STD 105 TH Social Science Bridge Course

महाराष्ट्र शासन
इयत्ता –दहावी
ववर्य : इविहास,राज्यशास्त्र व भूगोल
शैक्षणिक वर्ष २०२१-२२

सेतू अभ्यासक्रम (ब्रीज कोसस)
● प्रवर्तक : शालेय शशक्षण ववभाग,महाराष्ट्र शासन

● प्रकाशक : राज्य शैक्षणणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पुण.े
● प्रेरणा : मा. वंदना कृष्णा, (भा.प्र.से.)
अपर मुख्य सचिव,शालेय शशक्षण व क्रीडा ववभाग,मंत्रालय,मुंबई.
● मागतदशतक : मा.ववशाल सोळं की, (भा.प्र.से.)

आयुक्त (शशक्षण),महाराष्ट्र राज्य,पुण.े
मा.राहुल विवेदी (भा.प्र.से.)
राज्य प्रकल्प संिालक,महाराष्ट्र प्राथचमक शशक्षण पररषद,मुंबई.
● संपादक : मा. ददनकर टे मकर
संिालक, राज्य शैक्षणणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पुणे.
● सहसंपादक : डॉ.ववलास पाटील
सहसंिालक, राज्य शैक्षणणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पुणे.
 कायतकारी संपादक : डॉ.नेहा बेलसरे

प्र.प्रािायत ,राज्य शैक्षणणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पुणे.
डॉ.दत्तात्रय थिटे
वररष्ठ अचधव्याख्यार्ा,सामाशिक शास्त्र ववभाग,
राज्य शैक्षणणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पुणे.
 संपादन सहाय्य : १) बाळासाहे ब गायकवाड

ववषय सहायक,सामाशिक शास्त्र ववभाग,
राज्य शैक्षणणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पुण.े
२) दीपक चांदूरे ,अचधव्याख्यार्ा,प्रादेशशक ववद्या
प्राचधकरण,अमरावर्ी.
३) अण्णासाहे ब कुटे ,ववषय सहायक, डाएट,हहिं गोली.
● वनचमि र्ी सदस्य :
१) श्री.महाललिंग लशवललिंग स्वामी,शशरोली हायस्कूल,शशरोली,र्ा-
हार्कणंगले,शि-कोल्हापूर.
२)सौ.स्मिता संजीवकुमार वनटवे,एम.िी.शहा.ववद्यामंहदर व िुवनयर
कॉलेि,बाहुबली.र्ा- हार्कणंगले,शि-कोल्हापूर.
३) श्री.संजय शामराव कुरणे ,न्यू इं ग्लिश स्कूल,ज्युवनअर कॉलेि
अ.लाट,र्ा-शशरोळ,शि-कोल्हापूर.
४) श्री.ववशाल मोरे श्वर कुलकणी,शशक्षक/BOS,ववब्ग्योर
हायस्कूल,उं िगाव,शि.कोल्हापूर
५) डॉ.अण्णा गरड, शशक्षक,इं हदरा गांधी हायस्कूल शसडको नवीन
शि.नांदेड
विद्यार्थ्ाांसाठी सूचना / विद्यार्थ्ाांशी हितगुज
विद्यार्थी मित्ाांनो, िागील शैक्षणिक िर्ाात तुम्ही ऑनलाइन ि इतर विविध िागााने तुिचां शशक्षि सुरू
ठे िलांत. या शैक्षणिक िर्ााच्या सुरुिातीला कािी हििस मागील इयत्तेच्या पाठ्यक्रमाची उजळिी
व्हािी आणि या िर्ीच्या इयत्तेच्या अभ्यासक्रमाची पूिातयारी िे उहिष्ट ठे िून तुमच्यासाठी िा सेतू
अभ्यासक्रम तयार करण्यात आला आिे .
1. सेतू अभ्यासक्रि एकूि 45 दििसाांचा असून त्यात ठराविक कालािधी नांतर तीन चाचण्ाांचा सिािेश
आहे.
2. िागील शैक्षणिक िर्ाात तुम्ही नेिके काय शशकला हे सिजण्ासाठी आणि पुढील इयत्तेचा पाठ्यक्रि
सिजून घेण्ासाठी हा सेतू अभ्यासक्रि तुम्हाला िित करिार आहे.
3. हा सेतू अभ्यास दििसवनहाय क्रिाने सोडिािा.
4. यात दििसवनहाय तयार केलेल्या कृवतपत्रत्काांचा सिािेश आहे. तुम्ही दिलेल्या वनयोजनाप्रिािे
कृवतपत्रत्का स्वप्रयत्नाने सोडिाव्यात.
5. कृवतपत्रत्का सोडिताना अडचि आल्यास शशक्षक त्रकिंिा पालकाांची िित घ्या.
6. प्रत्येक कृवतपत्रत्केत दिलेला पाठ्याांश अमधक चाांगल्या रीतीने सिजून घेण्ासाठी णिडीओ शलिं क
दिल्या आहेत, त्याांचा उपयोग करून सांकल्पना सिजून घ्या.
7. दिलेल्या वनयोजनानुसार येिाऱ्या चाचण्ा सोडिा. चाचिी सोडिून झाल्यािर शशक्षकाांकडू न तपासून
घ्या. शेिटी दिलेल्या उत्तरसूचीच्या िितीने आपल्या उत्तराांची खात्ी करा.
8. न सिजलेला त्रकिंिा अिघड िाटिारा भाग सिजून घेण्ासाठी शशक्षकाांची त्रकिंिा पालकाांची िित घ्या.
हा सेतू अभ्यासक्रि यशस्वीरीत्या पूिा करण्ासाठी िनपपूिाक शुभ्

े ा
शशक्षक / पालकाांसाठी सूचना
Covid-19 च्या उद्भिलेल्या पररस्थितीिुळे िागील शैक्षणिक िर्ाात प्रत्यक्ष विद्यार्थी सिोर असताना िगा
अध्यापन होऊ शकले नाही. नव्या शैक्षणिक िर्ाात ही शाळा कधी सुरू होतील याबाबत अवनश्चितता आहे .
िागील शैक्षणिक िर्ाात आपि ऑनलाइन िाध्यिातून सिा विद्यार्थ्ाांपयांत शशक्षि पोहोचिण्ासाठी विविध
प्रयत्न केलेत. मागील शैक्षणिक िर्ाात विद्यार्थ्ाांनी केलेल्या अध्ययनाची उजळिी व्हािी तसेच निीन
शैक्षणिक िर्ाात शशकाव्या लागिाऱ्या अभ्यासक्रमाची पूिातयारी िा िुिेरी उिेश ठे िून िा सेतू अभ्यासक्रम
तयार करण्यात आला आिे .
1. सेतू अभ्यासक्रि एकूि 45 दििसाांचा असून त्यात ठराविक कालािधीनांतर घ्याियाच्या एकूि तीन
चाचण्ाांचा सिािेश आहे.
2. सेतू अभ्यासक्रि हा िागील इयत्तेच्या पाठ्यक्रिािर आधाररत असून िागील इयत्तेचा पाठ्यक्रि ि
सध्याच्या इयत्तेचा पाठ्यक्रि याांना जोडिारा िुिा आहे.
3. सिर अभ्यासक्रि हा इयत्तावनहाय ि विर्यवनहाय तयार करण्ात आला असून तो िागील इयत्तेच्या
पाठ्यपुस्तकाशी सांलग्न ि त्यातील घटकाांिर आधाररत आहे.
4. सिर अभ्यासक्रिात घटक ि उपघटकवनहाय कृवतपत्रत्काांचा (िकाशीट) सिािेश आहे. कृवतपत्रत्का या
अध्ययन वनष्पत्ती / क्षिता विधाने डोळ्यासिोर ठे िन
ू तयार करण्ात आल्या आहेत.
5. कृवतपत्रत्का या सािान्यपिे सहा भागाांत िेलेल्या आहेत. इयत्तावनहाय त्यात र्थोडाफार फरक आढळू न
येईल.
पदहला भाग -अध्ययन वनष्पत्ती- विद्यार्थी नेिके काय शशकिार आहे. िुसरा भाग- र्थोड सिजून घेऊ -
सांकल्पनाांचे स्पष्टीकरि
वतसरा भाग - चला सराि करू - सरािासाठी उिाहरिे
चौर्था भाग – सोडिून पाहू - विद्यार्थ्ाांना सांकल्पना सिजली की नाही हे पाहण्ासाठी प्रश्न / कृती /
स्वाध्याय.
पाचिा भाग - र्थोडी िित - सांकल्पना अमधक चाांगल्या रीतीने सिजून घेण्ासाठी िित हिी म्हिून
णिडीओ शलिं क, क़्यु आर कोड इत्यािीचा सिािेश.
सहािा भाग - हे िला सिजले – विद्यार्थ्ाांनी स्वयांिूल्याांकन करािे यासाठी अध्ययन वनष्पत्ती िशाक
विधाने.
6. िागील शैक्षणिक िर्ाात विद्यार्थी नेिके काय शशकले हे सिजण्ासाठी, त्याची चाचपिी करण्ासाठी
आणि विद्यार्थ्ाांना पुढील इयत्तेतील पाठ्यक्रि सिजून घेण्ासाठी हा अभ्यासक्रि अत्यांत िहत्त्वाचा
ठरिार आहे.
7. शशक्षकाांनी प्रत्येक विद्यार्थ्ाांकडू न सिरचा सेतू अभ्यासक्रि दििसवनहाय वनयोजनाप्रिािे पूिा करून
घ्यािा.
8. विद्यार्थी प्रत्येक कृवतपत्रत्का (िकाशीट) स्वप्रयत्नाने सोडिेल याकडे शशक्षकाांनी लक्ष द्यािे, आिश्यक
तेर्थे विद्यार्थ्ाांना िित करािी.
9. वनश्चित केलेल्या कालािधीनांतर घ्याियाच्या चाचण्ा विद्यार्थ्ाांकडू न सोडिून घ्याव्यात, चाचण्ा
तपासून विद्यार्थीवनहाय गुिाांची नोंि स्वतःकडे ठे िािी.
10.चाचिी तपासताना विद्यार्थीवनहाय विश्लेर्ि करून िागे पडलेल्या

विद्यार्थ्ाांना अवतररक्त पूरक िित करािी.
राज्य शैक्षणिक सांशोधन ि प्रशशक्षि पररर्ि, िहाराष्ट्र पुिे
सेतू अभ्यासक्रम (Bridge Course): शैक्षणिक िर्ा- २०२१-२२
इयत्ता – ििािी,विर्य – सामाशजक शास्त्रे (इवतिास ि राज्यशास्त्र)
हििस –१/ कालािधी ३५ मिवनटे
क्षेत्/ प्रकरि
१. इवतहासलेखन प पािात्य परां परा २. इवतहासलेखन प भारतीय परां परा
नाि
इ.१०िी
१. भारतीय इवतहासातील विविध कालखांडाचा मचत्रकत्सक, तुलनात्मक
अध्ययन
अभ्यास करता येिे.
वनष्पत्ती /
२. इवतहास हा शास्त्रशुद्ध अभ्यासविर्य आहे हे साांगता येिे.
क्षिता
इ.९िी इवतहास
क्षेत्/ प्रकरि १. इवतहासाची साधने
नाि
सेतू बाांधिी - १. ऐवतहाशसक साधनाांचे िगीकरि करता येिे.
इ.९िी अध्ययन २. ऐवतहाशसक िस्तू, कागिपत्े, पुस्तके, नािी ि इलेक्ट्रॉवनक िादहती गोळा
वनष्पत्ती/ करून सांग्रह करता येिे. तसेच त्याांचे िगीकरि िेगिेगळ्या पद्धतीने करता
क्षिता येिे.
साांगा पाहू
१. इवतहास म्हिजे काय ?
काही
२. िागील इयत्ता िध्ये आपि इवतहासात कोित्या काळाचा
बाबी
अभ्यास केला?
आठिूया
३. इवतहासाची िादहती कशािरून मिळते ?
४.इवतहासाच्या साधनाचे प्रकार साांगा.
१. िीक्षा ॲप शलिं क - http://tiny.cc/wj0eqz
एकात्मत्मक
२. िाचन करा ि िादहती जािून घ्या.
साध्यतेसाठी
अध्ययन िित हिी
अनुभि /कृती का ?
१. २.
कृती करा
३. तुम्ही भेट दिलेल्या ऐवतहाशसक िळाची िादहती शलहा.
४. तुम्हाला सापडलेल्या नाण्ाची िादहती शलहा
शैक्षणिक ऐवतहाशसक साधनाांचे तक्ते, विविध िस्तू, पुस्तके, ग्रांर्थ, मचत्े, िृत्तपत्े, िोबाईल,
सादहत्य टपाल वतत्रकटे , वनयतकाशलके, नािी-नोटा
ऐवतहाशसक साधनाांचे प्रकार त्रकती आहेत ?
साधनाांिरून प्रकार कसे पडतात?
काय सिजले ?
साधनाांचे भौवतक,शलणखत ि िौणखक साधनाशशिाय अन्य कोित्या प्रकारे
िगीकरि करू शकाल?
िीक्षा ॲप शलिं क - http://tiny.cc/wj0eqz, ऐवतहाशसक साधने
अमधक िादहती
इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
स्वाध्याय ि १. इवतहासाच्या साधनाांिध्ये विविध कालखांडात कोिता बिल झाला ?
िूल्यिापन २. इवतहास शास्त्र आहे असे का िाटते ?
१. तुम्ही भेट दिलेल्या ऐवतहाशसक िळाची िादहती शलहा. यासाठी कोित्या
अमधक सराि /
साधनाांचा आपि उपयोग केला आहे ?
कृती/ उपक्रि
२. नजीकच्या काळात जिळच्या सांग्रहालयास, अमभलेखागारास भेट द्या.
सेतू अभ्यासक्रम (Bridge Course) : शैक्षणिक िर्ा- २०२१-२२
हििस – २ / कालािधी ३५ ममवनटे
१ . इवतहासलेखन प पािात्य परां परा २. इवतहासलेखन प भारतीय परां परा
नाि
इ.१०िी
अध्ययन भारतीय इवतहासातील विविध कालखांडाचा मचत्रकत्सक, तुलनात्मक अभ्यास
वनष्पत्ती / करता येि.े
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि १ . इवतहासाची साधने
नाि
सेतू बाांधिी -
इ.९िी अध्ययन ऐवतहाशसक साधनाांच्या अभ्यासात तत्कालीन घटनाांची कल्पना करता येिे ि
वनष्पत्ती/ अांिाज बाांधता येिे.
क्षिता
१. टपाल खात्याने टपाल वतत्रकटािर कोिकोित्या प्रकारच्या
काही
प्रवतिा मचत्रत्त केलेल्या आपि पादहलेल्या आहेत ?
बाबी
२. रोजची िादहती िेिाऱ्या साधनाांत कोित्या साधनाांचा सिािेश
आठिू
करता येईल ?
या
३. भारताच्या शेजारील राष्ट्राांची नािे साांगा.
१. इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक.
साध्यतेसाठी िित २. भारताचा नकाशा
अध्ययन हिी ३. शलिं क पहा टपाल वतकीटे -

अनुभि /कृती का ? https://diksha.gov.in/get/dial
/EPC4CN
दिलेले मचत् पहा या सांित

े कोिते काया चालत असािे ?
कृती
करा
शैक्षणिक
भारताचा नकाशा, मचत्े,
सादहत्य
१. ऐवतहाशसक साधनाांच्यािरून कोिकोित्या गोष्टीची कल्पना येऊ शकते ?
काय सिजले ? २. व्यक्त केलेल्या अांिाजाविर्यी सत्यता, यर्थार्थाता तपासून घेण्ासाठी अन्य
कोिकोित्या सांिभा साधनाांचा अभ्यास उपयुक्त ठरू शकतो?
१. इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक.
२. शलिं क पहा टपाल वतकीटे -
https://diksha.gov.in/get/dial/EPC4CN
१. अमभलेखागार िध्ये कोित्या ऐवतहाशसक साधनाचे जतन होते ?

२. तुम्हास िादहत असलेल्या सांग्रहालयाची नािे साांगा.
स्वाध्याय ि
३. ितािानपत्ात कोिकोित्या प्रकारचे िृत्त छापले जातात ?
िूल्यिापन
४. ऐवतहाशसक साधनाांचे जतन करण्ाचे काया कोिकोित्या सांिा िधून
होते ?
सोबत दिलेल्या मचत्ािरून तत्कालीन घटनाची कल्पना करा ि आपले ित
शलहा.
अमधक सराि / १. २.
Ekgkjk’Vª jkT; “kS{kf.kd la”kks/ku o izf”k{k.k ifj’kn]iq.ks-
सेतूअभ्यासक्रम शैक्षणिक िर्े २०२१ - २२
fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

b;Rrk % ngkoh fo’k; % Hkwxksy fnol % 03
d`rh Øekad % 01 v/;;u {kerk oxZ % uook
❖ v/;;u {kerk % HkkSxksfyd lk/kukapk mi;ksx d#u fofo/k LFkGs o izns”k “kks/krk ;s.ks-
LFkkfir djrk ;s.ks o vgoky r;kj djrk ;s.ks-
❖ {ks= % izkR;f{kd Hkwxksy -
❖ ?kVd % HkkSxksfyd {ks=HksV-
❖ FkksMs vkBow;k %
1½ fo|kFkhZ fe=kauks rwEgh d/kh lgyhyk xsykr dk \ %-------------------------------------------------------------
2½ xsyk vlky rj dks.kklkscr lgyhyk xsyk gksrkr % vkbZ&ofMy @fe=&eSf=.kh@f”k{kd
3½ vkbZ िडील vkf.k f”k{kd ;kaP;k lkscr lgyhyk tk.;kr dks.krk Qjd vkgs \ -----------------------
4½ rqEgh dks.kdks.krs lkfgR; lkscr Uksys \ %--------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % वनयोशजत {ks=HksVhlkBh ykx.kkjs vko”;d lkfgR;kaph ;knh r;kj dj.ks o
vgoky ys[ku
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % udk”kk] udk”kk vkjk[kMk] isu] isfUly] [kksMjcj]
ekstiÍh]dkxn] eksckby] brj lkfgR;-
❖ v ½ [kkyhy fp=kaps fujh{k.k d#u ;ksX; fBdk.kh ukos n;k-
c½ [kkyhy fnysY;k eqn~;akP;k vk/kkjs rqEgh HksV fnysY;k dks.kR;kgh ,dk fBdk.kkps vgoky ys[ku djk-
uSlfxZd izns”kkph HksV vgoky ys[ku
1- izLrkouk 2- fBdk.kkps uko 3 LFkku 4 izoklkpk ekxZ o -izoklkps lk/ku 5- izkd~frd ?kVd
6- gokeku 7-yksdla[;k 8- i;kZoj.kh; leL;k o mik; 9- Hkweh mi;kstu 10- fu’d’kZ 11-
rqeps er uksanok
fdaok
dkj[kkuk HksV vgoky vgoky ys[ku
1- izLrkouk 2- dkj[kkU;kps uko 3- LFkku 4- izoklpk ekxZ o izoklkps lk/ku
6- dkj[kkU;kr mRiknu gks.kkÚ;k ekykps uko 7- dPpkeky dksBwu ;srks 8- iDdk eky dksBs
fodyk tkrks 9- dkexkjkaph la[;k 10- dkexkjkalkBh miyC/k vlysY;k lqfo/kk 11- brj
?kVd 12- rqeps er uksanok-
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk-
1- fn”kkn”kZdkpk mi;ksx lkaxk- %--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- {ks=HksV vH;klkps egRo Li’V djk- %-------------------------------------------------------------------------------------------------------
.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk lgkoh]vkBoh]
uooh]ngkoh ikB;iqLrd- https://tinyurl.com/y3kn7khu https://tinyurl.com/ya9swd4x

1½ fo|kFkhZ fe=kauks rwEghyk {ks=HksVhl tk.;kl vkoMrs dk \ %--------------------------------------------------
2½ rqEgh HksV fnysY;k LFkGkaph ukos fygk %---------------------------------------------------------------------------------------
- 3½ rqEgh वनयोशजत {kss=HksVhps fu;kstu d”kk i/nrhus कराल \ %------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ rqEgh dks.kdks.krs lkfgR; lkscr usys \ %---------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % वनयोशजत {ks=HksV ekxkZpk udk”kk vkjk[kMk o iz”ukoyh r;kj dj.ks-
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % udk”kk] udk”kk vkjk[kMk] isu] isfUly] [kksMjcj] ekstiÍh]
dkxn] eksckby] brj lkfgR;-
rqEgh dsyYs ;k {ks=HksVhpk udk”kk vkjk[kMk r;kj djk-
leqnzfdukjk @unh fdukjh izns”k @ou izns”k @ xzke iapk;r dk;kZy;@ dkj[kkuk
HksV ns.;klkBh uequk iz”ukoyh r;kj djk-
1- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
10- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
12- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
13- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
14- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
15- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
16- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ [kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk-
1- वनयोशजत {ks=HksV ekxkZP;k udk”kk vkjk[kM;kps egRo lkaxk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- {ks=HksVh fu;kstukr okgrwd ekxZ o okgrwd lk/kukapk fopkj dj.ks egRokps dk vlrs \
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk lgkoh]vkBoh]
uooh]ngkoh ikB;iqLrd] https://tinyurl.com/y3kn7khu

1½ lkaf[;dh; ekfgrhps fo”ys’k.k dks.kdks.kR;k ?kVdkaus nk[kfork ;srs %-----------------------------------------------
2½ vky[kkaps izdkj dks.kdks.krs vkgsr\ % -------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ LraHkkys[k Eg.kts dk; \ %------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ js’kkys[k Eg.kts dk; \ %----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % vkys[k r;kj dj.ks o R;k[kkyhy iz”ukaph mRrjs ns.ks-
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % vkys[k dkxn] isu] isfUly] [kksMjcj] ekstiÍh] dkxn]
eksckby] lax.kd] brj lkfgR;-
❖ d`rh % [kkyhy lkaf[;dh; ekfgrhP;k vk/kkjs js’kkys[k r;kj djk-

o’Kz 1995 2000 2005 2010 2015
Hkkjrkrhy i;ZVd
20 30 40 60 140
la[;k yk[kkr
Hkkjrkrhy vkarjjk’Vªh; i;ZVd la[;k

❖ ojhy mnkgj.kkaP;k vk/kkjs js’kkys[k r;kj djk o vkys[kkps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-
1- ojhy vkys[kkr dk; n”kZfo.;kr vkys vkgs\

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- ojhy vkys[kkr dks.kR;k o’kkZiklwu vkarjjk’Vªh; i;ZVdkaph la[;kr ok< >kkyh vkgs-\
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3-lokZr tkLr i;ZVdkaph dks.kR;k o’khZ ok<yh vkgs-\
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
- 4-ojhy vkys[kkP;k fujh{k.kko#u rqeps er uksanok-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ [kkyhy iz”ukaph mRrjs n;k-
1- vkys[k r;kj dj.;klkBh dks.kdks.kR;k ?kVdkapk fopkj djkok ykxrks\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- vkys[kkps mi;ksx fygk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk lgkoh]vkBoh]
uooh]ngkoh ikB;iqLrd-
इयत्ता – ििािी, विर्य – सामाशजक शास्त्रे (इवतिास ि राज्यशास्त्र)
हििस –6 / कालािधी ३५ ममवनटे
१. इवतहासलेखन प पािात्य परां परा २. इवतहासलेखन प भारतीय परां परा
नाि
इ.१०िी
अध्ययन
इवतहास हा शास्त्रशुद्ध अभ्यास विर्य आहे हे साांगता येिे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि १ . इवतहासाची साधने
नाि
इ.९िी अध्ययन
ऐवतहाशसक सांिभााचे योग्य िाचन करून त्याचा अर्था साांगता येिे.
वनष्पत्ती/
क्षिता
१. टपाल वतकीट, नािी यािरून कोिता अर्थाबोध होतो ?
२. कोशिाङियातून कोिती िादहती मिळते ?
३. तुम्हाला िादहत असलेली साप्तादहके, िाशसके, िावर्ि के याांची
काही
नािे साांगा.
बाबी
४. ऐवतहाशसक ग्रांर्थाांची नािे साांगा.
आठिू
५. एखाद्या सांिभा साधनाची विश्वसनीयता कोित्या गोष्टीिरून
एकात्मत्मक या
ठरते ?
६. एखाद्या सांिभा साधनाच्या िाचनािरून कोित्या गोष्टीची
अध्ययन
िादहती मिळू शकते ?
अनुभि /कृती
१. प्रकाशन विभाग सूचना और प्रसारि िांत्ालय भारत
मित
सरकार
ििी
www.publicationsdivision.nic.in
का ?
१. वनयतकाशलकाांची नािे शलहा.

कृती
२. लोकराज्य िाशसकाचे िाचन करा यातून कोिती िादहती
करा
मिळते ? याचे प्रकाशन कोिािाफात होते ?
शैक्षणिक टपाल वतकीट, नािी, विश्वकोश खांड, िृत्तपत्, त्रकशोर िाशसक, साधना
सादहत्य साप्तादहक
१. इवतहासलेखन करताना कोिती काळजी घ्यािी ?
काय सिजले ? २. ितािानपत्ातील येिाऱ्या बातम्याची विश्वासाहाता कशी तपासािी
लागते ?
१ . इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक.
शलिं क https://diksha.gov.in/get/dial/EPC4CN
१. टपाल वतत्रकटाांच्या िाध्यिातून भारतीय सांस्कृतीचा िारसा ि एकात्मता
स्वाध्याय ि याांचे कसे जतन केले जाते ?
िूल्यिापन २. तुम्ही पादहलेल्या ऐवतहाशसक मचत्पटाांची यािी करा ि तुम्हाला
आिडलेल्या मचत्पटाचे रसग्रहि तुिच्या शब्दात करा.
१. घरातील उपलब्ध िस्तऐिजाचा (जन्म नोंि िाखले, शेती विर्यक उतारे
इ.) अभ्यास करा. यातून तुम्हाला कोिती िादहती मिळाली ते शलहा.
२. टपाल वतत्रकटे ि नाण्ाांचा सांग्रह करा.
हििस – 7 / कालािधी ३५ ममवनटे
१ . इवतहासलेखन प पािात्य परां परा
क्षेत्/ प्रकरि नाि
२. इवतहासलेखन प भारतीय परां परा
इ.१०िी अध्ययन भारतीय इवतहासातील विविध कालखांडाचा मचत्रकत्सक, तुलनात्मक
वनष्पत्ती / क्षिता अभ्यास करता येिे.
१ . इवतहासाची साधने
सेतू बाांधिी -इ.९िी
अध्ययन वनष्पत्ती/ ऐवतहाशसक घटनाांचा अर्था िस्तुवनष्ठ रीतीने लािता येिे.
क्षिता
१. ऐवतहाशसक साधनाांचा उपयोग कशासाठी केला जातो ?
२. कोिती ऐवतहाशसक साधने अमधक विश्वासाहा िाटतात ?
३. एखाद्या ऐवतहाशसक साधनाचा खरे-खोटे पिा कसा
तपासता येईल ?
काही बाबी
४. एखाद्या घटनेचा इवतहास शलदहण्ासाठी प्रार्थमिक
एकात्मत्मक आठिूया
पुरािा उपलब्ध नसल्यास कोिती साधने िापरािी
लागतात ?
अध्ययन अनुभि
५.तुम्ही ऐकलेली, िाचलेली, पादहलेली िादहती सत्य की,
/कृती
असत्य आहे हे कसे ओळखाल?
िित हिी १ . इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
का ?
१. तुिच्या गािाचा इवतहास शलदहण्ासाठी कोिती साधने
कृती करा िापराल त्याची ऐवतहाशसक साधनाांच्या प्रकारानुसार
यािी करा.
मचत्े, विविध ऐवतहाशसक िस्तू, नािी, नोटा, टपाल वतत्रकटे , विविध कोश,
शैक्षणिक सादहत्य
ितािानपत्े, िोबाईल
१. कोित्या ऐवतहाशसक साधनाांचा उपयोग सत्य िादहती शलदहण्ास
उपयुक्त ठरतो ?
२. एखाद्या घटनेचा अर्था िस्तुवनष्ठ रीतीने लािण्ासाठी कोित्या गोष्टी
तपासाव्या लागतील ?
ई – लोकराज्य
https://dgipr.maharashtra.gov.in/lokrajya-marathi
१. प्रेस रस्ट ऑफ इां दडया कोिते काया करते ?
२. भारत सरकारच्या प्रकाशन विभागािाफात प्रकाशशत केलेल्या
पुस्तकाांची, वनयतकाशलकाची नािे शलहा.
१. टपाल वतत्रकटाांचा, नाण्ाचा सांग्रह करून तुम्हाला मिळालेल्या
िादहतीचा अहिाल तयार करा.
२. िहाराष्ट्र शासनाच्या लोकराज्य िाशसकातून येिारी िादहती िाचा.
३ . उपयोशजत इवतहास
नाि
इ.१०िी
अध्ययन
ऐवतहाशसक घटनाांचे सिकालीनत्व ओळखता येि.े
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि २ . भारत प १९६० नांतरच्या घडािोडी
नाि
इ.९िी अध्ययन भारताच्या स्वातांर्यानानांतरच्या िाटचालीत ऐवतहाशसक घटनाांचा क्रि योग्य पद्धतीने
वनष्पत्ती/ साांगता येिे.
क्षिता
साांगा पाहू
१. स्वातांर्यानपूिा काळातील िहत्त्वपूिा ऐवतहाशसक घटना साांगा.
२. पुढील मचत् पहा ि त्याचे िहत्त्व साांगा
काही
एकात्मत्मक बाबी
साध्यतेसाठी आठिू ३. भारतातील पांतप्रधानाांची नािे साांगा.
अध्ययन या ४. खालील घटना कालक्रिानुसार लािा.
अनुभि /कृती १. सोणिएत युवनयनचे विघटन झाले.
२. गोिा,ििि आणि िीि या प्रिेशाची िुक्तता झाली.
३. भारताने पोखरि येर्थे पदहली अिुचाचिी केली
४. लालबहाद्दरू शास्त्रीनी “जय जिान जय त्रकसान” ही
घोर्िा दिली.
िित इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
हिी
का ?
१. भारतातील पांतप्रधानाांच्या कालखांडानुसार योग्य क्रि लािा.
२. १९८० च्या िशकातील घटना साांगा.

कृती ३. कृती करा.
करा िशक िहत्त्वपूिा घटना घटनेचा ितािानात
झालेला बिल
१९६२ भारत आणि चीन -----------------
१९६०
युद्ध ------
विरोधी पक्ष एकत् येऊन
-----------------
१९७० जनता पक्षाचे सरकार
-------
िापन
विज्ञान ि तांत्ज्ञान क्षेत्ात -----------------
१९८०
सुधारिेचा प्रयत्न ---------
मचत्े , तक्ते
१. ऐवतहाशसक घटना लक्षात कशा ठे िाव्यात ? त्याांचा क्रि कसा लािता
येईल ?
२. ऐवतहाशसक घटनाांचा क्रि ऐवतहाशसक घटनाांचे िगीकरि कोित्या आधारे
करता येते ?
३. भूतकाळातील विज्ञान ि तांत्ज्ञानात केलेल्या सुधारिेचा ितािानात कोिता
बिल दिसून येतो ?
अमधक िादहती इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
१. स्वातांर्यान प्राप्तीनांतरच्या सुरुिातीच्या काळात कोिते आमर्थिक प्रश्न
भारतासिोर होते ?
२. लालबहाद्दरू शास्त्री याांनी “जय जिान जय त्रकसान” ही घोर्िा का दिली ?
३. हररतक्राांतीचे जनक कोिास म्हितात ? हररतक्राांतीस कोित्या गोष्टी
कारिीभूत होत्या ?
४. स्वातांर्यान प्राप्तीनांतरच्या सुरुिातीच्या काळात शेती आणि सद्य स्थितीतील
शेती यातील कोिते बिल तुम्हास जािितात ?
१. भारतातील प्रधानिांर्यानाची नािे शलहा ि त्याांच्या कायााची िादहती शलहा.
२. स्वातांर्यानपूिा काळातील शेती ि आधुवनक काळातील शेती यातील झालेल्या
बिलाची मचत्े सांग्रहीत करा.

❖ v/;;u {kerk % ,[kkn;k izns”kkP;k LFkku &foLrkjkckcr udk”kk o izfrekaoj o`RrtkGh
ekaMwu mRrjs nsrk ;s.ks
❖ {ks= % lkekU; Hkwxksy -
❖ ?kVd % vkarjjk’Vªh; okjjs’kk ¼ekxhy b;Rrsrhy iwoZKku % v{ko`Rr o js[kko`r½
1½ tkxfrd izek.kosG gh dks.kR;k js[kko`Rrko#u Bjoyh tkrs \ %---------------------------------------------------------
2½ Hkkjrh; izek.kosG Bjfo.kkjs js[kko`Rr dks.kR;k xksyk/kkZr vkgs-\-%--------------------------------------------------------
3½ Hkkjrh; izek.kosG gh dks.kR;k js[kko`Rrko#u Bjoyh tkrs \ %--------------------------------------------------------
4½ Hkkjrh; izek.kosG o tkxfrd izek.kosG ;ke/;s fdrh rklkpk Qjd vkgs\-%--------------------------------
5½ vkarjjk’Vªh; okjjs’kk dks.kR;k js[kko`Rrko#u Bjoyh tkrs \ %-----------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % udk”kk fujh{k.k d#u R;koj vk/kkfjr iz”ukaph mRrjs n;k-
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % txkpk udk”kk ] isu] isfUly] ekstiÍh] dkxn]
❖ d`rh % udk”kk fujh{k.k d#u R;koj vk/kkfjr iz”ukaph mRrjs fygk-\
❖ [kkyhy udk”kkps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-

1- Hkkjrh; izek.kosG Bjfo.kkjs js[kko`Rr xzhuhp js[kko`RrkP;k dks.kR;k fn”ksyk vkgs\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- fnysY;k udk”kkr lq;ksZn; dks.kR;k js[kko`Rrkoj gksrks\
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- fnysY;k udk”kkr lw;kZLr dks.kR;k js[kko`Rrkoj gksrks \
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- fnysY;k udk”kkr e/;jk= dks.kR;k js[kko`Rrkoj gksrs \
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5- fnysY;k udk”kkr lq;ksZn; rs lw;kZLr ;kaP;k e/;s fdrh rkl vkgsr\
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6 fnysY;k udk”kkr e/;kUgph osG dks.kR;k js[kko`Rrkoj vkgs\
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[kkyhy d`rh iw.kZ djk-

1-vkarjjk’Vªh; okjjs’kk vksykaMrkuk dks.kdks.krs cny djkos ykxrkr \
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-tkxfrd izek.kosG o vkarjjk’Vªh; okjjs’kk ;krhy Qjd Li’V djk\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
uooh] ngkoh ikB;iqLrd- https://tinyurl.com/ybqr8l4v https://tinyurl.com/y8g65zcv
https://tinyurl.com/ycwf8zml https://tinyurl.com/y2czx9vg

❖ ?kVd % vkarjjk’Vªh; okjjs’kk ¼ekxhy b;Rrsrhy iwoZKku % v{ko`Rr o js[kko`r½
1½ ,dw.k v{ko`Rrkph la[;k fdrh vkgs \ %---------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ mRrj xksyk/kkZr v{ko`Rrkph la[;k fdrh vkgs-\-%----------------------------------------------------------------------------------
3½ lokZr eksB;k v{ko`Rrkl dks.kR;k ukokus vksG[kys tkrs-\ %--------------------------------------------------------------
4½ dks.kR;k v{ko`Rrkl edjo`Rr vls Eg.krkr \-%----------------------------------------------------------------------------------------
5½ v{ko`Rr o js[kko`Rr ;kaP;kr dk; Qjd vkgs \ %--------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % vkd`rhyk ukos n;k

❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % v{ko`Rr vkf.k js[kko`Rr vlysyk i`Foh xksy] isu]isfUly]
[kksMjcj]
❖ d`rh % iq<hy vkd`rhl ;ksX; fBdk.kh ukos n;k-
1- ddZo~Rr o edjo`Rr ;kaP;krhy lkE; o Hksn fygk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- nf{k.k xksyk/kkZrhy egRokP;k v{ko`Rrkfo’k;h ekfgrh fygk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- 660 30*nf{k.k o mRrj v{ko`Rrkl dk; Eg.krkr\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4-frjI;k lq;Zfdj.kkaP;k e;kZnk dks.kR;k v{ko`Rrki;Zar vlrkr\
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
uooh] ngkoh ikB;iqLrd-https://tinyurl.com/ybqr8l4v https://tinyurl.com/y8g65zcv
https://tinyurl.com/ycwf8zml https://tinyurl.com/y2czx9vg
ljko udk”kk %
ojhy udk”kkr iq<hy ?kVd nk[kok % Hkkjr] fo’kqoo`Rr]ddZo`Rr] edjo`Rr] xzhuyWaM] vVyakfVd
egklkxj] phu] fganh egklkxj] nf{k.k vesfjdk] ;qjksi]

❖ ?kVd % vkarjjk’Vªh; okjjs’kk ¼ekxhy b;Rrsrhy iwoZKku % v{ko`Rr o js[kko`Rr½
1½ fo|kFkhZ fe=kauks vki.k dks.kR;k ns”kkr jkgrks \ %---------------------------------------------------------------------------------
2½ Hkkjr gk ns”k dks.kR;k xksyk/kkZr vkgs \-%----------------------------------------------------------------------------------
3½ Hkkjr gk ns”k dks.kR;k [kaMkr vkgs\ %-----------------------------------------------------------
4½ Hkkjrkrhy yksdfiz; [ksG dks.krk \-%--------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % udk”kk fujh{k.k d#Uk Hkkjrkps LFkku o foLrkj lkax.ks-

❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % Hkkjrkps LFkku o foLrkj n”kZfo.kkjk udk”kk] isu]isfUly]
[kksMjcj]
❖ d`rh % HkkjrkP;k udk”kkps fujh{k.k d#u [kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk
iz”u % 1-Hkkjrkpk v{ko`Rrh; foLrkj fygk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-Hkkjrkps iqoZ if”pe varj fdrh fdeh vkgs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3-Hkkjrkpk js[kko`Rrh; foLrkj fygk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4-Hkkjrkps mRrj nf{k.k varj fdrh fdeh vkgs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
- 5-Hkkjrkph izek.kosG dks.kR;k js[kko`Rrko#u Bjfoyh vkgs \
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6-bafnjk ikWabZV fBdk.k fdrh v{ko`Rrkoj vkgs-\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7-HkkjrkP;k e/;s Hkkxkrwu dks.krs v{ko`Rr xsys vkgs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8- HkkjrkP;k ok;O;sdMs vlysY;k ns”kkps uko fygk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9-usikGyk HkkjrkP;k fdrh cktwquh lhek vkgsr \
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
- 10- Hkkjrkus frUgh cktwuh os<ysY;k ns”kkaph ukos fygk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk lgkoh]
vkBoh] ngkoh ikB;iqLrd
५. भारतीय लोकशाहीसिोरील आिाने (राज्यशास्त्र )
नाि
इ.१०िी
अध्ययन १.विविध आिानाांचे िस्तुवनष्ठ स्वरूप स्पष्ट करता येिे.
वनष्पत्ती / २.अांतगात आिानाांना तोंड कसे िेता येते याचे वििेचन करता येिे
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ३. भारतापुढील अांतगात आिाने
नाि
भारतासिोरील अांतगात आिानाांचा मचत्रकत्सक अभ्यास करता येिे.
क्षिता
१. स्वातांर्यानपूिा काळात भारतासिोर कोिती आिाने होती ?
२. भारतासिोरील व्यक्तीस्वातांर्यान विर्यी कोिती आिाने तुम्हाला
काही जािितात ?
बाबी ३. भारतासिोरील विर्ितेची आिाने कोिती ?
आठिूया ४. भारतासिोर जनतेच्या शासनातील सहभागाविर्यी कोिती
आिाने आहेत ?
५. स्वातांर्यानानांतरच्या काळात भारतासिोर कोिती आिाने आहेत ?
िित हिी
साध्यतेसाठी इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
का ?
अध्ययन
१. पांजाब िधील असांतोर् या आधारे पुढील कालरेर्ेिर पूिा करा.
कृती करा २. भारतातील विकशसत ि अविकशसत प्रिेश पुढील तक्यात िशािा.

आसाि, िहाराष्ट्र, ओदडशा,गुजरात, पांजाब, वबहार,तामिळनाडू .
विकशसत प्रिेश अविकशसत प्रिेश

भारताचा नकाशा
१. भारतासिोर कोिकोिती अांतगात आिाने आहेत ?
२. आिाने का वनिााि होतात ?
काय सिजले ? ३. आिाने कोिकोित्या प्रकारची असू शकतात ?
४. आिानाचा विकासािर कोिता पररिाि होतो ?
५. आिानाांचे वनराकरि कसे करता येते ?
१. नक्षलिाि म्हिजे काय ?
२. भारतातील नक्षलिािी क्षेत्े कोिती ?
३. जिातािािाचा कोिता पररिाि होतो ?
१. प्रिेशिाि म्हिजे काय ते साांगून त्याचा िेशािर कोिता पररिाि होतो ?
२. पुढील सांकल्पना मचत् पूिा करा.
४. सािाशजक ि राजकीय चळिळी (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.१०िी
अध्ययन
शेतकरी ि कािगाराांच्या िागण्ाांची िादहती करून घेिे
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ४. आमर्थिक विकास
नाि
भारतातील आमर्थिक धोरिे काळानुसार बिलत गेली हे स्पष्ट करता येिे.
क्षिता
१. प्राचीन ि िध्ययुगीन काळात भारताचा व्यापार कोिकोित्या
काही िेशाांशी होत असे ?
बाबी २. इां ग्रजी राजिटीत भारतीयाांचे आमर्थिक शोर्ि इां ग्रजाांनी कसे केले ?
आठिू त्याचा भारतीयाांच्यािर कोिता पररिाि झाला ?
या ३. स्वातांर्यानानांतरच्या काळात भारताने कोित्या अर्थाव्यििेचा
स्वीकार केला आहे ?
िित
हिी इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
का ?
अध्ययन
१. भारताने आमर्थिक विकास होण्ासाठी कोित्या गोष्टी केल्या ?
२. भारताने मिश्र अर्थाव्यििेचा स्वीकार का केला ?
३. सांकल्पना मचत् पूिा करा. / तक्ता पूिा करा
कृती
करा
तक्ता- मिश्र अर्थाव्यििा, पांचिावर्ि क योजना
१. आमर्थिक धोरिािर कोित्या गोष्टीचा पररिाि होतो ?
काय सिजले ? २. पांचिावर्ि क योजना का आखण्ात आली ?
३. पांचिावर्ि क योजनेत कोिते बिल होत गेले ?
१. बँकाचे राष्ट्रीयीकरि का करण्ात आले ?

स्वाध्याय ि २. िीस कलिी कायाक्रिातील तरतुिी शलहा.
िूल्यिापन ३. इतर क्षेत्ातील आमर्थिक पररस्थितीचा कोिता पररिाि कािगार
िगाािर झाला ?
१. राष्ट्रीयकृत बँकाांची नािे शलहा.
हििस – 14 / कालािधी ३५ मिवनटे
८. पयाटन आणि इवतहास
नाि
इ.१०िी
अध्ययन
पयाटन अनेकाांना रोजगाराच्या सांधी उपलब्ध करून िेते हे जाििे.
क्षिता
२. भारत प १९६० नांतरच्या घडािोडी
४. आमर्थिक विकास
नाि
सेतू बाांधिी - १.जागवतकीकरिािुळे आलेल्या आमर्थिक सुधारिाांच्या पररिािाचा आढािा
इ.९िी अध्ययन घेता येिे.
वनष्पत्ती/ २.खासगीकरि, उिारीकरि ि जागवतकीकरि यािुळे भारतीय अर्थाव्यििेत
क्षिता झालेल्या बिलाांची कारििीिाांसा करता येिे.
१. भारताने पांचिावर्ि क योजनेचा स्वीकार केल्याने अर्थाव्यििेत
कािी कोिता बिल झाला ?
बाबी २. मिश्र अर्थाव्यििेचा भारताने स्वीकार केल्याने अर्थाव्यििेत
आठिू कोिते चाांगले पररिाि दिसून आले ?
या ३. जागवतकीकरिािुळे कोिकोित्या क्षेत्ात बिल झाला ?
४. खासगीकरि, उिारीकरि ि जागवतकीकरि म्हिजे काय ?
मित
एकात्मत्मक इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
ििी
का ?
अध्ययन
१. आमर्थिक उिारीकरि कशास म्हितात ?
२. १९९१ च्या आमर्थिक सुधारिाांचा कोिता पररिाि भारतािर
झाला ?
३. जागवतक व्यापार सांघटनेचा भारत सिस्य झाल्यानांतर भारतात
कृती
कोित्या सुधारिा झाल्या ?
करा
४. WTO या सांघटनेचे बोधमचन्ह, सिस्य िेश, उदद्दष्टे, कायाक्रि
इत्यािी िादहती इां टरनेटच्या िितीने मिळिा
५. जागवतकीकरिाचा पयाटनािर कोिता पररिाि झाला ?
िोबाईल
१. जागवतकीकरिाचे फायिे ि तोटे साांगा.
२. आज कोित्या क्षेत्ाचे खासगीकरि होत आहे ?
अमधक िादहती १. इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
स्वाध्याय ि १. जागवतककरिाचा शेतीच्या क्षेत्ािर कोिता पररिाि झाला ?
िूल्यिापन २. जागवतकीकरिािुळे औद्योवगक क्षेत्ात कोिता बिल झाला ?
१. आधुवनक भारताच्या इवतहासात १९९१ हे साल िहत्त्वाचे का ठरते ?
२. नजकीच्या काळात राष्ट्रीय बँकेस/ शाखेस भेट िेऊन त्याांच्या
कािकाजाची िादहती मिळिा.
चाचिी क्रमाांक १ हििस १५
िेळ ३० मि. गुि
१ १५
प्रश्न १ अ) पुढील विधानासाठी दिलेल्या पयाायाांपैकी योग्य पयाायाचे ििााक्षर चौकटीत शलहा. ३
१) आधुवनक कालखांडातील.............. लोकशाहीचा चौर्था स्तांभ आहेत.
अ) कायिेिांडळ ब) िृत्तपत्े क) न्यायिांडळ ड) कायाकारी िांडळ
२) भारतीय हररतक्राांतीचे जनक ......होत.
अ) डॉ.िगीस कुरीयन ब) डॉ.होिी भाभा क) डॉ.एि.एस.स्वामिनार्थन ड) डॉ.नॉिेन बोरलॉग
३) िीस कलिी कायाक्रिाची ---------- याांनी घोर्िा केली.
अ) पां.नेहरू ब) लालबहाद्दरू शास्त्री क) इां दिरा गाांधी ड) पी.िी.नरशसिं हराि
ब) पुढील गटातील चुकीची जोडी ओळखून शलहा २

१) अ) शलणखत साधन – िृत्तपत्े
ब) िौणखक साधन – लोकगीते
क) भौवतक साधन – मचत्पट
ड) दृक-श्राव्य साधन – आांतरजाल
२) अ) विश्वनार्थ प्रताप शसिं ग – इतर िागासिगीयाांसाठी आरक्षि

ब) राजीि गाांधी – विज्ञान ि तांत्ज्ञानाच्या क्षेत्ात अनेक सुधारिा
क) अटलवबहारी िाजपेयी– हररतक्राांतीचे जनक
ड) पी.िी.नरशसिं हराि – भारतीय अर्थाव्यििेत अनेक बिल घडिून आिले.
प्रश्न २ सूचनेप्रिािे कृती करा . ४

१) खाली दिलेल्या भारतातील पांतप्रधानाांचा कालखांडानुसार योग्य क्रि लािा.
एच.डी.िेिेगौडा, राजीि गाांधी, पी.िी.नरशसिं हराि, अटलवबहारी िाजपेयी
१. ---------------------------
२. ---------------------------
३. ---------------------------
४. ---------------------------
२) खाली दिलेल्या प्रिेशातील विकशसत ि अविकशसत प्रिेश पुढील तक्यात िशािा.
आसाि, िहाराष्ट्र, ओदडशा,गुजरात, पांजाब, वबहार,तामिळनाडू .
विकशसत प्रिेश अविकशसत प्रिेश
प्रश्न ३ पुढील प्रश्नाचे २५ ते ३० शब्दात उत्तर शलहा. (कोितेही िोन ) ४

१) ‘आनांिपूर सादहब’ या ठरािात अकाली िलाने कोित्या िागण्ा केल्या ?
२) भारतीय अर्थाव्यििेची िैशशष्ट्ये शलहा.
३) ितािानपत्ात कोिकोित्या प्रकारचे िृत्त छापले जातात ?
प्रश्न ४ पुढील विधाने सकारि स्पष्ट करा. (कोितेही एक ) २

१) अस्पृश्यतेच्या रूढीिर कायियाने बांिी आिली.
२) ‘ऑपरेशन ब्लू स्ट ार’ करािे लागले.
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
----------------------------------
fo|kFkhZ Loa; v/;;u pkp.kh dzekad %01 fnol% 09

b;Rrk % ngkoh fo’k; % Hkwxksy osG % 30 fefuVs xq.k % 15
iz”u 1 yk- [kkyhy fnysY;k i;kZ;kiSdh ;ksX; i;kZ; fuoMk- 05
1½ {ks=HksVhpk vgoky ys[ku djrkuk------------------lk?kukapk mi;ksx dsyk tkrks-
1½ iz”ukoyh 2½ QksVks 3½ udk”kk 4½ nqfcZ.k
v½ QDr 1 o 4 c½ QDr 2 o 3 d½ QDr 3 M½ QDr 1] 2]o 3
2½ {ks=HksVh njE;ku {k.kfp=s ?ks.;klkBh -------------------------lk/kukapk okij djrkr-
v½ udk”kk c½ fn”kkn”kZd d½ nqqfcZ.k M½ dWesjk
3½ Hkkjrh; izek.kosG------------------------js[kko`Rrko#u fuf”pr dsyh vkgs-
1 1
v½ 82 va”k mRrj v{ko`Rr c½82 va”k nf{k.k v{ko`Rr
2 2
1 1
d½ 82 va”k iwoZ js[kko`Rr d½82 va”k if”pe v{ko`Rr
2 2
4½ vakrjjk’Vªh; okjjs’kk---------------------------------js[kko`Rrko#u Bjfoyh tkrs-
v½ 1800 c½ 00 d½ 600 M½ 900
5½ Hkkjr gk -----------------------------------------xksyk/kkZrhy ns”k vkgs-
v½ mRrj&iwoZ c½ mRrj&if”pe d½ nf{k.k&iwoZ M½ nf{k.k&if”pe
iz”u 2 jk-;ksX; tksM;k ykok- 05
v xV mRrjs c xV
1
1- fn”kkn”kZd ¼ ½ v- 23 va”k mRrj v{ko`Rr
2
2- ddZo`Rr ¼ ½ c- tkxfrd izek.kosG
3- xzhuhp js[kko`Rr ¼ ½ d- unhps lap;u dk;Z
4- 00 ps v{ko`Rr ¼ ½ M- fn”kk vksG[k.;klkBh
5- iwjrV ¼ ½ bZ- edjo`Rr
Q- fo’kqoo`Rr
iz”u 3 jk [kkyhy iz”ukaph FkksMD;kr mRrjs fygk- 02
1½ {ks=HksVh njE;ku iz”ukoyhps egÙo fo”kn djk- %------------------------------------------------------------------------------------
%-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ Hkwdai ygjhps fdrh izdkj vkgsr\ %------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
iz”u 4 Fkk % fgeks< o R;kaps izdkjkph vkd`rh dk<k o ;ksX; fBdk.kh ukos n;k- 03

❖ v/;;u {kerk % HkkSxksfyd ?kVdkaps fujh{k.k dj.ks]vuqeku dk<.ks-
❖ {ks= % izkd`frd Hkwxksy
❖ ?kVd % varxZr gkypkyh o ckg;izfdz;k
1½ Hkwdai Eg.kts dk; \ %-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ HkwdaikewGs dk ifj.kke gksrkr \-%------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ oyh ioZr Eg.kts dk;\--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ ckg;izfdz;sr dks.kdks.kR;k fdz;kapk lekos”k gksrks\-%-----------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % HkkSxksfyd vkd`R;akps fujh{k.k dj.ks o R;koj vk/kkfjr iz”ukaph mRrjs ns.ks-
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % varxZr gkypkyh o ckg;izfdz;k ;kaP;k HkkSxksfyd vkd`R;k
❖ d`rh % HkkSxksfyd vkd`R;kps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-
Hkwdai ygjhaps izdkj

iz”u % 1-Hkwdai ygjhps izdkj fygk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-HkwdaiukHkh o vfidsanz ;krhy Qjd fygk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3-Hkw varxZr gkypkyh ,desdkP;k fo#/n cktwus gksr vlrhy rj R;keqGs Hkwi`’Bkoj dk;
ifj.kke gksrks \
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------....................................
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4-xV ioZr o [kpnjh ;kaP;krhy Qjd Li’V djk-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5-iwjrV o iwjeSnku gh Hkw#is unhP;k dks.kR;k dk;kZewGs r;kj gksrkr-
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6-fgeks<kps izdkj fygk- %--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7- e/; fgeks< fgeunhP;k dks.kR;k Hkkxkr vlrkr \
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-- 8- lkxjh ykVkaP;k [kuu dk;kZewGs dks.kdks.krs Hkw#is r;kj gksrkr \
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9- iqG.k gs Hkw#i dks.kR;k ckg;dk;kZP;k lap;u dk;kZeqGs r;kj gksrs \
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
10-oyhdj.kkeqGs dks.krs Hkw#i r;kj gksrs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk uooh
ikB;iqLrd https://tinyurl.com/y9taj7wm https://tinyurl.com/yc6m2enh https://tinyurl.com/yd2ktym9

❖ v/;;u {kerk % HkkSxksfyd ?kVdkaps fujh{k.k dj.ks]vuqeku dk<.ks-
❖ ?kVd % varxZr gkypkyh o ckg;izfdz;k
1½ HkkjrkP;k mRrj Hkkxkrhy ioZrkps uko dk; vkgs \
%-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ Hkkjrh; okGoaV HkkjrkP;k dks.kR;k fn”ksyk vkgs \
-%------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ caxkypk milkxj HkkjrkP;k dks.kR;k fn”ksyk vkgs \
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ Hkkjrkrhy lokZr mapf”k[kjkps dks.krs vkgs \
-%-----------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % izkd`frd ?kVdkaps fujh{k.k dj.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % fofo/k Hkw#is] Hkkjrkpk izkd`frd udk”kk
❖ d`rh % fofo/k Hkw#is] HkkjrkP;k izkd`frd udk”kkps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-
iz”u % 1- Hkkjrkrhy 6000 ehVjis{kk tkLr maph vlysyk Hkkx dks.kR;k fn”ksl vkgs\
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-n~ohidYikojhy iwoZokfguh un;kaph ukaos fygk-\
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3-lg;knzh ioZrkph maph dks.kR;k fn”ksus ok<r tkrs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- mRrjsdMhy eSnkuh izns”kkpk mrkj dks.kR;k fn”ksyk vkgs \
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5-iwoZ ?kkVkrhy f”k[kjkaps uko lkaxk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk uooh ngkoh
ikB;iqLrd- uouhr “kkys; vWVykl-
४. सािाशजक ि राजकीय चळिळी (राज्यशास्त्र )
नाि
इ.१०िी
अध्ययन सािाशजक चळिळी जनजागृतीसाठी कोित्या िागााचा अिलांब करतात हे
वनष्पत्ती / ओळखता येि.े
क्षिता
५. शैक्षणिक िाटचाल
६. िदहला ि अन्य िुबाल घटकाांचे सक्षिीकरि
नाि
विविध सािाशजक सिस्याांच्या सोडििुकीसाठी शशक्षि हे िहत्त्वाचे िाध्यि आहे.
क्षिता
१. स्वातांर्यानपूिा काळात कोित्या सािाशजक सिस्या होत्या ?
काही बाबी २. िुलींसाठी पदहली शाळा कोिी सुरु केली ?
आठिूया ३. सािाशजक ि शैक्षणिक क्षेत्ात कोिकोित्या
सिाजसुधारकाांनी काया केले ?
िित हिी का ? इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
१. आदििासी िुलाांसाठी ताराबाई िोडक ि अनुताई िाघ
एकात्मत्मक याांनी कोिते काया केले ?
साध्यतेसाठी २. शासनाने िदहला ि अन्य िुबल
ा घटकाांचे, अल्पसांख्याक
अध्ययन याांचे सक्षिीकरि होण्ासाठी शशक्षि क्षेत्ात कोिते
अनुभि /कृती उपाय योजले ?
कृती करा ३. प्रार्थमिक शशक्षिाच्या प्रसारासाठी शासनाने कोित्या
सुधारिा केल्या ?
४. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
शैक्षणिक क्षेत्ात काया केलेल्या र्थोर व्यक्तींची मचत्े
काय सिजले ? १. शशक्षिातून कोित्या सािाशजक सिस्या सोडविण्ास िित झाली ?
१. कोठारी आयोगाने शशक्षिाच्या क्षेत्ात सुधारिा होण्ासाठी कोित्या

शशफारशी केल्या ?
२. िुक्त विद्यापीठ कायााची िादहती शलहा.
१. िहाराष्ट्र राज्य सांपूिा साक्षर होण्ासाठी कोित्या िागााचा अिलांब करािा
लागेल ?
२. कोसबाडच्या प्रकल्पाविर्यी िादहती शलहा.
क्षेत्/ प्रकरि नाि ४. सािाशजक ि राजकीय चळिळी (राज्यशास्त्र )
इ.१०िी अध्ययन
िदहला ि अन्य िुबल
ा घटकाांच्या सक्षिीकरिाचा अर्था साांगता येिे
वनष्पत्ती / क्षिता
६. िदहला ि अन्य िुबाल घटकाांचे सक्षिीकरि
सिाजातील िुबल
ा घटकाांच्या विकासासाठीचे विविध प्रयत्न ि त्याांचे िहत्त्व
ओळखिे.
वनष्पत्ती/ क्षिता
१. विकासापासून िांमचत असिारे सिाजातील घटक कोिते ?
काही बाबी २. विकासापासून िांमचत असिाऱ्या घटकाांच्या विकासासाठी
आठिूया कोिते प्रयत्न करािेत असे तुम्हाला िाटते ?
३. स्वातांर्यान लढ्यात सहभागी असिाऱ्या िदहलाांची नािे साांगा.
िित हिी इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
का ?
१. खालील तक्ता पूिा करा.
क्र. क्षेत् िदहलेचे नाि उल्लेखनीय
कािवगरी
१ सािाशजक िृिाल गोरे िहागाई विरोधी
आांिोलन
२ शशक्षि -------- ----------
/कृती
३ क्रीडा -------- ----------
४ राजकीय -------- ----------
कृती करा
५ विज्ञान -------- ----------
६ पयाािरि -------- ----------
७ सादहत्य -------- ----------
८ सांगीत -------- ----------
२.स्वातांर्यानानांतरच्या काळात स्त्रीयाांचे योगिान कोिते ?
३.अनुसूमचत जाती, अनुसूमचत जिाती, भटक्या ि वििुक्त जाती-
जिाती, अल्पसांख्याांक याांच्या विकासासाठी शासनाने कोिते
प्रयत्न केले ?
शैक्षणिक सादहत्य विविध क्षेत्ातील उल्लेखनीय कािवगरी केलेल्या व्यक्तींचे फोटो, तक्ते,
१. सिाजातील िुबल
ा घटक कोिते ?
२. सिाजातील िदहला ि िुबल
ा घटक कोित्या विकासापासून िांमचत आहेत ?
३. सिाजातील िदहला ि िुबल
ा घटक याांच्या विकासासाठी शासनाने कोिते
प्रयत्न केले आहेत ?
१. सांकल्पनामचत् तयार करा.- िदहलाांच्या सांिभाातील कायिे.
२. अस्पृश्यता वनिारिासाठी कोिते प्रयत्न झाले ?
३. िानि अमधकार सांरक्षि कायियाविर्यी िादहती शलहा.
१. कोविडचा काळ लक्षात घेता योग्य ती खबरिारी घेऊन तुिच्या गािातील
अमधक सराि / िदहला बचत गटाच्या कािकाजाची िादहती मिळिा.
कृती/ उपक्रि २. तुिच्या गािातील/शहरातील विविध क्षेत्ात उल्लेखनीय कािवगरी करिाऱ्या
िदहलाांची िादहती मिळिा.
३. उपयोशजत इवतहास
नाि
इ.१०िी
अध्ययन इवतहासाचे विविध विर्यात ि जीिनात होिारे उपयोजन सिजािून घेिे ि
वनष्पत्ती / आचरिात आििे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ७. विज्ञान ि तांत्ज्ञान
नाि
१.स्वातांर्यानोत्तर भारतातील विज्ञान ि तांत्ज्ञानातील प्रगतीची उिाहरिे साांगता
येिे.
२.इां टरनेटच्या िितीने निनिीन शोधाांची िादहती मिळििे.
क्षिता
काही १. भारताच्या विज्ञान ि तांत्ज्ञानाच्या क्षेत्ात सुधारिा घडिून
बाबी आिण्ाचा प्रयत्न कोित्या प्रधानिांर्यानानी केला ?
आठिू २. विज्ञान ि तांत्ज्ञानाच्या क्षेत्ात कोिती प्रगती झाली आहे ?
या ३. कोिता दििस आपि विज्ञान दिन म्हिून साजरा करतो ?
िित
हिी
एकात्मत्मक का ?
साध्यतेसाठी १.भारताच्या विज्ञान, तांत्ज्ञान क्षेत्ातील प्रगतीची कालरेर्ा
अध्ययन िशकानुसार तयार करा.
कृती
करा
२.पुढील व्यक्तींनी विज्ञान ि तांत्ज्ञानात कोिते काया केले ते साांगा.
३.इां टरनेटच्या िितीने ‘अिुऊजेिर आधाररत विद्युतऊजाा वनमिि ती केंद्र’

याची िादहती मिळिा.
मचत्े
१. स्वातांर्यानोत्तर कालखांडात भारताने विज्ञान ि तांत्ज्ञानात कोिती प्रगती केली ?
२. इां टरनेटच्या िापराचे फायिे शलहा.
स्वाध्याय ि १. इां टरनेटच्या िितीने ‘इस्त्रो ’ सांिेची िादहती मिळिा.
िूल्यिापन २. िोबाईलचे फायिे ि तोटे शलहा.
१. नजीकच्या काळात सांगिकाच्या सहाय्याने रेल्वे आरक्षि करून रेल्वेचा
अमधक सराि / प्रिास करा ि तुिच्या प्रिासाचा अनुभि शलहा.
कृती/ उपक्रि २. नजीकच्या काळात शशक्षक/ पालकाांच्या िितीने तुिच्या जिळच्या
आकाशिािी केंद्रास भेट द्या ि िादहती मिळिा.

❖ v/;;u {kerk % uSlfxZd ?kVdkaps fujh{k.k oxhZdj.k d#u vuweku dk<.ks R;ke/khy
dk;Zdkj.kHkko lkaxrk ;s.ks-
❖ ?kVd % o`’Vh
1½ fo|kFkhZ fe=kauks Hkkjrkrhy gokeku dks.kR;k izdkjps vkgs\
%-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ Hkkjrkr fdrh _rw vkgsr\
-%------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ Hkkjrkr ikolkG;kr dks.kR;k okÚ;kiklwu ikÅl iMrks \
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ ikÅlkps izdkj fdrh vkgsr \
-%-----------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % itZU; izdkj o itZU; forj.k udk”kkps fujh{k.k dj.ks o iz”ukaph mRrjs ns.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % itZU; izdkj n”kZfo.kkÚ;k vkd`R;k o itZU; forj.kkpk
udk”kk
❖ d`rh % itZU; izdkj n”kZfo.kkÚ;k vkd`R;kaps fujh{k.k d#u vkd`R;kauk ukos n;k-o udk”kkps
fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-
iz”u %1- dks.kR;k izns”kkr ikolkps izek.k tkLr vkgs\
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2-vkf”k;k [kaMkP;k dks.kR;k Hkkxkr tkLr ikolkpk izn”s k vkgs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3-vkWLVªsfy;k [kaMkP;k dks.kR;k fdukÚ;kyk tkLr ikolkpk izns”k vkgs\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- vaVkfDVZdk [kaMkoj ikolkps izek.k fdrh vkgs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5-nf{k.k vesfjdsP;k dks.kR;k Hkkxkr ikolkps izek.k tkLr vkgs\
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk uooh
ikB;iqLrd- https://tinyurl.com/y9lo2n4d https://tinyurl.com/yd58mwe2

❖ v/;;u {kerk % uSlfxZd ?kVdkaps fujh{k.k oxhZdj.k d#u vuweku dk<.ks R;ke/khy
dk;Zdkj.kHkko lkaxrk ;s.ks-
❖ ?kVd % o`’Vh
1½ rkieku Eg.kts dk; \ rs lkaxk-
%-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ rkieku d{kk Eg.kts dk; \
-%------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ rkieku n”kZfo.;klkBh dks.kR;k izdkjP;k vkys[kkpk okij dsyk tkrks \
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ ikÅlkps izek.k n”kZfo.;klkBh dks.kR;k izdkjP;k vkys[kkpk okij dsyk tkrks\
-%-----------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % uSlfxZd ?kVdkaps fujh{k.k dj.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % izkd`frd jpuk]itZU;]rkieku n”kZfo.kkjh vkd`rh] okf’kZd
ljkljh
rkieku o itZU;eku n”kZfo.kkjk vkys[k
❖ d`rh % uSlfxZd ?kVdkaps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs ns.ks-
iz”u %
1- psUubZ ;sFks lokZr tkLr ikÅl dks.kR;k efgU;kr iMrks \
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- tqyS efgU;kr dks.kR;k “kgjkr lokZr tkLr ikÅl iMrks \
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- dksy s dkrk “kgjkr lokZr deh ikÅl dks.kR;k efgU;kr iMrks\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- dks.kR;k “kgjkr ikp efgUks 150 feeh is{kk tkLr ikÅl iMrks\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5- dks.kR;k “kgjkph rkieku d{kk deh vkgs\
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6- eqcbZ “kgjkph dks.kR;k efgU;krhy rkieku d{kk deh vkgs\
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7- psUubZps rkieku o itZU;ekukP;k vk/kkjs gokekukpk vankt djk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8- pkjgh “kgjkrhy lokZr tkLr ikolkps efgus dks.kdks.krs vkgsr rs “kks/kk o vankt O;Dr
djk-
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9- pkjgh “kgjkaps le vkf.k fo’ke gokekukr oxhZdj.k djk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
10- lokZr tkLr rkieku dks.kR;k “kgjkps vkgs\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk uooh
ikB;iqLrd-

b;Rrk % ngkoh fo’k; % Hkwxksy दििस% 23
❖ v/;;u {kerk % oLR;kaP;k fuekZ.kke/;s ekuokus HkkSxksfyd ?kVdkapk dlk okij dsyk ]rlsp
LFkkfud izkd`frd i;kZoj.kk”kh vuqdwyu o lq/kkj.kk rks d”kk djr xsyk ;kps ijh{k.k djrk
;s.ks-
❖ {ks= % ekuoh Hkwxksy
❖ ?kVd % ukxjhdj.k
1½ fo|kFkhZ fe=kauks ekuokP;k izeq[k xjtk dks.kR;k \%-----------------------------------------------------------------------------
2½ vUukph xjt d”kh iq.kZ dsyh tkrs \ -%----------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ oL= d”kk iklwu cufoyh tkrkr \ %----------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ ekuokP;k fuokÚ;kyk dk; Eg.krkr \ % ------------------------------------------------------------------------------------------------
5½ loZ ?kjs lkj[khp dk ulrkr\%-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % dkGkuq#i cny.kkÚ;k fuokÚ;kps Lo#i] o izns”kkuq#i cny.kkÚ;k fuokÚ;kph
jpuk ;kaps fujh{k.k dj.ks o cka/kdke lkfgR;kph ;knh r;kj dj.ks-
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % dkGkuq#i cny.kkÚ;k fuokÚ;kps Lo#i nk[kfo.kkjs fp= o
izn”s kkuq#i cny.kkÚ;k fuokÚ;kps izdkj n”kZfo.kkjs fp= isu isfUly]dkxn
❖ d`rh % fp=kaps fujh{k.k dj.ks o cka/kdkae lkfgR;kph ;knh r;kj dj.ks
xzkeh.k o “kgjh Hkkxkr okijY;k tk.kkÚ;k lkfgR;kaph ukos n;k-
cka/kdke xzkeh.k “kgjh cka/kdke xzkeh.k “kgjh

lkfgR;k Hkkxkr Hkkxkr lkfgR;kps Hkkxkr Hkkxkr
ps uko okijys okijys uko okijys okijys
tk.kkjs tk.kkjs tk.kkjs tk.kkjs
lkfgR; lkfgR; lkfgR; lkfgR;
nxM okGw
Ekkrh dkSy
Xkor I+k=k
flesaV dkp
Ykks[kaM rkMi=h
ykdwM es.kdkiM
Ikk.kh Pkwuk
[kMh
Qj”kh
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk ikpoh] uooh]
ngkoh ckjkoh ikB;iqLrd- https://tinyurl.com/yxmg2tjx https://tinyurl.com/y5oq3txy

;s.ks-
❖ [kkyhy rDR;kr dkagh lksbZ&lqfo/kk fnY;k vkgsr ;k lqfo/kk QDr xzkeh.k fdaok QDr ukxjh
Hkkxakr miyC/k vlrkr]dh nksUghdMs vlrkr rDR;kr √ [kw.k d#u oxhZdj.k iw.kZ djk-
lksbZ lqfo/kk xzkeh.k ukxjh
isVªky
s iai
fp=iV x`gs
vkBoMs cktkj
izkFkfed vkjksX; dsna z
Ikksyhl pkSdh
dyk nkyu
Xkzkeiapk;r
d`’kh mRiUu cktkj lferh
izkFkfed “kkGk
Ekk?;fed “kkGk
Ekgkfo|ky;
fo|kihB
fdjkuk nqdku
Ckgqfo/k “kqJ’w kk #X.kky;
esVªks LVs”ku
Ckl LFkkud
dkiM cktkjisB
cWad
ftYgk ifj’kn dk;kZy;
U;k;ky;
vk;dj dk;kZy;
❖ d`rhps uko % fp=k o#u ukxjhdj.kkph dkj.ks o leL;k vksG[k.ks

❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % ukxjhdj.kkph dkj.ks o leL;k n”kZfo.kkjh fp=s
❖ d`rh % fp= vksG[kwu ukxjhdj.kkph dkj.ks o leL;k vksG[k.ks
ojhy p=krhy xko o “kgj ;kaps fujh{k.k d#u [kkyhy eqn~n;kaP;k vk/kkjs rkSyfusd ekfgrh fygk-
1- mn;ksx/kans %--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- O;kikj %----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- Okkgrwd o lans”kogu %-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- f”k{k.k %----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5- brj vk/kqfud lksbZlqfo/kk %-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ukxjhdj.kkP;k leL;k
ojhy fp=kaps fujh{k.k d#u ukxjhdj.k leL;kaph ekfgrh fygk-

1- >ksiMiV~Vh %-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- iznq’k.k %----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- okgrwd leL;k %-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- -dpjk leL;k %--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
iz”u % [kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk-
1- xqUgsxkjh jks[k.;klkBh rqEgh dks.krs mik; lqpoky \ %------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- tyiznq’k.k fu;a=.kkps mik; lkaxk- %----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk
ikpoh] uooh] ngkoh ckjkoh ikB;iqLrd-
५. प्रसारिाध्यिे आणि इवतहास
नाि
इ.१०िी
अध्ययन
विविध प्रसारिाध्यिे ि इवतहास याांच्यातील सहसांबध
ां ओळखता येिे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि १०. बिलते जीिन प भाग २
नाि
इ.९िी अध्ययन जनित वनमिि तीतील ि नागरी सिाज सक्रीय करण्ातील प्रसारिाध्यिाांची
वनष्पत्ती/ भूमिका ि जबाबिाऱ्या ओळखता येि.े
क्षिता
१. तुम्हाला िादहत असलेल्या िैवनक िृत्तपत्ाची नािे शलहा.
काही २. ितािानपत्ात कोिकोित्या प्रकारच्या बातम्या िाचनास
बाबी मिळतात ?
आठिू ३. िृत्तपत्े ि िूरिशान ही प्रसारिाध्यिे इवतहासाच्या कोित्या
या साधन प्रकारात येतात ?
४. िृत्तपत्ाांना लोकशाहीचा चौर्था स्तांभ का म्हितात ?
िित इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
एकात्मत्मक हिी
साध्यतेसाठी का ?
अध्ययन १. स्वातांर्यानपूिा काळ ि स्वातांर्यानोत्तर काळातील िृत्तपत्ाांची नािे
अनुभि /कृती साांगा.
२. िृत्तपत्ाचे बिलते स्वरूप स्पष्ट करा.
३. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
कृती
करा
४. िूरिशान िरील कोित्या ऐवतहाशसक िाशलका तुम्हाला अमधक

आिडतात ?
जुनी ि निीन िृत्तपत्े
१. िृत्तपत्े सिाजप्रबोधनाचे काया कसे करतात ?
काय सिजले ? २. सिाजजागृती करण्ाचे काि िूरिशान िादहन्या कसे करतात ?
३. वनिडिूक काळात प्रसारिाध्यिे जनित कसे वनिााि करतात ?
अमधक िादहती इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक िाचा.
१. िूरिशानिरून सांसिेचे प्रत्यक्ष कािकाज िाखिल्यािुळे कोिता पररिाि
स्वाध्याय ि झाला ?
िूल्यिापन २. लोकशाही राज्यव्यििेत प्रसारिाध्यिाांची कोिती भूमिका असायला
हिी असे तुम्हाला िाटते ?
१. िृत्तपत्ातून कोविड १९ च्या सांिभाात आरोग्याची काळजी कशी घ्यािी
याबाबत येिाऱ्या लेख, मचत्ाांचा सांग्रह करा.
२. शैक्षणिक िादहती िेिाऱ्या िूरिशान िादहन्याांची नािे शलहा.
१. सांविधानाची िाटचाल (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.१०िी
अध्ययन सांविधानाची िाटचाल सािाशजक पररितानाच्या दिशेने होत असल्याचे साांगता
वनष्पत्ती / येिे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि १०. बिलते जीिन प भाग १,२
नाि
सािाशजक सितेचा पुरस्कार करण्ाविर्यीची जाि वनिााि होिे.
क्षिता
१. भारतीय सांविधानाच्या उद्देशशकेत कोिकोित्या िहत्त्वाच्या
बाबींचा उल्लेख केला आहे ?
काही
२. सांविधानाने िजाा ि सांधी याबाबतीत कोिती हिी दिली आहे ?
बाबी
३. सािाशजक सिता म्हिजे काय ? सािाशजक सितेचा पुरस्कार
आठिू
केलेल्या व्यक्तींची नािे साांगा ?
या
४. ‘सािाशजक न्याय दिन’ म्हिून कोिता दििस साजरा केला
जातो ?
िित १. इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
हिी २. इयत्ता ८ िी इवतहास ि नागररकशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
अध्ययन
का ?
१. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
कृती
करा
२. खालील तक्ता पूिा करा.
क्र. व्यक्तीचे नाि सािाशजक सितेसाठी
केले प्रयत्न
१. िहात्मा फुले -----------------
-------------
२. डॉ.बाबासाहेब -----------------
आांबेडकर -------------
३. कोल्हापूर सांिानात
छ.रा.शाहू
आरक्षिाचा जाहीरनािा
िहाराज
काढला.
४. नारायि -----------------
िेघाजी लोखांडे -------------
५. पांदडता रिाबाई -----------------
-------------
६. प्रा.एन.जी.रां गा -----------------
-------------
३. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
सािाशजक सिता प्रिावपत करण्ासाठी काया केलेल्या व्यक्तींची मचत्े
१. सािाशजक सिता वनिााि होण्ासाठी तुम्ही कोिते प्रयत्न करिार ?
२. सािाशजक विर्िता वनिााि होण्ास कोित्या गोष्टी कारिीभूत ठरतात ?
इयत्ता ८ िी इवतहास ि नागररकशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
१. सािाशजक सिता वनिााि होण्ासाठी सांविधानाने नागररकाांना
स्वाध्याय ि कोिती स्वातांर्याने दिली ? याचा कोिता पररिाि झाला?
िूल्यिापन २. सिानतेच्या हक्कानुसार भारतीय नागररकाांना कोित्या गोष्टी करता
येत नाहीत ?
अमधक सराि १. तुिच्या गािातील / शहरातील सािाशजक काया करिाऱ्या व्यक्तींच्या
/ कृती/ कायााची िादहती शलहा.
उपक्रि २. सािाशजक सिता वनिााि होण्ासाठी शासनाने कोिते उपाय केले ?
क्षेत्/ प्रकरि नाि ५. भारतीय लोकशाहीपुढील आिाने (राज्यशास्त्र)
इ.१०िी अध्ययन १. विविध आिानाांचे िस्तुवनष्ठ स्वरूप स्पष्ट करता येि.े
वनष्पत्ती / क्षिता २. अांतगात आिानाांना तोंड कसे िेता येते याचे वििेचन करता येिे.
३. भारताची सुरक्षा व्यििा
इ.९िी अध्ययन िानिी सुरक्षा ही सांकल्पना स्पष्ट करता येि.े
१. सांविधानाने नागररकाांना कोिते हक्क दिले आहेत ?
२. सांविधानाने दिलेल्या नागररकाांच्या हक्काांचे सांरक्षि
काही
करण्ाची जबाबिारी कोिाची आहे ?
बाबी
३. कोित्या कारिाांिुळे िानिी हक्काांना बाधा पोहचते ?
आठिू
४. िानिी हक्कािध्ये कोित्या प्रिुख हक्काचा सिािेश होतो ?
या
५. सध्यस्थितीत िानिी जीिन कोित्या कारिािुळे धोक्यात
आले आहे ?
िित
का ?
१. तुिचे हक्क तुम्हाला िादहत आहेत का ? त्यातील िोन हक्क
साांगा.
/कृती
२. सांकल्पना मचत् तयार करा.
दाररद्र्य
------- -------
कृती -- मानवी
--
करा सुरक्षितते
तील
समाक्षवष्ट
------- -------
-- बाबी --
क्षनरि
रता
३. िानिी हक्काच्या सुरशक्षततेसाठी कोिते कायिे करण्ात
आले आहेत ?
४. िानिी हक्क आयोगाची िापना का करण्ात आली ?
शैक्षणिक सादहत्य िानिी हक्क तक्ता

१. िानिी सुरक्षेचे िुख्य लक्ष कोिते असते ?
काय सिजले ? २. िानिाच्या सुरशक्षततेला बाधा ठरिारे घटक कोिते ?
३. िानिी सुरक्षा म्हिजे काय ?
१. पयाािरि सुरशक्षततेसाठी तुम्ही कोिती काळजी घ्याल ?
२. भ्रष्टाचार नष्ट होण्ासाठी कोिते प्रयत्न होिे आिश्यक आहेत ?
३. िानिी सुरक्षेची बिलती सांकल्पना स्पष्ट करा.
१. राष्ट्रीय सुरक्षा ि िानिी सुरक्षा यातील फरक कोिता ?
अमधक सराि / २. िानिी हक्क सुरक्षेसाठी शासनाने कोिते उपक्रि राबविले आहेत ?
कृती/ उपक्रि ३. लोकशाही शासन व्यििा िानिी सुरक्षेसाठी उपयुक्त आहे असे तुला
िाटते का ?

;s.ks-
1½ fo|kFkhZ fe=kauks ekxhy d`Rkh e/;s vki.k dks.kR;k ?kVdkaph ekfgrh ikfgyh rs lkaxk \%-------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ rqEgkyk ekfgr vlysY;k oLR;kaps izdkj lkaxk- -%--------------------------------------------------------------------------------
3½ ukxjhdj.kkapk dy d”kkP;k }kjs nk[kfoyk tkrks\ %----------------------------------------------------------------------
4½ rqEgkyk ekfgr vlysys vkys[k izdkj lkaxk- % -----------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % oLR;kaps izdkj ] vkys[k okpu o vkys[k dk<.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % oLR;k izdkjps fp=] ukxjhdj.kkpk dy n”kZfo.kkjk js’kkys[k]
vkys[k r;kj dj.;klkBh lkaf[;dh; ekfgrh] isu isfUly]vkys[k dkxn][ksMjcj]ekstiV~Vh]
❖ d`rh % oLR;kaP;k izdkjkps fujh{k.k d#u R;kaph oSf”k’V;s fygk fnysY;k vkys[kkps okpu o
lkaf[;dh; ekfgrhP;k vk/kkjs vkys[k r;kj dj.ks-
[kkyhy fnysY;k vkys[kkps fujh{k.k d#u iq<hy iz”ukaph mRrjs fygk-

iz”u %
1- fnysY;k vkys[kkr lokZr tkLr ukxjhdj.k dks.kR;k n”kdkr >kys vkgs \ %--------------------------------
2- 1991 yk ukxjhdj.kkpk dy fdrh VDds vkgs \ %-------------------------------------------------------------------------------
3- lokZr tkLr ukxjhdj.k dks.kR;k o’khZ >kys \ %-------------------------------------------------------------------------------------
4- 1971 yk ukxjhdj.kkpk dy fdrh VDds vkgs\ %---------------------------------------------------------------------------------
5- 2001 rs 2011 ;k n”kdkr ukxjhdj.kkpk dy fdrh VDdsus ok<ys \ %----------------------------------------
[kkyhy lkaf[;dh; ekfgrhP;k vk/kkjs js’kkys[k r;kj djk-
czk>hy % ukxjhdj.kkpk dy n”kZfo.kkjs dks’Vd ¼1960 &2010½
o’kZ Ukkxjhdj.kkpk
dy VDdsokjhr
1960 47-1
1970 56-8
1980 66-0
1990 74-6
2000 81-5
2010 84-6
❖ vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk ikpoh] uooh]
ngkoh ckjkoh ikB;iqLrd- https://tinyurl.com/y5crwnc9 https://tinyurl.com/y3j5xocp

❖ v/;;u {kerk % ,[kkn;k izns”kkrhy izkd`frd i;kZoj.kkpk rsFkhy vFkZdkj.k o O;kikj ;koj
gks.kkjk ifj.kke fo”kn djrk ;s.ks-
❖ ?kVd % O;kikj
1½ fo|kFkhZ fe=kauks Ik;kZoj.k Eg.kts dk; rs lkaxk \%-----------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ i;kZoj.kkr dks.kdks.krs ?kVd vlrkr \ -%-------------------------------------------------------------------------------------------
3½ i;kZoj.kkps izdkj lkaxk %-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ izkd`frd i;kZoj.k Eg.kts dk; \ % ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % i;kZoj.kkps izdkj ]i;kZoj.k vkf.k vkfFkZd O;olk; ;kapk laglaca/k vH;kl.ksa
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % Ik;kZoj.k izdkj n”kZfo.kkjs “kCndksMs ]i;kZoj.k vkf.k vkfFkZd
O;olk; n”kZfo.kkjs fp= o udk”ks -
❖ d`rh % Ik;kZoj.k izdkj n”kZfo.kkjs “kCndksM;kaps fujh{k.k dj.ks o i;kZoj.k izdkj dks’Vd
iw.kZ dj.ks o i;kZoj.k vkf.k vkfFkZd O;olk; ;kapk laglaca/k “kks/k.ks-
Ik;kZoj.k izdkj n”kZfo.kkjs “kCndksMs
g e` nk Tk eZ ik Ok j Uk
Okk Ek fu /k .kh jk Ikk Ek f”k
Ok [k M D izk O;k Ik oZ Rk
Uk Ek Uk Oo iq i Bk j Lrs
Li lkS j “k Drh .ks j js Yos
Rkh Ok LR;k eS nk u m |ks Xk
Ek gk jk ‘Vª Okk g rw d v
i;kZoj.k izdkj
HkkSfrd i;kZoj.k lkaLd`frd i;kZoj.k
izkd`frd i;kZoj.k vkf.k “ksrh O;olk; o R;koj vk/kkjhr mn;ksx

ojhy rDR;kps fujh{k.k d#u i;kZoj.k vkf.k mn;ksx ;koj fVIi.kh r;kj djk -%-----------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--
ojhy udk”kkps fujh{k.k d#u “ksrh mRiknu o i;kZoj.k ;kapk lglaca/k FkksMD;kr fygk---------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
“ksrh mRiknu ftYgk
1- vkack %---------------------------------------------
2- Tokjh %---------------------------------------------
3- fpdw %---------------------------------------------
4- dkiwl %---------------------------------------------
5- fejph %+--------------------------------------------
6- dsGh %--------------------------------------------
7- la=h %--------------------------------------------
8- cktjh %-------------------------------------------
9- dktw %------------------------------------------
uooh] ngkoh ckjkoh ikB;iqLrd-
चाचिी क्रमाांक २ हििस 30
िेळ ३० मि. गुि

१५
१) अिुऊजाा आयोगाचे पदहले अध्यक्ष म्हिून ------याांची नेििूक झाली.
अ) डॉ.होिी सेठना ब) डॉ.राजा रािण्णा क) डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलि
ड) डॉ.होिी भाभा
२) पुढीलपैकी कोित्या हक्काचा सिािेश िानिी हक्काांिध्ये होत नाही.

अ) रोजगाराचा अमधकार ब) िादहतीचा अमधकार क) बालकाांचे अमधकार
ड) सिान कािासाठी सिान िेतन
३) भारताच्या विज्ञान ि तांत्ज्ञानाच्या क्षेत्ात सुधारिा घडिून आिण्ाचा प्रयत्न --------
या प्रधानिांर्यानानी केला ?
अ) पां.नेहरू ब) लालबहाद्दरू शास्त्री क) इां दिरा गाांधी ड) राजीि गाांधी
ब) पुढील गटातील चुकीची जोडी ओळखून शलहा २

१) अ) डॉ.होिी भाभा – अिुस्फोट चाचिी केली.
ब) डॉ.राजा रािण्णा – भाभा आण्विक सांशोधन केंद्राचे सांचालक
क) डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलि – क्षेपिास्त्र वनमिि तीला सुरुिात केली.
ड) डॉ.होिी सेठना – अिुऊजाा आयोगाचे अध्यक्ष
२) अ) िहात्मा फुले – िुलींची पदहली शाळा

ब) डॉ.बाबासाहेब आांबेडकर – चििार तळे सत्याग्रह
क) नारायि िेघाजी लोखांडे – कािगार सांघटना
ड) िेधा पाटकर – हांडा प्रर्थेचे वनिुालन
१. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
-----
दै क्षनक
----- -----
वृत्तपत्रे
-----
२. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
प्रश्न ३ पुढील प्रश्नाचे २५ ते ३० शब्दात उत्तर शलहा. (कोितेही िोन ) ४

१) िोबाईलचे फायिे ि तोटे शलहा.
२) अांतगात सुरशक्षततेला आिान वनिााि करिाऱ्या बाबी कोित्या ?
३) पािी प्रिूवर्त होण्ाची कारिे ि त्यािरील उपाय साांगा.
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
----------------
प्रश्न ४ पुढील विधाने सकारि स्पष्ट करा. (कोितेही एक ) २
१) प्रसारिाध्यिाांना सिाजप्रबोधनाचे िाध्यि म्हिून ओळखले जाते .
२) लोकशाही शासन व्यििा िानिी सुरक्षेसाठी उपयुक्त आहे.
----------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
fo|kFkhZ Loa; v/;;u pkp.kh dzekad %02 fnol%30

1½ fo’kqoo`Rrh; izns”kkr lokZr tkLr----------------------------------------------------izdkjpk ikÅl iMrks
v½ izfrjks/k c½ vkorZ d½ vjksg M½ izR;korZ
2½ ukxjhdj.kkph ok< ;k dkj.kkeqGs gksr vkgs-----------------------------
v½ O;kikj c½ vkS|ksfxdhdj.k d½ ;kaf=dhdj.k o ra=Kku M½ ojhy loZ dkj.kkeqGs
3½ fu;kZrhps eqY; gs vk;krhP;k ewY;kis{kk tkLr vlrs-rsaOgk R;kl------------------------------------------Eg.krkr-
v½ izfrdqy O;kikj c½ vuqdwy O;kikj d½ larqfyr O;kikj d½ fdjdksG O;kikj
4½ jLR;kaP;k nksUgh cktwuh LFkkiu >kysY;k oLR;kauk ----------------------------------------------Eg.krkr-
v½ dsafnzr oLRkh c½ js’kh; oLrh d½ fo[kqjysyh oLrh M½ dsanzksRlkjh oLrh
5½ vkarjjk’Vªh; O;kikj gk nksuis{kk vf/kd ns”kkanjE;ku gksrks]rsaOgk R;k O;kikjkyk-----------------Eg.krkr
v½ n~foi{kh; O;kikj c½ cgqi{kh; O;kikj d½ varxZr O;kikj M½ ?kkÅd O;kikj
iz”u 2 jk- [kkyhy fo/kkus pwd dh cjkscj rs fygk- 05

1½ jsYos okgrwd gk lkaLd`frd i;kZoj.kkpk izdkj vkgs- ¼ ½
2½ vk;kr o fu;kZr ewY; lkj[ksp vlY;kl R;k larwfyr O;kikj Eg.krkr- ¼ ½
3½ tkLr ikolkP;k izns”kkrhy ?kjs mrjR;k Nijkaph vlrkr- ¼ ½
4½ Hkkjrkr vkXus; O;kikjh okÚ;kiklwu ikÅl iMrks- ¼ ½
5½ vk;dj dk;kZy;kph lqfo/kk xzkeh.k eksB;kizek.kkr vlrkr- ¼ ½
iz”u 3 jk [kkyhy iz”ukaph FkksMD;kr mRrjs fygk- 02

1½ ukxjhdj.kkeqGs xqUgsxkjh gh leL;k d”kh fuekZ.k gksrs rs Li’V djk %---------------------------------------------
%-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ vn`”; O;kikj Eg.kts dk;\ %---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
iz”u 4 Fkk % izfrjks/k itZU;kph vkd`rh dk<k- 03
५. भारतीय लोकशाहीपुढील आिाने (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.१०िी अध्ययन
वनष्पत्ती / अांतगात आिानाांना तोंड कसे िेता येते याचे वििेचन करता येिे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ३. भारताची सुरक्षा व्यििा
नाि
इ.९िी अध्ययन अांतगात सुरशक्षततेविर्यी असिाऱ्या आिानाांची जािीि असिे.
काही १. तुम्हाला जीिन जगताना कोित्या गोष्टी आिानात्मक िाटतात ?
बाबी २. कोिकोित्या क्षेत्ात तुम्हाला आिाने जािितात ?
आठिू ३. भारतापुढे कोिती आिाने आहेत ?
या ४. कोिती आिाने सोडविण्ास आपि प्रर्थि प्राधान्य द्याल ?
िित
का ?
एकात्मत्मक १. सांकल्पना मचत् तयार करा.
साध्यतेसाठी भारताच्या अांतगात सुरशक्षततेपुढील आिाने.
अध्ययन अनुभि २. तक्ता पूिा करा
/कृती भारताच्या
अांतगात
कोिता पररिाि झाला
कृती क्र. सुरशक्षतते- उपाय
आहे ?
करा पुढील
आिान
१. िहशतिाि ---------------- ----------
२. भ्रष्टाचार ---------------- ----------
३. प्रािेशशकता ---------------- ----------

नक्षलिािाचा शेजारील
नक्षलिािाकडे
शत्ू राष्ट्राांशी सांबांध
िळलेल्या
असिे िेशाच्या
युिकाांना िूळ
सुरशक्षततेला धोका,
राष्ट्रीय प्रिाहात
४. नक्षलिाि िहाराष्ट्रातील
आििे,
गडमचरोली सारख्या
रोजगार
भागात नक्षलिािािुळे
उपलब्धता
वनरपराध लोकाांचा बळी
वनिााि करािी.
जात आहे.
झोपडपट्टी
५. ---------------- ----------
सिस्या
तक्ते
१. अांतगात सुरशक्षतता म्हिजे काय ?
२. अांतगात सुरशक्षततेला आिान वनिााि करिाऱ्या बाबी कोित्या ?
३. अांतगात सुरशक्षततेविर्यी असिाऱ्या आिानाांिुळे िेशािर कोिता पररिाि
होतो ?
१. िेशाच्या अांतगात सुरशक्षततेच्या दृष्टीने तुम्हाला िाटिाऱ्या आिानाांची यािी
स्वाध्याय ि करा.
िूल्यिापन २. तुिच्या दृष्टीने सायबर हल्ल्याचे आिान िूर करण्ासाठी उपाय सुचिा.
३. कोित्या कारिाांिुळे िेशात अस्थिरता वनिााि होते ?
१. इां टरनेट च्या िितीने अांतगात सुरशक्षततेविर्यी िेशासिोरील अांतगात
आिानाांची िादहती मिळिा.
२. भारताच्या सुरक्षा व्यििेत कोिता बिल होत गेला याची िादहती मिळिा.
हििस – 32/कालािधी ३५ ममवनटे
५. भारतीय लोकशाहीपुढील आिाने (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.१०िी
अध्ययन
अांतगात आिानाांना तोंड कसे िेता येते याचे वििेचन करता येिे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ३. भारताची सुरक्षा व्यििा
नाि
एखाद्या आिानाांचा अभ्यास करून त्याची सांशोधनपत्रत्का तयार करता येिे.
क्षिता
काही १. आिान म्हिजे काय ?
बाबी २. सद्यस्थितीत आपल्या सिोर कोिते आिान आहे ?
आठिू ३. विद्यार्थी म्हिून तुिच्या सिोर कोिती आिाने आहेत ?
या ४. या आिानाला सािोरे जात असताना कोित्या अडचिी येत आहेत ?
१. सािाशजक आिाने – अांधश्रद्धा, कुपोर्ि, शलिं गभेि, िाढती
िृध्िाश्रिे,असुरशक्षतता, बालिजुरी इ.
२. राजकीय आिाने – राजकीय अस्थिरता, घरािेशाही, राजकीय
गुन्हेगारी, ितिाराांची उिासीनता इ.
३. आमर्थिक आिाने – िाररद्र्य, गररबी, िेठवबगारी, िहागाई, बेरोजगारी,
अध्ययन
भ्रष्टाचार इ.
अनुभि /कृती िित
४. पयाािरि विर्यक आिाने – प्रिूर्ि, िृक्षतोड, तापिानिाढ, िहापूर,
हिी
िािळ वनमिि ती, अस्व्ता इ.
का ?
५. आरोग्य विर्यक आिाने – सार्थीचे रोग, अपुऱ्या आरोग्य सुविधा,
अन्न भेसळ, व्यसनाधीनता
६. सुरक्षा विर्यक आिाने – गुांडवगरी, िां गली,
७. शैक्षणिक आिाने – खासगीकरि, अपुऱ्या शैक्षणिक सुविधा,
आांतरजालीय शशक्षिातील सिस्या, िांमचताांचे शशक्षि, िाढती शशक्षि
फी इ.
१.खालील िुद्याच्या आधारे पुढील आिानाांिर सांशोधनपत्रत्कातयार
करा.
शीर्ाक – आांतरजालीय शशक्षि (Online education )

कृती प्रस्तािना-
करा गरज / िहत्त्व-
व्याप्ती -
िादहतीचे सांकलन, विश्लेर्ि-
उपाय योजना -
सिारोप -
इां टरनेट
काय सिजले ? १. सिाजातील िेगिेगळ्या क्षेत्ातील आिाने शोधून त्याची िगािारी करा.
अमधक िादहती इां टरनेट
१. कोरोना विर्ािू ि लसीकरि एक आिान यािर तुिचे ित शलहा.
१. विज्ञान ि तांत्ज्ञानाचा अिास्ति िापर हे एक आिान यािर आपले ित शलहा.
१. सांविधानाची िाटचाल (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.१०िी
अध्ययन सांविधानाची िाटचाल सािाशजक पररितानाच्या दिशेने होत असल्याचे साांगता
वनष्पत्ती / येिे.
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ६. आांतरराष्ट्रीय सिस्या (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.९िी अध्ययन भारतीय सांविधान ि कायिे याद्वारे िानिी हक्काांचे सांरक्षि कसे होते हे जािून
वनष्पत्ती/ घेिे.
क्षिता
काही १. िानिी हक्क म्हिजे काय ?

बाबी २. िानिी हक्काची पूतत
ा ा कोित्या शासन व्यििेत होते ?
आठिू ३. सांविधानाने िानिाला दिलेले िूलभूत हक्क कोिते ?
या ४. आपल्याला मिळालेल्या हक्काचे सांरक्षि कोि करते ?
िित १.इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक

हिी २.इयत्ता ७ िी इवतहास ि नागररकशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
एकात्मत्मक का ?
१. कोित्या कारिाांिुळे िानिी हक्काांना िोठ्या प्रिािािर बाधा
अध्ययन
पोहचते ?
२. बालकाांच्या हक्काचा जाहीरनािा केंिा प्रशसद्ध झाला ?
३. िानिी हक्काचा िैश्चश्वक जाहीरनािा कधी िान्य करण्ात
कृती आला ?
करा ४. तुम्हाला मिळालेल्या हक्काचा भांग झाल्यास कोिाकडे िाि
िागता येते ?
५. हक्कभांग झाल्यास न्यायालय कोिते आिेश िेऊ शकते ?
६. सांकल्पनामचत् पूिा करा.
िानिी हक्क – तक्ता.
१. िानिी हक्काांचे सांरक्षि कोि करते ?
२. िानिी हक्काांचे सांरक्षिासाठी न्यायालय कोिती भूमिका बजािते ?
३. िानिी हक्काांचे सांरक्षिासाठी आांतरराष्ट्रीय, राष्ट्रीय ि राज्य पातळीिर
कोिते प्रयत्न होत आहेत ?
१. इयत्ता ९ िी इवतहास ि राज्यशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
२. इयत्ता ७ िी इवतहास ि नागररकशास्त्र क्रमिक पाठ्यपुस्तक
१. भारतीय नागररकाांना रोजगार मिळिण्ाचा हक्क असािा असे तुम्हाला
स्वाध्याय ि िाटते का ?
िूल्यिापन २. सिाांना वनिाऱ्याचा हक्क मिळाला तर आपल्या िेशातील लोकशाहीिर
त्याचे कोिते पररिाि होतील असे तुम्हाला िाटते ?
१. िानिी हक्क आयोगाची िादहती मिळिा.
२. बालकाांच्या िोफत ि सक्तीच्या शशक्षि कायिा २००९ नुसार कोित्या
हक्काचे सांरक्षि झाले आहे ?

❖ v/;;u {kerk % ,[kkn;k izns”kkrhy izkd`frd i;kZoj.kkpk rsFkhy vFkZdkj.k o O;kikj ;koj
gks.kkjk ifj.kke fo”kn djrk ;s.ks-
❖ ?kVd % O;kikj
1½ fo|kFkhZ fe=kauks rqEgkyk ykx.kkÚ;k ogh isuph [kjsnh rqEgh dks.kkdMwu djrk \%-------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ O;kikj Eg.kts dk; \- -%------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ ?kkÅd O;kikjh dks.kkyk Eg.krkr \ %-------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ O;kikjkps egRo dk; vkgs\ % -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % O;kikj izdkjph ekfgrh ?ks.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % O;kikjkps izdkj nk[kfo.kkjk rDrs]
❖ d`rh % O;kikjkps izdkj nk[kfo.kkÚ;k rDR;kps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-

1- vkarjjk’Vªh; O;kikjkph ekfgrh fygk- %----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- O;kikj larwyu Eg.kts dk;\ %-------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
vf?kd ekfgrh ;sFkwu feGsy % fn{kk vWi] udk”kklaxzg] eksckbZy] lax.kd] b;Rrk
uooh] ngkoh ckjkoh ikB;iqLrd

b;Rrk % ngkoh fo’k; % Hkwxksy fnol %35-36
❖ v/;;u {kerk % eky] lsok o ra=Kku ;kaP;keqGs ,[kkn;k izns”kkrhy fofo/k LFkkus
,desdkauk tksMyh tkrkr-rs lkaxrk ;s.ks-
❖ ?kVd % okgrwd] lans”kogu o i;ZVu
1½ fo|kFkhZ fe=kauks]rqEgh ikfgysY;k izoklh lk/kukaph ukos fygk \%----------------------------------------------------------
2½ eky okgrwd lk/kukaph ukos fygk \- -%------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ tyekxkZps izdkj dks.krs \ %-------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ okgrwd lk/kukaps egRo fygk\ % -------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % okgrwd ekxZ- okgrwd lk/kukaP;k izdkjph ekfgrh ?ks.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % okgrwd ekxZ o okgrwd lk/kukaaph ekfgrh nk[kfo.kkjk rDrs]o
fp=s
❖ d`rh % okgrwd ekxZ o okgrwd lk/kukap
a h ekfgrh nk[kfo.kkjk rDrs]o fp=s fujh{k.k d#u
iz”ukaph mRrjs fygk-
1- Tky okgrwd gh brj okgrwdhis{kk LoLr vkgs dk \
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- okgrwdhlkBh dks.kdks.kR;k ?kVdkapk fopkj dj.ks vko”;d vkgs\
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- gokbZ okgrwdhps egRo fo”kn djk-
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-https://tinyurl.com/yxsp4e98
Ekgkjk’Vª राज्य “kS{kf.kd la”kks/ku o izf”k{k.k ifj’kn]iq.ks-

❖ d`rhps uko % okgrwd ekxZ o i;ZVu LFkGkauk tksM.kkÚ;k udk”kkps fujh{k.k dj.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % okgrwd ekxZ o i;ZVu LFkGkauk tksM.kkjk udk”kk-
❖ d`rh % okgrwd ekxZ o i;ZVu LFkGkauk tksM.kkÚ;k udk”kkps fujh{k.k dj.ks
iz”u % [kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk-
1- egkjk’Vªkrhy fdY;kaph ;knh r;kj djk-
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- xje ik.;kps >js dks.kdks.kR;k ftYg;kae/;s vkgsr\
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- ys.kh vlysY;k ftYg;kaph ukos fygk-
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4 egkjk’Vªkrhy foekurGkph ukos fygk-
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5-lksykiwj & /kqGs jk’Vªh; egkekxkZojhy fBdk.kkaph ukos fygk-
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6- -okgrwdhps ekxZ o i;ZVu LFkGkapk fodkl ;kapk lglaca/k dks.kdks.kR;k fBdk.kh fnlwu
;srks\ %----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
४. सािाशजक ि राजकीय चळिळी (राज्यशास्त्र)
नाि
इ.१०िी
अध्ययन सािाशजक चळिळी जनजागृतीसाठी कोित्या िागााचा अिलांब करतात ते
वनष्पत्ती / ओळखता येि.े
क्षिता
क्षेत्/ प्रकरि ६. आांतरराष्ट्रीय सिस्या (राज्यशास्त्र)
नाि
पयाािरि ऱ्हास ही एक जागवतक सिस्या आहे ही जािीि विकशसत होिे.
क्षिता
१. पयाािरि दिन केिा साजरा केला जातो ?
काही
२. पयाािरि म्हिजे काय ?
बाबी
३. पयाािरिासांबांधी कोित्या सिस्या वनिााि झाल्या आहेत ?
आठिू
४. पयाािरिाच्या रक्षिासाठी तुम्ही कोिते प्रयत्न केले आहेत ?
या
५. नैसवगि क साधन सांपत्तीत कोित्या गोष्टीचा सिािेश होतो ?
िित
का ?
१. पुढील मचत्ाचे वनरीक्षि करा ि आपले ित शलहा.
अध्ययन
कृती
करा
२. सांकल्पना मचत् पूिा करा.
३. पयाािरिाच्या रक्षिासाठी आांतरराष्ट्रीय पातळीिरील प्रयत्न पुढील
कालरेर्ेिर िशािा.
४. पयाािरिाचा ऱ्हास होण्ास कारिीभूत घटक कोिते ?

५. पयाािरिाचा िानिी जीिनािर कोिता पररिाि झाला आहे ?
६. पुढील तक्ता पूिा करा.
क्र. पयाािरि रक्षिासाठी कोिी केले
प्रयत्न
१. मचपको आांिोलन ---------
--------
२. निािा बचाि ---------
आांिोलन --------
३. जोहड वनमिि ती डॉ.राजेंद्रशसिं ह
रािा
७. पयाािरिाचे रक्षि करण्ासाठी जनजागृतीबाबत घोर्िाक्य तयार

करा.
८. पयाािरिाच्या ऱ्हासाचा िानिी हक्कािर कोिता पररिाि होतो ?
पयाािरि विर्यक मचत्े, तक्ते
१. पयाािरि ऱ्हासाचे िुष्पररिाि शलहा.
२. पयाािरि सिस्या ही जागवतक सिस्या झाली आहे यािर तुिचे ित
शलहा.
३. पयाािरि रक्षिासाठी िाझी भूमिका – या विर्यािर वनबांध शलहा.
स्वाध्याय ि १. पयाािरिाच्या रक्षिासाठी कोिकोिते दिन साजरे केले जातात ?
िूल्यिापन २. जैविविधता रटकिण्ासाठी तुम्ही कोिकोिते प्रयत्न करू शकता ?
१. पयाािरिाचा सांिेश िेिारे मचत् काढा.
२. पािी प्रिूवर्त होण्ाची कारिे ि त्यािरील उपाय साांगा.
३. ‘नाि फौंडेशन’च्या कायााविर्यी िादहती इां टरनेटच्या सहाय्याने मिळिा.

1½ fo|kFkhZ fe=kauks]egkjk’Vªkrhy izeq[k i;ZVu LFkGkph ukos fygk \%-----------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ egkjk’Vªkrhy vHk;kj.;kaph ukos fygk \- -%-----------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3½ i;ZVukps izdkj dks.kdks.krs \ %-------------------------------------------------------------------------------------------------
4½ i;ZVukps egRo fygk\ % -------------------------------------------------------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % vkaarjjk’Vªh; i;ZVukps egRo tk.k.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % jk’Vªh; mRiknukr i;ZVu O;olk;kps ;ksXknku n”kZfo.kkjk
vkys[k
❖ d`rh % vkys[kkps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs ns.ks-
i;ZVu o vFkZO;oLFkk Hkkjr vkf.k czk>hy ¼2016½
Okjhy vkys[kkps fujh{k.k d#u iq<hy iz”ukaph mRrjs fygk-
1- ojhy vkys[kkpk izdkj dks.krk vkgs \
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- ojhy vkys[kkr dks.kR;k ckch nk[koY;k vkgs \
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- dks.kR;k ns”kkP;k ,dw.k jk’Vªh; mRiknukr i;ZVu O;olk;kps ;ksxnku tkLr vkgs \
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- i;ZVu O;olk;kr xqarysyh yksdla[;k tkLr vlysyk ns”k dks.krk \
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
iz”u % [kkyhy vkys[kkps fujhss{k.k d#u R;koj vk/kkfjr iz”ukaph mRrjs n;k-
vkarjjk’Vªh; i;ZVd la[;k n”kZfo.kkjk vkys[k
1- 2000 lkyh dks.kR;k ns”kke/;s vkf/kd ijns”kh Ik;ZVd vkys \

%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- dks.kR;k o’kkZiklwu Hkkjrkrhy ijns”kh Ik;ZVdkaph la[;k ok<ysyh vkgs \
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- 2015 lkyh nksUgh ns”kkrhy ijns”kh Ik;ZVdakP;k la[;sr fdrhus Qjd vkgs\
%----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- 2010 uarj Hkkjrkrhy ijns”kh i;ZVdkaph la[;k ok<.;kekxps dkj.k dk; vlkos \
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

❖ v/;;u {kerk % udk”kko#u vuqeku dk<.ks o fu’d’kZ dk<.ks
1½ fo|kFkhZ fe=kauks Hkwxksykrhy tkLrhr tkLr ekfgrh dks.kR;k HkkSxksfyd lk/kuk}kjs feGfork
;srs \%---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ udk”kkeqGs dks.kdks.kR;k ?kVdkaph ekfgrh feGrs \- -%-----------------------------------------------------------------------
3½ {ks=?kuh udk”kkr dks.kR;k ?kVdkaps forj.k nk[kfoys tkrs \ %--------------------------------------------------------
❖ d`rhps uko % udk”kko#u vuqeku dk<.ks o fu’d’kZ dk<.ks
❖ d`rhlkBh vko”;d lkfgR; % fofo/k izdkjps udk”ks
❖ d`rh % udk”kko#u vuqeku dk<.ks o fu’d’kZ dk<.ks
ojhy udk”kkps fujh{k.k d#u [kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk-
1- udk”kkr dks.kR;k izns”kkr okgrwdhps ekxZ tkLr izek.kkr vk<Grs o R;kps dk; dkj.k
vkgs\ %-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- lkrkjk ftYg;kph izkd`frd jpuk d”kh vkgs\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- lkrkjk ftYg;krhy okgrwdhps ekxZ deh vl.kkÚ;k Hkkxkrhy izkd`frd jpuk d”kh vkgs\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- okgrwd ekxkZP;k fodklkrhy leL;k dks.kdks.kR;k vkgsr\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ekgkjk’Vª izkdfrd o Ekgkjk’V itZU; udk”kkpk rkSyfud vH;kl djk-
ojhy nksUgh udk”kkps fujh{k.k d#u [kkyhy iz”ukap
a h mRrjs n;k-
1- dksd.kkr ikolkps izek.k tkLr vkgs- R;kps dk; dkj.k vlkos-\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- iwoZ fonHkkZr ikolkps izek.k tkLr vkgs- R;kps dk; dkj.k vlkos-\
%-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- lg;knzhP;k iwoZ Hkkxkr ikolkps izek.k deh vl.;kps dk; dkj.k vkgs\
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
fo|kFkhZ Loa; v/;;u vafre pkp.kh fnol % 44

0
1½ ewG js[kko`Rrkiklwu iwoZ fdaok if”pe fn”ksus xsY;koj180 js[kko`Rr--------------rklkaP;k Qjdkus ;srs
v½ 6 c½ 12 d½ 24 M½ 48
2½ i`Fohojhy fnukad o okjkaph lq#okr---------------------------js[kko`Rrkoj gksrs-
v½ 900 c½ 1800 d½ 600 M½ 00
3½ vkorZ itZU; -------------------------------dfVca/kkr tkLr izek.kkr iMrks
v½ m’.k c½ “khr d½ lef”krks’.k M½ ojhy iSdh ukgh
4½ egkjk’Vª o xqtjkr ;k nksu jkT;kr gks.kkÚ;k O;kikjkl---------------------O;kikj vls Eg.krkr-
v½ vkarjjk’Vªh; c½ varxZr d½fdjdksG M½ ?kkÅd
5½ gfjr NUuekxkZn~okjs----------------------------------- okgrwd dsyh tkrs-
v½ votM ekykph c½ izokL;kaph d½ vo;okaph M½ HkkthikY;kaph
iz”u 2 jk- [kkyhy fo/kkus pwd dh cjkscj rs fygk- 05
1½ ukxjh Hkkxkr xqUgsxkjhps izek.k deh vlrs- ¼ ½
2½ jks&jks okgrwdhlkBh gokbZ ekxkZph vko”;drk vlrs ¼ ½
3½ lsokaP;k nsok.k?ksok.khl vn`”; O;kikj vls Eg.krkr- ¼ ½
4½ 00 P;k js[kko`Rrko#u tkxfrd izek.kosG Bjfoyh tkrs- ¼ ½
5½ itZU;Nk;sP;k izns”kkr itZU;kps izek.k tkLr vlrs ¼ ½
iz”u 3 jk-osxGk ?kVd vksG[kk- 04
1½ ?kGbZ] Ogh vkdkjkph njh] ;w vkdkjkph njh] ukxeksMh oG.k- %----------------------------------
2½ fo’kqoo`Rr] edjo`Rr] ddZo`Rr] xzhfup js[kko`Rr- %---------------------------------
3½ izfrjks/k ikÅl] vkorZ ikÅl] vkEy ikÅl] vkjksg ikÅl- %----------------------------------
4½ iz”ukoyh] gksdk;a=] dWesjk] itZU;ekid - %----------------------------------
iz”u 4 Fkk % HkkSxksfyd dkj.ks fygk- 06

1½ ukxjhHkkxkr okgrwdhph dksM a h gksrs-
dkj.k %--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2½ fo’kqoo`Rrh; izns”kkr vkjksg ikÅl iMrks-
dkj.k %---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
iz”u 5 ok- HkkjrkP;k udk”kk vkjk[kM;kr [kkyhy iSdh dks.kRksgh rhu ?kVd nk[kok- 03
1½ ddZo`Rr 2½ vjoyh ioZr 3½ if”pe fdukjiÍh 4½ y{k}hi
iz”u 6 ok- [kkyhy iz”ukaph lfoLrj mRrjs fygk- ¼ dks.krkgh ,d ½ 04

1½unh fdukjh {ks=HksVhlkBhph iz”ukoyh r;kj djk-
fdaoa k
ukxjhdj.kkps Qk;ns fygk
%------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
iz”u 7 ok- [kkyhy lkaf[;dh; ekfgrhP;k vk/kkjs tksM LraHkkys[k r;kj djk- 03
vkarjjk’Vªh; O;kikjkrhy vk;kr o fu;kZr ewY;¼ MkWyje/;s½
ns”k fu;kZr vk;kr
Phu 2143 1960
Hkkjr 272 380
czk>hy 190 241
f”k{kdkaP;k fo|kF;kZalkBh ekxZn”kZd lwpuk %----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
चाचिी क्रमाांक ३ हििस ४५
िेळ १ तास गुि ३०
१) दृक-श्राव्य साधनाांिध्ये ---------या साधनाचा सिािेश होतो.
अ) िूरिशान ब) िृत्तपत्े क) आकाशिािी ड) वनयतकाशलके
२) इ.स.१९९२ िध्ये ------ या राज्यात िद्यपान विरोधी चळिळ सुरु झाली.
अ) िहाराष्ट्र ब) गुजरात क) आांध्रप्रिेश ड) उत्तराखांड
३) १९ जुलै १९६९ साली िेशातील प्रिुख ------ बँकाचे राष्ट्रीयीकरि करण्ात आले.
अ) १२ ब) १६ क) १४ ड) १८
ब) पुढील गटातील चुकीची जोडी ओळखून शलहा ३

१) अ) सौिामिनी राि – स्त्री िुक्ती आांिोलन
ब) विद्या बाळ – नारी सिता िांच
क) प्रमिला िां डिते – िदहला िक्षता समिती
ड) ज्योती म्हापसेकर – िदहला आयोग
२) अ) डॉ.एन.गोपीनार्थ – ओपन हाटा शस्त्रत्रक्रया

ब) रािचांद्र शिाा – कुशल कारागीर
क) डॉ. सुभार् िुखोपाध्याय– टे स्ट ट्यूब बेबी
ड) डॉ.िोहन राि – पोशलओ
३) अ) कािसजी िातार – पोलािाचा कारखाना

ब) डॉ.ित्ता सािांत – वगरिी कािगाराांचे नेतत्व
ृ
क) नारायि िेघाजी लोखांडे – वगरिी कािगाराांना सुट्टी
ड) नारायि सुिे – कविताद्वारे श्रमिकाांच्या जीिनाचे िशान
१) सांकल्पना मचत् पूिा करा.
क्षमश्र अर्थ व्यवस्र्े चे

भाग
-------- खासगी िेत्र ----------
२) पुढील तक्ता पूिा करा.

भारताच्या अांतगात
कोिता पररिाि झाला
क्र सुरशक्षततेपुढील उपाय
आहे ?
आिान
नक्षलिािाकडे िळलेल्या
१ नक्षलिाि िेशाच्या सुरशक्षततेला धोका युिकाांना िूळ राष्ट्रीय
प्रिाहात आििे.
२ भ्रष्टाचार -------------------- ----------------
३ झोपडपट्टी सिस्या -------------------- ----------------
प्रश्न ३ पुढील प्रश्नाचे २५ ते ३० शब्दात उत्तर शलहा. (कोितेही तीन ) ६

१) प्रेस रस्ट ऑफ इां दडया कोिते काया करते ?
२) िानि अमधकार सांरक्षि कायद्याची िादहती शलहा.
३) राष्ट्राच्या सुरक्षेला कोित्या बाबीपासून धोका आहे ?
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------
-----------------
प्रश्न ४ पुढील विधाने सकारि स्पष्ट करा. (कोितेही िोन ) ६
१) आधुवनक भारताचा इवतहास शलदहण्ासाठी दृक-श्राव्य िाध्यिे िहत्त्वाची असतात.
२) टपाल खाते टपाल वतत्रकटाच्या िाध्यिातून भारतीय सांस्कृतीचा िारसा ि एकात्मता याांच्या जतनाचे
प्रयत्न करते.
३) भारताने मिश्र अर्थाव्यििेचा स्वीकार केला आहे.
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------
प्रश्न ५ पुढील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर शलहा. (कोितेही िोन ) ८
१) िीस कलिी कायाक्रिाची िादहती शलहा.

२) िहशतिािाला आळा घालण्ासाठी उपाय सुचिा.
३) स्त्रस्त्रयाांची एकत्रत्त शक्ती विविध क्षेत्ात सुधारिात्मक बिल घडिून आिू शकते हे उिाहरिानी स्पष्ट
करा.
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------

STD 105 TH Social Science Bridge Course

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

STD 105 TH Social Science Bridge Course

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

महाराष्ट्र शासन

शैक्षणिक वर्ष २०२१-२२

● प्रवर्तक : शालेय शशक्षण ववभाग,महाराष्ट्र शासन

● मागतदशतक : मा.ववशाल सोळं की, (भा.प्र.से.)

 कायतकारी संपादक : डॉ.नेहा बेलसरे

 संपादन सहाय्य : १) बाळासाहे ब गायकवाड

हा सेतू अभ्यासक्रि यशस्वीरीत्या पूिा करण्ासाठी िनपपूिाक शुभ्

10.चाचिी तपासताना विद्यार्थीवनहाय विश्लेर्ि करून िागे पडलेल्या

अध्ययन हिी ३. शलिं क पहा टपाल वतकीटे -

दिलेले मचत् पहा या सांित

१. अमभलेखागार िध्ये कोित्या ऐवतहाशसक साधनाचे जतन होते ?

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

❖ d`rhps uko % vkys[k r;kj dj.ks o R;k[kkyhy iz”ukaph mRrjs ns.ks-

❖ d`rh % [kkyhy lkaf[;dh; ekfgrhP;k vk/kkjs js’kkys[k r;kj djk-

Hkkjrkrhy vkarjjk’Vªh; i;ZVd la[;k

1- ojhy vkys[kkr dk; n”kZfo.;kr vkys vkgs\

१. वनयतकाशलकाांची नािे शलहा.

२. १९८० च्या िशकातील घटना साांगा.

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

❖ [kkyhy udk”kkps fujh{k.k d#u iz”ukaph mRrjs fygk-

❖ [kkyhy iz”ukaph mRrjs fygk-

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

❖ d`rhps uko % vkd`rhyk ukos n;k

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

❖ d`rhps uko % udk”kk fujh{k.k d#Uk Hkkjrkps LFkku o foLrkj lkax.ks-

कृती करा २. भारतातील विकशसत ि अविकशसत प्रिेश पुढील तक्यात िशािा.

विकशसत प्रिेश अविकशसत प्रिेश

१. बँकाचे राष्ट्रीयीकरि का करण्ात आले ?

ब) पुढील गटातील चुकीची जोडी ओळखून शलहा २

२) अ) विश्वनार्थ प्रताप शसिं ग – इतर िागासिगीयाांसाठी आरक्षि

प्रश्न २ सूचनेप्रिािे कृती करा . ४

आसाि, िहाराष्ट्र, ओदडशा,गुजरात, पांजाब, वबहार,तामिळनाडू .

विकशसत प्रिेश अविकशसत प्रिेश

प्रश्न ३ पुढील प्रश्नाचे २५ ते ३० शब्दात उत्तर शलहा. (कोितेही िोन ) ४

प्रश्न ४ पुढील विधाने सकारि स्पष्ट करा. (कोितेही एक ) २

fo|kFkhZ Loa; v/;;u pkp.kh dzekad %01 fnol% 09

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

Hkwdai ygjhaps izdkj

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

१. कोठारी आयोगाने शशक्षिाच्या क्षेत्ात सुधारिा होण्ासाठी कोित्या

३.इां टरनेटच्या िितीने ‘अिुऊजेिर आधाररत विद्युतऊजाा वनमिि ती केंद्र’

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

cka/kdke xzkeh.k “kgjh cka/kdke xzkeh.k “kgjh

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

❖ d`rhps uko % fp=k o#u ukxjhdj.kkph dkj.ks o leL;k vksG[k.ks

ojhy fp=kaps fujh{k.k d#u ukxjhdj.k leL;kaph ekfgrh fygk-

४. िूरिशान िरील कोित्या ऐवतहाशसक िाशलका तुम्हाला अमधक

शैक्षणिक सादहत्य िानिी हक्क तक्ता

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

[kkyhy fnysY;k vkys[kkps fujh{k.k d#u iq<hy iz”ukaph mRrjs fygk-

fo|kFkhZ v/;;u vuqHko@d`rh

Okk Ek fu /k .kh jk Ikk Ek f”k

Li lkS j “k Drh .ks j js Yos

Rkh Ok LR;k eS nk u m |ks Xk

izkd`frd i;kZoj.k vkf.k “ksrh O;olk; o R;koj vk/kkjhr mn;ksx

िेळ ३० मि. गुि

अ) डॉ.होिी सेठना ब) डॉ.राजा रािण्णा क) डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलि

२) पुढीलपैकी कोित्या हक्काचा सिािेश िानिी हक्काांिध्ये होत नाही.

ब) पुढील गटातील चुकीची जोडी ओळखून शलहा २