Cover Page

मराठी
टंकले खन
प्रवेणिका

आकृती आहे .

Symbol

भाषा संचालनालय, महाराष्ट्र िासन

अनु क्रमणिका
 मराठी टंकले खन प्रवेणिका

भाषा संचालनालय, महाराष्ट्र िासन

शासकीय फोटोझिंको मुद्रणालय, पुणे

१९९३

झकमत : रु. २९-००

अनु क्रमणिका
 प्राक्कथन

शासनमान्य नवीन कळफलकाची मराठी टं कले खन यंत्रे ननरननराळ्या शासकीय कायालयांना

पुरनवल्यानंतर त्यावर टं कले खनाचा अभ्यास कसा करावा याचे निग्िशशन करणारी छोटीशी पुस्ततका
तातडीने तयार करण्याची गरज ननमाण िंाली. त्यानु सार ही “मराठी टं कले खन प्रवेनशका” तयार
करण्यात आली आहे .

शासकीय कमशचाऱयांव्यनतनरक्त ज्या अन्य व्यक्तींना नवीन कळफलकाच्या यंत्रावर मराठी टं कले खन
नशकावयाचे असेल त्यांनाही या प्रवेनशकेचा उपयोग होईल.

ही पुस्ततका तयार करण्याच्या कामी श्री. व. वा. इनामिार, सहायक संचालक, भाषा
संचालनालय, महाराष्ट्र शासन व श्री. ि. आ. कर्णणक, प्रनतवेिक, महाराष्ट्र नवधानमंडळ सनचवालय यांनी
जे पनरश्रम घेतले त्याबद्दल शासन त्यांचे आभारी आहे .

वा. ना. पंणित

सणचवालय, मुंबई भाषा संचालक व उप सनचव
णिनांक ७ णिसेंबर १९६८ महाराष्ट्र शासन

अनु क्रमणिका
 पाचव्या आवृत्तीची प्रस्तावना

“मराठी टं कले खन प्रवेनशका” या पुस्ततकेची ही पाचवी आवृत्ती प्रकानशत करताना मला आनंि
वाटतो.

ही पुस्ततका मूलतः शासकीय कायालयांतील इंग्रजी टं कले खकांना व लघुलेखकांना मराठी

टं कले खन नशकण्यास सहाय्य व्हावे या हे तूने प्रकानशत करण्यात आली होती. परंतु वरील
कमशचाऱयांव्यनतनरक्त इतरांनाही ती मराठी टं कले खन नशकण्यासाठी अनतशय उपयुक्त ठरल्यामुळे नतला
बरीच मागणी आहे .

चौथ्या आवृत्तीत काही सुधारणा करुन ही पाचवी आवृत्ती प्रकानशत करण्यात येत आहे . या कामी
ननवृत्त सहायक संचालक श्री. इनामिार तसेच संचालक, शासन मुद्रण व ले खन सामग्री, महाराष्ट्र राज्य,
मुंबई आनण त्यांचा अनधकारी वगश व व्यवतथापक, शासकीय फोटोझिंको मुद्रणालय, पुणे यांनी जे बहु मोल
सहकायश निले त्याबद्दल मी या सवांचा आभारी आहे .

प. ग. पाटील
मुंबई. भाषा संचालक,
निनांक १ मे १९९३. महाराष्ट्र राज्य.

अनु क्रमणिका
 अनु क्रमणिका
प्राक्कथन ....................................................................................................................... 3

पाचव्या आवृत्तीची प्रस्तावना ................................................................................................ 4

कळफलकासंबध
ं ी टीप ....................................................................................................... 9

काही प्रारं भिक सूचना ...................................................................................................... 10

प्रारं ि .......................................................................................................................... 11

पाठ १ ......................................................................................................................... 12

पाठ २ ......................................................................................................................... 13

पाठ ३ ......................................................................................................................... 15

पाठ ६ ......................................................................................................................... 20

पाठ ७ ......................................................................................................................... 22

पाठ ८ ......................................................................................................................... 23

पाठ ९ ......................................................................................................................... 25

पाठ १० ....................................................................................................................... 27

पाठ ११ ....................................................................................................................... 29

पाठ १२ ....................................................................................................................... 31

अभ्यास २२ ................................................................................................................... 33

अभ्यास २३ ................................................................................................................... 34

अभ्यास २४ ................................................................................................................... 35

अभ्यास २५ ................................................................................................................... 36

अभ्यास २६ ................................................................................................................... 37

अभ्यास २७ ................................................................................................................... 38

अभ्यास २८ ................................................................................................................... 39

अभ्यास २९ ................................................................................................................... 40

अभ्यास ३० ................................................................................................................... 42

अभ्यास ३१ ................................................................................................................... 43

अभ्यास ३२ ................................................................................................................... 45

अभ्यास ३३ ................................................................................................................... 46

अभ्यास ३४ ................................................................................................................... 47

अनु क्रमणिका
अभ्यास ३५ ................................................................................................................... 48

अभ्यास ३६ ................................................................................................................... 49

अभ्यास ३७ ................................................................................................................... 50

अभ्यास ३८ ................................................................................................................... 51

अभ्यास ३९ ................................................................................................................... 53

अभ्यास ४० ................................................................................................................... 55

अभ्यास ४१ ................................................................................................................... 56

अभ्यास ४२ ................................................................................................................... 58

अभ्यास ४३ ................................................................................................................... 60

अभ्यास ४४ ................................................................................................................... 61

अभ्यास ४५ ................................................................................................................... 62

अभ्यास ४६ ................................................................................................................... 64

अभ्यास ४७ ................................................................................................................... 66

अभ्यास ४८ ................................................................................................................... 68

अभ्यास ४९ ................................................................................................................... 70

अभ्यास ५० ................................................................................................................... 72

अभ्यास ५१ ................................................................................................................... 73

अभ्यास ५२ ................................................................................................................... 74

अभ्यास ५३ ................................................................................................................... 75

अभ्यास ५४ ................................................................................................................... 76

अभ्यास ५५ ................................................................................................................... 77

अभ्यास ५६ ................................................................................................................... 78

अभ्यास ५७ ................................................................................................................... 79

अभ्यास ५८ ................................................................................................................... 80

अभ्यास ५९ ................................................................................................................... 81

अभ्यास ६० ................................................................................................................... 82

अभ्यास ६१ ................................................................................................................... 83

अभ्यास ६२ ................................................................................................................... 84

अभ्यास ६३ ................................................................................................................... 86

अनु क्रमणिका
अभ्यास ६४ ................................................................................................................... 88

अभ्यास ६५ ................................................................................................................... 90

अभ्यास ६६ ................................................................................................................... 92

अभ्यास ६७ ................................................................................................................... 94

अनु क्रमणिका
मराठी टंकले खनाकणरता िासनमान्य कळफलक

अनु क्रमणिका
 कळफलकासंबंधी टीप

(मागील पृष्ठावरील कळफलकाचा तक्ता पाहा)

(१) आपण ज्या पद्धतीने नलनहतो त्याच पद्धतीने या कळफलकावर टं कले खन करता येते. म्हणजे
नलनहताना जी तवरनचन्हे व इतर नचन्हे पूवशवती व्यंजनानंतर नलनहली जातात ती या कळफलकावर त्याच
पद्धतीने टं कनलनखत करावयाची आहे त.

(२) या कळा अचल कळा आहे त. म्हणजे त्या कळांवर आघात केला असता रूळ सरकत
नाही.

(३) कळ क्रमांक ३१/२ मधील अधोनचन्हाचा उपयोग काना म्हणून करावयाचा आहे . कळ क्रमांक
३/९ मधील ऊर्धवशनचन्हाचा उपयोग आनण ही अधाक्षरे पूणश करण्याकनरता
करावयाचा आहे व अधोनचन्ह अनु तवाराचे नचन्ह आहे .

(४) कळ क्रमांक ४/४२ मधील अधोनचन्ह हे रुकाराचे नचन्ह आहे . जसे : कृ, तृ. ऊर्धवशनचन्ह हे
हलन्त नचन्ह आहे . जसे : प्, म्, त्.

(५) कळ क्रमांक ५/२६ मधील अधोनचन्ह हे डाव्या बाजूने खालू न जोडावयाच्या “र” चे नचन्ह आहे .
जसे : प्र, म्र. ऊर्धवशनचन्ह हे ‘रफारा’ चे नचन्ह आहे . जसे : वश, कश, तश.

(६) कळ क्रमांक १/४६ मधील ऊर्धवशनचन्ह हे नशरोिं नडत अक्षरांना खाली जोडावयाच्या “र” चे
अथवा काकपिाचे नचन्ह आहे . जसे : र, ड्र. अधोनचन्ह हे झहिी भाषेतील नुक्ता नचन्ह आहे . त्याचा उपयोग १
या आकड्याशी संयोग करून प्रश्ननचन्ह बननवण्याकनरता करावयाचा आहे .

(७) कळ क्रमांक २/२९ मधील ऊर्धवशनचन्ह “प” पासून “फ”, “उ” पासून “ऊ” आनण “र” पासून
“रु” बननवण्याकनरता उपयोगात आणावयाचे आहे .

(८) कळ क्रमांक ४६/४४ मधील अधोनचन्हाचा उपयोग िशांश नचन्हासाठी, “ड” पासून “ङ”
बननवण्याकनरता आनण पूणशनवरामाकनरता करावयाचा आहे . या नचन्हाचा १ या आकड्याशी संयोग करून
प्रश्ननचन्ह व तवल्पनवरामाशी संयोग करून अधशनवरामही बनवता येतो.

(९) कळ क्रमांक २४/३६ मधील ऊर्धवशनचन्ह हे संयोगनचन्ह असून त्याचा उपयोग “=” या अर्धया
“र” च्या नचन्हाकनरताही करावयाचा आहे . तसेच, रूळ जरुरीपुरता वर नफरवून अधोरे खेकनरताही त्याचा
उपयोग करावयाचा आहे . कळ क्रमांक १६/३३ शी त्याचा संयोग करून अग्रनचन्ह (:—) बननवण्याकनरताही
त्याचा उपयोग करावयाचा आहे .

अनु क्रमणिका
 काही प्रारं णभक सूचना

टं कले खन करण्यास सुरुवात करण्यापूवी टं कले खन यंत्रातील ननरननराळे ननत्योपयोगी भाग आनण
त्यांचे उपयोग यांची मानहती करून घ्या. यंत्राचा वापर करताना तो धसमुसळे पणाने न करता अगिी
हळु वारपणे आनण सफाईिारपणे करा.

जलि व नबनचूक टं कले खन करता येण्याकनरता ते तपशश पद्धतीने (Touch system) नशकणे
आवश्यक आहे . तपशश पद्धतीने टं कले खन करणे म्हणजे कळफलकाकडे मुळीच न पाहता टं कले खन करणे.

प्रत्येक अक्षर वा नचन्ह त्यासाठी ननयुक्त केले ल्या बोटानेच टं कनलनखत करणे आवश्यक आहे .
त्याव्यनतनरक्त िु सऱया बोटाचा उपयोग चुकूनही होता कामा नये.

टं कले खन करण्यासाठी कळांवर बोटांची फक्त टोके टे कवावीत आनण. ती टे कनवताना बोटांना
पंजाप्रमाणे वाक द्यावा. बोटे कळांवर सपाट ठे वू नयेत.

टं कले खनाचा सराव करताना कळफलकाकडे झकवा बोटांकडे मुळीच पाहू नये. जो मजकूर
टं कनलनखत करावयाचा असेल त्यावरच दृष्टी पूणशतः नखळली पानहजे.

कळांवर आघात करताना तो हळु वार तपशाने आनण द्रु तगतीने करावा. आवश्यक ते अक्षर वा नचन्ह
टं कनलनखत करून िंाल्याबरोबर लगेच कळे वरील बोट त्याला चटका बसल्याप्रमाणे कळे वरून काढू न
घ्यावे व पुढील टं कले खनासाठी तयार ठे वावे.

ताल आनण तपशशसमता ही टं कले खनाची आभूषणे आहे त. टं कले खनाच्या िोन आघातांमर्धये समान
अवकाश ठे वल्याने तालबद्धता साधते आनण प्रत्येक अक्षर वा नचन्ह टं कनलनखत करताना कळांवर समान
िाब निला असता तपशशसमता साधते. या िोन्हींच्या संयोगामुळे टं कले खन जलि व नबनचूक होऊन त्याचा
थकवा वाटत नाही.

टं कले खनाच्या गतीबरोबरच टं कनलनखत करावयाच्या मजकुराच्या सौष्ठवपूणश मांडणीकडे ही लक्ष

ठे वणे आवश्यक आहे . कारण टं कले खन नकती केले याच्याइतकेच ते कसे केले यालाही महत्त्व आहे .

आता कळफलकाच्या तक्तत्याचे काळजीपूवशक ननरीक्षण व मनन करा. कळफलक िोन भागांत
नवभागले ला आहे . डाव्या बाजूच्या भागातील अक्षरे वा नचन्हे टं कनलनखत करण्यासाठी डाव्या हाताच्या
बोटांचा उपयोग करावयाचा असून उजव्या बाजूच्या भागातील अक्षरे वा नचन्हे टं कनलनखत करण्यासाठी
उजव्या हाताच्या बोटांचा उपयोग करावयाचा आहे . वर सांनगतल्याप्रमाणे आनण पुढे निग्िर्णशत केल्याप्रमाणे
कोणते ही अक्षर वा नचन्ह टं कनलनखत करण्यासाठी ठरानवक बोटांचाच उपयोग करा. त्याव्यनतनरक्त िु सऱया
बोटाचा चुकूनही उपयोग करू नका. तसेच, टं कले खन करीत कसताना कळफलकाकडे मुळीच
पाहावयाचे नाही याचा कधीही नवसर पडू िे ऊ नका.

अनु क्रमणिका
 प्रारं भ

खु चीवर ताठ बसा. खांद्यापासूनचा हात सैल सोडा. बोटांना मर्धये पंजाप्रमाणे बाक द्या. डावी
करंगळी ‘`’ वर (‘ए’ च्या मात्रेवर) ठे वा, अनानमका (करंगळीजवळचे बोट) ‘क’ वर ठे वा, मधले बोट ऱहतव
वेलांटीवर ठे वा आनण तजशनी (अंगठ्याजवळचे बोट) ‘ह’ वर ठे वा.

उजवी करंगळी ‘ ’ वर ठे वा. अनानमका ‘य’ वर, मधले बोट ‘स’ वर आनण तजशनी कान्यावर ठे वा.

कळे वर बोटाचे फक्त टोक आनण ते ही अलगि टे कवावयाचे आहे याची आठवण ठे वा. बोटे पसरून
ठे वावयाची नाहीत, हे ही लक्षात असू द्या. तसेच, हाताचे मनगट टं कले खन यंत्राच्या चौकटीवर रे लू न िे ता
ते अधांतरी राहील याची काळजी घ्या.

अनु क्रमणिका
 पाठ १

पुढील तक्तत्याकडे पाहात व तोंडाने अक्षराचे वा नचन्हाचे नाव उच्चारीत प्रत्येक कळे वर बोटाच्या
टोकाने हलकेच िाबत चला. प्रथम डाव्या हाताच्या कळा िाबा. डाव्या करंगळीने ‘`’ (‘ए’ ची मात्रा),
अनानमकेने ‘क’, मधल्या बोटाने ऱहतव वेलांटी व तजशनीने ‘ह’ ची कळ िाबल्यानंतर उजव्या करंगळीने ‘ ’
ची कळ िाबा आनण मग क्रमाने अनानमका, मधले बोट आनण तजशनी यांनी अनु क्रमे ‘य’, ‘स’ व ‘काना’
यांच्या कळा िाबा :

वरील ओळ एक पृष्ठभर टंकणलणखत करा.

यानंतर पुढील शब्ि प्रत्येकी नकमान िहा वेळा टं कनलनखत करा. कळफलकाकडे अजीबात
पाहावयाचे नाही आनण केवळ तपशशज्ञानाने ननयोनजत अक्षर वा नचन्ह टं कनलनखत करण्याचे नशक्षण बोटांना
द्यावयाचे आहे हे लक्षात ठे वा. शब्ि टं कनलनखत करताना, त्या पद्धतीने आपण तो नलहू त्याच पद्धतीने तो
टं कनलनखत करा. उिाहरणाथश, ‘हे ’ हा शब्ि टं कनलनखत करताना प्रथम ‘ह’ हे अक्षर टं कनलनखत करून
मग ‘`’ ची मात्रा टं कनलनखत करावयाची आहे .

अभ्यास १

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

कस, का, कास, काय, हा, हास, हाय, हाक, सय, यश, हे , सहा, शहा, हशा, सोस, कोस, कोश,
नकसा, सोय, शक, होय, शोक, नकशा, नशका, नशया, हे का, होका, कयास, सायास.

***

अनु क्रमणिका
 पाठ २

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता डाव्या हाताच्या करगळीने ‘`’ ची कळ िाबा. हे करीत असताना तोंडाने ‘ए’ मात्रा असे म्हणा.
मग ती करंगळी उचलू न शेजारच्या डाव्या बाजूच्या कळे वर ठे वा आनण तोंडाने ‘अनु तवार’ असे म्हणत लगेच
ती कळ िाबा. करंगळी ताबडतोब पूवशस्तथतीवर आणून तोंडाने ‘ए’ मात्रा असे म्हणत पुन्हा ती कळ िाबा.
असे नकमान िहा वेळा करा.

वरीलप्रमाणेच डाव्या तजशनीने ‘ह’ ची कळ िाबा. पाठोपाठ तजशनी उचलू न िीघश वेलांटीची कळ
िाबा. त्यानंतर लगेच तजशनी पूवशस्तथतीवर म्हणजे ‘ह’ च्या कळे वर आणून ती कळ िाबा. असे कमीत कमी
िहा वेळा करा.

वरील पद्धतीनेच ‘.’ आनण ‘र’ या कळांचा अभ्यास करा.

आता खालील ओळी एक पृष्ठभर टं कनलनखत करा :

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा.

ही, कर, की, रस, रास, सार, कहर, केश, रया, रंक, हे र, नहरा, नशर, कीस, शीर, शींक, कोय,
सोय, काही, झसह, हं सी, झहसा, संकर, शंका, संसार, संहार, शहरी, झशके, झशका, शंकर, सोनशक, सोयर,
सोयनरक.

***

अनु क्रमणिका
 पाठ ३

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता डाव्या तजशनीने ‘ह’ ची कळ िाबा. मग तजशनी वर उचलू न ‘ज’ ची कळ िाबा. पुन्हा ‘ह’ ची
कळ िाबा. याचप्रकारे डाव्या तजशनीनेच ‘ल’ हे अक्षर टं कनलनखत करण्याचा अभ्यास करा.

यानंतर उजव्या तजशनीने कान्याची कळ िाबा. मग तजशनी वर उचलू न ‘प’ ची कळ िाबा. पुन्हा
कान्याची कळ िाबा. याच प्रकारे उजव्या तजशनीनेच ‘न’ हे अक्षर टं कनलनखत करण्याचा अभ्यास करा.
वरील कळा िाबताना तोंडाने संबंनधत अक्षराचा वा नचन्हाचा उच्चार करा.

अभ्यास ३

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

हल, रज, जर, नर, पर, जल, जप, जन, लय, लप, कप, काज, हाल, रान, नार, पाक, काप,
पास, पीक, पीर, साप, पसा, सान, शाप, पाश, जाल, नेक, नेकी, हानी, पाल, शाल, नये, यान, शान,
नशा, हे ल, राजी, राजा, लं का, केले , कोप, रोप, लोप, पोर, पंकज, जोर, रोज, लोक, जहर, लहर,
नजर, जनक, पहार, जहाज, सजला, हलका, नाही, नको, नानपकी.

अनु क्रमणिका
 पाठ ४

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता पाठ ३ मर्धये निग्िर्णशत केल्याप्रमाणेच डाव्या हाताच्या मधल्या बोटाने ‘त’, अनानमकेने ‘म’
आनण करंगळीने िीघश ऊकार व ऱहतव उकार टं कनलनखत करण्याचा सराव करा.

तसेच उजव्या हाताच्या मधल्या बोटाने ‘व’, अनानमकेने ‘च’ आनण करंगळीने ‘ ’ आनण ‘,’ हे नचन्ह
टं कनलनखत करण्याचा सराव करा.

यानंतर पुढील ओळी नकमान एक पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करीत असताना संबनं धत अक्षराच्या
वा नचन्हाच्या नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे चुकूनही पाहू नका.

अभ्यास ४

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

अनु क्रमणिका
 मत, मल, मन, तन, तप, तम, जम, जत, जव, लव, नव, वच, नम, नत, पत, चव, चल, जन,
तूर, तूप, मजा, पूत, चूल, तुला, जु ना, चुना, खप, खच, खल, लख्ख, खवा, मख्ख, खूप, खून, मुख्य,
वजन, मखर.

अभ्यास ५

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

मे ज, ते ज, पेव, चेव, नेम, पेज, मूक, मुका, तूर, सूर, नूर, पूर, पुरा, पुरी, पंख, पंत, सूर, चुरा,
मोका, तोरा, तीस, नतशी, मंचक, पंकज, खोती, नतला, पीर, वीर, नजर, तवा, जीव, शाल, सजा, शान,
खूर, खीर, पास, पाय, माय, वाया, चहा, जोर, लाज, यम, तीन, हीन, हजर, हजरी, हशील, महान,
लहान, जु नेरे, खुजी, तास, मास, वास, नाश, जाया, नयन, खोच, खरे , ताजीम, तानलका, वंचना, मलू ल,
खंजीर, संजीव, रंजना, खु शाली, मनहना, मानसक, नानशक, नानसका चुकार, मुजरा, नकमान, नवमान,
मानहती, जमीन, जामीन, याचना, यानचका, खनजना, यानमनी, नचलखत, जोरकस, तुकाराम, चमचमीत,
कमनलनी, जाहीरनामा.

अभ्यास ६

प्रत्येक वाक्तय णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

(१) संजीवने जरा जपूनच जावे.

(२) तुकाराममहाराज महान संत होते .
(३) मन लावून काम करा की सुयश तुमचेच.
(४) चूल व मूल हे च काही मनहलांचे काम नाही.
(५) सख्या व श्याम यांनी यावर नकतीतरी खल केला.
(६) मला काहीतरी काम लवकरच पानहले पानहजे.
(७) खरे पाहता तुमची ख्यालीखुशाली मला समजलीच नाही.

***

अनु क्रमणिका
 पाठ ५

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता ‘ह’ ची कळ िाबा. त्यानंतर तजशनी हळू च उचलू न खालच्या बाजूला आणा आनण ‘अ’ ची कळ
िाबा. पुन्हा तजशनी वर नेऊन ‘ह’ ची कळ िाबा. असे नकमान िहा वेळा करा.

पुन्हा ‘ह’ ची कळ िाबा. मग तजशनी खालच्या बाजूला आणून ‘इ’ ची कळ िाबा. तजशनी पुन्हा वर
नेऊन ‘ह’ ची कळ िाबा. असे नकमान िहा वेळा करा.

याचप्रमाणे ‘उ’ आनण ‘ि’ च्या कळांचा अभ्यास करा.

अभ्यास ७

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

कि, साि, वाि, िही, िीर, िया, इह, आस, आत, आय, अशा, आव, आच, इजा, आशा, िार,
िास, उवा, उमा, उचकी उिार, उिास, उशीर, इकार, अमल, इवला, िालन, उवाच, आिर, इरािा,
इसवी, अंकरा, अहाहा, अहीर, अमला, अलका, अननस, इतका, इमला, िाखव, निवस, इवलासां,
इचलकरंजी.

अभ्यास ८

पुढील वाक्तये कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

(१) मला सारखी उचकी येत आहे .

(२) िे शाला आज शांतते ची आवश्यकता आहे .

अनु क्रमणिका
(३) अकरा वाजले . आता तुला खूप उशीर होत आहे .
(४) हे िही इतके ताजे आहे की तू ते जरूर चाखून पाहा.
(५) नवमलला काल िहा वाजता झवचू चावला, परंतु अजून नतला वेिना होत आहे त.

***

अनु क्रमणिका
 पाठ ६

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता पाठ ३ मर्धये निग्िर्णशत केले ल्या पद्धतीने डाव्या हाताच्या मधल्या बोटाने ‘ब’, अनानमकेने ‘ग’
व करंगळीने ‘ाा ’ टं कनलनखत करण्याचा सराव करा.

तसेच उजव्या हाताच्या मधल्या बोटाने ‘ए’, अनानमकेने ‘ ’ आनण करंगळीने ‘ ’ टं कनलनखत
करण्याचा सराव करा.

यानंतर पुढील ओळी नकमान एक पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करीत असताना संबंनधत अक्षराच्या
वा नचन्हाच्या नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे मुळीच पाहू नका.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ९

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

अग्र, उग्र, गण, िं गा, इंगा, गिा, आग, धग, गर, गरा, गार, गम, मग, गत, गज, नग, खग,
गमन, गहरा, जगला, आम्र, नम्र, प्रधान, प्रकार, व्रण, अब्रू, ग्रह, िगिग, धगधग, ग्राहक, बाब, बक, बाक,
बरी, बरे , बस, िाब, बाम, बात, बाज, बाल, बाप, जबाब, बगल, बालक, बोनस, बनहरा, िबला, तबला,
अबब, बसके, बलक, लकब, पोबारा, एक, ऐन, ऐक, ऐिी ,एकी, ऐनहक, ऐरण, बाण, गाणे, बाणा, धणे,
कोण, रण, सण, मण, तण, ले णे, लोण, पण, चणे, खण, बाध, धाबे, धाक, धरणे, धननक, धजला, धोरण,
बधला, बांधील.
अभ्यास १०

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

आता जी मागणी करण्यात आली आहे तीसंबंधी मी काही बोलणार आहे . या बाबतीत सरकारवर
उगाच कोणी िबाव आणता कामा नये. यात एका इमारत प्रकरणाचा संबध
ं येत आहे . या प्रकरणात अपील
करण्यात आले होते, परंतु या अनपलाचा अजून ननकाल लागले ला नाही. तो काय लागतो ते पाहू न नंतर
काय करावयाचे यासंबध
ं ी आपण अवश्य नवचार करू.

***

अनु क्रमणिका
 पाठ ७

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता डाव्या तजशनीने ‘ह’ ची कळ िाबा. मग तजशनी वर उचलू न ‘३’ ची कळ िाबा. पुन्हा ‘ह’ ची
कळ िाबा. याचप्रकारे ‘४’ हा अंक टं कनलनखत करण्याचा सराव करा.

यानंतर उजव्या तजशनीने कान्याची कळ िाबा. मग तजशनी वर उचलू न ‘५’ ची कळ िाबा. पुन्हा
कान्याची कळ िाबा. याचप्रकारे ‘६’ हा अंक टं कनलनखत करण्याचा सराव करा. वरील कळांचा सराव
करताना तोंडाने संबंनधत अंकाचा उच्चार करा. कळफलकाकडे मुळीच पाहू नका.

अभ्यास ११

पुढील अंक कळफलकाकिे न पाहता णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

३४, ४५, ५६, ६३, ३५, ४६, ५३, ३६, ४३, ५४, ६५, ४४, ३३, ६४, ३६५, ३५४, ६४५, ५६३, ६३४,
३६६, ४६३.

अभ्यास १२

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

या गावाची एकंिर लोकसंख्या ६५४३५ इतकी आहे . यामधील ५३४६ लोक शेतीचा धंिा करतात.
गावात ३४ लहान लहान कारखाने आहे त. यामर्धये एकंिर ६३५४ लोक काम करतात. या ननवेिनातील पान
५६ वर ही मानहती निली आहे . गावातील शेतकरी लोकांना आणखी सुमारे ६३४ नवजेचे पंप पानहजेत. सर्धया
५६४ नवनहरींवर हे पंप बसनवले आहे त.

अनु क्रमणिका
 पाठ ८

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

आता डाव्या हाताच्या मधल्या बोटाने ‘२’, अनानमकेने ‘१’ आनण करंगळीने ‘ ’ व ‘.’ (नुक्ता)
टं कनलनखत करण्याचा सराव करा.

तसेच उजव्या हाताच्या मधल्या बोटाने ‘७’, अनानमकेने ‘८’ आनण करंगळीने ‘९’ व ‘०’ हे अंक
टं कनलनखत करण्याचा सराव करा.

यानंतर पुढील ओळी नकमान एक पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करीत असताना संबंनधत अंकाच्या
वा नचन्हाच्या नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे पाहू नका :

अभ्यास १३

पुढील अंक व िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

१२ ७८ ९० १७ १० १९ १८
७९ ७० ८९ ८० ७५ ९१ ८२

अनु क्रमणिका
 ७३ ९८ ८७ ७१ ८१ ७२ ९२
९६२ १६९ ४२१ ५९८ ६७२ ३१० ८४७
९०१ ८०२ ७०३ १०२ २०१ २१० ३०४

कृपा, नृप, तृण, गृह, वृक, कृपण, मृिुल, हृिय, सृजन, धृपि, मृणाल, मृण्मय, हृद्रोग,
मृणानलनी, तृणांकुर, वृकोिर, कृपावंत.

अभ्यास १४

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

ही मागणी ५ लाख ९७ हजारांची होती. आता आणखी १ लाख ४३ हजारांची मागणी करण्यात येत
आहे . सन १९८५ मर्धये एकंिर रोगी ३२७९८ होते. आता ही संख्या ४७१६५ इतकी आहे . आपली लोकसंख्या
आता सुमारे १३२६४७५ नी अनधक आहे . अतएव ही मागणी अपुरी आहे . तरी सरकारने कृपया याचा नवचार
करावा अशी नम्र नवनंती आहे .

***

अनु क्रमणिका
 पाठ ९

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

उजव्या करंगळीने उजवी कळबिल कळ िाबा व नंतर डाव्या हाताच्या करंगळीने ‘ाा ’ व ‘ाै’,
अनानमकेने ‘ ’, मधल्या बोटाने, ‘ ’ आनण तजशनीने ‘ळ’ व ‘ ’ यांच्या कळा िाबून सवश बोटे पुन्हा
पूवशस्तथतीवर आणा.

यानंतर डाव्या करंगळीने डावी कळबिल कळ िाबा व नंतर उजव्या करंगळीने ‘द्य’ व ‘ ’,
अनानमकेने ‘ ’, मधल्या बोटाने ‘ ’ आनण तजशनीने ‘ज्ञ’ व ‘श्र’ च्या कळा िाबून सवश बोटे पुन्हा पूवशस्तथतीवर
आणा.

आता पुढील ओळी नकमान पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करताना संबनं धत अक्षराच्या वा नचन्हाच्या
नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे मुळीच पाहावयाचे नाही हे लक्षात ठे वा :

अभ्यास १५

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

अनु क्रमणिका
 क्नवद्या, नवद्यमान, पद्य, गद्य, नश्रयाळ, कैक, कौल, सैल, मैल, तैल, पैसा, बैल, िै ना, चौकोन,
वाक्तय, धक्का, बुक्का, शक्तय, तक्तक्तया, पक्का, चक्का, चालु क्तय, खाक्तया, रथ, संथ, तथ्य, नथ, जथा, येथे,
काथ्या, थयथय, सारथी, यथाशक्तय, यथावकाश, शैशव, कळ, काळ, केळ, मळ, मळा, शाळा, तळे , लळा,
नळ, वळ, चळ, गळ, गळा, पळ, पळा, वळण, िळण, उखळी, भर, भूक, सभ्य, भ्रम, भूत, भजन, भले ,
जीभ, िं भ, उभा, गंभीर, बभ्रा, अभ्यास, इभ्रत, भरभर, श्री, श्रेय, अश्राप, श्रीयुत, श्रीमती, आश्रय, श्रावण,
नवश्रांती, अज्ञ, यज्ञ, सूज्ञ, तज्ञ, आज्ञा, प्रज्ञा, अज्ञानी, नवज्ञान, कृतज्ञ, सज्ञान, तवेि, तवीकार, तवामी,
हातय, भातकर, मतकरी, रहतय, लतसी, आलतय, िातय, ततकर, अय्या, भय्या, शय्या, जय्यत, शेष,
नवषय, नवशेष, िु ष्ट्मन, शेषशायी, पुष्ट्कनरणी.

अभ्यास १६

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

येथील एक सभ्य गृहतथ श्री. भातकर खळे हे या नवषयावर बराच वेळ बोलले आहे त. मी ते सगळे
भाषण अगिी शांतपणे ऐकले . मीसुद्धा याच नवषयावर बोलण्याकनरता उभा रानहलो आहे . श्री. खळे यांनी
सांनगतले की, येथील नवद्यमान कारभार सरळ नाही. येथे खूप नशनथलता आहे . सगळा सावळागोंधळ आहे .
कारभाराकनरताच पुष्ट्कळ पैसा द्यावा लागतो. पण आमचे मतैक्तय होणे शक्तय नाही. श्री. खळे यांनी सांनगतले
की, एका भागात नवज्ञान भवन ही इमारत आहे , पण ते थे साधनसामग्री नाही. तर इतर भागात साधनसामग्री
आहे , परंतु इमारत नाही. पण हे भाष्ट्य बरोबर नाही. येथे काही तरी चूक होत आहे . कारण
साधनसामग्रीकनरता पैसा मंजूर करताना अगोिर इमारत आहे की, नाही हे पानहले जाते. एक काळ असा
होता की, इमारती कमी निसत, पण काम पुष्ट्कळ होत असे. पण सर्धया ननराळे च दृश्य निसत आहे .

***

अनु क्रमणिका
 पाठ १०

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

उजव्या हाताच्या करंगळीने उजवी कळबिलाची कळ िाबा व नंतर डाव्या करंगळीने ‘फ’ व ‘ा’
च्या कळा, अनानमकेने ‘ ’, मधल्या बोटाने ‘ ’ व तजशनीने ‘ ’ व ‘ ’ च्या कळा िाबून बोटे पुन्हा
पूवशस्तथतीवर आणा.

यानंतर डाव्या करंगळीने डावी कळबिलाची कळ िाबा व नंतर उजव्या करंगळीने ‘द्व’ व ‘क्ष्’,
अनानमकेने ‘ ’, मधल्या बोटाने ‘ ’ व तजशनीने ‘ ’ व ‘ ’ च्या कळा िाबून तजशनी पुन्हा ‘ाा ’ च्या कळे वर
आणा.

आता पुढील ओळी नकमान पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करताना संबनं धत अक्षराच्या वा नचन्हाच्या
नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे मुळीच पाहावयाचे नाही हे नवसरू नका :

अनु क्रमणिका
 अभ्यास १७

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

ऊर, मऊ, फल, फार, फाशी, फेस, नफा, तोफ, गोफ, फसगत, फांिी, फरशी, रुपये, ऊस,
जाऊ, िे ऊळ, राऊळ, गस, मच, काँग्रेस, गम्य, साम्य, म्यान, तुम्ही, आम्ही, म्हणजे, म्हणाला, म्हणून,
साम्यवाि, त्या, त्याग, सत्ता, सत्व, पत्ता, इयत्ता, बत्ता, भत्ता, व्रात्त्य, महत्त्व, इत्यािी, प्रयत्न, नीनतमत्ता,
ज्या, राज्य, त्याज्य, ज्वर, सज्जा, लज्जा, मज्जाव, अल्प, सल्ला, शल्य, पल्ला, वल्हे , तवल्प, उल्लू, वल्गना,
कन्या, धन्य, सैन्य, मन्या, अन्न, मान्य, धान्य, वन्य, न्याय, अन्य, पिन्यास, िै न्यावतथा, तवप्न, कप्पा,
खप्पा, बाप्पा, प्यािे , अप्पा, गप्पासप्पा, काव्य, हव्य, अव्वल, भव्य, व्याधी, व्यापारी, अव्यय, एकलव्य,
व्यायाम, उच्च, कच्चा, खच्ची, सच्चा, प्राच्य, लु च्चा, उच्चार, च्यवनप्राश, कक्ष, िक्ष, यक्ष, रक्षा, साक्ष, लक्ष्य,
नक्षा, भक्ष्य, पक्ष, क्षमा, क्षेम, रक्षण, तक्षक, बक्षीस, परीक्षा, क्षालन, द्वार, नवद्वान, नद्वधा.

अभ्यास १८

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

या मागणीचा संबध
ं राज्य कामगार नवमा योजनेशी आहे . परंतु वेळ फारच कमी असल्यामुळे मी
फक्त या राज्यातील आमच्या भागापुरते बोलणार आहे . मला आपला फारसा वेळ नको, मी अगिी अल्प वेळ
बोलणार आहे . कारण अन्य वेळी या नवषयाच्या तपनशलात मी जाऊ शकतो हे मला माहीत आहे . म्हणून
सर्धयाच मी त्या तपनशलात जात नाही. नवरोधी पक्षाच्या नेत्यांनीसुद्धा या नवषयावर भाषण केले . मी त्यांचे
भाषण लक्ष िे ऊन ऐकले आहे . एखािा कायिा अत्यंत चांगला असूनिे खील त्याचा प्रत्यक्ष वापर चांगल्या
रीतीने होत नाही याचे उिाहरण म्हणजे राज्य कामगार नवमा योजना हे आहे . असे नवरोधी पक्षाचे नवद्वान
नेते म्हणाले . परंतु त्यांच्या म्हणण्यात कसे तथ्य नाही हे च मी िाखवून िे णार आहे .

***

अनु क्रमणिका
 पाठ ११

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

उजव्या करंगळीने उजवी कळबिल कळ िाबा व नंतर डाव्या करंगळीने ‘ना’ अनानमकेने ‘ ’,
मधल्या बोटाने ‘ ’ व तजशनीने ‘ट’ आनण ‘ठ’ च्या कळा िाबून बोटे पुन्हा पूवशस्तथतीवर आणा.

यानंतर डाव्या करंगळीने डावी कळबिल कळ िाबा व नंतर उजव्या करंगळीने ‘ ’, अनानमकेने ‘
’, मधल्या बोटाने ‘ढ’ व तजशनीने ‘ड’ आनण ‘छ’ च्या कळा िाबून बोटे पुन्हा पूवशस्तथतीवर आणा.

आता पुढील ओळी नकमान पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करताना संबनं धत अक्षराच्या वा नचन्हाच्या
नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे पाहू नका :

अभ्यास १९

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

अनु क्रमणिका
 अकश, चया, आतश, जाई, ईि, माई, अर्धयश, तवगश, अपशण, अनाळा, अभशक, अजश, होईल, नेईन,
जाईन, बग्या, भाग्य, लग्गा, टग्या, युग्म, अग्नी, अब्ज, शब्ि, अब्ि, बाब्या, तब्येत, टप, पाट, गट, खट,
बट, अट, धीट, िाट, ताट, जाट, लाट, टाक, टाप, मटकी, चटणी, चटकन, ठग, काठ, पाठ, राठ,
साठ, गाठ, माठ, ठाम, ताठ, जठर, उठाव, नाठाळ, छान, छे ड, कच्छ, तवच्छ, छि, धागा, अच्छा,
मच्छर, छोकरा, कड, तड, गड, आड, हाड, जड, लाड, वड, पड, धड, डाग, चाड, डास, छडी, डमरू,
सडक, पडाव, बडबड, ढब, कढी, ढीग, गढी, ढास, लढा, अढे , ढं ग, ओढ, चढण, ढगाळ, िंरा, मािंा,
तुिंी, िंळ, माझ्या, तुझ्या, ओिंे, िंगा, िंुंबर, िंटकन, घर, घन, घड, घाम, ओघ, घात, घाण, बाध,
बघ, उघड, माघार, उपलब्ध, पूजाअचा, अवाचीन, आग्यावेताळ.

अभ्यास २०

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

लांब धाग्याच्या कापसाचे जातत उत्पािन काढण्याची जी योजना आता आखण्यात आली आहे
नतच्याबद्दल मला चार शब्ि बोलावयाचे आहे त. माझ्या मते ही योजना अत्यंत उपयुक्त अशी आहे . आता
फक्त साठ एकरांत या लांब धाग्याच्या कापसाची पेरणी करण्यात येईल. परंतु साठच एकर का ननवडले
याचा खु लासा िंाला तर मी सरकारचा उतराई होईन. माझ्या मते आणखी जातत जमीन या लांब धाग्याच्या
कापसाच्या लागवडीसाठी घ्यावयास पानहजे होती. अथात अनजबात नाही त्यापेक्षा थोडी तरी जमीन
घ्यावयाची आहे हे छानच आहे , परंतु पुढच्या वषी तरी यासाठी जातत जमीन घ्यावी अशी मािंी सूचना
आहे . शेतकरी लोकांना यासाठी काही कजश नमळणार आहे , पण त्यासाठी कोणत्या अटी घालण्यात येणार
आहे त हे समजले तर फार बरे होईल.

***

अनु क्रमणिका
 पाठ १२

पुढील तक्तत्याचे मनन करा :

उजव्या करंगळीने उजवी कळबिल कळ िाबा. नंतर डाव्या करंगळीने ‘ ’ (‘र’ मधील ‘र’ चे
अथवा काकपिाचे नचन्ह) व ‘ा्’ (हलन्त नचन्ह), अनानमकेने ‘×’, (फुली), मधल्या बोटाने ‘/’ (नतरकी
रे घ), तजशनीने ‘:’ (नवसगाचे नचन्ह) आनण ‘=’ (समान नचन्ह) यांच्या कळा िाबून बोटे पुन्हा पूवशस्तथतीवर
आणा. यानंतर डाव्या करंगळीने डावी कळबिल कळ िाबा. नंतर उजव्या करंगळीने ‘ऋ’ व ‘ ’,
अनानमकेने ‘]’ (उजवा कंस), मधल्या बोटाने ‘[’ (डावा कंस) आनण तजशनीने ‘”’ (िु हेरी अवतरण नचन्ह)
व ‘–’ (संयोग नचन्ह) यांच्या कळा िाबून बोटे पुन्हा पूवशस्तथतीवर आणा.

आता पुढील ओळी नकमान पृष्ठभर टं कनलनखत करा. हे करताना संबंनधत अक्षराच्या वा नचन्हाच्या
नावाचा तोंडाने उच्चार करा. कळफलकाकडे पाहू नका :

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २१

पुढील िब्ि कळफलकाकिे न पाहता प्रत्येकी णकमान िहा वेळा टंकणलणखत करा :

राष्ट्र, रक, राम, राष्ट्रीय, राष्ट्रपती, महाराष्ट्र, अतः, पुनः, मूलतः, नवशेषतः, पनरणामतः.

(२/३), (४५/६५-अ), ६७/८९-ब,

*(अ-ब), ‘अ-क’, ‘आनण/झकवा’
कुत्रा, रात्र, सत्र, पदम, बदिल, रदि,
जत्रा, पत्र, खात्री, ऋषी, मंत्र, मंत्री, मंत्रालय कात्रण.
३ × ४ = १२, २ × ९ = १८, १३ ×२ = २६, १५ × ७ = १०५, २० × ६ = १२०

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २२

पुढील प्रत्येक ओळ कळफलकाकिे न पाहता णकमान तीन वेळा टंकणलणखत करा :

(१) क का नक की कु कू के कै को कौ कं क:
(२) ख खा नख खी खु खू खे खै खो खौ खं ख:
(३) ग गा नग गी गु गू गे ग गो गौ गं ग:
(४) घ घा नघ घी घु घू घे घै घो घौ घं घ:
(५) च चा नच ची चु चू चे चै चो चौ चं च:
(६) छ छा नछ छी छु छू छे छै छो छौ छं छ:
(७) ज जा नज जी जु जू जे जै जो जौ जं ज:
(८) िं िंा निं िंी िंु िंू िंे िंै िंो िंौ िंं िं:
(९) ट टा नट टी टु टू टे टै टो टौ टं ट:
(१०) ठ ठा नठ ठी ठु ठू ठे ठै ठो ठौ ठं ठ:
(११) ड डा नड डी डु डू डे डै डो डौ डं ड:
(१२) ढ ढा नढ ढी ढु ढू ढे ढै ढो ढौ ढं ढ:
(१३) ण णा नण णी णु णू णे णै णो णौ णं ण:
(१४) त ता नत ती तु तू ते तै तो तौ तं त:
(१५) थ था नथ थी थु थू थे थै थो थौ थं थ:
(१६) ि िा नि िी िु िू िे िै िो िौ िं ि:
(१७) ध धा नध धी धु धू धे धै धो धौ धं ध:
(१८) न ना नन नी नु नू ने नै नो नौ नं न:
(१९) प पा नप पी पु पू पे पै पो पौ पं प:
(२०) फ फा नफ फी फु फू फे फै फो फौ फं फ:
(२१) ब बा नब बी बु बू बे बै बो बौ बं ब:
(२२) भ भा नभ भी भु भू भे भै भो भौ भं भ:
(२३) म मा नम मी मु मू मे मै मो मौ मं म:
(२४) य या नय यी यु यू ये यै यो यौ यं य:
(२५) र रा नर री रु रू रे रै रो रौ रं र:
(२६) ल ला नल ली लु लू ले लै लो लौ लं ल:
(२७) व वा नव वी वु वू वे वै वो वौ वं व:
(२८) श शा नश शी शु शू शे शै शो शौ शं श:
(२९) ष षा नष षी षु षू षे षै षो षौ षं ष:
(३०) स सा नस सी सु सू से सै सो सौ सं स:
(३१) ह हा नह ही हु हू हे है हो हौ हं ह:
(३२) ळ ळा नळ ळी ळु ळू ळे ळै ळो ळौ ळं ळ:
(३३) क्ष क्षा नक्ष क्षी क्षु क्षू क्षे क्षै क्षो क्षौ क्षं क्ष:
(३४) ज्ञ ज्ञा नज्ञ ज्ञी ज्ञु ज्ञू ज्ञे ज्ञै ज्ञो ज्ञौ ज्ञं ज्ञ:
***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २३

पुढील पणरच्छे ि कळफलकाकिे न पाहता णकमान पाच वेळा टंकणलणखत करा :

अर्धयक्ष महाराज, आता “िवाखाने” या सिराखाली २•१/२ लाख रुपयांची मागणी करण्यात आली
आहे . यात “मंजूर केले ल्या अनु िानापेक्षा जातत होणारा खचश भागनवण्याकनरता जािा अनु िान” अशी एक
बाब आहे . ही जािा रक्कम का लागली याचे तपष्टीकरण करताना असे म्हटले आहे की :—,

“महाराष्ट्र सरकारने पुरनवले ल्या सुखसोयी व आरोग्याबाबतच्या उपाययोजनांची वाढती जाणीव

यामुळे सवश रोग्यांच्या (आंतरुशग्ण व बनहरुशग्णांच्या) संख्येत वाढ िंाली आहे .”

या बाबतीत मी प्रतताव क्रमांक ३५६/४०२/अ-२, निनांक २-१-१९६४ कडे आपले लक्ष वेधतो. या
प्रततावान्वये नवशेषतः आयुवेिाला उत्तेजन िे ण्याचे ठरले होते. नामिार मंत्रयांना हा प्रतताव माहीतच आहे .
नशवाय सन्माननीय सभासि श्री. अत्रे हे त्याबद्दल आताच बोलले आहे त. ऋनष-मुनींच्या संशोधनातून
आयुवेि जन्माला आला. त्याला उत्तेजन िे ण्यासाठी पूवीचेच मागश न तवीकारता नवीन मागश पुनः पुन्हा
शोधण्याचा प्रयत्न केला पानहजे.

***

येथवर कळफलकाचा अभ्यास पू िण झाला. आता अणधक सरावासाठी णनरणनराळ्या नमुन्यांचे

अणधक अभ्यास पुढे णिले आहे त.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २४

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

श्री, .................. हे महाराष्ट्र औद्योनगक नवकास महामंडळाच्या तारीख .............. रोजी

होणाऱया नचखलठाणा येथील नवीन औद्योनगक क्षेत्राच्या उदघाटन समारंभाच्या ननमंत्रणाबद्दल आभारी
आहे त.

इतर कायामुळे वरील समारंभास त्यांना उपस्तथत राहता येणार नाही. याबद्दल ते निलगीर आहे त.

२ जून १९९२
मंत्रालय नवततार भवन,
मुंबई ४०० ०३२.

-----

(वरील ननमंत्रण तवीकारावयाचे असते तर िु सऱया पनरच्छे िाबद्दल “वरील समारंभास उपस्तथत
राहण्यास त्यांना आनंि वाटे ल” हे वाक्तय घातले असते. ते व्हा एकिा तसेही टं कनलनखत करा.)

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २५

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

महाराष्ट्र शासन
प्रनसद्धी संचालक, मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२
प्रनसद्धी पत्रक

पी-३८०
................
चैत्र ११, १९०३
िु पारी १ वाजता
एनप्रल १, १९८६

महाराष्ट्रातील नजल्हा सैननक, नानवक व वैमाननक मंडळांना राज्य शासनाची कायालये म्हणून घोनषत
करणे.

मुंबई, पुणे, सातारा, सांगली, अनलबाग, रत्नानगरी, कोल्हापूर, नागपूर, अहमिनगर, जळगाव,
सोलापूर, औरंगाबाि, अकोला, धुळे, नानशक, बुलढाणा, अमरावती आनण यवतमाळ येथे कायश करीत
असले ली महाराष्ट्रातील सर्धयाची १८ नजल्हा सैननक, नानवक व वैमाननक मंडळे ही राज्य शासनाची तथायी
कायालये असल्याचे आनण त्यांचे कमशचारी हे राज्य शासनाचे कमशचारी असल्याचे शासनाने घोनषत केले
आहे . सनचवांव्यनतनरनक्त, मंडळाच्या इतर कमशचारीवगास मात्र, त्यांना संर्धया अनुज्ञेय असले ल्या िरानेच
वेतन व भत्ते नमळत राहतील. सनचवांच्या बाबतीत, सुधारले ल्या वेतनश्रेणी नननित करण्यात आले ल्या
आहे त व त्यानु सार त्यांना वेतन नमळे ल. त्यांच्याच िजाच्या राज्य शासनाच्या कमशचाऱयांना अनु ज्ञेय
असले ल्या िरांनीच त्यांना महागाई भत्ता व इतर भत्ते नमळतील. प्रथम श्रेणीच्या कक्षेत येणाऱया सनचवांना,
नद्वतीय श्रेणीच्या िजाचे राजपनत्रत अनधकारी म्हणून समजण्यात येईल.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २६

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्रमांक .......................
सामान्य प्रशासन नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.

निनांक .......................

नवषय.— नलनपकाच्या पिासाठी ननवड.

ज्ञापन

श्री./कुमारी/श्रीमती..............यांना कळनवण्यात येते की, महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या

सल्ल्याने, मंत्रालयीन िु य्यम सेवत
े /बृहन्मुंबईतील शासकीय कायालयात, नलनपकाच्या पिासाठी त्यांची
ननवड करण्यात आली असून, या नवभागाने ठे वले ल्या ननवड सूचीत त्यांचे नाव िाखल करण्यात आले
आहे .

२. त्यांना असेही कळनवण्यात येत आहे की, .............., मुंबई यांच्या कायालयात नलनपकाची
एक तात्पुरती जागा भरावयाचची आहे . म्हणून त्यांनी.............., मुंबई, यांच्याकडे कामावर रुजू व्हावे.
त्यांना आपला प्रवास खचश तवतः करावा लागेल.

३. त्यांना आणखी असेही कळनवण्यात येत आहे की, हे ज्ञापन काढल्याच्या तारखेपासून सात
निवसांच्या आत ते /त्या कामावर रुजू िंाले /िंाल्या नाहीत तर त्यांचे नाव कोणतीही सूचना न िे ता ह्या
नवभागाने ठे वले ल्या ननवड सूचीतून काढू न टाकण्यात येईल.

अवर सनचव, महाराष्ट्र शासन,

सामान्य प्रशासन नवभाग.

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २७

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्रमांक ..................
कृनष नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.
निनांक ..................

श्री...............
...............
...............

यांस
नवषय.— शेती योजनांची मानहती.

संिभश.— आपले निनांक ........ चे पत्र.

महोिय,

आपले वरील तारखेचे पत्र नमळाले . महाराष्ट्र शासनाने शेती सुधारणेकनरता अनेक योजना सुरू
केले ल्या आहे त. त्यांची तपशीलवार मानहती सोबत जोडले ल्या पनरपत्रकावरून नमळे ल. नजल्हा पातळीवर
या योजना नजल्हा पनरषिे कडू न कायास्न्वत केल्या जातात. पनरषिे च्या कृनष नवभागाच्या अनधकाऱयांना
आपणांस, आवश्यक वाटे ल ती मानहती पुरवावी असा आिे श नवभागीय महसूल आयुक्त यांच्या माफशत
िे ण्यात येत आहे . यासंबध
ं ी पुन्हा काही अडचणी ननमाण िंाल्यास आपण कृनष संचालक, पुणे-१, यांस
नलहावे.

आपला,
उप सनचव,
कृनष नवभाग.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २८

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

.............. अधश-शासकीय पत्र-क्र. ..........

उप सनचव, ग्रामनवकास नवभाग,
महाराष्ट्र शासन. मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.

निनांक ..........
नप्रय श्री............,

कृपया महाराष्ट्र नजल्हा पनरषि आनण पंचायत सनमती ननयमावलीचा मराठीत अनु वाि
करण्यासंबध
ं ीचे आपले निनांक .........., क्रमांक .......... चे पत्र पाहावे.

आपण ननवेिन केले ली पनरस्तथती नवचारात घेता, सिरहू ननयमावलीचा अनु वाि उनशरात उनशरा
म्हणजे नि. ............. पयंत या नवभागाकडे पाठनवण्याची व्यवतथा करावी. हे ननयमावलीचे पुततक शक्तय
नततक्तया लवकर मराठीत प्रनसद्ध व्हावे अशी शासनाची तीव्र इच्छा आहे हे मी आपल्या ननिशशनास आणू
इस्च्छतो. या ननयमावलीच्या इंग्रजी आवृत्तीचे मुद्रण करण्यात येत असून ............ च्या अखेरीस त्याच्या
प्रती नवतरणासाठी तयार होतील अशी अपेक्षा आहे . वततुतः मराठी पुततकास मोठ्या प्रमाणात मागणी
असल्यामुळे ही आवृत्ती अगोिरच प्रनसद्ध करणे अनधक योग्य िंाले असते. परंतु ते शक्तय नसल्यामुळे ती
आवृत्ती इंग्रजीनंतर ताबडतोब ननघावी, अशी अपेक्षा केल्यास वावगे होणार नाही.

म्हणून, आपण परत पाठनवले ले सानहत्य पुन्हा तवीकारावे आनण शक्तय नततक्तया लवकर त्याचा
अनु वाि करण्यासंबध
ं ी व्यवतथा करावी, अशी मी आपणांस पुन्हा नवनंती करीत आहे . .......... च्या
अखेरीपयंत अनु वानित सानहत्य आपणाकडू न नमळे ल अशी अपेक्षा आहे .

अनु वािाचे सानहत्य मी पुन्हा परत पाठवीत आहे .

आपला तनेहांनकत,

श्री.............,
भाषा संचालक,
महाराष्ट्र राज्य,
मुंबई.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास २९

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्रमांक ..............
सामान्य प्रशासन नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.
निनांक ............

नवषय.— ग्रामीण र्धवननक्षेपण उप नवभाग.

नवभागाद्वारे सामूनहक रे नडओ तयार करणे.

ज्ञापन :

अनभयंता, ग्रामीण र्धवननक्षेपण उप नवभाग, मुंबई, यांना शासन ननणशय क्र.........., निनांक .........
च्या संिभात असे कळनवण्याचा मला आिे श आहे की, नवधानसभेने मान्यता निले ली आनण शासकीय पत्र,
सामान्य प्रशासन नवभाग, क्र...... यानु सार त्याजकडे सोपनवले ली रु. ........ ची पूरक मागणीची रक्कम,
ही शासकीय ज्ञापन, नवत्त नवभाग, क्र. ......... यानु सार आकस्तमकता ननधीतून मंजूर करण्यात आले ल्या
आगाऊ रकमे ची भरपाई करण्यासाठी व चालू वषाच्या रानहले ल्या कालावधीतील खचाची तरतूि
करण्यासाठी निले ली आहे .

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर, सनचव, महाराष्ट्र शासन,

सामान्य प्रशासन नवभाग.

प्रभारी अनभयंता,
ग्रामीण र्धवननक्षेपण उप नवभाग,
इरॉस नचत्रपटगृहाची इमारत,
मुंबई ४०० ००१,
यांस

मानहतीसाठी प्रत रवाना—

महाले खापाल, महाराष्ट्र, मुब
ं ई.

अनु क्रमणिका
अनधिान व ले खा अनधकारी, मुंबई.
ननवासी ले खापरीक्षा अनधकारी, मुंबई.
नवत्त नवभाग.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३०

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

श्री. ............. यांना

िक्षतारोध पार करण्यास परवानगी िे णे.

महाराष्ट्र शासन
नशक्षण नवभाग
शासन ननणशय क्रमांक ........
मंत्रालय, मुंबई, निनांक .........

नशक्षण संचालक, महाराष्ट्र राज्य, पुणे, यांचे पत्र क्रमांक .......... निनांक ....... पाहावे.

शासन ननणशय : श्री. ........, मुख्यार्धयापक, मुलांची सरकारी उच्च मार्धयनमक शाळा, नजल्हा ......,
यांना नि....... पासून महाराष्ट्र नशक्षण सेवा वगश २, सुधानरत वेतनमान रु. २५०–२७०–१५–३९०–रोध–
१५–४५०–२०–४९०–रोध–२५–७१५ या वेतनमानात रु. ३९०/- वर िक्षतारोध पार करण्याची व
उपरोक्त तारखेपासून त्या वेतनमानात ि. म. रु. ४०५/- वेतन काढण्याची परवानगी िे ण्यात आली आहे .

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर सनचव,
महाराष्ट्र शासन.

नशक्षण संचालक, महाराष्ट्र राज्य, पुणे.

मुख्यार्धयापक, मुलांची सरकारी उच्च मार्धयनमक शाळा, .......
वनरष्ठ उप महाले खापाल, नागपूर.
नवत्त नवभाग.
यांस

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३१

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्र. ................
महसूल नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.
श्री. .................. निनांक ............
मु. ............., तालु का .............
नजल्हा .................. यांस

नवषय.— धारण जनमनींच्या एकत्रीकरणाची योजना.

........नजल्ह्याच्या ...... तालु क्तयातील ....... गावाबाबत.

महोिय,

वरील नवषयासंबध
ं ी निनांक ............. चा आपला अजश आनण निनांक ........ व निनांक ........
ला पाठनवले ल्या तारा यांच्या संिभात आपणांस असे कळनवण्याचा मला आिे श आहे की, फेरफार केले ली
योजना शासनाच्या मान्यतेसाठी सािर करण्यास जमाबंिी आयुक्त आनण संचालक, भूनम अनभले ख, यांना
यापूवीच सांगण्यात आले ले आहे . फेरफार केले ली योजना तयार करून शासनाकडू न ती मंजूर करण्यात
येईपयंत, भूमापन क्रमांक ......... झकवा .......... मर्धये पेरणी करण्यासाठी परवानगी िे ण्यासंबध
ं ीची
आपली नवनंती मान्य करता येत नाही.

आपला,

सहायक सनचव, महाराष्ट्र शासन,

महसूल नवभाग.
क्र. .................
महसूल नवभाग,
मंत्रालय मुंबई ४०० ०३२.
निनांक ..............

जमाबंिी आयुक्त आनण संचालक, भूनम अनभले ख, यांना त्यांचे पत्र क्रमांक ........, निनांक .......
च्या संिभात या पत्राची प्रत पाठनवण्यात येत आहे .

२. जमाबंिी आयुक्तांनी फेरफार केले ली योजना शासनाच्या मान्यतेसाठी त्वनरत सािर करावी,
अशी त्यांना नवनंती आहे .

अनु क्रमणिका
 सहायक सनचव, महाराष्ट्र शासन,
महसूल नवभाग.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३२

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्रमांक ...............
नशक्षण नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.
निनांक .............

णवषय.— मुख्याध्यापकाच्या पिाचा अणतणरक्त कायणभार धारि करिे .

ज्ञापन :

नशक्षण संचालक, महाराष्ट्र राज्य, पुणे यांस, वर उल्लेनखले ल्या नवषयावरील त्यांच्या पत्र क्रमांक
........, निनांक ........... च्या संिभात असे कळनवण्याचा मला आिे श आहे की, श्री. ............. यांनी
निनांक ............ पासून निनांक ............ पयंतच्या (िोन्ही निवस धरून) कालावधीत सहायक
अर्धयापक म्हणून आपली तवतःची कतशव्ये सांभाळू न मुख्यार्धयापकाच्या पिाचा अनतनरक्त कायशभार धारण
केल्याबद्दल त्यांना मुख्यार्धयापकाच्या पिाचा आनु माननक वेतनाच्या १/१० इतके नवशेष वेतन िे ण्यास
(शासन ननणशय, नवत्त नवभाग, क्रमांक ........., निनांक ...... अनु सार मंत्रालयीन प्रशासननक नवभागांना
प्रिान केले ल्या शक्तीअन्वये) शासनाने मंजुरी निली आहे .

२. या प्रततावात अंतभूत
श असले ला खचश “१९, सामान्य प्रशासन–नागरी सनचवालय” या
शीषाखाली खची घालण्यात यावा व त्याखाली केले ल्या तरतुिीतून तो भागनवण्यात यावा.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर सनचव,
महाराष्ट्र शासन,
नशक्षण नवभाग.
नशक्षण संचालक, महाराष्ट्र राज्य, पुणे,

यांस.
णवत्त णवभागास प्रत रवाना.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३३

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्रमांक ...............
सामान्य प्रशासन नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.
निनांक ..............

आिे श

मुंबई सवशसाधारण भनवष्ट्यननवाह ननधी ननयमांतील ननयम १४ (१) (अ) (एक) आनण १४ (क)
(एक) अन्वये शासनाकडे नननहत करण्यात आले ल्या प्रानधकारांचा वापर करून, महाराष्ट्र शासन, सामान्य
प्रशासन नवभागातील चपराशी श्री. ............ यांना त्यांच्या पत्नीच्या व मुलांच्या प्रिीघश आजारानननमत्त
आले ला खचश भागनवण्यासाठी उपरोक्त ननधी खाते क्रमांक .......... यामर्धये जमा असले ल्या नशल्लक
रकमे तून रु. ३००/- (केवळ तीनशे रुपये) आगाऊ रक्कम मंजूर करीत आहे .

आनण असा आिे श िे त आहे की, सिरहू आगाऊ रक्कम प्रत्येकी रु. १५/- याप्रमाणे २० समान
मानसक हप्त्यांमर्धये वसूल करण्यात यावी. उक्त ननयमातील ननयम १५ (४) अनु सार उपरोक्त आगाऊ रक्कम
काढल्यापासून नतची संपूणश परतफेड करण्यात येईपयंतच्या कालावधीत, प्रत्येक मनहन्यासाठी झकवा
त्याच्या खंनडत भागासाठी, आगाऊ रकमे च्या एक-पंचमांश टक्तक्तयाइतके व्याज आकारण्यात येईल. ही
व्याजाची रक्कम एका हप्त्यात िे ण्यात आली पानहजे.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर सनचव,
महाराष्ट्र शासन,
सामान्य प्रशासन नवभाग.

अनधिान व ले खा अनधकारी, मुंबई,

(रोख उप शाखेमाफशत)
यांस.
प्रत रवाना :
महाले खापाल, मुंबई,
श्री. .........., चपराशी, सामान्य प्रशासन नवभाग,
रोख उप शाखा, सामान्य प्रशासन नवभाग,
ननवड फाईल.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३४

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

महाराष्ट्र शासन
क्रमांक ..............
सामान्य प्रशासन नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२.
निनांक ..............

णवषय.— णवमानचालन सल्लागार, महाराष्ट्र िासन, यांच्याकिू न फर्ननचरची खरे िी.

ज्ञापन :

नवमानचालन सल्लागार, महाराष्ट्र शासन, यांच्या वरील नवषयासंबध

ं ीच्या पत्र क्रमांक ...........,
निनांक .......... च्या संिभात त्यांना असे कळनवण्याचा मला आिे श आहे की, एकूण ७९३०/- रुपये
(रुपये सात हजार नऊशे तीस फक्त) अनधक त्यावरील कर इतक्तया झकमतीचे खालील फर्णनचर खरे िी
करण्यास शासनाने मंजुरी निली आहे :

(१) ३ लाकडी टे बले (कप्पे व एक खण असले ली),

(२) २ लाकडी टे बले (िोन खण असले ली),
(३) ६ खु च्या (हात असले ल्या),
(४) २ रक (लहान).

फर्णनचरची खरे िी नवनहत कायशपद्धतीनु सार करण्यात यावी.

या कारणाकनरता होणारा खचश “५०, सरकारी बांधकामे –राज्य आतथापना (आकस्तमक खचश)
(२) शासनाचे नवमानचालन सल्लागार” या शीषात खचश खाती टाकण्यात यावा व चालू नवत्तीय वषासाठी
त्या शीषाखाली मंजूर करण्यात आले ल्या अनु िानातून तो भागनवण्यात यावा.

हे ज्ञापन, नवत्त नवभागाचा अनौपचानरक संिभश क्रमांक .......... निनांक .......... यानु सार त्या
नवभागाच्या सहमतीने काढण्यात येत आहे .

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर सनचव, महाराष्ट्र शासन,
सामान्य प्रशासन नवभाग.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३५

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

सेवायोजन सूचना
भाषा संचालनालय
महाराष्ट्र शासन, मुंबई

भाषा संचालनालयामधील कननष्ठ अनु वािकांच्या सुमारे २० तात्पुरत्या जागांसाठी खालील अटी
आनण शतींवर अजश मागनवण्यात येत आहे त :

कननष्ठ अनु वािक—सुमारे २० जागा.

वेतनश्रेणी—रु. ३३५–१५–५००–२०–५८०–रोध–२०–६८० अनधक सवशसाधारण ननयमांनुसार

सरकारी कमशचाऱयांना नमळणारा महागाई भत्ता.

अहश ता—उमे िवार मान्यताप्राप्त नवद्यापीठाचा पिवीधर असला पानहजे. त्याला इंग्रजी व मराठी या
भाषांचे सखोल ज्ञान असले पानहजे. संतकृत व झहिी भाषांचे ज्ञान हे अनतनरक्त अहश ता समजण्यात येईल.

नद्वतीय श्रेणीत उत्तीणश िंाले ले पिवीधर व नद्वपिवीधर यांना अनधक पसंती िे ण्यात येईल.

वय—........... रोजी उमे िवाराचे वय २५ वषांपेक्षा अनधक असता कामा नये. मागास वगांच्या
उमे िवारांच्या बाबतीत ही वयोमयािा ३० वषांपयंत नशनथल करण्यात येईल. काही अपवािात्मक अहश ता
असले ल्या उमे िवारांच्या बाबतीत वयाची अट नशनथल करण्यात येईल.

अहश ता, पूवानु भव, जन्मतारीख इत्यािींचा संपूणश तपशील िे णारे अजश व पिवी प्रमाणपत्रे, चानरत्रय
प्रमाणपत्रे, प्रशस्ततपत्रे इत्यािींच्या राजपनत्रत अनधकाऱयाने झकवा िं डानधकाऱयाने यथोनचत अनभप्रमानणत
केले ल्या प्रती भाषा संचालक, महाराष्ट्र शासन, मुंबई ४०० ०३२ यांजकडे निनांक ......... रोजी झकवा
तत्पूवी पोहोचल्या पानहजेत.

उमे िवारांना ले खी चाचणी परीक्षेला बसावे लागेल. मुलाखतीसाठी त्यांना तवखचाने उपस्तथत
राहावे लागेल.

सर्धया शासकीय सेवत

े असले ल्या उमे िवारांनी आपले अजश संबनं धत नवभाग प्रमुखांमाफशत पाठनवले
पानहजेत.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३६

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

ना-परतावा आगाऊ रक्कम ..........

भारताबाहे रील उच्च तंत्र नशक्षणाचा खचश
भागनवण्यासाठी श्री. ...........,
अवर सनचव, सामान्य प्रशासन नवभाग,
यांना मंजूर करणे.

महाराष्ट्र शासन
सामान्य प्रशासन नवभाग
शासन ननणशय क्रमांक ...........
मंत्रालय, मुंबई, निनांक ................
शासन ननणशय

श्री. ............., अवर सनचव, सामान्य प्रशासन नवभाग यांना नवशेष बाब म्हणून त्यांचा
सवशसाधारण भनवष्ट्यननवाह ननधी खाते क्रमांक ........... यामधून .......... रुपयांची ना-परतावा आगाऊ
रक्कम शासन मंजूर करीत आहे . शासन ननणशय, राजनैनतक व सेवा नवभाग, क्रमांक ..........., निनांक
........., यानु सार घालू न निले ल्या अटींना व शतींना अधीन राहू न ही आगाऊ रक्कम मंजूर करण्यात येत
आहे .

२. श्री. ................. हे , उपरोक्त/पनरच्छे ि १ मर्धये उल्लेख केले ल्या शासकीय आिे शामर्धये
निले ल्या अटी व शती पूणश करतात.

३. श्री. ................ यांनी, ही आगाऊ रक्कम घेतल्याच्या तारखेपासून सहा मनहन्यांच्या आत,
निले ली आगाऊ रक्कम त्यांनी आपल्या मुलाच्या भारताबाहे रील उच्च तंत्र नशक्षणाकनरता खचश केली आहे , हे
िाखनवणारा समाधानकारक पुरावा शासनाकडे सािर करावा.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

मुख्य सनचव, महाराष्ट्र शासन,
सामान्य प्रशासन नवभाग.
महाले खापाल, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई,
अनधिान व ले खा अनधकारी, मुंबई,
कायालय ले खापाल, सामान्य प्रशासन नवभाग,
श्री. ..........., अवर सनचव, सामान्य प्रशासन नवभाग,
यांस.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३७

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

वेतन—
भारतीय पोलीस सेवच्े या वनरष्ठ
समयश्रेणीतील श्री. ..............,
पोलीस उप आयुक्त, मुंबई, यांच्या बाबतीत
ते नननित करणे.
महाराष्ट्र शासन
गृह नवभाग
शासन ननणशय क्रमांक ........
मंत्रालय, मुंबई, निनांक ........

पाहा : शासकीय पत्र, गृह नवभाग, क्रमांक ............, निनांक .............

शासन ननणशय.— शासकीय पत्र, गृह नवभाग, क्रमांक ........., निनांक ......., मर्धये निले ले
आिे श रद्द करून शासन असा ननिे श िे त आहे की, केंद्रीय लोकसेवा आयोगाने ननवड केले ल्या राज्य
पोलीस सेवत
े ील अनधकाऱयाची भारतीय पोलीस सेवत
े ील संवगश पिाशी समान असले ल्या संवगेतर पिावर
ज्या वेळी ननयुक्ती, करण्यात येते त्या वेळी त्याचे वेतन ज्या पद्धतीने नननित करण्यात येते त्याच पद्धतीने,
म्हणजे गृह मंत्रालयाचे पत्र क्रमांक ......., निनांक .........., च्या भाग २ मधील खंड (सहा) मर्धये नमूि
केले ल्या पद्धतीने, श्री. ............, पोलीस उप आयुक्त, बृहन्मुंबई, यांचे वेतन नननित करण्यात यावे.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर सनचव, महाराष्ट्र शासन,
गृह नवभाग.
पोलीस महाननरीक्षक, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई
पोलीस आयुक्त, मुंबई,
अनधिान व ले खा अनधकारी, मुंबई,
ननवासी ले खापरीक्षा अनधकारी, मुंबई,
(शासकीय पत्र, गृह नवभाग, क्रमांक ..........., निनांक ....... च्या प्रतीसह)
सामान्य प्रशासन नवभाग (‘च’ शाखा).
नवत्त नवभाग (शाखा चार),
यांस

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३८

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

क्रमांक .............
आयुक्त, मुंबई नवभाग, यांचे कायालय,
मुंबई क्र. १, निनांक ............
सनचव,
महसूल नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई.
यांस—
अपर नजल्हानधकारी
नवषय.—
नवभागार्धयक्ष म्हणून घोनषत करणे.

अपर नजल्हानधकाऱयांच्या प्रवासभत्ता नबलांवर “ननयंत्रक अनधकारी” म्हणून कोणी सही करावी,
असा प्रश्न उपस्तथत िंाला आहे . मुंबई नागरी सेवा ननयम (खंड िोन) च्या पनरनशष्ट बेचाळीसमधील
अनु क्रमांक ८१ वरील नोंिीनु सार, नवभागार्धयक्ष हे तवतःच ननयंत्रक अनधकारी आहे त. तथानप, मुंबई नागरी
सेवा ननयम (खंड िोन) च्या पनरनशष्ट िोनवरून केवळ “नजल्हानधकाऱयांनाच” “नवभागार्धयक्ष” मानल्याचे
निसून येते. त्या सूचीमर्धये “अपर नजल्हानधकाऱयांचा” अंतभाव केले ला नाही. मुंबई नागरी सेवा ननयम (खंड
िोन) च्या पनरनशष्ट िोनमर्धये “अपर नजल्हानधकारी” हा शब्िप्रयोग समानवष्ट केल्यानशवाय, ते ननयंत्रक
अनधकारी म्हणून नबलावर प्रनततवाक्षरी करण्यास सक्षम ठरणार नाहीत. म्हणून “अपर नजल्हानधकाऱयांना”
“नवभागार्धयक्ष” म्हणून घोनषत केल्यास ठीक होईल. त्या दृष्टीने असे सुचनवण्यात येते की, मुंबई नागरी सेवा
ननयम (खंड िोन) च्या पनरनशष्ट िोनमधील “नजल्हानधकारी” या शब्िप्रयोगात “अपर नजल्हानधकाऱयांचा”
समावेश आहे असे समजण्यात यावे. त्यामुळे अपर नजल्हानधकाऱयास आपल्या प्रवासभत्ता नबलांवर
प्रनततवाक्षरी करता येईल. “सनचव” या शब्िात “अपर सनचवांचाही” समावेश होतो असे वाटते. या बाबतीत
त्वनरत आिे श काढण्याची शासनास नवनंती करण्यात यावी.

कायालय प्रत आयुक्तांकडू न मान्य.

आयुक्त, मुंबई नवभाग, यांच्याकनरता.

नटप. ........... आनण पपृ. ...........

(“अपर नजल्हानधकाऱयांना” नवभागार्धयक्ष म्हणून घोनषत करण्यासंबध

ं ीची महसूल नवभागाची फाईल
क्र. ........ सोबत प्रततुत.)

महसूल नवभाग,
मंत्रालय, मुंबई.

अनु क्रमणिका
 उपरोक्त आिे शाप्रमाणे सामान्य प्रशासन नवभागाकडे हततातनरत.

(आद्याक्षरी) अधीक्षक, ‘ड’ शाखा, महसूल नवभाग.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ३९

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

चंद्रपूर नजल्ह्यातील राज्य महामागाच्या आलापल्ली–

नसरोंचा रतत्यावरील मैल क्रमांक ११२–१ या
नठकाणी असले ल्या नाल्यावर पूल बांधणे—
तृतीय पंचवार्णषक योजनांतगशत बांधकाम.
महाराष्ट्र शासन
इमारती व िळणवळण नवभाग
शासन ननणशय क्रमांक ...........
मंत्रालय, मुंबई ४०० ०३२
निनांक ...................

अधीक्षक अनभयंता (इमारती व िळणवळण) मंडल, नागपूर, यांच्याकडू न आले ले पत्र क्रमांक
........., निनांक ...........

आलापल्ली–नसरोंचा रतत्याच्या मैल क्रमांक ११२–१ येथे पूल आनण त्याचे जोडमागश यांच्या
बांधकामासाठी प्रशासननक मान्यता िे ण्याकनरता यासोबत नकाशे व अंिाज सािर करण्यात येत असून
त्यासाठी होणारा अंिाजे खचश रु ........... इतका आहे .

तृतीय पंचवार्णषक योजनेत अंतभूत

श केले ल्या बांधकामांच्या यािीत संबंनधत बांधकामाचा समावेश
केला आहे (संिभाधीन पत्र पाहावे).

अधीक्षक अनभयंता, संकल्पनचत्र मंडल (इमारती व िळणवळण), मुंबई, यांनी तयार केले ले व
फक्त पुलाच्या अंिाजात तरतूि करण्यात आले ले िर आवश्यक त्या नठकाणी िु रुतत करण्यात आले
आहे त. या पुलाची जागा नसरोंचा तहनसलीतील जंगलाने व्यापले ली असल्याने नवशेषतः त्या तालु क्तयासाठी
मंजूर करण्यात आले ले िर हे तवीकारण्यात आले ल्या सवशसाधारण िरापेक्षा १० टक्तक्तयांनी अनधक आहे त.

अंिाजामर्धये केले ल्या इतर सवश तरतुिींचा खु लासा अंिाजांच्या सवशसाधारण प्रनतवृत्तात करण्यात
आला आहे . हा मागश जंगलातून जात असल्यामुळे भूनम संपािनासाठी कोणतीही तरतूि करण्यात आले ली
नाही.

शासन ननणशय.— चंद्रपूर नजल्ह्यातील राज्य महामागाच्या आलापल्ली–नसरोंचा रतत्यावरील ११२–

१ या मैलातील नाल्यावर पुलाचे बांधकाम करण्यासाठी रु. ............. इतक्तया अंिाजी रकमे स
(.............. रुपये फक्त) पुढीलप्रमाणे प्रशासननक मान्यता येत आहे :

अनु क्रमणिका
 रुपये
(एक) पूल .. .. ....
(िोन) जोडमागश .. ....
एकूण .. ....

२. यासाठी नवनशष्ट ननधी उपलब्ध करून िे ण्यात येईपयंत बांधकामास सुरुवात करण्यात येऊ नये.

३. हा शासन ननणशय नवत्त नवभागाचा अनौपचानरक संिभश क्रमांक .........., निनांक .............
यानुसार त्या नवभागाच्या सहमतीने काढण्यात येत आहे .

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

अवर सनचव, महाराष्ट्र शासन,

इमारती व िळणवळण नवभाग.

नवत्त नवभाग (शाखा आठ),

महाले खापाल, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई,
उप महाले खापाल, महाराष्ट्र राज्य, नागपूर,
कायशकारी अनभयंता (इ. व. ि.) नवभाग, चंद्रपूर,
अधीक्षक अनभयंता (इ. व. ि.) मंडल, नागपूर (िोन फायलींमधील नकाशे व अंिाज यांसह),
इमारती व िळणवळण मंत्री यांचे तवीय सहायक,
इमारती व िळणवळण उप मंत्री यांचे तवीय सहायक,
कायशकारी अनभयंता, मागश प्रकल्प नवभाग, चंद्रपूर,
इमारती व िळणवळण नवभागाच्या ब व प शाखा,

यांस.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४०

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

नमुना ‘अ’
(ननयम २ पाहा)
१९..... या वषासाठी राज्याच्या आकस्तमकता ननधीतून आगाऊ
रक्कम काढण्यासंबंधीचे आवेिन.
१. नवभागाचे नाव............ कृषी
२. आवेिन क्रमांक आनण निनांक (नवभाग फाईल क्र.)
३. लागणाऱया अनतनरक्त खचाचा संनक्षप्त तपशील.
रुपये
आतथापनेचे वेतन ..
भत्ते व मानधन आकस्तमक खचश— ..
(१) आवती ..
(२) अनावती ..
एकूण ..
४. कोणत्या पनरस्तथतीत अथशसंकल्पात तरतूि संबंनधत योजनेला नु कतेच अंनतम तवरूप
करता आली नाही? िे ण्यात आले असल्याने तरतूि प्रततानवत
करता आली नाही.
५. ती लांबणीवर टाकणे का शक्तय नाही? .. आकस्तमक ननकडीच्या कायशक्रमांचा एक भाग
म्हणून या योजनेस मंजुरी िे ण्यात आली आहे .
योजनेनुसार अनतनरक्त केंद्रांची तथापना
करण्यात आल्यास मांस उत्पािनात मोठ्या
प्रमाणावर वाढ होईल आनण उत्तम पैिाशीची
साधनसामग्री उपलब्ध होऊन ननकृष्ट जातीच्या
तथाननक मेंढ्ांच्या पैिाशीमर्धये सुधारणा होऊ
शकेल.
६. प्रततावाच्या संपूणश खचासह रु ........ (नि. ....... पासून ........
आकस्तमकता ननधीतून यथास्तथनत, पयंतच्या कालावधीचा खचश)
वषासाठी झकवा वषाच्या कालखंडासाठी
काढावयाची आगाऊ रक्कम.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४१

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

मराठीचा वापर
राज्यकारभारात ..... करण्यास प्रोत्साहन

महाराष्ट्र शासन
सामान्य प्रशासन नवभाग
पनरपत्रक क्र. ओ.एफ.एल.-१०६३-एम,
सनचवालय, मुंबई-३२ : बी.आर., निनांक २० नोव्हें बर १९६३/२९ कार्णतक १८८५

पनरपत्रक

मराठी ही लवकरच महाराष्ट्राची राजभाषा म्हणून घोनषत करण्यासाठी, नवधानमंडळापुढे नवधे यक

मांडण्याच्या दृष्टीने, शासनाने यापूवीच पाऊल उचलले आहे . या पनरवतशनाला उपकारक असे वातावरण
ननमाण करण्यासाठी, करावयाचे प्रारंनभक कायश, भाषा संचालनालयाने हाती घेतले च आहे . शासन व्यवहार
संपूणशपणे मराठीत चालनवण्याची पनहली पायरी म्हणून, सरकारी कायालयांतून प्रशासनाच्या कामांसाठी
सवश ततरांवर मराठी भाषेच्या वापरास प्रोत्साहन िे ण्याचे शासनाने ठरनवले आहे . हे तू हा की, शासन
व्यवहारातील मराठीकरण सुरळीतपणे घडू न यावे. सवश सरकारी कमशचाऱयांनी मराठी भाषेचे पुरेसे ज्ञान
संपािन करावे आनण त्या भाषेच्या आपल्या कामकाजात शक्तय नततक्तया जाततीत जातत प्रमाणात उपयोग
करावा, अशी शासनाची अपेक्षा आहे .

२. प्रारंभ म्हणून, पुढील काही नवषयांबाबत मराठी भाषेचा जाततीत जातत उपयोग करण्यात यावा
:

(१) राज्यातील िौऱयांच्या वेळी, वनरष्ठांपासून तो कननष्ठांपयंत सवश कमशचाऱयांच्या िौऱयांचे कायशक्रम
मराठीतून निले जावेत. यात मंत्रयांच्या िौऱयांचाही समावेश होतो.

(२) राज्य शासनाच्या ननरननराळ्या नवभागांखालील सवश प्रनशक्षण शाळांतून/केंद्रांतून प्रनशक्षण

िे ताना मराठीचा शक्तयतो वापर करावा.

(३) सरकारी कमशचाऱयांनी रजेचा अजश, अनभवेिन वगैरे सवश प्रकारचे अजश मराठी भाषेतून सािर
करावेत.

(४) सवश अनधकाऱयांनी आपापली प्रनतवेिने मराठीतून सािर करावीत. असे एखािे प्रनतवेिन
तांनत्रक तवरूपाचे असेल, झकवा संबनं धत नवषयाची योग्य व नननित पनरभाषा मराठीत नसेल तर ते मराठीत
नसले तरी चाले ल.

अनु क्रमणिका
 (५) ठरीव तवरूपाच्या प्रकरणांतील नटप्पण्या आनण मसुिे मराठीतून नलनहण्याच्या उपक्रम सुरू
करावा, आनण इतर प्रकरणांतही शक्तय नततक्तया जातत प्रमाणावर मराठीचा वापर करण्याचा प्रयत्न करावा.

(६) ग्रामीण नवभागातील रनहवासी आनण संतथा यांच्याशी ज्या नवभागांचा ननकट संपकश येतो त्या
सवश नवभागांनी, नवशेषतः नशक्षण, समाजकल्याण, प्रनसद्धी, महसूल वगैरे नवभागांनी, शक्तय नततक्तया
जाततीत जातत प्रमाणात मराठीचा वापर करावा.

(७) सरकारी कमशचाऱयांना मराठी भाषेत प्रानवण्य संपािन करणे सुलभ व्हावे आनण त्यांना त्या
भाषेचा रोजच्या कायालयीन व्यवहारात उपयोग करण्याचा सराव व्हावा या हे तूने प्रत्येक सरकारी
कायालयात एक मराठी ग्रंथालय सुरू करावे. या बाबतीत आवश्यक वाटल्यास मराठी ग्रंथ
संग्रहालयासारख्या संतथांचे साहाय्य आनण सहकायश घ्यावे.

३. सुरुवातीला सोपी मराठी भाषा वापरावी. जर एखािा इग्रजी संज्ञेचा झकवा शब्िाचा मराठी
प्रनतशब्ि माहीत नसेल तर तीच इंग्रजी संज्ञा झकवा शब्ि िे वनागरी नलपीमर्धये नलनहण्यास हरकत नाही.
अथश अनधक सुतपष्ट करण्याची आवश्यकता भासल्यास मराठी पयायापुढे कंसात इंग्रजी संज्ञा झकवा शब्ि
रोमन नलपीत नलनहला तरी चाले ल.

४. मराठी टं कले खनाची संख्या आज कमी आहे , तसेच, मराठी टं कले खन यंत्रेसुद्धा पुरेशा
प्रमाणात उपलब्ध नाहीत. परंतु त्यासाठी अडू न न राहता आवश्यक असेल ते व्हा पत्रे हाताने नलहू न
काढावीत. पनरपत्रकांच्या बाबतीतिे खील तटे स्न्सल कागिावर हाताने मजकूर नलहावा.

५. पत्रांवरील पत्ते िे वनागरी नलपीत नलहावे, परंतु ननरननराळ्या कमशचाऱयांच्या इंग्रजी पिनामांचे
मराठी पयाय डाक नवभागाला पनरनचत नसल्यामुळे, इंग्रजी पिनाम िे वनागरी नलपीत नलहावे आनण
त्याच्याच खाली कंसात त्याचा मराठी पयाय नलहावा. इंग्रजी पिनामांचे मराठी पयाय सवश संबंनधतांच्या
अंगवळणी पडे पयंत ही पद्धती अवलं बावी.

६. ज्या कमशचाऱयांना मराठी भाषा पुरेशी अवगत नाही, त्यांनी सर्धया इंग्रजी भाषेचा वापर चालू
ठे वण्यास हरकत नाही, परंतु त्यांनी संभाषण, वाचन आनण ले खन यांच्याद्वारे मराठी भाषा नशकण्याचा
मनःपूवशक प्रयत्न करावा.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

मुख्य सनचव, महाराष्ट्र शासन.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४२

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

अनधसूचना
ग्रामनवकास नवभाग
सनचवालय, मुंबई, निनांक १६ एनप्रल १९६२
महाराष्ट्र नजल्हा पनरषिा व पंचायत सनमत्या अनधननयम, १९६१

क्रमांक िंे ड्पीआर-५३६१-७५११-आर-िोन.— महाराष्ट्र नजल्हा पनरषिा व पंचायत सनमत्या

अनधननयम, १९६१ (सन १९६२ चा महाराष्ट्र अनधननयम क्रमांक ५) याचे कलम २७४, पोट-कलम (२),
खंड (पाच) व (सहा) आनण कलम १९ चे पोट-कलम (२) व कलम २० अन्वये महाराष्ट्र शासनास प्रिान
करण्यात आले ल्या शक्तींचा आनण त्या बाबतीत त्यास समथश करणाऱया इतर सवश शक्तींचा वापर करून आनण
ह्या बाबतीत करण्यात आले ले व उक्त अनधननयमाच्या अकराव्या अनु सूचीच्या पनरच्छे ि २ च्या खंड (ह)
अन्वये अमलात असण्याचे चालू ठे वले ले पूवीचे सवश ननयम रद्द करून, महाराष्ट्र शासन याद्वारे पुढील ननयम
करीत आहे . हे ननयम उक्त कलम २७४ च्या पोट-कलम (३) अन्वये आवश्यक असल्याप्रमाणे आगाऊ
प्रनसद्ध करण्यात आले होते :—

१. संनक्षप्त नाव.— ह्या ननयमांस महाराष्ट्र नजल्हा पनरषिा व पंचायत सनमत्या (अनधग्रहण
करण्यासंबध
ं ीच्या तरतुिी) ननयम, १९६२ असे म्हणावे.

२. व्याख्या.— ह्या ननयमांत, “कलम” म्हणजे, महाराष्ट्र नजल्हा पनरषिा व पंचायत

सनमत्या अनधननयम, १९६१ (सन १९६२ चा महाराष्ट्र अनधननयम क्रमांक ५) याचे कलम.

३. जागा, वाहने, जलयाने व जनावरे यांचे अनधग्रहण करण्यासंबध

ं ीचा आिे श
बजावण्याची रीत.— कलम १९ अन्वये अनधग्रहण करण्यासंबध
ं ीचा आिे श पुढील रीतीने
बजावण्यात आला पानहजे :—

(अ) असा आिे श ज्या इसमास उद्देशून काढण्यात आला असेल तो इसम
महामंडळ झकवा पेढी असेल त्या बाबतीत, व्यवहार प्रनक्रया संनहता, १९०८ (सन १९०८ चा
अनधननयम ५) च्या पनहल्या अनु सूचीतील आिे श २९ चा ननयम २ झकवा यथास्तथनत आिे श
३० चा ननयम ३ यात, आज्ञापत्र बजावण्यासाठी ज्या रीतीची तरतूि केली असेल त्या
रीतीने, आनण

(ब) असा आिे श एखाद्या व्यक्तीच्या नावे काढला असेल, तर त्या बाबतीत—

(१) असा आिे श व्यनक्तशः त्याच्या तवाधीन करून झकवा त्यास िे ऊन,
झकवा

अनु क्रमणिका
 (२) डाक नोंिणीद्वारा पाठवून, झकवा

(३) जर असा इसम सापडत नसेल तर, अशा आिे शाची एक अनधकृत
प्रत त्याच्या कुटु ं बातील कोणत्याही प्रौढ व्यक्तीस िे ऊन झकवा ज्या जागेत तो
शेवटी राहात असल्याचे झकवा धंिा करीत असल्याचे, झकवा लाभासाठी जातीने
काम करीत असल्याचे माहीत असेल, त्या जागेच्या एखाद्या ठळक भागी त्या
आिे शाची एक प्रत नचकटवून.

४. कलम २० अन्वये बाब ननणशयासाठी लवािाकडे सोपनवण्याकनरता अजश करण्याची मुित.—

कलम २०, पोट-कलम (१) अन्वये ठरनवण्यात आले ल्या नु कसानभरपाईच्या रकमे मुळे आपले नु कसान
िंाले आहे असे समजणाऱया कोणत्याही नहतसंबनं धत इसमास झकवा त्या कलमाच्या पोट-कलम (२)
अन्वये ठरनवण्यात आले ल्या नु कसानभरपाईच्या रकमे मुळे आपले नु कसान िंाले आहे असे समजणाऱया
अशा वाहनाच्या, जलयानाच्या झकवा जनावराच्या मालकास, ती बाब ननणशयासाठी लवािाकडे
सोपवण्याकनरता ज्या मुितीत अजश करता येईल ती मुित, ज्या तारखेस अशा नु कसानभरपाईची रक्कम
ठरनवण्यात आली असेल त्या तारखेपासून चौिा निवसांची झकवा, अशा नु कसानभरपाईची रक्कम
नहतसंबंनधत इसमाच्या झकवा यथास्तथनत मालकाच्या अनु पस्तथतीत ठरनवण्यात आली असेल तर अशी
रक्कम ठरनवल्याबद्दल त्या इसमास झकवा मालकास ज्या तारखेस सूचना पाठनवण्यात आली असेल त्या
तारखेपासून चौिा निवसांची असेल.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांच्या आिे शानु सार व नावाने,

शासन सनचव.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४३

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

सामान्य प्रशासन नवभाग, ‘ ’ शाखा.

भूतपूवश नागरी पुरवठा नवभागातील उमे िवार आनण सर्धया ............. यांच्या कायालयात चपराशी
म्हणून काम करीत असले ले सवशश्री .............. आनण ............. यांची वयोमयािा नशनथल करण्याच्या
प्रश्नावर नवचार करावयाचा आहे . या व्यक्तींच्या सेवांचा तपशील खाली निल्याप्रमाणे आहे :

भूतपूवश नागरी .........

भूतपूवश
पुरवठा .........
पिधारकाचे नागरी पुरवठा
अनु क्रमांक जन्मतारीख नवभागातील यामधील
नाव नवभागातील
ननयुक्तीच्या वेळी ननयुक्तीची
सेवाकाल
असले ले वय तारीख

१ २ ३ ४ ५ ६

वषे मनहने

१ श्री. ........ .......... .......... ... .........

२ श्री. ........ .......... .......... ... .........

वर निले ल्या सेवानवषयक तपनशलावरून असे निसून येईल की, सवशश्री .......... आनण ...........
हे अनु क्रमे १२ आनण ८ वषांनी वयानधक होते. शासन ननणशय, राजनैनतक व सेवा नवभाग क्रमांक ...........,
निनांक ............ यातील पनरच्छे ि २ (एक) अनु सार भूतपूवश नागरी पुरवठा नवभागातील, व त्याखालील
कायालयांतील प्रथम ननयुक्तीच्या वेळी ज्या व्यक्ती वयानधक होत्या त्यांची अन्य पयायी पिावर ननयुक्ती
करताना त्यांना वयाच्या बाबतीत सेवच्े या प्रत्येक तीन पूणश वषांसाठी एक वषाची सूट िे ण्यात आली आहे .
तसेच सवशश्री ........... आनण .......... हे मागास वगात येत असल्याने ते वयाच्या बाबतीत ........
वषांची सूट नमळण्यास पात्र आहे त. वरील िोन्ही कारणांसाठी वयाच्या बाबतीत सूट िे ऊनही ते वयानधक
राहतात. श्री. .......... हे निनांक ......... रोजी सेवाननवृत्त होणार आहे त. जर या व्यक्तींना शासकीय
सेवत
े कायम केले नाही तर त्यांना ननवृनत्तवेतनाचे कोणते ही लाभ न नमळता सेवाननवृत्त व्हावे लागेल.
भूतपूवश नागरी पुरवठा नवभागाच्या कमशचाऱयांना वयोमयािे च्या सवलती िे णारे आिे श पुष्ट्कळच अगोिर
म्हणजे ......... मर्धये काढण्यात आले होते. तथानप .........., यांच्या कायालयाने सवशश्री .......... आनण
............ यांच्या वयोमयािा नशनथल करण्याचा प्रतताव सुमारे ११ वषांच्या कालावधीनंतर सािर केले ला
आहे . वर नमूि केल्याप्रमाणे ह्या िोन्ही व्यक्तींची प्रकरणे नेहमीच्या ननयमांच्या कक्षेत बसत नसल्याने
अनु कंपा म्हणून ती नवचारात घेण्यात यावीत.

(आद्याक्षरी)

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४४

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

प्रत्येक कैद्याने भोगले ली नशक्षा आनण त्यांना नमळाले ली नशक्षेतील सूट याचा तपशील खाली
िशशनवण्यात आला आहे :

व. म. नि. व. म. नि. व. म. नि. व. म. नि.

.... पयंत प्रत्यक्षपणे १३ ५ १२ १३ ५ १२ १३ ५ १२ १३ ५ १२
भोगले ली नशक्षा.

त्या तारखेपयंतची सामान्य २ ९ २१ ३ २ १७ ३ ५ ९ ३ ७ ०

सूट.

त्या तारखेपयंतची ४ ४ ० ५ २ ० १ ० ० १ ० ०
राज्याकडू न नमळाले ली सूट.

.... पयंत निले ली सूट धरून २० ७ ३ २१ ९ २९ १७ १० २१ १८ ० १२

भोगले ली एकूण नशक्षा.

भोगावयाची रानहले ली नशक्षा. ... ३ २ १ ७ १ ९ ६१ १ १८

... २५ ० ० २५ ० ० २५ ० ०

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४५

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

भारत बँक णलणमटे ि

भारत भवन,
नफरोजशहा मे हता मागश,
मुंबई, निनांक. ........
मे ससश प्रवीणचंद्र मे हता आनण कंपनी,
महात्मा गांधी मागश,
फोटश , मुंबई.

नप्रय महोिय,

भारत सरकारच्या पाच लाख रुपये झकमतीच्या पेपर नसक्तयुनरटीवर आपणांस जाततीत जातत चार
लाख रुपयांपयंत अनधक रक्कम काढता यावी अशी जी व्यवतथा उभयतांच्या संमतीने करण्यात आली होती
तीकडे या पत्रान्वये आम्ही आपले लक्ष वेधू इस्च्छतो.

२. आपल्या खात्याच्या वरवर केले ल्या तपासणीवरून आमच्या असे ननिशशनास आले आहे की अशा
रीतीने आपण अनधक रक्कम काढल्याचे प्रसंग फार थोडे आहे त. ज्यावेळी आपण अनधक रक्कम काढली आहे
त्यावेळीही ती २०,००० रुपयांवर कधी गेलेली नाही. झकबहु ना, वततुस्तथती अशी आहे की गेल्या वषातील
ते जीच्या निवसांतही आपल्या खाती बरीचशी नशल्लकच जमा होती.

३. यासंबध
ं ात आम्हांला आपणांस हे कळवणे भाग आहे की, आपल्या खात्याचा व्यवहार आम्हांला
फायिे शीर वाटत नाही. कारण आपण चार लाख रुपयांपयंत एका वेळी रक्कम काढाल असे गृहीत धरून
आम्हांला रोकड रकमे ची व्यवतथा ठे वावी लागते. परंतु पैसे काढण्याची आपली जी अनधकारमयािा आहे
तीमुळे आमच्यावर जो आर्णथक बोजा पडतो त्याच्या प्रमाणात आपणाकडू न नमळणाऱया व्याजाने आमची
भरपाई होत नाही. अशा प्रकारची खाती चालू ठे वण्यास उत्तेजन िे ऊ नये असेच वततुतः आमच्या बँकेचे
सवशसाधारण धोरण आहे . असे असले तरी आपणाबरोबर असले ले आमचे जु ने संबंध लक्षात घेऊन केवळ
अपवाि म्हणून आम्ही आपले खाते चालू ठे वण्यास तयार आहोत. परंतु त्याकनरता आपण कमीत कमी
पन्नास हजार रुपयांवरील व्याज आकारण्यास मान्यता निली पानहजे. या व्यवतथेमुळे चार लाख रुपयांच्या
मयािे पयंत अनधक रक्कम काढण्याच्या आपणांस सर्धया असले ल्या अनधकारास कोणताच बाध येत नाही.
ते व्हा आपण या व्यवतथेस मान्यता द्याल असा आम्हांस नवश्वास वाटतो.

४. वरीलप्रमाणे नकमान रकमे वर व्याज आकारण्याची जी व्यवतथा आम्ही सुचनवली आहे नतला
आपली मान्यता असल्याचे आपण पत्राद्वारे आम्हांला त्वनरत कळवाल अशी आशा आहे .

अनु क्रमणिका
 ५. आपल्या आर्णथक उलाढालींच्या व्याप्तीची आम्हांस काही कल्पना असणे शक्तय नाही. परंतु आम्ही
वर सुचनवले ली नवीन योजना आपणांस कोणत्याही कारणामुळे गैरसोयीची वाटत असल्यास आपण िु सरी
पयायी योजना सुचवू शकता. नतचा आम्ही अवश्य योग्य तो नवचार करू.

६. आपला काय नवचार आहे तो शक्तय नततक्तया लवकर कळनवण्याची कृपा करावी.

आपले नवश्वासू,

महाव्यवतथापक.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४६

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

महाराष्ट्र सहकारी बँक णलणमटे ि

महाराष्ट्र भवन,
महात्मा गांधी मागश, फोटश ,
मुंबई, निनांक ...........

श्री. ज. ि. िोंिे ,
नवजय ननवास,
गोखले रोड, मुब
ं ई.

नप्रय महोिय,

गेल्या आठवड्यात आमच्या बँकेच्या िािर शाखेने आपल्या १२,०००/- रुपयांच्या चेकचे पैसे
िे ण्याचे नाकारल्याबद्दल तक्रार करणारे आपले निनांक ९ जानेवरी १९९२ चे पत्र नमळाले . चेकचे पैसे
नाकारल्यामुळे आपली जी गैरसोय िंाली त्याबद्दल अनतशय खेि वाटतो.

२. आपणांस आठवत असेल की, िािर शाखेतून रकमा काढण्याच्या व्यवतथेबाबत आपले जे
बोलणे िंाले होते त्यात खासकरून असे ठरले होते की, त्या शाखेतून आपणांस एका आठवड्यात जाततीत
जातत १०,००० रुपयांपयंत रक्कम काढता येईल. आपण अगोिर तसे सूनचत केले असते तर ही मयािा
वाढवून िे ण्यात आम्हांला अनतशय आनंि वाटला असता हे नलनहण्याची आवश्यकता आहे असे नाही.

३. त्याचबरोबर, आमच्या िािर शाखेने मला नवचारल्यानशवाय आपल्या संबनं धत चेकचे पैसे
िे ण्याचे नाकारावे याबद्दल मला प्रथम आियश वाटले हे ही मला नमूि केले पानहजे. त्या शाखेच्या
व्यवतथापकांना मी याबाबत टे नलफोनवर तपष्टीकरणही नवचारले . ते व्हा व्यवतथापकांनी त्याबाबत चौकशी
करून मला असे कळनवले की, ज्यावेळी आपण चेक निला. त्यावेळी चेकची रक्कम अनधकृत मयािे पेक्षा
जातत असल्याचे संबंनधत कारकुनाने आपल्या ननिशशनास आणले . त्यावर चेकची रक्कम अनधकृत मयािे पेक्षा
जातत असली तरी खास बाब म्हणून संबंनधत चेकचे पैसे द्यावेत अशी नवनंती करण्याऐवजी आपण लगेच तो
चेक रद्द केला व िु सरा १०,००० रुपयांचा चेक हजर केला. त्यामुळे त्या कारकुनाला साहनजकच असे
वाटले की, केवळ गैरसमजु तीमुळे प्रथम आपण जातत रकमे चा चेक हजर केला होता. आपणांस जातत
रकमे ची आवश्यकता होती व ती न नमळाल्यामुळे आपली गैरसोय होईल याची त्यास यस्त्कंनचतही कल्पना
आली नाही. त्याला तशी पुसटशी जरी शंका आली असती तरी ती बाब त्याने व्यवतथापकांना कळनवली
असती.

४. मी वर जे नलनहले आहे त्यावरून संबंनधत िु ःखि प्रसंग केवळ गैरसमजामुळे उदभवला हे आपण
ननःशंकपणे मान्य कराल आनण म्हणून तो आपण मनावर घेणार नाही अशी आशा आहे .

अनु क्रमणिका
 आपले नवश्वासू,

व्यवतथापक.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४७

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

भारत रेडिग कंपनी णलणमटे ि

७, नवठ्ठलभाई पटे ल मागश,

नगरगाव, मुंबई ४०० ००४,
निनांक ...............

मे ससश ग. स. िे वधर आनण कंपनी,

६३, काळबािे वी रोड,
मुंबई ४०० ००२.

नप्रय महाशय,

आपल्या निनांक ११ जु लैच्या पत्राबद्दल आम्ही आपले आभारी आहोत. आपल्या धंद्यात अनपेनक्षत
मंिी आली आहे आनण त्यामुळे आपणांस आमचा नहशेब वेळेवर चुकता करणे शक्तय िंाले नाही हे वाचून
आम्हांस अनतशय वाईट वाटले . तसेच, आपणाकडू न आमच्याकडे जी रक्कम येणे आहे ती आपण नजीकच्या
भनवष्ट्यकाळात चुकती करू शकणार नाही असे आपण आम्हांस जे कळनवले आहे त्याबद्दल आम्हांस खेि
वाटतो.

२. या बाबतीत आम्हांस आपणाला हे कळनवणे भाग आहे की, अगोिरच आम्हांला आपल्याकडील
रकमे साठी पुष्ट्कळ निवस थांबावे लागले आहे . आम्हांला अशा तऱहे चे नकत्येक नहशेब हाताळावे लागत
असल्याने प्रत्येकाकडे थोडी थोडी जरी रक्कम बाकी रानहली तरी अशी सवश बाकी नमळू न नकत्येक हजारांच्या
घरात जाते ही गोष्ट आपल्या लक्षात येईल. ही गोष्ट धंद्याच्या दृष्टीने आम्हांस फार काळ परवडणारी नाही हे
आपणही कबूल कराल असे वाटते. नशवाय असे की, तत्त्व म्हणून आम्ही आमची िे णी िे ऊन टाकण्याच्या
बाबतीत अनतशय तत्पर असल्यामुळे आमच्या ग्राहकांकडू नही आम्ही तशीच अपेक्षा करतो. म्हणून
आपणाकडील नहशेब सर्धया आहे तसाच घोळात ठे वणे यापुढे आम्हांला शक्तय नाही याबद्दल आम्हांला फार
वाईट वाटते.

३. तथानप, आपले व आमचे इतक्तया निवसांचे संबंध लक्षात घेता आपल्या अडचणीतून मागश
काढण्याच्या बाबतीत आम्ही आपणांस मित करण्यास तयार आहोत. आमचा जो माल आपण अद्यापपयंत
नवकू शकला नाही तो आपण आपल्या खचाने आमच्याकडे परत करावा. त्यायोगे आपले िे णे बऱयाच
प्रमाणात कमी होईल आनण रानहले ली बाकी आपण एका हप्त्याने झकवा िोन मानसक हप्त्यांनी परत करू
शकाल.

४. आमची वरील सूचना आपणांस मान्य आहे काय आनण असल्यास आमचा न नवकला गेलेला
माल परत करण्याच्या व बाकी रक्कम चुकती करण्याच्या बाबतीत आपण काय व्यवतथा करता ते उत्तरी

अनु क्रमणिका
त्वनरत कळनवण्याची कृपा करावी. आपल्या उत्तराची आम्ही वाट पाहात आहोत. आमची ननराशा होणार
नाही अशी आशा आहे .

आपले नवश्वासू,
भारत रेझडग कंपनी नलनमटे ड यांच्याकनरता,

व्यवतथापक.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४८

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

प्रकाि रेडिग कंपनी णलणमटे ि

सहकार भवन,
सेनापती बापट मागश, मुंबई,
निनांक .............
श्री. वसंतराव चंिावरकर,
पेडर रोड,
मुंबई.

महोिय,

निनांक ८ फेब्रुवारीला िंाले ल्या बोडाच्या सभेच्या कामकाजाच्या नटप्पणीची एक प्रत आपल्या
मानहतीसाठी सोबत पाठनवली आहे . त्यातील िािर येथे िहा लाख रुपये झकमतीच्या जनमनीच्या
खरे िीसंबंधीच्या नवषयाकडे मी आपले खास लक्ष मुद्दाम वेधू इस्च्छतो.

२. वरील जनमनीच्या खरेिीसंबध

ं ीची सूचना श्री. अनवनाश गोगटे यांनी मांडली आनण श्री.
नशवाजीराव किम यांनी नतला पाझठबा निला.

३. या सूचनेला काही सभासिांनी जोरिार नवरोध केला. त्यांचे म्हणणे असे होते की, वरील
झकमतीस जमीन घेतल्यास खचशवच
े वजा जाता त्या रकमे वर िोन टक्तक्तयांपेक्षा जातत व्याज नमळणार नाही.
नवशेषतः पैसे गुंतनवण्याचे अनधक लाभिायी ठरणारे िु सरे काही प्रतताव समोर असताना ही जमीन खरे िी
करणे कंपनीच्या नहताचे मुळीच ठरणार नाही.

४. जमीन खरे िीच्या सूचनेवर जी चचा िंाली तीमर्धये अर्धयक्षांनी उपस्तथत असले ल्या सभासिांच्या
ननिशशनास ही गोष्ट आणून निली की, श्री. गोगटे यांच्या सूचनेचा नवचार करीत असताना सिरह जनमनीची
खरे िी ही एक िीघश मुितीची गुंतवणूक होणार आहे हा महत्त्वाचा मुद्दा लक्षात घेणे अत्यंत जरूर आहे .
अर्धयक्षांनी असे प्रनतपािन केले की, ज्या भागामर्धये ही जमीन आहे तो भाग लवकरच नवकास पावणार आहे
आनण त्यामुळे साहनजकच जनमनीच्या झकमतीत फार मोठी वाढ होणार आहे . त्यावेळी कंपनीला वाटल्यास
तो जमीन वाढले ल्या झकमतीस नवकता येईल झकवा धंद्याच्या दृष्टीने उपयुक्त असे भरपूर भाडे नमळवून िे णारे
गाळे तीवर बांधता येतील.

५. त्यानंतर अर्धयक्षांचा दृनष्टकोन सभासिांनी एकमताने मान्य केला व श्री. गोगटे यांची सूचना
एकमताने मंजूर िंाली.

अनु क्रमणिका
 ६. जोगेश्वरी येथे नवजीवन सहकारी सोसायटीला कंपनीने जे गाळे बांधून निले आहे त त्यांचे
बांधकाम सिोष असल्याबद्दल सोसायटीकडू न जे पत्र आले होते त्याचाही नवचार बोडाने केला हे आपणांस
कामकाजाच्या नटप्पणीवरून कळू न येईलच. या बाबतीत संबंनधत इंनजननअसशकडू न आले ले तपष्टीकरण
अर्धयक्षांना पुरेसे समाधानकारक वाटले असले तरी, सोसायटीला तक्रारीला यस्त्कंनचतही जागा राहू नये
म्हणून या बाबतीत तज्ज्ञ व्यक्तींमाफशत आवश्यक ती तांनत्रक चौकशी करण्याचे बोडाने ठरनवले .

७. कामकाजाचे इतर नवषय नैनमनत्तक तवरूपाचे असल्यामुळे त्याबाबत तपष्टीकरणाची आवश्यकता

आहे असे मला वाटत नाही. तथानप, एखाद्या मुद्द्याबाबतचे तपष्टीकरण आपणांस पानहजे असल्यास तसे
कळवावे, म्हणजे ते मी ताबडतोब करीन.

आपला नवश्वासू,

सनचव.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ४९

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

णि मोरारजी गोकुळिास णमल्स णलणमटे ि

जा. क्र.
मुंबई, निनांक ...........
मे ससश पोपटलाल आनण कंपनी,
कापडाचे व्यापारी,
नागपूर.

नप्रय महाशय,

सुमारे चार मनहन्यांपूवी आपले एक पत्र आमच्याकडे आले होते. त्यात आमच्या नगरणीमधून तवतत
िराची पण नटकाऊ पातळे काढू न नमळतील काय, एकिम नकती नग घ्यावे लागतील, मोठ्या प्रमाणावर
मालाची उचल केल्यास कोणत्या सवलती नमळतील वगैरे चौकशी केले ली होती. त्या वेळी तशी सवड
नसल्यामुळे आम्ही इकडू न कळनवले होते की आपल्या पत्राचा नवचार ताबडतोब करता येण्यासारखा नाही,
पण आम्ही आपले पत्र नोंिवून ठे वतो व सुमारे चार-पाच मनहन्यांत काय करता येईल ते कळनवतो.

२. आज पत्र पाठनवण्याचे कारण असे की, आपल्या पत्राचा नवचार करण्यासारखी पनरस्तथती
ननमाण िंाले ली आहे . ते व्हा आपली पूवीची मागणी कायम असल्यास कळवावे, म्हणजे पुढचा व्यवहार
ठरनवता येईल.

३. आपल्या वरील पत्राचा नवचार करता, िोन-तीन माग केवळ आपणाकनरता राखून ठे वन
ू
आपणाला हवा तसा माल काढू न िे ता येईल. साधारणपणे, अडीचशे ते तीनशे नग आपण िरमहा उचलले
पानहजेत, म्हणजे आपल्या अपेक्षेप्रमाणे आपणाशी सहकायश करता येईल.

४. िु सरी गोष्ट, सुरुवातीस ननिान सहा मनहने तरी आपण वरीलप्रमाणे नग घेण्याचे नननित केले
पानहजे. म्हणजे माल तयार करण्यास कच्चा माल, सूत, रंग इत्यािी एकिम भरून ठे वता येईल. मग
िरमहा पातळांचा योग्य नततका पुरवठा करण्यास अडचण पडणार नाही.

५. वरील प्रकारची योजना खास आपणाकनरताच आम्ही करणार आहोत. म्हणून कच्चा माल घेऊन
ठे वण्यास नकमान िहा हजार रुपये आपण आमच्याकडे गुंतवून ठे वले पानहजेत. ते शक्तय नसेल तर एखाद्या
बँकेतफे हवाला निला तरी चाले ल.

६. वरील अटी लक्षात घेऊन आपण काय ठरनवता ते ताबडतोब कळवावे, म्हणजे आम्हांला पुढील
तयारीला लागणे सोपे जाईल.

अनु क्रमणिका
 ७. आपले व आमचे सहकायश व्हावे, धंिा वाढवावा, उभयपक्षी फायिा व्हावा आनण जनसेवा घडावी
अशी आमची मनापासून इच्छा आहे आनण ते वढ्ाकनरता आपणांस आम्हांला जेवढ्ा सवलती िे ता येतील
ते वढ्ा आम्ही िे ऊ ही खात्री बाळगावी. त्यासंबध
ं ीचे सनवततर बोलणे करण्यास मात्र आपणांस आमच्याकडे
यावे लागेल.

पत्राचे उत्तर त्वनरत पाठवावे.

आपले नवश्वासू,

व्यवतथापक.

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५०

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

सन १९६६ चे णवधानपणरषि णवधे यक क्रमांक २

णप्रन्स ऑफ वेल्स वस्तुसंग्रहालय अणधणनयम, १९०९ यात आिखी

सुधारिा करण्यासाठी णवधे यक :

ज्याअथी, यात यापुढे निले ल्या प्रयोजनांसाठी, नप्रन्स ऑफ वेल्स वततुसग्र

ं हालय अनधननयम, १९०९
यात आणखी सुधारणा करणे इष्ट आहे ;

त्याअथी, भारतीय गणराज्याच्या अठराव्या वषी, याद्वारे पुढीलप्रमाणे अनधननयम करण्यात येत
आहे :—

१. या अनधननयमास, नप्रन्स ऑफ वेल्स वततुसंग्रहालय (सुधारणा) संनक्षप्त नाव.

अनधननयम, १९६७, असे म्हणता येईल.
२. नप्रन्स ऑफ वेल्स वततुसंग्रहालय अनधननयम, १९०९ (यात यापुढे ज्याचा सन १९०९ चा मुंबई
उल्लेख “मुख्य अनधननयम” असा करण्यात आला आहे ) याचे कलम ३, अनधननयम क्रमांक ३
पोट-कलम (२) मर्धये,— याच्या कलम ३ ची
सुधारणा.
(अ) खंड (ब) नंतर, खालील मजकूर िाखल करण्यात येईल :—
“(ब-१) कला संचालक, महाराष्ट्र राज्य;”
(ब) खंड (क) ऐवजी, पुढील मजकूर िाखल करण्यात येईल :—
“(क) अनधष्ठाता, सर जमशेटजी जीजीभॉय कला शाळा;”
(क) खंड (क) नंतर, खालील मजकूर िाखल करण्यात येईल :—
“(क-१) संचालक, पुरानभले ख व पुरातत्त्वशास्त्र, महाराष्ट्र राज्य.”

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५१

पुढील णववरि टंकणलणखत करा :

खचाचे णववरि
अनु- प्रमुख/उप प्रमुख नवकासाचे शीषश योजनेचा खचश
क्रमांक
समाजसेवा
(कोटींमर्धये रुपये)
१ सामान्य नशक्षण (ई.बी.सी. चा समावेश करून) .. .. ८१·२०
२ तांनत्रक नशक्षण (नशल्पी प्रनशक्षणाचा समावेश करून) .. .. २७·१८
३ आरोग्य—
(अ) वैद्यकीय व शु श्रुषा .. .. .. २३·२८
(ब) आरोग्य .. .. .. ८·६८
(क) आयुवेि .. .. .. ०·६०
(ड) हाफनकन संतथा .. .. .. १·१०
(ई) होनमओपानथक व बायोकेनमक पद्धती .. .. ०·०४
(फ) नगर पाणीपुरवठा .. .. .. १०·३८
(ग) ग्रामीण पाणीपुरवठा .. .. .. १·४०
४ गृहननमाण व नगरनवकास—
(अ) गृहननमाण .. .. .. .. ३३·१६
(ब) नगरनवकास .. .. .. .. ५.८४
५ मागासले ल्या वगांचे कल्याण .. .. .. १७·७४
६ समाजकल्याण .. .. .. .. २·४०
७ सांतकृनतक कायश .. .. .. .. ०·९७
८ कामगार कल्याण (नशल्पी प्रनशक्षण वगळू न) .. .. २·४२

एकूण .. २१६·३९

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५२

पुढील णववरि टंकणलणखत करा :

सन १९९१-९२ च्या अखेरपयंत मंडळाने केले ले काम

पनरयोजनेचे वणशन पूणश बांधून एकूण खचश

िंाले ले गाळे
(रुपये लाखांत)
गनलच्छ वतती ननमूशलन योजना .. .. १०,१५६ ३६९
जु न्या औद्योनगक गृहननमाण योजना .. .. २,६०८
जु न्या अल्पप्राप्ती गट गृहननमाण योजना
नमनलटरी हटमेंटस
..
..
..
..
२,०७५
१,५७५
} २७५

वमा शेल ऑईल नरफायनरीसाठी योजना .. .. ५०० ३७

अल्पप्राप्ती गट गृहननमाण योजना .. .. ७,१४५ ४७०
मर्धयमप्राप्ती गट गृहननमाण योजना .. .. १,४७२ २२०
बेघर िंाले ल्यांसाठी गृहननमाण योजना .. .. २०० १२०
पुनवशसनाची कामे .. .. १९,७१५ ५०२
अल्पप्राप्ती गट गृहननमाण योजना .. .. ४२२ ९
अथशसाहास्य्यत औद्योनगक गृहननमाण योजना .. .. २४,५२२ १,२११

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५३

पुढील णववरि टंकणलणखत करा :

णिक्षि व िेतीकणरता मंजूर केले ली व खचण झाले ली रक्कम

नशक्षण शेती
नजल्हा मंजूर केले ली खचश मंजूर केले ली खचश
रक्कम रक्कम
रुपये रुपये रुपये रुपये
ठाणे .. ३३,२९३ ४२,६९२ १८,००० ६३,०४९
रायगड .. ६०,३८६ ३२,१२२ ८८,००० ७५,५००
रत्नानगरी .. ८२,४७८ ६०,५९१ ४८,४०२ ३३,३६४
नानशक .. ६०,३६६ ५०,१०२ ४४,३११ ३५,४८१
धुळे .. ५२,८१४ ५६,७९९ २७,८५२ २५,१३२
जळगाव .. ६४,००० ४६,००० ९९,००० ८८,८३२
अहमिनगर .. ५१,४९१ २८,५९२ ३८,४९५ २५,०००
पुणे .. ४४,२११ ३९,१३२ ४४,३४० ३५,१२५
सातारा .. ३४,००० ३१,५०० ४५,००० ४३,३३४
सांगली .. ५७,७४८ ५६,००० ६५,५०० ५५,३००
सोलापूर .. ७१,००० ६५,५२५ ८५,४५२ ७५,०००
कोल्हापूर .. २४,९०० २२,८५० ६५,१४५ ५६,५००

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५४

पुढील जमाखचण टंकणलणखत करा :

स्वामी णववेकानंि चॅणरटी रस्ट, मुंबई

३१ माचण १९९२ रोजी संपिाऱ्या वषाचा जमाखचण

जमा खचश

रुपये पैसे रुपये पैसे रुपये पैसे रुपये पैसे

(१) भाडे १७,४५९·६१ (१) महानगर- पानलका कर ६,२०२·१४

(२) व्याज ५७३·६० (२) नवमा ३८५·००

(३) फी— (३) इमारतीच्या झकमतींमधील ६,४३६·००

घट

(अ) छावालयातील ६२,३३६·०० (४) ले खनसामग्री व छपाई ७०८·२७

नवद्याथ्यांकडू न

(ब) तवातथ्यगृहातील ३२,१०३·५० (५) वेतन व ऑनडट फी—

रोग्यांकडू न

९४,४३९·५० (अ) वेतन ११,०००·८७

(४) िवाखान्याचे उत्पन्न— (ब) ऑनडट फी २००·००

(अ) बांिरा येथील ५,२८६·०९ ११,२००·८७

िवाखान्यांचे

(ब) ठाणे येथील ४,८२२·०० (६) िु रुतत्या, ननगा व िे खरे ख ८,०००·४०

िवाखान्यांचे खचश

१०,१०८·०९ (७) वीज खचश ७००·१५

(५) संकीणश उत्पन्न १,९०८·८१ (८) संकीणश ३,१६९·३७

(६) नशलकी पत्रकामर्धये नमूि केले ला १४,३७५·१७ (९) नशक्षण खचश ४७,०२३·८६
चालू वषाचा तोटा

(१०) वैद्यकीय मित ५५,०३८·७२

१,३८,८६४·७८ १,३८,८६४·७८

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५५

पुढील नफातोटा पत्रक टंकणलणखत करा :

महाराष्ट्र रेडिग कापोरे िन, मुंबई

३१ माचश १९९२ रोजी संपले ल्या वषाचे नफातोटा पत्रक

खचश उत्पन्न

रुपये पैसे रुपये पैसे रुपये पैसे रुपये पैसे

ठे वी, कजशरोखे व बंधपत्रे .. २,३९,८९१·३८ व्याज :—

यांवरील व्याज

पगार व भत्ते— (१) कजे व अनग्रम धन ५,००,६६२·९७

यांवरील

(अ) व्यवतथापक .. १८,०००·०० (२) गुंतवणूक व ठे वी ९,१६२·२९

संचालक यांवरील

(ब) इतर .. ८०,८७५·३८ ५,०९,८२५·२६

९८,८७५·३८ कनमशन ५,६३२·३२

प्रवास व इतर भत्ते— इतर १३,५८७·१९

(अ) व्यवतथापक .. २,०७१·८९

संचालक

(ब) इतर .. ८,५७७·११

१०,६४९·००

संचालक व सनमत्यांचे सितय .. ८,७७५·००

यांची फी

संचालक व सनमत्यांचे सितय .. ३,०५२·६२

यांचे प्रवास व इतर भत्ते

कमशचाऱयांचा भनवष्ट्यननवांह .. १,७७८·२४

ननधी नहतसा

टपाल, तारा, तटम्प्स व .. ६,७७५·८२

टे नलफोन्स

छपाई व ले खनसामग्री .. १३,४११·५३

बँक चाजेस व कनमशन .. १,०१४·८५

ऑनडट व वकील फी .. ६,८२५·४३

गुंतवणूक नवक्रीवरील नुकसान .. ७,८७०·८०

भाडे , कर, नवमा, निवाबत्ती वगैरे .. ४,११८·७५

ताळे बंिात ओढले ला ननव्वळ नफा .. १,२६,००५·९७

एकूण .. ५,२९,०४४·७७ एकूण .. ५,२९,०४४·७७

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५६

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
अनेक वषांपूवी आपण आपल्या भनवतव्यानवषयी एक र्धयेय नननित केले होते . ७२
ते र्धयेय सार्धय करण्यासाठी घेतले ली प्रनतज्ञा पुनः घेण्याची आज वेळ आली आहे . १४५
आज मर्धयरात्री सारे जग जेव्हा शांत िंोपले ले असेल ते व्हा भारतात तवातंत्रयाचा २१८
उिय होऊन नवे चैतन्य भारताला प्राप्त होईल. िीघश काळपयंत िडपणाखाली असले ले २९७
राष्ट्र जागे करणारा, एका युगाचा अंत होऊन नवे युग सुरू करणारा असा निवस ३६९
राष्ट्राच्या इनतहासात क्वनचतच उगवत असतो. तो निवस आता भारताच्या इनतहासात ४४२
उगवणार आहे . अशा या मंगल प्रसंगी भारताची, भारतीय जनते ची आनण त्याहू नही ५१७
श्रेष्ठ अशी मानवते ची सेवा करण्याची आज आपण पुनः प्रनतज्ञा घेऊ या. ५८०

आजपयंत आपण खडतर पनरश्रम केले . आपल्याला कधी यश आले , कधी ६४५
अपयशही आले . पण मागात अनेक अडचणी येऊनही, ज्या उिात्त र्धयेयाने आपल्याला ७१९
सतत प्रेरणा निली त्या र्धयेयाचा आपण कधीही नवसर पडू निले ला नाही. आपल्या ७९१
िु िैवाचा काळ आज संपला असून भारताचे हरपले ले तवत्व पुनः प्राप्त िंाले आहे . ८६६
आज आपण जे यश सार्धय केले आहे ते यश म्हणजे यापुढे यापेक्षाही महान यश ९३८
सार्धय करण्यासाठी आपल्याला नमळाले ली संधी आहे . भनवष्ट्यकाळाचे हे आव्हान १००७
आपण तवीकारू या. १०२४

तवातंत्रय आनण सत्ता हाती आली म्हणजे ओघानेच जबाबिारीही आलीच. १०९१
आपला भनवष्ट्यकाळ आता आराम करण्याचा नाही, तर आजपयंत अनेक वेळा ११५४
आपण जी प्रनतज्ञा घेतली आनण आजही नजचा आपण पुनरुच्चार करणार आहोत १२२४
ती प्रनतज्ञा पूणश करण्यासाठी अनवश्रांत श्रम करण्याचा आहे . १२७४

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५७

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
भारत ही आपली पनवत्र भूमी आहे , ही कल्पना, गेल्या हजारो वषांपासून, ६९
आपल्या लोकांच्या अंतःकरणात रुजले ली आहे , आनण या िे शात अनेक राजे आनण १४३
अनेक राज्ये होऊन गेली असली आनण ननरननराळ्या भाषा बोलणारे लोक राहात २१६
असले तरी याच कल्पनेने आपल्याला परतपरांशी ननगडीत केले आहे . २७४

गेल्या हजारो वषांपासून ही भूमी आपली आहे . मी उत्तरेतील राहणारा ३४४

असूनसुद्धा येथे मला अगिी घरच्यासारखे वाटते आहे , कारण मी याच िे शाच्या एका ४२०
भागात आलो आहे आनण एकच आशा-आकांशा आनण एकच नवचार असले ल्या ४८७
माझ्या नमत्रांमर्धये, माझ्या सहकाऱयांमर्धये मी वावरतो आहे . नहमालयावर मािंा नजतका ५६४
हक्क आहे , नततकाच तुमचाही आहे , आनण कन्याकुमारी आनण मिु राई यांच्यावर ६३५
तुमचा नजतका हक्क आहे नततकाच मािंाही आहे . या भूमीत आपला जन्म िंाला. ७०६
नतची सेवा आपल्याला करावयाची आहे . ही भूमी, हा आपला समाईक वारसा ७७४
आहे . गतकाळात, भूगोल इनतहास, संतकृती, आशा-आकांक्षा आनण जयपराजय या ८४८
सवांमुळे, आपण एकाच िे शाचे घटक आहोत, अशी भावना आपल्यात ननमाण ९१९
िंाली आनण आज आपल्या सवांच्या प्रयत्नाने आनण त्यागाने आपण तवातंत्रय ९८८
नमळनवले . आज आपण राजकीय दृष्ट्याही एक िंालो आहोत. १०४१

असे असताना, थोर वारसा म्हणून आपल्याला लाभले ले हे ऐक्तय आनण लढू न ११११
नमळनवले ले तवातंत्रय, आपण कसे नष्ट होऊ िे ऊ? आपल्या कोयवधी िे शाबांधवांचे ११९१
भनवतव्य उज्ज्वल करून त्यांचे नहतसंवधशन करावयाचे हे आपले सवांचे समाईक १२६२
उनद्दष्ट आहे . १२७५

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५८

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
महाराष्ट्र राज्याने राज्यकारभाराचे आतापयंतचे इंग्रजी हे परभाषीय मार्धयम ७०
बिलू न त्या जागी मराठीची प्रनतष्ठापना करण्याचा ननणशय घेतला व त्या निशेने १४०
पावले टाकण्यास लागलीच सुरुवात केली. १९६० साली भाषा नवभागाची ननर्णमती २११
िंाली व राज्यकारभाराच्या मराठीकरणासाठी आवश्यक असले ल्या तयारीचा प्रारंभ २८१
करण्यात आला. महाराष्ट्रातील लोकमतही या बाबतीत जागरूक होते . राज्यकारभार ३५४
मराठीतून व्हावा आनण तो शक्तय नततक्तया लवकर व्हावा अशी नवधानमंडळातही ४२३
वारंवार मागणी होत होती. पण या पनरवतशनाच्या मागातील अनेक अडचणी िू र ४९५
िंाल्यानशवाय व आवश्यक तेवढी तयारी िंाल्यानशवाय हा बिल घडवून आणणे ५६४
इष्ट नव्हते . शासनयंत्रणेवर नवपरीत पनरणाम न होऊ िे ता व कारभारातील कायश- ६३९
क्षमते स धक्का न लागता हे िंाले पानहजे. अशीच या बाबतीत शासनाची दृष्टी होती. ७१५
म्हणूनच िरम्यानचा काळात सबुरीचे धोरण अवलं नवण्यात आले . मराठीकरणाच्या ७८७
दृष्टीने तयारीचा भाग पुष्ट्कळसा िंाला आहे , हे थोड्या वेळापूवीच भाषा नवभागाच्या ८६८
व संबंनधत मंडळ व सनमत्या यांच्या कायाचा जो अहवाल वाचण्यात आला त्यावरून ९३९
आपल्या लक्षात येईल. याच वेळी घटनेनुसार नवधानमंडळाच्या कामकाजासाठी १००८
इंग्रजी चालू राहण्याची पंधरा वषांची मुितही संपत आली होती. ते व्हा, मराठी १०८३
ही कायिे शीरपणे महाराष्ट्राची राजभाषा ठरनवण्याचे व नतच्या जोडीला काही काळ ११५७
इंग्रजी चालू ठे वण्याचे नवधे यक शासनाने नवधानमंडळात मांडले व ते थे ते संमत १२३२
होऊन त्याला रीतसर अनधननयमाचे तवरूप िे ण्यात आले . १२८१

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ५९

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
पूवी आपण ज्या कसोटीच्या प्रसंगांतून पार पडलो व जी उनद्दष्टे सार्धय केली ७१
त्यांजकडे आपण अनभमानाने व उनचत समाधानाने पाहू शकतो अशी मािंी धारणा आहे . १५२
परंतु आपणास नवश्रांती वा उसंत घेता येणार नाही. आपल्यापैकी बहु संख्य लोकांच्या २३१
वायास आले ले िै न्य आनण िानरद्र्य, खालावले ले जीवनमान, अज्ञान व रोगराई यामुळे ३०७
घडू न आले ला अनथश, नशक्षणाचा अभाव आनण आपल्या जनते पैकी पुष्ट्कळांना जाचणारी ३८५
संधीची वाण या सवश गोष्टी आपणास आव्हान िे णाऱया आहे त. परंतु आपल्या सवाचे ४६५
नचकाटीचे प्रयत्न, अनवश्रांत पनरश्रम आनण तवाथशत्याग यायोगे आपण हे आव्हान तवीकारू ५४४
शकू. राष्ट्र उभारणीचे कायश नु कते च सुरू िंाले ले आहे आनण आर्णथक समृद्धीच्या ६२३
उनद्दष्टापासून आपण अद्यानप फार िू र आहोत. आर्णथक समृद्धीसाठी राष्ट्रीय एकात्मता ७०५
आनण ऐक्तय या प्रथमावश्यक वाबी होत. म्हणून राष्ट्राच्या सेवस
े ाठी, जानतधमाचे ७८१
नवनवध अडसर कायमचे नष्ट करण्यासाठी आनण सबंध िे शाच्या कल्याणाथश िंटण्यासाठी ८५७
आपण पुन्हा एकवार वचनबद्ध होऊ या. आपल्या िे शाच्या सीमांवरील अचानक धाडींना ९३४
खंबीरपणे व धैयाने तोंड िे ण्यास समथश होईल अशा बलाढ् राष्ट्राची उभारणी करणे १०१७
आपणास केवळ याच मागाने शक्तय होईल. नवधानमंडळात व त्याबाहे र िोन्ही सभागृहांचे १०९९
आपण सवश माननीय सितय जे पनरश्रम कराल त्यावरच या उनद्दष्टांची पनरपूती अवलं बून ११७४
आहे . आता आपण आपल्या चचेस प्रारंभ करू शकता. आपली ही चचा फलिायी १२४७
व्हावी, अशी मािंी मनःपूवशक प्राथशना आहे . १२८८

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६०

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
परकीय सत्तेनवरुद्ध भारताने केले ल्या मुनक्तसंग्रामाचे अजून शेष रानहले ले पवश, ७५
इंग्रजीच्या गळचेपीतून िे शी भाषा मोकळ्या िंाल्यानशवाय पूणश होणार नाही हे १५१
आपण लक्षात घेतले पानहजे यात इंग्रजी भाषेचे महत्त्व नाकारण्याचा भाग नाही. २२७
ती जगातील एक समृद्ध भाषा असून नतला आपली ज्ञाननवज्ञानाची धात्री म्हणावी २९८
लागेल. पण याही क्षेत्रात ती माते चे तथान कधीही घेऊ शकणार नाही. ते तथान २७६
मातृभाषेचेच रानहले पानहजे. आजवर ज्ञाननवज्ञान, तंत्र, नशक्षण, प्रशासन इत्यािी ४५२
सवशच बाबतीत इंग्रजीचे वचशतव होते . मातृभाषा–प्रािे नशक भाषा–उपेनक्षत होत्या. ५३३
त्यांची या नानानवध अंगांनी वाढ व्हावयाची असेल तर या साऱया क्षेत्रांत त्या इंग्रजीची ६१२
जागा घेणे अननवायश आहे . या दृष्टीने काँग्रेस कायशकानरणीने प्रशासनाचे व नवश्व- ६९२
नवद्यालयीन नशक्षणाचे प्रािे नशक भाषा हे च मार्धयम राहावे असा जो आिे श निला ७६७
आहे तो तवागताहश म्हणावा लागेल. याचा अथश इंग्रजी भाषेचे सवशतवी उच्चाटन केले ८४६
जाईल असा नाही. केंद्र सरकार जोपयंत झहिीबरोबर इंग्रजीचा जोडभाषा म्हणून ९२४
वापर करीत राहील व वनरष्ठ आनण सवोच्च न्यायालयात इंग्रजीतून काम चाले ल ९९३
तोपयंत येथील राज्यकारभारात थोड्याफार प्रमाणात इंग्रजीचा उपयोग करावाच १०६७
लागेल व ती भाषा अवगत असणे जरुरीचे राहील. या आवश्यकते च्या दृष्टीने तसेच ११४०
ज्ञाननवज्ञानाच्या क्षेत्रातील संशोधनकायाचे व आंतरराष्ट्रीय संपकाचे साधन म्हणून १२१७
इंग्रजी भाषेचा शाले य आनण नवद्यापीठीय नशक्षणात अवश्य अंतभाव करावा लागेल. १२९२

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६१

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
नशक्षणाचे कसले च संतकार ज्यांच्यावर शतकानु शतके िंाले नाहीत असे ६३
अनेक घटक आमच्या समाजात आहे त, ही गोष्ट खरी. त्यांचा शैक्षनणक व सामानजक १३७
िजा वाढवावयाचा तर त्यांच्यासाठी समाजाने काही खास प्रयत्न केले पानहजेत २०५
ही गोष्टही खरी. परंतु त्यासाठी, या मागासले ल्या घटकांना नशक्षण िे ताना एकूण २८२
नशक्षणाचा िजा उतरला म्हणून कोठे नबघडले अशी वृत्ती वा दृष्टी नशक्षण- ३५४
प्रसाराच्या पुरतकत्यांनी ठे वन
ू भागणार नाही. त्यांनी नशक्षणप्रसाराची मागणी ४२९
जरूर करावी. परंतु ती मागणी नशक्षणाच्या अनधक सोयींसाठी, अनधक शाळांसाठी, ५०६
असावी. त्यांनी अशी मागणी केली तर ती पूणश करणे समाजाने व सरकारने ५७४
आपले कतशव्यच मानले पानहजे. पण नशक्षणाच्या िजाच्या बाबतीत समाजाने ६४१
तडजोड तवीकारावी असा जो आग्रह नशक्षणप्रसाराचे अनेक प्रवतशक आज धरीत ७१०
आहे त, तो आग्रह केवळ अयोग्यच नव्हे तर समाजघातक ठरणार आहे . ७७०

कारण, अशा भोंगळ नशक्षणप्रसाराने वरवर पाहता मागासले ल्या सामानजक ८३८
घटकांतील अगर प्रािे नशक नवभागांतील असंख्य तरुण नशनक्षत झकवा पिवीधर ९०८
िंाल्यासारखे निसतील, नशक्षणाच्या या नशक्कामोतशवामुळे काही नोकऱया व सत्तातथाने - ९८९
ही ते नमळवू शकतील, परंतु याच तथाकनथत सुनशनक्षत तरुणांमधून उद्याचे शास्त्रज्ञ, १०६८
तंत्रज्ञ, कलाकार, संशोधक अगर राज्यकते ननमाण होणार आहे त हे नवसरून ११३८
चालणार नाही. त्यांच्या ज्ञानाचा पायाच कच्चा असेल तर समाजाची भावी १२०१
प्रगती तर खुंटेलच, परंतु अनेक अनपेनक्षत संकटांस समाजाला भावी कालात तोंड १२७४
द्यावे लागेल. अपुऱया ज्ञानाच्या नशिोरीवर जे तरुण इंनजननअर बनतील त्यांच्या १३४७
हाती आमच्या िे शातील प्रचंड नवद्युतयोजना अगर धरणे, उद्योगधंिे झकवा वाहतुकीची १४२७
साधने सुरनक्षत राहतील काय? खऱयाखु ऱया संशोधनानशवाय संशोधकांच्या पिव्या १५०५
ज्यांनी नमळनवल्या त्यांच्याकडू न िे शातील रोगराईवर झकवा अन्य प्रश्नांवर खरे खुरे १५८२
संशोधन व उपाययोजना होईल का? १६१६

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६२

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
पांनथक बंधनाने जेव्हा माणसे एकत्र येतात ते व्हा त्यांची कल्याण करण्याची ६९
शक्ती वाढत नाही. जेव्हा सहज बंधुभावनेने एकत्र येतात, तथूल संबध
ं गौण १४२
समजतात, मतापेक्षा माणसाला अनधक महत्त्व िे तात, बाह्य कामापेक्षा अंतवृशत्तीला २१५
महत्त्व िे तात. माणसाला माणूस म्हणून ओळखतात, त्यावेळी कल्याण करण्याची २८४
शक्ती वाढते . मी अशा पुष्ट्कळ संतथा पानहल्या आहे त की, ज्यांचा प्रारंभ उत्तम ३५७
हे तूने िंाला आहे , पण पुढे त्यांच्या कायामधून िोषच उत्पन्न होऊ लागले . मग ४३४
त्या िोषांचा बचाव केला जातो, ते िोष लपवूनही ठे वले जातात. मग वृत्ती ५०५
ननराळी होते , तुकडे पडू लागतात मला तुकडे नकोत. अखंड आनंि मला ५७२
घ्यावयाचा आहे आनण तो केवळ माननसक नव्हे . तो तर मी घेऊनच रानहलो ६४१
आहे . पण प्रत्यक्ष नक्रयात्मक म्हणून कोणी कोणत्याही धमाचा झकवा पंथाचा ७१५
असो, मी िरे काकडे माणूस म्हणून पाहू इस्च्छतो. त्यानेही माझ्याकडे तसेच ७८४
पाहावे. तरच कल्याणकारी सेवा होईल. ८२०

मानवाचा आत्मा परमे शात आनण अभेिमय आहे आनण हा जो अशांती आनण ८९३
भेि यांचा आभास होत आहे ती त्याच्या परमशांतीच्या तुलनेत नगण्य आहे . तरी ९६८
पण तवच्छ वततावर लहानसा डागही दृष्टी खेचन
ू घेतो. जागनतक युद्ध चालू होते १०४५
ते व्हाही मी ननराश नव्हतो. मी तर असेच मानीत होतो, आनण आहे की, जागनतक १११९
महायुद्धे ईश्वरी असतात आनण काही नशक्षा िे ऊनच का होईना ती मानवाची उन्नती ११९६
करण्यासाठीच होतात. मला हे ही माहीत आहे की, अशी महायुद्धे प्रशांत आत्म्याच्या १२७४
एका कोपऱयात होत राहतात आज निसून पडतात. थोड्या निवसांनंतर नाहीशी १३४६
होतात. १३५३

या कमननशबी जगात उिय कोणाचाच िंाले ला नाही, अजून सवांचा अततच १४१८
आहे . कोणाच्या घरात चूलच पेटत नाही, तर कोणाच्या घरातील चुलीत भाकर १४९०
जळू न रानहली आहे . िोघाच्याही चुलींचा अतत िंाले ला आहे . िोघेही उपाशी १५६५
आहे त. समाजातील पैसेवाल्या लोकांचा तर कधीच अतत होऊन चुकला आहे आनण १६३८
जे िनरद्री आहे त त्यांचा तर अततच आहे . तुलसीिासांचे एक भजन या नठकाणी १७०८

अनु क्रमणिका
मला आठवते. ते ईश्वराला म्हणताहे त, “प्रेमाची रीत तुम्हीच चांगली जाणता. १७८२
मोठ्यांचा मोठे पणा तुम्ही िू र करता आनण लहानांचा लहानपणा तुम्ही िू र करता १८५५
ही तुमची रीत आहे ” मोठ्यांचा मोठे पणा कायम राखणे म्हणजे त्यांच्यावर प्रेम १९३२
करणे नव्हे . १९४३
—आचायश नवनोबा भावे

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६३

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
सवोिय हा असा एक अथशघन शब्ि आहे की त्याचे नजतके अनधक झचतन आनण ६९
आचरण आपण करीत जावे. नततका अनधकानधक अथश त्यातून आपल्याला कळत जाईल. १३४
सवश अथश एकिम कळणार नाही. हळू हळू कळे ल. परंतु त्या शब्िाचा एक अथश तपष्ट आहे . २१०

ईश्वराने ज्याअथी या जगात मानवसमाज उत्पन्न केला आहे त्याअथी मानवामानवात २२०
नवरोध असावा, झकवा एकाचे नहत िु सऱयाच्या नहताशी नवरोधी असावे, अशी त्याची इच्छा २८९
असणे शक्तय नाही. एका मुलाचे नहत िु सऱया मुलाच्या नहताशी नवरोधी असावे, असा ३६१
कोणताच बाप इस्च्छणार नाही. मुलांमर्धये नवचारभेि असू शकेल, परंतु नहतनवरोध असू ४३३
शकणार नाही. नवचारांची वेगवेगळी अंगे एकत्र केल्याने एक पूणश नवचार बनू शकतो. एकाच ५०५
व्यक्तीला पूणश नवचार सुचेल हे संभवनीय नाही. एकाला एक अंग सुचेल, िु सऱयाला िु सरे ५७७
सुचेल, तर नतसऱयाला नतसरे सुचेल. अशा रीतीने सवश अंगे नमळू न एक पूणश नवचार होतो ६५६
म्हणून नवचरभेि असणे आवश्यक आहे . त्यात िोष नसून गुण आहे . परंतु नहतनवरोध असता ७३१
कामा नये. ८१०

परंतु आम्ही आमचे जीवनच असे बननवले आहे की एकाच्या नहतात िु सऱयाच्या नहताचा ८७६
नवरोधच ननमाण होतो. धन वगैरे ज्या वततू आम्ही लाभिायी मानतो त्यांचा संग्रह ९४३
समोरच्यांची पवा न करता आनण कधी कधी त्यांना लु बाडू नही आम्ही करतो. प्रेमापेक्षाही १०२१
अनधक झकमत आम्ही धनाला, सुवणाला, िे ऊन ठे वली आहे . अशी ही सुवणशमाया जगभर १०९१
पसरली आहे . त्यामुळे परतपरांतला एकोपा आनण समन्वय, जो वाततनवक सोपा असावयाला ११६७
पानहजे होता, कठीण होऊन बसला आहे . १२४३

त्या एकोप्याच्या शोधात अनेक राजकीय, सामानजक आनण आर्णथक शास्त्रेही बनली १३१४
आहे त, तरी अजून सवांचे नहत साधतच नाही. परंतु एक साधी गोष्ट जर लक्षात घेतली १३८५
तर ते साधणार आहे . प्रत्येकाने एकमे काची झचता वाहावी, आनण आपली झचताही िु सऱयाला १४५६
तकलीफ होणार नाही अशा रीतीने वाहावी हीच ती साधी गोष्ट. कुटु ं बात असेच होते . १५२९
कुटु ं बातील हा न्याय समाजाला लागू करणे कठीण जाऊ नये, सोपे जावे, यालाच सवोिय १६०३
म्हणतात. १६८२

सवोियाचा हा एक अगिी सरळ व तपष्ट अथश आहे . जसजसे आम्ही अनधक प्रयोग १७२१
करीत जाऊ, तसतसे त्याचे इतरही अथश तपष्ट होत जातील. परंतु हा त्याचा कमीत कमी १७८६
अथश आहे . त्यातूनच आपल्याला अशी प्रेरणा नमळते की, आपण आपल्या कमाईचे खाल्ले १८६०
पानहजे, िु सऱयाच्या कमाईचे खाता कामा नये. ही प्रेरणा प्रत्येकाने लक्षात घेऊन ती आपल्या १९३३
मानावर चांगली ठसवली पानहजे. २०१२
२०६१

अनु क्रमणिका
 —आचायश नवनोबा भावे

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६४

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
एखाद्याचें जीवन जोपयंत संपले ले नसते तोपयंत त्याच्या नवचारांत बिल होत ६७
असतो. म्हणून नवचारांचे पनरपूणश िशशन होऊ शकत नाही. नवशेषतः जी माणसे १५०
ननत्यननरंतर प्रगती करीत असतात, त्यांच्या नवचारांचा नवकास शेवटी शेवटी फार २२२
जोराने होत असतो. तुकारामाच्या आयुष्ट्यात हे च निसून येते. तो सतत प्रयत्नशील २९९
महापुरुष होता. वासनांच्या क्तले शांतून सुटण्यासाठी इतका जोरिार त्याचा िंगडा चालू ३७९
होता की असे िु सरे उिाहरण थोडे आढळे ल. परंतु शेवटच्या–किानचत िोन, चार, ४५७
सहा मनहन्यांच्या–अवधीत त्याने जो महान अनु भव नमळनवला तो त्यापूवी कधीच ५३०
नमळनवला नव्हता. तुकारामाच्या आर्धयास्त्मक जीवनाची उज्ज्वल पराकाष्ठा शेवटच्या ६००
निवसांत निसून येते. तत्पूवीची त्याची साधक-िशा त्याच्या अभंगांत उघडी आहे . ६७७
शेवटल्या िोन-तीन मनहन्यांत तुकारामाने जी उं ची उडी मारली आहे ती सबंध ७४६
आयुष्ट्यात तो मारू शकला नव्हता आता ते जीवन संपल्यानंतर नवचारांची समग्रता ८१९
आपल्यासमोर असल्यामुळे तो झचतनाचा उत्तम नवषय होऊ शकतो. ८७८

गांधीजींना जेव्हा कधी कोणी सांगत की, अमुक अमुक गोष्ट तुम्ही नवीन ९४७
सांनगतली, ते व्हा ते म्हणत, “मी नवीन काही सांनगतले आहे असे मला वाटत १०१६
नाही. आजपयंत अनेक थोरांनी जे सांनगतले ते च आजच्या युगात कसे अमलात आणावे १०९५
याचा मी प्रयत्न करीत आहे , इतकेच” ११२९

या त्यांच्या म्हणण्यात नुसती नम्रता आहे असे मी मानीत नाही. वततुस्तथती ११९८
तशीच आहे . हीच भाषा येशू नितताची होती. तो म्हणे, “मी पूवशजांची नशकवण १२८१
उखडू न टाकण्यासाठी आलो नसून नतची पूणत
श ा संपािन करण्यासाठी आलो आहे ” १३५५
शंकराचायश एवढे महान. पण ते आपला नवचार उत्तम तकाने मांडूनही पूवीच्या १४२७
वचनांचा आधार िे त. कोणी म्हणतात, असा आधार िे णे पंगूपणा आहे . मी १५००
म्हणतो हा पंगूपणा नाही. ही बुनद्धमत्ता आहे . अनंत अनु भवांनी भरले ले अथशघन १५७९
असे शनक्तशाली जु ने शब्ि जो वापरतो तो त्यांचे ऋण कधी नवसरू शकत नाही. १६५२

एकिा आमचे एक नमत्र महं मि पैगंबराच्या कामनगरीचे वणशन करताना म्हणाले , १७२२

अनु क्रमणिका
“अरब एवढे रानटी, जंगली, पण त्यांना महं मिाने मानवता निली. केवढी महान १७९३
त्याची ही कामनगरी. थेट गांधीजींच्या कामनगरीसारखी आहे ती. गांधीजींनीिे खील १८७३
आमच्यासारख्या हीन जनांना महान बननवले ” १९११

मी त्या नमत्राला म्हणालो, महं मि पैगंबरानवषयीची तुिंी कल्पना चुकीची आहे १९८४
व तशीच गांधींच्या नवषयीही. मािंे हे म्हणणे ऐकून त्या नमत्राला आियश वाटले से २०६४
निसले . २०७०
—आचायश नवनोबा भावे

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६५

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
शासनाने राज्यातील शेतीच्या उत्पािनात व नवशेषतः अन्नधान्याच्या उत्पािनात ७०
वाढ करण्यासाठी जोमिार उपाययोजना करण्याचे चालू ठे वले आहे . मुख्य मंत्रयांच्या १४४
अर्धयक्षतेखाली तथापन करण्यात आले ली उच्चतर कृनष उत्पािन सनमती, शेतीच्या २१३
उत्पािनात वाढ करण्यासाठी शासनाने चालनवले ल्या प्रयत्नांचे एकसूत्रीकरण व २८०
मागशिशशन करीत आहे . शेतीच्या उत्पािनात वाढ करण्यासाठी ज्या वेगवेगळ्या ३४८
योजना हाती घेण्यात आल्या आहे त त्यांनुसार मागील वषात सार्धय केले ली उनद्दष्टे ४२४
समाधानकारक आहे त. जलझसचनाच्या प्रयोजनासाठी नवीन नवनहरी खोिणे व जु न्या ४९८
नवनहरींची िु रुतती करणे याबाबतचा कायशक्रम पूवीप्रमाणेच नेटाने पुढे चालू ठे वण्यात ५७८
आला असून सुरुंगाच्या साहाय्याने नवनहरी खोिण्यासाठी वायु संपीडक (एअर ६४६
कॉम्प्रेसर) यंत्रांच्या संख्येत ६५ वरून २५० पयंत आता वाढ करण्यात आली आहे . ७२०
चालू वषी ठरनवले ल्या लक्ष्यानु सार १३,००० पंपही बसनवण्यात येतील. ७७९

शेतीच्या उत्पािनात वाढ करण्यासाठी चालनवले ल्या प्रयत्नांना अनधक गती ८४४
िे ण्याच्या दृष्टीने पूवी खरीप व रबी मोनहमा सुरू करण्यात आल्या होत्या. आतापयंत ९२४
या मोनहमांचे उनद्दष्ट शेतीच्या उत्पािनात सुधारले ल्या पद्धतीचा अवलं ब करण्यापुरते च १००४
मयानित होते . चालू वषापासून शासनाने नवीन भात जनमनी तयार करणे आनण १०७८
ज्वारीसाठी रोप संरक्षण योजना हाती घेणे यांसारख्या नवनशष्ट कामांकडे नवशेष ११५५
लक्ष िे ण्याचा ननणशय घेतला आहे . या वषी रबीच्या हं गामातिे खील हे जोरिार १२३०
प्रयत्न चालू ठे वण्यात येत आहे त. रबी लागवडीखाली अनधक क्षेत्र आणणे, नव्याने १३०५
उभारण्यात आले ल्या पाटबंधारे योजनांपासून मोफत पाणीपुरवठा करणे, मोफत १३८०
जंतुनाशके पुरनवणे व रासायननक खतांचा अथशसाहास्य्यत तवरूपात पुरवठा करणे या १४५६
बाबींकडे नवशेष लक्ष िे णे हे या वषीच्या कायशक्रमाचे वैनशष्ट्य आहे . १५२३

या वषापासून भात व भुईमुगाच्या उत्पािनावर सवशतोपरी लक्ष केंनद्रत करण्या- १५९८

साठी नवशेष उन्हाळी मोहीम सुरू करण्यात आली आहे . राज्याच्या नकनारपट्टीच्या १६७२
नजल्ह्यांत उन्हाळी भातशेती करण्यासाठी उत्तेजन िे ण्यात येत आहे . १७३१

अनु क्रमणिका
शासनाने नवनशष्ट क्षेत्रांत सवंकष कायशक्रम सुरू करण्याचा ननणशय घेतले ला १८०४
असून त्याप्रमाणे ननवडक क्षेत्रांत फळफळावळीचे उत्पािन करणे, ननयातीच्या प्रयोजना- १८८३
साठी फळफळावळीच्या उत्पािनात वाढ करणे आनण रोगमुक्त बटायाच्या नबयांचे १९५४
उत्पािन करणे यांसाठी नवशेष योजना शासनाने हाती घेतल्या आहे त. या योजना २०३०
यशतवी होतील याबद्दल शासनाला नतळमात्र संिेह वाटत नाही. २०८५

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६६

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
वास्ल्मकीने शतकोटी रामायण नलनहले . नतन्ही लोकांत त्या रामायणावर हक्क ६९
सांगण्याच्या नननमत्ताने भांडण लागले . ते भांडण तोडण्याचे काम शंकरावर सोपनवण्यात १५१
आले . शंकर भगवानाने त्या रामायणाची नतन्ही लोकांमर्धये सारखी सारखी वाटणी २२६
करण्यास सुरुवात केली. तेहतीस कोटीनंतर ते हतीस लक्ष याप्रमाणे समान वाटणी २९८
करता करता एक श्लोक नशल्लक रानहला. रामायणातील अनु ष्टुभ छं िाचा तो श्लोक ३७२
बत्तीस अक्षरांचा होता. िहा िहा अक्षरांची वाटणी केल्यानंतर िोन अक्षरे रानहली, ४४८
ते व्हा भगवान शंकर म्हणाले , “मी तुमचे भांडण नमटवण्याची कामनगरी केली ५१९
त्याबद्दलचा मे हनताना मला नमळाला पानहजे. उरले ल्या िोन अक्षरांची समान नवभागणी- ५९७
ही होत नाही ते व्हा ही िोन अक्षरे मी पत्करतो”. कोणती ती अक्षरे? “राम” ६७५
नाम. सबंध रामायण त्यांनी नतन्ही लोकांत वाटू न निले आनण त्या सगळ्यांचे ७४६
सार िोन अक्षरांत ग्रहण केले . ७७५

तुलसीिासांनी रामायणामर्धये लक्ष्मणाचे वणशन केले आहे . आपण िंेंड्याचे ८४६

गीत गातो. “िंंडा ऊंचा रहे हमारा”. ती उपमा तुलसीिासजींनी घेतली आहे . ९२४
त्यांनी म्हटले आहे की, प्रभु रामचंद्राच्या यशाची पताका, त्याच्या कीतीचा िंेंडा, १००१
जो एवढा उं च रानहला आहे त्याचे कारण लक्ष्मणाच्या उं च िं डाचा त्या िंेंड्याला १०७३
आधार होता हे आहे . आपण सगळे “िंंडा ऊंचा रहे ” म्हणतो. “िं डा ऊंचा रहे ” ११६०
म्हणत नाही. पण िं डा जर उं च रानहला नाही तर िंेंडा कुठू न राहणार? पण १२३२
िं डाची खु बीच ही की तो ताठ उभा राहू न िंेंड्याला उं ची िे तो, पण त्याचे नाव १३०७
कोणी घेत नाही. १३२४

तुलसीिासासारखा मनोज्ञ व रनसक मनु ष्ट्यच त्या काठीची आठवण ठे वतो. १३८९
रामचंद्राच्या यशात आपले यश लोपले गेले यातच लक्ष्मणाला गोडी वाटली. ते १४६०
जर रामचंद्राच्या यशाहू न अलग रानहले असते तर लक्ष्मणाला गोडी वाटली नसती. १५२८

कोणत्याही क्रांनतकारी नवचाराचा प्रचार सत्तेच्या द्वारा िंाले ला नाही. सत्ता १६०१
फार िंाले तर लोकांना थोडे सुख िे ऊ शकते . याहू न अनधक आशा सत्तेपासून राखता १६८४

अनु क्रमणिका
कामा नये. आपल्या िे शात भगवान बुद्धाने क्रांनतकारी नवचार लोकांना निले होते . १७६५
पण त्या कामी त्यांना राजसत्तेचा उपयोग नव्हे , तर त्याग करावा लागला होता. १८३६
गांधीजीनीिे खील नवचाराच्या प्रचारासाठी राज्य इस्च्छले नव्हते . त्यांनी तर तवराज्य १९१३
इस्च्छले होते . तवराज्य म्हणजे नजथे िरे कजण तवतःचा राजा असतो, म्हणजे नजथे १९८८
राजसत्ता क्षीण होते, सत्तेला नजथे अवकाशच राहात नाही, असे तवराज्य तर २०५६
आपल्याला अजून नमळवावयाचे आहे . २०८६
—आचायश नवनोबा भावे

***

अनु क्रमणिका
 अभ्यास ६७

पुढील मजकूर टंकणलणखत करा :

आघात
शासन व्यवहारातील मराठीचा नवचार केला तर लोकशाहीत अनभप्रेत असले ल्या ७२
व्यापक अथाइतकीच या क्षेत्रातील नतची व्याप्ती राहील. आजची प्रशासननक भाषा ही केवळ १४७
सामान्य तवरूपाच्या कायालयीन पत्रव्यवहारापुरती व नटप्पणीले खनापुरती झकवा जनते साठी २२६
काढण्यात येणाऱया सूचना व प्रनसद्धीपत्रके यांच्यापुरतीच मयानित रानहले ली नाही. सरकारी ३०८
कायालयात धूळ खात पडू न राहणाऱया िप्तराबाहे र नतचा उपयोग होणार नसल्यामुळे ३८५
नतचा नवकास तो काय करायचा, ही कल्पना आज चुकीची ठरे ल. पूवी जेव्हा शासनाचे ४६०
संपकशक्षेत्र इतके व्यापक नव्हते त्या वेळीही शासनव्यवहाराच्या भाषेचा व्याप सामान्य व्यव- ५४१
हाराच्या भाषेहून अनधक होता. आजच्या घटकेस लोककल्याणकारी राज्याच्या आिशामुळे ६२३
शासनाशी संबनं धत नवषयांचा आटोप इतका वाढता आहे की लोकजीवनाचे बहु धा एकही ७०२
क्षेत्र त्यातून सुटले नाही. त्यामुळे प्रशासननक भाषेचा नवकास या सवश नवषयांना आवश्यक ७८५
अशा भाषेच्या नवकासाशी समानाथशक िंाला आहे . एक सानहत्याचे क्षेत्र सोडले तर इतर ८६६
अनेक क्षेत्रांत मराठी भाषा ही आजवर मागेच पडली होती. या सवश क्षेत्रांतील इंग्रजीच्या ९४९
वापरामुळे व वचशतवामुळे मराठीच्या प्रगतीस पायबंि बसला होता. मार्धयनमक नशक्षणाचा १०२७
ततर वगळता सारे उच्च नशक्षण इंग्रजीतून नमळत होते . प्रशासनातही तालु का व नजल्हा ११०४
ततरावर थोडाबहु त मराठीचा वापर असला तरी इतर सवश नठकाणी इंग्रजीतूनच कामकाज ११७९
होत होते . ही वततुस्तथती लक्षात घेतली तर प्रशासननक मराठीला केवढी मोठी मजल १२५६
गाठावयाची आहे याची कल्पना येईल. वर सांनगतल्याप्रमाणे प्रशासनाच्या कक्षेत सवशच १३३१
नवषय येत असल्यामुळे त्या प्रत्येक नवषयाची पनरभाषा तयार होईपयंत मराठी ही राज्य- १४१२
कारभाराची भाषा होऊ नये, असे कोणी म्हणणार नाही. प्रशासनाच्या दृष्टीने या नवषयांचा १५०१
जेवढा सबंध येतो ते वढ्ापुरता तरी मराठीतील शब्िसंग्रह तयार करणे जरूर आहे . १५७८
राज्यव्यवहारात मराठीला लवकर तथान नमळायचे असेल तर अशी पनरभाषा त्या त्या १६४९
नवषयाच्या अनु रोधाने तवाभानवक क्रमानु सार तयार होईपयंत अनननित काळ थांबन
ू १७२७
चालणार नाही. त्यासाठी धडाडीने पुढे जावे लागेल. इंग्रजीसारख्या पुढारले ल्या भाषेचा १८१०
नवकास पािात्य िे शांतील औद्योनगक क्रांतीच्या आनण शास्त्रीय व तांनत्रक प्रगतीच्या १८९०
बरोबरीने पावले टाकून सावकाश िंाला आहे . हा नवकास अनेक नवषयांवरील सतत १९६३
ग्रंथननर्णमतीद्वारे नैसर्णगक क्रमाने िंाला आहे . नतच्या मानाने अप्रगत असले ल्या मराठीला २०४७
नतची जागा घ्यायची तर नतला गेल्या काही शतकांच्या नवकासाचा टप्पा त्वरे ने गाठावा २१२१

अनु क्रमणिका
लागेल. ज्या कामाला इंग्रजीला शतके लागली ते काम मराठीसारख्या नवकासाची २१८९
ननकड असले ल्या भाषांना काही िशकांतच तडीला न्यायचे आहे . त्यासाठी शब्ि २२५९
भाषेतून कोशात येण्याऐवजी, तो कोशातून भाषेत आणण्याच्या भाषाशास्त्र दृष्ट्या २३४१
काहीशा अतवाभानवक प्रनक्रयेचा अवलं ब करावा लागणार आहे . पण संक्रमण काळातील २४१७
प्रगतीचा वेग नटकवायचा असेल तर ठरानवक चाकोरी सोडू न नव्या वाटा शोधाव्या २४८९
लागतात, नवे प्रयोग करून पाहावे लागतात. नवकासाच्या इतर क्षेत्रांत आपण असे २५६२
प्रयोग करीतचं आहोत. शासनव्यवहारासाठी आवश्यक तो शब्िसंग्रह व पनरभाषा तयार २६३९
करण्याचा प्रयत्न हा असाच एक प्रयोग आहे , असा दृनष्टकोन याबाबत ठे वणे आवश्यक २७१२
आहे . पण या संक्रमण काळाचा एक नवशेष असा की प्रगती इस्च्छणारा समाजच २८८१
प्रगतीचा वेग सांभाळू शकत नाही. तो रूढीला व परंपरांना नचकटू न राहतो. भानषक २९६१
प्रयोगशीलते च्या बाबतीत तर हे परंपरानु सानरत्व नवशेषच अनु भवास येते. पण नव्या व ३०४१
ननकडीच्या गरजा भागनवण्याकनरता अशा प्रयोगशीलते ला अवसर निला पानहजे, आनण ३११३
त्याकनरता लोकांची मने अनुकूल करून घेतली पानहजेत. ३२६१

***

अनु क्रमणिका
 सामान्य प्रिासन णवभाग, महाराष्ट्र िासन

मराठी लघुलेखन व टंकले खन परीक्षा एतिथण मंिळ

मराठी टं कले खन परीक्षेच्या प्रश्नपनत्रकांचे नमुने

मराठी टं कले खन परीक्षा, १९६६

शु क्रवार, निनांक ७ ऑक्तटोबर
मराठी टंकले खन—नवभाग १
(वेळ—१० नमननटे )

सूचना.— (१) तपशशसमता, नीटनेटकेपणा व योग्य अंतरक्षेपण यांसाठी १० गुण राखून ठे वले आहे त.
(२) उत्तरपनत्रका ज्या टं कले खन यंत्रावर टं कनलनखत केली असेल ते तयार करणाऱया
कंपनीचे नाव उत्तरपनत्रकेच्या आरंभी नलहावे.

पुढील मजकूर नद्वपंक्ती अंतराने टं कनलनखत करा : गुि ९०

आज आपण नबकट पनरस्तथतीतून जात आहोत. नवशेषतः आपली राष्ट्रीय अथशव्यवतथा अडचणीत
सापडली आहे . पंचवार्णषक योजनांच्या द्वारे आपण कृषी, पाटबंधारे, नवद्युतननर्णमती आनण उद्योगधंिे या
क्षेत्रांत भरीव कामनगरी केली आहे . या आनण इतर क्षेत्रांत आपण प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली असली तरी,
अजून बरीच कामनगरी आपणास पार पाडावयाची आहे . तरीसुद्धा तवातंत्रयानंतर अवघ्या १८ वषांत आपण
केले ली कामनगरी खरोखरच नेत्रिीपक आहे , असे म्हणावे लागेल. अशा रीतीने आपण उल्लेखनीय
कामनगरी केली असली तरी आपल्या गरजांना पुरून उरे ल इतके उत्पािन ननरननराळ्या कारणांमुळे
आपणास करता येत नाही असे निसून आले आहे . पनरणामी वततूंच्या झकमती वाढत आहे त आनण सामान्य
माणसाला अडचणीच्या पनरस्तथतीला तोंड द्यावे लागत आहे . ते व्हा राष्ट्र या नात्याने आपण या आव्हानाला
नशततीने तोंड निले पानहजे. यावर सवांत जातत पनरणामकारक असा एकच उपाय आहे , तो म्हणजे कृषी व
औद्योनगक क्षेत्रात जातत उत्पािन कोणत्याही तऱहे ने वततूची साठे बाजी होणार नाही आनण कोणत्याही
तऱहे ने नगऱहाइकांची नपळवणूक होणार नाही यानवषयी मोठी जबाबिारी आपल्या उद्योगपतींवर व
व्यापाऱयांवर येऊन पडते . त्या दृष्टीने त्यांनी तशी हमी घेतली पानहजे.

झकमती रोखण्यासाठी आम्ही नवनवध उपाययोजना अमलात आणीत आहोत. राज्याच्या

ननरननराळ्या भागांत ग्राहक भांडारे काढण्याचा ननणशयसुद्धा आम्ही घेतला आहे . या प्रयत्नात आपण
दृढननियपूवशक यशतवी होऊ यानवषयी नतळमात्र संिेह नाही. काही निवसांपूवी आपल्या राज्यात पावसास
उनशरा सुरुवात िंाल्यामुळे आपण काहीसे झचतातुर िंालो होतो. सुिैवाने आता पावसास प्रारंभ िंाला आहे
आनण त्यामुळे या वषी अन्नधान्य पनरस्तथती आम्हाला अनुकूल राहील अशी अपेक्षा आहे .

अनु क्रमणिका
 सामान्य प्रिासन णवभाग, महाराष्ट्र िासन

मराठी लघुलेखन व टंकले खन परीक्षा एतिथण मंिळ

मराठी टं कले खन परीक्षा

१९६६
शु क्रवार, निनांक ७ ऑक्तटोबर
मराठी टंकले खन—नवभाग २
(वेळ—९५ नमननटे )

सूचना.— (१) तपशशसमता, नीटनेकेपणा व योग्य अंतरक्षेपण यांसाठी १० गुण राखून ठे वले आहे त.
(२) उत्तरपनत्रका ज्या टं कले खन यंत्रावर टं कनलनखत केली असेल ते तयार करणाऱया
कंपनीचे नाव उत्तरपनत्रकेच्या आरंभी नलहावे.

१. पुढे निले ला मजकूर एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा : गुि २०

सन १९६६ चे णवधानसभा णवधे यक क्रमांक २३

मुंबई कुळवणहवाट व िेतजमीन (णविभण णवभाग) अणधणनयम, १९५८
यात आिखी सुधारिा करण्याबाबत णवधे यक

ज्याअथी, मुंबई कुळवनहवाट व शेतजमीन (नविभश नवभाग) अनधननयम, १९५८ यात

यापुढे निले ल्या कारणासाठी आणखी सुधारणा करणे इष्ट आहे ;

त्याअथी, भारतीय गणराज्याच्या सतराव्या वषी याद्वारे पुढीलप्रमाणे अनधननयम

करण्यात येत आहे :—
१. या अनधननयमास मुंबई कुळवनहवाट व शेतजमीन (नविभश नवभाग) (सुधारणा) संनक्षप्त नाव.
अनधननयम, १९६६ असे म्हणावे.
२. मुंबई कुळवनहवाट व शेतजमीन (नविभश नवभाग) अनधननयम, १९५८ (ज्याचा यात सन १९५८ चा
यापुढे “मुख्य अनधननयम” असा उल्लेख करण्यात आला आहे ) याच्या कलम ३८, मुंबई
पोट-कलम (७) मर्धये “ज्या भू-धृनतधारकाने कोणतीही जमीन, १ ऑगतट १९५३ अनधननयम
नंतर हततांतर करून झकवा नवभागणी करून, संपािन केली असेल” या क्रमांक ९९
मजकुरानंतर, “झकवा उपरोक्त तारखेपूवी ज्याचा जनमनीत हक्क होता, परंतु अशा याच्या कलम
तारखेनंतर ज्याने जनमनीची नवभागणी केली असेल” हा मजकूर समानवष्ट ३८ ची
करण्यात येईल. सुधारणा.

[उलटू न पाहा

अनु क्रमणिका
 गुण ३०

२. पुढे निले ला ताळे बंि एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा :

महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँकेचा ३१ माचण १९६५ रोजी संपिाऱ्या वषाचा ताळे बंि

भांडवल व िेणी रुपये पैसे रुपये पैसे मालमत्ता रुपये पैसे रुपये पैसे

१. अनधकृत १०,००,०००·०० १. तथावर १५,००,०००·००

भांडवल मालमत्ता.

२. प्राप्त भांडवल ५,००,०००·०० २. नवनवध गुंतवणूक—

३. राखीव ननधी १०,८५,९६५·०० (१) सरकारी १०,५०,०००·००

कजशरोखे.

(२) नवनवध ५,४०,३००·००

िे णेकरी.

४. नरिंवश बँकेकडू न ५,५०,०००·०० (३) नरिंवश बँकेत ६,२५,५००·००

घेतले ले कजश.

५. इतर ठे वी ५०,७५०·०० (४) अल्प मुितीच्या ७,००,१००·००

ठे वी.

६. नवनवध ठे वी—

(१) भांडवली ठे वी. २,३०,०००·०० (५) सरकारी िीघश ४,०५,०००·००

मुितीच्या ठे वी.

(२) तात्पुरत्या ठे वी. ५,४०,३००·०० ३३,२०,९००·००

७,७०,३००·०० ६. हाती असले ली रोकड—

७. सरकारी कजश ५,६०,०००·०० (१) मुख्य ५,००,०००·००

कायालय.

८. कमशचारी भनवष्ट्य ५,००,०००·०० (२) ननरननराळ्य २,००,०००·००

ननधी. शाखाकडे
असले ली
रोकड.

९. ननव्वळ नफा ५,०३,८८१·०० ७,००,०००·०

एकूण .. ५५,२०,९००·०० एकूण .. ५५,२०,९००·००

अनु क्रमणिका
 गुण २०

३. पुढील तक्ता एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा व रकान्यांच्या ओळी
टं कले खन यंत्राच्या साहाय्याने अथवा शाईने वा पेस्न्सलीने आखा :

महाराष्ट्र राज्याच्या णनरणनराळ्या णजल््ांतील सन १९५७–५८ ते १९६०–६१ पयंत झाले ल्या जन्मांची
संख्या ििणणविारा तक्ता

णजल््ाचे नाव १९५७-५८ १९५८-५९ १९५९-६० १९६०-६१

१ २ ३ ४ ५

नागपूर .. १,४५,२५० १,५०,३६० १,५५,६०३ १,६०,६३०

वधा .. १,१०,४५० १,१५,५०० १,२०,५५० १,२५,७००
चांिा .. १,२५,२०० १,३०,३०० १,३५,६०० १,४०,०००
भंडारा .. १,७५,३०० १,८०,७५० १,९०,६५० १,९५,७००
अमरावती .. २,००,५०० २,१०,५५० २,१५,६०० २,२०,६५०
बुलढाणा .. १,१५,७५० १,२०,८०० १,२५,८५० १,३०,९००
अकोला .. १,९०,७०० १,९५,२५० १,९६,८०० १,९९,६६३
यवतमाळ .. १,७५,००० १,८०,९९० १,८५,५६० १,८०,१७५
औरंगाबाि .. २,२५,७५० २,५०,८०० २,७५,१७५ २,९०,४५०
परभणी .. १,६०,१०० १,६६,५०० १,७०,६५१ १,८०,९६०
उतमानाबाि .. १,८०,२५० १,८५,६५० १,९०,५५५ १,९५,७५८
नांिेड .. १,५०,६०१ १,७५,८०२ १,८०,९०९ १,९०,९६०
बीड .. १,९०,५५० १,९५,९६० २,१०,५०५ २,१५,८५०
सोलापूर .. २,२५,७५० २,३०,७५० २,५०,८०२ २,७५,६६०
सातारा .. ९९,८८८ १,१०,११९ १,२०,२५६ १,३०,६५२

अनु क्रमणिका
अनु क्रमणिका
 सामान्य प्रिासन णवभाग, महाराष्ट्र िासन
मराठी लघुलेखन व टंकले खन परीक्षा एतिथण मंिळ

मराठी टं कले खन परीक्षा

१९६६
शननवार, निनांक ८ ऑक्तटोबर
मराठी टंकले खन—नवभाग १
(वेळ—१० नमननटे )

सूचना.— (१) तपशशसमता, नीटनेटकेपणा व योग्य अंतरक्षेपण यांसाठी १० गुण राखून ठे वले आहे त.
(२) उत्तरपनत्रका ज्या टं कले खन यंत्रावर टं कनलनखत केली असेल ते तयार करणाऱया
कंपनीचे नाव उत्तरपनत्रकेच्या आरंभी नलहावे.

पुढील मजकूर नद्वपंक्ती अंतराने टं कनलनखत करा : गुि ९०

शासनव्यवहार हा सुसंतकृत मानवसमाजाच्या अनेकरूप व्यवहाराचाच एक भाग आहे . इतर अनेक

कामांसाठी भाषेचा जसा आपण उपयोग करतो तसाच तो प्रशासनाच्या कामासाठीही करतो.
समाजव्यवहाराची अनेक अंगे व रूपे असतानाही तो व्यवहार करणारा समाज एकच आहे असा प्रत्यय
आपणाला येत असतो. त्याचप्रमाणे या अनेकरूप व्यवहारासाठी वापरण्यात येणारी भाषा एकच असावी
अशी समजूत सामान्यतः आपण मनात वागवीत असतो. या समजु तीनेच, राज्यकारभारासाठी वापरण्यात
येणारी भाषा ही तनितर व्यवहाराच्या भाषेहून वेगळी नसावी, अशी आपली सवशसाधारणपणे कल्पना
िंाले ली असते. पण ही कल्पना भाषेच्या वाततव तवरूपास धरून आहे काय? शासन व्यवहारातूनच नव्हे ,
तर इतर अनेक नठकाणी वापरात येणारी भाषा ही एकच असते की, व्यवहारागनणक नतच्या रूपात
थोडाबहु त तरी बिल घडतो? एका व्यवहारासाठी उपयोगी पडणारी भाषा त्याच तवरूपात िु सऱया
व्यवहारासाठी वापरता येते काय? या व अशाच इतर प्रश्नांचा तानत्त्वक आनण व्यावहानरक दृष्टीतून नीट
नवचार केल्यास सामान्य व्यवहारातील मराठी भाषा संपूणशपणे शासनव्यवहारासाठी उपयोगी पडे ल झकवा
नाही हे ठरनवता यावे.

भाषा ही मानवी जीवनाचे एक अपनरहायश अंग आहे . भाषेच्या द्वारे परतपर नवचारनवननमय शक्तय होत
असल्यामुळे समाजातील ननरननराळे लोक एकत्र येऊ शकतात. कोणताही समाज सुस्तथर राहू शकतो व
प्रगती करू शकतो तो भाषेचा आश्रय घेऊनच. भाषेनशवाय समाजाची कल्पना करणे असंभवनीय आहे . सवश
तऱहे च्या सामानजक संबंधांची उभारणी भाषेच्या मार्धयमाचा उपयोग करूनच होऊ शकली आहे . कुटु ं ब,
शेजारधमश, व्यवसाय, राष्ट्रधमश असे अनेक संबंध मानवी समाजात ननमाण िंाले व नटकून रानहले ते भाषेच्या
आधारावरच. भाषेचे साधन उपयोगात आणून मनु ष्ट्य आपले सवश व्यवहार चालवीत असतो.

अनु क्रमणिका
 सामान्य प्रिासन णवभाग, महाराष्ट्र िासन
मराठी लघुलेखन व टंकले खन परीक्षा एतिथण मंिळ

मराठी टं कले खन परीक्षा

१९६६
शननवार, निनांक ८ ऑक्तटोबर
मराठी टंकले खन—नवभाग २
(वेळ—९५ नमननटे )

सूचना.— (१) तपशशसमता, नीटनेटकेपणा व योग्य अंतरक्षेपण यांसाठी १० गुण राखून ठे वले आहे त.
(२) उत्तरपनत्रका ज्या टं कले खन यंत्रावर टं कनलनखत केली असेल ते तयार करणाऱया
कंपनीचे नाव उत्तरपनत्रकेच्या आरंभी नलहावे.
गुि २०
१. पुढे निले ला मजकूर एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा :
सन १९६६ चे महाराष्ट्र णवधानसभा णवधे यक क्रमांक २९
मुंबई ग्रामपंचायत अणधणनयम, १९५८ यात आिखी सुधारिा
करण्यासाठी णवधे यक.
ज्याअथी, यात यापुढे निले ल्या प्रयोजनासाठी मुब
ं ई ग्रामपंचायत
अनधननयम,१९५८ यात आणखी सुधारणा करणे इष्ट आहे ;

त्याअथी, भारतीय गणराज्याच्या सतराव्या वषी याद्वारे पुढीलप्रमाणे

अनधननयम करण्यात येत आहे :—

१. या अनधननयमास मुंबई ग्रामपंचायत (सुधारणा) अनधननयम, १९६६, असे संनक्षप्त नाव.

म्हणावे.

२. मुंबई ग्रामपंचायत अनधननयम, १९५८, यामर्धये कलम ३२-अ ऐवजी पुढील सन १९५८ चा
कलम िाखल करण्यात येईल :— मुंबई
अनधननयम
क्रमांक ३
“३२-अ. (१) सरपंच व उप सरपंच यांना त्यांच्या पिावधीमर्धये मानधन
याच्या कलम
म्हणून अनु क्रमे ५० रुपये व ३० रुपये िे ण्यात यावेत;
३२-अ ची
सुधारणा.
(२) पंचायतीच्या सितयांना (सरपंच व उप सरपंच धरून) पंचायतीच्या प्रत्येक
सभेस उपस्तथत असल्याबद्दल २ रुपये िै ननक भत्ता िे ण्यात येईल.
महसुली गावांच्या गटासाठी प्रतथानपत करण्यात आले ल्या पंचायतीच्या

अनु क्रमणिका
 बाबतीत, ज्या महसुली गावात उक्त सभा घे ण्यात आली असेल अशा
गावाबाहे र राहणाऱया सितयांना अशा सभेस उपस्तथत राहण्याबद्दल
िै ननक भत्त्यानशवाय १ रुपया प्रवासभत्ता नमळण्याचाही हक्क असेल.
[उलटू न पाहा

गुि ३०

२. पुढे निले ला ताळे बंि एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा :
महाराष्ट्र औद्योणगक णवकास महामंिळ
३१ माचण १९६५ पयंतचा ताळे बंि

िे णी मालमत्ता
रुपये रुपये रुपये रुपये

(अ) राज्य शासनास १. कायम ६,५३,२६०

परत मालमत्ता
करावयाच्या
रकमा—

(एक) रोख रकमेचे ६६,८०,००० २. वसाहतींचा ९२,१३,३७७

कजश. नवकास.

(िोन) औद्योनगक २५,४३,६४५ ३. इतर ५६,६१,५६४

नवकास योजनांचा
महामंडळाचा खचश.
खचश.

९२,२३,६४५ ४. हाती आले ला १४,९७,२४२

माल.

महाराष्ट्राच्या ५. आगाऊ १६,१४,२९४

महाले खापालां रकमा
नी नोंि केले ला
खचश—

१९६३-६४ ६१,३५,७७८ ६. रोख

रकक्कम—

१९६४-६५ ६०,५०,५८० अल्प ५९,०४,५९३

मुितीच्या
ठे वी.

१,२१,८६,३५८ बँकेतील रोख २५,१०,०००

रक्कम.

इतर िे णी १,३६,७३४ ८४,१४,५९३

अनु क्रमणिका
(ब) लोकांकडू न ५०,२०,००० ७. राज्य ५०,२०,०००
घेतले ली कजे. सरकारकडू न
येणे
असले ल्या
रकमा.

(क) संकीणश िे णे २६,१०,००० ८. वसाहत १०,८३,७१३

रकमा. नवकास

(ड) राज्य वजा— ९,८२,१३२

शासनाकनरता अनामत
नमळाले ल्या रकमा.
रकमा—

पाणीपुरवठा ६०,००,००० १,०१,५८१

योजना

वजा—नवकास ३०,२७,८२६
खचश

२९,७२,१७४
एकूण .. ३,२१,७५,९११ एकूण .. ३,२१,७५,९११

गुि २०

३. पुढील तक्ता एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टकनलनखत करा व रकान्यांच्या ओळी
टं कले खन यंत्राच्या साहाय्याने अथवा शाईने वा पेस्न्सलीने आखा :

महसुली ले खािीषावरील खचाचे िीषणवार णववरिपत्र

ले खा अथशसंकल्प सुधारले ले अथशसंकल्प

खचाची शीषे
१९६३-६४ १९६४-६५ अंिाज १९६५-६६
१९६४-६५
१ २ ३ ४ ५

रुपये रुपये रुपये रुपये

जमीन महसूल .. ७१,०६,२९८ ७७,६५,२९० ४७,३०,५०० ३२,८६,०००
वाहनांवरील कर .. २०,९५,९२७ ४१,०१,१०५ ८९,९६,००० ९६,१२,५०६
नवक्रीकर .. ४९,६४,७९७ ४७,६०,८०० ४८,७५,०७० ६०,८२,२००
इतर कर व शु ल्क .. ५३,६४,७१० ९६,५७,००० ९२,५८,२७५ ९२,९६,०००
मुद्रांक .. ९,५७,५५९ १२,७१,४०० ११,१०,५०० १०,४३,०००
नोंिणी फी .. २०,०९,८९६ २२,५५,९७० २६,५५,९६० २४,०४,९८८

अनु क्रमणिका
सामान्य प्रशासन .. ५०,५८,०८२ ५३,३३,००० ५५,१२,५८७ २४,१९,३००
न्यायिान .. ३४,२९,०७० ४६,२५,१७० ४८,८७,००० ६६,३७,३५०
तुरुंग .. ३०,४६,९०१ २७,२२,००० ४८,४८,११२ ३०,८०,०००
पोलीस .. २२,५३,९६७ ८७,३५,४७८ ६५,१६,००० १६,१२,१००
पुरवठा व नवननयोग .. १०,५०० ११,६५६ १२,८०० १५,४००
संकीणश नवभाग .. ३०,६०,६७८ ३१,४०,९०० ५४,६५,७८९ ६७,९०,१३५
नशक्षण .. १२,१३,५०० ४०,१२,५६५ २०,३७,८९० २१,५४,६००
आरोग्य .. ४५,६०,७०० ४८,६५,८९० ५१,६५,८७० ७४,५१,७००

अनु क्रमणिका
 सामान्य प्रिासन णवभाग, महाराष्ट्र िासन
मराठी लघुलेखन व टंकले खन परीक्षा एतिथण मंिळ

मराठी टं कले खन परीक्षा, १९६६

रनववार, निनांक ९ ऑक्तटोबर
मराठी टंकले खन—नवभाग १
(वेळ—१० नमननटे )

सूचना.— (१) तपशशसमता, नीटनेटकेपणा व योग्य अंतरक्षेपण यांसाठी १० गुण राखून ठे वले
आहे त.
(२) उत्तरपनत्रका ज्या टं कले खन यंत्रावर टं कनलनखत केली असेल ते तयार करणाऱया
कंपनीचे नाव उत्तरपनत्रकेच्या आरंभी नलहावे.

पुढील मजकूर नद्वपंक्ती अंतराने टं कनलनखत करा : गुण

९०

ऑगतट मनहना आपल्या िे शाच्या इनतहासात अत्यंत महत्त्वाचा आहे . या मनहन्याच्या १५ तारखेला
भारताने गुलामीचा साखळिं ड तोडला, भारत तवतंत्र िंाला आनण याच मनहन्यात तवतंत्र भारताचे नतरंगी
ननशाण निल्लीच्या लाल नकल्ल्यावर मोठ्या डौलाने फडकू लागले . निवंगत पंतप्रधान पं. जवाहरलाल
नेहरू हे आमच्या लोकशाही राष्ट्राचे पनहले पंतप्रधान िंाले . लढाईनशवाय आनण रक्ताचा एकही थेंब न
सांडता आपण हे तवातंत्रय नमळनवले आहे . हा निवस उगवण्यासाठी असंख्य लहानथोर भारतीयांनी
बनलिान केले . नतरंगी िंेंड्याच्या रक्षणासाठी छातीचा कोट केला. असंख्य तरुणांनी आपले जीवनपुष्ट्प
भारतमाते च्या चरणी अपशण केले . या सवांच्या तमृतीचा हा मनहना आहे . भारतमाते ला गुलामीतून मुक्त
करणाऱया भारतमाते च्या या सुपुत्रांना आजच्या या शु भनिनी आपण आिराने व कृतज्ञते ने श्रद्धांजली वाहू या.
आता आपण या तवतंत्र िे शाचे तवतंत्र नागनरक आहोत. म्हणून पूज्य राष्ट्रनपता गांधीजींच्या इच्छे नुसार या
तवराज्याचे सुराज्य आनण रामराज्य करण्यास आपण तनमनधनपूवशक प्रयत्न केले पानहजेत.

तवराज्य नमळनवण्यास आपणास अनंत कष्ट पडले . पण त्याहू न अनधक कष्ट ते नटकनवण्यास पडणार
आहे त. तवराज्याचे आज पस्ततसाव्या वषात पिापशण केले आहे . या चौतीस वषांच्या काळात आपण अनेक
योजना केल्या, कोयवधी रुपये खचश केले व बरीच प्रगतीही केली. पण भारताचा आत्मा असले ली खेडी
मात्र अजूनही तशीच िनरद्री आहे त. भारतमातेचे हे भूनमपुत्र अधशपोटी व अधशनग्न असून आपल्या चंद्रमौळी
घरात कसेबसे जीवन जगत आहे त. भारताचे हे नचत्र बिलण्यास आपण कनटबद्ध िंालो आहोत. आपला
िे श मोठा आहे , आपल्या समतया मोठ्या आहे त. पण आपल्या जनते ची शक्तीिे खील अफाट आहे . या
अफाट शक्तीचे नवराट तवरूप जनते चे िाखवावे अशी वेळ आज आली आहे .

अनु क्रमणिका
 सामान्य प्रिासन णवभाग, महाराष्ट्र िासन
मराठी लघुलेखन व टंकले खन परीक्षा एतिथण मंिळ

मराठी टं कले खन परीक्षा,१९६६

रनववार, निनांक ९ ऑक्तटोबर
मराठी टंकले खन—नवभाग २
(वेळ—९५ नमननटे )

सूचना.— (१) तपशशसमता, नीटनेटकेपणा व योग्य अंतरक्षेपण यांसाठी १० गुण राखून ठे वले आहे त.
(२) उत्तरपनत्रका ज्या टं कले खन यंत्रावर टं कनलनखत केली असेल ते तयार करणाऱया
कंपनीचे नाव उत्तरपनत्रकेच्या आरंभी नलहावे.

१. पुढे निले ला मजकूर एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा : गुि
२०
सन १९६६ चे णवधानसभा णवधे यक क्रमांक २०
मुंबई णवक्रीकर अणधणनयम, १९५९ यात आिखी सुधारिा
करण्याबाबत णवधे यक.
ज्याअथी, यापुढे निले ल्या कारणासाठी मुंबई नवक्रीकर अनधननयम, १९५९
यात आणखी सुधारणा करणे इष्ट आहे

त्याअथी, भारतीय गणराज्याच्या सतराव्या वषी याद्वारे पुढीलप्रमाणे

अनधननयम करण्यात येत आहे :—

१. या अनधननयमास मुंबई नवक्रीकर (सुधारणा) अनधननयम, १९६६ असे संनक्षप्त नाव

म्हणावे.

२. मुंबई नवक्रीकर अनधननयम, १९५९ (ज्याचा यापुढे “मुख्य अनधननयम” सन १९५९ चा

असा उल्लेख करण्यात आला आहे ) याच्या कलम ११ मर्धये शेवटी मुंबई अनधननयम
“रुपयास िोन पैसे या िराने ” या मजकुरासाठी पुढील मजकूर िाखल क्रमांक ५१
करण्यात येईल :— यातील कलम
११ ची सुधारणा.
“जर अशी नवक्री खंड (१) झकवा (२) यात मोडत नसेल तर, रुपयास
िोन पैसे िराने”

३. मुख्य अनधननयमाच्या अनुसूची ‘ब’ मर्धये,— सन १९५९ चा

मुंबई अनधननयम
(अ) अनु सूचीच्या िोन्ही भागांमर्धये “िोन पैसे” हा मजकूर जेथे जेथे येईल ते थे क्रमांक ५१
ते थे त्याऐवजी “तीन पैसे” हा मजकूर िाखल करण्यात येईल, आनण यातील अनुसूची
‘ब’ ची सुधारणा.

अनु क्रमणिका
 (ब) या अनुसूचीच्या भाग िोनमधील नोंि क्रमांक २ ही वगळण्यात येईल.
[उलटू न पाहा

२. पुढे निले ला ताळे बंि एका कबश-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टं कनलनखत करा : गुण
३०

संत मीराबाई माध्यणमक कन्यािाळा, गोरे गाव

३१ माचण १९६६ रोजी संपिाऱ्या वषाचे णवत्तणववरि

जमा रुपये पैसे रुपये पैसे खचश रुपये पैसे रुपये पैसे

१. मागील वषाची २,५१२·०० १. पगार व

नशल्लक. भत्ते—
२. शु ल्क— (१) नशक्षकांचे ५१,२००·००
पगार.
(१) नशक्षण शु ल्क. ५१,२००·०० (२) नशक्षकांचे १०,४२०·००
भत्ते.
(२) प्रवेश शु ल्क. ५,३००·०० (३) नोकरांचे ५,३१०·००
पगार.
(३) शासनाकडू न १२,१२०·०० (४) नोकरांचे १,२२०·००
नशक्षण शु ल्क भत्ते.
पनरपूती.
६८,६२०·०० ६८,१५०·००
३. अनु िाने — २. भनवष्ट्यननधी
नहतसा—
(१) शासनाकडू न ११,३००·०० (१) नशक्षक १,२७०·००
अनु िान.
(२) नगरपानलकेकडू न ५,०००·०० (२) नोकर ४६०·००
अनु िान.
१६,३००·०० १,७३०·००
४. बँकेकडू न कजश. १०,०००·०० ३. इमारत १९,१२२·५०
बांधणी
खचश.
५. बँकेचे व्याज. ४००·५० ४. शाळे च्या ३,६००·००
इमारतीचे
भाडे .
६. िे णगी .. १०,५००·५० ५. फर्णनचर ४,६४०·००
खरे िी.
६. नशक्षण ७,७५५·००
नशल्क
परत.
७. इतर खचश २,६९०·५०

अनु क्रमणिका
 ८. नशल्लक ६४५·००
एकूण .. १,०८,३३३·०० एकूण .. १,०८,३३३·००

३. पुढील तक्ता एका कबण-प्रतीसह योग्य पद्धतीने टंकणलणखत करा व रकान्यांच्या ओळी गुि
टंकले खन यंत्राच्या साहाय्याने अथवा िाईने वा पे न्न्सलीने आखा : २०

आर्नथक दृष्ट्या मागासले ल्या वगासाठी असले ल्या योजने खाली सन १९६०-६१ ते १९६३-६४ मध्ये काही
णजल््ांत सरकारने केले ला खचण ििणणविारे णववरि

नजल्ह्याचे नाव १९६०-६१ १९६१-६२ १९६२-६३ १९६३-६४

१ २ ३ ४ ५

रुपये रुपये रुपये रुपये

मुंबई .. .. १८,१३,७६८ २७,५०,१६६ ३५,३२,९९६ ३७,८४,२६१
ठाणे .. .. ५,३६,०७२ ७,४६,४५० ९,१०,९०१ १०,६६,३३१
कुलाबा .. .. ३,०६,९९७ ४,४२,०५६ १,५८,३७७ ५,२९,२७१
रत्नानगरी .. .. ८,५८,९६१ ९,५१,४१२ १३,९८,४२९ १६,८१,९७७
नानशक .. .. ८,७१,०९५ १३,९६,८२३ १९,२०,४८५ २२,५४,६६७
धुळे .. .. ५,४१,९३७ ७,६९,८५१ १०,१२,८०१ १०,९७,८४७
जळगाव .. .. ९,७५,०२० १५,६८,५१५ १९,६९,५०१ १९,७१,६७९
अहमिनगर .. .. ७,५६,२९३ १०,५३,५५५ १६,११,७९४ १८,८०,८५८
पुणे .. .. १३,३४,८३० १८,८७,०३८ ३,१८,०४२ ३०,९९,८६१
सातारा .. .. ९,०८,१९९ १४,४८,७८६ १८,६८,२२९ २२,७८,८८०
सांगली .. .. ९,६३,५४२ १३,४८,१७३ १७,७१,५३७ २१,५०,७८०
सोलापूर .. .. ९,६१,८११ १४,६०,७१५ १९,४९,८६७ २१,८६,३८४
कोल्हापूर .. .. ९,२०,९४९ १३,६५,५४७ २०,१२,०३४ २९,३८,५७७
औरंगाबाि .. .. २,३०,९०३ ६,४५,५०७ ६,८१,०९२ ७,३४,५४७

अनु क्रमणिका
अनु क्रमणिका
 िु द्धले खनाचे णनयम

(१) अनु स्वार

ननयम १ ला.— तपष्टोच्चानरत अनु नानसकाबद्दल शीषशझबिू द्यावा.

उिाहरणाथश—तंटा, झचच, आंबा, सतकृत.

अनु नानसकाबद्दल नवकल्पाने पर-सवणश नलनहण्यास हरकत नाही.

(अ) मराठी शब्िांत अनु नानसकाचा उच्चार जेव्हा खणखणीत तपष्ट असतो, त्या वेळी शीषशझबिू
नलहावा. म्हणजे अनु नानसकपूवश अक्षरावर झटब नलहू न तो उच्चार िशशवावा. परंतु काही शब्िांत हा उच्चार
अगिी अतपष्ट असतो, झकबहु ना उच्चारला जातच नाही, ते थे ती अक्षरे अनु तवारनवरनहतच नलहावी. उिा.
हसणे, धावणे, सावळा, आतडे , घराणे, मेंढरू, ले करू, मी, आम्ही, तुम्ही (तृतीयेची रूपे), जातो-गेलो
(प्रथम पुरुषी रूपे), हे , ते, जे, ही, ती, जी (नपुसकझलगी रूपे), जेव्हा–ते व्हा, जो–तो (कालवाचक
अव्यये) इत्यािी.

(आ) जेथे अनु नानसकाचा उच्चार तपष्ट होतो, ते थे तो सामान्यतः शीषशझबिूनेच व्यक्त करावा. तथानप
तत्सम म्हणजे संतकृतमधून जसेच्या तसे मराठीमर्धये आले ले जे शब्ि त्यामर्धये पर-सवणश नलहू न तो व्यक्त
करण्यास हरकत नाही. या सवलतीप्रमाणे कंकण, शंख, कुंज, पंनडत, चंद्र, पंचमी यांसारखे शब्ि कङ्कण,
शङ्ख, कुञ्ज, पस्ण्डत, चन्द्र, पिमी असे नलनहण्यास हरकत नाही. वेिान्त, िे हान्त हे ही असेच शब्ि आहे त.
परंतु तत्सम नसणारे मराठी शब्ि शीषशझबिू िे ऊनच नलहावे. उिा. िं ग, झचच, खंत, उं ट, संप असे शब्ि
िङ्ग, नचङ्च अथवा नचन्च, खन्त, उण्ट, सम्प असे नलहू नयेत. पर-सवणश नलनहण्याची सवलत फक्त तत्सम
शब्िांपुरती मयानित आहे .

ननयम २ रा.— य्, र्, ल्, व्, श्, ष्, स्, ह् यांच्यापूवी येणाऱया अनु तवारांबद्दल संतकृतप्रमाणे केवळ
शीषशझबिू द्यावा. उिा. झसह, संयम, मांस.

(झसह, संयम, मांस इत्यािी शब्िांत अनु तवाराचा तपष्ट उच्चार करीत असता त्यानंतर व पुढील
अक्षराआधी मर्धये ‘य’ कार झकवा ‘व’ कार उच्चारात येतो. उच्चारानुसारी ले खन व्हावे म्हणून नकत्येक लोक
झसव्ह, संय्यम, मांव्स असे त्यांचे ले खन करताना निसतात. अनु तवाराचा उच्चार तपष्ट व पूणश केला की
आपोआपच ‘य’ वा ‘व’ उच्चारला जातो, म्हणून तो नलहू न िाखनवण्याची गरज नसते. ले खनात अनेक वेळा
येणारे असे आणखी काही शब्ि पुढे निले आहे त : संशय, संरक्षण, संसार, संसृनत, संहार झकवा संतथा,
संवाि, संयोग, अंश, संतकार इत्यािी. ‘ल’ पूवी असे तपष्टोच्चानरत अनु नानसक आल्यास आणखी एक ‘ल’
कार मर्धये नलनहण्याची क्वनचत पद्धत होती; तसेही करण्याचे कारण नाही. सं-लाप = संलाप (संल्लाप
नको).

ननयम ३ रा.— नामांच्या व सवशनामांच्या अनेकवचनी सामान्य रूपांवर नवभनक्तप्रत्यय व शब्ियोगी

अव्यय लावताना अनु तवार द्यावा. उिा. लोकांना, मुलांनी, तुम्हांस लोकांसमोर, घरांपुढे

अनु क्रमणिका
 [वरील ननयमातच ‘नामांच्या’ आनण ‘सवशनामांच्या’ या शब्िांत अनु तवाराचा उच्चार तपष्ट होतच
आहे . तो िशशनवण्यासाठी ते थे म्हणजे त्या शब्िांच्या सामान्य रूपाच्या अंत्याक्षरावर अनु तवार येतोच.
उिाहरणािाखल घेतले ल्या शब्िांत तो नततकासा तपष्ट नसला, तरी अतपष्टपणे उच्चारला जातो व त्यान्ला,
लोकान्ला असेही उच्चार नकत्येकांच्या तोंडी असले ले आढळतात. ते व्हा तो उच्चार सरसकट नलहू न व्यक्त
करावा हे युक्त होय.

या ननयमाप्रमाणे चतुथीचे एकवचनी व अनेकवचनी स, ला हे प्रत्यय आनण सप्तमीचे एकवचनी व

अनेकवचनी प्रत्यय, ‘त’ झकवा ‘मर्धये’ हे शब्ियोगी अव्यय नाम-सवशनामास लावताना होत असणारा फरक
नवशेष लक्षात घ्यावा.

उिा. मुलास (ए. वचन) मुलांस (अ. वचन)

मुलाला (ए. वचन) मुलांला-ना (अ. वचन)
घरात-मर्धये (ए. वचन) घरांत-मर्धये (अ. वचन)

इतर नवभनक्तप्रत्यय आनण शब्ियोगी अव्यये यांच्याबाबतही हाच ननयम समजावा. उिा. मुलाशी–
मुलांशी, मुलाते–मुलांते, मुलाने–मुलांनी, गावाहू न–गावांहून, घरावर–घरांवर इत्यािी.]

ननयम ४ था.— वरील ननयमांव्यनतनरक्त कोणत्याही कारणासाठी व्युत्पत्तीने नसद्ध होणारे वा न

होणारे अनु तवार िे ऊ नयेत.

[ज्याचा उच्चार तपष्टपणे झकवा अतपष्टपणेही होत नाही, ते अनु तवार िे ण्याचे कारण नाही ही भूनमका
येथे घेण्यात आली आहे . यामुळे आतापयंत निले जाणारे पुढील वेगवेगळ्या प्रकारचे अनु तवार ले खनातून
गळतील :

(१) नपुसकझलगी ई-कारान्त, ऊ-कारान्त व ए-कारान्त नामांच्या शेवटी उभयवचनी येणारे

अनतवार; उिा. घरें , घरटीं, घोडें , घोडीं, ले करूं, ले करें , मोतीं, मोत्यें, नामें, रूपें, करणें, बोलणें इत्यािी.
हे अनु तवार नलनहता येणार नाहीत.

(२) झलगानु सार बिलणाऱया नवशेषणांच्या नपुसकझलगी रूपांवर येणारे अनु तवार; उिा. काळी-
गोरीं (मुलें), चांगलीं (फळें ), पांढरीं (फुलें ), वेडीं, शहाणीं इत्यािी. यातील अंत्याक्षरावरील अनु तवार िे ता
येणार नाहीत.

(३) अथशभेि तपष्ट व्हावा म्हणून निले जाणारे अनु तवार, उिा. नाव (नौका)–नांव (नाम), पाच
(पंच)–पाच (रत्नप्रकार), कां (कारण)–का (काय), जो–तो (सवशनामे)–जों–तों (कालवाचक
नक्रयानवशषणे), कीं (झकवा)–की (इतर अथाने). तसेच घांट–घाट, कांच–काच, वांचणे–वाचणे इ. हे
अनु तवार िे ण्याची गरज नाही.

अनु क्रमणिका
 (४) नक्रयापिरूपांवरील पुरुषवाचक अनु तवार; उिा. मी–आम्ही, जातों–गेलों, कनरतों–करीं,
असें, करीत अस, तुम्ही कनरतां, करां, गेलां, करीत असां; हे प्रथम पुरुषवाचक व नद्वतीय पुरुषवाचक
अनु तवार िे ण्याचे कारण नाही. ते िे ऊ नयेत.

(५) नपुसकझलगी ए-कारान्त सवशनामांवरील अनु तवार; उिा. जें, तें हें (जीं–तीं–हीं ही
अनेकवचनी रूपेसुद्धा) हे अनु तवार आता गळाले आहे त.

(६) नवभनक्तमूलक अनु तवार सवशच्या सवश वरील ननयमाप्रमाणे गळतात. तृतीयेचे नें, नीं, एं, हीं, शीं;
चतुथीचा तें, सप्तमीचे तं, ईं या प्रत्ययांवरील अनु तवार िे ण्याची गरज नाही. रामें, रामाने, लोकांनीं, त्यांहीं,
लोडाशीं, रामातें, घरांत, घरीं, िारीं हे शब्ि अनु क्रमे रामे, रामाने, लोकांनी, त्यांही, लोडाशी, रामाते,
घरात, घरी, िारी असे नलहावे.

(७) तां, तांना, ऊं या प्रत्ययांनी साधले ल्या धातुसानधतांवरील अनु तवारही गळतात. जातां–येतां,
जातांना–येतांना, जाऊं–करूं इत्यािी प्रयोगांतील अनु तवार आता उरले नाहीत.]

(२) ऱ्हस्व-िीघण

ननयम ५ वा.— तत्सम (ऱहतव) इ-कारान्त आनण उ-कारान्त शब्ि प्रथमे त िीघान्त नलहावे. उिा.
कवी, मती, गती, गुरू. इतर शब्िांच्या अंती येणारा इ-कार व उ-कार िीघश नलहावा. उिा. पाटी, जािू,
पैलू, नवनंती, ही (शब्ियोगी अव्यय). अपवाि : आनण, नन.

तपष्टीकरण.— परंतु, यथामनत, तथानप इत्यािी तत्सम अव्यये ऱहतवान्त नलहावी. तसेच सामानसक
शब्िांतही तत्सम (ऱहतव) इ-कारान्त व उ-कारान्त शब्ि पूवशपि असताना ऱहतवान्तच नलहावे. उिा.
बुनद्धवैभव, कनवराज, गनतमान, गुरुवयश.

[प्रथमे त म्हणजे प्रथमे च्या िोनही वचनांत, त्याप्रमाणे प्रथमे बरोबर अप्रत्ययी नद्वतीयाही अनभप्रेत
आहे . तत्सम ऱहतवान्त शब्ि मुळामर्धये ऱहतवान्तच आहे त ही भूनमका येथे मान्य आहे . त्यामुळे समासांमधून ते
तसेच उच्चारले जातात, म्हणून समासांत उत्तरपि नसताना ते तसेच म्हणजे ऱहतवान्तच नलहावे. सामानसक
शब्िांबरोबर गनतमान, गुरुवयश इत्यािी सानधत शब्िांनाही हाच न्याय लागू आहे . नवभनक्तप्रत्यय आनण
शब्ियोगी अव्यय लावताना ते िीघान्त उच्चारले जातात, म्हणून पूवीही िीघान्त नलनहले जात; परंतु प्रत्यय
झकवा शब्ियोगी अव्यये लागले ली नसतानाही मराठीच्या तवभावानुसार ते बहु धा िीघान्तच उच्चारले
जातात, म्हणून प्रथमे त आनण अप्रत्ययी नद्वतीयेत असता ते िीघान्त नलहावे असा या ननयमाचा अनभप्राय
आहे . कनव, गनत, मनत, स्तथनत, दृनष्ट, वृनष्ट, अस्ग्न, अनतनथ, अनद्र, पनत इत्यािी शब्ि याप्रमाणे िीघान्त
नलहावे. अप्रत्ययी नद्वतीयेची उिाहरणे— (१) मी तुिंे हे तु जाणतो; (२) कौरवांनी नवराटाच्या धे नू
पळनवल्या.]

ननयम ६ वा.— (िीघश) ई-कारान्त व ऊ-कारान्त शब्िांतील उपान्त्य इ-कार व उ-कार ऱहतव
नलहावे. उिा. गनरबी, मानहती, हु तुतू, सुरू. अपवाि : नीनत, भीनत, रीनत, कीर्णत इत्यािी तत्सम शब्ि.

अनु क्रमणिका
 (तत्सम शब्िांची ही यािी आणखी पुष्ट्कळच वाढनवता येईल. प्रीनत, भूनम, तफूर्णत, िीनप्त, ऊर्णम,
वीनच, नवभूनत इ. शब्ि असे आहे त. हे तत्सम शब्ि मुळात िीघान्त नसल्याने वततुतः प्रततुत ननयमाच्या
कक्षेत येऊ नयेत. परंतु नवीन ले खनाप्रमाणे ते प्रथमे त आनण अप्रत्ययी नद्वतीयेत िीघान्त नलहावयाचे
असल्याने ते िीघान्त शब्िच मानले जाण्याचा संभव आहे . म्हणून अपवािरूपाने त्याचा वेगळा उल्लेख केला
आहे . इतर िीघश तवरान्त शब्िरूपातसुद्धा उपान्त्य इ-कार व उ-कार उच्चाराप्रमाणे ऱहतव नलहावे. उिा.
बोलनवता, नमळनवतो, ठे नवले इ.)

ननयम ७ वा.— अ-कारान्त शब्िाचे उपान्त्य इ-कार व उ-कार िीघश नलहावे. उिा. गरीब वकील,
वीट, सून, वसूल. अपवाि : ऱहतवोपान्त्य अ-कारान्त शब्ि; उिा. गुण, नवष, मधुर, प्रचुर. [असे आणखीही
काही शब्ि पुढे निले आहे त :

(अ) नवहीर, उं िीर, अमीर, फकीर, भरीव, कणीक, ठरीव, हु रूप, नाजूक, पूर.

(आ) अपवािभूत तत्सम शब्ि—शु क, नवधुर, मंनिर, जनटल, नभन्न, अनखल, अनधप, नछन्न, नछद्र,
अंकुश, अंकुर, अदभुत, अरुण इ. सवशसाधारणपणे तत्सम शब्िांच्या मूळ रूपात बिल होऊ नये, मुळात
त्यांचे जसे उच्चार होतात, तसेच ते कायम राहावे व केवळ नवभनक्तरूपात नकवा शब्ियोगी अव्यये लागताना
अपनरहायश असे उच्चारानु सारी फरक. त्यात करावे, इतर करू नयेत, अशी या ननयमामागील भूनमका आहे .
हे लक्षात घेऊन सामानजक, कानयक, वानचक, तथाननक, इत्यािी इक-प्रत्ययान्त तत्सम शब्ि
ऱहतवोपान्त्यच नलहावे. इतरत्रही हीच भूनमका लक्षात ठे वावी. तत्सम नसणारे नभत, धुंि यांसारखे शब्ि
उच्चाराप्रमाणे ऱहतवोपान्त्यच नलहावे.]

ननयम ८ वा.— उपान्त्य िीघश ई-ऊ असले ल्या शब्िांचा उपान्त्य इकार-उकार उभयवचनी
सामान्यरूपाच्या वेळी ऱहतव नलहावा. उिा. गनरबास, वनकलांना, सुनेला, वसुलाची, नागपुरास, नजवाला
(प्राण, मन या अथी). अपवाि : िीघोपान्त्य तत्सम शब्ि, उिा. शरीरास, गीते त, सूत्रास, जीवास (प्राणी
या अथी).

(तांिूळ, बेडूक, कापूस, ढे कूण इत्यािी शब्िांचे सामान्यरूप करताना उपान्त्य ‘ऊ’ राहात नाही.
त्या नठकाणी वरील ननयमाचा उपयोग नाही हे उघड आहे . त्यांची रूपे बेडकांनी, कापसाची, ढे कणांना
अशी होतात. ते थे उ ऱहतव वा िीघश होण्याचा प्रश्न उपस्तथत होत नाही. िीघोपान्त्य तत्सम शब्िात उपान्त्य
ई-कार वा ऊ-कार ऱहतव होत नाही याची आणखी उिाहरणे पुढे निली आहे त : क्रीडा, लीला, वीणा, वीर,
शीत, गीत, संगीत, िू त, पूजा, मयूर, भूत, पूवश, चूणश, धूली, िीप, नीच, िीन, परीक्षा, पीठ, पीडा, नवीन,
प्रवीण, इत्यािी.)

(३) णकरकोळ

ननयम ९ वा.— पूर हा ग्रामवाचक शब्ि कोणत्याही ग्रामनामास लावताना िीघोपान्त्य नलहावा;
उिा. नागपूर, संबळपूर, तारापूर.

ननयम १० वा.— कोणता, एखािा ही रूपे नलहावी; कोणचा, एकािा ही रूपे नलहू नयेत.

अनु क्रमणिका
 ननयम ११ वा.— हळू हळू , मुळूमुळू, खु टूखुटू या शब्िांतील िु सरा तवर व चौथा तवर िीघश नलहावा.

ननयक १२ वा.— ए-कारन्त नामाचे सामान्यरूप या-कारान्त करावे. उिा. करण्यासाठी,

फडक्तयांना (म्हणजे फडके यांना), पाहण्याला, करणेसाठी, फडकेंना, पाहणेला यासारखी ए-कारान्त
सामान्यरूपे करू नये.

ननयम १३ वा.— ले खनात पात्राच्या झकवा वक्तत्याच्या तोंडी बोलण्याची भाषा घालावी लागते. त्या
वेळी नतचे तवरूप बोलण्यातील उच्चाराप्रमाणे असावे. अन्य प्रसंगी तसे नलहू नये.

ननयम १४ वा.— मराठीत रूढ िंाले ले पुढील तत्सम शब्ि अ-कारान्त नलहावे : क्वनचत, किानचत,
अथात, अकतमात, नवद्वान.

असे आणखी काही शब्ि पुढे निले आहे त : झकनचत्, तद्वत्, ततमात्, िै ववशात्, श्रीमान्, धनवान्,
भगवान्, नवद्युत्, पनरषद, संसद, सम्राट, इत्यािी. हे शब्ि क्वनचत, किानचत, अथात, अकतमात, नवद्वान
असे नलहावे.

शासकीय फोटोझिंको मुद्रणालय, पुणे. १९९३

अनु क्रमणिका