35

ΠΑΙΔΕΙΑ

Χρήσιμοι όροι:
Παιδεία είναι «το κληροδοτούμενο από γενιά σε γενιά κεφάλαιο των πνευματικών αγα-
θών, που σχηματίζεται μέσα στην ιστορία με τον ατομικό και το συλλογικό μόχθο του ανθρώ -
που» (Ε. Παπανούτσος)
Είναι η θεμελιώδης κοινωνική λειτουργία που στοχεύει στην πνευματική, ηθική
και κοινωνική ολοκλήρωση της νεότερης γενιάς. Η παιδεία ενός ανθρώπου είναι η
εσωτερική του καλλιέργεια, η μόρφωση, που πραγματοποιείται με τη βοήθεια και των γνώσεων,
οι οποίες προσλαμβάνονται κυρίως στις βαθμίδες της εκπαίδευσης αλλά και έξω από αυτές
 Η παιδεία αποτελεί βασικό φορέα κοινωνικοποίησης: μέσω αυτής η κοινωνία προ-
σπαθεί να διαμορφώσει την ανθρώπινη προσωπικότητα σύμφωνα με τις επιθυμίες της, να
καθορίσει τη συμπεριφορά των νέων, να τους προσφέρει τις γνώσεις και τις αξίες που αυτή
θεωρεί σημαντικές

 Η λειτουργία της παιδείας εξυπηρετείται από τις συναναστροφές, το αντικείμενο

της εργασίας, την παράδοση, αλλά και από άλλους θεσμούς: την οικογένεια, την εκπαί-
δευση, τα ΜΜΕ, την τέχνη, τη γνήσια ψυχαγωγία

Ανθρωπιστική ονομάζεται η μορφή της παιδείας που έχει ως μέτρο τον άνθρω-
πο και αποβλέπει στη βελτίωση του. Εκείνη δηλαδή που θέλει να αναπτύξει τις ανθρώπινες
ιδιότητες και τις ανθρώπινες αξίες και έτσι να ανεβάσει το άτομο σε υψηλότερο εσωτερικό επί-
πεδο. Εκείνη που θεμελιώνεται στις αρχές του ανθρωπισμού. Η ανθρωπιστική παιδεία παρέχε-
ται με τη διδασκαλία γλωσσικών μαθημάτων, λογοτεχνίας, ιστορίας, φιλοσοφίας,
ψυχολογίας, κοινωνιολογίας. Ανθρωπιστικές είναι επίσης και οι σπουδές με αντικείμενο
τον πολιτισμό της κλασικής αρχαιότητας, που ήταν κατεξοχήν ανθρωποκεντρικός. Η
ανθρωπιστική παιδεία αντιδιαστέλλεται με την τεχνοκρατική παιδεία, που έχει σχέση με
τις τεχνικές γνώσεις και τη διδασκαλία μαθημάτων χρήσιμων για την επαγγελματική
αποκατάσταση των νέων και την προετοιμασία τους για την αγορά εργασίας.
Εκπαίδευση είναι ένας θεσμός της πολιτείας. Καλλιεργεί τις νοητικές, ψυχικές
και σωματικές δυνάμεις των νέων μέσα από ένα γενικό και προκαθορισμένο από κάθε χώρα
σύστημα. Τους παρέχει πνευματική αλλά και ηθική αγωγή στις διάφορες σχολικές βαθμί-
δες και στους κύκλους σπουδών. Στοχεύει στην παροχή παιδείας, στη διαμόρφωση ολο-
κληρωμένων προσωπικοτήτων, τη διάπλαση χαρακτήρων με την παροχή γνώσεων
και την καλλιέργεια των ηθικών δυνάμεων. Το εκπαιδευτικό σύστημα ως θεσμός περιλαμ-
βάνει τους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς, το περιεχόμενο σπουδών, τα υλικά μέσα,
τους κανόνες που ρυθμίζουν τη λειτουργία του
Αγωγή είναι κάθε επίδραση που ασκείται στον άνθρωπο, ιδιαίτερα στον νέο, και
συντελεί στη μεταβολή των σωματικών χαρακτηριστικών και των ψυχικών γνωρι-
35 σμάτων του, των συνηθειών, των ιδιοτήτων του χαρακτήρα του, των ιδεών και των
δεξιοτήτων του. Στοχεύει στην κοινωνικοποίησή του. Μέρος της αγωγής είναι η
παιδεία
Διαπαιδαγώγηση είναι η συστηματική πνευματική και ηθική κατάρτιση και καλ-
λιέργεια των ανήλικων ατόμων με παιδαγωγικές μεθόδους, δηλ. με λόγο, διδασκαλία,
νουθεσία, έπαινο, επίπληξη, με παράδειγμα, με άσκηση, με επιβράβευση και τιμωρία.

Φορείς – Παράγοντες παιδείας:

Η οικογένεια (το παιδί παίρνει τις πρώτες γνώσεις και αρχές) - Το σχολείο (γνώσεις και
αγωγή) - Το στενό κοινωνικό περιβάλλον (συγγενικός και φιλικός κύκλος, ο επαγγελματικός
χώρος) - Τα Μ.Μ.Ε. (ενημέρωση - γνώσεις) - Οι πολιτιστικές δραστηριότητες (βιβλίο, θέα-
τρο, κινηματογράφος … που πλουτίζουν τις γνώσεις και καλλιεργούν την ευαισθησία των
ανθρώπων)

Αξία της παιδείας:

Το άτομο:
1. Αποκτά γνώσεις
2. Πετυχαίνει την εσωτερική του καλλιέργεια και την εκλέπτυνση της ψυχής του – βοηθιέται
στη διαμόρφωση και την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του
3. Εμβαθύνει στην ουσία της ζωής και στις αξίες της με την καλλιέργεια της κριτικής του
ικανότητας και με τον διαρκή προβληματισμό
4. Απολαμβάνει τα πνευματικά & καλλιτεχνικά δημιουργήματα ως δέκτης και δοκιμάζει την
αντίστοιχη χαρά, όταν και ο ίδιος είναι δημιουργός
5. Αποκτά συναισθήματα αυτοπεποίθησης και υπεροχής
6. Καταρτίζεται, ως νέος, και εφοδιάζεται με περισσότερα προσόντα για τη μελλοντική επαγ-
γελματική του αποκατάσταση
Η κοινωνία:
1. Ανεβαίνει το πνευματικό (και ειδικότερα το καλλιτεχνικό) επίπεδο της κοινωνίας
2. Δημιουργούνται ευνοϊκότερες προϋποθέσεις για μελλοντική καλλιέργεια των επιστημών, των
καλών τεχνών, του στοχασμού, και γενικά κάθε τομέα του επιστητού

Προϋποθέσεις για την απόκτηση παιδείας:

Υποκειμενικές (εσωτερικές)
1. Διάθεση για μόρφωση, η συνεχής και πολύμοχθη προσπάθεια
2. Άντληση μορφωτικών στοιχείων από κάθε πηγή
3. Συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι η μόρφωση δεν τελειώνει ποτέ
4. Τάση για εμβάθυνση και για διαρκή άσκηση και ενημέρωση
35 Αντικειμενικές (εξωτερικές)
1. Καλλιεργημένο οικογενειακό περιβάλλον και ενδιαφέρον της οικογένειας
2. Εκτίμηση του ρόλου της παιδείας από την κοινωνία
3. Σωστή λειτουργία των μέσων μαζικής ενημέρωσης - πλούσια πολιτισμική δραστηριότητα
4. Κρατική μέριμνα, ώστε να υπάρχουν: υψηλό περιεχόμενο σπουδών και εκπαιδευτικών προ-
γραμμάτων - σύγχρονη υλικοτεχνική υποδομή (κτιριακές εγκαταστάσεις- διδακτήρια με εργα-
στήρια, βιβλιοθήκες, εποπτικά μέσα διδασκαλίας…) - επίλεκτο εκπαιδευτικό προσωπικό με
γνώσεις και σύγχρονη εκπαιδευτική αντίληψη

Κύριοι σκοποί της εκπαίδευσης:

!!! Ποικίλλουν από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία!
!!! Καθορίζονται από τις ανάγκες και τις προτεραιότητες που θέτει η εκάστοτε κοινωνία.
1. Διαμόρφωση και ολοκλήρωση της προσωπικότητας των πολιτών με τη βοήθεια κυρίως των
γνώσεων αλλά και με την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας και των ψυχικών δυνάμεων, την
ενστάλαξη υψηλών ιδανικών, τη γλωσσική και αισθητική καλλιέργεια.
2. Κοινωνικοποίηση του ατόμου, προετοιμασία για την ένταξη του στις πολιτικές και σε άλλες
κοινωνικές διαδικασίες: πολιτική διαπαιδαγώγηση (=διαμόρφωση υπεύθυνων πολιτών, με γνώ-
ση των δικαιωμάτων τους, συνείδηση των καθηκόντων τους και συνέπεια στην πλήρωσή τους,
σεβασμό στους θεσμούς και τους νόμους, ενημέρωση και διάθεση συμμετοχής στα κοινά),
μεταλαμπάδευση αξιών που δίνουν ουσιαστικό περιεχόμενο στην προσωπική και κοινωνική
ζωή, ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης, προετοιμασία για ένταξη στην αγορά εργασίας με
κατάλληλα εφόδια και προοπτικές.
3. Βελτίωση των οικονομικών δεικτών μέσω της προώθησης της έρευνας και της προετοιμασίας
επαρκούς και καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού.

Προϋποθέσεις εκπαίδευσης που ανταποκρίνεται στους παραπάνω στόχους:

1. Εκπαιδευτικοί με:
- Επιστημονική κατάρτιση, καλή γνώση του αντικειμένου
- Παιδαγωγική κατάρτιση, διαρκή ενημέρωση για το περιεχόμενο και τις εξελίξεις της
παιδαγωγικής επιστήμης, της ψυχολογίας, της διδακτικής
- Ευρύτερη ενημέρωση για όσα συμβαίνουν σε ποικίλους τομείς
- Δημιουργικότητα και φαντασία
- Ευαισθησία και κατανόηση για τις ανησυχίες και τα προβλήματα των νέων, σεβασμό στην
προσωπικότητά τους, ανοχή στις αντιδράσεις της εφηβείας
- Ήθος, συνείδηση του ρόλου τους, δημοκρατικότητα, ικανότητα να εμπνέουν
2. Σύγχρονο περιεχόμενο σπουδών που επικαιροποιείται σε τακτά διαστήματα, ώστε να
παρακολουθεί τις εξελίξεις των επιμέρους επιστημών και τις απαιτήσεις της κοινωνίας
και της αγοράς εργασίας
35 3. Κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή
4. Περιβάλλον δημοκρατίας: ίσες ευκαιρίες στη μόρφωση (δωρεάν παιδεία) [Στο πλαίσιο
άνισων κοινωνιών, οποιοδήποτε εκπαιδευτικό σύστημα αναπαράγει αναπόφευκτα τις
ανισότητες του ευρύτερου κοινωνικού συστήματος.]

Αρνητικά της εκπαίδευσης στη χώρα μας:

1. Έλλειψη υλικοτεχνικής υποδομής
2. Αναντιστοιχία εκπαίδευσης - κοινωνικο-οικονομικών αναγκών της χώρας μας
3. Ελλιπής, μη έγκαιρος, μη ουσιαστικός επαγγελματικός προσανατολισμός των νέων με συνέ-
πεια:
- λανθασμένη επιλογή επαγγέλματος
- μη παραγωγική αξιοποίηση ανθρώπινου δυναμικού
- αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης
- υπερπληθώρα επιστημόνων (→ ανέργων)
4. Παρεχόμενη γνώση:
α) Ως περιεχόμενο είναι αναχρονιστική, παρωχημένη (μη εναρμονισμένη με σύγχρονες εξελίξεις
– απαιτήσεις) - Θεωρητικός προσανατολισμός & υποβάθμιση της τεχνικής παιδείας
β) Ως τρόπος μετάδοσης ευνοεί τη μηχανιστική μάθηση/απομνημόνευση, δεν καλλιεργεί την
κριτική σκέψη και συχνά ο μαθητής γίνεται απλός δέκτης γνώσεων, όχι προβληματισμένο και
σκεπτόμενο άτομο που αναλαμβάνει πρωτοβουλίες (δασκαλοκεντρισμός, απουσία ουσιαστικού
διαλόγου)
5. Ελλιπής κατάρτιση εκπαιδευτικών αναφορικά με την παιδαγωγική γνώση αλλά και την
εξειδίκευση στο αντικείμενο της διδασκαλίας
6. Η αξιολόγηση του μαθητή περιορίζεται στο βαθμό επίδοσης σ’ ένα μάθημα και δεν περιλαμ-
βάνει ευρύτερα στοιχεία της προσωπικότητας του. Έτσι όμως, εκτός των άλλων, δεν αναδει -
κνύονται οι ιδιαίτερες κλίσεις, οι πιθανές ειδικές ικανότητες του, καλλιεργείται η βαθμοθηρία,
αυξάνει το άγχος
7. Ο τρόπος αξιολόγησης (το εξεταστικό σύστημα) αναπτύσσει τη βαθμοθηρική διάθεση, μετα-
τρέπει τις αναγκαίες σχέσεις άμιλλας σε ανταγωνιστικές, προκαλεί άγχος
8. Έλλειψη ίσων ευκαιριών λόγω των κοινωνικών, γεωγραφικών, οικονομικών ανισοτήτων και
της απουσίας αντισταθμιστικής αγωγής για παιδιά υποβαθμισμένων περιοχών

 Γενικά, το εκπαιδευτικό σύστημα είναι μονόπλευρα προσανατολισμένο σε εξωτερικούς στό-

χους (επιτυχία στις εξετάσεις, εξειδίκευση, υλοποίηση απλώς επαγγελματικών στόχων) και όχι
στη διαμόρφωση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων με αξίες, ιδανικά, κοινωνικές αρετές. Λείπει
εξάλλου ο μακροχρόνιος κρατικός προγραμματισμός, με γνώμονα συγκεκριμένες επιδιώξεις και
όραμα. Εκπαιδευτικό σύστημα, αναλυτικά προγράμματα, σχολικά εγχειρίδια, διδακτικές
μέθοδοι, εξεταστικό σύστημα ανατρέπονται και επανεισάγονται συχνά βεβιασμένα και χωρίς
35 σχεδιασμό και προφανή στόχο, παρακολουθώντας συνήθως τις κυβερνητικές αλλαγές. Είναι
εμφανής, τέλος, η έλλειψη συλλογικών δραστηριοτήτων και πρωτοβουλιών που συνδέουν το
σχολείο με την κοινωνική ή παγκόσμια πραγματικότητα.

Προτάσεις:
1. Εκσυγχρονισμός του εκπαιδευτικού θεσμού, επαναπροσδιορισμός των στόχων της εκπαίδευ-
σης, ώστε να ανταποκρίνεται στις διαχρονικές ανθρώπινες ανάγκες – Αντιστοιχία του περιεχο-
μένου των σπουδών με τις τεχνολογικές, πολιτισμικές απαιτήσεις του παρόντος και του μέλλο-
ντος – Σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγή.
2. Απαλλαγή από τον στενά τεχνοκρατικό χαρακτήρα και την πρόωρη ειδίκευση – Ανθρωποκε-
ντρικός προσανατολισμός.
3. Παροχή έγκαιρου επαγγελματικού προσανατολισμού των νέων από ειδικευμένο προσωπικό.
4. Παροχή ίσων ευκαιριών με την αναγκαία αντισταθμιστική αγωγή, που θα αμβλύνει τις οικο-
νομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές ανισότητες.
5. Βελτίωση της υλικοτεχνικής υποδομής και κατάλληλη επιστημονική και επαγγελματική
κατάρτιση των εκπαιδευτικών – Συγγραφή κατάλληλων εγχειριδίων και τακτική αναθεώρησή
τους.
6. Αναμόρφωση του αναλυτικού προγράμματος, καλύτερη οργάνωση του γνωστικού υλικού,
ώστε να έχει εύρος και, ταυτόχρονα, να δίνει επιμέρους κατευθύνσεις, έτσι ώστε να έχουν οι
μαθητές τη δυνατότητα να βρουν και ν’ ασχοληθούν με ό,τι τους αρέσει και τους εκφράζει.
7. Εισαγωγή νέων μεθόδων διδασκαλίας με ενεργή συμμετοχή των μαθητών, ουσιαστικό διάλο-
γο, χρήση μέσων τεχνολογίας.
8. Ριζική αλλαγή του τρόπου αξιολόγησης, ώστε να ελέγχεται η κριτική και συνδυαστική ικανό-
τητα των μαθητών.
9. Κυρίαρχος στόχος της να είναι η διαμόρφωση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων
10. Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης (οικονομίας, πολιτικής, πολιτισμού, επικοινωνίας) καθί-
σταται αναγκαία η σύνδεση της εκπαίδευσης με τη διεθνή πραγματικότητα.
11. Γενναία αύξηση των κονδυλίων για την παιδεία, ώστε να επιτευχθούν τα παραπά-
νω.
12. Μακροχρόνιος σχεδιασμός καθολικής αποδοχής, που θα υπηρετεί σαφείς και
συγκεκριμένους στόχους και επιδιώξεις.
35  ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 

1. Το σχολείο της δημιουργικότητας

«Το σχολείο που θέλει να αναπτύξει τη δημιουργικότητα των μαθητών του δε θα περιοριστεί
στη δημιουργία του κατάλληλου κλίματος και των ευνοϊκών συνθηκών. Προγράμματα, βιβλία,
μέθοδοι διδασκαλίας, διδάσκοντες και διδασκόμενοι θα πρέπει να προσαρμοστούν και να
στραφούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η μηχανική μάθηση, η τυποποίηση της διδασκαλίας ή
της εργασίας, η παθητική επανάληψη, η παιδαγωγική του «κάνε αυτό που σου λέω» και του
«κάνε το όπως σου το λέω» θα αποκλειστούν και θα αντικατασταθούν με μεθόδους όσο γίνεται
περισσότερο ενεργητικές, επεκτεινόμενες και σε θέματα που ίσως δεν προβλέπονται από το
πρόγραμμα, αλλά που η διαπραγμάτευσή τους ενδιαφέρει ένα μαθητή ή μια ομάδα μαθητών. Το
ερώτημα δηλαδή «τι θα ήθελες να κάνεις» και «πώς σκέπτεσαι να εργαστείς» βρίσκεται στη
βάση μιας δημιουργικής παιδευτικής διαδικασίας που σέβεται την ατομικότητα και πιστεύει
στις δημιουργικές δυνατότητές της. Από τις ενεργητικές μεθόδους θα αναφέρουμε κυρίως τη
διερευνητική, κατά την οποία η οργάνωση της ύλης και η σύνδεση των γνωστικών τμημάτων
επαφίεται στον ίδιο το μαθητή, ώστε η μάθηση να παίρνει μια δημιουργικά εξατομικευμένη
μορφή σχετιζόμενη άμεσα με την εργασία, να είναι δηλαδή μάθηση πραγματική.
Ο διδάσκων εξάλλου θα πρέπει να είναι σε θέση να ανατοποθετήσει τον παραδοσιακό ρόλο
του αναθεωρώντας κριτικά και παραμερίζοντας το εγχαραγμένο μοντέλο του παραδοσιακού
δασκάλου: θα πρέπει να μένει ανοιχτός και ευέλικτος, να οργανώνει, να εμψυχώνει, να ενθαρ-
ρύνει, να δίνει τις πληροφορίες που χρειάζεται ο μαθητής για τη δουλειά του ή να τον κατευθύ-
νει σωστά στην αναζήτηση και την ανεύρεσή τους, να καθοδηγεί τον εργαζόμενο διακριτικά και
στο βαθμό που θα κρίνει αναγκαίο. Με άλλα λόγια, θα πρέπει και ο ίδιος να είναι δημιουργικό
άτομο ή να ενεργοποιήσει τη λανθάνουσα δημιουργικότητα του. Διαφορετικά, η ζωή του σε ένα
δημιουργικό σχολείο θα ήταν δύσκολη για πολλούς και ευνόητους λόγους.
Πιο συγκεκριμένα, η σχολική ζωή στο δημιουργικό σχολείο θα μπορούσε να οργανωθεί με
τρόπους που να ευνοούν τις πρωτοβουλίες, τις επιλογές, τις εργασίες των μαθητών σε θέματα
που τους ενδιαφέρουν· να ανατίθεται, π.χ. στους μαθητές η οργάνωση και παρουσίαση ορι -
σμένων μαθημάτων, διάφορες εκθέσεις, έκδοση περιοδικού ή εφημερίδας, θεατρικές παραστά-
σεις, μουσικές παρουσίες, ομιλίες-συζητήσεις για θέματα επικαιρότητας, κοινωνικά ή πολιτικά,
επιστημονικά, καλλιτεχνικά κτλ. Σε μια τέτοια οργάνωση καθοριστικό ρόλο θα παίξουν οι ομά-
δες των ενδιαφερόντων των μαθητών και με την προϋπόθεση ότι διδάσκοντες και διδασκόμενοι
θα απαλλαγούν από την πίεση των ποικίλων εξετάσεων, και από το αδιάκοπο κυνήγι της ύλης
και του χρόνου.
Στο δημιουργικό σχολείο θα τονιστεί ιδιαίτερα η συμμετοχή των μαθητών στο διάλογο, ώστε
να είναι όσο το δυνατό ενεργητικότερη με όλο τον κίνδυνο της «εκτροπής» από τη «διδασκα-
λία» που έχει σχεδιάσει ο διδάσκων. Ο καλός δάσκαλος ποτέ δεν ξέρει πού θα βγάλει τελικά το
35 μάθημα και σ’ αυτό ακριβώς έγκειται η γοητεία του έργου του. Πάντως, ένα μάθημα που οδηγεί
εκεί που αυτός έχει σχεδιάσει, δεν είναι πάντα το καλύτερο μάθημα. Στο δημιουργικό σχολείο
θα προσεχτεί ιδιαίτερα ο τρόπος υποβολής των ερωτήσεων. Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε και
τις ερωτήσεις σε συγκλίνουσες και αποκλίνουσες ή σε κλειστές και ανοιχτές. Συγκλίνουσες ή
κλειστές είναι αυτές που ο διδάσκων «ξέρει» την απάντηση και την περιμένει. Ακούει αδιάφορα
ή δεν ακούει καθόλου τις άλλες απαντήσεις, ώσπου να ακούσει την αναμενόμενη, οπότε και εν-
θουσιάζεται. Ο ίδιος ο μαθητής δεν απορεί, δε ρωτάει, δεν ενθαρρύνεται στην απορία ή στην
ερώτηση, δε βλέπει να λαμβάνεται υπόψη η προσπάθεια του και, κατά συνέπεια, δε διακινδυ-
νεύει μια απάντηση λαθεμένη.
Ο δημιουργικός μαθητής δυσφορεί σε τέτοιες συνθήκες μαθήματος και αντιδρά συχνά με
απρέπεια ή με ειρωνεία. «Να κάνετε ερωτήσεις που να μην ξέρετε την απάντηση», αυτό είναι το
αίτημα της δημιουργικότητας. Η στενή όμως αντίληψη για την αγωγή, που περιορίζει το ρόλο
της στο γνωστικό αποκλειστικά υλικό, δεν αφήνει το διδάσκοντα να κινηθεί σ’ αυτό τον ευρύ -
τερο χώρο της συλλογικής προσπάθειας και της γόνιμης ανταλλαγής ιδεών με τις δημιουργικές
προοπτικές που δίνουν οι ανοιχτές ερωτήσεις […]
Αλλά και γενικά το σχολείο γιατί δε βοηθάει τους μαθητές να χρησιμοποιούν τα χέρια τους,
να κατασκευάζουν, να κάνουν πειράματα, να ερευνούν, να αναζητούν, να αποκτούν προσωπι-
κές εμπειρίες και γνώσεις - όχι βιβλιακές - να δημιουργούν κάτι δικό τους, να «ποιούν»; Προς
αυτήν όμως· την κατεύθυνση οφείλει να κινείται το δημιουργικό σχολείο.»
Κ. Μπαλάσκας, Εκπαιδευτική θεωρία και πρακτική.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Α. Στο πλαίσιο µιας συζήτησης που γίνεται στην τάξη σας για την «παιδεία µπροστά στις σύγ-
χρονες προκλήσεις», να μεταφέρετε στους συµµαθητές και τις συµµαθήτριές σας το περιεχόµε-
νο του κειµένου µε 100 – 120 λέξεις. [µονάδες 25]
Β1. Σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων να διατυπώσετε την άποψη σας για το περιεχόμενο της
παρακάτω φράσης: «Ο καλός δάσκαλος ποτέ δεν ξέρει πού θα βγάλει τελικά το μάθημα
και σ’ αυτό ακριβώς έγκειται η γοητεία του έργου του». [µονάδες 10]
Β2. Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο συγγραφέας στην ανάπτυξη των ιδεών του; Να
τεκµηριώσετε την απάντησή σας. [µονάδες 5]
Β3. Ποιον τρόπο ανάπτυξης ακολουθεί ο συγγραφέας στην τρίτη παράγραφο του κειµένου; Δι-
καιολογήστε την απάντησή σας. [µονάδες 5]
Β4. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου, έτσι
ώστε να μην αλλάζει το νόημά του (ατομικότητα, καθοριστικό, έγκειται, ενθαρρύνεται, συλλογι-
κής). [µονάδες 5]
Γ. Ξεκινώντας από τα τρωτά του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα, καλείσαι ως μέλος
της Βουλής των Εφήβων να αναπτύξεις στους συναδέλφους σου το όραμά σου για ένα σχολείο
που θα ελκύει τους μαθητές και θα συντελεί στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους
35 (600 λέξεις) [µονάδες 50]
2. Το μέλλον της οικονομίας περνάει από την Παιδεία
«Εάν η ελληνική κυβέρνηση έπρεπε να θέσει το 2005 μία θεμελιώδη μεταρρύθμιση ως στόχο
για την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας και την ευημερία των Ελλήνων στο μέλλον, αυτή θα
ήταν ευχής έργο να αφορά την παιδεία και την αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος.
Στη σημερινή εποχή της γνώσης, της εξειδίκευσης, της επιδεξιότητας και των καινοτομιών, δεν
υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το μέλλον της οικονομίας θα κριθεί από την ποιότητα του ανθρώ-
πινου δυναμικού και τις επενδύσεις που θα πραγματοποιηθούν στο σύστημα της παιδείας.
Στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, η θέση μιας οικονομίας και η ευημερία της
κοινωνίας εξαρτώνται από την ανταγωνιστικότητα της. Κατά πόσο δηλαδή, συγκριτικά με τις
άλλες οικονομίες πάντα, μπορεί να προσφέρει προϊόντα και υπηρεσίες σε χαμηλές τιμές, με
υψηλή ποιότητα. Ή υπηρεσίες και προϊόντα νέα, που θα καλύψουν σύγχρονες καταναλωτικές
ανάγκες. Από το γεγονός αυτό εξαρτάται η ανάπτυξη, τα κέρδη της, οι επενδύσεις της, οι φόροι
που θα συγκεντρώνει, τα εισοδήματα και οι θέσεις απασχόλησης. Η ανταγωνιστικότητα με τη
σειρά της εξαρτάται από τον βαθμό επιχειρηματικότητας μιας οικονομίας. Κατά πόσο η επιχει-
ρηματική δραστηριότητα διευκολύνεται στην εξάπλωση και στην απόδοση της, στη δημιουργία
προϊόντων και υπηρεσιών που θα απολαμβάνουν ξεχωριστής ποιότητας και υψηλής οπωσδήπο-
τε ζήτησης. Αποτέλεσμα το οποίο συνδέεται άμεσα με την εκπαίδευση, τις δεξιότητες, την ευελι -
ξία και την παραγωγική ικανότητα, κατ’ επέκταση, του ανθρώπινου δυναμικού.
Κατά την κοινή εκτίμηση των οικονομικών αναλυτών, τα κεφάλαια που επενδύει η κάθε χώ-
ρα σήμερα στη γνώση, στην έρευνα και στην καινοτομία, θα της επιστραφούν στο τέλος πολλα-
πλώς, καθώς η ίδια η διεθνής εμπειρία των τελευταίων τουλάχιστον δέκα χρόνων επιβεβαιώνει
ότι στην κούρσα του διεθνούς καταμερισμού εργασίας κερδίζει πόντους αυτός που διαθέτει το
πιο ικανό και έξυπνο ανθρώπινο δυναμικό (από τα παραδείγματα των σκανδιναβικών χωρών,
μέχρι την Ιρλανδία, τη Σλοβακία κ.λ.π.). Σε μία μικρή οικονομία σαν την ελληνική, η ανάπτυξη
της γνώσης και της εξειδίκευσης είναι και ο μόνος σίγουρος ίσως παράγοντας, παράλληλα με
την τουριστική αξιοποίηση, που μπορεί να δημιουργήσει συγκριτικό ανταγωνιστικό πλεονέκτη-
μα. Δεν είναι ούτε η δύναμη του συστήματος, ούτε των κεφαλαίων (ακόμη και το παράδειγμα
της μεγάλης αλλά ασθενούσας βαρέως Γερμανίας είναι ενδεικτικό).
Στην Ελλάδα, όμως, για να συμβούν όλα αυτά, χρειάζεται να αρχίσει η ... επανάσταση. Για
πάρα πολλά χρόνια, ο τομέας της παιδείας υπέστη μία συστηματική απαξίωση, με αποτέλεσμα η
ελληνική οικονομία να είναι σήμερα πολύ φτωχή από πλευράς ανθρώπινου κεφαλαίου. Ακόμη
και η ανικανότητα να απορροφήσει η χώρα τα κεφάλαια που αφειδώς προσφέρονται από τα
ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συνέπεια αυτής της ένδειας είναι. Η ποιότητα του εκπαιδευτι-
κού συστήματος που παράγει το ανθρώπινο κεφάλαιο, αποτελεί προϋπόθεση για τη δημιουργία
και την αξιοποίηση του φυσικού κεφαλαίου. Και τώρα και στο μέλλον. Αυτή είναι η μεγάλη πρό-
κληση για την κυβέρνηση, με δεδομένο ότι το επίπεδο της μέσης και κυρίως της ανώτατης
παιδείας είναι εξαιρετικά μειονεκτικό για να σταθεί στις απαιτήσεις του διεθνούς οικονομικού
35 περιβάλλοντος.
Το σημερινό σύστημα ευνουχίζει τη μέση εκπαίδευση, η οποία είναι προσανατολισμένη σε
μια μονολιθική και άγονη προπόνηση για τις εισαγωγικές εξετάσεις. Θα πρέπει αντιθέτως, όπως
λένε οι ειδήμονες, να προετοιμάζει περισσότερο το νέο στη βάση μιας γερής γενικής μόρφωσης
και της πρόγευσης των επιστημών. Μόνο έτσι μπορεί η εκπαίδευση των νέων να απελευθερωθεί
από το σημερινό πάρεργο και να αποκτήσει πνοή, να διαμορφώσει δυνάμει προσωπικότητες
που θα μπορέσουν να αποκτήσουν στη συνέχεια δεξιότητες.
Επίσης, θα πρέπει να σπάσει το κρατικό μονοπώλιο των πανεπιστημίων. Θα πρέπει να υπάρ-
ξει ένα σύστημα πιο ανταγωνιστικό, το οποίο θα διευκολύνει την απαραίτητη αναβάθμιση της
ανώτατης παιδείας, την αναπαραγωγή της γνώσης και την υψηλή κατάρτιση. Η απαγόρευση
που ισχύει σήμερα, θα πρέπει άμεσα να αρθεί για να απελευθερωθούν σημαντικές δυνάμεις. Δε
μιλάει κανείς για ιδιωτικά πανεπιστήμια, τα οποία σχεδόν πουθενά άλλωστε δεν ευδοκιμούν ως
θεσμός υψηλής μάθησης και κουλτούρας. Για ανεξάρτητα και πολλαπλώς χρηματοδοτούμενα
Ιδρύματα γίνεται λόγος, τα οποία θα λειτουργούν και θα κρίνονται με γνώμονα την προαγωγή
του κύρους των τίτλων τους στην κοινωνία και την αγορά. Μην ξεχνάμε ότι ο κύριος εργοδότης
των αποφοίτων των ελληνικών πανεπιστημίων δεν είναι πια το παχύδερμο κράτος, αλλά οι επι -
χειρήσεις, μικρές και μεγάλες, οι οποίες βρίσκονται ανοικτές σήμερα στις πρωτοφανείς διεθνείς
μεταβολές και στον σκληρό ανταγωνισμό.»
Γιάννης Κοτόφωλος, Καθημερινή 2/1/05
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. α) Να επισημάνετε τα δομικά στοιχεία της τελευταίας §.

β) Να βρείτε τον τρόπο ανάπτυξης της 1ης §.
2. Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική -επαγωγική) της 3 ης §; Να δικαιολογήσετε την
απάντηση σας.
3. Να αναπτύξετε με 80-100 λέξεις το νόημα της παρακάτω άποψης του συγγραφέα: «Θα πρέ-
πει αντιθέτως, όπως λένε οι ειδήμονες, [το εκπαιδευτικό σύστημα] να προετοιμάζει
περισσότερο το νέο στη βάση μιας γερής γενικής μόρφωσης και της πρόγευσης των
επιστημών.»
4. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
«μεταρρύθμιση, ευημερία, επιδεξιότητας, αμφιβολία, πραγματοποιηθούν».
5. Με την ιδιότητα του/της μαθητή/-τριας Γ΄ Λυκείου, να γράψετε μια επιστολή προς τον Υπ.
Παιδείας, στην οποία να διατυπώνετε τις απόψεις σας για τις αλλαγές που πρέπει να γίνουν στο
ελληνικό σχολείο, προκειμένου αυτό να ανταποκρίνεται αυτό αποτελεσματικότερα στις απαιτή-
σεις της σύγχρονης κοινωνίας. (500-600 λέξεις)

3. Ημιμάθεια... λάστιχο
35 Πριν από λίγες ημέρες ήρθε στη δημοσιότητα μια βρετανική έρευνα, η οποία έδειχνε ότι τα
μοντεσοριανά σχολεία (των ανοιχτών τάξεων και της εκτός αίθουσας μάθησης) βγάζουν καλύτε-
ρους μαθητές (με πιο στέρεες γνώσεις και πλατύτερη αντίληψη του κόσμου) από τα εξετασιο-
κεντρικά σχολεία. Εδώ και τουλάχιστον τέσσερις αιώνες συνυπάρχουν δύο κύρια εκπαιδευτικά
ρεύματα. Αυτό που θεωρεί ότι το σχολείο πρέπει να συγκρουστεί με τη φυσική διάθεση του
παιδιού για τεμπελιά και παιχνίδι, και επιστρατεύει ένα πλέγμα τεχνικών πειθαρχίας και
αποστήθισης –κάρφωμα στο θρανίο, μετωπική διδασκαλία κ.λπ.– προκειμένου να κατακτηθεί η
γνώση, και εκείνο που θεωρεί τον άνθρωπο «φύσει» φιλομαθή. Σύμφωνα μ’ αυτό, η μάθηση
επιτυγχάνεται αν το παιδί αφεθεί ελεύθερο να εκδηλώσει την περιέργεια και τη φιλομάθειά του,
να αναπτύξει ενδιαφέροντα, να βιώσει τις επιπτώσεις των επιλογών του, να συμμετάσχει, να
αυτοαξιολογείται.
Το ελληνικό σχολείο ρέπει σαφώς προς το πρώτο μοντέλο. Πέραν του ότι η γνώση τεμαχίζε-
ται σε φέτες (μαθήματα), τις οποίες πρέπει να «συρράψουν» σε μόρφωση μόνοι τους οι μαθη-
τές, πέραν του ότι η μαθησιακή εμπειρία είναι αποκομμένη από το φυσικό περιβάλλον και την
καθημερινή ζωή, πέραν του ότι το σχολείο λειτουργεί σε κοινωνικό και πολιτικό κενό, υπάρχει
και η πρακτική οι μαθητές να αξιολογούνται με κριτήρια ξένα προς την ευχαρίστηση που προ-
καλεί η εμπειρία της γνώσης. με συνεχή τεστ και εξετάσεις. Το λύκειο έχει μετατραπεί σε «βιο-
μηχανία» δοκιμασιών, που διαχέει το εξετασιοκεντρικό μοντέλο προς τα κάτω (γυμνάσιο και
δημοτικό) με όλο και μεγαλύτερη ένταση.
Τα νέα σχολικά βιβλία έχουν γεμίσει με μοντέρνες θεματικές ενότητες, που συνθέτουν μια
μάλλον αποσπασματική ακατάστατη γνώση, ή με συνεχή κουίζ, περιοδικίστικης αισθητικής,
ώστε να «χρυσώνεται» ο υψηλός βαθμός δυσκολίας που κάνει εντελώς απαραίτητο σε εκπαι-
δευτικούς και μαθητές το λυσάρι (η εκδοτική βιομηχανία των βοηθημάτων που ανδρώθηκε την
περασμένη δεκαπενταετία μπήκε σήμερα –ύστερα από μεθόδευση– στη χρυσή εποχή της).
Φρούδες οι ελπίδες ότι οι νέοι θα βγουν από τον λειτουργικό αναλφαβητισμό με μεταρρυθμί-
σεις που παλινορθώνουν την αξιολόγηση μέσα από διαρκείς εξετάσεις. Το πιθανότερο είναι ότι
θα συνεχίσουν να «μαθαίνουν» τη σχολική ύλη μέσα από τα τεστ, να την αναπαράγουν στις
εξετάσεις, αλλά εν τέλει να μην την κατανοούν, να μην μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν για να
ερμηνεύσουν, να κρίνουν την κοινωνική, πολιτική, οικονομική, εργασιακή τους ζωή. Διότι η κρί-
ση δεν καλλιεργείται με την απομνημόνευση γνώσεων (τα νέα εγχειρίδια παρέχουν περισσότε-
ρη πληροφορία και λιγότερη γνώση), με τις νέες τεχνολογίες που απλώς κάνουν την ύλη πιο
εύληπτη, αλλά με την ανάπτυξη της ικανότητας του μαθητή, να διατυπώνει ερωτήματα και να
αναζητά απαντήσεις. Αντ’ αυτού, αυτός καταναλώνει τυποποιημένη ιντερνετική πληροφορία
και «πακέτα» λυμένων προβλημάτων, που μπορεί να αναπαράξει στις εξετάσεις μόνο μέσα από
τη φροντιστηριακή τους διατύπωση και που σύντομα ξεχνάει. Εδώ κρύβεται το κύριο αίτιο της
εμφανούς αγραμματοσύνης των αποφοίτων λυκείου. Των αυριανών ενηλίκων, που θα καλύψουν
τις ανάγκες των επιχειρήσεων για ντρεσαρισμένους χαμηλόμισθους εργαζομένους. Αυτούς όμως
35 δεν θέλει σήμερα η αγορά (άρα και το σχολείο); «Ελαστικοποιημένους» ημιμαθείς, διά βίου
εκπαιδευόμενους.
Τασούλα Καραϊσκάκη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 6/9/2009.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το παραπάνω κείμενο σε 80-100 λέξεις.

Β. Με ποιον τρόπο/ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος;
Γ. Να γράψετε αντώνυμα των λέξεων με έντονη γραφή.

4. Η ανθρωπιστική παιδεία στο πλαίσιο ειδίκευσης των νέων

«Δεν είμαι ο ειδικότερος για το θέμα που εισηγούμαι, θα προσπαθήσω όμως να προσεγγίσω
το θέμα με την ιδιότητα μονάχα που έχω, του απλού εκπαιδευτικού που ζει χρόνια τώρα το δρά -
μα των «μεταμορφώσεων» του εκπαιδευτικού μας συστήματος… Επειδή ταυτόχρονα είμαι και
δέκτης των εκπαιδευτικών αλλαγών που γίνονται, σε χώρες της Δυτ. Ευρώπης, αντιλαμβάνομαι
περισσότερο τους πειραματισμούς και τις παλινδρομήσεις που πραγματοποιούνται στην Παι-
δεία μας.
Έτσι, ενώ αλλού επιστρέφουν στις λεγόμενες «ανθρωπιστικές σπουδές» -χωρίς ποτέ να
έχουνε αποκοπεί τελείως απ’ αυτές- εμείς εφαρμόζουμε «προκρούστειες» μεθόδους, παίρνο-
ντας μάλιστα κακέκτυπα άλλων χωρών, στο όνομα του δήθεν εκσυγχρονισμού του εκπαιδευτι-
κού μας συστήματος. Προσπαθούμε έτσι να μεταφυτέψουμε πρότυπα που είναι διαφορετικά
στη νοοτροπία, την κοινωνικοοικονομική μας υποδομή και το χαρακτήρα μας -τώρα που οι ξέ-
νοι αντλούν και πάλι απ’ τους δικούς μας κλασικούς συγγραφείς (αλλά και τη γλώσσα μας) για
οτιδήποτε τους προβληματίζει σήμερα! Αναγκαία λοιπόν για μας η επανασύνδεση με τις παλιές
αξίες ήθους, ύφους, αισθητικής απόλαυσης, ορθολογικής σκέψης κι επιχειρηματολογίας, θρη-
σκευτικής ανάτασης και οικονομικής δικαιοσύνης. Γιατί, «ζούμε σήμερα -όπως τονίζει κάποιος
σύγχρονος γάλλος στοχαστής, ο Μοnnier- την εξάρθρωση της ανθρώπινης ουσίας».
Τι θέλουμε λοιπόν απ’ τους νέους μας σήμερα; Να γίνουν όργανα παραγωγής; «Εξειδικευμέ-
να», δηλαδή, εξαρτήματα μιας μηχανής ή μήπως άτομα ολοκληρωμένα, με γνώση του αντικει-
μένου απασχόλησης τους, αλλά και ορθή σκέψη για το προβλήματα της ζωής; Πόσο η σημερινή
διαίρεση (και το περιεχόμενο σπουδών) των σχολείων, ΑΕΙ και ΤΕΙ «βγάζει» και σωστούς αν-
θρώπους;
Όμως προτιμότερο να ’χουμε φτωχούς αλλά ολοκληρωμένους πολίτες, παρά πλούσιους,
αλλοτριωμένους «απάνθρωπους υπαλλήλους» σε μια απέραντη ψυχρή επικράτεια. Ο Βergson
είχε προφητέψει τη διάσταση ανάμεσα στην Τεχνολογία και τον Ανθρωπισμό. Είπε πως η μεν
τεχνολογική εξέλιξη συντελείται κατά «γεωμετρική πρόοδο», σε αντίθεση με τον Ανθρωπισμό
που εξελίσσεται κατά «αριθμητική πρόοδο». Κι αυτό γίνεται τώρα με την μονομερή εξειδίκευση
των νέων.
Φτάνουμε λοιπόν στο άλλο άκρο εκείνου που εδώ και 150 χρόνιο επεδίωκε το ελληνικό σχο-
35 λείο: αντί να «βγάζουμε» μαθητές οπλισμένους μόνο με θεωρητικές γνώσεις και μια επιπόλαιη
«ανθρωπιστική παιδεία» που περιοριζόταν σε μια αποσπασματική γνώση του αρχαίου ελληνι-
κού κόσμου, σήμερα με την «εξειδίκευση» καταλήγουμε σε άτομα που εργάζονται μηχανικά κι
ανακαλύπτουν κάποτε ότι έχουν και «υπαρξιακά προβλήματα»! Μια τέτοια ταύτιση ανθρώπου-
αυτοματοποιημένης εργασίας είναι αναπόφευκτη κι εδώ βρίσκεται η αιτία της νέκρωσης κάθε
ατομικής δραστηριότητας και κάθε συναισθηματικής έκφρασης.
Η αρμονική σύζευξη αυτών των δύο άκρων -Τεχνολογίας κι Ανθρωπισμού-είναι κι η βασική
μας πρόταση. Γιατί όσο αντιμάχεται το ένα το άλλο, τόσο θα αυξάνει η στεγανότητα στην επι-
κοινωνία μεταξύ των ατόμων μιας κοινωνίας ... Το υποβαθμισμένο λεξιλόγιο των νέων μας συνε-
πάγεται τη μη υιοθέτηση ενός πλήθους πολιτιστικών εκδηλώσεων και τρόπων έκφρασης· η δε
συρρίκνωση του συναισθηματικού τους κόσμου, τους περιορίζει σε ομαδικές (αγελαίες) εξάρ-
σεις στα γήπεδα, στην ειρωνική αντιμετώπιση κάθε «θέματος» που δεν είναι σύμφωνο με τις
απόψεις τους και σε μια συμπεριφορά, γενικά, όχι εύκολα αποδεκτή από τους «μεγάλους»!
Πώς όμως συγκεκριμένα μπορούν το σχολείο κι η Πολιτεία να παρέμβουν στους διάφορους
κλάδους ή τομείς εξειδίκευσης για να γίνει σύγκλιση Τεχνολογίας- Ανθρωπισμού;
α) Πρέπει να εκπονηθεί για κάθε κλάδο εξειδίκευσης, ειδικό βιβλίο φιλοσοφίας που θα διδάσκε-
ται με τα μαθήματα κορμού. Στο τμήμα Η/Υ, για παράδειγμα, πρέπει ο σπουδαστής να συνειδη-
τοποιεί ότι η χρήση του κομπιούτερ συνεπάγεται την αποξένωση απ’ το ανθρώπινο περιβάλλον,
την ταύτιση με το μηχάνημα και κυρίως την αφασία όπου ο λόγος νεκρώνεται κυριολεκτικά ...
Αυτός που θέλει να γίνει ναυτικός πρέπει να προβληματιστεί με το θέμα της ρύπανσης, της
οικολογίας, της ζωής στη θάλασσα και το τι σημαίνει λογοτεχνία για τις νεκρές του ώρες. Οι
μελλοντικοί πολιτικοί μηχανικοί, ας αναλογισθούν τι σημαίνει λαϊκή παράδοση και πολιτισμός,
τι είναι λειτουργικότητα μιας κατασκευής, τι αξία έχει η εναρμόνιση του σπιτιού με το περιβάλ-
λον, τι είναι ομορφιά και τι ασυδοσία. Αυτός πάλι που θα ασχοληθεί με γεωργοκτηνοτροφικές
μονάδες πρέπει ν’ αντιληφθεί ότι προέχει η υγεία των συνανθρώπων και όχι η όσο το δυνατόν
μεγαλύτερη αύξηση παραγωγής κρεάτων ή γεωργικών προϊόντων με χημικά μέσα, κλπ.
β) Θα μπορούσαν όμως, οι φιλόλογοι κυρίως -αλλά και οι άλλες ειδικότητες- να εμφυσήσουν
στους νέους μας τα ανθρωπιστικά ιδεώδη -εφόσον βέβαια και οι ίδιοι είναι μυημένοι σ’ αυτά και
πιστεύουν μέσω αυτών στην ευτυχία του ανθρώπου. Πώς θα γινόταν αυτό; Με το να δίνουν
στους μαθητές τους παραδείγματα απ’ τη ζωή, παραθέματα φιλοσόφων, αποκόμματα εφημερί-
δων, σκίτσα, κ.ά. πάντα μέσα στα πλαίσια του μαθήματός τους.
γ) Για να γίνουν τα παραπάνω θα πρέπει όλοι όσοι πρόκειται να διοριστούν καθηγητές στη Μ.Ε.
και τα ΤΕΙ, να έχουν περάσει υποχρεωτικά από σεμινάρια φιλοσοφίας, προβληματισμού στα
σύγχρονα, αλλά και τα αιώνια προβλήματα.
δ) Η άμεση αποκόλληση απ’ την τυποποίηση της εξειδίκευσης, θα διευκολυνθεί, αν η «θεωρία»
της φιλοσοφικής σκέψης και της αισθητικής καλλιέργειας γίνεται και πράξη. Δηλαδή η δημιουρ-
γία στα μεγάλα αστικά κέντρα πολυκέντρων, όπου θα υπάρχουν βιβλιοθήκες, διαλέξεις, κινημα-
τογράφος και θέατρο, ελεύθερες συζητήσεις, χορός, τραγούδι, ζωγραφική, αθλητισμός κ.ά.
35 Είναι στην εποχή μας επιτακτική ανάγκη για την εκτόνωση και την έκφραση των νέων μας.
ε) Η αισθητική αγωγή -ως πράξη- θα μπορούσε να γίνεται σε ειδικά «εργαστήρια» -είτε στα δη-
μόσια ή ιδιωτικά θέατρα, ωδεία και μουσεία, είτε στα σχολεία και στους χώρους εργασίας, υπό
«εξειδικευμένους» όμως (κυριολεκτικά) δασκάλους. Έτσι θα εξισορροπηθούν όλες οι τάσεις.
Καταλήγοντας, επαναλαμβάνουμε ότι κοντά στην εξειδίκευση πρέπει να θωρακίσουμε
πολιτιστικά τους νέους -ενόψει μάλιστα της αυριανής πολιτισμικής και οπτικοακουστικής γενι-
κά πλημμυρίδας μέσω των mass media της Ευρώπης και της Αμερικής και να τους καταστήσου-
με, όχι παθητικούς δέκτες, αλλά και δημιουργούς. Ας πούμε επιτέλους -έστω και ειρωνικά- όπως
λέει ο J. Thurber, πως «η πρόοδος ήταν μια καλή ιδέα. Ο μπελάς είναι ότι παρατράβηξε
μονομερώς. Καιρός ν’ ανακαλύψουμε ξανά και τον χαμένο ανθρωπισμό μας».

Σταύρος Καλαϊτζόγλου

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να επισημάνετε τις διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η συνοχή των παραγρά-
φων του κειμένου.
2. Ποιο τρόπο και ποια μέσα πειθούς επιστρατεύει ο συγγραφέας στην 7 η § («Πρέπει να εκπο-
νηθεί...»);
3. Για ποιο λόγο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί διαδοχικές ευθείες ερωτήσεις στην τρίτη παρά-
γραφο;
4. «Όμως προτιμότερο να ’χουμε φτωχούς, αλλά ολοκληρωμένους πολίτες, παρά
πλουσίους αλλοτριωμένους «απ-άνθρωπους υπαλλήλους» σε μια απέραντη ψυχρή
επικράτεια». Να αναπτύξετε την άποψη αυτή (80 –100 λέξεις).
5. Γράψτε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις:
μεταμορφώσεων, ανάτασης, επικράτεια, σύζευξη
6. Σε εκδήλωση στο πολιτιστικό κέντρο του δήμου σας καλείστε να επισημάνετε στην ομιλία
σας τους κινδύνους από τον τεχνοκρατικό προσανατολισμό της σημερινής εκπαίδευσης και τη
συμβολή της ανθρωπιστικής παιδείας στην αντιμετώπισή τους. (500 – 600 λέξεις)
35 ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Λόγοι για τη σφοδρή επιθυμία εισαγωγής στα ΑΕΙ:

1. Το πτυχίο αντιμετωπίζεται από την ελληνική κοινωνίας ως μέσο επαγγελματικής αποκατά-
στασης, κοινωνικής ανόδου και οικονομικής καταξίωσης.
2. Μέχρι πρόσφατα, τουλάχιστον, οδηγούσε στην κατάληψη δημόσιας θέσης, την οποία θεω-
ρούσαν οι Νεοέλληνες τη βέλτιστη επαγγελματική αποκατάσταση.
3. Στην ελληνική κοινωνία υπάρχει ένας υφέρπων ρατσισμός απέναντι στις χειρωνακτικές
εργασίες. το πτυχίο απομακρύνει από αυτές.
4. Για νέους που ζουν στην επαρχία, η επιτυχία στο Πανεπιστήμιο είναι ένας τρόπος να την
εγκαταλείψουν.
5. Για πολλούς η φοιτητική ζωή αποτελεί αυτοσκοπό.

Συνέπειες της τάσης αυτής των Νεοελλήνων:

1. Η πληθώρα πτυχιούχων των ΑΕΙ οδήγησε σε αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης, ραγ-
δαία αύξηση των άνεργων πτυχιούχων, ελλείψεις ανθρώπινου δυναμικού στα τεχνικά επαγγέλ-
ματα.
2. Το Λύκειο χάνει τον αυτόνομο παιδευτικό ρόλο του, φροντιστηριοποιείται, αφού λειτουργεί
κυρίως ως χώρος προετοιμασίας για το Πανεπιστήμιο. Παράλληλα, εντείνεται η παραπαιδεία,
με όποιες οικονομικές συνέπειες έχει αυτό στην ελληνική οικογένεια.
3. Το άγχος των εξετάσεων και της ενδεχόμενης αποτυχίας τους σε αυτές συνθλίβει τους μαθη-
τές, δημιουργεί προβλήματα ψυχολογικά, αυτοεκτίμησης. Ενδεχόμενη αποτυχία πράγματι αντι-
μετωπίζεται συχνά απαξιωτικά από το κοινωνικό περιβάλλον.
4. Σημαντικός αριθμός αποφοίτων αντιμετωπίζει την αποτυχία με τη φυγή στο εξωτερικό, όπου
υπάρχει η δυνατότητα απόκτησης πανεπιστημιακού πτυχίου → αιμορραγία οικονομική, σε αν-
θρώπινο δυναμικό / ψυχολογικές επιπτώσεις. Αντίστοιχα, μεγάλος αριθμός πτυχιούχων ανα-
γκάζεται να φύγει στο εξωτερικό, αφού το ελληνικό κράτος αδυνατεί να τους απορροφήσει
επαγγελματικά.

 ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 

1. Ο ρόλος του Πανεπιστημίου στο πλαίσιο της νέας κοινωνίας

Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει το Πανεπιστήμιο στη σύγχρονη κοινωνία δεν περιο-
ρίζεται μόνο στο πεδίο της παραγωγής νέας γνώσης και τεχνολογίας. Πολύ σημαντικός αναδει-
κνύεται ο ρόλος αυτός και στον τομέα της προετοιμασίας του απαραίτητου επιστημονικού και
τεχνικού δυναμικού, το οποίο θα χρησιμοποιήσει τις νέες τεχνολογίες και θα στελεχώσει όχι μό-
νο τις άλλες βαθμίδες της εκπαίδευσης, αλλά όλους τους τομείς και τους μηχανισμούς της
35 κοινωνίας και της οικονομίας.
Ειδικότερα, με την αυξανόμενη συμμετοχή της γνώσης σε όλα τα στάδια της παραγωγικής
και διανεμητικής διαδικασίας, οι ανάγκες σε ειδικευμένο δυναμικό μεσαίας και υψηλής στάθμης
αυξάνονται με πρωτόγνωρη ταχύτητα. Αυτά σημαίνουν ότι τα Πανεπιστήμια πρέπει να προετοι-
μαστούν τόσο για την αύξηση του αριθμού των φοιτητών που εκπαιδεύουν, όσο και για διαφο-
ροποιήσεις στον τομέα της κατάρτισης των νέων.
Τις τάσεις αυτές ενισχύουν δύο ακόμη σημαντικές προκλήσεις, οι οποίες προέρχονται από τις
πιέσεις που ασκεί στα πανεπιστημιακά συστήματα όλων των χωρών η παγκοσμιοποίηση της
οικονομίας και η ανάγκη για συχνή επικαιροποίηση των γνώσεων που αποκτούν οι φοιτητές στη
διάρκεια της φοίτησης.
Οι παραπάνω μεταλλαγές δημιουργούν πιεστικά προβλήματα στα Πανεπιστήμια που αφο-
ρούν στην αλλαγή της φιλοσοφίας η οποία διέπει τη δράση και τη συμπεριφορά τους, στη δια -
φοροποίηση του περιεχομένου των σπουδών, στην ποιοτική στάθμη της εκπαίδευσης, στην
αναγκαιότητα οργάνωσης σπουδών σε διαφορετικά επίπεδα, στην προσαρμογή των Πανεπι-
στημίων, ώστε να ανταποκρίνονται στη ζήτηση για επικαιροποίηση της γνώσης, καθώς και στην
ανάπτυξη δικτύων επικοινωνίας με Πανεπιστήμια άλλων χωρών.
Για την αντιμετώπιση των εξελίξεων αυτών είναι απαραίτητο να διαμορφωθούν νέοι θεσμοί,
να υπάρξει αλλαγή της νοοτροπίας και να διατεθούν πόροι τόσο για τη δημιουργία της ανα-
γκαίας υποδομής, όσο και για την πρόσληψη επιστημονικού και τεχνικο-διοικητικού προσωπι-
κού ικανού να στηρίξει τις αλλαγές και να καλύψει τις νέες ανάγκες. Ακόμη, θα χρειαστεί να
προγραμματιστεί αναδιανομή του σημερινού φοιτητικού πληθυσμού μεταξύ κλάδων και τομέων
επιστημονικής και επαγγελματικής εξειδίκευσης, πράγμα που θα οδηγήσει σε ταχύτερη ανά-
πτυξη ορισμένων κλάδων της επιστήμης και της τεχνολογίας, σε περιορισμό άλλων, αλλά και σε
σταδιακή αλλαγή του αντικειμένου ή ακόμη και σε κατάργηση ορισμένων κλάδων που δεν
έχουν τίποτε να προσφέρουν στη σύγχρονη κοινωνία.
Είναι φανερό πως για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας κοινωνίας της γνώσης, τα
Πανεπιστήμια πρέπει να αναλάβουν στρατηγικού χαρακτήρα πρωτοβουλίες. Αυτές θα σχετίζο-
νται με την ανάπτυξη νέων κλάδων της επιστήμης, την επέκταση του θεσμού των μεταπτυχια -
κών σπουδών, τη διαμόρφωση προϋποθέσεων για την προώθηση του θεσμού της συνεχιζόμενης
εκπαίδευσης και επιμόρφωσης, τη συμμετοχή τους στην ίδρυση ανοιχτών Πανεπιστημίων, την
ανάπτυξη σχέσεων με τον κόσμο της οικονομίας κ.ά.
Οι εξελίξεις αυτές αποτελούν πραγματικές προκλήσεις για τα ελληνικά Πανεπιστήμια που τα
υποχρεώνουν να αναλάβουν νέους ρόλους, να θέσουν συνθήκες και να υιοθετήσουν μεθόδους
δράσης και διοίκησης πρωτόγνωρες για το πανεπιστήμιο που γνωρίζουμε μέχρι τώρα. Εμπόδια
στην προσπάθεια αποτελεσματικής αντιμετώπισης των παραπάνω προκλήσεων αποτελούν οι
κατεστημένες νοοτροπίες και οι ανελαστικότητες, που σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίζουν το θε-
σμικό πλαίσιο λειτουργίας του ελληνικού πανεπιστήμιου, η ανεπάρκεια χρηματικών πόρων και
η έλλειψη υψηλής στάθμης προσωπικού σε όλες τις βαθμίδες, σε όλες τις κατηγορίες και σε όλες
35 τις ειδικότητες.
Η ανάδειξη της γνώσης ως κυρίαρχου συντελεστή της οικονομικής και κοινωνικής προόδου,
σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και τον έντονο ανταγωνισμό που αυτή
συνεπάγεται, ασκούν πιέσεις κυρίως προς τέσσερις κατευθύνσεις. Προς τη δημιουργία προϋπο-
θέσεων παροχής γνώσεων πανεπιστημιακού επιπέδου σε ολοένα μεγαλύτερα ποσοστά πληθυ-
σμού σε σύγκριση με το παρελθόν. Παράλληλα για τη διαμόρφωση θεσμών και υποδομής ώστε
να γίνει η δια βίου εκπαίδευση πραγματικότητα για όλους. Ακόμη για την ικανοποίηση της ζή -
τησης των επιχειρήσεων για περισσότερη εκπαίδευση χρηστικού χαρακτήρα και τέλος την
ανάπτυξη των μεταπτυχιακών σπουδών και της έρευνας με ρυθμούς πρωτόγνωρους για το
ελληνικό πανεπιστήμιο.
Οι πιέσεις που ασκούνται από την πλευρά των αναγκών της οικονομίας και του διεθνούς
ανταγωνισμού ενισχύουν την τάση για μεγαλύτερη εξειδίκευση, κυρίως στους τομείς της τεχνο-
λογίας, των φυσικών επιστημών και των οικονομικο-διοικητικών επιστημών. Προς την ίδια κα-
τεύθυνση εκδηλώνονται και οι προτιμήσεις τον φοιτητών προκειμένου να «εξαργυρώσουν» με
το υψηλότερο δυνατό τίμημα τις γνώσεις που αποκτούν στο Πανεπιστήμιο.
Η εξέλιξη αυτή, που φαίνεται μάλλον αναπόφευκτη, εγκυμονεί κίνδυνους. Ο σημαντικότερος
ίσως είναι ο κίνδυνος να αντικατασταθεί η ανώτατη παιδεία με την ανώτατη επαγγελματική
εξειδίκευση.
Όταν το Πανεπιστήμιο φέρει, έντονη τη σφραγίδα της επαγγελματικής εξειδίκευσης, υπάρ-
χει κίνδυνος να παράγει μονόπλευρους δογματιστές ανίκανους να κατανοήσουν τα κοινωνικά,
τα πολιτικά και τα πολιτιστικά ρεύματα της εποχής τους, να δώσουν περιεχόμενο στη ζωή, κα-
θώς και απαντήσεις σε πολλά προβλήματα που απασχολούν την κοινωνία, αλλά και τους ίδιους
ως άτομα και ως πολίτες.
Η μεγάλη επαγγελματική εξειδίκευση θα οδηγήσει στην κατάρτιση επιστημόνων που θα
γνωρίζουν διαρκώς περισσότερες λεπτομέρειες για ολοένα και λιγότερα φαινόμενα και εκδηλώ-
σεις της ζωής. Οι επιστήμονες αυτοί, εφόσον δε θα διαθέτουν ένα ευρύτερο υπόβαθρο γνώσεων
ανθρωπιστικού και κοινωνικο-πολιτικού περιεχομένου, θα αποδειχθούν ανήμποροι να συναρ-
μολογήσουν τα αναρίθμητα κομμάτια στα οποία έχει διασπαστεί η σύγχρονη κοινωνία, προκει-
μένου να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα και τις καταστάσεις που παρατηρούν και να διατυπώσουν
σκέψεις και προτάσεις για τη δημιουργία μίας περισσότερο ανθρώπινης κοινωνίας.
Στο πλαίσιο των νέων εξελίξεων είναι ορατή η απειλή για υποβάθμιση των ανθρωπιστικών
και κοινωνικο-πολιτικών επιστημών, γεγονός που συνεπάγεται τεράστιους κίνδυνους για το
μέλλον της κοινωνίας….
Α. Κιντής, «Ελευθεροτυπία», 2/8/2001
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. α. Με ποιον/-α τρόπο/μέθοδο αναπτύσσεται η 8η § του κειμένου; Ποια τα δομικά της μέρη;

β. «Είναι φανερό πως, για να ανταποκριθούν…της οικονομίας». Ποια συλλογιστική πορεία
35 ακολουθείται στην παράγραφο αυτή;
2. α. Ποια η κατευθυντήρια ιδέα (θέση) του αρθρογράφου;
β. Ποιον κίνδυνο επισημαίνει ο αρθρογράφος; Να τον αναπτύξετε σε 60-80 λέξεις.
3. α. Να αντικατασταθούν οι παρακάτω λέξεις με άλλες ισοδύναμες νοηματικά:
διαθέτουν, αναρίθμητα, ερμηνεύσουν, διατυπώσουν
β. Να βρείτε τα συνθετικά μέρη των παρακάτω λέξεων του κειμένου:
οικονομία, νοοτροπία, αναδιανομή, επαγγελματική
4. α. Τι δηλώνει καθεμιά από τις διαρθρωτικές λέξεις ακόμη, αλλά, ή της 5ης §;
β. Με ποια νοηματική σχέση συνδέονται μεταξύ τους η 4 η και 5η §§ του κειμένου; Να αιτιο-
λογήσετε την απάντησή σας.
5. Με την ανεργία των πτυχιούχων να αυξάνεται κατακόρυφα στην Ελλάδα σήμερα, γράφετε
ένα άρθρο για τη σχολική εφημερίδα, στο οποίο επιχειρείτε να εντοπίσετε αίτια του φαινομένου
και συνέπειες που αυτό έχει για τους ίδιους τους άνεργους, αλλά και για τη χώρα στο σύνολό
της. (500-600 λέξεις).
2.
Ποιος είναι ο ρόλος των φροντιστηρίων και ποια τα «υλικά» συγκρότησης του «καταστατι-
κού» της φυσιογνωμίας τους; Πού οφείλεται η γιγαντιαία εξάπλωσή τους και γιατί έχει γίνει
πεποίθηση σε γονείς και μαθητές ότι η φοίτηση στο σχολείο απαιτεί εξωσχολική βοήθεια; Η
αλματώδης ανάπτυξη του δικτύου των φροντιστηρίων, αλλά και των ιδιαιτέρων μαθημάτων,
είναι κάτι αισθητό και διά γυμνού οφθαλμού, θα λέγαμε, ιδιαίτερα κατά τις δύο τελευταίες δε-
καετίες. Αυτό το εξώφθαλμο του φαινομένου οδήγησε και οδηγεί συχνά στην παραγωγή και
καθιέρωση ερμηνειών, είτε για την έκτασή του είτε για τον κοινωνικό του ρόλο, γενικευτικών
και απλουστευτικών που ταυτίζουν την εμφάνισή του με ανεπάρκειες και δυσλειτουργίες της
δημόσιας εκπαίδευσης. Υποστηρίζεται, δηλαδή, κυρίως από τις ηλεκτρονικές μας γκουβερνά-
ντες (ΜΜΕ) και επαναλαμβάνεται με τη μορφή μιας βαθιάς, εσωτερικευμένης πίστης από την
κοινή γνώμη, ότι τα φροντιστήρια είναι αποτέλεσμα της ανεπαρκούς προετοιμασίας των υπο-
ψηφίων στα δημόσια σχολεία και γι’ αυτό, μάλιστα, πολλές φορές ονομάζονται και «αναγκαίο
κακό» μέσα στην εκπαιδευτική μας πραγματικότητα.
Χωρίς να υποτιμούμε τον ρόλο του παραπάνω παράγοντα –που συνδέεται, βεβαίως, και με
την «εθνική μας πρωτιά» που αφορά στην χρόνια υποχρηματοδότηση της δημόσιας εκπαίδευ-
σης από τη μεριά όλων των κυβερνήσεων-, θεωρούμε ότι δύο άλλοι λόγοι διεκδικούν επάξια τις
πρώτες θέσεις στο «ρεπερτόριο» των πρωταρχικών αιτίων που συνθέτουν, μαζί με τα παρεπό-
μενά τους, τα «καύσιμα» της κίνησης της φροντιστηριακής δραστηριότητας: α) Το ανταγωνι-
στικό σύστημα επιλογής για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, το οποίο στηρίζεται σε μεθόδους που
προσφέρονται για εμπορική εκμετάλλευση. β) Ο προσανατολισμός των βλέψεων των ελληνικών
οικογενειών στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, της οποίας τα διαπιστευτήρια προσέφεραν σοβα-
ρές εγγυήσεις για επαγγελματική αποκατάσταση-κοινωνική άνοδο των γόνων της.
Στη χώρα μας, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, μέχρι και τα μέσα περίπου της δεκαε-
35 τίας του ’80, η μόρφωση, το Πανεπιστήμιο, το πτυχίο, για ένα τμήμα των αγροτικών και εργα -
τικών νοικοκυριών της υπαίθρου και των αστικών κέντρων θεωρούνταν το «όχημα» για μια
πορεία που δρομολογούσε τη λύτρωση από τη μισθωτοποίηση σε χειρωνακτικές εργασιακές
θέσεις που απαξιώνονταν με τη συνηθισμένη πατρική συμβουλή «διάβαζε παιδί μου, να μη γί-
νεις σαν και μένα εργάτης». Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκαν προσδοκίες και ένα πλεόνασμα
βλέψεων ιδιαίτερα για την πανεπιστημιακή εκπαίδευση που πυροδότησαν την ένταση και την
έκταση των κοινωνικών πιέσεων για το «άνοιγμά» της. Ο προσανατολισμός των βλέψεων των
ελληνικών οικογενειών δεν είχε αφετηρία μόνο την επιθυμία για «μόρφωση – πτυχίο – απο-
κατάσταση» των γόνων τους, αλλά και την παραδοχή ότι υπήρχε κάτι ρεαλιστικό στις βλέψεις
αυτές, παραδοχή που από την άλλη δικαίωνε τις οικονομικές θυσίες του νοικοκυριού για εκπαί-
δευση. Όσο διατηρείται η κοινωνική διάκριση σε διανοητική και χειρωνακτική εργασία, όσο η
αγορά εργασίας απαξιώνει ολοένα και πιο σημαντικά τμήματα νέων –τόσο περισσότερο όσο
χαμηλότερο είναι το εκπαιδευτικό καταληκτικό τους επίπεδο- τόσο τα Πανεπιστήμια και οι
Ανώτατες Σχολές θα είναι και θα παραμένουν ο μαγνήτης για ευρύτατες λαϊκές μάζες που θα
προσπαθούν να «σπρώξουν» σε αυτά και χάρη σε αυτά τα παιδιά τους από την «άλλη πλευρά
του λόφου», από την «πλευρά του ποταμού που πέφτει ο ήλιος», από την πλευρά των ευνοημέ-
νων της εκπαίδευσης και της κοινωνίας. Ο λόγος αυτός έχει ιδιαίτερη συμβολή στη δυνατότητα
προβολής των φροντιστηρίων ως «μαγικού φίλτρου» για την κατάληψη μιας καλής θέσης στη
«σχολική αγορά», σαν το κλειδί που ανοίγει την «Υψηλή Πύλη» της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευ-
σης, καθώς προμηθεύει τον «χάρτη με τα περάσματα» για την επιτυχή ανταπόκριση στις καθο-
ριστικές εξεταστικές δοκιμασίες, «λειτουργία» η οποία, με επιμέλεια, παίρνει τη θέση της
πίστης στη μορφωτική αξία της σχολικής καλλιέργειας.

Και στο σημείο αυτό βρισκόμαστε, ήδη, στα χνάρια του δεύτερου λόγου που προαναφέρα-
με. Στο πλαίσιο αυτό είναι γνωστό ότι ένας έντονος ανταγωνισμός καλλιεργείται κάθε χρόνο
μπροστά στις πύλες των Ανώτατων Σχολών, καθώς οι προσφερόμενες θέσεις απέχουν πολύ από
το να καλύψουν την ολοένα και αυξανόμενη ζήτηση για πανεπιστημιακές σπουδές. Μία από τις
σημαντικές παρενέργειες αυτής της κατάστασης είναι η αναζήτηση διαδικασιών για να επιτύ-
χουν στις εξετάσεις, ένα είδος μεθοδολογικής εκγύμνασης που κυριαρχεί έναντι μιας πραγματι-
κά πνευματικής επένδυσης και θυσιάζει την πραγματική μάθηση στο κυνήγι των βαθμών με κά-
θε μέσον. Εδώ, βεβαίως, ανακαλύπτουμε τους όρους ύπαρξης και την αυθεντικότητα του «ιού»
της φροντιστηριοποίησης: τα φροντιστήρια, στο ευνοϊκό αυτό περιβάλλον, εμφανίζονται ακρι-
βώς σαν ένα από τα κυριότερα μέσα της «στρατηγικής» πρόσβασης στα Πανεπιστήμια, καθώς
και λειτουργούν και πλασάρονται σαν ο ασφαλέστερος δρόμος για την εξασφάλιση καλής
σειράς προτεραιότητας.
Χρήστος Κάτσικας, «Εργολάβοι» των Εξετάσεων
3.
Στην Ελλάδα υπάρχει η χαρακτηριστική αντίληψη, από την οποία είμαστε όλοι βαθιά διαπο-
35 τισμένοι, ότι σπουδάζω σημαίνει περνάω στο κύκλωμα της Ανώτατης Παιδείας και όχι εκπαι-
δεύομαι για ένα επάγγελμα, που μπορεί να έχει ή μπορεί να μην έχει σχέση με τα ανώτερα
«γράμματα». Εδώ εντοπίζεται ο πρώτος και μέγιστος καταναγκασμός, που ριζωμένος βαθιά
στην ελληνική κοινωνία περνάει μέσα από την οικογένεια και επιβάλλεται στο νεαρό άτομο.
Η σφραγίδα της αποτυχίας, η αίσθηση του «δευτεροκλασάτου», είναι δεδομένη για όποιο
παιδί δεν φτάνει στο Πανεπιστήμιο και δεν «καταξιώνεται» μ’ ένα δίπλωμα. Αυτό είναι το πρώ-
το και κύριο πεδίο ετεροπροσδιορισμού. Από εκεί και πέρα το νεαρό άτομο νομίζει ότι «θέλει»,
αλλά δεν θέλει παρά αυτό που του έμαθαν οι άλλοι να θέλει. Φιλοδοξίες των γονιών και αντιλή -
ψεις κοινωνικού γοήτρου, προϋπάρχουσα επαγγελματική υποδομή του πατέρα (και σπανιότερα
της μητέρας), οικονομικές προϋποθέσεις, τυχαία περιστατικά και επιρροές που πολλές φορές
έχουν σχέση με την ιδέα που προβάλλουν για κάθε επάγγελμα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
κ.ο.κ., οδηγούν στην «απόφαση» του νεαρού ατόμου τι θα σπουδάσει. Πρόκειται για μια παγι-
δευμένη «θέληση», δεδομένου ότι στο νεαρό άτομο δεν δίνεται σχεδόν καμιά δυνατότητα να
μάθει τον εαυτό του, ώστε να αποφασίσει τι θα κάνει με βάση τις σωματικές, ψυχικές και πνευ-
ματικές ιδιομορφίες, ανάγκες και τις ικανότητές του.
Ασφαλώς –όπως συχνά αναφέρεται- έχει τεράστια σημασία η οργάνωση ενός σωστού συστή-
ματος επαγγελματικού προσανατολισμού, από την πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου, που θα
παρακολουθεί το παιδί βήμα προς βήμα. Όμως πώς μπορεί να λειτουργήσει σωστά στο πλαίσιο
ενός απαρχαιωμένου εκπαιδευτικού συστήματος; Και ακόμα: Τι μπορεί να ξέρουμε για ένα παι-
δί όταν το παρακολουθούμε σε σχέση με την «από καθέδρας» μάθηση; Πώς θα διαπιστώσουμε
«αν πιάνουν τα χέρια του», αν αγαπάει τη γη, τι ιδιαίτερες κλήσεις και δυνάμεις κρύβει το σώμα
του;
Πέρα όμως απ’ αυτό υπάρχει και το καταναγκαστικό σύνδρομο της ελληνικής οικογένειας,
που θεωρεί δεύτερης ποιότητας όποιον δεν έχει «σπουδάσει». Ποιος γονιός θα παραδεχτεί ότι
το παιδί του δεν είναι κατάλληλο για «επιστήμονας», αλλά θα διαπρέψει και θα ευτυχήσει ως
τεχνίτης, καλλιεργητής γης, γυμναστής, μουσικός ή ο,τιδήποτε άλλο; Ποιος, τη στιγμή που ο
κάθε Έλληνας απαιτεί από το παιδί του να γεμίσει το κενό των δικών του «φιλοδοξιών» που δεν
μπόρεσε ο ίδιος να πραγματοποιήσει;
Η υπερπαραγωγή επιστημόνων με πλήρη παραγνώριση των αναγκών και δυνατοτήτων
απορρόφησης της οικονομίας πληρώνεται ήδη πολύ ακριβά και θα πληρωθεί πολύ ακριβότερα
στα αμέσως επόμενα χρόνια. Ο υπερκορεσμός σ’ όλες σχεδόν τις επιστημονικές, μεσολαβητικές,
υπαλληλικές κατηγορίες και γενικά σ’ ολόκληρο τον τριτογενή τομέα της οικονομίας είναι μια
πραγματικότητα.
Παρασυρμένοι από πραγματικότητες που έχουν ξεπεραστεί σ’ όλη την έκταση κι από τις
παραμορφωτικές φιλοδοξίες της γενιάς των γονέων που δεν αντιλαμβάνονται τη νέα κατάστα-
ση, κινδυνεύουν να αντιμετωπίσουν μια προλεταριοποίηση χωρίς προηγούμενο. Ακριβώς γι’
αυτό χρειάζεται μια υπερκομματική και με συμμετοχή όλων των κοινωνικών φορέων χάραξη
μιας μακροπρόθεσμης εκπαιδευτικής πολιτικής που θ’ ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες.
35 Είναι πια προφανές ότι η χώρα εξάντλησε τα περιθώρια απορρόφησης διπλωμάτων και τί-
τλων, χρειάζεται πρακτικές ικανότητες και άμεσες παραγωγικές χρησιμότητες. Στον τόπο αυτό
πρέπει κάποτε να μάθουμε να ξεχωρίζουμε ανάμεσα από το παραγωγικό και μη παραγωγικό και
να διδαχτούμε να σεβόμαστε όσους πραγματικά κρατάνε το βάρος της οικονομίας στην πλάτη
τους.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επικρατεί μεγάλη δυσαναλογία ανάμεσα στον αριθμό των επιστη-
μόνων, που παράγουν τα πανεπιστήμιά μας ή σπουδάζουν στο εξωτερικό και τις δυνατότητες
απορρόφησης της οικονομίας. Ακριβώς γι’ αυτό, μόνο ένα μέρος των επιστημόνων αξιοποιού-
νται στον τομέα της ειδίκευσής τους, ενώ ένα σημαντικά μεγαλύτερο βρίσκει διαφυγές με τριτο-
γενούς χαρακτήρα απασχολήσεις (επιχειρήσεις, υπηρεσίες όλων των κατηγοριών, δημοσιοϋ-
παλληλική σταδιοδρομία κ.ο.κ.), όπου το δίπλωμα λειτουργεί περισσότερο σαν εύσημο και
τίτλος γοήτρου, παρά σαν αποδεικτικό κατακτημένων προσόντων και ικανοτήτων ανωτέρου
επιπέδου.
Η διαπίστωση αυτή ισχύει πρωταρχικά για τους απόφοιτους των θεωρητικών κλάδων, αλλά
και σε συνεχώς αυξανόμενο βαθμό και για τις πρακτικές επιστήμες. Η ιδιομορφία αυτή της
ελληνικής πραγματικότητας, συνάρτηση και συνακόλουθο κυρίως του υποανάπτυκτου –παρά
τα φαινόμενα- χαρακτήρα των κοινωνικο-οικονομικών δομών στη χώρα μας έχει τελικά
δημιουργήσει μια βαθιά αρνητική κατάσταση.
Χωρίς αμφιβολία οι εκπαιδευτικές δομές στη χώρα μας αντανακλούν το είδος του καπιταλι-
σμού που έχει διαμορφωθεί στην Ελλάδα. πρόκειται για ένα υποανάπτυκτο καπιταλισμό με
ιδιαίτερο γνώρισμα την ασύλληπτη σπατάλη ανθρώπινου δυναμικού και μάλιστα εξειδικευμέ-
νου, που θα μπορούσε να είναι πρωταρχικής σημασίας συντελεστής για μεταρρυθμίσεις, ανα-
διοργάνωση και αναδιάρθρωση σ’ όλα τα επίπεδα. Σπατάλη ανθρώπινου δυναμικού από την
άποψη αυτή υπάρχει όχι μόνο όταν οι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούνται καθόλου, αλλά και όταν
χρησιμοποιούνται έξω από την ειδικότητά τους ή δεν τους εξασφαλίζονται οι προϋποθέσεις και
δεν τους παρέχονται τα μέσα να αποδώσουν ό,τι πραγματικά μπορούν να αποδώσουν. Οξύτατο
εμφανίζεται το πρόβλημα στην κατηγορία των επιστημόνων εκείνων, που μετά από μακροχρό-
νιες σπουδές απόκτησαν ειδικεύσεις και γνώσεις, που όχι μόνο δεν μπορούν να αξιοποιήσουν
αποτελεσματικά, αλλά και δεν τους εξασφαλίζουν τους όρους της επιβίωσης. Κλασικό δείγμα
υπανάπτυξης είναι η χρησιμοποίηση ενός πτυχίου σπουδών σαν «τίτλου», σαν ένα είδος παρα-
σήμου για απόκτηση ή για στερέωση κοινωνικής θέσης και γοήτρου.
Β. Φίλιας, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να αποδώσετε την περίληψη του κειμένου σε 120 λέξεις.

2. Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο του κειμέ-
νου;
35 3. Να αντικαταστήσετε τις ακόλουθες λέξεις του κειμένου με συνώνυμες, έτσι ώστε να μην
αλλοιώνεται το νόημα:
παραμορφωτικές, ιδιομορφία, αντανακλούν.
4. Σε ένα δοκίμιο 600 λέξεων να εκθέσετε τις απόψεις σας για τη στάση των Νεοελλήνων ως
προς την ανώτατη παιδεία. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα γενεσιουργά αίτια αυτής της νοοτροπίας;
Νομίζετε ότι η διαρκώς αυξανόμενη ανεργία πρέπει να αποτρέπει τους σύγχρονους νέους από
τις σπουδές στα Πανεπιστήμια;

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ

ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2004
ΚΕΙΜΕΝΟ
Ένας ξένος συγγραφέας έχει κάνει την παρατήρηση ότι, αν ο Δάσκαλος δεν πλουτίζει ούτε
ανακαινίζει τα επιστημονικά του εφόδια και τις επαγγελματικές του δεξιότητες, είναι γιατί έχει
να κάνει πάντοτε με παιδιά, ανώριμους δηλαδή και με περιορισμένη ικανότητα ανθρώπους, που
εύκολα δεσπόζει στον κύκλο τους. Επομένως, του λείπει ο «ανταγωνισμός» με ομοίους του, που
είναι πάντοτε έτοιμοι και πολλές φορές ικανοί να του αμφισβητήσουν την υπεροχή, όπως συμ-
βαίνει στα άλλα επαγγέλματα. Δεν χρειάζεται να «πολεμήσει» σκληρά και προς σκληρούς αντι-
πάλους, σαν τους βιοπαλαιστές· μέσα στην τάξη είναι ο «ένας», «ο παντογνώστης», «ο φωτι-
σμένος». Ποια δύναμη και ποια σοφία μπορούν ν’ αντιπαρατάξουν στο «πνεύμα» του οι μικροί
μαθητές; Και για τούτο επαναπαύεται στα λιγοστά πνευματικά του κεφάλαια.
Αξιοπρόσεχτη η παρατήρηση. Δεν αληθεύει όμως στη δική μας εποχή. Γιατί σήμερα και τα
παιδιά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε και ο αέρας, το «κλίμα» του σχολείου έχει αλλάξει.
Παλαιότερα ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί αποκλειστικά και μόνο από το Δάσκαλό του. Σήμε-
ρα οι πηγές των πληροφοριών έχουν πολλαπλασιαστεί σε βαθμό εκπληκτικό και οι κρουνοί τους
(η εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση) ρέουν μέσα στο σπίτι. Μπορεί λοιπόν
ο μαθητής, ανάλογα με τη δύναμη και την όρεξή του, να προμηθεύεται ελεύθερα και απεριόρι-
στα «ειδήσεις» από όλες περιέργειας: ιστορικές, γεωγραφικές, βιολογικές, ανθρωπολογικές,
φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας, κάθε λογής «τεχνικής».
Έπειτα, το σημερινό «παιδί» έχει λευτερωθεί από τους «κληρονομικούς» ενδοιασμούς, τις
πλεγματικές αναχαιτίσεις που παλαιότερα έκαναν το μαθητή να σκύβει παθητικά το κεφάλι και
να δέχεται αδιαμαρτύρητα την «αυθεντία» του Δασκάλου, του οποιουδήποτε Δασκάλου. Σηκώ-
νεται και διατυπώνει με θάρρος προς κάθε κατεύθυνση τις απορίες, τις αντιρρήσεις, τις δικές
του γνώμες. Και επειδή σήμερα σειέται παντού το κοινωνικό έδαφος από τα προβλήματα που
έχουν γεννήσει οι οικονομικές εξελίξεις και οι πολιτικές ζυμώσεις σε όλες τις χώρες του κόσμου,
η «αμφισβήτηση» έχει εισβάλει στα σχολεία και έχει κάνει δύσκολο το έργο του Δασκάλου.
Πάρε το λοιπόν απόφαση. Δεν είσαι πια ο «τυχερός» Δάσκαλος των αρχών του αιώνα μας,
που ήξερε και πίστευε «ακριβώς» (ή περίπου ακριβώς) όσα περίμεναν να ακούσουν από αυτόν
τα ολιγαρκή και ντροπαλά παιδιά του σχολείου εκείνης της εποχής. Είσαι (οφείλεις να είσαι, δεν
35 μπορείς παρά να είσαι) ο Δάσκαλος ενός άλλου καιρού κι ενός άλλου κόσμου, που πρέπει να
πλησιάσεις μια ταραγμένη νεότητα, ορμητική και απαιτητική, και να τη βοηθήσεις να βρει το
δρόμο της.
Πρόσεξε πόσο συγκρούονται οι γνώμες των συναδέλφων σου, όταν χαρακτηρίζουν τη σημε-
ρινή Νεότητα συγκρίνοντάς την με την παλαιότερη.
Σπάνια βρίσκεται κανείς να την εγκωμιάσει. Οι πιο πολλοί την κατηγορούν ότι έχασε τη φι-
λοπονία, το φιλότιμο, τη ντροπή, τις αρετές που κάνουν τον νέο άνθρωπο συμπαθητικό,
αγαπητό.
Μη βιαστείς να συμφωνήσεις μαζί τους. Εσύ να κάνεις προσεχτικές παρατηρήσεις και να
σχηματίσεις τη δική σου γνώμη.
—Πώς;— Αυτό είναι το μυστικό σου. Πάντως, όχι με απειλές και με λοιδορίες ούτε με ειρωνείες
και σαρκασμούς. Αλλά με την πειθώ, που είναι τόσο πιο αποτελεσματική, όσο επιχειρείται πιο
πολύ με το ζωντανό παράδειγμα, παρά με τα άψυχα λόγια. Πρώτα όμως να κερδίσεις την εμπι-
στοσύνη του Νέου.
(Ε. Π. Παπανούτσος, «Η Παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα»,
Αθήνα 1976, Διασκευή )

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (80-100 λέξεις).
Μονάδες 25
Β1. Σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων να διατυπώσετε την άποψή σας για το περιεχόμενο του
παρακάτω αποσπάσματος: «Σήμερα οι πηγές των πληροφοριών έχουν πολλαπλασιαστεί σε
βαθμό εκπληκτικό και οι κρουνοί τους (η εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση)
ρέουν μέσα στο σπίτι».
Μονάδες 5
Β2. Να βρείτε τη δομή και τους τρόπους ανάπτυξης της δεύτερης παραγράφου.
Μονάδες 5
Β3. Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική – επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού;
Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
- όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του.
- σε παλαιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός.
Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του.
Να αξιολογήσετε τον παραπάνω συλλογισμό ως προς την αλήθεια, την εγκυρότητα και την
ορθότητά του.
(Να θεωρήσετε ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα).
Μονάδες 8
Β4. α. Αφού λάβετε υπόψη τη σημασία που έχουν οι παρακάτω φράσεις στη δεύτερη παράγρα-
φο του κειμένου, να σημειώσετε στο τετράδιό σας σε ποιες από αυτές η γλώσσα λειτουργεί
αναφορικά και σε ποιες ποιητικά.
i. ... σήμερα τα παιδιά είναι διαφορετικά.
ii. ...το «κλίμα» του σχολείου έχει αλλάξει.
35
iii. ...ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί από το Δάσκαλο.
iv. ... οι κρουνοί ρέουν μέσα στο σπίτι. Μονάδες 4
β. παντογνώστης, αποκλειστικά, εκπληκτικό:
Να αναλύσετε τις λέξεις στα συνθετικά τους και από το δεύτερο συνθετικό της κάθε λέξης να
σχηματίσετε μια δική σας (απλή ή σύνθετη) λέξη. Μονάδες 3
Γ. Ως τελειόφοιτος να γράψεις ένα άρθρο 400-500 λέξεων για την τοπική εφημερίδα. Στο άρ-
θρο αυτό, με βάση τη σχολική σου εμπειρία, να αναφέρεις τι προσφέρει το σχολείο για την αντι-
μετώπιση του καθημερινού καταιγισμού των πληροφοριών και την ένταξη των τελειοφοίτων
στην κοινωνία. Ποιες αλλαγές θα πρότεινες για τη βελτίωση αυτών των προσφορών του σχο-
λείου; Μονάδες 50
35
Η ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ

Η πρόκληση της διά βίου μάθησης

Δικαιολογημένα οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται «κοινωνίες της γνώσης». Τα

τελευταία πενήντα χρόνια, γινόμαστε μάρτυρες ενός καταιγισμού από πληροφορίες και ειδή-
σεις, που ξεπερνούν, σε ποσότητα, όχι μόνο όλα τα χειρόγραφα και τα βιβλία που γράφτηκαν
κατά τη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων, αλλά και το σύνολο των πληροφοριών που διαδό-
θηκαν προφορικά και γραπτά. Αυτή είναι βέβαια μια κοινότοπη διαπίστωση. Εκείνο όμως που
δεν αποτελεί κοινοτοπία είναι ότι αυτή η ραγδαία εξάπλωση των κάθε λογής πληροφοριών γεν-
νάει νέες απαιτήσεις για το σύγχρονο άνθρωπο και καθιστά αναγκαία άλλου είδους πνευματικά
προσόντα και ψυχικά αποθέματα, τα οποία μέχρι σήμερα ήταν δύσκολο να φανταστεί.
Το γεγονός ότι οι προσφερόμενες πληροφορίες πολλαπλασιάστηκαν μας επιφορτίζει με ακό-
μη μεγαλύτερες ευθύνες: θα πρέπει να τις αξιολογήσουμε, να τις επεξεργαστούμε και να τις
αξιοποιήσουμε όσο το δυνατόν ταχύτερα, ώστε να παρακολουθήσουμε την αδιάκοπη εξέλιξη
της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Γιατί αν σε άλλες εποχές -όχι πολύ μακρινές-
το πρόβλημα ήταν η έλλειψη πληροφοριών και γνώσης, σήμερα έχουμε να αντιμετωπίσουμε το
γιγάντιο κύμα της πληροφόρησης που απειλεί να μας παρασύρει στην ξέφρενη πορεία του. Και
μπροστά σ' αυτό το κύμα φαίνονται ισχνές οι δεξιότητες που αποκτήσαμε κάποτε στο σχολείο -
απελπιστικά φτωχές οι γνώσεις που κατακτήσαμε στο πανεπιστήμιο.
Πώς μπορούμε λοιπόν να αντιδράσουμε απέναντι σ' αυτή την καινούργια πρόκληση; Θα
μπορούσε να πει κανείς ότι υπάρχουν τρεις διέξοδοι. Η πρώτη είναι η άγονη πολυμάθεια. Η
δεύτερη είναι η ειδίκευση. Η άγονη πολυμάθεια βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στην απομνη-
μόνευση. Αλλά θα ήταν υποτιμητικό για την ευφυΐα μας και απογοητευτικό για το ανθρώπινο
είδος να καταδικάσουμε τη σκέψη στον ταπεινωτικό ρόλο του «αποθηκευτικού μέσου» εκατο-
ντάδων χιλιάδων ετερόκλητων πληροφοριών. Η ευφυΐα, άλλωστε, δεν εξαρτάται από τον όγκο
του πληροφοριακού υλικού που έχουμε στη διάθεσή μας, αλλά από την ικανότητα να το χειρι-
στούμε και να το αξιοποιήσουμε. Την ειδίκευση δεν μπορούμε να την κατακρίνουμε, παρά μόνο
όταν αποτελεί συνώνυμο της «φυγής» από τις ευθύνες που συνεπάγεται η γνώση μας και όταν
μετατρέπεται σε αιτία πνευματικής μονομέρειας. Φαίνεται όμως πως κι αυτή δεν επαρκεί, γιατί
αργά ή γρήγορα εκτρέπεται σε λατρεία του ελάχιστου.
Απομένει η τρίτη λύση: η διά βίου μάθηση. Γιατί αυτό που πραγματικά έχουμε σήμερα ανά-
γκη δεν είναι να «συσσωρεύουμε πληροφορίες». Η μόνη μέθοδος που διαθέτουμε για να αντι-
σταθούμε σ' αυτή την υπερπληροφόρηση είναι να οξύνουμε την κριτική μας σκέψη. Χρειάζεται
δηλαδή να κατακτήσουμε την οξυδέρκεια που θα μας βοηθήσει να απαλλάξουμε το ετερόκλητο
πληροφοριακό υλικό, που αφειδώς προσφέρει η ψηφιακή εποχή μας, από το φλοιό των εντυπώ-
σεων και πιθανόν της παραπλάνησης, ώστε να το αξιοποιήσουμε δημιουργικά. Αυτό σημαίνει
ότι με τη διά βίου μάθηση θα πρέπει να αναθεωρήσουμε πολλές από τις παραδοσιακές έννοιες
35 που μέχρι τώρα χρησιμοποιούσαμε. Για παράδειγμα, «ενημέρωση», για πολλούς, σημαίνει «πα-
ρακολουθώ τις ειδήσεις στην τηλεόραση ή το ραδιόφωνο» ή «ξεφυλλίζω την εφημερίδα». «Ενη-
μερώνομαι», όμως, δε σημαίνει ότι μετατρέπομαι σε θεατή εικόνων. Ενημερώνομαι για τα γεγο-
νότα ή για οτιδήποτε με αφορά, σημαίνει σκέφτομαι γρήγορα, εντοπίζω τις σημαντικές πληρο-
φορίες, αξιοποιώ τη γνώση που ήδη έχω, αν χρειάζεται την αναθεωρώ, και τελικά διευρύνω τον
ορίζοντα της γνώσης και της σκέψης μου.
Η δια βίου μάθηση και κάθε είδους επιμόρφωση δεν καλύπτουν μόνο τον επαγγελματικό
τομέα. Η διά βίου μάθηση είναι το μέσο που θα μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε ότι η
γνώση ή οι γνώσεις μας δε θα είναι ποτέ αρκετές· ότι κάθε στιγμή θα τίθενται υπό δοκιμασία,
επειδή οι εξελίξεις μπορεί να ανατρέπουν όσα ήδη γνωρίζουμε. Σήμερα μάλιστα που οι ηλεκτρο-
νικοί υπολογιστές επεξεργάζονται ταχύτατα πολύ περισσότερα δεδομένα από όσες μπορούν
δεκάδες άνθρωποι μαζί, είναι ανάγκη να ενισχύσουμε την ικανότητα να ερμηνεύουμε, να
εμβαθύνουμε και να αναδιοργανώνουμε τη γνώση μας. Με άλλα λόγια, η διά βίου μάθηση -η διά
βίου γνώση- μάς υποχρεώνει να επανατοποθετούμαστε διαρκώς απέναντι σε μια πραγματικό-
τητα που αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς.
Ο Έριχ Φρομ υποστήριζε ότι πολλοί άνθρωποι σήμερα δεν έχουν μια οργανωμένη εικόνα για
τον κόσμο. Και είχε δίκιο. Για όσους δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις, ο κόσμος
φαίνεται ακατανόητος και παράλογος, χωρίς καμιά συνοχή, γεμάτος ασύνδετα γεγονότα. Και
πώς αντιδρούν; Απολαμβάνουν την ανομολόγητη ανεπάρκεια τους· περιορίζουν τον ορίζοντα
των ενδιαφερόντων τους· και επιτρέπουν στους κάθε λογής «ειδικούς» να διαχειρίζονται και να
διαμορφώνουν τη ζωή τους. Αυτή η αντίδραση έχει ένα μόνο όνομα: παραίτηση.
Τελικά, πρόκληση για τη σκέψη μας δεν είναι τόσο ο όγκος των πληροφοριών που μας κατα-
κλύζουν. Πρόκληση είναι η διά βίου μάθηση, που δοκιμάζει την ψυχική μας αντοχή στην προ-
σπάθεια να ανανεώνουμε συνεχώς τη γνώση μας.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 100-120 λέξεις.

2. Ποια είναι η πρόθεση του συντάκτη σ' αυτό το κείμενο, να πείσει ή να πληροφορήσει; Να
αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
3. Ποια είναι τα δομικά μέρη της 2ης παραγράφου;
4. Με τι είδους συλλογισμό (συλλογιστική πορεία) αναπτύσσεται η 3η παράγραφος;
5. Ποιο σκοπό εξυπηρετεί η χρήση του α' ενικού προσώπου στην 4η παράγραφο;
6. Με ποιον ή με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η 6η παράγραφος;
7. Η διά βίου μάθηση -η διά βίου γνώση- μάς υποχρεώνει να επανατοποθετούμαστε διαρκώς
απέναντι σε μια πραγματικότητα που αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς (§ 5). Να αναπτύξετε την
άποψη σε μια παράγραφο 80-100 λέξεων.
35 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ 2010
ΚΕΙΜΕΝΟ
Με τον όρο αυτομόρφωση περιγράφουμε μία σύνθετη εκπαιδευτική διαδικασία της οποίας
θεμελιώδης κινητήρια δύναμη είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ο οποίος, έχοντας επίγνωση των ανα -
γκών και των επιθυμιών του, καλείται να συμβάλει αποφασιστικά στην πορεία της εκπαιδευτι-
κής και επαγγελματικής του κατάρτισης. Σε αυτή την ατομική, και πολλές φορές εξαιρετικά
δύσκολη, πορεία κατάκτησης νέων γνώσεων, δεν ενεργεί μόνος του, όπως θα μπορούσαμε να
υποθέσουμε με βάση το πρώτο συνθετικό της λέξης αυτο-μόρφωση. Ο άνθρωπος δεν δραστη-
ριοποιείται μέσα σε ένα κοινωνικό κενό, αλλά μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον. Βρίσκεται
δηλαδή σε συνεχή επικοινωνία με τους άλλους, σε επαφή και ανταλλαγή με τους επίσημους ή
ανεπίσημους εκπαιδευτικούς θεσμούς, με ποικίλους οργανισμούς και κέντρα κατάρτισης, ακόμη
και όταν οι νέες τεχνολογίες του επιτρέπουν να μαθαίνει και να εργάζεται σε φυσική απόσταση
από τους άλλους.
Με αυτή την έννοια, οι διαδικασίες και οι πρακτικές αυτομόρφωσης στη σημερινή εποχή δεν
σημαίνουν την απουσία των άλλων, θεσμών και ατόμων, ούτε την κοινωνική απομόνωση του
καθενός ατόμου, αλλά την ενεργητική στάση του, αφού το ίδιο αποφασίζει, άλλοτε αυτοβούλως
και άλλοτε κάτω από την πίεση συγκεκριμένων αναγκών, να εκπαιδευθεί. Η ενεργητική στάση
συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος καλείται να διαμορφώσει μαζί με τους άλλους συμμετέχοντες
(οργανισμούς, εκπαιδευτές, εκπαιδευόμενους) το περιεχόμενο, τη διαδικασία και τους τρόπους
της εκπαίδευσής του.
Όμως οι πρωταρχικοί παράγοντες που καθιστούν την αυτομόρφωση αναγκαία για τα άτομα
των σύγχρονων κοινωνιών είναι οι νέες επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις και οι συ-
νεπακόλουθες μεταμορφώσεις της αγοράς εργασίας. Μία από τις συνέπειες αυτών των αλλαγών
είναι ότι πολλά επαγγέλματα χάνουν γρήγορα την αξία και τη χρησιμότητά τους, ενώ οι γνώσεις
και οι δεξιότητες που τα άτομα κατέκτησαν στα πρώτα στάδια της ζωής τους καθίστανται ανε-
παρκείς για το παρόν και το μέλλον. Η συνολική τεχνολογική αναδιάρθρωση της εργασιακής
δραστηριότητας στερεί όλο και περισσότερο στα άτομα τη δυνατότητα να διατηρούν μία και
μοναδική επαγγελματική ταυτότητα σε όλη τη διάρκεια της ενεργού ζωής τους. Κατά συνέπεια,
ανεξάρτητα από τις ψυχοκοινωνικές συνέπειες αυτής της κατάστασης για τα άτομα, οι νέοι
άνθρωποι των τεχνολογικών κοινωνιών καλούνται να αλλάξουν δύο ή τρία επαγγέλματα στην
επαγγελματική πορεία τους. Το γεγονός αυτό επιβάλλει στα άτομα να κατακτούν διαρκώς γνώ-
σεις, να ανανεώνουν τις δεξιότητές τους, να αποκτούν γρήγορα νέες ειδικεύσεις, δηλαδή, να
εκπαιδεύονται συνεχώς.
Η εκπαίδευση δεν νοείται πια ως η απλή, κανονιστική μετάδοση γνώσεων από τις μεγαλύτε-
ρες γενιές στις νεότερες, όπως την όριζε ο E. Durkheim κατά τον 19ο αιώνα. Και τούτο επειδή,
τόσο το περιεχόμενο της εκάστοτε εκπαιδευτικής πράξης όσο και ο χρόνος που αφιερώνεται σε
αυτήν, αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης ανάμεσα στις διαφορετικές γενιές, τα δύο φύ-
λα και τις διαφορετικές κουλτούρες των ανθρώπων, γεγονός που παρατηρείται σε όλες τις σύγ-
35 χρονες πρακτικές της καθημερινής ζωής. Η εκπαιδευτική πράξη καθίσταται επομένως μια δια-
δικασία που δεν περιορίζεται στο χώρο (το σχολείο) και το χρόνο (περίοδος της νεότητας), αλλά
επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής και πέραν των σχολικών τειχών.
Αλεξάνδρα Κορωναίου, Εκπαιδεύοντας Εκτός Σχολείου, 2002 (Διασκευή)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Α1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (100-120 λέξεις).
Μονάδες 25
Β1. Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο 80 έως 100 λέξεων το περιεχόμενο του παρακάτω απο-
σπάσματος του κειμένου: ... οι νέοι άνθρωποι των τεχνολογικών κοινωνιών καλούνται να
αλλάξουν δύο ή τρία επαγγέλματα στην επαγγελματική πορεία τους ...
Μονάδες 12
Β2. α) Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος του κειμένου; (Η εκπαίδευση
δεν νοείται ... των σχολικών τειχών) (μονάδες 4)
β) Να εντοπίσετε τα δομικά μέρη της ίδιας παραγράφου του κειμένου
(μονάδες 3)
Μονάδες 7
Β3. α) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ατομική, επιτρέπουν, ανεπαρκείς, διαφορετικές, επεκτείνεται. (μονάδες 5)
β) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
συνεχή, χρησιμότητα, συνέπειες, δεξιότητες, καθίσταται. (μονάδες 5)
Μονάδες 10
Β4. Να επισημάνετε τρία χαρακτηριστικά γνωρίσματα επιστημονικού λόγου στο κείμενο που
σας δίνεται. Μονάδες 6
Γ1. Σε άρθρο που θα δημοσιευθεί στην εφημερίδα του σχολείου σας να αναφερθείτε στη σημα-
σία της αυτομόρφωσης και να προτείνετε τρόπους πραγμάτωσής της σε όλη τη διάρκεια της
ζωής του ανθρώπου. (500-600 λέξεις). Μονάδες 40
35 ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΒΙΑ

Από τη σχολική βία στην απαξίωση του σχολείου

Τυχαία ή σκόπιμα, εικόνες ακραίων παραβατικών συμπεριφορών (βιασμοί, ξυλοδαρμοί,
εξευτελισμοί, κ.ά.) κατακλύζουν τις τηλεοπτικές οθόνες, εμπεδώνοντας την κοινή πεποίθηση ότι
ο σχολικός θεσμός είναι ανίκανος να διαχειριστεί τα μικρά και μεγάλα ζητήματα μιας ανήσυχης
εποχής. Έργο που κατά τα φαινόμενα έχουν αναλάβει διάφοροι τηλεοπτικοί αστέρες, υποκαθι-
στώντας σήμερα και τα σχολεία και καταγγέλλοντας υποκριτικά όλα εκείνα τα οποία οι ίδιοι
«δίδαξαν» από τη χρήση της κρυφής κάμερας και των τηλεριάλιτι εκπομπών.
Μέσα σε αυτό το διαταραγμένο τοπίο, ο δάσκαλος αποτελεί μια φιγούρα που παλεύει απελ-
πισμένα, σχεδόν μάταια, να ανακαλύψει και να αποκαλύψει στους άλλους (μαθητές, γονείς, κοι-
νωνία) αλλά και στον εαυτό του το νόημα της καθημερινής του δουλειάς.
Μόνος συχνά, όπως έδειξαν οι πρόσφατες κινητοποιήσεις, μέσα σε ένα χαοτικό περιβάλλον
που αποσταθεροποιεί τις αναπαραστάσεις, τις αντιλήψεις και τις αξίες οι οποίες στήριζαν τη
δημόσια εικόνα και το κύρος ενός επαγγέλματος, που και συλλογική μνήμη και ιστορία διαθέτει
σε αυτόν τον τόπο.
Αυτό που ζούμε σήμερα είναι η ασάφεια σκοπών και στόχων, η συστηματική καταστροφή
των θεμελιωδών αξιών, των ιδεολογικών και συμβολικών περιεχομένων του εκπαιδευτικού συ-
στήματος. Πώς, αλήθεια, ο εκπαιδευτικός να επενδύσει, κοινωνικά και ψυχολογικά, σε ένα
επάγγελμα που η κοινωνία και οι φορείς της έχουν εδώ και καιρό απαξιώσει στην κλίμακα των
κοινωνικών ιεραρχιών, παρά τις θορυβώδεις διακηρύξεις για το αντίθετο; Και πώς οι ανθρωπι-
στικές αξίες να βρουν θέση σε ένα σχολείο που οι προγραμματισμένες μεταρρυθμίσεις επιδιώ-
κουν να μετατρέψουν σε μια τεράστια ιδιωτική αγορά, της οποίας οι νόμοι και οι κανόνες
βρίσκονται σε πλήρη αντίφαση με το νόημα αυτών των αξιών;
Μπροστά σε αυτή την πραγματικότητα, η διαστροφική εμμονή στην προβολή βίαιων σκηνών
από τους σχολικούς χώρους ενισχύει τη συνολική αποσταθεροποίηση, αποκρύπτοντας τις αθε-
ράπευτες πληγές του ελληνικού σχολείου: τις ποικίλες ελλείψεις, τη φτώχεια και τη μιζέρια, το
αίσθημα του μάταιου, την αναρμοδιότητα και την αδυναμία διαχείρισης των εντάσεων, την
έλλειψη νοήματος.
Έτσι, από γενιά σε γενιά και από μεταρρύθμιση σε μεταρρύθμιση, οι νόμοι της αγοράς διεισ-
δύουν στα σχολεία μαζί με τα κινητά και τις νέες τεχνολογίες (που με θορυβώδη τρόπο σκέπτο -
νται κάποιοι αρμόδιοι να απαγορεύσουν, ως αυτά να ήταν η αιτία όλων των κακών). Όμως οι
μαθητές, πριν ακόμη γίνουν εργαζόμενοι, αποτελούν ένα τεράστιο καταναλωτικό κοινό που
υφίσταται τις ασφυκτικές πιέσεις μιας βίαιης οικονομικής αγοράς, στην οποία οι μόνοι απυρό-
βλητοι είναι οι ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Ποτέ άλλοτε το σχολείο δεν ήταν περισσότερο παγιδευμένο στις αντιφάσεις μιας «κοινής
γνώμης» που απαιτεί συγχρόνως τη μετάδοση ανθρωπιστικών αρχών και την προσαρμογή στην
αγριότητα της αγοράς, την ισότητα όλων και την επιλεκτική προαγωγή των άριστων, την άσκη-
35 ση αυστηρής εξουσίας και το συναινετικό διάλογο. Η κοινωνία μοιάζει να καλεί το δάσκαλο να
συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα: να επιβάλλεται όταν δεν έχει πια ούτε τα πραγματικά ούτε τα συμ-
βολικά ερείσματα για να το πράξει. Να τιμωρεί και να απαγορεύει, διδάσκοντας, ωστόσο,
δημοκρατικές διαδικασίες, αποφεύγοντας συγκρούσεις και διατηρώντας αλώβητη την εικόνα
του σχολείου του αλλά και του ίδιου του συστήματος και (για ορισμένους) ολόκληρου του
έθνους.
Απομένει το σύνθημα των μαθητών: «Θέλουμε σχολεία που να μορφώνουν και όχι να εξο-
ντώνουν». Είμαστε άραγε σε εγρήγορση για να κατανοήσουμε το νόημα μιας τέτοιας διεκδίκη-
σης; Ή, μήπως, συνειδητά ή ασυνείδητα, ακολουθούμε τη δυναμική του προαναγγελθέντος
ιδεολογικού «τέλους» του σχολείου ως δημόσιου αγαθού και μοναδικής απελευθερωτικής δια-
δρομής για τα παιδιά των μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων;
Αλεξάνδρα Κορωναίου, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (5/11/2006)

Νεανική παραβατικότητα και σχολική βία

Πολυετείς επιστημονικές έρευνες απέδειξαν ότι οι οικογένειες των νεαρών παραβατών έχουν
κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Το ένα χαρακτηριστικό είναι, ότι συνήθως πρόκειται για φτωχές
οικογένειες. Ωστόσο, δεν είναι μόνον η φτώχεια που προκαλεί την εγκληματικότητα. Πολύ συ-
χνά η φτώχεια ωθεί τους νέους να ξεπεράσουν άλλους συνομηλίκους τους από εύπορες οικογέ-
νειες και να μεγαλουργήσουν.
Για να υπάρξει η πιθανότητα τέλεσης εγκληματικών πράξεων, πρέπει να υπάρξει ένας συν-
δυασμός φτώχειας, εγκληματικού παρελθόντος της ίδιας της οικογένειας και έλλειψης ελέγχου
των γονέων προς το παιδί. Πρέπει, δηλαδή, να συμπέσουν ταυτόχρονα τρεις παράγοντες προ-
κειμένου να υπάρξει σοβαρή πιθανότητα να εκδηλώσει κάποιος ανήλικος παραβατική συμπερι-
φορά.
Οι ανήλικοι με παραβατικό ιστορικό (π.χ. τέλεση κλοπών, πρόκληση επεισοδίων στα γήπεδα
και φθοράς ξένης ιδιοκτησίας), παρουσιάζουν αντίστοιχα προβλήματα στην οικογένεια και το
σχολείο, με αποτέλεσμα να καταφεύγουν σε παραβατικές ομάδες, προκειμένου να αναπληρώ-
σουν εκεί την ανθρώπινη επικοινωνία και την αναγνώριση που τους λείπει.
Έχει αποδειχθεί ότι ο χαλαρός έλεγχος στο πλαίσιο της οικογένειας και η έλλειψη επικοινω-
νίας, ανάμεσα στον γονιό και στο παιδί, ευνοούν την παραβατικότητα. Εάν λείπει αυτό το στοι-
χείο της επικοινωνίας με τους γονείς, αντίστοιχα το παιδί αδιαφορεί για το σχολείο και εμπλέκε -
ται σε ομάδες άλλων νεαρών, που μπορεί να εκδηλώσουν παραβατική συμπεριφορά.
Η εγκληματολογική έρευνα, αναφορικά με τους έφηβους παραβάτες στα σχολεία, έχει απο-
δείξει ότι πρόκειται κυρίως για αγόρια, μέσης ηλικίας. Η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς
τους εμφανίζεται γενικά να είναι αρκετά καλή, καθώς εργάζονται συνήθως και οι μητέρες τους,
αλλά περιστασιακά και οι ίδιοι.
Οι παραβατικές παρέες των νέων σχολικής ηλικίας είναι σχετικά πολυμελείς και στελεχώνο-
νται κυρίως με άτομα του ιδίου φύλου. Τα μέλη της παρέας προέρχονται κυρίως από το σχολείο,
35 αλλά επίσης από τη γειτονιά, το χώρο εργασίας και τους τόπους νυκτερινής διασκέδασης. Στην
παρέα μετέχουν συνήθως για να βρουν φίλους, χωρίς να έχουν συνήθως κάποιον αρχηγό ή ιε-
ραρχική δομή, ώστε να μπορεί να γίνει λόγος για «συμμορίες ανηλίκων».
Οι έφηβοι παραβάτες επιδίδονται συχνά σε αντισυμβατικές ενέργειες, όπως αγορά, πώληση
και χρήση ναρκωτικών ουσιών, πρόκληση ζημιών σε σχολικό χώρο, κλοπές σε κατάστημα, επει-
σόδια στο γήπεδο, συμπλοκές με τρίτους, φθορές ξένης ιδιοκτησίας, κλοπές χρήσης ή εξαρτημά-
των μεταφορικού μέσου, απειλές κατά συνομηλίκων, διαρρήξεις κατοικιών και αυτοκινήτων,
πώληση κλοπιμαίων, κλπ.
Για να προληφθεί μια μελλοντική έξαρση της παραβατικότητας των ανηλίκων πρέπει –μετα-
ξύ άλλων- να δοθούν περισσότερες ευκαιρίες στους νέους ανθρώπους, να επαναπροσδιορισθούν
οι στόχοι της νέας γενιάς και να διασφαλισθούν τα μέσα για την επίτευξή τους, να μειωθεί η
ανεργία, να ενσωματωθούν οι μειονοτικές ομάδες του πληθυσμού, να στηριχθούν οι θεσμοί της
οικογένειας και του σχολείου και να οικοδομηθεί μια κοινωνία συνοχής και αλληλεγγύης. Μια
δίκαιη και ανοιχτή κοινωνία για όλους.
TO BHMA, 06/03/2012
Άγγελος Τσιγκρής, εκπρόσωπος της χώρας μας στο Δίκτυο Πρόληψης της Εγκληματικότητας
της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη Μόνιμη Αντιπροσωπία του ΟΗΕ για την Πρόληψη του
Εγκλήματος και την Ποινική Δικαιοσύνη

Σχολικός εκφοβισμός - Ορισμός

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία
και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο σχετικός όρος
“bullying”.
Ενώ σαν φαινόμενο επισημαίνεται και καταγράφεται τη δεκαετία του 1970, δεν θα πρέπει να
θεωρηθεί ότι εμφανίζεται και τότε. Εξάλλου αποτελεί μια ακόμη έκφραση της βίαιης συμπερι -
φοράς η οποία υπάρχει με τη γέννηση του ανθρώπου.
Στο φαινόμενο του bullying εμπλέκονται πολλά μέρη
 Το παιδί που δέχεται βία
 Το παιδί ή ομάδα παιδιών που ασκεί βία
 Τα παιδιά θεατές
 Οι εκπαιδευτικοί
 Οι γονείς
Στην ουσία αναφέρεται στην βία μεταξύ παιδιών. Στην ιστορία του Όλιβερ Τουίστ - που δια-
δραματίζεται τον 19ο αιώνα - υπάρχουν πολλά στοιχεία βίας μεταξύ παιδιών τα οποία επιβιώ-
νουν μέχρι σήμερα. Τα μυθιστορήματα για το Αγγλοσαξωνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου ο
εκφοβισμός των μεγαλύτερων είναι αποδεκτό καθεστώς.
35 Σύμφωνα με τον Olweus σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός παρατηρείται όταν ένα παιδί
«εκτίθεται, κατ’ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότε-
ρα άτομα.»
Ο όρος «αρνητική πράξη» αναφέρεται στην πράξη εκείνη με την οποία «ένα άτομο προκαλεί
εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτι-
κώς ή με άλλους τρόπους.»
Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του
σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς
μεταξύ δυο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας
μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται
Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολι-
κού εκφοβισμού έχουν αποτέλεσμα ή θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη
ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) πάνω στο παιδί.
Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού ο οποίος μπο-
ρεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή με οποιαδήποτε άλλη μορφή.
Γενικά το Bullying μπορεί να περιλαμβάνει
 Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα,
 Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες, κοινωνική
απομόνωση ή αποκλεισμό
 Σεξουαλική παρενόχληση
 Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια,
κοροϊδία
 Απειλές και εκβιασμό
 Υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την
ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος
 Κλοπές ή και Ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος
 Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων
 Διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών
 Ηλεκτρονικό bullying cyber bullying (Το cyberbullying περιγράφεται ως "η επαναλαμ-
βανόμενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών
υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών" Το Cyberbulling
εμφανίζεται συχνότερα σε ιστότοπους όπου συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός εφήβων)

Bullying ή πείραγμα.
O Olweus τονίζει τη διαφορά του bullying με το «πείραγμα» στα πλαίσια του παιχνιδιού. Το
«πείραγμα» αυτό συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωμα-
τικού πόνου των άλλων. Αντίθετα το bullying εμπλέκει άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις.
35 Η χαρακτηριστική ανισορροπία δύναμης διατυπώνει ο Olweus στον ορισμό του μπορεί να
αναφέρεται στα ατομικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος. Το «πείραγ-
μα» μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστη-
μα και το σημαντικότερο όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από
αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού

6 Μαρτίου, ημέρα κατά του σχολικού εκφοβισμού

Πολύς λόγος γίνεται τελευταία από το υπουργείο παιδείας και άλλους φορείς για το πρόβλη-
μα του σχολικού εκφοβισμού. Τι είναι αυτό το φαινόμενο και ποια η σοβαρότητά του;
Όταν κάποιο ή κάποια παιδιά επιτίθενται αναίτια και συστηματικά με βίαιες πράξεις, λόγια
χειρονομίες, κοροϊδεύουν ή απομονώνουν και εκβιάζουν άλλα παιδιά πιο αδύναμα σωματικά ή
κοινωνικά, χωρίς αυτό να γίνεται στα πλαίσια του παιχνιδιού, όπου διασκεδάζουν και τα δυο
μέρη ,τότε πρόκειται για σχολικό εκφοβισμό.
Συμβαίνει στο σχολείο,-στην αυλή, ή την αίθουσα –ή και έξω από αυτό, συμβαίνει ανάμεσα
σε μαθητές και συνήθως δε γίνεται αντιληπτό από τους εκπαιδευτικούς.
Οι πρωταγωνιστές του φαινομένου είναι: το παιδί που εκφοβίζεται, το παιδί που εκφοβίζει
και οι παρατηρητές, οι μάρτυρες δηλ., οι οποίοι είτε συμμετέχουν ενεργά ενθαρρύνοντας το θύ-
τη, είτε αδιαφορούν για το θύμα γιατί φοβούνται ή πολύ απλά, θεωρούν πως δεν τους αφορά.
Οι αιτίες είναι πολλές και εστιάζονται σε πολλά επίπεδα.
Η κοινωνία, αρχικά, ευθύνεται, ιδιαίτερα σήμερα, με τα τεράστια προβλήματα ανισοτήτων,
βίας, ανεργίας, εγκληματικότητας και ρατσισμού, το προβαλλόμενο από τα ΜΜΕ μοντέλο του
«νταή» που λύνει τις διαφορές του με τη βία καθώς και τα (δυστυχώς συνηθισμένα πια) περι-
στατικά βίας απέναντι σε αδύναμες ομάδες, όπως μετανάστες, γυναίκες και παιδιά. Από την
άλλη μεριά, η έλλειψη δημιουργικών διεξόδων πολιτισμού (π.χ. θεατρικές ομάδες νέων), η πίεση
που αισθάνονται τα παιδιά για την επίτευξη στόχων, ο αυταρχισμός, η έλλειψη ορίων από την
οικογένεια, η συναισθηματική παραμέλησή τους από τους γονείς και η προτεραιότητα που
δίνεται στην ικανοποίηση άλλων πιο ‘σημαντικών’ αναγκών τους, είναι κάποιες από τις σοβαρές
αιτίες.
Το σχολείο από τη μεριά του, με το ανταγωνιστικό, εξεταστικοκεντρικό σύστημα, όπου πρω-
τεύουν οι ακαδημαϊκές επιδόσεις και οι δημιουργικές, ομαδοσυνεργατικές ενασχολήσεις των
μαθητών που βοηθούν στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη υποβαθμίζονται, αν δεν εκλείπουν
εντελώς, δημιουργεί θύτες και θύματα. Οι εκπαιδευτικοί, με το φόρτο εργασίας, την αγωνία για
την κάλυψη της ύλης, την απουσία επιμόρφωσης σε θέματα ψυχολογίας και κοινωνιολογίας, ιδι-
αίτερα στη β/θμια εκπαίδευση, συνήθως δηλώνουν άγνοια ή υποβαθμίζουν τα περιστατικά
εκφοβισμού στα σχολεία τους.
Οι συνέπειες για τους πρωταγωνιστές είναι τεράστιες: αισθήματα θλίψης, φόβου, δυσκολία
στις σχέσεις για τα θύματα ακόμα κι όταν ενηλικιωθούν, ακόμα και αυτοκτονίες, ροπή στη βία
35 και την παραβατικότητα για τους θύτες και ανασφάλεια και αίσθηση ανημποριάς για τους
παρατηρητές.
Το ερώτημα που τίθεται είναι αν, με τέτοιες συμπεριφορές που ξεκινάν από μικρή ηλικία,
προετοιμαζόμαστε στ’ αλήθεια για μια κοινωνία θυτών, θυμάτων και ανήμπορων παρατηρητών.
Και αυτό πρόκειται να συμβεί, αν δεν κάνουμε κάτι τώρα. Γιατί αν γυρίσουμε την πλάτη και σ’
αυτό το πρόβλημα, θα το αντικρύσουμε μπροστά μας μεγαλύτερο στο μέλλον.
Οι διάφορες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για την αντιμετώπιση του προβλήματος συγκλί-
νουν στο γεγονός πως το ενδιαφέρον, η ευαισθησία, η ενσυναίσθηση από γονείς, εκπαιδευτι-
κούς και μαθητές, μπορεί να βοηθήσει στην κατεύθυνση της λύσης της σιωπή, η οποία μεγεθύ-
νει το πρόβλημα.
Η πρόθεση του υπουργείου παιδείας να ασχοληθεί με το θέμα με τη ίδρυση παρατηρητηρίου
μέτρησης, καταγραφής και μελέτης περιστατικών βίας στα σχολεία μάς βρίσκει κατ’ αρχήν σύμ-
φωνους, στην κατεύθυνση που θα πραγματοποιηθούν όλα αυτά με τη δέουσα σοβαρότητα, από
ειδικευμένο προσωπικό και με στόχο τη λύση του προβλήματος, όσο αυτή είναι δυνατή.
Γι αυτό το λόγο λοιπόν ο σύλλογος Ελλήνων κοινωνιολόγων, αναγνωρίζοντας τη σοβαρότητα
του προβλήματος, με υπόμνημα που έστειλε στο υπουργείο παιδείας, προτίθεται να συνδράμει
στην προσπάθεια αυτή, με όποιον τρόπο ζητηθεί, δεδομένου πως η βία είναι κοινωνικό φαινό-
μενο και ως τέτοιο πρέπει να μελετάται και να αντιμετωπίζεται.
Οι κοινωνιολόγοι- εκπαιδευτικοί στα σχολεία που υπηρετούν μπορούν να αξιοποιηθούν με
τον καλύτερο δυνατό τρόπο, παρεμβαίνοντας συμβουλευτικά σε περιστατικά βίας και εκφοβι-
σμού, να πραγματοποιούν κοινωνικές έρευνες και μετρήσεις των φαινομένων αυτών, δεδομένου
πως και τα επιστημονικά εργαλεία διαθέτουν και την σχολική πραγματικότητα γνωρίζουν καλά.
Τελειώνοντας, είναι υποχρέωση της πολιτείας να σχεδιάσει και να αντιμετωπίσει με μεγάλη
υπευθυνότητα τα σοβαρά προβλήματα που αφορούν τα παιδιά, τους νέους, να θεσπίσει θε-
σμούς και δράσεις με γνώμονα το συμφέρον της κοινωνίας και στην κατεύθυνση της προστα-
σίας του δικαιώματος των παιδιών να μαθαίνουν σ’ ένα ασφαλές και ειρηνικό σχολείο!
Αναστασία Πάτσιου, Πρ. Συλλόγου Ελλήνων Κοινωνιολόγων Παραρτ. Δυτικής Μακεδονίας,
http://www.kozanilife.gr/
Παιδιά θύτες και θύματα βίας: Το «bullying» στην Ελλάδα
«Καλύτερα να φτιάχνουμε ευτυχισμένους σκουπιδιάρηδες παρά νευρωτικούς σοφούς».
-Αλεξάντερ Νηλ Σκοτσέζος προοδευτικός παιδαγωγός.

Η πράξη αυτοχειρίας της μαθήτριας που έπεσε θύμα εκφοβισμού από συμμαθητές της μέσα
στο σχολικό της περιβάλλον πριν μερικές εβδομάδες, ή η σωματική βία που δέχτηκε μαθητής
στο Λύκειο Παλαιού Φαλήρου πριν από λίγες μέρες, καθώς και εκατοντάδες περιστατικά που
λαμβάνουν χώρα καθημερινά σε κάθε σχολείο της χώρας έχει λάβει εκπληκτικές διαστάσεις τα
τελευταία χρόνια, προβληματίζοντας και συνταράζοντας το πανελλήνιο για τον ρόλο του σύγ-
χρονου σχολείου και για το κατά πόσο ασφαλή είναι τα παιδιά μας.
35 Ερωτηματολόγια που συμπληρώνουν οι ίδιοι οι μαθητές, καταδεικνύουν πως σχεδόν ένα στα
έξη παιδιά έχει πέσει θύμα βίας, είτε σωματικής (ξυλοδαρμοί), είτε ψυχολογικής (ειρωνεία,
απειλές, υβριστική συμπεριφορά, επικρίσεις, κακεντρεχή σχόλια, σαρκαστική διάθεση, αρνητι-
κοί χαρακτηρισμοί και κατηγοριοποιήσεις, παρατσούκλια, απαξιωτική στάση, εκβιασμοί, μορ-
φασμοί) είτε σεξουαλικής, καθώς και θύμα ηλεκτρονικού εκφοβισμού, του λεγόμενου cyber
bullying, που εκδηλώνεται μέσα από τα κινητά και το διαδίκτυο, από συμμαθητές του ή μαθητές
μεγαλύτερων τάξεων, που συνήθως έχουν μια συγκεκριμένη σωματική διάπλαση και σωματότυ-
πο που φανερώνει διάθεση για επικράτηση, άσκηση δύναμης και επιβολής, επίδειξη μαγκιάς
και εκδήλωση τραμπουκισμού. Το παιδί θύμα, συνήθως ντρέπεται να ομολογήσει και να αποκα-
λύψει την κατάσταση θυματοποίησής του ακόμη και σε πολύ κοντινά του πρόσωπα με συνέπεια
να εσωτερικεύει όλη αυτή την αρνητική ενέργεια που σταδιακά θα αποβεί μοιραία για την
υπόσταση και την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξή του.
Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, αμερικανών επιστημόνων, το τραύμα από όποια μορφή
κακοποίησης κι αν προέρχεται - σωματική, ψυχολογική ή λεκτική - έχει μία δραματική επιρροή
επάνω και στη δομή και στη χημεία του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου του παιδιού, πράγμα που
αποτελεί αιτία εμφάνισης προβλημάτων τόσο στη μάθηση όσο και στη γενικότερη συμπεριφορά
του. Η κακομεταχείριση καταστρέφει τις εγκεφαλικές δομές που σχετίζονται με τη λογική
σκέψη και τη δυνατότητα να επεξεργαζόμαστε αναμνήσεις και συναισθήματα. Για το λόγο αυτό
τα παιδιά που έχουν υποστεί σωματική ή ψυχολογική βία, στην παιδική τους ηλικία αργότερα
επιδεικνύουν ιδιαίτερα σκληρή κι επιθετική συμπεριφορά στον χώρο του σχολείου αλλά και
γενικότερα ή εγκλωβίζονται για πάντα στον ρόλο του θύματος, εκδηλώνοντας εσωστρέφεια,
απαισιοδοξία, υποτονικότητα, ψυχολογικές διακυμάνσεις ή διαταραχές, χαμηλό αυτοσυναίσθη-
μα και καταστάσεις αυτοκτονικού ιδεασμού.
Αν το παιδί σας αρνείται να πάει στο σχολείο. Αν είναι άκεφο... Θλιμμένο... Σιωπηλό… Από-
μακρο. Αν έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση... ή αν παρουσιάζει τελείως διαφορετική συμπεριφορά
από εκείνη που γνωρίζατε μέχρι σήμερα και αδυνατεί να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του…
Είναι πολύ πιθανό να έχει πέσει θύμα bullying.
Είναι θέσφατο πλέον ότι η κοινωνία και οι δομές της είναι αυτές που γεννούν τη βία. Για να
μην καταντήσει όμως το σχολείο εκτροφείο βίας αλλά πολέμιος τού εν λόγω φαινομένου, θα
πρέπει να το αντιμετωπίσει άμεσα με δραστικά και πρωτοπόρα μέτρα. Το σχολείο, όπως και η
οικογένεια, δεν θα πρέπει να λειτουργούν αυταρχικά σε περιπτώσεις νεανικής παραβατικότη-
τας διότι με αυτόν τον τρόπο τείνουν να οξύνουν την αντίδραση του νέου και να υποδαυλίζουν
τη δυσπιστία για τους δύο αυτούς θεσμούς.
Τι κάνουμε σε αυτή την περίπτωση; Καταρχάς οι γονείς που το παιδί του έχει πέσει θύμα
σχολικού εκφοβισμού θα πρέπει να μπορούν να το διαγνώσουν μόνο εφόσον είναι σε καθημερι-
νή επικοινωνία μαζί του και το πλησιάζουν συναισθηματικά, κτίζοντας παράλληλα μια σχέση
φιλίας με αυτό, ώστε να μπορούν να εκμαιεύσουν τυχόν πληροφορίες. Να του προσφέρουν
αγάπη, ασφάλεια και υποστήριξη σε φυσιολογικά επίπεδα. Ειλικρίνεια και επίδειξη σεβασμού
35 στην προσωπικότητά του. Επιπλέον, καλό θα ήταν να διατηρούν συνεχή επικοινωνία με τους
αρμόδιους σχολικούς φορείς.
Ποιος είναι ο ρόλος των εκπαιδευτικών; Να διαχειρίζονται τη διαφορετικότητα του κάθε παι-
διού και της αντίστοιχης συμπεριφοράς(ηλικία, καταγωγή, κοινωνική προέλευση, οικονομικό
επίπεδο, πολιτιστικό και μορφωτικό επίπεδο οικογένειας, ιδιοσυγκρασία, βαθμός ευαισθησίας
του κάθε παιδιού κ.λπ.), να μάθουν στα παιδιά να πιστεύουν στον εαυτό τους, να τα βοηθήσουν
να συνειδητοποιήσουν πως αποτελούν μια ξεχωριστή ανεπανάληπτη και μοναδική προσωπικό-
τητα και να μην επιτρέπουν σε κανένα κομπλεξικό ανδρείκελο να τους την αμαυρώνει και να
τους την προσβάλει. Να τους μάθουν να αντιμετωπίζουν κάθε φαινόμενο βίας με φλεγματικότη-
τα, αδιαφορία και ανωτερότητα, έτσι ώστε ο θύτης να χάσει το ενδιαφέρον. Για να προλάβει ο
εκπαιδευτικός προβληματικές συμπεριφορές θα πρέπει να μπορεί να εξασφαλίσει μια επιτυχη-
μένη διεύθυνση της τάξης μέσα από τη δημιουργία θετικού μαθησιακού περιβάλλοντος, το
οποίο είναι ο καλύτερος τύπος προληπτικού φαρμάκου.
Να αναπτύσσει τη δεξιότητα της ενσυναίσθησης, προκειμένου να αντιλαμβάνεται τις διαφο-
ρετικές πλευρές ενός ζητήματος και να κατανοεί τα προβλήματα των μαθητών του, να δείχνει
ειλικρινές ενδιαφέρον, συμπάθεια και αγάπη για το παιδί. Να διαθέτει εσωτερική ηρεμία για να
βοηθήσει και τον μαθητή να ηρεμήσει, να διακρίνεται από συναισθηματική καλλιέργεια και ψυ-
χική ισορροπία και να αντιμετωπίζει με υπομονή οποιοδήποτε πρόβλημα, εφαρμόζοντας ευέλι-
κτους, εναλλακτικούς και εξατομικευμένους τρόπους. Ο εκπαιδευτικός οφείλει να διαχειρίζεται
ακόμη και τις πιο δύσκολες καταστάσεις με τρόπο υπομονετικό, εξομαλύνοντάς τες και ενισχύο-
ντας τη συνεργασία μεταξύ των μαθητών με την ανάθεση εργασιών σε μικτές ομάδες. Απαραί-
τητο προσόν είναι η προσαρμοστικότητά του στο επίπεδο, στις ανάγκες και στις ιδιαιτερότητες
κάθε μαθητή. Έτσι βελτιώνεται η ψυχολογία του μαθητή, η διάθεσή του και ενεργοποιούνται τα
θετικά συναισθήματά του. Μα καλλιεργεί θετικό κλίμα μέσα από την ενθάρρυνση, την ενίσχυση
και τη σωστή χρήση του επαίνου και της δημόσιας επιβράβευσης.
Συνεργασία με κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχολόγους, ψυχιάτρους.
Και τέλος κρίνεται απαραίτητη η γραμμή επικοινωνίας με αρμόδια κέντρα πάταξης κάθε
μορφής βίας και εθελοντικούς οργανισμούς.
Προσωπικά θεωρώ πως οφείλουμε να δίνουμε προτεραιότητα στη συναισθηματική προσαρ-
μογή και να φροντίζουμε πρωτίστως για την ψυχική μόρφωση και υγεία των μαθητών μας και
το γνωστικό αποτέλεσμα θα έρθει αβίαστα ως άμεσο επακόλουθο. Δεν είναι απαραίτητο άλλω-
στε όλοι να γίνουν επιστήμονες, είναι απαραίτητο όμως να γίνουν άνθρωποι με συναισθηματική
ισορροπία. Αυτό που κάνει το σημερινό σχολείο είναι ότι βλέπει το παιδί σαν ένα σκληρό δίσκο
του υπολογιστή που αποθηκεύει συσσωρευμένες γνώσεις γιατί αγνοεί πως η ευτυχία δεν βρί-
σκεται στα Πανεπιστήμια αλλά στις ανθρώπινες καρδιές.
Πετροπούλου Μαρία, εφημ. TO BHMA, 06/02/2013
*Η κυρία Μαρία Πετροπούλου είναι φιλόλογος και συγγραφέας