शासन ननर्णय क्रमांक ः अभयास - २११६/(प्र.क्र.४३/१६) एसडी-४ निनांक २५.४.

२०१६ अन्वये स्ापन करणयात आलेलया समन्वय सनमतीचया

निनांक 20.06.२०१९ रोजीचया बैठकीमधये हे पाठ्यपुसतक सन २०१९-२० या शैक्षनरक ्वरा्णपासून ननधारीत करणयास मानयता िेणयात आली आहे.

अर्थशतास्त्र
इयत्ता अकरतावी

२०१९

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo.

प्ररमतावृत्ी : © महतारताष्ट्र रताजय पताठ्यपुस््क निनम्थ्ी व अभयतासक्रम संशोधि मंडळ, पुणे ४११००४.
२०१९ महाराष्ट्र राजय पाठ्यपुसतक नननम्णती ्व अभयासक्रम संशोधन मंडळाकडे या पुसतकाचे
स्व्ण हक्क राहतील. या पुसतकातील कोरताही भाग संचालक, महाराष्ट्र राजय
पाठ्यपुसतक नननम्णती ्व अभयासक्रम संशोधन मंडळ यांचया लेखी पर्वानगीनश्वाय उि्धृत
करता येरार नाही.

अर्थशतास्त्र नवषय सनम्ी : नित्रकतार : श्ी. भटू रामिास बागले

डॉ. मंजूरा मुसमाडे (अधयक्ष), पुरे
श्ीमती सुननता सुननल कामटे, मुंबई मुखपृष्ठ व सजतावट : श्ीमती अनघा िेशपांडे
श्ी. राजेंद् फनकर ्वेखंडे, ठारे िकताशताकतार : श्ी. रन्वनकरर जाध्व
श्ी. अंकेश लनलतप्रसाि शाहू, नागपूर
श्ीमती. नशतल संपत ननमसे, अहमिनगर अक्षरजुळणी : मुद्ा न्वभाग, पाठ्यपुसतक मंडळ,
श्ीमती. अच्णना श्ीनन्वास, मुंबई पुरे.
श्ी. रन्वनकरर जाध्व सिसय-सनच्व कतागद : ७० जी.एस.एम. क्रीम्वोवह
मुद्रणतादेश :
अर्थशतास्त्र अभयतास गट : मुद्रक :
श्ी. सुभार राजधर पाटील, जळगा्व
श्ीमती. उरा भासकर काळे, कोलहापूर
श्ीमती. शोभा सुभार नागरे, नानशक
निनम्थ्ी :
श्ीमती. स्वाती नमनलंि ्वाघ, मुंबई श्ी. सच्चितानंि आफळे, मुखय नननम्णती अनधकारी
श्ी. रघुना् नारायर पाटील, कोलहापूर श्ी. नललाधर आÌmम, नननम्णती अनधकारी
श्ी. शरिकुमार उततम शेटे, नसंधुिूग्ण
श्ीमती. ्वंिना निलीप पाटील, पुरे
श्ीमती. कन्वता न्वलास पोळ, कोलहापूर
प्रकताशक
डॉ. सुधाकर रामकृषर कुटे, औंरगाबाि
श्ी. न्व्वेक उततम गोसा्वी
श्ी. कानशराम परशुराम बान्वसाने, बुलढारा
ननयंत्रक
पाठ्यपुसतक नननम्णती मंडळ,
प्रभािे्वी, मुंबई-२५.
मुखय समनवयक
श्ीमती. प्राची adr§Ð साठे
 प्रस््ताविता
न्वद्ा्थी नमत्रांनों,
अकरा्वीचया ्वगा्णत तुमचे स्वागत आहे. अ््णशासत्र हा न्वरय अकरा्वीत प्र्मच स्वतंत्र न्वरय महरून
आपलयापुढे येत आहे. आपर अ््णशासत्रातील काही संकलपना इयतता पाच्वीपासून भूगोल ्व गनरत या शालेय
न्वरयांमधये अभयासलया आहेत.
भारतीय अ््णवय्वस्ेतील अनेक महत््वाचया बिलांची मानहती या पाठ्यपुसतकातून होईल. राष्ट्रीय अभयासक्रम
आराखडा-२००५ आनर राजय अभयासक्रम आराखडा-२०१० मधये तयार करणयात आला, तयाला अनुसरून २०१९-
२०२० या शैक्षनरक ्वरा्णपासून पुनर्णनचत अभयासक्रम ्व पाठ्यक्रमाची नननम्णती करणयात आली आहे. तया्वर आधाररत
हे पाठ्यपुसतक महाराष्ट्र राजय पाठ्यपुसतक नननम्णती ्व अभयासक्रम संशोधन मंडळ, (बालभारती), पुरे यांचयातफफे
आपरापुढे ठे्वत आहोत.
इयतता ११ ्वी चया सतरा्वर ‘अ््णशासत्र’ या न्वरयाची स्वतंत्र ओळख पाठ्यपुसतकाद्ारे करणयात येरार आहे.
या न्वरयाचा सैदांनतक पाया मजबूत करणयाचा प्रयतन यातून साधय होईल. पाठ्यक्रमाचा वया्वहाररक जी्वनाशी सांगड
घालणयाचा प्रयतन करणयात आला आहे. िैनंनिन वय्वहारात ्वापरलया जाराऱया अ््णशासत्रीय संकलपना उिाहररा््ण,
पैसा, आन््णक ्वृदी ्व न्वकास, आन््णक सुधाररा, आन््णक ननयोजन, संखयाशासत्र इतयािींचा ऊहापोह करणयात आला
आहे. यानश्वाय भारतीय अ््णवय्वस्ेसमोर असराऱया न्वन्वध आवहानांचा सारासार न्वचार केला आहे. या अनुरंगाने
इयतता ११ ्वी पुनर्णनचत अ््णशासत्र न्वरयाचया अधययन-अधयापनाची स्व्णसाधारर उच्दिष्े ही ज्ानरचना्वािाचा ्वापर
करून ननच््चत केली आहेत.
पुनर्णनचत अभयासक्रम आनर पाठ्यक्रमाची मांडरी करताना मूता्णकडून-अमूता्णकडे, ज्ाताकडून-अज्ाताकडे,
अंशातून-पूर्णत्वाकडे या अधययन-अधयापन सूत्रांचा ्वापर केला आहे. अ््णशासत्र न्वरयाचया पाठ्यक्रमात प्र्मतःच
आशयाबरोबर न्वन्वध कृतींचा समा्वेश केला आहे. या कृतींमधून आशयज्ानाबरोबर पूरक आनर अनधक ज्ान प्राप्त
करणयाची संधी उपलबध करून निली आहे. तयासाठी कयू.आर.कोडचया माधयमातून ई-लननिंगचा समा्वेश केला आहे.
तसेच कृनतयुक्त अधययन, गटांतून अधययन, चचा्ण, स्वयंअधययनास पुरेशी संधी नमळेल यांचाही न्वचार करणयात आला
आहे.
या पाठ्यपुसतकाची मांडरी ही अ््णशासत्रीय भारेशी कोरतीही तडजोड न करता सोपया ्व साधया भाराशैलीचा
्वापर करून केली आहे. अ््णशासत्राचया संकलपना सपष् होणयासाठी आ्व्यक ते्े न्वन्वध नचत्राकृती, आलेख, तक्ते
इतयािींचा ्वापर केला आहे. तयाचा तुमहांला अभयासासाठी ननच््चतच उपयोग होईल. अ््णशासत्र न्वरयातील अ्वघड
संकलपना, शबि यांसाठी पाठ्यपुसतकाचया शे्वटी पररनशष्ही िेणयात आले आहे, तयाचा उपयोग न्वद्ारयािंप्रमारेच
नशक्षक, पालक ्व सपधा्ण परीक्षांचया उमेि्वारांसाठीही नक्कीच होईल. या पाठ्यपुसतकाचे न्वद्ा्थी आनर नशक्षक
ननच््चतच स्वागत करतील, असा न्व््वास आहे.
आपलया स्वािंना मनःपू्व्णक शुभेच्ा!

(डॉ. सुननल मगर)

nwUo संितालक
{XZm§H$ … 20 OyZ 2019, महाराष्ट्र राजय पाठ्यपुसतक नननम्णती ्व
^maVr¶ gm¡a … 30 Á¶oîR> 1941. अभयासक्रम संशोधन मंडळ, पुरे.
 इयत्ता अकरतावी अर्थशतास्त्र
क्षम्ता नवधतािे
• नैसनग्णक शासत्र ्व सामानजक शासत्र यांतील भेि सांगतो.
• न्वन्वध अ््णतजज्ांचया न्वचारातील दृच्ष्कोनांचा ्वेध घेऊन नभन्नता सपष् करतो.
• अ््णशासत्राचया न्वन्वध वयाखयांचे न्व्लेरर करतो.
• सूक्म ्व स्ूल अ््णशासत्रातील न्वन्वध संकलपना उिाहररांसह सपष् करतो.
• ्वसतुन्वननमयातील अडचरी समजून घेऊन पैशाचया उियाची आ्व्यकता सपष् करतो.
• पैशाचया न्वन्वध वयाखया सपष् करतो.
• पैशाचया उतक्रांतीचे टपपे सांगतो.
• चांगलया पैशाचे गुरधम्ण सपष् करतो.
• पैशाची प्रा्नमक, िुययम आनुरंनगक कायये समजून घेतो.
• काळ्ा पैशाबाबत ननमा्णर होराऱया समसयां्वर चचा्ण करतो.
• मधयगा, चतु््णक, िशमक, शतमक यांचा अ््ण सपष् करतो.
• न्वभाजन मूलयांची गरज सपष् करतो आनर सरासरीचया तुलनेत न्वभाजन मूलयांचे श्ेष्ठत्व सपष् करतो.
• ्वैयच्क्तक, खंनडत ्व अखंनडत श्ेरीचया आधारे चतु््णके, िशमके, शतमके शोधणयासाठी संखयाशासत्रीय कौशलयांचा ्वापर करतो.
• महाराष्ट्राचया अ््णवय्वस्ेची रचना सपष् करतो.
• इतर राजयांशी तुलना करून महाराष्ट्राचया अ््णवय्वस्ेचया ्वैनशष्टांची चचा्ण करतो.
• महाराष्ट्राचया आन््णक न्वकासातील न्वन्वध क्षेत्राचे योगिान सपष् करतो.
• महाराष्ट्रातील कृरी, औद्ोनगक ्व से्वा क्षेत्रातील न्वन्वध समसया सपष् करतो.
• महाराष्ट्र सरकारकडून अमलात आरलेलया न्वन्वध उपाययोजनांचा आढा्वा घेतो.
• ग्ामीर न्वकासाचा अ््ण, वयाखया ्व महत््व सांगतो.
• कजा्णचा हेतू ्व काला्वधीचया आधारे कृरी पतपुर्वठा रचनेचे ्वगथीकरर करतो.
• संस्ातमक ्व नबगर संस्ातमक पतपुर्वठा स्ोतांतील फरक सांगतो.
• न्वन्वध कृरी पतपुर्वठा संस्ांची भूनमका सपष् करतो.
• भारतातील लोकसंखया ्वाढीचया प्र्वाहाबाबत चचा्ण करतो.
• भारतातील लोकसंखया न्वसफोटा्वर पररराम करराऱया न्वन्वध घटकांचे न्व्लेरर करतो.
• सरकारने केलेलया उपाययोजनांचे मूलयमापन करतो.
• भारतातील मान्वी संसाधनाचे महत््व सपष् करतो.
• बेरोजगारीची संकलपना सपष् करतो.
• ग्ामीर ्व शहरी बेरोजगारीचे प्रकार सपष् करतो.
• बेरोजगारीची कारर सपष् करतो.
• सरकारने केलेलया न्वन्वध रोजगार नननम्णती योजनांची मानहती जमा करून समजून घेतो.
• बहुआयामी िाररद्राची मानहती सांगतो.
• सापेक्ष ्व ननरपेक्ष िाररद्रातील फरक सांगतो.
• िाररद्ररेरेचा अ््ण सांगून उि्निष्े सपष् करतो.
• ग्ामीर ्व शहरी िाररद्र यांतील फरक सांगतो.
• िाररद्राची प्रमुख काररे सपष् करतो.
• िाररद्र न्वसताराबाबत आढा्वा घेतो.
• िाररद्ररेरेची संकलपना सपष् करतो.
• िाररद्र ननमू्णलनाचया उपाययोजनांचे मूलयमापन करतो.
• १९९१ चया आन््णक धोररांची उि्निष्े सपष् करतो.
• उिारीकरर, खाजगीकरर, जागनतकीकरराची वयाखया सांगतो.
• १९९१चया धोररांतग्णत उिारीकरर, खाजगीकरर, जागनतकीकरर यांसाठी केलेलया न्वन्वध उपाययोजनांचे न्व्लेरर करतो.
• १९९१ चया आन््णक धोररांचे मूलयमापन करतो.
• आन््णक ननयोजनाचा अ््ण ्व वयाखया सांगतो.
• आन््णक ननयोजनाची ्वैनशष्टे सपष् करतो.
• न्वन्वध पंच्वानर्णक योजनांची उि्निष्े ्व यशपूतथीबाबत न्व्लेरर करतो.
• बारावया पंच्वानर्णक योजनेचे न्व्लेरर करतो.
• ननती आयोगाची रचना ्व काय्णपि्धती सपष् करतो.
• ननयोजन आयोग ्व ननती आयोग यांचया आराखड्ाची तुलना करतो.
 - नशक्षकतांसताठी -
इयतता ११ ्वी चे पुनर्णनचत पाठ्यपुसतक आपलया हातात िेताना
आमहाला आनंि होत आहे. पाठ्यपुसतक बन्वताना अधययन-
अधयापन सूत्रांचा ्वापर केला आहे. तयाचबरोबर ज्ानरचना ्वािाचा
उपयोग करून अधययन क्षमता ्वाढ्वणयाचा प्रयतन केला आहे.
कृतीयुकत, प्रायोनगक ्व नान्वनयपूर्ण नशक्षर ही काळाची गरज आहे.
अभयासक्रम आराखडा हा न्वद्ारया्णला काय नशक्वले जाते ्व
न्वद्ा्थी बाहेरील जगातून काय अनुभ्व घेतात यातील एक िु्वा
आहे. अधययन-अधयापन प्रनक्रया समृिध् कररे आनर अपेनक्षत
अधययन पररराम साधय कररे यासाठी खाली निलेलया माग्णिश्णक
तत्वांचा उपयोग होईल.
P पाठ्यपुसतक प्र्म स्वतः समजून घया्वे.
P सिर पाठ्यपुसतक रचनातमक पि्धतीने ्व कृतीयुकत
अधयापनासाठी तयार केलेले आहे.
P न्वद्ारयािंमधये आ्वड ननमा्णर करणयासाठी ्व ्वैचारीक
कृतीला प्रोतसाहन िेणयासाठी नशक्षकांनी प्रतयेक पाठातील
कृतींचे कौशलयपू्व्णक ननयोजन करा्वे.
P योग्य ननयोजन करून पाठाचे अधयापन करा्वे.
P न्वरयाचया आकलनासाठी सुयोग्य शैक्षनरक साधनांचा ्वापर
करा्वा.
P पाठांचे न्वरय-न्व्वेचन सन्वसतर करा्वे.
P अनुक्रमनरकेत निलयाप्रमारे पाठांचे अधयापन करा्वे कारर
ज्ान सं्वध्णन सुलभतेने होणयासाठी घटकांचे ननयोजन
क्रमबि्ध केलेले आहे.
P संखयाशासत्राशी संबंनधत नतसऱया प्रकररामधये
आंतरनक्रयातमक दृषटीकोनाचया आधारे अधयापन करा्वे.
न्वद्ारयािंना तयापुढील प्रकररांमधील अ््णवय्वस्ेसंबंधीचया
समसया सोडन्वणयासाठी संखयाशासत्रीय ज्ानाचा ्वापर करता
येईल.
P संखयाशासत्रीय मानहती्वर आधारीत प्र्न न्वचारा्वेत.
तयांचया कल ्व प्रकारानुसार पया्णयी प्र्न न्वचारा्वेत.
अद्या्वत मानहती उपलबध करून िेणयाचा प्रयतन करा्वा.
नशक्षकांनी न्वद्ारयािंना तरय संकलन ्व तरय न्व्लेरराचे
महतत्व समजा्वून सांगा्वे.
P अ््णशासत्राचया बहुतांश संकलपना या शासत्रीय आधारा्वर ्व
अमूत्ण बाबीं्वर अ्वलंबनू असतात. गटकाय्ण, परसपर सहकाया्णने
नशकरे इतयािींना प्रोतसाहन द्ा्वे तयासाठी आ्व्यकतेनसु ार
्वग्णरचनेत बिल करा्वा.
P अधययन-अधयापनातील अंतरनक्रया, प्रनक्रया यामधये स्व्ण
न्वद्ारयािंसह आपला सक्रीय सहभाग असा्वा.
P अधययन-अधयापनामधये अंतरनक्रया, प्रनक्रया यामधये स्व्ण
न्वद्ारयािंचा सहभाग आ्व्यक आहे आनर तयासाठी
आपले सक्रीय माग्णिश्णन आ्व्यक आहे.
P ‘्ुमहतांलता मताही् आहे कता?’ हा भाग मूलयमापनासाठी
न्वचारात घेऊ नये ्व तयाबि्िल न्वद्ा्थी अनधक मानहती
नमळ्वतील याची खातरजमा नशक्षकांनी करा्वी.
P ‘्ुमहतांलता मताही् हवं’ हा भाग मूलयमापनासाठी न्वचारात
घया्वा.
P पाठातील स्वाधयाय ्वेग्वेगळ्ा ननकरानुसार बन्वलेले
आहेत. उिा. ननरीक्षर, सह-संबंध, नटकातमक न्व्वेचन,
न्व्लेररातमक तक्क इतयािी. प्रतयेक पाठाला समान भारांक
आहेत. मूलयमापन योजना ही निलेलया ननकरां्वर आधारीत
असा्वी. प्र्नांचया स्वरूपामधये ्वैन्वधयपूर्ण संयुकतीकरर
असा्वे. तयाचप्रमारे एकाच प्रकारचया प्र्नांची पुनरा्वृतती
टाळा्वी.
P पाठ्यपुसतकात निलेलया QR कोडचा ्वापर करा्वा.
अद्या्वत मानहती नमळन्वणयासाठी QR कोड सतत
तपासत रहा्वा.
P संिभा्णसाठी संकेतस्ळे निलेली आहेत ्व तयाचप्रमारे
संिभ्णग्ं्ांची यािी िेखील निलेली आहे. याचा उपयोग
नशक्षकांनी ्व न्वद्ारयािंनी अ्वांतर ्वाचनासाठी आनर न्वरय
सखोल समजणयासाठी करा्वा.
P पाररभानरक शबिसूचीमधील शबि पाठ्यपुसतकातील प्रतयेक
प्रकररात ननळ्ा शाईने अधोरेखीत केलेले आहेत.
P अ््णशासत्रात ्वापरलया जाराऱया संनक्षप्त रूपांची यािी
पाठ्यपुसतकात शे्वटी निलेली आहे, तयाचा उपयोग अनधक
सपष्ीकररासाठी करा्वा.
अधयापन अनुभुतीसाठी हानि्णक शुभेच्ा!
 अनुक्रमणिका
क्र. प्रकरणतािे िताव पृष्ठक्रमतांक अपेनक्ष्/संभतावय ्तानसकता

१. अर्थशतास्त्रता्ील मूलभू् संकल्पिता १-८ १४

२. पैसता ९-१३ १०

३. नवभताजि मूल्य १४-२३ १६

४. महतारताष्ट्रतािी अर्थवयवस्रता २४-३० १४

५. भतार्ता्ील ग्तामीण नवकतास ३१-३५ १०

६. भतार्ता्ील लोकसंखयता ३६-४२ १४

७. भतार्ता्ील बेरोजगतारी ४३-४९ १४

८. भतार्ता्ील दताररद्र्य ५०-५६ १४

९. भतार्तािे १९९१ पतासूििे आनर्थक धोरण ५७-६३ १४

१०. भतार्ता्ील आनर्थक नियोजि ६४-६९ १०

• अर्थशतास्त्रीय सजतांिे पररनशष्
-- • संनक्षप्त रूपतांिी यतादी ७०-७८ १३०
• संदभ्थ सूिी, महत्वतािी संके् स्रळे/दुवे

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2019. (2) The responsibility
for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to
a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of
Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam
and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but
have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by
Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh &
Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been
taken from various sources.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them. We will
be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

मुखपृष्ठ : इयतता िहा्वीतुन न्वद्ा्थी आता इयतता अकरा्वीला आलेले आहेत. ‘अ््णशासत्र’ हा स्वतंत्र न्वरय महरून ते अभयासरार आहेत.
मुखपृष्ठा्वर अ््णशासत्राचे महत््व सांगराऱया स्व्ण ्वय समा्वेशक समुहांचे दृषय सािरीकरर केलेले आहे. जयामधये दृषय प्रनतमांचे सािरीकरर हे
आन््णक गरजांचया पिानुक्रमा प्रमारे ्व ्वयोगटा प्रमारे केलेले आहे.
मलपृष्ठ : न्वन्वध आन््णक नक्रयाकलप
 प्रकरण - १ : अर्थशतास्त्रता्ील मूलभू् संकल्पिता

प्रस््ताविता :
प्ररालीचे प्रकार, भांड्वलशाही, समाज्वाि आनर नमश्
न्वन्वीन ्वैज्ाननक शोध ्व न्वीन गोषटी शोधून काढरे या अ््णवय्वस्ा इतयािी.
बाबींचा ठसा आजचया जगा्वर उमटलेला आहे. शासत्रातील
लक्षरीय प्रगतीमुळे शासत्र महरजे नेमके काय या प्र्नाचा शोध क नटल्य यतांिी अर्थशतास्त्रीय ष्ीकोि :
ला्वणयाचा आपर प्रयतन करू लागतो. शासत्र ही एक पि्धतशीर
मांडरीची ज्ात शाखा आहे. शासत्राचे मुखय िोन प्रकार आहेत. कौनटलय यांचया मते अ््ण महरजे
• नैसनग्णक शासत्र • सामानजक शासत्र ‘संपतती’ आनर शासत्र महरजे ‘न्वज्ान’,
• जया शासत्रातील ननयमांना ्वैच्््वक मानयता आहे आनर या महरूनच अ््णशासत्र महरजे संपततीचे
ननयमांची सतयता बंनिसत प्रयोगशाळेत ननयंत्ररांतग्णत पडताळून संपािन आनर वय्वस्ापन. मूलत
पाहता येते अशा शासत्राला नैसनग्णक शासत्र महरतात. प्रयोग ्व कौनटलय यांचा अ््णशासत्र हा राजकीय
अनुमान यां्वर आधाररत अभयासामुळे या शासत्राला तंतोतंत आक्ी १.१
क नटल्य अ््णवय्वस्े्वरील वयापक ग्ं् आहे.
शासत्र महरूनही ओळखले जाते. उिा. गनरत, पिा््णन्वज्ान,
रसायन शासत्र इतयािी. क नटल्य यतां यता अर्थशतास्त्रीय ष्ीकोितािे महततवतािे मुददे :
• सामानजक शासत्रास ्वत्णरक ू शासत्र नक्वा अमूत्ण शासत्र महरतात. १) सरकार नक्वा राजयाची महतत्वपूर्ण भूनमका.
या शासत्रात मान्वी ्वत्णरक ु ीचया कोरतया न कोरतया पैलच ू ा
२) संपतती ननमा्णर करणया्वर लक्य कनद्त करून
अभयास केला जातो. उिा. ‘मानसशासत्र’ हे मान्वी मनाचया
्वत्णरक ु ीशी संबनं धत ज्ान िेत.े सामानजक शासत्र हे मान्व समूहातील राजयाचे कलयार.
एक घटक असून तया संिभा्णने तयाचया सामानजक घटकाबाबत ज्ान ३) सुशासनासाठी काय्णक्षम प्रशासन यंत्ररेची आ्व्यकता.
िेत.े मान्वी ्वत्णरक ू ही बंनिसत प्रयोगशाळेत तपासता येत नाही ४) अ््णशासत्रामधये राजकीय कलपनांचे संकलन.
तसेच ती ननयंनत्रत पि्धतीनेही अभयासता येत नाही. सामानजक
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
शासत्राचया ननयमांना ्वैच्््वक मानयता नसते. मात्र हे ननयम मान्वी
प्र्वृततींचया संिभा्णने केलल
े ी स्व्णसाधारर न्वधाने असतात. कौनटलय हे मौय्ण कालखंडातील एक महान राजकाररी,
अर्थशतास्त्रतािता अर्थ : अ््णशासत्र हे सामानजक शासत्र आहे. तत््वज्ानी, अ््णशासत्रज् ्व राजकीय सललागार होते. तसेच
‘अ््णशासत्र’ ( ) हा शबि मूळ ग्ीक शबि तयांना चारकय नक्वा न्वषरुगप्त ु महरून ओळखले जाते.
‘ इकोनोनमया’ ( ) यापासून आला आहे. तयांनी प्राचीन भारतातील अ््णवय्वस्े्वर ‘अ््णशासत्र’ हा
याचा अ््ण ‘‘कौटंनबक वय्वस्ापन’’ असा आहे. राजकीय ग्ं् नलनहला आहे.
पॉल समयुलसन यांनी अ््णशासत्राचे ्वर्णन ‘सामानजक अर्थशतास्त्रता यता वयताखयता :
शासत्रांची रारी’ असे केले आहे. अ््णशासत्र हे मान्वाचया
१ डम नस्मर यतांिी संपत्ी संबंनध् अर्थशतास्त्रतािी
आन््णक ्वत्णरुकीचया अभयासाशी ननगनडत आहे. या शासत्रातून
मान्व आपलया अमया्णि गरजा मया्णनित साधनांि्वारे ् कशा पूर्ण वयताखयता :
करतो हे हाताळले आहे. डम नसम् यांना सनातन्वािी
अ््णशासत्राचया काही प्रनसि्ध वयाखयांचा अभयास करून अ््णशासत्रज् तसेच ‘‘अ््णशासत्राचे
या न्वरयाची अनधक मानहती नमळ्वूयात. जनक’’ असे मानले जाते. तयांनी
अ््णशासत्राची संपततीन्वरयक वयाखया
रोडे आठवता :
१७७६ मधये प्रकानशत केलेलया
खालील संबोध तुमही कुठे नशकला आहात आन््णक आक्ी १.२ ‘राषटट्राची संपतती’ (
डम नस्मर
1
 ३ नल िेल र नबनस यतांिी दुनम्थळ्ेवर आधतारर्
. ) या ग्ं्ात मांडली. डम नसम् यांचया मते, अर्थशतास्त्रतािी वयताखयता :
‘‘अ््णशासत्र हे संपततीचे शासत्र आहे.’’ अ््णशासत्राची ही अनतशय प्रनसि्ध
वयाखया आहे. रॉनबनस यांनी १९३२
डम नस्मर यतां यता वयताखयेिे महततवतािे मुददे : साली ‘‘अ््णशासत्राचे स्वरूप ्व महतत्व’’
१) ननह्णसतक्षेपाचे धोरर (
२) भांड्वल ्व सांपततीचा साठा
३) आन््णक घडामोडींमधये नैसनग्णक ननयम ) हे पुसतक प्रकानशत केल.े
आक्ी १.४
नल िेल र नबनस यात तयांनी अ््णशासत्राची िुनम्णळते्वर
४) ्वृि्धीचया नसि्धांतामधये ‘श्म न्वभाजन’ या
आधाररत वयाखया सांनगतली.
न्वनशषट पैलूला महतत्व
‘‘अमया्णि गरजा आनर मया्णनित परंतु िुनम्णळ ्व
्ुमहतांलता मताही् आहे कता? पया्णयी उपयोगाची साधने यांचा मेळ घालताना करणयात
येराऱया मान्वी ्वत्णनाचा अभयास कररारे शासत्र महरजे
‘पॉल रोमर’ आनर ‘न्वलयम नॉरधॉस’ यांना २०१ अ््णशासत्र होय’’.
सालचा अ््णशासत्रासाठी नोबेल समृती पुरसकार प्राप्त
र नबनस यतां यता वयताखयेिे महततवतािे मुददे :
ाला आहे. पॉल रोमर हे आन््णक ्वृि्धीचे अभयासक
१) अमया्णि गरजा/साधये
आहेत. नॉरधॉस यांनी पया्ण्वररीय अ््णशासत्रामधये २) मया्णनित साधने
उललेखनीय योगिान निले आहे. ३) गरजांचा प्राधानयक्रम
४) साधनांचे पया्णयी उपयोग
शोधता पता
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
अ््णशासत्रातील इतर नोबेल पाररतोनरक न्वजेते.
नवितार अर्थशतास्त्रजतांिी ितावे
२ प्रता. अताल् ेड मताश्थल यतांिी कल्यताणकतारी अर्थशतास्त्रतािी सनातन संप्रिाय - १ ्वे डम च्सम्, डेच्वहड
वयताखयता : शतक ररकाड , जे.एस्.नमल,
प्रा. आल डे माश्णल यांनी टी.आर्.माल्स इतयािी.
कलयारकारी अ््णशासत्राची वयाखया न्व सनातन संप्रिाय - १९ ्वे आल ेड माश्णल, ए.सी.
शतक ्व २० वया शतकाचया नपगू, आयन्विंग नफशर
मांडली. ते न्वसनातन्वािी अ््णशासत्रज् सुर्वातीचा अधा्ण भाग इतयािी.
असून तयांनी ‘‘अ््णशासत्राची आधुननक संप्रिाय - २० वया जे.एम.केनस,
मूलतत््वे’’ ( शतका पासून आज पयिंत. नलओनेल रॉनबनस,
) हे पुसतक १ ९० पॉल समयुलसन इतयािी.
आक्ी १.३
प्रता.आल् ेड मताश्थल साली प्रकानशत केल.े
अर्थशतास्त्रता यता शताखता :
आल डे माश्णल यांचया मते ‘‘अ््णशासत्र हे मान्वी कलयाराचा
सर रग्नर न श, यांनी १९३३ साली अ््णशासत्राची
अभयास कररारे शासत्र आहे, या शासत्रात प्राप्ती ्व िोन शाखांमधये न्वभागरी केली. तया शाखा महरजे सूक्म
अा्व्यकतेनसु ार उपलबध साधनांचा पया्णप्त ्वापर यासंबनं धत अ््णशासत्र ्व स्ूल अ््णशासत्र होय. हे शबि ग्ीक शबि
्वैयच्क्तक ्व सामानजक ्वत्णरक ु ीचा अभयास केला जातो.’’ ‘मायक्रोस’ ( ) ्व ‘मक्रोस’ ( ) यापासून
मताश्थल यतां यता वयताखयेिे महततवतािे मुददे : आले आहेत.
१) अ््णशासत्र महरजे सामानय मारसाचा अभयास. अ सू म अर्थशतास्त्र :
२) अ््णशासत्र महरजे आन््णक ्वत्णनाचे शासत्र. ‘सूक्म’ महरजे लहान. सूक्म अ््णशासत्रात ्वैयनकतक
३) अ््णशासत्र महरजे भौनतक कलयाराचा अभयास. घटकांचया आन््णक ्वत्णनाचा अभयास केला जातो. उिा.
४) अ््णशासत्र के्वळ संपततीचा अभयास नाही. कुटंब, कामगार, फम्ण, उद्ोग इतयािी.
2
केिेर बताेल्ड ग यतांिी सू म अर्थशतास्त्रतािी वयताखयता :
अ
‘‘न्वनशषट उतपािन संस्ा, न्वनशषट कुटंब, ्वैयनकतक ब
नकमती, ्वेतन, उतपन्न, ्वैयच्क्तक उद्ोग आनर न्वनशषट
्वसतूच
ं ा अभयास कररारे शासत्र महरजे सूक्म अ््णशासत्र होय’’.
सू म अर्थशतास्त्रता यता मूलभू् संकल्पिता :
१ गरजता : मोजकया शबिांमधये गरजेची वयाखया कररे कठीर
आहे, पर अ््णशासत्रीयदृष्ीने समाधानाचया अभा्वाची जारी्व
महरजे ‘गरज’ होय. या जारी्वेतनू मान्व ्वैयच्क्तक गरज पूर्ण क
करणयाचा प्रयतन करतो.
मान्वी गरजा ्वाढणयाची मुखय िोन काररे आहेत.
• न्वीन शोध आनर न्वप्र्वत्णनामुळे राहरीमानाचा िजा्ण
सुधारणयाची इच्ा.
• लोकसंखयेमधये ालेली ्वाढ.
आक्ी १.५ अ, ब, क वय आनण गरज
गरजतांिी वैनश े:
गरजता वयतािुसतार बदल्ता् : ्वेग्वेगळ्ा गरजा ्व तयांचे
अमयता्थनद् गरजता : गरजा या पुनहा पुनहा ननमा्णर होत समाधान ्वयोपरत्वे बिलत असते.
असून, तया कधीही न संपराऱया असतात. एक गरज पूर्ण (आकृती १.५ अ, ब, क)
करेपयिंत िुसरी गरज पुनहा ननमा्णर होते. गरजा साततयाने गरजता नलंगभेदतािुसतार बदल्ता् : सत्री-पु रांचया गरजा
ननमा्णर होतात. आ्व्यकतेनुसार बिलतात.
गरजता यता पुि दभवी अस्ता् : काही गरजा पुनहापुनहा गरजता पसं्ीक्रमतािुसतार बदल्ता् : प्रतयेक वयकती
ननमा्णर होतात. तर काही गरजा प्रसंगानुरूप ननमा्णर होतात. आपापलया स्वयी, आ्वडीनन्वडी आनर पसंतीनुसार
गरजांची नन्वड करतो.

आक्ी १.६ ्ू आनण गरजता

3
 गरजता हवतामताितािुसतार बदल्ता् : गरजा या ्वेग्वेगळ्ा
ह्वामानानुसार, तुमानानुसार बिलत असतात.
(आकृती १.६)
गरजता संस्क्ीिुसतार बदल्ता् : गरजा या संसकृतीनुसार
बिलत असतात. गरजांचया नन्वडी्वर संसकृतीचा प्रभा्व
पडतो. न्वशेरत आहार, ्वेशभूरा इतयािी.
गरजतांिे वग करण :
गरजांचे ्वगथीकरर खालील प्रकारे करता येते.
आनर्थक आनण आनर्थकेत्र गरजता :
• जया गरजांची पूत्णता पैशांचया साहाययाने केली जाते तयंाना
आन््णक गरजा असे महरतात. ्वैयच्क्तकररतया तयांचा
मोबिला पैशाचया स्वरूपात निला जातो. उिा. अन्न ,
औरधे इतयािी.
• जया गरजा पैशांनश्वाय पूर्ण करता येतात तया महरजे
आन््णकेततर गरजा होय. उिा. ह्वा, सूय्णप्रकाश इतयािी.
वैयन ्क गरजता आनण सतामूनहक गरजता :
• जया गरजा ्वैयनकतक पातळी्वर पूर्ण केलया जातात तयांना
्वैयनकतक गरजा असे महरतात. उिा. डॉकटरांचा
सटेस्ासकोप, नयायानधशाचा कोट.
• सामूनहक गरजा या सामानजक गरजा आहेत जे्े गरजांची
सामूनहक पूत्णता होते. उिा. रेल्वे प्र्वास.
जीविताव यक, सुखसोयी यता आनण िैिी यता गरजता :
• मूलभूत गरजा महरजे जी्वना्व्यक गरजा होय. उिा.
अन्न, ्वसत्र, नन्वारा, नशक्षर, आरोग्य इतयािी.
• जया गरजा वयकतीला जी्वनामधये सुखसमाधान िेतात
तयांना सुखसोयीचया गरजा असे महरतात. उिा. धुलाई
यंत्र, नमकसर, प्रेशर कुकर इतयािी.
• जया गरजांमुळे वयकतीला आनंि ्व सामानजक प्रनतषठा
नमळते तयांना चैनीचया गरजा असे महरतात.
दता. ्वातानुकनलत गाडी, फनन्णचरयुकत घर.
२ वस््ू आनण सेवता : ही एक अ््णशासत्रामधील प्रनसि्ध
संकलपना आहे.
• जया घटकाि््वारे मान्वी गरज पूर्ण केली जाते तयास
्वसतू असे महरतात. ्वसतूंना भौनतक अच्सतत्व असते.
उिा. नशक्षकाने ्वापरलेला खडू.
• से्वािेखील मान्वी गरजा भाग्वतात. परंतु से्वांना
भौनतक अनसतत्व नसते. उिा. नशक्षकांचे नशक्वरे.
३ पयोनग्ता : ्वसतू ्व से्वांमधये असरारी मान्वी गरज
भाग्वणयाची क्षमता महरजे उपयोनगता होय.
4
४ मूल्य : अ््णशासत्रामधये ‘मूलय’ िोन प्रकारे सांनगतले
जाते. उपयोनगता मूलय ्व न्वननमय मूलय.
• पयोनग्ता मूल्य उपयोनगता मूलय हे एखाद्ा
्वसतूचया मूलयाशी संबंनधत आहे. सोपया शबिात
सांगायचे ालयास एखाद्ा ्वसतूची उपयुक्तता महरजे
तया ्वसतूंचे उपयोनगता मूलय होय. उिा. कोरालाही
सूय्णप्रकाशासाठी नकमत द्ा्वी लागत नाही, पंरतु
प्रतयेकासाठी तो आ्व्यक आहे. अ््णशासत्रीय
पररभारेत सूय्णप्रकाशाला उपयोनगता मूलय आहे. हे
न्वनामूलय ्वसतूचे उिाहरर आहे.
• नवनिमय मूल्य ः न्वननमय मूलय महरजे एखाद्ा
्वसतूचे िुसऱया ्वसतूचया नक्वा से्वेचया रूपात वयकत
केलेले मूलय होय. हे मूलय पैशांचया स्वरूपात सांनगतले
की ती ्वसतूची नकमत असते. जया ्वसतूला पैशांत
नकमत मोजा्वी लागते तयाला आन््णक ्वसतू महरतात.
उिा. टीवही, कार इतयािी.
• नहरे-पताणी नवरोधताभतास काही ्वसतूंचे उपयोनगता
मूलय जासत तर न्वननमय मूलय कमी असते. उिा.
पारी तसेच काही ्वसतूंचे उपयोनगता मूलय कमी, पर
िुनम्णळतेमुळे न्वननमय मूलय जासत असते. उिा. नहरा.
(आकृती १.७)
आक्ी १.७ नहरे-पताणी नवरोधताभतास
शोधता पता :
खतालील दताहरणतांवरूि नवितामूल्य वस््ू नकवता आनर्थक
वस््ू शोधता.
• निीचे पारी
• च्कसजन नसलेंडर
• सूय्णप्रकाश
• शुि्धीकरर केलेले नपणयाचे पारी
• ह्वा
५ संपत्ी : ‘‘संपतती महरजे जया ्वसतूला बाजार मूलय
असते ्व तयाच ्वसतूची िे्वारघे्वार करता येते अशा ्वसतूंना
संपतती असे महरतात.’’
संपततीची ्वैनशष्टे
) उपयोनगता
) िुनम्णळता
) न्वननमयता
) मनुषयबा ता
पयोनग्ता : ्वसतूंमधये मान्वाची गरज पूर्ण करणयाची
क्षमता असली पानहजे. उिा. फनन्णचर, न ज इतयािी.
दुनम्थळ्ता : मागरीचया तुलनेत ्वसतूंचा पुर्वठा िुनम्णळ
असेल तरच तयाचा समा्वेश संपततीमधये होतो. उिा. स्व्ण
आन््णक ्वसतू, जया ्वसतूसाठी नकमत मोजली जाते.
नवनिमय्ता : ्वसतूंचा न्वननमय एका वयकतीकडून िुसऱया
वयकतीकडे, एका नठकाराहून िुसऱया नठकारी करता
आला पानहजे. जया ्वसतू मूत्ण असतात तयांचेच हसतांतरर
एका नठकाराहून िुसऱया नठकारी होते. उिा. ्वाहने,
िागिानगने इतयािी.
मिु यबता ्ता : ्वसतू ही के्वळ मान्वी शरीरबा असेल
तरच ती हसतांतरीत केली जाऊ शकते. हे तयाचया बा
आनर ्वैयनकतक गुरधमा्णनुसार ाले पानहजे. उिा. नपश्वी,
खुचथी इतयािी.
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
जनमजात नमळराऱया गुर्वततेचा समा्वेश संपततीत होत
नाही. उिा. स िय्ण, आ्वाज इतयािी. हे एका वयकतीकडून
िुसऱया वयकतीकडे हसतांतरर करता येत नाही.
करूि पहता.
भौनतक हसतांतरर क्षमता ्व मालकी हसतांतरर
क्षमतेनुसार ्वसतूंची यािी तयार करा.
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
भ न्क हस््तां्रण क्षम्ता : यामधये प्रतयक्ष ्वसतू एका
वयकतीकडून िुसऱया वयकतीकडे आनर एका नठकाराहून
िुसऱया नठकारी हसतांतररत केली जाते. उिा. ्वाहने
मतालक हस््तां्रणक्षम्ता : यामधये काही बिल करू शकत
नाही, परंतु तयंाचया मालकी हककाचे हसतांतर करता येते.
उिा. जमीन
5
६ वैय क तप : वयकतीला तयाचया स्व्ण सत्रोतांकडून
नमळरारे मोबिले महरजे तयाचे ्वैयनकतक उतपन्न होय.
७ वैयन ्क वययश य तप : ्वैयनकतक उतपन्नातील
असा भाग जो प्रतयक्ष कर महरजे उतपन्न कर, ्वैयनकतक
संपतती कर इतयािी, भरलयानंतर उरतो तयाला ्वैयनकतक
वययशकय उतपन्न महरतात.
्ुमहतांलता मताही् हवे:
तप तािे खतालील प्रमताणे नवनवध प्रकतार आहे्.
अ नस्रर तप : न्वनशषट काला्वधीत नस्र असरारे
उतपन्न होय. उिा. भाडे, ्वेतन इतयािी.
ब अनस्रर तप : न्वनशषट काला्वधीत अनस्र
असरारे उतपन्न होय. उिा. नफा. नफा हा
धनातमक, रातमक ्व शूनय असू शकतो.
क पेैशता्ील तप प्रताप्ती : जे उतपन्न िेशाचया
चलनात प्राप्त होते. तयाला पैशातील उतपन्न नक्वा
मौद्ीक उतपन्न महरतात. उिा. ` ५००० उतपन्न.
ड वतास््व तप : प्रतयक्ष खच्ण करणयायोग्य उतपन्न
होय. उिा. पैशाचया मोबिलयात ्वसतूची खरेिी.
इ करतारतातमक तप : न्वनशषट ननयम ्व शतथीनुसार
नमळरारे उतपन्न होय. उिा. खंड, मजुरी इतयािी.
व्थरर्/शेष तप : उतपािन घटकांना स्व्ण
मोबिले निलयानंतर नशललक राहरारे उतपन्न
महरजे उ्व्णररत उतपन्न होय. उिा. नफा.
अनज्थ् तप : उतपािन प्रनक्रयेत सहभागी
ालयानंतर नमळराऱया उतपन्नास अनज्णत उतपन्न
महरतात. उिा. खंड, ्वेतन, वयाज, नफा
इतयािींपासून नमळरारे उतपन्न.
अिनज्थ् तप : कोरतयाही उतपािन प्रनक्रयेत
सहभागी न होता इतर मागा्णने प्राप्त होरारे उतपन्न
महरजे अननज्णत उतपन्न होय. उिा. लॉटरी,
अनपेनक्षत लाभ इतयािी.
८ आनर्थक नक्रयता : आन््णक नक्रयांचे ्वगथीकरर चार प्रकारे
केले जाते, जयामधये उतपािन, न्वतरर, न्वननमय ्व उपभोग
यांचा समा्वेश होतो.

आक्ी १.८ आनर्थक नक्रयता
अ तपतादि : ‘‘उपयोनगतांची नननम्णती महरजे उतपािन
होय’’. भूमी, श्म, भांड्वल आनर संयोजक हे चार
उतपािनाचे प्रमुख घटक आहेत.
हे िेहमी लक्षता् ठेवता.
अ््णशासत्रीयदृष्टा जया वय्वसायातून कोरतयाही
प्रकारची आन््णक उलाढाल होत नाही. के्वळ मान्वी
जी्वनात समाधान ्व मोठ्या प्रमारा्वर जी्वनमूलयाची
नननम्णती होते. असे वय्वसाय उतपािन श्ेरीत महतत्वाचे
नाहीत. उिा. ्ंि.
तपतादितािे ितार टक :
१ भूमी : ‘भूमी’ हा उतपािनाचा नैसनग्णक घटक असून न्वनामूलय
िेरगी आहे. ‘‘भूपृ् षठालगत, भूपषृ ठाचया्वर ्व भूपषृ ठाचया
खाली उपलबध असलेलया नैसनग्णक साधनसंपततीस
अ््णशासत्रामधये ‘भूमी’ असे महरतात’’. उिा. खननजे ही
भूपषृ ठाखाली नमळतात, मृिा ्व पारी हे भूपृ् षठालगत नमळते
तर ह्वा ्व सूयप्र्ण काश भूपृ् षठा्वर नमळतात. महरजे
अ््णशासत्रात भूमी ही वयापक संकलपना आहे. उतपािन
काया्णत सहभागी ालयाबि्िल भूमीला खंड नमळतो.
२ म : उतपािन प्रनक्रयेत श्म हा मान्वी घटक आहे.
आन््णक मोबिला नमळन्वणयाचया हेतूने मान्वाने केलेले
कोरतेही शारीररक ्व बौि्नधक काम महरजे ‘श्म’ होय.
श्म या उतपािन घटकाला ्वेतन, मजुरी या स्वरूपात
मोबिला नमळतो. उिा. सुतार, लेखननक, अनभयंता
इतयािींची कामे.
6
३ भतांडवल : पुढील उतपािन ्वाढीसाठी भांड्वलाची नननम्णती
केली जाते. भांड्वल हा उतपािनाचा मान्वनननम्णत घटक
आहे. भांड्वल या उतपािन घटकाला वयाजाचया स्वरूपात
मोबिला नमळतो. उिा. यंत्रसामग्ी, तंत्रज्ान, कारखानयाची
इमारत इतयािी.
४ संयोजक : ‘‘उद्ोगाचा प्रमुख वय्वस्ापक ्व कप्तान
महरजेच संयोजक होय’’. उतपािन प्रनक्रयेतील संयोजन
कौशलयाबि्िल तयाला न याचया स्वरूपात मोबिला
नमळतो.
आ नव्रण : उतपािनाचे समाजाचया न्वन्वध भागांमधये न्वतरर
होते. उतपािन घटकांचे मोबिले खंड, ्वेतन, वयाज, नफा
या स्वरूपात न्वतरर वय्वस्े ि््वारे न्वतरीत केले जातात.
इ नवनिमय : ‘‘न्वननमय महरजे आन््णक ्वसतू ्व से्वांची
िे्वार-घे्वार नक्वा खरेिी-न्वक्री होय’’. अ््णशासत्रामधये
न्वननमय हा प्रामुखयाने आन््णक वय्वहाराशी संबनं धत
आहे.
पभोग : ‘‘उपभोग महरजे मान्वी गरजा पूर्ण
करणयासाठी ्वसतू ्व से्वांचा उपयोग कररे होय’’.
ब स्रूल अर्थशतास्त्र :
स्ूल महरजे मोठे नक्वा एकर. स्ूल अ््णशासत्रामधये
एकर घटकांचा महरजेच एकर रोजगार, राषटट्रीय उतपािन,
एकर गुंत्वरूक, एकर बचत, एकर उपभोग, एकर पुर्वठा
्व एकर मागरी, सामानय नकमत पातळी इतयािींचा अभयास
केला जातो.
केिेर बोल्ड ग यतांिी स्रूल अर्थशतास्त्रतािी वयताखयता :
‘‘स्ूल अ््णशासत्राचा संबंध ्वैयनकतक पररमारांशी
नसून एकर पररमारांशी येतो, ्वैयच्क्तक उतपन्नाशी नसून
राषटट्रीय उतपनाशी येतो, ्वैयच्क्तक नकमतीशी नसून स्व्णसाधारर
नकमत पातळीशी येतो. तसेच ्वैयनकतक उतपािनाशी नसून
राषटट्रीय उतपािनाशी येतो.’’
स्रूल अर्थशतास्त्रता यता मूलभू् संकल्पिता :
१ रता टट्रीय तप : राष्ट्रीय उतपन्न हे िेशाचया आन््णक
वय्वहारांशी संबंधीत असते तयाला िेशाचे एकर उतपन्न
असेही महरतात.
‘‘एका आन््णक ्वरा्णत अ््णवय्वस्ेमधये उतपानित
ालेलया अंनतम ्वसतू ्व से्वांची बाजारभा्वानुसार केलेली
गरना महरजे राषटट्रीय उतपन्न होय’’.
रता टट्रीय तप सनम्ीिे नदलेली वयताखयता : शोधता पता :
‘‘राषटट्रीय उतपन्न महरजे एखाद्ा न्वनशषट कालखंडात
खतालीलपैक कोणतयता संजता सू म अर्थशतास्त्र आनण
उतपानित करणयात आलेलया ्वसतू ्व से्वांची िुहेरी गरना
स्रूल अर्थशतास्त्रता यता आहे्.
टाळून केलेले मापन होय’’. • जागनतक िाररद्र
२ बि् : उतपन्नाचा असा भाग, जो भन्वषयातलया गरजा • ्वसतूची नकमत
पूर्ण करणयासाठी सधयाचया उपभोगाचा तयाग करून नशललक • वय्वहार तोल
राहतो तयास बचत महरतात. तसेच बचत महरजे उतपन्नाचा • उद्ोगाचा नफा
असा भाग, जो चालू उपभोगा्वर खच्ण केला जात नाही. • राष्ट्रीय उतपन्न

३ गुं्वणूक : बचतीतून भांड्वलाची नननम्णती होते आनर

कतायम लक्षता् ठेवता
भांड्वलाचा ्वापर उतपािन प्रनक्रयेसाठी कररे महरजे गुंत्वरूक
होय. उिा. यंत्रसामग्ी, उपकररे इतयािी. आनर्थक वृदधी आनर्थक नवकतास
१) आन््णक ्वृि्धी १) आन््णक न्वकास महरजे
४ वयतापतार िक्र : अ््णवय्वस्ेत घडून येराऱया आन््णक
महरजे िेशाचया आन््णक ्वृि्धीबरोबरच
चढ-उतारामुळे जे वयापारात बिल घडून येतात तयांना
्वासत्व उतपन्नात महत््वपूर्ण आन््णक घटकात
वयापारचक्रे असे महरतात. ते प्रामुखयाने आन््णक नक्रयांमधील
होरारी ्वाढ. परर्वत्णनशील बिल जे
चढ-उतारांमुळे ननमा्णर होतात.
लोकाचया कलयारात ्वाढ
ि आनण ्तार महरजे तेजी ्व मंिी होय. करतात.
• ्ेजी : साततयाने सामानय नकमत पातळीत होरारी ्वाढ २) ही संकलपना २) ही संकलपना वयापक ्व
महरजे तेजी होय. संकुनचत ्व गुरातमक आहे.
संखयातमक आहे.
• मंदी : साततयाने सामानय नकमत पातळीत होरारी
३) आन््णक ्वृि्धी ३) आन््णक न्वकास आन््णक
घट महरजे मंिी होय.
आन््णक ्वृि्धीनश्वाय शकय नाही.
्ुमहतांलता मताही् आहे कता? न्वकासानश्वाय
शकय आहे.
वयापारातील चक्रीय बिलामुळे ननमा्णर होराऱया
४) आन््णक ्वृि्धी ही ४) आन््णक न्वकास
बेकारीस ‘चक्रीय बेकारी’ असे महरतात.
एकांगी संकलपना स्व्णसमा्वेशक संकलपना
५ आनर्थक वृदधी : आन््णक ्वृिधी ् या संकलपनेला आहे. आहे.
५) आन््णक ्वृि्धी ही ५) आन््णक न्वकास हा सहेतुक
संखयातमक दृनषटकोन आहे. सोपया शबिांत सांगायचे तर
स्वयंसफत्ण आनर ्व पुरोगामी होरारा बिल
आन््णक ्वृिधी
् महरजे िीघ्णकाळात िेशाचया ्वासत्व उतपन्नात
प्रनतगामी होरारा आहे.
ालेली संखयातमक ्वाढ होय.
बिल आहे.
६ आनर्थक नवकतास : आन््णक न्वकास ही वयापक संकलपना ६) आन््णक ्वृि्धी ही ६) आन््णक न्वकास हा कृरी
असून यात एक गुरातमक दृनषटकोन आहे. आन््णक न्वकास राष्ट्रीय उतपन्न ्व उतपािकता, औद्ोनगक
महरजे आन््णक ्वृि्धींसोबत मान्वाचया कलयारासाठी िरडोई उतपन्नाि््वारे उतपािकता, जी्वनमान िजा्ण
आ्व्यक असराऱया घटकांमधये गुरातमक बिल घड्वून मोजली जाते. इतयािींि््वारे मोजला जाते.
आररे होय. उिा. नशक्षर, आरोग्य इतयािी. ् ता १.१
7
 स्वता यताय
प्र.१. यो य पयता्थय निवडता : पयता्थय : १) अ आनर क २) ब आनर क
१ अर्थशतास्त्रता यता बताब्ी् पु ील नवधतािे लतागू हो्ता्. ३) अ, ब आनर ड ४) अ, ब, क आनर ड
अ) अ््णशासत्र हे एक सामानजक शासत्र आहे. प्र. २. सहसंबंध पूण्थ करता :
ब) अ््णशासत्र या संकलपनेचे मूळ ग्ीक शबि
१) नैसनग्णक शासत्र तंतोतंत शासत्र सामानजक शासत्र
‘ इकोनोनमया’( ) पासून आले आहे.
क) अ््णशासत्र हे मान्वाचया आन््णक ्वत्णरुकीचया २) भौनतक शासत्र मानसशासत्र सामानजक शासत्र
अभयासाशी ननगनडत आहे. ३) अ््णशासत्र कौनटलय राष्ट्राची संपतती
ड) अ््णशासत्र हे कौटंनबक ्वा संपततीचे वय्वस्ापन कररारे ४) आ्व्यक गरजा सुखसोयीचया गरजा
शासत्र आहे. धुलाई यंत्र
पयता्थय : १) अ, ब, क २) अ आनर ब ५) न्वनामूलय ्वसतू उपयोनगता मूलय आन््णक ्वसतू
३) ब आनर क ४) अ, ब, क आनर ड
प्र. ३. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी स्प ट करता
२ डम नस्मर यतां यताबताब्ी् कोण्े नवधताि नकवता नवधतािे १) ्वनडलांनी मला िुचाकी गाडी न्वकत घेऊन निली. तयामुळे
लतागू हो् िताही्. मा ी रोजचया प्र्वासाची गरज भागते.
अ) डम नसम् यांना सनातन्वािी अ््णशासत्रज् महरतात. २) रमेशचया कुटंबाचया ्वानर्णक उतपन्नाचा अभयास.
ब) डम नसम् यांनी ‘राषटट्राची संपतती’ हा ग्ं् नलनहला. ३) आन््णक ्वर्ण २०१ -१९ नुसार िेशाचया उतपािनात ्वसतू ्व
क) ‘अ््णशासत्र’ हे संपततीचे शासत्र आहे. से्वांमधये २० टक्के ्वृदी ाली.
ड) अ््णशासत्र हे सामानय मारसाचा अभयास करते.
४) क राची आई नतचया पगारातून िरमहा ` १००० ्वाच्वते.
पयता्थय : १) ड २) अ,ब आनर क
५) रामचया ्वनडलांनी तयांना नमळालेला प्रॉवहीडंट फड
३) अ आनर ड ४) क आनर ड
नकरारामालाचे िुकान ्ाटणयासाठी ्वापरला.
३ नल िेल र नबनस यतां यता वयताखये् पु ील मुद तांिता नवितार
प्र.४. खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
केलता आहे.
१) संपततीची ्वैनशष्टे सपषट करा.
अ) अमया्णि गरजा ब) मया्णनित साधने
२) मान्वी गरजांची ्वैनशष्टे सपषट करा.
क) गरजांना अग्क्रम नसतो ड) साधनांचे पया्णयी उपयोग
पयता्थय : १) अ आनर ब २) ब आनर क प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम्/असहम् आहता् कताय? सकतारण
३) अ, ब, क आनर ड ४) अ, ब आनर ड स्प ट करता :
१) स्व्णच गरजा एकाच ्वेळी पूर्ण होत असतात.
४ संपत्ी यता बताब्ी् खतालील नवधतािे लतागू हो्ता्. २) मान्वी गरजा ा ह्वामान ्व पसंतीक्रमानुसार बिलत
अ) संपतती महरजे अशी कोरतीही ्वसतू नजला बाजारमूलय असतात.
आहे आनर तयाची िे्वारघे्वार करते. ३) उपयोनगता मूलय ्व न्वननमय मूलय िोनही एकच आहेत.
ब) संपततीत मनुषयबा ता आहे.
क) संपततीत उपयोनगता नसते. प्र.६. सनवस््र त्रे नलहता :
ड) संपततीत िुनम्णळता आनर न्वननमयता आहे. १) स्ूल अ््णशासत्राचया मूलभूत संकलपना सपषट करा.
पयता्थय : १) अ, ब, ड २) अ, क आनर ड
३) ब, क आनर ड ४) यापैकी नाही.
५ रता टट्रीय तप ता् खतालील टकतांिता नवितार केलता जता्ो.
अ) राषटट्रीय उतपन्नात अंनतम ्वसतू ्व से्वांचा समा्वेश होतो.
ब) यात आन््णक ्वरा्णतील उतपानित ्वसतू ्व से्वांचा
समा्वेश होतो.
क) िुहेरी मोजिाि टाळली जाते.
ड) बाजारभा्वानुसार मूलय न्वचारात घेतले जाते.
8
 प्रकरण २ : पैसता

प्रस््ताविता : वस््ुनवनिमय : ्वसतूचया बिलयात ्वसतू िेर-े घेरे महरजे ्वसतू

मान्व हा बुिनधमान
् प्रारी आहे. पैशाचा शोध हा जगातील न्वननमय होय.
अनेक महत््वपूर्ण ्व मूलभूत शोधांपक ै ी एक आहे. क्राऊ्र यांचया वस््ुनवनिमयता्ील अडिणी :
मते ज्ानाचया प्रतयेक शाखेत काही मूलभूत संशोधन असते. उिा. १ गरजतां यता दुहेरी संयोगतािता अभताव : ्वसतुन्वननमय
न्वज्ानात अ ीचा शोध, यांनत्रक शासत्रात चाकांचा शोध इतयािी. वय्वस्ेची मुखय मया्णिा महरजे गरजांचया िुहेरी संयोगाचा
पैशाचा शोध हा असाच एक महत््वपूर्ण शोध असून, तयाने अभा्व होय. उिा. ‘अ’ वयक्तीकडे कापड आहे
मान्वाचया आन््णक आयुषयात क्रांनतकारी बिल घड्वून आरला तयाबिलयात तयाला तांिूळ ह्वा आहे. ‘ब’ वयकतीकडे
आहे. पैशांद्ारे न्वन्वध ्वसतू ्व से्वांची खरेिी-न्वक्री करता येत.े तांिूळ आहे पर तयाला ‘अ’ वयकतीकडून कापड नको
पैशामुळे गरजांचे समाधान होते. आधुननक अ््णवय्वस्ा पैशा्वर आहे यामधये िुहेरी संयोगाचा अभा्व असलयाने
अ्वलंबनू आहे. िैननं िन वय्वहारात पैसा हा ्वसतुन्वननमयातील ्वसतून्वननमय शकय नाही.
समसया िूर करतो.
२ मूल्यता यता सतामतानयक मतापदंडतािता अभताव : ्वसतुन्वननमय
पदतीत ्वसतूचे मूलय मोजणयासाठी प्रमानरत मापकाचा
अभा्व होता. उिा. िोन लीटर िुधाची तुलना िोन नकलो
तांिळाबरोबर करता येत नाही.
३ वस््ूंिता सताठता कर यता्ील अडिण : भन्वषयाचया
उपभोगासाठी ्वसतू साठ्वरे गरजेचे असते. परंतु नाश्वंत
्वसतूंचा साठा कररे अ्वघड होते. उिा. िूध, अंडी, मासे,
भाजीपाला इतयािी, तसेच जागेचया अभा्वामुळे अ्वजड
्वसतू साठ्वरे कठीर होते.
४ वस््ू यता नवभताजय्ेिी अडिण : प्रारी, घर इतयािींचे
आक्ी २.१ वस््ुनवनिमय ्ो्टा भागात न्वभाजन कररे गैरसोयीचे होते, तयामुळे
एका ्वसतूचा िुसऱया ्वसतूशी न्वननमय कररे अ्वघड होते.
गरजांचया िुहेरी उिा. ‘अ’ या वयकतीकडे गवहाचे पोते आहे. तयाला
संयोगाचा अभा्व
न्वननमयात शेळी ह्वी आहे. ‘ब’ या वयकतीकडे शेळी
मूलयाचया सामाईक आहे, तयाला गवहाचे अधयेच पोते ह्वे आहे. अशा ्वेळेस
मापिंडाचा अभा्व
गवहाचे अधये पोते असे न्वभाजन कररे शकय आहे, परंतु
वस््ुनवनिमयता्ील ्वसतूंचा साठा करणयातील
अडचर नज्वंत शेळीचे न्वभाजन कररे शकय नाही. न्वभाजयतेची
अडिणी
अडचर ननमा्णर ालयामुळे न्वननमय होऊ शकत नाही.
न्वभाजयतेची अडचर
५ नवलंनब् देणी दे यता्ील अडिण : न्वलंनबत िेरी महरजे
न्वलंनबत िेरी िेणयातील भन्वषयातील िेरी ्व कजा्णची परतफेड होय, परंतु ्वसतू
अडचर
न्वननमयात ्वसतूरूपाने कज्ण परत कररे हे अ्वघड होते.
9
 उिा. भन्वषयात नाश्वंत ्वसतूंची तयाच स्वरूपात परतफेड कररे अ्वघड होते.
पैशतािी वयताखयता :
१ प्रता. क्रता रर : ‘‘जी ्वसतू न्वननमय माधयम महरून स्व्णसाधाररपरे स्वीकाय्ण असते
आनर तयाचबरोबर जी ्वसतू मूलयमापनाचे ्व मूलयसंचयनाचे काय्ण करते अशी कोरतीही
्वसतू महरजे पैसा’’.
२ प्रता. व कर : ‘‘जो पैशाची कायये करतो तो पैसा होय’’. स : स्र्ी

पैशतािी तक्रतां्ी : ‘पैसा’ अच्सतत्वात येणयाचे कारर ‘उतक्रांती’ आहे ‘क्रांती’ नवहे. पैशाचे स्वरूप
) इलेकटट्रॉननक पैसा काळाची गरज ्व संसकृतीचा न्वकास यांनुसार
सतत बिलले आहे.
७) च्सटक पैसा
आजचया आधुननक काळात ्वापरलया
६) पत पैसा
जाराऱया पैशाचे स्वरूप हा काळाप्रमारे
५) कागिी पैसा
ालेलया बिलांचा पररराम आहे.
४) धातूची नारी
पैशाचया उतक्रांतीनुसार चलनाचे न्वन्वध
३) धातू पैसा
प्रकार खालीलप्रमारे आहेत.
२) ्वसतू पैसा (आकृती २.२)
१) पशू पैसा
पैशतािे प्रकतार :
१ पशू पैसता : इनतहास पू्व्णकाळात िे्वारघे्वारीचे माधयम महरून पशूपैसा ्वापरला जात होता.
उिा. गायी, शेळ्ा, में ा इतयािी. परंतु न्वभाजनाचया अडचरीमुळे ्वसतू पैसा अच्सतत्वात
आला.
२ वस््ू पैसता : जुनया काळात जया ्वसतू पैसा िे्वारघे्वारीचे माधयम महरून ्वापरलया जात
होतया तया ह्वामानाची च्स्ती ्व संसकृती यां्वर अ्वलंबून होतया. उिा. प्राणयांची कातडी,
धानय, नशंपले, पीसे, हच्सतिंत, मीठ, िगड ्व िुनम्णळ ्वसतू हे न्वननमयाचे माधयम महरून
्वापरले जात होते, परंतु ्वसतूंचा साठा करणयाचया अडचरीमुळे धातू पैसा अच्सतत्वात आला.
३ धता्ू पैसता : धातू पैसा तयार करताना सोने, चांिी, तांबे, लयुनमननअम, ननकेल इतयािी
धातूंचा ्वापर केला जात होता. परंतु मौलय्वान धातू ्व धातूंचया तुकड्ातील समानतेचया
अभा्वामुळे धातूंचया नाणयांचा शोध लागला.
४ धता्ूंिी िताणी : पू्वथीचया काळी न्वन्वध राजयांचे राजे तयांची मुद्ा असलेली नारी बन्वत
असत. काळपरत्वे शासकीय धोररानुसार मौद्ीक नाणयांमधये एक्वाकयता ्व कायिेशीर
च्स्रता आरणयाचया उि्िेशाने प्रराली ननच््चत केली गेली. नाणयांचे ्वगथीकरर खालीलप्रमारे-
अ प्रमतानण् नकवता प्रधताि िताणी : प्रमानरत नारी महरजे जयांचे िश्णनी मूलय ्व अंतररक मूलय
सारखे असते. अनधकृत यंत्ररेि्वारे
् िश्णनी मूलयाचे न्वनीमय मूलय ननच््चत केले जाते. ही नारी
सोने, चांिी, इतयािी धातंूपासून बनन्वलेली असतात. न नटश कालखंडात काही नि्वस इन्हतासपूव्थकताळ

प्रमानरत नारी ्वापरली जात होती.

आक ी २.२
आक्ी
ब ग ण िताणी नकवता लताक्षनणक िताणी : लाक्षनरक नारी महरजे जयांचे िश्णनी मूलय हे अंतररक पैशतांिी तक्रतां्ी
10
 मूलयापेक्षा जासत असते. ही नारी लयुनमननअम, ननकेल
यांसारखया कमी िजा्णचया धातूपासून बनन्वलेली असतात.
भारताचया चलनातील स्व्ण नारी लाक्षनरक नक्वा गौर
नारी आहेत. गौर नारी ही कमी मूलयाची असलयाने
तुलनेने कमी रकमेचया वय्वहारांमधये ्वापरली जातात.
गौर नाणयांचया ्वहननयतेचया अडचरीमुळे कागिी पैसा
अनसतत्वात आला.
५ कतागदी पैसता : कागिी पैसा हा धातूचया पैशाला पया्णय
आहे. भारतात नोटा चलनात आरणयाचा एकानधकार
मधय्वतथी बकेकडे आहे. भारत सरकार ्व मधय्वतथी
बकेकडून अंमलात आरलेलया कागिी चलनाचा समा्वेश
कागिी पैशात होतो.
भारतामधये एक पयाची नोट ्व स्व्ण प्रकारची नारी
भारत सरकारकडून चलनात आरली जातात ्व तयापुढील
चलनाचया नननम्णतीचे अनधकार मधय्वतथी बकेकडे (रर वह्ण
बक फ इंनडया) आहेत. कागिी पैसा हाताळणयातील
गैरसोय ्व पैसा साठ्वणयातील जोखीम या काररांमुळे बक
पैसा अच्सतत्वात आला.
६ प्पैसता नकवता बक पैसता : पतपैसा महरजे बक पैसा होय.
बका लोकांकडून ठे्वलेलया ठे्वींचया आधारे पतपैसा ननमा्णर
करतात. तयाचा ्वापर पतपैसा नननम्णतीसाठी केला जातो. हा
केवहाही काढता येताे, नक्वा जयाचे िुसऱया वयक्तीकडे
पैशाचे गुणधर्म :
धनािेश, धनाकर्ण इतयािीचया साहाययाने हसतांतरर करता
येत.े हा धनािेश, धनाकर्ण इतयािी पैशासारखे काय्ण करतो.
परंतु पैसा नवहे, तर ठे्वी हसतांतररत करणयाचे पतसाधन
आहे. पतपैसा िेशाचया आन््णक न्वकासासाठी महत््वाची
भूनमका पार पाडतो. आजचया जागनतकीकरराचया काळात
पैसान्वरनहत िे्वारघे्वार अनधक महत््वाची असलयाने
च्सटक पैसा अच्सतत्वात आला.
७ स्टक पैसता : च्सटक पैसा ्वापररे आधुननक
तंत्रज्ानामुळे सोपे ाले आहे. डेनबट ्व क्रेनडट काड्णस
च्सटक पैसा महरून ्वापरले जातात. न्वन्वीन शोधाचे
पुढचे पाऊल महरजेच इलेकटट्रॉननक पैसा होय.
शोधता पता :
च्सटक पैशाचया सुरनक्षत ्वापरासाठी केलेलया न्वीन
सुधाररा.
11
८ इले टट्र निक पैसता : इ-पैसा नक्वा इलेकटट्रॉननक पैशाला
मौद्ीक मूलय असून ते इलेकटट्रॉननक यंत्ररेचया साहाययाने
हसतांतररत केले जाते. उिा. मोबाईल फोन, टबलेट, समाट्ण
काड््णस, संगरक इतयािी. इलेकटट्रॉननक पैशाला मधय्वतथी
बकेचे पाठबळ असते. इलेकटट्रॉननक पैसा जागनतक
वय्वहारामधये ्वापरला जातो. अंका तमक नक्वा संगरकीय
पाकीट ( ) हा िेखील साठन्वलेलया
इलेकटट्रॉननक पैशाचा प्रकार आहे.
शोधता पता :
अंकीय (नडनजटल) िे्वारघे्वार करणयासाठी ्वापरलया
जाराऱया न्वन्वध साधनांची यािी तयार करा.
्ुमहतांलता मताही् हवं :
अ नवनधग्ता पैसता : या पैशाला कायद्ाचे पाठबळ
असलयामुळे कोरतयाही वय्वहारात स्वीकारला जातो.
भारतातील स्व्ण नारी ्व चलनी नोटा इतयािी.
ब अनवनधग्ता पैसता : हा पैसा लोक अंनतम िे्वारघे्वार
करणयासाठी ्वापरतात. कोरतेही कायिेशीर पाठबळ
नसलयाने हा पैसा नाकारता येतो. याला पया्णयी पैसा नक्वा
च्च्क पैसा असेही महरतात. धनािेश, न्वननमय पत्रे
इतयािी.
१ सताव्थनत्रक स्वीकताय्थ्ता : पैसा या ्वसतूमधये सा्व्णनत्रक
स्वीकाय्णता हा गुरधम्ण असलयाने तो न्वननमयाचे माधयम
महरून ्वापरला जातो.
२ नवभताजय्ता : ्ो्टा वय्वहारामधये पैशाचे ्ो्टा मूलयात
न्वभाजन कररे सोपे जाते.
३ नटकता पणता : पैशाचया अंगी नटकाऊपरा हा गुरधम्ण
असलयाने चलनी नोटा ्व नारे िीघ्णकाळात पुनहा पुनहा
्वापरता येतात.
४ सुजेय्ता : पैसा ही ्वसतू सुलभतेने ओळखता येते.
िे्वारघे्वार करराऱया वयकतीकडून ननमा्णर होरारी
संनिग्धता टाळता येते.
५ वहिीय्ता : एका नठकाराहून िुसऱया नठकारी सहजगतया,
सोयीनुसार ्वाहून नेता येते. उिा. चलनी नोटा.
 ६ कनजिसीपणता : एखाद्ा न्वनशष् पररमाराचे पैसे
गुर्वैनशष्टांमुळे एक नजनसी निसतात.
७ स्रर्ता : पैशाला च्स्र मौनद्क मूलय आहे. ते ्वसतू ्व
से्वांचे न्वननमय मूलय मोजणयासाठी ्वापरतात. या ्वसतूंची
िे्वारघे्वार भन्वषयातील गरजांनुसार केली जाते.
पैशतािी कताय :
अ प्रतारनमक कताय :
१ नवनिमयतािे मता यम : पैशाचे स्वािंत महत््वाचे काय्ण महरजे
न्वननयमाचे माधयम होय. पैशाचया आधारे ्वसतूची खरेिी
न्वक्री केली जाते.
२ मूल्यमतापितािे सताधि नकवता नहशोबतािे पररमताण : ्वसतू ्व
से्वांची नकमत पैशात वयकत केली जाते. पैशामुळे ्वसतूंचया
नकमतीची तुलना करता येते. न्वन्वध चलनांद्ारे न्वन्वध
िेशांतील ्वसतूंचे मूलय वयक्त करता येते. उिा. भारतातील
पया, संयुक्त अमेररकेचया संस्ानामधील डॉलर,
युनायटेड नकगडमचे प ड, जपानचे येन इतयािी. तसेच स्व्ण
प्रकारचे उतपन्न, खच्ण, मालमतता, िेरी पैशाचया स्वरूपात
वयकत करता येतात.
ब दु यम कताय :
१ नवलंनब् देणी दे यतािे सताधि : ्वसतुन्वननमय वय्वस्ेत
कज्ण घेरे सोपे होते पर तयाची परतफेड कररे अ्वघड होते.
उिा. धानय, गुरे या स्वरूपातील कज्ण. जी िेरी भन्वषयात
द्ा्वी लागतात तयाला न्वलंनबत िेरी असे महरतात. पैसा
हे िेरी िेणयाचे साधन आहे. पैशांमुळे कज्ण िेरे ्व कज्ण घेरे
सोपे जाते. पैशाने ही समसया सोडन्वली आहे.
२ मूल्यसंियितािे सताधि : पैसा मूलयसंचयनाचे काय्ण करतो.
पैसा ्वत्णमानकाळातील गरजांची पूत्णता करणयाबरोबरच
भन्वषयकाळातील गरजांची पूत्णता करणयासाठी ्वापरला
जातो. हे बचतीमुळे शकय होते. लॉड्ण. जे. एम केनस यांचया
मते ‘‘पैसा ्वत्णमानकाळ ्व भन्वषयकाळ यांचयातील
िु्वा आहे’’.
३ मूल्य हस््तां्रणतािे सताधि : पैशामुळे एका वयक्तींकडून
िुसऱया वयक्तीकडे ्व एका नठकाराहून िुसऱया नठकारी
मूलयाचे हसतांतरर केले जाते. स्ा्वर मालमतता, इमारत,
12
ॉट, िुकान, शेतजमीन इतयािीची एका नठकाराहून
िुसऱया नठकारी खरेिी न्वक्री करता येते.
क अिुषंनगक कताय :
प्रा. नकनले यांचया मते, आधुननक काळात पैसा प्रतयेक
आन््णक वय्वहारात महत््वाची भूनमका पार पाडतो.
१ रताष्ट्रीय तप तािे मतापि : राषटट्रीय उतपन्न हे पैशाचया
स्वरूपात मोजले जाते. राषटट्रीय उतपन्नाचे न्वतरर
उतपािनाचया चार घटकांमधये मौद्ीक मोबिलयाचया
स्वरूपात केले जाते. उिा. खंड, ्वेतन, वयाज, नफा
इतयािी.
२ प्पैशतािता आधतार : वयापारी बका प्रा्नमक ठे्वींचया
आधारा्वर पतपैसा ननमा्णर करतात. पैसा हा पत
नननम्णतीसाठी रोखतेचा आधार आहे.
३ संपत्ीिे रोख्े् रूपतां्रण : पैसा ही स्वािंत मोठी तरल
संपतती आहे. ती कोरतयाही मालमततेत रूपांतररत करता
येते आनर कोरतीही मालमतता पैशात रूपांतरीत करता
येते. उिा. एखािी वयक्ती सोने खरेिी करून परत न्वक
शकते तयातून सरकारी कज्णरोखे खरेिी करू शकते.
४ स्रूल आनर्थक िलतांिे मतापि : स्ूल राष्ट्रीय
उतपािन( ), एकर बचत, एकर गुतं ्वरूक
इतयािींसारखया स्ूल आन््णक चलांची मोजिाि मौद्ीक
चलनाचया रूपात पैशामुळे करता येत.े तसेच पैशामुळे
शासकीय कर आकाररी ्व अ््णसक ं लप बांधरी कररे
सोईचे होते.
कताळता पैसता संकल्पिता :
उतपन्ना्वरील कर न भरलयाने काळ्ा पैशाची नननम्णती
होते. हा पैसा कायिेशीर, बेकायिेशीर पदतीने ्व कर चुक्वेनगरी
करून नमळ्वला जातो. काळ्ा पैशामुळे ष्ाचार, लाच,
काळाबाजार, साठ्वरूक इतयािीत ्वाढ होते. काळ्ा पैशामुळे
अशा बेकायिेशीर घडामोडींना चालना नमळते. तयामुळे आन््णक
न्वकासात अड्ळे ननमा्णर होतात. काळ्ा पैशामुळे आन््णक,
राजकीय ्व सामानजक अच्स्रता ननमा्णर होते. काळ्ा पैशा्वर
ननयंत्रर आरराऱया न्वन्वध साधनांपैकी न्वमुद्ीकरर हे एक
साधन आहे. जागनतक सतरा्वर अनेक राषटट्रांनी या मागा्णचा
अ्वलंब केला आहे.
 स्वता यताय
प्र. १. सहसंबंध पूण्थ करता : प्र. ४. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी
१) पैशाचे प्रा्नमक काय्ण न्वननमयाचे साधन स्प ट करता :
मूलय हसतांतरर १) ्वसंतशेट तयाचया िुकानातील कोळसा शेतकऱयांना तयाचया
२) पतपैशाचा आधार पैशाची िुययम कायये धानयांचया बिलयात िेतो.
न्वलंनबत िेरी िेणयाचे साधन २) बबनरा्व तयांचे पैसे राष्ट्रीयकृत बकेत ठे्वतात.
३) ्वसतूपैसा शंख-नशंपले क्रेडीट काड्ण ३) चारूने नतचया लहान भा्वासाठी डेबीट काड्ण ्वापरून शट्ण
खरेिी केला.
४) न्वभाजयता कमी मूलयांमधये न्वभागरी
पैशाचे स्लांतरर कररे सोपे होते ४) मालतीने मधयस्ामाफ्कत घर खरेिी केले. मधयस्ाने
नतचयाकडून मधयस्ीचे पैसे रोख घेतले आनर तयाची पा्वती
५) ्वसतुन्वननमय ्वसतू आधुननक अ््णवय्वस्ा
निली नाही.
प्र. २. यो य आनर्थक पताररभतानषक श द सतांगता : ५) राष्ट्रीय चलनाचा अपवयय/अयोग्य ्वापर टाळणयासाठी काही
१) ्वसतूची ्वसतूशी केलेली िे्वारघे्वारीची नक्रया.......... ्वेळेस प्रचनलत चलन प्रनतबंनधत करणयात येते.
२) भन्वषयात परतफेड करणयाची तरतूि..........
प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम्/असहम् आहता् कताय सकतारण
३) अशी यंत्ररा जयामधये चलनाि््वारे फेड करणयाची सोय
स्प ट करता :
आहे..........
४) तारर या साधनाचा ्वापर करून खातया्वरील रकमेचे १) ्वसतून्वननमयात कोरतयाही अडचरी निसून येत नाही.
स्ानांतरर करता येते.......... २) आधुननक चलनाची अनेक चांगली गुरधम्ण निसून येतात.
५) पैशाचे मूलय संगरकाचया सहाययाने हाड्ण डट्राईवह नक्वा सवह्णर ३) पैशाि््वारे अनेक कायये पूर्ण केली जातात.
्वर साठ्वता येरे ्व इलेकटट्रॉननकने स्ानांतरीत करता ४) पैसा इलेकटट्रॉननक माधयमांि््वारे कुठेही सहज स्ानांतरीत
येरे.......... करता येतो.
६) असा पैसा जो खाती जमा नाही ्व सरकारला ही याबाबत
मानहती निलेली नाही.......... प्र. ६. खतालील ्तारता वतािूि तयतावरील प्र ितांिी त्रे नलहता :
गरेश बसने मॉलला गेला. तयाने नतनकट काढणयासाठी
प्र. ३. यो य पयता्थय निवडता :
्वाहकाला िहा रूपयांचे नारे निले. मॉल मधून तयाने अनेक ्वसतू
१ पैशता यता तक्रतां्ीिुसतार क्रम लतावता.
घेतलया.
अ) धातू पैसा
घेतलेलया ्वसतूंचे पैसे िेणयासाठी तयाने क्रेनडट काड्ण ्वापरले.
आ) पशू पैसा
परंतु पैसे घेराऱया मारसाने तयाला आमही फकत डेनबट काड्ण घेतो असे
इ) धातूची नारी
सांनगतले. गरेशचे डेनबट काड्ण घरी रानहलयाने तयाने रोख पैशाने
ई) ्वसतू पैसा
िेयक भरले.
पयता्थय : १) अ, आ, इ, ई २) आ, ई, अ, इ
१) ्वरील वय्वहारात कोरकोरतया प्रकारचे पैसे ्वापरले ते सांगा.
३) ई, इ, अ, आ ४) इ, अ, आ, ई
२) तयापैकी कोरतेही िोन प्रकारचे पैसे सपषट करा.
२ पैशता यता तक्रतां्ीिुसतार क्रम लतावता.
अ) च्सटक पैसा
आ) कागिी पैसा
इ) इलेकटट्रॉननक पैसा
ई) पत पैसा
पयता्थय : १) आ, ई, अ, इ २) अ, आ, इ, ई
३) ई, इ,आ, अ ४) इ, आ, अ, ई
13
 प्रकरण - ३ : नवभताजि मूल्य

आठवूि पता यता :

• ‘सरासरी’ ा शबिाशी तुमही परीनचत आहात काय
• ्वैयच्क्तक खंनडत आनर अखंनडत श्ेरी यांचा अ््ण सांगता येईल का
• तुमही पू्वथी नशकलेलया नस्तीमधय सरासरी प्रकारांची ना्वे सांगा.
सरतासरीिे प्रकतार वैय क ेणी खंनड् ेणी अखंनड् ेणी
fi xi fi xi
१) अंकगनरतीय मधय x= x x= प्रतयक्ष पि्धत x =
n n n

२) बहुलक
पिमालेत स्वािंत जासत ्वेळा
येरारी संखया
स्वा्णनधक ्वारं्वारतेचे मूलय
बहुलक = l + [ f१ – f०
२f१ – f० – f२ ] ×h

३) मधयगा M=
n+१
२ चया पिाचे मूलय M =
n+१
२ चया पिाचे मूलय
M=l+ ( n – cf
२
f
) ×h

प्रस््ताविता :
‘सामग्ीची समान भागांमधये न्वभागरी कररे महरजे
न्वभाजन होय’. सामग्ीची न्वभागरी करताना आ्व्यक संखया
समान प्रमारात न्वभागरे याला ‘न्वभाजन मूलय’ असे महरतात.
कद्ीय प्र्वृततीची मापके महरजेच सरासरी-अंकगनरय
मधय, मधयक ्व बहुलक यांचा अभयास यापू्वथी िहा्वी इयततेत
केलेला आहे. निलेली सामग्ी चढतया नक्वा उतरतया क्रमाने
मांडून मधयभागी येराऱया ननरीक्षराचे मूलय महरजे मधयक होय.
‘मधयक’ हे न्वशेर प्रकारचे न्वभाजन मूलय आहे. मधयकाचया
िोनही बाजूला ननरीक्षराची संखया समान असते. मधयकाप्रमारेच
चतु््णके, िशमके ्व शतमके ही सुदा न्वभाजन मूलये आहेत.
या मूलयामधयेही ननरीक्षरांची संखया समान भागात न्वभागली
जाते. स्व्णसाधाररपरे न्वभाजनमूलये ही भागक(भाजक)
महरून ओळखली जातात. न्वभाजन मूलये हा ्वर्णनातमक
संखयाशासत्रातील एक भाग आहे.
लोकसंखया, बेकारी, िाररद्र या प्रकररांमधये आन््णक
सामग्ीचे न्व्लेरर करताना न्वभाजन मूलयांचा ्वापर कसा
करता येईल याची ओळख न्वद्ारयािंना या प्रकररात करून
िेत आहोत.
14
्ुमहतांलता मतानह् आहे कता?
संखयताशतास्त्र नदि : प्रा. प्रसनत चंद् महालनोबीस हे
भारतीय संखयाशासत्रज् होते. तयांनी भारताचा िुसऱया
पंच्वानर्णक योजनेत (१९५६-६१) औद्ोनगकरराची
रचना तयार केली. यालाच ‘महालनोबीस प्रारूप’
( ) असे महरतात.
पी. सी. महालनोबीस यांनी िोन सामग्ी संचाची
तुलनातमक गरना करणयासाठी मापन तयार केले. यालाच
‘महालोबनीस अंतर गरना’ असे महटले जाते. तसेच तयांनी
्वेग्वेगळ्ा गटातील लोकांचया सामानजक ्व आन््णक
पररच्स्तीची तुलना करणयासाठी ‘भाजक आलेखी
न्व्लेरर’ ही संखयाशासत्रीय पदत तयार केली. आन््णक
ननयोजन ्व संखयाशासत्रीय न्वकास या क्षेत्रातील तयांचया
उ ेखनीय योगिानाची िखल घेऊन भारत सरकारने २९
जून हा तयांचा जनमनिन ‘संखयाशासत्र निन’ महरून घोनरत
केला. राष्ट्रीय पातळी्वर िर्वरथी हा नि्वस ‘संखयाशासत्र
निन’ महरून न्वशेर निन साजरा केला जातो.
नवभताजि मूल्यतांिी गरज संखया श्ेरीचे समान चार भाग करतात. या तीन मूलयांना अनुक्रमे
मोठ्या प्रमारा्वरील सांच्खयनकय मानहतीमधये जया ्वेळसे पनहले चतु्क ्ण आनर नतसरे चतु्क
्ण , िुसरे चतु्क ्ण असे महरतात.
नकमान ्व कमाल नकमतीतील अंतर जासत असते तयांना बा ्वध्णक िुसरे चतु्क
्ण महरजे मधयक/मधयगा असते.
मूलये महरून ओळखले जाते. अशा नकमती ्वेगळ्ा पडतात.
(१) Q१ (२) Q२ (३) Q३ (४)
तयामुळे अशा सांच्खयनकय मानहतीचे सरासरीने केलल
े े ्वाचन बहुधा
चुकीचे होते. या्वर मात करणयासाठी न्वभाजनमूलयांचा ्वापर केला अ) सामानयतः ्वैनयच्क्तक श्ैरी आनर खंनडत श्ेरीसाठी
जातो. जसे की मधयक, चतु्क ्ण , िशमक आनर शतमक. खालील सूत्रे ्वापरली जातात.
हे कतायम लक्षता् ठेवता :
िुसरे चतु््णक (Q2) = पाच्वे िशमक (D5) =
Qi = i ( )
n + १ À`m nXmMo _yë`
४ i = १, २, ३

पन्नासा्वे शतमक (P50) = मधयगा ब) अखंनडत ्वारं्वाररता न्वतरर निले असताना खालील
सूत्राचा ्वापर केला जातो.
्ुमहतालता मताही् हवे :
ि्ुर्थक, दशमक आनण श्मक यतांिी अर्थशतास्त्रता्ील
वयवहताररक पयोग
Qi = l + ( )in
४ – cf × h
f
i = १, २, ३

l = चतु््णक ्वगा्णची कननष्ठ मया्णिा

• चतु््णकांचा उपयोग स्व्ण प्रकारचया अ््णशासत्रीय
f = चतु््णक ्वगा्णची ्वारं्वारता
सांच्खयकीय आकडे्वारीशी संबंनधत आन््णक मानहती
cf = चतु््णक ्वगा्णचया अाधीचया ्वगा्णची संनचत ्वारं्वारता
गोळा करणयासाठी होतो.
• रोजगारातील चढउतार, चलन्वाढ अशा आन््णक n = एकर ्वारं्वारता
बिलांमधील ्वैयनकतक उतपन्न गटांमधील बिलांचा h चतु््णक ्वगा्णची ्वररष्ठ मया्णिा - चतु््णक ्वगा्णची कननष्ठ
तौलननक अभयास करणयासाठी उतपन्न चतु््णक काढरे मया्णिा
ही अनतशय ्वसतूननषठ पि्धती आहे. ि्ुर्थकतािी गणिता
• न्वतत आनर अ््णशासत्रामधये िशमकांची वया्वहाररक
सोडवलेले दताहरणतार्थ
उपयुकतता भरपूर आहे. आन््णक न्वरमता, िाररद्ररेरच े े
अ वैय क ेणी :
मोजमाप, िुषकाळजनय पररच्स्ती इतयािींचा अभयास
१) प्र्म सत्रातील परीक्षेत न्वद्ारयािंना नमळालेले गुर
करणयासाठी शासनाकडून ‘िशमक पि्धती’ ्वापरली जाते.
पुढीलप्रमारे. तया्वरून पनहले चतु््णक ्व नतसरे चतु््णक काढा.
• िशमकांचा ्वापर गंुत्वरूक क्षेत्रामधये न्वशेरकरून
४०, ५, ४, ३, २, ६९, ६ , ६५, ६४, ५५, ४५
मयुचयुअल फडासारखया पोट्णफोलीओ गुंत्वरूक क्षेत्राची
री् : प्र्म संखया चढतया क्रमाने मांडू ४०, ४५, ५५, ६४,
कामनगरी अभयासणयासाठी केला जातो.
६५, ६ , ६९, २, ३, ४, ५
• मूलयमापन चाचणया, आरोग्य ननियेशांक, कौटंनबक
उतपन्न, कौटंनबक संपतती, शतमक रोजगार इतयािींचया n = एकर संखयेचे ननरीक्षर
मापनासाठी शतमके ्वापरली जातात. n = ११
• शतमकांचा उपयोग न्वन्वध मापिंड तसेच आधारभूत
हेतूंची आखरी करणयासाठी होतो.
Q१ =( ) n+१
४ चया पिाचे मूलय
Q१ =( ) ११ + १
४ चया पिाचे मूलय

Q = ( ) चया पिाचे मूलय

हे नशकयता : १२
ि्ुर्थक : १४
अर्थ : जया संखया संपरू ्ण ननरीक्षराचे समान चार भाग करतात Q१ = ३ चया पिाचे मूलय
तयांना ‘चतु्क
्ण ’े असे महरतात. चतु्क ्ण े हे तीन असतात. निलेली Q१ = नतसऱया क्रमांकाची संखया ५५ आहे.
संखयाश्ेरीची चढतया नक्वा उतरतया क्रमाने मांडरी केलयानंतर ते पनहले ि्ुर्थक (Q१) = ५५
15
न्सरे ि्ुर्थक : री् : प्र्म संखया चढतया क्रमाने मांडून तयाची संनचत ्वारं्वाररता
Q३ = ३ ( n +४ १ ) चया पिाचे मूलय काढा.
तप वय िी संखयता संनि् वतारंवतार्ता
( ११४+ १ ) चया पिाचे मूलय
Q३ = ३ लताख ` (x) (f) (cf)

Q = ३( ) चया पिाचे मूलय

१२ ४ ६ ६
३ ४ ५ १४
Q३ = ३ × ३ चया पिाचे मूलय
६ ९ २३
Q३ = ९ क्रमांका्वर ३ संखया आहे.
९ १२ ३५
न्सरे ि्ुर्थक (Q३) = ८३ १० १० ४५
्थ (Q१) = ५५, न्सरे ि्ुरक
त्र : पनहले ि्ुरक ्थ (Q३) = ८३ १२ ५३
१५ ६ ५९
२ खतालील मतानह्ी यता आधतारे न्सरे ि्ुर्थक (Q३) कता ता. n = ५९
२०, २ , ३१, १ , १९, १७, ३२, ३३, २२, २१
री् : प्र्म संखया चढतया क्रमारे मांडू या Q१ =( n +४ १ ) चया पिाचे मूलय
Q = ( ४ ) चया पिाचे मूलय
१७, १ , १९, २०, २१, २२, २ , ३१, ३२, ३३ ५९ + १
१
एकर संखया (n) १०
Q =(
६० ) चया पिाचे मूलय
Q३ = ३ ४ (
n+१
)
चया पिाचे मूलय
१ ४
Q१ = १५ चया पिाचे मूलय
Q३ = ३ (
१० + १
४ )
चया पिाचे मूलय संनचत ्वारं्वारता १५ ही संनचत ्वारं्वारतेचया २३ या गटामधये

( ) ११
Q३ = ३ × ४ चया पिाचे मूलय
येते आनर याचे मूलय ६ लाख ` आहे.
पनहले ि्ुर्थक (Q१) ६ लताख `
( )
३३
Q३ = ४ चया पिाचे मूलय
Q३ = ३ ( )
n+१
Q३ = .२५ पिाचे मूलय
४ चया पिाचे मूलय
Q३ = वया पिाचे मूलय + ०.२५ (९ वया पिाचे मूलय –
Q३ = ३ ( )
५९ + १
४ चया पिाचे मूलय
वया पिाचे मूलय). Q३ = ३ ( )
६० चया पिाचे मूलय
४
Q३ ३१ + ०.२५ (३२ – ३१) Q३ = (३ × १५) चया पिाचे मूलय
Q३ ३१ + ०.२५ × १ Q३ = ४५
Q३ ३१.२५ संनचत ्वारं्वारता ४५ ही संनचत ्वारं्वारतेचया ४५ या गटामधये
त्र : न्सरे ि्ुर्थक Q३ ३१.२५ येते आनर याचे मूलय १० लाख ` आहे.
नतसरे चतु््णक (Q३) = १० लाख `
ब खंनड् ण े ी : चढतया नक्वा उतरतया क्रमाने निलेलया
ननरीक्षराची मांडरी करून खंडीत श्ेरीची चतु््णके काढली (Q३ ) १० लताख `
जातात. त्र : पनहले ि्ुर्थक ६ लताख `, न्सरे ि्ुर्थक
Qi = i (n+१
)
४ चया पिाचे मूलय i १, २, ३ (Q३ ) १० लताख `
१

१) खालील सामग्ी्वरून पनहले चतु््णक (Q१) ्व नतसरे चतु््णक

क अखंनड् ेणी : अखंनडत श्ेरीनुसार पनहले चतु््णक (Q१)
(Q३) काढा.
्व नतसरे चतु््णक (Q३) काढताना खालील पायऱया ्वापरलया
तप लताख ` ५ ४ ९ १२ १५ ६ १० जातात.
वय िी संखयता ६ १२ ६ ९ १०
16
 १)
२)
प्र्म संखया चढतया ्व उतरतया क्रमाने मांडा्वी.
प्रतयेक गटाची ्वारं्वारता तया-तया गटासमोर नलहा. Q१ = l + ( ) n – cf
४
f
×h

( )
३) संनचत ्वारं्वारता काढा. ५० – ७
४) चतु््णक ्वग्ण ननच््चत करा. Q१ = ३० + ४ × १०
२०
पतायरी - I : प्र्म चतु््णक ्वग्ण ननच््चत करा.
n
( )
Q१ = ४ चया पिाचे मूलय
Q१ = ३० + (
१२.५ – ७
२० × १० )
३n
( )
Q३ = ४ चया पिाचे मूलय
५.५
( )
Q१ = ३० + २० × १०

पतायरी - II :
५५
Q१ = ३० + २० ( )
( )
in – cf Q१ = ३० + २.७५
Q1 = l + ४ ×h i = १, २, ३ Q१ = ३२.७५
f
पनहले ि्ुर्थक (Q१) ३२.७५
l = चतु््णक ्वगा्णची कननष्ठ मया्णिा
f = चतु््णक ्वगा्णची ्वारं्वारता
Q३ =( ३४n ) चया पिाचे मूलय
cf = चतु््णक ्वगा्णचया अाधीचया ्वगा्णची संनचत ्वारं्वारता
Q = ( ४ ) चया पिाचे मूलय
३ × ५०
n = एकर ्वारं्वारता ३

Q = ( ४ ) चया पिाचे मूलय

h = चतु््णक ्वगा्णची ्वररष्ठ मया्णिा - चतु््णक ्वगा्णची कननष्ठ १५०
३
मया्णिा
Q३ = ३७.५ चया पिाचे मूलय
१) खालील सामग्ीचे पनहले चतु््णक (Q१) आनर नतसरे चतु््णक Q३ = ३७.५ चया पिाचे मूलय ४०-५० या ्वगा्णमधये होते.
(Q३) काढा.
l = ४०, f = १७, cf = २७, n = ५०, h = १०

( )
पता स - सेमी २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ३n
वषतािी संखयता ७ २० १७ ६ ४ – cf
Q३ = l + ×h
f
पता स - सेमी वतारंवतारर्ता
वगता्र (x) वषतािी संखयता (f)
२०-३० ७
संनि् वतारंवतार्ता
(cf)
७
Q३ = ४० + (
३× ५० – २७
४
१७ × १० )
३०-४०
४०-५०
२०
१७
२७
४४
Q३ = ४० + (
३७.५ – २७
१७ × १० )
५०-६० ६
n = ५०
५० १०.५
( )
Q३ = ४० + १७ × १०
१०५
( ४n ) चया पिाचे मूलय
Q१ = Q३ = ४० + १७

Q =(
५० ) चया पिाचे मूलय Q३ = ४० + ६.१
१ ४ Q३ = ४६.१
Q१ = (१२.५) चया पिाचे मूलय
३
४६.१८
१२.५ या पिाचे मूलय २७ या संनचत ्वारं्वाररता गटात येते महरून
त्र : पनहले ि्ुरक
्थ ३२.७५, न्सरे ि्ुरक
्थ
तयाचा गट ३०-४० या ्वगा्णमधये येते. १
४६.१८
l = ३०, f = २०, cf = ७, n = ५०, h = १० ३

17
दशमक : आठवयता दशमकतािी गणिता
जया संखया संपूर्ण ननरीक्षराचे समान िहा भाग करतात, D = (
n+१
)
१० चया पिाचे मूलय
तयांना ‘िशमके’ असे महरतात. िशमके हे नऊ असतात.
निलेलया सामग्ीचया चढतया नक्वा उतरतया क्रमाने मांडून तयाचे
D = (
९+१
)
१० चया पिाचे मूलय
िहा समान भाग केले असता िशमक नम ते. िशमकाचे एकर ( )
१०
D = × १० चया पिाचे मूलय
नऊ भाग असतात. िशमके ही D१ ते D९ अशी मोजली जातात.
अ) ्वैयच्क्तक श्ेरी ्व खंनडत श्ेरी निलेली असताना िशमके
( )
०
D = १० चया पिाचे मूलय

खालील सूत्रा नुसार काढली जातात. D = ( × १) चया पिाचे मूलय

Dj = j( n+१
)
१० चया पिाचे मूलय j १, २...९ D = चया पिाचे मूलय = १४
D८ १४
ब) अखंनडत ्वारं्वारता न्वतरर निलेले असताना खालील
सूत्रांचा ्वापर केला जातो. त्र : ि रे दशमक (D४) १०, आठवे दशमक (D ) १४

( )
jn
– cf
१० २) खालील मानहतीचया आधारे आठ्वे िशमक (D ) काढा.
Dj = l + ×h j = १, २...९
f दताहरण : १४, १३, १२, ११, १५, १६, १ , १७, १९, २०
D = िशमक
रीत प्र्म संखया चढतया क्रमारे मांडू या
l = िशमक ्वगा्णची कननष्ठ मया्णिा ११, १२, १३, १४, १५, १६, १७, १ , १९, २०
f = िशमक ्वगा्णची ्वारं्वारता पिाची एकर संखया (n) १०
cf = िशमक ्वगा्णचया आधीचया ्वगा्णची संनचत ्वारं्वारता
h = िशमक ्वगा्णची ्वररष्ठ मया्णिा - िशमक ्वगा्णची कननष्ठ D = ( ) n+१
१० चया पिाचे मूलय
मया्णिा
दशमकतािी गणिता
D = ( )
१० + १
१० चया पिाचे मूलय
सोडवलेले दताहरण
११
( )
D = १० चया पिाचे मूलय
अ वैय क ेणी : D = ( × १.१) चया पिाचे मूलय
१) खालील सामग्ीचा चौ्े िशमक (D४) आनर आठ्वे िशमक D = ( . ) पिाचे मूलय
(D ) शोधा.
D = वया पिाचे मूलय + ०. (९ वया पिाचे मूलय –
१०, १५, ७, , १२, १३, १४, ११, ९
वया पिाचे मूलय).
री् : संखया प्र्म चढतया क्रमाने मांडू. D = १ + ०. (१९ – १ )
७, , ९, १०, ११, १२, १३, १४, १५ D = १ + ०. × १
D४ = ४ ( )
n+१
१० चया पिाचे मूलय
D८ १८.८

D४ = ४ १० (
९+१
) चया पिाचे मूलय त्र : आठवे दशमक D८ १८.८

( )
१०
D४ = ४ १० चया पिाचे मूलय ब खंनड् ेणी :
D४ = ४ × १ चया पिाचे मूलय १) खालील सामग्ी्वरून िुसरे िशमक (D२) ्व चौ्े िशमक
D४ = ४ चया पिाचे मूलय (D४) काढा.

D४ = चौरया िशमकाचे मूलय (D४) = १० गुण १० २० ३० ४० ५० ६०

नव तार संखयता ५ ६ ४ ५ १० ९
D४ १०
18
 गुण नव तार संखयता (f) संनि् वतारंवतार्ता cf गुण नव तार संखयता संनि् वतारंवतार्ता
१० ५ ५ ०-१० १० १०
२० ६ ११ १०-२० १० २०
३० ४ १५
४० ५ २० २०-३० ४० ६०
५० १० ३० ३०-४० २० ०
६० ९ ३९ ४०-५० २० १००
n = ३९
n = १००
दुस यता दशमकतािी २ गणिता : पतािवयता दशमकतािी गणिता :
( ) ( १०५n ) चया पिाचे मूलय
५
n+१
D२ = २
१० चया पिाचे मूलय D५ =

D२ = २ ( )
३९ + १
१० चया पिाचे मूलय D = ( १० ) चया पिाचे मूलय
५
५ × १००

( ) D = ( १० ) चया पिाचे मूलय

४० ५००
D२ = २ १० चया पिाचे मूलय ५

D२ = २ × ४ चया पिाचे मूलय D५ = ५० चया पिाचे मूलय

D२ = चया पिाचे मूलय ५० ही संखया संनचत ्वारं्वारता ६० चया अंतग्णत येते. तयाचा गुर
्वग्ण २०-३० आहे.
ही संखया संनचत ्वारं्वारतेचया ११ या संखयेचया ज्वळ येते
l = २० f = ४० cf = २० n = १०० h = १०
तयामुळे तयाचे मूलय संल श्ेरी २० मधये येते.
िुसरे िशमक D२ = २० गुर
D२ २०
D५ = l + ( ५n
१० – cf
f
)
×h

४
गणिता :
=४ ( )
n+१
१० चया पिाचे मूलय
D५ = २० + ( ५ × १०० – २०
१०
४०
) × १०

( )
४

४
=४ ( )
३९ + १
१० चया पिाचे मूलय
D५ = २० +
५०० – २०
१०
× १०
= ४ ( )
४०
१० चया पिाचे मूलय
४०

( )
४
५० – २०
४
= ४ × ४ चया पिाचे मूलय D५ = २० + ४० × १०
१६ ही संखया संनचत ्वारं्वारता २० या संखयेचया ज्वळ येते
तयामुळे तयास संल श्ेरी मूलय ४० येते
३०
( )
D५ = २० + ४० × १०
चौ्े िशमक (D४) = ४० गुर ३००
D५ = २० + ४०
D४ ४०
D५ = २० + ७.५
त्र दुसरे दशमक D२ २०, ि रे दशमक D४ ४०
D५ = २७.५
क अखंनड् ण े ी: D५ २७.५
१) ्वग्ण चाचरीमधये १०० न्वद्ारयािंचया गुरांचया मानहती्वरून सता्वयता दशमकतािी D७ गणिता :
पाच्वे िशमक (D५) आनर सात्वे िशमक (D७) काढा.
गुण ०-१० १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५०
( )७n
D७ = १० चया पिाचे मूलय

नव तार १०
संखयता
१० ४० २० २०
D७ = ( )
७ × १००
१० चया पिाचे मूलय
19
D७ = ( )७००
१० चया पिाचे मूलय
P = शतमक
l = शतमक ्वगा्णची कननष्ठ मया्णिा
D७ = ७० चया पिाचे मूलय
७० ही संखया संनचत ्वारं्वारता ० चया अंतग्णत येते. तयाचा गुर f = शतमक ्वगा्णची ्वारं्वारता

्वग्ण ३० - ४० हा आहे. cf = शतमक ्वगा्णचया आधीचया ्वगा्णची संनचत ्वारं्वारता

l = ३० f = २० cf = ६० n = १०० h = १० h = शतमक ्वगा्णची ्वररष्ठ मया्णिा - शतमक ्वगा्णची कननष्ठ

D =l+
७ ( ७n
१० – cf
f
×h ) मया्णिा

( )
७ × १०० – ६० अ वैय क पदमतालता खालील मानहती्वरून चाळीसा्वे
१० शतमक (P४०) काढा.
D७ = ३० + × १०
२०

D७ = ३० + (
७०० – ६०
१०
२०
× १० ) १०, १५, , १६, १९, ११, १२, १४, ९
री् : प्र्म निलेली मानहती चढतया क्रमाने मांडा.
D७ = ३० + ( )
७० – ६०
२० × १० , ९, १०,११, १२, १४, १५, १६, १९
१०
( )
D७ = ३० + २० × १०
n=९

P४० = ४० ( ९१००१ ) चया पिाचे मूलय

+

D७ = ३० + २०
१००
( ) ( १०
)
P४० = ४०× १०० चया पिाचे मूलय
D७ = ३० + ५
D७ = ३५ गुर P४० = ( ४०१००
× १०
) चया पिाचे मूलय
D७ ३५ गुण
= ( १०० ) चया पिाचे मूलय
४००
त्र : पतािवे दशमक D५ २७.५ गुण, पतािवे दशमक P४०

D७ ३५ गुण P४० = ४ क्रमांकाची संखया ११ येते.

P४० ११
श्मके :
जया संखया संपरू ्ण ननरीक्षराचे समान शंभर भाग करतात. त्र : िताळीसतावे श्मक P४० ११
तयांना ‘शतमके’ असे महरतात. शतमके ही ९९ असतात. निलेली
सामग्ी चढतया नक्वा उतरतया क्रमाने मांडून तयाचे १०० समान २) खालील मानहतीचया आधारे पंचया शी्वा्वे शतमक ( ५)
भाग केले असता शतमके नमळतात. महरजेच ९९ नबंिचू या प्रतयेक काढा.
मूलयाला शतमके असे महरतात. ती P१, P२, ..... P९९ अशी
िश्णन्वतात. ७९, २, ३६, ३ , ५१, ७२, ६ , ७०, ६४, ६३
अ) ्वैयच्क्तक श्ेरी ्व खंनडत श्ेरी निलेली असताना शतमके री् : प्र्म संखया चढतया क्रमाने मांडू या
खालील सूत्रानुसार काढली जातात. ३६, ३ , ५१, ६३, ६४, ६ , ७०, ७२, ७९, २
( n+१
)
Pk = k १०० चया पिाचे मूलय k १,२,३....९९ पिाची एकर संखय (n) १०
ब) अखंनडत ्वारं्वाररता न्वतरर निलेले असताना खालील
सूत्राचा ्वापर केला जातो. P ५
( )
n+१
५ १०० चया पिाचे मूलय

Pk = l + ( kn
१०० – cf
f
)
×h k १,२,३....९९ P ५
( )
१० + १
५ १०० चया पिाचे मूलय

20
 ( ११ )
P ५ = ५ १०० चया पिाचे मूलय P२० = ( १००२० ) चया पिाचे मूलय
P ५ = ( ५ × ०.११) चया पिाचे मूलय P२० = .२
.२ हे ९ या संनचत ्वारं्वारतेचया गटात येते. तयाचे मूलय ५९
P ५ = (९.३५) पिाचे मूलय
इंच उंची येते.
P ५ = ९ वया पिाचे मूलय + ०.३५ (१० वया पिाचे मूलय – ९
वया पिाचे मूलय). P२० ५९

P ५ = ७९ + ०.३५ ( २ – ७९) सताठतावयता श्मकतािी P६० गणिता :

P ५ = ७९ + ०.३५ × ३
P ५ = ७९ + १.०५
( )
n+१
P६० = ६० १०० चया पिाचे मूलय

= ६०( १०० ) चया पिाचे मूलय

४० + १
P८५ ८०.०५ P६०

= ६०( १०० ) चया पिाचे मूलय

त्र : पं यता शीवतावे श्मक P८५ ८०.०५ ४१
P६०

= ( १०० ) चया पिाचे मूलय

ब खंनड् ण
े ी: ६० × ४१
P६०
१) खालील सामग्ी्वरून P२० आनर P६० शतमके काढा.
= ( १०० ) चया पिाचे मूलय
२४६०
ं ी - इंिताम ये ५ ५९ ६० ६१ ६२ ६३ ६४
ि P६०
वय िी संखयता ४ ५ ६ १० १२ ०२ ०१ २४.६ हे २५ या संनचत ्वारं्वारतेचया गटात येते. तयाचे मूलय ६१
री् : प्र्म संखया चढतया क्रमाने मांडू या इंच उंची येते.
ं ी - इंिताम ये (x) वय
ि िी संखयता (f) संनि् वतारवं तार्ता (cf) P६० ६१
५ ४ ४
त्र : नवसतावे श्मक P२० ५९, सताठतावेे श्मक P६० ६१
५९ ५ ९
६० ६ १५ क अखंनड् ेणी :
६१ १० २५ १) खालील मानहती्वरून पासष्ठा्वे शतमक (P६५) काढा.
६२ १२ ३७
गुण ०-५ ५-१० १०-१५ १५-२० २०-२५
६३ ०२ ३९
नव तार ३ ७ २० १२ ०
६४ ०१ ४० संखयता
n = ४०
गुण नव तार संखयता (f) संनि् वतारंवतार्ता (cf)
( ) चया पिाचे मूलय
P२० = २० १००
n+१
०-५ ३ ३

= २०( १०० ) चया पिाचे मूलय

४० + १ ५-१० ७ १०
P२०
१०-१५ २० ३०
= २०( १०० ) चया पिाचे मूलय
४१ १५-२० १२ ४२
P२०
२०-२५ ५०
= ( १०० ) चया पिाचे मूलय
२० × ४१
P२० n = ५०

21
 ( )
६५n
P६५ = १०० चया पिाचे मूलय

(
६५ × ५०
)
P६५ = १५ + (
३२५० – ३०
१००
१२
×५ )
P६५ = १०० चया पिाचे मूलय
P६५ = ( १०० ) चया पिाचे मूलय
३२५० P६५ = १५ + (
३२.५ – ३०
१२ ×५ )
P६५ = ३२.५
२.५
( )
P६५ = १५ + १२ × ५
३२.५ हा संनचत ्वारं्वारतेचया ४२ मधये येतो. याचा गुर ्वग्ण
१५-२० येतो. P६५ = १५ + ( २.५१२ ५ )
×

l = १५ f = १२ cf = ३० n = ५० h = ५
( १२.५
१२ )
( )
६५n P६५ = १५ +
१०० – cf
P६५ = l + f ×h P६५ = १५ + १.०४

( )
६५ × ५० – ३० P६५ = १६.०४
१००
P६५ = १५ + १२ ×५ त्र : P६५ १६.०४

स्वता यताय

प्र. १. यो य पयता्थय निवडता : प्र.२. यो य पयता्थय निवडता :

१ खतालील नवधतािे ि्ुर्थकतासताठी लतागू हो् िताही. ‘अ’ गट ‘ब’ गट
अ) प्र्म संखया चढतया नक्वा उतरतया क्रमाने मांडून घया्वी.
ब) यात ननरीक्षराचे समान ४ भाग करता येतात. १) चतु््णक ( )
n+१
अ) j = j १० चया पिाचे मूलय

( )
क) ते Q१, Q२, Q३असे सांकेनतक िाखन्वतात.
kn
ड) Q२ हा साररीचा मधयगा असते.
२) िशमक ब) = l+ १०० – cf × h
k
पयता्थय : १) अ २) ब आनर क f
३) अ, ब आनर क ४) यापैकी नाही
२ खतालील सतारणीिे सता्वे दशमक ७ कोण्े?
साररी - ४, ५, ६, ७, , ९, १०, ११, १२
३) शतमक क) Qi = l + ( in
४ – cf
f ) ×h

पयता्थय : १) १-ब, २-क, ३-अ २) १-क, २-अ, ३-ब

पयता्थय : १) ७ २) ९ ३) १० ४)१२ ३) १-क, २-ब, ३-अ ४) १-अ, २-ब, ३-क
३ कोण्ी नवधतािे बरोबर ्े निवडता. प्र. ३. अर्थशतास्त्रीय पररभतानष् श द सूििता :
अ) शतमकात साररीचे १०० समान भाग करून एकर ९९
१) समान भागांमधये मानहतीचे/आकडे्वारीचे न्वभाजन करणयाची
नबंिू येतात.
ब) िशमकाचे एकर ९ भाग होतात. प्रनक्रया....
क) चतु््णके Q१, Q२, Q३असे िश्णन्वली जातात. २) जे मूलय निलेलया सामग्ीचे िहा समान भागांमधये न्वभागरी
ड) शतमक आनर िशमक अनुक्रमे आनर ने िश्णन्वतात. करते....
पयता्थय : १) अ आनर क २) अ आनर ब ३) जे मूलय संपूर्ण ननरीक्षराचे चार समान भागांमधये न्वभागरी
३) अ, ब आनर क ४) अ, क आनर ड करते....

22
प्र. ४. खतालील दताहरणे सोडवता : ६) खालील आकडे्वारी ्वरून पंधरा्वे शतमक ( १५) काढा.
१) खालील आकडे्वारी ्वरून पनहले चतु््णक (Q१), चौ्े
गु्ं वणूक ०-१० १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६०
िशमक ( ४) ्व सव्वीसा्वे शतमक ( २६) काढा. (`)
१ , २४, ४५, २९, ४, ७, २ , ४९, १६, २६, २५, १२, १०, ९, ोगतांिी ५ १० २५ ३० २० १०
संखयता
२) खालील आकडे्वारी ्वरून नतसरे चतु्क
्ण (Q३), पाच्वे
िशमक ( ५) आनर पसतीसा्वे शतमक ( ३५) काढा. प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम्/असहम् आहता् कताय? सकतारण
तप (`) १ २ ३ ४ ५ ६ स्प ट करता :
कटंबतािी संखयता २ ५ २० २५ १५ १२
१) न्वभाजन मूलयांचा ्वापर फक्त सैि्धांनतकदृष्टा केला जातो,
३) खालील आकडे्वारी ्वरून पन्नासा्वे शतमक ( ५०) काढा.
परंतु वया्वहाररक दृष्टा नाही.
वे्ि (`) कतामगतार संखयता
२) सरासरी मूलय हे प्रानतनननधक मूलयांचे अयोग्य प्रनतनननधत्व
०-२० ४
२०-४० ६ करू शकते.
४०-६० १० ३) ‘मधयगेला’ ‘िुसरे चतु््णक’ असेही महरतात.
६०- ० २५ प्र. ६. नदलेल्यता मतानह्ी यता आधतारे खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
०-१०० १५
गुण ३० १० २० ४० ५०
४) खालील आकडे्वारी ्वरून नतसरे चतु््णक (Q३) काढा.
नव तार संखयता १३ ४ ७ ६
नवक्र १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ६०-७०
संखयता १) पनहले चतु््णक (Q१) आनर नतसरे चतु््णक (Q३) यांची सुत्रे
ोग २० ३० ७० ४ ३२ ५० नलहा.
संखयता
५) खालील आकडे्वारी ्वरून सात्वे िशमक ( ७) काढा. २) ्वरील मानहतीचया आधारे ्वारं्वाररतेचे मधयक शोधा.
ि ता ३) निलेलया मानहतीचया आधारे श्ेरीतील शे्वटचया मूलयाची
१०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ६०-७०
(`) संनचत ्वारं्वाररता शोधा.
ोग २० ३० ७० ४ ३२ ५०
संखयता ४) ्वरील मानहतीचया आधारे एकर ्वारं्वाररता ( ) शोधा.

23
 प्रकरण - ४ : महतारता टट्रतािी अर्थवयवस्रता
प्रस््ताविता :
महाराषटट्र राजयाची नननम्णती १ मे १९६० रोजी ाली. लोकांचया संघनटत प्रयतनामुळे राजयाचया अ््णवय्वस्ेला एक ्वेगळा
िजा्ण प्रापता ाला आहे.
महतारता टट्रतािे प्रशतासक य नवभताग :
महाराषटट्राचया आन््णक स्वयेक्षर पाहरी २०१७-१ चया
अह्वालानुसार, महाराषटट्र राजयाचे प्रशासकीय काररांसाठी मंबु ई,
पुर,े नानशक, औरंगाबाि, अमरा्वती ्व नागपूर असे सहा
महसूल न्वभाग असून तयामधये ३६ नजलहे समान्वषट आहेत.
महतारता टट्रता यता अर्थवयवस्रेिी प्रमुख वैनश े :
१) महाराषटट्र हे िेशात िुसऱया क्रमांकाचे स्वािंनधक
लोकसंखया असलेले राजय आहे. राजयाची लोकसंखया
२०११ मधये ११.२४ कोटी होती.
२) महाराषटट्र राजय भौगोनलकदृष्टा िेशातील नतसरे मोठे राजय
असून तयाचे क्षेत्रफळ ३.० लाख चौ.नकमी. आहे.
24
३) महाराषटट्र हे नागरीकरर ालेले राजय असून ४५.२०
लोकसंखया नागरी भागात राहात आहे.
४) जनगरना २०११ चया अह्वालानुसार महाराषटट्रातील
नलंग-गुरोततर प्रमार िरहजारी पु रांमागे ९२९ नसत्रया
इतके आहे.
५) २०११ चया जनगरनेनुसार राजयाचा साक्षरता िर
२.३ होता.
६) महाराषटट्र आन््णक पाहरी २०१६-१७ नुसार इतर
राजयांचया तुलनेत महाराषटट्राचे स्ूल राजयांतग्णत उतपािन
( ) आनर िरडोई उतपन्न ( ) स्वा्णनधक
आहे.
७) महाराषटट्राचया अ््णवय्वस्ेची ्वैनशष्टे पुढील प्रमारे
 ) न्वपुल नैसनग्णक साधन संपतती. कषी क्षेत्रता्ील सव्थसताधतारण समस्यता :
) कुशल मनुषयबळाची उपलबधता. ) जमीनधाररेचा कमी आकार ्व कमी उतपािकता.
) अद्या्वत तांनत्रक सुधाररा.
) सीमांत अलपभूधारक ्व सीमांत शेतकऱयांचया संखयेत
) न्वकनसत पायाभूत सुन्वधा.
ालेली ्वाढ.
) महाराषटट्र हे न्वनननम्णती, कौशलयन्वकास, गुंत्वरूक ्व
) रासायननक खते ्व कीटकनाशकाचया अनत ्वापरामुळे
पय्णटन यांसाठी लोकनप्रय आहे.
शेतजनमनीची अ्वनती.
महतारता टट्रतािता आनर्थक नवकतास :
) शेतकऱयांचा कज्णबाजारीपरा
) भू-सुधाररा कायिा ्व पीक पि्धती यांची सिोर
अंमलबजा्वरी
) कोरड्वाहू जमीन आनर जलनसंचन सुन्वधांचा अभा्व.
) भांड्वलाची कमतरता
) ग्ामीर न्वकास योजनांची अयोग्य अंमलबजा्वरी.
) न्वपरन वय्वस्ेची कमतरता
) ह्वामान बिलांचा पररराम.

यतािता नवितार करता :

आक्ी ४.१ : महतारताष्ट्रतािी अर्थवयवस्रता
अ कषी क्षेत्र : कृरी क्षेत्र ्व संलग्न क्षेत्र राजयाचया आन््णक
न्वकासामधये प्रमुख भूनमका पार पाडतात. महाराषटट्राचया
आन््णक स्वयेक्षरानुसार कृरी ्व संलग्न क्षेत्रातील राजयाचे
एकर उतपािनाचे मूलय्वनध्णत प्रमार २००१-२००२
मधये १५.३ टकके इतके होते. या तुलनेत २०१६-१७
मधये हे प्रमार १२.२ टकके इतके कमी ालयाचे
निसून येते.
आक्ी ४.२ : कषी
25
शेतकऱयाने आपला माल मधयस्ानश्वाय ्ेट
ग्ाहकांना न्वकलयास काय होईल
महतारता टट्र आनर्थक पहताणी २०१७-१८ िुसतार कनषक्षेत्रता यता
नवकतासतासताठी सरकतारिे केलल्े यता पताययोजिता :
१) ्वाज्वी िरात िजयेिार बी-नबयांराचे न्वतरर.
२) खते ्व कीटकनाशकांचया न्वतरर कद्ात ालेली ्वाढ.
३) जलनसंचन सोयींचा न्वकास.
४) शेती पंपांचे न्वद्ुतीकरर ्व मागरीनुसार ्वीजपुर्वठा.
५) आ्व्यकतेनुसार पतपुर्वठा.
६) कृरी उतपन्न बाजार सनमती ( ), कृरी
उतपािन ननया्णत क्षेत्रे, फलोतपािन प्रनशक्षर कद्,
प्रभा्वी न्वतररासाठी श्ेरीकरर ्व बांधरी सुन्वधांची
उपलबधतता.
७) प्रसार माधयमांचया ि््वारे कृनरन्वरयक मानहतीचा प्रसार
करून कृरी वय्वसाय हा नफा िेरारा वय्वसाय आहे
अशा दृनषटकोनाची नननम्णती.
ब ोग क्षेत्र : महाराषटट्र हे औद्ोनगकदृष्टा प्रगत
राजय आहे. ्वानर्णक औद्ोनगक पाहरी ( )
 २०१६-१७ नुसार महाराषटट्र हे आद्ोनगक क्षेत्रात
अग्ेसर आहे. महाराषटट्राचया तसेच िेशाचया आन््णक
न्वकासात राजयाचया औद्ोनगक क्षेत्राचा मोठा ्वाटा
आहे. उद्ोग क्षेत्रामधये शेती क्षेत्रातील अनतररकत
कामगार सामा्वून घेणयाची क्षमता आहे. यामुळे
बाजारांमधये न्वन्वधता, उचि उतपन्न ्व उचि उतपािकता
ननमा्णर होते. भारताचया ननव्वळ मूलय जमा ्वनध्णत
( ) उतपािनात महाराषटट्राचा ्वाटा सुमारे १
आहे. प्रािेनशक ्व न्विेशी गंुत्वरूकिार महाराषटट्रातील
उद्ोगात गुंत्वरूक करणयास प्राधयानय िेतात.
आक्ी ४.३ ोग
शोधता पता :
महाराष्ट्रातील खालील उतपािन क्षेत्रांसाठी असराऱया
प्रतयेकी पाच उद्ोगांची ना्वे शोधा. उिा. रसायने,
अन्नप्रनक्रया, कापडनननम्णती, मानहतीतंत्र, औरध नननम्णती.
प्रतयक्ष नवदेशी गुं्वणूक : से्वा क्षेत्र हे मोठ्या प्रमारात रोजगार पुरन्वरारे ्व
१९९० चया सु ्वातीस भारत सरकारने न्वनशषट क्षेत्रात
प्रतयक्ष न्विेशी गुंत्वरूक आरणयास सु ्वात केली. १९९१
चया उिारीकरराचया कायद्ाने प्रतयक्ष न्विेशी गुंत्वरुकीचा
माग्ण मोकळा ाला. भारतात महाराषटट्र हे गुंत्वरुकीबाबत
पनहलया क्रमांकाचे राजय आहे. महाराषटट्र राजय हे प्रतयक्ष
न्विेशी गुंत्वरुकीबाबतीत ( ) अग्ेसर आहे. प्रतयक्ष
न्विेशी गंुत्वरुकीचे प्रमार एनप्रल २००० पासून सपटेंबर
२०१७ पयिंत ` ६,११,७६० कोटी इतके होते. हे प्रमार
भारतातील एकर प्रतयक्ष न्विेशी गुंत्वरुकीचया ३१ आहे.
ोनगक क्षेत्रता्ील सव्थसताधतारण समस्यता :
१) शासकीय ि तर निरंगाई
२) कौशलय न्वकासाचया संधींची कमतरता
३) सुधाररत तंत्रज्ानाचा अभा्व.
26
४) पायाभूत सुन्वधांचा अभा्व.
५) न्वीन उद्ोजकांना प्रोतसाहनांचा अभा्व
६) न्वकास काय्णक्रमांचा अभा्व
७) प्रािेनशक असमतोल
महतारता टट्र आनर्थक पताहणी २०१७-१८ िुसतार ोनगक
नवकतासताकरर्ता सरकतारिे केलेल्यता पताययोजिता :
१) संभावय गुंत्वरूकिारांना स्व्ण प्रकारचया मानयता
िेणयासाठी एक च्खडकी योजना सुरू करणयात आली.
२) महाराषटट्र उद्ोग, वयापार ्व गुंत्वरूक सुन्वधा
कद्ामाफ्कत ( R ) - गंुत्वरूकिारांना आ्व्यक
असलेलया सुन्वधा ्व मानहती पुरन्वली जाते.
३) लघु उद्ोगांचा आंतरराषटट्रीय प्रिश्णनात सहभाग ्वाढा्वा
महरून ननया्णतीस प्रोतसाहन ्व जागेचया भाड्ासाठी
अनुिानाची उपलबधतता करून निली.
४) औद्ोनगक ्वृि्धीसाठी न्वशेर आन््णक क्षेत्राची
( ) नननम्णती करणयात आली.
५) महाराषटट्र राजय औद्ोनगक समूह न्वकास काय्णक्रम
( ) लघु, मधयम ्व सूक्म उद्ोजकांसाठी
सुरू करणयात आला.
क सेवता क्षेत्र : या क्षेत्रात न्वमा, पय्णटन, बनकग,नशक्षर
्व सामानजक से्वा इतयािींचा समा्वेश होतो, तसेच
वया्वसानयक से्वा ्व अंनतम ग्ाहक से्वा यांचाही
समा्वेश होतो.
्वेगाने ्वाढरारे क्षेत्र आहे. महाराषटट्राचया अ््णवय्वस्ेत
या क्षेत्राचे योगिान मोठे आहे. इतर क्षेत्राचया तुलनेत
स्ूल राजयांंतग्णत उतपािनात ( ) से्वा क्षेत्राचे
योगिान, स्वािंत जासत असून २०१७-१ मधये
५४.५ इतके होते.
से्वा क्षेत्राचया ्वाढीस चालना िेरारे काही प्रमुख
उद्ोग आहेत तया मधये प्रामुखयाने अ््णतंत्र, मानहती
तंत्र / , सटाट्णअपस, ाऊड कॉमपयुटींग, ्वीजे
्वरील ्वाहने, संरक्षर, पय्णटन ्व खाजगी न्वद्ापीठे
होय. शासनातफफे से्वा क्षेत्रातील ्वाढ ि्न्वतीय श्ेरीचया
शहरामधयेही करणयाचा प्रयतन सुरू आहे. तयासाठी
न्वन्वध काय्णक्रम हाती घेतलेले आहेत.
 करूि पहता :
मागील पररच्ेिातील से्वांचे ्वगथीकरर वया्वसानयक
्व अंनतम ग्ाहक से्वांमधये करा.
सेवता क्षेत्रतािे मुखय टक :
• पतायताभू् संरििता :
आन््णक न्वकासासाठी पायाभूत सुन्वधा या अतयंत
गरजेचया आहेत. सशकत पायाभूत सुन्वधा या राजयाचया
सामानजक आन््णक न्वकासाची गु नकलली आहे. तयामुळे इतर
राजयांचया तुलनेत अनधक गंुत्वरूकिार आकनर्णत होऊन
सपधा्णतमक ्वाता्वरराची नननम्णती होते. पुरेशा पायाभूत
सुन्वधा या ्वेग्वान ्व शा््वत आन््णक ्वृिधीसाठी
् अतयंत
गरजेचया आहेत.
पतायताभू् सुनवधतांिे वग करण
आन््णक पायाभूत सुन्वधा सामानजक पायाभूत सुन्वधा
ऊजा्ण ्वाहतूक संिेश्वहन आरोग्य
अ आनर्थक पतायताभू् सुनवधता : आन््णक पायाभूत
सुन्वधांमुळे न्वकासासाठी ्वसतू ्व से्वांचे उतपािन ्व न्वतरर
कररे सोयीचे होते.
आनर्थक पतायताभू् सुनवधतां यता नवकतासतासताठी योजलेले
पताय :
१) ्वीजनननम्णतीची क्षमता ्वाढन्वरे.
२) ग्ामीर न्वद्ुतीकरर, नेट्वक्क सुधाररा, ऊजा्ण
सं्वध्णनासाठी काय्णक्रम.
३) राजयातील ग्ाहकांना सुधाररत एल.पी.जी. गस योजनांचा
्ेट लाभ.
४) राजयात रसता न्वकास योजनेची (२००१-२०२१)
अंमलबजा्वरी ाली असून ३.३ लाख नक. मी. रसते
न्वकनसत कररे हे या योजनेचे लक्य आहे.
५) मुंबई, नागपूर येरो मेटट्रो रेल्वे सुरू ाली आहे.
६) बंिरांचया स्वािंगीर न्वकासाकररता महाराषटट्र बंिर
न्वकास धोरर सुरू करणयात आले. या धोररांतग्णत
कद्शासनाचया सागरमाला काय्णक्रमाला प्रोतसाहन निले
आहे.
७) ३० सपटेंबर २०१७ रोजी महाराषटट्रात नोंिरीकृत इंटरनेट
ग्ाहकांची संखया ५.४५ कोटी इतकी असून हे प्रमार
इतर राजयापेक्षा स्वा्णनधक आहे.
ब सतामतानजक पतायताभू् सुनवधता :
सामानजक पायाभूत सुन्वधा हा अ््णवय्वस्ेचा एक
महतत्वाचा घटक आहे कारर मान्वी जी्वनाचा िजा्ण
सुधारणयासाठी तसेच आन््णक न्वकासाला गती िेणयासाठी
तयाची आ्व्यकता असते. के्वळ िजा्ण सुधाररेच नवहे
तर ज्ानसं्वध्णनासाठीही तयांची गरज असते. सामानजक
पायाभूत सुन्वधांतग्णता साक्षरता अनभयान काय्णक्रम, नशक्षर,
सा्व्णजननक आरोग्य, गृहननमा्णर, नपणयाचा पाणयाचा पुर्वठा
आनर स्वच्ता सुन्वधा इतयािींचा समा्वेश होतो.
सतामतानजक पतायताभू् सुनवधतां यता नवकतासतासताठी योजलेले
पताय :
१ नशक्षण :
नशक्षर ही मान्वाची मूलभूत गरज आहे. कुठलयाही
िेशाचया आन््णक ्व सामानजक न्वकासाचा नशक्षर हा करा
नशक्षर
आहे. तसेच मान्वी संसाधनाचया न्वकासासाठी ( R ) तो
आतयंनतक महतत्वाचा घटक आहे. सद्च्स्तीत भारतात
त रांची संखया स्वा्णनधक आहे. लोकसंखयेचया ा
लाभांशामुळे नशक्षराला प्राधानय िेरे राषटट्रीय आनर राजय
पातळी्वर गरजेचे ठरते. भारतात नशक्षराचे चार सतर आहेत.
१) प्रा्नमक २) माधयनमक
३) उचि माधयनमक ४) उचि नशक्षर
अ प्रतारनमक नशक्षण : महाराषटट्र राजय सरकारने कद्
सरकारचया स्व्ण नशक्षा अनभयानांतग्णत ( ) ६ ते १४
्वयोगटांतील मुलांना मोफत ्व सकतीचया नशक्षराचा
अनधकार (R ) प्रिान केला आहे. २०१६-१७ या
आन््णक ्वरा्णत प्रा्नमक नशक्षरा्वरील राजय सरकारचा
खच्ण ` १९,४ ६ कोटी इतका होता.
प्रतारनमक नशक्षण इयत्ता १ ली ्े ८ वी शैक्षनणक
संस्रता व ि दणी
्वर्ण शाळांची एकर नशक्षक नशक्षक
संखया नोंिरी संखया न्वद्ा्थी
(लाखात) (लाखात) प्रमार
२०१६-१७ १०,४९७१ १५९. ६ ५.३० ३०ः१
संदभ्थ महाराषटट्र आन््णक पाहरी २०१७-१
27
 ब मता यनमक व मता यनमक नशक्षण : माधयनमक
नशक्षराचा िजा्ण सुधारा्वा तसेच प्र्वेश संखया ्वाढा्वी
या उि्िेशाने राषटट्रीय माधयनमक नशक्षा अनभयानाची
(R ) सु ्वात २००९ मधये करणयात आली.
२०१६-१७ मधये राजय सरकारचा माधयनमक ्व उचि
माधयनमक नशक्षरा्वरील खच्ण ` १६,० ९ कोटी इतका
होता.
मता यनमक व मता यनमक नशक्षण इयत्ता ९ वी ्े
१२ वी शैक्षनणक संस्रता व ि दणी
्वर्ण शाळांची एकर नशक्षक नशक्षक
संखया नोंिरी संखया न्वद्ा्थी
(लाखात) (लाखात) प्रमार
२०१६-१७ २५,७३७ ६६.१५ २.१३ ३१ः१
संदभ्थ महाराषटट्र आन््णक पाहरी २०१७-१
क नशक्षण : प्रा्नमक नशक्षराचया सा्व्णनत्रकीकररा
बरोबरच महाराषटट्र सरकार उचि नशक्षराचया संधी
न्वसतारणयासाठी प्रयतनशील आहे. उचि नशक्षरामुळे
सुधारीत तंत्र ्व कुशल मनुषयबळाचया नननम्णतीसाठी
मित ाली आहे. उचि नशक्षर िेणयासाठी २२
न्वद्ापीठे असून तयांपैकी ४ कृरी न्वद्ापीठे, १
आरोग्यन्वज्ान न्वद्ापीठ, पशु- ्वैद्कीय न्वद्ापीठ,
१ तंत्रज्ान न्वद्ापीठ ्व १५ सामानय न्वद्ापीठे
आहेत. यानश्वाय २१ अनभमत न्वद्ापीठे, १ कद्ीय
न्वद्ापीठ, ४ खाजगी अनभमत न्वद्ापीठे ्व राषटट्रीय
पातळी्वर काय्ण करराऱया महतत्वाचया ५ संस्ा
राजयात आहेत.
राजयाने उिारीकरर, खाजगीकरर ्व जागनतकीकरराची
आवहाने पूर्ण करणयासाठी महाराषटट्र राजय सा्व्णजननक
न्वद्ापीठ कायिा २०१६ अनधननयनमत केला.
उचि नशक्षरात लोकशाही तत्वाचा ्वापर करून
शैक्षनरक स्वायततता, गुर्वततापूर्ण ्व कौशलयानधनषठत
नशक्षर यंाचा समा्वेश कररे हे या कायद्ाचे प्रमुख
धयेय आहे.
राषटट्रीय उचिसतर नशक्षा अनभयानांतग्णत संशोधन,
न्वोपक्रम, गुर्वततापूर्ण सुधाररा, न्वोनमेर ्व आधुननक
तंत्र संकुलाची स्ापना यासाठी २० कोटी रूपयांचे
अनुिान नमळन्वरारे महाराषटट्र हे पनहले राजय आहे.
भारत सरकारने २०१३ साली उचिततर नशक्षा अनभयान
(R ) सुरू केले.
28
ड इ्र :
१ सव्थसमतावेशक नशक्षण : न्वशेर गरजांची तरतूि ्व
गुरातमक नशक्षर उपलबध करून िेणयाचया उि्िेशाने
न्वशेर निवयांगासाठी स्व्णसमा्वेशक काय्णक्रमाची राजय
सरकारने अंमलबजा्वरी केली.
२ मुल िे नशक्षण : मुलींचया नशक्षरास प्रोतसाहन
नमळा्वे महरून उचि माधयनमक सतरापयिंत मोफत
नशक्षर, ग्ामीर भागातील मुलींना एस.टी. प्र्वास
मोफत से्वा, शाळेपासून ५ नकलोमीटर अंतरापयिंत
राहराऱया गरजू मुलींना सायकलींचे ्वाटप यांसारखया
योजना महाराषटट्र शासनाने राबन्वलया आहेत.
३ प्र सताक्षर्ता : प्रौढ साक्षरता ्वाढा्वी महरून
प्रतयेकासाठी नशक्षर, साक्षर भारत अनभयान यांसारखया
योजना लोकांचया सहभागातून राजय सरकारचया
पुढाकाराने राबन्वणयात आलया.
४ आनदवतास िे नशक्षण : राजयाचा कक्षेत येराऱया
आनि्वासी क्षेत्रात महाराषटट्र शासनाने नन्वासी आश्म
शाळा सुरू केलया. आनि्वासी न्वद्ारयािंना मोफत
नन्वासाची सुन्वधा, आहार, गर्वेश, शैक्षनरक सानहतय
आनर अनय स्वलती उपलबध करून निलया आहेत.
राजयात सधया ५५६ अनुिानीत आश्म शाळा आहेत.
आनि्वासी न्वद्ारयािंचया उचि नशक्षराला प्रोतसाहन
नमळा्वे महरून सरकारने न्वभागीय, नजलहा ्व तालुका
पातळी्वर ्वसनतगृहांची सुन्वधा उपलबध करून निली
आहे.
शोधता पता :
खालील अनभयानाची सांकने तक नचनहे ( )
• स्व्ण नशक्षा अनभयान -
• राषटट्रीय माधयनमक नशक्षा अनभयान - R
• प्रौढ साक्षरता अनभयान -
२ आरो य सेवता :
३१ माच्ण २०१७ पयिंत महाराषटट्रामधये एकर
१ १४ प्रा्नमक आरोग्य कद्े ्व ३६० सा्व्णजननक आरोग्य
कद्े होती. महाराषटट्र सरकारने राषटट्रीय ग्ामीर आरोग्य
अनभयान ( R ) आनर राषटट्रीय शहरी आरोग्य अनभयान
( ) या माधयमातून ग्ामीर ्व शहरी भागातील आरोग्य
वय्वस्ा सुधारणया्वर भर निला. या काय्णक्रमांतग्णता सुरनक्षत
पेयजल, पोरक आहार, आरोग्य आनर स्वच्ता या बाबीं्वर
स्वािंत जासता भर निला आहे. महाराषटट्र सरकारने वयापक आरोग्य
से्वा पुरन्वणयासाठी नत्रसतरीय पायाभूत सुन्वधांची नननम्णती केली.
प्रा्नमक सतरा्वर प्रा्नमक आरोग्य कद्े ्व सा्व्णजननक
आरोग्य कद्. िुययम सतारा्वर उपनजलहा ग्रालये ्व नजलहा
ग्रालय यांचा समा्वेश असतो.
तृतीय सतरा्वर सुसजजा ्वैद्कीय महान्वद्ालये
्व प्रमुख शहरांतील सुपर सपेशनलटी ि्वाखाने इतयािींचा
समा्वेश होतो.
• पय्थटि :
महाराषटट्रात ्वेग्वेगळ्ा राजयातून पय्णटक ्व न्विेशी
पय्णटक आकनर्णत होतात. महाराषटट्रात पय्णटनाचा न्वकास
वहा्वा महरून राजय सरकारने महाराषटट्र पय्णटन धोरर-२०१६
अंमलात आरले.
पय्थटि धोरणता् खतालील नदद टतांिता समतावेश हो्ो :
 २०२५ पयिंत महाराषटट्राला अग्गणय पय्णटन स्ळ बनन्वरे.
 पय्णटनातील गंुत्वरूकिारांना आकनर्णत करून `
३०,००० कोटीपयिंत रककम ्वाढन्वरे.
 पय्णटन उद्ोगामधये िहा लाख अनधक रोजगारांची
नननम्णती कररे.
महाराषटट्र पय्णटन न्वकास महामंडळ ही एक नोडल संस्ा
असून ती या धोरराची अंमलबजा्वरी करते. महाराषटट्र पय्णटन
न्वकास महामंडळ ( ) न्वन्वध काय्णक्रम आयोनजत करते
उिा. ्वेरूळ महोतस्व (एलोरा फेनसट्वल), घारापुरी महोतस्व
(एलीफटा फेसटी्वल) इतयािी.
महाराषटट्र पय्णटन न्वकास महामंडळाकडून (
‘महा मर’ ही योजना काया्णन्वीत करणयात आली. या अंतग्णत
कृरी पय्णटन, ग्ामीर पय्णटन, अन्न पय्णटन, ्वन न्वहार,
आनि्वासी जी्वनशैली इतयािी प्रकलप एकाच अनधपतयाखाली
राबन्वले जातात.
• आन् य सेवता :
आनतरय से्वा उद्ोग हा इतर उद्ोगंापेक्षा खूप
न्वसताररत आहे. महाराषटट्रात आनतरय से्वा ापा्टाने ्वाढणयाचे
कारर पय्णटन क्षेत्रात होरारी ्वाढ हे आहे. ा उद्ोगाचा
महतत्वाचा उि्िेश महरजे ग्ाहकाचे समाधान. उपहारगृह हे
अानतरय उद्ोगाचा एक भाग असून पय्णटकांना ्वाहतुकीची
से्वा पुर्वतात. तसेच ह्वाई प्र्वास, जलप्र्वास मुबं ई-गो्वा
(क्र शीप), आरामिायी आनर अनलशान रेल्वे प्र्वास (डेककन
ओनडशी), उपहार गृह, सामानय पय्णटन ्व काय्णक्रमांचे
वय्वस्ापन इतयािी से्वा पुरन्वतात.
• मिोरंजि ोग :
जगाचया तुलनेत भारतामधये स्वािंत जासता नचत्रपट
नननम्णती केली जाते. यात महाराषटट्राची ्वैनशष्टपूर्ण भूनमका आहे.
महराषटट्रातील मनोरंजन क्षेत्र अनेकांना रोजगार संधी उपलबध
करून िेते. कोलहापूर हे शहर न्वशेर प्रािेनशक नसनेमासाठी
प्रनसधि आहे. जागनतक नसनेमा उद्ोगात मुंबई ‘बॉनल्वूड’
महरून प्रनसि्ध असलेले शहर आहे.
महतारता टट्रता्ील सहकतार िळवळ :
सहकार चळ्वळ हे महाराषटट्राने िेशाला निलेले एक
योगिााानन आहे.
योगि
मोठे योगिान
आक्ी ४.४ सहकतार िळवळ
) महाराषटट्रातील ग्ामीर भागाचया आन््णक ्व सामानजक
न्वकासासाठी सहकार चळ्वळ हे एक प्रभा्वी साधन आहे.
सहकारी संस्ंाची प्रमुख तत््वे ही स्वयंसहाययता, लोकशाही,
समता ्व एकता इतयािींना प्रोतसाहन िेरारी आहेत.
सु ्वातीला महाराषटट्रात सहकार चळ्वळ ही मुखयात्वे
कृरी क्षेत्रातील पतपुर्वठ्यापयिंत मया्णनित होती, परंतु नंतर
इतर क्षेत्रातही या चळ्वळीचा न्वसतार ाला. उिा.
कृरी प्रनक्रया
कृरी न्वपरन
सहकारी साखर कारखाने
मतसयवय्वसाय सहकारी संस्ा
सहकारी िूध उतपािक संस्ा
कापड उद्ोग
29
 गृहननमा्णर सहकारी संस्ा ३१ माच्ण २०१७ नुसार राजयात १.९५ लाख सहकारी
ग्ाहक भांडारे संस्ा असून तयांचे ५.२५ लाख सभासि आहेत.

स्वता यताय

प्र. १. अर्थशतास्त्रीय पताररभतानष् श द सूिवता : प्र. ५. खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
१) परकीय/न्विेशी कपनयांनी आपलया िेशात केलेली गंुत्वरूक १) महाराष्ट्रातील सहकारी चळ्वळीची भूनमका सपष् करा.
२) लघु, मधयम आनर सूक्म उद्ोजकांसाठी सुरू करणयात २) महाराषटट्रातील कृरीक्षेत्राचया न्वकासासाठी महाराष्ट्र सरकारने
आलेला न्वकास काय्णक्रम. केलेलया उपाययोजना सपष् करा.
३) आन््णक न्वकासासाठी ्वसतू ्व से्वांचे उतपािन ्व न्वभाजन ३) महाराष्ट्राचया उि््योग क्षेत्रातील समसया सपष् करा.
सुलभ कररे. ४) महाराष्ट्रातील सामानजक पायाभूत सुन्वधांमधील न्वकासासाठी
४) स्वयंसाहाययतेचे मूलय प्रोतसानहत कररे, लोकशाही, समता महाराष्ट्र शासनाने केलले या उपाययोजना सपष् करा.
आनर एकता जपरे.
प्र. ६. नदलेल्यता मतानह्ी यता आधतारे खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
प्र.२. खतालील पयता्थयताम ये नवसंग् श द ळखता : आधुननक युगाची कास धरत िेशातील ग्ामीर भाग हायसपीड
१) शेतकऱयांचा कज्णबाजारीपरा, कोरड्वाहू जमीन, भांड्वलाची ॉडबड इंटरनेट से्वेचया माधयमातून जोडणयासाठी कद् शासनाने
कमतरता, अनभयांनत्रकी. ‘भारतनेट’ हा महतत्वाकांक्षी काय्णक्रम हाती घेतला आहे. िेशातील
२) पय्णटन, बनकग, ्वाहन उतपािन, न्वमा. एक लाखाहून अनधक ग्ामपंचायती ‘भारतनेट’ चया पनहलया टपपयात
३) पुरे, हैद्ाबाि, नानशक, नागपूर. हायसपीड ॉडबडविारे जोडणयात आलया आहेत. ग्ामपंचायतींना
४) महाराष्ट्र पय्णटन न्वकास महामंडळ ( ), महाराष्ट्र हायसपीड ॉडबडविारे जोडणयाचया कामात महाराषटट्र उतकृषट राजय
उद्ोग वयापार ्व गुंत्वरूक सुलभ कद् ( R ), न्वशेर ठरले आहे. १२ हजार ३७ ग्ामपंचायतीमधये इंटरनेट से्वा उपलबध
आन््णक क्षेत्र ( ), महाराष्ट्र औद्ोनगक न्वकास ाली आहे. महाराषटट्राबरोबर उततरप्रिेश (पू्व्ण), मधय प्रिेश,
महामंडळ ( ). ्ततीसगड, राजस्ान आनर ारखंड ही राजयेसुधिा भारत नेटचया
५) प्रा्नमक नशक्षर, आनतरय से्वा, उचि नशक्षर, पनहलया टपपयात उतकृषट ठरली आहेत.
कौशलयनधच्ष्ठत नशक्षर. १) कद् शासनाने ‘भारतनेट’ हा काय्णक्रम का हाती घेतला
प्र.३. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी २) िेशातील नकती ग्ामपंचायतीमधये इंटरनेट से्वा उपलबध ाली
स्प ट करता : आहे
१) यंत्रमान्व तंत्रातील संशोधनासाठी जपानने भारतात एक हजार ३) महाराषटट्रानश्वाय इतर कोरती राजये भारतनेट मधये उतकृषट
कोटी पयांची गुंत्वरूक केली आहे. ठरली आहेत
२) प्राजक्ता ्व नतचे कुटंब नि्वाळीचया सु ीत आठ नि्वस समुद् ४) ‘इंटरनेटमुळे जग ज्वळ आले आहे’ याबि्िल तुमचे मत
नकनारी नफरणयासाठी गेले. सांगा.
३) लातूरचा प्रन्वर मुंबई ये्े नचत्रपटसृष्ीत तंत्रज् महरून काम
करतो.
४) चंद्पूरची रारीगोंि ही मुंबई-गो्वा जहाजा्वर (क्रु शीप)
जहाजसुंिरी महरून काम करते.
प्र.४. रक स्प ट करता :
१) आन््णक पायाभूत सुन्वधा आनर सामानजक पायाभूत सुन्वधा.
२) शेती क्षेत्र आनर से्वा क्षेत्र.
३) पय्णटन आनर आनतरय से्वा.
४) नशक्षर आनर आरोग्य से्वा.
30
 प्रकरण - ५ : भतार्ता्ील ग्तामीण नवकतास

प्रस््ताविता : अ कषी क्षेत्र : भारतातील ग्ामीर लोकसंखयेचे कृरी क्षेत्रात

भारतीय अ््णवय्वस्ा ही प्रामुखयाने ग्ामीर अ््णवय्वस्ा न्वभाजन होते. तसेच शेती ्व संल उपक्रमात न्वभागरी
आहे. िेशाची आन््णक ्वृदी ही ग्ामीर न्वकासाला गनतशील होते. शेतीमधये अलपभूधारक, सीमांत शेतकरी ्व मोठ्या
करते. भारत हा खेड्ांचा िेश आहे. ग्ामीर न्वकास हा न्वकासाचया शेतकऱयांचा समा्वेश होतो. शेतीशी संबनं धत क्षेत्रात
न्वसतृत संकलपनेचा एक महत््वाचा घटक आहे. ग्ामीर न्वकासाचा ्वृक्षारोपर, ्वनीकरर, मतसयवय्वसाय, िुग्धवय्वसाय आनर
अ््ण ग्ामीर भागाचा एकर न्वकास जयामुळे जी्वनमानाचया बागायती शेती यांचा समा्वेश होतो.
गुर्वततेत सुधाररा होते. २०११ चया जनगरनेनसु ार, िेशातील
ब ोनगक क्षेत्र : औद्ोनगक क्षेत्र महरजे कचचया माला्वर
ग्ामीर लोकसंखया ३.२५ कोटी (एकर लोकसंखयेतील
प्रनक्रया करून ्वसतूच ं े उतपािन करराऱया आन््णक नक्रयांचा
६ . ) इतकी आहे. ग्ामीर न्वकास हा स्व्णसाधाररपरे
समा्वेश असरारे क्षेत्र होय. याचे ्वगथीकरर लघुउद्ोग,
िाररद्राचे ननमूल्ण न कररारा स्व्णसमा्वेशक ्व शा््वत असा्वा.
कुटीरोद्ोग ्व ग्ामीर उद्ोग या प्रकारे आहे.
ग्तामीण नवकतास :
क सेवता क्षेत्र : या क्षेत्राला तृतीय क्षेत्र असे महटले जाते.
‘ग्ामीर न्वकास’ या संकलपनेचा उिय कृरी क्षेत्राशी ननगनडत
तयामधये वयापार ्व अंनतम ग्ाहक से्वां चा समा्वेश होतो.
असून भारतातील िीघ्णकालीन कृरी न्वकासाशी संबनं धत आहे.
उिा. लेखाकम्ण से्वा ( ), वयापार से्वा,
शे्ी कषी
१) यांनत्रकीकरर संगरक से्वा, उपहारगृह, पय्णटन, तसेच नकरकोळ ्व
२) उचि उतपािन िेरारी नबयारे
३) पत ्व ्वाहतूक घाऊक वयापार, ्वाहतूक यंत्ररा इतयािी.
४) न्वपरन
नशक्षण :
भतार्ता्ील ग्तामीण नवकतास :
ग्तामीण ोग :
१)तांनत्रक ग्तामीण १) अाधुननकीकरर भारतात ग्ामीर न्वकासासाठी सरकारी ्व ननमसरकारी
२) कौशलय नवकतास २) तांनत्रक प्रनशक्षर
३) शेती ३) न्वपरन सतरा्वर न्वन्वध योजना ्व धोररे राबन्वली आहेत. ग्ामीर
सेवता : न्वकासाचया वयूहरचनेमळ
ु े िेशात आन््णक ्वृिधी
् ्व आन््णक
१)आरोग्य
२) कुटंबाचे कलयार न्वकास शकय होईल.
३) बक ग
४) संप्ररे र ग्तामीण नवकतासतािे महततव
जतागन्क बक : १ सताव्थजनिक आरो य व स्व ्ता : आरोग्य आनर
ग्ामीर न्वकास ही एक अशी वयूहरचना आहे की जयामुळे
स्वच्तान्वरयक से्वा-सुन्वधा, शुि्ध पारीपुर्वठा,
ग्ामीर भागातील न्वनशष् लोकांचे आन््णक ्व सामानजक
आनर माफक आरोग्यन्वरयक सुन्वधांमुळे ग्ामीर
जी्वनमान उंचा्वणयास मित होते. उिरनन्वा्णहाची पातळी
न्वकासात सुधाररा होतात. यामुळे ग्ामीर भागातील
उंचा्वणयास मित होते. यामधये कळ, अलपभूधारक, भूनमहीन
जी्वनमानाचा सतर उंचा्वला जातो.
शेतमजूर इतयािींचा समा्वेश होतो.
ग्तामीण लोकसंखयेिे वयतावसतानयक वग करण २ ग्तामीण सताक्षर्ता प्रमताण : सामानजक ्व आन््णक बिल
घडन्वणयासाठी साक्षरता हे अतयंत महतत्वाचे साधन आहे.
अ) कृरी ब) औद्ोनगक क) से्वा नागरी ्व ग्ामीर भागात साक्षरतेचया प्रमारात फारच मोठी
क्षेत्र क्षेत्र क्षेत्र तफा्वत आढळते. ग्ामीर न्वकासाचया माधयमातून न्वन्वध

31
 शैक्षनरक योजनांची अंमलबजा्वरी करून ही तफा्वत
कमी करता येते.
३ मनहलता सक्षमीकरण : ग्ामीर न्वकासाि््वारे नलंग भेिभा्व
कमी कररे, ग्ामीर मनहलांचया न्वन्वध गरजांची पूत्णता
कररे, सामानजक न्वकासाचया काय्णक्रमात मनहलांचे
योगिान ्वाढन्वरे इतयािींमुळे मनहला सक्षमीकरराला
प्रोतसाहन नमळते.
४ कतायदता आनण सुवयवस्रेिी अंमलबजतावणी : सामाजातील
्वंनचत गटांचया अनधकारांची सुरक्षा ग्ामीर न्वकासामुळे आक्ी ५.१ : कषी क्षेत्रता्ील बदल
साधय करता येत.े ग्ामीर न्वकासामुळे कायिा आनर भतार्ता्ील कषी प्पुरवठता :
सुवय्वस्ेची योग्य प्रकारे अंमलबजा्वरी करता येत.े कृरीमधील उतपािन ्वाढीसाठी कृरी क्षेत्राला निला
५ भू-सुधतारणता : ग्ामीर न्वकासांतग्णता भू-सुधाररा जारारा पतपुर्वठा हे अतयंत महत््वाचे आहे. मुबलक ्व ्वेळते
कायद्ांची परररामकारक अंमलबजा्वरी करता येते. न्वततसहायय नमळणयासाठी शेतीन्वरयक धोररांमधये ्वेळो्वेळी
उिा. कमाल भू-धाररा, जनमनीची मालकी, खंडाबाबतचे पुनर्णचना केली आहे. ग्ामीर पतपुर्वठा प्रनक्रयेत असे गृहीत धरले
ननयमन ्व भूधारकाची सुरक्षा यांमुळे ग्ामीर भागातील आहे की, बहुतांश भारतीय ग्ामीर कुटंबाकडे बचतीचा अभा्व
न्वरमता कमी करता येते. असून शेती ्व इतर आन््णक काया्णसाठी पुरसे ा न्वततपुर्वठा नसतो.
६. पतायताभू् सुनवधतांिता नवकतास : ग्ामीर न्वकासाि््वारे कषी प्पुरवठ्यतािे
पायाभूत सुन्वधांमधये सुधाररा करता येतात. न्वशेरतः प्रकतार
्वीजपुर्वठा, रसते न्वकास, जलनसंचनाचया सोई इतयािी. काळानुसार कृरी हेतूनुसार कृरी
७ प्पुरवठ्यतािी पल ध्ता : ग्ामीर न्वकासातंग्णत न्वतत पतपुर्वठा पतपुर्वठा
पुर्वठा करराऱया संस्ांमधये ्वाढ करता येते. जयामुळे अलपकालीन उतपािक
ग्ामीर भागात न्वतत/पतपुर्वठा सुलभतेने होऊ शकतो.
मधयमकालीन अनुतपािक
उिा. प्रा्नमक सहकारी कृरी पतपुर्वठा संस्ा, सहकारी
बक इतयािी. या संस्ांि्वारे
् शेतकऱयांना स्वलतीचया िीघ्णकालीन
िरात पतपुर्वठा कररे शकय होते.
कषी प्पुरवठ्यतािे प्रकतार :
८ दताररद्र्य निमू्थलि : ग्ामीर न्वकासाि््वारे वयकतीचे उतपन्न
्व जी्वनमान उंचा्वणयास मित होते. यामुळे ग्ामीर कृरी क्षेत्रातील पतपुर्वठ्याचे ्वगथीकरर खालील गोष्ी्वर
भागातील िाररद्राचे ननमू्णलन कररे शकय होते. आधाररत आहे.
१ कतालतावधीिुसतार कषी प्पुरवठता : हे काला्वधीनुसार निले
जारारे कज्ण असून याचे तीन प्रकारे ्वगथीकरर केले जाते.
अ अल्पकतालीि प्पुरवठता : हे कज्ण िोन ्वरािंपयिंतचया
काला्वधीसाठी निले जाते. शेतकऱयांचया ततकालीन
गरजांसाठी हे कज्ण निले जाते. उिा. खते, िजयेिार बी-
नबयारे खरेिी, धानम्णक ्व सामानजक समारंभ इतयािी.

32
 ब म यमकतालीि प्पुरवठता : हे कज्ण िोन ते पाच ्वरा्णपयिंत
निले जाते. हे कज्ण जनमनीत सुधाररा कररे, पशुधन
्व शेतीची उपकररे खरेिी कररे, काल्वा बंाधरी,
नाला ( ) बंनडंग इतयािी न्वततीय गरजांसाठी
निले जाते.
क दी ्थकतालीि प्पुरवठता : हे कज्ण पाच ्वरािंपेक्षा जासत
काला्वधीसाठी निले जाते. सामानयत टट्रकटर खरेिी कररे,
जनमनी्वरील कायमस्वरूपी सुधाररा कररे इतयािींसाठी
निले जाते.
२ हे्ूिुसतार कषी प्पुरवठता : न्वनशषट हेतूनुसार निले जारारे
कज्ण असून याचे िोन प्रकारे ्वगथीकरर केले जाते.
अ तपतादक : उतपािक कज्ण हे शेतीतील उतपािनाशी संबंनधत
असून आन््णकदृष्टा नयायय असतात. उिा. टट्रकटर,
जमीन, नबयारे इतयािी खरेिी कररे.
ब अिुतपतादक : अनुतपािक कज्ण हे ्वैयच्क्तक उपभोगासाठी
असून तयाचा उतपािक उपक्रमाशी संबंध नसतो. उिा.
ल काया्णसाठी खच्ण, धानम्णक सर-समारंभासाठी खच्ण
इतयािी.
भतार्ता्ील कषी प्पुरवठ्यतािे मताग्थ :
१) नबगर संस्ातमक माग्ण
२) संस्ातमक माग्ण
१ नबगर संस्रतातमक मताग्थ : भारतातील ग्ामीर
पतपुर्वठ्यामधये, नबगर संस्ातमक न्वतत हा एक
महत््वपूर्ण घटक असून, ज्वळज्वळ भारतातील ४०
पतपुर्वठा हा नबगर संस्ातमक आहे. नबगर संस्ातमक
कजा्णचा वयाजिर खूप उचि असतो. जमीन ्व इतर
संपतती तारर महरून ठे्वली जाते. नबगर संस्ातमक माग्ण
खालीलप्रमारे आहेत.
अ सतावकतार : ग्ामीर भागात सा्वकारी हा स्व्णसामानय
वय्वसाय आहे. सा्वकार भरपूर वयाज िराने कज्ण िेतात ्व
शेतकऱयांची जमीन तारर ठे्वतात.
ब इ्र वैय क मताग्थ :
अ) वयापारी, जमीनिार, अडते इतयािी.
ब) नाते्वाईक, नमत्रमंडळी इतयािी कडून घेतले जारारे कज्ण.
33
२ संस्रतातमक मताग्थ : कृरी पतपुर्वठा करणयासाठी
संस्ातमक माग्ण हे एक प्रगनतशील धोरर आहे. ्वेळेत ्व
मुबलक प्रमारात पतपुर्वठा कररे, शेतीतील उतपािन ्व
उतपािनक्षमता ्वाढ्वरे हे प्रमुख धोरर आहे. संस्ातमक
मागा्णने लहान ्व नकरकोळ शेतकऱयांना आनर इतर िुब्णल
घटकांना कज्ण उपलबध करून िेरे, तसेच आधुननक
तंत्रज्ान ्व आधुननक शेती पदती हा या धोरराचा प्रमुख
भाग आहे.
भारतातील कृरी पतपुर्वठा करराऱया काही संस्ा
खालीलप्रमारे
अ रताष्ीट्र य कषी आनण ग्तामीण नवकतास बक िताबताड्थ -
: कृरी ्व ग्ामीर न्वकासाला न्वततपुर्वठा
कररारी नाबाड्ण ही स्व चि न्वततसंस्ा आहे. नाबाड्णची
स्ापना १२ जुलै १९ २ रोजी ाली. नाबाड्णचे सु ्वातीचे
भांड्वल ` १०० कोटी असून तयामधये भारत सरकार ्व
मधय्वतथी बक (रर वह्ण बक फ इंनडया) चे ५० ५०
असे योगिान आहे. ही एक स्व चि संस्ा असून शेती,
लघु उद्ोग, कुटीर ्व ग्ामीर उद्ोग, हसतवय्वसाय
इतयािींचया न्वकासाला प्रोतसाहन िेत.े
३१ माच्ण २०१ रोजी नाबाड्णचे भांड्वल `१०,५ ०
कोटी इतके होते. भारत सरकार आनर मधय्वतथी बक (रर वह्ण
बक फ इंनडया) यांचयातील भागभांड्वलाचया रचनेनसु ार
नाबाड्ण ही एक पूरप्ण रे भारत सरकारचया आनधपतयाखालील
संस्ा आहे.
ब ग्तामीण सहकतारी प्पुरवठता संस्रता : ग्ामीर पतपुर्वठा हा
अलपकालीन सहकारी पतसंस्ा ्व िीघ्णकालीन सहकारी
पतसंस्ा यांत न्वभागला आहे.
१ अल्पकतालीि सहकतारी प्संस्रता : अलपकालीन पतसंस्ा
या अलपकाळासाठी कज्ण पुरन्वतात. तयांची नत्रसतरीय
रचना खालीलप्रमारे आहे.
• प्रा्नमक कृरी पतसंस्ा ( )
• नजलहा मधय्वतथी सहकारी बका ( )
• राजय सहकारी बक ( )
 २ दी ्थकतालीि ग्तामीण सहकतारी प्पुरवठता संस्रता : या आली. या न्वनशष् बका असून ग्ामीर भागातील िुब्णल
सहकारी संस्ा शेतकऱयांना िीघ्णकालीन पतपुर्वठा करून घटकांचया गरजा पूर्ण करतात. प्रािेनशक ग्ामीर बका
तयांचया गरजा पूर्ण करतात. या संस्ा िोन सतरां्वर काय्ण ग्ामीर भागात स्ापन ालेलया ्व वयापारी बकांचे
करतात. वया्वसानयक अनुशासन असलेलया बका आहेत.
• प्रतारनमक सहकतारी शे्ी व ग्तामीण नवकतास बक : या इ सू म नवत्पुरवठता संस्रता : सूक्म न्वततपुर्वठा
बका स्वतंत्रपरे ग्ामीर पातळी्वर काय्ण करतात. संस्ा या स्वलतीचया वयाजिराने ग्ामीर पतपुर्वठा
• रताजय सहकतारी शे्ी व ग्तामीण नवकतास बकता : करतात, परंतु कज्ण पि्धतीत कमी उतपािकता, कज्ण
या बका तयांचया शाखांि्वारे
् राजय पातळी्वर खेड्ांमधये नमळणयासाठी न्वलंब, कज्ण प्रनक्रया खच्ण या स्व्ण काररांमुळे
काय्ण करतात. लहान शेतकऱयांना या स्वलतीचया कजा्णचा लाभ घेता
येत नाही. महरून अशासकीय संस्ांनी १९७० पासून
क वयतापतारी बकता : वयापारी बका ग्ामीर भागांत
( ) िुब्णल घटकांना कुटंबांना कज्ण पुर्वठा करणयाचे
आपलया शाखा स्ापन करून ग्ामीर पतपुर्वठा करणयाचे
पया्णयी माग्ण उपलबध करून निले आहेत.
काम करतात.
ड प्रतादेनशक ग्तामीण बकता : प्रािेनशक अनधननयम, शोधता पता :
१९७६ अंतग्णत प्रािेनशक ग्ामीर बकांची नननम्णती करणयात नाबाड्णचया अलीकडचया कामनगरीची मानहती नमळ्वा.

स्वता यताय

प्र.१. खतालील नवधतािे पूण्थ करता : ब) कायिा आनर सुवय्वस्ेची अंमलबजा्वरी

१ ग्तामीण प्पुरवठता महत्वपूण्थ मतािलता जता्ो, कतारण ..... क) पायाभूत सुन्वधांचया सुधाररा
अ) ग्ामीर भागातील उतपन्न ्वाढणयास मित होते. ड) जी्वनमान िजा्ण उंचा्वरे.
ब) बचतीचा अभा्व असून शेती ्व इतर आन््णक काया्णसाठी ५ ग्तामीण लोकतांिता जीविमताि दजता्थ सुधतारलता जता शक्ो,
पुरेसा न्वततपुर्वठा नसतो. कतारण .....
क) यामुळे ग्ामीर भागाचा स्वािंगीर न्वकास होतो. अ) स्वच् नपणयाचे पारी, आरोग्य आनर स्वच्ता इतयािी
ड) ग्ामीर भागातील असमानता कमी होते. सुन्वधा पुरन्वरे/िेरे.
२ तपतादक कज्थ ही आनर्थक ता नयता य अस्ता्, कतारण ..... ब) भू-सुधाररा कायद्ांची प्रभा्वी अंमलबजा्वरी
अ) ते शेती उतपािनाशी संबंनधत आहे. क) अनुिाने उपलबध करून िेरे.
ब) तयाचा ्वापर ्वैयनकतक उपभोगासाठी केला जातो. ड) ग्ामीर असमानता कमी कररे.
क) ते िाररद्र ननमू्णलनास मित करतात. प्र. २. िुक िी जोडी शोधता :
ड) ते जी्वनमान िजा्ण उंचा्वणयास मित करतात. १ ‘अ’ ‘ब’
३ ोटे शे्करी बकतांकडि दे यता् येणता यता कजता्थसताठी अपतात्र कषी प्पुरवठता आव यक्ता
ठर्ता्, कतारण ..... १) अलपकालीन खतांची खरेिी
अ) सा्वकारांची उपच्स्ती २) मधयमकालीन लग्नकाया्णसाठी कजये
ब) ग्ामीर भागात बकांचया शाखा नसरे. ३) िीघ्णकालीन टट्रकटर खरेिी कररे.
क) उचि वय्वहार खच्ण/प्रनक्रया खच्ण जासत २ ‘अ’ ‘ब’
ड) मोठ्या शेतकऱयांना प्राधानय ग्तामीण वयतावसतानयक पक्रम
वग करण
४ सतामतानजक ता वंनि् टकतांिे ह क सुरनक्ष्पणे संरनक्ष्
१) कृरी/शेती क्षेत्र बनकग आनर न्वमा
केले जता शक्ता् कतारण .....
२) उद्ोग क्षेत्र कचचया माला्वर प्रनक्रया
अ) मनहला सक्षमीकरर
३) से्वा क्षेत्र संगरीकृत से्वा
34
प्र.३. नवधताि आनण ्क प्र ि - खतालील पयता्थयतामधील यो य पयता्थय
निवडता :
१ नवधताि ‘अ’ : ‘‘ भारतीय अ््णवय्वस्ा ही प्रामुखयाने ग्ामीर
अ््णवय्वस्ा आहे.’’
्क नवधताि ‘ब’ २०११ चया जनगरनेनुसार िेशातील
ग्ामीर लोकसंखया ज्वळपास ३.२५ कोटी (एकर
लोकसंखयेतील ६ . ) इतकी आहे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान
हे ‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’
हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
२ नवधताि ‘अ’ : सामानजक ्व आन््णक बिलास साक्षरता हे
अतयंत महतत्वाचे साधन आहे.
्क नवधताि ‘ब’ : मनहला सक्षमीकरर हे नलंग भेिभा्व कमी
करणयास मित करते.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान
हे ‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’
हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
३ नवधताि ‘अ’ : कृरी पतपुर्वठ्याचा ्वापर अनुतपािक
काया्णसाठी केला जातो.
्क नवधताि ‘ब’ शेतीमधील ्वाढीसाठी कृरी क्षेत्राला निला
जारारा पतपुर्वठा हा अतयंत महतत्वाचा आहे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान
हे ‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’
हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
४ नवधताि ‘अ’ : भारतातील ग्ामीर पतपुर्वठ्यामधये, नबगर
संस्ातमक न्वतत हा एक महतत्वपूर्ण घटक आहे.
्क नवधताि ‘ब’ : असुरनक्षत उतपािनामुळे लहान शेतकऱयास
बका पतपुर्वठा करणयास असक्षम आहेत.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान
हे ‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
35
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’
हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
प्र.४. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी स्प ट
करता.
१) कुसुमता नी तयांचा वय्वसाय ग्ामीर भागामधये सुरू केला.
तयामुळे ते्ील लोकांना रोजगार नमळून तयांचया राहरीमानात
सुधाररा ाली.
२) रा्वजींनी कज्ण घेऊन टट्रकटर खरेिी केला.
३) उचि प्रतीची नब-नबयारे खरेिी करणयासाठी बक लहान/
्ो्टा शेतकऱयांना अनुिान पुरन्वते.
४) िामाजींनी या्वेळी सा्वकाराकडून कज्ण घेणया ्वजी गा्वातील
पतसंस्ेकडून कज्ण घेतले.
५) रामरा्वजींनी शेतीमधये नसंचन वय्वस्ेचया उि्िेशाने बकेचया
अटी ्व ननयमानुसार िहा ्वरा्णसाठी कज्ण घेतले.
प्र. ५. खतालील ्तारता वतािूि तयतावरील प्र ितांिी त्रे ता :
ग्ामीर न्वकास हा प्रशासनाचा एक ्वंनचत भाग आहे. महातमा
गांधी यांचया मते भारत हा खेड्ांचा िेश आहे. खेड्ांचा न्वकास
ालयानश्वाय िेशाचा न्वकास साधय कररे अशकय आहे. न्वकासाचया
धोररांचे एकत्रीकरर करणयासाठी स्व्ण गरजांचे ननयोजन कररे
आ्व्यक आहे. तळागाळातील लोकांचया न्वकासासाठी प्रभा्वी
प्रशासनाि््वारे ग्ाम पातळी्वर हे शकय आहे. पंचायती राजयवय्वस्ेचया
माधयमातून राष्ट्रीय ्व राजय सरकारांचया न्वक्रिीकरराचया निशेने
पाऊल टाकणयासाठी ‘आिश्ण गा्व’ या संकलपनेचा संपूर्ण भारतातील
यशस्वी यशोगा्ांचया माधयमातून अभयास कररे गरजेचे आहे.
नशक्षरातील न्वरमता कमी करणयासाठी आनर साक्षरतेचया प्रमारात
्वाढ करणयासाठी भारताची ्वाटचाल योग्य निशेने सुरू असली तरी
अजून बरेच काही कररे अा्व्यक आहे. पू्वथीपासून ्वंनचत असलेलया
भारतीय नागरीकांना ननर्णय प्रनक्रयेत सहभागी करून घेणयाची
स्वयंशासन हमी घेते.
१) महातमा गांधीचे न्वचार ्ोडकयात सांगा.
२) ग्ामीर न्वकासाबाबत शासनाचया भूनमके्वर प्रकाश टाका.
३) ग्ामीर न्वकास साधणयासाठी कोरतया उपाययोजना सुच्वलया
आहेत
४) गा्वाचा उतकृषट नमुना तुमचया शबिांत मांडा.
 प्रकरण - ६ : भतार्ता्ील लोकसंखयता

आली. भारताची पनहली जनगरना १ ७२ मधये

करणयात आली.
• ११ जुलै १९ ७ ला संपूर्ण जगाची लोकसंखया
५०० कोटी इतकी होती. ११ जुलै हा जागनतक
लोकसंखया नि्वस महरून साजरा केला जातो.
स्त्रो् : . .

स्मरणश ्ीलता ितालिता ता.

इ.९ ्वी ्व १० ्वीचया भूगोल न्वरयामधये भारताचया
लोकसंखयेची जी ्वैनशष्टे अभयासली ती शोधा.
आक्ी ६.१ : भतार्ता्ील लोकसंखयता (उिा. नलंग गुरोततर, लोकसंखयेची घनता, ्वयोगट
प्रस््ताविता : नागरीकरर इतयािी.)
भारत हा न्वकसनशील िेश आहे. िेशाचया आन््णक
लोकसंखयता वता ी्ील बदल
न्वकासाचा िर हा संखयातमक ्व गुरातमक ्वृि्धी्वर भारताची लोकसंखया ही आकाराने खूप मोठी आहे.
अ्वलंबून असतो. तयाचे मापन लोकसंखया, राषटट्रीय उतपन्न, ती ्वेगाने ्वाढते आहे. जनगरनेचया स्वयेक्षराि््वारे भारताचया
िरडोई उतपन्न इतयािींनुसार केले जाते. लोकसंखयेचा आकार, रचना ्व इतर ्वैनशष्टे निसून येतात.
लोकसंखया महरजे लोकांची संखया, जी एका खालील तक्ता ६.१ ्वरून लोकसंखया ्वाढीतील बिल
ठरान्वक काला्वधीसाठी एका न्वनशषट भागात ्वासतवय लक्षात येतो.
करते. भारताची लोकसंखया प्रतयेक िहा ्वरािंनी िशकाचया भतार्ता्ील लोकसंखयता वता
शे्वटी मोजली जाते. २०११ चया जनगरनेनुसार भारताची
वष्थ लोकसंखयता सरतासरी वतानष्थक वृदधी दर
लोकसंखया १२१.०२ कोटी होती. लोकसंखया ्वाढीबाबत
कोटीम ये ट यतांम ये
चीननंतर भारताचा िुसरा क्रमांक लागतो.
१९११ २५.२ -
जागनतक लोकसंखयेचया एकर टकके्वारीत भारताची
१९२१ २५.१ -०.०३
लोकसंखया १७.५ टकके इतकी आहे. जागनतक भू-भागात
२.४ टकके इतका ्वाटा आहे. लोकसंखयेसंबंधीची मानहती ही १९३१ २७.९ १.०
रनजसटट्रार जनरल यांचे काया्णलय आनर भारताची जनगरना १९४१ ३१.९ १.३
सनमती यांचयामाफ्कत संकनलत करून प्रकानशत केली जाते. १९५१ ३६.१ १.३
१९६१ ४३.९ २.०
्ुमहतांलता मताही् हवं : लोकसंखयेिे वतास््व
१९७१ ५४. २.२
• नतसऱया शतकात कौनटलयाने ‘अ््णशासत्र’ ग्ं्ामधये
असे नलनहले आहे की, लोकसंखया ही राजयाची १९ १ ६ .३ २.२
कर प्रराली (धोरर) मोजणयासाठी एक घटक १९९१ ४.६ २.१
असतो. २००१ १०२.७ १.९
• लोकसंखयेची पि्धतशीर गरना १ ६५-१ ७२ या २०११ १२१.०२ १.४
काला्वधीत िेशाचया न्वन्वध भागंामधये करणयात
् ता क्र. ६.१ संदभ्थ : भारतातील जगनरना स्वयेक्षर अह्वाल
36
 १ लोकसंखये्ील अतयल्प ट १९११-१९२१ :
१९११-१९२१ या काला्वधीत नस्र लोकसंखयेमधये
२५.२ कोटी ्वरून २५.१ कोटी इतकी अतयलप घट
ाली. तयामुळे नत्े नकारातमक ्वृि्धी िर निसून
येतो. याचे प्रमुख कारर महरजे सा्ीचे रोग उिा.
कॉलरा, लयू, ेग, मलेररया इतयािी.
२ महतानवभताजि वष्थ : १९११ ते १९२१ या काला्वधीत
लोकसंखया ्वाढीचा िर नकारातमक होता. १९२१ नंतर
लोकसंखया साततयाने ्वाढत गेली, महरून भारताचया
जनगरनेचया आयुकतांनी १९२१ हे ्वर्ण ‘महान्वभाजनाचे
्वर्ण’ जाहीर केले.
३ सकतारतातमक वृदधी दर १९३१-१९४१ : भारताचा
्वानर्णक ्वृि्धी िर ज्वळपास १ ते १.३ इतका नों-
िन्वणयात आला.
४ लोकसंखये् सुधतारी् वता १९५१ यता पु े :
१९५१-१९७१ या काळातील काला्वधी्वरून
लोकसंखया ३६.१ कोटी ते ५४. कोटी इतकी
्वाढली. स्वातं यानंतर लोकसंखयेत प्रचंड प्रमारात ्वाढ
ालेली निसून येते.
५ लोकसंखयेिता नवस् ोट १९७१-२००१ : या
काला्वधीत भारताने लोकसंखयेचा न्वसफोट अनुभ्वला,
कारर या तीन िशकात लोकसंखया ्वाढीचा ्वानर्णक
िर हा प्रनत ्वर्ण २ हून अनधक होता.
६ लोकसंखयता वृदधी दरता् ट २००१-२०११ :
लोकसंखयेचया ्वृि्धी िरात घट ालयाचे निसून येत
आहे कारर ही घट २००१ मधये १.९ तर २०११
मधये १.४ इतकी आहे. या्वरून हा सरासरी ्वानर्णक
्वृि्धी िर कमी होताना निसून येत आहे.
लोकसंखयता वता ीिे नसदधतां् :
१ मताल्रसिता लोकसंखयता वता ीिता नसदधतां् : ्ॉमस
रॉबट्ण माल्स यांनी १७९ मधये ‘‘
’’ आनर १ ०३ मधये
नलनहलेलया सुधारीत आ्वृततीत काही उपाय सुचन्वले.
माल्सचया नसि्धांतानुसार लोकसंखया ही भूनमतीय
गतीने ्वाढते (२, ४, , १६, ३२, ६४ .....) परंतु
अन्नधानयाचा पुर्वठा हा गनरतीय गतीने ्वाढतो (१, २,
37
३, ४, ५, ६, ७, , ९ ......). यामुळे लोकसंखया ्व
अन्नपुर्वठा यामधये असमतोल ननमा्णर होतो. हा असमतोल
उशीरा न्व्वाह, नैनतक संयम यांसारखया प्रनतबंधक उपायांनी
कमी करता येऊ शकतो. माल्सने सकारातमक नक्वा नैसनग्णक
ननयंत्रराची ही संकलपना सांनगतली. नैसनग्णक आपततीमुळे
ही अनतररकत लोकसंखया कमी होऊ शकते आनर या
असमतोला्वर ननयंत्रर आरता येत.े त्ानप हे प्रनतबंधातमक
उपाय हे सत्री ्व पु र या िोघां्वर अ्वलंबनू आहेत.
लोकसंखयता वता ीसंबंनध् संकल्पिता :
१ जनमदर : जनमिर महरजे एका ्वरा्णत प्रनत १०००
लोकसंखयेमागे जनमाला आलेलया बालकांची संखया
होय. यालाच जननिर असेही महरतात.
२ मृतयूदर : मृतयूिर महरजे एका ्वरा्णत प्रनत १०००
लोकसंखयेमागे मृतयू पा्वलेलया वयकतींची संखया
होय. यालाच मतय्णतािर असेही महरतात.
३ जीनव् प्रमताणदर : जनमिर ्व मृतयूिर यांचयातील
फरक महरजे जगणयाचा िर नक्वा जीन्वत प्रमारिर
होय. हा िर लोकसंखयेतील खरी ्वाढ िश्णन्वतो.
जीन्वत प्रमार िर जनमिर - मृतयूिर
२ लोकसंखयता संक्रमणतािता नस दतां् : ए.जे. कोल ्व
इ.एम. हु्वर यंानी ‘लोकसंखया ्वाढ आनर ननमन उतपन्न
िेशातील आन््णक न्वकास’ (१९५ ) या पुसतकात
लोकसंखया संक्रमराचा नसि्धांत मांडला.
या नसि्धांतानुसार प्रतयेक िेश, लोकसंखया संक्रमराचया
तीन टपपयांमधून जातो. या नसि्धांतामधये संक्रमर हे उचि
ते ननमन जनम आनर मृतयूिर िाख्वतो.
लोकसंखयता संक्रमणतािे ट पे :
या नसि्धांतात आन््णक न्वकास ्व लोकसंखयेतील
्वाढ यांमधील संबंध तीन टपपयांमधये सपषट केला आहे.
या नसि्धांतानुसार, िेश आन््णकदृष्टा प्रगत होतो तेवहा
लोकसंखया तीन टपपयांमधून जाते ती खालीलप्रमारे
अ पनहलता ट पता लोकसंखये्ील ट्ता दर : हा पू्व्ण
औद्ोनगक ्व प्राचीन टपपा होता. यात जनमिर ्व
मृतयूिर िोनहीचे प्रमार जासत होते. महरजेच स्व्ण
 न्वकसनशील िेश या टपपयात होते. सामानजक ्व भतार्ता्ील जनमदर व मृतयूदर प्रमताण
६०
आन््णक पररच्स्तीमुळे लोकसंखयेत कमी ्वृि्धी ाली. ५०
उिा. जासत प्रमारात ननरक्षरता, अंधन्व््वास, िाररद्र,

जनमदर मृतयूदर प्रमताण

४०

रूढी्वािी, ्वैद्कीय सुन्वधांचा अभा्व इतयािी. ३०

१९२१ पू्वथी भारताचा समा्वेश लोकसंखया संक्रमर २०

जनमदर
१०
नसि्धांताचया पनहलया टपपयात होता. मृतयूदर
०

आ दुसरता ट पता लोकसंखये्ील वता ्ता दर : १९०१ १९११ १९२१ १९३१ १९४१ १९५१ १९६१ १९७१ १९८१ १९९१ २००१ २०११
वष्थ
जनमदर मृतयूदर
औद्ोनगकरर ्व आन््णक न्वकासाने िुसऱया
टपपयाची सु ्वात ाली. आन््णक न्वकासामुळे मृतयूिर आक्ी ६.२ : लोकसंखयता संक्रमण
पा्टाने कमी ाला, पर जनमिर ्वाढतच रानहला.
हे करूि पहता :
यामुळे लोकसंखयेचा न्वसफोट ाला. भारतासह स्व्ण ६.२ या तकतयाचया आधारे लोकसंखया संक्रमराचा
न्वकसनशील िेश या िुसऱया टपपयात होते. भारताची नसि्धांत भारतास कशाप्रकारे लागू होतो ते पहा.
्वाटचाल आता नतसऱया टपपयाकडे सुरू ाली आहे.
भतार्ता्ील लोकसंखयेिता नवस् ोट :
इ न्सरता ट पता कमी व नस्रर लोकसंखयता : ्वाढते
औद्ोगीकरर, शहरीकरर, नशक्षराचा न्वसतार ्व
राहरीमानातील बिल यांमुळे आन््णक न्वकासाबरोबरच
जनमिर ्व मृतयूिरात घट ाली. स्व्ण न्वकनसत िेश या
टपपयात होते.
लोकसंखया संक्रमर नसि्धांत खाली निलेलया
आकृती ६.२ ि््वारे सपषट करता येतो.
१९६१
भतार्ता्ील जनमदर व मृतयूदर
वष्थ जनमदर मृतयूदर
१९०१ ४९.२ ४२.६
१९११ ४ .१ ४७.२
१९२१ ४६.३ ३६.३
१९३१ ४५.२ ३१.२
१९४१ ३९.९ २७.४
१९५१ ४१.७ २२.
१९६१ ४१.२ १९.०
१९७१ ३७.२ १५.०
१९ १ ३२.५ १५.०
२०११
१९९१ २९.५ ९.
२००१ २ .३ ९.०
२०११ २०.९७ ७.४
् ्ता क्र. ६.२ संदभ्थ भारतातील जगनरना स्वयेक्षर अह्वाल अताक्ी ६.३ लोकसंखयता नवस् ोट
38
 सतांगता पता :
आकृती ६.३ चे ननरीक्षर करून अनुमान काढा.
लोकसंखयेचा न्वसफोट ही एक अशी अ्वस्ा आहे
की, लोकसंखयेतील ्वाढ ही अ््णवय्वस्ेची ्वृि्धी ्व
न्वकासापेक्षा ्वेगाने होते. भारतातील लोकसंखयेचा न्वसफोट
हा ्वाढतया जनमिरामुळे ्व घटतया मृतयूिरामुळे ाला आहे.
वता तयता जनमदरतािी कतारणे :
१ निरक्षर्ता : िेशात ननर रतेचे प्रमार खूप जासता आहे.
ननरक्षर लोकांची लग्न ्व अपतय यांचया बाबतीतील
प्र्वृतती अतयंत ताठर असते. नसत्रयांचया ननरक्षरतेमुळे
जनमिरात ्वाढ ाली आहे.
२ नववताहतािी सताव्थनत्रक्ता : भारतात न्व्वाह महरजे
धानम्णक ्व सामानजक कत्णवय समजले जाते. नशक्षराचा
न्वसतार होऊन सुिधा ् लोकांची न्व्वाहाकडे बघणयाची
प्र्वृतती अजूनही बिललेली निसून येत नाही.
३ नववताहतािे वय : भारतामधये इतर िेशांचया तुलनेत
लग्नाचे सरासरी ्वय कमी आहे. च्सत्रयांसाठी १ ्वरये
्व पु रांसाठी २१ ्वरये इतके आहे. कमी ्वयात न्व्वाह
केलयाने जनमिरात जलि गतीने ्वाढ निसून येते.
४ मुलगताि हवता : अजूनही अनेक भारतीय पालकांचा
इच्च्त पुत्रसंखया प्राप्त होईपयिंत मुले जनमाला
घालणयाकडे कल असतो. याला मुलासाठीचे स्वा्णनधक
प्राधानय असे महरतात (मेटा प्राधानय).
५ संयु ् कटंब पदध्ी : कोरा एका्वर आन््णक
जबाबिारी नसलयामुळे एकत्र कुटंब पि्धतीत जनमिराचे
प्रमार जासता असते.
६ शे्ीवरील अवलंनबतव : भारतीय शेती मनुषयबळा्वर
आधाररत आहे. तयामुळे कुटंुबातील अपतयांची संखया
जे्वढी जासत, ते्वढी शेतात काम करराऱया वयकतींची
संखया ्वाढते असा समज आहे.
७ दताररद्र्य : गरीब लोकांचा कल मोठ्या कुटंबाकडे
जासत असतो. कारर जासता मुलं महरजे अनधक
उतपन्न अशी धाररा असते.
39
८ कटंुब कल्यताण कताय्थक्रमतानवषयीिे अजताि - बहुतांश
लोकांना कुटंब ननयोजनाचया न्वन्वध साधनांची मानहती
नसते.
शोधता पता :
्वेग्वेगळ्ा िेशातील सत्री-पु रांची कायिेशीर
न्व्वाहाची ्वयोमया्णिा शोधा.
मताही् करूि यता :
• नयूि्म लोकसंखयता : नैसनग्णक संसाधने लोकसंखया
्वाढीपेक्षा जासत आहेत.
• अनधक्म लोकसंखयता : लोकसंखया ्वाढ नैसनग्णक
संसाधनांपेक्षा जासत आहे.
• पयता्थप्त लोकसंखयता : लोकसंखया ्वाढ ्व उपलबध
नैसनग्णक संसाधने समान आहेत.
मृतयूदर कमी हो यतािी कतारणे :
१ वै क य व आरो य सुनवधतांमधील सुधतारणता :
्वैद्कीय सोयीसुन्वधांमधये ालेलया सुधाररांमुळे
ेग, पटकी, नह्वताप, कांजणया, क्षयरोग इतयािी
सा्ीचया रोगां्वर ननयंत्रर करणयात आले आहे.
२ मता्ता मृतयूदर : काळानुरूप आरोग्य सुन्वधेमधील
सुधाररांमुळे प्रसूती िरमयान मृतयू पा्वराऱया च्सत्रयांचे
प्रमार कमी ाले.
३ बतालमृतयू दरता्ील ट : चांगलया ्वैद्कीय सुन्वधांमुळे
बाल मृतयूिरात घट ाली आहे. बाल मृतयूिराप्रमारे
१९५१ मधये िर हजारी १४६, २००२ मधये िर हजारी
६४ आनर २०११ मधये िर हजारी ४७ इतके कमी
ाले आहे. सत्री नशक्षराचे प्रमार ्वाढलयाने लहान
मुलांचया आरोग्याबाबत जागरूकता ननमा्णर होऊन बाल
मृतयूिरात घट ाली आहे.
४ सताक्षर्े् तालेली वता : उचि नशक्षरामुळे साक्षरतेचया
प्रमारात ्वाढ हो्वून राहरीमानाचा िजा्ण सुधारतो.
नश्वाय चांगलयाप्रकारे बालसंगोपन करणयास मित होते.
नशक्षरामुळे लोकांना अंधश्ि्धा ्व अज्ानातून बाहेर
पडणयास मित ाली आहे.
 ५ सकस आहतार वतापर : नशक्षरामुळे आरोग्य ्व सकस
आहार यांबि्िल जागृती ननमा्णर ाली आहे. मुलांचे
कुपोरर ्व नसत्रयांचया अस्वासरयामुळे मृतयूचे प्रमार
जासत होते. सकस आहारामुळे मृतयूिर ननयंनत्रत ाला
आहे. उिा. शालेय माधयानह भोजन योजना.
६ आपत्ी वयवस्रतापि : राषटट्रीय आपतती वय्वस्ापन
प्रानधकरर ( ) २००५ साली स्ापन ाले.
तयामुळे स्व्ण प्रकारचया आपततींची ती ता कमी
करणयास मित ालयाने जीन्वतहानी कमी ाली आहे.
७ इ्र टक : नशक्षर, सामानजक सुधाररा, ्वाढते
शहरीकरर, राहरीमानात ालेली सुधाररा, जनजागृती
मोनहम यंामुळे लोकांमधये जागरूकता ननमा्णर ाली आहे.
्ुमहतांलता मताही् हवे :
लोकसंखयता नवस् ोटतािे पररणताम
•
भूमी्वर येरारा भार
• कृरी्वर येरारा भार
• मूलभूत सुन्वधां्वर येरारा तार
•
अन्नातील मागरी ्व पुर्वठा यांमधील असमतोल
• पया्ण्वरराचया समसया
•
सामानजक समसया
• कमी राषटट्रीय उतपन्न
लोकसंखयता नवस् ोटतावर प्रन्बंधतातमक पताय
लोकसंखयेतील न्वसफोट या समसये्वर खालील उपाय
सुचन्वले आहेत.
अ आनर्थक पताय : आन््णक उपायंामुळे लोकांचया
राहरीमानाचा िजा्ण ्वाढून लोकसंखयेतील ्वाढ रोखली
जाऊ शकते. तयातील काही महतत्वाचे घटक खालील
प्रमारे आहेत.
• औद्ोनगक क्षेत्राचा न्वसतार
• रोजगाराचया संधीत ्वाढ
• िाररद्र ननमू्णलन
• उतपन्न ्व संपततीचे समान ्वाटप
40
ब सतामतानजक पताय : लोकसंखयेतील न्वसफोट ही
सामानजक ्व आन््णक समसया असून ननरक्षरता,
अंधन्व््वास, रूढी, परंपरा, मनहलांना िेणयात आलेले
ननमन स्ान इतयािींशी संबंनधत आहे. सामानजक उपाय
खालीलप्रमारे आहेत.
• नशक्षराचा न्वसतार
• मनहलांचया िजा्णत सुधाररा
• लग्नाची नकमान ्वयोमया्णिेत ्वाढ
क भतार्ता्ील लोकसंखयता धोरण : भारतातील लोकसंखयेचे
धोरर खालील काय्णक्रमांि््वारे राबन्वले गेले.
आक्ी ६.५ ोटे कटंब
१ कटंबु नियोजि कतायक्र ्थ म : जनमिर कमी करणयाचया
उि्िेशाने १९५२ मधये हा काय्णक्रम सुरू करणयात
आला. कुटंब ननयोजन महरजे ननयोनजत पालकत्व होय.
हा एक उपाय असून संतती ननयमनाबाबत ननर्णय घेऊन
पालक होणयाची संधी घेता येत.े लोकामधये जागरूकतेचा
अभा्व, धानम्णक गैरसमज ्व सरकारचे अच्स्र धोरर
यांमळु े कुटबंु ननयोजन काय्णक्रम यशस्वी ाला नाही.
२ कटंब कल्यताण कतायक्र ्थ म : १९७९ मधये ननयोजन
काय्णक्रमाचे नामांतरर कुटंब कलयार काय्णक्रम असे
करणयात आले. या काय्णक्रमांतग्णत कुटंब ननयोजनाचया
से्वा, माता-बालक आरोग्य ्व आहार सुन्वधा उपलबध
करून िेणयात आलया.
३ रता टट्रीय लोकसंखयता धोरण, २००० : -(
) - लोकसंखयेचया गुर्वततेत ्वाढ
कररे ्व लोकसंखया ननयंनत्रत कररे या उि्िेशाने २०००
मधये राषटट्रीय लोकसंखया धोरर अंमलात आरले. या
धोरराची ्वैनशष्टे पुढीलप्रमारे
 १) १४ ्वर्ण ्वयापयिंत मोफत ्व सकतीचे प्रा्नमक नशक्षर
उपलबध करून िेरे.
२) िर हजार बालकांमागे बाल मृतयूिर ३० इतका कमी कररे.
३) प्रसूती िरमयान १,००,००० माता मृतयूिर १०० इतका
कमी कररे.
४) मुलांसाठी रोगप्रनतबंधक लसीकरराचे सा्व्णनत्रकरर कररे.
५) मुलींचे न्व्वाहाचे ्वय १ पू्वथीचे नसा्वे ्व शकयतो
२० ्वरा्णनंतर न्व्वाह केले जा्वेत.
६) रोगप्रनतबंध ्व ननयंत्रर कररे.
७) २०४५ पयिंत लोकसंखया ्वाढीचा िर च्स्र ठे्वरे.
लोकसंखयता क मतािवी संसताधि
प्रस््ताविता :
लोकसंखया हा राष्ट्राचा मौनलक सत्रोत आहे. नैसनग्णक
िेरगी ही तेवहाच महतत्वाची असते, जेवहा ती लोकांना
खऱया अ्ा्णने उपयुकत ठरते. उतपािक लोकसंखयेमुळेच
ती संसाधन ठरते. महर्ून मान्वी संसाधन हे अंनतम सत्रोत
संसाधन ठरले आहे. ननरोगी, सुनशनक्षत, कुशल ्व प्रेररािायी
लोकांमुळे आ्व्यकतेनुसार तयांचा न्वकास करतात.
जागनतक पातळी्वर लोकसंखयेचया न्वतररात असमानता
आढळते. शैक्षनरक पातळीत ्वय ्व नलंग यांबाबत नभन्नता
निसून येते. तयांची ्वैनशष्टे िेखील सतत बिलत असतात.
संयुकत राषटट्र न्वकास काय्णक्रमांतग्णत ( ) १९९०
मधये मान्व न्वकासाची संकलपना मांडली.
मान्व न्वकासात आन््णक, सामानजक, सांसकृनतक ्व
राजकीय नन्वडीचा न्वचार केला जातो. तसेच समृि्ध मान्वी
जी्वन ही समाजाची खरी संपतती आहे, याचाही न्वचार
केला जातो.
आनर्थक नवकतासताम ये मतािवी संसताधितािी भूनमकता :
१) आन््णक न्वकास अंनतम असून आन््णक ्वृि्धीि््वारे
तो प्राप्त होतो. तयामुळे मान्वी पररनस्ती सुधारणयास
मित होते.
२) मान्वी न्वकासाचे योगिान समाजातील नागरी अड्ळे
कमी कररे ्व राजकीय स्ैय्ण आररे हे आहे.
३) मान्वी न्वकास के्वळ उतपन्नातील नन्वडी न्वसताररे
नसून मान्वी न्वकासाचे आन््णक, सामानजक,
सांसकृनतक ्व राजकीय हे स्व्ण पैलू पूर्ण कररे होय.
41
४) मान्वी न्वकास शैक्षनरक सुन्वधांमुळे प्राप्त होतो.
मनहलांमधये साक्षरता िर ्वाढ्वरे, जनमिर कमी कररे,
बाल मृतयूिर कमी कररे, लोकसंखये्वर ननयंत्रर ठे्वरे
याकररता मान्व संसाधन हे न्वकासाचे योगिान आहे.
५) मान्वी संसाधनाचया न्वकासामुळे आयुमा्णन ्व साक्षरता
िर यामधये सुधाररा होते. यामुळे जगणयाचा िजा्ण
सुधारतो.
६) मान्वी न्वकासामुळे संसाधन, संशोधन ्व न्वकास यात
मित होते. शैक्षनरक संस्ांमधये न्वन्वध संशोधनासाठी
प्रेररा नमळते.
७) मान्वी न्वकासामुळे मान्वी उतपािकता ्वाढते. उिा.
आरोग्य, नशक्षरातील गुंत्वरूक इतयािी.
) मान्वी न्वकास ही संकलपना सा्व्णनत्रक स्वरूपाची आहे.
तो कमी न्वकनसत ्व उचि न्वकनसत िेशांना उपयुक्त
ठरतो. ्ोडकयात मान्वी न्वकासामुळे पूर्ण समाज बिलतो.
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
लोकसंखयता नशक्षण : मान्वी संसाधन न्वकासासाठी
लोकसंखया नशक्षर हे अनन्वाय्ण आहे. युनेसकोचया मते,
याचे धयेय फकत लोकसंखयेबि्िल जागरूकता ननमा्णर कररे
नसून लोकसंखयेची काळजी घेणयाबरोबरच संखयातमक
आनर गुरातमक न्वकासक्षम मूलय आनर दृषटीकोन हेही
आहे. लोकसंखया नशक्षर आनर शैक्षनरक काय्णक्रमाचया
साहाययाने कुटंुबातील, समाजातील, राषटट्रातील आनर
जागनतक पररच्स्तीत न्वकासाचया हेतूने तक्कसंगत आनर
जबाबिार ्वत्णनाचया च्स्तीचा अभयास कररे हे आहे.
्ुमहतांलता मताही् हवे :
लोकसंखयता लताभतांश :
लोकसंखया लाभांश हे भारतातील सपधा्णतमक फायद्ासाठी
आहे. लोकसंखया लाभांश तेवहा नमळतात जेवहा उतपािक
लोकसंखयेचे प्रमार एकर लोकसंखयेत जासत असते.
अ््णवय्वस्ेचया ्वृि्धीसाठी जासतीत जासत लोकांना
उतपािनक्षम बनन्वरे हे ननियेनशत करते.
 स्वता यताय

प्र. १. यो य पयता्थय निवडता : ३) लोकसंखया ्वाढ ्व उपलबध नैसनग्णक संसाधनांमधये समतोल.

१ लोकसंखयता संक्रमण नसदधतां्ता् पु ील गो ट िता अं्भता्थव ४) १९५२ मधये जनमिर कमी करणयाचया उि्िेशाने सुरू केलेला
हो्ो. काय्णक्रम.
अ) जनमिर ्व मृतयूिर खूप जासत प्र. ३. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी
ब) मृतयूिर पा्टाने कमी होतो, पर जनमिर ्वाढतच राहतो. स्प ट करता :
क) जनमिर ्व मृतयूिर कमी ालेले असतात. १) ‘अ’ िेशात एका ्वरा्णत िरहजारी चाळीस बालके जनमाला
ड) िेश आन््णकदृष्टा प्रगत होतो. आली.
पयता्थय : १) अ आनर ब २) अ आनर क २) मुंबईतील सा्व्णजननक ्वाहतूकसे्वे्वर लोकसंखयेचा प्रचंड
३) अ, ब आनर क ४) अ, ब, क आनर ड तार आहे.
२ खतालीलपैक भतार्ता्ील लोकसंखयता नवस् ोटतािे कतारण ३) ‘ब’ िेशात एका ्वरा्णत िरहजारी पंधरा मृतयू होतात.
िताही. ४) चीनमधये काही काळ ‘एक कुटंब एक बालक’ हे धोरर होते.
अ) ननरक्षरता ब) न्व्वाहाची सा्व्णनत्रकता
प्र. ४. खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
क) एकत्र कुटंबपि्धती ड) राहरीमानातील सुधाररा
१) भारतातील ्वाढतया जनमिराची काररे सपषट करा.
पयता्थय : १) अ आनर ब २) क आनर ड २) भारतातील कमी मृतयूिराची काररे सपषट करा.
३) अ, ब आनर क ४) ड ३) आन््णक न्वकासामधये मान्वी संसाधनाची भूनमका सपषट करा.
३ लोकसंखयता नवस् ोटतावर केल्यता जताणता यता प्रन्बंधतातमक
पतायतांम ये यतांिता समतावेश हो्ो. प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम्/असहम् आहता् कताय?सकतारण
अ) रोजगाराचया संधी ननमा्णर कररे. स्प ट करता :
ब) मनहलांचा िजा्ण सुधाररे. १) भारतात लोकसंखया न्वसफोट ालेला आहे.
क) राषटट्रीय लोकसंखया काय्णक्रम २) भारतातील मृतयूिर ्वेगाने कमी होत आहे.
ड) आपतती वय्वस्ापन ३) पया्णप्त लोकसंखया िेशाचया न्वकासाला हातभार ला्वते.
४) आन््णक न्वकासात मान्वी संसाधनांची भूनमका महतत्वपूर्ण
पयता्थय : १) ड २) अ आनर क
ठरते.
३) क आनर ड ४) अ, ब आनर क
५) जनमिर राहरीमानातील बिल ालयामुळे कमी ाला.
४ यो य पयता्थयतािी जोडी जुळवता.
‘अ’ ‘ब’ प्र. ६. खतालील दताहरणे सोडवता :
१) महान्वभाजन ्वर्ण अ) २०४५ पयिंत नस्र लोकसंखया १) खालील तकतयाचया आधारा्वर नतसरा चतु्क
्ण (Q3) काढा.
२) ए.जे.कोल आनर ब) १९२१ २) खालील तकतयाचया आधारे लोकसंखया्वाढीचा ्वक्र काढा.
इ.एम.हु्वर वष्थ लोकसंखयता
३) सामानजक उपाय क) लोकसंखया ्वाढ आनर कमी कोटी्
उतपन्न िेशातील आन््णक न्वकास
१९५१ ३६.१
४) राषटट्रीय लोकसंखया ड) नशक्षराचा न्वसतार
धोरर, २००० १९६१ ४३.९
पयता्थय : १) १-ड, २-क, ३-अ, ४-ब १९७१ ५४.
२) १-ब, २-क, ३-ड, ४-अ १९ १ ६ .३
३) १-ब, २-अ, ३-क, ४-ड १९९१ ४.६
४) १-क, २-ड, ३-अ, ४-ब २००१ १०२.७
प्र. २. आनर्थक पताररभतानषक श द नलहता : २०११ १२१.०२
१) लोकसंखयेतील ्वाढ ही अन््णक्वृि्धी ्व न्वकासापेक्षा ्वेग्वान (स्ोत - जनगरना काया्णलय, भारत)
होते.
२) जनमिर आनर मृतयूिर यांचयातील फरक.
42
 प्रकरण - ७ : भतार्ता्ील बेरोजगतारी
बेरोजगार
आक्ी ७.१ भतार्ता्ील बेरोजगतारी
प्रस््ताविता :
भारत हा न्वकसनशील िेश आहे आनर जगात ्वेगाने
्वाढरारी एक अ््णवय्वस्ा आहे. भारताचया न्वकासामधये
बेरोजगारीची समसया हे एक मोठे आवहान आहे. आकृती
क्र.७.१ ्वरून भारतातील बेरोजगारीचया समसयेची कलपना
येते. बेरोजगारीमुळे मान्वी साधनसंपतती ्वाया घाल्वणयासारखे
आहे. िीघ्णकालीन बेरोजगारी ही मोठ्या प्रमारा्वर ्वाढरारे
िाररद्र ्व सं् गतीने होरारा आन््णक न्वकास िश्णन्वते.
बहुतांश त रांना बेरोजगारीस सामोरे जा्वे लागते. त र ्वग्ण
ही मोठी मान्वी साधनसंपतती, आन््णक न्वकास ्व तांनत्रक
न्वकलपनेची चालकशकती ्व गु नकलली आहे. भारत हा
त रांचा िेश आहे. महरून त रातील बेरोजगारी हे २१
वया शतकातील भारतासमोरील मोठे आवहान आहे. रोजगार
संधी ्व लोकसंखयेतील ्वाढ यांमधये असमतोल निसून
येतो. यामुळे मोठ्या प्रमारा्वर बेरोजगारी ्वाढली आहे.
बेरोजगार, अनुतपािक समाज न्वघातक आनर िेशन्वरोधी
कामात गुंतलेली निसतात.
बेरोजगतारीिी अर्थ :
साधाररपरे जयाला उतपािकीय प्रनक्रयेत कोरताही
43
रोजगार
लाभ होत नाही तयास बेरोजगारी असे महरतात. अ््णशासत्रात
बेरोजगारी ही या संिभा्णत अभयासता येते.
अ) कामाचे स्वरूप
ब) काम कररारा ्वयोगट
क) श्माची मागरी ्व पुर्वठा
ड) प्रचनलत ्वेतनिर
्वाढतया श्माचा ्वेग या संिभा्णत अभयासता येतो.
तयामुळे आन््णक ्वृि्धीचा िर पुरेसा ्वेग्वान नाही.
‘बेरोजगारीचा अ््ण असा की, जया पररनस्तीत १५
ते ५९ ्वयोगटांतील वयकतींना प्रचनलत ्वेतनिरा्वर काम
करणयाची इच्ा ्व पात्रता असूनही रोजगार नमळत नाही’.
एका वयकतीस रोजगार असरे महरजे ती वयकती
आठ्वड्ातले नकमान काही तास काम करत असली पानहजे.
राषटट्रीय नमुना स्वयेक्षर संस्ेचया ( . . . .) सांच्खयकीय
मानहतीनुसार,
१) भारतात एखािी वयकती िर आठ्वड्ाला १४ तासांपेक्षा
कमी काम करते. अशा वयकतीस बेरोजगार महरतात.
२) जे १५-२ तास िर आठ्वड्ाला काम करतात तयांना
नयून रोजगार महरतात.
 ३) जी वयकती िररोज आठ तास महरजे प्रतयेक ्वरा्णला अ ग्तामीण बेरोजगतारी :
२७३ नि्वस काम करते तयांना रोजगार असलेलया ग्ामीर भागातील बेरोजगारीला ग्ामीर बेरोजगारी
वयकती महरतात. महरतात. ग्ामीर बेरोजगारीचे िोन प्रकार आहेत.
्ुमहतांलता मताही् हवं : १ हंगतामी बेरोजगतारी : हंगाम नसलेलया काळात जेवहा
१ अिै क बेरोजगतारी : ही बेकारी महरजे अशी लोकांना रोजगार नसतो तयाला हंगामी बेरोजगारी
एक अ्वस्ा की लोकांची काम करणयाची पात्रता महरतात. शेतकऱयांना नपकांचया लाग्वडीसाठी
असते आनर काम करायला तयार असतात, परंतु पा्वसा्वर अ्वलंबून राहा्वे लागते. तयामुळे शेती
तयांना काम प्राप्त होत नाही. हा हंगामी वय्वसाय आहे. शेती क्षेत्रातील श्मशकती
२ क बेरोजगतारी : जे्े वयकती काम करणयासाठी ज्वळपास ५ ते ७ मनहनयांसाठी बेरोजगार राहते.
पात्र असते, परंतु तयाची काम करणयाची इच्ा नसते. शेतीनश्वाय स्लपरत्वे हंगामी बेरोजगारी ही पय्णटन
३ अध्थबक े तारी : अध्णबक
े ारी ही अशी नस्ती होय की माग्णिश्णक, बड प्क, साखर कारखाना कामगार, बफ्क
जे्े वयकतीची काम करणयाची क्षमता पूरप्ण रे ्वापरली
फकटरी कामगार ्व मासेमारी इतयािी वय्वसायांमधये
जात नाही नक्वा कननषठ पातळी्वर काम करा्वे लागते.
आढळून येते.
४ पूण्थ रोजगतार : पूर्ण रोजगार ही अशी गृहीत
च्स्ती आहे जयामधये स्व्ण उपलबध संसाधने अनतशय २ पी/प्र बेरोजगतारी : सामानयत भारतातील
काय्णक्षमतेने काय्णरत असतात. खेड्ांमधये ही बेरोजगारी आढळते. ही एक अशी
च्स्ती आहे की जयामधये गरजेपक्ष े ा जासत लोक काम
बेरोजगतारीिे प्रकतार : करताना निसतात. तयापैकी काही मजुरांना कामा्वरून
बेरोजगारीचे न्वन्वध प्रकार आहेत. तयांचे ्वगथीकरर
कमी केले तरी उतपािना्वर तयाचा पररराम होत नाही.
खालील प्रकारे करता येते.
िुसऱया शबिांत सांगायचे तर ती एका न्वनशषट नस्तीशी
बेरोजगतारीिे प्रकतार
ग्तामीण बेरोजगतारी शहरी बेरोजगतारी संबनं धत आहे, नज्े अनतररकत मनुषयबळ असून तयामधये
काही मजुरांची सीमांत उतपािकता शूनय असते.
हंगामी सुनशनक्षत शेतजनमनी्वरचा अनतररकत भार हा ग्ामीर भागात
बेरोजगारी बेरोजगारी
्पी/प्र्न्न औद्ोनगक
्पी बेरोजगारी ननमा्णर करतो. ग्ामीर भागात ज्वळपास
बेरोजगारी बेरोजगारी २० श्मशकती ्पया बेरोजगारीत आहे. संयक्त ु
कुटंब पि्धती, पया्णयी रोजगारांचा अभा्व, शेती्वरील
तांनत्रक चक्रीय लोकसंखयेचा अनतरीक्तभार इतयािी ्पया बेकारीची
बेरोजगारी बेरोजगारी
संघर्णजनय संरचनातमक काररे आहेत.
बेरोजगारी बेरोजगारी

अ पता
पतािि कतामगतार
कतातामग
कतामगता
मगतातारर दहताता न ववंंटल जजवता
दह जवतारी
वतारी
वतारी अता सोळता कतामगतार दहता न वंटल जवतारी
आक्ी ७.२ : पी/प्र बेरोजगतारी
44
ब ितागरी बेरोजगतारी : जातो. प्रनशक्षराचा अभा्व असलयाने कामगार आपलया
शहरी भागात जे बेरोजगार आढळतात, तयास नागरी नोकरी्वरून न्वस्ानपत होतात. उिा. संगरकाचा ्वापर,
बेरोजगारी महरतात. खालीलप्रमारे नागरी बेरोजगारीचे प्रकार यांनत्रक तंत्रज्ानाचा ्वापर इतयािी.
आहेत. ब सं ष्थजनय बेरोजगतारी : उद्ोगांंमधील संघरा्णमुळे
१ सुनशनक्ष् बेरोजगतारी : काम करणयाची इच्ा ननमा्णर होरारी बेरोजगारी महरजे संघर्णजनय बेरोजगारी
आनर नशक्षराची पात्रता असूनही रोजगार नमळत होय. ा प्रकारची बेरोजगारी यांनत्रक नबघाड,
नाही तयास सुनशनक्षत बेरोजगारी महरातात. ही ्वीजटंचाई, कचचया मालाचा अभा्व, कामगारांचा
बेरोजगारी शालानत परीक्षा उततीर्ण, पि्वीपू्व्ण नशक्षर, संप इतयािींमुळे ननमा्णर होते. संघर्णजनय बेरोजगारी ही
पि्वीधारक ्व पिवयुततरांमधये निसून येते. नशक्षराप्रती तातपुरतया स्वरूपाची असते.
उिानसनता, पांढरपेशा वय्वसायाला प्राधानय,
क िक्र य बेरोजगतारी : वयापारचक्रातील तेजी-मंिीपैकी
वया्वसानयक अभयासक्रमाचा अभा्व, रोजगाराचया
मंिीचया पररच्स्तीत ननमा्णर होराऱया बेकारीस चक्रीय
संधी ्व सुनशनक्षतांमधील असमतोल, उपलबध शैक्षनरक
बेकारी महरतात. मंिीचया काळात प्रभा्वी मागरी घटते
संधींची मानहती नसरे ही सुनशनक्षत बेरोजगारीची
तयामुळे उतपािकांचा नफा आनर नकमतीमधये घट होते.
काररे आहेत.
परररामी उतपािक गुंत्वरूक ्व ्वसतूंचया उतपािनात घट
२ ोनगक बेरोजगतारी : शहरातील कारखाने ्व करतो. उतपािनात घट ालयाने रोजगारात घट होते.
उद्ोगांमधील बेरोजगारीस औद्ोनगक बेरोजगारी परररामी कामगारांना बेरोजगारीस सामोरे जा्वे लागते.
महरतात. हे कामगार कुशल नक्वा अकुशल असतात.
ड संरिितातमक बेरोजगतारी : िेशाचया आन््णक संरचनेत
हा सामानयत खुलया बेरोजगारीचा प्रकार आहे. मंि
काही लक्षरीय बिलांमळ ु े ही बेरोजगारी ननमा्णर होते.
औद्ोनगक ्वृिधी, ् ्वेगाने ्वाढरारी लोकसंखया,
हे बिल उतपािन घटकांचया मागरी ्व पुर्वठ्या्वर
प्रनशक्षर सुन्वधांचा अभा्व, आधुननक तंत्रज्ानाची कमी
पररराम करू शकतात. अ््णवय्वस्ेमधील मूलभूत
स्वीकाय्णक्षमता, उद्ोगांचे गैरसोयीचे स्ाननकीकरर,
बिल, सरकारी धोररांमधये ालेले बिल, भांड्वलाचा
श्माची कमी गनतशीलता ही औद्ोनगक बेरोजगारीची
तुट्वडा, उद्ोगाचे एका क्षेत्रापासून िुसरीकडे ालेले
मुखय काररे आहेत.
स्लांतर इतयािी. ही एक िीघ्णकालीन अ्वस्ा
ोनगक बेरोजगतारीिे खतालील प्रकतार आहे् : आहे. उपलबध रोजगार ्व कामगारांचे कौशलय यातील
अ ्तांनत्रक बेरोजगतारी : तंत्रज्ानातील बिलांमुळे तांनत्रक तफा्वतीमुळे संरचनातमक बेरोजगारी ननमा्णर होते.
बेरोजगारी ननमा्णर होते. आधुननक तंत्रज्ान भांड्वल उिा.१) घोडागाडीची जागा आता टोररक्षाने घेतली
प्रधान असून तयास कमी कामगार लागतात. जेवहा आहे. २) संगरकामुळे टंकलेखक बेरोजगार ाले कारर
आधुननक तंत्रज्ानांचा स्वीकार औद्ोनगक क्षेत्रात केला तयांचे कौशलय ्व उपलबध रोजगारात तफा्वत आहे.
भतार्ता्ील बेरोजगतारीिता नवस््तार : रोजगतार आनण बेरोजगतारी लताख
वष्थ कतामगतार श ी म श ी बेरोजगतारी बेरोजगतारीिता दर ट ेवतारी
१९९३-१९९४ ३ १.९४ ३७४.४५ ७.४९ २.०
१९९९-२००० ४०६. ५ ३९७. .९७ २.२
२००४-२००५ ४६ .७३ ४५७.५६ ११.१७ २.४
२००९-२०१० ४७२.३२ ४६२.४९ ९. ४ २.१
२०११-२०१२ ४ ३.७५ ४७२.९१ १०. ४ २.२
् ता क्र.७.१ स्त्रो् : इकॉनॉनमक ्व पोनलनटकल ्वीकली (७ जून २०१४)
45
 ्ुमहतांलता मताही् आहे कता? रताजयतानिहताय भतार्ता्ील बेरोजगतारीिे दर २०१५-१६
क्रमतांक रताजय बेकतारीिता दर क्रमतांक रताजय बेकतारीिता दर
प्रन् १००० प्रन् १०००
१ नत्रपुरा १९७ १६ मनरपूर ५७
२ नसक्कीम १ १ १७ ओनडशा ५०
३ केरळ १२५ १ पच््चम बंगाल ४९
४ नहमाचल प्रिेश १०६ १९ मेघालय ४
५ आसाम ९६ २० हररयारा ४७
६ अ राचल प्रिेश ९ २१ मधयप्रिेश ४३
७ नागालड ५ २२ तानमळनाडू ४२
ारखंड ७७ २३ आं प्रिेश ३९
९ उततरप्रिेश ७४ २४ नम ोराम ३०
१० जममू आनर का्मीर ७२ २५ तेलंगर २
११ राजस्ान ७१ २६ महाराष्ट्र २१
१२ उततराखंड ७० २७ ्ततीसगड १९
१३ गो्वा ६१ २ कना्णटक १५
१४ पंजाब ६० २९ गुजरात ०९
१५ नबहार ६०
स्त्रो् : रोजगार-बेरोजगारीचा पाच्वा ्वानर्णक स्वयेक्षर अह्वाल (२०१५-१६), भारत सरकार

शोधता पता : करराऱया मनुषयबळामुळे िेशाकडे श्मप्रधान उतपािनाचे

्वरील तकतयाचया क्रमांकाचया अाकडे्वारीचया आधारे
िुसरे चतु््णक (Q२) काढा आनर मधयभागी येराऱया
राजयाचे न्वभाजन मूलय शोधा.
बेरोजगतारीिी कतारणे पु ीलप्रमताणे :
१ रोजगतारनवरनह् वता : भारतातील रोजगाराचया ्वाढीचा
िर हा आन््णक ्वृि्धीपेक्षा फार कमी आहे. ्वाढतया
श्मशक्तीला सामा्वून घेणयाइतका तो पुरेसा नाही.
तयामुळे बेरोजगारी प्रचंड ्वाढलेली आहे.
२ मश ्ी्ील वता : मृतयूिर ्वेगाने घटला असताना
जनमिर मात्र तयाच प्रमारात कमी न ालयाने िेशाची
लोकसंखया मात्र ्वाढली आहे. यामुळे श्मशकतीचा
न्वसतार ालेला असून तयातून बेरोजगारी ्वाढलेली आहे.
३ यतांनत्रक करणतािता अन्रर ् वतापर : भारतात मनुषयबळ
मुबलक प्रमारात उपलबध आहे. काय्णक्षमतेने काम
तंत्र ्वापररे सोईचे असते. परंतु, उद्ोगाबरोबरच
शेतीक्षेत्रात िेखील कामगाराचया जागी भांड्वलाचा ्वापर
होत आहे. नज्े भांड्वल मोठ्या प्रमारात उपलबध
आहे आनर मनुषयबळ मया्णनित आहे नत्े स्वयंचनलत
यंत्रांचा ्वापर योग्य ठरतो. इतर अतयाधुननक तंत्रज्ानही
तक्कसंगत ्व नयायय आहे, पर भारतासारखया िेशात
अशा धोररामुळे बेरोजगारीत ्वाढ होत आहे.
४ क शल्य नवकतास कताय्थक्रमतािता अभताव : भारताचया
लोकसंखयेचा मोठा भाग अनशनक्षत ्व अकुशल
मनुषयबळाचा आहे. भारतीय उद्ोगांना पूरक असे
शैक्षनरक अभयासक्रम मया्णनित स्वरूपात उपलबध
आहेत. वया्वसानयक ्व कौशलय न्वकास अभयासक्रमाची
कमतरता असलयामुळे उद्ोगांना लागरारे कुशल
मनुषयबळ उपलबध होत नाही.
५ रोजगतारतािी अपेक्षता : भारतातील सुनशनक्षत बेरोजगार

46
 पांढरपेशा वय्वसायात नोकरी करणयास तयार
असतात. ना्वीनयपूर्ण ्व उद्मशीलतेचया कमतरतेमळ ु े
स्वयंरोजगाराचा अभा्व निसून येतो. जोपयिंत अपेनक्षत
पगार आनर कामाचया स्वरूपानुसार रोजगार नमळत नाही
तोपयिंत पि्वीधारक बेरोजगार राहणयास पसंत करतात.
६ शे्ीिे हंगतामी स्वरूप : भारतातील शेती हा वय्वसाय
हंगामी स्वरूपाचा आहे. शेती पा्वसा्वर अ्वलंबून आहे.
जलनसंचनाचया सुन्वधांचा अभा्व, कमी प्रतीची सुपीक
जमीन, कालबा उतपािन तंत्र, प्रमानरत नबयांरांची
्व खतांची कमतरता असलयामुळे शेतीची उतपािकता
कमी ाली आहे. ्वरािंतून काही मनहनयांसाठी रोजगार
नमळतो आनर काही मनहने रोजगार उपलबध नसतो,
तयामुळे शेतमजुरांचया श्मशकतीचा ्वापर होत नाही.
७ आनर्थक नवकतासतािता कमी दर : भारताचा एकर
आन््णक न्वकास िर कमी आहे. औद्ोनगक
न्वसताराचया अभा्वामुळे नसंचनाचया सुन्वधांचा अभा्व,
खते, पायाभूत सुन्वधांचा अभा्व ननमा्णर होतो. याचा
पररराम महरजेच रोजगाराचया संधी ग्ामीर क्षेत्रात
पुरेशा प्रमारात उपलबध नसलयाने ्वाढतया श्मशकतीला
सामा्वून घेऊ शकत नाही.
८ ग्तामीण लोकसंखयेिे स्रलतां्र : रोजगाराचया
शोधासाठी ग्ामीर भागातून नागरी भागात लोकसंखयेचे
साततयाने स्लांतर होत आहे. तयामुळे नागरी भागात
बेरोजगारीचे प्रमार ्वाढत आहे.
्ुमहतांलता मताही् हवं :
बेरोजगतारीिे पररणताम
आनर्थक पररणताम सतामतानजक पररणताम
१) मान्वी संसाधनाचा १) सामानजक तरा्व
अपवयय आनर अशांतता
२) कलयारकारी योजनांचया २) मान्वी मूलयांचा
अंमलबजा्वरीचा अभा्व ऱहास
३) िाररद्र ्व उतपन्न न्वरमता ३) अगनतकता
४) अनौपचाररक क्षेत्राची ्वाढ
५) अनुतपािक लोकसंखयेचा ्वाढता भार
47
्ुमहतांलता मताही् हवं :
बेरोजगतारी कमी कर यतािे सतामतानय पताय
१) शेती क्षेत्राचा न्वकास
२) पया्णयी वय्वसायाची सोय
३) पायाभूत सुन्वधांचा न्वकास
४) नशक्षर पि्धतीतील सुधाररा
५) पय्णटनाचा न्वकास
६) श्मप्रधान उतपािन तंत्राचा ्वापर
७) मानहती तंत्रज्ान ्व संिेश्वहनाचा न्वसतार
) वया्वसानयक प्रनशक्षर ्व कौशलय न्वकासासाठी तरतूि
९) ग्ामीर औद्ोगीकरर
१०) स्वयंरोजगाराला प्रेररा
भतार्ता्ील बेरोजगतारी कमी कर यतासताठी शतासितािे केलेल्यता
नवशेष पताययोजिता :
१ रोजगतार हमी योजिता : रोजगार हमी
योजना ही स्व्णप्र्म महाराषटट्र सरकारने २ माच्ण
१९७२ रोजी सुरू केली. याचा प्रमुख उि्िेश ग्ामीर
जनतेसाठी उतपािनक्षम रोजगार पुरन्वरे असून, ग्ामीर
बेरोजगाराची ्व िाररद्राची समसया सोडन्वरे हा आहे.
या योजनेअंतग्णत सरकारने नकमान रोजगार पुरन्वणयाची
हमी निलेली आहे. या योजनेचे महाराषटट्रातील यश
पाहता भारतातील इतर राजयांनी ही योजना अंमलात
आरली आहे.
२ स्वण्थजयं्ी ग्ताम स्वयंरोजगतार योजिता :
ही योजना एनप्रल १९९९ मधये एकानतमक ग्ामीर
न्वकास काय्णक्रम ( R ) ्व इतर योजनांच ं े पुनग्णठन
करून सुरू करणयात आली आहे. ही ग्ामीर भागातील
गररबांसाठी एकमे्व स्वयंरोजगार योजना आहे.
३ स्वण्थजयं्ी शहरी रोजगतार योजिता : ही
योजना नडसेंबर १९९७ मधये सुरू ाली आहे. ही योजना
शहरी बेरोजगारंाना ्व अध्ण रोजगारांना फायिेशीर रोजगार
पुरन्वते. यामधये स्वयंरोजगार, मनहला स्वयं रोजगार
काय्णक्रम, रोजगार प्रोतसाहनासाठी कुशल प्रनशक्षर ्व
 शहरी ्वेतन रोजगार काय्णक्रम सामा्वलेले आहेत.या
योजनेसाठी कद् सरकार ७५ ्व राजय सरकार २५
खच्ण करते.
४ प्रधतािमंत्री रोजगतार योजिता : ही योजना
१९९३ पासून लागू केली असून या योजनेअतं ग्णत लाखो
सुनशनक्षत बेरोजगार त रांना शा््वत स्वरूपाचया स्वयं
रोजगाराचया संधी उपलबध ालया आहेत.
५ ग्तामीण युवक प्रनशक्षण व स्वयंरोजगतार योजिता
: ग्ामीर त रांमधये बेरोजगारीची
समसया सोडन्वरे या उि्िेशाने या योजनेचा प्रारंभ १९७९
साली ाला. तसेच या योजनेचे धयेय साधाररतः २
लाख ग्ामीर यु्वकांना िर्वरथी प्रनशक्षर िेऊन तयांना
स्वयंरोजगारासाठी प्र्वृतत कररे हे आहे. R ही
योजना स्वर्णजयंती ग्ाम स्वयं रोजगार योजनेत १९९९
मधये न्वलीन करणयात आली.
६ जवताहर रोजगतार योजिता : मागासलेलया १२०
नजल ांना रोजगार पुरन्वणयाचया हेतनू े १ एनप्रल १९ ९
मधये सरकारने जाहीर केलले ी न्वीन ्वेतन रोजगार योजना
महरजे ज्वाहर रोजगार योजना होय. एनप्रल १९९९ पासून
ही योजना ग्ामीर भागासाठी मया्णनित राहून ज्वाहर ग्ाम
समृिधी
् योजना ( ) या ना्वाने ओळखली जाते.
७ महतातमता गतांधी रता टट्रीय ग्तामीण रोजगतार हमी योजिता
: २ कटोबर २००९ पासून राषटट्रीय
ग्ामीर रोजगार हमी योजनेचे ना्व महातमा गांधी राषटट्रीय
ग्ामीर रोजगार हमी योजना असे करणयात आले आहे.
या योजनेअतं ग्णता एका न्वततीय ्वरा्णत ग्ामीर भागाचया
प्रतयेक कुटबंु ातील नकमान एक प्रौढ वयकतीला अकुशल
स्वरूपाचे काम उपलबध करून िेणयाची हमी ्व नकमान
१०० नि्वस ्वेतन िेणयाची हमी निली जाते.
८ दीिदयताळ पता यताय ग्तामीण क शल्य योजिता-२०१४ :
ग्ामीर न्वकास मंत्रालयाने २३ सपटेंबर २०१४ रोजी
कौशलय प्रनशक्षर काय्णक्रमाशी संलग्न असलेली ही
एक महतत्वाची योजना जाहीर केली. या योजनेचे
धयेय िाररद्र कमी कररे, फायिेशीर ्व शा््वत
48
रोजगार ननयनमत ्वेतन िेऊन पुरन्वरे असा आहे. या
काय्णक्रमाअंतग्णत गरीब कुटंबातील १५-३५ ्वयोगटाचया
ग्ामीर यु्वकांना तीन मनहनयांचया प्रनशक्षरानंतर ननयुकती
निली जाते.
९ क शल्य नवकतास आनण ोजक्ता नवकतासतासताठीिे
रता टट्रीय धोरण २०१५ : कौशलय न्वकासासाठी पनहले
राषटट्रीय धोरर २००९ मधये जाहीर करणयात आले.
हे धाेरर खाजगी क्षेत्रातील सहभागी न्वउपक्रमशील
उपक्रमांना प्रोतसाहन िेत.े
या योजनेचा मुखय उि्िेश महरजे संयोजन कौशलय
्वाढ्वून न्वन्वध घटकांना बळकटी िेरे हा असून यात
खालील बाबींचा समा्वेश होतो.
१) उद्ोजकशील संसकृतीला प्रोतसाहन िेर.े
२) उद्ोजकांना प्रोतसाहन िेऊन उद्ोग वय्वसायाचे
पया्णय उपलबध करून िेर.े
३) मनहलांना उद्ोगशील बनणयास प्रोतसाहन िेर.े
१० स्टताट्थ अप इंनडयता पु ताकतार : सटाट्ण अप इंनडया पुढाकार
हा उपक्रम शासनाने जाने्वारी २०१६ मधये सुरू केला.
भारतातील होतकरू आनर प्रनतभासंपन्न त रांना
प्रोतसानहत करणयास ्व उद्ोग उभारणयास बळ िेरारी
एक ना्वीनयपूर्ण आनर जनकलयारकारी बाब आहे.
११ प्रधतािमंत्री क शल्य नवकतास योजिता २०१६-२०२० :
या योजनेचा मुखय उि्िेश त रांमधये कौशलय न्वकास
कररे हा आहे. या योजनेअतं ग्णत यु्वकांना यशस्वीरीतया
कौशलयन्वकास प्रनशक्षर काय्णक्रम पूर्ण केलयाबि्िल
मोबिला पैशांचया स्वरूपात िेऊन कौशलयन्वकासास
प्रोतसाहन निले जाते. यासाठी शासनाने २०२० पयिंत `
१२ हजार कोटींची तरतूि केली आहे.
 स्वता यताय

प्र. १. गटता् ि बसणतारता टक ळखता : प्र. ४. खतालील ् तयतािे निरीक्षण करूि नवितारलेल्यता प्र ितांिी
१) शहरी भागातील बेकारी - त्रे नलहता. बेरोजगतारीिे प्रकतार
ग्तामीण बेरोजगतारी शहरी बेरोजगतारी
सुनशनक्षत बेकारी, औद्ोनगक बेकारी, ्पी बेकारी, तांनत्रक
बेकारी हंगामी सुनशनक्षत
बेरोजगारी बेरोजगारी
२) राजयांचा बेरोजगारीचया िराचा चढता क्रम- ्पी/प्र्न्न औद्ोनगक
गो्वा, पंजाब, महाराषटट्र, नत्रपुरा बेरोजगारी बेरोजगारी

३) रोजगार हमी योजना १९७२, तांनत्रक चक्रीय

ज्वाहर रोजगार योजना १९ ९,
स्वर्णजयंती ग्ाम स्वयंरोजगार योजना १९९९,
पय्णटनाचा न्वकास
प्र. २. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी
स्प ट करता :
१) हुसेन शेख यांनी तयांचया शेतातील काम या्वेळेस आधीपेक्षा
सात मजूर कमी ्वापरून केले तरी उतपािन ते्वढेच रानहले.
२) न्वीन तंत्रज्ानाचया ्वापरामुळे ्पाई उद्ोगात अनेक
कामगारांचे रोजगार कमी ाले.
३) सनतशचे पिवयुततर नशक्षर पूर्ण ाले आहे ्व तो आतुरतेने
नोकरीचया प्रनतक्षेत आहे.
४) महाराष्ट्रातील काही भागांत फक्त खररपाची नपकेच होतात
बेरोजगारी बेरोजगारी
संघर्णजनय संरचनातमक
बेरोजगारी बेरोजगारी
१) एक जयािा कामगार कामा्वर घेतलयाने उतपािनात ्वाढ होत
नाही आनर कामगाराला कमी केलयास उतपािनात घटही होत
नाही ही कोरतया प्रकारची बेरोजगारी आहे.
२) संगरकाचया ्वापरामुळे कामगाराला कामा्वरून कमी केले ही
कोरतया प्रकारची बेरोजगारी आहे.
३) मानहती क्षेत्रातील मंिीमुळे शरि अमेररकेतून भारतात परत
आला. ही कोरतया प्रकारची बेकारी आहे.
४) पि्वीधर असूनही ्वसंत घरी बसून आहे.
५) संरचनातमक बेरोजगारीचे उिाहरर सांगा.
प्र. ५. खताली नदलेल्यता बेरोजगतारी यता दरता यता आधतारे पनहले ि्ुर्थक
आनण न्सरे ि्ुर्थक ३ कता ता :
१

तयामुळे या भागातील रोजगार कटोबरपयिंत असतो. वष्थ बेरोजगतारीिता दर

२००९ ३.७५
प्र. ३. सहसंबंध पूण्थ करता : २०१० ३.५४
१) हंगामी बेरोजगारी पय्णटन माग्णिश्णक पि्वीधारक २०११ ३.५३
२) प्रच्न्न बेरोजगार नागरी बेरोजगारी २०१२ ३.६२
औद्ोनगक बेरोजगारी १०१३ ३.४६
३) संघर्णजनय बेरोजगारी कचचया मालाचा अभा्व २०१४ ३.४१
वय्वसायातील चढ-उतार २०१५ ३.४९
२०१६ ३.५१
४) महातमा गांधी राष्ट्रीय ग्ामीर रोजगार हमी योजना
२०१७ ३.५२
( R ) ्वेतनाची हमी िेरारा रोजगार ग्ामीर
त रांसाठी स्वयं रोजगार ्व प्रनशक्षर ( R ) प्र. ६. खतालील प्र ितांिी सनवस््र त्रे नलहता :
१) औद्ोनगक बेरोजगारीचे प्रकार सपषट करा.
५) संसाधनाचा अपवयय सामानजक पररराम २) भारतातील बेरोजगारीची काररे सपषट करा.
मान्वी मूलयांचा ऱहास ३) बेकारी कमी करणयासाठी शासनाने केलेलया उपाययोजना
सपषट करा.

49
 प्रकरण - ८ : भतार्ता्ील दताररद्र्य

पुरेशा उतपन्नाअभा्वी अन्न, ्वसत्र ्व नन्वारा या मूलभूत

गरजा पूर्ण करू शकत नाही अशी च्स्ती होय.
ब आयतामी दताररद्र्य :
िाररद्राची पारंपररक संकलपना के्वळ मूलभूत गरजांशी
ननगनडत होती, परंतु आधुननक युगात िाररद्राचया संकलपनेची
वयाप्ती ्वाढली. महरून बहुआयामी िाररद्राची संकलपना
उियास आली.
बहुआयामी िाररद्र महरजे भौनतक ्व अभौनतक
पररमारांपासून ्वंनचत राहरे होय. भौनतक पररमाराचा संबंध
अन्न, ्वसत्र, नन्वारा, आरोग्य, नशक्षर, ्वीज, रसते बांधरी,
आक्ी ८.१ दताररद्र्य नपणयाचया शुि्ध पाणयाची उपलबधता यांचयाशी संबंनधत
आहे. तसेच अभौनतक पररमारांचा संबंध समाजातील न्वन्वध
प्रस््ताविता :
भेिाभेिाशी संबंनधत आहे.
िाररद्र ही भारतीय अ््णवय्वस्ेसमोरील एक प्रमुख
आवहान असून आन््णक ्व सामानजक घटकांशी ननगनडत ्ुमहतांलता मताही् हवं :
आहे. काही वयकती नक्वा समूहाला समाजापासून ्वंनचत प्रता. अमतय्थ सेि यांचया मते, ‘‘िाररद्र महरजे के्वळ
कररारा घटक महरून िाररद्राकडे पानहले जाते. मूलभूत पैसा कमी असरे नवहे तर मान्वी जी्वनात अनान््णक
गरजांपासून ्वंनचत राहरे नक्वा उपलबध संधी नाकाररे यामुळे क्षमतेचा अभा्व असरे होय. या क्षमतांचा संबंध आन््णक,
समाजातील काही वयकती नक्वा समूह मुखय प्र्वाहापासून सामानजक ्व राजकीय स्वातं याशी असतो. पौषटीक ्व
िूर जातात. पुरेसे अन्न, आरोग्याची सुन्वधा, शैक्षनरक सुन्वधा,
आकृती .१ ही िाररद्र या संकलपनेची मानहती िेते. राजकीय ्व नागरी स्वातं य इतयािींचया कमतरतेचा संबंध
भारतातील िाररद्राला िीघ्ण इनतहास आहे. न नटश िाररद्राशी येतो.
काळात हसत ्व कुनटरोद्ोगांचा ऱहास, साधन सामग्ीचे
आन््णक ननःसारर, िडपशाहीचे आन््णक धोरर, साततयाने ्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
पडरारे िुषकाळ इतयािी काररांमुळे भारतीय लोकसंखयेचा भारतीय अ््णतजज् ्व
मोठा भाग िाररद्रात जी्वन जगत होता. भारतरतन पुरसकार सनमाननत
स्वातं यानंतरचया काळात िाररद्र ननमू्णलन काय्णक्रमा्वर प्रा. अमतय्ण सेन यांना १९९
भारत सरकारने भर निला आहे. िाररद्र ननमू्णलनासाठी भारत मधये कलयारकारी अ््णशासत्र,
सरकारने आन््णक ननयोजन, आन््णक सुधाररा, गरीबी हटाओ सामानजक नन्वडीचे नसि्धांत,
यांसारखे िाररद्र ननमू्णलन काय्णक्रम राबन्वले आहेत. यामुळे प्रता. अमतय्थ सेि समाजातील अनतिुब्णल घटकांचया
मोठ्या प्रमारा्वर िाररद्र कमी होणयास मित ाली आहे. समसयांबाबत ची यांसारखया योगिानाबि्िल
अ््णशासत्राचा ‘नोबेल समृती पुरसकार’ प्रिान करणयात
दताररद्र्यतािता अर्थ :
आला. तयांचया
पारंपररक अ्ा्णनुसार िाररद्र महरजे समाजातील वयकती
50

(१९ १) या पुसतकात आन््णक िुब्णल घटकांचया
्वेिनांचा न्वचार तर आहेच, तयाचबरोबर तयांचया
उतपन्न ्वाढीबाबतचे न्वचार मांडले आहेत. तसेच
आन््णक ्वृिधीं
् साठी सा्व्णजननक आरोग्य ्व नशक्षरातील
सुधाररांसारखया सामानजक सुधाररां्वर भाषय केले आहे.
सतांगता पता :
•
भारताचया अ््णवय्वस्ेची न्वभागरी ग्ामीर ्व
शहरी भागांमधये जार्वते.
• िेशात उतपन्न आनर संपततीचे नयायय न्वतरर
आहे.
• स्व्ण नागररकांना समान नशक्षर, आरोग्य, ऊजा्ण
्व नपणयाचे पारी नमळते.
• िेशामधये भूक, उपासमार ्व कुपोरर इतयािी
निसून येत नाही.
• िेशामधये स्वच्तेचया सुन्वधांचा अभा्व आहे.
• स्व्ण राजयांमधये िाररद्राचे प्रमार समान आहे.
दताररद्र्यता यता संकल्पिता :
भारतातील िाररद्र हे बहुआयामी आहे. भारतात
िाररद्राचया ननरपेक्ष िाररद्र ्व सापेक्ष िाररद्र अशा प्रमुख
संकलपना आहेत.
अ निरपेक्ष दताररद्र्य : ननरपेक्ष िाररद्र हे नकमान उपभोगाचया
गरजांनुसार मोजले जाते. ननयोजन आयोगानुसार ग्ामीर
क्षेत्रामधये िररोज प्रनत वयकती उषमांकाचे प्रमार २४००
उषमांक असून, शहरी क्षेत्रामधये २१०० उषमांक इतके
आहे. प्रतयेक वयकतीला सरासरी २२५० उषमांकाची
गरज असते.
नकमान उतपन्नाचया अभा्वामुळे अन्नामधून उषमांकाची
समाधानकारक अशी पातळी प्राप्त न ालयामुळे ननरपेक्ष
िाररद्र ्वाढते. बहुतांशी प्रमारात हे िाररद्र जगातील
न्वकसनशील िेशांमधये आढळून येते. परररामकारक
िाररद्र उपाययोजनेि्वारे
् ननरपेक्ष िाररद्राचे ननमू्णलन
होऊ शकते.
51
शोधता पता .
ननरपेक्ष िाररद्र असलेलया ५ िेशांची ना्वे जागनतक
बकेचया अद्या्वत अह्वालातून शोधा.
ब सतापेक्ष दताररद्र्य : सापेक्ष िाररद्राची संकलपना
सपष् कररे अ्वघड आहे.
न्वन्वध राहारीमानांचया िजािंची तुलना केलयानंतर
सापेक्ष िाररद्राची कलपना येते. या िाररद्राचा
अभयास उतपन्न पातळी, संपतती, उपभोग खच्ण,
आन््णक नननषक्रयता (बेरोजगारी, ्वृि्धत्व इतयािी)
यांचया परसपर तुलनेमधून केला जातो. सापेक्ष िाररद्र
हे जगातील स्व्ण िेशांमधये अाढळून येते.
सापेक्ष िाररद्र पूर्णपरे ननमू्णलन करता येत नाही.
योग्य धोरर ्व उपाययोजनांमुळे सापेक्ष िाररद्राचे
ननमू्णलन काही प्रमारात होऊ शकते.
दताररद्र्यरेषता :
िाररद्ररेरा ही अशी कालपननक रेषाा आहे जी गरीब
्व गरीबेतर यांमधये ्वगथीकरर करते. ती प्रतयेक वयकतीचया
िैनंनिन खचा्णशी ननगनडत असते. न्वन्वध सनमतया आनर
अभयासगटांनी िाररद्ररेरेची संकलपना न्वन्वध प्रकारे सपष्
केली आहे.
ननती आयोगाने िाररद्र ननमू्णलनासाठी नेमलेलया
काय्णगटाचया वयाखयेनुसार ‘सामानजकदृष्टा मूलभूत गरजा
भागन्वणयासाठी लागराऱया ्वसतू ्व से्वा खरेिी करणयाकररता
जो खच्ण येतो तया प्रारंनभक खचा्णचया पातळीस िाररद्ररेरा
महरतात’.
िाररद्ररेरेचे प्रमुख उि्िेश खालीलप्रमारे
१) िाररद्ररेरेचया ्वर ( ), िाररद्ररेरेचया खाली
( ) असरारी लोकसंखया ठरन्वरे.
२) कुटंबाचया उपभोग खचा्ण्वरून िाररद्राची ओळख
पटन्वरे.
३) ्वेळो्वेळी िाररद्राचा मागो्वा घेऊन प्रिेशांची तुलना
कररे.
४) िाररद्र ननमू्णलन काय्णक्रमासाठी आ्व्यक खचा्णचा
अंिाज बांधरे.
िाररद्ररेरा ही प्रतयेक राषटट्रांनुसार बिलते. जागनतक
बकेचया अह्वालानुसार िाररद्ररेरा ही २०११ चया
नकमतीनुसार िरडोई िर नि्वशी १.९० इतकी क्रयशकतीचया िाररद्रामुळे ोपडपट्टी ्वाढ ्व अनौपचाररक क्षेत्रात ्वाढ
समानते्वर आधाररत आहे. क्रयशक्तीचया ( ) होते तसेच कायिा ्व सुवय्वस्ेचा प्र्न ननमा्णर होतो.
आधारानुसार भारतातील २१.२ लोकसंखया िाररद्र
रेरेखाली आहे. शोधता पता :
अनौपचाररक क्षेत्राबि्िलची मानहती गोळा करा ्व
सतांगता पता : तुमचया ननरीक्षरानुसार काही उपक्रम नमूि करा.
खाली निलेलया उतपन्न मनोऱयात वयकतींचे उतपन्नानुसार
्वगथीकरर करा. ्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
१) कत्राटी कामगार िाररद्ररेरेचया ्वर राहणयासाठी खालील बाबी आ्व्यक
२) िुकानातील न्वक्रेता आहेत
३) बहुराषटट्रीय कपनीमधील मुखयानधकारी ( )
४) कपनीमधील न्वशेरानधकारी
खता अ पदतार्थ इ्र टक
धानय, डाळी, िूध, इंधन आनर ्वीज,
उचिांकी ्वैद्कीय, करमरूक,
उतपन्न िुग्धजनय पिा््ण, मीठ
्व साखर, खाद्तेल, नटकाऊ ्वसतू, कपडे,
अंडी, मासे ्व मांस, भाडे, अं्रूर-पांघरूर,
उचि मधयम भाजया, फळे, मसाले, पाित्रारे, नशक्षर, स्वच्ता
उतपन्न प्रसाधनाचया ्वसतू,
पेय, प्रनक्रया केलेले
खाद् प्र्वास भतता.
मधयम
उतपन्न
कमी हे करूि पहता :
उतपन्न
१) िर मनहनयाला तुमचया घरात खरेिी केलया जाराऱया
तप मिोरता खाद् आनर खाद्ेतर पिा्ािंची यािी तयार करा.
दताररद्र्यतािे प्रकतार : २) तुमचया कुटंबात चालू नकमतीनुसार िरमहा केला
१ ग्तामीण दताररद्र्य : ग्ामीर भागातील न्वनशषट क्षेत्रातील जारारा एकर उपभोग खच्ण िाख्वा.
लोकांना मूळ गरजांपासून ्वंनचत राहरे याला ग्ामीर िाररद्र ३) कुटंबाचा िरमहा यानुसार खच्ण नकती ते सांगा.
असे महरतात. हे िाररद्र सीमांत ्व अलपभूधारक शेतकरी,
भतार्ता्ील दताररद्र्यतािता नवस््तार :
भूनमहीन शेतमजूर, कत्राटी कामगार, इतयािीमधये निसून येत.े
एकर लोकसंखयेतील िाररद्राचे प्रमार हे िाररद्र
शेतीतील कमी उतपािकता, िुषकाळ, ननकृषट ग्ामीर पायाभूत
गुरोततराने मोजले जाते. तया्वरून िाररद्राचा न्वसतार
सुन्वधा, पया्णयी रोजगाराची कमतरता, ग्ामीर कज्णबाजारीपरा, ननच््चत केला जातो. भारतातील िाररद्र न्वसताराचा
ननरक्षरता इतयािींमळ ु े ग्ामीर िाररद्रात ्वाढ ाली आहे. अभयास करणयासाठी ्वैयच्क्तक सतरा्वर अ््णशासत्रज्ांनी,
२ शहरी दताररद्र्य : शहरी भागातील न्वनशष् क्षेत्रातील संशोधन संस्ांनी योगिान निले आहे. १९६२ पासून ननयोजन
लोकसंखयेत मूळ गरजांची कमतरता असते तयास शहरी आयोगाने न्वन्वध काम कररारे काय्णक्षम काय्णगट, तजज्
िाररद्र महरतात. शहरी िाररद्र मोठ्या प्रमारात ग्ामीर सनमती भारतातील िाररद्राचया मोजरीसाठी नेमलया आहेत.
भागातील लोकाचे ालेले ्वाढते स्लांतर, न पर्वडरारी दताररद्र्यतािता अंदताज
घरे, ननरक्षरता, मंि गतीने औद्ोनगक ्वृिधी
् ्व पायाभूत पू्वथीची िाररद्ररेरा ही उषमांकाचया उपभोगा्वर अ्वलंबून
सुन्वधांची कमतरता या काररांमुळे ्वाढते आहे. शहरी होती. तयात इतर ्वसतूंचया उपभोगाचा समा्वेश नवहता. भारत

52
सरकारने ्वेळो्वेळी िाररद्ररेरा मोजणयासाठी ्वेग्वेगळ्ा दताररद्र्यतािी कतारणे : भारतातील िाररद्राची काररे
सनमतयांची ननयुक्ती केली. डॉ. सी. रंगराजन यांचया खालीलप्रमारे आहेत.
अधयक्षतेखाली २०१२ साली तजज्ांचा एक गट नेमला १ लोकसंखयेिता नवस् ोट : जलिगतीने ्वाढराऱया
होता. या गटाने २०१४ मधये सािर केलेलया अह्वालानुसार लोकसंखयेचया मानाने गरजा भाग्वणयासाठी असराऱया
ग्ामीर ्व नागरी भागाकररता िाररद्ररेरा ननच््चत केली ती साधनसंपततीचे ्वाटप असमान आहे, तयामुळे मुखय
पुढीलप्रमारे गरजा पूर्ण न ालयाने िाररद्राचा न्वसतार ाला आहे.
तक्ता क्र. .१ मधये रंगराजन गटाचया अह्वालानुसार २ आनर्थक वृदधीिता मंद वेग : शेती ्व औद्ोनगक
िाररद्राचा अंिाज िश्णन्वला आहे. क्षेत्रातील मंि गतीने होरारी ्वृि्धी आनर राषटट्रीय
दताररद्र्यतािता दर २०११-१२ उतपन्न ्व िरडोई उतपन्नातील ्वृिधी
् िर सुसंगत नाही.
दताररद्र्यरेषता दताररद्र्य गुणोत्र बऱयाच राजयांत सरासरी राषटट्रीय उतपन्नापेक्षा िरडोई
पभोग खि्थ पयता् उतपन्न कमी आहे. यामुळे िाररद्र ननमा्णर होऊन
ग्तामीण शहर ग्तामीण शहर कण लोकांचया राहरीमानाचा िजा्ण खाला्वलेला आहे.
रू.९७२/- रू.१४०७/- ३०.९ २६.४ २९.५ ३ बेरोजगतारी व अध्थ बेरोजगतारी : ग्ामीर ्व शहरी
प्रनत मनहना प्रनत मनहना भागातील िाररद्राचे प्रमार ्वाढणयाचे कारर बेरोजगारी
रू.३२/- रू.४७/- ्व अध्ण बेरोजगारी आहे.
प्रनत नि्वस प्रनत नि्वस
प्रनत वयक्ती प्रनत वयक्ती ४ आनर्थक नवषम्ता : मोठ्या प्रमारातील आन््णक
् ता क्र. ८.१ न्वरमतेमुळे िाररद्राची वयाप्ती ्वाढली आहे.
स्त्रो् : भारत सरकार, ननयोजन आयोग अह्वाल (जून २०१४) उिा. उतपन्न, मालमतता, उपभोगखच्ण, कज्णसुन्वधा,
शेतजनमनीचे ्वाटप इतयािींमधये न्वरमता.
रताजयनिहताय दताररद्र्यतािी ट केवतारी
५ पतायताभू् सुनवधतांिी दुल्थभ्ता : क्रयशकतीचया
रताजय दताररद्र्यतािता दर रताजय दताररद्र्यतािता दर
२०११-१२ २०११-१२ अभा्वामुळे ऊजा्ण, ्वाहतूक, संिेश्वहन, आरोग्य ्व
ट वे तारी ट वे तारी नशक्षर इतयािी पायाभूत सुन्वधा ्वापरता येत नाहीत.
आं प्रिेश ९.२० केरळ ७.१ तयामुळे िररद्ी अजून िररद्ी होत आहेत.
आसाम ३१.९ मधयप्रिेश ३१.७ ६ िलिवता : चलन्वाढ महरजे साततयाने जी्वना्व्यक
नबहार ३३.७ महाराष्ट्र १७.४ ्वसतंूचया नकमतीत होरारी ्वाढ होय. उिा. खाद्
्ततीसगड ३९.९ ओनडसा ३२.६
पिा््ण. अन्नधानयाची ्वाढती मागरी आनर कमी
गुजरात १६.६ पंजाब .३
पुर्वठ्यामुळे नकमतीत प्रचंड ्वाढ होते. तयामुळे क्रय
हररयारा ११.२ राजस्ान १४.७
शकती कमी होऊन गरीब आरखी गरीब होतात. अन्न
नहमाचल प्रिेश .१ तानमळनाडू ११.३
संकटामुळे लोकामधये उपासमार, कुपोरर इतयािींत
जममू आनर का्मीर १०.४ उततरप्रिेश २९.४
्वाढ ाली आहे.
ारखंड ३६.९ उततराखंड ११.३
कना्णटक २०.९ पच््चम बंगाल १९.९ ७ प्रतादने शक असं्ल
ु ि : प्रािेनशक असंतल
ु न हे िाररद्राचे
् ्ता क्र.८.२ स्त्रो् : आन््णक पाहरी अह्वाल २०१७-१ एक कारर आहे. ओररसा, मधयप्रिेश, नबहार,
्ततीसगड, ारखंड, नसककीम, अ राचल प्रिेश ्व
शोधता पता : आसाम ही राजये आन््णक न्वकासामधये मागासलेली
्ण (Q३) ्व िहा्वे
्वरील मानहतीचया आधारे नतसरे चतु्क असून तयांचे िाररद्राचे गुरोततर जासत आहे.
शतमक ( १०) काढा ्व तयानुसार राजयांची ना्वे नलहा. ८ दताररद्र्यतािे दु टिक्र : ही संकलपना प्रा. रग्नर नकस्ण यांनी
मांडली आहे. अनेक भारतीय िाररद्राचया िुषटचक्रात
53
 अडकले असून परररामी राषटट्रीय उतपन्नात घट, िरडोई
्ुमहतांलता मताही् हवे :
उतपन्न कमी, कमी उपभोग, कमी भांड्वल नननम्णती,

येयतासताठी भ
कमी बचत, कमी उतपािन ्व रोजगारीत घट ाली आहे.

भताव ता अ

ताही्
शतां्
आकृती क्र. .२ ही िाररद्राचे िुषटचक्र सपष् करते.

दताररद्र्यताि

ेले ि
ीआ

तागीद

भूक
नण
जनम

तारी
रो य

नयताय
िीव
कमी राष्ट्रीय रील
जीव ले
आ
ंग
िता
उतपन्न ि
क्षण
पता यताखताल तार नश
ील जीवि शता व् दजद
कमी िरडोई नवकतासतािे
कमी रोजगार उतपन्न ग्हसुरक्षता नलंग समभताव
येय नप यता
य
ोग अन्स् ो य पताणी
पभ व ्
तार ता
ताबद
कमी उतपािन कमी बचत जब स्व

नण शहर
संप्र े

ितागं ल् नरक
जता

आनण
ेषण
्थ

िवनिनम्थ्ी व पतायताभू्
व्

यता रोज नवकतास

ताि्ता
शता

आ
आ

असम

गतार स
कमी भांड्वल

्थ
कमी गुंत्वरूक

धं ी
सुनवधता
कमी
नननम्णती

आक्ी ८.२ दताररद्र्यतािे दुष्िक्र संयुकत राषटट्र ‘ससटेनेबल डेवहलपमेंट गोलस’ चा

९ इ्र टक :
• नैसनग्णक आपततींची पुनरा्वृतती
• जात, धम्ण, ्वर्ण ्व नलंगभेिभा्व
• प्रशासकीय अकाय्णक्षमता ्व षटाचार
• सा्व्णजननक न्वतरर पिधतीतील अड्ळे
्ुमहतांलता मताही् हवं :
दताररद्र्यतािे पररणताम
• िेशाची आन््णक प्रगती िाररद्रामुळे लांबरी्वर पडते.
• राषटट्रीय उतपन्न ्व िरडोई उतपन्न कमी होते.
• राहरीमान खाला्वलेले असते.
• बचत, गुंत्वरूक ्व भांड्वल नननम्णती कमी होते.
• आन््णक शकती ती होते ्व संधीची असमानता
ननमा्णर होते.
• श्ीमंत ्व गरीब ्वगा्णता मतभेि होतात.
• िाररद्रामुळे समाज ्व राषटट्रन्वरोधी कार्वाया यामधये
्वाढ होते.
• कलयारकारी काय्णक्रमा्वरील अनुिान ्वाढीमुळे
सरकारी खचा्णत ्वाढ ालयाने साधनसपंततीचे
असमान ्वाटप ाले आहे.
• िाररद्रामुळे आन््णक हालाखीत ्व कषटप्रि
जी्वन जगा्वे लागते.
• िाररद्रामुळे पया्ण्वरराचा ऱहास होतो.
54
अह्वाल सपटेंबर २०१५ रोजी आंतरराषटट्रीय समुिायाने
स्वीकारला असून तयात पूर्णपरे सामानजक, आन््णक
्व पया्ण्वररन्वरयक परररामांचा समा्वेश केला आहे.
मधये ्वैच्््वक करार करून िाररद्राचे स्वरूप
्व पररराम पूर्णपरे संप्वरे याचा समा्वेश केला आहे.
तयामधये १७ असून १६९ धयेय २०३० पयिंत
संपानित कररे असे आहे. ना आकार िेणयात
भारताची एक मुखय भूनमका आहे.
संयुकत राषटट्रसंघाचया दृषटीने भारताला आिराचे स्ान
असलयामुळे २०३० या ्वरा्णपयिंत िाररद्र ननमू्णलनासाठी
शा््वत न्वकासाचे धयेय कनटबि्ध मानले गेले आहे.
दताररद्र्य निमू्थलितािे सतामतानय पताय : िाररद्र ननमू्णलनासाठी
धोररामधये खालील उपाय केले आहेत.
१ लोकसंखयेवर नियंत्रण : कुटंब कलयार काय्णक्रम
्व लोकसंखयेचे धोरर यामुळे ्वेळो्वेळी लोकसंखया
्वाढी्वर ननयंत्रर ठे्वले आहे.
२ शे्ी : शेतीसाठी लागरारी आिाने न्वकत घेणयासाठी
शेतकऱयांना स्वसत िरात कृरी सुन्वधा पुरन्वलया
जातात. सरकारने शेतकऱयांना च्स्र उतपन्न नमळा्वे
महरून काही नपकांसाठी नकमान आधारभूत नकमती
जाहीर केलया आहेत.
 ३ ग्तामीण कतामे : ग्ामीर भागातील रसतयांची बांधरी, प्रनशक्षराची संधी उपलबध करून िेरे आ्व्यक आहे.
लघु जलनसंचन सुन्वधा नननम्णती, ग्ामीर न्वद्ुतीकरर या संधीमुळे लोक उद्ोजकता नक्वा स्वयंरोजगारासाठी
इतयािी कामाि््वारे गररबांना रोजगार उपलबध करून प्रोतसाहीत होतील.
निलेला आहे.
हे करूि ब ता :
४ ग्तामीण ोगीकरण : ग्ामीर भागात रोजगार अन्नसुरक्षेचया खात्रीसाठी महाराषटट्र सरकारने तीन
पुरन्वणयासाठी लघुउद्ोग ्व कुटीर उद्ोगांना प्रोतसाहन रंगांचे रेशनकाड्ण सुरू केले आहे. अन्नपुर्वठा ्व ग्ाहक
निले आहे. संरक्षर न्वभाग, महाराष्ट्र सरकार यांचयानुसार उतपन्न
५ नकमताि वे्ि : १९४ मधये नकमान ्वेतन कायिा संमत पातळी्वर आधाररत रेशनकाड्णचा रंग ओळखा.
ाला. तयाअंतग्णत मजुरांना नयायय मोबिला िेणयाची तरतूि पतां रे केशरी नपवळे
करणयात आली आनर तयात ्वेळो्वेळी बिल करणयात
आले.
६ सताव्थजनिक नव्रण वयवस्रता : सा्व्णजननक न्वतरर
वय्वस्ेि््वारे गररबांना स्वलतीचया िराने नशधा ्वाटप
कद्ाि््वारे अन्नधानय न्वतरर ्व अन्नसुरक्षा उपलबध
ाली आहे. तयामुळे गरीब कुटंबामधये अन्नधानयाची
ननच््चती ाली आहे.
हे करूि ब ता :
७ बकतांिे रता टट्रीयीकरण : आन््णक अंतभा्ण्व करणयाचया
खाली निलेलया मुि्द्ांचया आधारे िाररद्र ननमू्णलन
हेतूने गरीब लोकांना कमी वयाजिरात पतसुन्वधा
काय्णक्रमासोबत जोड्ा ला्वा. अन्न सुरक्षा, रोजगार
उपलबध करून िेणयासाठी १९६९ ्व १९ ० साली
्व स्वयंरोजगार, नशक्षर, आरोग्य, स्वच्ता, आन््णक
बकांचे राषटट्रीयीकरर करणयात आले.
समा्वेशन, गृहननमा्णर
८ प्रगन्शील कर धोरण : उतपन्न न्वषामता कमी l रोजगार हमी योजना
करणयासाठी प्रगनतशील कर पि्धत अंमलात आली. l स्वर्णजयंती ग्ाम स्वरोजगार योजना

९ नशक्षण : प्रा्नमक नशक्षर हे सगळ्ांना मोफत l जन धन योजना

्व सकतीचे केले आहे. न्वद्ारयािंची पटनोंिरी l स्वच् भारत अनभयान

्वाढन्वणयासाठी शाळेमधये पेयजल, स्वच्तागृह l स्व्ण नशक्षा अनभयान

सुन्वधा, मुलींसाठी मोफत नशक्षर, माधयानह भोजन l अंतयोिय अन्न योजना

योजना हे काय्णक्रम सुरू केले आहेत. l महातमा गांधी राषटट्रीय ग्ामीर रोजगार हमी योजना
l प्रधानमंत्री आ्वास योजना
१० स्वस्् गृहनिमता्थण योजिता : ग्ामीर ्व नागरी भागातील
l राषटट्रीय आरोग्य नमशन
गररबांसाठी पुन्व्णसन काय्णक्रम ्व स्वसत िरात घरे
िेणयाची सुन्वधा पुरन्वली आहे.
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
११ आरो यता यता सुनवधता : गररबांना स्वलतीचया िरात १७ कटोबर हा जागनतक िाररद्र ननमू्णलन नि्वस
्वैद्कीय सुन्वधा पुरन्वणयासाठी प्रा्नमक आरोग्य मानला जातो.
कद्े, सरकारी ि्वाखाने यांची स्ापना करणयात आली
िाररद्रामुळे आन््णक न्वकासात अड्ळा ननमा्णर होतो.
आहे.
िाररद्र ननमू्णलनासाठी सरकारने सुरू केलेलया काय्णक्रमां्वर
१२ क शल्य नवकतास आनण स्वयंरोजगतार : भारतात ्वेळो्वेळी िेखरेख कररे गरजेचे असते. तयांतील त्रुटी ्व
रोजगार नननम्णतीसाठी कौशलय न्वकास हा महतत्वाचा प्रगती कमी करराऱया घटकां्वर परररामकारक प्रभा्वी
दृनषटकोन मानला जातो. यासाठी कौशलया्वर आधाररत अंमलबजा्वरी करायला ह्वी
55 .
 स्वता यताय
प्र. १. नवधताि आनण ्क प्र ि :
१ नवधताि ‘अ’ : कृरी उतपािनातील ्वाढीबरोबर िाररद्राचया
पातळीत घट होते.
्क नवधताि ‘ब’ : ह्वामानाचया च्स्तीत मोठ्या प्रमारा्वर चढ-
उतार ालयामुळे कृरी उतपन्नात घट ाली आहे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान हे
‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’ हे
न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
२ नवधताि ‘अ’ : शहरी िाररद्र मुखयत्वे ग्ामीर लोकांमधये
स्लांतरराचया प्रभा्वा्वर पररराम कररारे आहे.
्क नवधताि ‘ब’ : ग्ामीर लोक हे ग्ामीर भागातील पायाभूत
सुन्वधा, पया्णयी नोकऱयांची कमतरता यामुळे स्लांतररत ाले.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान हे
‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’ हे
न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
३ नवधताि ‘अ’ : जगातील स्व्ण िेशांमधये सापेक्ष िाररद्र
आढळून येते.
नवधताि ्क ‘ब’ : सापेक्ष िाररद्र मोजणयासाठी तुलना करणयासाठी
उतपन्न पातळीतील फरक हा फकत एकमे्व ननकर आहे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान हे
‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’ हे
न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
४ नवधताि ‘अ’ : िाररद्रात पैशांचया कमतरतेबरोबरच काय्णक्षमतेचीही
कमतरता आढळून येते.
नवधताि ्क ‘ब’ भूकच े े समाधान न होरे, आरोग्य से्वचे ी कमतरता,
राजकीय स्वातं य नाकाररे याचे रूपांतर िाररद्रामधये होते.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान हे
‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’ हे
न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
५ नवधताि ‘अ’ : अन्नसुरक्षा, गररबांना पतपुर्वठा सुन्वधा, सामानजक
सुरनक्षततेची हमी िेरे.
56
नवधताि ्क ‘ब’ : प्रशासकीय वय्वस्ेतील गळती िाररद्य
कायम राखते.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, पर तक्क न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून ‘ब’ न्वधान हे
‘अ’ न्वधानाचे बरोबर सपषटीकरर आहे.
४) िोनही न्वधाने (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असून न्वधान ‘ब’ हे
न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
प्र. २. गटता् ि बसणतारता टक ळखता :
१) रेशनकाडा्णचे रंग - पांढरे, नहर्वे, केशरी, नप्वळे
२) जासत िाररद्र गुरोततर - ्ततीसगड, ारखंड, नबहार, केरळ
३) उषमांक - २४००, १ ००, २१००, २२५०
प्र.३. यो य तयता अर्थशतास्त्रीय संकल्पिता सूिवता :
१) समाजातील काही न्वनशषट लोकांना संधी नाकाररे....
२) िाररद्राचया संकलपनेत भौनतक आनर अभौनतक पररमारे समान्वषट
केले जातात.
३) लोकांचया राहरीमानाचया सापेक्ष िजा्णचया आधारा्वर िाररद्राचा
अभयास केला जातो....
४) िाररद्राचे पूर्णतः ननमू्णलन करता येत नाही.
५) सामानजकदृष्टा स्वीकारलया जाराऱया पातळी्वर मूलभूत मान्वी
गरजा पूर्ण करणयासाठी आ्व्यक खचा्णची गरज भासते.
प्र.४. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी
स्प ट करता :
१) बबनची मुलगी अतयलप आहारातून नमळराऱया कमी उषमांकामुळे
अशक्त ाली ्व नतला ग्रालयात िाखल केले.
२) धनाजीरा्व मोठे जनमनिार आहेत परंतु तयांचे ्वानर्णक उतपन्न
उद्ोजक रा्वबहािूरांपेक्षा कमी आहे.
३) उनम्णचया कुटंबाची अ्वस्ा ए्वढी हालाखीची आहे की तयांना
अन्न, ्वसत्र, नन्वारासारखया गरजा ही भाग्वता येत नाहीत.
४) संजयचया कुटंबाला नप्वळ्ा नशधा्वाटप पनत्रकेद्ारे धानय
नमळते.
५) राजयामधये काही भागांत भूकबळी होतात, तर काही भागांत
अन्नाची नासाडी होते असे न्विारक नचत्र आहे.
प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम् नकवता असहम् आहता् कताय?
सकतारण स्प ट करता.
१) लोकसंखया ननयंत्रर िाररद्र िूर करणयाचा एकमे्व उपाय आहे.
२) सापेक्ष िाररद्र जगात स्व्णत्र आढळते.
३) प्रािेनशक असंतुलन हे िाररद्राचे एकमे्व कारर आहे.
प्र. ६. खतालील प्र ितांिी सनवस््र त्रे नलहता.
१) भारतातील िाररद्राची काररे सपषट करा.
२) भारतातील िाररद्र ननमू्णलनाचे सामानय उपाय सपषट करा.
 प्रकरण - ९ : भतार्तािे १९९१ पतासूििे आनर्थक धोरण
प्रस््ताविता :
भारतीय अ््णवय्वस्ा आन््णक संकटातून जात
होती. न्विेशी चलनाचा साठा जून १९९१ मधये कमी
ाला. तयातून िोन आठ्वड्ापयिंतच आयात कररे शकय
होते. गसट १९९१ मधये चलन्वाढ १६.७ पयिंत
पोहोचली होती.
संरक्षर वय्वस्े्वर होरारा खच्ण, अनुिान, कजा्ण्वरचे
वयाज इतयािींमुळे सरकारचा खच्ण महसूलापेक्षा जासत होता.
समाज्वािी वय्वस्ेचे समाजा्वर होरारे सकारातमक पररराम
कमी होत गेले. या पा््व्णभूमी्वर न्वीन बिल आररे गरजेचे
होते. महरून भारत सरकारने १९९१ मधये न्वीन आन््णक
धोरर स्वीकारले.
१९ ५ मधये सुरू ालेलया आन््णक बिल
स्वीकारणयाचया प्रनक्रयेत १९९१ मधये चालना नमळाली. न्वीन
औद्ोनगक धोरर जाहीर करून तयामधये अामूलाग् बिल
सुचन्वले गेले. या न्वीन धोररामुळे भारतीय अ््णवय्वस्ा
नोकरशाहीचे अना्व्यक ननयंत्रर आनर च् ष् शासकीय
प्रनक्रयांपासून मुकत ाली. न्वीन औद्ोनगक धोररानुसार
शासन ननयंत्रकाचया आनर ननयामकांचया भूनमकेत न राहता
सुन्वधा पुरन्वरारे, समन्वय साधरारे, प्रेररा िेरारे आनर
पय्ण्वेक्षकाची भूनमका पार पाडरारे होते.
१९९१ यता आनर्थक धोरणतािी मुखय दनद े :
१) भारतीय अ््णवय्वस्ेचे जागनतकीकरर कररे.
२) चलन्वाढीचा िर कमी कररे.
३) आंतरराषटट्रीय वय्वहारतोल सुधाररे.
४) उचि आन््णक ्वृि्धीिर प्राप्त कररे.
५) न्विेशी चलनाचया साठ्यात पुरेशी ्वाढ कररे.
६) न्वततीय तूट कमी करून आन््णक स्ैय्ण प्राप्त कररे.
७) कोरतयाही ननबिंधानश्वाय ्वसतूच ं ा मुक्त प्र्वाह होणयाचया
दृष्ीने आंतरराष्ट्रीय वयापार संबधं प्रस्ानपत कररे.
) खाजगी क्षेत्राचया सहभागात ्वाढ कररे.
57
१९९१ यता आनर्थक धोरणतािी वैनश े :
१ ोनगक परवतािता धोरणता् नशनरल्ता : कोरताही
उद्ोग सुरू करणयासाठी औद्ोनगक पर्वाना धोररात
नशन्लता करणयात आली. न्वीन आन््णक धोररानुसार
तया्वेळचया सामानजक सुरनक्षततेचया दृषटीने महतत्वाचे
असलेले १ उद्ोग ्वगळता इतर उद्ोगांना
पर्वानामुकत करणयात आले होते. सधया मात्र चार
उद्ोगांना पर्वाना सकतीचा करणयात आला आहे. ते
उद्ोग खालीलप्रमारे
१) स्व्ण प्रकारची संरक्षर साधने
२) औद्ोनगक सफोटके
३) धोकािायक रसायने, औरध नननम्णती उद्ोग
४) तंबाखू ्व तंबाखूजनय पिा््ण
२ म ्ेदतारी व निबनध् वयतापतार नियंत्रण कताय तािे
ताटि : मकतेिार ्व ननबिंनधत वयापार
ननयंत्रर कायद्ाअंतग्णत मोठ्या उद्ोगांची स्ापना,
न्वसतार, न्वलीनीकरर इतयािींसाठी कद् सरकारची
संमती घेरे सकतीचे होते. तयामुळे उद्ोगांचा ्वृि्धीिर
मंिा्वला होता. आता हा कायिा रि्ि ालयाने
उद्ोगांची ्वाढ होणयास मित ाली आहे.
३ ल ु ोगतांिता प्रोतसताहि : सरकारने लघु उद्ोगांना
उतपािन, रोजगार ्व ननया्णत क्षेत्रात उचि ्वृदीिर
्वाढन्वणयासाठी प्रोतसाहन निले. या उद्ोगातील
गुंत्वरूक मया्णिा एक कोटी पयांपासून पाच कोटी
रूपयांपयिंत ्वाढन्वणयात आली.
४ नवदेशी गुं्वणुक लता प्रोतसताहि : १९९१
चया औद्ोनगक धोररात उचि प्राधानयक्रम
असराऱया उद्ोगंामधये अनधक गुंत्वरूक ्व न्वीन
तंत्रज्ान प्राप्त होणयासाठी न्विेशी प्रतयक्ष गुंत्वरुकीला
( ) मानयता िेणयात आली. प्रारंभी न्विेशी प्रतयक्ष
गंुत्वरुकीची मया्णिा ५१ टककयांपयिंत होती. ही मया्णिा
नंतर ७४ टककयांपयिंत तर बऱयाच उद्ोगांसाठी ती
१०० टककयांपयिंत ्वाढन्वणयात आली.
५ सताव्थजनिक क्षेत्रतािी मयता्थनद् भूनमकता : उि्निषटांचया िवीि आनर्थक धोरणतािे टक :
पूतथीसाठी सा्व्णजननक क्षेत्राचया धोररात अनेक बिल न्वीन आन््णक
करणयात आले आहेत धोरर (NEP)
अ) अनेक क्षेत्रांतील राजय सरकारची मकतेिारी
संपुषटात आररे उिारीकरर खाजगीकरर जागनतकीकरर
ब) सा्व्णजननक क्षेत्राची काय्णक्षमता ्वृि्धींगत कररे.
क) सा्व्णजननक क्षेत्रातील आजारी उद्ोगातील भांड्वल अ दतारीकरण :
काढून घेरे
न्वीन आन््णक धोररात खाजगीकरराला प्रोतसाहन
िेणयासाठी सा्व्णजननक धोररातील उद्ोगांची संखया
सु ्वातीला सतरा ्वरून आठ्वर आरणयात आली
होती ती आता तीन्वर आरली आहे. २०१४ पासून
रेल्वे ्व अरुऊजा्ण या िोन उद्ोगांना सा्व्णजननक क्षेत्रात
राखी्व ठे्वणयात आले आहे.
६ वयतापतारतािे दतारीकरण : आयात-ननया्णत धोररानुसार
आयात ्व ननया्णत पर्वानासाठी असलेली ननयंत्ररे
नशन्ल करणयात आली. ज्वळज्वळ स्व्ण भांड्वली
्वसतू, कचिा माल, मधयम ्वसतू ्व इतर घटकांची
मुकतपरे आयात करणयाची पर्वानगी िेणयात आली.
न्वशेर आन््णक क्षेत्र ( ) ननया्णतीला प्रोतसाहन
िेणयासाठी शासनाने स्ापन केले. तयाचप्रमारे
कृरीमालाचया ननया्णतीस प्रोतसाहन िेणयासाठी कृरी आक्ी ९.१ दतारीकरण
ननया्णत क्षेत्र ( ) ही संकलपना आरली. अर्थ : अ््णशासत्रात उिारीकरर या शबिाचा अ््ण आन््णक
७ नवमता क्षेत्रता्ील सुधतारणता : न्वमा क्षेत्रात सरकारची स्वातं य नक्वा आन््णक ननर्णय घेणयाचे स्वातं य होय.
मकतेिारी होती. न्वीन धोररानुसार सुधाररा करणयासाठी उतपािक, उपभोकते, उतपािनाचे घटक ्व मालक तयांचया
१९९९ मधये न्वमा ननयंत्रर ्व न्वकास प्रानधकरर कायिा स्वनहतासाठी मुकतपरे ननर्णय घेऊ शकतात. अ््णशासत्रज्
( R ) मंजरू करणयात आला. या कायद्ान्वये डम नसम् यांनी तयांचया ‘राषटट्राची संपती’ (
खाजगी क्षेत्रातील बहुसंखय कपनयांना न्वमा वय्वसाय ) या पुसतकात असे सांनगतले की, आन््णक
सुरू करणयाची पर्वाना िेणयात आला. यामुळे न्वमा उिारीकरर हे एक उततम आन््णक धोरर असून ते आन््णक
क्षेत्रातील शासनाची मकतेिारी संपषु टात आली. ्वृि्धी ्व लोककलयारासाठी प्रोतसाहन िेरारे आहे.
८ नवत्ीय क्षेत्रता्ील सुधतारणता : सु ्वातीला फकत बाजारयंत्ररा आनर मुकत सपधयेचया काय्णप्ररालीतील
सा्व्णजननक ्व सहकारी बकांना न्वततीय क्षेत्रात वय्वसाय प्रनतबंध कमी करून आन््णक न्वकासाला चालना िेरारे
करणयाची पर्वानगी होेती. आता मात्र न्वीन आन््णक धोरर महरजे आन््णक उिारीकरर होय.
धोररानुसार खाजगी ्व न्विेशी बकांना न्वततीय क्षेत्रात
वय्वसाय करणयाची पर्वानगी िेणयात आली आहे. दतारीकरणतासताठीिे पताय :
शोधता पता १ वयताजदरता्ील लवनिक्ता : उिारीकरराचया धोररांतग्णत
खाजगी बका ्व न्विेशी बका यांची प्रतयेकी पाच वयापारी बकांना बाजारातील मागरी ्व पुर्वठ्यानुसार
ना्वे शोधा. वयाजिर ननच््चतीबाबत स्वातं य िेणयात आले.
58
 २ ोगतांिता नवस््तार कर यतािे स्वता्ं य : उिारीकरराचया प्रनक्रया आहे की जी, आन््णक नक्रयांमधील सा्व्णजननक
काळात उद्ोगांना तयांचया उतपािन क्षमतेत न्वन्वधता क्षेत्राचा सहभाग घट्वून खाजगी क्षेत्राचया सहभागात ्वाढ
आररे, उतपािनाचा खच्ण कमी कररे याबाबत मुकतपरे घड्वून आरते.
ननर्णय घेणयाचे स्वातं य िेणयात आले. यापू्वथी उतपािन
क्षमतेचया मया्णिा ननच््चत करणयाबाबत सरकारकडून
ननर्णय घेतला जात होता. उद्ोगाकडून या मया्णिने सु ार
उतपािन केले जात होते. सधया मात्र उद्ोगांना
बाजाराचया आ्व्यकतेनसु ार उतपािनाचया मया्णिा
ननच््चत करणयाचे स्वातं य प्राप्त ाले आहे.
३ म ्ेदतारी व निबनध् वयतापतार कताय तािे ताटि
: जया कपनयांची मालमतता १०० कोटी
्व तयापेक्षा जासत होती तयांना R १९६९ चया
कायद्ानुसार उद्ोग संस्ा महटले जात होते या आक्ी ९.२ : खताजगीकरण
उद्ोग संस्ंा्वर गुतं ्वरुकी संबधं ीचे अनेक ननबिंध खताजगीकरणतासताठीिे पताय :
होते. आता या संस्ांना गुतं ्वरुकीचे ननर्णय घेणयाबाबत
१ निगु्वणूक : यामधये सा्व्णजननक क्षेत्राचे भागभांड्वल
स्वातं य आहे.
खाजगी क्षेत्राला न्वकले जाते. उिा. मा ती उद्ोगातील
४ नवदेशी नवनिमय नियंत्रण कताय ता् सुधतारणता ननगिंुत्वरूक, हॉटेलस, , इतयािी.
: न्विेशी न्वननमय ननयंत्रर कायद्ा ्वजी ( R )
न्विेशी न्वननमय वय्वस्ापन कायिा ( ) लागू २ अनारक्षर धोरण : १९५६ चया औद्ोनगक धोररामधये
ाला. परनकय चलन न्वननमया्वरील ननयंत्ररे कमी १७ उद्ोग आरनक्षत ठे्वणयात आले. न्वीन आन््णक
ालयाने आंतरराषटट्रीय वयापाराला प्रोतसाहन नमळाले. धोरराने हा आकडा ्वरून तो हळूहळू तीन्वर
आनर आता तीन्वरून िोन ्वर आला. सधयाचया
५ पतायताभ्ू सुनवधता खुली करणे : िेशी-न्विेशी
गुतं ्वरूकिार आता रेल्वे, रसते ्व ्वीज प्रकलपांतील पररनस्तीत फकत िोन उद्ोग, रेल्वे ्वाहतूक ्व
पायाभूत सुन्वधांमधये गुतं ्वरूक करू शकतात. अरुऊजा्ण सा्व्णजननक क्षेत्राकडे आरनक्षत आहेत.
६ नवदेशी ्ंत्रजताितालता प्रोतसताहि : उिारीकररामुळे प्राधानयक्रम ३ ोनगक व नवत्ीय पुिर्थििता मंडळतािी स्रतापिता
असराऱया उद्ोगात न्विेशी तंत्रज्ानाला पर्वानगी िेणयात : न्वीन आन््णक धोरराने औद्ोनगक ्व
आली. तयामुळे उतपािन खच्ण कमी करणयात ्व उद्ोगाची न्वततीय पुनर्णचना मंडळाची स्ापना करून आजारी
सपधा्णतमकता ्वाढणयास मित ाली. सा्व्णजननक उद्ोगांबाबत ननर्णय घेणयाचे ठरन्वले.
७ भतार्ीय प्रन्भू्ी नियमि मंडळतािी स्रतापिता : १९९६ चया शे्वटी १ आजारी सा्व्णजननक उद्ोग,
सेबीची स्ापना १२ एनप्रल १९९२ रोजी करणयात औद्ोनगक ्व न्वततीय पुनर्णचना मंडळाकडे सोपन्वणयात
आली. गुतं ्वरूकिारांचे नहत ्व सुरनक्षतता जपणयासाठी आले.
प्रनतभूती बाजाराचा न्वकास करणयासाठी तसेच प्रनतभूती ४ रता टट्रीय िू्िीकरण मंडळतािी निनम्थ्ी : जेवहा
बाजार ननयंनत्रत करणयासाठी हे पाऊल उचलणयात आले.
तो्टात चालरारे सा्व्णजननक उद्ोग बंि केले जातात
ब खताजगीकरण : तेवहा तयात काम कररारे कामगार बेकार होतात. ही
अर्थ : खाजगीकरर महरजे मालकी हकक बिलून नक्वा समसया सोडन्वणयासाठी राषटट्रीय नूतनीकरर मंडळाची
मालकी हकक न बिलता खाजगी वय्वस्ापन ्व ननयंत्रराला नननम्णती ाली. हे मंडळ रोजगारातून काढणयात आलेलया
मानयता िेरे होय. सोपया शबिांत खाजगीकरर ही अशी कामगारांना ्व स्वेच्ा नन्वृतती घेराऱयांना भरपाई िेत.े
59
५ िवरतितांिता दजता्थ : १९९७-९ मधये ९ सा्व्णजननक
शोधता पता :
क्षेत्र उद्ोगांना नन्वडून तयांना ‘न्वरतनांचा’ िजा्ण
महारतन ्व नमनीरतन िजा्ण असलेलया कपनयांची ना्वे
िेणयात आला. या न्वरतनांना पूर्ण न्वततीय ्व शोधून काढा.
वय्वस्ापनाची स्वायततता िेणयात आली. न्वरतन
खालीलप्रमारे आहेत. क जतागन्क करण :

१) इंनडयन ईल कॉप रेशन

२) ईल अड नचरल गस कॉप रेशन
३) नहंिुस्ान पेटट्रोनलयम कॉप रेशन नलनमटेड
४) भारत पेटट्रोनलयम कॉप रेशन नलनमटेड
५) इंनडयन पेटट्रोकेनमकल नलनमटेड
६) न्विेश संचार ननगम नलनमटेड
७) भारत हे्वी इलेकटट्रीकल नलनमटेड
) सटील ्ॉररटी फ इंनडया नलनमटेड
९) नशनल ्म्णल पॉ्वर कॉप रेशन
सद् च्स्तीत सा्व्णजननक क्षेत्रातील उद्ोग ( ) आक्ी ९.३ जतागन्क करण
नमनीरतन आनर महारतनमधये ्वगथीकृत केले गेले आहे. अर्थ : न्वीन आन््णक धोरराचे अंनतम धयेय जागनतकीकररच
• नमिीरति कपिी : भारत सरकारने २००२ मधये नमनीरतन होय. अनधक काटेकोरपरे सांगायचे ाले तर उिारीकरर आनर
खाजगीकररामुळे अंशत अ््णवय्वस्ेचया जागनतकीकरराला
कपनीची संकलपना उियास आरली. नमनीरतन कपनीची
चालना नमळाली आहे. जागनतकीकरर महरजे जागनतक
िोन भागांत ्वग्ण्वारी करणयात आली. अ््णवय्वस्ेची नननम्णतीच होय. ्वैच्््वक अ््णवय्वस्ा ही
नमनीरतन श्ेरी-१ गेलया तीन ्वरा्णत या श्ेरीतील अशी सीमारनहत अ््णवय्वस्ा असते की जेरो नफा, ्वसतू
सा्व्णजनीक क्षेत्रातील कपनयांनी साततयाने नफा नमळन्वला ्व से्वा, भांड्वल, श्म आनर तंत्रज्ानाचा प्र्वाह मुकतपरे
िेशाचया सीमापार जात असतो.
पानहजे, तसेच तयांचया तीन ्वरा्णचया शे्वटचया आन््णक
्ोडकयात असे महरता येईल की, जागनतकीकरर महरजे
्वरा्णत करपू्व्ण नफा ` ३० कोटी नक्वा तयापेक्षा जासत
िेशाचया अ््णवय्वस्ेला जागनतक अ््णवय्वस्ेशी एकरूप
असा्वा.
कररे होय. यामधये मुकत वयापार आनर गुंत्वरुकी्वरील
नमनीरतन श्ेरी-२ सा्व्णजननक क्षेत्रातील कपनयांना स्व्ण बंधने काढून टाकली जातात.
नमनीरतन श्ेरी िोन असे महरतात. या श्ेरीत कपनयांनी जतागन्क रणतासताठीिे पताय :
मागील तीन ्वरािंत साततयाने नफा नमळन्वलेला असला १ संखयतातमक नियंत्रणतािे ताटि : आयात ्व
पानहजे, नश्वाय तयांचा सकारातमक दृनषटकोन असला ननया्णती्वरील स्व्ण संखयातमक ननयंत्रराचे उचिाटन
पानहजे. करणयात आले. प्रशुलक िरात घट करणयात आली.
औद्ोनगक ्वसतूं्वर ला्वणयात येरारा आयात िर कमी
• महतारति कपिी : सा्व्णजननक क्षेत्रातील उद्ोगांचा न्वसतार
करणयात आला.
वहा्वा, जागनतक पातळी्वर तयांचा सहभाग ्वाढा्वा तसेच
२ नवदेशी भतांडवलतालता प्रोतसताहि : सरकारने आन््णक
बहुराषटट्रीय कपनया महरून तयांना िजा्ण नमळा्वा या उि्िेशाने
क्षेत्र परकीय गुंत्वरुकीसाठी खुले केले तयामुळे
२००९ मधये महारतन कपनीची संकलपना उियास आली. न्वन्वध क्षेत्रांत परकीय गुंत्वरूक सुरू ाली. भारतीय
60
 अ््णवय्वस्ा जागनतकीकररास खुली ाली आहे.
३ पयतािी पररव््थिशील्ता : पयाचा न्वननमय िर
ल्वचीक करणयात आला. स्व्ण चालू खातया्वरील
वय्वहारांबाबत पया पूरत्ण परर्वत्णनशील करणयात आला.
४ नवदेशी कपनयतांिता सहभताग : भारतीय कपनयांना
न्विेशी कपनयांसम्वेत सहभागाची पर्वानगी
िेणयात आली. उिा. मा ती सु ुकी, नहरो होंडा,
टाटा कोरस हे लोह ्व सटीलमधये िनक्षर आन केत
वय्वहार करतात.
५ दी ्थकतालीि वयतापतार धोरण : िीघ्णकालीन आंतरराषटट्रीय
वयापारासाठी आंतरराष्ट्रीय धोररात बिल करणयात
आला. या धोरराची मुखय ्वैनशष्टे
१) उिारीकरराचे धोरर
२) आंतरराषटट्रीय वयापारा्वरचे ननबिंधात घट.
३) न्विेशी सहभागाला प्रोतसाहन
६ नियता्थ्ीलता प्रोतसताहि : न्वीन ननया्णत धोररानुसार
ननया्णतिारांना न्वन्वध उततेजने िेणयात आली. ननया्णतीला
प्रोतसाहन िेणयासाठी न्वशेर आन््णक क्षेत्राची ( )
नननम्णती करणयात आली.
जरता आठवूयता :
१) उद्ोगांचे सामानजक उततरिानयत्व ( R) महरजे
काय
२) तयाचा समाजाला कसा उपयोग होतो
१९९१ यता आनर्थक धोरणतािी मूल्यमतापि :
यश :
१ मतानह्ी ्ंत्रजतािता्ील क्रतां्ी : जागनतकीकररामुळे
मानहती ्व तंत्रज्ान क्षेत्रात क्रांती ाली आहे.
भारताचया स्ूल िेशांतग्णत उतपािनात तयाचे योगिान
आहे. भारतीय सॉ ट्वेअर अनभयंतयांना अमेररकेची
संयुकत संस्ाने, युनायटेड नकगडम, ानस इतयािी
िेशांत मागरी ्वाढली आहे.
२ नवत्ीय सुनवधंताम ये सुधतारणता : खाजगी ्व न्विेशी
बकांमळ ु े न्वततीय क्षेत्र हे अनतशय वया्वसानयक ्व
सपधा्णतमक बनले आहे. क्रेनडट काड्ण, ई-बक ग इतयािी
से्वा अतयंत जलिपरे ग्ाहकांसाठी उपलबध Pmë`m ाला
आहेत.
61
३ शैक्षनणक दजता्थ् सुधतारणता : जागनतकीकररामुळे
भारतीय न्वद्ारयािंना न्विेशी उचि नशक्षरासाठी
प्रोतसाहन नमळाले असून तयासाठी लागरारे शैक्षनरक
कज्ण, नशषय्वृतती ्व गरजेचया से्वा उपलबध ालया
आहेत.
४ नियता्थ्ी् वता : भारतातील ननया्णतीत लक्षरीय ्वाढ
ाली आहे. भारत फकत पारंपररक ्वसतूंची ननया्णत
करत नसून यंत्रसामग्ी, रसायने, संगरक इतयािी
सुि्धा ननया्णत करतो. तयामुळे आपलया आंतरराषटट्रीय
वय्वहारतोलात सुधाररा ाली आहे.
५ पीक पदध्ी्ील नवनवध्ता : भारतीय शेतकरी पू्वथी
फकत मुखय अन्नधानय ्व नगिी नपकांची लाग्वड करत
होते. परंतु जागनतकीकररामुळे नपकांची रचना पारंपररक
्वसतूंपासून अपारंपररक ्वसतूंमधये बिलली आहे. ते
आता फळांचे ्व फुलांचे उतपािन, औरधी ्वनसपतीं
इतयािींची िेखील लाग्वड करतात.
६ दुनम्थळ्े यता समस्येवर मता् : आयातीचया
उिारीकररामुळे ्वसतू ्व कचचया मालाची िुनम्णळतेची
समसया सुटली आहे. यामुळे चलन्वाढीची समसया
सोडन्वणयास मित ाली आहे.
अपयश :
१ स्वयंपूण्थ्ेिता अभताव : जो िेश जागनतकीकरराचया
प्रनक्रयेत आहे तयाला अन्नाचया उतपािनामधये
स्वयंपूर्णतेचा अभा्व आढळतो कारर तो िेश अशा
्वसतंूचे उतपािन करतो जयांची जागनतक पातळी्वर
मागरी असून ते फायिेशीर आहेत.
२ देशतां्ग्थ् बताजतारतािता दु पररणताम : उिारीकरर ्व
जागनतकीकररामुळे िेशानतग्णत बाजारा्वर िुषपररराम
ाला आहे. आयात केलले या ्वसतूच ं ी उपलबधता जासत
आहे. आयातीचया उिारमत्वािी धोररामुळे आयात
केलले या ्वसतू िेशात उतपािन ालेलया ्वसतूपं क्ष
े ा कमी
नकमतीचया असतात. तयामुळे तयांना प्रचंड मागरी असते.
३ गरीब शे्क यतांवर पररणताम : जागनतकीकरराचे
फायिे श्ीमंत शेतकरी अनुभ्वत आहेत. ते
ननया्णतयोग्य नपकांची लाग्वड करतात, परंतु गरीब
 शेतकऱयांची िखल घेतली जात नाही. तयामुळे
तयांना जमीन न्वकणयासाठी िबा्व आरला जातो
नक्वा ते आतमहतया करणयास प्र्वृतत होतात. तसेच
कज्णबाजारीपरा ्व िाररद्राला सामोरे जातात.
४ निकोप स्पधिता अभताव : भारतीय उद्ोजक बहुराषटट्रीय
कपनयांशी सपधा्ण करू शकत नाहीत. याचाच पररराम
हे उद्ोग आजारी पडतात, बंि केले जातात नक्वा
न्वकणयासाठी िबा्व आरला जातो.
स्वता यताय
प्र. १. यो य पयता्थय निवडता :
१) स्वातं यानंतर भारताने ......... स्वीकार केला.
अ) समाज्वािाचा ब) भांड्वलशाहीचा
क) नमश्/संनमश् अ््णवय्वस्ेचा ड) सामय्वािाचा
२) न्वीन आन््णक धोरराने न्विेशी तंत्रज्ानाला ..._mÝ`Vm [Xbr.
अ) कुटीरोद्ोग ब) लघुउद्ोग
क) सूक्म एजनसी ड) उचि प्राधानय उद्ोग
३) सद्ाच्स्तीत सा्व्णजननक क्षेत्रासाठी आरनक्षत उद्ोगांची
संखया ......... इतकी ाली आहे.
अ) ३ ब) ५ क) ७ ड) २
प्र. २. नवधताि आनण ्क प्र ि :
१ नवधताि ‘अ’ : उिारीकररांतग्णत उद्ोगांचे पर्वाना न्वतरर
कररे ही एक महतत्वाची पायरी आहे.
्क ‘ब’ : अना्व्यक ननयंत्ररे आनर प्रनतबंधामुळे १९९१
पू्वथी आन््णक नस्रता होती.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे आनर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर आहे.
४) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे अानर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
२ नवधताि ‘अ’ : १९९०-९१ चया िरमयान भारताला परकीय
गंगाजळीचा (चलन) ती तुट्वडा होतो.
्क ‘ब’ : आयात कोटा आनर आयात शुलक यांमुळे
आयातीमधये ्वाढ ाली.
62
५ कल्यताणकतारी न टकोिताकडे दुल्थक्ष : न याचया हेतूमुळे
आरोग्य, संपक्क साधने, नशक्षर याकररता प्रचंड
प्रमारात न्वन्वध शुलकात ्वाढ ाली आहे. तयामुळे
कलयारकारी दृनषटकोन मागे पडला आहे.
६ बेरोजगतारी : बहुराषटट्रीय कपनयांशी सपधा्ण करू शकत
नसलयाने बरेच भारतीय उद्ोग बंि पडले आहेत महरून
मोठ्या प्रमारात कामगारांना कामा्वरून कमी केलयामुळे
बेरोजगारी, िाररद्र ्व न्वरमता यांमधये ्वाढ होत आहे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे आनर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर आहे.
४) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे अानर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
३ नवधताि ‘अ’ : उिारीकररानंतर िेशांतग्णत ्वसतूंची न्वक्री
्वाढली.
्क ‘ब’ : उिारमत्वािी धोररामुळे परकीय ्वसतंूचया मागरीत
्वाढ होऊन आयात ्वाढली.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे आनर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर आहे.
४) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे अानर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
४ नवधताि ‘अ’ : जागनतकीकररामुळे िेश अन्नधानय
उतपािनामधये स्वयंपूर्णता प्राप्त करू शकला नाही.
्क ‘ब’ : जागनतकीकररामुळे मानहती ्व तंत्रज्ान क्षेत्रात
क्रांती ाली आहे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘अ’ सतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ असतय आहे.
२) न्वधान ‘अ’ असतय आहे, परंतु न्वधान ‘ब’ सतय आहे.
३) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे आनर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर आहे.
४) न्वधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आहे अानर न्वधान
‘ब’ हे न्वधान ‘अ’ चे योग्य सपषटीकरर नाही.
प्र.३. गटता् ि बसणतारता टक ळखता :
१) न्वीन आन््णक धोरर -
उिारीकरर,खाजगीकरर, न्वमुद्ीकरर, जागनतकीकरर
२) उद्ोगांना अनन्वाय्ण पर्वाना असरारे उद्ोग-
मािक पेय, ननया्णत ्वसतू, नसगारेट्स, औद्ोनगक सफोटके
३) न्वरतनांचा िजा्ण असलेले धोरर-
, , ,
४) उिारीकरराचे उपाय-
R , R , , िोनच पिा््ण ्वापरतात.
प्र. ४. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी
स्प ट करता :
१) भारतात आता अनेक प्रकारचया आनर कपनयांचया मोटारी
सहज उपलबध होऊ लागलया आहेत.
२) भारतातील काही सा्व्णजननक क्षेत्रातील उद्ोगांचे
भागभांड्वल खाजगी क्षेत्रास न्वकणयात आले आहे.
३) भारतातील उद्ोग क्षेत्रात परकीय गुंत्वरुकीस आता मोठ्या
प्रमारा्वर प्रोतसाहन निले आहे.
प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम् नकवता असहम् आहता्
कताय?सकतारण स्प ट करता :
१) उिारीकररामुळे आंतरराषटट्रीय वयापाराला चालना नमळाली.
२) सरकारने खाजगी उद्ोगांना सा्व्णजननक क्षेत्रात मुकत प्र्वेश
निला.
३) न्वमा क्षेत्रात सरकारची मकतेिारी आहे.
४) राषटट्रीय नूतनीकरर मंडळाची ( R ) नननम्णती िाररद्र
हटन्वणयासाठी करणयात आली.
५) इंनडयन ईल कॉप रेशन ( ) उद्ोग न्वरतनांपैकी एक
सा्व्णजननक उद्ोग आहे.
प्र. ६. खतालील प्र ितांिी सनवस्र त्रे नलहता :
१) न्वीन आन््णक धोरराची ्वैनशष्टे सांगा.
२) जागनतकीकररासाठी केलेलया उपाययोजना सपषट करा.
63
प्र. ७. खतालील परर ेद कताळजीपूव्थक वतािूि प्र ितांिी त्रे ता.
िुग्धवय्वसाया्वर आधाररत भारतीय आइसक्रीम उद्ोग हा
अनतशय जलिगतीने ्वाढरारा उद्ोग आहे. भारतातील आइसक्रीमचा
िरडोई उपभोग/्वापर इतर िेशांचया तुलनेत कमी आहे. भारतात
िरडोई उपभोग ४०० नमली आहे तर अमेररकेचया संयुकत संस्ानात
२२००० नमली आनर चीनमधये ३००० नमली आहे. भारतातील
आइसक्रीमचा िरडोई उपभोग कमी असणयाचे कारर भारतीय
बना्वटीचे नमठाईचे पिा््ण आहेत. भारतात शंभरपेक्षा जासत प्रकारचया
नमठाई तयार होतात. परिेशात मात्र आइसक्रीम आनर पेसटट्रीज असे
जागनतकीकरराचया आजचया युगात, लोकांचे मतपरर्वत्णन
साततयाने होत आहे. भारतात आता अनेक परिेशी आइसक्रीम
बन्वराऱया उद्ोगांनी पाय रो्वले आहेत. तयांनी अनेक िुकाने ्ाटली
असून ्वेग्वेगळ्ा प्रकारचया ्व स्वािाचया आइसक्रीमसमुळे यु्वा्वग्ण
आकनर्णत होत आहे. यानश्वाय प्रभा्वी न्वतरर वय्वसायसुि्धा आहे.
शीतगृहांचया साखळीतील पायाभूत सुन्वधांमधये ालेली ्वाढ,
भारतीयांचया नक्रयाशील नमळकतीत ालेली ्वाढ आनर भारतीयांचया
राहरीमानात जी्वनमानात ालेले बिल यांमुळे आइसक्रीम उद्ोगाला
चांगले भन्वषय लाभले आहे. त्ानप, आइसक्रीम्वरील कर जासता
आहेत. आइसक्रीम्वर सुमारे १ ्वसतू से्वाकर आहे, तर बटर,
नचजसारखया इतर िुग्ध पिा्ािं्वर के्वळ १२ ्वसतू से्वाकर लागतो.
आइसक्रीम उद्ोगाने २०१६-१७ या आन््णक ्वरा्णत १.५ अबज
अमेररकी डॉलर ए्वढा महसूली वय्वसाय केला आहे. या वय्वसायातून
प्रतयक्ष ्व अप्रतयक्ष कम्णचाऱयांची संखया पंधरा लाख आहे. िुग्ध ्व
िुग्धप्रनक्रया उद्ोगांपैकी आइसक्रीम उद्ोग हा स्वािंत मोठा कम्णचारी
संखया असलेला उद्ोग आहे.
१) भारतात आइसक्रीमचा िरडोई उपभोग कमी असणयाचे कारर
कोरते
२) जागनतकीकरराचा भारतीय आइसक्रीम उद्ोगा्वरील
पररराम सांगा
३) भारतातील आइसक्रीम उद्ोगाचया ्वाढीस पोरक घटक
कोरते ते शोधा.
४) भारतातील आइसक्रीम उद्ोगा्वर लािलेलया ्वसतूसे्वा
कराचे पररराम तुमचया शबिात मांडा.
 प्रकरण - १० : भतार्ता्ील आनर्थक नियोजि

प्रस््ताविता : १ म यव् नियोजि सत्ता : प्रतयेक िेशात कद्ीय ननयोजन

ननयोजन आयोगाची स्ापना १९५० मधये भारत सरकार ने आयोग असतो ्व ते आन््णक ननयोजन करतात. भारतामधये
केली. पंतप्रधान हे ननयोजन आयोगाचे पिनसद अधयक्ष याला ननयोजन आयोग महरतात. ननयोजन आयोगाला
असतात. ननयोजन आयोगामधये बक ग, न्वतत, उद्ोग या योजना तयार करणयाचा पूर्ण अनधकार होता. ननयोजन
न्वन्वध क्षेत्रांतील तजज् असतात. आन््णक ननयोजनाची रूपरेरा आयोगाची पुन्णरचना करून २०१५ साली ननती आयोगाची
तयार करणयाचे उततरिानयत्व हे ननयोजन आयोगाचे असते. स्ापना करणयात आली.
२ पताहणी : नैसनग्णक ्व मान्वी साधनसंपतती यांची उपलबधता
मतानह्ी गोळता करता : ्व उपयुक्तता न्वचारात घेऊन संपूर्ण अ््णवय्वस्ेची पाहरी
१) मुंबई योजना २) जनता योजना केली जाते.
३) गांधी योजना ३ दनदष्े : आन््णक ननयोजन हे पू्व्णननधा्णररत ्व ननच््चत
अशा उि्निष्ां्वर आधाररत असते जे ्वासत्व्वािी ्व
आनर्थक नियोजितािता अर्थ आनण वयताखयता : ल्वचीक असतात.
उपलबध साधनसंपततीचा ्वापर करून ननयोनजत यंत्ररेि्वारे
् ४ प्रताधतानयक्रम आनण ल य : आन््णक न्वकासाला गती
ननधा्णररत उच्दिष्टे पूर्ण करणयाचा एक कालबि्ध काय्णक्रम िेणयासाठी आन््णक ननयोजनात प्रतयेक क्षेत्राचया
महरजे आन््णक ननयोजन हाेय. महतत्वानुसार प्राधानयक्रम ठरन्वला जातो. लक्य ठर्वून
ड . ि. डी. नडनकनसि : उच्दिषटे प्राप्तीसाठी ठोस पा्वले उचलली जातात.
‘‘अान््णक ननयोजन महरजे संपूर्ण अ््णवय्वस्ेची ५ संसताधितांिी जुळवताजुळव : ननयोजन करणयासाठी
तपशील्वार पाहरी करून तया आधारा्वर कोरतया ्वसतूंचे, लागरारी न्वन्वध आ्व्यक संसाधने उिा. कर आकाररे,
नकती प्रमारात आनर कसे उतपािन करायचे, नकती प्रमारात घरगुती बचत, तुटीचा अ््णभररा, बा साहायय,
केवहा आनर कुठे उतपािन करायचे आनर तयाचे न्वतरर कशा सा्व्णजननक कज्ण यांची जुळ्वाजुळ्व आ्व्यक आहे.
प्रकारे करायचे याबाबत महत््वाचे ननर्णय मधय्वतथी सततेने ६ योजिता कतालतावधी : ननयोजनाचा काला्वधी गरजेनुसार
जारी्वपू्व्णक घेरे होय’’. ्वेग्वेगळा असू शकतो. भारतासारखया अनेक िेशांमधये
ननयोजनाचा काळ पाच ्वरये इतका असतो.
ीम्ी बताब्थरता वुटि :
७ मूल्यमतापि : ननयोजनातील उच्दिषटे आनर प्रा्नमकता
‘‘सा्व्णजननक सततेने आन््णक अग्क्रमांची जारी्वपू्व्णक यांतील होरारे बिल समान्वषट करणयासाठी मधया्वधी
आनर हेतुपुरःससर केलेली नन्वड महरजे आन््णक ननयोजन होय’’. पररक्षर गरजेचे असते. तयासाठी ठरान्वक काला्वधीनंतर
आनर्थक नियोजितािी वैनश े : योजनांचे मूलयमापन केले जाते.
आन््णक ननयोजनाची खालील ्वैनशष्टे आहेत ८ स्् ितालणतारी प्रनक्रयता : आन््णक ननयोजन ही एक
साततयपूर्ण प्रनक्रया आहे. या प्रनक्रयेि््वारे िेशाचया आन््णक
१) मधय्वतथी ननयोजन अनधकार
२) पाहरी न्वकासाचे उच्दिष् गाठले जाते.
३) उच्दिष्टे ९ समनवय : कद्ाप्रमारे राजयांमधयेही ननयोजन केले जाते.
४) प्राधानयक्रम ्व लक्य
आनर्थक ५) संसाधनांची जुळ्वाजुळ्व तयांचयामधये समन्वय साधणयाचे काम केले जाते.
नियोजितािी वैनश े ६) योजना काला्वधी १० लवनिक्ता : मधय्वतथी ननयोजन प्रानधकरर आन््णक
७) मूलयमापन
) सतत चालरारी प्रनक्रया ननयोजन करताना ल्वनचकतेचा दृष्ीकोन समोर ठे्वून
९) समन्वय आ्व्यकतेनुसार अ््णवय्वस्ेतील न्वन्वध क्षेत्रात समन्वय
१०) ल्वनचकता साधते. तयानुसार अंमलबजा्वरीतही ल्वनचकता साधते.
64
 ्ुमहतांलता मताही् हवं :
कता ष्क्षेपता् पंिवतानष्थक योजिता
नियोजि कतालतावधी मुखय े/वयूहरििता अपेनक्ष् ल य सता यपू्
पनहली पंच्वानर्णक योजना १९५१-१९५६ कृरी क्षेत्राचा न्वकास २.१ ३.६
िुसरी पंच्वानर्णक योजना १९५६-१९६१ अ्वजड उद्ोगांचा न्वकास ४.५ ४.१
नतसरी पंच्वानर्णक योजना १९६१-१९६६ उद्ोग ्व कृरी क्षेत्र िोनहींचा न्वकास ५.६ २.७
्वानर्णक ननयोजन १९६६-१९६९ - - -
चौ्ी पंच्वानर्णक योजना १९६९-१९७४ स्ैया्णसह आन््णक न्वकास ५.७ ३.३
पाच्वी पंच्वानर्णक योजना १९७४-१९७९ िाररद्राचे ननमू्णलन ४.४ ४.
साखळी योजना १९७ -१९ ० - - -
सहा्वी पंच्वानर्णक योजना १९ ०-१९ ५ जी्वनमानाची गुर्वतता सुधाररे ५.२ ५.७
सात्वी पंच्वानर्णक योजना १९ ५-१९९० समाजकलयार आनर िाररद्र ननमू्णलन ५.० ६.०
सु ीचा काला्वधी १९९०-१९९२ - - -
आठ्वी पंच्वानर्णक योजना १९९२-१९९७ अ््णवय्वस्ेला गती िेरे ५.६ ६.
न्व्वी पंच्वानर्णक योजना १९९७-२००२ सामानजक नयाय ्व समानतेसह आन््णक ७.० ५.६
्वृदी प्राप्त कररे
िहा्वी पंच्वानर्णक योजना २००२-२००७ िाररद्र कमी कररे .२ ७.
अकरा्वी पंच्वानर्णक योजना २००७-२०१२ जलि ्व स्व्णसमा्वेशक ्वृदी .१ ७.९
बारा्वी पंच्वानर्णक योजना २०१२-२०१७ जलि ्व शा््वत स्व्णसमा्वेशक ्वृदी .० -
् त्ता क्र.१०.१ स्त्रो् पंच्वानर्णक योजनांचे अह्वाल, ननयोजन मंडळ, भारत सरकार

हे करूि पहता : • शेतीचा ्वृदी िर ४.० पयिंत प्राप्त कररे.

्वरील तकतयातील साधयपूतथीचया आकडे्वारी्वरून
सहा्वे िशमक ्व न्व्वे िशमक काढा.
बतारतावी पंिवतानष्थक योजिता २०१२-१७
बारावया पंच्वानर्णक योजनेचा काला्वधी २०१२-१७
असून ‘जलि ्व शा््वत ्वृदी्वर’ लक्य कनद्त केले आहे.
सरकारी खचा्णतून भारतातील शेती, नशक्षर, आरोग्य आनर
सामानजक कलयार यांचया न्वकासाला प्रोतसाहन िेरे हे या
योजनेचे अपेनक्षत उच्दिषट आहे. तसेच उतपािन क्षेत्राचया
न्वकासातून रोजगार नननम्णती कररे हेही अपेनक्षत आहे.
बतारतावयता पंिवतानष्थक योजिेिी मुखय ष्े :
१ आनर्थक वृ ी :
• ्वासतन्वक स्ूल िेशांतग्णत उतपािन ्वृदीचा िर पयिंत
प्राप्त कररे.
65
• औद्ोनगक ्व उतपािन ्वृदीचा िर १० पयिंत प्राप्त
कररे.
• प्रतयेक राजयाचा सरासरी ्वृदी िर हा अकरावया पंच्वानर्णक
योजनेपेक्षा बारावया पंच्वानर्णक योजनेमधये ्वाढन्वरे.
२ दताररद्र्य व रोजगतार :
• िाररद्राचे िरडोई गुरोततर १० पयिंत टककयांनी कमी
कररे.
• शेती क्षेत्रावयनतररक्त ५ कोटी न्वीन रोजगाराचया संधी
उपलबध कररे.
३ नशक्षण :
• योजनेचया अखेरपयिंत नकमान सात ्वरा्णपयिंत शाळेत
राहणयाचा काला्वधी ्वाढन्वरे.
• कौशलयानधच्ष्ठत उचि नशक्षराचया संधी ननमा्णर कररे
• योजनेचया अखेरीस शाळेतील पटनोंिरीतील नलंगभेि ्व
सामानजक अंतर कमी कररे.
४ आरो य :
• प्रजनन िर २.१ पयिंत कमी कररे.
• ०-३ ्वयोगटातील बालकांचे कुपोरराचेे प्रमार योजनेचया
अखेरीस राष्ट्रीय कौटंनबक आरोग्य पाहरीचया ( )
- नतसऱया सतराचया अधया्णपयिंत कमी कररे.
शोधता पता :
चया ्वेग्वेगळया पातळ्ांची मानहती
संकनलत करा.
५ पतायताभू् सुनवधता :
• पायाभूत सुन्वधांमधये गुंत्वरुकीत स्ूल िेशांतग्णत
उतपािनाचया (जीडीपी) ९ पयिंत ्वाढ घड्वून आररे.
• स्व्ण खेडी पककया रसतयांनी जोडरे.
• ग्ामीर िूरध्वनीची ्व िूरिश्णनची घनता ७०
पयिंत
्वाढ्वरे.
६ पयता्थवरण व शता व््ता :
• बारावया पंच्वानर्णक योजनेचया काळात िर्वरथी १० लाख
हेकटर इतके ्वनराई क्षेत्र ्वाढन्वरे.
७ सेवता पुरनवणे :
• योजनेचया अखेरीस ९०
भारतीयांना बनकग से्वा
पुरन्वरे. बक खातयांची जोडरी ‘आधाराशी’ कररे.
• अनुिाने ्व सरकारकडून नमळराऱया लाभाची रककम
लाभधारकाचया खातयात ्ेट जमा कररे.
क नि्ी आयोग िशिल इनस्टी ूशि र टट्रतानस् रनमंग
इंनडयता :
बारा्वी पंच्वानर्णक योजनेचा काला्वधी ३१ माच्ण २०१७
रोजी संपला. पुढील काय्णपतू त्ण से ाठी या योजनेस ४ कटोबर
२०१७ अशी सहा मनहनयांची मुित्वाढ िेणयात आली. या िरमयान
ननयोजन आयोगा ्वजी ननती आयोगाची नननम्णती करणयात आली.
66
ननती आयोगाची स्ापना हे ना्वीनयपूर्ण पाऊल आहे. यामागे
संघटन ्व न्वकद्ीकरराची ततत्वे अनधक मजबूत कररे तसेच
आन््णक ्वृिधी
् ्व न्वकासाचा ्वेग ्वाढन्वरे अशी उच्दिष्टे आहेत.
ननती आयोगाचा ठरा्व १ जाने्वारी २०१५ साली मंजरू ाला, पर
प्रतयक्षात तयाची अंमलबजा्वरी बारा्वी पंच्वानर्णक योजना पूर्ण
ालयानंतर सुरू ाली.
नरंक टक कताय :
ननती आयोग हा भारत सरकारचे धोरर राबन्वरारा प्रमुख
न्वचारगट आहे. तयाकररता राष्ट्रीय न्वकासासाठी िूरदृष्ी ठे्वून
तयामधये राजयांना उतसाहाने सहभागी होणयाकररता तो भाग
पाडतो. तो संघराजयांना सहकाया्णसाठी काम कररे, संरचनातमक
आधार िेऊन ्व धोररासाठी राजयांना सतत माग्णिश्णन करतो.
्ुमहतांलता मताही् आहे कता?
नरंक टकिता अर्थ
न्ंक टक हा एखाद्ा संस्ेने न्वशेरतः शासनाने
एकनत्रत आरलेलया तजज्ांचा असा समूह आहे की जो
न्वन्वध समसयां्वर चचा्ण करून तया समसया न्वन्वध मागािंनी
सोडन्वणयाचा प्रयतन करतो.
नरंक टकिे मुखय आधतार स््ंभ :
१) भारताचा दृष्ी िसत ्वज (
.)
२) बारावया पंच्वानर्णक योजनेचे मूलयमापन िसत ्वज
३) ‘परर्वत्णनशील भारत’ (टट्रानसफॉनमिंग इंनडया) या न्वरया्वर
ननती आयोगामाफ्कत वयाखयाने आयोनजत कररे.
४) शेतकऱयांचे िुपपट उतपन्न
५) फलश्ुती अंिाजपत्रक आनर उतपािन फलश्ुती आराखडा
६) जागनतक उद्ोजकांची नशखर परररि २०१७
७) मागासलेलया नजल ांची नन्वड करून तयांना सक्षम
करणयासाठी काय्णक्रम राबन्वरे.
नि्ी आयोगतािी रििता :
१ जाने्वारी २०१५ ला ठरा्व करून ननती आयाेगाची
अंमलबजा्वरी १६ फे ु्वारी २०१५ पासून ाली. ननती
आयोगाची रचना खालीलप्रमारे आहे.
नि्ी आयोगतािे सदस्य
१ शतासक य पररषद : यात स्व्ण राजयांचे मुखयमंत्री ्व
कद्शानसत प्रिेशांचे राजयपाल.
२ प्रतादेनशक पररषद : यात संभावय उिभ्वराऱया न्वनशष्
घटना ्व न्वनशष् महत््वाचे न्वरय यांचया ननराकररासाठी
राजय नक्वा प्रिेशाचा समा्वेश असलेली परररि.
३ नवशेष आमंनत्र् : यांमधये न्वनशष् न्वरयांचे ज्ान असरारे
तजज् ्व वया्वसानयक यांची नन्वड पंतप्रधान करतात.
४ संस्रतातमक संरििता : पंतप्रधानांचया वयनतररक्त खालील
सिसय तयात सामा्वलेले असतात.
l अ यक्ष : भारताचे पंतप्रधान
l पता यक्ष : पंतप्रधानांकडून ननयुक्ती
पूर्ण ्वेळ सिसय - ५
अध्ण ्वेळ सिसय - २
l पदनसदध सदस्य : पंतप्रधानांनी ननयुक्त केलेले
मंनत्रमंडळातील जासतीत जासत चार सिसय
l मुखय कताय्थकतारी अनधकतारी : पंतप्रधानांनी एका
ठरान्वक काला्वधीसाठी ननयुक्त केलेला भारत सरकारचया
सनच्व पिा्वरील मुखय काय्णकारी अनधकारी
l सनिवतालय : आ्व्यकतेनुसार ननयुक्ती
सामानजक दृच्ष्कोन न्वकनसत कररे. पंतप्रधान ्व
मुखयमं यांना राष्ट्रीय न्वरयपनत्रकेची रचना पुरन्वली गेलयामुळे
योजनेची अंमलबजा्वरी कररे सोईचे होईल.
२ नि्ी आयोग हता रताजयतािता सवता् ितांगलता नमत्र : न्वन्वध
समसयांचा सामना करणयासाठी तसेच राजयांचया तुलनातमक
फायद्ासाठी राजयांना सहकाय्ण कररे, मंनत्रमंडळातील
न्वन्वध खाती आनर तयांचयाकडे असलेलया न्वन्वध
कलपना राबन्वणयासाठी उपयुक्त स ा िेरे आनर तयांची
काय्णक्षमता ्वाढन्वरे. यासाठी ननती आयोग हा कद्ातील
राजयांचा स्वा्णत चांगला नमत्र आहे.
३ नवकनद्र् नियोजि : ननयोजन काय्णक्रमाची पुनर्णचना कररे
तयानुसार ग्ामीर सतरापासून कद्सतरापयिंत तयाची
अंमलबजा्वरी कररे.
४ जताितािे ितावीनय कद्र : राजयकारभाराद्ारे एक संशोधनकता्ण
तसेच संशोधनाचे प्रसारक आनर सुशासनन्वरयक स्व ततम
कृती तयार कररे. संसाधन कद् जे ओळख ्व न्व्लेरर
करते ्व तयाची प्रनतकृती सुलभ कररे.
५ देखरेख आनण मूल्यमतापि : धोरराचया अंमलबजा्वरी्वर
िेखरेख कररे ्व तयांचया परररामांचे काटेकोर-
पाठपुरावयाननशी मूलयमापन कररे. स्व्ण वयापक काय्णक्रम
मूलयांकनाि््वारे साधय कररे. गरज असलेलया गोष्ींमधये
िु सती करून तयांतील िोर ओळखरे आनर कालखंड
ठर्वून धोरर अनधक काय्णक्षम करणयासाठी प्रोतसाहन िेरे.

हे करूि पहता : ६ सहकतारतातमक आनण स्पधता्थतमक सं टि : प्रा्नमक

ननती आयोगाची सधयाची रचना सांगा ्व खालील सतरा्वर सहकारी संघटन काया्णच्न्वत कररे, राजयांचा
रकानयात सिसयांची ना्वे नलहा. सनक्रय सहभाग ्वाढ्वून राष्ट्रीय धोरर तयार कररे.
नि्ी आयोग पंतप्रधान ्व राजयांचे मुखयमंत्री यांचया संयुक्त अनधकारात
अ यक्ष पता यक्ष सदस्य संखयातमक ्व गुरातमक उि्निष्ांची कालबि्ध
अंमलबजा्वरी ्व पूत्णता कररे.
७ इ्र कताय :
l आंतर स ागार
नि्ी आयोगतािी कताय :
१ रताष्ीट्र य सव्थसमतावश
े क नवषयपनत्रकता : राजयांचया सनक्रय l न्व्वाि ननराकरर
सहभागाने राष्ट्रीय न्वकासप्राधानय आनर धोररांचा l तंत्रज्ान अद्ा्वतीकरर
67
 नियोजि आयोग व नि्ी आयोग यता्ील ्ुलिता :
नियोजि आयोग नि्ी आयोग
१) ननयोजन मंडळाची स्ापना १५ माच्ण १९५० मधये ाली होती. १) ननती आयोगाची स्ापना १ जाने्वारी २०१५ मधये ाली.
२) ननयोजन आयोग मंत्रालय ्व राजय सरकारला ननधी पुरन्वत २) ननती आयोग न्ंक टक आहे. ननधींचा पुर्वठा न्वतत
असे. मंत्रालयामाफ्कत केला जातो.
३) राजयाची भूनमका राष्ट्रीय न्वकास परररिे पुरती ( ) ३) राजय सरकारची भूनमका ननयोजन मंडळापेक्षा जासत
मया्णनित ठे्वून, ननयोजन बैठकांद्ारे सं्वाि कररे. महत््वाची असरे अपेनक्षत आहे.
४) सनच्व नक्वा सिसय नेहमीचया प्रनक्रयेद्ारे ननयुक्त होतात. ४) मुखय काय्णकारी अनधकारी यांची ननयुक्ती पंतप्रधान
करतात.
५) ननयोजन आयोगाकडे अध्ण्वेळ काम करराऱया सिसयांची ५) ननती आयोगाकडे िोन अध्ण्वळ े सिसय गरजेनसु ार काम
तरतूि नवहती. करतात.
६) ननयोजन आयोगाकडे असलेला अधयक्ष, सनच्व सिसय ्व पूर्ण ६) ननती आयोगात अधयक्ष, उपाधयक्ष, पूर्ण ्वेळ सिसय,
्वेळ काम कररारे सिसय होते. अध्ण्वेळ सिसय, सनच्व पिाचे काय्णकारी अनधकारी ्व
मुखय काय्णकारी अनधकारी यांचा समा्वेश आहे.
७) ननयोजन आयोग राजयांसाठी धोररे लागू कररे आनर ७) ननती आयोग हा के्वळ न्वचार न्वननमय कररारा गट असून
प्रकलपांना मंजुरी िेऊन ननधी ्वाटपाचे काम करत असे. तयास धोररे बनन्वणयाचा अनधकार नाही.

स्वता यताय

प्र.१. यो य पयता्थय निवडता : ड) नतसऱया पंच्वानर्णक योजनेचा भर कृरी आनर औद्ोनगक

१ आनर्थक नियोजिता यता बताब्ी् खतालील बताबी बरोबर न्वकास या्वर होता.
आहे्. पयता्थय : १) फकत अ २) अ, ब आनर ड
अ) ननयोजन आयोगाची स्ापना १९५० मधये करणयात ३) फक्त क ४) ब आनर ड
आली. ३ यो य जताेडीिता पयता्थय निवडता.
ब) पंतप्रधान हे ननयोजन आयोगाचे पि्नसि्ध अधयक्ष ‘अ’ ‘ब’
असतात. १) आन््णक ननयोजन अ) पंतप्रधानाकडून नन्वड
क) आन््णक ननयोजन हा एक कालबि्ध काय्णक्रम आहे. २) बारा्वी पंच्वानर्णक योजना ब) भारत सरकारचे धोरर
ड) आन््णक ननयोजन ही सतत चालरारी प्रनक्रया आहे. राबन्वरारा न्वचार गट
पयता्थय : १) अ आनर ब २) अ, ब, क आनर ड ३) ननती आयोग क) जलि ्व शा््वत ्वृिधी्
३) अ आनर क ४) यापैकी नाही. ४) ननती आयोग उपाधयक्ष ड) कालबि्ध काय्णक्रम
२ खतालील पयता्थयतांमधूि िुक िता पयता्थय ळखता. पयता्थय : अ) १-क, २-अ, ३-ड, ४-ब
अ) पनहलया पंच्वानर्णक योजनेचे कृरी क्षेत्राचा न्वकास कररे ब) १-ड, २-ब, ३-अ, ४-क
हे उनििषट होते. क) १-ड, २-क, ३-ब, ४-अ
ब) सातवया पंच्वानर्णक योजनेत समाजकलयार आनर ड) १-ब, २-ड, ३-क, ४-अ
िाररद्रा ननमू्णलन या्वर भर निला होता. ४ खतालीलपैक यो य पयता्थय निवडता.
क) बारावया पंच्वानर्णक योजनेने जलि स्व्णसमा्वेशक नवधताि ‘१’ : ननती अयोगाचा ठरा्व हा भारतीय
्वृि्धी्वर भर निला आहे. अ््णवय्वस्ेतील बिलती गनतशीलता िाखन्वतो.
68
 नवधताि ‘२’ : आन््णक, सामानजक, तांनत्रक बिलांचा
न्वचार करून मागासलेलया नजल ांना सक्षम करणयासाठी ही
संस्ा न्वन्वध काय्णक्रमांची अंमलबजा्वरी करते ्व तयांतून
आन््णक बिल घड्वून आरतेे.
पयता्थय : १) न्वधान ‘१’ सतय आहे.
२) न्वधान ‘२’ सतय आहे.
३) न्वधान ‘१’ चा पररराम न्वधान ‘२’ आहे.
४) न्वधान ‘१’ आनर ‘२’ यांचा परसपरसंबंध नाही.
प्र. २. अर्थशतास्त्रीय पताररभतानषक संजता सुिवता :
१) सा्व्णजननक सततेने आन््णक प्राधानयक्रमांची जारी्वपू्व्णक
आनर सहेतुक केलेली नन्वड.
२) अशा तजज् वयकतींचा समूह, की जो शासनाि््वारे एकनत्रत
केलेला असतो ्व जो न्वन्वध समसयांचा न्वचार करून तया
समसया न्वन्वध मागा्णने सोडन्वणयासाठी प्रयतन करतो.
प्र. ३. खतालील दताहरणतां यता आधतारे संकल्पिता ळखूि ्ी
स्प ट करता :
१) सायलीची आई घरचा नहशेब ला्वणयासाठी ्वही ठे्वते ्व
तयातून स्व्ण खचा्णचे ननयोजन करते.
२) रमाबा चया घरगुती गसचे अनुिान ्ेट तयांचया खातयात
जमा होते.
३) ्वगा्णतील समसया सोडन्वणयासाठी नशक्षक न्वद्ारयािंचा
गट तयार करतात, हा गट समसयां्वर चचा्ण करून उपाय
सुच्वताे.
69
प्र. ४. खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
१) आन््णक ननयोजनाची ्वैनशष्टे सपषट करा.
२) बारावया पंच्वानर्णक योजनेची मुखय उनि्िष्टे सपषट करा.
३) ननती आयोगाची रचना सपषट करा.
४) ननती आयोगाची कायये सपषट करा.
५) ननयोजन आयोग आनर ननती आयोग यांतील फरक सपषट करा.
प्र. ५. खतालील नवधतािताशी सहम्/असहम् आहता् कताय ्े
सकतारण स्प ट करता :
१) आन््णक ननयोजन आयोगाची कायये आता ननती आयोगाकडे
आहेत.
२) बारावया पंच्वानर्णक योजनेत जलि ्व शा््वत ्वृिधी
् प्राप्त
ाली.
३) ननती आयोगाचया अधयक्षपिी िेशाचे अ््णमंत्री असतात.
प्र. ६. नदलेल्यता मतानह्ी यता आधतारे खतालील प्र ितांिी त्रे नलहता :
भारतात कद्ीय अ््णमत्रं ी िर्वरथीचया फे ्वु ारी मनहनयात कद्ीय
अ््णसक ं लप लोकसभेत सािर करतात. फे ्वु ारीनंतर येराऱया एनप्रल ते
माच्ण या काला्वधीत नकती महसूल गोळा होईल ्व िेशाला ्वर्णभरात
नकती खच्ण करा्वा लागेल. याचा अंिाज या अ््णसक ं लपात मांडला
जातो. करप्ररालीतील बिल यात सुचन्वले जातात. संरक्षर, नशक्षर,
संशोधन ्व न्वकास आिींबाबत तरतूि यात केली जाते. अ््णसक ं लपाची
तारीख एक मनहना अलीकडे आरत १ फे ्वु ारी केली आहे, जेरक े रून
आन््णक ्वरा्णचया सु ्वातीलाच ननधी उपलबध होईल.
१) भारतीय अ््णसंकलप कोठे सािर केला जातो
२) कोरतया गोष्ींचा अंिाज अ््णसंकलपात मांडला जातो
३) अ््णसंकलपाची तारीख १ फे ु्वारी का केली आहे
४) अ््णसंकलपाची संकलपना सपष् करा.
 अर्थशतास्त्रीय संजतांिे पररनशष्
• अंकतातमक पताक ट
: पैशांची
िे्वारघे्वार आपर इलेकटट्रॉननक माधयमातून करू
शकतो. ही एक सॉ ट्वेअर्वर आधाररत पि्धत
आहे. पैशाची िे्वारघे्वार करणयासाठी इंटरनेटचया
माधयमातून लपटॉप, समाट्ण फोन ्वापरून पैशांचे
हसतांतरर कररे सोपे जाते. तयामुळे बक
खातेधारकांचे खाते अंकातमक पानकटाला
( ) जोडलो जाते.
• अितारक्षण : न्वीन आन््णक सुधाररांचा एक भाग
महरून खाजगीकरर धोरराचया अंतग्णत
स्वीकारणयात आलेलया महतत्वाचया धोररांपैकी हे
एक धोरर होय. अनारक्षर महरजे खाजगी
क्षेत्रासाठी उद्ोग खुले कररे, जे के्वळ शासकीय
क्षेत्रासाठी आरनक्षत होते.
• आन् य सेवता/आदरतान् य : परररिेसाठी येरारे
प्रनतननधी नक्वा अनधकारी, पाहुरे, ग्ाहक यंाचे
मनोरंजन ्व आिरानतरय करराऱया वय्वसायाला
आनतरय से्वा महरतात.
• आयता्-नियता्थ् धोरण : न्विेशी वयापार
महाननिेशालयाने (
) भारतातील ्वसतूचं या आयात ्व
ननया्णत संबनं धत गोषटींसाठी स्ापन केलल े ा
माग्णिश्णनाचा ्व सूचनांचा संच महरजेच आयात-
ननया्णत धोरर ( ) होय.
• नवशेष आनर्थक क्षेत्र
: याचा संिभ्ण अशा
क्षेत्राशी आहे, नज्े गंुत्वरुकीला ्व न्वकासाला
प्रोतसाहन िेणयासाठी न्वशेर आन््णक स्वलती
निलया जातात. िेशातील इतर भागांपेक्षा या भागात
कमी करात स्वलत निली जाते.
70
• ल.पी.जी. ग्ताहक : एल.पी.जी. ग्ाहक हे
स्वयंपाकाचया हेतूसाठी एल.पी.जी. नसलेंडरचे
अंनतम ्वापरकतये असतात.
• कर िुकवूि नमळवलेले तप : अनैनतक मागा्णने
्व चुकीची मानहती िेऊन कर न भरता असलेले
उतपन्न.
• कषी पय्थटि : ग्ामीर भागात नक्वा शेतात
पय्णटकांना सहलीची नक्वा सुट्टी घाल्वणयाची
संधी उपलबध करून िेणयाचा वय्वसाय महरजे कृरी
पय्णटन होय. कृरी पय्णटन ही संकलपना पया्ण्वरर
पय्णटनाचा ्ेट न्वसतार आहे, जी पय्णटकांना कृरी
जी्वनाचा अनुभ्व घेणयासाठी प्रोतसानहत करते.
• क्रयश ीिी समताि्ता
: ही खरेिी शक्ती समानता
पाररभानरत करते. एखािी से्वा नक्वा ्वसतू खरेिी
करणयासाठी िेशांतग्णत बाजाराचे ्वापरलेले चलन ्व
तयाच से्वा ्व ्वसतू खरेिीसाठी परकीय बाजारात
्वापरलेले चलन यांचयामधील समानता िश्ण्वरे
महरजेच क्रयशक्तीची समानता होय.
• अ पय्थटि/खता पय्थटि : एखाद्ा न्वनशष्
प्रािेनशक न्वभागातील प्रा्नमक आनर िुययम
खाद् उतपािकांना भेटी िेऊन खाद् महोतस्व,
उपहारगृह आनर न्वनशष् खाद् उतपािनाचया
गुरधमा्णचा अनुभ्व घेरे महरजेच अन्न पय्णटन होय.
• दताररद्र्य गुणोत्र : एकर लोकसंखयेचया
िाररद्ररेरेखाली असलेलया लोकांचे प्रमार महरजे
िाररद्र गुरोततर होय.
• ग्तामीण कज्थबताजतारीपणता : ग्ामीर भागातील
लोकांचा उतपािन खच्ण ्व उपभोग खचा्णसाठी
आ्व्यक असलेलया गरजा पूर्ण करणयासाठी
कजा्णची परतफेड करणयाची असम््णता आनर इतर
सामानजक बांधीलकी यांमुळे एका नपढीपासून
िुसऱया नपढीकडे हसतांतररत केलेले कज्ण ्व
तयामुळे येरारा कज्णबाजारीपरा महरजेच ग्ामीर
कज्णबाजारीपरा होय.
• ग्तामीण पय्थटि वहीलेज टरी म : ग्ामीर
भागातील जी्वन, कला, संसकृती आनर ्वारसा
यांचे िश्णन घडन्वरारी सहल महरजेच ग्ामीर
पय्णटन होय.
• जतागन्क
ोजक्ता : हे एक असे गुर्वैनशष्ट
आहे, जयामधये जागनतक उद्ोजक आपले ज्ान ्व
संपका्णचया बहुराष्ट्रीय आनर संनमश् संसकृतीमधील
संधी ओळखतात आनर न्वीन मूलय नननम्णतीत
रूपांतर करणयासाठी पुढाकार घेतात.
• जतागन्क दताररद्र्य : जगातील काही भागांमधये
अतयंत िाररद्र आढळून येते. जागनतक बक ही
जागनतक मानहतीचा मुखय स्ोत आहे. कटोबर
२०१५ मधये जागनतक िाररद्र रेरा १.९०
याप्रमारे प्रनत वयकती प्रनत नि्वस याप्रमारे
अद्या्वत केली गेली.
• लसीकरणतािे सताव्थनत्रकरण : या लसीकरर
काय्णक्रमांतग्णत टी.बी., पोनलओ, गो्वर, रूबेला
अशा ्वेग्वेगळ्ा आजारां्वर लहान मुले, न्वजात
नशशु ्व गभ्ण्वती नसत्रयांसाठी लसीकरर केले जाते.
• ्रल संपत्ी : एखाद्ा मालमततेची न्वक्री कररे
सोपे असेल नक्वा तया मालमततेचे रूपांतर रोख
रकमेत तयाचे मूळ मूलय कमी न होता करता येत
असेल, तर तयाला तरल संपतती असे महरतात.
71
• रेट लताभ हस््तां्रण योजिता : ही योजना सामानजक
सुरक्षेचा एक उपाय आहे, जयामधये लाभा्थीचया
बक खातयात सरकारने निलेले अ््णसाहायय
हसतांतररत होते ्व यामुळे न्वतरर यंत्ररेतील गळती
काढून टाकणयाचा उि्िेश सफल होतो ्व न्वततीय
समा्वेशन ्वाढते.
• निगु्वणूक : ही एक प्रनक्रया आहे, जयामधये
सरकारचा सा्व्णजननक क्षेत्रातील नहससा सरकार
काढून घेते जेरेकरून वय्वस्ापनाला स्वातं य
नमळते आनर खाजगी वय्वसायाचा समा्वेश होतो.
• प् सताधिे : पत साधने ही न्वनशषट वयकतीस पैसे
िेणयासाठी नक्वा कजा्णची परतफेड करणयाचे ्वचन
िेणयासाठी असू शकतात. सामानयपरे ्वापरात
असलेली पत साधने महरजे धनािेश, न्वननमय
करारपत्र, अनत काढपत्रक ( )
इतयािी.
• परक य िलि नियमि कतायदता
१९७३ :
हा कायिा परिेशी चलन, तारर पत्रे, आयात-
ननया्णतीची चलने आनर न्विेशी गंुत्वरूकिारांचया
अमया्णनित मालमततेचे अनधग्हर करराऱया काही
िे्वारघे्वारीचया भरणया्वर ननयंत्रर ठे्वतो.
• पयता्थवरणीय अर्थशतास्त्र : ही अ््णशासत्राची उपशाखा
आहे जी पया्ण्वररातील साधनांचे ्वाटप अनधक
काय्णक्षमतेने होणयासाठी मुखय प्र्वाहातील
सूक्मलक्षी ्व समग्लक्षी अ््णशासत्राची मूलये ्व
साधने यांचा उपयोग करते.
• नपकतांिी नवनवध्ता : निलेलया जागी न्वन्वध
प्रकारचया नपकांचे उतपन्न केलयाने उतपािनाचा
न्वसतार होतो नश्वाय जोखीम कमी होते. भारतात
नपकांचया न्वन्वधतेमुळे असे निसून आले आहे, की
पारंपररकरीतया ्वाढरारी कमी उतपािनाची नपके
जासत उतपािनात बिलली आहेत.
• प्रगन्शील कर संरििता : प्रगनतशील कर संरचना
महरजे जया प्रमारात कुटंबाचे ्व वयकतीचे वयच्क्तगत
उतपन्न ्वाढते तयाच प्रमारात कर ्वाढतो.
• प्रतादेनशक असम्ोल : प्रािेनशक असमतोल
महरजे ्वेग्वेगळ्ा प्रािेनशक न्वभागांमधये िरडोई
उतपन्न, साक्षरता िर, नशक्षर, आरोग्य से्वा,
औद्ोनगकरर, पायाभूत सुन्वधा इतयािींमधये
असलेला असमतोल होय.
• बकतांिे रता टट्रीकरण : ही एक अशी प्रनक्रया आहे,
जयात शासन खाजगी बकेची मालकी ्व ननयंत्रर
आपलया हातांत घेते.
• बताल मृतयूदर/नशशु मृतयूदर : एका ्वरा्णत एकर
लोकसंखयेतील तया तया भौगोनलक न्वभागात
१००० नज्वंत अभ्णक जनमामागे असलेले बाल
मृतयूचे प्रमार महरजे बाल मृतयूिर होय.
• भ न्क कल्यताण : अन्न, ्वसत्र, नन्वारा ्व जगणयास
लागराऱया नकमान सुन्वधा प्रतयेकाकडे असरे.
• महता मण : कृरी पय्णटनाची जानहरात करणयासाठी
्व तयांचया न्वकासासाठी महाराषटट्र पय्णटन न्वकास
महामंडळाने ही योजना आखली आहे.
• मनहलता सक्षमीकरण : ही एक अशी प्रनक्रया आहे,
जयाि््वारे मनहला सशकत होतात ्व आपलया
आयुषया्वर ननयंत्रर नमळ्वतात तसेच डा्वपेच
नक्वा वयूहरचनातमक नन्वड करणयाची क्षमता
आतमसात करतात.
• मुलतांसताठीिे सवता्थनधक मेटता प्रताधतानय : ाचा
अ््ण पालक पुत्रजनमाला अनधक प्राधानय िेतात
असा आहे.
• रता टट्रीय आपत्ी वयवस्रतापि प्रतानधकरण : ही राषटट्रीय
पातळी्वरील जोखीम स्वीकाररारी ्व संसाधने
72
वय्वस्ापन कररारी एक यंत्ररा आहे. मान्वतेचया
दृच्ष्कोनातून आपततीचया काळात आपततीचे सा्वट
्व पररराम कमी करून मित कररारी ्व नुकसान
भरपाई िेरारी आहे.
• पयतािी परीव््थिशील्ता/नवनिमय दर : पयाला
तेवहा रूपांतरक्षम महरता येईल जेवहा तयाचा न्वननमय
मुकतपरे िुसरे चलन नक्वा सोनयासोबत होईल. हा
एक ल्वचीक न्वननमय िर प्ररालीचा भाग आहे.
नज्े न्वननमय प्रराली िर हा पूरप्ण रे मागरी आनर
पुर्वठा ांचया परसपर प्रनक्रये्वर अ्वलंबनू आहे.
• दरडो तप : िेशातील एखाद्ा राजयाचे सरासरी
िरडोई उतपन्न याि््वारे ननधा्णररत केले जाते.
• नवत्ीय ्ंत्रजताि : काय्णक्रम सामग्ी (
) ्व
आधुननक तंत्रज्ान ्वापरून न्वततीय से्वांचा पुर्वठा
कररे हा या वय्वसायाचा हेतू आहे.
• नवदेशी प्रतयक्ष गु्ं वणूक
: यामधये एका
िेशातून िुसऱया िेशात गुतं ्वरूक करताना काय्ण
स्ानपत कररे नक्वा मूत्ण मालमतता नमळ्वरे यांसारखे
घटक समान्वषट असतात. न्विेशी प्रतयक्ष गंतु ्वरूक हे
के्वळ मालकीचे हसतांतर नसून भांड्वलासाठी
लागराऱया पूरक घटकांचे महरजेच तंत्रज्ान ्व
संघटनातमक कौशलय यांचे हसतांतरर आहे.
• नवदेशी नवनिमय वयवस्रतापि कतायदता
१९९९ : या कायद्ाची अंमलबजा्वरी पू्वथीचया
R चया बिलयात करणयात आली होती
जी भारतातील परकीय चलन बाजाराचया
सुवय्वस्ेला न्वकासासाठी आनर िेखभालीसाठी
प्रोतसानहत करते.
• नवमुद्रीकरण : नारे, नोटा नक्वा मौलय्वान धातूचा
कायिेशीर ननन्विा महरून ्वापर रि्ि कररे होय.
• शता व् आनर्थक वृदधी : याचा अ््ण असा की
• सताव्थजनिक नव्रण वयवस्रता : भारत सरकारचया

्वाढीचा िर जो न्वशेरतः भन्वषयात पुढचया अन्नसुरक्षा वय्वस्ेचा हा महतत्वाचा घटक आहे.
नपढीसाठी कोरतीही आन््णक समसया ननमा्णर यामधये रेशनींगचया िुकानाचया माधयमातून
केलयानश्वाय येतो. जी्वना्व्यक ्वसतू ्वाज्वी िरात उपलबध करून
निलया जातात.
• शैक्षनणक स्वतायत््ता : न्वद्ारयािंचा प्र्वेश,

शैक्षनरक आशय, गुर्वततेची हमी, पि्वी • सीमतां् शे्करी : जो शेतकरी मालक महरून,

काय्णक्रमांचा पररचय, नशक्षराचे माधयम यांसारखया भाडेकरू महरून नक्वा नहससेिार महरून एक हेकटर
न्वन्वध न्वरयां्वर ननर्णय घेणयाची शैक्षनरक शेतकी जनमनी्वर शेती करतो तयास नकरकोळ
संस्ांची क्षमता महरजे शैक्षनरक स्वायततता होय. शेतकरी असे महरतात.
• संस्रतातमक नवत्पुरवठता/संस्रतातमक नवत् :
• सू म नवत्पुरवठता : सामानयतः न्वकसनशील

हे पतसंस्ेचे स्ोत आहेत जयामधये वया्वसानयक राषटट्रांतील जयांना परंपरागत बनकग से्वांचा ्वापर
बकांवयनतररकत इतर न्वततीय संस्ा समान्वषट करता येत नाही असे गरीब लोक आनर न्वीन
असताना या संस्ा बचत कररारे आनर उद्ोजक यांना पतपुर्वठा कररारी ही एक
गुंत्वरूकिार यांमधील मधयस् महरून काय्ण कृती आहे.
करतात. उिा.सा्व्णजननक न्वततीय संस्ा ( )
• स्रूल रताजयतां्ग्थ् तपतादि
: राजयाचया
नबगर बनकग न्वततीय कपनया.
भौगोनलक सीमारेरेत एका ्वरा्णचया काला्वधीत
• समतावेशक वृदधी : समा्वेशक ्वृि्धी ही अशी
उतपानित केलेलया स्व्ण अंनतम ्वसतू ्व से्वांचे मूलय
संकलपना आहे, की जयात समाजात साधनसामग्ीचे महरजेच स्ूल राजयांतग्णत उतपािन होय.
समान ्वाटप होऊन स्वािंना समान संधी उपलबध
करून निली जाते.
• सहकतारी सं टि : सहकारी संघटन ही एक अशी

संकलपना आहे, नज्े राषटट्र, राजय आनर स्ाननक
शासन लोकांची जबाबिारी घेते ्व िेशाचया समसया
सोड्वणयासाठी ्व चांगले काय्ण करणयासाठी ती
सामूनहकपरे काम करते.
• सतागरमतालता कताय्थक्रम : िेशातील बंिरांचया

न्वकासाला चालना नमळणयासाठी भारत सरकारने
पुढाकार घेऊन हा काय्णक्रम आखला आहे.
चा महरजेच आयात-ननया्णतीचा रसि
खच्ण कमी कररे आनर कमीत कमी पायाभूत
गुंत्वरूक करून िेशांतग्णत वयापारास चालना िेरे
हा या काय्णक्रमाचा दृच्ष्कोन आहे.
73
 संनक्षप्त रूपतांिी यतादी

• R प्रौढ साक्षरता अनभयान

• अंतयोिय अन्न योजना
• R R कृरी ननया्णत क्षेत्र
R R R
• कृरी उतपािन ्व न्वपरन सनमती
R
• R िाररद्र रेरेचया ्वर
• R R ्वानर्णक औद्ोनगक पहारी
• R िाररद्र रेरेचया खाली
R R
• भारत पेटट्रोनलयम महामंड, मया्णनित
R R
R R
• R औद्ोनगक ्व न्वततीय पुनर्णचना मंडळ
R R
R R
• भारत अ्वजड न्वद्ुत, मया्णनित

• R मुखय काय्णकारी अनधकारी

R R
• R सामानजक उततरिानयत्व
R
R R - R
• नजलहा मधय्वतथी सहकारी बक

R
• रोजगार हमी योजना

• R R न्विेशी प्रतयक्ष गुंत्वरूक

R R
• R परकीय चलन ननयमन कायिा
R
• परकीय चलन वय्वस्ापन कायिा
• R R स्ूल िेशांतग्णत उतपािन
• R R स्ूल राष्ट्रीय उतपािन
• R R स्ूल राजयांतग्णत उतपािन

74
• R राजयाचे स्ूल मूलया्वनध्णत उतपािन
R
• नहंिुस्ान पेटट्रोनलयम मया्णनित
R R
• R R R मान्वी संसाधनाचा न्वकास
• R उचि प्रतीची उतपािने
R R R
• R एकाच्तमक ग्ामीर न्वकास काय्णक्रम
R R
R R R
भारतीय न्वमा ननयामक आनर न्वकास
• R R
प्रानधकरर
R
• भारतीय पेटट्रोकेनमकलस महामंडळ, मया्णनित
R R
• R R भारतीय तेल महामंडळ
• R मानहती तंत्रज्ान
R
• भारतीय पय्णटन न्वकास महामंडळ
R R
R
• भारतीय तंत्रज्ान सक्षम से्वा
R
• जन धन योजना
R R R
• ज्वाहर ग्ाम समृि्धी योजना

• R RR R ज्वाहर रोजगार योजना

R R R , R
महाराष्ट्र उद्ोग, वयापार आनर गुंत्वरूक
• R
सुन्वधा कद्

महातमा गांधी राष्ट्रीय ग्ामीर रोजगार हमी

• R R R R
योजना
R R एकानधकार आनर प्रनतबंधक वयापार पदती
• R
R R
R R R
• महाराष्ट्र पय्णटन न्वकास महामंडळ
R R

75
 R
राष्ट्रीय कृरी आनर ग्ामीर न्वकास अनधकोर/
• R R R R R
बक
R
• राष्ट्रीय आपतती वय्वस्ापन प्रानधकरर
R
• नन्वन आन््णक धोरर
• राष्ट्रीय कौटंनबक आरोग्य पहारी
R
R
• गैर सरकारी संस्ा
R
R
• राषटट्रीय भारत परर्वत्णन संस्ा
R R
• R R R राष्ट्रीय नूतनीकरर मंडळ
• R R R राष्ट्रीय ग्ानमर आरोग्य अनभयान
• R राष्ट्रीय शहरी आरोग्य अनभयान
R राष्ट्रीय नमुना स्वयेक्षर संस्ा
•
R
R R
• राष्ट्रीय ्म्णल पॉ्वर कॉप रेशन
R R
• ननव्वळ मूलय जमा ्वनध्णत
R
• तेल आनर नैसनग्णक ्वायू महामंडळ
R R
R R R R R
• प्रा्नमक कृरी पतपुर्वठा संस्ा

• R R प्रधानमंत्री आ्वास योजना

R R R R
• R प्रधानमंत्री रोजगार योजना
•R R R भारतीय रर ्व्ण बक
R R
•R राष्ट्रीय माधयनमक नशक्षा अनभयान
• RR R R R प्रािेनशक ग्ामीर बक

76
 R R R
•R राष्ट्रीय उचितर नशक्षा अनभयान
•R R नशक्षर हक्क कायिा
R
• सटील ्ॉररटी फ इंनडया नलनमटेड

• R स्वच् भारत अनभयान

• - R राजय सहकारी अनधकोर/बक
R R
• भारतीय प्रनतभूती आनर न्वननमय मंडळ

• न्वशेर आन््णक क्षेत्र

R R
• स्वर्णजयंती ग्ाम रोजगार योजना
R R
R R
• R स्वर्णजयंती शहरी रोजगार योजना
R R
• R राजय िरडाेई उतपन्न
• R स्व्ण नशक्षा अनभयान
R R R R
• R ग्ामीर यु्वक प्रनशक्षर ्व स्वयंरोजगार

• संयुक्त राष्ट्र न्वकास काय्णक्रम

R R
• R न्विेश संचार ननगम मया्णनित

77
संदभ्थ सूिी

78
 महत्वतािी नटपणे
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

79
 महत्वतािी नटपणे
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

80