STD 7 TH Maths

सेतू अभ्यासक्रम (ब्रीज कोसस) : इयत्ता सातवी
 प्रवतसक : शालेय शशक्षण शवभाग,महाराष्ट्र शासन

 प्रकाशक : राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
 प्रेरणा : मा. वंदना कृष्णा, (भा.प्र.से.)
अपर मुख्य सशिव, शालेय शशक्षण व क्रीडा शवभाग, मंत्रालय,मुंबई.
 मागसदशसक : मा.शवशाल सोळंकी, (भा.प्र.से.)
आयुक्त (शशक्षण), महाराष्ट्र राज्य, पुणे.
मा.राहुल द्विवेदी(भा.प्र.से.)
राज्य प्रकल्प संिालक,महाराष्ट्र प्राथशमक शशक्षण पररषद,मुंबई.
 संपादक : मा. शदनकर टेमकर

संिालक,राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
 सहसंपादक : डॉ.शवलास पाटील
सहसंिालक, राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
 कायसकारी संपादक: शवकास गरड,
प्र.प्रािायस,राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
डॉ.प्रभाकर क्षीरसागर
वररष्ठ अशधव्याख्याता, गशणत शवभाग,
राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
वृषाली गायकवाड
अशधव्याख्याता, गशणत शवभाग,
राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
 संपादन सहाय्य : वैशाली गाढवे ,भक्ती जोशी,
शवषय सहाय्यक,गशणत शवभाग,रा. शै. संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र, पुणे.
 शनशमसती सदस्य : श्री शवजय शवलास गायकवाड, व. अशधव्याख्याता,शज.शशक्षण व प्रशशक्षण संस्था,धुळे.
श्री मशनष जनादसन शदघेकर, शवषय सहाय्यक, शज. शशक्षण व प्रशशक्षण संस्था,अमरावती.
श्री अशनलकुमार नानासाहेब सातपूत,े शवषय सहाय्यक,शज.शश.व प्र.संस्था, अहमदनगर.
श्री प्रदीप रावसाहेब पालवे,उपशशक्षक, ल.भा.पाटील,मा. शवद्यालय, अहमदनगर.
श्री ज्ञानेश्वर सदाशशव ढमाले,शवषय साधन व्यक्ती, URC औंध,पुणे मनपा.
शवद्यार्थयाांसाठी सूिना / शवद्यार्थयाांशी शहतगुज
शवद्याथी शमत्रांनो, मागील शैक्षशणक वषासत तुम्ही ऑनलाइन व इतर शवशवध मागासने तुमिं शशक्षण सुरू ठेवलंत. या शैक्षशणक
वषासच्या सुरुवातीला काही शदवस मागील इयत्तेच्या पाठ्यक्रमािी उजळणी व्हावी आशण या वषीच्या इयत्तेच्या अभ्यासक्रमािी
पूवतस यारी हे उद्विष्ट् ठेवनू तुमच्यासाठी हा सेतू अभ्यासक्रम तयार करण्यात आला आहे.
1. सेतू अभ्यासक्रम एकूण 45 शदवसांिा असून त्यात ठराशवक कालावधी नंतर तीन िािण्यांिा समावेश आहे.
2. मागील शैक्षशणक वषासत तुम्ही नेमके काय शशकला हे समजण्यासाठी आशण पुढील इयत्तेिा पाठ्यक्रम समजून घेण्यासाठी
हा सेतू अभ्यासक्रम तुम्हाला मदत करणार आहे.
3. हा सेतू अभ्यासशदवसशनहाय क्रमाने सोडवावा.
4. यात शदवसशनहाय तयार केलेल्या कृशतपशत्रकांिा समावेश आहे. तुम्ही शदलेल्या शनयोजनाप्रमाणे कृशतपशत्रका स्वप्रयत्नाने
सोडवाव्यात.
5. कृशतपशत्रका सोडवताना अडिण आल्यास शशक्षक शकिंवा पालकांिी मदत घ्या.
6. प्रत्येक कृशतपशत्रकेत शदलेला पाठ्यांश अशधक िांगल्या रीतीने समजून घेण्यासाठी द्वव्हडीओ शलंक शदल्या आहेत, त्यांिा
उपयोग करून संकल्पना समजून घ्या.
7. शदलेल्या शनयोजनानुसार येणाऱ्या िािण्या सोडवा. िािणी सोडवून झाल्यावर शशक्षकांकडून तपासून घ्या. शेवटी
शदलेल्या उत्तरसूिीच्या मदतीने आपल्या उत्तरांिी खात्री करा.
8. न समजलेला शकिंवा अवघड वाटणारा भाग समजून घेण्यासाठी शशक्षकांिी शकिंवा पालकांिी मदत घ्या.
हा सेतू अभ्यासक्रम यशस्वीरीत्या पूणस करण्यासाठी मन:पूवसक शुभेच्छा !

शशक्षक / पालकांसाठी सूिना
Covid-19 च्या उद्भवलेल्या पररद्वस्थतीमुळे मागील शैक्षशणक वषासत प्रत्यक्ष शवद्याथी समोर असताना वगस अध्यापन होऊ
शकले नाही. नव्या शैक्षशणक वषासत ही शाळा कधी सुरू होतील याबाबत अशनद्वश्ितता आहे. मागील शैक्षशणक वषासत आपण
ऑनलाइन माध्यमातून सवस शवद्यार्थयाांपयांत शशक्षण पोहोिवण्यासाठी शवशवध प्रयत्न केलेत. मागील शैक्षशणक वषासत शवद्यार्थयाांनी
केलल्े या अध्ययनािी उजळणी व्हावी तसेि नवीन शैक्षशणक वषासत शशकाव्या लागणाऱ्या अभ्यासक्रमािी पूवतस यारी हा दुहरे ी उिेश
ठेवनू हा सेतू अभ्यासक्रम तयार करण्यात आला आहे.
1. सेतू अभ्यासक्रम एकूण 45 शदवसांिा असून त्यात ठराशवक कालावधीनंतर घ्यावयाच्या एकूण तीन िािण्यांिा समावेश
आहे.
2. सेतू अभ्यासक्रम हा मागील इयत्तेच्या पाठ्यक्रमावर आधाररत असून मागील इयत्तेिा पाठ्यक्रम व सध्याच्या इयत्तेिा
पाठ्यक्रम यांना जोडणारा दुवा आहे.
3. सदर अभ्यासक्रम हा इयत्ताशनहाय व शवषयशनहाय तयार करण्यात आला असून तो मागील इयत्तेच्या पाठ्यपुस्तकाशी
संलग्न व त्यातील घटकांवर आधाररत आहे.
4. सदर अभ्यासक्रमात घटक व उपघटकशनहाय कृशतपशत्रकांिा (वककशीट) समावेश आहे. कृशतपशत्रका या अध्ययन शनष्पत्ती
/ क्षमता शवधाने डोळ्यासमोर ठेवून तयार करण्यात आल्या आहेत.
5. कृशतपशत्रका या सामान्यपणे सहा भागांत देलेल्या आहेत.इयत्ताशनहाय त्यात थोडाफार फरक आढळून येईल.
पशहला भाग -अध्ययन शनष्पत्ती- शवद्याथी नेमके काय शशकणार आहे. दुसरा भाग- थोड समजून घेऊ - संकल्पनांिे
स्पष्ट्ीकरण
शतसरा भाग - िला सराव करू - सरावासाठी उदाहरणे
िौथा भाग – सोडवून पाहू - शवद्यार्थयाांना संकल्पना समजली की नाही हे पाहण्यासाठी प्रश्न / कृती / स्वाध्याय.
पािवा भाग - थोडी मदत - संकल्पना अशधक िांगल्या रीतीने समजून घेण्यासाठी मदत हवी म्हणून द्वव्हडीओ शलंक, क़्यु
आर कोड इत्यादीिा समावेश.
सहावा भाग - हे मला समजले – शवद्यार्थयाांनी स्वयंमूल्यांकन करावे यासाठी अध्ययन शनष्पत्ती दशसक शवधाने.
6. मागील शैक्षशणक वषासत शवद्याथी नेमके काय शशकले हे समजण्यासाठी, त्यािी िािपणी करण्यासाठी आशण शवद्यार्थयाांना
पुढील इयत्तेतील पाठ्यक्रम समजून घेण्यासाठी हा अभ्यासक्रम अत्यंत महत्त्वािा ठरणार आहे.
7. शशक्षकांनी प्रत्येक शवद्यार्थयाांकडून सदरिा सेतू अभ्यासक्रम शदवसशनहाय शनयोजनाप्रमाणे पूणस करून घ्यावा.
8. शवद्याथी प्रत्येक कृशतपशत्रका (वककशीट) स्वप्रयत्नाने सोडवेल याकडे शशक्षकांनी लक्ष द्यावे, आवश्यक तेथे
शवद्यार्थयाांना मदत करावी.
9. शनद्वश्ित केलेल्या कालावधीनंतर घ्यावयाच्या िािण्या शवद्यार्थयाांकडून सोडवून घ्याव्यात, िािण्या तपासून
शवद्याथीशनहाय गुणांिी नोंद स्वतःकडे ठेवावी.
१०.िािणी तपासताना शवद्याथीशनहाय शवश्लेषण करून मागे पडलेल्या
शवद्यार्थयाांना अशतररक्त पूरक मदत करावी.
अनुक्रमणिका
अनुक्रमांक शदवस क्रमांक घटक उपघटक
1 1 भूशमतीतील मूलभूत संबोध शबंदू, रेषा, रेषाखंड, शकरण
2 2 भूशमतीतील मूलभूत संबोध एकरेषीय व नैकरेषीय शबंदू, प्रतल, एकसंपाती रेषा, समांतर रेषा
3 3 कोन कोनांिे प्रकार, किंपासपेटीतील साधने, कोनदुभाजक
4 4 पूणाांक संख्या पूणाांकसंख्येिी ओळख
5 5 पूणाांक संख्या पूणाांकसंख्येिी बेरीज
6 6 पूणाांक संख्या पूणाांकसंख्येिी वजाबाकी

7 7 अपूणाांक अपूणाांकािी ओळख
8 8 अपूणाांकांवरील शक्रया पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी बेरीज व वजाबाकी

9 9 अपूणाांकांवरील शक्रया अपूणाांक संख्यारेषेवर दाखशवणे
10 10 अपूणाांकांवरील शक्रया अपूणाांक संख्यािा गुणाकार
11 11 अपूणाांकांवरील शक्रया अपूणाांक संख्यािा गुणाकार व्यस्त
12 12 अपूणाांकांवरील शक्रया अपूणाांक संख्यािा भागाकार
13 13 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांक
14 14 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांक संख्यारेषेवर काढणे.
15 15 अपूणाांकांवरील शक्रया िािणी क्र. 1
16 16 अपूणाांकांवरील शक्रया व्यवहारी अपूणासकांिे दशांश अपूणाांकात रुपांतर करणे.
17 17 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांकािी बेरीज
18 18 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांकािी वजाबाकी
19 19 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांकािा गुणाकार

20 20 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांकािा भागाकार
21 21 स्तंभालेख स्तंभालेख वािन व अथसशनवेिन
22 22 स्तंभालेख शदलेल्या माशहतीवरून स्तंभालेख काढणे
23 23 शवभाज्यता शवभाज्यता
24 24 मसाशव-लसाशव मसाशव
25 25 मसाशव-लसाशव मसाशव
26 26 मसाशव-लसाशव लसाशव
27 27 मसाशव-लसाशव लसाशव
28 28 समीकरणे एकिल समीकरणे
29 29 समीकरणे एकिल समीकरणे
30 30 िािणी क्र. 2
31 31 गुणोत्तर व प्रमाण गुणोत्तर
32 32 गुणोत्तर व प्रमाण एकमान पद्धत
33 33 शेकडेवारी शेकडेवारी
34 34 नफा-तोटा नफा-तोटा
35 35 नफा-तोटा शेकडा नफा - शेकडा तोटा
36 36 बँक व सरळ व्याज बँक
37 37 बँक व सरळ व्याज सरळ व्याज
38 38 शत्रकोण शत्रकोणािे प्रकार व शत्रकोणािे गुणधमस
39 39 िौकोन िौकोन
40 40 िौकोन बहुभुजाकृती
41 41 भौशमशतक रिना रेषेवरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे.
42 42 भौशमशतक रिना रेषेबाहेरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे.

43 43 भौशमशतक रिना रेषाखंडािा लंबदुभाजक
44 44 शत्रशमतीय आकार शिती व सूिी
45 45 िािणी क्र. 3
राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद,महाराष्ट्र
गशणत सेतू अभ्यासक्रम
इयत्ता – 7 वी
शवद्यार्थयासिे नाव - .............................................. क्षेत्रािे नाव – भूशमती
घटकािे नाव - भूशमतीतील मूलभूत संबोध
उपघटक - शबंदू, रेषा, रेषाखंड, शकरण शदवस –पशहला
अध्ययन शनष्पत्ती - रेषा, रेषाखंड, शकरण, कोन, शत्रकोण, िौकोन, वतुसळ इत्यादी भौशमशतक आकारांिे वणसन सभोवताली
आढळणाऱ्या उदाहरणांच्या सहाय्याने करतात.
थोडं समजून घेऊ

शबंदू
शबंदू लहानशा शठपक्याने दशसशवतात. शबंदूला नाव देण्यासाठी एक अक्षरी (Capital letters )िा उपयोग करतात.
P
जसे - शबंदू P
रेषा
कागदावर शबंदू A व शबंदू B असे दोन शभन्न शबंदू घेऊन ते पट्टीच्या सहाय्याने जोडा. आपल्याला सरळ रेघ शमळते. ही
दोन्ही बाजूला अमयासद वाढशवता येते. या आकृतीला रेषा असे म्हणतात. कागदावर रेषा दाखवताना दोन्ही बाजूला अमयासद
आहे हे बाणांनी दाखवतात. गशणतात रेषा म्हणजेि सरळ रेषा.
रेषेला दोन अक्षरी शकिंवा एक अक्षरी नाव देता येते.
A B
l
जसे -आकृतीमध्ये रेषा l दाखशवलेली आहे. शतलाि रेषा AB शकिंवा रेषा BA असे देखील शलशहता येते.
रेषाखंड
रेषेिा तुकडा म्हणजे रेषाखंड. रेषाखंडाला अंत्यशबंदू असतात. रेषाखंडािे नाव दोन अक्षरी शलशहतात. रेषाखंड हे थोडक्यात
रेख असे शलशहतात.
A B
जसे - रेख AB शकिंवा रेख BA

शकरण
शकरण हा रेषेिा एक भाग असून एका शबंदूपासून सुरुवात होऊन तो एकाि शदशेने पुढे जातो. शकरणाच्या सुरुवातीच्या शबंदूला
आरंभशबंदू म्हणतात. शकराणािे नाव दोन अक्षरी सांगतात. नाव सांगताना आरंभशबंदू प्रथम घ्यावा.
P Q
जसे -शकरण PQ येथे शबंदू P हा आरंभ शबंदू आहे.
िला सराव करूया

 आकृती पाहा.
शबंदू : A, B, C, D, E, F, G
रेषा : रेषा AD, रेषा CF
रेषाखंड : रेख DE, रेख DG, रेख FG
शकरण : शकरण AB, शकरण GC, शकरण GA
शवद्याथी शमत्रांनो तुम्हाला या व्यतीररक्त काही रेषाखंड व शकरण आढळतात का? शोधा बरं.
सोडवून पाहू
आकृती पाहून प्रश्नांिी उत्तरे शलहा.
1) आकृतीमधे शदलेल्या सवस शबंदूंिी नावे शलहा.

.........................................
2) आकृतीमधे शदलेल्या सवस रेषांिी नावे शलहा.

..................................
3)आकृतीमधे शदलेल्या सवस रेषाखंडांिी नावे शलहा. ..........................................
4)आकृतीमधे शदलेल्या सवस शकरणांिी नावे शलहा. ..........................................
थोडी मदत (शलंक)
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3Dmobile%26utm
_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140054464266241232
हे मला समजले : शबंदू, रेषा, रेषाखंड, शकरण व समांतर रेषा समजते. त्यांिी नावे वािता व शलशहता येतात.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - भूशमतीतील मूलभूत संबोध
उपघटक - एकरेषीय व नैकरेषीय शबंदू, प्रतल, एकसंपाती रेषा, समांतर रेषा शदवस – दुसरा
अध्ययन शनष्पत्ती - प्रतल, समांतर रेषा या मूलभूत संबोधांिे वणसन करतात.

एकरेषीय शबंदू ओळखतात. एकसंपात शबंदू ओळखतात.
छेदणाऱ्या रेषा
दोन रेषा एकाि शबंदूत छेदतात त्या रेषांना छेदणाऱ्या रेषा म्हणतात व त्यांच्या सामाईक शबंदूला छेदनशबंदू असे म्हणतात.
एकसंपाती रेषा
जेव्हा दोनपेक्षा अशधक रेषा एकाि शबंदूत छेदतात तेव्हा त्या रेषांना एकसंपाती रेषा म्हणतात. त्यांच्या छेदन शबंदूला
संपातशबंदू म्हणतात.
एका शबंदतू नू असंख्य रेषा काढता येतात तर दोन शभन्न शबंदमू धून एक आशण एकि रेषा काढता येत.े
एकरेषीय शबंदू
जेव्हा तीन शकिंवा अशधक शबंदू एका सरळ रेषेत असतात त्यांना एकरेषीय शबंदू म्हणतात.
नैकरेषीय शबंदू
जेव्हा शबंदू एका सरळ रेषेत नसतात त्यांना नैकरेषीय शबंदू म्हणतात.
प्रतल
सपाट पृष्ठभागाला गशणती भाषेत प्रतल म्हणतात. प्रतल िोहोबाजूंनी अमयासद असते. प्रतलाला एक अक्षरी नाव देतात.
समांतर रेषा
एकाि प्रतलात असलेल्या व एकमेकींना न छेदणाऱ्या रेषांना समांतर रेषा असे म्हणतात.
 बाजूिी आकृती पाहा.

प्रतल H मधील शबंदू A, B व शबंदू C हे एकरेषीय शबंदू
आहेत.
प्रतल K मधील शबंदू P, Q व शबंदू R हे
नैकरेषीय शबंदू आहेत.
बाजूच्या आकृतीतील रेषा p , q व r ह्या एकसंपाती
रेषा असून शबंदू s हा त्यांिा संपातशबंदू आहे.
बाजूच्या आकृतीतील रेषा l रेषा f ह्या G या एकािप्रतलात असून

त्या एकमेकींना कोठेि छेदणार नाही.अशा रेषांना समांतर रेषा असे
म्हणतात.
आकृती पाहून प्रश्नांिी उत्तरे शलहा.
1)एकरेषीय शबंदूंिी नावे शलहा.
.............................................
2)नैकरेषीय शबंदूंिी नावे शलहा.
........................................................
बाजूिी आकृती पाहून एकसंपाती रेषा व
त्यांिा संपात शबंदू शलहा..
.......................................
खाशलल आकृत्यांमधून समांतर रेषा ओळखा.
(A) (B) (C)

उत्तर .....................................

https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3Dmobile%26utm_camp
aign%3Dshare_content&contentId=do_31243458969216614424281
हे मला समजले :
प्रतल ओळखता येते.
समांतर रेषा, एकरेषीय व नैकरेषीय शबंदू, एकसंपात शबंदू समजते व ओळखता येते.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - कोन
उपघटक - कोनांिे प्रकार, किंपासपेटीतील साधने, कोनदुभाजक शदवस – शतसरा
अध्ययन शनष्पत्ती - प्रात्यशक्षकािारे कोनािी समज दशसशवतात.

भोवतालिे कोन ओळखतात, मापानुसार कोनांिे वगीकरण करतात, 450 - 900 -1800 असे कोन
संदभाससाठी घेऊन कोनाच्या मापािा अंदाज करतात.
शदलेल्या कोनािा दुभाजक काढतात
कोनािे नाव कोनािे माप आकृती

शून्य कोन 00
लघूकोन 00 पेक्षा मोठा परंतू 900 पेक्षा लहान
काटकोन 900
शवशालकोन 900 पेक्षा मोठा परंतू 1800 पेक्षा लहान
सरळकोन 1800
प्रशवशालकोन 1800 पेक्षा मोठा परंतू 3600 पेक्षा लहान
पूणस कोन 3600

किंपास पेटीतील साधने
साधने शित्रे उपयोग
मोजपट्टी रेषाखंडािी लांबी मोजणे.
कोनमापक कोनािे माप मोजणे.
किंपास वतूसळ काढणे.
गुण्या 900, 300, 600, 450 हे कोन

काढणे.
कककटक दोन शबंदूतील अंतर मोजण्यासाठी.

(सोबत मोजपट्टीही वापरावी लागते)

किंपासच्या सहाय्याने कोनदुभाजक काढणे.
 कोणत्याही  ABC मापािा काढा.

 किंपासमध्ये सोईस्कर अंतर घेऊन त्यािे टोक B शबंदूवर ठेवा.
शकरण BA व शकरण BC यांना छेदणारा एक किंस काढा.छेदनशबंदूंना
P व Q नावे द्या.
 आता किंपासमध्ये पुरेसे अंतर घेऊन, किंपासिे टोक P शबंदूवर
ठेवून,कोनाच्या अंतरभागात एक किंस काढा.किंपासमध्ये तेि
अंतर कायम ठेऊन,किंपासिे टोक Q शबंदूवर ठेवून,पूवीच्या
किंसाला छेदणारा दुसरा किंस काढा.
 दोन किंसाच्या छेदनशबंदूला O नाव द्या.शकरण BO काढा.
शकरण BO हा  ABC िा दुभाजक आहे.
 खाली काही कोनांिी मापे शदली आहेत. मापांवरुन कोनांिे वगीकरण करा.
(450, 1550, 2060, 3210, 900, 00, 2550, 1800, 670, 3600, 3420, 890, 2400, 750,
2150, 1480, 1200, 1220, 10, 300, 2000 )
कोनांिी नावे कोनांिे माप
शून्य कोन
लघूकोन
काटकोन
शवशालकोन
सरळकोन
प्रशवशालकोन
पूणस कोन
 किंपासपेटीतील योग्य साहीत्य वापरुन खालील कोन काढा.किंपास व पट्टीिा उपयोग करुन तो दुभागा.
1) 700 2) 900 3) 1200 4) 500 5) 1000
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3Dmob
ile%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130639272297021441399
कोनांिे प्रकार ओळखता येते व कोनांिे वगीकरण करता येते.
किंपास पेटीतील साशहत्यािा उपयोग समजला.
क्षेत्रािे नाव – संख्याज्ञान घटकािे नाव - पूणाांकसंख्या
उपघटक - पूणाांकसंख्येिी ओळख शदवस – िौथा
अध्ययन शनष्पत्ती - पूणासकांिी बेरीज व वजाबाकीिी उदाहरणे सोडशवतात.
 शकती? या प्रश्नािे उत्तर शमळशवण्यासाठी ती गोष्ट् मोजावी लागते व मोजण्यासाठी वापरलेल्या 1,2,3.... या संख्यांना
मोजसंख्या शकिंवा नैसशगसक संख्या असे म्हणतात.
नैसशगसक संख्या :1,2,3,..........
 शून्य व नैसशगसक संख्या शमळून तयार झालेला संख्यासमूह म्हणजे पूणस संख्या होय. पूणस संख्या : 0,1,2,3,......
 दैनंशदन व्यवहारात ज्या संख्या पूणस संख्या समूहात नाहीत, अशा संख्या वापरण्यािी गरज पडते. जसे 0 पेक्षा लहान
संख्या. या संख्यांना आपण ऋण संख्या असे म्हणतो.
 नैसशगसक संख्यांच्या मागे (-) हे शिन्ह शदले असता ती संख्या 0 पेक्षा लहान होते.
 तापमापीवर 0 च्या वर १,२,३,..... अशा खालच्या बाजूकडून वरील बाजूकडे वाढत जाणाऱ्या संख्या असतात, त्यांना
धन संख्या असे म्हणतात.
 तापमापीवरशून्याच्या खालील संख्या क्रमाने -1,-2,-3........ अशा असतात, त्यांना ऋण
संख्या असे म्हणतात
.
समुद्र सपाटीपासून डोंगरािी उंिी धन तर समुद्र तळािी खोली ऋण संख्येने दशसशवतात.
 धन संख्या, शून्य व ऋण संख्या शमळून तयार होणाऱ्या संख्या समूहास पूणाांक संख्या समूह असे म्हणतात.
 संख्यारेषेवर 0 च्या उजवीकडे क्रमाने 1,2,3,......... या धन संख्या दशसशवतात.

 धन व ऋण संख्या शून्याच्या शवरुद्ध शदशांना असतात.

उदा.क्र.1. शलफ्टमधील बटणांनातळमजल्यासाठीशून्य(0), तर तळमजल्याच्या खालील
मजल्यांना -1,-2,..... असे क्रमांक शदलेले असतात.
उदा.क्र.2. संख्यारेषेवर -3 व+2 या संख्या दाखव.
प्रश्न क्र.1. पुढील संख्यांिे धनसंख्या व ऋणसंख्या असे वगीकरण कर.
-24, +5, +32, -15, -8, +1, +3, -12, -6, +10, -49
धनसंख्या -.................................................................
ऋणसंख्या –...................................................................
प्रश्न क्र.2. पुढीलउदाहरणातील संख्या योग्य शिन्हांिा वापर करून शलही.
1. महाराष्ट्रातील सवासत उंि शशखरािी उंिी समुद्र सपाटीपासून 1646 मीटर आहे.
उत्तर-...........................................................................
2.जशमनीपासून 125 मीटर अंतरावर उडणारा पक्षी.
उत्तर-...........................................................................
3. जशमनीखाली 5 मीटर खोल भुयार.

उत्तर- ........................................................
4. 35 मीटर उंि मंशदराच्या कळसावर बसलेला पक्षी.
उत्तर -.......................................................
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?contentId=do_31305909
16493230081555
17043814401672
17432770561835
शदलेल्या संख्यांिे धन, ऋण वगीकरण करू शकतो.
पूणाांक संख्या म्हणजे काय हे समजते.
उदाहरणातील संख्या, शिन्हांिा उपयोग करून शलहू शकतो.
क्षेत्रािे नाव – संख्याज्ञान घटकािे नाव - पूणाांकसंख्य
उपघटक - पूणाांकसंख्येिी बेरीज शदवस – पािवा
अध्ययन शनष्पत्ती - पूणासकांिी बेरीज व वजाबाकीिी उदाहरणे सोडशवतात.

 कोणत्याही संख्येत एखादी धन संख्या शमळवणे म्हणजे संख्यारेषेवर त्या संख्येपासून उजवीकडे तेवेढे एकक पुढे जाणे.
1+5 = (+1) + (+5) = + 6
(-2) + (+5) = +3
 कोणत्याही संख्येत एखादी ऋण संख्या शमळवणे म्हणजे संख्यारेषेवर त्या संख्येपासून डावीकडे तेवेढे एकक पुढे जाणे शकिंवा
तेवढे एकक मागे जाणे म्हणजे वजा करणे.
(-3) + (-4) = -7
(+3) + (-4) = -1
 यािाि अथस, कोणत्याही संख्येत ऋण संख्या शमळवणे म्हणजे संख्यारेषेवर त्या संख्येपासून तेवढे एकक डावीकडे जाणे शकिंवा
तेवढे एकक मागे जाणे म्हणजेि वजा करणे होय.
 आपल्याजवळ असलेली रक्कम शकिंवा शमळशवलेली रक्कम धन संख्येने तर कजासऊ घेतलेली शकिंवा खिस केलेली रक्कम ऋण
संख्येने दाखवतात.
 शवरुद्ध संख्या शून्यापासून सारख्याि अंतरावर आशण शवरुद्ध शदशांना असतात.
 दोन शवरुद्ध संख्यांिी बेरीज शून्य असते.
(+3) + (-3) = (0)

उदा.क्र.1. माझ्याकडे पाि सोंगट्या आहेत, म्हणजेि +5 ही संख्या आहे. खेळामध्ये तीन सोंगट्या मी
शजंकल्या. ती संख्या +3. आता माझ्याकडे एकूण आठ सोंगट्या झाल्या.
(+5) + (+3) = (+8)
उदा.क्र.2. उमरला एक पेन शवकत घेण्यासाठी सुमनने तीन रुपये व राजूने पाि रुपये उसने शदले.
सुमनकडून तीन रुपये उसने घेतले म्हणजे (-3 ) असे दाखवावे लागेल.
राजूकडून पाि रुपये उसने घेतले म्हणजे (-5)
(-3 ) + (-5) = (-8)
म्हणजेि उमरने पेनसाठी घेतलेले उसने (कजस) रुपये (-8)
उदा.क्र.3. रोहनने एक पेन शवकत घेण्यासाठी शमत्राकडून घेतलेल्या 8रुपये कजासतून त्याने खाऊसाठी
आईने शदलेले 6 रुपये राजूस परत केल.े
रोहनला आईकडून शमळालेले (+6) असे दाखवावे लागेल.
शमत्राकडून घेतलेले (-8)रुपये व त्याला परत केलेले (+6) रुपये
(-8) +(+6)= (-2)
म्हणजेि अजून रोहनला शमत्रािे 2 रुपये कजस फेडायिे आहे.
उदा.क्र.4. ररंकूकडे 10रुपये आहेत. त्यापैकी 6 रुपये खाऊसाठी खिस केले.
ररंकूकडे असलेली रक्कम (+10) असे दाखवावे लागेल.
खाऊसाठी खिस रक्कम (-6) असे दाखवावे लागेल.
(+10)+ (-6)= (+4)
१. लक्षात ठेवा.......
२. 1.समान शिन्ह असलेल्या पूणाांक संख्यांिी बेरीज करताना शिन्हांिा शविार न करता संख्यांिी बेरीज
३. करावी व येणाऱ्या बेरजेला समान असलेले शिन्ह द्यावे.
४. 2.शभन्न शिन्ह असलेल्या पूणाांक संख्यांिी बेरीज करताना शिन्हांिा शविार न करता मोठ्या संख्येतून
५. लहान संख्या वजा करावी व येणाऱ्या वजाबाकीला मोठ्या संख्येिे शिन्ह द्यावे.
खालील संख्यांच्या शवरुद्ध संख्या शलहा.
संख्या -9 + 14 - 25 - 32 + 27 - 16 - 38 30 18
शवरुद्ध संख्या
खालील सारणी पूणस करा.

+ 7 3 +4 -2
-6 7+(-6) =1
3
0
-5
4334883841131
4737766401126
5019980801114
शदलेल्या धन, ऋण संख्यांिी बेरीज करू शकतो.
शदलेल्या धन, ऋण संख्यांिी शवरुद्ध संख्या सांगू शकतो.

पूणाांक संख्येिे बेरजेिे शनयम तयार करू शकतो.
क्षेत्रािे नाव – संख्याज्ञान घटकािे नाव - पूणाांकसंख्या
उपघटक - पूणाांकसंख्येिी वजाबाकी शदवस – सहावा
अध्ययन शनष्पत्ती - पूणासकांिी बेरीज व वजाबाकीिी उदाहरणे सोडशवतात

 संख्यारेषेवर कोणत्याही संख्येत एक शमळवला, की शतच्या लगतिी उजव्या बाजूिी संख्या शमळते.
-4 + 1 = -3 -1 + 1 = 0 0 + 1 = 1 1 + 1 = 2
 संख्यारेषेवरील डावीकडील प्रत्येक संख्या ही शतच्या लगतच्या उजवीकडील संख्येपेक्षा 1ने लहान असते.
-4 < -3 < -2 < -1 < 0 < 1 < 2 < 3 < 4

समजा रमेशवर 8रुपये कजस आहे. त्याने 5 रुपये कामातून कमावले. या कमावलेल्या पैश्यातून तो प्रथम कजस कमी करतो.
म्हणजे जेवेढे पैसे कमावले तेवढे कजस कमी झाले.
त्याने कमाशवलेल्या 5 रुपयातून 5 रुपये कजस कमी झाले शकिंवा वजा झाले.
हे गशणती भाषेत पुढीलप्रमाणे शलशहता येईल. कजस = -5 कजस कमी केले म्हणजे – ( -5) = (+5)
8 रुपये कजासपैकी 5 रुपये कजस कमी झाले.
(-8) – ( -5) = (-3) (-3) म्हणजेि शशल्लक कजस 3 राशहले.
एखाद्या संख्येतून दुसरी संख्या वजा करणे म्हणजे दुसऱ्या संख्येिी शवरुद्ध संख्या पशहल्या संख्येत शमळवणे होय.
6–(-3)=6+(+3)
1) (+7) – (-3) 3) (-9) – (-4)

= (+7) +3 = (-9)+4
= +7+3 = +1 =-9+4 = -5
2) (+3) – (+2) 4) (-4) – (-7)
=(+3) -2 = (-4) +7
=+3-2 = -4+7 =+3
=+1
1. पुढील िौकटीत >, <, = यापैकी योग्य शिन्ह शलहा.
-4 3 -5 -5 4 3 -3 3
0 3 3 3 3 0 -4 -7
3 9 9 3 -4 9
59 -3
-4 13 0 -6 11 11 +13 13
-8 3 13 23 -6 +7 +7 -9
2. उभ्या स्तंभातील संख्यांतून आडव्या स्तंभातील संख्या वजा करूनिौकटीत योग्य उत्तर संख्या शलहा.
- -3 0 5 4 -7 6 -2
7 7-(-3)=10
-3
6
-5 - 5 - 4= -9

h https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?contentId=do_3130347875316858881112
hhttps://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?contentId=do_3130347875709091841115
शदलेल्या धन, ऋण संख्यांिी वजाबाकी करू शकतो.
शदलेल्या धन, ऋण संख्यांमधील लहान मोठीपणा सांगू शकतो.
पूणाांक संख्येिे वजाबाकीिे शनयम तयार करू शकतो.
क्षेत्रािे नाव – संख्यावरील शक्रया घटकािे नाव - अपूणाांकांवरील शक्रया
उपघटक - अपूणाांकािी ओळख शदवस – सातवा
अध्ययन शनष्पत्ती - : दैनंशदन जीवनातील पैस,े लांबी, तापमान इत्यादींिा अंतभासव असलेल्या पररद्वस्थतीमध्ये व्यवहारी
अपूणाांक व दशांश अपूणाांक वापरतात.

 दोन मुलामध्ये शदलेल्या सफरिंदाच्या समान वाटणीिे शनरीक्षण करा.
वरील तक्त्यावरून 7 सफरिंदे 2 जणांमध्ये वाटल्यावर प्रत्येकाच्या वाट्याला शकती सफरिंदे येतील.
 अंशाशधक अपूणाांकािे पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर केल्यावर पूणाांकयुक्त

अपूणाांकाच्या अपूणासकी भागात अंश छेदापेक्षा लहान येतो.
3
 2 हा एक पूणाांकयुक्त अपूणाांक आहे. यािे रुपांतर अंश – छेद या रुपात करा.
5
3 3 3 2 ×5 3
2 =2+ 2 = +
5 5 5 1×5 5
2 3 2×5+3
= + =
1 5 5
10+3 13
= =
5 5
13
=
5
23
 हा एक अंशाशधक अपूणाांक आहे. यािे रुपांतर पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर कर.
7
23
= 23 ÷ 7
7
म्हणून
23 2
=3
7 7
या शठकाणी भाजक = 7
भाज्य = 23
भागाकार = 3
बाकी 2
1. अंशाशधक अपूणाांकात रुपांतर करा.
3 2 2 3 1
i) 1 ii) 3 iii) 5 iv) 9 v) 7
7 4 6 5 3
2. पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर करा.
22 15 11 30 42
i) ii) iii) iv) v)
7 6 4 8 13
3. अपूणाांकात रुपांतर शलहा.
i) 27 िॉकलेट 6 जणांत समान वाटले, तर प्रत्येकाला शकती िॉकलेट शमळतील.
ii) 67 मीटर लांबीच्या दोरीिे 12 तुकडे केले, तर एका तुकड्यािी लांबी शकती?

130347876299489281125
130347876647813121126
130347876910940161113
अंशाशधक अपूणाांकािे पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर करता येत.े
पूणाांकयुक्त अपूणाांकािे अंशाशधक अपूणाांकात रुपांतर करता येते.
अपूणाांकात रुपांत वाटणी करता येते.
उपघटक - पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी बेरीज व वजाबाकी शदवस – आठवा
अध्ययन शनष्पत्ती - दैनंशदन जीवनातील पैसे, लांबी, तापमान इत्यादींिा अंतभासव असलेल्या पररद्वस्थतीमध्ये व्यवहारी अपूणाांक
व दशांश अपूणाांक वापरतात.

शवद्याथी शमत्रानो,या अगोदरच्या कृशतपशत्रकेत आपण अंशाशधक अपूणाांकािे पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर कसे करतात हे
पाशहले आहे.
पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी अपूणाांकांिी बेरीज व वजाबाकी कशी करायिी हे अभ्यासणार आहोत.
पुढील उदाहरण पहा.
पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी बेरीज व वजाबाकी करताना खाली शदलेल्या पद्धती अभ्यासू या.
1 1 3 1
उदा.1. 3 +2 उदा.2. 7 – 3
2 4 4 2
प्रथम पूणाांक संख्यांिीबेरीज व नंतर अपूणाांक प्रथम पूणाांक संख्यांिी वजाबाकी व नंतर अपूणाांक
संख्यांिी बेरीज करूया. संख्यांिी वजाबाकी करूया.
1 1 1 1 3 1 3 1
3 +2 = 3+2+ + 7 – 3 = 7– 3+ –
2 4 2 4 4 2 4 2
छेद समान करू. छेद समान करू.
येथे छेदािी सवासत लहान पट 4 आहे , येथे छेदािी सवासत लहान पट 4 आहे ,
म्हणून अपूणाांकािे छेद 4 करू, म्हणून अपूणाांकािे छेद 4 करू,
1×2 1 3 1
= 5+ + = 4+ –
2×2 4 4 2
2 1 3 1×2
= 5+ + = 4+ –
4 4 4 2×2
3 3 3 2 1 1
= 5+ =5 = 4+ – = 4+ = 4
4 4 4 4 4 4

बेरीज करा.
5 3
उदा. 1. 2 + 4
4 2
रीत 1 रीत 2
5 1 5 1 5 1 2×4+5 4×2+1
2 +4 = (2 + 4) + + 2 +4 = +
4 2 4 2 4 2 4 2
5 1×2 5 2 13 9×2
=6+ + =6+ + = +
4 2×2 4 4 4 2×2
5+2 7 13 18
=6+ =6+ = +
4 4 4 4
3 3 31 3
=6+1+ =7 = =7
4 4 4 4
वजाबाकी करा.
4 1
3 −2
7 9
रीत I
4 1 4 1
3 −2 = (3−2) + ( − )
7 9 7 9
4×9 1×7 36 7
=1+ − =1+ −
7×9 9×7 63 63
36−7 29 29
=1+ =1+ = 1
63 63 63
रीत II
4 1 3×7+4 2×9+1
3 −2 = −
7 9 7 9
25 19 25×9 19×7
= − = −
7 9 7×9 9×7
225 133 225−133 92 29

= − = = = 1
63 63 63 63 63
बेरीज करा.
𝟑 𝟓 𝟑 5 𝟑 𝟓
i) 1 + 2 ii) 2 + 2 iii) 1 + 2
𝟕 𝟕 𝟕 4 𝟓 𝟑
𝟑 5 𝟑 𝟏 𝟏 𝟓
iv) 3 + 2 v) 1 + 2 vi) 7 +3
𝟓 3 𝟗 𝟓 𝟏𝟐 𝟑
2.वजाबाकी करा.
𝟓 𝟑 𝟓 𝟑 𝟓 𝟑
i) 2 − 1 ii) 4 − 2 iii) 9 − 2
𝟕 𝟕 𝟕 𝟓 𝟑 𝟓
𝟒 𝟏 𝟑 𝟏 𝟓 𝟑
iv) 3 − 2 v) 8 − 2 vi) 9 − 2
𝟕 𝟑 𝟗 𝟓 𝟑 𝟓
3.सोडवा.
𝟏 𝟏
1) एक काम एकशत्रतपणे पूणस करण्यासाठी मानस व राजनने प्रत्येकी 2 तास व 3 तास वेळ शदला, तर दोघांना शमळून ते काम
𝟐 𝟐
पूणस करण्यासाठी एकूण शकती वेळ लागला?
𝟒 𝟏
2) रावबाने आपल्या शेतात भागात उसािी लागवड केली. भागात वांग्यािी लागवड केली. उरलेल्या भागात टरबूजािी लागवड
𝟕 𝟑
केली, तर शकती भागात टरबूजािी लागवड केली?
𝟑 𝟏
3) राजूने एका कांद्याच्या िाळीत द्ववंटल कांदा साठशवला. त्यानंतर त्या िाळीत गणपतने द्ववंटल कांदा साठशवला.
𝟓 𝟒
𝟑
रमाकांताने त्याि िाळीतील कांद्यापैकी द्ववंटल कांदा व्यापाऱ्यास शवकला. कांदा िाळीिी क्षमता 400 द्ववंटल असेल, तर
𝟏𝟎
कांदा िाळीत शकती द्ववंटल कांदा शशल्लक असेल?

384804005068801572
384839644528641319
पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी बेरीज करता येते.
पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी वजाबाकी करता येते.
पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी बेरीज वजाबाकीिी लेखी उदाहरणे सोडवता येतात.
उपघटक - अपूणाांक संख्यारेषेवर दाखशवणे शदवस – नववा
अध्ययन शनष्पत्ती - : दैनंशदन जीवनातील पैस,े लांबी, तापमान इत्यादींिा अंतभासव असलेल्या पररद्वस्थतीमध्ये व्यवहारी अपूणाांक

 जरा शविार करा.
7 4
3 व हे अपूणाांक संख्या रेषेवर दाखशवता येतील का ?
10 10
अशा प्रकारिे अपूणाांक संख्यारेषेवर दाखशवणे सहज सोपे आहे. कारण मोजपट्टीवर सेंटीमीटरिे
4
दहा भाग असतात. एककात शून्यापासून िौथा भाग हा अपूणाांक दाखवतो. 3 व 4
10
यांच्यामधील दहा समान भागांपक
ै ी 3 च्या पुढील 7 वी खूण ही 3 ↑ हा पूणाांकयुक्त अपूणाांक
दाखवतो

𝟏 𝟒 𝟗
उदा.क्र.1. संख्यारेषेवर , , हे अपूणाांक दाखवा.
𝟑 𝟑 𝟑
𝟓 𝟏𝟒 𝟏𝟓
उदा.क्र.2. एक संख्यारेषा काढून त्यावर , , हे अपूणाांक दाखव.
𝟕 𝟕 𝟕
लक्षात ठेवा.......एखादा अपूणाांक संख्यारेषेवर दाखवायिा असेल, तर संख्यारेषेवर प्रत्येक एककािे

अपूणाांकािे छेदाइतके समान भाग करावे लागतात.
1) खालील रेषांवर A व B शबंदू कोणते अपूणाांक दशसशवतात ते ररकाम्या िौकटीत शलहा.
2) संख्यारेषेवर पुढील अपूणाांक दाखवा.

𝟓 𝟗 𝟐 𝟏𝟓
i) , , 3 ,
𝟕 𝟕 𝟕 𝟕
𝟐 𝟕 𝟏𝟕 𝟒
ii) , , , 2
𝟓 𝟓 𝟓 𝟓
5 5 5
संख्यारेषेवर , , हे अपूणाांक दाखशवण्यासाठी शकती मोठा एकक घ्यावा, तसेि प्रत्येक एककािे शकती समान
7 7 7
भाग करावे लागेल.

47877154652161127
47877425479681128
47877708595201114
शदलेला अपूणाांक संख्यारेषेवर दाखवता येतो.
पूणाांकयुक्त अपूणाांक संख्यारेषेवर दाखवता येतो
उपघटक - अपूणाांक संख्यािा गुणाकार शदवस – दहावा

1
उदा. क्र.1. × 8=
4
1
= ×4×2
4
=2
𝟏
एक पूणस पोळी बनवण्यासाठी िे 4 तुकडे एकत्र शमळवावे लागतात.
𝟒
2
उदा. क्र.2. ×3 = 2
3
1
उदा. क्र.3. × 10
5
=2
𝟑 𝟏
1. आयताकृती पट्टीच्या साहाय्याने × हा गुणाकार कसा करता येईल?
𝟓 𝟐
 एक आयताकृती पट्टी घेऊन शतिे उभ्या रेषांनी 5 समान भाग करा.
𝟑
 हा अपूणाांक दशसवणारा भाग रेखांशकत करा.
𝟓
𝟑 𝟏
 िा एवढा भाग दाखवायिा आहे म्हणून त्याि पट्टीिे दोन
𝟓 𝟐
समान भाग करण्यासाठी मधोमध आडवी रेघ काढा

2.  होणाऱ्या आडव्या 2 भागांपैकी 1 भाग रेखांशकत करा.
3.
4.
3
2) आपण पट्टीिे 2 आडवे समान भाग केले, त्यािवेळी भागािेही 2 समान भाग केल.े त्यांमधील एक भाग
5
घेण्यासाठी दोनदा रेखांशकत केलेला भाग शविारात घेतला.
3)एकूण समान िौकटी 10 झाल्या.त्यांपैकी 3 िौकटी दोनदा रेखांशकत केलेल्या आहेत.
3
4)त्या िौकटी म्हणजेि दोनदा रेखांशकत केलेला भाग अपूणाांक स्वरुपात आहे.
10
3 1 3
5)यावरून × =
5 2 10
दोन अपूणाांकांिा गुणाकार करताना अंशांिा गुणाकार अंशस्थानी व छेदांिा गुणाकार छेदस्थानी शलशहतात.

𝟐
उदा.1. राधाने बाजारातून 56 शकलो तांदूळ शवकत आणला. त्यापैकी शकलो तांदूळ वापरला, तर
𝟕
शकती शकलो तांदूळ वापरला ?
𝟐
याशठकाणी 56 िा काढायिा आहे.
𝟕
56 2 56 × 2
∴ × =
1 7 1×7
7×8 ×2
=
7
=8× 2
= 16 राधाने 16 शकलो तांदूळ वापरला.
सोडवा.
1 2 3
1) ×3 2) ×4 3) ×6
3 8 9
9 7 6 3 5 4
4) × 5) × 6) × =
7 8 17 2 9 9
1
5. इ. 6 वीच्या 60 शवद्यार्थयाांपैकी शवद्यार्थयाांना परीक्षेत प्रथम श्रेणी शमळाली, तर शकती शवद्यार्थयाांना प्रथम श्रेणी
3
शमळाली ?
4
6. लष्करातील एकूण सैशनकांपैकी भाग सैशनक उत्तर सीमेवर संरक्षण करत आहेत. या सैशनकांच्या संख्येच्या िौर्थया
9
भागाएवढे सैशनक ईशान्येकडील भागात संरक्षणासाठी कायसरत आहेत. जर उत्तर सीमेवरील सैशनकांिी संख्या
540000 असल्यास ईशान्येकडील भागात संरक्षणासाठी कायसरत सैशनकांिी संख्या शकती ?

30140084376698881250
3000778747256832118
3000778776649728118
30007788201000961241
शदलेल्या अपूणाांकांिा गुणाकार करता येतो.
उपघटक - अपूणाांक संख्यािा गुणाकार व्यस्त शदवस – अकरावा
अध्ययन शनष्पत्ती - दैनंशदन जीवनतील पैस,े लांबी, तापमान इत्यादींिा अंतभासव असलेल्या पररद्वस्थतीमध्ये व्यवहारी अपूणाांक

पुढील उदाहरणांिे शनरीक्षण करा.
1 3
1. × =1
3 1
6 7
2. × =1
7 6
1
3. 4× = 1
4
शदलेला अपूणाांक आशण त्यािा अंश व छेद यांिी अदलाबदल करून शमळणारा अपूणाांक यांिा
गुणाकार 1 आहे. अशा अपूणाांकांच्या जोडीला गुणाकार व्यस्तांिी जोडी म्हणतात.
𝟓 𝟔 30
उदा.1. × = =1
𝟔 𝟓 30
𝟑 𝟐 6
उदा.2. × = =1
𝟐 𝟑 6
𝟔𝟏 𝟑 183
उदा.3. × = =1
𝟑 𝟔𝟏 183
𝟏𝟓 𝟔 𝟗𝟎
उदा.4. × = =1
𝟔 𝟏𝟓 𝟗𝟎
𝟏 𝟒
उदा.5. 4 × = = 1
𝟒 𝟒
वरील सवस उदाहरणांमध्ये पशहल्या अपूणाांकांिा अंश व छेद यांिी अदलाबदल करून शमळणारा दुसरा
अपूणाांक, यांिा गुणाकार 1 आहे.
म्हणजेि वरील सवस उदाहरणे गुणाकार व्यस्तांच्या गुणाकारािी आहेत.
1. खालील संख्यांिा गुणाकार व्यस्त करा.
7 11 1
i) 7 ii) iii) iv) 3 v)
5 9 3
17 19 7
vi) 1 vii) viii) ix) 0 x)
6 6 5

40059201454081241
गुणाकार व्यस्त ही संकल्पना समजली.
शदलेल्या संख्येिा गुणाकार व्यस्त सांगता येतो.
उपघटक - अपूणाांक संख्यािा भागाकार शदवस – बारावा
अध्ययन शनष्पत्ती - : दैनंशदन जीवनातील पैस,े लांबी, तापमान इत्यादींिा अंतभासव असलेल्या पररद्वस्थतीमध्ये व्यवहारी अपूणाांक

उदा. क्र.1. एक भाकरी आहे. प्रत्येकाला ितकोर भाकरी द्यायिी आहे.
तर ती शकती जणांना पुरेल ?
शित्रात दाखवल्याप्रमाणे एका पूणस भाकरीिे िार ितकोर होतील व ती
भाकरी 4 जणांना पुरेल
1 1
ितकोर (पाव) म्हणजे गशणती रुपात हेि आपण 4 × = 1 असे शलहू.
4 4
आता अपूणाांकाच्या भागाकारािे रुपांतर गुणाकारात करू.
1 1
1÷ =4=1×
4 4
उदा. क्र.1. एक शकलोग्रॅमिी एक गुळािी ढेप, अशा सहा ढेपा आहेत. एका कुटंबाला दीड शकलो गूळ लागत असेल,तर या ढेपा
शकती कुटंबाला पुरतील ?
1 3
दीड शकलोग्रॅम म्हणजे एक पूणस व अधास 1+ =
2 2
शदलेला गूळ शकती कुटंबांना पुरेल हे काढण्यासाठी वाटणी म्हणजेि भागाकार करावा लागेल.
3 6 3
6÷ = ÷
2 1 2
6 2
= × =4 म्हणून 4 गुळाच्या ढेपा िार कुटंबांना पुरतील.
1 3

24 1
उदा. क्र.1. 24 ÷ 6 = × = 4
1 6
7 5 7 8 𝟕×8 56 11
उदा. क्र.2. ÷ = × = = =1
9 8 9 5 𝟗×5 45 45
एखाद्या संख्येला अपूणाांकाने भागणे म्हणजे त्या संख्येला त्या अपूणाांकाच्या गुणाकार व्यस्ताने गुणणे.
अंकात शदलेले भागाकार पाहून शित्र काढा व उत्तर शलहा.
6 ÷3 ꙮ ꙮ ꙮ ꙮ ꙮ ꙮ 2
6 ÷1
𝟏
6 ÷
𝟐
𝟏
1 ÷
𝟒
सोडवा
1 1 𝟐 3 1
1) ÷ 2) ÷4 3) ÷
3 3 𝟖 9 3
42
2) स्वच्छता अशभयानामध्ये 420 शवद्यार्थयाांनी सहभाग घेतला. त्यांनी आपल्या गावािा भाग स्वच्छ केला,
75
तर प्रत्येक शवद्यार्थयासने गावािा शकती भाग स्वच्छ केला ?

140084542095361278
अपूणाांकािा भागाकार करता येतो.
अपूणाांकािा भागाकार लेखी उदाहरणे सोडवता येतात.
उपघटक - दशांश अपूणाांक शदवस – तेरावा
अध्ययन शनष्पत्ती - : दैनंशदन जीवनात अपुणासकािा संबंध येणाऱ्या पररद्वस्थतीत साध्या व दशांश अपुणासकांिा वापर करतात

एक हा दशकाच्या 10 पट शकिंवा एक दहा वेळा घेतल्यावर दशक तर एक 100 वेळा घेतल्यावर शतक
1
होतो. त्याच्या उलट 10 समान भागातील एक भाग म्हणजेि = 0.1
10
1
तसेि 100 समान भागातील एक भाग म्हणजेि = 0.01 त्यािप्रमाणे 1000 समान भागातील एक भाग
100
1
म्हणजेि = 0.001 हे दशांश अपूणाांक दाखवतात.
1000
ज्या अपूणाांकांिा छेद 10, 100, 1000,.... शकिंवा 10 च्या पटीत असेल तर त्या अपुणासकांना दशांश अपूणाांक असे म्हणतात.
7 2 27
जसे. , , , ...
10 100 1000
पूणस संख्येच्या शेवटच्या अंकानंतर ( ∙ ) हे शिन्ह शदले जाते. त्यास दशांश शिन्ह असे म्हणतात.
325.678 ही संख्या पुढील तक्त्यावरून समजून घेतात.
शतक दशक एकक दशांश शतांश सहस्ांश
100 10 1 1 1 1
10 100 100
3 2 5 6 7 8

𝟓
जसे 8 = 8 + 0.5 = 8.5
𝟏𝟎
𝟔 𝟕 𝟒
12 = 12.6 = 0.7 1 = 1.4
𝟏𝟎 𝟏𝟎 𝟏𝟎
𝟕
जसे 2 = 2 + 0.07= 2.07
𝟏𝟎𝟎
𝟔 𝟏𝟑 𝟓
= 6.05 5 = 5.13 7 = 7.05
𝟏𝟎𝟎 𝟏𝟎𝟎 𝟏𝟎𝟎
1. खालील पूणाांकयुक्त अपूणाांकांिे दशांश अपूणाांकात रुपांतर करा.

6 5 52 1
i) 9 ii) 3 iii) 4 iv) 9
10 10 100 100
30 2 3 25
v) vi) 21 vii) 7 viii) 14
100 10 100 1000
2. पुढील दशांश अपूणाांक वािा व त्यातील प्रत्येक अंकांिी स्थाशनक शकिंमत शलहा.
i)3.23 ii) 54.45 iii) 49.03 iv)0.47 v) 5.3 vi) 16.73
vii) 1.003 viii) 123.024

7886035107841119
 दशांश अपूणाांक म्हणजे काय हे सांगता येते.

 प्रत्येक दशांश अपूणाांक व्यवहारी अपूणाांकात दशसवता येतो.
 दशांश अपूणाांकािी स्थाशनक शकिंमत काढता येते .
उपघटक - दशांश अपूणाांक संख्यारेषेवर काढणे. शदवस – िौदावा

आलेख कागदावरील या कृतीिे शनरीक्षण करा.
आलेख कागदावर 1 िौरस सेमी असे
10× 10 िे 100 िौसेमी एकक घेऊन
1
, दाखवता येतील.
100
1
याि आलेख कागदािा उपयोग करून हा अपूणाांक दाखवा.
10
27 35
व हे अपूणाांक आलेखाच्या सहाय्याने दाखवू शकतो.
100 100
ज्या प्रमाणे दशांश अपूणाांक आलेखाच्या मदतीने दाखशवता येतो
त्यािप्रमाणे तो संख्यारेषेच्या मदतीने दाखशवता येतो.
संख्यारेषेवर व या संख्या कशा दाखवल्या आहेत यािे शनरीक्षण करा.

पुढील संख्यारेषेवर दशांश अपूणाांक कशाप्रकारे दाखवता येईल यािे शनरीक्षण करा.
प्रश्न क्र.1. पुढील संख्या संख्यारेषेवर दाखव.

2.7, 0.9, 7.7, 8.2, 9.5, 6.3

0070768721921236
दशांश अपूणाांक आलेख कागदावर काढू शकतो.
दशांश अपूणाांक संख्यारेषेवर काढता येतो.
िािणी क्र.1 शदवस पंधरावा
इयत्ता: सातवी शवषय : गशणत
शवद्यार्थयासिे नाव: ......................................................... गुण : 15
सूचना: 1. सर्व प्रश्न सोडर्णे आर्श्यक आहे.

2. उजर्ीकडील कंसातील संख्या गुण दर्वर्तात.
प्रश्न क्र.1. योग्य जोड्या लावा. (2)

आकृती आकृतीिे नाव
1) शकरण
2) रेषाखंड
3) रेषा
4) प्रतल
प्रश्न क्र.2. खालील संख्यांच्या शवरुद्ध संख्या शलहा. (3)
- 48 , 15, -99
प्रश्न क्र.3. खालील उपप्रश्न सोडवा. (प्रत्येकी 2 गुण) (10)
1. खालील संख्यांिे धन संख्या आशण ऋण संख्या असे वगीकरण करा.
-5, 9, -2, 23
2. खालील संख्या संख्यारेषेवर दाखवा.
3.5, 0.8, 1.9, 4.2
3. बेरीज करा.
1 2
i) 9+(-4) ii) 5 + 3
2 5
4. खाली शदलेल्या व्यवहारी अपूणाांकांिे दशांश अपूणाांकात रुपांतर करा.

36 9
i) 40
ii)
8
5. किंपास पेटीतील योग्य साशहत्य वापरून 600 मापािा कोन काढा व दुभागा.
उपघटक - व्यवहारी अपूणासकांिे दशांश अपूणाांकात रुपांतर करणे. शदवस – सोळावा
अध्ययन शनष्पत्ती - दैनंशदन जीवनात अपुणासकािा संबंध येणाऱ्या पररद्वस्थतीत साध्या व दशांश अपुणासकांिा वापर करतात

 व्यवहारी अपूणाांकांिा छेद 10, 100, 1000 असेल तर तो दशांश अपुणासकांच्या रुपात शलशहता येतो.
𝟔 𝟏𝟐 𝟗 𝟏
जसे = 0.6 = 1.2 = 0.9 = 0.1
𝟏𝟎 𝟏𝟎 𝟏𝟎 𝟏𝟎
 ज्या व्यवहारी अपुणासकांिा छेद 10 च्या पटीत नाही असे अपूणाांक दशांश अपुणासकाच्या रुपात शलशहता येतात.
2 2 ×2 4 1 1 ×5 5
= = = 0.4 = = = 0.5
5 5×2 10 2 2×5 10
 जर अंशस्थानी छेदस्थानातील शून्यांपेक्षा जास्त अंक असतील, तर उजवीकडून शून्यांच्या संख्येइतके अंक सोडून त्या
आधी दशांश शिन्ह शलहावे लागते.
123 45602 3576

i) = 12.3 ii) = 456.02 iii) = 3.576
10 100 1000
 अंशस्थानी छेदस्थानातील शून्याइतकेि अंक असतील, तर अंशस्थानाच्या संख्येच्या आधी दशांश शिन्ह देऊन,
पूणाांकाच्या जागी शून्य शलहावे.
7 27 576
i) = 0.7 ii) =0.27 iii) ii) = 0.576
10 100 1000
 अंशस्थानी छेदस्थानातील शून्यापेक्षा कमी अंक असतील, तर अंशाच्या आधी काही शून्य देऊन एकूण अंक छेदातील
शून्यांच्या संख्येएवढे करावेत. त्या आधी दशांश शिन्ह शलहावे व पूणाांकाच्या जागी शून्य शलहावे.
7 07 5 005
i) = = 0.007 ii) = = 0.005
100 100 1000 100
दशांश अपूणाांकािे व्यवहारी अपूणाांकात रुपांतर करताना शदलेल्या दशांश अपूणाांकातील दशांश शिन्हािा शविार न
करता शमळालेली संख्या व्यवहारी अपुणासकाच्या अंशस्थानी शलशहतात व छेदस्थानी 1 हा अंक शलहून शदलेल्या
संख्येतील दशांशशिन्हाच्या पुढे जेवढे अंक असतील तेवढी शून्ये 1 च्या पुढे शलशहतात.
264 4 19315
1) 26.4 = ii) 0.04 = iii) 19.315 =
10 100 1000
1.खालील दशांश अपूणाांकांिे व्यवहारी अपूणाांकांत रुपांतर करा.
i)34.23 ii) 44.15 iii) 29.03 iv)0.37
v) 15.3 vi) 6.76 vii) 1.009 viii) 323.004
2.व्यवहारी अपूणाांकािे दशांश अपूणाांकात रुपांतर करा.
3 4 9 16
i) ii) iii) iv)
4 5 8 20
32 7 19 13
v) vi) vii) vii)
40 25 200 50
3. िौकटीत योग्य संख्या भरा.

30140071084933121190
व्यवहारी अपुणासकािे दशांश अपुणासकात रुपांतर करू शकतो.
दशांश अपूणाांकािे व्यवहारी अपुणासकात रुपांतर करता येतो.
उपघटक - दशांश अपूणाांकािी शदवस – सतरावा
अध्ययन शनष्पत्ती - दैनंशदन जीवनात अपुणासकािा संबंध येणाऱ्या पररद्वस्थतीत साध्या व दशांश अपुणासकांिा वापर करतात.

उदा.1. शाळेतील शवद्यार्थयाांसाठी सुधाने 3 लीटर 150 शमली, राधाने 5 लीटर 200 शमली व संपतने 4 लीटर 300 शमली
एवढे दुध शदले, तर एकूण शकती लीटर दुध झाले ?
या उदाहरणामध्ये,
सुधाने शदलेले दुध =3 लीटर 150 शमली
3.150 लीटर
राधाने शदलेले दुध =5 शलटर 200 शमली
+ 5.200 लीटर
संपतने शदलेले दुध =4 शलटर 300 शमली
+ 4.300 लीटर
एकूण दुध = 12 लीटर 650 शमली 12.650 लीटर
याशठकाणी पूणासकािी बेरीज व दशांश अपूणाांकािी बेरीज यांतील सारखेपणा लक्षात घ्या.
पूणस संख्यांिी बेरीज करताना आपण सवसप्रथम एककािी, नंतर दशकािी याप्रमाणे शदलेल्या संख्यांिी मांडणी करून बेरीज
करतो. त्यािप्रमाणे दशांश अपूणाांकािी बेरीज करताना मांडणी करावी. या शठकाणी लक्षात घ्या की, संख्या शलशहताना दशांश शिन्ह
बरोबर एका खाली एक आले पाशहजे.

रमाला स्टेशनरीच्या दुकानातून पेन, वही, खोडरबर व रंगपेटी
या वस्तू खरेदी करावयाच्या आहेत. दुकानदाराने शतला या
वस्तूंच्या शकिंमती सांशगतल्या. पेनिी शकिंमत साडेिार रुपये,
खोडरबरिी शकिंमत दीड रुपये, वहीिी शकिंमत साडेसहा रुपये
आशण रंगपेटीिी शकिंमत पंिवीस रुपये पन्नास पैस.े रमाने प्रत्येकी एक वस्तू खरेदी केली. त्यािे शबल तयार करा.
1. सोडवा.
i) 154.1 + 27.159 ii) 62 + 18.159 iii) 70+26.5+3.040
i) 40.1 + 29.07 ii) 12.01 + 0.109 iii) 5.07+18+3.789
2. एका आयताकृती बागेिी लांबी 7 मी 23 सेमी व रुिंदी 4 मी 4 सेमी असल्यास बागेिी पररशमती शकती ?
3.कशपलने 29.450 शकलोमीटर प्रवास सायकलने, 32.050 शकलोमीटर प्रवास मोटारसायकलने व 50 शकलोमीटर
प्रवास बसने केला, तर त्याने एकूण शकती तास प्रवास केला ?

30384841105162241146
दशांश अपुणासकािी बेरीज योग्यप्रकारे करता येते.
दशांश अपुणासकािी बेरीजेिी लेखी उदाहरणे सोडशवता येतात.
उपघटक - दशांश अपूणाांकािी वजाबाकी शदवस – अठरावा

शवद्याथी शमत्रानो,या अगोदरच्या कृशतपशत्रकेत आपण दशांश अपूणाांकांिी बेरीज कशी करतात हे पाशहले आहे.
आता आपण दशांश अपूणाांकांिी ब वजाबाकी कशी करायिी हे अभ्यासणार आहोत.
पूणस संख्यांिी वजाबाकी करताना आपण सवसप्रथम एककािी, नंतर दशकािी याप्रमाणे शदलेल्या संख्यांिी मांडणी करून
वजाबाकी करतो. त्यािप्रमाणे दशांश अपूणाांकािी वजाबाकी करताना मांडणी करावी. या शठकाणी लक्षात घ्या की, संख्या
शलशहताना दशांश शिन्ह बरोबर एका खाली एक आले पाशहजे.

1. रामूच्या पेद्वन्सलिी लांबी 10.7 सेमी तर मंदारच्या पेद्वन्सलिी लांबी 5.4 सेमी आहे. तर रामूिी पेद्वन्सल मंदारच्या पेद्वन्सलपेक्षा
शकतीने मोठी आहे ?
या उदाहरणामध्ये दोन्ही पेद्वन्सलमधील लांबीिा फरक काढण्यासाठी वजाबाकी करूया.
यासाठी दोन्ही दशांश अपूणाांकांिी मांडणी करताना दशांश शिन्ह तसेि संख्यांिी मांडणी त्यांच्या स्थाशनक शकमतीनुसार करावी.
1. वजाबाकी करा.
i) 76.56 – 12.457 ii) 63 – 20.124 iii) 452 – 65.45 iv) 200.35 – 14.256
v) 140.61 – 12.007 vi) 30 – 12.005 vii) 200.005 – 56.12 viii) 108.56 – 62.87
2. 2) राजन कारने ताशी 85.9 शकमी वेगाने प्रवास करत होता. रस्त्यावर कारिी वेगमयासदा ताशी 55शकमी अशी सूिना होती.
तर त्याने गाडीिा वेग शकतीने कमी केल्यास वाहतुकीच्या शनयमांिे पालन होईल ?
3.
4. 3) कररष्मा A या शठकाणापासून B शठकाणापयांत 2,54,000 मीटर प्रवास करत आहे. त्यापैकी शतने 168.63 शकमी
प्रवास पूणस केला आहे, तर शकती शकमी प्रवास करणे बाकी आहे ?
140067448995841235
दशांश अपूणाांकािी वजाबाकी करू शकतो.
उपघटक - दशांश अपूणाांकािा गुणाकार शदवस – एकोणवीसवा

शवद्याथी शमत्रानो,या अगोदरच्या कृशतपशत्रकेत आपण दशांश अपूणाांकांिी बेरीज व वजाबाकी कशी करतात हे पाशहले आहे.
आता आपण दशांश अपूणाांकांिा गुणाकार कशा प्रकारे करायिा हे उदाहरणािारे पाहूया.
उदा.1. 6.5 × 7
वरील उदाहरणामध्ये 6.5 हा दशांश अपूणाांक आहे. त्यािे रुपांतर व्यवहारी अपूणाांकात करू,
𝟔𝟓 𝟕
∴ 6.5 × 𝟕 = ×
𝟏𝟎 𝟏
𝟔𝟓 𝟕
= ×
𝟏𝟎 𝟏
𝟔𝟓 ×𝟕
=
𝟏𝟎×𝟏
𝟒𝟓𝟓
∴ 6.5 × 𝟕 =
𝟏𝟎
∴ 6.5 × 𝟕 = 𝟒𝟓. 𝟓
उदा.2. 2.7 × 𝟖
हे उदाहरण आपण दुसऱ्या पद्धतीने सोडवू या.
वरील उदाहरणामध्ये दशांश शिन्हािा शविार न करता गुणाकार करू या.
27 × 𝟖 = 𝟐𝟏𝟔
परंतू आपले उदाहरण 2.7 × 𝟖 असे आहे.

शदलेल्या उदाहरणातील दशांश शिन्हाच्या उजवीकडील घरे मोजून, आलेल्या उत्तरास तेवढी दशांश शिन्हे द्यावीत. 2.7 ×
𝟖 = 𝟐𝟏. 𝟔

उदा.1. औषधाच्या एका बॉक्सिी शकिंमत 73.57 रुपये आहे. रामाला साडे िार बॉक्स औषधे खरेदी करावयािी असल्यास
त्यास शकती रुपये द्यावे लागेल ?
या उदाहरणामध्ये एका वरून अनेकांिी शकिंमत काढायिी आहे म्हणून गुणाकार शक्रया करावी लागेल.
रीत I
73.57 × 4.5 = ?
7357 45
73.57 × 4.5 = ×
100 10
331065
=
1000
= 331.065
रीत II 7357
× 45
-------
331065
73.57
× 4.5
------
331.065
याशठकाणी आपण आधी दशांश शिन्हािा शविार न करता गुणाकार केला.
नंतर गुणाकारातील एकक स्थानापासून सुरुवात करून गुण्य व गुणकातील एकूण दशांश स्थळे मोजून डावीकडे
दशांशशिन्ह शदला.
1. सोडवा.
I) जर 618.25 × 15 = 927375 तर 61.825 × 15 = ?
II) जर 405 × 123 = 49815 तर 4.05 × 1.23 = ?
III) जर 170 × 9 = 1530 तर 1.70 × 0.9 = ?
2. गुणाकार करा.
i) 4.5 × 2.3 ii) 1.6 × 9 iii) 0.05 × 1.4 iv) 1.06 × 6
ii) 21.2 × 7 ii) 0.2 × 0.1 iii) 0.25 × 0.25 iv) 12.3 × .2
3. गोपूकडे 8.50 मीटर कापड आहे. त्याने त्या कापडापासून समान आकारािे 55 मास्क बनवले. प्रत्येक मास्कला 0 मीटर
20 सेमी कापड लागले, तर त्याच्याकडे शकती मीटर कापड शशल्लक राशहले ?
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?contentId=do_
3130007791619932161244
3130007792128081921220
3130007792691609601215
दशांश अपूणाांकािा गुणाकार करू शकतो.
उपघटक - दशांश अपूणाांकािा भागाकार शदवस – वीसवा

शवद्याथी शमत्रानो,या अगोदरच्या कृशतपशत्रकेत आपण दशांश अपूणाांकांिी बेरीज, वजाबाकी व गुणाकार कसा करतात हे पाशहले
आहे.
आता आपण दशांश अपूणाांकांिा भागाकार कशा प्रकारे करायिा हे उदाहरणािारे पाहू या.
6.9 ÷ 3
69 3
6.9 ÷ 3 = ÷
10 1
परंतू आपल्याला माहीति आहे की, एखाद्या संख्येला अपूणाांकाने भागणे म्हणजे त्या संख्येला त्या अपूणाांकाच्या गुणाकार
व्यस्ताने गुणणे.
69 3 69 1
∴ ÷ = ×
10 1 10 3
69× 1
=
10 × 3
23
= = 2.3
10
उदा.2. 2.7 ÷ 5
𝟐𝟕 𝟓
2.7 ÷ 5 = ÷
𝟏𝟎 𝟏
परंतू एखाद्या संख्येला अपूणाांकाने भागणे म्हणजे त्या संख्येला त्या अपूणाांकाच्या गुणाकार व्यस्ताने गुणणे.
27 5 27 1
∴ ÷ = ×
10 1 10 5
𝟐𝟕× 𝟏 𝟐𝟕
= =
𝟏𝟎 × 𝟓 𝟓𝟎
याशठकाणी छेद 50 आहे, तो 10 च्या पटीत म्हणजेि 100 करूया. यासाठी अंश व छेदास 2 ने गुणूया.
𝟐𝟕× 𝟐 𝟓𝟒
= = = 0.54
𝟓𝟎 × 𝟐 𝟏𝟎𝟎
2 3 2 2
उदा.1. ÷ = ×
7 2 7 3
𝟐×2 4
= =
𝟕×𝟑 21
एखाद्या संख्येला अपूणाांकाने भागणे म्हणजे त्या संख्येला त्या अपूणाांकाच्या गुणाकार व्यस्ताने गुणणे.
उदा. 2. 5.2 ÷ 4 = ?
𝟓𝟐 𝟒 52 1 52 ×1
= ÷ = × =
𝟏𝟎 𝟏 10 4 10×4
13
∴ 5.2 ÷ 4 = = 1.3
10
उदा. 2. 6.4 ÷ 1.6 = ?

𝟔𝟒 𝟏𝟔 64 10
÷ = × = 4
𝟏𝟎 𝟏𝟎 10 16
1. खालील भागाकार करा.

i) 4.8 ÷ 2 ii) 2.25 ÷ 5 iii)32.6÷ 2 iv) 45.5 ÷ 25 v) 6.8÷ 3.4
2) रस्त्यािी लांबी 2 शकमी 400 मीटर आहे. रस्त्याच्या दुतफास 4.8 मीटर अंतरावर झाडे लावली तर एकूण झाडे शकती लागतील
?
3) 20 शकलो आंब्याच्या करंडीिी शकिंमत 625 रुपये असल्यास एक शकलो आंब्यािी शकिंमत शकती?

40074104504321238
दशांश अपूणाांकािा भागाकार करू शकतो.
क्षेत्रािे नाव – सांद्वख्यकी घटकािे नाव - स्तंभालेख
उपघटक - स्तंभालेख वािन व अथसशनवेिन शदवस – एकशवसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - स्तंभालेखािे वािन करून त्यािे अथसशनवेिन करतात.

शवद्याथी शमत्रानो तुम्हाला सवासना आय.पी.एल. बघायला नक्की आवडत असेल म्हणूनि आपण आय.पी.एल. वर आधाररत
एका स्तंभालेखािे शनरीक्षण करणार आहोत. आय.पी.एल. मध्ये मुंबई इद्वन्डयन्स ने पॉवर प्ले मध्ये बनवलेल्या सहा सामन्यातील
धावांिा तपशील खालील स्तंभालेखामध्ये दशसशवलेला आहे.
आता आपण स्तंभालेख समजावून घेऊयात.
1. आडव्या अक्षावर ( X अक्षावर ) समान अंतरावर सहा सामने क्रमाने दाखवले आहेत.
2. उभ्या अक्षावर ( Y अक्षावर )समान अंतरावर प्रत्येक सामन्यातील पॉवर प्ले मधील धावा दाखवल्या आहेत.
3. प्रत्येक सामन्यात पॉवर प्ले मध्ये शकती धावा केल्या आहेत ते आपल्याला स्तंभाच्या उंिीवरून समजेल. उदाहरणाथस
पशहल्या स्तंभािी उंिी 40 आहे म्हणजेि पशहल्या सामन्यात मुंबई इंशडअन्स ने पॉवर प्ले मध्ये 40 धावा केल्या आहेत,
याप्रमाणे प्रत्येक स्तंभाच्या उंिीवरून इतर सामन्यातील धावा तुम्ही सांगू शकता .
वरील स्तंभालेखावरून आपण शदलेली माशहती तक्त्यात खालीलप्रमाणे मांडू शकतो.

सामना पशहला दुसरा सामना शतसरा सामना िौथा सामना पािवा सहावा
क्रमांक सामना सामना सामना
पॉवर प्ले 40 50 30 40 70 60
मधील धावा
आता वरील स्तंभालेखािे शनरीक्षण करून पुढील प्रश्नांिी उत्तरे शलहा.
1. उभ्या रेषेवर ( Y अक्षावर )कोणती माशहती दशसवली आहे ?

2. आडव्या रेषेवर ( X अक्षावर ) कोणती माशहती दशसवली आहे ?
3. सवासशधक धावा कोणत्या सामन्यात केल्या आहेत व शकती ?
4. सवासत कमी धावा कोणत्या सामन्यात केल्या आहेत व शकती ?
5. कोणत्या दोन सामन्यांमध्ये समान धावा केल्या आहेत व शकती ?
6. 60 धावा कोणत्या सामन्यात केल्या आहेत ?
7. सवस सहा सामन्यांमध्ये पॉवर प्ले मध्ये एकूण शकती धावा केल्या आहेत ?
8. सवासशधक धावा व सवासत कमी धावा यामध्ये शकती धावांिा फरक आहे ?
वरील प्रश्नांिी उत्तरे तुमच्या वहीत शलहा व तुमच्या शशक्षकांकडून शकिंवा पालकाकडून तपासून घ्या.
खालील स्तंभालेखािे शनरीक्षण करून शदलेल्या प्रश्नांिी उत्तरे शलहा.
1. वरील स्तंभालेख कोणती माशहती दशसवतो ?

2. उभ्या रेषेवर ( Y अक्षावर )कोणती माशहती दशसवली आहे ?
3. आडव्या रेषेवर ( X अक्षावर ) कोणती माशहती दशसवली आहे ?
4. सवासशधक तापमान कोणत्या शहरािे आहे ?
5. सवासत कमी तापमान कोणत्या शहरािे आहे व ते शकती आहे?
6. कोणत्या 2 शहरािी तापमाने समान आहेत ?
7. िेन्नई या शहरािे तापमान शकती आहे ?
8. सवासशधक तापमान व सवासत कमी तापमान यातील फरक शकती आहे ?

https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source
%3Dmobile%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140067343155201188
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source
%3Dmobile%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140067199959041253
स्तंभालेखािे वािन करून त्यावर आधाररत प्रश्नांिी उत्तरे शलहू शकतो.
क्षेत्रािे नाव – सांद्वख्यकी घटकािे नाव - स्तंभालेख
उपघटक - शदलेल्या माशहतीवरून स्तंभालेख काढणे शदवस – बावीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - आलेख कागदावर स्तंभालेख काढतात.

आता आपण शदलेल्या माशहतीवरून स्तंभालेख कसा काढायिा ते पाहूयात.त्यासाठी एक उदाहरण आपण समजून घेऊयात.
उदा. इयत्ता सहावीच्या वगासत शवशवध खेळ आवडणाऱ्या शवद्यार्थयाांिी संख्या खालील तक्त्यात दशसवली आहे.
खेळािे नाव शक्रकेट खो -खो कबड्डी फुटबॉल बास्केटबॉल
शवद्याथी संख्या 6 5 3 4 2
स्तंभालेख काढण्यासाठी पायऱ्या –
1. प्रथम आलेख कागदावर डाव्या बाजूला एक उभी रेषा काढू शतला Y अक्ष असे नाव देऊ.
2. आलेखाच्या खालच्या बाजूला एक आडवी रेषा काढू शतला X अक्ष असे नाव देऊ.
3. X अक्षावर समान अंतरावर 5 खेळांिी नावे शलहू व Y अक्षावर 1 – 1 सेंटीमीटरवर 1,2,3,4,5,6 अश्या संख्या
दाखवू. येथे सवासशधक खेळ आवडणारी संख्या 6 आहे म्हणून Y अक्षावर जास्तीत जास्त 6 ते 7 संख्या दाखवणे पुरेसे
ठरेल.
4. शक्रकेट – 6 सेमी, खो-खो - 5 सेमी, कबड्डी – 3 सेमी, फुटबॉल – 4 सेमी व बास्केटबॉल – 2 सेमी या उंिीिे
स्तंभ काढू .
5. शेवटी आलेख कागदाच्या वर उजव्या कोपऱ्यात प्रमाण 1 सेमी = 1 शवद्याथी असे शलहू.
अशाप्रकारे खालील प्रमाणे स्तंभालेख शमळेल.

1. तुमच्या घरातील सवस व्यक्तींच्या वजनािा तक्ता तयार करा व ती माशहती दशसवणारा स्तंभालेख काढा.
2. तुमच्या घरात असणाऱ्या कप, ग्लास , ताटे, वाट्या व तांबे यांिी संख्या दशसवणारा तक्ता तयार करा व ती माशहती
दशसवणारा स्तंभालेख काढा.
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3D
mobile%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140067343155201188
शदलेल्या माशहतीवरून आलेख कागदावर स्तंभालेख काढू शकतो
क्षेत्रािे नाव – संख्यावरील शक्रया घटकािे नाव - शवभाज्यता
उपघटक - शवभाज्यता शदवस – तेवीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शवभाज्यातेच्या कसोट्या सांगता येतात.

2 ने शवभाज्यतेिी कसोटी : संख्येच्या एककस्थानी 0,2,4,6,8 यांपैकी कोणताही अंक असेल, तर ती संख्या 2 ने शवभाज्य असते,
म्हणजेि त्या संख्येला 2 ने भाग जातो.
5 ने शवभाज्यतेिी कसोटी : संख्येच्या एककस्थानी 0,5 यांपैकी कोणताही अंक असेल, तर ती संख्या 5 ने शवभाज्य असते,
म्हणजेि त्या संख्येला 5 ने भाग जातो.
10 ने शवभाज्यतेिी कसोटी : संख्येच्या एककस्थानी 0 असेल, तर ती संख्या 10 ने शवभाज्य असते, म्हणजेि त्या संख्येला 10 ने
भाग जातो.
3 िी शवभाज्यतेिी कसोटी : जर कोणत्याही संख्येतील अंकांच्या बेरजेला 3 ने शन:शेष भाग जात असेल, तर ती संख्या 3 ने शवभाज्य
असते. उदा. 924, 315, 849, 255.
4 िी शवभाज्यतेिी कसोटी : जर कोणत्याही संख्येतील दशक व एकक स्थानच्या अंकांनी तयार होणाऱ्या संख्येला 4 ने शन :शेष
भाग जात असेल, तर ती संख्या 4 ने शवभाज्य असते. उदा. 756, 924, 212, 848, 252.
9 िी शवभाज्यतेिी कसोटी : जर कोणत्याही संख्येमधील अंकांच्या बेरजेला 9 ने शन:शेष भाग जात असेल, तर ती संख्या 9 ने
शवभाज्य असते.
उदा. 756, 324, 252, 828, 999.

प्रश्न.1 खालील संख्या वाि. त्यांपैकी कोणत्या संख्या 2 ने, 5 ने शकिंवा 10 ने शवभाज्य आहेत ते ओळखून ररकाम्या िौकटींत
शलही.
135, 564, 475, 650, 400, 638, 606, 508, 9009, 5535, 6580
2 ने शवभाज्य 5 ने शवभाज्य 10 ने शवभाज्य
प्रश्न 2- (1) 2 ने शवभाज्य असणाऱ्या कोणत्याही तीन अंकी पाि संख्या शलही.
(2) 5 ने शवभाज्य असणाऱ्या कोणत्याही तीन अंकी पाि संख्या शलही.
प्रश्न.1 खालील संख्या वाि. त्यांपैकी कोणत्या संख्या 3 ने, 4 ने शकिंवा 9 ने शवभाज्य आहेत ते ओळखून ररकाम्या िौकटींत शलही.
591, 264, 549, 657, 400, 636, 612, 558, 9039, 5355, 5440
3 ने शवभाज्य 4 ने शवभाज्य 9 ने शवभाज्य
प्रश्न.2 (1) 3 ने शवभाज्य असणाऱ्या कोणत्याही तीन अंकी पाि संख्या शलही.

http://cart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/601020004.pdf
238424015
मला 3 िी व 4 िी शवभाज्यतेिी कसोटी माशहत आहे.
मला 3 ने व 4 ने शवभाज्य असणाऱ्या संख्या ओळखता येतात.
क्षेत्रािे नाव – संख्यावरील शक्रया घटकािे नाव - मसाशव-लसाशव
उपघटक - मसाशव शदवस – िोवीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शदलेल्या संख्यांिा मसाशव काढता येतो.

शवभाजक , शवभाज्य
45 ला 5 ने भागल्यावर बाकी शून्य येते म्हणून 5 हा 45 िा शवभाजक आहे व 45 ही संख्या 5 ने शवभाज्य आहे.
45 िे शवभाजक : 1, 3, 5, 9, 15, 45
36 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36
45 व 36 िे सामाईक शवभाजक शलही. ...................
महत्तम सामाईक (साधारण) शवभाजक : मसाशव

शदलेल्या संख्यांिा मसाशव काढणे म्हणजे संख्यांच्या शवभाजकांिी यादी करून त्यांतील सवाांत मोठा सामाईक शवभाजक शोधणे.
12 व 18 या संख्यांिा मसाशव शोध.
12 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 4, 6 , 12
18 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 6 , 9, 18
12 व 18 िे सामाईक शवभाजक : 1, 2, 6.
12 व 18 यांच्या सामाईक शवभाजकांपैकी 6 हा सवाांत मोठा शवभाजक आहे, म्हणून 12 व 18 या संख्यांिा मसाशव 6 येईल.

प्रश्न. शदलेल्या संख्यांिा मसाशव शोध.
(1) 36, 42
36 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 4, 6 ,9, 12, 18, 36.
42 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 6 , 7, 14, 21, 42.
36 व 42 िे सामाईक शवभाजक : 1, 2, 3, 6.
36 व 42 यांच्या सामाईक शवभाजकांपैकी 6 हा सवाांत मोठा शवभाजक आहे, म्हणून 36 व 42 या संख्यांिा मसाशव 6 येईल.
(2) 27, 36 (3) 40, 35 (4) 24, 25
(5) 42, 56 (6) 52, 78
प्रश्न. शदलेल्या संख्यांिा मसाशव शोध.
(1) 45, 30 (2) 16, 48 (3) 39, 25 (4) 49, 56 (5) 120, 144
(6) 81, 99 (7) 24, 36 (8) 25, 75 (9) 48, 54 (10) 150, 225
http://cart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/601020004.pdf
1027221360
मला शदलेल्या संख्यांिे सवस शवभाजक शलहीता येतात व त्यांिे सामाईक शवभाजक शोधता येतात.
मला शदलेल्या संख्यांिा मसाशव काढता येतो.
उपघटक - मसाशव शदवस – पंिवीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शवशशष्ट् पररद्वस्थतीत मसाशविे उपयोजन करता येते.

महत्तम सामाईक (साधारण) शवभाजक : मसाशव
शदलेल्या संख्यांिा मसाशव काढणे म्हणजे संख्यांच्या शवभाजकांिी यादी करून त्यांतील सवाांत मोठा सामाईक
शवभाजक शोधणे. थोडक्यात मसाशव म्हणजे शदलेल्या संख्यांना शन:शेष भाग जाणारी मोठ्यात मोठी संख्या होय.

प्रश्न. 12 मीटर लांबीिी एका रंगािी व 18 मीटर लांबीिी दुसऱ्या रंगािी अशा दोन प्रकारच्या कागदी पट्ट्या आहेत.
प्रत्येक रंगाच्या कागदी पट्टीिे समान लांबीिे तुकडे करायिे आहेत. जास्तीत जास्त शकती लांबीिे तुकडे करता येतील ?
ज्या लांबीिे तुकडे करायिे आहेत, ती संख्या 12 व 18 िी शवभाजक असली पाशहजे.
12 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 4, 6 , 12
18 िे शवभाजक : 1, 2, 3, 6 , 9, 18
12 व 18 यांच्या सामाईक शवभाजकांपैकी 6 हा सवाांत मोठा शवभाजक आहे, म्हणून जास्तीत जास्त 6 मीटर लांबीिे
तुकडे करता येतील.
प्रश्न 1) दुकानात 20 शकग्रॅ ज्वारी व 50 शकग्रॅ गहू आहेत. सवस धान्य शपशव्यांमध्ये भरायिे आहे. प्रत्येक शपशवीत समान वजनािे
धान्य भरायिे आहे, तर जास्तीत जास्त शकती वजनािे धान्य प्रत्येक शपशवीत भरता येईल ?
प्रश्न 2) 18 मीटर लांब व 15 मीटर रुिंद जशमनीच्या तुकड्यात भाजीपाला लावण्यासाठी मोठ्यात मोठ्या आकारांिे िौरसाकृती
सारखे वाफे तयार करायिे झाल्यास प्रत्येक वाफा जास्तीत जास्त शकती मीटर लांबीिा असावा ?
प्रश्न 3) 8 मीटर आशण 12 मीटर लांबीच्या प्रत्येक दोरखंडांिे सारख्या लांबीिे तुकडे करायिे आहेत, तर अशा प्रत्येक तुकड्यािी
लांबी जास्तीत जास्त शकती मीटर असावी ?
प्रश्न 4) िंद्रपूरमधील ताडोबा व्याघ्र प्रकल्प पाहण्यासाठी 6 वी व 7 वी च्या वगासतील अनुक्रमे 140 व 196 शव द्याथी सहलीसाठी
गेले. प्रत्येक इयत्तेतील शवद्यार्थयाांिे समान संख्येिे गट करायिे आहेत. प्रत्येक गटाला माशहती देण्यासाठी एक मागसदशसक त्यािी
फी देऊन शमळतो. जास्तीत जास्त शकती शवद्याथी प्रत्येक गटात असू शकतील ? प्रत्येक गटात जास्तीत जास्त शवद्याथी घ्यायिे
कारण काय असेल ?
प्रश्न 5) तांदूळ संशोधन केंद्रात बासमती जातीिे 2610 शकग्रॅ व इंद्रायणी जातीिे 1980 शकग्रॅ तांदूळ शबयाणे आहे. त्यांच्या जास्तीत
जास्त वजनाच्या सारख्या शपशव्या शवक्रीसाठी तयार करायच्या आहेत, तर प्रत्येक शपशवीिे वजन शकती असेल ? प्रत्येक जातीच्या
तांदळाच्या शकती शपशव्या तयार होतील ?

4070421396
मला शवशशष्ट् पररद्वस्थतीत मसाशविे उपयोजन करता येते.
उपघटक - लसाशव शदवस – सव्ववीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शदलेल्या संख्यांिा लसाशव काढता येतो.

शवभाज्य
8 ने शवभाज्य संख्या : 8, 16, 24, 32, 40, 48, 56...
6 ने शवभाज्य संख्या : 6, 12, 18, 24 , 30, 36, 42, 48, 54...
8 व 6 ने सामाईक शवभाज्य शलही. ...................
लघुत्तम सामाईक (साधारण) शवभाज्य : लसाशव

शदलेल्या संख्यांिा लसाशव काढणे म्हणजे त्या संख्यांनी शवभाज्य असलेल्या सवस संख्या शलहून त्यांतील लहानात लहान सामाईक
शवभाज्य संख्या शोधणे.
4 व 6 या संख्यांिा लसाशव शोध.
4 ने शवभाज्य संख्या : 4, 8, 12, 16, 20 , 24, 28, 32, 36, 40...
6 ने शवभाज्य संख्या : 6, 12, 18, 24 , 30, 36, 42, 48, 54...
4 व 6 ने सामाईक शवभाज्य : 12, 24, 36.
4 व 6 ने शवभाज्य संख्यांच्या याद्या पाशहल्या तर असे शदसते, की 12 ही सवाांत लहान सामाईक शवभाज्य संख्या आहे म्हणून 4 व
6 िा लसाशव 12 आहे.

13 व 6 िा लसाशव काढ.
13 ने शवभाज्य संख्या : 13, 26, 39, 52, 65, 78 , 91, 104, 117, 130...
6 ने शवभाज्य संख्या : 6,12,18, 24,30, 36, 42, 48, 54, 60, 66, 72, 78, 84..
13 व 6 ने सामाईक शवभाज्य : 78
13 ने व 6 ने शवभाज्य संख्यां च्या याद्या पाशहल्या तर असे शदसते, की 78 ही सवाांत लहान सामाईक शवभाज्य संख्या आहे म्हणून
13 व 6 िा लसाशव 78 आहे.
प्रश्न. शदलेल्या संख्यांिा लसाशव शोध.
(1) 8, 20 (2) 2, 3, 5 (3) 12, 28 (4) 15, 20
(5) 8, 11 (6) 9, 15 (7) 11, 22 (8) 15, 45

790387211329
808768011442
मला शदलेल्या संख्यांनी शवभाज्य संख्या शलहीता येतात व त्यांतील सामाईक शवभाज्य शोधता येतात.
मला शदलेल्या संख्यांिा लसाशव काढता येतो.
उपघटक - लसाशव शदवस – सत्तावीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शवशशष्ट् पररद्वस्थतीत लसाशविे उपयोजन करता येते.

लघुत्तम सामाईक (साधारण) शवभाज्य : लसाशव
शदलेल्या संख्यांिा लसाशव काढणे म्हणजे त्या संख्यांनी शवभाज्य असलेल्या सवस संख्या शलहून त्यांतील लहानात लहान सामाईक
शवभाज्य संख्या शोधणे.
थोडक्यात लसाशव म्हणजे शदलेल्या संख्यांच्या पाढ्यातील लहानात लहान सामाईक संख्या होय.

प्रश्न. एकाि प्रकारच्या 20 शकिंवा 25 बाटल्या मावतील अशी छोटी खोकी आहेत. एकि मोठा खोका पूणसपणे भरण्यासाठी दोन्ही
प्रकारच्या कमीत कमी शकती बाटल्या लागतील?
20 ने शवभाज्य संख्या : 20,40,60, 80,100, 120, 140...
25 ने शवभाज्य संख्या : 25, 50, 75, 100, 125, 150...
20 व 25 ने सामाईक शवभाज्य : 100
20 ने व 25 ने शवभाज्य संख्यांच्या याद्या पाशहल्या तर असे शदसते, की 100 ही सवाांत लहान सामाईक शवभाज्य संख्या आहे
म्हणून 20 व 25 िा लसाशव 100 आहे.
म्हणून कोणत्याही प्रकारिे खोके पूणसपणे बाटल्यांनी भरण्यासाठी कमीत कमी 100 बाटल्या लागतील.
प्रश्न (1) कवायतीसाठी पटांगणावरील मुलांच्या प्रत्येक रांगेत 20 मुले शकिंवा प्रत्येक रांगेत 25 मुले राहतील अशा रांगा केल्यास
, रांगा पूणस होतात व एकही मुलगा शशल्लक राहत नाही, तर त्या पटांगणावर कमीत कमी शकती मुले आहेत ?
प्रश्न (2) वीणाजवळ काही मणी आहेत. शतला समान मणी असलेल्या माळा तयार करायच्या आहेत. शतने 16, 24 शकिंवा 40
मण्यांच्या माळा केल्या तर एकही मणी शशल्लक राहत नाही, तर शतच्याजवळ कमीत कमी शकती मणी आहेत ?
प्रश्न (3) तीन वेगवेगळ्या डब्यांत समान संख्येिे लाडू ठेवले. पशहल्या डब्यातील लाडू 20 मुलांना, दुसऱ्या डब्यातील लाडू 24
मुलांना व शतसऱ्या डब्यातील लाडू 12 मुलांना समान वाटले. एकही लाडू उरला नाही, तर तीनही डब्यात शमळून एकूण
कमीत कमी शकती लाडू होते ?
प्रश्न (4) एका शहरात एकाि मोठ्या रस्त्यावरील तीन वेगवेगळ्या िौकांतील शसग्नल पाशहले. ते दर 60 सेकिंद, 120 सेकिंद व
24 सेकिंदांनी शहरवे होतात. सकाळी 8 वाजता शसग्नल िालू केला, तेव्हा तीनही शसग्नल शहरवे होते. त्यानंतर शकती
वेळाने तीनही शसग्नल एकाि वेळी पुन्हा शहरवे होतील ?

208321243
918401268
मला शवशशष्ट् पररद्वस्थतीत लसाशविे उपयोजन करता येते.
क्षेत्रािे नाव – बीजगशणत घटकािे नाव -समीकरणे
उपघटक - एकिल समीकरणे शदवस – अठ्ठावीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - सामान्यीकरण करण्यासाठी शदलेल्या पररद्वस्थतीत िलािा वापर शवशवध शक्रयांसह करतात.

गशणत शवषयाच्या लेखनात शिन्हांिा वापर केला जातो. गशणतातील प्रत्येक शिन्हाला शवशशष्ट् अथस असतो. शिन्हांिा वापर केल्यामुळे
लेखन अशतशय थोडक्यात करता येते. शिन्हाप्रमाणेि अक्षरािा वापरही गशणतात केला जातो. अक्षरांिा वापर केल्याने लेखन सोपे व
सुटसुटीत होते. गशणताच्या लेखनात वापरलेल्या अक्षरालाि “िल” असे म्हणतात. िलांिा वापर करून शवशवध बाबींिे गुणधमसही व्यक्त
करता येतात.
एक उदाहरण पाहू.
एका संख्येिी दुप्पट 8 आहे.
आपण माशहत नसलेल्या संख्येसाठी 𝑥 या अक्षरािा वापर करू.
एका संख्येिी दुप्पट 8 आहे. म्हणजेि, 2 𝑥 = 8 असे आपण शलहू शकतो.

उदा.1. कोणत्याही संख्येला 1 ने गुणले असता गुणाकार तीि संख्या येते.
म्हणजेि, a x 1 = a
येथे a या िलािा वापर केला आहे.
उदा.2. कोणत्याही दोन संख्यांिी बेरीज आशण त्याि दोन संख्यांिा क्रम बदलून येणारी बेरीज समानि असते.
कोणत्याही दोन संख्यासाठी a आशण b ही दोन अक्षरे वापरू. त्यांिी बेरीज
a + b अशी येईल.
त्याि संख्यांिा क्रम बदलून बेरीज b + a अशी येईल.
यावरून, a आशण b या कोणत्याही दोन संख्या असतील तर
a+b=b+a
असा शनयम तयार होईल.
प्रश्न क्र.1. ‘कोणतीही संख्या’ यासाठी अक्षर वापरून पुढील गुणधमस थोडक्यात शलहा.
1) कोणत्याही संख्येत 0 ही संख्या शमळवून येणारी बेरीज त्या संख्येएवढीि असते.
2) कोणत्याही दोन संख्यांिा गुणाकार आशण त्या दोन संख्यांिा क्रम बदलून केलेला गुणाकार हे समान असतात.
प्रश्न क्र.2. अक्षर वापरून शलशहलेले गुणधमस शब्दात शलहा.
1) 𝑥 − 0 = 𝑥
2) 𝑦 ÷ 1 = 𝑦
mobile%26utm_campaign%3Dshare_content
1) माशहत नसलेल्या संख्येसाठी अक्षरािा वापर करू शकतो.
2) सामान्यीकरण करण्यासाठी शदलेल्या पररद्वस्थतीत िलािा वापर शवशवध शक्रयांसह करु शकतो.
क्षेत्रािे नाव – बीजगशणत घटकािे नाव - समीकरणे
उपघटक - एकिल समीकरणे शदवस – एकोणतीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - एक िलातील समीकरणािी सोपी उदाहरणे सोडशवतात

आपण यापूवी सामान्यीकरण करण्यासाठी शदलेल्या पररद्वस्थतीत िलािा वापर शवशवध शक्रयांसह कसा करतात हे पाशहले आहे.
आता आपण िलांिा वापर करून समीकरण कसे सोडवतात हे पाहू.
उदा.१. मोशहतकडे काही वह्या होत्या. त्याच्या बाबांनी त्याला अजून 6 वह्या शदल्यावर त्याच्याकडे 15 वह्या झाल्या तर मोशहतकडे
आधी शकती वह्या होत्या ?
िला या प्रश्नािे उत्तर शोधूया!
मोशहतकडे आधी शकती वह्या होत्या हे आपल्याला शोधायिे आहे. आपण या वह्याच्या संख्यासाठी 𝑥 या अक्षरािा म्हणजेि
िलािा वापर करू.
म्हणजे 𝑥 आशण 6 यांिी बेरीज 15 होईल.
आता हीि माशहती समीकरणाच्या रूपात शलहू.
𝑥 + 6 = 15
हे समीकरण सोडीशवण्यासाठी समीकरणाच्या दोन्ही बाजूतून 6 वजा करू.
शवद्याथी शमत्रानो, समीकरणाच्या दोन्ही बाजूवर समान शक्रया केली, तर शमळणारे समीकरण संतुशलत राहते हे लक्षात असू द्या.
𝑥 + 6 - 6 = 15 - 6 (समीकरणाच्या दोन्ही बाजूतून 6 वजा केले)
∴𝑥=9
𝑥 िी शकिंमत 9 शमळाली म्हणजेि मोशहतकडे आधी 9 वह्या होत्या.

उदा.क्र.1 दोन भावांनी शमळून 10 पुस्तके शवकत घेतली. एका भावाने 4 पुस्तके शवकत घेतली. तर दुसऱ्या भावाने शकती पुस्तके
शवकत घेतली असतील ?
उत्तर: दुसऱ्या भावाने शवकत घेतलेल्या पुस्तकांिी संख्या m मानू.
दोघांनी शमळून 10 पुस्तके शवकत घेतली.
∴ m + 4 = 10
∴ m + 4 – 4 = 10 - 4.........(दोन्ही बाजूतून 4 वजा केले)
∴m=6
∴ दुसऱ्या भावाने 6 पुस्तके शवकत घेतली असतील.
उदा.क्र.2 साशनयाकडे काही मास्क होते. आईने शतला 5 मास्क शदल्यावर शतच्याकडे 8 मास्क झाले तर साशनयाकडे आधी शकती
मास्क होते ?.
उत्तर : साशनयाकडे असणाऱ्या मास्किी संख्या y मानू.
आईने शतला 5 मास्क शदल्यावर शतच्याकडे ८ मास्क झाले.
∴y+5=8
∴ y + 5 - 5 = 8 - 5.........(दोन्ही बाजूतून 5 वजा केले)
∴y=3
यावरून, साशनयाकडे आधी 3 मास्क होते.
प्रश्न क्र 1. खालील समीकरणे सोडवा.
1) 8 = t + 5
𝑝
2) = 9
4
प्रश्न क्र 2. खालील शदलेल्या उदाहरणातील माशहतीवरून समीकरण तयार करा आशण उकल शोधा.
1) समीरिे 3 वषासपूवीिे वय 10 वषे होते. यावरून त्यािे आजिे वय शकती ?
2) जॉनकडे काही कोंबड्या होत्या. बाजारात त्याने त्यातील 56 कोंबड्या शवकल्यानंतर त्याच्याकडे 144 कोंबड्या शशल्लक
राशहल्या, तर जॉनकडे एकूण शकती कोंबड्या होत्या ?

शदलेली माशहती समीकरणाच्या रूपात शलहू शकतो.
एका िलातील समीकरणािी सोपी उदाहरणे सोडशवतो.
िािणी क्र.2 शदवस -शतसवा
इयत्ता : सातवी शवषय : गशणत
शवद्यार्थयासिे नाव: ......................................................... गुण : 15
सूचना: 1. सर्व प्रश्न सोडर्णे आर्श्यक आहे

प्रश्न क्र.1. 4 ने शवभाज्य असणाऱ्या तीन अंकी कोणत्याही तीन संख्या शलहा. (3)
प्रश्न क्र.2. सोडवा (प्रत्येकी 2 गुण) (6)
i) 85.212 - 3.410
ii) 6.17 × 3.9
iii) 17.5 ÷ 5
1. शवजयकडे 20 शकलोग्रॅम ज्वारी व 30 शकलोग्रॅम गहू आहेत सवस धान्य शपशव्यांमध्ये भरावयािे आहे प्रत्येक शपशवीत
समान वजनािे धान्य भरायिे आहे तर जास्तीत जास्त शकती वजनािे धान्य प्रत्येक शपशवीत भरता येईल?
2. रामूकडे काही मेंढ्या होत्या. बाजारात त्यातील 34 मेंढ्या शवकल्यावर 176 मेंढ्या शशल्लक राशहल्या तर रामूकडे
एकूण शकती मेंढ्या होत्या ?
6. सीमाजवळ 24 वह्या व 20 पुस्तके आहेत, तर वह्यांिे पुस्तकांशी असलेले गुणोत्तर काढा.

क्षेत्रािे नाव – बीजगशणत घटकािे नाव - गुणोत्तर व प्रमाण
उपघटक - गुणोत्तर शदवस – एकतीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शवशवध पररद्वस्थतींत गुणोत्तरांिा वापर करून संख्यांिी तुलना करतात.

आपल्याला व्यवहारात दोन संख्यांिी तुलना करावी लागते. ही तुलना वजाबाकीच्या मदतीने कशी करायिी हे तुम्हाला माशहत
आहेि. आता आपण ही तुलना वेगळ्या प्रकारे कशी करतात हे एका उदाहरणािारे पाहू.
गौतम 14 वषाांिा तर समीरा 7 वषाांिी आहे.
समीरा गौतम पेक्षा 7 वषाांनी लहान आहे. येथे तुलना वजाबाकीने केली.
गौतमिे वय समीराच्या दुप्पट आहे. येथे वयािी तुलना पटीने शकिंवा भागाकाराने केली.
जेव्हा दोन राशींिी तुलना भागाकाराने केली जाते तेव्हा त्या भागाकारास गुणोत्तर असे म्हणतात. मात्र तुलना करताना राशींिी एकके
सारखी असायला हवीत बरं का !
गौतमिे वय समीराच्या दुप्पट आहे. हीि माशहती गौतम व समीरा यांच्या वयािे प्रमाण 2:1 आहे असे शलशहतात आशण यािे वािन
दोनास एक असे करतात.
गुणोत्तरािा उपयोग करून समीकरण मांडता येते त्यामुळे उदाहरण सोडीशवणे सोपे जाते.

उदा.1. केतनने 12 केळी आशण 6 आंबे आणले. हे गुणोत्तराच्या रुपात शलहा.
केळीिे आंब्याशी असलेले गुणोत्तर
केळीिी संख्या 12 12 ÷ 6 2
= = = =2
आंब्यांिी संख्या 6 6÷6 1
शकिंवा
आंब्यािे केळीशी असलेले गुणोत्तर
आंब्यांिी संख्या 6 6÷6 1
= = =
केळीिी संख्या 12 12 ÷ 6 2
उदा.2. गुळािी लहान ढेप 1 शकग्रॅ वजनािी आहे व गुळाच्या खड्यािे वजन 200 ग्रॅम आहे, तर गुळाच्या खड्याच्या वजनािे
गुळाच्या ढेपेच्या वजनाशी गुणोत्तर काढा.
प्रथम दोन्ही राशी समान एककात मोजू. यासाठी ग्रॅम वापरणे सोईिे आहे.
1 शकग्रॅ = 1000 ग्रॅम
∴ ढेपेिे वजन 1000 ग्रॅम आशण गुळाच्या खड्यािे वजन 200 ग्रॅम आहे.
गुळाच्या खड्यािे वजन 200 2 × 100 2 2×1 1
= = = = =
गुळाच्या ढेपेिे वजन 1000 10 × 100 10 2 × 5 5
गुळाच्या खड्याच्या वजनािे गुळाच्या ढेपेच्या वजनाशी गुणोत्तर 1: 5 आहे
उदा.1. मैदानामध्ये शक्रकेटिे 30 खेळाडू व खो-खो िे 20 खेळाडू प्रशशक्षण घेत आहेत, तर शक्रकेटच्या खेळाडूंिे एकूण खेळाडूंशी
गुणोत्तर शलहा.
उदा.2. एका छोट्या किंपनीत 40 पुरुष आशण 30 द्वस्त्रया काम करतात. पुरुषांिे द्वस्त्रयांशी असलेले गुणोत्तर आशण द्वस्त्रयािे पुरुषांशी
असलेले काढा.

गुणोत्तरािा उपयोग करून समीकरण मांडता येत.े
शवशवध पररद्वस्थतींत गुणोत्तरांिा वापर करून संख्यांिी तुलना करता येते.
क्षेत्रािे नाव – बीजगशणत घटकािे नाव –गुणोत्तर प्रमाण
उपघटक - एकमान पद्धत शदवस – बत्तीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शवशवध शाद्वब्दक उदाहरण सोडशवण्यासाठी एकमान पद्धत वापरतात

एकमान पद्धत:
अनेक वस्तूंच्या शकमतीवरून एका वस्तूिी शकिंमत भागाकार करून काढणे व एका वस्तूच्या शकमतीवरून अनेक वस्तूंिी शकिंमत
गुणाकार करून काढणे याप्रकारे उदाहरण सोडवण्याच्या पद्धतीला एकमान पद्धत म्हणतात.
िला एका उदाहरणािारे एकमान पद्धत समजून घेऊ.
दहा वह्यांिी शकिंमत 200 रुपये आहे.तर 4 वह्यांिी शकिंमत शकती ?
4 वह्यांिी शकिंमत काढण्यासाठी सवसप्रथम आपल्याला एका वहीिी शकिंमत काढावी लागेल.
10 वह्यांिी शकिंमत 200 रुिंपये आहे.
∴ एका वहीिी शकिंमत = 200 ÷10 = 20 रुपये यावरून 4 वह्यांिी शकिंमत = 20 × 4 = 80 रुपये.

उदा.1. 15 केळ्यांिी फणी 45 रुपयांना शमळते. तर 8 केळ्यांिी शकिंमत शकती ?
उकल: 15 केळ्यांिी शकिंमत 45 रुपये
∴ एका केळ्यािी शकिंमत = 45 ÷ 15 = 3 रुपये यावरून, 8 केळ्यांिी शकिंमत 8 × 3 = 24 रुपये
उदा.2. 10 शकग्रॅ तांदळािी शकिंमत 325 आहे, तर 8 शकग्रॅ तांदळािी शकिंमत काढा.
उकल: 10 शकग्रॅ तांदळािी शकिंमत 325 आहे.
1 शकग्रॅ तांदळािी शकिंमत = 325 ÷ 10 = 32.5 रुपये यावरून, 8 शकग्रॅ तांदळािी शकिंमत = 32.5 × 8 = 260 रुपये
1) 5 िेंडूंिी शकिंमत 100 रुपये आहे तर एका िेंडूिी शकिंमत शकती ?
2) 14 खुच्याांिी शकिंमत 5992 आहे, तर 12 खुच्याांसाठी शकती रुपये द्यावे लागतील?
3) 30 डब्यांिे वजन 6 शकग्रॅ आहे, तर 1080 डब्यांिे वजन शकती शकग्रॅ होईल?

mobile%26utm_campaign%3Dshare_content
अनेक वस्तूंच्या शकमतीवरून एका वस्तूिी शकिंमत काढता येते.
एका वस्तूच्या शकमतीवरून अनेक वस्तूंिी शकिंमत काढता येते.
क्षेत्रािे नाव – व्यावहाररक गशणत घटकािे नाव - शेकडेवारी
उपघटक - शेकडेवारी शदवस – तेहतीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शेकडेवारीतील माशहतीिे अपूणाांकाच्या रूपात व अपूणाांकाच्या रूपातील माशहतीिे शेकडेवारीमध्ये रुपांतर
करता येते.

% ही खूण शेकडेवारीिी आहे.
शेकडा म्हणजेि शंभर.
शेकडेवारीला टक्केवारी शकिंवा शतमान पद्धत असे देखील म्हणतात.
58
58% म्हणजे 100 एककांपैकी 58 एकक हे अपूणाांक रूपात असे शलशहता येते.
100

छेद 100 करण्यासाठी सममूल्य अपूणाांकांिा उपयोग होतो.
(1) शेकडेवारीिी माशहती अपूणाांकाच्या रूपात
25 1
25% म्हणजे एकूण 100 पैकी 25 भाग, म्हणजेि एकूणािा = भाग
100 4
35 7
35% म्हण जे एकूण 100 पैकी 35 भाग, म्हणजेि एकूणािा = भाग
100 20
(2) अपूणाांकाच्या रूपातील माशहती शेकडेवारीमध्ये
3 3 𝑋 25 75 3 75
= = एकूणािा भाग म्हणजे म्हणजेि 75%.
4 4 𝑋 25 100 4 100
4 4 𝑋 20 80 4 80
= = एकूणािा भाग म्हणजे म्हणजेि 80%.
5 5 𝑋 20 100 5 100
(1) एका परीक्षेत शबानाला 800 पैकी 736 गुण शमळाले, तर शतला शकती टक्के गुण शमळाले ?
(2) गावातील शाळेत 500 शवद्याथी आहेत. त्यांपैकी 350 शवद्यार्थयाांना पोहता येते, तर शकती टक्के शवद्यार्थयाांना पोहता येते
आशण शकती टक्के शवद्यार्थयाांना पोहता येत नाही ?
(3) प्रकाशने शेतातील 19500 िौ.मी. शेतजशमनीपैकी 75% शेतात ज्वारी पेरली,तर त्याने शकती िौ.मी. जागेत ज्वारी पेरली ?
(4) सोहमला त्याच्या वाढशदवसाच्या शदवशी एकूण 40 मेसेजेस आले. त्यांपैकी 90% मेसेजेस वाढशदवसाच्या शुभेच्छा देणारे
होते, तर त्याला वाढशदवसाच्या शुभेच्छांव्यशतररक्त शकती मेसेजेस आले ?
(5) एका गावातील 5675 लोकांपैकी 5448 लोक साक्षर आहेत, तर गावािी साक्षरता शकती टक्के आहे ?
1291545621409
148631041222
मला शेकडेवारीच्या माशहतीिे अपूणाांकाच्या रूपात रुपांतर करता येते.
मला अपूणाांकाच्या रूपातील माशहतीिे शेकडेवारीमध्ये रुपांतर करता येते.
क्षेत्रािे नाव – : व्यावहाररक गशणत घटकािे नाव - नफा-तोटा
उपघटक - नफा-तोटा शदवस – िौतीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - दैनंशदन व्यवहारातील नफा तोटा काढता येतो.

शवक्रीिी शकिंमत खरेदीच्या शकमतीपेक्षा जास्त असेल, तर फायदा होतो. त्याला नफा म्हणतात.
नफा = शवक्री शकिंमत - खरेदी शकिंमत
खरेदीच्या शकमतीपेक्षा कमी रक्कम शवक्रीतून शमळते, तेव्हा होणाऱ्या नुकसानाला तोटा म्हणतात.
तोटा = खरेदी शकिंमत - शवक्री शकिंमत

रामभाऊिंनी 500 शकलोग्रॅम तांदूळ 22000 रुपयांस शवकत घेतला व प्रशत शकलोग्रॅम 48 रुपयांनी सवस तांदूळ शवकला, तर त्यांना
शकती रुपये नफा झाला ?
500 शकलोग्रॅम तांदळािी खरेदीिी शकिंमत 22000 रुपये आहे.
∴ 500 शकलोग्रॅम तांदळािी शवक्रीिी शकिंमत = 500×48 = 24000 रुपये
शवक्रीिी शकिंमत खरेदीच्या शकमतीपेक्षा जास्त आहे म्हणून नफा झाला.
नफा = शवक्री शकिंमत - खरेदी शकिंमत
= 24000 - 22000
= ` 2000
∴ या व्यवहारात रामभाऊिंना 2000 रुपये नफा झाला.
1. दुकानदाराने एक सायकल3000 रुपयांना खरेदी केली व तीि सायकल 3400 रुपयांस शवकली,तर त्याला शकती नफा झाला?
2. सुनंदाबाईंनी 475 रुपयांना दूध खरेदी केल.े त्या दुधािे दही करून ते 700 रुपयांना शवकले, तर त्यांना शकती नफा झाला ?
3. शदवाळीत शजजामाता मशहला बितगटाने िकल्या तयार करण्यासाठी 15000 रुपयांिा कच्चा माल खरेदी केला. तयार झालेल्या
िकल्या शवकून त्यांना 22050 रुपये शमळाले, तर बितगटाला शकती नफा झाला ?
हे मला समजले : मला दैनंशदन व्यवहारातील नफा तोटा काढता येतो.

क्षेत्रािे नाव – व्यावहाररक गशणत घटकािे नाव - नफा-तोटा
उपघटक - शेकडा नफा - शेकडा तोटा शदवस – पस्तीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - दैनंशदन व्यवहारातील शेकडा नफा शकिंवा शेकडा तोटा काढता येतो.

खरेदी-शवक्री िा व्यवहार करताना एखादी वस्तू शवकण्यापूवी शतच्यासाठी करावा लागणारा सवस खिस हा खरेदी शकमतीमध्ये
शमळवावा लागतो. शतला एकूण खरेदी शकिंमत म्हणतात.
नफा शकिंवा तोटा यांिी शेकडेवारी ठरवताना त्यांिी तुलना खरेदीच्या शकमतीशी करतात. जेव्हा 10% नफा शकिंवा तोटा झाला असे
म्हणतात, तेव्हा एकूण खरेदी 100 रुपये असल्यास नफा शकिंवा तोटा 10 रुपये असतो.

जोसेफ यांनी एक मशीन 23500 रुपयांना शवकत घेतले. ते आणताना वाहतूक खिस 1200 रुपये झाला, शशवाय त्यांना 300 रुपये
कर भरावा लागला. त्यांनी ते मशीन शगऱ्हाइकास 24250 रुपयांना शवकले, तर जोसेफ यांना नफा झाला की तोटा?शकती टक्के ?
मशीनिी एकूण खरेदी
= 23500 + 1200 + 300 = ` 25000
शवक्रीिी शकिंमत = 24250 रुपये. शवक्री पेक्षा खरेदी जास्त म्हणून तोटा झाला.
तोटा = खरेदी शकिंमत - शवक्री शकिंमत
= 25000 – 24250 = ` 750 जोसेफ यांना 750 रुपये तोटा झाला.
तोटा N% असेल तर तोटा व खरेदी शकिंमत हे गुणोत्तर दोन रूपांत शलहू व समीकरण सोडवू.
𝑁 750 𝑁 3
= ∴ × 100 = × 100 ∴N=3 जोसेफ यांना 3% तोटा झाला.
100 25000 100 100
1. गोकुलिंदने 400 रुपयांिी पँट 448 रुपयांना शवकली. 200 रुपयांिा शटस 225 रुपयांना शवकला, तर यांपैकी कोणता व्यवहार
अशधक फायदेशीर झाला ?
2. मनसुखने 4500 रुपयांस खरेदी केलेले कपाट 4950 रुपयांस शवकले. तर मनसुखिा शे. नफा शकती?

हे मला समजले : मला दैनंशदन व्यवहारातील शेकडा नफा शकिंवा शेकडा तोटा काढता येतो.
क्षेत्रािे नाव – व्यावहाररक गशणत घटकािे नाव - बँक व सरळ व्याज
उपघटक - बँक शदवस – छत्तीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - बँकेिे व्यवहार ओळखता येतात.

प्रश्न. खालील शित्रािे शनरीक्षण कर व खाली शदलेल्या ररकाम्या जागी योग्य शब्द शलही.
a) वरील शित्र .................................... (बँकेिे/ बाजारिे) आहे.

b) बँक ही एक ................................. ( दुकान/संस्था) आहे.
c) बँक ही एक .......................... (शैक्षशणक/शवत्तीय) संस्था आहे.
d) बँक ही संस्था .............................. (पैसे/धान्य/भाजीपाला) याच्याशी संबंशधत आहे.
e) आपले पैसे ............................. (बँकेत/घरात) अशधक सुरशक्षत राहू शकतात.

प्रश्न.1)खालीलपैकी कोणती कामे आपण बँकेत जाऊन करू शकतो?
a) साशहत्य शवकत घेऊ शकतो. b) पैसे सुरशक्षत ठेवू शकतो. c) वीज शबल भरू शकतो.
d) साशहत्य शवकू शकतो. e) कजस घेऊ शकतो. f) आशथसक व्यवहार करू शकतो.
उत्तर:-.................................................................................................
प्रश्न.2) तुला माशहती असलेल्या काही बँकांिी नावे शलही.
उत्तर:-...................................................................................................
प्रश्न.3) तुझे बँकेत खाते आहे काय? असल्यास खाते क्रमांक शलही.
उत्तर ................................................................................................
प्रश्न.1) खाली शदलेल्या ररकाम्या जागी योग्य शब्द शलही.
a) बँकेतील िालू खात्यातून ...................... (एकदाि / शकतीही वेळा) रक्कम काढता येत.े
b) बँकेतील िालू खात्यातील रकमेवर व्याज ...................... (शमळते / शमळत नाही).
प्रश्न.2) बित खात्यावर व्यवहार करण्यासाठी खातेदारास कोणत्या सुशवधा शमळतात ?
उत्तर:-..........................................................................................
प्रश्न.3) अशधक कालावधीसाठी ठेव ठेवल्यावर जास्त व्याज शमळण्यासाठी कोणत्या सोई असतात ?
उत्तर:-...........................................................................................

401279
521195
मला बँक ही संस्था, तेथे खाते उघडण्यासाठी आवश्यक कागदपत्रे व तेथील आशथसक व्यवहार याशवषयी माशहती आहे
क्षेत्रािे नाव – व्यावहाररक गशणत घटकािे नाव - बँक व सरळ व्याज
उपघटक - सरळ व्याज शदवस – सदोतीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - बँकेिे व्यवहार ओळखता येतात व सरळ व्याज काढता येते.

प्रश्न.1) ररकाम्या जागी योग्य शब्द शलही.
अ) बँकेत ठेवलेल्या शकिंवा बँकेकडून कजसदारास शदलेल्या रकमेला ................. म्हणतात.
ब) व्याजािा द.सा.द.शे. दर यािा अथस दर सालासाठी म्हणजे प्रत्येक वषाससाठी दर................रुपयांसाठी द्यावयािे व्याज
होय.
क) बँकेत ठेवलेली शकिंवा बँकक
े डून घेतलेली रक्कम ज्या कालावधीसाठी वापरली जाते त्या कालावधीला .................

प्रश्न.1) ईश्वरीने द.सा.द.शे. 8 दराने 6 वषाससाठी बँकेत 50000 रुपये ठेवले.या उदाहरणावरून खालील बाबी शलही.
I)मुिल-.................... II) दर-.................. III) मुदत -...............
प्रश्न.2) अशमतने द.सा.द.शे. 12 दराने 4 वषाससाठी बँकेकडून 98000 रुपये कजस घेतले.या उदाहरणावरून खालील बाबी
शलही.
I) मुिल-.................... II) दर-.................. III) मुदत -...............

उदाहरण- अशजतरावांनी बँकेकडून 42000 रुपये कजस घेतले.व्याजािा दर दरसाल 10% असल्यास एक वषासनंतर त्यांना बँकेस
शकती रुपये परत करावे लागतील ?
मुिल=42000 रुपये , दर = द.सा.द.शे. 10 , मुदत = 1 वषस
मुिल वाढले तर व्याज वाढते म्हणजे मुिलाच्या प्रमाणात व्याज वाढते.
42000 रुपये मुिलावर x रुपये व्याज शमळेल असे मानू.
100 रुपये मुिलावर 10 रुपये व्याज शदले आहे.
व्याजािे मुिलाशी असलेले गुणोत्तर घेऊ. हे गुणोत्तर दोन रूपांत मांडून समीकरण शमळवू.
𝑥 10
=
42000 100
𝑥 10
X 42000 = X 42000 (दोन्ही बाजूंना 42000 ने गुणू)
42000 100
x = 4200
सरळ व्याज = 4200 रु.
बँकेस परत देण्यािी रक्कम = मुिल + व्याज = 42000 + 4200 = 46200 रु.
प्रश्न.1) द.सा.द.शे. 10 दराने 4000 रुपयांिे एका वषासिे व्याज शकती होईल ?
प्रश्न.2) रावसाहेबांनी बँकक

े डून 35000 रुपये कजस घेतले.व्याजािा दर दरसाल 12% असल्यास एक वषासनंतर त्यांना बँकसे
शकती रुपये परत करावे लागतील ?
प्रश्न.3) राघवने द.सा.द.शे. 9 दराने रु.8000 त्याच्या शमत्राला कजासऊ शदले,तर एक वषासनंतर त्याला शकती रक्कम परत शमळेल
?

209921223
8316812010
मला मुिल, दर, मुदत शदली असता एक वषासिे सरळ व्याज व रास काढता येते.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - शत्रकोण
उपघटक - शत्रकोणािे प्रकार व शत्रकोणािे गुणधमस शदवस – अडोतीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - शत्रकोणािे कोनांवरून आशण बाजूंवरून पडणारे प्रकार / गटांमध्ये वगीकरण करतात. उदा. शवषमभुज,
समद्विभुज, समभुज हे बाजूंवरून पडणारे शत्रकोणािे प्रकार इ.

 तीन नैकरेषीय शबंदू रेषाखंडांनी जोडून तयार होणाऱ्या बंशदस्त आकृतीला शत्रकोण असे म्हणतात.
 शत्रकोणािे शशरोशबंदू, बाजू व कोन यांना शत्रकोणािे घटक म्हणतात.
शत्रकोणािे प्रकार - बाजूंवरून
 ज्या शत्रकोणाच्या शतन्ही बाजू समान लांबीच्या असतात, त्या शत्रकोणाला समभुज शत्रकोण म्हणतात.
 ज्या शत्रकोणाच्या दोन भुजा समान लांबीच्या असतात, त्या शत्रकोणास समद्विभुज शत्रकोण म्हणतात.
 ज्या शत्रकोणाच्या कोणत्याही दोन बाजू समान लांबीच्या नसतात, त्या शत्रकोणास शवषमभुज शत्रकोण म्हणतात.
शत्रकोणािे प्रकार - कोनांवरून
 ज्या शत्रकोणािे तीनही कोन लघुकोन असतात, त्या शत्रकोणास लघुकोन शत्रकोण म्हणतात.
 ज्या शत्रकोणािा एक कोन काटकोन असतो, त्या शत्रकोणास काटकोन शत्रकोण म्हणतात.
 ज्या शत्रकोणािा एक कोन शवशालकोन असतो, त्या शत्रकोणास शवशालकोन शत्रकोण म्हणतात.
शत्रकोणािे गुणधमस
 शत्रकोणाच्या तीनही कोनांच्या मापांिी बेरीज 1800 असते.
 शत्रकोणाच्या कोणत्याही दोन बाजूंच्या लांबीिी बेरीज ही शतसऱ्या बाजूच्या लांबीपेक्षा नेहमी मोठी असते.
शत्रकोण ABC हा काटकोन शत्रकोण PQR हा लघुकोन शत्रकोण XYZ हा शवशालकोन

शत्रकोण आहे. शत्रकोण आहे. शत्रकोण आहे.
शत्रकोण ABC हा समभूज शत्रकोण PQR हा समद्विभूज शत्रकोण XYZ हा शवषमभूज

शत्रकोण आहे. शत्रकोण आहे. शत्रकोण आहे.
बाजूच्या आकृतीवरुन
रेख PQ + रेख QR  रेख PR
रेख PQ + रेख PR  रेख QR
रेख QR + रेख PR  रेख PQ
 खाली शत्रकोणांच्या बाजूंच्या लांबी शदल्या आहेत. त्यावरुन शत्रकोणािा प्रकार शलहा.
1) 7 सेमी, 7 सेमी, 7 सेमी ...........................................
2) 4.5 सेमी, 4.5 सेमी, 4 सेमी ...........................................
3) 6.3 सेमी, 5.2 सेमी, 3.7 सेमी ...........................................
4) 8.4 सेमी, 5.3 सेमी, 5.3 सेमी ...........................................
5) 6 सेमी, 6 सेमी, 6 सेमी ...........................................
6) 9 सेमी, 5 सेमी, 6 सेमी ...........................................
 शत्रकोण काढण्यासाठी खाली काही बाजूंच्या लांबी शदल्या आहेत. या लांबीच्या बाजू असणारे शत्रकोण
काढता येतील का नाही, ते ठरवा. कारण शलहा.
1) 17 सेमी, 7 सेमी, 8 सेमी ......................................................
2) 7 सेमी, 24 सेमी, 25 सेमी ......................................................
3) 9 सेमी, 5 सेमी, 16 सेमी ......................................................
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3Dmobile
%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_31259897001629286412011
शत्रकोणािे शशरोशबंदू, कोन व बाजू ओळखता येतात, शलशहता येतात, व वािता येतात.
बाजूंवरून होणारे व कोनांवरून होणारे शत्रकोणािे प्रकार समजले.
शत्रकोणाच्या शतन्ही कोनाच्या मापांिी बेरीज 1800 असते हे समजले व त्यािा उपयोग करता येतो.
शत्रकोणाच्या दोन बाजूंच्या लांबीिी बेरीज शतसऱ्या बाजूच्या लांबीपेक्षा जास्त असते हा गुणधमस समजला
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - िौकोन
उपघटक - िौकोन शदवस – एकोणिाळीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - िौकोनाच्या बाजू व कोन ओळखतात. शत्रकोणािे काही गुणधमस सांगतात.

कागदावर A, B, C, D हे िार शबंदू असे घ्या, की कोणतेही
तीन शबंदू नैकरेषीय असतील.ते शबंदू एकमेकांना जोडून एक बंशदस्त
आकृती तयार करायिी आहे, मात्र कोणतेही दोन शबंदू जोडले तर
उरलेले दोन शबंदू त्या रेषेच्या एकाि बाजूला असावेत.
शदलेला शनयम पाळून तयार झालेल्या आकृतीला िौकोन म्हणतात.
 िौकोनािे वािन व लेखन
घड्याळ्याच्या काट्याच्या शदशेने शकिंवा घड्याळ्याच्या काट्याच्या शवरुद्ध शदशेने क्रमाने कोणत्याही
शशरोशबंदू पासून सुरुवात करून िौकोनाला नाव देता येते.
 िौकोनाच्या लगतच्या बाजू मध्ये एक सामाईक शशरोशबंदू असतो.
 िौकोनाच्या संमुख म्हणजे समोरासमोरील बाजू मध्ये सामाईक शशरोशबंदू नसतो.
 िौकोनाच्या ज्या दोन कोनांमध्ये एक बाजू सामाईक असते त्या कोनांना िौकोनािे लगतिे कोन म्हणतात.
 िौकोनाच्या ज्या दोन कोनांमध्ये एकही बाजूस सामाईक नसते त्या कोनांना िौकोनािे संमख
ु म्हणजेि
समोरासमोरिे कोन म्हणतात.
 िौकोनािे संमख
ु कोनांिे शशरोशबंदू जोडणारे रेषाखंड म्हणजे िौकोनािे कणस असतात

िौकोनािे लेखन करतांना िौकोन या शब्दाऐवजी  अशी खूण करतात.
वािन लेखन वािन लेखन
िौकोन ABCD  ABCD िौकोन BCDA  BCDA

िौकोन CDAB  CDAB िौकोन DABC  DABC क्रमाने कोणत्याही
िौकोन ADCB  ADCB िौकोन DCBA  DCBA शशरोशबंदूपासून सुरुवात करुन
िौकोन CBAD  CBAD िौकोन BADC  BADC घड्याळाच्या शदशेने शकिंवा शवरुद्ध
शदशेने िौकोनािे िार अक्षरी नाव
िौकोनाच्या लगतच्या बाजू शलहीतात.
1)बाजू AB व बाजू BC 2) बाजू BC व बाजू CD 3) बाजू CD व बाजू DA 4)बाजू DA व बाजू AB
िौकोनाच्या संमुख बाजू
1) बाजू AB व बाजू CD 2) बाजू BC व बाजू AD
िौकोनािे लगतिे कोन
1) ABC व  BCD 2) BCD व CDA 3)  CDA व DAB 4)DABवABC
िौकोनािे संमख
ु कोन
1) ABC व  ADC 2) BCD व  DAB
िौकोनािे कणस
AC व रेख BD हे  ABCD िे कणस आहेत.
बाजूच्या  PQRS वरुन खालील माशहती शलहा.
1) संमुख कोनांच्या जोड्या शलहा.

1)............................2) .............................
2) संमुख बाजूच्या जोड्या शलहा.
1)............................2)...............................
3) लगतच्या बाजूच्या जोड्या शलहा.
1)....................2)....................3)).......................4)...................
4) लगतच्या कोनांच्या जोड्या शलहा.
1).................2).......................3)).......................4)...................
5) िौकोनाच्या कणाांिी नावे शलहा.
1).......................................2)....................................
6) िौकोनािी नावे वेगवेगळ्या प्रकारे शलहा.
........................................................................................

https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3Dmo
bile%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140079854223361247
शशरोशबंदू, कोन व बाजू हे िौकोनािे घटक समजले, संमुख कोन, संमुख बाजू, लगतिे कोन, लगतच्या बाजू
ओळखता येतात.
िौकोनािे कणस समजले, िौकोनाच्या िारही कोनांच्या मापांिी बेरीज 3600 असते हा गुणधमस समजला.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - िौकोन
उपघटक - बहुभुजाकृती शदवस – िाळीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - बहुभुजाकृती ओळखतात.

िौकोनािा एक कणस काढून त्यािे दोन शत्रकोणात शवभाजन करा.
शत्रकोणाच्या सवस कोनाच्या मापािी बेरीज 1800 असते हे
माशहत आहे. िौकोनामध्ये दोन शत्रकोण तयार होतात.
यावरुन िौकोनाच्या सवस कोनांच्या मापािी बेरीज दोन
शत्रकोणाएवढी असते..
 1800 × 2 = 3600
 िौकोनाच्या िारही कोनाच्या मापािी बेरीज 3600 असते.
 शत्रकोण, िौकोन, पंिकोन आशण पािपेक्षा जास्त बाजू असलेल्या बंशदस्त आकृतीला बहुभुजाकृती
पंिकोनाच्या कोणत्याही एका शशरोशबंदूतून लगतच्या कोनािे
शशरोशबंदू सोडून इतर शशरोशबंदू रेषाखंडाने आकृतीत दाखशवल्याप्रमाणे
जोडा. आपल्याला तीन शत्रकोण शमळते. प्रत्येक शत्रकोणाच्या सवस
कोनांच्या मापािी बेरीज 1800 असते हे आपल्याला माशहत आहे.
पंिकोनात तीन शत्रकोण तयार होतात. यावरुन पंिकोनाच्या सवस
कोनांच्या मापािी बेरीज तीन शत्रकोनाएवढी होईल.
 1800 × 3 = 5400
याप्रमाणे सवस बहुभुजाकृतींना शत्रकोणात शवभाशजत करून त्यांच्या सवस कोनांच्या मापािी बेरीज आपल्याला
काढता येईल

पंिकोन
शशरोशबंदू : A, B, C, D, E
बाजू : रेख AB, रेख BC, रेख CD, रेख DE, रेख AE
कोन :  EAB,  ABC,  BCD,  CDE,  DEA
खालील तक्ता पाहा.
आकृती आकृतीिे नाव बाजूंिी संख्या
पंिकोन 5
षट्कोन 6
सप्तकोन 7
अष्ट्कोन 8
षट्कोनाच्या सवस कोनांच्या मापािी बेरीज = 1800 × 4

= 7200
तक्ता पूणस करा
बहुभुजाकृतीिे नाव शशरोशबंदूंिी संख्या बाजूंिी संख्या कोनांिी संख्या

पंिकोन
षट्कोन
सप्तकोन
अष्ट्कोन
 आपल्या पररसरात आढळणारी बहुभुजाकृतीिी उदाहरणे शोधा. त्यांच्या आकृत्या काढा.

 एक बहुभुजाकृती काढा. शतिे आकृतीत दाखशवल्याप्रमाणे शत्रकोणाकृती भाग करा.
त्यावरुन शतच्या सवस कोनांच्या मापािी बेरीज शकती होईल ते ठरवा.
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3
Dmobile%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140092723609601219
तीन पेक्षा जास्त बाजूच्या बहुभुजाकृती ओळखता येतात.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव – भौशमशतक रिना
उपघटक - रेषेवरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे. शदवस – एकेिाळीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - काही मूलभूत भौशमशतक रिना करतात.

लंब
बाजूच्या आकृतीत रेषा l आशण रेषा n या एकमेकींना शबंदू M मध्ये
छेदल्या आहेत. शबंदू M जवळ होणारा प्रत्येक कोन मोजा. रेषा l व रेषा n
मधील प्रत्येक कोन काटकोन असेल, तर त्या रेषा एकमेकींना लंब आहेत
असे म्हणतात. हेि ‘रेषा l  रेषा n’ असे शिन्हाने दशसवतात. त्यािे वािन
‘रेषा l लंब रेषा n’ असे करतात.

रेषेवरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे.
गुण्यािा वापर करुन
 रेषा PQ काढा. या रेषेवर कोठेही Rशबंदू घ्या.
 गुण्या असा ठेवा, की गुण्यािा काटकोन करणारा शबंदू हा R या
शबंदूवर येईल आशण काटकोन करणारी एक भुजा रेषा PQ जुळेल.
 गुण्याच्या काटकोन करणाऱ्या दुसऱ्या बाजूच्या कडेने रेषा RS
काढा.
 रेषा RS ही रेषा PQ ला Rशबंदूत लंब आहे.
किंपासिा उपयोग करुन
 रेषा MN काढा रेषेवर कोठेही K शबंदू घ्या.
 किंपासिे लोखंडी टोक K शबंदूवर ठेवा. K शबंदूच्या दोन्ही
बाजूंना समान अंतरावर रेषेला छेदणारे दोन किंस काढा.
त्यांिा छेदनशबंदूंना अनुक्रमे A व B नावे द्या.
 किंपासमध्ये AB अंतराच्या शनम्म्यापेक्षा जास्त व सोईिे
अंतर घ्या. किंपनीिे टोक A शबंदूवर ठेवा आशण आकृतीत

दाखशवल्याप्रमाणे रेषेच्या एका अंगास एक किंस काढा.
 तेि अंतर कायम ठेवनू किंपासिे टोक B शबंदूवर ठेवा आशण
पूवीच्या किंसाला छेदणारा आणखी एक किंस काढा.
 दोन्ही किंसाच्या छेदनशबंदूला T नाव द्या.
 K आशण T शबंदूतून जाणारी रेषा काढा.
 रेषा KT ही रेषा MN ला K शबंदूत लंब आहे.
1)खाली रेषा PQ शदली असून रेषेवरील शबंदू D ला लंब असणारी रेषा SR गुण्यािा उपयोग करुन काढा.
2) रेषा n काढा. रेषेवर कोठेही शबंदू H घ्या. गुण्याच्या मदतीने शबंदू H मधून रेषा n वर लंब काढा.
3)खाली रेषा EF शदली असून रेषेवरील शबंदू C ला लंब असणारी रेषा EF किंपासिा उपयोग करुन काढा.
3) रेषा t काढा. रेषेवर कोठेही शबंदू W घ्या. किंपासच्या मदतीने शबंदू W मधून रेषा t वर लंब काढा.
रेषेवरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढता येतो.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - भौशमशतक रिना
उपघटक - रेषेबाहेरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे. शदवस – बेिाळीसवा

रेषेबाहेरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे.
गुण्यािा उपयोग करुन
 रेषा XY काढा. या रेषेबाहेर कोठेही P शबंदू घ्या.
 गुण्याच्या काटकोन करणाऱ्या बाजूंपैकी एक बाजू
रेषा XY ला जुळवून ठेवा.
 गुण्या रेषेवर असा सरकवा, की गुण्यािी काटकोन
करणारी दुसरी बाजू P शबंदूला शिकटेल. या बाजू
लगत P शबंदूतून जाणारी रेषा PS काढा. रेषा PS
ही रेषा XYला लंब आहे.
किंपासिा उपयोग करुन
 रेषा MN काढा. रेषेबाहेर कोठेही K शबंदू घ्या.
 किंपासिे टोक K शबंदूवर ठेवून किंपासमध्ये सोयीस्कर
अंतर घ्या. रेषा MN ला A व B या दोन शबंदू छेदणारे
किंस काढा.
 किंपासमध्ये AB अंतराच्या शनम्म्यापेक्षा जास्त अंतर घ्या.
किंपासिे टोक A शबंदूवर ठेवा आशण रेषेच्या खालील
अंगास एक किंस काढा.
 किंपासमध्ये तेि अंतर कायम ठेवनू किंपासिे टोक B
शबंदूवर ठेवा. पूवीच्या किंसाला छेदणारा आणखी एक
किंस काढा.
 दोन्ही किंसाच्या छेदनशबंदूला T नाव द्या.
 रेषा KT काढा.
 रेषा KT ही रेषा MN ला लंब आहे.
1)खाली रेषा SR शदली असून रेषेरील शबंदू N ला लंब असणारी रेषा AB गुण्यािा उपयोग करुन काढा.
2) रेषा q काढा. रेषेबाहेर कोठेही शबंदू U घ्या. गुण्याच्या मदतीने शबंदू U मधून रेषा q वर लंब काढा.
3)खाली रेषा AB शदली असून रेषेवरील शबंदू K ला लंब असणारी रेषा MN किंपासिा उपयोग करुन काढा.
4) रेषा b काढा. रेषेबाहेर कोठेही शबंदू S घ्या. किंपासच्या मदतीने शबंदू S मधून रेषा b वर लंब काढा.
रेषबे ाहेरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढता येतो.
क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव - भौशमशतक रिना
उपघटक - रेषाखंडािा लंबदुभाजक शदवस – त्रेिाळीसवा

रेषाखंडािा लंबदुभाजक
रेषा p आशण रेषा q, रेख AB च्या M या शबंदूंतून जातात. रेषा p आशण रेषा q
या रेख AB च्या दुभाजक रेषा आहेत. रेषा p आशण रेख AB यांच्यातील कोन मोजा.
या दोन रेषांपैकी रेषा p ही रेख AB ला लंब सुद्धा आहे. म्हणून रेषा p ला रेख AB
िी लंबदुभाजक रेषा शकिंवा लंबदुभाजक म्हणतात.

किंपासच्या साहाय्याने रेषाखंडािा लंबदुभाजक काढणे.
 रेषाखंड AB काढा.
 किंपासिे टोक A शबंदूवर ठेवा. किंपास मध्ये A आशण B या दोन शबंदूमधील
अंतराच्या शनम्म्यापेक्षा जास्त अंतर घेऊन रेषाखंडाच्या वरच्या आशण
खालच्या बाजूला एक-एक किंस काढा.
 किंपासमध्ये तेि अंतर कायम ठेवा आशण किंपासिे टोक B शबंदूवर ठेवून
पूवीच्या किंसांना छेदणारे किंस काढा. किंसांच्या छेदनशबंदू P आशण Q अशी
नावे द्या. रेषा PQ काढा.
 रेषा PQ ही रेख AB िी लंबदुभाजक रेषा आहे.
1)किंपास व पट्टीिा उपयोग करुन खालील रेषाखंड दुभागा.
2) 6 सेमी लांबीिा AB रेख काढून तो किंपास व पट्टीच्या साहाय्याने दुभागा.

हे मला समजले : रेषाखंडािा लंबदुभाजक काढता येतो.

क्षेत्रािे नाव – भूशमती घटकािे नाव – शत्रशमतीय आकार
उपघटक - शिती व सूिी शदवस – िव्वेिाळीसवा
अध्ययन शनष्पत्ती - गोल, घन, इद्वष्ट्काशिती, वृत्तशिती, शंकू यासारख्या पररसरात आढळणाऱ्या शत्रशमतीय वस्तू
ओळखतात. शत्रशमतीय वस्तूच्या कडा, शशरोशबंदू आशण पृष्ठे यांिी उदाहरणे देऊन वणसन करतात.

इद्वष्ट्काशिती
इद्वष्ट्काशितीिी सवस पृष्ठे आयताकार आहेत आशण समोरासमोरील पृष्ठे अगदी सारखी आहेत. इद्वष्ट्काशितीला
िौकोनी शिती देखील म्हणतात.
घन
ज्या इद्वष्ट्काशितीिी सवस पृष्ठे ही समान िौरसाकृती असतात, त्या इद्वष्ट्काशितीला घन म्हणतात.
िौकोनी सूिी
तळािे पृष्ठ िौकोनी असून उभी पृष्ठे शत्रकोणी असणाऱ्या आकाराला िौकोनी सूिी म्हणतात.
शत्रकोणी शिती
तळाच्या व वरच्या पृष्ठभागािा आकार शत्रकोणाकृती असून बाजूंिे पृष्ठभाग हे आयताकृती असतात अशा
आकृतीला शत्रकोणी शिती म्हणतात.
शत्रकोणी सूिी
सवस पृष्ठे शत्रकोणी असणाऱ्या आकाराला शत्रकोणी सूिी म्हणतात.
लक्षात ठेवा
शितीिे तळािे व वरिे पृष्ठ सारखे असून बाजूिी पृष्ठे आयताकार असतात तर सूिीिे वरिे टोक सूईसारखे
असून बाजूिी पृष्ठे शत्रकोणाकृती असतात.शितीच्या व सूिीच्या तळाच्या आकारावरुन त्या आकृतीिे नाव ठरते.
वृत्तशिती ( दंडगोल )
वतुसळाकार तळ असलेला उभा डबा तुम्ही पाशहलेला आहे. डबा हे वृत्तशितीिे सवसपररशित उदाहरण आहे. डबा बंद
असेल तर ही बंशदस्त वृत्तशिती असते. या आकारािा तळ वतुळ स ाकार असल्याने याला वृत्तशिती म्हणतात.
शंकू
आइस्क्रीमिा कोन,शवदुषकािी टोपीसारख्या आकाराला शंकू म्हणतात.बंद नसलेल्या शंकूला एक वक्रपृष्ठ आशण
एक वतुळ स ाकार कड असते, परंतु सपाट पृष्ठ नसते.
गोल
िेंडूसारख्या आकाराला गोल म्हणतात.

अभ्यासा
आकार आकृती शशरोशबंदू सपाट कडा वतुसळाकार वक्रपृष्ठे
पृष्ठे कडा
इष्ट्ीकाशिती 8 6 12 - -
घन 8 6 12 - -
िौकोनी सूिी 5 5 8 - -
शत्रकोणी शिती 6 5 9 - -
शत्रकोणी सूिी 4 4 6
वृत्तशिती - 2 - 2 1
(दंडगोल)
शंकू 1 1 - 1 1
गोल - - - - 1
1) शिती आशण सूिी यातील फरक शलहा.

......................................................................................................
......................................................................................................
2) िौकोनी सूिीिी घडणी काढा.
3) शत्रकोणी शितीिी घडणी काढा
4) खालील प्रत्येक आकृतीिी पृष्ठे, कडा व शशरोशबंदू यांिी संख्या शलहून सारणी पूणस करा.
आकारािे नाव शशरोशबंदू पृष्ठे कडा
िौकोनी शिती
िौकोनी सूिी
पंिकोनी शिती
पंिकोनी सूिी
षट्कोनी शिती
षट्कोनी सूिी
https://diksha.gov.in/play/collection/do_312528209289732096153322?referrer=utm_source%3Dmobil
e%26utm_campaign%3Dshare_content&contentId=do_3130140096377159681261
शिती व सूिी यातील फरक समजला. शिती, सूिी, वृत्तशिती, शंकू व गोल यांिी पृष्ठे, कडा, शशरोशबंदू ओळखता
येतात व त्यांिी संख्या सांगता येते.
िािणी क्र.3 शदवस पंिेिाळीसवा
इयत्ता: सातवी शवषय : गशणत
शवद्यार्थयासिे नाव - ......................................................................... गुण : 30
सूिना: 1. सर्व प्रश्न सोडर्णे आर्श्यक आहे

प्रश्न क्र.1. योग्य जोड्या लावा. (2)

कोनािे माप कोनािे प्रकार
1) 2400 A) लघुकोन
2) 1800 B) प्रशवशाल कोन
C) सरळ कोन
प्रश्न क्र.2. खालील िौकटीत ˂ , ˃ , = यापैकी योग्य शिन्ह शलहा. (2)
1) - 5 5
2) 7 -8
प्रश्न क्र.3.संख्यारेषेवर A व B शबंदू कोणते अपूणाांक दशसवतात ते शलहा. (2)
प्रश्न क्र.4. िौकोन ABCD काढा व त्यावरून खालील प्रश्नांिी उत्तरे शलहा. (4)
i) संमुख कोनांच्या जोड्या शलहा.
ii) िौकोनाच्या कणासिी नावे शलहा.
1. 48 , 84 या संख्यांिा लसाशव आशण मसाशव काढा.
2. पशहल्या राशीिे दुसऱ्या राशीशी असलेले गुणोत्तर काढा.
25 लीटर, 10 लीटर
3. 7 सेमी लांबीिा रेख PQ काढून किंपास आशण पट्टीच्या साहाय्याने दुभागा.
4. 12, 23, 36, 48, 52, 57, 47, 35 संख्यामधून 3 ने शवभाज्य असणाऱ्या संख्या शोधा.
प्रश्न क्र.6. खालील शाद्वब्दक उदाहरणे सोडवा. (प्रत्येकी 4 गुण) (12)

1. अरमान दररोज मैदानावरील वतुसळाकार मागासवरून िालण्यािा व्यायाम करतो. जर तो दररोज 6 फेऱ्यात 3.252
शकमी अंतर िालतो, तर तो एका फेरीत शकती अंतर िालतो ?
2. 5 िॉकलेटिी शकिंमत 25 रुपये आहे तर अशा 3 िॉकलेटिी शकिंमत शकती ?
3. एका परीक्षेत राहुलला 800 पैकी 720 गुण शमळाले तर त्याला शकती टक्के गुण शमळाले ?
उत्तरसूिी (िािणी क्र.1)
प्रश्न क्र.1.
आकृती आकृतीिे नाव
1. रेषाखंड
2. शकरण
3. प्रतल
4. रेषा
प्रश्न क्र.2. -48 िी शवरुध्द संख्या 48, 15 िी शवरुध्द संख्या -15 , -99 िी शवरुध्द संख्या 99
89
प्रश्न क्र.3. 1 धन संख्या 9, 23 ऋण संख्या -5, -2 3) i) 5 ii) 4) i) 0.9 ii) 1.125
10

प्रश्न क्र.1. 4 ने शवभाज्य असणाऱ्या तीन अंकी कोणत्याही तीन संख्या: 312, 436, 612
प्रश्न क्र.2. सोडवा (प्रत्येकी 2 गुण)
1) 81.802 2) 24.063 3) 3.5
प्रश्न क्र.3. (प्रत्येकी 2 गुण)
6
1) 10शकलोग्रॅम 2) 210 मेंढ्या 3)
5

0
प्रश्न क्र.1. 1) 240 - प्रशवशाल कोन 2) 1800 - सरळ कोन
प्रश्न क्र.2. 1) -5 ˂ 5 2) 7 ˃ -8
3 7
प्रश्न क्र.3. A = , B =
5 5
प्रश्न क्र.4. 1) संमख
ु कोनांच्या जोड्या: ∠A व ∠C आशण ∠D व ∠B.
2) िौकोनाच्या कणासिी नावे: कणस AC व कणस BD
प्रश्न क्र.5. 1. 48 व 84 यांिा लसाशव: 336 व मसाशव: 12
5
2. 25 लीटरिे 10 लीटरशी असलेले गुणोत्तर:
2
4. 12, 36, 48, 57
प्रश्न क्र.6.
1. 0.542 शकमी
2. 15 रुपये
3. 90 %

STD 7 TH Maths

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

STD 7 TH Maths

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

सेतू अभ्यासक्रम (ब्रीज कोसस) : इयत्ता सातवी

 प्रवतसक : शालेय शशक्षण शवभाग,महाराष्ट्र शासन

 संपादक : मा. शदनकर टेमकर

हा सेतू अभ्यासक्रम यशस्वीरीत्या पूणस करण्यासाठी मन:पूवसक शुभेच्छा !

अनुक्रमांक शदवस क्रमांक घटक उपघटक

1 1 भूशमतीतील मूलभूत संबोध शबंदू, रेषा, रेषाखंड, शकरण

6 6 पूणाांक संख्या पूणाांकसंख्येिी वजाबाकी

8 8 अपूणाांकांवरील शक्रया पूणाांकयुक्त अपूणाांकािी बेरीज व वजाबाकी

19 19 अपूणाांकांवरील शक्रया दशांश अपूणाांकािा गुणाकार

42 42 भौशमशतक रिना रेषेबाहेरील शबंदूतून त्या रेषेला लंब काढणे.

थोडं समजून घेऊ

जसे - रेख AB शकिंवा रेख BA

िला सराव करूया

1) आकृतीमधे शदलेल्या सवस शबंदूंिी नावे शलहा.

2) आकृतीमधे शदलेल्या सवस रेषांिी नावे शलहा.

थोडी मदत (शलंक)

अध्ययन शनष्पत्ती - प्रतल, समांतर रेषा या मूलभूत संबोधांिे वणसन करतात.

थोडं समजून घेऊ

िला सराव करूया

 बाजूिी आकृती पाहा.

बाजूच्या आकृतीतील रेषा l रेषा f ह्या G या एकािप्रतलात असून

(A) (B) (C)

थोडी मदत (शलंक)

अध्ययन शनष्पत्ती - प्रात्यशक्षकािारे कोनािी समज दशसशवतात.

थोडं समजून घेऊ

कोनािे नाव कोनािे माप आकृती

लघूकोन 00 पेक्षा मोठा परंतू 900 पेक्षा लहान

शवशालकोन 900 पेक्षा मोठा परंतू 1800 पेक्षा लहान

प्रशवशालकोन 1800 पेक्षा मोठा परंतू 3600 पेक्षा लहान

पूणस कोन 3600

कोनमापक कोनािे माप मोजणे.

किंपास वतूसळ काढणे.

गुण्या 900, 300, 600, 450 हे कोन

कककटक दोन शबंदूतील अंतर मोजण्यासाठी.

िला सराव करूया

 कोणत्याही  ABC मापािा काढा.

थोडी मदत (शलंक)

अध्ययन शनष्पत्ती - पूणासकांिी बेरीज व वजाबाकीिी उदाहरणे सोडशवतात.

थोडं समजून घेऊ

 संख्यारेषेवर 0 च्या उजवीकडे क्रमाने 1,2,3,......... या धन संख्या दशसशवतात.

िला सराव करूया

उदा.क्र.2. संख्यारेषेवर -3 व+2 या संख्या दाखव.

3. जशमनीखाली 5 मीटर खोल भुयार.

अध्ययन शनष्पत्ती - पूणासकांिी बेरीज व वजाबाकीिी उदाहरणे सोडशवतात.

थोडं समजून घेऊ

िला सराव करूया

खालील सारणी पूणस करा.

थोडी मदत (शलंक)

शदलेल्या धन, ऋण संख्यांिी शवरुद्ध संख्या सांगू शकतो.

अध्ययन शनष्पत्ती - पूणासकांिी बेरीज व वजाबाकीिी उदाहरणे सोडशवतात

थोडं समजून घेऊ

-4 < -3 < -2 < -1 < 0 < 1 < 2 < 3 < 4

िला सराव करूया

1) (+7) – (-3) 3) (-9) – (-4)

थोडी मदत (शलंक)

थोडं समजून घेऊ

 अंशाशधक अपूणाांकािे पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर केल्यावर पूणाांकयुक्त

2. पूणाांकयुक्त अपूणाांकात रुपांतर करा.

थोडी मदत (शलंक)

थोडं समजून घेऊ

िला सराव करूया

225 133 225−133 92 29

थोडी मदत (शलंक)