To continue from 92

అథ తృతీయః ఖణ్డ:,
౧-౨, క-సహాంగం ప్రధానమిత్యనువర్తతే | యత్ప్ర ధానం యత్రదేశాదిషు స్వశబ్దేన వాచకేన నిర్దిశ్యయతే ఉపదిశ్యతే,
తత్ర తత్సహాంగం విహితం ప్రత్యేతవ్యమ్ | అంగాన్యపి తత్ర విహితాని జానీయాత్ | యథా “ప్రాచీనప్రవణే వైశ్వదేవేన
యజ్ఞత * ఇతి సాంగం తత్రవైశ్వదేవం | ’శరాది వాజపేయేన యజ్ఞేత’ ఇతి వాజపేయస్సహంగః |సాంగస్య
కర్తృవిధానం “యజఞమానస్స్వయమగ్నిహోత్రం జహుయాత్ ! “పర్వణి బ్రహ్మచారీ జుహుయాత్’ ఇతి |
కరణనిమిత్తోపి సాంగస్య విధానం | స్వర్గాయ విహితమ్ అగ్నిహోత్రం యావజ్ఞీవమితి జీవననైమిత్తికంసాంగం
విధీయతే | అథవా సాంగం ప్రధానం “దేశే కాలే కర్తరి” ఇతి [యత్ర దేశే కాలే కర్తరి నిమిత్తే చ ప్రధానం విధీయతే,
తత్ర తాని చ విహితాని భవేయుః యథా-- ప్రాచీనప్రవణే వైశ్వదేవేన యజేత’ శరది వాజపేయేన యజేతః “
యజ్ఞమానస్స్వయమగ్నిహోత్రం జుహుయాత్ ! “యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం! ఇతి నిర్దిష్టం | న స్వః అస్వ: |
క్రియాకారకమధికారిణ: స్వమ్ | అధికారీ న కస్యచిత్ స్వం | అస్వ ఇత్యధికార్యుచ్యతే | అస్వవాచీ శబ్దో
యస్యప్రధానస్య తదస్వశబ్దం ప్రధానమ్ | యత్ర ప్రధానమస్వశబ్దం అధికారిపదసంయుక్తం నిర్దిశ్యతే అపూర్వం
విధీయతే; యథా ఉద్భిదా యజేత పశుకామ: ’సౌర్యం చరుం నిర్వపేద్బ్రహ్మవర్చసకామ: ” వైశ్వానరం
ద్వాదశకపాలం నిర్వపేత్పుత్రే జాతే! ఇతి ||
౧, హ-సహాంగం ప్రధానమిత్యధిక్రియతే | తథా ఉపరితనసూత్రగతం యత్పదమపి ప్రతికృష్యతే | దేశవిశేషే కాలవిశేషే
కర్తృవిశేషే చ యత్ప్ర ధానం నిర్దిశ్యతే, తత్స్వకీయైరంగైస్సహ నిర్దిష్టం ప్రతీయాదిత్యర్థ: | విషయ ఆలభేత ! ఇతి
దేశస్యోదాహరణమ్ | తత్ర షడ్ఢోతృపశ్విష్టియూపాహుత్యాదయోపి విషమ ఏవ క్రియేరన్| తథ ప్రాచీనప్రవణ ఏవం
పంచహోత్రాదయః | “శరది వాజపేయేన యజేత! ఇతి కాలస్యోదాహరణయ్ | తత్ర సౌత్రామణ్యా మైత్రావరుణ్యాశ్చ
శరదేవ కాల: | “పరిస్త్రజీ హోతా భ్వతి’ ఇతి కర్తు రుదాహరణమ్ | తత్ర బృహస్పతిసవే సాగ్నిచిత్యే పరిస్త్రజిత్వం
విధీయమానం సౌత్రామణ్యా మైత్రావరుణ్యాశోంపదీయతే | యదా వాజపేయాంగం బృహస్పతిసవో భవాతి, తదాపి
శరత్కాలే క్రియతే | దస్యాతిదేశతో వసంతకాలః ప్రాప్త: | వాజపేయాంగస్య శరత్కాలత్వాదభిన్న
యోగత్వాద్బృహస్పతిసవస్యేతి ||
౨. హ-దేశే కాలే కర్తరీతి నిర్దిశ్యతే’ ఇతి వర్తతే | స్వ [ఏవ] శబ్దో యస్యాసో స్వశబ్ద ఇతి విగ్రహః సామర్థ్యాపేక్షత్వాత్
స్వశబ్దస్య | కించిత్ప్ర ధానం స్వశద్దేన గృహ్యతే; యథా-సౌర్యః “నిరూఢ:’ ఇతి | కించిత్ప్ర ధానం పరశబ్దేన గృహ్యతే
[యదన్యాంగభూతం, యథా సౌత్రామణీ మైత్రావరుణ్యామిక్షేతి] ప్రధానశబ్దయోదితత్వాదంగప్రధాన విధే: |
అయమస్య సూహస్స్యార్థః యత్ర “దేశే కాలే కర్తరి’ ఇతి నిర్దిశ్యతే తత్ర స్వశబ్దమేవ నిర్దిష్టం విజానీయాత్ , న
పరశబ్దమిత్యర్థ, | “ మధ్యేగ్నేరాజ్యాహుతీ: ” ఇతి దేశస్యోదాహరణమ్ | తత్ర ప్రధానభూతా ఏవాహుతయో
అగ్నేర్మధ్యదేశే విధీయన్తే | యదీష్ట్యా యది పశునా యది సోమేన ? ఇతి కాలస్యోదాహరణమ్ |
తత్రేష్టిపశుసోమానాం నిరూఢసౌర్యాదయస్స్వశబ్దా ఏవ నిర్దిశ్యన్తే, న పరశబ్దాః: సౌత్రామ్ణీమైత్రావరుణ్యాదయ
అంగభూతా:| ఇష్టయ: పశవోం వా సహాంగా న నిర్దిశ్యన్త ఇత్యర్థః| అంగభూతత్వాత్తయోర్న భవతి సద్యస్కాలతా |
తథా “పశుబన్ధేన యక్ష్యమాణష్షంఢోతారమ్ ! ఇతి కర్తరుదాహరణం | తత్రం స్వశబ్దా ఏవ నిరూఢాదయః పశుబన్ధేన
గృహ్యన్తే, న పరశబ్దా అగ్నీషోమీయాదయః | అతస్తేషు న భవతి షడ్ఢోతా ||
౩ క-అపూర్వా దర్వీహోమా న కుతశ్చిత్తర్మాన్ గృహ్ణీయుః యావదుక్తేతికర్తవ్యతాకా‌ఇత్యర్థ: | యథా
“దశహోతారం మనసా‌ఽనుద్రు త్యాఽహవనీయే సగ్రహం జుహోతి’ ఇతే | ఏవమాదీనాం న కుతశ్చిద్ధర్మప్రాప్తి:||
హ.-అపూర్వ ఇతి ప్రకృతిరభిధీయతే | న విద్యతే పూర్వో యస్య సోపూర్వ: | దర్వీతి హోమానాం
విశేషనామధేయమ్; బ్రహ్మౌదనహోమే పాకయజ్ఞహోమేషు చ దర్వ్యా హోమ ఇతి అపూర్యో దర్వీహోమః న కుతశ్చి
ద్ధర్మాన్ గృహ్ణాతి, యావదుషదిష్టాంగః ఇత్యర్థః ||
క-కే పునర్దవీహోమా: కింలక్షణా:! జుహోతిశబ్దశ్చోదనో విధాయకో యేషం తే హోమా దర్వీహోమసంజ్ఞకా: |
దర్వీహోమశద్దో జుహోతీతి విహితహోమనామధేయమ్ ||
4. క-మంత్రేణ వా, దేవతాపదేన వా దేవతా ఉద్దిశ్యాజ్యాదీనాం ద్రవ్యాణాం ప్రదీయమ్రామానామాహవనీయాదిషు
ప్రక్షేపో హోమః| తస్యేదానీం సామాన్యేతికర్తవ్యతో యతే| ప్రదీయతే యేన ప్రదానం | స్వాహాకారః ప్రదానం యస్య
సః స్వాహాకారప్రదానః | యత్ర మన్త్రే స్వాహా కారో న పఠితస్తత్ర మన్త్రస్యాన్తే శుద్ధేవతాపదే చ స్వాహాకారోవిధీయతే ;
యథా-నారిష్టహోమే “దశ తే తనువో యజ్ఞ యజ్ఞియాః” ఇతి, అగ్నయే స్వాహేతి చ||
హ.-జుహోతిదశబ్దేన చోదనా యస్య స జుహోతిచోదనః | క్వచిత్ప్ర త్యక్షేణ జుహోతిశబ్దేనచోదనా; యథా-“ నారిష్టా న్
జుహోతి ఇతి | క్వచిత్పరోక్షేణ’ ; యథా “ఆఘారావాఘారయతి’ ఇతి | స్వాహా కారేణ ప్రదానమస్మిన్నితి
స్వాహాకారప్రదాన:| సర్వస్యైవ మన్త్రస్యాన్తే స్వాహాకార: | యస్యమన్త్రస్థా దావన్తే వా పఠిత ఏవ స్వాహాకారస్తత్ర తేనైవ
ప్రదానమ్| యత్ర పురర్మంత్రమధ్య ఏవ స్వాహాకారః పఠితస్తత్రాన్తే స్వాహాకారేణ ప్రదానం | యథా-దేవా గాతువిదః”
ఇతి | ’పురస్తా త్స్వావాహాకరృతయో వా అన్యే దేవా ఉపరిష్టా త్స్వాహాకృతయోన్యే’ ఇతి ద్వయోరేవ నియమాత్ |
యత్రాదావన్తేవా స్వాహాకార: పఠ్యతే, యథా ’ స్వాహా త్వా సుభవస్సూర్యాయ” ఇతి, వషట్కారప్రదానే మన్త్రో
విహితః, యఁథా- జాతవేదో వపయా ఇతి, తత్ర న మన్త్రా న్తే స్వాహాకార: కర్తవ్య | యత్రాప్యమన్త్రకో హోమస్తత్రాపి
స్వాహాకారేణై వ ప్రదానమ్ | యథా- ’అయైనేధ్వర్యుస్సంస్రావేణాభి జుహోతి’ ఇతి | యత్ర తూష్ణీమితి వచనం తత్ర
స్వాహకారోపి నాస్తి; యథా "సకృదేవ సర్వం తూష్ణీం జుహుయాత్” ఇతి ||
5. క-ప్రదానమిత్యనువర్తతే | ఆజ్యస్థా ల్యా ధ్రు ధయా వా ఆనీయ స్రు వేణ వా జుహ్వా వా జుహోతి | సకృద్గృహీత్వా
సకృదేవ
హోతవ్య ఇత్యర్థః||
హ-సకృద్గృహీత్వా దర్వీహోమా హోతవ్యా ఇత్యర్థ: | సారస్వతౌ హోమౌ చతుర్హోతా చోదాహరణమ్ |||
౬. క-యథా “ఉపాకృత్య పంచ జుహోతి! ఇతి ఆహుతిమా‌హుతిం ప్రత్యాహుతి పరిగణయ్య స్రు వేణ
తావన్త్యవదానాని గృహ్ణాతి | జుహ్వామానీయాచ్ఛిద్యాచ్ఛిద్య హోతవ్యః ||
హ-నారిష్టహోమాదిష్వాహుతిగణేషు యావత్యః ఆహుతయస్తా వన్త్యాజ్యాని గృహీత్వా విగృహ్య విగృహ్య హోతవ్యా
ఇత్యర్థః
౭, క-సమవదానం సహాదదాన పూర్వోక్తే న వా కుర్యాల్కుర్పాదేవ వా ||
హ.-సమవదాన సర్వగ్రహణమథస్తనసూత్రే విండితం న కుర్యాత్, హుత్దా హుత్వా పృథగేవ గహ్మీయాదిత్యర్థ: |
పూర్వసూత్రేణాస్ప వికఠుపః ||
౮-౯. క-దర్వీహోమేష్ర సమిదభావస్త్థాత్ సమిద్రర్ౙ కృర్యాత్| కిమవిదేషేణ ! నేత్యాహ, అభ్నిహోత్రవర్జ |
అగ్నిహోత్రం వర్జయిత్వాన్యత్ర | నను తేషు దర్వాహోమేషు కుతస్సమితద్మాప్త్యాశడూకా ! ఉచ్యతే| యేదేకాం
సమిధమాధాయ దే ఆహుతీ జుహ్దోతి | అథ కస్యాఁ సమిథి ద్వితీయామాహుతి జుహోతి’ ఇతి అభశిషోత్రే
ప్రత్యా‌ఇुతి సమిదాశడక్యతే | తేన లిప్లేనాహుతావాహుతీ సమిత్త్పాదితి సర్వదర్వీహోమేపృ ప్రత్యాహుతి
స్వాహాకారవత్సామాన్యేన సమిద్విధిరస్తీత్యాశడ్రకా |
కర్థ తహ సైథా నివర్తతే ! “ యదూదే సమిథావాదధ్యాత్ | భ్రాతృత్యమస్మే జఞనయేత్ ! ఇతి నిన్దితత్వాత్ |
అభ్నిహోత్ర ఏవం సమిద్ధిధానమ్ | అన్యత్ర దర్వీహోమిషు సమిదభావ: ||
హ-సమిధో‌ఽభావస్సమిదభావ: | అగ్నిహోత్రప్రకరణేయదేకాం సమిధమాధాయ ద్వే ఆహుతీ జుహోతి | అథకస్యాం
సమిధి ద్వితీయామాహుతి జుహోతి! ఇతి లింగదర్శనేన సర్వేషు దర్వీహోమేషు సమిధః: ప్రాప్తిమాశంక్య
తన్నిషేధార్థోయమారంభః ||
౯. హ-అగ్రిహోత్రస్యాపి సమిధ: ప్రతిషేధే ప్రాప్తే, ప్రతిప్రసూయతే అగ్నిహోత్రే సమిద్భవత్యేవేతి||
౧౦. క-అపరేణాగ్నిమగ్నేరపరత్రాసీన: దక్షిణం జ్ఞాన్వాచ్య భూమౌ నిపాత్య న సవ్యం నోభయమ్, అనాచ్యానిపాత్య
వా సర్వదర్వీ హోమాన్ జుహోతి | ఏష ఔత్సర్గికో విధి: ||
హ,-అగ్నిమపరేణ వేదేరుత్తరత: | “నాన్తరాగ్నీ సంచరతి ఇతి ప్రతిషేధాత్ , కించిత్ ’ అన్తర్వేద్యామూర్ధస్తిష్టన్’
ఇత్యన్తర్వేదివిధానాచ్చ | జాన్వాచ్యేతి జాను భూమౌ నిపాత్యత్యేత్యర్థ: | అనాచనమనిపతనం సంకుచ్య వా |
హోమబహుత్వే ప్రక్రమ ఆరంభప్రయోజనమ్||
౧౧. క-కరమ్భపాత్రాణి ప్రత్యంఙ్ముఖస్తిష్ఠన్ జుహోతి ||
హ.-యథా సావిత్రాణి సమిష్టయజురితి | సామాన్యవిశేషయోర్వికల్ప: కైశ్చిదాశ్రిత ఇతి తన్నిషాధార్థమారమ్భః ||
12. క-అపరేణాహవనీయం దక్షిణాభిముఖో వేదిమతిక్రమ్య ప్రసవ్యముదగావృత్త ఉదఙ్ముఖో యతో
మన్యేతానభిక్రమ్య హోష్యామీతి తత్రతిష్టన్ సర్వవషట్కారాహుతీర్జు హోతి |
హ.-అత్రాహుతిశబ్దేన వషట్కారాహుతయో అదర్వీహోమా అప్యభిధీయతే
13 క-యథావచనమేవ జుహోతి | యథా సౌమ్యే చరౌ పితృయజ్ఞే చ హవీంషి|| హ - యథా సౌమ్యే చరౌ
దక్షిణతోవదాయోదగతిక్రమ్య ఇత్యేవమాదయః
౧౪. క-ఆశ్రు తం “ఆశ్రావయ’ ఇతి| ప్రత్యాశ్రు తం ’అస్తు శ్రౌషట్ ” ఇతి | యాజ్యానువాక్యే, యాజ్ఞాయా
“అల్పాచ్తరమ్!
ఇతి పూర్వనిపాతత్వమ్ । ఔషధపశుసాన్నాయ్యానామవదానేషు ఉపస్తరణామిఘారణే చతురవత్తతాసంపాదకే |
ఆజ్యహవిష్షు చతుర్గృహీతమేవ | వషట్కారశ్చాదర్వీహోమానాం-ప్రధానధర్మా:
హ-ఆశ్రు తమాశ్రావయతీతి | ఆశ్రు తం చ ప్రత్యాశ్రు తం చాశ్రు తప్రత్యాశ్రు తే | ఇజ్యతే దృవ్యమనయేతి యాజ్యా |
అనూచ్యతే ఉద్దిశ్యతే దేవతేత్యనువాక్యా | యాజ్యా చానువాచ్యా చ యాజ్యానువాక్యే | ఆజ్యవ్యతిరిక్తహవిషాం
పురోడాశమాంససాన్నాయ్యాదీనాం ఉపస్తరణాభియఘారణే విధీయేతే | తే చ హదృస్సంస్కారార్థే | ఆజ్యం
చతుగృహీతమపి చతుస్సంఖ్యావచ్ఛిన్నమపి ప్రధానద్రవ్యమేవ | అతో దాక్షాయణయజ్ఞే
ఐన్ద్రస్యోపాంశుయాజస్థా నాపన్నత్వాత్ ఆజ్యవికారే దధ్న ఏవం చతుర్గృహీతమ్ | తత్ ఉపస్తరణాభిఘారణే న క్రియేతే
| ఆజ్యస్థా నాపన్నత్వాత్ జాఘన్యా అపి చతురవదానం, నోపస్తరణాభిఘారణే ఇతి ||
౧౭, క-ఆహుతిషు కార్యాసు వషట్కృతే వషట్కారే కృతే వౌషట్ ఇతి శబ్ద ఉక్తే యాగే ద్రవ్యస్య శ్రు గాదిభ్యః
ప్రచ్యావనం, వషట్కారేణ వా సహ||
హ,-సక్మిపాతస్సంగమ: ||
౧౬. క-సన్నిపాతయేదిత్యనువర్తతే | వాయవ్యచమసాదిషు సోమాదౌ గృహ్యమాణే ’ఉపయామగృహీతోసి’
ఇత్యనేన సహ అస్యోచ్చారణకాలే వాయవ్యాదిషు సోమాదిషు గ్రహణమ్ | పురస్తా దుపయామాదిషు మన్త్రేణ
యాదద్దేవతోచ్యతే తావద్ధా రాం స్రావయేత్ ||
హ.-ఉపయామశబ్దేన గ్రహేష్వైంద్రవాయవాదిషు క్రియాం సన్నిపాతయేత్ సంయోజయేదిత్యర్థ: |
మన్త్రా న్తేనేత్యస్యాయమపవాదః ||
17 క.-ఇష్టకోపధానమిష్టకాసాదనమ్_ | తచ్చాస్య మన్త్రస్యాన్త్యపాదేన ప్రకాశ్యతే | అతః :
తయాదేవతేనోపధానముపక్రమ్య మంత్రాంతే పరిసమాపయేత్ | అన్యథా మంత్రస్యాటష్టా ర్థత్వప్రసంగః |||
హ-క్రియా సన్నిపాతయేదితి శేష: |
౧౮ క.-ఆధానే “ఉభయాని సహ నిరూప్యాణి ఇతి పరవమానహవిషామాగ్నేయేన సమానతంత్రత్వే సతి పురోఢాశ-
గణ: | ప్రకృతౌ నిర్వాపప్రభృత్యాపిణ్డకరణాస్సంసృష్టౌ భాగౌ | తయోర్యస్యై దేయతాయై యో భాగ:
యథాభాగమన్త్రసామర్థ్యాత్స ఏవ భాగస్తస్యై దేవతాయై భవతి | నాన్యదీయేన్యదీయం సంక్రా మతి| వికృతావపి
పురోడాశగణే “మఖస్య శిరోసి! ఇతి పిణ్డం కృత్వా, ఏకైకపురోడాశభాగమపచ్ఛిన్ద్యాత్ | యత్ర బహుషు భాగేషు
సంసృష్టేషు ఏకేకస్మిన్నపచ్ఛిద్యమానే విభాగమన్త్రబలాదేవ క్రమాద్వ్యావృత్తిరితరేషాం స్యాత్ తేభ్యశ్చైతస్యేతి పరస్పరం
వ్యావర్తమానేషు, “వ్యావర్తధ్వం? ఇతి మన్త్రే బహువచనప్రయోగ: కర్తవ్యః | స చోహః | ఏకదైవత్యేపి పురోడశగణే
అవదాన క్రమార్థమేవాపచ్ఛిన్ద్యాత్ | ప్రకృతావపి వైమృథస్థ సమానతంత్రత్వే చోదనాబలాత్కేచిదూహమిచ్ఛన్తి | అపరే
తు- నానాబీజేష్వివ పాత్రీశూర్పభేదేనాపి సమానతంత్రత్వా హానిరితి నోహం కుర్వన్తి ||
హ.-పురోడాశానాం గణః పురోడాదగణ: | అపచ్ఛేదో విభాగః | పరోడాశబహుత్వే యథాభాగం వ్యావర్తధ్వమ్
ఇత్యేకైకం పురోడాశం విభజేదిత్యర్థ: | “అగ్నయే పవమానాయ పురోడాశమష్టా కపాలం నిర్వపేదగ్నయే
పావకాయాగ్నయే శుచయే ఇత్యుదాహరణమ్ | “యేన యజ్ఞేనేత్త్సేత్’ ఇతి విహితేన పురోడాశేనచత్వార:
పురోడాశా అస్యామిష్టౌ భవన్తి | తత్ర “యథాభాగ వ్యావర్తధ్వమ్! ఇతి ద్వౌ పిణ్డౌ విభజేత్ | “యథాభాగం
వ్యావర్తేధామ్’ ఇతి ప్రకృతౌ విభజ్యమానమపి పిణ్డద్వయమితిశంకయా పరోడాశగణేపి విభజ్యమానయోర్ద్విత్వాత్
అనూహమాశంక్య ప్రకృతౌ హవిరభిధానత్వాత్పురోడాశగణే చ హవిషాం బహుత్వాదూహోపదేశ: | యద్వా
విభజ్యమానద్రవ్యస్యైకత్వాదేకవచనమాశంక్యేకస్మిన్నపి హవిషి విభజ్యమానే సర్వేషాం పరస్పరేణ పృథక్కరణే సిద్ధే
బహుబచనాంత ఊహ ఉపదిదశ్యతే ||
౧౯. క.-అపచ్ఛిన్ద్యాదిత్యనువర్తతే | యదోత్తమౌ ద్వౌభాగో పరిశిష్టౌ, తదా తయోరన్యోన్యవ్యావత్తిమాత్రాపేక్షణా-
ద్వివచనేన వ్యావర్తేథామితి విభాగః కర్తవ్య: || బహుషు పురోడాశేప్వేకైకస్మిన్నపచ్ఛిద్యమానే ద్రవ్యదేవతావిషయ
యాగాద్యనుష్టా నసిద్ధ్యర్థం యాగచోదమాక్రమేణ ప్రథమాయే దేవతాయై ప్రథమో భాగో ద్వితీయాయై దేవతాయై
ద్వితీయ ఇత్యేవం సర్వత్రావధృనేషూత్తమయో: క్రమాభావేన కస్యే క
ఇత్యనవధారణాన్నిర్ణాయకప్రమాణాన్తరాభావాచ్చ స్వయమేవ ఇదమస్యా ఇతి సంకల్ప్యేత్ | ప్రకతావాపి
పురోడాశయోరేవమేవ సంకల్ప: | అతదశ్శాస్త్రప్రామాణ్యాత్తస్యా ఏవ భవతి
84
హ,-దేవతాయా ఉపదేశనం దేవతోపదేశనం | ఇదమగ్నేః పావకస్యేదమగ్నేశ్శుచేరితి
తయోరేవోత్తమయోర్దేవతోపదేశనమ్ | పూర్వేషాం క్రమాదేవ దేవతావిశేషసమ్దన్ధోఽసంందేహేన జ్ఞాయతే |
అతస్తయోరైవేత్యుక్తమ్ | అత ఏవం హవిష్యేక్రస్మిన్న భవతి ||
2 ౦ క.-చరవశ్చ పురోడాశాశ్చ చరుపురోడాశా: | తేషాం గణస్సమవాయ: | తత్ర చరుపురోడాశీయాన్
చర్వర్థా స్పురోడాశార్థాంశ్చ ప్రాగధివపనాత్ అధివపనార్థం కృష్ణాజినాదానా-
త్ప్రా క్ పృథక్కరోతి | బహవశ్చేద్యాగా బహువచనాన్తేన మంత్రేణ సంవిభాగ: | యావన్తశ్చరవస్తా వతామయమేకో
భాగ: | యావన్తః పురోడాశాస్తా వతామపరః| యథా “ఆగ్నేయమష్టా కపాలం నిర్వపేత “వైశ్వానరం
ద్వాదశకపాలమ్ ఇతి | అగ్న్యుద్వాసనే యథా “ధాత్రే పురోడాశం ద్వాదఇశకపాలమ్ ఇత్యాది |
చరుశబ్దస్తణ్డు లస్వరూపసాధ్యానాం ప్రదర్శనార్థ: యథా “ఇన్ద్రా య హరివతే ధానా:’ ఇతి | పురోడాశశబ్దశ్చ
పేప్యాణాం పిష్టా నాం పౌష్ణం శ్రపయతి ఇతి ||
హ.-చరవశ్చ పురోడాదాశ్చ చరుపురోడాశా: | తేషాం గణ: చరుపురోడాశగణ: |
చరుపురోడాశార్హాశ్చరుపురోడాశీయాస్తణ్డు లాః| తానధివపనాత్ప్రా గగ్నే విభజేత్ |
కష్ణాజినాదానస్యాధివపనాంగత్వాత్తదాదానాదపి ప్రాగేవ విభాగ: | అయం చ విభా...పకర్షో న్యాయప్రాప్త
ఏవోపాదిశ్యతే ’ చరోః పేఘణాభా-

వాన్ | తతశ్చ లాజార్థేషు వ్రీహిష్వవహననాత్ప్రా గేవ విభాగః ||

21. క.-యథోక్తే విభాగే కృతే చర్వర్థ: కశ్విద్భా
85
గః. పురోడాశార్థ: కశ్చిద్ధా గః | తత్ర చర్వర్థో భాగశ్చరుదేవతానాం యథాస్వం పురోడాశార్థో భాగశ్చ
పురోడాశదేవతానాం తథోపలక్షయేత్
హ-యావత్యో దేవతా యస్య పుంజస్య తావతీర్భిర్దేవతాభిస్తత్పుంజముపలక్షయేదిత్యర్థ: ||
22. క.-ప్రకృతౌ విభక్తయోర్హవిషో కిం కస్యా ఇతి సందేహే “ఇదమగ్నేః” ఇతి మన్త్రేణేదంశబ్దేన హృవినిర్దేశ్యతే ,
అగ్నేరితి షష్ఠ్యా దేవతా చ | తస్యాస్స్వత్వేన హావి: ప్రతిపాదితమ| వికృతావపి విభక్తయోశ్చర్వర్థపురోడాశార్థయోః
హవిస్సంఘయో: హవిషాం సంకీర్ణత్వేన భేదాగ్రహణాద్దేవతార్థద్రవ్యప్రతిషాదనపరో మన్త్రగత ఇదంశబ్ద ఏకైకం సంఘం
తంత్రేణ నిర్దిశతి | అసంకీర్ణత్వాద్దేవతానాం ప్రతిదేవత దేవతాపదావృత్తి | యథా దేవతాహవిష్షు “ఇదం
ధాదురిదమనుమత్యా రాకాయాస్సినీవాల్యా కుహ్వాః” ఇతి | తథాగ్న్యుద్వాసనే “ఇదమగ్నేర్వైశ్వానరస్య
వరుణస్యాగ్నేరప్సుమత ఇదం మిత్రస్య ఇతి |
హ,-బహ్వీనాం దేవతానామపీదంశబ్దస్సకృదేవ ప్రయుజ్యతే | దేవికాహవీంష్యుదాహరణమ్ । తత్రాగ్నేయేన సహ
షడ్ఢవీంషి భవన్తి | తత్రేవముపలక్షయేత్ ఇదమగ్నేర్ధా తుః ఇతి పురోడాశార్థం పుంజం | ఇదమనుమత్యా
రాకాయాస్సినీవాల్యా: కుహా:” ఇతి చర్వర్థం
౨౩. క.- చరుపురోడాశ ! ఇత్యాదిసూత్రత్రయమనువర్తతే | వైశ్వదేవదవిర్గణ చరుపురోడాశా వ్యతిషక్తాః అన్యోన్యం
వ్యవాహి
86
తా: | తేషు వ్యతిషక్తేష్వపి ప్రాగధివపనాద్విభాగ: యథాదేవతముపలక్షణమ్ , ఇదంశబ్దస్య చ తన్త్రతా | యథా-
ఇదమగ్నేస్సవితు: పూష్ణో మరుతాం ద్యావాపుథివ్యో: ఇదం సోమస్య సరస్వత్యా: ఇతి | చర్వాదిగణే చ చ్వర్వర్థా నాం
పూర్వం దేవతోపదేశనమ్||
హ .-అనన్తరసూత్రమనువర్తతే। వ్యతిషక్తా నామాన్తరితా: పురోడాదాశ్చరుభిశ్చరవ: పురోడాశైరితి | ఏవం
వ్యతిషక్తేష్వపీదంశబ్దస్తన్త్రం భవేత్ | వైశ్వదేవముదాహరణమ్ | తత్ర ద్వౌ పుంజౌ కృత్వా ఏవముపలక్షయేత్
“ఇదమగ్రేస్సవితుః పృష్ణో మరుతాం ద్యావాపృథివ్యోః ఇతి - పురోడాశార్థం పుంజం | “ఇదం సోమస్య సరస్వత్యా:”
ఇతి చర్వర్థం
24, క.-ఇదానీం చరుధర్మా ఉచ్యన్తే | కపాలానాముపధానకాలే “ ధృష్టిరసి ఇత్యాది ప్రతిపాద్య ప్రథమేన
కపాలమన్త్రేణ చర్వర్థాం స్థా లీముపధాతి | చరుసమ్బన్ధా త్ తచ్ఛ్రు పణార్థా స్థా లీ చరురిత్యుచ్యతే |
మన్త్రసన్నామ ఉహ: | పాకసాధనచరుస్థా లీ యద్యపి చరుశబ్దేనాభిధీయతే, తథాపి పుల్లింగేన మన్త్రసన్నామ:
చరుపాకసాధనత్వాత్చరుశబ్ద ఏవాసన్నతర ఇతి తత్సామానాధికరణ్యం యుక్తమూ ||
హ-స్థా లీపరత్వేన “ధ్రు వాసి ఇత్యూహో మా భూదిత్యూహోపదేశ: || :
౨౫. క.-పిష్టా నాముత్పవనకాలే చరుముపధాయ, తణ్డు లానుత్పునాతి ||
87
హ -యద్యపి ప్రకృతౌ పిష్టేషు ప్రణీతానాం సేచనం, తథాప్యాపస్తణ్డు లేషు న ప్రక్షేప్తవ్యా: | యజ్జు రుత్పూతా అపః
స్థా ల్యామాసిచ్య, తాసు తణ్డు లాన్ ప్రక్షిపేరన్, తథైవ ప్రసిద్ధ
ఓదనపాకో లోక ఇతి | ఏవంచ “ఆగ్నాధావైష్ణవం ఘృతే చరుం’ ఇతి సప్తమీశ్రు తిరుపపద్యతే | ఆచార్యేణాపి
దర్శితోయం న్యాయ: మైత్రాబార్హస్పత్యాయాం శతకృష్ణలాయాం చ “ పవిత్రవత్యాజ్యే కర్ణానావపతి ఇతి, “తాని
పత్రిత్రవత్యాజ్యే ఆవపతి ఇతి చ||
౨౬. క.-శ్రు వేణ ప్రణీతాభ్య ఆదాయ అన్యా వా యజుషోత్పూయాభిమంత్ర్య సమాప ” ఇతి
చరుస్థా లుయామానీయ లౌకికముదకం చరుపాకపర్యాప్తమానీయ తత్రోదకవత్యాం చరుస్థా ల్యాం చర్వనేకత్వే
విభాగం కృత్వా ’ ఘర్మోసి’ ఇతి తణ్డు లానావపతి | ’ జనయత్యై త్వా! ఇతి న సంయవనం, పిష్టా ర్థత్వాత్ | న
ప్రథనం నాపి ష్లక్ష్ణీకరణం, పురోడాశార్థత్వాత్ | నైల్ముకైః ప్రతితపనం, నాభిజ్వలనం, న సహాంగారభస్మాధ్యూహనమ్ ,
చరోరన్తర్గతోష్మణా పాకాత్ పాకార్థత్వాచ్చేతేషామ్| అవిదహంతః ఇతి మీమాంసకా: కుర్వన్తి |
తస్వాప్యర్థకృత్యస్యాభావాత్ న | స హ్యభివాసనార్థ: ప్రైష: “తామభివాసయన్ వాచం“విసృజతే! ఇత్యధ్వర్యోరేక
కర్తృత్వాత్ । నాపి లేపనినయనం , తండులానాం లోపాభావాత్। నాంగారాపోహనమ్ |
సూర్యజ్యోతిరిత్యభిమమ్త్రణమస్తి | యథాదేవతమభిఘారణమ్ ||
హ.-అనుహోధిశ్రపణమంత్రస్య , హవిరభిధానాత్ ||
88
27 క--స్థా ల్యామనుద్ధృత్య స్థా ల్యా సహ చరుముద్రాస్య ఆసాదయతి | చరోర[పి]పృథుత్వాత్’ ’ ఆర్ద్రః ప్రథస్ను:
ఇత్యవికృతో మంత్రః |
హ.-సహై వ స్థా ల్యా ఆసాదయేదిత్యర్థః | అయం చార్థో న్యాయప్రాప్త ఏవోపదిశ్యతే | కథం? అధిశ్రితస్య హవిషో యః
పూర్వభాగ: స ఏవావదానకాలే పూర్వార్థ ఇత్యభిధీయతే | యది చరురుద్ధియేత
పూర్వార్థవిపర్యాసస్స్యాదిత్యముద్ధృత్యేత్యుక్తం | అధిశ్రయణాది చ పూర్వార్ధదిశలక్షణం మన్యమాన
ఆచార్యోభిహితవాన్ ’అపర్యావర్తయన్పురోడాశముద్వాస్య! ఇతి | అతశ్చ ధానా ఆపి- సకపాలా ఉద్వాస్యా ఇతి
సిద్ధం | ప్రథనం శ్లక్ష్ణీకరణం ఉల్ముకైస్తపనం తణ్డు లేష్వంగారాధ్యూహనం అంగారాధివర్తనం చ
చరుస్థా ల్యామర్థలోపాన్నక్రియన్తే దృష్టసంస్కారత్వాత్। అవిదహహన్తశ్శ్ర పయత ఇతి చ క్రియతే, ఆగ్నీఘ్రప్రైషార్థత్వాత్ |
ఉద్యాసనమన్త్రశ్చనోహ్యతే పచ్యమానస్య చరోః పృథుతా జాయతే ఇతి | విహితస్య ప్రథనస్యాభావాత్ ఆర్ద్రో భువనస్య
ఇత్యూహమన్యే వర్ణయన్తి ||
28 క - -దర్శపూర్ణణమాసయోస్సామిధేన్యః అగ్నిస్సమిన్ధనార్థా ఋచ: “త్రి: ప్రథమామన్వాహ | త్రిరుత్తమామ్!
ఇత్యభ్యస్తా భ్యాం ప్రథమోత్తమాభ్యాం సహ పంచదశ | బహుయాజినోపి పంచపశవికల్పేన’ లభ్యన్తే |
_ హ.-సమిన్ధనార్థా ఋచస్సామిధేన్యస్తా : పంచదశ దర్శపూర్ణాసయోర్భవన్తి | అనారభ్య శాఖాన్తరే సామిధేనీనాం
89
సాప్తదస్యమామ్నాతమ్ | దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే పాంచదశ్యవచనం బహుయాజినామపి పాంచదశ్యప్రాప్త్యర్థమేవ ||
29, క.-యాసాం వికృనాం ఇష్టీనాం పశుబన్ధా నాం చ సప్తదశ సామిథేనీరన్వాహ’ ఇతి పునస్సప్తదశ సామిధేన్యో
విధీయన్తే తత్ర సప్తదశ, అన్యత్ర పశ్చదశైవ |
హ,-ఇదానీం ప్రకృతౌ ప్రతిషిద్ధస్య’ సాప్తదశ్యస్యావకాశోభిధీయతే--యాస్విష్టిషు పశుబన్ధేషు వా సాప్తదశ్యం శ్రూయతే
తాస్వేవ భవతి నేతరాస్విత్యర్థ:; కాసు చిద్వికృతిషు పు
నశ్శ్ర వణస్య తాస్యేవోపసంహారార్థత్వాత్, ప్రకరణామ్నాతస్యాపూర్వసమ్బన్ధా ర్థత్వేనానారభ్యామ్నాతస్య
ద్వారవినియోగార్థత్వేన చ వ్యాపారభేదసమ్భవాత్ ||
౩౦, క.--ఆర్థవణా వై కామ్యాస్తా ఉపాంశు కర్తవ్యా:’ ఇతి యా వికృతయ ఉపాంశు క్రియంతే, తత్ర యావప్రధానం:
ప్రధానదేవతావాచకం పదముపాంశు ప్రయోక్తవ్యమ్, యాజ్యానువాక్యే చ ||
హ.-యదిదం శ్రూయతే “ఉపాంశు కామ్యా ఇష్టయ: క్రియన్తే’ ఇతి, తత్ర కామ్యాస్విష్టిషు యావప్రథానం
తావదేవోపాంశు భవతి | నాంగేషూపాంశుత్వమిత్యర్థ: | ఇదం చ ప్రధానోపాంశుత్వం న్యాయసిద్ధమేవోపదిశ్యతే |
వికృతౌ ప్రధానస్య ప్రత్పక్షోపదిష్టత్వాత్ అంగానాం చానుమానికత్వాత్ ప్రాకృతవిధ్యన్తా తిదేశనైవ
వైకృతవిధేర్నిరాకాంక్షత్వాత్ వైకృతోపదేశాపర్యవసానేనైవాకాంక్షాయాః కల్ప్యత్వాత్ ప్రధానసంబంధమాత్రేణై వ
వైకృతోపదేశస్య కృతార్థత్వా
90
ద్వికృతావుపదిశ్యమానముపదిష్టేనైవ ప్రధానేన ప్రథమతరం సమ్బధ్యత ఇతి న్యాయప్రాప్తోయముపదేశః: | అతశ్చ
కామ్యగ్రహణం వికృతీనాముపలక్షణార్థమ్ | ఉపాంశుగ్రహణం చ వికృత్యుపదిష్టధర్మాణామిత్యవధార్యతే | అత ఏవం
“ఉపాంశు దీక్షణీయాయామ్! ఇతి, ’ఉచ్చైరగ్నీషోమీయే ” ఇతి, “తతస్తూష్ణీమగ్నిహోత్రం జుహోతి ఇతి, “సప్త తే
అగ్నే సమిధస్సప్త జిహ్వాః ఇత్యగ్నిహోత్రం జుహోతి! ఇత్యేవమాదీనామపి యావత్ప్ర ధానమేవ సంబంన్ధో భవతి |
ఉపాంశుత్వస్య శబ్దధర్మత్వాత్ప్ర ధానసన్నికర్షాచ్చ దేవతాపదమేవోపాంశు ప్రయుజ్యతే యస్మిన్ ప్రధానదేవతాశబ్దో
మన్త్రగతః పఠ్యతే | యత్ర దృశ్యశబ్ద ఏవ పఠ్యతే న దేవతాశద్దస్తత్ర తస్మిన్నేవోపాంశుత్వం భవతి, యథా ’ ఘృతస్య
యజ్ఞ" ఇతి | అగ్నీషోమీయే తు క్రౌంచమి వోచ్చైస్త్వం ’ ఉచ్చైరగ్నీషోమీయే ” ఇతి విధీయతే, “ తస్మాదుపవసథే
యావత్యా వా వాచా కామయేత తాతత్యానుబ్రూయాత్ ఇతి బహ్వృచ శ్రు తేః | తతః క్రౌంచమి వోచ్చైస్త్వం
ప్రకృతప్రధానార్థముపదిశ్యతే | ఆశ్రు తాదీనాం తు ప్రధానస్యాపి ప్రకృతిత ప్రాప్తో మధ్యమస్స్వర: |
తతోగ్నీఘోమీయవపాయాగేషు స్వరభేదాదగ్నీషోమీయాభ్యాం మధ్యమస్వరం నైయాయికా మన్యంతే |
క - ఏషాం ప్రధానానాం శ్రు త్యాద్యవగతశేషత్వైః: పదార్థైః: కల్పిత ఉపకోరః ’కథమంశపరకః తా: ప్రకృతయ: |
తతశ్చ, వికృతయః కథమంశపూరకముపకారం గృహ్ణీయు: | వికృత్యపేక్షం హి ప్రకృతిత్వం| ఏషాం
చావిహితేతికర్తవ్యతానామన్యత్ర

91
విదితేనోపకారేణ కథమంశః ప్రకృతే తా వికృతయః | వికృతిష్వపి యాసాం స్వప్రకరణసమామ్నానావగతశేషత్వైః:
పదార్థైః: . కల్పితోపకారేణ సహాతిదేశప్రాప్తప్రాకృతోపకారస్య సాకాంక్షత్వం కల్పయిత్వైకత్వమాపద్యా తేనైవోపకారేణ
కథమంశఃపూర్యతే తా వికృతయోప్యాస్మీయసదృశచోదనావిహితకర్మభ్యస్తమాత్మీయముపకారం ప్రయచ్ఛన్తి |
అన్యాపేక్షయా తాః ప్రరకృతయః | ఏవం చ కాశ్చిప్రకృతయ ఏవ అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమ: |
కాశ్చిద్కృతయః ప్రకృతయశ్చ, యథా వైశ్వదేవాగ్నీషోమీయపశుప్రథమనికాయ్యద్వాదశాహాదయ: |
కాశ్చిద్వికృతయ ఏవ, యథా కుణ్డపాయినామయనేఽగ్నిహోత్రసౌర్యవాయవ్యపశూద్భిత్పౌణ్డరీకాదయ: |
తత్రానుక్రా మిష్యన్తే- దర్శాపూర్ణమాసావిష్టీనాం ప్రకృతి: | దర్శపూర్ణమాసావిష్ఠీనాం స్వేతికర్తవ్యతాం
ప్రయచ్ఛన్తా వుపకురుతః ||
హ,-అనామ్నాతేతి కర్తవ్యతాకే ప్రధానే అన్యతో ధర్మాతిదేశ ఇత్యుక్తం “సహాంగం ప్రధానం ఇత్యత్ర | కస్యా వికృతేః క్వ
ప్రకృతి:? ఇతి విశేషోషదేశార్థముపరితనసూత్రారమ్భ:.|
శ్రు తద్రవ్యదేవతాకా అప్రాణిద్రవ్యకా: క్రియా ఇష్టయ ఇత్యభిధీయన్తే|
32. క.-అగ్నీషోమీయస్యాపి పశోస్తా వేవ .........చ్ఛతః | అతస్తౌ తస్య ప్రకతి:||
హ,-దర్శపూర్ణమాసౌ ప్రకృతిరితి శేష: | అగ్నీషోమీయో నిరూఢస్య | నిరూఢోన్యేషాం పశూనాం వాయవ్యాదీనాం |
ఇదమర్థమేవ శ్రు తావగ్నీషోమీయే విహితానాం ధర్మాణాం నిరూఢే-సూత్రకారేణ నినన్ధనమ్ | అనూబన్ధ్యాయా
నిరూఢవద్వచనం తిస్రో
To start from 92
92
నూబన్ధ్యా ’ ఇత్యస్మిన్పక్షే నిరూఢ ఏవం ప్రకృతి: నైకాదశినధర్మా ఇతి ఖ్యాపనార్థమ్ ||
౩౩. క-సోగ్నీఘోమీయ: దార్శపూర్ణమాసికాన్ ధర్మానాత్మసాత్కృత్వా, తైస్సహాత్యీయాన్ సవనీయాయ ప్రయచ్ఛతి
| అతస్తస్య ప్రకృతి: |
హ,-సోగ్నీషోమీయస్సవనీయస్య ప్రకృతి: | సవనీయస్య పశుపురోడాశస్య ఐన్ద్రా గ్నపశుపురోడాశస్య చ
వార్త్రఘ్నహుతానుమన్త్రణం కేచిన్మన్యన్తే ఉభయోరగ్నీషోమీయపశుపురోడాశప్రకృతికత్వం మన్యమానా ఔపదేశికా:
పునస్తదనుపపన్నమితి మన్యన్తే | య ఏవ ప్రత్పక్షవిహితా అగ్నీషోమీయధర్మాస్త ఏవాగ్నీషోమీయాత్సవ-
నీయవిధినాఽతిదిశ్యన్తే | యే తు దార్శపూర్ణమాసికాస్తే దర్శపూర్ణమాసాభ్యామేవ సవనీయాదిషు ప్రవర్తన్తే
నాగ్నీషోమీయాత్ , న హి భిక్షుకో భిక్షుకాన్యాచితుమర్హతీతి న్యాయాత్ | అగ్నీషోమీయస్య పశుపురోడాశస్య
వార్త్రఘ్నహుతానుమన్త్రణం దార్శపూర్ణమాసికమ్, తయోరపి హుతానుమస్త్రణస్య దార్శాపూర్ణమాసికత్వమేవ
న్యాయ్యమ్ | ఇదమర్థమేవాగ్నీఘోమీస్య చ పశోరిత్యత్ర చ శబ్దగ్రహణమ్ | తస్మాదాగ్నేయస్య పశుపురోడాశస్య
ఆగ్నేయవద్దు తానుమన్త్రణమ్ | ఐన్ద్రా గ్నస్యైన్ద్రా గ్నవత్ ||
34-35 క.-ఏవమగ్నీఘోమీయలబ్ధైస్సహాత్మీయాన్ ధర్మాన్ ఆగ్నేయ: కృష్ణగ్రీవ:’ ఇత్యాదివిహితానామైకాదశినానాం
ప్రయచ్ఛన్ తేషాం సవనీయః ప్రకృతి:| తథా ఐకాదశినాః పశు-
గణానాం “ ఆదిత్యాం మల్హామ్’ ఆశ్వినం ధూమ్రలలామం’ ఇత్యాదివిహితానాం ప్రయచ్ఛన్తస్తేషాం ప్రకృతిః |
93
౩౪. హ.-ఏకాదశినీతి యాగసంజ్ఞా, యస్యామేకాదశ యూపా: పశవో వా స్యుః | ఏకాదశిన్యాం భవా ’ఐకాదశినా:
| ప్రయోజనం మధ్యేగ్నేరాజ్యాహుతీ: ఇత్యేవమాదీనాం ప్ర-
యోగ: ||
35, హ. సమానతన్త్రా ణామైకాదశినధర్మా భవేయు: | ద్వయోరపి సమూహో గణ ఏవ, యథా మైత్రం
శ్వేతమాలభేత వారుణం కృష్ణమ్’ ఇతి | యే పునస్సోమాన్తః పాతినః పశుధర్మా గ్రహావకాశశ్రు తంకారాదయస్తే
పశుగణేషు నే భవన్తి | గార్భిణీనాం కాలభేదేన భిన్నత్వాన్నైకాదాశినధర్మాః: ||
36 క.-వైశ్వదేవం ఆగ్నేయమష్టా కపాలమ్’ ఇత్యాదివిహితమ్
దర్శపూర్ణమాసలబ్ధైస్సహాత్మీయాన్నవప్రయాజాదిధర్మాన్ వరుణప్రఘాసాదీనాం ప్రయచ్ఛత్తేషాం ప్రకృతిః ||
హ.- విశ్వేదేవా దేవతాత్వేన యస్మిన్ యాగగణేన్తర్భూతాస్తస్యవైశ్వేదేవామితి నామధేయమ్ | తచ్చ
చాతుర్మాస్యానామార్థం పర్వ | వరుణప్రఘాసో ద్వితీయం పర్వ | సాకమేధ ఇతి మహాహవిర్గృహ్యతే, “
పంచస‌ంచరాణాం తత్ర విధానాత్, తన్నిమిత్తత్వాద్వైశ్వదేవాతిదేశస్య | ఇన్ద్రశ్శునాసీరో యస్మిన్యాగగణే
దేవతాత్వేనాన్తర్భూతస్తస్య శునాసీరీయమితి సంజ్ఞా | తచ్చాతుర్మాస్యానాం చతుర్థపర్వ | వరుణప్రఘాసాదీనాం
పర్వణాం వైశ్వదేవం ప్రకృతిః ("వరుణప్రఘాసేషు వైశ్వదేవవత్కల్పవచనం దక్షిణవిహారార్థమ్|
37 క.-వేశ్వదేవే భవో వైశ్వదేవిక: | ఏకస్మిన్కపాలే సంస్కృత: పురోడాశ ఏకకపాలః | వైశ్వదేవిక ఏకకపాల:
పరోడాశ:
92
నూబన్ధ్యా ’ ఇత్యస్మిన్పక్షే నిరూఢ ఏవం ప్రకృతి: నైకాదశినధర్మా ఇతి ఖ్యాపనార్థమ్ ||
౩౩. క-సోగ్నీఘోమీయ: దార్శపూర్ణమాసికాన్ ధర్మానాత్మసాత్కృత్వా, తైస్సహాత్యీయాన్ సవనీయాయ ప్రయచ్ఛతి
| అతస్తస్య ప్రకృతి: |
హ,-సోగ్నీషోమీయస్సవనీయస్య ప్రకృతి: | సవనీయస్య పశుపురోడాశస్య ఐన్ద్రా గ్నపశుపురోడాశస్య చ
వార్త్రఘ్నహుతానుమన్త్రణం కేచిన్మన్యన్తే ఉభయోరగ్నీషోమీయపశుపురోడాశప్రకృతికత్వం మన్యమానా ఔపదేశికా:
పునస్తదనుపపన్నమితి మన్యన్తే | య ఏవ ప్రత్పక్షవిహితా అగ్నీషోమీయధర్మాస్త ఏవాగ్నీషోమీయాత్సవ-
నీయవిధినాఽతిదిశ్యన్తే | యే తు దార్శపూర్ణమాసికాస్తే దర్శపూర్ణమాసాభ్యామేవ సవనీయాదిషు ప్రవర్తన్తే
నాగ్నీషోమీయాత్ , న హి భిక్షుకో భిక్షుకాన్యాచితుమర్హతీతి న్యాయాత్ | అగ్నీషోమీయస్య పశుపురోడాశస్య
వార్త్రఘ్నహుతానుమన్త్రణం దార్శపూర్ణమాసికమ్, తయోరపి హుతానుమస్త్రణస్య దార్శాపూర్ణమాసికత్వమేవ
న్యాయ్యమ్ | ఇదమర్థమేవాగ్నీఘోమీస్య చ పశోరిత్యత్ర చ శబ్దగ్రహణమ్ | తస్మాదాగ్నేయస్య పశుపురోడాశస్య
ఆగ్నేయవద్దు తానుమన్త్రణమ్ | ఐన్ద్రా గ్నస్యైన్ద్రా గ్నవత్ ||
34-35 క.-ఏవమగ్నీఘోమీయలబ్ధైస్సహాత్మీయాన్ ధర్మాన్ ఆగ్నేయ: కృష్ణగ్రీవ:’ ఇత్యాదివిహితానామైకాదశినానాం
ప్రయచ్ఛన్ తేషాం సవనీయః ప్రకృతి:| తథా ఐకాదశినాః పశు-
గణానాం “ ఆదిత్యాం మల్హామ్’ ఆశ్వినం ధూమ్రలలామం’ ఇత్యాదివిహితానాం ప్రయచ్ఛన్తస్తేషాం ప్రకృతిః |
93
౩౪. హ.-ఏకాదశినీతి యాగసంజ్ఞా, యస్యామేకాదశ యూపా: పశవో వా స్యుః | ఏకాదశిన్యాం భవా ’ఐకాదశినా:
| ప్రయోజనం మధ్యేగ్నేరాజ్యాహుతీ: ఇత్యేవమాదీనాం ప్ర-
యోగ: ||
35, హ. సమానతన్త్రా ణామైకాదశినధర్మా భవేయు: | ద్వయోరపి సమూహో గణ ఏవ, యథా మైత్రం
శ్వేతమాలభేత వారుణం కృష్ణమ్’ ఇతి | యే పునస్సోమాన్తః పాతినః పశుధర్మా గ్రహావకాశశ్రు తంకారాదయస్తే
పశుగణేషు నే భవన్తి | గార్భిణీనాం కాలభేదేన భిన్నత్వాన్నైకాదాశినధర్మాః: ||
36 క.-వైశ్వదేవం ఆగ్నేయమష్టా కపాలమ్’ ఇత్యాదివిహితమ్
దర్శపూర్ణమాసలబ్ధైస్సహాత్మీయాన్నవప్రయాజాదిధర్మాన్ వరుణప్రఘాసాదీనాం ప్రయచ్ఛత్తేషాం ప్రకృతిః ||
హ.- విశ్వేదేవా దేవతాత్వేన యస్మిన్ యాగగణేన్తర్భూతాస్తస్యవైశ్వేదేవామితి నామధేయమ్ | తచ్చ
చాతుర్మాస్యానామార్థం పర్వ | వరుణప్రఘాసో ద్వితీయం పర్వ | సాకమేధ ఇతి మహాహవిర్గృహ్యతే, “
పంచస‌ంచరాణాం తత్ర విధానాత్, తన్నిమిత్తత్వాద్వైశ్వదేవాతిదేశస్య | ఇన్ద్రశ్శునాసీరో యస్మిన్యాగగణే
దేవతాత్వేనాన్తర్భూతస్తస్య శునాసీరీయమితి సంజ్ఞా | తచ్చాతుర్మాస్యానాం చతుర్థపర్వ | వరుణప్రఘాసాదీనాం
పర్వణాం వైశ్వదేవం ప్రకృతిః ("వరుణప్రఘాసేషు వైశ్వదేవవత్కల్పవచనం దక్షిణవిహారార్థమ్|
37 క.-వేశ్వదేవే భవో వైశ్వదేవిక: | ఏకస్మిన్కపాలే సంస్కృత: పురోడాశ ఏకకపాలః | వైశ్వదేవిక ఏకకపాల:
పరోడాశ:
94
ఆత్మీయాన్విశేషధర్మానాజ్యాభిపూరణసర్వహుతత్వాదీనితరేషాం ఏకకపాలానాం ప్రయచ్ఛంస్తేషాంప్రకృతి: |
స్వధర్మప్రదాతృత్వేన వైశ్వదేవికస్యైకకపాలస్య నిర్దేశాదిహై కక‌ఏలసాధ్యయాగధర్మా నవప్రయాజ్ఞాదయో
ఽన్యేషామేకకపాఅసాధ్యానం యాగానాం నాతిదిశ్యన్తే | తేషామేవ మాసనామభిర్హోమో నైకకపాలధర్మాః |
ఆధారసస్మేదవదగ్నేస్స్థానవిశేషోపలక్షణ ఏకకపాలః ||
హ.--ఏకాస్మిన్కపాలే సంస్కృతః పురోడాశ ఏకకపాలః | తస్యైకపాలస్య వేశ్వదేవికో ద్యావాపృథివ్య ఏకకపాలః ప్రకృతి:
| అనేనాధిపూరణాదయో వైశేషికా ధర్మా ఏవాతిదిశ్యన్తే న పునస్సాధారణాః ప్రసూమయనవప్రయాజాదయో
వైకృతకకపాలేషు | అత ఏవాచార్యేణ వైశేషికధర్మా ఆగ్రయణే నిబద్ధా | మాసనామభిరభిహోమోపి సాధారణ’
ఇత్యవగమ్యతే | అను క్రమణాదాగ్రయణే | ఏక కపాలాయాం కపాలనాశేష్ట్యాం న క్రియతే ||
38 క.-వైశ్వదేవే యాగగణే భవా వైద్వదేవీ | న దేవతా, తద్ధితేన వైశ్వదేవిక్యా ఏకకపాలేన సహ నిర్దేశాత్ | వైశ్వ-
దేవ్యామిక్షా ఏకకపాలవదాత్మీయాన్ “ ద్వయోః పాత్రయోరుద్ధృత్య ఇత్యేవమాదీనన్యాసామామిక్షాణాం ప్రయచ్ఛతి |
సా తాసాం ప్రకృతి: ||
హ.-తప్త పయో దధిసంయోగేన ఘనీభూతామిక్షేత్యుచ్యతే సా వైశ్వదేవికా ఇతరాసామామిక్షాణాం ప్రకృతి|
అయమపి
వైశేషికాణామేవాతిదేశః| వైశ్వదేవ్యా యద్ధు తానుమన్త్రణం గుణస్సాయుజ్యం గోమయం ఇతి| తచ్చ
ద్యావాపృథివ్యైకకపాలస్య చ [ఉభయోర్లోకయోః ఇతి] తచ్చ మేత్రావరుణ్యాదీనామామిక్షాణాం
కాయాదీనామేకకపాలానాం చ మన్యన్తే, వైశేషికధర్మత్వాద్దేవతాధర్మత్వాచ్చా | న చైతదైశ్వదేవ్యామతిదేశప్రాప్తం,
వైకృతానాం హుతానుమన్త్రణానాం వికృత్యర్థత్వాత్ | న చాయం దేవతాధర్మ: కర్మప్రయుక్తత్వాద్ధర్మాణామ్ |
అన్యే తు.-దేవతాశ్రయత్వాద్వైశ్వదేవవద్ధు తానుమన్త్రణమ్ | తథైవ’ మైత్రావరుణ్యామపీతి’ స్థితమ్ ||
39. క.-దర్శపూర్ణమాసావిష్టీనాం ప్రకృతిరితి బహ్విషు ప్రకృతిషు కా, కస్యాః ప్రకృతిరిత్యేతద్వివేకాయామాహ ’తత్ర
సామాన్యాద్వికార: ఇతి | తత్ర ప్రకృతివికృతిభావే సామాన్యాత్సాట్టశ్యాయాద్వికార: వికుతిర్గమ్యతే | తత్ర ప్రకృతిషు
హవీంషి ఔషధమాజ్యం దథి పయశ్చ | దేవతాశ్చాగ్నిరగ్నీషోమావిన్ద్ర ఇన్ద్రా గ్నీ చ| తత్ర
హవిస్సామాన్యాద్దేవతాసామాన్యాచ్చ వికారో గమ్యతే | తత్ర
ద్రవ్యసాదృశ్యాద్విపురోడాశవికారాశ్చరూహిరణ్యసురాదయః | ఆజ్యావికారా మధూదకాదయః | సాన్నాయ్యవికారా
ఆమిక్షావాజినాదయ: | పశ్ఞో: పయోవికారత్వే కుమ్భ్యాదిదర్శనం హేతు: పశావేవోక్త: |
దేవతాసాదృశ్యాద్వికారోభావో వక్ష్యతే ||
హ తత్ర పశపూర్ణమాసవిష్టీనా౦ ప్రకృతి: ఇత్యుక్తమ్|
96
దర్శపూర్ణమాసయోశ్వ యాన్యాగ్నేయాదీని పయోన్తా ని షట్ప్రధానాని తేషామేకేకం ప్రధానం వైకృతస్య ప్రధానస్య
ప్రకృతిః | తేన శబ్దగతమర్థగతమపి సాదృశ్యముపదిశ్యతే | తేన సర్వాణి సమప్రధానానీత్యనేన ప్రతిపాద్యతే |
సమానస్య భావస్సామాన్యం సాదృశ్యమిత్యర్థ: | యద్వా-
విశేషాతిదేశకారణానామక్షరసామాన్యాదీనాముపసంగ్రహణార్థమపి ||
40. క,.-ఏకా దేవతా యాసాం వికృతీనాం ఔషధద్రవ్యాణాం తా ఆగ్నేయధర్మానభిధారణాదీన్ గృహ్ణీయుః యథా
“ఆదిత్యం చరుమ్’ ’సావిత్రం ద్వాదశకపాలమ్ ! ఇత్యాది ||
హ.ఏకా దేవతా యేషాం చరుపురోడాశాదీనాం త ఏకదేవతాః| సావిత్ర: పురోడాశః సౌమ్యశ్చరురిత్యుదాహరణమ్ |
41. క.-ద్వే దేవతే యాసాం వికృతీనామౌషధద్రవ్యాణాం తా ద్విదేవేతా: | తాసాం
ద్విదేవత్వసామాన్యాదగ్నీషోమీయవికారత్వమ్ | యథా ’ ఆగ్నావైష్ణమేకాదశకపాలమ్ ! ఇత్యేవమాదయః ||
హ-ద్వే దేవతే యేషాం తే ద్విదేవతా: | ఆగ్నావైష్ణవముదాహరణమ్ ||
42 క.-అగ్నీఘోమీయవికార ఇతి చశదబ్దేగానుకృష్యతే | బహ్వృచో దేవతా యాసాం వికృతీనాం తా బహుదేవతాః
తా బహుదేవతాః తా అనేకదేవతాసామాన్యాదగ్నీషోమీయవికారా: | థపా వైశ్వదేవశ్చరుః ఇత్యేవమాదయః: ||
97
హ.-బహవో దేవతా యేషాన్త ఇమే బహుదేవతాః | వేశ్వదేవశ్చరుదాహరణమ |||
43. క.-ద్విదేవతా బహుదేవతాశ్చ ద్విదేవతాత్వానేకదేవతాత్వసామాన్యాదైన్ద్రా గ్నవికారా వా | యథా-- ఆశ్వినం
ద్వికపాలం మారుతం సప్తకపాలం ఇత్యేవమాదయః | న తు సమవికల్పః | చత్వార్యక్షరాణ్యగ్నీపోమౌ | త్రీణీన్ద్రా గ్నీ |
తత్ర యాసాం వికృతీనాం ద్విబహుదేవతాపదేషు చత్వార్యక్షరాణ్యధికాని వా తా అగ్నీషోమీయవికారా: | యాసాం
త్రీణ్యూనాని వా తా ఐన్ద్రా గ్నవికారా: | తథా చోదాహృతం అన్యతన్త్రప్రకృతి వా ||
హ-ఐన్ద్రా గ్నవికారా వా దిదేవతా బహుదేవ‌తాశ్చ భవేయుః న చాయం తుల్యవికల్పః| వ్యవస్థితవిభాషా హ్యేషా | చ-
తురక్షరప్రభతయోగ్నీషోమీయవికారా: యథా- ’ వేశ్వదేవశ్చరు: ఆగ్నావైష్ణవో ద్వాదశకపాల: ఇతి | తతోర్వాక్
త్ర్యక్షరప్రభృతయ ఐన్ద్రా గ్నవికారా: యథా మారుతస్సప్తకపాలః ఇతి ’| ప్రాతర్దోహవికారా: పశవః
పశుప్రభవత్వసామాన్యాత్ ఆజ్యేన పశుం “యస్త ఆత్మా పశుషు ప్రవిష్టః:”ః ఇతి మన్త్రలిఙ్గాచ్చ | యత్ర సగుణా
దేవతాస్తత్ర గుణాక్షరైస్సహ దేవతాక్షరాణి గణ్యన్తే, గుణానామప్యుద్ధేశ్యత్వేనాన్వయాత్ । అతో మరుతస్సాన్తపనా
అగ్నీషోమీయవికారా: | అత ఏవ “వేదం కృత్వాగ్నిం పరిస్తీర్య! ఇత్యుక్తమ్ | ఇతరథా ఐన్ద్రా గ్నవికారత్వే వేదానన్తరం
వేదిస్స్యాత్ ||
98
44 క.-ప్రకృతావగ్నీఘోమీయే సోమశ్చ దేవతా | ఐన్ద్రా గ్నే ఇన్ద్రశ్చ | తే ప్రకృతిదేవతే వికృతిష్వైన్ద్రపురోడాశే
సౌమ్యేచరౌ
దృశ్యతే | తాభ్యామన్యత్రైకదేవతాత్వేన వికారభావ: | తయోస్సౌమ్యోగ్నీషోమీయవికారః, దేవతైవయాత్ |
తథైన్ద్రశ్చేన్ద్రా గ్న వికార: | సౌమైన్ద్ర శ్చరుస్సోమముఖ్యత్వాదగ్నీషోయోమీయవికార: |
ఇన్ద్రా సోమీయ ఇన్ద్రముఖ్యత్వాదైన్ద్రా గ్నవికారః ||

హ-ప్రకతౌ దేవతా: ప్రకృతిదేవతాః | తా వర్జయిత్వా ఏకదేవతానామాగ్నేయవికారత్వమిత్యర్థ: |

యథేత్యుదాహరణనిర్దేశః ||
క.-ఇహ బలీయశ్శబ్దశ్రవణాదనుక్తోపి విరుద్ధో వికార: వికారవిరోధ ఆశ్రీయతే | సామాశబ్దో హవిషాపి సమ్బధ్యతే |
యత్ర ప్రాజాపత్యచర్వాదౌ ప్రజాపతిదేవతాకత్వాదుపాంశుయాజధర్మప్రాప్తిః ఔషధద్రవ్యకత్వాదాగ్నేయధర్మప్రాప్తి: |
అతః ప్రాజాపత్యే హవిర్దేవతాసామాన్యే విరుద్ధ్యతే | తత్ర విరోధే సతి హవిస్సామాన్యాదాగ్నేయధర్మప్రాప్తిర్బలీయసీ |
ప్రకృతివికారభావ ఆసామప్యస్త్యేవ ||
హ-హవిశ్చ దేవతా చ హవిర్దేవతే | తయోస్సామాన్యం హావిర్దేవతాసామాన్యమ్ | హవిస్సామాన్యే దేవతాసామాన్యే చ
యదా ప్రకృతినియమం ప్రతి విరుధ్యమానే హావిస్సామాన్యేన ప్రాకృతావిధ్యన్త నియమ ఇత్యర్థ: | ప్రాజాపత్యః
పురోడాశ ఉదాహరణమ్ | తత్ర హవిస్సామాన్యేన పరోడాశధర్మా భవేయుః | దేవతాసామాన్యేనోపాంశుయాగధర్మాః
| తథా సౌమ్యచరావాజ్యభాగయో: హూవిస్సామాన్యేనోపాంశుయాగవికారత్వమ్ | నాగ్నీషోమీయవికారధర్మా: |
అథైకఏషాం సోమాయ పితృమత ఆజ్యం ఇత్యత్రాప్పుపాంశుయాజధర్మత్వమ్
99
46. క.-బలాబలప్రసంఙ్గాదిదమాహ-యత్రైతదాపతతి “అవహననాదిద్రవ్యసంస్కారాయోగ్యా వ్రీహిమయాస్తణ్డు లా
విద్యన్తే సర్వసం
స్కారయోగ్యా వ్రీహిసదృశా నీవారా విద్యన్తే, తత్ర యది వ్రీహిమయః పురోడాశః అవహననాదిసంస్కారహానిః, అథ
తత్సస్కారాదన్య: వ్రీహిమయత్వహానిః | ఏవం ద్రవ్యసంస్కారావిరోధః | తస్మిన్విరోధే ద్రవ్యం బలీయః | ద్రవ్యం
గ్రాహ్యం సంస్కారహీనమపి ||
హ-ద్రవ్యం చ సంస్కారశ్చ ద్రవ్యసంస్కారౌ | తయోర్విరోధో ద్రవ్యసంస్కారవిరోధ: | తత్ర ద్రవ్యం బలీయః | యథా
గవామభావే
గోపయస ఉపలబ్ధి: అజ్ఞాశ్చ పయస్విన్యస్సమ్భవతి | తత్ర సంస్కారత్యాగేన గోపయ ఏవ గృహ్యతే న
పునస్సంస్కారార్థమజ్ఞాపయో గృహాతే | పరే తు సంస్కారాన్పయసి కుర్వాన్తి | ’ సంస్కారా: పయసి క్రియన్తే | గవ్యే
పయసి క్రియన్తే పూర్వ చ మన్త్రా జ్ఞాప్యాః ఇతి బోధాయనశ్చ ||
48. క.-అర్థశబ్దః ప్రయోజనవాచీ | దృవ్యప్రయోజనయోర్యత్ర విరోధ: తన్న ప్రయోజనం బలీయః బలవత్ | తథా
హి ఖాదిరో యూపద్రవ్యత్వేన విహిత: “ ఖాదిరో యూపః” ఇతి | తస్యచ ప్రయోజనమాత్మానిబద్ధస్య
పశోర్నివారణమ్ | స చాణుర్విద్యతే తన్నివారణాసమర్థ: | తత్సమర్థశ్చ కదరో విద్యతే | యది ద్రవ్యజిఘృక్షా
పశువారణప్రయోజనానవాప్తిః | యది తజ్జిఘృక్షా ద్రవ్యానవాప్తిః | అతోర్థద్రవ్యయోర్విరోధః | తత్రార్థో బలీయాన్
ప్రయోజనం బలవత్తరమ్ ||
హ.-అర్థః ప్రయోజనంమ్ | యథా పశునియోజనార్థం సమర్థః
100
ఖదిరో న లభ్యతే సమర్థా : కదరాదయ ఏవోపాదీయేరన్| నత్వన్యాశ్రయాపేక్షా: ఖదిరా: ||
48 క.-అధ్యయనవిధ్యధీతానాం మన్త్రవాక్యానాం
స్వాధ్యాయపాఠావధృతస్వరూపాణామర్థవశాద్రూపాన్తరకరణయూహ: | స ప్రకృతౌ
న విద్యతే న క్రియతే | ప్రకృతౌ మన్త్రా యత్రాభిధాతుం సమర్థా : తత్ర న | యథా ’ అగ్నయే జుష్టమభిఘారయామి!
ఇత్యాగ్నేయపురోడా-
శాభిధారణే, నాగ్నీషోమీయే | తత్రామన్త్రకః ప్రయోగః నాగ్నీషోమాభ్యామిత్యూహ: |||
హ-ప్రకృతౌ లిఙ్గసఙ్ఖ్యావిరోధేపి నోహతే | ప్రకృతిగ్రహణంచాత్రోపదేశోపలక్షణార్థమ్ | ఉపదిష్టా మమ్త్రానోహ్యన్తే,
అతిదిష్టా ఏవోహ్యన్తే ఇత్యర్థ: | ’చితస్త్థ’ ఇత్యుదాహరణమ్ | తత్ర బహువచనాన్తేన మమ్త్రేనైకేం కపాలముపధీయతే
| “ ఉఖే ఉపదధామ్యహమ్’ ఇత్యేకా ఉఖా ఉపధీయతే | “అవదానాని తే ప్రత్యవదాస్యామి’ ఇతి
ద్వయోరప్యవదానయోర్నోహ్యతే | వికృతావష్యేషామనూహ ఏవ, జాత్యభిధానాత్ | ఉక్తం చాశ్వలాయనేన ’సర్వేషు
యజుర్నిగదేషు | ప్రకృతౌ సమర్థనిగమేషు” ఇతి | అవదానానీతి కస్మాజ్జమదగ్న్యర్థో న భవతి | సన్నిహితాని
త్రీణ్యవదానానీతి | అవదానశబ్ద: ద్వయోరప్యవదానయోస్తా వదవిరుద్ధ: | కేవలం సఙ్ఖ్యాగుణో విరుద్ధ్యతే | న హి
గుణానురోధేన ప్రధానశబ్దస్య నివృత్తిరుపపద్యతే | యత్ర తు; ప్రధానశబ్ద ఏవ విరుద్ధ్యతే తత్ర నివర్తతే మన్త్ర, యథా
“ఇమౌ పర్ణం చ దర్భం చ’
101
ఇతి శమీశాఖాయామ్ | “వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః ఇతి యవమయే | యత్ర
ద్వయోస్సమవేతయోరేవైకవచనం తన్నాసౌ మన్త్రః ప్రతిహవిరావర్తతే, యథా యజ్ఞోసి సర్వతః శ్రిత:’ ఇతి, యథా
“ఇషే త్వేతి బర్హిషీ ఆదత్తే’ ఇతి | ప్రకృతిగ్రహణస్యోపలక్షణత్వాత్ ’ఉదుస్ర తిష్ఠ’ ఇత్యేవమాదీనాం స్త్రీపశౌ ద్విప్రభుతిషు
చానూహేనైవ ప్రవృత్తిస్సిద్ధా | సారస్వతే తు ద్వాదశకపాలే సరస్వతో హుతామితి’ న ప్రవర్తతే
లిఙ్గవిశిష్టస్యైవోపదిష్టత్వాత్ | యత్ర తు ప్రక్తా వలిఙ్గసలిఙ్గౌ యథా తైత్తిరీయాణామేకస్మిన్నుపరవే వైవ్ణవాన్ ఖనామి ఇతి
బహువచనాన్తో మన్త్ర: మైత్రావరు[య| ణీయానాం ’ఏకవదుపరవమన్త్రా న్” ఇత్యేకవచనాన్తో మన్త్ర: తత్ర ఏకవచనాన్త
ఏవ వికృతావతిదిశ్యతే | సమర్థవచనే సమ్భవత్యసమర్థస్యానతిదేశాదిత్యౌపదేశికాః ||
49. క.- యదీయా ధర్మా: కార్యముఖేన యస్మిన్మతిదిశ్యన్తే సా తస్య వికృతి: | ప్రకృతౌ మన్త్రా యంయమర్థం
ప్రకాశ్య ప్రధానముపకృతవన్త: యది వికృతావపి తంతమేవ ప్రకాశోపకుర్యుః న తత్ర తేషామూహ: | యత్ర తు
ప్రాకృతప్రకాశ్యాభావః తత్స్థానే చ వైకృతం ప్రకాశ్యాన్తరముపదిశ్యతే అన్యత్ ప్రాకృతాధికం వోపదిశ్యతే తద్వికృతౌ
యథార్థం యథా యథార్థవన్తో మన్త్రా స్తథా’ తథా ఊహ: మన్త్రసన్నామః కర్తవ్యః | యత్రామ్నాతప్రత్యయార్థస్థా నే
ప్రత్యయార్థా న్తరముపదిశ్యతే తత్ర ప్రత్యయార్థస్యోహః, యథా “యేన యేనాదధాతి " | క్వచిప్రకృత్యర్థస్థా నే
ప్రకృత్యర్థా న్తరోపదేశ: యథా “ఉస్రస్థ హవిష: ఇతి | క్వచిద్ద్వయోస్స్థానే‌ఽన్యద్ద్వయముపదిశ్యతే, యథా విశ్వేభ్యో
దేవేభ్యో జుష్టమ్ ” ఇతి | క్వచిదన్యధికోపదేశ:, యథా స్రు వం చ స్రు చశ్చ ఇతి | క్వచిప్రాకృతార్థా భావః, తత్స్థానే
కస్య చిదుపందేశో, యథా “ప్రోక్షణీరాసాదయ | స్రు వం చ స్రు చశ్చ’ ఇతి | యథా సౌర్యచరౌ పిష్టమన్త్రా ఏవ
లుప్యన్తే| అర్థవాదవర్జమ్ అర్థవాదాన్ వ్యాఖ్యాస్యతి ||
హ,-యథా యథా అర్థ: యథార్థమ్ | యథా అన్వారమ్భణీయాదక్షిణాయాం (బ్రహ్మాణౌ బ్రహ్మాణౌ స్థో బ్రహ్మణే వాం
మా మా హింసిష్టమహుతౌ మహ్యం శివౌ భవతమ్ ఇతి | బ్రధ్నమన్త్రస్తు నోహ్యతే, ద్రవ్యస్పానేకత్వేషి విభాగస్యైకత్వాత్
| “ఇయం స్థా లీ’ ఇతి తు లుప్యతే, స్థా ల్యభావాత్ | ’సహస్రధారావుత్సావక్షీయమాణౌ తౌ దధ్నతుః పృథివీమన్తరిక్షం
దివం చ తాభ్యాం మిథునాభ్యామతితరాణి మృత్యుమ్” ఇతి | ’ బ్రాహ్మణా ఇనౌ గావౌ ఇతి | రుద్రాయ గామ్
ఇత్యనూహేన మన్త్రప్రతిగ్రహ: ప్రకృత్యర్థత్వాన్మత్రస్య | పత్నీపదస్య జాత్యభిధానాదనూహ: | ద్విపశుప్రయోగే “పశూ
హవ్యం! ఇత్యూహ్యతే | ’ఆజ్యం దధి స్థ!’ ఇత్యూహ్యతే , న పునః ’ ఆజ్యదధినీ స్థ ” ఇతి | “ఆజ్యేన దధ్నీ దేహి!
ఇతి
సమ్ప్రైష దథిసంస్కారార్థత్వాత్ | అసంస్కారపక్షే ప్రకృతివత్ | తథా ’అదితీ సోచ్ఛిద్రపతే’ ఇతి సంస్కారపక్షే | తేజసీ
స్థస్తేజోను ప్రేతం’ “అగ్నేర్నిహ్వే స్థస్సుభువౌ దేవానాం ధామ్నే ధామ్నే దేవేభ్యో యజుషే యజుషే భవతమ్ |“ ఆజ్యం
దధి స్థః సత్యాయుషీ స్థః సత్యేన వామాభిఘారయామి తయోర్వాం భక్షీయ ఇత్యాది | అద్ధిరాజ్యం దధ్యాజ్యేన
దధ్నాపః... సంవిదానః
(103)|
ఇమే స్త్యాల్యౌ ఘృతస్య దధ్నః పూర్ణే’| ఇయం స్థా లీ దధ్నః పూర్ణా ఇతి వా| ఇమౌ స్రు వస్వధితీ అభిజీహృతః| దివం
చ తేనానడుహాతితరాణి మృత్యుమితి| బ్రాహ్మణా అయం వోనడ్వాన్| అగ్నేర్వోపన్నగృహస్య| సోమేష్టిషు
ఆగురాశీస్థా నే ఏయమగన్నాశీర్దేహకామా ఇత్యాహుః| అస్య యజ్ఞస్యాగురః ఆగూః కరణస్య ఉదృచం సమాప్తిం
ఆశీయేత్యాశిషామాగురః| అత ఏవం “సా మే సత్యాశీః:ఇత్యేనన్నివర్తతే | సోమే అగ్నీషోమీయే ’తిస్రస్సమిధో
యజ్ఞాయురనుసఞ్చరాన్ ఇత్యూహ: | “శతం తే రాజన్’ ఇతి యాజామానం ప్రత్యగాశిష్ట్వాత్ | “భువనమసి
విప్రథస్వాపో యష్ట్ర్య ఇదం నమః | యునజ్మి వో బ్రహ్మణా దైవ్యేన | ఇన్ధా నాస్త్వేని పదద్వయస్య లోప:
అపామిన్ధనాభావాత్ | “అద్రయః స్థ మానుషా ఇదం శమిఢ్వమ్’ । “తృప్తయః స్థ గాయత్రం ఛన్ద:’ | “పయస్యా
“మాధినోతు ఇతి పయస్యాయాం, ’ మిత్రావరణాభ్యాం పయస్యామ్’ ఇత్యుత్పత్తౌ శ్రవణాత్ | శతమిన్ద్రా య శరద:’
ఇతి మహేన్ద్రయాజినోప్యవికృతః | సమాపో అద్విరగ్మత ’ ఇతి పయసి నివృత్త: | ఇడాస్మాననువస్తాం ఘృతేన’
ఇత్యత్ర మాంసస్య వికారో నేష్యతే సా యత్ర యత్ర న్యక్రా మత్తద్ఘృతమపీడ్యత’ ఇతి దేవతాఖ్యాపనపరత్వాత్ |
“ఘృతేన యస్యాః పదే పునతే దేవయన్తః’ ఇత్యర్థవాదత్వాత్ | తథా “ఇదమిన్ద్రియమ్ ’
ఇత్యర్థవాదత్వావపాయానోహ్యతే | “అన్వేషాం మాతా మన్యతాం’ ఇత్వర్థవాదత్వాన్నోహ్యతే | ’ఏవమన్యాన్యపి
మన్త్రపదాని స్తు త్యర్థా ని నిన్దా ర్థా ని వా|
తాని వర్జయిత్వా వికృతౌ యథార్థమూహ ఇత్యర్థః ||
104
క: -సంబన్ధమభిదధాతి పదాని వాక్యం, యథానిర్వాపమన్త్ర: | తత్ర కాని చిత్సమవేతార్థా ని, యథా అగ్నయే జుష్టం
నిర్వపామి’ ఇతి | కాని చిదసమవేతార్థా భిధాయీని, “దేవస్యత్వా సవితుః ప్రసవే” ఇతి | యాని సమవేతార్థా ని తాని
నిర్వాపానుష్ఠా నే సమవేతం విద్యమానమర్థం అభిదధాతి, తత్ప్ర కాశనార్థం వక్తవ్యత్వాత్ | తేషామేకం వాక్యం
మన్త్రా త్మకమ్ | యానిత్వసమవేతాని నిర్వాపస్థా నేం అవిద్యమానార్థా ని తేషాం పరవాక్యే శ్రూయత ఇతి శ్రవణం అతః
తాని సమవేతార్థవాచిపదైకవాక్యత్వేన లక్షణయా లక్షితలక్షణయా వా యథాకథంచిదభిహితమర్థం
అభిదధతీత్యర్థవాద: | ఏవసమవేతార్థవాచినామర్థవాదత్వే సంశయోం నాస్తి, యథా వసూనాం
రుద్వాణామాదిత్యానాం సదనే సీద ” ఇతి ప్రస్తరసాదనే వసురుద్రాదిత్యపదానామర్థవాదత్వసమ్భవాతూ |
సమవేతార్థా నామపి యేషాం పరార్థమేవోచ్చారణం తేషామప్యర్థవాదత్వం, యథా అగ్నేష్ట్వాస్యేన ప్రాశ్నామి’
ఇత్యగ్నేరాస్యవిశేషవత్వేన ప్రాశిత్రప్రాశప్రశంసా క్రియతే | యస్య తు పదార్థస్యక్వచిత్ప్ర యోగే క్వచిత్సమవేతత్వమ్
క్వచిన్న సమవేతత్వమ్ తస్య సర్వ
త్రాసమవేతత్వమేవ, యథా ’పత్నీం సన్నహ్య’ ఇతి||
హ.-అర్థవాదానామనూహే హేతు:-- పరవాక్యశ్రవణాత్ పరస్యవాక్యం పరవాక్యం, తచ్ఛ్రవణాత్ విధ్యర్థవాక్య
శ్రవణాదిత్యర్థ: |
తస్మాత్తస్య వాక్యస్య స్వార్థే తాత్యయాభావాన్నోహ్యతే అన్వేనం మాతా మన్యతాం! ఇతి పశ్వర్థవాక్యే శ్రవణాన్నోహ్యతే|
స్వమన్యాన్యపి మన్త్రపదాని | ’సూర్య తే చక్షు: ఇత్యేవమాదయో
105
నోహ్యన్తే, సంజ్ఞప్తపశువియుక్తస్య చక్షుషస్తేజసోభిధానాత్ | యేషాం శబ్దా నాముభయథా ప్రవృత్తి: లోకే దృశ్యతే
“’శోభనమేషాం చక్షుః శోభనాన్యేషాం చక్షూషి ! ఇతి తే సంసర్గిణ ఇత్యపరే | యత్ర సగుణా దేవతా చోద్యతే తచ్చ
గుణశబ్దోప్యూహే ప్రక్షేప్తవ్యః, యథా “అగ్నయే శుచయే ఇతి | సగుణద్రవ్యచోదనాయాం తు గుణశబ్దస్య ప్రక్షేపో
నేష్యతే | తతః కృష్ణగ్రీవశబ్దో వపాసంప్రైషాధిషు న ప్రయుజ్యతే | తథా దక్షిణాయాం గోశబ్ద ఏవ ప్రయుజ్యతే, న
మిథునప్రథమజాదిపరాశబ్దాః ప్రక్షేప్తవ్యాః ||
51 క-నిత్యే నైమిత్తికే కామ్యే చ ప్రయోగే ప్రక్రా న్తే శిష్టా భావే ఉపదిష్టస్యాలాభే సామాన్యాత్ సాదృశ్యాత్ తత్సదృశతరం
ప్రతినిధిముపాదాయ స ప్రయోగ: పరిసమాపనీయః | విహితాలాభే తత్సదృశస్తత్కార్యకరశ్చ ప్రతినిధిరుపాత్తవ్య: |
చర్వర్థేపి పయస్యలబ్ధే శ్వైత్యాన్న శఙ్ఖోపాదానమిప్యతే | సుసదృశ్యాభావే అప్రతిపిద్ధమీషత్సదృశమపి ప్రతినిధాతవ్యమ్
| మౌదే చరౌ ప్రక్రా న్తే తదలాభే “అయజ్ఞియా వై మాషా: ఇతి ప్రతిషేధాన్న మాషాః: ప్రతినిధాతవ్యా: |
హ.-శిష్టం విహితం ద్రవ్యం వ్రీహ్యాదయః తేషామభావే ద్రవ్యాన్తరం నీవారాది ప్రతినిధాయ నిత్యం నైమిత్తికం చ కర్మ
ప్రయోక్తవ్యమ్| కస్మాత్ ? సామాన్యాత్ | యస్మాద్విహితద్రవ్యస్య ప్రతినివీధీయమాన ద్రవ్యస్య చ సాదృశ్యం శక్యతే
సమ్పాదయితుం తస్మాచ్ఛిష్టా భావే సదృశప్రతినిధ్యుపాదానే ముఖ్యద్రవ్యావయవభూతా ఏ
వో “భవేయురితి ప్రతినిధి: శాస్త్రా ర్థ: | కామ్యమపి కర్మ ప్రకరాన్తం ప్రాతినిధినా, సమాపనీయమ్ , ప్రక్రా న్తస్య కర్మణ:
పూర్వాధికారాధగమేరపి ప్రక్రమనిమిత్తా ధికారత్వేనావశ్యపరిసమాప్యత్వాత్ | యత్ర ప్రతినిధ్యుపాదానార్థం ప్రవృత్తస్య
ముఖ్యమేవ ద్రవ్యం లభ్యతే తత్ర తన్ముఖ్యమేవోపాదేయమ్ | యత్ర ప్రతినిధిం సమాదాయ కేషు
చిత్సంస్కారోప్వనుపష్టితేష ముఖ్యలాభః తత్ర ప్రతినిధినైవ సమాప్యమ్ | యత్ర సదృద్రవ్యస్య ప్రతినిహితస్య
నాశ: తత్ర ముఖ్యసదృశమేవోపాదద్యాత్, న ప్రతినిహితసదృశమ్ | “ససోమాపచారే ప్రతినిధిష్వపి నష్టేషు
సోమసమ్భవే సోమ ఏవోపాదేయః, తదసమ్భవే సదృశ ఏవేతి | యత్ర సదృశస్య ప్రతినిహితస్య నాశస్త్రత్ర
ముఖ్యసద్భావే మఖ్యమేవోపాదద్యాత్, న ప్రతినిహితస్య సదృశమ్ | యత్ర సదృశబుద్ధిరుపజాయతే, తస్యైవ ప్రతినిధి
త్వేనోపాదానమ్ ||
52 - యదలాభే యత్స్థానే యస్సదృశతర: ప్రతినిధీయతే, స తద్ధర్మా స్థా త్ | వ్రీహ్యభావే నీవార:
ప్రతినిధీయమానో వ్రీహిధర్మా స్థా త్ | వ్రీహిపదస్యాపచార: నీవారశబ్దోహశ్చ | యత్ర వాచనికః ప్రతినిధిస్తత్ర నోహ:
యథా పూతీకేషు | యత్ర విహిత‌వ్రీహ్యాభావే ప్రతినిధినీవారమపాదాయ ప్రయోగప్రకాన్తౌ విహితవ్రీహయోపి లభ్యన్తే తత్ర
వ్రీహిత్యాగేనైవ ప్రయోగస్సమాపనీయ: | యత్రోపాత్తప్రతినిధిరపి న దృష్టః నీవారా వ్రీహయోపి లభ్యన్తే తత్ర
ప్రతినిధిపరిత్యాగేన ముఖ్య ఏవోపాదేయ: |
సర్వత్ర విహితాలాభకృతవైగుణ్యపరిహారార్థం ప్రాయశ్చిత్తమావశ్యకమ్ ||
హ.-యద్ధర్మ ముఖ్యద్రవ్యం ప్రతినిహితమపి తద్ధర్మకమిత్యర్థ: | అతః ప్రోక్షణాదయ: ప్రతినిహితేషు నీవారేషు క్రియన్తే
|
107
“వ్రీహీణాం మేధ" ఇతి చావికారేణ ప్రయుజ్యతే |. సాన్నయ్యప్రతినిధిత్వేన ఐన్ద్రో మాహేన్ద్రో వా పురోడాశో:
నియమ్యతే తదాపి
ముఖ్యధర్మత్వేన స్తు వేణై వావదానం పురోడాశస్య న హస్తేంన, ప్రతినిధేర్ముఖ్యధర్మప్రాప్తేః ||
53 క.-ద్రవ్యస్యైకదేశనాశే యావదుక్తపరిమాణాద్యభావేపి అవశిష్టేనైవ సమాప్నుయాత్ | యథా
కూర్మప్రతికృతిపురోడాశే ’చతురో ముష్టీన్ ఇత్యాదిపరిమాణన్యూనతాయామపి . ముఖ్యేనైవ సమాపయేత్ ||
హ.-నాత్రా పరిమాణమ్ | తదపచారః పరిమాణభావ:|| స్కన్నావశిష్టేషు వ్రీహిషు అశ్వశఫమాజ్రస్య పర్యాప్తేషు
స్కన్నశేషేణై వ సమాప్నుయాదిత్యర్థ:| యదా తు ద్విరవదానమాత్రస్య పర్యాప్తా స్తదా లౌకికా వ్రీహయస్స్కన్నశిష్టేపు
ప్రక్షేప్తవ్యా: | వ్రీహ్యుపాదానకాలే యస్యాశ్వశఫమాత్రా వ్రీహయో న లభ్యన్తే తస్యాపి మాత్రాపచారేణై వ పరిసమాప్తిః |
యస్య తు నీవారా అశ్వశఫమాత్రపర్యాప్తా స్సన్తి వ్రీహయో ద్వ్యవదానమాత్రపర్యాప్తా స్తత్ర వ్రీహిభిర్నీవారాన్ సంసృజ్య
నిర్వాప: కర్తవ్య:’ యావత్సమ్భవం
ముఖ్యపరిత్యాగే కారణాభావాత్ ముఖ్యావయవలాభకృతత్వాచ్చ ప్రతినిధే: ||
ఇతి తృతీయః ఖణ్డ: