Publication Data:

İbrahimgil, Mehmet Z., 'Makedonya'da Türbe Yapıları ve Türk Sanatındaki

Yeri', EJOS, IV (2001) (= M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (eds.),
Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht -
The Netherlands, August 23-28, 1999), No. 56, 1-30.

ISSN 0928-6802

© Copyright 2001 Mehmet Z. İbrahimgil.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced,

translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any
means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise,
without the prior written permission of the author.
 Makedonya'da Türbe Yapıları ve Türk
Sanatındaki Yeri

Mehmet Z. İbrahimgil*

Makedonya'da Türk devri mimarîsinden sadece türbe yapılarını konu

alan bu çalışmamızda, beş asırdan fazla Türk hakimiyeti döneminde inşa
edilen türbelerin arşiv belgelerine göre sayı tespiti, arazi çalışması
neticesinde kısmen veya tamamen ayakta olanların belirlenmesi ve mimarî
özelliklerine göre sınıflandırılması amaçlanmaktadır. Makedonya'da,
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Kadastro ve Vakıflar Genel
Müdürlükleri ile Makedonya Tarih Enstitüsü'nde mevcut arşiv belgeleri
üzerine yaptığımız incelemeler sonucunda, bu ülkede 113 türbenin inşa
edildiği anlaşılmaktadır. Bu türbelerden 40 tanesi ayrı yapı olarak, 73'ü ise
tekke ve cami yapıları ile birlikte inşa edilmiştir.1 Bu türbelerin büyük bir
bölümü tabiî afetler ve şehir imar planları neticesinde tamamen yıkılmıştır.
Bazı türbeler ise yeniden inşa edilirken aslî mimarî özelliklerini
kaybetmişlerdir. Bu çerçevede, birçok değişikliklerle günümüze kadar
ulaşabilmiş türbelerin aslî ve şimdiki durumlarını mümkün olduğu kadar
aşamalar hâlinde vermeye çalışacağız. Bunun yanında mimarî özelliği olup
günümüzde kısmen veya tamamen yıkılmış türbeleri de arşiv belge ve
fotoğraflarına dayanarak sunmaya gayret sarf edeceğiz.
Makedonya'da bu çalışmamıza dahil etmeyi uygun gördüğümüz 26
türbeden 5'i tekke yapıları içinde, 21'i ise ayrı yapı olarak inşa edilmiştir. Bu
türbelerden 5'i Makedonya Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü tarafından
eski eser statüsünde koruma altına alınmış olup 7'si kültür varlığı
statüsündedir. Geriye kalan 14 türbenin tarihî ve mimarî özelliği olmasına
rağmen Makedonya Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü'nde herhangi bir
kayıtları yoktur.
Türbeler genellikle, cami veya tekkelerin kurucuları veya yakınları
adına, mahallî idareciler, şehitler, gaziler, veliler ve zengin kişiler adına inşa
edilmiştir. Bunun yanında sadece makam türbesi olarak yapılanlar da vardır.

*
Dr. Mehmet İbrahimgil, Gazi Üniversitesi, Ankara.
1
Başbakanlık Arşivi, 4, 16M, 149, 232, 370 Tahrir Defterleri; Tapu Kadastro, 190
numaralı Mufassal Tahrir Defteri; A. Stojanovski, Turski Dokumenti Za istorijata na
Makedonskiot Marod, Tom 1-6, Skopje 1984.
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Makedonya'da ele aldığımız türbeleri plan tipleri ve form

bakımından "kübik", "poligonal" ve "baldaken" tarzında olmak üzere üç ana
grupta toplamak mümkündür.2 Ancak, bu üç gruba girmeyen "L" tipi ve
dörtgen planlı olarak inşa edilen istisnai türbeler de bulunmaktadır.

I. Kübik Planlı Türbeler

A. Kubbeyle Örtülü Olanlar

1. Üsküp Beyhan Sultan Türbesi3

Türbe, mevcut kitabesine göre H. 964/M. 1556-57 yılında inşa

edilmiştir4 (Resim 1). 1963'teki depremde hasar gören türbe, 1966'da
onarım görmüştür. Yapı kare planlı, kübik, içten ve dıştan sekizgen kasnak
üzerine binen kubbeli bir kuruluşa sahiptir (Çizim 1). Kubbe köşelikleri
tromptur.
Türbenin doğu cephesi hariç her cephede iki alt ve bir üst sıra
pencere vardır. Doğu cephesinde ise iki alt pencere arasında bir kapı ve her
iki yanında iki alt ve bir üst göz pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereler
sağır sivri kesmeli ve düz lentoludur. Üst pencereler ise daire şeklinde göz
pencerelerdir. Kapı, basık kemerlidir. Türbenin içinde üçü sandukalı, beş
mezar yer almaktadır.

2. Kaçanikli Mehmed Paşa Türbesi

Türbe, aynı adı taşıyan caminin avlusunda bulunmaktadır. Ancak

türbe 1955 yılında şehir imar planı bahanesiyle yıkılmıştır. Kaçanikli
Mehmed Paşa'ya ait cami ve diğer vakıflara ait H. 1017/M. 1608 tarihli
vakfiyesi vardır5.Vakfiye Mehmed Paşa'nın ölümünden yedi yıl sonra

2
M. O. Arık, "Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri", Anadolu
(Anatolia), s. XI, Ankara 1969, makalesine gore yapılmıştır.
3
Yapı, Makedonya Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü tarafından 10.2.1953 tarihli ve 24
sayılı kararla tarihi eser statüsündedir. Beyhan Sultan'ın kimliği ile ilgili olarak, Yavuz
Sultan Selim'in kızı, Kanuni Sultan Süleyman'ın kız kardeşi olduğu iddiası vardır. Ancak bu
fikri destekleyen kesin bir belgeye rastlanmamıştır. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. İ.
H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, Ankara 1975 (Kitabın arkasındaki Başvekalet Tahrir
Defteri, secere Nu. 232-951'dir).
4
K. Tomovski, "Pregled na Poznačajnite Turbinja vo Makedonija", Zbornikna Tekničkiot
Fakultet, s. 1-2 (1957-1958), Skopje 1958, s. 104; L. Bogojević, "Les Turbe de Skopje",
Atti del Secondo Cogresso İnternazionale di Arte Turca (26-29 Septembre 1963 Venezia),
Napoli 1964, s. 32.
5
E. H. Ayverdi, Avrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri, c. III, İstanbul 1981, s. 258-259; M.
İnbaşı, Osmanlı Idaresinde Üsküp Kazası (A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış
Doktora Tezi), Erzurum 1995, s. 98; H. Kaleši-Mehmedovski, "Tri Vakıfnami Na Kačanikli
Mehmet-Paša", Zbornik, s. 23, Skopje 1958, s. 32; Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi,
Defter numarası 633/Tasi, s. 21-24.

2
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

yazılmıştır. Türbe kitabesinde ise, Mehmed Paşa'nın H. 1010/M. 1601-1602

tarihinde öldüğü yazılıdır.6
Arşiv fotoğraflarından ve yayınlardan anlaşıldığı kadarıyla türbe
kare planlı ve kübik gövdeli esas türbe mekanı ile bunun kuzeyindeki enine
dikdörtgen planlı bir giriş mekanından oluşmaktadır7 (Çizim 2).
Düzgün kesme taşla inşa edilen türbenin doğu, güney ve batı
cephelerinde sivri kemerli birer pencere yer almaktadır. Kuzeyindeki giriş
mekanı, üç sütuna oturan sivri kemerlerle doğu, batı ve kuzeye açılmaktadır.
Üzeri, aynalı tonozla örtülü bu bölümden yapının güneyindeki kare planlı
asıl türbeye geçilmektedir. Türbe, kubbe ile örtülüdür. Sekizgen bir kasnağa
oturan kubbeye geçişler pandantiflerle sağlanmıştır.

3. Mesih Bey Türbesi

Türbe, Ustrumca'dan 7 km. uzaklıkta Banska köyünde

bulunmaktadır. Yapının inşa tarihi ile ilgili herhangi bir bilgiye
rastlanılmamıştır.8 Mesih Bey Camii ve türbesi hakkında Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi'ndeki vakıf defterlerinde kaydı geçmemektedir.9 Yapının
mimarî özelliğinden 16. yüzyıl yapısı olduğu anlaşılmaktadır.
Uzun zamandır kendi hâline terk edilen türbe, Mesih Bey Camii'ne
ait minare kalıntısı yanında bulunmaktadır.
Kare planlı olan türbe kubbe ile örtülüdür. Kubbe sekizgen bir
kasnağa oturur. Kubbe sekizgen dilimli bir çatı ile örtülüdür. Türbenin her
cephesinde sağır sivri kemerli düz lentolu birer pencere açıklığı
bulunmaktadır. Türbenin duvar örgüsü almaşık tarzdadır.

4. Abdullah Paşa Türbesi

Türbe, Radoviş şehir merkezinde Abdullah Paşa Camii avlusunda

bulunmaktadır. Türbenin cami avlusunda bulunması, türbenin cami bânisine
ait olduğu ihtimalini akla getirmektedir. Yapının inşa tarihi hakkında
herhangi bir bilgiye rastlanılamamıştır.
Yapı 6.70 x 6.80 m. ölçüsünde kare planlıdır. Bu kare mekan, dilimli
bir kubbe ile örtülüdür.10 Kubbe sekizgen bir kasnağa oturur. Türbenin giriş
yönünde sivri kemerli kapı ve bir pencere açıklığı vardır. Diğer cephelerinde
sivri sağır kemerli düz lentolu ikişer pencere bulunmaktadır. Ancak bazı
pencereler kapatılmıştır. Yapıda malzeme olarak moloz taş kullanılmıştır.
Türbeye giriş zemini alçaltıldığından beş basamaklı bir merdivenle
çıkılmaktadır.

6
M. Süreyya, Sicill-i Osmani, c. 3, İstanbul 1311, s. 1030.
7
L. Bogojević, Turski Spomenici vo Skopje, Skopje 1998, s. 74.
8
Tomovski, a. g. m., s. 110.
9
Vakıflar Genel Müdürlüğü, 757. Defter, s. 11-28'de bahsedilmektedir.
10
Ayverdi, a. g. e., s. 34.

3
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

B. Kübik Planlı Çatı ile Örtülü Olanlar

1. İsmail Baba Türbesi

Türbe, Ustrumca'ya 10 km. uzaklıkta Baniça Köyü'nde

bulunmaktadır. Tekke haziresinin içinde yer alan türbenin, 18. yüzyıl yapısı
olduğu söylenmektedir.11 Türbenin baş şahidesine bakarak Şabani tarikatına
mensup İsmail Baba'ya ait olduğu anlaşılmaktadır. Kare planlı olan yapı,
çatı ile örtülmüştür. Türbeye yakın hazirede 12 sanduka daha
bulunmaktadır.

2. Kesik Baş Türbesi

Manastır şehrinin Yukarı mahallesinde Hasan Baba Camii avlusunda

bulunan türbenin kimliği hakkında fazla bir bilgi edinemedik.12 Ancak,
türbenin isminden de kolayca anlaşıldığı gibi, buranın bir Bektaşî babasına
ait olduğu anlaşılmaktadır. Kare planlı olan türbe çatı ile örtülüdür. İçinde
bir lahit ve mum yakma yeri bulunmaktadır. Türbenin 17. yüzyıla ait olduğu
söylenmektedir. Günümüzde yapı gerek Müslümanlar gerekse Hıristiyanlar
tarafından ziyaret edilmektedir.

3. Hayati Baba Türbesi

Türbe, Ohri şehir merkezinde Zeynel Abidin Halveti Tekkesi

avlusunda bulunmaktadır. 17. yy. yapısı olduğu söylenen türbe13 19.
yüzyılda ampir üslubunda onarılmıştır. Türbe yapısı, camii ve tekkeden ayrı
olarak inşa edilmiştir. Türbe, iki bölümden ibarettir. Kare planlı olan bölüm
kubbe ile örtülüdür. Bu kısımda, Hayati Baba'ya ait kabrin yanında iki kabir
bulunmaktadır. Dikdörtgen mekanda ise sekiz kabir daha vardır.

11
Ayverdi, a. g .e., s. 242.
12
Tomovski, a. g. m., s. 51.
13
Ayverdi, a. g. e., s. 142.

4
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

II. Çokgen Planlı Türbeler

Altıgen Olanlar

1. Paşa Yiğit Bey Türbesi14

Türbe, Üsküp'ün Hüdâverdi mahallesinde, kendi adıyla anılan cami

ve medresenin avlusunda bulunuyordu.15 Ancak, 1963'teki depremde
yıkılmış olan türbeden günümüze sadece mezarı ile şahideleri gelebilmiştir.
Üsküp'te Paşa Yiğit Bey'den "Üsküp Fatihi Baba Meddah" olarak
bahsedilmektedir. İnşa kitabesi bulunmayan türbede Paşa Yiğit Bey'e ait
mezarın baş şahidesinde H. 830/M. 1426 ölüm tarihi yazılıdır.16 Türbenin de
buna yakın bir zamanda inşa edildiği tahmin edilmektedir.
Altıgen planlı olan türbe, sekizgen bir kasnağa oturan kubbe ile
örtülüdür. Tamamen tuğla ile inşa edilen yapının ayakları birbirine üstten
sivri kemerle bağlanmıştır. Kesme taşla inşa edilmiş bir alt yapı üzerinde
kurulu türbenin kriptası yoktur. Dış yüzeyleri sıvalıdır. Paşa Yiğit Bey'e ait
baş şahidesindeki kitabenin üzerinde çark-ı felek motifi bulunmaktadır.

2. İshak Bey Türbesi17

Türbe, şehre hakim bir tepede Sultan Murad Camii ile İsa Bey Camii
arasında bulunmaktadır. Burada yattığı kabul edilen İshak Bey'in ise H.
890/M. 1485 tarihinde Selanik'te öldüğü ve naâşının Üsküp'e nakledilerek
buraya gömüldüğü belirtilmektedir.18
15. yüzyıla ait olduğunu tahmin ettiğimiz türbeden günümüze sadece
temel kalıntıları gelebilmiştir. Türbenin masif duvarlı mı, yoksa sütunlar
üzerine mi oturduğunu mevcut durumdan anlamak çok zordur. Düzgün
kesme taşla yapılmış oturtmalığın temeli üzerinde, iki parça hâlinde taş
sanduka durmaktadır.

14
Paşa Yiğit Bey hakkında daha geniş bilgi için bkz. Bogojević, a. g. m., s. 36; M. Süreyya,
a.g.e., s. 1330. Türbe, Makedonya Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü tarafından eski
eser statüsüne alınmıştır.
15
Ayverdi, "Yugoslavya'da Türk Abideleri ve Vakıfları", Vakıflar Dergisi, s. III, Ankara,
1956, s. 154; Bogojević, a. g. m., s. 36.
16
Elezović, "Turski Spomenici u Skoplju", Glasnik Sırpskog Naučnog Društva, Kn. 5, Sv.
2, Skoplje, 1925, s. 138; Tomovski, a. g. m., s. 99.
17
Makedonya Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü tarafından 13.1.1953 tarihli ve 6 sayılı
kararla eski eser statüsündedir.
18
Bogojević, a. g. m., s. 35.

5
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

3. Paşa Bey Türbesi19

Türbe, Üsküp İshak Bey (Alaca) Camii avlusunun güney-doğusunda

bulunmaktadır. 15. yüzyıla ait olduğu söylenen türbenin, İshak Bey'in Paşa
Bey veya Deli Paşa lakaplı genç yaşta ölen küçük oğluna ait olduğu
belirtilmektedir20.
Yapı, kapalı tipte, altıgen prizma gövdeli olup, sekizgen bir kasnak
üzerine binen kubbe ile örtülmüştür. Oturtmalığı ve kriptası bulunmayan
türbenin beden duvarı, açık ve koyu renkli, düzgün küfeki kesme taşların
alternatif olarak istiflenmesiyle yapılmıştır.
Türbenin her yüzeyinde altlı üstlü birer pencere açıklığı vardır. Alt
pencereler sivri sağır kemer ve düz lentoludur. Üst pencereler sivri kemer
alınlıkları içinde düz lentolu olarak yerleştirilmiştir. Türbenin içinde tek bir
kabir bulunmaktadır.
Eserin süsleme programı, dış yüzeylerde kemer köşelikleri ile
kasnakta yoğunlaşmıştır. Cephenin üst bölümündeki sivri kemerlerin
köşeliklerinde bir cephede altı kollu yıldız, diğerinde gülbezek etkisi veren
geometrik bir kompozisyon uygulanmıştır. Turkuvaz ve koyu mavi renkli
mozaik çinilerin taşa kakılmasıyla elde edilen bu süsleme programı Türk
Sanatında ender rastlanan bir tarzdır (Resim 2).

4. Mustafa Paşa Türbesi 21

Türbe, Üsküp Mustafa Paşa Camii'nin güney-doğusunda

bulunmaktadır (Resim 3). Arapça kitabesinden türbenin H. 925/M. 1519-20
tarihinde yapıldığı anlaşılmaktadır.22 Yapının 1963'teki depremden sonra
onarıldığı bilinmektedir.
Altıgen prizma gövdeli türbe, onikigen bir kasnak üzerine oturan
kubbe ile örtülüdür. Yapının beden duvarları düzgün kesme taş ve tuğla ile
almaşık teknikte örülmüş ve dıştan beyaz mermer levhalarla kaplanmıştır.
Altıgen prizma gövdenin kuzey-batı yüzeyi hariç her yüzeyinde
pencere açıklıkları bulunur. Kuzey-batı yüzeyinde ise giriş kapısı vardır.
Gövde profili bir saçak ve kornişle sona ermektedir. Pencereler düz lentolu
ve söveli olup, lentoları üzerinde sağır alınlıklı sivri tahfif kemerleri vardır.
Türbenin içinde Mustafa Paşa'ya ait sanduka bulunmaktadır.
Dikdörtgen mermer sandukanın üzeri, yanlara hafifçe taşan büyük bir
mermer plakayla kapatılmıştır. Sandukanın bütün yüzeyini hafif oyma

19
Makedonya Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü tarafından 27.7.1950 tarihli ve 1041
sayılı kararla eski eser statüsündedir.
20
Bogojević, a. g. m., s. 33; H. Kaleši, Najstari Dokumenti u Jugoslaviji na Arapskom
Jeziku, Priştina 1978, s. 367; Ayverdi, a. g. e., s. 258.
21
Süreyya, a. g. e., s. 806.
22
Elezović, Turski Spomenici, Kn. 1, Sv. 1, Beograd 1940, s. 654; Tomovski, a. g. m., s.
101 Ayverdi, a. g. e., s. 264.

6
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

olarak bitkisel süslemeler kaplamaktadır. Türbenin oturtmalığı ve kriptası

tespit edilememiştir.

5. Hüseyin Şah Türbesi 23

Türbe, Üsküp'ün Saray semti girişinde Hüseyin Şah Camii

avlusunun güneybatısında bulunmaktadır (Resim 4). Mevcut kitabesine
göre türbe, H. 973/M. 1565-66 tarihinde inşa edilmiştir.24
Altıgen prizma gövdeli türbe, poligonal sağır kasnak üzerine oturan
bir kubbeyle örtülüdür (Çizim 3). Oturtmalığı ve kriptası olmayan türbenin
kasnak ve kubbesinin çapı, gövdeye göre daha küçüktür. Moloz taşla inşa
edilmiş türbenin giriş cephesi hariç, her yüzeyinde altlı üstlü birer pencere
açıklığı vardır.

6. Ali Paşa Türbesi 25

Türbe, Üsküp II. Sultan Murad Camii'nin doğu duvarına bitişik

durumdadır. Türbe Dağıstanlı Ali Paşa'nın aile mezarlığıdır. Türbede sadece
hanımı ve kızına ait iki sanduka olmasına rağmen, Ali Paşa'nın da burada
medfun olduğu belirtilmektedir.26 Dikdörtgen sandukalardan birinin baş
şahidesindeki kitabede; Ali Paşa'nın hanımı Aişe Hanım'a ait olduğu ve H.
1188/M. 1774 tarihinde öldüğü yazılıdır.27 Diğer sandukanın baş
şahidesindeki kitabede ise Ali Paşa'nın kızı Zeyneb Hanım'a ait olduğu ve
H. 1188/M. 1774'te öldüğü belirtilmiştir28. Baş şahidelerdeki kitabelerden,
anne kızın aynı tarihte öldükleri anlaşılmaktadır. Dağıstanlı Ali Paşa ise H.
1194/M. 1780 tarihinde Sivas Valiliği döneminde vefat etmiştir. Bu sebeple
türbenin 1774-1780 yılları arasında yapılmış olduğu ihtimali üzerinde
durulmaktadır.
Yapı, 1963'te Üsküp depreminde hasar görmüş ve bu tarihten sonra
onarılmıştır. Türbe, altıgen planlıdır. Altıgenin köşeliklerinde birbirine sivri
kemerle bağlı ayakları yerleştirilmiştir. Açık prizma gövdenin üzerinde
altıgen bir kasnak gelmekte ve bunun üzerinde de kubbe oturmaktadır.
Türbenin gövdesini meydana getiren ayaklar birbirine sivri kemerlerle
bağlıdır. Oturtmalığı ve kriptası olmayan türbe, düzgün kesme taşla
oluşturulmuş bir kaide üzerine oturmaktadır. Türbenin içerisindeki
sandukaların yüzey kısımları bitkisel süslemelerle bezenmiştir.

23
Türbe, M. K. V. K .E. tarafından kültür varlığı statüsündedir.
24
Elezović, Turski Spomenici, Kn. 5, Sv. 2, Skopje 1929, s. 256; Ayverdi, a. g. e., s. 308.
25
M. K. V. K. E.'nin 10.2.1953 tarihli ve 24 sayılı kararıyla eski eser statüsündedir.
26
Süreyya, a. g. e., s. 276; R. Grujić-M. Kostić, a. g. e., s. 189.
27
Tomovski, a. g. m., s. 107; Bogojević, a. g. m., s. 38.
28
Elezović, a. g. e., s. 190.

7
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

7. Altı Ayak Türbesi 29

Halk arasında mimarîsinden dolayı "Altı Ayak" olarak bilinen

türbenin Osmanlı Ordusunun Süvari Birliği Komutanı Yahşi Bey'e ait
olduğu söylenmektedir.30 Türbe, Üsküp Kalesi'nin doğusunda Tophane
mahallesinde bulunmaktadır. Türbenin 1690 tarihinde inşa edildiği
belirtilmektedir.31
Altıgen planlı ve altı ayak üzerine oturan türbenin, tuğlayla yapılmış
beşik tonoz örtülü bir kriptası vardır. İki kademeli bir oturtmalık üzerinde
düzgün kesme taş ve tuğla ile inşa edilmiş yapının üzeri kubbe ile örtülüdür.
Altıgen köşeliklerde bulunan ayaklar birbirine yuvarlak kemerlerle
bağlanmıştır.
Türbe içindeki sandukanın küçük boyutta olması sebebiyle buranın
sembolik olduğu ve esas mezarın türbenin altındaki kriptada bulunduğunu
düşünüyoruz. 1963'teki depremden sonra türbenin sadece oturtmalığı ile iki
ayağı ve bunlara binen bir kemeri ayakta kalabilmiştir.

8. Hatuncuklar Türbesi 32

Türbe, Üsküp Hatuncuklar Camii avlusunun kuzey-batısında

bulunmaktadır (Resim 5). 1963 depreminde hasar gören türbe daha sonra
yıkılmıştır. Türbenin, II. Bayezid'in damadı Yahya Paşa'nın kızı Hani
Hatun'a ait olduğu kabul edilmektedir.33 Yapının 16. yüzyılda yapılmış
olduğu ihtimali üzerinde durulmaktadır.34
Elimizdeki mevcut arşiv fotoğrafları ve çizimlerden anlaşıldığı
kadarıyla, altıgen planlı olan yapı, kubbeli ve açık türbe şeklinde inşa
edilmiştir (Çizim 4). Taştan kademeli bir oturtmalığa sahip eserin
kriptasının da bulunduğu anlaşılmaktadır. Tamamıyla kesme taşla inşa
edilen türbenin ayakları birbirine üstten yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır.
Taştan profilli bir silme ile üstten sınırlanan altıgen gövdenin üzerinde,
kubbenin oturduğu sekizgen bir kasnak vardır.

29
Türbe, M. K. V. K. E.'nin 27.7.1957 tarihli 1041 sayılı kararıyla eski eser statüsündedir.
30
Balabanov, Spomenici na Kulturata na Makedoija, Skopje 1980, s. 58.
31
Bogojević, a. g. m., s. 37; Tomovski, a. g. m., s.106. Ancak, her iki kaynakta da neye
göre bu tarihi verdikleri belirtilmemiştir.
32
Türbe, M. K. V. K. E. tarafından kültür varlığı statüsündedir.
33
Bogojević, a. g. m., s. 97; Süreyya, c. I, 1996, s. 1675.
34
Tomovski, a. g. e., s. 102.

8
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

C. Sekizgen Prizma Gövdeli Kapalı Olanlar

1. Pîr Aşık Mehmed Çelebi Türbesi35

Türbe, Üsküp'ün Gazi Baba semtine hakim bir tepede

bulunmaktadır. Kaynaklarda Aşık Paşa, Kadı Baba, Kara Kadı ve Gazi Baba
olarak kaydedilen türbe, sekizgen prizma gövdeli kapalı tiptedir.36 Türbede
yatan Aşık Çelebi, Üsküp'te Kadılık görevini yürütürken H. 979/M. 1572'de
ölmüştür.37 Türbenin de bu tarihte yapılmış olması ihtimali vardır. Şair de
olan Aşık Çelebi'ye halk, Gazi ve Fatih unvanlarını vermiştir. Türbe 1963'te
tamamen yıkılmıştır.38
Sekizgen prizma gövdeli türbenin oturtmalığı ve kriptası yoktur
(Çizim 6). Gövdeden pandantiflerle geçilen sekizgen kasnağa oturan
kubbenin tepesinde bir alem vardır.
Tuğlayla inşa edilen türbenin iç ve dış duvar yüzeyleri tamamen
sıvalıdır. Sekizgen yüzeylerinden dördünde pencere açıklığı, diğer dördünde
ise çekilmiş dikdörtgen düz panolar vardır. Cephelerdeki düz panolarla
pencere açıklıkları münasebeti olarak yerleştirilmiştir (Çizim 5). Türbenin
içinde silindirik formlu iki adet mezar taşı vardır.

2. Abdi Baba Türbesi

Türbe, İştip Hüsameddin Paşa Camii yakınında tekke yapısı içinde

bulunmaktadır. Yapı tekke olarak inşa edilmiş, zamanla türbeye
dönüşmüştür. Türbe, sekizgen bir plana sahiptir ve içinde Abdi Baba'ya ait
olduğu söylenen kabir bulunmaktadır. Türbenin sağ kolunda iki, sol kolunda
altı kabir bulunmaktadır. Abdi Baba Türbesi, sekiz dilimli bir çatı ile
örtülüdür.

3. Hurşide Hatun Türbesi39

Türbe, Kalkandelen'de Alaca Cami avlusunda bulunmaktadır.

Türbenin inşa kitabesi yoktur. Ancak, türbede şu anda mevcut olmayan baş
şahide taşında Hurşide Hatun'un ölüm tarihinin H. 930/M. 1524 olarak
yazıldığı belirtilmektedir40.
Yapı, sekizgen bir plana sahiptir. Sekizgenin dört yüzeyi dar, dördü
geniş olarak yapılmıştır. Dar olan yüzeyler 1.13 m.'dir. Geniş olan yüzeyler

35
M. K. V. K. E.'nin 10.12.1963 tarihli ve 04-113/90 sayılı kararla eski eser statüsündedir.
36
Süreyya, a. g. e., s. 329; Ayverdi, a. g. e., s. 304; İnbaşı, a. g. e.,, s. 71.
37
Süreyya, a. g. e., s. 329.
38
Bogojević, a. g. e., s. 35.
39
M. K. V. K. E.'nin 27.7.1950 tarihli ve 1037 sayılı kararıyla eski eser statüsündedir.
40
İ. Zdravković, İzbor Gradge za Proućavanje Spomenika İslamske Arhitekture u
Jugoslaviji, Beograd 1964, s. 94; T. Bošković, Arhitektura Srednog Veka, Beograd 1975, s.
335; Tomovski, a. g. m., s. 109.

9
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

2.56m.'dir. Geniş olan dört yüzeyde, 2.35 m. açıklığında birer basık kemer
vardır. Bu kemer açıklıkları sağır sivri kemerli bir aynalık içindedir. Kubbe
sekizgen bir kasnağa oturur. Kubbe köşelikleri tromptur. Yapının kubbesi
yıkılmıştır. Açık planlı türbeler grubuna giren bu yapı, tamamen kesme
taştan inşa edilmiştir.

4. Şaban Baba Türbesi

Türbe, Debre'deki Fatih Sultan Mehmed Camii avlusundadır.

Türbenin inşa kitabesi yoktur. Sekizgen bir oturtmalığa sahip olan türbenin
gövdesini, her köşesinde yuvarlak kemerlerle bağlı sütunlar teşkil
etmektedir. Açık planlı olan türbenin üst kısmının kubbe ile örtülü olup
olmadığı bilinmemektedir. Türbenin içinde iki kabir bulunmaktadır.
Kabirlerden birinin Şaban Baba'ya ait olduğunu baş şahide kitabesinden
öğrenmekteyiz.

D. Onikigen Prizma Gövdeli Olanlar

1. Sersem Ali Baba Türbesi

Türbe, Kalkandelen'de kendi adıyla anılan Bektaşî Tekkesi'nin

avlusunda bulunmaktadır. Sersem Ali Baba, Kanuni Sultan Süleyman'ın
hanımı Mah-ı Devran Sultan'ın kardeşidir. H. 958/M. 1551'de Dimetoka'da
Bektaşî Asitanesi'nde, bektaşî babası iken Kalkandelen'e nakledilmiş ve
burada bektaşî tekkesini kurarak H. 977/M. 1569'da ölmüştür41. Türbenin ilk
yapılışı hakkında bilgi sahibi değiliz. Ancak, günümüzdeki mevcut yapıların
18. yüzyılın ikinci yarısında Harabati Baba'nın döneminde, şehrin
idarecilerinden Receb Paşa tarafından inşa edilmiştir. Sersem Ali Baba'ya
ait olan türbe onikigen planlıdır ve makam türbesidir (Çizim 7). Türbenin
içinde beş metre uzunluğunda mermer bir sandukada bulunmaktadır.

III. Baldaken Planlı Türbeler

1. Kral Kızı Türbesi42

Türbe, Üsküp'ün Gazi Baba mahallesindeki hazirede bulunmaktadır.

Günümüzde türbenin sadece kalıntıları bulunmaktadır.
Yapının inşa tarihi bilinmemektedir. Türbe isminin "Kral Kızı"
olması nedeniyle birçok efsane üretilmiştir. Bir efsaneye göre Bosna Kralı
Stefan Tomosević'in kızı olan Katharina, ailesiyle birlikte Türklere esir
düşünce Üsküp'e getirilmiş ve hayatının sonuna kadar burada yaşamıştır.

41
N. Ergun, Bektaşi Tetkikleri, İstanbul 1936, s. 37.
42
Türbe, M. K. V. K. E.'nün 13.1.1953 tarihli ve 8 sayılı kararıyla eski eser statüsündedir.

10
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

İslamiyeti kabul eden Katharina'nın bu mezarda yattığı kabul edilmektedir43.

Buna göre türbenin 15. yüzyıla ait olduğu söylenmektedir44.
Yapı, kare planlı ve baldaken tarzında açık bir türbedir (Çizim 8).
Oturtmalığı ve ayakları düzgün kesme taş, diğer kısımları tuğla ile inşa
edilen yapının üzerini örten kubbe dıştan kiremit kaplıdır. Dört sıra taşla
örtülmüş bir oturtmalık üzerinde yükselen kare planlı ayaklarca taşınan sivri
kemerler, tuğla ile inşa edilmiştir. Türbenin kriptası ve mezarı yoktur.

2. İbn-i Payko Türbesi45

Türbe, Üsküp'te Vardar nehrinin kuzey sahilinde, kendi adıyla anılan

mescidin yakınındadır. Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapı hakkında 1455
tarihli bir tahrir defterinde kayıtlara rastlamaktayız46. Buna göre türbenin 15.
yüzyıl yapısı olduğu tahmin edilmektedir.
Arşiv fotoğraf ve çizimlerinden yararlanılarak izah etmeye
çalışacağımız türbe, kare planlı ve baldaken tarzındadır. Türbenin kriptası
ve oturtmalığı yoktur. Ayakların taşıdığı sivri kenarların üzerine binen
yüksek kasnağa oturan bir kubbeyle örtülü yapı, taş ve tuğla ile inşa
edilmiştir. Kare planlı ayaklar birbirine bağlanmıştır. Tamamen açık olan
kemerler, almaşık tekniğinde inşa edilmiştir.

3. Dört Ayak Türbesi47

Türbe, Manastır şehrinin girişinde yüksek bir tepede Yahudi

mezarlığının yanındaki Türk mezarlığında bulunmaktadır. Türbe'nin kime
ait olduğu ve ne zaman inşa edildiği hakkında bir bilgiye sahip değiliz.
Ancak, mimarî özelliği bakıldığında, büyük ihtimalle 16. yüzyıl yapısı
olduğu anlaşılır. Yapı, 1980 yılında onarılmış, 1994 yılında yıkılmıştır.
Türbe baldaken tarzında sivri kemerlerle bağlı dört ayak üzerine
oturan kubbeden oluşur (Resim 6). Sekizgen bir kasnağa oturan kubbe basık
tutulmuş ve kiremitlerle örtülmüştür. Kullanılan malzeme bir sıra kesme taş,
üç sıra tuğladır.

4. Lutfullah Bey Türbesi

Türbe, Üsküp Yahya Paşa Camisi'nin güney doğusunda

bulunmaktadır. İnşa kitabesi bulunmayan türbenin, II. Bayezid döneminde
camide görev yapan Şeyh Lutfullah Efendi'ye ait olduğu kabul

43
Bošković, a. g. e., s. 36; Tomovski, a. g. e., s. 100.
44
Tomovski, a. g. e., s. 101.
45
Türbe, 1925 yılında şehir imar planı bahanesiyle yıkılmıştır.
46
Başbakanlık Arşivi, TD 370, s. 121.
47
Türbe, M. K. V. K. E. tarafından kültür varlığı statüsündeydi. 1994 yılında türbeye
patlayıcı madde yerleştirilerek yıkılmıştır

11
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

edilmektedir48. Buna göre türbenin 17. yüzyıl yapısı olduğu tahmin

edilmektedir49.
Kare planlı baldaken tarzında, taş ve tuğla ile inşa edilen türbe,
kubbe ile örtülüdür (Çizim 9). Kriptası ve oturtmalığı bulunmayan yapının
cepheleri, bütünüyle kemerli birer açıklık biçimde olmayıp, adeta bir kapı
formunda düzenlenmiş yuvarlak kemerli açıklıkları doğrudan duvara
binmektedir (Resim 7).
Moloz taş ile tuğlanın kullanıldığı yapıda kemerler, tuğlayla
örülmüştür. Türbe, kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçişler pandantiflerle
sağlanmıştır. Kubbenin tepesine petek ve külah kısmı yerleştirilmiştir.

IV. İstisnai Planlı Türbeler

1. Sinan Çelebi Türbesi50

Türbe, Ohri Kalesi içinde Fatih (İmaret) Camii'nin kuzey batısında

yer almaktadır. "L" şeklinde bir plana sahip olan türbede iki lahit vardır.
Sinan Çelebi'ye ait lahdin baş şahidesindeki kitabede ölüm tarihi M. 929/M.
1493 olarak belirtilmiştir51. Buna göre ilk türbe yapısının inşa tarihinin buna
yakın olması ihtimali vardır. Ancak, günümüzdeki türbe yapısının daha geç
dönemlere ait olduğu anlaşılmaktadır. Türbenin kuzey cephesinde üç, doğu
cephesinde iki ve diğer cephelerinde birer kemer açıklığı vardır. Açık
türbelerden olan bu yapının, duvar silmeleri kirpi saçaktır. Duvar yüzeyleri
beyaz bir sıva ile boyanmıştır.

2. Harabati Baba Türbesi52

Türbe, Kalkandelen Harabati Baba Bektaşî Tekkesi'nde mihman

evinin önündeki sundurma altında yer almaktadır (Çizim 10). Etrafı demir
parmaklıklarla çevrili olan türbede Bektaşî sikkesi olan bir sanduka vardır.
Baş şahidesindeki kitabede ise Harabati Baba'nın H. 1194/M. 1777 ölüm
tarihi yazılıdır53. Buna istinaden türbenin 18. yy. sonunda inşa edilmiş
olması ihtimali üzerinde durulmaktadır.
Sundurmanın duvar yüzeyinde kalem işi duvar süslemeleri vardır.
Bu duvar süslemeleri arasında Sultan Ahmed Camii ve Tac Mahal tasvirleri

48
L. Ćolanćevska, "Poznaćajnite Türbinja vo Skopje", El-Hilal, s. 47, Skopje 1996, s. 12.
49
Bogojević, a. g. m., s. 38.
50
Türbe, M. K. V. K. E. 'nin 22.3.1968 tarihli ve 07-50/1 sayılı kararıyla eski statüsündedir.
51
Bajraktarović, "Turski Spomenici u Ohridu", Prilozi, s. V, Sarajevo 1955, s. 114; S.
Eyice, "Ohrinin Türk Devrine ait Eserleri", Vakıflar Dergisi, s. VI, İstanbul 1965 s. 1;
Ayverdi, a. g. e., s. 140.
52
Türbe, M. K. V. K. E.'nin 10.2.1953 tarihli ve 22 sayılı kararıyla eski eser statüsündedir.
53
Palkruševa-Tomovkski, "Les tekkes en Macedoine aux XVIII et XIX siècle", Atti del
Secondo Congresso Internazionale di Arte Turca (26-29 Septembre 1963 Venezia), Napoli
1964, s. 7.

12
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

yer alır. Bu tasvirlerin üst kısmında dikdörtgen panolar içerisinde Bektaşî

nefesleri bulunur. Gerek türbe yapısının, gerekse bu duvar süslemelerinin
yerli ustalar tarafından yapıldığı söylenmektedir54.

***

Sonuç itibariyle ele aldığımız 26 türbeden 16'sı belirli dönemlerde

onarımdan geçirilerek ayakta, 5'i yıkıntı hâlinde 5'i de yıkılmış durumdadır.
Kübik planlı olanlarından 4'ü kubbe ile örtülü (Üsküp, Beyhan
Sultan, Kaçanikli Mehmed Paşa, Radoviş Abdullah Paşa ve Ustrumca
Mesih Bey türbeleri) diğer üçü (Ustrumca Banica Türbesi, Manastırlı Kesik
Baş ve Ohri Zeynel Abidin Türbeleri) çatı ile örtülüdür.
Poligonal gövdeli türbelerden 5'i, altıgen prizma gövdeli kapalı (Paşa
Yiğit, Paşa Bey, Mustafa Paşa, Hüseyin Şah ve İshak Bey) türbelerdir.
Altıgen prizma gövdeli açık olan türbeler ise (Üsküp, Ali Paşa, Altı Ayak ve
Hatuncuklar) üç tanedir. Sekizgen prizma gövdeli kapalı olanlar (İstip Abdi
Baba ve Üsküp Pir Aşık Mehmed Çelebi) iki, açık olanlar da (Kalkandelen
Hurşide Hatun ve Debre Şaban Baba) ikidir. Onikigen planlı prizma gövdeli
ve kapalı olan yapı ise; Kalkandelen Sersem Ali Baba türbesidir.
Baldaken planlı türbeler (Üsküp İbn-i Payko, Kral Kızı, Lutfullah
Bey ve Manastır Dört Ayak) dörttür.
"L" şeklindeki Sinan Çelebi ve sundurma altı Harabati Baba
türbeleri istisnai planlara sahiptir.
Makedonya'daki türbelerden büyük bir kısmının 15.-16. yy.'larda
inşa edildikleri anlaşılmaktadır. Sayıları az da olsa 17. ve 18. yüzyıl
türbeleri de vardır. Türbelerde genellikle tuğla ve kesme taş kullanılmış
olup, bunun yanında moloz, taş ve kerpiçle inşa edilenler de vardır. Ayrıca
sayıları az da olsa mermer kaplama olan türbeler de bulunmaktadır.
Türbelerde tezyinat olarak taş süsleme, duvar süsleme ve çini
süsleme kullanılmıştır. Makedonya'daki türbeler plan, kütle, hacim
biçimlenişi, malzeme ve teknik, cephe düzeni ve süsleme bakımından
Osmanlı-Türk mimarîsinin bir bölümünü teşkil etmektedir. Bu ülkedeki
türbeler Anadolu'daki çağdaşı olan türbelerle her yönden benzerlikler
göstermektedir. Bununla beraber, bazı yapılarda yukarıda işaret edilen genel
mimari karakterini bozmayan yerel özelliklere de rastlamak mümkündür.

54
Palkruševa-Tomovkski, a. g. m., s. 8.

13
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Resim 1: Üsküp Beyhan Sultan Türbesi genel görünüşü.

14
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Resim 2: Üsküp Paşa Bey Türbesi'nin dış görünüşünden bir detay.

15
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Resim 3: Üsküp Mustafa Paşa Camii ve Türbesi genel görünüşü.

16
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Resim 4: Üsküp Hüseyin Şah Camii ve Türbesi genel görünüşü (M. İbrahimgil Arşivi'nden).

17
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Resim 5: Üsküp Hatuncuklar Camii ve Türbesi genel görünüşü (M. İbrahimgil Arşivi'nden).

18
 MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Resim 6: Manastır Dörtayak Türbesi genel görünüşü (M. İbrahimgil Arşivi'nden).

19
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Resim 7: Üsküp Lutfullah Bey Türbesi genel görünüşü.

20
MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Çizim 1: Üsküp Beyhan Sultan Türbesi planı ve iç düzeni.

21
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Çizim 2: Üsküp Kaçanikli Mehmed Paşa Türbesi planı.

22
MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Çizim 3: Üsküp Hüseyin Şah Türbesi planı.

23
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Çizim 4: Üsküp Hatuncuklar Türbesi planı.

24
MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Çizim 5: Üsküp Pîr Aşık Mehmed Çelebi Türbesi kesiti.

25
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Çizim 6: Üsküp Pîr Aşık Mehmed Çelebi Türbesi planı.

26
MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Çizim 7: Sersem Ali Baba Türbesi ve haziresinin planı.

27
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Çizim 8: Üsküp Kral Kızı Türbesi planı.

28
MAKEDONYA’DA TÜRBE YAPILARI VE TÜRK SANATINDAKİ YERİ

Çizim 9: Üsküp Lutfullah Bey Türbesi planı.

29
 MEHMET Z. İBRAHİMGİL

Çizim 10: Harabati Baba Türbesi güney cephesi.

30