Over de ervaring van moderne muziek

Inleiding
Hoe ervaren wij muziek? Waarom kunnen we daardoor worden geëmotioneerd? Waarom doet het
ons iets, vanwaar de fascinatie vanwege zo goed als iedereen? Het zijn maar enkele vragen die in de
cursus aan bod kwamen. Er zijn in de loop van de laatste 2500 jaar verschillende interessante
hypothesen geopperd, met als grootste misconceptie mijn inziens dat ze elk slechts over een
deelverzameling van alle muziek handelen. Wat ook ergens neerkomt op het standpunt dat wordt
ingenomen in de slotconclusie van ‘Waarom Chopin de regen niet wilde horen’. Bij veel muziek is het
simpelweg een mengeling van verschillende oorzaken, deels omdat ze niet mutueel exclusief zijn. Zo
zijn bijvoorbeeld zowel de persona theorie en het formalisme van Hanslick toepasbaar op de 33
Veränderungen über einen Walzer von Diabelli van Beethoven. Men kan er perfect een episch
verhaal in zien van een held die allerlei wervelende avonturen meemaakt, af en toe een rustpunt
vindt en uitrust en er weer tegenaan gaat of men kan het zien als een geniale parodie op een te
simpel thema dat helemaal uitgewrongen wordt. Muziek zal net dan als hoogstaand worden ervaren
als ze op meerdere manieren tot de mens kan aanspreken. Zowel intellectueel, emotioneel als
verhalend. Dit principe gaat logischer wijze net zo op bij 20ste en 21ste eeuwse muziek. Wat is dan de
reden dat in 1897 duizenden mensen op straat kwamen voor de begrafenis van Johannes Brahms en
50 jaar later het serialisme tot een cultureel randfenomeen was geworden? Ik ga dus niet over de
vraag waarom jazz en vervolgens rock, pop en alles wat er op volgde klassiek verdrongen heeft maar
wat de oorzaken zijn die inherent zijn geweest of nog steeds zijn aan de moderne klassieke muziek
zelf.

Thesis 1
De reden dat veel mensen toch een afkeur hebben van de muziek van componisten als Boulez en
Xenakis is niet dat deze muziek geen Persona of een Plot zou kunnen ondersteunen maar omdat deze
muziek expliciet voortbouwt op een traditie, met al haar bijbehorende stijlkenmerken en vormen,
deze in vraag stelt, becommentarieerd, er op verder bouwt... Dat is natuurlijk niet anders dan wat bv.
Beethoven deed maar het verschil met Boulez en Xenakis is dat de traditie waarop zij voortbouwen
enorm was uitgebreid in vergelijking met de tijd van Beethoven. Wanneer Boulez in 1947 zijn 2de
piano sonate schrijft met als doel de sonatevorm te vernietigen, kan het grote publiek dat simpelweg
niet meer verstaan omdat 2 functies van muziek, muziek als ontspanning en escapisme en muziek als
intellectuele arbeid in zijn ruimste vorm, te ver uit elkaar liggen. Er heeft historisch gezien altijd al
een spanning gelegen tussen deze twee, volksmuziek is niet voor niets veel eenvoudiger en meer
behapbaard, maar in de loop van de 20ste eeuw is het intellectuele luik te moeilijk geworden
waardoor ze het grote publiek is verloren.

Thesis 2
De rek tussen ontspanning en inspanning kan echter niet alles verklaren. Er bestaat genoeg moderne
klassieke muziek (de contradictio in terminis zegt al veel) die helemaal niet zo veel inspanning vraagt
om ervan te kunnen genieten. Kijk maar naar Sciarrino, Reich, Takemitsu en Fujikura. De
mikrokosmos van Bartok illustreert mijn punt nog het beste. Dit werk voor beginnende piano
studentjes bestaat uit meer dan 150 miniatuurtjes die niet saai alle toonaarden afgaan of repetitieve
vingeroefeningen bevatten maar uit stukjes die het muzikale vermogen van de beginnende student
moeten ontwikkelen. Ze laten de student kennismaken met bitonaliteit, spiegelakkoorden, canons en
dergelijke meer m.a.w. het oor van de student wordt gewoon aan deze klanken en structuren. Het is
in essentie net dezelfde reden waarom wij moeite hebben om te genieten van klassieke Indische
muziek, wat op zich zeker een spijtige zaak is. Maar het echte drama is dat we daardoor ontheemd
zijn van onze eigen muzikale cultuur, of toch de 20ste eeuwse component.

Thesis 3
Bij puntje 2 is de naam Sciarrino al even vermeld geweest. De muziek die hij maakt is nog van een
andere soort dan die van een Boulez of een Bartok. Hun muziek vraagt dat je ernaar luistert op de
manier zoals je naar Bach of naar Brahms zou luisteren. Dat is niet helemaal het geval bij Sciarrino en
‘soortgelijke’ componisten zoals Francesco Filidei en Matthias Pintscher. Ik hoop dat ik mijn
boodschap enigszins verstaanbaar kan maken in wat volgt want ze is niet zo makkelijk onder
woorden te brengen. Het eerste woord dat in mij opkomt om dit soort muziek te beschrijven is
‘organisch’. Het is muziek die op haar eigen manier los staat van de traditie en daarom ook een
andere manier van luisteren vraagt. Ze groeit en bloeit op een natuurlijke manier. Hierbij moet ‘op
een natuurlijke manier’ verstaan worden als ‘zoals het in de wereld gebeurt’. Met al haar
bijbehorende grillen, onregelmatigheden en onvoorspelbaarheden.

Om te begrijpen hoe je naar zulke muziek ‘moet’ luisteren, de wijze waarop ze volgens mij het best
tot haar recht komt, is door een simpel experiment. Probeer eens als je door de stad loopt of
wanneer je thuis bent en er kookt bv. iemand je ogen te sluiten en aandachtig te luisteren. Je sluit
niets uit, alle geluiden komen binnen. Al gauw zul je merken dat alles een toonhoogte heeft. Ook
ritme ontstaat op een natuurlijke manier. Er zullen langere rustigere periodes zijn en plotselinge
uitbarstingen en onverwachte interventies.

Dat is ook hoe die muziek is opgevat. Ze keert terug naar het imitatieve en het lichamelijke op een
heel letterlijke manier. Het gaat hier niet over het imiteren van emoties maar over imitatie van de
natuur. Er wordt daarom in deze muziek zeer vaak gebruik gemaakt van hedendaagse
speeltechnieken. Niet met de bedoeling om eens iets nieuws te doen maar om dichter te komen bij
de wereld om ons heen en de mens zelf. Bij de zucht, de adem, de schreeuw. De standaard manier
van spelen is te beperkt in haar uitdrukkingskracht voor deze muziek.

Thesis 4
Er is echter één tak van de moderne muziek die een relatieve graad van populariteit heeft kunnen
behouden, de minimal music. Namen als Philip Glass, Steve Reich en John Adams doen veel vaker
een belletje rinkelen bij het grote publiek dan Enno Poppe, Gyorgy Kurtag en Gyorgy Ligeti. Minimal
music is zoals de naam zelf zegt in de eerste plaats van concept niet moeilijk. Het is gebaseerd op
herhaalde patronen die zich auditief hoorbaar, maar traag, ontwikkelen. Het intensief gebruik van
herhaalde patronen is al sinds het begin der tijden een veel gebruikt middel in muziek, denk maar
aan de bourdon en drone muziek. Dat is ook het bewijs dat het werkt tot op de dag van vandaag. Het
originele aspect aan de minimal music is dat ze die herhaalde patronen niet simpelweg onder hun
muziek zetten maar juist als uitgangspunt gebruiken om hun muziek te laten ontwikkelen.

Een andere reden dat deze muziek nog relatief veel mensen aanspreekt de dag van vandaag is dan
weer prozaïscher. Zeer vaak heeft ze een grote mate van tonaliteit, met als bekendste voorbeeld
Terry Riley’s In C. Het spreekt voor zich dat dat een grote invloed heeft op haar populariteit. Ze is ook
van alle voornoemde muziek de enige die een echte invloed heeft gehad op de populaire muziek van
de voorbije 100 jaar. Denk maar aan bijvoorbeeld Heroine van The Velvet Underground.
Conclusie
De vraag is natuurlijk of het een drama is dat al die muziek geen wijd publiek heeft. Er valt een
parallel te trekken met de wetenschap. Tot ruwweg de eerste helft van de 19de eeuw was dat iets
waarmee de rijkere burger zich hobbygewijs in zijn vrije tijd kon bezighouden. Als hij slim was, wat
geluk had en er genoeg moeite in stak kon hij zelfs in niet al te zeldzame gevallen een wezenlijke
bijdrage leveren. Sinds de ontdekkingen van Maxwell, Darwin, Mendeljev en zoveel anderen is de
wetenschap echter zodanig ver gevorderd dat enkel een specialist die ervoor heeft gestudeerd nog
echt weet hoe bijvoorbeeld de sterke kernkracht werkt. Zo is het ook een beetje met muziek. Er is
zodanig veel gebeurd de laatste 150 jaar dat je niet kan verwachten dat de doorsnee burger zich
daarin verdiept. Voor de man in de straat is muziek ontspanning en vrije tijd en daar is niets mis mee.
Dat is de plaats die muziek eigenlijk altijd al in het leven van de mens heeft gehad. Zolang er
specialisten zijn die studeren voor muziek en de uitdaging willen aangaan om zich te verdiepen in de
klassieke muziek van vandaag is dat prachtig. Want er zal altijd wel een publiek zijn dat meer wilt dan
enkel ontspanning, dat gefascineerd wil worden en deze specialiseerde wetenschap in stand houdt.