oe Prof. Dr. Zafer BAYBURTLUOGLU Armagantr . Sanat Yazilan EDITORLER Mustafa DENKTAS & Yildiray OZBEKm5 USKUP’TE TABHANELi-ZAVIYELi CAMILER Mebmet Z. IBRAHIMGIL* Uskiip Tarihgesi Giiniimitzde Makedonya Cumburiyeti'nin Baskenti olan Uskiip (Skopje), Bal kanlar'da Osman: idaresi déneminde gerek siyasi ve sosyal, gerckse iktisadi ve aske- ri alanlarda Gnemli sehir merkezlerinin basinda gelmektedir. Sehrin carihcesi, carih ncesi déinemlere kadar dayandirilmakla birlikte, esas sehir olma hiiviyetini Bizans imparacoru Justinyan (M.S. 527-565) doneminde kazanmiseir. Eski ismi Skupi olan bu sehir, 695 yilinda Slavlarin akinlarina maruz kalarak bunlarin idaresine gecmis ve ismi Skopje olarak kullanilmistr.’ Uskiip 11.13, Yitzyillar arasinda, Gar Samoil (1014), Gar Milutin (1282) ve Gar Dugan (1346) gibi taninmis Makedon-Bulgar-Sirp mahalli idarecilerinin baskentligini yapmigtsr. Bilindigi gibi Uskiip I. Bayezit (1389-1403)'n kumandanlarindan Pasa Yigic Bey tarafindan 1391'de fethedilmistir.” Uskiip, Sirbistan (1459) ve Bosna (1463)'n1n fethi Gncesine kadar olan dénemde, Bosna'ya kadar ki Turk bilgelerinin idaresinde ug beylerinin merkezi, 15. Yéizyil ortalarinda ise sancak olarak bilgenin idari mercii durumundaydi, Osmanlinin son déneminde ise Kosova Vilayeti’nin merkezi konu- muna gelmistir.’ ehir fetihten hemen sonra Anadolu'nun degisik bélgelerinden ve bilhassa Konya, Aydin ve Menemen'den gelenlerle kisa siirede Tiirklesci ve islamlag- t. Tabi bu olguya yerli halktan islamiyeti kabul edip Tiirk-islam kiilttirii igerisine giren unsurlaci da dahil ecmek gerekir. Nitekim fethin tizerinden 50-60 sene gecci- Einde sehrin 33 mahallesinde 25'i Tiirklerce iskan edilmiscir.' Osmanlinin ilerleyen dénemlerinde Uskiip, her bakimdan geligmig ve siphesiz en huzurlu devresini 1912'ye kadar toplam 521 sene stiren Tiirk idaresi doneminde gecirmistir. Bu dev- rede sehrin ckonomik durumu biiyiik dlgiide gelistigi gibi, cok sayida cami, medre- se, tekke, han ve hamam gibi yapilar inga edildi, Bu yeni imar ve iskén hareketi ile birlikte Uskiip, Tiirk sehir dokusu olarak adlandirdigimi mimari dzellige kavug- mustur. Kiilliycler etrafinda sehir merkezi ve bu merkezi gevreleyen konut yapilari olusmugcur. Guniimiizde de bu mimari dzellik Usktip'te devam etmektedir. Beg asir~ "Yee. Dog. Dr., Gai Universitesi,Pen-Edebiyat Fak, Arkeoloji-Sanat Tarihi Baliml, Ogretim UyesiANKARA316 USKUP'TE TABHANELL-ZAVIYELL CAMILER dan fazla Tiirk idaresi burada kendi medeniyetinin damgalacins dini, sosyal, ticari ve askeri mimari yapular olarak burakmasuu. Usktip’teki Ttirk mimari eserleri, Osmanli dénemi Tiirk sanatinin gelisim saf- halarinda Gnemli bir yere sahiptir. Biz bu yazimreda Usktip'tn biictin Turk eserleri- ni depil, sadece zaviyeli veya tabhaneli camiler grubuna giren yapilarint cle alacaguz 1660 yilinda Uskiip'ii ziyaret eden Evliya Gelebi, gehirde 70 mahalle, 10060 ev, 45'i Cuma camii olmak iizere coplam 120 mescic ve namazgah gibi ibadechane, iki medrese, 9 daru’l-kura, 70 sibyan mektebi, 20 tekke, 110 gesme, sayssins vereme- digi hamamlar, 7 kervansaray, 2150 dikkanlik cargi bir bedesten ve bir képriiniin varligindan bahseder.* Semsettin Sami, Kamust'l-alam’da 4000 ev, 1000 diikkan, 50 han, 3 hamam oldugunu bildicir. 1314 taribli “Kosova Vilayeci Salnamesinde ise burada 49 cami, 8 medrese, 17 sibyan mektebi, 44 han, 4 hamam, 19 tiirbe, 32 gegme ve bir saat ku- lesinden sézetmektedir. Salih Asim “Cskiip Tarihi ve Civart” adli eserinde® 51 cami ve mescitten siz edip, S‘inin faal durumda oldugunu, Cuma ve bayram namazlarimin kalindigins, 15'inin ise kismen tahrip olduguny, geriye kalan 21 caminin de harabe geklinde ter- kedilmig oldugunu agiklamaktadir. Bunun yaninda 15 tekke, 18 mektep, 12 medre- se, 4 imarethane, 12 hamam, 4 han, 36 meydan gegmesi ki bunlardan 12'si faal 24 yilluk durumda, 4 képri, bir saat kulesi ve kaleden bahseemekeedir. Uskiip Ser'iyye mahkemelerinde 1463-1878 dénemi igerisinde kurulmus bulu- nan ve Vakiflar Genel Miidiieliigit argivinde korunan vakfiyelerin sayisi 36'dir2 E, H, Ayverdi’nin eserinde” ise, vakif kaystlarindan ve diger kaynaklardan ya- pilan aragtirmalar sonucu, Usktip’te 1401 askin cami ve mescit, 23 cekke, 19 tiitbe, 23 mekcep, 13 medrese, 4 imaret, 13 hamam, 9 han, 2 kervansaray, | bedesten, 8 egme, 2 képrii, 1 saat kulesi, 1 askeri kule, 1 darphane, 1 su kemeri ve 1 devlet ko- nagunin ismi gecmektedir. Uskiip, Osmanli déneminde yapilan bu vakif eserleri sax yesinde, Tiirk sehir dokusu 6zelligini giintimiize kadar koruyabilmistir. 1912 yilinda bilgeden Tuirk idaresinin cekilmesiyle birlikce gelen yeni yéne- timlerin her déneminde Tiirk eserlerine karg1 bilingli bir yoketme politikast giidtil- miigtiir. Bu, siyasi cskarlar ugruna, genellikle sehir imar planlari bahanesi ile gergek- lescirilmigtic, Buna bir de tabi afeclesi de ekleyecek olursak gecen son 80 ytl iginde bircok vakif eseri kismen veya tamamen yok ol muscur. 1963'te Usktip'teki giddedli depremden hasar gérmeyen Tick yapisi kalmamustir. Depremde zarar giren yapilar- dan bazilars, disaridan gelen dig yardimlarla onariimigar. 1918-1990 taribleri arasinda Uskiip'te, Burmal: (Karl: ili Mehmet Bey) cami, (1925), Borozan Cami (1941), Hac: Eynebey camii (1941), Ibni Payko (1940), bnIT USKUP TE TABHANELL-ZAVIVELI CAMILER i Omer (1941), Haznedar Ismail Camii (1941), Hact Rauf (1943), Haci Tacettin (1943), Haci Lala Camii (1956), Hact Kasim Camii (1964), Ibrahim Cavus Cami (1950) ve Faik Pasa Camii (1989) olmak iizere toplam 12 camii yikilmigeu. Makedonya Cumhuriyeti Eski Eserler ve Anitlar Kurumu tarafindan Uskiip’te 12 camii, 4 tiirbe, 2 tekke, 5 hamam, 3 han, 1 bedesten, 1 kule, 1 saat kulesi, 1 kop rive 1 su kemeri, tarihi eser statiisti verilerek korumaya alinmugtir, Bunun yaninda ceski eser kabul ecmemekle birlikte Anitlar Kurumu'nda 9 cami, 6 viirbe, I tekke, 1 koprii ve 2 hamam yapisinin kaydi gegmekcedir. Buna gre, Usktip'te coplam 21 ca- mi ki bunlardan 16's faal S'ide harabe durumumda, 2 tekske, 5 ciirbe, 4 hamam, 3 han, 1 bedesten, 1 kule, 1 saac kulesi, 1 kiprii, 1 arasta ve 1 su kemeri giintimiize ka- dar gelebilmigcir Usktip'te Turk vakaf eserleri 14. Yuzyslin ilk yarisindan 20, Yuizyslin baslarina kadar yayrlan uzun bir dinemde inga edilen deBisik yapi viirlerinden olugur, bunlar kendileri arasinda da farkl: mimaci dzellikler géstermekeedit. Nitekim, 15-16. Yiiz~ yillarda inga edilen yapilar Bursa ve Edirne'deki vakuf eserleriyle gerek mimari gerek- se siisleme bakimindan biiylik benzerlikler géstermektedir. Bu zaman siirecinde inga edilen yapilara Tiitk sanatinda Erken Osmanli dénemi yapilari denilmektedir. Bu gruba giren yapilarda en cok yaygin olan: zaviye tipi, tabhaneli veya cok fonksiyon- lu camilerdir. Zaviyeli-Tabhaneli Camiler Zaviyeli camiler, genellikle mihrap ckseni tzerinde iki kubbeyle éreilti dik- doregen bir mekan ile bu mekanan girig carafinun iki yanina eklenmig birer veya iki- ser mekandan ibaret, cok iglevli yapilardh. Zaviyeli veya Tabhaneli camiler menge'i itibariyla Anadolu Selguklu devei ka- pal: medreselerine baglanmaktadir. Glintimilzde arcik bu yapilarin sadece ibadet amach olmadiklart ve gok fonksiyonlu olduklart kabul edilmektedir. Yapida mihrap niindeki kubbeli mekan mescit vazifesini gérlir. Mescit biliimiiniin zemini diger boltimlerin zemininden daha yiiksek eutulmuseur. Tabhane olarak adlandinilan yan mekanlar ise, ocaklar ve dolaplaniyla birlikte diinyevi igler igin ayrilmugeie. Erken Os- ‘manli Déneminde yaygin olarak inga edilen bu yapilarin birgogunun kitabe ve vak= fiyelerinde “imarec” veya “zaviye” tabiri gegmektedir."' Bu da bize bahsectigimiz ya- pilarin en azindan baslangicta cami olarak degil, imaret ya da zaviye olarak inga ¢ diklerini gdstermektedir. Nicekim Anadolu'da bu plan tipine sahip Lznik Orhan Ga- zi imareti, Bursa Orhan Gazi ve Hiidavendigar camilerinin kitabe ve vakfiyelerinde imarec” cabiri kullanlmugtr.* Bunun yaninda Uskiip fshak Bey veya Alaca Cami ve isa Bey cami kitabelerinde de “imaree” tabiri gegmektedir. Uskiip'ce zaviyeli veya tabhaneli camiler grubuna gizen tig yapr vardir; Ishak Bey (Alaca Camii), Isa Bey ve Yahya Pasa Camileri. Bu yapilart kronolojik bir sira318 USKUP'TE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER iginde vermeye galigacagi 1, Ishak Bey (Alaca) Cami Tarihi ve Gegirdigi Onarinlar Caminin portal tizerinde 96 x 137 cm. ebadinda arapga yazilmis kitabesinden anlasilacags tizere H. 842/M. 1438-1439 carihinde Uskiip facihi Pasa Yigic Bey'in oglu veya evlacligi olan Uskiip gazisi Ishak Bey tarafindan inga edilmigcic. Cami, medrese, mekcep, han, hamam ve eiirbe olarak inga edilen bu kiilliyeden geriye sade- ce cami ve tiitbe giintimiize kadar gelebilmiscir. (Resim 1) Caminin kuzeydogu cep- hesinde zaviye béliimiine digaridan olan giris kapist tizerinde H. 925/M. 1519 rarih- 1i 46 x 70 cm. dlgiistinde Arapga yazalmig tami kitabesi bulunmaktadir."* Bu kitabe- den caminin Ishak Bey'in coranu Hasan Bey tarafindan onarildigs anlagilmakeadi, Caminin 1963'te Uskiip'teki siddecli deprem sonucu zaviye biliimleri ile soncema- atyeri hasar gdrmllsctir. 1970 yullarda Makedonya Eski Eserler ve Anitlar kurumu tarafindan onarilmigtir. (Resim 2) 1995 yilinda cami minaresinde bir kayma giriil- miig ve bunun tamiri 1996'da tamamlanmustir. (Resim 3) Cami asl fonksiyonunu devam ettirmektedir. Mimari Ozellibler Cami plan itibanyla, girigten hemen sonra kubbeyle dreillt bir mekan, yaray eksende, bu mekanin iki yanunda biter tane aynali tonoz dreilli mekan ile, kible ek- seninde, mihrap dniindeki capraz conoz Getiilii mekansyla zaviyeli camiler grubuna girmekeedir. (Cizim 1), Lik halinde namaz kilinan kasim yalnszca mihrap dniindeki kkiigtik mekandir. Yan kanatlar ile ortadaki kubbeli kisim arasindaki perde duvarla- rinin aculmass suretiyle genis bir ibadet alan: elde edilmigtir (Resim 4), Bu degisik- ligin Hasan Bey tarafindan yapuilan tamir ve genigleme sirasinda cereyan etmis ol- mast da miimkiindir. Yan tabhane odalan ile birlikte, ortadaki biiyiik kubbeli hacmin, namaz meka- nina katilmalan ile, caminin hacimi cok genisletilmis ve tamir kitabesinde sézedilen “Cami-i Kebir"e doniigmiistiir. Bugtin mevcut hali ile carif ettigimiz cami, biiyiik ihtimalle 1519 yilinda ya- pilan tamirde yapilan degisiklizin sonucu ortaya cikan seklidir. Yapida esas namaz yeti, genis bir kemerle ayrilan ve digari cikints teskil eden igten 7.1 x 4.21 m. dlgi- siindeki tistti ekne conozla dreilti mihrap niindeki béliimden ibaretcie (Gizim 2) Bu ok ktigiik hacmin, cemaate yetmeyecegi acikga bellidir. Bundan dolay: yan mekan- lar ortadaki kubbeli kisma bastk kemerlerle bajlanmistir. EZer kemerler orjinal ol- saydi daha yiiksek olmalari gerekirdi, Caminin ilk yapiliginda yan mekanlarin orta sahina kapali oldugunu gisteren ikinci bir husus da, yan mekanlara digtan kapt git rislerinin bulunmasidir. Ortadaki kubbe mukarnasli kégeliksere ocurur ve kubbe et-319 USKUP'TE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER rafins mukarnasl bir silme dolasmaktadir (Resim 5) Son cemaat yeri kesme tascan yapslmus ve yanlart kapalidir (Resim 6). Dore pa ye ve iki yan duvara oturan bes sivri kemer gézii bulunmaktadit, Son cemaat yerin- de siitun yerine duvar kullanilan her iki késedeki kemer gézlerinin tizeri kubbe, or- tada tig géz boyunca uzanan kisim ise tekne tonozla drciilmiigttir (Resim 7). Son ce- maat yerinde ki kubbelere gecis pandantiflerle sazlanmigtir, Ortadaki conozun algt mukarnasht silmesi bulunmaktadic. Kemerler ve aynalsk kisimlari kesme tastan olup iki stra silme ile gergeve igine alinmigtir Cami, ig sira cugla bir sira kesme casla almasik olarak yapilmastir. Sacaklar kes- me tagtir. Camide ale tistlit iki pencere strasi bulunur. Camide coprak seviyesi yiik- seldiginden birinci sira pencereler toprak zeminiyle aym seviyededir. Pencereler ge- nig dikdéregen silmeler igine alinmustir ve sivri kemer formludur. Pencere kenarla- rinda sonradan yapilmis alc1 siislemeler yer alur. Gife sivsi kemerli tise sira pencere aliniklarinda gigek motifi_ yerlesticilmistr. Minare cami beden duvarina bitigik olarak yapilmistir, Minare 12 kégeli bir ka- ide iistiine diiz dilimli bie kiip ve uzunca bir govde ile serefe kismana csktImaktadir, kesme cagtan olan minarenin serefe kismindaki korkuluklar: kiifeki kafestir. Minare- ye cakiy kapist soncemaat yerinden verilmistiz. Minarenin en biiyiik problemi 40-50 cm, yana kaymis olmasidir, Mibrab, minber ve mabfil kismi degisiklikleze ugicamag olup orjinal bir 6zellik- leri yokeur.” Cami kap: kanatlarinin 1519'daki onarimdan oldugu ihtimali vardir (Resim 8) Kiindekari tekniginde yapilm, baklavali geometrik desenlidir. Degisik dénemlerde Kap: kanatlarinin boyanmasi, orjinalicesini kaybetmesine sebep olmustur. Sitsleme Ozellikleri Yapida alg1, tas ve kalemisi stislemeler vardur. Ali slislemeler ézellikle tromp iglerinde, kemer tizerlerinde ve kasnakta bulunur. Giineydeki ora cephe pencere alinliklarinda birer alei giilge kabartmasi vardir. Mihrap tistii conozun silmesini ¢e- pecevre dolagan alr slislemeler yer almaktadir. Eskiden caminin iginde youn seki de Gini siisleme oldugu ve bu scbepten caminin isminin halk arasinda “Alaca” olarak adlandirildigs belirtilmektedir.” Ancak giiniimiizde bu gini siislemelerden bir eser yoktur. Saclece cami avlusunda yer alan Ishak Bey ciirbesindeki turkuvaz renginde ¢i- ni siislemeler bulunmaktadir. Orjinal kalem igi siislemeler yoktur. Giiniimiizde mev- cut kalem igi stislemeler cok ge¢ dinemlere aittir 2. Isa Bey Camii Tarihi ve Gegirdigi Onarmlar Cami, Usktip'iin gehir merkezinde Bicpazart olarak adlandirilan meydanda bu-520 USKUP'TE TABHANELI-ZAVIYELI CAMILER lunmaktadir. Uskiip'teki en gtizel camilerden biri olan Isa Bey Camii, aynali kemer- Ii portal alinlaganda yer alan girift siliis yazastyla Arapga yazilmis kitabesinden anla- silacagi iizere, H. 880/M. 1475-1476 tarihinde Ishak Bey'in oglu Gazi Isa Bey cara findan inga eccirilmistic."” isa Bey'e ait, killiye yapilarryla ilgili H. 874/M.1470 ea- ribli eiirkce yazilmis vakfiyesi vardir. “Cami vakfiyesinin, inga kitabesinden alts yil ‘nce hazirlanmass, killiyede yer alan medrese, mektep, han ve hamam gibi yapularin ingasinin biccigini, cami ingaacinin devam eccigini gdstermektedir. Bunun yaninda vakfiye'de cami ingaati devam ederken [sa Bey’in vefat etmi oldugu ve hayatta olan babasi Ishak Bey tarafindan caminin camamlandif: belircilmekcedir."” Kitabesinde “imaret” aduyla anilan eser vakfiyede ise “hanikah” geklinde gecmektedir. Caminin inga carihinden (1475), Uskip'te 1963'deki depreme kadar gegen za- man dilimi igerisindegecirdifti onarimlar hakkinda higbir bilgiye sahip deBiliz. An- cak, Avusturya generali Pikolomi'nin 1689'da Uskiip'tt iggali sirastnda gehri atege verdiginde, bu yapinin da garg: iginde olmasi sebebiyle yangin gecirmis olabilecegi itbtimali vardir. 1963'te Uskiip’te gecen siddetli depremde, caminin soncemaat yeri tamamen cokmiig, harim kisminin duvar yiizeylerinde caclamalar olmustur (Resim 9-10). Ca- mi 1966 yilinda Makedonya Eski Eserler ve Anitlar Kurumu taraindan eski haline uygun bir sekilde onarilmigcir. Cami asli fonksiyonunu devam ettirmektedir. Cami avlusundaki hazirede meshur saicimiz Yahya Kemal Beyacli'mn annesinin kabri bu- lunmaktadic Mimari Ozellibler Cami, mihrap dogrulcusunda uzanan dikdértgen plank ve LO m. capinda, iki ¢ kubbe ile dreilii bir ana mekan ve bunun her iki yaninda ikiger yan mekandan iba- rettir. Dikdértgen planl: ana mekan enine dogrulcada bityitk bir kemerle iki kare bé- lime ayrilmigeir (Gizim 3-4) Kubbe ile drtiili bu iki mekanin kubbe kégeliklerine mukarnasli pandantifler yerlestirilmistis. Her iki kubbe kasnagims cepegevre dolagan ticgenli bir kusak yer almaktadir sa Bey Camiinde bes kubbeli soncemaat yerini takip eden esit kubbeli ifte mekandan birincisi kapals avludur. Esas namaz mekant ise onu kuble cihetinde cakip eden ikinci kubbeli hacimdir (Resim 11). Son cemaat yerine agilan kapslardan gir len tabhane hiicrelerinin tstleri gapraz conozlarla értilti olup, bu hiicrlerin herbiri nin, birer ocagi vardir (Resim 12) Hiicrelerden son cemaat yerine komgu olanlari ka- ali avlu mekant olan, birinci kubbeli hacime birer kapy ile baglanuldir. Kable tara~ findaki diger hiicrelere ise birer ara kapidan gecilir. Tabhaneli camilerden sadece isa Bey Camii'nde kargilagilan bir dzellik olarak, soldaki ilk hiicrede kiigiik bir bilme bulunmaktadir. Bu ayrilan mekanin kiler veya mutfak olarak kullanildiga digi mektedir. Cami aleta sekiz, istte yedi ve ikinci kubbe kasnaginda iki pencere ile ay-321 USkOP'TE TABHANELL-ZAVIVELL CAMILER dinlanmaktadir, Bu da camii igini oldukga ferah yapmigtir. Camiinin kuzey cephesi dniinde es biiyitkliikee beg kubbeyle drcilii bi son ce- mat yeri revakt vardit. Kubbeler sekizgen kasnaklara oturur ve kubbe koyelikleri pandantiftir (Resim 13). Revakin dog ve bats yankars esas yapinin duvar wzancisty la Simirlandirslmis, dn cephesi ise sckiz kégeli dort kalin ayaga ocuran bes kemer géztiy- le kuzeye acilmigtir (Resim 14) Bictin stitunlar, mukarnasls bashik, govde ve kaide olmak iizere jig pargadan olugmuscur. Ana kaps basik kemerlidir. Bu kapy hafif taskin ve yllksek bir aynals kemer bi- ciminde siis kemeri ile kusaeilm's, bunlarin hepsi distan, silmelerle dikdGregen ger- Geve igine almmigeir (Resim 15). Kap: kanaclary Facih devri dslubunda gubuklarin birbirine gecme teknifi ile yapilmigar. Kap1, jig panodan olusmakeadit, Orradaki pano ale ise panolardan daha uzun cuculmustur. Use panoda algap tzerine mecal kak- ma tekniginde Arapca yazilt "Ya hafiyye'l-eltaf neccina mimana nehat” ibaresi var- dir. Yazinin etrafi rumi motiflerle siislenmigtir. Orta panoda birbiri igine dikey ve yatay olarak gegen ahgap cubuklar giizel bir kompozisyon olugturmaktadae, Alt pa- noda geometrik figiirleri olusturan bir kompozisyon vardir. Mihrap ve mimber alg! stislemelidie. Ancak geg dénemlete ait onarimlar, orj- nalitelerini kaybecmelerine scbep ol mustur. Mahfil cok geg dénemlere aittir. Hig bir bzellijti yokeur Minare yapinin kuzeybats késesinde yikkselit Silindirik govdeli, cek serefeli, kkurgun kiilahl: minareye, son cemaat yerinin batt yan duvarindaki kapidan girilit ve bu duvar icerisinde baslayan merdivenle cikilmaktadie, Serefe dére sira mukarnash- dir ve korkuluklar: delikleme tcknigindedir. Minare kesme kiifeki tagindan_ yapil- misur Camide malzeme olarak beden duvarlarinda ig sira tugla, bir stra tay kullanil- igtir. Soncemaat yeti ve cami igindeki kemer sistemi tamamen kesme tastir Sitsleme Oxellikleri Son cemaat yerindeki portalin aynalt kemer alinliginda yer alan pencerenin, her iki yaninda dikdéregen panolar ierisinde “Istanbul Tasvirleri” oldugunu cahmin et- idimiz manzara resimleri bulunmaktadie, Bu manzata resimlerinde camii ve ev mi- marisi konu edinilmigcir (Resim 16). Manzara resimlerinin orjinal halinde derinlik verilmisse de iizeri yaghboya ile eazelendigfinden dnceden verilmig olan desinlik: kay- bedilmiseie, Pencere fistlerindeki panolar mermer taklidi olarak siislenmistir. Bu pa- nolarin iizerinde ise samdant andiracak sekilde bickisel motifler yerlegtitilmigtir. Re- vaktaki kubbelerin gobeginde bitkisel siislemelerden olusan birer rozet motifi vardhr Camide ig sisleme olarak, kemer yiizeylerinde birbirini takip eden tg sira bor- diir ve bunlarin icine yerlestirilmis cigek motifleri bulunmaktadit (Resim 17). Kub-322 OsKUPTE TABHANELL-ZAVIYELL CAMILER be kasnaginda dolasan baklaval: bordir belirgin cizgilerle gisterilmistir. Bunun tize rinde de “U” formunu olugcuran bordiiriin ig kism cigek motiflriyle sislidiir. Dojuu-bats ve giiney duvarlatinda birinci sira pencereleri dizerinde mermer cak- lidi panolar bulunur. Kuzey cephesindeki pencereler tizerindeki panolarda ise gline- sin dogugunu andiran bir motif yer almaktadir, Portalin hacim kismi carafinda ke- mer alinliginda basic bir manzara resmi bulunmaktadir Mihrap niginin ig yiizeyinde derinlijti verircesine bosluga acilan bie perde siis- lemesi vardir. Mihrap nisi alinliginda kitabe ve dizerinde sorgug kism: yer almakta- dir. Camideki orjinal duvar siislemelerinde kullanilan teknik, malzeme ve renk ko- nusunda kesin bilgiye sahip degiliz, Bilinen ek husus 1966'daki onarimda orjinal siislemelerin gok kétii bir caklidinin yapilmig olmastdir, 3 ~ Yahya Pasa Camii Tarihi ve Gegirdigi Onarmmlar Cami, portal izerinde Arapga yazilmiy kitabesinden anlagildigi tizere, H.909/M. 1503-04 tarihinde Yahya Pasa carafindan inga edilmistic.”’Sulcan II. Ba yezid'sn damadh olan Yahya Pasa, bir kag defa Rumeli ve Bosna beylerbeyligi yapmug- tar -ve pek cok yerde hayrati vardir. Bunlar arasinda Mora, Istanbul, Sofya, Nijbolu ve Lamya (Yunanistan)‘daki vakiflarim sayabiliriz. *! Zengin bir kiilliyenin merkezi oldugunu belicten vakfiyesi ise Hicri 20 Recep 909/M, 6 Aralik 1506 tariblidir Killliye, cami, medrese, mektep, imaret, han, hamam, tiirbe ve tabhane yapilarindan ibarettir. Ancak, bu binalardan giintimiize kadar sadece cami ve yikintilar halinde tabhane ve tiirbe yapilar: gelebilmigeir. Cami, 1689 yslinda Avuscurya imparatorlugu'aun Uskiip't iggali strasinda ge- neral Pikolominin sehri acege vermesiyle biiyiik hasar gérmils, ortadaki kubbe, tab- hane béltimleri ve son cemaat yeri camamen gkmii. Sadece dre duvar ayakta kala- bilmigtir. Uzun zaman harabe seklinde duran yaps, 1720 yilinda énemli degisiklik- ler yapslarak ayrilmigar.” Bu onarimda merkezi kubbe yerine dre meyilli veya priz- ‘ma gdrtiniimiinde bit caet ile bes kubbeli son cemaat yeri de besik tonozla dretilmiig- tir (Resim 18). Cami, 1950 yilinda Makedonya Eski Eserler ve Anitlar Kurumu ta rafindan onarilmistir. Ayn: kurum tarafindan 1996 yilunda tabhane biliimlerinde baslayan onarima hala devam edilmektedir, Gtiniimtizde bes vakit ibadete acik olup asil fonksiyonunu yapmaktadr. Mimari Ozellikler Cami, kare planlt, tek kubbeli ve yan kanatlardaki tabhane biltimleriyle zavi- yeli veya tabhaneli camiler grubuna girmekeedic (Gizim 5). Caminin ilk inga edilig durumunda 18 x 18 m, bir hacim kisms ve alts siituna oturan bes kubbeli bit sonce-323, CSKOP'TE TABHANELL-ZAVIVELI CAMILER maat yeri bulundugu belirtilmektedir.' Hacimin gerek kare planli olmasi, gerekse cok kalin duvarlara sahip olmas (kuzey duvari 2.83, mibrap duvari 2.30 m. ve yan duvaslarinin 2.20 m.) caminin tek bir kubbe ile éretilmiig oldugunun acik bir ifade- sidir. Duvarlarin bu kalinlukea olugu, binanan biiyitk bir kubbenin baskisin kargila- yacak gekilde yapildigini géstermektedir. Evliya Celebi'de® bu camiden bahsederken, onu “... bir kubbe-i ali ve bir mindre-i tilyyay méliktir...” sézleriyle carif ederken as- linda kubbeli oldugunda higbir siiphe birakmaz. Gap 17.50 m. olmast gereken bu kubbe 16, yiizyil Osmanlt mimarisindeki tek kubbeli camilerin en dnemlileri arasin- da sayilmalidir. Orjinal halinde bes kubbe ile érctilmiig olmass gereken son cemaat yerinin siitun ve kemerleri ile duvar iistiindeki kemer yastiklarin izleri hala géril- mektedir (Giaim 6) Bu belirtiler de buranin beg kubbe ile dreiilmiis oldugunu gis- cermektedir. Alc sticuna oturan son cemaat yeri, her iki yaninda birer kemer gizii olarak cami duvar hizassnin disina cagmaktadur Yahya Pasa Camisi’nde bugiinkii haliyle, kubbe yerine igerden tekne kubbeli ahsap tavanli dare meyilli sivei bir gat ve bes kubbeli soncemaat mahalli yerine be- sik conoz kullanilmistir (Resim 19). Caminin yan cephelerinde, son cemaat yerine komsu bazi duvar kalinularinin izleti gorilmektedir. Bunlarin vakfiyede bahsi gecen tabhanenin “... bir cam-i serif- le ve etrafinda misafirler konmak igin sidittan ve ulemidan ve sulehadan ve gair te- vayif-i ehl-i islam'dan her kim olursa olsun drt tabhane. ncilaridar. Caminin her iki yaninda ikiger hiicreden ibaret olmast gereken bu tabhaneler, béylece dire sa- yisina da denk diigmektedir (Resim 20) Tabhane béliimlerinin bu duruma, 1689 yilindaki tabribaeta mi yoksa daha geg donemlerde mi geldigi kesin olarak bilinmemektedir (Resim 21). Ancak, caminin yan cephelerinde gériilen duvar drgtistine salanmig tag konsollar, buralarda dnceden asap bir értii bulundugunu gésterir. Buna gre, burada tabhane boliimleri yiktldik- tan sonra ahgap sundurma, yapilmis olmast ihtimali vardir. Ancak tabhane biliimle- rinin cami duvarina yasland.gi kisimlarda tugla ve kesme tas kullanilmigar, Portal, yedi sita mukarnaslari ve yandaki sutunceler ile camiye biiyitk bir ihti- sam kazandirmaktadir, Basik olan kapi kemeri taslari birbirine gecmeli olarak kulla- nilmigtir (Resim 22-23) Portalin her iki yaninda kitabeler bulunmaktadir.” Sag ca- rafindaki kicabede ayer, sol caraftaki kitabede ise hadis-i serif vardir. Asil caminin in- sa kitabesi portal tizerindedir Mihrab mermerdendir ve yedi sira mukarnasl: bir nige sahiptir. Ust kisminda kitabesi ve yaprakli tag bulunmaktadir. Mibrap niginin etrafinda bes kenarla bir sil- me dolagmaktadir(Resim 24), Minber de mermerdendic. Késk, kapi ve kanaclardan olusan minberin tigen oymahjinin altinda dig nig bulunur. Korkuluk kisimlarinda esitli gekillerde derin324 USKOP'TE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER kabaremal: siislemeler yer almaktadir. Caminin mabfil kismana, kapinin her iki ya- nindan duvar icindeki bir merdivenle gikalar. Gok geg dénemlere ait olan bu mahfil coma parmakliklarla donacilmisete. Cami yan duvarlarda alt ve tistee tiger, mihrap duvarinda dart ale, tig fst, son- cemaat duvarinda iki ale iki iist pencere olmak iizere coplam 17 pencereden sgiZint almaktadir. Yan duvatlarda aytica 185 x 95 cm. Olgiisiinde Bursa kemerli biter do- Jap bulunmaktadr. Minare ktlahla birlikee 55m.” killahstz ise 45 m. yuksekliktedir.” Bu camide- ki minare de Rumeli’deki minarelerin cojju gibi agin: derecede uzundur. Bu giizel minarenin kiiesii kisms, bes cepheli olacak yapilmig ve bu cephelerin herbiri kgele- rinde kaval stieunceler iglenerek, bunlar sivri kemerler ile baglanmistir. Pabug kism1 ile govde arasinda bilezik kugak iginde rumi motifler kullanulmigcir (Resim 25). Silene Ozellitleri Yahya Pasa Camii, icinals cas igciligi, ktindekiri kap: kanaclani, giizel cag kapr- stile ‘Tick sanatunda énemli yere sahiptir. Tag siislemesi olarak portal, minber ve mi- narede rum? motifler kullantlmiscir. Caminin birinci sira pencere alinliklarinda tag cugla karisims alc kollu yildiz motifi kullanilmistir. Caminin ig stislemesi gok geg dénemlere aiccie, Biiciin duvar yiizeyleri caklidi mermer olarak yapslmistir. Ahgap ta- van kismunda ise dikddrtgen pano igerisinde bir rozer bulunmaktadir (Resim 26). Rozetin etrafinda ise kavrik dal motifleri kullanilmiseue. Degerlendirme ve Sonne Uskiip’te zaviyeli veya tabhaneli camiler olarak saydigimiz Ishak Bey (Alaca) Camii, [sa Bey Camii ve Yahya Pasa Cami, gerek mimari aidan gerekse yapuranla- rin tarihi sahsiyetleri bakimindan ilgi cekici Gmeklerdir. Bu yapilarin Osmanl Mi- marisindeki yerini tesbit etmek igin, Anadolu'da ve Rumeli‘nin diger bilgelerinde benzer dmnekleriyle mukayeseye tabi cuculmas: gerekir. Bu kargilagtirmanin sonu- cunda Uskiip'te saydigimiz bu dmeklerin diger érneklerle benzer ve farkls yénleri in celenerek bir degerlendirmeye gidilecektir, Erken Osmanli déneminde yaygin olarak inga edilen Zaviyeli ve tabhaneli Ca- miler, bagca misyoner Tiirk dervisleti olmak iizere yolda kalmas “salih” kimseleri de misafir etmek icin yapilmis sosyal ve dini amach yapilardie Bundan dolay1 bu tip camilere cok fonksiyonlu yapilar da denilmekcedie. Bu grup camilerde, zaviye veya tabhane olarak adlandirdigimuz yan mekiinlarin, mihrap dniindeki esas ibadec meka- uyla higbir baglanus: yoktur. Yan mekan veya tabhane béltimlerini giriglerin digar- dan verildiffini gézéniinde bulundurursak, buranin ibadet igin degil de farkls sosyal amaglar igin kullanildig kolayca anlasilmakeadir. Daha énceden bu yan mekinlarin325 USKUP'TE TABHANELL-ZAVIVELI CAMILER ne ige yaradiklart tam olarak aragtirilmadijgindan, bu tip camilere ters “T” veya “Bur- sa Tipi” Camiler gibi yanhs bir tabir kullanilmugtir. Halbuki bu camilerin vakfiyele- rinde de belirtildizi gibi bu yan mekinlar misafirlerin barinmalari igin tahsis e migtir. Usktip, Isa Bey 1469/70 ve Yahya Pasa 1506 tarihli vakfiyeler bunun en gii- zel brnegini ceskil ecmekcedic. Bu tip camilerin esas mensei, Orta Asya’da kapalt avlulu dre eyvan semasina dayanmaktad:r."! Avlunun her iki yaninda bazen tabhane odalart arasinda eyvanlarya- pilmistir. Buna drnek olarak, Bursa Hidavendigar, Edicne Yildirim Bayezid ve Bur- sa Yildirim Bayezid ile Yesil Camilerini sayabiliriz. Bari drneklerde ise, bu eyvanla~ rin haeirast olarak, yan duvarlara sadece kemerlerin iclerine fazla derin olmayan dol- gular yapilarak “kér eyvan” gértiniimil verilmistir. Bu “stzde eyvan"lar Amasya Ba- yezid Pasa ile Yérgiig Pasa (1428), Usktip Isa Bey ve Filibe Sehabuddin Pasa (1444) camilerinde kullanilmiseir. Zaviyeli veya tabhaneli camiler, Erken Osmanli déneminde biraz Once belireti- iimiz gibi, dre eyvan ve kapals avlu medrese yapilarinin bir devamt olarak 14. yiiz~ yilda ortaya cikmus ve 16. yiizyiida Kanuni Sultan Sileyman dénemine kadar devam eemigcir. 16. yiizyil orcalacindan itibaren zaviyeli veya cabhaneli cami yapilarindan vazgegilmigtir.° Zaviye ve cabhaneler cami yapisindan ays: bir yaps olarak inga edi migtir, 16. Yiizyildan sonra da, zaviyeli camilerin yan mekanlart ibadet amach kul- lanilmaya baglanmugcir. Uskiip, Ishak Bey (Alaca) Camii'inde oldugu gibi. Yapiomn 1519 yilinda gecirdigi onarimda yan mekanlar orta mekaina basik kemer agikliklart ile baglanmiseie. 14-16, ytizyullarda zaviyeli ve tabhaneli camilere, Anadolu'da bol sayida rast landigs gibi, Rumeli'de bilhassa Bulgaristan, Yunanistan ve Makedonya bélgelerin- de yaygin bir sekilde goriilmckcedir. Bu saydiZumuz bilgeler, istanbul fethinden dn- ce Tiirk idaresinde bulundugu igin, Erken Osmanh Mimarisi drnekleri hakimdir. Buna kargilik, Bosna-Hersek, Arnavutluk ve Sirbistan'da Klasik Osmanlt Mimari Smnekleri daha goktur. Rumeli’de cabhaneli cami drnekleri arasinda, Bulgaristan'da Pilibe’de Sehabud- din Pasa (1444), thiman'da Gazi Mihaloglu (15. yy), Yunaniscan'da Giimiilcine'de Gazi Evrenos Bey Imareti (15. yy), ve Setex'de Mehmet Bey (1492), Makedonya'da Uskiip Ishak Bey, Isa Bey ve Yahya Pasa, Saraybosna’da tek drnck olan Gazi Hiistev Bey camilerini sayabiliriz, Uskiip’te zaviyeli veya cabhaneli camiler olarak inceledigimiz Ishak Bey ve Yahya Paga Camileri, plan itibaryyla birbirlerinden farklt 6zelliklere sahip olmakla beraber bu gruba dahil edilmektedirler. Ishak Bey (Alaca) Camii, mihram dniinde bir conoz ve kubbe, yan kanatlar birer mekindan ibarertir. Buna kargthik Isa Bey Camii, orta biliimde iki es biiyiikliikte kubbe ve yan kanatlarda ikiger yan mekandan olugan326 USKUPTE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER bir plana sahiptir. Yahya Pasa Camii, bu iki drnekeen farkli olmak, orta béliimde ka- re plan tek kubbeli bir mekiin ve cami beden duvarlarindan ayri olarak casarlanmig ikiger hiicreli yan mekénlardan ibarettir. Bu yapida, tabhane béltimlerinde kullani- Jan malzeme ile cami yapisinda kullanilan malzeme arasinda fark vardit, Tabhane bé= liimlerinde cujfla tag karigims, beden duvarlarinda kesme tag kullanilmistir. Digter iki mnekte ise, yan mekanlarda orta béliim, cujla-tas almagiklt olarak inga edilmistie. Uskiip ishak Bey Cami, tabhaneli camiler grubu iginde Bursa Timurtas Paga (1403), Ankara Karaca Bey(1427), Edirne'de Gazi Mibal (1422), istanbul’da Rumi Mehmet Pasa (1471, Tire Yesil Imaret (Gizim 8) ve Saraybosna Gazi Hiisrev Bey ca- miler’ ile biiyiak benzerlikler gistermektedir. Uskiip [sa Bey Camii, gerek duvar drgiisii, gerek plan diizenlemesi bakimin- dan, Amasya'da Bayezid Paga (1419), Bursa'da, Orhan Gazi Imareti (1417), fstanbul Aksaray Murac Pasa (1471), Filibe Sehabuddin Pasa (1-444) (Gizim 9), Edirne Mura- diye(Gizim 10), Bursa Muradiye ve Hamza Bey Camileri ile Milas Firuz Bey (1394) Gizim 11) benzemektedir. [sa Bey Cami, Istanbul-Aksaray'daki Murat Pasa Cami ile cok yakin benzerlikler giistermesine ramen, Isa Bey Camii'inde tabhane odalari- fin tonozlu, Istanbul Murat Pasa’da ise kubbelidit. Amasya ve Bursa'daki drnekler- de ise, {sa Bey Camii’nde olmayan birer girig ara biliima bulunmaktad. Yahya Pasa Camii, Iscanbul Davut Pasa Camii (1485)'ne plan ve malzeme iti- bariyle biiyiik dlgtide benzerlikler vardir. Her iki Camide 18 m. capinda birer kub- be, beg kubbeli bir son cemaat yeri ve ikiser odal1 yan mekanlant vardir. Gerek Yah- ya Paya Camii'nde gerekse Davut Pasa Camii’nde malzeme olarak kéfeki kesmetag kullanslmiseir. Aralarindaki cek fark, Davuc Pasa Camii’nde mihrap dniinde bes ke- narl ve tistil yarim kubbe ile dreiili bir nig bulunmaktadir, Buna kargilik Yahya Pa- 32 Camiiindeki mihrap nisi duvar igindedir. Ayns dénemde Sultan Camii olarak inga edilen Edimne'deki II. Bayezid Camii (1488)'nin kubbe gapinin 20.58 m. oldugu giz niinde bulundurulursa, Yahya Pasa Camii Osmanli mimarisinde tek kubbeli cami- Jerin en biiyiikleri arasinda yer almakeadir. Yahya Pasa Camii’nin minare yiiksekliji kilahsiz olarak 45 m.dir. Kiilahiyla birlikte yiksekli 55 m.’yi bulmaktadir, Minarenin yitksek cutulmas: Rumeli'deki minarelerin bir ézelligidit. Minarenin kuirsii kismt bes cepheli olarak yapilmig ve bunlarin her kigesinde sucunceler yerlestirilmig ve bunlar kemerler ile baglanmustir. Minaredeki bu mimari dekarasyon istanbul Koca Mustafa Pasa Camii minaresinde rastlanmaktadir. Mustafa Pasa Cami minaresinde uygulama daha zengin olmakla beraber prensipler birbirinin benzeridir. Ktirsiden govdeye gecisi saglayan pabug kismundaki siislemeler ise, Tiirk sanatinin 15. yiizyila ait ézelligidie. Govdenin alt kismuns siisleyen kabartma hacat bilezik ise, ender giriilen bir érnektir. Goriildiigia tizere Uskiip'teki zaviye tipi camiler, plan, siisleme ve malzeme ba-328 USKUP'TE TABHANELL-ZAVIVELI CAMILER Gizim 2 OsipIshck Bey (Alaca) Cami nn Keité (Ayveri den)327 USKUP'TE TABHANELLZAVIYELI CAMILER kamindan Balkanlar'da ve dzellikle Istanbul'da pek cok cami ile biiyitk Ulgiide ben- zerlikler gistermektedir. Buradan da Osmanlinin en az Istanbul kadar Balkanlara ve Szellikle Uskiip'e deger verdigi anlagilmakeadir. Dipnor 1 Kole Yordinovsi,Skopje-Kaaserofs, Onova, Iskustvo, Skopje COsKup) 1993 5.17 21H. Vangel: Osmanls Tarihi, C. 1, Ankara 1972. 42): Ayca bk. Salih Asia Uskip Tri Cina Usk 1932.5. 30551 3 Nesimi Yeu, “Selib Aumin Exederinde COskip’, Tah. Soyuncs alkanlardan Kafhaslans Tusk Dunya Serine, 29-51 Mays 1995, 6 49461), LU. Fendebipat Fak, Tarih Arauirma Merker,ftanbul 1996, 31 AN. Yeo asem. 552 5 Bvliya Gelebi, Seyahatoame, C. 5, Istanbul 1315, (s, 553-562); Evliya Gelebi Seyahaenamesi,. 9, Istanbul 1970, 6, 97-105) 6 Semseddin Sami, karnusil'lalim, c. 2, Iscanbul ¢s. 932) 7 Salnamne-i Vilayeei Kosova, 1296 (1879) dan ietaren 1518 (1900) kadar rigcine ve Cait halen, sehr cil image. 8 Salih Asim, Uskiip Tarihi ve Civan, Uskup 1952; Sultan Regad’a takdim cdilen el yazma ndsha Topkapr Ssrsyinda buluamabac 9 Bu ssi 1990-1991 yillannda VuaNer Genel Moduslagi Anjvinde yepifim snxtrma somucunds omy kur 10 Ayverdis Eds Avrupede Osmanht Mimarisi, Yugosleys, C. 2, 8.3, istanbul 1981: (5 256 Ayvenl ‘Yugonlavya'da Tuck Abidlecs ve Vallrs”Vabflr Desist C. 3, Ankara 1957, (62-13) 1 Semavi Evice, “lt Osmanl: Devrinin Dini Igtimai Bir Mitesesesi Zaviyeler ve Zavigeli Camiler”, LC. ikeisae Fak. Meemuasi, €.23,$sy1 1-2, ltanbul 1962-1963,. 1; Bkz. E.H. Ayverdi. Istanbul Mimari Gaginin Menge- i, Oxmanl: Mimaisnin lk Deve, C., Istanbul Fei Cemiyes,Ianbul Enstcis No:S7, Iscanbul 1966, s 528,394 12 Mehmet Negri, Nee Tarihi, C.l, (Haz M. Alay Kaymen), Ankara L983, 147 13. Ayverdi, age. .258; Bkz. Mehmet [brahimi, Makedonya'da Tiirk-fslam Mimarisinde Gértilen Duvar Sislemelerndee Omekler, Baslmaniy Doktors Tea), Anka 1989, 693 14 Ayvendi, age 5258 15 Semavi pce, “Usklpte Tek Deve Eserlei, Took Kile, (20-30) Istanbul 1964, 5.24 1G Asverdi agen s 259 17 Bk, Apert ge 5.254 Giga Eleovg. Tusk Spomenici, KnJ, $2, Belgrd 1952 125 Oktay Asanaps, ‘Osmanls Devti Mima, tanh, 1986, 582 18G. Elesorg, age. (6 15-52)devfigenin konuguno ve Sirpa tercimesini vermis. 19 Ayverdi, age 8 156 20 Herbert W. Duta, Balkan Turkiche Seudicn, Wien 1949, 5.53; Aydin Yukse 21 Ayverdi agen 82 22 Wake, Eva kya Kadimes, 629 4 64 23 fsan Zaashenig 0s ZG. belabonos, D. Kormkor, A. Nikolowski, Spomenici na Kulturetns Nasadaa Republika Makenoaia, Skopje, 1961 4 Ayverdi, age. 5.268; LA. Yksel ag, 3.399 25 Eslia Gee, age, C5, 5595 Bag. vakhye Asverdi age. 8.289 INH. W. Dudas aie, 831 39 ayvendiage, 5 209 308. Eyice, “ik Ovm. Dev, 8.35 318. Eyice “lik Ovm, Dew, 356 2 Oktay Aslanap, Osman Devel Mima nanbul 1986, 62 Ayverdi, age. 52 bor Grice 28 Proucavanje Spomenika Islamske Avhiekture, “ageslavii beograd 1964,329 USKOPTTE TABHANELI-ZAVIVEL! CAMILER Gision 4 Ose La Bey Cami in Gey Cophesi (Ayer den)330 OSKOP'TE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER Gizim 6 ship Vaya Pasa Camit'in Ks (Ayeerdi der)331 USKOP'TE TABHANELL-ZAVIYELL CAMILER (Gizim 8 Tire Vil Imaret Cami nin Plans (Ard den)332 USKOP'TE TABHANELL-ZAVIVEL! CAMILER en mance on a333 USKOP'TE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER Resim 1 ship lshak Bry (Alas) Cant nin Ganaybate Ciphst Resim 2 Usa liak Bey (Alaca) Canin 1963 Deprmindei Hal Anion)334 USKUP'TE TABHANELI-ZAVIVELL CAMILER Resim 3 Usbip hak Bi hee iad Resim 6 Osip lok By (Alas) Canin Son Comat Yeriin Giri Resim 4 Osh Gani ade Ya shana Birk335 USKUP'TE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER Resim 9 Oskip lb By sit nin 1963 Dipreninden Sona ini Orval Kap Kamada Boya Shrdlns Hal my a Resins 10 Urbiplhat Bey (Alec) ani nin 1963 Depreninds Hacer Gren Sin Cenaat Yer ( Arye Resim 12 Uskip la Bey Canivin Tabhane Bilirindn kee Kien336 USKUIPTE TABHANELI-ZAVIYELI CAMILER Reston 13 Crkip la Bey Canin Ip Givi Resion 14 Orkap la Bey Cai in Renal Battntouio Dy Gis Resion 16 Ushi le Bey Cavin Portal Ose Resi 15 eps Keath Resim 17 Oskip la Bsy Canc nn Kuby Userindbi Dar St337 USKOPTE TABHANELL-ZAVIYELI CAMILER Resim 19 Uship Yayo Papa Cami nie Kuzey Cophst Resim 18 Urkip Vaya Paya Cai Gis Cops Resim 21 Uikip ¥ Diu Cipher ve Tabhon Resin 22 Udip Yala Paja Canin Portal Kuma3 (OSKOP'TE TABHANELL-7AVIVELI CAMILER Resim 23 Uh Kap Kavala Resin 2 Komen Resim 25