ÇĐNKO DESTEĞĐNĐN 12-18 AYLIK ÇOCUKLARDA
ZĐHĐNSEL VE PSĐKOMOTOR PUANLAR ÜZERĐNDEKĐ ETKĐSĐ:
RANDOMĐZE, ÇĐFT KÖR BĐR ÇALIŞMA
Dr. SUNITA TANEJA, Dr. NITA BHANDARI, Dr. RAJIV BAHL ve Dr. MAHARAJ KISHAN BHAN
Amaç Çinko desteğinin, 12-18 aylık çocuklarda, zihinsel ve
psikomotor puanlar üzerindeki etkisini değerlendirmek.
Çalışmanın tasarımı Bu çift kör, randomize, plasebo
kontrollü çalışmada, 6-30 aylık çocuklara, 4 ay boyunca gün-
lük çinko elementi (bebekler için 10 mg, diğerleri için 20 mg)
veya plasebo verilmiştir. 12-18 aylık alt grupta, çalışmaya ilk
girişte ve çalışmanın sonunda, gelişmenin değerlendirilmesi
için Bayley Bebek Gelişimi Ölçekleri II kullanılmıştır.
Bulgular Çalışmanın sonunda, düzeltilmiş ortalama zihinsel
(P= .36) ve psikomotor (P= .28) endeks puanları, girişim ve
kontrol gruplarında benzer bulunmuştur. Çok değişkenli model-
de, başlangıçtaki zihinsel gelişim endeks puanı, annenin eğitim
düzeyi, hematokrit, hastanede doğum ve günlük bakım merkezi-
ne devam etme ile doğrudan ilişkili, çocuğun yaşı ile de ters
ilişkili bulunmuştur. Anne sütü ile beslenme, çocuğun boyuna
göre vücut ağırlığı ve hematokrit değerinin, başlangıçtaki psi-
komotor endeks puanı ile doğrudan ilişkili olduğu saptanmıştır.
Sonuç Çinko yetmezliğine sık rastlanılan bir ortamda çinko
desteği, mental ve psikomotor gelişim endeksi puanları üze-
rinde etkili bulunmamıştır (J Pediatr 2005;146:506-11)
The Journal of Pediatrics Türkçe baskı • Cilt 1 Sayı 2 2005
G
elişmekte olan ülkelerde, fitat ve liften zengin diyet-
le beslenmeye, hayvansal gıdaların yetersiz alımına
ve ishalle seyreden hastalıklar sırasında barsaktan
çinko kaybedilmesine bağlı olarak, çinko eksikliğine sık rast-
lanır.1,2 Çinkonun beslenme rejimine eklenmesi, okul öncesi
yıllarda pnömoni ve ishal insidansını azaltır ve boy uzamasını
artırır.2,4 Çinko eksikliği ile biliş arasındaki ilişki ise kuşkulu-
dur. Beynin hızlı gelişimi sırasındaki veya juvenil ya da ergen-
lik dönemindeki çinko eksikliğinin, bilişsel gelişimi etkilediği
bildirilmektedir.5,6 Çinkonun, bebeklerde biliş üzerinde etkili
olması biyolojik olarak mümkündür. Ön beyindeki "çinko
içeren" özel nöronlardaki sinaptik veziküllerde yüksek kon-
santrasyonlarda bulunan çinkonun, miyelinasyon ve gama-
amino bütirik asit ve glutamat gibi nörotransmiterlerin
salınımı benzeri biyokimyasal süreçlerde üstlendiği işlev,
sinirsel uyarımda rol oynayabileceğini akla getirmektedir.7
Malnütrisyon ve çinko eksikliğinin sık görüldüğü bir ortamda,
randomize, plasebo kontrollü bir çalışma yürütülmüştür. Bu
çalışmada, düşük gelirli bir toplumda, 6-30 aylık çocuklarda,
günlük çinko desteğisinin ishal ve pnömoni, 12-18 aylık ço-
Çinko Desteğinin 12-18 Aylık Çocuklarda Zihinsel ve Psikomotor Puanlar Üzerindeki Etkisi:
Randomize, Çift Kör Bir Çalışma
Objective To evaluate the effect of zinc supplementation on
mental and psychomotor scores in children aged 12 to 18
months.
Study design In this double-blind, randomized, placebo-
controlled trial, children aged 6 to 30 months received daily
elemental zinc (10 mg for infants and 20 mg for others) or
placebo for 4 months. Bayley Scales of Infant Development II
were used for development assessment in the 12- to 18-month
subgroup at enrollment and the end of the study.
Results At the end of the study, the adjusted mean mental
(P= .36) and psychomotor (P= .28) index scores were similar
in the intervention and control groups. In a multivariate model,
the baseline mental development index score was positively
associated with the mother’s schooling, the child’s height for
age, packed cell volumes, hospital birth, and attendance at a
day care center, and was negatively associated with the child’s
age. Breastfeeding, the child’s weight for height, and packed
cell volumes were positively associated with the baseline
psychomotor index score.
Conclusion Zinc supplementation did not affect the mental
or psychomotor development index scores in a setting in which
zinc deficiency is common. (J Pediatr 2005;146:506-11)
The Journal of Pediatrics Turkish edition • Vol 1 No 2 2005
cuklardan oluşan alt kümede de, zihinsel ve psikomotor geliş-
me üzerindeki etkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 12-18
aylık grubun seçilmesinin nedeni, çinko yetmezliğine bu
grupta çok sık rastlanması ve gelişimin değerlendirilmesinde
kullanılan araçların, yaşamın daha erken dönemlerine göre bu
dönemde daha güçlü olmasıdır. Ishal, pnömoni ve çinko dü-
zeylerine ilişkin bulgular daha önce bildirilmiştir.8,9 Bu rapor-
da ise, mental ve psikomotor gelişime ilişkin bulgulardan söz
edilecektir.
From the Department of Pediatrics, All India Institute of Medical Sciences,
New Delhi, India.
Supported by the European Union (Contract no. IC18-CT96-0045),
Norwegian Council of Universities’ Committee for Development Research
and Education (PRO 53/96), Department of Child and Adolescent Health
and Development (CAH), World Health Organization.
Yeniden basım talepleri: Prof M. K. Bhan, Department of Pediatrics, All
India Institute of Medical Sciences, New Delhi 110029, India. E-mail:
community. research@cih.uib.no.
0022-3476
Copyright © 2005 Elsevier Inc.
111

YÖNTEMLER
Çalışma Ortamı
Yöntemlerin kurgusu ve ayrıntıları, daha önce yayınlan-
mıştır.8,9 Çalışma, Yeni Delhi'deki 15000 konut ve 75000
yaşayanı bulunan Dakshinpuri kentsel topluluğunda yürütül-
müştür. Bu ortamda, çocukluk döneminde malnütrisyon, çinko
eksikliği, ishal ve alt solunum yolu enfeksiyonlarına sık rast-
lanmaktadır.10-12
Randomizasyon ve Körleme
Ebeveynlerinden bilgilendirilmiş yazılı onay alınan ço-
cuklar çalışmaya dahil edilmiştir. Ana çalışma için uygun
bulunan çocuklar, 8'lik bloklar şeklindeki basit randomizasyon
şeması ile bireysel olarak randomize edilmiştir. Randomizas-
yon şeması, Statens Serum Enstitüsü'nde çalışan ve bu çalış-
mayla herhangi bir ilgisi bulunmayan bir istatistikçi tarafından
SAS yazılımı (sürüm 8.1; SAS Institute, Cary, NC) kullanıla-
rak hazırlanmıştır. Görünümü ve tadı aynı olan çinko veya
plasebo şurupları, GK Pharma Aps (Koge Danimarka) tarafın-
dan hazırlanmış ve kırılmaz şişeler içinde ambalajlanmıştır.
Firma ayrıca şişeleri, randomizasyon şeması uyarınca, her
çocuğun kimlik numarası ile etiketlemiştir. Çalışmaya hasta
alınmaya başlanmadan önce, her çocuk için, 4 çalışma ayının
her birine 1'er ve 2 de fazladan olmak üzere toplam 6 şişe
hazırlanmış ve etiketlenmiştir.
Çalışmaya Alınma ve Uygulama
6-30 aylık çocuklar, kapıdan-kapıya toplum araştırması
ile belirlenmiştir. Onay vermeyen, gelecek 4 ay içinde taşınma
olasılığı bulunan, çalışmaya alındıklarında hastaneye yatırıl-
maları gereken veya son 2 ay içinde yüksek dozda A vitamini
kullanmış olan çocuklar dışlanmıştır. Ailenin sosyoekonomik
özellikleri, çocuğun beslenme alışkanlıkları, yakın zamanda
geçirilmiş hastalıklar, doğum ağırlığı, televizyona ulaşım ve
babanın alkol tüketimi hakkında bilgi edinilmiştir. Çalışmaya
alınan tüm çocuklar,randomizasyondan sonra ishal ve alt
solunum yolu hastalıkları açısından, daha önce tanımlandığı
şekilde izlenmiştir.8,9 Çalışmaya girişte ve çalışmanın sonunda
yapılan gelişimsel değerlendirmeler, çalışmaya alınma sırasın-
da 12-18 aylık olan çocuklarla sınırlanmıştır.
Çinko, bebekler için günde 10 mg (6 mL), daha büyük
çocuklar içinse günde 20 mg (12 mL) elemental çinko içere-
cek şekilde, çinko glutamat halinde, 4 ay boyunca uygulan-
mıştır. Her çocuğun evinde 250 mL içeren bir şişe bulundu-
rulmuş ve şişe her ay yenilenmiştir. Bağışıklama işlemleri ve
akut hastalıkların tedavileri, Dünya Sağlık Örgütü'nün kuralla-
rı uyarınca, çalışmanın yürütüldüğü klinikte yapılmıştır.13
Çalışma, Tüm Hindistan Tıp Bilimleri Enstitüsü'nün etik
kurulu tarafından onaylanmıştır. Toplum önderlerinden bilgi-
lendirilmiş sözlü onay ve ebeveynlerden bilgilendirilmiş yazılı
onay alınmıştır; onayların bir kopyası ailede bırakılmıştır.
Örneklem Büyüklüğünün Hesaplanması
Örneklem büyüklükleri, aynı bölgede yürütülen, geliş-
menin değerlendirilmesi uygulama seanslarında elde edilen
112 Taneja ve ark.
verilere göre tahmin edilmiştir. Ortalama zihinsel gelişim
puanında ve ortalama psikomotor gelişim puanında %5 iyi-
leşme saptamak için, α değeri 0.05 (%95 güven) ve β değeri
0.1 (%90 güç) alındığında, sırasıyla 105 ve 204 çocuğun
çalışmaya dahil edilmesi gerektiği belirlenmiştir. Çalışmada
%20 düzeyinde fire olabileceği düşünülerek, her bölümde 250
çocukta zihinsel ve psikomotor gelişim değerlendirilmiştir.
Gelişmenin Değerlendirilmesi
Zihinsel ve psikomotor gelişim puanları, çalışmaya a-
lınma sırasında ve 4 aylık çinko desteğinden sonra, Bayley
Bebek Gelişimi Ölçekleri II kullanılarak ve elkitabında belirti-
len kurallara tam uyularak değerlendirilmiştir.14 Ölçekler
çocuklara, klinikte, anneleri yanlarındayken uygulanmıştır.
Değerlendirme sırasında çocuğun işbirliği yapmaması, ağla-
ması veya uykulu olması halinde, değerlendirmeye son veril-
miş, bir gün sonra işlemler tekrarlanmıştır. Çocuğun işbirliği
yapmadığına, farklı günlerde yapılan üç girişimden sonra
karar verilmiştir. Değerlendirme sırasında hasta olan çocuklar,
tedavi edildikten sonra yeniden değerlendirilmiştir.
Değerlendirmeler, iyi aydınlatılmış ve havalandırılan bir
odada, dış etkenlerden etkilenmeyecek şekilde yürütülmüştür.
Çocukla ilişki kurulmuş ve değerlendirmeye, çocuk kendini
rahat hissettiğinde başlanmıştır. Kronolojik yaş, doğum tarihi-
ni, değerlendirmenin yapıldığı tarihten çıkartarak hesaplan-
mıştır. Erken doğumlarda, düzeltilmiş yaşı bulmak için, çocu-
ğun erken doğmuş bebek olarak geçirdiği aylar ve günler,
kronolojik yaştan çıkarılmıştır. Çocuklar, ancak uygulanan
maddeleri tamamlayabildiklerinde puan almıştır.14
Bayley Ölçekleri II, bu konuda eğitim almış olan yazar
ve bir klinik psikolog tarafından uygulanmıştır. Deneme a-
maçlı birkaç uygulamadan sonra, 100 çocuk üzerinde standart-
laştırma çalışmaları yapılmıştır. Her gün, 2 ayrı değerlendir-
meci, birbirinden bağımsız olarak 10 çocuğu değerlendirmiş-
tir. Her çocuğa uygulanan iki değerlendirme arasında 1 saatlik
boşluk bırakılmıştır. Bu çalışmalar 10 gün içinde tamamlan-
mıştır.
Çalışma sırasında gözlemciler arasında uyum, başlangıç-
taki ve çalışma sonundaki değerlendirmelerin %10'unun ikişer
kez yapılmasıyla ve ilk ve ikinci değerlendirmeci tarafından
elde edilen zihinsel gelişim endeksi ve psikomotor gelişim
endeksi puanlarının, Kappa eşitliği (zihinsel gelişim endeksi
Kappa = 0.88; psikomotor gelişim endeksi Kappa = 0.86) ile
ilişkilendirilmesiyle sağlanmıştır.15
Plazma Çinko Düzeyi
Plazma çinko ve bakır düzeylerinin ve hematokrit değer-
lerinin incelenmesi için, başlangıçta tüm çocuklardan, çalış-
manın sonunda ise rasgele seçilmiş çocukların %30'undan kan
örnekleri alınmıştır. Bu örneklerde uygulanan yöntemler ve
elde edilen sonuçlar daha önce yayınlanmıştır.8,9
Veri Yönetimi ve Analiz
Alanda formun doldurulmasını izleyen 48 saat içinde,
çift veri girişi ve doğrulama işlemi tamamlanmıştır. Çocuğun
The Journal of Pediatrics Türkçe Baskı • Cilt 1 Sayı 2
 Şekil. Ishal ve pnömoniye ilişkin sonuçları olan ana çalışmanın ve gelişim değerlendirmelerine ilişkin alt çalışmanın profilleri.

zihinsel ve psikomotor ölçekte aldığı ham puanlar, çocuğun
her bir ölçekte puan kazandığı maddelerin toplanmasıyla
hesaplanmıştır. Zihinsel ve psikomotor ham puanlar, ABD
ortalamaları ile, yaşa göre düzeltilmiş endeks puanlarına dö-
nüştürülmüştür.14 Gruplar arasındaki ortalama zihinsel ve
psikomotor gelişim puanları, Student t testi ile karşılaştırılmış-
tır.
Çinkonun, zihinsel ve psikomotor puanlar üzerindeki et-
kisini, seçilmiş başlangıç özelliklerine göre düzeltmek için,
regresyon analizi yapılmıştır. Bunun için, başlangıca ilişkin
her bir etkenin, çalışma sonundaki zihinsel ve psikomotor
puanlarındaki çinko/plasebo tedavisi regresyon katsayıları
üzerindeki etkisi, 2 bağımsız değişkenin (tedavi grubu ve
özelliği) kullanıldığı çoklu regresyon modelinde belirlenmiş-
tir. Etki karışımı yaratan olası etkenlere göre düzeltilmiş çinko
tedavisi kestirimleri yapabilmek için, kaba katsayıyı ≥%10
değiştiren etkenler son modele dahil edilmiş ve hem düzel-
tilmiş hem de düzeltilmemiş bulgular sunulmuştur. Zihinsel
gelişim puanları için, modeldeki başlangıç özellikleri, baş-
langıçtaki zihinsel endeks puanını, hematokrit değerini, ay
cinsinden yaşı, babanın alkol tüketimini ve ebeveynlerin
okula devam ettikleri yıl sayısını kapsamaktadır. Psikomotor
gelişim puanları içinse, modeldeki açıklayıcı değişkenler,
başlangıçtaki psikomotor endeks puanı, yaşa göre boy,
hematokrit değeri ve ebeveynlerin okula devam ettikleri
yıların sayısıdır.

Çinko Desteğinin 12-18 Aylık Çocuklarda Zihinsel ve Psikomotor Puanlar Üzerindeki Etkisi: 113
Randomize, Çift Kör Bir Çalışma
 Ek olarak, başlangıçtaki zihinsel ve psikomotor puanlarla
ilişkili değişkenleri tanımlamak için, çoklu regresyonla ikinci Tablo I. Bayley Bebek Gelişimi Ölçekleri ile başlangıç-
bir analiz yürütülmüştür. Açıklayıcı değişken olarak yaşın taki ve çalışma sonundaki zihinsel ve psikomotor
yanı sıra, tek değişkenli analizdeki sonuçla anlamlı (P< .05) gelişimleri değerlendirilen 12-18 aylık çocukların
ilişkisi bulunan tüm etkenler modele dahil edilmiştir. Analiz- başlangıçtaki özellikleri
ler, Stata yazılım sürüm 6 (Stata Corp, Union Station, Tex) ile
yürütülmüştür. Çinko Plasebo
Özellik s = 283 s = 288
Çalışmaya alınma sırasında yaş 14.8 ± 1.8 15.0 ± 2.0
BULGULAR (ay)
Kapıdan-kapıya yapılan araştırmada 6-30 aylık toplam Erkekler, s (%) 155 (54.8) 152 (52.8)
3802 çocuk saptanmıştır. Bunlardan 2482 si randomize edil- Anne sütü ile beslenen, s (%) 205 (72.8) 216 (75.0)
Aile bireylerinin sayısı 5.9 ± 2.5 5.9 ± 2.3
miştir (Şekil). Çalışmaya alınma sırasında 12-18 aylık olan
Çalışan anneler, s (%) 29 (10.3) 17 (5.9)
çocuklar, başlangıçta ve çalışmanın sonunda zihinsel ve Annenin okula devam ettiği yıl 6.2 ± 4.6 5.2 ± 4.4
psikomotor değerlendirme için seçilmiştir; çinko grubundan sayısı
327 ve plasebo grubundan 323 çocuk bu seçime dahil edilmiş- Babanın okula devam ettiği yıl 9.0 ± 4.0 8.2 ± 4.0
tir. Bunlardan, çinko grubundaki 283 (%86.5) ve plasebo sayısı
grubundaki 288 (%89.2) çocuğa, çalışma sonu değerlendirme- Hint rupesi cinsinden ailenin 36000 36000
si yapılabilmiştir (Şekil). yıllık geliri
(alt ± üst sınır) (24000– (24000–
60000) 60000)
Başlangıç Özellikleri
Ağırlık (kg) 8.3 ± 1.0 8.2 ± 1.1
Đki gruptaki çocuklar, değişkenlerin çoğu açısından ben- Boy (cm) 73.6 ± 3.4 73.5 ± 3.7
zer özelliklere sahipken, çinko grubundaki çocukların anne Oran:
(P=.07) ve babalarının (P=.004) anlamlı düzeyde daha eğitimli Yaşa göre boy z skoru <-2 98 (34.6) 112 (38.9)
Boya göre vücut ağırlığı 51 (18.0) 60 (20.8)
oldukları dikkati çekmiştir (Tablo I). Başlangıçta, çinko ve
z skoru <-2
plasebo gruplarının zihinsel endeks puanları anlamlı düzeyde
Yaşa göre vücut ağırlığı 151 (53.3) 172 (59.7)
(P=.0009) farklı bulunurken, psikomotor puanlarının benzer z skoru <-2
olduğu (P=.12) saptanmıştır. olan çocuk sayısı
Daha önce bildirildiği gibi, olguların %45'inde, çalışma- Hematokrit değeri (%) 32.8 ± 3.1 32.2 ± 3.4
Doğum ağırlığı 2.7 ± 0.6 2.6 ± 0.7
ya alınma aşamasında çinko düzeyleri düşük bulunmuştur ve
Zihinsel endeks puanı 101.2 ± 11.4 98.2 ± 11.0
çalışma sonundaki serum çinko düzeyinin, çinko grubunda, Psikomotor endeks puanı 99.8 ± 14.3 98.0 ± 14.4
plasebo grubuna göre anlamlı ölçüde daha yüksek olduğu Evinde televizyon bulunan, s 251 (88.7) 265 (92.0)
saptanmıştır.8,9 (%)
Anganwadi merkezine devam 9 (3.2) 11 (3.8)
puanı ile doğrudan ilişkili bulunmuştur. Psikomotor gelişim
Çalışma Sonu Zihinsel ve Psikomotor Gelişme
endeksi puanları ise, anne sütü ile beslenme, boya göre vücut
Endeksi Puanları
ağırlığı, yaşa göre boy ve hematokrit değeri ile doğrudan,
Dört aylık çinko desteğinden sonra, ortalama zihinsel ge- çocuğun yaşı ile de ters ilişkili bulunmuştur. Etki karışımı
lişim endeksi, girişim ve plasebo gruplarında benzer bulun- yapabilecek bazı etkenlere göre düzeltme yapıldıktan sonra,
muştur (P=.09; Tablo II). Benzer şekilde, ortalama psikomotor çinkonun, zihinsel (P=.35) ve psikomotor gelişim endeksi
gelişim endeksinin de iki çalışma grubunda benzer olduğu (P puanları (P=.28) üzerinde anlamlı bir etki göstermediği sap-
= .12) görülmüştür (Tablo II). Başlangıçtaki çinko durumu ile tanmıştır (Tablo III).
çinko desteğinin çalışma sonu zihinsel gelişim endeksi veya
psikomotor gelişim endeksi16 üzerindeki etkisi arasında her-
hangi bir etkileşim saptanmamıştır (Psikomotor endeks puanı TARTIŞMA
için P= .5 ve zihinsel endeks puanı için P <.5>.2). Bu nedenle
Bu çalışmada, çinko alımının istenen düzeye çıkarılması,
çinko desteği, başlangıçta çinko eksikliği bulunan olgular
zihinsel veya motor gelişim puanlarında iyileşmeye yol aç-
arasında farklı bir etki göstermemiştir.
mamıştır. Çalışmayı sınırlayan bazı unsurlar dikkate alınmalı-
Başlangıçtaki Zihinsel ve Psikomotor dır. Değerlendirmeler, yalnız 12-18 aylık alt grupta yapılmış-
tır. Bu yaklaşım, girişim ve kontrol grupları arasında, başlan-
Endeks Puanları ile Đlişkili Etkenler
gıç özellilerine ilişkin farklılıklara yol açmış olabilir. Ayrıca,
Çocuğun yaşı, zihinsel gelişim puanı ile ters ilişkili, an- her ne kadar girişimin etkileri, etki karışımına yol açabilecek
nenin okula devam ettiği yıllar, yaşa göre boy, hematokrit etkenlere göre düzeltilmişse de, ölçülmemiş başka etkenler de
değeri, hastanede doğmuş olma ve kasabada Anganwadi'ye söz konusu olabilir. Bayley Ölçekleri II, ABD toplumunu
(<6 yaş çocuklar için gündüz bakımevi; burada da günlük temsil eden bir örnekleme dayanılarak geliştirilmiş ve standar-
çinko desteği yapılmaktadır) devam etme, zihinsel gelişim dize edilmiş olsa da, çinko ve plasebonun biliş üzerindeki

114 Taneja ve ark. The Journal of Pediatrics Türkçe Baskı • Cilt 1 Sayı 2
Tablo II. 12-18 aylık çocukların düzeltilmiş ve düzeltilmemiş çalışma sonu zihinsel ve psikomotor puanları

Çinko Plasebo Ortalamalardaki fark veya

Özellikler s=283 s=288 oranlardaki fark (%95 GA)* P değeri
Zihinsel Gelişim
Ortalama (SS) endeks puanı 92.8 (10.9) 91.3 (10.8) 1.5 (-0.3 to 3.3) .358
-0.7 (-2.1 to 0.8)†
Psikomotor Gelişim
Ortalama (SS) endeks puanı 93.9 (11.8) 92.2 (11.4) 1.6 (-0.4 to 3.6) .284
0.8 (-0.7 to 2.3)‡

* † ve ‡ simgeleri ile işaretli olan, etki karışımı yapan olası etkenlere göre düzeltilmiş değerlerin dışındaki tüm kestirimler düzeltilmemiş
değerlerdir.
† Çoklu lineer regresyon modellerindeki düzeltilmiş etkiler; başlangıçtaki zihinsel endeks puanına, hematokrit değerine, ay cinsinden
yaşa, babanın alkol tüketimine ve ebeveynlerin okula devam ettikleri yıl sayısına göre düzeltilmiştir. Model R kare = %40.
‡ Çoklu lineer regresyon modelindeki düzeltilmiş etkiler; başlangıçtaki psikomotor endeks puanına, ay cinsinden yaşa, hematokrit değe-
rine ve ebeveynlerin
etkilerinin okula devam
karşılaştırılması ettikleri
için bu aracınyılgeçerli
sayısınaolduğu
göre düzeltilmiştir.
söy- Model R kare = %39.
lenebilir. Tablo III. Çoklu regresyon modellerinde başlangıçtaki
Zihinsel ve Psikomotor Gelişim Endeksi Puanları ile
Zihinsel gelişime ilişkin bulgular, erken bebeklikte çinko
ilişkili etkenler
desteğine ilişkin geçmişteki randomize çalışmaların bulgula-
rıyla uyumludur.17,18 Zamanında doğmuş bebeklere 5 ay bo-
Öngörü değişkeni Katsayı %95 GA P değeri
yunca çinko desteğinin etkilerini araştıran bir başka çalışmada,
zihinsel gelişim puanının, çinko grubunda, plasebo grubuna Zihinsel Gelişim Endeks Puanı*
göre daha düşük olduğu saptanmışsa da, bu etkinin küçük Yaş (ay) -2.21 -2.6–-1.80 0
Annenin okula devam ettiği yıllar 0.48 0.29–0.67 0
çapta olduğu belirtilmiştir.19 Düşük doğum ağırlığı olan be- Yaşa göre boy Z Puanı 1.82 1.01–2.63 0
beklerde çinko desteğine ilişkin 2 çalışmadan birinde, Başlangıçtaki hematokrit değeri 0.38 0.13–0.63 .003
Griffiths ölçeği ile motor gelişmede anlamlı düzelme gözlen- (%)
mişse de, diğer çalışmada böyle bir etki saptanmamıştır.17,18 Hastanede doğmuş çocuklar 2.21 0.50–3.92 .011
Anganwadi'ye devam eden ço- 4.51 0.09–8.94 .046
Hindistan ve Guatemala'da yapılan iki çalışmada, çinko deste-
cuklar
ği yapılan 6-9 aylık bebeklerde, fiziksel aktivitede anlamlı
Psikomotor Gelişim Endeks Puanı†
düzelme olduğu görülmüştür. Bu çalışmalarda aktivite, zaman Ay cinsinden yaş -0.94 -1.51–- .001
örnekleme gözlem yöntemiyle değerlendirilmiştir.20,21 Hindis- 0.37
tan'da düşük doğum ağırlıklı bebeklerde yürütülen yakın Anne sütüyle beslenen çocuklar 3.43 0.87–5.98 .009
zamanlı bir çalışmada, çinko desteğinin, bebeğin gelişimi veya Boya göre vücut ağırlığı Z puanı 1.55 0.15–2.94 .030
Yaşa göre boy Z puanı 4.09 3.02–5.14 .000
davranışı üzerinde doğrudan bir etkisinin bulunmadığı belir- Başlangıçtaki hematokrit değeri 0.57 0.23–0.92 .001
lenmiştir.22 (%)
Bu çalışmalardan elde edilen sonuç, gelişmekte olan ül- lerin yetersizliğiyle ilişkili olabilir; bu etkenler, bu dönemde
kelerde, bebek ve küçük çocuklarda çinko desteğinin, zihinsel annelerin çoğunun emzirmeye son vermesi ve çocuğun, bu
gelişim üzerinde iyileştirici etkisinin bulunmadığıdır. Birkaç yaşta sosyal etkileşime ilişkin isteklerinin artmasıyla daha da
çalışmada, fiziksel aktivite üzerinde etkili olduğu saptanmış kötüleşebilir. Annenin eğitim düzeyinin, çocuğun boyunun ve
olsa da,20,21 elde edilen bu yararın kullanım değeri belirgin hematokrit değerinin psikomotor gelişim puanları ile doğrudan
değildir. ilişkili bulunmuş olması da, bakım hizmetlerinin önemini
yansıtmaktadır. Boya göre vücut ağırlığı, psikomotor puanlar-
Elde ettiğimiz bulgular, daha önce yapılmış çalışmalarda la doğrudan ilişkili bulunurken, zihinsel gelişim puanlarıyla
varılan, annenin eğitim düzeyinin düşük olmasının, gelişme ilişkili bulunmamıştır. Yetersiz beslenen çocuklar, özellikle de
geriliğinin ve demir eksikliği anemisinin, zihinsel ve ağır malnütrisyonu olanlar, sıklıkla letarjik olarak tanımlan-
psikomotor endeks puanlarının düşük olmasına yol açtığı maktadır. Bunun olası nedeni, bu çocukların, enerjilerini boşa
çıkarımını doğrulamaktadır. Hastanede doğmuş çocukların harcamamak için, aktivitelerini kısıtlamaları olabilir.
daha iyi puanlara sahip olması, olasılıkla sosyoekonomik
durumun dolaylı bir göstergesidir. Çocuğun gündüz bakımevi- Çinkonun, zihinsel ve psikomotor endeks puanları üze-
ne devam etmesi de gelişimsel endeks puanlarında yükselme rinde yararlı bir etkisinin bulunmamasının, birkaç olası açık-
ile ilişkili bulunmuştur. Bu durum, bakıcıların veya akranların laması olabilir. Bunlardan biri, çinko eksikliğinin gerçekten de
sağladığı uyarım ile ilişkili olabileceği gibi, bakımevinde biliş üzerinde hiçbir etkisinin bulunmamasıdır. Bir diğer olası-
çocuklara verilen çinko desteğinin de bir sonucu olabilir. lık, 4 aylık sürenin, tedavinin etkilerinin ortaya çıkması için
Zihinsel gelişim endeks puanlarının bebeğin yaşının ilerleme- yeterli olmamasıdır. Çinko yetmezliğinin, Bayley Ölçekleri II
siyle düşmesi, mevcut bakım hizmetlerinin ve çevresel etken- ile saptanamayan başka davranışları veya süreçleri etkilemesi

Çinko Desteğinin 12-18 Aylık Çocuklarda Zihinsel ve Psikomotor Puanlar Üzerindeki Etkisi: 115
Randomize, Çift Kör Bir Çalışma
olasılığı da dikkate alınmalıdır.23 Çinkonun, zihinsel ve
psikomotor gelişme üzerindeki etkisi, demir, bakır, folat ve
olası başka eser elementlerle etkileşimi sonucunda kısıtlanmış
da olabilir.24 Çinko eksikliği, genel beslenme bozukluğunun
bir parçası olarak ve diğer mikro-besin yetmezlikleriyle birlik-
te ortaya çıkmaktadır. Çinko desteğinin etkisinin ortaya çıka-
bilmesi için, çinkonun, diğer mikro-besinlerle birlikte verilme-
si gerekli olabilir. Ancak, Hindistan gibi gelişmekte olan
ülkelerde çinko alımının artırılması, çinkonun ishal ve solu-
num yolu enfeksiyonlarını önlemedeki olumlu etkileri nede-
niyle öncelikli bir uygulamadır.
KAYNAKLAR
1. Black RE. Therapeutic and preventive effects of zinc on serious child-
hood infectious diseases in developing countries. Am J Clin Nutr
1998;68:S176-9.
2. Zinc Investigators’ Collaborative Group. Prevention of diarrhea and
pneumonia by supplementation in children in developing countries: pooled
analysis of randomized controlled trials. J Pediatr 1999;135:689-97.
3. Sazawal S, Black RE, Bhan MK, Jalla S, Bhandari N, Sinha A. Zinc
supplementation reduces the incidence of persistent diarrhea and dysentery
among low socioeconomic children in India. J Nutr 1996;126:443-50.
4. Brown KH, Peerson JM, Allen LH. Effect of zinc supplementation on
children’s growth—a meta analysis of intervention trials. Bibl Nutr Dieta
1998;54:76-83.
5. Halas ES, Reynolds GN, Sandstead HH. Intrauterine nutrition and its
effects on aggression. Physiol Behav 1977;19:653-61.
6. Halas ES, Heinrich MD, Sandstead HH. Long-term memory deficits in
adult rats due to postnatal malnutrition. Physiol Behav 1979;22:991-7.
7. Ben-Agri Y, Cherubini E. Zinc and GABA in development of brain.
Nature 1991;353:226.
8. Bhandari N, Bahl R, Taneja S, Strand T, Molbak K, Ulvik RJ, et al.
Effect of routine zinc supplementation on pneumonia in children aged 6
months to 3 years: randomized controlled trial in an urban slum. Br Med J
2002;324:1358-62.
9. Bhandari N, Bahl R, Taneja S, Strand T, Molbak K, Ulvik RJ, et al.
Substantial reduction in severe diarrheal morbidity by daily zinc supple-
mentation in young north Indian children. Pediatrics 2002;109:86-92.
10. Bhandari N, Bahl R, Hambidge KM, Bhan MK. Increased diarrheal
andrespiratory morbidity in association with zinc deficiency—a prelimi-
nary report. Acta Paediatr 1996;85:148-50.
116 Taneja ve ark.
11. Sazawal S, Black RE, Jalla S, Sinha A, Bhandari N. Efficacy of zinc
supplementation in reducing the incidence and prevalence of acute diar-
rhea—a community-based, double blind, controlled trial. Am J Clin Nutr
1997;66:413-8.
12. Sazawal S, Black RE, Jalla S, Mazumdar S, Sinha A, Bhan MK. Zinc
supplementation reduces the incidence of acute lower respiratory infections
in infants and preschool children: a double blind, controlled trial. Pediatrics
1998;102:1-5.
13. World Health Organization. Division of Child Health and Development
Integrated management of childhood illness. WHO/CHD/97.3E. Geneva:
World Health Organization; 1997.
14. Bayley N. Bayley Scales of Infant Development. New York: The
Psychological Corporation, Harcourt Brace & Co; 1993.
15. Cohen J. A coefficient of agreement for nominal scales. Educ Psych
Meas 1960;20:37-46.
16. Pocock SJ. Clinical trials: a practical approach. New York: John Wiley
& Sons; 1983.
17. Friel JK, Andrews WL, Mathew DJ, Long DR, Cornel AM, McKim
MCD, et al. Zinc supplementation in very low birth weight infants. J
Pediatr Gastroenterol Nutr 1993;1:97-104.
18. Ashworth A, Morris SS, Lira PI, Grantham-McGregor SM. Zinc
supplementation’s mental development and behavior in low birth weight
term infants in northeast Brazil. Eur J Clin Nutr 1998;52:223-7.
19. Hamadani JD, Fuchs GJ, Osendarp SJ, Khatun F, Hudas N, Grantham-
McGregor SM. Randomized controlled trial of the effect of zinc supple-
mentation on the mental development of Bangladeshi infants. Am J Clin
Nutr 2001;74:381-6.
20. Sazawal S, Bentley M, Black RE, Dhingra P, George S, Bhan MK.
Effect of zinc supplementation on observed activity in preschool children
in an urban slum population. Pediatrics 1996;98:1132-7.
21. Bentley ME, Caulfield LE, Ram M, Santizo MC, Hurtado E, Rivera
JA, et al. Zinc supplementation affects the activity patterns of rural Guate-
malan infants. J Nutr 1997;127:1333-8.
22. Black MM, Sazawal S, Black RE, Khosla S, Kumar J, Menon V.
Cognitive and motor development among small for gestational age infants:
impact of zinc supplementation, birth weight and caregiving practices.
Pediatrics 2004;113:1297-305.
23. Pollitt E, Triana N. Stability, predictive validity and sensitivity of
mental and motor development scales and preschool cognitive tests among
low income children in developing countries. Food Nutr Bull 1999;20:45-
52.
24. Whittaker P. Iron and zinc interactions in humans. Am J Clin Nutr
1998;68:442-6S.
The Journal of Pediatrics Türkçe Baskı • Cilt 1 Sayı 2