सेतू अभ्यास (ब्रीज कोसस) : इयत्ता नववी

 प्रवततक : शालेय शशक्षण शवभाग,महाराष्ट्र शासन

 प्रकाशक : राज्य शैक्षशणक सश
ं ोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पणु े.
 प्रेरणा : मा. वंदना कृष्णा, (भा.प्र.से.)
ऄपर मख्ु य सशिव,शालेय शशक्षण व क्रीडा शवभाग,मंत्रालय,मंबु इ.
 मागतदशतक : मा.िवशाल सोळंकी, (भा.प्र.से.)
अयक्त ु (शशक्षण),महाराष्ट्र राज्य,पणु े.
मा.राहुल ििवेदी (भा.प्र.से.)
राज्य प्रकल्प सिं ालक,महाराष्ट्र प्राथशमक शशक्षण पररषद,मंबु इ.
 सपं ादक : मा. िदनकर टे मकर
संिालक, राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पणु े.
 सहसपं ादक : डॉ.िवलास पाटील
सहसंिालक, राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद ,महाराष्ट्र,पणु े.
 कायतकारी संपादक : डॉ.कमलादेवी अवटे ,
ईपसंिालक ( भाषा व समता शवभाग )
श्रीमती नीता जाधव,
ईपशवभागप्रमख ु तथा ऄशधव्याख्याता, मराठी शवभाग
राज्य शैक्षशणक सश ं ोधन व प्रशशक्षण पररषद, महाराष्ट्र,पणु े.
 सपं ादन सहाय्य : डॉ.नंदा भोर, श्रीमती ऄििनी नरवणे,
शवषय सहायक, मराठी शवभाग,
राज्य शैक्षशणक संशोधन व प्रशशक्षण पररषद, महाराष्ट्र, पणु े.
 शनशमतती गटप्रमख
ु : श्रीमती नम्रता शेजाळ, ऄशधव्याख्याता, डायट रत्नाशगरी.
 शनशमतती सदस्य : १) श्री.देिवदास गोसावी, शवषय सहाय्यक, शिल्हा शशक्षण व प्रशशक्षण सस्ं था बलु ढाणा.
२) श्री.गोरक्षनाथ िशदं े, सहाय्यक शशक्षक, गरुु वयत रा.शव.पाटणकर सवोदय शवद्या मंशदर
माध्य व ईच्ि माध्यशमक शवद्यालय रािरू , ता.ऄकोले,शि.ऄहमदनगर.
३) श्रीमती सल
ु भा सरु ळकर, सहाय्यक शशशक्षका, कै .श्री.वसतं राव वैद्य माध्यशमक
शवद्यालय, सेनादत्त पेठ, पणु े ३०.
४) श्री.श्रीराम लाडं गे, सहाय्यक शशक्षक,राष्ट्रीय शहदं ी शवद्यालय, देउळगाव रािा रोड,
िालना, ता.शि.िालना.
 ववद्यार्थयाांशी वितगज
ु

शवद्याथी शमत्रांनो,
मागील शैक्षशणक वषातत तम्ु ही ऑनलाआन व आतर ऄनेक मागातने तमु िं शशकणं सरुु ठे वलंत, तमु िं खपू खपू
कौतकु ! अता नवीन शैक्षशणक वषत सरू ु होतयं. पन्ु हा िोमानं अपण िोमाने सरुु वात करणार अहोत. सरुु वातीला
काही शदवस अपणाला मागील आयत्तेच्या पाठ्यक्रमािी ईिळणी करायला हवी िेणेकरून या वषीच्या
ऄभ्यासक्रमासाठी अपली िागं ली पवू ततयारी होइल. ही पवू ततयारी करणे सोयीिे व्हावे यासाठीि ‘सेतू ऄभ्यास’
तयार करण्यात अला अहे. मागील शैक्षशणक वषातत तम्ु ही नेमके काय शशकलात? या आयत्तेत अपणाला काय नवीन
शशकायिं अहे? हे समिनू घेण्यासाठी हा सेतू ऄभ्यास तम्ु हाला मदत करे ल.
त्यासाठी तम्ु हाला काय करायिं ? तर हा सेतू ऄभ्यास शदवसशनहाय क्रमाने सोडवायिा अहे. यात वेगवेगळ्या
कृ तींिा समावेश अहे. या कृ ती सोडवताना तुम्हाला मिा येइल. पण लक्षात ठे वा, या कृ ती आथे शदलेल्या
शनयोिनाप्रमाणे व स्वतः सोडवायच्या अहेत. सोडवताना काही ऄडिण अली तर शशक्षक अशण पालक मदत
करायला अहेति. अशण हो, हा ४५ शदवसािा ऄभ्यास करताना दर पंधरा शदवसांनी तुम्हाला एक छोटीसी िािणी
सोडवायिी अहे. िािणी स्वतः एकट्याने सोडवा. िािणी सोडवनू झाल्यावर ती तमु च्या शशक्षकांकडून तपासनू
घ्या.
हा सेतू ऄभ्यास सोडवताना काही भाग समिला नाही शकंवा ऄवघड वाटला तर काळिी करू नका. तो समिनू
घेण्यासाठी तमु च्या शशक्षकािं ी शकंवा पालकािं ी मदत घ्या.
हा सेतू ऄभ्यास पणू त करण्यासाठी तम्ु हाल
ं ा मनःपवू तक शभु ेच्छा !
 वशक्षक / पालकाांसाठी सूचना
कोशवड 19 च्या ईद्भवलेल्या पररशस्थतीमळ ु े मागील शैक्षशणक वषातत प्रत्यक्ष शवद्याथी समोर ऄसताना वगत
ऄध्यापन होउ शकले नाही. नव्या शैक्षशणक वषातत प्रत्यक्ष शाळा कधी सरू ु होतील याबाबत ऄशनशितता अहे.
मागील शैक्षशणक वषातत अपण ऑनलाआन माध्यमातनू सवत शवद्यार्थयाांपयांत शशक्षण पोहोिवण्यासाठी शवशवध प्रयत्न
के लेत. मागील शैक्षिणक वषाात िवद्यार्थयाांनी के लेल्या ऄध्ययनाची ईजळणी व्हावी तसेच नवीन शैक्षिणक
वषाात िशकाव्या लागणाऱ्या ऄभ्यासक्रमाची पूवातयारी हा दुहेरी ईद्देश ठे वनू हा सेतू ऄभ्यास तयार
करण्यात अला अहे.

 सेतू ऄभ्यास एकूण ४५ शदवसांिा ऄसनू त्यात ठराशवक कालावधीनंतर घ्यावयाच्या एकूण तीन
िािण्यांिा समावेश अहे.

 सेतू ऄभ्यास हा मागील आयत्तेच्या पाठ्यक्रमावर अधाररत ऄसनू मागील आयत्तेिा पाठ्यक्रम व सध्याच्या
आयत्तेिा पाठ्यक्रम यांना िोडणारा दवु ा अहे.

 सेतू ऄभ्यास हा आयत्ताशनहाय व शवषयशनहाय तयार करण्यात अला ऄसनू तो मागील आयत्तेच्या
पाठ्यपस्ु तकाशी सल
ं ग्न व त्यातील घटकावं र अधाररत अहे.

 सेतू ऄभ्यासात क्षेत्र, कौशल्य, संकल्पना व ऄध्ययन शनष्ट्पत्ती/क्षमता शवधाने यांिा समावेश के ला
अहे.शवद्यार्थयाांना नेमके काय मागतदशतन करायिे अहे यासाठी मदत होइल.

 संकल्पनाप्रमाणे िाणनू घेउ या मध्ये संबंशधत संकल्पनेबाबत शवद्यार्थयातिे पवू तज्ञान िाणनू घेण्यासाठी
―जाणून घेउ या‖ त्या सक
ं ल्पनेबाबत त्याने ऄशधक सक्षम व्हावे यासाठी ―सक्षम बनू या‖ शमळालेल्या
माशहतीिे शकती अकलन झाले यासाठी ―सराव करू या‖ व शमळालेल्या माशहतीच्या अधारे शवद्यार्थयातने
अधी शिशकत्सक शविार करावा,सितनशील व्हावे,ऄथातत ईच्ि बोधात्मक क्षमतांच्या शवकासासाठी
―कल्पक होउ या‖ या सदरांिा समावेश के ला अहे. .

 पािवा भाग – ‘तम्ु ही याच्याही मदत घेउ शकता’ यामध्ये सकं ल्पना ऄशधक िांगल्या रीतीने समिनू
घेण्यासाठी मदत हवी म्हणनू दीक्षा ऄॅप, क़्यु अर कोड आ.िी मदत घ्यावी.

 मागील शैक्षशणक वषातत शवद्याथी नेमके काय शशकले हे समिण्यासाठी, त्यािी िािपणी करण्यासाठी
अशण शवद्यार्थयाांना पढु ील आयत्तेतील सक
ं ल्पना समिनू घेण्यासाठी व ऄध्ययनासाठी हा सेतू ऄभ्यास
ऄत्यंत महत्त्वािा ठरणार अहे.

 शशक्षकांनी प्रत्येक शवद्यार्थयाांकडून सदरिा सेतू ऄभ्यास शदवसशनहाय शनयोिनाप्रमाणे पणू त करून घ्यावा.
 ‘िला सराव करू या’ हे सदर शवद्याथी स्वप्रयत्नाने सोडवेल याकडे शशक्षकांनी लक्ष द्यावे, अवश्यक तेथे
शवद्यार्थयाांना मागतदशतन करावे.

 शनशित के लेल्या कालावधीनंतर घ्यावयाच्या िािण्या शवद्यार्थयाांकडून सोडवनू घ्याव्यात, िािण्या तपासनू
शवद्याथीशनहाय गणु ांिी नोंद स्वतःकडे ठे वावी.

 िािणी तपासताना शवद्याथीशनहाय शवश्ले षण करून मागे पडलेल्या शवद्यार्थयाांना ऄशतररक्त परू क मदत
करावी.

 वयानरूु प समकक्ष वगाततील मलु ांसाठी SCERT मार्त त तयार के लेल्या शवद्याथी शमत्र व शशक्षक
मागतदशशतका यािं ा सदं भत म्हणनू ईपयोग करावा.
 अनक्र
ु मणिका
ऄ.न. घटकाचे नाव िदवस
१ काव्यानदं १
२ गद्य शवभाग २
३ गद्य शवभाग ३
४ पद्य शवभाग ४
५ पद्य शवभाग ५
६ भाषाभ्यास- ऄलक ं ार ६
७ भाषाभ्यास- ऄलंकार ७
८ ईपयोशित लेखन कथा ८
९ ईपयोशित लेखन कथा ९
१० भाषाभ्यास- वृत्त १०
११ भाषाभ्यास- वृत्त ११
१२ गद्य शवभाग १२
१३ गद्य शवभाग १३
१४ भाषाभ्यास- समास १४
१५ िािणी १५
१६ गद्य शवभाग १६
१७ गद्य शवभाग १७
१८ पद्य शवभाग १८
१९ पद्य शवभाग १९
२० ईपयोशित लेखन िाशहरात २०
२१ ईपयोशित लेखन िाशहरात २१
२२ गद्य शवभाग २२
२३ गद्य शवभाग २३
२४ ईपयोशित लेखन पत्र २४
२५ ईपयोशित लेखन पत्र २५
२६ ईपयोशित लेखन पत्र २६
ऄ.न. घटकाचे नाव िदवस
२७ भाषाभ्यास- वाक्प्प्रिार २७
२८ भाषाभ्यास- समानाथी शब्द २८
२९ भाषाभ्यास- शवरुद्धाथी शब्द २९
३० िािणी ३०
३१ गद्य शवभाग ३१
३२ गद्य शवभाग ३२
३३ पद्य शवभाग ३३
३४ पद्य शवभाग ३४
३५ भाषाभ्यास- विन बदला ३५
३६ भाषाभ्यास- लेखन शनयम ३६
३७ ईपयोशित लेखन बातमी ३७
३८ ईपयोशित लेखन बातमी ३८
३९ ईपयोशित लेखन – संवाद ३९
४० ईपयोशित लेखन – संवाद ४०
४१ पद्य शवभाग ४१
४२ पद्य शवभाग ४२
४३ शब्दकोश ४३
४४ भाषाभ्यास- शवरामशिन्हे ४४
४५ िािणी ४५
 महाराष्ट्र शासन
शालेय शशक्षण व क्रीडा शवभाग
राज्य शैक्षिणक संशोधन व प्रिशक्षण पररषद, महाराष्र, पुणे
सेतू ऄभ्यास कृती अराखडा
आयत्ता –नववी िवषय – मराठी कालावधी – ४५ िदवस
 ईिद्दष्टे:-
1. कोशवड -१९ च्या पार्श्तभमू ीवर शवद्यार्थयाांच्या मनात ऄध्ययनाशवषयी अत्मशवर्श्ास शनमातण करून शशकण्यासाठी
अनंददायी वातावरणािी शनशमतती करणे.
2. शवद्यार्थयाांना गत शैक्षशणक वषाततील सबं शं धत आयत्तेच्या भाषा ऄध्ययनातील ऄतं र भरून काढण्यास मदत करणे.
3. शवद्यार्थयाांना मागील आयत्तानरू
ु प भाषा शवषयातील ऄपेशक्षत ऄध्ययन शनष्ट्पत्तीनसु ार समिपूवक
त वािनािी संधी
ईपलब्ध करून संबंशधत क्षमता वृशद्धंगत होण्यास मदत करणे.
4. शवद्यार्थयाांना मागील आयत्तेशी िोडून घेण्यासाठी स्वयऄ ं ध्ययनासाठी ईपयक्त
ु ऄशा अनदं दायी व कृ शतयक्त
ु अशयािी
शनशमतती करणे.
5. शवद्यार्थयाांना ऄशभव्यक्त (लेखन) होण्यािी संधी ईपलब्ध करून देण.े
 ऄपेिक्षत कौशल्य/ सक
ं ल्पना( आयत्ता िनहाय):-
1. मौशखक भाषा शवकास- श्रवण,भाषण सभं ाषण .....
2. भाषाभ्यास – व्याकरण घटकावर अधाररत /भाशषक घटकावर अधाररत
3. वािन- पशठत /ऄपशठत ईतारे
4. लेखन – ईपयोशित लेखन

क्षमता क्षेत्र-
 श्रवण - गीते, समहू गीते, कशवता, वक्प्त्यांिी भाषणे व शवशवध साशहत्यप्रकारांच्या ध्वशनशर्ती समिपवू तक
ऐकता येणे.
 भाषण-सभ ं ाषण – शवशवध साशहत्यप्रकाराच्ं या माध्यमातं नू अपले शविार व्यक्त करण्यािा प्रयत्न करणे.
 वाचन – शवशवध साशहत्यािे समिपवू तक वािन करून त्यािा अस्वाद घेता येणे.
 लेखन - ऐकलेल्या, वािलेल्या साशहत्याच्या अशया वरील काढलेल्या शटपणांच्या मद्दु यांिा शवस्तार
करता येणे.
 भाषाभ्यास – व्याकरण घटकावर अधाररत /भाशषक घटकावर अधाररत व्याकरण माशहती घेणे. सराव
करणे.
 कौशल्य:-
क्षेत्र – गाणी, कशवता, समहू गीते योग्य ऄशभनयासह व योग्य अरोह-ऄवरोहासह
शदवस : १ ला म्हणता येण.े साशहत्य प्रकाराच्ं या ध्वशनशर्ती समिपवू क
त ऐकता येण.े
श्रवण / वाचन

िशक्षकांनी प्रस्तुत गीत िवद्यार्थयाांकडून तालासरु ात म्हणवनू घ्यावे. तसेच समूहगीताच्या ध्विनििती
ऐकावाव्यात.
 कौशल्य / संकल्पना:- िविवध सािहत्यप्रकाराचे
िदवस : २ व ३ क्षेत्र – समजपूवाक वाचन करणे, मूल्यमापन करणे, िचिकत्सक
रा. श्रवण/ वाचन /लेखन िवचार करून स्वतंत्र व प्रभावी लेखन करता येणे.
लिलत सािहत्य – ऄनुभव कथन

जाणून घेउ या

शशक्षकानं ी शवद्यार्थयाांना पढु ील ईताऱ्यािे गटात वािन करण्यास सांगावे व ईताऱ्याच्या शवषयाशवषयी ििात
करण्यास सागं ावे. लशलत लेखातील ऄनभु व कथन हा साशहत्यप्रकार पढु े शदलेल्या प्रश्ांसारखे प्रश् शविारून
समिनू घेण्यास मदत करावी.

एके शदवशी ऄिानक, एक तरुण गावात अला. गावातल्या पारावर बसला. गावातील पारावर बसलेले लोक
त्याच्याकडे टकामका पाहू लागले. तो तरुण सपनशवक्प्यासारखाि शदसत होता.तोि िेहरा,तीि ऄगं काठी,िणू सपनशवक्प्याि
गावात अला होता.अम्ही सगळी मल ु ं पारािवळ िमलो.अमच्या गावातल्या सगळ्यांत वृद्ध तात्यांनी त्याला
शविारल,ं ‘‘कोण रे बाबा तू? कुठून अलास?’’तो म्हणाला,‘‘मी तुमच्या सपनशवक्प्यािा मल ु गा. गडु घेदख
ु ीच्या त्रासामळ
ु े
बाबा बऱ्याि वषाांपासनू गावोगावी िाउ शकत नाहीत; पण खरं सांगू का? गावांत िाण,ं शतथल्या लोकांना एकत्र िमवण,ं
त्यांच्याशी बोलण्यासाठी सकु ामेवा शवकणं हे के वळ बाबांिं एक शनशमत्त होतं. त्यातून त्यांना खपू अनंद शमळत ऄसे. ‘अपले
ऄनभु व, अपल्यािवळिं ज्ञान आतरांना सांगावं, दसु ऱ्यांना अनंद द्यावा ’ ऄसं माझ्या वशडलांिं स्वप्न होतं. लोकांिी सेवा
करण्यािा त्यांिा हा मागत मला खपू खपू अवडला. नक ु तंि माझं वैद्यकीय शशक्षण पणू त झालं अहे. गावोगावी िाउन वृद्ध,
अिारी लोकांिी सेवा करायिी, ऄसं मी मनोमन ठरवलं अहे. बाबांिं हे स्वप्न पणू त करण्यासाठीि मी तुमच्या गावात
अलो अहे.’’

कृती :
१) वरील पररच्छे दातील िनवेदन करणारे -
१) लेखक २) सपनशवक्प्या ३) गावातील लोक ४) शवद्याथी
२) पररच्छे दात वणान के लेला िवषय –
१) लेखकािा ऄनभु व २) प्रसंग ३) कथा ४) लेखकािे स्वप्न

शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना त्यांिे ऄनभु व गटात सांगण्यास सांगावे व वरील ईताऱ्यातील ऄनुभवाशी
तल
ु ना करण्यास सागं ावी. ऄप्रत्यक्षपणे लशलत लेखािी वैशशष्ट्ये समिनू घेण्यास मदत करावी.
 सक्षम बनू या -
शशक्षकानं ी ऄनभु व कथनाच्या पायऱ्या, बाबी याि
ं े अकलन व्हावे यासाठी वरीलप्रमाणे ऄशधक
ईतारे देउन लशलत लेखातील ऄनभु व कथन हा साशहत्यप्रकार समिावनू द्यावा.

बागेतील झाडावर ईमललेले एखादे टपोरे र्ुल ऄसते. त्यािा सौम्यसा सगु धं अल्हाददायक ऄसतो.त्याच्या नािक ू पाकळ्या
अशण सरु े ख रंग डोळ्यांना सख ु ावतात. हा छोटासा ऄनभु व घेतानाही अपले मन प्रसन्न होउन िाते.आवल्याशा र्ांदीवर वाऱ्याच्या
लहरींनी डुलणारे ते र्ूल त्याि शदवशी संध्याकाळी कोमेिनू िाते हे खरे ; पण त्यामळ ु े त्यािे शदवसभरातील ऄशस्तत्व अशण
िाणाऱ्या – येणाऱ्याला त्याने शदलेला अनदं या गोष्टी खोट्या ठरत नाहीत. अपणही अपले हे छोटेसे िीवन त्या र्ुलासारखे सदंु र
करू शकतो.या नाशवंत िीवनाला त्याच्या ऄशस्तत्व कालापरु ता का होइना ; पण काही ऄथत प्राप्त करून देउ शकतो.तसे करण्याति
या िीवनािे काही साथतक अहे.या िीवनािा प्रवास करत ऄसताना अपल्या शनकट राहून सोबत करणारी,धीर परु वणारी, अपल्या
पेक्षा िार पावले पढु े िालत राहून प्रेरणा देणारी ऄशी शनरशनराळया कोटींतील माणसे अपल्याला भेटतात. त्यांच्यापैकी काहींच्या
सहवासामध्ये शनरामय अनंदािे क्षण लाभतात.अणखी कोणाच्या शविारामधनू ऄतं ःकरणाला काही शदलासा शमळतो अशण
ऄसामान्य शवभतू ींनी दाखवनू शदलेल्या मागातच्या ऄल्पशा ऄनसु रणातनू अपले िीवन ईन्नत होते. या साऱ्या व्यक्तींशवषयी
कृ तज्ञतेिा भाव ठे वणे हे िीवनातील एक कततव्य ठरते. त्यांिे स्मरण िागवणे हा त्यांच्या ऊणांतून काही प्रमाणात ईतराइ होण्यािा
एक मागत अहे.
कृती :
 एका शब्दात ईत्तर द्या.
१. वरील ईताऱ्यात वणतन के लेला घटक
----------------------------------
२. लेखकाला प्रेरणा देणारे बागेतील घटक.
---------------------------------
३. कसा ते सांगा – बागेतील टपोऱ्या र्ुलािा लेखकाला अलेला ऄनभु व
-----------------------------------
 स्वमत –ऄिभव्यक्ती

हा ईतारा वािल्यावर तमु च्या मनात अलेले शविार शलहा.

शशक्षकांनी वरील गद्य ईताऱ्या प्रमाणे शवशवध ईतारे देउन अकलन व स्वमत / ऄशभव्यक्ती या
कृ तीद्वारे साशहत्यप्रकार समिनू घेण्यासाठी मागतदशतन करावे.
 चला सराव करू या :-
 थोरांिवषयी कृतज्ञता का दाखवायची? ईताऱ्याच्या अधारे स्पष्ट करा.
 िशक्षकांनी आयत्ता अठवीच्या पाठ्यपुस्तकातील ऄनुभव कथन िकंवा प्रसंग लेखनाचे
िवद्यार्थयाांना वाचन करण्यास सांगून स्वाध्यायामधील कृती सोडिवण्यास सांगाव्यात.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 शवद्यार्थयाांना शवशवध ऄनुभव कथन ऄसलेल्या साशहत्य कृ ती शमळवनू
त्यािं े गटात वािन करण्यास लावा.
 शवद्यार्थयाांना अवडलेल्या एखाद्या साशहत्य कृ तीतील शविार
स्वतःच्या शब्दात मांडण्यास सांगा.
 शवद्यार्थयाांना वेगवेगळ्या कल्पना करण्यास सागं नू त्याच्या कल्पना
शलशहण्यास सांगा. ईदारणाथत - बागेतील मी एक र्ुलपाखरु...
 कौशल्य –
क्षेत्र –
शदवस : ४, ५ वा गाणी, कशवता, समहू गीते योग्य ऄशभनयासह व योग्य अरोह-ऄवरोहासह
श्रवण/ वाचन /लेखन म्हणता येणे . साशहत्य प्रकारांच्या ध्वशनशर्ती समिपूवतक ऐकता येणे .
सक ं ल्पना :- पद्य

जाणून घेउ या

शशक्षकानं ी खालील प्रमाणे ईदाहरणे देउन त्यामध्ये काय र्रक अहे यािी शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा त्यांना
गटात ििात करण्यास सांगावे.

 ईदाहरण - १.

 ईदाहरण- १. शकतीतरी शदवसात

नाही िांदण्यात गेलो
शकतीतरी शदवसात मी िादं ण्यात शर्रलो नाही व नदीत शकती तरी शदवसात
डुंबलो नाही. नाही नदीत डुंबलो

 ईदाहरण - २.

ये रे ये रे पावसा,
तलु ा देतो पैसा  ईत्तरे द्या / िलहा.
पैसा झाला खोटा,
पाउस अला मोठा १) सोबतच्या बडबड गीताचा िवषय --
पाउस पडला शझम् शझम् २) धो-धो पडणाऱ्या पावसाचे वणान करणारा शब्द -
ऄगं ण झाले ओले शिबं
पाईस पडतो मसु ळधार ३) लय िनमााण करणाऱ्या शब्दांच्या जोड्या --
रान होइल शहरवेगार
४) बडबड गीतात अलेले मानवेतर घटक—

 िशक्षकांनी ऄशा िविवध ईदाहरणांिारे चचाा करून किवतेतील िविवध घटकांिवषयी

िवद्यार्थयाांचे अकलन जाणून घ्यावे.
 सक्षम बनू या -

शशक्षकांनी वरील बडबडगीत व बालगीतांप्रमाणे आतर बडबडगीते बालगीत घेउन शवद्यार्थयाांना काव्य ही
सक
ं ल्पना समिनू दयावी. शवद्यार्थयाांशी ििात करून त्यानं ा गद्य व पद्य यातील भेद समिावनू घेण्यास मदत
करावी.
शशक्षकांनी काव्य संकल्पना दृढ होण्यासाठी सवत घटक समावेशक ऄशी कशवता घेउन शवद्यार्थयाांना
काव्यातील घटकाशवषयी गटात ििात करण्यास सांगावे .मध्यवती कल्पना सांगण्यास सांगावे. काव्याच्या
ऄनषु गं ाने येणाऱ्या घटकांशवषयी ििात करावी व शवशवध कृ ती देउन काव्य या संकल्पनेिे दृढीकरण करावे.

चैत्र महहना बहराचा

वास अंबे मोहोराचा
वैशाखात रणरण ईन्ह
अग नुसती चहूकडून
ज्येष्ठ- अषाढ जलधारा
सोसाट्याचा वर वारा
श्रावण -भादव न्हालेले
हहरव्या रंगी नटलेले
अश्ववन- काहतिक हनतळ हनळे
हिवळाधमक झेंडू फुले
िौष - मागेसर झाड झडे
िाचोळ्याचे सडे सडे
माघ- फाल्गुन हिवळे ईन्ह
वसंत चाहुल फांद्यातून
नवमासाची नवी तऱ्हा
सजलेले महहने बारा

शशक्षकानं ी वरील कशवता शवद्यार्थयाांना तालासरु ात म्हणण्यास मदत करावी व पढु ील कृ तींच्या मदतीने शवद्यार्थयाांना
कशवतेतील घटक समिनू द्यावेत

कृती :
१. कशवतेिा शवषय-
२. कशवतेतील यमक िळ
ु णाऱ्या शब्दांच्या िोड्या –
 चला सराव करूया :-
िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना िविवध किवतेच्या अधारे पुढील प्रमाणे कृती सोडवण्यास द्याव्यात.
 जोड्या लावा
मशहने ऊतू
१. िैत्र- वैशाख. ऄ) वषात
२. माघ - र्ाल्गनु . अ) वसतं
आ) शशशशर

 पुढील काव्यपंक्तीचा तुम्हाला समजलेला ऄथा िलहा /सांगा.

अशर्श्न -काशततक शनतळ शनळे
शपवळाधमक झेंडू र्ुले

कल्पक होउ या (अव्हाने)

वरील कशवतेत मराठी मशहन्यांच्या ऐविी आग्रं िी मशहने टाका

व काव्यात काही बदल होतो का, ते िवद्यार्थयाांना पाहण्यास
सांगावे.

 पूरक सािहत्य स्त्रोत:-

१. आयत्ता दुसरी बालभारती पुस्तक.
२. गुगल, दीक्षा ऄॅप
िदवस : ६ व ७ वा. क्षेत्र – लेखन, क्षमता :-
लेखन करताना ऄलक ं ाराचा वापर
सक
ं ल्पना- ऄलक
ं ार
करता येणे.

 जाणून घे उ या

पढु ील ईदाहरणाच्या मदतीने शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांशी ििात करावी. शकंवा गटात ििात करण्यास सांगावी.

१ हा अबं ा गोड अहे.

२ हा अबं ा साखरेसारखा गोड अहे.

१) िौकटीमधील दसु ऱ्या वाक्प्यांमध्ये कोणत्या दोन घटकांिी तल

ु ना के ली अहे ?

१ ------------------------ २ ------------------------

२) िौकटीमधील दसु ऱ्या वाक्प्यांमध्ये कोणािी तल

ु ना कोणाशी के ली अहे ?
ईत्तर शोधनु शलहा.

१ अब्ं यािी साखरे शी २ साखरे िी अब्ं याशी

३) अंबा अशण साखर यांच्यातील समान गणु धमत ओळखनू शलहा.

-----------------
४) अंबा अशण साखर यांच्यामध्ये सारखेपणा दाखशवण्यासाठी वापरलेला शब्द
-------------------

शशक्षकानी वरील ििेप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन ईपमेय, ईपमान, साम्यवाचक शब्द व
समानगुणधमा या संकल्पना िाणनू घ्याव्यात.
 सक्षम बनू या

१ शाळा पाहताच तिनष्काचं मन िुलपाखराप्रमाणे नाचू लागले.

२ तानाजी िसंहासारखे लढले.

३ बाली बेटावरील सौंदया स्वगाासम वाटत होते.

४ ितने कोरड्या ढेकळागत भात वाढला.

िशक्षकांनी वरील ईदाहरणाच्या मदतीने ईपमेय, ईपमान , साम्यवाचक शब्द व समानगुणधमा

या िवषयी चचाा करून ईपमा या ऄलंकाराची ओळख करून द्यावी.

१ बलाकमाला ईडता भासे । कल्पसमु ाच

ं ी माळिच ते ।

२ िशरोभागी तांबडा तुरा हाले । जणू जास्वंदी िूल ईमललेले।

३ ऄधापायी पांढरीशी िवजार । गमे िवहगं ाितल बडा िौजदार ।

४ वाटे अषाढाचा घन । माझ्या िवठ्ठलाचे तन ।

िशक्षकांनी वरील ईदाहरणाच्या मदतीने ईपमेय, ईपमान , साम्यवाचक शब्द व समानगुणधमा

या िवषयी चचाा करून ईत्प्रेक्षा या ऄलंकाराची ओळख करून द्यावी.

िशक्षकांनी वरीलप्रमाणे िविवध ईदाहरणे देवनू ईपमा व ईत्प्रेक्षा या ऄलक

ं ार घटकाची
ओळख करून द्यावी.
 चला सराव करू या :-
खालील ईदाहरणांचे ईपमा व ईत्प्रेक्षा ऄलंकारात वगीकरण
करा.
१ गोधमू वणत शतिा हरणाच्या पाडसापरी डोळे
२ वाघ गरिावा तशी सावळ्याने अरोळी र्ोडली
३ बापू गायधनी बाणासारखा अगीत शशरला
४ लाट ईसळोनी िळी खळे व्हावे
त्यात िंद्रािे िांदणे पडावे,
तसे गाली हसता तझ्ु या व्हावे
शशक्षकांनी वरीलप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन ऄलंकार घटकािा सराव
करून घ्यावा.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 ऄलक ं ाराच्या प्रकारानस
ु ार ईदाहरणांचा पाठ्यपस्ु तकात शोध घ्या.
 पाठ्यपस्ु तकातील किवतेचा ऄभ्यास करताना ऄलंकाररक रचना पहा.
 शब्दकोडे सोडवा.
अडवे शब्द ईभे शब्द
१ ज्याची तुलना करावयाची ते १ ज्याच्याशी तुलना करतात ते
२ किवतेचे दुसरे नाव २ किवतेला ऄसेही म्हणतात
३ पतीला या नावाने ओळखतात ३ एका ऄलंकाराचे नाव

१ २ ३
२

शशक्षकानं ी ऄशा प्रकारिी शब्दकोडी देवनू सराव करून घ्यावा.

 कौशल्य /क्षमता :-(LM814)
शदवस ८ वा. स्वत:चे ऄनुभव स्वत:च्या भाषाशैलीत िलिहतात. लेखनाचे िविवध प्रकार व शैली यांचा ईपयोग
करून ऄनभ ु व लेखन करतात. (ईदा. कथा, किवता, िनबध ं ऄशा वेगवेगळ्या पद्धतीने ऄनभ
ु व
क्षेत्र : लेखन लेखन करणे.) िदलेल्या िवषयामध्ये स्वतःच्या िवचारांची भर घालून पुनलेखन करता येणे.
संकल्पना/संबोध :- कथा

जाणून घेउ या

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना बाजूच्या िचत्रकथेचे िनरीक्षण

करण्यास सांगनू िवद्यार्थयाांसोबत कथेतील
पात्रांिवषयी चचाा करावी तसेच गटात चचाा करण्यास
सांगावी.

सोबतच्या िचत्रकथेमध्ये मगर अिण माकड काय चचाा

करत ऄसतील?

सोबतच्या िचत्रकथेला काय नाव द्याल ?

सोबतच्या िचत्रकथेचे िनरीक्षण करून कथा िलहा ?

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना िचत्रकथेचे िनरीक्षण करण्यास सांगून िवद्यार्थयाांचे गट तयार करून वरील कथेतील
पात्रे, घटना, स्थळ, सस ु गं तता यांच्यािवषयी गटात चचाा करण्यास सांगावी. िशक्षकांनी वरील प्रकारे सोप्या
प्रश्नातून िवद्यार्थयाांची कथेिवषयी जाण लक्षात घ्यावी.
 सक्षम बनू या -

िशक्षकांनी कथा लेखनाची संकल्पना ऄिधक दृढ करण्यासाठी पुढील गोष्टी कराव्यात.
 मुलांनी िलिहलेल्या वरील कथेचे प्रकट वाचन करण्यास सांगावे.
 कथेचे िविवध प्रकाराची वैिशष्ट्ये सांगावीत.
 गटात कथा लेखनाची चचाा करावी.
 िवद्यार्थयाांच्याकडून खालील कृती सोडवून घ्या.

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना वरील मुद्दयांवरून कथा िलहायला सांगावी.

१) कथेचा काळ.........
२)कथेतील पात्र ............
३)कथेचे तात्पया ..........
४) कथेतील घटना........
५) कथेचे शीषाक...........
कथाबीज, कथेची सुरुवात, कथेतील घटना, स्थळ, कथेतील पात्रे व त्यांचे स्वभाव, कथेची भाषा, काळ,
कथेचा शेवट, िशकवण आ. बाबत चचाा करून कथालेखन ही संकल्पना ऄिधक स्पष्ट करावी.

चला सराव करू या :-

 वरील िचत्र कथेचा कथेच्या िनकषानस
ु ार आतर िचत्र कथेचा सराव करून घ्यावा व गटा-
गटात त्याचे वाचन करून घ्यावे.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 िवद्यार्थयाांना िविवध िचत्राचे सक

ं लन करून त्यावर अधाररत कथा
िलहाण्यास सांगावी व वगाात चचाा करण्यास सांगा .

परू क सािहत्य :-
दीक्षा ,व आतर ईपलब्धतेनुसार सािहत्याचा ईपयोग करावा.
( जसे िडिजटल साधने,मोबाइल , पाठ्यपस्ु तकातील िचत्रे )
िदवस ९ वा. संकल्पना/संबोध :- कथा
क्षेत्र : लेखन

जाणून घेउ या

अधीच्या तािसके मध्ये िचत्रकथा पिहली व लेखन सुद्धा करून घेतले अता कािठण्य पातळी वाढवून
दुसऱ्या िदवशी ऄपूणा कथा पूणा करा .या प्रकाराबद्दल िवद्यार्थयाांना काय मािहत अहे िकंवा ते कसे
िलिहतात हे जाणून घेउया .

 िदलेली ऄपूणा कथा िवद्यार्थयााकडून पूणा करून घ्यावी. िदलेल्या मुद्दयांच्या अधारे मुलांनी कथा कशी पूणा
के ली का पहावे.

ईन्हाळ्यात सट्टु ीत आ.8 वी मध्ये िशकत ऄसलेला एक मुलगा खेडेगावात राहणाऱ्या त्याच्या मामाच्या गावी
गेला. दोन िदवस ऄगदी मजेत रािहला. मामाच्या गावी मोठी नदी होती. या मल ु ाला नदीत पोहायची आच्छा
िनमााण झाली. त्याला थोडेिार पोहता येत होते. मामाला न िवचारता तो एके िदवशी एकटाच नदीवर
पोहायला गेला, मामाने सांगूनही त्याचे त्याने ऐकले नाही.
त्याने कपडे काढले पाण्यात ईडी घेतली. पोहता पोहता त्याच्या लक्षात अले, की अपण खपू खोल
पाण्यात गेलो अहोत, तो अता खूप दमला होता. त्याना पाण्याचा ऄंदाज लागेना. तो खूप घाबराला होता.
आकडे ितकडे पाहून अता जोर जोराने हाका मारु लागला - 'ऄहो मला मदत करा! कुणीतरी मला मदत करा
ऽऽऽ......!'
शेजारच्या शेतातील एका गुराख्याने तो अवाज ऐकला...........

वरीलप्रमाणे िविवध ऄपूणा कथा देउन त्यांचे लेखन करून घ्यावे व कथेच्या िनकषाचा िवचार करून
अपल्या वगाातील मुले कथा लेखनाच्या कोणत्या टप्प्यावर अहे हे पाहावे व त्यानुसार पुढील िनयोजन
करावे.
 सक्षम बनू या –

वरीलप्रमाणे मुलांनी कथेचे लेखन के ल्यानतं र या िठकाणी एखाद्या िचत्रपटाचे कथानक समोर घेउन
त्यािवषयी पुढील गोष्टीवर चचाा करून िवद्यार्थयााकडून कथा िलहून घ्यावी.

 िचत्रपट अवडीची कारणे

 िचत्रपटाची मांडणी
 िचत्रपटाची कथा व अपण िलिहलेली कथा यांची तुलना
 कथा िलिहताना अवश्यक ऄसणाऱ्या बाबी

चला सराव करू या :-

सरावासाठी िवद्यार्थयाांना मुद्दे देवून, शब्द देउन, शीषाक देउन, कथाबीज देउन, कथेची सुरवात, मध्य,
शेवट देउन कथा पण ू ा करण्यासाठी सराव देणे. ईदा.
खालील मुदयाच्या अधारे कथा पूणा करून िलहा .
मुद्दे :- खादयपदाथा िवक्रेता ..............चौकात गाडीवर पदाथाांची िवक्री........ जािहरात......... खादयापदाथााचे
वणान....... लोकांची खरेदी.......... पदाथाांची स्तुती........एक मुलगा.............. गप्प ईभा ...... गाडीवानाची
िवचारणा काय हवे ?........... मुलाचे ईत्तर............. पदाथाांच्या वासानेच पोट भरले......... ―पदाथाांच्या वासाने
पोट भरले याची िकंमत दे' .............चतुर मुलाचे ईत्तर, ‗वासाने जसे पोट भरले तशी नाण्यांच्या अवाजाने
िकंमत िमळव.‘

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 िवद्यार्थयाांना िविवध िचत्राचे संकलन करून त्यावर अधाररत कथा
िलहाण्यास सांगावी व वगाात चचाा करण्यास सांगा .

o शीषाकावरून कथा िलहा. ईदा . चातुया

o शब्दावरून कथा िलहा- जंगल
o कथा बीजावरून कथा िलहा - एकीचे बळ
o िदलेल्या शब्दांवरून कथालेखन
o ऄपूणा कथा पूणा करणे. ऄ) कथेचा पूवााधा देउन ईत्तराधा
िलिहणे. ब) ईत्तराधा देउन पूवााधा िलिहणे.
o मुद्दयांवरून कथालेखन.
 क्षेत्र – लेखन, क्षमता :- संकल्पना:-
िदवस : १०,११ वा. वृत्त या व्याकरण घटकाची मािहती घेउन वत्त
ृ
लेखनात वापर करता येणे. (ऄक्षरगणवृत्त )

जाणून घेउ या
 पढु ील ईदाहरणाच्या मदतीने शशक्षकानं ी शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा शवद्यार्थयाांना गटात ििात करण्यास सागं ावी.

१) शहरवे शहरवे गार गाशलिे,

हररत तृणाच्या मखमालीिे.
त्या संदु र मखमालीवरती,
र्ुलराणी ही खेळत होती.
१) वरील दोन ईदाहरणांमध्ये अपणास कोणते साम्य शदसते.
ऄ) --------------------------- ब) ----------------------------------------------
2) पशहल्या ईदाहरणात शदसणारा बदल ओळखा .
ऄ) --------------------------- ब) ----------------------------------------------
३) पशहल्या व दसु ऱ्या ईदाहरणात प्रत्येक िरणात ऄक्षरसंख्या यात कोणता र्रक शदसतो.
-------------------------------------------------------------------------------------------
४) पशहल्या व दसु ऱ्या रिनेत ऄक्षरांिी रिना यामधील र्रक ओळखनू शलहा.
-------------------------------------------------------------------------------------------

शशक्षकांनी वरील रिने प्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन वृत्त, ऄक्षरगणवृत्त, गण, यती या संकल्पना समिनू द्याव्यात.
  सक्षम बनू या

 मना सज्िना भशक्तपंथेशि िावे

तरी श्रीहरी पाशविे तो स्वभावे

 तु ला अण त्या वे ि ल्या तारकां िी

 रघनु ायका मागणे हेशि अता
 तल
ु ा अण त्या िागणाऱ्या र्ुलांिी
 कुणी दष्टु ऄगं ास लावील हात

िशक्षकांनी वरील ईदाहरणाच्या मदतीने ऄक्षरसंख्या, ऱ्हस्व-दीघा, लघु, गुरू, गण, यती यािवषयी सिवस्तर चचाा
करून भुजंगप्रयात या ऄक्षरगणवृत्ताची िवद्यार्थयाांना ओळख करून द्यावी.
 मातीत ते पसरले ऄशतरम्य पंख |
के ले वरी ईदर पाडं ु र शनष्ट्कलंक ||
िंिू तशीि ईघडी पद लांबवीले |
शनष्ट्प्राण देह पडला श्रमही शनमाले ||
 द्रव्यास हे गमन- मागत यथावकाश |
की दान, भोग ऄथवा शतसरा शवनाश ||
 ऐकू नये तिु शपकस्वर मिं ळ ु े का?
वृत्ती वसतं शतलका न तझु ी खल ु े का?

शशक्षकांनी वरील ईदाहरणांच्या मदतीने वसंतशतलका या वृत्ता शवषयी शवद्यार्थयाांशी ििात करून या वृत्ताच्या लक्षणांिी
ओळख करून द्यावी.
 कलकल कल हसं े र्ार के ला सटु ाया
र्डर्ड शनिपक्षी दाशवलीही ईडाया
 कशठण समय येता कोण कामास येतो
 पखरण बघ घाली भवू री पाररिात
पररमल ईधळी हा सोनिार्ा शदशात
गवतशह समु भषू ा दाखवी अि देही
धरशण हररतवस्त्रा माशलनी सािते ही
 तरुवर सर्ु लांच्या अगमी नम्र होती
शशक्षकांनी वरील ईदाहरणांच्या मदतीने माशलनी या वृत्ताच्या लक्षणािी शवद्यार्थयाांना ओळख करून द्यावी.
िशक्षकांना वरील वृत्तांची ईदाहरणे वृत्त समजण्यास सरावासाठी िदली अहे. या व्यितरीक्त ईदाहरणे सांगून
संबंधीत वृत्तांची ओळख करून द्यावी.
 चला सराव करू या -
 खालील ईदाहरणांतील वत्त ृ ओळखून त्यांची लक्षणे िलहा.
१. घोडे कधी न खळती रशवच्या रथािे
ईल्लशं घतो पवन भाग सदा नभािे
भभू ाग रोष धरर सतत मस्त काही
२. सदा सवतदा योग तझु ा घडावा
तझु े कारणी देह माझा पडावा
३. ऄशवरत पशथ िाले पांथ नेमस्त मानी
विशन मनशन त्याच्या ध्येय हे एकटावे
 खालील वृत्ताचे लक्षण सांगून ईदाहरणे िलहा.
माशलनी
 होते तयाशस सरु नायक गप्तु साक्षी
वरील ईदाहरणातील गण ओळखा
 तरीही नभाला परु े शी न लाली
वरील िरणातील ऄक्षरांना लघ-ु गरुु क्रम देउन वृत्त ओळखा.
( िशक्षकांनी वरीलप्रमाणे िविवध ईदाहरणे देउन व्याकरण वृत्त या व्याकरण घटकाचा सराव घ्यावा )

कल्पक होउया :-
 ऄपिठत किवतांचा ऄभ्यास करताना वृत्तांचा शोध घ्या.
 िवद्यार्थयाांनी पाठ्यपुस्तकातील वृत्तांच्या ईदाहरणांचा शोध घ्यावा.
 प्रत्येक वत्त
ृ ांची पाच ईदाहरणे शोधनू िलहावीत .
 ऄलंकार व वृत्त यामधील समांतर ईदाहरणांचा शोध घ्या.
 कौशल्य / सक ं ल्पना :- िविवध सािहत्यप्रकाराचे समजपूवाक
क्षेत्र –
शदवस : १२, १३ वा. वाचन करणे, मूल्यमापन करणे, िचिकत्सक िवचार करून स्वतंत्र
श्रवण/ वाचन /लेखन व प्रभावी लेखन करता येणे.
लिलत सािहत्य - व्यिक्तिचत्रण

जाणून घेउ या
शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना पढु ील ईताऱ्यािे गटात वािन करण्यास सांगावे. ईताऱ्याच्या शवषयाशवषयी ििात
करण्यास सांगावे. लशलत लेखातील व्यशक्तशित्रण हा साशहत्यप्रकार पढु े शदलेल्या प्रश्ांसारखे प्रश् शविारून
समिनू घेण्यास मदत करावी.

गाडगे महाराज हे महान समाजसुधारक संत होउन गेले. दाररद्र्य, ऄंधश्रद्धा, देवकमि, कमिकांड,
भोळेिणा जात- िात व व्यसने यात बुडून गेलेल्या समाजाला तयांनी नवा मागि दाखहवला. तयासाठी तयांनी
केवळ भाषणबाजी केले नाही. तयांच्या हातातील खराटा हेच तयांचे साधन होते. गावातील गहलच्छ वस्ततया ते
झाडून स्तवच्छ करीत. िुढे तयांनी जनमानसातील कचरा साफ करणारे ऄखंड व्रत अयुष्यभर चालहवले. फुकटचे
तयांनी स्तवतः कधी खाल्ले नाही, व आतरांना खाउ हदले नाही. श्रमांना प्रहतष्ठा प्राप्त करून हदली. गररबीचे मूळ
ऄज्ञानात, व्यसनात, गहलच्छिणा व अळसात अहे, हे तयांनी लोकांना िटवले. लक्षावधी रुिये वगिणी रूिाने
जमवून तयांनी धमिशाळा, गोशाळा, िाठशाळा व िाणिोया बांधल्या व लोकहहताची कामे केली. रंजल्या
गांजलेल्यांची सेवा हीच तयांनी हवठ्ठलभक्ती मानली. लक्षावधी रुिये जमवून तयातील िैचाही हवहनयोग
स्तवतःसाठी कधी केला नाही. साविजहनक जीवनात अहथिक व्यवहार सांभाळणारा माणूस हकती स्तवच्छ ऄसावा
याचा गाडगेबाबा हे एक ऄतयुच्च अदशिच होते. िंढरिूर, मुंबइ व नाहशक येथील तयांनी बांधलेल्या धमिशाळा
व ऄन्नछत्र हे तयांचे कायि ऄमर अहे.

कृती :
1. योग्य पयााय शोधा.
गाडगे महाराज ------------
1) समािसधु ारक २) रािकारणी ३) प्रशासक ४) महान समािसधु ारक संत
2. संत गाडगे महाराजांनी अयुष्यभर चालवलेले व्रत -
– -------------------------------
3. सतं गाडगे महाराजांची िवठ्ठल भक्ती -------------------------------------------------
4. ईताऱ्यास योग्य शीषाक दया.

शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना थोरव्यक्ती, संत, समािसधु ारक या व्यक्तींिे िररत्र गटात सांगण्यास सांगावे व
वरील ईताऱ्यातील व्यक्तीशित्राशी तल ु ना करण्यास सागं ावी. ऄप्रत्यक्ष लशलत लेखािी वैशशष्ट्ये समिनू
घेण्यास मदत करावी.
  सक्षम बनू या –

िशक्षकांनी व्यिक्तिचत्र लिलतलेख प्रकारातील व्यिक्तरेखेची वैिशष्ट्ये, स्वभाव ,आतरांवरील प्रभाव, शैली
आ. बाबींचा लेखनात वापर कसा करता येइल या सदं भाात िवद्यार्थयाांना मागादशान करावे.

राहधका या केरळच्या कोदुनगलर भागात लहानाच्या मोठ्या झाल्या. धाडस अहण काहीतरी करून दाखवण्याची हहंमत हे तयांचे गुणहवशेष
होत. मोकळ्या वेळेत तयांचं नेहमी सागरहकनारी भटकणं , हफरणं व्हायचं. तयामुळे ईसळणाऱ्या नखरेल लाटांना िाहून तयांच्या सोबतीनं ऄनंत
ऄशा सागरसफरीला जावं, ऄसं तयांच्या मनाला वाटायचं. या लाटांना िाहूनच तयांनी नौसेनेत जायचं हनश्वचत केलं. सुरुवातीला तयांच्या
अइ-वहडलांनी, तयांच्या या हनधािराला हवरोध केला. तयांना वाटलं होतं, की ही जोखमीची नोकरी अहे. अिली नाजूक मुलगी समुद्रातल्या
धोकयांचा सामना कसा करेल? िण ईततुंग आच्छा शक्ती ऄसलेल्या राहधकाने तयांना यासाठी राजी केलं.
िदवी हमळवल्यानंतर तयांनी ‘ऑल आंहडया मरीन कॉलेज’मध्ये रेहडओ कोसिसाठी प्रवेश घेतला. तयांच्या घरािासून तीस हकलोमीटर
ऄंतरावर ऄसलेल्या कोचीमध्ये कॉलेज होतं. प्रहशक्षणा दरम्यान राहधका यांना समुद्री जहाजातल्या संवादप्रणालीची माहहती झाली. जहाजात
काम करायला तया फारच ईतसुक होतया. प्रहशक्षण िूणि झाल्यावर, ‘हशहिंग कॉिोरेशन ऑफ आंहडया ’मध्ये प्रहशक्षक रेहडओ ऑहफसरची नोकरी
हमळाली अहण तयांचे समुद्री जहाजात काम करण्याचे स्तवप्न िूणि झाले. हनयमानुसार समुद्री क्षेत्रात हनधािररत वेळेत काम केल्यानंतर २०१०
साली तयांनी मास्तटर सहटिहफकेटसाठी ऄजि केला. या दरम्यान तयांना बराच काळ घरािासून लांब रहावं लागलं; िण रोमांचकारी प्रवासामुळं
तया खूश होतया. शेवटी तयांचं हे अवडीचं काम होतं ना! अता तयांचं लक्ष्य होतं, समुद्री जहाजाची कमान सांभाळायची. तयांचे हे स्तवप्न
२०१२ साली िूणि झालं. राहधका देशातल्या िहहल्या महहला मचंट नेव्ही कॅप्टन बनल्या. तयांना मचंट नेव्हीच्या ‘संिूणि स्तवराज्य’ या जहाजाची
कमान सांभाळायला हदली गेली.

कृती करा :
१. राशधका मेनन यांिे बालपण ज्या गावात गेले ते गाव –
--------------------------
२. घरापासनू लांब राहावे लागले , तरी राशधका खशू होत्या ;
कारण -------------------
३.
राशधका मेनन यांिे गणु शवशेष

 स्वमत –ऄिभव्यक्ती

मोठे पणी तम्ु हांला कोण व्हावेसे वाटते अशण का, ते थोडक्प्यात शलहा.

शशक्षकांनी वरील गद्य ईताऱ्या प्रमाणे शवशवध गद्य ईतारे देउन अकलन व स्वमत / ऄशभव्यक्ती या
कृ तीद्वारे साशहत्यप्रकार समिनू घेण्यासाठी मागतदशतन करावे.
 चला सराव करूया :-
 कारण िलहा.
राशधकाच्या अइ-वशडलांनी नौसेनेत िाण्याच्या शनधातराला शवरोध के ला.
 एका शब्दात ईत्तर दया.
राधीकाचे स्वप्न पूणा झालेले साल ---------
 िशक्षकांनी पाठ्यपस्ु तकांतील चररत्रात्मक लेखनाचे िवद्यार्थयाांना वाचन करण्यास सांगनू
स्वाध्यायामधील कृती सोडिवण्यास सांगाव्यात.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 शवद्यार्थयाांना शवशवध व्यशक्तिररत्रात्मक साशहत्य कृ ती शमळून त्यांिे
गटात वािन करण्यास सांगा.
 शवद्यार्थयाांना अवडणाऱ्या थोर व्यक्ती व खेळाडूंशवषयीिी माशहती
स्वतःच्या शब्दात माडं ण्यास लावा.
 महाराष्ट्रातील शवशवध सतं ािी माशहती शमळवण्यासाठी शवशवध
स्रोतािा वापर करण्यास सांगा.
 क्षेत्र :- लेखन , क्षमता :-
िदवस : १४ वा. संकल्पना:-
समास या व्याकरण घटकाचा
लेखनात प्रभावी वापर करता येणे. समास

 जाणून घे उ या
पढु ील वाक्प्यांच्या अधारे शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा गटात ििात करण्यास सांगावी.
―ऄ‖ गट ―ब‖ गट
१. शभु म प्रत्येक शदवशी व्यायाम करतो. ऄ) शभु म दररोि व्यायाम करतो.
२. अम्ही वनातील भोिनािा अनदं घेतला. ब) अम्ही वनभोिनािा अनदं घेतला.
३. मलु ांनी मातीत खेळताना हात व पायांिी क) मल ु ांनी मातीत खेळताना हातपाय यांिी
काळिी घ्यावी. काळिी घ्यावी.
४. गणेशाला मोदक र्ार अवडतात. ड) लबं ोदराला मोदक खायला अवडतात.

१) वरील शदलेल्या दोन्ही गटातील वाक्प्यािा ऄथत कसा अहे.

ऄ) सारखा ब) वेगवेगळा
२) वरील दोन्ही गटात पशहल्या व दसु ऱ्या वाक्प्यातील समान ऄथत ऄसलेले शब्द
शोधनू शलहा.
-----------------------------------------------------------------------------------------
३) दसु ऱ्या गटातील प्रत्येक वाक्प्यात दोन शब्द एकत्र येउन तयार झालेला शब्द ओळखनू शलहा.
------------------------------------------------------------------------------------------
४) दसु ऱ्या गटातील दोन एकत्र येणाऱ्या शब्दापं ैकी कोणता शब्द महत्त्वािा अहे. ते शोधनू शलहा.

----------------------------------------------------------
--------------------------------
(शशक्षकांनी वरील ििेप्रमाणे वेगवेगळी वाक्प्य देउन समास, सामाशसक शब्द व शवग्रह या संकल्पना समिनू द्याव्यात.)
  सक्षम बनू या

१) मी दरसाल तल
ु ा भेटायला येइल.
२) शवद्यार्थयाांनी प्रशतशदन शनयशमत ऄभ्यास करावा.
३) ऄशोक शाळे त सतत गैरहिर राहतो.
४) मल
ु े बेभान सायकल िालवतात.
५) ऄिय नेहमी शबनधास्त राहतो.
६) गरिनंू ा यथाशक्ती मदत करावी.

िशक्षकांनी वरील ईदाहरणातील ऄधोरेिखत शब्दांच्या मदतीने सामािसक शब्द, िवग्रह या िवषयी
चचाा करून ऄव्ययीभाव समास या समास प्रकाराची ओळख करुन द्यावी.
१) सधु ािे पाठ्यपस्ु तकातील श्लोक तोंडपाठ अहेत.
२) अइने अि देवघर र्ुलांनी सिशवले.
३) मबंु इ ही महाराष्ट्रािी रािधानी अहे.
४) किरागाडी रोि घटं ानाद करत येत.े
५) अइच्या हातिी परु णपोळी मला खपू अवडते.
६) मृणाल रोि देवापढु े पंिारती लावते.
िशक्षकांनी वरील वाक्यातील ऄधोरेिखत सामािसक शब्दांच्या मदतीने सामािसक शब्द, िवग्रह व या िवषयी
चचाा करून तत्पुरुष समास या समास प्रकाराची ओळख करून द्यावी.
१) करवदं ािं ी िव अबं टगोड ऄसते.
२) अम्ही ईन्हाळ्यात शवटीदांडू खेळतो.
३) या वषी शवद्यार्थयाांच्या पासनापासािे काय?
४) सनु ीलच्या घरी िहापाणी घेतले.
५) पाउस पडल्याने नदीनाले तडु ु ंब भरून वाहू लागले.
६) बाबानं ी बािारातनू भािीपाला अणला.
 िशक्षकांनी वरील ईदाहरणातील ऄधोरेिखत शब्दांच्या मदतीने सामािसक शब्द, िवग्रह या िवषयी
चचाा करून ििं ं समास या समास प्रकाराची ओळख करून द्यावी.
१) लंबोदराला मोदक र्ार अवडतात.
२) नीलकंठ हे शक
ं रािे दसु रे नाव अहे.
३) नीरस रिना शनमातण होउ नये.
४) समद्रु ाने पीताबं राला अपली कन्या शदली.
िशक्षकांनी वरील वाक्यातील ऄधोरे िखत शब्दांच्या मदतीने सामािसक शब्द, िवग्रह यािवषयी
चचाा करुन बहुव्रीही समास या समासाची ओळख करून द्यावी.

 कृती:
ऄ) खालील सामाशसक शब्दांिा योग्य प्रकार पयातयांमधनू ओळखनू शलहा.
१) दशानन = ------------------------------
ऄ) ऄव्ययीभाव समास ब) तत्परुु ष समास क) द्वद्वं समास ड) बहुव्रीही समास
२) मीठभाकर = ------------------------------
ऄ) तत्परुु ष समास ब) द्वद्वं समास क) ऄव्ययीभाव समास ड) बहुव्रीही समास
३) रािवाडा = --------------------------------
ऄ) ऄव्ययीभाव समास ब) तत्परुु ष समास क) द्वद्वं समास ड) बहुव्रीही समास
४) अिन्म = ----------------------------------
ऄ) तत्परुु ष समास ब) द्वद्वं समास क) ऄव्ययीभाव समास ड) बहुव्रीही समास

िशक्षकांनी वरील िविवध ईदाहरणाप्रमाणे समासाचे चार मुख्य प्रकार िवध्यार्थयाांना समजून
द्याव्यात.
 िदवस : १५ वा.

राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रणशक्षि पररषद,पुिे णिज कोसस चाचिी क्र. १

णवषय: मराठी
इयत्ता – नववी गुि – १५
णवद्यार्थयासचे नाव : ........................................................................................................................

1. ईताऱ्याच्या अधारे सिू नेनसु ार कृ ती करा :.

राशधका या के रळच्या कोदनु गलर भागात लहानाच्या मोठ्या झाल्या. धाडस अशण काहीतरी करून दाखवण्यािी शहमं त हे त्यांिे गणु शवशेष होत.
मोकळ्या वेळेत त्यांिं नेहमी सागरशकनारी भटकणं , शर्रणं व्हायिं. त्यामळ ु े ईसळणाऱ्या नखरे ल लाटांना पाहून त्यांच्या सोबतीनं ऄनंत ऄशा
सागरसर्रीला िावं, ऄसं त्याच्ं या मनाला वाटायि.ं या लाटानं ा पाहूनि त्यानं ी नौसेनेत िायिं शनशित के लं. सरुु वातीला त्याच्ं या अइ-वशडलांनी, त्याच्ं या
या शनधातराला शवरोध के ला. त्यांना वाटलं होतं, की ही िोखमीिी नोकरी अहे. अपली नािक ू मल ु गी समद्रु ातल्या धोक्प्यांिा सामना कसा करे ल? पण ईत्तंगु
आच्छा शक्ती ऄसलेल्या राशधकाने त्यांना यासाठी रािी के लं.
पदवी शमळवल्यानंतर त्यांनी ‘ऑल आशं डया मरीन कॉलेि’मध्ये रे शडओ कोसतसाठी प्रवेश घेतला. त्यांच्या घरापासनू तीस शकलोमीटर ऄंतरावर
ऄसलेल्या कोिीमध्ये कॉलेि होत.ं प्रशशक्षणा दरम्यान राशधका यांना समद्रु ी िहािातल्या संवादप्रणालीिी माशहती झाली. िहािात काम करायला त्या
र्ारि ईत्सकु होत्या. प्रशशक्षण पूणत झाल्यावर, ‘शशशपंग कॉपोरे शन ऑर् आशं डया ’मध्ये प्रशशक्षक रे शडओ ऑशर्सरिी नोकरी शमळाली अशण त्यांिे समद्रु ी
िहािात काम करण्यािे स्वप्न पणू त झाले. शनयमानसु ार समद्रु ी क्षेत्रात शनधातररत वेळेत काम के ल्यानंतर २०१० साली त्यांनी मास्टर सशटतशर्के टसाठी ऄित
के ला. या दरम्यान त्यांना बराि काळ घरापासून लांब रहावं लागलं; पण रोमांिकारी प्रवासामळ ु ं त्या खश
ू होत्या. शेवटी त्यांिं हे अवडीिं काम होतं ना!
अता त्यांिं लक्ष्य होतं, समद्रु ी िहािािी कमान सांभाळायिी. त्यांिे हे स्वप्न २०१२ साली पणू त झालं. राशधका देशातल्या पशहल्या मशहला मिांट नेव्ही
कॅ प्टन बनल्या. त्यांना मिांट नेव्हीच्या ‘संपणू त स्वराज्य’ या िहािािी कमान सांभाळायला शदली गेली.

कृती १ : अकलन कृती:

१. कोण ते शलहा -. २
ऄ) देशातील पशहल्या मशहला मिांट नेव्ही कॅ प्टन - ---------------
अ) राशधका मेनन यांच्या नौसेनेत िाण्याच्या शनणतयाला शवरोध करणारे ----------------------
२. ऄ. ओघतक्ता तयार करा : १

'ऑल आिं डया मरीन कॉलेज'मध्ये रेिडओ कोसा साठी

प्रवेश

जहाजात काम करायला ईत्सक

ु
प्रवेश

समुद्री जहाजात काम करण्याचे स्वप्न पूणा.

 अ. चौकट पूणा करा : १
१. राशधका मेनन यांिे स्वप्न -
२. मिांट नेव्ही च्या ज्या िहािािी कमान राशधका मेनन यानं ी साभं ाळली
ते िहाि -
3.स्वमत: ३
' धाडसी कॅ प्टन राशधका मेनन ' या पाठाच्या अधारे तम्ु हाला समिलेले राशधका मेनन यांिे गणु शवशेष सांगा.

2. किवतेच्या अधारे सच
ू नेनुसार कृती करा :
माझी भाषा माझी आई
अथथ भावनाांना दे ई,
ततच्या रहावे ऋणात
होऊ नये उतराई.
ततच्या एकेका शब्दाला
रत्न – काांचनाचे मोल,
कधी तप्त लोहापरी
कधी चाांदणे शीतल.
रानवाऱ्याच्या गांधात
माझी मराठी तभजली,
लेऊतनया नाना बोली
माझी मराठी सजली.
माझ्या भाषेचे अमतृ
प्राशेल तो भाग्यवांत,
ततचा नाही दुजाभाव
असो कोणताही पांथ.
माझ्या मराठी भाषेची
काय वणाथ वी थोरवी,
दरू दे शी ऐकू येते
माझ्या मराठीची ओवी.

१. अकृती पण
ू ा करा :. गुण २

मराठी भाषेिी वैशशष्ट्ये

 २. खालील काव्यपंक्तीचा सरळ ऄथा तुमच्या शब्दात िलहा गणु २
माझ्या मराठी भाषेिी
काय वणातवी थोरवी ,
दरू देशी ऐकू येते
माझ्या मराठीिी ओवी

3. सूचनेनुसार कृती करा :

१. पढु ील ओळीतील ईपमेय व ईपमान ओळखनू ऄलंकारािे नाव शलहा : गणु २
अभाळागत माया तुझी अम्हावरी राहू दे.

ईपमेय -
ईपमान -
ऄलक
ं ारािे नाव –

२. पढु ील वैशशष्ट्यांच्या ऄलंकारािे नाव ओळखनू त्या ऄलंकारािे ईदाहरण शलहा : गणु २
[ ईपमेय --------- ईपमानि अहे --------- ऄसे वणतन ]
ऄलंकारािे नाव - ---------------------------------
ईदाहरण - --------------------------------------------

********
 कौशल्य / सक ं ल्पना:-
शदवस : १६,१७ वा. क्षेत्र - भाषण संभाषण साशहत्य समीक्षा रसास्वाद स्वानभु व लेखन
वािन लेखन संदभातसाठी कोश हाताळण्यािा सराव आ.

 जाणून घेउ या
शशक्षकांनी ऄवांतर सदं भत साशहत्यािा अधार घेउन पढु ील प्रमाणे काही ईतारे शनवडावेत. त्यािं े वगातत
प्रकट वािन घेउन त्यावर अधाररत छोट्या-छोट्या कृ ती तोंडी सोडवनू घ्याव्यात नंतर त्यािे वहीत लेखन
करण्यास सांगावे.

कृती -
१) कोकण सौंदयाततील लेखकाने शटपलेली सौंदयतस्थळे सांगा.
२) ' माणसाला शनसगत सहवासािी ओढ अहे ' याशवषयी तमु िे मत सांगा.
३) तम्ु ही ऄनभु वलेल्या ऄशा संदु र क्षणांिे वणतन करा.
४) प्रस्ततु ईताऱ्यातील तम्ु हाला वाटलेल्या ऄपररशित शब्दांिी यादी करा.
५) ईताऱ्यातील तम्ु हाला अवडलेली वाक्प्ये शलहा.
६) 'साऱ्यांतनू स्वतःला बािल ू ा सारून समद्रु ािा झालो' या वाक्प्यािे शिंतन करा. मनात येणारे शविार
शब्दात मांडण्यािा प्रयत्न करा.
७) ईताऱ्यात अलेले वाक्प्प्रिार शोधनू त्यांिा ऄथत व वाक्प्यात ईपयोग करा.
८) ईताऱ्यास समपतक शीषतक द्या.
―स्थल
ू वाचन‖ या नवीन िवभागाची तोंडओळख‖
िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना जरूर करून द्यावी. ईदाहरणाथत

पाठ्यपस्ु तकातील ‘स्थल

ू वािन’ या नवीन शवभागाशी तम्ु हाला गट्टी
करायिीि. तम्ु हाला शिशकत्सक शविार करायला लावणारा, शलशहतं
करणारा हा शवभाग अहे. खरंतर स्थल
ू म्हणिे साधारण; वरवरिं ऄसं
पण येथे के वळ स्थल
ू वािन न करता शदलेल्या घटकािा सखोल, सक्ष्ु म
ऄभ्यास तम्ु ही करायिा अहे. प्रवासवणतन, वैिाररकलेख, कोश
वाड्ःमय अदींिा या शवभागात समावेश ऄसतो.

सक्षम बनू या
शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना पढु ील ईताऱ्यािे मौन वािन करण्यास सांगावे. सरावासाठी ९ वी स्थूलवािनाच्या
अधारे ऄशा प्रकारिे नमनु ा ईतारे तयार करावेत. प्रारंभी दोन कृ ती सोडवण्यास द्याव्यात. ईताऱ्यावर
अधाररत शकमान िार ते पाि कृ ती तयार करण्यास प्रोत्साशहत करावे.
कृती-
१) लेशखका शर्रावयास गेली ते शठकाण कोणते ते सांगनू शित्राच्या अधारे त्यािे वणतन करा.
२) ईताऱ्याच्या अधारे शवधान पणू त करा.
ऄ) तळ्यात पोहणारे पक्षी---
ब) 'रूपेरी' ला पयातयी शब्द ----
क) ढगासं ाठी ईताऱ्यात अलेला शब्द----
ड) वसतं ऊततू र्ुलणारे दोन र्ुले ---

चला सराव करू या

शशक्षकांनी पढु ील व्यगं शित्राप्रमाणे काही व्यगं शित्रे संकशलत करावी. शित्रपट्ट्यांिे वगातत गटशनहाय वाटप
करावे. शवद्यार्थयाांना अपापसात त्या शित्राशवषयी ििात करण्यास प्रेररत करावे. नंतर स्वतंत्रपणे शित्रावर अधाररत
त्यांना शकमान एक पररच्छे द शलशहण्यास सांगावा. ही शवद्यार्थयाांिी स्वतंत्र ऄशभव्यक्ती ऄसल्याने त्यांना येणाऱ्या
शंकांिे शनरसन करावे शलशहण्यासाठी अत्मशवर्श्ास शनमातण करावा.

कल्पक होउ या
कृती १ -
 शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना खालील प्रकारच्या हास्यशित्रांिे संकलन करण्यास सांगावे. स्वतंत्रपणे
हास्यशित्रे तयार करण्यास प्रोत्साशहत करावे.
कृती 2 -
मुलांनो हे िचत्र बारकाइने पाहा. यािवषयी अंतरजालावरून ऄिधक मािहती िमळवा
अिण थोडक्यात वहीत िलहा. 'िविकोश गौरवगीत' शोधनू ते िलहा
 कौशल्य –
शवशवध साशहत्यप्रकारांच्या ध्वशनशर्ती समिपवू तक ऐकता येणे. गाणी, कशवता, समहू
क्षेत्र –
िदवस : १८,१९ वा. श्रवण/ वाचन /लेखन
गीते स्वराघातासह म्हणता येणे . अपले शविार व्यक्त करण्यािा प्रयत्न करणे .
साशहत्यािे समिपवू तक वािन करून त्यािा अस्वाद घेता येणे.
सक
ं ल्पना :- पद्य

जाणून घेउ या
शशक्षकानं ी खालील कशवतेप्रमाणे एखादी कशवता घेउन पशहल्या भागात झालेल्या घटकांवर अधाररत
शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा गटात ििात करण्यास सांगावे शवद्याथी गद्य व पद्य यातील र्रक सांगू .शकतात
की नाही हे िाणनू घ्यावे.

िशक्षकांनी ऄशा िविवध ईदाहरणांिारे किवतेतील िविवध घटकांिवषयी िवद्यार्थयाांचे अकलन जाणून घ्यावे.
 सक्षम बनू या -

शशक्षकांनी वरील कशवता शवद्यार्थयाांना तालासरु ात म्हणण्यास मदत करावी. शशक्षकांनी काव्य संकल्पना दृढ
होण्यासाठी सवत घटक समावेशक ऄशी कशवता घेउन शवद्यार्थयाांना काव्यातील घटकाशवषयी गटात ििात
करण्यास सांगावे. काव्याच्या ऄनषु गं ाने येणाऱ्या घटकांशवषयी ििात करावी व शवशवध कृ ती देउन या संकल्पनेिे
दृढीकरण करावे.

वाटते सानल ु ी मंद झळु ूक मी व्हावे,

घेइल ओढ मन शतकडे स्वैर झक ु ावे.
कधी बािारी तर कधी नदीच्या काठी,
राइत कधी वा पडक्प्या वाड्यापाठी.
हळु थबकत िावे कधी कानोसा घेत,
कधी रमत गमत वा कधी भरारी थेट.
लावनू ऄगं ल ु ी कशलके ला हळुवार,
ती र्ुलनू बघे तो व्हावे पार पसार.
परर िाता िाता सगु धं सगं े न्यावा,
तो शदशाशदशातशु न शर्रता ईधळुन द्यावा.
गाण्यािी िक ु लीमकु ली गोड लके र,
झळु झळु झऱ्यािी पसरावी िौर्े र.
शेतात पािवीच्या शनळ्या नदीवर शांत,
खल ु वीत मखमली तरंग िावे गात.

कृती :
१. कशवतेतील नादमाधयु त शनमातण करणारे शब्द शलहा .
२. कवीला कोण होण्यािी आच्छा अहे ?
३. झळ
ु ूकीने भेट शदलेली नैसशगतक शठकाणे -
४. यमक िळु णाऱ्या शब्दांच्या िोड्या शलहा -

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना किवता चालीवर म्हणण्यास सांगावे . मध्यवती कल्पना सांगण्यास सांगावे.
 चला सराव करूया :
 िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना िविवध किवतेच्या अधारे पुढील प्रमाणे कृती सोडिवण्यास
द्याव्यात.
१. अकृितबंध पूणा करा-
झळ
ु ूकेला ज्या ज्या शठकाणी िावेसे वाटते ती शठकाणं

२. पुढील ओळींचा सरळ ऄथा िलहा-

शेतात पािच्ू या शनळ्या नदीवर शांत ,
खल ु वीत मखमली तरंग िावे गात .

कल्पक होउया (अव्हाने)

१. शवद्यार्थयाांना ते पक्षी अहेत ऄशी कल्पना करण्यास सांगा व पक्षी होउन
त्यांना कोणकोणत्या गोष्टी करायला अवडतील ते शलशहण्यास सांगा .
२. 'मी झळ ु ूक बोलतेय 'या शवषयावर दहा ओळी शलशहण्यास सागं ा .

िदलेल्या कृती के वळ मागादशाक अहेत िशक्षकांनी यापेक्षा अणखी वेगळ्या कृती देउन िवद्यार्थयाांना काव्य ही
सकं ल्पना समजून द्यावी, तसेच वरील किवतेप्रमाणे िशक्षकांनी आतर किवता घेउन िवद्यार्थयाांना काव्यातील घटक
समजावून घ्यावेत लय, ताल, नादमाधुया, प्रासािदक रचना, प्रतीक व प्रितमा यामुळे काव्याला शोभा येते हे आतर
ईदाहरणांिारे समजावून द्यावे.

 परू क सािहत्य स्त्रोत:-

१. बालभारती आयत्ता चौथीचे पुस्तक
२. िनसगा किवता
३. यु ट्युब, दीक्षा ऄॅप
 िदवस : २० वा. कौशल्य /क्षमता :-(LM814)
िविवध प्रकारचे सािहत्य वाचताना (कथा, किवता, जािहराती आ.) त्याच्या रचनेचा अस्वाद घेतात
क्षेत्र : लेखन अिण त्यांबाबत अपापल्या कुवतीनुसार तोंडी, लेखी स्वरूपात िवचार व्यक्त करतात.
प्रसारमाध्यमे / सगं णक आत्यादींवरून ईपलब्ध होणाऱ्या कलाकृतींचा अस्वाद घेता येणे,
िचिकत्सक िवचार करता येणे.
सक
ं ल्पना/सबं ोध :- जािहरात

जाणून घेउ या

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना बाजूच्या जािहरातीचे

िनरीक्षण करण्यास सांगनू िवद्यार्थयाांसोबत खालील
प्रश्नावर चचाा करावी तसेच गटात चचाा करण्यास
सांगावी.

१. सहलीिे अयोिक कोण अहेत ?

२. सहलीिी वैशशष्ट्ये कोणती ?
३. सहलीला िाण्यासाठी नोंदणी करणाऱ्याला सवलत का
शदली ऄसावी, ऄसे तम्ु हांला वाटते?
४. प्रस्ततु िाशहरात शवर्श्सनीय अहे, ऄसे तम्ु हाल
ं ा वाटते
का? िाशहरातीतील कोणती गोष्ट तम्ु हांला
ऄशवर्श्सनीय वाटते ? ऄशी एखादी जािहरात मुलांकडून तयार करून
५. तम्ु ही ऄशा िाशहराती कोठे पाहत ऄसता?
घेणे

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना वरीलप्रमाणे जािहरातीचे िनरीक्षण करण्यास सांगून िवद्यार्थयाांचे गट तयार करून वरील
जािहरातीतील मुद्द्यावर गटात चचाा करण्यास सांगावी. िशक्षकांनी वरील प्रकारे प्रश्नातून िवद्यार्थयाांची
जािहराती िवषयी जाण लक्षात घ्यावी.
 सक्षम बनयू ा -

 िवद्यार्थयाांनी िदलेल्या ईत्तरांचा ऄंदाज घेत िशक्षकांनी वरील जािहरात स्वतःची करायची
ऄसल्यास कशी अणखी अकषाक अिण प्रभावी बनवाल ऄशी एक जािहरात तयार करून
घ्यावी. व खालील मुद्द्याच्या अधारे चचाा करावी.

१. लक्षवेधी शब्दरिना.
२. ठळकपणा व अकषतकपणा.
३. अलंकाररक, काव्यमय, प्रभावी शब्दांिा वापर.
४. समपतक व लक्षवेधी भाषा.
५. ग्राहकािं ी बदलती अवड, सवयी, र्ॅ शन्स व गरि याि ं े प्रशतशबबं .
६. िाशहरातीमध्ये सपं कत स्थळािा पत्ता, सपं कत क्रमाक
ं (मोबाइल नबं र, इ-मेल अयडी) याि
ं ा स्पष्ट
ईल्लेख.वरील प्रमाणे िाशहरात तयार करून घ्यावी ऄशा वेगवेगळ्या प्रकारच्या िाशहराती या शठकणी
घेता येतील.

चला सराव करूया :-

 िवद्यार्थयाांना त्यांनी कुठे कुठे जािहराती पिहल्या अहे त्यांचे िनरीक्षण करण्यास सांगणे व
स्वतः सुद्धा जािहरातीचे िविवध नमुने ईपलब्ध करून देउन जािहरात वाचनाचा व
लेखनाचा सराव घ्यावा.


कल्पक होउया (अव्हाने):-

१. िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना एखादा व्यवसाय करायचा अहे

ऄसे सांगून त्याची जािहरात तयार करायला सांगणे.
२. अपल्या शाळे ची प्रवेशासबं धी जािहरात तयार करा.
..ऄसे व वेळेवर अपल्या पररसरानुसार िवषय देउन
जािहरात लेखन करायला देणे.
िदवस : २१ वा.
संकल्पना / संबोध :- जािहरात
क्षेत्र : लेखन

जाणून घेउ या
खालील िदलेल्या िवषयावर अकषाक जािहरात तयार करा

ब्युटी पालार,

शाळा ईघडणार अहे त्यासाठी बक

ु डेपो साठी अकषाक जािहरात तयार करा

 ऄशा स्वरूपाचे काही िवषय देउन जािहरात तयार करून घेणे व जेथे ऄडचण येइल त्या नूसार
मागादशान करणे.

सक्षम बनूया –

या जािहराती कोणकोणत्या माध्यमातून के ल्या जाउ शकतात त्यािवषयी प्रश्नोत्तरे यांच्या माध्यमातून चचाा
घेउन जािहरातीचे नमुने पाहणे .

 जािहरातींसाठी ऄनेक माध्यमे

१. आटं रनेट
२. िचत्रपट
३. वृत्तपत्रे
४. मािसके
५. अकाशवाणी
६. दूरदशान
 चला सराव करूया :-
िशक्षकाने िदलेल्या माध्यमांवर चचाा करून जसे िबस्कीट, ऄंगाचे साबण, कपडे या िवषयीची वर
पािहलेली एखादी जािहरात घेउन त्याची गुणवैिशष्ट्ये यावर चचाा घेणे.

१. शब्दावं रून िाशहरात लेखन (सकत स, कापड दकु ान, दवाखाना शशशबर आ.)
२. िाशहरात देउन त्यावरील कृ ती सोडवणे.(अपल्या शाळे तील शकंवा घरातील दैशनक पेपर मधील कात्रणे शकंवा
मल
ु ांनी अणलेल्या िाशहरातीिे वािन व त्यावर अधाररत कृ ती सोडवनू घेण.े )
३. शवषय देउन िाशहरात लेखन.
४. शदलेल्या िाशहरातीिे ऄशधक अकषतक पद्धतीने पनु लेखन करणे.
िविवध जािहरातीचे नमुने घेउन त्याचे वाचन करून घ्यावे.त्यात वरील सवा माध्यमावर येणाऱ्या
जािहरातींचा समावेश ऄसावा. तसेच पाठ्यपुस्तकातील पृष्ठ क्रमांक १०५ वरील कृती पाहावी.

कल्पक होउया (अव्हाने):-

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना एक िवषय, शब्द देउन जसे छत्री, रेनकोट यांची
जािहरात वर सांिगतल्याप्रमाणे सवाच माध्यमात कशी जािहरात कराल नमुने
तयार करा.
 कौशल्य / सक ं ल्पना :- िविवध सािहत्य प्रकाराचे समजपवू ाक
शदवस : २२, २३ वा. क्षेत्र – वाचन करणे, मूल्यमापन करणे, िचिकत्सक िवचार करून स्वतंत्र
श्रवण/ वाचन /लेखन व प्रभावी लेखन करता येणे.
लिलत सािहत्य - कथा

जाणून घेउ या
शशक्षकानं ी शवद्यार्थयाांना पढु ील ईताऱ्यािे गटात वािन करण्यास सांगावे. ईताऱ्याच्या शवषयाशवषयी ििात
करण्यास सांगावे.लशलत लेखातील कथा हा साशहत्यप्रकार पढु े शदलेल्या प्रश्ांसारखे प्रश् शविारून समिनू
घेण्यास मदत करावी.

एक व्यापारी होता. त्याच्याकडे एक गाढव होते. बािाराच्या शदवशी तो व्यापारी त्या गाढवाच्या पाठीवर सामान लादनू
बािारात िात ऄसे. गाढव दमनू िाइ िाताना नदी लागते. नदीवर पल ू नव्हता. पाण्यातून िावे लागायिे. एक शदवस
व्यापाऱ्याने गाढवाच्या पाठीवर शमठािी पोती शदली. शमठािी पोती िड होती. पाण्यातनू िालता िालता गाढवाला एकदम
पाण्यात बसावेसे वाटले. गाढव पाण्यात बदकन बसले. पाण्यात बसल्यामळ ु े शमठाच्या पोत्यात पाणी शशरले. पाण्यात मीठ
शवरघळून गेल.े पोती हलकी झाली. गाढवाला अनदं झाला.
पन्ु हा दसु ऱ्या शदवशी व्यापाऱ्याने गाढवाच्या पाठीवर कापडािी गाठोडी शदली. गाढव पन्ु हा मद्दु ामि नदीच्या पाण्यापाशी
अल्यावर थांबले. अताही अपण पाण्यात बसावे म्हणिे कालच्या शमठाच्या पोत्यासारखे होइल ऄसे गाढवाला वाटले. या
शविाराने गाढव पाण्यात बसले पण अता पररणाम ईलट झाला. कापडात पाणी शशरल्याने कापडािी गाठोडी हलकी
व्हायच्या ऐविी िडि झाली.
गाढवाला त्याच्या यक्त
ु ीबािपणािी योग्य ती शशक्षा शमळाली.

१. व्यापाऱ्याने गाढवाच्या पाठीवर लादलेले -

१) ---- ----------- २) ------------------
२. कापडात पाणी िशरल्याने – -----------------
३. गाढवाला अनदं झाला.
कारण -------------------------------
४. नदीच्या पाण्यातून गाढवाला जावे लागे ---------------------------

शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना त्यांनी वािलेली कथा गटात सांगण्यास सांगावी व वरील कथेशी तल
ु ना
करण्यास सांगावी.ऄप्रत्यक्ष कथा लेखनािी वैशशष्ट्ये समिनू घेण्यास मदत करावी.
 सक्षम बनू या -

िशक्षकांनी कथा सािहत्यप्रकार समजावून सांगताना कथेची वैिशष्ट्ये, प्रकार, कथा व

ऄनुभव कथन यातील िरक िवद्यार्थयाांना समजावून सांगावा.

फरसू िाय ओढत िायरीवर येउन बसला. अिली खरबरीत बोटं तयाने गुळगुळीत िायरीवरून हफरवली. मग दोन्ही िाय
मुडिून गुडघ्यावर हात ठेवून तो अभाळाकडे बघत बसला. ‘‘ईठा जरा, अत जाउन बसा,’’ सुनेचा अवाज अला.
दरवाजाच्या चौकटीला धरून फरसू ईठला. तयाच्या िायांची हाडं कडकडली. अतल्या खोलीत येउन तो गुबगुबीत
खुचीवर बसला. ह्या खुचीवर तयाला ऄवघडल्यासारखं वाटायचं. िाय वर घेउन बसले, तरी सून डाफरायची. ऄसं बसणं
तयाला कधी ठाउक नव्हतं. जुन्या घराच्या िायरीवर ऐसिैस बसायची तयाची तेवढीच जुनी सवय. दारातच हचंचच े ं िुराणं
झाड होतं. मडकयातल्या िाण्यासारखा गारवा घरभर भरून राहायचा. अइच्या िदरासारखी हचंचेची सावली घरावर
ऄसायची. मंगलोरी कौलांच्या नळ्यांतून फुुंकर मारावी तसं वारं घुमायचं.
फरसू िायरीवर बसायचा. वरून हभरहभरत येणारी फुलिाखरी िानं, झाडावर चढणाऱ्या खारी िाहणं हा तयाचा फावल्या
वेळचा ईद्योग होता. रात्री जेवणखाण अटोिल्यावर तो अहण अबू ईहशराियंत हचंचेच्या मुळांवर बसायचे. िानांतून
िाझरणारं चांदणं ऄंगावर घेत तयांच्या गप्िा चालायच्या .. गुरढं ोरं, वाडी, गावकीतली प्रकरणं.. ऄसे ऄनेक हवषय.
कधीमधी आनूस मास्ततर यायचे. िेिरात येणाऱ्या बातम्या ते सांगायचे. ऄमेररकेत की कुठे घडणारी ती नवलं फरसू व अबू
मोठ्या नवलाइने ऐकायचे.
हचंचेचा िाला खूि गोळा व्हायचा. फरसूच्या लेखी ते सारं खत होतं. िान न् िान जमा करून तो वाडीत टाकायचा. या
एका झाडाने तयाच्या जहमनीला ऄशी काळी कसदार बनवली होती, की तयाला कधी खत हवकत अणावं लागलं नाही.

 कृती :
 एका शब्दात ईत्तर द्या.
१. र्रसू अशण अबू यांच्या गप्पांिा शवषय
----------------------------------
२. पेपरात येणाऱ्या बातम्या सांगाणारे
-----------------------------------------------
 स्वमत – ऄिभव्यक्ती

र्रसिू े घरािे वणतन स्वतःच्या शब्दांत शलहा.

शशक्षकांनी वरील गद्य ईताऱ्या प्रमाणे शवशवध गद्य ईतारे देउन अकलन व स्वमत / ऄशभव्यक्ती या
कृ तीद्वारे साशहत्यप्रकार समिनू घेण्यासाठी मागतदशतन करावे.
 चला सराव करूया :-
कृती:
 एका झाडाने त्याची जमीन काळी कसदार बनली ----------------------
 िरसूचा िावल्या वेळचा ईद्योग ऄसायचा-----------------------
 िशक्षकांनी आयत्ता नववी च्या पाठ्यपुस्तकातील कथांचे िवद्यार्थयाांना वाचन करण्यास
सांगनू स्वाध्यायामधील कृती सोडिवण्यास सांगाव्यात.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 शवद्यार्थयाांना शवशवध कथा साशहत्य कृ ती शमळून त्यांिे गटात वािन
सागं ा.
 शवद्यार्थयाांना तम्ु हांस अवडलेली एखादी कथा स्वतःच्या शब्दात
मांडण्यास सांगा.
 शवद्यार्थयाांना या शब्दावं रून कथा तयार करण्यास सागं ा.
ससा – कासव – शयतत – शविय
 कौशल्य / संकल्पना
क्षेत्र –वाचन /लेखन
दैनंशदन िीवनातील एखादी वैशशष्ट्यपणू त घटना, शस्थती, ऄनभु व यांवर
िदवस : २४ वा. शवशवध प्रकारे सितनात्मक लेखन करतात. (ईदा. सोशल शमडीयावर
शलशहणे, संपादकांना पत्र शलशहणे.) घटना, प्रसंग यांवर अधाररत
शिशकत्सक शविार करून त्याबाबत लेखन करता येण.े
संकल्पना/संबोध : पत्रलेखन
जाणून घेऊ या

क्षेत्र खालील पत्रािे दोन नमनु े शदले अहे काय र्रक अहे या दोन पत्रात काय सांगता येइल

िवद्याथी काय ईत्तर देतात / काय चचाा करतात हे पुढील मुद्दयांनुसार पहावे
 औपचाररक पत्र व ऄनौपचाररक पत्र अहे हे ओळखतात का ?
 दोहोतील िरक लक्षात घेतात का?
 ऄशा प्रकारची पत्रे त्यांना िलिहता येतात का? हे पहाण्यासाठी एक पत्र िलहून घ्यावे
 औपचाररक पत्र ऄनौपचाररक पत्र
१. प्रित, नंतर व्यक्तीचा हुद्दा समपाक िलिहणे १.व्यक्तीचा नात्याप्रमाणे सन्मानपूवाक ईल्लेख
२. पत्राचा िवषय िलिहणे. करणे
३. ऄचूक शब्दांत नेमका अशय मांडणे २. व्यक्तीचे क्षेम कुशल िवचारणे
४. पत्रात शेवटी डावीकडे पत्र पाठवणाऱ्याचा ३. अपल्या भावना प्रभावी शब्दांत मांडणे
पत्ता िलहावा. ४. नात्यातील िजव्हाळ्यानुसार िवस्तृत लेखन
करणे.
५.पत्राचा िवषय व शेवटी पत्ता िलिहण्याची गरज
नाही .

चला सराव
करूया

िवद्यार्थयाांना िविवध िवषय देउन पत्र िलहून घेणे

ईदा. शाळे तील सल ु ेखन कायाशाळे त सहभागी करून घेण्यासठी सयं ोजकांना िवनतं ी करणे

कल्पक होउ या.

शवशवध प्रसार माध्यमाद्वारे पत्रव्यवहार कसा करता येइल

यािे नमनु े गोळा करण्यास सांगा.
 कौशल्य / संकल्पना
िदवस : २५ वा. क्षेत्र –वाचन /लेखन दैनंशदन िीवनातील एखादी वैशशष्ट्यपणू त घटना, शस्थती, ऄनभु व यांवर
शवशवध प्रकारे सितनात्मक लेखन करतात. (ईदा. सोशल शमडीयावर
शलशहणे, संपादकांना पत्र शलशहणे.) घटना, प्रसंग यांवर अधाररत
शिशकत्सक शविार करून त्याबाबत लेखन करता येण.े
संकल्पना/संबोध : पत्रलेखन
जाणून घेऊ या

िशक्षक िवद्यार्थयाांना एक िवषय देतात. ईदा. शाळे च्या बाहेर िपण्याच्या पाण्याची पाइप लाइन िलके ज
झाली अहे त्यामुळे जाण्या-येण्याच्या रस्त्यात पाणी साचत अहे. त्यासाठी ग्रामपच ं ायत /नगरपािलका /
महानगरपािलका प्रमुखांना ऄजा करा.

वरील पत्रलेखन कोणत्या प्रकारचे अहे ?

िशक्षक िवद्याथाांनी िलिहलेले औपचररक पत्र िनकषानुसार जाणून घेतील व मागादशान करतील

सक्षम बनू या
 शशक्षक एक औपिररक पत्रािे प्रारूप देउन कोणत्याही एका शवषयावर एक पत्र लेखन
करून घेतील.ईदा.
तमु च्या शाळे मध्ये ईन्हाळी सुट्टीत 'हस्ताक्षर संदु र करूया!' हे १० शदवसांिे शशशबर अयोशित के ले
अहे. त्यात तम्ु हाल
ं ा सहभागी करून घेण्यािी शवनतं ी करणारे पत्र वगतशशक्षकानं ा शलहा.

शशक्षक वरीलप्रमाणे एका औपिररक पत्रािे प्रारुपावरून प्रत्यक्ष पत्र लेखन करून घेउन मागतदशतन
करतील.त्यासाठी शवशवध शवषय घेतील. तसेि email वर सद्ध ु ा हेि पत्र कसे शलहायिे याशवषयी
मागतदशतन करतील.
 िला सराव करूया

औपचररक पत्राचे िविवध िवषय देउन पत्रलेखनाचा सराव करून घ्यावा.

ईदा. तुमच्या शाळे च्या बाहेर िपण्याच्या पाण्याची पाइप लाइन िलके ज झाली अहे त्यामुळे जाण्या-येण्याच्या
रस्त्यात पाणी साचत अहे. त्यासाठी ग्रामपच ं ायत/नगरपािलका/महानगरपािलका प्रमुखांना ऄजा करा. तसेच
पाठ्यपुस्तकातील पृष्ठ क्र.२१ व २२ वरील कृती पहाव्या.

कल्पक होवू या
औपिाररक पत्रे अि तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने म्हणिे इमेलद्वारा पाठवली िातात.
इमेल पाठवण्यािे पत्रािे प्रारूप व तंत्र िाणनू घेण्यािा प्रयत्न करा.
 कौशल्य / संकल्पना
िदवस : २६ वा. क्षेत्र – वाचन /लेखन दैनंशदन िीवनातील एखादी वैशशष्ट्यपणू त घटना, शस्थती, ऄनभु व यांवर
शवशवध प्रकारे सितनात्मक लेखन करतात. (ईदा. सोशल शमडीयावर
शलशहणे, संपादकांना पत्र शलशहणे.) घटना, प्रसंग यांवर अधाररत
शिशकत्सक शविार करून त्याबाबत लेखन करता येण.े
जाणून घेऊ या
संकल्पना/संबोध : पत्रलेखन

शशक्षक शवद्यार्थयाांना एक शवषय देतात. ईदा. तमु च्या लहान बशहण/भावािा शित्रकलेच्या स्पधेत प्रथम
क्रमाक
ं अला त्यासाठी शतिे / त्यािे ऄशभनदं न करणारे पत्र शलहा.

शशक्षकांनी शवद्याथाांनी शलशहलेले ऄनौपिाररक पत्र शनकषानसु ार शलशहले अहे का पहावे.

तंत्रज्ञानाच्या यगु ात पत्र पाठवले िाते का? िात ऄसल्यास कोणत्या माध्यमािा वापर के ला िातो व कसा यावर ििात करावी.

सक्षम बनूया

शशक्षक एक ऄनौपिाररक पत्रािा नमनु ा देउन कोणत्याही एका शवषयावर एक पत्र लेखन करून घेतील.
ईदा.
 शशक्षक वरीलप्रमाणे एका ऄनौपिाररक पत्रािा नमनु ा दाखवतील. पत्रलेखनािे महत्त्व सांगतील.
प्रत्यक्ष पत्र लेखन करून घेउन मागतदशतन करतील. त्यासाठी शवशवध शवषय घेतील. तसेि अिच्या
काळात whats app, email तसेि ऄनेक सपं कत साधने अहेत याद्वारे सद्ध ु ा कसे सदं श
े पाठवले
िातात याच्या प्रत्यक्ष कृती करून त्यावर ििात करून घेतील.

चला सराव करू या

ऄनौपिाररक पत्रािे शवशवध शवषय देउन पत्रलेखनािा सराव करून घ्यावा. प्रसार माध्यमािा ईपयोग करून कसे संदश
े पाठवतो
त्यािा सराव घेण.े

कल्पक होवू या
शवद्यार्थयाांना वेगवेगळ्या माध्यमािा वापर करून पत्र पाठवण्यास सांगा
ईदा. अपल्या शमत्र मैत्रीणीना इ मेल द्वारे पत्र पाठवा.
 क्षेत्र :- लेखन
िदवस : २७ वा. क्षमता :- वाक्प्रचारांचा ऄथा समजावून घेणे. संकल्पना:-
प्रभावी लेखन करता येणे. वाक्प्रचार

 जाणून घे उ या

झोप ईडणे डोळे ईघडणे

.

१) झोप न लागणे १) झोप पणू त झाल्यावर डोळे ईघडणे

२) शिंता लागणे २) अपली िक ू समिनू येणे
मागे लागणे डोळ्यातील पाणी पुसणे

१) पाठ परु ावा करणे १) डोळ्यातील ऄश्रू पसु णे

२) वेळ र्ुकट घालवणे २) द:ु ख कमी करणे

शशक्षकांनी ऄशा शवशवध ईदाहरणाद्वारे शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा गटात ििात करण्यास
सागं ावी. शब्दश: होणारा ऄथत व शवशशष्ट ऄथातने रूढ होउन बसलेला शब्दसमहू हा र्रक िाणनू घ्यावा.
ऄशधक माशहती िाणनू घेण्यासाठी शवद्यार्थयाांकडून पढु ील ईदाहरणे सोडवावी.
१) अग लावणे यािे दोन ऄथत सांगा.
१ --------------------------------------२-----------------------------------
२) ईकळी िुटणे यािे दोन ऄथत सागं ा.
१ ---------------------------------------२----------------------------------
शशक्षकानी वरील ििेप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन वाच्याथा व लक्ष्याथा सांगनू
वाक्प्रचाराबद्दल मािहती शवद्यार्थयाांकडून िाणनू घ्यावी.
 सक्षम बनू या

१ महात्मा िुले यांनी स्त्रीिशक्षणाची मुहूतामेढ रोवली.

२ लाडकी लेक सासरी जाताना बाबांचे डोळे भरून अले.
३ शाहू महाराजांनी लोक कलावंतांच्या गुणांची कदर के ली.
४ वगाात सहलीची नोटीस अल्यावर मुलांचा अनंद गगनात
मावेनासा झाला.
५ िक्रके टचा सामना रंगात अला होता.
६ सीमेवर सैिनक पहारा देत ऄसतात.
७ बाबा बातम्या कान देउन ऐकू लागले.

शशक्षकांनी वरील वाक्प्यांच्या मदतीने वाच्याथत व लक्ष्याथत या शवषयी ििात करून

वाक्प्प्रिार या घटकािी ओळख करून द्यावी.

खालील तक्ता पण
ू ा करा.

वाक्प्रचार ऄथा वाक्यात ईपयोग

१. कंठ िुटणे
२. येरझारा घालणे
३. ईकल होणे
४. मनावर मळभ पसरणे
५. िपकलं पान गळणं

शशक्षकांनी वरीलप्रमाणे ऄशधक ईदाहरणाच्ं या मदतीने वाक्प्प्रिारािं ा र्ायदा, दैनशं दन िीवनात

वाक्प्प्रिारािं े महत्व शवद्यार्थयातना समिनू द्यावे.
 चला सराव करू या :-
िशक्षकांनी खालील ईदाहरणांप्रमाणे वाक्प्रचार ऄिधक
ईदाहरणे देउन ती ओळखण्यास सांगा.
१ सट्टु ीिी नोटीस मल ु े कान देवनू ऐकत होती.
२ अइवडील मल ु ासं ाठी खपू खस्ता खातात.
३ मािं राच्या शपल्लाला अमिा लळा लागला होता.
४ सैशनकांनी शत्रल ू ा कंठस्नान घातले.
५ अिीिा सवत मल ु ांना सारख्याप्रमाणात दधू शमळे ल याकडे कटाक्ष
होता.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 पाठ्यपस्ु तकातील शवशवध पाठातनू अलेल्या वाक्प्प्रिारािा शोध
घेण्यास सागं ा.
 अंतरिालािा वापर करून वाक्प्प्रिार या घटकािी ऄशधक माशहती
शमळशवण्यास सांगा.
 पाठ्यपस्ु तकातील वाक्प्प्रिारािी यादी करण्यास सांगनू एका
वाक्प्प्रिारािी दोन ईदाहरणे देण्यास सांगा.
 क्षेत्र :- लेखन, क्षमता :-
िदवस : २८ वा. संकल्पना :-
समानाथी शब्दांचा लेखनात ईपयोग
समानाथी शब्द
करता येणे.

 जाणून घे उ या
पढु ील ईदाहरणाच्या मदतीने शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा गटात ििात करण्यास
सांगावी.

१) ऄशोकिी अइ अि गावाला गेली.

२) माझी माय शेतात राबराब राबते.
३) बित गटाच्या सभेत सवत माता भशगनी ईपशस्थत होत्या.

१) वरील ईदाहरणांमध्ये एकाि ऄथातिा अलेला शब्द शोधनू शलहा.

-----------------------------------------------------------------------------------------

२) वरील ईदाहरणामं ध्ये समानाथी अलेला शब्द ओळखनू शलहा.

----------------------------------------------------------------------------------------

३) एकाि शब्दाला ऄनेक ऄथत ऄसतात त्यास ---------------------------- म्हणतात.

ऄ) वाक्प्य ब) शब्द क) समानाथी शब्द ड) शवरुद्धाथी शब्द

िशक्षकांनी वरील चचेप्रमाणे िविवध शब्दांची समानाथी रूपे देउन िवद्यार्थयाांचे समानाथी रूपासंदभाातील अकलन
जाणून घ्यावे.
 सक्षम बनू या

धन = दौलत सोने = कनक, सवु णत

रस्ता = मागत शमत्र = दोस्त, सखा
ईिेड = प्रकाश धागा = सतू
वारा = पवन सररता = नदी

शशक्षकांनी वरील ईदाहरणांच्या मदतीने पाठ्यपस्ु तकातील समानाथी शब्द शोधनू ,

त्यावर ििात करून समानाथी शब्दांिी ओळख करून द्यावी.
शशक्षकांनी समानाथी शब्द ही संकल्पना सांगनू शवशवध ईदाहरणे द्यावी.
चला सराव करू या :-

ऄ) खालील वततळ
ु ात शब्द व त्यािा समानाथी शब्द शदलेला अहे त्यािे
वगीकरण करा.

व्यथा देश अपत्ती प्राणी पथ

िनावर राष्ट्र वाट वेदना संकट
ईदा - देश= राष्ट्र
--------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------
अ) पयातय शोधा
१) गाव= ----------------------------
ऄ) शहर ब) नगर क) ग्राम
२)अकाश = -----------------------------
ऄ) माणसू ब) नभ क) तारे
३) शदवस = ------------------------------------
ऄ) रात्र ब) शदन क) ईिेड

शशक्षकांनी वरीलप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन समानाथी शब्दािं ा सराव करून

घ्यावा.
 कल्पक होउ या.

गणपती = -------------------
शमत्र = --------------------
सयू त = ---------------------
या शब्दांिे ऄशधकाशधक समानाथी शब्दांिा शोध घ्या.
पाठ्यपस्ु तकातील शब्द व समानाथी शब्दांिा शोध घ्या.
शब्द घेउन शब्दकोडे तयार करा.
 क्षेत्र :- लेखन संकल्पना:-
िदवस : २९ वा.
क्षमता : ऄथा समजावनू घेउन लेखनात िवरुद्धाथी शब्द
ईपयोग करता येणे.

 जाणून घे उ या
पढु ील ईदाहरणाच्या सहाय्याने शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना खालील ईतारा लक्षपवू तक वािण्यास
सांगनू शवरुद्ध ऄथाांच्या शब्दांिा शोध घेण्यास सांगावे.
शदवस मावळला. गाय-म्हैस घराकडे परतली. सोपानने बैलगाडीतनू वैरण
अणली.सवत िनावरे गोठयात बांधली ; परंतु अि त्यािे लाडके कोकरू घराकडे
परतले नव्हते. तो सारखा अतबाहेर करू लागला. कोकरािे काही बरे -वाइट तर
झाले नसावे या शविाराने तो द:ु खी झाला. आकडे–शतकडे तो शोध घेउ लागला.
त्याने घराच्या डाव्या-ईिव्या बािल
ू ा ऄसणाऱ्या शेिाऱ्याक
ं डे िौकशी के ली. पण
काहीि समिेनासे झाले. रात्र वाढत िालली. तशी त्यािी भीती वाढत गेली. नको
ते शविार त्याच्या मनात येउ लागले कोण्या शत्रूने डाव तर साधला नसेल . या
शविारात रात्र कशीबशी काढली. सकाळी त्यािा शिवलग शमत्र त्याच्या लाडक्प्या
कोकरासह दारात पाहून त्यािा अनंद गगनात मावेनासा झाला.

ईतारा वािनू ईताऱ्यावरील कृ ती सोडवा.

१. ईतारा वािनू खालील शब्दािं े शवरुद्धाथी शब्द शोधनू शलहा.
१. शदवस २. अत ३. शमत्र ४. द:ु ख
२. खालील शब्दांच्या ईलट ऄथातिे शब्द ईताऱ्यात शोधा.
१. आकडे २. वाइट

३. खालील शब्दािं े शवरुद्धाथी शब्द ईताऱ्यात शोधा.

ऄ) बैल ----------------- ब) शबनधास्त ---------------------

शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना वरील प्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन शवरुद्धाथी शब्दािं ी संकल्पना समिावनू
द्यावी.
 सक्षम बनू या
शशक्षकांनी खालील वाक्प्यातं अलेले शवरुद्धाथी शब्द (ईलट ऄथातिे शब्द) शोधण्यास सागं नू
शवरुद्धाथी शब्द या घटकािी ओळख करून द्यावी.

१. हे झाड िार मधरु र्ळे देते.

२. हे र्ळ थोडे कडू अहे.
३. तो वगातत सतत हजर ऄसे.
४. तो कधीतरी गैरहजर ऄसे.
५. सवतत्र काळोख पसरला होता.
६. शदवा लावल्यावर लख्ख प्रकाश पडला.
७. व्यापारी वस्तंिू ी िवक्री करतात.
८. ग्राहक वस्तंिू ी खरे दी करतात.
९. अंबा साखरे सारखा गोड अहे.
१०. कारले कडू ऄसते.
११. ऄिय परीक्षेत पास झाला.
१२. ऄशनता परीक्षेत नापास झाली.

खालील शब्दांना िवरुद्धाथी शब्द िलहा.

१. सजीव x --------- ु x---------

२. िदवस x ---------
३. सावली x --------
४. हजर x ---------
५. ईंच x-----------
६. ऄवगणु x-----------
१ सख
२ जलद x ---------
३ कठीण x--------
४ सत्य x ---------
५ माहेर x-----------
६ खरे x-----------

शशक्षकांनी वरीलप्रमाणे ईदाहरणांच्या मदतीने पाठ्यपस्ु तकातील शब्द व त्यािा शवरुद्धाथी शब्द शोधनू
शवद्यार्थयातना शवरुद्धाथी शब्दािं ी ओळख करून द्यावी.
(ऄशधक सरावासाठी ऄशा प्रकारच्या शवशवध कृ ती सोडवनू घ्याव्यात.)
 चला सराव करू या :-
खाली िदलेल्या शब्दातून शब्द व िवरुद्धाथी शब्द ऄसे वगीकरण
करा.

ऄंधार िलद शदवस

बाहेर साध्य अत रात्र
प्रकाश ऄसाध्य शदन हळू
ईिेड

ईदाः बाहेर X अत
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

िशक्षकानं ी वरील ईदाहरणाप्रमाणे िविवध ईदाहरणे घेउन िवरुद्धाथी शब्दांचा सराव

करून घ्यावा.
 कल्पक होउ या (अव्हाने):-
 पाठ्यपस्ु तकातील शवशवध शब्द व त्यािा शवरुद्धाथी शब्द यािं ा शोध
घ्यावा.
 शब्द व त्यांिा शवरुद्धाथी शब्द ऄसे शब्द कोडे तयार करा.
 अंतरिालािा वापर करून शवरुद्धाथी शब्द या घटकािी ऄशधक
माशहती शमळवा.
 पाठ्यपस्ु तकातील प्रत्येक पाठातील शवरुद्धाथी शब्द शोधा.
 शदक्षा ऄॅप च्या अधारे शब्द व शवरुद्धाथी शब्दांिी ऄशधक माशहती
शमळवा.
िदवस : ३० वा.

राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रणशक्षि पररषद,पुिे णिज कोसस चाचिी क्र. २

णवषय: मराठी
इयत्ता : नववी गुि – १५
णवद्यार्थयासचे नाव : .......................................................................................................................

१. कशवतेच्या अधारे सिू नेनसु ार कृ ती करा :.

गे मायभू तुझे मी फेडीन पाांग सारे ;

आणीन आरतीला हे सय ू थ , चांद्र, तारे .

आई, तुझ्यापुढे मी आहे अजन

ू तान्हा;
शब्दात सोड माझ्या आता हळूच पान्हा.

आई, तुझ्यापुढे ही माझी व्यथा कशाला ?

जेव्हा तुझ्यामुळे ह्या जन्मास अथथ आला.

मी पायधळ
ू घेतो जेव्हा तुझी जराशी,
माझी ललाटरे षा बनते प्रयाग काशी.

आई, तुझी अशी मी गाईन रोज गाणी;

माझी तुझ्या दुधाने गेली तभजन
ू वाणी !

१. हे के व्हा घडते ते शलहा गणु २

ऄ. कवीिी ललाटरे षा प्रयाग काशी बनते ...........
अ. कवी मातृभमू ीिी ईत्तम गाणी गाउ शकतो.........

२. कशवतेतील यमक िळ
ु णारे शब्द शोधनू शलहा. गणु २

३. पढु ील काव्यपक्त
ं ींिा तम्ु हाला समिलेला ऄथत शलहा. गणु २
गे मायभू तझु े मी र्े डीन पांग सारे ;
अणीन अरतीला हे सयू त, िंद्र, तारे .
२. ऄ ) पुढील ओळींचे गण पाडा गुण २
१. ऄभगं ात गोडी तझ्ु या भाकरीिी.
२. पखरण बघ घाली भवू री पाररिात.
अ ) जोड्या लावा. गुण २
सामािसक शब्द समासाचा प्रकार
१. प्रितक्षण ऄ) ििं समास
२. गजानन अ) तत्पुरुष समास
३. चौकोन आ) ऄव्ययीभाव समास
४. िवटी दांडू इ ) बहुव्रीही समास
५.

३. पत्रलेखन : गुण ५
तमु च्या वगाततील शवद्याथी व शवद्याशथतनी शशक्षक शदन सािरा करणार अहेत त्या कायतक्रमाला ऄध्यक्ष म्हणनू
ईपशस्थत राहण्यािी शवनंती करणारे पत्र तमु च्या शाळे च्या मख्ु याध्यापकांना शलहा.

*********
 कौशल्य / सकं ल्पना :- िविवध सािहत्यप्रकाराचे समजपूवाक वाचन
िदवस : ३१,३२ वा. क्षेत्र – करणे, मूल्यमापन करणे, िचिकत्सक िवचार करून स्वतंत्र व प्रभावी
श्रवण/ वाचन /लेखन लेखन करता येणे.
लिलत सािहत्य - व्यिक्तपररचय

जाणून घेउ या

शशक्षकानं ी शवद्यार्थयाांना पढु ील ईताऱ्यािे गटात वािन करण्यास सांगावे व ईताऱ्याच्या शवषयी ििात करण्यास
सांगावे. लशलत लेखातील व्यशक्तपररिय हा साशहत्यप्रकार पढु े शदलेल्या प्रश्ांसारखे प्रश् शविारून समिनू
घेण्यास मदत करावी

कराडमधील कृ ष्ट्णा नदीच्या काठावरील गोळेर्श्र हे छोटेसे गाव. पतु ळाबाइ व दादासाहेब यांिा खाशाबा हा छोट्या िणीिा मल ु गा.
‘ऄण्णा’ या टोपणनावाने ओळखला िाणारा हा मल ु गा पढु े ऑशलंशपकवीर झाला.
खाशाबांिे अिोबा ईत्तम कुस्तीपटू होते, तर वशडलांनीही तरुणपणात अखाड्यातील कुस्त्या गािवल्या होत्या. वशडलांच्या तालमीत
खाशाबांच्या कुस्तीिा श्रीगणेशा झाला अशण त्यांिे नाते मातीशी िळ ु ले. प्रशतस्पधी मल्लास िीत कसे करायिे, मान कशी पकडायिी, पट कसा
काढायिा यािे धडे खाशाबानं ी वशडलाक ड
ं ू न अत्मसात के ले . त्याकाळी गावागावातं ईरूस भरायिे. या ईरुसातं , ित्रेत अखाडे भरत. खाशाबानं ी
वयाच्या अठव्या वषी पशहल्यांदा ित्रेतील कुस्ती शिंकली होती.
शालेय शशक्षण पणू त झाल्या वर त्यांनी शटळक हायस्कूलमध्ये प्रवेश घेतला. गोळेर्श्र गावापासनू हायस्कूल पाि शकलोमीटर दरू होते. सकाळी
शाळेत लवकर पोहोिण्यासाठी खाशाबा रोि िालत न िाता पळत िायिे व ऄंधार पडण्यापूवी घरी परतता यावे म्हणनू पळत यायिे. पळत
िाण्या-येण्याच्या सवयीमळ ु े त्यािं ा कुस्तीतला दम िागं लाि तयार होत गेला. ऄनवाणी पायाने धावल्या मळ ु े पाय काटक बनले. पावसाळ्यात
झाडाझडु पांतनू गुडघ्या पयांत शिखल तडु वत, पावसािी तमा न बाळगता खाशाबांनी शशक्षण व व्यायामािी साधना के ली.

कृती :
१. खाशाबा यांचे टोपणनाव -
-----------------------------
२. खाशाबांनी विडलांकडून अत्मसात के लेल्या गोष्टी -
१) ----------------- , २) -----------------, ३) ---------------
३. खाशाबा रोज शाळे त चालत न जाता पळत जायचे.
कारण -----------------

शशक्षकानं ी शवद्यार्थयाांना थोरव्यक्ती, संत, समािसधु ारक यांिे व्यशक्तिररत्रे गटात सांगण्यास सांगावे व वरील
ईताऱ्यातील व्यक्तीशित्राशी तल ु ना करण्यास सांगावी. ऄप्रत्यक्ष लशलत लेखािी वैशशष्ट्ये समिनू घेण्यास मदत
करावी.
 सक्षम बनू या -

शशक्षकानं ी व्यशक्तपररिय देताना कोणकोणत्या बाबींिा समावेश ऄसावा या सदं भातत मागतदशतन
करावे. व्यशक्तपररिय व व्यशक्तिररत्र यातील र्रक समिावनू सांगावा.

आटली नावाच्या देशातलं ईंचच ईंच िविताच्या ईतारावरचं श्व्हंची नावाचं एक छोटंसं गाव. एका बाजूला अनो नावाची
खळखळ वाहणारी हनळ्याशार िाण्याची नदी, तर दुसरीकडे मोठमोठे डोंगराएवढे खडकच खडक...ऄशा सुंदर हनसगिरम्य
गावात १५ एहप्रल, १४५२ या हदवशी हिऄेरो अहण कॅटेररना यांच्या िोटी हलओनादो दा श्व्हंची याचा जन्म झाला.
लहानिणी हलओनादो डोंगरदऱ्यांतून मनसोक्त भटकला. हनसगाित राहहल्यामुळे तयाला हचत्रकला, संगीत, िक्षी, प्राणी,
गहणत,हवज्ञान अहण एकूणच हनसगि यांबद्दल खूिच कुतूहल वाटायचं. याच वयात तयाला हचत्रं काढणं खूि अवडायला
लागलं. तयाचे वडील ‘कशाला हचत्रं काढतोस ?’ऄसं म्हणून तयाला कधीही रागावले नाहीत.हलओनादोला हचत्रं काढायला
आतकुं अवडू लागलं, की तो तहानभूक हवसरून जात ऄसे. अिली हचत्रं खरीखुरी वाटली िाहहजेत म्हणून हलओनादो नाना
तऱ्हेचे प्रयोग करायचा. तो चक्क जंगलात हफरून िाली, सरडे, साि,वटवाघूळ ऄसं काय काय गोळा करून अणायचा
अहण घरी अल्यावर तयांचं हनरीक्षण करत बसायचा.
दहा ते बारा वषांचा ऄसताना हलओनादो वहडलांबरोबर फ्लोरेन्स शहरात राहायला अला. तया वेळेचं फ्लोरेन्स हे
बुश्द्धमंत, हचत्रकार, हशल्िकार, कारागीर, व्यािारी, श्रीमंत लोक अहण तत्त्वज्ञ यांच शहर होतं. वयाच्या चौदाव्या
वषांिासून ते सतताहवसाव्या वषांियंत हलओनादोनं व्हेरोहशओ या तया वेळच्या हवख्यात हचत्रकाराकडे हचत्रकलेचं हशक्षण
घेतलं.
कृती :
 एका शब्दात ईत्तर द्या.
१. श्व्हंची गावाच्या बाजूला खळखळ वाहणारी हनळ्याशार िाण्याची नदी.
----------------------------------
२. शलओनादो दा शव्हिं ी यांिे वडील
-----------------------------------------
 स्वमत – ऄिभव्यक्ती :

तमु च्या शित्रांत हुबेहुबपणा अणण्यासाठी तम्ु ही काय प्रयत्न कराल ?

शशक्षकांनी वरील गद्य ईताऱ्या प्रमाणे शवशवध गद्य ईतारे देउन अकलन व स्वमत / ऄशभव्यक्ती या
कृ तीद्वारे साशहत्यप्रकार समिनू घेण्यासाठी मागतदशतन करावे.
 चला सराव करू या :-
 िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना िविवध गद्य ईताऱ्याच्या अधारे पुढील प्रमाणे कृती सोडिवण्यास
द्याव्यात.
 लहानपणी िलओनादोला या गोष्टींबद्दल कुतूहल वाटायचे ----------------------
 या िचत्रकाराकडे िलओनादोनं िचत्रकलेच िशक्षण घेतल -----------------------
 िशक्षकांनी आयत्ता नववी च्या पाठ्यपस्ु तकातील व्यिक्तपररचयात्मक पाठाचे िवद्यार्थयाांना
वाचन करण्यास सांगून स्वाध्यायामधील कृती सोडिवण्यास सांगाव्यात.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

१. शवद्यार्थयाांना शवशवध व्यशक्त पररियात्मक साशहत्य कृ ती शमळून त्यांिे
गटात वािन करण्यास लावा.
२. शवद्यार्थयाांना अवडणाऱ्या थोर व्यक्ती व खेळाडूं यांिा पररिय
स्वतःच्या शब्दात मांडण्यास सांगा.
३. शवद्यार्थयाांना शवशवध समािसेशवका व शशक्षणतज्ज्ञ याच्ं या कायातिी
माशहती शमळवण्यास सांगा. ईदा. ऄनतु ाइ वाघ
 कौशल्य –
िदवस : ३३,३४ वा. क्षेत्र – शवशवध साशहत्यप्रकाराच्ं या ध्वशनशर्ती समिपवू तक ऐकता येणे. गाणी, कशवता, समहू
श्रवण/ वाचन /लेखन गीते स्वराघातासह म्हणता येणे. अपले शविार व्यक्त करण्यािा प्रयत्न करणे .
साशहत्यािे समिपवू तक वािन करून त्यािा अस्वाद घेता येणे.
संकल्पना :- पद्य
जाणून घेउ या

शशक्षकानं ी खालील कशवतेप्रमाणे एखादी कशवता घेउन अधीच्या कशवता व या कशवतेमध्ये शवद्यार्थयाांना कोणता र्रक
िाणवतो याशवषयी ििात करावी शकंवा गटात ििात करण्यास सांगावे. शवद्याथी अधीच्या कशवता व ही कशवता यातील र्रक
सांगू शकतात की नाही, हे िाणनू घ्यावे.

िशक्षकांनी ऄशा िविवध ईदाहरणांिारे किवतेतील िविवध घटकांिवषयी िवद्यार्थयाांचे अकलन जाणनू
घ्यावे.
 सक्षम बनू या -

िशक्षकांनी वरील किवता िवद्यार्थयाांना तालासरु ात म्हणण्यास मदत करावी . मनातील िवचार, भावना सहज व्यक्त के ल्या
तरी काव्याची िनिमाती कशी होते , हे िवद्यार्थयाांना समजून देण्यासाठी मक्त
ु छंदातील एखादी किवता घेउन िवद्यार्थयाांना ऄशा
काव्यातील घटकांिवषयी गटात चचाा करण्यास सांगावे. काव्याच्या ऄनुषंगाने येणाऱ्या घटकांिवषयी चचाा करावी व
िविवध कृती देउन काव्य या सक ं ल्पनेचे दृढीकरण करावे.

कृती :
१. कशवतेत अलेले मानवेत्तर घटक -
२. कशवतेत कोणत्या शब्दांमळ
ु े लय शनमातण झाली अह, ऄसे तुम्हास वाटते .
३. कशवतेत अलेल्या नाम व शवशेषण यांच्या िोड्या सांगा. ईदा. िीणत - कुडता.

िशक्षकांनी वरील किवतेचे िवद्यार्थयाांना प्रकट वाचन करून दाखवावे व िवद्यार्थयाांना किवतेचे अरोह-ऄवरोहासह
प्रकट वाचन करण्यास प्रोत्सािहत करावे.
 चला सराव करूया :-
िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना िविवध किवतेच्या अधारे पढु ीलप्रमाणे कृती सोडवण्यास द्याव्यात.
१. किवतेत वणान के लेली गोधडी कशाचे प्रतीक अहे ?

२. अकृितबध
ं पण
ू ा करा-
गोधडीला लावलेले ऄस्तर -

३. वरील किवता अतापयांत पािहलेल्या किवतांपेक्षा कोणत्या बाबतीत वेगळी अहे, ऄसे
तुम्हाला वाटते?
४. खालील ओळीतील भाव स्पष्ट करा-
गोधडी म्हणजे गोधडी ऄसते.
मायेलाही िमळणारी उब ऄसते .

कल्पक होउ या (अव्हाने)

१. शवद्यार्थयाांना त्यांच्या घरातील िन्ु या कपड्यांपासनू पायपसु णे तयार करायला
सागं ा.
२. वरील कशवतेिा अधार घेउन कशवता तयार करण्यास प्रोत्साहन द्या.
३. गोधडी शशवणाऱ्या मशहलेिी मल ु ाखत घेण्यास सांगा.

िदलेल्या कृती के वळ मागादशाक अहेत िशक्षकांनी ―गोधडी‖ या किवतेप्रमाणे मनातील िवचार, भावना सहज व्यक्त
करणाऱ्या आतर किवतांच्या माध्यमातून िवद्यार्थयाांना किवता समजावून द्या.

 पूरक सािहत्य स्त्रोत:-

१. आयत्ता सातवीच्या बालभारती या पाठ्यपुस्तकातील
'किवतेची ओळख ' या पाठाचे वाचन करा.
२. आयत्ता नववीच्या पाठ्यपुस्तकातील " मी वाचवतोय '
या किवतेचा ऄभ्यास करा.
 क्षेत्र :- लेखन
संकल्पना :-
िदवस : ३५ वा. क्षमता :- लेखनात वचन या घटकाचा
ईपयोग करता येणे. वचन

 जाणून घेउ या

१. कंु डीत गलु ाबािे संदु र र्ूल ईमलले होते.

२. बागेत ऄनेक सदंु र र्ुले होती.
३. अम्ही के तनच्या शेतात अंब्यािे झाड लावले.
४. रे वाच्या गावाकडे अंबा,र्णस,कािू ऄशी खपू झाडे अहेत.
५. अम्ही पस्ु तकाच्या गावाला भेट शदली. तेथे खपू पस्ु तके होती.
६. मला स्पधेत पस्ु तक भेट शमळाले.
७. अम्ही रस्त्याच्याकडेला गाडी थाबं वली.
८. रस्त्याने ऄनेक गाड्या धावत होत्या.
९. मी झाडावर पक्षी पशहला.
१०. मी िगं लात ऄनेक पक्षी पाशहलेत.

शशक्षकानं ी वरील वाक्प्ये शवद्यार्थयाांकडून वािनू घ्यावी. दोन वाक्प्यातील र्रक िाणनू घेउन शवद्यार्थयाांसोबत
ििात करावी. गटात ििात करण्यास सागं ावी.

१) वरील वाक्यांमध्ये एकवचन ऄसणारे शब्द शोधा ?

१. ------------२. -------------३. ------------४. ---------------
२ ) वरील वाक्यांमध्ये ऄनेकवचन ऄसणारे शब्द शोधा ?
१ ------------२ -------------३ ------------४ ---------------
३) वरील वाक्यात एकवचन व ऄनेकवचन ऄसे शब्द अले अहेत. त्याच्ं या जोड्या िलहा.
१ ------------२ -------------३ ------------४ ---------------
४) वरील ९ व १० या वाक्यातून अपणास काय बोध होतो.
-------------------------------------------------------------------------------------
शशक्षकानं ी वरीलप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन शवद्यार्थयाांिे विन या सक
ं ल्पने सदं भाततील अकलन िाणनू घ्यावे.
 सक्षम बनू या

खालील शब्दांचे वचन ओळखा.

१. पान ४. घडयाळ

२. वह्या ५. काठ्या

३. खच्ु यात ६. िटइ

७. र्ुलपाखरू ८. अरती

९. कडी १०. शस्त्र

खालील शब्दांचे वचन बदला.

१. संत ----------- ६. बरणी ----------------

२. दगड --------- ७. गाइ ----------------

३. शाळा----------- ८. िल
ू -------------------

४. कागद ----------- ९. पाकळ्या ---------------

५. घड्याळे --------- १०. गाशलिा --------------

शशक्षकांनी वरील ईदाहरणाच्या मदतीने विन या घटकाशवषयी ििात करून एकविन, ऄनेकविन
ही संकल्पना स्पष्ट करून सांगावी.
 चला सराव करू या :-
 खालील ईदाहरणांमध्ये कोणते एकवचन व ऄनेकवचनी शब्द
अहेत ते ओळखून िलहा.
१. मलु े ही देवा घरिी र्ुले अहेत.
२. एक एक कळी िमवता िमवता तेथे कळ्यािं ा ढीग तयार
झाला.
३. नदीत मासे पकडायला गेलेल्या शनतीनला अि एकि
मासा शमळाला.
 खालील शब्दांचे वचन िलहा.
वीट, लाडू , कवी , देव , नदी, भाकरी , बी, असू

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना ऄशा प्रकारची ऄनेक ईदाहरणे

सरावासाठी देवून वचन ही संकल्पना दृढ करावी.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 पाठ्यपुस्तकातील एकवचनी ऄनेकवचनी शब्द शोधा.
 शब्दांची एकवचन अिण ऄनेकवचनाची रूपे सारखीच ऄसतात ऄशा
शब्दांचा शोधा घ्या.
 िदक्षा ऄॅप च्या मदतीने वचन या व्याकरण घटकाची ऄिधक मािहती
िमळवा-
 क्षेत्र – लेखन संकल्पना-
िदवस : ३६ वा. क्षमता :- शुद्धलेखन िनयमांचा लेखन िनयमानुसार लेखन
लेखनामध्ये ईपयोग करता येणे.

जाणून घेउ या
 शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना पढु ील वाक्प्ये वािण्यास सागं नू शवद्यार्थयाांिे गट तयार करून गटात ििात करण्यास
सागं ावी. शशक्षकांनी ऄशा शवशवध ईदाहरणाद्वारे शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा गटात ििात करण्यास
सांगावी. शद्ध
ु लेखन िाणनू घ्यावे.
िसे पढु ील ईदाहरणे पाहा.

१. एखाद्या शब्दािी व्यत्ु पत्ती शोधणे म्हणिे एक प्रकारिा अनंद शमळशवणे.

२. एकाद्या शब्दािी ईत्पशत्त सोदने म्हणिे एक परकारिा अनंद शमळशवणे.
३. सशु शशक्षत माणसाला समािभान ऄसेलि ऄसे नाही.
४. सशु शकशीत मानसाला समािभान ऄसेलि ऄसे न्हाइ.
५. दरवषी अपल्या शाळे त शशक्षकशदन सािरा होतो.
६. दरवशषत अपल्या शाळे त शशक्षकदीन सािरा होतो .

१ वरील ईदाहरणांमध्ये अलेले शद्ध ु शब्द ओळखनू शलहा.

१ ------------------२-------------------३------------------४---------------
२ वरील ईदाहरणांमध्ये अलेले ऄशद्ध ु शब्द ओळखनू शलहा.
१ ------------------२------------------३--------------------४ --------------
शशक्षकानी वरील ििेप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन शद्धु लेखन ही संकल्पना शवद्यार्थयाांकडून
िाणनू घ्यावी.
िक
ू की बरोबर ते शलहा.
सकाळी --------- मल ु ाने -------- सीनेमा --------
राष्ट्रीय -------- वशडल -------- हायस्कुल --------
दधु -------- अशि -------- परीक्षा ---------

शशक्षकांनी वरील शब्दात िक ू शकंवा बरोबर ऄसणारे शब्द ओळखण्यास देउन गटात ििात
करावी. शवद्यार्थयाांिी शद्ध
ु लेखनािी िाण लक्षात घ्यावी.
 सक्षम बनू या

शुद्ध शब्द ऄशुद्ध शब्द

मी, ती, िी, ही, र्ी, त,ू ि,ू धू , शन शम,अणी , माहीत, मंदीर नशवन,
कवी, ऊषी, शनी, पशू ,गरुु र्ूल, सनू
परीक्षा, कवीता, हायस्कुल , वशह ,
अशण आशत,कशवता, सररता, माशहती ,
परंतु , शवद्याथी , तथाशप,यथामशत,
कशव , ऄनसु या, अम्बा , शसह ,
भीती, पिू ा, नीती, पवू त , नवीन ,संगीत गशत , वरगीकरण, ईस, शवशहर,
हळूहळू ,शकंशित,मळ ु ू मळ
ु ू ,नागपरू , एकादा,राहाणे ,पाहा , शशषतक,
अशशवातद,

िशक्षकांनी वरील तक्त्याच्या मदतीने शुद्ध शब्द व ऄशुद्ध शब्द या बद्दल मािहती देउन
शद्ध
ु लेखनाचे िनयम समजवावेत व शद्ध ु लेखन या घटकाची ओळख करून द्यावी.

वरील ईताऱ्यातील शब्दांचे खालील तक्त्यामध्ये वगीकरण करा.

ऄनस्ु वार ऱ्हस्व दीघा तत्सम शब्द

िशक्षकांनी वरील ईदाहरणाच्या मदतीने ऄनस्ु वार, ऱ्हस्व, दीघा, तत्सम शब्द या िवषयी चचाा करून
शद्ध
ु लेखन ही सक ं ल्पना समजनू द्यावी.
 चला सराव करू या :-
िशक्षकांनी वरीलप्रमाणे िविवध ईदाहरणे देउन सराव करून घ्यावा.
१. ददु श
त ा/दरू दशा/ददू श
त ा/ददु शात ------------------
२. शदपावली/दीपावशल/दीपावली/शदपावशल---------------
३. शनरीक्षण/शनररक्षण/शनरीकशन/ शनरीक्षण ------------
४. तीथतरूप / शतथतरूप / तीथतरुप /शतथतरुप --------
५. सहानभू तू ी/ सहानभु तु ी / सहानभु शू त / सहानभु तू ी ------

िशक्षकांनी िवद्याथाांना वरील ईदाहरणातील ऄचूक शब्द

ओळखण्यास सांगून ऄिधकािधक ईदाहरणांचा सराव करून घ्यावा.
.

कल्पक होउ या (अव्हाने):-

 शुद्धलेखनाचे िनयम वाचा, शुद्ध लेखनाचा सराव करा.

 अतं रजालाचा वापर करून शुद्धलेखनाच्या िनयमाची ऄिधक मािहती

िमळवा.

 बोलताना व िलिहताना जाणीवपूवाक शुद्ध शब्दांचा वापर करा.

िदवस ३७ वा. कौशल्य / क्षमता :-
मराठी भाषेतील िविवध प्रकारचे सािहत्य/मजकूर (वतामानपत्रे, मािसके , कथा, आटं रनेटवर प्रिसद्ध
होणारे आतर सािहत्य) समजपूवाक वाचतात, त्यांिवषयी अपली अवड-नावड, मत, िनष्कषा आ.
क्षेत्र : लेखन तोंडी/सांकेितक भाषेत व्यक्त करतात. घडलेले प्रसगं , कायाक्रम, घटना यांचे वत्त
ृ ान्त लेखन करता
येणे.
संकल्पना/संबोध :- बातमी

जाणून घेउ या

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना बाजूच्या बातमीचे

वाचन करण्यास सांगून िवद्यार्थयाांसोबत खालील
प्रश्नांवर चचाा करावी तसेच गटात चचाा करण्यास
सांगावी.

बातमी कशािवषयी अहे ?

समारंभाचे प्रमुख पाहुणे कोण होते ?

िचत्रकला प्रदशानाला कोणी प्रितसाद िदला ?

ऄशा प्रकारच्या िविवध बातम्या मुलांना वाचायला देउन त्यावर चचाा प्रश्नांच्या माध्यामातून घडवून
अणावी व त्यांच्याकडून एका बातमीचे लेखन करून घ्यावे.
 सक्षम बनयू ा -

 िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांनी तयार के लेल्या बातम्या पाहून त्यावर खालील मुद्यांना ऄनुसुरून चचाा
घ्यावी व बातमी लेखनाची संकल्पना ऄिधक दृढ करण्यासाठी पुढील गोष्टी कराव्यात.

१. घटनेिी शवर्श्ासाहतता.
२. तटस्थ भशू मके तनू लेखन
३. घटनेिा ऄिक ू व योग्य तपशील.
४. प्रत्यक्ष घडलेल्या घटनेिे लेखन होणे महत्त्वािे.
५. स्वतःच्या मनािी कोणतीही बाब त्यात समाशवष्ट करू नये.

वरील मुद्यांवर चचाा झाल्यानंतर परत त्यांनी िलिहलेली बातमी त्यांनाच पाहण्यास सांगून बातमीचे पुनलेखन
करून घ्यावे.

चला सराव करूया :-

 िवद्यार्थयाांना िविवध िवषय देउन बातमी लेखन करण्यास सांगावे.
ईदा.
१)शालेय क्रीडा स्पधात ईत्साहात संपन्न
२)िागशतक शवज्ञान शदनाशनशमत्त शाळे त वक्तृत्व स्पधेिे अयोिन.

कल्पक होउया (अव्हाने):-

बातम्या मुले कुठे कुठे पाहतात, वाचतात त्या बातम्यांचे संकलन

करायला सांगणे व सवा बातम्या सारख्याच ऄसतात की,
वेगवेगळ्या यािवषयी त्यांचे मते िलहून अणायला सांगणे.
िदवस : ३८ वा. कौशल्य / क्षमता :-
मराठी भाषेतील िविवध प्रकारचे सािहत्य/मजकूर (वतामानपत्रे, मािसके , कथा, आटं रनेटवर प्रिसद्ध
होणारे आतर सािहत्य) समजपूवाक वाचतात, त्यांिवषयी अपली अवड-नावड, मत, िनष्कषा आ.
क्षेत्र : लेखन तोंडी / सांकेितक भाषेत व्यक्त करतात. घडलेले प्रसगं , कायाक्रम, घटना यांचे वृत्तान्त लेखन करता
येणे.
सक
ं ल्पना/सबं ोध :- बातमी

जाणून घेउ या
खालील िदलेल्या बातमीचे वाचन करण्यास सांगावे.

िशक्षक या व ऄशा प्रकारच्या कुठल्याही एका बातमीचे िवद्यार्थयाांकडून वाचन करून घेतील व हीच बातमी
टे लीिव्हजन (T.V) वर सांगायची ऄसल्यास कशी तयार कराल?

 ऄशा स्वरूपाचे काही प्रसंग देउन बातमी तयार करून घेणे व जेथे ऄडचण येइल त्यानूसार मागादशान
करणे.

१. िवद्याथी काय कृती करतात?

२. नेमकी त्यांची बातमी सदं भाातील समज काय झाली अहे ?
३. मुद्दे कसे काढतात ?
४. बातमीला ऄनुसरून प्रसगं कसा सिं क्षप्त करतात.
याचे िनरीक्षण करून त्यानसू ार मागादशान करावे.
 सक्षम बनू या –

वरील बातमीचे मुले कसे िवश्ले षण करतात त्यावरून अणखी काही प्रसंग िशक्षकांनी द्यावेत.
ईदा.

सदर बातमी कोणत्या क्षेत्रातील अहे? वरील बातमी बातमीच्या िनकषात बसते का?

ऄशा प्रकारे बातम्याचे िविवध नमुने िवद्याथाांसमोर ठे वावे अिण बातमी लेखन संदभाातील सवा
िनकषांची चचाा करून कृती सोडवून घ्याव्या .

चला सराव करूया :-

सांस्कृितक, क्रीडा, राजकीय, शालेय/ शैक्षिणक, सामािजक, वाङ्मयीन, वैद्यकीय, वैज्ञािनक, दैनंिदन या
घटकांच्या संदभाात घडलेले प्रसंग देउन बातमी लेखनाचा सराव करून घ्यावा.
ईदा. अपल्या शाळे त अतं रशालेय क्रीडामहोत्सव साजरा.

कल्पक होउया (अव्हाने):-

अपल्या शाळे त साजरे होत ऄसणारे िविवध सामािजक ईपक्रम, स्पधाा
यािवषयी बातम्या तयार करा. तसेच प्रत्येक प्रसार माध्यमासाठी बातमी तयार
करा.
िदवस : ३९ वा. कौशल्य / क्षमता :-
वाचन लेखनाचा ईद्देश लक्षात घेउन अपले िवचार प्रभावीपणे िलिहतात. िदलेल्या िवषयावर
क्षेत्र : लेखन स्वतंत्र व प्रभावी लेखन करता येणे.
सकं ल्पना / सबं ोध :- सवं ाद लेखन

जाणून घेउ या

छत्री अिण पाउस यांच्यात काय बोलणे चालू

ऄसेल?

िशक्षक मुलांना वरील प्रश्नाच्या माध्यमातून

बोलते करतील. तसेच गटात, वगाात, दोन-दोन
मुले समोर बोलावनू हा सवं ाद कसा घडत
ऄसेल याची प्रत्यक्ष कृती करून घेतील.

पाउस अिण छत्री या दोघांमधील सवं ादाची कल्पना

करून संवादलेखन करा.

िशक्षक मुलांकडून हा संवाद लेखन करून घेतील. अिण जाणून घेतील की मुले कशा प्रकारे संवाद
लेखन करतात. संवाद लेखनाच्या िनकषाचा िवचार करून मागादशान करतील.
 सक्षम बनूया -

िशक्षकांनी संवाद लेखनाची संकल्पना ऄिधक दृढ करण्यासाठी पुढील गोष्टी कराव्यात.
 मुलांनी िलिहलेल्या वरील सवं ादाचे प्रकट वाचन करण्यास सांगावे.
 संवाद या सािहत्य प्रकाराबद्दल मािहती देणे.
 सवं ादाची िविवध प्रकाराची वैिशष्ट्ये सांगावीत
 गटात संवाद लेखनाची चचाा करावी.

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना एक संवाद िलहायला सांगावा. त्यात खालील मुद्दयांचा िवचार व्हावा.

 संवाद कोणा कोणात सुरू अहे याची स्पष्ट कल्पना लेखनातून यावी.
 सवं ादांतील दोन व्यक्ती, वस्तू िभन्न स्तरावरील ऄसतील तर त्यानस
ु ार भाषा बदलती ऄसावी.
 संवादातील वाक्ये सोपी, सुटसुटीत, ऄनौपचाररक ऄसावीत.

चला सराव करूया :-

१. िशक्षक अिण िवद्याथी
२. अइ अिण बाळ
३. खडू अिण िळा
यांच्यातील संवाद िलहा.

कल्पक होउया (अव्हाने):-

िशक्षकांनी ऄसे सवं ाद िवद्याथाांनी कुठे वाचले ऄसतील ते िवचारून संग्रह
करायला सांगा.
िदवस : ४० वा. कौशल्य / क्षमता :-
वािन लेखनािा ईद्देश लक्षात घेउन अपले शविार प्रभावीपणे शलशहतात. शदलेल्या शवषयावर
क्षेत्र : लेखन स्वतंत्र व प्रभावी लेखन करता येण.े
संकल्पना/संबोध :- संवाद लेखन

जाणून घेउ या
संवादाचा नमुना िशक्षक देतील त्याचे वाचन करून घेतील व काही प्रश्नावर चचाा घेतील ईदा. अजोबा(रघुनाथ)
अिण नात (िशवानी) हा वाचा

अिोबा: बरे ि शदवस झाले िेन्नइला येउन! मला मबंु इला गेलं पाशहिे.
शशवानी: अिोबा 'तम्ु ही खपू शदवस राहणार अहे, ऄसं म्हणाला होतात.
अिोबा : ऄग शदवसभर मी एकटा ऄसतो घरात. आथे मराठी वततमानपत्रसद्ध ु ा शमळत नाही. मी वेळ कसा घालवणार ?
शशवानी : एवढंि ना अिोबा! तम्ु हांला रोि मराठी वततमानपत्र वािायला शमळे ल, मी व्यवस्था करते.
अिोबा : ते कसं काय शक्प्य अहे बवु ा?
शशवानी: अिोबा, हे संगणकािे यगु अहे. नेटवरून काही सेकंदाति िगातील कोणतीही गोष्ट अपण घरबसल्या ईपलब्ध
करून घेउ शकतो. अता िगात ऄशक्प्य ऄसं काहीि राशहलं नाही.
अिोबा : पोरी, हे सगळं मी ऐकलयं खरं....
शशवानी : अिोबा, मी नेट सरू ु के लंय. कोणतं वततमानपत्र वािायिंय तम्ु हांला ?
अिोबा : 'सवतकाळ'.
शशवानी : थाबं ा ह,ं मी अता ही ऄक्षरे सगं णकावर टाइप करते.
अिोबा : ऄरे व्वा! सगळी पाने शदसायला लागली की आथे... सगळ्या बातम्या वाितो अता!
शशवानी: अिोबा, तम्ु ही अता तमु च्या शमत्रानं ा इ-मेल पण करू शकता.
अिोबा : खरंि पोरी, संगणकािा मशहमा ऄगाध अहे. या संगणकाने संपणू त िगालाि एकदम िवळ अणलंय!

सदर संवादात िकती व्यक्ती अहेत? ह्या संवादात कशाचा मिहमा सांिगतला अहे ?

ऄसा एखादा संवाद तुम्हाला िलिहता येइल का?

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना एक संवाद िलहायला सांगावा

 सक्षम बनू या –

िशक्षकांनी सवं ाद लेखनाची सक ं ल्पना मुलांना िकतपत समजली हे पाहण्यासाठी मुलांनी िलिहलेल्या
संवादावर पुढील गोष्टी कराव्यात.
 मुलांनी िलिहलेल्या वरील संवादाचे प्रकट वाचन करण्यास सांगावे.
 सवं ाद या सािहत्य प्रकाराबद्दल मािहती देणे.
 संवादाची िविवध प्रकाराची वैिशष्ट्ये सांगावीत
 गटात संवाद लेखनाची चचाा करावी.

मुलांनी िलिहलेले संवाद गटात तसेच वगाात वाचन करून घेउन त्याची प्रदशानी लावावी. जेणेकरून मुले
ऄिधकािधक चांगले सवं ाद िलहू लागतील .

चला सराव करूया :-

संवाद िलहा.

ऄशा स्वरूपाच्या िविवध कृती देउन संवादाचे लेखन सराव करून घ्यावा .

कल्पक होउया (अव्हाने):-

िशक्षकांनी िविवध व्यक्ती, वस्तू, प्राणी यांच्यातील
संवाद लेखनासाठी द्यावे. ईदा.मांजर अिण ईंदीर
 कौशल्य –
क्षेत्र – शवशवध साशहत्य प्रकाराच्ं या ध्वशनशर्ती समिपवू तक ऐकता येणे. गाणी, कशवता, समहू
िदवस : ४१,४२ वा.
श्रवण/ वाचन /लेखन गीते स्वराघातासह म्हणता येणे . अपले शविार व्यक्त करण्यािा प्रयत्न करणे .
साशहत्यािे समिपवू तक वािन करून त्यािा अस्वाद घेता येणे.
सक
ं ल्पना :- पद्य

जाणून घेउ या

िशक्षकांनी खालील ऄभंगाप्रमाणे एखादा ऄभंग घेउन िवद्यार्थयाांशी या काव्य घटकाबाबत चचाा
करावी िकंवा गटात चचाा करण्यास सांगावे. िवद्याथी ऄभंग व आतर किवता यातील िरक सांगू
शकतात का, ते जाणून घ्यावे .

अम्हां घरी धन शब्दांचीच रत्नें |

शब्दांचीच शस्त्रे यत्न करुं || १ ||
शब्दिच अमुच्या जीवाचें जीवन |
शब्द वाटूं धन जनलोकां ||२ ||
तुका म्हणे पहा शब्दिच हा देव |
शब्देंिच गौरव पूजा करुं || ३ ||

१. या ऄभगं ातनू शमळणारा संदश े .

२. पढु ील सकं ल्पनेतनू तम्ु हाला काय समिले ते सांगा.
ऄ) शब्दांिीि रत्ने
अ ) शब्दांिीि शस्त्रे

िशक्षकांनी ऄशा िविवध ईदाहरणांिारे ' ऄभंग ' या काव्य प्रकाराबाबत िवद्यार्थयाांचे अकलन
जाणून घ्यावे .
 सक्षम बनूया -

शशक्षकांनी वरील ऄभंग शवद्यार्थयाांना तालासरु ात म्हणण्यास मदत करावी शशक्षकांनी .' ऄभगं ' या काव्यप्रकारािी
संकल्पना दृढ होण्यासाठी सवत घटक समावेशक ऄसा ' ऄभगं ' घेउन शवद्यार्थयाांना गटात ििात करण्यास सांगावे .
ििात करावी व शवशवध कृ ती देउन काव्याच्या ऄनुषगं ाने येणाऱ्या शवशवध घटकांशवषयी'ऄभंग ' या काव्य संकल्पनेिे
दृढीकरण करावे.

पक्षी जाय िदगंतरा | बाळकांशी अणी चारा || १ ||

घार िहंडते अकाशीं | झांप घाली िपलांपासीं || २ ||
माता गतुं ली कामासी | िचत्त ितचें बाळापाशीं || ३ ||
वानर िहंडे झाडावरी | िपलीं बांधुनी ईदरीं || ४ ||
तैसी अम्हांसी िवठ्ठल माये | जनी वेळोवेळां पाहे |

कृती :
१. या ऄभगं ािी मध्यवती कल्पना शलहा –
२. अमिी शवठ्ठल माय अम्हांला सतत सांभाळत ऄसते. हे पटवनू देण्यासाठी वरील ऄभंगात कोणकोणती
ईदाहरणे अली ते शलहा.

िशक्षकांनी वरील ऄभंगाचे गायन करून दाखवावे व िवद्यार्थयाांना ऄभंग गाण्यास प्रोत्सािहत करावे.
 चला सराव करू या :-
िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना िविवध ऄभंगांच्या अधारे पुढीलप्रमाणे कृती सोडिवण्यास द्याव्यात .
१. खालील शब्दांचे ऄथा सांगा.
ऄ) िदगतं र --------------- अ) ईदर ------------------
२. वरील ऄभंगाच्या िारे ऄभंग या छंद प्रकाराची वैिशष्टये सांगा.
३. पुढील ओळींचा ऄथा स्पष्ट करा.
घार िहडं ते अकाशी झाप घाली िपलांपाशी

कल्पक होउ या (अव्हाने)

िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना सतं ांनी रचलेले ऄभंग िमळवण्यास मदत
करावी व त्या ऄभंगाचा सग्रं ह करण्यास प्रोत्साहन द्यावे.

वरील ऄभंग हे नमुन्यादाखल अहे िशक्षकांनी यािशवाय वेगळे ऄभगं घेउन िवद्यार्थयाांना हा काव्यप्रकार समजावून
द्यावा

परू क सािहत्य स्त्रोत:-

१. आयत्ता अठवी बालभारती या पाठ्यपुस्तक
२. दीक्षा ऄॅप, य-ु ट्युब
 िदवस : ४३ वा. क्षेत्र – वािन कौशल्य / सक
ं ल्पना:-
शब्दकोश

जाणून घेउ या

शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांना शब्दकोशासंदभातत काही प्रश् शविारावेत. ईदा. शब्दांिा नेमका ऄथत शकंवा
ऄथतछटा ऄसतो तो अपणस कोठून शमळतो? शब्द कोशािा वापर के ल्याने काय र्ायदे होतात?
क्षेत्र शब्दसंग्रह व शब्दकोश यातील र्रक शविारावा.

शशक्षकानं ी शवद्यार्थयाांना वगातत शब्दकोश देउन ते कशाप्रकारे ते त्यािा ईपयोग करत अहेत यािे शनरीक्षण करावे.
ईदा .
 योग्य प्रकारे शब्दकोश हाताळतात का ?
 शब्द कोश पाहताना त्यानं ा गमं त येते का?

शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांिे शब्दकोशासदं भातत शवद्यार्थयातिे अकलन तपासावे

सक्षम होउया

शशक्षकांनी शब्दकोश प्रत्यक्ष दाखवनू शब्द कोशासंदभाततील पढु ील बाबी स्पष्ट कराव्यात.
 शब्दकोश म्हणिे काय ?
 प्रत्येक शब्दाला शवशशष्ट ऄथत ऄसतो, हे ईदाहरणाद्वारे स्पष्ट करणे .
 शब्दकोशािी गरि व महत्त्व लक्षात अणनू देणे .
 शब्दकोशात कोणत्या बाबी समावेश ऄसतात हे सागं णे.
 शब्दकोश पाहण्यािा क्रम स्पष्ट करणे.
चला सराव
करूया
 िशक्षकांनी िवद्यार्थयाांना शब्दकोश हाताळण्या सदं भाातील वेगवेगळ्या कृती देणे
o कृती -
िशक्षकांनी िविवध शब्द देउन त्यांचे ऄथा शब्दकोशातून शोधण्यास सांगणे .
िवद्यार्थयाांच्या अवडीच्या शब्दाचे ऄथा शब्दकोशात शोधण्यास सांगा.

कल्पक होऊया (आव्हाने):-

 शवद्यार्थयातना अपला स्वतःिा शब्दकोश तयार करण्यासाठी

सांगा.
 क्षेत्र :– वाचन,लेखन
सक
ं ल्पना :-
िदवस : ४४ वा. क्षमता :- ऄथापूणा प्रकटवाचन करता येणे
िवरामिचन्हे
व लेखनात िवरामिचन्हे वापरता येणे.

जाणून घेउ या

पढु ील ईदाहरणांच्या मदतीने शशक्षकांनी शवद्यार्थयाांशी ििात करावी शकंवा शवद्यार्थयाांना गटात ििात
करण्यास सांगावी.

१) मेरो शविेवर िालते.

२) मोगरा, शनशशगधं , पाररिातक ही सगु धं ी र्ुले अहेत.
3) नववीिी परीक्षा के व्हा अहे?
४) पणु े हे ‘ शवद्येिे माहेरघर ’ अहे.
५) शशक्षक म्हणाले, " अि अपण नवीन पाठाला सरुु वात करू या".

६) मी घरी गेलो; पण -

१)वरील प्रत्येक वाक्प्यात कोणता बदल शदसतो ते ओळखनू शलहा.

----------------------------------------------------------------------------------------------
२) शतसऱ्या वाक्प्यातनू अपणास काय बोध होतो हे ओळखनू शलहा.
---------------------------------------------------------------------------------------------
३) वरील वाक्प्यांमध्ये कोणकोणती शवरामशिन्हे वापरलेली अहेत ओळखनू शलहा.
--------------------------------------------------------------------------------------------
४) पािव्या व सहाव्या वाक्प्यात वापरलेली शवरामशिन्हे ओळखनू शलहा.
-------------------------------------------------------------------------------------------

(शशक्षकांनी वरील ििेप्रमाणे शवशवध ईदाहरणे देउन शवरामशिन्हे व त्यांिा वापर या संकल्पना
समिावनू द्याव्यात.)
 सक्षम बनू या
कृती :
खालील वाक्यात वापरलेली िवरामिचन्हे ओळखून िलहा.

१) सशवता म्हणाली, " माझा पशहला क्रमाक

ं अला".
--------------------------------------------------------------------------------------------
2) राशधका ‘संपणू त स्वराज्य’ िहािावर तैनात होत्या.
--------------------------------------------------------------------------------------------
3) लाल, शपवळी, के सरी, शकरशमिी, पांढरी, िांभळी ऄशी र्ुले िागच्यािागी वाऱ्याने डुलत होती.
--------------------------------------------------------------------------------------------
४) मी पस्ु तके वािली नाहीत; पण बशघतली अहेत.
--------------------------------------------------------------------------------------------
५) ‚हास्य अशण ऄश्रंिू ी भाषा?‛
--------------------------------------------------------------------------------------------
( शशक्षकानं ी ऄशधकाशधक कृ ती देउन शवरामशिन्हे ओळखण्यास सागं ावी.)
चला सराव करू या :-

ऄ) खाली शदलेला तक्ता पणू त करा

िवरामिचन्हे िवरामिचन्हांची नावे
१) ! ---------------------
२) ? ---------------------
३) : ---------------------
४) - ---------------------
 अ) नावासमोर िवरामिचन्हे िलहा.

१) ऄधतशवराम =
२) दहु रे ी ऄवतरणशिन्ह =

३) पणू तशवराम =

इ) पढु ील वाक्प्यात योग्य शवरामशिन्हे घालनू वाक्प्य पन्ु हा शलहा.

१) मी िोरी करणार नाही के ल्यास शशक्षा देण्यात यावी
२) स्वामी त्यांना म्हणाले मी अता दोन-तीन शदवस येथेि राहणार अहे
३) एक िण म्हणाला बाइ िेवण करणार का
४) बापरे त्यािी बॅग शतथं नव्हती

( शशक्षकांनी शवशवध ईदाहरणे देउन सराव करून घ्या)

कल्पक होउ या (अव्हाने)

 पाठ्यपस्ु तकातून शवरामशिन्हे यक्त
ु वाक्प्यांिा शोध घ्यावा.
 शवरामशिन्हे वाक्प्यात िक
ु ीच्या शठकाणी वापरल्यास होणाऱ्या गमं तीिंमती यािा शोध घ्या.
 िदवस : ४५ वा.

राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रणशक्षि पररषद,पुिे णिज कोसस चाचिी क्र. 3

णवषय: मराठी
इयत्ता : नववी गुि – ३०
णवद्यार्थयासचे नाव : .......................................................................................................................

िवभाग १ : गद्य
 ईतारा वािा व त्याखाली शदलेल्या प्रश्ांिी ईत्तरे शलहा.

पस्ु तकाकडे के वळ कागदांवर छापलेला मिकूर आतक्प्या मयातशदत ऄथातने पाहता येणार नाही. पस्ु तकांनाही िीव ऄसतो.
त्यांना स्वतःिं व्यशक्तमत्त्व ऄसतं. पस्ु तकं अपल्याशी बोलण्यासाठी ईत्सक ु ऄसतात. गरि ऄसते ती अपण त्यांच्याशी
बोलण्यािी; संवाद साधण्यािी! एकदा का पस्ु तकांशी मैत्री िळ ु ली, नातं शनमातण झालं, की मग पस्ु तकांकडून र्क्त घेत
राहायिं. परमेर्श्रानं अपल्याला एकि अयष्ट्ु य शदलं अहे; पण या एकाि अयष्ट्ु यात ऄनेक अयष्ट्ु ये िगण्यािा ऄनभु व
अपल्याला के वळ पस्ु तकंि देउ शकतात. शशवकथा वािायला लागलो, की त्याच्ं या शब्दाशब्दातं नू आशतहास शिवतं
होतो. िगं लाबाबतिं वणतन वािताना घनदाट ऄरण्य, सृष्टीिी मनोहारी रूपं पाहत पशपु क्षी, प्राण्यांशी संवाद साधतो,
शवनोदी कथेमळ ु े भन्नाट अशण गमतीदार लोकांच्या शवर्श्ात अपण हरवनू िातो, तर िररत्र वािताना प्रशतकूल पररशस्थती
अशण थोरामोठ्यांिे कायत अपल्याला ऄतं मख तु बनवते. पस्ु तक हे अयष्ट्ु याला संपन्न अशण श्रीमतं करणारं ज्ञानभांडार
अहे. त्यातनू मनोरंिन तर होतंि अशण िाशणवाही प्रगल्भ होतात. शरीराला अवश्यक ऄसणारी िीवनसत्त्वे ऄन्नातनू ,
तर मन अशण बद्ध ु ी यांच्या भरणपोषणासाठी अवश्यक सत्त्वे के वळ पस्ु तके ि देतात म्हणनू ि पस्ु तक प्रकाशवाटा
दाखवणारा शमत्र ऄसतो. त्याच्याशी नातं िोडायलाि हव.ं

प्र.१ ऄ . खालील ईताऱ्याच्या अधारे सूचनेनूसार कृती करा. २

अकृ ती पणू त करा
पस्ु तकांिी वैशशष्ट्ये

प्र.१ ब. एका वाक्यात ईत्तर िलहा. १

पस्ु तकांना लेखकांनी कोणती ईपमा शदली अहे?
.........................................................................................................................................................
प्र.१.क 'थोरामोठ्यांिी िररत्रे' अशण 'शवनोदी कथा' वािनािा तमु च्या मनावर होणारा पररणाम.
 प्र.१ .ड स्वमत : ३
पस्ु तकांशी मैत्री करण्यािे र्ायदे तमु च्या शब्दांत शलहा.
.........................................................................................................................................................
िवभाग २ : पद्य
गोमू माहेरला िाते हो नाखवा ।
शतच्या घोवाला कोकण दाखवा ।।

दावा कोकणिी शनळी शनळी खाडी

दोन्ही तीराला शहरवी शहरवी झाडी
भगवा ऄबोली र्ुलांिा ताटवा ।।१।।

कोकणिी माणसं साधी भोळी

काळिात त्यांच्या भरली शहाळी
ईंिी माडांिी िवळून मापवा ।।२।।

सोडून दे रे खोड्या साऱ्या

शशडात शीर रे ऄवखळ वाऱ्या
झणी धरणीला गलबत टेकवा ।।३।।

प्रश्न २ (ऄ) किवतेच्या अधारे सूचनेनूसार कृती करा २

(1) अकृ शतबंध पणू त करा.

कोकणिी वैशशष्ट्ये

प्र. २( ब) एका शब्दात ईत्तरे िलहा. २

(ऄ) गोमिू े माहेर .....................................

(अ) कोकणिी माणसं .................................
 प्र.२.(क) खालील ओळींचा तुम्हांला समजलेला ऄथा िलहा. २

(ऄ) काळिात त्यांच्या भरली शहाळी. ....................................................

(अ) झणी धरणीला गलबत टेकवा .......................................................

प्र.२. ( ड) खाली िदलेल्या मुद्दयांच्या अधारे तक्ता पण

ू ा करा. २

कशवतेिे नाव कशवतेिा शवषय कशवतेतील पात्र कशवतेत वणतन के लेल्या गोष्टी

िवभाग ३ : स्थूलवाचन

प्र.३. स्थूलवाचन ३

नम्रता, ऄबं र, अलोक, वरद, वशनता, समीर, शवतरी, शेखर, सशमरा, मानसी, माधवी हे शब्द 'ऄकारशवल्हे' प्रमाणे लावा.

..............................................................................................................................................................

िवभाग ४ : भाषाभ्यास

प्र.४. २

सकाळी, राष्ट्रीय,दधु , मल
ु ाने, वशडल,अशि,
सीनेमा, हायस्कुल, परीक्षा

वरील ईदाहरणामध्ये अलेले ऄशद्ध

ु शब्द ओळखनू शलहा....................................................................
 िवभाग ५ : ईपयोिजत लेखन
प्र.५ .ऄ) पढु ीलपैकी कोणतीही एक कृ ती सोडवा :( शब्दमयातदा प्रकारानसु ार 60 ते 90 शब्द ) ५

जािहरात
शैक्षशणक वस्तंिू ी शवक्री करणाऱ्या दक
ु ानािी िाहीरात करा.
िकंवा
बातमी

तमु च्या शाळे त सािरा होणाऱ्या स्वातत्र्ं य शदनािी बातमी तयार करा
प्र.५. ब) खालील पैकी कोणत्याही एका िवषयावर पत्र िलहा. ५

तमु च्या पररसरातील किरा व्यवस्थापना संदभातत ग्रामपंिायत /नगरपाशलका/महानगरपाशलका यापैकी एका प्रमख
ु ाला
तक्रार ऄित करा.
िकंवा

तमु च्या लहान भावािा शकंवा बशहणीिा धावण्याच्या शयततीत प्रथम क्रमाक
ं अल्याबद्दल ऄशभनदं न पत्र शलहा.

*********