5.

ÜNİTE – AYASOFYA

Ayasofya

Bizans mimarisi bu iki ayrı tipi, bazilika ve merkezi planı birleştirerek yeni bir mekân
yaratmaktan da geri kalmamış, bunun sonucunda 5. yüzyılın sonlarına doğru kubbeli bazilika
denen tip doğmuştur. Bu tipin en görkemli yapısı Ayasofya’dır. Kutsal Bilgelik anlamını
taşıyan kilise 532-537 yılları arasında Justinianus tarafından yaptırılmıştır. Anthemius ve
İsodoros adlı iki mimarın yarattığı kubbeli bir bazilika olan Ayasofya üç neflidir.Yapı bir büyük
orta nef ve daha küçük yan nef ile apsis,iç ve dış narteks kısımlarından
oluşmaktadır.Uzunluğu 100 m., genişliği 70 m. olan Ayasofya’nın yerden yüksekliği 55.6
m.’dir. 31.87 m çapındaki muhteşem kubbesiyle günümüze kadar gelebilmiştir. Daha önce
337-361 yılları arasında ilk olarak yapılan kilise bazilika plan tipindeydi. Büyük Kilise(Megale
Ecclesia) olarak bilinen kilise 404 yılında bir isyanda yanmış,415 yılında tekrar
yaptırılmıştır(II.Theodosius Döneminde).Bu kilise Aziz Andreas,Timoteus ve Luka’ya
adanmıştı.5 nefi ve galerileri olduğu bilinen bu kiliseden bazı kalıntılar,son yıllarda yapılan
arkeolojik kazılarda ortaya çıkmıştır.Günümüzde bu kalıntılar,dış narteksin ö nündeki avluda
sergilenmektedir. 532 yılındaki Nika isyanı esnasında kilise tekrar yanmıştır. Bugünkü
Ayasofya Justinianus tarafından yaptırılan üçüncü yapıdır.

9. ve 10. Yüzyıllarda depremlerden dolayı kubbe yıkılmıştır ve daha sonra

onarılmıştır.1453 yılında İstanbul’un alınmasıyla Ayasofya camiye çevrilmiştir. İlk minaresi
Fatih Sultan Mehmet döneminde yaptırılır. İkinci minaresi II. Beyazıt tarafından
eklenmiştir.16.yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman fethettiği Macaristan’daki bir kiliseden
Ayasofya’ya iki dev kandil getirmiştir. Bunlar mihrabın her iki yanına yerleştirilmiştir. II. Selim
Döneminde (1566-1574) Mimar Sinan tarafından onarılmıştır. Dış duvarlarında yer alan
payandaların bir kısmı bu onarımda yapılmıştır. Ayrıca, Batı kısmına iki minare, hünkâr
mahfili ve II. Selim türbesi(güneydoğu kısmında) yapıya ilave edilmiştir. III. Murat ve III.
Mehmet’in türbeleri ise 17.yüzyılda yaptırılmıştır. III. Murat, Bergama’dan, Helenistik
Döneme ait ve Bektaşi taşından(Alabaster) yapılan iki su küpü getirerek ana nef’e
yerleştirmiştir. I.Mahmut 1739 yılında yapının onarımını başlatarak bahçesine bir medrese,
kütüphane, imarethane ve bir şadırvan yaptırtmıştır.
 Ayasofya’nın, Osmanlı Döneminde İtalyan kardeşler Fossati tarafından onarıldığı
bilinir. Bu onarımda, kubbe, tonoz ve sütunlar sağlamlaştırılarak bazı mozaikler
temizlenmiştir.19.yüzyılda Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin eseri olan, hat sanatı levhaları
yenilenerek, sütunlara asılmıştır. Ayasofya’nın dışına medrese ve muvakkithane yapılmıştır.
Minareler aynı boya getirilmiştir.

Güney neften mihraba geçerken, mermerden yapılmış ve zeminden 3 m. yüksek olan

müezzin mahfili yer almaktadır. Mahfilin hemen yanında zeminde, girilmemesi için çitle
çevrilmiş kare biçimli bir alan dikkati çekmektedir. Burası, dünyanın merkezi olarak kabul
edilirdi. Buraya yunanca omphalion(yer’in göbeği) denilmekteydi ve burada öncesinde bir
tapınağın bulunduğu düşünülmekteydi.

Kuzey nefin batı ucunda, beyaz mermerden yapılma kare biçimli sütun göze çarpar. Bu
sütun günümüzde dilek dileme yeridir.

Ayasofya’nın içini birçok mozaik süslemektedir. İç narteks’e girilen kapı üzerinde yer alan
mozaikte, ortada oturur vaziyette kucağında çocuk İsa’yı tutan Meryem, sağında kentin
maketini takdim eden Constantinos, solunda ise kilisenin maketini takdim eden İustinianos
görülmektedir. Mozaik 10.yüzyıla aittir. İç narteksteki çapraz tonoz (tavan) İustinianos
Dönemi(527-565) altın mozaiklerle süslenmiştir. Ayasofya’nın İmparator kapısındaki
mozaikte tahta oturur durumda İsa, iki yanında madalyon içinde Meryem ve Cebrail görülür.
Burada İmparator V.Leon secde eder şeklindedir. Bu mozaik X. yüzyıla aittir.

İçte apsis yarım kubbesinde IX. Yüzyıla ait Meryem mozaiği bulunmaktadır. Aps is
yarım kubbesinin önündeki bema kemerinin sağ ve solunda X.yüzyıla ait melek mozaikleri yer
alır. Kubbeye geçişi sağlayan pandantiflerde birer melek figürü(serafim) yer almaktadır.

Ayasofya’nın üst kat galerisinde en önemli mozaiklerden biri olan Deisis mozaiği yer
almaktadır. XI. yüzyıla ait bu mozaikte, ortada İsa, yanda Meryem, diğer yanda Vaftizci Yahya
durmaktadır. Yine güney galeride Komnenoslar mozaiği de günümüze iyi bir şekilde
gelebilmiştir. Burada ortada kucağında İsa’yı tutan Merye m, iki yanda ise II. Komnenos ve
karısı İrene görülmektedir. İmparatoriçe Zoe mozaiği de güney galeridedir. Ortada oturan İsa,
bir yanda İmparator Constantinos IX. Monomakhos, diğer yanda karısı Zoe rulo tutar şekilde
yer alır. Ayasofya’nın kuzey galerisinde ise X. Yüzyılda yapılan Alexandros mozaiği
bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

Çetinkaya, H. (2015) Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Mimari, C.VII, s.24-56.

Köse, F. (2012) İmrahor İlyas Bey Camii ve Osmanlı Döneminde Geçirdiği Tamirler, Vakıf Rest

Kuban, D. (2017) Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul.

Erdihan,Y. (2010) Ayasofya’da Bulunan Zoe ve Komnenos Mozaikleri:Resimsel Düzenleme ve

Konu Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme,İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Erdoğan,E.G. (2012) Küçük Ayasofya Camii (Sergios ve Bakhos Kilisesi)İstanbul Journal of

Social Sciences Dergisi,S.2.

Pischel, G. (1978) Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Görsel Yayınlar, İstanbul.

Turani, A. (2011) Dünya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul.

Tunay, M.İ. “ İstanbul’da Bizans Sanatı”, Sanat Tarihi Ders Notları.

İnternet bağlantıları:

https://tr.wikipedia.org/wiki/Ayasofya (Erişim Tarihi: 10.11.2020)

http://www.fatih.gov.tr/dunya-mimarlik-tarihinin-onemli-anitlarindan-ayasofya

(Erişim Tarihi: 10.11.2020)

https://ayasofyacamii.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 10.11.2020)