You are on page 1of 13

_hmamîQ´ amÁ`mÀ`m {ejU g§ M mcZmc`mÀ`m

H« . CnwC/2005-06/40012/17/g. nwñVH
{X. 27 gßQ |~a, 2005 AÝd`o "CÎm_ nwñVH '
åhUyZ {e\ mag H aÊ`mV Amcocm XO}Xma g§X^© –

B§{S `m {gÝg B§{S n|S Ýg


Jwéd`© Sm°. {~nZ M§Ð
`m§ Z m
ñZohmXanyd©H

– ìhr. Eg. jragmJa


(K'Sagar)
Published By
Sau. Shobhadevi Kshirsagar
K’Sagar Publications
‘Suvarna Shilpa’, 444/1 Shaniwar Peth,
Adjacent to Rajmachikar Flour Mill,
Near Dakshinabhimukhi Maruti Temple, Pune - 411 030
: 24450125, 24455435 Fax : 91-020-24453065
Email : customer@ksagar.com
sales@ksagar.com
website : www.ksagar.com
tyt
Copy-rights of Marathi Version
K’Sagar Publications, Pune : 2004
Seventeenth Edition : 2020
ISBN 978-81-927789-4-5
The name K'Sagar is registered
under the trade marks Act, 1999
tyt
Printed at
A. R. Printers
Paper Galli, Near Kanyashala,
Narayan Peth, Pune.
tyt
Typesetting
K'Sagar Publications, Pune
tyt
Cover Design
K'Sagar Publications, Pune
tyt
Price : 495/-
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
Our Firms
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
K'Sagar's House of Books K'Sagar's House of Books
K'Sagar Book Centre
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
Appa Balwant Chowk, Satya-ganesh Sankul,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
39/1, Durga Chambers,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
(Saraswati Nivas) 122, Jogeshwari Mandir Lane,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
Pune - 411 030.
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
Budhwar Peth, Jogeshwari Mandir Pune - 411 002
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
(020) 24453065
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
Lane, Pune - 411 002.
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
(020) 24483166
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
9823121395
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
(020) 24465650
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
9923906500
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
9545567862 / 63
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
9923810566
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
8087722277
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
Due care has been taken to ensure that the information provided in this book is correct. However, the authors
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
and the publishers bear no responsibility for any damage resulting from any inadvertent omission or inaccuracy
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
in the book.
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212
AmXaUr` {~nZ M§ÐOr `m§Mm OÝ_ {h_mMc àXoe_Yrc H m§J«m `oWo
Pmcm. Ë`m§Mo {ejU cmhmoa_Yrc "\ m°_©Z {¼íMZ H m°coO' Am{U
A_o[aHo Vrc H° {c\ mo{Z©`m_Yrc "ñQ°Z²\ S© {dÚmnrRm'V Pmco. Zdr
{XëcrVrc Odmhacmc Zohê {dÚmnrRmV Vo "_m°S Z© {hñQ´ r' {df`mMo
àmÜ`mnH hmoVo Am{U Vo AmVm `mM {dÚmnrRmV "àmo\o ga E_o[aQg²' ho
gÝ_mZZr` nX ^yfdrV AmhoV. àm. M§Ð `m§Zr AmYw{ZH ^maVmVrc
amîQ´ dmX, dgmhVdmX Am{U OmVr`dmX `m {df`m§da AZoH nwñVHo
{c{hcr AmhoV.
àm. _¥Xwcm _wIOu `m§Mo {ejU Zdr {XëcrVrc coS r lram_ H m°coO
Am{U Odmhacmc Zohê {dÚmnrRmV Pmco. gÜ`m Ë`m `mM {dÚmnrRmVrc
"g|Q a \ m°a {hñQm°[aH c ñQSrO²' `m {d^mJmV "_m°S Z© B§{S`Z {hñQ´ r' `m
{df`mÀ`m àmÜ`m{nH m AmhoV. H¥ {f-B{Vhmg, eoVH ar Am§XmocZ VgoM
amîQ´ r` Midi `m {df`m§~Ôc Ë`m§Zm {deof AmñWm dmQVo.
àm. Am{XË` _wIOu `m§Mo {ejU {XëcrVrc g|Q ñQr\ Ýg² H m°coO
Am{U Odmhacmc Zohê {dÚmnrRmV Pmco. Vohr `mM {dÚmnrRmVrc "{X
{hñQm°[aH c ñQSrO²' H| ÐmV "g_H mcrZ ^maVr` B{Vhmgm'Mo AÜ`mnZ
H aVmV. Ë`m§À`m g§emoYZH m`m©Mo {df` "_m°S Z© {~{PZog {hñQ´ r',
"H° {nQ°{cñQ Soìhcn²_|Q ' (^m§S dcemhrMm {dH mg) VgoM "g_H mcrZ
AW©ì`dñWm Am{U amOH maU' ho AmhoV.
AmXaUr` Sm°. {~nZ M§Ð. Am§VaamîQ— r` »`mVrMo B{Vhmg-g§emoYH . ‘India After Independence’ hm
Ë`m§À`m d Ë`m§À`m ghH mè`m§À`m coIUrVyZ gmH macocm J«§W. hm J«§W {~nZ M§Ð gam§Zr d Ë`m§À`m {dÛmZ
ghH mè`m§Zr AmVm ‘India Since Independence’ `m ZmdmZo A{YH ì`mnH d {dñV¥V ñdê nmV Amnë`m
hmVr gmon{dcocm. `m Zì`m Amd¥ÎmrV OdiOdi 2007 n`ªVÀ`m H mcI§S mMm; Ë`m H mimVrc Am{W©H -
gwYmaUm§Mm d amOH s`, gm_m{OH Am{U gm§ñH¥ {VH A§Jm§Mm doY KoVcocm. `mVrc kmZd¡^d nmhÿZ ZV_ñVH
ìhmd§! IaoVa `m J«W§ mMm Aä`mg H aVmZm Sm°. {~nZ M§Ðm§_Yrc Am{U EHy UM coIH -Ì`t_Yrc {M{H ËgH
B{Vhmg-g§emoYH , ì`mg§Jr-{dMmad§V, {dícofH -AW©emñÌk Am{U amOH maUmMo Aä`mgH AmnUmg nmZmonmZr
^oQ VmV. ì`mg§Jr àkoÀ`m n[aUV Am{dîH mamZo AmnU _mohÿZ OmVmo.
àñVwVMm J«§W hm CnamoŠV _yi B§J«Or J«§WmMm _amRr AZwdmX. _hmamîQ— r` {dÚmÏ`mªZm _m`~mocrÀ`m
nXamImcr ho kmZm_¥V MmIVm `md§, hr Ë`m_mJrc ^mdZm!
Sm°. {~nZ M§Ð Am{U Ë`m§À`m {VVŠ`mM Aä`mgy Am{U ì`mg§Jr ghH mè`m§Zr {c{hcoë`m `m J«§WmMm
AZwdmX H aUo åhUOo {edYZwî` nocÊ`mM§M H m`© ! Á`oîR g_rjH -gm{hpË`H _m. H¥ . nmaYr, B{VhmgmMo
Aä`mgy àmÜ`mnH Sm°. AéU Omoer, amÁ`emñÌmMm JmTm ì`mg§J Agcoco Ë`mM {df`mMo àmÜ`mnH ìhr. gr. \ SHo ,
_mPo ñZohr Am{U AW©emñÌmMo àmÜ`mnH E_. ~r. ZmVy hr {ejUjoÌmVrc _mVã~a _§S ir nwT o Amcr Am{U ho
H m`© AmVm {ZpíMVM nma nSoc, `mMr ImÌr nQcr.
IaoVa, nmM-ghm àH aUm§À`m AZwdmXmMr O~m~Xmar Añ_m{XH m§dahr gmon{dcr Jococr; nU ho gmao
EdTçmdaM Wm§~co Zmhr. {VKm {M{H ËgH -g§emoYH B{VhmgVÁkm§Zr doJdoJiçm e¡ctV {c{hcoë`m Am{U
nmM ì`mg§Jr coIH -àmÜ`mnH m§Zr AZwdm{XV Ho coë`m `m J«W§ amOmÀ`m g§nmXZ-g§ñH aUmMr– kmZd¥jm§darc hr
{d{dY kmZnwîno gwgÌy VoÀ`m EH mM Ym½`mV Jw\§ Ê`mMr Am{U EH mM nU gmÜ`m-gmoß`m ^mfme¡crV ho kmZ^m§S ma
{dÚm{W©{_Ìm§À`m hmVr gwnXw © H aÊ`mMr– O~m~Xmarhr Sm°. {~nZ M§Ð gam§Zr Am{U gdmªZrM AmJ«hmZo gmon{dcocr.
hr O~m~Xmar nma nmSÊ`mMm `Wm_Vr à`ËZ _r Ho cm Amho. hr O~m~Xmar nma nmSrV AgVmZmM Amdí`H VoWo
n[aÀNoXm§Zm g_n©H erf©Ho hr {Xcr AmhoV. AZwdm{XV J«§WmMo g§X^©_yë` d Cn`mo{JVm Ë`m_wio dmTmdr, hr
Anojm.
_yi B§JO
« r J§W« mV _hÎdmÀ`m {dYmZm§À`m VgoM CVmè`m§À`m n¥îQçW© g§X^©-Qrnm {Xë`m AmhoV. {dñVma-
^`mñVd _amRr AZwdmXmV Ë`m dJië`m AmhoV. {Okmgy§Zr Ë`mgmRr _yi J«§W Aä`mgmdm.
H| Ð d amÁ` cmoH godm Am`moJmMo {dÚmWu, B{Vhmg {df`mMo AÜ`mnH -àmÜ`mnH d Aä`mgy-{Okmgy
Aem gdmªZmM hm J«§W _mJ©Xe©H Ramdm, hrM _Zrfm! _ZrMr A{^cmfm!!
Amncm,
ìhr. Eg. jragmJa
(K'Sagar)
AZwdmX H m`©
_m. H¥ . nmaYr
1. Zdo nd©
2. dgmhVdmXr amOdQrMm dmagm
3. amîQ´ r` Midi
4. amÁ`KQZoMm {dH mg
5. KQZoMr {Mao~§Xr
6. Ama§^rÀ`m ASMUr
7. amîQ´ mMr ~m§YUr
8. ^mfmdma àm§V-aMZm
9. Am{Xdmgter EoŠ`
10. àmXo{eH Vm d àmXo{eH {df_Vm

S m°. AéU Omoer


11. Amem Am{U H m`©{gÕrMm H mcI§S – 1951-64
12. naamîQ´ YmoaU– Zohê `wJ
13. Eo{Vhm{gH ÑpîQH moZmVyZ Odmhacmc Zohê
14. H m±J«og nj– 1947-64
15. 1947-64 `m H mimVrc {damoYr nj
16. emñÌtnmgyZ B§{Xam Jm§Ytn`ªV– gZ 1964-69

àm. ìhr. gr. \ SHo


22. V{_iZmSy , Am§Y« àXoe d Amgm_ `m amÁ`m§Vrc amOH maU
23. npíM_ ~§Jmc Am{U Oå_y-H mí_ra_Yrc amOH maU
24. n§Om~Mm noMàg§J
34. ñdmV§Í`moÎma H mimVrc eoVH è`m§Mo cTo
35. OmVr`dmXmMo nwZé‚mrdZ Am{U dmT
37. OmV, Añn¥í`Vm, OmVr`Vm{damoYr amOH maU Am{U aUZrVr
38. ñdmV§Í`moÎma H mimVrc ^maVr` pñÌ`m
39. dgmhVdmXr amOdQrZ§VaMm ^maV Am{U {dH mgmMo amOZ¡{VH AW©emñÌ– EH ÑpîQjon
40. emgH s` g§ñWm§_Yrc Jm|Yi
41. Zì`m ghòH mV àdoe– H m`©{gÕr, àíZ Am{U ^{dVì`

ìhr. Eg. jragmJa (Ho 'gmJa)


17. B§{Xam Jm§Yr nd©– 1969-73
18. cmoH emhrÀ`m H gmoQ rMm H mi–O`àH mem§Mo Am§XmocZ d AmUr~mUr
19. _Ü`§VarMr OZVm njmMr amOdQ Am{U B§{XamOtMo nwZamJ_Z 1977-84
20. amOrd Jm§YtMr H maH sX©
21. ghòH mH So Ymd– 1989-99
26. ^maVr` AW©ì`dñWm– 1965-91
27. 1991 nmgyZÀ`m Am{W©H gwYmaUm
28. Zì`m ghòH mVrc ^maVr` AW©ì`dñWm
29. ^y-gwYmaUm (1) : dgmhVdmXmMm n[aUm_ Am{U amîQ´ r` d eoVH ar MiditMm dmagm
36. gm§àXm{`H Vm Am{U amÁ` eŠVrMm dmna

àm. _wHw§ X ZmVy


25. ^maVr` AW©ì`dñWm– 1947-65
30. ^y-gwYmaUm (2) : O_rZXmar-{Z_y©cZ Am{U Hy inÕVrV gwYmaUm
31. ^y-gwYmaUm (3) : H _mc O_rZYmaUm Am{U ^yXmZ Midi
32. ^y-gwYmaUm : ghH mar Midi Am{U EHy U AmTmdm
33. eoVr{dH mg Am{U h[aV-H« m§Vr
1. Zdo nd© 15
t Zd^maVmMr C^maUr t ^m{H Vo Am{U dmñVd
t {dH mgmÀ`m g_ñ`m§da qMVZ t `WmW© AmemdmX

2. dgmhVdmXr amOdQ rMm dmagm 22


t {~«{Qe amOdQrMr MVw…gyÌr t Am{W©H _mJmgconU
t dgmhVdmXr {~«{Qe amOgÎmm
3. amîQ´ r` Midi 30
t amîQ´ r` Midi d {VZo éO{dcocr _yë`o t amîQ´ r` H m±J«ogMr cmoH emhr VÎdo
t MidirMr cmoH emhr na§nam t MidirMr Am{W©H ^y{_H m
t g_mOdmXmÀ`m {XeoZo t Y_©{ZanojVm
t {d{dYVoVrc EH mË_Vm t naamîQ´ r` YmoaU
t g_mdoeH ZoV¥Ëd d Cƒ Z¡{VH _yë`o t amîQ´ r` MidirMm dmagm

4. amÁ`KQZoMm {dH mg 40
t amÁ`KQZoÀ`m {dH mgmMr à{H« `m t KQZm-g^oMr _mJUr
t {H« ßg {_eZ t {Ì_§Ìr {eîQ_§S i
t KQZm{Z{_©Vr t g§gXr` cmoH emhrMm ñdrH ma
t àm¡T m§Zm _Vm{YH ma t KQZoMr àñVmdZm
t _yc^yV hŠH d _mJ©Xe©H VÎdo t Y_©{Zanoj amÁ`

5. KQ ZoMr {Mao~§Xr 54
t ^maVmÀ`m KQZoMm KmQ t g§KamÁ` H s EH NÌr amÁ`?
t ^maVmMo H m`©H mar _§S i t KQH amÁ`o
t ñWm{ZH ñdamÁ` g§ñWm t Ý`m`g§ñWm
t emgZì`dñWm t {dícofUmË_H _yë`_mnZ

6. Ama§^rÀ`m AS MUr 69
t VËH mcrZ nmíd©^y_r t g§ñWmZm§Mo {dcrZrH aU
t OmVr` hË`mH m§S t {Zdm©{gVm§Mo nwZd©gZ
t nm{H ñVmZer g§~§Y
7. amîQ´mMr ~m§YUr 80
t {d{dYVoV EH Vm t ^m{fH g_ñ`m
8. ^mfmdma àm§V-aMZm 91
t EH mË_VoÀ`m à{H« `oVrc Qßnm t ^mfmdma àm§V Am`moJmMr {Z`wŠVr
t ^mfmdma amÁ`-nwZa©MZm t Aëng§»` ^mfm
t CXy©Mo ñWmZ
9. Am{Xdmgter EoŠ` 97
t Am{Xdmgt{df`H YmoaUmMr _wio t B©emÝ`oH Src Am{Xdmgr
t ZmJmc±S t {_Pmoam_
t PmaI§S
10. àmXo{eH Vm d àmXo{eH {df_Vm 107
t àmXo{eH Vm d àmXo{eH {ddmX t {dH mgmVrc àmXo{eH Ag_Vmoc
t ^y{_nwÌ {gÕmÝV t AmajUmMr g_ñ`m

11. Amem Am{U H m`©{gÕrMm H mcI§S – 1951-64 116


t {ZdSUyH -à{H« `oMr gwédmV t cmoH emhr g§ñWm§Mm {dH mg
t àemgZmMr g§aMZm t {dkmZ Am{U V§ÌkmZ {dH mg
t gm_m{OH n[adV©Z t nm`m^yV {ejU
t gm_m{OH {dH mg `moOZm

12. naamîQ´ YmoaU– Zohê `wJ 130


^maVmÀ`m naamîQ´ YmoaUmMr _ycVÎdo
Am§VaamîQ´ r` ñVamdarc H m_{Jar
t H mo[a`mMo `wÕ t B§S mo-MrZ
t gwEP H mcdm t h§JoarMr g_ñ`m
t H m§JmoMm àíZ
OmJ{VH _hmgÎmm§er g§~§Y
t A_o[aH m t gmopìhEV g§K
eoOmar amîQ´ m§er g§~§Y
t nm{H ñVmZ t MrZ

13. Eo{Vhm{gH ÑpîQH moZmVyZ Odmhacmc Zohê 150


t ^maV hoM gd©ñd t ^maVr` ñdmV§Í`mMo ÑTrH aU
t amîQ´ r` EH mË_VoMo nmofU t cmoH emhr d g§gXr` àUmcrMr OmonmgZm
t g_mOdmXr ì`dñWoMr C^maUr t Am{W©H {dH mgmgmRr {Z`moOZ
t Y_©{ZanojVoer ~m§{YcH s t Zohê§ À`m H m`m©Mo _yë`_mnZ

14. H m±J«og nj– 1947-64 160


t H mcI§S mMm AmTmdm t njZoV¥Ëd {déÕ gaH ma
t
Zohê Am{U nQoc t nwéfmoÎm_Xmg Q§S Z {déÕ Zohê
t
H m±J«og_Yrc njm§VJ©V ñnYm© t g_mOdmXr Am{U H m±J«og
t
H m±J«og_Yrc g_mOdmX t H m±J«ogcm CVaVr H im
15. 1947-64 `m H mimVrc {damoYr nj 171
t g_mOdmXr nj t H å`w{ZñQ nj
t ^maVr` OZg§K t ñdV§Ì nmQu
t gm§àXm{`H Am{U àmXo{eH nj
16. emñÌtnmgyZ B§{Xam Jm§Ytn`ªV– gZ 1964-69 184
t emñÌrOtMm H mcI§S t B§{Xam Jm§Yr– gwédmVrMr df}
t 1967 À`m {ZdSUwH m Am{U Z§Va t g§{YH mi– 1967-69
t ZjcdmXr
17. B§{Xam Jm§Yr nd©– 1969-73 195
t Smd Am{U à{VSmd t ...Am{U Smd qOH cm
t gZ 1971 À`m {ZdSUwH m§Vrc àM§S `e t ~m§JcmXoe àíZmMo AmìhmZ
t ZoÌXrnH `emMm H mi
18. cmoH emhrÀ`m H gmoQ rMm H mi–O`àH mem§Mo Am§XmocZ d AmUr~mUr 207
t AmUr~mUrnyd© H mimVrc noMàg§J t O`àH meOtMo Am§XmocZ Am{U AmUr~mUr
t O`àH me `m§À`m Am§XmocZmMo g_rjU t AmUr~mUrÀ`m {ZU©`mMo narjU
t AmUr~mUrda OZVoMr à{V{H« `m t drg H c_r H m`©H« _
t AmUr~mUr~m~V OZVoMm ^«_{Zamg t g§O` Jm§Yr
t AMmZH {ZdSUwH m– 1977
19. _Ü`§VarMr OZVm njmMr amOdQ Am{U B§{XamOtMo nwZamJ_Z– 1977-84 220
t OZVm njmVrc noMàg§J t H m±J«ogMo nwZé‚mrdZ
t B§{Xam Jm§YtMo nwZamJ_Z t B§{Xam Jm§Yr– EH _yë`_mnZ

20. amOrd Jm§YtMr H maH sX© 230


t AZno{jVarË`m n§VàYmZnXr t àma§^mnmgyZM noMàg§J AZ² g_ñ`m!
t H ma{H XuMm gH mamË_H àma§^ t V§ÌkmZmVyZ {dH mg
t ñWm{ZH ñdamÁ` g§ñWm§Zm _O~wVr t gdmªJrU {dH mgmMo à`ËZ
t H m±J«ogMo eVmãXr A{YdoeZ t `eñdr naamîQ´ r` YmoaU
t ~mo\ mog© Am{U Z§Va... t H ma{H XuMo _yë`_mnZ

21. ghòH mH So Ymd– 1989-99 241


t amOrdOr– {déÕ Jococo KQH t amîQ´ r` AmKmSr gaH ma– 1989-90
t M§ÐeoIa Vo dmOno`r– EH AmTmdm t amîQ´ r` cmoH emhr AmKmSrMo gaH ma
t g§`wŠV nwamoJm_r AmKmSrMo gaH ma t naamîQ´ r` g§~§Y
t nmoIaU-2 t H ma{Jc
t H§ Xmhma àH aU t AmJ«m {eIa n[afX
22. V{_iZmSy , Am§Y« àXoe d Amgm_ `m amÁ`m§Vrc amOH maU 258
t V{_iZmSy Vrc \w QraVmdmXmMm àdmg t Am§Y« àXoemVrc Am§XmocZo d g§Kf©
t \w QraVmdmXr Zgcoco Amgm_Mo amOH maU
23. npíM_ ~§Jmc Am{U Oå_y-H mí_ra_Yrc amOH maU 267
t npíM_ ~§Jmc t H mí_raMm àíZ
24. n§Om~Mm noMàg§J 276
t n§Om~ g_ñ`oMo _yi t n§Om~r gwä`mMm ^md{ZH àíZ
t AH mctMo amOH maU t n§Om~_Yrc XheVdmX
tamOrd Jm§Yr d n§Om~ H ama t XheVdmXmMr g_mßVr
tg_ñ`oMo EHy U _yë`_mnZ

25. ^maVr` AW©ì`dñWm– 1947-65 288


t Zohê àUrV d¡Mm[aH dmagm t Am{W©H {Z`moOZ Am{U gaH mar joÌ
t n{hë`m VrZ `moOZm§Mm coIm-OmoIm
26. ^maVr` AW©ì`dñWm– 1965-91 297
t Am{W©H noMàg§J Am{U Cnm``moOZm t Am{W©H AmKmSrdarc `eñdr H m_{Jar
t aMZmË_H Xmof Xya H aÊ`mMr JaO
27. 1991 nmgyZÀ`m Am{W©H gwYmaUm 308
t Am{W©H gwYmaUm§Mr JaO t Am{W©H gwYmaUm§Zm àma§^
t amîQ´ r` CËnÞmV d¥Õr t naH s` McZmÀ`m gmRçmV d¥Õr
t H O©gmniçmVyZ ~mhoa t naH s` Jw§VdUwH sV d¥Õr
t Xm[aÐçaofoImcrc cmoH g§»`oV KQ t {MÌmMr Xwgar ~mOy
t Am{W©H gwYmaUm§~m~V _V¡Š`
28. Zì`m ghòH mVrc ^maVr` AW©ì`dñWm 315
29. ^y–gwYmaUm (1) : dgmhVdmXmMm n[aUm_ Am{U amîQ´ r` d
eoVH ar MiditMm dmagm 329
30. ^y–gwYmaUm (2) : O_rZXmar-{Z_y©cZ Am{U Hy inÕVrV gwYmaUm 337
t O_rZXmar-{Z_y©cZ t O_rZXmar-{Z_y©cZmVrc C{Udm
t Hy inÕVrV gwYmaUm t Hy inÕVr gwYmaUm H m`Úm§darc _`m©Xm
31. ^y–gwYmaUm (3) : H _mc O_rZYmaUm Am{U ^yXmZ Midi 344
t H _mc O_rZYmaUm t H _mc O_rZYmaUm H m`ÚmVrc C{Udm
t O_rZ-gwYmaUm à`ËZm§Zm nwÝhm JVr t ^yXmZ Midi
32. ^y–gwYmaUm : ghH mar Midi Am{U EHy U AmT mdm 351
t ghH mar Midi t ghH marH aUmVrc _`m©Xm
t ghH mar XyY g§ñWm d XwYmMm _hmnya
33. eoVr{dH mg Am{U h[aVH« m§Vr 362

34. ñdmV§Í`moÎma H mimVrc eoVH è`m§Mo cTo 369


t Voc§JU_Yrc eoVH ar g§Kf© t n{V`mimMr _wPmam Midi
t ZjcdmXr Midi t lrH mHw c_ (Am§Y« àXoe)
t eoVH è`m§Mr ZdAm§XmocZo
35. OmVr`dmXmMo nwZé‚mrdZ Am{U dmT 378
t Y_©{ZanojVmdmXmMr _wio t OmVr`dmXmMr d¡{eîQço
t XrK©H mcrZ Am{U AënH mcrZ H maUo t qhXy Am{U _wpñc_ OmVr`dmX
t {dícofUmË_H {ZîH f©
36. gm§àXm{`H Vm Am{U amÁ` eŠVrMm dmna 386

37. OmVr`Vm{damoYr amOH maU Am{U aUZrVr 396


38. ñdmV§Í`moÎma H mimVrc ^maVr` pñÌ`m 401
t gwYmaUm MidirVrc H| Ðq~Xÿ t gZ 1947 Z§VaÀ`m pñÌ`m§À`m Midir
t pñÌ`m§Mo Amamo½` d {ejU

39. dgmhVdmXr amOdQ rZ§VaMm ^maV Am{U {dH mgmMo amOZ¡{VH 410
AW©emñÌ– EH ÑpîQ jon
t amîQ— dmXmMm dmagm Am{U dgmhVrZ§VaMo amÁ` t J[a~r, cmoH emhr Am{U ^maVr` amÁ`
40. emgH s` g§ñWm§_Yrc Jm|Yi 417
t g§gX d {dYmZ _§S io t _§{Ì_§S i
t Ý`m`g§ñWm t cmoH àemgZ Am{U ZmoH aemhr
t nmocrg t g¡Ý`Xco
t H| Ð-amÁ` g§~§Y t gÎmoMo {dH| ÐrH aU
t amOH s` nj t ^«îQmMma
t {ZîH f©
41. Zì`m ghòH mV àdoe– H m`©{gÕr, àíZ Am{U ^{dVì` 429
t amîQ— r` EoŠ` t cmoH emhr amOH s` ì`dñWm
t cmoH emhrMo ÑTrH aU t amOH s` à{H« `oV cmoH m§Mm gh^mJ
t amOH s` {ZfoYmMo àH ma t Am{W©H H m`©nyVu
t Am{W©H g_ñ`m Am{U YmoHo t H mhr A§Ymar joÌo

You might also like