[Year]

आधुनिक महाराष्ट्राचा इनिहास

By Santosh Chavan

Join our Telegram : @historybysantoshchavan Cont : 9822926066

 माऊंट स्टुअटट एनफिन्सस्टिट चे महाराष्ट्राच्या जडणघडणीि योगदाि
सिं ोष चव्हाण एम. ए. इनिहास, NET/SET

निसऱ्या इग्रं ज मराठा युद्धाच्या पार्श्टभूमीवर ३१ नडसेंबर १८०२ रोजी बाजीराव दूसरा आनण इग्रं ज वकील
पेरी क्लोज यांच्याि वसईचा िह झाला. या िहािे मराठयांिी िैिािी िौजेचा स्वीकार के ला यामुळे मराठी
सत्तेला उिरिी कळा लागली.

• सि १८११ रोजी इग्रं जांिी आपला रेनसडेंट म्हणूि मॉऊंट स्टूअटट एनफिन्सस्टिट याची पुणे प्ांिाि
नियक्त
ु ी के ली.
• गगं ाधर शास्त्री पटवधटि खूि प्करणावरूि एनफिन्सस्टिटिे सि १८१७ रोजी बाजीराव दूसरा सोबि
एक महत्वपूणट िह के ला. हा िह भारिीय इनिहासाि ‘पुणे िह’ या िावािे प्नसद्ध आहे.
• पण
ु े िहािंिर निसऱ्या इग्रं ज मराठा युद्धास सुरुवाि झाली. त्र्यंबकजी डेंगळे , बापू गोखले
यांसारख्या सहकाऱ्यांच्या मदिीिे बाजीराव िे इग्रं जांनवरुद्ध लढा नदल परंिु २ जूि १८१८ रोजी
बाजीराव दूसरा इग्रं जांिा शरण आला अखेर इग्रं जांिी मराठा राज्य निनटश राज्याि नवलीि करूि
घेिले.
• पेशव्यांची सत्ता संपुष्टाि आफयािे मुंबई इलाख्याचा पनहला गविटर म्हणूि मॉऊंट स्टूअटट
एनफिन्सस्टिट यांची ( १८१९ िे १८२७ ) नियुक्ती करण्याि आली.

एनफिन्सस्टिटचे कायट
१८११ रोजी पुणे प्ांिाचा निनटश रेनसडेंट असिािा एनफिस्टंटिे समाजाि शांििा व सुव्यवस्था निमाटण
करण्याचा प्यत्ि के ला. समाजािील दरोडेखोर, पेंढारी, लुटारू यांचा बंदोबस्ि करूि सामान्सय
िागररकांिा सुरक्षा प्दाि के ली.
इग्रं ज भारिािील अंधकार दूर करण्यासाठी आले आहेि. भारिािील मागासलेफया, अप्गि समाजाची
प्गिी करणे हा निनटशांचा मुळ उद्देश आहे असा प्चार त्यािे सुरू के ला.
पेशवे काळािील समाजाच्या नवषमिावादी व्यवस्थेपेक्षा इग्रं जांची समिावादी दृष्टी भारिीय
समाजाच्या मध्यम आनण कनिष्ठ वगाटस जवळची वाटली पररणामी ‘इग्रं जांची सत्ता म्हणजे ईर्श्राचे
वरदाि आहे’ अशी भाविा भारिीयांच्या मिाि निमाटण झाली.
 एनफिन्सस्टिटिे मबुं ई प्ांिािील िाम्हण वगट इग्रं जांच्या नवरोधाि जावू िये म्हणूि िाम्हणांसाठी श्रावण
मासािील दनक्षणा चालू ठे वफया. भारिीयांच्या धानमटक क्षेत्राि अहस्िक्षेप िीिीचा अवलबं करूि
परु ोनहि िाम्हण वगाटची मान्सयिा नमळनवली. िसेच सनु शनक्षि िाम्हणांिा शासिाि दुय्यम दजाटच्या
िोकऱ्या देविू या वगाटस खश ु ठे वण्याचा प्यत्ि के ला.

मुलकी सुधारणा
• माऊंट स्टूअटट एनफिस्टंटिे मुंबई प्ांिाि सुमारे सत्तर हजार रुपयांचा महसूल देणाऱ्या प्देशाचे पाच
नजफयाि नवभाजि के ले. प्त्येक नजफयाचा प्मुख म्हणूि त्यािे कलेक्टर ची नियुक्ती के ली.
कलेक्टर च्या मदिीला डेप्युटी कलेक्टर हा अनधकारी िेमला.
• नजफयाचे नवभाजि िालुक्याि करण्याि आले व िालुक्याचा प्मुख अनधकारी म्हणूि
मामलेदारास नियुक्त के ले.
• मामलेदाराच्या कामावर डेप्युटी कलेक्टर चे आनण डेप्युटी कलेक्टर वर कलेक्टर चे नियंत्रण असे.
कलेक्टर हा इग्रं ज अनधकारी िर डेप्युटी कलेक्टर व मामलेदार या पदांवर भारिीय व्यक्तींची
नियुक्ती के ली जाि.
• या अनधकाऱ्यांकडे आपफया प्ांिाि कर वसूल करणे, शांििा व सुव्यवस्था राखणे िसेच मुलकी
व िौजदारी खटफयांबाबि न्सयायदाि करणे इत्यानद अनधकार सोपनवण्याि आले.
• खेडे हा प्शासिाचा सवाटि लहाि घटक होिा. पाटील हा खेडयाचा प्मुख असूि त्याची नियुक्ती
शासिाििे के ली जाि. पाटील च्या मदिीला कुलकणी होिा. शेिसारा वसूल करणे, गावाि
शांििा व सुव्यवस्था राखणे, काही प्माणाि न्सयायदाि करणे इत्यादी जबाबदारी पाटील व
कुलकणी यांवर असि.
• पाटील व कुलकणी यांच्या कामावर देखरेखीचे काम मामलेदारचे असे.

न्सयानयक सध
ु ारणा
पेशवाईच्या अस्िािंिर महाराष्ट्राि न्सयायीक सुधारणा सरू
ु करण्याचे श्रेय एनफिस्टंट कडे जािे.
एनफिन्सस्टिटिे सि १८२३ रोजी मुंबई प्ांिाि सवोच्च न्सयायालयाची स्थापिा के ली.

• प्त्येक नजफयाि स्विंत्र न्सयायालयाची स्थापिा करण्याि आली. नजफहा न्सयायालयाच्या

निकालावर अपील करण्यासाठी ‘सदर नदवाणी अदालि’ स्थापि करण्याि आले.
 • लहाि खटफयांच्या निकालासाठी भारिीय न्सयायाधीशांच्या नियंत्रणाखाली कनिष्ठ
न्सयायालयांची स्थापिा करण्याि आली.
• १८६१ च्या कायद्यािुसार मुंबई प्ांिाि उच्च न्सयायालयाची स्थापिा झाफयािंिर पूवीचे सवोच्च
न्सयायालय व सदर नदवाणी न्सयायालय रद्द करण्याि आले.

शैक्षनणक सुधारणा
१८१३ च्या चाटट र कायद्यािुसार भारिाच्या नशक्षण व सानहत्य यावर खचट करण्यासाठी दरवषी १ लाख
रुपयाची िरिूद करण्याि आली.

• मुंबई इलाख्याि शाळा सुरू करण्याचे श्रेय माऊंट स्टूअटट एनफिन्सस्टिट कडे जािे. मुंबई इलाख्याि
पानिमात्य नशक्षणाचा प्चार प्सार करण्यासाठी १८१६ रोजी ‘बॉम्बे एज्युकेशि सोसायटी’ ची
स्थापिा एनफिस्टंटिे के ली.

• १८२४ रोजी मुंबई येथे ‘एनफिस्टंट हायस्कूल’ ची स्थापिा झाली. याचेच रुपांिर पुढे १९३४ रोजी
‘एनफिन्सस्टि महानवद्यालयाि’ झाले.

• माऊंट स्टूअटट एनफिस्टंट िे सि १८२० रोजी ‘दी बॉम्बे िेनटव्ह अँड स्कूल बूक सोसायटी ची
स्थापिा करण्याि आली. या सोसायटी चा मुख्य उद्देश नशक्षणासाठी निधी जमा करणे, भारिीय
भाषांिील ग्रंथ निनमटिीला चालिा देणे व शाळा चालनवणे होिा.

• या संस्थेमािट ि मबुं ई प्ांिाि अिेक शाळा सुरू करण्याि आफया, िसेच भारिीय भाषेिूि
ग्रंथनिनमटिीला चालिा नमळाली. यामुळे सदानशव काशीिाथ उिट बापू छत्रे, जगन्सिाथ शास्त्री
क्रमवंि, हरी के शवजी, कॅ . जॉजट जनव्हटस यांिी शालोपयोगी क्रनमक पुस्िके ियार के ली आनण
इग्रं जी पुस्िकांची भाषांिरे के ली.

• पेशवाईचा िाश झाफयािंिर पुणे मुंबई येथील िाम्हण वगट इग्रं जांच्या नवरुद्ध जावू िये म्हणूि
एनफिस्टंटिे सावध भूनमका घेवुि १८२१ रोजी पुणे येथे ‘संस्कृि कॉलेज’ ची स्थापिा के ली. या
कॉलेज मध्ये पारंपररक नशक्षण वेद, वेदांगे, व्याकरण यासारख्या नवषयांिा प्ाधान्सय देण्याि आले.
नशक्षणाचे माध्यम इग्रं जी आनण मराठी ठे वण्याि आले.

• या संस्कृि कॉलेज चे िाव पुढे १८५१ रोजी ‘पूिा कॉलेज’ असे ठे वण्याि आले.

• १८६१ रोजी पूिा कॉलेज ची दोि महानवद्यालये सुरू करण्याि आली

 १) डेक्कि कॉलेज ( इग्रं जीििू उच्च नशक्षण नदले जाि )
२) व्हिाटक्यल
ु र कॉलेज ( मराठीििू उच्च नशक्षण नदले जाि)
• व्हिाटक्यल
ु र कॉलेज ला योग्य प्निसाद ि नमळाफयािे त्याचे रूपांिर १८६५ मध्ये ‘रे निगं कॉलेज
िॉर मेि’ मध्ये करण्याि आले.

• पण्ु यािील डेक्कि कॉलेज मध्ये लोकमान्सय नटळक, आगरकर, नवष्ट्णुशास्त्री नचपळूणकर
यांसारख्यांचे नशक्षण पूणट झाले.

बॉम्बे िेनटव्ह एज्युकेशि सोसायटी

• माऊंट स्टूअटट एनफिस्टंटिे मुंबईचे जगन्सिाथ शंकरशेठ, जमशेटजी नजनजभाई, फ्रामजी कावसजी,
महंमद इिाहीम मकबा यांच्या सहकायाटिे १८२२ रोजी ‘बॉम्बे िेनटव्ह एज्युकेशि सोसायटी’ ची
स्थापिा के ली. ( पूवीचे िाव : हैदशाळा आनण शाळा पुस्िक मंडळी )

• या सोसायटी च्या माध्यमािूि १८२४ रोजी मुंबई येथे ‘एनफिस्टंट हायस्कूल’ ची स्थापिा झाली.
याचेच रुपांिर पुढे १९३४ रोजी ‘एनफिन्सस्टि महानवद्यालयाि’ झाले. सािाऱ्याचे प्िापनसंह
महाराज यांिी या संस्थेला मोठी आनथटक मदि के ली.

• १८२६ रोजी मुंबई येथे एक वैद्यकीय शाळा सुरू करण्याि आली. रॉबटट ग्रँट यांच्या पुढाकारािे
१८४५ रोजी मुंबई प्ांिाि या वैद्यकीय शाळे चे रुपांिर ग्रँट मेनडकल कॉलेज मध्ये करण्याि आले.
मुंबई िील प्नसद्ध नवचारविं जमशेटजी नजनजभाय यांिी मोठी आनथटक मदि के ली.

मॉऊंट स्टूअटट एनफिस्टंटिे मुंबई प्ांिासाठी १८२३ रोजी महत्वपूणट शैक्षनणक योजिा ियार के ली. या
योजिेिील प्मुख मुद्दे खालीलप्माणे
१) स्थानिक नशक्षण पद्धिीि सध
ु ारणा करणे.
२) शाळे िील संख्येि वाढ करणे.
३) शाळे िील नवद्यार्थयाटिा पुस्िके पुरनवणे
४) कनिष्ठ समाजाि नशक्षणाचा प्चार प्सार करणे.
५) भारिीय ज्ञािाच्या नवनवध नवद्याशाखेला प्ोत्साहि देणे.
 ६) िैनिक व भौनिक शास्त्रावरील ग्रथ
ं ियार करूि स्थानिक भाषेििू प्कानशि करणे

बोडट ऑि एज्युकेशि
• माऊंट स्टूअटट एनफिन्सस्टिट च्या या शैक्षनणक योजिेच्या आधारवरच महाराष्ट्रािील शैक्षनणक
प्साराि सुसूत्रिा आणण्याच्या उद्देशािे सि १८४० रोजी मुंबई येथे बोडट ऑि एज्युकेशिची
स्थापिा करण्याि आली. या मंडळाि िीि सरकार नियक्त ु व िीि बॉम्बे िेटीव्ह एज्युकेशि
सोसायटी चे प्निनिधींचा समावेश होिा.

• या मंडळािे शाळा स्थापि करण्याचे व त्या शाळांिा मान्सयिा देण्यानवषयाचे नियम ियार के ले.
शाळांचे िपासणी करण्यासाठी मुंबई इलाख्याि िीि नवभाग करूि प्त्येक नवभागाला सुपररटें डन्सट
िेमण्याि आला. या मंडळािे प्त्येक वगाटसाठी प्थमच अभ्यासक्रम सुरू के ला.
मॉऊंट स्टूअटट एनफिस्टंट निवृत्त झाफयािंिर त्याचे स्मारक करण्यासाठी िीि लाख रुपये जमा करण्याि
आले, याच निधीिूि एनफिस्टंट इनन्सस्टटयूट स्थापि करण्याि आली. या संस्थेि नशकलेफया नवद्यार्थयाटिी
या संस्थेचे प्ाध्यापक दादाभाई िौरोजी यांच्या अध्यक्षिेखाली १८४८ रोजी ‘स्टुडंटस नलटररी अँड
सायंनटनिक सोसायटी’ ही संस्था स्थापि करण्याि आली. या संस्थेच्या विीिे १८४९ रोजी सुमारे आठ
कन्सया शाळा सुरू करण्याि आफया.

महसल
ू सध
ु ारणा धोरण
थॉमस मिरो चा नशष्ट्य मॉऊंट स्टूअटट एनफिस्टंट यािे मबुं ई प्ांिाि रयिवारी महसल
ू पद्धि सरू
ु के ली. परंिु
ििं र च्या काळाि या पद्धिीि सधु ारणा करण्याच्या उद्देशािे त्यािे प्चनलि कायमधारा, रयिवारी िाकारूि
िवी मौजेवारी महसल ू व्यवस्था आणली.
मौजेवारी महसल
ू व्यवस्थेि मौजे म्हणजेच गाव/ खेडे यास मळु घटक माििू शेिकाऱ्यांकडूि थेट महसल
ू
वसलू के ला जाि. मौजेवारी व्यवस्थेमध्ये रयिवारी आनण महलवारी यांचा नमलाप होिा.
याचा पररणाम म्हणूि महाराष्ट्रािील ग्रामीण सरं चिेचा एकसघं पणा कमी झाला. गावगाडयाचे प्मख
ु
पाटील, देशमख
ु , देशपांडे, कुलकणी यांचे महत्व कमी झाले.
िव्या मौजेवारी महसलू व्यवस्थेि जमीि महसल
ू भरणा करण्यासाठी वैयनक्तक शेिकऱ्याला जबाबदार
धरण्याि आले. यामळ ु े शेिकरी आनण सावकार यांचे सबं ध
ं वाढीस लागिू सावकाराकडूि शेिकऱ्याचे
शोषण होवू लागले.
गावची नवस्कटलेली घडी पिु ः पवू ट पदावर आणण्यासाठी िसेच िव्या महसल ू निनििीच्या पद्धिीि
पाटील, कुलकणी, देशमख
ु , देशपांडे यांिा सामील करूि घेण्याच्या उद्देशािे
मौजेवारी + कायमधारा + रयिवारी यांच्या समन्सवयाििू िवी जमीि महसल
ू निनििीची पद्धि आणली.
यािस
ु ार पाटील, कुलकणी, देशमख
ु , देशपांडे यांिा मध्यस्थी ठे विू शेिकऱ्यांकडूि महसल
ू गोळा के ला.

डेनव्हड ररकाडो चा खंड नसद्धांि आनण इदं ापूर िालुका

• शेिकऱ्याचे निव्वळ उत्पादि ठरनविािा जमीि मालकािे जनमिीि के लेफया उत्पादि खचाटबरोबर
बाजारािील हंगामी चढ उिरांचा नवचार करूि शेिकऱ्याकडूि कर वसूल करणे. (जमीि मालकािे
उत्पादिासाठी जी रक्कम गुंिनवली आहे िी बाजूला काढूि शेिकऱ्याच्या निव्वळ उत्पन्सिावर कर
आकरला जाि).

• डेनव्हड ररकाडो चा नशष्ट्य रॉबटट नकथ नप्ंगल या अनधकाऱ्याची नियुक्ती पुणे नवभागाि करण्याि
आली.

• त्यािे १८३० रोजी पुणे नजफयािील इदं ापूर िालुक्याची पाहणी के ली व डेनव्हड ररकाडो च्या खंड
नसद्धांिािुसार शेिसारा वसल
ू के ला.
• नप्गं ल यािे इदं ापूर िालुक्याि के लेफया पाहणीि बऱ्याच चूका आढळूि आफया यानशवाय त्याच्या
हािाखालच्या भारिीय अनधकाऱ्यांिी त्यास चुकीची मानहिी नदली त्यामुळे शेिसाऱ्याि ३३%
कपाि सुचनवण्याि आली.

• प्ींगल िे के लेली पाहणी कुचकामी ठरवूि लेफ्टिंट िॅश यांिा इदं ापूर िालुक्याची पुन्सहा पाहणी
करण्यास सांगण्याि आली.

• १८३६ रोजी गोफडनस्मथ आनण नवंगेट यांिी सोलापूर नजफयािील मोहोळ आनण माढा िालुक्यांची
पाहणी के ली आनण निच्या आधारे िीस वषाांसाठी शेिसारा आकारण्याची नशिारस के ली. “
नवंगट साहेबांिी सुचनवलेले धारे मािक असूि त्यामुळे रयि आबाद झाली” असे लोकनहिवादी
यांिी म्हटले.

Join our telegram : @historybysantoshchavan Cont : ९८२२ ९२ ६०६६

 महाराष्ट्रातील प्रबोधन चळवळ
निस्िी नमशिरींचे भारिािील आगमि आनण त्याच
ं े कायट
सिं ोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/SET

निस्िी नमशिरीं चे कायट

भारिाि पोिटगु ीज, डच, इग्रं ज, फ्रेंच या प्मुख युरोनपयि व्यापारी कंपन्सयांच्या आगमिसोबिच निस्िी धमट
प्चारकांचा सुध्दा प्वेश झाला. सुरुवािीच्या काळाि पोिटगु ीजांिी भारिाि व्यापारा सोबिच नखस्िी धमट
वाढनवण्यावर भर नदला.
भारिाि आलेफया इग्रं जांचा मुख्य उद्देश के वळ व्यापार करणे हाच होिा पररणामी त्यांिी निस्िी धमट
प्चारकांसाठी अिुकूल धोरण अवलंबनवले िाही. निनटशांच्या मिे, भारिीय लोकांिा सवाटि नप्य त्यांचा
धमट आहे. भारिीयांच्या धमाटि हस्िक्षेप के फयास भारिािील आपफया व्यापारी नहिसंबंधांिा बाधा निमाटण
होण्याची शक्यिा आहे.
पररणामी इग्रं जांिी सुरुवािीच्या काळाि आपफया वसाहिींमध्ये नखस्िीच्या धमाटच्या प्चार प्सारास
चालिा नदली िाही. मात्र सि १८१३ पयांि इग्रं जांिी भारिाि आपले वचटस्व स्थापि के फयािंिर निस्िी
नमशिऱ्यांिा १८१३ च्या चाटट र अॅक्ट िुसार निस्िी धमाटचा प्सार करण्याची परवािगी देण्याि आली याचे
क्षेय नवफबर िोसट या नमशिऱ्याकडे जािे. नवफबर िोसट यािे कंपिी सरकारिे निस्िी नमशिऱ्यांच्या
बाबिीि आपफया धोरणाि बदल करावा असा आग्रह निनटश पालटमेंट कडे धरला होिा.

• निस्िी नमशिऱ्यांिी भारिाि कलकत्ता, मद्रास, गोवा यानठकाणी आपली प्मुख कें द्र
बिनवली िर पण ु े, अहमदिगर, िानशक, सािारा, हणे ( रत्िानगरी ) नह महाराष्ट्रािील प्मख
ु
कें द्र होिी.

• निस्िी नमशिऱ्यांिी महाराष्ट्राि चचट नमशिरी सोसायटी, स्कॉनटश नमशिरी सोसायटी,

अमेररकि बोडट, लंडि नमशिरी सोसायटी, इत्यादी धमटप्चारक संस्था कायट करीि होत्या.

• यापैकी अमेररकि बोडट या नखिि धमटप्चारक संस्थेिे महाराष्ट्राि धमटप्चाराचे व त्यासंबंनधि

नवनवध कायट के ले. याच संस्थेिे ‘अमेररकि मराठी नमशि’ नह धमटप्चाराची चालनवली, या
संस्थेचे प्मुख कें द्र अहमदिगर होिे.
 • निस्िी धमट प्चारकांिी भारिािील मागासलेफया जािींमध्ये धमट प्चार के ला. नििि
धमाटकडे या जािी समूहांिा आकनषटि करण्यासाठी या समाजाच्या सुख दुखा:ि सहभाग
घेिला, दुष्ट्काळ महापरू या काळाि यांिा आनथटक सहाय्य के ले.

• निस्िी नमशिऱ्यांमुळेच भारिाि मुद्रणकलेचा नवकास झाला.

• निस्िी नमशिऱ्यांिी नहंदू धमाटिील दोष भारिीयांिा दाखवूि स्वधमाटची महिी पटवूि नदली.
निस्िी धमाटिील एके र्श्रवाद, आदशट िीिीित्व, सामानजक समाििा या गुणांमुळे भारिीय
लोक या धमाटकडे मोठयाप्माणाि आकनषटि झाले. पररणामी िारायण शेषाद्री, बाबा पद्मजी,
रामकृष्ट्ण मोडक, नवष्ट्णु करमरकर, पंनडिा रमाबाई यांसारख्यांिी नहंदू धमाटचा त्याग करूि
निस्िी धमट स्वीकारला.

भारिािील प्मुख नमशिरी आनण त्यांचे कायट

नवलीयम कै रे
कलकत्ता येथील सेरामपुर / श्रीरामपूर येथील डॅनिश ईस्ट इनं डया कंपिी च्या आनधपत्या खाली जेसुआ
मॅाशटमि, नवलीयम वाडट, नवनलयम कै रे यांिी ‘बाप्टीस्ट नमशिरी सोसायटी’ ची स्थापिा के ली. या
सोसायटीिे भारिाि निस्िी नमशिरी नशक्षण नदले जावे अशी भूनमका घेिली. सोसायटीच्या माध्यमािूि
१८१८ रोजी ‘सेरामपुर नमशिरी कॉलेज’ स्थापि करण्याि आले.

• भारिीय समाजाि िैनिकिा रुजनवण्यासाठी त्यांिा निस्िी धमट स्वीकारण्यानशवाय पयाटय िाही
अशी भूनमका घेऊि भारिीयांि नखस्िी धमाटचा प्चार प्साराला वेग देण्याि आला

• सेरामपुर नमशि च्या माध्यमािूि भारिीय भाषांिील टाईप पाडुि देशी भाषेिील ग्रंथरचिेला
मुद्रणकलेचा उपयोग करूि देण्याि आला.

• डॉ. नवलीयम कै रे यांिी अथक पररश्रम करूि आनशया खंडािील ३० िे ४० भाषांमध्ये निस्िी
धमटग्रंथ बायबल चे मुद्रण के ले. सेरामपुर येथील त्यांच्या कबरी वर आशा आशयाचा लेख
कोरण्याि आला आहे.

• या बानिस्ट नमशि चे नवलीयम कै रे यांिी मराठी भाषेचे व्याकरण प्कानशि के ले. सि १८१० रोजी
त्यांिीच मराठी इग्रं जी शब्दकोश ियार के ला.
 • सि १८१० रोजी नवलीयम कै रे यांिी कलकत्ता येथे Agri Horticulture Society of India ची
स्थापिा के ली आहे.
डेनव्हड हेअर
भारिाि इग्रं जी नशक्षणाचा प्ारंभ डेनव्हड हेअर यांच्यामळ
ु े झाला. १८१६ रोजी कलकत्ता येथे राजा राम
मोहि रॉय यांिी स्थापि के लेफया आत्मीय सभेच्या बैठकीला हेअर नियमीि उपनस्थि राहि. आत्मीय
सभेच्या कायटकत्याांिा सोबि घेविू त्यांिी कलकत्ता येथे इग्रं जी स्कूल स्थापि करण्याची योजिा आखली.

• डेनव्हड हेअर यांिी कलकत्ता येथे ६ मे १८१७ रोजी ‘कलकत्ता स्कूल बक ू सोसायटी’ ची स्थापिा
के ली. या सोसायटीद्वारे इग्रं जी व बगं ाली भाषेि पाठयपस्ु िक छापण्याि आली.

• १ सप्टें . १८१८ रोजी निश्िी नमशिऱ्यांिी ‘कलकत्ता स्कूल सोसायटी’ ची स्थापिा करण्याि
आली. या सस्ं थेचे सेक्रेटरी डेनव्हड हेअर आनण राधकांि देव होिे. या सोसायटी द्वारे कलकत्ता मधे
इग्रं जी व बगं ाली भाषेि नशक्षण देण्यासाठी अिेक शाळा सरूु के फया.
हेिरी नवनवयि देरोनजओ

• कलकत्यािील नहंदू कॉलेज मधे देरोनजओ एक युरोनशयि अध्यापक होिे. यांिी १८२८ रोजी
आपफया नवद्यार्थयाांमधे स्वित्रं नवचार रुजनवण्यासाठी Academic Association िावाचा एक
वादनववाद क्लब स्थापि के ला. याच क्लब चे रूपांिर पढु े ‘यगं बगं ाल’ या सघं टिेि सघं टिेि
झाले.

• यगं बगं ाल सघं टिेि भारिािील अनिष्ट चालीरीिींवर प्निबध

ं घालण्याची िसेच पानिमात्य
ज्ञािाशी सबं नं धि नवषयांवर चचाट के ली जाि.

• हेिरी देरोनजओ हे भारिािील पनहले राष्ट्रवादी कवी होिे. त्यांिी आपले राष्ट्रवादी नवचार आपला
प्नसद्ध काव्यग्रंथ To India my Native Land याि मांडले.
अलेक्झांडर डि

• हे एक स्कॉनटश नमशिरी होिे. भारिाि इग्रं जी नशक्षण घेण्यासाठी १३ जुलै १८३० रोजी त्यांिी
कलकत्ता येथे General Assembly Institute ची स्थापिा के ली. याच संस्थेचे रूपांिर पुढे
‘स्कॉनटश चचट कॉलेज’ मधे झाले.
 • अलेक्झांडर डि या स्कॅ ाटीश नमशिरी िे कलकत्ता येथे १८५१ रोजी ‘फ्री चचट नमशिरी कॉलेज’ ची
स्थापिा के ली. १८५४ रोजी भारिाि आलेफया वूड सनमिीचे िे एक सदस्य होिे. कलकत्ता
नवद्यापीठाच्या स्थापिेि त्यांिी प्मख
ु भनू मका घेिली.

नमशिऱ्यांचे महाराष्ट्रािील कायट

• निस्िी नमशिऱ्यांिी नहंदू धमाटिील दोष भारिीयांिा दाखवूि स्वधमाटची महिी पटवूि नदली.
निस्िी धमाटिील एके र्श्रवाद, आदशट िीिीित्व, सामानजक समाििा या गुणांमुळे भारिीय लोक
या धमाटकडे मोठयाप्माणाि आकनषटि झाले.

• महाराष्ट्रािील िारायण शेषाद्री, बाबा पद्मजी, रामकृष्ट्ण मोडक, नवष्ट्णु करमरकर, पनं डिा रमाबाई
यांसारख्यांिी नहंदू धमाटचा त्याग करूि निस्िी धमट स्वीकारला.

• महाराष्ट्राि निस्िी नमशिरींिी समाजािील निम्ि वणाटिील मुलांसाठी नशक्षण देण्यास प्ाधान्सय
नदले. या मध्ये डॉ. नवफसि, गॉडटि हॉल, श्रीमिी यमु यांचे नवशेष योगदाि होिे.

• कलकत्ता येथे नहंदू मुलींसाठी १८१९ रोजी अमेररकि नमशि च्या विीिे पनहली शाळा काढण्याि
आली. याचाच आदशट घेऊि श्रीमिी यमु िे महाराष्ट्राि मुलींसाठी शाळा आनण वसनिगृह सुरू
के ली. श्रीमंि नस्त्रयांच्या घरी जाऊि श्रीमिी यमु त्यांिा नशकनवण्याचे कायट करीि.

• डॉ. नवफसि यांिी मुंबई मध्ये मुनस्लमांसाठी स्वित्रं शाळा सुरू के ली िर १८३५ रोजी त्यांिी मुंबई
मध्ये उच्च नशक्षणासाठी सेंरल कॉलेज स्थापिा के ली याच कॉलेज चे रूपांिर पुढे नवफसि कॉलेज
मध्ये झाले.

अमेररकि मराठी नमशि

• अमेररकि बोडट या नमशिरी सोसायटीमािट ि हे नमशि चालनवले जाि. महाराष्ट्रािील या अमेररकि
मराठी नमशि चे प्मुख कें द्र अहमदिगर होिे.

• सि १८१३ रोजी या नमशि ची पनहली िुकडी महाराष्ट्राि आली. गॉडटि हॉल या नमशि चा प्मुख
होिा. या नमशि िे महाराष्ट्रािील अस्पृश्य जािीिील मल
ु ामुलीं च्या नशक्षणाकडे प्ाधान्सयािे लक्ष
नदले.
• महाराष्ट्रािील नवनवध खेडयांिा भेटी देणे, िेथील समाजासाठी शाळा, दवाखािा, नपण्याची
पाण्याची सोय इत्यानद सुनवधा निमाटण करणे, लोकांमध्ये नििि धमाटची मानहिी सांगणे
यांसारखी कामे नमशि िे मोठयाप्माणाि के ली.

• गॉडटि हॉल प्माणे या नमशिच्या कायाटि िे अरबँक, ज्युनलया नबसेस, डॉ. वेलेंटाईि इत्यानद
नमशिऱ्यांिी कायट के ले.

• अमेररकि मराठी नमशि मधील नमशिऱ्यांिी मराठी भाषेिील टाईप ियार करूि मुद्रणयंत्रणा ियार
के ली. यांिी नियिकानलके , वृत्तपत्र, बायबल च्या प्िी मराठीि छापूि धमटप्चाराचे कायट के ले.

• ज्ञािोदय, िारप्साद, प्भोदय नह वृत्तपत्र सुरू के ली यापैकी १८४१ रोजी सुरू झालेले ज्ञािोदय यांि
इग्रं जी व मराठीि मजकूर छापला जाि.

• १८१७ रोजी अमेररकि नमशिऱ्यांिी देविागरी टाइप ियार करूि इग्रं जी मराठी शब्दकोश, मराठी
भाषेचे व्याकरण यांसारखी पुस्िके पनहफयांदा प्कानशि के ली यामुळे मराठी सानहत्य निनमटिीला
चालिा नमळाली.
महाराष्ट्रातील सामाजिक आजि धाजमिक सुधारिा चळवळ
संतोष चव्हाि, एम. ए. इजतहास NET/SET

मािव धमट समाज

गजु राि प्ांिािील सुरि येथे सरकारी िोकरीि असिािा दादोबा पांडुरंग िखांडकर , दुगाटराम मंचाराम मेहिा,
नदिमणी शंकर दलपिराय यांिी १८४४ रोजी या सामानजक संघटणेची स्थापिा के ली.
सभेचे अध्यक्ष : दादोबा पांडुरंग
नशकवण / ित्वज्ञाि

• ईर्श्र एक आहे.
• परमेर्श्राची भनक्त करावी हाच धमट आहे.
• मिुष्ट्यमात्रांचा धमट एक आहे.
• प्त्येक व्यक्तीस नवचार स्वािंत्र्य आहे.
• सवाांिी नववेक आनण सदाचारािे वागावे.
• सवाांची जाि एक आहे.
• सवाांिी नशक्षण घ्यावे.
या संघटिेिे मूनिटपूजेस नवरोध के ला. जानिभेद व जािी संस्थेला नवरोध के ला. नहंदू धमाटला शुद्ध स्वरूप
आणण्यासाठी प्यत्ि के ले. दादोबा पांडुरंग यांिी सभेच्या प्चारासाठी ‘धमटनववेचि’ हा ग्रंथ नलनहला. या
संघटिेिे १८४४ रोजी सूरि येथे मीठावरील कर सरकारिे वाढनवफयािे िे कमी करण्यासाठी सरकार नवरुद्ध
भारिािील पनहले जिआंदोलि उभारले.
दादोबा िोकरीनिनमत्त मुंबई ला आफयािे व या सभेला निरपेक्ष भाविेिे झटणारे लोक लाभले िसफयािे
मािव धमट सभा पुढील काळाि संपुष्टाि आली.

Join our telegram channel : @historybysantoshchavan cont : ९८२२ ९२ ६०६६

परमहंस मंडळी
सि १८४९ रोजी दादोबा पांडुरंग यांिी रामचंद्र बाळकृष्ट्ण जयकर, नभकोबा चव्हाण, सखाराम लक्ष्मण
चव्हाण यांच्या सहकायाटिे मुंबई येथे परमहंस सभेची स्थापिा के ली. या सभेची ित्वे मािव धमट
सभेप्माणेच होिी. मंडळीिे जानिभेद निमटल ू ि, मूनिटपूजेस नवरोध, सवट जािी व धमट यांचे एकीकरण करणे
या उद्देश समोर ठे वला. महाराष्ट्रािील ही पनहली सामानजक संघटिा मािली जािी.
सदस्य : आत्माराम पांडुरंग, भाऊ महाजि, बाबा पद्मजी, लक्ष्मण शास्त्री हळबे, बाळ भास्कर नशंत्रे, मदि
श्रीकृष्ट्ण इत्यादी
१८५३ रोजी रामकृष्ट्ण भांडारकर यांिाही पावाचा िुकडा खावयास देऊि संघटिेची दीक्षा नदली.
परमहसं मंडळीि प्वेश घेिािा ओजं ळीिुि पाणी खाली सोडूि इिरांिी नपऊि उष्टे के लेले दूध प्यावे लागि
असे.
संघटिेचे पनहले अध्यक्ष : रामचंद्र बाळकृष्ट्ण जयकर
नशकवण / ित्वज्ञाि

• जानिभेदास नवरोध करणे, मूनिटपूजेस नवरोध करणे, एके र्श्रवादाचा स्वीकार करणे या सारख्या
ित्वांचा स्वीकार या संघटिेिे के ला.
• या सभेचे कामकाज अत्यंि गुिपणे चालि असे. सभेिील सवट लोक प्ाथटिा झाफयािंिर
अस्पृश्यांिे ियार के लेले भोजि सेवि करीि.
• निस्िी माणसािे बिनवलेले पाव खाफयानशवाय, मस ु लमाि माणसािे आणलेले पाणी
प्याफयानशवाय िसेच ‘मी जानिभेद मािणार िाही’ अशी प्िीज्ञा घेिफयानशवाय या सभेचे
सदस्यत्व नमळि िसे.
• या सभेच्या मागटदशटिासाठी दादोबा पांडुरंग यांिी ‘परमहंनसक बाह्मधमट’ हा काव्यग्रंथ नलनहला.
याि सभेिील ित्वज्ञािाची मानहिी नमळिे. या काव्य ग्रंथाि जानिभेद मािू िये, बंधभ ु ावािे
वागावे, मूिीपूजा करू िये. एके र्श्रवादाचा पुरस्कार करावा असा उपदेश के ला.
• दादोबा पांडुरंग यांिी एक जगद्वासी आयट या टोपण िावािे नलनहलेले धमटनववेचि िावाचे
हस्िनलनखि सभासदांिा वाचावयास नदले जाि.
• कोणिाही धमट ईर्श्रनिनमटि िाही िसेच कोणिेही शास्त्र ईर्श्रप्णीि िाही असे प्निपादि या
हस्िनलनखिाि के ले होिे.
• भाऊ महाजि या मंडळीची िरिदारी करि असले िरी परमहंस मंडळीच्या बैठकीला हजार राहि
िसे.
 • या सभेचे लोक नवचारािे पररपक्क असले िरी सामानजक रोषाला िोंड देण्याइिपि धैयट त्यांच्या
कडे िव्हिे.
• १८६० रोजी या सभेिील सदस्यांची सभासदांच्या िावांची यादी चोरीला गेली. िेव्हा सामानजक
बनहष्ट्काराच्या नभिीिे अिेक सदस्यांिी आपण या सघं टिेि िव्हिो असे सांगूि संघटिेिूि अंग
काढूि घेिले. पररणामी १८६० च्या दशकाि सभा बंद पडली.
• सभेचे कायट पुरेसे मूलगामी िाही असे वाटूि बाबा पद्मजी, िारायण रघुिाथ, भाऊ दाजी लाड,
मोहम्मद कासम यांिी परमहंस मंडळी सोडूि नदली.
• बाबा पद्मजी यांिी १८५७ रोजी ‘यमुिा पयटटि’ ही मराठीिील पनहली कादबं री नलनहली.
कादबं रीद्वारा नहंदू नवधवा नस्त्रयांची नस्थिी व पुिनवटवाहाचे महत्व लोकांपुढे मांडले. ( दादोबा
पांडुरंग यांिी बाबा पद्मजीं च्या या कादबं रीला पुिनवटवाह नवषयक लेख जोडला आहे )
• संघटिेि असिािा बाबा पद्मजी यांिी सत्यदीनपका हे नियिकानलक चालनवले.

ज्ञािप्सारक सभा
परमहंस मंडळीचे दादोबा पांडुरंग यांिी १८४८ रोजी मुंबईि ज्ञािप्सारक सभा स्थापि के ली.
उद्देश : ज्ञािप्साराला उत्तेजि देणे, ग्रंथलये निमाटण करणे, चचाट वाद पररसंवाद घडवूि आणणे.

• ज्ञािप्सारक सभेची एक शाखा गुजरािला होिी यिा शाखेचे अध्यक्ष दादाभाई िौरोजी होिे. भाऊ
दाजी लाड व नवर्श्िाथ िारायण मंडनलक यांिी या सभेि सनक्रय सहभाग घेिला.
• १८४८ रोजी ‘दी स्टूडेंटस लीटररी अँड सायनं टनिक सोसायटी’ ची स्थापिा मबुं ई मध्ये करण्याि
आली. दादाभाई िौरोजी, भाऊ दाजी लाड, सोराबजी शेपूरजी, िरोजी िदुटिजी हे या सघं टिेच्या
संस्थापकांपैकी होिे.
• उपयक्तु ज्ञािप्सारक सभा : स्टुडेंट नलटररी सोसायटीची मराठी शाखा दादोबा पांडुरंग यांच्या
अध्यक्षिेखाली ‘उपयुक्त ज्ञािप्सारक सभा’ या िावािे स्थापि करण्याि आली. निचा मुख्य उद्देश
: शास्त्रीय व व्यावहाररक नवषय स्वभाषेमध्ये शुद्धरीिीिे नलनहिा यावे व स्वदेशाि उपयुक्त
ज्ञािप्सार व्हावा.
• ही सभा दर पध ं रा नदवसांिी मबुं ई च्या एनफिस्टंट कॉलेज मध्ये भरि. याि कोणीिरी एक सदस्य
शास्त्रीय नवषयावर व्याख्याि देि त्यांििं र त्यावर वादनववाद के ला जाि.
 • या संघटिेचे नक्रयाशील सदस्य गोनवंद िारायण मांडगावकर यांची नियुक्ती मराठी पाठयपुस्िके
ियार करण्यासाठी सरकार िे के लेफया सनमिीि नशक्षणिज्ञ म्हणूि करण्याि आली. यासनमिीिे
पनहफयांदा मराठी शाळे चा अभ्यासक्रम ियार करूि त्यावर आधाररि पाठयपस्ु िके ियार के ली
सुधारकांनवरूद्ध मोहीम
• रामकृष्ट्ण अिंि उिट गुजाबा जोशी पुणेकर िावाच्या िमासनगरािे परमहंसमि प्शंसा िावाचे
छोटे खािी काव्य प्नसद्ध करूि परमहंसांिा म्लेच्छांचा सहवास आवडिो, िे गांजा, भांग व िॅन्सडी
नपिाि असा आरोप करूि त्यांवर टीका के ली.
• कृष्ट्णाशास्त्री नचपळूणकर यांिी १८५२ रोजी ‘नवचारलहरी’ हे वृत्तपत्र सुरू के ले या वृत्तपत्रािूि
निस्िी धमट, नमशिरी आनण सुधारकांवर टीका के ली.
• वेदशास्त्र संपन्सि कृष्ट्णाशास्त्री साठे यांिी मुंबईि निस्िी धमाटनवरुद्ध व्याख्यािमानलका सुरू के ली.
• नवष्ट्णुबुवा िम्हचारी (नवष्ट्णु नभकाजी गोखले) यांिी रेव्हरंड नवफसि या नमशिऱ्या सोबि
वादनववाद के ला. नवष्ट्णुबुवा आनण नमशिरी यांच्यािील वादनववादाची हकीकि ‘समुद्र नकिारीचा
वादनववाद’ या पुस्िकाि आढळिे. ‘वेदोक्तधमट प्काश’ या ग्रंथािूि नवष्ट्णुबुवा िम्हचारी हे
चािुवटण्यट व्यवस्थेचे कसे जबरदस्ि पुरस्किे होिे हे नदसूि येिे.
• १८६७ रोजी नवष्ट्णुबुवा िम्हचारी यांिी ‘सुखदायक राज्यप्करणी निबध
ं ’ प्नसद्ध के ला या ग्रथ
ं ाि
त्यांिी आपले साम्यवादी नवचार मांडले.
• शेषाद्री प्करण
• पच
ं हौद नमशि
• रखमाबाई / िुलमणी प्करण

प्ाथटिा समाज
िाह्मो समाजाचे प्विटक के शवचंद्र सेि १८६४ रोजी मुंबई प्ांिाि येवूि त्यांिी धमटसुधारणेनवषयी अिेक
व्याख्यािे नदली ज्याचा पररणाम महाराष्ट्रािील िवनवचारवाद्यांवर झाला. मुंबई प्ांिाि ३१ माचट १८६७
रोजी दादोबा पांडुरंग यांचे बंधु डॉ. आत्माराम पांडुरंग यांच्या पुढाकारािे प्ाथटिा समाजाची स्थापिा
करण्याि आली. या समाजािे िुकाराम महाराजांच्या अभंगांिा

• सुबोध पनत्रका हे या समाजाचे मुखपत्र होिे.

 • सदस्य : मामा परमािंद ( मळ ु िाव : िारायण महादेव परमािंद ), सदनशव पांडुरंग पंनडि, वासुदेव
बाबाजी िवरंगे, बाल मंगेश वागळे , वामि आबाजी मोडक, िारायण गणेश चंदावरकर, रामकृष्ट्ण
भांडारकर, भाऊ महाजि, न्सयायमिू ी महादेव गोनवदं रािडे, सरोनजिी कराडे, अभय पारसिीस
( न्सयायमिू ी के . टी. िेलगं या समाजाच्या प्त्येक बैठकीि हजार होिे परंिु त्यांिी समाजाचे
सदस्यत्व स्वीकारले िाही )
• न्सयायमूिी रािडे आनण रामकृष्ट्ण भांडारकर यांिी प्ाथटिा समाजाची ित्वे आनण उपासिा पद्धिी
निनिि के ली.
• प्ाथटिा समाजाचे उद्देश सांगि असिािा रािडे म्हणिाि, “ भारिािील प्ाचीि धमट व परंपरेला
जराही धक्का ि लाविा सामानजक सुधारणा करणे.”
• प्ाथटिा समाजािे जरी मूिीपज
ू ा अमान्सय के ली असली िरी परमेर्श्रास िे सगुण मािीि होिे.
महाराष्ट्रािील भनक्त चळवळीला या समाजािे मान्सयिा नदली.
नशकवण / ित्वज्ञाि

• परमेर्श्र एक असूि िो नवर्श्ाचा निमाटिा आहे. िो निराकार, दयाळू व सवाांवर प्ेम करणारा आहे.
• सत्य, सदाचार व भनक्त हे परमेर्श्राच्या उपासिेचे खरे मागट आहेि.
• परमेर्श्राच्या प्ाथटिेमुळे भौनिक िलप्ािी होि िाही िर आध्यानत्मक उन्सििी होिे.
• परमेर्श्र अविार घेि िाही, त्यािे कोणिाही धमटग्रंथ नलनहला िाही.
• मूिीपूजा परमेर्श्रास मान्सय िाही.
• सवट माणसे एकाच परमेर्श्राची लेकरे आहेि, म्हणूिच सवाांिी बंधुत्वाच्या भाविेिे एकमेकांशी
व्यवहार करावा.

प्ाथटिा समाजाचे कायट

या समाजािे समाज उपयोगी कायट करिा यावे यासाठी नगरगाव येथे स्वि:ची इमारि बांधली.

• या समाजाचे कायटकिे लक्ष्मण भीकोबा चव्हाण यांिी सि १८७६ रोजी मबुं ईिील चाळवाडी येथे
पनहली रात्रशाळा सरू
ु के ली. या शाळे ि सवट जािी जमािीच्या मल
ु ांिा प्वेश देण्याि आला.
• उमाया लालशंकर या कायटकत्याांिी यांिी १८७८ रोजी पंढरपूर येथे अिाथ बालकाश्रम स्थापि
के ले.
 • १८८२ रोजी पंनडिा रमाबाई यांच्या ‘आयट मनहला समाज’ च्या निनमटिीसाठी प्ाथटिा समाजािील
कायटकत्याांिी नवशेष प्ोत्साहि नदले.
• १८७६ िे १८७७ च्या महाराष्ट्रािील दुष्ट्काळाि अिेक समाज उपयोगी कायट हािी घेिले. िसेच
मजुरांच्या रात्रशाळा सुरू के फया.
• प्ाथटिा समाजाचे ित्व पटवूि देण्यासाठी व समाजाबद्दल लोकांच्या निरनिराळ्या शंकांचे निरसि
करण्यासाठी न्सया. रािडे यांिी Theist’s Confesion of faith हा निबंध नलनहला.
• या समाजाचे कायटकिे िारायण मफहार जोशी यांिी ‘सोशल सनवटस लीग’, गोपाल कृष्ट्ण गोखले
यांिी ‘सव्हेंट ऑि इनं डया सोसायटी’, नवठ्ठल रामजी नशंदे यांिी ‘नडप्ेस्ड क्लास नमशि’ ची
स्थापिा के ली.

आयट समाज
वैनदक धमाटचे पुिरुज्जीवि करण्यासाठी आनण वैनदक ित्वज्ञािाच्या प्चारासाठी स्वामी दयािंद सरस्विी (
मुळ िाव मुळशंकर निवारी ) यांिी १८७५ रोजी मुंबई येथे आयट समाजाची स्थापिा के ली. स्वामी दयािंद
सरस्विींिी आयट समाजाची आणखीि एक शाखा लाहोर येथे सुरू के ली. िाम्हो समाजाचे के शवचंद्र सेि
यांच्या सफफयािे त्यांिी नहन्सदी या बोली भाषेिूि आपफया मिाचा प्चार प्सार के ला.
आयट समाजाची स्थापिा जरी मुंबई प्ांिाि झाली असली िरी यांचे मुळ कायटक्षेत्र उत्तर भारि होिे. या
समाजािे आयाटवि, आयटभाषा आनण आयटधमट चा पुरस्कार के ला व ‘वेदांकडे परि चला’ हा भारिीयांिा
संदेश नदला.
नशकवण / ित्वज्ञाि
आयट समाजािे वैनदक धमाटिील ित्वज्ञाि आनण आधुनिक नवचार यांची सांगड घालूि आपले ित्वज्ञाि
मांडले.

• ईर्श्र हाच सत्यज्ञािाचे मुळ असूि सवट वस्िु त्याच्या स्वरूपाि ज्ञाि आहे.
• ईर्श्र हा अिादी, अिंि, निराकार, सवटसाक्षी, सवटशनक्तमाि आहे, िो जगाचा निमाटणकिाट आनण
पालिकिाट आहे. ईर्श्र हा सनच्चदािंद आहे
• वेदांची निनमटिी ईर्श्रािे के ली आहे, वेद हेच आयाांचे मुळ धमटग्रंथ आहे. त्यांचे अध्ययि करणे िसेच
प्चार प्सार करणे हे प्त्येक आयाट चे परम किटव्य आहे.
• प्त्येक व्यक्तीिे असत्याचा त्याग करूि सत्याचा स्वीकार करावा.
 • मािवाची भौनिक, आध्यानत्मक व सामानजक उन्सििी करणे व मािवाचे कफयाण साधिे हाच आयट
धमाटचा मुळ उद्देश आहे.
• सद गुणांचे संगोपि आनण संवधटि करावे
• प्ेम, न्सयाय व वैयनक्तक गुण यांवर आधाररि प्त्येकािे वागणूक ठे वावी.
• सदैव दुसऱ्याच्या कफयाणासाठी प्यत्िशील रहावे
• अज्ञािाचा िाश करूि ज्ञािाचा प्सार करावे.
• वैयनक्तक नहिाच्या बाबिीि प्त्येकाला आपफया इच्छे िुसार वागण्याची परवािगी आहे
वरील नशकवणी िुसार आयट समाजािे भारिाि अन्सय काही महत्वपूणट नवचार रुजनवण्याचा प्यत्ि के ला
ज्यामुळे महाराष्ट्रािील सिाििी लोकांिी िसेच महात्मा जोनिराव िुले सारख्या सध
ु ारकांिी आयट
समाजास नवरोध के ला.
१) ईर्श्राचे खरे ज्ञाि वेदाि आहे म्हणूि प्त्येक नहंदूधमीयांिी वेदांचा अभ्यास करायला हवा.
२) वणाटश्रम व्यवस्था पररपूणट आहे.
३) चािुवटण्यट हे जन्समनसद्ध िसूि गुणांकमाटवर अवलंबूि आहे.
४) वेद हे अपौरुषीय आहे
५) वैनदक धमाटचे दरवाजे सवाांसाठी खुले आहेि. शुनद्धकरणािे एखाद्या व्यक्तीला पुन्सहा धमाटि प्वेश
देिा येिो.
६) आयट धमाटचा प्चार सवट जगभर करावा.
न्सयायमूिी रािडे यांच्या नवििं ीवरुि पुण्यामध्ये स्वामी दयािंद सरस्विी आले असिा
पण्ु यािील सभेि स्वामीजींिी जानिभेद मािू िका, वेदांचे अध्ययि करण्याचा अनधकार सवाटिा आहे,
मूिीपूजा करू िका असा उपदेश नदला िेंव्हा त्यांचे नवचार पटफयामुळे पुण्यािील लोकािी न्सयायमूिी रािडे
आनण महात्मा जोनिराव िुले यांच्या सहकायाटिे स्वामीजींची हत्तीवरूि नमरवणूक काढली. पण्ु यािील
सिाििी लोकांिी मात्र स्वामीजींिा नवरोध म्हणूि गाढवाची नमरवणूक काढली व स्वामीजींच्या
नमरवणुकीवर हफला के ला.
१८७७ रोजी स्वामी दयािदं सरस्विींजी यांिी ‘इनं डयि अकॅ डेमी’ ची स्थापिा लाहोर येथे के ली.
१८८३ रोजी स्वामीजींच्या निधिाििं र लाला हस
ं राज, लाला लजपिराय, स्वामी श्रद्धािदं यांिी आयट
समाजाचे कायट पढु े िेले. ,
लाला हस ं राज यांिी लाहोर येथे ‘दयािदं अँग्लो वैनदक स्कूल’ (D.A.V.) या सस्ं थेची स्थापिा के ली. िेथे
इग्रं जी बरोबर वैनदक धमाटचे नशक्षण नदले जाि.
या सस्ं थेचा अभ्यासक्रम आयट समाजा च्या वैनदक पिु रुत्थािाच्या ध्येयाशी जळ ु णारा िसफयािे जन्सु या
गरू
ु कुल पद्धिीचे नशक्षण देणारी ‘गरुु कुल’ योजिा स्वामी श्रद्धािदं यांिी सरू
ु के ली. िेथे नहन्सदी भाषेििू
नशक्षण नदले जाि.
या समाजाच्या विीिे कोफहापरू , सोलापरू , मबुं ई येथे शैक्षनणक कायट करण्याि आले. आयट समाजाच्या
नवचारधारेवर काम करणारे राजकीय कायटकिे निमाटण करण्यासाठी लाला लजपिराय यांिी ‘नटळक स्कूल
ऑि पॉनलनटक्स’ ही सस्ं था स्थापि के ली.

पुणे सावटजनिक सभा

पण्ु यािील पवटिी संस्थािाि आनथटक भ्रष्टाचार व माजलेली अंधाधुंदी या नवरूद्ध िसेच पंचांची चौकशी
आनण आनथटक गोंधळ दूर करण्यासाठी कायदेशीर उपाययोजिा करण्याच्या उद्देशािे सावटजनिक सभेची
स्थापिा करण्याि आली.
संस्थापक : ग. वा. जोशी, न्सयायमूिी म. गो. रािडे आनण सीिाराम हरी नचपळूणकर

• एनप्ल १८७० रोजी पुण्याि औधं संस्थांिाचे राजे श्रीमंि श्रीनिवास पंिप्निनिधी यांच्या
अध्यक्षिेखाली सावटजनिक सभा स्थापि करण्याि आली.
• या सभेच्या स्थापिेि गणेश वासुदेव जोशी उिट सावटजनिक काका यांचा नसंहाचा वाटा होिा.
• १८७१ रोजी पुणे येथे बदली झाफयािंिर न्सयायमूिी रािडे यांिी सभेि सक्रीय सहभाग घेिला.
• सुरुवािीच्या काळाि या सभेचे सदस्य संस्थानिक आनण सरकारी कमटचारी होिे.
• सदस्यांिा पुढीलप्माणे शपथ घ्यावी लागि, “ सभेिे नदलेले कोणिेही काम स्वशक्तीिुसार,
िीस्पृहपणे आनण भेदभाव ि करिा पार पाडीि”
• सवटसामन्सयांच्या अडचणी समजावूि त्या सरकारपयांि पोहचनवण्याचे कायट या संघटिेमािट ि के ले
जाि.
• देशािील संपत्तीचे शोषण इग्रं ज करीि आहेि, िे बंद करायचे असफयास स्वदेशी उद्योगधंदे सुरू
के फयानशवाय पयाटय िाही ही भूनमका घेऊि स्वदेशी चा पुरस्कार करणारी ही पनहली भारिीय
संघटिा होिी.
• भारिाच्या औद्योगीक उन्सििीच्या चळवळीला सभेिे प्ारंभ के ला.
• ग. वा. जोशी यांची पत्िी सरस्विीबाई यांिी नस्त्रयांसाठी कायट करण्यासाठी ‘स्त्रीनवचारविी’
िावाची सामानजक सस्ं था स्थापि के ली.
सावटजनिक सभेचे कायट
या सभेिे भारिीय लोकांिा राजकीय हक्कांसाठी जागृि के ले. लोकांच्या िक्रारी शासिापुढे मांडण्याचे
कायट के ले. सिदशीर मागाटिे राजकीय चळवळ करणारी देशािील प्मुख संघटिा म्हणूि सावटजनिक सभेचा
उफलेख के ला जािो.

• सावटजनिक सभेिे एक उपसनमिी िेमूि महाराष्ट्रािील निरनिराळ्या नजफयािील शेिकऱ्यांच्या

आनथटक नस्थिीची पाहणी के ली. शेिकऱ्यांच्या पररनस्थिीचे नवदारक स्वरूप त्यांिी प्कट के ले व
याबाबिचा ररपोटट १७७३ रोजी सरकारला सादर के ला.
• १७७६-७७ रोजी महाराष्ट्राि मोठा दुष्ट्काळ पडला असिा सावटजनिक सभेिे आपले प्निनिधी
पाठवूि सत्य पररनस्थिीची मानहिी जमा के ली व त्याआधारे सरकारकडे अजट के ला.
• दुष्ट्काळ निवारण्यासाठी सभेिे दुष्ट्काळ िंड उभा के ला. िसेच पािात्य देशािील लोकांचे लक्ष
वेधण्यासाठी आनण त्यांचे सहाय्य नमळनवण्यासाठी नवदेशािील विटमािपत्रांिूि दुष्ट्काळ िंड
जमनवण्यासाठी जानहरािी नदफया.
• सावटजनिक सभेिे कायद्यांचे मसुदे देशी भाषेि प्नसद्ध करावेि अशी सरकारला नविंिी के ली.
• भारिीय लोकांिा हायकोटाटि न्सयायाधीश म्हणूि िेमावे असा सभेिे आग्रह धरला, िौजदारी
खटफयाि ज्यूरी पद्धिी, रेफवे प्वाश्यांच्या अडचणी, म्युनिनसपानलटी सदस्यांच्या िेमणूका,
संस्थानिकांचे अनधकार इत्यानद बाबि सरकारकडे वेळोवेळी सुचिा पाठनवफया.
• १८७४ रोजी निनटश सरकारला पत्र पाठवूि नहंदी जििेचे प्निनिधी इग्ं लंडच्या पालटमेंट मधे
असावेि अशी मागणी सवटप्थम के ली.
• व्हाईसरॉय लॉडट नलटि च्या कायटकाळाि राणी नव्हक्टोररयाला ‘नहदं ु स्थािची साम्राज्ञी’ च्या पदनविे
सन्समानिि करण्यासाठी नदफली येथे दरबार भरवीला असिा या समारंभाला उपनस्थि राहण्यासाठी
सावटजनिक काका नदफली ला गेले.
• नदफली येथे सादर के लेफया प्निज्ञा पत्राि, “ नहन्सदी लोकािा निनटश राष्ट्राच्या बरोबरीचा राजकीय
व सामानजक दजाट प्ाि करूि द्या आनण जबाबदारीचे हक्क उपभोगूि नहंदी लोकांिा स्वावलंबी व
पुरुषाथट बिनवण्याचे नशक्षण द्या.” या आशयाचे आपले म्हणणे मांडले.
• सावटजनिक सभेला निनटश सरकारची मान्सयिा असफयामळ ु े सवट स्िरािील लोक या सभेि
सहभागी झाले होिे. ‘स्वाित्र्ं य हे अंनिम ध्येय आहे’ याची जाणीव भारिीय लोकामं ध्ये निमाटण
करण्याचे िसेच ‘राष्ट्रीय सभेची कफपिा’ मांडण्याचे क्षेय सावटजनिक सभेकडेच जािे.
• १८८५ रोजी कॉग्रेसच्या स्थापिेििं र या सभेचे महत्व हळूहळू कमी झाले.
• कॉ ंग्रेस मधील रािडे गट राजकीय भूनमके वर नवशेष भर देि िाही हे लक्षाि आफयािंिर लोकमान्सय
नटळकांिी सावटजनिक सभेची सूत्रे आपफया हािी घेिली.
• पररणामी रािडयांिी १८९६ रोजी ‘डेक्कि सभा’ िावाची एक स्विंत्र संघटिा स्थापि के ली.
• लोकमान्सय नटळकांिी सावटजनिक सभेच्या माध्यमािूि ‘सरकारला कर ि देण्याची’ चळवळ सुरू
के ली. पररणामी सावटजनिक सभेला असलेली सरकारची मान्सयिा सि १८९६ रोजी संपुष्टाि आली.
• या संघटिेचे बहुिांशी कायटकिे रािडेंच्या डेक्कि सभेि सहभागी झाले.
 महाराष्ट्रािील मराठी वृत्तपत्रांचा इनिहास
सिं ोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/SET

मराठी वृत्तपत्रांचा इनिहास

महाराष्ट्राि वत्त
ृ पत्रांचा प्ारंभ १७८९ रोजी ‘बॉम्बे हेरॉफड’ या वत्त
ृ पत्रािे के ला. १७९१ रोजी या वत्त
ृ पत्राचे
िाव बदलिू ‘बॉम्बे गॅझेट’ (सपं ादक : जेम्स मॅकॅन्सझी मॅकलीि) असे करण्याि आले. १८८५ च्या पनहफया
कॉ ंग्रेस अनधवेशिाचा वत्त ृ ान्सि या वत्त
ृ पत्रािे नदला. निरोजशहा मेहिा आनण बेंजानमि हॉिीमल यांिी हे
वत्त
ृ पत्र नवकि घेण्याचा प्यत्ि के ला परंिु याि त्यांिा अपयश आफयािे त्यांिी १९१३ रोजी The Bombay
Cronicle सरू ु के ले.
बॉम्बे टाइम्स, स्टँडडट आनण टेनलग्राि या स्वाित्र्ं य निघणाऱ्या िीि वत्त
ृ पत्रांिा एकत्र करूि रॉबटट िाइट
यांिी ‘टाइम्स ऑि इनं डया’ या िावािे वृत्तपत्र प्कानशि के ले.

• दपटण : ६ जािेवारी १८३२ रोजी बाळशास्त्री जांभेकर यािं ी दपटण हे मराठीिील पनहले वत्त ृ पत्र सरू
ु
के ले. या वत्त
ृ पत्रामागील आपला उद्देश सांगिािा बाळशास्त्रींिी स्पष्ट के ले, “ स्वदेशीय लोकांमध्ये
नवलायिेमधील नवद्यांचा अभ्यास व्हावा आनण या देशाची समृद्धी व येथील लोकांचे कफयाण
यानवषयी स्वित्रं पणे व उघडरीिीिे नवचार करावयास स्थळ व्हावे या हेििू े हे वृत्तपत्र छापण्याि
आले. सरुु वािीस हे पानक्षक होिे. यािील निम्मा मजकूर इग्रं जीि िर निम्मा मराठीि छापला जाि.
या वृत्तपत्रामागील भूनमका, ‘स्वदेशीयांिा देशकाल पररनस्थिीचे व परदेशीय राज्यव्यवहाराचे ज्ञाि
व्हावे’ अशी होिी. या वृत्तपत्रािे नवधवा पुिनवटवाहावर चचाट घडवूि आणली. १८४० रोजी या
वृत्तपत्राचा शेवटचा अंक प्कानशि झाला.

• नदग्दशटि : भौनिक शास्त्राच्या अभ्यासासाठी बाळशास्त्री जांभेकर यांिी १८४० रोजी हे वृत्तपत्र सुरू
के ले.

• प्भाकर : १८४० रोजी भाऊ महाजि ( गोनवदं नवठ्ठल कुंटे ) यांिी हे वृत्तपत्र सरू
ु के ले. या
वृत्तपत्राििू लोकनहिवाद्यािं ी ‘शिपत्रे’ िर भाऊ दाजी लाड यांिी ‘स्वकीयांचे दोष’ प्कानशि
के ली.

• ज्ञािोदय : १८४१ मध्ये अमेररकि मराठी नमशि चे हेन्री व्हॅलेंटाईि यांिी निस्िी धमाटचा प्सार
करण्यासाठी हे वृत्तपत्र सरू
ु के ले. अहमदिगर येथिू िे प्कानशि के ले जाि. नहदू धमाटिील अनिष्ट
 चालीरीिी, रूढी परंपरा, अंधश्रध्दा यांवर या पत्रािे टीका के ली. १८५३ रोजी पनहली प्वासी रेफवे
धावली िेव्हा या पत्राििू ‘चाक्या म्हसोबा’ या शीषटकाखाली बािमी देण्याि आली. या वत्त ृ पत्राचे
पनहले सहा अंक मराठीििू ििं रचे इग्रं जीििू छापण्याि आले. या वत्त ृ पत्राचे वैनशष्टय म्हणजे,
मराठी वत्त
ृ पत्राि नचत्र (Picture) छापण्याचा माि या वत्त ृ पत्राकडे जािो.
• ज्ञािप्काश : कृष्ट्णाजी रािडे यांिी १८४९ रोजी पण ु े येथिू प्कानशि के ले. ज्ञािसग्रं ह, ज्ञािसवं धटि व
ज्ञािप्सार हा वत्त
ृ पत्राचा मख्
ु य हेिु होिा. मद्यपाि, वेश्याव्यवसाय, व्यानभचार यावर टीका के ली.
• ज्ञािदशटि : १८५३ रोजी भाऊ महाजि यांिी पािात्य नवद्येचा पररचय लोकांिा करूि देण्याच्या
उद्देशािे िैमानसक सरू
ु के ले.
• धूमके िू : भाऊ महाजि यांिी १८५३ रोजी हे वृत्तपत्र सुरू के ली. या वृत्तपत्रािूि नवष्ट्णुबुवा िम्हचारी
सारख्या सिाििी नवचारविं ांवर टीका करण्याि आली.

• अरुणोदय : २२ जुलै १८६६ रोजी ठाणे नजफयािूि या वत्त ृ पत्राचा पनहला अंक प्कानशि झाला.
ठाणे नजफयािील हे पनहले वृत्तपत्र आहे. काशीिाथ नवष्ट्णु िडके यांिी हे वृत्तपत्र सुरू के ले. या
वृत्तपत्रािूि ‘नहंदूपंच’ हे नविोदी सदर सुरू करण्याि आले. वािाटहर िेमण्याची परंपरा या वृत्तपत्रािे
सवटप्थम सरू ु के ली.
• इदं ु प्काश : नवष्ट्णुशास्त्री पंनडि यांिी १८६२ रोजी आपफया सरकारी िोकरीचा राजीिामा देवूि हे
वृत्तपत्र सुरू के ले. या पत्राििू नवधवानववाह, स्त्रीनशक्षण, सामानजक सुधारणांचा पुरस्कार के ला.
मामा परमािदं , ि. र. िाटक, महादेव गोनवदं रािडे, न्सयायमिू ी के . टी. िेलगं , न्सया. भास्कर
चंदावरकर यांसारख्यांिी सपं ादक नवभागाि काम के ले. इदं ु प्काश चे सपं ादक के . जी. देशपांडे
यांच्या नवििं ी वरुि मवाळ कायटकत्याांवर टीका करणारी लेखमानलका अरनवन्सद कुमार घोष यांिी
NEW LAMP FOR OLD १८९३ पासिू सरू ु के ली.
• िेनटव्ह ओनपिीयि : नवर्श्िाथ िारायण मडं नलक यांिी सि १८६४ रोजी हे वत्त ृ पत्र सरू
ु के ले. या
पत्राचा पनहला अंक इग्रं जीििू िर दूसरा अंक मराठीििू प्कानशि करण्याि आला. या वत्त ृ पत्राििू
मबुं ई उच्च न्सयायालयाचे निकाल प्नसद्ध के ले जाि. नव्ह. एि. मडं नलक यांिी ज्ञािप्सारक सभेि
“नहदं ू लोकांच्या मध्यिं ररय अवस्थेनवषयी नवचार” हा ग्रथं वाचला.
• दीिबधं ु : १ जािेवारी १८७७ रोजी कृष्ट्णराव भालेकर यांिी हे वत्त
ृ पत्र प्कानशि के ले. दीिबधं ु हे
सत्यशोधक समाजाचे मख ु पत्र होिे. प्ाथनमक नशक्षणसोबिच शेिकऱ्यांचा कजटबाजारीपणा व
सावकारशाहीचे दोष यावर या पत्रािे प्काश टाकला. पैशा अभावी हे वत्त ृ पत्र बदं पडले. परंिु
 िारायण मेघाजी लोखडं े यािं ी १८८० पासिू पुिः हे वत्त
ृ पत्र सरू
ु के ले. त्यांिी या वत्त
ृ पत्राचे सपं ादि
आनण मद्रु ण मबुं ईहूि के ले.
याचकाळाि नवठ्ठल मारुिी िवले पण्ु याििू सदर वत्त ृ पत्र प्कानशि करीि होिे. कामगार
चळवळीचे जिक िारायण मेघाजी लोखडं े यांच्या निधिाििं र १९०३ ििं र वासदु ेव बीजे यांिी
दीिबध ं च
ु े सपं ादकत्व स्वीकारले. बीजे यांच्या मत्ृ यिू िं र त्यांची नवधवा पत्िी ििबु ाई बीजे यांिी
सपं ादि के ले. ििबु ाई बीजे या भारिािफया पनहफया मनहला सपं ादक म्हणूि ओळखफया जािाि.

• मराठा : नवष्ट्णुशास्त्री नचपळूणकर, लोकमान्सय नटळक आनण गो. ग. आगरकर यािं ी सि १८८१
रोजी आयटभषु ण छापखािा सरू ु के ला. या छापखािाद्वारे मराठा आनण के सरी वत्त
ृ पत्र सरू
ु
करण्याि आले. २ जािे. १८८१ रोजी इग्रं जीमध्ये ‘मराठा’ वत्त ृ पत्र सरू
ु करण्याि आले. मराठा चे
सपं ादक लोकमान्सय नटळक होिे.

• के सरी : हे महाराष्ट्रािील पण
ु े शहराििू प्कानशि होणारे मराठी भाषेिील दैनिक होिे. के सरीचा
पनहला अंक ४ जािे. १८८१ रोजी प्काशीि करण्याि आला. के सरीचे पनहले संपादक गोपाळ
गणेश आगरकर होिे. आगरकरांिी १८८८ पयांि के सरीच्या संपादकाचे काम पानहले त्यािंिर
‘मराठा’ आनण ‘के सरी’ या दोन्सही वृत्तपत्राच्या संपादकाची जबाबदारी लोकमान्सय नटळकांवर
आली.
• सुधारक : सि १८८८ रोजी के सरी वृत्तपत्राच्या संपादक पदाचा राजीिामा नदफयाििं र गोपाळ
गणेश आगरकर यांिी सुधारक वृत्तपत्र सुरू के ले. व्यनक्तस्वािंत्र्य आनण बुद्धीप्ामाण्य या दोि
गोष्टींवर या वृत्तपत्रािे नवशेष भर नदला.
न्सयायमूिी रािडे यांिी स्थापि के लेली ‘राष्ट्रीय सामानजक पररषद’ चा उद्देश, पररषदेची
आवश्यकिा िसेच सिाििी लोकांिी पररषदेवर के लेली टीका या सवाांची उत्तरे देण्यासाठी रािडे
यांिी सुधारक मधूि नलखाण के ले.

• निबंधमाला : स्वदेश, स्वधमट आनण स्वधमट यांचा पुरस्कार करण्याच्या उद्देश्यािे नवष्ट्णुशास्त्री
नचपळूणकर यांिी १८५४ रोजी निबंधमाला हे मराठी मानसक सुरू के ले. मराठी भाषेचे नशवाजी
म्हणूि ओळखले जाणारे नवष्ट्णुशास्त्री नचपळूणकर यांिी आपफया वनडलांच्या शालापत्रकािूि
नलखाणास सुरुवाि के ली. नवष्ट्णुशास्त्रींिी ‘काव्येनिहाससंग्रह’ हा ग्रंथ नलनहला. िसेच ‘आयटभूषण
छापखािा’,‘नचत्रशाला’, नकिाबखािा हे पुस्िकांचे दुकाि सुरू के ले.
• नदिनमत्र : नदिनमत्र वृत्तपत्राची मुळ संकफपिा कृष्ट्णराव भालेकर यांची. १८८४ रोजी कृष्ट्णराव
भालेकर द्वारे स्थापि करण्याि आलेफया ‘नदिबंधु सावटजनिक सभेचे’ नदिनमत्र हे मुखपत्र होिे.
भालेकरांचे भाचे गणपिराव पाटील यांिी नदिनमत्र चे संपादि के ले. वयाच्या २७ व्या वषी १८९२
 रोजी गणपिराव पाटील याच ं े निधि झाफयाििं र हे वत्तृ पत्र बदं पडले. गणपिराव पाटील निपनु त्रक
होिे त्यामळ ु े त्यांिी स्वि:चा मल ु गा गणपिरावांच्या नवधवा पत्िीस दत्तक म्हणूि नदले. हा मल ु गा
म्हणजेच मक ु ुं दराव पाटील. पढु े मक ु ुं दराव पाटील यांिी पिु ः नदिनमत्र सरू
ु के ले.
• ज्ञािनसधं ु : १८४२ रोजी नवरेर्श्र छत्रे यांिी मराठी भाषेि हे वत्त ृ पत्र सरू
ु के ले. नििि धमाटचा प्चार
प्सार करणे हा या वत्त ृ पत्राचा मख्ु य उद्देश होिा.
• िेज : नदिकरराव जवळकर यांिी पुणे येथूि िाम्हणेिर चळवळीचे वृत्तपत्र सुरू के ले. या वृत्तपत्रास
शाहू महाराज यांिी आनथटक मदि के ली.
• नवजयी मराठा : १९१९ रोजी पुणे येथूि श्रीपिराव नशंदे यांिी िाम्हणेिर चळवळीचे वृत्तपत्र सुरू
के ले. या वृत्तपत्रास शाहू महाराज यांिी आनथटक मदि के ली.
• जागिृ ी : सत्यशोधक समाजाचे हे वृत्तपत्र भगवंिराव पाळे कर यांिी बडोदा येथूि सुरू के ले. या
वृत्तपत्रास शाहू महाराज यांिी आनथटक मदि के ली.
• मुकिायक : ३१ जािेवारी १९२० रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांिी हे मराठी भाषेिील पानक्षक
सुरू के ले. बाबासाहेब आंबेडकर यावेळी मुंबईच्या नसडिेहम कॉलेज प्ोिे सर म्हणूि िोकरीस
असफयािे त्यांिी मुकिायकच्या संपादक पदावर महार जािीच्या पांडुरंग िंदराम भटकर या
िरुणास नियुक्त के ले. िर व्यावस्थापक या पदी ज्ञािेर्श्र घोलप यांची नियुक्ती करण्याि आली. या
वृत्तपत्राला राजषी शाहू महाराजांिी २५०० रुपयांची आनथटक मदि के ली. ३१ जुलै १९२० रोजी
मुकिायकचे संपादक म्हणूि ज्ञािेर्श्र घोलप यांिा करण्याि आले. संि िुकाराम महाराज यांच्या
ओव्या मक ु िायक मधे छापफया जाि. एनप्ल १९२३ रोजी पैशाअभावी मक ु िायक बदं करण्याि
आले.

• बनहष्ट्कृि भारि : ३ एनप्ल १९२७ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांिी बनहष्ट्कृि भारि (पानक्षक)
मराठीि सुरू के ले. बनहष्ट्कृि नहिकररणी सभेचे िे मुखपत्र होिे. या वृत्तपत्राच्या दुसऱ्या
अंकापासूि संि ज्ञािेर्श्रांच्या ओव्या अंकाि नलनहफया जाि. या वृत्तपत्राचे संपादक स्वि: डॉ.
बाबासाहेब आबं ेडकर होिे. या पनक्षकाचे एकूण ४ अंक निघाले. त्यािला ४ जािे. १९२९ चा अंक
वगळिा सवट अंकाि अग्रलेख आहेि. १५ िोव्हे. १९२९ रोजी बनहष्ट्कृि भारि बंद पडला.
• समिा : पंजाब लाहोर या प्ांिाि भाई परमािंद जािपाि िोडक मंडळ चालवीि, अश्याच
प्कारची समिेची चळवळ चालनवण्यासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांिी समाज समिा संघ ची
स्थापिा ४ सेप्टें बर १९२७ रोजी के ली. या सघं टिेचे मख ु पत्र म्हणूि २९ जूि १९२९ रोजी ‘समिा’
वृत्तपत्र सुरू करण्याि आले. या वत्त
ृ पत्राचे संपादक बाबासाहेबांचे िाम्हण जािीचे स्िेही ‘देवराम
नवष्ट्णु िाईक’ होिे. देवराम िाईक यांिी या वृत्तपत्रािूि िाह्मण िाम्हणेिर वादाची वास्िव भूनमका
निभीडपणे मांडली.
• जििा : समिा या वृत्तपत्राचे रूपांिर ‘जििा’ या वृत्तपत्राि करण्याि आला. जििा चे पनहले
संपादक देवराम नवष्ट्णु िाईक होिे. या वृत्तपत्राचा पनहला अंक ३१ ऑक्टो. १९३० रोजी प्कानशि
झाला. “गुलामाला गुलामीची जाणीव करूि द्या म्हणजे िो बंड करूि उठे ल” अशी जििा पत्राची
नबरुदावली होिी. १९५५ रोजी पयांि ‘जििा’ चा अंक अनियनमिपणे निघि.
• प्बुद्ध भारि : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांिी १४ ऑक्टो. १९५६ रोजी बौद्ध धमाटची दीक्षा
घेिफयािंिर जििा या वृत्तपत्राचे िाव बदलूि प्बुद्ध भारि असे के ले.
 महाराष्ट्रािील प्मुख समाज सध
ु ारक
सिं ोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/SET

जगन्सिाथ शक
ं रशेठ
जन्सम : १० िे िु १८०३ मुंबई निधि : मुंबई ३१ जुलै १८६५ मुंबई

• ठाणे नजफहािील मुरबाड हे त्यांचे मुळ गाव िसेच त्यांचे मुळ आडिाव मुरकुटे होिे.
• त्यांच्या वनडलांचा मुंबईि जवाहीऱ्यांचा व्यवसाय होिा.
• त्यांिी स्विः नमळवलेफया अमाप संपत्तीपैकी मोठा नहस्सा दाि के ला िसेच सावटजनिक
कामांकरीिा खचट करूि टाकला.
• आई भवािीबाई ही त्यांच्या लहािपणीच वारली िर िािा वयवषे १८ असिािा त्यांचे वडील
शंकरशेठ यांचे निधि झाले.
• त्यामुळे लहािपणीच त्यांच्यावर कुटुंबाच्या व्यवसायाची जबाबदारी आली.
• िािांिी व्यवसायाििू नमळनवलेफया सपं िीचा बऱ्याच मोठा भाग मबुं ईचा भौनिक नवकास
करण्याि व सामानजक सुधारणा कायाटि खचट के ला.
शैक्षनणक कायट
• मुंबईचे पनहले गविटर माऊंट स्टूअटट एलनिन्सस्टििे, जगन्सिाथ शंकरशेठ यांच्या मदिीिे १८२२ रोजी
हैंदशाळा व शाळापुस्िक मंडळी स्थापि के ली याचेच रुपांिर पुढे १८२४ मध्ये ‘बॉ ंम्बे िेनटव्ह
एज्युकेशि सोसायटी’ मधे करण्याि आले. ही महाराष्ट्रािील पनहली शैक्षनणक संस्था होिी.
याकामी बाळशास्त्री जांभेकर, सदनशवराव छत्रे यांचे िािांिा मोठे सहकायट लाभले.
• एलनिन्सस्टि निवत्तृ झाफयाििं र महाराष्ट्रािील लोकािी एनफिस्टंट चे स्मारक बिनवण्यासाठी
४,४३,९०१ रुपयांचा एलनिन्सस्टि िंड जमनवण्याि आला. त्याचे िािा हे नवर्श्स्ि रानहले. या िंड
चा उपयोग ‘एलनिन्सस्टि कॉलेज’ च्या स्थापण्याि करण्याि आला (१८३७) याच कॉलेज ला पुढे
‘एलनिन्सस्टि इनन्सस्टटयटू ’ म्हणण्याि येऊ लागले.
• सरकारिे नशक्षण प्साराच्या कायाटवर नियंत्रण ठे वण्यासाठी १९४१ रोजी बोडट ऑि एज्युकेशिची
स्थापिा के ली त्यावर त्यांची नियुक्ती करण्याि आली. १८५६ रोजी या बोडाटचेच रुपांिर नशक्षण
खात्याि करण्याि आले.
 • बोडाटिील िीि एिद्देशीय सभासदांि सिि सोळा वषे िािा निवडूि आले.
• भाऊ दाजी लाड आनण नवर्श्िाथ िारायण मंडनलक यांच्या मदिीिे १८४५ रोजी स्थापिा के लेली
शैक्षनणक संस्था ‘स्टयूडंटस नलटररी व सायनन्सटनिक सोसायटी’ आनण मुलींच्या नशक्षणासाठी सुरू
के लीली ‘जगन्सिाथ शक ं रशेट मलु ींची शाळा’ या त्यांिी स्विःच्या वाडयाि चालू के फया .
• १८३४ रोजी मुंबई चे गविटर असलेले सर रॉबटट ग्रँट यांच्या मृत्यूिंिर १९४५ रोजी ग्रॅटं मेनडकल
कॉलेजच्या स्थापिेि िािांचा सहभाग होिा.
• १८५७ रोजी स्थापि झालेफया झालेफया मबुं ई नवद्यापीठाचे जगन्सिाथ शक ं रशेठ पनहले िे लो होिे.
• १८३० रोजी मुंबई चे गविटर जॉि माफकम यांच्या सहयोगािे जगन्सिाथ शंकरशेठ, भाऊ दाजी लाड,
डेनव्हड ससूि, जमशेटजी नजनजभॉय, व्ही. एि. मंडनलक यांिी
‘अॅनग्र-हॉनटटकफचरल सोसायटी ऑि वेस्टिट इनं डया व नजऑग्रॅनिकल सोसायटी’ या सस्ं थेची
स्थापिा के ली.
• िािांच्या शैक्षनणक कायाटचे स्मारक म्हणूि १८५७ रोजी ‘दी जगन्सिाथ शंकरशेठ िस्टट ग्रेड अँग्लो
व्हिाटक्यल
ु र स्कूल’ काढण्याि आले.
• भारिीयांिा कलानवषयक नशक्षण नमळावे यासाठी जगन्सिाथ शंकरशेठ यांिी खूप मेहिि घेिली
त्यािूिच मुंबई येथे आजचे J. J. School of Art या महानवद्यालयाची स्थापिा झाली.
• दादाभाई िौरोजीं म्हटले , “आपण भारिीय लोक जगन्सिाथ शक ं रशेठ यांचे ऋणी रानहलो पानहजेि,
कारण त्यांिी नशक्षणाचे बीजारोपण करूि त्याची जोपासिा के ली व अत्यंि काळजीपूवटक वाढ
के ली.”

सामानजक कायट
• मुंबई काऊंनसल मधे निवडूि आफयािंिर जगन्सिाथ शंकरशेठ यांिी १८४६ रोजी म्युनिनसपल अॅक्ट
पास के ला. या कायद्यािुसार स्विंत्र ‘म्युनिसीपल कमीशि’ िेमण्याि आले ज्याद्वारे मुंबईिील
लोकांच्या आरोग्याची आनण सुखसोयींची व्यवस्था करण्याि आली. या म्यनु िनसपल कमीशि चे
सदस्य जगन्सिाथ शंकरशेठ होिे.
• िािा शंकरशेठ यांिी खालील संस्थांिा सढळ हािािे मदि के ली.
१) बॉ ंबे स्टीम िेनव्हगेशि कंपिीच्या स्थापिेि आनथटक मदि
२) मुंबई-ठाणे रेफवे सुरू करण्याि आनथटक मदि
३) रॉयल एनशयानटक सोसायटीच्या मबुं ई शाखेला रु. ५,०००
४) नव्हक्टोररया ॲन्सड अफबटट वस्िुसंग्रहालयाला रु. ५,०००
५) जगन्सिाथ शंकरशेट स्कूलला रु. ३०,०००
६) एलनिन्सस्टि नशक्षण निधीस रु. २५,००००
७) राणीच्या बागेसाठी रु. २५,०००.
 • १८३७ रोजी मुंबई मधे नहंदू मुनस्लम दगं े झाले, याि नवठ्ठलाची मूिी िोडण्याि आली. नहंदूिं ी
मुनस्लमनवरुद्ध कोटाटि नियाटद दाखल के ली परंिु नहंदूच्ं या नवरोधाि के स गेली िेव्हा जगन्सिाथ
शंकरशेठ यांिी गविटरची भेट घेऊि खटफयाची िे रिपासणी ची मागणी के ली.
• नचंचपोकळी येथे गॅस कंपिी िािांच्या प्यत्िामळ ु े सरू
ु झाली िसेच सोिपरु स्मशािभमू ी चे नशवडी
येथे होणारे स्थलांिर थांबनवले.
• १८३५ रोजी त्यांिा ‘जनस्टस ऑि पीस’ या पदवीिे सन्समानिि करण्याि आले.

राजकीय कायट
जििेची दु:खे सरकारला दाखनवण्यासाठी व सरकारच्या लोकनहिाच्या योजिांिा सहकायट करण्याच्या
हेिूिे जगन्सिाथ शंकरशेठ आनण दादाभाई िौरोजी यांिी सि १८५२ रोजी बॉम्बे असोनसएशि या राजकीय
सघं टिेची स्थापिा के ली.
• बॉम्बे असोनसएशि
अध्यक्ष : जगन्सिाथ शंकरशेठ
उपाध्यक्ष : बमिजी होमरजी & खरसेटजी जमशेटजी
सनचव / सेक्रेटरी : भाऊ दाजी लाड
सदस्य : कावसजी जहांगीर, डेनव्हड ससुि, बापू जगन्सिाथ जोशी, िांझ ििाांनडस

• बॉम्बे असोनसएशि (EIC) कंपिीच्या कारभारानवषयी िक्रारी अजट निनटश पालटमेंट कडे पाठनवला
या अजाटचा मसुदा भाऊ दाजी लाड यांिी के ला होिा. अजाटि कंपिीची राज्ययंत्रणा कमी अवजड,
कमी गुंिागुंिीची, कमी पक्षपािी, कमी गुि असावी िसेच कंपिी निनटश पालटमेंटला जबाबदार
असावी यानशवाय नहन्सदी लोकांिा कायदेमंडळाि प्निनिनधत्व नमळावे अशी मागणी के ली.
• नहन्सदी लोकांिा ग्रँड ज्यूरी मधे िेमावे म्हणूि त्यांिी प्यत्ि के ले. िसेच स्मॉल कॉज कोटाटि काम
करण्यास वनकलांिा परवािगी नमळविू नदली.
• १८६१ च्या कायद्यािुसार, जगन्सिाथ शंकरशेठ हे मुंबई कायदेमंडळाचे सदस्य होणारे पनहले
भारिीय आहे.
• जगन्सिाथ शक ं रशेठ यांिी पण ु े रेफवे स्टे शि ला ३००० रुपयांचे घडयाळ नदले िर १५००० रुपये खचट
करूि पवटिीचा रस्िा बांधूि नदला.
• १६ एनप्ल १८५३ रोजी मुंबई ठाणे धावलेफया प्थम प्वासी रेफवे मधे बसण्याचा सन्समाि सवटप्थम
जगन्सिाथ शक ं रशेठ यांिा नमळाला.
• आचायट अत्रे यांिी त्यांचा गौरव, “मुंबईचे अिनभक्त सम्राट” म्हणूि के ला.
 महाराष्ट्रािील प्मुख समाज सुधारक
संिोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/SET

बाळशास्त्री जांभेकर
जन्सम : ६ जािेवारी १८१२, पोंबूले निधि : १८ मे १८४६, मुंबई

आधुनिक महाराष्ट्रािील पनहले समाज सुधारक, मराठी वृत्तपत्राचे जिक, प्ाध्यापक म्हणूि काम करणारे
पनहले भारिीय म्हणूि सन्समाि नमळनवणारे सध
ु ारक म्हणजे बाळशास्त्री जांभेकर होय.
• ६ जािेवारी १८१२ रोजी रत्िानगरी नजफयािील राजापूर िालुक्यािील पोंबूले येथे त्यांचा जन्सम
झाला.
• बालपणी च मराठी आनण संस्कृि या भाषेचे ज्ञाि ग्रहण के फयािंिर वयाच्या १३ व्या वषी इग्रं जी चे
अध्ययि करण्यासाठी मुंबईि आले.
• मुंबईि त्यांिी सदानशव काशीिाथ ऊिट ‘बापू छत्रे’ आनण बापूशास्त्री शुक्ल यांच्याकडे इग्रं जी
भाषेचे ज्ञाि ग्रहण के ले. यानशवाय गनणि आनण नवज्ञाि या नवषयांिही त्यांिी प्ावीण्य नमळनवले.
• नशक्षणपूणट झाफयािंिर ‘बॉम्बे िेनटव्ह एज्युकेशि सोसायटी’चे िे डेप्युटी सेक्रेटरी बिले.
• बाळशास्त्रींिी मराठी, सस्ं कृि, बगं ाली, गुजरािी, कािडी, िेलुगू, िारसी, फ्रेंच, लॅनटि व ग्रीक या
भाषांवर ही आपले प्भुत्व नमळनवले. फ्रेंच भाषेि प्ानवण्य नमळनवफया बद्दल फ्रान्ससच्या राजाकडूि
त्यांचा सन्समाि करण्याि आला.
• सरकारच्या विीिे अक्कलकोटच्या युवराजांचे नशक्षक म्हणूि त्यांची नियुक्ती करण्याि आली.
िेथेच त्यांिी कािडी भाषेचे ज्ञाि अवगि के ले.
• १८३४ रोजी एनफिस्टि कॉलेज मधे अनसस्टंट प्ोिे सर म्हणूि त्यांची नियक्त ु ी झाली. या पदावर
काम करणारे िे पनहले भारिीय होिे. िेथे िे बीजगनणि हा नवषय नशकवीि. भाऊ दाजी
लाड, दादाभाई िौरोजी हे त्यांचे नवद्याथी होिे.
• पढु े सरकारिे त्यांची नियक्त
ु ी नशक्षकांचे अध्यापि वगाटचे डायरेक्टर आनण मबुं ई इलाख्यािील
मराठी शाळांचे इन्सस्पेक्टर म्हणूि के ली.
• जांभेकरांिी प्ाचीि नलपींचा अभ्यास करूि कोकणािील नशलालेख व िाम्रपट यांच्यावर
शोधनिबध ं नलनहले. मनु द्रि स्वरूपािील ज्ञािेर्श्री नलहूि त्यांिी सवटप्थम वाचकांच्या हािी नदली.
• जांभेकरांिी ‘शून्सयलब्धी’ हे मराठी भाषेिील पुस्िक नलनहले.
• ६ जािेवारी १८३२ रोजी मराठी भाषेि ‘दपटण’ हे मराठी भाषेिील पनहले सािानहक भाऊ महाजि
यांच्या सहकायाटिे सुरू के ले. दपटण चा पनहला अंक ज्या नदवशी प्नसद्ध झाला िो नदवस म्हणजेच
६ जािेवारी ‘मराठी पत्रकाररिा नदि’ म्हणूि साजरा के ला जािो.
• या विटमािपत्राचा उद्देश ‘स्वदेशीय लोकांमध्ये नवलायिेिील नवद्यांचा अभ्यास अनधक व्हावा
आनण लोकांिा त्या देशांची समृद्धी व येथील लोकांचे कफयाण यानवषयी स्विंत्र नवचार करिा
यावा हा होि.
• दपटण मधूि जांभेकरांिी स्त्रीनशक्षण, पािात्य ज्ञाि, नवधवा नववाह, शुनद्धकरण इत्यानद सुधारणांचा
पुरस्कार के ला.
• जिसामान्सयांसाठी वत्त
ृ पत्राची भाषा मराठी ठे वण्याि आली असली, िरी निनटश शासिापयांि
आपला आवाज जावा या हेिूिे, वृत्तपत्राचा एक स्िंभ इनं ग्लश भाषेि असायचा वत्त ृ पत्राची नकंमि
१ रुपया होिी.

• दपटण या वृत्तपत्राचा शेवटचा अंक १८४० रोजी काढण्याि आला िेव्हा दपटण बंद करूि
जांभेकरांिी १८४० रोजी ‘नदग्दशटि’ हे मानसक सरुु के ले. लोकांमधे नवज्ञािाचा प्चार करणे हा या
वृिपत्राचा मुख्य उद्देश होिा.
• भारिीय नशलालेख आनण िाम्रपटांचे संशोधि करूि त्यांिी अिेक निबंध नलनहले त्यामुळे त्यांिा
आद्य इनिहासकार असेही म्हणिाि.
• शेषाद्री प्करणाि (िारायण आनण श्रीपाद ) त्यांिा सिाििी लोकांच्या नटके ला सामोरे जावे
लागले. समाजािे त्यांिा धमट बनहष्ट्कृि के ले. पररणामी त्यांिा प्ायनित्त करूि घ्यावे लागले.
• शेषाद्री प्करणावरुि जांभेकरांच्या लक्षाि आले की, “ सामानजक आनण धानमटक सध ु ारणा
बुद्धीवादािे आनण िारिम्यािे करावयास पानहजे.”
• सावटजनिक गंथालयांचे महत्त्व ओळखूि 'बॉ ंबे िेनटव्ह जिरल लायिरी' या ग्रंथालयाची स्थापिा
मबुं ई येथे जांभेकरांिी के ली. ' रॉयल एनशयानटक सोसायटी'च्या त्रैमानसकाि शोधनिबध ं नलनहणारे
िे पनहले भारिीय होिे.

• नवनवध समस्यांवर सकस चचाट घडवण्यासाठी बाळशास्त्रींिी ‘िेनटव्ह इप्ं व्ु हमेंट सोसायटी’ची
स्थापिा के ली.
• बाळशास्त्री जांभेकरांची ग्रंथसंपदा : बाल व्याकरण, िीनिकथा, सार संग्रह, नहंदुस्थािचा इनिहास,
संध्येचे भाषांिर, इग्ं लंडचा इनिहास, शून्सयलब्धी, नहंदुस्थािािील इग्रं जी राज्याचा इनिहास,
नहंदुस्थािचा प्ाचीि इनिहास
 महाराष्ट्रािील प्मुख समाज सुधारक
सिं ोष चव्हाण एम. ए. इनिहास, NET/SET

दादोबा पांडुरंग िखटडकर

जन्सम : ९ मे १८१४ मुंबई निधि : १७ ऑक्टोबर १८८२ मुंबई

मािव धमट समाज, परमहस ं मडं ळी, प्ाथटिा समाज यांसारख्या सामानजक सघं टिेचे सस्ं थापक सदस्य
दादोबा यांिा ‘मराठी व्याकरणाचे पानणिी’ असेही म्हणिाि. दादोबा पांडुरंग िखटडकर यांचे
घराणे ठाणे नजफयािील वसई िालुक्यािील िरखड या गावािील असूि त्यांचे आजोबा मुंबईि स्थानयक
झाले होिे.
दादोबांचा जन्सम मबुं ईि शेिवळी अथाटि खेिवाडी येथे ९ मे १८१४ रोजी झाला. त्यांचा वनडलांचे िाव
पांडुरंग िसेच आईचे िाव यशोदाबाई होिे.
• दादोबांचे प्ाथनमक नशक्षण खाजगी शाळे ि झाले. या काळािच त्यांिी आपफया नमत्रांच्या
साहाय्यािे िारशी आनण सस्ं कृि या भाषांचे प्ाथनमक ज्ञाि संपानदि के ले.
• १८२५ मध्ये त्यांिा मुंबईच्या हैंदशाळा आनण शाळापुस्िक मंडळी च्या (म्हणजेच नद बॉम्बे िेनटव्ह
स्कूल ॲन्सड स्कूल बुक सोसायटीच्या) शाळे ि घालण्याि आले. पुढे या शाळे चे िाव एनफिन्सस्टि
इनन्सस्टटयूट करण्याि आले.
• नशक्षण चालू असिािाच त्यांिी ‘मराठी भाषेचे व्याकरण’ हा ग्रथ ं नलनहला.
• नशक्षण पूणट झाफयािंिर १८४० रोजी सरकारिे त्यांची नियुक्ती एनफिस्टंट इनन्सस्टटयुटमधे ‘अनसस्टंट
टीचर’ म्हणूि के ली.
• काही काळ िे जावरा सस्ं थाि च्या िावाबाचे िे नशक्षक होिे.
• १८४६ रोजी बाळशास्त्री जांभेकरांचे निधि झाफयािंिर त्यांच्या जागेवर रे निंग कॉलेज च्या
डायरेक्टर पदी त्यांची नियुक्ती करण्याि आली.
• १८५२ रोजी अहमदिगर येथे सरकारिे त्यांिा डेप्यटु ी कालेक्टर या पदावर नियक्त ु के ले, िेथे त्यांिी
नभफलांचा बंड यशस्वीपािे मोडला. त्याबद्दल सरकारिे त्यांिा ‘रावबहादूर’ या पदवीिे सन्समानिि
के ले.
• नलडं ली मिी यािे नलनहलेफया इनं ग्लश व्याकरणाच्या धिीवर दादोबांिी मराठी भाषेचे व्याकरण
नलनहले. या पुस्िकाची पनहली आवृत्ती १८३६ साली गणपि कृष्ट्णाजी यांच्या छापखान्सयाि
छापूि महाराष्ट्र भाषेचे व्याकरण या िावािे स्विः दादोबांिीच प्कानशि के ली.
 • १८५० साली नशक्षण नवभागाकरिा या व्याकरणाची दुसरी आवृत्ती ियार करण्याि आली. मेजर
थॉमस कॅ न्सडी, कृष्ट्णशास्त्री नचपळूणकर यांसारख्या नशक्षणनवभागािील समकालीि नवद्वािांकडूि
त्या आवृत्तीचे कसूि परीक्षण करण्याि आले. ही आवृत्ती अमेररकि नमशि प्ेसच्या छापखान्सयाि
छापिू प्कानशि करण्याि आली.
• दादोबा पांडुरंग यांिी समनवचारी लोकािा एकत्र करूि मािवधमट सभा, परमहंस सभा, बॉम्बे
असोनशएशि, सरकारी पुस्िक सनमिी, ज्ञािप्सारक सभा यांसारख्या नवनवध सामानजक व धानमटक
सघं टिा स्थापि के फया व याि सनक्रय सहभाग घेिला.
• दादोबा पांडुरंग यांिी जांभेकराच्या मदिीिे श्रीपाद शेषाद्रीला शुद्ध करूि नहंदू धमाटि परि घेिले.
• “ज्यावेळी प्जेवर अन्सयाय होिो त्यावेळी जििेिे शासिकत्याटशी लढा देणे योग्यच असिे. राज्य हे
जिकफयाणासाठी असिे. शासिकिाट जर जििेला पीडा देवू लागला, दररद्री बिवू लागला िर
लढा देणे हे योग्यच आहे.” दादोबा पांडुरंग यांिी हा नवचार मांडूि मािवधमट सभा द्वारे त्यांिी सूरि
येथे मीठावरील कराच्या नवरुद्ध १८४४ रोजी जिआंदोलि के ले.
• दादोबा पाडुरंग यांची ग्रंथसपं दा : मराठी भाषेचे व्याकरण, मराठी िाकाशाचे पुस्िक, नवद्येच्या
लाभानवषयी, नवधवाश्रुमाजटि, यशोदा पांडुरंगी, मराठी लघु व्याकरण, पारमहंनसक िाह्मधमट,
आत्मचररत्र, नशशबु ोध. यमिु ा पयटटि या बाबा पद्मजी यांच्या कादबं रीला दादोबािं े यांचा
पुिनवटवाह नवषयक संस्कृि लेख जोडला.

मािव धमट समाज

गजु राि प्ांिािील सुरि येथे सरकारी िोकरीि असिािा दादोबा पांडुरंग िखांडकर , दुगाटराम मंचाराम मेहिा,
नदिमणी शंकर दलपिराय यांिी १८४४ रोजी या सामानजक संघटणेची स्थापिा के ली.
सभेचे अध्यक्ष : दादोबा पांडुरंग
नशकवण / ित्वज्ञाि
• ईर्श्र एक आहे.
• परमेर्श्राची भनक्त करावी हाच धमट आहे.
• मिष्ट्ु यमात्रांचा धमट एक आहे.
• प्त्येक व्यक्तीस नवचार स्वािंत्र्य आहे.
• सवाांिी नववेक आनण सदाचारािे वागावे.
• सवाांची जाि एक आहे.
या सघं टिेिे मनू िटपज
ू ेस नवरोध के ला. जानिभेद व जािी सस्ं थेला नवरोध के ला. नहदं ू धमाटला शद्ध
ु स्वरूप
आणण्यासाठी प्यत्ि के ले. दादोबा पांडुरंग यांिी सभेच्या प्चारासाठी ‘धमटनववेचि’ हा ग्रंथ नलनहला. या
संघटिेिे १८४४ रोजी सूरि येथे मीठावरील कर सरकारिे वाढनवफयािे िे कमी करण्यासाठी सरकार नवरुद्ध
भारिािील पनहले जिआदं ोलि उभारले.
दादोबा िोकरीनिनमत्त मबुं ई ला आफयािे व या सभेला निरपेक्ष भाविेिे झटणारे लोक लाभले िसफयािे
मािव धमट सभा पुढील काळाि संपुष्टाि आली.

परमहंस मंडळी
सि १८४९ रोजी दादोबा पांडुरंग यांिी रामचंद्र बाळकृष्ट्ण जयकर, नभकोबा चव्हाण, सखाराम लक्ष्मण
चव्हाण यांच्या सहकायाटिे मुंबई येथे परमहंस सभेची स्थापिा के ली. या सभेची ित्वे मािव धमट
सभेप्माणेच होिी. मंडळीिे जानिभेद निमटल ू ि, मूनिटपूजेस नवरोध, सवट जािी व धमट यांचे एकीकरण करणे
या उद्देश समोर ठे वला. महाराष्ट्रािील ही पनहली सामानजक संघटिा मािली जािी.
संघटिेचे पनहले अध्यक्ष : रामचंद्र बाळकृष्ट्ण जयकर
सदस्य : आत्माराम पांडुरंग, भाऊ महाजि, बाबा पद्मजी, लक्ष्मण शास्त्री हळबे, बाळ भास्कर नशंत्रे, मदि
श्रीकृष्ट्ण इत्यादी
१८५३ रोजी रामकृष्ट्ण भांडारकर यांिाही पावाचा िुकडा खावयास देऊि संघटिेची दीक्षा नदली.
परमहसं मंडळीि प्वेश घेिािा ओजं ळीिुि पाणी खाली सोडूि इिरांिी नपऊि उष्टे के लेले दूध प्यावे लागि
असे.

नशकवण / ित्वज्ञाि
• जानिभेदास नवरोध करणे, मनू िटपज ू ेस नवरोध करणे, एके र्श्रवादाचा स्वीकार करणे या सारख्या
ित्वांचा स्वीकार या संघटिेिे के ला.
• या सभेचे कामकाज अत्यंि गुिपणे चालि असे. सभेिील सवट लोक प्ाथटिा झाफयािंिर
अस्पृश्यांिे ियार के लेले भोजि सेवि करीि.
• निस्िी माणसािे बिनवलेले पाव खाफयानशवाय, मस ु लमाि माणसािे आणलेले पाणी
प्याफयानशवाय िसेच ‘मी जानिभेद मािणार िाही’ अशी प्िीज्ञा घेिफयानशवाय या सभेचे
सदस्यत्व नमळि िसे.
 • या सभेच्या मागटदशटिासाठी दादोबा पांडुरंग यांिी ‘परमहंनसक बाह्मधमट’ हा काव्यग्रंथ नलनहला.
याि सभेिील ित्वज्ञािाची मानहिी नमळिे. या काव्य ग्रंथाि जानिभेद मािू िये, बंधभ ु ावािे
वागावे, मूिीपूजा करू िये. एके र्श्रवादाचा पुरस्कार करावा असा उपदेश के ला.
• दादोबा पांडुरंग यांिी एक जगद्वासी आयट या टोपण िावािे नलनहलेले ‘धमटनववेचि’ िावाचे
हस्िनलनखि सभासदांिा वाचावयास नदले जाि.
• कोणिाही धमट ईर्श्रनिनमटि िाही िसेच कोणिेही शास्त्र ईर्श्रप्णीि िाही असे प्निपादि या
हस्िनलनखिाि के ले होिे.
• दादोबा पांडुरंग संथापक असिािाही िे सभेच्या बैठकीस उपनस्थि राहि िसि िसेच भाऊ महाजि
या मंडळीची िरिदारी करि असले िरी परमहंस मंडळीच्या बैठकीला हजार राहि िसे.
• या सभेचे लोक नवचारािे पररपक्क असले िरी सामानजक रोषाला िोंड देण्याइिपि धैयट त्यांच्या
कडे िव्हिे.
• १८६० रोजी या सभेिील सदस्यांची सभासदांच्या िावांची यादी चोरीला गेली. िेव्हा सामानजक
बनहष्ट्काराच्या नभिीिे अिेक सदस्यांिी आपण या सघं टिेि िव्हिो असे सांगूि संघटिेिूि अंग
काढूि घेिले. पररणामी १८६० च्या दशकाि सभा बदं पडली.
• सभेचे कायट पुरेसे मूलगामी िाही असे वाटूि बाबा पद्मजी, िारायण रघुिाथ, भाऊ दाजी लाड,
मोहम्मद कासम यांिी परमहंस मंडळी सोडूि नदली.
• बाबा पद्मजी यांिी १८५७ रोजी ‘यमिु ा पयटटि’ ही मराठीिील पनहली कादबं री नलनहली.
कादबं रीद्वारा नहंदू नवधवा नस्त्रयांची नस्थिी व पुिनवटवाहाचे महत्व लोकांपुढे मांडले. ( दादोबा
पांडुरंग यांिी बाबा पद्मजीं च्या या कादबं रीला पुिनवटवाह नवषयक लेख जोडला आहे )
• संघटिेि असिािा बाबा पद्मजी यांिी सत्यदीनपका हे नियिकानलक चालनवले.

ज्ञािप्सारक सभा
परमहंस मंडळीचे दादोबा पांडुरंग यांिी १८४८ रोजी मुंबईि ज्ञािप्सारक सभा स्थापि के ली.
उद्देश : ज्ञािप्साराला उत्तेजि देणे, ग्रंथालये निमाटण करणे, चचाट वाद पररसंवाद घडवूि आणणे.
• ज्ञािप्सारक सभेची एक शाखा गुजरािला होिी या शाखेचे अध्यक्ष दादाभाई िौरोजी होिे. भाऊ
दाजी लाड व नवर्श्िाथ िारायण मंडनलक यांिी या सभेि सनक्रय सहभाग घेिला.
• १८४५ रोजी ‘दी स्टूडेंटस लीटररी अँड सायंनटनिक सोसायटी’ ची स्थापिा मुंबई मध्ये करण्याि
आली. दादाभाई िौरोजी, भाऊ दाजी लाड, सोराबजी शेपूरजी, िरोजी िदुटिजी हे या संघटिेच्या
संस्थापकांपैकी होिे.
• उपयुक्त ज्ञािप्सारक सभा : स्टुडेंट नलटररी सोसायटीची मराठी शाखा दादोबा पांडुरंग यांच्या
अध्यक्षिेखाली ‘उपयुक्त ज्ञािप्सारक सभा’ या िावािे १९४९ रोजी स्थापि करण्याि आली. निचा
मुख्य उद्देश : शास्त्रीय व व्यावहाररक नवषय स्वभाषेमध्ये शुद्धरीिीिे नलनहिा यावे व स्वदेशाि
उपयुक्त ज्ञािप्सार व्हावा.
• ही सभा दर पंधरा नदवसांिी मुंबई च्या एनफिस्टंट कॉलेज मध्ये भरि. याि कोणीिरी एक सदस्य
शास्त्रीय नवषयावर व्याख्याि देि त्यांिंिर त्यावर वादनववाद के ला जाि.
• या संघटिेचे नक्रयाशील सदस्य गोनवंद िारायण मांडगावकर यांची नियुक्ती मराठी पाठयपुस्िके
ियार करण्यासाठी सरकार िे के लेफया सनमिीि नशक्षणिज्ञ म्हणूि करण्याि आली. यासनमिीिे
पनहफयांदा मराठी शाळे चा अभ्यासक्रम ियार करूि त्यावर आधाररि पाठयपुस्िके ियार के ली
गोपाळ हरी देशमुख उिट लोकनहिवादी
जन्सम : १८ िे िुवारी १८२३, पुणे निधि : ९ ऑक्टोबर १८९२

लोकनहिवादी म्हणूि प्नसद्ध असलेले गोपाळ हरी देशमुख महाराष्ट्रािील अग्रणी सुधारक म्हणूि
ओळखले जािे. भाऊ महाजि उिट गोनवंद नवठ्ठल कुंटे यांच्या ‘प्भाकर’ या वृत्तपत्रािूि त्यांिी
‘लोकनहिवादी’ या िावािे समाजसुधारणा नवषयक शिपत्रे (एकूण संख्या १०८) नलनहली.
मुळाि संख्येिे १०० असलेफया या निबंधांि त्यांिी ‘सस्ं कृिनवद्या’, ‘पुिनवटवाह’, ‘पंनडिांची योग्यिा’, ‘खरा
धमट करण्याची आवश्यकिा‘, ‘पुिनवटवाह’ या पाच आनण अनधक िीि अशा आठ निबंधांची भर घािली.
त्यांिी समाजािील अंधश्रद्धा आनण जािीयिेवर कठोर टीका के ली. उच्चवणीय लोकांिी काळ ओळखूि
आपफयाि बदल के ला पानहजे असे आवजटिू सांनगिले.
लोकनहिवादींिी बालनववाह, हुडं ा, बहुपत्िीत्वाची पद्धिी, अशा अनिष्ट प्थांवर टीका के ली. नस्त्रयांिा
परुु षांच्या बरोबरीिे अनधकार नमळाले पानहजेि. त्यांिा नशक्षण व नववाह याबाबि स्वाित्र्ं य असावे
नवधवांिा पिु नवटवाह करण्याचा अनधकार असावा, असे नवचार त्यांिी स्पष्टपणे मांडले होिे.

• गोपाळ हरी देशमख ु यांचे मळु आडिाव नसद्धेय होिे. त्यांचे वडील पेशव्यांचे सेिापिी बापू गोखले
यांचे िडणीस म्हणूि काम करीि होिे.
• राज्याची सेवा के फयाबद्दल त्यांिा िीि गावाची देशमख
ु ी नमळाली त्यामळ ु े िे देशमख
ु या िावािे
ओळखू लागले.
• लहािपणीच वयाच्या १३ व्या वषी त्यांिा नपिृशोक झाला. वनडलांच्या मृत्युिंिर त्यांची जहानगरी
जि झाली. गोपालरावांचे थोरले बंधू नचमणराव यांच्या प्यत्िामुळे मात्र आईला पेंशि नमळु
शकली.
• गोपाळराव लहािपणापासूि कुशाग्र बुद्धीचे होिे, इनिहास हा त्यांचा आवडीचा नवषय होिा.
इनिहास या नवषयावर त्यांिी सुमारे दहा पुस्िके नलनहली.
• नशक्षण पूणट झाफयािंिर वयाच्या २१ व्या वषी सि १८४४ रोजी ७७ रूपयाच्या पगारावर त्यांिी
न्सयायालयाि भाषांिरकार (translater) म्हणूि कायट के ले.
• १८४६ रोजी िे मुनन्ससि ची परीक्षा पास झाले, १८५२ रोजी त्यांची नियुक्ती िस्टट क्लास मुनन्ससि या
पदावर करण्याि आली. १८५६ रोजी इिाम कमीशिवर त्यांिा ‘अनसस्टंट कमीशिर’ व पुढे
‘कमीशिर’ म्हणूि नियुक्त करण्याि आले.
 • १८६२ रोजी अहमदाबाद येथे त्यांिी अनसस्टंट जज व त्यािंिर अहमदिगरला जज (न्सयायाधीश)
म्हणूि कायट के ले.
• गज
ु रािमधील वास्िव्याि त्यांिी नवनवध उपक्रम कायाटनन्सवि के ले. येथील ‘प्ेमाभाई इनन्सस्टटयूट’
ििे िे दरवषी व्याख्यािमाला घेि आनण स्विःही अिेक नवषयांवर भाषणे देि.
• गुजरािमधे त्यांिी प्ाथटिा समाजाची स्थापिा के ली, िसेच गुजरािी पुिनवटवाह मंडळ स्थापि के ले.

• सरकारी िोकरीि असिािाच, राज्याची मिोभावे सेवा के फयाबद्दल सरकारिे त्यांिा ‘जस्टीस ऑि
पीस’ व ‘रावबहादूर’ या पदव्या देवूि त्यांचा यथोनचि सन्समाि के ला.
• १८८० रोजी मुंबई नवधीमंडळाचे िे सदस्य बिले िर रिलाम संस्थािाचे काही काळ त्यांिी नदवाण
म्हणूिही कायट के ले.
श्रमािूि संपत्ती निमाटण होिे या सत्रू ािूि गोपाळराव देशमुखांिा दाररद्रय निमटल
ू िासाठी काय करायला
पानहजे ? याची नदशा समजली. नहंदुस्थािाि ज्ञािाबरोबरच िंत्रज्ञाि व नवनवध प्कारचे उद्योगधंदे वाढावेि
अशी त्यांची िळमळ होिी.
स्वदेशाि नशक्षणाचा नवकास होवूि स्वभाषेि िव िवे ज्ञाि प्साररि झाफयानशवाय नहंदुस्थािला जगािील
इिर प्गि राष्ट्रांच्या बरोबरीचे स्थाि नमळणार िाही, असे त्यांचे ठाम मि होिे.
सानहत्याच्या क्षेत्रािील कायट
• लोकनहिवादी जसे समाजसुधारक होिे िसे िे उच्च दजाटचे सानहनत्यक सुद्धा होिे. त्यांच्या
नलखाणाचे वैनशष्टये म्हणजे त्यांिी लेखिाच्या स्पष्टीकरणसाठी प्स्िाविा, िळटीपा आनण
पररनशष्टे जोडली आहे.
• रेव्हरंड जी.आर. ग्लीि यांच्या ‘नहस्टरी ऑि द निनटश एम्पायर इि इनं डया’ या पुस्िकाच्या आधारे
लोकनहिवाद्यांिी १८४२ रोजी ‘नहंदुस्थािचा इनिहास’ हा ग्रंथ नलनहला. या ग्रंथाचे प्काशि १८७८
रोजी झाले.
• सि १८४८ पासूि त्यांिी भाऊ महाजि यांच्या ‘प्भाकर’ या सािानहकाि लोकनहिवादी या टोपण
िावािे लेखिास सुरूवाि के ली. समाजाला उद्देशूि त्यांिी प्भाकर मधूि जी पत्रे नलनहली िी
‘शिपत्रे’ म्हणूि प्नसद्धीस पावली.
• त्यांचा पनहला लेख १२ माचट १८४८ रोजी प्नसद्ध झाला. लेखाचा नवषय होिा, ‘इनं ग्लश लोकांच्या
व्यनक्तमात्राच्या गैरसमजुिी’
 • यानशवाय, लोकनहिवादींिी ‘एक िाह्मण’ या िावािेही नलखाण के ले आहे. सुमारे ३६ ग्रंथ
आपफया जीविकायाटि लोकनहिवाद्यांिी नलनहली.
• लोकनहिवाद्यांिी समाजाच्या अत्यंि नजव्हाळ्याच्या नवषयावर मराठी भाषेि सबु ोध व
पररणामकारक चचाट के ली आहे. शिपत्रािूि लोभ, भ्रम, अंधश्रद्धा यावर कठोर टीका के ली आहे.
• लोकनहिवाद्यांिी पररश्रम पूवटक इग्रं जीचे अध्ययि के ले. त्यांिी मराठी व गुजरािी भाषेि नलखाण
के ले व अिेक इग्रं जी ग्रंथांचा मराठीि अिुवाद के ला. ‘मािृभाषेिूि नशक्षण’ या ित्वाचा त्यांिी
प्चार के ला.
• साहेबांची मजी सांभाळण्यापेक्षा लाखो अडाणी बांधवांिा ज्ञािदाि करावे यासाठी त्यांिी नलखाण
के ले.
लोकनहिवाद्यांची ग्रथ
ं सपं दा
इनिहासनवषयावरील ग्रंथ

१) नहदं ु स्थािचा संनक्षि इनिहास १८५१

२) पानणपिची लढाई (कानशराज पनं डि यांच्या मूळ िारसी ग्रथ ं ाच्या इग्रं जी भाषांिरावरूि, १८७७)
३) ऐनिहानसक गोष्टी भाग १ (१८७७)
४) ऐनिहानसक गोष्टी भाग २ (१८७८)
५) ऐनिहानसक गोष्टी भाग ३ (१८८०)
६) नहंदुस्थािचा इनिहास - पूवाटधट (१८७८)
७) गजु राि देशाचा इनिहास (१८८१)
८) लंकेचा इनिहास (१८८८)
९) सुराष्ट्र देशाचा ससाक्ष इनिहास (गुजरािीवरूि अिुवानदि,१८९१)

१०)उदयपूर चा इनिहास (किटल टॉडच्या ‘अॅिफस ऑि राजस्थाि’ चे भाषांिर)

चररत्रग्रंथ

१) पर्थृ वीराज चव्हाण यांचे चररत्र (चांद बारदाई यांच्या ‘पृर्थवीराज रासो‘ िावाच्या इ.स.११९१मध्ये
मूळ प्ाकृि भाषेि नलनहफया गेलेफया काव्यावर आधाररि, १८८३)
२) पनं डि स्वामी दयािदं सरस्विी यांचे चररत्र (१८८३)
धानमटक-िैनिक नवषयावरील ग्रथ
ं
१) खोटी साक्ष आनण खोटी शपथ यांचा निषेध (१८५९)
२) गीिाित्त्व (१८७८)
३) सुभानषि अथवा सबु ोध वचिे (संस्कृि ग्रंथांिील सुभानषिांचे भाषांिर, १८७८)
४) स्वाध्याय
५) प्ाचीि आयटनवद्यांचा क्रम, नवचार आनण परीक्षण (१८८०)
६) आर्श्लायि गृयसूत्र (अिुवाद, १८८०)
७) आगमप्काश (गुजरािी, १८८४). या ग्रथ ं ाचे मराठी भाषांिर पुढे रघुिाथजी यांिी के ले.
राज्यशास्त्र-अथटशास्त्र

• लक्ष्मीज्ञाि (नक्लफ्टच्या पॉनलनटकल इकॉिॉमी या पुस्िकाचे मराठी रूपांिर, १८४९)

• नहदं ु स्थािाि दररद्रिा येण्याची कारणे आनण त्याचा पररहार, व व्यापारानवषयी नवचार (दादाभाई
िौरोजी यांच्या ‘पॉव्हटी इि इनं डया’ या निबंधाच्या आधारे, १८७६)
• स्थानिक स्वराज्य व्यवस्था (१८८३)
• ग्रामरचिा त्यािील व्यवस्था आनण त्यांची हफलीची नस्थिी (१८८३)
• स्वदेशी राज्ये व संस्थािे (१८८३)

समाजनचंििनवषयक ग्रंथ

• जानिभेद (१८८७)
• नभक्षुक (मुंबई आयटसमाजाि नदलेले व्याख्याि, १८७७)
• प्ाचीि आयटनवद्या व रीिी (१८७७)
• कनलयगु (मबुं ई आयटसमाजाि नदलेले व्याख्याि, १८७७)
• निबंधसंग्रह (शिपत्रे आनण इिर निबंध, १८६६)
• नवद्यालहरी (?)
• होळीनवषयी उपदेश (१८४७)
• महाराष्ट्र देशािील कामगार लोकांशी संभाषण (१८४८)
• सरकारचे चाकर आनण सख ु वस्िू नहंदुस्थािािील साहेब लोकांशी संभाषण (१८५०)
• यंत्रज्ञाि “इन्सरॉडक्शि टु निनजकल सायन्ससेस‘ या पुस्िकाचा अिुवाद, १८५०)
• पदिामा (िासी पुस्िकाचा अिुवाद,१८५०)
 • पुष्ट्पयि(शेख सादीच्या ‘नगनलस्िों‘िील आठव्या अध्यायाचा अिुवाद, १८५१)
• शब्दालंकार (१८५१)

लोकनहिवाद्यांिी एकूण दोि मानसक सरुु के ली त्यापैकी एक ‘लोकनहिवादी’ हे २० पािांचे िर दुसरे

‘नहिेच्छु’ िावाचे गुजरािी आनण इग्रं जी भाषेिील.

• मुंबई प्ांिाचे िेव्हाचे गव्हिटर हेिरी िाऊि यांच्या पुढाकारािे लोकनहिवाद्यांिी

१८४८ साली पुण्याि ‘पूिा िेनटव जिरल लायिरी’ सुरु के ली हे ग्रंथालय पुढे ‘पुणे िगरवाचि
मनं दर’ म्हणूि प्नसद्ध झाले.

सामानजक नवचार

• जानिसस्ं था ही समाज उन्सििीच्या मागाटिील प्मुख अडसर आहे या वर त्यांचा नवर्श्ास होिा. म्हणूि
त्यांिी जानिसंस्थेवर कठोर टीका के ली.
• शब्दप्ामाण्यापेक्षा बुद्धीप्ामाण्य देशवासीयांिी स्वीकारावे यावर त्यांिी नवशेष भर नदला.
• इग्रं जांमधे नशस्ि, नचकाटी, उद्योगनप्यिा, शौयट, देशानभमाि आढळिो याउलट आम्ही आळशी,
नभत्रे आनण स्वाथी आहोि. सामानजकदृष्टया इग्रं ज स्त्रीदनक्षण्यवादी, सामानजक नवषमिा ि
मािणारे िर आम्ही स्त्रीदनक्षण्य पायदळी िडु नवणारे, जािीयिा मािणारे आपपराभवािे नवघानटि
झालेलो आहोि यांसारखे नवचार त्यांिी मांडले.
• लोकनहिवाद्यांिी बहुपत्िीत्व, हुंडा, बालनववाह यावर टीका के ली िसेच स्त्रीनशक्षणावर भर देवूि
समाजाि उद्योगवाढीसाठी एकत्र कुटुंबपद्धिी आवश्यक आहे याचा परु स्कार के ला.

शैक्षनणक नवचार

• नहन्सदी लोकांिा माणसे म्हणिू जगवायचे असेल आनण सध ु ारणावादी राष्ट्रांच्या मागे जर जावयाचे
असेल िर त्यांच्या जीविपद्धिी व नशक्षण यांचा स्वीकार भारिीय लोकांिी करणे आवश्यक आहे.
• ज्ञािाच्या प्सारासाठी मराठी शाळे ि इग्रं जी नशक्षक िेमावेि, िॉमटल स्कूल सुरु कराव्याि,
वृत्तपत्रांचा प्सार व्हावा, जगप्वास करावा, वाचिालये काढनवि अशा अिेक सूचिा त्यांिी
के फया.
राजकीय नवचार
“आपण सवट एकत्र होवूि नवलेिेि एक नशष्टमंडळ पाठवावे आनण आपफया देशाि पालटमेंट मागवूि
घ्यावी” अशी सूचिा त्यांिी के ली. आपणास कोणत्याही एका व्यक्तीचे नकंवा वगाटचे राज्य िको िर सवट
थरािील लोकांचे लोकसत्ताक राज्य हवे आहे अशी त्यांची अपेक्षा होिी.

• १८४९ रोजी लोकनहिवाद्यांिी स्वदेशी वस्िूंचा स्वीकार आनण इग्रं जी वस्िूंवर बनहष्ट्कार
टाकण्याची सूचिा स्वकीयांकडे के ली.
• परदेशी लोकािी भारिीयांचे कसे आनथटक शोषण के ले आहे हे लोकनहिवाद्यांिी दाखवूि नदले.
यानशवाय शोषणाचे उगमस्थाि मािवी श्रम आहे हे सांगण्यास िे नवसरले िाही.
• राजा सवटसत्ताधीश झाला िरी खंनजन्सयािील पैसा उडनवण्याचा त्यास अनधकार िाही कारण
निजोरीिील पैसा राजाचा िसूि िो प्जेचा आहे हे नवचार त्यांिी मांडले.

इग्ं लंडकडे जाणाऱ्या भारिीय संपत्तीचे वणटि दादाभाई िौरोजी आनथटक निस्सारण अशा शब्दाि करिाि िर
लोकनहिवादी याचे वणटि ‘लक्ष्मी नवलेिेस चालली’ उपमा देविू करिाि
भाऊ दाजी लाड
जन्सम : १८२४ निधि : ३१ मे १८७४
रामचंद्र नवठ्ठल उिट भाऊ दाजी लाड हे मूळचे गोव्यािील पेडणे िालुक्यािील पासे या गावचे रनहवासी.
त्यांचा जन्सम त्यांच्या आजोळी मांजरी येथे १८२४ रोजी झाला. त्यांचे घराणे वत्सगोत्री सारस्वि िाह्मण
होिे. त्यांचे वडील उद्योगानिनमत्त मुंबई येथे स्थानयक झाले. त्यामुळे मुंबई हीच भाऊ दाजी यांची कमटभूमी
बिली. शालांि परीक्षा पास झाफयािंिर त्यांिी एलनिन्सस्टंट कॉलेज मधे प्वेश घेिला अिेक नशष्ट्यवृत्ती
नमळवूि त्यांिी पदवी चे नशक्षण पूणट के ले.
पदवी संपादिािंिर त्यांिी एनफिन्सस्टंट कॉलेज मधे नशक्षक म्हणूि काही काळ काम के ले. १८४३ रोजी
भाऊंचा नववाह पवटिीबाई सोबि झाला. त्यांिा ‘नवठ्ठल’ आनण ‘द्वारकािाथ’ ही दोि मुले जन्समास आली.

• १८४५ रोजी मुंबई येथे जगन्सिाथ शंकरशेठ यांच्या द्वारा ‘ग्रँट मेनडकल कॉलेज’ सुरू झाले होिे.
भाऊंिी िोकरी सोडूि या मेनडकल कॉलेज मधे प्वेश घेिला.
• १८५१ रोजी भाऊिी वैद्यकीय क्षेत्रािील पदवी संपानदि के ली व िेथेच त्यांिी ‘अनसस्टंट सजटि’
म्हणूि काही नदवस काम के ले. त्यािंिर िोकरीचा राजीिामा देवूि त्यांिी स्विंत्रपणे वैद्यकीय
व्यवसाय सुरू के ला.
• समाजािील गोरगरीब लोकांिा मोिि उपचार घेिा यावेि यासाठी त्यांिी मुंबईि एक धमाटदायी
दवाखािा सुरू के ला.
• त्यांिी पारंपररक औषधापेक्षा संशोधिावर नवशेष भर नदला. त्यांिी कुष्ठरोगावर ‘खष्ठ’ (कवटी)
िावाच्या विस्पिीच्या नबयांपासूि ियार के लेले एक देशी औषध शोधूि काढले.
• यानशवाय भाऊ दाजी लाड यांिी देवीच्या रोगावरील लस लोकनप्य बिनवण्यासाठी खूप मेहिि
घेिली.
• वैद्यकीय क्षेत्रािील त्यांच्या भरीव कामनगरीमुळे त्यांिा ‘धन्सवंिरी’ म्हणूि संबोधले जािे.
• मुंबईिील कापडनगरणीिील बेरोजगारांिा काम नमळवूि देण्याच्या उद्देश्यािे त्यांिी आपफया
व्यापारी नमत्रांच्या सहकायाटिे कापसाच्या दलालीचा व्यवसाय सुरू के ला. १८५४ मध्ये िे ‘वेस्टिट
इनं डयि कॅ िल अँड इररगेशि’ या कंपिीचे संचालक झाले.
• अमेररकि स्वािंत्र्ययुद्ध समाि झाफयामुळे भारिाकडूि कापसाची मागणी कमी होवू लागली
पररणामी कापड व्यवसायाि भाऊंिा मोठा िोटा सहि करावा लागला. कजाटची परििे ड
करण्यासाठी त्यांिी आपले घर व ग्रंथालय नवकले व त्यांचा दवाखािा ही बंद पडला.
शैक्षनणक कायट
अज्ञािी देशबांधवांमधे ज्ञािाचा प्सार व्हावा आनण त्यािूि समाजजागृिी व्हावी यासाठी मुंबईिील
एनफिस्टंट कॉलेज च्या नवद्यार्थयाटिी ‘ज्ञाि प्सारक सभा’ स्थापि के ली होिी. याि भाऊ दाजी लाड यांिी
सनक्रय सहभाग घेिला.

• जुन्सया रूढी परंपरा िाकारूि भाऊ दाजी लाड यांिी स्त्रीनशक्षणास नवशेष प्ोत्साहि नदले.
• नस्त्रयांिा नशक्षण देणाऱ्या स्टुडंटस नलटररी अँड सायंनटनिक सोसायटी या संस्थेचे िे पनहले
भारिीय अध्यक्ष होिे (१८६३-७३) या संस्थेििे मुलींच्या िीि शाळा चालनवफया जाि.
• मुंबईिील लोहार चाळीिील कन्सयाशाळे ला िे दरमहा आनथटक साहाय्य देि. याच शाळे ला पुढे
‘भाऊ दाजी गफसट स्कूल’ हे िाव देण्याि आले. यानशवाय नवधवा पुिनवटवाह चळवळीस त्यांिी
जाहीर पानठंबा नदला.
• त्यांिी मुंबई नवद्यापीठाच्या स्थापिेसाठी प्यत्ि के ले िसेच ‘नव्हक्टोररया बाग’ आनण ‘व्हीक्टोररया
म्युनझयम’ ची स्थापिा करण्याि पुढाकार घेिला. िसेच अिेक ग्रंथालय उभारण्याि पुढाकार
घेिला.
• भाऊंिी कच्छ, काठे वाड या गुजरािच्या नवभागािील बालकन्सया हत्येच्या प्थेवर इग्रं जी व गुजरािी
अशा दोन्सही भाषांि एक निबंध नलनहला. निबंधस्पधेि त्यांिा ६०० रूपयांचे पाररिोनषक नमळाले
होिे. याबाबिची मानहिी डॉ. जॉि नवफसि यांिी आपफया ग्रंथाि नदली आहे.

सामानजक काये
• जािीव्यवस्थेचे निमटल
ू ि करावे आनण अंधश्रध्देला िाटा द्यावा, या मिाचे भाऊ होिे. त्यांचे
सावटजनिक कायट लक्षाि घेऊि १८६४ िे १८६९ याकाळाि सरकारिे त्यांची ‘शेरीि’ पदावर
नियुक्ती के ली.
• लग्िमुंज सारख्या समारंभाि कलावंिांचा िाच करण्याची प्था समाजाि होिी, याप्थेनवरूद्ध
त्यािी कठोर टीका के ली. त्यांिी आपफया मुलाच्या मुंजीमधे ही प्था बंद के ली.
• भाऊंिी नवधवापुिनवटवाहास पानठंबा नदला. देवकुवर िावाच्या नवधवेिे के लेफया पुिनवटवाहास
भाऊ स्वि: जािीिे उपनस्थि होिे.
• धमटशास्त्राप्माणे समुद्र पयांटिास बंदी होिी. भाऊंिी याचा निषेध करूि भारिीय लोकांिी परदेशाि
जावूि उच्च नशक्षण घ्यावे यासाठी प्यत्ि के ले.
 • ‘स्वकीयांचे दोष’ या शीषटकाखाली भाऊ दाजी लाड यांिी भाऊ महाजि यांच्या प्भाकर मधूि
नलखाण के ले.

राजकीय काये
भारिीय लोकांच्या िक्रारी सरकारकडे मांडिा याव्याि यासाठी प्भावी संघटणाची नििांि आवश्यकिा
आहे हे त्यांिी ओळखले. जििेच्या समस्या मांडण्यासाठी, त्यांच्या अडचणी सोडनवण्यासाठी व सरकारचा
कारभार सुरळीि चालावा यासाठी मुंबई मधे जगन्सिाथ शंकरशेठ यांच्या मदिीिे २६ ऑगस्ट १८५२ रोजी
त्यांिी ‘बॉम्बे असोनशएशि’ या संघटिेची स्थापिा के ली.

• बॉम्बे असोनशएशि या संघटिेचे पनहले नचटणीस म्हणूि भाऊ दाजी लाड यांिी कायट पनहले.
• या संस्थेमािट ि निनटश पालटमेंटला पाठनवलेफया एका अजाटि कंपिी सरकार करीि असलेला
गैरकारभार, त्यामुळे जििेचे होणारे हाल इत्यादींचे स्पष्ट वणटि त्यांिी के ले िसेच ईस्ट इनं डया
कंपिी च्या कारभाराि भारिीय लोकांिा सहभागी करूि घ्यावे अश्याप्कारचा अजट भाऊ दाजी
लाड यांिी कंपिी सरकार ला के ला.
• दादाभाई िौरोजी यांिी सि १८६६ रोजी लंडि येथे ‘ईस्ट इनं डया असोनशएशि’ या संस्थेची स्थापिा
के ली या संस्थेचा उद्देश ‘भारिीय राज्यकारभारनवषयक पुस्िके छापूि त्याबाबिची खरी मानहिी
निनटश जििेस करूि देणे’ हा होिा.
• या संस्थेचा उद्देश भाऊ दाजी लाड यांिा पटफयामुळे त्यांिी या संघटिेस सवटिोपरी सहकायट के ले.
• ईस्ट इनं डया असोनशएशि ची एक शाखा मुंबईि सुरू करण्याि आली. मुंबईच्या या शाखेच्या
अध्यक्ष पदी भाऊ दाजी लाड यांची नियुक्त करण्याि आली होिी.
• सि १८५९ रोजी इग्रं जांिी व्यापार व व्यवसाय यावर कर बसनवण्यासाठी लायसेन्सस नबल ियार
के ले, यामुळे व्यापार व व्यवसाय यावर नवपरीि पररणाम होणार होिा. भाऊंिी या नबलाच्या
निषेधाची सभा मुंबईि भरनवली होिी.
• मबुं ईिील या सभेस मागटदशटि करिािा भाऊ म्हणाले, “माझ्या देशाि सुधारणा आनण ज्ञाि यांची
वृद्धी होवूि आम्ही लोक जर आपली राज्यव्यवस्था चालनवण्यास योग्य झालो िर इग्ं लंड देश िी
गोष्ट कबूल करूि उदारपणे आपणास साम्राज्याच्या ओझ्यािुि मुक्त करील काय ?”
• भाऊ दाजी मबुं ईच्या ‘एनशयाटीक सोसायटी’ चे सदस्य होिे. पुढे िे या सोसायटी चे उपाध्यक्ष
बिले. त्यांिी नवनवध पररषदांमधे ऐनिहानसक नवषयांवर शोधनिबध ं सदर के ले.
भाऊ दाजी यांिी इनिहास सश ं ोधिानिनमत्त सपं ण
ू ट भारिाचा दौरा के ला. याि त्यांिी अिेक नशलालेखाचे
ठसे, हस्िनलनखिे, नचत्रे इत्यादींचा सग्रं ह के ला. नगरणार पवटिावरील रुद्रदमि चा नशलालेख, गिु
राजवश ं ाचे नशलालेख इत्यादींचे वाचि के ले. इग्रं ज सश ं ोधकांिी के लेफया चुका भाऊंिी दुरुस्ि के फया. उदा.
जेप्स नप्न्ससेप च्या मिे रुद्रदमि हा चेष्टणचा मल
ु गा होिा िर भाऊ दाजी लाड यांिी िो चेष्टणचा मल ु गा िसिू
िािू होिा असे दाखनवले.

• भाऊ दाजी यांच्या निधिाििं र रामचंद्र घोष यांिी ‘द नलटररी ररमेन्सस ऑि भाऊ दाजी’ या
• शीषटकािे त्यांचे सश
ं ोधिात्मक शोधनिबध
ं प्नसध्द के ले.

नवष्ट्णुशास्त्री पनं डि ( इ. स. १८२७ िे १८७६)

सि १८२७ रोजी सािारा नजफहयािील बावधि येथे नवष्ट्णु शास्त्री यांचा जन्सम झाला. परशुराम शास्त्री हे
त्यांच्या वनडलांचे िाव होिे. लहािपणीच नवष्ट्णु शास्त्री यांिी वेदसंपन्सि राघवेंद्राचायट गजेंद्र गडकर यांच्या
जवळ नवष्ट्णुशास्त्रींिी न्सयाय, व्याकरण आनण प्ाचीि शास्त्रांचा अभ्यास के ला. १८४५ रोजी इग्रं जीचे पुढील
नशक्षण घेण्यासाठी त्यांिी पण ु े गाठले. परंिु वनडलांच्या अकनस्मि निधिामुळे त्यांिा नशक्षण अधटवट
सोडावे लागले.

• वनडलांच्या आकनस्मि निधिामुळे कुटुंबाची सारी जबाबदारी नवष्ट्णुशास्त्री यांच्यावर येवूि

पडफयामुळे त्यांिी सरकारी खात्याि ‘रान्ससलेशि अेनक्झनबशिर’ या पदावर कायट के ले.
• सरकारी िोकरीि असिािाही त्यांिी समाजसुधारणेचे कायट सिि चालू ठे वले. नवष्ट्णुशास्त्रींिी
स्त्रीयांवरील अन्सयाय अत्याचाराला वाचा िोडली.
• १८६४ रोजी पासूि त्यांिी नवधवा नववाहाचे कायट हािी घेिले व िे कायट िेटािे पुढे िेण्याचा
प्ामानणक प्यत्ि के ला.
• १८६४ रोजी ‘एक स्वदेशनहिेच्छु’ या िावािे ‘िाह्मणकन्सयानववाहनवचार’ हे पुस्िक नवष्ट्णुशास्त्रींिी
नलनहले. त्याि त्यांिी प्ौढनववाहानवषयी मिे मांडली.
• या पुस्िकाििं र पुढच्याच वषी त्यांिी ईर्श्रचंद्र नवद्यासागर यांच्या ‘नवडो वुमि’ या ग्रथ
ं ाचे मराठीि
भाषांिर करूि ‘नवधवानववाह’ हे पुस्िक प्कानशि के ले.
• आपफया सरकारी िोकरीचा राजीिामा देविू त्यांिी १८६२ रोजी ‘इदं ु प्काश’ या वृत्तपत्राचे सपं ादि
के ले.
 • इदं ु प्काश या वृत्तपत्रािूि नवष्ट्णुशास्त्री यांिी स्त्रीजािीचा उद्धार, स्त्रीयांवरील अन्सयाय, बालनववाह,
के शवपि, जरठनववाह इत्यादी नवषयांिा वाचा िोडली.
• गोपाळ हरी देशमुख उिट लोकनहिवादी आनण न्सयायमूिी रािडे यांिी देखील इदं ु प्काश मधूि
आपले नवचार मांडले.
• नस्त्रयांचा प्श्न मांडि असिािा त्यांिी नस्त्रयांचे समाजािील स्थािाची सवटप्थम चचाट घडवूि
आणली. प्ाचीि काळी स्त्रीयांिा नशक्षणाचा, नववाहाचा, धानमटक नवधी करण्याचा अनधकार होिा
हे त्यांिी पुराव्यानिशी दाखवूि नदले.
• सुधारणेची चळवळ म्हणजे ‘सुळावरची पोळी’ आहे असे िे मािीि त्यामुळेच लोकनवरोधाला ि
जुमाििा लेख, व्याख्यािे, वादनववाद यांद्वारा त्यांिी नवधवा नववाहाचा प्चार के ला.
• १८६५ रोजी नवष्ट्णुशास्त्रींिी ‘पुिनवटवाहोिेजक मंडळी’ ची स्थापिा के ली. या संघटिेच्या विीिे
त्यांिी बालनववाहमुळे समाजावर होणारा वाईट पररणाम दाखवूि नदला िसेच पुिनवटवाहाच्या
प्चाराचे कायट सुरू के ले.
• लोकांचे औदानसन्सय, नभत्रेपणा व धमटभोळे पणा या िीि बाबी पुिनवटवाह चळवळीच्या आड येिाि,
त्यामुळे त्या िाहीशा करण्यासाठी सुसंघनटि प्यत्ि करणे हे या मंडळीचे मुख्य कायट होिे.
• नवधवा नववाहोत्तेजक मंडळाला नवरोध म्हणुि सिाििी लोकांिी ‘नहंदू धमटव्यवस्थापक सभा’ ची
स्थापिा के ली. यासभेद्वारा नवष्ट्णुशास्त्री पंनडिांिा सिाििी लोकािी खूप त्रास नदला.
लग्िपनत्रके च्या सयांचे प्करण
• एकदा लोकनहिवादी आनण नवष्ट्णुशास्त्री पनं डि यांिी एक नवधवा पिु नवटवाह घडविू आणला.
• नवधवेचा पिु नवटवाह घडविू आणणे नह धमटबाय कृिी मािली जाि. यामळ
ु े नहदं ू धमटव्यवस्थापक
सभेच्या लोकांिी हा नववाह होवू नदला िाही.
• सिाििी लोकांिी लग्िपनत्रके वर सया करणाऱ्या लोकांिा जाब नवचारला व त्यांवर सामानजक
बनहष्ट्कार टाकण्याची धमकी देण्याि आली.
• या लग्िपनत्रके वर लोकनहिवादी आनण नवष्ट्णु शास्त्री पनं डि या समाजसध
ु ारकांच्या सया होत्या.
परंिु लोकनहिवाद्यांिी या प्करणाििू अंग काढूि घेिले. आपला या लग्िाशी काही सबं ध ं
िसफयाचे म्हटले.
• मात्र नवष्ट्णू शास्त्री पंनडि या प्करणी मागे हटले िाही िसेच त्यांिी प्ायनित्त घेण्यासही िकार
नदला. यामळ ु े सिाििी लोकािी त्यांवर सामानजक बनहष्ट्कार टाकला.
 • १८७४ रोजी नवष्ट्णुशास्त्री पंनडिांची पनहली पत्िी वारली िेव्हा त्यांिी कुसाबाई या नवधवेशी न्सयाय
कचेरीि कारारपत्राद्वारे दूसरा नववाह के ला. वरील दोन्सही प्करणावरुि हे नसद्ध होिे की िे
‘बोलघेवडे सध ु ारक िव्हिे िर किे सध ु ारक होिे’.
• समाजाि रूढ असलेफया चार आश्रमांपैकी िम्हचायट आनण गृहस्थाश्रम हे दोिच आश्रम उपयुक्त
आहेि असे नवष्ट्णुशास्त्रींचे मि होिे. ‘िुसिे पाठांिरी ज्ञाि उपयुक्त िाही िर ज्या ज्ञािािुि अथाटप्ािी
होिे िेच खरे ज्ञाि’ असा त्यांिी उपदेश नदला.
• १८७२ मध्ये ‘आयट लोकांच्या प्ाचीि व अवाटचीि रीनि व त्यांची परस्परांशी िुलिा..’ हा त्यांच्या
व्याख्यािांचा संग्रह प्कानशि झाला.

नवष्ट्णुशास्त्री पंनडि यांची ग्रंथसंपदा

१) िािासाहेब िडणवीस यांची बखर
२) नहंदुस्थािचा इनिहास
३) िाहणकन्सया नववाह
४) इग्रं जी मराठी कोश
५) नवधवा नववाह
६) संस्कृि आनण महाराष्ट्र धािू कोश
७) शूद्रधमट
८) स्मृनिशास्त्र
 १८५७ चा उठाव : भारिीय स्वािंत्र्यसमर
संिोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/ SET

निनटशांचे नवस्िारवादी धोरण

लॉडट डलहौसी
लॉडट डलहौसी या गविटर जिरलिे नवस्िारवादी धोरणांिगटि खालसा धोरण ( doctrine of Laps) द्वारे
भारिािील राजे महाराजे, िवाब आनण संस्थानिक यांची संपुष्टाि आणली. सि १८४९ रोजी डलहौसीिे
घोषणा के ली, “बहादूरशहा जािरच्या मृत्युिंिर मुघल बादशहाच्या पररवारास लाल नकफयािूि अन्सयत्र
नठकाणी स्थलांिररि व्हावे लागेल.” यानशवाय डलहौसी यािे काढलेफया िाण्यांवरील मुघल बादशहाचे
िाव हटनवण्याि आले.
डलहौसी यािे निनटश पालटमेंट ला पाठनवण्याि आलेफया पत्राि िमूद के ले, “ अवध ! हे चेरीयुक्त िळ
लवकरच आपफया मुखाि पडेल”. सि १८५६ रोजी अवध चा िवाब वाजीद अली शाह यास इग्रं जांिी
कुप्शासिाच्या िावाखाली अवध मधूि हद्दपार के ले व त्याचे स्थलांिर लखिौ येथे करण्याि आले.
कुप्शासिाच्या िावाखाली अवध सस्ं थाि बरखास्ि के फयाििं र डलहौसीिे अवध मधे ‘एकमश्ु ि बदं ोबस्ि’
लागू के ला. यािसु ार अवधच्या िालकु दारांची सत्ता काढूि घेण्याि आली, त्यांचे विि, ििखे, जमीिी
सपं ष्टु ाि आणली गेली. पररणामी िालकु दारांिी उठावाि सनक्रय सहभाग घेिला.
लेक्स लोकी अॅक्ट : सि १८५० रोजी लॉडट डलहौसीच्या कायटकाळाि हा कायदा करण्याि आला. या
कायद्यािसु ार निस्िी धमाटमध्ये धमाांिर करणाऱ्यांिा त्यांच्या वडीलोपानजटि सपं नत्तवरील अनधकार कायम
ठे वण्याि येईल. या कायद्यामळु े भारिाि धमाांिराचा वेग वाढला. पररणामी भारिीय लोकांमध्ये स्वि:च्या
धमाटबाबि असरु क्षा निमाटण झाली.

लॉडट कॅ निंग
लॉडट कॅ निंग यािे १८५६ रोजी घोषणा के ली, “बहदूरशहा जिर हा नहंदुस्थािचा शेवटचा मुघल बादशहा
असेल, त्याच्या मृत्युिंिर त्याच्या वंशजांिा बादशहा म्हणूि मान्सयिा नमळणार िाही.”
१८२४ रोजी पनहफया इग्रं ज िम्हदेश युद्धाि भारिीय सैनिकांिा समुद्र पार करूि जावा लागला. पनहफया
इग्रं ज अिगानणस्थाि युद्धाि (१८३८ िे १८४२) भारिीय सैनिकांिा १० वषे अिगाणीस्थाि मधे िैिाि
राहावे लागले पररणामी अिगानणस्थाि येथील आपफया मक्ु कामाि भारिीय सैनिकांिा मांसाहार करावा
लागला. भारिीय सैन्सय भारिाि परिफयाििं र मात्र त्यािं ा देशबांधवांकडूि धमट बडु नवफयाच्या कारणावरूि
सामानजक बनहष्ट्कारास सामोरे जावे लागले. यामळ ु े भारिीय सैनिकांिी भारिाबाहेर काम करण्यास
अिक ु ू लिा दशटनवली. मात्र लॉडट कॅ निगं िे आपफया कायटकाळाि १८५६ रोजी लष्ट्करी कायदा समिं के ला
या कायद्यािस ु ार, “गरज पडफयास लष्ट्करािे पर्थृ वीच्या पाठीवर आम्ही जेथे पाठवू िेथे गेलेच पानहजे”
यामळ ु े भारिीय सैन्सयामध्ये असिं ोषवाढीस हािभार लागला.

काडिुस प्करण
सैन्सयािील एका महार जािीच्या अस्पृश्य सुभेदारािे मंगल पांडे यास पाणी आणायला सांनगिले असिा,
मंगल पांडे यािे त्या उत्तर नदले “िुझ्या स्पशाटिे माझा लोटा अपनवत्र होईल.” िेव्हा त्या महार सुभेदारािे,
निनटशांिी सैन्सयाि िव्यािे आणलेली रॉयल इििीफड बंदुकीि वापरण्याि आलेले काडिुस गाई आनण
डुक्कराच्या चरबीिे बिनवले असफयाची बािमी मंगल पांडेस सांनगिली. यामुळे काडिुस प्करणाची
बािमी संपूणट लष्ट्कराि पसरली. पररणामी इग्रं ज आमचा धमट बुडवू पाहि आहे अशी भारिीय सैनिकांची
भाविा झाली.

• इग्रं जांनवरुद्ध भारिीय पुढाऱ्यांिी एकत्र येवूि समूनहकरीत्या सशस्त्र क्रांिीचा मागट स्वीकारला.
सवाटिुमिे उठावाची िारीख 31 मे निनिि करण्याि आली.
• नदफली, नबठुर, लखिौ, सािारा, कलकत्ता ही उठावाची पांच प्मुख कें द्र निवडण्याि आली.
• काडिुस प्करणामुळे बराकपूर छावणीनिल 34 व्या रेनजमेंट िे लष्ट्करी प्नशक्षण करण्यास िकार
नदला. पररणामी इग्रं जांिी प्नशक्षणास िकार देणाऱ्या भारिीय सैनिकांिा कठोर नशक्षा ठोठावली.
• बराकपरू छाविीिील 34 व्या रेनजमेंटचे नशपाई मंगल पांडे यािे 29 माचट 1857 रोजी मेजर हॅवसि,
लेफ्टिंट बॉग, कमांडर जिरल व्हीलर या िीि इग्रं ज अनधकाऱ्यांवर गोळी चालनवली.
पररणामी 8 एनप्ल 1857 रोजी मंगल पांडे यास िासा वर चढनवण्याि आले.
मंगल पाँडेच्या बनलदािाचे पडसाद भारिाच्या सवट नठकाणी उमटले. मंगल पांडे कडूि प्ेरणा घेवूि निनटश
िोिखान्सयाचे मुख्यालय असलेले मेरठ यानठकाणी सैनिकांिी लष्ट्करी सराव करण्यास िकार नदला.
निनटशांिी लष्ट्करी सराव करण्यास िकार देणाऱ्या 85 हजार सैनिकांिा िोकरीिूि काढूि टाकले व त्यांिा
सुमारे 10 वषे कारावासाची नशक्षा ठोठावली.

• 10 मे 1857 रोजी मेरठ छावणीिुि बंडास सुरुवाि झाली. भारिीय सैनिकांिी मेरठ िुरुंगावर हफला
के ला व अटक के लेफया 85 सैनिकांची सुटका के ली.
 • 11 मे 1857 रोजी भारिीय सैनिकांिी नदफली वर हफला के ला. नदफली िाब्याि घेविू मुघल
बादशहा बहादूरशहा जिर यास भारिाचा सम्राट म्हणूि जाहीर के ले. बादशहा चा सेिापिी म्हणूि
जिरल बख्ि खाि यास नियक्त ु करण्याि आले.
• 26 मे 1857 रोजी िािासाहेब पेशवा यािे कािपूरचा िाबा घेवूि स्वि:ला पेशवा म्हणूि जाहीर
के ले. झाशी राणी लक्ष्मीबाई यांिी िात्या टोपे च्या मदिीिे इग्रं जांनवरुद्ध युद्ध पुकारले िर
मध्यप्देशािील मांडला प्ांि येथील राजगड ची राणी अवंिीबाई लोधी िे सुमारे ४००० सनिकांसह
इग्रं जांनवरुद्ध सशस्त्र लढा पुकारला.
• उठावकत्याांिी बहदूरशहा जिर च्या िावािे भारिीय संस्थानिक आनण प्जेसाठी घोषणापत्र जारी
के ले ज्याि महंमद पैगंबर आनण वधटमाि महावीर यांची शपथ देवूि उठावाि सहभागी होण्याचे
अपील करण्याि आले.
घोषणापत्र
१) निनटशपवू ट काळािील राज्यव्यवस्था स्थानपि करणे.
२) दरबारी संस्कृनि पुन्सहा स्थानपि करणे.
३) नवनभन्सि पदावर भारिीयांची नियुक्ती करणे.
४) सैनिकांिा नियनमिपणे योग्य वेिि नदले जाईल.
५) काही नठकाणी सैनिकांद्वारे जििेची होि असलेली लूट िाबडिोब बंद करण्याि यावी.
निनटश शासि उद्धस्ि झाफयािंिर उठवकत्याांिी नदफली, कािपूर, लखिौ येथे पयाटयी सत्ता स्थापि
करण्याचा प्यत्ि के ला.
१८५७ च्या उठावावर प्काशझोि टाकणारे समकालीि सानहत्य
• माझा प्वास : नवष्ट्णुभट गोडसे िामक िाह्मण आपफया िीथटयात्रेला जाि असिािा त्याला
आपफया प्वासाि उठावकत्याांची हालचाल नदसली. िीथटयात्रे दरम्याि आपफया डोळ्यांिा
नदसलेफया घटिा त्यािे आपफया रोजनिशी मधे िमूद के फया. ही रोजनिशी म्हणजेच माझा प्वास
हा ग्रंथ होय.
• फ्रॉम नसपॉय टू सुभेदार :सभ
ु ेदार सीिाराम पांडे आनण त्याचा मुलगा इग्रं जांच्या सैन्सयाि नशपाई
होिे. १८५७ चा उठाव होिाच सीिाराम पांडे इग्रं जांच्या बाजूिे िर त्यांचा मुलगा उठावकत्याांच्या
बाजूिे लढले. सीिाराम पांडे यांच्या समोर इग्रं जांिी त्यांच्या मुलास मारूि टाकले. १८५७ च्या
उठावाि शौयट गाजनवफयामळ ु े इग्रं जांिी त्यास ‘सुभेदार’ पदावर बढिी नदली. १८५९ रोजी सरकारी
िोकरीििू निवत्त
ृ झाफयाििं र किटल िॉरगेट च्या सफफयािस ु ार सीिाराम पांडे यािे अवधी भाषेि
 आपले सस्ं मरण नलनहले. या सस्ं मरणाचे इग्रं जी मधे भाषांिर किटल िॉरगेट यािे के ले. या ग्रथ
ं ाचे
िाव म्हणजे From Sipoy to Subhedar होय.
• दस्िबं ू : मघु ल बादशहा बहादूरशहा जिरचे सप्ु नसद्ध दरबारी कवी नमझाट गानलब यांिी १८५७
च्या उठावािील घटिा आपफया डोळ्यादेखि पनहफया त्या त्यािे आपफया डायरीि िमदू के फया ही
डायरी म्हणजे दस्िबं ु होय.
जॉि के यी यांिी सि १९०१ रोजी History of the Sipoy War in India हा ग्रथ
ं नलनहला. १८५७ च्या
उठावावर प्कानशि झालेला हा पनहला ग्रथ
ं आहे.

चपािी आंदोलि आनण Red Lotus Movement

१८५७ च्या उठावाि उठावकत्याांद्वारे उठावाच्या बािम्या प्साररि करण्यासाठी चपािी आनण लाल
कमळाच्या िुलाचा वापर करण्याि आला. भारिीय वश ं ाचे पोनलस चौकीदार एका गावािुि दुसऱ्या
गावाि जाि असिािा लाल कमळ आनण चपािी घेवूि जाि, याि उठावकत्याांचा गावकऱ्यांसाठी संदेश
असे. िसेच मध्यरात्री गावािील नभंिींवर ‘चपािी आनण लाल कमळ’ चे नचत्र काढले जाि. नभंिींवर
मजकूर नलनहला जाि, “ सब लाल हो गये है !”
या आदं ोलिाि समु ारे ९० हजार चौकीदारांिी सहभाग घेिला होिा.
विटमािपत्रांची भूनमका
• महाराष्ट्रािील प्नसद्ध सुधारक नवष्ट्णुबवु ा िम्हचारी यांिी ‘विटमािदीनपका’ आनण ‘वृत्तसार’ या
बािमी पत्राद्वारे उत्तरेकडील उठावाच्या बािम्या दनक्षणेकडे प्साररि के फयािे त्यांिा िुरुंगवासाि
जावे लागले.
• नहंदू पेरीयानटक : 1857 च्या उठावाबाबि घटिा या वत्त
ृ पत्रािे प्कानशि के फया. िात्या टोपे ला
झालेली िाशी, राणी लक्ष्मीबाई आनण कुंवरनसंह यांच्या पराक्रमाच्या बािम्या या वृत्तपत्रािे
प्काशीि के फया.

Join our telegram : @historybysantoshchavan contact : 9822 92 6066

 १८५७ च्या उठावाि सहभागी झालेले भारिीय क्रांनिकारी

नठकाण िेिृत्व इग्रं ज अनधकारी

• नदफली जिरल बख्ि खाि कॅ प्टि हडसि, लेफ्टिंट नवलोम्बी, जॉि निकोलस
• कािपूर िािासाहेब पेशवा सर यू व्हीलर, कोनलि कॅ म्बेल
• लखिौ बेगम हजरि महल हेिरी हॅवलॉक, जेम्स आउरम
• नबहार कुंवरनसहं नवलीयम टेलर, नवन्ससेट आयर
• िै जाबाद मौ. अहमददुफला शहा मेजर नवन्ससेट आथटर
• झाशी राणी लक्ष्मीबाई सर यरू ोज
• बरेली खाि बहादूर हेिरी लॉरेन्सस, कोनलि कॅ म्बेल
• अलाहाबाद नलयाकि अली जिरल िील
• ग्वाफहेर िात्या टोपे सर यूरोज
• िागपूर नवलायि अली & कादीर खाि स्टीिि नहप्लॅाप
• गोरखपरु गजाधर नसंह
• िरूखाबाद िवाब ििज्जल हुसैि
• सुफिािपुर शनहद हसि
• संम्भलपुर सुरेन्सद्र साई
• हररयाणा राव िल
ु ाराम
• मथुरा देनवनसहं
• मेरठ कदमनसंह
• मध्यप्देश अवंनिकाबाई लोधी
• रायपरू िारायण नसहं
• मदं सौर शहजादा हुमायँू
• खािदेश कजारनसहं & भीमा िाईक
 नठकाण िेित्ृ व इग्रं ज अनधकारी
• सािपुडा पवटिरांग शंकरशहा
• सािारा महाराजा प्िापनसंह & रंगो बापुजी गुिे
• कोफहापूर नचमासाहब & रामजी नशरसाट
• संगमिेर (अहमदिगर) भागोजी िाईक
• िानशक कोळी राजे भगवंिराव
• जामनखंडी आप्पासाहेब पटवधटि
• मैसूर कृष्ट्णाशास्त्री मफहार
• गोवलकोंडा नचन्सि भूपनि

1857 च्या उठावानिल अन्सय महत्वपूणट बाबी

• सप्टें १८५७ रोजी कॅ प्टि हडसि यािे नदफली कानबज के ली. आपफया पररवारासह हुमायूँ च्या
मकबऱ्याि लपूि बसलेफया मुघल बादशहा बहादूर शाह जिरला अटक के ली.
• बहादूर शाहा जिर च्या मुलांिा इग्रं जांिी बादशहाच्या समोर मारूि टाकले व बादशहा चे डोळे
काढूि घेिले.
• मुघल बादशहा आनण त्याची पत्िी नझिि महल यांिा ऑक्टो. १८५८ रोजी िम्हदेशािील रंगूि येथे
रवािा करण्याि आले. वयाच्या ८२ व्या वषी ७ िोव्हे. १८६२ रोजी रंगूि येथे बहादूर शहा याचे
निधि झाले.
• दादोबा पांडुरंग िरखडकर याकाळाि अहमदाबाद येथे डेप्यटु ी कलेक्टर या पदावर कायटरि होिे.
सगं मिेर येथे भागोजी िाईक यािे के लेला नवद्रोह दादोबा यांिी मोडूि काढला.
• िािासाहेब पेशवा आनण बेगम हजरि महल यांिी िेपाळमध्ये आश्रय घेिला.
• िात्या टोपे यांिी 10 महीिे इग्रं जांनवरुद्ध छापामार यद्ध
ु के ले. मध्यप्देशािील नशवपरु ी येथे १८
एनप्ल १८५९ रोजी नशवपरु ी येथे अटक करण्याि आली िेथेच त्यांिा िाशी ची नशक्षा देण्याि
आली.
• बॉम्बे असोनसएशि या सघं टिेिे २३ जिू १८५७ रोजी इग्रं जांशी आपण एकनिष्ट असफयाचा अजट
सरकारकडे के ला.
१८५७ च्या उठावाि अटक झालेले आनण अंदमाि व निकोबार येथील िरुु ं गाि रवािा करण्याि आलेफया
क्रांनिकारकांची िावे

• अण्णु िथू (मबुं ई), यदं ू बागल (पढं रपरू ), बबि जमु ाल खाि (सािारा), पांडू भोरजी (अहमदिगर),
• मुसाई नसंह हा १८५७ च्या उठावािील सवाटि दीघटकाळ जीवंि राहणारा सैनिक होिा. सि १९०७
रोजी १८५७ च्या उठवस ५० वषट पूणट झाली िेव्हा इग्रं जांिी त्याची अंदमाि निकोबार च्या िुरुंगािूि
सटु का के ली.

१८५७ च्या उठावाि महाराष्ट्राचे योगदाि

सािारा
मराठा राज्य संपुष्टाि आफयािंिर मुंबई प्ांिाचा पनहला गविटर बिलेफया मॉऊंट स्टूअटट एनफिस्टंट िे
सािाऱ्याि आपला प्निनिधी म्हणुि ग्रँट डि याची नियक्त ु ी के ली. आपफया कायटकाळाि डि यािे
सािाऱ्याचे महाराज प्िापसींह यास राज्यकारभाराचे प्नशक्षण नदले िसेच सािाऱ्याि अिेक समाजोपयोगी
कायट के ले. सािाऱ्याच्या निवासाि ग्रँट डि यािे History of Maratha हा ग्रथं नलनहला. एनफिस्टंट च्या
निविृ ी ििं र ग्रँट डि ची सद्ध
ु ा लडं िला रवािगी करण्याि आली. त्याििं रच्या गविटर सोबि आनण
सािाऱ्याच्या प्निनिधीं सोबि प्िापनसन्सह महाराजांचे खटके उडाले.

• सािाराचे राजे प्िापसींह महाराज हे निपनु त्रक होिे. १८४० रोजी त्यांिी शाहू यास दत्तक पत्रु म्हणूि
गादीवर बसनवले.
• गविटर जिरल लॉडट ऑकलैंड यांिी शाहुं च्या दत्तकनवधीस मान्सयिा नदली िाही. पररणामी
प्िापनसहं महाराजांचे वकील रंगो बापज ु ी गिु े, यांिी शाहू यास सािाऱ्याची गादीवर बसण्यास
मान्सयिा नमळावी यासाठी सि १८४० िे १८५३ पयांि िे इग्ं लंडला वास्िव्यास रानहले.
• लंडिच्या वास्िव्याि त्यांिा खूप हाल अपेष्टा सहि कराव्या लागफया. परंिु पदरी निराश आली.
• भारिाि आफयावर त्यांिी िािासाहेब पेशव्यांची भेट घेिली व सशस्त्र बंडानशवाय पयाटय िाही
अशी भूनमका मांडली.
• रंगो बापुजी गुिे यांिी नठकनठकाणी कटवाफयांची सभा घेिफया. या कटाि त्यांचा मुलगा सीिाराम
गुिे, के शव नचत्रे, नशवराम कुलकणी, िारायण पावस्कर, बानबया मांग, यशा मांग, सत्तू रामोशी,
गणेश सखाराम कारखािीस सहभागी झाले होिे.
 • सािारा आनण महाबळे र्श्र येथे एकाच नठकाणी उठाव करण्याची मोनहम उघडली. के शव िीलकंठ
नचत्रे यांिी महाबळे र्श्र येथे उठाव करायचा आनण िारायण पावस्कर यांिी सािाऱ्यावर हफला
करूि खनजिा लटु ायचा असा कट रचण्याि आला.
• या कटाि सािाऱ्याचा िुरुंगानधकारी नशपाई मािनसंह सहभागी होिा. उठावाची बािमी इग्रं जांिा
कळली िेव्हा त्यांिी नशपाई मािनसंह यास पकडले व १२ जूि रोजी त्यास िोिे च्या िोंडी नदले.
उठावाि सहभागी असणाऱ्या लोकांची इग्रं जािी धरपकड सरू ु के ली. याि सीिाराम गिु े, के शव नचत्रे,
बाबीया मांग, यशा मांग, गणेश साखाराम कारखािीस यांिा इग्रं जांिी अटक के ली. सीिाराम गिु े, िारायण
पावस्कर, नशवराम कुलकणी, के शव नचत्रे यांिा िाशी देण्याि आली. गणेश कारखािीस, सत्तू रामोशी
यांिा िोिे च्या िोंडी देण्याि आले.
उठावाचे मख्
ु य सत्रू धार रंगो बापज
ु ी गिु े यांिा पकडण्यासाठी सरकारिे ५००० रुपये बक्षीस ठे वले परंिु िे
शेवट पयांि भनू मगि रानहले.

कोफहापूर
मराठा राज्य संपुष्टाि आफयािंिर इग्रं जािी आपला वकील म्हणूि रामराव देसाई यांिा नियुक्त करण्याि
आले. त्यांिी कोफहापूर संस्थािािील नकफयांवरील गडकाऱ्यांिा सेवेिूि काढूि टाकले िसेच त्यांची
जमीिी काढूि घेिफया. पररणामी १८४४ रोजीइग्रं जां नवरुद्ध कोफहापूर मधे बाबाजी अनहरेकर आनण
सावंिवाडी येथे िोण्ड साविं यांच्या िेिृत्वाखाली सशस्त्र उठाव करण्याि आला. इग्रं जांिी जेम्स आउरम
यांच्या िेिृत्वाखाली हा नवद्रोह मोडूि काढला व त्यािंिर त्यास कोफहापूरचा पोनलनटकल एजेंट म्हणूि
नियुक्त के ले.

• इग्रं जांिी कोफहापूरच्या बंडास कोफहापूरची राणी िाईसाहेब ( सईबाई ) यांिा जबाबदार धरले व
त्यांची रवािगी पुणे येथे के ली.
• गडकऱ्यांचा उठाव मोडण्यासाठी इग्रं जांिा जो खचट आला िो खचट त्यांिी कोफहापूर संस्थाि वर
लादला यानशवाय हा खचट म्हणजे ५% व्याजदरािे घेिलेले कजट आहे असे समजावे िसेच हे कजट
निटे पयांि राजाला कोफहापूरच्या गादीवर बसनविा येणार िाही असे म्हटले.
• पररणामी राणी सईबाई, नदिकरराव गायकवाड आनण धाकटे राजे नचमासाहेब यांिी इग्रं जांनवरुद्ध
कट रचला. या कटाि २७ व्या पलटणीिील सुमारे २०० नशपाई रामजी नशरसाट यांच्या
िेिृत्वाखाली ३१ जुलै १८५७ रोजी उठावाि सहभागी झाले.
 • नचमासाहेबांिी िािासाहेब पेशव्यांिा चांदीच्या मुठीची िलवार िजराणा म्हणूि पाठनवली याि
उठावाची जमवाजमव करण्याचा संदेश होिा.

मुंबई
मुंबईिील नशनक्षि मध्यम वगाटिे आनण भारिीय उद्योगपिींिी १८५७ च्या उठावाकडे पाठ निरनवली.
उठावाची बािमी समाजिाच मुंबईिील ज्यु धमीयांिी निनटश सरकारकडे अजट के ला. अजाटि पुढील
आशय िमूद करण्याि आला, “आम्ही इंग्रजांच्या राज्याि सुखी आहोि, निनटशांच्या राजवटीि इमािी
िागररक म्हणूि आम्ही राहू शकिो.”

• ज्यु धनमटयांच्या पाठोपाठ ‘बॉम्बे असोनसएशि’िे २३ जूि १८५७ रोजी अश्याच आशयाचा अजट
इग्रं जांकडे पाठवनवला.
• मुंबई प्ांिािील सुधारक नवष्ट्णुबुवा िम्हचारी यांिी मात्र आपले वृत्तपत्र ‘विटमािदीनपका’ आनण
‘वृत्तसार’ यािुि उत्तरेकडील उठावाच्या बािम्या दनक्षणेकडे प्साररि के फया पररणामी इग्रं ज
सरकारिे या संन्सयास्याला अटक के ली.
• मुंबईचा पोनलस कनमशिर चाफसट िोजेट यािे मुंबईच्या पोनलस कचेरीजवळ एक वधस्िंभ उभा
के ला. या वधस्िंभावर नलनहले होिे, “जो निनटश राजवटीनवरुद्ध उठाव करेल त्याच्या िनशबी हा
वधस्िंभ येईल.”
• मुंबईिील निनटश सैन्सयािील नशपाई गंगाप्साद यािे नहन्सदी सैनिकांिा स्वि:च्या घरी बैठक घेिली.
सैनिकांिी नदवाळीच्या मुहूिाटवर बंडाचे निशाण उभारण्याचे निनिि के ले, मात्र नििुरीमुळे
उठावाचा कट मोडूि टाकण्याि आला. िोजेटिे कटाच्या सवट सूत्रधारांिा पकडण्याि आले.
गंगाप्साद आनण त्यासोबिच्या साि जणांिा जन्समठे पेची नशक्षा झाली.

िागपूर
िागपरू येथील नशपायांिी १३ जिू १८५७ रोजी सामनू हक उठाव करण्याचे निनिि के ले. “प्थम टाकळी
येथील सैनिकांिी हफला करावा, यरु ोनपयि अनधकाऱ्याचं ी कत्तल करावी, दारुगोळा हस्िगि करावा व
नसिाबडीचा नकफला िाब्याि घ्यावा. मग कामठी येथील सैनिकांिी टाकली येथील सैनिकांिा नमळावे”
असे ठरले गेले. टाकलीवरील हफफयाची खबर नमळिाच इशारा म्हणूि ‘हवेि दारूचे िुगे उडवावेि’ असे
ठरले.
इग्रं जांिा कटाची खबर नमळाली त्यांिी टाकळीवर हफला के ला पररणामी हवेि दारूचे िुगे उडाले िाही
त्यामळ ु े उठावकत्याांची योजिा बारगळली. इग्रं ज अनधकारी स्टीिि नहस्लॅाप यािे कटाचे सत्रू धार नवलायि
अली आनण कानदर खाि यांिा अटक करूि िाशी ची नशक्षा नदली.

खािदेश
सि १८३१ िे १८५१ रोजी कजारनसंह इग्रं जांच्या पॉनलसी सेवेि कायटरि होिा. चोरीच्या गुन्सयाि
सापडलेफया एका गुन्सहेगारास कजारनसंह यािे बेदम मारहाण के फयामुळे पोनलस कस्टडीिच त्याचे निधि
झाले पररणामी कजारनसंह यावर खुिाचा गुन्सहा दाखल करण्याि आला. त्यास १० वषाटची कारावासाची
नशक्षा देण्याि आली.
मात्र त्याच्या चांगफया विटवणुकीमुळे त्याची नशक्षा कमी करूि १८५५ रोजीच कजारनसंहची िुरुंगािूि
सुटका झाली. कजारनसंह यािे आपणास पुिः िोकरीि घ्यावे यासाठी कंपिीकडे नविंिी अजट के ला. परंिु
कंपिीिे त्यास कामावर रुजू करण्यास िकार नदला.
१८५७ च्या उठावा दरम्याि कजारनसंह यािे आपला नमत्र नभफलांचा म्होरक्या भीमा िाईक याच्या मदिीिे
सुमारे १५०० लोकांची सेिा उभारली आनण इग्रं जांनवरुद्ध सशस्त्र लढा उभारला. या लढयाचे वैनशष्टये
म्हणजे, उठावाि सुमारे ४०० नभफल नस्त्रया सहभागी झाफया होत्या.

सािपुडा पवटिरांग
इग्रं जांिी सािपडु ा पवटिरांगेिील गोंडावणा राज्य खालसा के ले. यामळ ु े आनदवासी राजघराण्यािील
शकं रशाह यािे इग्रं जांनवरुद्ध बडं ाची घोषणा के ली. त्यािे इग्रं जांिा धमकीवजा सच ू िा के ली, “ इग्रं जांिी
आमचे राज्य िाबडिोब सोडूि द्यावे िाहीिर िलवारीच्या बळावर आम्ही िे नजक ं ू ि घेव.ू ”
शक
ं रशाहा चा मुलगा रघुिाथ शाहा व सीिारामशाहा यांिी ग्वाफहेर ला जावूि िात्या टोपे यांची भेट घेिली
व इग्रं जांनवरुद्ध लढा उभारण्याचा कट रचला.
एका समारंभाि जबलपुरचा रेनसडेंट मॅकग्रेजर याचा भर समारंभाि लोकांसमक्ष शंकरशाहिे त्याचा खूि
के ला. शंकरशाहाला पकडूि इग्रं जांिी १८ सेप्टें बर १८५७ रोजी िोिे च्या िोंडी नदले.

Join our telegram : @historybysantoshchavan Contact : 9822 92 6066

 महात्मा िोजतराव फुले आजि सत्यशोधक समाि
सिं ोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/ SET

महात्मा जोनिराव िुले यांचा जन्सम ११ एनप्ल १८२७ रोजी पुणे झाला. त्यांचे मुळ गाव सािारा नजफयािील
कटगूण होिे. त्यांचे मुळ आडिाव गोऱ्हे होिे. महात्मा िुले यांच्या पणजोबांचे गावकऱ्यांशी भांडण
झाफयाििं र त्यांिी गाव सोडले आनण िे पण ु े नजफयािील परु ंदर िालक्ु यािील खािवडी येथे स्थलांिर
के ले. िुलांचा व्यवसाय करण्यासाठी हे कुटुंब पण
ु े शहराि स्थलांिर झाले. गोनवदं राव आनण नचमणाबाई
यांच्या पोनट ‘जोनिराव’ आनण ‘राजाराम’ यांचा जन्सम झाला.
जोनिराव यांचे वयवषे १३ असिािा त्यांचा नववाह धिकवडी चे झगडे पाटील यांची ७ वषाांची कन्सया
सानवत्रीबाई यांच्यासोबि१८४० रोजी झाला.
जोनिराव यांच्या शेजारी राहणारे उदूट नशक्षक गिर बेग मिु शी आनण धमोपदेशक नलनजट साहेब यांच्या
आग्रहास्िव सि १८४१ रोजी जोनिराव यांिा ‘स्कॉनटश नमशिरी शाळे ि’ दाखल करण्याि आले. शालेय
नशक्षण घेि असिािाच त्यावर थॉमस पेि यांच्या Rights of Man यांच्या पस्ु िकाचा प्भाव पडला.
सामानजक आनण राजकीय गल ु ामनगरी उदध्वस्ि करण्यासाठी त्यांिी लहूजी बडु ा मांग (साळवे) या
अस्पृश्य व्यनक्तकडूि िुफयांिी दांडपट्टा, िेमबाजी इत्यादींचे प्नशक्षण घेिले. परंिु लवकरच िुफयांच्या
लक्षाि आले, पाच पच ं वीस हुफलड िरुणांिा एकत्र करूि सामानजक आनण राजकीय गुलामनगरी िष्ट होवू
शकि िाही त्यासाठी सामूनहक प्यत्ि करणे आवश्यक आहे.
आपला िाह्मण नमत्र सदानशव बफलाळ गोवंडे यांच्या लग्िाला गेले असिा िवरदेवा सोबि वरािीिूि
चालि असिािा, एका माळ्याच्या मुलािे िाह्मणाबरोबर चालणे इिरांिा आवडले िाही पररणामी
िुफयांिा लग्िाच्या वरािीिूि अपमानिि करूि बाहेर काढण्याि आले. येथूि पुढे िुफयांच्या जीविाि
सामानजक न्सयाय नमळनवण्यासाठी क्रांनि ची ज्योि पेटली.
स्त्री उद्धाराचे कायट
स्त्री नशक्षण
• सामानजक कायाटची सुरुवाि करण्यासाठी स्त्री नशक्षण हाच प्भावी मागट आहे हे ओळखूि िुफयांिी
३ जुलै १८४८ रोजी पुण्यािील बुधवार पेठेि िात्यासाहेब नभडे यांच्या वाडयाि मल
ु ींसाठी पनहली
शाळा सुरू के ली.
 • या शाळे ि िुले स्वि: मुलींिा नशकनवण्याचे कायट करीि. स्विंत्रपणे मुलींसाठी शाळा काढणारे
महात्मा िुले पनहले भारिीय होिे.
• पनहफया शाळे िील सुरुवािीच्या पाच नवद्याथीिी : १) सुमिी मोकाळी २) दुगाट देशमुख ३) माधवी
थत्ते ४) सोिू पवार ५) जिी करनडले
• मुलींच्या शाळे ि पुरुष नशक्षक कसा ? असा सवाल प्स्थानपिांिी उठनवफयावर िुफयांिी स्वि:च्या
पत्िीस सानवत्रीबाई यांिा नशकवूि नशनक्षका म्हणूि िेमले.
• पनहली शाळा बंद पडफयािंिर, ३ जुलै १८५१ रोजी बुधवार पेठेि आण्णा साहेब नचपळूणकर
यांच्या वाडयाि मोरो नवठ्ठल वाळवेकरांच्या मदिीिे मल
ु ींची दुसरी शाळा सुरू करण्याि आली.
• रास्िा पेठ येथे १७ सप्टेंबर १८५१ रोजी निसरी शाळा िर १५ माचट १८५२ रोजी वेिाळ पेठेि
िुफयांिी चवथी शाळा सुरू के ली.
• िुफयांच्या या कायाटला सुव्यवनस्थि स्वरूप प्ाि व्हावे यासाठी त्यांिी ‘भारिीय बनहष्ट्कृि नशक्षण
प्सारक मंडळ’ स्थापि के ले. या कायाटि िुफयांिा ई . सी . जोन्सस नमसेस नमचल यांिी मोलाची
साथ नदली. मेजर कॅ न्सडी यांिी िुफयांच्या शाळे ि पुस्िके पुरनवण्याचे कायट के ले.

नवधवा पुिनवटवाह
• जोनिराव िुले यांिी नवधवा पिु नवटवाहाचा धडाडीिे परु स्कार के ला. त्यांिी सि १८६४ रोजी
पण्ु यािील गोखफयांच्या बागेि एक नवधवा नववाह घडविू आणला.
बालहत्या प्निबध
ं क गृह
• नवधवा झालेफया स्त्रीयांवर समाजाची वक्र दृष्टी होिी. समाज मािांडांकडूि नवधवा स्त्रीयांवर गरोदर
राहण्याची वेळ आफयास अशा स्त्रीयांिा समाज नस्वकारि िसि. त्यावेळी नस्त्रया आत्महत्येचा मागट
स्वीकारि.
• नस्त्रयांिा या दास्यािुि बाहेर काढण्यासाठी िुले दाम्पत्यांिी नवधवा मनहलांिा गुिपणे बाळंि होिा
यावे व आपले मुल िेथे ठे विा यावे यासाठी आपफया राहत्या घराशेजारी सि १८६३ रोजी
‘बालहत्या प्निबंधक गृह’ स्थापि के ले.
• या गृहासाठी महात्मा िुफयांिी नभनत्तपत्रक वाटले त्याि त्यांिी म्हटले होिे, ‘नवधवांिो, इथे येवूि
गुिपणे आनण सुरनक्षिपणे बाळंि व्हा. िुम्ही आपले मुल न्सयावे नकंवा इथे ठे वावे हे िुमच्या खुशीवर
अवलंबूि आहे. त्या मुलांची काळजी अिाथाश्रम घेईल.’
• जोनिराव िुले यांिी सुरू के लेला हे भारिािील पनहलेच बालहत्या प्निबंधक गृह होिे.
 • िुले दाम्पत्यांिी १८७३ रोजी काशीबाई या िाह्मण स्त्रीचा बालहत्या प्निबंधक गृहािील मुलगा
दत्तक म्हणूि घेिला. त्यांिी त्याचे िाव ‘यशवंि’ असे ठे वले.
• यशवंि पुढे डॉक्टर बिला त्याचे लग्ि हडपसरचे ग्यािबा कृष्ट्णा ससाणे यांची मुलगी राधा
नहच्यासोबि लावण्याि आले.
• िुफयांिी आपफया वनडलांचा वषटश्राद्धाचा नवधी गरीबांिा अन्सिदाि व नवद्यार्थयाांिा पुस्िके वाटूि
पार पडला.

अस्पृश्य उद्धाराचे कायट

जोनिबा िुले सामानजक समिेच्या चळवळीचे आद्यप्विटक होिे. अस्पृश्याच्या प्श्नावर िोडगा
काढण्यासाठी िुफयांिी अस्पृश्यांमधे नशक्षणाच्या प्साराचा मागट स्वीकारला.

• सि १८५२ रोजी िुफयांिी पुण्याच्या वेिाळपेठेि (िािा पेठेि) अस्पृश्यांसाठी ची पनहली शाळा
सुरू के ली.
• आपफया नमत्रांच्या मदिीिे िुफयांिी १० सप्टें बर १८५३ रोजी , ‘महार, मांग इत्यानद लोकांसाठी
नवद्या नशकनवण्याकरीिा मडं ळी’ या िावाची संस्था काढली.
• १८६८ रोजी िुफयांिी स्वि:च्या घरचा पाण्याचा हौद अस्पृश्यांसाठी खुफला के ला.
• १८७७ रोजी िुफयांिी आपले नमत्र डॉ. नशवप्पा यांच्या मदिीिे ‘महाराणी नव्हक्टोररया अिाथ
आश्रम’ सरुु के ला.
शेिकऱ्यांसाठी के लेले कायट
भारिीय शेिकरी अंधश्रद्धा, रूढी परंपरा, अज्ञाि, दाररद्रय, कजटबाजारीपणा, मागासलेपणा यामुळे
ग्रासलेला होिा. या शेिकऱ्यास दुख:च्या खाईिूि बाहेर काढण्याचा प्यत्ि महात्मा िुफयांिी के ला.
िुफयांच्या मिे, भारिीय शेिकऱ्याच्या मागासलेपणाचे मुख्य कारण त्यांचा अज्ञािीपणा आहे. पररणामी
िुफयांिी नशक्षणाचा पयाटय पुढे मांडला.

• जोनिबा िुफयांिी ‘शेिकऱ्यांच्या आसूड’ या ग्रथ

ं ाि नशक्षणाअभावी समाजाची कशी दुदटशा झाली
याचे वणटि खालीलप्माणे के ली आहे.

“नवद्येनविा मिी गेली; मिीनविा िीिी गेली,

िीिीनविा गिी गेली; गिीनविा नवत्त गेले,
नवत्तानविा शूद्र खचले; इिके अिथट एका अनवद्येिे के ले.’’
 • शेिकऱ्यांच्या मुलांिा नशक्षण द्यावे, सरकारिे त्यासाठी खास प्यत्ि करावेि, शेिकऱ्यांच्या
मुलांसाठी वसनिगृह काढावीि, उद्योगधंद्यांचे नशक्षण त्यांिा द्यावे, शेिकाऱ्यांिा िैसनगटक
आपत्तीवेळी सवटिोपरी मदि करावी, कनिष्ठ वगाटिील लोकांिा िोकऱ्यांि प्ाधान्सय द्यावे आशा
सच ू िा िुफयांिी सरकारला के फया
• १८७६ रोजी पुणे व अहमदिगर येथील दख्खि च्या दगं े वेळी सावकारांच्या नवरोधाि ‘िांगर
चालणार िाही व जमीि नपकणार िाही’ हे आंदोलि के ले. यालाच खििोडीचे आंदोलि
म्हणिाि.
• १८७७ रोजी दुष्ट्काळा वेळी त्यांिी पीनडिांच्या मदिीसाठी पुढाकार घेिला िसेच धिकवडी येथे
दुष्ट्काळ पीनडि नवद्यार्थयाांच्यासाठी कॅ म्प उभारला.
• १८७७ रोजी महाराणी नव्हक्टोररया यांचे नचरंजीव ‘डयूक ऑि किॉट’ भारिभेटीला आले असिा
पुण्याि त्यांिा मािपत्र देण्याचा समारंभ झाला. या समारंभाि जोनिबा िुले शेिकऱ्यांच्या वेशाि
उपनस्थि रानहले.
• िुफयांचा वेश ‘ डोक्यास मडुं ासे, साधा अंगरखा, खांद्यावर घोंगडी, हािाि काठी व पायाि
िाटक्या वाहाणा.’ या पद्धिीचा होिा.
• महात्मा िुले यांिी या समारंभाि आपले नवचार मांडले, “डयूक साहेब या नठकाणी उत्तमोत्तम
पोषण करूि उपनस्थि असलेले लोक हे नहंदुस्थािचे प्निनिधी िाहीि. या देशािील बहुिांश लोक
शेिकरी आहे आनण िे जो पोशाख वापरिाि त्याच पेहरावाि मी त्यांचा प्निनिधी म्हणूि आपफया
भेटीला आलो आहे. नहंदुस्थािच्या या बहुसंख्य जििेचे नहि िुंम्हाला करावयाचे असेल िर त्यांचे
अज्ञाि घालवा. त्यांिा प्ाथनमक नशक्षण मोिि नमळण्याची सोय करा, असा त्या लोकांचा
प्निनिधी म्हणूि माझा निरोप महाराणीला कळवा.”
• कृष्ट्णाजी भालेकर संपानदि ‘दीिबंधु’ या वृत्तपत्राि नलखाण करूि शेिकऱ्यांवरील अन्सयायाला
वाचा िोडली.

सत्यशोधक समाजाची स्थापिा

सामानजक सुधारणेसाठी शद्रु ािीशूद्रांची नस्थिी सुधारण्यासाठी िुफयांिी २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी
सत्यशोधक समाजाची स्थापिा के ली. सामानजक आनण धानमटक गुलामनगरी िष्ट करणे हा मुख्य उद्देश
सत्यशोधक समाजाचा होिा.
‘सावटजनिक सत्यधमट’ आनण ‘गुलामनगरी’ या दोि ग्रथ
ं ाि िुफयांिी सत्यशोधक समाज बाबिचे आपले
नवचार मांडले आहेि.
 • ‘सवटसाक्षी जगत्पिी | त्याला िकोच मध्यस्िी |’ हे या समाजाचे िीदवाक्य होिे.
• समिा, स्वािंत्र्य, व बंधुिा हे नवचार रुजनवण्यासाठी या समाजाची स्थापिा झाली.
• सत्यशोधक समाजाचे उनद्दष्ट स्पष्ट करिािा महात्मा िुले म्हणाले, “ िाम्हण, भट, जोशी, उपाध्ये
या लोकांच्या दास्यत्वापासिू शूद्र लोकांिा मुक्त करण्याकररिा व आपफया मिलबी ग्रंथाच्या
आधारे आज हजारो वषे िे शूद्र लोकांस िीच मािूि गिळिीिे लुटि आहे. यास्िव सदुपदेश व
नवद्याद्वारे त्यांचे वास्िनवक अनधकार देण्याकररिा हा समाज आहे.”
• सत्यशोधक समाजाची ित्वे :

१) ईर्श्र निगटण
ु निराकार आहे.
२) ईर्श्र एकाच आहे िो सत्य स्वरूप आहे.
३) मिुष्ट्य जािीिे श्रेष्ट िसूि गण
ु कमाटिे श्रेष्ट ठरिो.
४) कोणिाही धमट ग्रंथ प्माण व ईर्श्र निनमटि िाही.
५) परमेर्श्र अविार घेि िाही.
६) सवट माणसे एकाच परमेर्श्राची लेकरे आहेि व परमेर्श्र त्याचा मायबाप आहे.
७) परमेर्श्राची प्ाथटिा करण्यासाठी परु ोनहिाची (मध्यस्थाची) आवश्यकिा िाही.
सत्यशोधक समाजाचे सभासद होिािा सदस्यांिा पढु ीलप्माणे शपथ घ्यावी लागि, “सवट मािव प्ाणी
एकाच देवाची लेकरे आहेि. सबब िी माझी भावडं े आहेि. अशा बद्ध
ु ीिे मी त्यांच्याशी वागेि, परमेर्श्राची
पज
ू ा, भनक्त अगर ध्यािधरिा करिेवेळी अगर धानमटक नवधीवेळी मी मध्यस्थाची गरज ठे वणार िाही. मी
माझ्या मल
ु ा मल
ु ींिा सनु शनक्षि करेि.”

सत्यशोधक नववाह पद्धिी

• सत्यशोधक नववाह पद्धिी हे सत्यशोधक समाजाचे प्मुख वैनशष्ट मािले जािे. या नववाहपद्धिीि
पुरोनहिानविा लग्िे लावली जाि. नववाह समारंभासाठी मराठीि रचलेली मंगळाष्टके गायली जाि.
• पनहला सत्यशोधक नववाह २५ नडसेंबर १८७३ रोजी सीिाराम आफहाट आनण राधाबाई नदिकर
यांच्याि झाला.
• दूसरा नववाह ज्ञािोबा ससाणे आनण काशीबाई नशंदे यांच्याि झाला
• सत्यशोधक समाजाच्या कायटकत्याांिी गंजपेठेि ‘साविा माळी फ्री बोनडांग’ ची स्थापिा के ली.
सत्यशोधक समाजाची पनहली कायटकाररणी
• अध्यक्ष : डॉ. नवश्राम रामजी घुले
• कोषाध्यक्ष : महात्मा जोनिराव िुले
• कायटवाहक : िारायण गोनवदं कडलख
कृष्णराव भालेकर याांच्या ववनांती करून १८७४ रोजी मुांबई येथे सत्यशोधक समाजाची शाखा सुरू
करण्यात आली.

• मबुं ई शाखेचे सदस्य : रामय्या व्यक

ं य्या अय्यावारू, िरनसगं राव सायबू वडिाळ, जाया यफलप्पा
नलगं ू, व्यक
ं ु बळोजी कालेवार
• सािारा आनण कोफहापरू सत्यशोधक समाजाचे बालेनकफले होिे.
• सि १८९३ रोजी सासवड येथे झालेफया सत्यशोधक समाजाच्या पररषदेचे अध्यक्षस्थाि
सानवत्रीबाई िुले यांिी भषू नवले.
• १७ एनप्ल १९११ रोजी पण ु े येथे झालेफया सत्यशोधक सत्यशोधक समाजाच्या पररषदेचे अध्यक्ष
रामय्या अय्यावारू होिे.

हंटर कनमशि ला साक्ष

भारिािील नशक्षण व्यवस्थेची पाहणी करण्यासाठी १८८२ रोजी आलेफया हंटर कनमशि पुढे महात्मा िुले
यांिी पुढीलप्माणे साक्ष नदली, “ सरकार गरीब शेिकाऱ्यांकडूि जो सारा वसूल करिे त्या वसुलीचे उत्पन्सि
वररष्ठ वगाटच्या नशक्षणावरच खचट होिे. वररष्ठ वगट स्वि:पुरिाच नवचार करिो, म्हणूि सरकारिे कनिष्ठ
वगाटच्या नशक्षणाकडे लक्ष नदले पानहजे. बारा वषाटखालील मुलामुलींिा प्ाथनमक नशक्षण सक्तीचे आनण
मोिि नदले पानहजे.”

• हटं र कमीशि पुढे िुले म्हणिाि, “प्ाथनमक शाळे िील नशक्षक प्नशनक्षि असावेि. त्याचबरोबर िे
शेिकारी वगाटिील असावेि. िाह्मण वगाटिील नशक्षक धानमटक पूवटग्रहामुळे कनिष्ठ वगीयांशी
िटकूि वागिाि. शेिकरी वगाटिील नशक्षक त्या वगाटि अनधक सहजपणे नमसळिील. समाजािील
कनिष्ठ थरांशी िे ित्परिेिे एकरूप होिील.”
कामगार नवषयक व अन्सय कायट
मजुरांवर होणाऱ्या शोषणास वाचा िोडण्यासाठी महात्मा िुले यांिी ‘मुंबई कामगार संघ’ ची स्थापिा
१८८४ रोजी के ली. या संघाचे रूपांिर पुढे िारायण मेघाजी लोखंडे यांच्या अध्यक्षिेखाली ‘बॉम्बे नमल हँड
असोशीएशि सोसायटी’ मधे करण्याि आले. ही भारिािील मजुरांची पनहलीच संघटिा होिी. या
संघटिेमािट ि मुंबईिील नगरणी कामगारांचे प्श्न सरकार पुढे मांडण्याि आले.
महात्मा िुले सि १८७६ िे १८८२ या काळाि पुणे महािगरपानलके चे सदस्य (िगरसेवक) होिे. िगर सेवक
असिािा त्यांिी पुण्यािील लोकांसाठी सावटजनिक सोयी उपलब्ध करूि देण्यासाठी प्यत्ि के ला. पुण्याि
माके ट ची इमारि बांधण्यासाठी आनण ररपि ला मािपत्र देण्याच्या समारंभास िुफयांिी नवरोध के ला.
त्यांच्यामिे, यावर होणारा खचट नशक्षणावर करायला हवा.

महात्मा िुले यांचे सानहत्य

• िृिीय रत्ि : सि १८५५ रोजी िृिीय रत्ि हे िाटक महात्मा िुले यांिी नलनहले. ‘पुरोनहि लोक
आपफया मिलबी धमाटच्या थापा देऊि अज्ञािी शद्रू ास कसे िसनविाि व निस्िी नमशिरी
आपफया निपक्षपािी धमाटच्या आधारे अज्ञािी शद्रू ास खरे ज्ञाि सांगिू त्यास कसे सत्यमागाटवर
आणिाि’ त्याचे ममट या िाटकाच्या माध्यमाििू िुफयािं ी दाखविू नदले आहे.
• छत्रपिी नशवाजी भोसले यांचा पोवाडा : सि १८६९ रोजी महात्मा िुफयांिी छत्रपिी नशवाजी
महाराज यांची रायगडावरील समाधी शोधिू काढली व पण्ु याि भव्य नमरवणूक काढूि पनहली
‘नशवजयिं ी’ साजरा के ली. छत्रपिी नशवाजी महाराज यांचे किटत्ृ व व पराक्रम लोकांच्या लक्षाि
यावे यासाठी १८६९ रोजी नशवाजी महाराजांचा पोवाडा रचला. िुफयांिी या पोवाडयाि नशवाजी
महाराजांिा ‘कुळवाडी भषू ण’ म्हणूि सबं ोधले आहे. या पोवाडयास शद्ध ु करण्यासाठी महात्मा
िुफयांिा, बाबा पद्मजी याच ं े सहकायट लाभले.
• िाम्हणांचे कसब :१८६९ रोजी महात्मा िुफयांिी ‘िाम्हणांचे कसब’ हा ग्रथ ं नलहूि स्वाथटसाधू
िाम्हणांच्या कारवाया स्पष्ट के फया आहेि. आपफया सांस्कृनिक परंपरेिील िाम्हणांचे महात्म्य व
नवद्येची मक्तेदारी आनण मागासलेफया जािीिील अज्ञाि, अंधश्रद्धा व रूढीपरंपरा इत्यादी
नवषयांची चचाट या ग्रथं ाि के ली आहे.
• गलु ामनगरी : १८७३ रोजी महात्मा िुफयांिी गल ु ामनगरी हा ग्रथ
ं प्कानशि के ला. ‘अमेररके ि
गल ु ामनगरी नवरुद्ध लढणाऱ्या लोकांिा’ हा ग्रथ
ं अपटण करण्याि आला आहे. या ग्रथ ं ाि
िम्हदेवाच्या उत्पिी पासिू िे भटपांडयांच्या बडं ापयांि (१८५७ चा उठाव) समग्र इनिहास िमदू
 के ला आहे. सवटसामान्सयांिा ज्ञािाचे दरवाजे बदं झाफयामळ
ु े परु ोनहिाच्या मध्यस्थीची गरज निमाटण
झाली, या मध्यस्थी वर कठोर टीका या ग्रथ ं ाि के ली आहे.
• शेिकऱ्यांचा आसडू : महात्मा िुफयांिी सि १८८३ रोजी हा ग्रथ
ं नलनहला. या ग्रथ
ं ाि शेिकऱ्यांच्या
खालावलेफया नस्थिीचे वणटि के ले आहे. नशक्षणाअभावी समाजाची दुदटशा कशी झाली आहे
याबाबिचे वणटि या ग्रथ
ं ाि करण्याि आले आहे.
• सत्सार : सि १८८५ रोजी हे नियिकानलक िुफयांिी सरूु के ले. याि त्यांिी सामानजक प्श्नांचा
ऊहापोह के ला आहे.
• इशारा : सि १८८५ रोजी बडोद्याचे महाराज यांच्या सत्कार समारंभाि न्सयायमूिी रािडे यांिी म्हटले,
“नहंदी समाजाि मिभेद असले िरी िो आपफया नहिास आडवा येि िाही.” या नवधािाचा
समाचार िुफयांिी इशारा या ग्रथ ं ाि घेिला. या ग्रंथाि िुले जानिभेदनवषयक नवचार मांडले आहे.
• सावटजनिक सत्यधमट : हा ग्रथ ं महात्मा जोनिराव िुले यांचा शेवटचा ग्रंथ होिा. िुफयांिी त्यांिा
अधाांगवायु झाला असिािाही डाव्या हािािे नलहूि १८८९ पूवी पूणट के ला. हा ग्रंथ १८९१ रोजी
िुफयांच्या निधिािंिर प्नसद्ध झाला. या ग्रंथाि त्यांिी धानमटक, व्यावहाररक नवषयांची चचाट के ली
आहे. सख ु , पजू ा, िामस्मरण, िैवेद्य, स्वगट, स्त्री - परुु ष, पाप - पण्ु य, जानिभेद, िीिी, दैव इत्यादी
प्श्नांचा त्यांिी ऊहापोह के ला. मिष्ट्ु यमात्राच्या जीनविसािफयासाठी धमटभाविेची आवश्यकिा
आहे अशी िुफयांची धारणा या ग्रथ ं ाििू स्पष्ट होिे.
 महाराष्ट्रािील आद्य क्रानं िकारक आनण त्यांचा नवद्रोह
संिोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/SET

उमाजी िाईक : (७ सप्टेंबर १७९१–३ िे िवु ारी १८३२)

• जन्सम पुणे नजफयािील नभवडी (िा. पुरंदर) येथे झाला. वडील दादजी खोमणे हे पुरंदर नकफफयाचे
रखवालदार म्हणूि काम करि होिे.
• छ. नशवाजी महाराजांच्या काळापासूि अिेक नकफफयांची राखणदारी रामोशी समाजाकडे
सोपनवण्याि आली होिी. उमाजी िाईक लहािपणापासूि वनडलांसोबि पुरंदरच्या रखवालीचे
काम करि. आपफया वनडलांकडूि त्यांिी गोिण चालनवणे, िीर मारणे, कुऱ्हाड चालनवणे, भाला
िे कणे, िलवार व दांडपट्टा चालनवणे इ. कौशफये आत्मसाि के ली होिी.
• उमाजी िाईक ११ वषाांचे असिािा त्यांच्या वनडलांचे निधि झाले (१८०२) आनण वंशपरंपरेिे
वििदारी त्यांच्याकडे आली.
• इग्रं जांच्या सफफयावरूि १८०३ मध्ये दुसऱ्या बाजीरावािे पुरंदर नकफला रामोशींच्या िाब्यािूि
काढूि घेण्याचा प्यत्ि के ला, यावेळी रामोशींिी कडाडूि नवरोध के ला. पररणामी पेशवा बाजीराव
II यािे रामोशी लोकांचे हक्क, वििे, जनमिी जि के फया. उमाजी िाईकािी पेशव्यांच्या या
अत्याचाराच्या नवरुद्ध संघषट के ला.
• रामोशी समाज उमाजी िाईकिा आपला िेिा मािि होिे. गोर गररबांिा लुटणारे सावकार,
वििदार व जमीिदार यांिा त्यांिी आपले लक्ष बिनवले.
• गोरगररबांिा लुटूि सावकार झालेफया मुंबईच्या चािजी मानिया या पेढीवाफयाचा माल उमाजींिी
पिवेल-खालापूरजवळ धाड घालूि पळनवला. िेव्हा उमाजी िाईकांिा इग्रं जांिी अटक के ली व
एक वषट सक्तमजुरीची नशक्षा झाली.
• िुरुंगािूि सुटफयािंिर एका दरोडयाि िे पुन्सहा त्यांिा पकडण्याि आले व त्यांिा साि वषाांची
िुरुंगवासाची नशक्षा झाली.
• उमाजी िाईक खंडोबाचा भक्त होिे. त्यांच्या पत्रावर ‘खंडोबा प्सन्सि’ असे शीषटक नदसिे. त्यांचा
भाऊ आमृिा यािे सत्तू बेरडाच्या िेिृत्वाखाली इग्रं जांचा भांबुडटयाचा लष्ट्करी खनजिा लुटला
(१८२४-२५).
• १८२५ मध्ये सत्तूच्या मृत्यिु ंिर त्याच्या टोळीचे प्मुख उमाजी िाईक झाले.
• उमाजींनवरुद्ध इग्रं ज सरकारकडे िक्रारी वाढफयािे २८ ऑक्टोबर १८२६ रोजी इग्रं जांिी
त्यांच्यानवरुध्द पनहला जाहीरिामा काढला. यामध्ये उमाजी व त्यांचा साथीदार पांडूजी यांिा
पकडूि देणाऱ्यांिा १०० रु. चे बक्षीस जाहीर के ले.
• दुसऱ्या एका जाहीरिाम्याि उमाजीला साथ देणाऱ्यांिा ठार मारण्याि येईल, असे जाहीर करण्याि
आले.
• पररणामी उमाजींिी इग्रं जांनवरुद्ध मोहीमच सुरू के ली. नभवडी, नककवी, पररंचे, सासवड व जेजुरी
भागाि त्यांिी लुटालूट के ली. त्यामुळे इग्रं ज सरकारिे उमाजींिा पकडण्यासाठी स्विंत्र घोडदळाची
नियुक्ती के ली व १५२ नठकाणी चौक्या बसनवफया, परंिु उमाजी इग्रं जांच्या हािी सापडले िाहीि.
• ८ ऑगस्ट १८२७ रोजी इंग्रजांिी पुन्सहा एक जाहीरिामा काढला, “जे लोक सरकारला मदि करणार
िाहीि, त्यांिा उमाजीचे साथीदार समजण्याि येईल असे घोनषि के ले” उमाजींिा पकडणाऱ्यास
१२०० रु. चे बक्षीस जाहीर के ले.
• उमाजी िाईकांिी स्वि:ला ‘राजे’ म्हणवूि घेण्यास सुरुवाि के ली.
• १८२७ मध्ये उमाजीिे इग्रं जांिा आव्हाि देि पुण्याचा कलेक्टर एच. डी. रॉबटट सि याच्याकडेच
आपफया मागण्या के फया. मागण्या मान्सय ि के फयास रामोशाच्या उठावास सामोरे जावे लागेल ,
अशी धमकी नदली.
• उमाजींच्या नवरोधाि रॉबटटसििे ५ कलमी जाहीरिामा काढला (१५ नडसेंबर १८२७) यामध्ये
उमाजींिा पकडूि देणाऱ्यास ५००० रु. चे बक्षीस जाहीर के ले.
• या जाहीरिाम्याला प्निरोध म्हणूि २५ नडसेंबर १८२७ रोजी ठाणे व रत्िानगरी सुभ्यासाठी
उमाजींिी स्विंत्र जाहीरिामा काढला. जाहीरिाम्यािुसार १३ गावांिी उमाजींिा आपला महसूल
नदला.
• इग्रं जांिी उमाजीं िाईकांची पत्िी, दोि मुले व एका मुलीस कै द के ले. िेव्हा उमाजी इग्रं जांिा शरण
गेले. इग्रं जांिी त्यांचे सगळे गुन्सहे माि के ले व आपफया पदरी िोकरीस ठे वले.
• १८२८–२९ या काळाि उमाजींकडे पुणे व सािारा या भागाि शांििा ठे वण्याची जबाबदारी होिी.
या काळाि त्यांिी अिेक मागाांिी पैसा जमा के ला. त्यामुळे इग्रं जांिी ऑगस्ट १८२९ मध्ये
त्यांच्यावर लटु मारी, खडं ण्या गोळा करणे, मेजवाण्या घेणे इत्यादी आरोप ठे वले;
• या काळाि उमाजींिी इग्रं जांनवरोधाि सैन्सय जमवण्यास सुरुवाि के ली.पुणे नजफहयािील पुरंदर
िालुक्यािील कऱ्हे पठारा वरूि इग्रं जांनवरुद्ध त्यांिी कारवाई करण्यास सुरुवाि के ली.
• इग्रं जांिी उमाजींिा पकडण्यासाठी कॅ प्टि ॲलेक्झांडर मॅनकंटॉश यांची नियुक्ती के ली.
• पुण्याचा कलेक्टर जॉजट नगबिट यािे २६ जािेवारी १८३१ रोजी उमाजींनवरुध्द जाहीरिामा काढला.
• त्याििं र उमाजींिी इग्रं जांच्या नवरोधाि आपला जाहीरिामा काढला (१६ िे िुवारी १८३१). हा
जाहीरिामा ‘स्वािंत्र्याचा जाहीरिामा’ म्हणूि देखील ओळखला जािो.

• यामध्ये त्यांिी “नदसेल त्या यूरोनपयिला ठार मारावे, ज्या रयिेची वििे व ििखे इग्रं जांिी बंद के ली
आहेि, त्यांिी उमाजीच्या सरकारला पानठंबा द्यावा, त्यांची वििे व ििखे आपण त्यांिा परि
नमळवूि देऊ; कंपिी सरकारच्या पायदळाि व घोडदळाि असणाऱ्या नशपायांिी कंपिीचे हुकूम
धुडकावूि लावावेि, कोणत्याही गावािे इग्रं जांिा महसूल देऊ िये, िाहीिर त्या गावांचा नवध्वस ं
के ला जाईल, असा इशारा उमाजींिी नदला होिा.
• या जाहीरिाम्यािंिर उमाजींिी ‘समस्ि गडकरी िाईक’ यांिा उद्देशूि एक पत्रक काढले व
इग्रं जानवरुद्ध उठाव करण्याचे आवाहि के ले.
• उमाजी व त्यांच्या साथीदारांिी कोफहापूर, सोलापूर, सांगली, सािारा, पुणे व मराठवाडयाि
अक्षरश: धुमाकूळ घािला. त्यांचा बंदोबस्ि करण्यासाठी अिेक इग्रं ज अनधकारी िेमले गेले
• ८ ऑगस्ट १८३१ रोजी इग्रं जांिी आणखी एक जाहीरिामा काढूि उमाजींिा पकडूि देणाऱ्यास
१०,००० रु. बक्षीस व ४०० नबघे जमीि देण्याचे जाहीर के ले. या आनमषाला उमाजीचे दोि
साथीदार काळू व िािा हे बळी पडले.
• त्यांिी उमाजींिा उत्तोली येथे १५ नडसेंबर १८३१ रोजी स्वि: पकडूि इंग्रजांच्या स्वाधीि के ले.
त्यािंिर इग्रं जांिी उमाजी िाईकांिा पुणे येथे ३ िे िवु ारी १८३४ रोजी िाशी देण्याि आली.
एकोनणसाव्या शिकाच्या सुरुवािीस महाराष्ट्रािील इग्रं ज सत्तेच्या नवरोधाि िळागाळािील
लोकांकडूि घडूि आलेला हा पनहला क्रांनिकारी होय.
राघोजी भांगरे (८ िोव्हेंबेर १८०५ – २ मे १८४८)
• राघोजीचा जन्सम महादेव कोळी जमािीि झाला.
• मराठा राज्याच्या पराभवािंिर निनटशांिी महादेव कोळ्यांच्या परंपरागि अनधकारांि गणफया
जाणाऱ्या सयाद्रीिील नकफफयांच्या नशलेदाऱ्या, वििदाऱ्या जि के फया परंपरागि अनधकार काढूि
घेिफयािे महादेव कोळ्यांमध्ये मोठा असंिोष निमाटण झाला.
• इ.स. १८२८ साली शेिसारा वाढवण्याि आला. सारावसुलीमुळे गोरगररबांिा रोख पैशाची गरज
भासू लागली त्यामुळे गोरगररब सावकार, वाण्याकडूि भरमसाठ दरािे कजे घेऊ लागले
• कजाटच्या मोबदफयाि सावकार जनमिी बळकावू लागले. त्यामुळे राघोजींिी सावकार आनण निनटश
यांच्यानवरुद्ध बंडाला सुरुवाि के ली.
• इ.स.१८३० साली अकोले िालुक्यािील राम नकरवे याला अटक करूि इग्रं जांिी यामुळे महादेव
कोळी जमािीच्या बंडखोरांि दहशि पसरेल, असे निनटशांिा वाटि होिे. रामा नकरवे चा जोडीदार
राघोजी भांगरे यािे सरकारनवरोधी बंडाि सामील होऊ िये, यासाठी इग्रं जांिी त्याला मोठया
िोकरीवर घेिले
• परंिु िोकरीि पदोपदी होणाऱ्या अपमािामुळे राघोजीिे िोकरी सोडूि बंडाि उडी घेिली.
• पुणे नजफयाि व िगर नजफयाि राघोजी भांगरे आनण बापू भांगरे यांच्या िेिृत्वाखाली उठाव सुरू
झाला. इ.स. १८३८ साली उठावाला सुरुवाि के ली.
• कॅ प्टि मॅनकंटॉश यािे हे बडं मोडण्यासाठी सवट अवघड नखडं ी, दऱ्या, घाट, रस्िे, जगं ले याची
बारीकसारीक मानहिी नमळनवली. बंडखोरांची गुनपिे बाहेर काढली. परंिु भांगरे यांिी इग्रं जापुढे
शरणागिी पत्करली िाही .
• निनटशािी भांगरे याच्या नवरुद्ध व्यापक कारवाई करूि सुमारे ८० लोकांिा कै द के ले. या कारवाईि
राघोजीचा उजवा हाि समजला जाणारा बापूजी मारला गेला. राघोजीला पकडण्यासाठी इग्रं ज
सरकारिे ५ हजारांचे बक्षीस जाहीर के ले.
• ऑक्टोबर १८४३ मध्ये राघोजी मोठी टोळी घेऊि घाटावरूि खाली उिरला आनण त्यािे अिेक दरोडे
घािले.
• राघोजीिे मारवाडयांच्या घरावर छापे घािले. मारवाडी लोकािी भांगरे च्या नवरुद्ध पोनलसांि िक्रार
नदली.
• राघोजीचा िपास करण्यास आलेफया पोनलसांिा मानहिी ि नदफयािे पोनलसांिी राघोजीच्या आईचे
निदटयपणे हाल के ले.
 • राघोजीिे टोळी उभारूि िगर व िानशक येथे पोलीसानवरुद्ध हफले के ले िसेच हािी लागलेफया
प्त्येक मारवाडयाचे िाक कापले. राघोजीच्या भीिीिे मारवाडी गाव सोडूि पळूि गेले.
• सािाऱ्याच्या पदच्युि छत्रपिी प्िापनसंह महाराजांिा पुन्सहा सत्तेवर आणण्यासाठी इग्रं जांनवरुद्ध
उठावाचे व्यापक प्यत्ि चालले होिे राघोजीचा त्यांच्याशी संबंध आला होिा.
• बंडासाठी पैसा उभारणे, छळ करणाऱ्या सावकारांिा धडा नशकनवणे या हेिूिे राघोजी खंडणी वसूल
के ली.
• बंड उभारफयािंिर राघोजीिे 'आपण शेिकरी, गररबांचे कै वारी असूि सावकार व इग्रं ज सरकारचे
वैरी आहोि', अशी भूनमका जाहीर के ली.
• भीमाशक ं र, वज्रेर्श्री, त्र्यंबके र्श्र, िानशक येथे राघोजीची भारी दहशि होिी.
जुन्सिर येथील लढाईि माि खाफयािंिर राघोजी कोणाला शोधिा येऊ िये म्हणूि गोसाव्याच्या
वेशाि निरू लागला.
• पढं रपूर येथे बंडाच्या काळाि िेथील आनदवासींिा पुन्सहा जमा करूि बंड करण्याच्या ियारीि
असणाऱ्या राघोजीला इग्रं जांिी पकडले व ठाण्यास िेले.
• राघोजीला इग्रं जांिी वकील नमळू नदला िाही त्यामुळे कोटाटि त्यािे स्विःच बाजू मांडली
आद्य क्रांनिकारक राघोजी भांगरे यांिा २ मे १८४८ रोजी ठाणे सेंरल जेल येथे िाशी देण्याि आली.
वासुदेव बळवंि िडके ( ४ िोव्हे. १८४५ िे १७ िेिु. १८८३)
• भारिाच्या या आद्यक्रांनिकारकाचा जन्सम ४ िोव्हे. १८४५ रोजी कुलाबा नजफयािील नशरढोण येथे
झाला.
• रेफवे नवभागाि नलनपक म्हणूि काम करीि असिािा त्यांिी पूिा सावटजनिक सभेि सहभाग घेिला.
• न्सयायमूिी रािडे आनण गणेश वासुदेव जोशी यांचा त्यांच्यावर प्भाव होिा.
• िडक्यांिी इग्रं जांच्या नवरोधाि भूनमका घेि असिािा स्वदेशी वस्िु वापरण्याची शपथ घेिली.
यासाठी त्यांिी १८७४ रोजी पुणे येथे ‘पूिा िेनटव्ह इनन्सस्टटयूट’ या संस्थेची स्थापिा के ली.
• समाजाि ऐक्य, समाििा, समन्सवय निमाटण करण्यासाठी ‘ऐक्यावनधटिी सभा’ स्थापि के ली.
• वासुदेव बळवंि िडके दत्ताचे उपासक असफयाकरणािे त्यांिी दत्तमहात्म हा सुमारे ७०००
ओव्यांचा ग्रंथ नलनहला.
• दौलिराव िाईकांच्या मदिीिे िडक्यांिी लोणीजवळ धामरी गावावर पनहला दरोडा टाकला याि
त्यांिा ३००० रुपये नमळाले.
• सरकारी खनजिा लुटण्यापेक्षा खेडयापाडयािील श्रीमिं लोकांची घरे लुटण्यावर त्यांिी नवशेष भर
नदला
• मे १८७९ रोजी इग्रं जानवरूद्ध िडक्यांिी पनहला जाहीरिामा प्नसद्ध के ला त्यािुसार, “आिापयांि
िक्त श्रीमंि लोकांनवरुद्ध चालनवलेली आमची मोहीम यापुढे युरोनपयि लोकांनवरुद्ध आम्ही सुरू
करू. युरोनपयिांची सापडेल िेथे कत्तल करू आनण १८५७ च्या बंडासारखे दुसरे बडं उभारू.”
• पण्ु याचे पोलीसप्मुख मेजर डॅनियल यांिी िडके यांिा पकडण्यासाठी ४००० रुपयाचे बक्षीस
जाहीर के ले िर िडके यांिी मुंबईचे गविटर सर ररचडट टे म्पल यांचे डोके कापूि आणूि देणाऱ्यास
१०,००० रुपये बक्षीस नदले जाईल असे जाहीर के ले.
• २३ जुलै १८७९ रोजी नवजापूर जवळील देवर िावडगी या गावाच्या बाहेर बौद्ध नवहारामधे गाढ
झोपलेले असिािा िडके यांिा इग्रं जािी अटक के ली.
• िडक्याच्या विीिे गणेश वासुदेव जोशी आनण महादेव आपटे यांिी न्सयायालयीि के स लढनवली.
• िडक्यांवर राजद्रोहाचा गुन्सहा दाखल करूि ३ जािे. १८८० रोजी एडि च्या िुरुंगाि रवािगी
करण्याि आल. १७ िे िुवारी १८८३ रोजी एडि िुरुंगाि वासुदेव बळवंि िडके यांचे निधि झाले.
• अमृि बाजार पुनत्रके िे िडक्यांचा गौरव करिािा म्हटले, “देशप्ेमािे ओथंबलेला नहमालयासारखा
उत्तुंग महापुरुष”
 • वासुदेव बळवंि िडके यांच्या बनलदािािे महाराष्ट्राि अिेक गुिचर संघटिा कायटरि झाफया.
यापैकी सवाटि प्नसद्ध पुण्यािील ‘चािे कर क्लब’, कोफहापुरािील ‘नशवाजी क्लब’, वधाट व
िागपरू चा ‘आयट बांधव समाज क्लब’ होिा.

महाराष्ट्रािील क्रानं िकारी चळवळ

संिोष चव्हाण, एम. ए. इजतहास NET/SET

चािे कर क्लब
रॅन्सड ची हत्या : २१ जिू व २२ जिू १८९७ रोजी महाराणी नव्हक्टोररया यांच्या राज्य समारंभाला ६० वषे पण
ू ट
झाली झाली होिी. म्हणूि नहरक महोत्सव साजरा करण्याचा निणटय घेण्याि आला होिा. याबाबि
लोकमान्सय नटळकांिी के सरी मधिू ‘राणी सरकारचा जयजयकार’ असा लेख नलहूि ही ‘वेळ नहदं ु स्थािाि
नसफवर ज्यबु ली साजरा करण्याची िाही’ असे म्हटले.

• त्याच नदवशी म्हणजे २२ जिू १८९७ रोजी पण

ु े प्लेग कनमशिचा अध्यक्ष रॅन्सड आनण लेफ्टिंट
आयस्टट यांची गोळ्या घालूि गणेशनखडं जवळ दामोदर चािे कर आनण बाळकृष्ट्ण चािे कर यांची
हत्या करण्याि आली.
• हत्येवेळी ‘गोंद्या आला रे आला’ अशी समयसच
ू क घोषणा देण्याि आली.
• या हत्येमागे िािू बध
ं ु आनण लोकमान्सय नटळक यांचा हाि असफयाचा मबुं ई सरकारचा दाट सश
ं य
होिा.
• २७ जुलै रोजी िािू बंधु यांिा अटक करण्याि आली व त्यांिा देशािूि हद्दपार करण्याि आले.
• लोकमान्सय निलकांिी या नवरुद्ध, ‘सरकारचे डोके नठकाण्यावर आहे का?’ आनण ‘राज्य करणे
म्हणजे सुड उगनवणे िव्हे’ असे दोि अग्रलेख के सरी मधे नलनहले.
• रॅन्सड हत्ये िंिर दामोदर पंि चािे करांिी आपले सहकारी खंडेराव साठे यांच्यामािट ि
‘गणेशनखंडीिील गणपिी पावला’ असा निरोप नटळकांिा पाठनवला.
• वरील सवट गोष्टी लक्षाि घेऊि सरकारिे लोकमान्सय नटळकांवर १८ मनहन्सयाच्या िुरुंगवासाची नशक्षा
ठोठावली.
 • नटळकांचे सहकारी वासुकाका जोशी यांिी चािे कर बध ं ु यांिा किाटटकाि लपनवले होिे. परंिु
द्रनवड बंधु च्या नििुरीमुळे दामोदर चािे कर आनण बाळकृष्ट्ण चािे कर यांिा निनटश सरकारिे
अटक के ली त्यांिा िाशीची नशक्षा देण्याि आली
• इग्रं जांिा नििूर झालेफया द्रनवड बंधूंची (गणेश आनण रामचंद्र) हत्या महादेव नविायक रािडे
आनण वासुदेव चािे कर यांिी के ली पररणामी द्रनवड बध ं ूंच्या हत्येच्या आरोपाखाली त्यांिा
िाशीची नशक्षा देण्याि आली. ( िाशीचा क्रम : दामोदर, वासुदवे , महादेव रािडे आनण शेवटी
बाळकृष्ट्ण चािे कर )
• चािे कर बंधुंिा कै द झाफयािंिर ‘युरोनपयि लोकांचे खूि करणे चांगले आहे ! चािे करांिा
िुरुंगािूि मुक्त के ले पानहजे’ असा प्चार महाराष्ट्रािील गुिचर संघटणांिी के ला.
• वासुदेव चािे करांिा अटक झाफयािंिर १९ िे िु. रोजी कोफहापूरच्या आंबाबाई मंनदरावर एक
पत्रक पाहायला नमळाले, “ िरुणांिो जागे व्हा, िुम्ही शस्त्रे हािाि घ्या आनण ज्यांिी नटळकांिा
अटक के ली त्यांच्यानवरुद्ध िी वापरा”
• चािे कर क्लब शी संबंनधि दामुआण्णा नभडे रॅन्सडच्या हत्येिंिर िे वऱ्हाड ला गेले िेथे त्यांिी
िरुणांिा वैचाररक व शस्त्रास्त्राचे नशक्षण द्यायला सुरुवाि के ली.
• नमरज येथील िरुण मारुिी गणेश भोसले यािे नटळकांिा १९०८ रोजी अटक झाफयािंिर नशक्षेचा
बदला घेण्यासाठी पंढरपूर येथे बॉम्ब बिनवण्याचे सत्र सुरू के ले.

नशवाजी क्लब, कोफहापरू

१) हिुमंिराव कुलकणी
यांिा कोफहापरू चे वासदु ेव बळविं िडके म्हणिाि. जबलपरू येथील यरु ोनपयि बिट
कंपिीि कौलांच्या कारखान्सयाि मज ं रू कुली म्हणूि यांिी अिेकवषे काम के ले. नदवसरात्र जागिु
िेथील भट्टीची मानहिी घेिली. ‘आधनु िक शस्त्रास्त्रांचा कारखािा हािाशी असफयानशवाय स्वाित्र्ं य
प्ािी होणार िाही”या सत्रू ावर त्यांिी नटळकांशी वाटाघाटी के फया.
लोकमान्सय नटळकांिी हिमु ंिराव कुलकणी आनण कृष्ट्णाजी खाडीलकर यांिा काडिस ु व रायिली
बिनवण्यासाठी िेपाळला पाठनवले. हिुमिं राव िेपाळवरूि भारिाि आफयाििं र पज ं ाब मधे राहूि
इग्रं जांनवरुद्ध कारवाई के ली.
२) सदानशव िीलकंठ जोशी :
कोफहापरू च्या नशवाजी क्लब शी संबंनधि सदानशव जोशी यांिी इग्रं जांनवरुद्ध बीडच्या उठावाचे
िेिृत्व के ले. उठावासाठी लागणारा पैसा उभारण्यासाठी त्यांिी आपले लोक फ्रांस व रनशयाला
पाठनवले.

३) कृष्ट्णाजी दादाजी कुलकणी

कृष्ट्णाजी दादाजी उिट के . डी. कुलकणी नशवाजी क्लब शी संबंधीि होिे. के डबा बॉम्ब
बिनवण्याच्या प्नशक्षणासाठी जपाि ला गेलेले पनहले क्रांनिकारक होिे. १८९९ रोजी त्यांिी जपाि
येथे जावुि बॉम्ब बिनवण्याचे प्नशक्षण घेिले. भारिाि आफयािंिर ग्वाफहेर संस्थािाि त्यांिी
िोकरी के ली. कलकत्ता, बिारस, हैद्राबाद येथील वास्िव्याि त्यांिी अिेक िरुणािं ा बॉम्ब ियार
करण्याचे प्नशक्षण नदले.
१९१३ रोजी इग्रं जांिी के डबा नजथे नदसेल निथे पकडण्याचा हुकूम नदला. अखेर १९१९ रोजी
इग्रं जांिी के डबांिा अटक करूि ७ वषाांची नशक्षा नदली.

४) गोनवंद िारायण पोिदार

के डबा िंिर जपािला जाणारे गोनवंद पोिदार होिे. िे मूळचे सोलापूर नजफयािील
संस्थािचे रनहवासी होिे. हैद्राबादच्या निजाम कॉलेजाििू मद्रास नवद्यापीठाची पदवी घेिफयािंिर
काच ियार करण्याचे शास्त्र नशकनवण्यासाठी िे जपािला गेले आनण १९०७ रोजी भारिाि परि
आले. त्यांिी माहीमला आगपेटया बिनवण्याचा एक कारखािा उभा के ला. या कारखान्सयाि त्यांिी
बॉम्ब ियार करण्याचे प्नशक्षण क्रांनिकारकांिा नदले.
नवष्ट्णुपंि नपंगळे , के . डी. भागवि, कृष्ट्णाजी नलमये पांडुरंग सदानशव खािखोजे, नवहारी पत्राचे
संपादक रामभाऊ मंडनलक इत्यादींिा गोनवंद पोिदार यांिी आपफया कारखान्सयाि िोकरी
देण्याच्या बहाण्यािे बॉम्ब बिनवण्याचे प्नशक्षण नदले.

५) िािासाहेब िागपूरकर
कोफहापरू च्या नशवाजी क्लबचे सदस्य श्रीपाद दत्तात्रय उिट िािासाहेब िागपरू कर वयाच्या १६ व्या
वषी हैद्राबादला गेले. िेथे त्यांिी बदं ू का चलनवण्याचे प्नशक्षण घेिले
 महाराष्ट्राच्या गुि सघं टिाचे कायटकिे
• िागपूरचे श्रीधर परांजपे आनण बुवा उपाध्ये
• यविमाळचे डॉ. नसद्धिाथ काणे आनण जिाधटि वाजणे
• अमराविी चे दादासाहेब खापडे
• हैद्राबाद चे िरहरं पंि घारपरु े आनण बोरामनणकर
• बेळगाव चे गगं ाधर देशपांडे
या सवाांवर लोकमान्सय नटळक आनण नव. दा. सावरकर यांचा प्भाव होिा. यापैकी यविमाळचे डॉ.
नसद्धिाथ काणे यांिी कलकत्ता येथे वैद्यकीय नशक्षण घेि असिािा िरहर नवठ्ठल भावे आनण आबाजी
पािरू कर यांच्या सहाय्यािे डॉ. काणे यांिी फ्रेंचाच्या िाब्यािील चंद्रिगर येथिू ८ नपस्िल
ु व बॉम्ब
बिनवण्याचे सानहत्य घेऊि यविमाळला गेले व निथे इग्रं जांनवरुद्ध सशस्त्र कारवाई के ली.

सेिापिी बापट
पांडुरंग सदाशीव बापट अहमदिगर नजफयािील पारिेर िालुक्यािील रनहवासी होिे. मुंबई नवद्यानपठािील
नशष्ट्यवृत्ती घेऊि १९०५ रोजी िे लंडिला गेले. लोकमान्सय नटळकांच्या नविंिीवरुि बापट यांची इनं डया
हाऊस येथे राहण्याची व्यवस्था करण्याि आली. लंडिच्या आपफया वास्िवाि भारिाबाबि खरी मानहिी
प्सूि व्हावी या हेिूिे बापटांिी ‘नहंदुस्थािािील इग्रं जी राजवट’ या नवषयावर व्याख्यािे नदली. शामजी
कृष्ट्ण वमाट यांिी मािृभमू ी रक्षणासाठी खालील शपथ घेिली.
“माझ्या पारिंत्र मािृभूमीला स्वािंत्र्य करण्यासाठी मी आजपासूि आजीवि काया वाचा मिािे झटे ि
आनण निची हाक येिाच िीच्या सेवेसाठी धावेल याकामी मला देहाचा होम करावा लागला िरी मी निरूि
याच भारिखंडाि जन्सम घेईि व अपुरे रानहलेले काम पूणट करूि दाखवेि.”

अनभिव भारि
१८९९ रोजी नव. दा. सावरकरांिी आपले सहकारी म्हसकर व पागे यांच्यासोबि ‘राष्ट्रभक्त समूह’ ही गुि
संघटिा स्थापि के ली. याच संघटिेचे नवस्िारीि स्वरूप म्हणजे ‘अनभिव भारि’ ही गुि संघटिा होय.
नव. दा. सावरकरांचे धाकटे बंधु िारायण सावरकर यांिी १ जािे १९०० ‘नमत्रमेळा समाज; ही संघटिा
स्थापि के ली.
याच काळाि जोसेि मॅझिी या इटलीिील क्रांनिकारकािे आपले आत्मचररत्र इग्ं लंडमधे प्नसद्ध के ले. याि
मॅझिीिे स्थापि के लेफया यगं इटली या सघं टिेची मानहिी देण्याि आली.
नशवरामपिं परांजपे यांिी ‘काळ’ वत्त
ृ पत्राििू जोसेि मॅझिीच्या कायाटवर लेखमाला सरू
ु के ली. हे लेख
वाचूि सावरकरांिी १९०४ रोजी ‘यगं इटली’च्या धिीवर िानशक येथे ‘अनभिव भारि’ या सघं टिेची
स्थापिा के ली.
अनभिव भारिचे प्मुख कायटकिे आनण त्यांचे कायट
पांडुरंग सदाशीव खािखोजे
लोकमान्सय नटळकांच्या आशीवाटदािे हे अमेररके ि गेले व नपरखाि या िावािे अिेक वषे रानहले व िरुणांिा
संघनटि करूि अमेररके ि इग्रं जांनवरुद्ध सशस्त्र लढा नदला.

वासक
ु ाका जोशी
अनभिव भारि संघटिेचे कायटकिे वासुकाका जोशी आगपेटया ियार करण्याचा कारखािा व साबण
बिनवण्याचे िंत्रज्ञाि नशकण्याच्या इराद्यािे जपािला गेले. िेथे त्यांिी बॉम्ब ियार करण्याचे प्नशक्षण घेिले
आनण भारिाि येवूि िरुणांिा प्नशक्षण नदले.

डॉ. नव. वा. आठफये

अनभिव भारि चे नव. वा. आठफये यांिी िानशक येथे इग्रं जांनवरूद्ध सशस्त्र क्रांनि करूि इग्रं ज सरकार
उलथवूि टाकण्याचा प्यत्ि के ला. परंिु याि त्यांिा अपयश आले. इग्रं जांिी त्यांिा सक्त मजुरी ची नशक्षा
नदली.

बाबाराव उिट गणेश दामोदर सावरकर आनण जॅक्सि ची हत्या

नव. दा. सावरकरांच्या अिुपनस्थिीि अनभिव भारि संघटिेचे कायट बाबाराव सावरकरांिी पनहले. अनभिव
भारिच्या सदस्यांिा दांडपट्टा नशकनवण्यासाठी बाबराव सावरकरांिी ‘इिाहीम भाई’ या लष्ट्करी सेवानिवृत्त
व्यक्तीची निवड करण्याि आली.
 • १९०३ रोजी बाबाराव सावरकरांिी ‘नमत्र समाज’ ही नवद्यार्थयाांची िर १९०५ रोजी ‘आत्मनिष्ठ
युवनिसंघ’ ही नस्त्रयांची संघटिा स्थापि के ली. बाबराव सावरकरांिी आपली पत्िी येसुबाई
सावरकर यांिा या सघं टिेचे प्मख ु बिनवले होिे.
• बाबाराव सावरकरांिी त्र्यंबक चक्रविी या कलकत्ताच्या व्यापाराकडूि बंदूका, रायिल व
दारुगोळा इत्यादी सानहत्य नमळनवले.
• कोठूरे येथील बवेंचा वाडा हा अनभिव भारि चे शस्त्रगार होिे.
• अनभिव भारि चे सरकारच्या नवरुद्ध असणारे काम यामुळे िानशक चा कलेक्टर जॅक्सि यािे
बाबाराव सावरकरांिा ८ जूि १९०९ रोजी काळ्यापाण्याची नशक्षा ठोठावली.
• बाबाराव सावरकरांच्या नशक्षेचा बदला घेण्याच्या इराद्यािे अिंि कान्सहेरे, कृष्ट्णाजी कवे, दत्तात्रय
जोशी, काशीिाथ अंकुशकर, नविायक देशपांडे यांिी २१ नडसेंबर १९०९ रोजी िानशकच्या
नवजयािंद िाटयगृहाि ‘संगीि शारदा’ या िाटकाचा प्योग सुरू असिािा जॅक्सिची हत्या
करण्याि आली.
• संगीि शारदा हे िाटक गोनवंद बफलाळ देवल यांिी नलनहले आहे. सामानजक नवषय मांडणारे
मराठी भाषेिील हे पनहले िाटक आहे. (िाटकाचा नवषय जरठ नववाह पद्धि)
• जॅक्सि च्या हत्येवेळी नकलोस्कर िाटक कंपिीचे अण्णासाहेब मगर यांिी या िाटकाचा प्योग
िानशकमधे आयोनजि के ला होिा.
• या िाटकाचे वैनशष्टये म्हणजे शारदा या स्त्रीचे पात्र बालगंधवट, नवष्ट्णुपंि पािगीस व भालचंद्र
पेंढारकर या पुरुषांिी साकार के ले होिे.
• जॅक्सि च्या हत्येवेळी शारदाची भूनमका बालगंधवट भूषनवि होिे.

नविायक दामोदर सावरकर

१९०६ रोजी लोकमान्सय नटळकांचे नशिारसपत्र घेऊि आनण त्या नशिारस पत्रावर कृष्ट्णाजी प्भाकर
खाडीलकर यांची स्वाक्षरी घेऊि नव. दा. सावरकर शामजी कृष्ट्ण वमाट यांच्या इनं डया हाऊस (India
Homerule Society) मधे सहभागी झाले. शामजी कृष्ट्ण वमाट यांिी सावरकरांिा ‘नशवाजी स्कॉलरशीप’
नदली होिी.

• इनं डया हॉऊस मधे सावरकरांिी ऑनस्रयाच्या बध ं िाििू इटलीला मक्त

ु करणाऱ्या जोसेि मॅझीिी
च्या आत्मचरीत्राचा मराठी भाषेि अिवु ाद के ला.
• याआधी लाला लजपिराय यांिी १८९६ रोजी मॅझीिीच्या आत्मचररत्राचा उदूट भाषेि अिुवाद
के ला होिा. िर सुरेन्सद्रिाथ बॅिजी यांिी मॅझिीचे चररत्र व किटत्ृ व नवशद करणारी अिेक व्याख्यािे
नदली होिी.
• १० मे १९०७ रोजी इनं डया हाऊस मधे १८५७ च्या उठावाची सुवणट जयंिी साजरा करण्याि आली.
या सभेचे अध्यक्ष सरदारनसहं राणा होिे.
• यावेळी सावरकरांिी ‘१८५७ चा उठाव पनहले भारिीय स्वािंत्र्य समर’ हा ग्रंथ नलनहला. िसेच
त्यांिी लंडि मधे The Grave Warning (गंभीर इशारा) ही पनत्रका काढली होिी.
• बॉम्ब बिनवण्याचे प्नशक्षण घेण्यासाठी १९१० रोजी सावरकर पॅररस ला गेले होिे. पॅररसहूि िे
लंडिला आले असिा महाराणी नव्हक्टोररया स्टे शिवर सावरकरांिा अटक करण्याि आली.
• मोरीया बोटीवरूि त्यांिा भारिाि आणले जाि असिािा शौचाला जाण्याच्या बहाण्यािूि त्यांिी
जहाजािूि उडी मारली, मासेनलसच्या समुद्रनकिाऱ्यावर सावरकरांिा पकडण्याि आले.
• िानशक येथे आणूि सावरकरांिा २५ वषे जन्समठे प व काळ्यापाण्याची नशक्षा सूिनवण्याि आली.
• जॅक्सिची हत्या करिेवेळी वापरण्याि आलेले नपस्िुल नव. दा. सावरकरांिी लंडिहुि अिंि
कान्सहेरेला पाठनवले होिे असा आरोप ठे वूि िानशक षडयंत्र के स अंिगटि त्यांिा आणखीि २५ वषे
काळ्यापाण्याची नशक्षा ठोठनवण्याि आली. यावेळी सावरकर म्हणाले, “ ५० वषे ! निनटश राज्य
िोवर नटके ल िर िा.”
• सावरकरांची रवािगी अंदमाि निकोबारच्या िुरुंगाि करण्याि आली. िुरुंगाि असिािा त्यांिी
‘माझी जन्समठे प’ हे आत्मचररत्र नलनहले.

Join Telegram : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पूवट दनलि चळवळ
संिोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/ SET

लहुजी वस्िाद साळवे

जन्सम : १४ िोव्हे. १७९४ पुरंदर निधि : १७ िे िु. १८८१

लहुजी वस्िाद यांचे पूणट िाव लहू राघोजी साळवे. त्याचा जन्सम १४ िोव्हे. १७९४ रोजी पुणे नजफयािील
पुरंदर िालुक्यािील पेठ या गावािील मािंग कुटुंबाि झाला. त्यांच्या वनडलांचे िाव ‘राघोजी’ िर आईचे
िाव ‘नवठाबाई’ होिे.
लहुजींचे पूवटज छत्रपिी नशवाजी महाराजांच्या सैन्सयाि भरिी होिे. िलवारबाजी, दांडपट्टा याि निपुण
असफयािे नशवाजी महाराजांिी लहुजींच्या पूवटजांिा सैन्सयाि महत्वपूणट जबाबदऱ्या नदफया होत्या.
लहुजींच्या आजोबांकडे पुरंदरच्या नकफफयाची जबाबदारी सोपनवण्याि आली होिी. नशवाजी महाराजांिी
लहुजी वस्िाद यांच्या पूवटजांिा ‘राऊि’ या पदनवणे सन्समानिि के ले होिे.

• लहुजींच्या आजोबांच्या पाठोपाठ त्यांचे वडील राघोजी साळवे हे पेशव्यांच्या सैन्सयाि भरिी होिे.
• इग्रं ज मराठा निसरे युद्ध सुरू असिािा ५ िोव्हें. १८१७ खडकी येथे झालेफया युद्धाि राघोजी साळवे
आनण त्यांचा १२ वषाांचा मुलगा लहुजी यांिी शौयट गाजनवले. या युद्धाि इग्रं जांद्वारे राघोजी मारले
गेले.
• १ जािे १८१८ रोजी मराठा राज्य संपुष्टाि आफयािंिर लहुजी वस्िाद यांिी आपफया वनडलांची
समाधी पुण्यािील नशवाजीिगर जवळ ‘वाकडेवाडी’ येथे बांधली. याचवेळी लहुजी वस्िाद यांिी
‘जगेि िर देशासाठी मरेि िर देशासाठी’ अशी प्निज्ञा घेिली.
• मािृभूमीच्या रक्षणासाठी शरू वीर क्रांनिकारक घडनवण्यासाठी लहुजी वस्िाद यांिी सि १८२२
रोजी पण्ु यािील रास्िा पेठ येथे पनहली िानलम िािा रास्िे सरदार यांच्या हस्िे सरू
ु के ली. या
िालमीि लहुजी िरुण मल ु ांिा दांडपट्टा चालनवणे. िलवारबाजी, घोडस्वारी, निशाणेबाजी
इत्यादींचे प्नशक्षण देि.
 • या प्नशक्षण कें द्राि बाळ गगं ाधर नटळक, वासुदेव बळवंि िडके , महात्मा जोनिबा िुले, गोपाळ
गणेश आगरकर, चापेकर बंधू, क्रांनिभाऊ खरे, क्रांनिवीर िािा दरबारे, रावबहाद्दूर सदानशवराव
गोवंडे, िािा मोरोजी, क्रांनिवीर मोरो नवठ्ठल बाळवेकर, क्रांनिवीर िािा छत्रे, उमाजी िाईक, िुले
यांचे सहकारी वाळवेकर आनण परांजपे हे देखील लहुजी साळवे यांच्या आखाडयाि नशकले.
• लहुजी वस्िाद यांिी एकाच वेळी इग्रं जांनवरुद्ध क्रांनिकारक ियार करण्यासोबिच महात्मा जोनिबा
िुले यांच्या शैक्षनणक कायाटस मोलाची साथ नदली.
• १५ सप्टें बर १८५३ रोजी ‘ज्ञािोदय’ च्या अंकाि महात्मा िुफयांिी सरू
ु के लेफया “ मांग महार
लोकांसाठी नशकनवण्याकरीिाचे मडं ळ” याि लहुजी नबि राघ राऊि मांग म्हणजेच लहुजी साळवे
अस्पश्ृ य समाजािील लोकािं ा नशक्षणाचे महत्व पटविू देविू अस्पश्ृ य समाजािील नवद्याथी
िुफयांच्या शाळे ि पोहचनवण्याचे कायट करीि, असा उफलेख के ला आहे.
• लहुजी वस्िाद यांची पुिणी ‘मुक्ता साळवे’ सानवत्रीबाई िुफयांच्या शाळे िील नवद्याथीिी होिी.
• मुक्ता साळवे यांिी नलनहलेला निबध
ं “मांग महाराच्या दु:खानवषयी निबध
ं ” ज्ञािोदय च्या १ माचट
१८५५ च्या अंकाि प्नसद्ध करण्याि आला.
• १७ िे िु. १८८१ रोजी पुण्याच्या संगमवाडी येथे आपफया राहत्या घरी लहुजी वस्िाद साळवे यांची
प्ाणज्योि मावळली. संगमवाडी येथेच लहुजींच्या अिुयायांिी त्यांची समाधी बांधली.

गोपाळबाबा वलंगकर
जन्सम : १८४० रायगड निधि : १९०० रायगड

रायगड नजफयािील महाड िालुक्यािील ‘रावढल’ या गावी महार या अस्पृश्य जािीि गोपाळ बाबा
वलंगकर यांचा जन्सम झाला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची पनहली पत्िी रमाबाई यांचे िे जवळचे
िािलग होिे.

• सि १८८६ रोजी लष्ट्करािुि निवृत्त झाफयािंिर कोकणािील दापोली येथे स्थानयक झाले.
दापोलीि वास्िव्यास असिािाच गोपालबाबांचा संबंध महात्मा जोनिराव िुफयांच्या सत्यशोधक
चळवळीसोबि आला.
• कोकणािील एका अस्पृश्य समाजाच्या व्यनक्तिे दुमजली इमारि बांधफयामुळे सिाििी लोकांिी
त्या व्यक्तीची गाढवावरूि नधडं काढली. या घटिेचा गोपालबाबा यांच्या मिावर खोल आघाि
झाला पररणामी त्यांिी समाज सध ु ारणेचे कायट हािी घेिले.
• २३ ऑक्टो. १८८८ रोजी गोपालबाबा वलगं कर यांिी मराठीििू ‘नवटाळ नवध्वस ं क’ हे नियि
कानलक सरू ु के ले. यामळ
ु े गोपालबाबा यांिा अस्पृश्य समाजािील पनहले सपं ादक, वािाटहर,
लेखक मािले जािे.
• अस्पश्ृ य समजले जाणारे लोक मूळचे क्षनत्रय असूि कालांिरािे त्यांची गणिा अस्पृश्यांमधे
करण्याि आली असे मि त्यांिी मांडले.
• नहंदू धमाटचा अनभमाि बाळगणाऱ्यांिा त्यांिी आपली पुनस्िका ‘नहंदू धमट दपटण’ याि एकूण २६
सवाल करूि अस्पृश्यांिा ‘मािवी अनधकार’ नमळावेि अशी मागणी के ली.
• अस्पृश्य उद्धाराचे आपले नवचार त्यांिी ‘सुधारक’ आनण ‘दीिबंधु’ या वृत्तपत्रािूिही मांडले.
• गोपालबाबा वलंगकर महात्मा जोनिराव िुले यांिी मांडलेफया ‘आयट नवरुद्ध अिायट संघषट’ शी
सहमि होिे.
• महात्मा िुले यांचा ‘आयट आक्रमण नसद्धांि’ पुढे िेि गोपालबाबा म्हणिाि, “अस्पृश्य हे
भारिािील मुलनिवासी आहेि िर िाह्मण लोक हे आयट वंशाचे आहेि, ज्यांिी अस्पृश्यांचा पराभव
के ला.”
• गोपालबाबां च्या मिे, दनक्षण भारिािील िाम्हण हे ‘ऑस्रे नलयि सेमीनटक (यहुदी) अिायट’ आनण
‘आनफ्रकि निग्रो’ या वंशाचे आहेि. िर उच्च कुळािील मराठा हे ‘िुकी’ वंशाचे आहेि.
• गोपालबाबा यांिी सि १८९० रोजी ‘अिायट दोष पररहार मंडळी’ या संघटिेची स्थापिा के ली. हे
अस्पृश्यांचे पनहले राजकीय संघटि होिे.
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या मिे, “ अस्पृश्य उद्धाराची पनहली चळवळ सुरू करण्याचा पनहला
माि जर कोणाला द्यायचा असेल िर िो अिायट दोष पररहारक मंडळी आनण मुंबई प्ांिाला द्यावा
लागेल.”
• १८५७ च्या उठावािंिर महार समाजाची लष्ट्कराि भरिी करण्याचे प्माण इग्रं जांिी हळूहळू कमी
कमी के ले होिे. ित्कालीि कामांडर इि चीि लॉडट नकचिर यािे १८९० पासिू अस्पश्ृ यांची
लष्ट्करािील भरिी पण ू टपणे थांबनवली. त्याच्या मिे, निनटशांिी भारिािील योद्धा जमािीच्या
लोकांचीच लष्ट्कराि भरिी करूि घेिले पानहजे.
• अिायट दोष पररहार मडं ळीच्या विीिे, नकचिर च्या या निणटयानवरुद्ध महार, मांग, चांभार या मराठी
भानषक अस्पृश्य जािीिील माजी सैनिकांिी यानचका दाखल के ली. परंिु त्यांची यानचका
सरकारिे दाखल करूि घेिली िाही.
 • या संघटिेच्या विीिे गोपाळबाबा यांिी सि १८९४ रोजी न्सयायमूिी रािडयांच्या मदिीिे मुंबई
प्ांिािील मख्
ु य लष्ट्करानधकाऱ्यास महारांची लष्ट्कर भरिीसाठी अजट के ला होिा.
• कुलाबा च्या नजफहयानधकाऱ्यािे १८९५ रोजी महाडच्या लोकल बोडाटचे सदस्य ( िगरपानलका )
म्हणूि गोपालबाबा वलगं कर यांची नियक्तु ी के ली होिी.
• २० माचट १८९५ रोजी महाडच्या लोकल बोडटच्या होणाऱ्या बैठकीि गोपालबाबा उपनस्थि राहणार
होिे. आपफया शेजारी एक महार बसणार म्हणूि लोकल बोडट च्या सवट सवणट समाजाच्या
सदस्यांिी बैठकीवर बनहष्ट्कार घािला पररणामी गणसख् ं येच्या अभावी अिेक बैठका िहकूब
कराव्या लागफया होत्या.
• १८९५ रोजी पुण्याि कॉ ंग्रेस चे अनधवेशि भरले असिािा, कॉ ंग्रेस िे अस्पृश्यांच्या प्श्नांची दखल
घ्यावी असा प्स्िाव गोपालबाबांिी मांडला परंिु या नविंिीकडे कॉ ंग्रेस पक्षािे दुलटक्ष के ले
यानशवाय रािडे यांिी स्थापि के लेफया राष्ट्रीय सामानजक पररषदेिे सुद्धा या प्श्नांकडे कधीही
गंभीरिेिे पनहले िाही.

नशवराम जािबा कांबळे

जन्सम : सि १८७५ पण
ु े निधि : सि १९४०, पण
ु े

पण्ु यािील भांबडु ाट गावचे महार समाजाचे वििदार नशवराम जािबा कांबळे यांचा जन्सम १८७५ रोजी पण ु े
येथे झाला. मराठी आनण इग्रं जीचे नशक्षण घेिफयाििं र त्यांिी समाज सध
ु ारणा चळवळीला सरुु वाि के ली.
• महात्मा जोनिराव िुले आनण बाबा पद्मजी यांचा प्भाव त्यांच्यावर होिा.
• वेद हे ईर्श्रनिनमटि िाहीि या लोकनहिवादींच्या बनु द्धनिष्ठ दृनष्टकोिाचा आनण अस्पृश्यिेस नहदं ू
धमाटचा कोणिाही आधार िाही, या गोपाळ बाबा वलगं कर यांच्या मिांचा आधार घेऊि नशवराम
जािबा कांबळे यांिी आपले नवचार कोफहापूरच्या दीिबंधु या वृत्तपत्रािूि मांडले.
• ‘जो मिुष्ट्य महाराचा स्पशट योग्य मािि िाही, त्याची सावली त्याज्य माििो, त्याच मिुष्ट्यािे निस्िी
धमाटचा स्वीकार के फयास स्पशाटस कसा काय पात्र ठरिो ?’ असा सवाल त्यांिी ित्कालीि समाज
व्यवस्थेला के ला.
• नशवराम जािबा कंबळे यांिी १९०३ रोजी अस्पृश्यांची पनहली पररषद सासवड येथे भरली. या
पररषदेि पुण्याच्या आसपास सुमारे ५१ गावािील महार लोक उपनस्थि होिे. या सभेि महारांिा
 नशक्षण नमळावे, ‘महार बटालीयि’ चे पिु टगठि करूि लष्ट्कराि िसेच पोनलसाि महार समाजास
िोकऱ्या नमळाव्याि अशी मागणी के ली.
• यासभेिील उपनस्थि लोकापं ैकी १५८८ लोकांची स्वाक्षरी असणारा अजट त्यांिी वरील
मागणीसाठी सरकारकडे सादर के ला.
• नशवराम कांबळे यांिी १९०४ रोजी ‘श्री शक ं र प्ासानदक सोमवश ं ी नहिनचंिक नमत्र समाज’ या
संघटिेची स्थापिा के ली. या संघटिेचे मुख्य कें द्र सोलापूर होिे.
• संघटिेचा मुख्य उद्देश : महार समाजाच्या िरुणांची लष्ट्कराि भरिी करणे त्यासाठी वाचिालये
चालवणे.
• नशवराम कांबळे यांिी १ जल ु ै १९०८ रोजी ‘सोमवंशीय नमत्र’ हे मानसक सुरू के ले. जुन्सया अंधश्रद्धा
व रुढी यांिा कवटाळूि राष्ट्र उद्धाराच्या मुळावर घाव घालू िये अशा शब्दांमध्ये त्यांिी ित्कालीि
सुनशनक्षि पदवीधर व िथाकनथि नवचारवंि व अस्पृश्य उद्धाराच्या चळवळीकडे उपेक्षेिे पाहणाऱ्या
लोकांिा िटकारले.
• नहदं ू समाजाची पुिबाांधणी करायची असेल िर उच्चवणीयांिी पुढाकार घेिला पानहजे असे स्पष्ट
मि त्यांिी व्यक्त के ले.
• नशवराम कांबळे कॉ ंग्रेस मधील जहाल गटाचे कट्टर नवरोधक होिे. जहाल गटाला िे ‘िवीि दांडगा
पंथ’ म्हणि. जहाल गटास ‘टवाळ पक्ष’ म्हणूि त्याची िे नखफली उडवीि.
• जहालांची गोरक्षणाची चळवळ, नशवजयंिी आनण सावटजनिक गणेशोत्सवाची चळवळ म्हणजे
‘हनस्िदिं ी चळवळी’ आहेि असे त्यांचे म्हणणे होिे.
• जोगिीि आनण मुरळ्यांच्या दु:खावरील नलखाण त्यांिी सोमवंशी नमत्र मधूि मांडले. िर
देवदासींचे नववाह घडवूि आणण्याचा प्यत्ि के ला.
• नशवराम कांबळे यांिी सि १९१० मध्ये आपफया न्सयाय्य मागण्यांसाठी निनटश सस ं देला अजट सादर
के ला. त्यांिी जपािचे उदाहरण देऊि निनटश सरकारला आवाहि के ले की सरकारिे संधी नदली िर
महार जमाि मागे राहू शकि िाहीि. आम्ही कोणत्याही बाबिीि इिर सैनिकांपेक्षा निळमात्र कमी
िाही. या निवेदिाचा पररणाम होऊि सरकारिे पनहफया महायद्ध ु ा दरम्याि १९१७ रोजी महार
लोकांची पुन्सहा लष्ट्कर भरिी सुरू के ली.
• नशवराम जािबा कांबळे यांच्या कायाटला प्भानवि होविू बडोद्याचे महाराजा सयाजीराव
गायकवाड यांिी ११ सप्टें . १९०८ रोजी त्यांचा यथोनचि सन्समाि के ला.
नकसि िागू बंदसोडे ( १८७९ िे १९४६ )
जन्सम : १८ िे िु. १८७९ निधि : १० ऑक्टो. १९४६

िागपरू च्या जवळ मोहप या गावी १८ िे िवु ारी १८७९ रोजी महार जािीि नकसि िागु बदं सोडे यांचा जन्सम
झाला. यांच्यावर भनक्त चळवळीचा प्भाव होिा. नहंदू धमाटच्या चौकटीि राहूि दनलि समाजाचा उद्धार
करण्याचे धोरण त्यांिी आखले.
• नकसि िागू बंदसोडे यांिी १९०३ रोजी िागपूर मधे ‘सन्समािबोधक निरप्ीि समाज’ या संघटिेची
स्थापिा के ली.
• या संघटिेचा मुख्य उद्देश अस्पृश्यांमद्धे जागृिी घडवूि आणणे िसेच अस्पृश्यांच्या मुलामुलींसाठी
शाळा आनण वसनिगृहांची स्थापिा करणे.
• या सघं टिेच्या विीिे िागपरू येथे १९०७ रोजी ‘चोखामेळा मल ु ींची शाळा’ सरू ु करण्याि आली.
• िागपूर, मध्यप्ांि आनण वऱ्हाड प्ांिमधे गावागावाि निरूि अस्पृश्यमधे जिजागृिी करण्याचे
कायट यांिी के ले.
• अस्पश्ृ य समाजाि जागिृ ी घडनवण्याच्या दृष्टीिे बदं सोडे यांिी १९१० रोजी ‘निरानश्रि नहदं िागररक’
१९१३ रोजी ‘नवटाळ नवध्वंसक’ िर १९१८ रोजी ‘मजूरपनत्रका’ नह वृत्तपत्रे त्यांिी सुरू के ली.
• १९२० रोजी राजनषट छत्रपिी शाहू महाराज यांच्या अध्यक्षिेखाली िागपूर येथे भरलेफया ‘अनखल
भारिीय दनलि िेिा समं ेलिाचे’ िे सेक्रेटरी होिे.
• नकसि िागू बंदसोडे यांच्यावर िाम्हो समाज आनण प्ाथटिा समाजाचा प्भाव होिा. १९०५ रोजी
मुंबई येथे झालेफया प्ाथटिा समाजाच्या बैठकीला िे आवजटिू उपनस्थि रानहले.
• आयाांिी भारिावर हफला करूि अस्पृश्यांचा पराभव करूि त्यांिा गल ु ाम बिनवले या नसद्धांिास
त्यांिी पानठंबा नदला.
• अस्पृश्यांचा ‘स्विंत्र मिदार संघा’स त्यांचा पानठंबा होिा मात्र डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या
धमाांिर करण्याच्या निणटयास त्यांिी नवरोध के ला. त्याच्ं या मिे, ‘नहदं ू धमाटिूि नवभक्त होवूि
अस्पृश्यांचा नवकास साधिा येणार िाही. नहंदू धमाटि सध ु ारणा कराव्याि परंिु धमाांिर िको’ अशी
त्यांची भनू मका होिी.
कालीचरण िंदा गवळी आनण गणेश अक्काजी गवळी
कालीचरण िंदा गवळी आनण गणेश अक्काजी गवळी नवदभाटिील नदग्गज दनलि पुढारी होिे. दोन्सही दनलि
आनथटक पररनस्थिी िुलिेिे चांगली असफयािे त्यांिी नकसि िागु बंदसोडे यांच्या दनलि उद्धार कायाांि
आनथटक मदि के ली िसेच सनक्रय सहभाग घेिला घेिला.

• कालीचरण िंदा गवळी यांचा जन्सम १८८१ रोजी महार जािीि गोंनदया येथे झाला. त्यांचे कुटुंब हे
कबीर पंनथय होिे.
• कालीचरण िंदा गवळी यांिी नकसि िागू बिसोडे यांच्या ‘चोखामेळा मुलींची शाळा’ आनण
‘नवटाळ नवध्वसंक’ या वृत्तपत्राला आनथटक मदि करूि सुरू के ले.
• गणेश अक्काजी गवळी हे नकसि िागु बंदसोडे यांचे सहकारी असूि त्यांिी डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांच्याही आधी १९१४ रोजी ‘बनहष्ट्कृि भारि’ हे वृत्तपत्र सुरू के ले.
• या दोघांवरही नवठ्ठल रामजी नशंदे यांच्या कायाटचा प्भाव होिा. १९१९ रोजी आलेफया साऊथबरो
कमीशिपुढे नव. रा. नशंदे आनण डॉ. आंबेडकरांसह कालीचरण िंदा गवळी यांचीही साक्ष घेण्याि
आली.
• १९१९ च्या ‘मॉ ंटे ग्यू चेम्सिोडट कायद्या’द्वारे सवटप्थम गव्हिटर जिरलच्या च्या कायटकाररणी
पररषदेि दोि अस्पृश्य प्निनिधी नियुक्त करण्याचा अनधकार नमळाला असिा या पदी ‘कालीचरण
िंदा गवळी’ आनण ‘गणेश अक्काजी गवळी’ यांची नियुक्ती करण्याि आली.
• १९२० रोजी िागपूर येथे झालेफया दनलि िेिा संमेलिाचे स्वागिाध्यक्ष कालीचरण िंदा गवळी
यांिी भूषनवले.
• १९२० िे १९२३ पयांि कालीचरण िदं ा गवळी आनण गणेश अक्काजी गवळी बरार नवधािसभेचे
सदस्य होिे. याकाळाि त्यािं ी नवधािसभेि १३ ऑगस्ट १९२३ रोजी ‘सावटजनिक नठकाणांचा
उपयोग अस्पृश्यांिा करिा यावा’ या आशयाचे नवधेयक मांडले परंिु हे नवधेयक समं ि होवू शकले
िाही.
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांिी िानशक येथील येवला नठकाणी धमाांिराची घोषणा के ली िेव्हा
कालीचरण िंदा गवळी, गणेश अक्काजी गवळी, पांडुरंग िंदराम भाटकर, हेमचंद्र खांडेकर,
िुलाराम साखरे इत्यादी दनलि समाजािील पुढाऱ्यांिी डॉ. आंबेडकरांच्या घोषणेला नवरोध के ला
िसेच आंबेडकरांची साथ त्यांिी सोडूि नदली.
• यापैकी कालीचरण िंदा गवळी आपफया सहकाऱ्यांिा घेवूि कॉ ंग्रेस पक्षाि िर गणेश अक्काजी
गवळी नहंदुमहासभेि १९३६ रोजी सहभागी झाले.
 गांधीजींच्या लोकचळवळीि महाराष्ट्राचे योगदाि
सिं ोष चव्हाण, एम. ए. इनिहास NET/SET

असहकार चळवळ
महात्मा गांधीजींिी निनटश सरकारच्या नवरोधाि भारिाि राष्ट्रव्यापी जिआंदोलि निमाटण करावे यासाठी
असहकार चळवळ सुरू करण्याचा प्स्िाव कॉ ंग्रेसपुढे ठे वला. कॉ ंग्रेस िे देशव्यापी असहकार चळवळ सुरू
करावी यासाठी गांधीजींिी खालील िीि कारणे नदली.

• अकाली आंदोलिांिगटि शीख समुदायावर झालेला अत्याचार.

• मुनस्लम समुदायास राष्ट्रीय चळवळीि सामावूि घेण्यासाठी नखलापि चळवळीस पानठंबा देणे.
• भारिीयांचे स्वराज्य प्ाि करण्याचे ध्येय गाठणे.
कलकत्ता अनधवेशि ( ४ िे ९ सप्टें. १९२०)
इग्रं जांनवरुद्ध देशव्यापी असहकार चळवळ सरू
ु करण्यासाठी कॉ ंग्रेस पक्षाचे नवशेष अनधवेशि कलकत्ता
येथे झाले. या अनधवेशिाचे अध्यक्ष लाला लजपिराय यांिा करण्याि आले. नचत्तरंजि दास यांिी इग्रं ज
सरकार नवरुद्ध असहकार चळवळ सुरू करण्याचा प्स्िाव मांडला. या अनधवेशिाि असहकार चळवळीचा
कायटक्रम निनिि करण्याि आला.
असहकार चळवळीचा कायटक्रम खालीलप्माणे

• सरकारी पदवी अथवा उपाध्यांचा त्याग करणे

• सरकारी शाळा, महानवद्यालये आनण कायदेमडं ळाचा बनहष्ट्कार करणे. (निहेरी बनहष्ट्कार)
• नवदेशी कपडयांचा बनहष्ट्कार करणे आनण स्वदेशीचा परु स्कार करणे.
• सरकारी न्सयायालयांवर बनहष्ट्कार टाकूि देशी न्सयायपच
ं ायिींचा स्वीकार करणे.
• खादी आनण चरख्याचा स्वीकार करणे.
• राष्ट्रीय नशक्षणसंस्थांची स्थापिा करणे.
• सरकारी सभा अथवा कायटक्रमाला िागरीकांिी उपनस्थि राहू िये.

Join our telegram chanel : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

िागपूर अनधवेशि ( नडसें. १९२०)
१९२० रोजी िागपूर येथे झालेफया कॉ ंग्रेसच्या अनधवेशिाचे अध्यक्ष सी. व्ही. राघवचारी होिे. या
अनधवेशिाि १ जािेवारी १९२१ पासूि निनटश सरकारच्या नवरुद्ध राष्ट्रव्यापी असहकार आंदोलि सुरू
करण्याचा निणटय घेण्याि आला.
अनधवेशिाची वैनशष्टये :

• िोव्हे. १९२० रोजी लाला लजपिराय यांच्या िेिृत्वाखाली आयटक (AITUC) ची स्थापिा
झाफयािे या अनधवेशिाि कामगारांचा सहभाग मोठयाप्माणाि होिा.
• या अनधवेशिाि गांधीजींचे एककें द्री िेिृत्व उभे रानहले.
• कॉ ंग्रेस चे सदस्यत्व शुफक २५ पैसे करण्याि आले.
• १५ सदस्यांची कॉ ंग्रेस वनकां ग कनमटी स्थापि करण्याि आली.
• कॉ ंग्रेस चे सघं टि नजफहा/शहर, िालुका, गाव पािळीवर उभे करण्याचा निणटय घेण्याि आला.
• भनवष्ट्याि भाषेच्या आधारावर प्ांिरचिा निमाटण करण्याचे आर्श्ासि देण्याि आले.
• रचिात्मक कायाटसाठी देशभर १ कोटी रुपयांचा नटळक स्वराज्य िंड ची स्थापिा करण्याि आली.
• ‘शांििा व सिदशीर मागाटिे स्वराज्य नमळनवणे’ हे कॉ ंग्रेस आपले ध्येय निनिि के ले.
असहकार चळवळीि सहभागी झालेले महाराष्ट्राचे पुढारी
१) नशवरामपंि परांजपे २) काकासाहेब खाडीलकर ३) नचंिमणराव वैद्य ४) हररभाऊ िाटक
५) गंगाधरशास्त्री देशपांडे ६) वासुकाका जोशी ७) ि. नच. के ळकर ८) बॅ. मुकुंद जयकर
९) ल. भ. भोपटकर
या आंदोलिांिगटि महाराष्ट्रािील भुसावळ चे वासुदवे दास्िािे, सोलापूरचे रामचंद्र राजवाडे, उंबरगाव चे
िािासाहेब देवधेकर, सािाराचे अष्टपुत्रे इत्यादींिी न्सयायालयाचा बनहष्ट्कार करूि वषटभर वनकलीचा त्याग
के ला.
परंिु बॅ. एम. आर. जयकर, ल. भ. भोपटकर यांिी पूवीचेच खटले जास्ि असफयािे आपफया वनकलीचा
त्याग करण्यास िकार नदला.
िानशक नजफयािील वसंि िारायण िाईक िसेच वऱ्हाड प्ांिािील वामिराव जोशी यांिी असहकार
चळवळीि सहभाग घेिफयािे इग्रं जांिी त्यांिा अटक के ली.
इस्लामपरू चे शक ं रराव जावडेकर, सांगलीचे नव. प्. नलमये आनण बा. नच. लाग,ू महाडचे सखाराम भागवि,
मालवणचे सदाशीव कान्सहोजी इत्यानदिं ी असहकार चळवळीि भाग घेविू आपले महानवद्यालयीि नशक्षण
सोडूि राष्ट्रीय शाळे ि अध्यापिाचे कायट के ले.
साधकाश्रम
स्थापिा : १९२१ रोजी (मुंबईिील अंधेरीच्या आिंदीलाल पोिदार शेठजींच्या वाडयाि स्थापिा झाली)
संस्थापक : बॅररस्टर के शवराव देशपांडे
उद्देश : नवद्यार्थयाटिा शेिी करण्याचे, सुि किाईचे व दुग्धशाळा चालनवण्याचे नशक्षण देणे
साधकाश्रमाि प्वेश घेणाऱ्या नवद्यार्थयाटला “मी सरकारी िोकरी करणार िाही” अशी प्निज्ञा घ्यावी लागि.

मुळशी सत्याग्रह (१९२१ िे १९२४)

पण
ु े नजफयािील मळ ु शी येथे मळ
ु ा मठू ा िदीच्या सगं मावर टाटा कंपिीिे ‘धरण आनण जलनवद्यिु प्कफप’
हािी घेिला होिा, यामळ
ु े या पररसरािील जवळपास ५४ गावे पाण्याखाली जाणार होिी.
• महाराष्ट्रािील कॉ ंग्रेसचे पढु ारी शकं रराव देव, नशवराम पिं परांजपे, डॉ. नव. दा. िाटक,
अण्णासाहेब भोपटकर, िात्यासाहेब के ळकर इत्यानदिं ी महात्मा गांधीजींिी या प्करणाि लक्ष
घालावे अशी नवििं ी के ली.
• गांधीजींिी स्विः “एकिर प्ाण घ्या िाहीिर जमीि घ्या” अश्या अशयाचा ठराव समं ि करूि
घेिला. गांधीजींच्या सफफयािस ु ार १६ एनप्ल १९२१ रोजी रोजी मळ ु ा िदीच्या पात्राि मळ
ु शी
सत्याग्रहाला सरुु वाि झाली.
• महात्मा गांधीजींिी मुळशी सत्याग्रहाचे पनहले सत्याग्रही म्हणुि शंकरराव देव यांची नियुक्ती के ली.
• सुरुवािीचे १२ नदवस अनहंसक मागाटिे आंदोलि चालले परंिु सेिापिी बापट यांिी जेव्हा सत्याग्रह
मंडळाचे काम हािी घेिफयािंिर आंदोलिास उग्र स्वरूप प्ाि झाले.
• सत्याग्रहा दरम्याि सेिापनि बापट यांिी प्क्षोभक भाषण के फयामुळे िसेच इनं जि ड्रायव्हर वर
गोळ्या झाडफयामुळे बापटांिा ७ वषे सक्त मंजूरीची नशक्षा झाली.
• परीणामी १९२३ रोजी टाटा कंपिीिे आपला धरण व जलनवद्युि प्कफप मागे घेिला.

Join our telegram chanel : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

झेंडा सत्याग्रह
िागपरू च्या िगरपानलके वर राष्ट्रीय चळवळीचा झेंडा लावण्यासाठी १३ एनप्ल १९२३ रोजी सुमारे ३६
स्वयंसेवकांिी आंदोलि पुकारले.
आदं ोलिाचे िेिृत्व : मंचरशा आवारी, अंबुलकर गुरुजी आनण जमािलाल बजाज यांिी के ले. या
सत्याग्रहाि अिेक नस्त्रया सहभागी झाफया. या सत्याग्रहाला संपूणट महाराष्ट्रािूि उस्िूिट प्निसाद
नमळाफयामुळे कॉ ंग्रेस कायटकाररणीिे देश पािळीवर झेंडा सत्याग्रह सुरू करण्याचा निणटय घेिला. याची
जबाबदारी नवठ्ठलभाई पटेल व वफलभ भाई पटेल यावर सोपनवण्याि आली.

नहरडा सत्याग्रह
पण्ु यािील भोर सस्ं थािािील राजा िे येथील शेिकऱ्यावं र बराच जल
ु मू चालनवला होिा. शेिकऱ्यांवर
नववाह कर, पशू प्ाण्यावर कर, म्हैस कर आकरण्याि आला होिा. िसेच सस्ं थािािील नहरडा या औषधी
िळावर सरकारी निबांध लावण्याि आले होिे.
पररणामी येथील शेिकाऱ्यािं ी गोपीिाथपिं पोििीस, शेटे, नसिकर यांच्या िेित्ृ वाखाली सस्ं थानिकांच्या
नवरुद्ध आदं ोलि पक
ु ाराले. या आदं ोलिाि ि. नच. के ळकर, डॉ. नव. दा. िाटक, शक ं रराव देव,
काकासाहेब गाडगीळ, अििं राव पटवधटि सहभागी झाले होिे.

मावळ सत्याग्रह
सावकारानं वरुद्ध गरीब शेिकांऱ्यािा संघनटि करूि सावकारांच्या िाब्याि असणारी नहशोबाची सवट
कागदपत्रे नहसकावुि घेवूि मावळमधे त्याची होळी करण्याि आली.
हे आंदोलि सावकारशाही, भांडवलशाही व निनटश साम्राज्यशाही नवरोधी होिे. आंदोलिाचे िेिृत्व
गोपीिाथपंि पोििीस यांिी के ले.

Join our telegram : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

सनविय कायदेभगं चळवळ
नमठाचा कायदा मोडण्यासाठी महात्मा गांधीजींच्या िेित्ृ वाखाली ७८ अिुयायांची पनहली िुकडी
साबरमिी पासूि दांडी कडे रवािा झाली. या िुकडीि महाराष्ट्राचे एकूण १३ सदस्य सहभागी झाले.
सहभागी सदस्यांची िावे खालीलप्माणे
१) पनं डिराव खैर १०) जमिालाल बजाज
२) गणपिराव गोडसे ११) के शव गोनवंद हरकारे
३) नविायकराव भुस्कुटे
४) आवंनिकाबाई गोखले
५) स. का. पाटील
६) शक ं रराव देव
७) बाळासाहेब खेर
८) हररभाऊ मोहािी
९) दत्ताजी िाम्हाणे

सोलापुरािील लष्ट्करी कायदा

गांधीजींिी ६ एनप्ल १९३० रोजी दांडी येथे जाऊि हािाि मीठ उचलूि सत्याग्रह घडवूि आणला. त्याचा
पररणाम सवटप्थम महाराष्ट्रािील सोलापूर येथे नदसूि आला. सोलापूराि नठकनठकाणी आंदोलिे, मोचे
उभारण्याि आले. इग्रं जांद्वारे सोलापूर मधे अटकसत्र सरू
ु करिाच सोलापूरमधे उग्र आंदोलि उभारण्याि
आले.

• सोलापरू चा लष्ट्करी कमांडर हॉटसि यािे सोलापूराि लष्ट्करी कायदा लागू के ला. हा कायदा
संपूणट भारिापैकी के वळ सोलापूरािच लागू होिा. या लष्ट्करी कायद्यानवरुद्ध सोलापूर मधे िीव्र
नहंसक आंदोलि झाले. आंदोलिाि काही पोनलस मारले गेले.
• पोनलसांच्या खुिाच्या आरोपावरूि इग्रं जांिी मलप्पा धिशेट्टी, जगन्सिाथ नशंदे, कुबाटि हुसेि, नकसि
सारडा यांिा अटक के ली त्यांिा १२ जािे. १९३० रोजी पुण्याच्या येरवडा िुरुंगाि िाशीची नशक्षा
देण्याि आली.
• या सवाांच्या स्मृनिप्ीत्यथट १२ जािेवारी हा नदवस सोलापूर येथे ‘हुिात्मा नदि’ साजरा के ला जािो.
आणखीि एका प्करणाि सोलापूर कॉ ंग्रेस सनमिीचे नचटणीस िुलशीदास जाधव यांिी गांधीटोपी
काढण्याचे िाकारले म्हणुि निनटशांिी त्यांिा मारहाण के ली.
नबळाशी सत्याग्रह
सािारा नजफयािील नबळाशी गावािील लोकांिी जंगल सत्याग्रह घडवूि आणला. येथील शेिकाऱ्यांिी
जंगलािील एक झाड आणूि िे भर चौकाि ठे वूि त्याच्यावर नकंवा गावािील देवळावर राष्ट्रध्वज
िडकनवला. या लढयाचे िेिृत्व करणाऱ्यांपैकी समु ारे ३९ सत्याग्रहींिा इग्रं जांिी अटक के ली. या
सत्याग्रहींपैकी राजुिाई कदम या मनहलेिे पोनलसांचा लाठीमार सहि के ला परंिु राष्ट्रध्वज खाली
जनमिीवर पडू नदला िाही. या लढयाि क्रांिीनसंह िािा पाटील यांिी सनक्रय सहभाग घेिला.

नशराडा सत्याग्रह
१२ मे १९३० रोजी नसंधुदुगट नजफयािील नशराडा येथे मीठ सत्याग्रह सुरू करण्याचे नियोजि करण्याि
आले. परंिु सत्याग्रहापवू ी शक ं रराव देव, आप्पासाहेब पटवधटि, वासदु ेव दस्िािे, भाऊ रािडे, िाथ घाणेकर,
ग. वी. के िकर इत्यादींिा इग्रं जांिी अटक के ली. पररणामी सत्याग्रहाची सत्रू े वा. नव. आठफये, नविायकराव
भस्ु कुटे , आचायट श.ं दा. जावडेकर यांच्या हािी आली.
या सत्याग्रहाि समु ारे ५८३ सत्याग्रहींिी भाग घेिला. १२ मे पासिू १५ मे १९३० दरम्याि हा सत्याग्रह
झाला. सत्याग्रहाि समु ारे ३०० सत्याग्रहींिा अटक करण्याि आली.

पुणे नजफयािील सत्याग्रह

• पण
ु े नजफयािील मीठ सत्याग्रहाचे िेिृत्व नवठ्ठल रामजी नशंदे, के शवराव जेधे, हररभाऊ िुळपुळे,
वासुकाका जोशी, धमाटिन्सद कोसंबी यांिी के ले.
• प्चाराची आघाडी : बाळुकाका कानिटकर, हररभाऊ िाटक, त्र. ब. हरोळीकर यांिी पुणे
शहरानिल प्चाराची आघाडी सांभाळली.
• काकासाहेब गाडगीळ, एस. एम. जोशी, िा. ग. गोरे, र. के . खाडीलकर, त्र. र. देवनगरीकर इत्यादींिी
पुणे नजफयाच्या बाहेर जाविू कुलाबा आनण ठाणे नजफयाि प्चारसभा घेिफया.
• महनषट नवठ्ठल रामजी नशंदे आनण एस. एम. जोशी यांिा एकूण ६ मानहन्सयाची कारावासाची नशक्षा
ठोठानवण्याि आली.

Join our telegram : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

ठाणे नजफयािील सत्याग्रह
सत्याग्रहाचे िेिृत्व : िािासाहेब देवधेकर, कमलादेवी चट्टोपाध्याय, शमराव पाटील यांिी के ले.
ठाणे नजफयािील उंबरगाव येथे ५ मे १९३० रोजी नमठाच्या सत्याग्रहाला सुरुवाि झाली. सत्याग्रहाचे
वैनशष्टये म्हणजे उंबरगावािील सुमारे १० हजार लोक हािाि पाण्याची मडकी घेविू समुद्रनकिाऱ्याकडे
गेली. ठाणे नजफयािील डहाणू िालुक्याि नचंचणी, बोडी, डहाणू येथे लोकांिी नमरवणूका काढूि नमठाचा
कायदा मोडला.

नचरिेर सत्याग्रह (पिवेल)

रायगड नजफयािील पिवेल पासूि १२ – १३ मैल अंिरावरील नचरिेर गावािील शेिकाऱ्यांिी निनटश
शासिानवरुद्ध मोचाट काढला. पोनलसांिी सत्याग्रहींवर गोळीबार के ला. पररणामि: सिं ि जमावािे
मामलेदार, िीि पोनलस कमटचारी व एक विसरं क्षक यांवर हफला करूि त्यांिा ठार के ले. या प्करणाि
पोनलसांिी के शव गणेश गिु े, प्भाकर रास्िे, वसिं महादेव बेदक, िारायण धोंडो खरे व त्र्यबं क िारायण
बेडकर यांिा अटक के ली.

दहीहंडा सत्याग्रह (अकोला)

• अकोला नजफयािील दहीहंडा गावािील लोकांिी खाऱ्या पाण्याच्या नवनहरीि मीठ ियार करूि
कायडेभंग के ला.
• सत्याग्रहाचे िेिृत्व : बापूसाहेब सहस्त्रबुद्धे, निजलाल नबयाणी, पावटिीबाई पटवधटि यांिी के ले.
• या सत्याग्रहाि गोपाळ गणेश आगरकरांची नवधवा पत्िी यशोदाबाई आगरकर देखील सहभागी
झाफया होत्या.

पस
ु द सत्याग्रह (यविमाळ)
यविमाळ नजफयाि पुसद यानठकाणी बापूसाहेब आणे, डॉ. बी. एस. मुंजे यांच्या िेित्ृ वाखाली जंगल
सत्याग्रह करण्याि आला. या सत्याग्रहांिगटि १० जुलै १९३० रोजी आरनक्षि जंगलािील गवि कापूि
कायदेभंग करण्याि आला.
िागपूर सत्याग्रह
१३ एनप्ल १९३० रोजी िरके सरी अभ्यंकर यांच्या िेिृत्वाखाली िागपूर येथे जाहीर सभा घेवूि नमठाच्या
पुडयांचा नललाव करण्याि आला.
अमराविी सत्याग्रह
अमराविी येथे डॉ. भोजराज, हररहरराव देशपांडे, डॉ. पािूरकर, कृष्ट्णराव मोरे यांच्या िेिृत्वाखाली
नमठाच्या पुडयांची अवैध नवक्री करूि कायदेभंग करण्याि आला.

बाबू गेिू चे बनलदाि

पण
ु े नजफयािील आंबेगाव िालुक्यािील महाळूंगे पडवळ गावचा रनहवासी बाबू गेिू सैद िोकरी निनमत्त
मुंबईि आला होिा. मुंबई येथील वास्िव्याि िो नगरणी कामगार म्हणूि रुजू झाला. मुंबईच्या वास्िव्याि
बाबू गेिू महात्मा गांधीजींच्या अनहंसक चळवळीकडे आकनषटि झाला. िो कॉ ँग्रेस पक्षाचा चार आणे चा
सदस्य बिला.
सनविय कायदेभंग चळवळीि नवदेशी कपडयांच्या बनहष्ट्काराची चळवळ सुरू झाली. या चळवळीि बाबू
गेिू िे सहभाग घेिला. १२ नडसें. १९३० रोजी कळबादेवीच्या माके ट मधूि परदेशी कपडयािे भरलेला माल
जाि असिािा बाबू गेिू त्या रकसमोर आडवा आला. िेव्हा निनटश पोनलस अनधकारी सजेंट यािे रकचा
स्वि: िाबा घेवूि रस्त्यावर आडवा पडलेफया २२ वषीय बाबू गेिू च्या अंगावरूि चालनवला. सनविय
कायदेभंग चळवळीि बाबु गेिू यािे आपफया प्ाणाचे बनलदाि नदले मात्र निनटश सरकारिे या घटणेची
िोंद आपफया दफ्िरी ‘अपघाि’ म्हणूि के ली आहे.

Join our telegram channel : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

छोडो भारि आदं ोलि
१९४२ रोजी भारिाि आलेफया नक्रप्स नमशिच्या अपयशािंिर कॉ ंग्रेस कायटकाररणीिे वधाट येथे झालेफया
बैठकीि निनटश सरकारच्या नवरुद्ध जिआंदोलि सुरू करण्याचा निणटय घेिला. यािुसार १४ जुलै १९४२
रोजी ‘भारिाला स्वािंत्र्य देण्याची मागणी करणारा ठराव’ वधाट येथे संमि करण्याि आला. हा निणटय
भारिीय जििेला आनण निनटश सरकारला कळावा यासाठी कॉ ंग्रेस चे अनधवेशि ८ ऑगस्ट १९४२ रोजी
मुंबईच्या ‘गवानलया टॅकं मैदाि’ येथे आयोनजि करण्याि आले.
या अनधवेशिाच्या काही महत्वपूणट बाबी खालीलप्माणे

• अनधवेशिाचे अध्यक्ष : मौलािा अबूल कलाम आझाद

• जवाहरलाल िेहरू यांिी छोडो भारि चा प्स्िाव मांडला.
• याच अनधवेशिाि महात्मा गांधीजींिी आपफया भाषणाि भारिीय जििेस ‘करा अथवा मरा’
( DO OR DIE ) चा संदेश नदला.
महात्मा गांधीजींिी आपफया भाषणाि समाजािील नवनवध वगाटस खालील सूचिा के फया.

• सरकारी कमटचारी : रानजिामे देवू िये परंिु कॉ ंग्रेसप्िी निष्ठा बाळगावी.

• भारिीय लष्ट्कर : लष्ट्करािील िोकरी सोडू िये परंिु भारिीयांवर गोळीबार ही करू िये.
• भारिीय नवद्याथी : खंबीर असाल िरच अभ्यास, शाळा आनण कॉलेज सोडा.
• भारिीय शेिकरी : जमीिदार जर सरकारनवरुद्ध असिील िरच त्यांिा कर (TAX) द्या.
• भारिीय संस्थानिक : आपफया जििेचा सावटभौमत्वाचा अनधकार मान्सय करा.
• संस्थािािील प्जा : संस्थानिक निनटशांनवरुद्ध लढणार असिील िरच त्यांचे िेिृत्व मान्सय करा.
महात्मा गांधीजींच्या भाषणािंिर अरुणा असि अली यांिी गवानलया टॅकं मैदािवर कॉ ंग्रेस चा राष्ट्रीय
ध्वज िडकनवला. दुसऱ्याच नदवशी म्हणजे ९ ऑगस्ट १९४२ रोजी निनटश सरकारिे कॉ ंग्रेसच्या प्मुख
िेत्यांिा अटक के ली.
महात्मा गांधी, सरोजीिी िायडू यांिा पुण्याच्या येरवडा िुरुगाि, जवाहरलाल िेहरू यांिा अहमदिगरच्या
िुरुंगाि िर मौलािा अबूल कलाम आझाद यांिा िानशक येथील िुरुंगाि अटक करण्याि आली.

Join our telegram chanel : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066

कॉ ंग्रेस गुि रेनडओ
उषा मेहिा यांच्या िेिृत्वाखाली ‘कॉ ंग्रेस गुि रेनडओ’ सुरू करण्याि आला. याद्वारे १९४२ च्या चले जाव
चळवळीिील बािम्या प्साररि करण्याि आफया. या रेनडओ वरुि बािम्यांचे नियनमिपणे संचालि
राममिोहर लोनहया यांच्या द्वारे के ले जाि.
कॉ ंग्रेस गुि रेनडओिील सहभागी सदस्य :
१) उषा मेहिा
२) राममिोहर लोनहया
३) अच्युिराव पटवधटि
४) पुरुषोत्तम नत्रकामदास
५) चंद्रकांि जावरी
६) बाबूभाई ठक्कर

१९४२ च्या चळवळीि सहभागी झालेफया स्वािंत्र्य सैनिकांची गुििावे

• दादी : सुचेिा कृपलािी

• दीदी : बाबा राघवदास
• कदम : अरुणा असि अली
• कुसुम : अच्युिराव पटवधटि
• इमाम साहब : एस. एम. जोशी

सेंरल नडरेक्टोरेल
अरुणा असि अली यांच्या िेिृत्वाखाली मुंबई मधे स्थापि करण्याि आलेली सेंरल नडरेक्टोरे ल ही
संघटिा म्हणजे क्रांनिकारांचे स्वयंसेवक दल. या संघटिेि अरुणा असि अली, अच्युिराव पटवधटि,
राममिोहर लोनहया, एस. एम. जोशी, िा. ग. गोरे, नशरुभाऊ नलमये, वसंि आवसारे इत्यादी.
या संघटिेच्याविीिे मुंबईि अिेक नठकाणी बॉम्बस्िोट घडवूि आणला. िसेच पुण्यािील ‘कॅ नपटल’
आनण ‘वेस्टएन्सड नथएटर’ वर बॉम्बिे क करण्याि आली. या संघटिेच्या वसंि अवसारे यांिा इग्रं जांिी
अटक के ली.
Join our telegram : @historybysantoshchavan Cont : 9822 92 6066
चलेजाव चळवळीि महाराष्ट्राि ठीक नठकाणी झालेले नवद्रोह / चळवळी
मबुं ई
• मुंबईिील भाजी नवक्रेिा देऊ गणपि यािे पोनलसांच्या समोर ‘चले जाव’ च्या घोषणा नदफया
त्यामुळे पोनलसांिी त्यावर गोळीबार के ला. याि त्याचा मृत्यू झाला.
कुलाबा
• कुलाब्यािील चळवळीचे िेित्ृ व िािासाहेब कुंटे यांिी के ले. त्यांिी दाढी वाढविू आनण वेशांिर
करूि कुलाब्याि भनू मगि चळवळ चालनवली.
िानशक
• िानशकमधे वामिराव यादी, वसंिराव िाईक, रावसाहेब ओक यांिी चळवळीचे िेिृत्व के ले.
पण
ु े
• पण्ु यामध्ये शंकरराव देव, के शवराव जेधे, िा. ग. गोरे, एस. एम. जोशी, धिंजय गाडगीळ,
कमलािाई भागवि इत्यादींिी चळवळीचे िेिृत्व के ले.
• टे लीिोिच्या िारा िोडणे, पोनलसांिा घेरूि त्याचा गणवेश उिरनवणे आनण त्याची होळी करणे,
सरकारी खनजिा लुटणे इत्यानद कायट करण्याि आले.
• िारायण दाभाडे या १३ वषाटच्या शाळकरी नवद्यार्थयाटिे नवद्याथी मोचाट काढूि पुण्यािील कॉ ंग्रेस
भविावर स्वािंत्र्याचा झेंडा िडकनवला. इग्रं जांिी सांगूिही त्यािे झेंडा खाली उिरनवण्यास िकार
नदला पररणामी निनटशांिी त्यावर गोळीबार के ला. याि िारायण दाभाडे यास वीरमरण आले.
अहमदिगर
अहमदिगर येथील सरोष नसिेमागृहाि क्रांनिकारकांिी बॉम्ब ियार करण्याचे सानहत्ये / साधिे आणली.

• इग्रं जांिी अचािक नसिेमागहृ ावर छापा घािला याि बाळासाहेब सिषी, घिश्याम वऱ्हाडे, हबीब
खाि, डॉक्टर घाटे , आहेर गवळी इत्यानदिं ा अटक करण्याि आले.
• इग्रं जांकडे या स्वाित्र्ं य सैनिकांनवरुद्ध परु ावे िव्हिे पररणामी त्यांिी एक सश
ं यीि रखमाजी बोंदडे
यास सरकारी साक्षीदार म्हणूि न्सयायालयाि उभे के ले परंिु या साक्षीदारािे पोनलसांिा नदलेली
साक्ष न्सयायालयाि निरनवली त्यामळ ु े सवट आरोपींची न्सयायालयािे निदोष मक्त ु िा के ली.
सािारा
सािारामधे भाई कोिवाल आनण गोमाजी पाटील यांिी क्रांनिकारकांचा एक गट ियार के ला होिा त्यास
‘आझाद दस्िा’ असे संबोधले जाि.

• या आझाद दस्त्याच्या द्वारे मुंबई पुणे येथील वीजपुरवठा बंद करूि हाहाकार माजवायचा असे
ठरले. परंिु जािेवारी १९४३ रोजी नसद्धगड डोंगरावर आझाद दस्िा चे कायटकिे लपिू बसले आहे
याची चाहूल इग्रं जांिा लागली असिा त्यांिी डोंगरावर हफला के ला.
• पोनलसांच्या झालेफया झाडपीि भाई कोिवाल आनण नहराजी पाटील ठार झाले. गोमाजी पाटील
पोनलसांच्या हािूि निसटले व िे भूनमगि रानहले.
कोफहापरू
कोफहापरु च्या गणपिी के सरकर, करवीरय्या स्वामी आनण िारायण वारके यांच्या िेिृत्वाखालील
स्वािंत्रसैनिकांिी ११ नडसेंबर १९४२ रोजी कोफहापूर गारगोटी मागाटवरील वेदगंगा िदीवरील पूल उध्वस्ि
करूि गारगोटी येथील सरकारी खनजिा लुटण्याची योजिा आखली.

• पनहफया नदवाशी पूलाखाली लावलेफया बॉम्ब ची नदशा चुकीिे उलटी असफयािे पूल उदध्वस्ि
झाला िाही पररणामी दुसऱ्या नदवशी पुिः पूल उदध्वस्ि करण्याचा प्यत्ि करण्याि आला. परंिु
निनटश सैनिक पुलाजवळ दबा धरूि बसफयािे त्यांिी स्वािंत्र्यसैनिकांवर हफला के ला. याि अिेक
लोक शहीद झाले.
• कोफहापरु ाि आणखीि एका प्करणाि रत्िप्पा कुंभार यांिी शंकरराव मािे, डॉ. माधवराव
कुलकणी, दत्तोबा िांबट, शामराव पटवधटि, इिाहीम िदाि यांच्या सहकायाटिे पुण्यािील जेजूरी
देवस्थािाचा (खंडेरायाचा) खनजिा लुटला.
िंदुरबार
िदं ु रबार मधे ९ सप्टें बर १९४२ रोजी नशरीषकुमार मेहिा या शाळकरी नवद्यार्थयाटिे इग्रं जांनवरुद्ध नवद्याथी
मोचाट काढला. या मोच्याटवर निनटश सैनिकांिी गोळीबार के ला.

• गोळीबाराि नशरीषकुमार घोष, लालादास, धिसुखदास, शनशधर, घिश्याम इत्यानद नवद्यार्थयाांचा

मृत्यू झाला.
• िदं ु रबार मधे जी. नड. उिट बापू लाड आनण जगन्सिाथ िायकवाडी यांच्या ‘िूिाि सेिे’ िे िदं ु रबारचा
सरकारी खनजिा लुटला.
Join our telegram chanel : @historybysantoshchavan cont : 9822 92 6066
िागपूर
िागपरू मधे नहंदुस्थाि ररपनब्लकि आमी च्या धिीवर १३ एनप्ल १९३९ रोजी ‘नहंदुस्थाि लाल सेिा’ ची
स्थापिा करण्याि आली होिी.

• या संघटिेचे संस्थापक : जिरल आवारी, मदिलाल बागडी, नविायक दांडेकर, शाम िारायण
कानश्मरी, भोलानसंग िाईक इत्यानद.
• या संघटिेच्या विीिे िागपूरच्या नचटणीस पाकट मधे चले जाव चळवळीची सभा आयोनजि
करण्याि आली. सभेसाठी िुकडोजी महाराज यांिा प्मख ु वक्ते म्हणूि बोलनवण्याि आले होिे. या
सभेि िुकडोजी महाराजांिी स्वि: रचलेली गीिे खंनजरीच्या िालावर गायली. इग्रं जांिी िुकडोजी
महाराजांिा अटक के ली.
• पोनलसांिी सभेवर लाठीहफला करूि सभा उधळूि लावली. सभेिील जमावािे सिं ि होवूि
इग्रं जांवर दगडिे क के ली पररणामी पोनलसांिी जमावावर गोळीबार के ला.
• पोनलसांच्या गोळीबाराि दाजीबा महाले मृत्युमुखी पडले. दाजीबा महाले यांचा मल ु गा शंकर
महाले याच्यावर इग्रं जांिी लाठीमार के ला असिा ‘गांधी महाराज की जय’ चा उद्घोष करीि त्यािे
मृत्यूला कवटाळले.
नचमरु
चंद्रपूर नजफयािील नचमुर येथे उद्धव कोरेकर यांच्या िेित्ृ वाखाली सरकारला कर ि देण्याची चळवळ सुरू
करण्याि आली. या चळवळीस सुरुवाि १६ ऑगस्ट १९४२ रोजी करण्याि आली.

• नचमुर येथील गावकाऱ्यांिी िहसील कचेरीवर मोचाट काढला असिा, पोनलसांिी मोचाट
अडनवण्याचा प्यत्ि के ला. याि झालेफया झटापनटि काही पोनलस मृत्युमुखी पडले.
• या नवरोधाि पोनलसांिी निरपराध मनहला आनण लहाि मुलांवर अमािुष हफले चढनवले आनण
त्यांचा छळ के ला. या नवरुद्ध प्ाध्यापक भन्ससाळी यांिी नचमूरच्या मनहलांिा न्सयाय नमळवूि
देण्यासाठी सलग ६३ नदवस उपोषण के ले.
• आनदवासी समजािील पुढारी ठक्कर बाप्पा, आप्पाजी द्रनवड, नप. कोंदडराव यांिी नचमुर
प्कारणाची न्सयायालयीि चौकशी व्हावी असा आग्रह धरला.
• आणखीि एका प्करणाि नचमूर येथील महार समजािील व्यनक्त रघुिाथ खोिागडे आनण त्यांच्या
सहकाऱ्यांिी सरकारी दवाखािे वगळूि सवट सरकारी इमारािींिा आग लावली.
रामटेक
रामटेक येथील स्वािंत्र्यसैनिकांिी िहसील खनजिा लुटला असिािा यावेळी महार समाजाचा िहसीलदार
बंदसोड यािे स्वािंत्र्यसैनिकांिा मदि के ली. यामुळे निनटश सरकारिे त्यास िोकरीवरुि काढूि टाकले.
बाळापरु येथे िािु नहराजी गजभीए िर गोंनदया येथे कालीचरण िंदा गवळी या महार समाजाच्या पुढाऱ्यांिी
स्थानिक नठकाणी आंदोलि के ले.

महाराष्ट्रािील सािारा नजफयािील प्निसरकार

महाराष्ट्रािील सािारा नजफयाि क्रांिीनसंह िािा पाटील यांच्या िेिृत्वाि प्निसरकारची स्थापिा करण्याि
आली. क्रांनिनसंह िािा पाटील यांिी स्विःला स्विंत्र जाहीर करूि निनटश सत्तेला आव्हाि नदले.
या प्निसरकारचे वैनशष्टये म्हणजे भारिािील सवाटि दीघटकाळ चाललेले (१९४३ पासिू िे १९४६ पयांि) हे
सरकार होिे.

• या सरकार अंिगटि सेवा दल, िूिाि दल आनण लोक न्सयायालयाची स्थापिा करण्याि आली. हे
एकप्कारचे सामंिनवरोधी आनण जाि नवरोधी सरकार होिे. राज्यानिल सवटसामान्सय लोकांच्या
नहिाचे निणटय या सरकारमध्ये घेण्याि आले.
• या सरकारद्वारे गांधीजींच्या रचिात्मक कायाटवर नवशेष भर देण्याि आला. लघुउद्योग, कुटीर
उद्योगाद्वारे ग्रामीण नवकासावर लक्ष देण्याि आले.
• भारिीय लोकांवरील खटले चालनवण्यासाठी क्रांिीनसहं िािा पाटील यांच्या िेिृत्वाि लोक
न्सयायालय भरनवली जाि आनण त्याद्वारे निकाल मागी लावले जाि.
• इग्रं जी सैनिकांचा सामिा करण्यासाठी जी. डी. उिट बापू लाड यांच्या मागटदशटिाखाली िूिाि
सेिेची स्थापिा करण्याि आली. या प्निसरकारनवरुद्ध इग्रं जांिा खबर देणाऱ्या लोकांिा नशक्षा
म्हणूि पायाि पत्रे ठोकली जाि म्हणूि यास ‘पत्रीसरकार’ असेही म्हटले जाि.
गांधी नववाह पद्धि
गांधी नववाह पद्धि हे येथील सरकारचे प्मुख वैनशष्टये होिे. या नववाह पद्धिीचे वैनशष्टये खालीलप्माणे

• कमीिकमी खचाटि नववाह लावणे.

• सपं त्तीचा व अन्सिाचा अपव्यय ि करणे.
• नववाह समारंभाि अस्पश्ृ यािं ा सहभागी करूि घेणे.
 मराठवाडा मुक्ती संग्राम आनण महाराष्ट्राचे योगदाि
संिोष चव्हाण एम. ए. इनिहास, NET/SET

सि १७२४ रोजी चीि क्लीि खाि यािे निजाम उल मफु क ची पदवी धारण करूि हैद्राबाद येथे स्वित्रं
राज्याची स्थापिा के ली. त्याच्या मत्ृ यिू िं र त्याचा मल
ु गा निजाम अली यािे १७४८ रोजी हैद्राबादच्या
नसहं ासिावर बसला. याििं रचे सवट राजे ‘निजाम’ या िावािे ओळखु जावू लागले.
हैद्राबादचा शेवटचा राजा मीर उस्माि अली खाि २९ ऑगस्ट १९११ रोजी सत्तेवर आला. यािे पनहफया
महायद्धु ाि इग्रं जांिा मदि के फयामळ
ु े निटिचा सम्राट जॉजट पच
ं म यािे त्यास ‘नहज एक्झाफटेड हायिेस’ या
नकिाबािे सन्समानिि के ले.
निजामािे सि १९१७ रोजी हैद्राबाद मधे ‘उस्मािीया नवद्यापीठ’ िर १९२७ रोजी औरंगाबाद येथे
‘इटं रनमनजएट कॉलेज’ ची स्थापिा के ली.

आयट समाजाची भनू मका

• १९३८ रोजी हररपूरा येथे झालेफया कॉ ंग्रेस अनधवेशिाि प्जा मंडळाच्या कायटक्रमास कॉ ंग्रेस िे
मंजूरी नदफयामुळे हैद्राबाद मधे कॉ ंग्रेसिे प्जा मंडळाची चळवळ सुरू के ली.
• हैद्राबाद मधील कॉ ंग्रेस चे िेिे स्वामी रामािंद िीथट आनण गोनवंदभाई श्राि यांिी जूि १९३८ रोजी
‘कॉ ंग्रेस प्जा मंडळ’ स्थापि करण्याचा निणटय घेिला. परंिु निजामिे या दोन्सही पुढांऱ्यािा अटक
करूि कॉ ंग्रेस प्जा मंडळ वर बंदी के ली.
• नहदं ु महासभेचे नव. दा. सावरकर आनण सेिापनि बापट यांिी हैद्राबाद संस्थािाि होि असलेफया
नहंदूवं रील अन्सयायानवरूद्ध आवाज उठनवला. पररणामी हैद्राबाद मधे आंदोलिासाठी आलेफया
बापटांिा ‘िामपफली स्टेशि’वर अटक करण्याि आली.
• आयट समाजािे २४ ऑक्टो. १९३८ रोजी हैद्राबाद मधे सत्याग्रह पुकारूि धमटशुद्धीकरण
कायटक्रमावर भर नदला. पररणामी निजामािे आयट समाजाच्या कायटकत्याांवर क्रूर हफले के ले.
• या हफफयाि वेदप्काश या मृत्युमुखी पडला. िर नबदर िुरुंगाि भाई शामलाल यांची हत्या
करण्याि आली.
• हैद्राबाद मुक्तीसंग्रामाि बळी पडलेला वेदप्काश हा पनहला हुिात्मा ठरला.
 • आयट समाजाच्या विीिे ३१ जािे. १९३९ रोजी पनहला सत्याग्रह सुरू करण्याि आला.
• सत्याग्रहाि सहभागी झालेले सदस्य : १) िारायण स्वामी २) िरदेव शास्त्री
३) आिंद स्वामी ४) आचायट िरेंद्र देव ५) शेषराव वाघमारे ६) नदगंबर नशवणगीकर ७)
गणपिराव कथले ८) शंकरराव अंधोरीकर ९) निवृत्ती रेडडी

दनलि चळवळीची भूनमका

• निजाम राजवनटि व्यंकटराव आनण श्यामसुंदर यांच्या अध्यक्षिेखाली काम करणारी ‘पश्ि
आवाम’ ही एक दनलि संघटिा होिी. संघटिेचा मुख्य उद्देश हैद्राबाद येथील दनलि लोकांिा
निजामाशी एकनिष्ट राहण्यासाठी प्ोत्साहि देणे.
• िांदेड येथे ‘शेडयूफड कास्ट िे डरेशि’ चे अनधवेशि झाले असिा पश्ि आवाम संघटिेिे सभेवर
दगडिे क के ली.
• डॉ. बाबासाहेब आबं ेडकर या सभेि म्हणाले, “ हैद्राबाद मधील जििेिे भारिीय सघं राज्याि
सहभागी व्हावे, निजाम हा भारिाचा शत्रू आहे. हैद्राबाद संस्थाि म्हणजे भारिाच्या नवभाजिाची
सुरुवाि ठरेल. या पापाि हैद्राबाद येथील लोकांिी सहभागी होवू िये.”
• शेडयूफड कास्ट िे डरेशि चे िेिे पा. िा. राजभोज यांिी बाबासाहेब आबं ेडकरांच्या सूचिेवरूि
नसकंदराबाद येथे जाहीर सभा घेिली आनण हैद्राबाद मुक्ती सग्रं मास पानठंबा नदला.

वंदेमािरम चळवळ
• हैद्राबाद येथील नशक्षण संस्थािाि वंदेमािरम गीि म्हणण्यास निजामािे मिाई के ली होिी.
• औरंगाबाद येथील ‘इटं रनमजीएट कॉलेज’ चे प्ाध्यापक गोनवंदभाई श्रोि हे नवद्याथाटिा निजाम
नवरुद्ध नचथावणी देिाि म्हणूि निजाम िे त्यांिा सरकारी िोकरीिूि काढूि टाकले.
• गोनवंदभाई श्रोि यांिी हैद्राबाद येथील नवद्यार्थयाांिा हािाशी पकडूि वंदेमािरम च्या मुद्यावर बेमुदि
संप घडवूि आणला. पररणामी निजामािे नवद्यार्थयाटिा कॉलेज मधूि काढूि टाकले.
• िागपरू नवद्यापीठाचे कुलगुरू टी. जे. के दार यांिी नवद्यार्थयाांचे शैक्षनणक िुकसाि होवू िये म्हणूि
नवद्यार्थयाटिा िागपूर नवद्यापीठाि पुिः प्वेश नमळवूि नदला.
वैयनक्तक सत्याग्रह / चले जाव चळवळीिील सहभाग
महात्मा गांधीजींिी मराठवाडयाि वैयनक्तक सत्याग्रह सरू
ु करण्यासाठी खालीलपैकी ५ स्थानिक िेत्यांची
निवड के ली.
१) स्वामी रामािंद िीथट (बीड)
२) नहरलाल कोटेचा (बीड)
३) देवरामजी चव्हाण (उस्मािाबाद)
४) अच्युिराव देशपांडे (औरंगाबाद)
५) मोिीलाल मंत्री (बीड)
१६ ऑगस्ट १९४२ रोजी स्वामी रामािंद िीथट यांच्या िेित्ृ वाखाली मराठवाडयाि छोडो भारि आंदोलिाला
सुरुवाि करण्याि आली. इग्रं जांिी स्वामीजींिा िामपफली स्टेशि वर अटक के ली. आंबेजोगाई च्या
योगेर्श्री शाळे िील नशक्षकांिी या लढयाि सहभाग घेिला म्हणूि नशक्षकांवर कठोर कारवाई करण्याि
आली.

• मराठवाडयाि सुरू असलेफया लोक आंदोलिाच्या दबावामुळे निजाम िे ३ जुलै १९४६ रोजी
मराठवाडयािील प्जा कॉ ंग्रेस वरील बंदी उठनवली.

इत्तेहादुल मुसलमीि
• ही सघं टिा निजामाची खाजगी सघं टिा होिी. या सघं टिेला निजामािे निमलष्ट्कराचा दजाट नदला
होिा.
• या संघटिेचा अध्यक्ष कानसम रझवी (रझाकार) झाफयािंिर संघटिेचा नवस्िार मोठयाप्माणाि
करण्याि आला.
• कानसम रझवीिे बाय शक्तींच्या मदिीिे संस्थािािील प्जेवर अिनन्सवि छळ के ला. गावागावांि
नहंसाचार घडवूि आणला गेला, याि प्जा कॉ ंग्रेस चे पनहले हुिात्मा ठरलेले ‘गोनवंदराव पािसरे’
यांची २१ ऑक्टो. १९४६ रोजी रझाकारािे हत्या के ली.
प्जा कॉ ंग्रेस चे पनहले अनधवेशि
• १६ िे १८ जूि १९४७ रोजी प्जा कॉ ंग्रेस चे पनहले अनधवेशि स्वामी रामािंद िीथट यांच्या
अध्यक्षिेखाली मुनशराबाद येथे भरनवण्याि आले. अनधवेशिाला परवािगी िाकारण्याि आली
असिािाही सभा घेण्याि आली.
• सभेला संबोनधि करण्यासाठी प्मुख पाहुणे म्हणूि कमलादेवी चट्टोपाध्याय यांिा बोलनवण्याि
आले होिे.
• निजामािे रझाकारांच्या मदिीिे सभेवर हफला करूि सभा उदध्वस्ि के ली.
• रझाकारांच्या अनिरेकी कारवायांचा प्निकार करण्यासाठी लोकांिा शस्त्रास्त्रांचे प्नशक्षण देवूि श्री
नदगंबर नबंदु यांच्या िेिृत्वाखाली मराठवाडा, किाटटक आनण िेलंगणाच्या सीमेरेषेवर सशस्त्र
कॅ म्पस उभारण्याि आला.
• याच पथकािील िारायण पवार यािे निजामवर बॉम्ब िे कूि त्याला मारण्याचा प्यत्ि करण्याि
के ला.

प्जा कॉ ंग्रेस चे दुसरे अनधवेशि

• जुलै १९४७ रोजी प्जा कॉ ंग्रेस चे दुसरे अनधवेशि स्वामी रामािंद िीथट यांच्या अध्यक्षिेखाली
भरले.
• या अनधवेशिाि ७ ऑगस्ट हा नदवस भारिाच्या ‘संघराज्याि हैद्राबादचा सामील होण्याचा
नदवस’ िर १५ ऑगस्ट हा ‘भारिाचा स्वािंत्र्य नदवस’ म्हणूि साजरा करण्याचे आदेश हैद्राबाद
मधील लोकांिा देण्याि आले.
• निजामिे मात्र आपफया राज्याचा प्धािमंत्री म्हणूि मीर लायक अली याची नियुक्ती के ली व
परराष्ट्राचा ध्वज आपफया राज्याि ि िडकनवण्याचे िमाटि काढले. यानशवाय भारि सरकारशी
चचाट करण्यासाठी निजाम िे सर वॉफटर मोंकटोि याची नियुक्ती के ली.

ऑपरेशि पोलो
हैद्राबाद चा भारिाि समावेश करण्यासाठी भारिीय सेिेचे सदिट कमांडरचे प्मुख जिरल गाडाडट यांिी ही
योजिा ियार के ली.
या योजिेि सहभागी प्मख
ु सदस्य खालीलप्माणे
१) मेजर जिरल जयिं चौधरी
२) मेजर जिरल डी. एस. िास
३) मेजर जिरल ए. ए. रुद्र
४) निगेनडयर नशवदत्तनसगं
५) एअरव्हाईस माशटल मख ु जी
भारिीय सैन्सय आनण निजामाचे सैन्सय यांच्याि १३ सप्टें पासिू िे १७ सप्टें पयांि लष्ट्करी कारवाई झाली.
सरिेशेवटी निजामी िौजेचे प्मख
ु जिरल अल इद्रीस यांिी १७ सप्टें १९४८ रोजी भारिीय सैन्सयासमोर
शरणागिी पत्करली.
१७ सप्टेंबर या नदवस ‘मराठवाडा मुक्तीनदि’ म्हणूि साजरा के ला जािो. स्वामी रामािदं िीथट यांिी
कोणिीही अट ि ठे विा मराठवाडा महाराष्ट्राि सामील करण्याची घोषणा के ली.

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीि मराठवाडयाची भूनमका

• स्वामी रामािंद िीथट यांचे सहकारी देवीनसंह चौहाि यांिी मराठवाडयाचे प्निनिधी म्हणूि संयुक्त
महाराष्ट्र चळवळीि सहभाग घेिला.
• निजलाल नबयाणी यांिी िजल अली कमीशि पुढे ‘मराठवाडा व नवदभाटचे नमळूि एक स्विंत्र
राज्य निमाटण झाफयास मराठवाडयाचा नवकास होईल अशी भूनमका मांडली.’
• हैद्राबाद नवधासभेचे अध्यक्ष काशीिाथराव वैद्य यांिी पैठण येथील आपफया भाषणाि स्विंत्र
मराठवाडा राज्याची मागणी आपफया भाषणाि मांडली.

Santosh Chavan M. A. History, NET/SET Join our telegram : @historybysantoshchavan

 संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ आनण महाराष्ट्र राज्याची निनमटिी
संिोष चव्हाण एम. ए. इनिहास, NET/SET

• सि १९०८ रोजी झालेफया संयुक्त महाराष्ट्राच्या अध्यक्षीय भाषणाि नचंिामणराव वैद्य यांिी
सवटप्थम महाराष्ट्र एकीकरणाचा प्स्िाव मांडला.
• १९११ रोजी ि. ची. के ळकर यांिी के सरी वृत्तपत्रािूि ‘मराठी भाषा बोलणाऱ्यांची लोकसंख्या एका
अंमलाखाली असावी’ याबाबि नलखाण के ले.
• १९१६ रोजी होमरूल लीग ची स्थापिा करिेवेळी लोकमान्सय नटळकांिी आपफया भाषणांमध्ये
भाषेच्या आधारावर प्ांिरचिा करण्याची मागणी इग्रं जांकडे के ली.
• १९२० च्या िागपरू अनधवेशिाि भाषेच्या आधारावर राज्याची पिु टरचिा करण्याचे आर्श्ासि
भारिीय राष्ट्रीय कॉ ँग्रेस िे नदले होिे.
• २८ जािेवारी १९४० रोजी रामराव देशमख ु यांच्या अध्यक्षिेखाली मबुं ई येथे ‘सयं क्त
ु महाराष्ट्र
सभा’ या सघं टिेची स्थापिा झाली. यावेळी श्री वाकणकर यांिी धिज ं यराव गाडगीळ आनण ि.
नव. पटवधटि यांच्या मदिीिे सयं क्त
ु महाराष्ट्राचा िकाशा ियार करण्याि आला.

संयुक्त महाराष्ट्र सनमिी

बेळगाव येथे झालेफया सानहत्य संमेलिाि ग. त्र. माडगूळकर यांच्या पुढाकारािे १२ मे १९४६ रोजी ‘संयुक्त
महाराष्ट्र सनमिी’ ची स्थापिा करण्याि आली.
संस्थापक : के शवराव जेधे, द. वा. पोिदार, श्री. शं. िवरे, शंकरराव देव, ग. त्र.ं मंडखोलकर
उद्देश :-

• मराठी भाषकांचा सलग भप्ू देश महाराष्ट्रास जोडणे.

• लोकसत्ताक व समाजवादी महाराष्ट्र स्थापि करणे
• सामानजक, आनथटक, राजकीय समिा स्थापि करूि सहकारी ित्वावर महाराष्ट्राची उभारणी
करणे.
संयुक्त महाराष्ट्र पररषद
२८ जुलै १९४६ रोजी मुंबई येथे शंकरराव देव यांच्या अध्यक्षिेखाली महाराष्ट्र एकीकरण सनमिी गनठि
करण्याि आली. या पररषदेिच ‘संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेची’ स्थापिा करण्याि आली. पररषदेचे पनहले
अध्यक्ष शंकरराव देव यांिा करण्याि आले.
पररषदेिे खालील ठराव मांडले

• सलग मराठी भानषक प्देशांचा एक प्ांि बिवावा.

• मराठी भाषीक प्ांि बिनविािा मुंबई व मध्य प्ांिािील मराठी भाग िसेच मराठवाडा व गोमंिक
या मराठी भागाचा समावेश करावा.
धर कनमशि
भारिाच्या घटिासनमिीिे भाषावार प्ांिरचिेचा प्श्न आणावा यासाठी भारिाच्या नवनवध भागाि निदशटिे
करण्याि आली. पररणामी एस. के . धर यांच्या अध्यक्षिेखाली १७ जूि १९४८ रोजी सनमिी िेमण्याि
आली. धर कमीशि ला अिेक मान्सयवरांिी साक्ष नदली, यापैकी सवाटि प्मुख साक्ष डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांची होिी.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या मिे, “ मुंबई शहर महाराष्ट्राचा अनवभाज्य भाग असफयामुळे त्याचा
समावेश संयुक्त महाराष्ट्राि करावा.”
एस. के . धर कमीशििे १० नडसेंबर १९४८ रोजी आपला अहवाल सादर के ला. अहवालािुसार,

• भाषावार प्ांिरचिा करणे भारिाच्या ऐक्यास व एकात्मिेस मारक ठरेल, भानषक राज्य निमाटण
करण्याची ही योग्य वेळ िाही.
धर कमीशििे राज्यांची पुिरटचिा करण्याचे एकूण ४ निकष मांडले.
१) भौगोनलक एकरूपिा
२) आनथटक स्वावलबं ि
३) प्शासकीय सनु वधा
४) नवकासाची क्षमिा

Join telegram : @historybysantoshchavan Cont. : 9822 92 6066

अकोला करार (८ ऑगस्ट १९४७)
एस. के . धर कमीशिपुढे मराठी भाषीक प्ांिाची मागणी एकमुखािे मांडण्यासाठी अकोला पररषद
आयोनजि करण्याि आली.
अकोला पररषदेिील प्मुख िेिे : शंकरराव देव, रामराव देशमुख, धिंजय गाडगीळ, पूिमचंद्र रांका, द. वा.
पोिदार, ग. त्र. माडखोलकर, प्मीला ओक, दा. नव. गोखले, पंढरीिाथ पाटील, मा. सां. कन्सिमवार इत्यादी
अकोला करारािील िरिुदी
१) मराठी भानषकांचा सयं ुक्त महाराष्ट्र असा एक प्ांि असावा. याि मध्यप्ांि व वऱ्हाड असे उपप्ांि
निमाटण करावे.
२) प्त्येक उपप्ांिाि स्विंत्र कायदेमंडळ व मंनत्रमंडळ असावे.
३) कायदेमंडळाि लोकसंख्येच्या प्माणाि प्निनिधी असावे.
४) उपप्ांिाचा निवडणूका स्विंत्रपणे घेण्याि यावा.
५) उपप्ांिाि स्विंत्रपणे उच्च न्सयायालय असावेि.
६) नवनशष्ट बाबींसाठी संपूणट प्ांिांचे खास न्सयायालय असावे.
७) प्ांिासाठी एक पनब्लक सनवटस कमीशि असावे.
८) संयुक्त महाराष्ट्राची निनमटिी करणे अशक्य असफयास महानवदभट निमाटण करावा.

J.V.P. सनमिी (१ एनप्ल १९४९)

धर कमीशि च्या अहवालामळ ु े भारिाच्या नवनवध नठकाणी भानषक प्ांिरचिा या मदु द्यावरूि देशभर
आदं ोलिास सरुु वाि झाली. याि महाराष्ट्र आनण दनक्षणेकडील प्ांि आघाडीवर होिे. यावर उपाय
सुचनवण्यासाठी जवाहरलाल िेहरू, वफलभभाई पटे ल आनण पट्टाभी सीिारामय्या सदस्य असणारी एक
सनमिी गनठि करण्याि आली. ही सनमिी जेनव्हपी सनमिी म्हणूि इनिहासाि प्नसद्ध आहे. या सनमनििे
आपला अहवाल ५ एनप्ल १९४९ रोजी प्नसद्ध के ला. सनमिीच्या नशिारसी पुढीलप्माणे

• भाषावार प्ांिरचिा कॉ ंग्रेसला मान्सय आहे परंिु त्याच्या अंमलबजावणीची ही योग्य वेल िाही.
• योग्यवेळी आध्र
ं प्ांि बिनवला जाईल.
• महाराष्ट्र मराठी भानषकांचा बिनवला जाईल, परंिु याि मबुं ई चा समावेश िसेल.
• त्रावणकोर व कोचीि एकत्र येि असफयास के रळ प्ांिाची निनमटिी होईल.
J. V.P. सनमिीच्या नशिारसीमळ
ु े भारिीय लोकांचे समाधाि झाले िाही, आिा भारिाि पन्सु हा एकदा
आदं ोलिाचा जोर चढला. आचायट प्. के . अत्रे यांिी मबुं ई महािगर पानलके ि सयं क्त
ु महाराष्ट्राचा ठराव
मांडला िर यशविं राव मोनहिे यांिी १९५३ रोजी मबुं ई नवधािसभेि सयं क्त
ु महाराष्ट्र एकीकरणचा ठराव
मांडला.

पोट्टी श्रीरामलू यांचे बनलदाि

पोट्टी श्रीरामलु या स्वािंत्र्यसैनिकािे स्विंत्र आंध्रप्देशच्या मागणीसाठी सलग ५८ नदवस (१९ ऑक्टो.
१९५२ िे १५ नडसें. १९५२) उपोषण के ले पररणामी त्यािच त्यांचे निधि झाले. सदर घटिेची दखल
कॉ ंग्रेसच्या कें द्रीय िेिृत्वािे घेिली आनण प्धािमंत्री जवाहरलाल िेहरू यांिी नडसेंबर १९५२ रोजी स्विंत्र
आंध्र प्देश निनमटिीची घोषणा के ली. यािुसार १ ऑक्टो. १९५३ रोजी भाषेच्या आधारावर निमाटण झालेले
आंध्र प्देश हे पनहले स्विंत्र राज्य बिले.

िागपूर करार (२८ सेप्टेंबर १९५३)

अकोला करारापेक्षा अनधक व्यापक करार करावा यासाठी नवदभट, मराठवाडा आनण सयं क्त ु महाराष्ट्र या
नवभागािील िेिे िागपरू येथे एकत्र आले. या नवभागािील िेत्यांिी नमळूि एक महत्वपण
ू ट करार के ला.
िरिदु ी

• मराठी भानषकांचे एक राज्य निमाटण करावे. मबुं ई ही त्याची राजधािी असावी.

• प्शासि व नवकास कायाटसाठी महानवदभट, मराठवाडा आनण उवटररि भाग असे राज्याचे िीि भाग
करावे.
• प्त्येक घटकावरील खचट लोकसंख्येच्या प्माणाि होईल.
• अनवकनसि मराठवाडयाकडे नवशेष लक्ष नदले जाईल.
• नशक्षणव्यवस्थेि लोकसंख्येच्या प्माणाि सवलिी नदफया जािील.
• मुंबई आनण िागपूर येथे उच्च न्सयायालय असावे.
• सरकारी िोकरभरिीमधे नवदभट, मराठवाडयाला योग्य प्निनिधीत्व द्यावे.
• नवकें द्रीकरणावर भर द्यावा.
• िागपरू महाराष्ट्राची उपराजधािी असेल दरवषी नवनधमडं ळाचे नकमाि एक अनधवेशि िागपूर येथे
घेण्याि यावे.
• सवट सलग मराठी प्देश िव्या राज्याि समानवष्ट होण्यासाठी ‘खेडे’ हा घटक मािला जावा.
िागपूर करारावर नवभागवार सया करणारे प्निनिधी
• महानवदभट : रामराव देशमुख, गोपाळराव खेडकर, पंजाबराव देशमुख, रा. कृ. पाटील, शेषराव
वािखेडे
• पनिम महाराष्ट्र : भाऊसाहेब हीरे, यशवंिराव चव्हाण, देवकीिंदि िारायण, िािा कुंटे , लक्ष्मणराव
भाटकर, प्भाविी जकािकर
• मराठवाडा : देनवनसंग चौहाि

राज्य पुिरटचिा आयोग / िाजल अली कनमशि

भानषक प्ांिरचिेवरूि संपूणट भारिभर आंदोलि िीव्र झाफयािे या प्श्नावर कायमस्वरूपी उपाय राज्य
पुिरटचिा आयोग स्थापि करण्याि आला.
सनमिीचे सदस्य : न्सया. िाजल अली (अध्यक्ष), हृदयिाथ कुंजरू, के . एम. पण्णीकर
संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेचे अनधवेशि (मुंबई)
िाजल अली कनमशि पुढे मराठी भानषकांची मागणी मांडण्यासाठी रॅगलर परांजपे यांच्या अध्यक्षिेखाली
संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेचे अनधवेशि मुंबई येथे झाले. अनधवेशिाि मुंबईसह महाराष्ट्राची मागणी करणारा
ठराव मांडण्याि आला. बापुजी आणे यांिी, संयुक्त महाराष्ट्र होऊ शकि असेल िर महानवदभट निमाटण
करण्याची भूनमका मांडली.
िा. ग. गोरे यांच्या अध्यक्षिेखाली कारवार येथे ‘गोमंिक मराठी सानहत्य संमेलि’ घेण्याि आले. संमेलिाि
कारवार, बेळगाव, हफफयाळ, सुपे, खािापुर, चंदगड यांचा नमळूि एक नजफहा बिवूि िो महाराष्ट्राि
सामील करावा अशी मागणी करण्याि आली.
िाजल अली कमीशिचा अहवाल
१० ऑक्टोबर १९५५ रोजी राज्य पिु रटचिा आयोगाचा अहवाल प्नसद्ध करण्याि आला. अहवालाच्या
िरिदु ी खालीलप्माणे

• नवदभाटचे स्विंत्र राज्य असावे.

• स्विंत्र िेलंगणा राज्य असावे.
• गुजराि मराठवाडयासह मुंबईचे नद्वभानषक राज्य व्हावे.
िाजल अली कमीशि िे ‘एक राज्य एक भाषा’ या नसद्धांिास मान्सयिा नदली िाही.
िाजल अली कमीशििे मराठी भानषकांचे स्वित्रं राज्य असावे या मागणीकडे दुलटक्ष के फयािे महाराष्ट्राि
नठकनठकाणी आदं ोलिे झाली. आदं ोलिा दरम्याि मबुं ईच्या कामगार मैदािावर सभा घेविू शक ं रराव देव
म्हणाले, “महाराष्ट्रापासिू मबुं ई वेगळी करायला आपण प्ाणपणािे नवरोध करू.” याप्कारच्या
आंदोलिाि महाराष्ट्रािील मनहलांिी उस्िुिट सहभाग िोंदनवला.
सहभागी मनहला : चारुशीला गिु े, चारुशीला गिु े, िारा रेडडी, कमलािाई मोरे, दुगाट भागवि,

• पनं डि जवाहरलाल िेहरू महाराष्ट्रािील िेत्यांपढु े नद्वभाषीक राज्याचा प्स्िाव ठे वला.

• ७ िोव्हे. १९५५ रोजी मबुं ईच्या िणसवाडी कोळीवाडयाि कामगारांची सभा एस. ए. डांगे यांच्या
अध्यक्षिेखाली झाली. या सभेि एस. एम. जोशी यांिी मबुं ई, नवदभाटसह सयं क्त ु महाराष्ट्र व्हावा
असा प्स्िाव मांडला.
मबुं ई कॉ ंग्रेस वनकां ग कानमटीिे ८ िोव्हे. १९५५ रोजी नत्रराज्याचा प्स्िाव समोर ठे वला. याप्स्िावा िस
ु ार,
१) सपं णू ट गज
ु रािी भाषीकांचे एकनजिसी राज्य असावे.
२) मबुं ई शहर व उपिगर यांचे १६० चौ. नकमी. नवस्िाराचे स्वित्रं राज्य असावे.
३) मराठवाडयासह महाराष्ट्र राज्य असावे.
१८ िोव्हें. १९५५ रोजी मोरारजी देसाई नत्रराज्याचा प्स्िाव नवधीमडं ळाि मांडणार होिे. परंिु यानवरोधाि
सेिापिी बापट यांच्या िेिृत्वाखाली मबुं ई नवधािभविावर मोचाट काढण्याि आला. पोनलसांच्या द्वारे
मोच्याटवर लाठीचाजट करूि हा मोचाट दडपिू टाकण्याि आला.

मोरारजी देसाई व स. का. पाटील यांची सभा

मुंबईिील नगरगाव चौपाटीवर स. का. पाटील आनण मोरारजी देसाई यांची जाहीर सभा झाली. यासभेि
बोलिािा स. का. पाटील म्हणाले, “महाराष्ट्राला ५००० वषाटि मुंबई नमळणार िाही.” िर मोरारजी देसाई
म्हणाले, “कॉ ंग्रेस जीवंि असेपयांि मुंबईची जििा महाराष्ट्राि सामील होणार िाही. आकाशाि चंद्र, सूयट
असेपयांि मुंबई महाराष्ट्राला नमळणार िाही.”
मराठी भानषकांिी या सभेवर दगडिे क करूि सभा उधळुि लावली. यामुळे पोनलसांिी जमावावर
गोळीबार के ला याि सुमारे १५ आंदोलक हुिात्मे ठरले. या गोळीबाराचा निषेध म्हणूि पा. वा. गाडगीळ
यांिी नवधािपररषद सदस्यत्वाचा राजीिामा नदला.

Join our telegram : @historybysantoshchavan contact : 9822 92 6066

जवाहरलाल िेहरू यांचा निणटय (१६ जािे. १९५६)
राज्यपुिरटचिा बाबि पंनडि जवाहरलाल िेहरूंिी खालील निणटय घेिला.

• मुंबई शहर कें द्रशानसि प्देश राहील.

• नवदभाटसनहि महाराष्ट्र व सौराष्ट्र – कच्छ सनहि गुजराि अशी दोि वेगळी राज्य असिील.
• संबंनधिांच्या मदिीिे सीमावाद सोडनवले जािील.
• कािडी भानषकांचे मैसरू राज्य असेल.
िेहरूंच्या या निणटयानवरुद्ध मराठी भानषकांिी नठकनठकाणी आदं ोलिे के ली. पररणामी पोनलसांिी
आदं ोलकांवर गोळीबार के ला. याि सुमारे ९१ लोक मृत्युमुखी पडले.
या कृिीचे वणटि लालजी पेंडसे यांिी ‘िरमेधयज्ञ’ असे के ले.
मोरारजी सरकारनवरुद्ध भारिाचे अथटमंत्री सी. डी. देशमख
ु यांिी आपफया मंत्रीपदाचा राजीिामा नदला.

संयुक्त महाराष्ट्र सनमिी

६ िे िुवारी १९५६ रोजी के शवराव जेधे यांच्या अध्यक्षिेखाली पुण्याच्या नटळक स्मारक मंनदराि सभा
घेण्याि आली. या सनमिीच्या माध्यमािूि नवधािसभेच्या आगामी निवडणूक लढनवण्याची भूनमका
मांडण्याि आली. यासाठी खालील राजकीय पक्षांिी या सनमिीमधे सहभाग घेिला.

• साम्यवादी पक्ष
• समाजवादी पक्ष
• प्जा समाजवादी पक्ष
• शेिकरी कामगार पक्ष
• लाल निशाण गट
• मजुर नकसाि पक्ष
• भारिीय जिसंघ
• शेडयुफड कास्ट िे डेरेशि
• नहदं ु महासभा
• जि कॉ ंग्रेस
सयं क्त
ु महाराष्ट्र सनमिीिे आपली कायटकाररणी जाहीर के ली यािस
ु ार,
अध्यक्ष : एस. ए. डांगे
उपाध्यक्ष : डॉ. त्र. रा. िरवणे
सनचव : एस. एम. जोशी
सहभागी सदस्य : ग. त्र. माडखोलकर, प्. के . अत्रे, मधू दडं विे, प्बोधिकार ठाकरे, क्रांनिनसहं िािा
पाटील, य. कृ. सोविी, सेिापिी बापट, यशविं राव मोनहिे, दुगाट भागवि, के शवराव जेधे, लालजी पेंडसे,
वा. रा. कोठावी, अनहफयाबाई रांगणेकर
शाहीर अमर शेख, आण्णाभाऊ साठे , गव्हाणकर या लोककलाविं ांिी आपफया शनहरीच्या माध्यमाििू
गावागावाि सयं ुक्त महाराष्ट्राची चळवळ पोहचवली. शाहीर अमर शेख यांची शाहीरी सभेला सुरुवाि
होण्यापूवी होि व त्याििं र मान्सयवरांची भाषणे होि.
लोकशाहीर आण्णाभाऊ साठे आपफया शाहीरीच्या बळावर महाराष्ट्रािील गावागावािुि प्चार करीि व
लोकांचा पानठंबा लढयास नमळवि. “माझी मैिा गावाकडे रानहली, माझ्या नजवाची होिीया कानहली”
यांसारख्या छक्कड (लावणी) मधे संयुक्त महाराष्ट्राची घोषणेचा उद्घोष के ला जाि.
संयुक्त महाराष्ट्र सनमनिची घोषणा, “ मुंबई, नवदभट, मराठवाडा, बेळगाव, कारवार, निपाणीसह संयुक्त
महाराष्ट्र झालाच पानहजे.”
२७ जुलै १९५६ रोजी सनमनििे नदफली संसदेवर भव्य मोचाट काढला.

नद्वभानषक राज्य
महाराष्ट्राि सुरू असलेफया जिआंदोलिाचा पररणाम म्हणजे, संसदेिे ७ ऑगस्ट १९५६ रोजी
महानद्वभानषक राज्याचा कायदा संमि के ला. या राज्याि मुंबईसह महाराष्ट्राचे १० नजफहे, नवदभटचे ८ नजफहे,
मराठवाडयाचे ५ नजफहे, गुजरािचे १६ नजफहे समानवष्ट करण्याि आले.
या नद्वभानषक राज्याला महाराष्ट्र आनण गुजराि दोन्सहीकडे मोठा नवरोध झाला. मोरारजी देसाई यांिी मात्र
नद्वभानषक राज्याचे स्वागि करूि, “नबिनवरोध निवड होणार असेल िर आपण मुख्यमंत्री होण्यास ियार
आहोि.” अशी घोषणा के ली. परंिु मोरारजी देसाई पुढे भाऊसाहेब हीरे यांिी आपली उमेदवारी जाहीर
के ली. पररणामी मोरारजी देसाई यांिी आपली उमेदवारी मागे घेिली.
महाराष्ट्र कॉ ंग्रेस कनमटीिे यशविं राव चव्हाण यांिा मख्
ु यमत्रं ी पदाचा उमेदवार म्हणूि जाहीर के ले.
१९५७ साली लोकसभा, नवधािसभा, मबुं ई महापानलका यांच्या निवडणूक झाफया. सयं क्तु महाराष्ट्र
सनमिीला या निवडणुकाि मोठे यश प्ाि झाले. मबुं ई महापानलके च्या ७१ जागा सनमिीिे नजक
ं फया.
मबुं ईचे महापौर एम. व्ही. दौंदे यांिा करण्याि आले.
नवधािसभेच्या निवडणुकीि कॉ ंग्रेसला निसटिा नवजय नमळाला. १ िोव्हे. १९५७ रोजी नद्वभानषक राज्याचा
मख्
ु यमत्रं ी म्हणूि यशविं राव चव्हाण यांिी शपथ घेिली. शपथ घेिे वेळी यशविं राव चव्हाण म्हणाले, “मी
बदं ु कीची गोळी ि वापरिा राज्य करणार आहे.”
यशविं राव चव्हाण यांच्या प्यत्िािे ३० िोव्हें १९५७ रोजी प्िापगडावर छत्रपिी नशवाजी महाराजांच्या
अर्श्ारूढ पिु ळ्याचे अिावर जवाहरलाल िेहरूंच्या हस्िे करण्याि आले आहे. यावेळी सयं क्त
ु महाराष्ट्र
सनमनििे भाई माधवराव बागल यांच्या िेिृत्वाखाली प्िापगडावर प्चंड मोठा मोचाट काढला. याचा
पररणाम असा झाला की, भारिाचे ित्कालीि प्धािमंत्री जवाहरलाल िेहरू यांच्या पयांि महाराष्ट्राच्या
भाविा पोहोचफया.

• इनं दरा गांधी यांिी महाराष्ट्राच्या मराठी भाषीक प्श्नाि हस्िक्षेप के ला व मबुं ई येथे सभा घेऊि
महाराष्ट्र निनमटिीचे आर्श्ासि नदले.
• यावर अमलबजावणी म्हणिू गोनवदं वफलभ पिं , यशविं राव चव्हाण, जीवराज मेहिा, स. का.
पाटील यांची सनमिी गनठि करण्याि आली. या सनमिीिे महाराष्ट्र निनमटिीला अिक
ु ू ल अहवाल
नदला.
• पररणामी १ मे १९६० रोजी मबुं ईच्या नशवाजी पाकट मैदािवर जाहीर सभा घेऊि भारिाचे
ित्कालीि प्धािमत्रं ी जवाहरलाल िेहरू यांिी महाराष्ट्र राज्याची घोषणा के ली. मबुं ईसह सयं क्त
ु
महाराष्ट्राचे पनहले मख्
ु यमत्रं ी यशविं राव चव्हाण यांिा घोनषि करण्याि आले.
Thank you very much !