Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 1

του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010

Ειρήνη Σωτηροπούλου

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ για το βιβλίο του Braudel Fernand (1972, 1973): The

Mediterranean and the Mediterranean World in the age of Philip II, vols I & II,
trans. from French by Sian Reynolds, edition Collins, St James’s Place, London.

Ειρήνη Σωτηροπούλου

Οι σηµειώσεις αυτές υποβλήθηκαν τον Σεπτέµβριο 2010 στο Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών του
Πανεπιστηµίου Κρήτης, στα πλαίσια του Σεµιναρίου Πολιτικής Οικονοµίας που διεξήχθη στο
Ρέθυµνο το Μάρτιο – Οκτώβριο 2010.

Αυτή τη φορά, έτυχε τις προάλλες (17/9) να συναντήσω έναν οικονοµολόγο, Μαρξιστή και
Ισπανό, µε τον οποίο µεταξύ άλλων συζήτησα και τα του Μπρωντέλ και του Φιλίππου Β΄ της
Ισπανίας, οπότε εκτός από τα δικά µου, σας στέλνω και τα σχόλια τα δικά του, όπως προέκυψαν
από τη συζήτηση:
Μου έλεγε λοιπόν ο οικονοµολόγος, Μαρξιστής και Ισπανός, ότι όχι µόνο στην εποχή του
Φιλίππου Β΄ δεν υπήρχε η έννοια του έθνους όπως την αντιλαµβανόµαστε σήµερα, αλλά και ότι ο
Φίλιππος, λόγω του µεγάλου ταξειδιού του σε όλη την τότε αυτοκρατορία µε προορισµό τις Κάτω
Χώρες, ώστε να ανακηρυχθεί και επισήµως αυτοκράτορας από το κολλέγιο (σύνοδο) των
Αψβούργων [έτσι είναι οι βασιλο-κάτι, µεταξύ τους είναι ίσοι, αλοίµονο στους υπόλοιπους],
διαµόρφωσε µια µάλλον γενικότερη αντίληψη του κόσµου στον οποίο επρόκειτο να βασιλεύσει,
και ιδίως της Μεσογείου, στην οποία αντίληψη δεν χωρούσε η ιδέα του «είµαι Ισπανός, είµαι
Γερµανός, είµαι Πορτογάλος». .
Επίσης, σύµφωνα µε µια θεωρία ενός ιστορικού (την αναφορά για τον οποίο περιµένω να
λάβω µε µήνυµα), η Μεσόγειος είναι κεντρικής σηµασίας για τις ευρωπαϊκές χώρες, ακριβώς γιατί
ο έλεγχός της δηµιουργεί και διαλύει αυτοκρατορίες. Μου είπε δηλαδή, ότι π.χ. η Ρωµαϊκή
Αυτοκρατορία, σύµφωνα µε αυτή τη θεωρία, διαλύθηκε όταν έχασε τον έλεγχο του Mare Nostrum,
και ότι η Ευρώπη συνήλθε όταν µετά τη ναυµαχία της Ναυπάκτου (δηλ. τη ναυτική νίκη του
Φιλίππου Β΄ κατά των Οθωµανών) φάνηκε ότι πλέον η Μεσόγειος ήταν υπό την κυριαρχία των
∆υτικών. ∆ηλαδή, στα χρόνια του Φιλίππου Β΄ διεξήχθη ένας ανταγωνισµός και τελικά κανονικός
πόλεµος για τη Μεσόγειο µεταξύ Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και Ισπανο-
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 2
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

Γερµανικής/Αψβουργικής Αυτοκρατορίας (δηλ. όλη η καρδιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, µε

εξαίρεση την Αγγλία, στην οποία ο Φίλιππος Β΄ βασίλευσε µόνο για 4 περίπου χρόνια ως σύζυγος
της Μαρίας Τυδώρ1 και µετά πήρε των οµµατιών του κι έφυγε).
[Στον ανταγωνισµό αυτό να προσθέσουµε και τους πειρατές, δηλαδή τους µη
αυτοκρατορικούς ληστές, οι οποίοι µαζί µε τις αυτοκρατορίες λυµαίνονταν εκείνη την εποχή τη
Μεσόγειο].
Προφανώς και οι ερωτήσεις µου προς τον οικονοµολόγο, Μαρξιστή και Ισπανό, ήταν κατά
βάση δύο: Γιατί έχει σηµασία η εποχή του Φιλίππου Β΄ και γιατί η Μεσόγειος και όχι κάποια
άλλη περιοχή;
Μεταξύ µας, λοιπόν, δεν πολυπιστεύω στην ιδιοφυΐα του Φιλίππου Β΄, ο οποίος
αποδεδειγµένα δεν είχε ούτε την εξυπνάδα ούτε τη µόρφωση, ούτε καν τους συµβούλους του
Σουλεϊµάν Α΄, ο οποίος διαφέντευε τότε την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Προσωπικά, δεν πιστεύω
ότι η ιδιοφυΐα οποιουδήποτε ηγεµόνα ή ενός µόνο ανθρώπου γενικότερα, µπορεί να χαρακτηρίσει
µια εποχή. Προφανώς, ο Μπρωντέλ δεν χαρακτηρίζει την εποχή από τον Σουλεϊµάν Α΄, ή από
κάποιο άλλο γεγονός γιατί έχει τους λόγους του. Η απλή αρίθµηση των αιώνων (16ος) δεν αρκεί
στον Μπρωντέλ. Γιατί ένα δίτοµο ιστορικό έργο χαρακτηρίζεται από τον Ισπανο-Αψβούργο
ηγεµόνα και όχι από κάποιον άλλον ή κάτι άλλο;
Το άλλο ερώτηµα που αφορά στη Μεσόγειο είναι ακόµη πιο σηµαντικό. Γιατί παθιάστηκε ο
Μπρωντέλ µε τη Μεσόγειο, αφότου όµως πήγε στην Αλγερία2; Γιατί, ενώ ανακαλύπτει τη
Μεσόγειο στις ακτές της Αφρικής, επιµένει να την ιστορεί από την ενδοχώρα της Ισπανίας;
Και τέλος πάντων, γιατί επιλέγει τη Μεσόγειο ως γεωγραφικό χώρο ενδιαφέροντος, τη στιγµή που
όλη η αφήγηση έχει µια τόσο δυτικοκεντρική οπτική;

Φαινοµενικά, η γεωγραφικού αντικειµένου ερώτηση είναι η πιο εύκολη να απαντηθεί:

∆ιότι γύρω από τη Μεσόγειο αναπτύχθηκαν οι αρχαιότεροι πολιτισµοί (όχι ακριβώς: οι πολιτισµοί
που ξέρουµε και αποδεχόµαστε ως αρχαιότερους, γιατί έχουµε µια εµµονή µε τον γραπτό
πολιτισµό). ∆ιότι η Μεσόγειος ήταν και είναι οικονοµικό και πολιτισµικό σταυροδρόµι σε Ανατολή
και ∆ύση, Βορρά και Νότο (όχι ακριβώς: µόνο αν η Ανατολή και ∆ύση ορίζεται µε ευρωκεντρικά

1
Ήταν πολύ άτυχος ο Φίλιππος Β΄ µε τις αδελφές Τυδώρ: η γυναίκα που παντρεύτηκε, δηλ. η µεγαλύτερη από τις 2
αδελφές, εκτός του ότι δεν γέννησε διάδοχο (πολύ σηµαντικό στους κύκλους αυτούς εκείνη την εποχή), τα έκανε…
«µαντάρα», δηλ. αιµατοκύλισε την Αγγλία κυνηγώντας προτεστάντες, σε σηµείο που µισήθηκε η Ισπανική κορώνα όσο
δεν γίνεται. Η δε Ελισσάβετ απέρριψε αργότερα την πρόταση γάµου εκ µέρους του Φιλίππου, γιατί τον βαριόταν, ενώ
οι πληροφορίες ότι είχε λύσει το οικονοµικό της ζήτηµα, γιατί έτσι κι αλλιώς είχε κανονίσει µε τους πειρατές µε τους
οποίους έκανε παρέα, να της φέρνουν πεσκέσι το Ισπανικό χρυσάφι (και χωρίς τον Φίλιππο!) ελέγχονται ως ανακριβείς.
2
http://en.wikipedia.org/wiki/Fernand_Braudel
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 3
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

χαρακτηριστικά). ∆ιότι ως Γάλλος ο Μπρωντέλ, αντιλαµβανόταν ότι κατά ένα µέρος ήταν
ιδιαιτέρως σχετιζόµενος µε τη Μεσόγειο, όπως όλοι οι άνθρωποι που ζουν στις ακτές της εν λόγω
θάλασσας.
Η ερώτηση για την επιλογή της εποχής (ας αφήσουµε προς το παρόν το ερώτηµα γιατί η
εποχή χαρακτηρίζεται από τον Φίλιππο και όχι από τους πειρατές, ή από τους αναγεννησιακούς
καλλιτέχνες) µπορεί επίσης να απαντηθεί, όχι όµως τόσο εύκολα: Τυπικά ο 16ος αιώνας είναι η
πρώτη εικόνα του κόσµου όπως τον ξέρουµε σήµερα. Οι πολιτικές και οικονοµικές δοµές που
υπάρχουν σήµερα είναι κατά τον 16ο αιώνα στέρεες στις περισσότερες δυτικο-ευρωπαϊκές «χώρες»,
δεδοµένου ότι ο καπιταλισµός ως πολιτικό-οικονοµικό σύστηµα έχει συµπληρώσει περίπου 300
χρόνια ζωής1 και επέκτασης και σιγά σιγά οι παλαιές µοναρχίες αρχίσουν να µην ταιριάζουν µε τις
νέες ανάγκες. Είναι η ίδια εποχή που εφαρµόζονται χωρίς καµία πλέον αµφισβήτηση τα νέα
ιδιοκτησιακά καθεστώτα και οι φτωχοί συνωστίζονται στις πόλεις – η ίδια εποχή που οι
σταυροφορίες απέδειξαν ότι είναι πολύ ακριβές και µάλλον αναποτελεσµατικές, δεδοµένου ότι
είναι… πολύ κοντά στις ευρωπαϊκές χώρες, και τέλος πάντων είναι πιο εύκολο να
«εκχριστιανίσεις» τους «απίστους» σε µακρινές, εξίσου πλούσιες µε τις µεσανατολικές, περιοχές.
Είναι επίσης η ίδια εποχή που το ευρωπαϊκό κυνήγι µαγισσών και µάγων (δηλαδή εκατοντάδων
χιλιάδων λαϊκών χηµικών, βιολόγων, θεραπευτών και βοτανολόγων) οδηγεί στην πυρά τη γνώση
των φτωχών κοινοτήτων για να µπορέσουν να ανθίσουν τα πανεπιστηµιακά ιερατεία πωλώντας
απολύτως ελεγχόµενη γνώση. Είναι ακριβώς η ίδια εποχή που φθίνουν τα κινήµατα (όχι χωρίς
καταστολή φυσικά) στην ύπαιθρο της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας, και άλλων
περιοχών και αντίστοιχα βλέπουµε να αναπτύσσονται κινήµατα στις πόλεις, πλέον µε διαφορετικά
αιτήµατα και διαφορετικό περιεχόµενο, ενώ η ύπαιθρος γίνεται σταδιακά «αποικία» δίπλα στη
µητρόπολη.
Οι απαντήσεις όµως αυτές δεν αρκούν. Οπότε, τις αφήνω για λίγο, αφού νοµίζω ότι µας
ενδιαφέρουν και µερικά άλλα ζητήµατα.

Το άλλο ερώτηµα που έχουµε είναι εκτός του βιβλίου και αφορά σε µας: γιατί διαβάζουµε
Μπρωντέλ και µάλιστα το βιβλίο αυτό, για τη Μεσόγειο τον 16ο αιώνα;
Γιατί µας νοιάζει η Μεσόγειος, φαίνεται να µπορεί να απαντηθεί πιο εύκολα: και εµείς οι
συµµετέχοντες/-ουσες στο σεµινάριο προερχόµαστε από και είµαστε στη Μεσόγειο, εντελώς όµως,
και πιθανότατα η Κρήτη είναι πιο Μεσόγειος από ο,τιδήποτε άλλο (αυτό µάλλον το επιχείρηµα µας

1
Η µέτρηση ξεκινάει από το 1215, δηλ. την υπογραφή της Magna Carta.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 4
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

κάνει, αν και φαίνεται τελείως τοπικιστικό), οπότε ενδιαφερόµαστε για ό,τι γράφεται για µας και
τις θάλασσες που βλέπουµε από εδώ και από κει.
Γιατί να διαβάζουµε Μπρωντέλ, πιθανολογώ ότι έχει να κάνει µε τη µέθοδο ανάλυσής του.
Παρά τις επιµέρους παρατηρήσεις, στις οποίες µπορεί κανείς να προβεί σχετικά µε το βιβλίο και τις
όποιες διαφωνίες µπορεί να έχει, η ιδέα να αναλυθεί µια χωροχρονική ενότητα µε όλες τις
πολιτισµικές, κοινωνικές και οικονοµικές της ιδιαιτερότητες σε συνδυασµό µε τις
γεωγραφικές της ιδιοµορφίες και τις δραστηριότητες των ανθρώπων που κινούνται σε αυτές,
είναι πολύ πιο πέρα από τις όποιες προσπάθειες είχαν γίνει µέχρι τη δεκαετία του 1960 αλλά και
αργότερα, τόσο στο φιλελεύθερο όσο και στο µαρξιστικό «στρατόπεδο» θεωρίας και ιστορίας. ∆εν
είναι τυχαίο ότι η µέθοδος του Μπρωντέλ υιοθετήθηκε και αναπτύχθηκε και από ιστορικούς που
δεν ανήκουν στη ∆ύση ή που ανήκουν µεν στη ∆ύση, αλλά µελετούν περιοχές ή εποχές µάλλον
πολύ µακριά από τη δυτικόπληκτη1 νοοτροπία.
Και γιατί εµάς µας νοιάζει η Μεσόγειος τον 16ο αιώνα και όχι, π.χ. κατά την αρχαιότητα2;
Πιθανότατα διότι είναι µια εποχή που µας αφορά, δεδοµένου ότι όπως και για την υπόλοιπη
Μεσόγειο, πολλά καθορίστηκαν εκείνη την εποχή. Η Βαλκανική χερσόνησος βέβαια ήταν τµήµα
της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας εκείνη την εποχή, η δε Κρήτη ήταν υπό Ενετική κατοχή (αυτό έχει
σηµασία, δεδοµένης της οικονοµικής δραστηριότητας των Ενετών, αλλά και της αµφιθυµικής
σχέσης τους µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία).
∆υστυχώς, ο Μπρωντέλ δεν µας δίνει πολλά στοιχεία για την Οθωµανική Αυτοκρατορία
εκείνη την εποχή, ή µάλλον δεν δίνει αντίστοιχης έκτασης και ποιότητας στοιχεία, όπως κάνει µε τη
∆ύση. Επίσης, δεν έχουµε τέτοια στοιχεία για τον τότε παρακµάζοντα (εντελώς) αραβικό κόσµο
εκτός Ισπανίας, µολονότι φαίνεται να θαυµάζει τον πολιτισµό αυτόν. Θα µπορούσαµε να
συζητούµε µέρες για το τί λείπει ή τί θα θέλαµε να διαβάζαµε σε ένα βιβλίο γραµµένο από τον
Μπρωντέλ για τη Μεσόγειο. Αντ’ αυτού, ίσως είναι πιο χρήσιµο να αρχίσουµε να συζητούµε
ερωτήσεις που προκύπτουν από το βιβλίο. Προφανώς και δεν έχω απάντηση καµία σε αυτές τις
ερωτήσεις, αλλά µια και τις θέτει ο Μπρωντέλ, γιατί να µην συνεισφέρουµε ό,τι µπορούµε στη
συζήτηση;

Α) Είναι η Μεσόγειος φτωχή; Προσωπικά, εξεπλάγην όχι µε την περιγραφή της

φτώχειας, αλλά µε την απόδοσή της στην γεωγραφία της περιοχής. Έχω την εντύπωση ότι η

1
Επιτέλους, το είπα!
2
Έχει γράψει πολλά έργα για τη Μεσόγειο ο Μπρωντέλ και το βιβλίο για την αρχαιότητα το ζήλευα τις προάλλες, αλλά
δεν είχα χρόνο να το διαβάσω.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 5
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

Μεσόγειος, ως γη και θάλασσα δεν είναι καθόλου φτωχή, ούτε, πολύ λιγότερο, οι άνθρωποί της.
Προφανώς και έχουµε να ρωτήσουµε περαιτέρω πώς εννοούµε τη φτώχεια (τον 16ο αιώνα και
σήµερα) και εάν αυτή είναι προϊόν της γης ή των ανθρώπων της. Εξάλλου, αν είναι η Μεσόγειος
φτωχή εκ φύσεως, γιατί παραλογίζονταν και παραλογίζονται τόσοι και τόσοι εδώ και χιλιάδες
χρόνια για να κάνουν κουµάντο και αποικίες, να ελέγχουν τα περάσµατα, να κατακτούν πόλεις και
ερηµιές, να κατασκευάζουν χιλιόµετρα δρόµων και στόλους πλοίων για να µεταφέρουν τα πλούτη
από τη µια πλευρά της Μεσογείου στην άλλη;

Β) Έχει η Μεσόγειος δύσκολο κλίµα και ακόµη πιο δύσκολη γεωµορφολογία; Γιατί είχα
την εντύπωση ότι είναι η κατ’ εξοχήν εύκρατη περιοχή του πλανήτη (ακόµη και σε εποχές
κλιµατικής αλλαγής), η δε γεωµορφολογία της επιτρέπει α) την ποικιλία στην άγρια πανίδα και
χλωρίδα β) την ποικιλία στην παραγωγή, αγροτική και κτηνοτροφική, και γ) σε ώρα ανάγκης,
µπορείς να φύγεις από τη µια πλευρά του βουνού και να πας στην άλλη και πάλι θα επιβιώσεις,
ακριβώς γιατί από βιολογικής απόψεως οι µεταβολές δεν θα είναι και τόσο µεγάλες1, ώστε να µην
ξέρεις που βρίσκεσαι και πώς θα ζήσεις.

Γ) Είναι η παραδοσιακά πολύµορφη οικονοµική δραστηριότητα στη Μεσόγειο ένδειξη

φτώχειας ή ένδειξη ισορροπηµένης διαχείρισης φυσικών πόρων; Το ότι οι ψαράδες την εποχή
του Μπρωντέλ ψαρεύουν (µακελεύουν λέω εγώ) µε δυναµίτη, είναι επειδή η ψαριά είναι λίγη ή
επειδή χρειάζονται οι αγορές φθηνές τιµές στην πολύτιµη τροφή (που κανονικά θα έπρεπε να είναι
και υπό συνετή διαχείριση και αντίστοιχα αξιολογούµενη, ώστε να υπάρχουν ψάρια και… του
χρόνου); Το ότι οι κάτοικοι αναλόγως µε την περιοχή και την εποχή του χρόνου, έχουν
διαφορετικές ασχολίες, είναι από φτώχεια; Εδώ, φυσικά, η ιδέα που έχουµε από τη σύγχρονη
εποχή, ότι µόνο µια ασχολία θα έχουµε για να εξασφαλίζουµε τα προς το ζην, εφαρµόζεται από τον
Μπρωντέλ στους µεσόγειους 400 χρόνια πριν, όταν φυσικά η έννοια της εργασίας δεν ήταν
καθόλου η ίδια µε τη σηµερινή.

1
Η ιδέα των δυτικών ότι στη Μεσόγειο δεν υπάρχει χειµώνας αναπαράγεται τόσο εύστοχα από τον Μπρωντέλ, άθελά
του βέβαια. Όχι, δεν κάνει πολύ κρύο στη Μεσόγειο – έχει µεγάλες διαφορές θερµοκρασίας µεταξύ µέρας και νύχτας
και ναι, τα σπίτια και τα ρούχα είναι φτιαγµένα για να προστατεύουν από αυτό ακριβώς. Και οι χειµώνες είναι
αντίστοιχα δριµείς µε τα καλοκαίρια. Για αυτό είναι το κλίµα εύκρατο, γιατί έχει ποικιλία. Υποψιάζοµαι όµως ότι όλα
αυτά είναι και θέµα γούστου! Άµα θέλει κανείς µονίµως 10-12 βαθµούς χειµώνα καλοκαίρι, όντως χρειάζεται να
µεταναστεύσει εκτός Μεσογείου.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 6
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

∆) Είναι οι οµοιότητες στην παραγωγή λόγος για ανταγωνισµό1; Γιατί χρησιµοποιεί

αυτή τη λέξη ο Μπρωντέλ; Έχει την ίδια έννοια µε τον κλασικό φιλελεύθερο ανταγωνισµό;
Από την άλλη, για να υπάρχει ανταγωνισµός µε ίδια προϊόντα, αυτό προϋποθέτει σε µια
παλαιοκαπιταλιστική οικονοµία, όπως αυτή που µελετά ο Μπρωντέλ, την ύπαρξη κάποιου
πλεονάσµατος. Αυτό όµως δεν συνάδει µε την ιδέα περί φτώχειας στη Μεσόγειο. Τελικά είναι µια
γεωγραφικά φτωχή περιοχή και ο κόσµος πεινάει και είναι οικονόµος από ανάγκη, ή
περισσεύουν προϊόντα και µάλιστα επειδή είναι ίδια ή παρόµοια2, δεν βρίσκουν εύκολα
αγορές να τα πουλήσουν;

Ε) Παραδέχοµαι ότι θέλω πολύ να ρωτήσω γιατί οι µη χρηµατικές δοµές είναι παρωχηµένες
ενώ η χρηµατική οικονοµία που εξαπλώνεται τον 16ο αιώνα είναι πρόοδος για τη Μεσόγειο3. Αλλά
ας υποθέσουµε ότι οι µη χρηµατικές δοµές είναι παρωχηµένες και οι χρηµατικές έφεραν την
πρόοδο στη Μεσόγειο. Πώς επικράτησαν τελικά οι χρηµατικές συναλλαγές, αφού ένα µεγάλο
ποσοστό της αγροτικής παραγωγής ήταν εκτός χρηµατικής οικονοµίας τον 16ο αιώνα4;

ΣΤ) Τελικά, έφταιγε ο Αµερικανικός χρυσός και άργυρος για την άνοδο των τιµών στη
Μεσόγειο και σε όλη την Ευρώπη; Ξέρουµε ότι τα πολύτιµα µέταλλα εξορύσσονταν από τις
Ισπανικές αποικίες και έφταναν στις πορτογαλικές ακτές, αλλά ένα µέρος τους κουρσευόταν από τα
βρετανικά κουρσαρικά πλοία, πλήρωνε τα διακρατικά χρέη της Αγγλίας και από δύο δρόµους
πληµµύριζαν έτσι την Ευρώπη. Ήταν όµως αυτό αρκετό για να ανεβούν οι τιµές όχι µόνο
ονοµαστικά; Και εάν η οικονοµία της Μεσογείου ήταν κατά βάση µη χρηµατική, γιατί η
πληµµυρίδα του χρυσού να επηρεάσει την µεσογειακή οικονοµία; Εδώ υπάρχει η υπόθεση
εργασίας5 ότι η ευκολία µε την οποία το µεταλλικό χρήµα και ιδίως ο άργυρος, ανευρίσκετο πλέον
σε σχέση µε τον επίσης άφθονο (αλλά όχι τόσο άφθονο) χρυσό, δεν επηρέασε µε τον ίδιο τρόπο
όλες τις κοινωνικές οµάδες και οικονοµικές δραστηριότητες, αλλά αύξησε τη διαφορά τιµών
ανάµεσα στα προϊόντα της γης (αγροτική παραγωγή) και στα προϊόντα της βιοτεχνίας και πρώιµης
βιοµηχανίας της δυτικής Ευρώπης, δηλαδή η αύξηση τιµών δεν ήταν ενιαία ή ίσως ήταν αλλού

1
Α΄ τόµος, σελ 236.
2
Τώρα εντάξει, όποιος δοκίµασε λάδι από την Ιταλία, την Ισπανία, την Κρήτη, την Κορώνη ή τη Μαρώνεια, ξέρει ότι
κανένα από αυτά δεν είναι ίδιο µε κανένα άλλο. Αλλά και πάλι είναι και θέµα γούστου, ή µπορεί ένας βορειο-δυτικο-
ευρωπαίος να µην µπορεί να τα ξεχωρίσει, οπότε αγχώνεται µην ανταγωνίζονται οι ελαιοπαραγωγοί…
3
Πολύ απογοητευτικό να διαβάζει κανείς κάτι τέτοιο σε βιβλίο ενός µεγάλου ιστορικού, Α΄ τόµος, σελ. 390-391.
4
Α΄ τόµος, σελ. 430.
5
Bernard Lewis (2001): Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, Τόµος Ι, Κεφ. 2.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 7
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

πραγµατική και αλλού ονοµαστική και τελικά ευνοήθηκαν τα προϊόντα του δευτερογενούς τοµέα..
Αυτό δεν είναι βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισµού;

Ζ) Τελικά, είναι η Μεσόγειος φτωχή ή αρκετά πλούσια για να συντηρεί µε τα φρούτα

της και τα λαχανικά της του φτωχούς τα καλοκαίρια χωρίς να εργάζονται1; Και τέλος πάντων,
γιατί είναι τόσο περίεργο που αν κανείς έχει να φάει, δεν επιθυµεί να εργαστεί ως υπηρέτης;
Προφανώς και τα κορίτσια που εργάζονταν τον 16ο αιώνα ως υπηρέτριες, τα καλοκαίρια έµεναν
πάµφτωχες, χωρίς δουλειά. Η φτώχεια τους όµως πρέπει να αποδίδεται στο φτωχό έδαφος, ή στο
ότι για το χειµώνα (που όπως λένε στη Μεσόγειο, χρειάζεται καλό φαγητό) δεν είχαν δυνατότητα
(βλ. ιδιοκτησία, κλπ) να εξασφαλίσουν την τροφή τους; Πότε ήταν πιο φτωχές, το χειµώνα που
εργάζονταν ή το καλοκαίρι που δεν εργάζονταν (γιατί µπορούσαν να µην εργάζονται);

Η) Μου αρέσει πάρα πολύ επίσης, το ερώτηµα που θέτει ο Μπρωντέλ σχετικά µε τη
µεταφορά του ενδιαφέροντος του Φιλίππου Β΄ από τη Μεσόγειο στις ακτές του Ατλαντικού. Ο
οικονοµολόγος, Ισπανός και Μαρξιστής, τις προάλλες, απέδωσε την επιλογή αυτή στην εκπαίδευση
που είχε λάβει ο Φίλιππος από τη µητέρα του, που καταγόταν από την Πορτογαλία, δηλαδή ότι
τελικά ο Φίλιππος Β΄ επέστρεψε στον πολιτισµό που του ήταν πιο οικείος. Από την άλλη, η επιλογή
αυτή δείχνει την έγνοια του Φιλίππου Β΄ για τον πλούτο που ερχόταν από τον Ατλαντικό,
δεδοµένου ότι ο πλούτος που ερχόταν από την Μεσόγειο δεν ήταν πια τόσο εντυπωσιακός και
λαµπερός, τη στιγµή που ο Ατλαντικός «έφερνε» χρυσάφι. Το ερώτηµα λοιπόν που θα έθετε
κανείς στο Φίλιππο Β΄ και στους µετά από αυτόν κυβερνήτες της ιβηρικής, είναι πώς συνέβη
και όλον αυτόν τον πλούτο δεν κατάφεραν Ισπανία και Πορτογαλία να τον συγκρατήσουν ή να
τον θέσουν ως βάση για την ανάπτυξη µιας καπιταλιστικής οικονοµίας, όπως έγινε πολύ
γρήγορα η Αγγλία. Το ίδιο ερώτηµα φυσικά και πολύ πιο έντονα, τίθεται για τη Μεσόγειο
γενικότερα, γιατί πρόκειται για περιοχή, από την οποία διερχόταν και διέρχεται ο «πλούτος των
εθνών» και παρ’ όλα αυτά η Μεσόγειος αποτελεί σήµερα όχι µόνο µια «φτωχή» περιοχή, αλλά
και µια περιοχή όπου το καπιταλιστικό µοντέλο αρνείται να λειτουργήσει όπως το
περιγράφουν τα βιβλία των οικονοµικών.

Θ) ∆εν ξέρω αν κανείς χρειάζεται να αρχίσει την συζήτηση από µακρινά γεγονότα, όπως
π.χ. το περιστατικό µε την Ένωση της Αραγκόν (1287, Unión Aragonesa), η οποία είναι µια

1
Α΄ τόµος, σελ. 242.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 8
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

προσπάθεια των Ιβήρων ευγενών αντίστοιχη µε την Άγγλων βαρώνων του 1215, οι οποίοι
υπέγραψαν την περίφηµη Magna Carta. Η Ένωση της Αραγκόν δεν είχε όµως την ίδια τύχη, γιατί
τα όποια παραχωρηθέντα προνόµια καταργήθηκαν µε σφαγή των ευγενών που τα εδικαιούντο.
Κάποιοι θα απέδιδαν τη τελική διαφορά στις δύο “χώρες” ακριβώς στην άρνηση των µεσαιωνικών
Ιβήρων ηγεµόνων να αποδεχθούν τη µεταβολή στην οικονοµία και κοινωνία που συνέβαινε τον 13ο
αιώνα σε όλην την Ευρώπη, µετά την αποτυχία τριών Σταυροφοριών (δηλαδή της απόδειξης ότι δεν
µπορούσαν εύκολα να µεταβιβάσουν την ανάγκη για περισσότερο πλούτο εκτός Ευρώπης και
µάλιστα στη Μέση Ανατολή). Μπορεί και η κίνηση του Φιλίππου Β΄ (που ήταν αυτοκράτορας όλης
της Ευρώπης και όχι της Ιβηρικής µόνο) να µεταφέρει το ενδιαφέρον του στον Ατλαντικό να
έγκειται στην άρνησή του να αποδεχθεί ότι ο ρόλος του ήταν να συντρέχει τις προσπάθειες των
εµπόρων, γαιοκτηµόνων και χρηµατιστών της εποχής στο παιχνίδι της αναζήτησης του
κέρδους στον ευρωπαϊκό χώρο. Αυτό η Αγγλική µοναρχική κυβέρνηση το είχε αποδεχθεί προ
πολλού, η δε σύγχρονη του Φιλίππου Β΄ Ελισσάβετ γνώριζε πολύ καλά ότι και χωρίς πλούσιες σε
κοιτάσµατα αποικίες1 έπρεπε να στηρίξει την εδραιωθείσα πλέον αστική τάξη της χώρας της
(πράγµα που έκανε µε υιοθέτηση σχετικής εµπορικής νοµοθεσίας, αλλά και νοµοθεσίας υπέρ των
φτωχών που απειλούσαν να εξεγερθούν στην ίδια την αγγλική πρωτεύουσα). Μπορεί ο Φίλιππος
Β΄ να έβλεπε το ρόλο του ως φεουδάρχη, που χρησιµοποιεί τη γη (των αποικιών) ως πηγή από
την οποία αντλεί πλούτο, όχι για αναζήτηση περισσότερου πλούτου, αλλά για εδραίωση της
µοναρχικής εξουσίας παλαιού τύπου, δηλαδή χωρίς ιδιαίτερη σύνδεση µε τους αστούς και τα
συµφέροντά τους.

Ι) Κάπως αντίστοιχα ή µάλλον µε τελείως διαφορετική λογική από το καπιταλιστικό

αγγλοσαξονικό πρότυπο φαίνεται να συνέβαιναν τα πράγµατα και αλλού, π.χ. στην
Οθωµανική Αυτοκρατορία2. Στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και όσο αυτή βρισκόταν στην ακµή
της, δηλ. µέχρι τον 16ο αιώνα, οι οικονοµικές διευθετήσεις είχαν µια πολύ ιδιαίτερη µορφή, π.χ. οι
εισαγωγές και εξαγωγές ήταν ελεύθερες σε ποσότητα µε δασµούς όµως, αλλά και συχνά µε
διατιµήσεις. Οι αγορές στηρίζονταν από το ίδιο το παλάτι αλλά και πολλά ευαγή ιδρύµατα, όχι

1
Κάτι που µάλλον θα είχε συµβεί και χωρίς να κουρσεύονται τα ισπανικά καράβια. Η αποπληρωµή των Αγγλικών
χρεών µε το ισπανικό χρυσάφι όµως, απλώς διασαφήνισε στην Ευρώπη ότι η Αγγλία δεν θα δίσταζε να βυθίσει
ολόκληρη ήπειρο σε ύφεση, αν αυτό ήταν αναγκαίο, προκειµένου οι Άγγλοι βασιλείς να εξακολουθήσουν να έχουν
ρόλο ρυθµιστή στα εσωτερικά και εξωτερικά οικονοµικά ζητήµατα που αφορούσαν στις οικονοµικώς ισχυρές τάξεις
της χώρας τους.
2
Το βιβλίο του Bernard Lewis που αναφέρεται στην προ-προηγούµενη σελίδα είναι πολύ κατατοπιστικό ως προς το τι
συµβαίνει στην Οθωµανική Αυτοκρατορία τον 16ο αιώνα. Αν µε ρωτήσετε όµως, προτιµώ (και από λογοτεχνικής
απόψεως) το βιβλίο του Χαλίλ Ιναλτζίκ (Halil Inalcik) (1995), Η Οθωµανική Αυτοκρατορία-Η κλασική εποχή, εκδ.
Αλεξάνδρεια. Ο Ιναλτζίκ όχι µόνο ανήκει στη σχολή του Μπρωντέλ, αλλά είναι «µπρωντελικότερός» του.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 9
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

µόνο στους τόπους των συναλλαγών (παζάρια- τσαρσί, που ήταν πολυµορφικές κτιριακές
κατασκευές) αλλά και σε όλους τους ενδιάµεσους ταξειδιωτικούς σταθµούς, στους οποίους η
παραµονή, διατροφή, περίθαλψη, ανανέωση αλόγων για τις άµαξες, κλπ ήταν δωρεάν, ενώ στις
αγορές οι τιµές καθορίζονταν κεντρικά και ο έλεγχος του αγορανόµου ήταν πολύ αυστηρός. Μέχρι
την εποχή του Σουλεϊµάν Α΄ οι µικρές ιδιοκτησίες προστατεύονταν επίσης, αλλά µετά άρχισε η
παρακµή του συστήµατος αυτού (όλως συµπτωµατικώς, και η παρακµή της ίδιας της
αυτοκρατορίας). Είναι η ίδια εποχή, που, συνεχίζοντας την παράδοση που ήδη έδυε στην υπόλοιπη
Ευρώπη, αναπτύσσονται στα Βαλκάνια και στην Μ.Ασία κινήµατα υπαίθρου (κλέφτες,
ζεϋµπέκηδες, κλπ).

ΙΑ) ∆εν νοµίζω βέβαια ότι στη Μεσόγειο δεν έχουµε καπιταλισµό τον 16ο αιώνα ή σήµερα.
Κάθε άλλο. Υποθέτω µάλιστα ότι ο Μπρωντέλ επιχειρεί να ανοίξει τη συζήτηση, για αυτό
ακριβώς, δηλαδή το πώς το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα αναπτύχθηκε στη Μεσόγειο, και ποιες
ιδιαιτερότητές του ανάγονται στον 16ο αιώνα, την εποχή δηλαδή, που ο καπιταλισµός
εδραιώνεται για τα καλά στη δυτική Ευρώπη. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι ο Μπρωντέλ δεν
συζητεί εάν ο καπιταλισµός στη Μεσόγειο είναι καλύτερος ή χειρότερος (νοµίζω όµως ότι πίσω
από τις 1244 σελίδες κρύβεται µια ασαφής ελπίδα ότι στη Μεσόγειο ο καπιταλισµός θα µπορούσε
να είναι και καλύτερος ή τέλος πάντων µε µεγαλύτερη ποικιλοµορφία από τη µονοδιάστατη δυτικο-
ευρωπαϊκή µορφή του). Αυτό έχει σηµασία, γιατί υπάρχει η τάση, ιδίως µέσω της θεωρίας του
κοινωνικού κεφαλαίου και της µελέτης του Πάτναµ στην Ιταλία, να συζητηθεί κατά πόσο οι
κοινωνικές ιδιαιτερότητες της Μεσογείου µπορούν να είναι αποδοτικές για το κεφάλαιο που
επενδύεται στη χωρική περιοχή τους1.

ΙΒ) ∆εν συζητεί επίσης ο Μπρωντέλ µε όρους του τύπου «ποιά αδικία και καταπίεση
είναι καλύτερη από την άλλη». Αυτό είναι εξαιρετικής σηµασίας, γιατί µε καπιταλισµό ή
χωρίς, στη Μεσόγειο, θα έπρεπε, ως οικονοµολόγοι, να εξετάσουµε τις µορφές εκµετάλλευσης
που όντως υπάρχουν, ανεξάρτητα από το αν αυτές είναι καπιταλιστικές ή όχι.

1
Το πόσο ενδιαφέρον έχει αυτή η συζήτηση φαίνεται από το ότι ο Πάτναµ εξαίρει τις κοινωνικές δοµές στην Βόρειο
Ιταλία, που στηρίζουν τους βιοµηχανικούς εργάτες, και κατηγορεί τις δοµές στη Ν.Ιταλία, που δεν επιτρέπουν την
ανάπτυξη βιοµηχανίας στην περιοχή. Μετά το 2000 οι µελετητές (όχι αναγκαστικά Ιταλοί ή Μεσόγειοι) του κοινωνικού
κεφαλαίου στην Ιταλία θεωρούν ότι οι κοινωνικές δοµές της Β.Ιταλίας, όπου τα συνδικάτα σε καιρούς οικονοµικής
ύφεσης ανθίστανται στην υποβάθµιση των όρων εργασία, δεν είναι αποδοτικές, αλλά είναι εξαιρετικά αποδοτικές οι
δοµές στη Ν.Ιταλία, όπου η αδύναµη συνδικαλιστική οργάνωση και η αντίστοιχα ισχυρή φατριακή-πατριαρχική
οργάνωση της κοινωνίας επιτρέπει τις αποδοτικές επενδύσεις κεφαλαίου.
Σηµειώσεις για τη Μεσόγειο στην εποχή του Φιλίππου Β΄ 10
του Φ. Μπρωντέλ- Σεπτέµβριος 2010
Ειρήνη Σωτηροπούλου

ΙΓ) Φυσικά, το πιο ενδιαφέρον στη Μεσόγειο είναι ότι συγκεντρώνει από τον 16ο αιώνα
και µετά (ή ίσως και πιο νωρίς) πολλές αλληλοκαλυπτόµενες και αλληλοϋποστηριζόµενες
µορφές εκµετάλλευσης, οι οποίες συνθέτουν έναν πολύ διαφορετικό καπιταλισµό, από αυτόν
που υπάρχει στις αγγλοσαξονικές χώρες και στα βιβλία των οικονοµικών. Νοµίζω ότι ο
Μπρωντέλ αυτό ακριβώς θέλει να συζητήσει. Επίσης, δεν θέτει ζήτηµα για τους κακούς
δυτικοευρωπαίους που λυµαίνονται τη Μεσόγειο, αλλά για το πόσο οι µεσόγειοι καπιταλιστές
συµµετέχουν στο διεθνές εµπόριο, και στις διεθνείς χρηµατοπιστωτικές δοµές που δηµιουργούνται
τον 16ο αιώνα. Τονίζει, επιπλέον, µε το να ασχολείται µε τις λεπτοµέρειες της ζωής σε διάφορα
σηµεία της Μεσογείου, ότι η εκµετάλλευση «από άνθρωπο σε άνθρωπο» και η άντληση κερδών
από την περιοχή γίνεται µε ευθύ τρόπο και όχι µέσω µιας έξωθεν νοοτροπίας ή κοινωνικο-
οικονοµικής επιλογής, δηλαδή οι µεσόγειοι καπιταλιστές δεν αντιλαµβάνονται τη
δραστηριότητά τους ως προσπάθεια να εισέλθουν στις αγορές που δηµιουργούν µε
καπιταλιστικούς όρους οι δυτικοευρωπαίοι, αλλά ως αφ’ εαυτής δυνατότητα κέρδους που
τους προσφέρει η γεωγραφία και οι κοινωνικές δοµές της περιοχής στην οποία
δραστηριοποιούνται.

Ι∆) Αυτό δεν σηµαίνει ότι δοµικά, ο αγγλοσαξωνικός καπιταλισµός δεν επηρεάζει τον
«µεσογειακό» (ας µου επιτραπεί ο όρος), δεδοµένου ότι ο αγγλοσαξωνικός καπιταλισµός έρχεται
ιστορικά πρώτος. Αλλά µήπως τελικά δεν είναι ο καπιταλισµός που ζούµε εµείς σήµερα εδώ που
είµαστε, αποτέλεσµα µόνο της «κακής/ξένης πολιτισµικά ∆υτικής Ευρώπης» αλλά και µια
συνειδητή επιλογή ντόπιων κοινωνικών οµάδων, η οποία επιλογή διαµορφώθηκε ήδη µερικούς
αιώνες νωρίτερα από σήµερα σε συνδυασµό µε τις δραστηριότητες των τότε δυτικοευρωπαίων;

ΙΕ) Τέλος, σηµεία του βιβλίου που µου άρεσαν ιδιαιτέρως ήταν τα ακόλουθα:
1) Β΄ τόµος, σελ. 683, «ένας στρατός από νοµικούς κατέστρεψε ό,τι στεκόταν εµπόδιο στην
κρατική επέκταση». (Ηθικό δίδαγµα: οι νοµικοί φταίνε για όλα).
2) Β΄ τόµος, σελ. 796. Η αιτία της εκδίωξης των Μαυριτανών από την Ισπανία ήταν ότι «είχαν
παραµείνει αναφοµοίωτοι». (Ηθικό δίδαγµα: όποιος δεν αφοµοιώνεται, πάει γυρεύοντας).
3) Β΄ τόµος, σελ. 899, «…όταν οι εποχές είναι δύσκολες, κηρυσσόταν πόλεµος κατά του Απίστου».
(Ηθικό δίδαγµα: ακόµη και αν δεν υπήρχαν «άπιστοι» - στην περίπτωση της ∆ύσης, µουσουλµάνοι,
τσιγγάνοι, κλπ - θα έπρεπε να τους εφεύρουµε).