शासन निर््णय क्रमांक ः अभ््ययास - २११६/(प्र.क्र.४३/१६) एसडी- ४ दिनांक २५.४.

२०१६ अन््वये स््थथापन करण््ययात आलेल््यया

समन््वय समितीच््यया दिनांक ३०.०१.२०२० रोजीच््यया बैठकीमध््यये हे पाठ्यपुस््तक सन २०२०-२१ या शैक्षणिक वर््षषापासून निर््धधारित
करण््ययास मान््यता देण््ययात आली आहे.

(दिव््ययाांग विद्यार््थ््याांसाठी H$m¶©nwpñVH$m)

महाराष्टट्र राज््य पाठ्यपुस््तक निर््ममिती व अभ््ययासक्रम सशं ोधन मडं ळ, पुणे ४.

�थमयाित्ृ ्ती : २०२० © महयारयाष्टट्र रयाज््य पयाठ्यपुस््तक विवममि्ती ि अभ््ययासक्रम सांशोधि मांडळ, पुणे ४११००४
पुिमु�मि ण : २०२३ या पुस्तकाचे स्व्ण ह� महारा�� राज्य पाठ्यपुस्तक नननम्णती ्व अभ्यासक्रम संशोर्न मंडळाकडे
राहतील. या पुस्तकातील कोर्ताही भाग संचालक, महारा�� राज्य पाठ्यपुस्तक नननम्णती ्व
अभ्यासक्रम संशोर्न मंडळ यांच्या लेखी पर्वानगीनश्वाय उि्र्ृत करता येर्ार नाही.

काय्णनशक्षर् अभ्यासगट (निव्यांग न्व�ाथ्या�साठी)

�ीमती हेमा र्ो�े �ीमती अ�श्वनी पावसकर
�ीमती गाग� म्हा�े �ीमती अंजली चौ्थाई
�ीमती प�्वी इनामिार �ीमती ने�ा पाटकर
�ी. संतोर् ्थळे डॉ. तनुजा प�ळेकर (ननमंन�त)
डॉ. सोनल सहार्े डॉ. राज�ी बाम (ननमंन�त)
�ीमती सरोजताई िेशमुख डॉ. अनभजीत नशरकांडे (ननमंन�त)
प्रा. तुर्ार कांबळे डॉ. अंनकता इंगोले (ननमंन�त)
�ी. संजय बुगटे डॉ. राज�ी नगरकर-मैड (ननमंन�त)
�ीमती नकशोरी शेडबाळे डॉ. अजयक�मार लोळगे (सिस्य सनच्व)

AjaOwiUr :
ìhr. Ama. ñH«$sZ qàQ>g©, nwUo
‘wIn¥ð> :
lr‘Vr प्रज्ञा काळे �मुख सां्योजक
वच� ि gOmdQ> : डॉ. अज्यक�मयार लोळगे
�ी. �ीमंत होनरा्व न्वशेर्ानर्कारी काया्णनुभ्व
lr‘Vr मयुरा डफळ प्र. न्वशेर्ानर्कारी कला नशक्षर्,
�ी. रन्वराज हरीप
प्र. न्वशेर्ानर्कारी आरोग्य ्व शारीररक नशक्षर्,
{Z{‘©Vr :
पाठ्यपुस्तक मंडळ, पुर्े
lr. g{ƒXmZ§X Am’$io
‘w»¶ {Z{‘©Vr A{YH$mar
�ी. संदीप आजगावकर
{Z{‘©Vr A{YH$mar
H$mJX :
�कयाशक
70 Or.Eg.E‘. H«$s‘dmoìh
वििेक उत््तम गोसयािी
‘wÐUmXoe :
वि्यां�क,
पाठ्यपुस्तक नननम्णती मंडळ,
‘wÐH$ :
प्रभािे्वी, मुंबई - २५
 �स््तयाििया

इयत्ता न्व्वीच्या ्वगा्णत आपर्ा स्वा�चे स््वागत. गृहशास्�, शरीरशास्�, आरोग्यशास्�

या न्वर्याचे पाठ्यपुस्तक आपल्या हाती िेताना आम्हाला न्वशेर् आनंि होत आहे. स्वा�साठी
नशक्षर् आनर् समा्वेशक नशक्षर् हा आपल्या नशक्षर्ाचा मध्य्वत� हेतू आहे. निव्यांग
न्व�ाथ्या�चा स्वा�गीर् न्वकास हे उि्नि� समोर ठे्वून त्यांच्यातील सु� क्षमतांचा न्वकास
करर्े तसेच समाजात ्वा्वरताना त्यांना समान संर्ी, सहभाग आनर् समान ह� उपलब्र्
क�न िेण्याचे र्ोरर् शासनाने अमलात आर्ले आहे.
न्व�ाथ्या�च्या क्षमतेनुसार त्यांना भार्ा, न्वज्ञान ्व गनर्त यांसारखे न्वर्य समजण्यास,
जार्ून घेण्यात नक�्वा लेखनात अनेक अडचर्ी येतात. म्हर्ून या अडचर्�्वर मात क�न त्यांना
नशक्षर्ाच्या मुख्य प्र्वाहात आर्ण्यासाठी भार्ा, न्वज्ञान ्व गनर्त या तीन न्वर्यात काही स्वलती
निल्या आहेत. न्वज्ञान या न्वर्याऐ्वजी गृहशास्�, शरीरशास्�, आरोग्यशास्� या न्वर्याचा
अभ्यासक्रम ननर्ा्णररत क�ला आहे.
गृहशास्�, शरीरशास्�, आरोग्यशास्� या न्वभागांचे लेखन करताना अध्ययन �ि�या
अिधक सुलभ व आनंददायी व्हावी असा व्यापक ���कोन समोर ठेवलेला आहे. पुस्तकातील
आशय सोप्या भाषेत आिण आकषर्क प�तीने िच�े, आक�त्या देऊन मांडला आहे. या पु�स्तक�त
िदलेल्या क�ती नमुन्यादाखल आहेत. तुमच्या कल्पकतेने त्यामध्ये आवश्यक तो बदल करावा.
या िवषयाचे अध्ययन - अध्यापन �भावीपणे, सहजतेने व आनंदाने व्हावे या ��ीने हे
पा�पुस्तक िन�श्चतच उपयु� ठरेल. मुख्याध्यापक, सुलभक, पालक, िव�ाथ�, या
िवषयातील जाणकार या सवा�कड�न िव�ाथ्या�साठी �थमच तयार क�लेल्या या चार रंगी
पा�पुस्तकाचे स्वागतच होईल अशी आशा आहे.
पा�पुस्तक वापरताना काही शंका वा अडचणी आल्यास त्या मंडळाला ज�र
कळवाव्यात.

({ddoH$ Jmogmdr)
पुर्े g§MmbH$
निनांक : २१ फ��ु्वारी २०२० ‘hmamï´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d
भारतीय सौर २ फाल्गुन १९४१ Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo-4
 सुलभकयाांसयाठी
निव्यांग जनअनर्कार अनर्ननयम २०१६ यामुळे न्व�ेचे महा�ार स्वा�साठी खुले झाले आहे.
प्रत्येक व्य�ीच्या गरजा पूर््ण होतील, स्वा�ना नशक्षर्ाच्या कल्यार्कारी प्र्वाहात सहभागी होता येईल
आनर् कोर्ीही नशक्षर्ापासून ्वंनचत राहर्ार नाही याची िक्षता घेऊन या अभ्यासक्रमाची रचना क�ली
आहे. निव्यांग न्व�ाथ्या�चा स्वा�गीर् न्वकास हे उि्नि� समोर ठे्वून त्यांच्या सु� क्षमतांचा न्वकास
करर्े हे र्ोरर् शासनाने अमलात आर्ले आहे.
अध्यायन-अध्यापन प्रनक्रया न्व�ा्थ�क�न�त असा्वी, क�नतप्रर्ान ्व ज्ञानरचना्वािा्वर भर
निला जा्वा तसेच या न्वर्याच्या नकमान क्षमता प्रा� कराव्यात, तसेच अध्यायन-अध्यापन प्रनक्रया
रंजक आनर् आनंििायी व्हा्वी हा ���कोन समोर ठे्वून या पाठ्यपुस्तकाची रचना क�लेली आहे.
गृहशास्�, शरीरशास्� ्व आरोग्यशास्� असे तीन स््वतं� न्वभाग िेण्यात आले आहेत.
गृहशास्� : या न्वभागाची ता��्वक ्व प्रात्यनक्षक अशा िोन भागांत न्वभागर्ी करण्यात
आलेली आहे. गृहसजा्वट, अ� भेसळ, अ�संरक्षर्, अ� नशज्वण्याच्या प�त�ची मानहती
ता��्वक न्वभागात िेण्यात आलेली आहे. प्रात्यनक्षक न्वभागात निलेल्या प्रत्येक पिा्था्णसाठी लागर्ारे
सानहत्य ्व क�ती क्रम्वार निली आहे. ती शक्य नततक्या सोप्या भार्ेत ्व छो�ा छो�ा पायर्‍यांमध्ये
निली आहे. त्यामुळे न्व�ाथ्या�च्या क्षमतांनुसार कोर्ती क�ती कोर्त्या मुलाला जमेल त्यानुसार त्यांचे
गट क�न कामाची न्वभागर्ी करता येईल.
निलेल्या पाकक�त�मध्ये आ्वश्यकतेनुसार बिल करण्यास तसेच या पाकक�तीनश्वाय ्वेगळी
पाकक�ती करण्यास हरकत नाही. या पाकक�ती नमुन्यािाखल निलेल्या आहेत. नचरर्े, कापर्े, तळर्े
यांसारख्या क�ती करताना न्व�ाथ्या�ंना योग्य ते माग्णिश्णन क�न तसेच आपल्या िेखरेखीखाली त्या
क�ती योग्य ती काळजी घेऊन क�न घ्याव्यात.
शरीरशास्� व आरोग्यशास्� : या न्वभागातील मानहती अनतशय सोप्या भार्ेत, नच�,
छायानच�े, आक�त्या यांचा ्वापर क�न समजा्वून सांनगतली आहे. यातील पाठ नशक्वताना
आर्ुननक तं�ज्ञानाचा ्वापर क�ल्यास अध्ययन-अध्यापन अनर्क पररर्ामकारक होईल. रंगीत नच�े,
आक�त्या यांनी सज्वलेले सोप्या भार्ेतील हे पाठ्यपुस्तक आपर्ा स्वा�ना आ्वडेल आनर् उपयु�
ठरेल असा िवश्वास ्वाटतो.
या पु�स्तक�च्या गुणवत्ता परीक्षणाचे काम �ीमती. वैशाली वाईकर यांनी क�ले. अभ्यासगट
त्यांचा आभारी आहे.

कया्यमिवशक्षण अभ््ययासगट (दिव््ययाांग विद्यार््ययाांसयाठी)

पा�पुस्तक मंडळ, पुणे
 विद्यार््ययाांसयाठी
न्व�ा्थ� नम�हो,
इयत्ता न्व्वीच्या ्वगा्णत आपर्ा स्वा�चे स््वागत. गृहशास्�, शरीरशास्�, आरोग्यशास्� या
न्वर्याचे पाठ्यपुस्तक आपर् अभ्यासर्ार आहात. आपर् या पाठ्यपुस्तकाचा पररचय क�न घेऊया.
गृहशास्� : पाहर्े, ऐकर्े या पेक्षा हाताने क�लली क�ती िीघ्णकाळ लक्षात राहते, म्हर्ूनच या
अभ्यासक्रमातील गृहशास्� न्वभागात प्रात्यनक्षक हा क�नतयु� अभ्यासक्रम असर्ारा न्वर्य समान्व�
करण्यात आलेला आहे. यातून अनेक घटकांची मानहती तुम्हास नमळर्ार आहे. शारीररक
न्वकासाबरोबरच तुमचा कौशल्यात्मक न्वकास होईल, अशाच क�त�चा समा्वेश यात क�लेला आहे. त्या
क�ती करताना आलेल्या अडचर्�्वर आपल्या क्षमतेनुसार मात क�ल्यामुळे समस्या ननराकरर्ासाठी
आ्वश्यक असलेली न्वचार प्रनक्रया तुम्ही अनुभ्वर्ार आहात. यातील उपक्रमांमुळे उत्पािनाचे
न्वक्री कौशल्य, ्वैय��क नशस्त आनर् गटात काम करण्याची क्षमता िन�श्चत ्वाढीस लागेल.
गृहशास्� ता��वक न्वभागात अ�भेसळ, अ� नशज्वण्याच्या प�ती, अ� संरक्षर्,
यानश्वाय गृहसजा्वट करताना रंगसंगती, रचना तसेच त्यासाठी लागर्ार्‍या ्वस्तूची नन्वड ्व योग्य ्वापर
अशा जी्वना्वश्यक न्वर्यांची मानहती घेर्ार आहात. यानश्वाय तयार करण्यात येर्ार्‍या खा�पिा्था�ची
न्वक्री क�न मया्णनित स््व�पात अ्था्णज्णन करण्यासाठी पिा्था�ची न्वक्रीची नक�मत कशी काढतात हे
अभ्यासर्ार आहात.
प्रात्यनक्षक न्वभागात पाकक�ती करताना नकसर्ी, चाक�, न्वळी यांसारख्या र्ारिार ्वस्तू सतत
हाताळाव्या लागर्ार आहेत. त्यामुळे पालक ्व नशक्षक यांच्या िेखरेखीखाली त्या काळजीपू्व्णक
्वापरा्वयाच्या आहेत. तळर्े, परतर्े यांसारख्या क�तीही योग्य ती खबरिारी घेऊन करायच्या
आहेत. प्रात्यनक्षकांिरम्यान स््वतःची काळजी घेर्ेही नततक�च मह�्वाचे ठरर्ार आहे.
शरीरशास्� : या न्वभागात मान्वी शरीर, ह्वा ्व श्वसन हे अभ्यास घटक अभ्यासर्ार
आहोत. यानश्वाय सा्थीच्या न्वन्वर् आजारांची मानहती पाहर्ार आहोत.
आरोग्यशास्� : या न्वभागात नकशोरा्वस््थेची ओळख क�न घेर्ार आहात. वैय��क
स्वच्छता व व्यायाम हाही घटक अभ्यासणार आहात.
या स्व्ण न्वर्यांसंिभा्णत अनर्क गो�ी जार्ून घेण्यासाठी आर्ुननक तं�ज्ञानाचाही आपर् उपयोग
क� शकाल. त्यासाठी आपले नशक्षक, पालक, सुलभक यांचेही माग्णिश्णन आपर् घेऊ शकता. ही
चाररंगी, भरपूर नच� असर्ारी, सोप्या भार्ेतील पु�स्तका तुम्हाला न�ीच आ्वडेल. आपर् या
पु�स्तक�चे न�ीच स््वागत कराल ही अपेक्षा आहे. तुमच्या शैक्षनर्क प्रगतीसाठी खूप शुभेच्छा!
कया्यमिवशक्षण अभ््ययासगट (दिव््ययाांग विद्यार््ययाांसयाठी)
पाठ्यपुस्तक मंडळ, पुर्े
 क्षम्तया विधयािे : इ्यत््तया िििी
पाठ �. पाठाचे नाव क्षमता िवधाने
भाग १ - गृहशास्� (ता��वक)
१ गृहसजा्वट • गृहसजावटीमध्ये योग्य रंगसंगतीची िनवड करता येण्याची क्षमता
िनमार्ण करणे.
• पुष्परचना करण्यासाठी लागणार्‍या सािहत्यांचे उपयोग समजून घेणे.
२ अ� भेसळ • मसाल्याच्या पदाथार्तील, अ�धान्यातील भेसळ ओळखण्याची
क्षमता िवकिसत करणे.
• भेसळीमुळे होणार्‍या द�ष्प�रणामांची मािहती घेणे. या समस्येचे
िनराकरण करण्यासाठी योग्य पयार्य िनवड�न समस्या हाताळण्याची
क्षमता िनमार्ण करणे.
३ अ�संरक्षर् • अ�संरक्षण प�तीचे मह�व समजून घेणे.
• अ�संरक्षणासाठी िनज�तुक हाताळणीच्या प�त�ची मािहती घेणे.
४ मसाले ्व मसाल्याचे पिा्थ्ण • मसाल्याचे िविश� गुण आिण त्यांचे उपयोग यांची मािहती घेणे.
• मसाले म्हणजे काय? त्यांचे आहारातील व पाककलेतील मह�व व
फायदे समजून घेणे.
५ अ� नशज्वण्याच्या प�ती • अ� िशजवण्याच्या फाय�ांची मािहती समजून घेणे.
• अ� िशजवण्याच्या प�ती समजून घेणे.
६ पिा्था्णच्या न्वक्रीची नक�मत • पदाथर् िव��ची िक�मत ठरवण्याची प�त समजून घेणे.
• �त्यक्ष िव�� िक�मत काढण्याची क्षमता िनमार्ण करणे.
गृहशास्� (�ात्यिक्षक)
१ कढीनलंबाची चटर्ी तयार • चटणीचे जेवणातील मह�वाचे स्थान समजून घेणे.
करर्े • जेवणातील भाज्यांबरोबर त�डी लावणे म्हणजे स्वािद� चटणी
करण्याची क�ती समजून घेणे.
२ मोड आलेल्या मुगाची • िविवध कोिशंिबरी तयार क�न जेवणाची लज्जत वाढवली जाते,
कोनशंबीर तयार करर्े याची मािहती घेणे.
• मोड आणून क�लेल्या कडधान्यांची कोिशंबीर पौ��क असते, याची
मािहती घेणे.
३ �ेड सँडन्वच तयार करर्े • सँडिवच तयार करण्यास लागणार्‍या पदाथा�ची मािहती घेणे.
• �ेडचा स्लाईस छोटा असल्यास कडा काढल्यास सँडन्वच लहान तयार
होईल, �ेड मोठा असल्यास त्याच्या कडा काढ�न टाकता येतात व त्याने
सँडन्वच योग्य आकारात तयार होते, हे बारकावे समजून घेणे.
४ कोबीच्या ्व�ा तयार • व�ा हा जेवणातील चवदार पदाथर्, त्यासाठी लागणार्‍या पदाथा�ची
करर्े मािहती घेणे.
• व�ा तयार करताना िकसणे, उकडवणे, तळणे यांसारख्या कराव्या
लागणार्‍या क�तीतील बारकावे समजून घेणे.
५ डाळ - तांिळाची �खचडी • भाताचे पदाथर् िशकताना मह�वाचा पदाथर् तांद�ळ, त्याची मािहती
तयार करर्े घेणे. उदा. नवीन तांदळाचा भात मऊ व िचकट होतो, त्यास पाणी
कमी वापरावे लागते. जुना तांद�ळ फ�गतो, मोकळा होतो त्यास पाणी
जास्त लागते.

भाग २ - शरीरशास्�
१ मान्वी शरीर • मानवी शरीराच्या बा� इंि�यांची मािहती घेणे.
• आंतर इंि�ये व त्यांचे कायर् समजून घेणे.

२ ह्वा ्व श्वसन • हवा, वातावरण त्याचे उपयोग याची मािहती घेणे.

• श्वसन म्हणजे काय? श्वसनि�या, श्वसन�ि�यांचे सामान्य रोग,
त्याचे द�ष्प�रणाम समजून घेणे.

३ सा्थीचे आजार • आजाराचे �कार, रोगांची कारणे, त्यावरील �ितबंधक उपाययोजना

समजून घेणे.
• सवर्साधारण रोग�ितबंधक उपायांची मािहती घेणे.
भाग ३ - आरोग्यशास्�
१ नकशोरा्वस््थेची ओळख • िकशोरावस्थेचे �कार, वैिशष्�े, िवकास यांची मािहती घेणे.
• िकशोरावस्थेतील वाढ आिण िवकासावर प�रणाम करणारे घटक
समजून घेणे.
२ स््वच्छता • वैय��क स्वच्छतेचे फायदे, तसेच स्वच्छता न पाळल्यास होणार्‍या
अपायकारक गो��ची मािहती घेणे.
• प�रसर स्वच्छ ठेवण्याची क्षमता िनमार्ण करणे.
• स्वच्छतेच्या िनयमांची मािहती घेणे.
३ व्यायाम • व्यायामाचे मह�व, त्याचे �कार यांची मािहती घेणे.
• योगासनाचे मह�व व योगासनाबाबत लक्षात ठेवण्याच्या गो�ी
समजून घेणे.
• व्यायामात सातत्य ठेवून त्याचे महत्व समजून घेणे.
M
M M
M

M
MM
M
AZwH«$‘m{UH$m
A. H«$. àH$aUmMo Zmd nmZ H«$.
^mJ 1 - J¥hemñÌ (ता��वक)
1. J¥hgOmdQ १
2. AÝZ ^ogi १६
3. AÝZg§ajU २३
4. ‘gmbo d ‘gmë¶mMo nXmW© ३०
5. अ� िशजवण्याच्या प�ती ३८
6. nXmWm©À¶m {dH«$sMr qH$‘V ४४
- àm˶{jH$ -
 H$T>rqb~mMr MQ>Ur V¶ma H$aUo. ४५
 ‘moS> Amboë¶m ‘wJmMr H$moqe~ra V¶ma H$aUoo. ४६
 ~«oS> सँडन्वच V¶ma H$aUo. ४८
 H$mo~rÀ¶m dS>çm V¶ma H$aUoo. ५०
 S>mi - Vm§XimMr {IMS>r V¶ma H$aUo. ५२
^mJ 2 - earaemñÌ
1. ‘mZdr eara ५४
2. hdm d ídgZ ७१
3. gmWrMo AmOma ७८
^mJ 3 - Amamo½¶emñÌ
1. {H$emoamdñWoMr AmoiI ९४
2. ñdÀN>Vm> १०२
3. ì¶m¶m‘ ११०
भाग १ J¥hemñÌ (ताित्त्वक)
1. J¥hgOmdQ>

AmnU {eHy$¶m . . .
 a§Jg§JVr
 a§Jg§JVrMo {Z¶‘
 nwînaMZm
१. Z¡g{J©H$
२. H¥${Ì‘

Hw$R>ë¶mhr J¥hgOmdQ>r‘ܶo, BVa JmoîQ>t~amo~aM a§J¶moOZobm A˶§V ‘hËËd AgVo. H$maU

a§Jm§Mr AMyH$ {ZdS> Ho$ë¶mZoM Ka IwbyZ {XgVo. gOmdQ>rMr AmH$f©H$Vm dmT>Vo.
dó àmdaUo, Ab§H$mam§Mr ’°$eZ Oer ~XbVo, ˶mMà‘mUo a§J, a§JN>Q>m, nmoV{Z{‘©Vr
¶m§gma»¶m a§J¶moOZoV gVV ~Xb hmoV AgVmV. ’°$eZ, Q´>oÊS> Hw$R>bmhr Ambm Var a§Jm§Mo
{d{eîQ> JwUY‘© कायम AgVmV. a§Jm§Mr {ZdS> H$aVmZm H$mhr gyÌo nmibr H$s KamÀ¶m
gOmdQ>r~amo~aM a§Jg§JVrhr IwbyZ {XgVo.
n¶m©daUnyaH$ CËnmXZo (BH$mo ’«o$ÊS>br àm°S>³Q>) V¶ma H$aUmè¶m AZoH$ H§$nݶm ~mOmamV
Xa doir ZdZdrZ CËnmXZo> AmUVmV. a§Jm~amo~a dm°bnonahr AmdS>rZo bmdbo OmVmV.
"ि क्स B’o$³Q>' hm ZdrZ àH$ma gܶm IynM bmoH${චPmbobm Amho.
a§Jm§Mr {ZdS> H$aVmZm a§Jm§Mm Aä¶mg AgUo Iyn JaOoMo Amho. ¶mgmR>r {Xboë¶m
a§JMH«$mdê$Z a§Jg§JVrMm Aä¶mg H$aVm ¶oB©b.

a§JMH«$
1
 a§Jg§JVr V³Vm
 ‘yi a§J/ àmW{‘H$ a§J
Vm§~S>m
{ndim
{Zim
 Xþ涑 (X²{dVr¶) loUrMo a§J
Zma§Jr
{hadm
Om§^im
 CîU qH$dm C~Xma a§J
Vm§~S>m
Zma§Jr
{ndim
 erV a§J
{Zim
{hadm
Om§^im
 AmH«$‘H$ a§J- (nwT>o ¶oUmao a§J) a§JMH«$mdarb Vm§~S>çm a§JmnmgyZ
{ndiga {haì¶m a§Jmn¶ªVMo gd© a§J
 AZmH«$‘H$ a§J - (‘mJo gaH$Umao a§J) a§JMH«$mVrb {haì¶mnmgyZ bmbga
Om§^ù¶m a§Jmn¶ªVMo gd© a§J
 g§~§[YV (gOmVr¶) a§Jg§JVr a§JMH«$mVrb EH$m ‘yi a§JmnmgyZ gwédmV
H$ê$Z Xþgè¶m ‘yi a§Jmn¶ªV ¶oUmao gd© a§J
EH$a§Jg§JVr एकरंग व त्याच्या अनेक छटा.

 {damoYr a§Jg§JVr 1) {Zim  Zm[a§Jr (Ho$ear)

2) {ndim  Om§^im
3) Vm§~S>m  {hadm
 CXmgrZ a§J (ݶyQ´>b H$bg©) Hw$R>bmhr a§J + H$mim= CXmgrZ a§J
2
a§Jg§JVrMo {Z¶‘ -
(1) a§JMH«$mMr ‘m{hVr H$ê$Z ¿¶mdr. ˶mZwgma a§J dmnamdoV.
(2) H$moUVm a§J KamVrb H$moU˶m OmJogmR>r dmnaV AmhmoV ho bjmV ¿¶mdo.
(3) ImobrÀ¶m Cn¶w³VVoZwgma a§Jg§JVr dmnamdr.
(4) ImobrÀ¶m AmH$mamZwgma a§Jg§JVr H$amdr.
(5) Kambm EH$M a§J dmnamd¶mMm Agob Va ˶m§À¶m N>Q>m§‘ܶo ’$aH$ Agmdm.
(6) ImobrV ¶oUmè¶m àH$memZwgma a§J dmnamdo.
CXm. H$‘r gy¶©àH$me Agë¶mg erV a§J d gy¶©àH$me ^anya Agë¶mg C~Xma na§Vw
{’$Ho$ a§J dmnamdo.
(7) PmonʶmMr Imobr, Aä¶mgmMr Imobr Aem Imoë¶m§‘ܶo erV d gm¡å¶ dmVmdaU Ano{jV
AgVo. Aem Imoë¶m§‘ܶo erV a§J dmnamdoV.
H$mhr Imoë¶m§‘ܶo AmZ§X d CËgmh {Z‘m©U H$amd¶mMm AgVmo. Aem Imoë¶m§‘ܶo C~Xma
a§Jm§Zm àmYmݶ Xçmdo. CXm. ~¡R>H$sMr Imobr.
ñd¶§nmH$KamV C~Xma a§J dmnamdm, na§Vw Vmo {’$H$m Agmdm. H$maU ñd¶§nmH$KamVrb
gm‘mZ a§Jr~oa§Jr AgVo.
(8) KamgmR>r a§JH$m‘mV XmoZ ‘yi a§J EH$Ì dmnê$ Z¶oV. ˶m‘wio ^S>H$ a§Jg§JVr V¶ma hmoVo.
(9) a§JMH«$mVrb {déX²Y ~mOyMo a§J Cn¶moJmV AmUbo Var MmbVmV. ˶m§Zm "{damoYr a§J'
åhUVmV. ¶m a§Jm§‘wio a§JmंMr XmhH$Vm H$‘r hmoVo.
CXm. Zm[a¨Jr a§Jm~amo~a {Zim a§J dmnaVmV.
(10) KamVrb a§JH$m‘ H$aVmZm àW‘ AmnU Imoë¶m§À¶m AmH$ma‘mZmMm, Cn¶w³VVoMm Am{U
VoWo AgUmè¶m ’${Z©MaMm {dMma H$amdm.
à˶oH$ H§$nZrÀ¶m a§Jm§Mo eoS>H$mS>© doJdoJio AgVo. âb°Q> qH$dm ‘°Q> {’${Ze a§Jm§Zm H$moUVrhr
M‘H$ ZgVo. q^Vrचा एकसंघपणा, IaIarVnUm ¶m a§Jm§‘wio bnbm OmVmo. WmoS>³¶mV ZoÌgwIX
a§Jg§JVr, dñVy§Mr ¶mo½¶ {ZdS>, ZoQ>H$s gOmdQ> ¶m§‘wio Ka N>mZ dmQ>Vo.
 Ka gOmdQ>rgmR>r ‘hmJS>çm, emo{^d§V, PJ‘JrV dñVy dmnaë¶mM nm{hOoV Ago Zmhr Va
VmOr Q>dQ>drV ’w$bo, ˶m§Mm a§J, gwdmg ¶m§‘wio dmVmdaUmV EH$ àgÝZVm ¶oVo. åhUyZM
गृहgOmdQ>rV nwînaMZm ( ॉda ॲरेंO‘|Q>) ¶m JmoîQ>rbm Iyn ‘hत्त्व Amho. CnbãY Agboë¶m
Iè¶m qH$dm H¥$[Ì‘ ’w$bm§Mm d nmZm§Mm dmna H$ê$Z AmH$f©H$ aMZm H$aUo ho H$g~ AZw^dmVyZ
àmá hmoVo.

3
  nwînaMZm …
{ZgJm©V CnbãY Agboë¶m S>m¡bXma ’$m§Xçm Am{U a§JrV ’w$bo {d{eîQ> nX²YVrZo âbm°da
nm°Q> {H$§dm {d{dY AmH$mam§À¶m nm°Q>‘ܶo gOdUo ¶mbm "nwînaMZm' åhQ>bo OmVo.
’w$bo {ZgJ©V…M Q>dQ>drV, AmZ§XXm¶H$ Am{U AmH$f©H$ Agë¶mZo gOmdQ>r‘ܶo ˶m§Mo
ñWmZ {Q>Hy$Z Amho. àgÝZVm Am{U gm¢X¶© dmT>dʶmgmR>r ’w$bm§Mm Cn¶moJ Ho$bm OmVmo.
nwînaMZm hr EH$ H$bm Amho. nm°Q>, naS>rMm AmH$ma, ’w$bmnmZm§Mm AmH$ma d a§J bjmV
KoD$Z, ’w$bm§Mr nmZm§Mr b¶Xma aofm nH$Sy>Z gOmdQ> H$aUo ‘hËËdmMo R>aVo. nwînaMZm H$aVmZm
KamMm a§Jhr {dMmamV ¿¶mdm.
 nwînaMZogmR>r bmJUmè¶m Amdí¶H$ dñVy …
(1) nwînnmÌo (Flower-Pots) …
{d{dY AmH$mam§Mr, a§JmंMr, {d{dY nmoVm§Mr (Texture) nwînnmÌo ~mOmamV CnbãY
AgVmV. ¶m§Mr {ZdS> nwînaMZoÀ¶m àH$mamZwgma H$amdr. CXm. (1) C§M aMZogmR>r C§M
nwînnmÌ dmnamdo (2) bm§~Q> AmH$mamÀ¶m aMZogmR>r ngaQ> nwînnmÌ dmnamdo.

- nwînnmÌo AmH¥$˶m -

उंच पुष्पपा े

4
 बसकी पुष्पपा े

hr nwînnmÌo ’$ma ZjrXma ZgmdrV, gmYr AgmdrV, ˶m‘wio nwînaMZoH$S>o bj H|$ÐrV hmoB©b.
darb nwînnmÌm§{edm¶ Vm§ã¶mMo qH$dm {nVioMo N>moQ>o K§Jmi, doJdoJù¶m AmH$mamÀ¶m
doVmÀ¶m Q>monë¶m qH$dm naS>çm, nmoH$i ~m§~y, ‘mVrMr ^m§S>r, ~aʶm, a§Jdbobo [aH$m‘o S>~o
¶m§gma»¶m dñVyhr nwînaMZogmR>r dmnaë¶m OmVmV.
(2) nwînYmaH$ …
{nZhmoëS>a  ho N>moQ>ogo, na§Vw OS> d {d{dY AmH$mamंV {‘iVmV, Vo ñQ>rb qH$dm bmoI§S>mMo
AgVmV. Imbrल बाजूस Jmob, b§~Jmob, Mm¡H$moZr, Am¶VmH¥$Vr ^ard व जड असा
AmH$ma AgVmo d ˶mda OdiOdi ~marH$ {Iù¶m§gmaIo AmH$ma ~gdbobo AgVmV.
¶m nwînYmaH$mbm nwînaMZoV ‘hËËdmMo ñWmZ Amho. ¶m‘wio ’w$bo VmR> amhVmV. nm{hOo
˶m nX²YVrZo ’w$bo, nmZo C^r H$aVm ¶oVmV. ‘moR>r nwînaMZm H$amd¶mMr Agob Voìhm
दोन/तीन nwînYmaH dmnamdo bmJVmV.

5
 Jmob nwînYmaH$ Mm¡H$moZr nwînYmaH$ Am¶VmH¥$Vr nwînYmaH$
AmoA°{gg  nwînaMZoV hëbr {nZhmoëS>anojm AmoA°{ggMm dmna A{YH$ Ho$bm
OmVmo. hm {haì¶m a§JmMm, KQ²>Q> ñn§OmgmaIm d hbH$m AgVmo. ¶mÀ¶m Cn¶moJmZo nwînaMZm
bdH$a V¶ma H$aVm ¶oVo. ¶mda nmUr KmVë¶mZo Vmo Amobga amhÿZ nwînaMZm VmOrVdmZr
amhVo. nwînaMZm ghO BH$S>o{VH$S>o ZoVm ¶oVo.

AmoA°{gg
 Á¶yQ> ’$m¶~a  nwînaMZm Ho$ë¶mda AmoA°{gg {Xgy Z¶o åhUyZ ¶m {haì¶m a§JmÀ¶m Á¶yQ>
’$m¶~aMm Cn¶moJ Ho$bm OmVmo.

Á¶yQ> ’$m¶~a
6
 Vma  ’w$bm§Mm XoR> bdMrH$ Agë¶mg, Vmo ZrQ> C^m H$aʶmgmR>r XoR>m^modVr Vma
Jw§S>mië¶mस XoR>mbm VmR>nUm ¶oVmo d nwînaMZoV hr ’w$bo ¶mo½¶ VèhoZo C^r H$aVm ¶oVmV.
nwînaMZoV nmVi Omù¶m, {ngo, PmS>mÀ¶m dmiboë¶m b¶Xma ZmOyH$ ’$m§Xçm, Vwao,
H$Ugo, ~m§~yÀ¶m nmVi bm§~ H$mS>çm, Q>oñQ> Q>çy~, PmS>mÀ¶m dmiboë¶m e|Jm, nm‘Mr
S>m¡bXma nmZo, {d{dY AmH$mamMr d a§Jm§Mr nmZo, M‘H$, W‘m}H$mobMo ~m°ëg, IamQ>çmÀ¶m
ñdÀN> H$mS>çm, Hw§$À¶mÀ¶m bm§~ M‘H$Xma H$mS>çm ¶m§gma»¶m AZoH$ JmoîQ>r H$ënH$VoZo
dmnaVm ¶oVmV.

देठ
तार

Vma nmVi Omir

’w$bo hm nwînaMZoVrb gdm©V ‘hËËdmMm KQ>H$. hr ’w$bo bm§~ Xm§S>çmMr, VmOr d

7
 Q>dQ>drV AgmdrV. Amobga H$mnS>mV AbJX Jw§S>mimdrV qH$dm ˶mda AYyZ‘YyZ nmUr
’$dmamdo. ’w$bo H$mnVmZm H$mÌrMm, H$Q>aMmM dmna H$amdm. XoR> Zoh‘r {VaH$g H$mnmdm.
nwînaMZoMo Z‘wZo 
(1) C§M nwînaMZm
(2) bm§~Q> ~¡R>r nwînaMZm
(3) H$mQ>H$moZr nwînaMZm
(4) {ÌH$moUr nwînaMZm
(5) JmobmH$ma nwînaMZm
(6) AY©JmobmH$ma nwînaMZm
(7) doJdoJio XoImdo V¶ma H$aUo
(8) [j{VO g‘m§Va aMZm (gd© ~mOyZo nhmVm ¶oB©b Aer nwînaMZm. OodUmÀ¶m qH$dm
ñdmJV g‘ma§^mÀ¶m {R>H$mUr ¶mMr ‘m§S>Ur Ho$br OmVo).
 nwînaMZoMo H$mhr {Z¶‘ …
aMZm H$aʶmnydu 
(1) ZH$mo Agbobr nmZo, ’$m§Xçm, dmibobr qH$dm Iam~ Pmbobr nmZo, ’w$bo d Yw‘mao H$mnyZ
Q>mH$mdoV.
(2) ’w$bo Am{U ’$m§Xçm ¶m§V gwg§dmX Agmdm.
(3) bhmZ bhmZ ’w$bm§Mm JwÀN> H$am¶Mm Agë¶mg a~a~°ÊS>Zo qH$dm Xmoè¶mZo ~m§YyZ ‘JM
ImoMmdm.
(4) ’$m§XrMm d ’w$bmंÀ¶m JwÀN>mMm e|S>m ghgm H$mny Z¶o. Q>moH$mMo gm¢X¶© AmJioवेगळे AgVo.
(5) ’w$b dm ’$m§XrMr OmJm नक्की H$ê$ZM ImoMm, nwÝhm nwÝhm खोचण्याH$mT>ʶmZo XoR> Iam~
hmoVmo.
(6) {nZhmoëS>a nm°Q>‘ܶo घसरू$bmJë¶mg ˶mImbr H$mJX, ßb°pñQ>H$ qH$dm a~amMm VwH$S>m
R>odmdm.
(7) CnbãY gm{h˶ nmhÿZ ˶mVrb CËH¥$ > ’$m§Xçm-’w$bo {ZdS>m.
(8) ’w$bm§Mr g§»¶m तीन, पाच, सात ¶mà‘mUo R>odmdr.
(9) ‘yb^yV {S>PmB©Z g‘moa R>odm.
(10) EH$mM aMZoV AZoH$ àH$maMr nmZo-’w$bo EH$ H$ê$ ZH$m.

8
  nwînaMZm H$aVmZm 
(1) nwînaMZoda ^a XoVmZm A{Ve¶ AmH$f©H$ ’y$b ‘ܶ^mJr dmnamdo.
(2) nmʶmV ‘rR>, gmIa KmVë¶mg nwînaMZm A{YH$ H$mi Q>dQ>drV amhVo.
(3) ’w$bo gd© ~mOy§Zr ImoMyZ g‘Vmob AmUVm ¶oतोo.
(4) nmZm§Zm AmH$ma XoD$Z {d{dYVm AmUVm ¶oVo.
(5) à‘mU~ Vm ¶m Vत्त्वाMm Cn¶moJ H$aUo JaOoMo Amho.
(6) a§Jg§JVrbm {deof àmYmݶ Xçmdo.
(7) nwînaMZm H$moR>o R>odm¶Mr, H$em àH$maMr, H$moU˶m nwînnmÌmV H$am¶Mr ho R>adyZ
˶mbm AZwê$n ’w$bo AmUmdrV.
(8) nmíd©^y‘rMm {dMma H$amdm. JS>X nmíd©^y‘rda {’$³¶m a§JmMr Va {’$³¶m nmíd©^y‘rda
JS>X a§JmMr aMZm H$amdr.
(9) KamV bhmZ ‘wbo Agë¶mg q^Vrdarb nwînaMZm ¶mo½¶ R>aVo.
(10) XoR> ¶mo½¶ C§MrMm H$mnʶmgmR>r Vmo nmʶm‘ܶo Yê$Z H$mnmdm. ˶m‘wio XoR>mV hdoMm
{eaH$md hmoUo Q>miVm ¶oVo d nmʶmMm nwadR>m ì¶dpñWV Mmby amhVmo.
(11) OmJoMr àgÝZVm dmT>ob Aem ’w$bm§Mr {ZdS> H$am.
(12) XoR> {VaH$m H$mnmdm. ˶m‘wio nmUr emofʶmgmR>r A{YH$ OmJm CnbãY hmoVo.

9
 XoR>mg {Xbobm {VaH$m H$mn

 ~mJoVyZ ’w$bo VmoS>m¶Mr Agë¶mg W§S> dmVmdaU AgVmZm VmoSy>Z Vm~S>Vmo~ XoR>
nmʶmV ~wS>Vrb Aem àH$mao R>odmdr.
PmS>mÀ¶m ’$m§Xçm VmoS>ʶmnydu Cn¶w³V AgUmè¶m Am{U ‘moO³¶mM ’$m§Xçm VmoS>mì¶mV.
PmS>mbm ’$m§Xçm ’w$Q>ʶmg ~amM H$mbmdYr bmJVmo åhUyZ ZmgYyg Z H$aVm {dMmanyd©H$
’$m§Xçm H$mnmì¶mV.
H¥${Ì‘ nmZm’w$bm§Mr nwînaMZm …
Iè¶m nmZm’w$bm§Mr nwînaMZm H$aUo Zoh‘rM e³¶ hmoV Zmhr, {edm¶ Aer nwînaMZm
AënH$mi {Q>H$Vo. J¥hgOmdQ>rV åhUyZM H«o$n nona, {Q>í¶y nonanmgyZ Ho$bobr nmZo-’w$bo VgoM
Am°aJ§S>r, ñQ>m°H$s¨½O H$mnS>mnmgyZ V¶ma Ho$bobr nmZo, ’w$bo dmnê$Zhr H$m¶‘ñdê$nr nwînaMZm
H$aVm ¶oB©b.
¶m{edm¶ hëbr ~mOmamV gmobmdyS>, ßb°pñQ>H$ ¶m§nmgyZ ~Zdbobr gw§Xa ’w$bo {‘iVmV.
¶m gJù¶m§Mm dmna H$ê$Z Iè¶m nmZm’w$bm§À¶m nwînaMZoà‘mUoV ’w$bXmUrV aMZm H$aVm
¶oVo. AmoA°{gg‘wio hdr Vr ’w$bo Xa doir ~XbyZ nwînaMZoत {d{dYVm AmUUo e³¶ hmoVo.

10
 ॅिस्टक पारदशर्क कागद

डबा

naS>rVrb nwînaMZm डब्या‘Yrb nwînaMZm

~waS>mMr Q>monbr, naS>r ¶m§V Ho$bobr ’w$bm§Mr aMZmhr gw§Xa {XgVo. AmH¥$Vr‘ܶo
XmIdë¶mà‘mUo Cä¶m ßb°pñQ>H$ qH$dm nͶmÀ¶m {Q>Z‘ܶo OS>nUm ¶oʶmgmR>r VimV dmiy,
~marH$ XJS> ^am. ˶mda AmoA°[gg ~gdyZ, ˶mV H¥$[Ì‘ nmZm’w$bm§Mr C^r aMZm H$am.
Z§Va S>~m doJù¶m a§JrV H$mJXmZo gOdm. ’w$bm§gh S>ã¶mbm ßb°pñQ>H$Mm nmaXe©H$> nona
ZiH$m§S>çmgmaIm bmdyZhr gw§Xa H$m¶‘ñdê$nr nwînaMZm H$aVm ¶oVo.
AmH¥$Vrà‘mUo H§${XbmMr H$mM dmnê$Z ˶mV ñQ>m°H$s¨½O qH$dm Am°aJ§S>rÀ¶m
’w$bm§Mr b¶Xma aMZm ~gdyZ Imbrb Vi OmS>ga nwR²R> çmZo ~§X H$ê$Zhr AmH$f©H$ nwînaMZm
H$ënH$VoZo H$ê$Z eH$mb.

H§${XbmÀ¶m H$mMoV nwînaMZm

11
 Hw§$À¶mÀ¶m H$mS>çm, dV©‘mZnÌmÀ¶m Zù¶m qH$dm AmB©ñH«$r‘À¶m H$mS>çm§Mr Mm¡H$Q> V¶ma
H$ê$Z ˶mda H¥${Ì‘ ’w$bm§Mr b¶Xma nwînaMZm H$ê$Z q^Vrda bmdyZ J¥hgOmdQ> H$aVm ¶oVo.

आईस्कर्ीमच्या H$mS>çm§Mr Mm¡H$Q>

q^Vrdarb nwîngOmdQ>
PmS>mMr dmibobr ’$m§Xr KoD$Z ˶mda H«o$nnonaMr ’w$bo nmZo, लोकरीचे गोंडे bmdyZ,
’$m§Xrbm {hadr ‘oUQ>on Jw§S>miyZ hr ’$m§Xr ngaQ> nm°Q>‘ܶo R>odyZ AmJirdoJir, H$‘r IMm©V
hmoUmar nwînaMZmhr Kambm CR>md XoD$ eH$Vo.
¶m [d{dY àH$mam§à‘mUoM H$ënH$VoZo BVa gm{h˶, gmYZo dmnê$Zhr Vwåhr Aer nwînaMZm
H$ê$ eH$mb.

PmS>mÀ¶m dmiboë¶m H$nmVrb d

b¶Xma ’$m§XrMm dmna H$ê$Z nwînaMZm ½bmg‘Yrb nwînaMZm
12
 AmnU H$m¶ {eH$bmo ?
1) a§Jg§JVr H$aVmZm ‘yi a§J, Xþ涑 a§J d BVa a§Jg§JVrMo a§J {dMmamV ¿¶mdoV.
2) JS>X a§JN>Q>onojm hb³¶m N>Q>oMo a§J S>moù¶m§Zm gwIX dmQ>VmV.
3) nwînaMZm H$aVmZm CnbãY nwînnmÌ, nwînYmaH$, ’w$bo, nmZo d BVa gm{h˶ bjmV ¿¶mdo.
4) VmÁ¶m ’w$bmnmZm§~amo~aM H$mJX, dm¶a, gmobmdyS>, ñQ>m°H$s¨½O, Am°aJ§S>r, H«o$n nona व
सािहत्याnmgyZ V¶ma Ho$boë¶m nmZm’w$bm§Mr nwînaMZmhr {Q>H$mD$ d AmH$f©H$ {XgVo.

‘mPm Aä¶mg

(1) ¶mo½¶ n¶m©¶mg‘moa () Aer IyU H$am.

(1) Vm§~S>m, {Zim, {ndim ¶m a§Jm§Zm ............ a§J Ago åhUVmV.
‘yi a§J
{damoYr a§J
(2) Zm[a¨Jr (Ho$ear), {hadm d ............ ho VrZ X²{dVr¶ loUrMo a§J AmhoV.
H$mim
Om§^im
(3) nwînaMZm H$aVmZm ’w$bm§Mm XoR> bdMrH$ Agë¶mg ˶mg Jw§S>miʶmgmR>r ..........
dmnaVmV.
gwVir
Vma
(4) nmUr emofण्याgmR>r A{YH$ OmJm {‘iʶmgmR>r ’w$bm§Mm XoR> ............ H$mnmdm.
gai
{VaH$m
(5) C§M nwînaMZogmR>r ............ nwînnmÌ dmnamdo.
C§M
ngaQ>

13
 (2) Imbrb {dYmZm§n¡H$s MwH$sÀ¶m {dYmZm§g‘moa (  ) Aer IyU H$am.
(1) H¥${Ì‘ nmZm’w$bm§Mr aMZm AënH$mi {Q>H$Umar AgVo.
(2) nwînaMZoV dmnamd¶mMm AmoA°{gg hm H$mù¶m a§JmMm OS> Agm XJS> AgVmo.
(3) EH$ a§J d ˶mÀ¶m AZoH$ N>Q>m EH$Ì dmnaë¶mg EH$a§Jg§JVr {Z‘m©U hmoVo.
(4) Vm§~S>m, {ndim d Zm[a¨Jr ho erV a§J AmhoV.
(3) AmH¥$Vr H$mT>m.
• {d{dY AmH$mamMr nwînnmÌo

(4) a§Jg§JVrMo H$moUVohr nmM {Z¶‘ {bhm.

(1) ............................................................................................
(2) ............................................................................................
(3) ............................................................................................
(4) ............................................................................................
(5) ............................................................................................
14
(5) WmoS>³¶mV ‘m{hVr {bhm.
(1) nwînYmaH$
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(2) AmoA°{gg
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(3) nwînnmÌo
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(6) H$moUVr H¥$Vr H$amb ?

(1) {nZhmoëS>a nm°Q>‘ܶo Kgê$ bmJë¶mg,
...........................................................................................
...........................................................................................
(2) nwînaMZoV bhmZ bhmZ ’w$bm§Mm JwÀN> H$am¶Mm Agë¶mg,
...........................................................................................
...........................................................................................
(3) nwînaMZm Ho$ë¶mda "AmoA°{gg' {Xgy Z¶o åhUyZ,
...........................................................................................
...........................................................................................

1 1111

15
 २. अ भेसळ

AmnU {eHy$¶m . . .
 भेसळ म्हणजे काय?
 मसाल्याच्या पदाथार्तील भेसळ
 अ धान्यातील भेसळ
 दूध आिण दुग्धजन्य पदाथार्तील भेसळ
AÝZnXmWm©©V ‘yi nXmWmªªEodOr ~ZmdQ> ‘mb dmnaUoo qH$dm Vmoo nXmW©© R>abooë¶m JwUdËVoonojm H$‘r
JwUdËVoMm AgUo ¶mgma»¶m ~m~tZm "^ogi' Ago åhUVmV. CXm. ‘³¶mÀ¶m H$UgmMo a§Jdbobo Vwao
Ho$ea åhUyZ dmnaUo, ewX²Y VwnmV dZñnVr Vyn {‘giUo, Mhm nmdS>a‘ܶo bmH$S>mMm ^wgm
dmnaUo, EImXçm nXmWm©V ‘¶m©Xonojm OmñV à‘mUmV A¶mo½¶ a§J {‘giUo, nXmW© {Q>H$dʶmgmR>r
˶mV ‘¶m©Xonojm OmñV amgm¶{ZH$ AÝZg§ajU A§e {‘giUo, {‘ao åhUyZ nnB©À¶m {~¶m dmnaUo,
H°${e¶m PmS>mMr gmbo Xmb[MZr åhUyZ {dH$Uo, AÝZnXmWm©Vrb H$mhr KQ>H$ H$mTy>Z KoUo.
CXm. bd§JmVrb AH©$ H$mTy>Z KoUo.
 ‘gmë¶mÀ¶m nXmWmªVrb ^ogi H$er AmoiImdr?
(1) bd§J  bd§Jm§Vrb Vob H$mT>ë¶m‘wio bd§Jm gwH$boë¶m {XgVmV.
(2) dobXmoS>m  ^ogirMm dobXmoS>m gmobyZ Mmdë¶mg dmg OmUdV Zmhr.
(3) {‘ao  AZoH$Xm nnB©À¶m {~¶m {‘ao åhUyZ {dH$VmV. nU ZrQ> nm{hë¶mg ˶m {~¶m Oam
bhmZ Am{U qH${MV Vn{H$ar a§JmÀ¶m AgVmV. ˶m dOZmbm hb³¶m AgVmV.
(4) qhJ  ewX²Y qhJ nmʶmV {daKiVmo. qhJmV {ndù¶m a§JmMr nyS> {‘gibr OmVo. dmQ>rV
nmUr KoD$Z Aer qhJnmdS>a Q>mH$br AgVm XJS>mMr nyS> Agë¶mg Vr Imbr ~gVo. VgoM
H$mhr doim qhJIS>çmEodOr BVa IS>o dmnabo OmVmV.
(5) hiX  hiXr‘ܶo a§JrV ^wgm qH$dm {ndù¶m ISy>Mr nmdS>a {‘gibr OmVo. ˶m‘wio {VMo
dOZ OmñV ^aVo. Aem hiXrMm WmoS>m Z‘wZm dmQ>r^a nmʶmV Q>mH$ë¶mg ISy>Mr nmdS>a
Imbr ~gVo d ^wgm Agë¶mg Vmo Va§JV amhVmo, ¶mMà‘mUo "‘oQ>°[bH$ ¶bmo' hm Anm¶H$maH$
a§J {‘gibm OmVmo. WmoS>çm hiXrda hm¶S´>mo³bmo[aH$ AmåbmMo 3-4 W|~ Q>mH$ë¶mg bJoM
Om§^im a§J ¶oVmo. ¶mdê$Z ˶mV ^ogi Amho ho g‘OVo.

bd§J dobXmoS>m {‘ao qhJ hiX

16
(6) {VIQ>  {VIQ>m‘ܶo a§Jdbobm ^wgm qH$dm {dQ>H$arMm Mwam {‘giVmV. Ago {VIQ>
WmoS>çm nmʶmV Q>mHy$Z nm{hbo AgVm ^wemMm a§J OmVmo.
(7) Ho$ea  ‘³¶mMo Ho$g dmidyZ Ho$eamV KmVbo OmVmV. WmoS>çm nmʶmV Ago ^ogi¶w³V
Ho$ea Q>mH$bo AgVm ‘³¶mMo Ho$g VgoM amhVmV d a§J {ZKyZ OmVmo. VgoM ^ogirÀ¶m
Ho$eamMo Ho$g AmoT>bo Va bJoM VwQ>VmV ‘mÌ Ho$ea ghO VwQ>V Zmhr H$maU Vo {MdQ> AgVo.
(8) ‘mohar  ¶mV YmoVè¶mÀ¶m {~¶m {‘gië¶m OmVmV. YmoVè¶mÀ¶m {~¶m EH$m ~mOybm {ÌH$moUr
AgVmV d ‘moharnojm bhmZ AgVmV. hr ^ogi {dfmar AgVo.
 AÝZYmݶmVrb ^ogi H$er AmoiIVmV ?
(1) Mhm  ¶mV dmnabobr MhmnmdS>a {‘gibr OmVo. Aer ^ogi AmoiIʶmgmR>r {’$ëQ>a nonada
nmʶmMo 2-3 W|~ Q>mHy$Z ˶mda ^ogi अgbobr WmoS>r MhmnmdS>a Q>mH$ë¶mg nonada a§JrV
S>mJ {XgV ZmhrV. ^ogi Zgbobr MhmnmdS>a Agë¶mg nonada bmbga S>mJ {XgVmV.
भेसळीसाठी MhmnmdS>a‘ܶo BVa dZñnVtMr a§JrV nmZo {‘giVmV. Aer MhmnmdS>a
nm§T>è¶m H$mJXmda KmgyZ nm{hë¶mg पानांना {Xbobm a§J H$mJXmda {XgVmo. ^ogi Zgboë¶m
MhmnmdS>aMm a§J ‘mÌ H$mJXmbm bmJV Zmhr.
(2) H$m°’$s  ¶mV ^ogirgmR>r "{MH$moar' ZmdmMm nXmW© {‘giVmV. ¶mgmR>r dmQ>rVrb nmʶmV
WmoS>r H$m°’$s Q>mH$ë¶mg {MH$moar Vimer OmVo. ‘mÌ ^ogi Zgë¶mg H$m°’$s nmʶmda Va§JVo.
(3) S>mir  VyaS>mi, ‘yJS>mi qH$dm MUm S>mirda "‘oQ>°{bH$ ¶bmo' hm Anm¶H$maH$ a§J
dmnabm OmVmo. S>mirVrb ^ogi AmoiIʶmgmR>r H$mo‘Q> nmʶmV Aer S>mi Q>mH$mdr. Z§Va
Vo nmUr doJio H$mTy>Z ˶mV AmåbmMo 2-3 W|~ Q>mH$ë¶mg Jwbm~r a§J ¶oVmo. nmʶmMm a§J
~Xbë¶mg ^ogi Amho Ago g‘Om¶Mo.

Vya S>mi ‘yJ S>mi MUm S>mi

(4) Ymݶ  YmݶmV ‘mVr, ~marH$ IS>o, XJS>mMm Mwam, {H$S>Ho$ Ymݶ, VÊmmÀ¶m {~¶m B˶mXr
{‘giVmV.
(5) adm/‘¡Xm  adm, ‘¡Xm VgoM AmQ>m ¶mV ~marH$ dmiy qH$dm ‘mVr {‘giVmV. ho S>moù¶m§Zr
nmhÿZ H$iVo. aì¶m‘ܶo H$mhr doim dOZ dmTd>ʶmgmR>r bmoI§S>mMm Mwam {‘gibm OmVmo.
aì¶mV bmohMw§~H$ {’$adyZ bmoI§S>mMm Mwam doJim H$mT>Vm ¶oVmo.
(6) ‘rR>  ¶mV ISy>Mr nyS> {‘gibr OmVo. WmoS>çm nmʶmV ‘rR> {‘gië¶mg nyS> Agë¶mg
Vimer OmVo.
17
(7) {nR>rgmIa  ¶mV YwʶmMm gmoS>m Q>mH$bm OmVmo. WmoS>çm {nR>rgmIaoda gm¡å¶
hm¶S´>mo³bmoिरH$ Amåb Q>mH$ë¶mg ˶mVyZ ~wS>~wS>o Amë¶mg ^ogi Amho ho g‘Omdo.
VgoM ¶mV ISy>Mr nmdS>ahr {‘gibr OmVo. nmʶmV WmoS>r {nR>rgmIa Q>mH$ë¶mg ^ogi
Agë¶mg ISy>Mr nyS> Vimer OmVo.
(8) ‘Y  ¶mV gmIaoMo nmUr {‘gibo OmVo. ho nmhʶmgmR>r H$mngmMr dmV ‘YmV {^OdyZ
H$mS>rZo noQ>dë¶mg Vr nmʶm‘wio noQ>V Zmhr qH$dm noQ>VmZm MaMa Agm nmʶmMm AmdmO
¶oVmo. ewX²Y ‘Y Agë¶mg dmV N>mZ OiVo.
(9) {‘R>mB©  {‘R>mB©da Mm§XrMm dI© dmnabm OmVmo. ‘mÌ H$mhr {R>H$mUr Mm§XrÀ¶m dIm©EodOr
A°ë¶w{‘{Z¶‘Mm dI© V¶ma H$ê$Z dmnabm OmVmo. Vmo KmVH$ AgVmo. ¶mgmR>r dI© doJim
H$mTy>Z Á¶moVrda Yaë¶mg A°ë¶w{‘{Z¶‘Mm dI© OiyZ H$aS>r H$mir amI ~ZVo d Mm§XrMm
dI© Agob Va Vmo {dViyZ Jmoim ~ZVmo.

{‘R>mB©
(10) ImXçVob - ¶mV {dfmar Vobo {‘giVmV. ˶m‘wio An§JËd ¶oʶmMr e³¶Vm AgVo.
(11) ~mOar - AaJQ>¶w³V ~mOar {dH$br OmVo. {‘R>mÀ¶m nmʶmV Ago ~mOarMo XmUo KmVë¶mg
XmUo Va§JVmV. Aem ~mOar‘wio {df~mYm hmoD$ eH$Vo. Mm§Jbr ~mOar Agë¶mg XmUo
nmʶmV Imbr ~gVmV.
(12) ~ogZ nrR>  ¶mV bmIr S>mirMo nrR> {‘gibo OmVo. hr bmIr S>mi {dfmar AgVo.
(13) {Oao [H§$dm ~Sr>eon  ¶mV JdVmMo ~r {‘gibo OmVo.
(14) erVno¶  H$sQ>H$ZmeHo$ {‘giVmV.
 XyY Am{U Xþ½YOݶ nXmWmª©Vrb ^ogi H$er AmoiImdr ?
(1) AmB©ñH«$r‘  ¶mV H$Yr H$Yr YwʶmMr nmdS>a {‘gibr OmVo. Aer ^ogi AmoiIʶmgmR>r
¶mV qb~mMo H$mhr W|~ Q>mH$ë¶mg ~wS>~wS>o ¶oD$ bmJVmV. ~wS>~wS>o Ambo Zmhr Va ^ogi Zmhr
Ago g‘Omdo. ¶mM àH$mao AmB©ñH«$r‘‘ܶo gmIaoEodOr g°H$arZ {‘giVmV. hr ^ogi
Mdrdê$Z emoYVm ¶oVo. g°H$arZMr JmoS> Md ~amM doi amhÿZ Z§Va EH$ àH$maMr H$S>dQ>
Md {eëbH$ amhVo.
(2) XyY  H$YrH$Yr XþYm‘ܶo ¶w[a¶m ho IV {‘gibo OmVo. Ago ^ogi¶w³V XyY VnmgʶmgmR>r
EH$m Q>oñQ> Q>çy~‘ܶo nmM {‘.br. XÿY KoD$Z ˶mV ~«mo‘moWm¶‘m°b ¶m {Zùçm Am¡fYmMo XmoZ
18
 W|~ Q>mH$mdoV. Xhm {‘{ZQ>mZ§Va {‘lUmbm {Zim a§J Amë¶mg ¶mV ¶w[a¶mMr ^ogi Amho
Ago g‘Omdo.
H$mhr doim XþYmV ñQ>mM© åhUOo H$m§Or KmbVmV. Ago XyY Vnmgm¶Mo Agë¶mg
XwYmV 2-3 W|~ qQ>³Ma Am¶mo{S>Z Q>mH$ë¶mda {Zim a§J Amë¶mg ho ñQ>mM© Q>mH$bobo
^ogi¶w³V XyY Amho Ago g‘Omdo.

XÿY
(3) Vyn Am{U bmoUr  ¶mV dZñnVr VwnmMr ^ogi Ho$br OmVo. ¶mVrb ^ogi
VnmgʶmgmR>r Vyn qH$dm bmoʶmMm M‘Mm^a Z‘wZm EH$m dmQ>rV Ja‘ H$amdm. ¶mda
VodT>oM hm¶S´>mo³bmo[aH$ Amåb d {M‘yQ>^a gmIa Q>mHy$Z {‘lU hbdyZ Z§Va nmM {‘{ZQ>o
pñWa R>odmdo. ¶m {‘lUmbm ImbÀ¶m ~mOybm Zm[a¨Jr Wa {Xgë¶mg ˶mV dZñnVr VwnmMr
^ogi Amho Ago g‘Omdo.
(4) Vyn  ¶mV {eOdboë¶m ~Q>mQ>çmMm qH$dm aVmùçmMm Ja {‘gibm OmVmo. Aem VwnmMm
WmoS>m Z‘wZm nmʶmV CH$idmdm. W§S> Pmë¶mda ˶mV Am¶mo{S>ZMo W|~ Q>mH$mdo. {Zim a§J
Amë¶mg ˶mV ñQ>mM©Mr ^ogi Amho ho bjmV ¶oVo.
(5) Idm Am{U nZra  ¶m‘ܶo H$YrH$Yr ñQ>mM© {‘gibm OmVmo. {nRy>i nXmW© {‘gië¶mMr
^ogi AmoiIʶmgmR>r Vwnmà‘mUo ¶mMrhr Am¶mo{S>ZMo W|~ Q>mHy$Z VnmgUr H$amdr.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) H$mhr doim AÝZnXmWmªV ‘yi nXmथार्ंEodOr ~ZmdQ> ‘mb dmnaVmV.
2) ^wgm, ISy>Mr nyS>, XJS>mMr nyS>, {dQ>mMm Mwam, bmoI§S>mMo ~marH$ H$U Aem AZoH$
Anm¶H$maH$ JmoîQ>r ^ogirgmR>r dmnaë¶m OmVmV.
3) qb~y, ~«m‘o moWm¶‘m°b, hm¶S´>mo³bmoिरH$ Amåb, Am¶mo{S>Z ¶m§Mm dmna H$ê$Z ^ogi AmoiIVm ¶oV.o
4) erVno¶mV {H$Q>H$ZmeHo$, {‘R>mB©da Mm§XrÀ¶m dIm©EodOr A°ë¶w{‘[Z¶‘Mm dI©,
ImXçVobmV {dfmar Vobo; {Oao, ~Sr>eono_ܶo JdVmMo ~r {_gibo OmVo. Aem
^ogir§_wio An§JËd ¶oʶmMr eŠ¶Vm AgVo.
19
 ‘mPm Aä¶mg
(1) ¶mo½¶ n¶m©¶mg‘moa () Aer IyU H$am.
(1) bd§Jm§Vrb Vob H$mT>ë¶m_wio bd§Jm ........ {XgVmV.
gwH$boë¶m
\w$Jboë¶m
(2) AZoH$Xm nnB©À¶m {~¶m ........ åhUyZ {dH$VmV.
{_ao
_mohar
(3) _Ym_ܶo ........ nmUr {_gibo OmVo.
gmIaoMo
hiXrMo
(4) ^ogi¶w³V hiXrda hm¶S´>mo³bmoरिH$ AmåbmMo 3-4 W|~ Q>mH$ë¶mg ..... a§J ¶oVmo.
bmb
Om§^im
(5) bmIr S>mirMo nrR> ........ {nR>mV {_giyZ ^ogi Ho$br OmVo.
~ogZ
~mOar
(2) Imbrb {dYmZm§n¡H$s MwH$sÀ¶m {dYmZm§g_moa ()Aer IyU H$am.
(1) H$m°\$sV ^ogi Zgë¶mg H$m°\$s nmʶmda Va§JVo
(2) ^ogi¶w³V Ho$eamMo Ho$g ghO VwQ>V ZmhrV.
(3) {nR>rgmIaoVrb ^ogi AmoiIʶmgmR>r ˶mda gm¡å¶
hm¶S´>mo³bmoरिH$ Amåb Q>mH$VmV.
(4) ewX²Y {h§J nmʶmV {daKiV Zmhr.
(5) Xmb{MZr åhUyZ {n§nimÀ¶m nmZmMr gmbo {dH$VmV.

20
(3) WmoS>Š¶mV CËVao Xçm.
(1) AmB©ñH«$r__Yrb ^ogi H$er AmoiImb?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(2) ^ogi¶wक्त XyY H$go AmoiImdo?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(4) H$moUVr H¥$Vr H$amb?

(1) Idm, nZra_Yrb ^ogi AmoiIʶmgmR>r ....
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(2) VwnmVrb ^ogi AmoiIʶmgmR>r ....

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

21
 (3) {_R>mB© d Mm§XrÀ¶m dIm©EodOr A°ë¶w{_{Z¶_Mm dI© dmnabm Amho H$m ho
VnmgʶmgmR>r ....
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(5) (A) OmoS>çm Owidm.

AZw. H«$. AÝZYmݶ ¶mo½¶ CËVa ^ogirMm nXmW©

(1) erVno¶ _oQ°>{bH$ ¶bmo a§J
(2) S>mir "{MH$moar' ZmdmMm nXmW©
(3) H$m°\$s YwʶmMm gmoS>m
(4) {nR>rgmIa IS>yMr nyS>
(5) _rR> H$rQ>H$ZmeHo$

(~) OmoS>çm Owidm.

XÿY Am{U
AZw. H«$. ¶mo½¶ CËVa ^ogirMm nXmW©
दु½YOݶ nXmW©
~Q>mQ>çmMm {H§$dm
(1) XÿY
aVmù¶mMm Ja
(2) Vyn ¶w[a¶m IV
(3) AmB©ñH«$r_ ñQ>mM©
(4) bmoUr YwʶmMr nmdS>a
(5) nZra dZñnVr Vyn

1 1111

22
 3. AÝZg§ajU

AmnU {eHy$¶m . . .
AÝZg§ajUmÀ¶m {d{dY nX²YVr
 AÝZg§ajU nX²YVrMo ‘hËËd

AÝZ hm Zmed§V nXmW© Amho. hdm, nmUr, O‘rZ, gyú‘O§Vy, Ho$aH$Mam, àmUr, njr
¶m§X²dmao AÝZ Iam~ hmoVo. AÝZ Iam~ hmoD$ Z¶o åhUyZ AÝZg§ajUmÀ¶m {d{dY nX²YVr
dmnaë¶m OmVmV. ¶m{edm¶ {d{eîQ> ‘mog‘mV {d{eîQ> AÝZnXmW© JaOonojmhr OmñV à‘mUmV
CnbãY AgVmV. Aem doir ho AÝZnXmW© {d{dY nX²YVr dmnê$Z {Q>H$dVm ¶oVmV. ˶m‘wio
अ ाची नासाडी Q>miVm ¶oVo.
AÝZg§ajUmgmR>r {ZOªVwH$ hmVmiUrÀ¶m nX²YVr nwT>rbà‘mUo -
(1) Cƒ Vmn‘mZmMm dmna
(2) H$‘r Vmn‘mZmMm dmna
(3) dmidUo dm {ZO©brH$aU
(4) àmUdm¶y{da{hV pñWVr {Z‘m©U H$aUo
(5) gyú‘O§Vy§Zm Xÿa R>odUo dm {ZOªVwH$ hmVmiUr
(6) gyú‘O§Vy§Zm AÝZmVyZ H$mT>Uo
(7) {H$aUmoËgJm©Mm dmna
(8) amgm¶{ZH$ AÝZ g§ajH$m§Mm dmna
(1) Cƒ Vmn‘mZmMm dmna
Cƒ Vmn‘mZm‘wio gyú‘O§Vy ‘aVmV d nXmW© "g§a{jV' H$aVm ¶oVmo. ¶mMo VrZ JQ> nS>VmV.
(A) 100º gopëgAg Vmn‘mZmMm dmna -
O°‘, Oobr, Q>m°’$s ¶m§gma»¶m nXmWmªgmR>r ho Vmn‘mZ dmnaVmV.
(~) 100º gopëgAgnojm H$‘r Vmn‘mZmMm dmna -
XÿY, ’$im§Mo ag ¶mgmR>r "nmíMam¶PoeZ' hr nX²YV dmnaVmV. ¶mV 100º
gopëgAgnojm H$‘r Vmn‘mZ dmnaVmV. nXmW© hçm Vmn‘mZmda {d{eîQ>> doi
R>odyZ ‘J Vmo bJoM Jma H$aVmV. ¶m‘wio amoJO§Vy§Mm Zme hmoVmo.

23
(H$) 100º gopëgAgnojm OmñV Vmn‘mZmMm dmna -
^mÁ¶m, ’$im§Mo VwH$S>o, Ja hdm~§X H$aʶmgmR>r ho Vmn‘mZ dmnaVmV. Cƒ Vmn‘mZ
XoʶmgmR>r dm’o$Mm d Xm~mMm dmna H$aVmV.
(2) H$‘r Vmn‘mZmMm dmna
(A) ’«$sOMm dmna -
¶mV 0º Vo 10º gopëgAg Vmn‘mZmत XÿY, A§S>r, ^mÁ¶m, ’$io, ‘m§g, ‘mgo
¶m§gmaIo nXmW© gmR>dVmV.
(~) ViKamMm dmna -
¶mV 15º gopëgAgnojm H$‘r Vmn‘mZmत nXmW© gmR>dVmV. ~Q>mQ>o, H§$X‘wio, H$mo~r,
g’$aM§X Ago nXmW© ¶m nX²YVrZo gmR>dVmV.
(H$) JmoR>dUo -
¶mV 15º Vo 29º gopëgAg BV³¶m H$‘r Vmn‘mZmMm dmna H$aVmV. nXmWm©Vrb
nmUr JmoR>ë¶m‘wio nXmWm©Mm {Q>H$dUH$mi dmT>Vmo. ^mÁ¶m, ’$im§Mm Ja ho nXmW©
JmoR>dyZ {Q>H$dbo OmVmV.

शीतकपाट - रेि जरेटर

24
(3) dmidUo dm {ZO©brH$aU
(A) gy¶©àH$memV dmidUo -
hr nX²YV ’$ma nydr©nmgyZ MmbV Ambr Amho. ¶mV nXmW© ñdÀN> H$ê$Z dm à{H«$¶m H$ê$Z
ßb°pñQ>H$À¶m H$mJXmda dm bmH$S>r Q´>o‘ܶo R>odyZ dmidbm OmVmo. na§Vw ¶mV {ZgJm©da
Adb§~yZ ahmdo bmJVo. VgoM dmVmdaUmVrb Vmn‘mZ, AmЩVm ¶mda {Z¶§ÌU
R>odVm ¶oV Zmhr.
gy¶©àH$memV dmidʶmMm ‘hËËdmMm ’$m¶Xm åhUOo ¶m‘wio H$‘r ^m§S>dbmV
ñd¶§amoOJma àmá hmoD$ eH$Vmo. ~Q>mQ>çmMm H$sg, ~Q>mQ>çmMo do’$g©, nmnS>, Hw$aS>¶m,
gm§S>Jo ¶m{edm¶ फळे-^mÁ¶m dmidणे, H¡$arMr nyS> H$aUo, Amdim gwnmar Ago
{H$VrVar nXmW© ¶m nX²YVrZo H$aVm ¶oVmV.
(~) H¥${Ì‘ nX²YVrZo dmidUo dm {ZO©brH$aU -
¶mV H¥${Ì‘ar˶m nXmWm©Vrb AmЩVm H$mT>br OmVo. ¶mMm ’$m¶Xm åhUOo
dmVmdaUmVrb Xm~, Vmn‘mZ, AmЩVm ¶mda {Z¶§ÌU R>odVm ¶oVo. ¶m nX²YVrZo
nXmWm©Mr nmdS>a H$aVmV. AÝZ CXçmoJmV ¶m nX²YVrbm ’$ma ‘hËËd àmá Pmbo
Amho. nXmWm©Vrb Amdí¶H$ VodT>oM nmUr H$mT>Vm ¶oVo. bgyU, H¡$ar, B˶mXr.
nXmWm©V ^anya à‘mUmV gmIa dm ‘rR> KmbyZ nXmWm©Vrb ‘w³V ñdê$nmVrb nmUr
~m§YyZ R>odVm ¶oVo. ¶m‘wio gyú‘O§VyMr ˶mV dmT> hmoV Zmhr. H¡$arV ^anya gmIa
KmbyZ CÝhmV dmidbobm Nw>§Xm, Imadbobo ‘mgo, Amdio, H¡$arÀ¶m ’$moS>r, qb~o
hr ¶mMr CXmhaUo AmhoV.
(4) àmUdm¶y{da{hV pñWVr {Z‘m©U H$aUo
AZoH$ gyú‘O§Vy§Zm dmT>rgmR>r àmUdm¶yMr Amdí¶H$Vm AgVo. àmUdm¶y{edm¶ Vo dmTy>
eH$V ZmhrV d nXmW© Iam~ H$ê$ eH$V ZmhrV. ¶m nX²YVrV nXmWm©चा hdoVrb
àmUdm¶yशी g§nH©$ Q>mibm OmVmo. ¶mgmR>r nXmW© hdm~§X H$aVmZm AÝZmVrb hdm H$mTy>Z
{Zdm©V pñWVr àmßV H$aVmV.
H$mhr doim àmUdm¶yEodOr A{H«$¶merb Zm¶Q´>moOZMm dmna H$aVmV. hëbr a§Jr~oa§Jr
ßb°pñQ>H$À¶m {neì¶m§‘ܶo ~Q>mQ>çmMm H$sg, do’$g©, ZyS>ëg, S>mir ¶m§gmaIo AZoH$ nXmW©
AmdoîQ>ण ~§X H$aVmZm Aem àH$mao Zm¶Q´>moOZMm dmna H$aVmV.

25
(5) gyú‘O§Vy§Zm Xÿa R>odUo dm {ZOªVwH$ hmVmiUr
gyú‘O§Vy§nmgyZ nXmWm©Mo ajU H$aʶmgmR>r {ZgJ©V…M ¶m VËËdmMm dmna Ho$bobm
AmT>iVmo. ’$io d ^mÁ¶m§darb gmbr, Ymݶ dm Xmʶm§Mo Q>a’$b, A§S>çmdarb H$dM
¶m§gma»¶m AmdaUm‘wio nXmWm©Mm ~mhoarb hdoer g§nH©$ Q>miVm ¶oVmo. Ooìhm ¶m AmdaUmMm
Zme hmoVmo Voìhm nXmWm©Mm gyú‘O§Vyer à˶j g§~§Y ¶oD$Z nXmW© Iam~ hmoVmo.
gyú‘O§Vy§Zm Xÿa R>odʶmgmR>r ~è¶mM AÝZCXçmoJm§V nXmWmªMr {ZOªVwH$ hmVmiUr
AmT>iVo. H$maImݶm§‘ܶo nXmWm©À¶m nyd©V¶marnmgyZ Vmo J«mhH$m§À¶m hmVmV nS>on¶ªV ˶mbm
gyú‘O§Vy§nmgyZ Xÿa R>odbo OmVmo. ¶mgmR>r nXmW© V¶ma H$aVmZm ˶mMr {ZOªVwH$ hmVmiUr
H$aVmV. nXmW© V¶ma Pmë¶mda ˶mda ¶mo½¶ nXmWm©Mo doîQण bmdyZ Vmo AmdoîQ>ण ~§X
H$aVmV. CXm. S>oAarV IaoXr Ho$boë¶m XþYmda à{H«$¶m H$ê$Z ‘J Vo ßb°pñQ>H$À¶m {neì¶m
dm ~mQ>ë¶m§‘ܶo ~§X H$aVmV. hmXoIrb {ZOªVwH$ hmVmiUrMmM àH$ma Amho.
AÝZCXçmoJmV nXmWm©À¶m nyd©V¶margmR>r d à˶j nXmW© H$aʶmgmR>r dmnaʶmV
¶oUmar ^m§S>r d gmYZo {ZOªVwH$ H$ê$ZM dmnaVmV. VgoM AÝZmMr hmVmiUr H$aVmZm
O§Vy§Mm àmXÿ^m©d hmoD$ Z¶o ¶mgmR>r e³¶Vmo hmVmMm dmna Z H$aVm M‘Mm, S>md Aer gmYZo
dmnaVmV.
(6) AÝZmVyZ gyú‘O§Vy§Zm H$mT>Uo
¶mgmR>r à{H«$¶m H$aʶmnydu ’$io d ^mÁ¶m dmh˶m nmʶmImbr YwVmV. gmb H$mT>Uo,
Iam~ d gS>bobm S>mJ H$mT>Uo, ’$im§Mo ag JmiUo ¶mX²dmaohr gyú‘O§Vy AÝZmVyZ H$mT>bo
OmVmV. ¶mn¡H$s JmiUo ¶m nX²YVrgmR>r O§Vy{da{hV Ago JmiUH$mJX dmnaVmV.
(7) {H$aUmoËgJm©Mm dmna
A{VZrb {H$aUm§Mm dmna H$ê$Z AÝZg§ajUmMr nX²YV {VVH$ser dmnaV Zmhr. A{VZrb
{H$aUm§‘wio n[aUm‘H$maH$ar˶m AÝZg§ajU hmoV Agbo Varhr nX²YV AOyZ ’$ma IMuH$
Amho. åhUyZ {VMm dmna AÝZCXçmoJmV ‘¶m©{XV à‘mUmV AmT>iVmo.
AÝZg§ajU nX²YVrMo ‘hËËd -
(1) S>~m~§X H$aUo dm hdm~§X H$aUo hr nX²YV hëbr ’$ma dmnamV Amho. S>~m~§X Ho$bobo
’$im§Mo VwH$S>o, Ja, ag ¶m§Zm ~mOmamV ‘mJUr Amho.
(2) {ZO©brH$aU hr nX²YV dmnê$Z XÿY nmdS>a, bgyU nmdS>a, V¶ma {nR>o (Instant) BS>br,
{Obo~r, nw[S>§J {‘lU ‘moR>çm à‘mUmV H$aVmV.
(3) JmoR>dUo hr nX²YV dmnê$Z ^mÁ¶m, ’$im§Mo Ja, {MH$Z, ‘Q>Z nXmW© {Q>H$dbo OmVmV.
¶m‘wio nXmW© AmdoîQ>>ण ~§X H$aʶmg gmono OmVo. VgoM ¶m nXmWmªMr dmhVyH$ H$aUo gmoB©Mo
OmVo.
26
 (4) gmIaoMm nmH$ dmnê$Z nXmWmªMo {gan- CXm. amoP, dmù¶mMm {gan, VgoM gmIa
dmnê$Z O°‘, Oobr ¶m§gmaIo g§a{jV nXmW© V¶ma H$aʶmVyZ ñd¶§amoOJmahr CnbãY hmoD$
eH$Vmo.
(5) {d{dY AÝZg§ajH$ nXmW© dmnaë¶m‘wio g§a{jV nXmWm©Mm {Q>H$dUH$mi A{YH$ dmT>Vmo.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) AÝZg§ajUmÀ¶m {d{dY nX²YVr dmnê$Z अ ाची नासाडी Q>miVm ¶oVo.
2) Cƒ Vmn‘mZm‘wio gyú‘O§Vy ‘aVmV.
3) nXmWm©Vrb nmUr JmoR>dë¶mZo nXmWm©Mm {Q>H$dUH$mi dmT>Vmo.
4) {ZO©brH$aU
5) {ZOªVwH$ hmVmiUr

‘mPm Aä¶mg
(1) ¶mo½¶ OmoS>çm bmdm.
AZw. H«$. "A' "~' ¶mo½¶ OmoS>r
(1) gy¶©àH$memV dmidUo ’$im§Mo VwH$S>o, Ja
(2) Cƒ Vmn‘mZ XÿY, A§S>r, ^mÁ¶m
(3) H$‘r Vmn‘mZ nmnS>, Hw$aS>¶m, gm§S>Jo
(4) àmUdm¶y{da{hV pñWVr XÿY nmdS>a
(5) H¥${Ì‘ nX²YVrZo dmidUo do’$g©, ZyS>ëg

(2) ¶mo½¶ n¶m©¶mg‘moa ( Aer IyU H$am.

(1) Cƒ Vmn‘mZm‘wio ........ ‘aVmV d nXmW© "g§a{jV' H$aVm ¶oVmo.
gyú‘O§Vy
S>mg
(2) O°‘, Oobr, Q>m°’$s ¶m§gma»¶m nXmWmªgmR>r ........ gopëgAg Vmn‘mZ dmnaVmV.
100० gopëgAg
150 Vo 290 gopëgAg 

27
 (3) Cƒ Vmn‘mZ XoʶmgmR>r ........ d Xm~mMm dmna H$aVmV.
dm’o$Mm
nmʶmMm
(4) ~Q>mQ>o, H$mo~r, g’$aM§X Ago nXmW© ........ 0 gopëgAg H$‘r Vmn‘mZmbm
gmR>dVmV.
1000 gopëgAg
150 gopëgAg
(5) nXmWm©Vrb ........ JmoR>dë¶m‘wio nXmWm©Mm {Q>H$dUH$mi dmT>Vmo.
nmUr
{~¶m
(3) WmoS>³¶mV CËVao {bhm.
(1) AÝZCXçmoJmV {H$aUmoËgJm©Mm dmna ‘¶m©{XV à‘mUmV H$m AmT>iVmo?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(2) gyú‘O§Vy§Zm AÝZmVyZ H$mT>ʶmgmR>r "JmiUo' ¶m nX²YVrgmR>r H$moUVm H$mJX dmnabm
OmVmo?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(3) H$moUH$moU˶m nX²YVr§X²dmao gyú‘O§Vy H$mT>bo OmVmV?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(4) ^mÁ¶m, Ymݶo, A§S>r, XmUo ¶m§gmaIo nXmW© Ho$ìhm Iam~ hmoVmV?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

28
 (5) gy¶©àH$memV dmidyZ V¶ma Ho$boë¶m H$mhr nXmWmªMr Zmdo {bhm?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(4) WmoS>³¶mV ‘m{hVr {bhm.
(1) àmUdm¶y{da{hV pñWVr {Z‘m©U H$aUo.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(2) {ZO©brH$aU
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(3) JmoR>dUo.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(4) WmoS>³¶mV उत्तरे {bhm.
A. AÝZg§ajUmgmR>r {ZOªVwH$ hmVmiUrÀ¶m H$moU˶mhr nmM nX²YVtMr Zmdo {bhm.
...........................................................................................
...........................................................................................
~. Cƒ Vmn‘mZmMm dmna hmoUmè¶m {d{dY nX²YVtMo dU©Z H$am.
...........................................................................................
...........................................................................................
H$. AÝZg§ajUmÀ¶m {ZOªVwH$ hmVmiUrVrb "dmidUo' ¶m nX²YVrMo XmoZ àH$ma {bhm.
...........................................................................................
...........................................................................................

1 1111

29
 4. ‘gmbo d ‘gmë¶m§Mo nXmW©§

AmnU {eHy$¶m . . .
 ‘gmbo H$emg åhUVmV?
 ‘gmë¶mMo {d{eîQ> JwU d Cn¶moJ
 ‘gmë¶mÀ¶m nXmWmªMo AmhmamVrb d nmH$H$boVrb ‘hËËd.
’$ma nydunmgyZ Amnbm Xoe ‘gmë¶mÀ¶m nXmWmªgmR>r à{gX²Y Amho. Amnë¶m ^maVr¶
AmhmamV ‘gmbo d ‘gmë¶mMo nXmW© A˶§V Amdí¶H$ AmhoV.
ñdmX, dmg, I‘§JnUm d PUPUrVnUm AmUʶmgmR>r Oo Z¡g{J©H$, dZñnVrOݶ nXmW©
dmnabo OmVmV ˶m§Zm "‘gmbo' Ago g§~moYVmV.
à˶oH$ ‘gmë¶mÀ¶m nXmWm©V H$mhr {d{eîQ> JwUY‘© AgVmV. ho nXmW© nMZg§ñWobm CX²Xr{nV
H$ê$Z nMZ H$aʶmg ‘XVhr H$aVmV. ‘gmë¶mMo H$mhr nXmW© dmV, {nËV AmXr Xmof H$‘r H$aUmao
AgVmV, Va H$mhr nXmW© O§Vw{damoYH$ AgVmV.
‘gmë¶m§Mm dmna H$ê$Z V¶ma Ho$boë¶m Ja‘ ‘gmbm, g§So ‘gmbm, H$mim ‘gmbm,
gm§~ma ‘gmbm, चहा ‘gmbm, {MdS>m ‘gmbm, nmd-^mOr ‘gmbm dJ¡ao ‘gmë¶m§Mr Zmdo Amnë¶m
n[aM¶mMr AmhoVM.
à˶oH$ ‘gmë¶mMo {d{eîQ>> JwU Am{U ˶m§Mo Cn¶moJ ¶m§Mr ‘m{hVr KoD$¶m -
(1) {Oao - {Oao {~¶m ñdê$nmV {‘iVo. nmMH$ d CîUVm H$‘r H$aUo ¶m JwUY‘m©Mo {Oao Mdrbm
JmoS>ga d gwJ§Yr ñdê$nmMo AgVo. ho {nत्तem‘H$ Agë¶mZo nmMH$ Aem Ob{Oam‘ܶo
ho dmnaVmV. ^mOr, ’$moS>Ur, {Oam amB©g, ’«$mB©S> amB©g, bmoUMr, gm°g, {~pñH$Q>o AmXr
nXmWmªV ¶mMm dmna hmoVmo.
(2) ‘mohar - H$mir d bmb ‘mohar qH$dm ˶mMr nyS> ho nXmW© bmoUÀ¶mbm PUPUrVnUm
AmUʶmgmR>r dmnaVmV. CîU, XmhH$maH$, {VIQ>, H$Sy> MdrMr ‘mohar hr nmoQ>XþIr,
gm§YoXþIrda Cn¶moJr Amho. ‘moharMm Cn¶moJ ’$moS>Ur H$aVmZm ñdmX ¶mdm åhUyZ H$aVmV.
(3) YZo - YZo åhUOo H$moqW[~arbm Ambobr {~¶m¶wक्त ’$io. ^mÁ¶m, aññmm, MQ>ʶm, Am‘Q>r,
^mV ¶m‘ܶo YZo nmdS>a dmnaVmV. YZo nmdS>a ho {nËVem‘H$ AgVmV. nmMH$, H¥${‘ZmeH$,
^yH$dY©H$ d öX¶mbm ~b XoUmao Ago Am¡fYr JwUY‘©hr ¶mV AmhoV.
(4) qhJ - hm PmS>mÀ¶m ImoS>mVyZ nmPabobm स् md dmidyZ qhJ V¶ma H$aVmV. ¶mV qS>H$,
ami d Amdí¶H$ Vobo AgyZ ˶mÀ¶ामुio qhJmbm CJ« dmg ¶oVmo. ¶mMr nmdS>a dm IS>o
~mOmamV {‘iVmV. हा CîU व H¥${‘ZmeH$ Amho. hm ^mÁ¶m Am{U Am‘Q>rÀ¶m VgoM
bmoUMr, nmnS>, gm°g Aem {Q>H$mD$ nXmWm©V qhJ dmnaVmV.
30
(5) Amodm - nyS> dm g§nyU© ñdê$nmV hm dmnabm OmVmo. nmMH$, dmVhmaH$ JwUY‘m©Mm Agë¶mZo
Am¡fYrÐì¶mV ¶mMm dmna hmoVmo. ’$moS>Ur, bmoUMr, MQ>ʶm, gm°g, namR>o AmXr§‘ܶo
dmnaVmV.

{Oao ‘mohar YZo qhJ Om¶’$i

(6) {‘ao - {‘ao Mdrbm {VIQ> AgVo. ho nyU© qH$dm nmdS>aÀ¶m ñdê$nmV dmnaVm ¶oVo. dobrbm
¶oUmè¶m {~¶m dmië¶mZ§Va H$minQ> a§JmMo {XgUmao Jmob XmUo åhUOo {‘ao hmo¶. H$mir d
nm§T>ar Ago {‘arMo àH$ma AmhoV. {‘ao OR>am¾r àÁd{bV H$aUmao Amho. nmMH$ d dmVhmaH$
Amho. ämmÁ¶m, añgo, nwbmd, gwn, gma ¶m§åmܶo {‘ao qH$dm {‘aonyS> dmnaVmV.
(7) Om¶’$i - Om¶’$i Am{U Om¶nÌr ho nXmW© EH$mM PmS>mMo AgVmV. ’$imnmgyZ
Om¶’$i Am{U Om¶nÌr {‘iVmV. ’$imMo ~r åhUOo Om¶’$i. ˶mdarb नािरंगी a§JmÀ¶m
H$dMmbm Om¶nÌr åhUVmV. gwH$ë¶mda ˶mMm dmna H$aVmV. lrI§S>, nwqS>J, {~¶m©Ur
¶m§‘ܶo Om¶’$imMr nyS> qH$dm XþYmV CJmiyZ Ho$bobm AH©$ dmnaVmV. Om¶’$i CîU,
{nÎmZmeH$, M{dîQ>> AgVo. Om¶nÌr gwJ§Yr, doXZmeH$ Agë¶mZo gm§YoXþIr d {hdVmnmda
Cn¶moJr AgVo. Owbm~mda Am¡fY åhUyZhr Om¶’$imMm dmna H$aVmV.
(8) dobXmoS>m - ¶mbm gwJ§Yr, JmoS>ga ñdmX AgVmo. {d{dY ^mÁ¶m, ^mV, {‘R>mB©, hbdm,
nwqS>J, Ho$H$$ ¶m§V ñdmXmgmR>r dobXmoS>m dmnaVmV. ¶mÀ¶m A§Jr Agboë¶m gwJ§Ym‘wio
‘gmë¶mV ¶mMm dmna H$aVmV. ImoH$bm, CbQ>çm, earamVrb CîUVm, CÝhmio H$‘r
hmoʶmgmR>r ¶mMm Cn¶moJ H$aVmV. bhmZga PmS>mbm bhmZ e|JXmʶmÀ¶m AmH$mamMr ’$io
¶oVmV. ¶m ’$imÀ¶m H$dMmÀ¶m AmV H$mù¶m a§JmÀ¶m ~marH$-~marH$ {~¶m AgVmV.
¶m ’$im§Zm "dobMr' åhUVmV. ‘wIewX²YrgmR>r Am{U Am¡fYmV ¶mMm Cn¶moJ hmoVmo.
{dS>çm‘ܶoXoIrb dobXmoS>m dmnabm OmVmo.
(9) Xmb{MZr - Vrd« MdrMr gwJ§Yr gmb åhUOo Xmb{MZr hmo¶. {d{eï> PmS>mMr gmb
dmië¶mZ§Va Xmb[MZr V¶ma hmoVo. Vr CîU d ^yH$dY©H$ Amho. ¶m‘wio nwbmd d ^mVmMo
nXmW© M{dîQ>> ~ZVmV.
(10) bd§J - bd§JoÀ¶m dobrda AY©dQ> Agboë¶m H$ù¶m åhUOoM bd§Jm hmo¶. gwH$ë¶m H$s ˶m
H$minQ> Vn{H$ar a§JmÀ¶m Am{U dOZmZo hb³¶m ~ZVmV. BVa ‘gmë¶m§À¶m ‘mZmZo ¶m {VIQ>
31
 MdrÀ¶m d ñdmXnyU© AgVmV. ^yH$ bmJʶmgmR>r, H$’$hmaH$, nmMH$, O§VwZmeH$ AmhoV. VgoM ¶m
O§Vaw moYH$ Agë¶m‘wio XmVXþIrda Am¡fY åhUyZ dmnaVmV. nMZmbm ‘XV ìhmdr åhUyZ {dS>çmV bd§J
dmnaVmV. AÞg§ajH$ åhUyZ ¶mMm dmna hmoVmo. ñd¶§nmH$mV ¶mMm dmna hmoVmo.
(11) ~S>reon - {hadQ> dm qH${MV Vm§~yg PmH$ Agboë¶m ¶m EH$ àH$maÀ¶m {~¶m AgVmV.
ñdmXdY©H$ åhUyZ {d{eï> nXmWm©V dmnaVmV. H$mhr añgo, ^mÁ¶m, no¶o, ~oqH$J‘ܶo {hMm
dmna H$aVmV. V¥îUm, {nËV H$‘r hmoʶmg nmMH$ JwUY‘m©Mr ~S>reon ImVmV. ~Sr>eon
OodUmZ§Va Cn¶moJr AgVo.
(12) Ho$ea> - {d{eîQ> ’w$bm§Vrb Ho$ga¶w³V ^mJ åhUOo Ho$ea. ¶mMm a§J {ndiga gmoZoar, Ho$ear
Vo bmb AgVmo. ¶m‘wio nXmWm©bm a§J d ñdmX àmá hmoVmo. Ho$eamMm Cn¶moJ ‘w»¶V… JmoS>
nXmWmªV H$aVmV.
(13) ‘o϶m- ‘oथी ^mOrÀ¶m dmiboë¶m {~¶m åhUOoM ‘oWrXmUo hmo¶. ho Mdrbm qH${MV H$S>ga
AgVmV. hm nXmW© nMZmbm ‘XV H$aUmam Amho. CîU, H$’$ZmeH$, ep³VdY©H$ Ago ho ‘oWr
XmUo AgVmV. nm¡{îQ>>H$ Agë¶mZo H§$~a XþIUo, g§[YdmV ¶m§da Cn¶w³V AgVmV. ¶mMr nyS>
bmoUMr, gma, ‘gmë¶mV dmnaVmV. ’$moS>UrV ñdmXmgmR>r ‘oWrMo XmUo KmbVmV.
(14) hiX - hiXrÀ¶m PmS>mÀ¶m gwH$boë¶m ‘wim§da H$T>V Ja‘ nmUr AmoVyZ Z§Va IS>IS>rV
dmidyZ, VwH$S>o H$ê$Z, Hw$Qy>Z nyS> H$ê$Z dmnabr OmVo. hiX O§VwZmeH$ Amho. gwOUo,
IaMQ>Uo ¶m§da Am¡fY åhUyZ hiXrMm Cn¶moJ hmoVmo. H$m§Vr VoOñdr H$aʶmgmR>r hiX
dmnaVmV. ¶mMm dmna ’$moS>Ur‘ܶo ñdmX d a§J ¶oʶmgmR>r H$aVmV.
(15) Ambo - O{‘ZrV dmT>Umam, OmS>ga ImoS>mà‘mUo {XgUmam hm ‘gmë¶mMm nXmW© Amho. Amobm
AgVmZm ¶mbm Ambo åhUVmV Va H$S>H$ dmië¶mZ§Va ¶mbm gw§R> åhUVmV. ho CîU d {VIQ>
MdrMo AgVo. {ÌXmofem‘H$ AgyZ nmMZe³Vr dmT>dUmam, éMr dmT>dUmam Agm Amë¶mMm
JwUY‘© Amho. gw§R>hr ImoH$bm, S>moHo$XþIr ¶mda Cn¶moJr R>aVo. ‘gmë¶m§À¶m nXmथार्ंV, Mhm,
ga~V ¶m§V Ambo dm>naVmV.
(16) bgyU - bgyU H§$X ñdê$nmV O{‘ZrV dmT>Vmo. ˶m§À¶m JS²>S>çmV nmH$ù¶m AgVmV. ¶m
nmH$ù¶m gmobyZ nXmWm©V dmnaVmV. bgyU R>oMbr AgVm ˶mbm OmñV CJ« dmg ¶oVmo. hm
CîU, {VIQ> Am¡fYr JwUY‘m©Mm Amho. a³VmVrb कॉलेस्टॉल à‘mU H$‘r H$aʶmgmR>r ¶mMm
Cn¶moJ Am¡fYmV H$aVmV. ImoH$bm, Vmn, öX¶amoJ, nmoQ>XþIr ¶m§da hm JwUH$mar Amho. H$’$
Am{U dmVZmeH$hr Amho. ’$moS>Ur, ‘gmboXma ^mÁ¶m, dS>o, MQ>ʶm, añgo, AZoH$ àH$maMo
‘m§gmhmar nXmW©, ^mV AmXt‘ܶo ¶mMm Cn¶moJ H$aVmV.

32
 (17) qMM - qMMoMr ’$io d nmZo Am¡fYr d JwUH$mar AgVmV. H$ƒr qMM Mdrbm Am§~Q>
AgVo. {nत्त d H$’$ZmeH$ AgVo. gwH$bobr qMM JwUmZo W§S> AgVo. qMMoÀ¶m H$moimV ‘rR>
KmbyZ KoVë¶mg ~X²YH$moð> Xÿa hmoVo. qMM Am§~Q> MdrMr Agë¶mZo gm°g, añg‘, gm§~ma,
añgo, gyn, ^mÁ¶m, MQ>ʶm§gmR>r dmna H$aVmV. qMMoMm H$moi nXmWm©bm XmQ>nUm d ñdmX
AmUʶmgmR>r dmnaVmV. qMMoMm XmQ> H$moi dm dmibobr H$moaS>r ^wH$Q>rnU ~mOmamV
{‘iVo. स्वयंपाकात ˶m§Mm Cn¶moJ MQ>H$Z H$aVm ¶oVmo.

Ambo bgyU nw{XZm Xmb{MZr V‘mbnÌ

(18) ìh°{Zbm - {d{eï> PmS>mÀ¶m e|JoVrb {~¶m§nmgyZ hm ñdmX V¶ma H$aVmV. gwJ§Yr dmgm‘wio
¶mMm dmna Ho$H$, nwqS>J, ga~Vo, AmईñH«$s‘‘ܶo H$aVmV. amgm¶{ZH$ dm H¥${Ì‘ ñdê$nmVhr
ìh°{Zbm {‘iVmo.
(19)H$m§Xm - H$m§Xm hm H§$XHw$imVrb AgyZ nm§T>am, {ndim d bmb VgoM bhmZ‘moR>çm AmH$mam§V
d àH$mam§V {‘iVmo. ˶mVrb {VIQ>nUmhr doJim AgVmo. nm§T>am H$m§Xm hm CËV‘ Am¡fYr
JwUY‘m©Mm Amho. gXu, ImoH$bm, Áda, OwZmQ> ImoH$bm, a³VXmof, öX¶amoJ, M‘©amoJ ¶m§da
JwUH$mar ‘mZbm OmVmo.
स्वयंपाकात H$m§XçmMm Cn¶moJ AZoH$ àH$mao Ho$bm OmVmo. dmidbobm H$m§Xm {MdS>m,
nwbmd ¶mV KmbVmV. VmOm H$m§Xm ^mVmMo {d{dY àH$ma, gyn ¶m§V dmnaVmV. ^mÁ¶m§‘ܶo
dmQy>Z KmVë¶mZo ^mÁ¶m§Zm XmQ>nUm ¶oVmo. H$ƒm H$m§Xmhr AmdS>rZo Imëbm OmVmo.
(20)V‘mbnÌ - {d{eï> PmS>mMr dmibobr nmZo åhUOo V‘mbnÌ hmo¶. ¶m nmZm§Zm EH$ n«H$maMm
gwJ§Y ¶oVmo. åhUyZ ^mV, gyn, ^mVm§Mo àH$ma, nwqS>½O, gm°g, ‘gmbo ¶m§À¶m‘ܶo V‘mbnÌmMm
dmna H$aVmV.
(21) ehm{Oao - Vrd« JmoS>ga MdrMm hm nXmW© Amho. bmoUMr, {~¶m©Ur, gyn, nwbmd, ‘m§gmhmar
nXmW© Aem nXmWmªV ¶mMm dmna hmoVmo.
(22) gwJ§Yr nmZo (nw{XZm) - H$mhr dZñnVtMr nmZo ‘gmbo åhUyZ dmnabr OmVmV. nw{XݶmMr
{hadr nmZo MQ>ʶm, ^mÁ¶m§gmR>r dmnaVmV. ¶m§À¶m gwJ§Ym‘wio gm°g, gyßg, MQ>ʶm§‘ܶo ¶m§Mm
dmna H$aVmV. ¶m§À¶m Am¡fYr JwUY‘m©‘wio XÝV‘§OZ d BVa Am¡fYm§V ¶mMm dmna H$aVmV.
nMZ gwYmê$Z ^yH$ dmT>dʶmgmR>r hm JwUH$mar AgVmo. gwJ§Yr, nmMH$ d dmVZmeH$ AgVmo.

33
 nXmWm©Mm ñdmX dmT>dʶmgmR>r ¶mMm dmna Ho$bm OmVmo. ¶mMr MQ>Ur H$ê$Zhr ImVm ¶oVmo.
(२३) कढीपत्ता - ¶m nmZm§Zm EH$ n«H$maMm gwJ§Y ¶oVmo. åhUyZ िहरवी पाने भाजी, आमटी, चटणी,
पोहे इत्यादींमध्ये वापरतात. कढीपत्त्यात लोह, कॅिल्शअम मो ा माणात असतात. आहारात
योग्य माणात ठेवावे.
‘gmë¶mMo {d{dY Cn¶moJ …
‘gmë¶mÀ¶m {d{dY nXmWmª‘wio ñdmX ¶oVmo, VgoM H$mht‘wio XmQ>nUmhr ¶oVmo. à˶oH$
‘gmë¶m‘wio doJdoJio Cn¶moJ AmhoV Vo nwT>rbà‘mUo -
(1) a§JXo¶H$ - a§Jm‘wio nXmWm©bm CR>mdXmanUm d AmH$f©H$Vm ¶oVo. a§JXo¶H$ åhUyZ ‘w»¶V…
hiXrMm dmna H$aVmV. Ho$eam‘wiohr nXmWm©bm a§J ¶oVmo. (CXm. ~mgw§XrV Ho$ea) VgoM
{VIQ>m‘wio Mdr~amo~aM bmb a§JXoIrb ¶oVmo. H$moqW~ra dmQy>Z KmVë¶mg nXmWm©bm
ñdmXm~amo~a {hadmJma a§J ¶oVmo. doJdoJù¶m nXmWmªÀ¶m d¡{eîQ>çnyU© a§Jg§JVr‘wio EHy$U
OodUmbm रंगत àmá hmoVo.
(2) gwJ§YH$ - H$mhr ‘gmë¶m§V ñdmX qH$dm gwJ§Y XoUmar CS>Zerb Vobo AgVmV. Ago ‘gmbo
gwJ§YH$ åhUyZ dmnaVmV.
CXm.  Imè¶m nwarV Amodm.
Ho$H$‘ܶo ìh°{Zbm.

lrI§S>mV Om¶’$i, Ho$ea, dobMr nyS>.

VmH$mV qhJmMm dmna.

AmB©pñH«$‘, {‘ëH$eoH$ nwqS>J‘ܶo doJdoJiçm gwJ§YmMm dmna.

(3) ñdmXdY©H$ - ‘gmë¶m§Mo {d{dY dmg, gwJ§Y ¶m§‘wio AmhmamV b‚mV ¶oVo. doJdoJio ‘gmbo
doJdoJù¶m àH$mao d à‘mUmV dmnê$Z AmhmamV {d{dYVm AmUë¶m‘wio OodU M{dîQ> hmoVo.
CXm. H$mim ‘gmbm KmbyZ Ho$bobr dm§½¶mMr ^mOr.
Ambo dmQ>U bmdyZ Ho$bobm añgm.

Ho$ea¶w³V ~mgw§Xr.

(4) gOmdQ> - H$mhr doim ‘gmë¶m§À¶m nXmWm©Mm dmna gOmdQ>rgmR>r Ho$bm OmVmo.
CXm. H$moqW{~arZo gOdbobo nmoho.
~’$s©da ~Xm‘mMo H$mn.
  Viboë¶m H$m§XçmZo gOdbobr {~¶m©Ur.

34
(5) jwYmdY©H$ - H$mhr ‘gmë¶m§À¶m nXmWm©À¶m XadiUmè¶m dmgm‘wio ^yH$ àXrßV hmoVo.
CXm. gmambm {Xbobr {Oao-qhJmMr ’$moS>Ur.
nw{XZm, {‘ao Am{U Ambo dmQy>Z Ho$bobo jwYmdY©H$ no¶.

(6) XmQ>dH$ - H$mhr ‘gmë¶m§À¶m nXmWm©V {nï>‘¶ nXmW© Agë¶mZo Vo nXmWm©bm XmQ>nUm XoVmV.
CXm. gm§~ma ‘gmë¶mg ^mOboë¶m S>mir‘wio.
añgm^mOrV Vri, IgIg, H$mOynyS> KmVë¶mZo.

(7) AÞg§ajH$ - gm°g, bmoUMr ¶m§Vrb ‘gmë¶m§‘wio ñdmX ¶oVmoM Va H$mhr à‘mUmV
AÞg§ajUmMo H$m¶©hr hmooVo.
CXm. ‘mgo {Q>H$dʶmgmR>r {‘R>m~amo~a ‘gmë¶mMmhr dmna H$aVm ¶oVmo.
H$S>YmݶmV bd§J R>odë¶mZo H$sS> bmJV Zmhr.

(8) ‘wIewX²Yr - ~S>reon, Amodm, eonm, bd§J, dobXmoS>m ¶m§Mm dmna ‘wIewX²Yr åhUyZ H$aVmV.
(9) nmMH$ - VmH$mV qhJ Va Jdmargma»¶m ^mOrV Amodm, ‘R²>R>çmV Ambo Ago nmMH$
‘gmbohr dmnaVmV.
(10) Am¡fYr Cn¶moJ - hiX - O§VwZmeH$
 YZo - {nत्तZmeH$

     bgyU - öX¶amoJmV, Ago AZoH$ ‘gmë¶mMo nXmW© Am¡fY åhUyZ
dmnabo OmVmV.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) ^maV Xoe hm ’$ma nydunmgyZ ‘gmbo d ‘gmë¶mÀ¶m nXmWm©gmR>r à{gX²Y Amho.
2) ‘gmë¶m‘wio nXmWm©bm ñdmX ¶oVmo VgoM XmQ>nUmhr ¶oVmo.
3) ‘gmë¶m§À¶m nXmWmªMm dmna H$ê$Z {d{dY ‘gmbo V¶ma H$aVm ¶oVmV. उदा. gm§~ma ‘gmbm,
nmd^mOr ‘gmbm
4) à˶oH$ ‘gmë¶mMo {d{dY JwU d Cn¶moJ
5) ‘gmë¶mMr {d{dY H$m¶}…-
(1) a§JXo¶H$ (2) gwJ§YH$ (3) ñdmXdY©H$ (4) gOmdQ> (5) jwYmdY©H$ (6) XmQ>dH$
(7) AÞg§ajH$ (8) ‘wIewX²Yr (9) nmMH$ (10) Am¡fYr Cn¶moJ
35
 ‘mPm Aä¶mg

(1) ¶mo½¶ n¶m©¶mg‘moa () Aer IyU H$am.

(1) gwJ§Yr d ........ MdrMr gmb åhUOo Xmb[MZr hmo¶.
Am§~Q
Vrd«
(2) {‘ao Mdrbm ........ AgVo.
{VIQ>

JmoS>
(3) YZo åhUOo ........ Mr [~¶m¶wक्त ’$io hmo¶.
‘oWr
H$moqW~ra
(4) Am¡fYr JwUY‘m©‘wio ........ Mr nmZo X§V‘§OZmV dmnaVmV.
nmbH$
nw{XZm
(5) {d{eï> PmS>mÀ¶m e|JoVrb [~¶m§nmgyZ ........ hm ñdmX V¶ma H$aVmV.
ìh°{Zbm
Mm°H$boQ>
(2) ‘m{hVr {bhm.
(1) a§JXo¶H$ -
.......................................................................................................
.......................................................................................................
(2) AÝZg§ajH$ -
.......................................................................................................
.......................................................................................................

36
(3) A. OmoS>çm Owidm.
"A' "~'
1. qhJ gwJ§Yr gmb
2. Xmb[MZr ’$imMo ~r
3. bgyU {d{eï> PmS>mMr dmibobr nmZo
4. V‘mbnÌ PmS>mÀ¶m ImoS>mVyZ ~mhoa Ambobm {MH$Q> nXmW©
5. Om¶’$i H§$X
~. ‘gmë¶mMo nXmW© d Am¡fYr Cn¶moJ ¶m§À¶m OmoS>çm Owidm.
‘gmë¶mMo nXmW© Am¡fYr Cn¶moJ
1. hiX öX¶amoJmda
2. YZo O§VwZmeH$
3. bgyU {nËVZmeH$
4. Ambo XmVXþIrda
5. bd§J nmMZe³Vr dmT>dUmao

(4) Imbrb ‘gmë¶mÀ¶m nXmWm©Mo H$m¶© EH$m eãXmV {bhm.

(1) Viboë¶m H$m§XçmZo gOdbobr {~¶m©Ur - .................
(2) ~mgw§Xr Ho$ea - .................
(3) lrI§S>mV Om¶’$i - .................
(4) VmH$mV qhJ - .................
(5) añgm^mOrV Vri - .................
(6) H$S>YmݶmV bd§J - .................
(7) ~Sr>eon, Amodm, eonm - .................
(8) ‘gmbm KmbyZ Ho$bobr dm§½¶mMr ^mOr - ................

1 1111

37
 5. AÝZ {eOdʶmÀ¶m nX²YVr

AmnU {eHy$¶m . . .
 AÝZ {eOdUo åhUOo H$m¶ ?
 AÝZ {eOdʶmMo ’$m¶Xo.
 AÝZ {eOdʶmÀ¶m {d{dY nX²YVr.

A푶wJmV ‘mZd H$ƒo AÝZ d ‘m§g ImV Ago. A ीMm emoY bmJë¶mda hiyhiy A
{eOdʶmMr H$bm {dH${gV Pmbr.
H$ƒo AÝZ {eOdë¶m‘wio पचनसुलभ hmoVo. O§Vwa{hV hmoVo, AÝZ éMH$a bmJVo. AÝZmbm
EH$ àH$maMm gwdmg ¶oVmo d AÝZ {Xgm¶bm AmH$f©H$ {XgVo.
 AÝZ {eOdUo.
AÝZnXmW© nMZmg gmono hmoʶmgmR>r CîUVoMm dmna H$ê$Z ˶mV ¶mo½¶ ~Xb KS>dyZ
AmUUo åhUOo AÝZ {eOdUo hmo¶.
 AÝZ {eOdʶmMo ’$m¶Xo
(1) AÝZ {eOdVmZm CîUVm dmnaë¶mZo AÝZmVrb gyú‘O§Vy§Mm Zme hmoVmo d AÝZ
Imʶmg gwa{jV hmoVo.
(2) AÝZ {eOdë¶mZo nMm¶bm hbHo$ hmoVo.
(3) AÝZ {eOdë¶mZo A ाMr Md, ñdmX, a§J d ñne© OmUrd ¶m§V ~Xb hmoVmV.
(4) AÝZ {eOdë¶m‘wio AmhmamV {d{dYVm ¶oVo.
AÝZ {eOdʶmÀ¶m nX²YVr
A.H«$. ‘mܶ‘ AÝZ {eOdʶmÀ¶m nX²YVr CXmhaUo
1. hdm ^mOUo - ^Q²>Q> rV ^mOUo, Vì¶mda Ho$H$, XmUo, adm, H$Urg, nmnS>
^mOUo, {dñVdmda ^mOUo.
2. nmUr CH$iUo, dm’$dUo, àoea Hw$H$aÀ¶m BS>br, ‘moXH$, H$T>r, añgm, S>mi,
gmhmæ¶mZo {eOdUo. Vm§Xÿi {eOdUo, S>mogm, namR>m.
3. pñZ½Y nXmW© ^mOr naVUo, ViUo. gm‘mogm, nwar, ^Or
4. XmoZ ‘mܶ‘m§Mm {‘l nX²YV adm naVUo d nmUr KmbyZ {eOdUo.
EH${ÌV dmna CXm. gm§Om, {eam
5. सूक्ष्म लहरींचा gyú‘bhatÀ¶m gmhmæ¶mZo Ho$H$, {~pñH$Q>, ^mV
dmna ‘m¶H«$modoìh AmoìhZ‘ܶo {eOdUo.
38

 AÝZ {eOdʶmÀ¶m XmoZ à‘wI nX²YVr AmhoV -
(1) पाण्याचा वापर करून AÝZ {eOdUo.
(2) पाण्याचा वापर न करता AÝZ {eOdUo.
(1) पाण्याचा वापर करून AÝZ {eOdUo -
(A) CH$iUo -
(A.1) CH$iUo - ¶mV AÝZnXmW© d nmUr ¶m§Mm à˶j g§~§Y ¶oVmo. ¶mgmR>r
1000 gopëgAg Vmn‘mZmMo nmUr dmnaVmV. CXm. S>mi, Vm§Xÿi {eOdUo.
(A.2) ‘§X CH$iUo - H$T>r qH$dm Ira ¶m§gmaIo nXmW© darb Vmn‘mZmbm ’w$Q>VmV
åhUyZ ˶mgmR>r H$‘r Vmn‘mZmda åhUOoM ‘§X CH$iUo hr nX²YV dmnaVmV.
¶mV ~wS>~wS>o Vimer V¶ma hmoVmV nU Vo da ¶oD$Z CH$ir ‘mÌ ¶oV Zmhr.
(~) dm’$dUo -
nmʶmÀ¶m dm’o$À¶m gmhmæ¶mZo AÝZ {eOdUo åhUOoM dm’$dUo hmo¶. dm’$dë¶mZo
nXmW© hbH$m hmoVmo d nmofH$Vत्त्वां§Mm H$‘r à‘mUmV Zme hmoVmo. VgoM hm nXmW©
nMm¶bm XoIrb hbH$m hmoVmo. CXm. BS>br, T>moH$im, ‘moXH$.
(H$) {eOdUo -
àoea Hw$H$aÀ¶m gmhmæ¶mZo {eOdUo ¶m nX²YVrV nmʶmMm CËH$bZq~Xÿ dmT>ë¶mZo
AÝZ bdH$a {eOVo d nmofH$VËËdm§Mm H$‘rVH$‘r Zme hmoVmo. ¶m nX²YVrV nXmW©
nmUr emofyZ KoVmo ˶m‘wio Vmo ‘D$ hmoVmo d nMm¶bmXoIrb hbH$m hmoVmo. CXm. ^mV,
daU, ~Q>mQ>o {eOdUo.

àoea Hw$H$a

39
(2) पाण्याचा वापर न करता AÝZ {eOdUo -
(2.1) ^mOUo - Vì¶mda, H$T>B©V.
(2.2) à˶j {dñVdmda ^mOUo - hþaS>m, nmnS>.
(2.3) ~oqH$J - AmoìhZ‘ܶo ^mOUo.
(2.4) ViUo - OmñV Vob, Vyn ¶m§Mm dmna.
(2.5) naVUo - H$‘r Vob, Vyn ¶m§Mm dmna.
* {‘l nX²YV -
XmoZ ‘mܶ‘m§Mm EH${ÌV dmna H$ê$Z nXmW© V¶ma H$aʶmMm nX²YVrbm "{‘l nX²YV' Ago
åhUVmV. CXm. Cn‘m - Cn‘m H$aVmZm àW‘> adm naVyZ KoD$Z ‘J nmUr KmbyZ {eOdVmV.
~Q>mQ>odS>o - ~Q>mQ>odS>o H$aVmZm ~Q>mQ>o àW‘ CH$Sy>Z, ˶mV ‘rR> d BVa nXmW© KmbyZ Jmoio
H$ê$Z, {^Odboë¶m ~ogZ {nR>mV KmoidyZ ‘J ViVmV.
* ‘mܶ‘m§Mm dmna Z H$aVm AÝZ {eOdʶmMr nX²YV -
gܶm ‘m¶H«$modoìh AmoìhZMm dmna ‘moR>çm à‘mUmV Ho$bm OmVmo. ¶mV H$moÊm˶mhr àH$maMo
Ñí¶ ‘mܶ‘ dmnabo OmV Zmhr. hm {dOoda MmbVmo. {dXçwVàdmh gwê$ Ho$bm AgVm
gyú‘ bhar AÝZnXmWm©V {eaVmV d AÝZ {eOVo.
CXm. Ho$H$ V¶ma H$aUo. AÝZnXmW© Ja‘ H$aUo.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) AÝZnXmW© A{YH$ J«mø d nMZmg gmono hmoʶmgmR>r CîUVoMm dmna H$ê$Z ˶mV ¶mo½¶ ~Xb
KS>dyZ AmUUo åhUOo "AÝZ {eOdUo'.
2) AÝZ {eOdʶmMo ’$m¶Xo.
3) ‘mܶ‘mZwgma AÝZ {eOdʶmÀ¶m {d{dY nX²YVr.


40
 ‘mPm Aä¶mg

(1) EH$m dm³¶mV CËVao {bhm.

(1) nmUr ‘mܶ‘ dmnê$Z AÝZ {eOdʶmMr nX²YV H$moUVr?
...........................................................................................
..........................................................................................

(2) सूक्ष्म लहरींचा वापर करुन कोणकोणते पदाथर् तयार करतात?

...........................................................................................
...........................................................................................

(3) "{‘l nX²YV' åhUOo H$m¶?

...........................................................................................
...........................................................................................

(4) hdm ¶m ‘mܶ‘mMm Cn¶moJ H$ê$Z AÝZ {eOdʶmMr n V H$moUVr?

...........................................................................................
........................................................................................

(5) AÝZ {eOdʶmÀ¶m XmoZ à‘wI nX²YVtMr Zmdo gm§Jm?

(1) ...........................
(2) ...........................
(2) WmoS>³¶mV CËVao {bhm.
(1) dm’$dUo ¶m nX²YVrMr ‘m{hVr {bhm.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(2) ^mOUo ¶m nX²YVrMr ‘m{hVr {bhm.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

41
 (3) AÝZ {eOdʶmMo XmoZ ’$m¶Xo {bhm.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(3) OmoS>çm Owidm.
A. H«$. "A' "~'
1. ’$क्त {dñVdmda ^mOUo XmUo, adm
2. Vì¶mda ^mOUo BS>br, T>moH$im, ‘moXH$
3. dm’$dUo nX²YV ‘³¶mMo H$Urg
4. àoea Hw$H$aÀ¶m gmhmæ¶mZo {eOdUo ^Or, dS>o, nwè¶m
5. ViUo ^mV, daU, ~Q>mQ>o

(4) Zmdo {bhm.

(A) AÝZ {eOdʶmÀ¶m कारांn¡H$s nmM कारांMr Zmdo {bhm.
(1) ........................................
(2) ........................................
(3) ........................................
(4) ........................................
(5) ........................................
(~) ^mOʶmÀ¶m कारातील VrZ पदाथार्ंची Zmdo {bhm.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

42
(5) H$maUo gm§Jm.
(1) H$T>r qH$dm Ira ¶m§gmaIo nXmW© CH$iʶmgmR>r H$‘r Vmn‘mZ dmnaVmV.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(2) BS>br, T>moH$im, ‘moXH$ ¶m§gmaIo nXmW© dm’$dVmV.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(3) ~Q>mQ>m, ^mV, daU ho àoea Hw$H$aÀ¶m gmhmæ¶mZo {eOdVmV.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(4) XmUo, adm ¶m§gmaIo nXmW© Vì¶mda ^mOVmV.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

1 1111

43
 6. nXmWm©À¶m {dH«$sMr qH$‘V

V¶ma Ho$boë¶m nXmWm©Mr {dH«$sMr qH$‘V R>adVmZm ˶mgmR>r dmnaboë¶m H$ÀÀ¶m ‘mbmMr
qH$‘V, ‘Owar, B§YZ, Z’$m ¶m§gma»¶m JmoîQ>r {dMmamV KoUo Amdí¶H$ Amho. nXmWm©Mr {dH«$sMr
qH$‘V Imbrbà‘mUo R>adVmV.
1) nXmWm©gmR>r dmnaboë¶m H$ÀÀ¶m ‘mbmMr à˶j qH$‘V.
2) darb qH$‘VrÀ¶m 10% a³H$‘ (~mOma^mdmVrb MT>-CVma bjmV KoʶmgmR>r).
3) H«$. 1 ‘Yrb qH$‘VrÀ¶m 30% a³H$‘ (l‘मूë¶, B§YZ B˶mXr IM©).
4) H«$. 1 ‘Yrb qH$‘VrÀ¶m A§XmOo 10% a³H$‘ (Z’$m)
1 + 2 + 3 + 4 = dñVyÀ¶m {dH«$sMr qH$‘V
कढीिलंबाची MQ>Ur - {dH«$sMr qH$‘V H$mT>m.
A.H«$. dU©Z qH$‘V
(1) कढीिलंबाची पाने (१ वाटी)
पांढरे तीळ (पाव वाटी)
िहरव्या िमरच्या (५/६)
िचंच (२ बुटुके)
मीठ (चवीपुरते)
तेल (२ चमचे)
मोहरी (पाव चमचा)
(2) ~mOma^mdmVrb MT>CVma bjmV KoʶmgmR>r
darc (H«$.1) qH$‘VrÀ¶m 10% a³H$‘
(3) H«$.1 ‘Yrb qH$‘VrÀ¶m 30% a³H$‘
* l‘मूë¶
* B§YZ
(4) H«$. 1 ‘Yrb qH$‘VrÀ¶m A§XmOo 10% a³H$‘ (Z’$m)
(5) 1+2+3+4= dñVyMr {dH«$sMr qH$‘V

* A§XmOo AYu dmQ>r MQ>Ur V¶ma Pmbr. ˶mMr qH$‘V Vwåhr darbà‘mUo H$mT>br.
¶mMà‘mUo 500 J«°‘ MQ>UrMr qH$‘V H$mT>m.
44
 ात्यिक्षक

(1) H$T>rqb~mMr MQ>Ur V¶ma H$aUo.

gm{h˶ à‘mU
H$T>rqb~mMr nmZo (YwD$Z {ZWidbobr) 1dmQ>r
nm§T>ao Vri nmd dmQ>r
{haì¶m {‘aÀ¶m 5/6
[M§M 2 ~wQw>Ho$
‘rR MdrnwaVo.
Vob 2 M‘Mo
‘mohar nmd M‘Mm
gmYZo - ngaQ> ^m§S>o/H$T>B©, {‘³ga, S>md, MmHy$.
H¥$Vr -
(1) J°g Mmby H$ê$Z ˶mda H$T>B© R>odmdr.
(2) ngaQ> H$T>B©V Vob Q>mH$mdo. Vob Ja‘ Pmë¶mda AmYr ‘mohar Kmbmdr. ‘mohar
VS>VS>ë¶mda, H$mnboë¶m {haì¶m {‘aÀ¶m§Mo VwH$S>o ˶mV KmbmdoV.
(3) darb {‘lU WmoS>o hbdyZ ˶mV YwVbobm d {ZWidbobm H$Trqb~ Kmbmdm. nm§T>ao
Vrihr Kmbmdo.
(4) H$Tr>qb~ naVV AgVmZm Hw$aHw$arV hmoVo.
(5) H$T>B© CVadyZ R>odmdr.
(6) {‘³ga‘ܶo ho {‘lU dmQy>Z ¿¶mdo. dmQ>VmZmM ‘rR> d qMMhr Q>mH$mdr. आवडी माणे दही
घालावे.

hohr bjmV Agy Xçm ....

कढीिलंबाच्या चटणी माणेच डा ाची चटणी, तीळ, खोबरे चटणी, कारळे चटणी
इत्यादी कोर ा चटण्या करता येतात.
45
 (2) ‘moS> Amboë¶m ‘wJmMr H$moqe~ra V¶ma H$aUo.

gm{h˶ à‘mU
‘moS> Ambobo ‘yJ 1 dmQ>r
KQ²>Q> Xhr 1/2 dmQ>r
{Mabobr H$mo[W§~ra nmd dmQ>r
‘rR> MdrnwaVo
gmIa 1 M‘Mm
Vob 4 M‘Mo
‘gmbm - bmb {VIQ> qH$dm nmd M‘Mm
H$mir {‘ar nyS>
{Oao (^mOyZ nyS> Ho$bobo) 1/2 M‘Mm
gmYZo - H$T>B©, S>md, H$mMoMm ~mD$b.
H¥$Vr -
(1) ‘§Xm½Zrda H$T>B© R>odmdr.
(2) H$T>B©V Vob Q>mH$mdo. Vob Ja‘ Pmë¶mda H$T>B© Imbr CVadyZ ˶mV {VIQ> qH$dm H$mir
{‘arnyS> Kmbmdr.
(3) ¶mV ‘yJ KmbyZ H$T>B© nwÝhm ‘§Xm ीda R>odmdr. 2/3 {‘{ZQ>o naVyZ ˶mV ‘rR> KmbyZ
H$T>B© Imbr CVadyZ R>odmdr.

46
(4) ‘yJ Jma hmoD$ XçmdoV.
(5) {Oao ^mOyZ ˶mMr nyS> H$amdr.
(6) Xhr WmoS>o ’o$Qy>Z ¿¶mdo. ˶mV H$moqW~ra, ‘rR>, gmIa, {OaonyS> KmbyZ EH$Ì H$amdo.
Z§Va ‘yJ KmbyZ EH$Ì H$amdo.
hohr bjmV Agy Xçm ....
1) ‘moS> Amboë¶m ‘wJmMr H$moqe~ra nm¡{îQ>>H$ AgVo. {edm¶ Mdhr N>mZ bmJVo.
2) ¶m nX²YVrZo ‘Q>H$s, ‘gwराMr H$moqe~rahr H$aVm ¶oVo.

47
 (3) ~«oS> सँडिवच V¶ma H$aUo.

gm{h˶ à‘mU
~«oS> 1 ‘ܶ‘ AmH$mamMm
{‘aÀ¶m 5 Vo 6
H$moqW~ra 1 OwS>r
nw{XZm 7 Vo 8 H$mS>çm
ZmaimMm Md 2 bhmZ dmQ>çm
‘rR> MdrnwaVo
gmIa MdrnwaVo
qb~y 1/2
H$mH$S>r 2
Q>mo‘°Q>mo 2
bmoUr 1/2 dmQ>r
gmYZo - gwar, {‘³ga, VmQ>ë¶m, dmQ>r, MmHy$, M‘Mo, qb~y ag H$mT>Ur.
H¥$Vr -
(1) {‘aÀ¶m, H$moqW~ra, nw{XZm, ZmaimMm Md, ‘rR>, gmIa, qb~mMm ag Ago dmQy>Z
MQ>Ur H$ê$Z ¿¶mdr.
(2) H$mH$S>r d Q>mo‘°Q>moÀ¶m nmVi MH$˶m H$mnyZ R>odmì¶mV.
(3) सुरीने ~«oS>À¶m ñbmB©gbm bmoUr bmdyZ ˶mda V¶ma Ho$boë¶m MQ>UrMm Wa
bmdmdm.
48
 (4) MQ>Ur˦m Wamda H$mH$S>rMo d Q>moԡQ>moMo H$mhr H$mn R>odmdoV.
(5) AmVm Xþgè¶m ~«oS> ñbmB©gbm bmoUr bmdyZ ¿¶mdo.
(6) bmoUr लावलेली ~mOy AmV येईल Aem nX²YVrZo hm ñbmB©g n{hë¶m ñbmB©gda R>odmdm.
(7) ‘ܶo H$mnyZ XmoZ {ÌH$moU H$amdoV.

hohr bjmV Agy Xçm ....

N>moQ>çm AmH$mamÀ¶m ~«oS> ñbmB©gÀ¶m H$S>m H$mTy>Z Q>mH$ë¶m Va IynM bhmZ सॅँडिवच V¶ma
hmoVo. सॅँडिवच ~«oS> dmnaë¶mg Vmo AmH$mamZo ‘moR>m Agë¶mZo H$S>m H$mTy>Z Q>mH$Vm ¶oVmV.

49
 (4) H$mo~rÀ¶m dS>çm V¶ma H$aUo.

gm{h˶ à‘mU
H$mo~r ({H$gbobm) 1 dmQ>r
~ogZ AYu dmQ>r
Vm§XimMo nrR> 1/4 dmQ>r
Vri 1/4 MhmMm M‘Mm
‘mohZmgmR>r Vob 1/2 M‘Mm
‘rR> 1/2 M‘Mm
ViʶmgmR>r Vob AYm© dmQ>r
hiX {M‘yQ>^a
bmb {VIQ> 1/2 M‘Mm
YZo, {Oao nmdS>a 1/2 M‘Mm
gmIa {M‘yQ>^a
H$moqW~ra ({Mabobr) 1/4 dmQ>r
gOmdQ>rgmR>r Amobo 1/2 MhmMm M‘Mm
Imo~ao
gmYZo - namV, MmiUr, nmVobo, gwar

50
H¥$Vr -
(1) {H$gbobm H$mo~r ¿¶mdm. {niyZ ˶mMo nmUr H$mTy>Z Q>mH$mdo.
(2) namVrV hm H$mo~r d BVa nXmW©, ‘mohZmMo Vob KmbyZ EH$Ì Mm§Jbo H$mbdmdo.
(3) वरील िम णात WmoS>o WmoS>o nmUr, बेसन व तांदूळ िपठी KmbV KQ²>Q>ga nrR> मळावे.
(4) ¶m {nR>mMr bm§~ Jw§S>mir H$ê$Z Vob bmdboë¶m MmiUrV R>odmdr.
(5) MmiUr ~gob Ago nmVobo KoD$Z ˶mV XmoZ dmQ>çm nmUr CH$imdo.
(6) nmVoë¶mda MmiUr R>odyZ ˶mV {nR>mMr Jw§S>mir R>odyZ, झाकण ठेवून 15{‘{ZQ>o dm’$dmdo.
(7) nmVoë¶mEodOr Hw$H$a‘ܶohr ¶m dS>çm CH$S>dVm ¶oVmV.
(8) Jw§S>mir Jma Pmë¶mda ˶mMo 1/2 B§M OmS>rMo VwH$S>o H$ê$Z ¿¶mdoV.
(9) ¶m dS>çm H$T>B©V Vob KoD$Z Vimì¶mV.
(10) ¶m dS>çm Ja‘mJa‘ OmñV Mm§Jë¶m bmJVmV.
hohr bjmV Agy Xçm ....
या प तीने गाजर, मटार वापरूनही व ा करता येतात.

51
 (5) S>mi-Vm§XimMr {IMS>r H$aUo.

gm{h˶ à‘mU
Vm§Xÿi 1 dmQ>r
‘yJ S>mi 1/2 dmQ>r
Vob 1/2 S>md
‘rR> MdrnwaVo
Jyi 1 bhmZ VwH$S>m
H$moqW~ra 7 Vo 8 H$mS>çm
Amobo Imo~ao 1 S>md
’$moS>UrMo gm{h˶ Amdí¶H$VoZwgma
Xmb[MZr 2 bhmZ VwH$S>o Vì¶mda ho gd© gm{h˶ qH${MV
{‘ao 4 Vo 5 Ja‘ H$ê$Z {‘³ga‘ܶo ~marH$
YZo 1 ‘moR>m M‘Mm H$ê$Z ¿¶mdo. (Ja‘ ‘gmbm)
{Oao 1/2 M‘Mm
bd§Jm 2

gmYZo - OmS> ~wS>mMo nmVobo, Pmam, PmH$Ur, gm§S>er, {‘³ga, J°g B.

52
H¥$Vr -
(1) S>mi d Vm§Xÿi {ZdSy>Z, YwऊZ, {ZWiV R>odmdo.
(2) {‘³ga‘YyZ ‘gmbm H$ê$Z ¿¶mdm.
(3) J°g noQ>dyZ ˶mda nmVobo R>odmdo. ˶mV Vob Kmbmdo. Vo Vmnë¶mda ’$moS>Ur H$amdr. ˶mV
YwVbobr S>mi d Vm§Xÿi KmbyZ naVmdo. Jyi, Ja‘ ‘gmbm, ‘rR> KmbyZ naVmdo. 3 Vo
4 dmQ>çm Ja‘ nmUr ˶mV Kmbmdo.
(4) nmʶmbm CH$ir ¶oB©n¶ªV J°g ‘moR>m R>odmdm. nmVoë¶mda {Vano PmH$U R>odmdo åhUOo
nXmW© CVy OmUma Zmhr.
(5) {IMS>r {eOV Amë¶mda Pmè¶mZo T>dimdo.
(6) J°g ~marH$ H$ê$Z PmH$णीने पातेले nyU© PmH$mdo. {IMS>r {eOy Xçmdr. Amdí¶H$Vm
dmQ>ë¶mg Ja‘ nmUrM Kmbmdo.
(7) {IMS>r nyU© {eOë¶mda J°g ~§X H$amdm.
(8) {IMS>r naV naV T>diy Z¶o.
(9) dmT>n H$aVmZm H$moqW~ra d Amobo Imo~ao ^mVmda Kmbmdo.
hohr bjmV Agy Xçm ....
मटार पुलाव, गर्ीन पुलाव, कोबी भात, डाळींबी भात असेही वेगवेगळे भाताचे कार
करता येतात.

1 1111

53
 भाग २ earaemñÌ
1. ‘mZdr eara

AmnU {eHy$¶m . . .
मानवी शरीराची रचना
 बा इंि ये
 आंतर इंि ये

eara hr {ZgJm©Zo ‘mZdmbm {Xbobr ‘m¡ë¶dmZ XoUJr Amho. H$maU ‘mZdmbm Amnë¶m
earamÀ¶m ‘XVrZo Mm§Jbr H$m‘o H$am¶Mr AgVmV. ‘mZdoVa àmUr d ‘mZd ¶m§À¶m earamMr
gd©gmYmaU aMZm H$mhr ~m~VrV gmaIr Agbr, Var BVa AZoH$ ~m~VrV Vr doJir d Jw§VmJw§VrMr
AgVo. Vr AmnU g‘OmdyZ KoD$¶m.
‘mZdr earamMo XmoZ ‘w»¶ KQ>H$ AmhoV, Vo Ago -
(A) ~mhç B§{жo qH$dm ~mhç Ad¶d
(~) Am§Va B§{жo qH$dm Am§Va Ad¶d
(A) ~mhç B§{жo / Ad¶d
ho Ad¶d qH$dm B§{жo earamÀ¶m ~mhoaÀ¶m ~mOybm AgVmV, Á¶m§Zm AmnU à˶j nmhÿ
eH$Vmo d ñne© H$ê$ eH$Vmo ˶m§Zm ~mhç B§{жo qH$dm ~mhç Ad¶d åhUVm ¶oB©b.

~mhç B§{жo
54
‘mZdr earamMr ~mhç B§{жo nwT>rbà‘mUo AmhoV -
(1) S>moHo$ L hm gdm©V ‘hËËdmMm Ad¶d Amho. S>mo³¶mbm "‘ñVH$', "{ea' Agohr
åhUVmV. ‘mZdr earamda {Z¶§ÌU R>odUmam ‘|Xÿ hm S>mo³¶mVM AgVmo.
S>mo³¶mMm daMm ^mJ Ho$gm§Zr PmH$bobm AgVmo. S>mo³¶mImbr H$nmi, ^wd¶m,
S>moio, Moham, H$mZ, ZmH$, AmoR>, {OdUr, hZwdQ>r ho Ad¶d AgVmV.

S>moHo$
(2) YS L S>mo³¶m{edm¶ Agbobm earamMm ^mJ åhUOo "YS>'. ¶mV nwT>rb Ad¶dm§Mm
g‘mdoe hmoVmo.
(A) ‘mZ (~) N>mVr (H$) nmR (S>) hmV (B) nmoQ (B©) H§$~a (’$) nm¶

YS>

55
(3) S>moio L ~mhç OJ XmIdʶmMo H$m‘ S>moio H$aVmV. S>moiçm§‘wio AmnU ~Ky eH$Vmo.
dñVyMm AmH$ma, a§J, ê$n, A§Va B˶mXr Jmoï>r S>moiçm§‘wio Amnë¶mbm H$iy
eH$VmV. dmMZ H$aUo S>moiçm§‘wioM e³¶ hmoVo. S>moiçm§Zm ZoÌ, Z¶Z, Mjy
Aer Zmdo AmhoV.

S>moio

(4) H$mZ L H$mZm§Zm "ldU|{ж' Ago åhUVmV. ~mhç OJmVrb AmdmO EoH$ʶmMo d
AmoiIʶmMo gm‘϶© Amnë¶mbm H$mZm§‘wio bm^Vo. g‘moaÀ¶m 춳VrMo ~mobUo
g‘OUo; njr, àmUr, {H$S>o, dmXço, {ZgJm©Vrb {d{dY AmdmO, ñdamVbm
JmoS>dm qH$dm H$H©$enUm B˶mXr AmoiIVm ¶oUo H$mZm§‘wio e³¶ hmoVo.

S>moHo$

56
(5) ZmH$ L OJʶmgmR>r ídmg KoVm ¶oUo A{Ve¶ Amdí¶H$ Amho. ZmH$m‘wio AmnU ídmg
KoD$ eH$Vmo. dmVmdaUmVrb {Za{Zamù¶m J§Ym§Mr åhUOo dmgm§Mr AmoiI H$ê$Z
XoʶmMo H$m‘ ZmH$ H$aVo. gwJ§Y, XþJªY, Hw$~Q>, OiH$m Ago {H$VrVar àH$maMo
dmg Amnë¶mbm ZmH$m‘wio KoVm ¶oVmV. ZmH$mbm ídgZ|{ж, Zm{gH$m Aer
Zmdo AmhoV.

ZmH$

(6) Or^ L {O^obm "agZm' Ago AW©nyU© Zmd Amho. H$maU {VÀ¶m‘wio Amnë¶mbm JmoS>,
{VIQ>, ImaQ>, VwaQ>, Am§~Q>, H$Sy> ¶m Mdr åhUOoM "ag' H$iVmV.

Or^

57
(7) XmV L XmV ho nMZg§ñWoVrb ‘hËËdmMo KQ>H$ åhUyZ AmoiIbo OmVmV. AÝZ MmdyZ
~marH$ H$aʶmMo H$m‘ XmVm§‘wio hmoVo. ˶m‘wio AÝZnMZmMo H$m¶© gwb^ hmoVo.

XmV

(8) ËdMm L earamMo ~mhç AmdaU åhUOo ËdMm. earamVrb gd© Ad¶dm§Mo g§ajU
H$aʶmMo H$m‘ "ËdMm' H$aVo. ËdMobmM "H$mVS>o' Ago åhUVmV. Amnë¶mbm
"ñne©kmZ' ËdMo‘wio hmoVo. EImXr dñVy Ja‘, W§S>, JwiJwirV, ‘wbm¶‘ H$s
IaIarV Amho ho ËdMo‘wio H$iy eH$Vo.

58
(9) ‘mZ L S>moHo$ YS>mbm OmoS>Umè¶m Ad¶dmbm ‘‘mZ’ Ago åhUVmV. ‘mZoÀ¶m g‘moaÀ¶m
^mJmbm Jim Ago Zmd Amho. ‘mZ hm bdMrH$ Ad¶d Amho. Vr ‘mJo, nwT>o,
S>mdrH$S>o, COdrH$S>o ghOnUo PwHy$ eH$Vo.

‘mZ

(10) hmV L hmV hm Ad¶d YS>mbm Im§XçmnmgyZ OmoS>bobm AgVmo. hmVmMo VrZ {d^mJ
AgVmV - 1) X§S> 2) AJ«~mhÿ 3) n§Om. H$monamnmgyZ ‘ZJQ>mn¶ªVÀ¶m
^mJmbm AJ«~mhÿ åhUVmV. X§S> Am{U AJ«~mhÿbm "H$mona' OmoS>Vo. ~moQ>m§Zr
n§Om V¶ma hmoVmo. AJ«~mhÿ Am{U n§Om ¶m§Zm "‘ZJQ>' OmoS>Vo. hmVmMr ~moQ>o
dmH$VmV. {b{hUo, dñVy CMbUo, ‘yR> didUo, nH$S>Uo Aem {H$VrVar {H«$¶m
hmVm§‘wio H$aVm ¶oVmV.

दंड

अगर्बाहू

पंजा

hmV

59
hmVm§X²dmao Ho$ë¶m OmUmè¶m {H«$¶m

60
(11) nm¶ L earambm ^³H$‘ AmYma XoUmam Ad¶d åhUOo nm¶. YS>mbm Á¶m {R>H$mUr
nm¶ OmoS>bobm AgVmo ˶m ^mJmbm "Iw~m' Ago åhUVmV. nm¶mMo VrZ {d^mJ
nS>VmV - ‘m§S>r, nmoQ>ar Am{U nmD$b.

मांडी

पोटरी

पाऊल

nm¶
JwS>¿¶mnmgyZ KmoQ>çmn¶ªV ^mJmbm ‘nmoQ>ar’ Ago åhUVmV. ‘m§S>r Am{U nmoQ>arbm
OmoS>Umam ^mJ åhUOo "JwS>Km'. nmoQ>ar Am{U nmD$b OmoS>Umè¶m ^mJmbm
"KmoQ>m' Ago åhUVmV. जिमनीवर टेकणारा (~moQ>o Agbobm) ^mJ åhUOo
"nmD$b'.
Iw~m, JwS>Km Am{U KmoQ>m ¶m VrZ {R>H$mUr nm¶ dmHy$ eH$Vmo. nm¶m§Mr ~moQ>ohr
dmH$VmV.
nm¶m§‘wio C^o amhUo, MmbUo, YmdUo, CS>çm ‘maUo, MT>Uo, CVaUo, Z¥Ë¶
H$aUo, gm¶H$b MmbdUo Aem {H$VrVar {H«$¶m H$aVm ¶oVmV.
nm¶m§X²dmao Ho$ë¶m OmUmè¶m {H«$¶m

61
(12) H§$~a L Iw~m Am{U YS> ¶m§Zm OmoS>Umam ‘hËËdmMm Ad¶d åhUOo "H§$~a'.
Imbr dmH$ʶmMr {H«$¶m H$‘ao‘wio H$aVm ¶oVo.

$H§$~a

‘mZdr earamMr hr à‘wI ~mhçB§{ж AmhoV. Á¶m§À¶m ‘XVrZo Amnë¶mbm

n[agamMo, ~mOy~mOyÀ¶m KQ>Zm§Mo, dñVy§Mo kmZ hmoVo ˶m§Zm "kmZ|{жo' Ago
åhUVmV Va Á¶m§À¶m gmhmæ¶mZo AmnU H$moUVrhr H¥$Vr H$aVmo, ˶m§Zm
"H$‘]{жo' Ago åhUVmV. S>moio, H$mZ, ZmH$, Or^, ËdMm hr kmZ|{жo AmhoV
Va hmV, nm¶ hr H$‘]{жo AmhoV.

62
(~) Am§Va B§{жo / Ad¶d
earamVrb ~mhç B§{жm§Mr ‘m{hVr AmnU H$ê$Z KoVbr. AmVm earamVrb Am§Va
B§{жm§Mr AmoiI H$ê$Z KoD$. earamÀ¶m AmVë¶m ^mJmV Agbobr hr B§{жo qH$dm Ad¶d
ËdMoÀ¶m AmdaUmImbr PmH$bobr Agë¶m‘wio Vr {Xgy eH$V ZmhrV. ˶m§Mr aMZmXoIrb
Jw§VmJw§VrMr AgVo.
hr Am§Va B§{жo - à‘wI ~mhç B§{жm§er OmoS>bobr AgVmV. Vr ~mhoê$Z {XgV Zgbr,
Var ˶m§Mr H$m¶} A{daV gwê$ AgVmV.
CXm. ‘|Xÿ hm Am§Va Ad¶d S>mo³¶mV AgVmo. åhUyZ ‘|Xÿ ho S>mo³¶mVbo Am§Va B§{ж Amho.
˶mMà‘mUo ’w$ß’w$go Am{U öX¶ hr N>mVrVbr Am§Va B§{жo AmhoV, Va AÝZZ{bH$m, ¶H¥$V,
AmVS>r, ñdmXþqnS> hr nmoQ>mVbr Am§Va B§{жo AmhoV. ˶m§À¶m nañna ghH$m¶m©Zo ‘|XÿMo H$m¶©,
öX¶mMo H$m¶© Am{U nMZ g§ñWoMo H$m¶© gwê$ AgVo.
gd© Am§Va B§{жo OmJÀ¶m OmJr gwa{jV amhʶmgmR>r S>moHo$ Am{U YS> ¶m§À¶m‘ܶo H$mhr
nmoH$i OmJm AgVmV. S>mo³¶mÀ¶m AmV Agboë¶m nmoH$irbm "{eamo nmoH$ir' Ago åhUVmV.
YS>mÀ¶m AmV Agbobr nmoH$ir VrZ ^mJm§V {d^mJbobr AgVo.
(1) N>mVrÀ¶m ^mJmV Agboë¶m nmoH$irbm "djnmoH$ir' Ago åhUVmV.
(2) nmoQ>mÀ¶m daÀ¶m ^mJmVrb nmoH$irbm "CXanmoH$ir' Ago åhUVmV.
(3) nmoQ>mÀ¶m ImbÀ¶m ^mJmV Agboë¶m nmoH$irbm "H$Q>rnmoH$ir' Ago åhUVmV.

{eamonmoH$ir

djnmoH$ir

CXanmoH$ir

H$Q>rnmoH$ir

63
 H$mhr ‘hËËdmMr Am§Va B§{жo.
(1) ‘|Xÿ L ‘|Xÿ hm earamVbm A˶§V ‘hËËdmMm Ad¶d Amho. ˶m‘wio Vmo H$dQ>rÀ¶m
{eamonmoH$irV gwa{jV AgVmo. earamÀ¶m gd© hmbMmbtda ‘|XÿMo {Z¶§ÌU
AgVo.

‘|Xÿ
‘|Xÿ‘wio AmnU Amnë¶m ^mdZm 춳V H$ê$ eH$Vmo. AmZ§X, amJ, Xþ…I
Aem AZoH$ ^mdZm 춳V H$aʶmg ‘|Xÿ ‘XV H$aVmo. ˶mMà‘mUo {dMma
H$aUo, AmR>dUoo, {ZU©¶ KoUo Aem à{H«$¶mhr ‘|Xÿ‘wioM e³¶ hmoVmV. Amnbr
kmZ|{жo ‘|Xÿbm gVV ‘m{hVr XoV AgVmV. ‘|Xÿbm XþImnV Pmbr Va ‘mUyg
XJmdVmo qH$dm ˶mbm H$m¶‘Mo An§JËd ¶oD$ eH$Vo.
(2) öX¶ L öX¶ ho djnmoH$irÀ¶m ‘Ymo‘Y, qH${MV S>mì¶m ~mOybm AgVo. g§nyU© earambm
a³VnwadR>m H$aʶmMo ‘hËËdmMo H$m‘ öX¶ H$aVo. earamV Ag§»¶ a³Vdm{hݶm
ngaboë¶m AgVmV. ˶mVyZ gd© earambm a³VnwadR>m hmoV AgVmo. ˶mgmR>r
öX¶mMr EImXçm n§nmà‘mUo AmHw§$MZ - àgaU hr {H«$¶m gVV gwê$ AgVo.
hçmM {H«$¶o‘wio öX¶mMo R>moHo$ nS>VmV. N>mVrda VihmV R>odbm H$s ho R>moHo$
OmUdVmV. öX¶mH$Sy>Z earamÀ¶m gd© ^mJm§H$S>o OmD$Z {VWyZ nwÝhm öX¶mH$S>o
a³VmMr AI§S> Zo-AmU H$aUmè¶m à{H«$¶obm "a³Vm{^gaU' Ago åhUVmV.
AmH$mamZo ‘wR>rBVHo$ AgUmao öX¶ ho H$m‘ Aì¶mhVnUo H$aVo.

64
 öX¶
(3) ’w$ß’w$g L djnmoH$irV ~aJS>çm§Mr aMZm AgVo. EImXçm qnOè¶mà‘mUo Agboë¶m
¶m nmoH$irV COì¶m ~mOybm EH$ d S>mì¶m ~mOybm EH$ Aer XmoZ ’w$ß’w$go
AgVmV. COdo ’w$ß’w$g S>mì¶m ’w$ß’w$gmnojm WmoS>o ‘moR>o AgVo. öX¶ Am{U
’w$ß’w$go ¶m§Mr H$m‘o EH$‘oH$m§da Adb§~yZ AgVmV. a³VnwadR>m ho öX¶mMo, Va
ídmgmoÀN²>dmgm ारे रक्त शु H$aUo ho ’w$ß’w$gm§Mo H$m¶© AgVo.
ZmH$mdmQ>o AmV KoVbobr Am°p³gOZ¶w³V hdm earambm nwadUo ¶m {H«$¶obm
"ídmg KoUo' Ago åhUVmV, Va ’w$ß’w$gmVrb H$m~©Z-S>m¶-Am°³gmB©S>¶wक्त
hdm ZmH$mdmQ>o >~mhoa gmoS>Uo ¶m {H«$¶obm "CÀN²>dmg' Ago åhUVmV. ¶m XmoÝhr
{H«$¶m§Zm EH${ÌVnUo "ídmgmoÀN²>dmg' Ago म्हणतात.

’w$â’w$go
65
(4) nMZg§ñWm L Imëboë¶m AÝZmMo ¶mo½¶ àH$mao nMZ hmoD$Z eara Amamo½¶nyU© amhʶmg
nMZg§ñWm ‘XV H$aVo. AÝZnMZ hmoʶmg - XmV, Or^, OR>a, bhmZ
AmVS>o, ‘moR>o AmVS>o, bmiJ«§Wr, Am§ÌJ«§Wr, ¶H¥$V, ñdmXþqnS> hr gd©
B§{жo ‘XV H$aVmV, åhUyZ ˶m§À¶m g‘yhmbm "nMZ g§ñWm' Ago
åhUVmV.
AÝZ nMZmMo H$m¶© {eñV~X²Y àH$mao gwê$ AgVo.
AÝZmMm Kmg Vm|S>mV KmVë¶mZ§Va XmVm§À¶m ‘XVrZo MmdʶmMo
H$m¶© gwê$ hmoVo. ˶mV Vm|S>mVbr bmi {‘gibr OmVo. bmiJ«§WrV
V¶ma hmoUmè¶m ¶m bmioV Q>m¶{bZ ZmdmMm nmMH$ ag AgVmo.
MmdyZ ~marH$ Pmboë¶m bmi{‘{lV AÝZmbm Or^ KemV
T>H$bVo. ho AÝZ Z§Va AÝZZ{bHo$VyZ ‘moR>çm {nedrgma»¶m ^mJmV
¶oVo. ¶m ^mJmbm "OR>a' Ago Zmd Amho. OR>amVrb "OmR>aag' AÝZ
nMZmgmR>r ˶mV {‘gibm OmVmo. {VWyZ ho AÝZ bhmZ AmVS>çmV
¶oVo. ho bhmZ AmVS>o Iyn bm§~ d Aé§X ZirÀ¶m doQ>moù¶mgmaIo AgVo.
˶mV AmUIr VrZ nmMH$ag {‘gibo OmVmV. AÝZ nMZ{H«$¶oVyZ
{‘imbobo nmofH$ nXmW© a³VmV emofbo OmʶmMo H$m¶©hr bhmZ
AmVS>çmVM hmoVo. hr à{H«$¶m Pmë¶mZ§Va eodQ>r Vo AÝZ ‘moR>çm
AmVS>çmV ¶oVo. {VWo ˶mVrb nmUr emofbo OmD$Z Cabobm MmoWm
CËgO©ZmX²dmao earam~mhoa Q>mH$bm OmVmo.

Vm|S>

अ निलका

OR>a

‘moR>o AmVS>o
bhmZ AmVS>o

गु वार

nMZg§ñWm

66
 Aem àH$mao ~mhç d Am§Va B§{жo nañnam§À¶m ghH$m¶m©Zo ‘mZdr eara gwÑT>, H$m¶©j‘,
{ZamoJr R>odʶmMo H$m‘ H$aVmV.
AmnU ˶m§Mr ¶mo½¶ {ZJm amIUo d Vo gVV H$m¶©VËna R>odUo Amdí¶H$ Amho.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) ‘mZdr earamMo ‘hËËd.
2) ‘mZdr earamMo ‘w»¶ KQ>H$.
3) ~mhç B§{жm§Mr AmoiI d H$m¶}
4) Am§Va B§{жm§Mm n[aM¶ d H$m¶}

‘mPm Aä¶mg

(1) AmR>dyZ gm§Jm …

(1) {ZgJm©Zo Amnë¶mbm H$moUVr XoUJr {Xbr Amho ?
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................

(2) मानवाला या शरीराचा उपयोग काय? ते gm§Jm.

...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................

(3) ‘mZd Am{U BVa àmUr ¶m§À¶m earaaMZoVrb ‘w»¶ ’$aH$ gm§Jm.
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................

67
(2) [aH$må¶m OmJr ¶mo½¶ eãX ^am …
(1) ‘mZdr earamMo XmoZ ‘w»¶ KQ>H$ ............ Am{U ............ ho AmhoV.
(2) S>mo³¶mbm ............ qH$dm ............ Ago åhUVmV.
(3) S>mo³¶mV ............ hm ‘hËËdmMm Ad¶d AgVmo.
(3) Imbrb dm³¶o H$moUr åhQ>br AgVrb ? (आंतर इंि याचे नाव)
(1) {H$Vr JmoS> Amho hm Am§~m ! ( )
(2) {OH$S>o{VH$S>o ’w$bm§Mm gwJ§Y XadiV hmoVm. ( )
(3) IynM H$S>H$ bmSy> Amho. ‘r Zmhr ImV. ( )
(4) H$mb ‘bm CX~ËVrMm MQ>H$m bmJbm. ( )
(4) {dMma H$ê$Z CËVao {bhm.
(1) Am§Va B§{жo åhUOo H$m¶ ? VrZ CXmhaUo Xçm.
..........................................................................................
..........................................................................................
..........................................................................................

(2) S>moHo$ Am{U YS> ¶m§À¶m‘Yrb nmoH$ù¶m§Mr Zmdo {bhm.

..........................................................................................
..........................................................................................
..........................................................................................

(3) ‘|Xÿbm XþImnV Pmbr Va H$m¶ hmoB©b ?

..........................................................................................
..........................................................................................
..........................................................................................

68
(5) आकृत्या काढा. (कोणत्याही दोन)
(1) öX¶ (2) H$mZ (3) S>moio (4) ‘|Xÿ

69
 (6) gm§Jm ~ao -
earamV Imbrb Ad¶dm§Mr g§»¶m {H$Vr Amho ?
(1) S>moio (2) Or^ (3) hmV (4) Jmb
(5) ZmH$ (6) XmV (7) nm¶ (8) öX¶
(9) H$mZ (10) Ho$g (11) ~moQ>o
(A) hmVm§Mr ~moQ>o
(~) nm¶m§Mr ~moQ>o

(7) WmoS>r J§‘V H$ê$¶m -

(1) S>moio dQ>maUo (2) ZmH$ IwngUo (3) H$mZ Q>dH$maUo
Ago Ad¶dm§er g§~§{YV Agbobo ~aoM dm³àMma AmhoV. {ejH$m§Zm qH$dm n[aM¶mÀ¶m
춳VtZm Vo {dMmam Am{U ˶m§Mr ¶mXr H$am.
.......................................................................................................
.......................................................................................................
.......................................................................................................
.......................................................................................................

CnH«$‘ …
(1) ~mhç B§{жo d Am§Va B§{жo Amnmnbo ‘hËËd nQ>dyZ XoV AmhoV Agm g§dmX {bhm.
(2) öX¶ Am{U ’w$ß’w$go Amnbo H$m‘ gm§JV AmhoV Aer XmoZ AmË‘H$WZo V¶ma H$am.

1 1111

70
 2. hdm d ídgZ

AmnU {eHy$¶m . . .
 hdoMo JwUY‘©
 dmVmdaU
 ídgZ
 ídgZ|{жm§Mo gm‘mݶ amoJ

(1) hdm
L Or Amnë¶m AmOy~mOybm gJirH$S>o ngabobr AgVo.
L Or Amnë¶mbm {XgV Zmhr.
L nU Vr Amho, ho ‘mÌ OmUdVo.
L {Obm a§J Zmhr, dmghr Zmhr.
L {Obm Md Zmhr.
L {OÀ¶m{edm¶ H$moUrM OJy eH$V Zmhr.
Aer dñVy H$moUVr ?
¶m àíZmMo CËVa Amho, "hdm'.

>hdm
à˶oH$ àmUr‘mÌ, VgoM dZñnVr ¶m§Zm {Od§V amhʶmgmR>r O‘rZ, nmUr, àH$me, dmam
Am{U AdH$me (‘moH$ir OmJm) ¶m nmM JmoîQ>tMr A˶§V Amdí¶H$Vm AgVo.
71
 hdoMo doJdmZ ê$n åhUOoM dmam. dmam doJmV dmhV Zgbm, Var ˶mMo ApñVËd gVV
OmUdV AgVo Voìhm AmnU ˶mbm "hdm' Ago åhUVmo.
 {Xì¶mÀ¶m Á¶moVrda ’w§$H$a ‘mabr, H$s {Xdm {dPVmo.
 MwbrVbm {dñVd ‘§X Pmbm, H$s ’w§$H$UrZo ˶mÀ¶mda OmoamV ’w§$H$a KmVbr, åhUOo
bmH$S>mMm Omi hmoVmo.
 ’w$Jm ’w$JdV AgVm Vmo hiyhiy ‘moR>m hmoVmo.
 CîUVo‘wio CH$mS>m dmT>bm, H$s AmnU n§Im dmnaVmo, Voìhm hdobm doJ ¶oD$Z dmam
{‘iVmo.
¶m gd© JmoîQ>r hdo‘wio KS>VmV. hdm Zgob Va OJUo Ae³¶ hmoB©b. BVH$s ‘hËËdnyU©
Agbr, Var hdm a§JhrZ Amho. {Vbm ñdV…Mm dmg ZgVmo VgoM Hw$R>br Mdhr ZgVo.
(2) dmVmdaU -
dmV åhUOo hdm qH$dm dmam Am{U AmdaU åhUOo AmÀN>mXZ. dmVmdaU åhUOo hdoMo
AmÀN>mXZ. AmnU n¥Ïdrda ahmVmo. n¥ÏdrÀ¶m g^modVr gd©Ì hdm Amho. OdiOdi 50{H$.‘r.
C§Mrn¶ªV hdm Amho. åhUOo n¥Ïdr^modVr hdoMo AmdaU Amho, hdoÀ¶m ¶m AmdaUmbmM
"dmVmdaU' Ago åhUVmV.
dmVmdaUmV hdoMo Wa AgVmV. n¥ÏdrnmgyZ OgOgo Xÿa Omdo, VgVgo dmVmdaUmVrb
hdoMo Wa {dai hmoV OmVmV. hdoV AZoH$ dm¶y§Mo {‘lU Pmbobo AmT>iVo.
hdoVrb à‘wI dm¶y nwT>rbà‘mUo AmhoV.
(1) Am°p³gOZ (àmUdm¶y)
(2) H$m~©Z S>m¶ Am°³gmBS> (H$~©dm¶y)
(3) Zm¶Q´>moOZ (ZÌdm¶y)
¶m{edm¶ n¥Ïdrdarb nmʶmMr dm’$, gyú‘ Yy{bH$U (YwirMo gyú‘ H$U) ho KQ>H$ Am{U
H$mhr à‘mUmV BVa dm¶y> ¶m§Mmhr g‘mdoe dmVmdaUmVrb hdoV hmoVmo.

72
 hdoVrb à‘wI KQ>H$m§Mo à‘mU {MÌmV XmIdë¶mà‘mUo Amho.

BVa dm¶y 0.97% H$m~©Z S>m¶Am°³gmBS> 0.03%

Am°p³gOZ 21%

Zm¶Q´>moOZ 78%

hdoVrb {d{dY KQ>H$m§Mo à‘mU

dmVmdaUmV g‘m{dîQ> Agbobo ho KQ>H$ n¥ÏdrdaMr Ordg¥îQ>r {Q>H$dyZ R>odm¶bm ‘XV
H$aVmV. gOrd g¥îQ>rbm Amdí¶H$ Agbobr à{WZo {‘iʶmgmR>r Zm¶Q´>moOZMr ‘XV hmoVo.
Am°p³gOZ - åhUOo àmUdm¶y hm Va gOrdm§Mo ApñVËd {Q>H$dyZ R>odUmam ‘moR>m AmYma
Amho. "ídgZ' Am{U "ÁdbZ' ¶m XmoÝhr {H«$¶m g§nyU©nUo àmUdm¶ydaM Adb§~yZ AmhoV.
H$m~©Z S>m¶ Am°³gmB©S>, nmUr, h[aVÐì¶o d gy¶©àH$me ¶m§À¶m ‘XVrZo dZñnVr AÝZ
V¶ma H$aVmV. VmËn¶©, dmVmdaU ho n¥ÏdrMo g§ajH$ H$dM Amho.

73
 (3) ídgZ -
gOrdm§Zm {Od§V amhʶmgmR>r hdoMr A˶§V JaO AgVo. earaaMZoVrb "ZmH$' ¶m ~mhç
B§{жmMm hdoer {ZH$Q>Mm g§~§Y Amho. gOrd àmUr ZmH$mZo hdm AmV KoVmo ¶m {H«$¶obm "ídmg
KoUo' Ago åhUVmV.
ZmH$mZo hdm ~mhoahr gmoS>br OmVo. ¶m {H«$¶obm "CÀN²>dmg gmoS>Uo' Ago åhUVmV. ídmg
KoUo d gmoS>Uo ¶m XmoÝhr {H«$¶m§Zm EH${ÌVnUo "ídmgmoÀN²>dmg' Ago åhQ>bo OmVo. ídmgmoÀN²>dmg
hm OÝ‘mnmgyZ A§Vmn¶ªV Z Wm§~Vm AI§S>nUo gwê$ AgVmo. hr gbJ à{H«$¶m "ídgZ' ¶m ZmdmZo
AmoiIbr OmVo.
ídmg KoVbm, H$s ~mhoaMr Am°p³gOZ¶w³V hdm ZmH$mdmQ>o ’w$ß’w$gmV OmVo d
{VÀ¶mVrb Am°p³gOZ ’w$ß’w$gm‘धील a³VmV {‘giVmo. ˶mM doir a³VmVrb H$m~©Z S>m¶
Am°³gmB©S> ’w$ß’w$gmVrb hdoV {‘gibm OmVmo Am{U gmoS>boë¶m CÀN>²dmgm~amo~a ’w$ß’w$gmVrb
hdogh Vmo ZmH$mdmQ>o earam~mhoa nS>Vmo.

ídgZ

(4) ídgZ|{жm§Mo gm‘mݶ amoJ -

àmUr‘mÌmbm {Od§V amhʶmgmR>r A˶mdí¶H$ AgUmar ídgZ{H«$¶m H$aʶmgmR>r "ZmH$'
ho ~mhç|{ж dmnabo OmVo. åhUyZ ZmH$mbm "ídgZ|{ж' Ago åhUVmV.
ídgZ{H«$¶m ¶mo½¶ arVrZo Mmbbr Zmhr, Va ídmgmoÀN²>dmgmV AS>Wim ¶oVmo. hm AS>Wim
H$mhr amoJm§‘wio ¶oD$ eH$Vmo.

74
 hdoVrb gyú‘ Ordm§‘wio H$mhr amoJm§Mm àgma hmoVmo. ¶m gyú‘ Ordm§Zm "amoJO§Vy' Ago
åhUVmV. à˶oH$ amoJ EH$m {d{eîQ> amoJO§Vy§‘wio hmoVmo. H$mhr amoJm§Mr bmJU EH$mnmgyZ Xþgè¶mbm
hmoD$ eH$Vo. Aem amoJm§Zm "g§gJ©Oݶ amoJ' Ago åhUVmV. hdodmQ>o AmV OmUmè¶m amoJO§Vy§‘wio
N>mVrMo d KemMo amoJ hmoVmV. CXm. nS>go, KQ>gn©, j¶, KemMm H°$Ýga B˶mXr. ¶m amoJm§Mo O§Vy
ImoH$bm, Ww§H$s तसेच qeH$m ¶m§VyZ hdoV {‘giVmV Am{U amoJàgma hmoVmo. ˶mMà‘mUo Yy‘«nmZ
hohr Xÿ{fV dm¶y V¶ma hmoʶmg H$maUr^yV R>aVo. ˶m‘wio ˶mMmhr {dMma H$amdm bmJob.

Yy‘«nmZ …
Yy‘«nmZ åhUOo {gJmaoQ>, {dS>r dm VËg‘ nXmW© {ebJmdyZ Vm|S>mdmQ>o ˶m§Mm Yya AmV
KoUo.
Yy‘«nmZ H$aVmZm {ZH$mo{Q>Z, Q>ma, H$m~©Z ‘moZm°³gmB©S>gmaIo KmVH$ nXmW© {Z‘m©U hmoVmV,
{ZH$mo{Q>Z ho ‘|Xÿ Am{U öX¶mgmR>r KmVH$ Amho. Yy‘«nmZ H$aVmZm ’w$ß’w$gmV Q>ma O‘m hmoVmo.
˶m‘wio H$H©$amoJ hmoD$ eH$Vmo.
Yy‘«nmZm‘wio {ZKUmè¶m Xÿ{fV dm¶yMm ’w$ß’w$gm§da dmB©Q> n[aUm‘ hmoVmo.
¶m gd© KmVH$ nXmWmªMm Xþîn[aUm‘ Ho$di Yy‘«nmZ H$aUmè¶m 춳VrdaM Zmhr, Va
˶mÀ¶m g§nH$m©V amhUmè¶m 춳VtZmgwX²Ym ^moJmdo bmJVmV. ˶m‘wio Yy‘«nmZ H$aUmè¶m
춳VrMm ghdmg e³¶Vmo Q>mimdm.

75
 AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) hdoMo JwUY‘©.
2) dmVmdaU åhUOo H$m¶?
3) hdoVrb dm¶y§Mr {‘lUo.
4) ídgZmMr à{H«$¶m H$er hmoVo?
5) ídgZ|{жmMo gm‘mݶ amoJ
6) Yy‘«nmZmMo Xþîn[aUm‘

‘mPm Aä¶mg
(1) Imbrb àíZm§Mr CËVao {bhm.
(१) hdoMr d¡{eîQ>ço H$moUVr ?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(२) dmVmdaU H$embm åhUVmV ?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(३) hdoV H$moUVo à‘wI dm¶y AmhoV ?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(४) ídgZ åhUOo H$m¶ ?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

76
(2) nwT>rb {dYmZo MyH$ H$s ~amo~a Vo AmoiIyZ ¶mo½¶ CËVamda Aer IyU H$am.
(१) ZmH$mZo hdm AmV KoʶmÀ¶m {H«$¶obm CÀN²>dmg Ago åhUVmV.
(२) n¥ÏdrnmgyZ OgOgo da Omdo VgVgo hdoMo Wa {dai hmoVmV.
(३) gOrd àmUr Vm|S>mZo hdm AmV KoVmV.
(3) [aH$må¶m OmJr H§$gmVrb ¶mo½¶ n¶m©¶ {bhm.
(१) n¥ÏdrÀ¶m g^modVr gd©Ì ......... Amho.
(nmUr, àH$me, hdm, A§Yma)
(२) n¥ÏdrnmgyZ OgOgo da Omdo, VgVgo dmVmdaUmVrb hdoMo Wa ......... hmoV OmVmV.
(AñnîQ>, XmQ>, {dai, Zmhrgo)
(३) ídgZ Am{U ÁdbZ ¶m XmoÝhr {H«$¶m ......... daM Adb§~yZ AmhoV.
(H$m~©Z S>m¶ Am°³gmB©S,> Zm¶Q´>moOZ, Am°p³gOZ, gë’$a S>m¶ Am°³gmB©S>)
CnH«$‘ …
(१) Yy‘«nmZ KmVH$ Amho ¶m Ame¶mMr Om{hamV V¶ma H$am.
(२) Yy‘«nmZmMo Xþîn[aUm‘ ¶m{df¶r ~moYdMZo V¶ma H$ê$Z Vr dJm©V bmdm.
CXm. 1. Yy‘«nmZmer ‘¡Ìr, ídgZamoJm§Mr ImÌr.
2. Yy‘«nmZ H$ê$ ZH$m, amoJm§Zm Am‘§ÌU XoD$ ZH$m.
(३) ‘ZmoJV {bhm.
(१) ‘r n¥Ïdr ~mobVo Amho ....
( २) ‘r Amho hdm !

1 1111

77
 3. gmWrMo AmOma

AmnU {eHy$¶m . . .
 gmWrMo AmOma H$embm åhUVmV ?
 gmWrÀ¶m AmOmam§Mm àgma H$em‘wio hmoVmo ?
 amoJm§Mo àH$ma.
 A{Ye¶Z H$mi.
 gmWrMo H$mhr AmOma, ˶m§Mr bjUo, H$maUo व à{V~§YH$ Cnm¶.
 gd©gmYmaU amoJà{V~§YH$ Cnm¶.

Amnbo eara EImXçm ¶§ÌmgmaIo Amho. ¶§ÌmVrb EImXm ^mJ ZmXþéñV Pmbm, {Ii{Iim
Pmbm qH$dm {PObm Va ¶§ÌmMr H$m¶©j‘Vm H$‘r hmoVo. earamMohr VgoM Amho. Xÿ{fV hdm,
nmUr, AÝZ Am{U {Za{Zamio amoJO§Vy ¶m§À¶m‘wio {d{dY AmOma hmoVmV Am{U eara H$‘Hw$dV
~ZVo.
AmOma XmoZ àH$maMo AgVmV … (1) ì¶{³VJV AmOma (2) gmWrMo AmOma
(1) ì¶{³VJV AmOma -
hm AmOma 춳VrnwaVmM ‘¶m©{XV AgVmo. ˶m‘wio CnMmahr ˶m 춳VrÀ¶m AZwf§JmZo
hmoVmV.
CXm. AY©{eer, S>moHo$XþIr, nmoQ>mMo {dH$ma B˶mXr.

(2) gmWrMo AmOma -

Ooìhm EH$mM amoJmMr AZoH$ ì¶क्तींZm bmJU hmoVo, ˶m amoJmbm qH$dm AmOmambm "gmWrMm
AmOma' Ago åhQ>bo OmVo.
gmWrÀ¶m AmOmam§Mm àgma H$em‘wio hmoVmo ?
amoJ [H§$dm AmOma ho gyú‘O§Vy§‘wio hmoVmV Ago g§emoYZm‘wio {gX²Y Pmbo Amho. ho O§Vy
BVHo$ gyú‘ AgVmV, H$s Vo gyú‘Xe©H$ ¶§ÌmVyZM {Xgy eH$VmV. ho O§Vy gOrd AgyZ Vo hdm,
nmUr, ‘mVr, àmʶm§Mo eara Aem gd© {R>H$mUr AmT>iVmV. nU ˶m§À¶mn¡H$s AZoH$ O§Vy
amoJàgmambm H$maUr^yV R>aVmV. hdm, AÝZ Am{U nmUr ¶m§À¶mX²dmao Vo earamV àdoe H$aVmV.

78
 ˶m‘wio 춳VrMr à{VH$mae³Vr H$‘r hmoVo d amoJO§Vy§Mr g§»¶m dmT>Vo Am{U AmOma hmoVmV.
춳VrMr EH§$Xa emar[aH$ d ‘mZ{gH$ pñWVr {~KS>Vo.

amoJm§Mo àH$ma …
amoJ qH$dm AmOma ho Á¶m gyú‘ O§Vy§‘wio hmoVmV ˶m§Mo {OdmUy d {dfmUy Ago XmoZ àH$ma
AmhoV.
{dfmUy§‘wio A{YH$ J§^ra AmOma hmoD$ eH$VmV. amoJàgmamÀ¶m doJmZwgma ˶m§Mo àH$ma
nS>VmV.
(1) gmWrMo amoJ / AmOma …
Oo amoJ qH$dm AmOma EH$mM doir AZoH$ 춳VtZm hmoVmV, Aem amoJm§Zm "gmWrMo AmOma'
Ago åhUVmV.
CXm. H$m°bam, S>moio ¶oUo, BÝâë¶wE§Pm, S>|½¶w, ñdmB©Z âëçy, Xodr, ßboJ, {df‘Áda, {hdVmn.
(2) g§gJ©Oݶ AmOma …
amoJr 춳VrÀ¶m gVV ghdmgmV {ZamoJr 춳Vr am{hbr, Va hdoX²dmam {ZamoJr
춳Vrbm amoJO§Vy§Mr bmJU hmoD$Z ˶m 춳Vrbmhr Vmo AmOma hmoVmo. Aem AmOmambm
g§gJ©Oݶ AmOma åhUVmV. CXm. j¶, âë¶y.

79
(3) g§nH©$Oݶ AmOma …
amo½¶mÀ¶m earamVrb O§Vy§Mm gVV g§nH©$ Amë¶mg qH$dm amo½¶mg ñne© Pmë¶mg {ZamoJr
춳Vrbm Omo amoJ hmoVmo, ˶mbm g§nH©$Oݶ amoJ qH$dm AmOma Ago åhUVmV. CXm. Iê$O,
JOH$U©, Bg~ B˶mXr.
A{Ye¶Z H$mi …
amoJO§Vy earamV {eaë¶mZ§Va H$mhr amoJm§Mr bjUo Vm~S>Vmo~ {XgV ZmhrV. H$mhr
H$mi Joë¶mZ§Va Vr {Xgy bmJVmV. à˶oH$ amoJmgmR>r hm H$mi R>amdrH$ AgVmo.
"amoJO§Vy' earamV {eaë¶mZ§Va Vo amoJmMr bjUo {Xgy bmJon¶ªVÀ¶m ¶m R>amdrH$ H$mimbm
"A{Ye¶Z H$mi' Ago åhUVmV.

(4) gmWrMo H$mhr AmOma, ˶m§Mr bjUo, H$maUo d à{V~§YH$ Cnm¶ …

gd©gm‘mݶ gmWr§Mo AmOma H$moUVo, ˶m§Mr bjUo H$moUVr AgVmV d ˶m§À¶mda
à{V~§YH$ Cnm¶¶moOZm H$m¶ H$amdr ¶m~X²Xb OmUyZ KoD$ -
(1) H$m§{Oʶm …
 amoJmMr H$maUo …

hm amoJ {dfmUy‘wio hmoVmo. hm {dfmUy hdoVyZ ídmgmX²dmao earamV OmVmo. EImXçm amo½¶mÀ¶m
g§nH$m©V Amë¶m‘wiohr hm amoJ hmoD$ eH$Vmo.


 amoJmMr à‘wI bjUo…
Iyn Vmn ¶oVmo. S>moHo$ XþIVo, ËdModa nmʶmÀ¶m ’$moS>mgmaIo bhmZbhmZ ’$moS> ¶oVmV. H$mhr
{Xdgm§Zr ˶m§À¶mda Inbr YaVo.

80
  à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …
¶mo½¶ d¡XçH$s¶ CnMma ¿¶mdoV.
EH$Xm H$m§{Oʶm hmoD$Z Joë¶m H$s nwÝhm ˶m 춳Vrbm H$m§{Oʶm hmoʶmMr e³¶Vm ~hþYm
ZgVo. H$maU amoJm‘wio Or à{VH$mae³Vr CËnÝZ Pmbobr AgVo, Vr OÝ‘^a {Q>H$Vo.
(2) nmo{bAmo …

 amoJmMr H$maUo …
Xÿ{fV nmUr, AÝZmVrb qH$dm hdoVrb {dfmUy ¶m§‘wio hm AmOma hmoVmo.

 amoJmMr à‘wI bjUo …
Vmn ¶oD$Z Kgm bmb hmoVmo. nmR>rÀ¶m d nm¶m§À¶m ñZm¶y§‘ܶo VmU OmUdVmo. hmVmÀ¶m
qH$dm nm¶m§À¶m ñZm¶y§‘ܶo Ae³VnUm ¶oVmo. ñZm¶y§Mr dmT> Wm§~yZ ˶m§V bwionUm d
An§JËd ¶oVo.

 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …
bg Q>moMyZ ¿¶mdr, ¶mo½¶ d¡XçH$s¶ CnMma ¿¶mdoV.
gmëH$ Am{U g~rZ ¶m emñÌkm§Zr nmo{bAmoÀ¶m {dfmUy§nmgyZ nmo{bAmo-à{V~§YH$ bg
{Z‘m©U Ho$br.

 nëg nmo{bAmo ‘mohr‘ …
^maVmÀ¶m H|$Ðr¶ Amamo½¶ Im˶mZo Xadfu EH$mM doir nmM dfmªImbrb OmñVrV OmñV
~mbH$m§Zm nmo{bAmo S>mog XoʶmMr ‘mohr‘ AZoH$ df} am~dbr Amho. ¶m S>mogm§Zm "~yñQ>a
S>mog' Ago åhUVmV.
¶m H$m¶©H«$‘mV ^maVmVrb nmM df} d¶mImbrb gd© ~mbH$m§Zm nmo{bAmoMo XmoZ S>mog
ghm AmR>dS>çm§À¶m A§VamZo R>amdrH$ {Xder XoʶmV ¶oVmV. Zoh‘rMo S>mog KoVbo, Var
ho XmoZ ~yñQ>a S>mog ¿¶mdoM bmJVmV. ˶m‘wio ~mbH$m§À¶m à{VH$mae³VrV dmT> hmoVo. ¶m
‘mo{h‘o‘wio ^maVmVrb nmo{bAmo amoJmMo {Z‘y©bZ Pmbo Amho.
(3) j¶ …
 amoJmMr H$maUo …
amo½¶mÀ¶m Ww§H$sVyZ ho O§Vy hdoV {‘giVmV. hdo‘m’©$V ¶m amoJmMm àgma hmoVmo.

81
 amoJmMr à‘wI bjUo …
gVV ImoH$bm ¶oVmo, A§JmV ~marV Vmn AgVmo. Ww§H$sVyZ a³V nS>Vo. N>mVrV XþIVo,
ídmgmoÀN²>dmg H$aʶmg Ìmg hmoVmo. dOZ H$‘r hmoVo.
 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …

~r.gr.Or. bg ¿¶mdr. é½Umg BVam§nmgyZ doJio R>odmdo, {Z¶{‘V d¡XçH$s¶ CnMma ¿¶mdoV.
 j¶amoJ {Z‘y©bZ H$m¶©H«$‘ …
j¶ hm A˶§V g§gJ©Oݶ amoJ g‘Obm OmVmo. am°~Q>© H$m°H$ ¶m emñÌkmZo j¶ amoJmÀ¶m
{OdmUy§Mm emoY bmdbm. ^maVmV OdiOdi Xa XmoZ {‘{ZQ>m§Zm EH$m j¶ amo½¶mMm ‘¥Ë¶y
hmoVmo. OmJ{VH$ Amamo½¶ g§KQ>ZoV’}$ (WHO) "j¶amoJ {Z‘y©bZ H$m¶©H«$‘' am~dbm OmVmo.
S>m°Q> H|$Ðo (DOT - Direct Observation Treatment) hm ¶mM H|$ÐmMm EH$ CnH«$‘ Amho.
OmJ{VH$ Amamo½¶ g§KQ>ZoMr CËV‘ Am¡fYo ¶m H|$ÐmV {dZm‘yë¶ CnbãY hmoVmV.
(4) {df‘Áda …
 amoJ àgmamMr H$maUo …

Xÿ{fV AÝZ Am{U nmUr, VgoM ‘mem ¶m§À¶mX²dmao ¶m amoJmMm àgma hmoVmo.
amoJmMr à‘wI bjUo…
R>amdrH$ ‘wXVrMm Vmn ¶oVmo. N>mVrda bmb nwai CR>Vo. S>moHo$ XþIVo, Owbm~ hmoVmV.
 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …

{df‘Áda à{V~§YH$ bg Q>moMyZ ¿¶mdr. nmUr CH$iyZ ߶mdo, ~mhoaMo CKS>o AÝZnXmW©
ImD$ Z¶oV, ñdÀN> d VmOo AÝZ Imdo, d¡¶{³VH$ d gmd©O{ZH$ ñdÀN>Vm nmimdr.
(5) H$m°bam …
 amoJ àgmamMr H$maUo …

KamVrb ‘mem ho ¶m amoJmMo ‘w»¶ H$maU Amho.
‘mem ~gyZ Xÿ{fV Pmbobo AÝZ Am{U AewX²Y nmUr ¶m§‘wio ¶m amoJmMm àgma hmoVmo.
A{Ve¶ àmUKmVH$ Agm hm amoJ Amho.
 amoJmMr à‘wI bjUo …

gVV CbQ>çm d Owbm~ hmoVmV. earamVrb nmʶmMo à‘mU PnmQ>çmZo H$‘r hmoVo. ËdMm
gwH$Vo. S>moio Imob OmVmV, nmoQ>mV XþIVo, nm¶mV noQ>Ho$ ¶oVmV.

82

 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …
d¡¶{³VH$ d gmd©O{ZH$ ñdÀN>Vm nmimdr. KamV ‘mem hmoD$ XoD$ Z¶oV. CKS>çmdaMo
AÝZnXmW© d Xÿ{fV nmUr {nD$ Z¶o. nmUr CH$iyZ ߶mdo. H$m°bam à{V~§Y bg ¿¶mdr.
(6) A[Vgma (hJdU) …
 amoJmMr H$maUo …

KamV ‘mem OmñV Pmë¶mg ¶m amoJmMm àgma hmoVmo. H$maU ˶m ‘mem AÝZnXmWmªda
~gVmV d O§Vy ngadVmV. ¶m{edm¶ Xÿ{fV nmUr d Iam~ XÿY ¶m§À¶m‘wiohr A{Vgma
hmoVmo. hm gाWrMm amoJ dmQ>V Zgbm, Var nmdgmù¶mV ‘mem§‘wio AÝZ Xÿ{fV hmoVo d Vo
ImUmè¶m gdmªZmM hm amoJ hmoD$ eH$Vmo. ¶mMo ê$nm§Va H$m°bè¶mÀ¶m gmWrV hmoVo.
 amoJmMr à‘wI bjUo …

gVV Owbm~ hmoVmV. S>moio Imob OmVmV. Vm|S> H$moaS>o nS>Vo d AmoR> gwH$VmV. hmVnm¶ Jma
nS>VmV. ‘yÌmMo à‘mU H$‘r hmoVo. ZmS>r ‘§XmdVo. eara ewîH$ hmoVo, H$maU earamVrb nmUr
Owbm~m§dmQ>o {ZKyZ OmVo. ¶m {H«$¶obm {ZO©br^dZ (S>r-hm¶S´>oeZ) Ago åhUVmV.
 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …

d¡¶{³VH$ ñdÀN>Vm nmimdr. Yyi d ‘mem ¶m§À¶mnmgyZ AÝZg§ajU H$amdo. ñd¶§nmH$mMr
OmJm ñdÀN> amhrb ¶mMr H$miOr ¿¶mdr. ’$io, nmbo^mÁ¶m YwD$Z {Mamì¶mV. Ëd[aV
d¡XçH$s¶ CnMma H$amdoV. {ZO©br^dZm‘wio (S>r-hm¶S´>oeZ) hmoUmar earamVrb nmʶmMr
H$‘VaVm ^ê$Z H$mT>ʶmgmR>r amo½¶mbm Obg§OrdZr Xçmdr.
A{Vgma Pmbm H$s AmVS>çmMr emofU{H«$¶m {~KS>Vo. ‘mÌ gmIa, ‘rR> d nmUr ¶m§Mo {‘lU
åhUOoM "Obg§OrdZr' {Xë¶mg ˶mVrb gmIa AmVS>çmV emofbr OmVo. gmIao~amo~a
‘rR> d nmUr hohr emofbo OmVo. ¶m‘wio VmËnwaVm Amam‘ {‘iVmo, VWm{n Vm~S>Vmo~
d¡XçH$s¶ ‘XV {‘imbr, Va é½UmMm YmoH$m Q>iy eH$Vmo.
(7) H$mdri …
 amoJmMr H$maUo …

¶m amoJmÀ¶m àgmamMr à‘wI H$maUo Xÿ{fV AÝZ d nmUr hr AmhoV. Xÿ{fV a³Vmer g§~§Y
Ambm, Var ¶m amoJmMm àgma hmoVmo.
 amoJmMr à‘wI bjUo…

ËdMm, ZIo d S>moio {ndio hmoVmV, CbQ>çm hmoD$Z Vmn ¶oVmo. A{Ve¶ WH$dm OmUdVmo.
nmoQ> XþIVo. AÝZmda dmgZm ZgVo. dOZ H$‘r hmoVo.
 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …
é½Umg g§nyU© {dlm§Vr Xçmdr. ¶mo½¶ d¡XçH$s¶ CnMma H$amdoV.
83
(8) {hdVmn …
 amoJmMr H$maUo …
{hdVmnmMm àgma hmoʶmgmR>r "A°Zm’o$brg' OmVrÀ¶m S>mgmMr ‘mXr H$maUr^yV AgVo. hr
‘mXr Mmdë¶m‘wio {hdVmnmMm àgma hmoVmo.

 amoJmMr à‘wI bjUo…

W§S>r dmOyZ Iyn Vmn ¶oVmo. S>moHo$ XþIVo, nmoQ>mVhr XþIVo. CbQ>çm hmoVmV. ñZm¶y XþIVmV.
A{Vgma hmoVmo. n§Sw>amoJhr hmoʶmMr e³¶Vm AgVo.
 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …
é½UmMr a³V VnmgUr H$ê$Z ¿¶mdr. n[agamV nmʶmMr S>~H$s gmMUma ZmhrV ¶mMr
XjVm ¿¶mdr, H$sQ>H$ZmeHo$ dmnê$Z S>mgm§Mm Zm¶ZmQ> H$amdm. Ëd[aV d¡XçH$s¶ CnMma
H$ê$Z ¿¶mdoV.
(9) S>|½¶y …
 amoJmMr H$maUo …
¶m amoJmÀ¶m àgmamMo H$maUhr S>mg hoM Amho. "ES>rg' OmVrÀ¶m S>mgmMr ‘mXr Mmdë¶m‘wio
S>|½¶yMm àgma hmoVmo. {deof åhUOo hm S>mg {Xdgm MmdVmo.

84
 amoJmMr à‘wI bjUo…
OmñV à‘mUmV Vmn ¶oVmo, S>moHo$ XþIVo, S>moù¶m§Mm ‘mJrb ^mJ XþIVmo, ñZm¶y d gm§Yo
XþIVmV. A§Jmda bmb nwai CR>Vo.
 à{V~§YH$ Cnm¶ ¶moOZm …
¶m amoJmbmhr {hdVmnmà‘mUoM à{V~§YH$ Cnm¶ H$amdoV. é½UmMr a³V VnmgUr करावी,
nmʶmMr S>~H$s d S>mg ¶m§Mm Zm¶ZmQ> H$amdm, ¶mo½¶ d¡XçH$s¶ CnMma ¿¶mdoV.
amoJ hmoʶmnydu à{V~§YH$ Cnm¶ H$aUo …
H$moUVmhr AmOma Pmë¶mZ§Va Ymdni H$aʶmnojm Vmo hmoD$M Z¶o ¶mgmR>r H$miOr KoUo
OmñV JaOoMo Amho. ˶mgmR>r ‘hËËdmMm à{V~§YH$ Cnm¶ åhUOo bgrH$aU. AZoH$ amoJm§gmR>r
amoJà{V~§YH$ bgr V¶ma H$aʶmV Amë¶m AmhoV. bgr‘wio earamMr amoJà{V~§YH$ e³Vr
dmT>Vo.
emgZmZo ~mbH$m§gmR>r bgrH$aU H$m¶©H«$‘ am~dbo AmhoV. ~r.gr.Or, KQ>gn©, S>m§½¶m
ImoH$bm, YZwdm©V ¶m VrZ amoJm§gmR>r {ÌJwUr; nmo{bAmo, Jmoda ¶m§gmR>r X²{dJwUr bg; H$mdri d
BVa doJdoJù¶m àH$maÀ¶m bgr ~mbH$m§Zm doimodoir XoʶmV ¶oVmV.
gd©gmYmaU amoJ à{V~§YH$ Cnm¶ …
¶m{edm¶ gdmªZm ghO nmiVm ¶oUmao H$mhr amoJà{V~§YH$ Cnm¶ nwT>rbà‘mUo AmhoV.
(1) nmUr CH$iyZ d JmiyZ {nUo.
(2) g‘Vmob Amhma KoUo.
(3) Amamo½¶Xm¶r gd¶r H$Q>mjmZo nmiUo.
(4) d¡¶{³VH$ VgoM n[agamMr ñdÀN>Vm amIUo.
(5) amoJmMr àmW{‘H$ bjUo {XgVmM Vm~S>Vmo~ àmW{‘H$ CnMma H$aUo.
(6) {Z¶{‘VnUo à{V~§YH$ CnMma nmiUo.
(7) Amnbm Xþgè¶mbm d Xþgè¶mMm Amnë¶mbm g§gJ© hmoD$ Z¶o ¶mMr H$miOr KoUo.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) gmWrMo AmOma åhUOo H$m¶ ? ˶m§Mm àgma H$em‘wio hmoVmo ?
2) amoJm§Mo àH$ma d A{Ye¶Z H$mi.
3) gmWrMo H$mhr AmOma, ˶m§Mr H$maUo, bjUo d à{V~§YH$ Cnm¶
4) amoJ hmoʶmnyduMo à{V~§YH$ Cnm¶.

85
 कोिवड - १९
(कोरोना िवषाणू आजार n-cov)

AmnU {eHy$¶m . . .
 कोरोना िवषाणू - सवर्साधारण मािहती.
 कोरोना िवषाणू आजाराची लक्षणे.
 ितबंधात्मक उपाय.
 आजाराचा कालावधी
 कधी कधी हात स्वच्छ धुवावेत?
 सार रोखण्यासाठी सूचना
कोरोना िवषाणू - सवर्साधारण मािहती
कोरोना हे एका िवषाणू समूहाचे नाव आहे. २००३ मध्ये आढळलेला सासर् हा आजार िकंवा
२०१२ मध्ये आढळलेला मसर् हा आजार हेसु ा कोरोना िवषाणूमुळे होणारे आजार आहेत. परंतु
िडसेंबर २०१९ मध्ये चीनच्या वुहान शहरातून सुरू झालेल्या या उ ेकामध्ये जो कोरोना िवषाणू आढळला
तो पूवीर्च्या कोरोना िवषाणूपेक्षा वेगळा आहे. म्हणून त्याला नॉवेल अथार्त नवीन कोरोना िवषाणू असे
संबोधण्यात येते. जागितक आरोग्य संघटनेने या आजारास कोिवड - १९ असे नाव िदले आहे.
कोरोनाचे मूळ स्थान
कोरोना हा ाणी जगतातून मानवाकडे आलेला िवषाणू आहे. बेसुमार जंगलतोड, वाढते
शहरीकरण, क े मांस खाण्याची सवय इत्यादी कारणांमुळे ाणी जगतातील सूक्ष्मजीव मानवामध्ये
वेश करतात.
कोरोना िवषाणू आजाराची लक्षणे
ही लक्षणे मुख्यत्त्वे श्वसनसंस्थेशी िनगडीत असतात.
- सदीर्
- खोकला (कोरडा)
- श्वास घ्यायला ास होणे
- न्यूमोिनया
- ताप येणे, थकवा जाणवणे
- काही रुग्णांना अितसार होणे, मू िपंड िनकामी होणे, डोळे येणे, अ ाची चव आिण गंध न समजणे.
86
(बहुतेक लोकांमध्ये सुमारे ३०% हा आजार सौम्य कारचा असतो, तसेच िवशेष उपचार न घेताच
स्वतःच्या ितकारशक्तीने या आजारापासून ते बरे होतात.)
कोरोना िवषाणूचा सार
कोरोनाची लागण झालेली व्यक्ती जेव्हा खोकते िकंवा िशंकते तेव्हा त्या व्यक्तीच्या नाकातोंडातून
उडालेल्या थेंबांमुळे इतरांना त्याचा संसगर् होऊ शकतो. हे थेंब आजूबाजूच्या वस्तू िकंवा पृ भागांवर
पडतात. त्यानंतर इतर व्यक्तींचा या वस्तू िकंवा पृ भागाला स्पशर् झाला आिण त्यांनी आपल्या त्याच
हातांनी तोंड, डोळे िकंवा नाकाला स्पशर् केला तर कोरोनाची लागण होते. यािशवाय जेव्हा कोरोनाची
लागण झालेली व्यक्ती खोकते िकंवा िशंकते तेव्हा ते थेंब श्वसनामागेर् दुसर्‍या व्यक्तीच्या शरीरात गेले
तर त्या व्यक्तीलाही कोरोनाची लागण होऊ शकते.

उपचार
कोरोना िवषाणू आजारावर लसीचे संशोधन सुरू आहे. रुग्णास त्याच्या लक्षणांनुसार उपचार
केले जातात.
ितबंधात्मक उपाय (कोरोना आजार होऊ नये यासाठी काय काळजी घ्यायला हवी)
(१) सवर् थम मुख्य म्हणजे िनयिमत आिण वारंवार हात स्वच्छ धुणे. हात धुण्यासाठी साबण िकंवा
सॅिनटायझरचा वापर करावा.
(२) िशंकताना, खोकताना नाकातोंडावर रुमाल अथवा िटश्यू पेपर धरणे.
(३) श्वसन संस्थेचे िवकार असणार्‍या व्यक्तीशी संपकर् ठेवताना संसगर् न होण्याची काळजी घेणे.
(४) अधर्वट िशजलेले क े मांस खाऊ नये.
(५) फळे, भाज्या स्वच्छ धुतल्यािशवाय खाऊ नये.
(६) िनकट संपकर् टाळावा. स्वतःमध्ये आिण खोकणार्‍या िकंवा िशंकणार्‍या व्यक्तीमध्ये कमीतकमी
१ मीटरचे (३ फूट) अंतर ठेवा.

87
(७) डोळे, नाक आिण तोंडाला स्पशर् करणे टाळावे. आपल्या हाता ारे बर्‍याचशा वस्तू, फिनर्चर,
हँडल्स इत्यादी िठकाणी स्पशर् केला जातो, ज्यामुळे िवषाणू संकर्मणाची शक्यता असते. आपल्या
दूिषत हातावाटे ते िवषाणू डोळे, नाक िकंवा तोंडात िशरकाव करतात मग आपण आजारी पडू
शकतो.
(८) जर आपल्याला ताप, खोकला आिण श्वास घेण्यास ास होत असेल तर लवकरात लवकर
वै िकय सेवा घ्यावी.
(९) चेहर्‍यावर फेसमास्क (मुखवटा) घालणे आवश्यक आहे. िडस्पोजेबल फेस मास्क फक्त एकदाच
वापरला जाऊ शकतो. अन्यथा या मास्कची िवल्हेवाट योग्य कारे न केल्यास इतरांना धोका
िनमार्ण होऊ शकतो िकंवा स्वच्छ हातरुमाल तीन पदर करून मुखवटा म्हणून वापरू शकतो. जो
रोज योग्य कारे धुतला जाऊ शकतो.

आजाराचा अिधशयन कालावधी

अिधशयन कालावधी म्हणजे िवषाणूचा शरीरामध्ये वेश झाल्यापासून ते आजाराची लक्षणे
िदसण्यापयर्ंतचा काळ.
हा कालावधी आजपयर्ंतच्या अभ्यासावरून साधारणपणे १ ते १४ िदवसांचा असतो. तथा
सवर्साधारणपणे ५ िदवसांचा असतो.
हात स्वच्छ कधी कधी धुवावेत?
(१) खोकल्यावर िकंवा िशंकल्यानंतर

88
(२) एखा ा आजारी व्यक्तीची काळजी घेताना
(३) स्वयंपाक करण्यापूवीर्, स्वयंपाक तयार करताना
आिण तयार केल्यानंतर
(४) जेवणापूवीर् व जेवणानंतर
(५) शौचानंतर
(६) ाण्यांचा सांभाळ केल्यानंतर आिण ाण्यांची
िव ा काढल्यानंतर

रुमाल धरा.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

१) साबण व पाणी वापरून हात स्वच्छ धुणे.
२) िशंकताना व खोकताना आपल्या नाकातोंडावर रुमाल धरणे.
३) सदीर् िकंवा फ्ल्यू सदृश लक्षणे असलेल्या लोकांशी नजीकचा संपकर् टाळणे.
४) मांस आिण अंडी पूणर्पणे िशजवून व उकडून घेणे.
५) घरातून बाहेर पडताना नेहमी फेसमास्कचा वापर करणे.
६) आजारासंदभार्त लक्षणे आढळल्यास वै कीय सेवा घेणे.

89
 ‘mPm Aä¶mg

(1) Imbrb {dYmZm§n¡H$s MwH$sÀ¶m {dYmZm§nwT>o  Aer IyU H$am.

(1) gJioM gyú‘O§Vy Anm¶H$maH$ ZgVmV.
(2) S>moHo$XþIr hm gmWrMm amoJ Amho.
(3) EH$Xm H$m§{Oʶm Pmë¶m, H$s ˶m dma§dma hmoVmV.
(4) j¶amoJmMm àgma hdodmQ>o hmoVmo.
(5) ES>rg OmVrÀ¶m S>mgmMr ‘mXr Mmdë¶m‘wio {hdVmnmMr gmW ¶oVo.
(2) nwT>rb àíZm§Mr WmoS>³¶mV CËVao {bhm.
(1) gmWrMo AmOma H$embm åhUVmV ?
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

(2) amoJm§Mo àH$ma H$moUVo ?

..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

(3) H$m°bam ¶m amoJmÀ¶m àgmamMr H$maUo H$moUVr ?

..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

90
(3) nwT>rb amoJm§Mr bjUo {bhm.
(1) H$m§{Oʶm
.......................................................................................................
.......................................................................................................

(2) H$mdri
.......................................................................................................
.......................................................................................................

(3) A{Vgma
.......................................................................................................
.......................................................................................................

(4) Imbrb amoJm§Mo à{V~§YH$ Cnm¶ gm§Jm.

(1) S>|½¶y
.......................................................................................................
.......................................................................................................

(2) j¶
.......................................................................................................
.......................................................................................................

(3) {df‘Áda
.......................................................................................................
.......................................................................................................

(5) WmoS>³¶mV ‘m{hVr {bhm.

(1) A{Ye¶Z H$mi
.......................................................................................................
.......................................................................................................

91
 (2) {ZO©br^dZ
..................................................................................................
..................................................................................................
(6) Aem doir H$m¶ H$amb?
(1) Vw‘À¶m bhmZ ~{hUrbm A{Vgma Pmbm Amho.
..................................................................................................
..................................................................................................
(2) KamV Iyn ‘mem Pmë¶m AmhoV.
..................................................................................................
..................................................................................................
(3) n[agamV AZoH$ S>~H$s gmMbr AmhoV.
..................................................................................................
..................................................................................................

(७) nwT>rb àíZm§Mr WmoS>³¶mV CËVao {bhm.

(१) कोरोना हा आजार होऊ नये म्हणून करण्यात येणारे ितबंधात्मक उपाय :
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

(२) कोरोना िवषाणूमुळे होणारा आजार कसा पसरतो?

..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

92
 (३) हात स्वच्छ कधी कधी धुवावेत?
. ..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

(४) कोरोना िवषाणू आजाराची लक्षणे.

..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

(५) कोरोना िवषाणूची सवर्साधारण मािहती व मूळ स्थान

..................................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................

CnH«$‘ …
(1) N>moQ>o-N>moQ>o g§dmX {bhm.
(1) A°Zm’o$िलg ‘mXr Am{U ES>rg ‘mXr ¶m§À¶mVrb g§dmX
(2) S>mg d ‘mem ¶m§À¶mVrb g§dmX.
(2) ¶mV gh^mJr ìhm.
(1) nëg nmo{bAmo ‘mohr‘ (ñd¶§godH$ hmoUo)
(2) H$m°bam bg Q>moMUr (‘wbo/{ñ̶m ¶m§Zm EH$Ì O‘dUo)
(३) १०-१२ ओळीचा िनबंध िलहा.
‘कोरोना िवषाणू आजार’
1 1111

93
 भाग ३ Amamo½¶emñÌ
1. {H$emoamdñWoMr AmoiI

AmnU {eHy$¶m . . .

 {H$emoamdñWm म्हणजे काय?

 {H$emoamdñWoतील बदल
 {H$emoamdñWoVrb मेंदूचा िवकास व कायर्

"‘bm H$mhrM H$amdogo dmQ>V Zmhr, AJXr H§$Q>mim Ambm Amho. ‘bm Iyn amJ ¶oVmo¶ nU
H$emMm VoM H$iV Zmhr. ‘bm gJioM amJmdV AgVmV. ‘r H$g§ dmJmd§ ¶mÀ¶m gyMZm ‘bm
XoV amhVmV. Vy AmVm ‘moR>m Pmbmg/‘moR>r Pmbrg Ag§ gJio åhUV amhVmV, nU ‘r ‘moR>çm
‘mUgm§‘ܶo H$mhr ~mobbmo/ ~mobbo Va bhmZ Amhog, Jßn ~g Ag§ åhUVmV. H$iVM Zmhr
H$go dmJm¶Mo? H$m¶ g‘Om¶Mo? Amho Zm ho gJio AmoiIrMo?'
¶mbmM åhUm¶Mo {H$emoamdñWoH$S>o dmQ>Mmb.
Mbm Va ‘J OmUyZ KoD$ Zo‘Ho$ Amnë¶mV H$m¶ ~Xb hmoV AmhoV? ˶mbm H$m¶ åhUm¶Mo?
Vwåhr AmVm Á¶m d¶m‘ܶo àdoe Ho$bm Amho ˶m d¶mbm "nyd© {H$emoamdñWm' Ago åhUVmV.
{H$emoamdñWm hr Amnë¶m OrdZMH«$m‘Yrb Aer nm¶ar Amho, H$s {OWo Amnbo bhmZnU
g§nyZ AmnU ‘moR>o hmoUma AgVmo, Á¶mÀ¶m‘ܶo AmnU AmVm AmhmoV. ¶mM nm¶arMo Zmd
"{H$emoamdñWm' Amho.
H¥$Vr H«$. 1

AmVm Vwåhr EH$ ¶mXr H$am¶Mr Amho.

Vwåhmbm H$mhr doim H$mhrVar hmoV§¶ Ago dmQ>Vo qH$dm Zoh‘rnojm doJio dmQ>Vo åhUOo Zo‘Ho$
H$m¶ hmoV§¶ Ago dmQ>Vo ˶mMr ¶mXr dhr‘ܶo H$am¶Mr Aho.
"{H$emoamdñWm hm ~më¶mdñWm d àm¡T>mdñWm ¶m§À¶m‘Yrb d¡H$m{gH$ H$mi Amho.'

94
 [H$emoamdñWoMo तीन िव^mJ
{H$emoamdñWm

nyd© {H$emoamdñWm (11 Vo 14 df}) ‘ܶ {H$emoamdñWm (15 Vo 17 df}) CËVa {H$emoamdñWm (18 Vo 21 df})
Vwåhr Vw‘Mo d¶ bjmV KoD$Z H$moU˶m AdñWoV AmhmV Vo bjmV ¿¶m.

Vwåhr H$moU˶m AdñWoV AmhmV Vo Vwåhr AmoiIbo AmhoM; AmVm Vwåhm§bm Vw‘À¶m‘ܶo
nwT>rb Jmoï>r {XgyZ ¶oVmV H$m Vo emoYy¶m. ¶mbmM åhUVmV {H$emoamdñWoMr d¡{eîQ>ço.
{H$emoamdñWoMr d¡{eîQ>ço …
doJmZo hmoUmam emar[aH$ {dH$mg
 C§Mr, dOZ dmT>Vo.
emar[aH$ j‘Vm dmT>VmV.
ñZm¶y§Mr ~iH$Q>r dmT>Vo.
‘mZ{gH$ {dH$mg
AmH$bZe³Vr‘ܶo ’$aH$ nS>Vmo.
AZoH$ ~m¡X²{YH$ H$m¡eë¶o A{YH$
j‘VoZo dmnaVm ¶oVmV.
{ZU©¶ j‘Vm dmT>Vo.
g‘ñ¶m gmoS>dʶmMr j‘Vm ¶oVo.
{dMmaà{H«$¶m OmñV तािकर्क, gwg§JV hmoVo.
~mbd¶mV {XgUmar AZwH$aU H$aʶmMr gd¶ hiyhiy Zmhrer hmoV OmVo.
^md{ZH$ An[an³dVm
earamV hmoUmè¶m doJdmZ ~Xbm§er OwidyZ KoVmZm AdKS> OmVo ˶m‘wio ^md{ZH$
AdñWoda n[aUm‘ hmoVmo.
‘ZmV gVV e§H$m§Mo dmXi CR>Vo.
^md{ZH$ VmU dmT>Vmo.
^md{ZH$ pñWVrV gVV MT>-CVma hmoVmV.
95
amJmMr ^mdZm àH$fm©Zo AmT>iVo.
nmbH$m§~amo~a g§Kf© dmT>VmV.
A{Vg§doXZerbVm Xe©dVmV.
AmS>‘wR>onUm, hQ²>Q>rnUm, Z EoH$ʶmMr d¥ËVr dmT>Vo.
gm‘m{OH$ gXgX²{ddoH$~wX²Yr
{H$emoamdñWoVrb gm‘m{OH$ ~Xb ho H$m¶‘ñdê$nr AgVmV.
g‘d¶ñH$ JQ>mMm OmñV n[aUm‘ hmoVmo. ˶m‘wio g§JV H$er Amho ˶mda gm‘m{OH$
{dH$mg gH$mamË‘H$ hmoB©b$ H$m ZH$mamË‘H$ hmoB©b Vo Adb§~yZ AgVo.
gm‘m{OH$ JQ>m§Mo gXñ¶ ìhm¶bm AmdS>Vo.
Z¡{VH$ gX²gX²{ddoH$~wX²Yr
Z¡{VH$VoMo YS>o àm‘w»¶mZo Hw$Qw>§~mVyZM {‘iVmV.
˶m§Mo Ñ[îQH$moZ d dV©Z Z¡{VH$Vobm Yê$ZM AgVo.
ì¶[³V‘ËËdmda ¶mMm n[aUm‘ Pmbobm AgVmo.
Mm§Jbo-dmB©Q>, ¶mo½¶-A¶mo½¶, MyH$-~amo~a g‘Om¶bm bmJVo.
AmdS>˶m 춳Vrbm AZwgê$Z dmJy bmJVmV.
{déX²Y qbJr 춳Vr~X²Xb AmH$f©U dmQy> bmJVo.
ñdV…‘ܶo darbn¡H$s H$moU˶m Jmoï>r AmT>iVmV ˶m Vnmgm Am{U Vw‘À¶m nmbH$m§~amo~a
˶m~X²Xb MMm© H$am. Vo dhr‘ܶo {bhm.
Vw‘À¶m‘ܶo ho ~Xb hmoV AgVmZm Vwåhmbm gJio åhUV AgVrb AmVm Vy ‘moR>m
Pmbmg/Vy ‘moR>r Pmbrg. ehmʶmgmaIo dmJm¶Mo. Vwåhmbm àíZ nS>VM Agob Zm? AMmZH$
‘bm ‘moR>o H$go ‘mZm¶bm bmJbo gJio OU? ˶mMo EH$M H$maU Amho Vw‘À¶m‘ܶo AmVyZ
~mhoê$Z AZoH$ ~Xb hmoVmV Vo gJù¶m§Zm OmUdVmV. H$mhr ~Xb S>moù¶m§Zm {XgVmV. ho ~Xb
Vw‘À¶m dmT> Am{U {dH$mgmV hmoUmao ~Xb AgVmV.
{H$emoamdñWoVrb dmT> Am{U {dH$mg …
emar[aH$ dmT> d {dH$mg -
 dOZmV gmYmaU 5 {H$bmoMr dmT> hmoVo Va à˶oH$ dfu C§Mr gd©gmYmaUnUo 10 g|‘rZo
dmT>Vo. Aem doJmZo hmoUmè¶m dmT>rgmR>r nm¡{îQ>>H$ AmhmamMr JaO AgVo.
 nmofH$ AmhmamV gd© KQ>H$m§Mm g‘mdoe H$ê$Z g‘Vmob Amhma ¿¶mdm. ¶mM d¶mV

96
 earamV ¶mo½¶ à‘mUmV H°${ëe¶‘ Joë¶mg àm¡T> d¶mV hmS>o {R>gyi hmoʶmMm YmoH$m H$‘r
hmoVmo.
"J«moW ñnQ>©' åhUOoM AMmZH$ dmT> Pmbobr S>moù¶m§Zm {XgUo. ‘wbtÀ¶m ~m~VrV OmñV
nQ>H$Z OmUdVmo. hm ~Xb ‘mÌ Ë¶mM d¶mÀ¶m ‘wbm§À¶m ~m~VrV VwbZoZo C{eam {XgVmo.
hmS>m§Mr bm§~r dmT>Vo.
साधारणपणे ‘wbtMr C§Mr 17 dfmªn¶ªV dmT>Vo Va ‘wbm§Mr C§Mr 20 dfmªn¶ªV dmT>Vo.
earamV Ma~rMr dmT> hmoVo. hmS>m§Mr KZVm Am{U ñZm¶y§Mo dOZ dmT>Vo.
‘wbtÀ¶m H$‘aoMr é§Xr dmT>Vo Va ‘wbm§À¶m Im§Xçm§Mr é§Xr dmT>Vo.
~moYmˑH$ {dH$mg -
à˶oH$ Jmoï>rMo H$maU XoVm ¶oVo.
gwg§JV {dMma ‘m§S>Vm ¶oVmo.
ñdV…À¶m {dMmam§Mr {Xem ~amo~a Amho H$m Zmhr ho R>adVm ¶oVo.
H$ënZm Am{U dmñVd ¶mVbm ’$aH$ ZrQ> g‘OVmo.
g‘ñ¶m gmoS>dVm ¶oVmV.
^md{ZH$ {dH$mg -
~m¡X²{YH$ {dH$mgmV Pmboë¶m ~Xbm‘wio {H$emoamdñWo‘ܶo ñdV…À¶m ^mdZm§H$S>o ~KʶmMm
Ñ{îQ>H$moZ ~XbVmo.
ñdmV§Í¶mMr ^mdZm {dH${gV hmoVo.
ñdV…Mo ApñVËd {gX²Y H$aVmV.
~aoMXm nmbH$m§Mr ‘Vo H$s g‘d¶ñH$ JQ>mMr ‘Vo ¶mo½¶ ¶m g§Kfm©V AS>H$VmV.
˶mVhr ‘wbr nmbH$m§Mo EoH$VmV d ‘wbo g‘d¶ñH$ JQ>mÀ¶m ‘Vm§À¶m à^mdmImbr ¶oVmV
Ago AmT>iVo.
gm‘m{OH$ {dH$mg -
gm‘m{OH$ g§~§Ym§‘ܶo n[an³dVm Ambobr AgVo. ˶mMo ‘hËËdmMo H$maU åhUOo emar[aH$,
~m¡X²{YH$ Am{U ^md{ZH$ AdñWo‘ܶo Pmbobo ~Xb hoM AgVo.
nyd© {H$emoamdñWonmgyZM g‘d¶ñH$ JQ>mV Mm§Jbo g§~§Y {Z‘m©U Pmbobo AgVmV.
{‘Ì/‘¡{ÌUt~amo~a ImOJr Jmoï>tMr XodmUKodmU hmoVo.
{d{dY gm‘m{OH$ JQ>m§Mo gXñ¶Ëd ¿¶m¶bm AmdS>Vo.
97
{déX²Y qbJr 춳VrãmX²Xb AmH$f©U dmQ>Vo.
{‘Ì/‘¡{ÌUtH$Sy>Z à˶oH$ Jmoï>rgmR>r ñdrH¥$Vr hdrer dmQ>Vo.
H¥$Vr H«$. 2

AmVm Vwåhr naV EH$Xm gJio {dH$mg dmMm. à˶oH$ {dH$mgm‘ܶo Or ‘m{hVr {Xbr Amho
˶mZwgma Vw‘À¶m‘ܶo Vwåhm§bm H$moU˶m JmoîQ>>r AmT>iVmV ˶mMr ¶mXr H$am. AOyZ H$moUVo
~Xb ìhm¶bm hdo AmhoV Ago Vwåhmbm dmQ>Vo ˶m~X²Xb nmbH$m§~amo~a MMm© H$am.
Vw‘À¶mV hmoUmè¶m ~Xbm§da AZoH$ Jmoï>tMm n[aUm‘ hmoV AgVmo. A{ZîQ> n[aUm‘ H$aUmao
KQ>H$ H$moUVo ho ‘mhrV Pmbo Va AmnU ˶mda n[aUm‘H$maH$[a˶m ‘mV H$ê$ eH$Vmo qH$dm
AmnU ˶m§À¶mer g‘m¶moOZ H$ê$ eH$Vmo.
{H$emoamdñWoVrb dmT> Am{U {dH$mgmda n[aUm‘ H$aUmao KQ>H$ …
¶mnydu Vwåhr dmMbo Amho ˶mà‘mUo {H$emoamdñWoVrb ‘wbo Zoh‘r g‘d¶ñH$ JQ>mÀ¶m
à^mdmImbr ¶oVmV. ˶m‘wio ~aoMXm nmbH$m§er g§Kf© hmoD$ eH$Vmo. िकशोरांच्या dmT>{dH$mgmda
n[aUm‘ H$aUmao KQ>H$ nwT>rbà‘mUo.
 {nT>rVrb A§Va
nmbH$ Am{U ‘wbo ¶m§À¶m d¶mVrb A§Va bjmV KoVm nmbH$m§Mr gd© ‘Vo nQ>VrbM Ago
Zmhr. Aem doir g‘d¶ñH$ JQ>mbm àmYmݶ {Xbo OmVo.
^md{ZH$ ApñWaVm
{H$emoad¶rZ ‘wbo Am{U ‘wbr ñdV…‘ܶo hmoUmè¶m ~Xbm§er nyU© g‘m¶mo{OV Pmbobr
ZgVmV ˶m‘wio ˶m§Mo ^md^mdZm§Mo {díd ~XbV AgVo. ^mdZm gVV Pmo³¶mgma»¶m
hobH$mdo KoV AgVmV.
ñdV…À¶m H$ma{H$Xu{df¶r OmJê$H$Vm
{H$emoad¶rZ ‘wbm‘wbt‘ܶo ñdV…À¶m H$ma{H$Xu{df¶r OmJê$H$Vm AgVo. na§Vw hr
OmJê$H$Vm H$moU H$em àH$mao {Z‘m©U H$aVo Amho ˶mda Adb§~yZ AgVo. Iyn doim
AgoM AmT>iVo H$s nmbH$ ‘wbm§Mm Aä¶mg, H$maH$sX©, narjoMo JwU ¶m~m~VrV Iyn
AmJ«hr amhVmV. ¶m‘wio VmU {Z‘m©U hmoVmo. ˶mMo n¶©dgmZ ZH$mamË‘H$ Jmoï>r§‘ܶo hmoD$
eH$Vo.

98
 
समस्यांMr hmVmiUr
{nT>rVrb A§Va, ‘wbmH$Sy>Z AWdm ‘wbrH$Sy>Z Ho$boë¶m Anojm ¶m‘wio g§Kf©‘¶ dmVmdaU
{Z‘m©U Pmbobo AgVo. Aem doir {H$emoad¶rZ ‘wbm§‘ܶo hmoUmao Z¡g{J©H$ ~Xb bjmV Z
KoVm, ˶m§Zm g‘OyZ Z KoVm ˶m§À¶m g‘ñ¶m§Mr hmVmiUr ZrQ> Pmbr Zmhr Va n[apñWVr
{~KS>Vo.
¶mo½¶ {ejU à{ejU
{H$emoad¶rZ ‘wbm‘wbtH$S>o ^anya D$Om© AgVo, ˶m D$O}Mm, ˶m§À¶m gO©ZerbVoMm
Mm§Jbm dmna H$ê$Z KoUo JaOoMo Amho. ˶mgmR>r ˶m§Zm ¶mo½¶ {ejU Am{U à{ejU
{‘im¶bm hdo. ˶m§À¶m ~wX²{Y‘ËVobm MmbZm {‘im¶bm hdr. VgoM AmìhmZmË‘H$ H$m‘o
{‘im¶bm hdrV.
‘wbm§Zmo, Vwåhmbmhr ho nQ>V AgobM, ‘J AmVm Vwåhr H¥$Vr H$am¶Mr Amho.
H¥$Vr H«$. 3
Vwåhm§bm Am¶wî¶mV H$m¶ H$m¶ H$am¶bm AmdS>ob? embo¶ {ejUmÀ¶m ~amo~arZo H$moUVo
N>§X Omonmgm¶bm AmdS>ob? ‘hm{dXçmb¶mV H$moUVo {ejU ¿¶m¶bm AmdS>ob? ¶m gd©
n«íZm§Mr CËVao Vw‘À¶m dhrV {bhÿZ Vw‘À¶m nmbH$m§~amo~a MMm© H$am. ¶m MM}VyZ H$m¶ CËVao
{‘idmb Vr {bhÿZ R>odm.

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) {H$emoamdñWm म्हणजे वाढणे, पिरपक्व होणे, स्व ओळख होणे.
2) {H$emoamdñWoत शारीिरक, वैचािरक, सामािजक आिण भाविनक बदल होतात.
3) {H$emoamdñWoची वतर्न वैिशष् े समजवण्यासाठी मेंदूच्या तीन भागांचा िवकास होतो.
4) {H$emoamdñWoतील स्वातं य आिण जबाबदारी.

99
 ‘mPm Aä¶mg

(1) H§$gmVrb ¶mo½¶ eãX {ZdSy>Z [aH$må¶m OmJm ^am.

(भाविनक, िकशोरावस्था, १३ ते १९)
(A) िकशोरावस्थेचा काळ हा साधारण ........ ते ........ वषार्ंचा असतो.
(Am) जीवनातील ........ हा महत्त्वाचा काळ आहे.
(B) िकशोरवयात ........ मेंदू पूणर् िवकिसत झालेला असतो.
(2) OmoS>çm bmdm.
"A' "~'
A. कृती करणारा मेंदू माकड मेंदू
Am. ^md{ZH$ मेंदू सरपटी मेंदू
B. emar[aH$ बदल {déX²Y qbJr 춳Vr~X²Xb AmH$f©U
B©. ^md{ZH$ आिण सामािजक बदल बौद्िधक िवषयाची आवड
C. वैचािरक बदल मुलांच्या आवाजात बदल होणे.

(3) WmoS>³¶mV CËVao {bhm.

(A) िकशोरावस्था ही वैिशष् पूणर् का आहेo?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(Am) {H$emoamdñWoचा मेंदू वेगळा कसा?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

100
 (B) िकशोरावस्थेत होणारे वैचािरक बदल सांगा.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(B) िकशोरावस्थेत होणारे कोणतेही दोन भाविनक बदल सांगा.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(4) मािहती िलहा.

(A) कृती करणारा मेंदू.
...........................................................................................
...........................................................................................

(Am) भाविनक मेंदू

...........................................................................................
...........................................................................................

(B) िवचार करणारा मेंदू

...........................................................................................
...........................................................................................

...........................................................................................

CnH«$‘ …
‘wbo Am{U nmbH$m§‘Yrb gwg§dmXmMo boIZ -
"{H$emoad¶rZ g‘ñ¶m Am{U ˶mdarb Cnm¶¶moOZm'
{‘Ì-‘¡{ÌUtMm gwg§dmX - "g‘d¶ñH$ JQ>mÀ¶m ‘Vm§Mm à^md' : ’$m¶Xo-VmoQ>o
{H$emoamdñWoV hmoUmè¶m ~Xbm§Mr ¶mXr H$am.
1 1111

101
 2. ñdÀN>Vm

AmnU {eHy$¶m . . .
 d¡¶p³VH$ ñdÀN>Vm
 gm‘m{OH$ d n[aga ñdÀN>Vm
d¡¶p³VH$ ñdÀN>Vm …
Amnë¶m earamMr ñdÀN>Vm åhUOo d¡¶p³VH$ ñdÀN>Vm. Amnë¶m earambm ñdÀN> R>odUo
A˶§V JaOoMo Amho. eara ñdÀN> R>odbo Zmhr Va doJdoJio AmOma hmoD$ eH$VmV.
hmVm§Mr ñdÀN>Vm …
ImʶmÀ¶m, OodÊmmÀ¶m AmYr hmV ñdÀN> YwdmdoV. KmUoaS>çm hmVm§Zr OodU Ho$bo, Va Vr
KmU nmoQ>mV OmVo. nmoQ> {~KS>Vo. VgoM ZIohr ñdÀN> R>odbr nm{hOoV. {Z¶{‘VnUo ZIo H$mnmdr.
ZIo H$mnʶmgmR>r ’$³V ZobH$Q>aMm dmna H$amdm. ZIo XmVm§Zr Hw$aVSy> Z¶oV.

hmV ñdÀN> YwUo - ¶mo½¶ ZobH$Q>aMm dmna - ¶mo½¶

ZIo XmVmZo Hw$aVS>Uo - A¶mo½¶

102
Ho$gm§Mr ñdÀN>Vm …
AmR>dS>çmVyZ {H$‘mZ EH$Xm Var Ho$g YwVbo nm{hOoV. Ho$g XaamoO qdMamdo. Ho$g ñdÀN>
Zgbo H$s S>moHo$ ImOVo. S>mo³¶mV H$m|S>m hmoVmo. Ho$gmV Cdm, {bIm hmoVmV. ho Q>miʶmgmR>r
Ho$gm§Mr ñdÀN>Vm amImdr. Ho$g YwʶmgmR>r H$mo‘Q> nmUr dmnamdo. ’$ma Ja‘ nmUr dmnê$ Z¶o.

Ho$g qdMaUo AñdÀN> Ho$g - Cdm, H$m|S>m

S>moù¶m§Mr ñdÀN>Vm…
S>moim earamVrb gdm©V ZmOyH$ Ad¶d Amho. S>moio Zoh‘r ñdÀN> R>odmdo. ñdÀN> nmʶmZo
S>moio Ywdmdo. S>moù¶m§V H$gbmhr H$U Joë¶mg ~moQ>m§Zr S>moio Mmoiy Z¶o.

S>moio ñdÀN> nmʶmZo YwUo - ¶mo½¶ S>moio ~moQ>m§Zr MmoiUo - A¶mo½¶

103
H$mZm§Mr ñdÀN>Vm…
A§KmoirZ§Va ‘D$ ’$S>³¶mZo H$mZ H$moaS>o H$amdo. H$mZmMr nmir ñdÀN> d H$moaS>r H$amdr.
gVV H$mZmV ~moQ>o KmbUo Q>mimdo. H$mZm§Vrb AmVrb ^mJ ZmOyH$ AgVmo åhUyZ H$mZmV
H$moUVrhr dñVy Kmby Z¶o.

‘D$ ’$S>³¶mZo H$mZ H$moaS>o H$mZmV ~moQ>o qH$dm Q>moH$Xma dñVy

H$amdo- ¶mo½¶ Kmby Z¶oV - A¶mo½¶
ZmH$mMr ñdÀN>Vm …
XaamoO ZmH$ ñdÀN> R>odmdo. ZmH$ ñdÀN> hmoV Zgob, Va ‘D$ ’$S>³¶mZo AmVyZ hiydma
nwgmdo. ZmH$m§‘ܶo H$moUVrhr Q>moH$Xma dñVy Kmby Z¶o.
{O^oMr ñdÀN>Vm …
XaamoO XmV KmgVmZm Or^hr {Z¶{‘V Kmgmdr. {O^oMm Jwbm~r a§J ho Mm§Jë¶m Amamo½¶mMo
bjU Amho. nmZ, gwnmar, nmZ‘gmbo Aem nXmWmªMo godZ H$ê$ Z¶o.

Or^ KmgUo

104
ËdMoMr ñdÀN>Vm …
XaamoO ñdÀN> A§Kmoi H$amdr. Xþgè¶mZo dmnabobm Q>m°dob A§J nwgʶmgmR>r dmnê$ Z¶o.
ËdMoMo ~aoM amoJ ñnem©Zo hmoD$ eH$VmV. ËdModa OI‘ Pmë¶mg ˶mda O§VwZmeH$ ‘b‘
bmdmdo. OI‘ ‘moR>r Agë¶mg AmB©~m~m§Zm gm§Jm. S>m°³Q>aH$S>o OmD$Z CnMma H$ê$Z ¿¶m.

amoO Am§Kmoi H$aUo

XmVm§Mr ñdÀN>Vm …
H$mhrhr Imëbo H$s Vm|S> Ywdmdo. Myi ^amdr. XmVm§dê$Z AmVyZ Am{U ~mhoê$Z ~moQ>
{’$admdo. IiIiyZ nmM-ghm doim Mwim ^amì¶mV. ZmhrVa AÝZmMo H$U Vm|S>mV amhVmV.
XmVm§Zm Am{U {O^obm {MH$Qy>Z ~gVmV. XmVm§‘Yrb ’$Q>t‘ܶo AS>H$VmV. Vo VgoM Vm|S>mV
am{hbo Va Hw$OVmV. ˶m‘wio Vm|S>mbm KmUoaS>m dmg ¶oVmo. {haS>çm Iam~ hmoVmV. {haS>çm§‘YyZ
a³V Am{U ny ¶m¶bm gwédmV hmoVo. XmV {H$S>VmV. VrM KmU nmoQ>mV OmVo. ˶m‘wio nmoQ>mMo
{dH$ma hmoVmV. ho Q>mim¶bm hdo, ˶mgmR>r amoO amoÌr Pmonʶmnydu Am{U gH$mir CR>ë¶mda
XmV KmgmdoV. ˶m~amo~a Or^ Am{U {haS>çmhr ñdÀN> H$amì¶mV.

XmV KmgUo

105
 XmV KmgʶmgmR>r AmnU Qy>W~«e, Qy>WnoñQ> dmnaVmo. ~m^yi, H$Sw>qb~ ¶m§Mr H$modir
H$mS>rhr ~«eà‘mUo dmnaVm ¶oVo. VgoM dóJmi amIoZohr XmV KmgVm ¶oVmV. Xþgè¶mMm Qy>W~«e
H$Yrhr dmnê$ Z¶o. XmVm§Vrb AÝZH$U H$mT>ʶmgmR>r AUHw$MrXma dñVy, Ogo Q>mMUr, [nZ
dmnê$ Z¶o. XmV XþIy bmJë¶mg Ëd[aV S>m°³Q>am§H$S>o OmD$Z CnMma H$ê$Z ¿¶m.

XmVm§Mr ñdÀN>Vm

gm‘m{OH$ d n[aga ñdÀN>Vm …

Amnbo Ka ñdÀN> d ZrQ>ZoQ>Ho$ Agob, Va ˶m KamV amhm¶bm àgÝZ dmQ>Vo. ngmam
Agboë¶m KamV dñVy doioda gmnS>V ZmhrV. KamV ñdÀN>Vm amIUo hr Hw$Qw>§~mVrb gdmªMr
O~m~Xmar Amho. KamVrb Ho$aH$Mam Zoh‘r H$MamnoQ>rV Q>mH$mdm. KamÀ¶m ~mhoa H$Mam ’o$Hy$
Z¶o. ˶m‘wio n[aga ñdÀN> amhm¶bm ‘XV hmoVo.
KamVrb Amobm d gwH$m H$Mam doJdoJù¶m Q>monë¶m§‘ܶo Q>mH$m. Amoë¶m H$Mè¶mnmgyZ IV
V¶ma H$aVm ¶oVo. gw³¶m H$Mè¶mVyZ H$mJX, H$mM, nÌm doJim H$aVm ¶oVmo. ˶mMm nwÝhm dmna
H$aVm ¶oVmo. {Zén¶moJr ‘mo~mB©b, grS>r, S>rìhrS>r, noZS´>mB©ìh, VgoM g§JUH$ अशा Bbo³Q´>m°{ZH$
dñV§yMm Omo H$Mam gmMVmo, ˶mbm "B©-H$Mam' åhUVmV. B©-H$Mè¶mMr {dëhodmQ> bmdUo hr
EH$ ‘moR>r g‘ñ¶m Amho. Kamà‘mUo n[aga ñdÀN> R>odUo {VVHo$M JaOoMo Amho. añ˶m‘ܶo
H$mMoMo VwH$S>o, Ho$ù¶mMr gmb, XJS>JmoQ>o Agë¶mg Vo CMbyZ ~mOybm H$am.

H$Mam H$MamnoQ>rVM Q>mH$mdm

106
 emioÀ¶m AmdmamV H$Mam, H$mJX, nopÝgbMo VwH$S>o, ßb°pñQ>H$À¶m ~mQ>ë¶m, S>ã¶mVrb
am{hbobo AÝZ nS>bobo Agë¶mg ñdV… CMbyZ Vo H$Mè¶mÀ¶m S>ã¶mV Q>mH$m. BVam§Zmhr Vgo
H$aʶmg gm§Jm. n[agamV PmS>o ZgVrb Va Vr bmdm. ˶m§Mr OmonmgZm H$am. n[aga AñdÀN>
Agob Va AÝZ, nmUr, hdm Xÿ{fV hmoVo. amoJO§VyMr dmT> hmoD$Z Vo AmOy~mOybm ngaVmV.
˶m‘wio gmWrMo amoJ hmoVmV. åhUyZ n[aga ñdÀN> R>odbm nm{hOo.

n[aga ñdÀN>Vm

AmnU H$m¶ {eH$bmo ?

1) Amnbo eara ñdÀN> R>odUo ho A˶§V JaOoMo Amho.
2) eara ñdÀN> R>odbo Zmhr Va doJdoJio AmOma hmoD$ eH$VmV.
3) Amnë¶m kmZo|{жm§Mrhr ñdÀN>Vm R>odm¶bm hdr.
4) bhmZnUr XmV ¶oVmV. ˶m§Zm XþYmMo XmV åhUVmV. Vo gmVì¶m-AmR>ì¶m dfu nS>VmV.
¶mZ§Va nwÝhm EH$Xm XmV ¶oVmV. Á¶m§Zm H$m¶‘Mo XmV åhUVmV.
५) Ho$g {Z¶{‘V ñdÀN> Ywdmdo.
६) KamV ñdÀN>Vm amIUo hr Hw$Qw>§~mVrb gdmªMr O~m~Xmar Amho.
७) {Zén¶moJr ‘mo~mB©b, grS>r, S>rìhrS>r, noZS´>mB©ìh VgoM g§JUH$ Aem Bbo³Q´>m°{ZH$ dñVy§Mm
Omo H$Mam gmMVmo, ˶mbm B©-H$Mam åhUVmV. B©-H$Mè¶mMr {dëhodmQ> bmdUo hr EH$
‘moR>r g‘ñ¶m Amho.
८) n[aga AñdÀN> Agob Va AÞ, nmUr, hdm Xÿ{fV hmoVo.

107
 CnH«$‘ …
Vw‘À¶m bhmZ ^mdmbm / ~{hUrbm amoO XmoZ doim XmV Kmgm¶Mr gd¶ bmdm.
 Kar AmB©bm gm’$g’$mB©V ‘XV H$am.

‘mPm Aä¶mg

(1) {dYmZo XþéñV H$ê$Z {bhm.

(1) n[agamV KmU H$amdr.
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(2) emio˦m AmdmamV H$Mam Q>mH$mdm.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(3) añ˶mda Ww§H$mdo.

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(2) WmoS>³¶mV CËVao {bhm.

(1) ImoH$VmZm, qeH$VmZm Vm|S>mg‘moa é‘mb H$m Yamdm?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

108
 (2) em¡Mmb¶mMm dmna Ho$ë¶mZ§Va hmV ñdÀN> H$m YwdmdoV?
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(3) Vm|S>mMr ñdÀN>Vm Ho$br Zmhr Va H$m¶ hmoB©b?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

(4) n[aga ñdÀN> H$m R>odmdm?

...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
(3) आकृितबंध पूणर् करा.
स्वच्छता

XmV H$mZ Smoio

............................. ............................. .............................
............................. ............................. .............................
............................. ............................. .............................

CnH«$‘ …
ñdÀN>VoMm g§Xoe XoUmao ^oQ>H$mS>© V¶ma H$am.
eoOmaMr ‘wbo d Vw‘Mr bhmZ ^md§S>o ¶m§Zm ñdÀN>VoMo ‘hËËd JmoîQ>tÀ¶mX²dmao nQ>dyZ Xçm.
1 1111

109
 3. ì¶m¶m‘

AmnU {eHy$¶m . . .
 ì¶m¶m‘mMo ‘hËËd
 ì¶m¶m‘mMo àH$ma
 ì¶m¶m‘m~m~V ¿¶md¶mMr XjVm
 ¶moJmgZmMo ‘hËËd
 ¶moJmgZm~m~V ¿¶md¶mMr XjVm

‘mZdmÀ¶m AÝZ, dñÌ, {Zdmam ¶m Oem àmW{‘H$ JaOm AmhoV, "ì¶m¶m‘' hrXoIrb
VerM EH$ ‘yb^yV JaO Amho. ì¶m¶m‘ hm CËV‘ Amamo½¶mMm nm¶m Amho.
* ì¶m¶m‘mMo ‘hËËd -
∙ ì¶m¶m‘mZo eara {ZamoJr ahmVo.
∙ {Xdg^a H$m‘ H$aʶmg CËgmh amhVmo.
∙ ñZm¶y§Mr VmH$X dmT>Vo.
∙ gm§Ü¶m§Mr hmbMmb ZrQ> hmoʶmg ‘XV hmoVo.
∙ earamMr amoJà{VH$maH$ e³Vr dmT>Vo.
∙ VmUVUmdm§Zm gm‘moao OmʶmgmR>r ‘Z d eara V¶ma hmoVo.
∙ earamMm bdMrH$nUm dmT>Vmo.
∙ {dXçm϶mªZm Aä¶mgmVrb EH$mJ«Vm dmT>dʶmgmR>r ì¶m¶m‘mMm Cn¶moJ hmoVmo.
* ì¶m¶m‘mMo àH$ma -
(1) ¶§Ìm§À¶m gmhmæ¶mZo Ho$bo OmUmao ì¶m¶m‘-
ì¶m¶m‘emim, {O‘ qH$dm hoëW ³b~ ¶m {R>H$mUr {d{eîQ> ¶§Ìm§À¶m gmhmæ¶mZo {d{dY
ì¶m¶m‘ àH$ma H$ê$Z KoVbo OmVmV. ¶m joÌmVrb VÁk à˶oH$ 춳VrÀ¶m àH¥$VrZwgma d
JaOoZwgma ì¶m¶m‘ R>adVmV d g§~§{YV 춳VrH$Sy>Z ¶§ÌmÀ¶m gmhmæ¶mZo ì¶m¶m‘ H$ê$Z KoVmV.

110
 ¶§Ìm§À¶m gmhmæ¶mZo Ho$bo OmUmao ì¶m¶m‘
(2) ‘¡XmZr Ioi -
à˶j ‘¡XmZmda OmD$Z {d{dY Ioi IoiUo hmXoIrb IoiyZ H$amd¶mMm ì¶m¶m‘ ¶m
àH$mamV ‘moS>Vmo. ‘¡XmZmdarb Om°qJJ Q´>°H$da OmD$Z YmdUo, [H«$Ho$Q>, ’w$Q>~m°b, hþVwVy,
Imo-Imo, ìhm°br~m°b, hm°H$s ¶m§gmaIo Ioi d ˶mVyZ hmoUmao ì¶m¶m‘àH$ma {dXçm϶mªZm
XrK©H$mimgmR>r ’$m¶Xoera R>aVmV. ¶m Ioim‘wio {dXçm϶mªMr emar[aH$, ‘mZ{gH$ d
~m¡X²{YH$ Aer gdmªJrU dmT> hmoV AgVo.

‘¡XmZr Ioi
111
 (3) emar[aH$ bdMrH$nUm dmT>dUmao ì¶m¶m‘ -
gy¶©Z‘ñH$ma, Omoa - ~¡R>H$m, ‘ëbIm§~, ¶moJmgZo ho emar[aH$ bdMrH$nUm dmT>dUmao
ì¶m¶m‘àH$ma AmhoV. nmohUo, hmoS>r dëhdUo ¶m§gmaIo nmʶmVbo ì¶m¶m‘àH$ma XoIrb
earamMm bdMrH$nUm dmT>dVmV. ˶m‘wio Ago ì¶m¶m‘ àH$ma ì¶p³V‘ËËdmgmR>r ’$m¶Xoera
R>aVmV.

(4) {Xì¶m§Jm§Zm nyaH$ AgUmao ì¶m¶m‘àH$ma -

emioV qH$dm hm°pñnQ>b‘ܶo {d{dY ñZm¶y§Zm ~iH$Q>r AmUUmao ì¶m¶m‘, {’${OAmoWoanr
{d^mJmV H$ê$Z KoVbo OmVmV. ¶m‘wio {d{dY Ad¶dm§‘Yrb Xþ~©bVm H$‘r hmoVo d ˶m§Mr
H$m¶©j‘Vm dmT>Vo. ho ì¶m¶m‘àH$ma VÁk S>°m³Q>am§À¶m XoIaoIrImbr H$ê$Z KoVbo OmVmV.
* ì¶m¶m‘m~m~V bjmV R>odʶmÀ¶m JmoîQ>r -
(1) à˶oH$mZo Amnë¶m àH¥$Vrbm Ponob, Amamo½¶mbm Cn¶moJr R>aob AgmM ì¶m¶m‘àH$ma
{ZdS>mdm.
(2) amoO {H$‘mZ AYm© Vo EH$ Vmg ì¶m¶m‘ H$amdm. Á¶m§Zm amoO ì¶m¶m‘ H$aUo e³¶ Zgob
˶m§Zr AmR>dS>çmVyZ {H$‘mZ VrZ {Xdg AYm© Vmg Var ì¶m¶m‘ H$amdm.
(3) AmnU Ogo ídmg KoVmo, OodVmo VgoM amoO {Z¶{‘V ì¶m¶m‘ H$aUo hr AmZ§X XoUmar gd¶
~Zdbr nm{hOo. à˶oH$mZo {Z¶{‘V ì¶m¶m‘ H$am¶bmM hdm.
(4) {dXçm{W©XeoV ‘¡XmZr Ioi, ¶moJmgZo, àmUm¶m‘, nmohUo d ~m¡X²{YH$ ì¶m¶m‘ ¶m§gmaIo {‘l
ì¶m¶m‘àH$ma H$amdoV. Ago ì¶m¶m‘àH$ma {Z¶{‘V Ho$ë¶mZo gdmªJrU {dH$mg hmoVmo.

112
¶moJmgZo
* ¶moJmgZm§Mo ‘hËËd -
(1) ¶moJmgZm§‘wio earamVrb gd© à{H«$¶m§‘ܶo EH$ àH$maMm g‘Vmob gmYVm ¶oVmo.
(2) ¶moJmgZm§Vrb emar[aH$ hmbMmbt‘wio Amnbo {d{dY ñZm¶y VmUbo OmVmV, ˶m‘wio ˶m
ñZm¶y§Mo Amamo½¶ gwYmaVo d H$m¶©j‘Vm dmT>Vo.
(3) Amig H$‘r hmoVmo; ‘Z {ZamoJr, pñWa d M¡Vݶ‘¶r amhVo.

* ¶moJmgZm~m~V bjmV R>odʶmÀ¶m JmoîQ>r -

∙ ¶moJmgZo H$aʶmnydr© nmoQ> [aH$m‘o Agmdo.
∙ gd©gmYmaUnUo gH$mir qH$dm gm¶§H$mir ¶moJmgZo H$amdoV.
∙ ¶§moJmgZo H$aVmZm A§Jmda gwVr d g¡b H$nS>o AgmdoV.
∙ ¶moJmgZo H$aUma Vr OmJm ñdÀN> Agmdr.
∙ AmgZo H$aʶmgmR>r KoVbobr ~¡R>H$ nwaoer ‘moR>r d ‘D$ Agmdr. gܶm ~mOmamV
¶moJm‘°Q> {‘iVo. Vr O{‘Zrda A§Wamdr, Zwg˶m O{‘Zrda AmgZo H$ê$ Z¶o.
∙ nmR>rMm H$Um Z¡g{J©H$ AdñWoV amhrb Aem ~oVmZo VmR> ~gmdo.
∙ ¶moJmgZo H$aVmZm A{YH$ VmU qH$dm PQ>Ho$ {Xë¶mg earambm Anm¶ hmoD$ eH$Vmo.
∙ emar[aH d ‘mZ{gH$ j‘Vm ~KyZ, ghO H$aVm ¶oVrb Aem hmbMmbr AgUmè¶m
¶moJmgZm§Mr {ZdS> H$amdr.
∙ ¶moJmgZo H$aVmZm gwédmVrbm nyd©V¶marH$[aVm H$mhr {d{eîQ> ì¶m¶m‘àH$ma H$amdoV.
¶moJmgZm§À¶m eodQ>r edmgZ H$amdo.
∙ gwédmVrbm gmonr AmgZo {eH$mdrV, Z§Va H$mbm§VamZo AdKS> AmgZo {eH$mdrV.
∙ H$moUVmhr ì¶m¶m‘àH$ma VÁkm§À¶m ‘mJ©Xe©ZmImbr H$amdm.

113
 AmnU H$m¶ {eH$bmo ?
१) ì¶m¶m‘mZo eara {ZamoJr amhVo, ñZm¶y§Mr VmH$X dmT>Vo, earamMm bdMrH$nUm d
amoJà{VH$maH$ e³Vr dmT>Vo.
२) (1) ¶§ÌmÀ¶m gmhmæ¶mZo Ho$bo OmUmao ì¶m¶m‘
(2) ‘¡XmZr Ioi
(3) emar[aH$ bdMrH$nUm dmT>dUmao ì¶m¶m‘
(4) {Xì¶m§Jm§Zm nyaH$ AgUmao ì¶m¶m‘àH$ma
(5) ~m¡X²{YH$ j‘Vm dmT>dUmao ì¶m¶m‘, ho ì¶m¶m‘mMo {d{dY àH$ma AmhoV.
३) amoO {H$‘mZ AYm© Vo EH$ Vmg ì¶m¶m‘ H$amdm.
४) ¶moJmgZo gH$mir qH$dm g§Ü¶mH$mir H$amdrV.
५) ¶moJmgZo H$aVmZm earambm A{YH$ VmU XoUo, PQ>Ho$ XoUo ¶m JmoîQ>r Q>mimì¶mV.
६) H$moUVmhr ì¶m¶m‘àH$ma VÁkm§À¶m gëë¶mZo d VÁkm§À¶m ‘mJ©Xe©ZmImbr H$amdm.

‘mPm Aä¶mg

(1) ¶mo½¶ n¶m©¶ {ZdSy>Z [aH$må¶m OmJm ^am.

(1) H$moUVmhr ì¶m¶m‘ ............... gëë¶mZo H$amdm.
(VÁkm§À¶m, {‘Ìm§À¶m, eoOmè¶m§À¶m)
(2) ì¶m¶m‘mZo earamMr ............... dmT>Vo.
(OmS>r, Xw~©bVm, amoJà{VH$maH$e³Vr)
(3) ¶moJmgZm§‘wio ‘Z ............... hmoVo.
(pñWa, ApñWa, M§Mb)
(4) ¶moJmgZm§‘wio earamVrb ............... VmUbo OmVmV.
(hmS>o, ñZm¶y, Ad¶d)
(5) ¶moJmgZo H$aʶmnydu nmoQ> [aH$m‘o ...............
(Zgmdo, Agmdo)

114
(2) ¶mo½¶ OmoS>çm Owidm.
A.H«$ A ~ ¶mo½¶ CÎma
1. ¶§ÌmÀ¶m gmhmæ¶mZo Ho$bo Imo-Imo, hm°H$s
OmUmao ì¶m¶m‘
2. ‘¡XmZr Ioi gy¶©Z‘ñH$ma, ‘ëbIm§~
3. emar[aH$ bdMrH$nUm ~wX²{Y~i, H°$a‘
dmT>dUmao ì¶m¶m‘
4. {Xì¶m§Jm§Zm nyaH$ AgUmao {O‘, hoëW ³b~
ì¶m¶m‘àH$ma
5. ~m¡X²{YH$ j‘Vm dmT>dUmao {’${OAmoWoanr
ì¶m¶m‘

(3) Imbrb àíZm§Mr CËVao {bhm.

(1) ì¶m¶m‘mMo ‘hËËd gm§Jm. (H$moUVohr 3)
1. ............................................................................
2. ............................................................................
3. ............................................................................
(2) ì¶m¶m‘mMo {d{dY àH$ma H$moUVo?
1. ............................................................................
2. ............................................................................
3. ............................................................................
4. ............................................................................
5. ............................................................................

115
 (3) nmM ‘¡XmZr Ioim§Mr Zmdo gm§Jm.
(1) ................................... (2) .....................................
(3) ................................... (4) .....................................
(5) ...................................

(4) ~m¡X²{YH$$j‘Vm dmT>dUmao XmoZ ì¶m¶m‘ gm§Jm.

(1) ............................................................................
(2) ............................................................................
(5) emar[aH$ bdMrH$nUm dmT>dUmè¶m H$moU˶mhr Mma ì¶m¶m‘àH$mam§Mr Zmdo {bhm.
(1) ................................... (2) .....................................
(3) ................................... (4) .....................................
(4) ¶mo½¶ CËVamg‘moa  Aer IyU H$am.
(1) ¶moJmgZo H$aVmZm A§Jmda gwVr d ............ H$nS>o AgmdoV.
(1) g¡b (2) KQ²>Q>
(2) ¶moJmgZo {eH$VmZm àW‘ ............ AmgZo {eH$mdrV.
(1) AdKS> (2) gmonr
(3) amoO {H$‘mZ AYm© Vo ............ Vmg ì¶m¶m‘ H$amdm.
(1) EH$ (2) XmoZ
(4) Imo-Imo, H$~S²>S>r, hþVwVy, {H«$Ho$Q> ho............ Ioi AmhoV.
(1) ‘¡XmZr
(2) ¶§Ìm§À¶m gmhmæ¶mZo Ho$bo OmUmao ì¶m¶m‘
(5) ¶moJmgZm‘wio ............dmT>Vo.
(1) H$m¶©j‘Vm (2) Amig

1 1111

116
हातांची स्वच्छता

117
 ात्यिक्षक नोंदी
...............................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
...............................................................................................
..............................................................................................
...............................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
...............................................................................................
................................................................................................
...............................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................

118
119