ΕΝΟΤΗΤΑ IV

ΕΝΑΛΛΑΣΣΟΜΕΝΟ
ΡΕΥΜΑ

26
Στρεφόµενα διανύσµατα

Σε κυκλώµατα όπου η διέγερση είναι περιοδική και ηµιτονοειδής

οι τάσεις και τα ρεύµατα αναπαρίστανται µε µιγαδικούς αριθµούς, ή
όπως συνήθως λέµε µε στρεφόµενα διανύσµατα. Στο σχήµα φαίνεται η
εναλλασσόµενη τάση της µορφής V(t) = Vmcosωt. Η τάση είναι
περιοδική συνάρτηση του χρόνου, δηλαδή οι τιµές της
επαναλαµβάνονται ανά 2π µονάδες χρόνου. Για τη µισή περίοδο οι τιµές
είναι θετικές, ενώ για την υπόλοιπη µισή οι τιµές είναι αρνητικές. Η
µέγιστη τιµή της τάσης είναι ίση µε Vm, ονοµάζεται πλάτος και
εµφανίζεται τις χρονικές στιγµές t = 0, π, 2π, … Το µέγεθος ω
ονοµάζεται κυκλική συχνότητα και συνδέεται µε τα γνωστά µεγέθη της
φάσης φ, συχνότητας f και περιόδου Τ µε τις σχέσεις

dφ 2π
ω= = 2πf = .
dt T

Vm

V(t)
0

-Vm

0 π
t (s)
Το µιγαδικό εκθετικό σήµα A(t) (τάση ή ρεύµα) ορίζεται ως

A(t ) = Am e jωt = Am cosωt + jAm sin ωt

όπου j είναι η φανταστική µονάδα, δηλαδή ισχύει j2 = -1. Τα

ηµιτονοειδή σήµατα προκύπτουν ως το πραγµατικό (Re) ή το
φανταστικό (Im) µέρος του µιγαδικού σήµατος.

27
 {
Am cosωt = Re Am e jωt }
Am sin ωt = Im{Am e jωt }

Εναλλακτικά µπορούµε να θεωρήσουµε ότι το διάνυσµα Α =

jωt
Αme περιστρέφεται µε γωνιακή ταχύτητα ω και τα ηµιτονοειδή σήµατα
είναι η προβολή του στον πραγµατικό και φανταστικό άξονα.

Im

jAmsinωt

Re
Amcosωt

Τη χρονική στιγµή t = 0, το διάνυσµα Α είναι παράλληλο µε τον

οριζόντιο άξονα, δηλαδή έχει µόνο πραγµατικό µέρος. Στη γενική
περίπτωση µπορούµε να θεωρήσουµε το διάνυσµα

B = Bm e ( jωt +φ )

που προηγείται από το διάνυσµα Α κατά γωνία φ. Όπως φαίνεται στο

σχήµα τα διανύσµατα Α και Β έχουν µεταξύ τους διαφορά φάσης φ.

Ιm

Α
φ

Re

Τα διανύσµατα περιστρέφονται µε την ίδια κυκλική συχνότητα ω

rad/s, πράγµα που σηµαίνει ότι αντιστοιχίζονται σε ηµιτονοειδή διέγερση

28
της ίδιας συχνότητας. Επειδή η κυκλική συχνότητα ω είναι δεδοµένη,
µπορεί να παραληφθεί και για τα διανύσµατα Α και Β να γράψουµε

Α = Αm B = Bmejφ

Ο µετασχηµατισµός αυτός όπου η παράµετρος του χρόνου

παραλείπεται ονοµάζεται µετασχηµατισµός από το πεδίο του χρόνου στο
πεδίο της συχνότητας. Η ηµιτονοειδής τάση v(t) που έχει παράσταση
στο πεδίο του χρόνου

v(t) = Vmcos(ωt + φ)

µετασχηµατίζεται στο πεδίο της συχνότητας στο διάνυσµα

V = Vmejφ.

Ο αντίστροφος µετασχηµατισµός του V από το πεδίο της

συχνότητας στο πεδίο του χρόνου συντελείται ως εξής.
Πολλαπλασιάζουµε µε την παράσταση ejωt και λαµβάνουµε το
πραγµατικό µέρος.

{ } { }
v(t ) = Re Vm e jφ e jωt = Re Vm e j (ωt +φ ) = Vm cos(ωt + φ ).

Πράξεις µε στρεφόµενα διανύσµατα

Το στρεφόµενο διάνυσµα µε εκθετική µορφή Α = Αmejφ έχει την

ορθογώνια µορφή

Α = Αmcosφ + jΑmsinφ = AR + jAI.

Ιδιαίτερα χρήσιµη είναι και η πολική µορφή

Α = Αm < φ.

Η σχέση πλάτους Αm και φάσης φ µε το πραγµατικό και φανταστικό

µέρος είναι

 AI 
Am = AR2 + AI2 φ = tan −1  .

A
 R

Αντίστροφα αν µας δοθεί η πολική µορφή µπορούµε να συνάγουµε την

ορθογώνια µορφή βάσει των σχέσεων

29
 AR = Amcosφ ΑI = Αmsinφ.

Για την πρόσθεση και αφαίρεση διανυσµάτων προσφέρεται η

ορθογώνια έκφραση. Αν Α = ΑR + jΑI και Β = ΒR + jΒI, τότε η πρόσθεση
(αφαίρεση) γίνεται αθροίζοντας (αφαιρώντας) πραγµατικά και
φανταστικά µέρη.

A ± B = (AR ± BR) + j(AI ± BI).

Στον πολλαπλασιασµό και στη διαίρεση εξυπηρετεί καλύτερα η

πολική µορφή. Στην πρώτη περίπτωση, πολλαπλασιάζουµε τα µέτρα και
αθροίζουµε τις φάσεις (ορίσµατα). Στη διαίρεση, διαιρούµε τα µέτρα και
αφαιρούµε τα ορίσµατα.

A ⋅ B = Am Bm < φ1 + φ 2
A Am
= < φ1 − φ 2
B Bm

Τέλος θα εξετάσουµε την παραγώγιση και ολοκλήρωση

στρεφόµενων διανυσµάτων. Η χρονική παράγωγος ενός στρεφόµενου
διανύσµατος Α = Amej(ωt + φ) είναι

= Am e j (ωt +φ ) = jωAm e j (ωt +φ ) = jωA.

dA d
dt dt

Εποµένως ο µετασχηµατισµός της παραγώγου του Α στο πεδίο της

συχνότητας είναι jωΑ.

Το ολοκλήρωµα του στρεφόµενου διανύσµατος Α = Amej(ωt + φ)

είναι

j (ωt +φ )
Am e j (ωt +φ ) =
1 1
∫ Adt = Am ∫ e dt =
jω jω
A.

Ο µετασχηµατισµός του ολοκληρώµατος του Α στο πεδίο της

συχνότητας είναι προφανώς Α/jω.

Η σηµασία των παραπάνω αποτελεσµάτων είναι ότι οι

ολοκληροδιαφορικές εξισώσεις που διέπουν τη λειτουργία ενός
κυκλώµατος στο πεδίο του χρόνου, µετασχηµατίζονται στο πεδίο της
συχνότητας σε απλούστερες αλγεβρικές εξισώσεις. Αυτός είναι ο λόγος

30
που τα ηλεκτρικά κυκλώµατα µε εναλλασσόµενο ρεύµα επιλύονται
συνήθως στο πεδίο της συχνότητας και έπειτα η λύση στο πεδίο του
χρόνου προκύπτει µε πολλαπλασιασµό επί ejωt και εξαγωγή του
πραγµατικού µέρους.

Σχέση τάσης – ρεύµατος στοιχείων δύο ακροδεκτών

Θα εξετάσουµε στη συνέχεια το µετασχηµατισµό των στοιχείων

αντίσταση, πηνίο, πυκνωτής στο πεδίο της συχνότητας.

Αντίσταση

Η σχέση τάσης ρεύµατος µιας αντίσταση διέπεται από το νόµο του

Ohm.

v(t) = i(t)R

Στο πεδίο της συχνότητας ισχύει

V = IR

όπου V και I είναι τα αντίστοιχα στρεφόµενα διανύσµατα και R η τιµή

της αντίστασης.

Πηνίο

Για ένα πηνίο αυτεπαγωγής L η τάση είναι ανάλογη της χρονικής

µεταβολής του ρεύµατος.

di(t )
v(t ) = L
dt

Στο πεδίο της συχνότητας η αντίστοιχη σχέση θα είναι

V = jωLI = jX L I

όπου η παράγωγος αντικαταστάθηκε µε την παράσταση jω. Το µέγεθος

jωL έχει µονάδες αντίστασης και ονοµάζεται επαγωγική αντίδραση.
Είναι φανερό ότι η αντίσταση ενός πηνίου αυξάνει µε τη συχνότητα. Στο
συνεχές ρεύµα (ω = 0) το πηνίο ισοδυναµεί µε βραχυκύκλωµα.

31
Πυκνωτής

Σε έναν πυκνωτή η σχέση τάσης ρεύµατος είναι

1
v(t ) = i(t )dt
C∫

Στο πεδίο της συχνότητας η παραπάνω σχέση γράφεται

1
V= I
j ωC

Το µέγεθος 1/jωC έχει µονάδες αντίστασης και ονοµάζεται

χωρητική αντίδραση. Η αντίσταση ενός πυκνωτή ελαττώνεται µε την
αύξηση της συχνότητας. Στο συνεχές ρεύµα (ω = 0) ο πυκνωτής
ισοδυναµεί µε ανοιχτό κύκλωµα.

Παράδειγµα

Στο κύκλωµα του σχήµατος είναι R = 5Ω, L = 10mH και C = 100µF. Η

πηγή ρεύµατος είναι ηµιτονοειδής µε αναλυτική έκφραση

is(t) = 10√2cos(314t + 300).

is(t)
C

Η κυκλική συχνότητα είναι ω = 314 rad/s (f = 50Hz). Ο

µετασχηµατισµός της πηγής στο πεδίο της συχνότητας είναι

Is = 10 < 300.

32
 Ο µετασχηµατισµός των άλλων στοιχείων είναι R, jωL και 1/jωC.
Εφόσον τα στοιχεία είναι συνδεδεµένα σε σειρά, η συνολική αντίδραση
του κυκλώµατος θα είναι ίση µε

1  1 
Z = R + j ωL + = R + j  ωL −  = 5 − j 28,7Ω.
j ωC  ωC 

Η αντίδραση είναι µιγαδικός αριθµός µε µέτρο

Z = (5)2 + (28,7 )2 = 29,13Ω

και φάση

− 28,7 
φ = tan −1   = −80,12 0.
 5 

Η πολική µορφή της αντίδρασης Ζ είναι

Ζ = 29,13 < -80,120.

Η τάση στα άκρα της πηγής µπορεί να προκύψει από το νόµο του Ohm.

V = Z⋅Is = (29,13 < -80,120)⋅(10 < 300) = 291,3 < -50,120V.

Η τάση ακροδεκτών στο πεδίο του χρόνου θα είναι

v(t) = 291,3√2cos(314t – 50,120).

33