UNIVERZITET U TRAVNIKU

FAKULTET TEHNIČKIH STUDIJA

ODSJEK ARHTEKTURA

RURALNA NASELJA
Seminarski rad

Doc.dr. Elvedin Bečić Student: Anel Hajdarević

Travnik, maj 2019.

 Ruralna naselja
Seminarski rad

SADRŽAJ
1. UVOD.................................................................................................................................3
2. POJAM SELO ....................................................................................................................4
2.1. Tipovi ruralnih naselja..............................................................................................4
2.2. Oblici ruralnih naselja ..............................................................................................5
3. RURALNA NASELJA U BOSNI I HERCEGOVINI .......................................................8
4. ZAKLJUČAK...................................................................................................................10
5. LITERATURA .................................................................................................................11

~2~
 Ruralna naselja
Seminarski rad

1. UVOD
Cilj ovog seminarskog rada je objasniti pojam ruralnih naselja, kao i ukratko objasniti razvoj
ruralnih naselja u Bosni i Hercegovini. Još uvijek nauka i praksa nisu dale precizan odgovor
gdje su se pojavila prva nasečja.

Pojam seoskih naselja kao stalnih naseobina vezan je za pojavu poljoprivrede. U svojoj dugoj
historiji, koja je prema nekih procjenama oko 22 000 godina, selo je mijenjalo svoje osnovne
karakteristike.

Naselje predstavlja mjesto stalnog ili privremenog boravka ljudi. Naselje, ljudska naseobina,
antropogeografska teritorijalna jedinica, čija je osnovna podjela na selo i grad.

Selo, čije se stanovništvo pretežno bavi stočarstvom i ratarstvom, tj. primarnim djelatnostima
(ruralno naselje), a koje može biti, zavisno od terena.

Grad, urbano naselje čije se stanovništvo bavi nepoljodjelskim djelatnostima, odnosno u

industriji, obrazovanju, prometu i raznim uslužnim djelatnostima.

Gradsko naselje u sebi sadržava stambene, javne, industrijske, športske, gospodarske i

komunikacijske objekte, te uz njih obilježavaju i drugi prateći objekti kao: parkovi, groblja i
kulturni i povijesni spomenici.

Već prema drugim fenomenima, tip naselja može biti uvjetovan i nacionalnom posebnošću,
stanjem privrednog razvoja kao i prirodnim bogatstvima. Takozvano mješovito naselje
uvjetovano je blizinom grada, u kojem znatan dio stanovništva napušta poljoprivredu i
stočarstvo te odlazi na rad u grad gdje se bave sekundarnim, kvartalnim i tercijarnim
djelatnostima.

Tipovi gradova i sela kakve danas nalazimo diljem svijeta su: europski ili srednjoeuropski,
anglo-američki, istočnoeuropski, južno-europski, latinskoamerički, orijentalni, indijski i
istočno-azijski.

Postoji pet osnovnih temeljnih kriterija na osnovu kojih se definiše naselje a to su: veličina
naselja, gustoća naseljenosti, administrativni status, socio ekonomska struktura i mobilnost
stanovništva i urbana struktura i morfološka obilježja naselja.

~3~
 Ruralna naselja
Seminarski rad

2. POJAM SELO
Selo je uz grad jedno od dva osnovna tipa ljudskih naselja. Riječ selo je praslavenskog postanja
iz korijena sed- (zajednički s drugim riječima:sijelo, naselje i dr.) koji je s duljenjem prešao u
sjesti. Definira se na dva načina:

 Pored grada i mješovitog naselja (koje nastaje razvojem sela), kao polifunkcijskih
naselja, selo se može definirati kao monofunkcijsko naselje. To znači da je to naselje u
kojem prevladavaju primarne djelatnosti, ponajprije poljoprivreda. Neka sela pored
glavnog mogu imati i nekoliko sporednih zanimanja, primjerice zdravstvo i školstvo.
 Po drugoj definiciji selo je svako naselje s malim brojem stanovnika.

Selo je naselje čije se stanovništvo pretežno bavi poljoprivredom, stočarstvom ili ribarstvom,
dakle tzv. primarnim djelatnostima. To bi bila tradicionalna definicija, ali s obzirom na to da u
današnjem selu može biti, a često tako i jest, više nepoljoprivrednika nego poljoprivrednika, ta
nam definicija više nije dovoljna. Selo je svakako “društvena zajednica u kojoj su seljaci
(poljodjelci) važan, ali ne nužno brojem ili značenjem prevladavajući društveni sloj”.

Neki dobro opažaju da selo postaje sve više mjestom stanovanja a sve manje mjestom
poljoprivredne proizvodnje, ali je društveni sloj seljaka bez sumnje dominirajući u
gospodarskom izgledu naselja kao što je, u njegovu vanjskom izgledu, poljoprivreda jasno
izražen način života.

Sve se to odražava i na njihov prostor, odnosno na način njihova smještaja i na njihovu fizičku
morfologiju. Dakle, s tog stajališta, u analizi ruralne naseljenosti i tipologije ruralnih naselja
zanimaju smještaj sela, tipovi naseljenosti, oblici naselja, čimbenici koji utiču na tip
naseljenosti i na oblik sela, prostorni odnos nastambe i naselja prema eksploatacijskim
površinama i funkcije.

2.1. Tipovi ruralnih naselja

Gustoća je važna karakteristika svakog naselja,te na osnovu toga postoje dva osnovna tipa
ruralnih naselja:

 Raštrkana, zbijena sela i

 Zbijena sela.

Raštrkana sela podrazumijevaju ratarsko-stočarska područja gdje su kuće razbacane na većim

udaljenostima.

~4~
 Ruralna naselja
Seminarski rad
Osim ove podjele postoji podjela i po veličina:

 Usamljeno gospodarstvo;
 Zaseok – 3-5 kuća.
 Selo – više od 15 kuća

Pored ove podjele postoji i podjela po broju stanovnika a to je:

 Sitna, do 199 stanovnika,

 Mala, 200 - 499 stanovnika,
 Srednja, 500 - 999 stanovnika,
 Velika, 1000 i više stanovnika.

2.2. Oblici ruralnih naselja

Osim tih osnovnih tipova ruralnog naseljenja, rastresitog i zbijenog, jasno je uočljiva još jedna
klasifikacija. Na primjer, možemo razlikovati oblike naselja prema odnosu stambene i
eksploatacijske jedinice, tj. između kuće i polja, pa tako postoje:

 Sela u kojima su jedinice stanovanja u prostornom dodiru s eksploatacijskom jedinicom

(njive, polja, vo}njaci, vinogradi, itd.);
 Sela u kojima su te dvije temeljne jedinice ruralne upotrebe tla međusobno prostorno
razdvojene.

Međutim, oba ta oblika postoje i kao rastresiti i kao zbijeni tip, pa uočavamo poteškoću jasne
klasifikacije jer razgraničenja nisu uvijek uočljiva i jer postoje, na istoj razini, razne vrste
preplitanja organizacije i oblika naselja i tipa naseljenja. Time se poništavaju neka jednostavna
obrazloženja ovog ili onog tipa, što upozorava na veliku složenost i mnogostrukost uzroka.

Često se razlikuju, kao tipovi, sređeni i nesređeni raspored kuća, pravilni i nepravilni tlocrt
naselja.. Rastresita se naselja doduše pojavljuju kao razbacani, nepravilni tip, ali postoje i
sređeni rastresiti oblici, posebno u obliku nizova. I obrnuto, zbijena su naselja često građena
kao nepravilna, ali također i u nekom pravilnom ili geometrijskom rasporedu (niz, šahovski
tlocrt, okruglo selo).

šSve to potvrđuje da je raspored, tip naseljenosti i oblike sela potrebno proučavati zajedno s
ostalim obilježjima naselja, obilježjima kuće, agrarnom strukturom, vrstom poljoprivrednog
posjeda, vrstom proizvodnje, na~inom eksploatacije, etničkim tradicijama, društvenim
sistemom sela i ruralnog svijeta, prirodnim uslovima terena.

~5~
 Ruralna naselja
Seminarski rad

Slika 1. Oblici ruralnih naselja

Oblik ruralnih naselja prije svega zavisi od reljafa kao i drugih prirodnih elemenata. U daljnjem
tekstu navest ćemo neke od osnovnih uzroka rasporeda i oblika ruralnih naselja.

Najčešći prirodni faktori koji utiču na oblik i raspored ruralnih naselja su:

 Voda,
 Sastav tla,
 Reljef.

Antropogeografski faktori su:

 Etnička pripadnost (npr. Sela šahovskog tlocrta su germanska, okruglog slavenska i sl.),
 Sigurnost,
 Struktura poljoprivrednog društva,
 Ovisnost o kulturama,
 Ovisnost o društveno- privrednoj strukturi,

Sve postaje još složenijim kad tipologiji pokušamo dodati i vremensku dimenziju. Naći ćemo
npr. prvobitno zbijena sela s pojavom kasnije rastresitosti ili obrnuto. U planinama, visoko selo

~6~
 Ruralna naselja
Seminarski rad
s kasnijim silaskom u dolinu, i taj dio sela manje je zbijen te govorimo o sekundarnoj disperziji
supstitucijom, ili sela koja silaze na morsku obalu.

Ili, duž dolina i putova, primarna zbijena sela počinju razvijati predgrađa, počinju se izduživati
pa tako katkada i međusobno spajati, itd.

Zavisnost tipa seoskih naselja od ekonomije, prvi je isticao A. Demanžon. On je primjerima

dokazao da se kod spontanog razvoja seoskih naselja kuće rasturaju ili grupišu prema načinu
koji najbolje odgovara za iskorištavanje zemljišta. Demanžon izdvaja četiri tipa naselja:

a) nizni ili linijski

b) zbijeni ili kompaktni
c) zvjezdasti
d) razbijeni

Demanžon je odbacio tumačenje Majcena koji postanak različitih tipova sela, objašnjava
etničkim osobinama. ( Velika naselja osnovali su Germani, a male zaseoke i majure keltsko
stanovništvo ). B. Zoborski izdvaja u poljskoj devet tipičnih formi seoskih naselja.

U Njemačkoj se izdvaja pet tipova seoskih naselja na osnovu morfologije naselja. M. A. Vitov
izdvaja pet tipova:

a) stihijski ( bez reda)

b) nizni zatvoreni ( kvadratni, ovalni ili okrugli)
c) ulični ( drumski, krstasti, zvjezdasti)
d) novi "planski" tip

P. M. Peršin izdvaja osam tipova naselja: bezsistemski, nizni sa jednim redom kuća, nizni sa
dvostrukim redom kuća, pravougaono-kvadratni, kružni, radijalni, mješoviti i usamljena
gazdinstva.

J. Cvijić sva naselja po tipu dijeli na naselja:

1. razbijenog ( starovlaška, kraškog i džematskog tipa )

2. zbijenog tipa (timočki, čitlučki, mediteranski, istočnjački i mješovita sela).

~7~
 Ruralna naselja
Seminarski rad

3. RURALNA NASELJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Dakle, Bosna i Hercegovina jeste jedna od najruralnijih zemalja u Evropi, ali ne i na prvom
mjestu po ovom pitanju. Razlog tome je možda upravo činjenica da veliki dio stanovništva
živi u ili u bliskom kontaktu sa seoskim područjima, te se ne javljaju mnoge od razlika
između urbanih i ruralnih područja koje bi se mogle očekiva.

Slika 2. Udio stanovništva u ruralnim područjima

Ruralnost ima više dimenzija te nijedna klasifikacija odnosno ruralno-urbana podjela sama
po sebi neće biti u potpunosti primjerena za potrebe svih politika.

BiH bi u tom smislu trebalo podijeliti po minimalno dvije osnove: veličini naselja i
karakteristikama općina.

Podjela po veličini naselja u većoj mjeri se može vezati za poljoprivredu, infrastrukturu i

lokalne usluge i službe, pri čemu je glavna linija podjele ona između sela i većih naselja.

Podjela po općinama u većoj se mjeri može uzajamno povezati s ekonomskim faktorima,

pri čemu je glavna podjela na općine koje su dijelom graniče s većim gradovima i onima
koje su udaljenije od njih.

~8~
 Ruralna naselja
Seminarski rad
Velika podjela u BiH postoji između velikih gradova – Sarajeva, Banja Luke Tuzle, Zenice,
Mostara i Bijeljine – i ostatka zemlje.

Glavni tipovi skupinskih naselja u našoj zemlji su:

1. Zaseoci, predstavljaju skupinu od nekoliko kuća zbijenih međusobno, porodično-
zadružna sela.
2. Razrađena, spontano nastala sela predstavljaju veću skupinu kuća nastale oko puteva
ili
raskrsnica puteva, kao i spajanjem- srastanjem zaseoka oko jezgra.
3. Razbijeno-grupasta sela, nalaze se u kraškim predjelima i zauzimaju veliku teritoriju.
Iako su grupe kuća zbijene ( dioba porodičnih imanja ), selo u cjelini ima razbijen tip.
4. Gomilasta, nastala su spontanim formiranjem oko nekog jezgra, džamija, crkva i dr.,
smještena su u blizini puteva koji vode u polja, ova naselja stagniraju.
5. Nizna sela, nastala su duž morfološke granice, krčevinama, na obodu kraških depresija.
6. Drumska sela, dvojakog su karaktera, kolonizacijska nastala pod uticajem vlasti-
kolonizacija, a druga su nastala spontanim razvojem u vrijeme tržišne privrede. Mogu biti
duga i 20 km, prostiru se uz komunikacije i mlađeg su postanka, prelaz selo-grad.
7. Ušorena krstasta i zvjezdasta sela, razvila su se pod uticajem vlasti u Srbiji.
8. Ušoreni-ortogonalni tip sela, panonski tip, razvijen pod uticajem austro-ugarske vlasti
18 i 19.st., tip paralelnih i ukrštenih ulica tzv. tip "šahovnice", kvadratnog, pravouglog ili
nepravilnog oblika.

~9~
 Ruralna naselja
Seminarski rad

4. ZAKLJUČAK
Za detaljnu studiju naseljenosti i tipologije naselja potrebno bi bilo raspolagati s barem ovim
kartama: Kartom rasprostranjenosti agrarne i ruralne gustoće stanovništva, kartom stepeni
disperznosti odnosno koncentriranosti naselja, kartom oblika postojećih naselja po zonama i
karakteristika topografskih prilagodbi, pedološkom i geomorfološkom kartom te kartom
tradicionalnih i novih kultura tla.

Seljaštvo je u Europi, još uvijek je dio stanovništva, i to relativno brojno, za koje je

poljoprivreda više način života nego proizvodnje, pa su i naselja vanjski izraz takva opstanka.
Da bi bila očuvana u oblicima koje imaju i koji im izražavaju postanak i bivše funkcije, ta
naselja valja poznavati. Osim toga, ruralna se naselja postupno pretvaraju, gubitkom
poljodjelskog stanovništva, u rezidencijalna naselja s drugom svrhom, primjerice turističkom.

Postaju i predgrađima nekad obližnjih gradova i općenito sekundarnim rezidencijama gradskog

stanovništva ili stanovništva koje se povuklo iz gradskih uslova života. Zato je važno poznavati
zakonitosti smještaja i oblika tradicionalnih vrsta i tipova da bi u pregradnjama, urbanističkim
planovima i novim proširenjima ipak bila saččuvana tipična obilježja a nova osnivanja ne bi
previše odudarala od tih tradicionalnih aglomeracija.

~ 10 ~
 Ruralna naselja
Seminarski rad

5. LITERATURA
 https://hr.wikipedia.org/wiki/Selo
 https://www.slideshare.net/anthonycampa16/naselja-16112616
 https://www.undp.org/content/dam/bosnia_and_herzegovina/docs/Research&Publicati
ons/NHDR/2013/NHDR2013/BiH_NHDR_Brochure.pdf
 https://www.pilar.hr/wp-content/images/stories/dokumenti/zbornici/17/z_17_131.pdf
 https://hr.wikipedia.org/wiki/Naselje

~ 11 ~