T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

Balkanlarda
Türk Kültürü
ve Sanat›

Z
YRD. DOÇ. DR. MEHMET ZEK‹ ‹BRAH‹MG‹L

1958 Makedonya do¤umlu. ‹lk ve orta ö¤renimini Makedonya’da tamamlad›. 1983’te Ankara
Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi ‹slam Sanatlar› Bölümü’nden mezun oldu. 1989’da Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde “Makedonya’da Türk-‹slam Mimarisi’nde Görülen
Duvar Süslemelerinden Örnekler” adl› teziyle doktora derecesini ald›. 1986-1991 y›llar› aras›nda
Makedonya ‹slam Birli¤i Meflihat›’nda kültür Müflaviri olarak çal›flt›. Üsküp ve Pirifltine
televizyonlar›na Türk Eserleri ile ilgili belgesel yay›nlar haz›rlad›. 1991-1992 y›llar› aras›nda
Belçika’da L’universite Libre de Bruxelles’de “Yugoslavya’da Tarikat Yap›lar›” üzerine araflt›rma
yapt›. 1991-1992 y›llar› aras›nda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi Sanat
Tarihi Bölümü’nde misafir ö¤retim üyesi olarak çal›flt›. 1994’ten bu yana G. Ü. Fen-Edebiyat
Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde yard›mc› doçent olarak çal›flmakta.

428
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I

Resim 1: Filibe (Plovdiv),

Hüdavendigâr Camii-Ulu
Cami (14. yy).

Resim 2: Üsküp, II. Sultan

Murat Camii (1436).

Balkanlar, Avrupa’dan belirgin yü-

zey flekilleriyle ayr›lmad›¤›ndan, Bal-
kanlar›n kuzey s›n›r›n› kesin olarak ta-
n›mlamak güçtür. Bazen Osmanl› Dev-
leti ile Hristiyanl›k Dünyas›n› birbirin-
den ay›ran Tuna ve onun kolu Sava ne-
hirleri, fiziksel bir s›n›r olarak kabul
edilmektedir. Bazen de 1918’den sonra
kurulan Yugoslavya’n›n sahip oldu¤u
topraklar olarak kabul edildi¤ini görü-
yoruz. Bu nedenle Balkanlar yar›mada-
s›n›n kuzey s›n›r›n›n ikili bir tan›mla
belirlendi¤i anlafl›lmaktad›r. Fiziksel
co¤rafya aç›s›ndan Balkanlar›n s›n›r›,
kuzeyde Tuna nehrinin güneyi, do¤uda
Karadeniz, güneydo¤uda Ege ve Akde- tafl›r. Balkan ülkelerinin aralar›ndaki di-
niz, kuzeybat›da Adriyatik ve ‹yon de- nî, etnik ve siyasi çekiflmeler zaman za-
nizi ile çizilir. Siyasal co¤rafya aç›s›n- man s›cak çat›flmalara ve hatta savafllara
dan bak›ld›¤›nda Balkanlar: Arnavutluk, dönüflmüfltür. Nitekim bunun yak›n za-
Bulgaristan, Bosna-Hersek, H›rvatistan, manda Bosna-Hersek ve Kosova’daki
Kosova, Makedonya, Romanya, Yugos- savafllarla örneklerini gördük. 1) Smail Tihiç, ‹slamska
lavya (S›rbistan - Karda¤ -Voyvodina - Türklerin Balkanlar ile ilk temaslar› Umetnost u Jugoslaviji, Beog-
Sancak), Yunanistan ve Türkiye’nin 10. ve 11. yüzy›llarda Volga Bölge- rad, 1979, s.22.
Avrupa’daki topraklar›n›n tümünü içine si’nden buraya göç eden Peçenek ve
almaktad›r. Bu yar›m adada bulunan ül- 2) C›ro Truhelka, Tursko-
Kuman Türk boylar›yla oluflmufltur(2).
kelere 19. yüzy›l bafllar›ndan itibaren Slovenski Spomen›ci Dubro-
Ard›ndan 13. yüzy›lda Balkanlara Türk vaçka Archive, Sarajevo,1911,
"Balkan Ülkeleri" ad› verilmekte- kültürünü ve ‹slâmiyeti yaymak için Sa- s. 28.
dir."Balkan" ad› "s›k ormanlarla kapl› s›- r› Saltuk gibi misyoner Türk derviflleri-
ra da¤" anlam›na gelmektedir(1). nin gelmesi takip etmifltir(3). Osmanl›- 3) Ömer Lutfi Barkan, "‹stila
Balkanlar, iç içe geçmifl kültürel ge- lar›n askerî harekat› bafllatmadan önce Devrinde Kolonizatör Türk
lenekleri, inançlar› ve görenekleriyle Derviflleri ve Zaviyeler", Va-
buraya misyoner Türk dervifllerini gön-
k›flar Dergisi S. 2, Anka-
kar›fl›k bir etnoloji müzesi görünümünü derip dergahlar açmas›, bölge insan›n›n ra,1942, s.135.
429
T A R ‹ H ‹
Resim 3: Üsküp, ‹shak Bey
(Alaca) Camii (1438).
Resim 4: Küstendil, Fatih
Camii (15. yy).
4) Tayyib Gökbilgin, "15. ve
16. as›rlarda Edirne ve Paflaeli
Livas›", ‹.Ü.Edebiyat Fakültesi
Dergisi, S.3, ‹stanbul 1952,
s.158.
5) Hamdija Kreflevljakoviç, "
Stari Bosanski Gradovi", Nafle
Starine, S.2, Sarajevo 1954, s.
12.
K Ü L T Ü R Ü V
Türk kültürü ve ‹slamiyetle tan›flmas›n›
sa¤lam›flt›r. Misyoner Türk derviflleri-
nin sempatisini kazanan yerli halk, 14.
yüzy›lda Osmanl›n›n askerî harekat›n›
kolaylaflt›rm›flt›r.
Türklerin Balkanlar’da as›l uzun sü-
reli ve kal›c› iliflkileri Osmanl› döne-
minde olmufltur. Balkanlara Osmanl›la-
r›n girifli, 1354’te Gelibolu ç›karmas›yla
bafllam›fl,1361’de Edirne’nin fethi,
1371’de Meriç / Çirmen savafl› ve
1389’da Kosova muharebesi ile devam
etmifl, 1463 Bosna-Hersek fethi ve
1521’de Belgrad seferi ile tamamlan-
430
E S A N A T I Y L A
m›flt›r.1529’da baflar›s›z Viyana kuflat-
mas›yla Osmanl› Devleti’nin Bat›ya do-
ru genifllemesi durdu. Avrupa’da 1683’e
kadar hiç toprak kaybetmeyen Osman-
l›lar,Balkanlar›n tamam›n› 1878’e kadar
ellerinde tuttular.1878’de Berlin Konfe-
rans› ve Karlofça Anlaflmas› ile Bosna-
Hersek, Erdel, Eflak ve Bo¤dan bölge-
lerini kaybettiler. Ard›ndan 1893’de
Türk-Rus savafl›, Balkan savafllar› ve 1.
Dünya savafl› ile 1912’den sonra Bal-
kanlar, Trakya bölgemiz hariç, tama-
men elden ç›km›flt›r.
Balkanlar’da befl as›rdan fazla süren
Osmanl› hakimiyeti döneminde, fethin
ilk y›llar›ndan itibaren sistemli bir iskân
politikas› yürütülmüfltür. Anadolu’nun
de¤iflik bölgelerinde (özellikle Konya,
Karaman, Ayd›n ve Marafl) afliretlerinin
zorunlu iskâna tabi tutulmas›ya bölge
k›sa zamanda Türkleflmifl ve ‹slâmlafl-
m›flt›r(4). Osmanl›n›n sahip oldu¤u as-
kerî, ticarî, ekonomik, kültürel ve sos-
yal önemînden dolay› Balkanlar’da yo-
¤un bir imar faaliyeti yürüttü¤ü görül-
mektedir. Mevcut flehirler yeni bir an-
lay›flla imar ve ihya edilirken yeni fle-
hirler ve yerleflim yerleri de kurulmufl-
tur. fiehirlerde, bir cami etraf›nda geli-
flen külliye yap›lar›, flehrin fizikî yap›-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I

Resim 5: Üsküp, ‹sa Bey

Camii (1475)

Resim 6: Üsküp, Mustafa

Pafla Camii (1492)

s›na yön vermifltir(5).

fiehir merkezlerinde, cami-mescit,
tekke-zaviye ve türbe gibi dinî; han,
bedesten, arasta ve çarfl› gibi ticarî; ima-
ret, hamam, köprü, su kemeri, çeflme ve
saat kulesi gibi sosyal; mektep, medrese
ve kütüphane gibi e¤itim; kale, kule-
ocak, burç ve tabyalar gibi askerî yap›-
lar› infla etmek suretiyle, Türk flehir do-
kusu anlay›fl› bölgeye hakim k›l›nm›flt›r.
Bu suretle bölgeye yeni bir yaflama tar-
z›, hayat ve medeniyet getirilmifltir.
Balkanlar’da Bulgaristan’da Filibe (Plov-
div) ve fiumnu’da; Makedonya’da Üs-
küp, Manast›r ve Ohri’de; Arnavutluk’ta
Berat ve Kruya’da; Macaristan’da geye ne derece önem verdi¤ini de gös-
Peç’de; Romanyada ‹shakça ve Mect- termektedir.
li’de; Bosna-Hersek’te Saraybosna, Balkanlar’da flehirlerin fizikî, eko-
Travnik ve Bihaç’ta; Kosova’da Prizren nomik, kültürel ve dinî yap›s›na yön
ve ‹pek (Peç) gibi flehirlerde k›smen de veren eserlerin yap›lmas›na öncülük
olsa Türk flehir dokusunun günümüze eden devlet adamlar› ve varl›kl› kiflile-
kadar gelebildi¤ini görmek mümkün- rin oldu¤u bilinmektedir.
dür. E. H. Ayverdi’nin "Avrupa’da Os-
Osmanl›n›n Balkanlar’da gerek fle- manl› Mimarîsi" adl› dört ciltlik külli-
hirlerde imar faliyetlerine verdi¤i yo- yat›nda(6), Vak›flar Genel Müdürlü¤ü
¤unluk gerekse mevcut yap›lar›n Ana- Arflivi’nde, Tapu Kadastro Genel Mü-
dolu’da Bursa, Edirne, Amasya ve Ma- dürlü¤ü Arflivi’nde ve Balkan ülkelerin-
6) Ekrem Hakk› Ayverdi, Av-
nisa gibi flehirlerdeki an›tsal Osmanl› deki mahallî vak›f kurulufllar›nda ince-
rupa’da Osmanl› Mimarî Eser-
yap›lar›yla boy ölçüflebilecek bir dü- lenebilen vakfiye ve defter kay›tlar›n- leri, c.1- c.4, Kitap 1-6, ‹s-
zeyde olmas›, Osmanl› idaresinin böl- dan, Balkanlar’da befl as›rdan fazla sü- tanbul, 1981- 1982.
431
T A R ‹ H ‹
Resim 7: Foça, Alaca Camii
(1550), 1993’de S›rplar
taraf›ndan tamamen ortadan
kald›r›lm›flt›r.
Resim 8: Saraybosna, Gazi
Hüsrev Bey Camii (1530).
7) E. H. Ayverdi, a.g.e., c. 4, s.420
8) E. H. Ayverdi, a.g.e., c.2,
s.247; Amir Pafliç, ‹slamic
Architekture ›n Bosn›a and
Hercegovina, ‹stanbul, 1994,
s.206.
9) Hazim fiabanoviç,
Postanak i Razvoj Sarajevo,
Sarajevo 1959, s. 28.
10) Muharem Omerdiç,
Prilozi ‹zuçavnju Genocida
nad Boflnacima (1992- 1995),
Sarajevo,1999, s. 461-467.
11) E.H. Ayverdi, a.g.e., c.4,
s.143.
K Ü L T Ü R Ü V
ren Türk hakimiyeti döneminde mima-
rî de¤eri olan 1557 yap›n›n infla edildi-
¤i anlafl›lmaktad›r. Bu yap›lar›n Balkan-
lar’da mevcut ülkelere ve kullan›m
amaçlar›na göre da¤›l›m flu flekildedir:
Arnavutluk’ta arflivlerde kayd› geçen
toplam 1015 yap›dan, 664’ü dinî (cami-
mescit, tekke, türbe), 139’u e¤itim
(medrese, mektep, kütüphane), 76’s›
sosyal (imaret, hamam, köprü, çeflme,
saat kulesi, konak-saray), 123’ü ticarî
(han, kervansaray, bedesten) ve 13’üas-
keri (kale, kule-ocak) yap›lar› olarak in-
432
E S A N A T I Y L A
fla edilmifltir(7). Günümüzde ise k›smen
veya tamamen ayakta olan yap›lar›n sa-
y›s› takribi olarak 110’u geçmemekte-
dir. Malumunuz, Arnavutluk’ta kat› ko-
munist döneminde, gerek hristiyan ve
gerekse Türk-‹slâm yap›lar›na karfl› sis-
tematik bir tahribat olmufltur. Ayakta
kalabilen örnekler farkl› amaçlar için
kullan›lmak üzere korunabilmifllerdir.
Bosna-Hersek’te toplam 3560 vak›f
eserinin arfliv belgelerinde kayd› geçti-
¤i bilinmektedir. Bunlardan 1392’si di-
nî, 960’› e¤itim, 373’ü sosyal, 636’s› ti-
cari ve 199’u askerî yap›lard›r(8). Bura-
da Türk eserlerine karfl› tahribat Avus-
turya iflgaliyle bafllam›flt›r. Nitekim
1717-1738 y›llar› aras›nda Saraybos-
na’y› iflgal eden Avusturyal›’lar sadece
bir gecede flehirde mevcut 177 cami-
den 120’sini atefle vermifllerdir(9). Bos-
na-Hersek’te Türk eserlerine karfl› tah-
ribat Krall›k ve komunist dönemi Yu-
goslavya’s›nda da devam etmifltir. An-
cak, son 1992-1995 y›llar› aras›ndaki
savaflta, S›rp ve H›rvat güçleri taraf›n-
dan mevcut 1000’e yak›n yap›n›n
860’›n›n k›smen veya tamamen tahrip
edildi¤i bilinmektedir(10). Foça Alaca
Camii, Banyaluka Ferhadiye ve Arnavu-
diye Camileri, Mostar Köprüsü gibi ya-
p›lar sadece birkaç örnekten biridir.
Bulgaristan’da arfliv kay›tlar›nda
3339 vak›f eserimizin ismi geçmekte-
dir. Kullan›m amac›na göre yap›lar›n
2557 dinî, 419’u e¤itim, 221’sosyal,
136’si ticarî ve 6’s› askerîdir(11). Bun-
lardan günümüze takribi olarak 130’a
yak›n yap›n›n geldi¤i tahmin edilmek-
tedir. Burada da Türk eserine karfl› göz-
le görünür bir tahribat olmufltur. Ayak-
ta kalabilenler, flehir merkezindeki göz-
de yap›lar ve Türk Müslüman soydaflla-
r›m›z›n yo¤un olarak yaflad›klar› bölge-
lerdeki yap›lard›r.
H›rvatistan’da arflivlerde kayd› ge-
çen toplam 187 yap› ismi bulunmakta-
d›r. Bunlardan kullan›m amac›na göre,
E Y Ü P S U L T
111’i dinî, 25’ e¤itim, 20’si sosyal,17’si
ticarî ve 14’ü askerî yap›lard›r(12). Gü-
nümüzde bu yap›lardan sadece 6-7 ya-
p›n›n izlerini bulabilmek mümkündür.
Burada da Avusturya’n›n Türk eserleri-
ne karfl› bafllatt›¤› temizlik hareketinin
tamamen uyguland›¤›n› görüyoruz.
Kosova’da arfliv kay›tlar›nda toplam
361 vak›f eserinin ismi geçmektedir.
Bunlardan 248’i dinî, 41’i e¤itim, 27’si
sosyal, 422’si ticarî ve 3’ü askerî yap›-
lard›r(13). Günümüzde ayakta kalan
yap›lar›n say›s› 70’dir. Son 1999’daki
S›rp iflgalinde k›smen tahrip olan yap›-
lar›n say›s› 30’dur.
Macaristan’da arfliv kay›tlar›nda top-
lam 724 yap›n›n ismi geçmektedir.
Bunlardan 352’si dinî, 127’si e¤itim,
179’u sosyal, 31’i ticarî ve 35’i askerî
yap›lard›r(14). Günümüzde k›smen ve-
ya tamamen ayakta olan yap› say›s›
13’tür. Ayakta olan cami örneklerinden
bir k›sm› müze, birkaç› kiliseye dönüfl-
türülmüfl, geriye kalanlar› da farkl›
amaçlar için kullan›lmaktad›r.
Makedonya’da arfliv kay›tlar›na da-
yanarak 1411 yap›n›n infla edildi¤i tes-
pit edilmifltir. Bu eserlerden 884’ü dinî,
A N S E M P O Z
208’i e¤itim, 221’i sosyal, 75’i ticarî ve
23’ü askerî yap›lard›r(15). Makedon-
ya’da Osmanl› idaresinin çekilmesinden
sonra özellikle flehir varofllar› ile köy-
lerde eski vak›f eserlerin yerine yeni
vak›f eserleri infla edilmifltir. Günümüz-
de bunlardan ayakta kalabilen vak›f
eserlerin say›s› 468’dir. Bu verdi¤imiz
rakamlarda Balkanlar’da Türk vak›f
eserlerinin en iyi korundu¤u Balkan ül-
kelerinden biri Makedonya di¤eri Bos-
na-Hersek oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Romanya ile ilgili arfliv belgelerinde
toplam 291 vak›f eserinin ismi geçmek-
tedir. Yap›lar›n kullan›m amaçlar›na
göre da¤›l›m›, 179’u dinî, 48’i e¤itim,
433
Y U M U I I I
Resim 9: Mostar Koski
Mehmet Pafla Camii (1618)
Caminin 1992’deki hali
Resim 10: Mostar Koski
Mehmet Pafla Camii Caminin
1994’teki hali
12) E.H. Ayverdi, a.g.e., c.2,
s. 420.
13) Ayd›n Yüksel, "Kosova’da
Türk Eserleri", I. Kosova Zafe -
rinin 600. Y›ldönümü Sempoz -
yumu, 26 nisan 1989, Ankara
1992,s.44-54.
14) E.H. Ayverdi, a.g.e., c.1,
s.271.
15) E.H.Ayverdi, a.g.e.., c.3,
s.34916) E.H.Ayverdi, a.g.e.
c.1, s.68.
16) E.H.Ayverdi, a.g.e. c.1,
s.68.
17) E.H.Ayverdi, a.g.e.,c.4,
s.384.
T A R ‹ H ‹
Resim 11: Mostar, Karagöz
Mehmet Bey Camii (1557)
Caminin 1909’daki hâli.
Resim 12: Mostar, Karagöz
Mehmet Bey Camii.
Caminin 1993’teki hâli.
18) E.H. Ayverdi, a.g.e. c.2,
s.250
K Ü L T Ü R Ü V
32’si sosyal, 20’si ticarî ve 12’si askerî
yap›lard›r(16). Bu eserlerden günümüze
sadece 30’a yak›n yap› gelebilmifltir.
Burada ayakta kalabilmifl Türk eserleri-
nin ço¤u Köstence, ‹sahakça ve Mecit-
li, Babada¤ bölgelerindedir.
Yunanistan’da Türk eserleriyle ilgili
birçok isim geçmektedir. Yap›lar›n kul-
lan›m› amaçlar›na göre da¤›l›m›, 2673’ü
dinî, 504’ü e¤itim, 391’i sosyal, 181’i ti-
carî, 22’si askerî yap›lard›r(17). Bunlar-
dan günümüze gelebilen yap›lar›n say›-
s› 80 civar›ndad›r. Ayakta kalabilen ya-
p›lar›n ço¤u Türklerin yo¤un oldu¤u
Bat› Trakya bölgesindedir.
Yeni Yugoslavya Federasyonu’nda
ise, arfliv belgelerine dayanarak toplam
1098 vak›f eserinin ismi geçmektedir.
Yap›lar›n kullan›m amac›na göre da¤›l›-
m› 580’i dinî, 193’ü e¤itim, 199’u sos-
yal, 103’ü ticarî ve 23’ü askerî olarak
infla edilmifltir(18). Günümüzde ayakta
olan yap›lar›n ço¤u Sancak bölgesinde
Novi Pazar, Rojaj ve Tutin’de, Karda¤
Cumhuriyeti’nde de Podgoriça flehrin-
dedir. S›rbistanda Türk eserlerinin
mevcut durumu ise yok denecek kadar
azd›r. Sadece Belgrad ve Nifl’te göster-
434
E S A N A T I Y L A
melik olarak 2-3 eser ayakta kalabilmifl-
tir.
Balkanlar’da 1913’te Türk hakimiye-
tinin çekilmesinden sonra, Türk yap›la-
r›n›n büyük bir k›sm› zamanla y›k›l›p
ortadan kald›r›lm›fl; bir k›sm› birkaç du-
var parças› veya harabe halinde, çok az
bir k›sm› da eski orijinal veya tamirat-
larda de¤iflerek günümüze ulaflabilmifl-
tir. Yap›lar›n büyük bir k›sm›n›n yok
olmas›nda de¤iflik tarihlerde vuku bu-
lan savafllar›n, yang›n ve deprem gibi
tabiî afetlerin yan› s›ra tarihî mirasa sa-
hip ç›kmas› gereken kurum, kurulufl ve
kiflilerin bilinçsizli¤inin de rolü vard›r.
En önemli sebep ise, Balkan ülkelerin-
deki yönetimlerin flehir görüntüsünü
Osmanl› varl›¤› ve kültürüne ait yap›-
lardan "temizlemek" maksad›yla flehir
imar planlar›n›n bahane ederek girifltik-
leri kas›tl› tutumlard›r.
Balkanlar’da Türk eserlerinin duru-
muna genel olarak bakt›¤›m›zda, Ma-
kedonya, Bosna-Hersek ve Kosova’da
bulunan yap›lar›n, di¤er Balkan ülkele-
rinde yer alan yap›lara nispetle daha iyi
korunmufl ve bak›ml› olduklar›n› söyle-
yebiliriz.
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I

Sonuç itibar›yla Balkanlar’da Türk

ve Müslüman nüfusun yo¤un olarak ya-
flad›¤› Makedonya, Bosna-Hersek ve
Kosova’da Türk eserleri k›smî de olsa
korunabilmifltir. Türklerin ve Müslü-
manlar›n az›nl›kta kald›¤› veya tama-
men terkettikleri S›rbistan, Macaristan,
Bulgaristan, Karada¤ ve H›rvatistan gi-
bi ülkelerde bulunan Türk eserlerindeki
tahribat büyük boyuttad›r. Bu ülkeler-
deki Türk eserleri ya bak›ms›z yada
kendi hallerine terkedilmifl durumda-
d›rlar. Burada ayakta kalabilen bir k›s›m
eserde sahipsiz kald›¤› için farkl› amaç-
larla kullan›lmaktad›r. Buna örnek ola-
rak, Bulgaristan’da Sofya’da Mahmut
Pafla Camii’nin bafllang›çta kilise, flimdi
müze; Macaristan’da Peç’te Kaz›m Pafla
ve Zigetvar’da Ali Pafla Camilerinin ki-
lise; Makedonya’da Haydar Kad› Ca-
mii’nin depo olarak kullan›ld›¤›n› gös-
terebiliriz.
Balkanlar’da Türk yap›lar› plan, ha-
cim biçimlenifli, malzeme, teknik, cep-
he düzeni ve süsleme bak›m›ndan Os-
manl› – Türk mimarîsinin bir bölümünü
teflkil etmektedir. Balkan ülkelerindeki
Türk eserleri Anadolu’daki ça¤dafl› ya-
p›larla pek çok bak›mdan benzerlikler
göstermektedir. Öte yandan Balkan- si özelliklerine sahiptir. Bu farkl›l›¤› da Resim 13: Saraybosna, Bafl
lar’da, Anadolu Türk mimarîsinde de bölgelerin fethedilifl tarihlerindeki Çarfl›.1908’lerdeki hâli.
örne¤i az bulunan, son cemaat, üç kub- kronolojiye ba¤lamak gerekir.
Balkanlardaki camiler, plan ve ha- Resim 14: Saraybosna, Bafl
be yerine iki kubbe kullan›lan Üsküp
cim biçimlenifli bak›m›ndan "Bazilikal", Çarfl›.1990’lardaki hâli.
Muslihuddin Abdulgani (Dükkanc›k)
Camii ve Yeni Pazar (Novi Pazar)’da "Zaviyeli” ve "Tek kubbeli" olmak üze-
Alt›n Alem Camisi gibi yap›lara da re üç tiptedir:
rastlanmaktad›r. a) Bazilikal plan flemas›n› kökeni Bi-
Balkanlar’da k›smen veya tamamen zans devrenin erken tarihli kliselerine
ayakta olan camilerin Erken ve klâsik kadar götürülmektedir. Bu plan flemas›
Osmanl› Mimarîsinin plan ve hacim, Anadolu Selçuklular› taraf›ndan da ka-
malzeme, teknik ve süsleme anlay›fl›n› bul görmüfl ve çok say›da cami infla edil-
devam ettirdikleri dikkati çekmektedir. mifltir. Bu plan tipinin Beylikler ve Erken
Bulgaristan, Yunanistan ve Makedon- Osmanl› dönemlerinde de uyguland›¤›
ya’daki eserler genellikle Erken Osman- görülmektedir. Balkanlar’da Bazilikal
l› Mimarîsi özelliklerini tafl›rken, Bos- planl› camiler aras›nda, Filibe (Plovdiv)
na-Hersek, Macaristan ve Arnavut- Hüdavendigar Camii (1364), Sofya
luk’taki eserler Klasik Osmanl› Mimari- Mahmut Pafla (15yy), Üsküp II. Sultan
435
T A R ‹ H ‹
Resim 15: Mostar, Mostar
Köprüsü (16. yy), savafl
öncesi durumu.
Resim 16: Mostar, Mostar
Köprüsü, savaflta y›k›lm›fl hâli.
Resim 17: Tiran Ethem Bey
Camii (1720).
K Ü L T Ü R Ü V
Murat (1438)ve Karl› ‹li Mehmet Bey
(Burmal›) Camileri ile Dimetoka Meh-
met Çelebi (15yy) Camiini sayabiliriz.
b) Zaviyeli camiler ters "T" tipi ca-
miler olarak da adland›r›lmaktad›r. Bu
436
E S A N A T I Y L A
tip camiler, Beylikler ve Özellikle Er-
ken Osmanl› Döneminde infla edilmifl-
lerdir. Gerek Anadolu’da gerekse Bal-
kanlar’da bu tip camiler 15. yüzy›l›n
ilk yar›s›ndan sonra yayg›n bir flekilde
yap›lm›fllard›r. Balkanlar’da Zaviye
planl› camiler aras›nda, Üsküp ‹shak
Bey (Alaca) Camii (1438),‹sa Bey Ca-
mii (1475), Filibe ‹maret (fiehabuddin)
Camii (1464), Selanik Alaca Camii
(15. yy), Serez Mehmet Bey Camii
(15. yy) ve Saraybosna Gazi Hüsrev
Bey Camii (1531) yap›lar›n› sayabili-
riz.
c) Tek kubbeli camiler, Türk mi-
marîsinde 16. yüzy›ldan itibaren infla
edilmifltir.Tek kubbeli, önünde üç
bölümlü son cemaat yeri ve genellik-
le bat› cephesine bitiflik minaresi
olan an›tsal cami tipi örnekleri Bos-
na-Hersek ve Macaristan’daki yap›-
larda yo¤unluk kazanmaktad›r. An-
cak, say›lar› az da olsa bu plan tipini
di¤er Balkan ülkelerinde de görmek
mümkündür. Tek kubbeli camiler
Klasik Osmanl› Mimarîsi özelliklerini
tafl›nmaktad›rlar. Balkanlar’da Klasik
Osmanl› Mimarîsi özelliklerini tafl›-
yan camiler aras›nda, Üsküp Yahya
Pafla (1506), Manast›r Haydar Kad›
(1561), ‹flkodra Kurflunlu (Mehmet
Buflatl›), Saraybosna Ali Pafla (1560),
Ferhat Bey (16. yy), Kosova’da Cako-
va Had›m A¤a (16. yy) ve Macaristan
Peç Kaz›m Pafla (16. yy) ve Bulgaris-
tan fiumnu fierif Halil Pafla (1620)
Camilerini sayabiliriz. Ohri’de Ali
Pafla (16. yy), Emin Mahmut (18. yy)
ve Kulo¤lu, (17. yy), Kalkandelen
(Tetova)’de Alaca (16. yy), Tiran’da
Ethem Bey (1720) gibi camiler , yu-
kar›da iflaret edilen genel mimarî ka-
rakteri muhafaza etmekle birlikte ye-
rel özellikler de tafl›maktad›rlar. Ör-
ne¤in, Ali Pafla Camii ’nin duvar yü-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I

zeyleri k›sa kubbe kasnaklar› çok

yüksek tutulmufltur. Emin Mahmut
Camii beflgen, Kulo¤lu sekizgen bir
plana sahiptir. Bu plan tipi geleneksel
Türk mimarîsinde görülen bir husus
de¤ildir. Kalkandelen Alaca ve Tiran
Ethem Bey Camilerinde gerek iç ge-
rekse d›fl duvar süslemelerine de yer
verilmifltir.
Balkanlar’daki Türk mimarîsinde
15.ve 16. yüzy›llarda infla edilen yap›
örneklerinde genellikle Bizans ve Er-
ken Osmanl› dönemi yap›lar›nda s›kça
karfl›laflt›¤›m›z bir s›ra düzgün kesme
tafl, iki, üç veya dört s›ra tu¤la dizisin-
den oluflan almafl›k tekni¤i kullan›l-
m›flt›r.17-19. yüzy›llar aras›nda infla
edilen yap›lar aras›nda ise, kaba kesme
tafl,moloz tafl ve dolgu duvara yer ve-
rilmifltir. Bu dönemde infla edilen baz›
yap›larda kerpiç ve tu¤la kullan›ld›¤›
görülmektedir.
Balkanlar’da mimarî ve estetik
aç›lardan önemli olan Türk eserleri,
Türklerin hakl› olarak iftihar kay-
na¤› olman›n yan›s›ra, ayn› zaman-
da bölgede yaflayan insanlar›n ve
insanl›¤›n ortak miras› ve zenginli-
Resim 18: Kalkandelen
¤idir. Bu itibarla sözkonusu eserle- (Tetova), Alaca Camii
rin korunmas›, asl›na uygun bir fle- (1495).
kilde restore edilmesi ve kullan›l-
mas› için öncelikle Türkiye ve Bal- Resim 19: Manast›r (Bitola),
Atatürk’ün Manast›r’da
kan ülkelerinin ilgili kurumlar›n›n
okudu¤u askeri idadi.
iflbirli¤i içerisinde bulunmalar› ge-
rekmektedir. Bafllang›çta Balkan- Resim 20: Manast›r (Bidola),
lar’daki Türk eserlerinin bir envan- Haydar Kad› Camii.
terinin haz›rlanmas›na ihtiyaç var-
d›r. Bafllat›lacak ortak onar›m pro-
jelerine de uluslararas› kurulufllar-
dan maddî destek istenebilir. ‹nsan-
l›¤›n ortak miras› olan bu eserleri-
mizin onar›m›na gereken maddi
deste¤in, di¤er Avrupa ülkeleri ve
kurulufl taraf›ndan destek
bulaca¤›n› umuyoruz.

437