χ.) Εντοπίζονται στον Παλατίνο λόφο.

Ρώμη -> αρχικά γύρω από τον

Παλατίνο λόφο
 Νεώτεροι οικισμοί Σαβίνων
εντοπίστηκαν στον Κιρινάλιο
και τον Εσκιλίνο λόφο

Μύθος αρπαγής
Σαβίνων γυναικών
->η Ρώμη προήλθε
από επιμιξίες
Λατίνων και
Σαβίνων

Τίτος Λίβιος, ιστορία της Ρώμης

• 59 π.Χ. – 17 μ.Χ.
• Ρωμαίος ιστορικός, ο σημαντικότερος του «Χρυσού
Αιώνα» του Αυγούστου.
• Κύριο έργο του «Ab urbe condita» =από κτίσεως της
πόλης.
 Gentes (γένη)
Οι μικρές κοινότητες στην περιοχή της Ρώμης
ήταν οργανωμένες με βάση την πραγματική ή
εικαζόμενη συγγένεια των μελών τους σε γένη
(gentes).
Γένος (gens)= συνένωση
οικογενειών με καταγωγή που
ανάγεται σε έναν κοινό
πρόγονο.

Gentes (γένη)
• Κάθε γένος έχει τη
δική του γη
• Κάθε γένος έχει τη
δική του λατρεία, τις
δικές του
θρησκευτικές
τελετές.
 Gentes (γένη)
• Τα μέλη του κάθε γένους είχαν όλα το κοινό
όνομα του γένους
• Επέλεγαν τον αρχηγό τους, ο οποίος ασκούσε
εξουσία ως pater του γένους.
• Ο αρχηγός είχε απόλυτη δικαιοδοσία να
επιλύει τις διαφορές μεταξύ των μελών του
γένους και να επιβάλλει κυρώσεις.
• Ιδιωτική δικαιοσύνη (εντός του γένους)

8ος αιώνας π.Χ.

• Οικονομική ανάπτυξη => συγκέντρωση πλούτου
στα χέρια των ισχυρών γενών
• Τα ισχυρά γένη συγκροτούν μια κλειστή
αριστοκρατική ομάδα που κυριαρχεί πάνω στον
υπόλοιπο πληθυσμό.
• Διαμόρφωση δύο τάξεων: ισχυροί γαιοκτήμονες
από τη μια, μικροκαλλιεργητές και πρόσωπα
εξαρτημένα από τους ισχυρούς από την άλλη.
• Σταδιακή διαμόρφωση clientela (= πολιτικής
πελατείας).
 clientela
• Cliens>cluere -> υπακούω
• Clientes= ελεύθερα πρόσωπα, που ζούσαν
όμως εγκαταστημένα με τις οικογένειές τους
ως δουλοπάροικοι (coloni) στον αγρό του
πάτρωνά τους (patronus) και απασχολούνταν
με γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες.
• Διμερής συμφωνία ,με την οποία ένα
ελεύθερο άτομο εμπιστεύεται τον εαυτό του
στον πάτρωνα (‘in fidem patroniciumque
deditio’).
• Fides=πίστις, εμπιστοσύνη

clientela
• Νομικός δεσμός που συνδέει τον πάτρωνα με τον
πελάτη του – σύνολο δικαιωμάτων και
υποχρεώσεων. Σχέση κληρονομική.
• Ο patronus έχει υποχρέωση να παρέχει
ασφάλεια και νομική προστασία στους πελάτες
του.
• Ο cliens έχει έναντι του patronus καθήκον
υπακοής και σεβασμού. Υποχρέωση να του
παρέχει την εργασία του, ένοπλη υπηρεσία κ.ά.
 Στα μέσα του 8ου αιώνα..
• Η αριστοκρατία των γενών, αφού κυριάρχησε επί
των κοινωνικά και οικονομικά ασθενέστερων,
προώθησε τη συνοίκηση, τη γεωγραφική δηλαδή
και πολιτική συνένωση των διάσπαρτων
οικισμών.
• Τα ισχυρά γένη σταμάτησαν τις μεταξύ τους
συγκρούσεις και συνασπίσθηκαν για καλύτερη
εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους.
• Η διακυβέρνηση των συνασπισθέντων γενών
ανατέθηκε σε ένα συμβούλιο που το
αποτελούσαν οι αρχηγοί των γενών (patres)
(100).
• To συμβούλιο αυτό ονομαζόταν Σύγκλητος
(senatus).

senatus
• Ανώτατη αποφασιστική εξουσία για τα
σημαντικότερα ζητήματα του συνασπισμού των
γενών.
• Είχε τη δικαιοδοσία να ορίζει έναν επικεφαλής
της, τον βασιλέα.
• Η ρωμαϊκή παράδοση θεωρούσε ότι ο μυθικός
βασιλιάς Ρωμύλος ήταν που όρισε το συμβούλιο
των patres (ως όργανο συμβουλευτικό του
βασιλέως), στην πραγματικότητα όμως την
ανώτατη εξουσία είχε η Σύγκλητος που όριζε τον
βασιλέα. Ο βασιλιάς ήταν υπόλογος στη
Σύγκλητο.
 Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκή
Αρχαιολογία 2, 12
• Έπειτα ο Ρωμύλος αποφάσισε να ορίσει κάποιους
γέροντες για να τον βοηθούν στη διοίκηση και γι’αυτό
επέλεξε εκατό άνδρες από τους πατρικίους με τον
ακόλουθο τρόπο..
• Το όνομα αυτού του συμβουλίου στα ελληνικά είναι
‘γερουσία’ και έτσι το αποκαλούν οι ρωμαίοι ακόμη
και σήμερα (senatus). Το συμβούλιο αυτό είναι
ελληνικός θεσμός. Οι έλληνες βασιλείς, τόσο οι
κληρονομικοί, όσο και οι εκλεγμένοι από το λαό, είχαν
ένα συμβούλιο αποτελούμενο από τους αρίστους,
όπως μαρτυρούν ο Όμηρος και οι αρχαιότεροι ποιητές.
Και η εξουσία των αρχαίων βασιλέων δεν ήταν
αυθαίρετη και απόλυτη όπως στις μέρες μας.

Διονύσιος Αλικαρνασσεύς
60 π.Χ. – 7 π.Χ. : έλληνας ιστορικός
και δάσκαλος της ρητορικής

Έζησε κάποια χρόνια επί ηγεμονίας

του Αυγούστου (27 π.Χ. – 14 μ.Χ.)

Το σπουδαιότερό του έργο, με τον

τίτλο «Ρωμαϊκή Ἀρχαιολογία»,
καλύπτει την ιστορία της Ρώμης από
τη μυθική εποχή μέχρι τις αρχές του
α΄ καρχηδονιακού πολέμου (264 –
241 π.Χ).
 Ο βασιλεύς (rex)
• Ναι μεν ήταν επικεφαλής του συνασπισμού των
γενών και
• ασκούσε αρμοδιότητες ιερατικές (οιωνοσκοπία -
>εξασφάλιση θεϊκής συναίνεσης στις ενέργειές
του.
• στρατιωτικές,
• δικαστικές (δίκαζε μόνο περιπτώσεις προδοσίας -
> perduellio και ανθρωποκτονίας μέλους της
αριστοκρατίας -> parricidium) [κατά τα λοιπά
‘ιδιωτική δικαιοσύνη’ στο πλαίσιο του γένους].
• Αλλά ασκούσε τη διακυβέρνηση κατ’εντολή και με
εξουσιοδότηση της Συγκλήτου των patres.

Η εξουσία του βασιλέως

• Εξαρτάται από τη Σύγκλητο.
• Δεν είναι ισόβια.
• Ο βασιλεύς είναι υπόλογος στη Σύγκλητο.
• Ο βασιλεύς έχει το δικαίωμα λήψης των οιωνών
(auspicium) -> παρατήρηση πτήσης πουλιών (που του
το παραχωρεί η Σύγκλητος). Όλες οι πράξεις
διακυβέρνησης πρέπει να γίνονται με τη συναίνεση
των θεών, ιδίως του Διός.
 Regifugium (=φυγή του
βασιλέως)
Κάθε χρόνο ο βασιλεύς παραδίδει
τελετουργικά την εξουσία στους
patres για πέντε ημέρες. Έτσι η
εξουσία επανέρχεται στην αρχική
της πηγή, τους patres. Εάν αυτοί (η
Σύγκλητος) εγκρίνουν τις πράξεις
του προηγούμενου βασιλέα, του
παραδίδουν και πάλι την εξουσία.
Αν η Σύγκλητος δεν τις εγκρίνει,
επιλέγει έναν άλλον βασιλέα.

Interregnum (= μεσοβασιλεία)
• Μετά το θάνατο ή την καθαίρεση ενός
βασιλέα, η βασιλική εξουσία περιέρχεται
διαδοχικά σε κάθε έναν από τους αρχηγούς
των γενών (patres).
• Ο κάθε αρχηγός γένους αναλαμβάνει την
εξουσία για πέντε ημέρες ως μεσοβασιλεύς.
• Αυτό γίνεται μέχρι να επιτευχθεί ορισμός
νέου βασιλέως.
 Συνέλευση λαού (Comitia curiata
=φρατρική συνέλευση)
• O μάχιμος πληθυσμός (μέλη γενών + πελάτες
+ ανεξάρτητοι γεωργοί) διαιρέθηκε για τις
ανάγκες των πολεμικών εκστρατειών σε:
Ramnes
3 tribus (φυλές) Tities
Luceres
Καθεμία φυλή -> 10 curiae (φράτρες)
Κάθε φράτρα -> 10 γένη

Comitia curiata (φρατρική

συνέλευση)
• Η φρατρική συνέλευση κατευθυνόταν από τους
αρχηγούς των γενών (patres).
• Δεν είχε αποφασιστικές αρμοδιότητες,αλλα
λειτουργούσε ως μηχανισμός στήριξης της
αριστοκρατίας παρέχοντας συναίνεση στις
αποφάσεις των patres τις σχετικές με τις
εκστρατείες.
• Συμπράττει σε τέλεση δικαιοπραξιών,
προκειμένου να δοθεί σε αυτές δημόσιος,
πανηγυρικός χαρακτήρας, πχ. Δημόσιες
διαθήκες, υιοθεσίες κτλ.
 Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκή
Αρχαιολογία 2, 9,1
• Ο Ρωμύλος, αφού ξεχώρισε τους ευγενείς και
τους ταπεινούς, θέσπισε νόμους που όριζαν τα
καθήκοντα της κάθε ομάδας. Οι πατρίκιοι
προορίζονταν για ιερείς, άρχοντες και δικαστές,
και θα βοηθούσαν τον βασιλέα στη δημόσια
διοίκηση. Οι πληβείοι δεν συμμετείχαν σε αυτά
τα καθήκοντα, επειδή δεν ήταν εξοικειωμένοι με
αυτά και επειδή η ένδειά τους δεν τους επέτρεπε
να αφιερώσουν τον απαιτούμενο χρόνο, αφού
ήταν απασχολημενοι με τη γεωργία, την
κτηνοτροφία και το εμπόριο. ..

Πατρίκιοι και πληβείοι

 Νεώτερη η Ρώμη από το 753, γιατί..
• Στα τέλη του 7ου αιώνα οι Ετρούσκοι καταλαμβάνουν
το Λάτιο (την περιοχή της Ρώμης), συνενώνουν τους
οικισμούς του και τότε ιδρύουν στην ουσία την πόλη
της Ρώμης. (septimontium)
 Αρχαϊκή εποχή
• 7 βασιλείς (= 7 γενεές)

• Romulus
• Numa
• Tullius Hostilius
• Ancus Marcius

• Tarquinius Priscus
• Servius Tullius ΕΤΡΟΥΣΚΟΙ
• Tarquinius Superbus
 Τελετουργία ίδρυσης της
νέας πόλης
• Χάραξη κυκλικής τάφρου για την
οριοθέτηση της πόλης και την
κατασκευή στο εσωτερικό της ενός
τείχους - η ζώνη αυτή ονομαζόταν
pomoerium. Αντιστοιχούσε στο άστυ,
σε αντίθεση με την ύπαιθρο που
βρισκόταν περιμετρικά του
pomoerium.
• Ο πρώτος ετρούσκος βασιλεύς,
Tarquinius Priscus, χάραξε τα όρια αυτά
(με λίθους; πασάλους;), όπου
αργότερα επί Servius Tullius (578-534)
κτίστηκαν τα πρώτα τείχη της Ρώμης.

pomoerium
• Ιερός χώρος
• Οριοθέτηση του χώρου του άστεως
• Νομικές συνέπειες:
– Κυριαρχική εξουσία βασιλέως (imperium domi)
– (ενώ σε εκστρατεία - > imperium militiae)
– Δικαιοδοσία βασιλέως
– Εντός του pomoerium απαγορεύεται η ταφή
νεκρών και η οπλοφορία.
 Αλλαγή στην εξουσία του βασιλέως
• Νομιμοποίηση πλέον από το
λαό της πόλεως (comitia
curiata).
• Imperium = απόλυτη εξουσία
βασιλέως (στρατιωτική και
πολιτική) και δικαστική
• Σύμβολο της βασιλικής
εξουσίας -> fasces (=δέσμες
ράβδων με διπλό πέλεκυ) που
μεταφέρουν δώδεκα
ραβδούχοι (lictores).

fasces
Aβραάμ Λίνκολν, 16ος πρόεδρος ΗΠΑ (1809 – 1865), Ουάσινγκτον
->fasces = διαχρονικό σύμβολο εξουσίας/κυριαρχίας/ισχύος

Fascismo (ital.)> fasces (lat.)

Σημαντική οικοδομική δραστηριότητα
Comitium = ειδικάδιαμορφωμένος,
πλακόστρωτος χώρος, όπου
διεξαγόταν η απονομή της
δικαιοσύνης και συναθροίζονταν οι
συνελεύσεις των πολιτών (comitia)

Forum = ο χώρος της αγοράς

Λιμάνι στον Τίβερη

Κ.ά.

Στα μέσα του 6ου αιώνα κτίστηκαν τα

τείχη της πόλεως.
 Επί Servius Tullius η Ρώμη τοιχίζεται
πάνω στα όρια του pomoerium

6oς αιώνας
• Oι ετρούσκοι βασιλείς του 6ου αιώνα
ακολούθησαν πολιτικές παρόμοιες με εκείνες
των προγόνων τους τυράννων των ελληνικών
πόλεων, καθώς από τη μια μεριά περιόρισαν
την παραδοσιακή ελίτ, από την άλλη
ασκούσαν εξουσία νομιμοποιημένη από το
λαό και συνεισέφεραν στο μετασχηματισμό
του από πλήθος σε πολιτικό σώμα  populus
romanus
Senatus PopulusQue Romanus
 Αλλαγή στην πολεμική τακτική
• Οπλιτική φάλαγγα ->πολίτες
• Δεν έχει πια τόσο μεγάλη σημασία η σχέση
πάτρωνα – πελάτη, όσο η σχέση με το
συμπολεμιστή.
• Τιμοκρατικό σύστημα κατάταξης
στρατευμένων σε τάξεις, αναλόγως με την
περιουσία τους.
• Comitia centuriata

Κοινωνικοοικονομικές αλλαγές
• Δημιουργία μεσαίας τάξεως από εμπόρους ,
τεχνίτες κτλ (= ο πυρήνας του στρατού)
• Αναδασμός της γης
• Κοπή νομίσματος
 Ετρούσκοι βασιλείς
• αγαπητοί στο λαό
• περιορίζουν τη δύναμη των αριστοκρατικών γενών
(λατινικής ως επί το πλείστον καταγωγής)
• Προκαλούν την αντίδραση των αριστοκρατών που
πετυχαίνουν το 509 π.Χ. να εκδιώξουν τον Ετρούσκο
βασιλιά Tarquinius Superbus.

• Εγκαθίδρυση ενός νέου

πολιτεύματος -> res publica
(509 – 27 π.Χ.)

Λουκρητία
πίνακας: Eduardo Rosales-Martinez (1836 - 1873)
 Τitus Livius, ab urbe condita, Ι, 58
• O Τarquinius Superbus, ο τελευταίος βασιλέας της Ρώμης, είχε έναν άξεστο
και βίαιο γιο, τον Sextus Tarquinius. Aυτός το έτος 509 π.Χ., κέρδισε με
τέχνασμα την εμπιστοσύνη και τη φιλοξενία της αριστοκρατικής και
ενάρετης Λουκρητίας, ενώ έλειπε ο σύζυγός της (ο οποίος ήταν ξάδερφος
του Sextus Tarquinius). O Sextus Tarquinius μπήκε τη νύχτα στο δωμάτιό
της και απειλώντας την ότι θα τη σκοτώσει μαζί με έναν δούλο της,
προκειμένου να σπιλώσει την τιμή της, δεδομένου ότι ο άνδρας της θα τη
θεωρούσε ένοχη μοιχείας με το δούλο, τελικώς κατόρθωσε να τη βιάσει.
Εκείνη κάλεσε την άλλη μέρα το σύζυγό της, Tarquinius Collatinus
(εξάδελφο του Sextus), τον πατέρα της, Spurius Lucretius Tricipitinus και
συγγενείς, και, αφού τους αφηγήθηκε τι είχε συμβεί, αυτοκτόνησε.

• Τότε ο συγγενής της, Lucius Junius Brutus, άρπαξε το μαχαίρι με το οποίο

αυτοκτόνησε η Lucretia, ξεσήκωσε το λαό της Ρώμης κατά της βασιλικής
οικογένειας θέτοντας σε κοινή θέα το σώμα της και πυροδότησε
επανάσταση, με αποτέλεσμα την εκδίωξη των Ταρκηνίων από την πόλη, οι
οποίοι βρήκαν καταφύγιο στην Ετρουρία. Έτσι έλαβε τέλος η περίοδος της
μοναρχίας, η οποία αντικαταστάθηκε με τη res publica.

Rembrandt (1606-1669)
Lucretia 1666
 Τον βασιλέα (rex) αντικαθιστούν οι 2
ύπατοι (consules)
• Διατηρούν όλες τις εξουσίες του βασιλέως, εκτός από
την ιερατική -> pontifices
• Coercitio = δικαίωμα καταναγκασμού – επιβολής
τάξης
• Απονομή ποινικής δικαιοσύνης (επιβάλλουν
οποιαδήποτε ποινή, χρηματική ή σωματική, και
θανατική.
• Ασκούν τις αρμοδιότητες τους εναλλάξ, όχι
συλλογικά: η εξουσία τους εντός πόλεως
εναλλάσσεται κάθε μήνα, ενώ η
στρατιωτική, κάθε μέρα.

12 Lictores (ραβδούχοι) με fasces

συνοδεύουν τον κάθε ύπατο, όπως επί
βασιλείας τον βασιλέα
 Imperium = η απόλυτη, η υπέρτατη
εξουσία, κυριαρχία

• Domi = εντός πόλεως

• Militiae = στο στρατιωτικό πεδίο

• Το imperium προέρχεται από τη θεότητα.

-> βλ. auspicium (οιωνοσκοπία)

Αναγνώριση εκ μέρους του λαού

(populus romanus)
• Lex curiata de imperio = νόμος που εκδίδεται
από τη φρατρική εκκλησία (comitia curiata)
και προσδίδει στους υπάτους το imperium.
• H σύμπραξη πάντως της συνέλευσης είχε
καθαρά τυπικό χαρακτήρα, διότι τους υπάτους
(είχαν ενιαύσια θητεία) τους όριζαν οι
διατελέσαντες ύπατοι (creatio) με συναίνεση
της Συγκλήτου. Η συνέλευση του λαού δεν
είχε τη δυνατότα να εκλέξει, ούτε να αρνηθεί
την έγκρισή της.
 Αργότερα (μέσα 5ου αιώνα)
• Υπό την πίεση των πληβείων, τα comitia
centuriata απέκτησαν την εξουσία να
συμμετέχουν στην εκλογή των υπάτων
επιλέγοντας όμως μεταξύ των υποψηφίων που
υπεδείκνυαν οι διατελέσαντες ύπατοι με
συναίνεση της Συγκλήτου. Και..
• Creatio = η πράξη του υπάτου
που ονομάζει επισήμως τους
υπάτους και που μπορεί να αρνηθεί να
κατακυρώσει την απόφαση
των comitia centuriata.

Senatus (σύγκλητος)
• 300 μέλη
– Οι μισοί εκπροσωπούσαν την παλαιά αριστοκρατία
και είχαν κληρονομικό δικαίωμα συμμετοχής στη
Σύγκλητο (patres)
– οι υπόλοιποι ήταν νέα μέλη που δεν ανήκαν στην
πατρικιακή αριστοκρατία και προστέθηκαν ως
συγκεκριμένα πρόσωπα χωρίς κληρονομικό δικαίωμα
(conscripti). Από ένα σημείο και μετά έπαψαν να
αντικαθίστανται. Από το 490 οι patres άρχισαν να
τους αποκλείουν σταδιακά από το υπατικό αξίωμα.
Από τα μέσα του 5ου αιώνα το υπατικό αξίωμα
διεκδικείται πλέον αποκλειστικά από μέλη της παλαιάς
αριστοκρατίας.
 Patricii (αυτοί που κατάγονται από
τους patres)
• Ανώτερη οικονομική και κοινωνική θέση
(μεγάλες γαιοκτησίες)
• Κατοχή οιωνοσκοπικού χαρίσματος (βρισκόταν
στην κατοχή των pontifices, αξίωμα στο οποίο
πρόσβαση είχαν μόνον οι πατρίκιοι).
• Από τα μέσα του 5ου αι.π.Χ. κατ’αποκλειστικότητα
πρόσβαση στη Σύγκλητο και στο υπατικό αξίωμα
(εξαιτίας της κατοχής του υπατικού αξιώματος
στο παρελθόν, είχαν πλέον κατ’αποκλειστικότητα
το δικαίωμα να το ασκήσουν και στο μέλλον).

Έτσι, στα πρώτα 50 χρόνια από την εκδίωξη των

Ετρούσκων βασιλέων:
• Διαμόρφωση res publica ως ολιγαρχικού –
αριστοκρατικού καθεστώτος
• Οι πατρίκιοι αποτελούν μια κλειστή ομάδα
ευγενών οικογενειών που ασκούν προνομιακά τα
ανώτατα αξιώματα (ύπατοι, Σύγκλητος,
pontifices)

ύπατοι Σύγκλητος

populus
 Σταδιακά στη διάρκεια της res
publica..
ύπατοι

Σύγκλητος

Συνελεύσεις του
ρωμαϊκού λαού

Από το 443 ->censores (τιμητές)

• Εκλέγονται κάθε πέντε έτη
• Έπρεπε να είχαν διατελέσει ύπατοι
• Αρμοδιότητα -> η απογραφή των πολιτών και η
κατάταξή τους σε πέντε τάξεις (classes) με βάση
την περιουσία τους:
1η τάξη: 100.000 ασσάρια
2η τάξη: 75.000 ασσάρια
3η τάξη: 50.000 ασσάρια
4η τάξη: 25.000 ασσάρια
5η τάξη: 11.000 ασσάρια
Από το 433 -> tribuni militum consulari
potestate (= χιλίαρχοι)
• Συναρχία 4 αρχικά αρχόντων (αργότερα 6) με
καθαρά στρατιωτικά καθήκοντα
• Λόγω της αύξησης των πολεμικών επιχειρήσεων
των Ρωμαίων.
• Εκλέγονται από τους υπάτους (πατρικίους).

Δεν υπήρχε γραπτή νομοθεσία

=> Χώρος για αυθαιρεσίες των πατρικίων που
κατείχαν τα αξιώματα σε βάρος των κατώτερων
τάξεων.
 plebs
• Οι διαρκείς πόλεμοι της Ρώμης εναντίον αρχικά
των γειτονικών φυλών στην ιταλική χερσόνησο
και στη συνέχεια οι επεκτατικοί στο χώρο της
Μεσόγειου => σοβαρές οικονομικές και
κοινωνικές επιπτώσεις στον αγροτικό πληθυσμό.
Ερήμωση των γαιών τους + υφαρπαγή δημοσίων
γαιών από τους πατρικίους που εγκαθιστούσαν
σε αυτές την πελατεία τους (clientela).
• Μείωση ανοικοδόμησης Ρώμης.
• Θεσμός nexum=δανεισμός επί σώμασιν.

493 π.Χ. εξέγερση των πληβείων

• Δυσαρέσκεια για το νέο καθεστώς τόσο μεταξύ
των φτωχών αγροτών ή των άνεργων αστών,
αλλά και μεταξύ των εύπορων πολιτών που δεν
είχαν ευγενή καταγωγή, οπότε αποκλείονταν από
την άσκηση της εξουσίας. (αυτοί όλοι
αποτελούσαν τον πυρήνα του μάχιμου
πληθυσμού)
• Ως έκφραση δυσαρέσκειας η plebs αποσύρεται
στο Ιερό Όρος (mons sacer) και δίνουν ιερό όρκο
να παραμείνουν ενωμένοι και να εκλέξουν
αρχηγούς που θα τους προστάτευαν από την
αυθαιρεσία των πατρικίων.
 Mons sacer

Secessio plebis - > lex sacrata

 Lex sacrata
• Δημιουργία νέων αξιωμάτων
• του δημάρχου των πληβείων (tribunus plebis) =
ηγέτης και προστάτης των πληβείων
• Των αγορανόμων των πληβείων (aediles plebis)

Έτσι, από το 493 υπάρχει στη Ρώμη..

• De iure κράτος των πατρικίων

• De facto κράτος των πληβείων

 • Ο ευνοϊκός προς
τους πληβείους
ύπατος, Spurius
Cassius, τους
παραχωρεί
δικαιώματα.

• Με πρωτοβουλία
του εγκαινιάζεται
ο ναός της ιερής
τριάδας των
πληβείων (Ceres,
Liber, Libera
=Δήμητρας,
Διονύσου και
κόρης) -> ο ναός
χρησιμοποιήθηκε
και ως αρχείο
των πληβείων.

Tribunus plebis
• To 493 oι δήμαρχοι των πληβείων ήταν δύο, το
471 έγιναν τέσσερις, το 457, δέκα.
• Ασκούσαν συλλογική εξουσία, όχι εναλλάξ όπως
οι ύπατοι=> έπρεπε να συναινούν όλοι οι
δήμαρχοι για τις πράξεις του καθενός/δικαίωμα
αρνησικυρίας εκείνου που διαφωνούσε.
• Aπό το 449 (leges Valeriae – Horatiae): Ιερό και
απαραβίαστο το πρόσωπο των δημάρχων=>κάθε
αδίκημα σε βάρος τους εθεωρείτο αδίκημα σε
βάρος όλης της plebs.
 Απαραβίαστο και ιερό το πρόσωπο
των δημάρχων
• Οποιοσδήποτε προσέβαλε με οποιονδήποτε
τρόπο το πρόσωπο του δημάρχου, ετίθετο εκτός
νόμου, καθίστατο homo sacer (=καταραμένος -
αφιερωμένος στους υποχθόνιους θεούς, ο ίδιος
και η περιουσία του) =>επιτρεπόταν να
θανατωθεί χωρίς δίκη από τον οποιονδήποτε
ατιμωρητί.
• Ο δήμαρχος είχε τη δυνατότητα να τιμωρήσει ο
ίδιος το δράστη γκρεμίζοντάς τον από τον
Ταρπηίο βράχο (Rupes Tarpeia).

Rupes Tarpeia
 Tribunicia, sacrosancta potestas
(εξουσία των δημάρχων)
• Auxilium προς τους πληβείους έναντι της αυθαιρεσίας
των πατρικίων
‘tribunos appello’!
Παρέμβαση + παρεμπόδιση (intercessio) οποιασδήποτε
παράνομης πράξης αρχόντων σε βάρος πληβείου.
 αφορούσε οποιαδήποτε θεσμική ενέργεια, π.χ. τη
σύγκληση της συνέλευσης του λαού, τη συνεδρίαση της
Συγκλήτου, την ψήφιση νόμου, την επιστράτευση
πολιτών..
Μόνον όμως εντός της πόλεως
+ σε ακτίνα ενός μιλίου γύρω από
την πόλη. Αφορούσε δηλαδή μόνο
το imperium domi των υπάτων.

Concilia plebis (= συναθροίσεις

πληβείων)
• Συγκαλούνται από τους δημάρχους των
πληβείων
• Αρμοδιότητες:
– Ετήσια εκλογή των δημάρχων και
των αγορανόμων των πληβείων
– Έκδοση ψηφισμάτων -> plebis scita (ήταν
δεσμευτικά αρχικά μόνο για τους πληβείους. Από
το έτος 284 και τη lex Hortensia απέκτησαν ισχύ
νόμου).
 Τίτος Λίβιος, 3, 9, 2- 5
• O Gaius Terentilius Arsa ήταν δήμαρχος εκείνη τη
χρονιά. Θεωρώντας ότι η απουσία των υπάτων
άφηνε το πεδίο ελεύθερο για τη δράση των
δημάρχων, πήρε το λόγο ενώπιον των πληβείων
πολλές φορές κατηγορώντας την αλαζονεία των
πατρικίων. Καταφερόταν κυρίως κατά της
εξουσίας των υπάτων … Έλεγε ότι μόνο κατ’όνομα
είναι λιγότερο απεχθής από αυτή (ενν. τη
βασιλεία), διότι υπάρχουν δύο δεσπότες αντί
ενός με εξουσία απεριόριστη και απροσδιόριστη.
Και ενώ οι ίδιοι είναι υπεράνω των νόμων και δεν
υποτάσσονται σε τίποτα, επιφυλάσσουν όλο τον
τρόμο του νόμου και τις τιμωρίες αποκλειστικά
για τους πληβείους…

Decemviri legibus scribundis

• Το 455 π.Χ. ορίζεται δεκαμελής επιτροπή
επιφορτισμένη με το έργο της σύνταξης γραπτών
νόμων, δεσμευτικών για όλους, πατρικίους και
πληβείους ,τους οποίους οι ύπατοι θα ήταν
υποχρεωμένοι να τηρούν και να επιβάλλουν.
• Η επιτροπή ταξίδεψε στην ελλάδα για να
μελετήσει τη σολώνειο νομοθεσία, όπως και στη
Μεγάλη Ελλάδα.
• Μετά από τέσσερα χρόνια, η επιτροπή προτείνει
στη συνέλευση του λαού προς ψήφιση έναν
εκτεταμένο νομοθετικό κώδικα.
 451 π.Χ. Lex
duodecim
tabularum
= Δωδεκάδελτος
(‘fons omnis
publici
privatique iuris’)

O δωδεκάδελτος νόμος
• Δεν έχει διασωθεί – έγιναν προσπάθειες
ανασύστασής του με βάση έμμεσες αναφορές σε
αυτόν από μεταγενέστερους συγγραφείς.
• Ορίζει συγκεκριμένη ποινή για συγκεκριμένη
άδικη πράξη.
• Η εκδίκαση των ποινικών και των πολιτικών
εγκλημάτων ανατίθεται στη συνέλευση του λαού
(comitia centuriata) και αναιρείται η απόλυτη
δικαιοδοσία του υπάτου στις ποινικές υποθέσεις
(iurisdictio). Aρμόδιοι άρχοντες πλέον που
διενεργούν την ανάκριση ορίζονται οι quaestores
που προτείνουν και την ποινή στη λοχίτιδα
εκκλησία (comitia centuriata).
 O δωδεκάδελτος νόμος..
• διασφαλίζει την ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο.
• Περιορίζει την αυθαιρεσία των πατρικίων σε βάρος των
πληβείων.
• Η εξουσία των υπάτων γίνεται πλέον συλλογική ->
καθίστανται collegae (μέχρι τότε εναλλάσσονταν στην
εξουσία, ανά μήνα για την άσκηση της πολιτικής εξουσίας,
ανά μέρα για την άσκηση της στρατιωτικής). – αμφ. Κατά
άλλους η συλλογικότητα των υπάτων ορίσθηκε με τις leges
Valeriae Horatiae (449).
• Αναγνωρίσθηκαν στην πράξη οι αρμοδιότητες της
συνέλευσης του λαού (comitia centuriata) που ψήφισε το
δωδεκάδελτο νόμο (lex rogata> rogare= ερωτώ)

Ωστόσο..
• Οι πληβείοι εξακολουθούσαν να είναι
αποκλεισμένοι από τα πολιτικά αξιώματα (η
πατρικιακή αριστοκρατία αποδέχθηκε την
εκλογή ενός υπάτου από τους πληβείους
μόνο το έτος 367-> leges Liciniae Sextiae).
 Άλλωστε, παρά το
γεγονός ότι οι νόμοι
ήταν πλέον γραπτοί,
ωστόσο οι δικονομικοί
τύποι και συναλλακτικοί
τύποι και η ερμηνεία
των νόμων
εξακολουθούσαν να
αποτελούν προνόμιο
των πατρικίων,
ειδικότερα των
pontifices (μόνο από το
έτος 300 π.Χ. ->Lex
Ogulnia, και πληβείοι
μπορούν να γίνουν
pontifices). Ήταν
καταγεγραμμένοι στα
libri pontificales, κρυφά
βιβλία των pontifices .

Pontifices (= ανώτατοι ιερείς -

πατρίκιοι)
 Κατά την παράδοση..
• Μόνο το έτος 304 δημοσιεύτηκαν τελικώς οι
δικονομικοί τύποι.
• Ο Cnaeus Flavius, ένας γραφέας
(απελεύθερος) του κήνσορα Appius Claudius
Caecus έκλεψε τους τύπους, τους οποίους του
είχε δώσει ο πάτρωνάς του να αντιγράψει και
για πρώτη φορά τους δημοσιοποίησε
σπάζοντας έτσι το μονοπώλιο της απονομής
δικαιοσύνης των πατρικίων.

Προμηθεύς: ο
εκπολιτιστής ήρωας
που σπάει το
μονοπώλιο της
γνώσης της φωτιάς
που κρατούσε ο
Δίας και τη φέρνει
στους ανθρώπους
Κarl Marx, 1818 – 1883
Γερμανός φιλόσοφος,
πολιτικός στοχαστής

Pomponius,
D. 1, 2, 2
libro singulari
enchiridii

pr. Necessarium
itaque nobis
videtur ipsius
iuris originem
atque processum
demonstrare.
 Ioυστινιάνειος
Κωδικοποίηση
(6ος αιώνας
μ.Χ.)
Corpus Iuris
Civilis

Ioυστινιανός (527 – 565 μ.Χ.)

Ψηφιδωτό Ραβέννας, ναός Αγίου Βιταλίου

Πανεπιστήμιο Πίζας, Ιταλία

Bibliotheca
Laurenziana
Firenze
Italia
 LITTERA
FLORENTINA
(Codex
Florentinus)

UNIVERSITA DI BOLOGNA
Glossatores
Irnerius & quattuor doctores
Modestinus, Bulgarus, Hugo,
Jacobus

12oς αιώνας μ.Χ.

Accursius
Glossa Ordinaria
Glossa Ordinaria
γλῶσσα

Glossa
marginalis
 Glossa
interlinearis

13ος - 14ος αιώνας

• Μεταγλωσσογράφοι
(Post glossatores)
• Σχολιαστές (Commentatores)
Στροφή στη νομική πράξη
 Bartolus de
Saxoferrato

Baldus de Ubaldis
Perugia
 1345

Κωνσταντίνος
Αρμενόπουλος,
κριτής
Θεσσαλονίκης

Εξάβιβλος
 1495: Rezeption =αποδοχή του
ρωμαϊκού δικαίου στη Γερμανία
(Reichskammergerichtsordnung)

Σύγχρονες κωδικοποιήσεις αστικού

δικαίου
• 1794: Allgemeines Recht fur die Preussischen
Staaten (ALR)
• 1804: Code Civile Francais
• 1811: Oesterreichisches Allgemeines
Buergerliches Gesetzbuch
• 1900: BGB
• 1946: τέθηκε σε ισχύ ο ελληνικός ΑΚ
(Βασιλικό Διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου 1946)
Ανεξάρτητο ελληνικό κράτος 1830
• Βασιλιάς Όθων
• 23 Φεβρουαρίου 1835: διάταγμα
Αντιβασιλείας.
«οι πολιτικοί νόμοι των
Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, οι
περιεχόμενοι εις την Εξάβιβλον
του Αρμενοπούλου, θέλουν
ισχύει μέχρις ου δημοσιευθεί ο
πολιτικός κώδιξ, του οποίου την
σύνταξιν διετάξαμεν ήδη»
 Σημαντικοί
σταθμοί
στην
πορεία
προς την
εξίσωση
πατρικίων -
πληβείων

Tribuni plebis
• Εξαιρετικά σημαντικός ο ρόλος τους στην πορεία
της σταδιακής εξίσωσης πατρικίων – πληβείων.
• Intercessio = παρέμβαση μεταξύ υπάτου και
πληβείου.
α) εξουσία εκ των προτέρων παρεμπόδισης/
απαγόρευσης οποιασδήποτε κυριαρχικής
πράξης άσκησης του imperium των υπάτων
(π.χ. απαγόρευση στη Σύγκλητο να εκφράσει
τη γνώμη της με συγκλητικό δόγμα).
β) εξουσία εκ των υστέρων ανακοπής
οποιασδήποτε κυριαρχικής πράξης άσκησης
του imperium των υπάτων (π.χ. άσκηση
ποινικής δικαιοδοσίας ή επιστράτευση
πολιτών κτλ).
Sacrosancta potestas των tribuni plebis
• Νομιμοποιητική βάση της εξουσίας των
tribuni plebis ήταν ο όρκος των πληβείων (lex
sacrata). 45 χρόνια μετά την πρώτη ανάδειξη
των tribuni plebis το 493, κατοχυρώνεται στο
νόμο με τις Leges Valeriae Horatiae (449) ο
ιερός και απαραβίαστος χαρακτήρας τους.
• Ιερό και απαραβίαστο το πρόσωπό τους =>
δεν υπόκεινται στον καταναγκασμό των
υπάτων, οπότε κατορθώνουν, με την πίεση
που ασκούν στους υπάτους, να επιτύχουν
ρυθμίσεις ευνοϊκές προς τους πληβείους.

Δικαιοδοσία στις ποινικές υποθέσεις

• Μία από τις σπουδαιότερες ευνοϊκές για την
plebs ρυθμίσεις που επετεύχθησαν χάρη στο
ρόλο των δημάρχων ήταν η μετατόπιση της
απονομής ποινικής δικαιοσύνης από τους
υπάτους στον λαό.
• Οι tribuni plebis
μεσολαβούσαν συνεχώς
υπέρ κατηγορουμένων
πληβείων υποχρεώνοντας
κάθε φορά τους υπάτους να
φέρουν την υπόθεση
ενώπιον της συνέλευσης
του ρωμαϊκού λαού.

‘tribunos appello’
• O δήμαρχος ανταποκρινόταν στην έκκληση
του θιγόμενου πολίτη και μεσολαβούσε
επιτόπου παρεμβάλλοντας ανάμεσα στον
ύπατο και τον πολίτη το ιερό και
απαραβίαστο πρόσωπό του. (auxilium)
• Ο ύπατος υποχρεωνόταν να αναστείλει την
επιβολή της τιμωρίας και να
παραπέμψει την υπόθεση
στα comitia centuriata.
• Με το δωδεκάδελτο νόμο
(451) η αρμοδιότητα για τις
ποινικές υποθέσεις
ανατέθηκε στα comitia
centuriata (λοχίτιδα
εκκλησία) που αποφάσιζαν
για την ενοχή ή όχι του
κατηγορουμένου και για την
επιβολή θανατικής ποινής.
• Δικαιοδοσία για εγκλήματα
που επέσυραν θανατική
ποινή (φαρμακεία,
ανθρωποκτονία εκ
προθέσεως, εμπρησμό,
ψευδομαρτυρία που είχε ως
αποτέλεσμα καταδίκη σε
θάνατο)

quaestores
• Η προδικασία
διεξαγόταν ενώπιον των
quaestores , ειδικών
αρχόντων, που
διενεργούσαν την
ανάκριση και
διατύπωναν την
εισήγησή τους προς τη
συνέλευση του λαού.
• Η συνέλευση απαντούσε
αποφατικά ή
καταφατικά.
 Leges Valeriae Horatiae (449)
• Provocatio ad populum= δικαίωμα προσφυγής
στο λαό (στις συνέλευσεις του λαού) σε
περίπτωση καταχρηστικής άσκησης της
coercitio των υπάτων.
• Αφορούσε όχι την άσκηση imperium στο πεδίο
της ποινικής δικαιοδοσίας (αυτή είχε ήδη
υπαχθεί με τον δωδεκάδελτο νόμο στα comitia
centuriata), αλλά την εξουσία καταναγκασμού
των υπάτων (coercitio)
• Τελικώς η coercitio καταργήθηκε το 300 με τη
lex Valeria.

Lex Valeria (300)

• Καταργείται η εξουσία καταναγκασμού
(επιβολής τιμωρησης), η coercitio του υπάτου
στο εσωτερικό της πόλεως. Γι’αυτό αφαιρούνται
οι πελέκεις από τις fasces των lictores.
• Διατηρείται η coercitio στο πεδίο της μάχης.
• Το auxilium του tribunus plebis καθίσταται πλέον
άνευ αντικειμένου.
• Provocatio ad populum: ο καθένας έχει δικαίωμα
προσφυγής στα comitia centuriata για να κριθεί
για τυχόν επιβολή ή εκτέλεση θανατικής ποινής.
 Επομένως..
• Με το δωδεκάδελτο νόμο και τον Βαλέριο –
Οράτιο νόμο περιορίζεται η κυριαρχική
εξουσία των υπάτων στον τομέα επιβολής
ποινών (χρηματικών και θανατικής). Ο
περιορισμός πάντως αφορά μόνο το
imperium domi των υπάτων, όχι το imperium
militiae.
• Γενικώς η θέση της plebs βελτιώνεται,
εξακολουθούν ωστόσο να υπάρχουν εκ
μέρους της διεκδικήσεις, αφού τα μέλη της
εξακολουθούν να είναι αποκλεισμένα από τη
Σύγκλητο και τα ανώτερα αξιώματα.

445 lex
Canuleia
• ius conubii:
δικαίωμα
σύναψης γάμου
μεταξύ πληβείων
- πατρικίων
367 π.Χ. Leges Liciniae Sextiae

• Ο ένας από τους δύο

υπάτους πρέπει πλέον να
προέρχεται από τους
πληβείους.
• Ο Λεύκιος Σέξτιος ήταν ο
πρώτος πληβείος που
εξελέγη ύπατος και ο
συνδήμαρχός του Γάιος
Λικίνιος, ο τρίτος, το έτος
364.

Μεταβίβαση υπατικών
αρμοδιότητων σε καινούρια
αξιώματα

• Praetor (άρχων με
imperium) -> θεωρείται
πάντως κατώτερος από
τους υπάτους και έχει
μόνο δύο ραβδούχους.
• αρμοδιότητα: απονομή
δικαιοσύνης
 Aediles curules (αγορανόμοι)

Sella curulis
Currus = άρμα

339 lex Publilia Philonis

• H auctoritas patrum (= αυθεντία – συναίνεση
της Συγκλήτου) ορίστηκε να δίδεται πλέον όχι
μετά την ψήφιση ενός νόμου από τα comitia
centuriata (οπότε θα ήταν δυνατό να οδηγήσει
στην ανατροπή της ψήφισης), αλλά ΠΡΙΝ από
την εισφορά του νόμου στα comitia.
• H Σύγκλητος προπαρασκεύαζε το νομοσχέδιο,
το οποίο εισέφερε πλέον στη συνέχεια στη
συνέλευση προς ψήφιση. Έτσι, ο τελικός λόγος
δόθηκε στον populus romanus.
 326 lex Poetelia Papiria
• Κατάργηση nexum (=δανεισμού επί σώμασιν)

287 lex Hortensia de plebiscitis

• Τα plebiscita αποκτούν πλέον ισχύ νόμου.
 H λειτουργία του ρωμαϊκού
πολιτεύματος
A) Άρχοντες (magistrati romani)
B) Σύγκλητος (Senatus)
Γ) Συνελεύσεις ρωμαϊκού λαού (comitia)

A) άρχοντες
• Ενιαύσια θητεία (εξαίρεση οι κήνσορες ->
18μηνη)
• Άμισθο αξίωμα -> τιμητικό
• Συλλογικότητα
• Έλλειψη λογοδοσίας τόσο κατά τη διάρκεια,
όσο και μετά το πέρας της θητείας
 Ύπατοι - consules
• Οι υπάτοι ορίζουν τους διαδόχους
τους. Από τα μέσα του 5ου αιώνα
καθιερώθηκε και η συμμετοχή της
συνέλευσης του λαού, ήταν
ωστόσο τυπική, αφού επέλεγε τον
έναν από τους δύο υποψηφίους
που πρότειναν οι ύπατοι με την
έγκριση της Συγκλήτου.
• Oι ύπατοι αναγορεύουν τους
εκλεγέντες (renuntiatio).

Δικτάτωρ dictator
• Έκτακτο και χρονικά περιορισμένο
αξίωμα
• Ανώτερος από κάθε άλλη αρχή.
• Συνοδεύεται από 24 ραβδούχους, όσους δηλαδή
έχουν οι δύο ύπατοι μαζί => συνένωση των
εξουσιών τους (αναβίωση στην ουσία της
απόλυτης εξουσίας του βασιλέως).
• Ο διορισμός του διενεργείται μετά από πρόταση
της Συγκλήτου σε εξαιρετικές περιπτώσεις με
περιορισμένη χρονικά θητεία που δεν μπορεί να
υπερβαίνει τους 6 μήνες. Βλ. π.χ. δικτατορίες
Σύλλα και Ιουλίου Καίσαρα
 Πραίτορες (praetores)
• Το αξίωμα του πραίτορος δημιουργήθηκε με τις Leges Liciniae
Sextiae (367), oπότε η δικαστική αρμοδιότητα αποσπάσθηκε από
τους υπάτους. Αρχικά ο πραίτορας ήταν αρμόδιος για υποθέσεις
μεταξύ πολιτών (praetor urbanus = αστυδίκης). Το 242
δημιουργήθηκε και δεύτερη πραιτορική αρχή επί των ξένων
(praetor peregrinus). Αργότερα προστέθηκαν άλλοι τέσσερις που
ήταν αρχικά διοικητές επαρχιών, απέκτησαν όμως μετά και
ποινικές δικαιοδοσίες. Μετά το 149 όταν δημιουργήθηκε το
πρώτο τακτικό ποινικό δικαστήριο, οι πραίτορες προεδρεύουν σε
αυτό.
• Εκλέγονται από τη λοχίτιδα συνέλευση (comitia centuriata).
• Είναι άρχοντες με imperium μόνο όμως στο εσωτερικό της
Ρώμης.
• Εκδίδουν στην αρχή της θητείας τους το edictum praetorium.

Edictum praetorium
(= πραιτορικό ήδικτο)
• Tralaticium (αυτό που παραδίδεται από τους
προηγούμενους πραίτορες)
• Novum (το καινούριο που προσθέτει ο νεοεκλεγείς
πραίτορας)
• Τελικά -> Edictum perpetuum –Salvus Iulianus (επί
αυτοκράτορος Αδριανού, 130 μ.Χ.)
 Imperium
(έχουν μόνο οι ύπατοι, οι πραίτορες και ο δικτάτωρ)
• Απόλυτη εξουσία, νομοθετική,
εκτελεστική, δικαστική
• Δικαίωμα σύγκλησης συνελεύσεων ρωμαϊκού
λαού + προεδρίας σε αυτές
• Εισαγωγή νομοσχεδίων προς ψήφιση
• Δικαστική εξουσία + επιβολή ποινών
• Η απόδοση του imperium γίνεται με νόμο (lex
curiata de imperio). Τυπική πράξη απόδοσης
στον άρχοντα της εξουσίας λήψης των
οιωνών

Potestas (έχουν οι τιμητές, οι

αγορανόμοι και οι ταμίες)
• Δικαίωμα να συγκαλούν τους πολίτες σε
άτυπη συνάθροιση
• Έκδοση υποχρεωτικών διαταγμάτων (edicta)
• Επιβολή ποινών στο πλαίσιο των
αρμοδιοτήτων τους.
 Τιμητές (censores)
• Αρχή που δημιουργήθηκε ίσως το 443.
• Εκλέγονται κάθε πέντε χρόνια από τη λοχίτιδα
συνέλευση, διότι στην αρχή κάθε πενταετίας
(lustrum) αναθεωρείται ο κατάλογος των πολιτών.
• Συλλογικότητα (αν ο ένας πεθάνει κατά τη διάρκεια
της θητείας του, ό άλλος υποχρεούται να παραιτηθεί,
προκειμένου να εκλεγεί καινούριος).
• Δεν έχουν imperium, αλλά potestas. Δεν
υπόκεινται στο βέτο του δημάρχου των
πληβείων.
• Σύνταξη καταλόγου πολιτών (census)
• Έλεγχος ηθών (cura morum)
• Από το 318 (lex Ovinia) -> lectio senatus

Aediles curules (αγορανόμοι)

• Για πρώτη φορά οι αγορανόμοι δημιουργήθηκαν ως
πληβειακό αξίωμα το 493 με καθήκοντα την τήρηση
των αρχείων της plebs.
• To 266 θεσπίσθηκε το αξίωμα των αγορανόμων του
ρωμαϊκού λαού (εκλέγονταν από τη φυλέτιδα
εκκλησία –comitia tributa) και συγχωνεύθηκαν
αμέσως με τους αγορανόμους των πληβείων
(εκλέγονταν από τις συναθροίσεις των πληβείων).
• Potestas για την τήρηση της τάξης στην αγορά και
γενικότερα της δημόσιας τάξης, επίβλεψη
επισιτισμού της πόλης κ.ά.
• Αγορανομικό ήδικτο (edictum aedilicium)
 Δήμαρχοι (tribuni plebis)
• Παρόλο που δε διαθέτουν imperium, έχουν
ωστόσο τη δυνατότητα θανάτωσης και
ατιμωρητί οποιουδήποτε προσβάλλει το
αξίωμα των δημάρχων ή την plebs,
κηρύσσοντάς τον ένοχο –sacer- χωρίς δίκη.
• Η εξουσία ενός δημάρχου περιορίζεται μόνο
από την intercessio ενός άλλου δημάρχου.

Cursus honorum
 180 lex Villia Annalis
• Παγιώθηκε η ιεραρχία των αξιωμάτων
• Ηλικιακά όρια:
• Τιμητές (censores): μετά τα 44
• Ύπατοι (consules): 42
• Πραίτορες (praetores): μετά τα 40
• Αγορανόμοι (aediles curules): 36
• Ταμίες (quaestores): 30
• Δήμαρχοι (tribuni plebis): μετά τα 27

Με το cursus honorum..
• Περιορίζεται ο αριθμός συμμετεχόντων στις
αρχές.
• Προσωπικές σχέσεις μεταξύ αρχόντων, σχέσεις
με τη Σύγκλητο
• =>δημιουργία κατ’επάγγελμα πολιτικών
 Συνελεύσεις του ρωμαϊκού λαού
• Comitia curiata (φρατρική)
• Comitia centuriata (λοχίτις)
• Comitia tributa (φυλέτις)
• Concilia plebis (συναθροίσεις πληβείων)

Comitia centuriata (λοχίτις συνέλευση)

193 centuriae (=λόχοι 100 ανδρών) κατανεμημένες σε πέντε τάξεις:
 1η τάξη: 100.000 ασσάρια (80 λόχοι πεζικού + 18 ιππικού =98
λόχοι)
 2η τάξη: 75.000 ασσάρια (20 λόχοι)
 3η τάξη: 50.000 ασσάρια (20 λόχοι)
 4η τάξη: 25.000 ασσάρια (20 λόχοι)
 5η τάξη: 11.000 ασσάρια (30 λόχοι)
+ (5 λόχοι βοηθητικών στρατιωτών – μη μάχιμων-> 2 λόχοι
μουσικών, 2 λόχοι τεχνουργών, 1 λόχος προλετάριων- proles =
τέκνα)
Ο λόγος μεταξύ του πληθυσμιακού όγκου μιας τάξης και του
αριθμού των λόχων που της έχει δοθεί είναι αντιστρόφως ανάλογος.
Έτσι π.χ. ο μοναδικός λόχος των προλετάριων αριθμούσε
περισσότερους πολίτες από τους 80 λόχους της 1ης τάξης. Η 1η τάξη,
μολονότι πιο ολιγάριθμη, διαθέτει τις περισσότερες ψήφους.
(απόλυτη πλειοψηφία: 98/193). Η ψηφοφορία παρακολουθούσε την
κατιούσα ιεράρχηση των τάξεων και σταματούσε μόλις
επιτυγχανόταν η πλειοψηφία. Έτσι, σπανίως ψήφιζε η 2η, ακόμη
σπανιότερα η 3η κτλ. τάξη..
Campus Martius (πεδίον του Άρεως)
• Η οπλοφορία
εντός των
τειχών της
Ρώμης, στο
pomoerium,
απαγορευόταν,
γι’αυτό η λοχίτις
συνέλευση
συγκαλείται έξω
από τα τείχη,
στο πεδίο του
Άρεως.

Ένας λόχος μένει

στην είσοδο του
Τίβερη ως φρουρά.
Κάθε φορά που
συγκαλείται η
συνέλευση,
υψώνεται μια
κόκκινη σημαία στο
λόφο Ianiculum
(στην απέναντι όχθη
του Τίβερη)
 Comitia centuriata
• Συγκαλείται από τους υπάτους
• Εκλέγει όλους τους ανώτερους άρχοντες
(τυπική η εκλογή μεταξύ υποψηφίων που
ορίζονταν από τον διατελέσαντα άρχοντα)
• Συμμετέχει στη νομοθετική λειτουργία
(ψηφίζει τα προτεινόμενα από τους άρχοντες
νομοσχέδια με την auctoritas της Συγκλήτου)
• Δικαστική : σε ποινικές υποθέσεις που
παρέπεμπαν σε αυτήν οι δήμαρχοι των
πληβείων ή για εγκλήματα που επέσυραν τη
θανατική ποινή.

Πώς αποφασίζει μια συνέλευση

• Προεδρεύει ένας άρχοντας, περιβαλλόμενος από
συμβούλους του και συγκλητικούς.
•Η συνέλευση δεν
παίρνει πρωτοβουλία,
δεν γίνεται συζήτηση.
•Ο προεδρεύων
άρχοντας θέτει ένα
ερώτημα και η
συνέλευση απαντά με
ένα ναι ή με ένα όχι.
 Contiones (συνάξεις πολιτών)
• Πριν από τις επίσημες συνεδριάσεις, ο
προτεινόμενος νόμος αναρτάται στο forum για
24 ημέρες, προκειμένου η μάζα των πολιτών
καλείται να συγκεντρωθεί, προκειμένου να
καταθέσει ή να διαμορφώσει άποψη.
• Οι άρχοντες προσπαθούν να διαμορφώσουν την
κοινή γνώμη, να τη χειραγωγήσουν, να
προκαταλάβουν τις αντιδράσεις της.
• Προφορικότητα της ψήφου – προς το τέλος του
2ου αιώνα γίνονται προσπάθειες να αλλάξει..
(leges tabellariae)

Lex rogata (rogare: ερωτώ-> ερωτάται η συνέλευση του

λαού αν εγκρίνει τον προτεινόμενο νόμο)

magistratus Senatus

auctoritas

Comitia
centuriata
Lex rogata
 Senatus (Σύγκλητος)
• Oλιγαρχικό κυβερνητικό συμβούλιο
• 300 μέλη από την 1η τάξη – απαραίτητη
προϋπόθεση για να γίνει κάποιος συγκλητικός
ήταν να έχει διατελέσει άρχοντας.
• Ο Σύλλας αύξησε τον αριθμό των Συγκλητικών σε
εξακόσιους.
• Ισόβια θητεία μέχρι το 318, οπότε η lex Ovinia
κατήργησε την ισοβιότητα και ανέθεσε την
επιλογή και τον ορισμό των Συγκλητικών στους
τιμητές (censores). -> lectio senatus

Σύγκληση Συγκλήτου
• Από άρχοντα με imperium (ius agendi cum
senatu).
• Η Σύγκλητος απαντούσε σε ένα ερώτημα που
έθετε ο άρχοντας.
• Οι συνεδριάσεις διεξάγονταν δημοσίως, στην
curia.
• H σειρά με την οποία έπαιρναν το λόγο τα μέλη
ήταν ιεραρχική και αυστηρά καθορισμένη.
• Η τελική απόφαση
ήταν το Συγκλητικό
Δόγμα (senatus
consultum)
 Αρμοδιότητες Συγκλήτου
• Καθορισμός δημοσιονομικής πολιτικής
(επιβολή τακτικών και έκτακτων φόρων), εκτέλεση δημοσίων έργων
• Παρέχει auctoritas στα νομοσχέδια που καταρτίζουν οι άρχοντες.
• Διεξαγωγή πολέμου (όριζε τη δύναμη τουστρατεύματος, το πεδίο
επιχειρήσεων του κάθε υπάτου, τον αριθμό λεγεώνων που
διοικούσε καθένας από αυτούς).
• Διεθνής διπλωματία
• Διαμόρφωση καταστατικού νόμου (lex provinciae) που διείπε κάθε
επαρχία.
• Διορισμός επαρχιακών διοικητών
• Διορισμός δικτάτορα κατά υλοποίηση της απόφασης των υπάτων
• Εποπτεία λατρείας και έλεγχος ιερατείου.
 H εξάπλωση της Ρώμης
• Η λήξη της πάλης μεταξύ πατρικίων –
πληβείων κατά τα μέσα του 4ου αιώνα
σηματοδότησε την αρχή των μεγάλων
κατακτητικών πολέμων της Ρώμης, πρώτα
εναντίον των πόλεων του Λατίου, σε
ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο και
σταδιακά σε ολόκληρο το χώρο της
Μεσογείου.

• Η ρωμαϊκή πολιτεία κατακτά εδάφη και ένα

μέρος τους το μετατρέπει σε δημόσια γη
(ager publicus), την οποία εκμισθώνει σε
Ρωμαίους ή ντόπιους.
• Επιβάλλει έγγεια φορολογία, φόρους σε
τελωνεία, λιμενικά τέλη κτλ.
• Η Ρώμη μετατρέπεται σταδιακά σε
υπερδύναμη του αρχαίου κόσμου.
 Ακμή Ρώμης
• οικοδόμηση λαμπρών κτιρίων.
• Γέφυρες
• Υδραγωγεία
• Οδοποιία
• Ανάπτυξη εμπορίου (και δουλεμπορίου)
• Πολυτελής διαβίωση
• Από την κατάκτηση της Ελλάδας -> ελληνικές
πολιτισμικές επιδράσεις

Forum
romanum
 3 πόλοι εξουσίας

Σύγκλητος
Άρχοντες διατελέσαντες
άρχοντες

Populus
romanus

Άρχοντες
• Dictator
• Interrex
• Consules
• Censores
• Praetores
• Aediles curules
• Quaestores
• Tribuni plebis – aediles plebis
 Αρχές που διέπουν τα αρχοντικά
αξιώματα
1. Εκλογή
2. Ενιαύσιος θητεία
3. Συλλογικότητα (collegium)
4. Ιεραρχία
5. Εξειδίκευση
6. άμισθο

1. εκλογή
• Οι ύπατοι οργανώνουν την εκλογή για όλα τα
αρχοντικά αξιώματα, εκτός των πληβειακών
αξιωμάτων, την εκλογή των οποίων οργανώνουν
οι tribuni plebis
• +έγκριση (auctoritas) συγκλήτου
• Σταδιακά αναγνωρίζεται μεγαλύτερη συμμετοχή
στις συνελεύσεις του λαού, υπό την έννοια ότι
ψηφίζουν μεταξύ όμως των υποψηφίων που
ορίζουν οι άρχοντες (βλ. ύπατοι) με βάση
ελέγχοντας την ηλικία, το cursus honorum, τα
οικογενειακά ερείσματα, την clientela κτλ.
 2. Ενιαύσιος θητεία
• Εξαίρεση ο dictator, η θητεία του οποίου είναι
χρονικά περιορισμένη σε ένα εξάμηνο.
• Εξαίρεση οι censores-> 18μηνη θητεία
• Εξαίρεση ο μεσοβασιλεύς (interrex)-> θητεία
5 ημέρες
• Παράταση θητείας είναι δυνατή, αλλά υπό
όρους.

3.Συλλογικότητα (collegium)
• Εξαίρεση ο dictator
• Κάθε μέλος της συναρχίας δύναται να
αποφασίσει εγκύρως για όλους, ωστόσο ο
ένας μπορεί να ασκήσει veto στις ενέργειες
του άλλου.
prohibitio
veto
intercessio
 4. ιεραρχία
• Κάθε φορά που δημιουργείται ένα καινούριο
αξίωμα τοποθετείται σε μια ξεχωριστή
βαθμίδα, αναλόγως με την πείρα που απαιτεί
και την εξουσία που του παραχωρείται.
• 180 π.Χ. Lex Vilia Annalis: ορίζεται ηλικία για
τα αξιώματα (από 27 ετών-> δημαρχία, 30 ->
quaestor, 36 -> αγορανόμοι, 40 -> praetores,
42 -> consules
• Cursus honorum

Cursus honorum
 Imperium
(έχουν μόνο οι ύπατοι, οι πραίτορες και ο δικτάτωρ)
• Απόλυτη εξουσία, νομοθετική,
εκτελεστική, δικαστική
• Δικαίωμα σύγκλησης συνελεύσεων ρωμαϊκού
λαού + προεδρίας σε αυτές
• Εισαγωγή νομοσχεδίων προς ψήφιση
• Δικαστική εξουσία + επιβολή ποινών
• Η απόδοση του imperium γίνεται με νόμο (lex
curiata de imperio). Τυπική πράξη απόδοσης
στον άρχοντα της εξουσίας λήψης των
οιωνών

Potestas (έχουν οι τιμητές, οι

αγορανόμοι και οι ταμίες)
• Δικαίωμα να συγκαλούν τους πολίτες σε
άτυπη συνάθροιση
• Έκδοση υποχρεωτικών διαταγμάτων (edicta)
• Επιβολή ποινών στο πλαίσιο των
αρμοδιοτήτων τους.
 dictatura
• 24 lictores (αναβίωση του βασιλικού πλήρους
imperium σε περίπτωση εξωτερικού
στρατιωτικού κινδύνου ή επανάστασης)
• 6 μήνες
• Ο dictator εγκαθίσταται στο αξίωμά του από τα
comitia curiata, τα οποία ο ίδιος συγκαλεί.
• Ορίζει ίππαρχο
• Δεν καταργούνται οι τακτικοί άρχοντες, αλλά
οφείλουν υπακοή.
• Μέχρι το 300 (lex Valeria) εκφεύγει της
provocatio ad populum.

Δικτάτωρ dictator
• Έκτακτο και χρονικά περιορισμένο
αξίωμα
• Ανώτερος από κάθε άλλη αρχή.
• Συνοδεύεται από 24 ραβδούχους=> συνένωση
των εξουσιών τους (αναβίωση στην ουσία της
απόλυτης εξουσίας του βασιλέως).
• Ο διορισμός του διενεργείται μετά από πρόταση
της Συγκλήτου σε εξαιρετικές περιπτώσεις με
περιορισμένη χρονικά θητεία που δεν μπορεί να
υπερβαίνει τους 6 μήνες. Βλ. π.χ. δικτατορίες
Σύλλα και Ιουλίου Καίσαρα
 Interregnum (μεσοβασιλεία)
• 5μερη θητεία σε κενό μεταξύ δύο αρχοντικών
θητειών
• ‘το auspicium επανέρχεται στους patres’
• Διοργανώνουν τις εκλογές των υπάτων ή
διορίζουν δικτάτορα
• Οι μεσοβασιλείς είναι συγκλητικοί (πατρίκιοι)
που εκλέγουν έναν μεταξύ τους

ύπατοι (consules)
• Από το 449 (leges Valeriae Horatiae) καθίστανται collegae

iurisdictio (μέχρι το 451)

• Ασκούν imperium
coercitio (μέχρι το 300)

• Με τους νόμους αυτούς καθιερώνεται νομοθετικά και η

sacrosancta potestas των tribuni plebis, οι οποίοι
μπορούν να παραπέμψουν στα comitia centuriata
υπόθεση που επισύρει καταδίκη σε θανατική ποινή.
(provocatio ad populum = προσφυγή στις συνελεύσεις
του λαού για υποθέσεις που επισύρουν θανατική
καταδίκη ή υψηλά πρόστιμα)
 Ύπατοι - consules
• Οι υπάτοι ορίζουν τους διαδόχους
τους. Από τα μέσα του 5ου αιώνα
καθιερώθηκε και η συμμετοχή της
συνέλευσης του λαού, ήταν
ωστόσο τυπική, αφού επέλεγε τον
έναν από τους δύο υποψηφίους
που πρότειναν οι ύπατοι με την
έγκριση της Συγκλήτου.
• Oι ύπατοι αναγορεύουν τους
εκλεγέντες (renuntiatio).

Τιμητές (censores)
• 18μηνη θητεία
• Εγκαθίστανται στο αξίωμα με lex centuriata
• Κάθε πέντε χρόνια lustrum = τίμηση πολιτών
• Από το 318 με lex Ovinia -> lectio Senatus
• Cura morum – nota censoria
• Άλλες αρμοδιότητες: διαχείριση της
περιουσίας του κράτους, εκμίσθωση ager
publicus, κατακύρωση είσπραξης δημοσίων
εσόδων σε publicani (δημοσιώνες).
 Praetores (πραίτορες)
• 367 leges Liciniae Sextiae-> praetor urbanus
• 242 -> praetor peregrinus, αργότερα άλλοι 4 στις
επαρχίες
• Έχουν imperium, αλλά μόνο 2 lictores, oι
πραίτορες των επαρχιών έχουν 6 lictores
• Εκλέγονται από τα comitia centuriata
• πρόσδωση imperium από comitia curiata.
• Συμπράττουν με σύγκλητο και συγκαλούν τα
comitia centuriata.
• Ius edicendi -> edictum
• το 149 ιδρύουν δικαστήρια ενόρκων
(quaestiones perpetuae)

praetor
 Edictum praetorium
(= πραιτορικό ήδικτο)
• Tralaticium (αυτό που παραδίδεται από τους
προηγούμενους πραίτορες)
• Novum (το καινούριο που προσθέτει ο νεοεκλεγείς
πραίτορας)
• Τελικά -> Edictum perpetuum –Salvus Iulianus (επί
αυτοκράτορος Αδριανού, 130 μ.Χ.)

Αγορανόμοι (aediles curules)

• 493: αγορανόμοι πληβείων (υπεύθυνοι για τα
αρχεία των πληβείων)
• 266: aediles curules, σύντομα μπορούν και
πληβείοι
• Ius edicendi -> edictum aedilicium
• Εποπτεία αγοράς, τήρηση δημόσιας τάξης,
οργάνωση δημοσίων αγώνων κ.ά.
 Sella curulis (αρμάτιο δίφρο)

Ταμίες (quaestores)
• Quaestor > quaerere: ερωτώ, ανακρίνω,
διεξάγω έρευνα
• Αρχικά διεξαγωγή προανάκρισης στις ποινικές
υποθέσεις στα comitia centuriata
• Αργότερα αποκτούν και δημοσιονομικά
καθήκοντα.
 Δήμαρχοι (tribuni plebis)
• Παρόλο που δε διαθέτουν imperium, έχουν
ωστόσο τη δυνατότητα θανάτωσης και
ατιμωρητί οποιουδήποτε προσβάλλει το
αξίωμα των δημάρχων ή την plebs,
κηρύσσοντάς τον ένοχο –sacer- χωρίς δίκη.
• Η εξουσία ενός δημάρχου περιορίζεται μόνο
από την intercessio ενός άλλου δημάρχου.
 Tribunus plebis
• Έχουν εξουσία έναντι του υπάτου, όχι όμως
έναντι του δικτάτορα (μέχρι το 300, lex
Valeria), ούτε έναντι των κηνσόρων
• Veto = prohibitio – intercessio
• Από τον 3ο αιώνα και μετά, με την ανάδειξη
της nobilitas, οι δήμαρχοι αποκτούν το
δικαίωμα να συγκαλούν comitia centuriata για
υποθέσεις perduellio (π.χ. υποχώρηση στο
πεδίο της μάχης).

Συνελεύσεις του ρωμαϊκού λαού

• Comitia curiata (φρατρική)
• Comitia centuriata (λοχίτις)
• Comitia tributa (φυλέτις)
• Concilia plebis (συναθροίσεις πληβείων)
 Comitia curiata (κατά φράτρες
εκκλησία)
• Κριτήριο η καταγωγή
• Lex curiata de imperio
• Σύμπραξη σε δικαιοπραξίες ιδιωτ. Δικαίου,
π.χ. υιοθεσίες, διαθήκες κτλ.

censores (τιμητές)
• η απογραφή των πολιτών και η
κατάταξή τους σε πέντε τάξεις
(classes) με βάση την περιουσία
τους σε:
1η τάξη: 100.000 ασσάρια
2η τάξη: 75.000 ασσάρια
3η τάξη: 50.000 ασσάρια
4η τάξη: 25.000 ασσάρια
5η τάξη: 11.000 ασσάρια
ήταν το κριτήριο για τη
συγκρότηση των comitia
centuriata (κατά λόχους
εκκλησία)
 Comitia centuriata (λοχίτις συνέλευση)
193 centuriae (=λόχοι 100 ανδρών) κατανεμημένες σε πέντε τάξεις:
 1η τάξη: 100.000 ασσάρια (80 λόχοι πεζικού + 18 ιππικού =98
λόχοι)
 2η τάξη: 75.000 ασσάρια (20 λόχοι)
 3η τάξη: 50.000 ασσάρια (20 λόχοι)
 4η τάξη: 25.000 ασσάρια (20 λόχοι)
 5η τάξη: 11.000 ασσάρια (30 λόχοι)
+ infra classem (5 λόχοι βοηθητικών στρατιωτών – μη μάχιμων-> 2
λόχοι μουσικών, 2 λόχοι τεχνουργών, 1 λόχος προλετάριων-
proles = τέκνα)
Ο λόγος μεταξύ του πληθυσμιακού όγκου μιας τάξης και του αριθμού
των λόχων που της έχει δοθεί είναι αντιστρόφως ανάλογος. Έτσι π.χ. ο
μοναδικός λόχος των προλετάριων αριθμούσε περισσότερους πολίτες
από τους 80 λόχους της 1ης τάξης. Η 1η τάξη, μολονότι πιο ολιγάριθμη,
διαθέτει τις περισσότερες ψήφους. (απόλυτη πλειοψηφία: 98/193). Η
ψηφοφορία παρακολουθούσε την κατιούσα ιεράρχηση των τάξεων
και σταματούσε μόλις επιτυγχανόταν η πλειοψηφία. Έτσι, σπανίως
ψήφιζε η 2η, ακόμη σπανιότερα η 3η κτλ. τάξη.. Praerogativa centuria:
μία από τους ιππείς

Campus Martius (πεδίον του Άρεως)

• Η οπλοφορία
εντός των
τειχών της
Ρώμης, στο
pomoerium,
απαγορευόταν,
γι’αυτό η λοχίτις
συνέλευση
συγκαλείται έξω
από τα τείχη,
στο πεδίο του
Άρεως.
 Ένας λόχος μένει
στην είσοδο του
Τίβερη ως φρουρά.
Κάθε φορά που
συγκαλείται η
συνέλευση,
υψώνεται μια
κόκκινη σημαία στο
λόφο Ianiculum
(στην απέναντι όχθη
του Τίβερη)

Comitia centuriata
• Συγκαλείται από τους υπάτους
• Εκλέγει όλους τους ανώτερους άρχοντες
(τυπική η εκλογή μεταξύ υποψηφίων που
ορίζονταν από τον διατελέσαντα άρχοντα)
• Συμμετέχει στη νομοθετική λειτουργία
(ψηφίζει τα προτεινόμενα από τους άρχοντες
νομοσχέδια με την auctoritas της Συγκλήτου)
• Δικαστική : σε ποινικές υποθέσεις που
παρέπεμπαν σε αυτήν οι δήμαρχοι των
πληβείων ή για εγκλήματα που επέσυραν τη
θανατική ποινή.
 Πώς αποφασίζει μια συνέλευση
• Προεδρεύει ένας άρχοντας, περιβαλλόμενος από
συμβούλους του και συγκλητικούς.
•Η συνέλευση δεν
παίρνει πρωτοβουλία,
δεν γίνεται συζήτηση.
•Ο προεδρεύων
άρχοντας θέτει ένα
ερώτημα και η
συνέλευση απαντά με
ένα ναι ή με ένα όχι.

Contiones (συνάξεις πολιτών)

• Πριν από τις επίσημες συνεδριάσεις, ο
προτεινόμενος νόμος αναρτάται στο forum για
24 ημέρες, προκειμένου η μάζα των πολιτών
καλείται να συγκεντρωθεί, προκειμένου να
καταθέσει ή να διαμορφώσει άποψη.
• Οι άρχοντες προσπαθούν να διαμορφώσουν την
κοινή γνώμη, να τη χειραγωγήσουν, να
προκαταλάβουν τις αντιδράσεις της.
• Προφορικότητα της ψήφου – προς το τέλος του
2ου αιώνα γίνονται προσπάθειες να αλλάξει..
(leges tabellariae)
 Comitia tributa (κατά φυλές εκκλησία)
• Από το 350;
• Κριτήριο η κατοικία
• Κατά το πρότυπο των concilia plebis:
– 4 αστικές φυλές (tribus)
– 31 αγροτικές φυλές (tribus)
– > σύνολο 35 φυλές – κάθε φυλή = 1 ψήφος
• Δικαιοδοσία σε περιπτώσεις που επισύρεται χρηματική
ποινή
• Φαίνεται δημοκρατικότερη συνέλευση από τα comitia
centuriata, ωστόσο μειώνεται μέχρι εξάλειψης ο
αστικός πληθυσμός.

Lex rogata (rogare: ερωτώ-> ερωτάται η συνέλευση του

λαού αν εγκρίνει τον προτεινόμενο νόμο)

magistratus Senatus

auctoritas

Comitia
centuriata
Lex rogata
 Concilia plebis (= συναθροίσεις
πληβείων)
• Συγκαλούνται από τους δημάρχους των
πληβείων
• Αρμοδιότητες:
– Ετήσια εκλογή των δημάρχων και
των αγορανόμων των πληβείων
– Έκδοση ψηφισμάτων -> plebiscita (ήταν
δεσμευτικά αρχικά μόνο για τους πληβείους. Από
το έτος 287 και τη lex Hortensia απέκτησαν ισχύ
νόμου).

Res publica (συνέχεια)

Senatus (Σύγκλητος)
• Oλιγαρχικό κυβερνητικό
συμβούλιο γερόντων
• Senatus> seniores
• 300 μέλη από την 1η τάξη –
απαραίτητη προϋπόθεση για να
γίνει κάποιος συγκλητικός ήταν
να έχει διατελέσει άρχοντας.
(Προς το τέλος της res publica, o
Σύλλας αύξησε τον αριθμό των
Συγκλητικών σε 600).

Senatus (Σύγκλητος)
• Αρχικά συμμετείχαν οι
διατελέσαντες άρχοντες
(πατρίκιοι) με ισόβια θητεία
μέχρι το 318, οπότε η lex
Ovinia κατήργησε την
ισοβιότητα και ανέθεσε την
επιλογή και τον ορισμό των
Συγκλητικών στους τιμητές
(censores) -> lectio senatus
• (επόμενη αλλαγή με τη lex
Claudia, 218 π.Χ.)
 Έως 367 – leges Liciniae Sextiae
• Ένας από τους υπάτους ->πληβείος
• Οπότε πλέον και στη Σύγκλητο και πληβείοι
• Το θέμα είναι ότι δε συμμετείχαν όλοι οι
πληβείοι στα αξιώματα, παρά μόνον οι πιο
σημαντικοί μεταξύ αυτών, λόγω πλούτου και
επιρροής.
• Nobilitas από τον 3ο αιώνα= κλειστός κύκλος
οικογενειών ένα μέλος των οποίων είχε ασκήσει
την υπατεία. Η nobilitas ασκεί στην ουσία τη
διακυβέρνηση.
• Homines novi, π.χ. Κάτων, Μάριος, Κικέρων

Σύγκληση Συγκλήτου
• Από άρχοντα με imperium (ius agendi cum
senatu).
• Η Σύγκλητος απαντούσε σε ένα ερώτημα που
έθετε ο άρχοντας. (interrogatio -> sententia, ‘et
ceterum censeo..Carthago delenda est’).
• Οι συνεδριάσεις διεξάγονταν δημοσίως, στην
curia.
• H σειρά με την οποία έπαιρναν το λόγο τα μέλη
ήταν ιεραρχική και αυστηρά καθορισμένη.
Pedarii.
 Auctoritas Senatus
• Η τελική απόφαση της Συγκλήτου ήταν το
Συγκλητικό Δόγμα (senatus consultum)
• auctoritas> augere = επαύξηση
αποτελεσματικότητας μιας νομικής πράξης ή
δικαιώματος
• 339: lex Publilia Philonis -> η auctoritas
δίνεται πλέον ΠΡΙΝ τη ψήφιση από τα comitia
centuriata.

Αρμοδιότητες Συγκλήτου
• Καθορισμός δημοσιονομικής πολιτικής
(επιβολή τακτικών και εκτάκτων φόρων), εκτέλεση δημοσίων έργων
• Παρέχει auctoritas στα νομοσχέδια που καταρτίζουν οι άρχοντες.
• Διεξαγωγή πολέμου (όριζε τη δύναμη του στρατεύματος, το πεδίο
επιχειρήσεων του κάθε υπάτου, τον αριθμό λεγεώνων που
διοικούσε καθένας από αυτούς).
• Διεθνής διπλωματία
• Διαμόρφωση καταστατικού νόμου (lex provinciae) που διείπε κάθε
επαρχία.
• Διορισμός επαρχιακών διοικητών (διατελέσαντες άρχοντες)
• Διορισμός δικτάτορα κατά υλοποίηση της απόφασης των υπάτων
• Εποπτεία λατρείας και έλεγχος ιερατείου.
 H εξάπλωση της Ρώμης
• Η λήξη της πάλης μεταξύ πατρικίων –
πληβείων κατά τα μέσα του 3ου αιώνα
σηματοδότησε την αρχή των μεγάλων
κατακτητικών πολέμων της Ρώμης, πρώτα
εναντίον των πόλεων του Λατίου, σε
ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο και
σταδιακά σε ολόκληρο το χώρο της
Μεσογείου.
• Η ρωμαϊκή πολιτεία κατακτά εδάφη και ένα μέρος
τους το μετατρέπει σε δημόσια γη (ager publicus),
την οποία είτε παραχωρεί σε Ρωμαίους αποίκους,
είτε εκμισθώνει σε Ρωμαίους ή ντόπιους έναντι
ετησίου μισθώματος (vectigal).
• Επιβάλλει έγγεια φορολογία, φόρους σε τελωνεία,
λιμενικά τέλη κτλ.
• Η Ρώμη μετατρέπεται σταδιακά σε υπερδύναμη του
αρχαίου κόσμου.

Ακμή Ρώμης
• οικοδόμηση λαμπρών κτιρίων.
• Γέφυρες
• Υδραγωγεία
• Οδοποιία
• Ανάπτυξη εμπορίου (και δουλεμπορίου)
• Πολυτελής διαβίωση
• Από την κατάκτηση της Ελλάδας -> ελληνικές πολιτισμικές επιδράσεις
 Forum
romanum
 Αλλαγές στη ρωμαϊκή κοινωνία από
την ακμή της Ρώμης
• Συσσώρευση πλούτου και κύρους στην άρχουσα
τάξη.
• Oι συγκλητικοί προέρχονταν όλοι από την τάξη
των ιππέων (=η 1η τάξη της τιμοκρατικής
διαίρεσης των πολιτών -> εύποροι πολίτες που
μπορούσαν να συντηρήσουν ίππο).
• Από τα τέλη του 3ου αιώνα με τη lex Claudia (218)
η ρωμαϊκή αριστοκρατία άρχισε να διαχωρίζεται
σε δύο τάξεις (ordines), τους ιππείς και τους
συγκλητικούς (senatores) που δεν ταυτίζονται
πλέον.
 Lex Claudia (218) -> άμεση απόρροια των κατακτήσεων και
του πλούτου που εισρέει στη Ρώμη
• α) οι συγκλητικοί και τα τέκνα τους δεν θα
κατέχουν πλοία χωρητικότητας άνω των 300
αμφορέων, β) δεν θα ασχολούνται με διακίνηση
χρήματος, τράπεζες, μεγαλεμπόριο, γ) δε θα
μπορούν να αναλαμβάνουν εργολαβίες για
λογ/σμό του κράτους (π.χ. είσπραξη φόρων,
εκτέλεση δημοσίων έργων κτλ).
• => Οι ιππείς καλούνται να επιλέξουν, είτε να
ασχοληθούν με την πολιτική και να γίνουν
συγκλητικοί, είτε να ασχοληθούν με εμπορικές,
τραπεζικές δραστηριότητες κτλ. και να μην
γίνουν συγκλητικοί.

ORDINES

ΙΠΠΕΙΣ ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΟΙ
Η lex Claudia (218) απαγόρευσε στους Συγκλητικούς
και τους κατιόντες τους να ασκούν οποιαδήποτε
κερδοσκοπική δραστηριότητα,οπότε αρχικά οι ιππείς
επιλέγουν καριέρα. Κατά τον 2ο αιώνα (129),
καθίσταται στεγανός ο διαχωρισμός. Έτσι,
εισερχόμενος στη Σύγκλητο
ο συγκλητικός καλείται να παραδώσει
τον ίππο
του.
 nobilitas
• Από το 367 (leges Liciniae Sextiae)->
Οικογένειες τόσο πατρικίων, όσο και πληβείων
δίνουν υπάτους.
• (από τις αρχές του 3ου αιώνα) ->
Δημιουργία nobilitas = κλειστός κύκλος
οικογενειών, ένα μέλος των οποίων είχε
διατελέσει ύπατος. H nobilitas δεν
είναι μια αριστοκρατία αίματος,
ούτε ένας νομικός θεσμός –
είναι μια κοινωνική πραγματικότητα.

nobilitas
• H nobilitas για τρεις περίπου αιώνες μονοπωλεί
την ανώτατη εξουσία (βλ. και clientela, amicitia).
• Κάποιες δεκάδες οικογενειών επιτυγχάνουν να
ασκούν το αξίωμα των υπάτων. (0, 05% του
πληθυσμού)
• Ελάχιστοι εκτός του κλειστού κύκλου της
nobilitas (παρείσακτοι) μπόρεσαν να
αναρριχηθούν στο αξίωμα των υπάτων λόγων
των εξαιρετικών ικανοτήτων τους->
• Νέοι άνθρωποι (homines novi ), π.χ. Κάτων,
Μάριος, Κικέρων
 nobilitas
• 1) τέχνη του κυβερνάν μεταδίδεται από γενιά σε
γενιά! Γραπτό σύνταγμα δεν υπάρχει, οπότε η
διακυβέρνηση γίνεται σύμφωνα με την παράδοση
(mos maiorum) και έχοντας ως πρότυπο τα
κατορθώματα του παρελθόντος (res gestae).
• 2) οι αρετές: αφοσίωση/καθήκον προς το κράτος
(officium) + υπερηφάνια που δίνει η δημόσια
αναγνώριση για την υπηρεσία προς το κράτος (honos)
• 3) η ολιγαρχία εγγυήτρια της ελευθερίας και της
ισότητας όχι όλων όμως, αλλά των ολίγων! Η
ελευθερία πραγματοποιείται όταν ο καθένας
παραμένει στη θέση του. Tα δικαιώματα είναι
ανάλογα με το βάρος των υποχρεώσεων, την
περιουσία και το χάρισμα.

2oς αιώνας π.Χ.

άρχοντες Σύγκλητος

populus
 O πόλος της Συγκλήτου μεγαλώνει σε
βάρος του πόλου των λαϊκών
συνελεύσεων
• 1) έκτακτα μέτρα: σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης (πχ.
Για να καταπνίξει εγκαίρως ταραχές), η Σύγκλητος
αναθέτει ξανά την απόλυτη δικαιοδοσία και
τιμωρητική εξουσία στους υπάτους που μπορούν να
τιμωρούν με θάνατο χωρίς provocatio ad populum.
• 2) από το 130 quaestiones perpetuae: σώμα ενόρκων
δικαστών υπό την προεδρία ενός praetor, αρμόδια να
επιβάλλουν θανατική ποινή και πρόστιμα σε δράστες
δημοσίων εγκλημάτων.
• 3) senatus consultum ultimum (κήρυξη κατάστασης
πολιορκίας)

Πολύβιος, Ιστορίαι
• 200-118 π.Χ. από τη Μεγαλόπολη.
• Αιχμαλωτίσθηκε από τους Ρωμαίους μαζί με 1.000
Αχαιούς ευγενείς που μεταφέρθηκαν στη Ρώμη το 168
π.Χ. ως όμηροι. Λόγω της υψηλής του μορφώσεως και
παιδείας, ο Πολύβιος ήταν ευπρόσδεκτος στα σπίτια
των πλέον διακεκριμένων οικογενειών της Ρώμης,
ιδιαίτερα του Αιμιλίου Παύλου και υπήρξε
παιδαγωγός των παιδιών του, μεταξύ των οποίων και
ο Σκιπίων Αφρικανός -> κύκλος Σκιπιώνων.
• Περιγράφει τα γεγονότα από το 220 ως 146
π.Χ. Αποτέλεσε πηγή και για τον Τίτο Λίβιο.
• Η εξισορρόπηση των εξουσιών
 133 -121 η αγροτική μεταρρύθμιση
των Γράκχων
• Τιβέριος και Γάιος Γράκχος: τέκνα της
Κορνηλίας, κόρης του Σκιπίωνος Αφρικανού

Τιβέριος Γράκχος
• Κύκλος Σκιπιώνων: Ο Σκιπίων Αφρικανός είχε
δημιουργήσει φιλολογικό και καλλιτεχνικό κύκλο
στον οποίο διακρίνονταν ο φιλόσοφος Παναίτιος
ο Ρόδιος, ο ιστορικός Πολύβιος ο
Μεγαλοπολίτης, ο κωμωδιογράφος Τερέντιος
κ.ά. Μέσα από τον κύκλο αυτόν οι Γράκχοι ήρθαν
σε επαφή με την ελληνική φιλοσοφία
(στωικισμό).
• Παντρεύτηκε την κόρη του Appius Claudius
Pulcher, σημαντικής πολιτικής προσωπικότητας,
πρωταγωνιστούσε στη Σύγκλητο από το 136.
 Ο κύκλος των Σκιπιώνων

Πλούταρχος, Τιβέριος Γράκχος 9, 5

«..τοῖς δὲ ὑπὲρ τῆς Ἰταλίας μαχομένοις καὶ ἀποθνῄσκουσιν ἀέρος καὶ
φωτός, ἄλλου δὲ οὐδενὸς μέτεστιν, ἀλλ᾽ ἄοικοι καὶ ἀνίδρυτοι μετὰ
τέκνων πλανῶνται καὶ γυναικῶν, οἱ δὲ αὐτοκράτορες ψεύδονται τοὺς
στρατιώτας ἐν ταῖς μάχαις παρακαλοῦντες ὑπὲρ τάφων καὶ ἱερῶν
ἀμύνεσθαι τοὺς πολεμίους: οὐδενὶ γάρ ἐστιν οὐ βωμὸς πατρῷος, οὐκ
ἠρίον προγονικὸν τῶν τοσούτων ' Ῥωμαίων, ἀλλ᾽ ὑπὲρ ἀλλοτρίας
τρυφῆς καὶ πλούτου πολεμοῦσι καὶ ἀποθνῄσκουσι, κύριοι τῆς
οἰκουμένης εἶναι λεγόμενοι, μίαν δὲ βῶλον ἰδίαν οὐκ ἔχοντες».

Εκείνοι που μάχονται και πεθαίνουν για την υπεράσπιση της Ιταλίας,δεν
έχουν άλλη περιουσία από τον αέρα και το φως, είναι χωρίς οικία και
βωμό περιπλανιούνται με τα τέκνα και τις γυναίκες τους, ενώ οι
αυτοκράτορες ψεύδονται στους στρατιώτες και τους παρακαλούν να
πολεμήσουν τους εχθρούς αμυνόμενοι υπέρ βωμών και εστιών. Δεν
υπάρχει όμως βωμός πατρικός, ούτε προγονικό τάφο, αλλά πολεμούν
και σκοτώνονται για να θρέψουν τον πλούτο και την πολυτελή ζωή
άλλων και ενώ λέγονται κύριοι της οικουμένης, στην πραγματικότητα
δεν έχουν ούτε έναν βώλο γης δικό τους.
 Το έτος 133 ο Τιβέριος Γράκχος είναι
δήμαρχος
• Ευνοϊκή συγκυρία: ένας εκ των υπάτων είναι
ο Publius Mucius Scaevola (διάσημος
νομομαθής από τον κύκλο των Σκιπιώνων),
στη Σύγκλητο ο πεθερός του Appius Claudius
Pulcher.
• Προτείνει στα comitia tributa τη lex
Sempronia
• Δύο αντιμαχόμενες πολιτικές μερίδες:
optimates - populares

Lex Sempronia
• Oρίζει ανώτατο όριο έκτασης γης (ager
publicus) που μπορεί να έχει ως ιδιοκτησία
μια οικογένεια).
• Το πλεόνασμα απαλλοτριώνεται από το
κράτος έναντι αποζημίωσης και διανέμεται
στους φτωχούς ακτήμονες.
• Προβλέπεται η σύσταση μιας τριμελούς
αγροτικής επιτροπής για την υλοποίηση των
ορισμών του νόμου (συγκέντρωση γαιών και
αναδασμό) που θα ασκεί imperium.
 Ratio legis
• Δίκαιη κατανομή
εδαφών
• Επανασύσταση της
τάξης των αγροτών –
στρατιωτών, διότι..
• κατά τον Τιβέριο
‘εκείνοι οι οποίοι δεν
έχουν τίποτε να
υπερασπισθούν
μάχονται χωρίς
σφρίγος’.

Η τύχη του ager publicus

• Οι συγκλητικοί μοιράζονταν μεταξύ τους τις μεγάλες
εκτάσεις (latifundia)που συνεχώς κατακτούσε η Ρώμη
με τη δικαιολογία ότι αυτοί είχαν τη δυνατότητα να
χρησιμοποιούν δούλους για να καλλιεργούν τη γη.
• Οι μικροκτηματίες, φεύγοντας για τον πόλεμο άφηναν
τα χωράφια τους στο έλεος κάποιου πλουσίου που
στην αρχή δάνειζε την οικογένεια, μετά όμως έπαιρνε
το κτήμα αφού τα χρέη δεν μπορούσαν να
εξοφληθούν.
• Ετσι, όσοι στρατιώτες γύριζαν στην πατρίδα δεν
έβρισκαν ούτε κτήμα ούτε καν σπίτι.
 Mάρκος Οκτάβιος, ένας από τους 10
δημάρχους
• Προβάλλει βέτο κατά την ημέρα της ψήφισης
του νόμου.
• Ο Τιβέριος αρνείται να υποκύψει.
• Προτείνει νόμο προς άμεση ψήφιση με τον
οποίο θα παρεχόταν στο λαό η εξουσία να
παύσει έναν δήμαρχο.
• Πετυχαίνει την καθαίρεση του Οκταβίου.
• Ο νόμος ψηφίζεται από τα comitia tributa.

Τιβέριος -> διακήρυξη λαϊκής

κυριαρχίας
• Ο δήμαρχος υπόκειται στο λαό, ορίζεται για να υπηρετεί τα
συμφέροντά του.
• Απορρίπτει την απολυτότητα της ασυλίας του δημάρχου: είναι υπό
αίρεση.
• (πλούταρχος, Τιβέριος 15: ἔφη γὰρ ἱερὸν τὸν δήμαρχον εἶναι καὶ
ἄσυλον, ὅτι τῷ δήμῳ καθωσίωται καὶ τοῦ δήμου προέστηκεν. ἂν
οὖν μεταβαλόμενος τὸν δῆμον ἀδικῇ καὶ τὴν ἰσχὺν κολούῃ καὶ
παραιρῆται τὴν ψῆφον, αὐτὸς ἑαυτὸν ἀπεστέρηκετῆς τιμῆς ἐφ᾽ οἷς
ἔλαβεν οὐ ποιῶν ἐπεὶ καὶ τὸ Καπετώλιον κατασκάπτοντα καὶ τὸ
νεώριον ἐμπιπράντα δήμαρχον ἐὰν δεήσει, καὶ ταῦτα μὲν ποιῶν
δήμαρχός ἐστι πονηρός: ἐὰν δὲ καταλύῃ τὸν δῆμον, οὐ δήμαρχός
ἐστι. πῶς οὖν οὐ δεινόν εἰ τὸν μὲν ὕπατον ὁ δήμαρχός ἄξει, τὸν δὲ
δήμαρχον οὐκ ἀφαιρήσεται τὴν ἐξουσίαν ὁ δῆμος ὅταν αὐτῇ κατὰ
τοῦ δεδωκότος χρῆται; καὶ γὰρ ὕπατον καὶ δήμαρχον ὁμοίως ὁ
δῆμος αἱρεῖται.
 Ορισμός τριανδρικής αγροτικής
επιτροπής
• Τιβέριος Γράκχος
• Γάιος Γράκχος
• Άππιος Κλαύδιος

• Ο Τιβέριος ζητά να παραχωρηθεί στους φτωχούς

αγρότες το κληροδότημα που άφησε στον λαό της
Ρώμης ο Ατταλος Γ' ώστε να μπορέσουν να αγοράσουν
τα απαραίτητα εργαλεία για να καλλιεργήσουν τη γη
που τους είχε παραχωρηθεί.
• Για να υλοποιήσει το νόμο του ο Τιβέριος Γράκχος θέτει
ξανά υποψηφιότητα για δήμαρχος (αντίθετα προς την
παράδοση που καταδίκαζε την επανάληψη θητείας).

«το κράτος σε κίνδυνο»!

• Την ημέρα της εκλογής του Τιβερίου για δεύτερη
θητεία, ο Σκιπίων Νασικάς, pontifex maximus,
υποστηρίζει στη Σύγκλητο ότι ο Τιβέριος έθεσε
εαυτόν εκτός Πολιτείας και των νόμων της και
γι’αυτό απευθύνει στο όνομα της Συγκλήτου
εντολή προς τον ύπατο Μούκιο Σκαιβόλα να
συλλάβει τον Τιβέριο. Εκείνος αρνείται.
• Ο Σκιπίων με συγκλητικούς σπεύδει στη
συνέλευση που ετοιμάζεται να ψηφίσει.
• Ο Τίβερης βάφηκε κόκκινος.. Εξοντώνεται όχι
μόνο ο Τιβέριος, αλλά εκατοντάδες οπαδοί του.
 Senatus consultum ultimum
(έσχατο συγκλητικό δόγμα)
• Επείγουσα – έκτακτη ανάγκη ->Το κράτος σε
κίνδυνο
• Δυνατότητα Συγκλήτου να κηρύξει πολίτες
εκτός νόμου, να καταδικάσει σε θάνατο χωρίς
δίκη
• ‘salus populi suprema lex esto’!

Senatus consultum ultimum

• => ανατροπή δημαρχικής εξουσίας
• Αίρεται η απαγόρευση για χρήση όπλων εντός
pomoerium
• Αίρεται η provocatio ad populum
• Οι ύπατοι καθίστανται βοηθοί της Συγκλήτου
(στην ουσία πρόκειται για dictatura της
Συγκλήτου)
Η αγροτική επιτροπή συνεχίζει το έργο της
• Στη θέση του Τιβέριου διορίζεται ο Λικίνιος Κράσσος,
πεθερός του Γαίου
• Ο Σκιπίων Νασικάς υποχρεώνεται μετά το 133 να
εγκαταλείψει τη Ρώμη
• Ψηφίζεται νόμος που ορίζει ότι σε καμία περίπτωση
δεν μπορεί να θανατωθεί ρωμαίος πολίτης χωρίς να
έχει δικασθεί/καταδικασθεί με βάση προβλεπόμενη σε
νόμο διαδικασία (περιορίζεται δηλαδή η εξουσία της
Συγκλήτου να επεμβαίνει λόγω κατάστασης έκτακτης
ανάγκης)
• Προτείνεται η κατάργηση της προτεραιότητας ψήφου
στα comitia centuriata (για να καμφθεί η υπεροχή των
ανώτερων τάξεων)-> confusio suffragiorum

ΩΣΤΟΣΟ, ένα απρόβλεπτο εμπόδιο

προκύπτει:
• η δυσαρέσκεια ιταλών συμμάχων (socii) που
από παλιά είχαν εγκατασταθεί στον ager
publicus (με την ανοχή των Ρωμαίων, παρόλο
που δεν είχαν τέτοιο δικαίωμα). Ωστόσο τώρα
ο εξαναγκασμός τους σε έξωση χωρίς
δικαίωμα στον αναδασμό, αφού δεν ήταν
ρωμαίοι πολίτες, προκαλεί δυσαρέσκεια που
θα δώσει επιπλέον αφορμή αργότερα στο
συμμαχικό πόλεμο (90 – 88)
 Γάιος Σεμπρώνιος Γράκχος
• 124 π.X. Εκλέγεται δήμαρχος –> βελτιώνει το νόμο του
αδερφού του

• Ο Νόμος των Σιτηρών (Lex Frumentaria)-> μείωση

τιμήματος σιταριού (οι φτωχότεροι προμηθεύονται
σιτάρι στο μισό της τιμής του εμπορίου).

• Αυξάνει την έκταση των διανεμόμενων κλήρων γης

προκειμένου να ανατρέψει την τιμοκρατική τάξη (οι
φτωχοί καθίστανται πλούσιοι).

• Ίδρυση αποικιών εκτός Ιταλίας, στην περιοχή της

Καρχηδόνας. Ιδρύέι πόλεις. Για πρώτη φορά εισφέρει
στις επαρχίες την πολιτισμική καλλιέργεια της Ρώμης.

Ωστόσο, η μεταρρύθμιση δεν

μπορεί να γίνει ανεκτή..
• Η Σύγκλητος (έχουν προηγηθεί διάφορες
μεθοδεύσεις) διατάζει τον ύπατο να λάβει
τα μέτρα του ώστε να μην προκληθεί ζημία
σε βάρος της res publica.
• O Γάιος Γράκχος μαζί με 3000 οπαδούς του
εξοντώνονται.
• Η Σύγκλητος εορτάζει την ειρήνη
αφιερώνοντας έναν ναό στην ανακτηθείσα
πολιτειακή ομόνοια (concordia).
• Αποδομούνται σταδιακά όλοι οι νόμοι των
Γράκχων.
• Προκαλείται διχασμός..
 Προς το τέλος της res publica
• 107 -88 Μάριος: μισθοφορικός στρατός
(δεσμός μεταξύ στρατηγού και ιδιωτικού
στρατού που εξασφαλίζει στο στρατηγό –
ύπατο πυρήνες υποστηρικτών στις λαϊκές
συνελεύσεις.
• 90-88: συμμαχικός πόλεμος (Ιταλία εναντίον
Ρώμης)
• 80: Σύλλας: αριστοκρατική παλινόρθωση
• 49: εμφύλιος πόλεμος Πομπήιος - Καίσαρ
Ο τελευταίος αιώνας
της res publica
 Σημαντικές χρονολογίες (1)
• 100: Μάριος-> μισθοφορικός
στρατός
• 90-88: συμμαχικός πόλεμος
• 88: στέρηση imperium από Σύλλα
που βαδίζει εναντίον της Ρώμης
• 83-82: dictatura Σύλλα –
προγραφές
• 78: Λέπιδος -> ξεσηκώνει τους
απογόνους των προγραμμένων .
• 70: Πομπήιος
• 60 – 49: Τριανδρία Πομπηίου –
Κράσσου – Καίσαρος -> εναντίον
της Συγκλήτου
• 52: Ο Καίσαρ υποτάσσει τη
Γαλατία
Σημαντικές χρονολογίες (2)
• 49: Εμφύλιος πόλεμος – Ο Καίσαρ
διαβαίνει τον Ρουβίκωνα - dictatura
• 48: μάχη στα Φάρσαλα μεταξύ
Πομπηίου – Καίσαρα – θάνατος
Πομπηίου
• 44: ειδοί του Μαρτίου (15
Μαρτίου) - δολοφονία Καίσαρα
– 17 Μαρτίου: ο Κικέρων ψηφίζει νόμο
αμνηστίας, καταργείται η dictatura
• 43: δολοφονία Κικέρωνα
• 43 – 42: τρανδρία Οκτάβιου,
Καίσαρα, Μάρκου Αντώνιου
• 31: ναυμαχία στο Άκτιο
• 27: χορήγηση imperium και
auctoritas στον Οκταβιανό
Αύγουστο
• 23: χορήγηση tribunicia potestas
 Gaius Marius
Στρατιωτική μεταρρύθμιση:
Ο Μάριος με την τεράστια
περιουσία του πληρώνει
προλετάριους χωρίς
περιουσία ως μισθοφόρους
=> δίχως όρια αφοσίωση
στο στρατηγό που τους
παρέχει τα προς το ζην
 90-88 συμμαχικός πόλεμος
• Οι Ρωμαίοι επιστράτευαν τους
συμμάχους τους στην Ιταλία
(socii) και τους επέβαλαν φόρους
χωρίς να τους δίνουν πολιτικά
δικαιώματα.
• Η Ρώμη αναγκάζεται να παράσχει
την civitas romana σε μεγάλους
πληθυσμούς της ιταλικής
χερσονήσου.
• To θέμα είναι ότι τους
καινούριους πολίτες η nobilitas
τους εγγράφει μόνο σε
συγκεκριμένες φυλές, δεν τους
κατανέμει σε όλες τις φυλές και
έτσι οι πληθυσμοί αυτοί δεν
αντιπροσωπεύονται καθόλου.
 Ο Μάριος και οι
populares
• Αντιλαμβάνονται το πλεονέκτημα
που θα τους παρείχε το ιταλικό
ζήτημα: προοπτική πελατειών
τεραστίου μεγέθους
• Υποστηρίζουν την εγγραφή των
νέων πολιτών και στις 35 φυλές,
αλλά προσκρούουν στο πείσμα
της Συγκλήτου.
• Αντιπαλότητα με τον
φιλοσυγκλητικό Σύλλα
 Lucius Cornelius Sulla

Σύλλας -> εκλέγεται ύπατος το 88

Πόλεμοι εναντίον του βασιλιά του
Πόντου Μιθριδάτη Στ’ =>ο Σύλλας
συγκεντρώνει δόξα και πλούτη
 88
• O Σύλλας ακολουθούμενος από
τις λεγεώνες του, βαδίζει και
κατακτά τη Ρώμη, διαπερνά το
pomoerium, κατακαίει τους
θύλακες αντίστασης, εκδίδει
Senatus Consultum Ultimum,
εκδιώκει τον Μάριο και τους
οπαδούς του.
• Το κράτος βυθίζεται στην
αναρχία.
• Υπατείες Μάριου και Κίννα:
παρακμή και αυθαιρεσίες
 82
• Ο Σύλλας με τις λεγεώνες του νικά
τις αντίπαλες δυνάμεις και κατακτά
τη Ρώμη.
• Προγραφές (proscriptiones) ->
εξόντωση + δήμευση περιουσιών
9.000 περίπου ατόμων.
• Η Σύγκλητος δίνει στον Σύλλα το
αξίωμα του δικτάτορος προς
σύνταξη νόμων (dictator legibus
faciendis et reipublicae
constituendae causa), προκειμένου
να παλινορθώσει τη res publica,
πράγμα που ο Σύλλας το πετυχαίνει
χωρίς να εκμεταλλευθεί τη
dictatura (82-79) για να
εγκαθιδρύσει μοναρχία.. Η εξουσία
επιστρέφει στη nobilitas.
 78

• Μετά την αναχώρηση του Σύλλα

αρχίζουν πάλι οι έριδες.
• O Λέπιδος ξεσηκώνει τους
συγγενείς των προγραφέντων και
τους populares, τους χιλιάδες
Ιταλούς αγρότες που
εκδιώχθηκαν από τη γη τους από
τους βετεράνους του Σύλλα.
• Η Σύγκλητος εκδίδει senatus
consultum ultimum και τον
εξοντώνει.
 73- 71: Σπάρτακος
• Σπάρτακος: δραπετεύει με
μερικούς άλλους μονομάχους,
συγκεντρώνει γύρω στους
120.000 άνδρες και επιτίθεται
κατά των Ρωμαίων.
• Ο Κράσσος είναι τελικώς ο
Ρωμαίος στρατηγός που
καταφέρνει να καταπνίξει την
επανάσταση.
 Πομπήιος

• 70: ύπατος μαζί με Κράσσο

 Α’ τριανδρία (60 -49)
• Πομπήιος Εναντίον
• Κράσσος
• Ιούλιος Καίσαρ
της
Συγκλήτου

• 52: ο Καίσαρ λείπει στη Γαλατία, ο

Πομπήιος με τη στήριξη της Συγκλήτου
μεθοδεύει την εκλογή του ως μόνου
υπάτου
• 49: θάνατος Κράσσου
• => εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Πομπηίου -
Καίσαρα
Το έτος 49 ο Ioύλιος Καίσαρ διαβαίνει
το Ρουβίκωνα
 48
• Μάχη στα Φάρσαλα (Θεσσαλία)
μεταξύ Καίσαρα - Πομπηίου
• Νίκη Καίσαρα
• Ο Πομπηίος δολοφονείται.
IULIUS CAESAR
 IULIUS CAESAR
• Πάντα στο πλευρό των populares,
προκειμένου να έχει λαϊκό
έρεισμα.
• Συγκέντρωση όλων των εξουσιών
στο πρόσωπό του χωρίς
προσχήματα!
• Consul sine collega για
περισσότερα χρόνια
• Dictator για περισσότερα χρόνια
Aι ειδοί του Μαρτίου
(15 Μαρτίου 44)
MARCUS TULLIUS CICERO
• Tην επομένη της
δολοφονίας του
Καίσαρα ψηφίζει νόμο
αμνηστίας και καταργεί
για πάντα τη dictatura.
• To 43 δολοφονείται.
 43/42 -32
• Β’ τριανδρία

• Mάρκος Αντώνιος
• Οκταβιανός
• Λέπιδος

• ‘συλλογική δικτατορία’
31 –ναυμαχία στο Άκτιο
 Αυτοκρατορία –
imperium romanum
• 27 π.Χ. – 284 μ.Χ. (Διοκλητιανός)

principatus (Ηγεμονία)

• 284 μ.Χ. – 476 μ.Χ. (κατάκτηση

Ρώμης ) < 1453 -κατάκτηση
Κων/πολης>

dominatus (Δεσποτεία)
Imperator Caesar
divi filius
Augustus
27 π.Χ. – 14 μ.Χ.
φαινομενική
παλινόρθωση της
res publica, στην
ουσία
εγκαθίδρυση
principatus
(ηγεμονίας)
Αra pacis
 Res gestae Augusti (=τα
πεπραγμένα, η πολιτική
‘διαθήκη’ του Αυγούστου)

Διαβάστηκε στη Σύγκλητο μερικές

ημέρες μετά από το θάνατο του
Αυγούστου και χαράχθηκε σε χάλκινες
στήλες στη Ρώμη. Αντίγραφα στα
λατινικά και ελληνικά. Σώθηκε στην
Άγκυρα, χαραγμένο σε τοίχο ενός ναού
της Ρώμης και του Αυγούστου.
 Η de facto εξουσία του
Οκτάβιου
• Αρχικά, μόνο επίφαση
νομιμότητας που προέρχεται από
την ευρεία στήριξη του λαού που
ορκίστηκε στο πρόσωπό του και
δήλωσε την πίστη του σε αυτόν
την παραμονή της ναυμαχίας στο
Άκτιο.
• Το 27 ο Οκτάβιος ‘υποχωρεί’ και
μεταθέτει τη res publica στην
κυρίαρχη βούληση της Συγκλήτου
και του ρωμαϊκού λαού.
• Η Σύγκλητος προβαίνει σε
συμβιβασμό και παρακαλεί τον
Οκτάβιο να παραμείνει.
 H de iure εξουσία του
Αυγούστου..
• το 27 ο Οκτάβιος δέχεται
απεριόριστο imperium (για 10
χρόνια) που ασκεί αρχικά ως
ύπατος και όταν το 23 αρνείται
την υπατεία ως ανθύπατος.
• Το 27 δέχεται και την auctoritas
της Συγκλήτου ->καθίσταται
primus inter pares! (augur>
augere = προσαυξάνω)
• To 23 δέχεται και την tribunicia
potestas.
 Μετά το 23 π.Χ. ο
Αύγουστος
• Αρνείται συστηματικά όλα τα
αρχοντικά αξιώματα που του
προτείνονται από τη Σύγκλητο και
το λαό, π.χ. τη δικτατορία ή την
ισόβια υπατεία.
• Θέλει να δείξει ότι δεν δέχεται να
μονοπωλεί τα αξιώματα, για να μην
διαταράξει τη κανονική λειτουργία
του πολιτεύματος
• Από την άλλη πλευρά, ως απλός
ιδιώτης, αλλά princeps, δεν
αρνείται εξαιρετικές αποστολές που
του αναθέτει η Σύγκλητος.
H oργάνωση της εξουσίας
του Αυγούστου
• Τυπικά έχουμε παλινόρθωση της
res publica –
• Ο ίδιος ο Αύγουστος είναι
privatus, όχι ένας μονάρχης,
βασιλεύς.
• Αλληλεπικάλυψη δύο
κυκλωμάτων: η αυτοκρατορική
διοίκηση από τη μια, η
παραδοσιακή από την άλλη.
Η επιλογή ανθρώπων για τη
στελέχωση του κράτους
• Χιλιάδες δούλοι και απελεύθεροι
του που υπηρετώντας τον πιστά
υπηρετούν το κράτος.
• Για τα υψηλά καθήκοντα ο
αύγουστος κάνει χρήση της
censoria potestas που έχει και
θέτει τις βάσεις μιας νέας
ιππάδας τάξης.
• Από την άλλη, διαμορφώνει και
τη σύνθεση της Συγκλήτου όπως
ο ίδιος θέλει.
 Αυτοκρατορική διοίκηση
• Στις επαρχίες στέλνει
απεσταλμένους – πρεσβευτές
(legati) ως επικεφαλής των
επαρχιών που διοικεί (είναι
συγκλητικοί πρώην magistrati)
• Όταν ο ίδιος λείπει εκτός πόλεως,
εξουσιοδοτεί έναν Έπαρχο
(praefectus) για την τήρηση της
τάξης στο όνομά του.(μεταξύ των
τέως υπάτων).
• Η προσωπική του ασφάλεια:
Κοόρτες Πραιτωριανοί υπό τον
Praefectus praetorio.
Αυτοκρατορική διοίκηση
(συνέχεια)
• Praefectus annonae = έπαρχος
επισιτισμού
• Praefectus vigilae = έπαρχος
νυκτοφυλακής (δημόσια τάξη
+κατάσβεση πυρκαγιών)
• Στρατιωτικό aerarium για τις
στρατιώτικες δαπάνες.
• Συμβούλιο του: Αγρίππας,
Τιβέριος, Μαικήνας
 Θεμέλια αυτοκρατορικής
εξουσίας

Νομικά Κοινωνικά
Χαρισματικά
Imperium patronus et
λατρεία pater
Auctoritas

Tribunicia potestas (πάτρωνας και

πατέρας της
πατρίδας)
 Νομικά θεμέλια
αυτοκρατορικής εξουσίας
• Imperium (ανθυπατικό, αφού ο
Οκταβιανός αρνείται την υπατεία το
23 πΧ) : α) στρατιωτική διοίκηση, β)
ius edicendi (edicta και mandata), γ)
εξουσία απονομής δικαιοσύνης που
ασκείται από τον αυτοκράτορα
μέσω των πληρεξουσίων του
• Tribunicia potestas: ιερό και
απαραβίαστο προσώπου
αυτοκράτορα – αξιοποίηση του
φιλολαϊκού χαρακτήρα του
δημάρχου-> φροντίζει τον λαό, τον
σιτίζει, του παρέχει διασκέδαση, τον
προστατεύει.
• Auctoritas: αυθεντία που προσδίδει
αυξημένο κύρος στις πράξεις του
αυτοκράτορα
 Κοινωνικά θεμέλια
αυτοκρατορικής εξουσίας
• Έναντι του άμαχου πληθυσμού->
άρτος και θεάματα
• Έναντι του στρατού->με την
ανακήρυξή του ο νέος
αυτοκράτορας αποκτά την πίστη
των στρατιωτικών (ιδιαιτέρως
των πραιτωριανών κοορτών) με
την υπόσχεση χρηματικής
ανταμοιβής (donativum). Eξέλιξη
προς στρατιωτική μοναρχία. Ο
στρατός είναι πλέον στην ουσία η
πηγή της αυτοκρατορικής
εξουσίας.
Κολοσσαίον, Ρώμη, 80 μ.Χ.
 Χαρισματικά
θεμέλια της
αυτοκρατορι
κής εξουσίας
Αυτοκρατορική λατρεία
Αποθέωση
αυτοκράτορα.
Ο Οκταβιανός πάντως
στις επαρχίες συνδέει
πάντοτε τη λατρεία
προς το πρόσωπό του
με τη λατρεία της
Ρώμης.
Από τον Μάρκο Αυρήλιο
μέχρι τον Κωνσταντίνο,
ο αυτοκράτορας
ταυτίζεται με το θεό
‘Ηλιο (sol invictus που
εορτάζεται στις 25
δεκεμβρίου-> βλ.
εξέλιξη προς
μονοθεϊσμό)
 Η τύχη των παλαιών οργάνων
της res publica
• Τα αρχοντικά αξιώματα αδειάζουν από
περιεχόμενο (α) οι ύπατοι παραμένουν, αλλά
ο πολιτικός τους ρόλος δεν υπάρχει πια, αφού
το imperium ασκείται από τον αυτοκράτορα,
β) οι πραίτορες παραμένουν, αλλά ιδίως μετά
το edictum perpetuum το 130 μ.Χ., τα
δικαιοδοτικά τους καθήκοντα παρακμάζουν,
γ) η εξουσία των δημάρχων έχει εκχωρηθεί
στον αυτοκράτορα, δ) οι αγορανόμοι
εξακολουθούν να ασκούν την εποπτεία της
αγοράς, αλλά δεν χειρίζονται πλέον τον
επισιτισμό της πόλης, ε) οι ταμίες
αντικαθίστανται).
• Οι συνελεύσεις παρακμάζουν.
• Η Σύγκλητος διατηρείται, αλλά η σύνθεσή της
ελέγχεται από τον αυτοκράτορα και εκδίδει
συγκλητικά δόγματα, τα οποία τον 1ο και 2ο
αιώνα μ.Χ. έχουν ισχύ νόμου, επειδή όμως
εκδίδονται ‘κατά παράκληση’ του
αυτοκράτορα.
 Αυτοκρατορικές διατάξεις
(constitutiones)
• Edicta (ήδικτα)=διακήρυξη γενικών
διατάξεων καταναγκαστικής ισχύος
που εκδίδονται από τον αυτοκράτορα
δυνάμει του imperium του.
• Decreta (αποφάσεις)= κρίσεις,
αποφάσεις του αυτοκράτορα ή του
συμβουλίου του που η auctoritas του
αυτοκράτορα τους απονέμει ισχύ
νομολογιακού προηγούμενου
• Rescripta (αντιγραφαί) =αποκρίσεις
σε ερωτήματα πολιτών, στις οποίες η
auctoritas του αυτοκράτορα
προσδίδει την αξία κανόνα δικαίου
• Mandata (εντολαί)=οδηγίες
διοικητικού χαρακτήρα
απευθυνόμενες στους άρχοντες ή
στους υπαλλήλους του αυτοκράτορα
που εκδίδονται δυνάμει του
imperium.
 Iuris prudentia (επιστήμη
του δικαίου)
• Γνωμοδοτική δραστηριότητα
νομομαθών -> responsa
• Ius respondendi ex auctoritate
principis= άδεια για έκδοση
γνωμοδοτήσεων που δίδεται από
τον Αύγουστο (με τον τρόπο αυτό
ελέγχει αυτή την ανεξάρτητη
δραστηριότητα)
• Η γνωμοδότηση δε δεσμεύει το
δικαστή, ωστόσο επί Αδριανού οι
γνωμοδοτήσεις,εφόσον
συμφωνούσαν, απέκτησαν ισχύ
νόμου. (επόμενη εξέλιξη-> 326
lex citationis, αναφορικός νόμος)
 Κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο
iurisprudentia = η επιστήμη
του δικαίου

3 πρώτοι
μεταχριστιανικοί αιώνες!
 Αυτοκρατορικό
συμβούλιο
• Από τον 3ο αιώνα δημιουργία
αυτοκρατορικού (ηγεμονικού)
συμβουλίου (consilium principis),
όπου συμμετέχουν οι εκλεκτοί
νομομαθείς του αυτοκράτορος
(iurisconsultes), προκειμένου να
απαντούν στα ερωτήματα που
απευθύνουν πολίτες => «η
νομική επιστήμη υπέκυψε στην
εξουσία του Ηγεμόνος»
 Έτσι..
• Δύο οι πηγές του επίσημου δικαίου:
• Αυτοκρατορικές constitutiones
• Ius vetus (δηλαδή το παλαιότερο
δίκαιο + iurisprudentia->
σχολιασμοί στο ius civile,
σχολιασμοί στο πραιτορικό ήδικτο,
responsa, αποκρίσεις δηλαδή τω
νομομαθών σε ερωτήματα πολιτών)
• => το δίκαιο δεν είναι εποπτεύσιμο
για τους εφαρμοστές του, κυρίως
τους δικαστές που πρέπει να
αναζητήσουν τον εφαρμοστέο
κανόνα και την ενδεδειγμένη
ερμηνεία μέσα σε έναν κυκεώνα
διατάξεων, γνωμοδοτήσεων κτλ
• => παρίσταται ανάγκη για
κωδικοποιήσεις
 Κωδικοποιήσεις επί
αυτοκρατορίας
• 292 μ.Χ. Γρηγοριανός κώδικας
(rescripta από την εποχή του
Αδριανού)
• Λίγο αργότερα Ερμογενιανός
κώδικας που τον συμπληρώνει
• 438 μ.Χ. Θεοδοσιανός κώδικας
constitutiones από την εποχή του
Μ. Κων/νου έως Θεοδόσιο
• 533-4 μ.Χ. Ιουστινιάνειος
Κωδικοποίηση
 326 lex citationis
(αναφορικός νόμος)
• Ο νόμος προκρίνει πέντε
αυθεντίες (Γάιος, Παύλος,
Ουλπιανός, Παπινιανός,
Μοδεστίνος)
• Μόνο η άποψη αυτών θα γίνεται
δεκτή από το δικαστή (γνώμες
άλλων νομομαθών μόνον αν
αναφέρονται από τους πέντε).
• Αν οι γνώμες των πέντε
διίστανται, υπερισχύει η γνώμη
παπινιανού
 Οι πηγές του δικαίου –
αυτοκρατορικές διατάξεις
(quod principis placuit legis habet
valorem)
Edicta=γενικής εμβέλειας,
διακήρυξη γενικών διατάξεων
καταναγκαστικής ισχύος.
Decreta=δικαστικές κρίσεις,
αποφάσεις που περιορίζονται στην
υπόθεση για την οποία εκδόθηκαν
(νομολογία)
Rescripta = απαντήσεις προς ιδιώτες
που έθεταν ερωτήματα
Mandata= οδηγίες διοικητικου
χαρακτήρα