Tricesimum Sextum.

Roma Aeterna

Pensvm A

Urbs Roma, quae caput orbis terrarum vocatur, in ripa Tiberis fluminis sita est XX
milia passuum a mari.
In Capitolio est magnus numerus templorum, quorum clarissimum est templum
Iovis Optimi Maximi. In cella huius templi simulacrum dei sedentis positum est.
Vesta est dea foci ac rerum demesticarum, in cuius aede nullum deae
simulacrum inest. Atrium Vestae est domus virginum Vestalium. Regia est domus
pontificis maximi, summi sacerdotis populi Romani.
C. Octavianus adulescens XIX annorum dux exercitus fuit; postqam necem
Caesaris ultus est, monumentum victoriae suae aedificavit: templum Martis Ultoris.
Colossus est statua Solis Rhodi locata; eodem nominee vocabatur statua
Neronis quae Romae in vestibulo domus aureae stabat. In hortis illius tyranni erat
multitudo omnium generm pecudum ac ferarum.
Titus, filius Vespasiani principis, post expugnationem Hierosolymorum, urbis
Iudaeorum nobilissimae, trimphavit. In templo Pacis servantur res sacrae Iudaeorum, in
iis tubae et candelabrum magni pretii. Iudaei eas res magni aestimant, etiam pluris
quam Romani. Novus imperator trimphi cupidus est.
Domitianus, qui multorum scelerum accusabatur, prae metu mortis dormire non
poterat. Maximum Hadriani opus est templum Veneris et Romae sive Urbis Aeternae.
Romulus rex belli studiosus erat, neque eum pudebat casae suae pauperis.

Pensvm B

Cum rex Tarquinius Roma expulsus esset, duo consules populo Romano
praefecti sunt. Consul Romanus aedem Iovis sacravit. Domitianus illam aedem incendio
absumptam restituit. Tectum auro splendet, columnae e marmore factae sunt. In templo
Iononis Monetae, quod locatum est in summa Arce, nummi efficiuntur ex auro et
argento et aere. Arx firmis muris munitur. In aede Vestae, quae formam rotundam
habet, ignus aeternus ardet qui numquam exstinguitur. In campo Martio est Ara Pacis,
ubi sacerdotes et Vestales anniversarium sacrificium faciunt. Augustus templum Martis
Ultoris aedificavit, postquam necem Caesaris ultus est. Hadrianus pontem Aelium in
Tiberi fecit.
Titus Iudaes superavit et res sacras, ut tubas argenteas et candelabrum aureum,
iis ademit. In summa Sacra via senatus populusque Romanus Divo Tito arcum
dedicavit.
Porticus est ordo columnarum tectus. Mausoleum dicitur amplum monumentum
in quo ossa servantur. Aqua Appia est aquae ductus verrimus, qui in urbem inductus est
ab Appio Claudio. Curia est aedificium quo senatus convenit. Casa est parva domus
pauper; regia domus regis est. Pecudes sunt bestiae quibus Agricola utitur.
Locus celeber est quo multi conveniunt. Is cui mens sana non est insanus esse
dicitur. Aedificium quod stare non potest collabitur. Cicero est orator Romanus
praeclarus.
Synonyma: imago et simulacrum; mater et genitrix; divus et divinus; clarus et
illustris; internus et interior; superesse et restare; operire et tegere; proicere et
praecipitare; sacrare et consacrare; aedificare et exstruere; accidere et evenire; urere et
cremare; accendere et incendere; deo promittere et vovere; gloriose dicere et gloriari;
intere et inire; eodem loco et ibidem.
Contraria: puppis et prora; Discordia et Concordia; plebeii et patricienii; bona
veletudo et morbus; exstruere et destruere; dare et adimere.

Pensvm C

Homines pauperes in casis habitant.

L. Tarquinius Superbus.
Non a rege, sed a consule Romano.
Imperator post triumphum curru vehitur et Capitolium ascendit.
Ignis Vestae Romam urbem aeternam esse significat.
Sacerdotum deos adorat et sacrificia facit.
Sescenti senatores sunt.
M. Tullius Cicero senator nobilissimus fuit.
Iulius Caesar ad pedes statuae Pompeii necatus est.
Post eius mortem Caesar in deorum numero habetur.
Ubi corpus eius crematum erat.
Quia Martem necem Caesaris ultum esse putabat.
Augustus terra marique in omnis terris Romae Ianum tertium clausit.
Quia Nero vetera aedificia contemnebat et pulchritudine flammis delectabatur.
Quia auro splendebat.
Balneas vel thermas.
Iudaeos superavit.
Trans Tiberim situm est.

Tricesimum Septimum. Troia Capta

Pensvm A
 Aedes Castoris sacrata est diis Castori et Polluci, Iovis filiis geminis, qui saepius
Romanis auxilio venerunt. Octavianus deo Marti templum vovit.
Rex Faunus Euandro, Mercurii filio, arva dedit. Regi Latino una filia erat, Lavinia,
iam matura viro. Laviniae non licuit regi Turno nubere.
Troiani equum ligneum Minervae, deae Troianis benignae, sacratum esse
putabant, sed sacerdos, cui nomen erat Laocoon, iis suasit ne Graecis confiderent.
Cassandra fatum Troiae civibus suis praedixit, nec vero Troiani ei crediderunt, sed
somno se dederunt.
Aeneas iuvenibus Troianis suasit ut hostibus Graecis resisterent: “Una salus
victis: nullam sperare salutem!” Graeci, quibus dii favere videbantur, nemini parcebant.
Venus filio se ostendit et ei imperavit, ut patri et uxori et filio auxilium ferret. Ille
matri suae paruit, neque quisquam ei redeunti nocuit. Anchises urbi captae superesse
noluit, sed Aeneas “Si tibi certum est” inquit “Troiae periturae te addere, patet ianua
morti. Date mihi arma! Reddite me Danais!” Tandem patri suo seni, cui vires deerant ad
fugiendum, persuasit ut ex urbe portaretur, nec id onus filio grave fuit. Aeneas fugiens
non sibi, sed patri ac filio timebat. Umbra Creusae viro miranti occurrit et “Non tibi licet”
inquit “me tecum ducere. Diu navigandum est tibi, sed in Hesperia nova patria tibi et
sociis tuis parata est.”

Pensvm B

Rex Faunus quondam Euandro, qui profugus in Italiam venerate, arva colenda
dedit. Post Faunum Latinus regnum accepit; cuius filius in prima iuventute mortuus est.
Latino regnante pax diuturna fuit.
Graeci non vi, sed dolo Troiam intraverunt: equum ligneum fabricaverunt et
armatis compleverunt. Troiani, qui Graecos in patriam suam avectos esse putabant,
castra deserta inspicebant et molem equi mirabantur. Laocoon equum ligneum, ut
donum suspectum hasta laesit, sed hasta in firmo robore stetit nec ad milites occultos
penetravit. Dum Laocoon taurum immolat, duo angues eum corripiunt et corpus eius
amplectuntur neque ille se explicare potest. Troiani, novo pavore perturbati, conclamant
‘equum donum esse Minervae, deae Troianis benignae.’ Equus in urbem trahitur
funibus, dum templa velut festo die fronde ornantur.
Equo patefacto Graeci per funem demissum ad terram labuntur. Aeneas in
somno Hectorem saucium vidit, qui sordidam barbam et crines cruentos gerebat atque
Aeneae suasit ut ex urbe flagranti fugeret. Hoc somnio perturbatus Aeneas amens arma
capit et iuvenes ad pugnam incitat. II strictis gladiis per hostes vadunt. Cassandra, quae
fatum praedicere poterat, crinibus passis a templo trahebatur oculos ad caelum erigens,
nam tenerae manus vinculis tenebantur. Troiani hanc speciem ferre non poterat et
undique in medios hostes ruebant. Ad aedes Priami acerrime pugnabatur. Troiani altas
turres et culmina domorum destruebant et lateres strabesque in hostes coniciebant.
Fractis cardinibus fores concidunt. Rex Priamus manibus infirmis arma capit sed
Hecuba “Iam non telis egemus” Inquit, “sed auxilio deorum. Huc tandem concede!” Cum
Polites coram patre trucidatus esset, Priamus telum in Pyrrhum coniecit, quod
nequiquam in clipeo eius haesit. Pyrrhus comam regis prehendens ensem in latere eius
defixit. Hoc videns Aeneas horrore perfusus est. Anchises filium et nepotem in fuga
comitari recusavit. Tum lumen in capite Iuli apparuit atque simul cum hoc prodigio
maximus fragor caelestis auditus est. Aeneas patrem ex urbe portavit nec hoc onus filio
grave fuit.
In convivio famuli cum dominis non discumbunt. In manu senis gladius inutilis
est. Qui invocat deos caelesti, manus ad caelum tendit. Caelos sereno non tonat.
Manibus cruentis sacra tangere fas non est. Nihil evenit sine numine deorum. Quae
luget ululare aut gemere solet; ululatu et gemitu significatur luctus.
Synonyma: filius et natus; scelestus et sceleratus; summus et supremus; timidus
et pavidus; fertilis et uber; splendere et fulgere; exstinguere et restinguere; ubi et qua.
Contraria: dextra et laeva; servire et dominari.

Pensvm C

Aborigines primi incolae Italiae fuerunt.

Latinus rex et pater Laviniae fuit.
Graeci dolo usi sunt: in equo ligneo in urbem penetraverunt.
Laocoon Troianis monuit ne Danais fiderent, sed anguibus interfectum est.
Aeneas filius Veneris et Anchisae erat.
Aeneas in somno Hectorem vidit.
Priamus apud filium suum obtruncatus est.
Quia Venus ei benigna erat.
Anchises non statim filium comitatus est, sed ex patria fugere recusavit.
Aeneas cum sociis ex urbe aufugit.
Quia Dei Olympi hoc non sinit.
Aeneas in urbem reversus urbem destructam vidit.
Creusa Aeneae abeunti patriam cum sole uberrime et coniungem regiam
promisit.
Exta urbem ad tumultum et templum Cereris.

Duodequadragesimum. Pius Aeneas

Pensvm A

Graeci, cum Traiam vi capere non possent, dolo usi sunt: equum ligneum
militibus armatis compleverunt et in litore reliquerunt. Multis spectantibus Laocoon
omnis viribus equum hasta percussit. Paulo post duo angues recta via eum petunt.
Parte murorum destructa equus hostibus plenus magno labore in urbem trahitur
funibus. Velut festo die templa fronde ornantur. Equo patefacto milites exeunt; occisis
urbis custodibus socios suos recipient in urbem quae defensoribus carebat. Interim
Troiani sine cura dormiebant, in iis Aeneas, Anchise et Venere dea natus. Ille clamore
et strepitu e somno excitatus est.
Cum Priamus gladio cingeretur, Hecuba, quae viro prudentior erat, “Iam non telis
egemus” inquit, “sed auxilio deorum!” Ducente Venere Aeneas salvus domum rediit
eadem via qua domo exierat. Anchises loco se movere noluit et “Ipse” inquit “mea manu
moriar. Nolite mea causa hic morari!”
Prima aestate Troiani duce Aenea ex Asia profecti sunt. In medo mari Aegaeo
insula nomine Delos, quae Troianos tuto portu recepit. Delo relicta in Cretam venerunt.
Ibi Troiani foeda pestilential afficiebantur et agri sole flagranti torrebantur.
Aedes Iovis Capitolini multo magnificentior est ceteris omnibus; ea summo deo
digna est. In templum Iovis Statoris senatus eo die convenit quo Cicero, oratione
clarissima habita, Catilinam Roma expulit. Pace terrae marique facta Ianus clauditur.
Polycrates tanta felicitate et tanta Gloria erat ut di ei inviderent.

Pensvm B

In Creta Troiani foeda pestilentia afficiebantur atque agri sole terrebantur.

Penates noctu visi sunt ante lectum Aeneas adstare, qui Troianis et posteris eorum
novam terram promiserunt. Ergo ex insula excedere constituerunt et rursum in altum
provecti sunt. Ibi nimbus repentinus solem occultavit ita ut diem noctemque discernere
non possent ac naves tres dies totidemque noctes caecae errarent, quoad in insulas
Strophades delatae sunt.
In Epiro Aneas famam incredibilem audivit: Helenum parte Epiri potitum esse et
Andromachen, viduam Hectoris, uxorem duxisse. Andromache in luco dis Manibus
invocabat. Helenus latus Troianos agnovit eosque ad convivium invitavit. Tunc ille vates
divino ore res futuras praedixit.
Charybdis naves in gurgitem mergit, et Scyla informis naves in scopulos
periculosos trahit. Praestat totam Siciliam circumire quam illa monstra experiri.
Ut Italia in conspectum venit, Anchises pateram vino implevit et deos maris
potentes invocavit. Troiani in terra Graecorum morari nolebant.
Ex Aetna fumus flammaeque surgunt atque saxa lapidesque emittuntur. In ora
Cyclopum vir Graecus accesit cum fletu precibusque: “Hinc in quascumque terras
abducite me!” Anchises viro supplici manum dedit. Monstrum horrendum erat
Polyphemus, qui in antro obscuro habitabat et carne humana viscebatur. Cum ille
accederet, Troianus fune navium inciderunt et cito aufugerunt. Polyphemus clamorem
horribilem sustulit, quo penitus resonuit mons cavus.
In Sicilia Aeneas ossa genitoris sui sepelivit. Tum ex Sicilia atque a sepulcro
patris digressus est.
Forma litterae C est linea curva. Onus grave magnum pondus habet. Unda est
parvus fluctus. Chaonia est pars Epiri extrema. Iunvencus est bos iuvenis. Saxa
fluctibus pulsate fragorem edunt.
Synonyma: (summum) mare et aequor; avis et volucris; turgidus et tumidus;
pavidus et trepidus; (urbem) constituere et condere; relinquere et linquere; arbitrary et
reri; tam valde et adeo; scilicet et nimirum; ego (ipse) et egomet.
Contraria: occasus et ortus; (navem) deducere et subducere; propinquus et
longinquus; noctu et interdiu.
 Pensvm C
Classem navium viginti aedificaverunt.
Rex Thraciae filium Priami interfecit et vi auro potitus est.
Des Apollo Troianis terram cum arvis Troianis pollicitus est.
Quia Pestilentia afficitur et sol flagrans agros torrebat.
Quia is interdiu noctuque discernere non potuit.
Multae insulae: Zacunthos, Same, Leucadia et Buthrolum.
Aeneas in insula Leucadia clipeum ad fores temple fixit et versum inscipsit.
In parte extrema Epiri, urbs Buthrolum.
Andromache de casu eius Aeneas narravit.
Quia eo monstra periculosa erant.
Andromache Ascanio vestem pretiosam donavit.
Troiani Italiam reliquerunt quia in Italia multi Graeci mali habitaverunt.
In ora Cyclopum Troiani hominem supplex viderunt, qui ex antro Polyphemi
effugerat.
Polyphemus nihil videre potuit, quia caecus erat.
Pater Anchises in portum Drepani sepultus est, in monte Eryce.

Undequadragesimum. Karthago

Pensvm A

Troiani multos iam annos per omnia maria errabant. Neptunus, ut classem
disiectam vidit, fluctus sedavit, nubes collectas dispulit solemquem reduxit. Aeneas
Italiam novam patriam quaerens in Africam delatus est. Venus filium suum certiorem
fecit ‘socios salvos esse classemque in tutum locum actam.’ Aeneam paenitebat
Creusam uxorem Troiae reliquisse. Aeneas: “Heu me miserum! Numquam domum
redibo!” Venus Cupidinem pro Ascanio ad Didonem ire iussit. Ille, ubi Aeneam
complexus est, reginam petivit; quae puerum osculata est et in gremium accepit.
Multae viae Romam ferunt. Circus Maximus trecentos passus longus est.
Pompeius Iuliam, filiam Iulii Caesaris, uxorem duxit. Senatus C. Ocavianum ‘Augustum’
nominavit. Augustus urbem Romam in XIV regiones divisit. Nerva annum tantum et IV
menses imperavit. Nero, quem populus tyrannum appellabat, domum auream
aedeficavit. Romulum regem non pudebat in casa habitare. Romani Brutum consulem
fecerunt.
Graeci Romanos litteras et artem poeticam docuerunt.

Pensvm B
 Iuno irata erat ob iudicium Paridis, qui Venerem deam pulcherrimam esse
iudicaverat; eius rei memor Troianos ab Italia arcebat. Tempestas classem Aeneae
disiecit, sed Neptunus, cum vederet pontum procellis turbari, motos fluctus sedavit et
nubes dispulit. In litore Aeneas septem cervos occidit; hanc praedam sociis
desperantibus divisit, dum ipse laeto vultu spem simulat. Postero die, dum nova loca
explorat, Venus ei obviam iit arcum sagittasque gestans Dianae deae similis, quae in
silvis venari solet.
Pygmalion, rex impius et avarus, cum Sychaeum clam necavisset, scelus diu
celavit et Didonem viduam falsa spe elusit. Sed ei in somnis apparuit vir mortuus, qui
pectus vulneratum nudavit et regis thesauros occultos monstravit. Dido naves auro
oneravit et in Africam fugit, nec postea eam paenitebat ex patria fugisse.
Despiciens ex colle qui Karthagini imminet Aeneas vidit cives qui magna
industria novarum aedium fundamenta locabant. Dido regina magna caterva comitata
incessit et in alto solio consedit. Quae cum Aeneam coram aspiceret, primum obstupuit,
tum sic orsa est: “Tune ille Aeneas quem Anchises et Venus genuerunt?”
In regia convivium apparatur: tori Tyria purpura sternuntur, ministri mensas
dapibus onerant. Lucernae de tecto pendent et multae faces ardent. Omnibus intentis
Aeneas narrabat de insidiis Graecorum et de erroribus suis. Postquam funus patri
factum memoravit, conticuit tandem atque quieti se dedit.
Karthaginienses, homines bellicosi, saepe cum Romanis bellaverunt. Tridens est
sceptrum neptuni. Hostia est bestia quae immolator, ut sus, ovis, taurus. Aper est sus
ferus. Nubes quae terram operit nebula dicitur. Troiani, sin in Italiam ire non possunt, in
Siciliam saltem cupiunt.
Synonyma: gerges et vertex; saxum et rupes; pulchritudo et decor; gloria et
honos; Notus et Auster; stella et sidus; frequens et creber; nesciens et inscius; felix et
fortunatus; pulsare et ferire et impellere; circumagere et volvere; natare et nare;
ambulare et gradi; accusare et incusare; subire et succedere; ascendere et scandere;
auxilium ferre et succurrere; delere et abolere; conari et temptare.
Contraria: altum et vadum; Auster et Aquilo; acutus et obtunsus; spargere et
colligere; abducere et adducere; dispellere et compellere; subito et paulatim.

Pensvm C

Karthago in ora Africae sita est.

Iuno regina deorum est.
Ob iudicium Paridis.
Aeoli officium est ventos in vinculis tenere.
Neptunus iratus erat et solem reduxit et fluctus sedavit.
Troiani ad oram Africae delati sunt.
Aeneas septem cervos partitus est.
Cibo et vino vires restituerunt.
Venus Aeneae filio suo obviam iit.
Quia ea decorem divinum gerebat.
Venus filio suo de casu Didonis narravit.
Aeneas Karthaginem et Tyrios novam urbem exstruere vidit.
 Quia Aeneas nebula cingitur.
Imagines supra bello Troiano.
Ilioneus voluit ne Dido Troianos ab ora Africae arceret.
Urbs Troia Didoni ingnota non erat.
Dido Aeneam cum magno triclinio recepit.
Venus excogitavit ut Cupido Didonis amorem incenderet.
Cupido paulatim memoriam Didonis abolevit.
Dido Aeneam hortata est ut sibi de erroribus suis narraret.

Quadragesimum. Infelix Dido

Pensvm A

Aemilia: “O Iuli, mi optime vir!“

Martialis:
„Semper pauper eris, si pauper es, Aemiliane.“
Catullus:
„Cenabis bene, mi Fabulle, apud me.“
Hector: „Heu, fuge, nate dea!”
Hecuba: “O misserime coniunx!”
Anchises: “Fuge, mi fili!”
Aeneas: “Veni mecum, Achate, mi amice!“
Achtes: „Quid non sentis, Aenea?” Dido: “Perfide hospes!” “Dabis, improbe,
poenas!”
Consul (in senatu): “Quid censes, Marce Tulli? et tu, Luci Corneli?”
Spectatores, plaudite!

Pensvm B

Dido: “Velim prius Iuppiter me fulmine percutiat quam viri amori succumbo!”
Anna: “O soror mea dilecta! Etiamne placito amori repugnabis?” Ita animum sororis
amore inflammat. Templa adeunt ut a dis veniam petant, nec vero sacrificia mulierem
furentem iuvant. Poenis et Troianis venantibus, tonare incipit; insequitur imber grandine
mixtus, et Dido et Aeneas in eandem speluncam deveniunt. Extemplo Fama narrat ‘eos
in maximo luxu vivere turpi cupidine captos!’
Mercurius Iovis iussa/mandata ad Aeneam defert: “Quid struis? Noli hic morari!
Italiam pete!” Haec locutus deus ex oculis eius evanuit. Aeneas imperio divino attonitus
obmutuit, tum Troianos principes advocavit iisque mandavit ut classem clam ornarent.
 At regina, quae dolum praesentit, Aeneam appellat: “Sperasne, perfide hospes,
te tantum nefas dissimulare posse et hiberno tempore clam hinc decedere? Per
conubium nostrum te oro: miserere mei!” Ita supplex implorat. Aeneas: “Numquam te
uxorem duxi aut coniugium tibi promise. Desine querellis tuis et me et te incendere! Non
mea sponte Italiam peto.” Dido dicta eius non refellit, sed medium sermonem abrumpit
et virum cunctantem relinquit. Famulae eam collapsam suscipiunt.
Iam regina mori cupit: taedet eam vitae. Annam orat ut rogum erigat et super
rogum arma et exuvias et effigiem Aeneae imponat. Dido, cum classem abire videret,
Furias ultrices invocavit. Tum rogum conscendit, toro incubuit, atque ensem e vagina
eduxit.
Officium Romanorum est “parcere subiectis et debellare superbos.”
Synonyma: pallium et amictus; stella et astrum; ara et altaria; lectus et cubile;
pilum et iaculum; virtus et fortitudo; vigilans et vigil; moriens et moribundus; praecipitans
et praeceps; recipere et excipere; amens esse et furere; perficere et peragere et
exsequi; properare et festinare; eludere et illudere.

Pensvm C

Dido Annae dixit se Aeneam amare.

Quia fidem fecit ne se coniugio adiungeret.
Ut precibus veniam a deis petere.
Fama narrabat Aeneam Troia venisse ut cum Didone se coniungeret.
Iuppiter hoc iussit.
Ne Dido id animadverteret, quia iram Didonis temebat.
Fama ei de consilio Aeneae narrabat.
Aeneas dicit eum non paeniteret Didonis reminisci.
Dido dicta eius non refellit.
Rogum erigere eam iussit.
Super rogum lectus iugalis, effigies Aeneae et exuvias impositae sunt.
‘Ultor oxoriatur et Romam expugnat’ et Aeneas ante diem caderet insepultus.
Aeneas moenia Karthaginis flammis lucere vidit.
Quia eae naves incenderant.
Eum ad Inferos duxit.

Unum et Quadragesimum. Origines

Pensvm A
 Filius a patre laudatur.
Omnes metuunt Tyrannum ferocem.
Urbs Troia altis moenibus cingebatur.
Graeci Troiam cepeverunt et incenderunt.
Equus ligneus a Graecis fabricatus est.
Cum Troiani partem moenium destruxissent, equum illem in urbem traxerunt.
Urbs terribili incendio absumpta est.
Maritus Creusam quarebat nec invenit.
Aneas a Karthaginiensibus cerni non poterat, quod nube celabatur.
Faustulus pueros invenit et domum tulit.
Praeda pastoribus devidebatur a geminis.
Fluvius Tiberis olim Albula vocabatur.
Hostes numquam arcem expugnabunt.
Laudor a magistro, tu reprehenderis.

Pensvm B

Post adventum Aeneae rex Latinus, cum copias suas in aciem eduxisset, inter
primores processit ducemque advenarum ad colloquium evocavit. Ut nomen Aeneae
audivit, nobilitatem viri gentisque admiratus Troianos in societatem recepit et Aeneae
filiam suam in matrimonium dedit. Rex Turnus, cui Lavinia sponsa fuerat, Aeneae
Latinoque bellum intulit. Proelio victus Turnus rebus suis diffidens ad Etruscos confugit.
Post proelium Latinis prosperum Aeneas nusquam apparuit. Cum Ascanius nondum ad
puberem aetatem pervenisset, Lavinia inter pueritatiam eius regnavit, nec Etrusci nec
ulli alii finitimi inter regnum muliebre bellum facere ausi sunt.
Rex Proca Numitorem et Amulium procreavit atque Numitori regnum vetustum
legavit. Amulius fratrem pepulit, fratris filiam Vestalem legit: ita ei perpetua virginitate
spem partus ademit. At Vestalis, vi compressa, geminos peperit, qui iussu regis expositi
sunt; sed pastor vagitum puerilem audivit et pueros invenit cum lupa, quae tam mitis fuit
ut eos lacte suo nutriret et lingua lamberet. Ita a crudelitate regis pueri servati sunt.
Romulus et Remus, ut primum adoleverunt, per saltus venabantur et in latrones
praedam ferentes impetus faciebant. Latrones Remum captum Numitori dediderunt, qui
cum eum in custodia haberet, nepotem suum esse suspicabatur. Amulio occiso
Numitor, concilio advocato, mala facinora fratris ostendit et ‘se caedis auctorem esse’
dixit.
Remus, cum in Aventino auspicaretur, sex vultures vidit; hoc auspicio nuntiato,
duplex numerus Romulo se ostendit; is igitur urbem condidit, quae a nomine conditoris
‘Roma’ appellata est. Remus vero, cum hoc moleste ferret, novos muros transiluit et a
Romulo interemptus est.
Cacus clava Herculis ictus occidit, cum boves in speluncam abdidisset. Bove
eximia immolata sacrum Herculi factum est ritu Graeco.
Oceanus mare immensus est. Facile est munera praebendo animos populi sibi
conciliare. Ante proelium imperator auspiciis deos consulit. Difficile est inter geminos
discrimen facere. Qui sitit bebere cupit.
 Synonyma: liberi et stirps; vires et vigor; pecus maius et armentum; pater patris
et avus; frater patris et patruus; piger et segnis; umidus et udus; turbare et confundere;
auxilium ferre et opem ferre; trepidus esse et trepidare.
Contraria: muliebris et virilis; amittere et adipisci; confidere et diffidere; consolari
et gratulari; ubique et nusquam; vere et falso.

Pensvm C

Aeneas Troia venit.

Proelium non factum est, sed Latinus amicitiam cum Aenea fecit.
Quia Lavinia in matrimonium Aeneae data est.
Quia alter exercitus victus est, alter ducem suum amisit.
Uno numine utramque gentem appellavit.
Ad Etruscos.
Ascanius Albam condidit.
‚Silvius‘ cognomen fuit.
Vi potitus est.
Martem patrem geminorum esse affirmavit.
Lupa eos invenit et nutrivit.
Quia geminos esse fratres audiverat.
Impetum in Amulium fecerunt et eum necaverunt.
In monte Palatino.
Quia is muros eius transiluit.
Hercules boves mugire audivit.
Ritu Graeco.

Alterum et Quadragesimum. Bellum

et pax

Pensvm A

Magister discipulos tacere et audire iubet: “Tacete, discipuli, et audite!” Marcus

non tacet nec audit; magister eum monet ut taceat et audiat: “Tace, Marce, et audi!
Quot sunt bis sena? Magister interrogat quot sint bis sena, ac Marco imperat ut surgat
et respondeat: “Surge et responde, Marce, sed cave ne prave respondeas!” Marcus non
surgit nec respondet. Magister: “Audi, Marce: iubeo te surgere et respondere.” Marcus:
“Nescio quid respondeam.” Magister iubet eum digitis computare: “Digitis computa!
Cura ut recte computes!” Marcus: “Interroga alios! Noli semper me interrogare!” Marcus
magistrum monet ut alios interroget.
Cicero consul Catilinam ex urbe egredi et proficisci iussit: “Egredere ex urbe!
Patent portae: proficiscere!” Consul oration sua effecit ut Catilina ex urbe egrederetur et
in Etruriam proficisceretur.
Latinus ab Aenea quaesivit ‘quis esset et quid quaereret’: “Tu quis es et quid
quaeris?” Ille respondit ‘se esse Aeneam Troianum novamque sedem quarere’: “Ego
sum Aeneas Troianus; novam sedem quaero.”

Pensvm B

Romulus rex xii lictores sumpsit, qui insignia imperii, fasces et secures, gererent,
et C senators creavit. Gentes vicinae Romanos spernebant nec legationem Romanam
benigne audiverunt. Id Romulus aegre passus est, sed suam indignationem dissimulans
finitimos ad ludicrum vocavit. In medio plausu iuvenes Romani clamitantes exsiliunt
virginibusque manus iniciunt, ut narrat Ovidius in ‘Arte amatoria.” Parentes virginum
terrore perculsi profugiunt. Romulus blandis verbis animos virgnium mitigare conabatur,
sed parentes cives suos contra Romanos concitabant. Dum alii occasionem expectant,
Caeninenses in fines Romanorum invadunt, sed Romulus confestim eos fugat et ipse
regem eorum occidit et spoliat; spolia regis in Capitolio ad quercum sacram deposuit et
fines templo Iovis designavit. Mulieres orabant ut parentibus licere Romam migrare;
quod facile impetraverunt.
Tarpeia non impune arcem hostibus prodidit. Romulus Iovem oravit ut fugam
Romanorum sisteret. Tum mulieres se inter acies intulerunt patres virosque orantes ‘ne
sanguine nefando se respergerent!’ Movet res cum multitudinem tum duces. Sabini
generis et Romani socris suis dextras dant ac duces ad foedus faciendum prodeunt.
Unam civitatem e duabus faciunt et regnum consociant; non modo commune, sed etiam
concors regnum eorum fuit. Romulus rex tres centurias equitum conscripsit. Ita quitatu
Romano aucto cum finitimis, qui agros Romanos vastabant dimicavit eosque vicit. Haec
a Romulo domi militiaque gesta sunt. Cum contionem militum haberet, subito coorta
procella sublimis raptus est. Proculus Iulius affirmavit ‘Romulum de caelo delapsum sibi
obvium fuisse.’
Post breve interregnum populus Numam, quamquam peregrinus erat, regem
cravat et patres auctores facti sunt: ergo non plebs, sed patres auctores decreverunt
quis Romae regnaret. Tum augur, capite velato et lituum (id est baculum aduncum)
tenens, Iovem precatus est uti signa certa declararet; ita Numa auspicato rex declaratus
est.
Numa res utiles instituit: annum in XII menses discribsit et dies fastos et nefastos
fecit; flaminem Dialem creavit ac Vestales, Vestae sacerdotes assiduas, quas virginitate
sanctas fecit; nec quaelibet virgo Vestalis fieri poterat, sed nobilissimae tantum. Cum
igitur finitimi nefas putarent civitatem sanctam violare, pax multos annos conservata est.
 Ianus clausus pacem esse indicat. Qui admodum maeret crines et vestem laniat
et ocellos lacrimis corrumpit. Pro pecunia mutual pignus dandum est. Nocturne tempore
nauta sidera in caelo notat.
Synonyma: honos et decus; templum et aedes et fanum; res mirabilis et
miraculum; rusticus et agrestis; tardus et lentus; felix et faustus; gratus et acceptus;
iterum facere et iterare; taedere et pigere; Validus fieri et convalescere; oppugnare et
adoriri; aliquantum temporis et aliquamdiu; denuo et de integro.
Contraria: victoria et clades; aequus et iniquus; bellicosus et imbellis; internus et
externus; concurrere et discurrere; erumpere et irrumpere; avertere et advertere;
recumbere et procumbere.

Pensvm C

Fasces et secures.
Multos finitimos recepit.
Quia Romaniis conubium cum finitimis non erat.
Ut iuvenes Romani Sabinas raperent.
Ad templum Iovis Feretri, in Capitolium.
Tarpeia arcem Sabinis prodidit.
Quia Tarpeia id quod in sinistris minibus habent poposcit.
Romulus Iovem invocat ut metum militum sisteret.
Quia Sabinae inter exercitus pugnantes se intulerunt.
Quia Veies moenis defendebantur.
Tempestas coorta est.
Regem non viderunt, sed patres id affirmaverunt.
Proculus Iulius narravit “Romulum de caelo lapsum sibi obvium fuisse”.
Augur auspicio fecit.
Romulus multo ferocior fuit.
Numa pace et deorum metu populum temperavit.

Quadragesimum tertium. Roma et Alba

Pensvm A
 Italiae incolae primi agricolae industrii fuerunt. Illud tempus beatum ‘aetas aurea’
dicitur. Dum Latinus in pace diuturna regnat, Troia, urbs opulenta, ab exercitu Graeco
capta est. Graeci audaces ingentem equum ligneum militibus armatis compleverunt.
Laocoon de summa arce decurrens cives suos monuit ne hostibus Graecis confiderent,
atque omnibus viribus hastam ingentem in latus equi durum misit, sed illa in firmo
robore stetit nec in partem interiorem ad milites occultos penetravit. Brevi tempore duo
angues maximi per mare tranquillum ad litus propinquum nataverunt et corpus eius
medium amplexi sunt. Priamus multarum gentium rex superbus fuit.
Prima luce Dido sorori suae “Qualis hospes” inquit “domum nostram intravit,
quam nobilis, quam fortis! Agnosco veteris vestigia flammae!”
Romulus ante diem undecimum kalendas Maias in colle Palatino novam urbem
condidit. Gentes finitimae cives Romanos spernebant. Cum iuvenes Romani virgines
Sabinas rapuissent, magnum et acre certamen ortum est.
Senatus Romanus constat ex sescentis senatoribus, qui summam potestatem in
re publica habent. Pontifex maximus est summus sacerdos qui certeris omnibus
sacerdotibus Romanis praefectus est.
Templum Iovis Optimi Maximi magnificentius est quam cetera omnia templa
Romana; ex omnibus templis Romanis id magnifecentissimum est.
Nulla femina mortalis pulchrior fuit quam Helena; ea pulcherrima fuit omnium
feminarum mortalium.

Pensvm B

Tullus, rex indole ferox, Numae dissimilis fuit. Cum Albani Romanos res
repetentes dimisissent, Tullus iis bellum indixit. Cupido imperii duos populos cognatos
ad arma stimulabat. Etrusci ambos exercitus spectabant, ut pugna fessos
aggrederentur.
Cum duo Romani exspirantes concidissent, unus ferro intactus fuit; is aliquantum
spatii aufugit ac tres Albanos magnis intervallis sequentes occidit. Cum soror Horatii
sponsum suum mortuum identidem appelaret cum comploratione, Horatius eam verbis
increpuit et gladio transfixit! Itaque accusatus est, et duumviri, qui tantum crimen
neglegere non potuerunt, eum condamnaverunt; sed Horatius ad populum provocavit.
In eo iudicio pater eius ‘filiam iure caesam esse’ proclamavit; tum populus Horatium
absolvit, neque enim liberatorem urbis verberatum et arbore infelice suspensum videre
voluit.
Tullus simul cum hostibus et cum proditione et perfidia sociorum dimicavit, nam
iniussu eius Albani ex proelio abierunt. Hostibus victis, rex Mettium poena atroci affecit:
corpus eius ad duas quadrigas ligatum in diversas partes distractum est. Deinde Alba
diruta est et Albani Romam traducti sunt. Ita Roma ruinis Albae crevit, numerus civium
duplicatus est et X equitum turmae exercitui Romano additae sunt.
Bellum civile est quod inter cives geritur. Duumviri sunt iudices severissimi. Qui
sine culpa est a iudice absolvitur. Centurio dicitur qui centuriae praefectus est.
Synonyma: servitus et servitium; pallium militis et paludamentum; funis et restis;
plebs et vulgus; cives et populares; metus deorum et religio; flens et flebilis; miserandus
et miserabilis; senex fieri et senescere; opponere et obicere; ornare et decorare;
cingere et saepire; laniare et lacerare; errare et vagari; lux fit et illucescit; ab utraque
parte et utrimque; nullo modo et nequaquam; paulatim et sensim; ubique et passim;
esset et foret.
Contraria: pulchritudo et foeditas; libens et invitus; formosus et deformis; placere
et displacere; clam et palam.

Pensvm C

Avus Tulli Hostilii Hostius Hostilius fuit.

Quia Albani praedas ex agris Romanis egerant.
Haud plus quinque milia passuum ab Roma.
Non pugnaverunt, quia Etruscos metuebant et trigemini Romani et Albani,
utrimque pro sua patria, pugnaverunt.
Primum fugam cepit et postea alter post alterum interfecit.
Horatius sororem suam occidit gladio.
Horatius absolvitur a populo.
Pomerius est locus intra aut extra moenia ubi neque habitari neque arari fas erat.
Mettius a sociis ad victorem deficere voluit.
Albam diruvit et Mettium punivit.
Albani Romam migraverunt.
Quadringentos annos.
Curiam Hostiliam aedificavit.
Paulo ante mortem eius, postquam ipse pestilential affectus est.
A fulmine ictus est.

Quadragesimum Quartum. Reges et

reginae

Pensvm A

Tullus legatos Albanos blande ac benigne receipt. Rex Albanus legatis Romanis
superbe ac ferociter respondit. Horatii et Curiatii non timide, sed fortiter pugnaverunt.
Duo Horatii cito (celeriter) occisi sunt, tres Curiatii vulnerati, duo magis aut minus
graviter, tertius leviter. Subito Horatius, qui feliciter incolumis erat, fuger coepit. Albani
non aeque velociter sequi potuerunt: qui levissime vulneratus erat, velocissime currebat
et continuo occisus est, cum longe abesset a ceteris; qui gravissime vulneratus erat,
postremo occisus est. Certe Horatius fortitius ac prudentius pugnavit quam ceteri: is
omnium fortissime ac prudentissime pugnavit; sed postquam ita gloriose patriam
servavit, sororem suam, quae Curiatium flebiliter nominaverat, crudeliter interfecit!
Postea Tullus egregie cum hostibus pugnavit, etsi Albani socios Romanos
turpiter (foede) deseruerant. Tullus ducem Albanorum severe atque atrociter punivit.
Nemo Romanus hostem severius aut atrocious punivit quam Tullus.
Numa iuste et prudenter regnavit deosque diligenter coluit. Romulus et Tatius
communiter regnaverunt, nec Romulus mortem Tatii moleste (aegre) tulit.
Malus discipulus, qui male ac prave scribit, raro laudatur; bonus discipulus, qui
bene ac recte scribit non solum Graece, sed etiam Latine, frequenter laudatur.

Pensvm B

Ancus ius fetiale scripsit quo bellum indicitur. Latinis bellum indictum est,
postquam legatus deos testatus est populum Latinum adversus populum Romanum
deliquisse et plerique senatores consenserunt. Latinis victis, Ancus ingentem praedam
Romam revexit; nec vero Medulliam expugnare potuit propter firmas munitiones.
Ianiculo adiecto urbem amplificavit.
Patre mortuo, Lucumo, vir strenuus, omnium bonorum heres factus est. Cum
Etrusci eum spernerent ut exsule ortum, uxor Tanaquil, quae virum honoratum videre
cupiebat, ei persuasit ut Romam commigraret cum omnibus bonis suis. Aquila ei pilleum
abstulit et divinitus in capite reposuit. Hoc augurium Tanaquil, mulier rerum caelestium
perita, laeta accepit. Romae L. Tarquinius, quem divitiae conspicuum faciebant, cives
sibi conciliabat comiter invitando. Multis civilibus officis fungi coepit, et postremo tutor
liberis regis factus est.
Equitatu aucto, rex Tarquinius cum Sabinis conflixit. Eo proelio praecipua fuit
Gloria equitum, qui ab lateribus incurrerunt ac Sabinos fuderunt. Haec ferme est
formula deditionis: “Deditisne vos, urbem agros, aquam, terminos, delubra, divina
humanaque omnia in populi Romani dicionem?” “Dedimus.”
Servius Tullius, qui serva natus esse dicitur, magna cura erudiebatur. In vestibulo
regiae duo pastores rixam simulant; vocati ad regem alter rem ex composito oridutr,
alter securim in caput regix deicit. Regina, arbitris eiectis, Servium propere accivit.
Populo nuntiat ‘regem non mortuum, sed sopitum esse subito ictu; interim Servium regis
officis functurum esse.’ Ita celata morte opes Servii firmavit. Servius rex populum ex
censu in V classes distribuit; singulae classes ex iunioribus et senioribus constant.
Quamquam Servius magno consensus populi rex legitimus declaratus erat, L.
Tarquinius regnum affectare non destitit; Tullia, quacum nuptiis iunctus erat, eum
instigabat. Postremo senatum per praeconem in Curiam coegit ibique turpissimis
contumeliis Servio maledicere orsus est. Huic oration Servius intervenit cum fautoribus
suis, sed Tarquinius eum arripuit atque per gradus deiecit! Tullia currum suum per
corpus patris sanguinulentum egisse fertur, neque id a cetero scelere abhorret.
 Mane homines e somno expergiscuntur. Senes maiores natu sunt quam iuvenes.
Motus membrorum vinculis impeditur. Captivus est miles captus. Discordia civilis seditio
dicitur. Homines feras domare non possunt. Qui solus esse vult, locum secretum petit.
Caput ardens gloriam futuram portendere putabatur. Fabius Pictor est rerum gestarum
scriptor antiquus. Servius cum primoribus Latinorum hospitiis iunctus erat. Carpentum
est vehiculum quod duas rotas habet; bestia quae currum vehit iumentum dicitur.
Synonyma: uxor filii et nurrus; dolus malus et fraus; insania et furor; clam factus
et clandestinus; idoneus et aptus; illustris et inclutus; regius et regalis; acerbus et
amarus; eludere et frustrari; quomodo et quo pacto.
Contraria: vetustas et novitas; iuventus et senectus; egridi et ingredi; publice et
privatim.

Pensvm C

Postquam ius fetials dixerat, hastam ferratam in fines hostium emittebat.

Ut sceleres prohiberentur.
Quia Etruscii eum spernebant et ibi peregrinus erat.
Tatius et Numa Pompilius et Tarquinius regnaverunt.
Mille et octoginto equites erant.
Collatia adempta est.
Caput Servii dormientis arsisse fertur.
Deos eum regem esse volere putabatur.
Pastor securim in eum deiecit.
Ut Servium regnum daret et opes eius firmaret.
Quirinalem et Viminalem urbi adiecit.
Tullia Maior ferox erat, sed Tullia Minor mitis erat.
Servius a Tarquinio arripitur et per gradus deiecitur.

Quadragesimum Quintum. Roma

liberata

Pensvm A

Quis fuit rex ille ferox qui Roma exactus est? Tarquinius fuit, quem Romani
‘Superbum’ appellaverunt. Is enim eos cives quos timebat aut quorum divitias cupiebat
necavit. Illo tempore nemo Romae tutus erat. Cum Lucretia, uxor cuiusdam Collatini, a
filio illius regis stuprata esset, Brutus, cuius frater ab eodem rege necatus erat, hoc
modo iuravit: “Per hunc sanguinem iuro: me quacumque vi possim L. Tarquinium
exsecuturum nec illum nec alium quemquam regnare Romae passurum!” Tum regem
ipsum et liberos eius exegit.
Oraculum illud Delphicum cui ipse deus Apollo praeest clarius est quam ullum
aliud oraculum neque rex Tarquinius ulli alii oraculo credebat.
Sextus quendam nuntium ad regem misit, nec vero rex huic nuntio confidebat.
Sextus ab eo quaesivit: “Quid rex tibi respondit cum te recepisset?” Nuntius: “In hortum
exit me sequente nec quidquam mihi respondit.” Nuntius dixit ‘regem nihil sibi
respondisse.’
Romulo mortuo patres inter se certabant quis eorum Romae regnaret. Omnibus
placebat aliquod caput civitatis esse, nec vero quisquam alteri concedere volebat. Eo
tempore Numa Curibus habitabat; eum populus Romanus regem creavit, ac patres,
cum neminem illi viro praeferre auderent, ei regnum tradiderunt. Tum augur haec verba
locutus est: “Iuppiter pater, si est fas hunc Numam Pompilium, cuius ego caput teneo,
regem Romae esse, uti tu signa nobis certa declares inter eos fines quos feci!”

Pensvm B

Tarquinius Superbus primores suspectos et invisos occidit aut in exsilium egit; ita
senatoum numero imminuto, senatus expers potestatis erat, et rex ipse per se rem
publicam administrabat.
Cum Turnus minas in regem Romanum iactavisset, rex allato falso crimine virum
insontem oppressit: gladius multos ad eum convehi iussit, quibus inventis manifesta res
visa est.
Rex praedam largiendo animos civium lenire studebat, qui se opifices pro
bellatoribus factos esse indignabantur; sed cum Ardeam vi capere non posset, urbem
obsidere coepit. Ibi cum de uxoribus mentio facta esset, Collatinus dixit ‘Lucretiam
suam castissimam esse’; iuvenes Romam properaverunt, ubi uxores suas in epulis et
luxu tempus terentes invenerunt; Lucretia vero nocte sera inter ancillas laborabat.
Postquam Sextus Tarquinius Lucretiam stupravit, Brutus per sanguinem Lucretiae
iuravit ‘se regem cum coniuge et prole Roma exacturum esse.’ Oratione habita de vi ac
libidine Sex. Tarquinii, de stupro Lucretiae nefando, de saevitia regis non toleranda ac
de plebis miseriis, Brutus haud difficulter Romanis persuasit ut imperium regi abrogaret.
Hostis insolens sumper paratus est ad rebellandum. Cohors constat ex III
manipulis. Oraculum est locus ubi fatum divinitus praedicitur sortibus. Vir honestus non
peccat.
Synonyma: potentia et auctoritas; iuventus et iuventa; pudicitia et castitas; culpa
et noxa; peccatum et delictum; funus et exsequiae; iactura et damnum; fidus et fidelis;
vacuus et inanis; tueri et protegere; interrogare et sciscitari; cogitare et deliberare;
trucidare et iugulare; properare et maturare; fluere et manare; premere et urgere;
consentire cum aliquo et assentire alicui; in eundem locum et eodem; profecto et
enimvero; ullo loco et usquam; apud et penes; sua sponte et ultro.
Contraria: stultitia et prudentia; decus et dedecus; amicitia et simultas; coactus et
voluntarius; pudicus et impudicus.
 Pensvm C

Quia sepeliri Servium prohibuit et primores partum interfecit.

Foedus indixit et prima luce ad lucum convenirent.
Latini regem non patienter exspectabant, praecipue Turnus, qui orationem in
eum fecit.
In hospitium Turni multos gladio inferri iussit.
Ut dolo oppidum caperet.
Papaverum baculo decussit.
Sextus eos interfecit et Gabii sine pugna traditi sunt.
Anguis regis pectus cum anxiis curis implevit.
Filios eius et Brutum misit.
Quia nihil regi timendum esse putare voluit.
Quia terra mater omnium mortalius est.
Quia divis fieri volebat.
Aerarium pecuniam non habebat.
Cenabant et de uxoribus suis locuti sunt.
Ad regiam et inde Collatiam.
Nurus regiae tempus cum aequalibus terebant, sed Lucretia lanae dedita erat.
Lucretia uxor castissima fuit.
Ne impudica exemplo eius viveret.
Iuravit se regem exacturum esse.
L. Iunius Brutus et L. Tarquinius Collatinus.

Quadragesimum Sextum. Post reges

exactos

Pensvm A

Livius scripsit centum quadraginta duos libros ‘Ab urbe condita’, quorum triginta
quinque tantum conservati sunt, centum et septem perierunt.
Tarquinius, septimus rex Romanus, a Bruto expulsus est anno ab urbe condita
ducentesimo quadragesimo quarto, et pro uno rege duo consules creati sunt. Ex eo
tempore quotannis bini consules creabantur.
Anno ab urbe condita quadringentesimo nonagesimo bellum punicum primum
ortum est. Anno vicesimo tertio eius belli Poeni proelio navali devicti sunt: sexaginta tres
naves eorum captae sunt, centum viginti quinque demersae, triginta duo milia hostum
capta, tredecim milia occisa; ex classe Romana duodecim naves demersae. Pugnatum
est ante diem sextum idus Martias, id est die decimo mensis Martii.
Legiones Romanae in denas cohortes dividuntur, cohortes in ternos manipulos,
manipuli in binas centurias. In singulis legionibus sunt quaterna vel quina milia
hominum, quibus seni tribune militum praefecti sunt.
Bis bina sunt quattuor. Ter sena sunt duodeviginti. Quatter quina sunt viginti.
Quinquies dena sunt quinquaginta.

Pensvm B

Tarquinius Collatinus, L. Bruti collega, cum omni patrimonio suo Roma migravit.
Brutus et Arruns invicem se occiderunt. Coriolanus ad quintum miliarium ab urbe
processet, sed matris et uxoris fletu superatus retro se recepit. Cincinnatus, qui agrum
IV iugerum possidebat, ab aratro dictator factus est (dictatura est dignitas maior quam
consulatus); ergo sudore deterso togam praetextam accepit. M. Valerio adversus
Gallum procedenti corvus super brachium sedit atque oculos Galli alis et unguibus
verberavit. Ap. Claudius censor viam Appiam stravit. Samnites Romanos victos sub
iugum miserunt.
Pyrrhus captivos Romanos honorifice tractavit, sed senatus eos infames haberi
iussit. Fabricius medicum, qui se Pyrrhum veneno occisurum promiserat, repudiavit; rex
cum hoc comperisset, honestatem Fabricii valde admiratus est.
Consules Romani Poenos proelio navali vicerunt, sed cum victrici classe
redeuntes naufragium passi sunt; nec tamen animi Romanorum hac calamitate infracti
sunt. Bello Punico transacto, rex Hiero ducenta milia modiorum tritici populo Romano
praestitit.
Tiro est novus miles. Panis albus ex tritico efficitur.
Synonyma: III anni et triennium; IV anni quadriennium; ferox et trux; immensus et
infinitus; magnus et grandis; conspicuus et insignis; senescere et consenescere; ulcisci
et vindicare; parere et obsequi; condemnare et damnare; fallere et decipere.
Contraria: progredi et regredi; cessare et perseverare.

Pensvm C

Tarquinius bellum Romanis induxit.

Arruns eum occidit.
Morti sunt, sed unus ex iis superavit.
In agro eum invenerunt.
Quia unus ex iis virginem stuprare conatus erat.
Totam Romam praeter Capitolium occupaverunt.
Quia is torquem ademit et collo suo imposuit.
Aquam Appiam induxit et viam Appiam stravit.
 Ab hostibus (Samnitibus).
Quia Romani milites fortes sunt et mortuos cum adverso vulnere et truci vultu
iacere vidit.
‘Pyrrhum veneno occisurum esse.’ promisit.
Regulus victus est et in catenas coniectus.
In Sicilia.
Anno 235 a. C.
Marcellus sua manu regem Gallorum occidit.

Quadragesimum septimum. Graeci et

Romani

Pensvm A

Porsenna, rex Etruscorum, cum Ianiculum cepisset, virtute Horatii Coclitis

prohibitus est ne Tiberim transiret. Qui, cum aliis imperavisset ut pontem rescinderet,
ipse pro ponte stans solus Etruscos sustinuit, et ponte rupto in flumen se misit ut ad
suos nataret. Ob hoc factum statua ei in Comitio posita est.
Cum Porsenna rex urbem obsideret, C. Mucius senatum adiit et patribus
pollicitus est ‘se regem occisurum esse’. Cum ad hostes transfugisset et in castra regis
intravisset ut promissum solveret, alium virum pro rege occidit. A custodibus
apprehensus et ad regem tractus dextram igni impositam exussit; ita manum punivit
quae in caede peccavisset. Hac viri constantia rex ita permotus es tut Mucium liberaret
et legatos Romam mitteret qui pacem componerent. Patres Mucio virtutis causa trans
Tiberim agrum dederunt.

Pensvm B

In hoc commentario A. Gellius collegit ea quae excerpsit ex libris annalibus de

temporibus quibus floruerunt Graeci Romanique illustres.
Ad annum ducentesimum sexagesimum a.u.c. Aeschylus Athenis tragoedias
scribere coepit et celebratus est; eodem tempore Coriolanus, a tribunis plebis vexatus
ad Volscos a Romanis descivit. M. Manlius Gallos in obsiditione Capitolii obrepentes
depulit, sed postea regnum affectavisse convinctus est.
Alexander in Asiam transgressus est et pleraque parte Orientis subacta mortem
obiit.
Censores ad nomen P. Cornelii Rufini notam apposuerunt et causam
subscripserunt ‘quod argenti facti x pondo libras haberet.’ Anno quingentesimo
undevicesimo a.u.c. Sp. Carvilius Ruga primus Romae divortium cum uxore fecit.
Lucilius alios poetas obtrectavit in poematis suis.
Anus, postquam tres libros exussit, regem percontata est ‘num reliquos eodem
pretio mercari vellet?’ Rex, qui primo ‘anum delirare’ dixerat, iam constantiam et
confidentiam eius admirabatur.
‘Mehercule’ est ius iurandum per Herculem.
Synonyma: diuturnus et diutinus; vendere et venundare; certe et sine dubio.
Contraria: comicus et tragicus; fertilis et sterilis; sapere et desipere; caute et
temere.

Pensvm C

A Solone incipit.
Quia Homer ante Romam conditam vixit.
Tarquinio Prisco regnante.
Tyrannum occiderunt.
Miltidiade duce.
Ad insulam Salamina.
Duodecim tabulas scripserunt.
Damnatus est et in carcere veneno mortem obiit.
Quia consilium de regnum capiendi habebat.
Philosophes Graeci fuerunt.
In Asiam magnam Orientis partem subegit.
Quod decem pondo libras argenti cenae gratia habebat.
Comoedias scripsit.
Carvilius Ruga divortium fecit sententia amicorum.
Plautus poeta comicus Romanus fuit et bello Punico secondo floruit.

Duodequinquagesimum. Bellum
punicum secundum

Pensvm A

Tegere texisse tectum

Cingere cinxisse cinctum
Confligere conflixisse conflictum
Exstinguere exstinxisse exstinctum
Stringere strinxisse strictum
Pingere pinxisse pictum
Erigere erexisse erectum
Augere auxisse auctum
Destruere destruxisse destructum
Laedere laesisse laesum
Invadere invasisse invasum
Eludere elusisse elusum
Sentire sensisse sensum
Suadere suasisse
Excedere excessisse
Haerere haesisse
Haurire hausisse haustum
Manere mansisse
Opprimere oppressisse oppressum
Deergere detersisse detersum
Reficere refecisse refectum
Adicere adiecisse adiectum
Recipere recepisse receptum
Adimere ademisse ademptum
Gignere genuisse genitum
Accumbere accubuisse accubitum
Pallescere palluisse
Sonare sonuisse
Domare domuisse domitum
Increpare increpuisse
Consciscere conscivisse conscitum
Inquirer inquisivisse inquisitum
Sepelire sepelivisse sepultum
Colligere collegisse collectum
Exigere exegisse exactum
Cogere coegisse coactum
Fundere fudisse fusum
Relinquere reliquisse relictum
Contingere contigisse contactum
Incendere incendisse incensum
Tribuere tribuisse tributum
Concurrere concurrisse concursum
Pandere pandi passum
Comperire comperisse compertum
Expellere expulisse expulsum
Resistere restitisse
Parere peperisse partum
Fallere fefelisse falsum
 Edere edidisse editum
Delere delevisse deletum
Complere complevisse completum
Decernere decrevisse decretum
Crescere crevisse
Colere coluisse cultum
Consulere consuluisse consultum
Corripere corripuisse correptum
Torrere torruisse tostum
Fungi functum
Pati passum
Egredi egressum
Complecti complexum
Oriri ortum
Experiri expertum
Ulcisci ultum
Adipisci adeptum
Reri ratum

Pensvm B

Hannibal puer, cum patri blandiretur ut se duceret in Hispaniam, iure iurando

adactus est ‘se semper hostem fore Romanis’. Patre mortuo Hannibal vixdum pubes in
Hispaniam missus est, ut militia adsuesceret et in locum patris succederet. Omnium
assensu dux declaratus primum alias gentes domuit, tum Saguntum circumsedere et
oppugnare coepit. Iam muri arietibus feriebantur, sed oppidani fortiter obsistebant
hostesque submoverunt. Per paucos dies obsidio magis quam oppugnatio fuit, nec vero
ab apparatu munitionum cessaverunt. Pugna renovata, muri et turres quassatae sunt et
cum fragore ingenti prociderunt; utrimque procursum est, Poenos spes, Saguntinos
desperatio incitabat; oppidanis minuebatur exspectatio opis, cum tam procul Roma,
unica spes, esset. Auditis pacis condicionibus, primores in ignem semet ipsi
praecipitaverunt; inde cum pavor totam urbem pervasisset ac muri sine stationibus
custodiisque solitis essent, Poeni per ruinam muri impetus facto urbem momento
temporis ceperunt.
Post excidium Sagunti tantus maeror et metus de summa rerum Romanos cepit
ut repidarent magi squam consultarent. Maximis copiis comparatis, bellum Poenis
indictum est. Vere Hannibal exercitum ex hibernis eduxit atque Alpes transcendit. Post
transitum laboriosum Romanos equestri proelio vicit. Ad Trasumennum Hannibal,
equitibus ad fauces locatis et levi armatura post montes circumducta, Romanos
circumvenit antequam aciem instruere et arma expedire possent. Romae cum turba
inquireret ‘quae repens clades allata esset?’ M. Pomponius praetor “Pugna magna”
inquit “victi sumus.” Duae matres, cum praeter spem filios sospites vidissent, gaudio
exanimatae sunt. Fabio Maximo dictatori mandatum es tut praesidia certis locis
disponeret et pontes rescinderet. Fabius novis consulibus suasit ut proelium different,
quia sciebat Hannibalem, ducem callidum, aliter vinci nequire. Sed ob impatientiam
Varronis consulis proelio commisso, Romani incaute in medium irruentes inclusi et victi
sunt. Alter consul, qui primo proelio funda ictus erat, postremo telis obrutus est.
Reliquiae exercitus Canusium perfugerunt.
Mago in senatu Carthaginiensi dixit ‘pro victoriis dis grates agendas esse et
supplementum, pecuniam, commeatum Hannibali mittendum’; sed Hanno ei contradixit
et Hannibalem criminatus est.
Hannibal revocatus dixit ‘se obtrectatione atque Invidia senatus Carthaginiensis
victum esse’ et sic Hannonem castigavit: “Nec hac deformitate reditus mei tam P. Scipio
exsultabit quam Hanno…”
Carthaginiensibus devictis indutiae in tres menses datae sunt. Pax facta est his
legibus: ut perfugas fugitivosque et captivos redderent; naves longas praeter decem
triremes traderent; X milia talentum argenti et C obsides darent.
Quod senatus decrevit senatus consultum dicitur. Consularis est qui consul fuit,
qui praetor fuit praetorius. Aedilis est magistratus qui vias, aedes, ludo curat. Novi
consules de provinciis sortiuntur. Eques properans equo calcaria subdit. Difficile est
longitudinem metiri.
Synonyma: hostia et victima; virga et sarmentum; munitio et munimentum; stipes
et palus; memorandus et memorabilis; densus et confertus; errans et vagus; lugubris et
funestus; tolerandus et tolerabilis; operam dare et niti; inducer et introducere; eminere
et prominere; defungi et perfungi; cenare et epulari; deterrere et absterrere; explorare et
speculari; nequaquam et haudquaquam; sine periculo et tuto; nec adhuc et necdum;
scilicet et videlicet; num quis et ecquis; alio loco et alibi.
Contraria: virtus et vitium; somnus et vigiliae; invitus et libens; removere et
promovere; sequi et praecedere.

Pensvm C

Iuravit ‘se cum primum posset hostem fore populo Romano!’.

Quia Saguntum expugnaverunt.
Pyrenaeum transcendit.
Exercitus Romanus victus est.
Concursus populi in forum factus est.
Virtute eius et proelio abstinendi.
Proelio ad Cannas vicum conflixerunt.
Quia Romani semper cum recentibus pugnaverunt.
Paulus occisus est.
Quinquaginta equites.
Non Romam exercitum duxit, sed primum in Campaniam.
Mago victoriam nuntiavit.
Ut Hannibali supplementum mitteretur.
Solus Hanno Magoni contradixit.
Claudius Marcellus eum vicit.
Quia castigatus a Scipione est.
 Postquam Scipio Poenos vicit.
A Scipione.
Fassus est ‘se bello victum esse’.
Multis condicionibus: obsides traderentur, triremes exscindere, bullum solum
iussu populi Romani gererent
Cognomine ‘Africani’ nobilitatus est.

Undequinquagesimum. Hannibal
Pensvm A

Anno ab urbe condita CCLXI, post reges exactos XVII, Corioli oppidum
Volscorum captum est a Cn. Marcio, qui cum militibus delectis per patentes portas in
oppidum irrupit et propter hoc factum Coriolanus vocatus est. Ille vero, etsi bene pro
patria pugnaverat, a civibus in exsilios pulsus ad Ipsos Volsces confugit eosque contra
Romanos concitavit. Exercitum adversus patriam duxit et castra posuit prope Romam
iuxta viam Appiam. Legati ad eum Roma (ex urbe Roma) de pace missi sine responso
reverterunt. Postremo mater et uxor eius, quae Romae relictae errant, cum duobus
parvis filiis ad castra venerunt. Coriolanus, cum matrem suam inter uxorem et filios
stantem conspexisset, intra vallum eos recepit. Ob amorem erga matrem et coniugem
et liberos suos Coriolanus iram in patriam oblitus est; nemo preater mulieres animum
viri frangere potuit.
Contraria: ex urbe et in urbem; a villa et ad villam; cum equo et sine equo; ante
templum et post templum; contra patriam et pro patria; extra moenia et intra moenia;
procul ab oppido et prope oppidum; supra caelum et infra caelum; citra fluvium et ultra
fluvium; super terram et sub terra.

Pensvm B

In libro suo de excellentibus ducibus exterarum gentium Cornelius Nepos dicit

‘populum Romanum ceteras nationes fortitudine antecedere.’
Hannibal, posteaquam expugnavit Saguntum, civitatem foederatam, Alpes, quae
Galliam ab Italia seiungunt, transit et identidem cum Romanis manum conseruit eosque
profligavit. Nihilo setius/minus a Scipione victus est, cum patria facultates exhaustae
essent. Domi Hannibal novis vectigalibus pecuniam comparavit, quae Romanis
pendenda erat. Cum deposceretur, in Syriam profugit, atque bona eius publicata sunt.
Inde in Cretam venit, ut consideraret quid ageret. Cretensibus avaris sic verba dedit:
amphoras fictiles plumbo complevit, summis auro opertis, et aurum suum in statuas
aeneas abididit. Tum ad Prusiam venit, qui dissidebat a rege Eumene et saepe cum eo
congressus erat et mari et terra; sed utrobique Eumenes robustior erat. Hannibal eum
dolo vicit, cum venenatas serpentes in vasa fictilia abditas in naves eius coniecisset.
Nec tum solum, sed saepe alias Hannibal adversarios pepulit. Denique a Romanis
circumventus venenum, quod semper secum ferre consueverat, sumpsit, ne arbitrio
Romanorum periret.
Senatores ‘patres conscripti’ vocantur. Hereditas est quod heredi legatur. Infans
qui nondum ambulare didicit manibus et genibus repit. Stellae sunt innumerabiles sunt.
Ovidius est poeta elegans et urbanus.
Synonyma: mors et obitus; damnum et detrimentum; duo dies et biduum;
imperium et praeceptum; mos et consuetudo; magister et doctor; antiquus et pristinus;
negare et infitiari; egere et indigere; insidias parare et insidiari; evenire et usu venire;
adimere et eximere; pererrare et peragrare; forte et fortituito; haud paulum et nonnihil.
Contraria: fides et suspicio; sciens et insciens; otiosus et districtus; firmare et
debilitare.

Pensvm C

Quia Romani fortes fuerunt et obtractione suorum civium victus est.

In Syriam, ad regem Antiochum.
Bona publicaverunt, domum disiecerunt et exsulem iudicaverunt.
Ut inamicus Romanis sit et bellum iis faceret.
Non paruit.
Ne Romanis dederetur.
Dolo usus est. Amphoras plumbo complevit et summis auro opertis atque aurum
in statuas aeneas abdidit.
Ad regem Prusiam se contulit.
Cum Eumene bellum gerebat.
Serpentibus in vasa fictilia conici iussit.
Legatus Prusiae id dixit.
Non dedidit.
Multos exitus Castellum eius habebat.
Puer ei nuntiavit.
Non vivus, quia venenum sumpsit.
Alexandrum Macedonum regem, maximum imperatorem ducebat.
 Quinquagesimum. Graecia liberata

Pensvm A

Augustus: “Marmoream relinquo urbem quam latericiam accepi.” Augustus

gloriatus est ‘marmoream se reliquere urbem quam latericiam accepisset.’
Nero: “Postquam domum mihi aedificavi, quasi homo tandem habitare coepi!”
Nero dixit ‘se, postquam domum sibi aedificavisset, quasi hominem tandem habitare
coepisse.’
Horatius pater: “Ego filiam meam iure caesam iudico, quod hostium mortem
lugebat.” Horatius pater proclamavit ‘se filiam suam iure caesam iudicare, quod hostium
mortem lugeret.’
Tarquinius: “Ego non rem novam peto, quia duo iam reges peregrini Romae
regnaverunt.” Tarquinius negavit ‘se rem novam petere, quia duo iam reges peregrini
Romae regnavissent.’
Tullia: “Non mihi defuit vir cum quo tacita serviebam.” Tullia dicebat ‘non sibi
defuisse virum cum quo tacita serviret.’
Tarpeia: “Mercedem postulo id quod in sinistris manibus habetis.” Tarpeia
mercedem a Sabinis postulaverat ‘id quod in sinistris manibus haberent.’
Hamilcar: “Te in castra mecum ducam, Hannibal, si mihi fidem quam postulo
dederis.” Hamilcar filio promisit ‘se eum in castra secum ducturum esse, si sibi fidem
quam postularet dedisset.’
Macedones: “Quodcumque senatus censuerit, id rex faciet.” Macedones
promiserunt ‘quodcumque senatum censuisset, id regem facturum esse.’

Pensvm B

Philippo victo, in V dies supplicationes decretae sunt. X legati more maiorum in

Graeciam missi sunt. Isthmiis praeco in mediam aream processit atque ‘liberos esse
Graecos’ pronuntiavit. Alii alios mirabundi intuebantur, tum plausus ortus est.
Flamininus in conventu Graecorum dixit ‘se exercitum suum e Graecia deportaturum
esse’; cuncti eum ‘servatorem’ ‘liberatorem’que acclamaverunt. Exercitu in Italiam
transportato imperator triduum triumphavit. Antiochus, postquam hiemem in conviviis et
vinum sequentibus voluptatibus traduxit, intra saltum Thermopylarum, qui Graeciam
dirimit, se recepit, et castra duplici vallo fossaque permunivit. Aetolis imperavit ut
vertices montium insiderent, ne quas calles Romani invenirent ad trasitum. Consul
Acilius castra posuit prope fontes calidarum aquarum; propter angustias aciem arta
fronte instruxit. Eo proelio Romani recessissent, ni Cato, deiectis Aetolis, subsidio
venisset. Antiocho victo Acilius Heracleam, quae sita est in radicibus Oetae montis,
contemplatus est. Post oppugnationem XXIV dierum Romani intergros muros scalis
transcenderunt. L. Scipio, cum Antiochum in Asia vicisset, peculatus accusatus est, sed
tribunus plebis pro eo intercessit.
Perseus, qui non contentus regno suo finitimos oppugnaverat, victus
Samothracam confugit et omnium animos a se abalienavit. Cum Cn. Octavius
Macedonibus incolumitatem libertatemque promisisset, transitio omnium facta est. Rex
cum tribus consciis fugae ad portum pervenit nec lembum quo ad Cotym veheretur
invenit. Postquam in templo delituit, se Romanis dedidit et in navem praetoriam
impositus est. Consul regi praetorium introeunti dextram porrexit eumque in
tabernaculum introduxit. Perseus est documentum mutationis sortis humanae.
Mercatus est locus quo mercatores conveniunt ut mercaturas faciant. Victoria est
prosperus belli eventus. Omen est signum rei futurae. Iuppiter est praeses arcis
Capitolinae. Tullus, Numae successor, rex fuit acer et violentus. Paulus ex magna
progenie duos filios in adoptionem dedit.
Synonyma: perfuga et transfuga; fides et fiducia; vectigal et tributum; thesaurus
et gaza; oblitus et immemor; valde cupere et avere; continuum facere et continuare;
amplificare et ampliare; demittere et submittere; propere et raptim; tantum et
tantummodo; aliter et secus; inter vulgus et vulgo.
Contraria: clamor et murmur; insula et continens; nocturnus et diurnus; nobilis et
ignobilis; accedere et abscedere; continuare et intermittere; retro et porro.

Pensvm C

T. Quinctius Flamininus eum devicit.

“Graeciam liberatam esse” pronuntiatum est.
Magno cum gaudio et plauso.
Tela signaque, magnum pondo auris factum infectumque.
Uxorem duxit, tempus luxu consumpsit.
Ad Thermopylas in media Graecia congressus est.
Quia M. Porcius Cato eos ab iugo deiecerat.
Consilio scalisque muros transcenderunt.
Ut nomen fratris exaequaret.
Filius eius, Perseus, succesor fuit.
A L. Aemilio Paulo in Macedonia ad Pydnam.
Insulam Samothracam petit.
A legatis tabellarius praemissus est.
Supplicationibus gratias dis gratias egit.
Quia Perseus fortunam suam non cognoscit et litteras missit in quibus Perseus
se ‘regem’ appellavit.
Quia victus est et omnes ad Romanos transierunt.
Paulus dextram porrexit.
Graeciam peragravit.
Duo filii eius morti sunt.
Alexandro Magno rege regnum Macedoniae maximum fuit.
 Unum et quinquagesimum. Scipio
Aemilianus

Pensvm A

Abigere, auferre, abstulisse, accurrere, allatum, appellere, concidere, colloqui,

componere, corrigere, cooriri, descendere, desilire, diffluere, dirigere, efferre, eicere,
irruere, imprimere, illatum, opponere, occidere, restituere, perficere, progredi, prodire,
redigere, requirere, sustinere, tradere;
Capere, tangere, dare, iacere, legere, quaerere, claudere.

Pensvm B

Cato, quamquam alias promptus erat ad vituperandum, Scipionem laudavit. Multi

ad Andriscum coibant, qui fabulam finxerat ‘se esse Persei filium ex paelice natum.’
Masinissa in summa senecta mortuus est. Corinthus, urbs praedives, diruta est a L.
Mummio, vir abstinenti. Mancinus dignitati populi Romani labem imposuit: pacem fecit
ignominosam, quam senatus ratam esse veuit. Viriathus, ex venatore dux factus, a
proditoribus interfectus est et a militibus suis multum comploratus. Scipio exercitum
luxuria corruptum ad veterem disciplinam restituit: multa scorta e castris eiecit et milites
septenos vallos portare coegit.
Ti. Gracchus, cum legem agrariam promulgavisset, ab optimatibus occisus est
ictus fragmentis subsellii. Scipio, dum triumviris agro dividendo creatis adversaretur,
decessit, sed de morte eius nulla quastio acta est. C. Gracchus, qui orator eloquentior
fuit quam frater, legem frumentariam tulit et complures colonias deduxit. Post
tribunatum suum seditiosum is quoque occisus est. Ti. Et C. Gracchus plebem in
libertatem vindicare conati sunt, sed nobilitas, quae factione magis pollebat, actionibus
eorum obviam iit.
Fontes calidarum aquarum corpori salubres sunt. Servus qui deliquit sub furca
verberatur. Qui modum non excedit moderatus est; qui paulo contentus est modestus
esse dicitur.
Synonyma: indignatio et offensa; nimia copia et abundatia; terror et formido;
licentia et lascivia; distans et remotus; peregrinus et extraneus; patefacere et detergere;
praeferre et anteponere; passim spargere et dispergere; quilibet et quivis.
Contraria: consensus et dissensio; rudis et eruditus; saluber et perniciosus; ratus
et irritus; insons et noxius; purgare et polluere.

Pensvm C
Gulussa nuntiavit ‘Carthagine dilectus agi et classe comparari’.
Ut Carthago deleretur.
Decem legati missi sunt.
Quia oppidum removendum erat.
‘Se esse filium Persei‘‘.
Tribus filibus regnum reliquit.
Ob virtutem eius eum laudavit.
Scipio Aemilianus.
Non se dedidit, sed ipsa in flammas se praecipitavit.
Quia legati Romani pulsate erant.
Tabulas pictas et signa aerea tulit.
Venator quidam, qui dux fit et bellum cum Romanis gessit.
Quia condiciones iniques fuerant.
Bellum Numantinum vitio ducum trahebatur.
Ne milites suos exonerarent.
Numantiam delevit.
Leges agrarias promulgavit.
Non creatus est.
In cubiculo mortuus inventus est.
Quia soror Grachorum erat.
A L. Opimio consule.

Alterum et quinquagesimum.
Iugurtha

Pensvm A

(1) numerare; laudare; curare; verberare; militare; armare; nuntiare; donare;

laborare; vulnerare; necare; regnare; locare; onerare; bellare; sociare;
honorare; notare; sacrare; liberare; probare; nudare; firmare; aequare;
renovare; depravare;
(2) comitari; minari; gloriri; dominari; morari; testi; praedari; merciri; criminare;
mirari; miserari; indignare; vagari;
(3) servire; sitire; vestire; custodire; lenire; erudire;
(4) sortiri; mentiri; blandiri.

Pensvm B
 Micipsa, tametsi naturam Iugurthae vehementem et avidam imperii timebat,
tamen eum adoptavit et heredem fecit. Rex moriens Iugurtham obtestatus est ut amicos
divitiis anteferret et fratres eius monuit ut Iugurtham colerent atque observarent. Micipsa
mortuo, reguli tempus ad divisionem pecuniae constituerunt; ibi milites Iugurthae
Hiempsalem loco abdito latentem occiderunt. Fama tanti sceleris per Africam brevi
divulgata est. Adherbal, cum regnum suum armis tutari non posset, Romam contendit et
senatum oravit ut sibi subveniret. Iugurtha vero largitione effecit ut senatores virtutem
eius laudibus extollerent, scelus et flagitium omitterent. Ergo potentia fretus ex
improviso fines Adherbalis invasit. Is victus Cirtam profugit, quae virtute Italicorum
defensabatur; deditione facta, Adherbal ilico necatus est cum Numidis et negotiatoribus
Romanis.
Calpurnius, regis pecunia depravatus, pacem flagitiosam cum Iugurtha fecit.
Cum rex Romam accersitus esset, ut delica Scauri aliorumque patefaceret, familiari suo
Bomilcari imperavit ut insidiatores pararet qui Masivam necarent; unus vero
deprehensus indicium profitetur et Bomilcar reus fit. Iugurtha Roma egressus “O, urbem
venalem” inquit “et mature perituram si emptorem invenerit!”
Adulescentia est aetas inter pueritiam et iuventutem. Victor ab hostibus victis
pacisci solet ut obsides dentur. Qui sonitum magnum ac molestum facit, strepere dicitur.
Qui multa incipit, raro inceptum suum patrare quit. Nihil mea refert quid alii de me
loquantur!
Synonyma: v anni et quinquennium; casa et tugurium; inopia et penuria; vetus
vulnus et cicatrix; ars et artificium; asperitas et difficultas; explorator et speculator;
pulcher et decorus; modicus et mediocris; fessus et defessus; equo vehi et equitare;
explorare et scrutari; adniti et eniti; cunctari et haesitare; magna cum cura et accurate;
celerimme et occissime; nimis et abunde.
Contraria: stultitia et sapientia; fortitudo et ignavia; validus et imbecillus;
convalescere et tabescere.

Pensvm C

Adherbalem et Hiempsalem genuit.

Quia vir magnae virtute fuit.
Equitare, iaculari, currere cum aliis solebat.
Ut virtutem eius ostentaret et sic moriri.
Aeque parabat et imperabat, ergo se fortissimum praebuit.
Ut Iugurtham observarent.
De pecunia distribuenda et de administrando imperio.
In oppido Thirmida a militibus Iugurthae occisus est.
Romam pervenit, ut auxilium a senatu obtineret.
Munera largiendo in gratiam nobilitatis venit.
Ut decem legatos mitteret ut regnum dividerent.
Iugurtham omnem imperium voluit.
Adherbal duos Numidas cum litteris Romam misit.
Non armis, sed Adherbal oppidum ei dedit.
Ut indicio patefierent delicta eorum qui pecuniae acceptae accusabantur.
Quia tribunus plebis eum tacere iussit.
Massiva filius Gulussae fuit et insidiis occisus est.
Quia is omnia cum pecunia emi potuit.
Metellus clarus imperator fuit, qui disciplinam exercitus restituit.
Quia Marius homo novus erat.
Capite censos plerosque conscripsit.
Bocchus eum adiuvabat.
Non socius fidus fuit, quia amicitiam cum Romanis petivit.
Sulla et Bocchus Iugurtham ex insidiis ceperunt et vinctum eum tradiderunt.
Mihi videtur Sallustius plebi favere.

Tertium et quinquagesimum. Marius

et Sulla

Pensvm A

(1) formosus; pecuniosus; periculosus; gloriosus; otiosus; iocosus; studiosus;

perniciosus; flagitiosus; numerosus;
(2) mortalis; regalis; hospitalis; naturalis; trimphalis; Vestalis;
(3) consularis; salutaris; vulgaris; singularis;
(4) legionarius; frumentarius; necessarius;
(5) puerilis; servilis; civilis; virilis; iuvenilis;
(6) nauticus; modicus; unicus; poeticus; piraticus; Italicus;
(7) patrius; mercatorius; gladiatorius; regius; uxorius; praetorius; noxius; Martius;
(8) ferreus; argenteus; aereus; ligneus; marmoreus; purpureus; lapideus; niveus;
(9) gemmatus; armatus; auratus; ferratus; alatus; aeratus; rostratus; venenatus;
sceleratus; foederatus; fortunatus;
(10) urbanus; Tusculanus; Troianus; Albanus;
(11) vicinus; repentinus; Tiberinus; Latinus;
(12) circensis; Cannensis; Carthaginiensis.

Pensvm B
 Anno sescentesimo a.u.c. Romani ingenti internicione victi sunt a Cimbris et
Teutonibus, quorum copia infinita erat. Bellum gestum cum sociis, qui libertatem sibi
aequam asserere, bellum sociale dicitur. Marius Romam ingressus multos proscripsit et
domum Sullae evertit. Spartacus numerosum exercitum congregavit ac vario succesu
cum Romanis pugnavit.
Cicero adulescens oratores disertos audiebat neque ullus dies ab
exercitationibus oratoriis vacuus erat. Cum multarum causarum patronus fuisset, Roma
profectus est ut orationi ferventi moderaretur. Rhodi se ad Molonem rhetorem se
applicavit. Biennio post revertit orator mutatus: non acer et abundans, sed remissus et
lenis. Duo oratores tum excellebant, Cotta et Hortensius. Post quaesturam Siciliensem
eloquentia Ciceronis perfecta esse videbatur. In ‘Bruto’ Cicero narrat de doctrina sua
iuvenili; sermoni eius propositum est ut industriam et assiduitatem eius perspiciamus.
Synonyma: cogitation et meditatio; laus et commendation; licentia et impunitas;
forma et figura; dives et locuples; iuvenalis et iuvenilis; accuratus et exquisitus; morari
et commorari; exercere et exercitare; elucubrare et nocte elaborare; praecipue et
praesertim.
Contraria: vigor et infirmitas; remissio et contentio.

Pensvm C

Marius post bellum Iugurthinum alter bellum cum gentibus Germanis et Gallis
gessit.
Ex Gallia et Germania venerunt.
Marius et Catulus de Cimbris triumphaverunt.
Quadriennium protractum est.
Sulla finem imposuit.
Ut omnes Romani qui in Asia essent uno die interficerentur.
Ne periculum a tergo haberet et ad bellum civile reverteretur.
Populares viros consulare interfecerunt et domum Sullae everterunt.
Romae eos vicit ad portam Collinam.
Bella in Macedonia, in Pamphylia et Cilicia et in Hispania exarserunt.
Mithridates Asiam capere voluit, sed victus est.
Romae ortum est.
Civitates clarissimas: Sinopen et Amisum expugnavit.
Ad regem amicum Tigranem confugit.
Quia milites relicti seditionem fecissent.
Luculus non cum Mithridate debellavit, quia successor ei missus est.
Quia in bellum Creticum pugnavit.
Pompeio mandatum est.
Cicero clarissima oratione legem suasit.
Natus est a.d. III non. Ian..
Mucio Scaevolae, M. Antonia operam dabat.
Viginti sex annos natus causas agree coepit.
Ut vocem remitteret et genus dicendi mutaret.
 In Lilybaei in Sicilia quaestor fuit.

Quinquagesimum quartum. Cn.

Pompeius Magnus

Pensvm A

(1) Navigatio; oppugnatio; munitio; divisio; expectatio; cogitatio; admiratio;

largitio; meditatio; deditio; confessio; excursio; collectio; cognitio;
(2) exitus; ductus; casus; risus; conspectus; gemitus; luctus; fletus; usus;
discessus; partus; vagitus; apparatus; transitus; aditus; reditus; plausus; sensus;
conventus;
(3) imperium; aedificium; studium; incendium; sacrificium; colloquium; indicium;
desiderium;
(4) firmamentum; supplementum; vestimentum; munimentum; impedimentum;
argumentum; monumentum; documentum;
(5) dolor; pudor; terror; horror; ardor; pavor; vigor; favor; clamor; maeror;
splendor; furor; calor; decor; error;
(6) liberator; gubernator; imperator; conditor; ultor; censor; explorator; adhortator;
doctor; servitor; proditor; emptor; successor; rector; largitor; fautor;
(7) mirabilis; flebilis; momorabilis; terribilis; incredibilis; insanabilis; innumerabilis;
(8) frigidus; calidus; validus; pallidus; turbidus; cupidus; rapidus; splendidus;
pavidus; tumidus; avidus;
(9) captivus; vocativus; dativus; activus; pasivus.

Pensvm B

Cicero Lucullo magnam laudem impertivit. Is oppida in quibus erant domicilia

regis et alias urbes permultas cepit. Ut Medea in fuga membra fratris dissipavisse
dicitur, sic Mithridates fugiens divitias quas in suum regnum congesserat reliquit,
quarum collection Romanos tardavit. Tigranes misericordia permotus regem afflictum
erexit et perditum recreavit.
Mercatores qui in Asia negotiantur magnos quaestus faciunt. Asia enim provincia
tam opima est ut ubertate agrorum et varietate fructuum aliis provinciis antecellat.
Multae merces ex Asia exportabant. Equites Romani qui vectigalia exercent publicani
appellantur. Hieme mare non est tempestivum ad navigandum. Scientia rei militaris
imperatori necessaria est. Nemo tam impudens est ut locum religiosum polluat.
Synonyma: labes et macula; clementia et mansuetudo; sententia et opinio;
querella et querimonia; insons et innocens; horribilis et taeter; provocare et lacessere;
arbitrari et opinari; sanare et mederi; reminisci et recordari; obsequi et obsecundare;
valde cupere et concupiscere; iratus fieri et irasci; vetus fieri et inveterascere.
Contraria: quaestus et sumptus; commodum et incommodum; solitus et insolitus;
gratus et ingratus; forte et consulto.

Pensvm C

Gloria Romanorum, salus sociorum, vectigalia et bona multorum civium

agebantur.
Cicero primum de genere belli dicit.
Quia legatum consularem armis verberavit.
Sulla Murena iam triumphaverunt.
Multibus regibus: Phillipo, Poenis, Aetolis, Antiocho.
Quia Asia tam opima est et ubertatem agrorum habet.
Publicani exercent in provinciis Romanis.
Lucullus cum Mithridate pugnavit et multas urbes delevit.
Calamitatem exercitus praeterit.
Quia non multi homines tantae virtuti sunt.
Scientiam rei militari, virtutem, auctoritatem et felicitatem.
Quia ineunte adulescentia cum aliis pugnavit et exercitibus imperavit.
Bello civili, navali, Hispaniensi, servili, Africano et transalpino interfuerat.
Imperatores avari sociis Romanorum maximas calamitates afferre solent.
Quia nemo de se ipso praestare potest.

Quinquagesimum quintum. De
re publica

Pensvm A
 (1) miseria, insania, superbia, perfidia, audacia, patientia, potentia, constantia,
diligentia, concordia, reliquiae, divitiae, angustiae;
(2) tristitia, amicitia, stultitia, maestitia, saevitia, iustitia, avaritia, pudicitia, malitia;
(3) foeditas; dignitas; humanitas; felicitas; novitas; paucitas; crudelitas; gravitas;
celebritas; utilitas; libertas;
(4) longitudo, pulchritudo, multitudo, altitudo, fortitudo, solitudo, claritudo,
amplitudo, firmitudo.

Pensvm B
Tubero, cum feriis Latinis Scipionem otiosum nactus esset, de rebus caelestibus
cum eo disputare coepit. Laelius, qui tales disputationes nihil ad vitam humanam
attinere putabat, ‘maiora conquirenda esse’ dixit.
In regno, quamvis iusto, populus particeps libertatis non est. Saepe exsistit ex
rege tyrannus, qui immanitate taeterrimas beluas superat, nec enim ei cum hominibus
ulla iuris communio est. Civitas popularis est in qua populus dominatur. Oppidum est
coniunctio tectorum delubris et foris distincta.
Romulus Sabinos in civitatem ascivit et sacra eorum com Romanis
communicavit; curias nominibus Sabinarum nuncupavit. Sole obscurato Romulus non
comparuit. Post eius excessum populus novum regem flagitare non destitit. Romulus
deo Marte generatus erat.
Qui iam adolevit adultus esse dicitur. Qui oppidum oppugnat muros arietibus
labefactare conatur. Hiemo sol non tam sero occidit quam aestate: aestate sol serius
occidit quam hieme. Vitam sempiternam nemo mortalis assequi potest.
Synonyma: globus et sphaera; cunae et cunabula; ritus et caerimonia; firmus et
stabilis; peior et deterior; pessimus et deterrimus; explorare et investigare; probare et
approbare; sustinere et fulcire; polluere et maculare; punire et multare; paulisper et
parumper.
Contraria: opacus et apricus; permulti et perpauci; consentire et dissentire;
mature et sero; pridie et postridie, illustrare et obscurare.

Pensvm C

Feriis Latinis ad eum convenerunt.

Non occupatus erat, quia otiosum nactus erat.
Duo soles visi sunt.
De rebus caelestibus.
In globo aeneo.
Quia tamquam inutiles contemnebat.
Ut de re publica aliquam dicere.
Regnum et civitas optimatium aut populi.
Regum optimum esse putabat.
Ab Romulo incipit.
Senatum munivit.
 Cum religione atque clementia.
Tarquinii Superbi.
Bonum et sapientem rectorem civitatis.

Quinquagesimum sextum.
Somnium Scipionis

Pensvm A

patescere; obstupescere; illucescere; exardescere; convalescere; expavescere;

pertimescere; cohorrescere; obrigescere; contremescere; ingemescere; defervescere;
conticescere.

Pensvm B
Tellus, quae in medio mundi loco immobilis manet, VIII sphaeris cingitur. In
sphaera summa stellae infixae sunt; ei subiectae sunt VII, quarum infima est lunae.
Infra lunam nihil est nisi mortale et caducum. Sphaerarum incitatissima conversione
magnus sonitus efficitur, sed aures humanae tam hebetes sunt ut eum audire nequaent.
Item aures eorum qui Catadupa accolunt propter magnitudinem sonitus obsurduerunt.
Terra quinque cingulis redimita esse videtur, quorum duo extremi nive et pruina
obrigescunt, medius solis radiis ardentibus torretur. Duo sunt habitabiles, alter
septentrionalis, alter australis, cuius incolae Romanis adversi aut transversi stant.
Qui rem horribilem videt cohorrescit. Pietas est amor deorum, patriae, parentum.
Annus aetatis LVI Scipioni fatalis fuit. Di immortales avo sempiterno fruuntur. Ponte
rupto Horatius Tiberim tranatavit. Octies septena sunt LVI. Punctum est nota minima.
Necesse est membrum aegrum cultro amputare. Sagitta e pharetra promitur.
Synonyma: splendor et fulgor; celsissimus et excelsus; ruber et rutilus; siccus et
aridus et torridus; solvere et laxare; movere et ciere; celerius et ocius; quamdiu et
quousque; infra et subter; ex alio loco et aliunde.
Contraria: ultimus et citimus; australis et septentrionalis; hibernus et aestivus.

Pensvm C
Masinissa contentus fuit et eum complexus est.
Ei de Scipio Africano maiore collocuti sunt.
Avum suum in somnis vidit.
Inter stellas in excelso et claro quodam loco apparuit.
Praedixit eum Karthaginem expugnaturum esse.
Narravit eos locum certum habere ubi beati vita sempiterna fruerentur.
Quaesivit viveretne patrem suum et alios quos nos exstinctos arbitraremur.
Scipio patrem suum vidit.
Ut iustitiam et pietatem coleret.
Terra sicut punctum videbatur.
Octo sphaerae terram cingunt.
Conversione sphaerarum efficitur cantus.
Quia conversion illius sphaerae concitatissima est.
Aures hominum propter magnitudinem sonitus obsurduerunt.
Propter eluviones et exustiones terrarum.