ZABT
durum hadislerin sýhhati yönünden de-
ðerlendirilmesinde önemli ölçüde etkili ol-
muþtur.
Bir râvinin rivayetlerinin diðer sahih ri-
vayetlere uygunluðu araþtýrýlýrken lafýz de-
ðil mâna ve muhteva esas alýnýr. Nâdiren
karþýlaþýlan hatalar râvinin zabtýna zarar
vermez. Fakat yeteneksizlik, hâfýza zayýf-
lýðý yahut dikkatsizlik gibi sebeplerle sýk
sýk hata yapan râvinin zabt özelliðini kay-
bettiðine hükmedilir. Çok hata etmesi, ha-
talarýnýn doðrularýndan fazla olmasý duru-
munda bu râviden rivayeti câiz görmeyen
muhaddisler olduðu gibi câiz görenler de
vardýr. Hatanýn tesbiti görüþe baðlýdýr, do-
layýsýyla bir râvinin çok hata etmesiyle il-
gili farklý görüþlerin ortaya çýkmasý müm-
kündür. Cerh-ta‘dîl eserlerinde bazý râvi-
ler hakkýnda olumlu ve olumsuz kanaatle-
rin birlikte kaydedilmesinin sebebi çoðun-
lukla budur.
Râvinin cerhedilmesine yol açan zabt sý-
fatýyla ilgili kusurlar galat, gaflet, vehim,
sika râvilere muhalefet ve hâfýza bozuk-
luðudur. Bunlar “metâin-i aþere” diye bili-
nen on cerh sebebinden beþini oluþturur.
Râvi bu kusurlardan biri veya birkaçý ile
tenkit edilirse zabt özelliðini yitirir ve ri-
vayet ettiði hadis delil olarak kullanýlmaz.
Meselâ Þu‘be b. Haccâc’a göre tanýnmýþ
râvilerden onlarýn rivayeti olduðu bilinme-
yen çok hadis rivayet eden ve çok fazla ga-
latý tesbit edilen, hata yaptýðýnda görüþ
birliðine varýlan râvilerin hadisleri terkedi-
lir. Abdullah b. Mübârek de galatý çok ol-
duðu halde hatasýndan dönmeyen ve ha-
disi iyi ezberleyemediði halde hâfýzasýn-
dan rivayet eden kimselerden hadis riva-
yet edilmeyeceðini bildirmiþtir. Müslim b.
Haccâc cerh sebepleri arasýnda diðer râvi-
lere çokça muhalefet, fâhiþ hata, hýfz ve
itkan sahibi olmama gibi kusurlara iþaret
ettikten sonra ehl-i hadîs tarafýndan it-
ham edilenlerle rivayetlerinde çok galat
veya münker bulunan kimselerden hadis
nakletmediðini belirtmektedir (“Mukaddi-
me”, s. 5-7). Tirmizî ise cerhe yol açan zabt
kusurlarý arasýnda gaflet ve ezber kusu-
rundan (sûü’l-hýfz) söz etmiþtir (el-£Ýlel, V,
742-743). Ýbn Ebû Hâtim er-Râzî de âdil
olduklarý halde hadisleri delil kabul edile-
meyecek râvilerde görülen zabt kusurla-
rý arasýnda gaflet, vehim, sehiv, galat ve
sûü’l-hýfz gibi cerh sebeplerinden söz eder
(el-Cer¼ ve’t-ta£dîl, I, 5-10).
Ýbn Hibbân râvilerin cerhedilmesini ge-
rektiren zabt kusurlarýna geniþ yer ver-
miþ, birçok sebep üzerinde durmuþtur.
Sâlih ve âbid kimselerin mürseli merfû,
müsnedi mevkuf þeklinde rivayet edip is-
62
nadlarý deðiþtirecek kadar gaflet içinde ol-
malarý, bazý râvilerin hayatlarýnýn sonlarýn-
da ihtilâta, bazýlarýnýn ise telkine mâruz
kalmalarý, kitaplarýný kaybedenlerin hâfýza-
dan rivayet etmeleri yüzünden çeþitli ha-
talara düþmeleri, yaptýklarý hatalarýn ken-
dilerine bildirilmesine raðmen hatada ýs-
rar etmeleri, hadis yazarken nokta veya
harekeleri deðiþtirmeleri, bir hadisi diðer
bir hadise karýþtýrmalarý, fakih olmayan
sika bir hâfýzýn hýfzýndan rivayet etmesi,
isnadlarý bildiði halde metinleri yeterince
bilmemesi, rivayetinde sika olduðu halde
hýfzýndan rivayet eden fakih râvinin isnad-
lara yeterince vâkýf olmamasý gibi husus-
lar onun saydýðý zabt kusurlarý arasýnda-
dýr (el-Mecrû¼în, I, 58-84). Hatîb el-Bað-
dâdî ise zayýf râvilerden rivayet, ihtilât,
galat, vehim, gaflet, telkine açýk olma, te-
sâhül, genellikle þâz, münker ve garîb ha-
disleri rivayet etme, zabt ve dirâyeti olma-
yan âbid kimselerden rivayette bulunma
gibi zabt kusurlarýndan bahseder (el-Kifâ-
ye, s. 246-264).
Mevzû ve maklûb rivayetlerine rastla-
nan râvileri beþ kýsma ayýran Ebü’l-Ferec
Ýbnü’l-Cevzî bunlardan ilk dördünde zabt
kusurlarý bulunan râvileri zikretmektedir.
Ona göre gaflet, çok hata yapma, ihtilâ-
ta mâruz kalma ve telkine açýk olma þek-
lindeki bu kusurlar birçok uydurma riva-
yetin ortaya çýkmasýna yol açmýþtýr (el-
Mev²û£ât, I, 35-37). Ýbnü’s-Salâh’a göre bir
râvinin zabt sahibi sayýlabilmesi için son
derece dikkatli olmasý, hýfzýndan rivayet
ediyorsa hadisi iyi ezberlemesi, kitabýndan
naklediyorsa yazdýðýný iyi zabtetmesi, mâ-
na ile rivayet ediyorsa mânayý bozan de-
ðiþiklikleri bilmesi þarttýr. Ýbnü’s-Salâh ge-
rek hadis dinlerken gerekse rivayet eder-
ken uyuklama vb. gevþeklik halleri içine
düþenlerin, nakillerinde birçok þâz ve mün-
ker rivayet bulunanlarýn, rivayet ettikleri
hadisleri sýk sýk unutmakla bilinenlerin, ha-
tasý kendisine açýklandýktan sonra hata-
dan dönmeyenlerin rivayetlerini kabul et-
mez (£Ulûmü’l-¼adî¦, s. 104-127).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Tirmizî, el-£Ýlel (es-Sünen içinde), Ýstanbul 1413/
1992, V, 742-743; Ýbn Ebû Hâtim, el-Cer¼ ve’t-
ta£dîl, I, 5-10; Ýbn Hibbân, el-Mecrû¼în (nþr. Ham-
dî Abdülmecîd es-Selefî), Riyad 1420/2000, I, 58-
84; Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma£rifetü £ulûmi’l-¼adî¦
(nþr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Medine-Beyrut
1397/1977, s. 52-53, 62; Hatîb el-Baðdâdî, el-
Kifâye (nþr. M. Hâfýz et-Ticânî), Kahire 1972, s.
246-264; Kadî Ýyâz, el-Ýlm⣠(nþr. Seyyid Ahmed
Sakr), Kahire 1389, s. 135-153; Ebü’l-Ferec Ýb-
nü’l-Cevzî, el-Mev²û£ât (nþr. Abdurrahman M. Os-
man), Medine 1386/1966, I, 35-37; Ýbnü’l-Esîr,
Câmi £u’l-u½ûl (nþr. M. Hâmid el-Fýký – Abdülme-
cîd Selîm), Beyrut 1400/1980, I, 35; Ýbnü’s-Salâh,
£Ulûmü’l-¼adî¦, s. 104-127; Süyûtî, Tedrîbü’r-
râvî (nþr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Kahire 1399, I,
304; Tecrîd Tercemesi, Mukaddime, I, 296-337;
Haldûn el-Ahdeb, Esbâbü iÅtilâfi’l-mu¼addi¦în,
Cidde 1405/1985, I, 134-150; Leknevî, er-Ref £
ve’t-tekmîl, s. 159; Fârûk Hamâde, el-Menhecü’l-
Ýslâmî fi’l-cer¼ ve’t-ta£dîl, Rabat 1409/1989, s.
209-228; Emin Âþýkkutlu, Hadiste Ricâl Tenkî-
di, Ýstanbul 1997, s. 98-109.
ÿBünyamin Erul
– —
ZAÇASNA
Hýrvatistan’ýn kuzeyinde
Slavonya bölgesinde
eski bir Osmanlý sancaðý.
˜ ™
Adý, “Çesma (Far. çeþme) ýrmaðýnýn ar-
kasý” anlamýndaki Za Çesma’dan gelir. Os-
manlý kaynaklarýnda Zac,asna / Zac,esne /
Zaçana þeklinde geçer. Burasý, batýda Çes-
ma (Cesma) ýrmaðý ile doðuda Orljava akar-
sularý arasýndaki bölgeyi kapsayan ve bu-
günkü Hýrvatistan’ýn kuzey kesiminde yer
alan eski bir Osmanlý sýnýr sancaðý idi ve
sancaðýn merkezi de önceleri ayný adý taþý-
yan küçük kasaba idi. Sancaðýn güney sýný-
rý Sava nehrini, kuzey sýnýrý Çesma ýrmaðý-
nýn yukarý kesimlerini takip ediyordu. Ora-
dan Papuk daðýnýn kuzey bölümünden gü-
neye kývrýlarak Pojeþka Gora’nýn (Pozeška
Gora) tepeliklerine doðru iniyor ve Orlja-
va nehrine kadar uzanýyor, ardýndan neh-
rin az ötesine geçerek günümüzdeki Sla-
vonski Brod þehrinin 20 km. batýsýnda Sa-
va’ya dayanýyordu.
Zac,asna sancaðý, 1536-1552 yýllarý ara-
sýnda Osmanlýlar’ýn bölgeye ulaþmasý neti-
cesinde 1557’de kuzeybatýdaki en uç nok-
tada bir askerî bölge ve daha sonraki fe-
tihler için bir sýnýr üssü olarak kuruldu.
Sancaðýn teþkilinden önce bu kesimde ye-
ni fethedilen topraklar Gradiška’da ikamet
eden bir kaptanýn idaresi altýndaydý ve Bos-
na sancaðýna baðlanmýþtý. Sýnýr hattýnda
meydana getirilen askerî bölgenin (kap-
tanlýk) baþýndaki yüksek rütbeli kuman-
dan bu kesimin idaresini üstlenmiþti, sý-
nýr kalelerindeki birlikler de ona baðlýydý.
Bu askerî bölgenin ilk kumandanlarý ara-
sýnda Bosnalý Malkoçoðullarý ailesiyle Fer-
had Bey Vukovi@-Desisali@ ailesinin üyeleri
de bulunuyordu. Özellikle Ferhad Bey’in
idareciliði döneminde Zac,asna Kalesi’nin
altý topla takviye edildiði, ayrýca civardaki
köy halkýnýn askerlerin kendilerine yöne-
lik baskýlarýndan, zorla mal toplamalarýn-
dan þikâyetçi olduðu, buna Kraljeva Veli-
ka kadýsýnýn da gönderdiði i‘lâmla katýldý-
ðý dikkati çeker (Cemâziyelâhir 967 / Mart
1560).

Söz konusu askerî bölgenin ilk merkezi
Çesma Kalesi’ydi. Fakat burasý savunula-
maz hale gelince sancaðýn idarî merkezi
1560 yýlý civarýnda daha iyi korunan Pak-
rac (Pakri@) þehrine ve 1600 yýllarýnda Çer-
nik’e (Cernik) taþýndý. Böylece uç bölümü-
nün doðudaki sýnýrý Ilova nehrine doðru çe-
kildi. 1580’den Osmanlýlar’ýn geri çekilece-
ði 1691 yýlýna kadar Zac,asna sancaðý Bos-
na eyaletine baðlýydý. Muhtemelen sanca-
ðýn, Ilova nehrinin aþaðýsýndaki Kraljeva Ve-
lika Kalesi’nin bulunduðu bölümde kaleyle
ayný adý taþýyan bir kazasý vardý. Burada gö-
rev yapan kadýnýn akýncý kadýsý olduðu dik-
kati çeker. Biri Çernik’in, diðeri Pakrac’ýn
merkezlik ettiði birer kaza daha bulun-
maktaydý. Sancak beyi hassý 200.000 ak-
çeyi geçmeyecek miktarda oldukça müte-
vaziydi. Zira bu tür vergi gelirlerinin çoðu
‫) אא‬ rýn yer almamasý eserin tamamlanmadýðý-
bölgedeki eski Sava kaptanlýklarýna tahsis
edilmiþti. 1595’te sancak beyi Sava kap-
tanlarýndan Ýbrâhim Bey’di. Onun gelirle-
ri Çernik’ten ve birkaç köyden elde edilen
öþürler, üç pazar yerinin kovan resimleri,
iki yaylak resmi, Ulahlar’ýn ödediði filori ve
bâd-ý hevâ vergilerinden oluþuyordu. Bu-
nunla birlikte gerçek gelirleri daha fazlay-
dý. Çünkü en azýndan XVII. yüzyýlýn ikinci
yarýsýnda Sava nehrinden aþaðýya doðru
Belgrad’a ve diðer yerlere büyük miktar-
larda kereste taþýmacýlýðý yapýldýðýna dair
bilgiler mevcuttur.
Zac,asna’nýn çoðunlukla daðlýk olan ba-
tý ve kuzey bölgelerinde Ulah göçebe ço-
banlarý meskûn iken güneydoðu köþesin-
deki düzlük alanlarda vergi ödeyen Osman-
lý reâyâsý oturuyordu. Bu kesimde müslü-
man asker nüfusun bulunduðu yirmi ka-
le ve palanka vardý. Köylüler ve Ulahlar ay-
ný zamanda el sanatlarý ve ticaretle uðra-
þýrken kalelerdeki askerî zümreler sýnýrda
baskýn ve akýnlar yapýyor (harâmilik ya da
çetecilik ve potere), bazan koruma iþini yü-
rütüyordu. 1565 tarihli bir fermandan bu
serhadlarda önemli miktarda gönüllü “yi-
ðitler”in mevcut olduðu anlaþýlmaktadýr.
Bunlarýn toplam nüfusu 1625’te 5000’in
biraz üzerinde idi. Zac,asna sancaðýndaki
Çernik ve Pakrac kasabalarý, 1680 dolay-
larýnda bir ya da üç mescidi bulunan 500
hâneye sahip önemli askerî merkezlerdi.
Ancak bugün bölgedeki Osmanlý sanatý ve
mimarisinin bir mezar taþý dýþýndaki bü-
tün izleri silinmiþ durumdadýr. XX. yüzyý-
lýn ortalarýna kadar Gaybî Baba’nýn türbe-
si Sava nehrinin sol kenarýnda ayakta du-
ruyordu (rivayete göre bu kiþi, Hýrvatistan’ýn
Slavonya bölgesindeki Osmanlý idaresinin düþ-
mesini önceden tahmin etmiþti). Bununla bir-
likte Osmanlý döneminin izleri olarak ça-
yýr, bayýr ve göl kelimelerini içeren birçok
yer ismine rastlanýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
3 Numaralý Mühimme Defteri (nþr. Nezihi Ay-
kut v.dðr.), Ankara 1993, hk. nr. 551, 911; Evliya
Çelebi, Seyahatnâme, V, 517-519; Þerafettin
Turan, “XVII. Yüzyýlda Osmanlý Ýmparatorluðu’-
nun Ýdarî Taksimatý”, Atatürk Üniversitesi 1961
Yýllýðý, Ankara 1963, s. 211-212; Harim Sabano-
vi@, Bosanski Pa•aluk, Sarajevo 1982, s. 40, 71-
79; N. Moacanin, “Pristup ekohistoriji Podravine
prema osmanskim izvorima”, Ekonomska i Eko-
historija, I, Zagreb-Samobor 2005, s. 139-146;
Hatice Oruç, “15. Yüzyýlda Bosna Sancaðý ve Ýda-
rî Daðýlýmý”, AÜ Osmanlý Tarihi Araþtýrma ve Uy-
gulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 18, Ankara
2006, s. 249-255.
ÿNenad Moacanýn
– —
ZÂDÜ’l-MEÂD
( >
Ýbn Kayyim el-Cevziyye’nin
(ö. 751/1350)
Hz. Peygamber’in
hayatýna, yaþayýþ ve uygulamalarýna
dair bilgileri derlediði eseri.
˜ ™
Tam adý Zâdü’l-me£âd fî hedyi Åay-
ri’l-£ibâd’dýr. el-Hedyü’n-nebevî veya el-
Hedy olarak da bilinir (Keþfü’¾-¾unûn, II,
947). Hedy sözlükte “hidayet, sîret ve doð-
ru yol” anlamýna gelir. Ýbn Kayyim eserinin
adýnda bu kelimeyi Resûl-i Ekrem’e izâ-
fe ederek Hedyühû fi’l-ekl ve hedyühû
fî šýrâßati’l-Æurßân... þeklinde kullanmýþ,
böylece onun yemek yemesini, Kur’an oku-
masýný ve diðer alanlardaki uygulamala-
rýný göstermeyi hedeflemiþtir. Ýbn Kay-
yim el-Cevziyye’ye kadar kitaplar genellik-
le akaid, hadis, tefsir, fýkýh ve siyer gibi ko-
nularda yazýlýrken Ýbn Kayyim bu eseriy-
le Hz. Peygamber’in sîretinden hareketle
akaidi, hadisi ve fýkhý birleþtiren yeni bir
telif türü denemiþtir. Kaynaklarda müel-
lifin bu eserini, Þam’dan baþladýðý bir hac
yolculuðu esnasýnda kitaplarý yanýnda bu-
lunmadýðý bir sýrada kaleme almaya baþ-
ladýðý belirtilmekte, ancak bunun biri 731’-
de (1331) olmak üzere yaptýðý birkaç hac
yolculuðundan hangisinde gerçekleþtiði bi-
linmemektedir. Rivayete göre eser bu yol-
culuk esnasýnda tamamlanmakla birlikte
müellif daha sonra çalýþmasýnda bazý ilâ-
veler ve tashihler yapmýþtýr.
Müellif eserini bölümlere ayýrmayýp ele
aldýðý konularýn baþlýðýný fasýllar halinde
yazmakla yetinmiþtir. Eser uzunca bir mu-
kaddimenin ardýndan Resûl-i Ekrem’in bi-
yografisiyle baþlar; eserde onun nesebi,
süt anneleri, dadýlarý hakkýnda bilgi verilir.
Daha sonra ilk vahyin geliþiyle hicretinden
bahsedilir. Ardýndan çocuklarý, hanýmlarý,
ZÂDÜ’l-MEÂD
amcalarý, kendisine hizmet edenler, kâ-
tipleri, müezzinleri, kumandanlarý, þairle-
ri, gazveleri, gönderdiði seriyyeler, silâh-
larý, binekleri, giyim kuþamý, yemesi içme-
si, evliliði ve hanýmlarýyla geçimi, uyuma-
sý, yürümesi, oturmasý, týraþ olmasý, ko-
nuþmasý ve susmasý, gülmesi ve aðlama-
sý, hitabeti gibi konular üzerinde durulur;
abdesti, namazý, zekâtý, orucu, haccý, um-
resi, kurbaný, zikirleri, dualarý, cihadý, ken-
disinin gönderdiði heyetler, ona gelen ve
giden elçiler hakkýnda bilgi verilir. Nikâh,
talâk, alýþveriþ ve diðer konulara dair ver-
diði hükümler ele alýnýr. Eser “büyû‘” bah-
siyle sona ermekteyse de müellif eserinin
deðiþik yerlerinde selem, et‘ime ve fitne
gibi konulara göndermeler yaptýðý halde
kitabýn matbu nüshalarýnda bu baþlýkla-
ný göstermektedir (Bekir b. Abdullah Ebû
Zeyd, Ýbn Æayyim el-Cevziyye, s. 262).
Ýbn Kayyim, Zâdü’l-me£âd’da Hz. Pey-
gamber’in sîretinden bahsederken onun
söz, fiil ve takrirlerini (onaylarýný) hayatýy-
la iliþkilendirip anlatmýþtýr. Eser ilk bakýþ-
ta bir siyer kitabý gibi görünse de müellif
ona bazan akaid, bazan fýkýh, bazan da
âdâb kitabý hüviyeti kazandýrmaya çalýþ-
mýþtýr. Fakih muhaddislerin metodunu be-
nimseyerek naklettiði hadislerin zaman
zaman farklý tariklerini, lafýzlarýný ve þa-
hitlerini zikretmiþ, sýhhat derecelerini be-
lirtmiþ, yalnýz sahih rivayetleri esas aldý-
ðýný söylemiþ ve görüþlerini bunlara da-
yandýrmýþtýr. Selef-i sâlihînin fikirlerine ay-
kýrý olmayan hususlarý gerekçeleriyle bir-
likte kaydederek tartýþmýþ, daha sonra
kendi tercihini ortaya koymuþtur. Kiþilere
deðil delile önem verdiði için delilin des-
teklediði görüþü benimsemiþtir. Bununla
birlikte zaman zaman Selef âlimlerinin ve
mezheplerin fikirlerini de dikkate almýþ,
özellikle Hanbelî mezhebinin ve hocasý Ýbn
Teymiyye’nin yolunu izlemiþ, birçok konu-
da onun ictihadlarýný benimsemiþ ve mu-
haliflerine karþý hocasýndan daha itidalli
davranmýþ, ancak Þîa hakkýnda bazan aðýr
ifadeler kullanmýþtýr. Siyerle ilgili bilgiler-
de yanlýþ bulduðu bazý hususlarý tashih et-
meye çalýþmýþtýr. Eserde yer alan hadis-
lerin senedleri zikredilmemiþ, yalnýz sahâ-
bî râvinin adý verilmekle yetinilmiþtir.
Zâdü’l-me£âd’ýn pek çok nüshasý gü-
nümüze ulaþmýþ, ayrýca çeþitli neþirleri
yapýlmýþtýr (I-II, Kanpûr 1298; I-II, Kahire
1324; I-VIII, Kahire 1325-1328, nþr. Muham-
med Muhammed Abdüllatîf, Kahire 1347,
nþr. Hasan Muhammed el-Mes‘ûdî, I-IV,
Kahire 1347; nþr. Þuayb el-Arnaût – Ab-
dülkadir el-Arnaût, I-V, Riyad 1400; Bey-
63