शासि शिण्यय क्रमांक : अ यास-२११ /(प्र.क्र.४ /१ ) सडी-४ शदिांक २५.४.

२ १ अ वयये स्ापि कर यात आलये या

सम वय सशमती या शद. . .२ १ रोजी या बै क म यये हये पा पसुसतक शिधा्यररत कर यास मा यता दये यात आली आहये.

यतता वी

महारा रा य पा पसुसतक शिशम्यती व अ यासक्रम संशोधि मंडळ पसुणये.

आपल्ा समाट्चफोनवरील D S PP द्वारे पाठ्पुस्काच्ा पचहल्ा
पृष्ावरील . R. Co e द्वारे चडचजटल पाठ्पुस्क व प्रत्ेक पाठामध्े
असलेल्ा . R. Co e द्वारे त्ा पाठासंबंचध् अध््न अध्ापनासाठी
उप्ुक् दृकश्ाव् साचहत् उपलबध होईल.
प्र्मावृतती : © महारा रा य पा पसुसतक शिशम्यती व अ यासक्रम संशोधि मंडळ पसुणये ४११ ४.
२ १ महाराष्ट् राज् पाठ्पुस्क चनचम्च्ी व अभ्ासक्रम संशोधन मंडळाकडे ्ा पुस्कािे
दसरये पसुिमसु्यद्रण : सव्च ह राह्ील. ्ा पुस्का्ील कोण्ाही भाग संिालक, महाराष्ट् राज्
२ १ पाठ्पुस्क चनचम्च्ी व अभ्ासक्रम संशोधन मंडळ ्ांच्ा लेखी परवानगीचशवा् उद्धृ्
कर्ा ्ेणार नाही.

भूगोल शवषय सशमती : शचत्रकार : श्ी. भटू रामदास बागले

डॉ. एन. जे. पवार, अध्क्ष श्ी. चनलेश जाधव
डॉ. सुरेश जोग, सदस्
मसुखपृ व सजावट : श्ी. भटू रामदास बागले
डॉ. रजनी माचणकराव देशमुख, सदस्
िकाशाकार : श्ी. रचवचकरण जाधव
श्ी. सचिन परशुराम अाहेर, सदस्
श्ी. गौरीशंकर दत्ात्र् खोबरे, सदस् अक्रजसुळणी : मुद्रा चवभाग, पाठ्पुस्क मंडळ,
श्ी. र. ज. जाधव, सदस्-सचिव पुणे
कागद : ७० जी.एस.एम चक्रमवोवह
मसुद्रणादयेश :
भूगोल अ यास गट :
डॉ. हेमं् मंगेशराव पेडणेकर मसुद्रक :
डॉ. कलपना प्रभाकरराव देशमुख
डॉ. सुरेश गेणूराव साळवे शिशम्यती :
डॉ. हणमं् ल मण नारा्णकर श्ी. सस ्ानंद आफळे, मुख् चनचम्च्ी अचधकारी
डॉ. प्रद्ुमन शंचशकां् जोशी श्ी. चवनोद गावडे, चनचम्च्ी अचधकारी
श्ी. संज् श्ीराम पैठणे श्ीम्ी चम्ाली चश्प, चनचम्च्ी साहा ्क
श्ी. श्ीराम रघुनाथ वैजापूरकर
श्ी. पुंडचलक दत्ात्र् नलावडे
श्ी. अ्ुल दीनानाथ कुलकणवी प्रकाशक
श्ी. बाबुराव श्ीप्ी पोवार श्ी. चववेक उत्म गोसावी
डॉ. शेख सेन हमीद चन्ंत्रक
श्ी. ओमप्रकाश र्न थेटे पाठ्पुस्क चनचम्च्ी मंडळ,
श्ी. पद्माकर प्रलहादराव कुलकणवी प्रभादेवी, मुंबई-२५.
श्ी. शां्ाराम नथथू पाटील

(B)
 प्रसताविा
चवद्ाथवी चमत्रांनो,
सा्वीच्ा वगा्च् ्ुमिे सवाग् आहे. भूगोल चवर् ्ुमही इ्त्ा च्सरी ्े पािवी पररसर
अभ्ासा्ून ्सेि इ्त्ा सहावीला भूगोलाच्ा पाठ्पुस्का्ून चशकला आहा्. इ्त्ा
सा्वीसाठी भूगोलिे पाठ्पुस्क ्ुमच्ा हा्ी दे्ाना आनंद वाट्ो आहे.
्ुमच्ा अव्ीभव्ी अनेक घटना घड् अस्ा्. ्ुमहाला सामावून घेणारा चनसग्च ऊन,
पाऊस, थंडीच्ा रूपाने ्ुमहाला सारखा भेट् अस्ो. अंगाशी खेळणारी वाऱ्ािी झुळूक ्ुमहाला
आलहाददा्क वाट् अस्े. अशा अनेक नैसचग्चक घटना, चनसग्च इत्ादतींिे सपष्टीकरण भूगोल
चवर्ाच्ा अभ्ासा्ून चमळ्े. भूगोल ्ुमहाला स्् चनसगा्चकडे नेण्ािा प्र्तन कर्ो. ्ा
चवर्ा् सजीवांच्ा चनसगा्चशी व एकमेकांशी होणाऱ्ा आं्रचक्र्ांिाही अभ्ास करा्िा
अस्ो.
्ा चवर्ा्ून ्ुमही पृथवीच्ा संदभा्चने अनेक मूलभू् संकलपना चशकणार आहा्. ्ुमच्ा
रोजच्ा जीवनाशी चनगचड् असणारे मानवी व्वहारांिे अनेक घटक ्ुमहाला ्ा चवर्ा्ून
समजून घ्ा्िे आहे्. हे नीट समजले ्र त्ािा ्ुमहाला भचवष्ा् न ी उप्ोग होईल. ्ा
चवर्ा्ून आपण चवचवध मानवी समूहांमधील आचथ्चक, सामाचजक, सांसकृच्क आं्रचक्र्ांिाही
अभ्ास कर्ो.
हा चवर् चशकण्ासाठी चनरीक्षण, आकलन, चवशलेरण ही कौशल्े महत्वािी आहे्. ्ी
नेहमी वापरा, जोपासा. नकाशे, आलेख, चित्राकृ्ी, माचह्ी संप्रेरण, ्क्े, इत्ादी ्ा चवर्ाच्ा
अभ्ासािी साधने आहे्. ्ी हा्ाळण्ािा सराव करा.
पाठ्पुस्का् चदलेल्ा सोप्ा-सोप्ा कृ्ी ्ुमही सवाांनी जरूर करा. हे पाठ्पुस्क चशक्
अस्ाना ्ापूववीच्ा पाठ्पुस्का् चशकलेल्ा बाबी ्ुमहाला न ी उप्ोगी पड्ील. त्ा
चवसरू नका बरं
आपल्ा सवाांना मनःपूव्चक शुभेचछा

(डॉ. सुचनल मगर)

पुणे संचालक
चदनांक २८/०३/२०१७ (गुढीपाडवा) महाराष्ट् राज् पाठ्पुस्क चनचम्च्ी व
७ िैत्र, शके १९३९ अभ्ासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे.
 यतता सातवी भूगोल
अ ययिात ससुचवलयेली शैक्शणक प्रशक्रया अ ययि शिष्पतती
अ ययिा यास जोडीिये/ गटाम यये/ वैयश कररतया अ ययिा्वी
अ ययिा या संधी दयेणये व तयास पसु ील गो सा ी प्रवृतत करणये.
• खगोलशासत्री् घटना समजून घेण्ासाठी पालक/चशक्षक ्ांच्ा . . पृथवीिा कललेला अक्ष, पररवलन व पररभ्रमणामुळे
माग्चदश्चनाखाली ्ारे, ग्रह, उपग्रह (िंद्र), ग्रहणािे चनरीक्षण चदवस-रात्र ्ुचनचम्च्ी हो्े हे सपष्ट करणे.
करणे. . . पृथवीवरील चवचवध ्ूंिा सजीवांवर होणारा पररणाम
• ग्रहणासंबंचध् असलेल्ा अंधश्द्धांचवर्ी चिचकतसक ििा्च सांग्ो.
करणे. . . पृथवीवरील ग्रहणे ही खगोली् घटना आहे हे ओळख्ो.
• सू््च, िंद्र, पृथवीच्ा हालिाली समजून घेण्ासाठी आकृत्ा, . . ग्रहण सबंधीच्ा अंधश्द्धेिे चिचकतसकपणे पररक्षण
प्रच्कृ्ी आचण ्ूचनचम्च्ी साधने वापरणे. कर्ो.
• मृदाचनचम्च्ीशी संबंचध् नैसचग्चक घटक व त्ामागील कारणे . . मृदा ्ा नैसचग्चक संसाधनांच्ा संवध्चनाचवर्ी
समजून घेणे. संवेदनशील्ा दश्चचव्ो.
• जवळपासच्ा पररसरा्ील/प्रदेशा्ील मृदािे नमुने गोळा करून . . नकाशावरून महाराष्ट्ा्ील मृदा प्रकार सांग्ो.
मृदाप्रकार ओळखणे व वग्चवारी करणे.
• ्ापमानपट्ट्ांिा हवादाब पट्ट्ांशी असणारा सहसंबंध समजणे. . . हवेच्ा दाबािे पररणाम चवशद कर्ो.
• नकाशा व भौगोचलक साधनांिा वापर करून प्रदेशा्ील हवेिा . . नकाशा्ील समदाब रेरांवरून एखाद्ा प्रदेशा्ील
दाब ्ाचवर्ी ििा्च करणे. हवेिा दाब सपष्ट कर्ो.
• वाऱ्ांच्ा चदशे् होणारा बदल समजून घेणे. . . वारे चनचम्च्ीिी कारणे सांग्ो.
• वाऱ्ािे सथाचनक व जागच्क वारे असे प्रकार सपष्ट करणे. . . वाऱ्ांिे प्रकार सांग्ो.
• ्ंत्र ानािा वापर करून वादळांचवर्ीच्ा माचह्ी गोळा करणे. . . वाऱ्ािे पररणाम सपष्ट कर्ो.
• सागरी जलाच्ा हालिालीवर होणाऱ्ा पररणामासाठी चवचवध . . सू्,्च िंद्र, पृथवी ्ांिा सागरीजलाच्ा हालिालीवर
कृ्ी, प्रच्कृ्ी ्ांिा वापर करणे. होणारा पररणाम सांग्ो.
• मानवी कृ्ीमुळे एखाद्ा प्रदेशा्ील कृरीपूरक व्वसा्ामध्े . . कृरी पूरक चवचवध व्वसा् सांग्ो.
काळानुसार बदल कसे हो् गेले हे समजणे. . . शे्ीिे चवचवध प्रकार उदा., सह सपष्ट कर्ो.
• कृरीप््चटन व नैसचग्चकररत्ा चपकवलेल्ा उतपादनािे महत्व . . शे्ीसाठी चवपणन व्वसथेिे महत्व सांग्ो.
सांगणे. . . मानवी जीवना्ील व देशाच्ा अथ्च व्वसथे् शे्ीिे
• आधुचनक शे्ी व चवपणन ्ाचवर्ीिी माचह्ी गोळा करणे. महत्व सांग्ो.
• प्राकृच्क रिनेनुसार हाणारे सजीवांिे अनुकूलन जाणून घेणे. . . प्रदेशा्ील नैसचग्चक घटकांिा सजीवांवर होणारा
• संदभ्चसत्रो् व नकाशे वापरून नैसचग्चक प्रदेशा संदभा्च् ििा्च कर्ो. पररणाम सांग्ो.
• एखाद्ा चवचशष्ट प्रदेशाब ल प्रशन कर्ो व त्ा संदभा्चने शोध . . जगाच्ा नकाशा आराखड्ा् नैसचग्चक प्रदेश
घेणे. दाखव्ो.
• मानवी वस्ीिे चव्रण व आकृच्बंध लक्षा् घेणे. . . वसत्ांच्ा चनमा्चणामध्े मानवाने भौगोचलक घटकांिा
• एखाद्ा प्रदेशा्ील मानवी व प्राकृच्क रिनांमधील परसपर कसा वापर केला हे सांग्ो.
संबंधािे अनुकूल व प्रच्कूल पररणामांिे परीक्षण कर्ा ्ेणे. . . मानवी वस्ी प्रकारांिा आकृ्ीबंध ओळख्ो.
• नकाशा व इ्र भौगोचलक साधने वापरून एखाद्ा . . समो रेरा ््ार कर्ो.
प्रदेशासंदभा्च्ील भूरूपे ओळखणे. . . समो रेरा नकाशािे वािन कर्ो.
• नकाशावरून भौगोचलक घटकांब ल चनषकर्च काढणे. . . समो दश्चक नकाशािे उप्ोग सपष्ट कर्ो.
 - शशक्कांसा ी -
पाठ्पुस्क प्रथम सव्ः समजून घ्ावे.
प्रत्ेक पाठा्ील कृ्ीसाठी काळजीपूव्चक व सव्ंत्र
चन्ोजन करावे . चन्ोजनाचशवा् पाठ चशकवणे
अ्ोग् ठरेल.
अध््न-अध्ापनामधील ‘आं्रचक्र्ा’, ‘प्रचक्र्ा’,
‘सव्च चवद्ाथ्ाांिा सहभाग’ व आपले सचक्र् माग्चदश्चन
अत्ं् आवश्क आहे.
शाळेमध्े असलेली भौगोचलक साधने आवश्क्ेनसु ार
वापरणे हे चवर्ाच्ा सु्ोग् आकलनासाठी गरजेिे
आहे. त्ा अनुरगं ाने शाळे्ील पृथवीगोल, जग, भार्,
राज् हे नकाशे, नकाशासंग्रह पुसस्का, ्ापमापक ्ांिा
वापर अचनवा््च आहे, हे लक्षा् घ्ा.
पाठांिी संख्ा म्ा्चचद् ठेवली असली ्रीही प्रत्ेक
पाठासाठी चक्ी ्ाचसका लाग्ील ्ािा चविार
करण्ा् आलेला आहे. अमू््च संकलपना अवघड व
सक्लष्ट अस्ा्, महणूनि अनुक्रमचणके् नमूद केलले ्ा
्ाचसकांिा पुरेपूर वापर करावा. पाठ थोडक्ा् आटपू
न्े. त्ामुळे चवद्ाथ्ाांवर बौद्चधक ओझे न लाद्ा
चवर् आतमसा् करण्ास त्ांना मद् होईल.
इ्र सामाचजक शासत्रांप्रमाणे भौगोचलक संकलपना
सहजगत्ा समजणाऱ्ा नस्ा्. भूगोलाच्ा ब ्ेक
संकलपना ्ा शासत्री् आधारावर व अमू््च बाबतींवर
अवलंबून अस्ा्. गटका््च, एकमेकांच्ा मद्ीने
चशकणे ्ा बाबतींना प्रोतसाहन द्ा. त्ासाठी वग्चरिना
बदला. चवद्ाथ्ाांना चशकण्ासाठी जास्ी् जास् वाव
चमळेल अशी वग्चरिना ठेवा.
पाठा्ील चवचवध िौकटी व त्ा संदभा्चने सूिना देणारे
‘गलोबी’ हे पात्र चवद्ाथ्ाांमध्े चप्र् होईल असे पहा.
ज्ाद्वारे त्ांच्ामध्े चवर्ािी गोडी चनमा्चण होऊ
शकेल. ्ासाठी शाळे् ‘गलोबी क्लब’ सुरू करावा.
सदर पाठ्पुस्क रिनातमक पद्ध्ीने व कृच््ुक्
अध्ा पनासाठी ्् ार केलेले आहे. सदर
पाठ्पुस्का्ील पाठ वगा्च् वािून चशकवू न्े्.
संबोधांिी क्रम वारर्ा लक्षा् घे्ा, पाठ
अनु क्र मचणके नु स ार चशकवणे चवर्ाच्ा सु ् ोग्
ानचनचम्च्ीसाठी सं्ुसक्क ठरेल.
‘माही् आहे का ्ुमहांला?’ हा भाग मूल्मापनासाठी
चविारा् घेऊ न्े.
पाठ्पुस्काच्ा शेवटी पररचशष्ट चदले आहे. पाठां्ील
महत्वाच्ा भौगोचलक शबदांिी/संकलपनांिी चवस्ृ्
माचह्ी ्ा पररचशष्टा् चदली आहे. पररचशष्टा्ील शबद
वणा्चनुक्रमे चदले आहे्. ्ा पररचशष्टा् आलेले हे शबद
पाठांमध्े चनळा िौकटीने दश्चचवलेले आहे्. उदा.,
‘कालगणना’ (पाठ क्र. १, पृष् क्र. १)
पररचशष्टाच्ा शेवटी संदभा्चसाठी संके्सथळे चदलेली
आहे्. ्सेि संदभा्चसाठी वापरलेल्ा साचहत्ांिी
माचह्ी चदलेली आहे. ्ुमही सव्ः ्सेि चवद्ाथ्ाांनी
्ा संदभा्चिा वापर करणे अपेचक्ष् आहे. ्ा संदभ्च
साचहत्ाच्ा आधारे ्ु म हां ल ा पाठ्पु स ्काबाहे र
जाण्ास न ीि मद् होईल. हे चवर् सखोल
समजण्ासाठी चवर्ािे अवां्रवािन नेहमीि उप्ोगी
अस्े, हे लक्षा् घ्ा.
मूल्मापनासाठी कृच्प्रवण, मुक्ोत्री, ब प्ा्च्ी,
चविारप्रव््चक प्रशनांिा वापर करावा. पाठांच्ा शेवटी
सवाध्ा्ा् ्ांिे काही नमुने चदलेले आहे्.
पाठ्पुस्का्ील ‘क्ू आर कोड’ वापरावा.

- शव ा यासा ी -

लोबीचा वापर ः ्ा पाठ्पुस्का् पृथवीगोलािा वापर एक पात्र महणून केला आहे. त्ािे नाव
आहे ‘गलोबी’ हा गलोबी प्रत्ेक पाठा् ्ुमच्ा सोब् असेल. पाठा्ील चवचवध अपेचक्ष् बाबतींसाठी
्ो ्ुमहांला मद् करेल. प्रत्ेक चठकाणी त्ाने सुिचवलेली गोष्ट ्ुमही करण्ािा प्र्तन करा.
 अनुक्रमणिका
क्र. पा ाचये िाव क्येत्र पृ क्रमांक अपयेशक्त
ताशसका
१. ॠ्ुचनचम्च्ी (भाग-१) सामान् भूगोल १ ०३

२. सू््च, िंद्र व पृथवी सामान् भूगोल ३ ०९

. भर्ी-ओहोटी प्राकृच्क भूगोल ९ १०

४. हवेिा दाब प्राकृच्क भूगोल १६ ०९

५. वारे प्राकृच्क भूगोल २१ ०९

. नैसचग्चक प्रदेश प्राकृच्क भूगोल ३० १३

. मृदा प्राकृच्क भूगोल ३९ ०९

. ॠ्ुचनचम्च्ी (भाग-२) सामान् भूगोल ४६ १०

. कृरी मानवी भूगोल ५२ १२

१ . मानवी वस्ी मानवी भूगोल ६२ ०७

११. समो रेरा नकाशा आचण भूरूपे प्रात्चक्षक भूगोल ६९ ०७

पररचशष्ट- चवचशष्ट भाैगोचलक शबदांिे अथ्च ७५ ९८

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2017. (2) The responsibility for
the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of
twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana
and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on
this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The
external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state
boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been
verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them. We will be
pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

मुखपृष् ः पृथवीगोलावर चवचवध नैसचग्चक प्रदेशा्ील ठळक बाबी लावणारी मुलगा आचण मुलगी
मलपृष् ः १) गेटवे फ इंचड्ा, मुंबई २) मसाई व झुलू जमा्ीिी माणसं व त्ांिे घर ३) हंपी, कना्चटक ४) टुंड्ा प्रदेशा् वापरा्
असणारे वाहन-सलेज गाडी ५) मंगोचल्न जमा्ीिा चशकारी ६) दचक्षण आचश्ामधील प्रमुख चपक - भा्ािी लावणी कर्ांना.
 bƛ[&A?*?0‚&@ƕ/>ƚbƖ
¾2>Î0>*>$&>*>&A¤;>4>>12>7G4>4GƬ
'K#G"7B1>ƛ ¾K%š1>(K*&>2>*>?(*0>*72>Î0>*1>&@4
>4>7)@:0>*;K&>Ƭ
¾,C›7@72?(*72>Î8>0A5G;K&>& ?
¾?(*0>* 7 2>Î0>* 1>01G ,#%>2> -2 &A¤;@
¾,C›7@1>:B1>‚/K7&@Ð(?‰%>>4™1>1>?É1G: &‹š1>1>)>2G ,>?;4>&ƛ,C›7@72:7‚Î:>
>1¤;%&>&Ƭ
-2,#&:G4>ƙ1>?791@(>2>ƛ
¾,C›7@4>1>?É1G:?&@>4>7)@4>&KƬ
¾: !|.27?#:|.20?;ž1>&bj&G ci&>2>1>
¾,4>(G8K%K%š1>>G4>)>ƒ01G;GƬ ?(*0>*>>>4>7)@>4@4*0Až1>*A:>27;@&
¾,C›7@72 :B1?‚ 2%G :7‚ ?">%@ 4.ē, > ,#& *Ĝ(7>ƛ
*>;@&Ƭ
/LK?4®,ć@2%
:>>,>;BƎ
&‹š1>&@4 0>?;&@> ?7>2 2&> bj B* &G
К1‰ ?*2@‰%ƙ ?(*(?8‚>ƙ 7Cš&,Î ciB*1>>4>7)@&?(*0>*72>Î0>*>&;K%>2>-2
?Ļ7> &2>4 ƕ !2*G!Ɩ 1>1> )>2G ,A$@4 &A01>4‰>&4>:G4ƛ,C›7@4>,¦274*>:>"@
>4>7)@:>"@ ,¦2:2>&@4 :B1ĝ(1 7 :B1>‚®&>1> :A0>2G ce&>:4>&>&ƛ,C›7@®7&/K7&@?-2&>*>
7G5>*Ĝ(7>ƛ>4@*0A*>&Ú>?(4>;Gƛ&> ,§¬0G#Ŋ*,B7}#G?-2&Gƛ,C›7@1>1>,¦274*>0A5G
-ÚB*0?;ž1>:>"@>4@4Ð0>%G&Ú>&1>2ē* ?(7:>1>®7ē,>&>4%*>2%G8‹1>4G;Gƛ
/ē*Ž1>ƛ&Ú>/ē*>¨1>72š1>:.?)&?(4G¨1> :B1ĝ(1ƙ 01>ž;ƙ :B1>‚®& &:G ?(*0>* 7 2>Î0>*
Ь*>@š&2G8K)>7>‚2>ƛ 1> ?(7:>&@4 7G5G1> 7G7Gž> 7®'> ,%
¾&‹š1>&@4*>G(º7ē*:7>ƒ&0K">?(*:>>ƛ *A/7&:&Kƛ
¾2>Î0>*>&(22KK%&>.(4?(:&KƬ ?‰?&>72@4 7&@1> 7 0>75&@1>
¾;> .(4 8>0A5G ;K& :>7> 1>.>.& (> ?">%>01G.(4>;>G&:&@4ƙ;G:0™1>:>"@
2>ƛ ,%,A$@4ņ&@ē1>ƛ
>4>7)@
?(*> :B1ĝ(1 :B1>‚®& 0>?;&@>ÖK&
?(*0>* 2>Î0>*
bjB*
caB*
cbB*
ccB*
cdB*
ceB*
cfB*
cgB*
chB*
ciB*
1
 v सू्योद्ाच्ा चकंवा सू्ा्चस्ाच्ा वेळसे वर्चभर
करून ्पहा.
सू्प्र्च काश पडणाऱ्ा चभं्ीजवळ थोडेसे अं्र राखून
ही काठी रोवा. (काठी साधारणपणे वर्चभरासाठी त्ा
×
चठकाणी रोवलेली असणार आहे, हे लक्षा् घ्ा.)

आकृती १.१ ः सावलीचा प्रयोग

टेबलाच्ा एका बाजूला मोठा पांढरा कागद चिकटवा.
v
टेबलाच्ा समोरच्ा बाजूला चवजेरी (टॉि्च) हलणार
v
नाही अशी ठेवा.
कागद व चवजेरी ्ांच्ा दरम्ान टेबलावर मेणबत्ी
v
चकंवा जाड रूळ उभा करून ठेवा. आकृ्ी १.१ पहा.
कागदावर सावली पडेल अशा पद्ध्ीने चवजेरीिा
v
प्रकाशझो् मेणबत्ीवर/रुळावर टाका.
मेणबत्ीिी/रुळािी सावली कागदावर ज्ा चठकाणी
v
पडेल ्ेथे पेनाने खूण करा.
आ्ा कागद, मेणबत्ीसह/रुळासह टेबल एका
v आकृती १.२ ः प्रयोग
बाजूकडून हळूहळू दुसऱ्ा बाजूकडे सरकवा. v चनरीक्षणानं्र काठीच्ा सावलीच्ा जागी चदनांक
आ्ा कागदावर पडणाऱ्ा सावलीिे चनरीक्षण करा.
v रेरेच्ा खुणेने नोंदवा.
सावलीच्ा सथाना् होणाऱ्ा बदलांिी नोंद करा.
v v सावलीच्ा जागे् फरक पड् असल्ास त्ा्ील
भौगोललक स्पष्ीकरण अं्र मोजून ठेवा.
v ्ा उपक्रमाच्ा कालावधी् चक्षच्जावर सू्योद्ाच्ा
वरील कृ्ी्ून टेबलािी जागा बदलल्ामुळे
चकंवा सू्ा्चस्ाच्ा जागेिेही चनरीक्षण करा.
सावलीच्ा सथाना् होणारा बदल ्ुमच्ा लक्षा् ्ेईल.
(पाठाचा पुढील भाग सप्टेंबर मशहन्थात घेण्थात ्थािा.)
सू्ा्चच्ा उगव्ीच्ा व मावळ्ीच्ा सथानांिे वर्चभर v सपटेंबर मचहन्ासाठी भरलेल्ा ्कत्ाच्ा नोंदीवरून
चनरीक्षण केल्ास आपल्ाला अशा प्रकारे होणारे बदल चदनमान व रात्रमानािा कालावधी अभ्ासा.
लक्षा् ्े्ील. असे बदल कोणत्ा v सपटेंबर मचहन्ा् ्ुमही नोंदवलेली काठीिी सावली
कारणांमुळे हो्ा्, ्े पुढील कोणत्ा चदशेने हो्ी?
उपक्रमाच्ा मद्ीने आपण चनरीक्षण v कोणत्ा ्ारखेला चदनमान व रात्रमान समान हो्े?
करून ठरवू्ा.
जरा लवचार करा !
करून ्पहा.
(शिक्षकांसाठी : हा उपक्रम शिद्ार्थाांकडून िर्षभरात F चभं्ीवरील सावलीिी जागा सा्त्ाने उत्रेकडे
करून घ्थािा. िाळा सुरू झाल्थापासून साधारणपणे आठ सरक् असेल, ्र सू्योद् चकंवा सू्ा्चस्ािे
शििसांनी हा उपक्रम सुरू करून शडसेंबर अखेरप्थांत संपिािा. चठकाण कोणत्ा चदशेला सरकल्ासारखे वाट्े?
आठिड्ातून एक शििस सू्थयोि्थाच्था शकंिा सू्था्षसताच्था टीप : ्ा पाठािा दुसरा भाग (पाठ क्र. ८) २२ चडसेंबर
िेळी शनरीक्षण करािे.) नं्र घ्ावा. ्तपूववी चदलेल्ा चनददेशांनुसार चनरीक्षणे
v पाि ्े सहा फूट लांबीिी एक जाड काठी घ्ा. नोंदवावी्.
2
 cƛ:B1‚ƙÏ7,C›7@
Ï>1> &@ Ƨ ,C›7@Ð0>%G Ï>4>(G@4 ‰@1 :&Kƙš1>§®'&@:,/B §®'&@¤;%&>&ƛ1>4!
7 ‰@1 &@ ;G&ƛ Ï ;> ®7&/K7&@ ?-2&>*> &KG«;>,C›7@,>:B*>®&@&>®&(Ä2:&Kƙ&G«;>
,C›7@/K7&@ Ð(?‰%> >4& :&Kƛ &:G ,C›7@ &@Ï>@,/B§®'&@:&Gƛƕņ&@cƛbƖ
:B1>‚/K7&@ Ð(?‰%> >4&Gƨ š1>0A5G Ï :B1>‚/K7&@ Ï
®7&Î,%G?-2&*:4>ƙ&2@&K;@:B1>‚/K7&@К1‰,%G > ,/B
0 % ‰
@,¦2 Ó
Ð(?‰%>>4&KƛÏ>1>,¦2Ó0%7,¦274*&@> Ï> 
G e ƙ a hƙaa
a?0
@ƛ

:A0>2
>4>7)@:>2>:&Kƙš1>0A5G ,¨1>4>Ï>@
,C›7@ Ï>> ,C›7@
.>B:&&?(:&:&Gƛ ,/B
ƙa a a  ?0@ƛ
:A0>2G
dƙfg Ð(?‰%>0>‚
Ï
2>?7>22>Ǝ ņ&@cƛbÏ>@§®'&@
&A¤;@ Ï>1> 4>> £1>: ij4> ;Gƛ
:B1‚Ð>8ƙÏÐ>81>Ð0>%G ,C›7@Ð>8;@
) >8>& Ï?..>> /> 0>7>®1G,>:B*
:G4>Ƭ:¨1>:&KK"G:G4Ƭ
,L?%‚0G,1ƒ& :> 7>$&K ?% ,L?%‚0G*&2 &K
ē*,;>ƛ É0>É0>*G:>0@;K&K;G&A¤;>4>0>?;&@;Gƛ
Ï>>Ð(?‰%>0>‚
>4@4ņ&@?7ü>›1>ƒ*@0H(>*>722>7@ƛ
™&@*?7ü>'¼?*7#>ƛ
8AÛ,‰ :B
™š1>*>:B1‚ƙ,C›7@7Ï8>/B?0>ü>ƛ ƕć0@Ɩ
1‚
™:B1>‚4>01/>@/G2>ƛÐ>'?0,CĈ,;>ƛ ,C›7@ ?
,L?%‚0> ņ­%,‰ 0>7>®1> 2
™:B1>‚/>G7&@4.7&A‚5>>2‰>>B*Ž1>ƛ
ƕć0@Ɩ %
™,C›7@.*4G4>?7ü>'»®7&/K7&@,§¬0G#Ŋ*
,B7}G#G?-2&?-2&:B1‚.*4G¨1>?7ü>›1>‚/K7&@
4G¨1> ‰G72 ?-2G4ƛ :B1>‚/K7&@ ?-2&>*> ņ&@cƛcÏ4>ƚņ­%,‰78AÛ,‰
ñ>5>1>>ë>1>?7ē÷?(8G*G?-2>7Gƛ 0>7>®1>ƙć0@7,L?%‚0G 1>?(78@?(:%>Ç1>
™Ï.*4G4>?7ü>'»®7&/K7&@?-2&:&>*> Ï4>@ ņ&@ cƛc ,;>ƛ š1>ƚš1> ?(78@ Ïƙ
,C›7@.*4G¨1>?7ü>›1>‚/K7&@?-2G4ƛ ,C›7@  7 :B1‚ 1>@ :>,G‰ §®'&@(G@4 1> ņ&@&
™1>:7‚ij4G¨1>ņ&@@ņ&@7;@&>$>ƛ (>74@;Gƛ
/LK?4®,ć@2%
,C›7@Ð0>%G Ï>@ ,¦2Ó0% ‰>;@ 2>?7>22>Ǝ
4.7A&‚5>>2 ;Gƙ š1>0A5G Ï ,C›7@/>G7&@ ) ņ&@ cƛc 0)@4 Ï>@ 7>8>&@4
Ð(?‰%> >4&>*> ,C›7@ 7 Ï>0)@4 &2 :7‚Î §®'&@ 7 ,C›7@7ē* ?(:%>2@ §®'&@ &A¤;@
:>2G*:&GƛG«;>&K,C›7@1>>®&@&>®&75 8@5>4Ƭ
3
 :&Kƛ :G :4G &2@;@ К1G 0>7>®1> ?Ļ7>
:B1‚ ,L?%‚0G4>:B1‚ƙÏƙ,C›7@>,>&5@&7>:25
2G9G&1G&*>;@&ƙ¤;%B*К1G0>7>®1>7,L?%‚0G:
Ë;%G ;K&*>;@&ƛƕņ&@cƛe,;>Ɩ>;@,L?%‚0>
70>7>®1>*>:B1‚ƙ,C›7@7Ï>:252G9G&7
>,>&5@&1G&>&ƛ8>7G5@Ë;%G;K&>&ƛË;%G
Ï :B1‚7Ï>1>:(/>‚&#&>&ƛ
0>7>®1>
a° ,C›7@ Ï f°

ƕ8AÛ,‰Ɩ ƕņ­%,‰Ɩ
8A÷ć0@ ja° 7üć0@ :B1‚
,C›7@
Ï cha° Ï ņ&@cƛeÐ(?‰%>0>>‚&@4-2
bia°

,L?%‚0> Ï
ņ&@cƛd,C›7@ƚÏƚ:B1‚ƧK*
,% ,C›7@7ē* >8>& Ï4> ,>;&
:&Kƛš1>Ï?..>GÐ>?8&/>:&>&ƛ;G/>
Ï>7ē*,2>7?&‚&;K%>Ç1>:B1‚Ð>8>0A5G,¨1>4>
?(:&>&ƛ Ï ,C›7@/K7&@ ?-2& :&>*> ,L?%‚0G4>
:B1>‚1> ?7Ē÷ .>B: :&Kƙ &2 0>7>®1G:
&K ,C›7@ 7 :B1‚ 1>1> 01G :&Kƛ 8A÷ 7 7ü
ć0@1>?(78@Ïƙ,C›7@7:B1‚ 1>01G ja°>
K* ;K&Kƙ š1> 7G5@ ,¨1>4> Ï>1> Ð>?8&
/>>> )>‚ /> ?(:&Kƙ ¤;%B* >8>& Ï
)‚7&A‚5>>2?(:&Kƛƕņ&@cƛd,;>ƛƖ
Ë;%GƧ
,C›7@@ ,¦2Ó0% ‰> 7 Ï>@ ,¦2Ó0%
‰>*G;0@>,>&5@&*:&>&ƛÏ>@,¦2Ó0%
‰> ,C›7@1> ,¦2Ó0% ‰G8@ :A0>2G f° >
K* 2&Gƛ ,¦2%>0@ƙ Ï К1G ,¦2Ó0%>(2¤1>*
,C›7@1>,¦2Ó0%Ð&4>4>(K*7G5>G(&KƛК1G
0>7>®1G4> :B1‚ƙ Ïƙ ,C›7@ 1>*> K#%>Ç1> 2G9G&
8Bž1 8>> K* :&Kƙ &2 ,L?%‚0G4> &K bia°
4
2>?7>22>Ǝ
Ïƙ,C›7@7:B1‚1>@ņ­%78AÛ,‰>&@4ƙ
)
ć0@@&:G0>7>®1G1>?(78@@:>,G‰
§®'&@4‰>&Ž1>ƛÏƚ,C›7@ƚ:B1‚1>1>&@4
K*?&@8>G:&@4ƬК1G0?;ž1>&
:GK*?&@7G5>;K&@4Ƭ
:B1‚Ë;%Ƨ
:B1‚7,C›7@1>1>(2¤1>*Ϩ1>0A5GÏ>@
:>74@ ,C›7@72 ,#&Gƛ 1> §®'&@& ;G &@*;@ K4
:0,>&5@&7>:252G9G&:&>&ƙš1>0A5G?(7:>
Ï>@ :>74@ ,C›7@72 ’1> ?">%@ ,#&Gƙ &G'B*
:B1‚Ë;%*A/7&>1G&Gƛ8@:>74@(K*Ð>2G,#&Gƛ
01/>>&&@(>!:&G 7#G1>/>>&&@?725
.*&Gƛ,C›7@72@4’1>/>>&(>!:>74@:&Gƙ&G'B*
:B1‚,B%‚,%G>4G4>?(:&Kƛ;@§®'&@¤;%GË>:
:B1‚Ë;% ;K1ƛ š1> 7G5G: ?725 >1G&@4 />>&B*
:B1‚?..>> >;@ /> ?(:&>Gƙ &G«;> :B1‚?.. 8&
Ë>:4G4G?(:&Gƙ&@§®'&@#Ë>::B1‚Ë;%>@:&Gƛ
ƕņ&@ cƛf ,;>Ɩ Ë>: :B1‚Ë;% ->2 'Kñ>
/>>&B**A/7&>1G&Gƛ
 ,C›7@ Ï :B1‚

Ë>:Ë;%
#Ë>:Ë;%
ņ&@cƛfË>:7#Ë>::B1‚Ë;%

Ļ%>ņ&@Ë;%

Ï :B1‚
,C›7@

#Ë>:Ë;% ņ&@cƛgĻ%>ņ&@7#Ë>::B1‚Ë;%

>;@7G5>Ï,C›7@,>:B*,/B§®'&@&:&Kƛ ?(8G*G 2K7>ƛ,G§ž:4G !K721>?(8G&1G

4ƙ;G
¤;%G &K ,C›7@,>:B* >®&@& >®& (Ä2 :&Kƛ ,;>ƛ
,¦2%>0@Ï>@(>!:>74@,C›7@,1ƒ&,K;K&*>;@ƛ ,G§ž:41> 721> !K>72 ®,> ?Ļ7>
™
&@ 7>8>& :,&Gƛ 8>7G5@ ,C›7@72@4 (@ ĀE§®!>4;>*|#Ŋ.:7>ƛ
'Kñ>/>>&B*:B1>‚@-ÚÐ>80>*#>>ü> 1>|#Ŋ4>Ï0>*>ƛ1>|#Ŋ7201/>@,G§ž:4*G
™
7&A‚5>Ð0>%G ?(:&Gƛ ;G ǸĻ%>ņ&@ :B1‚Ë;%ǹ ;K1ƛ 7&A‚5>$>ƛ
ƕņ&@ cƛg ,;>Ɩ Ļ%>ņ&@ :B1‚Ë;%
Ü?&?(:&Gƛ

ē*,;>ƛ
!M!?4>>?Ļ7>?%0>&@>
™
K5>Ž1>ƛ&K!G.4>7201/>@"G7>ƛ
?4>1> Kž>&  ,G§ž:4 £1>
™
ņ&@cƛh:B1‚Ë;%>@ņ&@
5
 &>1>|#Ŋ1>0>Gba&Gbf:G0@720K">
™
ĀE§®!> ?Ļ7> 2.2>> |#Ŋ "G7>ƛ 1> |#Ŋ4>
,C›7@0>*>ƛš1>72(G@401/>@,G§ž:4*G7&A‚5
>$>ƛ1>7&A‚5>4>?79A77Cš&:0>ƛ
™ ;>|#Ŋ!G.4>72§®'2"G7™1>:>"@8>5G&,4¢)
:4G¨1> 2.2@ ¦2> ?Ļ7> A.5@> )>2
¤;%B*7>,22>ƛ ņ&@cƛjÏË;%>@ņ&@
™ ?79A77Cš&>:0K2Ï>72>$4G4G7&A‚51G
4ƙ8@
0>#%@2>ƛ 2>#Kij>47>Ǝ
™ &>:B1‚¤;%B*?7G2@Ž1>ƛ&@:>)>2%&-ł!
):B1‚Ë;%>1> ?(78@ ,C›7@72@4 K%š1>
&2>72Ï>1>:252G9G&#7@)2>ƛ />>&B*Ë;%?(:%>2*>;@Ƭ
™ ?7G2@>Ð>8Ï>72!>>ƛņ&@cƛh,;>ƛ
)Ļ%>ņ&@?%Ë>::G :B1‚Ë;%>
™ Ï>1>,C›7@72,#%>Ç1>:>74@G?*2@‰%ē* 7G5@;K8&G>1Ƭ
:B1‚Ë;%>@§®'&@:0B*Ž1>ƛ
)ÏË;%Ļ%>ņ&@>?(:%>2*>;@Ƭ
ÏË;%Ƨ )Ï>72G¨1>:&A¤;>4>K%K%&@Ë;%G?(:B
Ï ,¨1> ,¦2Ó0% 0>>‚7ē* >&>*> G«;> 8&@4Ƭ
,C›7@1> >1G& Ð7G8 2&Kƙ &G«;> ÏË;% #Ŋ* ) &2 Ë;>0A5G ;>G%>2@ :B1‚Ë;%G ,% > ,>œ
1G&Gƛ8>7G5@Ï7:B1‚1>1>(2¤1>*,C›7@> 8&*>;@Ƭ
,>&5@& :%G 7¬1 :&Gƛ ,L?%‚0G1> 2>Î@
Ï>>Ð(?‰%>0>‚ ,C›7@1>(>!:>74@&B*>&Kƛ
š1>0A5G Ï ,B%‚,%G >4> >* Ë>: ÏË;%
;K&Gƙ &2 >;@ 7G5> Ï >;@:> >4> G¨1>0A5G 2>?7>22>Ǝ
#Ë>:ÏË;%;K&Gƛƕņ&@cƛi,;>ƛƖ
’1> 0>7>®1G4> :B1‚Ë;% ;K& *>;@ƙ &G«;>
)
ē*,;>ƛ Ï>4>:>74@*:&G>Ƭ

:B1‚Ë;%>:>"@
™ 7>,24G4G :>?;š1 ņ&@ cƛj
Ð0>%G0>#>?%ÏË;%>@§®'&@:0B*Ž1>ƛ

Ï
:B1‚ ,C›7@
Ë>:Ë;%

Ï
#Ë>:Ë;%

ņ&@cƛiË>:7#Ë>:ÏË;%

6
:B1‚Ë;%>@7H?8­ëGƧ
Ë;%>1>(2¤1>*&A¤;@š1>G?*2@‰%2>7*Ĝ(7>ƛ
™ :B1‚Ë;% 0>7>®1G4> ;K&Gƙ ,% К1G
0>7>®1G4>;K&*>;@ƛ
™ :B1‚ƙÏ7,C›7@;G *AÉ0G >:252G9G&7
>,>&5@&:¨1>72:B1‚Ë;%;K&Gƛ
™ Ë>: :B1‚Ë;%>> >®&@& >®& >4>7)@
h?0?*!Gca:GĻ(ƕeea:GĻ(Ɩ:&Kƛ
ÏË;%>@7H?8­ëGƧ
™ ÏË;% ,L?%‚0G4> ;K&Gƙ ,2&A К1G ,L?%‚0G4>
;K&*>;@ƛ
™ :B1‚ƙ,C›7@7Ï;G *AÉ0G >:252G9G&7
>,>&5@&:¨1>72ÏË;%;K&Gƛ
™ Ë>: ÏË;%>> >®&@& >®& >4>7)@
bah?0?*!G &>:&Kƛ
Ë;%ƚK4@1!*>Ƨ
:B1‚Ë;% ?% ÏË;% 1> ij75 K4@1
§®'&@ ;G&ƛ 1>& 8A/ƚ8A/ :G >;@;@ *:&Gƛ
:B1‚ƙ ,C›7@ ?% Ï ?7?8ć §®'&@& 1G™1>> ;>
ij75 K4@1 ,¦2%>0 ;Gƛ 1> 7>8@1 !*>
*G;0@ #& *:¨1>*G š1>.(M(4 4K>1> 0*>&
:>;?Ł&B;4:&Gƛ
K4 8>®ÎŠ>:>"@ Ë;%G 7 š1>&;@ Ë>:
:B1‚Ë;%?%Ļ%>ņ&@:B1‚Ë;%¤;%G£1>:>@
,7‚%@:&Gƛ’1>/>>&Ë;%?(:%>2:G4ƙ&G'G
/2>&@4K48>®ÎŠ7B‚*Î1G&>&?%
Ë;%>1>§®'&@>:K4£1>:2&>&ƛ
š1>>1>!*G4>?05%>2>Ð?&:>(;@7G5>:&Kƛ
  0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
?,)>*7?)É0%Ƨ
Ë;%>Ð0>%GÏ7:B1‚1>1>.>.&@&>;@
?7?8槮'&@?*0>‚%;K&>&ƙš1>*>?,)>*?%
?)É0%¤;%&>&ƛ?,)>*;G Ï>0A5G #&Gƙ&2
?)É0%;G:B1>‚0A5G;K&Gƛ
?,)>*ƕOccultationƖƧ ;@7>8@1!*>
;GƛÏ>ü>&>Ç1>:0Kē*?Ļ7>Ë;>:0Kē*
>&Kƛ 8> 7G5@ >;@ >5 &@ K4@1 7®&B
Ï>1> 0>G 4Aÿ ;K&Gƛ 1>4> ?,)>* :G
¤;%&>&ƛ7>®&?7Ë>::B1‚Ë;%;G?,)>*>>
Ð>2;Gƛ1>7G5@Ï>0A5G :B1‚?..>4G
>&Gƛ
?)É0% ƕTransitƖ Ƨ ,C›7@ ?% :B1‚ 1>1>
2G9G&.A)?Ļ7>8AÉ1>,H½>(>&˂;4>ƙ
&2?)É0%;K&Gƛ8>7G5@:B1‚?..>7ē*
>5>?",>:2&>*>?(:&KƛË;%7?)É0%
1>& ->2:> -2 *>;@ƛ ?)É0% ;G  Ð>2G
:B1‚Ë;%:&Gƛ

;G

 *G;0@4‰>&"G7>ƛ
:B1‚Ë;% ,>;&>*> >5@ > ?Ļ7> ?7?8ć ņ&@cƛba.A)>G?)É0%
Ð>2G I¨: 7>,2%G 7¬1 :&Gƙ >2%
:B1>‚1>Ð2Ð>8>0A5G#Kž>*> >;K8&Gƛ
  0@%@K"GƬ
:B1‚Ë;%>1> >4>7)@& >* ?*0>‚%
1š&>:>&7@:>0>ž1?7Š>*ǸË;%Gǹ;>/>ƛ
)
;K%>Ç1>>5K>0A5G *G,‰@ƙÐ>%@Ĝ)5&>&ƛ
š1>1> H?7 ñ>5>,G‰> 7G5@ !*> :¨1>*G 1š&>:;>7@:>0>ž1?7Š>*Ǹ?7¬7ǹ;>,>"ƛ
)
7
 सवाधयाय
प्रशन १. िुकीिी चवधाने दुरुस् करून चलहा. प्रशन ३. पुढील ्क्ा पूण्च करा.
(१) िंद्र सू्ा्चभोव्ी प्रदचक्षणा घाल्ो. तपशील/वैशशष्ट्ये चंद्रग्रहण सूय्यग्रहण
(२) पौचण्चमसे िंद्र, सू््च व पृथवी असा क्रम अस्ो. च्थी चदवस अमावास्ा
(३) पृथवीिी पररभ्रमण कक्षा व िंद्रािी पररभ्रमण ससथ्ी िंद्र-पृथवी-सू््च
कक्षा एकाि पा्ळी् आहे. ग्रहणांिे प्रकार
(४) िंद्राच्ा एका पररभ्रमण काळा् िंद्रािी कक्षा खग्रासिा जास्ी् १०७ चमचनटे
पृथवीच्ा कक्षेशी एकदाि छेद्े. जास् कालावधी
(५) सू्ग्र्च हण उघड्ा डोळांनी पाहणे ्ोग् आहे. प्रशन ४. आकृ्ी काढा व नावे चलहा.
(६) िंद्र पृथवीशी उपभू ससथ्ी् अस्ाना (१) खग्रास व खंडग्रास सू्ग्र्च हण.
कंकणाकृ्ी सू्ग्र्च हण हो्े. (२) खग्रास व खंडग्रास िंद्रग्रहण.
प्रशन २. ्ोग् प्ा्च् चनवडा. प्रशन ५. उत्रे चलहा.
(१) सू्ग्र्च हण ः (१) दर अमावास्ा व पौचण्चमेस िंद्र, पृथवी, सू््च
एका सरळ रेरे् का ्े् नाही्?
(अ) (२) खग्रास सू््चग्रहण हो् अस्ाना
पृथवीवर खंडग्रास सू््चग्रहणही का
(आ) अनुभवास ्े्े?
(३) ग्रहणांचवर्ीिे गैरसमज दूर
करण्ासाठीिे उपा् सुिवा.
(इ) (४) सू््चग्रहण पाह्ाना कोण्ी काळजी
घ्ाल?
(२) कंकणाकृ्ी सू्ग्र्च हणाच्ा वेळी चदसणारे (५) उपभू ससथ्ी् कोणत्ा प्रकारिी
सू्च्च बंब ः सू््चग्रहणे हो्ील?
उपक्रम :
(१) व््चमानपत्रां्ून ग्रहणांिी माचह्ी देणारी कात्रणे
गोळा करून वही् चिकटवा.
(अ) (आ) (इ) (२) ्ुमही पाचहलेले ग्रहण ्ाचवर्ी लेखन करा.
(३) िंद्रािी अपभू ससथ्ी ः (३) आं्रजाल, पंिांग व चदनदचश्चकांिा वापर करून
्ा वरा्च् होणाऱ्ा ग्रहणांिे चदनांक, सथळ, वेळ
इत्ादी माचह्ी संकचल् करा.

(अ) (आ) (इ)

8
 dƛ/2&@ƚ;K!@
:>>,>;BƎ
,A$@4>1>?Î>G ?*2@‰%2>ƛЬ*>@š&2G:>>7>‚2>ƛ

ņ&@dƛbƕƖ ņ&@dƛbƕ.Ɩ
¾?(4G4@(Kž;@>1>?ÎG >?">%@;G&ƙ 1>> 'G! :.) :B1‚ƙ Ï 7 ,C›7@ 1>G AĒš7>9‚%
½7G7Gž>?">%@;G&Ƭ .47ĵÏ>Gš:>2@.41>1>8@:&Kƛ
¾(Kž;@ >1>?Î>0)@4 ,>™1>.(M( 4G &A0G
?*2@‰%*Ĝ(7>ƛ
ē*,;>ƛ
¾8>Ð>21>*H:?‚!*G4>>1¤;%&>&Ƭ
/LK?4®,ć@2% ™&A01>7;@72#>?Ļ7>#Ŋ1>:>2@7®&B"G7>
77;@K2>*G#>7@#Ŋ*7@#G;47>ƛ
72@4(Kž;@>1>?ÎG>?">%>œ*G&4G4@
;G&ƛ :0AÏ?*>2@ >;@ >5 2>?;¨1>: &A¤;>4>
:0AÏ>G ,>%@)@?*>Ç1>1>B,75¨1>G
ƕņ&@dƛbƕƖƖƙ&2>;@7G5G:?*>Ç1>,>:B*
&ƚ(Ä2,1ƒ& G¨1>G ƕņ&@ dƛb ƕ.ƖƖ ?(:&Gƛ
:>24>1> 1> ;>4>4º*> ,% /2&@ƚ;K!@
¤;%B*5&Kƛ>;@,7>(75&>ƙ/2>&@4
:7‚ :0AÏ?*>Ç1>72 8> Ð>2G /2&@ƚ;K!@
1G& :&Gƛ /2&@ƚ;K!@ 1> *H:?‚ !*> :B*ƙ
š1>0>G8>®Î,%:0B*G1>ƛ
/2&@ƚ;K!@ ;@ :>24>@ (22K ?%
?*1?0&,%G ;K%>2@ ;>4>4 ;Gƛ :>2>&@4
,>™1>1> ,>&5@& "2>7@ >4>7)@*G .(4 ;K& ™
:&Kƛ (2 bc &>: cf ?0?*!>*@ /2&@ƚ;K!@G
ņ&@dƛc7;@K2>&;47%>2@0A4@
#@1>#¢1>&,>%@Ž1>ƛ#@;>&>&)ē*#.>
22?-27¨1>:>1;K&G&G,;>ƛ
É,B%‚;K&Gƛ ™?0‹:21>/>ñ>&,>%@G*?0‹:2>4B2>ƛ
,C›7@72@44>72%>01G :>&š1>*G #%>2@;@ ?*2@‰%2>ƛƕ,>4>>:;/>Ž1>ƛƖ
!*> 7272 ,>;&> :; 7 ®7>/>?7 7>!&Gƨ ,2&A ™ K-%ƙ,>?-2&>*>G;@?*2@‰%2>ƛ
9
 )>‚,G4>,>%@Ž1>ƛ,G4>;>&>&G*>?(8G*G
™
:>7>8K4K4?-27&2;>ƛ,>™1>1>.>.&@&
>1#&G1>G?*2@‰%2>ƛ
ņ&@dƛd,>™1>:;,G4>;47%>2>0A4>
½ƚG* .K!>& )ē* K4K4 ?-27&>*> >1 ,> ?0?*!>> 2®:@G ;> G5 G57>ƛ š1>*>
™
#&G1>G?*2@‰%2>ƛ
¾ĵÏ>š:>2@ .4 ?Ļ7> AĒš7@1 .4 K%K%š1>
ņ&º01G>®&$54GƬ
/LK?4®,ć@2%
72@4:7‚ ņ&º01G ĵÏKš:>2@.4>G ƕÐG2%GGƖ
,¦2%>0 ,>;>14> ?05&>&ƛ ĵÏKš:>2@ .4
AĒš7>9‚%.4>1>?7Ē÷?(8G*G>1‚2&:&Gƛ
ĵÏ>Gš:>2@¤;%GĵÏ>&B*.>;G2>%>2>ƛ1>>*A/7
&A¤;@ ®7&;@ G&4> :G4ƛ ÎG01G É>>2
,>5™1>&  .:¨1>: 7G>*G ?-2%>Ç1> É>1>
.>;G21>?(8G*G &A0>,>5%>A4G4>:&Kƛ;>
(G@4ĵÏKš:>2@.4>>,¦2%>0;Gƛ
7>‚&@4 ?7ü>›1>ƒG (K* :0&A¨1 ! 2>ƛ
?05>4G¨1>*A/7>727>‚&>‚#7>ƛ
ĵÏKš:>2@.47AĒš7@1.4Ƨ
,¦274*>0A5G ,C›7@4>  Ð>2G .4 ?Ļ7>
ÐG2%> ?05&Gƛ  ;@ ÐG2%> ,C›7@1> ĵÏ>,>:B* ?7Ē÷
?(8G&>1‚2&Gƛ?&4>ĵÏKš:>2@ÐG2%>:G¤;%&>&ƛ
ƕņ&@dƛf,;>ƛƖ,C›7@72@4K%&@;@7®&B8>
ÐG2%G0A5G ,C›7@/K7&@ :4G¨1> 7>8>& -ij4@
>8&Gƨ,2&Aš1>7G5@,C›7@1>AĒš7>9‚%>@
ÐG2%>,C›7@1>ĵÏ>1>?(8G&>1‚2&:&Gƛ;G.4
ĵÏKš:>2@ÐG2%G1>*G,!º*@>®&:&Gƛ1>0A5G
ņ&@dƛe½ƚG*?-27%>2@0A4@ /B&4>72@4K%&@;@7®&B;Gš1>>@2>;&Gƛ

:>>,>;BƎ
>4@4 Ь*>1> )>2G ij4G¨1> ņ&º.>.&
7>‚&>‚2>ƛ
¾#ŊK%š1>?(8G4>,#4>Ƭ
¾,G¨1>&@4,>™1>>-Ł7!>K%š1>?(8G4>4>Ƭ G=AĒš7@1.4ƙưƪĵÏKš:>2@.4
ņ&@dƛfĵÏKš:>2@.47AĒš7@1.4
¾½ƚG*4> K#4G¨1> 7®&B ?-2&>*> K%š1>
§®'&@&;Kš1>Ƭ /2&@ƚ;K!@Ƨ
¾#¢1>&@47?0‹:21>/>ñ>&@4,>™1>G >1 :>24>4> 1G%>Ç1> /2&@ƚ;K!@: ,A$@4
>4GƬ !>2%@/B&:&>&ƛ
¾72@4ņ&º01GK%&@.4G>1‚2&:>7@&Ƭ ™ Ïƙ :B1‚ 1>G AĒš7>9‚% .4ƙ &:G ,C›7@G
AĒš7>9‚%.4ƛ
10
 ,C›7@G :B1>‚/K7&@ ?-2%G 7 Ï>G К1‰,%G
™ :&Gƛ :7‚:>)>2%,%G 0>7>®1G4> 7 ,L?%‚0G4> &@
:B1>‚/K7&@?-2%Gƛ :7>ƒ&0K"@:&Gƙ&2ć0@1>?(78@&@*G;0@,G‰>
™ ,¦274*>0A5G ,C›7@72 ?*0>‚% ;K%>2@ ĵÏKš:>2@ 4;>*:&Gƛ1>/2&@ƚ;K!@G*AÉ0G)>%>@7
ÐG2%>ƛ ;K!@ />>@:G(K*0AŒ1Ð>2;G&ƛ
)>%>@ /2&@ƚ;K!@ ƕǀǝǟǖǛǔ ǁǖǑǒƖ Ƨ Ï 7
:B1‚ 1>1> /2&@ ?*0>‚% 2%>Ç1> ÐG2%> 0>7>®1>
/2&@ š&2ĘA7 Ï>GAĒš7>9‚%
.4 7 ,L?%‚0G4> >  ?(8G& >1‚ 2&>&ƙ š1>0A5G
/2&@  Ï
ĵÏKš:>2@ AĒš7>9‚%.47>$&Gƨ?%š1>?(78@)>%>@
.4
/2&@1G&Gƙ@:2>:2@,G‰>->20K"@:&Gƛņ&@
AĒš7>9‚%.4
;K!@ ĵÏKš:>2@.4
dƛh,;>ƛ/2&@1>?">%@,>™1>>?)-Ł7!>
>¨1>0A5G;K!@1>?">%@,>%@?)K4,1ƒ&
ņ&@dƛg/2&@ƚ;K!@?*?0‚&@Ð?É1>
:2&Gƛ;@)>%>@;K!@:&Gƛ
:B1>‚,G‰> Ï ,C›7@1> ?) 75 ;Gƙ
š1>0A5G ,C›7@72 Ï>G AĒš7>9‚% .4 :B1>‚1> :B1‚
AĒš7>9‚%.4>,G‰>>®&,¦2%>02&GƛÏƙ:B1‚
7,C›7@1>1>:>,G‰§®'&@0A5G /2&@ƚ;K!@;K&
/2&@@,>&5@
:&Gƛ,C›7@72’1>?">%@/2&@?Ļ7>;K!@1G&Gƛ
š1>1>?7Ē÷?">%@;@š1>7G5@*AÉ0G /2&@
?Ļ7> G;K!@ 1G&G ;> ,C›7@1> ĵÏKš:>2@ .4>> Ï
,¦2%>0;Gƛņ&@dƛgÐ0>%G ,C›7@72@4/2&@ƚ
/2&@ G;K!@
;K!@1>§®'&@4‰>&Ž1>ƛ
š&2ĘA7
™ ’1> 7G5G: a° 2G>7Cš&>72 /2&@ :&Gƙ š1>
,C›7@
7G5G: š1>1> ?7Ē÷ .>B4> :4G¨1> bia° G;K!@
2G>7Cš&>72;@/2&@:&Gƛ /2&@
™ š1>7G5@1>2G>7Cš&>*>>!K*§®'&@&;K!@
:&Gƛ2/2&@a°7bia°2G>7Cš&>72:G4ƙ ņ&@dƛh)>%>@/2&@ƚ;K!@
&2;K!@K%K%š1>2G>7Cš&>72:G4Ƭ />>@ /2&@ƚ;K!@ ƕƻǒǎǝ ǁǖǑǒƖ : Ï
,C›7@/K7&@?-2&>*>0?;ž1>&B*(K*7G5>&K,C›7@
2>?7>22>Ǝ 7:B1>‚1>:(/>‚&>!K*§®'&@&1G&Kƛ;@§®'&@
К1G0?;ž1>1>8AÛ7ņ­%,‰>&@4ć0@4>
) ,C›7@,>:B* (Ä2 7>8>& >™1>:>"@ 0K"G
1G&Gƛ1>(K*?(78@/2&@?*0>‚%2%>Ç1>Ï?%
?Ý.>% 7>,2>7G 4>&>&ƛ &G K%š1>
:B1‚1>1>ÐG2%>,C›7@72>!K*?(8G&>1‚2&>&ƛ
.4>1>?72K)>&>1‚2&>&ƛ
ƕņ&@ dƛi ,;>ƛƖ :B1>‚0A5G ’1>?">%@ /2&@
?*0>‚% ;K&G &G'@4 ,>™1>72 >!K*>& :4G¨1>
/2&@ƚ;K!@GÐ>2Ƨ
Ï>1>Aēš7>9‚%.4>>;@,¦2%>0?(:B*1G&Kƛ
’1>Ð0>%G2K1>2K/2&@1>7G5>.(4&>&ƙ
š1>0A5G ?*0>‚% >4G¨1> /2&@1> ,>™1>@ ,>&5@
š1>Ð0>%G /2&@@ ‰>(G@4 0@ƚ?) ;K&
11
नेहमीपेक्षा कमी िढ्े व नेहमीच्ा ओहोटीपेक्षा कमी
उ्र्े; कारण िंद्र व सू््च ्ांिे आकर्चण एक दुसऱ्ास
पूरक न हो्ा परसपर काटकोना् अस्े. ही भांगािी
भर्ी-ओहोटी हो्. भांगािी भर्ी सरासरीपेक्षा लहान
अस्े ्र ओहोटी सरासरी ओहोटीपेक्षा मोठी अस्े.
सू््च
आेहोटी
भर्ी
उत्र ध्ुव
पृथवी
आेहोटी
भर्ी
िंद्र
आकृती . ः भांगाची भरती-ओहोटी
माहीत आहे का तुमहाांला ?
भरती-ओहोटीची कक्ा ( )
भर्ी-ओहोटीच्ावेळी पाण्ाच्ा पा्ळी्ल्ा
फरकास भर्ी-ओहोटीिी कक्षा महण्ा्. खुल्ा
समुद्रा् ही कक्षा केवळ ३० सेमी इ्की अस्े;
परं्ु चकनारी भागा् ही कक्षा वाढ् जा्े. भार्ी्
द्वीकलपाच्ा चकनारी भागां् ही कक्षा सुमारे १००
्े १५० सेमी असू शक्े. जगभरा्ील सवा्चचधक
कक्षा फंडीच्ा (Fandy) उपसागरा् (उत्र
अमेररकेच्ा ईशान्ेस) आहे. ही कक्षा १६००
सेमी प्ां् अस्े. भार्ा्ील सवाां् मोठी भर्ी-
ओहोटीिी कक्षा खंभा्िे आखा् ्ेथे आहे. ्ी
सुमारे ११०० सेमी आहे.
भरती-ओहोटीचये पररणाम :
v भर्ीच्ा पाण्ाबरोबर मासे खाडी् ्े्ा्. त्ािा
फा्दा मासेमारीसाठी हो्ो.
भर्ी-ओहोटीमुळे
v पाण्ा्ील किऱ्ािा चनिरा
हो्ो व समुद्रचकनारा सवचछ राह्ो.
v बंदरे गाळाने भर् नाही्.
v भर्ीच्ा वेळेस जहाजे बंदरा् आण्ा ्े्ा्.
v भर्ीिे पाणी चमठागरा् साठवून त्ा पाण्ापासून
मीठ ््ार केले जा्े.
v भर्ी-ओहोटीच्ा चक्र्ेमुळे वीज चनमा्चण कर्ा ्े्े.
v भर्ी-ओहोटीच्ा वेळेिा अंदाज नीट न आल्ास
समुद्रा् पोहण्ास गेलेल्ा व्क्तींना अपघा् होऊ
शक्ो.
v भर्ी-ओहोटीमुळे च्वरािी वने, चकनारी भागां्ील
जैवचवचवध्ा इत्ादतींिा चवकास व ज्न हो्े.
भरतीची वयेळ रोज या रोज बदलतये
भर्ीिी भर्ी-ओहोटीिी प्रचक्र्ा सा्त्ाने घड् अस्े.
पा्ळी भर्ीिी कमाल म्ा्चदा गाठल्ानं्र ओहोटीिी
सुरुवा् हो्े. ्सेि पूण्च ओहोटी झाल्ानं्र भर्ीिी
सुरुवा् हो्े. पुढील चववेिना् वेळ सांग्ाना कमाल
म्ा्चदेिी वेळ सांचग्ली आहे, हे लक्षा् घ्ा. आकृ्ी
३.९ पहा. भर्ीिी वेळ दररोज का बदल्े, हे ्ुमच्ा
लक्षा् ्ेईल.
पृथवीिी ग्ी १°= ४ चमचनटे
१२°३०' ला लागणारा वेळ = ५० चमचनटे
आकृती . ः भरतीची वयेळ रोज या रोज का बदलतये
आकृ्ीमध्े
v पृथवीवरील ‘क’ हा चबंदू िंद्रासमोर
(िं १) असल्ाने ्ेथे भर्ी ्ेईल.
‘ड’ हा चबंदू पृथवीवर ‘क’ ्ा चबंदूच्ा प्रच्पादी
v
सथानावर असल्ाने ्ेथेदेखील त्ाि वेळी भर्ी
्ेईल.
‘क’ हा चबंदू ‘ड’ ्ा चठकाणी १२ ्ासानं्र ्ेईल
v
(१८०°) आचण ्ो पुनहा मूळ जागी २४ ्ासानं्र
्ेईल (३६०°)
्ाि प्रकारिा बदल ‘ड’ ्ा प्रच्पाचद् चबंदूबाब्ही
v
घडेल.
जेवहा ‘ड’ चबंदू ‘क’ च्ा जागी ्ेईल ्ेवहा ्ेथे भर्ी
v
12
 :%>2 *>;@ƙ >2% 1> (2¤1>* ƕbc &>:>&Ɩ 4>!> :&& ?*0>‚% ;K& :&>&ƛ 4>!>@ ?*?0‚&@
Ï(G@4 'K#> ,A$G ƕ:A0>2G g° bf' Ɩ G4G4> ;@:A÷>*H:?‚7?*1?0&;K%>2@!*>;Gƛ
:G4ƨ¤;%B*Ǹ#ǹ?.(Ä:Ï>:0K2ƕcƖ1G™1>: ņ&@dƛba,;>ƛ
:A0>2Gcf?0?*!G>®&4>&@4ƛ
™ bc &>: cf ?0?*!>*&2 Ǹ#ǹ ;> ?.(Ä Ï>:0K2
¨1>*G &G'G /2&@ 1G
4 7 š1>7G5@ Ǹǹ 1>
Ǹ#ǹ1>?7Ē÷?.(Ä72/2&@1G
4ƛ
š1>*&2 ,Až;> :A0>2G bc &>: cf ?0?*!>*@
Ǹbǹ?.(Ä Ï>:0K2ƕ dƖ1G*(Ã:Ç1>7G5@/2&@
*A/7G4ƛš1>7G5@Ǹ#bǹ1>?">%@;@/2&@:G4ƛ
?*>2@/>>&?(7:>&B*ƕce&>:Ɩ:>)>2%&Ƨ ņ&@dƛba?*>Ç1>#G1G%>Ç1>4>!>
(K*7G5>/2&@7;K!@1G&Gƛ(K*/2&@1>7G5>&@4
4>!G@2*>Ƨ
-2:A0>2Gbc&>:cf?0?*!>>:&Kƛ
 7>Ç1>0A5G:>2@444G>&G7š1>1>
ē*,;>ƛ :0K2K4!/>&1>2;K&Kƛ4>!G1>1>/>>4>
8@9‚ 7K4!/>>4>ÏK%@¤;%&>&ƛ7G7>*7>2>
™,:2!>2>G0K"G/>#GŽ1>ƛ >?(8G*G 7>;&:¨1>:0Kî>4>!>@?*?0‚&@
™;G/>#G:,>!?0*@72?Ļ7>!G.4>72"G7>ƛ ;K&Gƛ
™/>#G:>)>2%,%G/2G47$G,>%@š1>&>4>ƛ 8@9‚?%ÏK%@1>1>0)@4/G&2;@4>!G@
1> />ñ>&@4 ,>™1>& 4>!> ?*0>‚% 2>11> @:&Gƙ&2(K*8@9>ƒ(2¤1>*G?Ļ7>ÏK%º(2¤1>*G
;G&ƛ &2;@4>!G@4>.@:&Gƛ4>!G@4>.@ƙ@7
¾ /> ñ >4> ®,8‚  * 2&> ?Ļ 7 > )Ù> * 4>7&> 4>!G> 7G ;G 7>Ç1>1> 7G>72 74.B* :&Kƛ
4>!>?*0>‚%2&>1G&@4>Ƭ&:>Ð1š*2>ƛ ņ&@dƛbb,;>ƛ
¾&A¤;@ K%K%š1> Ð>2G 4>!> ?*0>‚% ē 8@9‚ 4>!G@4>.@ 8@9‚ 4>!G@4>.@ 8@9‚
8>4Ƭ
4>!G@@

/LK?4®,ć@2%
4>!>Ƨ ÏK%@ 4>!G@4>.@ ÏK%@
20;>?Ļ7>(Ä)?,&>*>š1>72-ŁĻ20>24@ƙ ņ&@dƛbb4>!G@2*>
½&A¤;>4>š1>724;2@1G&>*>?(:&>&ƛ8>Ð>2G 4>!>@&@Ƨ
7>Ç1>#Ŋ*?05%>Ç1>8Ú@*G ƕ>‚Ɩ,>%@?&0>* :>2@?*>Ç1>4&/G 2>œ*,>?;¨1>:4>!>
ƕÐ7>;@Ɩ ;K&Gƛ 7>Ç1>0A5G :>24 $44G >&G 7 ?*>Ç1>#G 1G&>*>?(:&>&ƛ>(@&2%>2@7®&B
,>™1>72&2?*0>‚%;K&>&ƛš1>*>4>!>¤;%&>&ƛ 2:0AÏ>&4>.72!>4@ƙ&2&@7®&B 4>!G.2K.2
4>!>0A5G :>2>G ,>%@ 72>4@ 7 ?Ļ?& &G'G72>4@;K&2>;&Gƛ&@?*>Ç1>#G1G&*>;@ƙ
0>Gƚ,A$G ;K&Gƛ 1> 4>!> š1>1>& :>0>74G4@ >‚ 1>> '‚ 4>!G&@4 ,>%@ ,A$G 1G& *>;@ƛ ¤;%G
?*>Ç1>,1ƒ&G*1G&>&7š1>'5?*>2@/>>& 4>!G1>,>™1>G7;**;K&>,>™1>&@4}G7;*
1G* -Ł!&>&ƛ :>2>1> ,CĈ/>>72 4;>*0Kî> ;K&Gƙ;G4‰>&Ž1>ƛ
13
 लाटेच्ा चनचम्च्ीिे मुख् कारण वारा हे आहे; पण
काही वेळा सागर्ळाशी होणारे भूकंप व जवालामुखतींमुळे
देखील लाटा चनमा्चण हो्ा्. उथळ चकनारी भागां्
अशा लाटांिी उंिी प्रिंड अस्े. त्ा अत्ं् चवधवंसक
अस्ा्. त्ामुळे मोठ्ा प्रमाणावर जीचव् व चवत्हानी
हो्े. अशा लाटांना तसुनामी असे महण्ा्. २००४
साली सुमात्रा ्ा इंडोनेचश्ा्ील बेटांजवळ झालेल्ा
भूकंपामुळे प्रिंड तसुनामी लाटा चनमा्चण झाल्ा होत्ा.
त्ांिा ्डाखा भार्ािा पूव्च चकनारा व श्ीलंका ्ा
देशालाही बसला हो्ा.
लाटांमुळे समुद्रा् घुसलेल्ा भू-भागांिी झीज
हो्े, ्र उपसागरासारख्ा सुरचक्ष् भागा् वाळूिे
संि्न होऊन पुळण चनमा्चण हो्े.
हे नेहमी लक्
लक्ात ठेवा.
सागर साचनध् असलेल्ा प्रदेशा् भूकंप
झाल्ास, चकनारी भागा् तसुनामीिा धोका चनमा्चण
हो्ो. अशावेळी चकनारी भागापासून दूर जाणे
चकंवा समुद्रसपाटीपासून उंिावर जाण्ािी काळजी
घ्ावी. त्ामुळे जीचव् हानी टाळ्ा ्े्े.
मी आणखी कोठे ?
F
इ्त्ा सहावी-सामान् चव ान-ऊजा्चसाधने.
F
इ्त्ा नववी-भूगोल-अं्ग्च् हालिाली.
F
इ्त्ा सहावी-सामान् चव ान-ऊजदेिी रूपे हा
भाग.
आकृती .१२ ः पसुळण
14
माहीत आहे का तुमहाांला ?
चकन चफर्ाना चकंवा पाण्ा् खेळ्ाना
सागरचकनारी
आपण भर्ी-आेहोटीच्ा वेळांिी पुरेशी काळजी
घे्ली पाचहजे, अन्था गंभीर दुघ्चटना घडू शक्ा्.
त्ासाठी आपल्ाला भर्ी-ओहोटीच्ा वेळा
माही् असणे गरजेिे आहे. ्ा वेळा माही् करून
घेण्ासाठी ्ुमहांला त्ा त्ा चदवसािी ‘च्थी’
माही् असणे आवश्क आहे. च्थीच्ा पाऊणपट
केले, की ्ी पूण्च भर्ी असण्ािी वेळ अस्े.
उदा., ्ुमही सागरचकनारी ि्ुथवी ्ा च्थीच्ा
चदवशी आहा्. ि्ुथवी महणजे िौथा चदवस.
त्ाच्ा पाऊणपट महणजे ्ीन. ्ािाि अथ्च त्ा
चदवशी दुपारी ्ीन वाज्ा व पहाटे ्ीन वाज्ा पूण्च
भर्ी असेल आचण त्ाच्ा साधारण सहा ्ास पुढे
महणजेि रात्री नऊ व सकाळी नऊ वाज्ा पूण्च ओहोटी
असेल. सथलकाळानुसार ्ा् थाेडाफार बदल होऊ
शक्ो. भर्ी-ओहोटीबरोबरि एखाद्ा चठकाणिी
सागरी चकनाऱ्ािी रिना, उ्ार, खडकाळ भाग,
चकनाऱ्ाजवळील प्रवाह ्ांिा चविार करून व
सथाचनकांशी ििा्च करून मगि समुद्रा् खेळण्ािा
आनंद घे्ला पाचहजे.
अष्टमीच्ा चदवशी ्ेणाऱ्ा भर्ी-ओहोटीच्ा
वेळा सांगा.
 सवाधयाय
प्रशन १. जोड्ा लावून साखळी बनवा.
‘अ’ गट ‘ब’ गट ‘क’ गट
लाटा अष्टमी वस्ू बाहेरच्ा चदशेने फेकली जा्े.
केंद्रोतसारी प्रेरणा अमावास्ा सवाां् मोठी भर्ी त्ा चदवशी अस्े.
गुरुतवी् बल पृथवीिे पररवलन भूकपं व जवालामुखीमुळहे ी चनमा्चण हो्ा्.
उधाणािी भर्ी िंद्र, सू््च व पृथवी िंद्र व सू्् ्च ्ांच्ा प्रेरणा वेगळा चदशेने का््च कर्ा्.
भांगािी भर्ी वारा पृथवीच्ा मध्ाच्ा चदशेने का््च कर्े.
प्रशन २. भौगाेचलक कारणे सांगा. प्रशन ५. भांगािी भर्ी-ओहोटी ्ा आकृ्ी ३.८
(१) भर्ी-ओहोटीवर सू्ा्चपेक्षा िंद्रािा जास् िे चनरीक्षण करा व खालील प्रशनांिी उत्रे
पररणाम हो्ो. चलहा.
(२) काही चठकाणी चकनाऱ्ाजवळील सखल (१) आकृ्ी कोणत्ा च्थीिी आहे?
प्रदेश खाजणािा चकंवा दलदलीिा बन्ो. (२) िंद्र, सू््च व पृथवी ्ांिी सापेक्ष ससथ्ी कशी
(३) ओहोटीच्ा चठकाणाच्ा चवरुद्ध आहे?
रेखावृत्ावरदेखील अोहोटीि ्े्े. (३) ्ा ससथ्ीिा भर्ी-ओहोटीवर नेमका का्
प्रशन ३. थोडक्ा् उत्रे चलहा. पररणाम होईल?
(१) जर सकाळी ७.०० वाज्ा भर्ी आली, प्रशन ६. फरक सपष्ट करा.
्र त्ा चदवसा्ील पुढील ओहोटी व (१) भर्ी व ओहोटी
भर्ीच्ा वेळा कोणत्ा, ्े चलहा. (२) लाट व तसुनामी लाट
(२) ज्ा वेळी मुंबई (७३° पूव्च रेखावृत्) ्ेथे प्रशन ७. भर्ी-ओहोटीिे िांगले व वाईट पररणाम
गुरुवारी दुपारी १.०० वाज्ा भर्ी असेल, कोण्े, ्े चलहा.
त्ा वेळी दुसऱ्ा कोणत्ा रेखावृत्ावर उपक्रम ः
भर्ी असेल ्े सकारण चलहा. (१) सागरी चकनारा असलेल्ा भागास भेट
(३) लाटाचनचम्च्ीिी कारणे सपष्ट करा. द्ा. चकनाऱ्ाकडे ्ेणाऱ्ा लाटांिे थोड्ा
प्रशन ४. पुढील बाबतींिा भर्ी-ओहोटीशी कसा उंिीवरून चनरीक्षण करा. ्ेणाऱ्ा लाटा
संबंध असेल ्े चलहा. त्ांिी चदशा बदल्ा् का ्े पहा आचण असा
(१) पोहणे (२) जहाज िालचवणे बदल कशामुळे हो् असावा, ्ािे उत्र
(३) मासेमारी (४) मीठ चनचम्च्ी चशक्षकांच्ा मद्ीने शोधा.
(५) सागरी चकनारी सहलीला जाणे. (२) सागरी लाटांपासून वीजचनचम्च्ी कशी केली
जा्े ्ािी आं्रजालाद्वारे माचह्ी चमळवा.
अशा प्रकारे वीजचनचम्च्ी कोणकोणत्ा
चठकाणी हो्े ्े शोधा?

15
 ४. हवयेचा दाब

थोडे आठवूया. काही

v वेळाने आकाशकंचदलाला बांधलेल्ा दोऱ्ाने
सामान् चव ान इ्त्ा सा्वीच्ा पाठ्पुस्का्ील आकाशकंदील खाली उ्रवून घ्ा व त्ा्ील
पाठ क्रमांक ३ ‘नैसचग्चक संसाधनािे गुणधम्च’ मधील पृष् मेणबत्ी चवझवा.
१६ वरील हवेला वजन अस्े, हा प्र्ोग ्ुमही केला (शिक्षकांसाठी पालकांसाठी सूचना : तुमच्था उप स तीत
अाहे. ि माग्षिि्षनाखाली ही कती शिद्ार्थाांकडून काळ ीपूि्षक
करून घ्थािी.)
भौगोललक स्पष्ीकरण
(कृती ा यािंतर शशक्कांिी वगा्यत चचा्य डवूि
्ा कृ्ीवरून ्ुमच्ा असे लक्षा् आले असेल, आणावी. तयासा ी पसु ीलप्रमाणये काही प्रशि शवचारावये.)
की, फुग्ा्ील हवेमुळे फुगलेल्ा फुग्ािी बाजू खाली
गेली. ्ािाि अथ्च असा हो्ो, की हवेला वजन अस्े.
ज्ा वस्ूला वजन अस्े, च्िा खालील वस्ूंवर
दाब पड्ो. त्ािप्रमाणे वा्ावरणा्ील हवेिा दाब
भूपृष्ावर पड्ो. पृथवीवरील ्ा हवेच्ा दाबामुळे
वा्ावरणा् वादळ, पज्चन् ्ांसारख्ा अनेक घडामोडी
हो्ा्. त्ािी काही प्रमुख कारणे आहे्.
v हवेिा दाब पृथवीपृष्ावर सव्चत्र सारखा नस्ो.
v हवेिा दाब वेळोवेळी बदल् अस्ो.
v प्रदेशािी उंिी, हवेिे ्ापमान आचण बाषपािे प्रमाण
हे घटकही हवेच्ा दाबावर पररणाम कर्ा्.
प्रदयेशाची उंची व हवयेचा दाब ः
हवे्ील धूचलकण, बाषप, जड वा्ू इत्ादी घटकांिे
प्रमाण भूपृष्ालग् जास् अस्े. उंिी वाढ् जा्े, ्से
हे प्रमाण कमी हो्े. महणजेि भूपृष्ापासून जसजसे उंि
जावे ्स्शी हवा चवरळ हो् जा्े. पररणामी हवेिा दाब
उंिीनुसार कमी हो्ो.
हवयेचये तापमाि व हवयेचा दाब :

करून ्पहा.
हवे् उंि जाणारा एक आकाशकंदील घ्ा.
v
आकाशकंचदलाला साधारणपणे ५ मी लांबीिा
v साधा
दोरा बांधा, जेणेकरून ्ो पुनहा खाली आण्ा ्ेईल.
आकाशकंचदलाच्ा पाचकटावर चलचहलेल्ा
v
सूिनेप्रमाणे आकाशकंदील काळजीपूव्चक उघडा व
त्ा्ील मेणबत्ीिी वा् पेटवा. का् हो्े त्ािे
चनरीक्षण करा. आकृती ४.१ ः आकाशकशदलाचा प्रयोग
16
¾ 0G%.š&@ ,G!7¨1>72 >8Ļ(@4 4G ‰7Cš&@1 ?7®&>2 ;> >®& :&Kƙ &2 ;7G1>
>8>1>?(8G*G72G4>>Ƭ (>.>G ,!M!G 0@ ĒĻ(@G :&>&ƛ ņ&@ eƛc Ǹǹ
¾ >8Ļ(@4 72 G¨1>72 0G%.š&@ ?74@ 7Ǹ.ǹ,;>ƛ(>ƛƙ:08@&K­%?!.)cd°da' &G
:&@ƙ&2>8Ļ?(4>G>1>4G:&GƬ gg°da' 1> ‰7Cš&>(2¤1>* :&>&ƛ š1>0>*>*G
/LK?4®,ć@2% ;7G1> (>.,!Më>> ‰7Cš&@1 ?7®&>2 01>‚?(&
>8Ļ?(4>&@4 ;7> 0G%.š&@ ,G!7¨1>72 :&Kƛ:7‚:>)>2%,%G&Kba°‰7Cš& &>:&Kƛ
­%&G*G 20 ;K 4>&Gƛ 20 ;7> Ð:2% ,>7&Gƙ &>,0>*>1>:0>*?7&2%>>,¦2%>0;7G1>
;4½ ;K&G 7 721> ?(8G*G > 4>&Gƙ š1>0A5G (>.>72;@ ;K&Kƙ š1>0A5G ,C›7@72 ?79A77Cš&>,>:B*
>8Ļ(@4 >8>1> ?(8G*G 44> >&Kƛ (Kž;@ĘA7>1>(2¤1>*?‰?&:0>&2?(8G&;7G1>
?*:>‚&;@:G#&Gƛ 0@ 7 >®& (>.>G ,éG ?*0>‚% ;K&>&ƛ ƕņ&@
&>,0>*7;7G>(>.1>>75>:.);Gƛ eƛcǸ.ǹ,;>ƛƖ
G'G&>,0>*>®&:&Gƙ&G'G;7G>(>.0@:&Kƛ ņ&@ eƛc Ǹǹ 7 Ǹ.ǹ G ?*2@‰% ē*
>®&&>,0>*>0A5G;7>20;K&GƙÐ:2%,>7&G?% Ь*>@š&2G:>>ƛ
;4½;K&Gƛ?0*@4&@8@;7>>8>#G72 ¾ ­% ?!.)@1 Ð(G8>01G K%&> (>.,!M!>
>&Gƙš1>0A5G:(2Ð(G8>&@4;7G>(>.0@;K&Kƛ Ð>0AŒ1>*G$5&KƬ
&>,0>*>G ,!M!G >?% ;7GG (>.,éG 1>> ¾ ĘA7@1 7>Ç1>@ ?*?0‚&@ K%š1> (>.,!Më>8@
,2®,2>8@:.):&Kƨ,2&A &>,0>*>1>,!Më>> ?*?#&;G7&GK%š1>?!.)>&1G&>&Ƭ
¾ ­%?!.)@1Ð(G8>&;7G>(>.0@:™1>G
>2%K%&GƬ
2>?7>22>Ǝ
¾ :08@&K­% ?!.)>&B* 7>;%>2G 7>2G K%š1>
) ;7GG&>,0>*0@>4Gƙ&2;7G1>(>.>72 (>.,!Më>8@:.?)&;G&Ƭ
K%&>,¦2%>0;K
4Ƭ>Ƭ ¾ 0@(>.>G ,!MM!G >G%K%š1>‰7Cš&>(2¤1>*
;G&Ƭ
:>>,>;BƎ
ja0 CËVa Y«wd ĘA7@1>®&(>.,•!>
6603a' CËVa ĘA7@17>2G gf°
,ĘA7@10@(>.,•!>
8@&?!.) ff°
,§¬0@7>2G
df°
2303a'CËVa 01‰7Cš&@1>®&(>.,•!> cf°
:08@&K­%?!.)
,B7»17>2G
­%?!.) f°
00
{dfwdd¥ËV ?79A77Cš&@10@(>.,•!>
f°

,B7»17>2G
:08@&K­%?!.) cf°
01‰7Cš&@1>®&(>.,•!>
0
23 3a' X{jU df°
,§¬0@7>2G
,ĘA7@10@(>.,•!> ff°
8@&?!.) ĘA7@17>2G gf°
6603a' X{jU ĘA7@1>®&(>.,•!>
ja0 X{jU Y«wd
ņ&@eƛcƕƖ?!.)ƕ&>,0>*,!M!GƖ ņ&@eƛcƕ.Ɩ,C›7@72@4;7>(>.,•!G7Ë;@17>2G
17
भूपृ ावरील दाबप ये :
सू्ा्चपासून पृथवीला चमळणारी उषण्ा असमान
आहे. चवरुववृत्ापासून उत्र ध्ुवाकडे आचण
दचक्षण ध्ुवाकडे ्ापमानािे चव्रण असमान अस्े,
त्ामुळे प्रथम ्ापमानपट्टे चनमा्चण हो्ा्, हे आपण
मागील इ्त्े् चशकलो आहो्. ्ापमानपट्ट्ांच्ा
पाशव्चभूमीवर दाबपट्ट्ांिी चनचम्च्ी हो्े.
शवषसुववृततीय कमी दाबाचा प ा : संपूण्च पृथवीिा
चविार कर्ा फक् कक्कवृत् ्े मकरवृत् ्ां दरम्ान
सू्ा्चिी चकरणे लंबरूप पड्ा्. त्ामुळे ्ा भागा्
्ापमान जास् अस्े. ्ा प्रदेशा्ील हवा ्ाप्े,
प्रसरण पाव्े आचण हलकी होऊन आकाशाकडे जा्े.
ही चक्र्ा स्् घड् असल्ाने ्ा प्रदेशाच्ा मध्व्वी
भागा् महणजेि ०° ्े ५° उत्र व दचक्षण अक्षवृत्ाच्ा
दरम्ान हवेिा कमी दाबािा प ा चनमा्चण हो्ो.
म य अक्वृततीय जासत दाबाचये प ये : चवरुववृत्ी्
प्रदेशा्ून आकाशाकडे गेलेली उषण व हलकी हवा
अचधक उंिीवर गेल्ानं्र ध्ुवी् प्रदेशाकडे उत्र व
दचक्षण चदशे् वाहू लाग्े, उंिावरील कमी ्ापमानामुळे
्ी थंड होऊन जड हो्े. जड झालेली ही हवा उत्र व
दचक्षण गोलाधाां् २५° ्े ३५° अक्षवृत्ांच्ा दरम्ान
जचमनीच्ा चदशेने खाली ्े्े. पररणामी, उत्र गोलाधा्च्
आचण दचक्षण गोलाधा्च् २५° ्े ३५° अक्षवृत्ांच्ा
दरम्ान हवेच्ा जास् दाबािे प े चनमा्चण हो्ा्. ही
हवा कोरडी अस्े; त्ामुळे ्ा प्रदेशा् पाऊस पड्
नाही. पररणामी पृथवीवरील ब ्ेक उषण वाळवंटे ्ा
प्रदेशा् आढळ्ा्. (आकृ्ी ४.२(ब) पहा.)
उप सुवीय कमी दाबाचये प ये : पृथवीिा ध्ुवाकडे
जाणारा भाग ्ौलचनक दृषट्ा वक्राकार आहे. त्ामुळे
ध्ुवाकडील प्रदेशािे क्षेत्र कमी हो् जा्े. ्ा आकारामुळे
वाऱ्ांना बाहेर पडण्ास जास् वाव चमळ्ो. पृथवीच्ा
पृष्भागावरील हवेच्ा कमी घर्चणामुळे ्सेि
पररवलनाच्ा ग्ीमुळे ्ा भागा्ील हवा बाहेर फेकली
जाऊन ्ेथे कमी दाबािा पट्टा चनमा्चण हो्ो. हा पररणाम
५५° ्े ६५° अक्षवृत्ांच्ा दरम्ान उत्र व दचक्षण
गोलाधा्च् चदसून ्े्ो.
सुवीय जासत दाबाचये प ये : दोनही ध्ुवी् प्रदेशां् वर्चभर
्ापमान शून् अंश सेसलसअसपेक्षाही कमी अस्े.
त्ामुळे ्ेथील हवा थंड अस्े. पररणामी, ध्ुवी्
18
प्रदेशा् पृथवी पृष्ाजवळ हवेच्ा जास् दाबािे प े
चनमा्चण हो्ा्. त्ांना ‘ध्ुवी् जास् दाबािे प े’ असे
महण्ा्. ही ससथ्ी ८०° ्े ९०° उत्र व दचक्षण ्ा
अक्षवृत्ांदरम्ान चदसून ्े्े.
सू्ा्चच्ा उत्रा्ण व दचक्षणा्न ्ा चक्र्ांमुळे
पृथवीवर पडणाऱ्ा सू््चप्रकाशािा कालावधी आचण
्ी ्ा चवरुववृत्ापासून उत्र व दचक्षण गोलाधाां
दरम्ान बदल् जा्े; त्ामुळे ्ापमानप े व त्ांवर
अवलंबून असलेल्ा दाबपट्ट्ांच्ा सथाना् बदल
हो्ो. हा बदल सव्चसाधारणपणे उत्रा्णा् ५° ्े
७° उत्रेकडे चकंवा दचक्षणा्ना् ५° ्े ७° दचक्षणेकडे
असा अस्ो. ्ालाि हवादाबपट्ट्ांिे आंदोलन
( sci ation of pressure e ts) महणून ओळखले
जा्े. आकृ्ी ५.६ मोसमी वारे पहा.
हे नेहमी लक्
लक्ात ठेवा.
्ापमानपट्टे व हवादाबपट्टे ्ांमध्े
महत्वािा फरक महणजे ्ापमानप े सलग असून
्े चवरुववृत्ाकडून दोनही ध्ुवांकडे जास् ्ापमान ्े
कमी ्ापमान असे पसरलेले अस्ा्. हवादाबप े
सलग नसून कमी व जास् हवादाबािी क्षेत्रे
चवरुववृत्ापासून दोनही ध्ुवांकडे जा्ाना वेगवेगळा
भागां् आढळ्ा्.
पररणाम :
हवेच्ा दाबािे खालील पररणाम हो्ा्.
v वाऱ्ांिी चनचम्च्ी
v वादळे चनमा्चण हो्ा्.
v आरोह पज्चन्ािी चनचम्च्ी हो्े.
v हवेिा दाबािा शवसन चक्र्ेवरही पररणाम हो्ो.
समदाब रयेषा :
समान हवेिा दाब असलेली चठकाणे ज्ा रेरेने
नकाशावर जोडलेली अस्ा्, त्ा रेरेला ‘समदाब रेरा’
असे महण्ा्.
 नकाशाशी मैत्ी

19
आकृती ४.४ ः जागशतक हवादाब शवतरण ः वाशष्यक सरासरी (हवादाब मू य शमशलबारम यये)

वरील नकाशािे चनरीक्षण करून हवेच्ा दाबािे Ø खंड व महासागर ्ा भागां्ील समदाब रेरांिी चदशा
चव्रण समजून घ्ा. त्ासाठी पुढील मु े चविारा् व अं्र. माहीत आहे का तुमहाांला ?
घ्ा. Ø उत्र व दचक्षण गोलाधाां्ील समदाब रेरांिी ्ुलना.
Ø समदाब रेरांिे सवरूप. समुद्रसपाटीवर हवेिा दाब हा १०१३.२
Ø कमी व जास् हवेच्ा दाबािे प्रदेश आचण त्ांिा चमचलबार एवढा अस्ो.
अक्षवृत्ी् चवस्ार.
 जरा डोके चालवा ! माहीत आहे का तुमहाांला ?
F चवरुववृत्ावर हवेिा दाब कमी अस्ो, ्र पृथवीच्
वीच्ा गुरुतवाकर्चण शक्ीमुळे पृथवीशी
आसकट्चकवृत्ावर हवेिा दाब कसा असेल? चनगचड् असलेल्ा सव्चि गोष्टी पृथवीला जखडून
राह्ा्. ्ामधून वा्ुरूपा् असलेली हवादेखील
सुट् नाही. पृथवीच्ा गुरूतवाकर्चण शक्ीमुळे
हे नेहमी लक्
लक्ात ठेवा. वा्ावरणा्ील हवा पृथवीपृष्ाकडे ओढली जा्े,
हवेिा दाब हा चमचलबार महणून समुद्रसपाटीजवळ हवेिा दाब जास् अस्ो.
्ा एकका् मोजला जा्ो. वा्ावरणा्ील हा हवेिा दाब सव्चत्रि असल्ामुळे
त्ासाठी हवादाबमापक आपल्ावरही हा हवेिा दाब का््च कर्ो, हे लक्षा्
हे उपकरण वापरले जा्े. ठेवा. असे महटले जा्े, की सव्चसाधारणपणे प्रत्ेक
पृथवीपृष्ाजवळ हवेच्ा व्क्ीच्ा डोक्ावर असलेल्ा हवेच्ा स्ंभािे
दाबािी नोंद ्ा उपकरणा ारे वजन १००० चकग्रॅ अस्े.
आकृती ४.५ ः हवादाबमापक
माेजली जा्े.

पहा बरये जमतये का

मी आणखी कोठे ?
इ्त्ा सहावीमधील ्ापमान चव्रण नकाशा
व ्ा पाठा्ील हवादाबािा चव्रण नकाशा ्ांिा F
इ्त्ा च्सरी पररसर अभ्ास.
एकचत्र् अभ्ास करून ्ापमान व हवादाब ्ां्ील F
इ्त्ा सा्वी सामान् चव ान.
सहसंबंध शोधा.

सवाधयाय
प्रशन १. कारणे द्ा.
(३) पृथवीवर हवेिा दाब ............ आहे.
(१) हवेिा दाब उंिीनुसार कमी हो्ो.
(समान, असमान, जास्, कमी)
(२) हवादाब पट्ट्ांिे आंदोलन हो्े.
(४) ५° उत्र व ५° दचक्षण अक्षवृत्ांदरम्ान
प्रशन २. खालील प्रशनांिी थोडक्ा् उत्रे चलहा. ............ दाबािा प टा आहे.
(१) हवेच्ा दाबावर ्ापमानािा कोण्ा पररणाम
(चवरुववृत्ी् कमी, धु ी् जास्, उपधु ी्
हो्ो ?
कमी, मध् अक्षवृत्ी् जास्)
(२) उपध्ुवी् भागा् कमी दाबािा प टा का चनमा्चण
प्रशन ५. ३०° अक्षवृत्ापाशी जास् दाबािा प टा कसा
हो्ो ?
््ार हो्ो? ्ो भाग वाळवंटी का अस्ो?
प्रशन ३. चटपा चलहा.
प्रशन ६. हवेिे दाबप े दश्चवणारी सुबक आकृ्ी काढून
(१) मध् अक्षवृत्ी् जास् दाबािे प े
नावे द्ा.
(२) हवेच्ा दाबािे चक्षच्जसमां्र चव्रण
***
प्रशन ४. गाळलेल्ा जागी कंसा्ील ्ोग् प्ा्च् चलहा.
(१) हवा उंि गेल्ावर ............ हो्े.
(दाट, चवरळ, उषण, दमट)
(२) हवेिा दाब ............ ्ा पररमाणा् सांग्ा्.
(चमचलबार, चमलीमीटर, चमचलचलटर, चमचलग्रॅम)
20
 fƛ7>2G

:>>,>;BƎ ¾>(>1>/|#>G5@4>7!G.4>4>?.>&®,8‚*
2&>/|#K5@!G.4>1>(Ã:Ç1>.>B4>,K7™1>:
7>‚1>
™ §#½&B* .>;G2 ,;>ƛ K%š1> 7®&B >12>7G4>G4Ƭ
;4&>*>?(:&;G&ƬK%š1>7®&B§®'2;G&Ƭ ¾K%>@ >(>@ /|#>G5@ !G.4>1> (Ã:Ç1>
™ ;4%>Ç1> 7®&BB,H½ K%š1> 7®&B ®7&œ* ;4& !K>4>Ð'0,>G;K&GƬ
;G&Ƭ ¾>(>@/|#>G5@,K;K™1>:8@28>0A5G>4>
:G4Ƭ
™ ®7&œ**;4%>Ç1>7®&BK%š1>Ƭš1>8>0A5G
¾%@7G>*G;@/|#>G5@(Ã:Ç1>!K>:,K;K7%G
;4&*:>«1>&Ƭ :G8‹1;K
4Ƭ
ƕ72@4Ь*>&B*?7ü>›1>ƒ*>7>2>1>:.>G)>#G ¾,>™1>*G /24G4@ .>!4@ 8> Ð>2G !G.4>1>
G*>7GƛƖ (Ã:Ç1> .>B4> *G&> 1G
4 >Ƭ .>!4@ (Ã:Ç1>
7>Ç1>> ®,8‚ ,¨1>4> :; >%7&Kƨ ,2&A .>B#G *G™1>:>"@ 72 7>,24G4@ ,÷& 7>,2&>
,%7>2>,>œ8&*>;@ƛ,¨1>:/K7&@1>*G 1G
4>Ƭ
7®&B G«;> ;4&>&ƙ &G«;> ,¨1>4> 7>2> *A/7&>
/LK?4®,ć@2%
1G&Kƛ¤;%G;7G1>7>;™1>>ƙ7>Ç1>8@:.) :&Kƛ
0;7>>7>;&Gƙ:>,¨1>4>Ь*,#&Kƛ ,C›7@72 ;7G> (>. :0>* *:&Kƙ ;G ,%
?84K ;K&ƛ >®& (>.>1> ,!Më>#Ŋ* 0@
ē*,;>ƛ ja°
ga°
ƕ;@ņ&@(K*ƚ(K*?7ü>›1>ƒ1>K#@*G2>7@ƛƖ
¾:0>*>2>@>(>@(K*/|#>G5@.*7>ƛ
da°
¾!G.4>1>>.>B:(Kž;@/|#>G5@"G7>ƛ
¾&A¤;@7&A0>?0ÎƜ0H?Î%@*G>(>@К1G½
/|#>G5@Ž1>ƛ a°

da°

ga°

ja°
7>Ç1>@0B5?(8>
ƕ>®&(>.>#Ŋ*0@(>.>#GƖ
,¦274*>0A5G7>Ç1>@
.(4G4@?(8>
ņ&@fƛb7>2>?*?0‚&@ ņ&@fƛc7>Ç1>1>?(8G&;K%>2>.(4
21
(>.>1> ,!Më>#G ;7G@ ;>4>4 ?‰?&:0>&2 ¾(?‰% K4>)>‚& 7>Ç1>G K%K%&G Ð>2
?(8G&;K&Gƛ1>;>4>4@0A5G 7>Ç1>@?*?0‚&@;K&Gƛ $5&>&Ƭ
;7G1> (>.>1> -2>&@4 &@Õ&G> ,¦2%>0 ¾,B7»17>2G š&27(?‰%K4>)>ƒ&K%K%š1>
7>Ç1>1> &@72 ;K&Kƛ ;7G1> (>.>&@4 -2 G'G ?(8G*G7>;&>&Ƭ
0@:G4ƙ&G'G7>2G0(&@*G7>;&>&ƛ:7‚:>)>2%,%G ĘA7@1>®&(>.,•!>
ja°ƛ
>?&,>&5@&;7G1>(>.>&@4-2G'G?) ia°
ĘA7@17>2G gf°
:G4ƙ &G'G 7>2G 7G>*G 7>;&>&ƛ 7>Ç1>> 7G(G@4 ,ĘA7@10@(>.,•!>
,§¬0@7>2G ff°
?/þ?/þ®7ē,>&>$5&Kƛ7>Ç1>>7G?4K0@!2
df°
Ð?&&>:?Ļ7>*I!M:1>,¦20>%>&0K4>>&Kƛ 01‰7Cš&@1>®&(>.,•!> cf°
,B7»17>2G
 ,
,
,;>.2G 0&G>Ƭ ?79A77Cš&@10@(>.,•!>
f°
f°
>4@4&‹š1>&7>Ç1>@.(44G4@?(8>?4;>ƛ
,B7»17>2G
;7G1>(>.>G,!M!G š&2K4>)‚ (?‰%K4>)‚ cf°
01‰7Cš&@1>®&(>.,•!>
01‰7Cš& df°
,§¬0@7>2G
,ĘA7@10@(>.,•!> ff°
ĘA7 ĘA7@17>2G gf°
ia°
:,%B ‚ ,C›7@1> :(/>‚& ?7>2 2&>ƙ ,C›7@1> ja°ƛ
ĘA7@1>®&(>.,•!>
,¦274*>>,¦2%>07>Ç1>1>7>;™1>1>?(8G72;K&Kƛ
ņ&@fƛd,C›7@72@47>1A(>.,•!G7Ë;@17>2G
š&2K4>)>‚&7>2G ,¨1>0B5?(8G,>:B*7@#G
75&>&ƙ&2(?‰%K4>)>‚&&G 0B5?(8G1>#>7@#G 7>2G ’1> ?(8G#Ŋ* 7>;& 1G&>&ƙ š1> ?(8G1>
75&>&ƛņ&@fƛc,;>ƛņ&@01G ;@?(8>7É *>7>*G&G54G>&>&ƛ(>ƛƙ,§¬0@7>2G¤;%G
.>%>*G (>74@ ;Gƛ ,§¬0G#Ŋ* ,B7 } #G ;K%>Ç1> ,§¬0G#Ŋ* 1G%>2G 7>2Gƛ 7>Ç1>@ 7>;™1>@ ?(8>ƙ
,C›7@1>,¦274*>0A5G š1>1>0B5?(8G&.(4;K&Kƛ >4>7)@ƙ «1>,4G4> Ð(G8ƙ ;7G@ §®'&@ 1>7ē*
7>Ç1>G,A$@4Ð>2,#&>&ƛ
:>>,>;BƎ Ë;@17>2GƧ
,C›7@72 >®& (>.>1> ,!Më>#Ŋ* 0@
ņ&@ fƛd G ?*2@‰% ē* Ь*>@ š&2G
(>.>1> ,!Më>#G 79‚/2 ?*1?0&,%G 7>2G 7>;&>&ƛ
:>>ƛ
;G 7>2G ,C›7@G ?7®&@%‚ ‰GΫ1>,&>&ƛš1>0A5G š1>*>
¾š&2K4>)>‚&01‰7Cš&@1>®&(>.>#Ŋ* Ë;@17>2G ¤;%&>&ƛ(>ƛƙ,B7»17>2Gƙ,§¬0@7>2Gƙ
?79A77Cš&@10@(>.>1>,!Më>#G7>;%>2G7>2G
ĘA7@17>2Gƛ
K%&GƬ
(Kž;@K4>)>ƒ&cf°&Gdf°‰7Cš&>1>(2¤1>*
¾,§¬0@7>Ç1>@(?‰%K4>)>‚&@4?(8>K%&@Ƭ :4G¨1>>®&(>.>#Ŋ*?79A77Cš&@10@(>.>1>
¾01 ‰7Cš&@1 >®& (>.>1> ,!Më>#Ŋ* ,!Më>#G7>2G7>;&>&ƛƕņ&@fƛd,;>ƛƖ,C›7@1>
,ĘA7@1 0@ (>.>1> ,!Më>#G K%&G Ë;@1
,¦274*>>1>7>Ç1>72,¦2%>0;K*š1>@0B5?(8>
7>2Gš&2K4>)>‚&7>;&>&Ƭ
.(4&Gƛš&2K4>)>‚&;G7>2G
8>ž1G#Ŋ**H[š1G#Gƙ
¾ĘA7@17>Ç1>@?(8>(Kž;@K4>)>ƒ&:>2@> &2(?‰%>G4>)>‚&ÝG1 G #Ŋ*7>1«1G#G7>;&>&ƛ;G
*:&GƬ
22
दोनही वारे चवरुववृत्ाजवळील हवेच्ा शां् पट्ट्ाजवळ
्ेऊन चमळ्ा्. ्ा वाऱ्ांना पूववी् वारे असे महण्ा्.
दोनही गोलाधाां् मध् अक्षवृत्ी् जास् दाबाच्ा
पट्ट्ाकडून ६०°अक्षवृत्ाच्ा जवळ असलेल्ा
हवेच्ा कमी दाबाच्ा पट्ट्ाकडे वारे वाह्ा्. (आकृ्ी
५.३) पृथवीच्ा पररवलनािा पररणाम होऊन त्ांिी मूळ
चदशा बदल्े. दचक्षण गोलाधा्च् हे वारे वा्व्ेकडून
आग्े्ेकडे, ्र उत्र गोलाधा्च् नैॠत्ेकडून ईशान्ेकडे
वाह्ा्. ्ा वाऱ्ांना पसशिमी वारे असे महण्ा्.
दोनही गोलाधाां् ध्ुवी् जास् दाबाच्ा पट्ट्ाकडून
उपध्ुवी् (५५° ्े ६५°) कमी दाबाच्ा पट्ट्ाकडे जे वारे
वाह्ा्, त्ांना ध्ुवी् वारे असे महण्ा्. ्ा वाऱ्ांिी
चदशा सव्चसाधारणपणे पूवक दे डून पसशिमेकडे अस्े.
हे सथाचनक वारे अस्ा्. हे वारे ज्ा प्रदेशा् वाह्ा्
्ेथील हवामानावर त्ांिा पररणाम झालेला चदसून
्े्ो. हे वारे चनरचनराळा प्रदेशां् वेगवेगळा नावांनी
ओळखले जा्ा्.
करून ्पहा.
भूपृष्ािी उंिी, जचमनीिे व पाण्ािे ्ापणे, ्सेि
थंड होणे, हवेिा दाब इत्ादी बाबी लक्षा् घेऊन खालील
कृ्ी करावी.
(अ) चदलेल्ा चित्रािे चनरीक्षण करा. दरी् वाऱ्ांिी
माचह्ी चित्रावरून चलहा.

माहीत आहे का तुमहाांला ?

दचक्षण गोलाधा्च् वारे अच्श् वेगाने वाह्ा्.
दचक्षण गोलाधा्च् जलभाग जास् आहे. ्ा गोलाधा्च्
भूपृष्ाच्ा उंि सखलपणािा अडथळा नाही.
कोणत्ाही प्रकारिे चन्ंत्रण नसल्ामुळे दचक्षण
गोलाधा्च् वारे उत्र गोलाधा्चपेक्षा जास् वेगाने
वाह्ा्. त्ांिे सवरूप पुढीलप्रमाणे अस्े.
F ४०° दचक्षण अक्षांशापलीकडे हे वारे अच्श्
वेगाने वाह्ा्. ्ा भागा् ्ा वाऱ्ांना ‘गरजणारे
िाळीस’ (Roaring Forties) असे महण्ा्.
F ५०° दचक्षण अक्षांशाच्ा भागा् हे वारे वादळाच्ा
वेगाने वाह् अस्ा्. ्ा भागा् त्ांना ‘खवळलेले
पननास’ (Furious Fifties) महण्ा्.
F ६०° दचक्षण अक्षांशाभोव्ी वारे वादळाच्ा
वेगाबरोबरि प्रिंड अावाजाने वाह्ा्. त्ांना आकृती ५.४ (अ) ः दरीय वारये
‘चकंिाळणारे साठ’ (Screeching Sixties) महण्ा्.
दरीय वारये-वैशशष्ट्ये ः
उत्र गोलाधा्च् ४०°, ५०° चकंवा ६०° v
अक्षांशाच्ा भागा् वाऱ्ािे सवरूप असे का v
आढळ् नाही? v
v
स्ाशिक वारये :
v
काही वारे कमी कालावधी् व चवचशष्ट प्रदेशा् v
चनमा्चण हो्ा् आचण ्ुलनेने म्ा्चचद् क्षेत्रा् वाह्ा्,
23
 (ब) खालील चदलेल्ा माचह्ीिे लक्षपूवक्च वािन
करून त्ा आधारे पव्च्ी् वारा दश्चवणारी आकृ्ी काढा.
पव्यतीय वारये- वैशशष्ट्ये ः
v रात्री पव्च्चशखर लवकर थंड हो्े.
v दरीिा भाग ्ुलनेने उषण अस्ो.
v पव्च्ावर हवेिा दाब जास् अस्ो.
v पव्च्ाकडून दरीकडे थंड वारे वाह्ा्.
v दरी्ील उषण व हलकी हवा वर ढकलली जा्े, त्ामुळे
थंड हवा दरीकडे वेगाने खाली ्े्.े
v पव्च्ी् वारे सू्ा्चस्ानं्र वाह्ा्.
आकृती ५.४ (ब) ः पव्यतीय वारये

माहीत आहे का तुमहाांला ?

चवरववृत्ाच्ा उत्र व दचक्षणेस सुमारे ५°
चवरु
अक्षवृत्ाप्ां् वरा्च्ील बराि काळ हवा शां्
असल्ाने ्ेथे वारे वाह् नाही्; महणून ्ा पट्ट्ाला
चवरुववृत्ी् शां् प ा (Do ru s) असे महण्ा्.
कक्कवृत् व मकरवृत्ाजवळच्ा २५° ्े ३५°
उत्र व दचक्षण अक्षवृत्ांदरम्ान जास् दाबािा पट्टा
अस्ो. हा प टा शां् प टा आहे, ्ाला अशव अक्षांश
( orse atitu e) असे महण्ा्.

पुढे चदलेल्ा आकृत्ांिे चनरीक्षण करा. खारे (सागरी्) वारे व म्लई (भूमी्)
साांगा ्पाहू ! वारे ्ांचवर्ी चविारलेल्ा प्रशनांिी उत्रे सांगा.

गरम हवा थंड हो्े व

जचमनीवरील हवा ्ाप्े खाली ्े्े.
व वर जा्े.
जास्
कमी खारे वारे दाब
दाब सागरावरील थंड हवा जचमनीकडे वाह्े.

आकृती ५.५ (अ) ः खारये (सागरीय) वारये

24
 ,>™1>72@420;7>
20;7>'#;K&G7 72>&Gƛ
>4@1G&Gƛ
>®& 0@
0&4
7>2G
(>. (>.
?0*@72@4'#;7>:>2>#G7>;&Gƛ

ņ&@fƛfƕ.Ɩ0&4
ƕ/B0@1Ɩ7>2G
¾?(7:>/B,CĈ>4&7>2G:0AÏ>#Ŋ*?0*@#G> 7;*4(&@*G7>®&Ð0>%>&;K&Gƙ¤;%B*0@*
7>;&>&Ƭ ?)472&>,&Gƛš1>0>*>*G,>™1>@*&>0@
:&Gƛ,>%@§®'27,>2(8‚:&Gƙš1>0A5G,>%@
¾/B,CĈ>4& ?0*@#Ŋ* :0AÏ>#G 7>2G ij«;>
472&>,&*>;@ƛ,¦2%>0@ƙ0@*7:>2@/>>&@4
7>;&>&Ƭ
;7G1>(>.>&-2,#&Kƛ
¾ņ&@Ǹǹ7ē*7>Ç1>1>:(/>‚&7%‚*2>ƛ ?(7:> :0AÏ>1> ,>™1>,G‰> ?*>2@ />>&@4
¾ņ&@ Ǹ.ǹG ņ&@ Ǹǹ8@ &A4*>š0 7%‚* 0@*4727>®&Ð0>%>&&>,&Gƙ&G'@4;7>;@
2>ƛ1>&;7G>(>.ƙ&>,0>*77>Ç1>>?7>2 >®&&>,&G 7;7G>(>.0@2>;&Kƛ:0AÏ>G ,>%@
2>ƛ ?82>&>,&Gƙš1>0A5G :0AÏ>72@4;7>0@&>,&G 7
¾:>2@1ƕ>2GƖ7>2G7/B0@1ƕ0&4
Ɩ7>2G8>4> ;7G>(>.>®&:&Kƛ?(7:>:0AÏ>#Ŋ*?0*@#G
¤;%&>&Ƭ 7>;%>2G 7>2G :>2@ ƕ>2GƖ 7>2G ;K&ƛ 2>Î@ :0AÏ>,G‰>
¾/>2&>&@4 K%š1> Ð(G8>& >2G 7 0&4
 7>2G 0@*472'#;K&Gƛ&G'G;7G>(>.>®&:&Kƛ
*A/7&>1G&>&Ƭ &G«;> /B0@1 ƕ0&4
Ɩ 7>2G ?0*@7ē* :0AÏ>#G
¾&A01> >7>& :>2@1 7 /B0@1 7>2G *A/7&> 7>;&>&ƛ
1G&>&>Ƭ 1>?87>1 7G7Gž> Ð(G8>& ?7?8ć
,¦2§®'&@& 7>2G 7>;&>&ƛ ;G 7>2G:A(M)> ®'>?* 7>2G
/LK?4®,ć@2% ¤;%B*54G >&>&ƛ(>ƛƙ-I*ƙ?*Bƙ.K2>ƙ
0@*>®&*&G1>,(>'>ƒ*@.*4G4@:&Gƛ 4Bƙ š1>(@ƛ,A$@4,CĈ>72@4&Ú>,;>ƛ
0@* §®'2 7 ,>2(8‚ :&Gƙ š1>0A5G ­%&GG
25
 जगातील प्रमसुख स्ाशिक वारये
वा याचये िाव वा याचये सव प वैशशष्ट्ये आशण प्रभावक्येत्र
लू ( oo) उषण व कोरडे उत्र भार्ी् मैदानी प्रदेशा् उनहाळा् ब धा दुपारी वाह्ा्.
हे वारे थरच्ा वाळवंटी प्रदेशाकडून ्े्ा्.
चसमूम (Si oo ) उषण, कोरडे आचण सहारा आचण अरेचब्न वाळवंटां्ून अच्श् वेगाने वाह्ा्. हे
चवनाशकारी वारे शसक्शाली असल्ाने चवधवंसक अस्ा्.
चिनूक (chinoo ) उबदार आचण कोरडे उत्र अमेररके्ील रॉकी पव्च्ाच्ा पूव्च उ्ारावरून खाली
( hich eans वाह्ा्, पररणामी ्ेथील बफ्क चव्ळ्े, त्ामुळे दऱ्ांमधील
sno eater) ्ापमाना् वाढ हो्े.
चमसट्ल ( istra ) थंड आचण कोरडे सपेन, ानस आचण भूमध् सागराच्ा चकनाऱ्ालग्च्ा प्रदेशा्
वाह्ा्. हे वारे आलपस पव्च्ावरून ्े्ा्. ्ा थंड वाऱ्ांमुळे
चकनाऱ्ालग्च्ा ्ापमाना् घट हो्े.
बोरा ( ora) थंड आचण कोरडे आलपस पव्च्ाच्ा उ्ारावरून इटली देशाच्ा चकनारी भागाकडे
वाह्ा्.
पांपेरो (Pa pero) थंड आचण कोरडे दचक्षण अमेररके्ील पंपास गव्ाळ प्रदेशा् वाह्ा्.
फॉन (Fohn) उषण व कोरडे आलपस पव्च्ाच्ा उत्र भागा् वाह्ा्.

हंगामी वारये (मायेसमी) ः वाऱ्ांिा चवशेर पररणाम हाे्ाना आढळ्ो. (आकृ्ी

जमीन व पाणी ्ांच्ा ॠ्ूनुसार कमी-अचधक
्ापण्ामुळे माेसमी वारे चनमा्चण हो्ा्. उनहाळा्
मोसमी वारे समुद्रावरून जचमनीकडे आचण चहवाळा्
जचमनीकडून समुद्राकडे वाह्ा्. अाग्े् आचश्ा, पूव्च
आच का, उत्र सट्ेचल्ा ्ा प्रदेशांवर मोसमी
५.६ पहा.) भार्ी् उपखंडा् उनहाळा व चहवाळा
ॠ्ूंवर मोसमी वाऱ्ांिा प्रभाव हो्ो. ्ा वाऱ्ांच्ा
प्रभावामुळे भार्ी् उपखंडा् उनहाळा व चहवाळा
्ांचशवा् पावसाळा व मानसून पर्ीिा काळ असे ॠ्ू
हो्ा्.

कमी दाब जास् दाब

नैॠत् ईशान्
मोसमी मोसमी
वारे वारे
चवरुववृत्
चवरुववृत्

आग्े् वारे
आग्े् वारे

कमी दाबािा चवरुववृत्ी् शां् पट्टा

आकृती ५. ः मोसमी वारये

जास् दाबािा मध् अक्षवृत्ी् पट्टा

26
 मोसमी वारये हये मो ा प्रमाणावरील खारये व
मतल वारयेच असतात.
भार्ी् उपखंडावर होणारी ब ्ांश वृष्टी ही
मोसमी वाऱ्ांच्ा प्रभावाने हो्े. हे वारे चवरुववृत्
ओलांडल्ावर नैॠत् चदशेकडून भार्ी् उपखंडाकडे
जून ्े सपटेंबर ्ा कालावधी् वाह्ा्. ्ांना नैॠत्
मोसमी वारे महण्ा्. हे वारे बाषप्ुक् अस्ा्.
सपटेंबर ्े चडसेंबरप्ां् चवरुववृत्ालग् हवेच्ा
कमी दाबािे क्षेत्र चनमा्चण झाल्ामुळे भार्ी्
उपखंडाकडून चवरुववृत्ाकडे वारे वाहू लाग्ा्. ्ांना
‘ईशान् मोसमी वारे’ महण्ा्. हे वारे कोरडे अस्ा्.
वाऱ्ांच्ा ससथर व अच्वादळी ससथ्ीिा चविार
कर्ा, आपल्ाला अाव्ा्चिा अभ्ास करणे आवश्क
अस्े.
आवत्य ः
एखाद्ा चठकाणी हवेिा दाब कमी अस्ो व
सभोव्ाली हवेिा दाब जास् अस्ो, ्ेवहा आव््च
वाऱ्ांिी पररससथ्ी चनमा्चण हो्े. कमी हवेच्ा दाबाकडे
सभोव्ालच्ा प्रदेशा्ील जास् हवेच्ा दाबाकडून
वेगाने वारे वाह्ा्. (आकृ्ी ५.७ पहा.) पृथवीच्ा
पररवलनामुळे उत्र गोलाधा्च् आव््च वारे घड्ाळाच्ा
काट्ाच्ा चवरुद्ध चदशे्, ्र दचक्षण गोलाधा्च् हे वारे
घड्ाळाच्ा काट्ाच्ा चदशेने वाह्ा्. आव्ा्चच्ा
वेळी आकाश ढगाळ अस्े. वारे वेगाने वाह्ा् आचण
भरपूर पाऊस पड्ो. आव््च वाऱ्ांिे प्रभावक्षेत्र म्ा्चचद्
अस्े. ्ा वाऱ्ांिा कालावधी, वेग, चदशा आचण क्षेत्र
अच्श् अचनसशि् अस्े. उपग्रहाने घे्लेले
िक्रीवादळािे छा्ाचित्र आकृ्ी ५.८ मध्े पहा.
आकृती ५. ः आवत्य
27
हवेिी ससथ्ी दश्चवणाऱ्ा नकाशा् आव्ा्चिा
केंद्रभाग हा ‘ ’ ( o ) ्ा अक्षराने दाखव्ा्. आव््च
प्रणाली एका चठकाणाहून दुसऱ्ा चठकाणी सरक्े.
अाव्ाांना ‘िक्रीवादळ’ असेही महण्ा्.
चक्र वादळये :
पॅचसचफक महासागराच्ा पसशिम भागा्, जपान,
िीन, चफचलपाइनस इत्ादी देशांच्ा चकनाऱ्ालग्
चनमा्चण होणारी वादळे ‘टा्फून’ नावाने ओळखली
जा्ा्. ही वादळे जून ्े आॅकटोबर ्ा मचहन्ां् चनमा्चण
हो्ा्. वेगाने वाहणारे वारे आचण मुसळधार पाऊस
्ांमुळे ्ी चवनाशकारी अस्ा्.
करेचब्न समुद्रा् चनमा्चण होणारी िक्रीवादळे
महणजे ‘हररकेनस’ हो्. ही वादळेसुद्धा चवनाशकारी
अस्ा्. वादळाच्ा वेळी वाऱ्ािा वेग दर ्ाशी
कमी् कमी ६० चकमी अस्ो. ्ाचशवा् समशी्ोषण
कचटबंधा्ही आव््च ््ार हो्ा्. त्ांिी ्ी ्ा कमी
अस्े. ्ी चवनाशकारी नस्ा्.
आकृती ५. ः चक्र वादळ
प्रतयावत्य ः
एखाद्ा क्षेत्रा् चवचशष्ट वा्ावरणी् पररससथ्ी्
केंद्रभागी हवेिा अचधक दाब चनमा्चण हो्ो. केंद्रभागाकडून
वारे सभोव्ालच्ा प्रदेशाकडे िक्राकार चदशे् वाह्
अस्ा्. उत्र गोलाधा्च् हे वारे घड्ाळाच्ा
काट्ाच्ा चदशेने वाह्ा्, ्र दचक्षण गोलाधा्च् ्े
घड्ाळाच्ा काट्ाच्ा चवरुद्ध चदशेने वाह्ा्.
प्रत्ाव्ा्चच्ा कालावधी् चनरभ्र आकाश, कमी वेगाने
वाहणारे वारे आचण अच्श् उतसाहवध्चक हवामान
:&GƛК1>7&>‚@§®'&@.Œ)>>;@?(7:'7>
"7ñ>@:B8&Gƛ:GК1>7&‚:08@&K­%
?!.)>&?*0>‚%;K&>&ƛ
;7G@ §®'&@ (8‚7%>Ç1> *>8>& К1>7&>‚>
ĵÏ/>ǸƵǹƕHighƖ1>‰2>*G(>7&>&ƛК1>7&‚
;G >®& (>.>1> ,!Më>& Ð9>‚*G >%7&>&ƛ 1>
Ð(G8>&B* 7>2G .>;G2 >& :&>&ƙ š1>0A5G &G'G
,>7:>GÐ0>%0@:&Gƛƕņ&@fƛj,;>ƛƖ
  0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
7>(5>*>*>7(G™1>@Ð'>/21G%>Ç1>
?7?7) ɽ7>(5>*> *>7G (G™1>& 1G&>&ƛ 1>
*>7>@1>(@К1G0;>:>2>:>"@&1>22™1>&
1G&Gƛ0;>:>2>1>7&@/K7&@:%>Ç1>(G8>*@
:A74G¨1> *>7>*A:>2 ;@ 1>(@ &1>2 2&>&ƛ
7>Ç1>>7Gdd*>E!M:ƕ:A0>2Gga?0@Ð?&&>:Ɩ
?Ļ7> š1>œ* ?) :¨1>: š1> 7>(5>4>
*>7(G™1>&1G&Gƛ:>0>ž1,%G 4‰>&2>;>7Gƙ¤;%B*
7>(5>*>*>7(G™1>@,÷&;Gƛ

  0@%@K"GƬ

1š&>:;>7@ƚ,>"fƚ&>,0>*ƛ
)
ņ&@fƛjК1>7&‚ 1š&>:>&7@ƚ:>0>ž1?7Š>*ƛ
)

®7>1>1
Ь*bƛ 1K1,1>‚1?*7#Ŋ*7>‹1,B%‚2>ƛ  ƕeƖ />2&@1 ,#>7ē* 7>;%>Ç1> ;>0@
 ƕbƖ ;7>Ð:2%,>74@ƙ½ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ 7>Ç1>@?(8>?;7>ž>&ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ
  ƕƖ*;K&Gƛ  ƕ Ɩ?725;K&Gƛ   ƕƖÝG1G#Ŋ*7>1«1G#G:&Gƛ
  ƕ>Ɩ*>;@8@;K&Gƛ  ƕ
Ɩ(0!;K&Gƛ   ƕƖ*H[š1G#Ŋ*
8>ž1G#G:&Gƛ
 ƕcƖ 7>2G;7G1>>®&(>.>#Ŋ*ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ   ƕ Ɩ
8>ž1G#Ŋ**H[š1G#G:&Gƛ
  ƕƖ%@>®&;7G1>(>.>#G7>;&>&ƛ   ƕ
Ɩ7>1«1G#Ŋ*ÝG1G#G:&Gƛ
  ƕ>Ɩ'#;7G1>(>.>#G7>;&>&ƛ  ƕfƖ Ǹ2%>2G>5@:ǹ7>2G(?‰%K4>)>‚&ƛƛƛƛƛƛƛƛ
  ƕ Ɩ;7G1>0@(>.>#G7>;&>&ƛ   ƕƖ?79A77Cš&>#G7>;&>&ƛ
  ƕ
Ɩ;G&G'G2>;&>&ƛ   ƕ>Ɩ ea° (?‰% ‰>8>1> />>&
 ƕdƖ š&2 K4>)>‚& ?79A77Cš&>#G 1G%>2G 7>2G 7>;&>&ƛ
,C›7@1>,¦274*>0A5Gƛƛƛƛƛƛƛƛƛ   ƕ ƖĘA7@10@(>.>1>Ð(G8>#Ŋ*7>;&>&ƛ
  ƕƖ(?‰%G#G75&>&ƛ   ƕ
Ɩea° š&2‰>8>1>/>>&7>;&>&ƛ
  ƕ>Ɩ,B7}#G75&>&ƛ Ь*cƛ>4@47%‚*>7ē*7>Ç1>>Ð>25>ƛ
  ƕ Ɩ,§¬0G#G75&>&ƛ  ƕbƖ *H[š1G#Ŋ* 1G%>2G 7>2G />2&@1 ,#>72
  ƕ
Ɩš&2G#G75&>&ƛ ,>: %&>&ƛ B* &G : !|.2 1> >5>&

28
 भार्ा् पाऊस पड्ो. ्ा कालावधीनं्र हे वारे प्रशन ६. थोडक्ा् उत्रे चलहा.
पर् चफर्ा्. (१) ध्ुवी् भागा् दोनही गोलाधाां् हवेिा दाब जास्
(२) उत्र ध्ुवी् प्रदेशांकडून ६०° उत्रेकडे का अस्ो?
्ेणाऱ्ा ्ा वाऱ्ांमुळे उत्र अमेररका, ्ुरोप व (२) पृथवीच्ा पररवलनािा वाऱ्ांवर कोण्ा
रचश्ा एव ा चवस्ीण्च प्रदेशा् थंडीिी ्ी ्ा पररणाम हो्ो?
वाढ्े. (३) आव््च वारे िक्राकार चदशेनेि का वाह्ा्?
(४) आव््च वाऱ्ांिी कारणे व पररणाम चलहा.
(३) डोंगरमाथे चदवसा लवकर ्ाप्ा्. ्ेथील हवा
उपक्रम ः
्ापून हलकी हाे्े व वर जा्े. त्ामुळे ्ा
संके्सथळािा वापर करून भार्ाच्ा पूव्च
भागा् कमी दाब चनमा्चण हो्ो. त्ाि वेळी
चकनारपट्टीवर आलेल्ा अचलकडच्ा
डोंगरपा्थ्ाशी दरीखोऱ्ां् हवा थंड असल्ाने
वादळाचवर्ीिी माचह्ी, छा्ाचित्रे व नकाशे
जास् दाब अस्ो. ्ेथील हवा कमी दाबाकडे
चमळवा. ्ा वादळािा जीचव्, आचथ्चक बाबतींवर
वाह्े.
झालेला पररणाम थोडक्ा् चलहा.
प्रशन ३. पुढे हवेिा दाब क्रमवार चमचलबारमध्े चदलेला चा वापर ः
आहे. त्ावरून आव््च व प्रत्ाव्ा्चिी आकृ्ी ‘ in t ’ ्ा मोबाइल पिा वापर करून जगा्ील
काढा. वाऱ्ांिी चदशा व दाबप्रवण क्षेत्र इत्ादी जाणून घ्ा.
— ९९०, ९९४, ९९६, १०००.
— १०३०, १०२०, १०१०, १०००.
प्रशन ४. एकि भौगोचलक कारण चलहा.
(१) चवरुववृत्ाजवळ हवेिा पट्टा शां् अस्ो.
(२) उत्र गोलाधा्च्ील नैॠत् वाऱ्ांपेक्षा दचक्षण
गोलाधा्च् वा्व्ेकडून ्ेणारे वारे जास् वेगाने
वाह्ा्.
(३) उनहाळा्ील मोसमी वारे समुद्राकडून, ्र
चहवाळा्ील पर्ीिे मोसमी वारे जचमनीकडून
्े्ा्.
(४) वारे वाहण्ासाठी हवेच्ा दाबामध्े फरक
असावा लाग्ो.
प्रशन ५. पुढील ओघ्क्ा पूण्च करा.
वाऱ्ांिे प्रकार

ग्रही् वारे

ईशान् मोसमी वारे

म्लई वारे
29
 . िैसशग्यक प्रदयेश
साांगा ्पाहू ! शचत्रांजवळील चौकट त सायेबत या सूचीिसुसार खसुणा करा.
चनवारा
वसत्रे
वनसप्ी व प्राणी
अन्न

तसु ही कलये या शिवडी या व खालील प्रशिां या

आधारये वगा्यत चचा्य करा.
Ø चित्रां् दाखवलेली सव्च घरे आपल्ा पररसरा् का
आढळ् नाही्?
Ø अशा प्रकारिी घरे असलेले प्रदेश कोण्े?
Ø बफा्चच्ा घरा् राहणे ्ुमहांला आवडेल का? मग ही
घरे आपण का बांध् नाही?
Ø लोकांच्ा पोशाखा् कशामुळे फरक पडला
असावा?
Ø अन्न महणून खबूस, चकडे, मुंग्ा ्ांिाही वापर कोठे
हो् असेल?
Ø आपल्ाकडील प्राचणसंग्रहाल्ांमध्े ध्ुवी्
असवल, पेंसगवन हे प्राणी ठेव्ा ्े्ील का?
30
Ø चित्रां् दाखवलेल्ा सव्च वनसप्ी आपल्ा पररसरा्
आढळ्ा् का? नसल्ास त्ा कोठे आढळ्
असाव्ा्?
आपल्ा सभोव्ालच्ा पररसरा् आपण पाह्ो,
अनुभव्ो त्ापेक्षा काही चभन्न गोष्टी जगा् इ्रत्र
आढळ्ा्. चवचवध वन् जीवांच्ा संदभा्च्ील शैक्षचणक
व माचह्ीपर होणारे का््चक्रम आपण दूरचित्रवाणीवर
पाह् अस्ो. त्ां वन्जीवांचवर्ी जाणून घेण्ािे
कु्हू ल आपणांस वाट्े. आपल्ाकडे ्े का उपलबध
नाही्? ्े आपल्ाकडील वन् प्राण्ांप्रमाणे का नाही्?
त्ांच्ा् हा फरक का चनमा्चण झाला? ्ाचवर्ीच्ा
कारणांिा आपण शोध घेऊ्ा.
 :B@ bƛ0@7>,2&KƜ*A/7&Kƛ 9 cƛ0@,>?;4G;Gƛ dƛ04>0>;@&*>;@ƛ
/LK?4®,ć@2%
,C›7@727G7Gž>/>>&/B®7ē,Gƙ;7>0>*ƙ0C(>
1>1>&?/þ&>$5&Gƛ;@?/þ&>Ð>0AŒ1>*Gš1>ƚš1>
/>>&,4¢):B1Ђ >8?%,>%@1>1>7274.*B 
:&Gƛ:B1Ђ >87,>%@1>@,4¢)&>?79A77Cš&&G
ĘA7>,1ƒ& .(4& >&Gƛ 1>.>.&> £1>: 0>@4
1š&>01G ij4>;Gƛ/B®7ē,Gƙ;7>0>*ƙ0C(>1>&@*
!>&@4.(4>>Ð/>77*®,&@ƙÐ>%@70>*7@@7*
1>1>72,#&:¨1>0A5G H7?7?7)&G&.(4;K&Kƛ
8
(2¤1>* ;7>0>*ƙ 7*®,&@ 7 Ð>?%@7* 1>& :>)¤1‚
$5&Gƛ £1>:>1> đć@*G ;7>0>*ƙ 7*®,&@ 7 Ð>%@
1>01G$5%>Ç1>:>)¤1>‚0A5G>;@Ð(G8>>7G5G,%>
Ð9>‚*G 4‰>&1G&Kƛ;G Ð(G8*H:?‚!>7274.B*
:¨1>*G š1>*>*H:?‚Ð(G8¤;%&>&ƛ8>Ð(G8>&@4
*H:?‚,1>‚72%>>0>*7>:;:7‚:@7:Cć@72,¦2%>0
>4G4>$5&Kƛ,C›7@72@4/BÐ(G81>*H:?‚Ð(G8>&
?7/>4>>&Kƛ,>">&@4&‹š1>1>7*>8>1>)>2G
,C›7@727G7Gž>#>&?7?8ć‰7Cš&>1> š1>@0>?;&@ē*G1>ƛ

31
 Ð(G8 ®'>*7Ð(G8 ;7>0>*
!ʼn#ō>Ð(G8 z :A0>2G gfa &G jaa š&2 ‰7Cš&>1> z ž;>ž>&:2>:2@baa :Gƛ&>,0>*ƛ
(2¤1>*ƛ z ?;7>ž>&@4&>,0>*:A0>2G ƚcaa &G
Ë@*4#ƙƛľ*#>ƙƛ1A2K,ƙƛ?81>ƛ ƚdaa:Gƛ:&Gƛz :2>:2@,‚ž1cf&G
daa?00@ƛz ?&81'#;7>0>*ƛ
&H>Ð(G8 a a
z :A0>2Gff š&2&Ggf š&2 z ž;>ž>&@4 &>,0>* :A0>2G bfa &G
‰7Cš&>1>(2¤1>*ƛ4>®>,>:B* caa:Gƛ:&Gƛz ?;7>ž>&@4&>,0>*
!4>?!0;>:>2>,1ƒ&>/>ƙ aa :Gƛ ,G‰> 0@ƛ z ,‚ž1>@ 7>?9‚
1A2G?81>>/>ƛ :2>:2@daa&Gfaa?00@:&Gƛ
z ž;>ž>& ,>:ƙ ?;7>ž>&
?;07Cć@ƛ
7&>5Ð(G8ƕ®!G :7 z daa&Gffaš&27(?‰% z ž;>ž>&@4&>,0>*:A0>2G cha :Gƛ
ÐG2@Ɩ ‰7Cš&>1>(2¤1>*#>1>&@4 z ?;7>ž>&@4 &>,0>* aa :Gƛ ,G‰>
/>>&ƛz ®!G :ƕ1A2G?81>Ɩƙ«;G¨#ƕ(?‰% 0@ƛ  z ,>: :2>:2@ eaa &G gaa
?Ñ>Ɩƙ,,>:ƕ(?‰%0G¦2>Ɩƙ ?00@7$>ƛ z .Œ&G,>:ž;>ž>&
ÐG2@ƕš&20G¦2>Ɩƙ#>ž:
ƕ®!ōG?41>Ɩƙ š1>(@ƛ
­%7>57!@Ð(G8 z ?79A77Cš&>,>:B*caa&Gdaa
‰7Cš&>1>(2¤1>*ƛz #>1>,§¬0
/>>&$5&>&ƛ:;>2>ƕƛ?Ñ>Ɩƙ
K4K2E#Kƕƛ0G¦2>Ɩƙ!>>0>ƕ(ƛ
0G¦2>Ɩƙ'2G7>57!ƕ?81>Ɩƙ
4;>2@ƕ(ƛ>?Ñ>Ɩ š1>(@ƛ
7&>5Ð(G8ƕ:A(>*Ɩ z ?79A77Cš&>1>š&2G:7(?‰%G:fa&G
caa‰7Cš&>01Gƛ
,#&Kƛ
z ž;>ž>& :2>:2@ &>,0>* daa &G
efa:Gƛ
z ?;7>ž>&caa &G cfa :Gƛ:&Gƛ
z ?&­%&>7š1¨,,‚ž1ƛ
z 2>Î@B,'#@:&Gƛ
z ž;>ž>&@4&>,0>*:A0>2Gdfa:Gƛ
z ?;7>ž>&@4&>,0>*cea:Gƛ
z :E«;>*>ƕ?Ñ>ƖƙÜ@ž:4# z :A0>2Gcfa?00@&Gbaaa?00@,>:
ƕ®!ōG?41>Ɩƙ(ƛ,>ļ4#ƕ?Ñ>Ɩƙ ,#&Kƛ
4E*K7ľ¤,Kƕ(ƛ0G¦2>Ɩƙ &2 z ž;>5>­%7(0!ƛ?;7>5>.(>27
7&>5Ð(G8ƛ K2#>ƛ

?79A77Cš&@1Ð(G8 z ?79A77Cš&>1>š&2G:7(?‰%G:fa z ž;>ž>&@4&>,0>*:A0>2Gdaa:Gƛ

‰7Cš&>1>(2¤1>*ƛ z :2>:2@&>,0>*cha:Gƛz :2>:2@
z 04G?81>ƙ #K*G?81>ƙ?:>,B2ƙ?*@7 cfaa&Gdaaa?00@,>:ƛz ­%7
>K?*>2>ƙp0GI**(@GK2Gƛ (0!;7>0>*>0A5G>#,>4>Ł&K7
;7>2K!.*&Gƛz >®&­%&>ƙ79‚/2
,>:ƛ

32
 *H:?‚7*®,&@ Ð>?%@7* 0>*7@@7*
z ¨,>5?!%>Ç1>7*®,&@ z ľ¦2.Bƙ 2G*?#2ƙ ĘA7@1 ®74ƙ z ?8>270>:G0>2@ƛ z >&ñ>G &.B
z K!@A#,GƙA2!G 7&ƙ-Ł4Gƙ K¨;>ƙ :@4 0>:G 7 7I42: 0>:G ƕëB?,Ɩ 7 4B 2G z ®4G >#@>
8G7>5ƙ(#-ł4 š1>(@ƛ š1>(@ƛ 7>,2ƛ
z 07(>!ij::4G4GÐ>%@ƙ z 4K:Œ1>?&?725ƛ(>ƛƙ§®0K
4Kƛ
z :B?,%» 7*Gƛ z >#>@ ,>*G z >72 (>! 7 0 ij: :&>&ƛ z 4K:Œ1> 0@ ;Gƛ z ?8>2 7
ĒĻ( 7 !K(>2 ?% ->ü> (>ƛƙ ľ¦2.Bƙ ¨ƙ ?0‚*ƙ .@«;2ƙ 4>ł#&K# ;G Ð0A «17:>1ƛ z 8G&@
?0*@#G A4G¨1>ƛ z 4>ł# ?:¨«;2-I‹:ƙ?0ƙ®74G š1>(@ƛ 0@;K&Gƛ
07;4ij:&Gƛ(>ƛƙ®ÐB:ƙ
-2ƙ,>
*ƙ2G#7A# š1>(@ƛ
z 7&>@ ?7®&@%‚ Ł2%G z ;2%Gƙ K#Gƙ ŁÎGƙ 4>#Gƙ 2>*7Gƙ z A2G >2%G ƕ,8A,>4*Ɩ ;> «17:>1ƛ
?(:&>&ƛ z 7& 0@  7 ::Gƙ>>ēƙ?#K š1>(@Ð>%@ƛ z ,B7»>?">%>œ*(Ã:2@#G/!&
A,‹1>*@7>$&Gƛ z ,>5@7Ð>%@ƚ8Gž>ƙ0|ó>ƙ>
ƙ :&ƛ z >&ñ>1> &.B& ƕ1B!‚Ɩ
z ?;7>ž>&7&*ć;K&Gƛ .H4ƙK#Gƙ>$7 š1>(@ƛ 2>;&>&ƛ z ?2@4K&>/!&
z (>ƛƙ¨#2ƙ,I,42 š1>(@ *>;@&7,‹‹1>2>&2>;&>&ƛ
>#G$5&>&ƛ z «;>@8G&@2&>&ƛ
z 0@& 0@ ,>*G :4G¨1> 7 z ! þ,>™1>?87>1 *G ?(7: z .(>*ƕ:;>2>Ɩƙ.A80G*ƕ4;>2@Ɩƙ
>!G2@ 7*®,&@ƛ z ># :>4ƙ 2>;&>Gƛ  z ?0*@72 Ð>™1>@ :Œ1> p.I¦2?* ƕ®!ōG?41>Ɩ š1>(@ 4K
ĒĻ(70G%!,>*Gƛz ?0*@&@4 0@ƛ z Ð>%@ ?(7:> ?0*@>4@ 2>;&>&ƛ z *G 2> *>72>,>:B*
4>7>:,4>ƙ½7*®,&@*ć 2>;&>&ƛ(>ƛƙ:>,ƙ(@2ƙ:2#Gƙ?7Bƛ ,B%‚ 2&>&ƛ z 0ēü>*G 7 *ü>@
;K&>&ƛ (>ƛƙ ?*7#ʼnƙ >1,>&ƙ z K#Gƙ .H4ƙ >$7ƙ 0|ó>ƙ &2 K2@1G'G8G&@ij4@>&Gƛ
,>0ƙB2 š1>(@ƛ ,>5@7Ð>%@ƛ
z 7(>!7&ƛ z &C%@7@Ð>%@70>:/‰Ð>%@ z 0>&@1>?/&@77&>G ,2
z 7&:A0>2G:;>0@!2 ?7,A4;G&ƛz Ð>™1>*>?*:>‚*G :4G4@:>)@2G:&>&ƛ
ƕ;š&@7&Ɩƛ ,5,>1?(4G;G&ƛ z 2>*>§#‹1>*:&>&ƛ
z &A257C‰7>#G8|ñ>#G z >722@&,éG7?",ij z "|™1>7K4>>2K,ñ>&
Î@:>2Œ1>>2>G:&>&ƛ :&>&ƛz (>ƛƙ?:;ƙ?š&>ƙ&2:ƙ 2>;&>&ƛ1>*>ÉI4¤;%&>&ƛz ?8>2
(>ƛƙ.G4ƙ.K2ƙ>1,>&ƙ 4>#>ƙ?2>-ƙGÒ>ƙ;š&@ƙ|#ƙG  7,8A,>4*;GÐ0A«17:>1ƛz (>ƛƙ
**:ƙ?*7#ʼn š1>(@ƛ 2>*.H4ƙ2G#ƙG >>ēƙ0B š1>(@ƛ A4Bƙ;L:>ƙ0:>
 š1>(@0>&@ƛ
z *(>!:(>;¦2&7*Gƛ z Ð>™1>01GB,?7?7)&>$5&Gƛ z 4K7®&@0@;Gƛz 4K>G
z 7*®,&º01G/2,B2?7?7)&>ƛ z (4(4@1>Ð(G8>&:A:2ƙ @7*?*:>‚7274.B*:&Gƛ
z (4(41AÚÐ(G8ƛ ,>%K#>ƙp*>Ĝ#> š1>(@ƛ z ?(7>:@0>&@G4Kƛz ;@
z "@%4>#>G7C‰ƛ z >#>722>;%>2GK¦24>ƙ?,>@ƙ 4K2G>#>72.>)&>&ƛz (>ƛƙ
z (>ƛ0;K*@ƙË@*ƚ;>!‚ƙ ;I*‚?.4 š1>(@ƛ?!ƚ?79>2@ ?,0@ƙ.K2K ?#1*ƙ:G0> š1>(@
2K7B#ƙ.*@ š1>(@ƛ š:Gƚš:G0>8@ƛ 0>&@ƛ
4>G5Ŋ1>Ƨ ,CĈdcƙdd7de72@4*H:?‚Ð(G8>1>&‹š1>&@4К1G2>ž1>G>#‚&1>22>ƛ;@>#‚
?7ü>›1>ƒ01G7>!Ŋ*К1G>*GǸ*H:?‚Ð(G8>GŁ!ʼn.ǹ8K)™1>>G5G5>ƛ
33
 0>@4 &‹š1>01G ?(4G4G *H:?‚ Ð(G8 7,§¬01A2>G,@1;7>0>*>1>Ð(G8>>:0>7G8;K&Kƛ
?79A77Cš&>,>:B*ĘA7>,1ƒ&?7?8ć‰7Cš&@1/>>& ,§¬0 1A2K,@1 7 0K:0@ ;G ?7?8ć 7>Ç1>1>
$5&>&ƛ ­% &>,0>* 7 ,>™1>@ ,4¢)&> Ð/>7>0A5G 4‰>& 1G&>&ƙ &2 /B01 :>2@ Ð(G8 ;>
1>7ē*1>*H:?‚Ð(G8>G ®'>*7?7®&>2?*)>‚¦2& &G'@4 ,>7:>ž>1> ?7?8ć >4>7)@0A5G 4‰>&
;K&Gƛ 1> Ð(G8>?87>1 ®'>?* ,¦2§®'&@0A5G >;@ 1G&Kƛ1G'G ?;7>ž>&,>:,#&Kƙ¤;%B*&K &2
Ð(G87G5G?(:B*1G&>&ƛ1>&Ð>0AŒ1>*G0>G:0@ƙ/B01 Ð(G8>,G‰>7G5>?(:B*1G&Kƛ>4@4&Ú>,;>ƛ
0K:0@Ð(G8 /B01:>2@Ð(G8 ,§¬01A2K,@1Ð(G8
z ?79A77Cš&>1>š&2G4>7(?‰%G4> z da &Geaa‰7Cš&>1>
a z #>1>,§¬0/>>&efa&GG
baa&Gdaa‰7Cš&>1>(2¤1>*ƛ (2¤1>*(Kž;@K4>)>ƒ&#>1> gfaš&27(?‰%‰7Cš&>1>
®'>*7Ð(G8

z />2&ƙ ?-?4,> ž:ƙ 7G®! ?#ƙ ,§¬0/>>&$5&>&ƛ (2¤1>*ƛ z *I7}ƙ #Gž0>ļƙ

š&2 ®!ōG?41>ƙ ,B7‚ ?Ñ>ƙ z ,>G&A‚>4ƙ®,G*ƙ¨G¦21>ƙ!¿ƙ 14ƒ#ƙ ?Ò?!8 K4?.1>ƙ
010G¦2> š1>(@ƛ ľ?4-K?*‚1>ƙ01?4@ƙ*H š17 (?‰%?4@ƙž1B@4#ƙ š1>(@ƛ
>ÝG1®!ōG?41> š1>(@ƛ
a
z ž;>ž>&@4&>,0>*ch :Gƛ&G z K2#Gž;>5G7?;7>5@,>:ƛ z ž;>ž>&@4&>,0>*:2>:2@
dca :Gƛ z ?;7>ž>&@4 &>,0>* z ž;>ž>&cba&Gcha:Gƛ caa:Gƛz ?;7>ž>&@4
bfa :Gƛ&G cea :Gƛ z ,>:cfa &>,0>* &>,0>*:2>:2@fa:Gƛz ,>7:>G
&G cfaa ?00@ ;K&Kƛ z *H š1 z ?;7>ž>& &G baa &G bea :Gƛ
;7>0>*

:2>:2@Ð0>%faa?00@&Gcfaa
0>Ež:B* 7>Ç1>,>:B* "2>7@ &B& &>,0>* ?00@:&Gƛ
,>: ,#&Kƛ z ,>7:>G ?7&2% z ,>7:>@ :2>:2@ faa &G baaa z ,§¬0@7>Ç1>1>>7&>‚,>:B*
:0>*7?*§¬&:&Gƛ ?00@ƛ ,‚ž1ƛz 79‚/2,>:,#&Kƛ
z ,>:?;7>ž>&,#&Kƛ z ;7>0>*:L¤1;Gƛ
z ,>*#@ 7 ?*0:(>;¦2& 7*Gƛ z ,>*G>#ƙ4;>*70G%!ƛ z 79‚/2?;27G>27&ƛz >#>@
*H:?‚7*®,&@

,>7:>1> ?7&2%>*A:>2 7*®,&@ z >#>@ :>4 ->2 ># :&Gƛ ,>*G ?;7>ž>& 5&>&ƛ z
Ð>2ƛ z (>ƛƙ 7#ƙ ?,,5ƙ :>ƙ (>ƛƙ ?4«;ƙ Kƙ G®!*! :B?,%»7C‰70@@G7&ƛ
?8:7ƙ (*ƙ H2ƙ ?:K*>ƙ .>.Bƙ š1>(@ƛ0@,>7:>1>/>>&7&ƛ z (>ƛƙƙ.@ƙ0G,4ƙ¨0ƙ
.>/B5ƙ>!G2@>#GƙA#ʼn,G77&ƛ z ,7‚&@1/>>&:B@,%»7*®,&@ƛ ,>
*ƙ®ÐB:ƙ,I,42 š1>(@ƛ
z 7>ƙ?:;ƙ?..ë>ƙ;š&@ƙ4>#Gƙ z ,8B,>4*>0A5G ,>5@7 Ð>%@ >®& z ,8B ,>4*>0A5G Ð>0AŒ1>*G
Ð>?%@7*

2>*#ʼn2Gƙ0>#Gƙ:>,ƙ0K2K½5ƙ ;G&ƛ (>ƛƙ 8Gž>ƙ 0|ó>ƙ >

ƙ ,>5@7Ð>%@B,;G&ƛ
š1>(@7ž1Ð>%@7,‰@ƛz >
ƙ G2GƙK#Gƙ š1>(@ƛ z ®74Gƙ4>#GƙK¨;G š1>(@
¤;8@ƙ8Gž>ƙK#G;G,>5@7Ð>%@ƛ 7ž1Ð>%@$5&>&ƛ
z 4;>*ƚ4;>*:Œ1G#@;G&ƛ z Ë@72>G0*:®ņ&º>?7>:ƛ z š:>;@7üK@4Kƛ
z þ7,>G8>>&.2@?7?7)&>ƛ z 8G&@ ;> 0B5 «17:>1ƛ z -5G 7 z (1>‚7(»4K>®&;G&ƛ
0>*7@@7*

z 4K:Œ1> Ð>0AŒ1>*G Ð>'?0 -Ł4>@8G&@>®&ƛz «;>G,(>'‚;G z 4K2@G,#G7>,2&>&ƛ

«17:>1>&$5&Gƛ 0AŒ1þƛz 2@.G2@,#Gƛ z ?87>1 (M?7?&1 7 &C&@1
z 8G&@;>Ð0A«17:>1;Gƛ «17:>17>$&;Gƛ
&‹š1>& ?(4G¨1> ł% * Ð(G8>?87>1 >;@ 1G&>&ƛ(>ƛƙ?*@Ð(G8ƙ:|!4I2Gž:Ð(G8 š1>(@ƛ1>
Ð(G8 š1>1> ?7?8ć #@1 ®'>*>0A5G 7G5G ?(:B* :7‚Ð(G8>G?7®&>2ņ&@gƛb01G,;>ƛ
34
 नकाशाशी मैत्ी

35
आकृती .१ ः जगातील िैसशग्यक प्रदयेश
आकृ्ी ६.१ िा वापर करून खालील प्रशनांिी जास् आहे?
उत्रे द्ा. खंडा् आहे? Ø अंटासकट्चका खंडासारखी पररससथ्ी आणखी
Ø भार्ा् कोणकोण्े नैसचग्चक प्रदेश आढळ्ा्? Ø उत्र गोलाधा्चच्ा ्ुलने् दचक्षण गोलाधा्च् कोठे आढळ्े?
Ø उषण वाळवंटी प्रदेशािा जास् भूभाग कोणत्ा खंडा् नैसचग्चक प्रदेश कमी असल्ािे कारण कोण्े Ø मूळ रेखावृत् ज्ा भूभागावरून जा्े, त्ा
्े्ो? असेल? भूभागा् कोणकोण्े नैसचग्चक प्रदेश
Ø नैसचग्चक प्रदेशां् सवाां् जास् चवचवध्ा कोणत्ा Ø जगाच्ा संदभा्च् कोणत्ा नैसचग्चक प्रदेशािे क्षेत्र आढळ्ा्?
 >4@4Ь*>@š&2Gü>ƛ
¾¨,>4@* 7*®,&@ @7* :4G4> Ð(G8
K%&>Ƭ
¾ÉI4:%>2>*H:?‚Ð(G8K%&>>;GƬ
¾?;7>5@,>7:>>Ð(G8K%&>Ƭ
¾K¦24>ƙ ?,>@ K%š1> *H:?‚ Ð(G8>&
$5&>&Ƭ
¾K%š1> *H:?‚ Ð(G8>&@4 2™1>01G
?0*@4&>/>7*®,?&;@*:&KƬ
¾(Í)«17:>1>:,B2Ð(G8K%&GƬ
¾-4Kš,>(*>:*Ał4*H:?‚Ð(G8K%&>Ƭ
2>?7>22>Ǝ
)­%7>57!@Ð(G8>&,8A,>4*2&>&ƛ
)7>57!@ Ð(G8>&@4 4K>G @7* /!‹1>
®7ē,>G:&Gƛ
)7&>5Ð(G8>&0>:/‰Ð>%@$5&>&ƛ
;G
 *G;0@4‰>&"G7>ƛ
*H:?‚ :>)*:,š&@72 ij75 0>*7>G
@7*74.B**:&Gƙ&2,C›7@72@4:7‚:@7
š1>72 74.B* :&>&ƛ *H:?‚ Ð(G8>&@4
:>)*:,š&@> 7>,2 2&>*> ,%
,¨1>.2K.2 &2:@7>>(G@4?7>22%G
7¬1;Gƙ&2Ǹ7:A)H7Ł!ʼn.0Mǹ;@¨,*>
)7>ƙ ?:;>:>2G Ð>%@ ?79A77Cš&@1 7*>1> К1‰>&1G8ij4ƛ
Ð(G8>&>$5&*>;@&Ƭ
?79
?79A
797777C7š&>
&>,>:B
>,>:** Ę7@1
ĘĘA7@1 ÐÐ(G(G8>#G >&>*>
>&>*>   0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
H7?7?7)&G&@4 .(4 š&2Kš&2 0@ ;K& >&>&ƛ ,C›7@72@4
@ ł% 7>57!>,H½ :>)>2%
š1>0A5G:>)*:,š&@1>,4¢)&G.>.&01>‚(>1G&>&ƛ ,7@: !Ùij 7>57!G 7>5Ŋ@ :&>&ƛ 24G4@
š1>> ,¦2%>0 0>*7@ «17:>1>72;@ ;K&Kƛ 0>Ež:B* 7>57!G 0>52>*>:>2@>&5>*@ƙKë>>Gë>
Ð(G8>& 8G&@ 7 8G&@ ,B2 «17:>1 ij4G >&>&ƛ (#>*@?Ļ7>Kë>*@«1>,4G4@:&>&ƛ>;@
?79A77Cš&@1 Ð(G8>& 7*Kš,>(*>72 )>¦2& 4>ł# 7>57!>01G  #Ĝ2 ?Ļ7> ?Î?7?Î
!>
ƙ ?#ƙ 0)ƙ 2.2ƙ 4> K5> 2%G š1>(@ >2>1> >&5>G :A5ij :&>&ƛ ,¨1>
«17:>1 >4&>&ƛ  &H> Ð(G8>&@4 7*>01G 0
4>ł# $5&Gƛ š1>0A5G &G'G Ð>0AŒ1>*G 4>ł#&K#
«17:>1 >4&Kƙ &2 !ʼn#ō> Ð(G8>& -Ú ?8>2 7
0>:G0>2@ 2>7@ 4>&Gƛ 7&>5 Ð(G8>& 4@#G
?7®&@%‚8G&@ij4@>&Gƛ
7G7Gž> *H:?‚ Ð(G8>& ,1>‚72% ?%
,4¢) :>)*:,š&@01G B, -2 :&Kƛ
:>)*:,š&@> 7>,2 ;> š1> š1> Ð(G8>&@4 ?7Š>*
?% &Ί>*>1> Ð&@72 74.B* :&Kƛ
š1>Ð0>%G š1> Ð(G8>> ?&;>: 7 :>®ņ?&
#%#%1>>;@4K@7*>72Ð/>7:&Kƛ
2>?7>22>Ǝ
)­% 7>57!@ Ð(G8 .Œ)> #>1> ,§¬0
/>>&$5&>&ƛ
36
(G8>&@4 4#> ?Ļ7> 0G¦2ij&@4 p¦2K*>
1G'@47>57!G1>Ð>2@;G&ƛ
7>57!>7ē*7>;%>2G7G7>*7>2G&G'@47>5Ŋ
4B* š1>1> !Gñ> &1>2 2&>&ƛ 1>*>
Ë@& ǸñBž:ǹ ƕDunesƖ ¤;%&>&ƛ >;@ ñBž:
caa0@!2@;@>"&>&ƛ1>!Gñ>>>@
§®'2 * 2>;&> 7>Ç1>0A5G ;5Ŋ;5Ŋ :2& 2>;&>&ƛ
>;@7G5G:1>!Gñ>>4@>7G;@>#4@>&>&ƛ
  0@%@K"GƬ
) 1š&>:;>7@ƚ/BK4ƚ,CĈeiƛ
) 1š&>:;>7@ƚ:>0>ž1?7Š>*ƚ:@7>0)@4
*Ał4*77»2%
 सवाधयाय
प्रशन १. खालील चवधाने लक्षपूव्चक वािा. िूक
असल्ास चवधाने दुरुस् करून पुनहा चलहा.
(१) पसशिम ्ुरोपी् प्रदेशां्ील लोक सौम् व
उबदार हवामानामुळे उतसाही नस्ा्.
(२) प्रेअरी प्रदेशाला ‘जगा्ील गवहािे कोठार’ असे
महण्ा्.
(३) भूमध् सागरी प्रदेशा्ील झाडांिी पाने मेणिट
अस्ा् आचण झाडांिी साल फार जाड अस्े.
झाडां्ील पाण्ािे बाषपीभवन जास् हो्े.
(४) उषण वाळवंटी प्रदेशा् ‘उंट’ हा महत्वािा प्राणी
आहे, कारण ्ो अन्नपाण्ाचशवा् दीघ्चकाळ
राह्ो, ्सेि वाह्ुकीसाठी उप्ोगी आहे.
(५) वाघ, चसंहासारखे मांसभक्षक प्राणी चवरुववृत्ी्
प्रदेशां् जास् अाढळ्ा्.
प्रशन २. भौगोचलक कारणे द्ा.
(१) मोसमी प्रदेशा् प्रामुख्ाने शे्ीव्वसा्
कर्ा्.
उपक्रम :
आं्रजालािा वापर करून ्ा प्रकरणा्ील माचह्ी
पड्ाळून पहा. चवचवध नैसचग्चक प्रदेशां्ील वनसप्ी, प्राणी
37
(२) चवरुववृत्ी् वना्ील वृक्ष उंि वाढ्ा्.
(३) टुंड्ा प्रदेशा् वनसप्ी जीवन अलपकाळ
चटकणारे अस्े.
प्रशन ३. पुढील प्रशनांिी उत्रे चलहा.
(१) ्ैगा प्रदेशािा चवस्ार कोणत्ा अक्षवृत्ांदरम्ान
आहे?
(२) सुदान प्रदेशा्ील कोण्ेही ्ीन ्ृणभक्षक प्राणी
सांगा. त्ांच्ा सवसंरक्षणासाठी चनसगा्चने
कोण्ी व्वसथा केली आहे?
(३) मोसमी प्रदेशांखाली चदलेली वैचशषट्े कोण्ी?
प्रशन ४. जगाच्ा नकाशा आराखड्ा् पुढील नैसचग्चक
प्रदेश दाखवा. सूिी ््ार करा.
कोलोरॅडो वाळवंट डाऊनस गव्ाळ प्रदेश
भूमध् सागरी हवामान चरिचटश कोलंचब्ा
ग्रीनलँडिा लोकवस्ी असलेला भाग
व लोकजीवन ्ांिी चित्रे जमा करा. जगाच्ा नकाशावर ्ी
चिकटवून कोलाज ््ार करा.
प्रक प :
आ्ाप्ां् आपण अनेक भौगोचलक बाबी अभ्ासल्ा
आहे्. उदा., अक्षांश, रेखांश, वृत्जाळी, एखाद्ा प्रदेशािे
हवामान, प्राकृच्क रिना, वनसप्ी व प्राणीजीवना्ील चवचवध्ा
इत्ादी. आ्ा आपण ्ासंदभा्चने एक उपक्रम करू्ा.
दयेशाचये िाव : ............................................
.........................................................
स्ाि-शवसतार : ........................................
.........................................................
हवामाि : ...............................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
विसपती : ..............................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
प्राणी : ..................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
मािवी जीवि : .........................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
पोशाख : ...............................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
मािवी वयवसाय : ......................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
38
आं्रजालािा ्सेि इ्र ो्ांिा वापर
करून कोणत्ाही दोन नैसचग्चक प्रदेशा्ून प्रत्ेकी
एका देशािी माचह्ी, छा्ाचित्रे इत्ादी चमळवा.
्सेि खालील मुद्द्ांिा वापर करून ्ा देशांसाठी
कोलाज ््ार करा. त्ांिे वगा्च् प्रदश्चन भरवा
आपल्ा कोलाजच्ा साहा ्ाने सादरीकरण करा.
दयेशाची वैशशष्ट्ये : ......................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
........................................................
संबंशधत िकाशा :
 . मृदा
थोडे आठवूया.
Ø मृदे् असणारे चवचवध घटक कोण्े?
Ø मृदाचनचम्च्ीसाठी अजैचवक घटक कोठून ्े्ा्?
Ø मृदेमधील चवचवध्ा कशामुळे चनमा्चण हो्े?
वरील प्रशनांच्ा आधारे मृदेब लिी काही माचह्ी
व वैचशषट्े लक्षा् आली अस्ील. आ्ा आपण मृदेिी
सचवस्र ओळख करून घेऊ्ा.
मृदेच्ा चनचम्च्ीमध्े मूळ खडक, प्रादेचशक
हवामान, जैचवक घटक, जचमनीिा उ्ार व कालावधी
हे घटक चविारा् घे्ले जा्ा्. ्ा सव्च घटकांच्ा
एकचत्र् पररणामा्ून मृदाचनचम्च्ी हो्े.
मृदाशिशम्यतीसा ी आवशयक टक ः
मूळ खडक : प्रदेशा्ील मूळ खडक हा
मृदाचनचम्च्ीिा महत्वािा घटक अस्ो. प्रदेशाच्ा
हवामानानुसार आचण खडकाच्ा काचठण्ानुसार मूळ
खडकािे चवदारण हो्े. त्ामुळे मूळ खडकािा भुगा
होऊन मृदा ््ार हो्े. उदा., महाराष्ट्ा्ील दखखनच्ा
पठारावर असलेल्ा बेसालट ्ा मूळ खडकािे चवदारण
होऊन काळी मृदा ््ार हो्े. ्ा मृदेला ‘रेगूर मृदा’ असे
महण्ा्. दचक्षण भार्ा्ील ग्रेनाईट व नीस ्ा मूळ
खडकांपासून ‘्ांबडी मृदा’ ््ार हो्े.
प्रादयेशशक हवामाि : मृदाचनचम्च्ीसाठीिा आवश्क
असणारा हा एक महत्वािा घटक आहे. मूळ खडकािे
चवदारण (अपक्ष्) होणे, हा मृदाचनचम्च्ी्ील पचहला
टपपा अस्ो. चवदारण प्रचक्र्ा ही प्रदेशाच्ा हवामानावर
ठर्े. प्रदेशािे हवामान चवदारण प्रचक्र्ेिी ्ी ्ा
ठरव्े. एकाि मूळ खडकापासून वेगवेगळा प्रकारिी
मृदा हवामाना्ील फरकामुळे ््ार झालेली पाहा्ला
चमळ्े. उदा., सह्याद्रीच्ा पसशिम भागा् हवामान दमट
आहे. ्ेथे बेसालट ्ा खडकािे अपक्षालन ( eaching)
होऊन जांभी मृदा ््ार हो्े. हा मृदेिा प्रकार दखखनच्ा
पठारावर कोरड्ा हवामानामुळे चनमा्चण होणाऱ्ा रेगूर
मृदेपेक्षा वेगळा आहे.
जैशवक टक : खडकांिे चवदारण होऊन त्ािा
39
भुगा ््ार हो्ो; परं्ु हा भुगा महणजे मृदा नवहे. मृदेमध्े
खडकाच्ा भुग्ाचशवा् जैचवक पदाथ्च चमसळले जाणे
आवश्क अस्े. हे जैचवक पदाथ्च प्रदेशा्ील वनसप्ी व
प्राणी ्ांच्ा चवघटना्ून मृदे् चमसळ्ा्. वनसप्तींिी
मुळे, पालापािोळा, प्राण्ांिे मृ्ावशेर इत्ादी घटक
पाण्ामुळे कुज्ा्, ्सेि त्ांिे चवचवध जीवांमाफ्क्
चवघटन हो्े. उदा., गांडूळ, सह पाद (पैसा चकडा)
वाळवी, गोम, मुंग्ा इत्ादी. अशा चवघचट् झालेल्ा
जैचवक पदाथा्चस ‘ह्युमस’ ( u us) असे महण्ा्.
मृदेमध्े ह्युमसिे प्रमाण अचधक असेल, ्र मृदा सुपीक
अस्े.
अनेक जीवांमाफ्क् चवघटनािी प्रचक्र्ा हो् अस्े.
त्ामुळेि अलीकडे गांडूळख्चनचम्च्ीिे प्र्ोग मोठ्ा
प्रमाणा् केले जा् आहे्. गांडूळख् चकंवा कंपोसट
ख्चनचम्च्ीिी प्रचक्र्ा समजून घ्ा. ख्चनचम्च्ीच्ा
प्रचक्र्ेला काही कालावधी लाग्ो व त्ाला काही
आवश्क घटकही लाग्ा्. उदा., ओला किरा,
पाणी, उषण्ा इत्ादी.
कालावधी : मृदाचनचम्च्ी ही एक नैसचग्चक प्रचक्र्ा
आहे. ्ा प्रचक्र्ेमध्े मूळ खडकािे चवदारण, हवामान व
जैचवक घटक ्ा सव्च बाबतींिा समावेश हो्ो. ही प्रचक्र्ा मंद
ग्ीने हो् असल्ामुळे मृदाचनचम्च्ीिा कालावधी मोठा
अस्ो. उ दजा्चच्ा मृदेिा २.५ सेंमीिा थर चनमा्चण
होण्ासाठी हजारो वराांिा कालावधी लाग्ो. ्ावरून
मृदा अनमोल अस्े, हे लक्षा् घ्ा. जास् ्ापमान व
जास् पाऊस असलेल्ा प्रदेशा् मृदाचनचम्च्ीिी प्रचक्र्ा
जलद हो् अस्े. त्ामानाने कमी ्ापमान व कमी
पाऊस असलेल्ा प्रदेशा् मृदाचनचम्च्ीसाठीिा प्रचक्र्ा
कालावधी जास् लाग्ो.
चनसगा्चकडून चमळालेली ‘मृदा’ एक साधन महणून
मनुष् वापर्ो. ्ािा प्रामुख्ाने शे्ीसाठी वापर केला
जा्ो. चकत्ेकदा जास् उतपादन चमळवण्ासाठी शे्ा्
अनेक प्रकारिी रासा्चनक ख्े, कीटकनाशके ्ांिा
वापर केला जा्ो, त्ामुळे मृदेिी गुणवत्ा कमी हो्े.

हे नेहमी लक्
लक्ात ठेवा.
मृदा हणजये माती िवहये : अपक्ष् झालेल्ा
खडकांिा भुगा, अध्चवट चकंवा पूण्चपणे कुजलेले
सेंचद्र् पदाथ्च व असंख् सू मजीव मृदेमध्े अस्ा्.
मृदे् जैचवक आचण अजैचवक घटकांमध्े सा्त्ाने
आं्रचक्र्ा घड् अस्ा्. वनसप्तींच्ा वाढीस
आवश्क असणारी पोरक द्रव्े त्ांना मृदेमधून
चमळ्ा्. मृदा ही एक पररपूण्च पररसंसथा आहे. ्ाउलट
मा्ी हा एक पदाथ्च आहे.
थोडक्ा् का्, ्र कुंभार वापर्ो ्ी मा्ी
आचण शे्करी वापर्ो ्ी मृदा. शे्करी मृदा
पररसंसथेिा वापर कर्ो, ्र कुंभार मा्ी ्ा पदाथा्चिा
वापर कर्ो, हे लक्षा् घ्ा.
करून ्पहा.
आकृती .१ ः मृदयेचा प्रयायेग
v सारख्ा आकाराच्ा ्ीन कुंड्ा घ्ा.
v एक कुंडी ररकामी घ्ा. दुसऱ्ा कुंडीच्ा ्ळािे
चछद्र बंद करून त्ा् फक् पाणी भरा आचण च्सऱ्ा
कुंडी् मृदा भरा.
v ्ीनही कुंड्ां् कोणत्ाही ‘चब्ा’ टाका. (उदा.,
हळीव, वाटाणे, िवळी, मूग, मेथी, गहू, धणे,
इत्ादी.)
v ्ीनही कुंड्ा उनहा् ठेवा आचण त्ां्ील ररकाम्ा
व मृदा भरलेल्ा कुंड्ां् िार-पाि चदवस थोडे थोडे
पाणी टाका. चनरीक्षण करा.
40
खालील प्रशनांिी उत्रे द्ा.
Ø ररकाम्ा कुंडी्ील व फक् पाणी असलेल्ा
कुंडी्ील चब्ांिे का् झाले?
Ø मृदा असलेल्ा कुंडी्ील चब्ांिे का् झाले?
Ø ्ावरून ्ुमही का् अनुमान काढाल?
भौगोललक स्पष्ीकरण
पृथवीवरील सजीव सृष्टी्ील महत्वािा घटक
महणजे ‘वनसप्ी’ हो्. ्ा वनसप्तींिी चनचम्च्ी, वाढ
आचण आधार महणून, मृदेिे असाधारण महत्व आहे. ज्ा
प्रदेशा् सुपीक मृदा आहे, ्ेथे वनसप्ी जीवन मोठ्ा
प्रमाणा् समृद्ध झालेले अस्े. उदा., चवरुववत्ी्
प्रदेश. ज्ा प्रदेशा् सुपीक मृदा नस्े, ्ेथे वनसप्ीिी
वाढ कमी हो्े. उदा., वाळवंटी प्रदेश. मृदेिी कम्र्ा
अस्े, ्ेथे वनसप्ी जीवनािा अभाव आढळ्ो. उदा.,
ध्ुवी् प्रदेश.
केवळ ्ोग् हवामान, भरपूर पाणी आचण सू्प्र्च काश
असल्ाने वनसप्ी जीवन समृद्ध होऊ शक् नाही.
वनसप्तींच्ा ्ोग् वाढीसाठी सुपीक मृदा महत्वािी अस्े.
जरा लवचार करा !
F चवरुववृत्ी् प्रदेशां् सुपीक मृदा का आढळ्े?
F वाळवंटी प्रदेशा् वनसप्ी ्ुरळक का
आढळ्ा्?
जचमनी्
ज
जचमन
चमनी्
चमन टाकल्ाने
ी् बी टाकल्
टाकल्ान मानवाला
ानेे पीक ््ेे्े, हे मा
ान मान
नवाला
नवाला
समजल्ाने त्ाने मृदेिा वापर करा्ला सुरुवा् केली.
हळूहळू त्ाच्ा हे लक्षा् आले, की नदीकाठच्ा
सुपीक मृदे् पीक जास् िांगले ्े्े. मग मानव
नदीकाठच्ा प्रदेशा् समूहाने राहू लागला. त्ामुळे
नदीकाठी मानवाच्ा प्रािीन संसकृ्तींिा उद् झाला.
उदा., चसंधू-हडपपा संसकृ्ी.
मोठ्ा प्रमाणा् वाढणाऱ्ा लोकसंख्ेसाठी मानव
शे्ीमधून अन्नधान् चमळवू लागला. शे्ी व त्ा्ील
चपकांिे उतपादन हे मुख्तवेकरून पाण्ािी उपलबध्ा
व प्रदेशा्ील मृदवे र आधारर् अस्े, हे त्ाच्ा लक्षा्
आले. सुपीक मृदचे ्ा शोधा् व ्ेथे सथाच्क होण्ास
मानवी समूहां् सपधा्च होऊ लागली. त्ानं्र पीक भरघोस
्ेण्ासाठी मृदि े ी प्र् वाढवण्ािे चवचवध प्र्तन मानव
करू लागला. त्ासाठी चवचवध प्रकारिी ख्े ्ो वापरू
लागला. त्ामुळे शे्ीच्ा उतपादना् चवक्रमी वाढ झाली.
मृदेच्ा प्रकारानुसार अन्नधान्, फुले, फळे इत्ादी
उतपादने घे्ली जा्ा्. महाराष्ट्ा्ील दखखन पठारावरील
रेगूर मृदे् प्रामुख्ाने जवारी, बाजरीसारख्ा धान् चपकांिे
उतपादन हो्े, ्र कोकण, केरळ, ्चमळनाडू, कना्चटक
्ा प्रदेशां्ील मृदे् ्ांदळािे (धान) उतपादन हो्े.
मध्प्रदेशा्ील पाण्ािा चनिरा होणाऱ्ा मृदे् ‘बटाटा’
्ा चपकािे उतपादन हो्े. सथाचनक उतपादनांनुसार ्ेथील
मानवािा आहार चनसशि् हो्ो.
नकाशाशी मैत्ी
आकृती .२ ः महारा -मृदयेचये प्रकार व सव्यसाधारण शवतरण
41
ज्ा प्रदेशां् शे्ी्ोग् मृदा नाही, त्ांना
आजूबाजूच्ा प्रदेशा्ून धान् आ्ा् करून त्ांिी गरज
भागवावी लाग्े. उदा., सौदी अरेचब्ा, क्ार, ओमान,
इत्ादी देश त्ांच्ा गरजा िीन, भार्, अमेररका ्ा
देशां्ून माल आ्ा् करून भागव्ा्.
ज्ा प्रदेशा् सुपीक मृदा अस्े, त्ा प्रदेशा्
अन्नधान्ािी सव्ंपूण्च्ा चदस्े, त्ामुळेि अशा प्रदेशा्
लोकवस्ी केंचद्र् झालेली आढळ्े. अशा प्रदेशा् शे्ी
उतपादनावर आधारर् उद्ोगधंदे चवकचस् हो्ा्.
उदा., ऊस उतपादन क्षेत्रा् साखर कारखाने, फलोतपादन
क्षेत्रा् फळे प्रचक्र्ा उद्ोग, इत्ादी. अशा प्रदेशांिा पुढे
चवकास झालेला चदसून ्े्ो.
 आकृ्ी ७.२ मधील नकाशािे चनरीक्षण करून पसशिम चकनाऱ्ावर नद्ांच्ा मुखाशी ही मृदा चनमा्चण
पुढील प्रशनांिी उत्रे सांगा. झाली आहे. उदा., धरम्र, पनवेल इत्ादी पररसर.
Ø कोणत्ा प्रकारच्ा मृदेने महाराष्ट्ा्ील सवाां् जास् शपवळसर तपशकरी मृदा ः अच्ररक् पावसाच्ा प्रदेशा्
भूभाग व्ापला आहे? ही मृदा आढळ्े. ही मृदा फारशी सुचपक नस्े. त्ामुळे
Ø जांभी मृदा कोणकोणत्ा भागां् आढळ्े? शे्ीसाठी ्ा मृदेिा उप्ोग कमी हो्ो. िंद्रपूर,
भंडाऱ्ािा पूव्चभाग व सह्याचद्र पव्च्ी् भागा् ही मृदा
Ø महाराष्ट्ा्ील नदीखोऱ्ां् कोण्ी मृदा आढळ्े?
प्रामुख्ाने आढळ्े.
Ø सह्याद्री पव्च्ाच्ा भागा् असलेली मृदा कोण्ी?
मृदा प्रकार व त्ांिे चव्रण पहा्ा, असे लक्षा्
Ø गाळािी मृदा कोणत्ा प्रदेशा् आढळ्े? ्े्े की राज्ा्ील हवामान, मूळ खडक व कालावधी
भौगोललक स्पष्ीकरण ्ांिा प्रभाव मृदा चनचम्च्ीवर हो्ाना चदस्ो.
्ुमही महाराष्ट्ा्ील मृदेिे प्रमुख प्रकार अभ्ासले.
मृदेिा रंग, पो्, घडण प्रचक्र्ा, थरांिी जाडी इत्ादतींच्ा करून ्पहा.
आधारे राज्ा्ील मृदेिे पाि प्रमुख प्रकार कर्ा ्े्ा्.
जाडी भरडी मृदा ः चवदारण चक्र्ा व कमी पाऊस ्ाच्ा मा्ीच्ा दोन टेकड्ा ््ार करा.
v
पररणामा्ून हा मृदा प्रकार ््ार हो्ो. पठाराच्ा त्ां्ील
v एका टेकडीवर गहू चकंवा कोण्ेही रोपे
पसशिम भागा् घाट माथ्ावर ही मृदा आढळ्े. उदा., उगवेल असे ‘बी’ टाका.
अजंठा, बालाघाट व महादेव डोंगर ्ा मृदे् ह्युमसिे िार-पाि चदवस त्ा टेकडीवर थोडे-थोडे पाणी टाका.
v
प्रमाण नगण् अस्े. रोपे उगवल्ानं्र पाि-सहा चदवसांनी दोनही
v
काळी मृदा ः रेगूर चकंवा काळी कापसािी मृदा ्ा नावाने टेकड्ांवर झारीने पाणी टाका व चनरीक्षण करा.
देखील ही मृदा प्रचसद्ध आहे. मध्म पावसाच्ा प्रदेशा्
(आकृ्ी ७.३ पहा.)
ही मृदा आढळ्े. नद्ांच्ा खोऱ्ांमधील गाळािी
(शिक्षकांसाठी सूचना : पाठ सुरू ह ण्थापूि शकमान िहा
मैदाने व दऱ्ांच्ा भागा् ही मृदा आढळ्े. दखखन
पठारावर पसशिम भागा् अच् काळी ्र पूव्चभागा् शििस अग िर ही कती सुरू करािी. र पे पुरेिी उगिल्थािर
(चवदभ्च) मध्म काळी अशा दोन प्रकारा् ही मृदा पाठाचा हा भाग सुरू करािा.)
आढळ्े. चदसा्ला काळी असली ्रीही
्ा मृदे् जैचवक घटकांिे प्रमाण कमी अस्े.
जांभी मृदा ः सह्याद्रीच्ा पसशिमेस कोकण
चकनारपट्टी् व पूव्च चवदभा्च् ्ा मृदेिा
चवस्ार आढळ्ो. अच् पावसाच्ा प्रदेशा्
खडकांिे झालेले चवदारण मोठ्ा प्रमाणा्
वाहून जा्े. त्ामुळे मूळ खडक उघडा
पड्ो. खडका्ील लोहािे वा्ावरणा्ील
प्राणवा्ूशी सं्ोग घडून रासा्चनक चक्र्ा
घड्े. त्ा्ून ही मृदा चनमा्चण हो्े. ्ा मृदेिा
रंग ्ांबडा अस्ो.
शकिारपट्टीवरील गाळाची मृदा ः
कोकणा्ील ब ्ांश नद्ा लांबीला कमी
परं्ु अच्वेगाने वाह्ा्. त्ामुळे त्ांनी वाहून
आणलेला गाळ नदीच्ा मुखाशी साि्ो.
आकृती . ः टयेकडीचा प्रयोग
42
0C(>ƚ)B,77*&@ :&Gƛ8>?,>*>>?&/LK?40>*>*
7>2>7,>%@1>0A5G0C(G>'27>œ*>&Kƙ¤;%G ?(4G >&Gƛ (>ƛƙ ?:)A( ?¨Č>&@4 ;>,B:
0C(G@)B,;K&Gƛ7>;&G ,>%@ƙ;7>0>*?%Ð>ņ?& .>ƙ .@# ?¨Č>&@4 :@&>-5ƙ *>,B2@
2*G&@4?7?7)&>1>0A5G0C(G@)B,;K&Gƛ0C(G@8@ :Î@ š1>(@ƛ
)B,;K&G &:G>;@>2%>*@0C(GG 2K1?.#&Gƛ
1>: Ǹ0C(G@ 7*&@ ;K%Gǹ :G ¤;%&>&ƛ 8G&@&B*
?) š,>(* ?057™1>:>"@ 2>:>1?* &Gƙ
&A*>8ijƙ &%*>8ij š1>(º> 7>,2 ij4> >&Kƛ
2:>1*G ?% &>1> 8> ?&2G½ 7>,2>0A5G;@
0C(G@7*&@#Ŋ*1G&Gƛ
?&¦2Ú 4?:*>0A5G ?0*@&@4 ‰>2 72
1G&>& 7 0@* >2,! .*&Gƛ 2>:>1?* Ï«1>1>
?&7>,2>0A5G &@Ï«1G 0C(G&79>‚*A79} &8@2>;&>&ƨ
,%š1>0A5G 0C(G&@4:B¸0@7*>;@:G ;K™1>>)K>
:&Kƛ0C(G&@4ČA0:G Ð0>%(G@40@;K&>&G
77*®,&º*>7¬1,K9Ï«1G 0C(G&B*?05G*>8@ ņ&@hƛeƕ.Ɩ0C(G@)B,
;K&>&ƛ 0C(G> :>0B ƕpH ValueƖ ?.#4> :¨1>:
0C(GG2K1?.#4Gƙ:G:0&>&ƛ

ņ&@hƛeƕƖ0C(G@)B,
0C(>:)>2%
0C(GG 0;·7 4‰>& G&>ƙ ?&G :)>2% 2%G
ņ&@hƛeƕƖ0C(G@7*&@ 0;·7>G ;Gƛ 8G&>&@4 :A,@ 0C(> ,>7:>1>
,>™1>:K.&7>œ*>*1Gƙ¤;%B*8G&>*>.>).?(®&@
2&>&ƛ.>)>721K1Ð0>%>&A#,>@4>7#2%Gƙ
  0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ 8G&>& >®& &>2>1> />>72 (#>1> :>;>¥1>*G
.>)>4%Gƙ8@>0G0C(>:)>2%?7/>>&-Ķij4@
/LK?40>*>
L K? *ƕƴǒǜǔǟǎǝǕǖǐƶǛǑǖǐǎǡǖǜǛƖ
>&>&ƛ
 K%š1>;@ 0C(G01G ?7?8ć ,@ š&0 Ð&@G
7C‰4>7#ij¨1>*G7>Ç1>1>7G>72;@?*1Î%
1G&Gƛš1>0A5G&Gš,>(*š1>Ð(G8>G>:7H?8­ë
%&> 1G&Gƛ 7>Ç1>0A5G ;K%>2@ 0C(G@ )B, š1>0A5G
43
'>.&Gƛ7*®,&º@0A5G0>&@)ē*"G7&>&ƙš1>0A5G;@ 7C‰>2K,%
0C(G@ )B, '>.&GGƛ 0C(> :)>2%>01G &>2 :4G¨1>
?0*@72 :4 :0&4 2 K(4G >&>&ƛ :G 2
7G7Gž> @72 %¨1>0A5G &>2>7ē* 1G%>Ç1>
,>™1>>7G0@;K&>Gƙš1>0A5G ;K%>2@@'>.&Gƛ
&:G1>2>0A5G'>.4G4G,>%@?0*@&0A2™1>:0(&
;K&Gƛņ&@hƛf0)@4?7?7),>1>@?ÎG,;>ƛ
0;>2>ćō 8>:*>*G ,>%4K! ‰GÎ ?7>: &‚&
Ë>0@% />>& 8G&>& &>2>1> ?(8G*G .>).?(®&@ :0&42
2%Gƙ;>>1‚É02>.74>;Gƨš1>0A5G,>%@#7>ƚ
,>%@?27>;@1>G*>18®7@>4@ƛ,1>‚1>*G /B4
,>&5@7>$7™1>1>Ð1š*>.2K.20C(G@)B,;K%G;@
0@>4G ;Gƛ8>:*>*G 41AÚ?87>2;@1K*>
4@#G:Aēij4@ƨš1>0A5G;@8G&>*>.>)>4%Gƙ
4;>*4;>**>¨1>G,>%@#7%Gƙ*>4GK#%@2%G
1>:>2@>0G0Kî>Ð0>%>&;K&;G&ƛ .)>2>
0C(G@7*&@'>.7™1>:>"@2>:>1?*&>>
7 ½!*>8>> ?&2G !>5>7>ƛ :|?Ï1 &>>
¤;%G 8G%&ƙ >#ŊM5&ƙ Ļ,>G®! & 1>> 7>,2
ij¨1>: 0C(G&@4 :>0B> &K4 2>4> >&Kƛ š1>0A5G
.>).?(®&@

ņ&@hƛf0C(>:)>2%
0C(G&@4ČA0:G Ð0>%7>$™1>:0(&;K&G 70C(G@
:A,@&>?!ł*2>;&Gƛ
8G&0@*>;@>4>7)@:>"@,#@"G7%G&:G
4!Ŋ*ƚ,>4!Ŋ*,@G%G0;·7>G:&GƙG%Gē*
0C(G@:A,@&>?!ł*2>;@4ƛ

2>?7>22>Ǝ
)2K?;&?%Ð&@‰>1>1>:G4‰>&4Gƙ½
š1>1>8G&>&?&81K0(>2,@4G;Gƨ
,%>;@/>>&&G->2A2!G>4G;Gƛš1>G
>2%8K)™1>:>"@&A¤;@š1>*>>1:A7>4Ƭ
44
  0@%@K"GƬ
) 1š&>:>&7@ƚ:>0>ž1?7Š>*ƚ,>"?&:2>ƛ
) 1š&>:;>7@ƚ/BK4ƚ,>":>&*>8>hƛfƛ
) 1š&>L'@ƚ,¦2:2£1>:ƚ:7>ƒ:>"@þƛ
 सवाधयाय
प्रशन १. पुढील ्क्ा पूण्च करा. प्रशन ४. मृदेच्ा संदभा्च् ्क्ा पूण्च करा.
टक मृदाशिशम्यतीमधील भूशमका शक्रया पररणाम ससुपीकता वा तये.
मूळ खडक कमी होतये.
प्रादेचशक हवामान बांधबंचदस्ी करणे.
सेंचद्र् ख् वाऱ्ािा वेग
सू म जीवाणू कमी झाला.
प्रशन २. कशामुळे असे घड्े? काही काळ जमीन
(१) सह्याद्रीच्ा पसशिम भागा् बेसालट पडीक ठेवणे.
खडकापासून जांभी मृदा ््ार हो्े. ह्युमसिे प्रमाण
(२) मृदे् ह्युमसिे प्रमाण वाढ्े. वाढले.
(३) चवरुववृत्ी् हवामान प्रदेशा् मृदाचनचम्च्ीिी उ्ाराच्ा चदशेने
प्रचक्र्ा जलद घड्े. आडवे िर खोदणे.
शे्ा् पालापािोळा
(४) मृदे् क्षार्ेिे प्रमाण वाढ्े.
जाळणे.
(५) कोकणा्ील लोकांच्ा आहारा् ्ांदूळ
सू मजीवांना
(धान) जास् अस्ो. पोरक ठरले.
(६) मृदेिी धूप हो्े. क्षार्ेिे प्रमाण
(७) मृदेिी अवन्ी हो्े. वाढले.
प्रशन ३. माचह्ी चलहा. रासा्चनक ख्ांिा
(१) मृदा संधारणािे उपा्. अच्वापर करणे.
(२) सेंचद्र् पदाथ्च उपक्रम :
(३) चवचशष्ट चपके घेण्ासाठी शे्ा्ील मृदा सक्षम (१) मृदा परीक्षण केंद्रास भेट द्ा व ्ेथील कामांिी
आहे का, ्ािी माचह्ी चमळण्ािे चठकाण. माचह्ी घेऊन नोंद घ्ा.
(४) वनसप्ी जीवना्ील मृदेिे महत्व. (२) घरच्ा घरी चकंवा सोसा्टी् कंपोसट ख्
््ार करा.
(३) आपल्ा पररसरा् असलेल्ा ‘पाणी अडवा,
पाणी चजरवा’ प्रकलपास भेट द्ा. माचह्ी
चमळवा व नोंद करा.

45
 iƛ[&A?*?0‚&@ƕ/>ƚcƖ
:>>,>;BƎ
&>,1ƒ& >4G¨1> ņ&@72 ?Ļ7> ?*2@‰%>72
)>¦2& >‚ 2>ƛ š1>:>"@ >4@4 Ь*>>
7>,2 2>ƛ B*ƙ : !|.2 ?% ?#:|.2 0?;ž1>&@4
?(*0>*>1>*Ĝ(@>&Ú>7>,2>ƛ
¾>G%š1> 0?;ž1>& ?(*0>* :>)>2%,%G bc
&>:>G;K&GƬ
¾:G#™1>0>G>2%>1:>7GƬ
¾B*ƙ: !|.27?#:|.21>0?;ž1>&@4?(*0>*>&@4
-2®,ć2>ƛ
¾>"@1> :>74@@ >> 8>0A5G .(4&
:G4Ƭ
¾:B1ĝ(1>1> 7 :B1>‚®&>1>7G5@ ?‰?&>72@4
,¦2§®'&@.>.&>1:>&>1G
4Ƭ 2>?7>22>Ǝ
¾>4@4,H½ K%š1> !>8@ :>74@1>
®'>*>&@4;K%>2>-27?(*0>*>&@4-21>
.>.@K#&>1G&@4Ƭ
z,C›7@G,¦274* z:B1‚7,C›7@0)@4&2
z,C›7@G,¦2Ó0% z,C›7@>:
:>)>2%,%G B*ƙ : !|.2 7 ?#:|.2 0?;ž1>&@4
?(*0>*>1>*Ĝ(@7ē*:7>‚&0K">?(7:ƙ:7>‚&4;>*
?(7:&:G?(*0>*72>Î0>*:0>*:%>Ç1>&>2>
&A01> 4‰>& ¨1> :&@4ƛ (279» :>)>2%,%G
1> &>2>*> 1> §®'&@ 1G& :&>&ƛ :>74@1>
Ð1K>7ē* :B1ĝ(1>1> ®'>*>& .(4 >¨1>G
,>?;4G&ƛ ?(*0>*>& ;K%>2> .(4 &:G :B1ĝ(1>1>
®'>*>& ;K%>2G .(4 8>0A5G ;K&>& 1>@ 0>?;&@
?057B1>ƛ
/LK?4®,ć@2%
:B1>‚G/>:0>*Ó0%Ƨ
?*2@‰%>&B* :G 4‰>& 4G :G4ƙ ½ ņ&@ iƛb G >5@,B7‚ ?*2@‰% 2> 7 š&2G
:B1ĝ(1>G®'>*?(7:>?%.(4&>&Gƛ,C›7@7ē* ?4;>ƛ
G«;> ,% :B1ĝ(1 ,>;&Kƙ &G«;> :B1‚ 79‚/2>& ¾ņ&@&@4 &>2>*A:>2 &A¤;@ 2>;& :4G¨1>
š&2G#G ?Ļ7> (?‰%G#G :2& :¨1>:>2G 
46
?(:B* 1G&Gƛ К1‰>& 0>Î :B1‚ K"G;@ ;4& *>;@ƛ
:B1‚ 7™1>G ®'>* cb B* &G cc ?#:|.2 1>
>4>7)@&?)>?)(?‰%G#G :2&Gƛ;>>5
(?‰%>1* 0>*4> >&Kƛ 1>4! cc ?#:|.2 &G cb
B*1>>4>7)@&š&2>1%;K&Gƛ1>>4>7)@&:B1‚
?)>?)š&2G#G:2&Kƛ:B1>‚1>®'>*.(4>G
>2% ,C›7@ :B1>‚/K7&@ ?-2%G 7 ,C›7@> 44G4>
: ;G ;Gƛ К1‰>& :B1‚ ?-2& *>;@ƨ ,2&Aƙ
,C›7@7ē* ,>;&>*> ,¨1>4> &K ?-2¨1>:>2>
?(:&Kƙ¤;%B*:B1>‚1>1>Ó0%>4>Ǹ/>:0>*Ó0%ǹ
:G ¤;%&>&ƛ,C›7@72;K%>2G [&B ;G ij75š&27
(?‰%K4>)>ƒ1>:(/>‚&#&>&ƛ
):B1ĝ(1 7 :B1>‚®&>G ®'>* cc ?#:|.2*&2
K%š1>?(8G4>:2¨1>:>2G7>!G4Ƭ
;G
 *G;0@4‰>&"G7>ƛ
?7Š>*>01G (G@4 ,% />:0>* Ó0%>>
£1>:2&;K&ƛ:B1‚ 7™1>,>:B*0>75™1>,1ƒ&
ƕ,B7 } #Ŋ*ƚ,§¬0G#GƖ (H?* />:0>* Ó0%>.ö4
&G'G ?7>2ij44G >;Gƛ/BK4>01G ,%:B1>‚1>
7>?9‚ƕš&2ƚ(?‰%Ɩ/>:0>*Ó0%>>?7>22&
;K&ƛ1>(Kž;@!*>01G2@:B1‚ :2&:¨1>G
7>!& :4Gƙ &2@ &K ij75 />: :&Kƛ (H?*
/>:0>*Ó0%;G ,¦274*>8@?*?#&;Gƛ7>?9‚
/>:0>* Ó0% ;G ,¦2Ó0% 7 ,C›7@1> 44G¨1>
:>8@:.? )&;Gƛ
š&2K4>)>‚@:B1‚:>,G‰§®'&@8@:G4Ƭ
 7:&:,>&
cb0>‚ ƛĘA7
?;7>ž>&@4
cd°da' š&2G#@4!K:B1>‚#G :&Gƛņ&@1>0(&@*G
ž;>ž>&@4
1*§®'&@
1*§®'&@ cc?#:|.2
ƛĘA7 :B1‚:>,G‰§®'&@*A:>2K%&>[&B K%š1>K4>)>‚&
cbB*
ƛĘA7 (ƛĘA7 :Aē ;Gƙ ;G 4‰>& 1G
4ƛ ƕņ&@ iƛc ,;>ƛƖ
:B1‚
(ƛĘA7 ,C›7@> 4.7&A‚5>>2 ,¦2Ó0% 0>‚ ?% ,C›7@>
ƛĘA7 44G4> : 1>1> ?Î& ,¦2%>0>0A5G ,C›7@72
(ƛĘA7
[&A?*?0‚&@;K&Gƛ
82(:,>&
cd: !|.2

(ƛĘA7
ņ&@iƛb[&AÉƙ1*?(*ƙ:,>&?(*
¾š&2 K4>)>‚& cc ?#:|.21> :A0>2>: K%&>
[&B&A¤;@*A/7&>Ƭ
¾š&2K4>)>‚&cbB*2K@K%&>[&B:G4Ƭ
¾š&2 K4>)>‚& ?;7>5> :G4ƙ &2 ?7Ē÷
K4>)>‚&š1>7G5@K%&>[&B:G4Ƭ
¾š&2 7 (?‰% K4>)>‚& K%š1>;@ > 7G5@
7G7G5G[&B:™1>G>2%>1:G4Ƭ
,C›7@@ ,:B1‚ 7 ,:B1‚ §®'&@ Ƨ ,C›7@>
:B1>‚/K7&@> ,¦2Ó0% 0>‚ 4.7&A‚5>>2 >;Gƛ
4.7&A‚5>1>>ĵÏ®'>*@:B1‚:&Kƛ:B1‚,4G
®'>* .(4& *>;@ƛ ,C›7@ 4.7&A‚5>>2 0>>‚*G
?-2&:¨1>*G ?&G :B1>‚,>:B*G &2:>2G *:&Gƛ
,¦2Ó0%>(2¤1>* >*G7>2@1> ,?;¨1> "7ñ>&
,C›7@:B1>‚,>:B*0@&0@&2>72:&Gƙ;@,:B1‚
§®'&@;K1ƛ1>7G5G:,C›7@1>:>G (?‰%!K
:B1>‚#G :&Gƛ1>4!A4H1>,?;¨1>"7ñ>&
,C›7@ :B1>‚,>:B* >®&@& >®& &2>72 ¤;%G
,:B1‚ §®'&@& :&Gƛ 1> 7G5G: ,C›7@1> :>G
š&2>1%
ƕA4HƖ
š&2K4>)‚ 
ž;>5>
  0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
:B1‚ 7,C›7@1>AĒš7@1.4>0A5G ,C›7@1>
,¦2Ó0%‰G72@47G,:B1‚§®'&@&0@;K&K
7 ,:B1‚ §®'&@& 7>$&Kƛ 1> (Kž;@ §®'&º&@4
&2>01G ->2:> -2 *:¨1>*G ,C›7@1>
;7>0>*>72š1>>,¦2%>0>%7&*>;@ƛ
/LK?4®,ć@2%
,¦2Ó0% ‰G& 79>‚&*B  (K* ?(7: ?79A77Cš&>72
:B1>‚@ ?2%G 4.ē, ,#&>&ƛ ;@ §®'&@ :>)>2%,%G
cb0>‚7cd: !|.22K@:&Gƛ8>7G5@,C›7@G
š&27(?‰%;G (Kž;@ĘA7:B1>‚,>:B*:0>*&2>72
:&>&ƙ¤;%G,C›7@:,>&§®'&@&:&Gƛƕņ&@
iƛd,;>ƛƖ
(?‰%>1*
ƕ>*G7>2@Ɩ
š&2K4>)‚
?;7>5>

ņ&@iƛd:,>&?(*
(?‰%K4>)‚
?;7>5>
(?‰%K4>)‚
ž;>5>
Ð>87Cš&>0A5G ?79A77Cš&>:;:7‚‰7Cš&>G
;K%>2GÐ>?8&7Ð>?8&/>ņ&@iƛd01G
(>74G ;G&ƛ š&2 ĘA7>,>:B* (?‰% ĘA7>,1ƒ&
Ð>?8&7Ð>?8&/>:0>*:¨1>G &A01>
ņ&@iƛc,:B1‚7,:B1‚§®'&@ 4‰>& 1G
4ƛ 8@ §®'&@ :G4ƙ š1> ?(78@
47
पृथवीवर सव्चत्र चदनमान व रात्रमान सारखेि अस्े. ही
संपा् ससथ्ी हो्. संपा् ससथ्ी महणजे चवरुववृत्ावर
सू््चचकरण लंबरूप असण्ािी ससथ्ी. ्ालाि चवरुवचदन
असेही महण्ा्. ्ा ससथ्ी् ््ार हाेणारे प्रकाशवृत्
रेखावृत्ी् बृहदवृत्ांशी ्ं्ो्ं् जुळ्ेे. उत्र गोलाधा्च्
२१ माि्च ्े २१ जून ्ा कालावधी् वसं् ॠ्ू, ्र २३
सपटेंबर ्े २२ चडसेंबर ्ा कालावधी् शरद ॠ्ू अस्ो.
उत्र गोलाधा्च् २१ माि्च हा चदवस वसं् संपा् अस्ो
व २३ सपटेंबर हा चदवस शरद संपा् अस्ो. दचक्षण
गोलाधा्च् ्ा कालावधी् ्ाउलट ॠ्ू अस्ा्.
अ्नचदन व चवरुवचदनांच्ा ्ारखांमध्े एखाद्ा
चदवसािा फरक होऊ शक्ो. असा फरक पृथवीच्ा
वाचर्चक ग्ी् होणाऱ्ा ्फाव्ीमुळे हो्ो, हे ्ुमही इ्त्ा
पािवी मध्े लीप वरा्चच्ा संदभा्च् अभ्ासले आहे.
जरा डोके चालवा !
F संपा्चदनाच्ा चदवशी दाेनही ध्ुवावर सू्योद् व
सू्ा्चस् हो् अस्ो. २१ माि्च रोजी सू्योद्
कोणत्ा ध्ुवावर होईल?
आकृ्ी ८.४ मध्े कललेल्ा अक्षासह पृथवीिी
२१ जून व २२ चडसेंबरिी ससथ्ी दाखवली आहे. च्िा
प्रकाचश् व अप्रकाचश् भागही चदस् आहे. आकृ्ीिे
चनरीक्षण करा व प्रशनांिी उत्रे सांगा.
साांगा ्पाहू !
२१ जून
सू ््च चक र ण
चित्र ‘अ’
आकृती .४ ः कललये या अक्ासह पृ वीची २१ जूि व २२ शडसबरची सूय्यसापयेक् शस्ती
48
Ø चित्र ‘अ’मध्े कोणत्ा ध्ुवावर प्रकाश पडलेला आहे?
Ø चित्र ‘ब’मध्े कोणत्ा ध्ुवावर प्रकाश पडलेला नाही?
Ø कोणत्ा गोलाधा्च्ील चदनमान २१ जून रोजी मोठे
असेल?
Ø कोणत्ा गोलाधा्च्ील रात्रमान २२ चडसेंबर रोजी मोठे
असेल?
Ø कक्कवृत्ावर कोणत्ा चदवशी सू््चचकरणे लंबरूप
पड्ा्?
Ø उत्र ध्ुवाच्ा ससथ्ीिा चविार कर्ा, २२ माि्च ्े
२३ सपटेंबर ्ा कालावधी् उत्र गोलाधा्च् कोण्ा
ॠ्ू असेल?
Ø सट्ेचल्ा् चक्रकेटिे सामने उनहाळा् अस्ा्.
्ेथील उनहाळािा कालावधी सांगा.
Ø नॉवदेला मध्रात्री सू््चदश्चन कोणत्ा कालावधी्
हो् अस्े? त्ा वेळी ्ेथे कोण्ा ॠ्ू अस्ो?
Ø अंटासकट्चकावरील आपल्ा देशाच्ा भारती ्ा
संशोधन सथानकावर मध्रात्रीिे सू््चदश्चन कोणत्ा
कालावधी् हो् असेल? त्ा काळा् ्ेथे कोण्ा
ॠ्ू अस्ो?
भौगोललक स्पष्ीकरण
पृथवीिा कोण्ाही एक ध्ुव जेवहा सू्ा्चकडे
जास्ी् जास् कललेला अस्ो, ्ेवहा त्ा ध्ुवाच्ा
गोलाधा्च्ील २३°३०' अक्षवृृत्ांवर सू््चचकरणे लंबरूप
पड्ा्. (आकृ्ी ८.४ पहा.) चवरुववृत्ावर २१ माि्च
व २३ सपटेंबर ्ा संपा्चदनी सू्ा्चचकरण लंबरूप पड्ा्.
त्ानं्र चवरुववृत् ्े कक्कवृत् चकंवा चवरुववृत् ्े
मकरवृत् ्ा दरम्ानच्ा अक्षवृत्ांवर सू््चचकरणे लंबरूप
२२ चडसेंबर
चित्र ‘ब’
पड् जाण्ािी चक्र्ा सुरू राह्े. फक् २१ जून चकंवा
२२ चडसेंबर ्ा ्ारखांना अनुक्रमे कक्कवृत्ावर आचण
मकरवृत्ावर सू््चचकरण लंबरूप पड्ा्. ्ा चदवसांना
‘अ्नचदन’ असे महण्ा्.
कक्कवतृ ्ापासून उत्र ध्ुवाप्ां् चकंवा
मकरवृत्ापासून दचक्षण ध्ुवाप्ां् सू्च्च करणे कोणत्ाही
अक्षवृत्ावर कधीही लंबरूप पड् नाही्. उत्र गोलाधा्च्
२१ जून हा सवाां् मोठा चदवस (महणजेि रात्र सवाां्
लहान) अस्ो, ्र दचक्षण गोलाधा्च् ्ो सवाां् लहान
चदवस अस्ो. ्सेि दचक्षण गोलाधा्च् २२ चडसेंबर हा
सवाां् मोठा चदवस (महणजेि रात्र सवाां् लहान) अस्ो,
्र उत्र गोलाधा्च् ्ो सवाां् लहान चदवस अस्ो.
आसकट्चकवृत्ापासून ्े उत्र ध्ुवाप्ां्च्ा भागा्
२४ ्ास चकंवा त्ाहून अचधक काळ सू््चदश्चन हो् राह्े.
उत्र ध्ुवावर ्र २२ माि्चपासून २३ सपटेंबर प्ां् महणजे
सहा मचहन्ांप्ां् आकाशा् सू््च स्् चदस्ो. ्ाउलट
२३ सपटेंबर ्े २१ माि्चप्ां् अशीि ससथ्ी दचक्षण
गोलाधा्च् अंटासकट्चकवृत् ्े दचक्षण ध्ुवाप्ां् राह्े.
चवरुववृत्ावर ्ा चदवशी सुद्धा चदनमान व रात्रमान
सारखेि (महणजे १२-१२ ्ासांिे) अस्े.
सू््चदश्चन काळ, अ्नससथ्ी, संपा्ससथ्ी ्ांिा
चविार करून आपण हे ॠ्ू ठरवले आहे्. चवरुववृत्ी्
प्रदेशा् ॠ्ुबदल जाणव् नाही्, त्ामुळे ्ेथे
हवामानाच्ा ससथ्ी् वर्चभरा् फारसा फरक हो् नाही;
मात्र दोनही गोलाधाां् इ्रत्र चवचशष्ट काळा् दर वरवी
उनहाळा व चहवाळा हे ॠ्ू हो्ा्. वर्चभराच्ा काळा्
्े एकामागून एक ्े् अस्ा्, त्ामुळे ॠ्ुिक्र चनमा्चण
हो्े. ्ािाि अथ्च असा, की पृथवीवर सव्चसाधारणपणे
चहवाळा व उनहाळा हे दोन ॠ्ू अस्ा्; परं्ु काही
चठकाणी िार ॠ्ू मानले जा्ा्.
वा्ावरणा्ील बदल, हवे्ील बाषप व वाऱ्ामुळे
होणारी वृष्टी ॠ्ूवं र पररणाम कर्े. काही काळ सा्त्ाने
पडणारा पाऊस हा चहवाळा व उनहाळाचशवा् आणखी
काही ॠ्ूि ं ी भर घाल्ाे; सथाचनक पररससथ्ीनुसार
वेगवेगळा भागां् उनहाळा व चहवाळाचशवा् इ्र ॠ्ू
मानले जा्ा्. काही देशां् पावसाळा हा सव्ंत्र ॠ्ू
मानला जा्ो. उदा., भार्ा् चवचशष्ट काळा् पाऊस
पड्ो, त्ामुळे उनहाळा, पावसाळा, पर्ीिा माॅनसून
व चहवाळा असे िार ॠ्ू मानले जा्ा्. ्ुरोप व उत्र
अमेररके् उनहाळा (Su er), शरद ( utu n), चहवाळा
( inter) आचण वसं् (Spring) असे िार ॠ्ू मान्ा्.
49
तसुचक्राचा सजीवांवर होणारा पररणाम ः
पृथवीिा अक्ष कललेला नस्ा, ्र पृथवीवर
सगळीकडे आहे ्ीि ससथ्ी वर्चभर राचहली अस्ी,
महणजेि ॠ्ू चनमा्चण झाले नस्े. अथा्च् वेगवेगळा
अक्षवृत्ांवर एकाि ्ऱहेिे हवामान वर्चभर जाणवले
अस्े; परं्ु पृथवीच्ा कललेल्ा अक्षामुळे पृथवीवर
ॠ्ू, चवचवध्ा, बदल ्ा बाबी घड्ा्. पृथवीवरील
ॠ्ुिक्रािा जीवसृष्टीवर पररणाम हो्ो. उदा., दोनही
गोलाधाां् ६६°३०' ्े ९०° ्ा दरम्ानच्ा भागा्
सहा मचहन्ांच्ा कालावधीपूर्ा पडणाऱ्ा सौम्
सू््चचकरणांमुळेदेखील ्ा प्रदेशा् जैवचवचवध्ा चनमा्चण
झालेली आढळ्े. दचक्षणेस अंटासकट्चक प्रदेशा् पेंसगवन
पक्षी, वाॅलरस, सील ्ांसारखे सजीव आढळ्ा्. उत्र
ध्ुवी् प्रदेशा् रेनचडअर, ध्ुवी् असवले, ध्ुवी् कोलहे
्ांसारखे सजीव आढळ्ा्. ्ा भागा्ील मानवानेही
्ेथील नैसचग्चक पररससथ्ीशी जुळवून घे्ले आहे.
अच्शी् हवामाना् अननपुरवठा कमी झाला, की
अन्नाच्ा शोधासाठी ्सेि थंडीपासून संरक्षण वहावे,
महणून अनेक पक्षी व प्राणी आपले चनवाससथान ्ातपुर्े
बदल्ा्. ्थापी हवामाना्ील फरकाशी ठरावीक
म्ा्चदेप्ां्ि अनुकूलन कर्ा ्े्े. त्ामुळे सजीव
ठरावीक प्रदेशा्ि जीवनक्रम कर्ाना आढळ्ा्.
महणजेि ्े सथलां्र कर्ा्. धृवी् भागा् ॠ्ुनुसार
बफा्चचछादनािी सीमा उत्रेकडे चकंवा दचक्षणेकडे
सरक्े. त्ा अनुरंगाने पक्षी चकंवा प्राणी सथलां्र
कर्ा्. चवचशष्ट कालावधी्ि झाडांना फळे ्े्ा्,
त्ामुळे सथाचनक ॠ्ुमानानुसारि शे्ीिे हंगामसुद्धा
ठर्ा्.
जरा डोके चालवा !
F एकाि गाेलाधा्च् असूनही भार् व इंगलंड ्ेथे
चक्रकेटिे सामने वेगवेगळा मचहन्ां् का हो्ा्?
F पृथवीवर २१ माि्च व २३ सपटेंबर रोजी चदनमान
व रात्रमान समान कालावधीिे अस्े. ्रीही ्ा
चदवशी पृथवीच्ा काही भागां् उनहाळा, ्र
काही भागां् चहवाळा अस्ो. ्ामागिे कारण
का् असावे?
F मे मचहन्ा् लोकरीिे कपडे घालण्ािी
आवश्क्ा असणारे कोण्ेही दोन देश त्ांच्ा
अक्षवृत्ी् सथानांसह सांगा.

माहीत आहे का तुमहाांला ?
आश ट्यक टि्य ( ) दोन वेळा उनहाळा अनुभव्े.
उत्र ध्ुवावर थंडी वाढ्े, ्ेवहा अासकट्चक टन्च
हा पक्षी दचक्षण ध्ुवाकडे प्रवास कर्ाे. जेवहा उत्र
ध्ुवावर उनहाळा सुरू हो्ो, ्ेवहा हा पक्षी पुनहा उत्र
ध्ुवाकडे प्रवास कर्ाे. अन्नािा शोध घेण्ासाठी
त्ाला हा प्रवास करावा लाग्ो. त्ािा वर्चभरा्ील
जरा लवचार करा !
F भार्ाच्ा बाब्ी् ॠ्ूिक्रािा सचजवांवर
कोण्ा पररणाम हो्ो ्े शोधा. व त्ावर दोन
पररचछेद चलहा.
पपहा बरये जमतये का
पृथवीिा अक्ष जर कललेला नस्ा, ्र
पुढील चठकाणी चदनमान व ॠ्ुमानाचवर्ी का्
ससथ्ी अस्ी ? (पृथवीगोलािा वापर करा.)
(कनडा, टासमाचन्ा बेट, ना्जेरर्ा, वेसटइंचडज बेटे,
पेरू, बोचन्च्ो बेट)
50
एकूण प्रवास सुमारे ७०,००० चकमी हो्ो. जगा्ील
ब ्ेक ही एकमेव पक्षी प्रजा्ी असावी, जी वरा्च्ून
सैबयेररयि क्रि ( )
चहवाळा्ील थंडी आचण अन्नािी उणीव
्ांमुळे उत्र ध्ुवी् प्रदेशा्ून क्र ि पक्षी भार्ा् ्े्
अस्ा्. त्ांिे हे सथलां्र सुमारे अाठ ्े दहा हजार
चकमीिे अस्े. भार्ा् उनहाळा सुरू झाला, की हे
पक्षी पुनहा उत्र ध्ुवाकडे सथलां्र कर्ा्.
जरा डोके चालवा !
F
जममू-काशमीरिी उनहाळा्ील राजधानी
श्ीनगर, ्र चहवाळा्ील राजधानी जममू अस्े.
्ामागे कोण्े कारण असावे?
मी आणखी कोठे ?
F इ्त्ा सा्वी सामान्
सामान चव ान-‘अनुकल
ू न’, दैचनक
भासमान भ्रमण.
F इ्त्ा सा्वी भूगोल - नैसचग्चक प्रदेश.
F इ्त्ा सहावी भूगोल पाठ्पुस्का्ील पािवे
प्रकरण.
F इ्त्ा पािवी पररसर अभ्ासमधील प्रकरण दुसरे.
F इ्त्ा च्सरी पररसर अभ्ास- प्रकरण २४.
 सवाधयाय
प्रशन १. अिूक प्ा्च् चनवडून उत्रे चलहा. चवधाने पूण्च करा. प्रशन ३. खालील चवधानां्ील िुका दुरुस् करून चवधाने
(१) सू्ा्चिे भासमान भ्रमण हो्े, महणजेि ...... पुनहा चलहा.
(अ) सू््च वर्चभरा् पृथवीभोव्ी चफर्ो. (१) पृथवीच्ा पररभ्रमण कालानुसार ग्ी कमी-
(आ) सू््च वर्चभरा् उत्रेकडे व दचक्षणेकडे अचधक हो् अस्े.
सरक् असल्ािा भास हो्ो. (२) आपण उत्र गोलाधा्च्ून पाचहले अस्ा आपणांस
(इ) पृथवी स्् जागा बदल्े. सू्ा्चिे भासमान भ्रमण झालेले चदस्े.
(२) पृथवीिा आस कललेला नस्ा, ्र...... (३) चवरुवचदनाच्ा ्ारखा प्रत्ेक वरवी बदल्
(अ) पृथवी सव्ःभोव्ी चफरलीि नस्ी. अस्ा्.
(आ) पृथवी सू्ा्चभोव्ी जास् वेगाने चफरली (४) उत्र कनडामध्े सपटेंबर ्े माि्च हा उनहाळािा
अस्ी. कालावधी अस्ो.
(इ) पृथवीवर वेगवेगळा अक्षवृत्ांच्ा भागा् (५) दचक्षण आच के् जेवहा उनहाळा अस्ो, ्ेवहा
वर्चभर हवामान ्ेि राचहले अस्े. सट्ेचल्ा् चहवाळा अस्ो.
(३) २१ जून व २२ चडसेंबर हे अ्नचदन आहे्, (६) वसं् संपा् व शरद संपा् ससथ्ी् चदनमान
कारण ...... लहान अस्े.
(अ) २१ जून ्ा चदवशी सू््च कक्कवृत्ावरून प्रशन ४. खालील आकृ्ी्ील िुका सांगा.
दचक्षणेकडे, ्र २२ चडसेंबरला उ. ध्ुव
मकरवृत्ावरून उत्रेकडे माग्चसथ हो्ो. २१ माि्च वसं् संपा्
(आ) सू्ा्चिे दचक्षणा्न २१ जून ्े २२ चडसेंबर
२१ जून
्ा काळा् हो्े. २२ चडसेंबर
उ. ध्ुव द. ध्ुव उ. ध्ुव
(इ) पृथवीिे उत्रा्ण २१ जून ्े २२ चडसेंबर
्ा काळा् हो्े.
(४) पृथवीिे सू्ा्चभोव्ी पररभ्रमण व कललेला आस द. ध्ुव उ. ध्ुव
्ांच्ा एकचत्र् पररणामामुळे पुढील ॠ्ूंिी द. ध्ुव
उनहाळा्ील
चहवाळा्ील
चनचम्च्ी हो्े ...... अ्नससथ्ी
अ्नससथ्ी
शरद संपा्
(अ) उनहाळा, पावसाळा, पर्ीिा माॅनसून, २३ सपटेंबर
द. ध्ुव
चहवाळा.
(आ) उनहाळा, चहवाळा, वसं् ॠ्ू. प्रशन ५. दचक्षण गोलाधा्च्ील ॠ्ुिक्र दश्चवणारी आकृ्ी
(इ) उनहाळा, चहवाळा. काढा.
प्रशन २. पुढील प्रशनांिी उत्रे चलहा.
(१) उत्र गोलाधा्च् ॠ्ूंिी चनचम्च्ी कशामुळे हो्े? चा वापर :
(२) संपा् ससथ्ी् पृथवीवरील चदनमान कसे अस्े? (१) आं्रजालावरील संके्सथळांिा चकंवा
(३) चवरुववृत्ी् भागा् ॠ्ूंिा प्रभाव का जाणव् चदनदचश्चकेिा वापर करून २२ माि्च ्े २३ सपटेंबर
नाही? ्ा कालावधी्ील प्रत्ेक मचहन्ा् चनसशि्
(४) दचक्षणा्ना् अंटासकट्चकवृत्ापासून दचक्षण ्ारखांना चदनमानाच्ा नोंदी घ्ा. त्ावरून
ध्ुवाच्ादरम्ान सू््च २४ ्ासांपेक्षा अचधक काळ रात्रमान काढा. उपलबध माचह्ीवरून जोड
का पाह्ा ्े्ो? स्ंभालेख ््ार करा.
(२) संगणकावर पृथवीिी उपसू््चससथ्ी व
(५) पेंसगवन ही प्रजा्ी उत्र ध्ुवावर नसण्ािे कारण अपसू््चससथ्ी दश्चवणारी आकृ्ी काढा.
का् असेल?
उपक्रम ः
आं्रजालािा वापर करून कोणत्ाही िार सथलां्रर्
प ्ांिी/प्राण्ांिी सचित्र माचह्ी चमळवा.

51
 jƛņ9@

:>>,>;BƎ

ņ&@jƛbË>0@%/>>&@42
ņ&@jƛb,;>>4@4Ь*>1>)>2G7>‚& Ĝ.ñ>,>5&Kƛ1>Kć@(G@4?Î>&?(:&;G&ƛ
>‚2>ƛ 1>&B* š1>4> (Ä)ƙ #@ (@ š,>(*G ?05&>&ƛ
¾?Î>&>1>1?(:&;G&&G:>>ƛ Ĝ.ñ>ƙ8Gž>?7ł*š1>4>,H:>?05&Kƛ1>:7‚
¾8Gž>7Ĝ.ñ>>,>5¨1>>&:&@4Ƭ ņ&@ &K (2?*7>‚;>:>"@ 2& :&Kƛ 1> :7‚ ņ&@
¾?Î>&K%K%&@7>2G?(:&;G&Ƭ *H:?‚!>7274.B*:&>&ƛ1>ņ&@ņ9@1>
¾1>7>2>>,1K8>:>"@2&:&@4Ƭ :(2>&0K#&>&ƛ;G«17:>18G&@4>,B2:&>&ƛ
¾?Î>& (>74G¨1> ņ&@ K%š1> «17:>1ƚ ņ?9«17:>1>@ «1>ÿ@ .2@ 0K"@ ;Gƛ
Ð>2>&1G&@4Ƭ þ)>ž1ƙ 7®Î (@ 2>:>"@ 7*®,&@ 7 Ð>%@
¾1>4K>>0AŒ1«17:>1K%&>:G4Ƭ 1>>,1K;K&Kƛ8G&>&@4?,>1>š,þ>.2K.2
¾?Î>&@42K%>G:G4Ƭ A2Gƙ 8Gž>ƙ 0|ó>ƙ Ĝ.ñ> ,>5%Gƨ š1>.2K.2
¾&A01>2K1>@7*>&&A¤;@72@4,H½K%&@ 2G80>G ?#G 70)0>¬1>,>4*ƙ-Ł4.>ƙ-5.>ƙ
š,>(*G7>,2&>Ƭ 0š®1,>4* ƕ0š®18G&@Ɩƙ 72>;,>4*ƙ 0B,>4*ƙ
/LK?4®,ć@2% š1>(@«17:>1>>;@:0>7G8ņ9@01G;>G&Kƛ
ņ?9«17:>1>01G 0*A­1.5ƙ Ð>%@ƙ 7>2Gƙ
72@4?Î>&8G&>&@4?,ijƙ&:G2>75@4 &:G &2 ?7?7) :>)*G 7>,24@ >&>&ƛ )A?*
*>2>>->51>.>.@;G&ƛ1>7ē*&G 8G&Ç1>G &Ί>*>>,1Kij4>>&Kƛņ?9«17:>1>01G8G&@
2;Gƙ;G:;5&Gƛ8G&2@ƙ8Gž>ƙ>
ƚ¤;8@ƙ ;>:7>ƒ&0;·7>>7Ð0A«17:>10>*4>>&Kƛ
52
  ,
,;>.2G 0&G>Ƭ

ņ&@jƛc,>2,¦2&G)A?*ņ9@:.?)&ņ&@

¾?Î>G ?*2@‰% 2>ƛ ?Î>01G K%&G .(4
?(:&>&1>.>.&>‚2>ƛ
¾,>2,¦2ņ9@,÷&7)A?*ņ9@,÷&@&7
&Î>&>1-2;GƬ
/LK?4®,ć@2%
72@4 ?Î>G ?*2@‰% ij¨1>72 ņ?9«17:>1>&
>4>*Aē,>4G4G ?7?7).(4,¨1>4‰>&1G&>&ƛ
,B7»>?(0>*7>4>4>&/!>7G4>&;K&Gƛš1>&B*
?0574G¨1> š,>(*>&*B  &K ,4> (2?*7>‚; 2&
:Gƛ*&2š1>4>8G&@@¨,*>:A¨1>0A5G 8G&@&B*
?7?7) «17:>1>@ 5 ē* G 1>ƛ 1>
«17:>1>&@4?7?7)š,>(*G,%,¨1>2K1>
@7*>& 7>,2& :&Kƛ 1> «17:>1>,H½ ,>2,¦2
«17:>1>*>8G&@,B2«17:>1¤;%B*54G>&Gƛ
,8A,>4*Ƨ7G7Gž>,8BG ,>4*ē*š1>,>:B*
?7?7) š,>(*G G%Gƙ š1>> ?7?7) >0>:>"@ 7>,2
2%G7,4>?*7>‚;>47%Gƙ;>,8A,>4*>>0AŒ1
(M(G8;Gƛ
A2,G >4* Ƨ >1ƙ .H4ƙ ¤;H:ƙ 2G#> š1>(@ *>72>G
8G&@:>"@ ,>4* ij4G >&Gƛ 8G&@1> >0>& 7>,2&>
>®&@& >®& š,>(* G&> 1G 4>4Gƛ š1>&B* 1G%>2@7(Ã/&@*>72G ,>5%Gƙ;>«17:>1;Gƛ
79‚/2>:>"@1>þ)>ž1>@&2&B(0>*7ē4>4>ƛ ?0†8G&@> &K ?7/>’1 /> :B*ƙ š1>G ®7ē,
8G&>&@4 ?,>.2K.2 0>*7 ,8A,>4*ƙ 0š®1,>4*ƙ )A?*«1>,>2>G;Gƛ/>2&>&1>«17:>1>G®7ē,
0)0>8@,>4*ƙ-Ł48G&@ƙ-58G&@1>ý>2Gš,>(*GG
4>4>ƛ,B7»G/!ij@7*:K#Ŋ*&K>?">%@2>œ*
ņ9@:.) @?7?7)«17:>1ē4>4>ƛ
72@4?Î>&,%ņ9@&#Ŋ*>4G4G ?7?7)
.(4,>?;4Gƛ&>,%ņ9@1>:(2>>4@1G%>Ç1>
53
?4#G .(44G ;Gƛ«1>,>2@&·7>72@4,8A,>4*
«17:>10AŒ1š7G(Ä)70>:1>:>"@ij4>>&Kƛ
8G5@70|$@,>4*Ƨ;>:A÷>,>2,¦2«17:>1
;Gƛ 8G5@,>4* 7 0|$@,>4* ;G #Ĝ2>5 &:G
?*0:>#ƙ K2ñ> ;7>0>* Ð(G8>& ij4G >%>2G
«17:>1 ;G&ƛ *>2@ 7®š1>,>:B* (Ä2ƙ Ë>0@% 7
#Ĝ2>5/>>&@4,¦2:2>&:4G4GA2!G7&ƙA#,Gƙ
.>/5@1>728Gž>70|ó>,>G:¨1>>&>&ƛ/>2&>&
0>:;>0AŒ1öG8"G7B*;>«17:>1ij4>>&Kƛ
4K2@:>"@;@0|$@,>4*ij4G>&Gƛ
ŁÙŁ!,>4*Ƨņ9@«17:>1>&>&:7‚ÎĜ.#@7>
1> 7>‚&@4 ,¸1>G ,>4* 0@ƚ?) Ð0>%>72
$5&Gƛ,2:(>2@7>8G&>&Ĝ.ñ>,>5%Gƙ;>
,>2,¦2 «17:>1 >;Gƛ ;> «17:>1 2A&@ &:G
«1>,>2@ &·7>72;@ ij4> >&Kƨ «1>,>2@ &·7>72 ;>
«17:>12&>*>?78G9.2(>2@G&4@>&Gƛ1>:>"@
8>®Î@1,÷&@7>,2&>&ƛ/>2&>&;>«17:>18;2>1>
750Kî>Ð0>%>72>4&Kƙ>2%1>«17:>1>4>
8;2>&B*1&@.>>2,G",4¢);K&Gƛ
>;@/>>&::G,>4*ƙ0B,>4*772>;,>4*;G
«17:>1ij4G>&>&ƛ
0)0>8@,>4*Ƨ
0) 7 0G% 1>:>2@ š,>(*G ?05&>&ƙ ¤;%B*
0)0>8@,>4* «17:>1 ij4> >&Kƛ 0) K5>
2™1>:>"@ 0)0>¬1> -Ł4K2> 4G¨1> >#>72
2G8@08G&@Ƨ
2G8@0?ñ>1>K8>,>:B*2G8@0)>G ?0574G
>&>&ƛ;G)>Gš1&:B¸07?7!:&>&ƛš1>,>:B*
0A4>10 2G8@0 7®Î?*?0‚&@ 2&> 1G&Gƛ >G8>,>:B*
)>>?*?0‚&@ 7 )>1>,>:B* 7®Î?*?0‚&@ ;G ®7&Î
«17:>1 ;G&ƛ 1>> :0>7G8 ņ9@ 1> :ŠG& ;K&
*>;@ƛ 8G&Ç1>*> 2G8@0 ?ñ>G .@ 7G7Gž>
:®'>0>-ļ& ,A274G >&Gƛ &A&@1> >#>> ,>4> ;G
2G8@0?ñ>G 0AŒ1>ü;Gƛ&A&@G >#0@&
0@ ,)2> 79} &2@ ?7& 2>;&Gƙ š1>0A5G (2 79»
4>7#@>‚7>&Kƛ
2K,7>?!>«17:>1Ƨ
G¨1>>;@79>ƒ&-Ł4Kš,>(*ƙ9)@7:A)@
7*®,&@ ?% &2 7C‰8G&@ :G 8G&@8@ ?*?#&ƙ
,2&A7Gž>®7ē,>1>š,>(*>>4@4‰GÎ7>$&
;Gƛ 1> Ð>21> š,>(*>*> >¨1> (}(>2
2K,>@ƙ40>@ƙĻ(>@7?.1>™1>@7¬1&>
:&Gƛ 1>&B* 2K,7>?!> ;> «17:>1 (1>:
4>ƛ 1> «17:>1>&B* ?05%>2G ?'‚ š,þ
?-2&>&ƛ š1>0A5G ,2>@/7* >4G ;K* >#>@ (G@4>4G:&Gƛ
-4)>2%>7>$&G 7,¦2%>0@?,>G š,>(*7>$&Gƛ
0)0>8@,>4*>> «17:>1 ;> 8G&@1> đć@*G
0;·7,B%‚;Gƛ
0š®1,>4*Ƨ
0š®18G&@ 2™1>:>"@ 8G&&5@ &1>2 ij4@
>&>&ƛš1>&,>%@:>"7&>&ƛ1>&ž>&0š®1.@ ņ&@jƛd2K,7>?!>
%B* :K#&>&ƛ š1>:>"@ Kñ> ,>™1>& 7>$Ŋ
8%>Ç1> 0>8>1> Ð>&º> 7>,2 2™1>& 1G&Kƛ   0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
0>8>1> š&0 7>$@:>"@ 8>®Î@1 ,÷&@*G š1>G
:K,*ij4G>&Gƛ ;¦2&C;>&@48G&@Ƨ0@‰GÎ>&B*>®&@&>®&
A¨1> :0AÏ>&@4 0>:G0>2@01G *G )Kij š,>(* >$%G >?% 0@*ƙ ;7>0>*ƙ ­%&>ƙ
:&>&ƛ>ž>&*GÐ>2G 0>:G 1G&>&ƛš1>G ς&>ƙ4>7> š1>(º:>2Œ1>*H:?‚!>72
7»2%2™1>G >07>$&Gƛ:7‚0>8>*>:>2> ,B%‚ ?*1Î%"G7B*ƙ>®&?'‚->1(>?057B*
/>7?05&*>;@ƙ¤;%B*>ü>?7?8ćÐ>21> (G%>Ç1> *(@ ?,>G š,>(* G™1>:>"@
0>8>@®7&Î,H(>:2™1>::AĒ7>&>4@ƛš1>&B* ;¦2&C;>>7>,2ij4> >&Kƛ ;¦2&C;>&@4 8G&@
0š®18G&@>?7>:>4>ƛ7>0ƙ2œƙ2>7:ƙK5.@ ;> 8G&@> 4@#1> >5>&@4 ?78G9 Ð>2
š1>(@š,>(*0š®18G&@&G&4G>&Gƛ ;Gƛ ;¦2&C; />2%@:>"@ 4K#@ ,> ,>
54
 :K48G&@Ƨ
:>>#>>?%ĀE§®!>>(1>>7>,2ij4>
0@& 0@ ‰GÎ>01G >®&@& >®& š,>(*
>&Kƛ,>%@ƙG#7&>,0>*1>G?*1Î%ƙ&:G
>$™1>>8G&@Ð>2¤;%G:K48G&@ƛ
.?(®& 7>&>72%>0A5G 2K2>
G ?*1Î% 2%Gƙ ;G
™>®& 4K:Œ1G05 A G  ?Ļ7> ?0*@G ‰GÎ 0A5>&
1>0>G 0AŒ1 öG8 :&>&ƛ ?44@ƙ 2.G2>
0@:¨1>*G(2#K
8G&?0*@GÐ0>%0@:&Gƛ
8> >®& ?'‚ ->1(> (G%>Ç1> -Ł4>1>
™1> Ð>2@ 8G&@ Ð>0AŒ1>*G ?7:*8@4 Ð(G8>&
8G&@:>"@ «1>,>2@ &·7>72 ;¦2&C;>> 7>,2
$5&Gƛ
0Kî>Ð0>%>&;K&Kƛ
™1> 8G&@,>:B* ?05%>2G .Œ&G š,þ Ł!ʼn.>@
þ)>ž1>@2/>7™1>:,A2G4 &ij:&Gƛ
™1>Ð>2>&@48G&2@7š1>GŁ!ʼn.,B%‚,%G8G&@72
74.B*:&Gƛ8G&@G š,>(*0@:¨1>0A5G
?'‚§®'&@.G&>@:&Gƛ

ņ&@jƛe;¦2&C;8G&@
8G&@GÐ>2Ƨ>ü>Ð(G8>&@4/LK?4?7?7)&>
7:>®ņ?&?/þ&>ƙ&Î>&@4?7?7)&>1>>?7>2
2&> 8G&@1> ?7?7) ,÷&@ (1>: 4G¨1>
;G&ƛ8G&@2™1>>öG8ƙG&4@>%>2@?,ijƙ
8G&@ 2™1>@ ,÷&@ƙ 7>,2>& 1G%>2G &Îƙ /B0@G
,1K* š1>(º728G&@>Ð>2"2&Kƛ:7‚:>)>2%,%G
8G&@G,A$@4Ð>22&>1G&@4ƛ
ņ&@jƛf,>1Ç1>@:K48G&@
8G&@GÐ>2
?*7>‚;8G&@ «1>,>2@8G&@

®'4>&¦2& :K4 ?7®&C& 0ž>@ 0#

.>>1&@ -4Kü>*
8G&@ 8G&@ 8G&@ 8G&@ 8G&@ 8G&@

8G&@01GÐ>?%}>7>,2>®&;K&Kƛ
™
?*7>‚;8G&@Ƨ ž*)>ž1>?87>1/>@,>4>;@?,74>>&Kƛ
™
,>2,¦2 8G&@01G :K4 8G&@ 7 ®'4>&¦2& ®'4>&¦2&8G&@Ƨ
8G&@ :G (K* Ð0A Ð>2 ;K&>&ƛ :K4 8G&@ ;@ /!½8G&@;@Ð>'?07®'G&@48G&@;Gƛ
>?0*@&*G79>ƒ,1ƒ&ij4@>&Gƛ®'4>&¦2& ­%?!.)>&@4(>!2™1>1>ƕ7*ƖÐ(G8>&&:G
8G&@01G К1G7G5@*«1>?0*@&8G&@ij4@>&G #Ĝ2>5 />>& 1> Ð>2@ 8G&@ ij4@ >&Gƛ 8G&@
?Ļ7> "2>7@ >5>*&2 š1> ?0*@& ,Až;> 8G&@ 2™1>:>"@ 8G&2@ Ð'0 7*>&@4 ?0*@1>
ij4@>&Gƛ
55
&Añ>@?*7#2&Kƛ&K?0*@>&A#>8G&@1K1
2™1>:>"@>#GA#,Gƙ7&>,&Kƛ0@*0K5@
2&Kƛ >,4G4@ >#G 7>5¨1>*&2 &@ >5&Kƛ
š1>*&2 ?8Ă 2>;%>2@ 2> & ¤;%B* 0C(G&
?0:54@ >&Gƛ ,>7:>ž>,B7» ,G2%@ 2&>G 7
š,>(* G&>Gƛ ƕņ&@ jƛg ,;>ƛƖ 1>&B* ?05%>2G
š,>(*þ>@2/>7™1>:,A2G:G*:&Gƙš1>0A5G
?8>2ƙ0>:G0>2@74>&@4-5GƙĻ(0A5G K5>
2%G 8>Kć@;@2>«1>4>&>&ƛ1>Ð>2>& ņ&@jƛh?7®&C&8G&@&@41>?Î?2%
?0*@>?,>>4@4>4>7)@¨,:B*,#@ 1>8G&@:>"@0K"@/>#74A&7%B2>7@4>&Gƛ
™
>4>7)@(@‚:&Kƛ?0*@@š,>(*‰0&>0@ (>ƛƙ 1Î2G(@ƙ &Gƙ ½!*>8>@ 2G(@ƙ
>¨1>*&2ƙ (K*ƚ&@* 79>ƒ*&2ƙ  8G&@:>"@ (Ã:2@ K(>0Gƙ 7>;&B ‚ 1>:>"@ 0Kî> Ð0>%>&
>>?*7#4@>&Gƛ />#744>&Gƛ
79‚%ƙ ?!>> Ð>(Ã/>‚7 :G !K5)># &:G
™
.>>2/>7>&@4 $&>2 8> Ð>21> :0®1>
?7®&C&8G&@8@:.?)&;G&ƛ
:08@&K­%7&>5Ð(G8>&1>Ð>2@8G&@;K&Gƛ
™
0ž>@8G&@
8G&@G‰GÎea;G‹!2?Ļ7>?):&Gƛ
™
8G&@G ‰GÎ #Ĝ2&>2>72 :¨1>*G 1Î>> 7>,2
™
->2:>2&>1G&*>;@ƛš1>0A5G 1>8G&@&®'>?*
0*A­1.5>G0;·7?):&Gƛ
Ð(G8>&@4 /LK?4 §®'&@ ’1> ?,>: ,K9
™
ņ&@jƛg/!½?Ļ7>®'4>&¦2&8G&@ :&Gƙš1>?,>@4>7#ij4@>&Gƛ;@:A÷>
,@,÷&@@8G&@;Gƛ
«1>,>2@8G&@Ƨ 1> Ð>21> 8G&@01G þ)>ž1>G š,>(* ;K&
™
«1>,>2@8G&@01G ?7®&C&)>ž18G&@70ž>@ *>;@ƙij75«1>,>2@?,>Gš,>(*G&4G>&Gƛ
8G&@;G(K*Ð0AÐ>2;G&ƛ1>Ð>21>8G&@01G (>ƛƙ;>ƙ2.2ƙI-½ƙ*>25ƙKKƙ0:>¨1>G
š,>(*0AŒ1š7G«1>,>2@&·7>72G&4G>&Gƛ ,(>'‚ š1>(@ƛ
?7®&C&8G&@ 1> Ð>21> 8G&@@ :Aē7>& 7 ?7®&>2 ?78G9&
™
™ 8G&>G‰GÎcaa;G‹!2?Ļ7>?):&Gƛ 7:>;&>5>&ƕưǜǙǜǛǖǎǙƽǒǟǖǜǑƖ>4>ƛ.Œ&>8@
™ 0K"G 8G&@‰GÎ7?7254K:Œ1>1>0A5G ;@8G&@ 0ž>@8G&@;@­%?!.)>&ij4@>&Gƛ
1Î>1>:>;>¥1>*G ij4@>&Gƛ(>ƛƙ*>2%@:>"@ (@‚>?4?,ijƙ8>®Î8A÷,÷&@>74.ƙ
™
!ōE‹!2ƙ )>ž1 >$™1>:>"@ 05%@ 1Îƙ &A*>8ij ?*1>‚&‰0 š,>(*Gƙ Ð?É1> 2%Gƙ š1>(º0A5G 1>
-7>2%@:>"@ ;G?4I !2 ?Ļ7> ?70>*>> 7>,2 8G&@:>"@;@0K"@/>#74A&7%B2>7@4>&Gƛ
ij4>>&Kƛ 0ž>1>8G&@.>.&;7>0>*ƙ0*A­1.5ƙ,1>‚72%
™
™ ,@,÷&@;G1>8G&@G"57H?8­ë;Gƛ Ç;>:ƙ?'‚7«17®'>,* š1>(@:0®1>;G&ƛ
 (>ƛƙ œ ?Ļ7> 0>ƛ 1>?87>1 .>4»ƙ !M:ƙ 1>Ð>2@8G&@/>2&>:;(?‰%?81>&@4(G8ƙ
™
:K1>.@*;@?,ij;@>;@Ð0>%>&G&4@>&>&ƛ ?Ñ>ƙ(?‰%7010G¦2> š1>(@Ð(G8>&
ij4@>&Gƛ
56
 7 -Ł4>@ 8G&@ƛ 1> 8G&@&@4 -5G 7 -Ł4G ;@ 0AŒ1
š,>(*G ;K&ƛ;@8G&@,>2,¦2&:G)A?*8>
2>#Kij>47>Ǝ (K*;@ ,÷&@*G ij4@ >&Gƛ 8G&@> >2 4;>*
)«1>,>2@ ?7®&C& 8G&@:>"@ >®& />#74 > :&KƛК1G2K,>@«17§®'&>5@G&4@>&Gƛ
4>&GƬ
)0ž>1>8G&@:>"@Ł847*A/7@0A2>@
2>:&GƬ
0#
.>>1&@8G&@Ƨ
0#
 .>>1&@ 8G&@ ;> 8G&@> %@ 
)A?* Ð>2 ;Gƛ ;> 8G&@Ð>2 *>2@2% 7
š1>0A5G &1>2 :4G¨1> .>>2,G"G0A5G ?*0>‚% >4>
;Gƛ 8;2@ 4K>1> 0>%@0A5G ?*0>‚% >4G4@
.>>2,G"5B*&@0>%@,B%‚2™1>:>"@8G&2@
8;2>751> />>& />@,>4> 7 &2 ,(>'‚ ņ&@jƛj-ł48G&@
?,7&>&ƛ 0>%@ &:> ,A27"> 1> '‚8>®Î>1>
?*10>*A:>2;>.>>1&@Ð>28;2>&@4/>@,>¨1>@
4@#1>>5>&>®&*->?057™1>:>"@
0>%@,B%‚ 2&Kƛ1>8G&@>>24;>*:&Kƛ
4?:*>>7>,2ƙ:|?Ï172>:>1?*&>>7>,2ƙ 4?:*>1>:K
ƙ2>:>1?*&>>7>,2ƙ;¦2&C;G
0@ />#74ƙ 0*A­1.5>> 7>,2ƙ .>>2,G"G@ š1>(º>74.1>8G&@&;K&>*>?(:&Kƛƕņ&@
jƛj,;>ƛƖ-ł48G&>&@4Ð0Aš,>(*G¤;%G?44@ƙ
2.G2>ƙ ëA?4,ƙ #G?41>ƙ 8G7&@ƙ |#Ŋƙ ?*?8)ƙ
š1>(@-Ł4Gƛ1>*>.>>2>&>4@?Ļ0&?05&Gƛ
.>ƙ :@&>-5ƙ Ï>‰ƙ ij5@ƙ #>?5.ƙ #ōE*
Ñł!ƙ G2@ƙ :Î@ƙ 2>:.G2@ƙ ®!ōI.G2@ƙ 04.G2@ š1>(@
(G8@ƚ?7(G8@-5>G š,>(*-58G&@&G™1>&1G&Gƛ
ƕņ&@ jƛba ,;>ƛƖ 0;>.5G¬72ƙ ,>%@ƙ ,A%Gƙ
*>,B2ƙ5>7ƙ*>?8 š1>(@?">%@;@š,>(*G
;K&>&ƛ/B01:>2@;7>0>*>>Ð(G8ƙ&:GÑ>ž:7
!4@;G(G8-5G7-Ł4>1>8G&@:>"@Ð?:÷;G&ƛ

ņ&@jƛi0#
.>>1&@8G&@
0>%@ƙ ?7Š>* 7 &Ί>*>> 7>,2ƙ š1>(@ .>.º>
:0>7G8 1>& ;K& :&Kƛ ;@ 8G&@ 7>;&A½1>
:K
:A?7)>72 74.B* :&Gƛ 4( 7>;&A½72 1>
8G&@&@4 š,>(*>> (>‚ 7 ?Ļ0& "2&Gƙ ¤;%B* 1>
8G&@4>Ǹ!ō8G&@ǹƕǁǟǢǐǘƳǎǟǚǖǛǔƖ:G;@¤;%&>&ƛ
-4Kü>*Ɯ-ł48G&@Ƨ
ņ&@jƛba-58G&@
0#
.>>1&@8G&@>,Ð>2¤;%G -5
57
   0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
½#?*1Î%>:>"@ 7*®,?&ž1 2K*>8ij
:|?Ï18G&@Ƨ :G #ʼn?*. 7 ½!*>8ij 7>,ē*;@ 2
?,>@ ,K9Ï«1>@ 2 0C(G&B* />74@ />7&> 1G&Gƛ :|?Ï1 8G&@&B* š,>?(& ;K%>Ç1>
>&Gƙš1>0A5G7>,2¨1>G4G¨1>,K9Ï«1>G0C(G&@4 )>ž1>@ Ð& ä (>‚@ :&Gƛ 1> 8G&@&
,A*/‚2%;K%G 2GG :&Gƛš,>(*7>$@G (M?(ć 2>:>1?* &G ½!*>8ij 7 2K*>8>>
:>12&>*>,K9Ï«1>>7>,2;@0Kî>Ð0>%>& 7>,2ij4>>&*>;@ƛ
;K&Kƛš1>:>"@:|?Ï1&G&1>2ij4@>&>&ƛ
™ ,>4>,>K5>?0*@&Ł7%Gƛ
™ &>?Ļ7>)>1>:>2@?;275@@?,ij?0*@&
>#Ŋ*(G@4&&1>2ij4G>&Gƛ
™ 8G%&7Ļ,K®!1>&>>7>,2ij4>>&Kƛ
™ ¨1>Ç1>,>:B*>#Ŋ5&?*?0‚&@2&>&ƛ
:7‚Ð>2G7*®,?&ž1,(>'‚?0*@&?0:5Ŋ*
7Ł7B*G«;>?,ij G&4@>&>&ƨš1>4>Ǹ:|?Ï1
8G&@,÷&@ǹ:G:.K)™1>&1G&Gƛ
ņ&@jƛbb:|?Ï1&?*?0‚&@

>4@4ņ&@jƛbc0)@4>1>?Î>G?*2@‰%2>?%š1>>4@4
:>>,>;BƎ
>G&8G&@>Ð>2?4œ*š1>G'K#‹1>&7%‚*2>ƛ

ņ&@jƛbc
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------- ------------------------- ------------------------- -------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------- ------------------------- ------------------------- -------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------- ------------------------- ------------------------- -------------------------

58
कृशषपय्यटि :
कृचर प््चटन हे प््चटनव्वसा्ा्ील एक नवे क्षेत्र
आहे. उषण कचटबंधी् देशांमध्े चवचवध प्रकारिी कृरी
उतपादने हो्ा्, त्ामुळे कृचरप््चटनास मोठा वाव आहे.
कृचरप्रधान देशांमध्े ग्रामीण भागा्ील संसकृ्ी,
िालीरी्ी व जीवन ्ांिा उप्ोग कृचरप््चटनासाठी
करून घे्ला जा्ो. (अाकृ्ी ९.१३ पहा)
शे्करी, त्ािे घर, आहारचवहार, शे्ी, पररसर ्ा
सवाांिे कु्ूहल व नावीन् शहरा्ील लोकांना अस्े. ्े
पाहण्ासाठी अनेकजण ग्रामीण भागा् जा्ा्.
कृचरप््चटनामुळे शे्करी व त्ांच्ा गावालाही आचथ्चक
लाभ हो्ो.
आकृती .१ ः कृशषपय्यटि

जरा डोके चालवा !

आकृती .१४ ः यो य शिवड करा.

आकृ्ी ९.१४ मध्े काही फळे व भाज्ांच्ा
जोड्ा दाखवल्ा आहे्. प्रत्ेक जोडी्ील एक फळ
चकंवा भाजी ्ुमच्ा आवडीनुसार चनवडा.
त्ांच्ाजवळील िौकटी् ‘ü’ अशी खूण करा. ्ुमही
केलेल्ा चनवडीबाब् ििा्च करा.
59
(चशक्षकांसाठी सूिना ्ा ििदेनं्र चवद्ाथ्ाांना
नैसचग्चक व कृचत्रमररत्ा चपकवलेल्ा उतपादनांिी माचह्ी
द्ावी.
भौगोललक स्पष्ीकरण
ििदेनं्र ्ुमच्ा असे लक्षा् आले असेल, की
चदसा्ला आकर्चक असणारी फळे व भाज्ा नेहमी ्ोग्
,÷&@*G?,74G¨1>:&@4ƙ:G*>;@ƛ472>& 8G&2@:!*>ƙË>;,G"ƙ:;>2@:®'> š1>(º@
472?%>®&@&>®&š,>(*?05>7Gƙ1>:>"@ 0(& ;K&Gƛ 1>0A5G (4>4ƙ 01®' š1>(º#Ŋ*
-5G7/>’1>72ņ?Î02:>1*G79)>>7>,2ij4> 8G&Ç1>@;K%>2@?,57%B!>5&>1G&ƛG
>&Kƛš1>&B*š,>(*&2472?05&Gƙ?87>1&G >;@Ð>2>ņ?90>4;>'G!üK)ü>:>"@
9‚;@ ?(:&Gƛ 8@ š,>(*G 2K1>4> 0>Î ä> 0>4 ¤;%B* 7>,2&> 1G&Kƛ >?&½2%>0A5G
;>?*>2 :&>&ƛ .>>2>&B* ?7& %¨1>*&2 ņ?90>4>4> &> &22>ćō@1 .>>2,G";@ :;
8@-5G?Ļ7>/>’1>0@>5?!&>&ƛ ,4¢);K4>4@;Gƛ*GÐ&8@48G&2@
š1>1> 8G&>& š1>)A?* &Ί>* 7>,2&>&ƙ
 , ,
,;>.2G 0&G>Ƭ š1>?87>18G&>&&1>2;K%>Ç1>0>4>@:A1K1.>)%@
>4@4 Ь*>> ?7>2 ē*  ,¦2G( ƕƽǎǐǘǎǔǖǛǔƖē*?7&>&ƛ;I!G4ƙ0I41>1>:>"@
?4;>ƛ :A÷> :> 8G&0>4 0Kî> Ð0>%>72 7¬1
¾0>%:>1> ;«1>:>,K!@ 8G&@ «17:>1>& :&Kƛ &2>4>1> 0(&@*G >?;2>&@ (G* (G8@
$5%>Ç1>1K1,÷&@K%š1>Ƭ &:G&22>ćō@1®&2>72;>0>4?74>>&Kƛ
¾&A01> ,¦2:2>& 8G&@:>"@ 4?:*>1>
K%š1>:K
,4¢);G&Ƭ   0>;@&;G>&A¤;>4>Ƭ
¾8G&@:>"@ ,>™1>> ,«11Ɯ(ÃĒ,1K ;K&>*>
?(:&K>Ƭ:>Ƭ
¾8G&@0)@4 1K1 ,÷&@ !>5™1>:>"@
:;,%GK%&G,>12&>1G&@4Ƭ
?7,%*«17®'>
8G&Ç1>*@?,74G4>0>41K1(2>&71K1
7G5G& Ë>;>,1ƒ& ,K;K7™1>:>"@ ?7,%* «17®'>
7¬1:&Gƛ/>2&>:>2Œ1>(G8>01G1>«17®'GG
0;·7>4@40>?;&@1>)>2G®,ć;K
4ƛ ņ&@jƛbf Ö>
40)@48G&@Ð>2

™ />2&>&@48G&@;@0Kî>Ð(G8>&?7A24G4@;Gƛ Ö>
4 ;> ?7?7) 8G&@ š,>(*>> Ð0A
?*1>‚&(>2(G8;Gƛ;>(G88G&@&Ί>*>&>&
™ :7‚8G&2@:?!&*>;@&ƛ
,A$>24G4>;Gƛ&G'@4Ð?&ł4;7>0>*ƙ1>‚œ*
™ *G 8G&2@ ?'‚đ­ë> (Ã.‚4 :¨1>*G
?) ‰GÎ>72 ,:24G4G 7>57!ƙ ,>™1>G (Ã?/‚‰
8G&@0>4>G?7,%*®7&ē8&*>;@&ƙ1>0A5G
8> Ð?&ł4 ,¦2§®'&@72 0>& ē* Ö>
4*G
8G&Ç1>G š,>(* Ë>;>,1ƒ& ,4¢) ē*
)A?* 8G&@@ >: )ē* 8G&@‰GÎ>& Ē#G,
(G™1>:>"@ &>4A> ,>&5@72 ņ9@ š,þ .>>2
G&4@;Gƛ
:?0š1>@ 1Î%> /@ ij4@ ;Gƛ 1> ?">%@
8G&2@ ,4> 0>4 %&>& 7 «1>,>Ç1>*>
?7&>&ƛ 2>#Kij>47>Ǝ
™8G&@&@4.Œ&>80>4;>*>87&:¨1>*Gš1>@
1K1 7G5G& «17®'> 4>7>7@ 4>&Gƛ 1>:>"@ )8G&@:>"@/B4K%K%š1>Ð>2G ?0574G
>&GƬ
60
 मी आणखी कोठे ?
F इ्त्ा िौथी- भाग १- पररसर अभ्ास-
मोलािे अन्न हा पाठ.
सवाधयाय
प्रशन १. खालील चवधानांसाठी ्ोग् प्ा्च् चनवडा.
(१) ्ा शे्ीप्रकारा् पीक बदल केला जा्ो.
(अ) सखोल शे्ी (इ) व्ापारी शे्ी
(आ) मळािी शे्ी (ई) फलोद्ान शे्ी
(२) शे्ीसाठी खालीलपैकी ्ोग् प्ा्च् द्ा.
(अ) फक् नांगरणे.
(आ) प्राणी, अवजारे, ्ंत्र व मनुष्बळािा
वापर.
(इ) फक् मनुष्बळ वापरणे.
(ई) फक् पीक काढणे.
(३) भार्ा् शे्ीिा चवकास झाला आहे, कारण...
(अ) भार्ा् शे्ीिे दोन हंगाम आहे्.
(आ) ब संख् लोक शे्ीवर अवलंबून अाहे्.
(इ) भार्ा् पारंपररक शे्ी केली जा्े.
(ई) भार्ा् हवामान, मृदा, पाणी इत्ादी
अनुकूल घटकांिी उपलबध्ा आहे.
(४) भार्ा् शे्ीमध्े आधुचनक पद्ध्ी व
्ंत्र ानािा वापर करणे गरजेिे आहे, कारण ...
(अ) सुधारर् बी-चब्ाण्ांिे कारखाने
आहे्.
(आ) रासा्चनक ख्चनचम्च्ी उद्ोग आहे्.
(इ) लोकसंख्ावाढ व शे्ीवर आधारर्
उद्ोग आहे्.
(ई) आधुचनक साधने व ्ंत्रे उपलबध आहे्.
61
F इ्त्ा पािवी- पररसर अभ्ास- सवाांसाठी
अन्न हा पाठ.
प्रशन २. खालील प्रशनांिी थोडक्ा् उत्रे चलहा.
(१) शे्ीसाठी जलचसंिनािे महत्व चवशद करा.
(२) जलचसंिनासाठी वापरल्ा जाणाऱ्ा कोणत्ाही
दोन पद्ध्तींिी ्ुलनातमक माचह्ी चलहा.
(३) शे्ीिे प्रमुख प्रकार सांगा आचण सखोल व
चवस्ृ् धान्शे्ीिी माचह्ी चलहा.
(४) मळाच्ा शे्ीिी वैचशषट्े चलहा.
(५) ्ुमच्ा जवळच्ा भागा् कोणकोण्ी चपके
हो्ा्? त्ािी भौगोचलक कारणे कोण्ी?
(६) भार्ा्ील शे्ीिे सवरूप हंगामी असण्ािे
कारण का्? बारमाही शे्ी करण्ा् कोणत्ा
अडिणी आहे्?
उपक्रम :
(१) पररसरा्ील आधुचनक ्ंत्र ानािा वापर करून
केल्ा जाणाऱ्ा शे्ाला भेट द्ा व माचह्ी
चमळवा.
चा वापर :
(१) सुधारर् बी-चब्ाणे आचण जलचसंिनाच्ा
साधनांिी चित्रे आं्रजालाच्ा माध्मा्ून
चमळवा.
(२) आं्रजालािा वापर करून इसत्राईल ्ा देशा्ील
शे्ीिी माचह्ी चमळवा व सादरीकरण करा.
 baƛ0>*7@7®&@
>4@4?Î>1>L!@&0>*7@7®&@K"G;K8Ź4Ƽ1>>(>2>
ē*,;>ƛ 7š1>?">%@7®&@(>7>ƾƕ?8‰>:>"@:B*>Ƨ0A4>*@4G4G(>ƙ>$4G4G
?*­9‚7?Î>>4@4Ь*1>1>)>2G7>‚&>‚#7B*%>7@ƛƖ

ņ&@baƛbƧ,¦2:2>&7®š1>(>7>
?Î>&(>74G¨1>7®š1>š1>?">%@>(>7¨1>Ǐš1>&G'G:™1>G>2%>1Ǐ &2?">%@*
(>7™1>G>2%>1:>7GǏ

:>>,>;BƎ

ņ&@baƛcƕƖ ņ&@baƛcƕ.Ɩ
62
 आकृ्ी १०.२ (क) ः
आकृ्ी १०.२ (अ,ब,क,ड) मधील चित्रांिे
चनरीक्षण करा. त्ावर चविार करा आचण खालील
प्रशनांिी उत्रे द्ा.
Ø चित्रांमध्े का् का् चदस् आहे?
Ø कोणकोणत्ा बाबी ्ुमच्ा पररि्ाच्ा आहे्?
Ø कोणत्ा चित्रां् वस्ी चवरळ आहे ?
Ø कोणत्ा चित्रामध्े शे्ी चदस् आहे?
Ø कोणत्ा चित्रामध्े दाट लोकवस्ी चदस्े?
Ø कोणत्ा चित्रा् गगनिुंबी इमार्ी चदस्ा्?
Ø वरील चित्रांना खालीलपैकी ्ोग् नाव द्ा.
ग्रामीण वस्ी, आचदवासी पाडा, नगर, शहर.
Ø वसत्ांमधील चदसणाऱ्ा चवकासानुसार चित्रांिे क्रम
लावा.
भौगोललक स्पष्ीकरण
पाण्ािी उपलबध्ा, सुसह्य हवामान, सुपीक
जमीन इत्ादी अनुकल ू भौगोचलक पररससथ्ी असलेल्ा
चठकाणी मानवी वसत्ा चवकचस् झाल्ा.
वसत्ांच्ा सुरुवा्ीच्ा काळा् प्रदेशा् उपलबध
असणाऱ्ा साधनसंपत्ीवरून लोकांिे व्वसा् ठर्
गेल.े त्ावरून चवचशष्ट काम करणाऱ्ा समूहांच्ा सव्ंत्र
वसत्ा चनमा्चण हो् गेल्ा. उदा., समुद्रचकनाऱ्ावरील
लोकांिा व्वसा् मासेमारी. त्ांिी वस्ी महणजे
कोळीवाडा. वनप्रदेशा्ील लोकांिे व्वसा्
वनाेतपादनावर अवलंबनू अस्ा्. ्ेथे राहणाऱ्ा
63
आकृ्ी १०.२ (ड) ः
आचदवासतींिी वस्ी महणजे आचदवासी पाडा. सुपीक
जमीन असलेल्ा चठकाणी शे्ीव्वसा् केला जा्ो.
शे्करी कुटुंबे आपल्ा व्वसा्ाच्ा सोईच्ा दृष्टीने
आपल्ा शे्ामध्े घरे बांधनू राह्ा्. ्ालाि वस्ी ्ा
नावाने संबोधले जा्े. कालां्राने वस्ीिा चवस्ार झाला,
महणजे त्ांना वाडी महण्ा्. ज्ा मानवी वस्ीमधील
ब संख् लोकांिे मूळ व्वसा् सथाचनक नैसचग्चक
साधनसंपत्ीशी चनगचड् अस्ा्, उदा., शे्ी, मासेमारी,
खाणकाम, इत्ादी अशा वस्ीला ग्रामीण वस्ी महण्ा्.
ग्रामीण वस्ीमध्े मूळ व्वसा्ाच्ा अनुरंगाने
हळूहळू इ्रही पूरक व्वसा्ांिी वाढ हो् जा्े;
त्ामुळे कामधंद्ाचनचमत् आजूबाजूच्ा प्रदेशां्ील
लोक ्ेथे ्ेऊन सथाच्क होऊ लाग्ा्; आचण मूळ
ग्रामीण वस्ीच्ा लोकसंख्े् वाढ हो् जा्े. वाढत्ा
लोकसंख्ेला राहण्ासाठी घरे, ्सेि चवचवध सुचवधा
चवकचस् केल्ा जा्ा्. अशा वस्ी् द्चव्ी्क व
्ृ्ी्क व्वसा्ांिे महत्व व प्रमाण वाढ्े, ्ुलने्
पूववीच्ा प्राथचमक व्वसा्ांिे प्रमाण कमी हो् जा्े.
्ा्ूनि ग्रामीण वस्ीिे रूपां्र नागरी वस्ी् हो्े.
धाचम्चक, च्हाचसक, व्ापारी, शैक्षचणक, प््चटन व
प्रशासकी् कारणांमुळे देखील हळूहळू ्ा वस्ीिे
रूपां्र शहरा् हो्े. मोठ्ा प्रमाणा् लोकसंख्ा व इ्र
सोईसुचवधांमध्े वाढ हो् गेल्ास पुढे ्ा शहरािे रूपां्र
महानगरा् हो्े.
 :>>,>;BƎ 

ƌ&@ baƾd G ?*2@‰% ē* >4@4

Ь*>1>)>2G>‚2>ƾ
¾ ?ÎțȜ0)@40>*7@7®&@?%?Îț.Ȝ  .
0)@4 0>*7@ 7®&@ 1>01G K%&> -2
;GǏ
¾ ?Î ț.Ȝ ?% țȜ 0)@4 0>*7@ 7®&@&
K%&>-2$5&KǏ
¾ (K* ,G‰> 0@ 2G :%>2@ 7®&@ K"G
ņ&@baƛd7®&@Ð>2
$5&GǏ
¾ &A¤;@2>;&:4G4@7®&@1>,H½K%š1>Ð>2>&1G&GǏ

*>8>8@0HÎ@ :B@
7®&@
2®&>
4K;0>‚
:0Kä2G9>
*(@

ņ&@baƛe®'4(8‚*>8>>/>
ƌ&@baƾeG?*2@‰%ē*Ь*>@š&2G:>>ƾ 0>#%@8@;GƬ
¾*>8>&@47®š1>@*>7G:>>ƛ ¾7!4G4@ 7®&@ K"G ;GƬ &@ 7®&@ &G'G
¾*>8>01G K%š1> ?">%@ 7®š1> ?7A24G¨1> 7!™1>0>G>2%>1:G4Ƭ
®7ē,>&;G&Ƭ ¾7®š1>G7»2%2>ƛ
¾ 2®š1>  1> #G 4 > :4G ¨ 1> 7®š1> 0 )@4 2>  @
64
 ?7?7)7®š1>>?7>2Ź4>:&>:G4‰>&
1G&GƼ ½ 0>*7 7G7Gơ> *H:?‚ ,¦2§®'&º01G
7®&@ ē* 2>;&K 7 &G'@4 ?*:>‚8@ A57B* G&Kƾ
?*:>‚01G :4G¨1> §®'&@*A:>2 0>*7@ 7®&ºG
ƌ?&.)?*0>‚%;K&>&ƾ1>,>">01G,%0>*7@
7®&ºG Ð0A ƌ?&.) 7 š1>0>@ >2%G
£1>:%>2;K&ƾ
/LK?4®,ć@2%
,¦2:2>&@4 :>)*:>0Ë@> 7>,2 ē*ƙ 2G
.>)B* 0>*7 2>œ 4>4>ƛ ?7Š>*1A>& &2 0>*7>*G
?*7>Ç1>1>:>)*>&0K"@Ð&@ij4@ƛ,¦2§®'&@*Aē,
&Kš&A 0>2&@.>)B*2>œ4>4>ƛ/?7­1>& &2Ë;
?% ,Ë;>72 7:>;&@ />2™1>> ?7>2 &>
0>*72&;Gƛ
7®&@0A5G 0>*7>4>®'H1‚ ?05>4GƛË>0@%7®&@
;@ 0>*7@ :®ņ&@&@4 ®'H1>‚@ ,?;4@ ,>12@ ;Gƛ
Ë>0@% 7®&@> ?7>: 7 7>$@&B* *>2@ 7®&@
?*0>‚% ;K& G¨1>ƛ Ë>0@% 7®š1> :®ņ&@G &*
2&>&ƛ Ë>0@% 4K:Œ1G@ 7>$ ;@ *>2@2%>@ ™
:AĒ7>&;Gƛ*>2@7®š1>0>*7@@7*>@?&0>*&>
7>$7&>&ƛ *>2@ 7 Ë>0@% 4K7®&º& ?'‚ ™
:A?7)>Ƽ :G7> ,4¢)
:;:.);@0Kî>Ð0>%>&:&Kƛ*>2@4K:Œ1G1>
(H*?(*þ?7912>@,B&»Ë>0@%7®š1>2& ™
:&>&ƛ Ë>0@% 7 *>2@ 7®š1>> >1>,>4!
)A?*&>7?7Š>*&Ί>*>1>)>2G;K&:&Kƛ ™
2>?7>22>Ǝ
) 7®š1>1> ?7>:>(2¤1>* K%K%š1> :>2Œ1> 7>57!@ Ð(G8>& ,>%7î>1> ‰GÎ>&
Ð?É1>:Aē;K&:&@4š1>>?7>22> 4K7®&@ŻÏ@&>4G4@$5&Gƾ:>0>ž1&:,>!7
7š1>@1>(@&1>22>ƛ
7®&@G Ð>2 7 š1>1> ?7&2%>@ 7H?8­ëG
,A$@4Ð0>%G:>&>1G&@4ƾ
?7A24G4@7®&@Ƨ
?7A24G¨1>7®&@&2G(Ä2(Ä2?%:Œ1G*G0@
:&>&ƾ :>0>ž1,%G 1> Ð>2@ 7®&@ :4
Ð(G8Ƽ*(>!4Ƽ7&>5Ð(G8Ƽ7>57!Ƽ&:G
?7®&C& ƌ?9‰GÎ :4G¨1> ?">%@ $5&Gƾ
ƕņ&@baƛf,;>ƛƖ
ņ&@baƛf?7A24G4@7®&@
7H?8­ëGƧ
™ ?7A24G¨1>7®š1>0)@4&2®,ć,%G ,>;>14>
?05&Gƾ
1> 7®š1>@ 4K:Œ1> 01>‚?(& :&Gƾ (>ƾƼ
,>#>Ƽ7>#@ š1>(@ƾ
1> 7®š1>01G ,A2G8> :K
*:&>&ƾ
1> 7®š1> *H:?‚ ,1>‚72%>1> ?) 75
:&>&Ƽš1>0A5GÐ(Ä9%0AÚ:&>&ƾ
(H*?(* 2>1> ,B&&‚ G:>"@ 017&» Gñ>72
74.B*:&>&ƾ
ĵ?Ï&7®&@Ƨ
$GƼ *>4GƼ *ü>Ƽ &5@Ƽ :2K72 8>
,>%7î>75 1> Ð>2@ 7®&@ :&Gƾ 2>®'>*
:A,@ 0@*Ƽ 7>;&B ŻÏƼ >%>0Ƽ «1>,>2@ ŻÏ
š1>(@>2%>0A5G(G@41>Ð>21>7®š1>?*0>‚%
;K&>&ƾ1>?87>1:2‰%Ƽ2K1Ƽ?8‰%&:G &2
:>0>? 7 )>?0‚ >2%>0A5G Ż?Ï& 7®š1>@
?*?0‚&@;K8&GƾƸņ&@baƛg,;>ƛƖ
65
 व त्ा ळतात. ्ा प्रकारची व ती अ द काराची
व सरळ रेषेत असते. (आकृ्ी १०.७ पहा.)
वैशशष्ट्ये :
v ्ा व तीमिील रे एका रांगेत असतात. कालांतराने
व ती वा त गेल्ाने त्ांच्ा अनेक रांगा होतात.
v र ते एकमेकांना समांतर असतात.
v रांनरवा् व तीम ्े काही दकाने असतात.
v भनव ्काळात र त्ांच्ा नदरेने ्ा व त्ांची वा
होत राहते. उदा., भारतातील नकनारप ीचे प्रदेर,
प्रमख न ा, रा ् व रा ी् महामागा्शलगत अरा
आकृती १ . ः कशद्रत वसती प्रकारच्ा व त्ा ळतात.

वैशशष्ट्ये : हे नेहमी लक्ात ठेवा.

v व तीमिील रे जवळजवळ असतात. मािवी वसती या स्ािावर पररणाम करणारये टक
v व तीम ्े सामानजक सेवा उपल ि असतात.
प्राकृशतक सांसकृशतक आश््यक टक
v व त्ांना थल व कालसापेक्ष नवतरणामळे नवनर
(१) भूरचना (१) संरक्षण (१) जलनसंचन
कार प्रा होतो.
(२) जमीन मदा (२) रो ् (२) ्वसा्
v ्ा व तीतील ज ्ा प रसरात र ते अ द असतात.
(३) हवामान (३) नरक्षण (३) वाहतूक व
v ्ा व तीम ्े नवनवि जाती, िम्श, पंथ, वंर व
(४) र क भूमी (४) प््श न संदेरवहन
नवचार प्रणालीचे लोक एक राहतात, त्ामळे
( ) पाणीपरव ा ( ) नतहानसक (४) उ ोगिंदे
अरा व तीत सामानजक जीवन चांगले असते.
( ) नदीनकनारा संदभ्श ( ) ्ापार
रयेषाकृती वसती :
( ) रासक ्
र ता, लोहमाग्श, नदी, कालवा, सम नकनारा,
का्ा्शल्े
पव्शती् प्रदेराचा पा्था त्ादी प्रदेरांलगत रेषाकती

पहा बरये जम
जमतये का
Ø भार्ा्ील महानगरे कोण्ी?
Ø ्ुमही रहा् असलेली वस्ी वरीलपैकी कोणत्ा
वस्ी प्रकारा् ्े्े ्े सांगा.

मी आणखी कोठे ?
F इ्त्ा च्सरी- पररसर अभ्ास- आपले शहर
व आपले गाव.
F इ्त्ा पािवी- पररसर अभ्ास भाग-१-
आकृती १ . ः रयेषाकृती वसती पृष् क्र. ४२
66
  ,
,;>.2G 0&G>Ƭ
>4@4>1>?Î>G?*2@‰%2>ƛš1>&@40>*7@7®š1>GÐ>25>7š1>?791@0>?;&@?4;>ƛ
Ь* bƛ 'K#‹1>&š&2G?4;>ƛ
 Ƹbƹ0>*7@7®&@G?7?7)Ð>2®,ć2>ƾ
 ƸcƹŻ?Ï&7?7A24G¨1>7®š1>0)@4-2 
?4;>ƾ
 Ƹdƹ0>*7@7®&@1>®'>*>72,¦2%>02%>Ç1> 
Ð>ƌ?&!>G ®,ć@2%2>ƾ
 Ƹeƹ0>*7@7®&@>2/:>>4>:G4 
1>?791@0>?;&@?4;>ƾ
 Ƹfƹ7>#@ 7 Ë>0@%7®&@ 1> (K* 0>*7@ 
7®&º0)@4-2®,ć2>ƾ
67
®7>1>1
Ь* cƛ ,A$@4?7)>*>7ē*0>*7@7®š1>GÐ>2
5B*?4;>ƛ
Ƹbƹ8G&>& 2>?;¨1>0A5G š1>1> 7G5G@ 7
,H8>@.&;K&Gƾ
Ƹcƹ7®&@&:>0>?@7*>4G:&Gƾ
 Ƹdƹ2®š1>1>(Kž;@.>B:(Ã>*G:&>&ƾ
Ƹeƹ;@7®&@:0AÏ?*>Ç1>72?Ɓ7>#Ĝ2>1>
,>1›1>8@$5&Gƾ
ƸfƹК1G Ƈ!Ə.>@ 2G 0G>,>:B* 4>.
:&>&ƾ
 ( ) ही व ती संरक्षणाच्ा ीने चांगली असते. ( ) व तीम ्े मा ्नमक राळा, मो ी
( ) रे दरदर असल्ाने रो ्ाच्ा ीने ाजारपे व लहान नच प गह हे.
चांगले असते. ( ) व ती म ्े रे, रेती, अनेक दकाने व
( ) रे एकमेकांस लागून असतात. ो े उ ोगिंदे हेत.
प्रशन २. आराखड्ािे चनरीक्षण करून खालील (ई) व ती हे नसनग्शक ंदर हे. तसेच तेथे
माचह्ीच्ा आधारे वसत्ांिे प्रकार सांगा. अनेक उ ोगिंदे वसलेले हेत.
(अ) व तीम ्े पाच ते सहा रे असून गावात ही रेखाकती व ती हे. ती तेथे नवकनसत
तर सनविा नाहीत. हो ्ाची दोन कारणे सांगा.

C
B

A
सूची
िदी -
D मसुखय रसता -
रये वये -
समो रयेषा -
वसती -
उपक्रम :
मो ाईल ंतरजालावरील गगल मपवरून तमच्ा
गाव रहर प रसराचा ो ो नमळवा. त्ावरून तमच्ा
व तीची मानहती, प्रकार व वनर े नलहा.

68
 bbƛ:0Kä2G9>*>8>?%/Bē,G

@ 7 Ð(G8>&@4 :4,%> *>8>& :>

(>74>>&Kƙ1>@'K#@0>?;&@&A¤;@ 1š&>,>7@&
G&4@ ;Gƛ 1>72 )>¦2& ,A$@4 ņ&@ ?8‰>1>
0>‚(8‚*>>4@2>ƛ

ē*,;>ƛ
ƕ?8‰>:>"@ :B*> Ƨƚ 0Kî> >2>G >2ƚ,> .!>!G
7>‚&G*>7Gƛ7>‚&@40A4>G!ē*š1>1>&.!>!G
7>!>7GƛƖ

72@4ņ&@&(>7¨1>Ð0>%G4>.!K4>2>>
™
0K">.!>!>7 &2:>?;š1Ž1>ƛ ņ&@& (>7¨1>Ð0>%Gƙ :,>! &5 ?(:G4 8>
™
,÷&@*G>.!>ë>G(K*/>2>ƛ

.!>ë>> :,>! /> !G.472 "G7B* .!>ë>@ @

™
.!>!> :0Kē* ,>?;¨1>: :> ?(:&K ?% 7ē*
™ ?00@0)G0K>ƛ
,>?;¨1>72:>?(:&K1>G ?*2@‰%2>ƛ,G§ž:4*G
.!>ë>G2G*7;@&>$>ƛ
69
 &>
™ .!>ë>72 ij4G¨1> A%>1> *A2K)>*G
?8‰>*@ .!>ë>G >, 2™1>:>"@ :A2@1>
:>;>¥1>*GG(Ž1>7>ƛ

ij4G4G >, 7G5G * 2&> &G Î 2>;™1>:>"@

™
/B,CĈ>1> :4,%>.>.& :>B* ;> Ǹ.!>!>
™ š1>1>01G  !Ŋ'?, ?Ļ7> !K(>2 >#@ /@
,7‚&ǹ (>7>ƛ .!>ë>@ ?*0A5&@ .>B ¤;%G !K>ƛ
,7‚&>G ?82 :4G4> /> š1>*> (>7>ƛ 1>
.!>ë>G,¨1>4>>,2>1G;G&ƛ

.!>ë>72(K*?">%@A%>2>ƛК1GA%G01G
™
,A2G:G &2 "G7>ƛ .!>!> ?*0A5&> :¨1>*G š1>G
>,&5>#Ŋ*721>?(8G*G4;>*;K&>&@4ƛ

&>!Ŋ'?,*>$&>ƙ.!>ë>G>,>(>72
™
"G7>ƛ :ž>& >41> >,>1> #G*G
,G§ž:41> :>;>¥1>*G 2G9 >$>ƛ >$4G4@ 2G9
:7‚:>)>2%&7&A‚5>>2:G4ƛ
70
 7&A‚5>>22G9>*>:G 0B¨1ü>4Ƭ,;>.2GƙК1G
>,>1>0K4G¨1>>#@>,1K&A¤;>4>1>:>"@
;K
4 >Ƭ :7‚ 7&A‚5>>2 2G9>*> 0B¨1 ?(¨1>72ƙ
,4G .!>!>,7‚&>>2>#>>$™1>G >0,B%‚
;K
4ƛ

2G9>$¨1>72!Ŋ'?,'K#@724>ƛ!Ŋ'?,1>
™
>@ ,G§ž:4*G B% 2>ƛ ;4‹1> ;>&>*G :7>‚&
>4> >, >$Ŋ* .>B: "G7>ƛ 24G¨1> (K*
>,>:>"@:A()M >;@ņ&@2>ƛ

2>?7>22>Ǝ
) ,% 1> ņ&@& *G0ij >1 ij4GƬ ,%
>(>72.!>!>1>?Î?0&@17®&BG(M?7?0&@1
?Î &1>2 ij4G ;Gƛ К1‰>& #Ĝ2ƙ ,7‚&
1> /Bē,>G :G G( G* ?0*@72 ?Ļ7>
>(>72 ?Î &1>2 2%G 8‹1 *:&Gƛ
;@ņ&@ē*>¨1>72&1>2>4G¨1>ņ&@#G
™ š1>:>"@?%&@,(M)&ƙ:7}‰%,(M)& š1>(@
*@!,;>ƛ&A01>4‰>&1G
4ƙ½&A¤;@>& ,÷&º>7>,2ij4>>&Kƛ1>,÷&@&A¤;@
8>&@*7&A‚5>>22G9>>$4G¨1>;G&ƛ /BK4 ?791>> ?78G9 £1>: ij¨1>72
1> >&  :4G¨1> 7&A‚5>,H½ :7>ƒ& ?8>4ƛ
&¨1> 7&A‚5>1> ĵÏ®'>*@ .!>ë>@ &A¤;@
:AĒ7>&@:0K4G4@@>&?4;>ƛ.>B:"G74G¨1>
К1G>,>@>#@0K>ƛ.>;G2@47&A‚5>>22G9G:
Ǹaǹƕ8Bž1Ɩ:G 0B¨1ü>ƛš1>*&21>7G7Gž>
71

bbƛbƕƖƧ/B,CĈ>@Ð?&ņ&@
72@4 ņ&@ bbƛb ƕƖ 01G /B,CĈ>@
Ð?&ņ&@ (>74@ ;Gƛ &@G >5@,B7‚ ?*2@‰%
2>7>4@4Ь*>@š&2Gü>ƛ
¾:(2Ð?&ņ&@&K%K%&@/Bē,G?(:&;G&Ƭ
¾1>К1G/Bē,>:>"@7>,24G4G2K%&GƬ
&> ņ&@ bbƛb ƕ.Ɩ 0)@4 *>8>G
?*2@‰%2>7>4@4Ь*>@š&2Gü>ƛ
¾*>8>01G>1>1?(:&;GƬ
¾*>8>&?(:&:4G¨1>#Ĝ22>>@:7‚:>)>2% /!Ļ&@2%>2Gƙ:2‰%(4>&@4?)>2@ƙ:H?*ƙ
?(8>8@;GƬ
¾*>8>&@4K%š1>?(8G::,>!Ð(G8;GƬ
¾*>8>&@4 2G9>G 0@& 0@ 7 >®&@& >®&
0B¨1?&@;GƬ
¾;@0B¨1G>1(>7&:>7@&Ƭ
¾1>*>8>&7&A¤;@K(2,>?;4G¨1>Ð?&ņ&@01G
>;@:>¤1;G>Ƭ:¨1>:&GK%&GƬ
¾K%&@ņ&@?)0>?;&@(G&G 7&@0>?;&@
K%&@Ƭ
¾&A¤;@&1>2ij4G4>Ǹ.!>!>,7‚&>ǹ>2>#>7 K"Ŋ*,>;&>;>&ƬƖ
1>*>8>&>;@:>2G,%>;G>Ƭ
72
ƛ
@0@!201G
bbƛbƕ.ƖƧ:0Kä2G9>>*>8>
/LK?4®,ć@2%
/B,CĈ>72@4 ?7?7) /Bē,>> £1>: 2&>*>
1>/Bē,>@:0AÏ:,>!@,>:B*@@ƙ:4,%>ƙ
&>2ƙ &>2>@ ?(8>ƙ š1>72@4 4Ð7>; 1>>
£1>: 2>7> 4>&Kƛ 1>:>"@ ?7?8ćÐ>2G &1>2
ij4G4G *>8G 7>,2&>&ƛ ;G *>8G ¤;%G :0Kä&>
(8‚ *>8Gƛ 1> *>8>&B* ,¨1>4> /Bē,>@
72@4Ð>2@7H?8­ëG:0&>&ƛ,1‚!ƙ?1>‚2K;ƙ
š1>(º*> &:G K%š1>;@ Ð(G8>G ?*1K* 2&>*>
1>*>8>>B,,1K;K&Kƛ
2>#Kij>47>Ǝ
&A¤;@ >(G /Bē, :0Kä 2G9>1> )>2G
,>;&>ƙ&G«;>š1>/Bē,>#G&A¤;@K"Ŋ*,>;&>Ƭ
ƕ(>ƛƙ *>8>& :0Kä2G9>1> :>;>¥1>*G
 !G#@ (>74@ ;Gƛ 1> !G#@#G &A¤;@
 वरील प्रशनांिी उत्रे शोध्ाना समो
पुरंदर
रेरांशी ्ुमिी मैत्री होईल आचण समो रेरांनी
काढलेली प्रमुख भूरूपे ्ुमही ओळखू शकाल.
कऱहा नदीिे खोरे
तमच्ा गावाची रहराची
सम सपा ीपासूनची उंची (मी रम ्े) रोिा.
सम सपा ीपासून तमच्ा गावाची रहराची
मुळा-मुठा खोरे
उंची दाखवणाऱ्ा समोच्च रेषा का ा्च्ा
११. (अ) : सासवड क हाखोरये प्रशतकृशत
हेत. प्रत्ेक समोच्च रेषेतील अंतर जा तीत
जेजुरी
पुरंदर
जा त मी र ्ावे. तमच्ा गावाच्ा
नारा्णप
ूर रहराच्ा उंची प्त सािारणपणे नकती
समोच्च रेषा का ा ्ा लागतील?
चवद््ाथवी चमत्रानों अशी कलपना करा, की
कऱहा नदी
सासवड त ही नग्ा्शरोहणासा ी गेला हात. त हांला
अ ्ा गराच्ा नकलल्ावर पोहोचा्चे
चदवे घाट हे. ्ा गराचा नकारा कती ११.४
गर रांगा
म ्े नदला हे. ्ा नकारातील समोच्चरेषांचे
कात्रज चदवे घाट डों
ननरीक्षण करून त ही ्ा गराच्ा नरखरावर
उंची मीटरम यये
कोणत्ा ाजूने सहज व सरनक्षतपणे पोहोचू
११. (ब) : सासवड क हाखोरये िकाशा
रकाल, तो माग्श पे सलच्ा साहाय्ाने नच ात
आकृ्ी ११.३ (अ) मध्े एक प्रच्कृ्ी चदली
दाखवा.
आहे. प्रच्कृ्ीमधील उत्र भाग मुळा-मुठा नद्ांच्ा
खोऱ्ािा आहे. त्ानं्र कात्रज-चदवेघाट ही डोंगररांग
पसशिमेकडून पूवदेकडे चवस्ारलेली चदस् आहे. त्ा
अ
पलीकडे कऱहा नदीच्ा खोऱ्ािा काही भाग चदस्
आहे.
(िरील शतकती ि ्था खाली शिलेल्था सम रेरा
नकािाचे (आकती . (ब)) काळ ीपूि्षक शनरीक्षण
करा. ि खालील नांची उ तरे द्ा.)
Ø नकाशा् पुरंदर चक ा कोणत्ा चदशेला आहे?
Ø नकाशा्ील कऱहा नदीच्ा वाहण्ािी चदशा कोठून
कोठे आहे?
Ø नकाशा् कोणत्ा बाजूला डोंगर रांग नाही्?
Ø नकाशा्ील कोण्ा भाग आपल्ाला प्रच्कृ्ी्
चदस् नाही? ्ो का चदस् नसावा?
Ø कात्रज-चदवेघाट ्ा डोंगररांगेिी उंिी कोणत्ा उंिी मीटरमध्े
चदशेने वाढ् गेली आहे?
Ø उंि डोंगररांगा कोणत्ा चदशेला आहे्? ११.४ : समो रयेषा (ड गर)
73
 हे नेहमी लक्
लक्ात ठेवा. मी आणखी कोठे ?
समो रेरा महणजे नकाशा् समान उंिीिी
चठकाणे जोडणारी रेरा, त्ामुळे सहसा ्ा रेरा F इ्त्ा पािवी- पररसर अभ्ास भाग-१- पृष्
३९ ्े ४१
एकमेकांना छेद् नाही्.

सवाधयाय
प्रशन १. खालील प्रशनांिी उत्रे चलहा. प्रशन २. ररकाम्ा जागी ्ोग् शबद चलहा.
(१) समोच्चता दर्शक नकाराचा वापर (१) समोच्च रेषा एकमेकींच्ा जवळ असतील,
कोणाकोणाला होतो? तर तेथील उतार ............... असतो.
(२) समोच्च रेषांच्ा ननरीक्षणावरून का् (२) नकारावर समोच्च रेषा ............... चे
लक्षात ्ेते? प्रनतनननितव करतात.
(३) रेतकऱ्ांना समोच्च रेषा नकारांचा उप्ोग (३) ............... तील अंतरावरून उताराची
कसा होईल? कलपना करता ्ेते.
(४) प्रदेरातील भूरूपाचे व उंचीचे नवतरण (४) दोन समोच्च रेषांतील अंतर कमी असते
कराच्ा साहाय्ाने दाखवता ्ेते? तेथे ............... तीव्र असतो.
प्रशन ३. खालील नकाशा्ील भूरूपे ओळखा.

उंिी मीटरमध्े

***

74
 ्प रलशष्
भौगोशलक शबदांचये शवसताररत अ््य
—
अपभू (Apogee) ः िंद्राच्ा प्रदचक्षणामागा्चवरील पृथवीसापेक्ष
चवचशष्ट ससथ्ी. ्ा ससथ्ी् िंद्र पृथवीपासून जास्ी् जास्
अं्रावर अस्ो
—
अपसूय्य (Aphelion) ः पृथवीिी प्रदचक्षणा मागा्चवरील
सू्ा्चपासून जास्ी् जास् अं्रावरील ससथ्ी. ही ससथ्ी जुलै
मचहन्ा् ्े्े.
—
अपक्ालि (Leaching) ः अपक्ष्ािी एक प्रचक्र्ा. जास्
पाऊस असलेल्ा दमट हवामानाच्ा प्रदेशा् ही प्रचक्र्ा
जास् का््चर् अस्े. खडकां्ील क्षार व इ्र चवद्राव् खचनजे
पाण्ा् चवरघळ्ा् आचण पाण्ाबरोबर वाहून नेली जा्ा्.
—
अयिशदि (solstice day) ः पृथवीच्ा पररभ्रमण मागा्चवरील
च्िी एक सू््चसापेक्ष ससथ्ी. अशी ससथ्ी पृथवीवर दोन
चदवशी ्े्े. २१ जून व २२ चडसेंबर हे दोन अ्नचदन आहे्;
परं्ु ्ा दोनही चदवशी पृथवीिी सू््चसापेक्ष ससथ्ी काहीशी
वेगळी अस्े. २१ जून रोजी पृथवीिा उत्र ध्ुव सू्ा्चकडे
जास्ी् जास् महणजे २३०३०' ने कललेला अस्ो. ्ा
चदवशी कक्कवृत्ावर सू््चचकरणे लंबरूप पड्ा्. २२ चडसेंबर
्ा चदवशी पृथवीिा दचक्षण ध्ुव सू्ा्चकडे जास्ी् जास्
महणजे २३०३०' ने कललेला अस्ो. ्ा चदवशी मकरवृत्ावर
सू््चचकरणे लंबरूप पड्ा्. २१ जून व २२ चडसेंबरला अनुक्रमे
‘उनहाळा्ील अ्नचदन’ व ‘चहवाळा्ील अ्नचदन’ असे
संबोध्ा्. २१ जून हा उत्र गोलाधा्च्ील सवाां् मोठा चदवस
अस्ो, ्र २२ चडसेंबर हा दचक्षण गोलाधा्च्ील सवाां् मोठा
चदवस अस्ो.
—
अ््यशासत्र (Economics) ः आचथ्चक व्वसथापनेिे शासत्र
्ाच्ा अभ्ासािी गरज व्क्तींपासून राष्ट्ांप्ां् सवाांनाि
अस्े.
—
अशव अक्ांश (Horse Latitudes) ः दोनही गोलाधाां्ील
२५० ्े ३०० अक्षवृत्ी् प्रदेश. ्ा प्रदेशा् जास् दाबािा
पट्टा असल्ाने हवा बाहेर जा्े व प्रदेश सव्चसाधारण्ः शां्
अस्ो, महणून ्ा पट्ट्ाला अशव अक्षांश असे महण्ा्.
—
आकृशतबंध (Pattern) ः मांडणी, ठेवण, इत्ादी. अचभक्षेत्रा्
चकंवा कालानुरूप वेगवेगळा घटकांिी एकचत्र् केलेली
मांडणी. अशी मांडणी ््ार हो्ाना त्ा त्ा घटकांवर
सव्ंत्रपणे ्सेि एकचत्र्पणे भौगोचलक ससथ्ीिा पररणाम
हो् अस्ो. जलप्रवाह आकृच्बंध (Drainge Pattern) हा
अचभक्षेत्री् आकृच्बंध आहे, ्र पीक आकृच्बंध (Crop
75
Pattern) हा कालसदृश आकृच्बंध आहे.
—
आवत्य (Cyclone) ः एखाद्ा चठकाणी सभोव्ालच्ा
प्रदेशापेक्षा हवेिा दाब कमी होण्ािी ससथ्ी. असा हवेिा
दाब कमी झाल्ाने सभोव्ालच्ा प्रदेशाकडून कमी
दाबाच्ा प्रदेशाकडे हवा िक्राकार री्ीने वाहू लाग्े.
त्ामुळे िक्राकार चफरणाऱ्ा हवेिी संरिना ््ार हो्े व
अशाि ससथ्ी् ही संरिना एका भागाकडून दुसऱ्ा
भागाकडे सरक्े.
—
उपखंड (Sub Continent) ः खंडािा असा चवभाग, की जो
भौगोचलक व सांसकृच्क स्रावर खंडाच्ा इ्र भागांपेक्षा
वेगळा अस्ो. दचक्षण आचश्ा्ील चहमाल् पव्च्ाच्ा
दचक्षणेस असलेल्ा भूभागास भार्ी् उपखंड असे महण्ा्.
्ा् भार्, पाचकस्ान, बांगलादेश, नेपाळ, भू्ान व श्ीलंका
्ा देशांिा समावेश हो्ो.
—
उपभू (Perigee) ः िंद्राच्ा प्रदचक्षणामागा्चवरील पृथवीसापेक्ष
चवचशष्ट ससथ्ी. ्ा ससथ्ी् िंद्र पृथवीपासून कमी् कमी
अं्रावर अस्ो.
—
उपसूय्य (Perihelion) ः पृथवीिी प्रदचक्षणा मागा्चवरील
सू्ा्चपासून कमी् कमी अं्रावरील ससथ्ी. ही ससथ्ी
जानेवारी मचहन्ा् ्े्े.
—
उततरायण (Northward march of the Sun) ः सू्ा्चिे
उत्रेकडे सरकणे. ्ािी सुरूवा् २३ चडसेंबरपासून हो्े व
सू््च दररोज थोडाथोडा उत्रेकडे सरक् असल्ािे जाणव्े.
२१ जूननं्र सू््च दचक्षणेकडे सरकू लाग्ो. वास्चवक सू््च
प्रवास कर् नाही; परं्ु पृथवीिे पररभ्रमण आचण कललेला
आस ्ांच्ा पररणामा्ून सू््च सरक् असल्ािे आपल्ाला
भास्े.
—
उधाणाची भरती-ओहोटी (Spring Tide) ः पौचण्चमा व
अमावसस्ेला ्ेणारी भर्ी चकंवा ओहोटी.
अमावास्ेला सू््च व िंद्र पृथवीच्ा एकाि बाजूस असल्ाने
्ा चदवशी भर्ी-ओहोटीिी कक्षा सवाां् जास् अस्े.
पौचण्चमेसह ही कक्षा जास् अस्े; परं्ु अमावास्ापेक्षा थोडी
कमी अस्े. अशा भर्ी ओहोटीस उधाणािी भर्ी-ओहोटी
असे महण्ा्.
—
कालगणिा (Measurement of Time) ः चदवस, मचहना व
वर्च ही कालगणनेिी मूळ एकके आहे्. चदवस व वर्च ही
एकके अनुक्रमे पृथवीच्ा अक्षी् व कक्षी् ग्ीिे पररणाम
 भौगोशलक शबदांचये शवसताररत अ््य
आहे्, ्र मचहना हे एकक िंद्राच्ा कक्षी् ग्ीिा पररणाम
आहे.
—
कृष्ण पक् (Wanning Period) ः पौचण्चमेनं्र प्रच्पदेपासून
अमावास्ेप्ां्िा पंधरवडा. ्ा काळा् िंद्रािा पृथवीवरून
चदसणारा प्रकाचश् भाग दररोज कमी कमी हो् जा्ो. ्ा
पंधरवड्ास ‘वद् पक्ष’ असेही महण्ा्.
—
कृषी (Agriculture) ः कृरी ही ब ल समावेशक संकलपना
आहे. शे्ी व च्ला पूरक अशा अनेक व्वसा्ांिा ्ा्
समावेश हो्ो. पशुपालन, दुगधोतपादन, मतस्पालन,
रेशीमकोश उतपादन, रोपवाचटका अशा सवाांना चमळून कृरी
असे संबोधले जा्े.
—
कृशषपय्यटि (Agro tourism) ः कृचरप््चटना् कृचरसंदभा्च्ील
वेगवेगळा कामांिी माचह्ी, प्रत्क्षा् शे्ावर चकंवा कुरणांवर
जाऊन घेणे हा महत्वािा भाग अस्ो. लोकांना आपण खा्ो
त्ा अन्नािे उतपादन कसे हो्े, ्े कोण कर्े ्ाब ल
असलेल्ा उतसुक्े्नू कृचरप््चटनास सुरुवा् झाली. शे्ास
चकंवा कुरणास भेट देण्ाऱ्ा पा ण्ांपक ै ी अनेकांिा, चवशेर्ः
लहान मुलांिा हा पचहला अनुभव अस्ो. भार्ा् कृचरप््चटन
अलीकडच्ा दशका् वाढू लागले आहे. कृचरप््चटन चवकास
मंडळा्फ हे काम केले जा्े. २०१४ सालाप्ां् महाराष्ट्ा्
एकूण २१४ ग्रामीण वसत्ांमध्े अशी केंद्रे उघडली आहे्.
—
कशद्रत वसती (Nucleated Settlement) ः वसत्ांिा
आकृच्बंध. हा ब धा भौगोचलक घटकांवर अवलंबून अस्ो.
जेंवहा एखाद्ा वस्ी्ील इमार्ी चवचशष्ट सथानाजवळ
एकचत्र् झालेल्ा अस्ा् अशा वसत्ांना केंचद्र् वस्ी असे
मानले जा्े. इमार्तींच्ा केंद्रीकरणामागे अनेक कारणे असू
शक्ा्. त्ा् जल ो् हे एक महत्वािे कारण आहे.
संरक्षण हेही वस्ी केंचद्र् बनण्ािे कारण असू शक्े.
—
कद्रोतसारी बल (Centrifugal Force) ः केंद्रापासून दूर
जाण्ािे बल. सव्ःभोव्ी चफरणाऱ्ा–पररवलन करणाऱ्ा–
वस्ूंमधील कणां् केंद्रापासून दूर जाण्ािी प्रवृत्ी चनमा्चण
हो् अस्े. अशा केंद्रापासून दूर जाण्ाच्ा बलास केंद्रोतसारी
बल असे संबोध्ा्.
—
ककणाकृती ग्रहण (Annular Eclipse) ः सू््चग्रहणाच्ा वेळी
िंद्र जर पृथवीपासून खूप लांब असेल, महणजेि ्ो जवळजवळ
अपभू ससथ्ी् असेल, ्र िंद्रािी सावली अवकाशा्ि
संप्े. त्ामुळे सू््चचबंब पूण्चपणे झाकले जा् नाही. अशा वेळी
सू््चचबंबािी केवळ प्रकाशमान कडाि पृथवीवरून अगदी
76
थोड्ा भागा्ूनि चदस्े. ही प्रकाशमान कडा एखाद्ा
बांगडीप्रमाणे चदस्े, महणून अशा सू््चग्रहणास कंकणाकृ्ी
सू््चग्रहण असे महण्ा्.
—
खग्रास ग्रहण (Total Eclipse) ः ज्ा ग्रहणाच्ा वेळी
सू््चचबंब चकंवा िंद्रचबंब पूण्च्ः झाकले जा्े आचण सू््च चकंवा
िंद्र चदसेनासे हो्ा्, त्ाला खग्रास ग्रहण असे महण्ा्.
—
खबूस (Kuboos) ः अरब देशां्ील एक भाजून ््ार केलेला
खाद्पदाथ्च. हा पदाथ्च भाकरी चकंवा रोटी सारखा अस्ो.
—
खंडग्रास ग्रहण (Partial Eclipse) ः ज्ा ग्रहणाच्ा वेळी
सू््चचबंब अंश्ः झाकले जा्े चकंवा िंद्रचबंब अंश्ः चदसेनासे
हो्े, त्ाला खंडग्रास ग्रहण असे महण्ा्.
—
गसु तवाकष्यण बल ( ra itational Force) ः कोणत्ाही दोन
पदाथाांमध्े परसपर आकर्चण अस्े ्ा आकर्चणास
गुरुतवाकर्चण असे महण्ा्. ्ा बलािी शक्ी वस्ूंिे
वस्ुमान व त्ा वस्ूंमधील अं्र ्ांच्ावर अवलंबून अस्े.
सू््चमाले्ील ग्रह त्ांच्ा चवचशष्ट कक्षे्ून सू्ा्चभोव्ी
प्रदचक्षणा कर्ा् हा देखील गुरुतवाकर्चणािा पररणाम आहे.
्सेि प्रत्ेक ग्रहामध्े अं्र राखले जा्े. त्ांना एकत्र
राखण्ािी प्रेरणा ही देखील गुरूतवाकर्चणामुळे चमळ्े. हे
सुद्धा गुरुतवाकर्चण बलािे उदाहरण आहे. गुरुतवाकर्चणािे
मूल् १ २/D२ असे काढले जा्े. ्ा् १ व २
अनुक्रमे दोन वस्ूंिे वस्ुमान ( ass) दश्चव्ा्, ्र D
त्ा्ील अं्रािे (Distance) प्रच्चनचधतव कर्ो.
—
ग्रहण (Eclipse) ः सू््चचबंब चकंवा िंद्रचबंब झाकले जाणे
महणजे अनुक्रमे सू््चग्रहण चकंवा िंद्रग्रहण हो्. सू््च व पृथवी
्ांच्ामध्े िंद्र आल्ाने सू््चचबंब झाकले जा्े. िंद्र ज्ावेळी
पृथवीच्ा सावली्ून प्रवास कर्ो, त्ा वेळी िंद्रचबंब झाकले
जा्े. अशी ससथ्ी केवळ सू््च, िंद्र व पृथवी हे ्ीनही खगोल
जेवहा एकाि सरळ रेरे् ्े्ा्, ्ेवहाि हो्े; परं्ु सव्चि
अमावास्ा चकंवा पौचण्चमांना ग्रहणे हो् नस्ा्, कारण पृथवी
व िंद्राच्ा कक्षा एकमेकांशी सुमारे ५° िा कोन कर्ा्.
—
चंद्रकला (Phases of the Moon) ः पृथवीवरून चदसणाऱ्ा
िंद्राच्ा प्रकाचश् भागािा रोज बदलणारा आकार.
—
जलशसंचि ( rrigation) ः चपकांसाठी पावसाचशवा्
सव्ंत्ररीत्ा पाणी उपलबध करून देणे महणजे जलचसंिन.
चपकांसाठी पाणी हे अत्ं् आवश्क अस्े. केवळ
पावसाच्ा पाण्ावर पीक घेणे अनेकदा अवघड बन्े.
अशावेळी कालवे, चवहीर, ्ळी, जलाश्, इत्ादतींमधून
 भौगोशलक शबदांचये शवसताररत अ््य
चपकास पाणी पुरवले जा्े. त्ास जलचसंिन असे महण्ा्.
—
तससुिामी (Tsunami) ः सागरी ्ळावर भूकंप झाल्ामुळे
चनमा्चण होणाऱ्ा प्रिंड सागरी लाटा. तसुनामी लाटा ज्ा
चकनारी भागा् पोहोि्ा्, ्ेथे मोठ्ा प्रमाणा् जीचव् व
चवत्हानी हो्े.
—
दलाल (Agent) ः उतपादक व ग्राहक ्ांमधील दुवा.
कोणत्ाही उतपाचद् मालािे ग्राहक हे एका चठकाणी केंचद्र्
नस्ा्, ्र ्े दूरवर चवखुरलेले अस्ा्. अशा ससथ्ी्
उतपादकाला आपला माल ग्राहकांप्ां् पोहोिवणे अवघड
बन्े, त्ामुळे उतपादक व ग्राहक ्ांच्ा दरम्ान संबंध
प्रसथाचप् करण्ािी गरज चनमा्चण हो्े. दलाल ही भूचमका पार
पाड्ा्.
—
दशक्णायि (Southward march of the Sun) ः सू्ा्चिे
दचक्षणेकडे सरकणे. ्ािी सुरुवा् २१ जूनपासून हो्े व सू््च
दररोज थोडाथोडा दचक्षणेकडे सरक् असल्ािे जाणव्े. २३
चडसेंबरनं्र सू््च उत्रेकडे सरकू लाग्ो. वास्चवक सू््च
प्रवास कर् नाही; परं्ु पृथवीिे पररभ्रमण आचण कललेला
आस ्ांच्ा पररणामा्ून सू््च सरक् असल्ािे आपल्ाला
भास्े.
—
िॉट्स (Knots) ः वाऱ्ािा वेग सांगणारे एकक जेवहा
वाऱ्ािा वेग एकसागरी मैल (१.८५२ चकमी) प्रच््ास अस्ो
्ेवहा त्ास एक नॉट असे महण्ा्. ( १ साधा मैल= १.६०९
चकमी)
—
पय्यटि (Tourism) ः एक सेवा व्वसा्. ्ा् प््चटकांना
आवश्क असणाऱ्ा चवचवध सेवा पुरवल्ा जा्ा्. जसे.,
चनवास, खान-पान, वाह्ूक, संदेशवहन इत्ादी, ्सेि
प््चटन सथळािी देखभाल ्ांिा समावेश हो्ो.
—
पशशचमी वारये (Westerlies) ः पसशिमेकडून ्ेणारे वारे. मध्
अक्षवृत्ी् जास् दाबाच्ा पट्ट्ांकडून उपध्ुवी् कमी
दाबाच्ा पट्ट्ांकडे वाहणारे ग्रही् वारे.
—
पाणलोट क्येत्र (Catchment Area) ः नदीच्ा खोऱ्ािा
भाग. ज्ा ज्ा क्षेत्रा्ून नदीला पाण्ािा पुरवठा हो्ो ्े सव्च
क्षेत्र महणजे नदीिे पाणलोट क्षेत्र हो्. पाणलोट क्षेत्र हे अनेकदा
धरण/बंधारा ्ासाठीही सांचग्ले जा्े.
—
शपकाखालील कालावधी (Cropped Period) ः एखाद्ा
चपकासाठी पेरणीपासून कापणीप्ां्िा काल. वेगवेगळा
चपकांसाठी हा कालावधी कमी-जास् असू शक्ो. ऊस ्ा
77
चपकास खूप मोठा कालावधी लाग्ो, ्र भाजीपाल्ास कमी
कालावधी लाग्ो.
—
पूववीय वारये (Easterlies) ः पूवदेकडून ्ेणारे वारे. मध्
अक्षवृत्ी् जास् दाबाच्ा पट्ट्ाकडून चवरुववृत्ी् कमी
दाबाच्ा पट्ट्ाकडे वाहणारे ग्रही् वारे.
—
प्रकाशवृतत (Circles of llumination) ः सू््चप्रकाशामुळे
पृथवीिे प्रकाचश् व अप्रकाचश् असे दोन भाग हो्ा्. ्ा
दोन भागांना वेगळी करणारी रेरा महणजे प्रकाशवृत् हो्.
प्रकाशवृत् हे एक बृह््वृत् आहे. हे वृत् कालपचनक नसून ्े
सदैव पृथवीच्ा पृष्भागावर प्रत्क्षा् असस्तवा् अस्े.
पृथवीच्ा पररवलनामुळे त्ािे सथान सारखे बदल् अस्े.
—
प्रशतपादी शबंदू (Anti podal) ः कोणत्ाही एका चठकाणाच्ा
नेमक्ा चवरूद्ध बाजूस असलेला चबंदू. हा चबंदू पृथवी्ून
जाणाऱ्ा कालपचनक व्ास रेरेच्ा अनुरोधाने चनसशि् केला
जा्ो.
—
प्रतयावत्य (Anti-cyclone) ः एखाद्ा प्रदेशा् हवेिा दाब
आसपासच्ा प्रदेशापेक्षा जास् वाढ्ो. अशा वेळी केंद्री्
जास् दाबाच्ा प्रदेशाकडून सभोव्ालच्ा कमी दाबाच्ा
प्रदेशाकडे वारे वाहू लाग्ा्. (हवेिी हालिाल सुरू हो्े.)
अशा केंद्राकडून बाह्य भागाकडे िक्राकार ग्ीने वाहणाऱ्ा
वाऱ्ांना प्रत्ाव््च महण्ा्.
—
बदाऊि (Bedaun) ः अरबसथाना्ील एक भटकी जमा्.
—
बालवी (Barley) ः हे एक ्ृणधान् असून समशी्ोषण
प्रदेशा्ील महत्वािे खाद्ान्न आहे. हे अगदी सुरुवा्ीपासून
चपकवल्ा गेलेल्ा धान्ांपैकी एक असून, चवशेर्ः
्ुरेचश्ामध्े सुमारे १३००० वराांपासून ्ािे उतपादन घे्ले
जा् आहे. ्ािा उप्ोग जनावरांिे खाद् महणून केला
जा्ो. हे सहज आंबव्ा ्े्े, त्ामुळे ्ािा उप्ोग मद्ाक्क
््ार करण्ासाठी केला जा्ो.
—
भरती-ओहोटी (High tide and Low Tide) ः सू््च व िंद्रािे
गुरुतवाकर्चण व पृथवीवर का््चर् असलेल्ा केंद्रोतसारी प्रेरणा
्ांच्ा एकचत्र् प्रभावामुळे सागरी जलाच्ा पा्ळी् होणारी
वाढ महणजे भर्ी, ्र घट महणजे ओहोटी.
—
भारती (Bharati) ः भार् सरकारिे अंटासकट्चका खंडावरील
संशोधन केंद्र. हवामान व सागर संशोधनाच्ा अंगाने भार्
सरकारच्ा शोध मोहीम प्रकलपां्ग्च् अलीकडील सथापन
केलेले संशोधन केंद्र.
 भौगोशलक शबदांचये शवसताररत अ््य
—
भूमीचये उपयोजि (Land use) ः जमीन ्ा नैसचग्चक
संसाधनािा उप्ोग अनेक गोष्टतींकरर्ा केला जा्ो. एखाद्ा
प्रदेशा्ील जमीन कशाकशासाठी वापरली आहे, ्ािे
चवशलेरण भूमी उप्ोजना् केले जा्े. वने, शे्ी, वसाह्ी
इत्ादतींसाठी चक्ी जमीन वापरली, हे भूमी उप्ोजन
चवशलेरणा् अभ्ासले जा्े. भूमी उप्ोजनािा आकृच्बंध
््ार हो् अस्ो.
—
भांगाची भरती-ओहोटी ( Neap Tide) ः शुक्ल व कृषण
पक्षा्ील अष्टमीस ्ेणाऱ्ा भर्ी-ओहोटीिी कक्षा कमी्
कमी अस्े, ्ा चदवशी िंद्र, सू््च व पृथवी काटकोन ससथ्ी्
अस्ा्, त्ामुळे त्ांिी गुरुतवाकर्चण बले एकमेकांस पूरक
राह् नाही्.
—
मूळ खडक (Parent Rock) ः एखाद्ा प्रदेशा्ील प्रमुख
खडक. मृदाचनचम्च्ी् खडकांिे चवदारण होऊन त्ांिा भुगा
हो्ो. कोणत्ाही मृदे् चवदारर् खडकािा भाग, वजनाच्ा
दृष्टीने मोठा अस्ो.
—
मृदयेची धूप (Soil Erosion) ः मृदेिे अपक्षरण चकंवा झीज.
््ार मृदेिे वरिे थर वाहत्ा पाण्ाने वाहून जाण्ास मृदेिी
धूप असे महण्ा्. ्ा वरच्ा थरांमध्े ह्युमसिे प्रमाण
अचधक अस्े. असे थर वाहून गेल्ाने जचमनीिी सुपीक्ा
कमी हो्े.
—
मृदा अविती (Soil Degradation) ः मृदेिा गुणातमक ऱहास.
मृदे्ील ह्युमसिे प्रमाण कमी झाल्ाने चकंवा मृदे्
अनावश्क रासा्चनक पदाथ्च चमसळल्ाने मृदेिी गुणवत्ा
कमी हो्े. रासा्चनक ख्ांिा अच्ररक् वापर, ्सेि
रासा्चनक कीटकनाशके व ्ृणनाशके जास् प्रमाणा्
वापरल्ाने मृदेिी अवन्ी घडून ्े्े.
—
मिसुष्यबळ (Manpower) ः एखाद्ा का्ा्चसाठी आवश्क
असलेले मानवी बळ. शे्ी, उद्ोगधंदे, व्ापार अशा सव्च
व्वसा्ांसाठी मनुष्बळ लाग्े. मनुष्बळािे कुशल व
अकुशल असे प्रकार केले जा्ा्.
—
शमश्र शयेती (Mixed Farming) ः शे्ीिा एक प्रकार. ्ा
प्रकारा् शे्ी व कुकुटपालन, गुरेपालन इत्ादी पूरक
व्वसा्ांिा समावेश हो्ो. शे्ाच्ा वेगवेगळा भागा्
चभन्न चपके घेण्ास ही चमश् शे्ी संबोध्ा्. एकाि शे्ा्
वेगवेगळी चपके आं्रपीक पद्ध्ीने घेणे हा देखील चमश् शे्ी
प्रकारािा भाग आहे.
—
रयेषाकृती वसती (Linear Settlement) ः वस्ीिा चवकास
78
एखाद्ा रेरातमक घटकाच्ा अनुरोधाने झाला असेल ्र
घरांिी मांडणीदेखील रेरातमक बन्े. वस्तींच्ा अशा
आकृच्बंधास रेरातमक वस्ी असे संबोध्ा्. रस्ा,
कालवा, नदी चकंवा समुद्रचकनाऱ्ा लग् अशा वस्ी आढळून
्े्ा्.
—
लोकसंखया (Population) ः एखाद्ा प्रदेशा्ील चवचशष्ट
वेळी असलेली एकूण लोकांिी संख्ा.
—
वसाहत काळ (Colonian Period) ः पसशिम ्ुरोपी् देशांनी
१४ व्ा श्कानं्र इ्र सव्च खंडा् सथलां्रा्ून चकंवा
व्ापाराच्ा उचद्दष्टाने संबंध प्रसथाचप् केले. नं्र त्ा त्ा
प्रदेशा् राजकी् सत्ा काबीज केली. हे प्रदेश वसाह्ी
महणून समजल्ा जाऊ लागल्ा. ्ा वसाह्ी ्ुरोपा्ील
वेगवेगळा देशांच्ा अचधपत््ाखाली होत्ा. पसशिम
्ुरोचप्न देशा्ून मध््ुगीन काळानं्र मोठ्ा प्रमाणावर
सथलां्र घडून आले. हे सथलां्रर् लोक उत्र अमेररकेच्ा
वेगवेगळा भागा् सथाच्क झाले. ्ा काळास वसाह्
काळ असे संबोध्ा्.
—
वसंत संपात (Spring Equinox) ः पृथवीच्ा पररभ्रमण
मागा्चवरील च्िी एक सू््चसापेक्ष ससथ्ी. ही ससथ्ी २३ माि्च
रोजी हो्े. ्ा ससथ्ी् पृथवीिे दोनही ध्ुव सू्ा्चपासून समान
अं्रावर अस्ा् व चवरुववृत्ावर सू्ा्चिी चकरणे लंबरूप
पड्ा्. ्ा चदवशी पृथवीवर सव्चत्र चदनमान व रात्रीमान सारखे
महणजे १२–१२ ्ासांिे अस्े.
—
शवषसुव शदि (Equinox Day) ः (पहा संपा् ससथ्ी)
शवषसुववृततीय शांत पट्टा (Doldrum) ः चवरुववृत्ापासून ५०
—
उत्र व दचक्षण असा प्रदेश. ्ा प्रदेशा् ्ापमान अचधक
असल्ाने हवा ्ापून ऊधव्च चदशेने जा्े. ्ेथे पृष्भागावर वारे
फारसे पररणामकारक नस्ा्, त्ामुळे ्ा प्रदेशास शां् पट्टा
असे संबोधले जा्े.
—
शवपणि वयवस्ापि (Marketing Management) ः
उतपादकांनी ््ार केलेला माल उपभोकत्ांना, ग्राहकांना,
भागीदारांना, ्सेि सव्च समाजाला उपलबध होण्ासाठी ्ो
बाजारा् ्ावा लाग्ो. उतपादन क्षेत्रापासून बाजाराप्ां् माल
उपलबध करण्ा्ील सव्च प्रचक्र्ांिा समावेश चवपणन
व्वसथापना् केला जा्ो. ग्राहक चनमा्चण करणे, ्े राखणे,
त्ांिे समाधान करणे ्ांसाठी चवपणनािा उप्ोग हो्ो.
शे्ीमालाच्ा चवक्रीसाठी कृरी उतपन्न बाजार सचमत्ा
चवपणनव्वसथापनािे का््च कर् अस्ा्.
 /LK?48¢(>G?7®&>¦2&'‚
y
82( :,>& ƕǃǒǟǛǖǎǙ ƲǞǢǖǛǜǥƖ  ,C›7@1> ,¦2Ó0%
0>>‚72@4 ?&@  :B1‚:>,G‰ §®'&@ƛ ;@ §®'&@ cd
: !|.22K@;K&Gƛ1>§®'&@&,C›7@G(K*;@ĘA7:B1>‚,>:B*
:0>* &2>72 :&>&ƛ ?79A77Cš&>72 :B1>‚@ ?2%G
4.ē,,#&>&ƛ1>?(78@,C›7@72:7‚Î?(*0>*72>Î@0>*
:>2G¤;%Gbcǽbc&>:>G:&Gƛ
y
8AÛ,‰ƕDŽǎǥǖǛǔƽǒǟǖǜǑƖ0>7>®1G*&2Ð?&,(G,>:B*
,L?%‚0G,1ƒ&> ,)27#>ƛ 1> >5>& Ï>> ,C›7@7ē*
?(:%>2>Ð>?8&/>(22K7>$&>&Kƛ
:0&42 ƕƹǒǣǒǙǙǒǑǁǟǒǛǐǕǒǠƖ?0*@@@0@
y
2™1>:>"@&>2>1>?(8G4>4.ē,:G 2%B*š1>
*A2K)>*G ?*2?*2>5G 7C‰ 4>74G >&>&ƛ :G 2 &1>2
2&>*> š1>@ ,>&5@ :7‚Î :>2@ 2>%G 7¬1
:&Gƛ2>@,>&5@:>2@:¨1>*G š1>::0&42
¤;%&>&ƛ
:0(>. 2G9> ƕƶǠǜǕǦǒǡƖ  *>8>72@4 :0>* (>.
y
:4G¨1> ?">%>*> K#%>Ç1> 2G9>*> :0(>. 2G9>
¤;%&>&ƛ 7>&>72%>&@4 ;7G1> (>.>G ?7&2% :0(>.
2G9G*G(>7&>1G&Gƛ
y
:0AÏ:,>!@ ƕǀǒǎ ƹǒǣǒǙƖ  /2&@ƚ;K!@0A5G :>2@
4>@,>&5@:&&.(4&:&Gƛ/2&@@:2>:2@,>&5@
7;K!@@:2>:2@,>&5@1>@:2>:2@>$Ŋ*ƙ:2>:2@
:0AÏ:,>!@ ?*§¬& ij4@ >&Gƛ 7G7Gž> ?*>Ç1>72
/2&@ƚ;K!@@ ‰> 7G7G5@ :B 8&Gƙ ¤;%B*
?*7#8>>?">%@:2>:2@:0AÏ:,>!@@@
?7>2>& G&4@ >&Gƛ />2&@1 :7}‰%>:>"@ Gþ
 1> &2>72 :&>&ƛ ;@ §®'&@ 79>‚&B* (K* ?(78@ :&Gƛ
?">%@:2>:2@:0AÏ:,>!@@@Ð0>%0>*4@>&Gƛ
:0AÏ:,>!@,>:B*@@ ƕƵǒǖǔǕǡ ƮǏǜǣǒ ǀǒǎ ƹǒǣǒǙƖ 
y
:2>:2@:0AÏ:,>!@,>:B*@@8Bž10>*B*š1>,>:B* &2
?">%>@:>,G‰@ƛ
:0Kä 2G9> ƕưǜǛǡǜǢǟ ƹǖǛǒƖ  1> @1> :00B¨1 2G9>
y
;K&ƛ*>8>72:>2@@:4G4@?">%GK#Ŋ*1>2G9>
>$¨1> >&>&ƛ :0Kä 2G9>> ,1K /Bē,>G ®7ē,ƙ
&>20K™1>:>"@ƙ&>2>@?(8>:0™1>:>"@ƙ&:G(K*
?.(0Ä )@4 &2(8‚?*1&> ƕIntervisibilityƖ ?*§¬&
2™1>:>"@ij4>>&Kƛ
y
:>)*:,š&@ƕƿǒǠǜǢǟǐǒǠƖ0>*7>*G,4G@7*:A2
7:A2.*7™1>:>"@7>,24G4@*H:?‚::>)*G ?Ļ7>
79
&1>2 ij4G4@ ::>)*G 1>*> :>)*:,š&@ :G ¤;%&>&ƛ
?*:>‚& §®&š7>& :4G4G :G :7‚ ! G 0>*7@
@7*>&7>,24G>&>&ƛ
:>0BƕǝƵ ǣǎǙǢǒƖ  K%&>;@ ,(>'‚ ¤4 ;G ?Ļ7>
y
¨4@;G;G:>0B1>0B¨1>7ē*"274G>&Gƛ;GÐ0>%
8Bž1&GL(>1>(2¤1>*:&Gƛ(>:@*,(>'>ƒG:>0B0B¨1
h &ij:&Gƛ¤4,(>'>ƒG0B¨1h,G‰>0@:&Gƙ&2
¨4@,(>'>ƒG :>0B 0B¨1h,G‰>>®&:&Gƛ(>ƛƙ
?4.>>2:ƙ’1>&:>1?!ō¤4:&Gƙš1>G:>0B0B¨1
c &ij :&Gƛ :>2@ 4 G ‰>21AÚ :¨1>*G 7@:
>2!4>&Gƙš1>G :2>:2@:>0B 0B¨1i &ij :&GƛËG!
:I¨!4G1>,>™1>G:>0B0B¨1ba &ij;Gƛ
:B1‚Ë;%ƕǀǜǙǎǟƲǐǙǖǝǠǒƖ:B1‚7,C›7@1>1>(2¤1>*Ï
y
¨1>:7;G &@*;@>:252G9G&:¨1>:Ï>@
:>74@,C›7@72,#&Gƨ?%š1>0A5G :>74@1>‰GÎ>&B*
:B1‚ ,B%‚,%G ?Ļ7> 8& >4> >&Kƛ 1>4> :B1‚Ë;%
¤;%&>&ƛ
:,>& ?(* ƕƲǞǢǖǛǜǥǖǎǙ ǑǎǦƖ  ,C›7@72 ?(*0>* ?%
y
2>Î@0>* :0>* :%>2G ?(7:ƛ Ð>87Cš& 1> ?(78@
2G>7Cš&@1.C;&M7Cš&>72§®'2>7&Gƛ1>?(78@?79A77Cš&>72
:B1‚?2%4.ē,:&>&ƛ79‚/2>&8@§®'&@(K*7G5>
¤;%Gcb0>‚7cd: !|.22K@1G&Gƛ
y
:,>&§®'&@ƕƲǞǢǖǛǜǥƖ7:,>&?(*ƕƲǞǢǖǛǜǥǖǎǙǑǎǦƖ
Ð(?‰%>0>>‚72@4,C›7@@:B1‚:>,G‰?7?8槮'&@ƛ1>
§®'&@&,C›7@1>:>@(K*;@!Kij :B1>‚:0K27:0>*
8> (K*;@ ?(78@ Ð>87Cš&>> Ð&4 7 2G>7Cš&>>
Ð&4:0,>&5@&:&>&ƙ¤;%B*1>§®'&@::,>&§®'&@
¤;%&>&ƛš&2K4>)>‚&cb0>‚1>:,>&?(*>:7:&
:,>&ƙ &2 cd : !|.21> :,>& ?(*>: 82( :,>&
¤;%&>&ƛ:,>&?(*>:?79A7?(*:G;@¤;%&>&ƛ
y
;7>(>.0>, ƕƯǎǟǜǚǒǡǒǟƖ7>1A(>.0K%>2G ,2%ƛ
7>1A(>.?0?4.>201G0K4>>&Kƛ7>1A(>.0K™1>:>"@
7G7Gž>Ð>2G7>1A(>.0>,7>,2&>&ƛ?*ς77>1A(>.
0>,>& ?*7>‚& 8> #¢1> 7>,2&>&ƛ ;7G> (>. 1>
#¢1>72 ,#&K 7 &K (8‚ >ë>0>-ļ& ,2%>1>
&.#@727>&>1G&Kƛ
;¦2&C;ƕƴǟǒǒǛǕǜǢǠǒƖ/>’1>7-Ł4>1>š,>(*>:>"@
y
 /LK?48¢(>G?7®&>¦2&'‚
;Gä&Ί>*>1>:>;>¥1>*G&1>2ij4G4G2;K1ƛ1> :(/‚:>?;š1
2>1> ?/&@ 7  ,2 ,>2(8‚ ,(>'>ƒ,>:B* ǽ .Œ)>
y ƽǕǦǠǖǐǎǙƴǒǜǔǟǎǝǕǦƚƮƛƻƛǀǡǟǎǕǙǒǟ
>G,>:B*&1>22&>&ƛ1>&7*®,&º1>7>$@:,K9
8@§®'&@?*1?Î&2&>1G&Gƛ:B1‚Ð>8>&;¦2&C;>> y ƹǖǣǖǛǔǖǛǡǕǒƲǛǣǖǟǜǛǚǒǛǡƚƴƛǁƛƺǖǙǙǒǟ
&@4 /> .>;G2@4 :/K7&>41> &>,0>*>,G‰> .2> y ƮƱǖǐǡǖǜǛǎǟǦǜǓƴǒǜǔǟǎǝǕǦƚƺǜǛǘǕǜǢǠǒ
202>;&Kƛ1>&7G7Gž>,2%>ý>2G&>,0>*ƙ:>,G‰ y ƽǕǦǠǖǐǎǙƴǒǜǔǟǎǝǕǦǖǛƱǖǎǔǟǎǚǠƚ
ς&>ƙ.>­,(>. š1>(ºG?*1Î%2™1>&1G&Gƛ      ƿƛƯƛƯǢǛǛǒǡǡ
;7G> (>. ƕƮǖǟ ƽǟǒǠǠǢǟǒƖ  ;7G4> 7* :&G 7
y y ƲǛǐǦǐǙǜǝǎǒǑǖǎƯǟǖǡǎǛǛǖǐǎǃǜǙƛƚƢǎǛǑƟƞ
K%š1>;@ 7* :4G¨1> !>>Ɯ7®&B> (>. y 02>"@?7¬7K8#ƚbƙeƙjƙbh7bi
š1>>41> 7®&BƜ!>72 ,#&Kƛ ;7G> (>. >41>
y Ð>ņ?&/BK4ƚÐ>ƛ(>&G7:Lƛ(>&Gƛ
'2>72 &:G /B,CĈ>72 ,#&Kƛ ;7G> (>. ?0?4.>201G
0K4>>&Kƛ:0AÏ:,>!@75;>(>.babdƛc?0?4.>2 y Ë@02>"@8¢(K8ƚƷƛǁƛƺǜǙǒǠǤǜǟǡǕ
&>:&Kƛ     ǎǛǑǁƛưǎǛǑǦ
y
ČA0:ƕƵǢǚǢǠƖ0C(G&@4:|?Ï1,(>'‚ƛÐ>%@77*®,&ºG :(/>‚:>"@:ij&®'5GƧ
78G9ƙ,>4>,>K5>ƙ0A5G š1>(@ŁB*0C(G&?0:5&>&ƛ
8>:?Ï1,(>'>ƒ*@0C(G&:A,@&>7>$&Gƛ yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǘǖǑǠǔǒǜǔƛǐǜǚ
yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǤǖǘǖǕǜǤƛǐǜǚ
?;7>5> ƕDŽǖǛǡǒǟƖ  79‚/2>&@4 0@ &>,0>*>> >5ƛ
y
yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǤǖǘǖǝǒǑǖǎƛǜǟǔ
?(*0>*0@;K™1>0A5G 7:B1‚?2%?&2,G ,#&:¨1>*G
yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǙǎǡǜǛǔƛǐǜǚ
1>>5>&Ð(G8>&@4&>,0>*0@;K&Gƛš&2K4>)>‚& yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǒǐǜǘǖǑǠƛǐǎ
cd: !|.2&Gcb0>‚,1ƒ&?;7>5>
&B:&Kƙ&2(?‰% yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǢǐǎǟƛǒǑǢ
K4>)>‚&cc0>‚&Gcd: !|.2,1ƒ&?;7>5>
&B:&Kƛ yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǏǏǐƛǐǜƛǢǘƜǠǐǕǜǜǙǠ
;>0@7>2G ƕǀǒǎǠǜǛǎǙDŽǖǛǑǠƖ"2>7@
&B01G ?%
y yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǔǙǜǏǎǙǠǒǐǢǟǖǡǦƛǜǟǔ
?7?8ćÐ(G8>&7>;%>2G7>2Gƛ(>ƛƙ0K:0@7>2Gƛ yǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǛǎǘǒǑǒǦǒǠǝǙǎǛǒǡǠƛǐǜǚ
y
?‰?&:0>&2 ?7&2% ƕƵǜǟǖǧǜǛǡǎǙ ƱǖǠǡǟǖǏǢǡǖǜǛƖ  yǕǡǡǝƧƜƜǠǐǖǒǛǐǒƛǛǎǡǖǜǛǎǙǔǒǜǔǟǎǝǕǖǐƛǐǜǚ
;7>0>*>1> ?7?7) >G 0B¨1 7G7Gž> ?">%@ yǕǡǡǝƧƜƜǒǛƛǤǖǘǖǝǒǑǖǎƛǜǟǔ
:>2G *:&Gƙ š1>0A5G ,C›7@1> ,CĈ/>>4& &>,0>*ƙ yǕǡǡǝƧƜƜǔǒǜǔǟǎǝǕǦƛǎǏǜǢǡƛǐǜǚ
7>1A(>.ƙ,‚ž1 š1>(º01G -2,#&Kƛ8>,C›7@1> yǕǡǡǝƧƜƜǒǎǟǡǕǔǢǖǑǒƛǢǐǒǑƛǒǑǢ
,CĈ/>>4& #«1> ?(8G& ;K& :4G¨1> ;7>0>*
>1>?7&2%>:?‰?&:0>&2?7&2%:G¤;%&>&ƛ

80