श्सन चनणमा्य क्रम्ांक : अ ्य्स-२११६ (प्.क्र.४३ १६) सडी-४ च्दन्ांक २ .४.

२ १६ अ व्ये स््पन करण्य्त आलेल्य्

सम व्य सचमतीच्य् च्द. ३.३.२ १७ रोजीच्य् बैठक मध्ये हे प् पुसतक चनध्मा रत करण्य्स म् ्यत् ्देण्य्त आली आहे.

मर्ठी
कम्रभ्रती
्यतत् नववी

मह्र्ष्ट्र र् ्य प् पुसतक चनचममाती व अ ्य्सक्रम सांशोधन मांडळ, पुणे ४.

आपल्ा समारटूफोनवरील A A द्वारे पाठ्पुसतकाच्ा
पचहल्ा पपृ ावरील . . ode द्वारे चडचजरल पाठ्पुसतक व
प्रत्ेक पाठामध्े अ्सलेल्ा . . ode द्वारे त्ा पाठा्सयंबयंचधत
अध््न अध्ापना्साठी उप्ुक् दृकश्राव् ्साचहत् उपलबध होईल.
प््म्वतती २ १७ © मह्र्ष्ट्र र् ्य प् पुसतक चनचममाती व अ ्य्सक्रम सांशोधन मांडळ,
्दसरे पुनमुमाद्रण : २ १ पुणे - ४११ ४.
्ा पुसतकाचे ्सवटू ह महाराष्ट् राज् पाठ्पुसतक चनचमटूती व अभ्ा्सरिम ्सयंिोधन मयंडळाकडे
राहतील. ्ा पुसतकातील कोणताही भाग ्सयंचालक, महाराष्ट् राज् पाठ्पुसतक चनचमटूती व
अभ्ा्सरिम ्सयंिोधन मयंडळ ्ायंच्ा लेखी परवानगीचिवा् उद्धपृत करता ्ेणार नाही.

मु ्य सम व्यक मर्ठी भ्ष् अ ्य्सगट स्दस्य

श्रीमती प्राची रचवयंद्र ्साठे श्री. ्समाधान चिकेतोड डाॅ. ्सुभाष राठोड
श्री. बापू चिर्साठ श्री. मोहन चिर्सार
श्रीमती प्रायंजली जोिी श्री. नाना लहाने
मर्ठी भ्ष्त ज्ञ सचमती श्रीमती वैदेही तारे डॉ. िारदा चनवाते
श्री. म्ुर लहाने श्रीमती अनुजा चवहाण
श्री. नामदेव चयं. कायंबळे (अध्क्) प्रा. चवज् राठोड श्री. प्रवीण खैरे
फादर फ्ालन्स्स चदचब्रो (्सदस्) डॉ. माधव ब्सवयंते श्रीमती प्रचतभा लोखयंडे
श्री. देचवदा्स तारू डॉ. मयंजूषा ्सावरकर
डॉ. सनेहा जोिी (्सदस्)
श्री. ्सयंदीप रोकडे श्रीमती ज्माला मुळीक
डॉ. रोचहणी गा्कवाड (्सदस्) श्रीमती लसमता गालफाडे श्रीमती सवाती ताडफळे
श्रीमती माधुरी जोिी (्सदस्) डॉ. प्रमोद गारोडे डॉ. नयंदा भोर
श्री. प्रमोद डाेयंबे डॉ. कमलादेवी आवरे
श्री. अमर हबीब (्सदस्) श्री. चिवा कायंबळे श्री. हेमयंत गवहाणे
श्रीमती अचटूना नर्सापूर (्सदस्)
श्रीमती ्सचवता अचनल वा्ळ
(्सदस्-्सचचव) सां्योजन श्रीमती ्सचवता अचनल वा्ळ
चविेषाचधकारी, मराठी
चितक्र फारुख नदाफ, ्िवयंत देिमुख
मुखप आभा भागवत
प्क्शक अक्रजुळणी भाषा चवभाग, पाठ्पुसतक मयंडळ, पुणे.
चववेक उततम गो्सावी
चन्यंत्रक चनचममाती ्सलच्चदानयंद आफळे, मुख् चनचमटूती अचधकारी
पाठ्पुसतक चनचमटूती मयंडळ, राजेंद्र चचयंदरकर, चनचमटूती अचधकारी
प्रभादेवी, मुयंबई - २५. राजेंद्र पायंडलो्सकर, ्सहा्क चनचमटूती अचधकारी

क्ग्द ७० जी.ए्स.एम. चरिमवोवह

मुद्रण््देश
चनमांचतत त ज्ञ
श्री. चिवाजी तायंबे मुद्रक
डॉ. ्सुजाता महाजन
 प्रस्तावनता

चप्र् चवद्ाथदी चमत्रायंनो,

तुमहायं ्सवाांचे इ्तता नववीच्ा वगाटूत सवागत आहे. ‘कुमारभारती’ मराठी हे तुमच्ा आवडीचे भाषेचे
पुसतक! इ्तता नववीचे हे पाठ्पुसतक तुमच्ा हातात देताना अचति् आनयंद होत आहे.
चमत्रायंनो, आपण एकमेकायंिी ्सयंवाद ्साधण्ा्साठी मराठी भाषेचा वापर करतो. मराठी ही आपल्ा
राज्ाची राजभाषा आहे. आपले चवचार, कलपना, भावभावना ्समोरील व्क्ी्समोर ्ोग्प्रकारे आचण
प्रभावीपणे मायंडा्च्ा अ्सतील तर भाषेवर प्रभुतव हवे. ्ा पुसतकाचा अभ्ा्स केल्ामुळे तुमचे भाषेवरील
प्रभुतव वाढावे, भाषेचा चवचवध प्रकारे वापर करणे तुमहायंला ्सहज जमावे अ्से आमहायंला वारते.
्ा पाठ्पुसतकातून चवचवध ्साचहत्प्रकारायंची ओळख तुमहायंला करून चदली आहे. महाराष्ट्ातील
चवचवध बोलीभाषायंची तुमहायंला ओळख वहावी, महणून बोलीभाषेतील उतारेही चदले आहेत. ते वाचून तुमहायंला
मराठी भाषेचे िबदवैभव चवचवधायंगी आहे, हे लक्ात ्ेईल. भाषा हे नवचनचमटूतीचे ्साधन आहे. तुमहायंला
नवचनचमटूतीचा आनयंद चमळावा, महणून ्ा पुसतकात अनेक भाचषक कृती चदल्ा आहेत.
पाठ्पुसतकात तुमच्ा चवचारिक्ी, कलपनािक्ी व ्सपृजनिीलतेला ्सयंधी देण्ा्साठी अनेक कृती
चदल्ा आहेत, त्ा कृती तुमही जरूर करा. भाषाभ्ा्साच्ा कृतटींतून भाषेचे घरक, त्ायंचे उप्ोग
्समजावून घ्ा. त्ाचबरोबर लेखनक्मता व अचभव्क्ी चवका्स ्ायं्साठी चवचवध कृती व नमुने चदले
आहेत, त्ायंचा तुमही अभ्ा्स करा. ्ा कृतटींतून तुमच्ातील लेखनकौिल् व वाङ्म्ीन अचभरूची
न ीच वाढणार आहे. दैनयंचदन व्वहारामध्े आधुचनक तयंत्रज्ानाचा वापरही तुमहायंला कराव्ाचा आहे
व त्ाचे फा्देही ्समजून घ्ा्चे आहेत. पाठ्घरकािी ्सयंबयंचधत पूरक माचहती्साठी पाठ्पुसतकामध्े
चदलेल्ा ्सयंदभटूग्यंथ ्सूचीचा व ्सयंकेतसथळायंचा अभ्ा्सा्साठी वापर करावा अ्से आमहायंला वारते.
तुमच्ा कलपकतेला आचण चवचारायंना चालना देणाऱ्ा ्ा पाठ्पुसतकाबाबतचे तुमचे मत आमहायंला
न ी कळवा.
तुमहायं ्सवाांना िुभेचछा !

(ड . सुचनल मगर)
पुणे ्सयंचालक
चदनायंक : २८ एचप्रल, २०१७, अक् ्तपृती्ा महाराष्ट् राज् पाठ्पुसतक चनचमटूती व
भारती् ्सौर : ८ वैिाख १९३९ अभ्ा्सरिम ्सयंिोधन मयंडळ, पुणे.
 भ्ष्चवष्यक क्मत् प््म भ्ष् मर्ठी
्यतत् नववीच्य् अखेरीस चव ् ्य्मध्ये भ्ष्चवष्यक पुढील क्मत् चवकचसत वह्व्य्त, अशी अपेक्् आहे.

क्ेत क्मत्
१. चवचवध प्र्सारमाध्मायं ारे प्र्साररत होणाऱ्ा बातम्ा, चचाटू व ्सयंवाद ्समजपूवटूक ऐकता ्ेणे.
२. ्सावटूजचनक चठकाणायंवरील ्सूचना ्समजपूवटूक ऐकता ्ेणे.
३. घर व परर्सरातील अनौपचाररक चवष्ायंवरील ्सयंवाद ऐकता ्ेणे.
श्वण
४. चवनोद, गाणी, कचवता, कथा व ्सयंवाद ऐकून आनयंद घेता ्ेणे.
५. गीते, ्समूहगीते, कचवता, वकत्ायंची भाषणे व चवचवध ्साचहत्प्रकारायंच्ा धवचनचफती
्समजपूवटूक ऐकता ्ेणे.
६. चवचवध बोलीभाषा लक्पूवटूक व ्समजपूवटूक ऐकता ्ेणे.
१. गाणी, कचवता, ्समूहगीते सवराघाता्सह महणता ्ेणे.
२. चवचवध ्साचहत्प्रकारायंच्ा ्सादरीकरणाचे मूल्मापन करता ्ेणे.
भ्षण ३. प्र्सयंगानुरूप व चवष्ानुरूप सवत:चे चवचार ्समोरील व्क्ीला परवून देता ्ेणे.
सांभ्षण ४. चवचवध उपरिमायंच्ा चन्ोजनाच्ा चचषेत ्सहभाग घेता ्ेणे.
५. प्रभावी भाषण-्सयंभाषणाच्ा कौिल्ायंचा उप्ोग करता ्ेणे.
६. चवचवध ्साचहत्प्रकारायंच्ा माध्मायंतून आपले चवचार व्क् करण्ाचा प्र्तन करणे.
१. पाठ्पुसतक व पाठ्ेतर ्साचहत्ाचे ्समजपूवटूक व अथटू लक्ात घेऊन प्रकर वाचन करता ्ेणे.
२. ्ोग् आरोह-अवरोह व चवरामचचनहे ्ायंची दखल घेऊन अथटूपूणटू प्रकर वाचन करता ्ेणे.
३. चदलेल्ा उताऱ्ाच्ा आि्ाची मध्वतदी कलपना, ्सारायंि, चवचार ्समजून घेऊन लेखन
व्िन करता ्ेणे.
४. चवचवध ्साचहत्ाचे ्समजपूवटूक वाचन करून त्ाचा आसवाद घेता ्ेणे.
५. आयंतरजालावर उपलबध अ्सलेल्ा ्सयंकेतसथळावरील माचहतीचे वाचन करून, त्ा माचहतीचा
उप्ोग करता ्ेणे.
६. ्सावटूजचनक चठकाणच्ा ्सूचना ्समजपूवटूक वाचून सवमत चनलशचत करता ्ेणे.
१. श्रुतलेखन करताना िुद्धलेखनाच्ा चन्मायंचे कारेकोरपणे पालन करता ्ेणे.
२. ऐकलेल्ा, वाचलेल्ा ्साचहत्ाच्ा आि्ावरील काढलेल्ा चरपणायंच्ा मुद्द्ायंचा चवसतार
करता ्ेणे.
३. चदलेल्ा चवष्ामध्े सवत:च्ा चवचारायंची भर घालून पुनलषेखन करता ्ेणे.
लेखन
४. महणी, वाकप्रचार, िबद्समूह, ्सुभाचषते ्ायंचा वापर करून प्रभावी लेखन करता ्ेणे.
५. चदलेल्ा चवष्ावर सवतयंत्र व प्रभावी लेखन करता ्ेणे.
६. घरना, प्र्सयंग ्ायंवर आधाररत चचचकत्सक चवचार करून त्ाबाबत लेखन करता ्ेणे.
७. घडलेले प्र्सयंग, का्टूरिम, घरना ्ायंचे वपृततानत लेखन करता ्ेणे.
८. पाठ्पुसतकात ्समाचवष्ट केलेल्ा उप्ोचजत लेखन घरकायंवर लेखन करता ्ेणे.
 १. ्सयंदभाटू्साठी िबदकोि पाहता ्ेणे.
२. चदलेल्ा चवष्ावर मुद्दे्सूदपणे सवमत सपष्ट करता ्ेणे.
३. चवचवध का्टूरिमायंचा अहवाल त्ार करता ्ेणे.
४. आपल्ा व इतर बोलीभाषेतील महणी, वाकप्रचार ्ायंची ्ादी करून चवष्चनहा्,
अथटूचनहा् वगदीकरण करता ्ेणे.
५. ऑनलाइन अजटू भरणे, चबले भरणे ्ायं्सारख्ा ्सुचवधायंचा वापर करता ्ेणे.
अध्य्यन ६. ्सोिल चमचड्ाच्ा ्ोग् व जबाबदार वापराबाबत जाणीव चनमाटूण होणे.
कौशल्य ७. ्सयंगणकावरील ्साचहत्ाचा वापर करताना ्सयंबयंचधतायंच्ा ह ायंचे उल्यंघन होणार नाही,
्ाची दक्ता घेणे.
८. प्र्सारमाध्मे/्सयंगणक इत्ादटींवरून उपलबध होणाऱ्ा कलाकृतटींचा आसवाद घेता ्ेणे,
चचचकत्सक चवचार करता ्ेणे.
९. ्सयंगणक/आयंतरजालाच्ा ्साहा ्ाने भाषायंतर/चलप्यंतरण करता ्ेणे.
१०. चवचवध ्सामाचजक ्समस्ायंबाबत होणाऱ्ा चचषेमध्े ्सहभागी होऊन आपले चवचार
मायंडता ्ेणे.
१. रूपक, व्चतरेक, दृष्टानत, चेतनगुणोक्ी अलयंकार आेळखता ्ेणे व त्ायंचा लेखनात उप्ोग
करता ्ेणे.
भ्ष् ्य्स २. आ्ाटू, चदयंडी ही मात्रावपृतते ओळखता ्ेणे.
३. नवर्स ओळखता ्ेणे व त्ायंचा लेखनात उप्ोग करता ्ेणे, त्ायंचा आसवाद घेता ्ेणे.
४. िुद्धलेखनाच्ा चन्मायंचा लेखनामध्े उप्ोग करता ्ेणे.

चशक्क्ांस्ठी

मर्ठी कम्रभ्रती ्यतत् नववी हे प् पुसतक अध्य्पन्स्ठी आपण्ांस ्देत्न् अचतश्य आनां्द होत
आहे. चव ् ्य्मधील भ्चषक कौशल्ये अचधक्चधक चवकचसत होण्य्च्य् दृष्ीने प् पुसतक्मध्ये
चव ् ्य्च्य् भ्वचवशव्तील प्ठ, कचवत्, गीते, कृती, सव्ध्य््य ्य्ांस्र ्य् अनेक टक्ांि् सम्वेश
केलेल् आहे. तसेि व्य्करण टक्ांिी मनोरांजक, सो ्य् व क््य्मातमक प तीने म्ांडणी केली आहे.
प्योचजत लेखन ्य् चवभ्ग्मध्ये चव ् ्य्च्य् लेखन कौशल्य चवक्स्स्ठी चवचवध कृती व त्य्ांिे नमुने
च्दलेले आहेत. ्य् वैचवध्यपथूणमा कृत तथून चव ् ्य्मधील भ्चषक कौशल्य्ांि् चवक्स होण्र आहे. त्य्िबरोबर
त्य्ांच्य्तील चनरीक्णक्मत्, चवि्रक्मत् व कृचतशीलत् ्य्ांसही सांधी चमळण्र आहे.
चशक्क्ांनी सवत:च्य् सजनशीलतेने, कलपकतेने चवचवध भ्चषक कृत िी रिन् कर्वी. त्य्िबरोबर ्य्
चवचवध कृती त्य्र करण्य्स्ठी चव ् ्य्न्ही प्े रत कर्वे. आधुचनक तांतज्ञ्न्च्य् चवचवध म्ध्यम्ांि् व्पर
करून अध्य्पन्त अचधक्चधक सां्दभमा ्देणे अपेचक्त आहे. प् पुसक्तील ग व प प्ठ्ांमधील कठीण
शब्द्ांि् अ्मा लक््त ेण्य्स्ठी शब्दकोश्ि् व्पर कर्व् व त्य्स्ठी चव ् ्य्न्ही प्ेरण् ्वी.
मर्ठी कम्रभ्रती ्यतत् नववी हे प् पुसतक तुमह्ांल् आवडेल, अशी आश् आहे.
 अनुक्रमणिकता
भ्ग - १ भ्ग - २

अ. क्र. प्ठ कचवत्, लेखक कवी प. क्र. अ. क्र. प्ठ कचवत्, लेखक कवी प. क्र.
१. वयंद् ‘वनदे मातरम्’ (गीत) १ ६. ्ा झोपडीत माझ्ा (कचवता) २२
- ग. चद. माडगूळकर - राष्ट््सयंत श्री तुकडोजी महाराज
२. ्सयंतवाणी ७. दुपार २५
(अ) जै्सा वपृक् नेणे- ्सयंत नामदेव ३ - राजीव बवषे
(आ) धररला पयंढरीचा चोर-्सयंत जनाबाई ६
८. अचभ्यंत्ायंचे दैवत-डॉ. चवशवेशवर ्ा ३०
३. कीतदी कठी्ाचा दृष्टानत ८ - डॉ. ्िवयंत पारणे
- महाइयंभर
९. मी वाचवतो् (कचवता) ३४
४. नात्ायंची घ वीण १० - ्सतीि काळ्सेकर
- मीरा चियंदे
१०. ्यंत्रायंनी केलयं बयंड ३६
५. एक होती ्समई १३ - भालबा केळकर
- उततम कायंबळे
| इयंगलयंडचा चहवाळा (सथूलवाचन) ४२
| हास्चचत्रायंतली मुलयं (सथूलवाचन) १७ - इरावती कवषे
- मधुकर धमाटूपुरीकर

भ्ग -३ भ्ग -४
अ. क्र. प्ठ कचवत्, लेखक कवी प. क्र. अ. क्र. प्ठ कचवत्, लेखक कवी प. क्र.
११. मातीची ्सावली ४६ १६. वनवा्सी (कचवता) ७१
- सरॅनली गोन्साललव्स - तुकाराम धायंडे
१२. महाराष्ट्ावरूनी राक ओवाळ्न ५२ १७. ऑचलयंचपक वतुटूळायंचा गोफ ७३
का्ा (पोवाडा) - बाळ ज. पयंचडत
- अणणा भाऊ ्साठे
१८. ह्सरे दु:ख ७६
१३. थोडयं ‘आ’ भारचन्मन करू्ा ५४ - भा. द. खेर
- मयंगला गोडबोले
१९. प्रीतम ८२
१४. आदिटूवादी मुळगावकर ५९
- माधुरी िानभाग
- गोचवयंद तळवलकर
२०. आपुले जगणे...आपुली ओळख!(कचवता) ८६
१५. चनरोप (कचवता) ६३
- ्सयंदीप खरे
- पद्मा गोळे
| ‘चबग ५’च्ा ्सहवा्सात (सथूलवाचन) ६६ | चवशवकोि (सथूलवाचन) ८८
- ज्प्रकाि प्रधान  
 
·  प्योचजत लेखन ९४
 १. वां व ्दे म्तरम भ्ग - १

ग. च्द. म्डगथूळकर (१९१९-१९७७) : प्रच्सद्ध कवी, गीतकार, लेखक, परकथालेखक, कादयंबरीकार, गीतरामा्णकार.
‘जोचग्ा’, ‘चैत्रबन’, ‘वैिाखी’, ‘पूरर्ा’ इत्ादी गीत्सयंग्ह; ‘गीतगोपाल’, ‘गीत्सौभद्र’ ही काव्चनचमटूती; ‘कृष्णाची करयंगळी’,
‘तुपाचा नयंदादीप’ हे कथा्सयंग्ह; ‘आकािाची फळे’, ‘उभे धागे आडवे धागे’ ्ा कादयंबऱ्ा प्रच्सद्ध. भारत ्सरकारने ‘पद्मश्री’ हा
चकताब देऊन त्ायंचा गौरव केला.
आपल्ा अलौचकक प्रचतभेमळ ु े ‘आधुचनक वालमीकी’ महणून प्रच्सद्ध अ्सलेल्ा ग. चद. मा. ्ायंचे प्रखर राष्ट्भक्ीने प्रेररत
होऊन सवातयंत््ा्साठी हौतातम् पतकरलेल्ा वीर भारतपुत्रायंच्ा कृतज्तेचवष्ीचे हे गीत आहे. प्रसतुत गीत ‘चैत्रबन’ ्ा काव््सयंग्हातून
घेतले आहे.

वेदमयंत्रायंहून आमहायं वयंद् ‘वनदे मातरम्’ !

माउलीच्ा मुक्तेचा ्ज् झाला भारती
त्ायंत लाखो वीर देती जीचवतायंच्ा आ ती
आ तटींनी च्सद्ध केला मयंत्र ‘वनदे मातरम्’ !
्ाच मयंत्राने मपृतायंचे राष्ट् ्सारे जागले
िसत्रधारी चन ुरायंिी िायंचतवादी झुयंजले
िसत्रहीनायं एक लाभो िसत्र ‘वनदे मातरम्’
चनचमटूला हा मयंत्र ज्ायंनी, आचरीला झुयंजुनी
ते तातमे देव झाले सवगटूलोकी जाउनी
गा त्ायंच्ा आरतीचे गीत ‘वनदे मातरम्’ !

प्रसतुत गीत हे केवळ काव्ानयंदा्साठी ्समाचवष्र केले आहे. चवद्ाथ्ाांकड्न ताला्सुरात महणवून घ्ावे.
1
 आधुचनक व्लमीक -गच्दम्
िारदेच्ा ्साचहत् दरबारातील एक अग्णी नाव महणजे गजानन चदगयंबर माडगूळकर. गचदमा महणजे मूचतटूमयंत
प्रचतभा. गचदमा ्ायंच्ा ्सपृजनिील प्रचतभेचा उदयंड ठेवा महाराष्ट्ाला लाभला आहे. ओव्ा-अभयंगायंपा्सून काव्ाचे
अनेक प्रकार गचदमायंच्ा प्रचतभेची ्साक् देतात. ‘गीतरामा्ण’ हे दीघटूकाव् श्रीरामप्रभूयंच्ा जीवनकथेचा काव्बद्ध
आचवष्कार आहे. अवघ्ा महाराष्ट्ाला वेड लावणारे ‘गीतरामा्ण’ महणजे गचदमा व ्सुप्रच्सद्ध ्सयंगीतकार, गा्क
्सुधीर फडके ्ायंनी घडवलेला चमतकार हो्.
पुणे आकािवाणीने दर आठव ाला एक गीत ्ाप्रमाणे ्सलग छपपन्न आठवडे ्सयंपूणटू ‘गीतरामा्ण’ प्र्साररत
करून आकािवाणीच्ा इचतहा्सात एका वेगळ्ा चवरिमाची नोंद केली आहे. गीतरामा्णाच्ा चनचमटूतीमुळे आधुचनक
वालमीकी महणून मान्ता पावलेले गचदमा हे थोर िबदप्रभू होते. गीतरामा्णातील एकेक िबद हा चपखल िबदरचनेचे
मूतटू उदाहरण आहे. १.४.१९५५ रोजी प्रथम प्र्साररत झालेल्ा गीतरामा्णातील पचहल्ा गीताने ्सवटू रच्सकायंना एक
अनोखा श्रवणानुभव चदला. गचदमायंनी त्ायंच्ा एकराकी लेखनिैलीने ‘सव्े श्रीरामप्रभू ऐकती’ हे पचहले गीत चलचहले.
हे गीत भूप रागावर आधाररत आहे. ्ा गीता्साठी ्सुधीर फडके (बाबूजी) ्ायंनी अप्रचतम चाल त्ार केली. आपल्ा
िबदायंनी डोळ्ायं्समोर प्र्सयंगदृश्े चनमाटूण करणारे गचदमा व ्सुमधुर चाल लावून गाणारे ्सुधीर फडके ्ायंच्ा अलौचकक
प्रचतभेने रच्सकायंना चजयंकले.
‘राम जनमला ग ्सखी, राम जनमला’ ्ा गीताची जनमकथा अत्यंत उतकंठा वाढवणारी आहे. तेवहाचा हा प्र्सयंग.
गचदमायंचे चचरयंजीव श्रीधर माडगूळकर ्ायंच्ाच िबदायंत -
‘‘गावाकडची आठवण ्ेती् वारतयं?’’ चहाचा कप हातात घेऊन इतक्ा वेळ असवसथ गचदमायंकडे पाहात उभी
अ्सलेली माझी आई त्ायंना महणाली. तेवहा तयंद्रीतून जागे होत गचदमा चतला महणाले, ‘‘अगयं गीतरामा्णातलयं पुढचयं गाणयं
उद्ाच बाबूजटींना चदलयं पाचहजे.’’ ्सयंध्ाकाळी गचदमा एकरेच लायंबवर अगदी थेर रेंजचहल्सप्ांत पा्ीच चफरून आले.
आल्ाआल्ाच आईला महणाले, ‘आज मागील दारी तुळिीवपृयंदावनाच्ा कर्ट्यावरच माझी बैठक घाल.’ त्ायंच्ा
्सायंगण्ाप्रमाणे आईने तुळिीवपृयंदावनाच्ा क ावरच गादी घालून त्ावर पायंढरीिुभ्र चादर घातली. पाठीमागे लोड-
त े ठेवले. िेजारी बदकाच्ा आकाराचे त्ायंचे पान्सुपारीचे तबक ठेवले. जवळच चयंदनाच्ा ्सुगयंधाची उदबतती
लावून ठेवली. ‘पपा मागच्ा अयंगणात चलहा्ला ब्सलेत. अचजबात दयंगा करू नका’ अिी आमहायंला तयंबी देऊन, ती
पुनहा रात्रीच्ा सव्यंपाकाच्ा त्ारीला लागली. जाताना नेमाकाकाला तुळिीवपृयंदावनाजवळ एक ट्यूबलाईर लावून
ठेवा्ला ्सायंगा्ची मात्र ती चव्सरली नाही.
्सयंध्ाकाळ उलरत चालली. तुळिीवपृयंदावनावर छा्ा धरणाऱ्ा अिोक वपृक्ाची पाने पलशचमेकड्न ्सुरलेल्ा
उनहाळी वाऱ्ामुळे ्सळ्सळ् लागली, तरी गचदमायंच्ा पॅडवरील कागदावर एक िबदही चलहून झाला नवहता. आईने
पुनहा एकदा त्ायंना चहा चदला आचण ‘‘तुमही खाली ब्सला आहात तोप्ांत मी वरच्ा मजल्ावरील तुमची बैठकीची
खोली आवरून ्ेते. काही लागलयं तर हाक मारा’’ अ्से ्सायंगून ती चनघून गेली. त्ालाही आता बराच वेळ झाला होता.
मध्रात्र उलर्न गेली तरी गचदमायंकड्न काहीच चनरोप ्ेत नाही हे पाचहल्ावर चतने खाली तुळिीवपृयंदावनाजवळ ब्सलेल्ा
गचदमायंना चवचारले, ‘‘अहो, जेवणाचबवणाचा काही चवचार आहे की नाही? जवळजवळ बारा वाजून गेले आहेत, झालयं
का नाही तुमचयं चलहून?’’ ‘‘अग एवढी घाई किाला करते्स? प्रत्क् प्रभू रामचयंद्र जनमाला ्ा्चेत, तो का् अणणा
माडगूळकर जनमाला ्ेतो् थोडाच? वेळ हा लागणारच!’’ गीतरामा्णाच्ा ५६ गाण्ायंतील रामजनमाचे गीत पहारे-
पहारे पूणटू झाले तेवहा गचदमायंनी त्ायंच्ा्साठी जागत, पेंगुळलेल्ा माझ्ा आईला ते वाचून दाखवले, तेवहा
त्ायंच्ाचवष्ीच्ा अचभमानाने चतचा ऊर भरून आला.
पगुळल्य् आतप्त, ज्गत्य् क ्
क््य क््य करत पु ह्, मलल्य् खु ्
रवे व््यथू त्य्स, हसथून बोलल्
र्म ज मल् ग सखी, र्म ज मल्...

2
 २. सांतव्णी-(अ) जैस् वक् नेणे

सांत न्म्देव (१२७०-१३५०) वारकरी ्सयंप्रदा्ातील ्सयंतकवी. ्सयंत नामदेवायंची अभयंगरचना

अचति् उतकर अ्सून त्ायंच्ा अभयंगाची भाषा ्सुबोध, ्सरळ, ्साधी आहे. ्सयंत नामदेवायंनी
चहयंदीतही रचना केली आहे. पयंजाबात जाऊन त्ायंनी भागवत धमाटूची पताका फडकवली.
चिखायंच्ा ‘गुरु ग्यंथ्साहेब’ ्ा ग्यंथात त्ायंची एक्सष्ट कवने ्समाचवष्ट अ्सून ‘भक् नामेदवजी
की मुखबानी’ ्ा नावाने ती प्रच्सद्ध आहे. ्सयंत नामदेवायंची अभयंगगाथा पुसतकरूपाने १८९२
मध्े प्रथम लोकायं्समोर आली.
प्रसतुत अभयंगामध्े ्सयंतायंना वपृक्ाची उपमा देऊन त्ायंची महती ्सायंचगतली आहे.

जैसा वृक्ष नेणे मान अपमान ।

तैसे ते सजजन वत्तताती ।।१।।
येऊननयां पूजा प्ानण जे करिती ।
तयाचें सुख नचततीं तया नाही ।।२।।
अथवा कोणी प्ाणी येऊनन तोनिती।
तया न महणती छेदूं नका ।।३।।
ननंदासतुनत सम माननती जे संत ।
पूण्त धैय्तवंत साधु ऐसे ।।४।।
नामा महणे तयांची जिी होय भेटी ।
तिी जीव निवा गांठी पिूनन जाय ।।५।।

्सकल्सयंतगाथा खयंड पचहला : ्सयंत नामदेव महाराजायंची अभयंगगाथा

अभयंग रि.१४७७
्सयंपादक-प्रा. डॉ. र. रा. गो्सावी.

3
 सव्ध्य््य

प्. १. वक् आचण सांत ्य्ांच्य्तील स्म्य चल न तक्त् पथूणमा कर्.

वक् सांत

प्. २. ख्लील तक्त् पथूणमा कर्.

वपृक् घरना पररणाम
वयंदन केले.
घाव घातले.

प्. ३. ख्लील चवध्न्ांपैक सत्य चवध्न ळखथून चलह्.

(अ) ्सयंतायंचे वतटून वपृक्ाप्रमाणे अ्सते.
(आ) ्सयंतायंना ्सनमानाची अपेक्ा अ्सते.
(इ) ्सयंत चनयंदासतुती ्समान मानत नाहीत.
(ई) ्सयंत ्सुख आचण दु ख ्समान मानत नाहीत.
प्. ४. ख्लील शब्द्ांिे सम्न्् शब्द चलह्.
(१) वपृक् (२) ्सुख (३) ्सम
प्. . क्व्यस ्द्यमा.
(अ) ‘अथवा कोणी प्राणी ्ेऊचन तोचडती त्ा न महणती छेदूयं नका ’ ्ा काव्पयंक्ीचा तुमहायंला
्समजलेला अथटू ्सायंगा.
(आ) ‘चनयंदासतुचत ्सम माचनती जे ्सयंत पूणटू धै्टूवयंत ्साधु ऐ्से ’ ्ा काव्पयंक्ीतील चवचार्स द्टू सपष्ट करा.
प्. ६. अचभव्यक्ती.
(अ) प्रसतुत अभयंगातून ्सयंतायंना चदलेल्ा वपृक्ाच्ा उपमे्सयंदभाटूतील तुमचे मत सपष्ट करा.
(आ) तुमहायंला आवडलेल्ा कोणत्ाही एखाद्ा अभयंगाचवष्ीची माचहती चलहा.
पक्रम ‘वपृक्वल्ी आमहायं ्सो्रे वनचरे....’ हा अभयंग वगाटूत वाचून त्ावर चचाटू करा.

भ्ष् स ्द्यमा
खाली चदलेल्ा कं्सातील िबदायंना (चरि्ापदायंना) ‘ईव’ प्रत्् जोड्न चविेषणे त्ार करा व त्ायंच्ा्साठी
्समपटूक चविेष्् िोधून चलहा.
उदा., आखणे - आखीव - आखीव कागद.
(रेखणे, कोरणे, ऐकणे, घोरणे, राखणे) ्ायं्सारख्ा इतर िबदायंचा िोध घ्ा.

4
 भ्ष् ्य्स
आपण जेवहा कथा, कादयंबरी, कचवता, नारक वगैरे ्साचहत् वाचतो, तेवहा दैनयंचदन जगण्ातील भाषेपेक्ा थोडी
वेगळी भाषा आपल्ाला वाचा्ला चमळते. आपल्ाला ्साचहत् वाचनाचा आनयंद चमळवून देण्ात ्ा भाषेचा मोठा
वारा अ्सतो. दैनयंचदन व्वहारातील भाषेपेक्ा ्साचहत्ाची भाषा ज्ा घरकायंमुळे वेगळी ठरते, त्ातील एक घरक
महणजे अलयंकार.
अलयंकाराचे िबदालयंकार आचण अथाटूलयंकार हे दोन प्रकार आपल्ाला माहीत आहेत. अथाटूलयंकारायंमध्े ज्ा
वसतूला उपमा चदलेली अ्सते चतला उपमे् महणतात आचण ज्ा वसतूची उपमा चदलेली अ्सते चतला उपमान महणतात.
आता उपमे् आचण उपमानातील ्साधम्ाटूवर आधाररत काही अलयंकारायंचा आपण पररच् करून घेऊ्ा.
(१) रूपक अलांक्र
l ख्लील ्द्हरण व्ि् व समजथून घ्य्.
उदा., न्नकमल हे उघचडत हलके जागी हो जानकी
(१) वरील उदाहरणातील उपमे्-
(२) वरील उदाहरणातील उपमान-
l रूपक अलांक्र्िी वैचशष्ट्े- (१) उपमे् व उपमान ्ायंच्ात ्साम्.
(२) उपमे् हे उपमानच आहे अ्से मानणे.
(३) अनेकदा केवळ, प्रत्क्, ्साक्ात, मूचतटूमयंत इ. ्साधम्टू दिटूक िबदायंचा वापर.
उपमे् व उपमान (कमल व न्न) ्ायंच्ातील ्साम्ामुळे दोनही गोष्टी एकच वारतात महणून इथे ‘रूपक’
अलयंकार होतो. ्ात न्न हे कमळा्सारखे आहेत (उपमा) चकंवा न्न महणजे जणू काही कमलच आहे (उतप्रेक्ा) अ्से
न महणता न्न हेच कमल अ्से दिटूवले आहे, महणून ्ेथे रूपक अलयंकार झाला आहे.
l जेवह् व्क्य्ांत पमे्य, पम्न ्य्ांच्य्तील स्म्य्मुळे ्दो ही गोष्ी अचभ ्दशमावल्य् ज्त्त तेवह् रूपक

अलांक्र होतो.
l ख्लील ळी व्ि्.
ऊठ पुरुषोततमा वार पाही रमा
दाचव मुखचयंद्रमा ्सकचळकायं्सी
उपमे्
उपमान

5
 २. सांतव्णी-(अ्) ध रल् पांढरीि् िोर

सांत जन्ब्ई : वारकरी ्सयंप्रदा्ातील ्सयंत कवच्त्री. ्सयंत नामदेवायंच्ा चिष््ा. त्ायंना ्सयंत
नामदेवायंच्ा ्सालन्नध्ात चवठ्लभक्ीचा ध्ा्स लागला. ्सयंत जनाबा नी चवपुल काव्रचना
केली आहे. चविुद्ध वात्सल्, आतम्समपटूणाची भावना त्ायंच्ा अभयंगवाणीत ओतप्रोत
भरलेली आहे.
प्रसतुत अभयंगात ्सयंत जनाबा नी भक्ीच्ा माध्मातून चवठ्लाला क्से प्राप्त केले,
्ाबाबतचे वणटून केले आहे.

धरिला पंढिीचा चोि ।

गळां बांधोननयां दोि ।।१।।
हृदय बंनदखाना केला ।
आंत नवठ्ठल कोंनिला ।।२।।
िबदें केली जवाजुिी ।
नवठ्ठल पायीं घातली बेिी ।।३।।
सोहं िबदाचा मािा केला ।
नवठ्ठल काकुलती आला ।।४।।
जनी महणे बा नवठ्ठला ।
जीवें न सोिीं मी तुला ।।५।।

्सकल्सयंतगाथा खयंड पचहला : ्सयंत जनाबा चे अभयंग

अभयंग रि.१८०
्सयंपादक-प्रा. डॉ. र. रा. गो्सावी.

6
 सव्ध्य््य
प्. १. ख्ली च्दलेल्य् शब्द्ांस्ठी अभांग्त आलेल्य् पम् चलह्.
(अ) चवठ्ल

(अा) हृद्

प्. २. जो ् ल्व्.
अ गट ब गट
(१) चवठ्लाला धरले (अ) िबदरचनेच्ा जुळणीने
(२) चवठ्ल काकुलती आला (आ) भक्ीच्ा दोराने
(३) चवठ्लाच्ा पा्ी घातली बेडी (इ) ‘तू महणजे मीच’ ्ा िबदाने
प्. ३. क्व्यस ्द्यमा.
(अ) ‘्सोहयं िबदाचा मारा केला चवठ्ल काकुलती आला ’ ्ा ओळीतील चवचार सपष्ट करा.
(अा) ‘जनी महणे बा चवठ्ला जीवें न ्सोडटीं मी तुला ’ ्ा ओळीतून व्क् झालेला ्सयंत जनाबा चा भाव
सपष्ट करा.
(इ) प्रसतुत अभयंगातून ्सयंत जनाबा च्ा मनातील चवठ्लाचवष्ीच्ा कोणत्ा भावभावना चद्सून ्ेतात, ते
्सायंगा.
प्. ४. अचभव्यक्ती.
(अ) मानवी जीवनातील चन ा, भक्ी आचण प्र्तन ्ायंचे अ्सलेले महत्व तुमच्ा िबदायंत ्सायंगा.
पक्रम : आयंतरजालाच्ा ्साहा ्ाने महाराष्ट्ातील ्सयंत कवच्त्रटींची माचहती चमळवा.

7
 ३. क त कठी्य्ि् दृष्् त

मह् ांभट (तेर्वे शतक) : मराठीतील पचहले चररत्रकार. महानुभाव पयंथाचे प्रवतटूक. महातमा चरिधरायंचे चन ावान
अनु्ा्ी. चरिधरायंच्ा उततरापयंथ प्र्ाणानयंतर नागदेवाचा्ाांच्ा ्सहका्ाटूने अनु्ा्ायंकड्न चरिधरायंच्ा
आठवणटींचे पररश्रमपूवटूक ्सयंकलन करून ‘लीळाचररत्र’ हा मराठीतील पचहला चररत्रग्यंथ चलचहला. नयंतर
‘गोचवयंदप्रभूचररत्र’ही चलचहले. महानुभाव पयंथाचे तत्वज्ान, ततकालीन ्सामाचजक-्सायंसकृचतक पररलसथती, भाषा
व ्समाजजीवन ्ायंच्ा अभ्ा्साच्ा दृष्टीने ‘लीळाचररत्र’ हा अत्यंत महत्वाचा ग्यंथ आहे.
कोणताही जीव चवकारापा्सून वेगळा राहत नाही, हे सपष्ट करण्ा्साठी प्रसतुत लीळेत चरिधर सवामटींनी
‘कीतदी कठी्ाचा दृष्टानत’ ्सायंचगतलेला आहे. कोणत्ाही का्ाटूचा आचण व्रतसथपणाचा अहयंकार बाळगणे हा
्सुद्धा चवकारच आहे, हे प्रसतुत लीळेतून परवून चदले आहे.

डोमग्ामी गो्सावी्ायंचा ठा्ी उद्ाचे मातीकाम होत होते: ते ्सी बाजत होते: तेणे भक्ीजना्सी
व्ापार होववे ना: आन भर व्ापार करु लागले: नाथोबाए महणीतलें: ‘‘नागदे्ा: तू क्सा काही
हटींव्सी ना?’’ तवयं भरी महणीतलें: ‘‘आमही वैरागी: काइ्सी्ा हीवु:’’ ्ावरी ्सवटूज्ें महणीतलें:
‘‘वानरे्ा: पोरा जीव्सी वैर् ्य चमरवु आवडे: ह्ही क चवक् चि क ग्:’’ ्ावरर भरी महणीतलें:
‘‘जी जी: चनवदीकार तो कवण:’’ ्सवटूज्ें महणीतलें: ‘‘वानरे्ा: पोर जीव वीक्र्वेगळ् केवहेळ्ही
ज्ल्चि न्ही: मा तु काइ वेगळा अ्सच्स:’’ ‘‘हो कायं जी:’’ ्ावरर गो्सावी कीतदी कठी्ाचा दृष्टानत
चनरोपीला: कवहणी क कठी्य् असे: तो भोगस््न्िी सुश्ुष् करी: झ्डी: सड् सांम्जमान करी:
ते ्देखौचन ग्वीिे महणचत: कठी्ये हो नीके करीत अस्: बरवे करीत अस्: ते आ कौचन ्दीसवडीि्
्दीसवडी ह्त ह्त िढवी: त्य्चस ्देवत् आपुले फळ ने्दी: त्य्चस क त िेचि फळ झ्ले:

लीळाचररत्र उततराधटू : एकायंक लीळा रि. १२०

्सयंपादक-प्रा. पुरुषोततम नागपुरे.

8
 सव्ध्य््य
प्. १. क्ेण्ांस द्ेशथून महटले आहे ते चलह्.
(१) वानरे्ा -
(२) ्सवटूज् -
(३) गो्सावी -
प्. २. आकृती पथूणमा कर्.

कठी्य्िी ज्णवलेली
सवभ्व वैचशष्ट्े
प्. ३. प्सतुत दृष्् त्तील प्देश तुमच्य् शब्द्ांत स्ांग्.
प्. ४. पुढील शब्द्ांन् प्म्णभ्षेतील शब्द स्ांग्.
कठी्ा ्सी काइ्सी्ा कवहणी
प्. . आपल्य्तील गुण ह्ि अवगुण हो शकतो , ह् चवि्र प्सतुत प्ठ्च्य् आध्रे सपष् कर्.
प्. ६. प्ठ्तील दृष्् त वेग ् ्द्हरण् ्रे सपष् कर्.

भ्ष् ्य्स
(२) व्यचतरेक अलांक्र
खालील उदाहरण वाचा व ्समजून घ्ा.
उदा., ‘अमपृता चन गोड नाम तुझे देवा’
वरील उदाहरणातील उपमे्- उपमान-
l व्यचतरेक अलांक्र्िे वैचशष्ट्- उपमे् हे उपमानापेक्ा श्रे अ्सते.
वरील उदाहरणात परमेशवराचे नाव गोडीच्ा बाबतीत अमपृतापेक्ाही श्रे आहे, अ्से मानले आहे.
l जेवह् कोणत्य्ही क्व्य्त व् व्क्य्त पमे्य हे पम्न्पेक्् श्े अ्हे, असे म्नले ज्ते तेवह् चत्े व्यचतरेक

अलांक्र होतो.
l ख्लील ्द्हरण अ ्य्स् व तक्त् पथूणमा कर्.

तू माउलीहून म्ाळ चयंद्राहूचन िीतल

पाचण्ाहूचन पातळ कल्ोळ प्रेमाचा
पमे्य पम्न सम्न गुण

तू (परमेशवर/गुरू) चयंद्र
पाताळपणा

9
 ४. न्त्य्ांिी वीण

मीर् चशां्दे चवचवध चन्तकाचलकायंतून व माच्सकायंतून कथा कचवतायंचे लेखन.

प्रत्ेक माणू्स हा अनेक नात्ायंनी परसपरायंिी गुयंफलेला अ्सतो. जनमापा्सून ्सुरू झालेला हा नात्ायंचा
प्रवा्स अखेरप्ांत चालूच राहतो. एवढी नात्ाची वीण घर्र अ्सते. प्रसतुत पाठात लेलखकेने नात्ायंचे ्सहज
व पररणामकारक वणटून केले आहे. प्रसतुत पाठ हा ‘आवाम’ २०१० ्ा माच्सकातून घेतला आहे.

जनमाला आलेला प्रत्ेक माणू्स जनमाबरोबरच चकंवा नाळेबरोबरच ‘नातयं’ नावाची एक भलीमोठी
‘माळ’ लेवून ्ेतो. ज्ा माळेत ‘नाते’ नामक मणी एकामागोमाग एक ओवलेले अ्सतात. हे मोती मग एक
्सुयंदर वीण गुयंफत जातात. आपल्ा ्सवाांभोवती नकळत चवणली जाणारी आचण भेरणाऱ्ा प्रत्ेक नात्ाने
अचधकाचधक मजबूत होत जाणारी ही नात्ायंची वीण प्रत्ेकाभोवती गुयंफली जाते. नात्ाला एक-एक नाव
देत ती कधी जवळीक ्साधते, अगदी सवकी् होऊन जाते, तर कधी कधी ‘परक्ा’प्रमाणे वागते. नाती
जनमाबरोबर आलेली अ्सोत वा ्सहवा्सातून चकंवा वातावरणातून चनमाटूण झालेली अ्सू देत, त्ातही
सवकी्, परकी् अ्सा भेदाभेद चद्सतोच!
खरयं तर माणू्स जनमाला ्ेतो तोच मुळी कुणाचा
तरी मुलगा, कुणाची तरी मुलगी, कुणाचा तरी भाऊ,
कुणाची तरी बहीण, कुणाचा तरी नातू महणूनच!
नात्ायंच्ा चवणीिी त्ाची पचहली ओळख होते ती इथे
आचण नयंतरच्ा प्रवा्सात भेरणारी अनेक नवी नाती त्ा
चवणीला ्समपृद्ध आचण ्सुयंदर करून जातात.
रेिमाच्ा धाग्ा्सारखी ही वीण एकाच वेळी
नाजूकही अ्सते आचण भ म मुला्म आचण
धारदारही. अिी ही ब रयंगी वीण अलगदपणे नात्ायंचे
एक-एक पदर आपल्ा्समोर उलगडत जाते. नात्ायंच्ा
आठवणीने कधी डोळ्ायंत पाणी जमतयं, तर कधी त्ा
आठवणी्सह हृद्ात नाती जपली जातात ती
का्मचीच!
प्रत्ेक आई मुलाच्ा जनमानयंतरही त्ाला
घडवतच राहते. अ्से घडवताना कधी कुंचल्ाच्ा
हळुवारपणे रयंग रेखत तर कधी चछन्नीचे कठोरपणे घाव घालत चतचे काम चालूच अ्सते. आईच्ा घडवण्ाने
आपण जरी घडत गेलो तरी ती आपल्ा्साठी का्मच एक गूढ बनून राहते. कधी ती आपल्ा्साठी ऊबदार
िाल अ्सते, तर कधी कणखर ढाल अ्सते, बालपणीच्ा अयंगाईला लागलेली ्सुयंदर चाल अ्सते.
आईनयं जनम चदल्ानयंतर ्ा जगािी आपली ओळख होते. ्ा ‘जग’ नावाच्ा भव्सागरात सवत:चे
माणू्सपण जपण्ाची तारेवरची क्सरत प्रत्ेकाला करावीच लागते. मुलाची जगण्ाची वार थोडी कमी
खडतर वहावी महणून ‘बाप’ नावाचयं वलहयं हातात धरून भव्सागर पार करण्ाचा प्र्तनही केला जातो.
त्ा्साठी मात्र ‘्सयंवाद’ नामक ्सेतू बायंधला जावा लागतो, मग ्ा ्सयंवादातून बापाचयं बाप अ्सणयं ठळकपणे
जाणवत राहतयं.
10
 मा्ेचे आचण वात्सल्ाचे पडदे भेदून हातात आलेलयं मूल मोठयं होऊन बघता बघता पयंख प्सरून कधी
उडा्ला ्सुरुवात करतयं कळतही नाही; पण त्ाची झेप जेवहा ्साता्समुद्रापलीकडे जा्ला लागते, तेवहा
मात्र पुनहा एकदा तुरणाऱ्ा नात्ाची वेदना अ्सह् होते. आनयंदाचा मुखवरा धारण केलेल्ा आई-
वचडलायंचयं दु:ख मुलायंना कळणार क्सयं अन् कधी? ही आई-वचडलायंच्ा चजवाची उलघाल कधीही न
कळणारी अ्सते मुलायं्साठी! ्ा चवशवातमक जगात आपण मात्र पोरके होत जातो हे दु:ख उरी बाळगून,
आिीवाटूदा्साठी उयंचावलेला हात त्साच ठेवून मुलायंच्ा पाठीिी उभयं राहण्ापलीकडे आई-वडील का्
करू िकतात?
आईच्ा डोळ्ायंतून झरणाऱ्ा अश्रूयंची कथा ्साऱ्ायंनाच माचहती आहे; पण ‘बाप’ नावाच्ा पुरुषाच्ा
चेहऱ्ावरचा जबाबदारीचा मुखवरा दूर केलात, तर त्ामागे चेहऱ्ावरून ओघळणारे देखील अश्रूच
अ्सतात. ते फक् जबाबदारीच्ा मुखवट्यामागे दडवले जातात चकंवा त्ाच्ाच गळ्ातल्ा उपरण्ाने
पु्सले जातात, एवढे मात्र खरे! नवीन नाती जुळणयं ही दोनही बाजूयंकड्न घडणारी प्रचरि्ा अ्सते. चतची
्सुरुवात दोनहटींकड्न वहावी लागते. अ्सयं घडलयं तरच नाती जुळ्न ्ेतात, नाही तर अनेक दुवे नात्ातून
चनखळ्न जातात.
‘मैत्री’ हे एक अ्सयंच नातयं आहे. अचति् तरल अ्सयं हे नातयं जपताना दोघायंनाही एकाच वेळी एकच
सवपन पडावयं लागतयं, तेवहाच ते नातयं ‘अनाचद अनयंताचयं, नव्ा अचभनव ्सपृजनाचयं’ होतयं हे मात्र चनचवटूवाद ्सत्!
मैत्री्सारखी भावना खूप ्सूक्म व तरल अ्सते महणूनच महरलयं जातयं, ‘चमत्र जरी ्समोर चद्सला तरी मैत्री कधी
चद्सत न्सते’. जगण्ा्साठी अिी अनेक नाती आवश्क अ्सतात, त्ा्साठी गरज भा्सते ती एका
चहतचचयंतकाची, मागटूदिटूकाची, गुरूची! भारती् परयंपरेत गुरूकड्न चिक्ण घेतल्ानयंतर चिष््ाला गुरुदचक्णा
द्ा्ची अ्सते व गुरूने त्ाला कानमयंत्र द्ा्चा अ्सतो. जो पुढील क्सोरीच्ा काळात पररलसथतीवर
मात किी करा्ची ते चिकवून जातो.
िेजारधमटू हे पण एक अ्सयंच नातयं अ्सतयं. िेजारधमाटूचा एक धागा जुळला अ्सेल तर सनेहाच्ा म्ाटूदा
ओलायंडतो आचण तुरला अ्सेल तर वैराच्ा म्ाटूदा ओलायंडतो. कौरुयंचबक वातावरणात आपल्ा अवतीभवती
रेंगाळणारी काही नाती अिी अ्सतात, की ती चव्सरू महरलयं तरी चव्सरली जात नाहीत. अ्सयंच एक नातयं
‘आजी’चयं अ्सतयं. झोपताना रोज नवी गोष्ट ्सायंगणारी आजी आता फक् आठवणीत जपावी लागते. चतला
िोधण्ा्साठी पा् आपोआप ‘वपृद्धाश्रमा’कडे वळतात. अ्से प्र्सयंग मग मनयं दु:खी करून जातात.
जनमापा्सून ्सुरू झालेला हा नात्ायंचा प्रवा्स! तारुण्ाचे क्ण ्सयंपून वाधटूक्ाकडे वारचाल करू
लागताे, तेवहा मागे वळ्न पाहावेच लागते. चकंब ना ते अपररहा्टूच आहे. मागे वळ्न पाचहल्ानयंतर
आजप्ांतचा प्रवा्स एका वेगळ्ा सवरूपात ्समोर ्ेतो. पूवदीचे मुखवरे गळ्न पडतात, अहयंगयंड,
मान-अपमान, प्रचत ा ्ा ्साऱ्ायंची कात राकून एक चनखळ, चनकोप मन ्समोर ्ेतयं आचण आपण ्साऱ्ा
गोष्टी मान् करतो, कारण उयंबरठा ओलायंड्न पलीकडच्ा जगात केवहा जावयं लागेल हे ्सायंगता ्ेत नाही.
चपकलयं पान गळलयं तरी नवी पालवी फुरणार आहे हा चन्सगाटूचा चन्म, ्ातून कोण ्सुरणार आहे? हे
िाशवत ्सत् मान् करावयंच लागतयं आचण मग जनमापा्सून ्सुरू झालेला नात्ायंचा हा प्रवा्स चनणाटू्क
उयंबरठ्ावर ्ेऊन थायंबतो आचण आपलयं एक अचभन्न अ्सयं नातयं त्ार होतयं, ्साऱ्ा नात्ायंच्ाही पलीकडे
जाणारयं! ज्ाला िबदायंचयं चक्चतजच का्; पण िबदायंचयं आभाळही अपुरयं पडेल. आपल्ा हातून काही
चन्सरत चालल्ाची ही रहूर अ्सली तरी त्ाच िेवरामध्े एक ्सुरुवातही अ्सते, आपल्ाला पुढे नेणारी!
नात्ायंची वीण ही अिीच अ्सते, घ पकड्न ठेवणारी!

11
 सव्ध्य््य
प्. १. आकृती पथूणमा कर्.
(अ) नात्ाच्ा चवणी्साठी ्ोजलेली चविेषणे (अा) नात्ाच्ा चवणेची पाठातील वैचिष्ट्ये

प्. २. न्तां ्य् अमथूतमा सांकलपनेतथून व्यक्त होण्ऱ्य् चवचवध भ्वन् चलह्.
प्. ३. ख्लील व्क्य्ांस्ठी सम्न आश्य्च्य् ळी प्ठ्तथून शोधथून चलह्.
(अ) ‘पाररतोचषक आचण चिक्ा’ ्ा तयंत्राचा उप्ोग आई मुलाला घडवताना करते.
(आ) जीवनाच्ा प्रवा्सात वचडलायंचे मागटूदिटून घेतले जाते.
प्. ४. वग करण कर्.

आई गुरू जनमाने प्राप्त नाती ्सालन्नध्ाने प्राप्त नाती

भाऊ (१) (१)
वडील चमत्र (२) (२)
मैत्रीण बहीण (३) (३)
आजी
(४) (४)
चहतचचयंतक िेजारी (५) (५)
प्. . ख्ली च्दलेल्य् मु्द ्ांच्य् आध्रे फरक सपष् कर्.
तारुण्ातील नात्ाचा प्रवा्स वाधटूक्ातील नात्ाचा प्रवा्स

प्. ६. सवमत.
(अ) माण्साच्ा जडणघडणीत अ्सलेलयं नात्ाचयं महत्व ्सोदाहरण सपष्ट करा.
(आ) तुमच्ा ्सवाांत जवळच्ा चमत्राचे/मैचत्रणीचे नाव का्? मैत्रीचयं नातयं तुमही क्से चनभावता ते
्सचवसतर चलहा.
भ्ष् स ्द्यमा
पाठातील वाक्ायंत परसपर चवरोधी िबद वापरून केलेली रचना हे लेलखकेच्ा लेखनाचे वैचिष्ट्य आहे. ही रचना
महणजे ्समपृद्ध भाषेचे उततम उदाहरण आहे.
उदा., (१) कधी आई आपल्ा्साठी ऊबदार िाल अ्सते, तर कधी कणखर ढाल अ्सते.
(२) िेजारधमाटूचा एक धागा जुळला तर सनेहाच्ा म्ाटूदा ओलायंडतो आचण धागा तुरला अ्सेल तर
वैराच्ा म्ाटूदा ओलायंडतो.
(३) आपल्ा हातून काही चन्सरत चालल्ाची ही रहूर अ्सली तरी त्ाच िेवरामध्े एक ्सुरुवातही
अ्सते आपल्ाला पुढे नेणारी.
अिा उदाहरणायंतून तुमही तुमचे लेखन कौिल् वाढवू िकता, भाषा ्समपृद्ध करू िकता. त्ायंतून तुमचे भाचषक
कौिल् चवकच्सत होणार आहे. ्ाप्रमाणे इतर वाक्ायंचा िोध घ्ा. ्ा प्रकारची वाक्े सवत: त्ार करा.
12
 . क होती समई

ततम क्ांबळे (१९५६) : प्रच्सद्ध लेखक. ‘श्राद्ध’, ‘असवसथ ना्क’, ‘िेवर्न आला माणू्स’ इत्ादी
कादयंबऱ्ा; ‘रयंग माण्सायंचे’, ‘कथा माण्सायंच्ा’, ‘कावळे आचण माण्सयं’, ‘न चद्सणारी लढाई’, ‘परत्ा’
इत्ादी कथा्सयंग्ह; ‘थोड्सयं वेगळयं’, ‘चफरसती’, ‘जगण्ाच्ा जळत्ा वारा’, ‘पावलानेच बनते वार’ इत्ादी
लचलतलेखन; ‘पाचव्ा बोरावर ्सत्’, ‘चकनाऱ्ावरचा कालपुरुष’, ‘खूप दूर पोहोचलो आपण’ इत्ादी
कचवता्सयंग्ह प्रच्सद्ध. त्ायंचे ‘आई ्समजून घेताना’ हे पुसतक लोकचप्र् आहे. ्साचहत्चनचमटूती्साठी त्सेच
पत्रकाररते्साठी चवचवध पुरसकारायंनी ्सनमाचनत.
आचदवा्सी भागात पूवटूप्राथचमक चिक्णाची गयंगा घरोघरी पोहचवण्ा्साठी ज्ायंनी आपले अवघे आ्ुष््
वेचले अिा ्समाज्सेचवका व चिक्णतजज् अनुताई वाघ ्ायंच्ा का्ाटूचा पररच् प्रसतुत पाठातून लेखकायंनी
करून चदला आहे. प्रसतुत पाठ ‘डोंगरा्साठी काही फुले’ ्ा पुसतकातून घेतला आहे.

काही माण्सयं वादळयं झेलतात आचण पचवतात, पुढयं चविाल ्सागराचयं रूप धारण करतात, काही माण्सयं
वादळामुळे कोलमड्न पडतात, तर काही माण्सयं वादळ पचवण्ाचे धडे दु्सऱ्ायंकड्न घेतात. आ्ुष््भर
आचदवा्सटीं्साठी डहाणूजवळील को्सबाडच्ा रेकडीवर ज्ान्ज् तेवत ठेवणाऱ्ा थोर ्समाज्सेचवका आचण
चिक्णतजज् अनुताई वाघ ्ायंचा ्समावेि ्ायंपैकी पचहल्ा श्रेणीत करावा लागेल. त्ायंच्ा चनधनानयं
को्सबाडची रेकडी हळहळली आचण परर्सरातील ्सवटू आचदवा्सटींना यंदके फुरले. अनुता च्ा चनधनानयं
एका व्रतसथ जीवनाची अखेर झाली. थोर चिक्णतजज् ताराबाई मोडक ्ायंच्ा ्सहवा्सात वाढलेल्ा
अनुता चयं एकूण जीवनच त्ाग, कष्ट आचण चन सवाथदी ्सेवा ्ायंचा ्सुरेख चमलाफ होता. व्ाच्ा केवळ
तेराव्ा वषदी त्ायंचा चववाह झाला. चववाह अ्सतो तरी का् हे ्समजण्ापूवदीच, महणजे केवळ ्सहा मचहन्ायंतच
त्ायंच्ा इवल्ािा कपाळावरील कुंकू चन्तीनयं का्मचयंच पु्सून राकलयं. भातुकलीचा खेळ मोडला; पण
छोट्या अनूनयं आभाळाएवढयं दु ख पचवलयं. कोलमड्न राकणारयं वादळ पचवलयं. ताराबा नी त्ायंच्ा
डोळ्ायंतील अश्रू पु्सले. दु खाचा डोंगर राचेखाली चचरडत अनुताई मोठ्ा चजद्दीनयं उभ्ा राचहल्ा, त्ा
कधीही पराभूत न होण्ा्साठी. त्ायंनी सवत चिक्ण घेणयं ्सुरू केलयं. बाहेरून अभ्ा्स करून त्ायंनी पदवी
चमळवली. ्समाजव्वसथेत चपचलेल्ा अ्सयंख् आचदवा्सटींच्ा घरोघरी ज्ानगयंगा नेण्ाचयं व्रत सवीकारलयं.
ग्ाम बाल चिक्ा करेंद्रानयं ्सुरू केलेल्ा पूवटूप्राथचमक िाळेत का्टूकतदी महणून कामा्स प्रारयंभ केला आचण
ताराबा च्ा चनधनानयंतर त्ा ्सयंसथेच्ा ्सयंचालक झाल्ा. ताराबा च्ा रोपट्याचयं त्ायंनी पुढे वरवपृक्ात
रूपायंतर केलयं. वेगवेगळ्ा कलपना, चिक्णा्साठी वेगवेगळी क्ेत्रयं आचण ्सातत्ानयं नवनवे प्र्ोग ही त्ायंच्ा
कामाची चत्र्सूत्री होती. भाकरीच्ा िोधात आ्ुष्् गमावणाऱ्ा आचण दारर ाचा िाप कपाळावर घेऊन
चफरणाऱ्ा अ्सयंख् आचदवा्सी बालकायंना अनुता नी आपल्ा कतपृटूतवाच्ा पयंखाखाली आश्र् चदला. मा्ेची
ऊब चदली आचण अ्सयंख् मनायंमध्े ज्ानाची ज्ोत पेरवली. चिक्क, मागटूदिटूक, का्टूकत्ाटू, चवचारवयंत,
लेलखका अिी चवचवध रूपयं व्क् करत त्ायंनी आचदवा्सटींमध्े चायंगलयं सथान चमळवलयं.
रानावनात भरकणाऱ्ा आचदवा्सटींना व्ावहाररक चिक्ण देणयं त्सयं खूप ्सोपयं; पण जाणीवपूवटूक आचण
आ्ुष््ात उप्ुक् ठरणारयं औपचाररक चिक्ण देणयं खूप अवघड. त्ा्साठी आवश्क अ्सते भचवष््ाचा वेध
घेणारी दूरदृष्टी आचण धडपड, ्ा दोनहीही गोष्टी अनुता कडे होत्ा. त्ामुळे त्ायंना वेगवेगळे प्र्ोग करताना
क्सलीच अडचण भा्सली नाही, की पालशचमात्ायंचा अभ्ा्सरिम भाषायंतररत करावा लागला नाही. प्राथचमक
चिक्ण महणजे एकूणच चिक्णाचा आचण आ्ुष््ाचा भ म पा्ा अ्सावा लागतो, ्ाचयं भान त्ा कधीच
13
चव्सरल्ा नाहीत, की चिक्णाच्ा चदिाहीन प्र्साराचा ध्ा्स त्ायंनी धरला नाही. आपल्ा मयंद प्रकािात
मयंचदर उजळ्न राकणाऱ्ा ्समईप्रमाणयं अनुता नी काम केलयं. प्रच्सद्धीचा झगमगार चमळवण्ाचा हव्ा्स
त्ायंनी धरला नाही, कारण त्ा आचण त्ायंचयं का्टूच सव्यंप्रकाचित होतयं. अनेकायंनी ्ा लोभ्स उजेडात
आपल्ा आ्ुष््ातील अयंधार ्सयंपवण्ाचा प्र्तन केला. प्रच्सद्धी आचण मान्सनमान त्ायंच्ाप्ांत चालत
आले आचण त्ायंनी सवत चयंही भाग् उजळ्न घेतलयं. त्ायंनी केलेल्ा अजोड कामाला कोणाच्ा
चिफार्सपत्राची गरज नवहती चकंवा एखाद्ा पुरसकाराची आवश्कता नवहती. पुरसकाराला छेद देऊन पुढयं
जाणारयं त्ायंचयं का्टू होतयं, महणूनच आदिटू चिक्क, प श्री, दचलतचमत्र ्ायं्सारखे मान्सनमान नेहमीच
अनुता च्ा िोधात भरकत राचहले.
चिक्णाच्ा अनुषयंगानयं अन् क्ेत्रायंतही
अनुता नी फार मोठयं काम केलयं आहे.
चिक्णाबरोबरच त्ायंनी बालकल्ाण, मूक-
बचधरायं्साठी चिक्ण, मचहला चवका्स
का्टूरिम, अयंधश्रद्धा चनमूटूलन, सवचछता,
कुरुयंबकल्ाण, आरोग् आदी चवष्ायंवरही
खूप कष्ट घेतले. एक चायंगला नागररक चनमाटूण
होण्ा्साठी ज्ा ज्ा गोष्टी आवश्क
आहेत, त्ा ्सवटू त्ायंनी केल्ा. एकाच
वेळेला अनेक प्र्ोग, अ्सेही त्ायंच्ा कामाचयं
सवरूप होतयं. त्ामुळेच केवळ देिातील नवहे,
तर परदेिायंतील ्सयंसथा आचण चिक्णक्ेत्रातील
का्टूकत्ाांना को्सबाडच्ा रेकडीचयं
्सातत्ानयं आकषटूण राचहलयं. चिक्णक्ेत्रात
आचण त्ा्साठी आचदवा्सी क्ेत्र चनवड्न काम
करणयं हे अचति् अवघड अ्सतयं.
ज्ायंच्ा्साठी चिक्णाचयं व्रत चालवा्चयं
त्ायंचाही अिा कामाला प्राथचमक अवसथेत
चवरोध होतो. रूढी, परयंपरा, अज्ान आचण
अयंधश्रद्धा ही त्ामागची कारणयं अ्सतात. चिवा् लसथचतिील ्समाजही ्ा का्ाटूत वारयंवार अडथळे आणत
अ्सतो. ्ा ्सवटू गोष्टटींवर मात करून ज्ानाचा चदवा जपण्ाचयं आचण अनेकायंच्ा मनायंतील चवचवध प्रकारचा
अयंधार दूर करण्ाचयं काम अनुता नी चनरपेक् वपृततीनयं केलयं. सवत च्ा बळावर त्ायंनी चिक्णक्ेत्रात एक ्सुरेख
सवपन पाचहलयं. ते प्रत्क्ात उतरवलयं. कधी झाडाखाली, कधी गोठ्ात, कधी बोडक्ा माळावर, तर कधी
झोपडीत वगटू चालवून त्ायंनी मोठ्ा चजद्दीनयं ज्ानप्र्सार केला. ज्ानाचा चदवा घरोघरी लावा, अ्सा प्रचार
कधी त्ायंनी केला नाही, तर सवत लाच चदवा बनवलयं. त्ात आपल्ा श्रमाचयं तेल ओतलयं, कतपृटूतवानयं तो
पेरवला आचण आ्ुष््भर तो तेवतच ठेवला. पाच-्सहा तपायंच्ा अचवरत धडपडीनयंतर को्सबाडच्ा
रेकडीवरील ही ्समई आता चवझली आहे. त्ामुळे अवघी रेकडी हळहळली अ्सेल, आचदवा्सटींचे डोळे
पाणावले अ्सतील, तर ्ा ्सवाांनी अनुता च्ा पाऊलखुणा जपून ठेवणयं हीच त्ायंना आदरायंजली ठरेल.

14
 सव्ध्य््य
प्. १. िौकटी पथूणमा कर्.
(अ) को्सबाडच्ा रेकडीवरील ्समई महणून ओळख -
(आ) रोपट्याचा वरवपृक् झालेली ्सयंसथा -
(इ) आ्ुष््ाचा पा्ा भ म करणारे -
(ई) भाकरीच्ा िोधात आ्ुष्् गमावणारे -
प्. २. ख्लील टन्ांिे प रण्म चलह्.
टन् प रण्म
(अ) अनुता चे चनधन.
(आ) ताराबा नी अनुता चे अश्रू पु्सले.
(इ) ताराबा चे चनधन.

प्. ३. क््यमाक्ेत चलह्.

चशक्णक्ेत्व्यचत रक्त असलेली अनुत् िी क््यमाक्ेते

प्. ४. क् ते चलह्.
(अ) चिक्णक्ेत्रातील का्टूकत्ाांना को्सबाडच्ा रेकडीचयं ्सातत्ानयं आकषटूण राचहलयं.
(आ) अनुता च्ा कामाला प्राथचमक अवसथेत चवरोध झाला.
प्. . ख्लील शब्द्ांमधील कलपन् सपष् कर्.
भातुकलीचा खेळ, ज्ान्ज्, ज्ानगयंगा, पाऊलखुणा
प्. ६. ख्लील शब्दसमथूह्ांस्ठी क शब्द चलह्.
(अ) व्रताने सवत:ला बायंधणाऱ्ा-
(आ) नेमाने सवत:ला बायंधणारा-
(इ) गावातील रचहवा्सी-
(ई) चतऱहाइताच्ा भूचमकेतून बघणारा-

15
प्. ७. ख्ली च्दलेल्य् शब्द्ांि् पसगमा ब्दलथून चव ्दध्् शब्द चलह्.
उदा., (१) ्सापेक् चनरपेक् (२) अनावपृष्टी अचतवपृष्टी
(१) अनाथ (४) पुरोगामी
(२) दुलशचनह (५) सवदेिी
(३) ्सुपीक (६) चवजाती्
प्. . सवमत.
(१) अनुताई वाघ ्ायंना चदलेल्ा ्समईच्ा उपमेची ्साथटूकता तुमच्ा िबदायंत चलहा.
(२) ‘्समई हे ्सातत्ाचे, ्सयं्मी वपृततीचे आचण ्सामथ्ाटूचे प्रतीक आहे’. ्ा चवधानाबाबत तुमचे मत सपष्ट करा.
पक्रम : आचदवा्सी मुलायंच्ा चिक्णा्साठी का्टूरत अ्सणाऱ्ा कोणत्ाही एका ्सयंसथेची माचहती चमळवा.

भ्ष् ्य्स
उपमे् व उपमान ्ायंच्ातील ्साधम्ाटूवर आधाररत काही अलयंकारायंचा आपण अभ्ा्स केला. आता इतर काही
अलयंकार पाहू्ा.
(३) दृष्् त अलांक्र
l ख्लील ्द्हरण व्ि् व समजथून घ्य्.

उदा., चयंदनाचे हात पा्ही चयंदन

तुका महणे तै्सा ्सजजनापा्सून
पाहता अवगुण चमळेचचना (्सयंत तुकाराम)
(१) ्सयंत तुकाराम कोणत्ा दोन गोष्टटींची तुलना करतात?
आचण
(२) (अ) चयंदनाचा चविेष गुण-
(आ) ्सयंतायंचा चविेष गुण-
चयंदन ्सवाांगाने ्सुगयंचधत-चत्रकालाबाचधत ्सत्
्सजजन व्क्ी अयंतबाटूह् ्सजजन अ्सते हे परवून देण्ा्साठी वरील उदाहरण चदले आहे.
l दृष्् त अलांक्र्िी वैचशष्ट्े- (१) एखादी गोष्ट परवून देणे.

(२) ती परवून देण्ा्साठी ्समपटूक उदाहरणाचा वापर करणे.

l ख््दी गोष् पटवथून ्देण्य्स्ठी त्य्ि अ््मािे ख््दे समपमाक ्द्हरण च्दले ज्ते, तेवह् दृष्् त अलांक्र

होतो.
l ख्लील ळी व्ि् व िौकटी पथूणमा कर्.
लहानपण देगा देवा मुयंगी ्साखरेचा रवा
ऐरावत रतन थोर त्ा्सी अयंकुिाचा मार
(१) ्सयंत तुकाराम परमेशवराजवळ हे मागणे मागतात.
(२) रतना्सारख्ा थोर अ्सलेल्ा ऐरावताला ्सहन करावा लागतो.
(३) मुयंगीला ही गोष्ट प्राप्त होते.
(४) ्सयंत तुकाराम ही गोष्ट परवून देतात.
(५) मोठेपणातील ्ातना ्ा उदाहरणाने परवून देतात.
16
 ह्स्यचित्ांतली
|  मुलां (स्थूलव्िन)

मधुकर धम्मापुरीकर (१९५४) : कथालेखक, लचलत लेखक आचण व्यंगचचत्रायंचे ्सयंग्ाहक - अभ्ा्सक.
१९७६ पा्सून त्ायंनी व्यंगचचत्रायंचा ्सयंग्ह करण्ा्स ्सुरुवात केली. कथालेखना्सोबतच व्यंगचचत्रायंच्ा
आसवादाच्ा चनचमतताने चवपुल लेखन. चकिोरव्ीन मुलायं्साठी चलचहलेल्ा ‘अन्कॉमन मॅन आर. के. लक्मण.’ ्ा
पुसतकाला महाराष्ट् िा्सनाचा पुरसकार चमळाला आहे. आर. के. नारा्ण ्ायंच्ा ‘मालगुडी डेज’ आचण ‘सवामी
ॲणड फ्रेंडज’ ्ा पुसतकायंचे मराठी अनुवाद केलेले आहेत. ‘अप्रूप’, ‘रूप’, ‘चवशवनाथ’, ‘चचनकूल’ हे कथा्सयंग्ह;
‘रेषालेखक व्सयंत ्सरवरे’, ‘ह्सऱ्ा रेषेतून ह्सवण्ाच्ा पलीकडले’ ही पुसतके प्रच्सद्ध.
हास्चचत्र, व्यंगचचत्र महणजे का्? ती किी वाचा्ला पाचहजेत? हे प्रसतुत पाठातून ्सायंचगतले आहे.
हास्चचत्रे, व्यंगचचत्रे आपल्ाला ह्सवतात, चवचार करा्ला भाग पाडतात. हास्चचत्रे व व्यंगचचत्रे ्ायंमधील
भेदाभेद दिटूवत लेखकायंनी ्ा चचत्रदुचन्ेची ्सफर प्रसतुत पाठातून घडवून आणली आहे. प्रसतुत लेख ‘व्म्
२०१६’च्ा चदवाळी अयंकातून घेतला आहे.

आपण दररोज कार्टून्स पाहतो, ती आपल् आपल्ा इतक्ा ्सव्ीची

ीची झालेली आहेत, की कार्टून्सच्
्सच्ा ऐवजी
त्ाला कुणी व्यंगचचत्र चकंवा हास्चचत्र महरलयं, की आपण थबकतो. चिवा्, आपण ्सह्सा जी पाहत
अ्सतो, ती अ्सतात ‘सर्ीप कार्टून्स’ (महणजे चचत्रमाचलका). ‘चचयंर्’ हे त्ाचे ्सवाांत महत्वाचे अ्से उदाहरण.
अिा चचत्राच्ा पचहल्ा भागात कुणीतरी कुणाला तरी ्सायंगत अ्सतयं, बोलत अ्सतयं, मग त्ाच्ा दु्सऱ्ा-
चत्सऱ्ा भागायंत त्ा ्सायंगण्ा-बोलण्ातून उलगडणारी गयंमत अ्सते! कधी आपल्ाला एकाच भागाचयं कार्टून
पाहा्ला चमळतयं, ते पाहून खुदकन ह्सू ्ेतयं आपल्ाला. अ्सयं चचत्र हे हास्चचत्र अ्सतयं; पण हास्चचत्र
महणजे का्, अ्सयं चवचारलयं तर आपल्ाला का् ्सायंगता ्ेईल?
कुणी ्सायंगेल, वेडयंवाकडयं चचत्र काढलयं, की ते झालयं कार्टून! कुणी महणेल, त्ात एक जोक अ्सतो
आचण कुणी ्सायंगेल, त्ात एक माणू्स अ्सतो, तो दु्सऱ्ाला बोलतो, ते वाचलयं की आपल्ाला ह्सू ्ेतयं,
वगैरे... हे ्सगळयं ्सायंगणयं-बोलणयं बाजूला ठेवून, आपल्ाला हास्चचत्राची व्ाख्ा करा्ची झाल्ा्स अिी
करता ्ेईल - ‘्सफाईदार रेषायंनी काढलेलयं गमतीदार चचत्र, महणजे हास्चचत्र’. हास्चचत्राचे वैचिष्ट्य का्,
तर ते पाचहलयं, की आपल्ाला ह्सू ्ेतयं! व्यंगचचत्र महणजे, हास्चचत्राचा पुढला रपपा. व्यंगचचत्र्सुद्धा
आपल्ाला ह्सवतयं, पण केवळ ह्सवणयं एवढाच त्ाचा हेतू न्सतो. व्यंगचचत्र पाचहल्ावर आपल्ाला ह्सूही
्ेतयं आचण ते आपल्ाला त्ाचिवा् काहीतरी ्सायंगू पाहात अ्सतयं. आपण जर त्ा चचत्रापािी थोडयं थायंबून
राचहलो, तर त्ात काही गमतीदार चवचार मायंडलेला अ्सतो, हे आपल्ा लक्ात ्ेतयं.
मुलायंची हास्चचत्रयं काढणयं ही ्सवाांत अवघड गोष्ट आहे. मुलायंची महणजे, केवळ मुलायं्साठीच नाही, तर
हास्चचत्रात जी मुलयं अ्सतात, ती मुलयं काढणयं फार अवघड अ्सतयं, का ? तुमही काढ्न पाहा, तेवहा लक्ात
्ेईल. कारण, लहान मुलाचयं चचत्र-आकारानयं लहान काढलयं, तर ते थोडयंच लहान मुलाचयं वारणार! एखादा
उयंच माणू्स काढला, तर तो त्ा उयंच माण्साचा मुलगा वारणार का, छे! मग... दाढीचमश्ा न्सल्ा, की
होईल का चचत्रातलयं पोरगयं-नाही बुवा! त्सयंही होणार नाही. त्ाला िरटू-चड्ी घातली, की होईल का ते
पोरगयं... चचत्र काढा्चा प्र्तन केला, की आपल्ा ्ा अडचणी लक्ात ्ेतात. मोठ्ा माण्साकडे आचण
मुलाकडे आपण बारकाईनयं पाचहलेलयंच नाही, हेही आपल्ा सपष्टपणे लक्ात ्ेईल! आचण इथेच
व्यंगचचत्रकाराचयं कौिल् लक्ात ्ेतयं. मुलायं्साठी चवनोद करणयं एक वेळ ्सोपयं; पण व्यंगचचत्रातलयं मूल हे
मुला्सारखयं चद्सणयं ्सवाांत कठीण!
आपण इथे वेगवेगळ्ा व्यंगचचत्रकारायंनी, आपापल्ा व्यंगचचत्रायंत-हास्चचत्रायंत लहान मुलयं किी
काढली आचण त्ायंच्ा बोलण्ातून, वागण्ातून त्ायंचयं लहानपण क्सयं उमरलयं आहे, ते पाहू्ा. हास्चचत्र
17
 महरलयं, की आधी आठवण ्ेते, ती चि.द. फडणी्स ्ा ज्े
व्यंगचचत्रकाराच्ा चचत्रायंची. िाळेतल्ा चौथी-पाचवीच्ा
गचणताच्ा पुसतकात फडणी्सायंची हास्चचत्रे होती, ती पाहताना
गचणताचा ‘बाऊ’ कमी झाला होता मुलायंचा!
त्ायंचयं हे हास्चचत्र पाहा. जाड रेषायंनी खरयं महणजे मोठी
माण्सयं काढता ्ेतात, अ्सा आपला ्समज. मात्र ्ा चचत्रात
फ्ॉक घातलेली ही मुलगी लहान बाळाला दूध पाजावे, तिी ्ा
लहानग्ा रोपट्याला पाणी घालते आहे, तेही चकती काळजीने-दुधाच्ा बारलीने!
श्ाम जोिी हे मराठीतले मागच्ा चपढीचे महत्वाचे हास्चचत्रकार. त्ायंची रेषा ही फडणी्सायंच्ा
रेषेपेक्ा अगदी उलर-नाजूक आचण लवचीक अिी! त्ायंच्ा ्ा हास्चचत्रायंत पाहा.

अगदी रायंगणारयं मूल काढलयं आहे, त्ाची हालचाल जाणवते, नाही का! चिवा् देवाला ‘फूल’ देणारा
हा मुलगा त्ा रायंगणाऱ्ा बाळापेक्ा मोठा! हास्चचत्र आचण चचत्रात हाच फरक अ्सतो. चचत्रात बेहूब
काढा्चा प्र्तन अ्सतो तर हास्चचत्रात चवनोदी माणू्स एखाद्ाच्ा वागण्ा-बोलण्ाची जिी बेहूब
न ल करतो, तिी ती चचत्राची गमतीदार बेहूब न ल अ्सते.
डेवहीड लगडन ्ा अमेररकन व्यंगचचत्रकाराची ही चचत्रयं पाहा. पचहल्ा चचत्रात चतुर मुलगा पैिाचा
गल्ा फोडतो आहे, हा त्ाचा परारिम आपल्ाला चद्सतो आचण मग त्ाच्ा चेहऱ्ावरचे ते भाव
आपल्ाला जाणवतात आचण खरे वारतात.

तर दु्सरयं चचत्र भोकाड प्सरणाऱ्ा मुलाचयं; त्ाला व्यंगचचत्र महणता ्ेईल. का बरयं?... चचत्र पाहताना
आपलयं लक् आधी जातयं, ते काळ्ा रयंगाकडे-मुलाच्ा मोठ्ाने रडण्ाकडे. आपल्ाला वार्न जातयं, की
लहान मुलयं उगीचच रडत अ्सतात, त्सयंच हा रडतो आहे, बाकी काही नाही; पण चचत्राकडे लक्पूवटूक
पाचहल्ावर आपल्ाला चद्सते, ती ्से री चपन... आचण चवचार ्ेतो, अरे! ही चपन ्ाला रोचत अ्सणार
आचण महणून ्ाने भोकाड प्सरले अ्सणार. त्सेच अ्सावे, कारण मुलायंच्ा रडण्ाला काही ‘कारण’ अ्सतयं!
इथे त्ाचे हातपा् क्से काढले आहेत, पाहा.
18
 लहान मुलयं लहान किी चद्सतात चचत्रात? त्ाचयं नेमकं
का् रहस् आहे हे पाहा्चयं अ्सेल, तर ज्ा व्यंगचचत्रात
-हास्चचत्रात मोठा माणू्स आचण छोरा मुलगा अ्से दोनही
आहेत, अिी चचत्रयं पाहावीत. हे आहे, जागचतक कीतदीचे
व्यंगचचत्रकार आर.के. लक्मण ्ायंचयं व्यंगचचत्र. खे ात
मुलायंचे के्स कापणारे अ्सा्चे, मुलाला जचमनीवर ब्सवून
त्ाचे के्स कापले जा्चे. इथे पाहा, तो माणू्स क्सा ब्सला
आहे, त्ाचा आकार त्ाच्ा चेहऱ्ावरचे ते उत्साहाचे भाव
आचण के्स कापून घेणारा, कंराळलेला, वैतागलेला मुलगा...
तेच हात-पा्, तेच नाक-डोळे; पण फरक कुठे आहे ज्ामुळे
हा मोठा माणू्स वारतो आचण हे मूल, लहान मूल वारतयं?
आकाराने लहान-मोठेपण आहेच; पण त्ाचिवा् अचधक का् आहे?
ही चचयंर्ची चचत्रमाचलका पाहा. इथेही हा फरक आपल्ाला चद्सतो. चिवा्, पचहल्ा चचत्रात त्ा
चचयंर्चा प्रशन त्ाच्ा बाबायंप्रमाणे आपल्ालाही सपष्ट कळत नाही, मात्र चत्सऱ्ा चचत्रात त्ाचा ‘अथटू’
्समजतो. त्ा अथाटूनयं हे उततम अ्से व्यंगचचत्र आहे, नाही का!

आता आणखी एक गयंमत पाहू. हयंगेरर्न व्यंगचचत्रकार रेबर ्ाचे हे व्यंगचचत्र. चचत्र पाहताच आपल्ाला
वारते, ही दोन वेगवेगळी चचत्रयं आहेत- एक लहान
मुलगा आचण एक मोठा माणू्स; पण चभयंतीवर
लावलेले तेच चचत्र आचण दोघायंच्ा के्सायंची ठेवण
पाचहल्ावर लक्ात ्ेते, की हा लहानपणी मोठे
वहा्ोचलन वाजवतो आहे आचण आता मोठा
झाल्ावर लहान वहा्ोचलन वाजवतो आहे. लहान
मुलायंना ‘मोठ्ा’ वसतूयंचयं आकषटूण अ्सतयं आचण
वाढत्ा व्ानु्सार आपण जपलेला छयंद अचधक
खोल-्सूक्म अ्सा होत जातो, बाह् आकाराचयं
आकषटूण कमी होत अ्सतयं, अ्सयं ्ा
व्यंगचचत्रकाराला ्सायंगा्चयं आहे.

19
 आता हे हास्चचत्र. चचत्रकलेवर कूमत
चमळवली, की हास्चचत्रात का् जादू करता ्ेते,
त्ाचयं उदाहरण. चब्चरि व्यंगचचत्रकार नॉमटून थेलवेल
्ायंचयं. मुलाची कॅप, त्ाचा िरटू आचण ्सॉक्स - बूर
पाहून लक्ात ्ेतयं, की हा सकाउरचा मुलगा आहे.
त्ाच्ाकडे ्सवटूच उप्ोगी वसतू अगदी त्ार अ्सतात.
इथे, त्ाच्ा बुरात अगदी मध्भागी काहीतरी घु्सून
ब्सलयं आहे अन् ते काढण्ाच्ा नादात अ्सलेला हा
मुलगा पाहा ना, क्सा वेडावाकडा झालेला आहे,
चिवा् त्ाचा चेहरा...आपल्ाला अगदी गुयंतवून राकणारयं हे हास्चचत्र.
आता आपल्ा लक्ात आलयं अ्सेल, की लहान मुलाचयं चचत्र काढताना, त्ा चचत्राचा चकंवा त्ा
मुलाचा लहान आकारच महत्वाचा न्सतो, तर िरीराच्ा प्रत्ेक अव्वाचा आकार त्ा प्रमाणात लहान
अ्सणयं गरजेचयं अ्सतयं. महणजे, हाता-पा्ायंची बोरयं, ती लहान काढली, की आपोआप नखयं लहान होतात.
नाकाचा, ओठायंचा आकार काढल्ावर कळतयं, की लहान मुलायंच्ा भुव्ा तिाच लहान चकंवा एका
रेषेच्ा अ्सतात आचण लहान मुलायंना दाढी-चमश्ा न्सतात, हे तुमहायंला ्सायंगा्ची गरज नाही! ्ापुढे
व्यंगचचत्रयं-हास्चचत्रयं पाहताना आचण काढताना, अिा बारीक्सारीक गोष्टटींची नोंद तुमही्सुद्धा घेऊ
िकाल.

सव्ध्य््य
प्. १. ख्लील फरक चलह्.
व्यांगचित ह्स्यचित

प्. २. वैचशष्ट्े चलह्.

व्यांगचिते

प्. ३. व्यांगचित हे व्यक्तीिे गुण-्दोष म्ांडण्य्िे प्भ्वी असत आहे , ह् चवि्र सो्द्हरण सपष् कर्.
प्. ४. प्सतुत प्ठ्तील व्यांगचित्ांपैक तुमह्ांल् आवडलेल्य् कोणत्य्ही क् व्यांगचित्िे तुमही केलेले चनरीक्ण
ब्रक्व्य्सह सवत:च्य् शब्द्ांत चलह्.
प्. . व्यांगचित रेख्टणे ही कल् आतमस्त करण्य्स्ठी कोणत्य् गुण्ांिी आवश्यकत् असते, ्य्सांबांधी तुमिे
चवि्र चलह्.
प्. ६. लह्न मुल्ांिी ह्स्यचिते क्ढणे अव ड आहे , ्य्ब्बत तुमिे मत सपष् कर्.
पक्रम : ५ मे ्ा जागचतक व्यंगचचत्र चदनाच्ा चनचमतताने िाळेमध्े चवचवध व्यंगचचत्रायंचे प्रदिटून भरवा व त्ायंचा
आसवाद घ्ा.
20
l ख्लील चित्िे चनरीक्ण कर्.
चवि्र कर्. स्ांग्.

शेजारील चित्ात कोणती समस्ा प्रचतचिंचित होते?

ही समस्ा का चिमामाण झाली असावी?
पाण्ासाठी पैसा व वेळ खिमा करावा लागला तर...
प्णी चवक्र केंद्र
कलपिा करा व चलहा.
ही समस्ा दूर करण्ासाठी तुमही कोणते उपा्
सुिवाल?
्ा समस्ेसंदरामात घोषवाक्े त्ार करा.

भ्ष् ्य्स
(४) िेतनगुणोक्ती अलांक्र :
l ख्लील ळी व्ि् व समजथून घ्य्.
उदा., ‘‘ चनत्ाचेच दु:ख होते
उिागती ब्सलेले
... तोच अवचचत आले
्सुख ठोठावीत दार ’’ (कृ. ब. चनकुमब)
(१) वरील ओळटींमधील अचेतन गोष्टी कोणत्ा?
(२) अचेतन गोष्टी कोणत्ा चरि्ा करतात?
(३) अचेतन गोष्टी ज्ा चरि्ा करतात त्ा मानवी आहेत का?
l िेतनगुणोक्ती अलांक्र्िी वैचशष्ट्े- (१) अचेतन वसतूयंना ्सचेतन मानले जाते.

(२) त्ा वसतू ्सजीव प्राण्ाप्रमाणे चकंवा माण्साप्रमाणे वागतात.

l अिेतन वसतथूवर जेवह् सिेतनेि् चकव् म्नवेतर प््ण्य्ांवर म्नवी गुणधम्माि् आरोप केल् ज्तो, तेवह्

िेतनगुणोक्ती अलांक्र होतो.

l ख्लील व्क्य व्िथून च्दलेल्य् िौकट त ततरे चलह्.

मयंगल मयंगल गीत महणे, असफुर रजनी मूकपणे.

(१) प्रसतुत उदाहरणातील अचेतन गोष्ट-
(२) अचेतन गोष्टीने केलेली कृती-
(३) अचेतन गोष्टीने केलेली कृती किी आहे?

21
 ६. ्य् झोपडीत म्झ्य् भ्ग - २

र्ष्ट्रसांत श्ी तुकडोजी मह्र्ज - माचणक बयंडोजी ठाकूर (१९०९-१९६८) : ्सयंतकवी, ्समाज्सुधारक. अयंधश्रद्धा, जाचतभेद,
धमटूभेद ्ायं्सारख्ा ्समाजचवघातक गोष्टटींवर हल्े चढवून त्ायंनी देिभक्ी, अचहयं्सा व आतम्सयं्म ्ायंचे पाठ चदले. गावागावातून
‘गुरुदेव ्सेवा मयंडळे’ सथापन केली. ्ा का्ाटूबद्दल भारताचे पचहले राष्ट्पती डॉ. राजेंद्रप्र्साद ्ायंनी त्ायंना ‘राष्ट््सयंत’ ही उपाधी
देऊन त्ायंचा गौरव केला. ‘अनुभव्सागर’, ‘भजनावली’, ‘्सेवासवधमटू’, ‘राष्ट्ी् भजनावली’ इत्ादी पुसतके प्रकाचित
आहेत. चिक्ण, भेदाभेद व असपपृश्ता चनमूटूलन, अयंधश्रद्धा चनमूटूलन, सवचछता, ्सवटूधमटू्समभाव ्ायंचवष्ी कळकळीचे
आवाहन करणारा व अज्ानी जनतेला वात्सल््ुक् भूचमकेतून लोकचिक्ण देणारा त्ायंचा ‘ग्ामगीता’ हा ग्यंथ ्सवटूत्र आदराने
वाचला जातो.
्सुख आचण आचथटूक ्सुबतता ्ायंचा काही ्सयंबयंध न्सतो, कारण ्सुख-दु:ख ्ा मानवी मनाच्ा भावभावना आहेत.
लहानिा झोपडीतही िायंचत्सुखाचा अनुभव व आनयंद ्सदैव क्सा चमळतो, ्ाचे वणटून प्रसतुत कचवतेत केले आहे.

राजा्स जी महाली, ्सौख्े कधी चमळाली

ती ्सवटू प्राप्त झाली, ्ा झोपडीत माझ्ा

भूमीवरी पडावे, ताऱ्ायंकडे पहावे

प्रभुनाम चनत् गावे, ्ा झोपडीत माझ्ा

पहारे आचण चतजोऱ्ा, त्ायंतूचन होती चोऱ्ा

दारा्स नाही दोऱ्ा, ्ा झोपडीत माझ्ा

जाता त्ा महाला, ‘मजजाव’ िबद आला

भीती न ्ाव्ाला, ्ा झोपडीत माझ्ा

महाली मऊ चबछाने, कंदील िामदाने

आमहायं जमीन माने, ्ा झोपडीत माझ्ा

्ेता तरी ्सुखे ्ा, जाता तरी ्सुखे जा

कोणावरी न बोजा, ्ा झोपडीत माझ्ा

पाहूचन ्सौख् माते, देवेंद्र तोचह लाजे

िायंती ्सदा चवराजे, ्ा झोपडीत माझ्ा

22
 सव्ध्य््य
प्. १. कचवतेत आलेल्य् आश्य्नुस्र पुढील मु्द ्ांतील फरक स्ांग्.
झोपडीतील सुखे मह्ल्तील सुखे
(१) .................... (१) ....................
(२) .................... (२) ....................
प्. २. आकृती पथूणमा कर्.

झोपडीत ्येण्ऱ्य्ांस्ठी कवीने

व्यक्त केलेल्य् भ्वन्.

प्. ३. झोपडीत चनसग्मािे स् ध्य आहे , हे पटवथून ्देण्री ्द्हरणे चलह्.

प्. ४. चतजोरी हे ततर ्येईल अस् प्शन त्य्र कर्.
प्. . क्व्यस ्द्यमा.
(अ) ‘पाहूचन ्सौख् माते, देवेंद्र तोचह लाजे
िायंती ्सदा चवराजे, ्ा झोपडीत माझ्ा’ ्ा काव्पयंक्ीतील चवचार्स द्टू सपष्ट करा.
(आ) ‘दारा्स नाही दोऱ्ा, ्ा झोपडीत माझ्ा’ ्ा काव्पयंक्ीतील आि््स द्टू सपष्ट करा.
l झोपडी व मह्ल ्य्ांच्य्तील सांव््द्िी कलपन् करून सांव््दलेखन कर्.

झोपडी : ..................................................................................
मह्ल : ....................................................................................
झोपडी : ..................................................................................
मह्ल : ....................................................................................
झोपडी : ..................................................................................
मह्ल : ....................................................................................
झोपडी : ..................................................................................
मह्ल : ....................................................................................

23
 l जळणी- तक्त् पथूणमा कर्.
पमे्य-आईचे प्रेम पम्न-्सागर पमे्य-आयंबा पम्न-्साखर
उपमा आईचे प्रेम ्सागरा्सारखे अ्सते.
उतप्रेक्ा आईचे प्रेम महणजे जणू ्सागरच.
रूपक वात्सल्च्सयंधू आई.

l महण महणजे क््य?

‘महण’ हा चवष् मनोरयंजक आहे. आपण व्वहारात वापरल्ा जाणाऱ्ा महणी - उदा. -‘करावे त्से भरावे’ चकंवा
‘गाढवाला गुळाची चव का्’ ्ायं्सारख्ा महणटींचा अभ्ा्स केला तर, ‘महण महणजे िहाणपणाने भरलेले वचन.’ ्ा
ज्ानाचा आपल्ाला बोलताना, चलचहताना अनेक प्र्सयंगी उप्ोग करता ्ेतो आचण आपले बोलणे, चलचहणे अचधक
प्रभाविाली करता ्ेते. भाषेला ्स द्टू प्राप्त होते, चकंब ना त्ा भाषेची ती भूषणे आहेत. िबद महणजे व ाहूनही कठीण
अ्सतात आचण फुलाहूनही कोमल अ्सतात, अ्से महरले जाते ते िबदायंच्ा अथाटू्साठी.

‘महण’ महणजे
लक्ात ठेवण्ा्स ्ोग् अ्से
ज्ानवचन.
उदा., ‘चदव्ाखाली अयंधार’
्ा्सारख्ा महणीतून ज्ान
्साठवलेले आहे. अनुभव आचण
िहाणपण ्ा महणीच्ा
अथाटूतून डोकावतेच.
‘महणीचा’ प्राण आहे ‘लोक्सयंमती’, ‘महण’ चरकदार पद्धतीने ज्ान देते.
महणीचा वारयंवार उप्ोग करणे हेच त्ा चतच्ा िबदात खुमारी व अयंत:करणावर
महण
ी
महण

वचनातील ज्ानाच्ा खरेपणाचे चनदिटूक आहे. छाप पाडण्ाची चकम्ा अ्सते.

जे

उदा.,‘थेंेबे थेंबे तळे ्साचे’ ्ा महणीतील अथटू महण

थोडे थोडे एकत्र करूनच ्साठा त्ार होतो. उदा.,‘चोराला चावला चवयंचू चोर करीना
नभु अ
णी

महणीचा बोलताना, चलचहताना केला जाणारा हूयं की चूयं’ चनयंद् कमटू करणाऱ्ावर एखादे
खा

व ाच्

वापर महणजे जन्सयंमती हो्. ्सयंकर आले तर ते बाहेर ्सायंगता ्ेत नाही.
ा

‘महणी’त अथाटूच्ा मानाने िबद

थोडे अ्सतात. महणीतील
अथटू्सयंकोच वारयंवार वापराने
अचिचक्तालाही कळतो व ती महण
्सवटूश्रुत होते.
उदा., ‘नाकापेक्ा मोती जड’
एखाद्ाने आपल्ा ्ोग्ेतपेक्ा
अचधक डामडौैल केला तर तो
हास्ासपद होतो.
24
 ७. ्दप्र

र्जीव बव (१९५८) : प्रच्सद्ध लेखक, चनमाटूता व चदगदिटूक. ‘मनबहर’, ‘मपृगजळ’, ‘मोहरलेले क्ण’,
‘रयंगचनिेचे’, ‘मनात आलयं महणून’, ‘मन:सपिटू’ इत्ादी पुसतके प्रच्सद्ध. ‘देवािपथ खरयं ्सायंगेन’, ‘बोला
दाचजबा’, ‘देधडक बेधडक’, ‘्सा्सरयं झालयं माहेर’ ्ा मराठी चचत्रपरायंची चनचमटूती.
दुपारच्ा प्रहराचे मनोहारी चचत्रण प्रसतुत लचलतलेखातून लेखकाने व्क् केले आहे. प्रसतुत पाठ
‘मनात आलयं महणून’ ्ा पुसतकातून घेतला आहे.

्सकाळच्ा उलहा्सानयंतर अन् प्र्सन्नतेनयंतर ्सू्ाटूच्ा तेजाने तळपत अ्सते पपृथवी आचण पपृथवीवरील
माण्से, प्राणी, पिू, पक्ी, झाडे, वेली. ्सू्टू चदव्साच्ा मध्ानहावर आलेला अ्सतो आचण ्सुरू होते ्ा
चवशवाची, ्ा जगाची दुपार. त्ा प्रखर ्सू्ाटूच्ा तेजाने तेजाळ्न जातो ्सगळा आ्समयंत. ‘माझ्ाकडे डोळे
वरारून पाचहलयं्स तर डोळे जाळ्न राकीन’, अ्सयं त्ा ्सू्ाटूचयं रौद्र रूप, ्सू्टूनारा्णाकडे न बघताही चद्सतयं
दुपारीच. आपल्ा कतपृटूतवानयं त्ानयं दीपवून राकलेलयं अ्सतयं पपृथवीला-इतकं, की त्ाच्ाकडे पाहण्ाची
्सुद्धा चहयंमत होऊ न्े.
अिी ही दुपार होत अ्सते एखाद्ा िेतावर. त्ा तळपत्ा ्सू्ाटूला ्साक्ी ठेवून ्सकाळपा्सून केलेल्ा
कामाचा चिणवरा घालवण्ा्साठी प्रिसत अिा वडाच्ा नाही तर चपयंपळाच्ा झाडाच्ा ्सावलीत
चव्सावलेला अ्सतो कोणी
िेतकरी. ्सकाळपा्सून नायंगरून
अन् घाम गाळ्न झाल्ावर घरच्ा
लक्मीने आणलेला भाकर-
तुकडा, चतच्ाच बरोबर दोन-चार
्सुख-दु:खाच्ा गोष्टी करत
नुकताच खाऊन झालेला अ्सतो.
आपल्ा धन्ाच्ा कष्टाकडे
मोठ्ा कौतुकाने पाहत अ्सते ती.
दुपार कृतकृत् होऊन मोठ्ा
आदराने पाहत अ्सते त्ा
दोघायंकडे. त्ायंच्ा डोईवरच्ा वडाच्ा झाडावरच्ा पक््ायंचा चकलचबलारही आता थायंबलेला अ्सतो आचण
फायंदीवरच ऊन लागणार नाही अिा झाडायंच्ा ्सावलीत चबचारे पक्ीदेखील थोडीिीच; पण छानिी डुलकी
काढत अ्सतात. लायंबवर भरकणारे, िेकडो मैलायंची रपेर करणारे पक्ीदेखील चमळेल त्ा वपृक्ायंवर थोडी
चवश्रायंती घेत अ्सतात. ्सकाळपा्सून प्र्तन करून थोडयं दाणा-पाणी चमळाल्ावर छोरे-छोरे पक्ीदेखील
कुठे तरी चव्सावत अ्सतात अन् घरायंच्ा आश्र्ानयं राहणारी कबुतरयंदेखील गुररटूगूयं थायंबवून कुठयं तरी छपरायंच्ा
्सायंदीत थोडी ्सैलावलेली अ्सतात. ‘आणखी उत्साहानयं काम करण्ा्साठी, ्सजज होण्ा्साठी थोडी चवश्रायंती
घ्ा’ महणत अ्सते पिु-पक्ी अन् प्राण्ायंनादेखील ही दुपार. जयंगलातले प्राणीदेखील भक्् चमळवण्ा्साठीची
भरकंती आता बयंद करून, नाही तर ्सकाळी-्सकाळीच ताव मारलेलयं आपलयं भक्् आता पचवण्ा्साठीची
पा्पीर बयंद करून एखाद्ा ढोलीत, नाही तर गुहेत अयंमळ पा् ताणून चव्सावलेले अ्सतात. जगाची ्सगळी
काळजी अन् उद्ाची भ्रायंत त्ा देखण्ा जनावरायंनी दुपारवर राकून चदलेली अ्सते-दुपारनयंही ही काळजी
घेतलेली अ्सते अन् ‘छान आराम करा’ महणत अ्सते ती त्ायंना!
25
 खेडोपाडी गावयं ्सुसतावलेली अ्सतात, िेतावर न गेलेल्ा घरातल्ा बा्का ्सगळी घरकामयं करून
‘दोन घरका जरा डोळयं चमर््ा’- महणून चव्सावलेल्ा अ्सतात अन् घराच्ा दरवाजावर रायंगलेल्ा
चपयंजऱ्ातला पोपरदेखील छानपैकी पेंगत अ्सताे. ्ा ्सगळ्ायंची काही क्णायंची चवश्रायंती अ्सते दुपार; परत
ताजतवानयं होण्ाकररता का्टूरत अ्सते ती!
दुपार होते एखाद्ा िहरात, नाही तर महानगरीत. काबाडकष्ट करून दमलेला कोणी गाडीवान
आपलीच हातगाडी थो ािा ्सावलीत लावून आताप्ांत बऱ्ापैकी कमाई चमळाली, पण एखादी आणखी
चायंगली वददी ‘्ेईल का?’- ्ा चववयंचनेत थोडा प डलेला अ्सतो अन् कोणी िेठ तेव ात त्ाला ‘ऊठ रे’
करून उठवतोही. थोडी लायंबवरची वददी चमळालेली अ्सते, त्ानेही फारिी घा्साघी्स न करता हमाली
कबूल केलेली अ्सते आचण तो कपाळावर उपरणयं बायंधून तातडीने गाडी ओढा्ला, दुपारचा आळ्स क्णात
बाजूला ्सारून त्ार झालेला अ्सतो. नागपूरच्ा नाही तर अमरावतीच्ा, नाही तर लखनौच्ा वा
कानपूरच्ा तळपत्ा उनहात, जरा कुठयं डुलकी काढ्-चव्सावू महणणाऱ्ा ्सा्कलररक्ावाल्ायंना कोणी
लायंबची वददी चदलेली अ्सते अन् घाम पु्सत चनघतात चबचारे रात्रीची पोराची खळगी भरण्ाकररता भर दुपारी
्सा्कल मारत. दुपार ्सलाम करते ्ा गाडीवानायंना अन् ही ्सा्कल ओढणाऱ्ा कष्टकऱ्ाला!
कोणत्ािा कारखान्ात पहारे आलेल्ा कामगारायंची पचहली पाळी ्सयंपलेली अ्सते. हात धुऊन
हातातला ररकामा डबा ्सावरत लोकल नाही तर ब्स पकडण्ा्साठी, डोळ्ायंवर आलेली झापड दूर ्सारण्ाचा
प्र्तन करत धावत-पळत घराच्ा आेढीने चनघालेले अ्सतात हे श्रचमक अन् त्ाच वेळी दुपारपा्सून रात्रीप्ांत
अव्ाहत काम करण्ाकररता आलेले अ्सतात त्ायंचे ्साथीदार. धडधडणारयं ते अवाढव् मिीन थायंबवा्चयं
न्सतयं अन् ही ्सगळी का्टूिीलता कौतुकानयं पाहत अ्सते दुपार अन् का्टूरत राहण्ाचा आिीवाटूदही देत
अ्सते त्ायंना!
मधल्ा ्सु ीत वगाटूतून आरडत-ओरडत धूम ठोकणाऱ्ा पोरायंना कोण आनयंद झालेला अ्सतो, ्ा
छोट्यािा ्सुरीचा अन् आईनयं का् डब्ात चदलयं् ्ाची उत्सुकता तर आता अगदी चिगेला पोहोचलेली
अ्सते. नेमका आज त्ायंचा आवडता डबा अ्सतो अन् तो परापर खाऊन, हात धुवून वगटू ्सुरू वहा्च्ा
राचहलेल्ा थो ा वेळात त्ायंनी थोडा खेळ आचण मसतीही केलेली अ्सते. दुपार मोठ्ा गमतीनयं रोज-रोज
ही िाळेतल्ा मधल्ा ्सु ीचा आनयंद घेत अ्सते.
िहरातल्ा चनरचनराळ्ा का्ाटूल्ायंतल्ा लेखचनकायंचे अन् चहिोबतपा्सचन्सायंचे लक् हातायंतल्ा नाही
तर चभयंतीवरच्ा घ ाळाकडे लागलेले अ्सते-केवहाचे दीड-दोन होता्त. पोरात भुका लागल्ा्त.
आता एव ात काही नवयं काम ्समोर न ्ेवो महणजे डबा खाता ्ेईल थोडा चनवायंतपणे, अ्सा चवचार ्ेत-
्ेतच जेवा्ची ्सु ी होते. ्सयंगणक काही चमचनरायंकररता बयंद होतात अन् ्सहकाऱ्ायंिी चजवाभावाच्ा गपपा
मारत ्सुख-दु:ख ‘िेअर’ करत करत ताजेतवाने होण्ाकररता, पोराला आधार देण्ा्साठी एकमेकायंच्ा
डब्ायंतल्ा पदाथाांचीही थोडीिी चव चाखत एखादयं का्ाटूल् काही चमचनरायंकररता क्सयं िायंत-िायंत झालेलयं
अ्सतयं. जेवणाची ्सु ी ्सयंपते. ्सयंगणक ्सुरू होतात. दुपार महणते, ‘उठा-आराम बा्स’ अन् पेनयं ्सर्सावत,
नाही तर ्सयंगणकाचा की-बोडटू ्समोर ओढ्न घेत अ्सतात...हेही आधुचनक श्रमजीवीच! का्ाटूल्ात काम
करता-करता, ‘हळ्च खुचदीतच थोडीिी डुलकी काढ्’ ्ा चवचारानयं कोणी डुलकी काढतोही आचण दुपार
ह्सत ह्सत त्ालाही थोडयं माफ करून राकते. काही क्णायंनी हलकेच उठवते त्ाला अन् मग तो करू लागतो
अचधक जोमानयं रेबलावरचयं त्ाचयं काम!
दूरवर अथायंग प्सरलेल्ा ्समुद्रावरही दुपार झालेली अ्सते. मैलोगणती प्सरलेलयं ्समुद्राचयं खारयं पाणी
चकाकत अ्सतयं-डोळे दीपवून राकत अ्सतयं भर दुपारी अन् दुपार खुणावत अ्सते, बोलावत अ्सते ्ा
पाण्ालाच आपल्ा कवेत घ्ा्ला. गरम झालेलयं तळपणारयं पाणी मात्र प्रचयंड ओढीनयं वाफ होऊन
26
आकािाकडे झेपावतयं अन् मग दुपार ्सुखावते हे दृश् पाहून! ्सपृष्टीचयं हे चरि अ्सयंच अव्ाहत चालू अ्सतयं
अन् त्ातली महत्वाची भूचमका पार पाडत अ्सते दुपार!
कत्ाटू घरातली कतदी माण्सयं आपल्ा आ्ुष््ाच्ा प्रशनावर-महणजेच आ्ुष््ाच्ा दुपारीच कतपृटूतवानयं
चार पै्से आपल्ा्साठी अन् पुढच्ा चपढी्साठी गाठी बायंधत अ्सतात...त्ा उद्ोजकाची आ्ुष््ातली
्सकाळ, चिकण्ाचा काळ आता ्सयंपलेला अ्सतो अन् आ्ुष््ाची ्सयंध्ाकाळ वहा्च्ा आत त्ाला
आपल्ा आ्ुष््ाच्ा ्सयंध्ाकाळची बेगमी ्ाच आपल्ा चाळी्स-पन्ना्स वषाांच्ा काळात, आपल्ा
आ्ुष््ाच्ा दुपारीच करून ठेवा्ची अ्सते. हे ्सुद्धा चरि अ्सयंच चालू अ्सतयं घरोघरी. घरायंतली वपृद्ध
माण्सयं चबछान्ावर पड्न वामकुक्ी करता-करता दुपारी चवचार करत अ्सतात मागे बघत. त्ा दुपारच्ा
िायंततेत आपण कमावल्ाच्ा-गमावल्ाच्ा बाबटींची मनात कुठे तरी प डल्ा-प डल्ा उजळणी चालू
अ्सते. कुठे-तरी भीतीची एखादी लकेरही मनात ्ेऊन जाते-भचवष््ाबद्दल; पण मग ‘रोज राेज हा चवचार
करा्ची तरी का् गरज? उद्ाची दुपार पाहा्ला चमळणार आहे का नाही, ्ाचाही नको करा्ला
चवचार...जेवहा जे वहा्चयं ते होणारच आहे, आपण फक् ्ा दुपारचे प्रचतचनधी!’ अ्सा चवचार करून मन
िायंत केल्ावर दुपार मग त्ा दमल्ा-भागल्ा जीवाला पुरेपूर चवश्रायंतीही घेऊ देते.
चहमाल्ातली, नाही तर दूर कुठे तरी आलप्सच्ा पवटूताची बफाटूचछाचदत चगररचिखरयं तेजानयं नहाऊन
चनघतात. दुपारच्ा काचहलीनयं ्सुरू होते चवघरन... एक चनराळयंच काम दुपार करत अ्सते. ्समुद्राच्ा
पाण्ाची वाफ अन् आता डोंगरावरच्ा बफाटूचयं परत पाणी-जणू दुपारच्ा रौद्ररूपानयं अचयंचबत होऊन डौलदार
चगररचिखरयं धापाच राकू लागतात अन् प्र्सवू लागतो तो डोंगरमाथ्ावरून थेंबाथेंबाच्ा रूपाने खाली
धरतीकडे. ्सगळीकड्न ्ेणाऱ्ा त्ा पाण्ाचा मग ओहोळ, ओहोळातून पुढे नदीला चमळते ते पाणी अन्
पाव्साचा थेंबही न पाडता ही जादूगार दुपार दुथडी भरून धावा्ला लावते त्ा नदीला. िेतकरी ्सुखावतो.
गहू नाही तर तायंदळाचयं आता दाणेदार पीक ्ेईल महणून धन्वाद देतो. दुपारनयं आपलयं काम चोख बजावलेलयं
अ्सतयं.
हे ‘दुपार, तू कतपृटूतववान आहे्स-का्ाटूची-कामाची प्रेरणा देणारी आहे्स-्सवटू ्सपृष्टीला का्टूरत
करणारी आहे्स-आपल्ा कतपृटूतवाच्ा तेजानयं तळपवून राकणारी आहे्स. दुपार, तू मानवाची चहतकतदी
आहे्स-रक्णकतदी आहे्स. आपल्ा तेजानयं तू नाि करते्स, हवेतले कीरक चन जयंतू अन् सवचछ करून
राकते्स आ्समयंत. तू उदा्स नाही्स तर उलहा्स आहे्स, तू अचेतन नाही्स तर चेतना आहे्स, ्सकाळनयंतर
्ेणारी तू दीघटू कतपृटूतववाचहनी आहे्स...्सपृष्टीला का्टूप्रवण करण्ाची चवलक्ण िक्ी तुझ्ात आहे. उत्साहानयं
का्टूरत ठेवणारी, वैभवाची वार दाखवणारी, ‘्सयंध्ाकाळ चायंगली जावी’ महणून झरा्ला लावणारी, तेजाने
अिुभ-अमयंगल-चकडीचा नाि करणारी तू! तुला िति: प्रणाम...िति: प्रणाम!’

27
 सव्ध्य््य

प्. १. तुलन् कर्.

कष्कऱ्य्ांिी ्दप्र लेखचनक्ांिी ्दप्र
(१)
(२)
(३)
(४)
प्. २. कोण ते चलह्.
(अ) दुपारला अचभमान वारणारा मानवी घरक-
(आ) दुपारला आनयंद देणारा घरक-
(इ) दुपारच्ा दृष्टीने एकचव्साव्ा ितकातील श्रमजीवी-
(ई) ्सपृलष्टचरिातील महत्वाचे काम करणारा घरक-
(उ) मानवी जीवनरिमातील दुपार-
(ऊ) वपृद्ध व्क्ी दररोज आपल्ा आ्ुष््ाचे च्सयंहावलोकन करतात तो काळ-
प्. ३. आकृचतबांध पथूणमा कर्.

्दप्रिी म्नवी
गुणवैचशष्ट्े

प्. ४. डौल्द्र चग रचशखरे ध्प्ि ट्क ल्गत्त ्य् चवध्न्तील अलांक्र ळखथून सपष् कर्.
प्. . ख्ली क्ही शब्द्ांिे गट च्दले आहेत. त्य् गट्ांतथून वेग ् अ््माि् शब्द शोध्.
उदा., चमत्र - दोसत, मैत्री, ्सखा, ्सोबती मैत्री
(१) रसता - वार, मागटू, पादचारी, पथ
(२) पवटूत - नग, चगरी, िैल, चिखर
(३) ज्ानी - ्सुज्, ्सुकर, डोळ्स, जाणकार
(४) डौल - जोम, ऐर, चदमाख, रुबाब
(५) काळजी - चचयंता, जबाबदारी, चववयंचना, चफकीर
प्. ६. सवमत.
(अ) ‘माझी मे मचहन्ातील दुपार’ ्ाचवष्ी आठ ते दहा वाक्े चलहा.
(आ) ‘दुपार’ ्ा लचलत लेखातील कोणता प्र्सयंग तुमहायंला अचधक आवडला, ते ्सचवसतर चलहा.
प्. ७. अचभव्यक्ती.
(अ) तीनही ऋतूयंतील तुमही अनुभवलेल्ा ्सकाळ व ्सयंध्ाकाळचे वणटून करा.
(आ) पाठात आलेल्ा ‘दुपार’च्ा चवचवध रूपायंचे वणटून करा.

28
 भ्ष् ्य्स

रसचवि्र
मानवी जीवनात कलेचे महत्व अनन््साधारण आहे. कोणतीही कलाकृती पाहताना, त्ाचा आसवाद घेताना
मानवी मनात भावनायंचे अनेक तरयंग उठतात. कलेचा आसवाद घेण्ाचे कौिल् प्रत्ेकाच्ा सवानुभव क्मतेवर
अवलयंबून अ्सते. ही अनुभवक्मता िाले् व्ापा्सून वपृद्चधयंगत वहावी, ्ा दृष्टीने ‘र्सासवाद’ ही ्सयंकलपना आपण
्समजून घेऊ्ा. मानवाच्ा अयंत:करणात ज्ा भावना लसथर व िाशवत सवरूपाच्ा अ्सतात, त्ायंना ‘सथाच्भाव’ अ्से
महणतात. उदा., राग, दु:ख, आनयंद इ.
कोणत्ाही कलेचा आसवाद घेताना ्ा भावना जागपृत होतात व त्ायंतून र्सचनष्पतती होते.

सथाच्भाव र्सचनष्पतती सथाच्भावायंची उतकर लसथती महणजे र्स हो्.

बीभत्स भ्ानक
चवसम्य हास् अद्भुत
तस्ह िपृयंगार
भ्य रौद्र
आनां्द
्द:ख शोक िायंत
स््च्यभ्व वीर
कट्ळ् र्ग करुण
रस

्साचहत्ामध्े गद्-पद् घरकायंचा आसवाद घेताना आपण अनेक र्स अनुभवतो. गद्-पद् घरकायंतून
चपखलपणे व्क् होणारा आि्, दोन ओळटींमधील गचभटूताथटू, रूपकातमक भाषा, पद् घरकायंतील अलयंकार,
्सूचकता, प्र्साद, माधु्टू हे काव्गुण पदोपदी प्रत््ा्स ्ेतात. अथटूपूणटू रचनायंचा र्सासवाद घेण्ाची कला आतम्सात
झाली, की त्ामुळे चमळणारा आनयंद अवणटूनी् अ्सतो. भाषा्समपृद्धी्साठी ‘र्सासवाद’ ्ा घरकाकडे आवजूटून लक्
देऊ्ा.
मनातील वै्लक्क दु:खाची भावना जर ्साचहत्ातून अनुभवाला आली तर चतथे करुण र्साची चनचमटूती होते.
मनातल्ा दु:खाचा चनचरा, चवरेचन होऊन (कॅथच्सटू्सच्ा च्सद्धायंतानु्सार) कारुण्ाच्ा ्सह्सयंवेदनेचा अनुभव घेता ्ेतो.
आचण ्ा प्रचरि्ेतून काव्ाचा आसवाद घेता ्ेतो. त्सेच वै्लक्क दु:खाची भावना ्सावटूचत्रक होऊन चतचे उदाततीकरण
होते. अिा भावनायंच्ा उदाततीकरणामुळे मी व माझा ्ा पचलकडे जाऊन व्क्टींच्ा व ्समाजाच्ा भावनायंचा आदर
करण्ाची वपृतती जोपा्सली गेली तर नात्ायंमधील, व्क्ीव्क्टींमधील भाव्सयंबयंधाचे दृढीकरण होते.
कोणतीही कलाकृती अभ्ा्सताना त्ा कलाकृतीचा आसवाद घेता आला तरच ती आनयंददा्ी ठरते. एखादी
कलाकृती चद्सणे, ती पाहणे व ती अनुभवणे हे कलाकृतीच्ा आसवादाचे रपपे आहेत. केवळ डोळ्ायंनी नवहे तर
कलाकृती मनाने अनुभवता आली पाचहजे. कोणत्ाही कचवतेचे, पाठाचे आकलन होऊन ्सयंवेदनिीलतेने कलाकृतीतील
अथटू, भाव, चवचार, ्स द्टू चरपता आले पाचहजे. कवीला का् ्सायंगा्चे आहे ्ाचवष्ी दोन ओळटींमधील दडलेला
मचथताथटू ्समजला तरच कचवतेचे पूणाांिाने आकलन होते व त्ाच्ा र्सचनष्पततीचा आनयंद घेता ्ेतो. आपल्ा
पाठ्पुसतकातील प्रत्ेक पाठ, प्रत्ेक कचवता, प्रत्ेक घरकाकडे पाहण्ाचा अथटू ्समजून घेण्ाची ही आसवादक दृष्टी
चवकच्सत झाली, तर भाषेचा खरा आनयंद प्राप्त होईल.

29
 .अचभ्यांत्य्ांिे ्दैवत - ड .चवशवेशवर ्य्

ड . ्यशवांत प्टणे (१९५८) : प्रच्सद्ध लेखक. ‘िेकोरी’, ‘्सुयंदर जगण्ा्साठी’, ‘चैतन्ाचे चायंदणे’,
‘जगाच्ा कल्ाणा’, ‘सवरगयंगेच्ा काठी’, ‘ग्यंथ आमुचे ्साथी’, ‘उद्ाच्ा अानयंदा्साठी’, ‘चयंदनाचे हात’,
‘सव्यंचिलपी’, ‘्सहावे ्सुख’, ‘्सत्िोधक तेंडुलकर’ इत्ादी पुसतकायंचे लेखन.
चवज्ान्ुगातील चवशवकमाटू व आपल्ा चवष्ातील अचूक ज्ाना्साठी चवख्ात अ्सलेले
डॉ. चवशवेशवर ्ा ्ायंच्ा जीवनाचा व का्ाटूचा पररच् लेखकायंनी प्रसतुत पाठातून करून चदला आहे. प्रसतुत
पाठ ‘चैतन्ाचे चायंदणे’ ्ा पुसतकातून घेतला आहे.

्ा चवशवाचा प्सारा अफार आहे. ईशवर त्ाचा चन्यंता आहे. तोच

पपृथवीचे नयंदनवन करण्ा्साठी ‘चवशवेशवर ्ा’्ायंच्ा्सारखे अचभ्यंते पाठवत
अ्सतो. महै्सूरचे ‘वपृयंदावन उद्ान’ ही ्ा अचभ्यंत्ाची अ भुत चनचमटूती!
१५ ्सपरेंबर १८६१ ते १४ एचप्रल १९६२ अ्से ितकोततर आ्ुष्् लाभलेल्ा
चवशवेशवर ्ायंच्ा पूवटूजायंचे गाव होते आयं प्रदेिातील मोक्गुयंडम. त्ायंचे जनमगाव
होते कनाटूरकातील मदनहळ्ली. त्ायंच्ा अचभ्ायंचत्रकी चिक्णाचा व नोकरीचा
प्रारयंभ झाला महाराष्ट्ातील नाचिक चजलह्ात! अिी ही नावातली चवशवातमकता
त्ायंच्ा प्रत्क् जीवनातही अवतरली होती.
आिावादी मनुष्् नेहमी एक नवी सफूतदी व िक्ी घेऊन वावरत अ्सतो. तो िायंततापूणटू व ्सफल
जीवना्साठी िरीरापेक्ा मनाला अचधक महत्व देतो. चवशवेशवर ्ा ्ायंनी ्सुचन्यंचत्रत आचरण, कठोर पररश्रम,
प्र्सन्नता, ्सयं्म व प्रचयंड आिावाद ही आपल्ा दीघटू जीवनाची पयंच्सूत्री ्सायंचगतली आहे.
िाले् चिक्ण घेत अ्सतानाच चवशवेशवर ्ा आपल्ा ्सु्सयंसकृत चपत्ाला पारखे झाले. पररलसथती
बेताची होती; पण आई मनाची श्रीमयंत होती, चजद्दी होती. तरीही चिक्णाचा भार आईवर पड् न्े, महणून
चवशवेशवर ्ायंनी चिकवण्ा करून पै्से उभे केले. पुष्कळ कष्ट घेतले. कष्टाच्ा कमाईतून महाचवद्ाल्ाची
पदवी प्रथम श्रेणीत ्सयंपादन केली. पुढे प्राचा्ाांच्ा ्सलल्ानु्सार पुणे गाठले. तेथे अचभ्ायंचत्रकी
महाचवद्ाल्ात प्रवेि घेतला. १८८३ मध्े ते अचभ्ायंचत्रकी पदवी परीक्ेत मुयंबई प्रायंतात प्रथम श्रेणीत आले.
मुयंबई ्सरकारच्ा नाचिक चवभागात ्सावटूजचनक बायंधकामखात्ात ्साहा ्क अचभ्यंता पदावर त्ायंना
चन्ुक् करण्ात आले. त्ाच वषदी त्ायंनी खानदेिामधल्ा एका नाल्ावर पाइप ब्सवण्ाचे अिक्प्रा् व
आवहानातमक काम मोठ्ा कौिल्ाने करून दाखवले. त्ायंच्ा कामावर वरर मयंडळी बेहद्द खूि झाली
व त्ाचीच फलश्रुती महणून च्सयंध प्रायंतातील ्स र िहराच्ा पाणीपुरवठ्ाची लक्ष्ट जबाबदारी त्ायंच्ावर
्सोपवण्ात आली.
झाले अ्से, ्स र नगरपाचलकेने गावाला पाणीपुरवठा करण्ा्साठी च्सयंधू नदीच्ा चकनाऱ्ाजवळील
एका उयंच डोंगरावर एक जलाि् बायंधला होता. नदीचे पाणी मोठ्ा पयंपाने खेचून त्ा जलाि्ात ्साठवले
जाई, मग वाळ्चमचश्रत गढ्ळ घाणेरडे पाणी मुक्पणे नागररकायंना पुरवले जाई. चबचाऱ्ा नागररकायंना पाणी
्सो्सवत नवहते आचण प्रचयंड खचाटूमुळे पाणी चफलरर करणे नगरपाचलकेला झेपत नवहते. चवशवेशवर ्ायंनी हे
आवहान सवीकारले व त्ायंनी अत्यंत व्ावहाररक व अलपखचचटूक तोडगा काढला. नदीच्ा काठाजवळ

30
पात्रातच एक गोल व खोल चवहीर खोदून काढा्ला लावली. चवचहरीच्ा तळापा्सून नदीच्ा प्रवाहाखाली
एक बोगदा खणला. नै्सचगटूक पद्धतीने चवचहरीमध्े सवचछ व िुद्ध पाणी ्साचू लागले. सवपनातही चद्सणार
नाही अ्से जलामपृत आपल्ा अयंगणात आलेले पाहून ्स रकरायंच्ा डोळ्ायंत आनयंदाचे पाणी आले. तो
्साऱ्ा भारती्ायंच्ा कुतूहलाचा, कौतुकाचा चवष् झाला.
त्ायंनी १९०७ मध्े सवेचछाचनवपृतती सवीकारली. त्ायंच्ा ्सेवेचा गौरव, महणून मुयंबई ्सरकारने त्ायंना
पेनिन चदली. त्ायंनी गरजेपुरते पै्से ठेवून ्सारी पेनिन गरीब चवद्ाथ्ाांच्ा चिक्णा्साठी व िैक्चणक ्सयंसथायंच्ा
उभारणी्साठी खचटू केली. इचछा एकच-आपल्ा्सारखा कोणी प्रचतकूल पररलसथतीिी झुयंजत अ्सेल, तर
त्ाला प्रोत्साहन लाभावे! मानवतेचे मूल् कृतीने जोपा्सणाऱ्ा चवशवेशवर ्ायंनी आपल्ातल्ा माणु्सकीचे
अ्से लोभ्स दिटून घडवले.
चनवपृततीनयंतर सथापत्िासत्रातील प्रगतीचे अवलोकन करण्ा्साठी चवशवेशवर ्ा ्ुरोपच्ा दौऱ्ावर
गेले होते. दौऱ्ावर अ्सतानाच त्ायंना अचानक एक तार आली होती. तार होती हैदराबादच्ा चनजामायंची
-‘तातडीने ्ा.’ हैदराबादच्ा मु्सा नदीने रौद्ररूप धारण केले होते. ्सारे िहर पाण्ाखाली जाण्ाचा जबरदसत
धोका चनमाटूण झाला होता. खवळलेल्ा जलािी ्सामना करण्ा्साठी चवशवेशवर ्ा नावाचे आधुचनक
अगसती ्ुरोपचा दौरा अधटूवर ्सोड्न हैदराबादला आले. तबबल ्सहा-्सात मचहने झुयंज देऊन मु्सा नदी
मानवाच्ा ताब्ात राहील, अिी त्ायंनी का्मची व्वसथा केली.
ही चकम्ा महै्सूर ्सयंसथानच्ा महाराजायंना ्समजली. त्ायंनी तातकाळ चवशवेशवर ्ायंच्ा हाती मुख्
अचभ्यंत्ाची ्सूत्रे ्सोपवली.आपल्ा कारचकददीच्ा प्रारयंभकाळातच त्ायंनी कावेरी बयंधाऱ्ाची ्ोजना ्साकार
केली. महै्सूरजवळ कृष्ण्सागर नावाचे अज धरण उभे करून ्साऱ्ा जगाचे लक् आपल्ा कामचगरीकडे
वेधून घेतले. महातमा गायंधी हे धरण बघून चचकत झाले. ८६०० फूर लायंब, १०१ फूर रुंद, १०४ फूर उयंच अिा
्ा धरणाच्ा माथ्ावर ५० फूर रुंदीचा रसता व धरणातील पाणी ्सोडण्ा्साठी आपोआप उघडझाप करणारे
१७१ दरवाजे आहेत. धरणाच्ा डाव्ा बाजूला अ्सलेला ६० मैल लायंबीचा कालवा ‘चवशवेशवर ्ा कालवा’
नावाने गौरवला जातो. ्ा कालव्ा्साठी डोंगर खोदून ३९६० लायंबीचा बोगदा त्ार केलेला आहे. ्ा
धरणातून ठरावीक पाणी चिव्समुद्रम धबधब्ात ्सोडले जाते व पाण्ाच्ा चन्चमत पुरवठ्ावर चवद्ुतचनचमटूती
करेंद्र चालवले जाते. ्ेथील ऊजषेच्ा बळावर चवद्ुत रोषणाईने उजळ्न चनघतो महै्सूरचा राजवाडा आचण
वपृयंदावन उद्ान. ही खरी चवशवेशवर ्ायंची अजरामर समारके आहेत. मोठी माण्से आपल्ा का्ाटूच्ा रूपाने
जगतात ती अिी!
आपल्ा कतपृटूतवाच्ा जोरावर चवशवेशवर ्ा महै्सूरचे चदवाण झाले. महै्सूर चवद्ापीठ, पोलाद कारखाना,
च्समेंर कारखाना, रेिीम, चयंदन, तेल, ्साबण उतपादन करेंद्रे उभारण्ात त्ायंचा मोठा वारा होता. चिक्ण,
उद्ोग, िेती इत्ादी क्ेत्रायंतही त्ायंनी नेत्रदीपक कामचगरी केली. मुयंबई औद्ोचगक चिक्ण ्सचमतीचे अध्क्,
मुयंबई महानगरपाचलका कारक्सर ्सचमतीचे अध्क्, भारती् अथटूचवष्क ्सचमतीचे अध्क्, नवी चदल्ी
राजधानी ्सचमतीचे ्सल्ागार अिी चवचवध पदे त्ायंनी भूषवली. कराची, बडोदा, ्सायंगली, नागपूर, राजकोर,
गोवा इत्ादी नगरपाचलकायंना त्सेच इयंदौर, भोपाळ, कोलहापूर, फलरण इत्ादी ्सयंसथानायंना त्ायंनी अडचणीच्ा
काळात मौचलक मागटूदिटून केले.
आपल्ा चवष्ातील अचूक ज्ाना्साठी चवशवेशवर ्ा चवशवचवख्ात होते. एकदा रेलवेतून प्रवा्स करत
अ्सताना ्ा अचभ्यंत्ाच्ा कानाला रेलवेच्ा आवाजाची ल् चुकल्ाची जाणीव झाली. रेलवे थायंबवण्ाचा
त्ायंनी आदेि चदला. रेलवे थायंबली आचण मग ्समजले, पुढे दीड चकलोमीरर अयंतरावर रेलवेचे रूळ उखडले
गेले आहेत. एका अचभ्यंत्ाच्ा िारीने हजारो प्रवािायंचे प्राण वाचले.
राष्ट्बायंधणी्साठी आपले उभे आ्ुष्् वेचणाऱ्ा चवशवेशवर ्ायंना चब्चरि ्सरकारने ‘्सर’ चकताब चदला,
31
 तर मयंुबई, कोलकाता, पारणा, अलाहाबाद, महै्सूर चवद्ापीठायंनी डी.चलर. पदवी देऊन ्सनमाचनत केले.
भारत ्सरकारने १९५५ मध्े ‘भारतरतन’ पदवी देऊन त्ायंना मानवयंदना चदली. त्ायंच्ा समरणाथटू पोसराचे
चतकीर काढले. आता चवशवेशवर ्ायंचा जनमचदन ‘अचभ्यंता चदन’ महणून ्साजरा होतो.
चवशवेशवर ्ा हे चवज्ान्ुगातील चवशवकमाटू होते. ‘चझजलात तरी चालेल पण गयंजू नका’ हा त्ायंनी तरुण
चपढीला ्सयंदेि चदला होता. व्ाची नववदी ओलायंडली तरी ते तरुणाला लाजवतील एवढे उत्साही होते.
१५ ्सपरेंबर १९६१ ्ा चदविी ्साऱ्ा देिाने त्ायंची जनमिताबदी ्साजरी केली. पयंचडत नेहरू ्ायंनी
चवशवेशवर ्ायंचा गौरव करताना महरले, ‘
, .
पपृथवीवर प्रकािपवटू उभारणाऱ्ा ्ा महान अचभ्यंत्ाची प्राणज्ोत १४ एचप्रल १९६२ रोजी मालवली.
चवशवेशवर ्ायंच्ा जनमगावातच एका भव् उद्ानात त्ायंचा पुतळा उभारण्ात आला आहे. त्ायंनी सवत
बायंधलेले ्सुयंदर घर ‘राष्ट्ी् समारक’ महणून चदमाखाने झळकत आहे. अचभ्यंत्ायंचे दैवत महणून ्सारे चवशवच
चवशवेशवर ्ायंना वयंदन करते.

सव्ध्य््य
प्. १. समपमाक ्द्हरण चलह्.
(अ) चवशवेशवर ्ा ्ायंनी घेतलेले कठोर पररश्रम - (अा) माणु्सकीचे दिटून -
प्. २. ख्लील प्त्येक व्क्य्तथून चवशवेशवर ्य् ्य्ांि् कोणत् गुण प्कट होत्े ते चलह्.
(१) आवाजाची ल् चुकल्ाची जाणीव त्ायंना झाली.
(२) ्सफल जीवना्साठी िरीरापेक्ा मनाला महत्व देणे.
(३) चिकवण्ा करून त्ायंनी पै्से उभे केले.
(४) अचभ्ायंचत्रकी पदवी परीक्ेत मुयंबई प्रायंतात प्रथम आले.
(५) व्ाच्ा नववदीतही तरुणायंना लाजवेल एवढे उत्साही होते.
(६) ्सारी पेनिन गरीब चवद्ाथ्ाांच्ा चिक्णा्साठी खचटू केली.
प्. ३. म्चहती चलह्.
(१)
चवशवेशवर ्ायंची अजरामर समारके

(२) चवशवेशवर ्ा ्ायंनी भूषवलेली चवचवध पदे

32
प्. ४. ख्लील शब्द्ांच्य् अ््तील फरक समजथून घ्य् व त्य्ांि् सवतांत व्क्य्ांत प्योग कर्.
(अ) आवहान-आवाहन (आ) कृतज्-कृतघन (इ) आभार-अचभनयंदन (ई) चवनयंती-तरिार
प्. . ख्लील व्क्य्ि् मर्ठी भ्षेत अनुव््द कर्.
e is an engineer of integrit , hara ter and road o t ook.
प्. ६. सवमत.
(अ) ‘चवशवेशवर ्ायंच्ा दीघटू जीवनाच्ा पयंच्सूत्रीतून तुमहायंला होणारा बोध चलहा.
(आ) ‘सवपनातही चद्सणार नाही अ्से जलामपृत आपल्ा अयंगणात आलेले पाहून ्स रकरायंच्ा डोळ्ायंत
आनयंदाचे पाणी आले’, ्ा वाक्ाचा भावाथटू सपष्ट करा.
(इ) चवशवेशवर ्ायंमधील तुमच्ावर प्रभाव राकणाऱ्ा गुणचविेषायंचे तुमच्ा िबदायंत वणटून करा.
(ई) ‘चझजलात तरी चालेल पण गयंजू नका’, ्ा चवचारातून तुमहायंला चमळालेला ्सयंदेि ्सचवसतर चलहा.

भ्ष् ्य्स
र्स महणजे चव चकंवा रुची. आपण गोड, कड्, आयंबर, चतखर, तुरर, खारर अ्से ्सहा प्रकारचे र्स अनुभवतो.
त्ाचप्रमाणे काव्ाचा आसवाद घेताना वेगवेगळे र्स आपण अनुभवतो. त्ातील भावनायंमुळे ्साधारणपणे नऊ प्रकारचे
र्स आपल्ाला दैनयंचदन जीवनात आचण ्साचहत्ात अनुभवा्ला चमळतात.
क ण िोक, दु:ख, चव्ोग, दैन्, क्ेिदा्क घरना.
शांग्र सत्री-पुरुषायंना एकमेकायंचवष्ी वारणाऱ्ा आकषटूणाचे, प्रेमाचे, भेरीची तळमळ, चवरह,
व्ाकुळ मन.
वीररस परारिम, िौ्टू, धाड्स, लढाऊ वपृतती.
ह्स्य चव्सयंगती, चवडयंबन, अ्सयंबद्ध घरना, चेष्टा-मसकरी.
रौद्र रिोधाची तीव्र भावना, चन्सगाटूचे प्रल्कारी रूप.
भ्य्नक भ्ानक वणटूने, भीचतदा्क वणटूने, मपृत्ू, भूतप्रेत, समिान, हत्ा.
बीभतस चकळ्स, चतरसकार जागपृत करणाऱ्ा भावना.
अ्दभुत अद्भुतरम्, चवसम्जनक, आशच्टूकारक भावना.
श्ांत भलक्भाव व िायंत सवरूपातील चन्सगाटूचे वणटून.
र्स ही ्सयंकलपना ्सयंसकृत ्साचहत्ातून आलेली आहे. ती चिकवताना प्रामुख्ाने कचवतायंची उदाहरणे चदली
जातात. ्ाचा अथटू र्स फक् काव्ातच अ्सतो अ्से नाही तर तो ्सवटू प्रकारच्ा ्साचहत्ात अ्सतो. त्सेच कधी कधी
्ा नऊ र्सायंव्चतररक् अनेक वेगवेगळ्ा प्रकारच्ा भावभावनाही अ्सू िकतात. कोणत्ाही ्साचहत्ामध्े एक चकंवा
अचधक र्स अ्सू िकतात. कचवतेतील र्स हा चवचिष्ट िबदायंत न्सतो. उदाहरणाथटू, कचवतेत ‘वीर’ हा िबद आला
महणजे त्ा कचवतेत वीरर्स अ्सेलच अ्से नाही. त्सेच ‘ यंदका’ िबद आला महणजे चतथे करुण र्स अ्सेलच अ्से
नाही.

33
 . मी व्िवतो्य

सतीश क्ळसेकर (१९४३) : प्रच्सद्ध कवी. ‘इयंचद्र्ोपचनषद’, ‘्साक्ात’, ‘चवलयंचबत’ हे कचवता्सयंग्ह; ‘कचवता लेचनन्साठी’
्ा लेचननवरच्ा जगभरातील कचवतायंच्ा अनुवादायंच्ा ्सयंग्हाचे ्सयंपादन. ‘तातप्टू’, ‘मागोवा’, ‘लोकवाङ्म्’ ्ा
चन्तकाचलकायंच्ा ्सयंपादनात ्सहभाग.
वेगाने बदलत जाणाऱ्ा ्समाजाचे वासतव चचत्र प्रसतुत कचवतेतून कवीने रेखारले आहे. कवी त्ायंच्ा सवतयंत्र
अलसततवाच्ा गोष्टी वाचवू इलचछतात. महानगरी जीवनातील अलसततवाच्ा अवकळेचे, भोवतालच्ा ्सामाचजक लसथतटींचे
चचत्रण काळ्सेकर ्ायंच्ा कचवतेत आहे. प्रसतुत कचवता ्साधना चदवाळी अयंक २००५ ्ा माच्सकातून घेतली आहे.

हाकेतून हद्दपार होते् आई

हयंबरा्च्ा थायंबल्ा्त गोठ्ातल्ा गाई
हरवत चालला् चकराणा आचण भु्सार
्सुपर माकफेरच्ा झगमगारात झरझर
लोहाराचा भाता आचण कुंभाराचा आवा
चनघून चालला् गावगा ा्सोबत मुकार
कलहईची चझलई चवसतवा्सोबत चनघून गेली
मागच्ा धगीवर ररररणारी आमरी
राखे्सचहत दुरावत गेली गॅ्सच्ा िेगडीवर
बोलाचालीतून चनघून चालली् माझ्ा आईची बोली
्सुरीत आता खेळत नाहीत मुलयं
चवरीदायंड् आचण लगोऱ्ा
थायंबून गेला् त्ायंचा दयंगा,
आट्यापाट्या आचण चपयंगा
परकऱ्ा मुली खेळत नाहीत आता
आधीचे मातीतले खेळ
पोरयं आता दयंग अ्सतात दूरदिटूनच्ा चॅनेलवर
बघत चरिकेरची मॅच
आचण उलगडत रिाइम-च लर
चलचहते हात आता राचहले नाहीत चलचहते
िबद बापुडे केवळ वारा
त्से चवरून जाता्त
मी वाचवतो् माझी कचवता
आचण माझी आई
आचण माझी बोली
आचण माझी भूमी
कचवते्सोबत
34
 सव्ध्य््य
प्. १. कोष्क पथूणमा कर्.
पथूव िे व्यवस््य पथूव िे खेळ

प्. २. आकृती पथूणमा कर्.

(अ) मनोरयंजनाचे घरक

आजचे सवरूप कालचे सवरूप

प्. ३. सक्रण चलह्.

जु ्य् गोष् पैक व्िव्व्य् व्टण्ऱ्य् गोष्ी तुमच्य् मते त्य् गोष्ी व्िवण्य्िी क्रणे

प्. ४. क्व्यस ्द्यमा.

(अ) तुमहायंला जाणवलेली कवीच्ा मनातील खयंत सपष्ट करा.
(आ) ‘िबद बापुडे केवळ वारा’ ्ा काव्पयंक्ीतील आि््स द्टू िबदबद्ध करा.
(इ) ्सामाचजक बदलायंबाबत कचवतेतून व्क् झालेला चवचार सपष्ट करा.
प्. . सवमत.
(अ) ‘माझी बोली’ ्ा ्सयंकलपनेतून तुमहायंला ्समजलेला कवीचा दृलष्टकोन सवभाषेत मायंडा.
(आ) ‘मॉलच्ा अचतरिमणामुळे छोट्या दुकानदारायंना फरका ब्सतो’ ्ाबाबत तुमचे मत सपष्ट करा.
पक्रम : तुमच्ा अवतीभवती घडणाऱ्ा ्सामाचजक बदलायंची खालील मुद्द्ायंच्ा आधारे नोंद करा व कोष्टक
त्ार करा.
बदल पररणाम तुमचे मत

35
 १ . ्यांत्ांनी केलां बांड
भ्लब् केळकर- भालचयंद्र वामन केळकर (१९२०-१९८७) : चवज्ानलेखक, अनुवादक,
नाट्यवाङ्म्ाचे अभ्ा्सक, नाट्यचदगदिटूक व अचभनेते. चवज्ानचवष्क दृलष्टकोन चवकच्सत वहावा महणून
केलेल्ा चलखाणाची पसती्सहून अचधक पुसतके प्रच्सद्ध, त्ाचबरोबर ‘िेरलॉक होम्सच्ा चातु्टूकथा’,
‘चबचारा डा्रेकरर’, ‘िेक्सपी्रच्ा नाट्यछरा’ इत्ादी लेखन प्रच्सद्ध.
्यंत्रमानवाने मानवी जीवनावर अचतरिमण केले, तर चनमाटूण होणाऱ्ा गमती व धोके ्ायंचे वणटून
रयंजक पद्धतीने पाठात लेखकाने केले आहे. प्रसतुत चवज्ानकथा ‘मराठीतील चनवडक चवज्ानकथा’
(्सयंपादन-चनरयंजन घारे) ्ा पुसतकातून घेतली आहे.

दीपक फार चौक्स मुलगा खरयं. त्ाला खेळा्ला महणून आणलेलयं, कुठलयंही नवयं खेळणयं, तो
पचहल्ायंदा थोडा वेळ कुतूहलानयं रयंगून खेळा्चा; पण चदव्साच्ा िेवरी ते खेळणयं मोड्न ते क्सयं
चालतयं ्ाचा िोध घेण्ात तो मग्न वहा्चा. त्ाचा आनयंद अ्से तो खेळण्ाच्ा आतली रचना
्समजावून घेण्ात. ्ायंचत्रक हालत्ाचालत्ा खेळण्ायंच्ा बाबतीत तर त्ाचा उत्साह चवचारू नका.
दीपकला त्ाचे वडील नेहमी महणा्चे देखील, ‘‘दीपक! ्यंत्राच्ा वारेला जाऊ नको्स. खेळण्ाची
मोडतोड करून त्ायंना ्सतावू नको्स. एखाद्ा चदविी ्यंत्रयं रागावली महणजे कळेल, मग पळता भुई
थोडी होईल. तू मोडलेल्ा खेळण्ायंतली ्यंत्रयं पहा किी तुझ्ाकडे चचड्न पाहताहेत.’’
दीपकला ्ा बोलण्ाचयं ह्सू ्ा्चयं. त्ाला वचडलायंचयं ्यंत्रायंचयं वेड आचण ्यंत्रायंबद्दलचयं प्रेम
माचहती होतयं. आपल्ा कचेरीतला कारकुनायंचा फड हळ्हळ् कमी करत, अचधकाऱ्ायंना रजा देत,
दीपकच्ा वचडलायंनी त्ायंची कामयं करा्ला ्यंत्रयं आणली, हे दीपकला माहीत होतयं आचण ती ्यंत्रयं
दीपकच्ा वचडलायंनी मुद्दाम त्ायंनी नेमलेल्ा ्सयंिोधकायंकड्न करवून घेतली होती, हेही त्ायंनी
मुद्दाम दीपकला ्सायंचगतलयं होतयं. त्ामुळेच ती ्यंत्रयं दीपकचयंही ऐकत अ्सत, त्ानयं ्सायंचगतलेलयं काम
करत अ्सत. त्ामुळेच दीपकला त्ायंच्ाबद्दल जवळीकही फार वारत अ्से.
एक चदव्स दीपक आपल्ा ्ायंचत्रक खेळण्ायंची मोडतोड करून त्ा खेळण्ायंतली ्यंत्ररचना
अभ्ा्सत होता. ्यंत्रात का् फरक केला महणजे ही खेळणी ्सजीव वारतील, वागतील ्ायंबद्दल तो
चवचार करत होता. वचडलायंनी त्ाला मुद्दाम चदलेला एक ्यंत्रमानव त्ाच्ा जवळ ब्सून त्ाचा
उपद्व्ाप पाहत होता. तेव ात दीपकला आपल्ा गपृहपाठाची आठवण झाली. त्ानयं आपल्ा
्यंत्रमानव चमत्राला महरलयं, ‘‘चमत्रा! जरा माझा गपृहपाठ करून देतो्स का?’’ ्यंत्राची मोडतोड करता-
करताच दीपक बोलत होता. त्ाचयं त्ाच्ा ्यंत्रचमत्राकडे लक् नवहतयं.
‘‘नाही! मुळीच नाही! तुझा गुलाम नाही मी!’’ अ्से उद्धर उद्गार दीपकच्ा कानी पडले
आचण त्ानयं चमकून वर पाचहलयं. त्ाचा ्यंत्रचमत्र त्ाच्ाकडे आपल्ा जळजळीत भा्सणाऱ्ा
चभयंगडोळ्ायंनी पाहत होता. दीपकच्ा हातातल्ा मोडक्ा ्यंत्राकडे पाहत दु:खाची चकंकाळी फोड्न
तो ्यंत्रचमत्र चालता झाला.
दीपक आशच्ाटूनयं पाहतच ब्सला. आपण ्यंत्राची मोडतोड चालवलेली पाहून आपला ्यंत्रचमत्र
रागावला, दु:खानयं चकंचाळला हे दीपकच्ा लक्ात आलयं. त्ाला वारलयं, आज माझा ्यंत्रचमत्र
माझ्ािी उद्धरपणानयं बोलला. ‘‘गुलाम नाही’’, अ्सयं महणाला. उद्ा जर बाबायंच्ा कचेरीतल्ा
्सगळ्ा ्यंत्रायंनी अ्सयंच चचड्न अ्सहकार पुकारला तर? तर... दीपकला ्ा कलपनेनयं काही ्सुचेना.
36
तो त्साच उठला आचण गपृहपाठ करून, जेवून िाळेत गेला. त्ाच्ा डोक्ात ्सारखे ्यंत्राचेच चवचार
चालू होते. वगाटूतले चमत्र ्यंत्र झाले तर? चिक्कच ्यंत्र झाले तर? त्ाचयं अयंग िहारलयं आचण उद्ा
्साऱ्ा ्यंत्रायंनी आपल्ाला ्यंत्रा्सारखयं वागा्ला भाग पाडलयं तर? ्ा कलपनेनयं तो सवत:च ्यंत्रा्सारख्ा
हालचाली करू लागला. चिक्क आचण मुलयं आशच्ाटूनयं पाहतच राचहली. िेवरी चिक्क महणाले,
‘‘दीपक! का् चाललयं्?’’ मुलयं ह्सली. चिक्कायंनाही ह्सू आवरेना. मुलायंचा हिा ऐकून दीपक
भानावर आला. ‘ह्सू नका! ह्सू नका! ्यंत्रायंनी मोठ्ायंदा ह्सणयं बरयं नाही!’ अ्सयं बोलून गेला आचण
आणखीनच मोठा हिा उ्सळला. दीपक लाजून चूर झाला आचण आपली पुसतकं उचलून आपल्ा
घराकडे पळत ्सुरला. तेव ात िाळा ्सुरल्ाची घयंरा झाली महणून बरयं. दीपकला मात्र पुनहा पुनहा
भा्स होत होता, की आपले ्यंत्रचमत्रच ह्सताहेत ‘घण! घण! घण!’
दीपकचे वडील आपल्ा िॉरटूहड-रा्चपसरला पत्र चलहून घ्ा्ला ्सायंगत होते. ‘‘हयं! झालयं?
पुढयं मग नेहमीचयंच....आपला आभारी आहे, काम लवकर वहावे ही इचछा, आपला ्सदैव
कृपाचभलाषी इत्ादी...जा! चम्स अ ्यंगार! लवकर राइप करून आणा पत्र. आज गेलयंच पाचहजे.’’
दीपकनयं चम्स अ ्यंगारकडे पाचहलयं आचण तो ओरडलाच, ‘‘चम्स अ ्यंगार! हे तुमचयं अ्सयं क्सयं झालयं?
ही तोंडावर जाळी का धातूची? आचण चपपात का घातलयंत आपलयं िरीर? हातापा्ायंत हे कुठले मोजे
आचण बूर सरेनले्सचे?’’ दीपकचे वडील मोठ्ायंदा ह्सू लागले. त्ा चमतकाररक चम्स अ ्यंगारचाही
‘चकण् चकण् चकण् चकण्’ अ्सा ह्सण्ाचा आवाज आला. िेवरी ह्सू आवरून दीपककडे बघून
वडील महणाले, ‘‘खरयंच दीपक! मी तुला ्सायंगा्ला चव्सरलोच. ्ा माझ्ा ऑचफ्समधील नव्ा
सरेनोरा्चपसर. सव्यंचचलत ्यंत्र मचहला. नाव ठेवलयं् चम्स अ ्यंगार, कारण ्सव् आहे ना मला त्ा
नावाची. ‘‘चम्स अ ्यंगार! तुमही जा कामाला, चल दीपक, मी तुला जरा कचेरीतल्ा ्सुधारणा
दाखवतो.’’ अ्सयं महणून ते दोघयं चनघणार तेव ात त्ा ्ायंचत्रक चम्स अ ्यंगार आल्ा आचण त्ायंनी
राइप केलेल्ा डझनभर पत्रायंचा गठ्ा दीपकच्ा बाबायंच्ा हातात चदला. तो घेत दीपकचे वडील
महणाले, ‘‘पहा दीपक! पाच ्सेकंदायंत बारा पत्रयं राइप करून चदली ्ायंनी.’’
दीपक सतयंचभत होऊन पाहतच राचहला.‘‘बघतो्स का् दीपक? अरे ही केवळ ्सुरुवातच
आहे,’’ वडील ह्सत महणाले आचण त्ाला घेऊन दु्सऱ्ा खोलीत गेले. ‘‘हा रोबो फोन! केवळ
धवचनलहरटींवर काम करतो.’’ वडील महणाले. ‘‘महणजे? मी जर नु्सतयं महरलयं, की मला तुमच्ािी
बोला्चयं आहे, तर लगेच हा काम करतो?’’ दीपकनयं चवचारलयं. ‘‘बरोबबर! माझ्ाकडच्ा फोनचा
लाइर लागतो, दहा ्सेकंदायंत माझ्ाकड्न काहीच प्रचत्साद चमळाला नाही, तर बझर वाजू लागतो. मी
चतथयं न्सलो, तर रोबो फोन जो का् चनरोप अ्सेल तो धवचनमुचद्रत करतो आचण मी आलाे की मला
तो चनरोप देतो.’’ वडील महणाले.
रात्री जेवण झाल्ावर दीपक अयंथरुणावर पडला तो ्ाच चवचारात. ‘छे:! चैन नाही पडत. ्ा
अमानुष ्यंत्रायंनी अगदी असवसथ केलयं आहे. झोप काही नीर लागेल अ्सयं वारत नाही!’ अ्सयं मनािी
महणत दीपक ्ा कुिीवरून त्ा कुिीवर तळमळत होता. कधी डोळा लागला हे त्ाचयं त्ालाही
कळलयं नाही. तेव ात त्ाच्ा कानावर िबद पडले, ‘्सह्ाजी, दीपकच्ा वचडलायंच्ा नावानयं मी
चलचहलेल्ा पत्रावर त्ायंची ्सही कर. िाबबा्स! ्सह्ाजी! आता आपल्ाला त्ायंच्ा ्साऱ्ा
इसरेरीचा ताबा चमळालाच महणून ्समज!’ दीपक घाईघाईनयं उठला आचण िेजारच्ा खोलीत त्ानयं
डोकावून बचघतलयं. त्ाला चतथे मनुष्््सदृश् ्यंत्रयं चद्सली. ्यंत्रमानव वचडलायंच्ा खाजगी कचेरीत
काम करत होते. त्ातील ्सह्ाजी महणजे ्सह्ायंची बेहूब न ल करणारयं ्यंत्र, ्यंत्रमानव. दीपक
तावातावानयं आत गेला आचण महणाला, ‘‘का् चाललयं् का् इथयं? दु्सऱ्ाची, प्रत्क् मालकाची
37
्सही करून पत्रयं पाठवता! ही उघड उघड दरोडेखोरी झाली.’’ ‘‘माझा आता तुझ्ा वचडलायंच्ा ्सवटू
इसरेरीवर ताबा आहे. तो मी चमळवला आहे.’’ तो ्यंत्रमानव उद्धरपणे महणाला. ‘‘तू ्ा इसरेरीचा
मालक झाला आहे्स हा तुझा भ्रम आहे.’’ दीपक चचड्न महणाला. ‘‘तुझे बाबाच ्ाला कारण आहेत.
त्ायंनी अगदी पररपूणटू मनोव्ापार करणाऱ्ा, चवचार करू िकणाऱ्ा अिा आमहायं ्यंत्रमानवायंना त्ार
करवून घेतलयं आहे, आता आमही बयंड करून जगच ताब्ात घ्ा्चयं ठरवलयं आहे.’’ तो ्सह्ाजी,
कूमत गाजवणारा ्यंत्रमानव महणाला.
‘‘्यंत्रमानवायंना, ्यंत्रायंना कधीही जगाचा ताबा चमळणार नाही. हा का् वाह्ातपणा मायंडला
आहे? तुमहायंला चायंगलयं वठणीवर आणतो.’’ अ्सयं महणून दीपक चतथून चनघाला, जाता जाता त्ाच्ा
कानावर ्यंत्रमानवाचे िबद पडलेच, ‘‘दीपक! उगीच ्सयंतापू नको्स. तुझे बाबा ्ा बाबतीत काहीच
करू िकणार नाहीत, कारण ते आता आमचेच...’’ दीपकही ते ऐकून तडकून महणाला, ‘‘तुमहायं
बयंडखोरायंचे गुलाम झाले आहेत ना? बघतो ना! त्ायंच्ावर तुमचा अचधकार चालणार नाही.’’ दीपक
अ्सयं महणत वचडलायंच्ा खाजगी खोलीत चिरला. बाबा पाठमोरे उभे होते. दीपक ओरड्न महणाला,
‘‘बाबा! सवसथ का् उभे राचहलात? तुमच्ा कचेरीत काम करणाऱ्ा ्यंत्रायंबद्दल मला तुमच्ाकडे
तरिार करा्ची आहे.’’
‘‘नाही, तुमही माझे बाबा नाही. तुमही त्से चद्सता; पण तुमही माझे बाबा नाही.’’ अ्सयं दीपक
चकंचाळत ओरडत होता; पण बाबायंनी आपल्ा लोखयंडी पकडीत त्ाचा हात धरला तो ्सोडला नाही.
त्ायंनी दीपकला रेबलािी नेऊन त्ाच्ा खुचदीत कोंबला आचण महरलयं, ‘‘नीर ताठ बै्स! न्ाहारी कर
झरपर. ्समोर ठेवलेलयं ्सारयं नीर परापर चावून खा.’’ ‘‘मला भूक नाही. मी आता खेळा्ला जातो.’’
अ्से महणून दीपक खुचदीवरून उठला. त्ाच्ा खायंद्ावर लोखयंडी गजाचे ठोके ब्सल्ा्सारखे ठोके
ब्सले. त्ाने पाचहले तर त्ाचे बाबा त्ाच्ा मागे उभे. ते खणखणीत आवाजात महणाले, ‘‘दीपक!
खेळा्ला जा्चयं नाही. मी तुझा गपृहपाठ तपा्सला आहे. तू चूक केली आहे्स. पुनहा ्सगळा गपृहपाठ
कर....’’ ‘‘पुनहा गपृहपाठ? झालेली चूक दुरुसत करतो की.’’ दीपक महणाला. ‘‘नाही. ्सगळा पुनहा.
नाहीतर चमत्रायंना भेरा्ला जाता ्ेणार नाही. खेळणयं बयंद’’, बाबा महणाले. दीपक मुकाट्यानयं गपृहपाठ

38
करा्ला गेला. गपृहपाठ केला आचण तो आपल्ा वगाटूतल्ा मैचत्रणीकडे खेळा्ला गेला. चतथयं त्ाची
मैत्रीण ज्ूली त्ाला चद्सेना, तो चतच्ा बयंगल्ाभोवती चहयंडला, बागेत चतला िोधत ब्सला, िेवरी
हताि होऊन एका पा्रीवर ब्सला, धापा राकत. तेव ात लायंबून कुणीतरी खणखण करत ्ेताना
चद्सलयं, जवळ आल्ावर त्ाच्ा लक्ात आलयं, की एक ्यंत्रमानव त्ाच्ा मैचत्रणीला-ज्ूलीला
कडेवर घेऊन ्ेत होता, ती ओरडत होती, ‘‘्सोड मला! खाली उतरव मला! मला चालता ्ेतयं्! मी
पळणार नाही!’’
दीपकजवळ तो ्यंत्रमानव चतला त्साच घेऊन आला, तेवहा ती ओरडली, ‘‘दीपक, तू केवहा
आला्स? चकती उचिरा आला्स खेळा्ला आचण हा लोखयंडी राक््स बघ मला खाली ्सोडतच नाही.
्सोड की मला! ठेव खाली!’’ ‘‘ज्ूली! उगाच चधयंगामसती करू नको्स. काही उप्ोग नाही. ्ा
लोखयंडी राक््सािी चधयंगामसती केली्स तर तुलाच खरचरेल, लागेल. मुकाट्यानयं वागवतो् त्सयं वागवून
घे. कारण, आता जगातल्ा ्यंत्रायंनी बयंड करून जगाचा ताबा चमळवला्. ्यंत्रयं आता जगावर राज्
करतात.’’ अ्सयं महणून त्ा ्यंत्रमानवानयं चतला खाली ्सोडलयं. ज्ूली महणाली, ‘‘दीपक! आपण
्सुरलो!’’ दीपक महणाला, ‘‘अ्सयं नाही महणता ्ेणार. त्ायंचा मेंदू गचणती ्यंत्राचा आहे. आपण कुठयं
आहोत हे त्ाला कळ् िकेल. तो आला बघ! थायंब! त्ाची पाठ आपल्ाकडे आहे. त्ाच्ा
डोक्ाच्ा मागच्ा बाजूला एक बरण चद्सतयं्. हळ्च जाऊन ते दाबतो. बघू्ा का् होतयं् ते.’’ अ्सयं
महणून दीपक हळ्च त्ा ्यंत्र रक्कामागे गेला आचण त्ानयं त्ाच्ा डोक्ाच्ा मागच्ा बाजूला
अ्सलेलयं बरण दाबलयं आचण एकदम घ ाळाच्ा गजरा्सारखा गजर झाला. दीपक जागा होऊन
ताडकन उठ्न ब्सला. त्ानयं पाचहलयं तर ्सकाळचा ्सातचा गजर झाला होता. दीपकनयं आजूबाजूला
पाचहलयं आचण तो पुरपुरला, ‘‘भ्ानक सवपन!’’
दीपक एकदम काही आठवण झाल्ा्सारखा ओरडला, ‘‘अरे बापरे! बाबा!’’ आचण पळत
्सुरला. वारेत त्ाला त्ायंचा सव्यंपाकी भेरला. तो त्ाच्ाकडेच चहा घेऊन चनघाला होता. दीपकनयं
त्ाला चवचारलयं, ‘‘बाबा कुठयं आहेत?’’ तो महणाला, ‘‘आज लवकर न्ाहारी करून कचेरीत गेले!’’
दीपक चतकडे धावला आचण बाबायंच्ा खोलीत जाऊन ओरडला, ‘‘बाबा! तुमही तुमच्ा ्यंत्र
अचधकाऱ्ायंना काढ्न राका. पूवदीची माण्सयं कामावर घ्ा नाहीतर...नाहीतर,’’आचण यंदके देऊन तो
रड् लागला.
वचडलायंनी त्ाला जवळ घेतलयं आचण त्ाच्ा पाठीवरून हात चफरवत महरलयं, ‘‘दीपक! अरे
मलाही त्सयंच वारा्ला लागलयं होतयं. एकरयं एकरयं आचण ्सुनयं ्सुनयं वारा्ला लागलयं होतयं. उदा्स, िुष्क
आचण चनजदीव वारा्ला लागलयं होतयं. महणून मी कालच ठरवलयं होतयं, की आपली ्सगळी ऑचफ्सची
माण्सयं परत बोलवा्ची. ्यंत्र-कमटूचाऱ्ायंची हकालप ी करा्ची, महणून त्ा ्सवाांना काल रात्री
फोन केले, तारा केल्ा आचण चवमानानयं इथयं बोलावून घेतलयं.’’ दीपकला घेऊन दीपकचे बाबा कचेरीत
चहयंडले. कचेरीत पुनहा चनमाटूण झालेला चजवयंतपणा, गजबज, हास्चवनोद, कामाची धावपळ पाहून
दीपक ्सुखावला, आनयंदानयं ह्सू लागला. ते पाहून दीपकचे बाबा त्ाला महणाले, ‘‘दीपक! काहीही
झालयं तरी माण्सयं ती माण्सयं. माणू्स आहे चतथे चजवहाळा आहे. माणु्सकी आहे, प्रेम आहे. ्यंत्र कधीही
माण्सायंची जागा घेऊ िकणार नाहीत.’’ आचण ते खरयंच नवहतयं का?

39
 सव्ध्य््य

प्. १. फरक स्ांग्.

्यांत्ां ्रे केली ज्ण्री क्मे म्णस्ां ्रे केली ज्ण्री क्मे
(१) (१)
(२) (२)
(३) (३)
(४) (४)
प्. २. प्ठ्त ख्लील ्यांते कोणती क््य करत्त?
्यांत क््यमा
(१) रोबो फोन (१)
(२) ्यंत्रमानव (२)
(३) ्सह्ाजी (३)
प्. ३. ्दीपकल् पडलेल्य् सव न्त ्यांत्ांनी त्ब् ेतल्य्वर ्यांत्ब्बत ्दीपकने केलेली भ्चकते.
(१) ....................... (२) ....................... (३) .......................

प्. ४. ख्लील शब्द्ांिी चवशेषणे, चवशेष््य शोध् व चलह्.

-उद्गार -्यंत्र
बेहूब - पररपूणटू -
प्. . ख्लील व्कप्ि्र व त्य्ांिे अ्मा ्य्ांच्य् जो ् जुळव्.
अ गट ब गट
(१) हकालप ी करणे. (अ) आशच्टूचचकत होणे.
(२) सतयंचभत होणे. (आ) ्ोग् मागाटूवर आणणे.
(३) चूर होणे. (इ) हाकलून देणे.
(४) वठणीवर आणणे. (ई) मग्न होणे.

प्. ६. ख्ली क्ही शब्द्ांिी ्य््दी च्दली आहे. त्य्ांतील शब्द्ांिे पसगमा चटत व प्त्य्य चटत शब्द असे वग करण
कर् व चलह्.
अवलक्ण, भायंडखोर, दायंडगाई, पहारेकरी, पयंचनामा, दरमहा, चवद्वतता, नाराज, चनधटून, गावकी, दररोज,
चबनतरिार, दगाबाज, प्रचतचदन

प्. ७. सवमत.
(अ) तुमच्ा मते माण्साला ‘्यंत्र’ हा ्सव ततम प्ाटू् ठरू िकेल का? ्सोदाहरण सपष्ट करा.
(आ) ‘मनुष्् करत अ्सलेली ्सवटू कामे ्यंत्रे करू लागली तर .............’ कलपनाचचत्र रेखारा.
40
पक्रम : ‘मानवाचा खरा चमत्र-्यंत्रमानव’ ही लेखक ्सुबोध जावडेकर ्ायंची चवज्ानकथा चमळवा व चतचे वगाटूत
वाचन करा.

भ्ष् ्य्स
l ख्ली च्दलेली ्द्हरणे व्ि्. त्य्तील भ्व समजथून घ्य् व त्य्तील रस्िे न्व चलह्.
(१) ‘‘चदवा जळे मम व्था घेउनी (५) आमही कोण महणूनी का् पु्सता,
अ्सचिल जागी तूही ि्नी दाताड वेंगाडुनी
पराग चमरल्ा अनुरागाचे फोरो माच्सक, पुसतकायंत न तुमही
उ्सािायंत वेचुनी गुयंफुनी ’’ का आमुचा पाचहला?

(२) ‘‘जोवरती हे जीणटू झोपडे अपुले (६) ‘‘अ्सावा ्सुयंदर चॉकलेरचा बयंगला
दैवाने नाही पडले चॉकलेरच्ा बयंगल्ाला रॉफीचयं दार
तोवरती तू झोप घेत जा बाळा पेपरचमयंरच्ा अयंगणात फुलयं लाल लाल’’
काळजी पुढे देवाला’’
(७) ‘‘ओ ायंत भालु ओरडती
वाऱ्ात भुते बडबडती
(३) ‘‘लाडका बाळ एकुलता फािीची चिक्ा होता डोहात ्सावल्ा पडती’’
कवराळुचन त्ाला माता
अचत आरिोियंे, रडते केचवलवाणी
भेरेन नऊ मचहन्ायंनी ’’ (८) ‘‘पाड च्सयंहा्सने दुष्ट ही पालथी ओढ
हततीवरूचन मतत नपृप खालती
मुकुर रयंका्स दे करचर भूपात्रती
(४) ही बोरे चघळत का् ब्सले हे राम रे लाळ ही झाड खर्खर तुझे खड्ग क्ुद्रायं
...िी! िी! तोंड अती अमयंगळ अ्से धडधड फोड तर, रूद्र ्े च कडे ’’
आधीच हे िेंबडे
आचण काजळ ओघळे वरूचन हे,
त्ातूचन ही हे रडे (९) ‘‘ जे खळायंची व्यंकरी ्सायंडो
त्ायं ्सतकमदी रती वाढो
भूतायं परसपरे जडो मैत्र जीवायंचे’’

41
  ां लांडि्
|  चहव्ळ् (स्थूलव्िन)

र्वती कव (१९०५ ते १९७०) : मानववयंििासत्र व ्समाजिासत्र चवष्ायंतील ्सयंिोचधका, लचलत

चनबयंधकार. त्ायंचा ‘चकनचिप ऑगटूना्झेिन इन इयंचड्ा’ हा ग्यंथ जगनमान्ता पावलेला आहे. त्सेच
‘परायंजपे व्ाख्ानमाला’ व ‘चहयंदूयंची ्समाजरचना’ ही पुसतके प्रकाचित आहेत. ‘भारती् ्सयंसकृती’,
‘महाराष्ट् ्समाज व ्सयंसकृती’, ‘महाभारत-रामा्ण’ ग्यंथायंचा ्समाजिासत्री् अभ्ा्स ्ा चवष्ायंिी
चनगचडत अ्से लेखन त्ायंनी प्रामुख्ाने केले आहे. ‘मराठी लोकायंची ्सयंसकृती’, ‘आमची ्सयंसकृती’,
‘्ुगानत’, ‘धमटू’, ‘्सयंसकृती’, ‘महाराष्ट् एक अभ्ा्स’ हे त्ायंचे महत्वाचे ग्यंथ; ‘पररपूतदी’, ‘भोवरा’,
‘गयंगाजळ’ हे त्ायंचे लचलत लेख्सयंग्ह प्रच्सद्ध.
प्रसतुत पाठात लेलखकेने अनुभवलेल्ा इयंगलयंडमधील चहवाळ्ाचे चवलोभनी् वणटून केले आहे.
प्रसतुत पाठ ‘भोवरा’ ्ा पुसतकातून घेतला आहे.

्सपरेंबर-ऑकरोबरनयंतर जवळजवळ रोज पाऊ्स पडा्चा आचण माझ्ा ओळखीचे ्सवटू

लयंडनवा्सी पाव्साला चिव्ा देत अ्सा्चे. मला त्ा पाव्साची मोठी मौज वारे. वारेत चचखल नाही,
मजेदार गारवा आचण चार-पाच मैल चालूनही थकवा नाही. कोणी महणाले, की तुमही किा पाव्साला
कंराळत नाही, तर मी उततर देई, की जगात कोठेतरी अ्सा पाऊ्स पडतो व का्म चहरवेगार राहते ्ाचे
मला फार कौतुक वारते.
नु्सता पाऊ्सच नाही, लयंडनची ्सवटूच ्सपृष्टी इकडच्ा उलरी. आपल्ाकडे धुके महरले, की
काहीतरी मजेदार ्सयंवेदना मनाला होते. पाव्साने धुवून काढलेले प्र्सन्न आकाि, ्सकाळची व
्सयंध्ाकाळची पड् लागलेली थयंडी व दहा मैल लायंबचे चद्सावे अ्से सवचछ वातावरण आचण त्ात
काही थोडा वेळ मात्र राहणारा दृष्टीला चकवणारा धुक्ाचा पडदा अ्से आपल्ाकडचे धुके. ्सकाळी
उठ्न पाहावे, तर महाबळेशवरी चकंवा च्सयंहगडावर खालील दरी धुक्ाने भरलेली अ्सते. तेव ात ्सू्टू
उगवावा, की त्ा धुक्ावर इयंद्रधनुष््े उमरतात आचण थोडा वेळ इतसतत: पळ्न, ्सू्टू वर आला, की
धुके पार नाही्से होऊन गवताच्ा पातीपातटींवर अनयंत दवचबयंदू कोचर्सू्टू प्रचतचबयंचबत करतात.
्सयंध्ाकाळी धुके प्सरले तर तेही रात्र चनवळली, की नाही्से होते व रात्रीचे आकाि ्सवटू ताऱ्ायंचनिी
चमकत अ्सते; पण लयंडनचे धुके महणजे औरच अ्सते. आधी वषाटूचे दहा चदव्स्सुद्धा आकाि चनरभ्र
न्सते. चतकडचे आकाि आपल्ा आकािाइतके उयंच कधी वारतच नाही. कधीही वरती पहा,
काळ्सर पायंढुरके छत ज्से ्सवटू िहरावर घातलेले अ्सते. कोळिावर चालणारे लयंडनमधले हजारो
लहान-मोठे कारखाने व कोळिावर चालणाऱ्ा लयंडनच्ा घरायंतील लक्ावधी चुली रात्रयंचदव्स
वातावरणात धूर ओकत अ्सतात. घरायंतही जरी अनवाणी चालले तरी पा् काळे होतात. कुठल्ाही
झाडाला हात लावला तरी हात काळे होतात. ्ा धुरकर वातावरणात धुके प्सरले, महणजे एरवी
डोळ्ायंना न चद्सणारे कोळिाचे कण जणू दृश् होतात. काळोख डोळ्ाला चद्सतो व हातायंत धरता
्ेतो. अ्से धुके वषाटूतून एक-दोनदा तरी लयंडनवर प्सरते. पपृथवीच्ा भोवती हवेचे आवरण आहे व
आपण त्ा हवेच्ा तळािी आहोत ्ा गोष्टी भूगोलाच्ा पुसतकात वाचल्ा होत्ा; पण त्ायंचा
प्रत्क् अनुभव लयंडनच्ा धुक्ात आला. ्समुद्राच्ा तळािी अ्सलेल्ा जीवायंना का् वारत अ्सेल
त्ाची कलपना ्ेते. ्ा धुक्ाने हाहाकार होतो. चब्चरि खाडीत बोरीवर बोरी आपरतात. रसत्ावर
गा ायंचे अपघात होतात. मुले रसता चुकतात.

42
 चहवाळ्ातले चकत्ेक आठवडे ्ेथला चदव्स ्सयंचधप्रकािाइतपत उजेडाचा अ्सतो. ्ा
अधटूवर उजेडात प्रकािाचा ज्सा अभाव त्साच छा्ेचाही. चनरचनराळ्ा उद्ानायंतून केवढाले
पणटूहीन वपृक् उभे अ्सा्चे; पण एकाचीही ्सावली खालच्ा चहरवळीवर पडा्ची नाही. आपल्ाकडे
रखरखीत ऊन अ्सते व त्ाबरोबरच अगदी त्ाला चचकर्न ्सावली अ्सते. डायंबरी रसता उनहाने
इतका चकाकतो की दृष्टी ठरत नाही; पण प्रत्ेक चालणारे माणू्स व धावणारे वाहन आपल्ा
्सावलीचनिी चालत वा धावत अ्सते. चदव्ाच्ा प्रत्ेक खायंबाची ्सावली त्ाच्ा िेजारी लायंब
प्सरलेली अ्सते. प्रत्ेक वसतूची एक बाजू पोळलेली आचण प्रकािम् तर दु्सरी बाजू छा्ेची व
चनवाऱ्ाची, अ्सा चवरोध ्सतत चद्सतो. आगगाडीतून प्रवा्स करताना बघावे, उनहाच्ा वेळी,
रेचलग्ाफच्ा तारायंवर ब्सताना पक्ी नेमके खायंबाची ्सावली पडलेली अ्सेल तेेथेच खायंबाला चचकर्न
ब्सलेले आढळतात. पा्ी चालणारी माण्से घरायंची ्सावली ज्ा बाजूला पडली अ्सेल त्ा
रसत्ाच्ा बाजूने चालतात. झाडाखाली दार छा्ेच्ा काळ्ा चयंद्रकळेवर लखख प्रकािाचे गोल
गोल कवड्से खडी्सारखे चमकतात; पण ्ेथे ्सावली पडेल इतका लखख प्रकाि मचहनेच्ा मचहने
पडत नाही.
एक चदव्स मी ्ा
उद्ानातून त्ा उद्ानात
भरकत भरकत ्सेंर जेम्स
बचगच्ात पोचले व तळ्ातील
पोहणाऱ्ा पक््ायंकडे पाहत
होते. ्सगळीकडे मयंद रुपेरी
प्रकाि पडला होता. एकाएकी
मला चमतकाररक वारले, की
प्रकाि खालून वर फाकला
आहे. मी परत नीर भोवताली व
वर पाचहले. खरेच आकाि
अभ्राचछाचदत होते. अगदी
काळे जरी न्सले तरी ्सू्ाटूचा मागमू्सही नवहता. खाली तळ्ाच्ा पाण्ावर व मधल्ा दगडावर
बफाटूचा पातळ थर ्साचला होता व त्ातून परावतटून पावून प्रकाि ्सवटूत्र फाकला होता. ्ामुळे
प्रकाि खालून वर गेल्ा्सारखा वारला. ्ा चवचिष्ट प्रकािात ्सवटूच रयंग आयंधळे वारतात. कधी
एखाद्ा चदविी ्सू्टूप्रकाि पडला व तोही व्सयंतऋतूत फुलायंनी बहरलेल्ा तारव्ावरून व चहरव्ा
कुरणावरून पडला, महणजे रयंगाने नरलेली ्सपृष्टी डोळ्ायंपुढे नाचते; पण तरीही ्ेथल्ा ्सपृष्टीतले
रयंग व आपल्ाकडच्ा ्सपृष्टीतील रयंग ्ायंत फरक आहे. ्ेथे ्सवटूच रयंग जरा मयंद व ्सौम् वारतात.
जिा दार छा्ा; पण आपापल्ा भडकपणाने उठ्न न चद्सता एकमेकायंना पूरक अिा भा्सतात.

43
 सव्ध्य््य

प्. १. क्रणे चलह्.

ले खकेल् लांडनच्य् प्वस्िी मौज व्टण्य्िी क्रणे

प्. २. तुलन् कर्.

भ्रत्मधील धुके लांडनमधील धुके
(१) (१)
(२) (२)
(३) (३)
(४) (४)
प्. ३. ां लांडमधील धुक्य्ि् ते्ील जनजीवन्वर होण्र् प रण्म सचवसतर चलह्.
प्. ४. सवमत.
(अ) ‘चहवाळ्ातील एक क्ण’ तुमचा अचवसमरणी् अनुभव आठ ते दहा वाक्ायंत चलहा.
(आ) तुमच्ा आवडत्ा तूची वैचिष्ट्ये सपष्ट करा.
(इ) तुमही अनुभवलेल्ा धुक्ातील चदव्सायंचे वणटून तुमच्ा िबदायंत चलहा.
प्. . ख्लील मु्द ्ांच्य् आध्रे तुमही भेट च्दलेल्य् प्ेक्णी्य स्ळ्िे वणमान कर्.
भौगोचलक
त्ा भागातील
सथान ऐचतहाच्सक महत्व
मानवी जीवन

प्ेक्णी्य स्ळे

नै्सचगटूक वैचिष्ट्ये उल्ेखनी् बाबी ्सायंसकृचतक वैचिष्ट्ये

44
 अपचठत ग आकलन.
आपण पाठ्पुसतकात गद् व पद् पाठायंचा अभ्ा्स करतो. चवचवध ्साचहत्प्रकारायंच्ा अभ्ा्साबरोबर भाचषक
अयंगाने प्रत्ेक पाठाचा अभ्ा्स आपणायं्स करा्चा अ्सतो. चवद्ाथ्ाांची भाषा्समपृद्धी, भाचषक चवका्स ही मराठी भाषा
अध््न-अध्ापनाची प्रमुख उद्चदष्टे आहेत, महणूनच पाठ्पुसतकातील पाठायंच्ा ्सूक्म अभ्ा्साने आपल्ाला कोणतेही
्साचहत् वाचल्ानयंतर त्ाचे आकलन होणे, आसवाद घेता ्ेणे व त्ा भाषेचे ्सु्ोग् व्ावहाररक उप्ोजन करता ्ेणे ही
उद्चदष्टे ्साध् करता ्ेतात. अिा पाठ्ेतर भाषेच्ा आकलनाचे, मूल्मापन करण्ाचे कौिल् प्राप्त होण्ाच्ा दृष्टीने
पाठ्पुसतकात अपचठत गद्उतारा हा घरक ्समाचवष्ट केला आहे. गद् उतारा वाचून त्ाचे आकलन होणे व त्ावरील
सवाध्ा् तुमही सव्यंअध््नाने करणे ्ेथे अपेचक्त आहे.
l ख्लील त्र् क्ळजीपथूवमाक व्िथून त्य्ख्लील कृती कर्.

(१) दुष्पररणाम चलहा.

अहांक्र

आपले जीवन ्सुखी, ्समाधानी आचण ्िसवी अ्सावे अ्से प्रत्ेक माण्साला वारत अ्सते; पण त्से होत नाही.
उलर ्सवटूत्र पाचहले अ्सता ‘दु:ख मणभर, ्सुख कणभर’ अ्साच अनुभव ्ेतो; पण अ्से का होते? ्ाचा चवचार माणू्स
करत नाही. माण्साच्ा जीवनात ्सवटू ्समस्ा चनमाटूण होतात, त्ाच्ामागे ‘अहयंकार’ हा राक््स अ्सून तोच ्सवटू
्समस्ायंना कारणीभूत अ्सतो. हा अहयंकार डोळ्ायंना चद्सत नाही. तो सवत:जवळ आहे हे कळतही नाही, कारण तो
्सूक्म सवरूपातही अ्सतो आचण सथूल सवरूपातही अ्सतो. जोप्ांत माण्साच्ा चठकाणी अहयंकार आहे तोप्ांत त्ाला
ज्ान प्राप्त होणे कठीण व ्समाधान चमळणे त्ाहूनही कठीण. माण्से अहयंकाराचा फुगा कळत नकळत फुगवतच
अ्सतात. अज्ानाला आलेला आकार महणजे अहयंकार. ्ा अहयंकाराचा नाि झाल्ाचिवा् माण्साला ्सत्ाचा व
्सुखाचा ्साक्ातकार होणे िक् नाही, महणून माण्साला ्सुखी व ्समाधानी जीवन जगा्चे अ्सेल तर अहयंकारावर लक्
करेंचद्रत करून त्ाला ताब्ात ठेवणे चिका.
(२) अहयंकाराला ताब्ात ठेवण्ा्साठी तुमच्ा मते कोणते गुण जोपा्सावेत व कोणते दोष दूर ठेवावेत, ते
चलहा.
भ्ष् स ्द्यमा
कि भ्व वेगवेग ् प्क्र्ांनी व्यक्त करणे-
एखादे ररकामे घर पाचहल्ावर तुमच्ा मनात ्ेणारे चवचार.
(१) घर उदा्स वारते.
(२) घर कुणाची तरी आठवण काढते.
(३) घर सवत:चे एकेकाळचे वैभव आठवून उदा्स झाले आहे.
(४) घराला गाव ्सोड्न गेलेल्ा माण्सायंची आठवण ्ेते.
(५) एकेकाळी माण्सायंनी भरलेले घर आज एकाकी वारते.
चवद्ाथ्ाांनो, ही ्ादी चकतीही वाढवता ्ेईल. भाषेच्ा अिा अथटूपूणटू आचण ्सपृजनिील रचनायंचा अभ्ा्स करा व
आपले लेखन अचधक पररणामकारक करा.
45
 ११. म्तीिी स्वली भ्ग - ३

सट ली गोनस् लवस (१९५५) : प्रच्सद्ध लेखक. ‘मातीची ्सावली’, ‘मरणात खरोखर जग ह्सते’ हे
कथा्सयंग्ह; ‘मोझे्सची काठी’ हा लघुकथा्सयंग्ह; ‘रक् नवहे, प्रेम हवे’ हा बालकथा्सयंग्ह; ‘बा्बलमधील
व्क्ी’, ‘ह्ाला जीवन ऐ्से नाव’ हे अनुवाचदत लेखन प्रच्सद्ध. चवचवध चन्तकाचलके व चदवाळी अयंकायंतून
्सातत्ाने कथा व लचलत लेखन प्रच्सद्ध.
वाडवळी ्ा बोलीभाषेत चलचहलेली ही कथा आहे. मातीवर प्रेम करणाऱ्ा फर्सूच्ा मनातील चवचवध
भावनायंचे वणटून केले आहे. प्रसतुत पाठ ‘मातीची ्सावली’ ्ा कथा्सयंग्हातून घेतला आहे.

फर्सू पा् ओढत पा्रीवर ्ेऊन ब्सला. आपली खरबरीत बोरयं त्ाने गुळगुळीत पा्रीवरून
चफरवली. मग दोनही पा् मुडपून गुडघ्ावर हात ठेवून तो आभाळाकडे बघत ब्सला.
‘‘उठा जरा, आत जाऊन ब्सा,’’ ्सुनेचा आवाज आला.
दरवाजाच्ा चौकरीला धरून फर्सू उठला. त्ाच्ा पा्ायंची हाडयं कडकडली. आतल्ा खोलीत
्ेऊन तो गुबगुबीत खुचदीवर ब्सला. ह्ा खुचदीवर त्ाला अवघडल्ा्सारखयं वारा्चयं. पा् वर घेऊन
ब्सले, तरी ्सून डाफरा्ची. अ्सयं ब्सणयं त्ाला कधी ठाऊक नवहतयं. जुन्ा घराच्ा पा्रीवर ऐ्सपै्स
ब्सा्ची त्ाची तेवढीच जुनी ्सव्. दारातच चचयंचेचयं पुराणयं झाड होतयं. मडक्ातल्ा पाण्ा्सारखा गारवा
घरभर भरून राहा्चा. आईच्ा पदरा्सारखी चचयंचेची ्सावली घरावर अ्सा्ची. मयंगलोरी कौलायंच्ा
नळ्ायंतून फुंकर मारावी त्सयं वारयं घुमा्चयं.
फर्सू पा्रीवर ब्सा्चा. वरून चभरचभरत ्ेणारी फुलपाखरी पानयं, झाडावर चढणाऱ्ा खारी पाहणयं
हा त्ाचा फावल्ा वेळचा उद्ोग होता.
रात्री जेवणखाण आरोपल्ावर तो आचण आबू उचिराप्ांत चचयंचेच्ा मुळायंवर ब्सा्चे. पानायंतून
पाझरणारयं चायंदणयं अयंगावर घेत त्ायंच्ा गपपा चाला्च्ा.. गुरयंढोरयं, वाडी, गावकीतली प्रकरणयं.. अ्से
अनेक चवष्. कधीमधी इनू्स मासतर ्ा्चे. पेपरात ्ेणाऱ्ा बातम्ा ते ्सायंगा्चे. अमेररकेत की कुठे
घडणारी ती नवलयं फर्सू व आबू मोठ्ा नवलाईने ऐका्चे.
चचयंचेचा पाला खूप गोळा
वहा्चा. फर्सूच्ा लेखी ते
्सारयं खत होतयं. पान न् पान जमा
करून तो वाडीत राका्चा. ्ा
एका झाडाने त्ाच्ा जचमनीला
अिी काळी क्सदार बनवली
होती, की त्ाला कधी खत
चवकत आणावयं लागलयं नाही.
पाव्साळ्ात चहरवीगच्च
झालेली त्ाची भातयं पाहून
गावकरी मनोमन जळा्चे.
भाताचयं झळाळणारयं ्सोनयं घरात ्ेऊन पडलयं, की वायंगी, दुधी, कारली ्ायंची लागवड वहा्ची. फर्सू व
त्ाची मयंडळी पाठीचा कणा दुखेप्ांत राबा्ची. त्ाची चवहीर्सुद्धा तिीच पाणीदार होती. दु्सऱ्ा
46
चवताप्ांत दूध देणाऱ्ा गाई्सारखी. भर वैिाखात्सुद्धा चतला भरपूर पाणी अ्सा्चयं.
एका दुष्काळात गावातल्ा ्साऱ्ा चवचहरी कोर ाठाक पडल्ा होत्ा; पण फर्सूच्ा चवचहरीतील
पाण्ाला काही अयंत नवहता. फर्सू महणा्चा,‘‘बापजाद्ायंची कमा्ी रे पोरायंनो ! त्ायंचीच पुण्ा्ी ्ी
बावडी न्् नदी ह्् नदी. कोणा्ा कामात खोडा घरला ते तुमश्ा नचिबाई वाळ् जाल्ाचिवा् रेल का?..
मयंग ्ा दीड एकरा्ा तुक ावर माज्ा घरातले उयंदीर तरी जगतील का?’’
त्ा दीड एकराच्ा तुक ावर त्ाने चार पोरयं वाढवली. तीन पोरटींची लग्न करून ्सा्सरी पाठवल्ा.
चतघटींनाही गळे झाकतील एवढे दाचगने करून घातले. मनू िेवरचा.
फर्सू चत्सरी-चौथीच्ा पुढे गेला नवहता. मनूला त्ाने चिकवलयं. कुठल्ािा इयंग्जी नावाच्ा कंपनीत
तो कामाला आहे. मातीत बोरयं घाला्ला तो नाखूि अ्सतो, हे फर्सूला कधीच जाणवलयं होतयं; पण तो
काहीच बोला्चा नाही. हातपा् चालतील तोवर ह्ा मातीची चाकरी करा्ची, हे त्ानयं व त्ाच्ा
मयंडळीनयं कधीच ठरवलयं होतयं. पोरच्ा पोरायंइतक्ाच प्रेमाने वाढवलेल्ा झाडापानायंना जीव जाईसतोवर
उघ ावर राका्चयं नाही, हा त्ायंचा चनशच् होता.
‘‘बाबा, चला, जेवून घ्ा.’’ मनूचा आवाज ऐकून फर्सू दचकला. तो उठ्न उभा राचहला. चकंचचत
थकल्ागत वारले त्ाला... हयं! पूवदी अ्से पा् भरून ्ा्चे नाहीत. झाडापानायंना आधार देऊन वाढवताना
ह्ात गेली. आपला आधार तर कधीच तुर्न पडला.. आता सवत ला ्सायंभाळा्ला पाचहजे.. आपणच
आपला आधार आता..
‘‘का् ्सपनयं बगत उबे रेतात, कोण जाणे ! अखखा चदव्स रायंदीतच ब्सावयं का आमी? ’’ फर्सूच्ा
कानावर ्ेईल इतकाच आवाज सव्यंपाकघरातून ्ेत होता. सवत ला ्सावरून तो जेवणाच्ा रेबलावर
्ेऊन ब्सला.
चतघयंही मुकार जेवत होते. ही खाणावळ फर्सूच्ा घिातून घा्स उतरू देत नवहती. रोजचे हे मुके घा्स
त्ाच्ा डोळ्ायंत आ्सवयं आणत होते.
पूवदी जुन्ा घराच्ा त्ा अयंधाऱ्ा पडवीत जेवणयं वहा्ची. मनूची आई प्राथटूना करा्ची.. ‘आमचे
बापा, तू ्सगाटूत आहे्स.....’
एक्सुरात प्राथटूना झाल्ावर जेवण वहा्चयं. मनूच्ा आईची रकळी चाला्ची. मनू तर जेवता
जेवता उठ्न नीना, च्सबलिी मसती करा्चा. ता्सभर जा्चा जेवणाच्ा गडबडीत... मनयं ररती वहा्ची
घा्सागचणक पोरात मा्ा उतरा्ची.. जेवण तरी का् अ्सा्चयं.. एखादी भाजी, कधी डाळ, ्सुके बोंबील,
भात आचण तायंदळाच्ा रोट्या, अ्सयंच काहीतरी..
पण, तरारून वाढलेल्ा गुबगुबीत केळीचयं अखखयं बन एका पाऊ्सवाऱ्ात जचमनीवर झोपावयं, त्सा
आपला ्सयं्सार होत्ाचा नवहता झाला. वाडीत खपताना पा्ाला तार की लखळा लागला आचण
आठवडाभरातच बा्को-को्सूची मेणवात चवझून गेली! कोणाची नजर लागली, की पणजायंची पुण्ाई
्सयंपली? की गेल्ा जनमीच्ा पापायंचा घडा आता वाहत आहे? नाही, नाही.. हा मातीचाच िाप अ्सणार.
ज्ा मातीने हा ्सयं्सार फुलवला त्ाच मातीला उजाड केलयं आपण.. कारली-वायंग्ा्सारखा चतचा बाजार
मायंडला. मनूने जमीन चवका्ला काढली व आपण बैला्सारखी मान डोलवली. ‘‘मनू , अरे पोरा, बोल रे
का्तरी.. , ’’ फर्सू न राहवून उमाळ्ाने बोलून गेला, ‘‘ अरे , तू जमीन इकली मणून माज्ा मनात कायं्
राग न्् का तुआ दुसवा्स न््.. आम्सा जलम त्ा मातीत गेलता मणून थोडयं वा्ीर वारते..’’
‘‘बाबा, जमीन इकली महणून आज ओ बयंगला बायंदता आला, न्् ते उबा जलम त्ा गोठ्ात
काडाला लागलोआ. आज माण्साहारकं घर चमळालयं्, परमे्सरा्े आभार माना.. ना्तर तुम्सयं आपलयं,
माजी जमीन गेली, माजी जमीन गेली, चालूच.’’
47
 पाल अयंगावर पडावी, त्से मनूचे िबद ऐकून फर्सूचे अयंग थरारले. ्सूनबाई जेवा्ची थायंबली होती.
मनूच्ा चेहऱ्ावर घर बायंधल्ाचा अचभमान काठोकाठ प्सरला होता. फर्सूला पोरात खड्ा पडल्ा्सारखयं
झालयं. पु ातली बिी ्सरकवून तो उठला. ्सूनबाई जेवू लागली. मनूही जेवू लागला.
फर्सू खायंदे पाड्न, मान खाली घालून अयंगणात आला.
चबलडरने मनूला ्सुयंदर, आरोपिीर बयंगला बायंधून चदला. त्ाच्ा ्समोरच त्ाची भलीमोठी इमारत
आकाराला ्ेत होती.
फर्सूला वारलयं, जचमनीवरनयं र्ॅकरर चफरला, बागा्त मातीला चमळाली, मोठाले ख डे खणले गेले,
भलयंमोठयं दगडचवरायंचयं धूड चतच्ावर उभारलयं गेलयं, तेवहा त्ा मा्ला का् वारलयं अ्सेल? आचण ्ा
मातीिी नाळ तुरली की माणू्सपण तरी क्सयं रहाणार? पा् मातीवर अ्सतात, तोवरच माणू्स माणू्स
अ्सतो.. पोराने मातीिी नातयं राखलयं नाही, आता बापािीही नातयं ्सायंगत नाही. च्समेंर, दगड, धों ायंिी का
कधी माण्साचयं नातयं ्सायंधलयं जातयं? मातीनयंच घडवलयं् ना आपणा ्सवाांना? आचण िेवरी चतच्ाच तर
कुिीत चवश्रायंती्साठी जा्चयं आहे.. चतलाच चवकून आमही ्ा गुळगुळीत, चकचकीत घरात रहा्ला
आलो..
चयंद्रप्रकाि ्सवटूत्र लखलखत होता. पूवदी पाव्सा्सारखयं चायंदणयं चचयंचेतून चठबका्चयं. घरातील जुनीपुराणी
वसतू चवकावी, त्सयं ते झाडही गेलयं. आयंबा, फण्स, भेंडी, नेवर.. ्सारी जमीनदोसत झाली.
मनू एकदा महणाला, ‘‘ ्ी झाडयं मणजे नुसता कचरा.. उयंदीर कवडे ्ेतात घरात... आपल्ा बयंगल्ापुडयं
्ी जयंगली झाडयं अचजबात िोभत ना्.. कापून मसत गुलाब लावू..’’
तेवहा फर्सू उततरला होता, ‘‘पोरा, झाडयं जयंगली न्सतात रे कवा ! आपण माण्सयंच जयंगली.. कुराडी
घेऊन झाडयं कापणारी आपण माण्सयंच जयंगली रे, मनू..’’
फर्सूच्ा जनमाआधीची ती झाडयं फर्सूच्ा डोळ्ायंदेखत तोडली गेली. मनूने त्ा चठकाणी इयंलगलि
गुलाबायंची बाग फुलवली.
‘‘ फर्सू , फर्सू अरे रातच्ा पारा एकराच बा्ेर का् करते?’’ आबूचा आवाज ऐकून फर्सू
थोडा भानावर आला.
‘‘आबू, बग प्ली माजी बा्को को्सू गेली.. मयंगयं जमीन गेली... घर ्सुद्धा पाड्न राकीलयं न् िेवरी
ती चचयंच पण काचपली.. माजा एकरा पूत.. तो ्सुदयं आथयं माजा न्् रा्ला रे जेजू्स आथयं माना्सुदयं नेलयं
ते बरयं होईल.. ’’
‘‘अरे, अ्ा रडते का् फर्सू ? मी.. तुजा दोसत आबू ह््, इनू्स मासतर ह्.. अयं? न तुजा पोरगा,
्सूनबा्, पोरी, जावायं् हत् नयं? कोणी तुला राकणार न्? आमचा फर्सू खरयं्स डोकरा जाला आथयं..’’
आबू उ्सनयं ह्सत महणाला.
‘‘ आबू, ्ी मा्ा रगताई माण्सयं.. पण जमीन इकली, पैिे आले न् ते बापाला इ्सरले.. आता माजयं
कोणी न्् रा्लयं! माजी जमीन गेली.. मी चतला ईकून राकलयं.. मनूनयं कागद आणला, मी ्स्ी केली.. मी
बेईमानी केली.. माज्ा मा्ला फिीलयं.. ’’
‘‘ अरे ्े ा, चकती लोक जचमनी ईचकतात. तू आपला नुसता रडत बवला्.. बग, रोपलीभर पै्सा
चमळाला् मनूला.. आथयं मातीत हात घालािी गरज न््.. ्सुखात खा मरेपरत.. ’’
‘‘ तो पै्सा न्् रे आबू.. ते आमिा आजा, पणजाअयं रगत ह््.. रगताअयं नातयं तुरे न््.. रगता्े िाप
भोगाला लागतात.. ते िाप मी्स भोगीन.. आथयं पै्सा न्् का ्सुख न््.. जेजू्स माफ कर रे ! ’’
फर्सूने हात जोड्न आकािाकडे पाचहले.
‘‘ ्े ा, फर्सू, लोकं जचमनी ईकून मजा करतात. गा ा घेतात.. बयंगले बायंदतात.. तुला आपलयं
48
 जलमभर ढोरहारकं खपाला पा्े..’’
‘‘ तू ्सुदयं त्ा चबलडरहारका जाला रे, आबू!’’ फर्सूने आवाज चढवत त्ाला फरकारले. मग
त्ाच्ाकडे पाठ वळवून तो खालच्ा आवाजात महणाला, ‘‘ माती न्ेल ते ढोराअ जीवन तरी का्
कामाअ? आबू, आमी लागले रे आथयं वारेल.. पण आमिी नातयंपण.. त्ायंना का्च न्् रेणार रे.. त्ायंना
पा्ाखालती जमीनच न्् रे..’’
‘‘पुढचयं पुढे बगून घेतील ते,’’ आबू त्ाच्ा खायंद्ावर थोपरत महणाला, ‘‘ आजकालिी पोरयं खूप
िार हा्ेत.. त्ायंिे पा् जचमनीवर ना्.. ्ी पोरयं बोरीवर जातात.. ईमानात जातात.. अरबसतानात,
इयंगलयंड, अमेररका करे करे गेल्ात पोरयं आपली चल तू, राइम बग कवडा जाला.. जा, नीज..’’
आबू चनघून गेला. त्ाची ्सावली मायंजरी्सारखी घुरमळत त्ाच्ा मागे गेली.
फर्सू पाठमोऱ्ा आबूकडे पाहतच राचहला. अचानक त्ाची नजर डावीकडे वळली. त्ाच्ा दीड
एकराच्ा तुक ातून ती भलीमोठी इमारत कोंभा्सारखी वरवर ्ेत होती. मयंद चायंदण्ा प्रकािात ते धूड
अरिाळचवरिाळ भा्सत होतयं. इमारतीची काळी चठपपू्स ्सावली झाडयंझुडपयं ्सपार केलेल्ा िेताला
कवराळत ्सुसतावल्ा्सारखी असताव्सत प्सरली होती.
फर्सूला वारलयं, ही आपल्ा मातीची ्सावली आहे.

सव्ध्य््य
प्. १. ख्लील ळ तील सांकलपन् सपष् कर्.
(अ) मडक्ातल्ा पाण्ा्सारखा गारवा.
(आ) आईच्ा पदरा्सारखी चचयंचेची ्सावली.
(इ) वरून चभरचभरत ्ेणारी फुलपाखरी पाने.
प्. २. ख्लील तक्त् पथूणमा कर्.
टन् प रण्म प्चतचक्र्य्
(१) फर्सू खुचदीवर पा् वर घेऊन ब्सतो.
(२) मनूला फर्सूने चिकवले.
(३) वाडीत काम करताना को्सूच्ा पा्ाला तार की लखळा लागला.
(४) मनूने जमीन चवका्ला काढली.
प्. ३. आकृती पथूणमा कर्.
(अ) फर्सूचा वैज्ाचनक दृलष्टकोन
सपष्ट करणाऱ्ा कृती

(अा) पाठाच्ा आधारे फर्सूचे खालील मुदद्ायं

् च्ा आधारे वणटून करा.
छयंद दु:ख
मेहनत फरसथू माणू्सपण
49
प्. ४. तक्त् त्य्र कर्.
मनूची आई प्राथटूना करा्ची.

घा्सागचणक पोरात मा्ा उतरा्ची.

प्. . ख्लील व्क्ये प्म्णभ्षेत चलह्.

(अ) ‘‘आमचा जलम ्ा मातीत गेला महणून थोडयं वा्ीर वारते.’’
(आ) ‘‘त्ायंचीच पुण्ा्ी ्ी बावडी न्् नदी ह्् नदी.’’
प्. ६. ख्लील व्कप्ि्र्ांि् ्यो ्य अ्मा शोध् व चलह्.
(अ) रकळी चालवणे-
(१) ्सूत कातणे. (२) ्सतत बोलणे. (३) वसत्र चवणणे.
(आ) नाळ तुरणे-
(१) मैत्री जमणे. (२) ्सयंबयंध न राहणे. (३) ्सयंबयंध जुळणे.
प्. ७. ख्लील अ््िी व्क्ये प्ठ्तथून शोधथून चलह्.
(अ) फर्सूने आपल्ा वचडलायंचे ऋण दिटूवले -
(आ) फर्सूचा ्सयं्सार होत्ाचा नवहता झाला -
(इ) फर्सूचे झाडायंबाबतचे प्रेम -
प्. . सवमत.
(अ) ‘मातीिी नाळ तुरली, की माणू्सपण तरी क्सयं राहणार?’ ्ा फर्सूच्ा चवधानािी तुमही ्सहमत अ्सल्ा्स
त्ाची कारणे ्सोदाहरण चलहा.
(आ) पाठात व्क् झालेल्ा फर्सूच्ा चवचारायंबाबत तुमचे मत सपष्ट करा.
(इ) ‘मातीची ्सावली’ ्ा पाठाच्ा िीषटूकाची ्समपटूकता तुमच्ा िबदायंत चलहा.
पक्रम : (१) प्रसतुत पाठाचे नाट्यरूपायंतर करून वगाटूत ्सादर करा.
(२) डॉ. नागनाथ कोततापल्े ्ायंचे ‘उद्ाच्ा ्सुयंदर चदव्सा्साठी’ हे पुसतक वाचा.

50
 भ्ष् स ्द्यमा
आपली मराठी भाषा वाकप्रचार, महणी व ्सुभाचषते ्ायंनी ्समपृद्ध आहे. िरीर अव्व, प्राणी, पक्ी, मानवी भावभावना,
अन्न वा इतर अिा अनेक गोष्टटींवरून आपल्ाला वाकप्रचार व महणी पाहा्ला चमळतात. खाली एक तक्ा चदला आहे.
तकत्ातील प्रत्ेक रकान्ात चदलेल्ा उदाहरणाप्रमाणे आणखी महणी व वाकप्रचार िोधा व चलहा.
शरीर अव्यव्वर प््णी व पक्ी ्य्ांवर म्नवी भ्वभ्वन् अ टक तर टक
आध् रत आध् रत
चेहरा काळवयंडणे. पोरात कावळे चजवाची उलघाल खाईन तर तुपािी दगडापेक्ा वीर मऊ.
ओरडणे. होणे. नाहीतर उपािी.

भ्ष् ्य्स
तुमच्ा पाठ्पुसतकायंमध्े तुमही धडे वाचता, कचवता वाचता. धडे आचण कचवता महणजेच गद् आचण पद्
्ायंच्ा रचनेत फरक आहे, हे तुमहायंला माहीत आहे. हा फरक अ्सतो मुख्त: ल्ीचा. पद् गाता ्ेते चकंवा ल्ीत
वाचता ्ेते. गद्ाचे त्से न्सते. कचवतेमध्े ल् चनमाटूण किी होते? कुठल्ा गोष्टीमुळे होते? हे आज आपण बघणार
आहोत. वपृतत, छयंद ्ायं्सारख्ा गोष्टटींमुळे कचवतेला ल् चमळते. कचवतेची ल् ्समजण्ा्साठी आपण त्ा गोष्टटींचा
अभ्ा्स करणार आहोत. वपृतत चकंवा छयंद महणजे का्? ल् चनमाटूण करण्ा्साठी कचवतेची जी चवचिष्ट िबदरचना
केली जाते. ऱहसव, दीघटू सवरायंचा जो एक चवचिष्ट रिम वापरला जातो, त्ाला ‘वपृतत’ महणतात. ्ाचा अथटू कचवता
एका चवचिष्ट वपृततामध्े रचलेली अ्सते, महणून ती आपल्ाला ल्ीत महणता ्ेते. गचणतात जिा बेरीज, वजाबाकी,
गुणाकार, भागाकार ्ा ्सयंकलपना ्ेतात, तिा वपृततचवचारामध्े काही ्सयंकलपना महत्वाच्ा आहेत. त्ा ्सयंकलपना
आपण आधी ्समजून घेऊ्ा.
व्य्करण्तील सांज्ञ् लघू गुरू
अक्रे ऱहसव अक्रे दीघटू अक्रे
अक्रे-सवर अ, इ, उ, ऋ आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ
सवर्युक्त अक्रे क, चक, कु, कृ का, की, कू, के, को, कौ
सांकेत खथूण È (अधटूचयंद्र) - (आडवी रेघ)
म्त् सांकेत १ मात्रा २ मात्रा
उदा., प्सारा काकडी मदन पारण वैिाली
ल ुगुरूक्रम È-- -È- ÈÈÈ -ÈÈ ---
म्त्सां ्य् १ २२ २१२ १ ११ २ ११ २२२
५ ५ ३ ४ ६
51
 १२. मह्र्ष्ट्र्वरूनी ट्क व्ळन क््य्

अणण् भ् स्ठे (१९२०-१९६९) : लोकिाहीर, कथाकार, कादयंबरीकार, नारककार.

‘वारणेचा वाघ’, ‘फचकरा’, ‘रूपा’, ‘गुलाम’, ‘चयंदन’, ‘मधुरा’, ‘चचखलातील कमळ’, ‘रानगयंगा’, ‘माकडीचा माळ’,
‘वैज्यंता आवडी’, ‘वैर’, ‘पाझर’, ‘चचत्रा’, ‘आग’, ‘अहयंकार’, ‘आवडी’, ‘गुऱहाळ’ इ. कादयंबऱ्ा; ‘चचरानगरीची भुतयं’,
‘चनखारा’, ‘चप्साळलेला माणू्स’, ‘फरारी’, ‘कृष्णाकाठच्ा कथा’, ‘गजाआड’ इत्ादी कथा्सयंग्ह; ‘इनामदार’, ‘पेंग्ाचयं
लगीन’, ‘्सुलतान’ ही नारके; ‘माझा रचि्ाचा प्रवा्स’ हे प्रवा्सवणटून प्रच्सद्ध.
अणणा भाऊ ्साठे ्ायंनी आपल्ा ओघवत्ा लोकभाषेतून प्रसतुत काव्रचना केली आहे. महाराष्ट्ावरील त्ायंचे प्रेम
िबदािबदायंतून व्क् होते. प्रसतुत कचवता ही ‘कचवता व माझा रचि्ाचा प्रवा्स’ ्ा पुसतकातून घेतली आहे.

कंबर बायंधून ऊठ घाव झेला्ा

महाराष्ट्ावरूनी राक आेवाळ्न का्ा
महाराष्ट् मयंचदरापुढती पाजळे ्ािीची ज्ोती
्सुवणटू धरा खालती चनल अयंबर भरले वरती
गड पुढे पोवाडे गाती भूषवी चतला महारथी
तो अरबी ्सागर लागे ज्ाचे पा्ा
महाराष्ट्ावरूनी राक ओवाळ्न का्ा
ही मा्भूचम धीरायंची िा्सनकत्ाटू वीरायंची
घामाची आचण श्रमाची खुरप्ाची आचण दोरीची
्सयंतायंची, िाहीरायंची त्ागाच्ा तलवारीची
समरून धुरयंधर आता त्ा चिवरा्ा
महाराष्ट्ावरूनी राक ओवाळ्न का्ा
पहा पवटू पातले अाजचे ्सयं्ुक् महाराष्ट्ाचे
्साकार सवपन करण्ाचे करी कंकण बायंधून ्साचे
पवटूत उलथून ्तनाचे ्सायंधू ्ा खयंड की त्ाचे
्ा ्सत्ासतव मैदाचन चियंग फुंका्ा
महाराष्ट्ावरूनी राक ओवाळ्न का्ा
धर धवजा करी ऐक्ाची मनीषा जी महाराष्ट्ाची
पाऊले राक चहयंमतीची कणखर जणु पोलादाची
घे आण सवातयंत््ाची महाराष्ट्ासतव लढण्ाची
उपकार फेडुनी जनमभूमीचे जा्ा
महाराष्ट्ावरूनी राक ओवाळ्न का्ा

52
 सव्ध्य््य

प्. १. वैचशष्ट्े चलह्.

(अ) मह्र्ष्ट्र्िी स्ांसकृचतक वैचशष्ट्े (अा) कचवतेत आलेली मह्र्ष्ट्र भथूमीतील व्य क्तवैचशष्ट्े

प्. २. असत्य चवध्न ळख्.

(१) धुरयंधर चिवरा्ायंना समरावे. (२) अ्सत्ासतव चियंग फुंकावे.
(३) सवातयंत््ाची आण घ्ावी. (४) जनमभूमीचे उपकार फेडावे.
प्. ३. कचवतेतथून व्यक्त झ्लेली मह्र्ष्ट्र्बद्लिी कृतज्ञत् ह् चवि्र सपष् कर्.
प्. ४. मह्र्ष्ट्र्िी बलस््ने तुमच्य् शब्द्ांत स्ांग्.
प्. . क्व्यस ्द्यमा.
(अ) ‘धर धवजा करी ऐक्ाची मनीषा जी महाराष्ट्ाची’ ्ा काव्पयंक्ीतील चवचार्स द्टू चलहा.
(अा) कचवतेतून व्क् होणाऱ्ा र्साचे तुमच्ा िबदायंत ्सोदाहरण वणटून करा.
प्. ६. अचभव्यक्ती.
(अ) तुमहायंला जाणवलेल्ा महाराष्ट्ातील अचभमानासपद बाबटींचे वणटून करा.

भ्ष् ्य्स
वतत्ांतील ल ुगुरूक्रम ठरवण्य्िे क्ही चन्यम आहेत.
(१) ‘पुसतक’ ्ा िबदायंतील लघुरिम (-ÈÈ) अ्सा आहे, कारण ‘पु’ हे अक्र लघू अ्सले, तरी पुढच्ा ‘सत’
्ा जोडाक्राचा आघात मागील लघु सवरावर ्ेतो. त्ामुळे त्ाच्ा २ मात्रा धराव्ा लागतात. जर अ्सा आघात ्ेत
न्सेल, तर जे अक्र ऱहसव आहे ते ऱहसवच राहते.
(२) जोडाक्रातील िेवरचा वणटू ऱहसव अ्सेल, तर ते जोडाक्र ऱहसव मानावे.
उदा., भासकर (-ÈÈ) दीघटू अ्सेल, तर दीघटू उदा., इचछा (--).
(३) लघु अक्रावर अनुसवार ्ेत अ्सेल चकंवा त्ानयंतर चव्सगटू ्ेत अ्सेल तर ते गुरू मानावे.
उदा., नयंतर (-ÈÈ) दु:खी (--).
(४) कचवतेच्ा चरणातील िेवरचे अक्र लघू अ्सले तरी दीघटू उच्चारले जाते. त्ामुळे ते गुरू चकंवा दोन मात्रायंचे
मानतात.
मराठी पद्रचनेत अक्रवपृतते, छयंदवपृतते, मात्रावपृतते चकंवा जाचतवपृतते अ्से तीन प्रकार आढळतात.
अक्रवतते ां्दवतते म्त्वतते
प्रत्ेक चरणातील अक्रायंची चरणातील अक्रायंची ्सयंख्ा ्समान अक्रायंची ्सयंख्ा ्सारखी न्सते;
्सयंख्ा ्सारखी, लघुगुरूरिम्सुद्धा अ्सते; पण लघुगुरूरिम न्सतो. पण मात्रायंची ्सयंख्ा मात्र ्सारखी
्सारखा अ्सतो. अ्सते.

53
 १३. ्ोडां आ भ्रचन्यमन करू्य्

मांगल् गोडबोले (१९४९) प्रच्सद्ध लेलखका. ‘अिी घरयं अिी माण्सयं’, ‘कुंपण आचण आकाि’, ‘्सहवा्स
हा ्सुखाचा’, ‘अळवावरचे थेंब’, ‘्सोबत’, ‘भलयं बुरयं’, ‘आरयंभ’ इत्ादी लघुकथा्सयंग्ह ; ‘गोंदण’ ही
कादयंबरी; ‘नीरू आचण नेहा’ हे बाल्साचहत् प्रच्सद्ध.
वरकरणी गयंमतीदार मात्र अयंत्ाटूमी चवचार करा्ला लावणारा हा लेख आहे. कोणत्ाही गोष्टीचा
अचतरेक किाप्रकारे चवनोद चनमाटूण करतो, ्ावर लेलखकेने प्रसतुत पाठातून प्रकाि राकला आहे. प्रसतुत पाठ
हा ‘िुभेचछा’ ्ा लचलतलेख्सयंग्हातून घेतला आहे.

गोऱ्ा ्साहेबाच्ा आचण त्ाच्ा भाषेच्ा प्रभावाखाली, दबावाखाली मोठ्ा झालेल्ा आमच्ा
चपढीवर ‘गोऱ्ायंचे चिष्टाचार’ ्ा गोष्टीची अयंमळ जासतच मुद्रा उमरली. ती माण्सयं किी चिष्टाचाराला
चोख अ्सतात, ती माण्सयं किी ‘थक्ू / ीज’चा जप करतात, त्ायंचे व्वहार आपल्ा व्वहारायं्सारखे
ध्समु्सळे न्सतात. ्साधयं घोरभर पे् चदलयं तरी हातभर थक्ू महणतात, ्ायं्सारखे गुण नेहमी गा्ले गेले.
त्ामुळे थक्ू महणता ्ेणयं हा ्सु्सयंसकृतपणाचा कडेलोर आहे, अ्सयं काही काळ वार्न गेलयं. ‘तू क्सली ग
माझी थक्ू ? मीच तुझी थक्ू.’ त्ाला थक्ू चदले्स का पण? ‘तुला चकतीही थक्ू केलयं तरी कमीच.’
अिी वाक् हौ्सेने बोलण्ाचा तो काळ होता; पण ते कुणी, कुणाचे, चकतीदा मानावेत ्ाला काही ्सुमार?
अचत झाल्ाने, असथानी झाल्ाने, कृचत्रम झाल्ाने ते खोरे वारा्ला लागतात, हेही लोकायंच्ा क्सयं
लक्ात ्ेत नाही?
रोजच्ा व्वहारात पाहा्ला गेलयं तरी माण्सयं अगदी क्ुल्क कारणायं्साठी एकमेकायंचे आभार
मानताना चद्सतात. नुकतयं बोला्ला लागलेल्ा मुलालाही ्सवाांत पचहल्ायंदा थक्स-थक्ू वगैरे महणा्ला
चिकवतात. हातावर चाॅकलेर ठेवलयं, थक्ू. पापा घेतला, थक्ू. उयंचावरून - चजथे त्ाचा हात पुरत नाही
- चतथली वसतू काढ्न चदली, थक्ू.
तो आभार मानत होता, कारण त्ाला लहानपणापा्सून त्सयं चिकवलेलयं होतयं. आभार न मानण्ाचा
मॅनरले्सपणा त्ाच्ा खाती रुजू होणार नवहता. ्सवटू नात्ायंना, ्सवटू चनचमततायंना लागू होतील अिी
आभारकाडटू आताही चमळताहेत, पुढे ती आणखी वाढतील. जनमल्ा जनमल्ा आईबापायंचे आभार मानणारयं
काडटू आचण वर गेल्ावर खालून वेळच्ा वेळी आपल्ाला नीर वर पोचवणाऱ्ायंचे आभार काडटू अजून
माझ्ा पाहण्ात आलेलयं नाही. लवकरच त्सयं आल्ा्स आशच्टू वारा्ला नको.
त्से आमचे जुने आकािवाणीवालेही बऱ्ापैकी आभारबाज होतेच. चविेषत आपल्ा आवडत्ा
का्टूरिमायंमध्े तर आभारायंचा मारा होई. गाणयं कळवलयंत महणून आभार, हवयं ते गाणयं ऐकवलयंत महणून
आभार, पत्राची दखल घेतली महणून आभार, आभाराच्ा पत्राला उततर महणून परत आभार, अिी चैन
तेही करत. ्सध्ाच्ा चॅनलवाल्ायंनी त्ायंना चारीमुयं ा चीत केलेलयं आढळतयं. एकेकदा मनात ्ेतयं, की ्ा
्सवटू चॅनेलवाल्ायंनी एक मागटू काढावा. रोज ्सकाळी प्रत्ेक चॅनेलवरचे का्टूरिम ्सुरू करताना आचण रोज
रात्री पडदा चमरवताना एकदा ्सवाांचे ्सवटू गोष्टटींबद्दल घाऊक आभार मानून राकावेत चकंवा कोणताही
का्टूरिम गळत अ्सला, तरी ठरावीक वेळानयंतर एक आभाराची कॅपिन.. तळरीप चफरवत राहावी. ज्से-
l आजच्ा चदव्सभरात चकंवा अमुकअमुक ्सत्रामध्े ज्ायंनी ज्ायंनी आमच्ा का्टूरिमायंमध्े भाग घेतला
त्ायंचे आभार. त्ायंनी तोंड उघडल्ाबद्दल आचण ्ोग् वेळी ते बयंद केल्ाबद्दल धन्वाद.
l आजच्ा चदव्सभरात ज्ायंनी ज्ायंनी ्सूत्र्सयंचालन केलयं त्ा त्ा ्सगळ्ा ्सूत्र्सयंचालकायंचे आभार. त्ायंना
54
 नरवणाऱ्ायंचे आभार. नरल्ामुळे ते ्सुयंदरच चद्सत होते अ्सयं मानणाऱ्ायंचे आभार.
l आजच्ा चदव्सभरात आमच्ा वाचहनीवर ज्ायंनी ज्ायंनी नपृत् केले, गाणी महरली, वाद्े वाजवली
त्ायंचे िति: आभार.
l आजच्ा चदव्सभरात ज्ायंनी ज्ायंनी आपापल्ा ररमोर कंर्ोलची बरणयं चफरवली आचण चकमान ती्स
्सेकंद आमचा चॅनेल पाचहला त्ायंना कोरी कोरी प्रणाम.
l आजच्ा चदव्सभरात ज्ायंनी ज्ायंनी मुलाखती चदल्ा आचण कमी ‘मागे वळ्न पाचहलयं’ त्ायंचे आमही
ऋणी आहोत. त्ायंच्ा दुखऱ्ा मानायंचे िति: आभार.
l आज चदव्सभर वीजपुरवठा चन्चमत करून लोकायंप्ांत आमचे का्टूरिम पोचवणाऱ्ा वीजमयंडळाचे
आभार.
l आजच्ा चदव्सभरात आमच्ा वाचहनीवरच्ा चवचवध सपधाांमध्े भाग घेऊन पैठण्ा, चहऱ्ायंचे हार,
घ ाळयं, चमक्सर, ्सूचरयंग, मोरारी, चवमाने, ्सॅरेलाईर, ताजमहाल, कुतुबचमनार इत्ादी छोरीमोठी
बचक््सयं चजयंकणाऱ्ा दिटूकायंचे मन:पूवटूक आभार. ही बचक््सयं लावणाऱ्ायंचे आभार, हरणाऱ्ायंचे आभार,
बघून जळणाऱ्ायंचे आभार इ. इ. इ.
्साक्ात पु. ल. देिपायंडे ्ायंनी एके चठकाणी महरलयं्, की आदराचा कपपा हा अयंगावरच्ा कोरावर
दिटूनी भागी लावण्ाची गरज न्सते. अादर हा मनात तुडुयंब भरून राहू िकतो आचण तिा अवसथेत तो
कृतीत ्सहजा्सहजी उतरतो. आभाराबाबतही त्ायंचे हे चनरीक्ण बवहयंिी लागू पडतयं. मुळामध्े आपले
्सयंसकार आचण ्सयंसकृती ही चदखाऊचगरीच्ा पक्ातली नाही. भावना दडवून ठेवाव्ात, अनमोल
दाचगन्ा्सारख्ा बा्सनात गुयंडाळ्न खोल कपप्ात ठेवाव्ात, त्ा मुखर करण्ाची गरज नाही,
िबदबयंबाळपणा-प्रदिटून अचजबात नको, अ्सयं ऐकत-चिकत आपण लहानाचे मोठे होतो. आईच्ा
आजारपणात आपल्ा चमत्रमैचत्रणटींनी मदत केली आचण आपण चुकून आभार माना्ला गेलो, तर प्रत्ुततर
महणून आपल्ा पाठीत एक ्सण्सणीत धपका चमळतो. ‘जादा आगाऊपणा केला्स तर ्ाद राख’ अिी
धमकीही चमळते. तेवहाच उभ्पक्ी जीव िायंत होतात. नाहीतर मनामध्े खूप वेळ आभाराच्ा ्सयंवादाची
उजळणी केली, तरी वासतवात उलरयंच होत अ्सतयं. खूप जवळच्ा गचहऱ्ा नात्ात िबदायंनी आभार
मानताना उभ्पक्ी अवघडलेपणा ्ेतो. गचहरेपणा उणावून न्सती औपचाररकता आल्ा्सारखी वारते.
‘्ात नव्ाने का् ्सायंगा्चयं?’, ‘हे ्सायंगा्ला चवचिष्ट चदव्सच हवा का?’ चकंवा ‘हे तर ्सवटूथा माझ्ा
मनामध्े अ्सतयंच की’ अ्सयं वार्न िबदायंतली ताकद चनघून जाते. मग एखादा सपिटू, एखादा कराक् हाही
आभाराच्ा पानभर भाषणाचयं काम क्णात करून राकतो. ऑपरेिनच्ा गुयंगीमधून नुकता नुकता बाहेर
्ेणारा रुगण डॉकररायंचा हात घ धरतो, परीक्ेत भलामोठा परारिम गाजवून आलेला गुणवयंत चवद्ाथदी
गुरूंच्ा पा्ा पडतो, तेवहा ते त्ाच्ा पाठीवर थरथरत्ा हाताने क्णभर थोपरल्ा्सारखयं करतात. तेवहा
त्ा कृतीत आभारच ्सुचवले जातात. फरक एवढाच की ते रूढ ‘आभारप्रदिटून’ न्सतयं. ह्ा मनाने त्ा
मनाला चदलेली पोचपावती अ्सते.
आ्ुष््ात बऱ्ाच गोष्टी ्ा ्सयं्ुक् व्वहारातून होत अ्सतात. लेखक आचण प्रकािक, गा्क-
वादक, कलाकार-रच्सक, चदगदिटूक आचण नरमयंडळी ही जोडीजोडीनेच कामयं करत अ्सतात, करणार
अ्सतात. व्ापाराचयं, अथटूकारणाचयं रोक कदाचचत दोघायंपैकी एखाद्ाच्ा हातात जासत प ं अ्सेल, तर
हा व्वहाराचा भाग झाला. अयंचतम उतपादन, कलाकृती उततम वहा्ला हवी अ्सेल, तर प्रत्ेकाने आपापली
भूचमका चोख बजवावी लागते. तो अचललखत चन्म अ्सतो. ्सहभागी झालेली मयंडळी प्रौढ, ्समयंज्स
अ्सतील तर त्ायंना ्ाची सपष्ट कलपना अ्सते. ‘आमचा’ च्सनेमा, ‘आपलयं’ पुसतक, ‘आमचयं’ नारक अ्से
िबदप्र्ोगही ते ्सराटू्स करत अ्सतात. तेवहा चायंगलयं हसतचललखत चदल्ाबद्दल प्रकािकानयं लेखकाचे
55
आभार मानणयं ्ाची फारिी गरज नाही. लेखकाला एवढीच कृतज्ता वारली, तर तो पुढचयं, ्ाहून चायंगलयं
हसतचललखत त्ाच प्रकािकाला देऊ करेल. आपली चन ा कृतीनयं च्सद्ध करेल. दोघयंही एकमेकायंच्ा
उपकाराच्ा ओझ्ाखाली दबण्ापेक्ा नव्ा जोमानयं पुढच्ा कामाला लागणयं प्सयंत करतील.
पण हे ्सगळयं कधी? पुढचयं काम करा्चयं अ्सलयं तर! आभार मानणयं, उपचार पाळणयं एवढयंच काम
ज्ायंना करा्चयं अ्सतयं त्ायंनी ती चैन का करू न्े? तिा चैनीचे दोन-तीन आचवष्कारही मला बघा्ला
चमळालेले आहेत. ‘अचतपररच्ात अवज्ा’ महणतात तिी ्ा आभार, धन्वाद, अचभनयंदन, िुभेचछा वगैरे
िबदायंची अलीकडे फार फरफर झालेली चद्सते आचण चकत्ेक माण्सयं ते वापरताना गल्त करतात.
गेल्ा्सारखयं ्समोरच्ाचयं काहीतरी मानून राका्चयं एवढयं खरयं. एका लग्नाच्ा सवागत्समारयंभाला गेले होते,
तर सरेजवरच्ा नवरदेवाला खालून ्ेणारा चमत्र गदागदा हलवून महणाला, ‘थक्स फॉर मॅररयंग हयं. लग्न
केल्ाबद्दल मन:पूवटूक आभार?’
अिा वेळी फार वारतयं. भारचन्मन खूप झालयं, त्ाचवष्ी खूप चलहून बोलून झालयं. आता थोडयं (आ)
भारचन्मन करा्ला लागू्ा. त्ा िबदायंमधला चजवहाळा आचण भावनायंची ऊब ्सयंपेप्ांत ते ताणा्ला
नकोत. अचत ताणल्ाने मनयं िुष्क वहा्ला नकोत. ्सगळयं घाईनयं ्सयंपवा्ला नको.
नाही महणा्ला, त्ातल्ा त्ात आभाराची कारक्सर आपण कुठे करतो? तर एखादयं काम पै्से
देऊन करून घेतलेलयं अ्सतयं तेवहा. कारण का? तर आपण व पै्से मोजलेले अ्सतात. मग वरती आभार
माना्ची गरज का्? डॉकरर, वकील, आचक्करेकर््स हे आपल्ा मते दाबून चफ्ा घेतात. तेवहा त्ायंनी
काम केलयं तर चविेष का् झालयं, अ्सयं आपल्ाला वारत अ्सतयं. आजच्ा काळात हे कमालीचयं गैर आहे.
मोबदला घेणारा मनुष्् तरी इमानानयं काम करेल ्ाची आज का् हमी आहे? िसत्रचरि्ेची दाबून फी
घेणाऱ्ा तजज्ाने आपल्ा पोरातला हवा तोच (महणजे, खरा तर, नको तो) अव्व कापून काढला आचण
वर चाकू-्सुरी-कात्री खुणे्साठी आपल्ा पोरात मागे ठेवली नाही तर त्ाचे आठवणीने आभार माना्ला
नकोत? यंबर, इलेलकर्चि्न ही मयंडळी ्सायंचगतलेल्ा वेळीच घरी कामाला आली आचण त्ायंनी जुनयं काम
करताना नवीन काम चनमाटूण करून ठेवलयं नाही, तर त्ाबद्दल त्ायंची आरती ओवाळा्ला नको?
इसत्रीवाल्ाने चदलेल्ा तारखेला कपडे चदले, तर त्ायंना घ्सघिीत पुष्पहार घाला्ला नको? बकेमध्े
आपल्ाच कष्टाच्ा पैिातलयं ियंभर नोरायंचयं बयंडल आपल्ा्समोर मोजून, बरोबबर ियंभर नोरा पुरवणाऱ्ा
कारकुनायंचे तर कृतज्तापूवटूक चौकाचौकायंत पुतळे उभारावेत अ्सयं मला वारतयं. नाहीतर आपण ती नोरायंची
गड्ी मोजा्ला जाणार... त्रा्सणार... नेमके आपण ्सत््ाऐंिी-अ ाऐंिी चकंवा एक्ाणणव-
ब्ाणणववर आलो की आपल्ा हातावर मािी ब्सणार...नाहीतर कानात खाज ्सुरणार... िेवरी आपल्ा
नव्ाणणव चकंवा एकिे एक नोरा हातात आल्ाचयं मानून पुनहा ‘एकी एक... दुक दोन’ ्सुरू करणार. एवढे
पै्से मोजण्ाचे कष्ट वाचवणाऱ्ा त्ा अश्राप चजवाला ्साधी आभाराचीही पावती न्सावी अयं? खऱ्ाची
दुचन्ा नाही हेच खरयं!
कोणे एके काळी माझ्ा एका अपत्ाची रॉलन्सलची िसत्रचरि्ा झाली होती. अपत् छोरयं, िसत्रचरि्ा
छोरी; पण आईच्ा नजरेत मुलाचयं कोणतयंच ऑपरेिन चकरकोळ अ्सूच िकत नाही, त्सयंच माझयं झालयं
होतयं. पयंधरा चमचनरायंच्ा िसत्रचरि्ेवर पयंधरा चदव्स आइसरिीमचा उतारा होता. आल्ागेल्ा ्सवाांना
आइसरिीम! चबचाऱ्ा डॉकररायंचे चनदान आभार तरी मानू्ा अ्सा उदातत चवचार केला आचण िसत्रचरि्ेच्ा
दु्सऱ्ाच चदविी त्ा डॉकररायंना ्सहज महणून, खुिाली कळवा्ला फोन केला. ते दवाखान्ात नवहते. मी
चनरोप ठेवला. रात्री खूप उचिरा त्ायंचा फोन आला. ‘‘फोन का केला? ्सगळयं ठीक आहे ना? तापबीप नाही
ना आला पेियंरला? काही प्रॉबलेम वारतो् का? मी लगेच ्ा्ला हवयं् का?’’
ते बोलताना थायंबेचनात. जरा शवा्स घ्ा्ला थायंबले, तेवहा मी भ्सकन ्सयंवादात घु्सत महरलयं, ‘‘त्सयं
56
 काही नाही्े हो डॉकरर... उलर आमही ्सगळे इतक्ा एनजॉ् करतो् ना त्ाच्ा रॉलन्सल्स... ्सो वी
थॉर, तुमहायंला थक्स द्ावेत.’’
‘‘ओह् नो... एव ा्साठी फोन किाला करा्चा? मी केवढा हादरलो होतो... पुनहा अ्से फोन
करत जाऊ नका हो. आमहाला ्सव् न्सते... न्सतयं रेनिन ्ेतयं...’’ ते खूप खरयं बोलत होते, महणून मला
त्ायंचा राग आला नाही, द्ा आली. अिी ना तिी, आभाराच्ा बाबतीत ‘परी तू जागा चुकला्सी’ हीच
आपली गत आहे महणा्ची.
आता थोडयं (आ) भारचन्मन करून काही ्सुधारणा करता आली तर बघू.

सव्ध्य््य

प्. १. क््य डते ते प्ठ्च्य् आध्रे चल न व्क्य पथूणमा कर्.

(अ) आदर मनात तुडुयंब भरून अ्सल्ा्स ........................
(आ) खूप जवळच्ा गचहऱ्ा नात्ात िबदायंनी आभार मानल्ा्स ........................
(इ) चमत्र-मैचत्रणीने आभार मानल्ा्स........................
(ई) लेखकाच्ा मते ‘आ’ भारचन्मन केल्ा्स ........................
प्. २. प्ठ्तील ्द्हरणे शोध्.
सपश्माने कट्क््ने
िबदायंचिवा् मानलेले आभार

प्. ३. िथूक क बरोबर ते ळख्.

(अ) आभार आचण अचभनयंदन ्ा िबदायंत माण्सयं अनेकदा गल्त करतात.
(आ) भारती् ्सयंसकृतीत भावनायंचे प्रदिटून करणे आदिटू मानले जाते.
(इ) मनात आदर अ्सेल तर तो कृतीत चद्सतो.
(ई) आभार मानण्ाचा अचतरेक चायंगला नवहे.
प्. ४. क्रणे चलह्.
आक्शव्णीवरील आभ्रप््दशमान्िी क्रणे

प्. . प्ठ्तील चवनो्द चनम्माण करण्री व्क्ये शोध्.

प्. ६. ख्ली च्दलेल्य् शब्द्ांस्ठी मर्ठी भ्षेतील शब्द चलह्.
(१) कॅपिन -
(२) रेनिन -
(३) आचक्करेकर -
(४) ऑपरेिन -
57
प्. ७. ख्ली च्दलेल्य् शब्द्ांि् तुमह्ांल् समजलेल् अ्मा चलह्.
(१) ्सु्सयंसकृतपणाचा कडेलोर (२) घाऊक आभार
प्. . सवमत.
(अ) ‘आभार मानणे’, ्ा चिष्टाचाराचवष्ीचे तुमचे मत चलहा.
(आ) पाठाच्ा िीषटूकातून तुमहायंला ्समजलेला चवनोद तुमच्ा िबदायंत सपष्ट करा.
पक्रम : दैनयंचदन व्वहारात िबदायंच्ा रचनेमुळे चनमाटूण होणाऱ्ा चवनोदाची उदाहरणे िोधा व वगाटूत त्ाचे ्सादरीकरण
करा.

भ्ष् ्य्स

अक्रगणवपृतते ्ापूवदी आपण पाचहली आहेत. आता आपण काही मात्रावपृततायंचा पररच् करून घेऊ्ा.
(१) च्दांडी पचहल्ा चरणात ९, दु्सऱ्ा चरणात १० मात्रा अ्सतात. तेही ३-२-२-२, ३-३-२-२ अ्से मात्रागणायंचे
गर पडतात. ‘चदयंडी’ हे मराठीतील जुने वपृतत आहे.
उदा., घोष होता ग्ानबा तुकाराम
राऊळाची ही वार ्सखाराम
करी भक्ी चचततात नपृत्लीला
पहा चदयंडी चालली पयंढरीला
१२ २२ २१२ २१२२
९ १०
(२) आ्य्मा आ्ाटू हे देखील जुने वपृतत आहे. मोरोपयंतायंच्ा आ्ाटू प्रच्सद्ध आहेत. आ्ाटू वपृततात ३० मात्रा अ्सून
१२ १८ अ्से गर पडतात.
उदा., ्सुशलोक वामनाचा अभयंगवाणी प्रच्सद्ध तुक्ाची
ओवी ज्ानेिाची चकंवा आ्ाटू म्ूरपयंताची
२२ २२२२ २२ २२ १२१२२२
१२ १८
चार चरण अ्सतील तर पचहल्ा आचण चत्सऱ्ा चरणात १२ मात्रा; दु्सऱ्ा आचण चौथ्ा चरणात १८ मात्रा
अ्सतात.

58
 १४. आ्दशमाव््दी मुळग्वकर

गोचवां्द तळवलकर (१९२५-२०१७) : इयंग्जी व मराठीतले पत्रकार व लेखक. वपृततपत्री् अग्लेखायंकररता

चविेषतवाने प्रच्सद्ध अ्सलेले ते एक सतयंभलेखक होते. ‘अचभजात’, ‘अक््’, ‘ग्यंथ ्सायंगाती’, ‘चन्तीिी
करार’, ‘परररिमा’, ‘मयंथन’, ‘पुष्पायंजली’ (व्लक्चचत्रे व मपृत्ुलेख्सयंग्ह) खयंड १ व २, ‘वैचाररक व्ा्सपीठे’,
‘व्क्ी आचण वाङ्म्’, ‘्सौरभ’ (्साचहत् आचण ्समीक्ा) खयंड १ व २ इत्ादी ्साचहत् प्रच्सद्ध.
श्री ्सुमयंत मुळगावकर ्ायंची का्टूपद्धती व का्टूकतपृटूतव ्ाचा आढावा लेखकायंनी प्रसतुत लेखातून
घेतला आहे. प्रसतुत पाठ उद्ोजक ्सुमयंत मुळगावकर ्ायंच्ा अतुलनी् का्ाटूचा पररच् करून देणारा आहे.
त्ायंच्ा गौरवाथटू मानवयंदना देण्ा्साठी चलचहलेला हा अग्लेख आहे.

वपृततपत्र केवळ बातम्ा पुरवत नाही, तर ्सत्िोधनाची व चवशलेषणाची ्सयंपूणटू जबाबदारी त्ा वपृततपत्राच्ा
्सयंपादकाची अ्सते. ‘‘फॅकर््स आर ्सेकरेंड बर कॉमेंर््स आर फ्ी’’ ्ा पॉल सकॉर ्ायंच्ा ्सुप्रच्सद्ध वचनानु्सार
घरनेवरील भाष््ाचे सवातयंत्् ्सयंपादकाला अग्लेखात घेता ्ेते, महणूनच वपृततपत्रातील अग्लेख महणजे
वपृततपत्राच्ा ्सयंपादकाने होऊन गेलेल्ा बातमीवर अथवा घडामोडीवर केलेले परखड भाष्् हो्. चालू
घडामोडटींचे ठळक वैचिष्ट्य हे रोजच्ा अग्लेखाचे चवष् ठरतात. ब श्रुतता, चचचकत्सक चवचार व
चनरीक्णिक्ीचा क्स लागतो. (१) चालू घडामोडीतील चवचिष्ट घरना (२) राजकी् अग्लेख (३) राजकी्,
्सामाचजक लसथत्यंतरे (४) एखाद्ा व्क्ीच्ा का्ाटूचा गौरव (५) प्रच्सद्ध व्क्ीचे चनधन अिा चवष्ायंवर
प्र्सयंगोचचत अग्लेख चलचहले जातात.
्समाजमनावर ज्ायंच्ा का्टूकतपृटूतवाचा ्सखोल ठ्सा उमरलेला अ्सतो, अिा व्क्टींच्ा चनधनानयंतर
्समाजमनही हेलावते. अिा व्क्टींच्ाबाबत मपृत्ुलेख चलहून त्ायंना, त्ायंच्ा ्समाजाचभमुख व्लक्मत्वाला
्सयंपादक अग्लेखाच्ा रूपाने मानवयंदना देतात. त्ा व्क्ीच्ा गौरवाथटू, ्सनमानाथटू व मुख्त: त्ाच्ा
कतपृटूतवाचा, चररत्राचा, का्ाटूचा पररच् ्सामान्ायंप्ांत पोहोचवणे हा अग्लेख लेखनाचा उद्देि अ्सतो.
आदिटूवाद हे श्री. ्सुमयंत मुळगावकर ्ायंचे ध्े् होते आचण त्ाबाबत ते
तडजोड करत न्सत. रेलकोचा कारखाना आचण त्ाचे उतपादन हे ्ाचे उततम
उदाहरण. मुळगावकर ्ायंच्ा चनधनाने ्ा देिाच्ा कारखानदारीच्ा क्ेत्रातील एक
्सचोरीचा व अत्यंत का्टूक्म अ्सा ्सद्गपृहसथ हरपला. आदिटू, ्सचोरी, ्सजजनपणा
आचण का्टूक्मता हे ्सवटू आजच्ा काळात व वातावरणात चरकवणे अत्यंत कठीण
आहे; पण मुळगावकर ्ायंनी हे ्साध् करून दाखवले. िासत्र चवष्ाची पदवी
घेतल्ावर त्ायंनी लयंडनच्ा सथापत् चवष्ाची पदवी घेतली. तेथे पुसतकी
चिक्णाबरोबरच प्रत्क् कारखान्ात काम करावे लागत अ्से व मगच पदवी चमळे.
मुळगावकर पदवी चमळवून परत आले तेवहा मयंदीची लार होती. काही चठकाणी प्र्तन केल्ावर,
मध्प्रदेिात करणी ्ेथे त्ायंना च्समेंर कारखान्ात काम चमळाले; पण पचहले ्सहा मचहने चवनावेतन काम
करावे लागले, नयंतर अगदी अलप वेतनावर त्ायंनी काम केले. ्ुद्ध आले आचण मग ्ेथे च्समेंरचे अचधक
कारखाने उभे करणे चनकडीचे बनले. ही जबाबदारी मुळगावकरायंवर आली. ए. ्सी. ्सी. ची सथापना झाली
होती आचण मुळगावकरायंनी उभारलेले कारखाने ्सुरू झाले; पण ्ुद्धकाळातच तेवहाच्ा ्सरकारने तयंत्रज्ायंचे
एक मयंडळ ्ुरोप, अमेररके्स धाडले. श्री. जे. आर. डी. रारा आचण मुळगावकर त्ात होते. चवरा
एकमेकायंना जोडण्ाचा ‘चडयंक’ महणजे च्समेंर, चकती चदव्स त्ार करत राहणार? अ्से रारायंनी मुळगावकर

59
्ायंना चवचारले आचण रारा कंपनीत ्ेण्ाची ्सूचना केली. काही वषाांनी मुळगावकर ्ायंनी ती ्सूचना
मानली आचण जमिेरपूर ्ेथे त्ायंनी कामाला ्सुरुवात केली. ्सुदैवाने मच्सटूचडज-बेनझ ्ा नामवयंत जमटून
कंपनीने तायंचत्रक ्साहा ् करण्ाचे ठरवले आचण मग रेलको मालमोरारी त्ार करू लागली. थो ाच
चदव्सायंत देिी बनावरीची मालमोरार त्ार वहाव्ा्स हवी, ही ्सरकारची अर होती. ती पुरी करण्ात
मुळगावकर ्िसवी झाले. जमटूनायंना मालाच्ा दजाटूबाबत कोणतीही कमतरता चालणार नवहती. हे तर
मुळगावकर ्ायंनाही हवे होते. ्ामुळे रेलकोच्ा मालमोरारी पचहल्ा दजाटूच्ा त्ार झाल्ा आचण त्ात
्सतत ्सुधारणा होत गेली. कोणताही कारखाना ्सुचन्यंचत्रत ठेवा्चा अ्सेल, तर त्ाचा व्ाप चकती अ्सावा,
्ाचे मुळगावकरायंचे गचणत होते. ्ामुळे जमिेरपूर ्ेथील कारखाना अवाढव् वाढवून तो हाताबाहेर
जाणार नाही, ्ावर कराक् ठेवण्ात आला आचण पुणे ्ेथे रेलकोचा कारखाना सथापन करण्ाचे ठरले.
आज रेलकोचा पुण्ातील कारखाना हा उतपादन व व्वसथापन ्ा दोनही दृष्टटींनी पचहल्ा दजाटूचा
आहे. त्ाच्ा श्रे्ाचे मानकरी मुळगावकर आहेत. ्ुद्धकाळात व नयंतर मुळगावकर ्ायंच्ा अनुभवा्स हे
आले होते, की पचहल्ा प्रतीचे तयंत्रज्, ्सुरे भाग आचण उतपादनात ्सतत ्सुधारणा करण्ा्साठी ्सयंिोधन
चवभाग ्ाची आपल्ाकडे नेहमीच कमतरता अ्सते आचण हेळ्सायंडही होते, महणून पुण्ात जेवहा
मुळगावकर ्ायंनी रेलकाेचा कारखाना उभारण्ाचे ठरवले, तेवहा त्ायंनी ्सवटूप्रथम महत्व चदले, ते ्सवटू
थरायंतील तयंत्रज् कंपनीने चिकवून त्ार करण्ा्स. त्ाचप्रमाणे त्ायंनी ्सयंिोधन चवभाग सथापन केला आचण
्सुरे भाग त्ार करण्ाची व्वसथा केली. ्ामुळे अ्से चद्सले, की पुण्ाचा कारखाना १९६६ ्साली
सथापन झाल्ावर ्साधारणत: बारा वषषे मालमोरारीचे उतपादन करत नवहता. कोणत्ाही कंपनीच्ा
्सयंचालकायंना हे अवघड वारणारे होते; पण जे. आर. डी. रारा ्ायंना ्ाचे रहस् माहीत होते. ते महणत,
की मुळगावकरायंना कारखाना उभा करा्चा न्सून एक उद्ोग सथापन करा्चा आहे. कारखाना व उद्ोग
्ायंतील तफावत रारा जाणत होते आचण महणून मुळगावकर ्ायंना हा एक आदिटू उद्ोग उभा करता
आला. मुळगावकर हे अचति् ्सौम् प्रवपृततीचे गपृहसथ. ते मोजके बोलणारे आचण ज्से देखणे त्सेच
रापचरपीचे. रेलको्सारखा सवचछ कारखाना पाहताना आपण कारखान्ात आहोत अ्से वारत नाही.
आपल्ा ्सवटू दजाांच्ा व्वसथापकायंनी रोज कारखान्ात फेरी मारलीच पाचहजे अ्सा त्ायंचा कराक् होता
आचण रेलकोत ही परयंपराच पडली आहे. कारखान्ाचे अध्क्च कामगारायंत चम्सळत अ्सल्ाने इतर
अचधकारीही चम्सळतात आचण चवचारायंची देवाण-घेवाण होते. मुळगावकर ्ायंची आणखी एक ्सव्
होती. ते दौऱ्ावर अ्सताना रेलकोची मालमोरार चद्सल्ा्स ती थायंबवून ते ड्ा्वहरिी बोलत आचण मोरार
किी चालते, अडचणी का् ्ेतात इत्ादी चौकिी करत.
केवळ एक व्व्सा् महणून मुळगावकर आपल्ा कामाचा चवचार करत नवहते. त्ावर त्ायंची श्रद्धा
होती. त्ाचा त्ायंना ध्ा्स होता आचण आपण जो माल काढतो तो अचधकाचधक ्सर्स वहावा, ्ावर
कराक् अ्सल्ाने त्ायंनी ्सयंिोधन चवभागावर लक् करेंचद्रत केले होते. त्ायंनी तयंत्रज् चिकवून त्ार करणे, हे
आपले कतटूव् मानले होते. मोरारीच्ा व्व्सा्ा्स त्ायंनी चदलेली ही फार मोठी देणगी आहे. देिातल्ा
्ा व्व्सा्ात त्ायंचे सथान ्सल्ागार व चमत्र अ्से होते. कारखाना आदिटू ठेवा्चा, तर काही चनणटू्
कठोरपणे घ्ावे लागतात. ्सौम् प्रवपृततीचे मुळगावकर त्सा तो घेत, कारण आपल्ा कारखान्ाची
प्रचत ा किात आहे, एवढाच चवचार करून ते चनणटू् घेत अ्सत. ्ामुळे कठोर चनणटू् घेणे ्सोपे जाते, अ्से
ते महणत.
मुळगावकर ्ायंना त्ायंच्ा पतनी श्रीमती लीलाबाई ्ायंची उततम ्साथ होती आचण लीलाबा च्ा
्सामाचजक ्सेवेच्ा कामात मुळगावकर ्सहभागी अ्सत. को्ना भूकंप अ्सो वा दुष्काळ, अिा वेळी
लीलाबाई जीव तोड्न काम करत, त्ा्स मुळगावकर ्ायंची ्साथ होती. रेलकोच्ा कारखान्ाच्ा
60
 परर्सरातील काही खे ायंत िेती्सुधारणा, चिक्ण, आरोग् ्ा ्सयंबयंधायंत गाजावाजा न होता काही वषषे काम
चालू आहे. ्ामागे मुळगावकर ्ायंची प्रेरणा होती. एक काळ चिकारी अ्सलेल्ा मुळगावकरायंनी चिकार
्सोडली आचण कॅमेरा सवीकारला. छा्ाचचत्रण हा त्ायंचा छयंद होता आचण त्ायंनी काढलेल्ा उतकृष्ट
छा्ाचचत्रायंचे प्रदिटूनही होऊ िकते. त्ायंचा दु्सरा छयंद झाडे लावण्ाचा. पुण्ात कारखाना सथापन
करतानाच त्ायंनी लाखएक झाडे लावली आचण ्ामुळे आज हा परर्सर न्नमनोहर झाला आहे. एवढी
झाडी अ्सल्ामुळे अ्सयंख् पक्ी ्ेत अ्सतात. रेलकोने एक वपृक्पेढी सथापन केली आहे. त्ामधून
लाखायंवर झाडे वारली गेली. मुळगावकर ्ायंची ही ्सामाचजक दृष्टी वाखाणण्ा्सारखी होती. एक चचनी
महण अिी आहे, की तुमहायंला ती्स वषाांची ्ोजना आखा्ची अ्सेल, तर झाडे लावा आचण ियंभर वषाांची
्ोजना करा्ची अ्सेल, तर माण्से त्ार करा. मुळगावकरायंनी हे दोनही केले. मुळगावकरायंचे जीवन
्समाधानी व कृताथटू होते.

सव्ध्य््य
प्. १. ्यो ्य ्द्हरण चलह्.
(१) मुळग्वकर ्य्ांि् आ्दशमाव््द (२) मुळग्वकर ्य्ांिी स्म्चजक दृष्ी

प्. २. आकृती पथूणमा कर्.

मुळग्वकर ्य्ांिे गुणचवशेष मुळग्वकर ्य्ांिी कतमाव्य्दक्त्

प्. ३. ख्ली क्ही ्द्हरणे च्दली आहेत. ्य् ्द्हरण्ांवरून मुळग्वकर्ांच्य् व्य क्तम व्िे तुमह्ांल् ज्णवलेले
पैलथू चलह्.

(अ) मुळग्वकर्ांनी केलेले स्म्चजक क््यमा.

(अा) आ्दशमा क्रख् ्य्स्ठी मुळग्वकर्ांनी ेतलेले चनणमा्य.

प्. ४. वैचशष्ट्े चलह्.

(अ) लयंडनच्ा सथापत् चवष्ाची पदवी-
(आ) रेलकोचा पुण्ातील कारखाना-
(इ) रेलकोची परयंपरा-
(ई) रेलकोची मालमोरार-
61
प्. . ख्लील व्क्य्ांतील अधोरे खत शब्द्ांिे चव ्् शब्द चल न, अ्मा न ब्दलत् व्क्य पु ह् चलह्.
(अ) मुळगावकर अबोल प्रवपृततीचे होते.
(आ) मुळगावकर पदवी घेऊन आलेे, तेवहा भारतात मयंदीची लार होती.
(इ) मुळगावकरायंचे जीवन अ्समाधानी नवहते.
प्. ६. अधोरे खत केलेल्य् अ््माि् व्कप्ि्र प्ठ्तथून शोधथून चलह्.
(अ) प्रकृतीकडे दुलटूक् केल्ामुळे ्ि वारयंवार आजारी पडत होता.
(आ) िेतीत खूप कष्ट केल्ामुळे ्ावषदी रामरावायंच्ा कष्टाला चायंगले फळ चमळाले.
(इ) आवाक्ाबाहेरचे काम ्समीरने ्सनमागाटूने पूणटू केले.
(ई) सवत:च्ा तत्वायंिी ्समझोता करणे ्ोग् नवहे.
प्. ७. सवमत.
(अ) पाठात उल्ेख अ्सलेल्ा चचनी महणीतील चवचार तुमच्ा िबदायंत सपष्ट करा.
(आ) रेलकोच्ा मालमोरारीच्ा ड्ा्वहरिी ्सयंवाद ्साधण्ामागे मुळगावकरायंचे कोणते हेतू अ्सावेत,
अ्से तुमहायं्स वारते?
पक्रम : तुमच्ा परर्सरातील लघुउद्ोजकायंची मुलाखत घ्ा.

भ्ष् ्य्स
ऱहसव ्दी मा लेखन्ब्बतिे चन्यम :
l ख्लील शब्द व्ि्.
कुसती, मु ाम, पुष्कळ, चिसत, दुष्काळ, पुसतक, चचठ्ी, डु र, चबल्ा, चच ी.
वरील प्रत्ेक उदाहरणात एक जोडाक्र आहे. ्ा जोडाक्र्ुक् अक्रापूवदीच्ा अक्राचे नीर चनरीक्ण करा.
का् आढळले? ्ा अक्रायंतील उकार, इकार हे ऱहसव अाहेत.
मर्ठी शब्द्ांत जोड्क्र असल्य्स जोड्क्र्पथूव िे क्र, क्र, स्म् ्यत: ऱहसव असत्त.
लक््त ठेव् : तत्सम िबदायंतील जोडाक्रापूवदीचे इकार व उकार ऱहसव व दीघटू अिा दोनही प्रकारचे आढळतात.
उदा., पुण्, तीक्ण, पूज्
वर च्दलेल्य् वणमान्नुस्र चकम्न ्दह् शब्द चलह्.
l ख्लील शब्द व्ि्.
चचयंच, चलयंबू, चबयंदू, तुरुंग, उयंच, चलयंग, अरचवयंद, अरुंधती, चदयंडी, चपयंड, चकंकाळी, चचयंता, चपयंड, पुरचुयंडी, पुयंगी,
धुयंद, चचयंधी
वरील िबद अनुसवार्ुक् आहेत. ्ायंतील अनुसवार्ुक् अक्राकडे नीर पाचहल्ा्स का् जाणवते?
िबद मराठी अ्सो वा तत्सम. अनुसवार्ुक् अक्रे ऱहसव आहेत.
मर्ठी व ततसम शब्द्ांतील क्र्युक्त व क्र्युक्त अक्र्ांवर अनुसव्र असल्य्स स्म् ्यत: ती ऱहसव
असत्त, महणजेि ह्् अनुसव्र्युक्त अक्र्तील क्र, क्र ऱहसव असत्त.
वर च्दलेल्य् वणमान्नुस्र चकम्न ्दह् शब्द चलह्.

62
 १ . चनरोप
प्दम् गोळे (१९१३-१९९८) : प्रच्सद्ध कवच्त्री. ‘नीहार’, ‘सवपनजा’, ‘प्रीचतपथावर’, ‘आकािवेडी’, ‘श्रावणमेघ’
इत्ादी कचवता्सयंग्ह; ‘नवी जाणीव’, ‘रा्गडावरील एक रात्र’, ‘सवपन’ इत्ादी नाचरका; ‘वाळवयंरातील वार’ ही
कादयंबरी प्रच्सद्ध.
प्रसतुत कचवतेत रणायंगणावर जाणाऱ्ा आपल्ा मुलाचवष्ीच्ा आईच्ा अयंत:करणातील चवचवध भावनायंचे चचत्रण
कवच्त्रीने कचवतेतून केले आहे.

बाळ, चालला्स रणा

घरा बायंचधते तोरण
पयंचप्राणायंच्ा ज्ोतटींनी
तुज कररते औक्ण.
्ाच चवरिमी बाहूयंनी
सवतयंत्रता राखा्ची,
खायंद्ावरी ्ा चव्सावे
िायंचत उद्ाच्ा जगाची.
महणूचन्ा माझ्ा डोळा
नाही थेंबही दु:खाचा;
मीचह महाराष्ट्कन्ा
धमटू जाणते वीराचा.
नाही एकचह यंदका
मुखावारे काढणार.
मीच लावुचन ठेचवली
तुझ्ा तलवारीला धार.
अिुभाची ्साउलीचह
नाही पडणार ्ेथे;
अरे मीचह ्सायंगते ना
चजजा-लक्ुमटींिी नाते.
तुझ्ा िसत्रायंना, असत्रायंना
िलक् देईल भवानी,
चिवरा्ाचे सवरूप
आठवावे रणायंगणी
धन् करी माझी कू्स
्ेई चवज्ी होऊन,
पुनहा माचझ्ा हाताने
दूधभात भरवीन!
63
 सव्ध्य््य
प्. १. ्यो ्य प्य्मा्य चनवड् व चवध्न पु ह् चलह्.
(अ) कचवतेतील आई आपल्ा मुलाला औक्ण करत आहे, कारण .........................
(१) मुलाचा वाढचदव्स आहे.
(२) तो रणायंगणावर जाणार आहे.
(३) त्ाने रणायंगणावर िौ्टू गाजवले आहे.
(४) त्ाने रिीडासपधषेत नैपुण् प्राप्त केले आहे.
प्. २. ख्लील शब्द्ांतथून सथूचित होण्र् अ्मा चलह्.
(अ) अिुभाची ्साऊली (आ) पयंचप्राणाच्ा ज्ोतटींनी औक्ण
प्. ३. कचवतेच्य् आध्रे ख्लील तक्त् पथूणमा कर्.
कचवतेि् चवष्य कचवतेतील प्ते कचवतेत ेख आईने व्यक्त केलेली च ्
आलेल्य् ्ोर व्यक्ती

प्. ४. क्व्यस ्द्यमा.

(अ) ‘तुझ्ा िसत्रायंना, असत्रायंना िलक् देईल भवानी, चिवरा्ाचे सवरूप आठवावे रणायंगणी’, ्ा
काव्पयंक्ीतून व्क् होणारा अथटू सपष्ट करा.
(आ) ‘धन् करी माझी कू्स, ्ेई चवज्ी होऊन, पुनहा माचझ्ा हाताने दूधभात भरवीन’, ्ा काव्पयंक्ीतील
भाव्स द्टू सपष्ट करा.
प्. . अचभव्यक्ती.
(अ) कचवतेतील वीर मातेच्ा भावना तुमच्ा िबदायंत चलहा.
(आ) ‘भारतभू ही वीरायंची भूमी आहे’, ्ाबाबत तुमचे मत चलहा.
पक्रम : ्सैन्ात भरती झालेल्ा मुलाच्ा आईची मुलाखत घेण्ा्साठी प्रशन त्ार करा.

भ्ष् स ्द्यमा
मुलटींची कन्ािाळा, के्सायंची हेअरसराइल, ठयंडा कोललड्यंक, वरवपृक्ाच्ा झाडाखाली, िबदाखाली अधोरेलखत, हा्
वे रोड, रा्चरयंगमध्े चलहून द्ा, िेवरी एनड मसत केला्, चपवळा चपतायंबर.
िबदायंच्ा ्ा रचनेची ही गयंमत पाहा. खरयं महणजे भाचषकदृष्ट्या व अथाटूच्ा दृष्टीने ही रचना चुकीची आहे; परयंतु
आपण बोलताना ्सहजगत्ा अिा चुका वारयंवार करतो. इतर भाषायंच्ा प्रभावामुळे हे अ्से घडत अ्सले, तरी बोलण्ातील
भाचषक चुका आपण लक्ात घ्ा्लाच हव्ात. आमच्ा घरी वतटूमानपत्र दररोज ्ेते अिा वक्व्ाला एखादी मुलगी
्सहजपणे आमच्ाही घरी माच्सक/्साप्ताचहक रोज ्ेते, अ्से महणते तेवहा न ीच हिा चपकणार.
अिा चवचवध रचनायंतील चुका लक्ात घेऊन राळण्ाची ्सव् आपण आपल्ाला लावून घेतली तर ्सु्ोग् भाचषक
रचनेचा वापर आपण बोलताना करू िकतो.

64
 भ्ष्शु ी आचण स्वरकर
भाषा्समपृद्धीचा अत्यंत महत्वाचा व प्रभावी ोत महणजे त्ा भाषेतील िबद्सयंपतती हो्. भाषा्समपृद्धी्साठी
नेहमीच चवचवध सतरायंवर प्र्तन होतात. त्ामध्े सवातयंत््पूवटूकाळात झालेल्ा भाषािुद्धीच्ा चळवळीचे आद् प्रणेते
होते सवातयंत््वीर-भाषातजज् चवना्क दामोदर ्सावरकर!
भाषेमध्े चवचवध िबदायंची भर पडते, ती इतर भाषायंतील िबद व ्समाजाच्ा बदलत्ा रूपातून आलेल्ा िबदायंची!
पण सवातयंत््वीर ्सावरकरायंनी त्ायंच्ा भाषािुद्धीच्ा चळवळीतून अस्सल मराठी मातीचा वा्स अ्सलेले अथटूवाही अ्से
मराठी िबद आपल्ा सवतयंत्र प्रचतभेने आपणायं्स चदले आहेत. मराठी भाषेत परकी् भाषायंतून आलेल्ा अनावश्क
िबदायंच्ा जागी ्सावरकरायंनी मराठी िबद रुळवण्ाचा व रुजवण्ाचा ्िसवी प्र्तन केला. मराठी भाषेचे िुदधीकरण ्
करण्ा्साठी ्सावरकरायंनी पुढील मागाांचा अवलयंब केला.
(१) मराठी भाषेत इतर भाषायंतून आलेल्ा िबदायंचे मराठीकरण करून.
(२) मराठी भाषेत आलेल्ा परकी् िबदायंना मराठीतच अ्सलेल्ा प्ाटू्ी पण मपृतप्रा् झालेल्ा िबदायंचे
पुनरुजजीवन करून.
(३) ्सयंसकृत वा अन् भारती् भाषायंतून मराठीत ्सुगम िबद रुळवून.
(४) ्सवाांत महत्वाचे महणजे मराठीत आलेल्ा परकी् िबदायंना सवत:च्ा प्रचतभेने सवत: त्ार केलेले प्रचतिबद
देऊन मराठी भाषा ्समपृद्ध करण्ात ्सावरकरायंचा मोलाचा वारा आहे.
भाषािुद्धी चळवळीच्ा प्रभावी प्रचारामुळे अन् काही कवी वा लेखक हे ्सुद्धा भाषािुद्धी चळवळीचे ्समथटूक
झाले व त्ायंनी आवजूटून परकी् िबदायंच्ा जागी मराठी प्रचतिबद उप्ोगात आणण्ा्स ्सुरुवात केली. माधवराव
परवधटूनायं्सारखे कवी भाषािुद्धीचे ्समथटूक झाले. ्ा चळवळीमुळे प्रभाचवत होऊन अथटूवाही छरा अ्सणारे प्रचतिबद
बरेच जण चहरररीने चनमाटूण करू लागले. उदा., सवातयंत््वीर ्सावरकरायंचे थोरले बयंधू बाबाराव ्सावरकर ्ायंनी मराठी भाषेत
रूढ अ्सलेल्ा ‘नयंबर’ ्ा इयंग्जी िबदाला ‘रिमायंक’ हा ्सुयंदर िबद ्सुचवला. ‘रेकॉडटू’ ्ा मराठीत रूढ होण्ा्स ्सुरूवात
झालेल्ा िबदाचा उच्चायंक हा प्रचतिबद ्सावरकरायंनी चदला. ‘डेर अथवा तारीख’ ्ा दोनही परभाषा िबदायंना ‘चदनायंक’
हा अथटूपूणटू मराठी िबद सवा. ्सावरकरायंनी सवत:च चनचमटूला आचण ्सतत उप्ोगात आणून मराठी भाषेत रुळवला व
रुजवला. हे आचण अ्से अनेक प्रचतिबद ्सावरकरायंनी मराठी भाषेला चदले. अ्से प्रचतिबद उप्ोगात आणत आपोआप
अथाटूच्ा छरे्सह प्रचचलत हाेत जातील अ्सा ्सावरकरायंचा आग्ह अ्से आचण ते त्से प्रचतिबद प्रत्क्ात मराठीत
रुळल्ाचे अाज आपण पहातो आहोत.
‘मराठी भाषेचे िुद्धीकरण आचण प्ाटू्ी िबदकोि’ व ‘भाषा िुद्धी व चलचप्सुधारणा-लेख’ ्ा ग्यंथायंतून मराठी
भाषािुद्धी चळवळीची माचहती व तत्सयंबयंधी ्सावरकरायंचे चवचार ्समाचवष्ट आहेत. देवनागरी चलपीची ्सुधारणा हाही
्सावरकरायंच्ा ्ा चळवळीचा भाग होता. इतर वणाटूक्रायंप्रमाणेच ‘अ’ची बाराखडी वापरून चलपीतील ्सहा अक्रे कमी
करणे, ्सवटू अक्रे काना्ुक् करणे इत्ादी चलचप्सुधारणेच्ा काही ्सूचना. ही ्ादी मराठी भाषा ्समपृद्धीबरोबरच
चवद्ाथ्ाांना भाषा ्समपृद्ध करण्ा्स उप्ुक् ठरेल. भाषातजज् ्सावरकरायंनी मराठी भाषेला चदलेले िबद-
चदनायंक (तारीख), बोलपर (रॉकी), वेिभूषा (कॉशच्ुम), चदगदिटूक (डा्रेकरर), चचत्रपर (च्सनेमा), मध्यंतर
(इयंरवहटूल), उपलसथत (हजर), प्रचतवपृतत (ररपोरटू), नगरपाचलका (म्ुलन्सपालरी), महापाचलका (कॉप रेिन), महापौर
(मे्र), प्टूवेक्क (्सुपरवा्झर), चवशवसत (र्सरी), तवररत (अजांर), गण्सयंख्ा (कोरम), सतयंभ (कॉलम), मूल्
(चकंमत), िुलक (फी), तातमा (िहीद), चनबांध (का्दा), चिरगणती (खाने्सुमारी), चविेषायंक (खा्स अयंक),
्सावटूमत ( ेचब्साइर), नभोवाणी (रेचडओ), दूरदिटून (रेचललवहजन), दूरधवनी (रेचलफोन), धवचनक्ेपक (लाऊडसपीकर),
चवचधमयंडळ (अ्सेंबली), अथटू्सयंकलप (बजेर), रिीडायंगण (ग्ाउयंड), प्राचा्टू (चप्रलन्सपॉल), प्राध्ापक (प्रोफे्सर),
परीक्क (एकझाचमनर), िसत्र्सयंधी (च्स्सफा्र), रपाल (पोसर), तारण (मॉगषेज), ्सयंचलन (परेड), नेतपृतव (लीडरचिप),
्सेवाचनवपृतत (रररा्र), वेतन (पगार) इत्ादी.
वरील लेखना्साठी बाबाराव ्सावरकर ्ायंच्ाबरोबर ्ा भाचषक का्ाटूत ्सहभागी अ्सलेल्ा मा. चयंद्रिेखर ्साने
्ायंनी ्सहका्टू केले आहे, त्ाबद्दल ्साने ्ायंना धन्वाद.
65
 | चबग च्य् सहव्स्त (स्थूलव्िन)

ज्यप्क्श प्ध्न (१९५१) : प्रच्सद्ध लेखक. ‘ऑफबीर भरकंती (भाग १), ‘ऑफबीर भरकंती
(भाग २), ‘ऑफबीर भरकंती (भाग ३), ‘अनोखी ्सफर’, ‘बातमी मागची बातमी’ (बातम्ा चमळचवण्ामागचयं
रयंजक नाट्य) इत्ादी पुसतके प्रच्सद्ध. ऑफबीर भरकंती ्ायंवर त्ायंचे दृकश्राव् का्टूरिही ्सादर होतात.
आचफ्केतील ‘चबग ५’ प्राण्ायंची चवचवध वैचिष्ट्ये लेखकाने पाठातून व्क् केली आहेत. केन्ाच्ा
अथटूव्वसथेचवष्ीची पाठात आलेली माचहती अत्यंत रयंजक आहे. प्रसतुत पाठ हा ‘ऑफबीर भरकंती’ भाग १
्ा पुसतकायंतून घेतला आहे.

जयंगलायंचा फेरफरका मारणयं, त्ातील दुमदीळ जनावरायंचा िोध घेणयं, त्ायंची माचहती चमळवणयं ्ात एक
चनराळयंच ‘च ल’ अ्सतयं. काही वषाांपूवदी दचक्ण आचफ्केतील ‘रिुगर नॅिनल पाक्क’मधील तीन चदव्सायंच्ा
मु ामात ्ाचा अनुभव घेतला होता. त्ामुळेच ्ा वेळे्स केन्ा व चझयंबाबवे इथले चवचवध पाक्सटू (इथे
जयंगलायंना पाक्क महणतात) मध्े मन्सोक् चफरा्चे, ‘चबग ५’ प्राण्ायंना जासतीत जासत जवळ्न पाहा्चयं
्ा्साठी जवळजवळ बारा-तेरा चदव्सायंची ्सहल आ्ोचजत करून घेतली. त्ामुळे आमहायंला ‘जयंगल
लाइफ’ खूप जवळ्न पाहता व अनुभवता आलयं.
जयंगल महरलयं महणजे आपल्ाकडचयं जे चचत्र ्समोर ्ेतयं, ते महणजे घनदार झाडी व त्ात लपलेली
जनावरयं; पण आचफ्केत जयंगलायंचयं सवरूप चनरचनराळयं आहे. काही चठकाणी उयंच, घनदार झाडायंचयं जयंगल आहे,
तर बऱ्ाच चठकाणी झुडपायंचयं व ्सुकलेल्ा गवतायंचयं. ही झुडपयं चकंवा गवतही कमरेपेक्ा जासत उयंचीचयं अ्सू
िकतयं. पण घनदार झाडीपेक्ा ्ा झुडपायंत चकंवा गवतात जनावरायंचा िोध घेणयं त्ामानाने ्सोपयं जातयं. अथाटूत
जयंगलायंत चफरताना ‘चचकारी’ आचण ‘निीब’ ्ा दोन बाबी फार महत्वाच्ा अ्सतात. चार-चार चदव्स
भरकंती करून्सुद्धा दुमदीळ जनावरयं दृष्टी्सही पडत नाहीत; पण एखादा चदव्स अ्सा उजाडतो, की च्सयंह,
लेपडटू, चचतता, पायंढरा गेंडा ्ा ्सवाांचयंच अगदी जवळ्न दिटून होतयं. त्ायंच्ा बारीक्सारीक हालचाली पाहता
्ेतात. कॅमेऱ्ात चरपता ्ेतात. जणू ्साऱ्ा श्रमाचयं चीज होतयं. तो क्ण अक्रि: अत्ानयंदाचा अ्सतो.
केन्ाच्ा नैरोबी चवमानतळावर उतरल्ानयंतर ‘आचफ्कन ेसरर’ कंपनीच्ा प्रचतचनधीनयं ‘जबो’
(महणजे हॅलो) महणत आमचयं सवागत केलयं. आमहीही त्ाला ‘म्सुरी’ (फाइन) अ्सयं प्रत्ुततर चदलयं. ्ा
्सफरीत आमही माउयंर केन्ा, ्सायंबारू, ॲबरडर्स्, लेक नकुरू व म्साईमारा इथल्ा पाक्कमध्े चफरणार
होतो. पचहला मु ाम होता माउयंर ्सफारी क्बमध्े. न्नरम् परर्सर व माउयंर केन्ाच्ा उतारावर तो
अ्सून, ५, १९९ मीर्सटू उयंचीवरील माउयंर केन्ाचयं चिखर इथून चद्सतयं. ते चिखर ्सर करणयं ही ्सवटूच
चग्ाटूरोहकायंची इचछा अ्सते. गलेचिअ्सटू, रानरी हतती, महिी ्ायंचे अडथळे पार करून त्ात ्िसवी होणारे
धाड्सी प्टूरकही मोठ्ा प्रमाणात आढळ्न ्ेतात. केन्ा ्सफारीत रोज ्सकाळ - ्सयंध्ाकाळ प्रत्ेकी
्सुमारे चार-पाच ता्सायंचा गेम ड्ाइवह (जयंगलातील भरकंती) करण्ाचा का्टूरिम होता. ्सयंपूणटू प्रवा्सा्साठी
इथे चायंगल्ा मजबूत मॅरेडोर गा ा उपलबध होत्ा. थोडे जासत पै्से मोजले तर फोरवहील्सटूचीही व्वसथा
होती. जयंगलातील खराब व अरुंद रसत्ायंवर त्ामुळे प्रवा्स बराच ्सुकर होतो. जयंगलायंत चफरताना ्ा मोरारीचयं
छपपर उघडण्ात ्ेतयं. त्ा छपरातून जनावरायंना अगदी जवळ्न पाहून त्ायंचे मन्सोक् फोरोही काढता
्ेतात. त्सयंच ्ा प्रत्ेक मोरारीत एक वा्रले्स ्सेर अ्सतो. त्ामुळे जयंगलात चफरणाऱ्ा ्सवटू वाहनायंचा
एकमेकायंिी ्सयंपक्क राहतो. आणीबाणीच्ा प्र्सयंगी तर त्ाचा उप्ोग होतोच पण कुठे का् जनावरयं आहेत,
चतथे लगेच जा - अिा प्रकारच्ा ्सूचनाही एकमेकायंना देता ्ेतात.
माऊंर केन्ावरून आमही वा्सोनैरो नदीच्ा चकनारी व्सलेल्ा ‘्सरोवा ्साभा लॉज’मध्े पोचलो. ्ा
66
वा्सोनैरो नदीला दोन मचहन्ायंपूवदी महापूर आला होता. त्ा अनेक लॉजे्स अक्रि: वाहून गेली; पण त्ातून
हे ्सरोवा लॉज बचावलयं. ्ा लॉजची रचना मोठी आकषटूक वारली. जणू झाडावर उभारलेली पयंचतारायंचकत
झोपडी. ्ा लॉजच्ा ्समोरून जी वा्सोनैरो नदी वाहते चतचयं वैचिष्ट्य महणजे त्ातील िेकडो मगरी.
पुराच्ा वेळे्स ्ा मगरी चचखलात लपून ब्सल्ा आचण पाणी ओ्सरल्ानयंतर परत बाहेर आल्ा.
चकनाऱ्ाच्ा बाजूला चनदान ्सहा फूर लायंबीच्ा अनेक अज मगरी पडलेल्ा चद्सून ्ेतात. इथे दु्सऱ्ा
चकनाऱ्ावर सथाचनक आचदवा्सटींची वसती आहे. ते आचदवा्सी ्ा मगरटींची नजर चुकवून चकनाऱ्ाच्ा
कडेकडेने नदी ओलायंडण्ाचे धाड्स पतकरतात; पण कधीकधी मोठा बाका प्र्सयंग उद्भवतो. ्सुसत वारणारी
मगर एकदम चपळ बनून नदी ओलायंडणाऱ्ाला तोंडात पकडते. अ्सा भ्ानक प्र्सयंग वषाटूतून एखादयं वेळे्स
चद्सतो, अ्सयं चतथल्ा सथाचनक कमटूचाऱ्ायंनी ्सायंचगतलयं.
्समुद्र्सपारीपा्सून ्सुमारे ्सात हजार फूर उयंचावर अ्सलेला व ७६७ चौ.चक.मी. क्ेत्रफळाचा ॲबरडर््स
नॅिनल पाक्क हा घनदार जयंगला्साठी प्रच्सद्ध.त्ामुळे चतथे मोठ्ा जनावरायंचयं दिटून त्सयं दुमदीळ आहे.
्ा्साठी इथून थो ा उयंचावर जयंगलात आक्क लॉज उभारण्ात आलयं आहे. चतथे ्सयंपूणटू लाकडाच्ा खोल्ा
अ्सून, त्ाच्ा ्सभोवताली पाण्ाचयं मोठयं डबकं आहे. चतथे अनेक जनावरयं पाणी चपण्ा्साठी ्ेतात, त्सेच
त्ाच्ा जवळ प्रचयंड दलदल अ्सून त्ात चनराळ्ा प्रकारचयं खचनज्ुक् मीठ मोठ्ा प्रमाणात चम्सळण्ात
्ेतयं. ते जनावरायंना आकचषटूत करा्ला उप्ुक् ठरतयं. ्ा लॉजला बाहेरच्ा बाजूला काचेच्ा व उघ ा
गॅलरीज अ्सून , चतथून जनावरायंचयं दिटून होतयं व फोरोही काढता ्ेतात. प्टूरकायं्साठी इथे आणखी एक
चायंगली ्सो् करण्ात आली आहे. रात्रभर बाहेरच्ा बाजूला फोक्स लाइर अ्सतात. गॅलरीतला बार
चोवी्स ता्स उघडा अ्सतो; पण तुमही तुमच्ा खोलीत झोपला आहात व दुमदीळ जनावर पाणी चपण्ा्साठी
आलयं तर तुमहायंला उठवण्ा्साठी बेलची व्वसथा करण्ात आली आहे. एकदा बेल वाजली तर हतती
आले आहेत, दोन वेळा वाजली तर ऱहा्नो, तीनवेळा लेपडटू व चार वेळा बेल वाजली तर काहीतरी
आगळयं-वेगळयं दृश् आहे अ्सयं ्समजा्चयं. मात्र ्ा डबक्ात एचप्रल-मे मचहन्ायंत केवळ एकदाच लेपडटू
आल्ाची नोंद होती. हतती, जयंगली महिी, हरणे आदटींचा ्सयंचार मात्र मुक्पणे होता. हतती व दुमदीळ
गें ायंचा वावर गॅलरीतून मसत पाहता आला. अथाटूत एचप्रल-मे मचहन्ात इथे पाऊ्स चायंगला पडतो.
चठकचठकाणी पाणी ्साचतयं, झाडयं चहरवीगार होतात. त्ामुळे जनावरायंना पाण्ा्साठी, खाद्ा्साठी फार लायंब
जावयं लागत नाही.
गुलाबी रयंगाच्ा व चनदान दीड ते दोन लाख ेचमयंगोंचयं वासतव् अ्सलेला नकुरू तलाव व त्ाच्ा
आजूबाजूचा पाक्क हा ्सयंपूणटू अाचफ्केतील महत्वाच्ा व दुमदीळ पक््ायंचा परर्सर महणून ओळखला जातो.
्ा तलावाच्ा चकनाऱ्ाला, ेचमयंगो पक््ायंची गुलाबी चकनार अगदी लायंबप्ांत प्सरलेली चद्सते.
त्ायंच्ाजवळ जाणयं त्सयं कठीण. कारण ते लगेच उड्न जातात; पण दुचबटूणीतून त्ायंच्ा हालचाली, पाण्ात
तुरुतुरु पळणयं, परेड खरोखरच पाहण्ा्सारखी अ्सते. चववेचाळी्स चौ.चक.मी. क्ेत्रफळाचा नकुरू तलाव
हा खाऱ्ा पाण्ाचा आहे. त्ा चनळ्ाभोर पाण्ात ेचमयंगो आपलयं अन्न िोधत अ्सतात. लेचमयंगो
मूळचे इथलेच; पण फेब्ुवारी-माचटू मचहन्ायंत मात्र त्ायंचयं सथलायंतर रायंझाचन्ात होते. त्ायंच्ाखेरीज चनदान
४५० जातटींचे पक्ीही ्ा पाक्कमध्े आढळ्न ्ेतात. त्ामुळे पक्ीप्रेमटींच्ा दृष्टीने हा पाक्क महणजे मोठा
खचजनाच महणावा लागेल.
अत्यंत दुमदीळ अ्सा पायंढरा गेंडा नकुरू पाक्कमध्े चद्सण्ाची िक्ता आहे अ्सयं गाइड फरीदने
आमहायंला आधीच ्सायंचगतलयं होतयं. त्ाचबरोबर काळे गेंडेही इथे आहेत. ेचमयंगो पक््ायंची रायंग पाहून परतत
अ्सताना फरीदने अचानक गाडी झुडपात घु्सवली. ्सुरुवातीला तीन-चार काळे गेंडे चद्सले. त्ायंच्ा मागे
पायंढरा गेंडा चरत होता. त्ाची कातडी अगदी पायंढरी होती. ही पायंढरी कातडी चायंगलीच उठ्न चद्सत होती.
काळे व पायंढरे चमळ्न जवळजवळ ८० गेंडे ्ा पाक्कमध्े आहेत. पायंढऱ्ायंची ्सयंख्ा मात्र जेमतेम १५ ते २०
इतकीच आहे.
67
 ्सयंपूणटू आचफ्केत ‘चबग ५’ हा िबद प्र्ोग फार पूवदीपा्सून पररचचत आहे. हे पाच चबग कोण? च्सयंह,
लेपडटू-चचतता, गेंडा, हतती व जयंगली महै्स. ते आकाराने मोठे आहेत. महणून त्ायंना ‘चबग ५’ महरलयं जात
नाही, तर ्ा पाचही प्राण्ायंची जचमनीवरून चिकार करणयं अत्यंत कठीण अ्सतयं महणून त्ायंना ‘चबग ५’ अ्सयं
्सयंबोधलयं जातयं. त्ायंपैकी गेंडा, हतती व जयंगली महै्स ्ायंचयं मन्सोक् दिटून आतताप्ांत झालयं होतयं. राचहलेल्ा
दोन पण ्सवाांत महत्वाच्ा ‘चबग’चे दिटून होणार की नाही? हा महत्वाचा प्रशन होता.
लेक नकुरू ते म्साईमारा हा जवळजवळ ३५० चक. मी. चा प्रवा्स, आतल्ा अत्यंत खराब रसत्ामुळे
त्रा्सदा्कच वारला. त्ात म्साईमारा ्ेथील मारा ्सरोवा कॅमपमध्े दुपारचयं जेवण घेऊन आणखी ्सववापाच
हजार फूर उयंचीवरच्ा मारा ्सररना लॉजला आमहायंला जा्चयं होतयं. वसतुत: चतथे जाण्ा्साठी नैरोबीहून
चवमानाची ्सो् आहे. पण त्रा्स झाला तरी मोरारीनेच जा, कारण त्ा गवतात दुमदीळ प्राणी चद्सण्ाची
िक्ता अचधक अ्सा ्सल्ा माचहतगारायंनी चदला होता.
दुपारचयं जेवण आरोपून आमही मारा ्सररना लॉजमध्े कूच केलयं. जाता जाता फरीदने गाडी एकदम
थायंबवली आचण जवळजवळ कमरेएव ा वाढलेल्ा ्सुक्ा गवतात घु्सवली. ‘ब धा चतथे च्सयंह चद्सतो
आहे’ ्ा त्ाच्ा वाक्ाने मी एकदम ्सावध झालो. ज्यंताने कॅमेरा ्सर्सावला आचण उघ ा रपातून
आमही आजूबाजूला पाहू लागलो. मोरार जोरात जात होती आचण अचानक थायंबली...
्समोर वनराज गवतात मसत आराम करत होते. थोडयं पुढे गेलो तर त्ायंचयं ्सारयं कुरुयंबच ्समोर आलयं.
दोन-तीन च्सयंचहणी व त्ायंची दहा बाळयं. िेजारीच एक महै्स मारली होती. दोन च्सयंचहणी व चार-पाच बछडे
अद्ाप त्ा महिीच्ा ्सायंगा ातच ब्सून ताव मारत होते...काहटींचयं भोजन पूणटू झालयं होतयं तर काहटींची भूक
अद्ाप भागली नवहती. फरीदच्ा अयंदाजानु्सार ही महै्स त्ायंनी काही ता्सायंपूवदीच मारली अ्सावी. कारण
चनममे कुरुयंबी् अद्ाप तारावरून उठले नवहते...
‘आयंधळा मागतो एक आचण देव देतो दोन’ अिी आमची लसथती झाली होती. चकती फोरो काढ्, क्सयं
िूचरयंग करू ्ात आमही मग्न होतो. चिकार केल्ानयंतर खाण्ाचा पचहला मान च्सयंहाचा. त्ामुळे खाऊन तपृप्त
झाल्ाने च्सयंह ्सुसतावला होता. त्ाला ब धा ‘मी पाणी चपऊन ्ेते. तोप्ांत बछ ायंना ्सायंभाळ’ अ्सयं ्सायंगून
एक च्सयंहीण चनघून गेली. जाताना ती च्सयंहाच्ा जवळ जाऊन एक चमचनरभर थायंबली... त्ायंच्ात खरोखरच
अ्साच ्सयंवाद झाला अ्सेल का? आता ्सवटू च्सयंह कुरुयंबी् आमच्ा मोरारीच्ा ्सावलीत अगदी मोरारीला
खेर्न प डलयं. फरीदने गाडी केवहाच बयंद केली होती. अचजबात हालचाल न करण्ाच्ा ्सूचना तो आमहायंला
खुणायं ारे करत होता. ्समजा, च्सयंह चकंवा च्सयंचहणीने जेमतेम दोन-तीन फूर उयंचावरील उघ ा छताच्ा
चदिेने उडी घेतली अ्सती तर... ्सारयंच चचततथरारक होतयं. आमहायंला लवकर पोहोचा्चयं होतयं. हे तर आमही
कधीच चव्सरून गेलो होतो. एक बछडा च्सयंहाच्ा आ्ाळीिी खेळण्ाचा प्र्तन करत होता. च्सयंहाने ते
थोडावेळ ्सहन केलयं. पण नयंतर एक हलका्सा पयंजा मारून, ‘त्रा्स देऊ नको्स’ महणून बछ ाला ्सुनावलयं.
हे ्सवटू नाट्य जवळजवळ अधाटू-पाऊण ता्स चाललयं होतयं... जणू चडसकवहरी चॅनेल...फरक एवढाच होता,
की ्ा वेळी आमही केवळ चतघयं त्ाचे ्साक्ीदार होतो. अखेर फरीदने गाडी ्सुरू केली. च्सयंह, दोन च्सयंचहणी,
्सहा-्सात बच्चे थोडे बाजूला झाले. त्ायंना काहीही इजा पोहोचणार नाही अिा दक्तेने फरीदने चतथून गाडी
काढली.
पुढच्ा प्रवा्सात जयंगलाच्ा ्ा राजाची जी वैचिष्ट्ययं ्समजली ती फारच उद्बोधक वारली. चदव्साचे
जवळजवळ वी्स ता्स च्सयंह हा आळ्सर्न पडलेला अ्सतो. ब तेक चिकार च्सयंचहणीच करतात. मात्र कुठेही
त्ा अडचणीत अ्सतील, तर मात्र तो त्ायंच्ा मदतीला धावतो. तो चचत चिकारही करतो. वसतुत: च्सयंह
ता्साला ६० चक. मी. च्ा वेगाने पळ् िकतो. पण त्ाचा सरॅचमना खूपच कमी अ्सतो. त्ामुळे त्ाला
चिकार करा्ची अ्सेल तर पचहल्ा २०० मीर्सटूच्ा रपप्ातच तो ्सावज पकडतो. अन्था ्सोड्न देतो.
त्ाचयं कुरुयंब हे ्सवटू्साधारणत: ती्स जणायंचयं अ्सतयं व आ्ुष्् १५ ते २० वषां. च्सयंहाला जयंगलात त्सा एकही
ित्रू नाही. तर्स (हा्ना) त्ाची चपल्यं पळवतात व खातात. मात्र मोठ्ा च्सयंहावर चकंवा च्सयंचहणीवर हल्ा
68
करण्ाची कोणाचीच चहयंमत होत नाही; पण चविेष महणजे नै्सचगटूकरीत्ा मेलेल्ा च्सयंहाचा ्सायंगाडा िक्तो
कधीच चमळत नाही, कारण वपृद्धतवाने चकंवा आजाराने च्सयंह मरा्ला रेकला की त्ाचा वा्स तर्सायंना
बरोबर ्ेतो व ते त्ाचा पुरता फडिा पाडतात. च्सयंहाचा एकमेव ित्रू महणजे मनुष््प्राणी. त्ा भागातही
मनुष््प्राण्ायंची ्सयंख्ा वाढते आहे. त्ामुळेच च्सयंहायंची ्सयंख्ा चदव्सेंचदव्स कमी होत आहे....
‘चबग ५’च्ा दिटूनाच्ा बाबतीत ्ा वेळी आमचयं ग्हमान चायंगलयं अनुकूल आहे ्ाची झलक तर
चमळाली होती. मारा ्सररना लॉज अगदी उयंचावर बायंधलयं आहे. प्रत्ेक खोलीतून ्समोरच्ा जयंगलातला
परर्सर मसत चद्सतो. खोलीत पाऊल राकलयं आचण थो ा अयंतरावर हततीच्ा कळपाचयं दिटून झालयं. बबून
(अज माकडयं) पा्सून ्सावध राहण्ाच्ा ्सूचना आधीच देण्ात आल्ा होत्ा. चतथल्ा तीन चदव्सायंच्ा
मु ामात रोज चनदान पाच-्सहा ता्सायंचा गेम ड्ाइवह करा्चा होता. त्ा्साठी ्साधारणत: पाच-्सहा
गा ा एकदम बाहेर पडतात व िक्तो बरोबर राहतात. एखादी गाडी जयंगलातील चचखलात फ्सली, रसता
चुकला चकंवा काही बाका प्र्सयंग चनमाटूण झाला तर मदत चमळावी हा त्ामागचा हेतू.
एकदा दुपारच्ा वेळे्स रसत्ावर पाच-्सहा गा ा उभ्ा होत्ा व ्सवाांचयं लक् थो ा दूरवर
अ्सलेल्ा झाडाकडे होतयं. आमहीही त्ा तायं ात ्सामील झालो. कॅमेरा, दुबदीण त्ाच झाडाच्ा चदिेने
रोखली तर झाडाच्ा फायंदीवर एक लायंबलचक लेपडटू ब्सला होता. िेजारीच त्ाने मारलेलयं हररण लरकत
होतयं. लेपडटूच्ा मानेत जबरदसत ताकद अ्सते. त्ामुळेच मारलेलयं जनावर ओढत तो झाडावर चढवू िकतो.
लेपडटू व चचतता ्ायंच्ात फरक आहे. लेपडटूची िेपरी लायंब अ्सते व रोकापा्सून मध्ाप्ांत त्ाच्ावर
चठपके अ्सतात. लेपडटू ्सवटू्साधारणपणे ्सू्ाटूसताच्ा वेळे्स चकंवा रात्रीच्ा वेळे्स चिकार करतो. त्ाची
दृष्टी व श्रवण्यंत्र फार तीक्ण अ्सते. त्ाचयं आ्ुष्् ्साधारणत: वी्स वषाांप्ांत अ्सतयं. त्ाच्ा कात ाला
आयंतरराष्ट्ी् बाजारात जबरदसत मागणी आहे.
एके चदविी ्सयंध्ाकाळच्ा ्सुमारा्स आमही मोरारीने लॉजच्ा मागच्ा बाजू्स गेलो. चतथून एक
छोरी नदी वाहत होती. त्ा चठकाणी काही जनावरयं चद्सतात का ्ाचा िोध घ्ा्चा होता. आमच्ाबरोबर
आणखी एक गाडी होती. आमही पुढे चनघून जात होतो. इतक्ात वा्रले्सवरून ्सयंदेि आला, की लगेच
मागे चफरा. ्सुमारे पाचिे मीर्सटू मागे आलो तर ्समोर चचततीण व चतची तीन बाळयं उभी होती. चतच्ा
हालचाली कमालीच्ा मोहक होत्ा. बच्चेकंपनीही आईबरोबर रुबाबात उभयं राहून जणू आमहायंला
फोरो्साठी पोज देत होते. चार-पाच चमचनरयं हे फोरो ्सेिन झालयं आचण ्समोरच्ा गवतात ्सवटू कुरुयंब गा्ब
झालयं. चचतता हा जगातील ्सवाांत चपळ प्राणी. तो ता्साला १०० चक. मी. च्ा वेगाने पळतो. पण त्ाचा
हा वेग पचहल्ा ५०० मीर्सटूप्ांतच अ्सतो. त्ाचयं िरीर गोंड्स, लवचीक, छाती भरदार व मुख् महणजे
पा् लायंब अ्सतात. चिकार करण्ाची त्ाची पद्धत चनराळी अ्सते. तो आपल्ा ्सावजाच्ा जवळ
दबकत, दबकत जातो आचण एकदम हल्ा चढवतो. त्ा जनावराला गुदमरून राकून तो त्ाला मारतो व
चिकार लगेच खा्ची न्सेल तर पालापाचोळ्ाने झाकून ठेवतो. अन्था तर्स त्ा आ्त्ा चमळालेल्ा
चिकारीवर डल्ा मारतात.
केन्ाची अथटूव्वसथा प्रामुख्ाने चार प्रकारच्ा उतपन्नायंवर आधाररत आहे. ते महणजे- (१) प्टूरन
(२) कॉफी (३) चहा (४) फुलयं (गुलाब). त्ात प्टूरनाचा रिमायंक पचहला आहे. केन्ा ्सरकार प्टूरन
क्ेत्र चवकच्सत करा्चा खूपच प्र्तन करत आहे. प्टूरकायंनी जयंगलात चफरताना का् दक्ता घ्ावी ्ाचे
चन्म करण्ात आले आहेत. उदा. मोरारीतून चफरताना िक्तो मुख् रसता ्सोड्न आत जाऊ न्े, अगदी
दुमदीळ प्राणी चद्सला तरच झुडपायंत चिरावयं, पण परत लवकरात लवकर मुख् रसत्ावर ्ावयं, जनावरायंच्ा
जवळ बोलू न्े, राळ्ा वाजवू न्ेत व त्ायंना खा्लाही घालू न्े. च्सयंह, गेंडा, लेपडटू-चचतता ्ायंच्ा
्सभोवताली पाचपेक्ा जासत वाहनायंनी थायंबू न्े, जनावरायंचा पाठलाग करू न्े व त्ायंना त्रा्स देऊ न्े
इत्ादी... ्ा चन्मायंचयं उल्यंघन करणाऱ्ायंना दयंड करून तवररत पाक्कबाहेर काढण्ाचे अचधकार रेंज्सटूना
आहेत. ्सरकार ्ाबाबत अचति् दक् अ्सल्ानेच केन्ा ्सफरीला ्ेणाऱ्ा आयंतरराष्ट्ी् प्टूरकायंची
्सयंख्ा चदव्सेंचदव्स वाढते आहे.
69
 सव्ध्य््य

प्. १. केन्य् प्कसमामध्ये चफरण्य्िे च ल ख्लील मुद्् चवि्र्त े न चलह्.

‘गेम ड्ाइवह’
प्. २. चटप् चलह्.
(१) केन्ातील प्टूरन क्ेत्राबाबत तेथील ्सरकारची भूचमका.
(२) ‘चबग ५’चे थोडक्ात वणटून.
प्. ३. प्ठ्च्य् आध्रे चसांह्िे कटांब व लेखक्िे कटांब ्य्ांच्य् भेटीि् प्सांग तुमच्य् शब्द्ांत चलह्.

प्व्सवणमान चल ्य्.
प्रवा्सवणटून महणजे एखाद्ा सथळाला भेर देऊन आल्ानयंतर त्ा चठकाणचे घेतलेले अनुभव व त्ा चठकाणी
पाचहलेल्ा सथळायंचे बारकाव्ायं्सह चनरीक्ण िबदबद्ध करणे हो्.
l प्व्सवणमान कसे चलह्वे?
प्रवा्स वणटून चलचहताना त्ात खालील मुदद्ायं् चा चवचार वहावा.
(१) प्व्स्िे चठक्ण
ठरवलेल्ा चठकाणची भौगोचलक, ऐचतहाच्सक वैचिष्ट्ये, तेथील हवामान लसथती, चन्ोचजत चठकाणी
पोहोचण्ाचे मागटू ्ा ्सगळ्ाच्ा पूवटूत्ारीचवष्ी थोडक्ात माचहती घेणे आवश्क आहे.
(२) नेमके क््य प्चहले
चजथे भेर देणार चतथले लोकजीवन, ्सयंसकृती, वेिभूषा, बोलीभाषा खाद्पदाथटू आचण अथाटूतच
चन्सगटू, ऐचतहाच्सक, भौगोचलक महत्व इत्ादी.
(३) सथू म चनरीक्ण
प्रवा्स करताना चनरीक्णातून लक्ात आलेले छोरे बारकावे, तपचिलायंची नोंद करून ठेवावी. लेख
चलचहताना अिी काही चनरीक्णे नोंदवल्ा्स आपल्ा चलखाणाला वेगळे पररमाण चमळते.
(४) सहज सांव््द्तमक लेखन
प्रवा्सवणटूनाची िैली ही उतकंठावधटूक तरीही ्सहज अ्सावी. चलखाणातला ओघ का्म राहील ्ाचे
भान ठेवावे.
( ) सांसमरणी्य प्सांग
प्रवा्साचा आनयंद घेता-घेता घडणाऱ्ा अनपेचक्त घरना, प्र्सयंग, चचतप्र्सयंगी आलेल्ा अडचणी,
त्ायंवर केलेली मात ्ाचा उल्ेख प्रवा्सवणटून चलचहताना जरूर करावा.
प्रवा्सवणटून महणजे प्रवा्साच्ा त्ारीपा्सून ्सुरू होणारा हा च्सलच्सला प्रवा्स ्सयंपून, मूळ जागी ्ेऊन
सवसथता चमळेप्ांत अव्ाहतपणे आप्सूक ्सुरूच अ्सतो. प्रवा्सातील वेगळेपण, चनरचनराळ्ा व्क्ी,
आलेले हरके अनुभव, काही अद्भुत गोष्टी ्ा ्सवाांची एक ्सुयंदर अनुभूती त्ार होते. ्सखोल चनरीक्णातून
ती उठावदार बनते. त्ातून प्रवा्सवणटून हा एक बोलका, अक्रबद्ध नजारा त्ार होतो. त्ामुळेच चनरीक्णे,
माचहती, वैचिष्ट्ये, आलेल्ा अडचणी आचण चवलक्ण अनुभव त्सेच केलेली धमाल, ्ा ्सवटू गोष्टी
्सहजपणे चलचहल्ा की प्रवा्सवणटून त्ार होते.

70
 १६. वनव्सी भ्ग -४

तुक्र्म ध्ांडे (१९६१) : प्रच्सद्ध कवी. चवचवध ्साप्ताचहके, माच्सके, चदवाळी अयंकायंतून कथा व लचलत लेखन. चन्सगटू
व माणू्स हा त्ायंच्ा लेखनाचा आवडता चवष्. ‘वळीव’ हा कचवता्सयंग्ह प्रच्सद्ध.
आचदवा्सी, त्ायंचे डोंगरदऱ्ायंतील जीवन, चन्सगटू, चन्सगाटूचवष्ीचे प्रेम व त्ायंमधील अतूर नाते ्ायंचे वणटून प्रसतुत
कचवतेतून कवीने केले आहे. ‘वळीव’ ्ा कचवता्सयंग्हातून प्रसतुत कचवता घेतली आहे.

आमही िोंगििाजाची
पोऱहं कळसू आईची
आमही उघिी बोिकी
बाळं पिविा माईची.
घेऊ हातावं भाकि
वि भाजीला भोकि
खाऊ खिकावं बसून
देऊ खुिीत ढेकि.
खेळू टेकिी भवती
पळू वाऱयाचया संगती
वि पांघरू आभाळ
लोळू पृथवीविती.
बसू सूया्तचं रुसून
आमही वाघाचया लवणाचे
पहू चंद्ाकं हसून
आमही वांदाि नळीचे
बोलू वाज नतंनकड्ािी
गाव वहाळापलयाि
नाचू घोंगिी नेसून.
आमही उंबि माळीचे.
िोई आभाळ पेलीत
चालू निंवहाचया चालीत
नहंिू झािा-कड्ांविी
बोलू पकयांचया बोलीत.
आमही ससयाचया वेगानं
जाऊ िोंगि यंगून
हात लाऊन गंगना
येऊ चांदणया घेऊन.

71
 सव्ध्य््य
प्. १. ख्लील शब्दसमथूह्ांतील अ्मा सपष् कर्.
(१) पायंघरू आभाळ-
(२) वायंदार नळीचे-
(३) आभाळ पेलीत-
प्. २. शोध घ्य्.
(अ) ‘हात लाऊन गयंगना ्ेऊ चायंदण्ा घेऊन’ ्ा काव्पयंक्ीत
व्क् होणारा आचदवा्सटींचा गुण-
(आ) कचवतेच्ा ्मकरचनेतील वेगळेपण-
प्. ३. क्व्यस ्द्यमा.
(१) ‘ब्सू ्सू्ाटूचयं रु्सून पहू चयंद्राकं ह्सून’, ्ा काव्पयंक्ीतील भाव्स द्टू सपष्ट करा.
(२) ‘डोई आभाळ पेलीत चालू चियंवहाच्ा चालीत’, ्ा पयंक्ीतील कवीला अचभप्रेत अ्सलेला अथटू ्सायंगा.
प्. ४. अचभव्यक्ती.
‘आचदवा्सी ्समाज आचण जयंगल ्ायंचे अतूर नाते अ्सते’, ्ाचवष्ी तुमचे चवचार चलहा.

भ्ष् स ्द्यमा

चललखत मजकुरा्साठी ्ोग् चवरामचचनहायंचा वापर महत्वपूणटू अ्सतो. चवरामचचनहायंच्ा चुकीच्ा वापरामुळे ्सयंपूणटू
वाक्ाचा अथटू बदलू िकतो व भाषेचा बाजही चबघड् िकतो. भाषा ्ोग् सवरूपात अथटूवाही होण्ा्साठी चवरामचचनहायंच्ा
्ोग् वापराचा अभ्ा्स व ्सराव होणे आवश्क आहे.
l ख्लील व्क्य्ांत ्यो ्य चवर्मचि हे व्परून व्क्ये पु ह् चलह्.

(१) ते बायंधकाम क्सलयं आहे

(२) आकािकंदील पूणटू झाल्ावर दादायंनी तो खायंबावरच्ा लखळ्ाला रायंगला
(३) गुलाब जासवयंद माेगरा ही माझी आवडती फुले आहेत
(४) अरेरे त्ाच्ाबाबतीत फारच वाईर झाले
(५) आई महणाली ्सोनम चल लवकर उिीर होत आहे

72
 १७. ऑचलांचपक वतुमाळ्ांि् गोफ

ब्ळ ज. पांचडत (१९२९-२०१५) : प्रच्सद्ध लेखक. चरिकेर ्सामन्ायंचे ्समालोचक. ‘पचहले ितक’,
‘कुमारायंचे खेळ’, ‘चरिकेरमधील नवलकथा’ इत्ादी पुसतके प्रच्सद्ध.
ऑचलयंचपक ्सामन्ायंची ्सुरुवात का व किी झाली? हे ्सामने भरवण्ामागील उद्चदष्टे कोणती?
ऑचलयंचपक वतुटूळायंचा अथटू का्? ्ा ्सवाांचा आढावा प्रसतुत पाठातून लेखकायंनी घेतला आहे. प्रसतुत पाठातून
जागचतक ऑचलयंचपक रिीडासपधाांचवष्ीची माचहती चदली आहे.

मनुष््ाच्ा ्सवाांगीण व्लक्मत्व चवका्सात रिीडेचे महत्व अनन््साधारण आहे. ्सवटू सतरायंवर खेळले
जाणारे रिीडा्सामने हे जगभरातील रिीडाप्रेमटींचे लक् वेधून घेणारे ठरतात.
्सयंपूणटू जगभरातील रिीडा्सामन्ायंत ‘ऑचलयंचपक रिीडा्सामन्ायंना’ एक मानाचे सथान आहे. ‘ऑचलयंचपक
२०२०’ च्ा चवज्ाचे उद्चदष्ट डोळ्ायं्समोर ठेवून आपल्ाला आवडणाऱ्ा खेळावर लक् करेंचद्रत करून, त्ायंत
पारयंगत होऊन आपल्ा देिाला ‘ऑचलयंचपक चवज्ाचे मानकरी’ होण्ा्साठी अचधकाचधक प्र्तनिील राहू्ा.

ऑचलयंचपक गावाकडे आमची मोरार भरधाव वेगाने जात

होती. गददी
ग प्रचयंड अ्सली तरी रहदारीला अडचण मुळीच नवहती.
्े्ण्ाजाण्ा्साठी वेगवेगळे रसते होते. खेळायंचे मैदान जवळ ्ेऊ
लागले, त्सेत आमचे डोळे ्समोरील चक्चतजाकडे लागले. खूपच
उयंच अिा सतयंभावर एक भलामोठा धवज फडफडत अ्सलेला
आमहायंला चद्सला. ऑचलयंचपक ्सामन्ायंचे ते सवतयंत्र चनिाण होते. धवजावरील पायंढऱ्ािुभ्र पाशवटूभूमीवर
लाल, चपवळ्ा, चनळ्ा, चहरव्ा व काळ्ा रयंगायंची वतुटूळे एकमेकायंत गुयंफलेली होती. जणू पाच चमत्रच
हातायंत हात घालून आपल्ा मैत्रीची ्साक् जगाला देत होते! ही पाच वतुटूळे महणजे जगातील पाच खयंड
आचण त्ायंची िुभ्रधवल पाशवटूभूमी महणजे चविाल अयंतराळ. ्ा धवजावर ऑचलयंचपकचे ब्ीदवाक् चलचहलेले
आहे- ‘च्सचर््स, ऑललर््स, फॉचरटू््स.’ महणजे गचतमानता, उच्चता, तेजलसवता. प्रत्ेक खेळाड्ने
जासतीत जासत गचतमान होण्ाचा प्र्तन केला पाचहजे; अचधकाचधक उयंची गाठण्ाची चिकसत केली
पाचहजे आचण बल्सयंवधटूना्साठी जासतीत जासत श्रम केले पाचहजेत, अ्सा ्सयंदेि हा धवज खेळाड्यंना देत
अ्सतो. ्ा धवजसतयंभाजवळ एक सफूचतटूदा्क मिाल ्सतत तेवत अ्सते. ऑचलयंचपक ्सामने महणजे
रिीडापर्यं्साठी आचण रिीडािौचकनायं्साठी एक पवटूणीच अ्सते. पपृथवीच्ा पाठीवरील ्सवटू राष्ट्ायंतील ्सुमारे
पाच ते ्सहा हजार खेळाड् ्ा ्सामन्ायंमध्े भाग घेतात. सत्री-खेळाड्यंचीही ्सयंख्ा दोन हजारायंच्ा आ्सपा्स
अ्सते. प्रेक्ागारात ्सुमारे ्सततर ते ऐंिी हजार प्रेक्क ब्सण्ाची ्सो् अ्सते. ्ाचिवा् ्सुमारे पयंचवी्स हजार
लोकायंना हे ्सामने उभे राहून पाहता ्ेतात. पोहण्ाच्ा ि्टूती्साठी चार-पाच तलावही बायंधलेले अ्सतात.
खेळायंचे चविाल मैदान, त्ाभोवतालचे प्रचयंड प्रेक्ागार, रहदारी्साठी मुद्दाम बायंधलेल्ा अनेक
्सडका, लोहमागटू, पुरुष व सत्री-खेळाड् ्ायंच्ा चनवा्सा्साठी बायंधलेल्ा अ्सयंख् खोल्ा अ्सलेल्ा
इमारती, व्सचतगपृहे, प्रेक्कायंच्ा श्रमपररहारा्साठी ्सु्सजज अिी चविाल उपाहारगपृहे-अ्से हे एक मोठे
गावच अ्सते! ्ाला ‘ऑचलयंचपक लवहलेज’ अ्से महणतात. ‘ऑचलयंचपक लवहलेज’ व्सवण्ाची कलपना
इ. ्स. १९५६ मध्े मेलबोनटू ्ेथे मायंडण्ात आली. पचहले ‘ऑचलयंचपक लवहलेज’ चतथलेच. ऑचलयंचपक
73
्सामने दर चार वषाांनी होतात. हे ्सामने पाच चदव्स चालत. इ. ्स. पूवटू ७७६ मध्े हे ्सामने झाल्ाची
पचहली नोंद ग्ी्स देिाच्ा इचतहा्सात ्सापडते. त्ा वेळी सपधषेत ्िसवी होणाऱ्ा खेळाड्यंचा, ऑचलवह
वपृक्ाच्ा फायंदीची माळ घालून, गौरव करण्ात ्ेत अ्से. ग्ी्स देिातील अनेक िहरे परसपरायंतील भेदभाव
चव्सरून ्ा ्िसवी सपधटूकायंचे प्रचयंड सवागत करत. ्ा ्सामन्ायंतील खेळाड्यंना राष्ट्ी् ्सण्समारयंभाच्ा
वेळी मानाचे सथान चमळत अ्से. पुढे ग्ीक ्सततेचा ऱहा्स झाला आचण त्ाबरोबर इ. ्स. पूवदी ३९४ मध्े
हे ्सामने बयंद पडले.
मैत्रीचा मयंत्र ्सायंगणाऱ्ा ्ा ऑचलयंचपक ्सामन्ायंची त्ानयंतर इ. ्स. १८९४ ्साली आधुचनक जगाला
आठवण झाली. त्ा वषदी फ्ान्स देिात एक ‘ऑचलयंचपक काग्े्स’ भरवण्ात आली होती. त्ा काग्े्सला
अनेक राष्ट्ायंचे प्रचतचनधी हजर होते. कुबर रीन नावाच्ा फ्रेंच रिीडातजज्ाने ्ा काग्े्समध्े ऑचलयंचपक
्सामन्ायंचे पुनरुजजीवन केले. िरीर्सयंपदा वाढवण्ा्साठी, बल्सयंवधटून करण्ा्साठी आचण प्रामुख्ाने
देिादेिायंतील मैत्री वाढ्न त्ायंच्ात चमत्रतवाची सपधाटू वहावी ्ा्साठी प्राचीन ऑचलयंचपक ्सामन्ायंप्रमाणेच
्ापुढे आयंतरराष्ट्ी् रिीडासपधाटू भरवाव्ात अ्से ठरले. १८९६ पा्सून ऑचलयंचपक ्सामने दर चार वषाांनी
वेगवेगळ्ा देिायंत भरवले जातात. त्ा चनचमतताने जगात ्सद्भावना, ्समता, मैत्री, चवशवबयंधुतव, चिसत
व ऐक् ्ा भावना वाढी्स लागतात.
्ा ्सामन्ायंत चनरचनराळ्ा एकवी्स खेळायंची तरतूद आहे. पुरुषायं्साठी व लसत्र्ायं्साठी वेगवेगळे
्सामने होतात. ्ा ्सामन्ायंच्ा व्वसथे्साठी एक आयंतरराष्ट्ी् ऑचलयंचपक ्सचमती नेमलेली अ्सते. ्ा
सपधाांत भाग घेणाऱ्ा प्रत्ेक देिाचे एक ते तीन प्रचतचनधी ्ा ्सचमतीत अ्सतात. ्ा ्सचमतीमध्े खेळायंची
व्वसथा त्ा त्ा खेळायंच्ा आयंतरराष्ट्ी् ्सयंघाकडे अ्सते. ऑचलयंचपक ्सामन्ायं्साठी लागणारा खचटू
फारच मोठा अ्सतो. हा ्सवटू पै्सा सपधटूक देि उभा करतात.
रिीडेच्ा क्ेत्रात जाचतभेद नाही, धमटूभेद नाही की वणटूभेद नाही. ्ेथे ्सवाांना ्समान ्सयंधी चमळते.
अमेररकेतील जे्सी ओवेन्स हा वयंिाने आचफ्की खेळाड्. १९३६ मध्े बचलटूनला झालेल्ा ऑचलयंचपक
सपधषेत त्ाने चार अचजयंक्पदे चमळवली. इतकेच नवहे, तर त्ा चारही बाबतटींत त्ाने नवे उच्चायंक
प्रसथाचपत केले. अमेररकेच्ा ्िाचा तो मोठा चिलपकार ठरला. अमेररकेनेच नवहे, तर ्साऱ्ा जगाने ्ा
खेळाड्चा त्ा वेळी केवढा गौरव केला! केवढे कौतुक केले! ओवेन्सचा वणटू, त्ाचा देि हे ्सवटू चव्सरून
्साऱ्ा जगाने त्ाची प्रियं्सा केली.
एचमल झेरोपेक हा झेकोसलोवहाचक्ाचा खेळाड्. १९५२ ्साली त्ाने हेलच्सयंकीचे मैदान गाजवले.
तेथे त्ाने ५,००० मीरर धावणे व मॅरेथॉन ्ा लायंब पलल्ाच्ा ि्टूतीत नवीन चवरिम केले व नवा
इचतहा्स घडवला. जगातील एक ‘मानवी रेलवे इयंचजन’ अिी झेरोपेकने ख्ाती चमळवली. ्ामुळे जगातील
्सवटू लोकायंना झेरोपेकबद्दल तर अचभमान वारलाच; पण त्ाबरोबर झेकोसलोवहाचक्ा देिाबद्दलही
त्ायंच्ा मनात आदर चनमाटूण झाला.
आचफ्केतील इचथ्ोचप्ाचा अबेबे चबचकला ्ा खेळाड्ने तर अनवाणी पा्ाने मॅरेथॉन-लायंब
पलल्ाची ि्टूत चजयंकली! एवढे मोठे अयंतर त्ाने २ ता्स १५ चमचनरायंत कारले. फॅनी बक्सटू ्ा सत्री-
खेळाड्ने तर १९४८ ्साली ऑचलयंचपकचे मैदान दणाणून ्सोडले. १०० व २०० मीररच्ा ि्टूतीत प्रथम
रिमायंक चमळवला. भारताने हॉकीच्ा सपधषेत अनेक वषषे अचजयंक्पद चरकवले. ्सुप्रच्सद्ध भारती् हॉकी
खेळाड् ध्ानचयंद ्ायंचे नाव चकत्ेक वषषे जगात ्सवाांच्ा चजभेवर नाचत होते. ऑचलयंचपकच्ा मैदानावर
खेळाड् खेळत अ्सतात, तेवहा खेळाड्यंना परारिमाचा व प्र्तनवादाचा ्सयंदेि देणारा धवज डौलाने फडकत
अ्सतो. त्ा धवजावरील पाच खयंडायंची पाच वतुटूळे ्समतेचा व चवशवबयंधुतवाचा ्सयंदेि जगाला देत अ्सतात;
तर त्ाच्ा िेजारीच क्ुद्र चवचारायंचा अयंधकार घालवणारी ज्ोत तेवत अ्सते.
74
 सव्ध्य््य
प्. १. आकृती पथूणमा कर्.
(अ) ऑचलयंचपकचे ब्ीदवाक् (अा)
ऑचलयंचपक ्सामन्ातून चवकच्सत
होणाऱ्ा भावना.

वाक्ातून चमळणारा ्सयंदेि

प्. २. ्यो ्य प्य्मा्य चनवडन व्क्ये पु ह् चलह्.

(१) पचहले ऑचलयंचपक लवहलेज......... ्ेथे व्सले.
(अ) ग्ी्स (आ) मेलबोनटू (इ) फ्ान्स (ई) अमेररका
(२) ......... पा्सून ऑचलयंचपक ्सामने दर चार वषाांनी वेगवेगळ्ा देिायंत भरवले जातात.
(अ) १८९६ (आ) १९५६ (इ) इ. ्स. ७७६ (ई) इ. ्स. पूवटू ३९४
प्. ३. ख्लील व्क्य व्ि्. अधोरे खत केलेल्य् शब्द्ांब्बत म्चहती भरून तक्त् पथूणमा कर्. ख् ् शब्द्ल्
ख्लील मुद्े ल्गथू नसतील तर चत्े- हे चि ह चलह्. ्द्., व ्य्स्ठी चलांग, विन, चवभक्ती सगळीकडे
- हे चि ह ्येईल.
(१) पुरुषायं्साठी व लसत्र्ायं्साठी वेगवेगळे ्सामने होतात.
अ. रि. िबद मूळ िबद िबदजात प्रकार चलयंग वचन चवभक्ी
(१) पुरुषायं्साठी
(२) व
(३) लसत्र्ायं्साठी
(४) वेगवेगळे
(५) ्सामने
(६) होतात
प्. ४. सवमत.
(१) ‘ऑचलयंचपक महणजे चवशवबयंधुतव’ ही ्सयंकलपना सपष्ट करा.
पक्रम : ्सन २०१६ ्साली झालेल्ा ऑचलयंचपक ्सामन्ातील ्सुवणटू, रजत व कायंस्पदक चमळवणाऱ्ा खेळाड्यंची माचहती
आयंतरजालाचा वापर करून खालील तकत्ात चलहा.
अ. क्र. व्यक्तीिे न्व ्देश खेळ्िे न्व प्दक

75
 १ . हसरे ्द:ख
भ्. ्द. खेर - भालचयंद्र दततात्र् खेर (१९१७) : कथालेखक, कायंदबरीकार. चवपुल व चवचवध सवरूपाची
वाड् म्ीन चनचमटूती. ‘्सुखाचा लपयंडाव’, ‘प्रा्लशचतत’, ‘िुभमयंगल’, ‘नयंदादीप’, ‘वादळवारा’ ्ा
कायंदबऱ्ा; ‘्ज्’, ‘अमपृतपुत्र’ ्ा चररत्रातमक कायंदबऱ्ा; ‘अधायंतरी’, ‘द चप्रन्से्स’ हे अनुवाचदत ्साचहत्;
‘आईनसराईनचे नवे चवशव’, ‘गीताज्ानदेवी’, ‘अपरोक्ानुुभूचत’ हे ग्यंथलेखन प्रच्सद्ध. के्सरी ्ा वपृततपत्राचे
२५ वषां उप्सयंपादक, त्सेच ्सह्ाद्री माच्सकाचे व्ाव्साच्क ्सयंपादक.
प्रसतुत पाठात चालदी व त्ाच्ा आईमधील प्रेम, त्सेच चालदीच्ा रयंगमयंचावरील पदापटूणाचे वणटून केले
आहे. हा पाठ ‘ह्सरे दु:ख’ ्ा पुसतकातून घेतला आहे.

रयंगमयंचावरील पडदा दूर झाला. प्रेक्ागपृह एकदम

िायंत झालयं. वाद्वपृयंदाचे सवर स घुमू लागले.
प्रेक्ागपृ
ा हातली कुजबूज एकदम थायंबली.
रयंगमयंचावरील प्रकािाच्ा झगमगारात चलली
हा एकतानतेनयं गात उभी अ्सलेली चद्सली. तेवहा
हालषे
्स प्रेक्ागपृहाची नजर चतच्ावर लखळ्न राचहली
्साऱ्ा
आचण वाद्वपृयंदािी जेवहा चतच्ा कंठातले सवर
एकरूप झाले तेवहा ्सारे श्रोते चजवाचा कान करून
ऐकू लागले. ्सुरेल सवरायंची एक अलौचकक तेजोम्
श्रीमूतदी ्साकार झाली. ्साऱ्ा श्रोत्ायंचयं भान हरपून
गेलयं.
चलली हालषेचा पाच वषाांचा धाकरा मुलगा
चा चवयंगमध्े उभा होता. आपल्ा आईच्ा
चालदी
गाण
गाण्ािी त्ाची तयंद्री लागली होती. चतच्ाकडे
मोठ् प्रेमानयं बघत तो चनशचल उभा होता.
मोठ्ा
चलली हालषेचयं गाणयं ऐन रयंगात आलयं. चतच्ा
गोड गळ्ातून तार्सप्तकातले सवर ्सहजतेनयं बाहेर पडा्ला लागले. चतच्ा कंठमाधु्ाटूनयं श्रोते डोलू
लागले. फुलून गेले. चलली हालषेचा तार्सप्तकातला तो मधुर सवरचवला्स चालला अ्सतानाच चतचा आवाज
एकदम चचरकला. काही केल्ा कंठातून आवाज फुरेना. सवर आतल्ा अात चवरून जाऊ लागले. सवरायंनी
वाद्वपृयंदाची ्साथ्सयंगत ्सोड्न चदली. काही केल्ा काही होईना. ब्सके सवर कंठातून बाहेर ्ेईनात.
आपल्ा कंठातून सवर प्रगर करण्ाची चतची धडपड चालूच होती. चवद्ध झालेल्ा एखाद्ा चयंडोल
पक््ानयं आपले पयंख फडफड्न उयंच अाकािात झेप घेण्ाची धडपड करावी, अिा्सारखयं ते केचवलवाणयं दृश्
चद्सत होतयं.
त्ा चदविी चकत्ेक श्रोते प्रेक्ागपृहात गददी करून ब्सले होते. चलली हालषेचे ते फार चाहते हाेते. ‘का्
झालयं?... एकदम अ्सयं का् झालयं?’ अिी त्ायंची आपाप्सात कुजबूज ्सुरू झाली.
परयंतु चतच्ा आवाजाला एकदम का् झालयं होतयं, हे चतचयं चतलाही कळत नवहतयं. मग श्रोत्ायंना कुठ्न
कळणार?
काही काळ त्ा श्रोत्ायंनी दम धरला; परयंतु चलली हालषेचा दम आता पुरता चनघून गेला होता.
76
 काही काळानयंतर श्रोत्ायंना दम धरवेना. काही तरी चवपरीत घडलयं होतयं खा्स !
मग प्रेक्ागपृहातील ्साऱ्ा श्रोत्ायंत कुजबूज ्सुरू झाली. श्रोते आरडाओरडा करू लागले. आरडाओरडा
वाढ् लागला. चकत्ेक श्रोत्ायंना चतचयं ते गाणयं तोंडपाठ होतयं. ते भ्सा ा आवाजात चतचयं गाणयं महणू लागले.
त्ायंच्ा त्ा महणण्ाला चिट्यायंची आचण आरोळ्ायंची ्साथ ्सहजच चमळाली.
चवयंगमध्े उभ्ा अ्सलेल्ा चालदीला काहीच कळेना. कावऱ्ाबावऱ्ा मुद्रेनयं तो गोंधळ्न आईकडे
बघत उभा होता. सरेजवरच्ा प्रकाराची सरेज मॅनेजरलाही काही कलपना नवहती. त्ामुळे तो आतल्ा
बाजूला काहीतरी काम करत ब्सला होता. ्ापूवदी अ्सा प्रकार कधीच घडला नवहता. नपृत् अ्सो, ्सयंगीत
अ्सो चकंवा नाट्य अ्सो, चलली हालषेकडे कधीच बघावयं लागत न्से. प्रेक्ागपृहात, म्ुचझक हॉलमध्े चकंवा
कचरनमध्े चलली हालषे एकदा उभी राचहली महणजे मॅनेजर चनधाटूसतपणानयं दु्सरीकडे बघा्ला मोकळा होत
अ्से. ती उभी राहीप्ांत का् ती त्ाला धावपळ करावी लागे. चलली नपृत् करण्ात जिी चनष्णात होती
तिी चप्ानो वाजवण्ातही वाकबगार होती. नपृत् करताना चतच्ा पदन्ा्सात जिी जादू होती तिीच
चतच्ा हातायंच्ा बोरातही एक प्रकारची चवलक्ण जादू होती. मध्म उयंचीच्ा चलली हालषेची लायंब्सडक
बोरयं चप्ानोच्ा पायंढऱ्ािुभ्र प ायंवर नाचा्ला लागली महणजे चप्ानोतून सवरही बेहोिीनयं नतटून
करा्ला लागत आचण ती गा्ला लागली, की चतच्ा कंठातून जे सवगदी् सवर बाहेर पडत ते त्ा
चप्ानोतील सवरायंमध्े एकरूप होऊन जात. चकत्ेक चवनोदी प्रह्सनात ती काम करा्ची, तेवहा प्रेक्ागपृहात
हास्लहरी उठा्च्ा, त्ा मॅनेजरच्ा कानावर हमखा्स पडा्च्ा. चलली हालषेच्ा सरेजवरच्ा कामाकडे
कधीच लक् द्ावयं लागा्चयं नाही.
त्ामुळे त्ा चदविी जेवहा प्रेक्ागपृहातून आरडाओरडा आचण आरोळ्ा ्ायंचा आवाज सरेज मॅनेजरच्ा
कानी पडला तेवहा तो धावतपळत आला आचण चवयंगमध्े चालदीच्ा िेजारी ्ेऊन उभा राचहला. गोंधळ्न
जाऊन तो रयंगमयंचावरील चलली हालषेकडे बघत होता.
चलली हालषेची मुद्रा पायंढरी पडली होती. आजवर चतच्ा गोड च ा गळ्ानयं चतला कधीही दगा चदला
नवहता. कमी आवाजामुळे चतची ्सतत प्रगती होत गेली होती. ती अचधकाचधक नाव चमळवत चालली
होती. चायंगल्ापैकी पैका कमवत होती; परयंतु चवद्ुल्ता चमकावी आचण क्णाधाटूत घनदार अयंधकारात
चवलीन होऊन जावी, अ्सा प्रकार घडला होता. आजप्ांत चतची एवढी अवहेलना कधी झाली नवहती. त्ा
अपमाचनत अवसथेत सरेजवर थायंबणयं चतला मुळीच िक् नवहतयं.
ती मुकाट्यानयं चवयंगमध्े परतली.
सरेज मॅनेजर चालदीबरोबर चतथेच उभा होता. त्ाला का् बोलावयं हे ्समजेना आचण नेमकं का् झालयं
आहे, हे चालदीला ्समजेना.
रडवेल्ा सवरात चलली हालषेच महणाली, ‘‘माफ करा... माझा आवाज काही केल्ा बाहेर फुरला
नाही. मी तरी का् करणार? मी गाण्ाचा खूप प्र्तन करून पाचहला. पूवदी अ्सयं कधी झालयं नवहतयं.’’
मॅनेजरला ते माहीत का नवहतयं?
त्ानयं ‘चपनॅफोर अड अ्ोलानध’ आचण ‘चमकाडो’ ्ा नारकातल्ा चतच्ा भूचमका बचघतल्ा होत्ा.
्सलवहन कंपनीतले ऑपेरा बचघतले होते. चतनयं गा्लेलयं िासत्री् ्सयंगीतही ऐकलयं होतयं.
मग आताच चतच्ा आवाजाला एकदम का् झालयं होतयं ते मॅनेजरलाही कळलयं नाही; परयंतु त्ाला
काहीतरी चनणटू् घेणयं भागच होतयं.
तो महणाला, ‘‘ठीक आहे. तुमही थोडी चवश्रायंती घ्ा.’’
थोडा चवचार करून मॅनेजर पुढे महणाला, ‘‘पण मॅडम, आपला का्टूरिम काही झालयं तरी पुढे चालूच
रहा्ला हवा! नाहीतर आपली नाच ी होईल.’’
77
 चललीनयं मॅनेजरकडे उदा्सवाण्ा दृष्टीनयं बचघतलयं. चतचे नीलवणटू बाेलके नेत्र पाणावले होते. चतच्ा
पाणीदार नेत्रात आता कारुण्ाची छरा चद्सत होती. हातात चतनयं आपला कोर धरून ठेवला होता. जणू
आपला तो नारकातला कोर चतनयं का्मचा आपल्ा अयंगावरून उतरवून हातात पकड्न ठेवला हाेता.
आपल्ा हातायंच्ा मुठी जुळवून ती मॅनेजरकडे बघत केचवलवाण्ा मुद्रेनयं त्ाला महणाली, ‘‘मी हा
का्टूरिम क्सा का् पुढे चालू ठेवणार? मला तर ते आता सरेजवरही ्ेऊ देणार नाहीत !’’
मॅनेजर एकदम महणाला, ‘‘छे, छे ! तुमही आता सरेजवर जा्ची गरज नाही, परयंतु तुमचयं ते अपुरयं
राचहलेलयं गाणयं कुणीतरी सरेजवर जाऊन महणा्ला हवयं ! ्ा तुमच्ा छोट्या चालदीला तुमचयं ते गाणयं ्ेतयं.
त्ाला ते गाणयं महणताना मी ऐकलयं्. तुमची हरकत न्सेल तर मी ्ाला सरेजवर घेऊन जातो.’’
्ावर चलली काहीच बोलली नाही. चतनयं चालदीकडे एकदा चनरखून बचघतलयं. त्ाला जवळ घेतलयं.
त्ाच्ा काळ्ाभोर कुरळ्ा राठ के्सायंतून हात चफरवला.
चालदीला घेऊन सरेज मॅनेजर केवहा सरेजवर गेला हेही चतला कळलयं नाही.
प्रेक्कायंना उद्देिून मॅनेजर महणाला, ‘हा चालदी... चलली हालषेचा मुलगा. ्ाच्ा अाईची प्रकृती
एकदम चबघडली...तेवहा चतचयं अपुरयं राचहलेलयं गाणयं आता हायं पुरयं करील ! आपण ते िायंतपणानयं ऐकून
घ्ावयं...धन्वाद !’
मग चालदीकडे बघून मॅनेजर महणाला, ‘‘हयं...चालदी...आता प्रेक्कायंना तू जॅक जोन्स महणून दाखव.’’
एवढयं बोलून मॅनेजरनयं चालदीची पाठ थोपरली आचण ताे चवयंगमध्े चनघून गेला.
चालदी सरेजवर ्सहजपणानयं उभा होता. त्ाला प्रेक्कायंची ्लतकंचचतही भीती वारली नाही. तिी भीती
वारण्ाचयं त्ाचयं व्ही नवहतयं. त्ाच्ा तोंडावर फुरलाईर््सचा झगमगीत प्रकाि पडला होता. त्ामुळे
्समोरचा प्रेक्कवगटू त्ाला धू्सर चद्सत होता.
चालदीनयं गाणयं महणा्ला ्सुरुवात केली-
‘ o nd a o t the market, don’t o see.’
त्ाच्ा त्ा गाण्ाबरोबर वाद्वपृयंदही ्साथ देऊ लागला. ्सारयं चथएरर त्ा सवरायंनी भरून गेलयं. जादूची
कायंडी चफरवल्ाप्रमाणे ्सारे श्रोते एकदम िायंत झाले आचण चालदीचयं ते गाणयं काैतुकानयं ऐका्ला लागले.
त्ाचयं गाणयं ऐकताना ते इतके भारावले, की त्ायंनी सरेजवर पैिायंची उधळण ्सुरू केली.
पैिायंची ती बर्सात पाहून चालदीनयं आपलयं गाणयं मधेच थायंबवलयं आचण तो प्रेक्कायंना उद्देिून महणाला,
‘मी आधी हे पै्से गोळा करतो आचण मग राचहलेलयं गाणयं महणून दाखवतो.’
अ्सयं महणून तो सरेजवरचे पै्से भराभर गोळा करा्ला लागला.
त्ाच्ा त्ा चधराईच्ा बोलण्ानयं प्रेक्कायंत मोठा हिा चपकला. ते त्ाला आणखी प्रोत्साहन देऊ
लागले.
एव ात सरेज मॅनेजर चालदीजवळ आला आचण आपल्ा जवळचा हातरुमाल बाहेर काढ्न त्ात तो
पै्से गोळा करू लागला. तो सवत:्साठीच पै्से गोळा करतो आहे, अ्सयं चालदीला वारलयं. चालदी लगेच
त्ाच्ाजवळ गेला. एवहाना मॅनेजर पै्से गोळा करून चवयंगच्ा चदिेनयं चनघूनही गेला हाेता. चालदीनयं ताबडतोब
त्ाचा पाठलाग केला.
ते दृश् बघून प्रेक्कायंमध्े हास्कल्ोळाची लार उ्सळली.
त्ाच वेळी मॅनेजरनयं ते ्सारे पै्से चालदीच्ा आईजवळ चदले, तेवहा कुठे चालदीच्ा चजवात जीव आला.
चालदी पुनहा सरेजवर आला आचण उरलेलयं गाणयं महणा्ला लागला-
‘ in e a k ones has ome into a itt e it of ash
e , ‘e don’t know where’e are...’
78
 गाणयं ्सयंपलयं तेवहा प्रेक्कायंनी अक्रि: चथएरर डोक्ावर घेतलयं. प्रेक्कायंिी त्ाचयं आता चायंगलयं नातयं
जुळलयं होतयं. त्ायंच्ावर त्ानयं चायंगलीच छाप राकली होती.
गाणयं ्सयंपल्ावर चालदीनयं प्रेक्कायंना नाचूनही दाखवलयं. नकलाही करून दाखवल्ा.
त्ाची आई ‘आ्ररि माचटू-्साग’ चायंगलयं महणा्ची. आपल्ा आईचयं ते रणगीत चालदीनयं बेहूब
महणून दाखवलयं. ते महणताना त्ानयं अगदी आपल्ा आई्सारखा आवाज काढला. श्रोत्ायंनीही त्ाच्ा
आवाजात आवाज चमळवला. तेही त्ाच्ाबरोबर गाऊ लागले.
ते गाणयं गाताना त्ाच्ा आईचा आवाज चचत प्र्सयंगी मधूनच चचरका्चा. ते गाणयं गाताना चालदीनयंही
त्साच चचरकलेला आवाज काढला. त्ा बेहूब नकलेमुळे ्सारे प्रेक्क लसतचमत झाले आचण मग पुनहा
जोरदार हिा चपकला. प्रेक्कायंनी ओरड्न त्ाला िाबा्सकी चदली. पुनहा एकदा सरेजवर पैिायंचा पाऊ्स
पडला.
चलली हे ्सारयं दृश् चवयंगमधून डोळे भरून बघत होती. चतच्ा पाच वषाांच्ा लाडक्ा पोरानयं ्सारा
का्टूरिम चनभावून नेला हाेता. चतच्ावर आलेला वाईर प्र्सयंग ्ा चचमुकल्ानयं ्सावरला होता. चतला
आपल्ा ्ा लहानग्ाचयं अपरयंपार कौतुक वारलयं.
आपले डोळे पु्सून चतनयं ्समोर बचघतलयं. चालदी पै्से गोळा करण्ाच्ा उद्ोगात मग्न होता.
चलली सरेजवर आली आचण चालदीला बरोबर घेऊन पुनहा चवयंगमध्े जा्ला चनघाली. चतला बघून
प्रेक्कायंनी राळ्ायंचा गजर केला.
काही वेळानयं झगमगीत चदवे चवझले. चथएरर हळ्हळ् ररतयं झालयं. त्ा रात्रीच्ा का्टूरिमावर पडदा
पडला; परयंतु चललीच्ा मनावरचा पडदा काही केल्ा दूर होत नवहता. आज हे अ्सयं का् झालयं, अ्सा प्रशन
ती आपल्ा मनाला पुन: पुनहा चवचारत होती; पण त्ा प्रशनाचयं उततर चतला देता ्ेत नवहतयं. तो प्रशन चतच्ा
चवचारायंच्ा आवताटूत गरगर चफरत होता; पण चतला उततर चमळत नवहतयं.
मात्र चतच्ा कमी ्सुरेल आवाजानयं उलरवलेला हा डाव चतच्ा मानी मनाला मुळीच ्सहन होत
नवहता. आपल्ा त्ा आवाजाच्ा बळावर ती आजवर सरेजवर पा् रोवून उभी होती. परयंतु त्ा चदविी
चतचा तो खयंबीर पा् लरपरत होता. चतच्ा त्ा लरपरणाऱ्ा पा्ाला हात देऊन लसथर करा्ला त्ा
चदविीचे प्रेक्क मुळीच त्ार नवहते. प्रेक्क चकंवा श्रोते कलावयंत माण्साला मानत नाहीत. ते मानतात फक्
त्ाच्ा कलेला ! हे चत्रकालाबाचधत ्सत् चलली हालषेला त्ा चदविी ्समजलयं. त्ा वेळी रयंगमयंचावरील
चलली हालषे लुप्त झाली. मागे उरली ती हॅना चॅल न ! ्सवटू्सामान् सत्री !
त्ा रात्री चालदीनयं रयंगमयंचावर पचहलयं पदापटूण केलयं ते का्मचयं आचण त्ा रयंगमयंचावरून त्ाच्ा आईचा
पा् चनघाला तोही का्मचाच !

79
 सव्ध्य््य
प्. १. आकृतीत च्दलेल्य् प्सांग्ब्बत म्चहती चल न आकृचतबांध पथूणमा कर्.
(१) चलली ह्लच्य् ग््यन्ि्
प्ेक््गह्वर होण्र् प रण्म

(२)
प्ेक््गह्तील चवपरीत टन्

प्. २. ख्ली च्दलेल्य् टन्ांि् प रण्म चलह्.

टन् प रण्म
(१) चालदीने जॅक जोन्स महणा्ला ्सुरुवात केली. (१)
(२) प्रेक्ागपृहात वाद्वपृयंदाचे सवर घुमू लागले. (२)
(३) प्रेक्ागपृहातील अारोळ्ा सरेज मॅनेजरने ऐकल्ा. (३)
प्. ३. (अ) कस्तील व्कप्ि्र्ांि् ख्ली च्दलेल्य् व्क्य्ांत ्यो ्य प्योग कर्.
(अवेहलना करणे, चेहरा पायंढरा फरफरीत पडणे, पदापटूण करणे, लसतचमत होणे)
(१) आयंब्ाच्ा झाडाचे मालक ्समोरून ्ेताना चद्सताच कऱ्ा पाडणाऱ्ा मुलायंच्ा चेहऱ्ावर भीती
प्सरली.
(२) िाले् सनेह्सयंमेलनात प्राचीने सरेजवर पचहले पाऊल राकले.
(३) चदव्ायंग मुलायंची प्रदिटूनातील चचत्रे पाहून प्रमुख पा णे थ झाले.
(४) गुणवान माण्सायंचा अनादर करू न्े.
(ब) ख्लील व्क्य्ांतील अधोरे खत शब्द्ांिे चलांग ब्दलथून व्क्ये पु ह् चलह्.
(१) चतच्ावर आलेला वाईर प्र्सयंग ्ा चचमुकल्ाने ्सावरला.
(२) चतच्ा गोड गळ्ाने कधीही दगा चदला नाही.
(३) नतटूकीचे नपृत् प्रेक्णी् होते.
(४) ्सवाई गयंधवटू महोत्सव प्रच्सद्ध गा्काच्ा गा्नाने रयंगला.
प्. ४. सवमत.
(१) चालदीच्ा तुमहायंला जाणवलेल्ा गुणायंचे वणटून तुमच्ा िबदायंत करा.
(२) सरेज मॅनेजरच्ा जागी तुमही आहात अिी कलपना करून त्ा प्र्सयंगात तुमही क्से वागाल ते ्सचवसतर चलहा.
(३) ‘ह्सरे दु ख’ ्ा िीषटूकाचा तुमहायंला ्समजलेला अथटू तुमच्ा िबदायंत चलहा.
प्. . हसरे ्द:ख ्य् प्ठ्तील प् ्ांश्िे न्ट्ीकरण करून वग्मात स््दरीकरण कर्.
80
 अपचठत ग आकलन.
l ख्लील त्र् क्ळजीपथूवमाक व्िथून त्य्ख्लील कृती कर्.
(अ) चौकरी पूणटू करा.
अशम्ुगातील माण्साने दगडाचा उप्ोग करून बनवलेल्ा वसतू-

अशम्ुगात माण्साने आपले जीवन ्सुखाचे करून घेण्ा्साठी चुली्साठी तीन दगड मायंडण्ापा्सून मपृताचे थडगे
बायंधण्ाप्ांत दगडाला नानातऱहायंनी वापरले. त्ायंची भायंडीकुंडी केली. औते-हत्ारे बनवली आचण त्ाचे दागदाचगने
देखील घडवले. खडक कोरून चकंवा दगडाच्ा चभयंती रचून आपल्ा चनवाऱ्ाची ्सो् केली. माण्साच्ा प्राथचमक
गरजा भागल्ानयंतर त्ाला आपल्ा ्सपृजनिीलतेला आचण पूजावपृततीला वार करून चदल्ाचिवा् राहवले नाही.
फुर्सद चमळाली तिी तो लेणी खोदू लागला; चिलपे कोरू लागला, घरायंना कलातमक आकार देऊ लागला. चिलप
आचण सथापत् ्ा दोनही कला झऱ्ाप्रमाणे अिा दगडातून फुरल्ा आचण चवज्ानाचा उगम झाला. एक ्सबयंध ्ुग
दगडाने माण्साचे जीवन परोपरीने ्सुखाचे केल्ामुळे आचण माण्साच्ा ्सपृजनिीलतेला कला आचण चवज्ान ्ायंचे
उमाळे आल्ामुळे त्ाला दगडच देव वार्न त्ाने तो पूजला.
(आ) माण्साला दगडच देव वारण्ाचे कारण उताऱ्ाच्ा आधारे व तुमच्ा मते सपष्ट करा.

भ्ष् ्य्स
अनुसव्र लेखन्ब्बतिे चन्यम :
l ख्लील शब्द व्ि्.
‘रयंग’, ‘पयंकज’, ‘पयंचमी’, ‘पयंचडत’, ‘अयंबुज’ हे िबद तत्सम आहेत. हे आपण पर-्सवणाटूने्सुद्धा चलहू िकतो,
महणजे अनुसवारानयंतर ्ेणाऱ्ा अक्राच्ा वगाटूतील अनुनाच्सक वापरून चलहू िकतो. उदा., रङ्ग, पङ्कज,
प मी, पलणडत, अमबुज अ्से. चविेषत: जुने ्साचहत् वाचले तर अ्से लेखन चद्सते. परयंतु, आजकाल अिी
पर-्सवणाटूने चलचहण्ाची पद्धत जुनी झाली आहे. त्ाऐवजी अनुसवारच वापरले जातात. खालील िबद बघा
क्से चद्सतात!
‘चनबनध’, ‘आमबा’, ‘खनत’, ‘्समप’, ‘दङ्गा’ हे िबद बघा्ला चवचचत्र वारतात ना! कारण हे तत्सम नाहीत.
पर-्सवणटू चलचहण्ाची पद्धत फक् तत्सम िबदायंपुरती म्ाटूचदत आहे. ्सयंसकृत न्सलेले मराठी िबद िीषटूचबयंदू
देऊनच चलहावेत.
मर्ठीत सपष्ो ् रत अनुन्चसक्बद्ल शीषमाचबां्द ्व्.
l ख्लील शब्द व्ि्.
‘च्सयंह’, ‘्सयं्म’, ‘मायं्स’, ‘्सयंहार.’ ्ा िबदायंचा उच्चार खरे तर खूप वेगळा आहे ना? ्ा िबदायंचे ‘च्सयंवह’,
‘्सयं ्म’, ‘मायंव्स’, ‘्सयंवहार’ उच्चार अ्से होतात आचण त्सेच ते करा्चे अ्सतात; पण चलचहताना हे िबद त्से
चलहू न्ेत.
्य, र, ल, व, श, ष, स, ह ्य्ांच्य्पथूव ्येण्ऱ्य् अनुसव्र्ांबद्ल केवळ शीषमाचबां्द ्व्.
पर-सवण्माने चलह्. अनुसव्र व्परून चलह्.
घयंरा, मयंचदर, चयंपा, चयंचल, मयंगल जङ्गल, चेणड्, ्स , गोनधळ, बमब
81
 १ . प्ीतम

म्धुरी श्नभ्ग (१९५२) : प्रच्सद्ध लेलखका व चवज्ानाच्ा प्राध्ाचपका. ‘सवपनाकड्न ्सत्ाकडे’,

‘ररचडटू फेनमन’ एक अवचल्ा ्सयंिोधक, ‘्सी. एन. आर. राव’ अनोख्ा र्सा्नाने बनलेला माणू्स, ‘ए.
पी. जे. अबदुल कलाम एक व्लक्वेध’, ‘जे आर डी एक चतुर माणू्स’, ‘ब्ेनवेवह्ज’, ‘लेर्सटू रु अ ्यंग
्सा्यंचरसर’ इत्ादी पुसतके प्रच्सद्ध. त्ायंच्ा अनेक चवज्ानकथाही प्रच्सद्ध आहेत.
प्रसतुत पाठात प्रीतम नावाच्ा मुलाची कौरुयंचबक पररलसथती, भावचनक लसथती ्ाचे वणटून केले आहे.
आई-वचडलायंच्ा प्रेमाला पारखे झालेल्ा प्रीतमला लेलखकेच्ा वात्सल्ाने व आपलेपणाच्ा वतटूनाने
उभारले. त्सेच चवद्ाथदी व चिक्क ्ायंच्ातील नाते ्ाचे हृद्सपिदी वणटून प्रसतुत पाठात आले आहे.

दु्सरीच्ा वगाटूवरती मी नेहमीप्रमाणे हजेरी घेत होते. जोिी, कुलकणदी, देिपायंडे, पारील ्ा
नामावलीत प्रीतम लुथरा हे वेगळे नाव माझ्ा चरकन लक्ात आले.
‘हजर.’ एक चकरकोळ मुलगा उठ्न उभा राचहला. चकडचकडीत अयंगकाठी, र्ा गेलेला ्ुचनफॉमटू
आचण खायंदे पाड्न दीनवाणे भाव चेहऱ्ावर अ्सलेला प्रीतम मान खाली घालून हळ्च माझ्ाकडे बघत
होता.
त्ाच्ाकडे एक दृलष्टक्ेप राकत मी पुढचे नाव उच्चारले. त्ा वगाटूला मी पचहल्ायंदाच वगटूचिचक्का
महणून चिकवत होते. ते वेगळे नाव महणूनच माझ्ा लक्ात राचहले. थोडे चदव्स गेले अन् उमजत गेले, की
प्रीतम अगदी एकलकोंडा, घुमा, अबोल, कुणािीही न चम्सळणारा अ्सा मुलगा आहे. तो कधीही
कुठल्ाही उपरिमायंमध्े भाग घेत नाही. क्साब्सा काठावरती पा्स होतो. वगाटूत चिकताना खूपदा
लखडकीबाहेर ररकाम्ा आकािाच्ा तुक ाकडे रक लावून बघत राहतो.
एकदा त्ाच्ा चनबयंधात इतक्ा चुका चनघाल्ा, की मी त्ाला थायंबवून घेतले अन् महरले, ‘‘नीर
मराठीही चलचहता ्ेत नाही तुला. तुझ्ा आईवचडलायंना मला ताबडतोब भेरा्ला ्सायंग. तू चदव्सेंचदव्स
आळिी होत चालला आहे्स. तुझ्ा पालकायंना तुझा बेजबाबदारपणा कळा्लाच हवा. ्साधे िबद चलचहता
्ेत नाहीत.’’ घाबरत, अडखळत एकेक िबद उच्चारत धीर एकवर्न बोलल्ा्सारखा प्रीतम महणाला,
‘‘बाई, माझे वडील ्सैन्ात जवान आहेत. ते दूर ्सरहद्दीवर अ्सतात. चार वषाांपूवदी माझी आई वारली.
मग मी त्ायंच्ाबरोबर एक वषटू बयंगालात होतो. त्ापूवदी मी पयंजाबीत चिकलो. ्ाच वषदी मी इथे मामा-
मामटींकडे आलो. मला मराठी नीर ्ेत न्सल्ाने बाकी चवष्ही कळत नाहीत.’’
‘‘तुला आणखी कुणी नातेवाईक नाहीत?’’ माझा आवाज आता एकदम खाली आला होता.
‘‘नाही बाई.’’
‘‘मग तुझ्ा मामायंनाच मला भेरा्ला ्सायंग.’’
‘‘नको. नको. माझ्ाबद्दल तरिार गेली तर मामी खूप राकून बोलते. मग मामा मला मारतात. मी
नापा्स झालो, तर बाबायंना ्सायंगून ते मला बोचडांगात ठेवणार. चतकडे मुलायंना खूप त्रा्स देतात. बाबायंनी
वारयंवार चवनयंती केल्ामुळे मामायंनी मला ठेवून घेतले आहे.’’ त्ाचे बोलके डोळे आता भीतीने भरले होते.
माझ्ाकडे ्ाचना करत होते.
‘‘आधीच मामीची तीन लहान मुले चतला खूप त्रा्स देतात. त्ात माझा त्रा्स नको.’’
एरवही िबदही न बोलणारा प्रीतम आजूबाजूला मुले नाहीत महणून भडाभडा बोलत ्सुरला होता.
त्ाच्ा चवचचत्र आडनावाचा, अबोलपणाचा, काही कळत न्सल्ाचा खुला्सा कळला त्से माझ्ा
82
काळजात काहीतरी ल न हलले. मी चरकन त्ाला जवळ घेतले. क्णभर त्ाने अयंग चोरून घेतलेले
मला कळले. ्सात-आठ वषाांच्ा मानाने त्ाचा देह खूपच चकरकोळ, ्सुकल्ा्सारखा होता. मी त्ाच्ा
चेहऱ्ावरून हात चफरवत महरले, ‘‘प्रीतम, मला ्ातले काही ठाऊक नवहते. अ्सयं कर, उद्ापा्सून
दुपारच्ा ्सुरीत लवकर डबा खा अन् खेळण्ाऐवजी माझ्ाकडे ्े. मी तुला मराठी चिकवेन अन् मग बाकी
चवष्ही तुला ्सहज ्समजतील.’’
मी त्ाला चिकवू लागले त्से तो मन लावून चिकू लागला. ्सुरीच्ा चदविी तो घरी ्ा्चा. मी
आचण आई दोघीच राहत होतो. मलाही वडील नवहते. त्ामुळे पोरकेपणाचे काही ्समान धागे मला
प्रीतमजवळ खेचत होते. त्ाची भाषा ्सुधारली त्से इतरही चवष् त्ाला ्समजू लागले. त्ाचा परीक्ेतला
नयंबर दहाच्ा आ्सपा्स ्ेऊ लागला. त्से त्ाचे वडील पै्से पाठवत महणून मामामामी त्ाला खा्ला
घालत; पण आपण एखाद्ा घरात उपरे आहोत, नको आहोत हे मुलाला चरकन ्समजते. ही नाकारलेपणाची
भावना त्ाला चमरवून खुरर्न राकत होती. माझ्ा चार िबदायंनी, अधूनमधून कुरवाळण्ाने त्ाला जणू
्सयंजीवनी चमळाली. त्ाची प्रकृतीही ्सुधारली. माझे कुठलेही काम तो आनयंदाने करा्चा. चकंब ना मी
काम ्सायंचगतले, तर ते त्ाला फार आवडा्चे. अधूनमधून एखादा खा्स पदाथटू मी त्ाला द्ा्ची,
वाढचदव्साला लहानिी भेर द्ा्ची, तेवहा त्ाचा आनयंद वेगळाच आहे, हे मलाही जाणवा्चे.
दोन वषाांनी माझे लग्न
ठरले. ्सुदैवाने त्ाच गावात
मी राहणार होते. फक् लग्न
दु्सऱ्ा गावी होते.
िाळेतल्ा मुलायंनी मी
जाण्ापूवदी एक छोरा्सा
्समारयंभ करून मला भेर
चदली. मी जरी नोकरी
्सोडणार नवहते तरी त्ायंनी
्समारयंभपूवटूक मला केळवण
केले. वगाटूतला मॉचनरर उभा
राचहला आचण ज्ायंनी ज्ायंनी
पै्से चदले त्ायंची नावे त्ाने
वाचली. त्ात अथाटूतच प्रीतमचे नाव नवहते. प्रीतम उठ्न ्सावकाि माझ्ाजवळ आला आचण त्ाने
लहान्से पुडके माझ्ा हातात ठेवले. मी ते उघडले तर त्ात दोन हैदराबादी ख ायंच्ा जुन्ा बायंग ा
होत्ा. त्ायंतले एक-दोन खडे पडलेले होते आचण ्सोबत एक सवसत, उग् वा्साची अधटूवर भरलेली
अततराची बारली होती. त्ा जुन्ा बायंग ा बघून ्सगळीजणयं ह्सा्ला लागली. प्रीतम ओिाळवाणा
झाला. मी मुलायंना दरावत चरकन त्ा बायंग ा हातात चढवल्ा अन् अततराची बारली उघड्न मनगरावर
अततर लावले, वा्स घेतला अन् ह्सणाऱ्ा एक दोघायंना वा्स घ्ा्ला ्सायंचगतले अन् महरले, ‘‘बघा, चकती
छान ्सुगयंध आहे.’’
माझ्ा बोलण्ावर त्ायंना ‘हो’ महणावेच लागले.
प्रीतमचा चेहरा उजळला. तो हळ्च जवळ ्ेऊन महणाला, ‘‘बाई, माझ्ाकडे पै्से नवहते, महणून
माझ्ा आईच्ा वापरलेल्ा बायंग ा अन् अततर मी तुमहायंला चदले. चतची तेवढीच आठवण माझ्ापािी
आहे. खा्स माझ्ा सवत:च्ा वसतू आहेत त्ा.’’
83
 मी चरकन त्ाच्ा के्सावरून हात चफरवत महरले, ‘‘प्रीतम, तुझी भेर, त्ामागच्ा भावना मला
्समजल्ा. मला आवडली तुझी भेर. दु्सरे कुणी ह्सले तरी तू वाईर वार्न घेऊ नको.’’
त्ाच्ा माझ्ातला अतूर धागा अ्सा अचधकाचधक चचवर होत गेला. मी कधी कधी त्ाच्ा
वगाटूला चिकवत नवहते, तरीही ते धागे फुलत आमच्ामध्े नाते चवणत राचहले.
तो चायंगल्ा रीतीने मॅचर्क झाला अन् मग होसरेलला राहून बारावी झाला. त्ाला एन. डी. ए. मध्े
प्रवेि चमळाल्ाचे त्ाने मला पत्राने कळवले. दरवषदी त्ाचे नव्ा वषाटूच्ा िुभेचछा देणारे पत्र ्ेई. मी
माझ्ा वाढत्ा ्सयं्सारात गुरफरले होते त्ामुळे उततर पाठवेनच अ्से नवहते; पण तो अगदी कारेकोर
होता.
र्ेचनयंग ्सयंपवून ्सेकंड ले रनयंर महणून तो चन्ुक् झाला. ‘पाच्सयंग आऊर परेड’ ्साठी त्ाने मला
पुण्ाला ्ा्ला चविेष चनमयंत्रण चदले. जा्चे ्ा्चे चतचकरही पाठवले आचण मी गेले. सरेिनवर फुले
घेऊन प्रीतम उभा होता. इतका देखणा, भरदार चद्सत होता, की मीच आता त्ाच्ा खायंद्ाखाली ्ेत
होते. त्ा चदविी आई-वचडलायंना चविेष जागी ब्सवतात. त्ाचे वडील ्ेऊ िकले नवहते. त्ा जागी
त्ाने मला ब्सवले होते. माझ्ा हातातल्ा त्ा बायंग ा त्ाने बचघतल्ा अन् माझे हात हातात घेत
त्ावर त्ाने डोके रेकवले. त्ावर पडलेले पाणी मला कळले. त्ाला जेवहा छातीवर चबल्ा लावला
गेला तेवहा मी जोराने राळ्ा वाजवल्ा.
मला चनरोप देताना तो महणाला, ‘‘बाई, तुमही ्ेणार महणून मला खात्री होती. गेल्ा जनमी मी
न ीच तुमचा मुलगा होतो.’’
चार वषाांनी त्ाच्ा लग्नाची पचत्रका चतचकरा्सह माझ्ा हातात पडली. मध्यंतरी त्ाचे वडील
वारल्ाचे त्ाने कळवले होते. माझ्ा ्सवटू अडचणी बाजूला ्सारून मी लग्नाला गेले. त्ाच्ा आ्ुष््ातला
हा ्सवाांत महत्वाचा प्र्सयंग मी हजर राहून पाहावा, अिी त्ाची इचछा मला जणू रेचलपथीने कळली.
त्ाच्ा ्सा्सरच्ा लोकायंनी त्ाच्ा आई्साठी महणून घेतलेली ्साडी त्ाने मला घ्ा्ला लावली
अन् माझ्ा पु ात जोडीने वाकताना त्ाने पतनीला ्सायंचगतले, ‘‘्ा बाई महणजे माझ्ा एकुलत्ा एक
कुरुयंबी् आहेत. त्ा भेरल्ा न्सत्ा तर कॅपरन लुथरा नावाचा आज कुणी अलसततवात न्सता.’’ मी देऊ
केलेल्ा बायंग ा परत करत तो महणाला, ‘‘त्ा तुमच्ाजवळ आहेत ही भावना मला पुरेिी आहे.
तुमच्ाजवळच त्ा अ्सू दे. केवहाही मुलगा महणून हाक मारा, मी धावत ्ेईन.’’

84
 सव्ध्य््य
प्. १. तुलन् कर्.
श्ळेतील प्ीतम सेकड ले टनांट प्ीतम
(१) (१)
(२) (२)
प्. २. क्रणे चलह्.
(अ) प्रीतमला मराठी नीर ्ेत न्से, कारण....
(आ) पोरकेपणाचे ्समान धागे लेलखकेला प्रीतमकडे खेचत होते कारण....
प्. ३. प्चतचक्र्य् चलह्.
(अ) प्रीतमच्ा चनबयंधातील चुका बघून त्ाच्ा वगटूचिचक्केची प्रचतचरि्ा-
(आ) अबोल प्रीतम भडभडा बोलल्ानयंतर वगटूचिचक्केची प्रचतचरि्ा-
प्. ४. ले खकेच्य् कृती व चतच्य् कृतीतथून अचभव्यक्त होण्रे गुण ्य्ांिी जुळणी कर्.
्द्हरण गुण
(अ) बा नी प्रीतमला जवळ घेतले. (१) का्टूचन ा
(आ) दुपारच्ा ्सु ीत बा नी प्रीतमला मराठी चिकवले. (२) ्सयंवेदनिीलता
(इ) प्रीतमने चदलेल्ा बायंग ा बा नी हातात चढवल्ा. (३) चनरीक्ण
(ई) एका दृलष्टक्ेपात बा नी अयंदाज केला. (४) ममतव
प्. . प्ीतमल् सवत:बद्ल ज्णीव असलेली प्ठ्तील व्क्ये शोध् व चलह्.
प्. ६. ख्लील व्कप्ि्र्ांि् ्यो ्य अ्मा चलह्.
(अ) र्ा जाणे.
(१) िोभा जाणे. (२) िोभा करणे. (३) िोभा ्ेणे.
(आ) ्सयंजीवनी चमळणे.
(१) जीव घेणे. (२) जीवदान चमळणे. (३) जीव देणे.
प्. ७. कस्ांत च्दलेल्य् सथूिनेप्म्णे व्क्य्ांिे रूप्ांतर कर्.
(१) मुलायंनी आईवचडलायंची आज्ा पाळावी. (आज्ाथदी करा.)
(२) हा तलाव अचति् ्सुयंदर आहे. (उद्गाराथदी करा.)
(३) बापरे! रसत्ावर केवढी ही गददी! (चवधानाथदी करा.)
(४) नेहमी खरे बोलावे. (नकाराथदी करा.)
प्. . सवमत.
(अ) प्रीतम आचण त्ाच्ा बाई ्ायंच्ातील भावचनक नाते्सयंबयंधायंचवष्ी तुमचे मत ्सचवसतर चलहा.
(आ) तुमच्ा जीवनातील चिक्काचे सथान सपष्ट करा.
पक्रम : (१) ‘प्रीतम’ ्ा कथेचे नाट्यरूपायंतर करा. वगाटूत ्सादरीकरण करा.
(२) कथेची मध्वतदी कलपना तुमच्ा िबदायंत सपष्ट करा.

85
 २ . आपुले जगणे... आपुली ळख

सां्दीप खरे (१९७३) : प्रच्सद्ध कवी. ‘मौनाची भाषायंतरे’, ‘नेचणवेची अक्रे’, ‘तुझ्ावरच्ा कचवता’, ‘अगगोबाई
ढगगोबाई ’ हे काव््सयंग्ह प्रच्सद्ध. सवरचचत कचवतायंचे अनेक म्ुचझक अलबम प्रच्सद्ध व लोकचप्र् आहेत. चहयंदी व मराठी
चचत्रपर व माचलकायं्साठी गीतलेखन. िा्सनाच्ा चवचवध पुरसकारायंनी ्सनमाचनत.
दैनयंचदन जीवनात वागताना का् करावे व का् करू न्े, ्ाचवष्ीचे भाष्् कवीने ्सोप्ा िबदायंत कचवतेतून व्क् केले
आहे. प्रसतुत कचवता ‘अगगोबाई ढगगोबाई ’ ्ा काव््सयंग्हातून घेतली आहे.

आपुले जगणे... आपुली ओळख ! उपरे, अधषे जोडु नको

चदवा होऊचन उजळ जगाला... चाकू होऊन कापु नको !
चनत् घडावे वाचन, लेखन... क्ण का्ाटूचवण दवडु नको
चनत् परवचा, व्ा्ामाचवण झोप घ्ाव्ा पडु नको !
पाचवत््ाची पायंघर वसत्रे, होऊन परकुर प्सरु नको
िोभे नही श्रे सवचछता, आचदमयंत्र हा चव्सरू नको !
न रहावे, ्सौम् पहावे; उगा कुणासतव अढी नको
उगा कुणाला लखजवा्ला करू त्ावर कडी नको !
नको फुकाची ‘हायंजी हायंजी’... लोचर, बुळचर काचह नको
परयंतु चद्सता उदातत काही; ताठर माथा मुचळ नको !
पेल िक्ीने गोवधटून तू, कं्स होऊनी छळु नको
नको उगाचच वाद परयंतु कुचण धमकवता पळु नको !
अपुल्ा अपुल्ा दु:खा्साठी न्नी अश्रु ठेवु नको
पण दु्सऱ्ासतव वाहो करुणा; व्थटू कोरडा रा नको !
तुडचवत राने खुिाल जावे, नव्ा पथाला चभउ नको
ज्ावर श्रद्धा प्राणाआतुन ते केल्ाचवण रा नको !
जेथे वारा, तेथे कारा ! उगा भेदरुन अडु नको
करता चहयंमत, जगात चकंमत ! भेकड, गुळमुळ रडु नको !
कतपृटूतवाचे घडवी वेरुळ, कतटूव्ाला मुकु नको
माते्सह माचतचे देणे फेडा्ाला चुकु नको !

86
 सव्ध्य््य

प्. १. ख्लील कोष्क पथूणमा कर्.

म्नव्ने कर््यच्य् गोष्ी म्नव्ने ट्ळ््यच्य् गोष्ी
(१) (१)
(२) (२)
(३) (३)
(४) (४)

प्. २. आकृती पथूणमा कर्.

जगणे अ्मापथूणमा होण्य्स्ठी चन्यचमत

कर्व्य्त अश् कृती

प्. ३. ख्लील शब्दसमथूह्ांि् अ्मा सपष् कर्.

(अ) परकुर प्सरु नको.
(आ) व्थटू कोरडा रा नकाे.
(इ) कतपृटूतवाचे घडवी वेरुळ.
प्. ४. क्व्यस ्द्यमा.
(अ) ‘पाचवत््ाची पायंघर वसत्रे, होऊन परकुर प्सरु नको’, ्ा ओळीतील चवचार्स द्टू सपष्ट करा.
(आ) ‘िोभे नही श्रे सवचछता, आचदमयंत्र हा चव्सरू नको’, ्ा ओळीत दडलेल्ा अचभ्ानाची गरज तुमच्ा
िबदायंत सपष्ट करा.
प्. . सवमत.
(अ) सवकतपृटूतव घडवताना कचवतेतील चवचार क्सा मागटूदिटूक ठरेल, ते ्सचवसतर चलहा.
(आ) आपल्ा जगण्ातून आपली ओळख वहावी, ्ा्साठी पाळा्ची पथ्े कचवतेच्ा आधारे चलहा.

87
 | चवशवकोश (स्थूलव्िन)

चवशवकोिाची ओळख करून देणारा हा पाठ आहे. आपल्ा ज्ानचवष्क गरजा आचण
व्ावहाररक ्सो्ी ्ायंच्ा दृष्टीने ्सवटूचवष््सयंग्ाहक मराठी चवशवकोि अचधक उप्ुक् आहे. कोणत्ाही
िबदाचे वेगवेगळे ्सयंदभटू चवशवकोिातून चमळ् िकतात. हे ्सयंदभटू पाहणे, ्ा ्सयंदभाांचा अभ्ा्स करणे ्ा
भाषा्समपृद्धीच्ा दृष्टीने अत्यंत आनयंददा्ी प्रचरि्ा आहेत. हा आनयंद चमळावा, चवशवकोि पाहण्ाची
गरज कळावी व चवशवकोि अभ्ा्सण्ा्साठी ्सव् लागावी ्ा हेतूने सथूलवाचन चवभागात ्समावेि
अ्सलेला हा पाठ महत्वपूणटू आहे.

तुमच्ा िाळेच्ा अथवा तुमच्ा गावातील ्सावटूजचनक ग्यंथाल्ात तुमही गेलात तर अनेक ‘जाड-
मोठ्ी पुसतके’ अ्सलेलयं काचेचयं कपार तुमचयं लक् वेधून घेईल. मराठीच्ा चवचवध ्साचहत््सयंपदे्सोबत
मराठी चवशवकोि, मराठी व्ुतपततीकोि, मराठी चररत्रकोि, मराठी िबदकोि अ्सलेली ही ग्यंथ्सयंपदा हा
प्रत्ेक वाचनाल्ाचा ‘मानचबयंदू’! ्ा पाठात आपण मराठी चवशवकोिाचा पररच् करून घेऊ्ा.
मानव्चवद्ा, चवज्ान व तयंत्रज्ान ्ायंतील ्सवटू चवष्ायंचे अद््ावत ज्ान एका व्ापक ्ोजनेखाली
्सयंकचलत करणारा अ्सा हा मराठी चवशवकोि! मराठी चवशवकोिामध्े मानव्चवद्ा िाखेअयंतगटूत धमटू व
तत्वज्ान, अथटूिासत्र, राज्िासत्र, मान्सिासत्र, चिक्णिासत्र, ्साचहत्, इचतहा्स, दृश्कला, भूगोल
आचण रिीडा ्ा चवष्ायंचा ्समावेि केला आहे. त्सेच चवज्ान व तयंत्रज्ान िाखेअयंतगटूत भौचतकी,
र्सा्निासत्र, गचणत-्सायंलख्की, जीविासत्र, अचभ्ायंचत्रकी, कृचषचवज्ान, माचहती तयंत्रज्ान ्सयंगणकचवज्ान,
वासतुकला, भूचवज्ान आचण वैद्क ्ा चवष्ायंचा ्समावेि केला आहे. कोणताही एक महत्वाचा चवष्
अन् अनेक चवष्ायंिी ्सयंलग्न अ्सतो. अिा अनेक चवष्ायंची एकत्र माचहती चमळाली, तर तो चवष् नीर
्समजून घेता ्ेतो.
मुख् चवष् व त्ाचे ्सयंलग्न चवष्ायंचे ज्ान प्राप्त करण्ा्साठी मराठी चवशवकोि उप्ोगी पडतो.
चिक्णाचा प्र्सार ज्सा झपाट्याने वेग घेऊ लागला, भाषा्समपृद्धीची वारचाल जिी दमदार होऊ
लागली, तिी ‘भाषा’ ्सवाटूथाटूने खुलू लागली. भाषा-भाषायंमध्े आदानप्रदान होऊन अनेक नवे िबद
मराठीत रूढ झाले. वाढत्ा औद्ोचगकीकरणामुळे ्समाजाच्ा वैज्ाचनक व तायंचत्रक गरजा वाढ् लागल्ा.
अनेक नवे िबद अलसततवात आले. िबदायंना नवीन आ्ाम प्राप्त झाले. त्ाचबरोबर ्सवटूचवष््सयंग्ाहक
चवशवकोिाची गरज चनमाटूण झाली.
उच्च चिक्णाचे माध्म महणून मराठीचा होत गेलेला अचधकाचधक सवीकार, मराठीमध्े चनमाटूण
झालेली ्सयंदभटूग्यंथाची तीव्र गरज आचण िा्सनव्वहाराची भाषा महणून राज्पातळीवर मराठीला चमळालेली
मान्ता ्ा पाशवटूभूमीवर मराठी भाषेतील ्सवटूचवष््सयंग्ाहक चवशवकोिाची गरज अधोरेलखत झाली.
मराठी चवशवकोिाच्ा चनचमटूतीमध्े पचहले ्सयंपादक महणून तक्कतीथटू लक्मणिासत्री जोिी ्ायंचे
्ोगदान अत्यंत मोलाचे आहे. त्सेच मराठी चवशवकोिाचा पररच् करून घेताना ज्ानकोिकार डॉ. श्रीधर
व्यंकरेि केतकर ्ायंचेही कृतज्तापूवटूक समरण करणे आवश्क आहे. सवातयंत््पूवटूकाळात त्ायंनी केलेली
कामचगरी चविेष उल्ेखनी् आहे. तथाचप त्ानयंतरच्ा काळात चविेषत: सवातयंत््ोततर काळात
ज्ानचवका्साच्ा क्ेत्राचा ज्ा वेगाने चवका्स झाला, हा चवका्स लक्ात घेऊन चवद्मान ज्ानक्ेत्रायंचा
्सवाांगीण पररच् करून देणारा ‘मराठी चवशवकोि’ हा आशवा्सक प्र्तन आहे.
88
 l चवशवकोश अस् त्य्र झ्ल्...
(१) चवष्वार तजज्ायंच्ा ्सचमतीची रचना केली गेली.
(२) प्रत्ेक चवष्ाच्ा नोंदीची िीषटूके चनलशचत केली गेली.
(३) मुख्, मध्म, लहान नोंदीतील मुदद्ायं ् ची राचणे त्ार केली गेली.
(४) नोंदटींच्ा म्ाटूदा आखून राचणायंमध्े तिा ्सूचना चदल्ा गेल्ा.
(५) प्रत्ेक चवष्ातील मुख्, मध्म, लहान व नाममात्र नोंदटींच्ा ्ाद्ा त्ार केल्ा गेल्ा.
(६) अकारचवलह्ानु्सार ्ा ्ाद्ा लावण्ात आल्ा.
१९७६ ्ावषदी महाराष्ट् राज् ्साचहत् ्सयंसकृती मयंडळाने मराठी चवशवकोिाचा पचहला खयंड प्रकाचित
केला. आतताप्ांत चवशवकोिाचे वी्स खयंड प्रकाचित झाले आहेत. िाले् चवद्ाथ्ाां्साठी कुमार
चवशवकोिाची चनचमटूती करण्ात आली अ्सून त्ाचे जीव्सपृष्टी आचण प्ाटूवरण भाग १ व भाग २ प्रकाचित
करण्ात आले आहेत. आधुचनक तयंत्रज्ानाचा वापर करून मराठी चवशवकोिाच्ा वी्स खयंडातील माचहती
मोबाईल ॲपमध्े ्समाचवष्ट करण्ात आली आहे.
l चवशवकोश ्य्स्ठी प्ह्व्....
(१) आपल्ा ज्ानचवष्क गरजा मराठीतून भागवण्ा्साठी.
(२) जागचतक ज्ानक्ेत्राचे चक्चतज चवसतारताना आपल्ा चवचवध चवष्ायंतील कुतूहला्स इष्ट वळण
लागण्ा्साठी.
(३) अचभव्क्ीला ्ोग् चालना चमळण्ा्साठी.
(४) ्सवटू प्रकारचे प्रगलभ व ्सूक्म ज्ान मराठी भाषेतून चमळण्ा्साठी.
l चवशवकोश अस् प्ह्व्...
(१) िबद अकारचवलह्ायंनु्सार (अनुज्े्) पाहावेत.
(२) बाराखडीतील सवर व व्यंजन ्ायंच्ा सथानानु्सार अनुरिमे चदलेला िबद पाहावा.
एन्सा्क्ोपीचड्ा चब्राचनकाप्रमाणे मराठी भाषेतील ्सवटूचवष््सयंग्ाहक चवशवकोि तुमच्ा ज्ानात,
तुमच्ा भाचषक ्समपृद्धीत चनलशचत भर घालणारा आहे. भाषा व त्ा्सयंबयंधीचे ्सयंदभटू.... ्ायंची गयंमत
अनुभवण्ा्साठी चवशवकोि पाहण्ाची ्सव् लावून घ्ा्ला हवी.
तुमच्ा माचहती्साठी तुमहायंला आवडणारी ‘िबदकोडी’ व फॅिन्सपैकी ‘केिरचना’ ्ा िबदायंचे ्सयंदभटू
चवशवकोिाचा आधार घेऊन ्ेथे देत आहोत.
तुमहायंला आवडणारे कोणतेही िबद... त्ायंचे अथटू.... ्सयंदभटू चवशवकोिातून िोधा व भाषेचे अनोखे
अयंग जाणून घ्ा. चवशवकोि आता www.marathivishwakosh.maharashtra.gov.in ्ा
्सयंकेतसथळावर उपलबध आहे.
१) शब्दकोडे
l पुढील प्न्वरील शब्दकोडे च्दलेल्य् व्क्य्ांच्य् आध्रे सोडव्.
(१) ‘सवेदगयंगा’ ्ा कचवता्सयंग्हाचे कवी.
(२) एका ्साचहलत्काचे आडनाव ‘श्रीपाद कृष्ण....’
(३) तुरुंगात अ्सतानादेखील ज्ायंची काव्प्रचतभा बहरून ्ेई, अ्से ्साचहलत्क(देिभक्).
(४) ‘्सुधारक’ चे ्सयंपादक.
(५) कवी ्िवयंत ्ायंचे आडनाव.
(६) चवनोदी ्साचहत् चलचहणाऱ्ा एका ्साचहलत्काचे आडनाव.
(७) मालतीबाई बेडेकर ्ायंनी वापरलेल्ा रोपणनावातील आडनाव.
(८) कवी कु्सुमाग्ज ्ायंचे आडनाव.
89
 ४

३ ५

२ र ६

७
१
८

१ ९ १ ३ च्ा
र े
े २ १ चड्सेंब िा प्रकारच ‘हाच तो चहा’ हे वाक् दोनहीकड्न जरी िबद
र
टू च व न’ ्ान अयंकात अ वाचले तरी एक्सारखेच बनते. अिा
‘आथ वलडटूच्ा द्ध केले.
्क
न्ू्ॉक बदकोडे प्रच्स प्रकारच्ा िालबदक करामतीवर आधाररत हे
ेि कोडे अ्सावे, अ्सा अयंदाज आहे.
पचहल

मुलायंनो, चवचवध वपृततपत्रे, माच्सके, ्साप्ताचहके ्ायंमध्े ्ेणारी िबदकोडी तुमही ्सोडवता आचण भाषेची
गयंमत अनुभवता.
(१) फ्रेंच भाषा िबदको ायं्साठी ्सवाांत ्सोईसकर भाषा.
(२) कॅनडामध्े फ्रेंच व इयंग्जी िबद ्ोजून द्चवभाचषक िबदकोडे लोकचप्र्.
(३) रचि्ामध्े िबदको ाचा वापर प्रचारा्साठीही.
(४) िबदको ा्साठी चचनी भाषेचा अपवाद.

वतुटूळाकार चौकोनायंची कोडी

बदामाच्ा आकाराची चचत्रचौकरी
फुलीच्ा खुणेच्ा आकाराची िबदको ायंचे प्रकार
्साम्ाकारी
िासत्री् चकंवा गुप्त लेखनाची अचन्चमत आकाराची
अिा कलपनायंवर आधारलेले अनेक प्रकार रूढ आहेत. ्सयंगणकी् खेळायंमध्े चवचवध प्रकारच्ा
िालबदक को ायंचा ्समावेि होतो.
(१) प्रच्सद्ध चवधान अथवा अवतरण देऊन त्ायंचे लेखक ओळखण्ा्स ्सायंगणे.
(२) एका िबदातील अक्रे चफरवून नवीन िबद त्ार करणे.
(३) काही िबदायंतील ररकाम्ा अक्रायंच्ा जागा भरणे.
90
(२) केशभथूष्

आजकाल के्सायंच्ा वेगवेगळ्ा सराईल्स करणे, तुमहायंला

्सवाांना आवडते; पण मुलायंनो, तुमहायंला आशच्टू वारेल, की
पौराचणक काळापा्सून आकषटूक केिरचनेचे आकषटूण ्सवटू
्समाजात होते.

केशभथूषेत अांतभथूमात असण्ऱ्य् गोष्ी

के्स कापणे धुणे नीर करणे चवयंचरणे कुरळे करणे ्सरळ करणे
आचदम लोक के्सायंना मातीचा लेप
्द्देश लावून आपला परारिम व गुणवैचिष्ट्ये
दाखवण्ाकररता त्ात चवज्चचनहे आचण
केिभूषेचा मुख् केिभूषेचा पदके लावत.
उद्देि ्सामाचजक उद्देि केिभूषेचा उगम ्ातून झाला अ्सावा.

के्स इतरायंना चद्सू न देण्ाच्ा पुरातन

आकषटूकता ्सामाचजक ्सयंकेतानु्सार
सत्रीच्ा प्र्तनातून केिबयंधाची कलपना
चकंवा ्स द्टू प्रतीकातमक केिभूषा
पुढे आली अ्सावी.
वाढवणे

अचजयंठा, वेरूळ, कोणाक्क, खजुराहो ्ेथील चिलपाकृतटींत आढळणाऱ्ा सत्री-पुरुषायंच्ा केिरचना

उल्ेखनी् आहेत. ्ा प्राचीन केिरचनायंचे अनुकरण भारती् लसत्र्ा करताना आढळतात.
91
 सव्ध्य््य
प्. १. टीप चलह्.
(१) चवशवकोिाचा उप्ोग-
(२) चवशवकोिाची चनचमटूचतप्रचरि्ा-
प्. २. शब्दकोडे सोडवल्य्मुळे भ्चषक कौशल्य व्ढते , ्य्चवष्यी तुमिे मत चलह्.
प्. ३. चवशवकोश प्हण्य्िे तुमह्ांल् लक््त आलेले फ््य्दे चलह्.
प्. ४. केशभथूषेिे द्ेश स्ांगथून त्य्त कोणत्य् गोष् ि् अांतभ्माव होतो, ते सपष् कर्.
प्. . चवशवकोश्ि् प्योग तुमह्ांल् मर्ठी भ्षेतील ज्ञ्न प्् करण्य्स्ठी कस् हो शकेल, ते चलह्.

भ्ष् स ्द्यमा

चवशवकोि अकारचवलह्ायंनु्सार (अनुज्े्) पाहावा हे आपल्ाला कळले. त्ा्साठी ्सयंपूणटू वणटूमाला (आता ॲ व
ऑ हे सवर धरून) आपल्ाला रिमाने मुखो त अ्सा्ला हवी. त्ा ्ोग् वणाांची आचण त्ायंची उच्चारसथाने, पररपूणटू
आकलनही अ्साव्ा्स हवे. (उदा., सवर, सवरादी, व्यंजन, महाप्राण, मपृदू व्यंजने, कठोर व्यंजने, अनुनाच्सके).
ख्लील कोडे सोडव् व त्य्च्य् शेवटच्य् रक् ्य्तील वण्िे चवशेष ळख्.

(१) पै्से न देता, चवनामूल्.

(२) पाणी ्साठवण्ाचे मातीचे गोल भायंडे.
(३) चजच्ात रेतीचे प्रमाण खूप जासत अ्सते अिी जचमनीची जात.
(४) रहस्म्.
(५) खा्स महाराष्ट्ी्न प ान्न. पोळ्ा, मोदक, करयंज्ा
्ायंमध्े हे भरतात.

(१)
(२) ´
(३)
(४) ´
(५)
वरील कोडे वैचिष्ट्यपूणटू आहे. त्ाचे उततर तुमहायंला ्सोडवा्चे आहे. हे कोडे ्सोडवल्ावर तुमहायंला चनलशचतच
भाषेचे ्स द्टू व गयंमत लक्ात ्ेईल. अिा को ायंचा अभ्ा्स करा. त्ातील भाचषक वैचिष्ट्ये ्समजून घ्ा व अिी चवचवध
वैचिष्ट्यायंची कोडी त्ार करण्ाचा तुमही सवत: प्र्तन करा.

92
 मैती तांतज्ञ्न्शी

वडील : (्सोनालीच्ा आईिी बोलताना.) ‘‘अग, लाईरचबल सोन्ली : ‘‘बाबा, एवढी काळजी किाला करता, लाईर
भरण्ाची अयंचतम तारीख आजच आहे; पण आज माझी चबलच भरा्च् ना? आणा इकडे, मी भरते एका चमचनरायंत,
ऑचफ्समध्े महत्वाची मीचरयंग आहे. का् करावयं बरयं?’’ तेही उनहातानहात बाहेर न जाता, धावपळ न करता.’’

सोन्ली : ‘‘अग आई, एवढयं आशच्ाटूनयं का् पाहते्स? आई : (मुलगी ऑनलाईन चबल भरते. आई-वडील चतच्ा कृतटींचे
आपल्ाकडे ्सयंगणक आहे, आयंतरजाल आहे. आता चनरीक्ण करतात.) ‘‘िाबा्स बाळा! चकती आतमचवशवा्साने
आपण ऑनलाईन चबल घरच्ा घरी भरू िकतो. चल ्सयंगणक हाताळते्स. बाजार करणयं, चबलयं भरणयं, खरेदी
आई, मी तुला ऑनलाईन चबल क्से भरा्चे ते दाखवते.’’ करणयं, वसतू चवकणयं, अ्से ऑनलाईन व्वहार मलाही
चिकव.’’

कमी वेळ्त, कमी कष््त ऑनल्ईन प्चक्र्ये ्रे तुमही कोणकोणती क्मे करू शकत्?
त्य्ांिी ्य््दी कर्.
ऑनल्ईन व्यवह्र करण्य्स्ठी सध्य् पलबध असलेले चवचवध स कोणते?
त्य्ांि् व्पर कस् कर्व् ्य्चवष्यीिी म्चहती चमळव्.
93
  प्योचजत लेखन
· 

१. पतलेखन
आपल्ा मनातील भावना, चवचार, मते मुददे् ्सूदपणे, ्सु्सयंबद्ध पद्धतीने अपेचक्त व्क्ीप्ांत चललखत
सवरूपात पोहोचवण्ाचे उततम माध्म महणजे पत्रलेखन हो्.
पत्रलेखन

औपचाररक अनौपचाररक
(व्ावहाररक) (घरगुती, कौरुयंचबक)
्ापूवदीच्ा इ्ततायंमध्े अनौपचाररक व औपचाररक पत्रलेखनाचे काही प्रकार तुमही अभ्ा्सले आहेत.
सवपररच्, मागणी व तरिार ्ा औपचाररक पत्रप्रकारायंचा ्ावषदी आपण अभ्ा्स करणार आहोत.
मा्ना व चवष् ज्ायंना पत्र पाठवा्चे त्ायंचा
पि् रक पतप््रूप्िे पतता (चलफा ्ा्सह)
प्मुख टक

पत्र पाठवणाऱ्ाचा चवष्ानुरूप मायंडणी

पतता व चदनायंक
मुख् मजकूर ्समारोप
कृचतपचत्रकेत एखादी ्सूचना, आवाहन, चनवेदन, जाचहरात इत्ादी प्रकारायंपैकी एक कृती चदलेली अ्सेल,
ती कृती, चवष् ्समजून घेऊन तुमहायंला पत्रलेखन करा्चे आहे.
पत्रलेखनाचा चवष् (चनवेदन), ्सूचना, जाचहरात, बातमी इत्ादटींपैकी एक.
कृतीच्ा आकलनावरून पत्रलेखन.
पतलेखन्िे
पत्रलेखनाच्ा ्सयंपूणटू प्रारूपाचा ्समावेि आवश्क.
सवरूप कृतीतील ्सवटू मुद्दे लेखनात ्ेणे आवश्क.
पत्राच्ा चवष्ानुरूप प्रभावी भाषािैली.
पि् रक पत्िी म्ांडणी
१. पत्राच्ा ्सुरुवातीला उजव्ा कोपऱ्ात पत्र चलचहणाऱ्ाचे नाव, द्दा, चपनकोड्सह पतता, चदनायंक, ई-पतताही
अ्सावा.
२. डावीकडे ्ोग् मा्ना चलहावा. ्सयंबयंचधत व्क्ीचे नाव, द्दा, पतता चलहावा.
३. कृतीत चविेषनाम चदले अ्सेल तरच ते चलहावे. अन्था प्रचत, प्रेषक ्ाचठकाणी ‘अ. ब. क.’ अ्सा उल्ेख
करावा.
४. औपचाररक पत्रात पत्राचा ‘चवष्’ चलचहणे आवश्क आहे.
५. चवष्ानयंतर त्ा खाली महोद्/महोद्ा अ्से चलहून पत्रलेखना्स ्सुरुवात करावी.
६. चवष्ानु्सार लेखन व भाषा अ्सावी.
७. िेवरी ्ोग् ते ्सयंबोधन वापरून ्समारोप करावा.
लक््त घ्य्, पि् रक पतलेखन ही क कल् आहे, तसेि ते श्सतही आहे.
94
 नमुन् १
l ख्लील चनवे्दन व्ि्-
्सयंबयंचधत चवष्ा्साठी सव-पररच् पत्र त्ार करा.

अचभनव चवद्ाल्, लातूर.

आयंतरिाले् रिीडासपधाटू
रिीडासपधषेतील कबड्डी ्सयंघात प्रवेि चमळणेबाबत
सपधाटू
चद.२६, २७, रिीडा चवभाग प्रमुख
२८ चड्सेंबर

सवप रि्य पत्िे मुद्े

(१) ्सयंपूणटू नाव (५) उयंची- वजन-
(२) पतता (६) िैक्चणक पात्रता
(३) ्सयंपक्क रिमायंक (७) इतर आवडणारे खेळ
(४) जनमतारीख (८) पूवदी प्राप्त केलेले ्ि

नमुन् २

रचसक कल् मांडळ

्समथटूनगर, पुणे
आकािकंदील आचण पणत्ा
त्ार करण्ाची का्टूिाळा
चद.४ व प्रवेि चन:िुलक स्ळ
र
५ नोवहेंब प्रथम ्ेणाऱ्ा्स प्राधान्
रानडे ्सभ
ागहपृ ,
ते ७ ्समथटूनग
्सा्यं-४ र, पुणे
वसतू खरेदीची ्सुवणटू्सयंधी उपलबध

का्टूिाळेत त्ार झालेल्ा वसतू खरेदीची तुमही खरेदी केलेल्ा वसतूयंमध्े काही वसतू
मागणी करणारे पत्र ्सयंबयंचधत मयंडळाला चलहा. चकंवा ्सदोष आढळल्ा, ्ाचवष्ी तरिार करणारे पत्र
्सयंबयंचधत मयंडळाला चलहा.
चव ् ्य्स्ठी :
सवपररच् पत्र हा कृचतपचत्रकेतील लेखन चवभागात (मूल्मापनात) ्समाचवष्ट नाही. मात्र, चवद्ाथ्ाां्साठी हा प्रकार/घरक
उप्ुक् अ्सल्ाने, त्ाचा अभ्ा्स करावा.
95
 २. बोलीभ्ष्ांि् प रि्य

‘दर बारा को्सायंवर भाषा बदलते’, ्ा उक्ीनु्सार वेगवेगळ्ा प्रदेिायंमध्े वेगवेगळ्ा बोलटींचा कमी-अचधक
प्रभाव अ्सतो.
‘एखाद्ा चवचिष्ट लोक्समुदा्ातील चकंवा भौगोचलक प्रदेिातील व्क्टींच्ा अयंगवळणी पडलेले आचण
त्ामुळे प्रा्: मुद्दाम चिकावे न लागणारे व चवचारायंची देवाण-घेवाण करण्ा्साठी ्सहजगत्ा उप्ोगी पडणारे
धवचनरूप ्साधन महणजे बोली.’ प्रच्सद्ध भाषािासत्रज् ना. गो. कालेलकर ्ायंनी केलेली बोलीभाषेची ही व्ाख्ा.

्समपृद्ध भाषेचा ्सायंसकृचतक ठेवा

महणी

िबद्सयंग्ह
बोलीभ्षेिे
भाषा्समपृद्धी
पैलथू
परर्सरानु्सार बोलीभाषेचे प्राबल्

बोलीभाषेची उप्ुक्ता

्सहज भाषेचा आचवष्कार

आधुचनक क्ळ्त बोलीभ्ष्ांकडे प्हण्य्ि् दृ ष्कोन सव्गतशील.

पाठ्पुसतकात आपण प्राचतचनचधक सवरूपात पावरी व कातकरी ्ा बोलीभाषायंचा पररच् वहावा

महणून त्ातील गद्उतारे व त्ायंचे प्रमाणभाषेतील रूपायंतरे ्समाचवष्ट केली आहेत. चवद्ाथ्ाांनी ्ा
बोलीभाषेतील उताऱ्ायंच्ा अभ्ा्साबरोबर आपल्ा परर्सरातील बोलीभाषायंचा अभ्ा्स करावा, त्ायंतून
भाचषक ्समपृद्धी व ्साचहत्ाचा पररच् अ्सा दुहेरी आनयंद चमळवावा.

96
 १. प्वरी बोली

हायंजपल्ी राईम. आश्रम िालान् परायंगणम् पुऱ्ा खेलता ओता. राजेि नावान् पु् एखलूज् झेंडान् खायंबह्
लागीन बठलू ओतो. तेरी आई हाते खता्लू ओतू. तेरू बाबू, आपपू चदहू आश्रम िालाम मेकीन आवलू ओतू.
पाचवीन् वगाटूम् तेरयं नाव आपलयं ओतयं. चतनहा आवनू चन ओतो िू आ्चह चवचार करीन क्तू ओतू, ‘‘आई,
बाबाहो नाहा करीन क्... तोहों ्सोडीन मेहे चिकनेहे चन जाणू चेतहो.’’ आई मुयंडोपर, चडलोपर आथ चफरचवन
क्ली, ‘‘बेरा, तोंहो खुप मोर् अ्नू चेतहयं. तु खुप मोरु ्सा्ेब वहवनू जूवे ्यं आ्हीन् चहवणयं चेतहयं... बेरा.
आईन् चहवणयं पुरयं चन कन्ूके? हवयं के... अनतू खुप चिकनू पयंडहे. चतनहानयं करता थोडा चदहयं आई दखू ्सेर् ्सेहे? चन
बेरा, मी का्म तोहयं हातेज ्सेहे. आईन्-बेरान् इनद्र नात्र गारा-पानीअहाल र्तलयं. इनू दु ्हयं केचदचह अलग
अ्तलयं देखलयं के? चन ने..... राजेि अगल क्तलू, ‘‘आई मे हे रूर् कुण कुहचनन् खावाड हे? मेहे वणीखेर
कुण थापडीन वाडहे? मारयं वगे कुण र्हे? मेहे पेरोहाते कुण लागाड हे’’ खुप चवचार करीन पु्सतु. आई आहती
क्लयं, ‘‘पुऱ्ा चिकीन खूप मोर् अ्णेन् करता तोहज् मोर् अ्णू पडहे. आईन् आयंगल ्सुडीन र्णू पडहे. ्सोतान्
पा्पर उबयं र्णू पडहे...’’ ‘‘पुण आई मी एखलू केहेकं र्चह?’’ राजेि क्तलू. ‘‘तू एखलू काहरी िे बेरा?
देड-दुदटूहव तारा भाई तोहयं हाते अहते...उठते...जा खेलणेह...’’ राजेि हाते वगाटूमादटून ्सयंतोषह खेलणेहे हाततू
ओतू. राजेिह तेरी चुक मोनदु पौडी अती. डुला नु्सला... ने उठतु उठतु पुऱ्ा हाते खेलणेहे गा्ब अ् ग्लू.

रूप्ांतर
्सयंध्ाकाळची वेळ. आश्रम िाळेच्ा परायंगणात मुले खेळत होती. राजेि मात्र झें ाच्ा खायंबाला रेकून
एकराच ब्सला होता. तो आपल्ा आईवर रागावला होता. त्ाचे वडील, अापपायंनी आज दुपारीच त्ाला
आश्रमिाळेत पोहोचवलयं. पाचवीच्ा वगाटूत त्ाचयं नाव घातलयं. त्ाला ्ा्चयं नवहतयं. तो आईला चवनवून
महणाला, ‘‘आई... अापपाला नको महणून ्सायंग ना... तुला ्सोड्न मला नाही जा्चयं चिका्ला...’’ आई
त्ाच्ा पाठीवरून, डोळ्ावरून मा्ेने हात चफरवत महणाली, ‘‘बाळ, तुला खूप मोठ्यं वहा्चयं आहे. तू खूप
मोठ्ा ्साहेब वहावा, हे आईचयं सवपन आहे... बाळ, आईचयं सवपन पूणटू नाही करणार? हो ना.. मग त्ा्साठी
खूप चिकावयं लागेल. त्ा्साठी आईपा्सून थोडे चदव्स दूर जावयं लागेल. तुला का् वारतयं? मी तुझ्ापा्सून दूर
आहे? नाही बाळ, मी ्सदैव तुझ्ाजवळच आहे. मा्-लेकरू ्ायंचयं नातयं चचखल-पाण्ा्सारखयं अ्सतयं ्ा
दोघायंना कधी वेगळयं झालेलयं पाचहलयं आहे? नाही ना...’’ राजेि पुढे महणाला, आई मला भाकर चुरून कोण
खाऊ घालणार? मला झोपतायंना कोण थोपरणार? माझी बाजू कोण घेणार? मला पोरािी कोण धरणार?’’
अनेक प्रशन चवचारले. आई ह्सत महणाली, ‘‘बाळ, चिकून मोठयं होण्ा्साठी आताच तुला मोठयं वहावयं लागेल.
आईचयं बोर ्सोड्न जगावयं लागेल, सवावलयंबी वहावयं लागेल...’’ ‘‘पण आई मी एकरा-क्सा राहू?’’ ‘‘तू
एकरा कुठे आहे्स बाळ तुझे दीड-दोनिे भाऊ तुझ्ा ्सोबत अ्सतील... उठयं बरयं...जा खेळा्ला...’’
राजेिच्ा वगाटूतला ्सयंतोष त्ाला खेळा्ला बोलावत होता. राजेिला आपली चूक लक्ात आली. त्ाने
आपले डोळे पु्सले आचण उ ा मारत खेळणाऱ्ा मुलायंमध्े गा्ब झाला.
- सांजीव चगर्से.

97
 २. क्तकरी बोली

भुकणे मरूणा ्े चदव्स नाग्ाना ्सहन करहताहात. पण त्ावर उपा् भेरता नाही. काम करूनी त्ारी
अ्सून काम नाही. भुकने चदव्स काढुला लागत. पचहला लढा नयंतरने आचथटूक मयंचदना ते पारतयंत्र चदव्स
चब्री्साहने ्सततेना, नाचह मागटूदिटून, नाचह चहतचचयंतक ्े पररलसथतीत कण्ा देवधमटूनी कना उपा्स तपा्स,
िाळेना तर नाव नाही. गावातल्ा्साठी िाळा, गाववाल्ा्साठी देवला आपण फक् त्ाहने ्साठी ढोराने
्सारखी काम करा्चा भेरना ती खा्चा, ना्तन आघषेच भुकवर चनजी जा्चा्े पण चदव्स जातील, चायंगला
चदव्स ्ेतील देवलातले चमचरयंगीत आखलेले पुढाऱ्ाही िबद त्ाला आठवतात. ‘‘चाला उठा जागा ह्ा!’’

रूप्ांतर

भुकेने मरणे हे चदव्स नाग्ाला ्सहन होत नवहते; पण त्ावर उपा् ्सुचत नवहता. काम करण्ाची
त्ारी अ्सून, काम नाही. भुकेले राहून चदव्स काढावे लागत होते. पचहले ्ुद्ध, नयंतर आचथटूक मयंदी त्ात
पारतयंत््ाचे चदव्स चब्चरिायंच्ा ्सततेचे मागटूदिटून नाही, कोणी चहतचचयंतक नाही. ्ा पररलसथतीत क्सले देवधमटू
नी क्सले उपा्सतापा्स िाळेचे तर नावच नाही. गावातल्ायं्साठी िाळा. गाववाल्ायं्साठी मयंचदर. आपण फक्
त्ायंच्ा्साठी जनावरा्सारखे काम करा्चे, चमळेल ते खा्चे, नाहीतर अधटूपोरी झोपी जा्चे. हे पण चदव्स
जातील. चायंगले चदव्स ्ेतील. देवळातील ्सभेमध्े पुढाऱ्ायंनी काढलेले िबद त्ाला आठवत होते. ‘चला
उठा, जागे वहा!’

- अचनल व् म्रे.

चव ् ्य्स्ठी :
वरील दोनही बोलीभाषायंतील उतारे त्ा भाषायंचा पररच् वहावा, आपापल्ा परर्सरातील बोलीभाषायंचा अभ्ा्स
करण्ाची प्रेरणा चमळावी महणून पाठ्पुसतकात ्समाचवष्ट केले आहेत. कृचतपचत्रकेमध्े बोलीभाषेवरील कृती
चकंवा रूपायंतर चवचारणे अपेचक्त नाही. मात्र, चवद्ाथ्ाांना हा घरक उप्ुक् अ्सल्ाने त्ाचा अभ्ा्स करावा.

98
 ३. क््लेखन

उप्ोचजत लेखनप्रकारायंमध्े ‘कथालेखन’ हा घरक चवद्ाथ्ाांच्ा ्सपृजनिील लेखनाला वाव देणारा आहे.
कलपना, नवचनचमटूती, सवभाषेत प्रकरीकरण हे ्ा व्ोगराचे वैचिष्ट्यपूणटू पैलू आहेत. कथालेखनाच्ा ्ोग् ्सरावाने
भावी कथालेखक घड् िकतील.
कथाचवष्ानु्सार कथायंचे चवचवध प्रकार पडतात.
उदा.,
(१) िौ्टूकथा
(२) चवज्ान कथा
(३) बोधकथा
(४) जातक कथा
(५) ऐचतहाच्सक कथा
(६) रूपककथा
(७) चवनोदी कथा इत्ादी.
कथालेखनाचे महत्वाचे घरक जाणून घेण्ा्साठी खालील मुद्द्ायंचा अभ्ा्स करून कथालेखन तयंत्र जाणून
घेऊ्ा.
कथाबीज कलपकता िीषटूक पात्रायंचे सवभाव चविेष
कथेची ्सुरुवात पात्रायंमधील ्सयंवाद
क््लेखन
कथेतील घरना व सथळ चवष्ाला अनु्सरून भाषा
कथेतील पात्रे कथेचा िेवर
तातप्टू (कथेतून चमळालेला कथेची ्सुरूवात व िेवर
कथालेखन भूतकाळात
बोध, ्सयंदेि, मूल्) ्ायंची ्सायंगड

ख्लील मु्द ्ि् सचवसतर चवि्र करू्य्.

(१) क््बीज-
कथालेखन ही कलपकतेवर आधारलेली कला आहे. कथाबीज हा कथेचा प्राण अ्सतो. कथालेखन करताना
कथाबीजाच्ा चवष्ा्स अनु्सरून दैनयंचदन चनरीक्ण, वाचन, अनुभव, ्सपृजनिील कलपना, भावना ्ायंचा
चवचार करून कथाबीज फुलवावे.
(२) क्ेिी रिन्-
कथेला प्रारयंभ, मध् व िेवर अ्सावा. कथेची ्सुरुवात आकषटूक अ्सावी. वाक्ायंची रचना पालहाचळक
न्सावी. अथटूपूणटू छोरी छोरी वाक्े अ्सावीत. कथेचा मजकूर उतकंठावधटूक अ्सावा. कथेतील आि्ाला
काहीतरी वळण अ्सेल तर उतकंठा अचधक वाढते. कथा नेहमी भूतकाळातच चलहावी.

99
 (३) क्ेतील टन् व प्ते-
कथाबीजानु्सार कथेतील पात्रे व घरना चनवडाव्ात, त्ा कथाबीजाला पुढे नेऊ िकतील. घरना घडण्ाचे
सथळ ्सु्सयंगत चनवडावे. पात्र, घरना व सथळायंच्ा वैचिष्ट्यायंचे बारकावे जाणून घेऊन वणटून करावे. वणटून
चचत्रदिदी अ्सावे.
(४) प्त्ांिे सवभ्व चवशेष-
कथेतील आि्ाला ्समपटूक अ्से पात्रायंच्ा सवभाव चविेषायंचे व त्ा अनुषयंचगक वतटूनायंचे वणटून करावे.
उदा., राग आला तर- त्ाने हाताच्ा मुठी करकचून आवळल्ा इत्ादी.
( ) क्ेतील सांव््द व भ्ष्-
कथेत चनवडलेल्ा परर्सराला कथाबीजाला अनु्सरून कथेची भाषा अ्सावी. अालयंकाररक भाषेचा वापर
करून कथेची पररणामकारकता वाढवता ्ेते. चवरामचचनहायंचा ्ोग् वापर करावा. ्सयंवादाची पररणामकारकता
चवरामचचनहायंमुळे चनमाटूण होते. पात्रायंच्ा तोंडी पात्राच्ा वैचिष्ट्यायंच्ा गरजेनु्सार ग्ामीण भाषा व बोलीभाषा
्ायंचा वापर ्सहजतेने करा्ला हवा. कथेमध्े वाकप्रचार, महणी ्ायंचा ्सु्ोग् वापर करावा.
(६) शीषमाक, त्तप्यमा-
्सयंपूणटू कथेचा आि्, कथेतील मूल्/्सयंदेि व्क् करणारे िीषटूक अ्सावे. कथेतून चमळणारा ्सयंदेि/मूल्
चकंवा कथेतील वैचिष्ट्यपूणटू आि् प्रचतचबयंचबत करणारे तातप्टू अ्सावे.
क््लेखन पथूणमात: सजनशील कलपकतेवर अपेचक्त आहे. क््बीज चवसत्र्स्ठी, अपथूणमा क्् पथूणमा
करण्य्स्ठी वेगळ् न्वी ्यपथूणमा चवि्र चकव् कलपन् करणे अपेचक्त आहे.
चव ् ्य्नो, तुमच्य् सजनशील कलपनेल् खथूप धुम्रे फट शकत्त. त्य्ांन् फक्त चनरीक्ण व कलपकतेने
अचभव्यक्त कर्.

क््लेखन मथूल्यम्पन्च्य् चन्योचजत कृती

(१) कथाबीजावरून (चदलेल्ा चवष्ायंवरून) कथालेखन.
(२) मुद्द्ायंवरून कथालेखन.
(३) चदलेल्ा िबदायंवरून कथालेखन.
(४) कथेचा पूवाटूधटू देऊन उततराधटू चलचहणे चकंवा उततराधटू देऊन पूवाटूधटू चलचहणे.
(५) चदलेल्ा िीषटूकावरून कथालेखन.

कथालेखना्साठी वरीलपेक्ा वेगळ्ा, ्सपृजनिील पद्धतीने कृतटींची मायंडणी केली जाऊ िकते. अिा वैचवध्पूणटू कृतटींचा
िोध घ्ावा व त्ायंचा अभ्ा्स करावा.

100
 क््लेखन नमुन्
l ख्लील अपथूणमा क्् व्ि्. तुमच्य् चवि्र व कलपनेने क्् पथूणमा कर्.

प्रकाि आचण अनवर जीवशचकंठशच चमत्र. एकाच वगाटूत, एकाच बाकावर ब्सणारे, एकत्र
डबा खाणारे ्सच्चे ्सोबती. चदवाळीची ्सु ी लागली आचण अनवर आईबरोबर गावाला गेला.
आता ्सु ी ्सयंपेप्ांत हे चमत्र भेरणार नवहते. चदवाळीची ्सु ी ्सयंपा्ला दोन चदव्स होते.
प्रकािला अनवरच्ा भेरीची ओढ लागली होती. ्सु ीतला अभ्ा्स पूणटू करण्ा्साठी
प्रकािने दप्तर काढले. पुसतकात त्ाला अनवरने चलचहलेली चचठ्ी चमळाली. त्ाने उत्सुकतेने
चचठ्ी वाचा्ला घेतली आचण.....

l तुमही चलचहलेल्य् क्ेल् ्यो ्य शीषमाक ्.

l क्् त्य्र करत्न् व चलचहत्न् तुमही कोण कोणत्य् गोष्ी चवि्र्त ेतल्य्? ते चलह्.

101
 ४. ज्चहर्त

‘जाचहरात’ ्ा िबदातच चतचा अथटू ्सामावलेला आहे. इयंग्जीत ‘जाचहरात’्साठी Advertisement हा

िबद आहे. ्ातील ‘Ad’ चा अथटू ‘कडे’ आचण ‘verfo’ चा अथटू ‘वळणे’ चकंवा ‘लक् वेधून घेणे’ अ्सा आहे.
महणूनच लोकायंचे लक् एखाद्ा गोष्टीकडे वेधून घेते ती जाचहरात हो्. ्ादृष्टीने चवचवध क्ेत्रायंतील चनचमटूत वसतू,
उतपादने ्ायंची ग्ाहकाकड्न मागणी चनमाटूण करणारी जाचहरात ही एक कला आहे.
आजच्ा ्सयंगणक व माचहती-तयंत्रज्ानाच्ा ्ुगातील इयंररनेर व मोबाइल रिायंतीमुळे जाचहरातक्ेत्राची कक्ा
अचधक चवसतारत चालली आहे.
कला, रिीडा, चिक्ण, आरोग्, व्ापार, दळणवळण, प्र्सारमाध्म, मनोरयंजन अिा ्सवटूच क्ेत्रात
जाचहरातीला चविेष महत्व प्राप्त झाले आहे, महणूनच ‘्ुग’ आहे जाचहरातटींचे...’ अ्से महणणे वावगे ठरणार
नाही.
l ज्चहर्तक्ेत्तील भ्षेि् व्पर

जाचहरात हा ्सयंदेि सवरूपाचा ्सयंवाद अ्सतो आचण कोणत्ाही ्सयंवादाचे महत्वाचे माध्म भाषा हेच
अ्सते. ्ा दृष्टीने जाचहरात लेखनात भाषा ही पुढीलप्रमाणे महत्वाची ठरते.
l ज्चहर्तीिी भ्ष्-

(१) आकषटूक मजकूर.

(२) ्साधी, ्सोपी, ्सरळ, आकषटूक, सपष्ट व ओघवती भाषा.
(३) बुद्धीला फार्सा ताण न देणारी.
(४) ग्ाहकाच्ा मनात चवशवा्साहटूता चनमाटूण करणारी.
(५) िबदायंचा गैरवापर न केलेली.
(६) लोकभावनायंची जोड, जाण अ्सणारी.
(७) वेचक, अथटूपूणटू, प्र्सन्न व पररणामकारक.
(८) ल्बद्ध व वाचकायंिी ्सु्सयंवाद ्साधणारी.
(९) चवनोदाची झालरही अ्सणारी.
(१०) मानवी भावभावनायंची ्सयंवेदनिीलता जाणणारी व जपणारी.
उदाहरणादाखल जाचहरातीचे काही नमुने आपण पाचहले, तर त्ातून जाचहरातकलेची चवचवध रूपे आपल्ा
लक्ात ्ेऊ िकतात.

102
 आजिे ्युग ज्चहर्तीिे ्युग

वसतूयंची मागणी चनमाटूण करण्ाची

ही कला महणजे जाचहरात
इयंररनेर मथळा

चचत्रपर उपमथळा
ज्चहर्त
वपृततपत्रे त्य्र तपिील
करत्न्
माच्सके लक््त कंपनीची मुद्रा
घ्य््यच्य्
आकािवाणी ब्बी कंपनीचे नाव

दूरदिटून कंपनीचा पतता

ज्चहर्त स्ठी
अनेक म्ध्यमे

लोक्ांच्य् मन्त ख् ् वसतथूचवष्यी अ्वड चनम्माण करणे ह् ज्चहर्तीि् हेतथू.

्सुभाचषत
बोधचि ह्िे मह व

ज्चहर्तीि् वसतूची ओळख उतपादकाची ओळख

म्ळ्
उखाणा
ज्चहर्तीिी आकषमाकत्
्सयंतवचन चकंवा तिा प्रकारची रचना
छा्ाचचत्रे मुद्रा घोषवाक्
ज्चहर्तलेखन्च्य् मथूल्यम्पन्च्य् कृती.
l  िबदायंवरून जाचहरात लेखन.

l  जाचहरात देऊन त्ावरील कृती ्सोडचवणे.

l  चवष् देऊन जाचहरात लेखन.

l  चदलेल्ा जाचहरातीचे अचधक आकषटूक पद्धतीने पुनलषेखन.

l  चदलेल्ा मुद्द्ायंवर जाचहरात लेखन.

्ा व्चतररक् वेगळ्ा, ्सपृजनिील पद्धतीने कृतटींची मायंडणी केली जाऊ िकते. अिा ्सपृजनिील वैचवध्पूणटू कृतटींचा
िोध घ्ावा व अभ्ा्स करावा.
103
 ज्चहर्त लेखन नमुन्
नमुन् क्र.१
l ख्लील ज्चहर्त व्िथून त्य्ख्लील कृती कर्.

्योग चशक्ण केंद्र

्योग्सन वगमा
्योग्सने चशक्, सुदृढ बन्, तण्वमुक्त वह्.
चवचवध ्योग्सने, प््ण््य्म व आह्र ्य्ब्बतिे म्गमा्दशमान
व्योगट - १० ते १७ वषषे
क्ल्वधी - चद. १ मे ते १५ मे

न्वनों्दणी आवश्यक

स्ळ - ्ोग चिक्ण करेंद्र, २६ ्सोमवार पेठ, आदमपूर

(अ) कृती कर्.

्योग्सने चशकण्य्िे हेतथू

(आ) शब्दज्ल पथूणमा कर्.

्योग्सन वग्मािी
वैचशष्ट्े

(ई) वरील ज्चहर्त अचधक आकषमाक बनवण्य्स्ठी तुमही कोणकोणते ब्दल सुिव्ल?

104
 नमुन् क्र.२
l ख्ली च्दलेल्य् शब्द्ांवरून आकषमाक ज्चहर्त त्य्र कर्.
िबद- छत्री, रेनकोर, पाऊ्स

लक््त घ्य्.
कमीत कमी िबदायंत जासतीत जासत आि् ्समजणे अपेचक्त.
िबदरचना व वाक्रचना ्समजण्ा्स ्सोपी अ्सणे आवश्क.
आलयंकाररक व काव्म् िबदायंचा वापर- जाचहरात आकषटूक होण्ा्स मदत.
काळानुरूप जाचहरातीतील भाषा वापरणे आवश्क.

च्दलेल्य् रक्म्य् ज्गी ज्चहर्तीि् आकषमाक नमुन् त्य्र करून चलह्.

105
 . मुल्खत
एखाद्ा व्क्ीिी ्सयंवाद ्साधून चतचे चवचार, जीवनका्टू लोकायंप्ांत पोहोचवण्ाचे प्रभावी
माध्म महणजे मुलाखत हो्.
सवत: कमीत कमी बोलून ्समोरच्ा व्क्ीला बोलते करण्ाची कला मुलाखतकाराने ्सयंपादन
करावी लागते.

पूवटूज्ान वातावरणात कृचत्रमता न्सावी.

मुल्खतक्र्ने िबदायंत जवळीक
्सहज ्सयंवाद
लक््त ठेव्वे मुलाखतीचा हेतू कमी बोलणे ्ोग् आदर
व्क्ीचवष्ी माचहती
मुल्खतक्र्ने
घ्य्व्य्िी क्ळजी

प्रत्क् मुलाखत घेणे मुल्खतीिे ्दोन भ्ग िबदबद्ध करणे

मुल्खतीिी वैचशष्ट्े
मुल्खत ेत्न् मुल्खत चलचहत्न्
(१) प्रशनोततर सवरूपात ्सयंवाद. (१) ्सुरुवाती्स प्रासताचवक/पररचछेद.
(२) मोकळे वातावरण. (२) नेमके प्रशन-उततर ्सचवसतर.
(३) ्समोरच्ा व्क्ीचा मान राखत (३) मूळ आि्ाला ध ा न लावता
्सयंवाद. आकषटूक ्सयंपादन.
(४) व्क्ीला बोलते करणे.

मुलाखत घेणे, मुलाखत देणे, मुलाखत वाचणे व मुलाखत ऐकणे ्ा आनयंददा्ी प्रचरि्ा आहेत.

बालचमत्र चचत्रकला सपधषेत तुमच्ा िाळेतील चच. अचमत/कु. अचमता घोलप ्ा्स/ही्स
राज् पातळीवर प्रथम रिमायंक चमळाला आहे. त्ा्सयंदभाटूत त्ाची/चतची मुलाखत घ्ा.

106
 मुल्खत लेखन नमुन्

चवद्ाथदी चमत्रायंनो,
खालील मुलाखत ही कालपचनक अ्सली, तरी त्ातील चवष् व त्ाचे गायंभी्टू महत्वाचे आहे. व््सनाधीनता
हा ्सुदृढ व चनकोप जीवनाला लागलेला िाप अ्सतो. त्ापा्सून जाणीवपूणटूक अन् चनधाटूराने दूर अ्सलेल्ा
व्क्टींनाच ्सुखी व चनराम् जीवनाचा ्सूर गव्सतो. हा आनयंदी जीवनाचा मयंत्र जाणून घ्ा व कोणत्ाही लोभाला
कधीच बळी पड् नका. सवत:चे व प्ाटू्ाने ्समाजाचे चनकोप मनच राष्ट्प्रगती्साठी आवश्क अ्सते.

नमसकार! आज व््सनमुक्ी चदन. त्ा चनचमतताने ्सोनेगाव ्ा गावात व््सनमुक्ी करेंद्र सथापन करणारे
मान्सोपचार तजज् डॉ. िैलेि वाघ ्ायंची अक्् चौधरी ्ायंनी घेतलेली ही मुलाखत वाचा. त्ायंच्ा ‘मुक्ानयंद’
व््सनमुक्ी करेंद्राबाबत अचधक जाणून घेऊ्ा.
प्रशन : ्सर नमसकार, ‘मुक्ानयंद’ हे करेंद्र सथापन करण्ाची गरज का भा्सली?
उततर : अनेक पालक नेहमीच माझ्ाकडे व््सनमुक्ीबाबत ्सल्ा घेण्ा्स व मुलायंवर उपचार करण्ा्स ्ेत.
त्ायंची गरज व इचछा ओळखून मी हे करेंद्र सथापन केले.
प्रशन : डॉकरर ही चकिोरव्ीन मुले व््सनाधीनतेकडे का वळली अ्सतील, अ्से तुमहायंला वारते?
उततर : छान प्रशन चवचारला. व््सनाधीन होण्ाची कारणे बरीच आहेत. काही मुले अबोल, आतमचवशवा्साची
कमतरता, िैक्चणक अप्ि, कौरुयंचबक ताणतणाव, प्रेमभयंग ्ायंमुळे मानच्सक नैराश्ाच्ा भावनेला बळी
पड्न त्ातून बाहेर पडण्ा्साठी चमत्रपररवाराचा आधार घेतात. त्ात ्सयंधी चमळाल्ा्स ती व््सनायंकडे
आकचषटूत होतात.
प्रशन : मुले एकदम व््सनाधीन बनतात की ्सुरुवातीला दु्सरे काही ्सेवन करतात?
उततर : खरयं तर, ्सुरुवातीला गयंमत व नयंतर ्सव् महणून व््सन केले जाते. ्ा गोष्टी ‘सलो पॉइझचनयंग’ आहेत हे
त्ायंना कळत नाही.
प्रशन : डाॅ. ्ा मुलायंमध्े काही वेगळी अिी लक्णे आढळतात का?
उततर : त्ायंना झोप ्ेत नाही, त्ायंचे हात-पा् थरथरतात, त्ायंना भीती वारते, का्म असवसथता जाणवत
अ्सते; पण ते सवत:हून कबूल करत नाहीत. दीघटू ्सयंवादानयंतरच ती व््सनाधीनता लक्ात ्ेते.
प्रशन : व््सनाधीनतेचे वै्लक्क आचण ्सामाचजक दुष्पररणाम होतात का?
उततर : चकिोरव्ीन मुलायंमधील व््सनाधीनता त्ायंच्ा्साठी व ्समाजा्साठीही घातक अ्सते.
प्रशन : डॉकरर, ्ा पररलसथतीत आपण कोणता ्सल्ा द्ाल?
उततर : पालकायंनी मुलायंिी मोकळा ्सयंवाद ्साधावा. चवचार, मत व्क् करण्ाचे सवातयंत्् अ्सावे. घरातील
वातावरण ्सु्सयंवादी व मैत्रीपूणटू अ्सावे. प्रत्ेक व्क्ी सवतयंत्र व्लक्मत्व आहे ्ाची ्सवाांनीच जाण
ठेवावी.

107
 ६. सांव््द लेखन

्सयंवाद लेखन ्ा घरकाचे प्रमुख उद्चदष्ट चवद्ाथ्ाांना ्सु्सयंवादी बनवणे. ‘्सयंवाद कौिल्’ हा प्रभावी
व्लक्मत्वाचा अपररहा्टू पैलू आहे. उतकृष्ट ्सयंवाद ्साधणारी व्क्ी त्ायंच्ा का्टूक्ेत्रात सवत:चे वेगळेपण च्सद्ध
करते. चवचिष्ट चवष्ावर व्क् केलेली मतमतायंतरे, त्ा चवष्ावरचे चचयंतन व चवष्ानुरूप ्सु्सयंगत अ्से ्सयंभाषण
महणजे ्सयंवाद हो्.
सांव््द

हे अस्वे हे नस्वे
(१) ्सयंवाद कोणाकोणात ्सुरू आहे, ्ाची (१) हो-नाही सवरूपाचे ्सयंवाद न्सावेत.
सपष्ट कलपना लेखनातून ्ावी. (२) बोलणे पालहाचळक न्सावे.
(२) ्सयंवादायंतील दोन व्क्ी चभन्न सतरावरील (३) मध्ेच बोलणे थायंबवल्ाची भावना न्सावी.
(व्, व्व्सा्, चलयंग, ्सामाचजक व (४) ्सयंवाद ओढ्न-ताणून केलेला न्सावा.
्सायंसकृचतक पाशवटूभूमी) अ्सतील तर (५) ्सयंवाद मुद्दे ्सोड्न भरकरणारा न्सावा.
त्ानु्सार भाषा बदलती अ्सावी.
(३) ्सयंवादातील वाक्े ्सोपी, ्सुर्सुरीत,
अनौपचाररक अ्सावीत.
(४) ्सयंवादाला ्ोग् ्समारोप अ्सावा.
(५) ्सयंवाद वाचल्ावर त्ा चवष्ावरचा
्सवाांगीण चवचार वाचकाप्ांत पोहोचावा.

सांव््द्स्ठी आवश्यक सवभ्व वैचशष्ट्े

(१) ्सयंवेदनिीलता
(२) गुणग्ाहकता
(३) अनाग्ही वपृतती
(४) चववेकिीलता
(५) भावचनकता
(६) चवशवा्साहटूता
(७) सवागतिील रच्सक वपृतती
ही वैचिष्ट्ये अयंगी अ्सतील तरच माणू्स ्सु्सयंवादी बनतो.
108
 सांव््द लेखन नमुन्

सांगणक्ि् मचहम्

आजोबा नात
(रघुनाथराव) (चिवानी)

आजोब् : बरेच चदव्स झाले चेन्नईला ्ेऊन! मला मुयंबईला गेलयं पाचहजे.
चशव्नी : आजोबा ‘तुमही खूप चदव्स राहणार आहे’, अ्सयं महणाला होतात.
आजोब् : अग चदव्सभर मी एकरा अ्सतो घरात. इथे मराठी वतटूमानपत्र्सुद्धा
चमळत नाही. मी वेळ क्सा घालवणार?
चशव्नी : एवढयंच ना आजोबा! तुमहायंला रोज मराठी वतटूमानपत्र वाचा्ला चमळेल,
मी व्वसथा करते.
आजोब् : ते क्सयं का् िक् आहे बुवा?
चशव्नी : आजोबा, हे ्सयंगणकाचे ्ुग आहे. नेरवरून काही ्सेकंदातच जगातील
कोणतीही गोष्ट आपण घरब्सल्ा उपलबध करून घेऊ िकतो. आता
जगात अिक् अ्सयं काहीच राचहलयं नाही.
आजोब् : पोरी, हे ्सगळयं मी ऐकलयं् खरयं....
चशव्नी : आजोबा, मी नेर ्सुरू केलयं्. कोणतयं वतटूमानपत्र वाचा्चयं् तुमहायंला?
आजोब् : ‘्सवटूकाळ’.
चशव्नी : थायंबा हयं, मी आता ही अक्रे ्सयंगणकावर राईप करते.
आजोब् : अरे ववा! ्सगळी पाने चद्सा्ला लागली की इथे... ्सगळ्ा बातम्ा
वाचतो आता!
चशव्नी : आजोबा, तुमही आता तुमच्ा चमत्रायंना ई-मेल पण करू िकता.
आजोब् : खरयंच पोरी, ्ा ्सयंगणकाने ्सयंपूणटू जगालाच एकदम जवळ आणलयं्!

109
 ७. वतत् त लेखन

वतत् त लेखन

डलेल्य् टनेिे नेमके वणमान

वपृततानत लेखनात राग, आनयंद, दु:ख, आशच्टू इत्ादी तीव्र भावना व्क् करणे अपेचक्त नाही.

कलपनेला अचजबात लक््त ठेव् ्सत्कथन व वसतुचन ता

वाव नाही ्ायं्स महत्व

* सभ्, सांमेलने, चशचबरे, क््यमाश्ळ् ्य्ांच्य्चवष्यीच्य् ख् ् टनेसांबांधी सचवसतर व क्रमव्र म्चहती

स्ांगणे महणजे वतत् त लेखन हो्य.
वतत् त लेखन

आरोपिीर व आकषटूक तारीख, वेळ, चठकाण देणे

पद्धतीने लेखन आवश्क
आवश्क

लक् ्.

मथळा
घरनेचे अचूक, पररपूणटू, सपष्ट लेखन सपष्टीकरण

सथळ, काळ, व्क्ी ्ायंचा अचूक वतत् त घरनायंचा रिम

उल्ेख

भाषा वासतवदिदी नकारातमक लहान वाक्े व लहान

अ्सावी भाषा नको पररचछेद

110
 वतत् त लेखन नमुन्

मर्ठी भ्ष् च्दन तस्ह्त स्जर्

रतन्चगरी, त्. २ फे ुव्री : रतनाचगरी ्ेथील ्समथटू चवद्ामयंचदर ्ेथे मराठी भाषा चदन चदनायंक २७ फेब्ुवारी
रोजी उत्साहात ्साजरा करण्ात आला. िाळेचे मराठी चवष्ाचे ्सेवाचनवपृतत चिक्क श्री. म. ्सा. कुलकणदी प्रमुख
पा णे महणून उपलसथत होते. ्सकाळी ठीक ७.३० वाजता इ्तता पाचवी ते इ्तता ्सातवीमधील चवद्ाथ्ाांनी
गावातून ग्यंथचदयंडी काढली. ्सकाळी ९.०० वाजता िाळेतील ्सवटू चवद्ाथदी, चिक्क िाळेच्ा ्सभागपृहात एकत्र
जमले. व्ा्सपीठावर प्रमुख पा णे व मा. मुख्ाध्ापक सथानापन्न झाले.
्सरसवतीच्ा प्राथटूनेने का्टूरिमाला ्सुरुवात झाली. कचवता वाचन, मराठी गीतगा्न, कथाकथन, कादयंबरीतील
काही अयंिायंचे अचभवाचन इत्ादी प्रकारचे ्सुयंदर का्टूरिम चवद्ाथ्ाांनी ्सादर केले.
‘कचवव्टू कु्सुमाग्जायंचे मराठी भाषेतील ्ोगदान व मराठी भाषेचे महत्व’ ्ा चवष्ावर प्रमुख पा ण्ायंनी
उपलसथतायंना मागटूदिटून केले. चवद्ाथदी प्रचतचनधी ्सुिायंत कायंबळे ्ाने उपलसथतायंचे आभार मानले. ्सामूचहक
प्सा्दानाने का्टूरिमाची ्सायंगता झाली.

l ख्लील चवष्य्वर वतत् त लेखन कर्.

नवमह्र्ष्ट्र चव ्ल्य
चवमाननगर, व्सई
ज्गचतक चवज्ञ्नच्दन सोहळ्
जागचतक चवज्ानचदनाचनचमतत ्सुप्रच्सद्ध खगोल िासत्रज्
डॉ. ज्यंत नारळीकर ्ायंचे व्ाख्ान
प्रमुख उपलसथती- .........

८ फ ेब्ुवारी
२
वेळ स्ळ-
१ १ व ाजता डॉ. होमीभाभा ्सभागपृह
ी
्सकाळ

111
 . लेखनकौशल्य

चनबांध लेखन
्ा इ्ततेत आपण चवचवध लेखनकौिल्ायंच्ा प्रकारायंचा अभ्ा्स करणार आहोत. चनबयंधलेखन महणजे चवष्ानुरूप
केलेली चवचारायंची मुद्दे्सूद मायंडणी हो्. एखाद्ा चवष्ाच्ा अनुषयंगाने आपल्ा मनात ्ेणारे चवचार, भावना, कलपना,
सवानुभव ्ायंना प्रभावी भाषेत मुद्दे्सूदपणे मायंडणे महणजे चनबयंधलेखन. चनबयंधलेखनात चलचहणाऱ्ाच्ा चवचारायंचे प्रचतचबयंब
पडत अ्सते. लेखनकौिल्ाचा चवका्स व अचभव्क्ीक्मतेचा चवका्स हे चनबयंधलेखन घरकाचे प्रमुख उलद्दष्ट आहे.

चनबांधलेखन्स्ठी आवश्यक गोष्ी.

चनरीक्ण ब श्रुतता चचचकत्सक भावना चचयंतन चवष्ानुरूप

चवचार िैली
वाचन िबद्सयंपतती कलपना अनुभव प्रभावी भाषा

पाठ्पुसतकातील चनबयंधलेखन-लेखनकौिल्ायंतगटूत आपण इ्तता नववी्साठी प्र्सयंगलेखन, आतमकथन, कलपना

चवसतार ्ा चनबयंधप्रकारायंचा अभ्ा्स करू्ा.
कलपकता, तक्क्सयंगती, चवचाराची ्सु्सयंगत व ्सु्सयंबद्ध मायंडणी ही लेखनकलेची काही वैचिष्ट्ये आहेत. आपण चनबयंध
चलचहतो महणजे चवष्ाच्ा अनुषयंगाने अ्सलेले आपले वाचन, चचयंतन, चनरीक्ण, चवचार व भावना ्ायंना िबदबद्ध करतो.
आपले अनुभव मुददे् ्सूदपणे मायंडतो. त्ा्साठी प्रत्ेक अनुभवाकडे ्सयंवेदनिीलतेने पाहता ्ा्ला हवे. आपल्ा िबदायंतील
अनुभव इतरायंच्ा मनाला चभडेल अ्सा मायंडता ्ा्ला हवा. िबदायंतून भाषा्स द्टू व्क् वहा्ला हवे.

वाचन, आकलन, चनरीक्ण, चवचार, भावना, कलपना व अनुभव ्ायंची प्रभावी िबदायंत अचभव्क्ी हा
लेखनकौिल् चवका्साचा गाभा आहे.

चनबयंधलेखना्साठी आवश्क क्मता, कौिल्े, अभ्ा्स घरक हे ्सवटूच चनबयंधप्रकाराबाबत ्समान अ्सले तरी प्रत्ेक
चनबयंध प्रकाराचे सवत:चे वेगळेपण अ्सते. चनबयंध प्रकार हाताळताना ती वैचिष्ट्ये लक्ात घेणे, ती अभ्ा्सणे, ्सु्ोग्
उप्ोग करणे आवश्क ठरते.

112
 (१) प्सांगलेखन-
आपण अनुभवलेली, ऐकलेली, एखादी घरना, एखादा प्र्सयंग, एखादा चवचार, एखादी ्समस्ा आपल्ाला नेहमीच
चवचार करा्ला प्रवपृतत करीत अ्सते. तो प्र्सयंग जर आपल्ा बाबतीत घडला तर आपली प्रचतचरि्ा का् अ्सेल? अ्सा
चवचार केल्ा्स आपण प्र्सयंगाचे चवशलेषण तरसथपणे करू िकतो. अिा चवचारायंना, भावनायंना, ्सयंवेदनिीलतेची,
भावचनकतेची जोड देऊन िबदबद्ध केले, तर तो प्र्सयंग वाचणाऱ्ाच्ा मनाला चभडतो त्ा प्र्सयंगाचे िबदचचत्र डोळ्ायं्समोर
उभे राहू िकते. आपल्ा भावना प्रभावीपणे मायंडण्ाचे कौिल्ही व्क् होऊन लेखनकौिल्ाचा, अचभव्क्ी क्मतेचा
चवका्स ्साध् होऊ िकतो.
प्सांगलेखन करत्न् लक््त घ्य्व्य्िे मुद्े :
(१) प्र्सयंगाची, घरनेची कलपना
(२) ्सूक्म चनरीक्ण
(३) भावनायंची अचभव्क्ी
(४) चचत्रदिदी ्सयंवेदनिील लेखन

प्सांगलेखन नमुन्
l ख्लील ब्तमी व्ि्.

गचणत ऑचलांचप्य्ड मध्ये ्द्पोली चजलह््तील

मांगल ्द्बके मह्र्ष्ट्र्तथून प््म

म्ननी्य चशक्ण्चधक्ऱ्य्ांच्य् हसते मांगलि् चवशेष गौरव सोहळ्

चिक्क, मुख्ाध्ापक व मयंगलकड्न चिक्कायंच्ा

मान्वरायंतफफे कौतुक मागटूदिटूनाबद्दल कृतज्ता

पालक कृताथटू अचभनयंदनाचा वषाटूव

व िुभेचछा

वरील ्सोहळ्ाला तुमही उपलसथत होतात, अिी कलपना करून प्र्सयंगलेखन करा.

113
(२) आतमक्न-
आतमलेखन करत्न् लक््त घ्य्व्य्िे मुद्े :
(१) ्सजीव आचण चनजदीव घरकायंबाबत ्सवटू्समावेिक चवचार.
(२) त्ायंच्ा भावना, ्सुखदु:ख, ्सव्ी, उप्ोचगता, का्टू ्ायंचा िोध चनरीक्णिक्ीने घेणे.
(३) आपण सवत: ती वसतू आहोत अिी कलपना करणे.
(४) कलपनािक्ीच्ा माध्मातून नाट्यपूणटू ररतीने कलपना मायंडणे.
(५) ्सयंपूणटू लेखन करताना भाषा प्रथमपुरुषी एकवचनी अ्सावी.

आतमक्न नमुन्

वग्मातील ब्क तुमच्य्शी बोलतो्य अशी कलपन् करून

त्य्िे आतमक्न चलह्.

(३) कलपन् चवसत्र

कलपन् चवसत्र करत्न् लक््त घ्य्व्य्िे मुद्े
(१) कलपनाप्रधान लेखनकौिल्ाचा उद्देिच कलपना करता ्ेणे हा आहे.
(२) मुख् कलपना चनबयंधाच्ा िीषटूकातच दडलेली अ्सते.
(३) एकातून दु्सरी कलपना अिी कलपनायंची ्साखळी लेखनकौिल् वाढवते.
(४) कलपना वासतवाला धरून चकंवा गमतीदार अ्सावी.
(५) चवष्ा्सयंबयंधी ्सुचलेल्ा कलपनायंचा चवसतार करावा.
मी पक्ी झ्ले तर.....
चौकरीतील मुदद्ायं
् च्ा आधारे कलपना करून आतमकथनपर लेखन करा.

ÿ ÿ खयंत ्सयंवाद बयंद ्ाची

िाळेत उड्न जाईन ÿÿ ÿ
वाहतूक कोंडीचा प्रशन नाही सवचछयंदी जीवन

चन्सगाटूचे दिटून
प्रवा्सात खूप भ्रमयंती
चतचकर नको लवह्सा,
पा्सपोरटू नको

114
l ख्लील त्र् व्ि्. त्य्िे चनरीक्ण कर्. क्ि त्ऱ्य्त महणी, व्कप्ि्र, आलांक् रक भ्ष्,
न्वी ्यपथूणमा शब्दसमथूह ्य्ांि् सु्यो ्य व िपखल प्योग आढळतो. ्य्तथूनि मर्ठी भ्षेिी भ्चषक
सम्दधी अधोरे खत होते.

बयंड् महणजे अचति् धडप ा व खळाळत्ा उत्साहाचा झरा. तो त्ाच्ा धाकट्या बचहणीला महणाला,
‘‘ताई तुमही ्ा खुचदीवर सथानापन्न वहा. मी आपल्ा हातायंवर न भूतो न भचवष््चत अिी ्सुरेख मेंदी
रेखारतो.’’ मेंदी महणजे ता्डीचा जीव की प्राण. ती खुचदीवर ब्सताच रेबलावरच कोन घेऊन तो
चतच्ाजवळ ब्सला. त्ाने जिी चतच्ा हातावर मेंदी रेखारा्ला ्सुरूवात केली, त्से त्ाला जाणवले,
की मेंदी रेखारने आपल्ा आवाक्ाबाहेरचे आहे; पण हे कबूल करणे त्ाच्ा चजवावर आले. ्ातून
पळवार काढण्ा्साठी तो ता्डीला महणाला, ‘‘अगयं, नीर ब्स.’’ तुझ्ा हातावर मेंदी काढताना माझी
चकती त्रेधाचतरपीर उडते आहे. त्ाचे हे वाक् ऐकून घरात ख्सख्स चपकली. आजी हळ्च महणाली,
‘‘नाचता ्ेईना, अयंगण वाकडे’’, तर सव्यंपाक आरोपून आजी िेजारी आई ब्सली आचण गालातल्ा
गालात ह्सत महणाली, ‘उथळ पाण्ाला खळखळार फार.’ हे ऐकून बयंड्च्ा नाकाला चमरच्ा झोंबल्ा;
पण करणार का्? त्ाची अवसथा इकडे आड चतकडे चवहीर अिी झाली होती. आजी आईकडे पाहत
डोळे चमचकावत महणाली, ‘‘अगयं आपला बयंड् आहेच, झाकले माचणक आचण वाकबगार. ्सगळ्ा
कलाकौिल्ायंत आपला हातखयंडा अ्सावा, अ्सयंच त्ाला वारतयं.’’ तेव ात हातातला पेपर बाजूला ्सारत
त्ाचे बाबा महणाले, ‘‘बयंड्राजे, ता्डीच्ा हातावर उजेड पाड्न तारे तोड्न झाले अ्सतील, तर पानावर
ब्सू्ा का? पोरात कावळे ओरडा्ला लागलेत आमच्ा. आधी पोरपूजा करू्ा, मग वारल्ा्स तुमही
मेंदीच्ा मोचहमेवर कूच करा आचण मोचहमेची इचतश्री करा.’’

l ख्ली च्दलेल्य् रक्म्य् िौकटीत शब्दसमथूह, व्कप्ि्र व महणी ्य्ांि् व्पर करून त्र् त्य्र कर्.

115
 बोलीभ्षेतील स्ांसकृचतक ठेव्
महाराष्ट्ातील ्सवटूच बोलीभाषायंचा भाचषक, ्सायंसकृचतक ठेवा ्समपृद्ध आहे त्ाचबरोबर आनयंददा्ीही आहे.
्ा चवचवध बोलीतील काही प्राचतचनचधक उदाहरणे वाचा व त्ाचा आनयंद घ्ा. त्ाचबरोबर इतर
बोलीभाषायंमधील भाचषक ्समपृद्धीचा िोध घ्ा.
l प्वरी बोली- (कोडे)
(१) जयंगलमा रमणेवाली रातला पाणी चपणारी बुड इयंडा मेकणे-वाली ची कुण?
-जयंगलात राहणारी, लाल पाणी चपणारी, पायंढरी अयंडी देणारी, ती कोण?
(२) एक दाद ने पेरम दाने
- एका दादाच्ा पोरात अनेक दात-
महणी
(१) कागला काल भुईला भार-
खा्ला काळ अन् भुईला भार.
(२) रूप ा ताकली गुपज्ा माकली-
लेकी बोले ्सुने लागे.
(३) करनू नी तीना डरनू ती-
कर नाही त्ाला डर का्?
(४) लख्साम का् आदलू नी अतती गुलवतलू-
लखिात दमडटीं नाही अन् चालला हतती घ्ा्ला.
l वऱह्डी बोली- महणी
(१) चुली ्सायंगे मुलीले, दोनही पा् चुलीले-
दु्सऱ्ा ्सायंगे ब्ह्मज्ान, सवत: कोरडे पाषाण
(२) काखेत घेतलयं चरचुकलयं ्सारयं गवत इचकलयं-
काखेत कळ्सा अन् गावाला वळ्सा
l झ्डी बोली- महणी
(१) मा तच्स लेक/म्सेला ्ेक-
एका माळेचे मणी
(२) होता जोन्द्रा पानावर्ता चद्स्ते-
मुलाचे पा् पाळण्ात चद्सतात.

116
 l हे शब्द असेि चलह्.
चवद्ाथ्ाांनो, प्रत्ेक िबदाला सवत:चा अथटू अ्सतो. वणाटूचा अथटूपूणटू ्समूह महणजे िबद. ही िबदायंची व्ाख्ा
हेच दिटूवते. त्ाचप्रमाणे िबदाला ्सयंदभाटूनु्सारही अथटू प्राप्त होतो.
उदा., (१) आज माझ्ा आजीची पाठ खूप दुखत होती.
(२) आज मी वयंद् ‘वनदे मातरम्’ कचवता पाठ केली.
पाठ ्ा एकाच िबदाचे दोनही वाक्ायंतील अथटू चभन्न आहेत. ्ाचप्रमाणे ‘िबद’ जर चुकीचा चलचहला गेला तरी
त्ाचा अथटू बदलू िकतो. अगदी वेगळ्ाच अथाटूचा िबद त्ार होऊ िकतो.
उदा., (१) कृतज्ञ- उपकाराची जाण अ्सलेला
कृतघन- उपकाराची जाण न ठेवणारा
(२) प्णी- चपण्ाचे पाणी/जल
प्चण- हात
पाणी िबद पाचण अ्सा चलचहल्ाने केवळ ऱहसव (ईकार), दीघटू (ईकार) चलचहल्ाने िबदाचा अथटूच बदलला.
्ावरून लक्ात ्ेते, की आपले महणणे अपेचक्त ्ोग् अथटूवाही होण्ा्साठी िबदायंचे ्सु्ोग् महणजेच
लेखनचन्मायंनु्सार लेखन होणे आवश्क अ्सते.
खाली काही अ्से िबद चदलेले आहेत, की जे नेहमी तुमच्ा वाचनात, लेखनात ्ेतात; परयंतु ते चुकण्ाची
िक्ताही अ्सते. ्ा िबदायंचा अभ्ा्स करा. त्ायंचे उच्चारानु्सार लेखन (्ोग् लेखन चन्मायंनु्सार) ्समजून घ्ा.
त्ायंचा ्सराव करा व त्ायंचे ्ोग् उप्ोजन करा.
अयंत:करण गररबी प्रीती व्लक्मत्व
अचनचणटूत चमतकृती ्सतकृत् गरीब
अथटूिासत्रज् जीचवतका्टू महत्व ्सामूचहक
अलसततव ठरावीक मूचतटूपूजा ्सावटूजचनक
आिीवाटूद तत्वज्ान मैत्रीण ्सावटूचत्रक
उज्वल दातपृतव मैचत्रणीला ्साचहलत्क
उनमेष दीपप्रजवलन वक्पृतव ्सूचना
ओजसवी दृलष्टकोन वाङ्म् सफूतदी
औचचत् चनचमटूती चवषणण ्सपृजनिीलता
ऋणचनदषेि चनभटूत्सटूना वैफल् समपृचतचदन
कतपृटूतव चनचष्रि् वैचिष्ट्य समपृती
कीतदी पररलसथती हळ्हळ् हाचदटूक
कुलत्सत परीक्ा रिीडायंगण हृद्

117
 l प् रभ्चषक शब्द
ज्ानप्र्साराच्ा चवचवध माध्मायंत आचण जीवन व्वहारात ्सतत बदल होत अ्सतात. ्साहचजकच त्ा त्ा
ज्ानक्ेत्रात वा व्वहारात प्रचचलत िबदायंहून वेगळे िबद वापरले जातात. चवचिष्ट ज्ानक्ेत्रातील माचहती, ्सयंकलपना
्ायंच्ा प्रकरीकरणाला ्ोग् ठरतील अ्से िबद वापरण्ाची गरज अ्सते. भाचषक व्वहाराच्ा ्ा वेगळेपणातून
ज्ानक्ेत्रायंची वा व्वहारायंची पररभाषा च्सद्ध होते. अिा पररभाषेतून िासत्रभाषेचा व ज्ानभाषेचा चवका्स होत अ्सतो.
बदलते जीवनव्वहार, वाढत्ा गरजा आचण चवसतारणारी ज्ानक्ेत्रे ्ायंनु्सार ‘पाररभाचषक ्सयंज्ा’ चनमाटूण होतात.
पाररभाचषक पदनामायंच्ा वापरामुळे चकंवा पाररभाचषक ्सयंज्ायंच्ा वापरामुळे चवचार, ्सयंकलपना ्ायंच्ा
प्रकरीकरणात चवचिष्टता, चनद षता ्ेते. पाररभाचषक ्सयंज्ायंचा मूळ उद्देि व्वहार्सापेक् भाषेचे उप्ोजन हा आहे.
चिक्ण, चवचवध िासत्रे, प्रिा्सन, आरोग्, ्समाज, उद्ोग, व्ापार, न्ा्, आचथटूक व्वहार, कला, ्सयंसकृती
इत्ादी चवचवध क्ेत्रायंमध्े आवश्कतेनु्सार पाररभाचषक ्सयंज्ा उप्ोगात आणल्ा जातात. ्ा ्सयंज्ायंमुळे ज्ानव्वहार
अचधक प्रभावी आचण ्सुसपष्ट होतात. ्ा दृष्टीने पाररभाचषक ्सयंज्ायंना अनन््साधारण महत्व अ्सते.
a igra h ्सुलेखन e retar ्सचचव, चचरणी्स
A ademi a ifi ation िैक्चणक अहटूता hi dren s heatre बालरयंगभूमी
A tion का्टूवाही/कृती omed ्सुखालतमका
ens s जनगणना Agent अचभकताटू/प्रचतचनधी
as a eave नैचमलततक रजा ategor प्रवगटू
Anniversar वधाटूपनचदन io-data सव-पररच्
or oration महामयंडळ, चनगम onafide ertifi ate वासतचवकता प्रमाणपत्र
ai ages दैचनक वेतन, रोजयंदारी ook ta पुसतकचवरिी करेंद्र
ri भावगीत ismiss बडतफ्क
aga ine माच्सक-पचत्रका vent घरना
edi a amination वैद्की् तपा्सणी hange देवाण-घेवाण,
ress ighwa द्रुतगती महामागटू चवचनम् करणे
ews Agen वपृतत्सयंसथा ffi ia e ord का्ाटूल्ीन अचभलेख
hi ition प्रदिटून rientation चनदेिन, उद्बोधन
enera eeting ्सवटू्साधारण ्सभा art ime अयंिकालीन, अधटूवेळ
overnment etter िा्सकी् पत्र oodwi ्सचदचछा
rogramme का्टूरिम and i हसतपत्रक
m er नळ-कारागीर onora e माननी्
o ket one हातखचटू manism मानवतावाद
nde अनुरिमचणका egistered etter नोंदणीकृत पत्र
nior erk कचन चलचपक e e tionist सवागचतका
efreshment अलपोपहार o rna ism वपृततपत्रकाररता

118
 पथूरक पुसतके व सां्दभमा ां् ्य्ांिी ्य््दी

पथूरक पुसतक्ांिी ्य््दी

(१) हाती ज्ायंच्ा िून् होते- ्सयंपादन अरुण िेवते.
(२) मु्साचफर- अच्ुत गोडबोले
(३) एक होता कावहटूर- वीणा गवाणकर
(४) मन में है चवशवा्स- चवशवा्स नायंगरे पारील
(५) आ् डेअर- चकरण बेदी
(६) आकािािी जडले नाते- ज्यंत नारळीकर
(७) ्सचमधा- ्साधनाताई आमरे
(८) खरेखुरे आ्डॉल- ्सुधा मूतदी
(९) ्सयंसकृतीच्ा पाऊलखुणा- द. ता. भो्सले
(१०) व्क्ी आचण वल्ी- पु. ल. देिपायंडे
(११) झाडाझडती- चवशवा्स पारील
(१२) सवामी- रणचजत दे्साई
(१३) ्ि तुमच्ा हातात- चिव खेरा
(१४) तोततोचान- चेतना ्सरदेिमुख (अनुवादक)
(१५) आई ्समजून घेताना- उततम कायंबळे
(१६) पक््ायंचे ठ्से- ्सुधीर मोघे (कचवता ्सयंग्ह)

सां्दभमा ां््ांिी ्य््दी

(१) वाचू आनयंदे- भाग १ ते ४ - माधुरी पुरयंदरे
(२) चलहावे नेरके- भाग १ व २ - माधुरी पुरयंदरे
(३) ्सुगम मराठी व्ाकरण व लेखन - मो. रा. वाळयंबे

119
 मह व्िी सांकेतस्ळे व चलांकसिी ्य््दी

: .
: . . ... ..
: .
: . .
: . .
: . . .
: . .
: .
: . . ? -
: . . ?

चिक्कायंनी पाठ्पुसतकात चदलेली पूरक पुसतके, ्सयंदभटू ग्यंथ, ्सयंकेतसथळे व

चलयंक्स ्ायंचा वापर करून पाठ्घरकािी ्सयंबयंचधत अचधक माचहती चमळवावी.
त्ा माचहतीचा अध्ापनात ्सयंदभटू महणून वापर करावा.

120