BEYLKLER DNEM MMARS

erare Yetkin
Anadoluda Beylikler dnemi mimarisi, Trk mimari tarihinde zel bir nem tar. Beylikler dnemi mimarisi, Seluklu ile Osmanl mimarileri arasnda bir kpr oluturmaktadr. Bu dnemde bir yandan Seluklu zellikleri srm, te yandan Osmanl mimarisinden de etkiler alnmtr. Beylikler dnemi sanat ayrca, ksa bir zaman iinde imparatorluk sanatna ykselmi olan Osmanl mimarisinin oluumuna da katkda bulunmutur. Beylikler dneminden kalan mimari yaptlar iinde Anadolu Trk mimarisinde tek rnek olarak bilinen birka yapnn bulunmas, bu an nemini daha da arttrmaktadr. 1077de kurulan Anadolu Seluklu devleti, Anadolunun fethi ve Trklemesi yolunda byk yararlklar olan Trkmen boylarn, toprak ama siyaseti ile kuzey, bat ve gney Anadoluda eitli sahil blgelerine yerletirmitir. Ama 1243 Kseda Savanda Moollara yenilen Seluklular eski glerini yitirmilerdir. Bu durum 1308e kadar srmtr. Bununla birlikte, Seluklu sanat 13. yzyl sonuna dein ok nemli eserler verilerek kuvvetle yaatlmtr. Snrlara yerletirilmi olan Trkmen beylikleri, Seluklulardan sonra bamszlklarn kazanarak Anadolu Trk mimarisine canllk getiren yaptlar vermilerdir. Bylece, 14. yzylda sanat tarihinde Beylikler Dnemi olarak adlandrlan yeni bir dnem balamtr. Anadoluda ilk kurulan beyliklerden biri olan Erefolu Beylii, Beyehir ve yresinde egemen olmutur. Beyehirde Erefolu Sleyman Bey tarafndan yaptrlm olan cami (1297-99), Seluklu dnemindeki aa direkli camilerin zelliini srdren nemli bir yapdr. Dikdrtgen planl bu camide tahtadan iri mukarnas balklar olan 48 uzun direk kullanlmtr. Mihrap ynne dikey uzanan yedi neften oluan bu yapda daha geni ve yksek olan orta nefin mihrap nne rastlayan blmnde, tula payelere oturan bir de kubbe bulunmaktadr. Kuzeydouda yola uygun olarak eri yaplm olan kapnn, Seluklu portallerini anmsatan grkemli bir grnts vardr. Dou ynnde ise Erefoullarnn konik atl sekizgen trbesi bulunmaktadr. Camiye, mihrap ynne doru geit veren, tamamen srl tula ve mozaik ini kapl bir kapdan girilir. Mihrap n kubbesi ve gsterili mihrab ise srl tula ve mozaik ini sslemeleri ile Seluklu dnemi ini ssleme geleneini baarl bir biimde srdrmektedir. Ceviz aacndan, kndekri tekniinde yaplm olan minber ise sa adl bir ustann rndr. Bir baka beylik de Birgi, Tire ve Seluk yresinde egemenlik kurmu olan Aydn-oullardr. Bu beyliin nemli yaplarndan biri Birgi Ulu Camiidir.

Aydnolu Mehmed Bey tarafndan 1312de yaptrlan cami, mihraba dik uzanan be nefi ve mihrap nndeki kubbesi ile Seluklu dnemi plan zelliini srdrmektedir. Orta nefi daha geni olan yap ahap meyilli bir at ile rtldr. Gneybatdaki minare ise firuze srl tulalarla ssldr. Ayrca yapnn eitli yerlerinde geometrik rnekli zengin mozaik ini sslemeler bulunmaktadr. Aydnoullarnn en nemli yaps ise Seluktaki (antik Efes-Ayasulug) sa Bey Camiidir. Aydnolu sa Bey tarafndan 1374 ylnda, amdan gelmi olan Ali adl bir mimara yaptrlmtr (Ali bn el Dmki). Bu yapda drt granit stunun oluturduu iki nef, bu kez mihraba paralel olarak uzanmaktadr. Ayrca bu iki nefin tam mihrabn nne rastlayan ksmlar ise arka arkaya iki kubbe ile rtlmtr. Bylece mihrap ynn belirten bir tr transept olumutur. kinci kubbenin gen pandantiflerinde ise firuze, koyu mavi ve srsz krmz tuladan kesilmi altgenler ve genlerle yaplm mozaik ini ssleme bulunmaktadr. Nefleri ayran drt stundan mukarnas balkl, biri de kompozit Roma baldr (devirme malzeme). Cami bu planyla am Emeviye Camiinden gelen ve Artuklu dnemi camilerinde gelimi olan bir etkiyi srdrmektedir. te yandan, dz ahap atl revaklar ve ortadaki sekizgen havuzu ile Osmanllarda geliecek olan revakl avlu dncesine de nc olmutur. sa Bey Camii mermer kapl bat cephesi, mukarnasl pencere dizileri, iki renkli ta gemelerle ssl portali ile ayn zamanda, Osmanl cephe mimarisinin de ncs durumundadr. Manisa ve evresinde yerlemi olan Saruhanl Beyliinin nemli yaps ise Manisa Ulu Camiidir. Saruhanolu shak Bey tarafndan 1376da yaptrlan cami, 1378de eklenen trbe ve medrese ile bir klliye halindedir. Klliye dncesi ile Seluklu dnemi geleneini srdren yapnn plan Beylikler dneminde tek rnek olan, ama daha sonra Osmanl mimarisinde byk bir gelime gsteren sekiz dayanakl kubbeyi sunmaktadr. Yapnn revakl avlu ksm ile cami blm, hemen hemen bir plann iki yars halindedir. Caminin plan mihrap duvarna paralel, yedi blml drt neften olumaktadr. Mihrap duvarna bitiik iki stun ve alt serbest payeye dayanan sekizgen mihrap n kubbesi ise 10.80 m. apndadr. Manisa Ulu Camiinin sekiz dayanakl kubbesi, merkezi bir mekan yaratlmas yolunda Osmanl mimarlarn etkileyen nemli bir gelimedir. Camiden bir duvarla ayrlm revakl avlu ise kubbe mekan ile ayn byklktedir. Avlunun ortasnda ayrca bir de havuz bulunmaktadr. Yapnn abanoz aacndan minberini ise, daha sonra Bursa Ulu Camiinin minberini de yapan Antepli Mehmed bin Abdlaziz gerekletirmitir. Caminin batsnda ise, Emet bin Osman adl bir usta tarafndan yaplm olan iki katl, tek eyvanl, asimetrik planl medrese ve shak elebinin pandantif kubbeli trbesi bulunmaktadr.

Anadolunun gneybatsnda, Mula, Pein, Milas ve Balatda beylik kurmu olan Mentee Trkmenlerinin yaplar ise, Seluklu ve Osmanl mimarisinin etkileri ile biimlenmitir. Bununla birlikte Menteeli Beylii, eitli etkileri zmlemi ve zgn bir mimari slup yaratarak Anadolu Trk mimarisinde nemli bir yer kazanmtr. Milasda Erhan Bey tarafndan yaptrlan Hac lyas Camii ile Ahmed Gazinin 1378de bol devirme malzeme kullanarak yaptrd Milas Ulu Camii bu beyliin nemli camileridir. Menteelilerin bir baka nemli yaps da Yldrm Bayezidin Mentee valisi Hoca Firuz tarafndan 1394de yaptrlm olan Firuz Bey Camiidir. Milasdaki Firuz Bey Camii, planyla ilk dnem Osmanl mimarisinin nemli bir tipini sunar. Bu plan tipi, Zaviyeli camiler olarak adlandrlmaktadr. Firuz Bey Camii, kaln payelerin tad zikzak yivli sivri kemerli cephesi ve giri blmnn zerindeki kubbesiyle hareketli bir cephe dzeni sunar. Grkemli bir mihrabn bulunduu asl ibadet mekannn st ise, dekoratif tromplu bir kubbe ile rtldr. Mukarnaslarla evrili mihrap, yaz, kandil ve rumi-palmet motifleri ile sslenmitir. Mihrap pervaznda ise mimar Musa bin Aptullah ve nakka Musa bin Adilin adlar yazldr. Yldrm Bayezidden sonra yeniden bamszln kazanan Menteeli Beyliinin bir baka nemli yaps da Balatta (antik Milet) lyas Bey tarafndan 1404de yaptrlm olan camidir. Tek kubbeli olan lyas Bey Camiinin kandil ve mukarnasl nilerle ssl gsterili bir mihrab vardr. Yapnn en ilgin yn ise cephesidir. Ana cephede son cemaat blmnn yerini alan ve eyvan tr byk bir kemerle dar alan ksmda blml deiik bir dzen grlr. Cephe sanat tarihinde Bursa kemeri diye adlandrlan kemerlerle blmlenmitir. Ayrca geometrik motifli ajurlu ebekeler, renkli ta ve iine firuze srl iniler kaklm geometrik ta sslemeler yapya ok etkileyici bir grnm kazandrr. Tmyle mermer bloklarla kapl teki cephelerde ise iki katl pencereler vardr. Menteeliler medrese mimarisinde de yenilikler getirmiledir. Peinde Ahmet Gazi tarafndan 1375te yaptrlm olan medrese, dikdrtgen biimli avlusunun evresindeki dz tonozlu on hcresi ve byk eyvann yerini alan, st kubbe ile rtl mekan ile deiik bir plan gsterir. Ana eyvann kubbe ile rtlmesi, daha sonra Osmanl mimarisinde rastlanacak bir yeniliktir. Avluya alan eyvan kemerinin ke dolgularnda ise bayrak tutan bir aslan kabartmas olan ta levhalar yer almaktadr. Sa taraftaki aslann tuttuu bayrakta Ahmet Gazinin ad yazldr. Medresenin ana cephesi i ie oturtulmu kemer sralaryla Gotik bir etki uyandrr.

Ktahya ve civarnda kurulmu olan Germiyanl Beyliinin camileri, blml son cemaat yerleri bulunan tek kubbeli yaplardr. 1377 tarihli Kurunlu Camii, 1433 tarihli shak Fakih Camii ve Germiyanl Beyliinin Osmanl lkesine katlmasndan sonra, 1487de ina edilmi olan Hisarbey Camii bu trden yaplardr. Germiyanl emirlerinden Umur bin Savcnn bir rasathane olarak yaptrd Vacidiye Medresesi (1314) ise, Seluklu kubbeli medreseleri tipindedir. Germiyanllardan I. Yakup beyin yaptrd imaret ise, tepesi ak byk bir kubbe ile rtl adrvanl avlu mekan ve yanlardaki ikier kk kubbeli blmleriyle Osmanl mimarisinin az nce de szn ettiimiz karakteristik plan zaviyeli tipe girer. Eridir ve Korkuteli yresinde ise Hamitoullar Beylii egemen olmutur. Eridirdeki Ta Medrese bu beyliin en nemli yapsdr. Dndar Bey tarafndan 1302 ylnda yaptrlmtr. 1238 tarihini tayan antsal portali ise aslnda bir Seluklu kervansarayna aittir. Tamirlerle deimi olan medrese, iki katl revakl avlulu ve iki eyvanl bir plan sunar. Korkutelindeki Sinaneddin Medresesi de iki katl ve eyvanl oluuyla Seluklu geleneini srdrr. Hamitoullarnn Antalya kolu ise Tekeliler adn tar. Bu kentteki Yivli Minare Camii adn, aslnda bir Seluklu yapt olan minareden alr. Cami minareden ayr olarak 1373de Mbarizeddin Mehmed Bey tarafndan yaptrlmtr. 12 stuna oturan alt kubbeli bir yapdr. Anadoludaki Seluklu beyliklerinin en by ise Karamanoullardr. Ermenak, Karaman, Konya, Aksaray, Nide ve Anamur yrelerinde egemen olmulardr. Seluklu sanatnn slup ve geleneine en ok bal kalan bu beylik, uzun sren egemenlii sresince Osmanl sanatndan da etkiler almtr. Karamanoullar cami mimarisi asndan belli bir yenilik getirmemilerdir. Stun ve payelere dayanan kemerler zerine dz ahap atl, mihrap n kubbeli ya da tek kubbeli camiler yapmlardr. Bu camilerin ounda nefler mihraba paraleldir. Ermenak Ulu Camii mihraba paralel nefli bir yapdr. Son cemaat yeri ise batda iki kemerle alan bir blm halindedir. Geometrik sslemeli al mihrabnda firuze srl iniler kakma tekniiyle ilenmitir. Karamanoullarnn teki camileri arasnda Karamandaki Arapzade Camii ve Aksaray Ulu Camii de bulunmaktadr. Karamanoullar, medreseleriyle de Seluklu geleneini srdrmlerdir. Emir Musa Beyin Ermenakda yaptrm olduu Tol Medrese, iki eyvanl ve revakl avlulu bir yapdr. Ancak portalindeki rgl kaval silmeleri ve kap stndeki penceresi ile Seluklu portal dzeninden ayrlr.

Karamandaki Hatuniye Medresesi ise, Osmanl Sultan I. Muradn kz ve Karamanolu Alaeddin Beyin hanm olan Nefise Sultan tarafndan 1382de Numan bin Hoca Ahmed adl bir ustaya yaptrlmtr. ki eyvanl, stunlarla tanan revakl avlulu yap, hcrelerinin stnn kubbe ile rtl olmas nedeniyle Osmanl mimarisinin etkilerini gsterir. Mermer portalin bordrndeki sslemeler ise, Seluklu dneminden Sivas Gk Medrese portalinin sslemelerini daha sade olarak yineler. Nidedeki Ak Medrese (1409) ise iki katl ve iki eyvanl bir yapdr. Cephe dzeni asndan Seluklu dneminden ayrlan zelliklere sahiptir. Yuvarlak pencereler ve ifte ka kemerlerle darya alan ikinci kat, Osmanllarn Bursadaki Hdavendigar Camii ile benzerlikler gsterir. Bu cephedeki darya takn yksek portal, mukarnasl kavsaray evreleyen byk ka kemer, birer yenilik olarak ortaya kar. Karamanda I. brahim bey tarafndan 1433de yaptrlan maret, iki katl giri mekan ve avlusunun stn rten kubbesi ile Seluklularn kubbeli medrese plann srdrr. Yapnn renkli srla boyama tekniinde yaplm ve altn yaldzla sslenmi grkemli ini mihrab, bugn stanbulda inili Kkte sergilenmektedir. Candaroullar ise Kastamonu, Sinop ve Safranboluyu iine alan blgede egemen olmulardr. Bu beyliin Sinop kolu daha sonra sfendiyaroullar ad ile tannmtr. Candaroullar, Osmanllarn blml son cemaat yeri olan tek kubbeli ya da zaviyeli dediimiz trdeki camilerini rnek almlardr. Kastamonudaki bn-i Neccar Camii (14. yzyl ortas), kubbeli son cemaat yeri ve tromplu kubbesi ile ilk Osmanl camilerine benzeyen bir yapdr. Kitabesine gre 1353de Dlgerolu adyla tannan Murad olu Hac Nusret tarafndan yaptrlmtr. Candaroullarnn en nemli yaps Kastamonudaki smail Bey Klliyesidir. Cami, trbe, medrese, imaret, han ve hamamdan oluan yap kompleksi Osmanl klliyelerine benzer. nnde be kubbeli bir son cemaat yeri olan cami 1454 tarihlidir. Caminin portalindeki altgenli zencerek motifi, bu beyliin sevilen bir ssleme gesi olarak, daha nceki Sinop Ulu Camiinde de kullanlmtr. Bu motif, aslnda bir Seluklu yaps olan Sinop Ulu Camiinin sfendiyar Bey tarafndan yaptrlan 1429 tarihli mihrabnda yer almaktadr. lhanllarn gerek Anadoludaki egemenlikleri srasnda, gerek 1335teki paralanmalarndan sonra baz Trkmen beylikleri ortaya km ve devlet nitelii tayan topluluklar kurmulardr. Bunlara ait yaplar arasnda Anadolu Trk mimarisinde form asndan tek rnek olarak kalanlara da rastlanmaktadr. Krehirdeki Ak Paa Trbesi bunlardan biridir. Bu trbe, Sivas ve Kayseri yresinde Uygur Trklerinin kurduu Ertenal Beyliinin bir

yapsdr. Ertanallar zellikle mezar ant mimarisine yenilik getirmilerdir. 1322 tarihli yapnn tmyle mermer kapl asimetrik uzun cephesinde portal yana alnmtr. Ayrca yksek kasnakl kubbe ile rtl trbe mekan ile Seluklu mezar yaplarndan ayrlan bir slup sunar. Dar ve uzun portal nii ise istiridye kabuu biiminde sonlanr. Ertanolu eyh Hasan Beyin Sivasaki trbesi ise Gdk Minare olarak bilinir. 1347de yaplm olan yap, Seluklu kmbetlerinden farkl bir slup gsterir. Trbenin kesme tatan kare kaidesi zerine srl tulayla ssl silindirik bir gvde yerletirilmitir. Kayseri dndaki Kk Medrese ise Emir Ertenann hanm iin yaplmtr. Deiik plan ile Anadoludaki tek rnektir. Yapnn genel grnm, kesme ta duvarlar ve mazgallaryla medreseden ok bir kaleyi andrmaktadr. Revaklarn evreledii avlunun ortasnda piramit kubbeli sekizgen bir kmbet yer almaktadr. Yap medrese olarak adlandrlmasna ramen, Seluklu dnemi medrese planndan ayrlmakta, ortasnda bir mezar ant bulunan deiik bir ribat karakteri kazanmaktadr. Dou Anadoluda Van yresinde devlet kurmu olan Trkmenlerden Karakoyunlular, egemen olduklar blgeyi daha sonra Azerbeycana kadar geniletmilerdir. En nemli yaplar Van Ulu Camii, ne yazk ki bugn tmyle ykktr. Daha 1913de harap bir durumda olan caminin minaresinden kk bir blm kalmtr. Daha nce saptanm plan ve resimlerine gre, mihrap nnde ii mukarnaslarla dolgulu 9 m. apnda byk bir kubbe bulunuyordu. Mihrap duvarna ve be kaln payeye oturan kubbeli blm ise stleri apraz tonozlarla rtl mekanlar eviriyordu. 1970-73 yllarnda srdrlen kazlarda yapnn iini ssleyen derzli tula ve renkli stucco (tuko) kaplamalar bulunmutur. Sslemenin slubu ve kompozisyonu Byk Seluklu yaplarnn sslemesine ok benzemektedir. Ancak kubbe konstrksiyonu ve tonoz sslemelerinin teknii, 14. yzyl slubuna yaknlk gsterir. Bu zellikler gznne alndnda tarih asndan en uygun dnem, Kara Yusufun saltanat yllar (1389-1400) olmaktadr. Karakoyunlu mezar yaplar Seluklu dnemi kmbet mimarisini srdrmtr. En nemli rneklerden biri Gevataki 1385 tarihli Halime Hatun Kmbetidir. Sekizgen bir gvde zerine piramidal atyla rtldr. Ayn zellikler Ahlattaki Erzen Hatun Kmbeti iin de sz konusudur. Karakoyunlularn teki mezar yaplar ise, Van glnn kuzey kysndaki Kadem Paa Hatun Kmbeti ile Patnos yolundaki Anonim Kmbettir. Karakoyunlularn yerine geen Akkoyunlu Trkmenleri ise, Dou Anadoludan Herata kadar uzanan geni topraklarda byk bir devlet kurmulardr. En nemli yaplar ise ilk merkezleri olan Diyarbakrda

bulunmaktadr. nl hkmdarlar Uzun Hasan dneminde yapld kabul edilen Safa ya da parl Camii, Akkoyunlu mimarisindeki merkezi plana doru olan byk gelimeyi sergiler. Byk tromplu kubbenin nnde be kubbeli bir son cemaat yeri bulunmaktadr. Cami yresel yapm olan levha inilerle kapldr. Yine Diyarbakrdaki Ayni Minare ve eyh Matar Camileri, Akkoyunlularn Osmanl camilerine benzeyen yaplardr. Akkoyunlularn Mardindeki yaplar arasnda ise, Sultan Kasm Medresesi hemen dikkati eker. Artuklularn Sultan sa Medresesine benzeyen bu yap, iki katl olup cami ve trbe ile bir klliye halindedir. Akkoyunlu mezar yaplar iinde en ilgin olan Ahlattaki Emin Bayndr Kmbetidir. 1492de basit bir camiye bitiik olarak yaplan kmbet, yksek bir kaide zerinde silindirik gvdeden oluur. Bu gvde gney ynnde stunlar zerine oturan kemerlerle darya almtr. Konik klahla rtl yapnn mimar, kitabesine gre Baba Candr. Akkoyunlularn bir baka mezar yaps da Uzun Hasann olu Zeynel Beyin Hasan Keyfde, Dicle nehrinin kysndaki trbesidir. Dulkadr Trkmenleri ise 1337de Mara ve Elbistan blgesinde bir beylik kurmular, ksa zamanda Malatya, Harput ve Kayseriyi de ele geirmilerdir. Msr Memlkleri ile Osmanllar arasnda bazen birine, bazen tekine bal kalarak 1522ye kadar egemenlik srmlerdir. Yaptlarnda blgenin zellii olarak, Seluklularn olduu kadar Osmanl ve Memlk sanatnn da etkileri grlr. Dulkadroullarnn nemli camilerinden biri Osmanl slubundaki Elbistan Ulu Camiidir. Osmanllarn ynetimi srasnda ehsuvar Beyin olu Ali Beyin baa getii zamanda yaplm olduu kabul edilir. Drt kaln paye zerine oturan orta kubbeyi drt yanda yarm kubbeler evrelemekte, kelerde de kk birer kubbe bulunmaktadr. n ksmda ise apraz tonozlu son cemaat yeri vardr. Yapnn mihrabndaki dekoratif ta sslemeler memlk sanatnn etkisini gsterir. Mara Ulu Camii ise mihraba dik uzanan yedi nefi ile Seluklu geleneini srdrr. Kitabesine gre, Kansu Gavri zamannda Dulkadrllardan Sleyman Beyin olu Aladdevle tarafndan 1496 tarihinde yaptrlmtr. Dulkadroullarnn medreselerinen biri de Marataki Ta Medresedir. Yap asimetrik planyla Memlk medreselerine yaknlk gstermektedir. Ana eyvann yerini ortada kubbe, yanlarda dar tonozlarla rtl mescit almtr. Avlunun batsnda tonozla rtl kk oda, bunlarn karsnda da sonradan eklenmi tonozlu bir mekana bitiik olan trbe yer alr. Bu beyliin medrese alanndaki baka bir yaps da, Melik Nasrddin Mehmed Bey tarafndan 1432de yaptrlm olan Kayserideki Hatuniye Medresesidir.

Son olarak, Ramazanoullar Beylii zerinde duracaz. Ouz boylarndan biri olan Ramazanoullar, beyliklerini 1378den itibaren Adana, Sis, Ayas ve Payas blgelerinde kurmulardr. Ramazanoullar da Msr Memlkleri ile Osmanllar arasnda kalmlar, 1510a kadar Memlklere, sonra da Osmanllara bal olarak idare edilmilerdir. 1516da da Yavuz Sultan Selimin Msr seferi srasnda Osmanl mparatorluuna katlmlardr. Ancak beylik zelliklerini 1608e dein srdrmlerdir. Ramazanoullarnn en nemli yaps trbe ve medrese ile bir klliye halinde olan Adanadaki Ulu Camidir. Ulu Cami, Seluklu ve Osmanl mimarisiyle gneyden gelen Memlk etkisini birletiren bir yapdr. avluya alan kaplardaki ve minberdeki kitabeye gre, 1513de Halil Bey tarafndan yapmna balanm, 1541de olu Piri Mehmed Paa tarafndan bitirilmitir. Siyah ve beyaz renkte mermer levhalarla ssl dou portali ile daha yaln bat portalinden bir i avluya girilmektedir. Avlunun kuzey ve bat ynn kiremit kapl kubbeler evirir. Cami, kbleye paralel yerletirilmi drt stunun oluturduu iki nefe sahiptir. Mihrap n kubbe ile rtldr. teki blmler ise apraz tonozla kapldr. Krmz, siyah ve beyaz mermer kaplamalarn bulunduu mihrapta, natralist ieklerin de yer ald ok kaliteli znik inileri vardr. Dou portaline bitiik ve ne knt yapan minare ise renkli ta kuaklar, dml kemer nileri ve sekizgen keli gvdesi ile Memlk minarelerine benzemektedir. Caminin dousuna bitiik trbedeki lahitler de ini ile kapldr. Kitabelere gre bu lahitler, Emir Halil Bey ve Piri Paann iki olu, Mehmed ah ile Mustafaya aittir. Yine caminin dousunda ise, Piri Paa tarafndan 1540da yaptrlm olan medrese yer almaktadr.