T.C.

PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ

FEN – EDEBİYAT FAKÜLTESİ

ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ

I. - V. YÜZYILLAR ARASINDA DÜZENLENMİŞ SİNOD VE

KONSİLLER

LİSANS TEZİ

HAZIRLAYAN

SAMET TARUN

11169058

DANIŞMAN

Prof. Dr. FAHRİYE BAYRAM

DENİZLİ - 2015
 BİTİRME TEZİ ONAY FORMU

11169058 numaralı Samet TARUN tarafından sunulan “I. – V. Yüzyıllar Arasında

Düzenlenmiş Sinod ve Konsiller” başlıklı bu çalışma tez danışmanı ile bölüm
başkanımız tarafından PAÜ. Lisans Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği’nin ilgili
maddeleri uyarınca Bitirme Tezi olarak kabul edilmiştir.

Dönem sonu Notu:

Prof. Dr. Fahriye BAYRAM Prof. Dr. Celal ŞİMŞEK

Tez Danışmanı Bölüm Başkanı

…./…./2015
 İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER........................................................................................................................II
ÖNSÖZ......................................................................................................................................V
KAYNAKÇA VE KISALTMALAR.....................................................................................VI
1. GİRİŞ.....................................................................................................................................1
1.1. Araştırmanın Amacı.............................................................................................................3
1.2. Araştırmanın Kapsamı.........................................................................................................3
1.3. Araştırmanın Yöntemi..........................................................................................................3

2. KONSİL VE SİNOD KAVRAMLARI...............................................................................4

2.1. Konsil ve Sinod Kavramlarının Kökeni...............................................................................4

3. HIRİSTİYAN KONSİLLERİ..............................................................................................5
3.1. Özel Konsiller......................................................................................................................6
3.1.1. Mahalli Konsiller...........................................................................................................6
3.1.2. Bölge Konsilleri.............................................................................................................6
3.1.3. Eyalet Konsilleri............................................................................................................6
3.1.4. Milli Konsiller................................................................................................................6
3.2. Genel Konsiller ve Ekümeniklik Kavramı...........................................................................7
3.2.1. Antikite (Eski Çağ) Konsilleri.......................................................................................9
3.2.2. Ortaçağ Konsilleri..........................................................................................................9
3.2.3. XV. Yüzyıl Konsilleri....................................................................................................9
3.2.4. Reform Devri Konsilleri................................................................................................9
3.2.5. XIX. ve XX. Yüzyıl Konsilleri......................................................................................9

4. HAVARİLER TOPLANTISINDAN KADIKÖY KONSİLİNE KADAR

DÜZENLENMİŞ OLAN SİNOD VE KONSİLLER...........................................................10
4.1. Hıristiyanlığın Doğuşu Sonrasında Havariler Toplantısı...................................................10
4.2. Havariler Toplantısı’na Genel Bakış..................................................................................11
4.3. II. ve III. Yüzyıllar Hıristiyanlığında İsa Sorunu...............................................................11

II
 4.3.1. II. Yüzyıl Konsil ve Sinodları......................................................................................14
4.3.1.1. Montanizmin Gölgesinde İlk Sinodlar...................................................................14
4.3.1.2. Paskalya ile ilgili Sinodlar.....................................................................................14
4.3.1.3. Yapıldığı Şüpheli Sinodlar.....................................................................................14
4.3.2. III. Yüzyıl Konsil ve Sinodları.....................................................................................15
4.3.2.1. Kartaca Konsili (M.S. 256)....................................................................................15
4.3.2.1.1. Konsilin Toplanma Sebepleri...........................................................................15
4.3.2.1.2. Konsilin Sonuçları............................................................................................15
4.3.2.2. Narbonne Sinodu (M.S. 255-260)..........................................................................16
4.3.2.3. Antakya Sinodları (M.S. 264-269).........................................................................16
4.3.2.3.1. Sinodların Toplanma Sebepleri........................................................................16
4.3.2.3.2. Antakya Sinodlarının Sonuçları......................................................................17
4.4. IV. Yüzyıl Konsil ve Sinodları..........................................................................................17
4.4.1. Sinuessa Sinodu (M.S. 303).........................................................................................17
4.4.2. Arles Sinodu (M.S. 314)..............................................................................................17
4.4.3. Ancyra (Ankara) Sinodu (M.S. 314)............................................................................18
4.4.3.1. Sinod Öncesi Durum..............................................................................................18
4.4.3.2. Sinodun Sonuçları..................................................................................................18
4.4.4. İznik Genel Konsili (M.S. 325)....................................................................................19
4.4.4.1. İznik Konsili’ni Hazırlayan Sebepler.....................................................................19
4.4.4.2. Tarihsel Arka Plan.................................................................................................22
4.4.4.3. Dinsel Arka Plan....................................................................................................26
4.4.4.4. Konsil Yerinin Seçimi............................................................................................28
4.4.4.5. İznik Konsili’nin Toplanışı....................................................................................29
4.4.4.6. İmparatorluk Müdahaleleri....................................................................................32
4.4.4.7. İznik Konsili Kararları...........................................................................................33
4.4.4.8. İznik Konsili Sonuçları..........................................................................................34
4.4.5. Gangra (Çankırı) Sinodu (M.S. 340)...........................................................................36
4.4.5.1. Gangra Sinodu’nun Toplanma Sebepleri...............................................................36

III
 4.4.5.2. Gangra Sinodu’nun Sonuçları................................................................................36
4.4.6. Sardica (Sofya) Sinodu (M.S. 343)..............................................................................39
4.4.7. Laodikeia Sinodu (M.S. 343-381)................................................................................40
4.4.8. Seleucia (Silifke) Konsili (M.S. 359)...........................................................................42
4.4.8.1. Seleucia Konsili’ni Hazırlayan Sebepler...............................................................43
4.4.8.2. Seleucia Konsili’nin Toplanması ve Sonuçları......................................................43
4.4.9. I. İstanbul Genel Konsili (M.S. 381)............................................................................44
4.4.9.1. I. İstanbul Konsili’ni Hazırlayan Sebepler.............................................................44
4.4.9.2. I. İstanbul Konsili ve Sonuçları..............................................................................45
4.5. V. Yüzyıl Konsil ve Sinodları............................................................................................46
4.5.1. Efes Genel Konsili (M.S. 431).....................................................................................46
4.5.1.1. III. Genel Konsil öncesi: İki İsa.............................................................................46
4.5.1.2. Efes Konsili’nin Toplanışı ve Doğurduğu Sonuçlar..............................................47
4.5.2. Kadıköy Genel Konsili (M.S. 451)..............................................................................49
4.5.2.1. Kandıköy Konsili Hazırlayan Sebepler ve Haydutlar Sinodu...............................49
4.5.2.2. Kadıköy Konsili Sonrası Doğu Hıristiyanlığı........................................................52
4.5.2.2.1. Diyofizitizme Karşı Monofizitizm...................................................................52

5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME.....................................................................................54

IV
 ÖNSÖZ

Geçmişten günümüze dinlerin tarihine bakıldığında, her inanışın sosyal

hayatla ilgili problemlerini çözmek ve inananlarını karşılaştıkları güçlükler
karşısında rahatlatmak üzere giriştikleri bir takım aktiviteler vardır. Bu aktiviteler,
belli düzeydeki din adamlarının bir araya gelerek mevcut problemleri gidermek
amacıyla gerçekleştirdikleri toplantılardır.
Hıristiyanlık tarihinde de İsa’nın çarmıh hadisesinden hemen sonra başlayan
fikir ayrılıkları ve inanç problemleri, günümüze kadar artarak sürmüştür. Henüz M.S.
50 yılı civarında Yahudi şeriatı kurallarına uyma konusunun tartışıldığı “Havariler
Toplantısı”, inanç ve pratikle ilgili mevzuların Hıristiyanlar arasında ayrılıklara
neden olduğunu göstermektedir. İşte karşılaşılan bu türden problemler, konsil veya
sinod adı verilen müzakere meclislerinde çözüme kavuşturulmak istenmiştir.
Gerçekten de Hıristiyan konsilleri, genelde yüksek düzeydeki din adamları
tarafından, Hıristiyanlığın doktrin ve disiplinle ilgili problemlerini tartışmak için
gerek yerel olarak gerekse genel bir şekilde toplanmışlardır.
Bu nedenle biz, günümüz resmi Hıristiyan doktrinin neredeyse tamamını
oluşturan erken dönem konsil ve sinodları inceleyerek, çalışmamızda sadece
ekümenik konsiller üzerinde durmadık ve nispeten daha geri planda kalmış ama
alınan kararlar ve bugün dahi tanınan doktrinler itibariyle mahalli sinodları da
işlemeye çalıştık. Konuda derinliği sağlamak adına konsil tipleri ve ekümeniklik
kavramını da tanımlamaya çalştık.
Bu tez çalışmasını hazırlamamda yardımlarını benden esirgemeyen
saygıdeğer danışman hocam Prof. Dr. Fahriye BAYRAM’a ve hayatımın her
alanında beni kayıtsız şartsız destekleyen sevgili aileme teşekkürü bir borç bilirim.

Samet TARUN
Mayıs - 2015

V
BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR

Atiya, A. S., Doğu Hıristiyanlık Tarihi (Çev. Nurettin Hiçyılmaz), Adana: Koz
Yayınları, (2005).

Aydın, M., Hıristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, Konya: Selçuk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, (1991).

Bailly, A., Bizans Tarihi (Çev. Haluk Şaman), İstanbul (tarihsiz).

Brown, P., Geç Antikçağda Roma ve Bizans Dünyası (Çev. Turhan Kaçar), İstanbul:
Tarih Vakfı Yayınları, (2000).

Çelik, M., Süryani Kilisesi Tarihi, İstanbul: Yaylacık Matbaası, (1987).

Çelik, M., Siyasal Sistem Açısından Bizans İmparatorluğunda Din ve Devlet

İlişkileri, İzmir: Akademi Kitabevi, (1999).

Daley, B. E., Councils,(ed. Mircea Eliade), New York: The Encyclopedia of Religion
(I-XVI), (1987)

Durak, N., Süryaniler Açısından 451 Kadıköy Konsili, İstanbul: Rağbet Yayınları,
(2012).

Dvornik, F., Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a (Çev. Mehmet Aydın), Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yayınları, (1990).

Epiphanius, The Panarion, selected passages, (İng. Çev. P. R. Amidon), Oxford,

(1990)

Eroğlu, A. H., “Hıristiyanlığın Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, Ankara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (1), s. 309-325, (2000).

Eusebios, Kilise Tarihi (Çev. Furkan Akderin), İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi,

(2010).

Eusebius, The Ecclesiastical History (İng. Çev. K.Lake – J.E.L. Oulton), Londra:
HUP, (1926-1932).

Eusebius, Life of Constantine, (Çev. A. Cameron & S.G. Hall), Oxford, (1999).

Evagrius, Historia Ecclesiastica (İng. Çev. M. Whitby), Liverpool, (2000).

Gündüz, Ş., Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, (1998).

Harman, Ö. F., Konsil, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi(DİA),

(2002).

VI
Hartmann, W. and Pennington, K. (Eds.), The History of Byzantine and Eastern
Canon Law to 1500, The Catholic University of America Press, (2012).

Hefele, C. J., A History of Christian Councils, From the Original Documents, (Siteye
giriş tarihi belirsiz), http://www.cristoraul.com/readinghall/Western-Civilization-
Jewels/HEFELE/Councils-of-the-Church.html, (Yayınlanma Tarihi Belirsiz).

Hefele, C. J., A History of the Councils of the Church Volume 1 to 5, Aeterna Press,
(2014).

Hefele, C. J., A History of the Councils of the Church Volume II, Edinburgh, (1896).

Hick J., İnançların Gökuşağı (Çev. Mahmut Aydın),Ankara: Ankara Okulu

Yayınları, (2002).

Kabaağaç, S., Latince Türkçe Sözlük, İstanbul: Sosyal Yayınları, (1995).

Kaçar, T., “Ebionitelerden Arius’a: Eskiçağ Doğu Hıristiyanlığında İsa-Teoloji

Tartışmaları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44(2), s.187-206,
(2003).

Kaçar, T., “İmgenin Transformasyonu: Bizans Dünyasında İkona Tartışması”, Eski

Yeni Dergisi, 11, 68-75, (2008).

Kaçar, T., Geç Antikçağ’da Hıristiyanlık Doğu’da İsa Doktrini’nin Siyasi ve

Entelektüel Tarihi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, (2009).

Kelly, J. N. D., Early Christian Creeds, Londra, (1972).

Lemerle, P., Histoire de Byzance (Çev. Galip Üstün), İstanbul: İletişim Yayınları,
(1994).

Martin, S., Gnostikler İlk Hıristiyan Sapkınlar (Çev. Eylem Çağdaş Babaoğlu),
İstanbul: Kalkedon Yayınları, (2010).

Norwich, J. J., Bizans Erken Dönem (323-802), İstanbul: Kabala Yayınevi, (2013).

Ostrogorsky, G., Bizans Devlet Tarihi (Çev. Fikret Işıltan), Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları, (1981).

Özyıldırım, M., 359 Yılı Seleucia Konsili Kararlarının Çözümlenmesi,İstanbul

Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi, (2006).

Price, R. – M. Gaddis, The Acts of the Council of Chalcedon, Liverpool, (2005).

Schaff P., The Seven Ecumenical Councils, Christian Classics Ethereal Library,
(Yayınlanma Tarih Belirsiz).

Socrates, Historia Ecclesiastica, G. Christen Hansen, Kirchengeschichte, Berlin,

(1995).

VII
Tümer, G.-Küçük, A., Dinler tarihi, Ankara: Ocak Yayınları, (1993).

Yalduz, A., “Konsillerin Hıristiyanlık Tarihindeki Yeri ve İznik Konsili”, Uludağ

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (2), s. 257-296, (2003).

VIII
 1. GİRİŞ

İnsanlar yaşamları boyunca karşılaştıkları problemleri çözümlemek amacıyla

sorunun önemi ve büyüklüğüne göre fikir alışverişinde bulunmuşlardır. Bu
problemler dini, iktisadi, beşeri veya sosyal yaşam üzerine olabilmektedir.
Toplulukları yönlendiren bu toplantılara tarihin her döneminde rastlanmaktadır.

Konsil, toplama veya toplanma anlamına gelen Latince “concilium”

kelimesinden türemiştir ve bugünkü Katolik Kilisesi’nde konsil, düzenli olarak
sürdürülmüş piskoposlar toplantısına verilen isimdir.

Hıristiyanlık öncesi halk arasında pagan dinleri-Tanrıları geniş kitlelere

yayılmış ve Tanrılar adına çeşitli ayinler düzenlenip onlara hediyeler sunulmuştur.
Bu paganist inanç sayesinde sanat anlayışı yüksek seviyelere ulaşmış, Tanrı-
Tanrıçalar adına heykeller ve tapınaklar inşa edilmiştir. Bu heykel ve mimari yapılar
dini sembol olarak kullanıldığı gibi yöneticiler tarafından siyasi olarak da
kullanılmıştır.

Hıristiyanlık öncesi inanışlardan Paganizm’in yanında bugünkü Ortadoğu’da

ortaya çıkıp geniş kitlelere yayılan diğer inanış Yahudiliktir. Hz. Musa önderliğinde
toplumlara ulaşan bu yeni inanış, Paganizm ile beraber yürümüş ve çoğu zaman
azınlık durumda kalmıştır. Daha sonraları, Yahudi bir aileden doğan ve ilk başlarda
Yahudiliğin bir mezhebi gibi gözüken Hıristiyanlık doğmuştur. Bu inanışın
temsilicisi Hz. İsa eski dünyaya bu yeni dini yaymaya kendini adamıştır.

Hz. İsa çarmıha gerildiğinde peşinden giden ve ona sadık az sayıda havari
bulunmaktadır. Geçmişte yapılmış ve günümüzde hala yapılan konsillerin temeli de
bu havarilerin düzenlediği ilk toplantıya dayanmaktadır. M.S. 50 yılı civarı
düzenlenen bu toplantı, Hıristiyanlık alemi açısından ilk konsil olarak kabul
edilmiştir. Bu konsilde Hıristiyanlığın bazı çizgileri belirlenmiş ve yayılım
genişleyerek daha yüksek katılımlara ulaşmıştır.

Hristiyanlığın yayılmasında bir köprü vazifesi gören ve bu yeni inancın ilk

etkileşime geçtiği yer Anadolu toprakları olmuştur. Bu bölgede hızla yayılan
Hıristiyanlık, Eusebius’tan öğrendiğimize göre hem Yahudiler hem de Roma
İmparatorluğu Paganizm’i tarafından çeşitli zulümlere uğramıştır.

1
 Zamanla Hıristiyanlık azınlık olmaktan çıkıp geniş kitlelere yayılınca, çeşitli
görüşler ortaya atılmış ve mezhepsel bölünmeler başlamıştır. Bu görüşlerden en
meşhuru Aryanizm yani Ariusçuluktur. Ariusçuluk temelde İsa’nın ruhani ve beşeri
yönü hakkında farklı yorumlar getirmiş ve kilise tarafından tepki görmüştür. İlk
genel yani ekümenik konsil olan İznik Konsili’nin, toplanma sebebi de bu
Ariusçuluktur. Daha sonra Aryanizm’in yolundan; Gnostisizm, Montanizm,
Origenizm ve Nasturilik gibi kilise tarafından sapkın ilan edilen çeşitli görüşler
nedeniyle Geç Antikçağ’da birçok konsil toplanmıştır. Bu konsillerde alınan kararlar
bazen çözüm olsa da çoğu zaman daha büyük çözümsüzlükler doğurmuştur.
Özellikle Doğu ve Batı kiliseleri arasındaki rekabet, düzenlenen konsillerin havasını
germiş ve alınan kararlar piskoposlar üzerinde baskı yaratmıştır.

Bu çalışmada, konsil ve sinod kavramlarının kökeni, toplanılma sebepleri,

Doğu ve Batı kiliseleri tarafından önemi, toplantılar sonrası doğan yeni fikirleri ve bu
fikirlerin meydana getirdiği çatışmaları, yine bu kiliselerin kendi bakış açılarından
aktarılmaya çalışılacaktır. Ayrıca, ilk konsil olarak kabul edilen Havariler
Toplantısı’ndan İmparator Justinianus’un tahta çıkışına kadar süregelen zamanda,
toplanılan konsil ve sinodların sebep-sonuç ilşkilerine ışık tutmak amaçlanmıştır.

2
 1.2. Araştırmanın Amacı

Yapılan araştırmalar günümüzdeki resmi Hıristiyan doktrininin tarihte yapılan

konsiller ve sinodlar neticesinde şekillendiğini ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda
düşünüldüğünde konsillerin ve sinodların, Hıristiyan inancının oluşması ve
şekillenmesinde son derece önemli bir yere sahip olduğunu ifade etmek mümkündür.
Ayrıca tüm Hıristiyan mezhepleri ve din adamlarının hatta dönemin siyasi
liderlerinin dahi konuya kayıtsız kalamaması; bu bağlamda ülkenin siyasi birliğini,
dini birliğin sağlanmasına bağlamaları da konunun önemini göstermektedir.

1.3. Araştırmanın Kapsamı

Bu çalışmamızda Hıristiyanlığın temel inanç esaslarının oluşturulduğu

toplantılar olan konsil ve sinodları incelemeye gayret gösterdik. Şüphesiz bu
toplantılar, Hıristiyanlık tarihi açısından son derece önemli ve geniş bir konudur.

Bu doğrultuda biz çalışmamızın sınırlarını gözeterek Hıristiyanlığın dini

doktrinlerinin oluşması açısından önemli konsillerin yanında yerel sinodları da
inceledik. Bu sinodlarda görüşülen konuların genel konsillerde görüşülen kanunlara
etkisini irdelemeye çalıştık. Bu çerçevede başlangıçtan 4. Genel Konsil olan Kadıköy
Konsili’nin sonuçlarına kadar olan kısımdaki toplantıları anlatmaya çalıştık. Ayrıca
konumuzla doğrudan alakalı olmamakla beraber, konsillerin aldığı kararlar
sonucunda ortaya çıkan grupları ve mezhepleri hakkında kısaca bilgiler vermeye
amaçladık.

1.4. Araştırmanın Yöntemi

Hıristiyanlık dünyasında konsillerin toplanış nedenlerini, tartışılan konuları

ve varılan neticeleri Hıristiyanlık inanç tarihi açısından incelemeye çalıştık.
Havariler Toplantısı’ndan V. yüzyıla kadar düzenlenmiş konsil ve sinodlar hakkında
bilgilendirmeye çabaladık. Tüm bunları geniş bir perspektifte irdelemeye ve neden-
sonuç ilşkisi çerçevesinde araştırma yoluna gittik.

3
2. KONSİL VE SİNOD KAVRAMLARI

2.1. Konsil ve Sinod Kavramlarının Kökeni

Dinlerde, inanç ve sosyo-kültürel yapıyla ilgili olaylar ve din görevlilerinin

karşılaştıkları sorunları ortadan kaldırmak için, üst düzey din görevlilerinin
katılımıyla birtakım toplantılar düzenlenmektedir. Hıristiyanlıkta bu toplantılar
Havarilerin nüfuzlu olduğu, Yahudilerin yoğun yaşadığı Roma eyaletlerinin belli
başlı büyük şehirlerinde yapılmaktadır. Bu yoğun bölgelerdeki empoze sonrası
eyaletlerin geri kalanlarında, Hıristiyanlığın yayılma merkezleri haline gelmişlerdir.
Bu da bize, Petrus’un ve Pavlus'un mektuplarının niçin Roma İmparatorluğu’nun
Doğu ve Batı eyaletlerindeki ve bunların başkentlerindeki Hıristiyanlara hitap ettiğini
açıklamaktadır. Bu başkentlere örnek vermek gerekirse; İtalya’da Roma, Asya’da
Efes, Yunanisyan’da Korinth, Makendonya’da da Selanik’i sayabiliriz. Bu örnekler,
Havarilerin kararının Suriye’nin başkenti olan Antakya ve Kilikya’nın
eyaletlerindeki Hıristiyanlara kadar niçin iletildiğini de açıklamaktadır. Ayrıca bu
adet ilk kilisenin ve Roma İmparatorluğu’nun politik bölünmesine, devamında ise
teşkilatlanmasında etkili olmuştur. Böylece eyaletlerin başkentlerinde oturan
piskoposlara; konsilleri toplama ve tartışmaları yönetme insiyatifini bırakma yetkisi
gelmiştir ve bu durum, diğer bölgelerde oturan piskoposlara göre onlara bir üstünlük
sağlamıştır1.

Hıristiyan dini liderlerin, dini öğreti ve pratikler için kararlar vermek üzere
toplanmaları, genellikle “konsil” veya “sinod” olarak adlandırılmaktadır2.
Hıristiyanlık tarihinde önemli bir yeri olan konsil, kilise tarihi açısından şöyle ifade
edilebilir: Piskoposlar, yüksek düzeydeki din adamları veya kilise idarecilerinin,
kilise ya da kilise hayatıyla ilgili problemleri müzakere etmek, tartışmak; inanç
esasları ve ibadetler ile ilgili konuları görüşmek; inancı kuvvetlendirmek ve ahlakı
korumak amacıyla yaptıkları kilise toplantılarıdır3.

Bölgesel olarak küçük toplantılar veya sadece bir mezhebi temsil eden
kişilerin katıldığı toplantılar için “sinod” kelimesi kullanılırken, piskoposların ve

1
Dvornik 1990, 3.
2
Daley 1987, 125.
3
Yalduz 2003, 258.

4
kilise temsilcilerinin daha geniş çapta katılım gösterdiği toplantılar için “konsil”
kelimesinin kullanılması yaygınlaşmıştır. “Sinod” kelimesi genelde toplantı anlamına
gelmekle beraber, konsilden farklı olarak Yahudi toplantıları için de kullanılmıştır.
Konsillerde genel olarak doktrin ve disiplin konuları ele alınırken, sinodlarda daha
çok yerel sorunlar görüşülmüştür. Doğu kiliselerinde konsil yerine sinod kelimesi
kullanılmakta ve bu kelime patriklerin danışma kurulunu ifade etmektedir. Ortodoks
kiliselerinin en yüksek ruhani kurulunun adı ise Holy Synod veya Saint Synode’
dur4.

Bu yüzden, kilise kendini yenilemeye, güncelleştirmeye ve kurumlarına yeni

şekil vermeye ihtiyaç duyduğunda; geniş çapta, büyük katılımlı konsiller
tertiplemiştir. Günümüzde konsile, piskoposlardan oluşan bir kilise yönetimi ve
senatosu gözüyle bakılmaktadır.

3. HIRİSTİYAN KONSİLLERİ

Konsiller, birtakım sosyal ve dini şartlar tarafından meydana getirilmiştir. Bu

şartların ortaya koyduğu problemler bazen mahalli kadroların çözemeyeceği
boyutlara ulaşınca bölge veya eyaletin kilise şefleri devreye girerek ortaya çıkan
problemler konsundaki tecrübelerini toplu halde belirtmişlerdir. Böylece Bölge veya
Eyalet Konsilleri dediğimiz konsiller ortaya çıkmıştır. Bazen bu konsiller, eyalet
çevresini aşarak bir ülkenin bütün piskoposlarını bir araya getirmiştir. Böyle bir
toplantıda, imparatorluğun tüm piskoposları temsil edilmiştir. 264’te ve 268’de
Antakya’da ve 314’de Fransa’nın Arles şehrinde toplanan konsillerde durum böyle
olmuştur. Bu toplantılar, daha sonraki yıllarda toplanacak olan Milli Konsiller ve
Genel Konsillerin öncüleri kabul edilmiştir.

4
Harman 2002, 175.

5
 3.1. Özel Konsiller

Özel konsilleri kendi aralarında; Mahalli Konsiller, Bölge Konsilleri, Eyalet

Konsilleri ve Milli Konsiller olarak dört gruba ayrılmaktadır.

3.1.1. Mahalli Konsiller

Mahalli Konsil, bir ülkenin belirli bir bölgesinin problemini çözmek için ülke
piskoposlarının yaptığı toplantılardır.5 Ülkedeki bir bölgeden sorumlu piskoposun,
diğer bölgelerden sorumlu piskoposları toplayarak, özel mahiyette bir meseleyi
tartışmaya açtığı konsillerdir. Mahalli konsillerin yılda iki defa toplanması esastır.

3.1.2. Bölge Konsilleri

Bölge Konsili, belirli bir piskoposluk bölgesinden sorumlu piskoposun veya

yardımcısının başkanlık ettiği ve bölge din adamlarının temsilci olarak iştirak ettiği
konsillerdir. Bölge konsilini, sık sık toplamak mümkün değildir. Her on yılda bir
Başpiskoposluğun davetiyle konsil toplanabilmektedir. Özel konsillerin aldığı
kararlar, sadece o ülkeye veya bölgeye hitap etmektedir. Bu konsilin Papa’nın
onayından geçmesi şarttır6.

3.1.3. Eyalet Konsilleri

Eyalet Konsili, kiliseye bağlı bir eyaletin Başpiskoposunun yardımcılarıyla ve

diğer yetkilileriyle birlikte eyaletin ihtiyaçları hakkında görüşmek üzere topladığı
konsillerdir. Konsili toplama yetkisi, eyaletin en üst seviyedeki din adamına aittir.
Eyalet Konsilleri en az yirmi yılda bir toplanır7.

3.1.4. Milli Konsiller

Milli Konsil, bir ülkedeki en yüksek rütbeli din adamı başkanlığında

başpiskopos, piskopos ve diğer kilise temsilcilerinin bir araya geldiği toplantıdır. Bu
toplantı ancak Papa’nın izniyle yapılabilmektedir8.

5
Aydın 1991, 2.
6
Aydın 1991, 3.
7
Yalduz 2003, 262.
8
Yalduz 2003, 262-63.

6
 3.2. Genel Konsiller ve Ekümeniklik Kavramı

Genel Konsillere ekümenik konsiller de denilmektedir. Bu konsiller,

piskoposlar ve diğer kilise temsilcilerinin geniş katılımıyla gerçekleştirilen evrensel
konsillerdir. Papa veya temsilcisi başkanlığında, kiliseleri ilgilendiren meseleleri ele
almak için, Papanın davetiyle bütün kiliselerin en üst düzeydeki din adamlarının
katıldığı toplantıdır. Konsilde ele alınacak konuları ve meseleleri Papa belirlediği
gibi aynı zamanda konsili erteleme veya feshetme hakkına ve gücüne de sahiptir.
İnsanların oturdukları bölgeleri içine alan kilise temsilcilerinin icra ettikleri ilk
konsiller, ekümenik konsiller ismi ile meşhurdur. (İznik, Efes, Kadıköy...)

Yeryüzündeki bütün Hıristiyan temsilcilerinin katıldığı genel konsiller, Papa

tarafından davet edilerek toplanmakta ve bizzat Papa veya temsilcileri tarafından
yönetilmektedir. Bu konsiller, iman ve disiplin konusunda kilise birliğinin muhafaza
ve temsil edildiği yerlerdir. Ancak her zaman böyle olmamıştır. Konsiller tarihinde,
I. Konsilin (325 İznik Konsili) ve IV. Konsilin (451 Kadıköy Konsili) siyasi kavga
ortamında yapıldığı görülmektedir. Ekümenik konsil kararlarının geçerli olabilmesi
için, kararların Papa tarafından onaylanması gerekmektedir.

Ekümenik Konsil tabiri ilk kez, 382 yılında İstanbul’da bir araya gelen
piskoposların, Papa Damase’in etrafında Roma’da toplanan piskoposlara yazdıkları
mektupta görülmektedir. Bu mektuba göre Doğu Piskoposları, bir yıl önce
İstanbul’da toplanan konsile Ekümenik Konsil adını vermişlerdir9. Ancak kilise
tarihinde hangi konsilin ekümenik olup olmadığı konusu, kesin çizgilerle
belirtilmemiştir. Hıristiyanlık tarihinde yapılan ilk yedi konsil, Ayrılmış Doğu
Kiliseleri dışındaki Hıristiyanlarca, ekümenik konsiller olarak görülmektedir.
Ökümenik kabul edilen bu konsiller başlıca görevlerinin; imanı belirlemek, kilise
hayatı içindeki organizasyon konusunda kararlar vermek ve kilisenin
değiştirilemeyecek konularını tartışıp geliştirmek olduğuna inanmışlardır.

Günümüzde ekümenik konsil toplama yetkisi, sadece Roma Katolik

Kilisesi’ne ait bir iş olarak görülmektedir. Bu da, ekümenik konsil sadece Katolik
kilisesi mensuplarını ilgilendirir ve sadece Papanın otoritesine boyun eğen

9
Aydın 1991, 5.

7
piskoposları ve delegeleri bir araya getirir manasına gelmektedir. Diğer kiliseler bu
toplantıda sadece gözlemcilerle temsil edilmektedir.

1917 yılında yürürlüğe giren kilise hukuku kriterleri ve ekümenik konsil

tariflerindeki maddeler, geçmişte yapılan konsillere uygulandığında pek çok konsil
bu tariflerin dışında kalacaktır. Toplantıyı düzenleyen merci açısından
değerlendirildiğinde; bazı konsillerin, İznik Konsili’nde olduğu gibi Papa tarafından
değil İmparator tarafından toplandığı görülecektir. Konsillere katılan piskoposların
sayısı esas alındığında; bazı küçük çaplı özel konsillerin, ekümenik olarak kabul
edilenlerden daha çok katılımcıyı bir araya getirdiği ortaya çıkacaktır. Temsilcilerin
evrenselliği açısından bakınca da; I. İstanbul Konsili’ne (381) imparatorluğun sadece
doğu bölgesinin piskoposlarının davet edildiği halde, konsilin ekümenik konsiller
arasında yer aldığı görülecektir.

Geçmişte yapılan konsiller kilise hukukundaki ekümenik kavramından

hareket edilerek tasnife tabi tutulduğunda, bir çok meşhur konsilin ekümenik konsil
tanımına uymadığı görülecektir. Konsil tasnifleri için kesin ve belirli bir ölçü
konamayacağı için, ekümenik kavramı Hıristiyan geleneği içinde bir yol izlemiştir
denilebilir. Ekümenik Konsillerin kilisece anlam ve pozisyonu, bizzat onların
tarihlerinden, geçerli olan gelenek ve göreneklerden ve kilisenin doktrininden
hareketle çıkarılabilir10.

Konsillerde karar verme üstünlüğünün Papa’da mı yoksa Konsil’de mi olduğu

sürekli tartışılmıştır. Bu yüzden öncelikle Papanın yetkisi ile Genel Konsilin
yetkilerini ayırmak gerekir. Piskopos konsillerde tek kanun koyucudur. Genel
konsilin otoritesi ise, piskoposluğun şefi olarak Papa ile ortaklaşa toplanma esasına
dayanmaktadır. Toplanan piskoposlar, öğretme yetkileriyle iman ve evrensel kilise
disiplini ile ilgili sorunları tartışırlar ve kararlaştırırlar. Çünkü o yetkinin onlara
Kutsal Ruh tarafından verildiği Yeni Ahit’in şu ifadesinden çıkarılır: “Kendinize ve
Kutsal Ruh’un sizi gözetici atadığı tüm sürüyü -Tanrı’nın Kilise topluluğunu-
gütmeye dikkat edin; o kilise topluluğu ki, o bunu kendi kanıyla sağlamıştır.”11 Buna
göre onlar, havarilerin halefidirler. Katolik kilise tarihinde, 21 genel konsil
(ekümenik) görülmektedir. Bu konsiller beş ana başlık halinde şöyle toplanmaktadır:

10
Aydın 1991, 5.
11
Resullerin İşleri 20/28.

8
 3.2.1. Antikite (Eski Çağ) Konsilleri

İznik Konsili (325), I. İstanbul Konsili (381), Efes Konsili (431), Kadıköy
Konsili (451), II. İstanbul Konsili (553), III. İstanbul Konsili (680), II. İznik Konsili
(787), IV. İstanbul Konsili (869)

İlk yedi konsil, Katolik ve Ortodoks kiliseleri tarafından “Ekümenik

Konsiller“ olarak kabul edilir. IV. İstanbul Konsili de Katolik kilisesi tarafından
Ekümenik konsiller arasında sayılır. Ancak Ortodoks kilisesi herhangi bir dogmatik
karar alınmadığını ileri sürerek bu konsili Ekümenik konsil olarak kabul etmez.

3.2.2. Ortaçağ Konsilleri

I. Latran Konsili (1123), II. Latran Konsili (1139), III. Latran Konsili (1179),
IV. Latran Konsili (1215), I. Lyon Konsili (1245), II. Lyon Konsili (1274), Viyana
Konsili (1311)

3.2.3. 15. Yüzyıl Konsilleri

Konstans Konsili (1414), Bale-Ferrare-Florence Konsilleri (1431)

3.2.4. Reform Devri Konsilleri

V. Latran Konsili (1512), Trente Konsili (1545)

3.2.5. XIX. ve XX. Yüzyıl Konsilleri

I. Vatikan Konsili (1869-1870), II. Vatikan Konsili (1962-1965)

9
4. HAVARİLER TOPLANTISINDAN KADIKÖY KONSİLİNE
KADAR DÜZENLEMİŞ OLAN KONSİL VE SİNODLAR

4.1. Hıristiyanlığın Doğuşu Sonrasında Havariler Toplantısı

Hz.İsa’nın dünyaya geldiği yıllarda Roma İmparatorluğu’nun hakimiyeti

altında olan Filistin’de, Yahudiler çeşitli mezheplere ayrılmış, dini konular çıkar
meselesi olmuştur. Kudüs’teki Kutsal Mabedi ticaret yeri haline getiren Yahudiler,
putperest Romalılardan kurtulma yolları arayışında bir kurtarıcı beklentisi
içindeyken, Hz. İsa ortaya çıkarak insanları doğru yola çağırmaya başlamıştır. Hz.İsa
hayattayken ve çevresinde Havarilerle birlikte çok az inanan varken, “Çarmıh
Hadisesi”nden sonra Havarilerin de misyonuyla birlikte inananların sayısı artmıştır.
Hz. İsa’nın telkinlerine karşı uyanan bu ilgi Roma’nın baskısını ve zulmünü daha da
arttırmıştır. Hz. İsa’dan bir müddet sonra, ona inananlar bir araya gelerek, kendilerini
“Hıristiyan” diye tanıtmaya başlamışlardır12. Pavlus’un Hıristiyan oluşuyla yeni bir
ivme kazanan Hıristiyanlık, onunla beraber gelen fikri ayrılıklar ve tartışmalarla
çalkalanmaya başlamıştır. Kudüs merkezli cemaat ile diğer uluslardan Hıristiyan
olanlar arasında başlayan yakınlaşma beraberinde sorunlar da getirmiştir.

Yahudiye’den gelen bir grup Hz. İsa taraftarının, kurtuluş için tanrısal hukuka
bağlı olmak gerekliliği -özellikle sünnetin şart olması- konusunda Antakya’daki
Hıristiyanlarla tartışması, zaten gergin olan ortamda ateşlenen ilk kıvılcım olmuştur.

Anlaşma yapılamaması üzerine, konuyu Havarilerle görüşüp karara bağlamak

için Pavlus ve Barnaba Kudüs’e gitmişlerdir13. Bu ilk tartışmaları bir karara
bağlamak için, 49 – 50 yıllarında14 Kudüs’te yapılan toplantıda15, Petrus, Barnaba ve
Pavlus konuşmalar yapmışlardır. Toplantı sonunda, kurtuluş için tanrısal hukuka
bağlı olmanın gerekli olmadığına, dolayısıyla tanrısal hukukun bir parçası olan
sünnetin de şart olmadığına ve diğer uluslardan dine yeni girenlere zorluk
çıkartılmaması konusunda anlaşmaya varılmıştır. Yakup, Petrus, Pavlus ve

12
Tümer 1993, 239.
13
Elçilerin İşleri, 15/2.
14
Yalduz 2003, 260.
15
Elçilerin İşleri, 15/1-2.

10
Barnaba’nın katılımıyla gerçekleşen bu konsil sonrası, Antakya’daki cemaate; bu tür
tartışmaları yapanları dikkate almadıklarını ve onları “akıl karıştırıcılar”16 olarak
gördüklerini belirten bir mektup göndermişlerdir.

4.2. Havariler Toplantısına Genel Bakış

Bu toplantıda, “Kutsal Ruh ve bizler, gerektiğinden daha ağır bir yükü size
yüklememeyi uygun gördük.” diyerek, Yahudi olmayan mühtedilerin (kendi dininden
dönerek başka dini kabul edenlerin) Pavlus’un düşüncesi gereği, tanrısal hukuka
(Musa’nın şeriatına) tamamen uymasının gerekli olmadığına karar verilmiştir.

Hıristiyan teologlar, konsillerin aslının bu toplantıya dayandığını

düşünmektedirler. Toplantının otoritesi konusundaki anlaşmazlıkları da,
katılımcıların bu kararı Mesih’in kendilerine verdiği yetkiyle aldıklarını ifade ederek
giderme yoluna gitmişlerdir. Kudüs’te yapılan bu toplantıda alınan kararların
“Kutsal Ruh ve bizler uygun gördük…” ifadesiyle ilan edilişini17 delil göstererek,
İsa-Mesih’in kilisenin yaptığı tüm toplantıları onayladığını açıklamışlardır. Daha
sonra da “Nerede iki ya da üç kişi benim adımla toplanırsa, ben de onların
arasındayım.”18 gibi Kutsal Kitap ifadeleri esas alınarak, “Havariler Toplantısı” ve
ondan sonraki tüm konsil ve sinodların, Kutsal Ruh’un ve Mesih’in idaresi altında
gerçekleştiği inancı, resmiyet kazanmıştır.

4.3. II. ve III. Yüzyıllar Hıristiyanlığında İsa Sorunu

Bu ilk havarilerin toplantısı dışında diğer toplantıların, II. yy. ortalarında

“Montanizm” ve “Gnostisizm” gibi anlayışlar sebebiyle, Anadolu’da yapıldığı
bilinmektedir.

II. yüzyılda Hıristiyanlığının, Yahudiliğin bir parçası veya mezhebi gibi

görülmesinin yanında Roma’dan süregelen paganlık ve yukarıda da bahsettiğimiz iki
görüş çeşitli problemler çıkmasına sebep olmuştur.

16
Elçilerin İşleri 15/25.
17
Elçilerin İşleri 15/29; Dvornik 1990, 3.
18
Matta 18/20

11
 66-70 ve 132-135 yılları arasında görülen Roma karşıtı Yahudi isyanlarına
katılmaktan dikkatle kaçınan Hıristiyanların, entelektüel düzeyde Yahudilikten
kopma çabalarını o dönemin etkin Hıristiyan kişilerinin yazılarda bariz bir şekilde
görülmektedir19.

II. yüzyılda yaşanan entelektüel canlılık doğal olarak farklı fikirler,

düşünceler ortaya çıkarıyordu ve bu farklılıklar felsefi boyutta toplumda sorun
çıkarmasa da, dini boyutta sıkıntılara yol açıyordu. Bu görüşlerden biri de II.
yüzyıl’da yüksek bir aktiflik derecesine ulaşan Gnostik görüştü. Gnostik tabiri, Eski
Yunancada “bilgi ve bilgi sahibi”, “tanrının vahyedilmiş bilgisi” anlamlarına gelen
gnosis ve gnostikos terimleri ile bağlantılıdır ve bu ancak ruhça seçkin bir zümrenin
kontrolü altındaydı20. Bu vahyedilmiş bilgiye ancak illuminati yani aydınlanmış bir
azınlık, metafizik spekülasyon ve karanlık büyülerle harmanlanmış ezoterik nitelikte
karmaşık pratiklerle ulaşılabilirdi21. Bu inanç temelde, I. ve II. yüzyılda ortaya çıkan
ancak Gnostisizm kadar yaygınlık kazanmamış ama ondan biraz daha eski bir
sapkınlık olan Dosetizm akımının görüşleriyle özdeştir. Dosetizm Kuran’da geçen
İsa’yla ilgili yoruma benzerliği ile de şaşıtıcı bir niteliği vardır.

Gnostikleri belirli bir doktrin etrafında birleştirmek zor olsa da, bir genelleme
yaparak iki farklı tanrı arasında ayrım yaptıklarını ve yaratıcı tanrı olarak gördükleri
demiurgosun bilinemeyen yüce tanrısal varlığın düşmanı olduğunu; maddi dünyanın
yaratıcısının ruhsal dünyaya düşman olduğunu savunmuşlardır. Onlara göre Mesih,
Yüce Ruh’un temsilcisi olarak yeryüzüne gnosisi getireceği için ne insan bedenine
sahip olabilirdi ne de ölebilirdi. Dolayısıyla Mesih ya İsa adlı bir insanın bedeninde
yaşamıştı ya da hayali bir insan görünüşüne sahiptir22.

Gnostikler gibi entelektüel hareketlerin yanında, II. yüzyıl Hırsitiyanlığı,

peygamberi niteliklere sahip hareketleri de içinde barındırmaktadır. Bunların en
önemlisi olan Montanistler aynı zaman da, bu tür hareketlerin en uzun süre varlığını
sürdürenidir. Kilise tarihçisi Eusebius, Montanist hareketin doğuşunu şu şekilde
anlatır: “Frigya Mysiasında Ardabav adlı bir köy çocuğu olduğu söylenir. Derler ki,

19
Kaçar 2009, 25.
20
Kaçar 2009, 26.
21
Atiya 2005, 55.
22
Kaçar 2009, 26.

12
Gratus’un Asia proconsuluğu döneminde Montanus adlı yeni bir mühtedi ruhundaki
liderlik ateşinin esiri olarak aniden çıldırdı ve sarsılmaya başladı.”23

Kurucusu Montanus’un ismine bağlı olarak modern literatürde Montanizm

olarak adlandırılan bu hareket daha ikinci yüzyıl içerisinde kilise örgütünden
dışlanmış ve uzun süre radikal bir akım olarak varlığını devam ettirmiştir.
Montanizm Bizans imparatorlarının Hıristiyan sapkınlara karşı giriştiği amansız
baskılar sonucunda dokuzuncu yüzyılda büyük oranda tarihten silinmiştir. Kilise
hiyerarşisi içerisinde kadınların statüsünden, evlilik kurumuna farklı yaklaşımları ve
günahların piskoposlar tarafından affedilmesi gibi uygulamaları reddeden
Montanistler, hep radikal bir akım olarak nitelenmişlerdir. Montanistler birçok
farklılıklarının yanında bazı modern çalışmalarda Yahudi Hıristiyanlığı kategorisinde
de anılmıştır, ancak bu görüş pek kabul görmemiştir24.

Aslında Montanistler ile ilgili en önemli husus İsa doktirini hakkında

fikirleridir. Bu konu hakkında çeşitli kaynaklar olmasına rağmen çelişki ifadeler
çoğunluktadır. Kimileri (Hippolytus, Eusebius) Montanistlerin Baba-Oğul-Kutsal
Ruh üçlüsüne aykırı düşüncede olduğunu söylerken, IV. yüzyılda yaşamış ve
Hıristiyan sapkınlar hakkında eserleri olan Salamis kenti piskoposu Epiphanius gibi
bazı kişiler de Montanus’un peşinden gidenleri, genel kilise ile aynı çizgide
gittiklerini ve Hıristiyan klasik doktirinini kabul ettiklerini söylemektedir.25

Doğu'da yapılan ilk konsiller hakkında yazılı belge olarak pek bilgi olmasa
da, bu tür meclislerin toplanmasıyla ilgili olarak en detaylı dökümanı Roma'nın
Afrika’daki başkenti olan Kartaca'da piskoposluk yapan Aziz Cyprien'den
öğreniyoruz26. O, havarilerde olduğu gibi, psikoposların müzakeresinin de Kutsal
Ruh tarafından yönlendirildiğine inanmıştır. Aziz Cyprien’in 252 yılında Afrika’da
yapılmış olan konsil hakkında mektuplarında, bu psikopos toplantıları, Roma
senatosunun oturumlarına yön veren kurallara göre yavaş yavaş şekillenmiştir. Aynı
kurallara 313 'te Fausta Sarayı’nda toplanan Roma konsilinde de devam edilmiştir27.

23
Eusebius 1926-1932, 5.16.7.
24
Farklı görüşler için bakınız: Ford 1966, 145-158.
25
Kaçar 2009, 30.
26
Dvornik 1990, 3.
27
Dvornik 1990, 4.

13
 4.3.1. II. Yüzyıl Konsil ve Sinodları

4.3.1.1. Montanizm’in Gölgesinde İlk Sinodlar

Kilise Tarihçisi Eusebius’un bildirdiğine göre, Asya’nın birçok yerinde

birçok kez Montanizm görüşü üzerinde tartışmak için bir araya gelinmiş, doktrinler
incelenmiş, Montanus ve onun takipçileri garip ve inançsız ilan edilmiştir. Buna
rağmen ilk sinodların hangi şehirlerde, ne zaman yapıldığı hakkında pek bilgi
bulunmamaktadır. Tek bilgi, Hierapolisli Papias’ın piskopos olduğu ve yirmi altı
arkadaşı ile beraber Frigya bölgesinde görüşlerini eyalet meclisine taşıdıkları ve
zamanla mahkumiyet aldıkları hakkındadır. Montanus güçlü muhalefetine rağmen,
kilise yine de Montanizm’i reddetmiştir28.

4.3.1.2. Paskalya İle İlgili Sinodlar

İkinci yüzyıl sinodlarının ikinci serisi, Paskalya kutlamaları ile ilgili olan
tartışmalar neticesinde toplanılmıştır. Bu konuyla alakalı net bilgiler olmamak
kaydıyla ikinci yüzyılın ortalarına doğru Smyrna (İzmir) ve Roma’da toplantılar
olmuştur. Kesin olarak Paskalya’nın konu edildiği sinodlar bu yüzyılın sonlarına
doğru toplanmıştır. Bu bilgilere Eusebius ve S. Jerome’nin kaynak olarak gösterdiği
mektuplardan ulaşılmaktadır29.

4.3.1.3. Yapıldığı Şüpheli Sinodlar

Praedestinatus olarak anılan anonim yazar tarafından kaleme alınmış

bilgilere göre ikinci yüzyılın diğer üç sinodu şunlardır: 125, 152 ve 160 yıllarında
düzenlenen bu sinodlarda konu genel itibariyle Gonstikler üzerinedir. Libellus
Synodicus bu sinodlara ek olarak beş sinodtan daha söz etmektedir30.

28
Hefele (Yayınlanma Tarihi Belirsiz), http://www.cristoraul.com/readinghall/Western-Civilization-
Jewels/HEFELE/Book-1/1.html, 1.
29
Hefele (Yayınlanma Tarihi Belirsiz), http://www.cristoraul.com/readinghall/Western-Civilization-
Jewels/HEFELE/Book-1/2.html, 2.
30
Hefele (Yayınlanma Tarihi Belirsiz), http://www.cristoraul.com/readinghall/Western-Civilization-
Jewels/HEFELE/Book-1/3.html, 3.

14
 4.3.2. III. Yüzyıl Konsil ve Sinodları

4.3.2.1. Kartaca Konsili (M.S. 256)

4.3.2.1.1. Konsilin Toplanma Sebepleri

III. yüzyılda toplanan konsiller Hıristiyan cemaatin yaygınlığı ve gücü

hakkında bize fikir vermektedir. Buna en iyi örnek 256 yılında Kartaca’da toplanan
konsildir ve Afrika’nın birçok bölgesinden 87 piskopos katılmıştır. Sonradan
Donatist hareketin merkezi olan Bagai, Muscula, Cedias ve Thamugadi gibi şehirler
de bu konsile temsilcilerini göndermiştir. Cyprian’ın en yakın arkadaşları ve
destekçileri Numidia piskoposlarındandır. 255 yılında, 15 Numidialı piskopos,
kiliseye geri dönen heretiklerin yeniden vaftizi meselesini ona sormuşlar ve Cyprian
da cevap vermeden önce bir konsil toplamıştır31.

Üçüncü yüzyılın ortalarında bir grup Numidialı piskopos, heretik rahipler

tarafından vaftiz edilmiştir. Hıristiyanların tekrar vaftiz edilip edilmemeleri
konusunda Cyprian’a bir mektup daha gönderdiler. Cyprian, bunu cevaplamadan
önce 255 veya 256’da bir sinod toplamıştır. 21 piskoposun katıldığı sinoddan çıkan
sonuç, tek bir vaftizin olduğu ve onun da kilise tarafından yapıldığı, kilisenin dışında
kalan birinin yaptığı vaftizin geçersiz olduğu yönünde olmuştur. Gün gelecek
Donatistler de yeniden vaftiz konusundaki görüşlerini Cyprian’a dayandıracaklardı.
Bu karar, Afrika’da pek hoş karşılanmayınca, Cyprian, 256 yılında Kartaca’da, 71
piskopostan oluşan bir konsil toplamıştır.

4.3.2.1.2. Konsilin Sonuçları

Konsil tarafından, konuyla ilgili fikirlerini öğrenmek için Papa Stephanus’a

bir mektup gönderilmiştir. Papa, kendisine rağmen “Yeniden Vaftiz” hükmü çıkmış
olmasına çok öfkelenmiş ve söz konusu sinoda katılan piskoposlarla ilişkinin
kesilmesini istemiştir. Ayrıca Cyprian’ı yanlış yolda ve düzenbaz olmakla
suçlamıştır. Papa, heretik bir rahibin, heretik olmadan önce yaptığı vaftizin meşru
olduğunu söylemektedir. Daha sonraları Cyprian ve Papa arasında neler yaşandığını

31
Hefele (Yayınlanma Tarihi Belirsiz), http://www.cristoraul.com/readinghall/Western-Civilization-
Jewels/HEFELE/Book-1/5.html, 5.

15
bilinmemekle beraber aralarındaki irtibatın kopmadığı anlaşılmaktadır. Papa
Stephanus 257’de öldükten bir yıl sonra 258’de Cyprian da ölmüştür.

4.3.2.2. Narbonne Sinodu (M.S. 255-260)

Bu sinod ile ilgili bilgiler kısıtlıdır. III. yüzyılın ortalarında yaklaşık yedi
misyoner rahip, Papa Fabian tarafından Galya’ya gönderilmiştir. Bunlardan en
bilineni S.Paul’dür ve Narbonne’nin ilk piskoposu olarak kabul edilmiştir. Burada
düzenlenen sinod’da iki diyakoz arasındaki problem çözülmeye çalışılmıştır.

4.3.2.3. Antakya Sinodu (M.S. 264-269)

4.3.2.3.1. Sinodların Toplanma Sebepleri

Antakyanın ilk piskoposları 135 yılına kadar hep Yahudi kökenli Hıristiyanlar
olmuştur. Antakya kilisesinin tarihinde bundan sonraki dönüm noktası, verimli bir
yazar ve aydın olan Theophilus’un piskoposluk dönemidir. Theophilus, putperest
düşüncelerle ve ilk Süryani Gnostiklerini sapkın öğretileriyle mücadele etmek
görevini üstlenmiştir. Theophilus’un açtığı yoldan daha sonraları görev alan Serapion
da devam etmiştir. Mektuplardan ele geçen bilgilere göre özellikle Montanus’un
sapkın fikirleriyle mücadele ettiği bilinmektedir.

III. yüzyılda birbirini izleyen piskoposlar arasında, dinbilim açısından parlak

isimler yoktur. St. Babylas 240-250 yılları arasında on yıl Antakya piskoposluğu
görevini yürütmüştür. Decius’un Hıristiyanlara baskı döneminde öldürülen St.
Babylas’ın adı kült haline gelmiş ve çeşitli şairler vasıtasıyla Batı’ya ulaşmıştır.

260-270 yılları arasında Antakya Piskoposluğu yapan Samsatlı Paul, Babylas

ile tamamen zıt bir yaşam sergilemektedir. Mütevazi bir ailenni oğlu olarak dünyaya
gele Paul, muazzam bir servet edinmiş ve bunu kitlesinin başına geçmek için
kullanmıştır. Nestorius’tan önce ilk olarak Paul, Mesih’in ikili doğası öğretisinin
temellerini atmış, öğretisini mahkum eden öteki piskoposlarla tartışmalarında

16
Homoousios terimini ilk kez o kullanmıştır. Kötü bir üne sahip olan Paul’u Antakya
Kilisesi’nden uzaklaştırmak için iki Antakya Konsili’nin toplanması gerekmiştir.

4.3.2.3.2. Antakya Sinodlarının Sonuçları

İlk konsile İskenderiyeli Dionysius tarafından çağrılan Paul, hararetli

tartışmalardan sonra, kaçış yolu kalmadığını görünce, ikna olmuş gibi davranarak
kendi ikili doğa öğretisini reddetmiştir. Daha sonra kilise tarafından sapkın ilan
edilen görüşüne devam eden Paul, ahlaksız hareketlerini de arttırınca, 269 yılında
toplanan İkinci Antakya Konsili tarafından görevine son verilmiştir.

4.4. IV. Yüzyıl Konsil ve Sinodları

4.4.1. Sinuessa Sinodu (M.S. 303)

Sinuessa, Roma ile Capua arasında kalan bölgede yer almaktadır. Sinodda
300 piskopos ve daha az sayıda rahip hazır bulunmuştur. Zulüm zamanının meşhur
konularının tartışıldığı toplantıda, üç rahip ve iki diyakoz Marcellinus’tan rüşvet
aldığı iddiaları üzerine kınanmışlardır.

Bu yüzyılın başında Sinuessa Sinodu’na benzer birçok sinod toplanmıştır.

Örnek verecek olursak; 305 yılında Cirta’da, 306 yılında İskenderiye’de, 306 yılında
Elvira’da toplanılmıştır. Ayrıca Donatistler ile ilgili 313 yılında Roma’da ve 314
yılında Arles’te toplanan bir sinod vardır.

4.4.2. Arles Sinodu (M.S. 314)

Donatizm’in resmi olarak sapkınlık ilan edildiği ilk sinod Arles Sinodu’dur.
Bu sinodtan bir yıl önce Roma’da yine bu konular görüşülmüş, Donatistler tarafından
temyiz olarak Arles’te toplanılmıştır. Bütün gelişmelere rağmen Arles’ten
Donatistler adına olumsuz karar çıkmış, itirazlar sonuçsuz kalmıştır.

17
 Arles Sinod’unda Donatizm aforozunun yanında, başka konular da
görüşülmüş ve yirmi iki kanun oluşturulmuştur. Bunlardan birkaçı Paskalya’nın tüm
dünya ile aynı yapılması, Gladyatör dövüşlerine katılım, din adamı dışındakiler için
ikamet edinebilme, sapkınların yeniden vaftiz olmalarına karşı disiplinel konulardır.

4.4.3. Ancyra (Ankara) Sinodu (M.S. 314)

4.4.3.1. Sinod Öncesi Durum

Batı Roma İmparatorluğu Augustluğunu beraber yürüttüğü Licinius’a 313

yılında yenilen İmparator Maximinus Daia intihar edince tetrarşi bitmiştir.
Eusebius’un bildirdiğine göre Edict of Tolerancy (Hoşgörü kanunu, bildirisi) 13
Haziran 313 yılında yayınlandığı sırada Doğu’da pek çok sinod yapılmaktadır ve
bunlara Ankara Sinodu da dahildir.

4.4.3.2. Sinodun Sonuçları

Bu sinodta 25 karar belirlenmiştir. Bu 25 karara ait en eski Yunanca orjinal

metin 9. ve 10. yüzyıllarda yazılan eserlerde ulaşılmaktadır. 1-12 arasındaki kurallar,
sapkın rahipleri ve diyakozları (rahip yardımcılarını) düzenlemeye yöneliktir. 1 ve 2
numaralı kurallar kurban törenlerine ve yemeklerine katılmayı mecburi hale
getirmektedir. 4. kuralda katılımlar zorunlu olsa da gönüllülük esasına dayanmalıdır.
5. kuralda katılımlarda ağlama ve yas tutma eşliğinde olacaktır. 6.kural Pagan
ayinlerine katılanları sürgün ya da haciz ile tehdit etme ve uyarma ile ilgilidir. 7.
kural kurban ziyafetine katılan ama kurban etinden yemeyenler ile ilgilidir. 8. kural
kurban işlemlerini yapanlar hakkındadır. 9. kural tamamen dini reddedenler
hakkındadır. 12. kuralda Hristiyanlık eğitimi sırasında kurban verenleri
ilgilendirmektedir. 13. kural kırsal bölgelerdeki piskoposların girişini yasaklamaktır
ve ancak özel izinle giriş imkanı sağlamasına olanak sağlamasıyla ilgilidir. 14.
kuralda et yemeyi reddedenlerin rütbesi düşürülmektedir. 18. kural seçildiği halde
verilen makamı reddeden piskoposlar ile ilgilidir. 17. kural bekaretini ve iffetini
bozanlar ile ilgilidir. 11. kural nişanlı kızları kaçırmanın yasaklanmasını
işlemektedir. 16-17. kurallarda hayvanlar ile cinsel ilişkiye girmek yasaklanmıştır.
18
20. kural zina 21. kural kürtaj 22. kural cinayet 23. kural kasıt olmadan birini
öldürme 24. kural büyü 25. kural damadın gelinin kız kardeşini baştan çıkarması ile
ilgilidirler.

Bu kurallar kilisenin ilk döneminde ceza kurumunun kuruluşu için çok

önemli olmuştur. Ayrıca 13. kural kırsal bölge piskoposlarının kayrıldığını içeren ilk
belgedir. J. Lebon, tezinde 20-2 arası kurallarının aynı yıl Caesarea Synod’un da da
aynen kabul edildiğini savunmuştur. Caesarea Sinodu’nun katılımcıları daha sonra
Neo Caesarea Sinodu’na katılmışlardır.

Bu sinoddan sonra 314-325 yılları arasında Neocaesarea Sinodu, 320 yılında

İskenderiye Sinodu düzenlenmiştir. İskenderiye Sinodu’nda ön plana çıkan belli başlı
kanunlar, İsa’nın kristolojisi üzerine olmuştur32.

4.4.4. İznik Konsili (M.S. 325)

4.4.4.1. İznik Konsili’ni Hazırlayan Sebepler

Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde kendi görüş ve fikirlerine aykırı düşüncelerle

uğraşan kilise, sonraları daha büyük problemlerle karşılaşınca, bunların mahalli
özellikteki sinodlarla çözülemeyeceğini görerek, Suriye, İtalya, Afrika ve
Anadolu’da büyük çapta konsiller toplamıştır. Geniş katılımlı bir konsile doğru ilk
adım ise, Arius anlaşmazlığını İznik’te 325 yılında genel bir konsil toplayarak
çözmek isteyen İmparator Konstantin tarafından atılmıştır.

Aryanizm ya da Ariusçuluk, yarım yüzyıldan fazla süren çalkantılı dönemde

imparatorlar, patrikler ve kilise arasında anlaşmazlıklara neden olmuştur.
Tartışmanın odak noktası olarak; kristolojik bakımdan İsa’nın Tanrı ile ilişkisi,
Oğul’un Baba ile ilişkisi ve Üçlü (Teslis) içinde Kutsal Ruh’un yeriyle ilgilidir.
Dinsel öğretinin çehresini değiştirecek bu virajda, inanlar iki ana düşünceye
ayrılmışlardır. Bir taraftan inananlar, Hıristiyan cemaatleri arasında büyük
tartışmalara neden olan bu teoloji tartışmasının ilk evresinde, Arius’un Hıristiyan
teolojisi konusundaki düşüncelerine karşı çıkan, İskenderiye piskoposu Alexander’ın

32
Schaff (Yayınlanma Tarihi Belirsiz), 47.

19
izinden giderek daha doğru tabirle Athanasius’un geliştirdiği kuramı kabul ederek,
Oğul’un Baba ile bir ve aynı özden olduğunu öne süren ilkesini savunmuştur. Diğer
taraftan, azımsanmayacak bir kalabalığa ulaşan karşıt görüş ise Arius ilkesine
bağlanarak, Oğul’un tanrısal kaynaklı olmakla birlikte Baba ile yalnızca benzer
özden olduğunu, dünyanın yaratılması için Baba tarafından vücuda getirildiğini ve
dolayısıyla sonsuzlukta Baba ile eşit olmadığını savunuyordu33.

Arius’un kesin olmamakla birlikte, 260’lı yılların başında bugünkü adıyla

Libya‘da doğduğu tahmin edilmektedir. Bu varsayımı destekleyen tek sav, Ariusçu
tartışmanın ilk başladığı yıllarda (318-323) Arius’un yaşlı bir adam olarak
nitelenmesidir34. Arius’un doğduğu yıllarda Libya ünlü İskenderiye piskoposu ve
erken Hıristiyanlığın önde gelen entelektüellerinden Büyük Dionysius’un da sürgün
yeri olmuştur35.

Arius isminin Hıristiyan çevrelerde ilk duyulması, Diocletianus’un 303

yılında Hıristiyanlara karşı başlattığı ‘son büyük takibat’ döneminde kilise içinde
yaşanan ayrılıkçı tartışmalar esnasındadır. Bu dönemde Arius, İskenderiye piskoposu
Petrus tarafından kiliseye kabul edilmiş ve Hıristiyan toplumun ileri gelen
vaizlerinden birisidir. ‘Son büyük takibat’ hem Kartaca’da hem İskenderiye’de
Hıristiyanlar arasında ayrılıkçılık sorunları ortaya çıkarmıştır.

IV. yüzyılda toplanan ve devletle ilgili kilisenin bütünleşmesinde kaynaştırıcı

bir rol oynayan 10’dan fazla irili ufaklı kilise sinod ve konsiller bir şekilde Arius ile
ilgilenmiştir. Bu konsiller ya Arius’un düşüncelerini reddetmeye ve onu İsa düşmanı
ilan etmeye ya da tam tersi olarak onu aklamaya çalışmıştır36. Bunların en önemlisi,
ekümenik olarak kabul edilen konsillerin ilki, 325 yılında Konstantin önderliğinde
yapılan İznik konsilidir.

Fakat şurası da bir gerçektir ki konsil veya sinod toplama adeti, ilk Hıristiyan
imparatoru büyük Konstantin'in Hıristiyanlığı kabülünden öncede kilisede
gerçekleştirilen bir harekettir. Çoğu defa düşünüldüğünün aksine, Konstantin
agnostik, şüpheci veya din üzerinden devleti sömüren biri olmanın aksine

33
Atiya 2005, 58.
34
Epiphanius 1990, 69.3.1.
35
Eusebius 1926-1932, 7.11.23.
36
Kaçar 2009, 52.

20
hidayetinde samimi ve Kutsal Ruh’a tamamen bağlı bir yönetici olmuştur37. Fakat
tanıdığı tek sistem; grek politik felsefesinin etkisi altında Roma Cumhuriyetini yutan,
otokrat monarşidir ve bu felsefede, devlet başkanına, yönettiği halkın maddi ve
manevi menfaatlerinin üstünde mutlak bir otorite vererek onu tanrılaştırmıştır. İlk
Hıristiyan politik filozofları; Hıristiyan eğitiminde, bu politik sistemi benimsemişler
ve böylece bu dünyada İmparator, Tanrının temsilcisi olmak için Tanrısal
karakterden yoksun görünüp, ondan madde ve mana üzerinde yüce gücü miras
almıştır. Yine, ebedi kral olan İsa-Mesih’in temsilcisi olarak onun ilk görevinin,
insanlığı Tanrıya sevketmek olduğu söylenmiştir.

Konstantin bu yeni görüş açısını kabul etmiş ve dini görevlerini ciddiye

almıştır. Bir çok resmi buyruklarında yer alan deklarasyonlar, onun samimiyetini,
Hıristiyan imanının saflığını ve kilise birliği için gösterdiği çabayı kanıtlamaktadır.
Bunun bir örneği, Afrikalı Donatistlerin sebep olduğu bir kavgada piskoposların
isteği üzerine olaya ettiği müdahelede görülmektedir. Bu olayda Afrikalı Donatistler,
işkence sırasında inanç zayıflaması gösteren ve daha sonra bundan dolayı tekrar dine
dönmek isteyen rahipleri ve piskoposları Hıristiyan olarak kabul etmemektedirler.
Afrika’daki temsilcisi Hıristiyan Aelafus’a 314 yılında gönderdiği mektubunda
Konstantin, bu çalkantıya niçin son verme niyetinde olduğunu şöyle açıklamaktadır:
“ Bu türlü tartışmalar Tanrıyı, sadece insanlığın aleyhine değil; benim de aleyhime
çevirir. Hükümette ve onun himayesinde Tanrının kutsal iradesi, her şeyi yapmıştır.
Yine bu tür tartışmalar, Tanrı’yı başka tedbirler almaya yöneltir. Şüphesiz bütün
insanların katolik dinini, kendisine borçlu oldukları mutlak hükmü olan Tanrıya çok
yüce saygılarını ve kardeşlik bağları ile birleşmiş olduklarını görmedikçe ne
istirahat edeceğim ne de tanrıdan refah ve mutluluk bekleyeceğim38.”

Bu ifadeler, Konstantin’in sadece politik imanını değil, aynı zamanda da onun

tanrıya ibadeti ve kilise bünyesindeki birliği yüceltmesindeki samimiyetini de
göstermektedir. Ancak Konstantin, yürürlükte olan kilise geleneğini pek
bilmemektedir. Buna örnek, piskoposlar anlaşmazlıkların çözümü için Konstantin’e
havale edildiği zaman o, yasal yollara başvurmuş ve davayı inceleyecek ve karara
bağlayacak bir mahkeme kurmuştur. Nitekim Konstantin, kilise prosedürünü öğrenir
öğrenmez, dini konulardaki kararları sinod halinde toplanan piskoposlara bırakmıştır.

37
Dvornik 1990, 4.
38
Dvornik 1990, 4.

21
Konstanin’in Arius anlaşmazlığına karşı yaklaşımı da ilk olarak, Arius ve
Alexander’e hitaben gönderdiği bir mektubunda açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu
mektupta Konstantin, tartışmanın kökenini piskopos Alexander’in otoriter
girişimlerine bağlamaktadır39.

4.4.4.2. Tarihsel Arka Plan

Hıristiyanlık üzerindeki Yahudi muhalefeti ve Roma’nın baskısı üç yüzyıl

kadar sürmüştür. Konstantin döneminde yayınlanan Milano Fermanı ile serbestliğe
kavuşan Hıristiyanlık, Roma’nın diğer dinleri ile eşit seviyeye gelmiş, ancak resmi
devlet dini haline gelememiştir. Hıristiyanlığın Roma’nın resmi dini haline gelmesi
için, 380 yılını ve İmparator I. Theodosius’u beklemesi gerekmiştir.

Hıristiyanlığın İmparatorluk içinde hızla yayılması sert tepkileri de

beraberinde getirmiştir. Diğer dinlere karşı hoşgörülü olan Roma İmparatorluğu’nun
bu sert tepkisinin arkasında; Hıristiyanların İmparator kültü için kurban kesmemeleri,
Roma tanrılarına ibadetten kaçınmaları ve bunların da ötesinde, kendi inançlarının
hakimiyetini istemeleri yer almıştır. İmparator Diocletian ve Valerian dönemlerinden
itibaren başlayan uzun kovuşturma ve işkence dönemi, Konstantin’in 313 yılında
rakipleri Licinius ve Maxentius’u yenmesine kadar sürmüştür.

Hıristiyan bir anneden doğan ve Hıristiyanlığın bir devlet dini haline

gelmesinde en büyük rolü üstlenen Konstantin, kendinden önceki dönemlerde
Hıristiyanlara karşı takip edilen politikayla, inandığı ve hayalini kurduğu büyük
imparatorluk birliğini sağlayamayacağını anlamıştır. İdeallerine ulaşmak için 312’de
Roma civarındaki Milvius Köprüsü’nde kazandığı zaferle siyasi birliği tesis eden
imparator, din birliğinin sağlanması amacıyla, ülkedeki zulümlere son vermek ve iç
huzuru sağlamak için, “Milano Fermanı (313)” diye bilinen meşhur bildiriyi Licinius
ile birlikte imzalamıştır. Bu bildiriyle; ister Hıristiyan olsun ister başka dinden olsun,
herkes inancında ve istediği dine girmede, tam bir serbestliğe kavuşmuş,
Hıristiyanlardan zorla alınan, hususi ev ve kiliselerin, hiç bir tazminat talep
edilmeksizin, geri verilmesi emredilmiştir.

39
Eusebius 1999, 2.69.

22
 Konstantin, Putperestlik dahil olmak üzere, diğer bütün dinlere salğladığı
hakların aynısını, Hıristiyanlığa da vermiştir. Bildirinin en büyük özelliği ise,
Hıristiyanlığa yaşama hakkı vermiş olmasında değil, aynı zamanda İmparatorluğun
bu dini himaye altına almış olmasındadır. Bu sayede Hıristiyanlık, önce diğer
dinlerle eşit seviyeye getirilmiş daha sonra da üstün duruma geçmiştir.

Konstantin’in 337 yılında ölmeden az önce vaftiz olduğu40 göz önüne

alındığında, Hıristiyanlığa bu serbestliği neden verdiği, tam olarak açıklığa
kavuşturulamamıştır. Fakat onun siyasi düşünceleri ve yakın çevresinin bu inanca
sahip olması ve dolaylı yollardan Konstantin’i etkilemeleri bunda etkili olmuştur.

Konstantin, Milano Fermanı’ndan (313), 325’te İznik Konsili’ni toplayıncaya

kadar geçen süre içerisinde, kiliseye birtakım imtiyazlar tanınmıştır. Hıristiyanlığı
diğer dinlerle eşit seviyeye getirdiği gibi, bu dinin ruhbanlarına da diğer putperest
rahiplerin sahip oldukları tüm hakları vermiştir. Ruhbanlar dini vazifelerini yerine
getirmelerine mani olabilecek bütün vergilerden ve devlet hizmetlerinden ayrı
tutulmuştur. Daha önceleri çeşitli sinodlarda görüşülen “Pazar” günü resmi tatil
edilme düşüncesi kabul edilmiş, herkes kilise lehine vasiyette bulunma hakkına
kavuşmuştur. Böylece kilise, kendiliğinden mirasa konma hakkına sahip olmuştur.
Piskoposluk mahkemelerine de önemli imtiyazlar verilmesinin yanında kilise,
devletten emlak ve maddi yardımlar almuştır. Bununla beraber Hıristiyanlar,
putperest şenliklerine katılmak zorunda kalmaktan da kurtulmuşlardır.

Milano bildirisinden itibaren Konstantin Hıristiyanlığı desteklemiş ise de, bu

onun tamamen Hıristiyan olduğu ya da putperest geleneklere yüz çevirdiği anlamına
gelmemektedir.

Nusaybin kökenli Hıristiyan annenin yanında yetişen Konstantin’in, uzun

süre putperest kalabilmesi ve pagan izlerini taşıyabilmesi, putperest inancın onun
hayatında çok etkili olduğunu göstermektedir41. Zira bu süre içinde putperest inanç
ve adetlerden vazgeçmediği, pazar gününü “dies solis”42 diye isimlendirmesi,

40
Ostrogorsky 1981, 44.
41
Bazı sikkelerde ve madalyonlarda Konstantin ile Güneş Tanrı’ nın yan yana görülmesi bunun
tanığıdır. Lemerle 1994, 15-18.
42
“dies solis”, güneş günü; Kabaağaç 1995.

23
“Pontifex Maximus”43 ünvanını yaşamının sonuna kadar üstlenmesi ve “Güneş
Kültü” gibi bazı inanışlara ısrarla bağlı olması ondaki pagan etkiyi göstermektedir.
Her ne kadar gizli olsa da yakın çevresinin Hıristiyan oluşu, Konstantin’in
Hıristiyanlığa toleranslı davranmasının sebeplerinden sayılabilir.

Konstantin imparatorluğun başkentini Roma’dan Boğaziçi kıyılarına taşırken,

Hıristiyan düşüncesinin gücünü sezmiş, imparatorluk içindeki birliğin ancak
Hıristiyanlıkla sağlanabileceğini anlamış olmalıdır. Roma’nın Hıristiyanlaştırılması
eski ilahlarla bir çatışma ortamı oluşturmuştur. Ancak bu da yeni bir başkent ve yeni
bir imparatorluk düşüncesi ile hafifletilebilirdi44. Konstantin’in yaşadığı dönem, aynı
anda bir çok değişik külte birden inanmanın tabii sayıldığı, bir dini “Synkratismus
Devresi” idi45. Fakat Konstantin Hıristiyanlığı sahiplenerek, fermanın dayandığı,
“dinlerin eşitliği” ilkesini çiğnemekte, bu şekilde Hıristiyan azınlığı yanına alarak,
bir büyük rüyayı gerçekleştirmek istemekteydi: “Din birliğini, devlet birliğinin harcı
yapmak”. Daha önce baskıyla ve zorla denenen bu düşünce, şimdi Hıristiyanlık gibi
bir dinden güç almaktadır. Konstantin işte bu amaçla paganizme karşı Hıristiyanlığı
desteklemektedir.

Onun bu düşüncelerle Hıristiyanlığı resmi devlet dini gibi sahiplenmesi,

kilisenin de bir ibadet yeri olarak tanınmasına yol açmıştır. Ahlaksızlığın kaynağı
olarak görülen diğer mabetleri kapattırarak, kiliseye toprak bağışında bulunmuştur.
Yeni kiliselerin inşasına izin vererek, Roma, Kudüs, İstanbul, Antakya başta olmak
üzere ülkenin dört bir yanında, kendisi ve annesi Helena ile diğer azizler adına
kiliseler yaptırmıştır. Ayrıca Petrus’un öldürüldüğü yere “St. Petrus Bazilikası” inşa
etmiştir ki İmparator bu bazilikayı, Roma imparatorları tarafından öldürülen
Hıristiyanlar anısına yaptırarak, putperest devlete karşı, Roma piskoposlarının
zaferini ifade etmek istemiştir.

Kilise, zulme uğramış bir “gizli cemiyet” hüviyetinden sıyrılmış, güç

kazanmaya başlamıştır. Kilisenin bu gücü kazanmasında en büyük rolü ise devletin
otoritesi oynamıştır. Ancak devlet ile kilise arasındaki düşmanlığın bir çeşit
işbirliğine dönüşmesiyle, devlet kilise üzerinde baskısını hissettirmeye başlamıştır.
Konstantin’in yeniden dirilttiği İmparatorluk, kendi içinde başka bir gücün
43
“Pontifex Maximus”, Başrahip anlamına gelir. Bakınız: Ostrogorsky, 44.
44
Bailly, 14-15.
45
Ostrogorsky 1981, 43.

24
kullanılmasına izin vermek istememekle birlikte, yönetim siyasi otorite gibi dini
idarenin de hatta resmi tapınmanın da, kendi denetimi altında olmasını istemiştir.
Konstantin bir yandan pagan Roma’nın kendisine bahşettiği Başrahip ünvanını
taşırken, diğer yandan da Hıristiyanlığı elde tutmak için, kiliseye bir takım imkanlar
sunmaktadır46.

İmparatorluk, kilisenin elinden zorla alamadığı yetkileri, onu rüşvet, hibe ve

birtakım haklara boğarak elde etmeye çalışmıştır. Alınan bu tavizlerle kilisenin
yönetim hakkı devletin eline geçmiş, ilk üç yüzyılın mücadeleleri, dökülen kanlar,
verilen kurbanlar boşa gitmiştir diyebiliriz. Kilise artık devletin kontrolündedir ve
Hıristiyanlık sayısız kurbanlar verdikten sonra, Roma İmparatorluğu’nu adeta
fethetmiştir. Fakat bu başarısı için yüksek bedeller ödemek zorunda kalacaktır.
Sezar’ın tahtına oturmak mecburiyetinde kalınca, eğitici olma görevini unutup,
yönetici olma hevesine kapılmıştır. Konstantin’in Hıristiyanlığı seçmesi veya
desteklemesi, öğretinin tarihinde büyük önem kazanmıştır. Dinde gizlilik devri sona
ermiş, çöken Roma’nın tanrıları kanun dışı ilan edilmiş ve yerlerine tek tanrı ve oğlu
yerleşmiştir. Ancak bu arada yorum tartışmaları sürüyor ve ilk öğreti gittikçe
karmaşık bir hal almaktadır.

İmparatorluk eline geçirdiği bu yetkileri, 325 yılında resmen ortaya

koymuştur. Bu tarihten itibaren, imparatorluk toprakları siyasi olarak nasıl
düzenlenmiş ise, kilise yönetimi de aynı şekilde tanzim edilmiştir. Böylelikle hem
dini hem de siyasi yetkiler Konstantin’in eline geçmiş olacaktır.

İznik Konsili, İmparator Konstantin’in tahta çıkışının yirminci yıl dönümüne

denk gelen, 325 yılının Haziran – Temmuz aylarında47, yaklaşık iki yüz elli civarında
piskoposun katılmıyla48, hem bu yirminci yıldönümünü kutlamak, hem de başta
Ariusçuluk olmak üzere, kilise içi diğer ayrılıkçı gruplarının durumlarını
değerlendirmek ve çeşitli disiplin problemlerini çözmek için toplanmıştır. Aslında
konsilin öncelikli sorunu, Konstantin’in Roma dünyasının tek hakimi olmasından
46
Bu imkanlar şunlardır: Kilise’ye ait yasaları düzenlemek, genel konsiller toplamak, bu konsillerin
teklif ve önerilerini tespit etmek, önemli dini makamlara piskopos atamak, ruhani alandaki en yüksek
yargı hakkı (aforoz etme yetkisi), bütün dogmatik tartışmaları bir karara bağlayıp sonuçlandırmak.
Bakınız: Çelik 1987, 105.
47
İznik Konsili’nin ilk açılışı modern tarihçiler tarafından genel olarak 1 Haziran 325 olarak kabul
edilir. Bakınız: Barnes 1981, 215 n.59.
48
Tam olarak sayı bilinmemekle bilinmemektedir. Bunun ana sebebi, konsile katılan üç piskoposunda
farklı rakamlar vermesidir. Bakınız: Kaçar2009, 71.

25
sonra Hıristiyanlığa verdiği desteğin geniş çaplı bir katılımla ilan edilmesidir.
Konsilin katılımcılarından olan tarihçi ve piskopos Eusebius Konstantin’in hayatını
konu alan eserinde, Hıristiyanlığın bu büyük toplantısından ziyade, imparator ve
imparatorluğun ihtişamını detaylı olarak anlatmaktadır. Ayrıca konsilin
Konstantin’in Licinius’a karşı kazandığı zaferin hemen arkasına denk gelmesi bu
görüşü haklı çıkarmaya yeterli sebeptir49.

4.4.4.3. Dinsel Arka Plan

Kilise I. yüzyılda, İncilin insanlara ulaştırılmasıyla uğraşmış bunun yanında

putperest kökenli Hıristiyanların durumu, havari kavramı, cemaat idaresi, İsa’nın
tekrar dönüşü gibi konular tartışılmış ve İsa’nın tekrar dönüşü hariç, diğer meseleler
“Havariler Toplantısı” ile çözüme kavuşturulmuştur. İsa’nın dönüşü meselesinde,
kesin çözüm bulunamamış, ancak İsa’nın tekrar gelişinin yakın zamanda olmayacağı
kanaati hakim olmaya başlamıştır.

II. yüzyıl, kilisenin Yahudi karakterden uzaklaşıp Greko-Romen medeniyetin

içine girdiği dönemdir. Havarilerin öğrencileri olduklarını söyleyen Kilise
Babaları’nın, İsa’nın mesajını çeşitli sosyal, kültürel ve entelektüel alanlara
aktarmakla uğraştıkları bu dönemde, Hz. İsa’nın öğretisi yayılırken diğer kültürlerle
ve buradaki nüfusla karşılaşma ve kaynaşma meydana gelmiştir. Özellikle Yunan
felsefesi ve fikri yapısı ile Hıristiyanlık iç içe girmiştir. Hz. İsa’nın, bir peygamber ve
insan özelliğinin zamanla tanrıya dönüşmesinde ve teslis doktrininin formüle
edilmesinde, Yunan felsefesinin çok tanrılı düşüncesinin etkisi olduğu söylenebilir.
Bu kültürlerce tanınan ve benimsenen Hıristiyanlık, yöneticilerin zulmünü
hafifletmek düşüncesiyle bazı değişimlere maruz kalmıştır. Bunun üzerine mevcut
iman esaslarını savunan ekoller oluşmuştur. Aynı dönemde İskenderiye Okulu ve bir
asır sonra Antakya Okulu kurulmuştur. Hıristiyanlaşan Yunanlı, Mısırlı ve putperest
Romalı, kendi inancını devam ettirmiştir. İncil’in doğru şekilde anlaşılması, hem
kilise içinde hem dışında problem oluşturmaya başlamıştır. Aslında, Roma
Devleti’nin baskı dönemlerinde bu anlaşmazlıklar, devletin baskısını önlemek ve
eziyete maruz kalmamak için kenara itilmiş açığa vurulmamıştır. Yine pek çokları,

49
Kaçar 2009, 72.

26
devlet baskısının korkusundan Hıristiyan olduğunu gizlemiş, inancını açıkça ilan
edememiştir.

Konstantin’le beraber Roma zulmünden kurtulan kilise, inanç ve düşünce

serbestliğinin yarattığı ortamda daha zor ve şiddetli tartışmaların içine düşmüştür. O
zaman anlaşılmıştır ki İsa-Mesih'in ismine inanmak ve ona bağlanmaktan başka ortak
noktaları kalmamıştır. Hıristiyan dünyası IV. yüzyılın başlarında, İsa’nın Şahsiyeti
ve özellikle Teslis konusunda ciddi fikir karmaşası yaşamıştır. Bunların başlıcaları:

1. Baba Tanrı, İsa’da şekil bulmuş, haçın üzerinde acı çekmiştir. Baba Tanrı,
Oğul Tanrı ve Ruhu’l Kudüs (Tertemiz ruh), bir tek Tanrı’nın sadece geçici ve farklı
tezahürleridir.

2. İlahi varlık, İsa’da ruhi bir varlık olarak zuhur etmiştir. Oğul, gerçekte
Dünya’dan önce yaratılmış; fakat yeryüzüne, Dünya’dan sonra yaratılarak gelmiştir.

3. İsa, saf bir insan ve peygamberdir; Oğul ile Baba arasındaki ilişki, “mahluk
ile Yaratıcı” arasındaki ilişki gibidir.

İsa’nın tanrılık özelliğinin sırrı, Hıristiyan zihni için en büyük problem

olmuştur. Acı çeken ve haça gerilen bir insanın, “Tanrı Oğlu” olarak
nitelendirilmesi, Tanrı ile hem “aynı” hem de “ayrı” olarak idrak edilmesi, zihinleri
ve bütün mantık kurallarını alt üst etmiştir. İlk dönemdeki kiliseler arasında görülen
ilahiyat tartışmaları, küçük çaptaki mahalli sinodlarla giderilmeye çalışılmıştır.
Çünkü bu problemler devleti değil, kiliseyi ilgilendirmektedir. Ancak Konstantin
tarafından, Hıristiyanlığın sahiplenilip kiliseye maddi yardımlar ve birtakım hakların
verilmesi, haliyle devletin kilise üzerinde bazı haklar talep etmesine sebep olmuştur.
Ayrıca bu tartışmaların mahalli toplantılar ile halledilemeyecek kadar büyük
olduğuna kanaat getirilse, devletin çözüm bulması ve tartışmaları kendi politikası
lehinde sonuçlandırması kaçınılmaz olmuştur.

Temelleri “Havariler Toplantısı” ile atılan ilk anlaşmazlığın özündeki sebep

yeniden kendini göstermiştir. O da, Apostolik Kilise (Kudüs) ile Pavlus’çu Kilise
(Roma) arasındaki anlaşmazlıktır. Arius’un kendi teolojik görüşleriyle şekillendirdiği
doktrinini her yerde savunması, bazı Doğulu Piskoposların Arius’un Origen merkezli

27
düşüncelerini ve ılıman Origenizm’i50 kendilerine yakın bulmaları, bu piskoposların,
İskenderiye Piskopos’u Alexander’e karşı olan politik girişimleri gibi kiliseyi
karıştıran olaylar, “Aryen İhtilafı” olarak bilinmektedir.

4.4.4.4. Konsil Yerini Seçimi

Aslında ilk başta Ancyra(Ankara)’da yapılması planlanan konsil İmparator

Konstantin tarafından bilindiği üzere İznik’e alınmıştır. Coğrafi konum olarak
bakıldığında, toplantının Ancyra’da yapılması birçok yönden mantıklıdır. Çünkü
Ancyra, Anadolu’dan ve Suriye’den gelecek piskoposlar için yolların kavşak
noktasıdır. Politik açıdan bakılınca Ancyra sıkı bir Arius muhalifi olan Marcellus’un
idaresinde bulunmakta ve Ariusçu cepheyi çökertmek için bu önemli bir avantaj
teşkil etmektedir. Ayrıca Ancyra, Diocletian’ın 303’te başlattığı ve 313 yılında sona
eren ‘Büyük Kovuşturmanın’ hemen ardından, kovuşturmanın meydana getirdiği
zararları gidermek için toplanan bir konsile ev sahipliği yapmış ve burada da
konsilin başkanlığını Antiocheia (Antakya) ve Ancyra kiliseleri arasında bir
yakınlaşma doğmuştur. Zaten Antiocheia’daki piskoposlar ilk genel konsilin
Ancyra’da yapılması kararını verirken hem kentin coğrafi konumunu hem fiziksel
imkanlarını, hem de kendi gruplarına destek verecek güçlü bir piskoposun varlığını
göz önüne almışlardır51.

Antakya piskoposlarının bu ince hesaplarına karşın Konstantin konsilin yerini

İznik olarak değiştirmiştir. Bu durum iki şekilde açıklanabilmektedir: İlki Konstantin
piskoposlara yazdığı mektubunda üç madde halinde belirtmektedir. İznik Avrupa’dan
gelecek olan katılımcılar için daha merkezi bir konumdadır; Ankara’ya nazaran daha
yumuşak bir iklime sahiptir ve son olarak Konstantin Nicomedia’daki sarayından
uzaklaşmadan konsilde hazır bulunabilecektir52.

Bu değişikliğin bir başka açıklaması piskoposların siyasal manevralarıdır.

Piskoposların bir grubunun diğerini ezeceğini iyi sezen Arius’un arkadaşı Eusebius,

50
“Origen”, M.S. 185-254 yıllarında yaşamış, Hıristiyan ilahiyatçısı ve Kitabı Mukaddes yorumcusu.
Tanrının birliği üzerinde durarak, tanrılık açısından babayı ön plana çıkarmıştır. Oğlun tanrılığının
Baba’ya göre ikinci derecede olduğunu savunmaktadır. Bakınız: Gündüz 1998, 293.
51
Kaçar 2009, 76.
52
Stevenson 1987, 338.

28
saraydaki gücünü kullanarak, Arius’u destekleyen grubun Ankara’da adaletli
uygulama göremeyeceği hususunda Konstantin’i ikna etmiştir53.

Dolayısıyla ilk genel konsilin Ankara’dan İznik’e transferinin gerisinde yatan

sebep sadece imparatorun ileri sürdüğü sebepler değil, Eusebius’un Ariusçu grup
lehine yürüttüğü siyasi lobi faaliyetleri de etkili olmuştur.

4.4.4.5. İznik Konsili’nin Toplanışı

Konstantin, Arius ve Alexander arasında başlayıp tüm imparatorluğu saran ve

ciddi bölünmelere sebep olabilecek olan bu tartışmayı sonuçlandırmak için
imparatorluğun yeni merkezine yakın bir yerde bir toplantı tertiplemeyi planlamıştır.
Hıristiyanlık alemini ilgilendiren böyle bir kararı almasında; imparatorluğun tek
siyasi hakimi olması, henüz vaftiz olmamasına rağmen kiliseyi sahiplenerek ona bazı
haklar vermesi ve kilise üzerinde hak sahibi olduğunu hissettirmesi, Mısır’ın
İmparatorluk için önemi ile bazı piskoposların (Hosius, Eusebius) telkinleri etkili
olmuştur denilebilir.

Konsilin toplanmasına karar verildikten sonra İmparatorun emriyle, ülke

piskoposlarına davet mektupları yazılarak, İznik’te toplanmaları emredilmiştir.
Bunun üzerine Avrupa, Anadolu, Suriye, Filistin, Mısır ve İran’dan birçok piskopos
325 yılında İznik’e gelmişlerdir. Ancak ne davetiyeler ne de herhangi bir yazılı belge
günümüze ulaşmamıştır. Hatta bazı tarihçiler, konsilde kayıt tutulmamış, kaybolmuş
veya kasten yok edilmiş olduğuna ihtimalleri üzerinde durmaktadırlar. Konsile ait
bilgilerimiz, konsil üyelerinin bazılarına isnat edilen mektup parçalarına ve bazı
kilise tarihçilerinin farklı yazılarına dayanmaktadır.

Konsile kaç piskoposun katıldığı da net değildir. Değişik kaynaklarda, 250-

300’den başlanarak 2048 kişiye kadar sayı verilmekte54, konsildeki din adamlarının
adlarıyla sayıldığında 317 veya 318 kişi olduğu söylenmekte, İncilde geçen; “Nerede
iki yada üç kişi benim adıma toplanırsa, ben de orada onlar arasındayım.”55 sözü
nedeniyle bir fazlalığın da Hz. İsa’nın konsilde aralarında olduğuna inanılmasından

53
Epiphanius 1990,69.6.
54
Dvornik 1990, 6-7.
55
Matta 18/20

29
kaynaklandığı rivayet edilmektedir. Konsil’e katılanlar arasında başlangıçta çok
sayıda üyenin İsa’nın tanrılığını kabul etmediği göz önüne alındığında, azınlığın
görüşünün kabul edildiği ve kararın tamamen siyasi bir manevradan ibaret olduğu
ortaya çıkmaktadır. Katolik kilisesi sayıyı 318 olarak vermektedir. Ancak bu 318
kişi, sadece son alınan kararları imzalayanların sayısıdır ve toplantıya katılanların
üçte birini teşkil etmektedir.

20 Mayıs veya 19 Haziran’dan 25 Ağustos’a56 kadar sürdüğü tahmin edilen

konsil resmen, İmparator tarafından yapılan Latince bir konuşmayla açılmıştır.
İmparatorun konuşmasını, birisi Yunanca’ya tercüme etmiş ve bu açılış
konuşmasından sonra konsil, imparatorun gözetiminde ve Kurtuba Piskoposu
Hosius’un başkanlığında çalışmalara başlamıştır. Yolculuğa katlanamayacak kadar
yaşlı olan Papa I. Sylvestre, konsile kendisini temsilen sadece iki rahip (Vito,
Vincentius)57 göndermiştir.

Konsil başladığında Arius ve takipçileri, kendi inanç esaslarını açıkladıkları

kredo kitapçığını konsile sunmuşlardır. Bu kitapçıkta, Arius ve Nicomedia’lı
Eusebius’un, İsa hakkındaki düşünceleri anlatılmıştır. Ariusçuların İsa hakkındaki
görüşleri bütünlük ve aynılık gösterirken, karşıtların görüşleri farklılıklar
göstermektedir. Antakya Patriği Eustathius, İsa’nın insan yönünün ağır bastığını
vurgularken, İskenderiye Kilisesi mensupları, Oğul’un Baba ile eşit ve aynı
cevherden olduğunu savunmuşlardır. Özellikle Teslis’in mantık ile bir türlü
açıklanamaması muhalifleri zor durumda bırakmıştır.

Arius fikirlerini açıklamış ve İsa’nın tanrısallıktan uzak, beşeri yönü üzerine

saptamalar yapmıştır. Bunun üzerine muhalifler ağır şekilde tepki göstermişlerdir.
Araya Arius’un tarafında olan Eusebius girerek ortalığı yatıştırmıştır ve oradaki
piskoposların da kabul edebileceği ortak bir inanç bildirisi sunmuştur.

Bu bildiri konsilde bulunan piskoposların çoğu tarafından kabul edilebilir

nitelikte olmasına rağmen kredonun kabul edilmesinin Aryanizm’i
dışlanamayacağını düşünüldüğünden reddedilmiştir. Bunun üzerine Athanasius,
siyasi bir manevrayla yeni bir kredo hazırlayarak konsile sunmuştur. Yoğun baskılar
neticesinde bu kredo kabul edilmiştir.
56
Yalduz 2003, 281.
57
Yalduz 2003, 281.

30
 Kararlara rağmen meselenin bu şekilde kökten çözülemeyeceğini, ülkenin
birlik ve bütünlüğünün tehlikeye gireceğini anlayan imparator, Ariusçulara karşı
birtakım tedbirler aldırdırmıştır. Bunun için de, Arius ve taraftarlarının aforoz
edilerek, konsilden çıkarılması ve sürgüne gönderilmesine karar verilmiştir.
Hosius’un, Kredo'nun formüle edilmesinde çok büyük rolü olmuştur. Bunun için
Kredo'yu, Roma piskoposunu temsil eden iki rahipten önce o imzalamıştır. Daha
sonra, Roma delegesi olarak listenin başına kaydedilmiş ve Roma delegelerinden biri
kabul edilmiştir.

Konstantin, Arius’un aforoz edildiğini bildirmek için bütün piskoposlara ve

kilise önderlerine haber göndererek, onun bütün kitaplarının yakılmasını istemiştir58.
Ariusçuların aforoz edilerek toplantıdan atılması, meseleyi halletmeye yetmemiştir.
Çünkü geri kalanlar temelde teslis taraftarı olmasına rağmen, İsa hakkında farklı
yorumlar yapmaktadırlar. İmparatorun devreye girişiyle Athanasius’un görüşlerini
esas alan, Baba ile Oğul’un aynı tabiattan olması anlamına gelen “Homoousius”
tabiri, konsil üyelerine zorla da olsa kabul ettirilmiştir. Aslında, konsil üyelerinin
çoğunun doğulu olması ve Yunanca’yı bilmemesi, bu tartışmalarda ileri sürülen
deyimlerin çok küçük bir azınlık tarafından müzakere edilmesine sebep olmuştur59.

İsa’nın yaşadığı dünyada, ona “Tanrı’nın oğlu” denmesini, Matta ve Luka’da

anlatılan bakireden doğma hikayeleri kısmen çağrıştırsa bile, bu ilahi spermin
gebeliği esnasında onun annesine nüfuz ettiği anlamına gelmemekte, yani İsa literal
olarak Tanrı’nın oğlu olmamaktadır60. Bu tabir, İsa’nın Tanrı’ya olan yakınlığına,
O’nun mevcudiyetine olan açıklığına ve O’nun iradesini yerine getirmesine işaret
etmek için mecaz olarak kullanılmıştır. Daha sonra Gentile dünyanın farklı yapısında
bu kavram, metafizik bir doktrine dönüştürülmüştür. İlk kilise 4. yy. Gentile dünyaya
açıldığında Hıristiyan inancı, dönemin entelektüel dili olan Yunan felsefesi terimleri
bağlamında yeniden düzenlenmiş ve sonuçta mecazi anlamda kullanılan, Tanrı Oğlu
tabiri, ilâhi teslisin ikinci unsuru olan biri ilâhi, diğeri beşeri iki tabiatta bedenleşmiş,

58
Yalduz 2003, 283.
59
Yalduz 2003, 283.
60
Yalduz 2003, 283.

31
metafizik anlamda Tanrı’nın Oğlu olmuştur. Ancak enkarnasyon doktrini bizzat
İsa’nın değil, aksine kilisenin öğretisidir61.

318 piskopos, aforozlardan sonra müzakerelere devam ederek 20 kanun tespit

etmiştir. Bu kanunları Konstantin’e sunarak, burada kanun ve kuralların yazıldığını,
bir kısmının krallara bir kısmının da din adamlarına ait olduğunu ve onlarla amel
etmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Bunun üzerine İmparator kararı bizzat onayladı.
Piskoposlar dogmaları tanımladıktan sonra, ülkelerine dönmüşlerdir. Konsil
çalışmalarını sona erdirmiş ve alınan bu kararlar, imparator tarafından tasdik edilerek
tüm kiliselere duyurulmuştur. İmparator, İznik İnanç Esaslarını ve konsilin
kararlarını imparatorluk kanunları olarak benimseyip ilan etmesine rağmen,
konsilden sonra kiliselerine dönen piskoposların bazıları, katılmadıkları hususları
içerdiği için bu inanç esaslarını kullanmamışlardır.

4.4.4.6. İmparatorluk Müdahaleleri

Konsil oturumlarına imparator bizzat başkanlık etmiştir. Roma senatosuna ait

zafer heykeli, başkanlık kürsününün önünde durmaktadır. Burada incil, imparatorla
piskoposların arasına konmuştur. Senatoda olduğu gibi, imparator, konsili toplama
sebeplerini ve piskoposların fikirlerini beyan etmeden önce tartışacakları konuyu
açıklamıştır62. İmparator burada kendisine her türlü teolojik ve politik
kamplaşmaların üzerinde bir konum biçmiştir. Mesela daha konsil başlarken bazı
piskoposlar birbirlerini imparatora şikayet ettilerse de Konstantin piskoposların
kenidisine sundukları şikayetnameleri yakmıştır63. Suçlamaların doğruluğu ya da
yanlışlığı bir yana, burada bir grubun bir başka grubu konsil üyeliğinden düşürerek
üstünlük kurma manevrası görülmektedir. Tabii imparatorun bu hareketindeki politik
zekayı görmemek mümkün değil, çünkü Konstantin daha konsilin başında herhangi
bir gruba uzak ya da yakın durmayarak gruplara olan eşit uzaklığını korumak
istemektedir. Bunu imparatorun ‘kilise birliği ideolojisi’ çerçevesinde izlediği
politikaya da değinmek gerekmektedir. Konstantin bu politikasının çizgilerini daha

61
Hıristiyan teolog John Hick, 325 İznik ve 451 Kadıköy konsillerinde alınan kararların, artık
günümüzde bir anlam ve değerinin kalmadığını savunan, çok sayıdaki teologdan biridir. Bakınız: Hick
2002, 126-131.
62
Dvornik 1990, 7.
63
Socrates 1995, 1.8.

32
Ariusçu tartışma İznik’e taşınmadan önce belirlemişti. İmparator, Alexander ve
Arius’a gönderdiği ortak mektubunda, teolojik tartışmaların filozoflarınki gibi
olmasını öğütlüyor, ‘farklı düşünceler olsa bile bunun ayrılıkçılığa sebebiyet
vermemesini’ tavsiye etmektedir64. Konstantin uzlaşmacı tavrını konsilin açılışında
gruplara eşit mesafesini koruyarak devam ettirmiştir. Hatta konsilin açılış
konuşmasında ve bizzat katıldığı bölümlerinde piskoposlara ölçülü olmalarını tavsiye
etmiş ve agresif konuşmalara doğrudan müdahelede bulunmuştur65.

4.4.4.7. İznik Konsili Kararları

İlk defa imparatorluk gücünün bir dogma sorununa müdahale ettiği konsilde,
başta Aryanizm olmak üzere, bazı sapkın görüşler hakkında aforoz kararları
alınmıştır. İmparatorun emri üzerine, sürgüne gönderilen Ariusçu piskoposların
yerine yeni piskoposlar kutsanarak atanmıştır. Aforoz edilen piskoposlar arasında,
Nicomedia’lı Eusebius ve Nicea Piskopos’u Theognis de görülmektedir.

İznik Konsili’nde dini konular ve kiliseye rahatsızlık veren meselelerle ilgili

20 kadar karar alındığı ifade edilmektedir. Bunların konusu kısaca şunlardır:

1. Gönüllü olarak kendini hadım etmenin reddedilmesi.

2. İhtida (kabul) sonrası piskoposluğa yükselme süreci.

3. Din adamlarının yabancı kadınlarla bir arada yaşamalarının yasaklanması.

4. Piskoposluk seçimlerinin düzenlenmesi.

5. Bir piskopos tarafından aforoz edilenin bir başkası tarafından cemaate

kabul edilmemesi.

6. Roma, İskenderiye ve Antiocheia kiliselerinin adli sınırlarının yeniden

tanımlanması.

7. Kudüs’ün statüsü

64
Eusebius 1999, 2.64-72.
65
Konstantin’in İznik Konsili’nin açılışında Latince olarak yaptığı konuşma için bkz. Eusebius1999,
3.12.

33
 8. Novatianusçuların yeniden ana kiliseye entegre edilmesi.

9. Kilise hiyerarşisine girişte iyi araştırılmayanların, sonradan kusurları ortaya

çıkarsa hiyerarşiden çıkarılmaları.

10. Dinden çıktıkları gözden kaçanların tespit edildiği takdirde kilise

hiyerarşisinden çıkarılması.

11. Hıristiyan olduktan sonra hiç gereği yokken dinden çıkıp daha sonra geri
dönenlerin kiliseye kabul edilmesinin kuralları, yani kamusal disiplin.

12. Hıristiyan oldukları için işkence görmüş olanlardan daha sonra tekrar geri
devlet hizmetine girenlerin durumu.

13. Ölüm döşeğindeki dindaşlara yardım sorunu.

14. İhtida edenlerin kilise hiyerarşisinde bekleme sorunu.

15. Din adamlarının yer değiştirmemesinin kabul edilmesi.

16. Kendi kilisesinden ayrılanların başka bir kiliseye alınmaması.

17. Yüksek oranda faiz alımının reddedilmesi.

18. Diyakonların kendi başlarına ayin veya başka ibadetleri yönetmeye

kalkışmamaları.

19. Pavlusçuların yeniden vaftiz edilmeleri zorunluğu.

20. İbadet düzeni.

4.4.4.8. İznik Konsili Sonuçları

Hıristiyan dünyasının Havariler döneminde yaşadığı ilk anlaşmazlığın

özündeki sebep, IV. yüzyılda kendini tekrar göstermiştir. Hz. İsa’nın tabiatı
hakkındaki tartışmaların artarak kilise içinde bölünmeye yol açması ve bu ayrılığın

34
da imparatorluğu etkileyeceği endişesi ile Konstantin siyasi iradesini kullanarak
İznik’te bir konsil toplamıştır. Bu konsil sonunda Hıristiyanlar arasında ortak inanç
birliği sağlanamadığı gibi, konsilin toplanma sebebi olan Ariusçuluk da ortadan
kaldırılamamıştır.“İznik - İstanbul İman Esasları” denen inanç sistemine ise I.
İstanbul (381), Efes (431) ve Kadıköy (451) gibi bir dizi konsil sonunda ulaşılmıştır.
Buna rağmen bazı kiliseler kendi inanç esaslarını belirlemişlerdir.

Hıristiyan alemi başlıca, Roma, İskenderiye ve Antakya diye üç büyük

patrikliğe bölünmüştür. Roma, İtalya ve yakın çevresi üzerinde; İskenderiye, Mısır
ve birleşik eyaletler üzerinde; Antakya ise, Suriye, Anadolu ve doğu bölgelerinde söz
sahibi olacaktır. Bu bölgeler yanında, Kudüs’ün mazisi ve manevi üstünlüğü göz
önüne alınarak ona da “şeref payesi” verilmiş, ancak idari yönden yine Antakya
Kilise’sine bağlı kabul edilmiştir.

İznik Konsili’nde alınan kararlarla, konsil kendisini hükümet pozisyonunda

sayarak dini bir kurul olduğunu kabul ettirmiştir. Halka bir takım dini emirler
vererek, ister istemez kendilerine boyun eğmelerini buyurmuş; dini emirlerin din
kitaplarından değil, kendilerinden alınacağını belirtmiştir. Konsilin bildirileri kutsal
kitaba uysun veya uymasın, kanıt olarak görülmüş ve kabul olunmuştur.

Konsilde meseleler, senatoda olduğu gibi önce özel komisyonlarda

piskoposlar ve imparator tarafından tartışılmıştır. İznik Konsili’nin prosedürü, Senato
prosedürünün aynısı olmuştur. Bunun için İmparator, senatörleri davet ettiği gibi
piskoposları davet etmiştir. Piskoposlar da, senatörler gibi masrafların imparatorluğa
ait olduğu seyahat ayrıcalığından ve Roma İmparatorluğunun iyi düzenlenmiş olan
posta teşkilatından yararlanmışlardır.

Arius ve taraftarlarının görüşleri İznik’te reddedilmiştir. Ancak, konsilde

benimsenen itikat metni özellikle Doğu’da, kimseyi mutlu etmemiştir. İznik’te aforoz
edilerek imparatorluk kolluk kuvvetleri tarafından sürgüne gönderilen Arius ve
arkadaşları iki yıl içerisinde geri dönmeyi başarmışlardır. Konstantin’in bizzat
organize ettiği bir başka kilise toplantısı Ariusçuların geri kabulünden sonra Doğu
kiliselerinde denge tamamen bozulmuş, Nicomedia piskoposu Eusebius’un liderlik
ettiği grup kısa süre içinde Antiocheia, İskenderiye ve Ancyra piskoposluklarını
sürgüne göndermeyi başarmıştır.

35
 4.4.5. Gangra (Çankırı) Sinodu (M.S. 340)

4.4.5.1. Gangra Sinodu’nun Toplanma Sebepleri

Dinde sapmaların meydana gelmesi ve kutsal duyguların zayıflamaya yüz

tutması üzerine dördüncü yüzyılda (325-381) on üç papaz ve bir efendi, kutsal kilise
ile ilgili önemli ve zorunlu işlerde toplumsal düzende karar almak, dinselliği
ilgilendiren sorunları görüşmek üzere Çankırı’da bulunan kutsal kilisede bir araya
geldiler.

Papazların tartıştıkları konular: Din taraftarları, dinle ilgili yasal olmayan

zorlamalarla yanlışlıklar yapmaktadır, evliliğe, çocuk sahibi olmaya nefretle ve
tiksinti ile bakılmaktadır, yanlış dinsel yönlendirmeler sonucu çok sayıda eşler
birbirlerini yüzüstü bırakmakta ve zina yaparak utançlı duruma düşmektedir. Kilise,
eşlerin birbirinden ayrılmalarını teşvik etmektedir, kilise mensupları, kilisede
yaptıkları küçük toplantılarda din karşıtı değişik zıt doktrinleri tartışmakta, dine karşı
aykırı tutum içinde bulunmaktadır, kilise mensupları garip giysiler kullanmakta ve
genel kültürü tahrip etmekte ve garip giyinmeyi taraftarları arasında
yaygınlaştırmaktadır, hizmetkarlar efendilerini terk etmekte, kendi garip giysilerine
itibar etmekte, efendilerine saygısızlık etmektedir, kadınlarda dahil saygın kültür
önemsenmemektedir, kadınsı görünüm, kadınların erkek elbisesi giymesi, doğal uzun
saçlarını kestirmesi gibi konuları dindarlığın gereği olarak gösterilmekte ve
yapılmaktadır, din bozguncuları perhizleri (oruçları) hor görmekte, kendilerini
perhizden muaf tutmakta ve bu süre boyunca kilisede yiyip içmektedir, kutsiyet
aşağılanmaktadır, bazıları et yemeyi aşağılık bir davranış olarak görmekte, papazları
hırpalamakta, evlenenlerin kestikleri kurbanları yememektedir, dine ve dini konulara
hizmet edenlerle fiziki ve manevi teması reddetmektedir, Tanrıdan hiçbir umudu
kalmayan bu kişiler kilise kanunlarının uygulamasını tecrit olarak görmekte ve
kiliseyi yıpratmak için kendi yıkımlarını ileri sürmektedir.

36
 4.4.5.2. Gangra Sinodu’nun Sonuçları

Yukarda sayılan nedenlerden dolayı Gangra kutsal kilisesi başkanlığında

toplanarak, zoraki ayıplamalara , dindeki sapkınlıklara bir son vermek ve karşı
çıkanları aforoz etmek amacıyla geleceğe yönelik bir bildiri yayınlamıştır. Bu
bildirideki hükümlere uymayanlar kiliseden atılacaklar, aforoz edilecektir. Bu
kanunlar tarihte, Kilise tarihine geçmiş ve Çankırı Kutsal Kilisesi kanunları olarak
bilinir.

1. Eğer birisi, evliliği aşağılar, ayıplar, kınar veya beraber olduğu, uyuduğu
ve yattığı dindar bir kadından nefret eder onu ayıplar ve onun cennete gideceğini
düşünmezse aforoz ediniz.

2. Eğer birisi ,et yiyen bir insanı aşağılıyor ve ayıplıyorsa, putlara kansız veya
boğularak sunulan adaklar teklif ediyorsa, sadık ve dindar erkeklerin bunu yediği için
ümitsizliğe düştüğünü söylüyorsa aforoz ediniz.

3. Eğer birisi, dindarlık maskesi altında tutsaklığı öneriyorsa, ailesini hor

görüyorsa, dini görevlerinden kaçıyorsa, bağlı bulunduklarına hizmet etmiyor ve
onuruna özen göstermiyorsa aforoz ediniz.

4. Eğer birisi, evli bir presbiteryen (piskoposluğu reddeden, İhtiyar

Meclisince yönetilen Kalvinist sistem Protestanların bulunduğu Reforme Kilise
mensuplarına verilen isim) ile ilişki kurmak ve sürdürmek istiyorsa, usulsüz, yasal
olmayan bağış teklif ediyorsa aforoz ediniz.

5. Eğer birisi, Tanrının evini (kilise) ve orada yapılan toplantıları hor görüyor
ve aşağılıyorsa aforoz ediniz.

6. Eğer birisi, kilise haricinde toplantı tertip ediyorsa ve kanunları aşağılıyor,

hor görüyorsa dinsel rol yapmaya (dine inanmış gibi görünüp inanmıyorsa) cesaret
ediyorsa aforoz ediniz.

7. Eğer birisi, kiliseye bağışlanan meyvaları almaya cesaret ederse veya kilise
dışında bir yere verirse, hükümlere karşı hareket etmeyi reddediyorsa aforoz ediniz.

37
 8. Eğer birisi, papaz hariç, hayırları yönetmekle ve yönetimle
görevlendirmişse, veren ve alan her iki kişiyi de aforoz ediniz.

9. Eğer birisi, bakire ise, bakire kalmayı yeğliyorsa, evlilikten çekiniyor,

sakınıyor, iğreniyor ve gocunuyorsa, güzelliğe ve kutsal bakireliğe inanmıyorsa
aforoz ediniz.

10. Eğer birisi, Tanrı için bakireliği seçmiş ve evlilere kibirli, küstahça
davranıyorsa aforoz ediniz..

11. Eğer birisi, evlenme törenlerini hor görüyor, şerefli kardeşlerin davetini,
yapılanları küçümsüyorsa aforoz ediniz.

12. Eğer birisi, koyu sofuymuş gibi görünüp, periboloeum (pelerin benzeri
dini giysi) giyiyorsa, dindarların ve halkın geleneksel olarak kıyafeti küçümsüyorsa
aforoz ediniz.

13. Eğer bir kadın, aşırı ve yapmacık dindarlık sergiliyor, giysilerini

değiştiriyor, geleneksel kadın kıyafeti giymiyorsa, erkeklerin yanına koyun ve aforoz
ediniz.

14. Eğer bir kadın, kocasını yüzüstü bırakıyorsa (terk edip gidiyorsa) ,
evlilikten tiksinmesinden dolayı kocasından ayrılma( boşanma) niyetinde ise aforoz
ediniz.

15. Eğer birisi, çocuklarını yüzüstü bırakıyorsa (ter ediyorsa) ve onlara

bakmıyorsa, yalan söylüyorsa, çocuk yetiştirmenin dindarlık olduğunu reddediyorsa,
yapmacık dindar görünüyorsa aforoz ediniz.

16. Eğer , gösteriş için dindarlık sergileniyorsa , inançlı ailelerin çocukları

onları terk ediyorsa, ailelerin kutsaması engelleniyorsa aforoz ediniz.

17. Eğer bir kadın, koyu dindar gibi görünmek için saçını kestiriyorsa,
tanrının verdiği emirleri, düzeni bozuyorsa aforoz ediniz.

18. Eğer birisi, Pazar günü yapmacık olarak koyu dindarlık adına perhiz
yapıyorsa aforoz ediniz.

38
 19. Eğer dindar birisi, bedensel zorunluluğu olmadan perhizi önemsemez,
saygısızlık ederse, kilise tarafından gözlemlenir, ihmali anlaşılırsa aforoz ediniz.

20. Eğer birisi, toplumsal şereften nefret ediyor, kınıyor, ayıplıyorsa, yaratılış
olarak mağrur ve kibirli ise, kiliseye hizmet edenleri ve anma törenlerinden
tiksiniyor, iğreniyorsa aforoz ediniz.

Gangra Kilise Meclisinin aldığı bu kararlar 451 yılında yapılan Kadıköy

Ekümenik toplantısında kabul ve deklare edilmiştir66.

4.4.6. Sardica (Sofya) Sinodu (M.S. 343)

Mahalli sinodların en önemlisi, 343 yılında Sofya’da toplanan sinoddur. Bu

sinod, Batı İmparatoru Kostans tarafından kardeşi Konstans’ın rızası ile davet
edilmiştir. Böylece Konstant, aynı şehirde toplanan ayrılıkçı harekete katılmamıştır.
Çoğu batılı olan Ortodoks piskoposlar, bu konsilde, Batı kilisesinde kanun haline
gelen önemli kararlar almışlardır. 316 piskoposun katıldığı bu sinodda alınan kararlar
arasında üçüncü ve beşinci kararlar, disiplin konusunda Roma’yı, tüm kilisenin
yüksek mahkemesi olarak kabul etmektedir. Bu mahkemeye, bir konsil tarafından
görevden alınan her piskopos başvurabilmiştir67.

Petrus’un Roma ile ilişkisi kadar olmasa bile İstanbul’un Andreas’la ilişkisi
hakkındaki kanaatler yaygın şekilde benimsenmiştir. Roma ile İstanbul arasındaki ilk
mücadele, İmparator Konstans ve Konstantius zamanında 343’te Sardica’da (Sofya)
toplanan konsilde ortaya çıkmıştır. İmparatorluğun doğu topraklarının yöneticisi olan
II. Konstantius, Ariusçu eğilimlere sahipken batıda egemen olan Konstans İznik
geleneğini devam ettirmiştir. Papa Julius’un talebi üzerine toplanan konsilde
Ariusçuluk heterodoksi olarak nitelendirilmiş ve doğulu yetkililerce görevinden
alınması istenen Athanasius’un yerinde kalması karara bağlanmıştır. Roma,
İstanbul’un tehlikeli yükselişinin önünü kesmek amacıyla kiliseyle ilgili her türlü
resmi kararda tek yetkili merciin kendisi olduğunu ilan etmiştir. Doğulu piskoposlar
ise konsil kararlarının hiçbirini tanımamışlardır. İstanbul ve Roma kiliselerinin

66
Hefele 1896, 325.
67
Hefele 1896, 86.

39
birbirlerinden ayrılmaya başladığı sürecin çıkış noktası bu polemikten sonra hız
kazanmıştır68.

4.4.7. Laodikeia Sinodu (M.S. 343-381)

Frigya Laodikeia’sında yapılan sinod’ta 60’a yakın kanun üzerinde

görüşülmüştür. Bunlara eski Yunan Kanunları da eklenmiştir. Net tarihleme
yapılamamasının en önemli sebebi de budur. Yunan kültürü ile olan bu yakınlaşma
bilinmmezlikleri arttırmıştır. Görüşülen bu kanunların başında Kutsal Sinod
yazmaktadır ve altında katılımcıların onyları yer almaktadır. Buna rağmen günümüze
bu sinodun ve kanunların neden bu kadar önemli olduğunu bize açıklayacak hiçbir
mektup, belge veya herhangi bir kaynak ulaşmamıştır.

Viyana’daki Lemna’da kanunların Theodosius’un idaresi altındaki 22

piskopos’un onayından geçtiği söylenmektedir ama kronolojik açıdan bir geçerliliği
yoktur. (Theodoret sinod’tan bahseden ilk kişidir ve ona göre 430 yılına tarihlenir.)

Onaylanan kanunları bakacak olursak; 35. kanunda meleklere dua etmenin ve

onlardan yardım dilemenin yasakladığı söylenmektedir.Günümüze uyarlarsak,
bugünkü spiritüalist inanca yaklaşık 1500 yıl önce yasak getirilmiştir.

7. kanun sapkın ilan edilen kafirlerin tekrar vaftiz edilmeden kiliseye

dönmesiyle ilgilidir. Bu Sirmiumlu Photinus ve yandaşlarını şaşırtan nazik bir
uygulama olmuştur. Bunun sebebi de Sirmium her zaman Teslis’i kınayıcı bir
doktrin izlemesi olmuştur. Bu sebeple 351 yılında görevinden alınmış ve sürgüne
yollanmıştır. Bir başka tarihi belirleyici unsur 379 yılında Antakya Konsili’nde
alınan corpus canonum’un, Laodikeia Sinodu’nda da yer almasıdır.

Literatürel olarak 60 kanun’un şaşırtıcı olarak tek bir emir cümlesi

içermektedir ve bu da hepsini bir özetmiş gibi göstermektedir. Buna örnek; İlk
kanundan 19’a kadar olan kanunlar bir bütün oluşturmuştur, ayrıca 20. Kanundan 59.
kanuna kadar da benzer örnek görülmektedir. Bunların ikisindeki stilide barındıran
31. kanundur. Bu kanunda kafirlerin mezar ziyareti yapmalarını yasaklanmıştır. Ek

68
Hefele 1896, 90.

40
olarak bazı kanunlarda bu üslup ve form tekrarlanır. Mesela 9. ve 31. Kanun
Marytirionlar ile ilgilidir. Ayrıca 2, 3, 4, 6, 8, 17, 18, 19 ve 20. kanunlar İznik
Konsili’nde çıkan kanunları özetlemektedir. Bu özellikleri ile Laodikeia Sinodu’nun,
Frigya sinodlarının bir toplamı veya özeti olduğu söylenebilmektedir. Bu da bize
burada 2 ardışık sinod birden yapılabilmiş olduğu fikrini vermektedir.

7, 9, 10 ve 31. kanunlar sapkınlar ile ilgilidir. 8. kanun Montanistler’in

yeniden vaftiziyle alakalıdır. 6. kanun ise kafirlerin kiliseye girmesini
yasaklamaktadır. 32 ve 33. kanunlar da kafirler ile beraber dua edilmesini
yasaklamaktadır.

İlk kanun ikinci evliliğe ancak ücret karşılığı izin vermektedir. 44. kanunda
kadınların altara yaklaşması yasaklanmıştır. 5. kanunda kutsama töreninin vaftiz
edilmeyenlere uygulanmasını yasaklanmıştır.

40. kanunda piskoposların sinodlara katılması bir zorunluluk haline

getirilmiştir. 56 ve 58. kanunlarda piskoposların görev alanları düzenlenmiş ve
yenilikler getirilmiştir. 20, 21, 22 ve 43. kanunlarda diyakoz ve diyakoz
yardımcılarının ilişkileri ile ilgili düzenleme yapılmıştır.

15. ve 23. kanunlar lector (okuyucu) ve cantor (söyleyici) ile ilgilidir. Yine
15. Kanunda ilk kez ambon kelimesi kullanılmış ve ambona sadece kutsanmış
kişilerin çıkabileceği belirtilmiştir. 24. Kanunda ise rahip sınıfına tavernaların ziyaret
edilmesini yasaklanmıştır. 41 ve 42. Kanunda piskoposdan yazılı bir izin olmadan
rahiplerin seyahat etmesi yasaklanmıştır. 25 ve 28. kanunlarda yine rahip sınıfının
birtakım dini hakları ile ilgilidir.

29, 30, 36, 39, 53 ve 55. kanunlar pagan ve Yahudi ritüellerinin dini ayinlerde
kullanılmasını yasaklamıştır. Bunlara en önemli örnek Yahudilerin kutsal gün olarak
kutladığı Şabat’ın Hıristiyanlarca kutlanması yasaklanmıştır ve sadece Pazar günü
kutsal kabul edilmiştir. 45’den 48’e kadar olan kanunlar vaftizin nasıl yapılacağını
belirtmiş ve kurallara bağlamıştır. 59. kanunda ise dini olmayan kitapların kullanımı
yasaklanmıştır69.

69
Hefele 1896, 295.

41
 4.4.8. Seleucia (Silifke) Konsili (M.S. 359)

325 yılında toplanan İznik Konsili’nde hazırlanan iman bildirgesi, toplum

tarafından ve kiliseler tarafından genel bir şekilde kabul görmemiş, aksine Arius
akımının daha da güçlenmesine neden olmuştur. İşte bu tartışmaların yoğunlaştığı ve
İmparatorlukta dini birliğin sağlanamadığı bir dönemde, İmparator II. Konstantin bu
karışıklığı ve tartışmaları bitirmek amacıyla, yeni bir iman bildirgesi hazırlanmasını
ve Hz İsa’nın kinliğinin Hristiyan inancına uygun bir şekilde yeniden tanımlanmasını
istemiştir. Aslında bu çalışmalara, Büyük Konstantin zamanında başlanmış ama
neticelendirmeye ömrü yetmemişti. Babasının yarım bıraktığı yeni İman Kredosu
işini, oğlu II. Konstantin sonuçlandırmıştır.

4.4.8.1. Seleucia Konsili’ni Hazırlayan Nedenler

Hz İsa’nın ölümünden sonra, Hristiyanlığın yayıldığı toplumlarda

birbirlerinden farklı Hz.İsa tanımlaması oluşmuştur. İmparatorluğun doğusunda
bulunan Hristiyanların büyük bir kısmı, onun Tanrı olmadığına inanırken, Doğudaki
Hristiyanların Pavlus öğretisini benimseyen küçük bir kısmı ve henüz Avrupa’da
yayılamamış olan Batı kiliseleri Hz. İsa’nın Tanrı olduğuna inanmışlardır.

İmparator Büyük Konstantin, kendisi henüz Hristiyan olmasa bile, hükmettiği

topraklarda büyük bir çoğunluk haline gelmiş bu dine inanan kişiler arasında
toplumsal bir çatışmanın çıkmasına engel olmak istemiştir. Bu amaçla,
İmparatorluğun bütününde kabul görecek bir İnanç Birlikteliğinin sağlanması için,
MS 325 yılında İznik’te bir Konsil düzenlemiş ve buna kendisi de bizzat katılmıştır.
Hristiyan inanç biçimine yeni şekli verilirken, Hristiyan olmayan topluluklarında bu
yeni dine entegrasyonu amaçlanmıştır. Bu nedenle hazırlanan Kredo da, pagan
inanışlarını da kuşatıcı bir metin oluşturulmuştur. Ama bu defa, Doğu Kiliseleri bu
İman Bildirgesini kabul etmemiş, Konsilde oluşturulan Kredo’yu
uygulamamıştırlar70.

70
Özyıldırım 2006, 66.

42
 4.4.8.2. Seleucia Konsili’nin Toplanması ve Sonuçları

Seleucia Konsili’ne, 359 yılı Eylül ayının sonlarına doğru, Doğu’da yer alan
tüm ülkelerden, Libya, Aegyptus, Küçük Asya ve Suriye’den, konularında tanınmış
160 piskopos gelmistir71.

Bu konsilde, 325 yılında olduğu gibi iki ana grup karşı karşıya gelmiştir. Tek
fark, Roma Kilisesi’ne bağlı piskoposlar çok küçük bir azınlığı temsil etmektedirler.
Bu nedenle, bütün bir konsil boyunca hiç seslerini çıkartmamışlardır. Çünkü, artık
arkalarında imparatorluk desteği yoktur.

Ariusçular ise, kendi aralarında bir kaç gruba bölünmüşlerdir. Bunlardan bir
kısmı, daha önce Teslis öğretisini kabul eden ama Ariminium Konsili’nde bu
görüşlerinden dönen Pavlus kilisesine bağlı olan Hristiyanlarında rahatlıkla kabul
edebilecekleri, İznik Bildirgesine göre daha Ariusçu ama Arius’un görüşlerine göre
ise biraz ılımlı bir Kredo hazırlanmasından yanadırlar. Ancak, 325 yılındaki İznik
Konsili’nde inandıklarını açıkça söyleyen Arius’un çizgisinden gidenler bunu kabul
etmezler ve bu konu da böylecek kapanmış olur.

Seleucia Konsilinde tıpkı Ariminium Konsilinde olduğu gibi “Baba ile

Oğulun aynı özden değil, benzer özden olduğu, Kutsal Metinlerde bulunmayan
kelimelerin Credolarda yer alamayacağı” na dair bir İman bildirgesi hazırlanır.
Ariminiumdan gelen heyetle birlikte yeni İman Bildirgesine son şeklinin İstanbulda
verilmesi için on kişiden oluşan bir de heyet seçilir.

Görüldüğü gibi bu konsillerde Teslis İnancı reddedilmiş, Oğul’un Baba’yla

aynı özden olmadığı, benzer bir özden olduğu kesin bir dille belirtilmiş, Arius’un
kendisi göremese bile ölümünden kısa bir süre sonra görüşleri İmparatorluğun
bütününe hakim olmuştur.

71
Özyıldırım 2006, 74.

43
 4.4.9. I. İstanbul Genel Konsili (M.S. 381)

4.4.9.1. I. İstabul Konsili’ni Hazırlayan Sebepler

Konstantin’in ölümünden sonra oğlu II. Konstantin’in, imparatorluğun başına

geçişi ile beraber İznik itikadı tartışmaları hız kazanmıştır. II. Konstantin Ariusçu
düşünceye karşı, babasına göre daha esnek bir görüntü çizmiş olmasına rağmen yine
de görüşlerini açıkça belli etmemiştir. Yine de onun Aryenlere gösterdiği bu sempati
sayesinde bu ayrılıkçı hareket, doğuda yavaş yavaş yayılım göstermiştir.
İmparatorluğa Aryenizmi empoze etme arzusuna rağmen II. Konstantin, Aryanizm’in
kredosuna, halkının inanması için zorlama yapma cesaretini gösterememiştir72.
Bunun temel sebebi “imanın belirlenmesi” Sinodlarda toplanan piskoposların bir
imtiyazı olmasıydı. Diğer taraftan, imanın Sinodlarda belirlenmesi prensibi,
Hıristiyan vicdanına iyice yerleştiği için II. Konstantin de buna saygı göstermek
zorunda kalmıştır.

Yine II. Konstantin’in sorumluluğunda birçok sinod toplanmış ve bu

sinodlara daima ayrılık taraftarı piskoposlar hakim olmuştur. Böylece, ayrılık
doktrinini yaymak için faydalandığı sinodların kararlarına saygı gösteren II.
Konstantin, kendisinin değil; sinodların kararlarını empoze ettiğini iddia etmektedir.
Teori de bu doğru olsa da, pratikte sinodlar hatalı yapılıyor ve genellikle imparator
davetiyle toplanılmaktadır. Bu sinodlara örnek olarak; Antakya (341), Sofya (343),
Arles’i (353) sayabililmektedir. Bu arada İznik’teki zararın hafifletilmesi için bir
arayış içinde olan Aryenler, sayısız mezheplere bölünmüş, bu da Arisuçu görüşü
doğal olarak zayıflatmıştır. Ardından geçen sürede, 361 yılında imparator II.
Konstantin’in ve 378 yılında da Doğu İmparatoru Valens’in ölümünden sonra,
imparatorluktan destek gelmeyince tekrar azınlığa düşmüşlerdir.

Ariusçuluğun hem Konstantinopolis’te hem de Roma dünyası nezdinde

düşüşü dönemin siyasal gelişmelerine paraleldir. Roma İmparatorluğu’nun daima
sorunlu olan Tuna sınırı 375 yılından itibaren Hun faktörünün belirmesiyle birlikte
tekrar kaynamaya başlamıştır. Kendi aralarında da sorunlu olan Gotlar Hunlarla
yaptıkları savaşı kaybetmişler ve mülteci olarak Roma sınırlarına dayanmışlardır.
Yukarıda öldüğünden bahsettiğimiz İmparator Valens’in ölüm sebebi de yine

72
Dvornik 1990, 10.

44
Gotlardır. Gotlar, Hristiyan olmaları şartıyla mülteci olarak sınırdan kabul edilmiş,
ancak mülteci Got savaşçıları isyan çıkarmıştır. İsyanı bastırmak için Edirne’de
Gotlarla karşılaşan İmparator Valens, burada hayatını kaybetmiştir. Bunun üzerine
batı’nın Augustus’u olan Gratianus, Valens’in yerine İspanyol asıllı İznik itikadı
yanlısı Theodosius’u atamıştır.

Theodosius, İspanya bölgesinde sıkı taraftarları bulunan İznik itikadı

görüşünü savunmuş ve Aryanizm destekçilerini mahkum etmek için var gücü
çalışmıştır. Theodosius’un bu denli Arius karşıtı politika gütmesinin coğrafi
özelliğinin yanında asıl önemli diğer nedeni ise siyasidir. Theodosius 381 yılında
sadece Doğu Roma İmparatoru idi ve Batı’daki kıdemli Augustus Gratianus’un gözü
Theodosius’un üzerinde olmuştur. İmparator Ariusçuların Batı’da özellikle Roma
Kilisesi nezdinde kötü bir üne sahip olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla Ariusçulara
karşı yürütülecek bir din politikası Batı’dan tepki çekmeyecektir. Halbuki İznik
yanlılarına karşı bir politika yürütüldüğü zaman geçmişte II. Konstantin ve Valens
döneminde olduğu gibi yine Batı’dan tepki çekecektir. Ariusçu piskoposlar Batı’da
ne Roma Kilisesi ne Batı Augustusluğunca destek bulamamaktadırlar. Tüm bu
faktörler ışığında II. Ekümenik Konsil İstanbul’da toplanmıştır.

4.4.9.2. I. İstanbul Konsili ve Sonuçları

Doğu Roma dünyasında Ariusçuluğun siyasal iktidarına son veren

Theodosius, Ariusçuluk dahil kiliseyi ilgilendiren diğer itikat problemlerini ve
kilisenin bazı idari problemlerini görüşmek için 381 yılında başkentte genel bir
konsil toplamaya karar verilmiştir. Theodosius da diğer imparatorlar gibi
imparatorluk birliği ile kilise birliğini özdeşleştirmiştir. 150 piskoposun katıldığı II.
Genel Konsil’in katılımcılarının büyük bir çoğunluğu Antiocheia piskoposu
Meletius’un kontrol ettiği Anadolu, Suriye ve Filistin’den gelmektedirler. Hatta
Batı’dan hiçbir piskopos davet edilmemiştir73.

Konsilin benimsediği esas itikat metni günümüze ulaşmamasına rağmen

ertesi yıl Konstantinopolis’te toplanan bir başka konsilin mektubunda 381 yılındaki
Genel Konsil’de de bir itikat metninin benimsendiğini görülmektedir. I. İstanbul
73
Dvornik 1990, 11.

45
Konsili’nde ‘Yüzelli Baba’nın İtikatı’ başlıklı bu metin genel hatlarıyla İznik itikatı
ile aynı olduğu iddia edilmiştir. Ancak ikili karşılaştırmayla özellikle Kutsal Ruh
konusunda Cappadocialı Babalar’ın vurgusu farkı ortaya koymaktadır74.

Konsil sonrası Theodosius bir bildiri yayımlayarak bütün din sapkınlarının

sahip oldukları her türlü kilise emlağını Ortodokslara vermelerini istemiştir. Bu
oylanan yasaların ilkinde Ariusçuluğun bütün versiyonları ve 325 yılındaki İznik
Konsili sonrasında ortaya çıkan birçok karşıt doktrin reddedilmiştir. İkinci yasa önde
gelen kiliselerin adli bölgelerini yeniden düzenlemekte, dördüncü yasa ise,
Maximus’un piskoposluğunu reddetmektedir. İkinci Genel Konsil’in benimsediği
üçüncü yasa Kilise hiyerarşisini değiştirerek diğerlerinden çok daha önemli
sorunların temelini atmıştır. Bu yasaya göre , İstanbul, Kilise hiyerarşisinde hızlı bir
yükselişle, Roma’dan sonra ikinci sırayı almıştır. Bu da şimdiye kadar Roma’nın
ardından ikinci sırada yer alan İskenderiye ile Roma arasında gerilime yol açmıştır.
Bunun nedeni de o tarihe kadar İskenderiye Kilisesi’nin kendisini Doğu dünyasının
lideri olarak görmesidir. Konsilde kabul edilen bu yasa, İskenderiye’nin üstünlüğüne
son vermiştir. Bu değişikliğin temel sebebi; Roma’ya karşı bir tavır değil, tamamıyla
İskenderiye’yi hedef alan bir hamle olmuştur. Bunun da nedeni İskenderiye
piskoposları, Ariusçulukla mücadele sırasında sapık düşüncelerini diğer kiliselere
yaymaya yeltenmiş ve Doğu kilisesinde hakimeyete göz dikmişlerdir. Zaten bu
değişiklik Roma’da en ufak bir olmusuzlukla bile karşılanmamıştır. Roma’ya göre bu
değişiklik basit bir şeref önceliği olarak görülmektedir75. Asıl fırtına Doğu
kiliselerinde kopmuş, İstanbul’un bu beklenmedik yükselişine sadece
İskenderiye’den değil, Kudüs ve Efes’ten de tepkiler gelmiştir.

4.5. V. Yüzyıl Konsil ve Sinodları

4.5.1. Efes Genel Konsili (M.S. 431)

4.5.1.1. III. Genel Konsil Öncesi: İki İsa

Bir yanda, İskenderiye ve Efes kiliseleri, İstanbul’un 381 yılındaki II. Genel
Konsil’den sonra hızlı yükselişinden rahatsız olmaktadır. Diğer yanda, İstanbul
(Konstantinopolis) ile ittifak halindeki Antiocheia (Antakya) Kilisesi’ne karşı daha

74
İznik ve İstanbul itikatlarının karşılaştırması için bakınız: Kelly 1972, 301-305.
75
Dvornik 1990, 12.

46
bağımsız bir pozisyon almaya çalışan Kudüs piskoposluğu doğal olarak İskenderiye
– Efes grubuna yaklaşmaktadır. Ancak siyasal persfektif hiçbir şekilde bu tartışmanın
aynı zamanda Hıristiyan düşünce tarihi içerisindeki arka planını reddetmemektedir.
Tartışmanın ilahiyat boyutu Eskiçağ Hıristiyan dünyasında Antiocheia ve
İskenderiye kiliselerinin farklı İsa algılarıdır. IV. yüzyıldaki Arius tartışması
esnasında ortaya çıkan bazı zorlama İsa yorumları bu noktada önem teşkil
etmektedir. 325’te bu tartışmalara geçici çözüm bulunmuş ve Baba ile Oğul
homoousius (aynı özden, cevherden) olarak adlandırılmıştı. Nestorius ve Cyrillus’un
başı çektiği bu yeni bir tartışmanın ilahiyet boyutunda ise yine Ariusçu düşüncenin
yol açtığı kırılmalar yatmaktadır. Ariusçu görüşlere muhalefet edilirken iki farklı
gelenek ortaya atılmıştır. Bunlardan ilki; Suriye’deki Laodikeia piskoposu
Apollinaris’in Ariusçuluğu eleştirirken savunduğu, İsa’nın beşeri yönünün diğer
insanların beşeri tabiatıyla aynı olmadığı , İsa’da bulunan beşeri tabiatının aslında
tanrısal kelam ile yer değiştiridiği iddia etmiştir.

İkincisi, Apollinaris’in çağdaşları arasında özellikle Antiocheia çevresinin en

önemli ilahiyatçısı olarak kabul edilen Diodorus farklı bir kurtuluş fikriyatı
geliştirmiştir. Diodorus’a göre, kurtuluş İsa’nın beşer yönünün kendisini tam olarak
adamasına ve mükemmel itaatine bağlıdır. Ara bir sonuç olarak, Antiocheia çevresi
İsa’nın beşeri tabiatına da vurgu yaparak onu, hem insan hem Tanrı olarak kabul
etmekte, bununla beraber İskenderiye çevresi İsa’nın sadece tek tanrısal tabiata sahip
olduğunu, beşer İsa’nın Tanrı İsa içerisinde eridiğini savunmuştur.

4.5.1.2. Efes Konsili’nin Toplanışı ve Doğurduğu Sonuçlar

Nestorius 431 yılının başında Efes’e doğru yola çıktığında siyasal ortam
kendisi açısından bariz şekilde serttir. Roma’daki Papa Celestinus’un Pelagius
meselesi ve iletişim sorunlarından dolayı İstanbul piskoposuyla arası pek de iyi
değildir. Nestorius ne keşişlerden ne de Anadolu kentlerinin birçoğunun
piskoposlarından sempati görmektedir. Bu politik iklim içerisinde Nestorius 16
Nisan 431’de, destekçisi on altı piskopos ve bir muhafız birliğinin korumasında
Efes’e gelmiştir76. Bu arada, Cyrillus ile ilişkileri bozulduğu zaman İstanbul

76
Kaçar 2009, 142.

47
manastırlarında kalan keşişler de Nestorius’a karşı tavır almaya başlamışlardır.
Başkentte ise Eusebius adlı bir hukukçu, keşişleri Nestorius’a karşı örgütlemektedir.
Bu Eusebius daha sonra Dorylaeum (Bugünkü Eskişehir yakınlarında bulunan bir
antik kent) piskoposu olacak ve Kadıköy Konsili’nde de aktif rol oynayacaktır.
Nestorius’un gelişinden kısa bir zaman sonra Cyrillus’ta şehre gelmiştir. İskenderiye
piskoposuna eşlik edenler arasında piskoposların yanında, keşişler ve kalabalık bir
hasta bakıcı grubu da yer almıştır.

Konsilin toplanacağı Haziran ayında yaklaşık iki yüz piskopos Efes’e

ulaşmıştır. Ancak Antiocheia piskoposu Ioannes’in öncülük ettiği grup daha
gelmemiştir. Ioannes’in grubunda otuzdan fazla piskopos vardır ve bunlar Nestorius
için gerçekten önemli bir destektir. Bu grubu beklemek için konsil temmuz ayına
ertelense de Cyrillus hiç de bekleme niyetinde değildir. Cyrillus’un çeşitli baskı ve
bahaneleriyle konsil 22 Haziran’da resmi olarak açılmıştır77. Cyrillus’un Nestorius’a
bu kadar karşı olmasının sebebi olarak sadece Ortodoks Katolik imanına bir saldırı
değil; aynı zamanda kilise hiyerarşisi içinde Antakya’nın kaybolan prestiğini tekrar
yükseltmek ve tekrardan İstanbul’u alt etmek olduğunu düşülmektedir.

İstanbul ile İskenderiye arasındaki rekabet yüzünden çalkantılı geçen konsil

Nestorius’un aforoz edilmesi ile sonuçlanmıştır Bu arada da Nestorius yanlısı bir
grup alternatif bir konsil toplayarak Cyrillus taraftarlarını aforoz etmiştir. Aynı
zamanda da Antiocheia piskoposu Ioannes Efes’e gelmiştir ve kendisinin olmadığı
bu acele konsilin kararlarını redderek alternatif bir sinod toplamış ve Cyrillus’u
aforoz etmiştir. Sorunu her iki taraf temsilcileri de çözmeye çalışsa da başarısız
olmuşlardır. Bu nedenle iki tarafta aylarca Efes’te beklemiştir. Efes’teki bekleme
sürecinde Cyrillus’un saraydaki bağlantıları ve dağıttığı rüşvetler etkili olmuş ve
bürokrasi İmparator II. Theodosius’u Cyrillus’un teolojisine doğru yönlendirmiştir.
Theodosius sonbaharın başlarında ferman yollayarak konsili sona erdirip Cyrillus’un
tutukluluk halini kaldırmıştır. Ancak Cyrillus İmparatorun teveccühünü beklemeden
kaçarak, 431 yılı Ekim ayı sonlarına doğru zafer kazanmış bir general gibi
İskenderiye’ye dönmüştür. Nestorius’un ise tutukluluk hali devam etmiş, sonrasında
Antiocheia’ya gönderilmiş ve görevinden alınmıştır. II. Theodosius 433 yılında iki
kilise arasında barışı sağlasa da, Nestorius’u bu yeni formülün dışında bırakmıştır.

77
Kaçar 2009, 143.

48
Nestorius 435 yılında Hıristiyan sapkınlar listesine dahil edilerek Mısır’a
sürülmüştür. IV. Genel Konsil’in toplandığı 451 yılına kadar yaşayan Nestorius,
muhtemelen bu tarihlerde sürgünde ölmüştür78.

Nestorius’un sonu dramatik şekilde sonuçlansa da görüşleri günümüze

Nasturilik adı altında ulaşmıştır. İstanbul patriği iken görüşlerinden dolayı aforoz
edilen ve yaklaşık olarak onbeş asır boyunca “İsa Mesih’te iki şahıs vardır.” şeklinde
özetlenen Nasturilik adlı heretik akımının kurucusu olarak gösterilen Nestorius,
aslında hiçbir zaman böyle bir düşünceye sahip olmamış; hatta bu düşünceye bizzat
karşı çıkmıştır. Öyle anlaşılıyor ki, Nestorius’un aforoz edilmesinde o dönemde bazı
terimlerin tam olarak yerleşik bir kullanım kazanmamış olmasından kaynaklan yanlış
anlaşılmalar kadar, belki bundan daha ziyade, İskenderiye - Antakya ilahiyat okulları
arasındaki çekişmelerin etkisi olduğu düşünülebilir. Başka bir deyişle, İskenderiyeli
Cyrillus ile Antakya okulunda yetişmiş ve İstanbul patrikliği görevine yükselmiş
Nestorius arasındaki tartışma, aslında teolojik bir mücadele değil, Nestorius’un
İstanbul patrikliğinden uzaklaştırılmasını amaçlayan politik bir çatışma izlenimi
vermektedir. Cyrillus ve taraftarları, Nestorius aforoz edilip İstanbul patrikliğinden
azledilince amaçlarına ulaşmışlardır; buna karşın, teolojik olarak Nestorius’un
görüşlerinin benimsenmesi ise, onları rahatsız etmemiş görünmektedir. Nitekim Efes
Genel Konsili’nde alınan kararlar Cyrillus’u memnun edecek nitelikte olmamasına
rağmen, konsil öncesinin bu hevesli ve ateşli polemikçisi, Nestorius görevinden
azledildikten sonra, tartışmalarda etkin bir isim olarak görünmemektedir. Nestorius,
bir bakıma, politik çıkar çatışmalarının kurbanı olmştur.

4.5.2. Kadıköy Genel Konsili (M.S. 451)

4.5.2.1. Kadıköy Konsili Hazırlayan Sebepler ve Haydutlar Sinodu

Doğu kiliselerinin Efes konsilinde yaşadığı kaos çok köklü sorunların

temelini oluşturmuştur. Bu konsilin yarattığı sonuçlar 451 yılında toplanacak olan
Kadıköy Konsili’nin de asıl nedenidir. Efes’te sahne alan Kudüs patrikliği
Antiocheia; Efes piskoposluğu ise İstanbul için tehdit olduklarını göstermişlerdir.
Dolayısıyla Doğu Roma İmparatoru II. Theodosius için ‘kilise birliği’ politikası artık
78
Kaçar 2009, 145.

49
çok daha hassas ve zorlaşmıştır. Buna rağmen, Antiocheia ve İskenderiye kiliseleri
arasında bozulan barış kısa süre içerisinde tamir edilmiş gibi görünmektedir.
İskenderiye patriği Cyrillus Efes’ten iki yıl sonra, 433 yılında Antiocheia patriği
Ioannes’e bir mektup göndererek Efes ve sonrasında oluşan kaotik duruma son
vermek istemiştir. Cyrillus’un mektubu literatürde genellikle ‘Birlik Formülü’ olarak
adlandırılmaktadır. İskenderiye’nin yeni formülüne göre, Nestorius’un ismiyle
özdeşleşen “Bir İsa”nın tam anlamıyla ‘beşer ve Tanrı’ olarak bölünmesi
reddediliyor ve bunun yerine, ‘iki tabiata sahip tek İsa’ kabul edilmiştir. ‘Sözde barış
ve birliktelik’ bu zemin üzerinde sağlanmış ancak bu geçici durum uzun sürmemiştir.

Cyrillus’un ölümüyle Antiocheia geleneği içerisinde yeni bir hareketlenme

olmuş ve bu çevrenin sözcüleri ‘çifte tabiatlı İsa’ anlayışını yeniden dillendirmeye
başlamışlardır. Hatta bunlar Nestorius’un aforozuna da karşı çıkmışlar ve artık
aklanması gerektiğini savunmuşlardır. Keşişler açısından bakarsak, Nestorius’un
aklanması yani İsa’nın Tanrı ve beşer olarak bölünmesi kurtuluşa ermeyi
imkansızlaştırmıştır. Çünkü keşişler kurtuluşu İsa’nın tam tanrılığında görmüşlerdir.

Bu tartışmaların miktarı artınca İmparator Theodosius İskenderiye patriği

Dioscorus’un başkanlığında 449 yılında Efes’te yeni bir konsil toplanmasını
kararlaştırmıştır. Konsil, İstanbul patriği Flavianus’u mahkum etmiş ve hatta orada
linç edilip öldürülmesi göz yummuştur. Birçok Antiocheia yanlılarını da konsilde
aforoz ettiren Dioscorus, Flavianus’tan yana tavır alan Papa Leo’nun elçilerini de
azarlayıp toplantı salonundan kovmuştur79. 449 yılında toplanan bu konsil Papa
Leo’nun, İmparator Theodosius’un kız kardeşi Pulcheria’ya yazdığı bir mektupta,
Dioscorus’un konsildeki tiranca davranışlarına atıfta bulunarak, ikinci Efes
Konsili’ni ‘Haydutlar Sinodu’80 olarak tanımlamasıyla bugün bu konsil böyle
anılmkatadır. Leo’nun İmparator Theodosius’a yeni bir konsil toplanması için yaptığı
çağrı karşılıksız kalmıştır.

İmparator Theodosius 450 yılında ölmüş ve yeni bir konsil toplanması için
altyapı oluşmuştur. İmparatorun kız kardeşi Pulcheria, Marcianus adlı bir generalle
evlenmiş ve Marcianus’un imparator olmasını sağlamıştır. Yeni bir konsil için
Theodosius’u ikna edemeyen Leo, dindar Pulcheria’yı ikna etmiş ve Leo konsilin ilk

79
Price 2005.
80
Kaçar 2009, 147.

50
olarak İtalya’da toplanmasını istemişse de, Doğulu piskoposların uzun yol
karşısındaki isteksizlikleri ve Hun akınlarının yarattığı güvensizlikten dolayı konsilin
İznikte toplanması kararlaştırılmıştır. Fakat bürokrasi konsili yakın kontrol etmek
istemesi üzerine konsil Kadıköy’e taşınmıştır.

Bu konsile aşağı yukarı altı yüz civarı piskopos gelmiştir81 ve bu o zamana

kadar toplanan en büyük konsildir. Aslında piskoposların çokluğu monofizit kavga
ile Hıristiyan doğunun ne kadar karıştığını açıklamaktadır. Bu konsilde batı sadece
beş piskoposla temsil edilmiştir.

İmparator Marcianus aynen ondan öncekiler gibi bütün kavgaların,

tartışmaların sona ermesini ve kilisenin devlet ile uyum içerisinde çalışmasını
istemiştir. Bu amaçla konsili yakından kontrol etmek için on sekiz üst düzey
yöneticiyi görevlendirmiş ve bu senatörler toplantılar sırasında piskoposlarla beraber
oturmuşlardır. Cyrillus’un 433 yılında yazdığı barış mektubunu esas alan konsil, ilk
Efes Konsili’nin toplanmasına yol açan Nestorius’u ve 449 yılında ‘Haydutlar
Sinodu’ diye anılacak olan konsilin toplanmasına sebep olan Eutyches’i aforoz
etmiştir. Konsilde Dioscorus da aforoz edilip sürgüne gönderilmiş İskenderiye
patriğinin aforoz edilme sebebi teolojik görüşleri değil, iki yıl önce Efes
Konsili’ndeki yasa dışı davranışlarıdır.

Kadiköy Konsili’ni oluşturan piskoposların algısında İsa’nın ‘bir ve aynı

Oğul’, ‘kusursuz insan, kusursuz Tanrı’, ‘uluhiyette Baba ile aynı özden’, ‘beşer
olarak da insanlarla aynı özden’, ‘günah dışında beşerle aynı’, ‘çağlar öncesinde
Baba’dan Oğul edinildi ve bizim kurtuluşumuz için Meryem’den Oğul edinilen’, ‘bir
İsa’nın iki tabiatı ile bilinen’, ‘değişmez, bölünmez, şaşırmaz ve ayrılmaz beşer ve
Tanrı’ olduğu iddia edilmiştir82. Bu yorumda Cyrillus’un ‘iki tabiattan oluşan bir İsa’
formülü de dikkate alınmakla birlikte İsa’nın çifte tabiatı vurgulanmaktadır. Sonuç
olarak konsil Mısırlıları küstürmemek için Cyrillus’un şahsına saygı göstermiş
olmasına rağmen, inançlarını büyük ölçüde görmezden gelmiştir.

Hıristiyanlığın geliştirdiği ‘kurutluş ideolojisi’ içinde İsa Koptlar ve

Suryeliler için günahların bedelini ödemiş insanın prototipidir. Dolayısıyla bu
insanlar için, Tanrının inayet edip de insan tabiatını ne ölçüde ele alıp dönüştürdüğü
81
Dvornik 1990, 16.
82
Kaçar2009, 147.

51
ve İsa’nın şahsına insanın zaaflarından ne ölçüde arındırıldığı önemli
problemlerdendir. Eğer insan tabiatı dönüştürülmüş ve İsa’nın şahsında Tanrı’nın
tabiatı ile bir olmuşsa –ki monofizitlik yani tek tabiatçılık denilen şey bunun ta
kendisidir– o zaman sıradan insan da sonunda aynı şekilde kurtarılmayı ümit
edebilir, yani o da dönüşebilirdi. Bu tip bir düşünceyi destekleyen en önemli faktör
IV. ve V. yüzyılda iyiden iyiye yaygınlaşan Hıristiyan manastır geleneğidir. Kadıköy
Konsili’nde reddedilen, Mısır, Suriye ve hatta bazı Anadolu kentlerindeki kiliseleri
dolduran Hıristiyanların çoğunun İsa’ya bakışı aşağı yukarı bu şekildedir. Bu arada
dikkatlerden kaçmaması gereken önemli bir husus da, monofizit yorumun birden
fazla versiyonunun var olmasıdır. Örneğin; ilk görüş, İsa’nın Tanrı-beşer tabiatında
esas olan tanrısallıktır ve beşer tabiat bu tanrısallık içine emilmiştir. Diğer görüş bir
görüş ise, İsa’da beşerlik ve tanrısallık tek bir tabiatta enerjik bir şeklide mevcut
olmasıdır.

4.5.2.2. Kadıköy Konsili Sonrası Doğu Hıristiyanlığı

4.5.2.2.1. Diyofizitizme Karşı Monofizitizm

Kadıköy Konsili aldığı kararların siyasal ve dinsel içeriğinden dolayı Roma

İmparatorluğu’nda çok ciddi sorunlar doğurmuştur.Bu da Hıristiyanlıkta ilk büyük
mezhep ayrılığının başlangıcı olmuştur. Doğu kilisesi Batı tarafından Monofizit diye
tanımlanırken, Batı kilisesi Doğu tarafından Diyofizit diye adlandırılmıştır. Doğu’da
Monofizitizm’in yükselişine, Mısırlı Koptlar öncülük etmiştir. Bu öncülük, İmparator
Justinianus döneminde doruğa ulaşan Bizans emperyalizmine karşı Mısır’da ortaya
çıkan milliyetçi tepkinin ifadesi olarak anlaşılabilmektedir83.

Konsilin Roma piskoposu Leo’nun tavsiyesiyle ‘yeniden yorumladığı itikat’,

öncelikle Batı dünyasını ve Antiocheia Kilisesi’ni memnun etmişse de, bu yeni İsa
doktrini Anadolu ve Suriye’nin bir kısım Hıristiyanları arasında ve Mısır’da hiçbir
surette kabul görmemiştir. Doğu’da oluşan bu yeni muhalefet bloğu, konsili
Nestoriusçuların zaferi olarak yorumlamıştır. Çünkü onlara göre Leo’nun itikat metni
Nestorius’un düşüncelerini aklamaktan ibarettir. Kadıköy Konsili’nin İsa doktrinini

83
Atiya 2005, 87.

52
kabul eden piskoposlar hemen ‘sapkın’ olarak damgalandığı için yeni bir bölünme
ortaya çıkmaktadır.

Mısır’da kilise hiyerarşisini düzenleyen konsil İskenderiye piskoposunu

sürgüne göndererek İstanbul’un en büyük rakibinin de burnunu sürtmüştür. Çünkü
konsil toplanmasının bir nedeni de Roma, İskenderiye v İstanbul üçgeninde yaşanan
siyasal ve dinsel içerikli rekabettir. Bundan dolayı Kadıköy’de sadece değişik inanç
problemleriyle ilgilenilmemiş, bu inançları toplumda yerleştirmek için kilise
hiyerarşisine de müdehale edilmiştir.

Başkentte imparatorların Doğu kiliselerinde inanç birliğini sağlama

girişimleri Leo’dan sonra da devam etmiştir. Böyle çabaların birisi de, İmparator
Zeno’nun 482 yılında ortaya attığı Henotikon adlı dokümanda görülmektedir84. İlk üç
genel konsilin benimsediği ilahiyatı tekrarlayan bu doküman Kadıköy Konsili’nden
hiç bahsetmeden, krizin temelinde bulunan Nestorius ve Eutyches gibi çoktan ölmüş
din adamlarını tekrar aforoz etmiştir. Kadıköy Konsili kararlarından geri adım olarak
da nitelenebilecek olan bu girişim, aslında politik bir yaklaşımdır: Nestorius’u aforoz
etmek monofizitleri; Eutyches’i aforoz etmek ise Kadıköy itikadı yanlılarını memnun
etme çabasıdır. Başkent piskoposu Acacius tarafından hazırlanan ve İskenderiye
piskoposu tarafından da imzalanan Henotikon yeni gerginlikler üretmiştir. Başkentte
Kadıköy yanlısı kilise mensupları İskenderiye’ye fazla taviz verildiğini; Mısırlılar ise
Kadıköy Konsili yanlılarından yeteri kadar intikam alınmadığı için kızgınlardır.
Kadıköy’de varılan ilahiyat çözümünün Henotikon metninde göz ardı edilmesi bir
yandan da Batı’daki Roma Kilisesi’nin tepkisini çekmiştir. Çünkü Kadıköy formülü
büyük oranda zamanın Roma piskoposu Leo’nun Görüşleri çerçevesinde
oluşturulmuştur. Henotikon formülünün temsilcileri 489-491 arasında sırayla
ölmüşlerdir. Önce 489 yılında İstanbul’daki patrik Acacius, ertesi yıl İskenderiye
patriği Petrus Mongus ve 491 yılında da İmparator Zeno ölmüştür. Ancak Henotikon
hemen ölmemiştir.

84
Evagrius 2000, 3.14.

53
 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Çalışmamızda; Hıristiyanlığın doğuşundan Justinianus’a kadar toplanan

konsil ve sinodları, sebep-sonuç ilişkisi ışığında incelemeyi amaçladık. Bu bağlamda
ilk Havariler Toplantısı’ndan, Doğu ve Batı kiliseleri tarafından kabul edilen
ekümenik 7 konsilden Justinianus’a kadar olan ilk 4 konsili ve önemli kararlar alınan
bölgesel sinodları işlemeye çalıştık.

Hıristiyanlar arasında yaşanan inanç problemleri M.S. 50 yılı civarında

Kudüs’te yapılan “Havariler Toplantısı”na kadar dayanmaktadır. İsa’nın çarmıha
gerilmesiyle hız kazanan sorunlar, onun kısa süre içinde tekrar dirilip havarilere
görünmesiyle daha da karışık bir hal almıştır. Bu şekilde başlangıçta Yahudiler
arasında yayılan Hıristiyanlık, Pavlus’un Şam yolunda yaşadığı vizyon sonucunda bu
dini kabul etmesiyle farklı bir boyut kazanmış ve artık Hıristiyanlık sadece Yahudiler
arasında değil, diğer dinlere mensup kişiler, özellikle de putperest paganlar arasında
yayılmaya başlamıştır.

Hıristiyanlık, Roma topraklarında kısa bir zaman diliminde yayılmıştır. Baskı

döneminde Hıristiyanlar ibadetlerini gizli yapıp inançlarını da
açıklayamamaktadırlar. 313 yılında yayınlanan Milano Fermanı ile Doğu Roma
imparatoru Licinius ile Batı Roma imparatoru I. Konstantin, önceleri sapkınlık olarak
yaftaladıkları Hıristiyanlığa serbestlik statüsü getirmişler ve böylece Hıristiyanlığa
yapılan zulme de son vermişlerdir. Roma’nın Hıristiyanlığa serbestlik tanımasıyla
din gizlilikten çıkmış ve birtakım görüş ayrılıkları görülmüştür. Bu görüşler zamanla
taraftar bulmuş ve ayrışmalarda artış olmuştur.

Bu dönemde Doğu ve Batı Roma imparatorluklarında oluşan bazı gelişmeler

sonucu, kiliseler arasındaki dini anlaşmazlıklara siyasi iradenin müdahelesi olmuştur.
Daha sonra Doğu Roma imparatoru Licinius, topraklarındaki Hıristiyanlara
zulmetmiş, oluşan teolojik tartışmalara da ses çıkarmamıştır. Diğer yandan 323
yılında iki imparator arasında gerçekleşen savaşta I. Konstantin galip gelmiş bütün
Roma İmparatorluğu’nun hakimi olmuştur. İmparatorluğun doğusundaki Ariusçu

54
piskoposlarla diğerleri arasındaki mücadeleyi siyasi birliği tehdit eden bir unsur
olarak gören imparator, bazı piskoposları bu anlaşmazlığı ortadan kaldırmak üzere
görevlendirmiş ve böylece din adamları arasındaki anlaşmazlıklar siyasi bir boyut
kazanmıştır.

İmparator Konstantin’in İznik Konsili’ni toplamasının altında yatan asıl gaye,

Arius krizini ortadan kaldırmak gibi görünse de, imparatorluğun geniş coğrafyasında
resmi görüşü belirleyerek genel bir barış ve sükunet ortamı kurmak olmuştur. Birinci
genel konsilin toplanmasında görülen sebepler diğer konsillerin toplanmasında da
hemen hemen görülmektedir. İznik Konsili siyasi ve dini açıdan hem Doğu hem de
Batı kiliseleri için önemli bir konumda olmuştur. Bu konsil’de Oğul’un yaratılan
olduğunu iddia eden Aryanizm’in mahkumiyeti ve Oğul’un da Baba ile aynı özden
olduğu görüşünün kabulü ile sonuçlanmıştır. Aynı zamanda tarihe “İznik Kredosu”
olarak geçen ilk ekümenik amentü de kabul edilmiş olmuştur. Bu kredo’nun
kabulüyle beraber Hıristiyanlık tarihinde tüm Hıristiyanları bağlayacak olan iman
esaslarının belirlenmesinde ilk adım atılmış olmuştur. Nitekim Hıristiyanlıktaki inanç
esaslarının belirlenmesi daha sonra gerçekleştirilen I. İstanbul (381), Efes (431) ve
Kadıköy (451) konsillerinde de devam etmiş, gümünüzde üç büyük Hıristiyan
mezhebi tarafından kabul edilen “İznik-İstanbul İman Esasları” bu konsillerden sonra
son şeklini almıştır. Kısacası günümüz resmi Hıristiyan doktrinin bu ilk dört konsilde
şekillendiğini söyleyebiliriz.

Hıristiyanlığın bugünkü halini almasında çok önemli bir yere sahip olan
konsil ve sinodların toplanmasına etki eden siyasi ve sosyal konuları ele aldığımız bu
çalışmamızda görüyoruz ki, dini toplantı dediğimiz konsil ve sinodların arka
planlarında siyasi ve sosyal olaylar çok önemli birer etken olmuştur. Sadece dini
konuların çözüme kavuşturulması ya da Hıristiyanlığın şekillenmesi konuları üzerine
görüşülmemiş aynı zamanda da halkı ve idari yönetimi ilgilendiren hususlarda da
kararlar alınmıştır.

55