2019 CBCP New Syllabus भारतीय संविधानाचा पररचय

प्रा. अर्न
जु पगारे

राज्यशास्त्र
pvg
[COMPANY NAME]
(G-1)
F.Y.B.A (Sem.-I)
 राज्यशास्त्र

भारतीय संविधानाचा पररचय

बी.ए. प्रथम िर्ु कला

(प्रथम सर)

An introduction to indian constitution

F.Y.B.A (Semester-l)

भारतीय संविधानाचा पररचय

प्रा. अर्न
जु पगारे
M.A(Political Science), M.A(Marathi),

B.Ed, SET,TET,CTET,

Diploma in Mass comunication & journalism

Diploma in Gandhi Vichar Darshan

सहाय्यक प्राध्यापक : पण
ज े विद्याथी गह
ृ ाचे, श्रीराम सदाशशि धामणकर,

िाणणज्य विज्ञान ि कला महाविद्यालय,

म्हसरूळ नाशसक -४२२००४

1
 राज्यशास्त्र

भारतीय संविधानाचा पररचय

एफ. िाय.बी.ए. प्रथम सर
An introduction to indian constitution
F.Y.B.A (Semester-l)

@मंगला अरुण पगारे

फ्लॅ ट न. ६ विश्िेश्िर सोसायटी, पजष्पक नगर,
म्हसरूळ मखमलाबाद शलंक रोड,
म्हसरूळ, नाशशक- ४२२००४

arjunpagare8@gmail.com
प्रथम आित्ृ ती :
अक्षर र्जळिणी ि मांडणी: अशोक गांगोडे, परशजराम चौधरी.
मजखपष्ृ ठ :
प्रकाशक :
मूल्य :
ISBN :

ऑनलाइन E- Book खरे दी कररता

www.
मद्र
ज ण स्त्थळ:

2
 मनोगत
सावित्रीबाई फुले पण
ु े विद्यापीठाने सन २०१९ -२० या शैक्षणणक िर्ाापासन
ू भारतीय
घटनेचा पररचय हा निीन आभ्यासक्रम कला शाखेतील प्रथम िर्ााकररता सत्र एक आणण सत्र दोन
साठी ननश्चचत केला आहे . या पि
ू ीही थोडाफार बदल करून असाच काहीसा अभ्यासक्रम राज्यशास्त्त्र
बी.ए. च्या प्रथम िर्ााच्या अभ्यासक्रमात होता.
भारतीय राज्यघटनेचा पररचय या विर्याच्या आभ्यसक्रमाद्िारे विद्यार्थयाांना भारतीय
राज्यघटनेची तोंड ओळख व्हािी, यात भारतीय राज्यघटना ननर्मातीची पाचिाभम
ू ी, घटना सर्मती,
राज्य घटनेची िैर्शष्ट्ये, भारतीय नागररकाांचे मल
ू भत
ू हक्क, कताव्ये, राज्य धोरणाची मागादशाक
तत्िे, भारतीय सांघराज्य व्यिस्त्था आणण घटनेत बदल करण्याची प्रक्रक्रया विद्यार्थयाांना माहहत
व्हािी हा या आभ्यासक्रमाचा उद्देश आहे . लोकशाही व्यिस्त्थेत नागररक लोकशाही, सांविधान
साक्षरता जेिढ्या अधधक प्रमाणत होत जाते, त्यानस
ु ार ती व्यिस्त्था विकर्सत होत जाते. खरां तर
या विर्या सांदभाात अनेक पस्त्
ु तके बाजारात उपलब्ध आहे त. तरी राज्यशास्त्त्र विर्य घेऊन बी.ए.
करणाऱ्या विद्यार्थयाांना सहज सोप्या भार्ेत त्याांचा आभ्यसाक्रम त्याांना उपलब्ध व्हािा, याच हे तन
ू े
या पस्त्
ु तकाची माांडणी करण्याचा मी प्रामाणणक प्रयत्न केला आहे . कला शाखेच्या विद्यार्थयाांसोबतच
इतर स्त्पधाा परीक्षा करणारे विद्याथी, सज
ु ाण नागररक याांना भारतीय घटनेची ओळख करून
घ्यायला, या पस्त्
ु तकाची नक्की मदत होईल याची मला खात्री आहे .
जगभरात कोरोना महामारीचा फैलाि झाला. कोरोना महामारीिर उपाय म्हणून २२
माचा २०२० चा जनता कर्फयूा आणण पु े सांपण
ू ा दे शासाठी लागू करण्यात आलेला लॉकडाऊन. या
काळात सिाच आपापल्या घरात. या काळात र्मळालेल्या िेळेचा उपयोग करून मी हे पस्त्
ु तक
र्लहण्याचे काम करीत होतो. लॉकडाऊनची कायमची आठिण माझ्या, या पहहल्या पस्त्
ु तकाच्या
रूपानां कायम राहणार हे मात्र नक्की. लॉकडाऊन च्या काळात जगण्याच्या पद्धतीत आचचया िाटािा
असा झालेला बदल, एकीकडे श्जिांत राहण्यासाठी माणसाचा चालेलेला सांघर्ा, यात सिाात महत्िाचां
आपल्या घराकडे धाि घेणाऱ्या लोकाांचे मल
ु ाबाळाांचे झालेले हाल, हे सिा बघन
ू काळीज वपळून
ननघत होते, हे सिा बघन
ू माझ्यात उदय होत असलेला लेखक मला शाांत कसा बसू दे णार? शेिटी
ह्या सिा घटना मी कागदािर उतरिन
ू माझ्या आतल्या जखमाांना थांडािा दे ण्याचे काम करीत
होतो. लॉकडाऊन जाहीर होण्याअगोदर एका प्रकाशकाकडून याच विर्यासांदभाात नो्स र्लहहण्याचां
काम हाती घेतलां होते, मात्र नो्स र्लहहता र्लहहता पु े स्त्ितःच पस्त्
ु तक र्लहण्याची हहम्मत केली,
तुमच्या आयष्टु यात आलेली काही मानसां ही आभार मानण्याच्या पलीकडची असतात. आभार व्यक्त
3
करणाऱ्या शब्दात त्याांचा आिाका माित नसतो. त्याांच्याकररता आभारदशाक शब्दाांची जुळिाजळ
ु ि
करून त्याांच्याकडून र्मळणाऱ्या उजेला खांड पडू दे ऊ नये, मी ही दे णार नाही, परां तु त्याांच्या पासन
ू
र्मळणाऱ्या उजेचा िापर, मी माझे व्यश्क्तमत्ि उजळण्यासाठी नक्की करीत राहीन.
पस्त्
ु तक र्लहहत असताना माझी पत्नी प्रज्ञा हहची सद्ध
ु ा खप
ू मदत झाली, कोरोना
काळातही घरातील िातािरण उत्साहाचे ठे िण्याचे काम माझी एक िर्ााची मल
ु गी अक्षरा करत
होती. या पस्त्
ु तकाच्या प्रिासात, माझ्यासाठी या दोघीांची भर्ू मका अविस्त्मरणीय राहणार आहे . या
पस्त्
ु तकाच्या मद्र
ु णप्रत तपासण्याचे काम, माझ्या अगदी जिळचे अशोक गाांगोडे आणण परशरु ाम
चौधरी याांनी काळजीपि
ू क
ा केले, या सिाांच्या ऋणातच राहणे मला पसांत आहे .
माझे पहहलेच पस्त्
ु तक विद्यार्थयाांना नक्की मदतकारक ठरे ल, याची मला आशा
आहे . शक्य झाल्यास िाचकाांनी या पस्त्
ु तकाचा अर्भप्राय अिचय कळिािा, काही शांका, सच
ू ना
असतील, तर त्याही कळिाव्यात, मला त्याची उत्सक
ु ता असेल.

4
 अभ्यासक्रम

भारतीय संविधानाचा पररचय

प्रथम सर

१) भारतीय राज्यघटनेची पाश्िुभम

ू ी आणण िैशशष्टये
१.१ भारतीय राज्यघटनेची ऐनतहार्सक पाचिाभम
ू ी
१.२ घटनासर्मती
१.३ भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा
१.४ भारतीय राज्यघटनेची िैर्शष्ट्ये

२) मल
ू भत
ू हक्क, मल
ू भत
ू कतुव्ये आणण मागुदशुक त्त्िे
२.१ मल
ू भत
ू हक्क
२.२ मल
ू भत
ू कताव्ये
२.३ राज्य धोरणाची मागादशाक तत्त्िे
३) संघराज्य
३.१ भारतीय सांघराज्याची िैर्शष्ट्ये
३.२ केंद्र- राज्य सबांध
३.३ सांघर्ााचे मद्द
ु े (पाणी सीमा) आणण

४) संविधानात्मक दरू
ज स्त्ती : व्याप्ती आणण मयाुदा
४.१ घटना दरू
ु स्त्तीच्या पद्धती
४.२ ४२ िी घटनादरू
ु स्त्ती
४.३ ४४ िी घटनादरू
ु स्त्ती
४.४ ८६ िी घटनादरू
ु स्त्ती

F.Y.B.A./ राज्यशास्त्त्र (G-1)भारतीय सांविधानाचा पररचय (sem-l)

5
 राज्यशास्त्र (G1) F.Y.B.A (Semester l)

भारतीय संविधानाचा पररचय

अनक्र
ज मणणका

अ. क्र. प्रकरणाचे नाि. पान नां.

१ भारतीय राज्यघटनेची पाचिाभम

ू ी आणण िैर्शष्ट्ये

२ मल
ू भत
ू हक्क, कताव्ये आणण मागादशाक तत्त्िे

३ सांघराज्य .......

४ सांविधानात्मक दरू
ु स्त्ती : व्याप्ती आणण मयाादा अभ्यासक्रम

6
 १

भारतीय राज्यघटनेची पाश्िुभूमी

आणण िैशशष््ये

१.१ भारतीय राज्यधटनेची ऐनतहार्सक पाचिाभम

ू ी
१.२ घटनासर्मती
१.३ भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा
१.४ भारतीय राज्यधटनेची िैर्शष्ट्ये

7
प्रस्त्तािना
सम
ु ारे दीडशे िर्ा, ब्रिटीश पारतांत्र्यात राहहलेल्या, भारताला १५ ऑगस्त्ट १९४७ रोजी
स्त्िातांत्र्य र्मळाले. भारतीय राज्यघटनेचा अांमल २६ जानेिारी १९५० पासन
ू सरु
ु झाला, आणण
भारताने एका नव्या यग
ु ात प्रिेश केला. तत्पि
ू ी कॅब्रबनेट र्मशन १९४६ नस
ू ार सांविधान सभेची
स्त्थापना करण्यात आली, १९४२ च्या सर स्त्टॅ फडा क्रक्रप्स याांच्या तरतुदीमध्ये, भारताची घटना पण
ु त
ा ः
भारतीयाांनी तयार करािी, हे तत्त्ितः मान्य करण्यात आले होते. पु े मे १९४६ मध्ये जाहहर करण्यात
आलेल्या कॅब्रबनेट र्मशन प्लॉन (ब्रत्रमांत्री योजना) नस
ु ार सांविधान सभेची रचना ननश्चचत करण्यात
आली. ९ डडसेंबर १९४६ रोजी सांविधान सभेची पहहली बैठक झाली. सांविधान सर्मती अांतगात,
मसद
ु ा सर्मतीने तयार केलेल्या सांविधानाला, २६ नोव्हें बर १९४९ रोजी सांविधान सर्मतीकडून मान्य
करुन श्स्त्िकत केले गेले. २६ जानेिरी १९५० पासन
ू भारतात सांविधानाचा अांमल सरू
ु झाला, आणण
भारत खऱ्या अथााने लोकशाही, प्रजाकसत्ताक, सािाभौम राष्टर बनले.
भारताने तयार केलेली राज्यघटना आणण नतचा सरू
ु झालेला अांमल ही एकाकी घडलेली
घटना नव्हती. भारतातील ब्रिहटशाांची राजिट, ब्रिटीश राजिटीविरूद्ध भारतीयाांनी ल लेला
स्त्िातांत्रयाचा ल ा, ही भारतीय राज्यघटनेची पाचिाभम
ु ी आहे . त्याचबरोबर ब्रिहटशाांनी केलेली विविध
राजकीय सांस्त्थाांची ननर्माती, ब्रिहटश राजिटीत भारतात झालेले विविध सध
ु ारणाकायदे , जसे सन
१९०९ चा मोले-र्मांटो सध
ु ारणा कायदा, सन १९१९ चा माांटेय-ुा चेम्यफडा सध
ु ारणा कायदा, १९३५ चा
सध
ु ारणा कायदा, याांचा दे खील प्रभाि राज्यघटनेिर पडला आहे . भारतीय राज्यघटनेिर सिााधधक
प्रभाि हा १९३५ च्या सध
ु ारणा कायद्याचा पडलेला हदसन
ू येतो, दस
ू रीकडे ब्रिहटशाांच्या विरुद्ध
भारतीय स्त्िातांत्र्याचा ल ा, त्या लढ्याच्या काळात भारतीय लोकाांनी बाळगलेल्या आशा आकाांक्षा,
भारतीय नेत्याांची भारताबद्दलची उहद्दष्टटये याांचा एकब्रत्रत पररणाम म्हणजे भारतीय राज्यघटनेची
ननर्माती. सांविधान सभा, त्याचबरोबर मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकराांच्या अथक
प्रयत्नाांतुन भारतीय सांविधान तयार झाले.
“राज्यघटना म्हणजे असा दस्त्तऐिज ज्यामध्ये शासनाचे स्त्िरूप तसेच नागररक आणण
शासन याांच्यातील सांबध
ां ाची ननश्चचती, आणण िणान करणाऱ्या कायद्याांचा आणण ननयमाांचा समािेश
असतो”. या प्रकरणात भारतीय घटनेची ऐनतहार्सक पाचिाभम
ू ी, घटनासर्मती, भारतीय राज्यघटनेचा
सरनामा, भारतीय राज्यघटनेची िैर्शष्ट्ये या मद्द
ु याांचा अभ्यास करणार आहोत.

8
१.१ भारतीय राज्यघटनेची ऐततहाशसक पाश्िुभम ू ी :
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१९३५ चा कायदा :

१९३५ च्या कायद्यातील बराचसा भाग राज्यघटनेमध्ये घेण्यात आला आहे .

१९३५ च्या कायद्याला त्यामळ
ु े च अनन्य साधारण महत्त्ि प्राप्त झाले आहे . या कायद्यात पु ील
प्रमाणे तरतुदी होत्या.

१) १९३५ च्या कारयद्यानस

ु ार भारतात सांघराज्याची स्त्थापना केली. या सांघराज्यात ११
ब्रिहटश प्राांत ६ चीफ कर्मचनर प्राांत, दे शी सांस्त्थाने याांचा समािेश केला.
२) १९३५ च्या कायद्याने केंद्रात द्विदलशासन पद्धत सरू
ु झाली.
३) प्राांतातील द्विदलाशासन पद्धती सांपित
ू प्राांताची जबाबदारी मांत्र्याांिर दे ण्यात आली.
४) केंद्र ि राज्यात अधधकार विभागणी करून तीन सच
ू ी, केंद्रसच
ू ी(५९ विर्य), राज्यसच
ू ी(५४
विर्य), समितीसच
ू ी(३६ विर्य) तयार केली.
५) दर्लत िगा (अनस
ु धू चत जाती) महहला आणण कामगार याांच्यासाठी स्त्ितांत्र्य मतदार
सांघाची तरतद
ू करून साांप्रदानयक प्रनतननधधत्िाचे तत्ि अधधक विस्त्ताररत करण्यात आले.
६) १९३५ च्या कायद्यात दे शातील चलन आणण परु िठा याांचे ननयांत्रण करण्यासाठी भारतीय
ररझिा बँक स्त्थापन करण्याची तरतद
ू करण्यात आली.
७) १९३५ च्या कायद्याने व्हाईसरायच्या अधधकारात िा होऊन तो खरा िास्त्तििादी प्रमख
ु
बनला.
८) १९३५ च्या कायद्यानस
ु ार सांघराज्यीय न्यायालय(फेडरल कोटा ऑफ इांडडया) स्त्थापन
करण्याची तरतूद करण्यात आली. ते पु े १९३७ साली स्त्थापन करण्यात आले.
९) १९३५ च्या कायद्यानस
ु ार सांघ लोकसेिा आयोग, प्राांनतक लोकसेिा आयोग तसेच दोन
क्रकिाां त्यापेक्षा अधधक प्राांतासाठी सांयक्
ु त लोकसेिा आयोग स्त्थापन करण्याची तरतद
ू
करण्यात आली.

क्रक्रप्स योर्ना :
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१९४२ साली दस
ु ऱ्या महायद्ध
ु ाची पररश्स्त्थती इांग्लांडसाठी हदिसेहदिस प्रनतकूल बनत
चालली होती. भारतािर जपानी सैननकाांच्या आक्रमणाचा धोका िा लेला होता, अशा पररश्स्त्थतीत
9
ब्रिहटशाांना भारतीयाांचे सहकाया खप
ु महत्त्िाचे िाटत होते. त्यासाठीच भारतीयाांना काही योजना
दे ऊन त्याचे महायद्ध
ु ात सहकाया र्मळािािे, याच हे तन
ु े ११ माचा १९४२ रोजी चधचाल याांनी इांग्लांडच्या
सांसदे त क्रक्रप्स र्शष्टटमांडळ भारतात पाठविले जाईल अशी घोर्णा केली. २२ माचा १९४२ रोजी क्रक्रप्स
र्शष्टटमांडळ भारतात आले, क्रक्रप्स र्मशनने पु ील र्शफारशी केल्या.
१) भारताला लिकरात लिकर स्त्िातांत्र्य हदले जाईल.
२) भारताला घटना तयार करण्यासाठी महायद्ध
ु ाच्या समाप्तीनांतर घटना सर्मती तयार
करण्यात येईल,
३) दस
ु ऱ्या महायद्ध
ु ात भारताच्या स्त्िातांत्र्याचे रक्षण करे ल.
४) घटना मान्य नसणाऱ्या राज्याांना सांघराज्या बाहे र राहण्याचा अधधकार,
५) हहांदी सांघाला मजीनस
ु ार ब्रिहटश राष्टरकुलातुन बाहे र पडण्याची मभ
ु ा असेल.

ु ी होत्या, परां तु ही क्रक्रप्स योजना कॉग्रेां स सहीत मस्त्

या क्रक्रप्स योजनेच्या तरतद ु लीम
र्लगने दे खील नाकारली, कॉग्रेां सने नाकारली, कारण भारताला स्त्िातांत्र्य कधी दे णार याचा स्त्पष्टट
उल्लेख या योजनेत केलेला नव्हता. मस्त्
ु लीम र्लग नाकारली, कारण लीगला अर्भप्रेत असलेल्या
पाक्रकस्त्तानचा दे खील त्यात उल्लेख नव्हता.

कॅबबनेट शमशन :
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१९४५ साली इांग्लांडमध्ये सत्ताांतर झाले. विन्स्त्टन चचील याांच्या जागी भारताला स्त्िातांत्र्य
र्मळण्याकरीता अनक
ु ु ल असलेले अॅटली सत्तेिर आले . अॅटली याांनी पांतप्रधानाची सत्र
ु े श्स्त्िकारताच
भारताची समस्त्या सोडविण्यासाठी भारतात कॅब्रबनेट र्मशन पाठविण्याची घोर्णा केली. अॅटलीच्या
या घोर्णेप्रमाणे २४ माचा १९४६ रोजी लॉडा लॉरै न्स, स्त्टॅ फोडा क्रक्रप्स, अॅलेक्रें डर याांचा समािेश असलेले
र्शष्टटमांडळ भारतात आले. या र्शष्टटमांडळाने स्त्ितःची योजना तयार करून नतच्यामध्ये पू ील
र्शफारशी केल्या...

१) ब्रिहटश प्राांत आणण सांस्त्थाने र्मळून सांघराज्य बनविण्यात यािे.

२) भारताला घटना बनविण्यासाठी सांविधान सर्मतीची तरतुद करण्यात आली.
३) ब्रिहटश प्राांत ि सांस्त्थाने याांच्या प्रनतननधीांचे र्मळुन सांघराज्याचे कायदे मांडळ आणण कायाकारी
मांडळ बनिािे.
४) ब्रिहटश राजसत्तेचे सिाश्रेष्टठत्ि सांपष्टु टात आणािे.
10

Coma
५) परराष्टरसांबांध सांरक्षण आणण सांदेशिन हे विर्य सांघराज्य शासनाकडे असािेत. इतर सिा
विर्य प्राांताकडे आणण सांस्त्थानाांकडे सोपिािेत. या योजनेत घटना सर्मती स्त्थापन करण्याची
तरतद
ु होती. महत्त्िाचे म्हणजे भारताला स्त्िातांत्र्य दे ण्याचा स्त्पष्टट उल्लेख होता. म्हणन
ू ही
योजना काँग्रेसने स्त्िीकारली.

भारतीय स्त्िातंत्र्याचा कायदा :

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ब्रिहटश पांतप्रधान ॲटली याांनी जुन १९४८ पि ु ी भारताला स्त्िातांत्र्य हदले जाईल, अशी
घोर्णा केली. त्यामळ
ु े च सत्ताांतराच्या प्रक्रक्रयेला िेग आला. मश्ु स्त्लम लीगने सद
ु ा पाक्रकस्त्तानच्या
मागणीसाठी चळिळ सरू
ु केली. भारतातील सत्ताांतराची पररश्स्त्थती सरु ळीतपणे हाताळण्यासाठी
ब्रिहटश सरकारने लॉडा माउां ट बॅटन या राजघराण्यातील व्यश्क्तला गव्हनार जनरल पदी
नेमन
ु सत्ताांतराची जबाबदारी सोपिली. लॉडा माउां टबॅटन याांनी काँग्रेस आणण मश्ु स्त्लम लीगच्या
नेत्याांशी चचाा करून सत्ताांतराची योजना तयार केली. ३ जन
ु १९४७ रोजी जाहीर करण्यात आलेल्या
माऊांटबॅटन योजनेच्या आधारािर ५ जल
ु ै १९४७ रोजी ब्रिहटश पालामेंटने सांमत केलेल्या भारतीय
स्त्िातांत्र्याचा कायदा १९४७, ला १८ जल
ु ै १९४७ रोजी ब्रिहटश राजसत्तेची मान्यता र्मळाली. त्यातील
तरतुदी पु ीलप्रमाणे..

१) १५ ऑगस्त्ट १९४७ रोजी ब्रिहटशाची भारतातील सत्ता सांपष्टु टात येऊन भारत ि पाक्रकस्त्तान अशी
दोन स्त्ितांत्र राष्टर असतील असे घोवर्त करण्यात आले.
२) भारत ि पाक्रकस्त्तान दोन्ही राष्टराांना राष्ट्कुलापासन
ू िेगळे व्हायचे की नाही, हे सिास्त्िी दोन्ही
राष्टराांिर अिलांबन
ू असेल असे स्त्पष्टट करण्यात आले.
३) भारत ि पाक्रकस्त्तान दोन्ही राष्टराांना स्त्ितःची राज्यघटना स्त्ितःच्या मजीने तयार करण्याचा
अधधकार असेल, असे स्त्पष्टट करण्यात आले.
५) या कायद्यानस
ु ार व्हाइसरॉय हे पद रद्द करून त्या ऐिजी गव्हनार जनरल हे पद ननमााण
करण्यात आले. दे शाांच्या मांब्रत्रमांडळाच्या सल्ल्यािरून ब्रिटनचा सट ताट त्याची ननयक्
ु ती करे ल अशी
तरतूद करण्यात आली.
६) भारत आणण पाक्रकस्त्तान सरकाराांसाठी यापु े ब्रिटनच्या राजाचे सरकार उत्तरदायी असणार
नाही, असे स्त्पष्टट करण्यात आले.

11
७) या कायद्याने ब्रिटीशाांचा भारतातील सिा सांस्त्थानाांिरील अधधकार रद्द करण्यात आला, आहदिासी
क्षेत्राबाबत करारानस ू ीचे सांबध रद्द करण्यात आले. सांस्त्थाननकाांना इच्छे ने भारतात क्रकांिा
ु ार, यापि
पाक्रकस्त्तानात सामील होता येईल, असे स्त्पष्टट करण्यात आले.
८) भारतमांत्री हे पद रद्द करून त्याचे काया राष्टरकुल व्यिहारासाठी राज्य सधचिाकडे सोपविण्यात
आले.
९) भारत आणण पाक्रकस्त्तान याांमधील सीमा रे र्ा ननश्चचती साठी एक मांडळ स्त्थापन करण्यासांबांधी
तरतूद करण्यात आली.
१०) या कायद्यानस
ु ार निीन राज्यघटना तयार होई पयांत दोन्ही दे शाांतील कारभार १९३५ च्या
कायद्यानस
ु ार चालेलां अशी तरतूद करण्यात आली.
११) या कायद्यानस
ु ार विधेयकाांबाबत नकाराधधकार तसेच सांमतीसाठी विधेयक राखन
ू ठे िण्याचा
ब्रिटन सट ताटाचा अधधकार का ू न, तो अधधकार गव्हनार जनरलला दे ण्यात आला.
१२) या कायद्यानस
ु ार इांग्लांड सट ताटाच्या क्रकताबातन
ू ‘भारताचा सट ताट’ हे शब्द का ण्यात आले.

१४ ऑगस्त्ट १९४७ च्या मध्यरात्रीच्या ठोक्यािर अश्स्त्तत्िात असलेली ब्रिटीश

राजिट सांपष्टु टात आली. सिा सत्ता भारत ि पाक्रकस्त्तान या स्त्ितांत्र राष्टराांकडे सोपविण्यात आली.
लॉडा माउां ट बॅटन हा स्त्ितांत्र भारताचा पहहला गव्हनार जनरल बनला. कॅब्रबनेट र्मशनद्िारे
स्त्थापन झालेली सांविधान सभा भारताची पहहली सांसद बनली.

१.२ घटना सशमतीची रचना, भशू मका आणण महत्त्ि

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेची अांमलबजािणी २६ जानेिरी १९५० पासन
ु सरू
ु झाली. तत्पि
ु ी
१९४२ च्या क्रक्रप्स र्मशन योजने द्िारा भारताची राज्यघटना भारतीयाांनीच तयार करािी हे तत्त्ितः
स्त्पष्टट केले होते. १९४६ च्या कॅब्रबनेट र्मशन द्िारे भारतीय राज्यघटना सर्मतीची रचना ठरून
सांविधान ननर्मातीची प्रक्रक्रया सरू
ु झाली. ९ डडसेंबर १९४६ ला सांविधान सभेची पहहली बैठक झाली.
२६ नोव्हें बर १९४९ रोजी अांनतमतः सांविधान सभेने सांविधान तयार करून त्याचा स्त्िीकार केला.
तत्पि
ू ी ३ जून १९४७ रोजी जाहीर करण्यात आलेल्या माउां टबॅटन योजनेनस
ु ार ५ जुलै १९४७ रोजी
ब्रिटीश पालामेंटने मांजरू केलेल्या ‘भारतीय स्त्िातांत्र्याचा कायदा’ १९४७ या कायद्याला १८ जुलै १९४७
रोजी ब्रिटीश राजसत्तेची मान्यता र्मळाली. या कायद्याने भारत ि पाक्रकस्त्तान ही दोन राष्टरे
ननमााण करण्यात येऊन त्याांना आपआपली राज्यघटना ननमााण करण्याचे अमयााद अधधकार प्राप्त
झाले.
12
घटना सशमतीची रचना –

अ.न. फाळणी पि
ू ीची घटना सशमती प्रतततनधधत्ि

१ प्राांत २८९
२ सांस्त्थाने ९३
३ प्रदे श (हदल्ली, मेिाड, कुगा, आणण बलधु चस्त्तान) ०४
४ एकूण ३८९
फाळणीपि
ु ी मळ
ु घटना सर्मतीची एकुण सदस्त्य सांख्या ३८९ इतकी होती. यामध्ये
प्राांताांना २८९ जागा, सांस्त्थाननकाांना ९३ जागा आणण ४ सदस्त्य चीफ कमीचनरच्या प्राांताकडून
(हदल्ली,अजमेर- मेिाड, कुगा, आणण बलधु चस्त्तान) घटनासर्मतीिर ननिडुन गेले. सांविधान
सभेच्या सदस्त्याांची ननिडणुक प्रत्यक्षपणे प्रौ मतदानाच्या आधारे करणे, ही िेळखाऊ प्रक्रक्रया
असल्याने, घटना सर्मती सदस्त्याांच्या ननिडणुका ह्या अप्रत्यक्षपणे एकलसांक्रमणीय प्रमाणशीर
प्रनतननधीत्िाच्या पद्धतीने नक
ु त्याच झालेल्या प्राांनतक विधधमांडळाच्या सदस्त्याांकडुन केल्या
गेल्या.

अ.न. फाळणीनंतरची घटना सशमती प्रतततनधधत्ि

१ प्राांत २३०
२ सांस्त्थाननक ७०
एकुण २९९

फाळणी नांतर घटना सर्मतीत प्राांताांचे २३० सदस्त्य आणण सांस्त्थाननकाांचे ७० अशा
एकुण-२९९ सदस्त्य होते. यामध्ये ८२ टक्के सभासद हे काँग्रेस पक्षाचे होते. काँग्रेस मध्ये परु ोगामी,
प्रनतगामी, उदारमतिादी, परु ाणमतिादी, समाजिादी अशा विविध विचार प्रणालीचे गट सामील होते,
त्यामळ
ु े घटना सर्मती ही सिा विचार प्रिाहाची प्रनतननधीत्ि करत होती. सिासाधारण गटातन
ु
विविध जाती-जमातीांना उमेदिारी हदली गेली आणण त्यामळ
ु े च अनस
ु धु चत जाती-जमाती, णिचचन,
पारशी, अांग्लो इांडडयन याांनाही घटना सर्मतीिर प्रनतननधीत्ि र्मळाले. विविधतेने नटलेल्या या
दे शात लोकशाहीच्या मागााने आधथाक, सामाश्जक पररितान घडिन
ु दे शाचे ऐक्य मजबत
ु करे ल, अशी
राज्यघटना बनविण्याचे काया घटना सर्मतीला पार पाडायचे होते.
13
 घटना सर्मतीत ब्रिहटश प्राांताांना आणण सांस्त्थाांननकाांना त्याांच्या लोकसांख्येच्या प्रमाणात
घटना सर्मतीिर प्रनतननधधत्ि दे ण्यात आले होते. साधारणपणे १० लाख लोकसांख्ये मागे एक
प्रनतननधी असे प्रमाण ठरले होते. ९ डडसेंबर १९४६ रोजी घटना सर्मतीचे पहहले अधधिेशन भरले.
डॉ. राजेंद्र प्रसाद याांची घटना सर्मतीचे अध्यक्ष म्हणन
ु ननिड करण्यात आली, आणण घटना
सर्मतीच्या ऐनतहार्सक कामधगरीला सरू
ु िात झाली. घटना सर्मतीने िेगिेगळ्या विर्याांसाठी विविध
सर्मत्या नेमल्या होत्या. एकुण बािीस सर्मत्या होत्या. त्यामध्ये काही महत्िाच्या सर्मत्या आणण
त्याांचे प्रमख
ु .

सर्मतीचे नाि सर्मती प्रमुखाचे नाि

मसुदा सर्मती डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर
सांघराज्य अधधकार सर्मती पांडडत जिाहरलाल नेहरू
सांघराज्य घटना सर्मती पांडडत जिाहरलाल नेहरू
प्राांनतक घटना सर्मती सरदार िल्लभभाई पटे ल
मूलभूत हक्क ि अल्पसांख्याांक सर्मती सरदार िल्लभभाई पटे ल
अ) मूलभूत अधधकार उपसर्मती जे.बी. कपलानी
ब) अल्पसांख्याांक उपसर्मती एच.सी. मुखजी

कामकाज प्रक्रक्रया ननयम सर्मती डॉ. राजेंद्रप्रसाद

सांस्त्थानाांबरोबर िाटाघाटी करण्यासाठी सर्मती. पांडडत जिाहरलाल नेहरू

सक
ु ाणू सर्मती डॉ. के एम मन्
ु शी
प्रमख
ु सर्मत्या होत्या यात मसद
ु ा सर्मती ही सिाात महत्िाची सर्मती होती.
२९ ऑगस्त्ट १९४७ रोजी मसद
ु ा सर्मतीची स्त्थापन करण्यात आली. डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर
हे मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष होते. मसद
ु ा सर्मतीत एकुण सात सदस्त्य होते.

डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर (अध्यक्ष)

गोपालस्त्िामी अय्यांगार
अल्लादी कष्टणस्त्िामी अय्यर
कन्है यालाल मुन्शी
मसजदा सशमती
मुहम्मद सादल्
ु ल्ला
टी.टी. कष्टणमचारी (डी.पी.खैतान याांचे १९४८ मध्ये ननधन झाल्याने
त्याांच्या जागी)

14
 एन. माधिराि (बी.एल. र्मत्तर याांनी राजीनामा हदल्याने त्याांच्या
जागी)
१९४८ साली डी. पी खैतान याांचा मत्यू झाला, त्यामळ
ु े त्याांच्या जागी १९४९
साली टी. टी. कष्टणमचारी याांची ननिड करण्यात आली. आजारपणामळ
ु े बी. एल. र्मत्तर
याांचे घटनापररर्दे तील सदस्त्यत्ि सांपष्टु टात आल्याने त्याांच्या जागी एन. माधिराि याांची
ननिड करण्यात आली. िर उल्लेख केलेल्या सर्मत्याांनी हदलेले प्रस्त्ताि विचारात घेऊन
मसद
ु ा सर्मतीकडून घटनेचा पहहला मसद
ु ा फेिि
ु ारी १९४८ मध्ये सांविधान सभेला सादर
करण्यात आला. त्याच सोबत या मसद्
ु यात सध
ु ारणा सच
ु िण्यासाठी तो भारतीय जनते
समोर ठे िण्यात आला. आठ महहन्याच्या कालािधीत भारतीय जनतेने सच
ु विलेल्या सध
ु ारणा
आणण दरु
ु स्त्त्या विचारात घेऊन मसद
ु ा सर्मतीने दस
ु रा मसद
ु ा तयार करून ऑक्टोबर १९४८
तो सांविधान सभेला सदर करण्यात आला.

मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर याांनी घटनेचा अांनतम मसद
ु ा
४ नोव्हें बर १९४८ रोजी घटना सर्मतीला सादर केला. सरु िातीचे पाच हदिस म्हणजे ९
नोव्हें बर १९४८ पयांत घटना सर्मतीद्िारा मसद्
ु यािर सिासाधारण चचाा करण्यात आली.
१५ नोव्हें बर १९४८ रोजी मसद्
ु यािर दस
ु रे िाचन सरु
ु झाले, यात प्रत्येक कलम विचारात
घेऊन त्यािर चचाा करण्यात येऊन दरु
ु स्त्त्या सच
ु विण्यात आल्या, १७ ऑक्टोबर १९४९ रोजी
दस
ु रे िाचन सांपले. दस
ु ऱ्या िचना अांती ७,६५३ सध
ु ारणा सच
ु विल्या गेल्या, यापैकी २४७३
सध
ु ारणाांिर घटना सर्मतीत प्रत्यक्षात चचाा घडून आली. १४ नोव्हें बर,१९४९ रोजी मसद्
ु याचे
नतसरे िाचन सरु
ु झाले. मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहे ब आांबड
े कर याांनी घटना
सर्मतीने ठरविल्याप्रमाणे राज्यघटना सांमत करण्यात यािी असा ठराि माांडला. २६ नोव्हें बर
१९४९ रोजी भारतीय राज्यघटनेच्या मसद्
ु याचा ठराि सांमत करण्यात आला. त्या हदिशी
२९९ सदस्त्याांपक
ै ी २८४ सदस्त्य घटना सर्मतीत उपश्स्त्थत होते, त्या सिा सदस्त्याांनी आणण
अध्यक्षाांनी राज्यघटनेिर स्त्िाक्षऱ्या केल्या. हाच हदनाांक भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यात
घटना श्स्त्िकतीचा हदनाांक म्हणून नमद
ू करण्यात आला आहे .

२६ नोव्हें बर १९४९ रोजी घटना सर्मतीने स्त्िीकत केलेल्या राज्यघटनेत, ३९५

कलमे, २२ भाग ि ८ पररर्शष्टटे होती. आज भारतीय घटनेत ४४८ कलमे, २५ भाग आणण
१२ पररर्शष्टटे आहे त. आतापयांत भारतीय राज्यघटनेत १०० च्या िर घटनादरु
ु स्त्त्या करण्यात
आलेल्या आहे त.

15
 त्यािेळचे कायदा मांत्री आणण मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर याांनी
घटना सर्मतीत काम करत असताना राज्यघटनेच्या मसद्
ु याला हदशा दे ण्याचे महत्िपण
ू ा
काम केले. एि े च नाही तर घटना सर्मतीच्या चच्याांमध्ये त्याांचा प्रमख
ु सहभाग होता.
घटना सर्मतीत ते त्याांच्या तकाशद्ध
ु , मद्द
ु ेसद
ू , अभ्यासपण
ू ा िक्तव्य, महत्िाचां म्हणजे
दस
ु ऱ्याला पटिन
ू दे णाऱ्या यश्ु क्तिादासाठी ते प्रर्सद्ध होते. त्यामळ
ु े च यथाथााने त्याांना भारतीय
राज्यघटनेचे ननमाात,े भारतीय राज्यघटनेचे र्शल्पकार म्हणून ओळखले जाते.

घटना सशमतीची भशू मका :-

अ) दहज े री कायु –
घटना सर्मती आपल्या दे शाची राज्यघटना २६ जानेिारी १९५० ला लागु होई पयांत
१५ ऑगस्त्ट १९४७ पासन
ु दे शासाठी कायदे मांडळाचे सद्ध
ु ा काया करीत होती. घटना सर्मती ज्या
िेळेस कायदे मांडळ म्हणुन काम करत असे, तेव्हा घटना सर्मतीचे अध्यक्ष म्हणुन ग. िा.
माळिणकर हे सभागहाचे अध्यक्ष म्हणून काम बघत असे, तर घटनासर्मती जेव्हा घटना
सर्मती म्हणुन काम करत असे, त्या िेळेस डॉ. राजेंद्र प्रसाद हे अध्यक्ष म्हणुन काम करत
असत. थोडक्यात दे शाचे कायदे मांडळ म्हणून आणण घटना बनविण्याचे काम असे दहु े री काया
घटना सर्मती पार पाडत होती.

ब) लोकशाही पद्धतीने कामकार् –

घटना सर्मतीत काँग्रेसच्या सदस्त्याांचे बहुमत होते, ८२% सदस्त्य हे काँग्रेसचे होते.
इतर सदस्त्य तल
ु नेने फारच कमी होते. असे असले तरी सिाच सदस्त्याांना स्त्ितःची मते
ननभीडपणे माांडण्याचे सांपण
ू ा स्त्िातांत्र्य होते. सर्मतीतील नेत्याांनी या बाबतीत उदारपणा आणण
लिधचकता दाखविली ि विरोधकाांनी माांडलेला मद्द
ु ा योग्य िाटल्यास तो श्स्त्िकारण्याची तत्परता
दाखविली.

क) कााँग्रेस नेत्यांचा प्रभाि –

काँग्रेस पक्षाला घटना सर्मतीत प्रचांड बहुमत होते. सहाश्जकच घटना सर्मतीिर काँग्रेस
नेत्याांचा प्रभाि असणार होता, आणण तो राहहलाही, त्यात पांडडत जिाहरलाल नेहरू, सरदार
िल्लभभाई पटे ल, डॉ. राजेंद्र प्रसाद आणण मौलाना आझाद या राजकीय अनभ
ु िी लोकाांचा
भरणा होता. या नेत्याांनी स्त्िातांत्र्य ल यात महत्त्िाची भर्ु मका बजािली होती, म्हणन
ु या

16
नेत्याांविर्यी जनतेत आणण घटना सर्मतीच्या सदस्त्याांमध्ये सद्ध
ु ा या नेत्याांना मानाचे स्त्थान
होते. या नेत्याांच्या प्रभािाचा त्याच बरोबर काँग्रेस पक्षातील र्शस्त्तीचा घटना बनविताांना फार
उपयोग झाला.

ड) सिुसंमती आणण समन्ियाचा मागु –

घटना सर्मतीत माांडलेल्या ठरािाला एखाद्या लहान गटाचा जरी विरोध असला,
तरी त्या गटाशी चचाा करुन, जरूर तर ठरािात काही फेरफार करून त्या गटाची सांमती
र्मळिली जात असे. कोणत्याही कायद्याच्या ननणाय प्रक्रक्रयेत र्भन्न र्भन्न मतप्रिाहाांना सामील
करून कसे घेतले जात होते. त्याचे ठळक उदाहरण मसद
ु ा सर्मती आहे . या सर्मतीतील डॉ.
आांबेडकर, महम्मद साद्दुल्ला, गोपालस्त्िामी अय्यांगार आणण अल्लादी कष्टणस्त्िामी अय्यर हे
काँग्रेसचे कधीही सभासद नव्हते, परां तु या व्यश्क्तांच्या कायद्याच्या अभ्यासाचा व्यासांग त्याांचे
पाांडडत्य, बवु द्धमत्ता याांचा विचार करून त्याांचा आग्रहाने घटनासर्मतीत समािेश करण्यात आला
होता.

घटना सशमतीचे महत्त्ि –

१) घटना सर्मतीमध्ये अनेक तज्ञ मांडळी एकत्र आल्याने त्याांच्या बद्ध

ु ीचा, ज्ञानाचा अनतशय
चाांगला उपयोग झाला, ही सिा तज्ञ मांडळी एकत्र आल्याने त्याांच्या सहकायााने घटना बनविणे
सोईस्त्कर झाले.
२) घटनासर्मतीत काँग्रेस पक्षाचे बहुमत होते. तरी परु ोगामी, प्रनतगामी, उदारमतिादी, परु ाणमत
िादी, समाजिादी विचाराांचे अनेक सदस्त्य काँग्रेस मध्येच असल्याने समाजातील अनेक
विचारधाराांना आपोआपच प्रनतननधीत्ि र्मळाले.
३) र्शिाय सिासाधारण गटाद्िारे अनस
ु धु चत जाती, जमाती, श्स्त्त्रया तसेच णिचचन, अांग्लो-
इांडडयन याांनाही घटना सर्मतीत प्रनतननधीत्ि र्मळाले.
४) अनेक उच्च विद्याविभवु र्त कायदे पांडडत िेगिेगळ्या विर्याांचे व्यासांगी अशा नेत्याांचा
समािेश घटना सर्मतीत होता. त्याांच्या ज्ञानाचा फायदा घटना तयार करताांना झाला.
५) घटना सर्मतीतील सदस्त्याांना स्त्ितःची मते माांडण्याचे स्त्िातांत्र्य होते. काम करताांना
बहुमताने ननणाय न घेता सिा सांमतीने घटना सर्मतीत ननणाय घेतले जात होते.

17
 अशा पद्धतीने सिा विचारधाराांना प्रनतननधधत्ि दे ण्यासाठी विविध गटातील प्रनतननधी, अनेक
विद्या विभवू र्त सदस्त्य कायदे पडां डत याांना सोबत घेऊन, घटना सर्मती भारतीय घटना
बनविण्यासाठी गहठत करण्यात आली होती. अशा घटना सर्मतीतील तज्ञ मांडळीांनी तयार
केलेली, राज्यघटना आजतागायत कायारत आहे .

स्त्रोत कोणत्या बाबींिर प्रभाि पडला आहे

१९३५ चा कायदा:- सांघराज्य पद्धत, न्यायव्यिस्त्था,आणीबाणी विर्यक तरतद

ु ी, लोकसेिा आयोग, प्रशासकीय
तपशील,राज्यपालाचे पद इत्यादी.

ब्रिटीश राज्यघटना सांसदीय शासन पद्धती, द्विग्रही सांसद, कायदा करण्याची पद्धत, कायद्याचे राज्य, फस्त्ट-
पास्त्ट-पोस्त्ट –र्सस्त्टम, एकच नागररकत्ि, सांसदीय विशेर्ाधधकार.
यए
ू सए राज्यघटना नागररकाांचे मल
ु भत
ू हक्क, उपराष्टरपती हे पद, न्यायव्यिस्त्थेचे स्त्िातांत्र्य, सिोच्च ि उच्च
न्यायालयाांच्या न्यायाधीशास पदािरून दरू करण्याची पद्धत, न्यानयक पवु िालोकन,
राष्टरपतीांिरील महार्भयोग इत्यादी
आयररश राज्यघटना राज्य धोरणाची मागादशाक तत्िे, राष्टरपतीांच्या ननिडणक
ु ीची पद्धत, राज्यसभेिरील काही
सदस्त्याांचे नामननदे शन इत्यादी
कॅनडा ची राज्यघटना प्रभािी केंद्र सरकार, केंद्र सरकारचे शेर्ाधधकार, राज्यपालाची नेमणूक, सिोच्च न्यायालयाचे
सल्लागार अधधकारक्षेत्र इत्यादी
ऑस्त्रे र्लयाची समिती सच
ू ी, व्यापार ि िाणणज्याचे स्त्िातांत्र्य, सांसदे च्या दोन्ही सभागहाांची सांयक्
ु त बैठक
राज्यघटना इत्यादी.
दक्षक्षण आक्रिकेची घटना दरु
ु स्त्तीची पद्धत, राज्यसभेच्या सदस्त्याांची ननिडणुकीची पद्धत इत्यादी.
राज्यघटना
िाांसची राज्यघटना गणराज्य, प्रस्त्ताविकेतील स्त्ितांत्र्य, समता ि बांधुता हे आदशा इत्यादी

सोश्व्हएत रर्शयाची मल
ु भत
ू कताव्ये, प्रस्त्ताविकेतील सामाश्जक, आधथाक ि राजकीय न्यायाचा आदशा इत्यादी
राज्यघटना

जपानची राज्यघटना कायद्याने प्रस्त्थावपत पद्धत इत्यादी

जमानीची राज्यघटना आणीबाणीच्या दरम्यान मल

ु भत
ू हक्क स्त्थधगत होणे इत्यादी

संसदीय शासन पद्धतीची महत्िाचे िैशशष््ये

१) दोन प्रमख
ु , राष्टरपती नामधारी प्रमख
ु , तर पांतप्रधान िास्त्ति प्रमख
ु .
२) मांब्रत्रमांडळाचे कायदे मांडळाप्रती सामहु हक जबाबदारीचे तत्ि.

18
 ३) मांत्री मांडळातील सदस्त्य हे कायदे मांडळाचे सदस्त्य असणे.
४) कायदे मांडळात बहुमतात असलेल्या पक्षाचे सरकार
५) कननष्टट सभागहाचे विसजान

भारतीय राज्यघटनेची उददष्टये :

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

भारतीय राज्यघटनेची
उहदष्टटये

समता

भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यातन

ु घटनेच्या उहद्दष्टटाांचा पररचय होतो. न्याय, स्त्िातांत्र्य,
समता, राष्टरीय एकता, एकात्मता आणण बांधत
ु ा या उहद्दष्टटाांचा समािेश भारतीय घटनेच्या सरनाम्यात
केलेला आहे . ही उहद्दष्ट्ये साध्य करण्याच्या दृश्ष्टटने भारतीय राज्य घटनेचा प्रिास अर्भप्रेत आहे .

अ) न्याय –
सिाांना समानतेची िागणक
ु दे णे म्हणजे न्याय, अन्याय दरु करणे म्हणजे न्याय दे णे,
अशी न्यायाची सिासाधारण व्याख्या केली जाते. परां तु भारतीय राज्यघटनेत न्यायाचा सामाश्जक,
आधथाक ि राजक्रकय न्याय असा विस्त्तत अथााने न्याय अर्भप्रेत आहे . समाजातील िांचीत घटकाांना
विकासाची सांधी उपलब्ध करून दे णे. व्यश्क्त विकासाची सिाांना समान सांधी उपलब्ध होणे. सिा
व्यश्क्तांना समान नागरी हक्क प्राप्त होणे. सिाांना आधथाक विकासाची समान सांधी र्मळणे. सिा
नागररकाांना राजकीय सहभागाची सांधी र्मळणे, आणण सिाांना समान राजकीय हक्क र्मळणे
घटनेतील न्यायात अर्भप्रेत आहे .

ब) स्त्िातंत्र्य –

19
 स्त्िातांत्र्या र्शिाय व्यश्क्त आपला सिाांधगण विकास साधच
ु शकत नाही. व्यश्क्तला
आपला सिाांधगण विकास साधण्यासाठी स्त्िातांत्र्य आिचयक आहे . लोकशाही व्यिस्त्थेमध्ये
स्त्िातांत्र्यार्शिाय लोकशाहीला अथा प्राप्त होत नाही. भारतीय राज्यघटनेने स्त्िातांत्र्य हा नागररकाांना
मल
ू भत
ू अधधकार म्हणन
ु हदला आहे . मल
ू भत
ू हक्काांना भारतीय घटनेत घटनात्मक सांरक्षण हदलेले
आहे . व्यश्क्तस्त्िातांत्र्यािर शासनाकडुन अनतक्रमण झाल्यास नागररकाांना न्यायालयात दाद मागता
येते.

क) समता-
समता म्हणजे सिा व्यक्तीांना समान दजाा, सिाांना विकासाची समान सांधी उपलब्ध
असणे समतेत अर्भप्रेत आहे . स्त्िातांत्र्य आणण समता ही दोन्ही तत्िे परस्त्परपरू क आहे त.
समतेर्शिाय स्त्िातांत्र्याला अथा राहत नाही. भारतीय घटनेत व्यक्तीला समान दजाा आणण
विकासाची समान सांधी प्राप्त करून दे ण्याचे उहद्दष्ट्य उद्देर्शकेत व्यक्त करण्यात आले आहे.
या उहद्दष्टटाला अनस
ु रूनच भारतीय राज्यघटनेमध्ये समतेचा हक्क प्रदान करण्यात आला आहे .

ड) राष्रीय एकता आणण एकात्मता-

भारत हा विविधतेने नटलेला दे श आहे . भारतामध्ये भावर्क,
साांस्त्कनतक, धार्माक, जातीय, पांथीय अशी विविधता आ ळते. या विविधतेतुन एकता साध्य करणे
हे भारतीय एकात्मतेचे मख्
ु य आधारभत
ू तत्त्ि आहे . धार्माक भेदातुनच अखांड भारताचे विभाजन
झाले. पण उिाररत भारतात विविध भावर्क, धार्माक, िाांर्शक आणण साांस्त्कनतक गटाांमध्ये
राष्टरीयत्िाच्या भािना अधधकाधधक दृ मल
ु करणे, आणण या विविधतेतुन एकता साध्य करणे हे
घटनेचे उहद्दष्ट्य आहे . त्यािरच भारताचे राष्टरीय ऐक्य अिलांबन
ु आहे .

इ) बंधत
ज ा
भारतात विविधतेतन
ु एकता साध्य करण्यासाठी बांधत
ु ा या तत्त्िाचा अांतभााि करण्यात
आला आहे . भारतातील या विविधतेमळ
ु े च घटनाकाराांना बांधत
ु ा हे तत्त्ि महत्त्िाचे िाटते. ४२ व्या
घटना दरु
ु स्त्तीद्िारे सरनाम्यात राष्टरीय एकता या शब्दाऐिजी राष्टरीय ऐक्य ि एकात्मता' हा शब्द
सामाविष्टट करण्यात आला आहे . भारतात बांधभ
ु ािाची प्रस्त्थापना करून राष्टरीय ऐक्य
ि एकात्मता िा ीस लािणे हे भारतीय राज्यघटनेचे उहद्दष्टट आहे .

भारतीय राज्यघटनेची उगमस्त्थाने :

20
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

सांविधान सर्मती

भारतीय राज्यघटनेची
न्यायालयीन

उगमस्त्थाने
ननणाय
भारतीय जनता

मसद
ु ा सर्मती

विविध हटका ग्रांथ

भारतीय घटनाकाराांनी भारतीय राज्यघटना बनविताांना जगातील अनेक दे शाांच्या विविध

राज्यघटनाांचा अभ्यास केला. आपल्या दे शासाठी योग्य कायदे ठरतील, असे अनेक कायदे , तरतुदी
आपण इतर दे शाांच्या राज्य घटनेतुन घेतल्या आहे त, परां तु हे सिा कायदे आपण जसेच्या तसे
घेतलेले नाहीत. घटना सर्मतीचे काया ९ डडसेंबर १९४६ ते २६ नोव्हें बर १९४९ या कालािधीत सरू
ु
होते घटना सर्मतीचे कामकाज २ िर्ा ११ महहने १८ हदिस (एकूण १०८२ हदिस) इतका प्रदीघा
काळ चालले. घटना पररर्दे चे प्रत्यक्ष कामकाज १६५ हदिस चालले, यासाठी घटना पररर्दे ची एकुण
११ अधधिेशने झाली. ही घटना बनविताांना ज्या बाबीांचा प्रभाि राज्य घटनेिरती पडला, ती भारतीय
राज्यघटनेची उगमस्त्थाने ठरली.

अ) संविधान सशमती ि मसद

ज ा सशमती –
भारतीय सांविधान सर्मतीत एकुण २९९ सदस्त्य होते. हे सिा सदस्त्य िेगिेगळ्या
जाती धमााच,े िेगिेगळ्या प्राांताचे, िेगिेगळ्या गटाचे, विचारधारे चे प्रनतननधधत्ि करणारे होते.
सांविधान तयार होत असताांना या सर्मतीने अमल्
ु य योगदान हदले. सांविधानाचा आराखडा
बनविण्याची जबाबदारी मसद
ु ा सर्मतीची होती. मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर
हे होते. डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकराांच्याच मागादशानाखाली घटनेचा मसद
ु ा तयार करण्यात आला.
थोडक्यात सांविधान सर्मती ि मसद
ु ा सर्मती घटनेचे पहहले उगमस्त्थान ठरते.

21
ब) विविध दे शांच्या राज्यघटना –
भारतीय घटनेत सामाविष्टट अनेक कायदे , तरतुदी इतर दे शाांच्या राज्य घटनाांमधन
ु
घेतल्या आहे त. जसे इांग्लांडच्या राज्य घटनेिरून सांसदीय शासन पद्धती, नामधारी राज्यप्रमख
ु ,
मब्रत्रमांडळ, पांतप्रधान. अमेररकेच्या राज्यघटनेिरून मल
ु भत
ु हक, उद्देशपब्रत्रका, कॅनडाच्या
राज्यघटनेिरून प्रभािी केंद्रसत्ता, केंहद्रय शेर्ाधधकार इ. आयलांड च्या राज्यघटनेिरून मागादशाक
तत्िे, राष्टरपती पदाची ननिडणक
ु पद्धत इ. ऑस्त्रे र्लयाच्या राज्यघटनेिरून दोन्ही सभागहाांची सांयक्
ु त
बैठक, सामाईक सच
ु ी इ. यािरून विविध दे शाांच्या राज्यघटना भारतीय राज्यघटनेचे उगमस्त्थान
ठरते.

क) भारतीय संसद –
भारतीय सांसदे ने िेळोिेळी विविध कायदे ि घटनादरू
ु स्त्त्या केल्या आहे त. उदा. प्रनतबांधक
स्त्थानबद्धतेचा कयदा (१९५०), भारतीय नागररकत्िाचा कायदा (१९५५), राज्यपन
ु रा चनेचा कायदा
(१९५६), अांतगात सरु क्षा कायदा (१९७१) असे महत्िाचे कायदे केले. आतापयांत १०० च्या िरती
घटनादरू
ु स्त्त्या करण्यात आल्या आहे त. थोडक्यात सांसदे ने िेळोिेळी पाररत केलेल्या कायद्याांचा
घटनेिरती प्रभाि हदसन
ू येतो.

ड) १९३५ चा कायदा –
१९३५ च्या कायद्याने भारतात सांघराज्य पद्धत, केंद्र, प्राांत अधधकाराांची विभागणी, सांघ
न्यायालय स्त्थापन करण्यात आले. या कायद्याचा २/३ भाग राज्यघटनेत घेण्यात आला आहे . परां तु
या कायद्यातील तरतद
ु ी जशाच्या तशा न श्स्त्िकारता त्यात बदल करून राज्य घटनेत घेतल्या
आहे त. याच आधारे १९३५ चा सध
ु ारणा कायदा दे खील भारतीय राज्यघटनेचा उगमस्त्थान ठरतो.

इ) न्यायालयीन तनणुय –
घटनेच्या िादग्रस्त्त घटनादरु
ु स्त्ती सांदभाात, कायदे मांडळाने केलेल्या विविध कायद्याांच्या
सांदभाात भारताच्या सिोच न्यायालयाने िेळोिेळी जे ननणाय हदले, ते ननणाय घटनेतील कायद्याांची
उगमस्त्थाने आहे त. या न्यायालयीन ननणायाांनी िेळोिेळी घटनेची हदशा ठरविण्याचे काम केले आहे .

ई) विविध दटका ग्रंथ –

भारतीय राज्यघटनेिर अनेक हटकाकाराांनी हटका ग्रांथ र्लहहले आहे त. या हटकाग्रांथामळ
ु े
घटनेचा अथा लािण्यास मदत होते, महत्िाचां म्हणजे व्यक्तीच्या मल
ू भत
ू हकाांिर अनतक्रमण होत
22
असेल, तर ते हटकाकाराांच्या मदतीने ननदशानास येते आणण त्यािरून िेळीच घटनादरू
ु स्त्ती करता
येते. ते टीका ग्रांय घटनेचे उगमस्त्थान ठरले आहे त.

उ) भारतीय र्नता –
भारतीय राज्यघटना सर्मतीच्या सदस्त्याांनी तयार केली. घटना सर्मतीचे सदस्त्य हे
प्रत्यक्ष जनतेने ननिडुन हदलेले नसले, तरी ते जनतेने ननिडुन हदलेल्या प्राांनतक विधधमांडळाच्या
सदस्त्याांनी ननिडुन हदले होते. प्राांनतक विधधमांडळाचे सदस्त्य प्रत्यक्ष जनतेने ननिडुन हदलेले होते.
म्हणजेच घटना पररर्दे त (घटना सर्मती) असलेले सदस्त्य अप्रत्यक्षररत्या जनतेनेच ननिडुन हदले
होते. म्हणुनच भारतीय जनता हे च भारतीय घटनेचे खरे उगमस्त्थान आहे .

भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यात ददलेली घटनेची मल

ज तत्िे :
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

सािाभौमत्ि

भारतीय राज्यघटनेची
मल
ु तत्िे

भारतीय राज्यघटनेच्या सरु

ु िातीलाच सरनामा (प्रास्त्ताविका) हदला आहे . ही प्रास्त्ताविका
आपण अमेररकेच्या राज्यिटनेिरून घेतली आहे . त्याच बरोबर पांडीत जिाहरलाल नेहरूांनी घटना
पररर्दे त १३ डडसेंबर १९४६ रोजी जो 'उहद्दष्टटाांचा ठराि माांडला होता, तो उहद्दष्टटाांचा ठराि घटना
पररर्दे ने एक मताने श्स्त्िकारला होता. त्या उहद्दष्टटाांच्या ठरिािरूनच भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा

23
तयार करण्यात आला आहे . भारतीय घटनेच्या सरनाम्यातच घटनेची उहद्दष्ट्ये आणण मल
ु तत्त्िे
स्त्पष्टट केलेली आहे .

अ) सािुभौमत्ि –
कोणत्याही बाह्यसत्तेच्या िचास्त्िापासन
ु मक्
ु त असणे यालाच सािाभौम असे म्हणतात.
राज्य ननर्मातीसाठी आिचयक घटक म्हणुन सािाभौमत्ि आिचयक मानले जाते. भारतािर ब्रिहटशाचे
राज्य होते, तो पयांत भारत सािाभौम राष्टर नव्हते. १५ ऑगस्त्ट १९४७ ला भारताला स्त्िातांत्र्य
र्मळाले, परां तु ब्रिटनची राणी ही भारताची राज्यप्रमख
ु होती. २६ जानेिारी १९५० पासन
ु भारतीय
सांविधानाचा अांमल या दे शात सरू
ु झाला, आणण तेव्हा पासन
ु भारत खऱ्या अथााने सािाभौम बनला.
भारताच्या सािाभौमत्िाचे रक्षण करणे हे प्रत्येक भारतीयाचे आद्य कताव्य आहे . घटनेच्या
उद्दर्शकेतच (सरनाम्यात) भारत हे सािाभौम राष्टर असल्याचे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे .

ब) समार्िाद –
मळ
ु घटनेच्या सरनाम्यात समाजिाद हा शब्द नव्हता. १९७६ सालच्या ४२ व्या
घटनादरु
ु स्त्तीने समाजिाद या मल
ु तत्िाचा समािेश करण्यात आला. दे शातली आधथाक विर्मता दरु
करून सिाांना विकासाची समान सांधी उपलब्ध झाली पाहहजे. घटनेतील मागादशाक तत्िाांमध्ये
सिाांना उपश्जश्जकेचे साधन प्राप्त व्हािे, साधनसांपत्तीचे विकेंद्रीकरण अर्भप्रेत आहे . हे सिा साध्य
करण्यासाठी घटनेला समाजिादी मागााने िाटचाल करणे गरजेचे आहे , त्यादृष्टटीने हे मल
ु तत्ि
लक्षिेधी आहे .

क) धमुतनरपेक्षता –
भारतात अनेक जाती धमााचे लोक राहतात. धमााच्याच कारणािरून भारताचे दोन तक
ु डे
झाले. भारतीय घटनेत एकता आणण एकात्मता, त्याच बरोबर बांधत
ु ा साधण्याचे उहद्दष्ट्य हदलेले
आहे आणण ते पण
ु ा करण्यासाठी १९७६ च्या ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने धमाननरपेक्षता हे मल
ु तत्ि
भारतीय राज्यघटनेत सामािेश करण्यात आले. यामळ
ु े च व्यश्क्तला धार्माक स्त्िातांत्र्याचा हक्क
असला तरी सािाजननक सव्ु यिस्त्था, नननतमत्ता ि आरोग्य अशा कारणाांसाठी धार्माक स्त्िातांत्र्यािर
बांधने घालण्याचा अधधकार राज्याला आहे . या तत्िाद्िारे भारत स्त्पष्टट करू इश्च्छतो की, भारताचा
कोणताही प्रमख
ु धमा नाही. थोडक्यात धमाननरपेक्ष राज्याचा कोणताही धमा असत नाही, सिा
धमाांना समानतेची िागणक
ू हदली जाते.

24
ड) लोकशाही –
भारतीय राज्यघटनेने लोकशाही हा अथा फक्त जनतेचे सरकार अथिा जनतेने ननिडून
हदलेल्या प्रनतननधीांचे सरकार, एिढ्यापरु ता मयााहदत नाही, तर घटनाकाराांना स्त्िातांत्र्य, समता आणण
न्याय या तत्त्िाांिर आधाररत समाजाची ननर्माती करणे, सिाांना समान विकासाची सांधी उपलब्ध
करून दे णे असा विस्त्तत लोकशाहीचा अथा अर्भप्रेत होता. भारताने ब्रिटन प्रमाणेच सांसहदय
लोकशाहीचा श्स्त्िकार केला आहे . या लोकशाही मागाानेच भारताला राज्यघटनेची उहदष्टटये साध्य
कराियाची आहे त.

इ) प्रर्ासत्ताक –
भारत हे लोकशाही प्रजासत्ताक राष्टर आहे . प्रजासत्ताक राष्टरात शासन प्रमख
ु हा
जनतेने ननिडुन हदलेला असतो. भारतात आपला राष्टरपती अप्रत्यक्षररत्या जनतेने ननिडुन हदलेला
असतो. ब्रिटनचा राष्टरप्रमख
ु राजा िांश परां परे ने गादीिर येत असतो, म्हणन
ु च ब्रिटन हे लोकशाही
राष्टर आहे , परां तु प्रजासत्ताक राष्टर नाही. या मल
ु तत्त्िाने स्त्पष्टट केले आहे की भारताची अांनतम
सत्ता ही या दे शाच्या नागररकाांच्याच हाती असेल. याच दृष्टटीने भारत हे खऱ्या अथााने प्रजाकसत्ताक
राष्टर आहे .

१.३ भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा (उद्देश्पाबरका)

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेच्या सरु
ु िातीलाच प्रस्त्तािना हदलेली आहे . ही प्रस्त्तािना आपण
अमेररकेच्या राज्यघटनेिरून घेतलेली आहे . त्याच प्रमाणे इतर दे शाांच्या राज्यघटनेला दे णखल
प्रस्त्तािना हदलेल्या आहे त. भारतीय राज्य घटनेच्या प्रस्त्तािनेत घटनेचा सार थोडक्यात, भारतीय
राज्यघटनेची मल
ु तत्िे हदलेली आहे त, त्यािरून भारतीय राज्यघटनेचे स्त्िरूप समजायला मदत
होते. पांडडत नेहरूांनी घटना सर्मतीत जो उहदष्टटाांचा ठराि माांडला होता, त्या ठरािािरूनच भारतीय
राज्यघटनेचा सरनामा (उद्देशपब्रत्रका) तयार करण्यात आला आहे .
भारतीय राज्य घटनेच्या सरनाम्या बाबत घटनेच्या आभ्यासकाांनी जी मते व्यक्त केलेली आहे त,
ती सरनाम्याचे महत्ि समजून घेताना खूप महत्िपण
ू ा आहे त.
 ‘सरनामा हे राज्यघटनेचे ओळखपत्र आहे ’. – एन. ए. पालखीिाला.
 ‘सरनामा ही आपल्या सािाभौम लोकशाही प्रजासत्ताकाची कांु डली आहे ’.- के.एम. मन्
ु शी.

25
 भारतीय घटनेचा सरनामा हा घटनेचा आत्मा आहे , तो राज्य घटनेचा सिाात मल्
ू यिान भाग
आहे , ही राज्यघटनेची गरु
ु क्रकल्ली आहे . राज्यघटनेत बनविलेले रत्न आहे . राज्यघटनेचे मल्
ू य
जाणून घेण्यासाठी एक योग्य पररणाम आहे ’. – पांडडत ठकुरदास भागाि
 ‘भारताच्या राज्यघटनेचा सरनामा हा अमेररकेच्या स्त्िातांत्र्याच्या जाहहरनाम्या सारखा आहे , पण
तो जाहहरानाम्यापेक्षा काहीतरी अधधक सधू चत करतो. तो घटनेचा आत्मा आहे आणण त्यात
आपल्या राजकीय जीिनाची प्रणाली माांडली आहे . यामध्ये एक दृ ननचचय आहे आणण केिळ
क्राांतीच तो बदल करू शकेल’.- माजी सरन्यायाधीश एम. हहदायतुल्ला
 ‘सरनामा हे राज्यघटनेतील ‘मख्
ु य तत्ि’ आहे ’. अनेस्त्ट बाकार (त्याांना भारतीय राज्यघटनेचा
सरनामा इतका भािाला की, त्याांनी तो त्याांच्या ‘वप्रश्न्सपल्स ऑफ सोशल अँड पोर्लहटकल
धथअरी’ या लोकवप्रय पस्त्
ु तकाच्या सरु िातीला छापला आहे .

भारतीय घटनेचा सरनामा (उदे शशका) PREAMBLE –

संविधानाचा सरनामा (उद्देशपबरका) PREAMBLE

"आम्ही भारताचे लोक भारताचे एक सािुभौम, समार्िादी,

धमुतनरपेक्ष,लोकशाही, गणराज्य घडविण्याचा ि त्याच्या सिा नागररकाांस
 सामाश्जक, आधथाक ि राजकीय न्याय,
 विचार, अर्भव्यश्क्त, विचिास, श्रद्धा ि उपासना याांचे स्त्िातंत्र्य
 दजाा ि सांघीची समानता ननश्चचतपणे प्राप्त करून दे ण्याचा आणण
त्यासिाांमध्ये
 व्यश्क्तची प्रनतष्टठा आणण राष्टराची एकता ि एकात्मता याांचे आचिासन
दे णारी, बंधत
ज ा प्रिधधात करण्याचा सांकल्पपि
ू क
ा ननधाार करून आमच्या सांविधान
सभेत आज हदनाांक २६ नोव्हें बर १९४९ रोर्ी याद्िारे हे संतनधान अंगीकृत
आणण अधधतनयशमत करून स्त्ितः प्रत अपुण करीत आहोत.”

26
भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यािरून पढ
ज ील मद्द
ज यांचा उल्लेख होतो.

१) घटनेचे उगमस्त्थान २) घटनेची उहद्दष्टटे आणण मल

ु तत्त्िे ३) घटना स्त्िीकतीचा हदनाांक
भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्याचे (उद्देर्शकेचे) महत्त्ि - भारतीय राज्यघटनेच्या कलमाांचा अथा
लािताांना भारतीय घटनेच्या उदे शपब्रत्रकेचा आधार घेतला जातो. राज्य घटनेतील इतर तरतद
ु ी आणण
उद्देर्शका याांच्या दजाा मध्ये कायदे र्शर फरक असा राज्यघटनेतील इतर तरतुदीांच्या बाबतीत
न्यायालयात दाद मागता येते. परां तु उद्देर्शकेच्या बाबतीत न्यायालयात दाद मागता येत नाही. हा
फरक असला तरी भारतीय उद्देर्शका (सरनामा) दे शाच्या िाटचालीची हदशा ठरविण्याच्या हे तून
महत्त्िाची आहे .

भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्याचे (उद्देशशकेचे) महत्ि:-

भारतीय राज्यघटनेची
प्रस्त्तािना

भारतीय राज्यघटनेच्या
उद्देर्शकेचे महत्ि

मल
ु तत्त्िे समजुन
घेण्यास मदत

अ) भारतीय राज्यघटनेची प्रस्त्तािना-

राज्यघटनेची उद्देर्शका ही घटनेची प्रस्त्तािनाच आहे . त्यातुनच सांपण

ु ा राज्यघटनेचा सार
समजायला मदत होते. राज्यघटनेच्या उद्देश पब्रत्रकेिरून भारतीय घटनेचे स्त्िरूप स्त्पष्टट होते.

27
ब) मल
ज तत्त्िे आणण उदद्दष्टांची स्त्पष्टता –

घटनेच्या उद्देश पब्रत्रकेिरून आपल्या घटनेतील मल

ु तत्त्िे समजण्यात मदत होते. त्यािरून
आपल्या शासकीय धोरणाांची िाटचाल कशी असली पाहहजे, यासाठी मागादशाक ठरते. त्याच बरोबर
उद्देर्शकेतच(सरनाम्यात) राज्यघटनेची उहदष्टटे हदल्याने घटनेचे साध्यही स्त्पष्टट होते.

क) घटनेचा अथु लािण्याकरीता मदत –

घटनेतील तरतुदी बाबत अनेक िाद सिोच्च न्यायालयात दाखल होतात. अशा िेळेस
कायद्याच्या तरतद
ु ीांत अनेक बाबतीांत जेव्हा सांहदग्धता ननमााण होते, तेव्हा कायद्याचा अथा
स्त्पष्टट करण्यासाठी घटनेची उद्देशपब्रत्रका(सरनामा) मदतगार ठरते.

ड) मल
ज तत्त्िे समर्जन घेण्यास मदत –

उद्देश पब्रत्रकेमध्ये मल
ु तत्िे हदली आहे त, ही मल
ु तत्त्िे म्हणजे घटनेच्या प्रिासाचे मागा
आहे त. या मागाांनीच शासन व्यिस्त्थेला िाटचाल करून घटनेत हदलेली उहद्दष्ट्ये साध्य करायची
आहे त.

इ) लोकशाही तत्त्िांची मांडणी –

भारतीय राज्य घटनेने लोकशाही शासन व्यिस्त्थेचा श्स्त्िकार केला आहे . लोकशाहीचे
राजक्रकय, सामाश्जक, आधथाक तत्ि घटनेच्या आत अनेक कलमाांत हदले आहे . हे सारे तत्ि सार
रूपाने उद्देश पब्रत्रकेत हदली आहे त. थोडक्यात भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा लोकशाही तत्िाांिरती
प्रकाश टाकण्याचे काम करतो.

ई) राज्यघटनेचे उगमस्त्थान –

भारतीय राज्यघटनेच्या उद्देशपब्रत्रकेची सरु िात “आम्ही भारताचे लोक” we the

pepole of India अशी होऊन शेिट “याद्िारे हे सांविधान अांगीकत आणण अधधननयर्मत करून
स्त्ितः प्रत अपाण करीत आहोत.”अशी होते. थोडक्यात उद्देश पब्रत्रकेिरून भारतीय राज्य घटनेचे
उगमस्त्थान हे खऱ्या अथााने भारतीय जनता असल्याचे स्त्पष्टट केले आहे .

१८ डडसेंबर १९७६ रोर्ी ४२ व्या घटनादरु

ज स्त्तीने सरनाम्यात दरु
ज स्त्ती करून ‘समार्िादी’, ‘धमुतनरपेक्ष’,
आणण ‘राष्राची एकात्मता; हे शब्द समाविष्ट करण्यात आले. सरानाम्यात आतापयंत एकदाच दरु
ज स्त्ती
28
करण्यात आलेली आहे
१.४ भारतीय राज्यघटनेची मल
ज भत
ू िैशशष्टये:-
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

धमुतनरपेक्ष राज्य विविध राज्यघटनांचा प्रभाि बिदटशांच्या

कायद्यांचा प्रभाि

प्रर्ासत्ताक विस्त्तत
ृ
शासनपद्धती भारतीय राज्यघटनेची राज्यघटना
मल
ज भत
ज िैशशष्टये

प्रर्ासत्ताक ताठरता आणण

शासनपद्धती लिचीकतेचा
समन्िय

संसदीय लोकशाही
मागुदशुक तत्त्िे मल
ज भत
ज कतुव्ये
मल
ज भत
ज हक

प्रस्त्तािना:-
भारतीय राज्यघटना ही जगातील सिाात मोठी लोकशाही असलेल्या दे शाची सिाात
मोठी आणण र्लणखत राज्यघटना आहे . भारतीय राज्यघटना ही एकाकी तयार झालेली घटना
नसन
ु त्या पाहठमागे फार मोठा इनतहास आहे . इतरही दे शाांच्या राज्यघटना आहे त त्याांची
स्त्ितःची अशी काही िैर्शष्ट्ये आहे त त्याच प्रमाणे भारतीय राज्यघटना, जगातील सिाात मोठी
विस्त्तत राज्यघटनेची िैर्शष्ट्ये पहु ल प्रमाणे

अ) विविध राज्यघटनांचा प्रभाि –

29
 भारतीय घटनाकाराांनी घटना बनविताांना जगातील अनेक राज्यघटनाांचा अभ्यास
करून त्यातील आपल्या दे शाला योग्य ठरतील अशा तातद
ु ीांचा, कायद्याांचा समािेश आपल्या
राज्यघटनेत केला आहे . उदा. ब्रिटन कडुन सांसदीय शासन पद्धती श्स्त्िकारली, अमेररकेच्या
घटनेिरून मल
ु भत
ु हक, आयरलांडच्या घटनेिरून मागादशाक तत्त्िे यार्शिाय ऑस्त्रे लीया, जमानी,
कॅनडा अशा दे शाांच्या राज्यघटनाांचाही प्रभाि काही तरतुदीांिर हदसन
ु येतो.

ब) बिदटशांच्या कायद्यांचा प्रभाि –

ब्रिहटश राजिटीत सध
ु ारणा कायद्याचा प्रारां भ सन १७७३ च्या ननयांत्रण कायद्याने
झाला. भारतातील शासन व्यिस्त्थेच्या विकासाच्या दृश्ष्टटने सन १९०९ चा मोले र्मांटो सध
ु ारणा
कायदा सन १९१९ चा माँटेग्यू चेम्सफडा सध
ु ारणा कायदा, सन १९३५ चा कायदा हे महत्त्िाचे
सध
ु ारणा कायदे आहे त. १९३५ च्या कायद्याने भारतीय सांघराज्य पद्धतीची रूपरे र्ा ठरविली. या
कायद्यातील अनेक तरतद
ु ी भारतीय घटनेत सामील केल्या आहे त.

क) विस्त्तत
ृ राज्यघटना :-
भारताची राज्यघटना ही जगातील विस्त्तत राज्यघटना आहे . भारताच्या मळ
ु
राज्यघटनेत ३९५ कलमे, ८ अनस
ु च
ु ी आणण २२ भाग होते. काळाच्या ओघात घटनेत अनेक
दरू
ु स्त्त्या करण्यात आल्या, अनेक निीन कलमे घटनेत सामील केल्याने सध्या राज्यघटनेत
४६५ कलमे, १२ अनस
ु च
ु ी आणण २५ भाग आहे त. भारतीय घटनेत अनेक
बाबीांचा समािेश केल्यामळ
ु े ती जगातील सिाात विस्त्तत राज्यघटना बनली आहे , एकांदरीतच
जगातील इतर राष्टराांच्या राज्यघटना विचारात घेता घेता भारतीय राज्यघटना फार विस्त्तत
अशी राज्यघटना आहे . .

ड) ताठरता आणण लिचीकतेचा समन्िय:-

राज्यघटनेतील कायदे काळाच्या ओघात त्या काळाची गरज पण
ु ा करणारे ठरतीलच
असे नाही, कायद्यात गरजेनस
ु ार दरू
ु स्त्ती करणे आिचयक ठरते. ब्रिटनची राज्यघटना अर्लखीत
आहे म्हणुन नतच्यात बदल करणे सहज सोपे आहे . उलट अमेररकेच्या राज्यघटनेत बदल
करण्याची प्रक्रक्रया अिघड असल्याने त्याांना कायद्यात बदल करण्यासाठी अिघड प्रक्रक्रयेला
सामोरे जािे लागते. भारतात दोन्ही पद्धतीांचा मध्य साधन
ु ताठरता आणण लिचीकतेचा समन्िय
साधला आहे .

30
इ) मल
ू भत
ू हक्क:-
भारतीय राज्यघटनेमध्ये नागररकाांचे मल
ू भत
ू हक्क र्लणखत स्त्िरूपात दे ण्यात
आलेले आहे त. घटनेच्या नतसऱ्या भागात कलम १२ ते ३५ मध्ये (१) समतेचा हक (२)
स्त्िातांत्र्याचे हक (३) शोर्णाविरुद्धचा हक (४) शैक्षणणक ि साांस्त्कनतक हक (५) धार्माक
स्त्िातांत्र्याचा हक (६) घटनात्मक उपाययोजनेचा हक्क इत्यादी हदलेले आहे त. सांपत्तीचा हक्क
गोठविण्यात आला असन
ु तो आता कायदे र्शर हक्काांत रूपाांतरीत करण्यात आला आहे . मल
ू भत
ू
हक्काांचा भारतीय राज्यघटनेत समािेश करून घटनेने भारतीय नागररकानाां मल
ु भत
ु हकाांबाबत
न्यायालयीन सांरक्षण हदले आहे .

ई) मल
ू भत
ू कतुव्ये:-
भारतीय राज्यघटनेच्या चौर्थया भागात कलम ५१अ नस
ु ार मल
ू भत
ू कताव्याांचा समािेश
करण्यात आलेला आहे . मळ
ु भारतीय घटनेत मल
ू भत
ू कताव्ये समाविष्टट केलेली नव्हती. सन
१९७६ मध्ये ४२ व्या घटना दरू
ु स्त्तीने घटनेच्या ४ भागात कलम ५१ अ मध्ये मल
ू भत
ू कताव्याांचा
समािेश करण्यात आला आहे . काही मल
ू भत
ू कताव्याांच्या बाबतीत शासनाचे कायदे अश्स्त्तत्िात
आहे त, मल
ु भत
ू कताव्याांचे पालन केले नाही तर त्याबाबत कोणतीही तरतूद राज्यघटनेत हदलेली
नाही. तरी कताव्याांचे पालन करण्याबाबत प्रत्येक भारतीय नागररकाांिर नैनतक बांधन आहे .

उ) मागुदशुक तत्त्िे :-
मागादशाक तत्त्िे ही शासनाने ज्या उहद्दष्टटाांच्या पत
ु त
ा ेसाठी काया कराियाचे आहे ,
ती उहद्दष्टटे स्त्पष्टट करणारी ही तत्त्िे आहे त. घटनेच्या चौर्थया भागामध्ये राज्याच्या
धोरणाांसांबांधीची मागादशाक तत्त्िे दे ण्यात आलेली आहे त. मागादशाक तत्त्िे राजकीय, सामाश्जक,
मानितािादी, आधथाक, आरोग्यविर्यक अशा सिा क्षेत्राांसांबांधीची ही तत्त्िे आहे त. राजकीय,
आधथाक आणण सामाश्जक न्याय प्रस्त्थावपत होण्याच्या दृश्ष्टटने राज्याने कोण कोणती काया
केली पाहहजे याचे मागादशान या तत्त्िाांद्िारे राज्यघटनेत करण्यात आले आहे .

ऊ) संसदीय लोकशाही:-
भारताने सांसदीय शासन पद्धतीचा श्स्त्िकार केला आहे . ही सांसदीय शासन पद्धत
आपण ब्रिटनच्या राज्यघटनेिरून घेतली आहे . सांसदीय शासन पद्धतीत राष्टरप्रमख
ु हा नामधारी
असन
ु खरी सत्ता िास्त्तविक प्रमख
ु ाच्या हातात असते. त्याचसोबत सामहु हक जबाबदारीचे तत्त्ि

31
हे सांसदीय शासन पद्धतीचे िैर्शष्ट्ये आहे . या जबाबदरीच्या तत्त्िामळ
ु े मांब्रत्रमांडळािर
लोकप्रनतननधीांचे ननयांत्रण राहते. ब्रिहटश राजिटीत झालेल्या विविध सध
ु ारणाांविर्यक
कायद्याांमळ
ु े भारतात सांसदीय लोकशाही पद्धतीचे ब्रबजारोपण झाले होते.

प) प्रर्ासत्ताक शासनपद्धती:-
प्रजासत्ताक शासनपद्धतीमध्ये राष्टरप्रमख
ु हा जनतेने ननिडुन दे णे अर्भप्रेत असते.
ब्रिटन, डेन्माका, जपान इत्याहद दे शाांत सद्ध
ु ा लोकशाही आहे . परां तु ही सिाच लोकशाही असलेली
राष्टरे प्रजाकसत्ताक नाहीत, कारण या दे शाांचे राष्टरप्रमख
ु जनतेतुन ननिडुन जात नाहीत, तर ते
िांश परां परे ने गादीिर बसतात. भारतात मात्र आपले राष्टरप्रमख
ु , राष्टरपती अप्रत्यक्षररत्या
जनतेतुन ननिडुन जातात. याचाच अथा भारत हे खऱ्या अथााने प्रजासत्ताक राष्टर आहे . तसा
उल्लेख घटनेच्या सरु
ु िातीलाच सरनाम्यात केला आहे .

फ) धमुतनरपेक्ष राज्य:-
भारत हे धमाननरपेक्ष राज्य आहे . त्यानस
ु ार धार्माक कारणािरून भारतात व्यश्क्त
व्यश्क्तत कधीही भेदभाि केला जाणार नाही. तसेच प्रत्येक व्यश्क्तला आपल्या इच्छे नस
ु ार
कोणत्याही धमााचे आचरण करण्याचे स्त्िातांत्र्य असेल, अशी ग्िाही घटनेने हदलेली आहे , मात्र
सािाजननक सव्ु यिस्त्था नननतमत्ता आणण आरोग्य याांच्या रक्षणासाठी धार्माक आचरणािर
आिचयक ते ननबांध घालण्याचा अधधकार राज्याला असेल, हे घटनेत स्त्पष्टट केलेले आहे .

भारतीय राज्यघटना सिा सामािेशक अशी राज्यघटना असल्याने सांघराज्य, प्रबळ

केंद्रसत्ता, एकेरी नागररकत्ि, स्त्िातांत्र्य ि एकेरी न्यायव्यिस्त्था, न्यायालयीन पन
ु विालोकन,
कायद्याची अधधसत्ता आणण सामाश्जक न्याय, सामाश्जक पररितान अशी अनेक िैर्शष्ट्ये
भारतीय राज्यघटनेची विस्त्ततता ि सिा सामािेशकता ननदे र्शत करतात.

भारतीय राज्यघटनेिरील टीका:

भारतीय राज्यघटना अनेक तरतद

ु ीांचा समािेश केल्यामळ
ु े जगातील सिाात मोठी
राज्यघटना बनली आहे , असे असले तरी काही िेळेस तरतुदी अभािी प्रचन तयार होतात,
त्यािर उत्तर शोधण्याचे, त्या तरतुदीांबाबत अथा लािण्याचे काया सिोच्च न्यायालयाला करािे
लागते. जगातली कोणतीही राज्य घटना पररपण
ू ा असू शकत नाही, त्यामळ
ु े राज्यघटनेिर टीका
केल्या जातात, त्याला भारतीय राज्यघटना सद्ध
ु ा अपिाद नाही.
32
अ) उसनी राज्यघटना :
भारतीय राज्यघटनेत मल
ू गामी, निीन असे काही नाही. या राज्यघटनेत
अनेक तरतद
ु ी इतर दे शाांकडून घेतलेल्या आहे त, त्यामळ
ु े तक
ु ड्या तक
ु ड्याांची राज्यघटना,
उसनी राज्यघटना अशी टीका केली जाते. ते ‘हठगळाांचे काया’ अशी असेही म्हटले जाते,
परां तु सविस्त्तर घटना अभ्यासता ते हठगळाांचे काया असले तरी सांद
ु र हठगळाांचे काया आहे ,
असे सांबोधले जाते.

ब) १९३५ च्या कायद्याची नक्कल:

१९३५ चा ‘भारत सरकार कायदा’ यातील अनेक तरतुदी भारतीय राज्यघटनेत

समाविष्टट केल्या आहे त. असे टीकाकाराांनी म्हटले आहे , त्यामळ
ु े च भारतीय राज्यघटना ही
१९३५ च्या कायद्याची नक्कल प्रत अशी टीका ते करतात. ‘भारताची राज्यघटना भात सरकार
कायदा, १९३५ मधन
ू थेट घेतली आहे ि अनेक तरतद
ु ी तर शब्दशः जशाच तशा घेतलेल्या
आहे त, असे ब्रिटीश कायदे तज्ञ सर आयव्हर जेननांग्ज याांनी म्हटले आहे ’. “भार्ा आणण आशय
या बाबतीत भारताची राज्यघटना जिळपास १९३५ च्या कायद्यासारखीच आहे ”. असे ननरीक्षण
एन. श्रीननिासन याांनी नोंदविले आहे .

क) पश्श्चमेचे अनक
ज रण:
भारतीय राज्यघटना म्हणजे पश्चचमेचे अनक
ु रण आहे नतच्या मध्ये निीन ि
नाविन्यपण
ू ा असे काही नाही अशी टीका दे खील केली जाते. परां तु ही टीका दे खील अताक्रकाक
ि अन्याय आहे , कारण घटनाकत्याांनी इतर दे शाांच्या घटनाांमधन
ू जरी अनेक बाबी घेतल्या
आहे त, तरी त्या जशाच्या तशाच स्त्िीकारलेल्या नाहीत, त्या तरतुदीांमध्ये भारतीय
पररश्स्त्थतीला अनरू
ु प असे पयााप्त बदल केले, त्यातील चक
ु ा, मयाादा टाळण्याचा प्रयत्न
केला, आहे त्यामळ
ु े पश्चचमेचे अनक
ु रण असे म्हणता येणार नाही.

ड) गांधीिादी तत्िे नसलेली राज्यघटना:

“ ज्या प्रकारची राज्यघटना गाांधीजीांना नको होती ि त्याांना अपेक्षक्षत

नव्हती नेमक्या त्याच प्रकारची ही राज्यघटना आहे ”, असे घटना सर्मतीचे सदस्त्य के.
हनम
ु ांतय्या याांनी म्हटले आहे . या राज्यघटनेत राष्टरवपता महात्मा गाांधी याांच्या विचाराांची
तत्िे ि आदशा नाहीत, त्यामळ
ु े ही राज्यघटना गाांधीिादी तत्ि नसलेली आहे अशी टीका

33
 केली जाते, पण मागादशाक तत्िाांमध्ये गाांधीिादी तत्ि हदसतात, त्यामळ
ु े याही टीकेला फार
अथा उरत नाही.

इ) राज्यघटनेचा अिाढव्य आकार:

जगातील सिा राज्य घटनाांच्या तल

ु नेत भारतीय राज्यघटना खप
ू च मोठी
आणण तपशीलिार आहे , त्यात अनेक अनािचयक बाबी आहे त, अशी टीका टीकाकार
करतात. इतर राज्यघटनेतून घेतलेल्या तरतुदी दर िेळी योग्य प्रकारे ननिडल्या नाहीत,
त्यामळ
ु े राज्यघटना खप
ू च मोठी आणण श्क्लष्टट झाली आहे , असे ननरीक्षण आयव्हर जेननांग्ज
याांनी नोंदविले आहे .

ई) िक्रकलांचे नंदनिन:

भारतीय राज्यघटनेत िापरलेली कायद्याची भार्ा ि िाक्य रचना यामळ

ु े
ती फार गांत
ु ागांत
ु ीची झाली आहे , भारताची राज्यघटना खप
ू च श्क्लष्टट ि कायद्यात्मक आहे ,
नतच्या गांत
ु ागांत
ु ीच्या स्त्िरूपामळ
ु े हे ‘िक्रकलाांचे नांदनिन’ आहे , असे ब्रिटीश घटनातज्ञ
आयव्हर जेननांग्ज याांनी म्हटले आहे .

िरती उल्लेणखत पहहल्या टीकेला दस्त्तुरखुद्द मसद

ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बी. आर.
आांबेडकर याांनी हदलेले उत्तर फार महत्िपण
ू ा आहे , ते म्हणतात, “जगाच्या इनतहासात या
घडीला बनलेल्या राज्यघटनेत काही निे असू शकते का? असा प्रचन उद्भितो. जगात
पहहली र्लणखत राज्यघटना अश्स्त्तत्िात येऊन शांभर िर्ा उलटून गेली. त्यानांतर अनेक
दे शाांनी आपली राज्यघटना र्लणखत स्त्िरूपात माांडली. राज्यघटनेची व्याप्ती काय असािी,
हे ननश्चचत झाले आहे . त्याचप्रमाणे कोणत्याही राज्यघटनेची मल
ु तत्िे काय असतात, याला
जगभर मान्यता र्मळाली आहे . त्यामळ
ु े जगातील सिा राज्यघटनेतील तरतुदी तुम्हाांला
सारख्याच िाटतील, अलीकडच्या काळात बनलेल्या राज्यघटनाांमधील नव्या गोष्टटी म्हणजे
फक्त उणीिा दरु करण्यासाठी ि दे शाच्या आिचयकतेनस
ु ार केलेले बदल होत. इतर
दे शाांच्या राज्यघटनेची डोळे झाकून नक्कल केली आहे , हा आरोप ननश्चचतच राज्यघटनेच्या
परु े शा आभ्यासार्शिाय केलेला आहे , याची मला खात्री िाटते”. डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकराांचे
हे स्त्पष्टटीकरण राज्यघटनेच्या अभ्यासकत्याांसाठी खप
ू महत्िपण
ू ा आहे .

---------------------------------

34
 प्र. १ ला. : थोडक्यात उत्तरे शलहा.

१) मारतीय सांविधान सर्मतीचे अध्यक्ष कोण होते?

२) भारतीय घटना सर्मतीची पहहली बैठक कधी झाली?
३) सांविधान सभेचे तात्परु ते अध्यक्ष म्हणुन कोणाची ननिड करण्यात आली?
४) मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष कोण होते ?
५) भारतीय राज्यघटनेची उगमस्त्थाने साांगा?
६) भारतीय राज्यघटना कोणत्या हदिशी श्स्त्िकत करण्यात आली?
७) भारतीय राज्यघटना कोणत्या हदिसापासन
ु आांमलात आली?
८) घटना सर्मतीचे कायदे शीर सल्लागार म्हणन
ु कोणाची ननिड करण्यात आली?
९) सांविधान सभा कायादेमांडळ म्हणून काम पाहताांत्री अध्यक्षाांची भर्ु मका कोण पार पाडत?
१०) सांविधान सभेचे उपाध्यक्ष कोण होते ?
प्र. २ ला. खालील प्रश्नांची उत्तरे ५० शब्दात शलहा.
१) १९३५ चा कायदा थोडक्यात स्त्पष्टट करा.
२) क्रक्रप्स योजनेविर्यी माहहती र्लहा.
३) कॅब्रबनेट र्मशनने केलेल्या तरतद
ु ी स्त्पष्टट करा.
४) भारतीय स्त्िातांत्र्याचा कायदा या विर्यी माहहती र्लहा.
प्र.३ रा : खालील प्रश्नांची उत्तरे २५० शब्दात शलहा.
१) भारतीय राज्यघटनेची उहदष्टटये स्त्पष्टट करा,
२) भारतीय राज्यघटनेची उगमस्त्थाने स्त्पष्टट करा,
३) भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यात हदलेली घटनेची मल
ु तत्िे स्त्पष्टट करा.
४) भारतीय राज्यघटनेतील उद्देशपब्रत्रकेचे (सरनामा) महत्त्ि स्त्पष्टट करा.
प्र. ४ या. : खालील प्रश्नांची उत्तरे ५०० शब्दात शलहा.
१) घटना सर्मतीची रचना, भर्ु मका आणण महत्त्ि विशद करा,
२) भारतीय राज्यघटनेची मल
ु भत
ु िैर्शष्टटये सविस्त्तर स्त्पष्टट करा.

-------------------------------

35
 २

मूलभत
ू हक, मल
ू भत
ू कतुव्ये आणण
मागुदशुक तत्त्िे

२.१ मल
ू भत
ू हक
२.२ मल
ू भत
ू कताव्ये
२.३ राज्याच्या धोरणाांची मागादशाक त्त्िे

36
प्रास्त्ताविक:-

या प्रकरणामध्ये भारतीय राज्यघटनेत हदलेले मल

ू भत
ू अधधकार भारतीय
नागररकाांची मल
ू भत
ू कताव्ये आणण राज्यघटनेची उहद्दष्टटे साध्य करण्यासोबतच राज्यात
सामाश्जक, आधथाक ि राजकीय न्याय प्रस्त्थावपत करण्याच्या उद्देशाने नमद
ू करण्यात आलेली
राज्य धोरणाची मागादशाक तत्त्िे, याांचा सविस्त्तर अभ्यास करणार आहोत. लोकशाही राष्टरात
लोकाांना क्रकती प्रमाणात व्यश्क्तस्त्िातांत्र्याचा उपभोग घेता येतो, तसेच समतेचे तत्त्ि क्रकती
प्रमाणात साध्य करण्यात यश आले आहे , यािर त्या राष्टराांतील लोकशाहीचा दजाा ठरतो.

ग्रॅनव्हील ऑश्स्त्टन या ब्रिटीश घटनातज्ञाने भारताच्या राज्यघटनेतील मल

ू भत
ू
हक्क आणण मागादशाक तत्िे याांचे िणान 'राज्यघटनेची वििेकबद्ध
ु ी' असे केले आहे . व्यश्क्त
विकासाठी मल
ू भत
ू हक्क आिचयक आहे . प्रत्येक दे शाच्या आधथाक, सामाश्जक आणण राजक्रकय
पररश्स्त्थतीिरून त्या त्या पद्धतीचे हक्क त्या राष्टरातील नागररकाांना दे ण्यात आले आहे त,
परां तु ज्या िेळेस हक्काांचा विचार होतो, त्या िेळेस मात्र कताव्याांचा दे णखल विचार होणे
आिचयक आहे . कारण हक्क आणण कताव्य हे दोन्ही एकाच नाण्याचे दोन बाजु आहे त.
भारतीय राज्यघटनेत सरु
ु िातीला कताव्याांचा सामािेश केलेला नव्हता, मात्र ४२ व्या घटना
दरू
ु स्त्तीने घटनेच्या ४ र्थया भागात कलम ५१ अ अांतभत
ूा करून नागररकाांसाठी कताव्याांची
यादी हदलेली आहे .

भारतातील आधथाक ि सामाश्जक पररश्स्त्थती पाहता इच्छा असन

ु ही
घटनाकत्याांना काही महत्त्िाच्या हक्काांचा सामािेश राज्यघटनेत करणे शक्य झाले नाही.
उदा. रोजगाराचा हक्क, र्शक्षणाचा हक्क इत्यादी. अशा अनेक हक्काांना घटनेमध्ये स्त्थान
दे ण्यासाठी त्याांचा सामािेश मागादशाक तत्त्िाांमध्ये करण्यात आला. या मागादशाक तत्त्िाांचा
सविस्त्तर अभ्यास या प्रकरणात आपण करणार आहोत.

घटनेत जे हक्क हदलेले आहे त, त्यािर काही ननबांध आहे त. हक्क हे अननबांध
असच
ु शकत नाही. या हक्काांना काही अपिाद करण्यात आलेले आहे त. भारतात मल
ु भत
ु
हक्क दे ताांना स्त्िकीय नागररक आणण परकीय नागररक असा भेद करण्यात आला आहे .
ठराविकच अधधकार परकीय नागररकाांना दे ण्यात आले आहे त. मल
ू भत
ू हक्काांचे स्त्िरूप हे
नकारात्मक असल्याचे हदसते, यात मल
ू भत
ू हकाांच्या बाबतीत राज्याला काय करता येणार
नाही, असे स्त्पष्टटीकरण दे ण्यात आले आहे , थोडक्यात मल
ू भत
ू हक्काांसांदभाात राज्यािरील

37
 बांधने स्त्पष्टट केली आहे . मल
ू भत
ू हक्काांिर अनतक्रमण झाल्यास त्याविरूद्ध न्याय
मागण्यासाठी घटनात्मक उपाय योजण्याचा हक्क हा सद्ध
ु ा एक मल
ू भत
ू हक्क म्हणन
ु दे ण्यात
आलेला आहे . अपिादात्मक पररश्स्त्थतीत दे शात आणणबाणी जाहहर करण्यात आली असेल,
तर त्या काळात काही मल
ू भत
ू हक्क स्त्थधगत ठे िण्याचा अधधकार केंद्रशासनाला हदलेला आहे ,
मात्र ही स्त्थधगती आणणबाणी अश्स्त्तत्िात असे पयांतच राहते. आणणबाणी रद्द झाल्यानांतर हे
हक्क पन्
ु हा प्रस्त्थावपत होतात.

२.१ मल
ू भत
ू हक्क:-
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
लोकशाही शासन व्यिस्त्थे मध्ये मल
ू भत
ू हक्काांना खुप महत्त्ि आहे . भारताने
लोकशाही शासन पदद्धतीचा स्त्िीकार केला आहे . व्यक्तीला नतचा विकास साधण्यासाठी
आिचयक सांधी प्राप्त करून दे ण्याचे काम लोकशाही शासन पद्धतीत मल
ू भत
ू हक्क दे ऊन केले
जाते. म्हणन
ु च लोकशाही शासन व्यिस्त्थेत व्यक्तीला अधधकाधधक स्त्िातांत्र्य आणण आिचयक
ते हक्क दे ण्याचा प्रयत्न केला जातो. त्यासाठी मल
ू भत
ू हक्काांचा राज्यघटनेत सामािेश
केलेला असतो. आणण त्याांना न्यायालयीन सांरक्षणही हदलेले असते.

अ) मल
ू भत
ू हक्कांचा अथु:-

व्यक्तीला आपला सिाांधगण विकास तसेच प्रत्येक व्यक्तीला स्त्ितःच्या इच्छे नस

ु ार
जीिन जगण्याचे स्त्िातांत्र्य र्मळाले पाहहजे. या आग्रहातूनच मल
ू भत
ू हक्काांची कल्पना ननमााण
झालेली आहे . "प्रत्येक व्यक्तीला आपला स्त्ित:च्या व्यक्तीमत्िाचा सिोत्कष्टट विकास साधता
येईल अशी पररश्स्त्थती म्हणजे हक्क होय" प्रत्येक व्यक्तीमध्ये स्त्ितःचा विकास व्हािा,
आपल्याला चाांगले जीिन जगता यािे, चाांगले र्शक्षण, चाांगले आरोग्य,चाांगला व्यिसाय करता
यािा, स्त्ितःच्या धमााचे पालन करता यािे अशी सिाांची इच्छा असते. या व्यक्तीच्या हक्काांना
न्यायालयीन सांरक्षण र्मळाले, तरच हक्काांना महत्त्ि प्राप्त होते. मल
ू भत
ू हक्काांचे महत्ि
लक्षात घेऊनच, भारतीय राज्यघटनेत मल
ू भत
ू हक्काांना न्यायालयीन सांरक्षण हदलेले आहे .

प्रा. हरॉल्ड लास्त्की :-

'ज्या सामाश्जक पररश्स्त्थतीत व्यक्तीला सिा साधारण पणे स्त्ितःची जास्त्तीत जास्त्त
प्रगती घडिन
ू आणता येईल त्या पररश्स्त्थतीच्या घटकाांना हक्क म्हणतात.

38
 प्रा. हॉलंड :-

हक्क म्हणजे समाजाचे मत आणण पाहठांबा याांच्या जोरािर एका व्यक्तीची दस

ु ऱ्या
व्यक्तीच्या िागणक
ु ीिर प्रभाि पाडण्याची पात्रता होय.

ब) मल
ू भत
ू हकांचे स्त्िरूप:-

लोकशाहीच्या मागााने समाज पररितान घडिन

ू आणणे हे भारतीय राज्यघटनेचे
उहद्दष्टट आहे . समाजातील अन्यायकारक विर्मता आणण जल
ु म
ु दरु करून स्त्िातांत्र्य, समता,
बांधत
ु ा आणण न्याय यािर आधाररत निा समाज घडविणे, हे भारतीय राज्यघटनेचे ध्येय आहे .
भारतीय राज्यघटनेत नागररकाांना मल
ू भत
ू ह्क्काांसबांधी तरतुदी करताांना घटनाकाराांना दे शातील
सामाश्जक ि आधथाक पररश्स्त्थती विचारात घेणे भाग होते. त्याचा प्रभाि मल
ू भत
ू हक्काांच्या
स्त्िरूपािर हदसन
ु येतो. तसेच ब्रिटन, अमेररका अशा लोकशाही दे शात जे मल
ू भत
ू हक्क प्रदान
करण्यात आले आहे त, त्याव्यनतरीक्त भारताच्या राज्यघटनेत जे मल
ू भत
ू हक्क दे ण्यात
आलेले आहे त, त्यात मख्
ु यतः नागरी हक्काांचा सामािेश करण्यात आला आहे . राजकीय
हक्काांची तरतुद घटनेत इतरत्र करण्यात आलेली आहे .

भारतीय राज्यघटनेत नमद

ू करण्यात आलेले मल
ज भत
ू हक्क:-
भारतीय राज्यघटनेच्या नतसऱ्या भागात कलम १२ ते ३५ मध्ये मल
ु भत
ू हक्क दे ण्यात
आले आहे त.
कलम १२: राज्यसंस्त्थेची व्याख्या.
कलम १२ मध्ये राज्य सांज्ञेची मल
ू भत
ू हक्काांच्या सांदभाात व्याख्या हदलेली आहे.
या व्याख्येनस
ु ार केंद्र ि राज्य शासनाची विधीमांडळे , कायाकारी मांडळ ि कायदे विर्यक अांगे,
सिा स्त्थाननक प्राधधकारी यात नगरपार्लका, पांचायती, श्जल्हा मांडळे न्याय सांस्त्था इत्यादी तसेच
भारत सरकारच्या ननयांत्रणाखालील इतर सिा प्राधधकारी. याांचा सामािेश राज्यात केला आहे .
िर उल्लेख केलेल्या राज्यसांस्त्थेच्या साधनाांकडून, अर्भकरणाांकडून व्यक्तीच्या मल
ू भत
ू
हक्काांचे उल्लांघन झाल्यास त्याविरुद्ध न्यायालयात आव्हान दे ता येते.

कलम १३ मल
ज भत
ू हक्कांशी विसंगत असलेले, त्यांचे न्यत
ज नीकरण कायदे :

39
 कलम १३ मध्ये न्यानयक पवु िालोकनाची तरतूद दे ण्यात आली आहे .
कलम १३(२) नस
ु ार राज्यसांस्त्था घटनेच्या भाग III मध्ये हदलेले हक्क हहरािन
ू घेणार नाही,
अथिा मल
ु भत
ू हक्काांचा सांकोच करणारा कोणताही कायदा करणार नाही, असा कायदा केल्यास
तो उल्लांघनाच्या प्रमाणाइतपत शन्
ू यित असेल, थोडक्यात नागररकाांचे मल
ु भत
ू हक्क हहरािन
ू
घेणारा कायदा केंद्र, राज्य विधधमांडळाने केल्यास असा कायदा घटना विरोधी ि बाद करण्याचा
अधधकार न्यायालयाांना आहे .
कलम १३(३) मध्ये कायदा या शब्दाची व्यापक व्याप्ती दे ण्यात आली आहे , त्यामध्ये सांसद
ि राज्य विधधमांडळाांनी केलेले कायदे , राष्टरपती ि राज्यपालाांनी का लेले अध्यादे श, िैधाननक
कायाकारी विधीननयम, कायद्याचे गैर-विधेयक स्रोत: उदा. कायद्याची शक्ती असलेल्या रू ी
क्रकिाां पररपाठ, थोडक्यात मल
ु भत
ू हक्काांचे उल्लांघन करणारे नस
ु ते कायदे च नव्हे तर कायद्याची
शक्तीप्राप्त अध्यादे श, सरकारी आदे श. ननयम, पोट-ननयम, अधधसच
ू ना, रू ी तसेच पररपाठ
याांनाही न्यायालयात आव्हान दे ता येत.े
कलम १३(४) केशिानांद भारती खटल्यात(१९७३) सिोच्च न्यायालयाने हदलेल्या ननणायानस
ु ार,
मल
ु भत
ू हक्काांचे उल्लांघन करणाऱ्या घटना दरु
ु स्त्ती कायद्यालाही न्यायालयात आव्हान दे ता
येते. या ननकालात सिोच्च न्यायालयाने मल
ु भत
ू हक्क हे घटनेच्या ‘मल
ु भत
ू सांरचने’ चा भाग
आहे त, आणण घटना दरु
ु स्त्ती करून घटनेची मल
ु भत
ू सांरचना बदलता येणार नाही हे स्त्पष्टट
केले.

अ) समतेचा हक्क (कलम १४ ते १८)

ब) स्त्िातंत्र्याचा हक्क (कलम १९ ते २२)
क) शोर्णाविरूद्धचा हक्क (कलम २३ ते २४)
ड) धाशमुक स्त्िातंत्र्याचा हक्क (कलम २५ ते २८)
इ) सांस्त्कृततक ि शैक्षणणक हक्क (कलम २९ ते ३०)
उ) घटनात्मक उपाययोर्नेचा हक्क (कलम ३२)

अ) समतेचा हक्क:- भारतीय राज्यघटनेत कलम १४ ते १८ मध्ये समतेचा हक्क दे ण्यात आला
आहे .
१) कलम १४ : कायद्यासमोर समानता:-
राज्य कोणत्याही व्यक्तीस भारताच्या राज्यक्षेत्रात कायद्यापु े समानता
अथिा कायद्याचे समान सांरक्षण नाकारणार नाही. या हक्कात समाविष्टट ‘कायद्यासमोर
40
 समानता’ हे तत्ि ब्रिटनच्या घटनेतून, तर ‘कायद्याचे समान सांरक्षण’ हे तत्ि अमेररकेच्या
घटनेिरून स्त्िीकारण्यात आले आहे .
कायद्यासमोर समानता:
१) या दे शातील कोणतीही व्यक्ती कायद्याच्या िर नाही.
२) या दे शातील न्यायालयाांमाफात प्रशार्सत केला जाणारा साधारण कायदा सिा व्यक्तीांना
सारख्याच प्रमाणात लागू असेल.
३) या दे शातील कोणत्याही व्यक्तीला कोणत्याही प्रकारचे विशेर् अधधकार असणार नाही.
कायद्याचे समान सांरक्षण:
१) सिा नागररकाांना समान पररश्स्त्थतीत समान िागणक
ू हदली जाईल.
२) दे शात समान पररश्स्त्थतीतील सिा व्यक्तीांना एकच कायदा समान प्रकारे लागू केला जाईल.
३) दे शातील सिा नागररकाांना कोणत्याही भेदभािाविना सारखे म्हणन
ू च िताणक
ू हदली जाईल.

लक्षात घ्या, ‘कायद्यासमोर समानता’ ही एक नकारात्मक सांकल्पना आहे , तर ‘कायद्याचे

समान सांरक्षण’ ही एक सकारात्मक सांकल्पना आहे . मात्र असे असले तरी दोन्हीही हक्क
कायदे शीर दजाा, सांधी ि न्याय याांची समानता प्रथावपत करण्याचा प्रयत्न करतात.

कलम १४ ने प्रदान केलेला ‘कायद्यासमोर समानता आणण कायद्याचे समान सांरक्षण हा

अमयााहदत हक्क नाही, या अधधकाराला काही अपिाद आहे त, जसे
१) भारताचे राष्टरपती आणण राज्यपाल याांना आपल्या पदाच्या अधधकार िापराबद्दल आणण
कताव्य पालनाबद्दल कोणत्याही न्यायालयास उत्तरदायी धरता येत नाही.
२) राष्टरपती आणण राज्यपालाच्या विरुद्ध त्याच्या पदािधी दरम्यान कोणत्याही
न्यायालयात कोणत्याही प्रकारची फौजदारी कायािाही करता येत नाही.
३) राष्टरपती आणण राज्यपालाला अटक करण्यासाठी त्याांच्या पदािधी दरम्यान कोणत्याही
न्यायालयातून कोणताही आदे श का ता येत नाही.
४) राष्टरपती आणण राज्यपाल याांनी केलेल्या त्याांच्या व्यश्क्तगत नात्याने केलेल्या
कोणत्याही कतीच्या सांबांधात त्याला त्या आशयाची नोटीस हदल्यापासन
ू पु चे दोन
महहने सांपल्यार्शिाय कोणतीही हदिाणी कायािाही करता येत नाही.

२) कलम १५ : भेदभािास प्रततबंध

41
 i) कलम १५(१) राज्य कोणत्याही नागररकाला प्रनतकूल होईल अशाप्रकारे केिळ धमा,
िांश, जात, र्लांग जन्मस्त्थान यापैकी कोणत्याही कारणािरून भेदभाि करणार नाही.

ii) कलम १५(२) दक

ु ाने, सािाजननक उपहार गहे , हॉटे ल, सािाजननक करमणक
ु ीची स्त्थाने
या हठकाणचा प्रिेश त्याचबरोबर पण
ू त
ा : क्रकिा अांशतः राज्याच्या पैशाने राखलेल्या
अथिा सिासाधारण जनतेच्या उपयोगाकररता खास नेमन
ू हदलेल्या विहहरी, तलाि,
स्त्नानघाट, रस्त्ते आणण सािाजननक राबत्याच्या जागा याांचा िापर करण्यास भेदभाि
करणार नाही.

कलम १५ भेदभािास प्रनतबांध या अधधकाराला पु ील अपिाद आहे . या अपिादामळ

ु े भेदभाि
करण्याची समांती राज्यसांस्त्थेला आहे , असा अथा जरी ननघत असेल तरी त्या पाठीमागचा
उद्देश हा समता स्त्थापन करणे असाच आहे हे आपण लक्षात घेतले पाहहजे.
iii) कलम १५(३) राज्यसांस्त्था राज्यातील महहला ि बालकाांच्या प्रगती साठी कोणतीही
विशेर् तरतद
ू करू शकते. उदा. महहलाांसाठी आरक्षण, बालकाांसाठी अननिाया आणण
मोफत र्शक्षण.
iv) कलम १५(४) राज्यसांस्त्था राज्यातील नागररकाांच्या सामाश्जक आणण शैक्षणणकदृष्ट्या
मागासलेल्या कोणत्याही िगााच्या (अनस
ु धू चत जाती, जमाती) उन्नतीसाठी कोणतीही
विशेर् तरतूद करू शकते. उदा. सािाजननक नोकऱ्याांत आणण र्शक्षण सांस्त्थाांमध्ये
आरक्षण तसेच शल्
ु क सिलत.

३) कलम १६ : शासकीय सेिेत समान संधी

i) कलम १६(१) राज्याच्या ननयांत्रणाखालील कोणत्याही पदािरील सेिायोजन क्रकिा
ननयक्
ु ती यासबांधीच्या बाबीांमध्ये सिा नागररकाांस समान सांधी असेल.
ii) कलम १६(२) कोणताही नागररकाला त्याच्या केिळ िांश, धमा, जात, र्लांग, जन्मस्त्थान,
ननिास यापैकी कोणत्याही कारणािरून रोजगाराच्या सांधी साठी क्रकिाां कोणत्याही
पदासाठी अपात्र ठरविले जाणार नाही.

कलम १६ शासकीय सेिेत समान सांधी या कलमाला पु ील अपिाद आहे त.

42
 iii) कलम १६(३) सांसद कायदा करून एखाद्या राज्यातील क्रकिाां केंद्रशार्सत प्रदे शातील
नोकऱ्याांसाठी त्या राज्यातील, केंद्रशार्सत प्रदे शातील ननिासी असण्याची अट क्रकिाां
तरतद
ू करू शकते.
iv) कलम १६(४) राज्यसांस्त्था आपल्या शासकीय सेिाांमध्ये कोणत्याही मागास प्रिगाासाठी,
त्या िगााचे पयााप्त प्रनतननधधत्ि त्या सेिाांमध्ये नसेल तर, सरकारी नोकऱ्या ि
नेमणुकाांसाठी जागा राखीि ठे ऊ शकते.
v) कलम १६ (४A) अनस
ु धू चत जाती ि अनस
ु धू चत जमातीांच्या पदोन्नती साठी दे खील
असे आरक्षण राखून ठे िता येईल.
vi) कलम १६(४B) राखीि असलेल्या आरक्षक्षत जागा जर एखाद्या िर्ी भरल्या गेल्या
नाहीत, तर पु ील िर्ाांत त्याांना ररक्त जागाांचा एक स्त्ितांत्र िगा म्हणून विचारात घेता
येऊ शकेल. अशा जागाांसाठी ररक्त जागाांच्या ५० टक्के ही आरक्षणाची मयाादा
ठरविण्यासाठी गहीत धरल्या जाणार नाही, अशी तरतद
ू आहे .
vii) कलम १६(५) एखाद्या साांप्रदानयक अथिा धार्माक सांस्त्थेच्या कारभाराशी सांबांधधत
पदािर तसेच नतच्या शासक मांडळातीलच कोणताही सदस्त्य त्याच धमााचा अथिा
सांप्रदायाचा असण्याबद्दल कायद्याने तरतूद करता येईल.

४) कलम १७ : अस्त्पश्ृ यता बंदी

कलम १७ नस
ु ार अस्त्पचयतेिर बांदी घालण्यात आली आहे ि नतचे कोणत्याही
स्त्िरूपातील आचरण ननवर्द्ध करण्यात आले आहे . अस्त्पचयतेतून उद्भिणारी कोणतीही
ननःसमथाता लादणे हा कायद्यानस
ु ार र्शक्षापात्र अपराध असेल, असे घटनेत स्त्पष्टट करण्यात
आले आहे .
या कायद्याच्या प्रभािी अांमलबजािणी कररता ‘अस्त्पचयता (अपराध)कायदा’
१९५५ साली पाररत करण्यात आला. पु े १९७६ साली त्याच्या तरतुदी कडक करीत त्याचे
नामाांकरण ‘नागरी अधधकार सांरक्षण कायदा,१९५५’ असे केले. या कायद्यात आत्याचाराच्या
केसेस समाविष्टट नसल्याने पु े ‘अनस
ु धू चत जाती ि अनस
ु धू चत जमाती(अत्याचार ननिारण)
कायदा,१९८९’(Atrocitie) सांमत करण्यात आला.
महत्िाचां अजून एक अस्त्पचयतेच्या कतीमळ
ु े दोर्ी व्यक्तीला सांसद ि राज्य
विधधमांडळाच्या ननिडणुकाांसाठी अपात्र घोवर्त करण्यात आले आहे . नागररकाांच्या या हक्काचे

43
 उल्लांघन होऊ नये यासाठी आिचयक उपाययोजना करणे ही राज्यसांस्त्थेची घटनात्मक
जबाबदारी आहे असे सिोच्च न्यायालयाकडून स्त्पष्टट मत नोंदविण्यात आले आहे .

५) कलम १८ : क्रकताब नष्ट करणे (पदव्यांिर तनबंध)

सेिाविर्यक क्रकिा विद्या विर्यक मान विर्यक नसलेला असा कोणताही क्रकताब राज्याकडून
प्रदान केला जाणार नाही. भारताचा कोणताही नागररक कोणत्याही परकीय दे शाकडून
कोणताही क्रकताब स्त्िीकारणार नाही. राज्याच्या ननयांत्रणाखालील कोणतेही पद धारण करत
असताना व्यक्तीला परदे शी क्रकताब घेण्यासाठी राष्टरपतीांची परिानगी घेणे आिचयक असेल.

स्त्िातांत्र्यापि
ू ी ब्रिटीश शासनामाफात महाराजा, रािबहादरू , रायबहादरू ,हदिाण, बहादरू
असे क्रकताब हदले जात होते, हे क्रकताब समानतेच्या तत्िाच्या विरुद्ध जातात, या कारणास्त्ति
कलम १८ अांतगात रद्द करण्यात आले आहे त. परां तु भारत सरकार क्रकिाां राज्यसरकारकडून
हदले जाणारे भारतरत्न, पद्द विभर्
ू ण, पद्द भर्
ू ण आणण पदमश्री हे परु स्त्कार ‘क्रकताब’ या
शब्दाच्या व्याख्येत येत नाहीत, तसेच या परु स्त्काराांमळ
ु े व्यक्तीला विशेर् दजाा प्राप्त होत
नाही, हे परु स्त्कार समतेच्या तत्िाला बाधा ठरत नाहीत, असे या सांदभाात प्रचन उपश्स्त्थत
झाल्यानांतर सिोच्च न्यायालयाने आपले मत नोंदविले आहे .

ब) भारतीय राज्यघटनेतील स्त्िातंत्र्याचा हक्क

ब) स्त्िातांत्र्याचा हक्क:- (कलम १९ ते २२) भारतीय राज्य घटनेच्या कलम १९ ते कलम २२

मध्ये नागररकाांच्या स्त्िातांत्र्याचा हक्क दे ण्यात आला आहे . कलम १९ मध्ये व्यक्ती स्त्िातांत्र्याची
यादी दे ण्यात आली आहे .
व्यश्क्तला आपला सिाांगीण विकास साधण्यासाठी स्त्िातांत्र्य अनत आिचयक आहे .
महत्िाचां म्हणजे स्त्िातांत्र्यार्शिाय लोकशाहीला अथा उरत नाही. भारतीय राज्यघटनेत
व्यक्तीच्या मल
ू भत
ू अधधकाराांत, स्त्िातांत्र्याच्या अधधकाराचा समािेश केला आहे . लोकशाही
शासन व्यिस्त्था असलेल्या राष्टराांमध्ये व्यश्क्त स्त्िातांत्र्य फार महत्िाचे मानले जाते, कारण
स्त्िातांत्र्य हे लोकशाहीच्या इतर मल्
ु याांपक
ै ी एक मल्
ु य आहे .

44
 स्त्िातांत्र्याचा हक्क असल्यार्शिाय खरी लोकशाही ननमााण होऊ शकत नाही.
व्यश्क्तचा विकास करण्यासाठी तसेच समाजाचे कल्याण साध्य करण्यासाठी व्यश्क्तस्त्िातांत्र्य
आिचयक आहे . स्त्िातांत्र्याचा हक्क हा मल
ू भत
ू अधधकाराांचा गाभा मानला जातो, असे असले
तरी कोणतेही स्त्िातांत्र्य हे बांधनरहहत असू शकत नाही, बांधनरहहत स्त्िातांत्र्य हे स्त्िैराचार
ठरते, त्यामळ
ु े च भारतीय राज्यघटनेत हदलेला स्त्िातांत्र्याचा हक्क हा अमयााहदत नसन
ू समाज
हहताच्या ि राष्टर हहताच्या दृष्टटीकोनातन
ू त्यािर काही बांधने घातली आहे त, असे असले, तरी
घटनेतील कलम १९ हे स्त्िातांत्र्याच्या हकातील सिाात महत्त्िाचे कलम असन
ु त्या कलमात
नमद
ू केलेल्या व्यश्क्तस्त्िातांत्र्याची यादी पु े हदली आहे .

१) भार्ण ि मत प्रदशुनाचे स्त्िातंत्र्य,

२) शांततेने तनःशस्त्र एकर र्मण्याचे स्त्िातंत्र्य,
३) संस्त्था क्रकिा संघटना बनविण्याचे स्त्िातंत्र्य,
४) भारताच्या राज्य क्षेरात सिुर मक्
ज तपणे संचार करण्याचे स्त्िातंत्र्य,
५) भारताच्या राज्यक्षेरात कोणत्याही भागात राहण्याचा स्त्थातयक होण्याचे स्त्िातंत्र्य,
६) कोणताही पेशा आचरण्याचा अथिा कोणताही व्यिसाय व्यापार क्रकिा धंदा चालविण्याचे
स्त्िातंत्र्य

भार्ण ि अर्भव्यक्ती स्त्िातांत्र्य यामध्ये लेखन क्रकांिा ित्तपत्र स्त्िातांत्र्य अर्भप्रेत आहे .
तसेच अर्भव्यक्ती स्त्िातांत्र्यामध्ये विचार ि भािना व्यक्त करण्याचे स्त्िातांत्र्य तसेच िाङमय
कलाविष्टकाराचे स्त्िातांत्र्य अांतभत
ुा आहे .

१) भार्ण ि मत प्रदशुनाचे स्त्िातंत्र्य:

भारतातील सिा नागररकाांना आपली मते शब्दाने, छापन

ू , आपल्या र्लखाणातून
धचत्राद्िारे तसेच इतर मागााने व्यक्त करण्याचा हक्क आहे . या अधधकाराांतगात सिोच्च
न्यायालयाच्या मते पु ील हक्क प्राप्त होतात.

१) स्त्ितः सोबत इतराांची मते व्यक्त करण्याचा स्त्िातांत्र्यचा हक्क.

२) प्रेस र्मडडयाचे स्त्िातांत्र्य.

45
 ३) सरकारी कामकाजाची माहहती र्मळविण्याचा हक्क.(RTI)
४) ननदशान करण्याचा, मात्र सांपाचा अधधकार नव्हे
५) राजकीय पक्षाने पक
ु ारलेल्या बांद विरुद्ध हक्क
६) शाांततेचे स्त्ितांत्र्य
७) टे र्लफोनिरील सांभार्णाच्या टॅ वपांगविरुद्ध हक्क

भार्ण ि मत प्रदशुनाचे स्त्िातंत्र्यािरील मयाुदा:

भारताचे सािाभौमत्ि आणण एकात्मता याांच्या रक्षणासाठी या हक्काांिर शासनाला ननबांध

घालता येतील. राज्याची सरु क्षक्षतता, परराष्टराशी मैब्रत्रचे सांबांध, सािाजननक सव्ु यिस्त्था आणण
ननतीमत्ता याांच्या रक्षणासाठी या हक्काांिर शासनाला ननबांध घालता येतील. तसेच न्यायालयाचा
अिमान, अिन ु सानी क्रकांिा गुन्हा करण्यास धचथािणी यासाठी या स्त्िातांत्र्याचा िापर करता
ु क
येणार नाही. असे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे .

२) शांततेने तनःशस्त्र एकर र्मण्याचे स्त्िातंत्र्य:

भारतातील प्रत्येक नागररकाला शाांततेने विना शस्त्त्र एकत्र जमण्याचा हक्क आहे , यात
ननदशाने करणे, सभा भरविणे, मोचाा का णे या हक्काांचा समािेश होतो, फक्त हा हक्क सािाजननक
जागेिरच बजािता येतो.

शांततेने तनःशस्त्र एकर र्मण्याचे स्त्िातंत्र्य या हक्कािरील मयाुदा:

दे शाचे सािाभौमत्ि आणण एकात्मता याांच्या रक्षणासाठी शासनाला या हकाांिर ननबांध

घालता येतील. तसेच सािाजननक सव्ु यिस्त्था राखण्यासाठी या हक्काांिर बांधने घालता येतात.
CrPC च्या कलम १४४ अांतगात आणण IPC च्या कलम १४१ अांतगात एकत्र जमण्याच्या
नागररकाांच्या हक्काांिर सरकारला मयाादा घालता येतात.

३) संस्त्था क्रकिा संघटना बनविण्याचे स्त्िातंत्र्य:–

भारतातील सिा नागररकाांना सांघटना, सांघ क्रकिाां सहकारी सोसायटी स्त्थापन करण्याचा
हक्क आहे , यामध्ये राजकीय पक्ष, कांपनी,सोसायटी, व्यापारी सांघटना, क्लब स्त्थापन करण्याचा
हक्क आहे .

संस्त्था क्रकिा संघटना बनविण्याच्या स्त्िातंत्र्यािररल मयाुदा:

46
 भारताचे सािाभौमत्ि आणण एकात्मता याांच्या रक्षणासाठी ननबांध घालता येतील. तसेच
सािाजननक सव्ु यिस्त्था ि नननतमत्ता राखण्यासाठी ननबांध घालता येतील,

४) संचार स्त्िातंत्र्य:-

भारताच्या प्रत्येक नागररकाला भारताच्या सांपण

ू ा राज्यक्षेत्रामध्ये सिात्र मक्
ु तपणे
सांचार करण्याचा हक्क आहे . भारत हे एक राष्टर आहे , राष्टरीय एकात्मतेच्या भािनेस प्रोत्साहन
दे णे या अधधकारामागील उद्देश आहे .

संचार स्त्िातंत्र्यािररल मयाुदा:

भारतीय नागररकाांना सांपण

ु ा दे शात पण
ु ा सांचार स्त्िातांत्र्य दे ण्यात आले आहे . अपिादात्मक
पररश्स्त्थतीत शासन व्यक्तीच्या सांचार स्त्िातांत्र्यािर बांदी घालु शकते.

१) आहदिासी क्षेत्रात त्याांची सांस्त्कती व्यिसाय याांचे रक्षण करण्याकररता बाहे रच्या व्यक्तीांना
प्रिेश बांदी करता येते.
२) एड्स ग्रस्त्त व्यक्ती तसेच दे हविक्री करणाऱ्या महहलाांिर सािाजननक आरोग्य ि नैनतकतेच्या
आधारािर सांचारबांदी लादता येत.े

५) िास्त्तिाचे स्त्िातंत्र्य:–

भारताच्या प्रत्येक नागररकाला भारताच्या राज्यक्षेत्रात कोणत्याही भागात

तात्परु ते क्रकिाां कायम स्त्िरूपी स्त्थानयक होण्याचा हक्क प्रदान करण्यात आला आहे .

िास्त्तिाच्या स्त्िातंत्र्यािरील मयाुदा

भारतीय नागररकाांना भारताच्या कोणत्याही भागात िास्त्ति करण्याचे

स्त्िातांत्र्य दे ण्यात आले आहे . सिासाधारण जनतेच्या तसेच जनजातीांच्या हहतासाठी योग्य अशी
बांधने घालता येतात.

६) व्यिसाय स्त्िातंत्र्य:–

भारतातील सिा नागररकाांना आपली उपजीविका चालविण्यासाठी कोणताही पेशा,

कोणताही व्यिसाय, व्यापार धांदा करण्याचा हक्क प्रदान करण्यात आला आहे .

व्यिसाय स्त्िातंत्र्यािरील मयाुदा:

47
 काही विर्शष्टट व्यिसायाांबाबत व्यािसानयक क्रकांिा ताांब्रत्रक पात्रतेच्या अटी घालता
येतील. तसेच ज्या व्यिसायात राज्याची मक्तेदारी असेल असे व्यिसाय करण्याबाबत ननबांध
घालता येतील.

ब) गजन््यासंबंधी संरक्षण:- (कलम २०)

कलम २०(१) नस
ु ार व्यक्तीने केलेले कत्य प्रचर्लत कायद्यानस
ु ार गुन्हा ठरत असेल, तरच
त्या व्यश्क्तला दोर्ी ठरविता येईल. गुन्हा घडला त्या िेळी कायद्यानस
ु ार ठरविलेली जी र्शक्षा
असेल त्यापेक्षा अधधक र्शक्षा दे ता येणार नाही.(No ex-facto law)

कलम २०(२) एकाच अपराधाबद्दल एकाहुन अधधक िेळा र्शक्षा दे ता येणार नाही.(No double
jeopardy)

कलम २०(३) एखाद्या गुन्ह्यात आरोपी असलेल्या व्यक्तीला स्त्ितःविरुद्ध साक्ष दे ण्याची सक्ती
करता येणार नाही.( No self – incrimination)

क) र्ीवित आणण व्यश्क्तगत स्त्िातंत्र्याचे रक्षण:- (कलम २१)

ु ार कोणत्याही व्यश्क्तचे जीवित क्रकांिा व्यश्क्तगत स्त्िातांत्र्य

२१ व्या कलमानस
कायद्याने प्रस्त्थावपत केलेली पद्धत अनस
ु रल्यार्शिाय हहरािन
ू घेतले जाणार नाही. याचा अथा
असा की, कोणत्याही व्यश्क्तला बेकायदे शीर अटक करता येणार नाही. कायदा असेल
त्याप्रमाणेच व्यश्क्तला नतने केलेल्या गुन्ह्याांबाबत र्शक्षा दे ता येईल.

कलम २१(अ) २००२ साली करण्यात आलेल्या ८६ व्या घटनादरु

ु स्त्तीने कलम २१(अ) हे कलम
मल
ू भत
ू हकाांमध्ये अांतभत
ूा करण्यात आले. त्यानस
ु ार राज्य हे सहा ते चौदा िर्ाापयांतच्या
मल
ु ाांना कायद्याने ठरविल्यानस
ु ार मोफत र्शक्षण उपलब्ध करून दे ईल.

ड) अटकेपासन
ू चे स्त्िातंत्र्य:- (कलम २२)
२२ व्या कलमाने अटक झालेल्या व्यक्तीला काही अधधकार हदलेले आहे त. त्यात

i) अटक झालेल्या व्यक्तीला शक्य नततक्या लिकर अटकेची कारणे कळिली पाहहजे.
ii) आपल्या ननिडीच्या िक्रकलामाफात स्त्ितःचा बचाि करण्याचा नतला अधधकार आहे .

48
iii) अटक केल्यानांतर व्यक्तीला चोविस तासाांच्या आत न्यायाधीशाांसमोर हजर केले पाहहजे.
याला अपिाद म्हणजे शत्ररु ाष्टराच्या व्यक्तीला तसेच प्रनतबांधक स्त्थानबद्धतेच्या
कायद्याखाली अटक झालेल्या व्यक्तीला हा अधधकार प्राप्त होत नाहीत.

अशा प्रकारचे स्त्िातांत्र्य घटनेने व्यक्तीला हदले आहे . परां तू पररश्स्त्थतीनस

ु ार या
स्त्िातांत्र्यािर बांधने घालण्याचे अधधकारही शासनाला हदलेले आहे त. भारताचे सािाभौमत्ि ि
एकात्मता, राज्याची सरु क्षक्षतता, परराष्टराशी मैत्रीचे सांबांध, सािाजननक सव्ु यिस्त्था आणण
नननतमत्ता राखण्यासाठी या स्त्िातांत्र्यािर सरकारला बांधने घालता येतात.

क) शोर्णाविरूद्धचा हक्क (कलम २३ ते २४):-

i) कलम २३: माणसाांचा अपव्यापर आणण िेठब्रबगारी याांना मनाई : कलम २३ अन्िये
माणसाांचा अपव्यापर आणण ब्रबगार ि त्यासारख्या अन्य स्त्िरूपातील िेठब्रबगारीस मनाई
करण्यात आली आहे , आणण या तरतद
ु ीांचे कोणत्याही प्रकारचे उल्लांघन करणे हा
कायद्याने र्शक्षा पात्र गुन्हा असेल, असे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे .
ii) कलम २४ : कारखाने धोक्याची हठकाणे इत्यादीांमध्ये बालकाांना कामाला ठे िण्यास
मनाई: कलम २४ नस
ु ार १४ िर्ााखालील कोणत्याही बालकाला कोणत्याही कारखान्यात
ि खाणीत काम करण्यासाठी ठे िले जाणार नाही.

ड) धाशमुक स्त्िातंत्र्याचा हक्क (कलम २५ ते २८)

कलम २५ : वििेकबद्ध
ज ीचे स्त्िातंत्र्य आणण धमाुचे मक्
ज त प्रगटीकरण, आचरण ि प्रचार:
कलम २५ अन्िये, सिा भारतीय नागररकाांना सद्सद्वििेक बद्ध
ु ीच्या स्त्िातांत्र्याचा आणण आपला
धमा मक्
ु तपणे प्रगट करण्याचा, स्त्ितःच्या धार्माक श्रद्धाांचा प्रचार, प्रसार करणे ि आचरण
करण्याचा हक्क सिा नागररकाांना सारख्याच प्रमाणात असेल.
कलम २६: धाशमुक व्यिहारांची व्यिस्त्था पाहण्याचे स्त्िातंत्र्य:
कलम २६ नस
ु ार प्रत्येक धार्माक सांप्रदायास आपल्या धार्माक ि धमादाय उद्देशाकररता सांस्त्थाांची
स्त्थापना करून त्या स्त्िखचााने चालिू शकतात, धार्माक बाबीांच्या व्यिहाराांची व्यिस्त्था स्त्ितः

49
पाहू शकतात. तसेच जांगम ि स्त्थािर मालमत्ता स्त्िमालकीची असण्याचा ि ती सांपादन
करण्याचा हक्क, तसेच कायद्यानस
ु ार अशा मालमत्तेचे प्रशासन करण्याचा हक्क प्रदान
करण्यात आला आहे , मात्र हे सिा हक्क सािाजननक सव्ु यिस्त्था, नीनतमत्ता ि सािाजननक
आरोग्य राखण्याच्या आधीन राहूनच प्राप्त होतील असे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे .
कलम २७ धमाुच्या संिधाुनाकररता कर दे ण्याबाबतचे स्त्िातंत्र्य:
कलम २७ नस
ु ार स्त्पष्टट करण्यात आले आहे क्रक, ज्या कराचे उत्पन्न एखाद्या
धमााच्या अगर धमापथ
ां ाच्या सांिधानासाठी आणण प्रचारासाठी खचा कराियाचे आहे , असा कर
दे ण्याची कोणत्याही व्यक्तीिर सक्ती केली जाणार नाही, थोडक्यात धमााच्या आधारािर
कोणत्याही व्यक्ती कडून कर िसल
ू केला जाणार नाही.
कलम २८ : शैक्षणणक संस्त्थांमध्ये धाशमुक शशक्षण क्रकिां धाशमुक उपासना यांना उपश्स्त्थत
राहण्याबाबत स्त्िातंत्र्य:
कलम २८ नस
ु ार पण
ू प
ा णे सरकारी खचाािर चालणाऱ्या र्शक्षण सांस्त्थेत कोणतेही
धार्माक र्शक्षण हदले जाणार नाही. ब्रबनसरकारी र्शक्षण सांस्त्थाांतून असे र्शक्षण दे ण्यास
कोणतीही हरकत नाही. मात्र ते र्शक्षण घेतलेच पाहहजे, अशी सक्ती कोणत्याही व्यक्तीिर
केली जाणार नाही. थोडक्यात राज्याद्िारे चालविल्या जाणाऱ्या शाळाांत धमााच्या र्शक्षणाची
सक्ती असणार नाही, असे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे .

इ) सांस्त्कृततक ि शैक्षणणक हक्क (कलम २९ ते ३०):-

भारताच्या अनेक भागाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात साांस्त्कनतक विविधता आ ळते. भारतात
अनेक भावर्क आणण धार्माक गट आहे त. प्रत्येकाला आपल्या सांस्त्कतीचा आदर, मान-सन्मान
व्हािा अशी अपेक्षा असते. लोकशाहीत सिाांना आपापल्या सांस्त्कती जपण्याचे तत्त्ि श्स्त्िकारलेले
असते. घटनेच्या कलम २९ आणण कलम ३० मध्ये साांस्त्कनतक ि शैक्षणणक तरतुदी हदल्या
आहे त.
कलम २९ नस
ज ार अल्पसंख्यांक िगाुच्या दहतसंबंधाचे संरक्षण:
i) कलम २९(१) भारतातील नागररकाांना स्त्ितःची भार्ा ि सांस्त्कती जतन करण्याचा अधधकार
आहे .
ii) कलम २९(२) राज्याच्या खचााने चालणाऱ्या र्शक्षणसांस्त्थेत धमा, िांश, जात ि भार्ा या
कारणाांिरून कोणालाही प्रिेश नाकारता येणार नाही.
50
 कलम ३० नस
ज ार अल्पसंख्याक िगाुचा शैक्षणणक संस्त्था स्त्थापन करण्याचा ि त्यांचे प्रशासन
करण्याचा हक्क:
कलम ३०(१) धार्माक ि भावर्क अल्पसांख्यकाांना स्त्ितःच्या ननिडीनस
ु ार शैणणक सांस्त्था
स्त्थापण्याचा ि तो चालविण्याचा अधधकार आहे .
२) शैक्षणणक सांस्त्थाांना साहाय्य दे ताना एखादी सांस्त्था धार्माक क्रकांिा भावर्क अल्पसांख्यकाांनी
चालविलेली आहे या कारणाांिरून राज्याला भेदभाि करता येणार नाही.

उ) घटनात्मक उपाययोर्नेचा हक्क (कलम ३२):-

राज्यघटनेमध्ये केिळ मल
ू भत
ू हक्क नमद
ू करणे ननष्टफळ आणण ननरपयोगी ठरले असते,
जर त्याांच्या अांमलबजािणीसाठी प्रभािी यांत्रणेची व्यिस्त्था केली नसती. मल
ू भत
ू हक्क अथापण
ू ा
बनण्यासाठी ते न्याय प्रविष्टट असणे गरजेचे असते. थोडक्यात मल
ू भत
ू हक्काांचे उलांघन
झाल्यास, ते पन्
ु हा प्राप्त करून घेण्यासाठी काही उपाय योजना आिचयक असते. घटनेच्या
कलम ३२ मध्ये अशी उपाययोजना करण्यात आली आहे . नागररकाांच्या हक्काांचे उल्लांघन
झाल्यास ते त्याांना न्यायालयाकडून पन्
ु हा प्राप्त करून दे ण्यासाठी घटनेतच उपाययोजना
करण्यात आलेली असल्याने या हक्काला घटनात्मक उपाय योजनेचा हक्क असे म्हणतात.
“असे कलम ज्याविना ही घटना व्यथा ठरे ल, हे कलम घटनेचा खरा आत्मा असन
ू त्याचे खरे
हृदयही आहे ”, कलम ३२ बाबत असे िणान मसद
ु ा सर्मतीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहे ब आांबेडकर
याांनी केले आहे . सिोच्च न्यायालयाने कलम ३२ हे घटनेचे मल
ू भत
ू िैर्शष्ट्य असल्याचे घोवर्त
केले आहे .
कलम ३२ : भाग III ने प्रदान केलेले हक्क बजािण्याकररता पु ील उपाय साांधगतले आहे त.

१) बंदी प्रत्यक्षीकरण/ दे होपश्स्त्थती (Habeas Corpus)

ररट ऑफ हॅ ब्रबअस कॉपास ् ही एक लॅ हटन सांज्ञा असन

ू नतचा शाश्ब्दक अथा 'शरीर
ताब्यात घेणे' असा होतो.एखाद्या व्यक्तीने एखाद्या व्यक्तीला स्त्थानबद्ध केले असल्यास त्याला
न्यायालयात प्रत्यक्ष उपश्स्त्थत करा असा न्यायालयाने स्त्थानबद्ध करणाऱ्या व्यक्तीला आदे श
दे ते, त्यालाच बांदी प्रत्यक्षीकरण असे सांबोधले जाते. न्यायालय स्त्थानबद्धतेचे कारण आणण
िैधता याचे परीक्षण करते. जर स्त्थानबद्ध करणे अिैध आ ळले, तर त्या व्यक्तीला मक्
ु त
करण्याचा आदे श न्यायालयाकडून हदला जातो. यामळ
ु े व्यश्क्तगत स्त्िातांत्र्यासाठी मनमानी

51
 स्त्थानबद्धतेविरुद्ध हा आदे श म्हणजे मोठे च सांरक्षण आहे . बांदी प्रत्यक्षीकरण हा आदे श शासकीय
अधधकारी तसेच खाजगी व्यक्तीांविरुद्धही हदला जातो. खालील पररश्स्त्थतीमध्ये हा आदे श हदला
जात नाही- (१) जेव्हा स्त्थानबद्धता िैध असेल(२) जेव्हा स्त्थानबद्धता कायदे मांडळाच्या क्रकांिा
न्यायालयाच्या अिमानासांबांधधत असेल (३) जेव्हा सक्षम न्यायालयाने स्त्थानबद्ध केले असेल
आणण (४) जेव्हा स्त्थानबद्धता न्यायालयाच्या अधधकारक्षेत्राबाहे र असेल, इत्यादी

२) परमादे श (Mandamus)

याचा शब्दश: अथा 'आम्ही आज्ञा दे तो' असा आहे . ज्यािेळी शासकीय अधधकारी आपले
ु तो क्रकांिा नकार दे तो त्यािेळी न्यायालय अशा अधधकाऱ्याला आपले
कताव्य बजािण्यास चक
कताव्य बजािण्याबाबत आदे श दे त.े न्यायालय असा आदे श हा सािाजननक सांस्त्था, ननगम,
कननष्टठ न्यायालय, न्यायाधधकरण क्रकांिा सरकार याांच्या विरुद्धही दे ता येतो.खालील
पररश्स्त्थतीमध्ये ‘परमादे श' हदला जात नाही- (१) खाजगी व्यक्ती क्रकांिा सांस्त्थेविरुद्ध (२) िैधाननक
सामर्थया नसलेल्या विभागीय सच
ू नाांची अांमलबजािणी करण्यासाठी (३) जेव्हा काम हे
बांधनकारक नसन
ू वििेकाधधकारािर अिलांबन
ू असते. (४) कराराप्रमाणे बांधनकारक असलेल्या
बाबीांची अांमलबजािणी (4) राष्टरपती क्रकांिा राज्यपाल याांच्याविरुद्ध (६) न्यायालयीन
कामासांदभाात उच्च न्यायालयाच्या मख्
ु य न्यायाधीशाांविरुद्ध इत्यादी

३)प्रततर्ेध (Writs of Prohibition)

याचा शब्दश: अथा बांदी घालणे असा आहे . कननष्टठ न्यायालयाने क्रकांिा
न्यायाधधकरणाने आपल्या अधधकारक्षेत्राबाहे र काम करू नये क्रकांिा नसलेले अधधकार क्षेत्र
बळकािू नये म्हणून िररष्टठ न्यायालय कननष्टठ न्यायालयाला असा आदे श दे ते. प्रमादे श आणण
प्रनतर्ेध यातला फरक लक्षात घ्या, 'परमादे श काहीतरी करण्यासाठी आदे श दे ते तर'प्रनतर्ेध
काहीतरी न करण्यासाठी आदे श दे ते.'प्रनतर्ेध' हा आदे श फक्त न्यानयक आणण अधा-न्यानयक
अधधकाऱ्याांविरुद्ध हदला जातो. हा आदे श प्रशासकीय अधधकारी, कायदे मांडळे आणण खासगी
व्यक्ती ि सांस्त्था याांच्याविरुद्ध हदला जात नाही.

४) उत्प्रेक्षण (Writs of Certiorari)

याचा शब्दश: अथा 'प्रमाणणत करािे' क्रकांिा 'माहहती द्यािी' असा आहे .
कननष्टठ न्यायालयामध्ये प्रलांब्रबत असलेला खटला िररष्टठ न्यायालयाकडे िगा करण्यासाठी क्रकांिा

52
 खटल्यातील त्याांचा आदे श रद्द करण्यासाठी िररष्टठ न्यायालय कननष्टठ न्यायालयास असा आदे श
दे ते. प्रनतर्ेध हा केिळ प्रनतबांधात्मक आहे , तर उत्प्रेक्षण प्रनतबांधात्मक ि उपाययोजना करणारा
आहे .
अलीकडच्या काळापयांत उत्प्रेक्षणाचा आदे श फक्त न्यानयक ि अधा-न्यानयक
अधधकाऱ्याांविरुद्ध हदला जात असे. प्रशासकीय अधधकाऱ्याांविरुद्ध हा आदे श हदला जात नसे. परां तु
व्यक्तीच्या हक्काांिर पररणाम करणाऱ्या बाबीांसाठी हा आदे श प्रशासकीय अधधकाऱ्याांविरुद्धही
दे ता येईल, असे सिोच्च न्यायालयाने १९९१ मध्ये स्त्पष्टट केले. प्रनतर्ेधाप्रमाणे उत्प्रेक्षण हा
ु ा कायदे मांडळे आणण खाजगी व्यक्ती क्रकांिा सांस्त्था याांच्याविरुद्ध हदला जात नाही.
आदे श सद्ध

५) अधधकारपच्
ृ छा (Quo-Warranto)
को िारां टो याचा अथा ‘कोणत्या अधधकाराने’ असा होतो. न्यायालय एखाद्या व्यक्तीच्या
विरुद्ध हा प्राधधलेख का ू न त्याला सदर सािाजननक अधधकार पदािर राहण्यास आपणास कोणता
अधधकार आहे अशी न्यायालयाकडून विचारणा केली जाते. एखाद्या व्यक्तीला एखादे
सािाजननक अधधकारपद बेकायदे शीरपणे पद धारण करण्यापासन
ू प्रनतबांधधत करण्यासाठी या
प्राधधलेखाचा िापर केला जातो. कोणताही नागररक अशा प्रकारचे आव्हान एखाद्या सरकारी
अधधकाऱ्याला दे ऊ शकतो. (इांडडयन पॉर्लटी एम.लक्ष्मीकाांत)

क) मल ू भतू हक्कांची िैशशष््ये:-

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१) विस्त्तत
ृ मांडणी:–
भारतीय राज्यघटनेमध्ये कलम १२ ते ३५ मध्ये मल
ू भत
ू हक अधधक
विस्त्तत पणे नमद
ु केलेले आहे त. भारतीय राज्यघटनेत सरु
ु िातीला सात मल
ू भत
ू हक्काांचा
सामािेश होता. परां तू १९७८ च्या ४४ व्या घटना दरू
ु स्त्तीनस
ु ार मालमत्तेचा हक िगळून तो
आता कायदे शीर हक करण्यात आला आहे .

२) नकारात्मक स्त्िरूप:-
बहुतेक सिा मल ू भत
ू हक हे नकारात्मक स्त्िरूपाचे आहे त. म्हणजेच राज्याला मल ू भतू
हक्काांस्त्िरूपात काय करता येणार नाही हे साांधगतले आहे . उदा. समतेच्या हक्कानस
ु ार राज्य
कोणत्याही व्यक्तीला कायद्यासमोर समान सांरक्षण नाकारणार नाही. या हठकाणी राज्याला
कोणती कती करता येणार नाही हे साांधगतले आहे त.

53
३) न्यायालयीन संरक्षण:–
भारतीय राज्यघटनेने मल
ू भत
ू हकाांना न्यायालयीन सांरक्षण हदलेले आहे . त्यामळ
ु े
एखाद्या व्यक्तीच्या मल
ू भत
ू हकाांिर अनतक्रमण झाल्यास नतला त्याविरुद्ध न्यायालयात
त्याविरुद्ध दाद मागता येत.े त्यासाठी बांदीप्रत्यक्षीकरण परमादे श, प्रनतर्ेध, अधधकार पच्छा,
उत्प्रेक्षण या आदे शाांचा िापर करून न्यायालय व्यक्तीच्या मल
ू भत
ू हक्काांचे सांरक्षण करते.

४) स्त्िकीय नागरीक ि परक्रकय असा भेद :-

मल
ू भत
ू हकाांच्या बाबतीत भारतीय राज्यघटनेने भारतीय नागररक ि परक्रकय
नागररक असा भेद केलेला आहे . सांघटना, भार्ण, शैक्षणणक ि साांस्त्कनतक स्त्िातांत्र्य असे हक
फक्त भारतीय नागररकाांना हदलेले आहे त. परक्रकय नागररकाांना असे हक हदलेले नाहीत. मात्र
कायद्यासमोर समानता ि धार्माक स्त्िातांत्र्य हे मल
ू भत
ू अधधकार भारतीय तसेच परक्रकय
नागररकाांना प्रदान केले आहे त.

५) मयाुददत स्त्िरूप :-
भारतीय घटनेने मल
ू भत
ू हक्काांिर काही प्रमाणात मयाादा घालण्याचा अधधकार
राज्याला हदलेला आहे . दे शाची एकात्मता, सािाजननक सव्ु यिस्त्था, सािाभौमत्ि, नीनतमत्त्ता
सरु क्षक्षत ठे िण्यासाठी ही मयाादा घातलेली आहे . तसेच आणणबाणीच्या काळात कोणत्याही
व्यक्तीला मल
ू भत
ू अधधकाराांच्या सांबांधी न्यायालयात दाद मागता येत नाही. असे स्त्पष्टट
करण्यात आले आहे .

इतर कोणत्याही दे शापेक्षा भारताच्या राज्यघटनेमध्ये मल

ू भत
ू हक्काांसांबांधी ज्या
तरतुदी करण्यात आल्या आहे त, त्या अधधक तपशीलिार ि विस्त्तत आहे त. प्रत्येक हक्काांची
तरतद
ु करताांना त्या हक्काांच्या मयाादाही स्त्पष्टट करण्यात आल्या आहे त. मल
ू भत
ू हकाांच्या
स्त्िरूपाबाबत कोणतीही सांहदग्धता राहु नये, यासाठी ही दक्षता घेण्यात आली आहे .

मल
ू भत
ू हक्कांची व्याप्ती:-

व्यश्क्तला आपल्या सिाांगीण विकासासाठी आिचयक असलेली बाब म्हणजे मल

ू भत
ू
हक्क होय. कोणत्याही दे शात लोकशाहीचा क्रकती विकास झाला आहे , हे ठरविण्यासाठी त्या

54
 दे शात नागररकाांना क्रकती प्रमाणात हक्क हदले आहे त, या िरून ठरिता येत.े प्रत्येक दे शाच्या
आधथाक, राजकीय, सामाश्जक पररश्स्त्थतीिरून त्या त्या दे शाांत मल
ू भत
ू हकाांचे स्त्िरूप आणण
व्याप्ती िेग-िेगळी हदसन
ू येते.

अ) हक्कांचे मयाुददत स्त्िरूप:-

हक्क आिचयकच आहे त, परां तु हक्क अननबांध असु शकत नाही. भारतीय राज्यघटनेत
नागररकाांना जे हक्क अधधकार हदलेले आहे त, त्याांचे स्त्िरूप दे णखल मयााहदत आहे त. उदा.
व्यश्क्तांना स्त्िातांत्र्याच्या हक्कात भार्ण करण्याचे स्त्िातांत्र्य आहे , परां तु दोन समाजामध्ये ते
ननमााण होईल, परराष्टरीय सांबांध ब्रबघडतील असे भार्ण करण्यािरती शासन मयाादा घालू शकते,
थोडक्यात हक्क हे मयााहदत असले, तरच इतराांच्या हक्काांचा सन्मान होऊ शकतो.

ब) स्त्िक्रकय ि परक्रकय असा भेद:–

भारतीय घटनेने मल
ू भत
ू हक्क प्रदान करताांना स्त्िक्रकय नागररक आणण परक्रकय
नागररक असा भेद केलेला आहे . काही हक्क फक्त भारतीय नागररकाांनाच प्राप्त होतात, तर
काही अधधकार भारतीयाांसोबतच परक्रकय नागररकाांना सद्ध
ु ा प्राप्त होतात. उदा.: धार्माक
स्त्िातांत्र्याचा हक्क सिाांना आहे , परां तु इतर स्त्िातांत्र्याचे हक्क केिळ भारतीय नागररकाांनाच
आहे त.

क) नागरी हक्कांचा सामािेश:–

भारतीय राज्यघटनेत जे मल
ू भत
ू हक्क हदलेले आहे त, त्यात मख्
ु यतः नागरी हक्काांचा
सामािेश करण्यात आला आहे . राजकीय हक्काांची तरतद
ु घटनेमध्ये इतरत्र करण्यात आलेली
आहे . भारत हा विकसनशील दे श आहे . दे शाची आधथाक श्स्त्थती मयााहदत आहे , त्यामळ
ु ेच
आधथाक हक्काांचा सामािेश घटनेत मल
ू भत
ू हक्काांत न करता तो मागादशाक तत्िाांमध्ये
करण्यात आलेला आहे .

उ) मल
ू भत
ू हक्कांचे नकारात्मक स्त्िरूप :-

भारतीय राज्यघटनेने नागररकाांना हदलेले, अधधकार हे नकारात्मक स्त्िरूपाचे आहे त. थोडक्यात

मल
ू भत
ू हक्काांसांदभाात राज्याला काय करता येणार नाही, असे साांधगतलेले आहे . उदा. समतेच्या
ु ार राज्य कोणत्याही व्यक्तीला कायद्यासमोर समानता क्रकांिा कायद्याचे समान
हक्कानस

55
 सांरक्षण नाकारणार नाही. या हठकाणी राज्याला काय करता येणार नाही हे साांधगतले आहे ,
म्हणुनच भारतीय नागररकाांना हदलेल्या हक्काांचे स्त्िरूप हे नकारात्मक ठरते.

इ) राज्याचा अन्यायकारक कृतीपासन

ज संरक्षण:-
काही अपिाद िगळता बहुतक े सिा मल
ू भत
ू हक्क राज्याच्या स्त्िच्छां दी कतीपासन
ु व्यक्तीला
सांरक्षण दे णारे आहे त. याला चार अपिाद आहे त.
१) अस्त्पचयतेचे पालन करण्यास प्रनतबांध,
२) सािाजननक हठकाणे याांचा िापर करण्यास िांश, धमा, जात, र्लांग क्रकांिा जन्मस्त्थान या
कारणािरून प्रनतबांध केला जाणार नाही.
३) माणसाची खरे दी-विक्री, िेठब्रबगारी याांना प्रनतबांध,
ु ाांना कारखाना, खाणी क्रकांिा इतर घोक्याच्या हठकाणी कामािर
४) चौदा िर्ााखालील मल
ठे िता येणार नाही.

या हकाांिर दस
ु ऱ्या व्यक्तीांकडुन आक्रमण होऊ शकते, थोडक्यात हे चार हक्क
व्यक्तीला इतर व्यक्तीच्या कतीपासन
ु सांरक्षण दे णारे आहे त.

२.२ भारतीय राज्यघटनेत नमद

ज केलेली मल
ज भत
ू कतुव्ये:-
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
हक्क आणण कताव्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहे त. नागररक जसे आपल्या
हक्काांप्रती जागरूक असतात, तशीच जागकता त्याांनी आपल्या कताव्याांप्रती सद्ध
ु ा ठे िणे अर्भप्रेत
आहे . भारताच्या मळ
ु राज्यघटनेमध्ये मल
ू भत
ू कताव्ये हदलेली नव्हती, ती गहीत धरण्यात
आली होती. १९७६ साली ४२ व्या घटना दरु
ु स्त्तीने भारतीय घटनेच्या चौर्थया भागात कलम ५१
अ मध्ये मल
ू भत
ू कताव्याांची यादी जोडुन मल
ू भत
ू कताव्ये घटनेत सामाविष्टट करण्यात आली.
कताव्याांर्शिाय हक्काांना अथा राहत नाही. कताव्याांची जाणीि असल्यार्शिाय व्यक्तीला हक्काांचा
योग्य उपभोग घेता येत नाही. नागररक जसे आपल्या हक्काांबाबत जागक असतात, तसेच
त्याांनी आपल्या कताव्याप्रती सद्ध
ु ा जाणीि ठे िणे गरजेचे आहे . कताव्यात कसरु केला, तर
त्यासाठी कोणतीही कायदे र्शर तरतुद नसल्याने, कताव्ये ही नैनतक बैठक्रकिरच अिलांबन
ु
आहे त.
मल
ू भत
ू कतुव्ये :
56
 अ) राज्यघटना, राष्रध्िर्, राष्रगीत यांचा आदर:-
भारतीय राज्यघटनेचे न्याय, स्त्िातांत्र्य, बांधत्ु ि, राष्टरीय ऐक्य आणण एकात्मता
असे काही आदशा स्त्िीकारलेले आहे त. या आदशााबाबत राज्यघटनेचा आदर बाळगणे तसेच
राष्टरध्िज ि राष्टरगीत याबद्दल आदर बाळगणे हे प्रत्येक भारतीयाचे कताव्य आहे .

ब) स्त्िातंत्र्य लढ्यातील उदात्त आदशाुचे अनक

ज रण:-

राष्टरीय स्त्िातांत्र्यलढ्याला ज्यामळ

ु े स्त्फुती र्मळाली, त्या उदात्त आदशाांची जोपासना
करणे, आणण त्याांचे अनक
ु रण करणे हे प्रत्येक भारतीयाांचे कताव्ये आहे .

क) भारताची एकात्मता, सािुभौमत्िाचे संरक्षण करणे:–

दे शात परकीय आक्रमणाचा प्रसांग उद्भिल्यास सांरक्षण कायाात सहभागी होणे, आणण
अशा प्रसांगी दे शाची अखांडता हटकिणे हे प्रत्येक भारतीयाचे कताव्य आहे .

ड) नैसधगुक पयाुिरणाचे संरक्षण करणे:–

दे शातील आरण्य, सरोिरे , नद्या ि िन्य जीिसष्टटी याांसह नैसधगाक पयाािरणाचे

रक्षण करून त्यात सध
ु ारणा करणे, ि सजीि प्राण्याांबाबत दयाबद्ध
ु ी दाखविणे हे आपले कताव्य
आहे .

इ) राष्रीय सेिा कायु करणे :-

यद्ध
ु जन्य पररश्स्त्थती उद्भिली असता, सांरक्षण कायाात सहभागी होणे, आणण
राष्टराची सेिा करणे हे नागररकाांचे कताव्य आहे .

ई) दे शाचा सांस्त्कृततक िारसा र्तन करणे:-

भारताला फार मोठा प्राचीन, असा साांस्त्कनतक िारसा लाभलेला आहे . या साांस्त्कनतक
मल्
ू याांचे जतन करणे हे प्रत्येक भारतीयाचे कताव्य आहे .

ए) विविधतेतून एकता साधणे:-

भारत हा धार्माक, भावर्क, प्राांनतक, साांस्त्कनतक अशी विविधता असणारा दे श आहे .

अशा विविधतेतून एकता साधणे हे प्रत्येक भारतीय नागररकाचे कताव्य आहे .

57
उ) िैज्ञातनक दृश्ष्टकोनाचा स्त्िीकार:–

अांधश्रद्धा आणण दै ििाद याांचा त्याग करून मानिी समस्त्या/प्रचन िैज्ञाननक

दृश्ष्टटकोनातुन सोडविण्यासाठी आग्रही राहुन नेहमी िैज्ञाननक दृश्ष्टटकोनाचा श्स्त्िकार करणे.

प) सािुर्तनक संपत्तीचे रक्षण करणे:-

सािाजननक क्रकांिा सरकारी मालमत्ता ही सिा समाजाच्या मालकीची असते. नतचे

नक
ु सान म्हणजे सिा दे शाचे नक
ु सान होय. त्यामळ
ु े सािाजननक सांपत्तीचे रक्षण करणे हे
प्रत्येक नागररकाचे कताव्य आहे .

फ) राष्राच्या प्रगतीसाठी प्रयत्न करणे: –

दे शाची प्रगती घडिन

ु आणायची असेल, तर विविध क्षेत्रात अधधकाधधक कायाक्षमता
ि प्रगती घडिन
ू आणण्याचा सातत्याने प्रयल झाला पाहहजे. तरच जागनतक स्त्पधेमध्ये दे श
हटकुन, प्रगती करू शकेल.

ब) पालकाने पाल्यास शशक्षणाची संधी उपलब्ध करून दे णे :-

सिाांना र्शक्षण र्मळािे यासाठी शासनाकडुन अनेक प्रयत्न चालु असतात.

व्यश्क्तविकासासाठी र्शक्षण गरजेचे आहे . आपल्या पाल्याला र्शक्षण दे णे हे आपले कताव्य
आहे . ही जाणीि समाजातील सिा घटकाांमध्ये ननमााण होणे, साक्षरतेच्या प्रसारासाठी आिचयक
आहे .

मलज भत ू कतुव्यांचे महत्त्ि: –

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
व्यक्ती जसा आपल्या मल ु भत ु हक्काांविर्यी जागत असतो तशाच पद्धतीने त्याने
आपल्या कताव्याांची जाण ठे िणे गरजेचे आहे . कताव्यार्शिाय हक्काांचा विचार करणे व्यथा आहे .
मल
ु भत
ु कताव्याांचे महत्ि पु ीलप्रमाणे-

१) घटनेतील मल
ू भत
ू कताव्ये नागररकाांना आपल्या हक्काांचा उपभोग घेत असताांना, समाज
दे श याांप्रती आपली काही कताव्ये दे खील आहे त, याची सतत जाणीि करून दे तात.

२) राष्टरध्िज जाळणे, सािाजननक मालमत्तेची नासधस

ु करणे, यासारख्या राष्टरविरोधी ि
समाजविरोधी कत्ये करण्याविरुद्ध नागररकाांना ही कताव्ये ताक्रकद दे तात.

58
 ३) ही कताव्ये नागररकाांसाठी स्त्फुतीचा स्रोत असन
ु त्याांच्या मध्ये र्शस्त्त ि जबाबदारीच्या
भािनेस प्रोत्साहन दे तात.

४) राष्टरीय उद्दीष्टटाांच्या पत
ू त
ा ेच्या प्रक्रक्रयेत नागररकाांची सक्रक्रय भर्ु मका आहे . नागररकाांना याची
जाणीि करून दे ण्याचे काम ही मल
ू भत
ू कताव्ये करतात.

५) मल
ू भत
ू कताव्ये कायद्याद्िारे अांमलात आणता येऊ शकतात. त्यामळ
ु े सांसद कायद्याद्िारे
त्याचे पालन न झाल्यास र्शक्षेची तरतुद करु शकते.

६) एखाद्या कायद्याची घटनात्मक िैधता तपासण्यासाठी न्यायालयात मल

ू भत
ू कताव्याांचा
आधार घेता येऊ शकतो.

२.३ मागुदशुक तत्त्िे ही संकल्पना:

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेच्या ४ भागात कलम ३६ ते कलम ५१ मध्ये राज्य धोरणाची
मागादशाक तत्त्िे हदलेली आहे त. राज्याला घटनेच्या मल
ु तत्त्िाांच्या आधारे घटनेची उहद्दष्टटे
साध्य करण्यासाठी मागादशाक ही तत्त्िे हदशा दाखिण्याचे काम करतात. घटनेत हदलेली
मागादशाक तत्त्िे ही एक प्रकारचे नागररकाांचे अधधकारच आहे त, परां तु दे शाची आधथाक पररश्स्त्थती
पाहता ते अधधकार सिाच भारतीयाांना दे णे शक्य नव्हते. परां तु ते अधधकार मल
ू भत
ू अधधकाराांत
सामाविष्टट करता येऊ शकले, नसले तरी त्याांना घटनेत स्त्थान असािे, यासाठी ते मागादशाक
तत्िाांच्या रूपाने घटनेत सामील केले. मल
ू भत
ू अधधकाराांत सार्मल केले असते, तर त्याांच्या
अांमलबजािणी आभािी न्यायालयात जाता आले असते. नागररकाांचे मल
ू भत
ू हक्क हे
न्यायप्रविष्टट आहे त, त्याांचे हनन झाल्यास न्यायालयात दाद मागता येते, त्यामळ
ु े शासनाला
कोणत्याही नागररकाला मल
ू भत
ू अधधकाराांपासन
ू िांधचत ठे िता येत नाही.

मागादशाक तत्िे म्हणजे काय तर, राज्याची ध्येय धोरणे ि योजना याांना
मागादशान करण्यासाठी, तसेच शासनाचा राज्यकारभार लोकार्भमख
ु होण्यासाठी, राज्याने
कोणती धोरणे आखली पाहहजेत, त्यासाठी कोणकोणत्या मागााचा अिलांब केला पाहहजे. यासाठी
शासनाला राबाियाची आचारसांहहता म्हणजे मागादशाक तत्त्िे होय. या तत्त्िाांना न्यायालयीन
सांरक्षण नाही. याचा अथा ती उपयोगाची नाहीत असा होत नाही, हे लक्षात घेतले पाहहजे.
59
 मागादशाक तत्त्िे ही न्याय प्रविष्टट नाहीत म्हणुन त्याांचे महत्त्ि कमी होत नाही, कल्याणकारी

ु काया करताांना क्रकांिा िाटचाल करताना राज्याला मागादशाक म्हणन

राज्य म्हणन ू ही तत्त्िे
महत्त्िाची आहे . कोणता राजकीय पक्ष क्रकती प्रमाणात ती लागु करतो, त्यािरही त्याांच्या
कायााचे मल्
ु यमापन होणार आहे .

भारतीय राज्यघटनेतील राज्य धोरणाची मागुदशुक तत्त्िे:

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेच्या चौर्थया भागात कलम ३६ ते ५१ मध्ये राज्याच्या
धोरणासांबांधी मागादशाक तत्त्िे हदलेली आहे त. भारतीय राज्यघटनेचे ते सिाांत अर्भनि आणण ठळक
असे िैर्शष्ट्ये बनलेले आहे . या बाबतीत घटनाकत्याांिर प्रामख्
ु याने आयलांडच्या राज्यघटनेमध्ये जी
मागादशाक तत्त्िे हदलेली आहे त, त्याचा प्रभाि भारतीय राज्यघटनेिर पडलेला आहे .

मागादशाक तत्त्िे :- घटनेमध्ये जी मागादशाक तत्त्िे दे ण्यात आलेली आहे त, त्याांच्या प्रारां भीच
हे स्त्पष्टट करण्यात आलेले आहे की, मध्यिती सरकार, सांसद घटकराज्ये सरकारे आणण
विधीमांडळे तसेच स्त्थाननक स्त्िराज्य सांस्त्था या सिाांना त्याांच्या राबिायच्या धोरणाांबाबत
मागादशान करणारी ही तत्त्िे आहे त. त्यात सद्ध
ु ा हे सद्ध
ु ा स्त्पष्टट करण्यात आले आहे की, या
तत्त्िाांना न्यायालयीन सांरक्षण नाही, परां तू ही तत्िे दे शाच्या राज्यकारभारात मल
ू भत
ू असतील,
आणण कायदे करताांना ती अांमलात आणने हे राज्याचे कताव्य राहहल. कोणते सरकार क्रकती
अधधक प्रमाणात ही तत्त्िे अांमलात आणते, त्यािरती जनतेने सरकारच्या कायााचे मल्
ु यमापन
करािे, हे अर्भप्रेत आहे त. मागादशाक तत्त्िे ही सामाश्जक, आधथाक, राजकीय, मानितािादी,
साांस्त्कनतक, शैक्षणणक, न्यायविर्यक, पयाािरणविर्यक अशा मानिी जीिनाच्या अनेक पैलश
ु ी
ननगडीत आहे त, एि े च नव्हे तर या तत्त्िाांमध्ये आांतरराष्टरीय सांबांधाबाबतही एक तत्त्ि
अांतभत
ूा करण्यात आलेले आहे .

कलम ३६ राज्यसंस्त्थेची व्याख्या:

कलम ३१ मध्ये राज्यसांस्त्थेची व्याख्या राज्यघटनेच्या भाग तीन मधील कलम १२
प्रमाणेच असेल असे स्त्पष्टट केले आहे .(राज्यसांस्त्थेच्या व्याख्येसाठी कलम १२ पाहािे)

कलम ३७: या भागात लागू असलेली तत्िे लागू करणे,

60
 कलम ३२ मध्ये, राज्यघटनेच्या भाग तीन मध्ये हदलेली मागादशाक तत्िे त्याांच्या
अांमलबजािणी आभािी न्यायालयाकरिी न्यायप्रविष्टट नसतील, असे स्त्पष्टट केले आहे , असे
असले तरी ही तत्िे दे शाच्या शासन व्यिहाराच्या दृष्टटीने मल
ु भत
ू आहे त, भविष्टयात कायदे
करताना ही तत्िे अांमलात आणणे, हे राज्य सांस्त्थेचे कताव्य असेल, असे स्त्पष्टट केले आहे .

कलम ३८: राज्याने लोककल्याणाच्या संिधुनासाठी समार्व्यिस्त्था प्रस्त्थावपत करणे.

१) राज्य, शक्य नततक्या प्रभाविपणे सामाश्जक, आधथाक ि राजकीय न्यायाद्िारे राष्टरीय
जीिनाच्या सिा घटकाांमध्ये प्रेरणा ननमााण करील अशी समाजव्यिस्त्था प्रस्त्थावपत करून
ि नतचे जतन करून लोककल्याणाचे सांिधान करण्यासाठी प्रयत्नशील राहील.
२) राज्य हे केिळ व्यक्ती- व्यक्तीांमध्येच नव्हे तर ननरननराळ्या व्यिसायाांमध्ये गांत
ु लेल्या
लोकसमह
ु ाांमधील विर्मता क्रकमान पातळीिर आणण्याचा प्रयत्न करील, त्याच सोबत दजाा,
सवु िधा ि सांधी याांच्याबाबतीत असलेली विर्मता नाहीशी करण्यासाठी प्रयत्नशील राहील,
असे स्त्पष्टट केले आहे .

कलम ३९: राज्याने अनस

ज राियाच्या धोरणाची विशशष्ट तत्िे:- राज्य हे विशेर्तः पढ
ज ील गोष्टी
साध्य करण्याच्या ददशेने आपले धोरण आणखल.
१) स्त्त्री ि परु
ु र् नागररकाांना उपजीविकेचे परु े से साधन र्मळविण्याचा हक्क सारखाच
असािा.
२) समाजाच्या भौनतक साधनसांपत्तीची मालकी ि ननयांत्रण याांची विभागणी सामहु हक
हहताला सिााधधक उपकारक होईल अशा रीतीने व्हािी.
३) आधथाक व्यिस्त्थेच्या राबिणक
ु ीमळ
ु े सामहु हक हहताला बाधक होईल अशाप्रकारे सांपत्ती
ि उत्पादन साधने याांचे केंद्रीकरण होऊ नये.
४) परु
ु र् ि स्त्त्रीया या दोघाांना समान कामाबद्दल समान िेतन र्मळािे.
५) स्त्त्री ि परु
ु र् कामगाराांचे आरोग्य ि ताकद आणण बालकाांचे कोिळे िय याांचा दरु
ु पयोग
करून घेण्यात येऊ नये, आणण नागररकाांना आधथाक गरजेपोटी त्याांचे िय क्रकिाां ताकद
यास न पेलणाऱ्या व्यिसायात र्शरणे भाग पडू नये.
६) बालकाांना ननरामय पद्धतीने आणण मक्
ु त प्रनतष्टठापण
ू ा िातािरणात आपला विकास
करण्याची सांधी ि सवु िधा हदल्या जाव्यात आणण बालके ि यि
ु क याांना शोर्णापासन
ू
आणण नैनतक ि भौनतक उपेक्षेपासन
ू सांरक्षण हदले जािे.

61
कलम ३९A: समान न्याय ि कायदे विर्यक मोफत सहाय्य.
राज्य, हे न्यानयक व्यिस्त्था चालविताना समान सांधीच्या तत्िािर न्यायास
प्रोत्साहन र्मळे ल याची ननश्चचती करील, आणण विशेर्तः आधथाक क्रकिाां अन्य
ननःसमथाताांमळ
ु े कोणत्याही नागररकाला न्याय र्मळण्याची सांधी नाकारली जाऊ नये
म्हणून मोफत कायदे विर्यक सहाय्य उपलब्ध करून दे ईल.

कलम ४०: ग्रामपंचायतींचे संघटन:

राज्य, हे ग्राम पांचायती सांघटीत करण्यासाठी उपाययोजना करील ि त्याांना
स्त्िशासानाचे घटक म्हणून काया करण्यास समथा करण्यासाठी आिचयक ते अधधकार ि
प्राधधकर बहाल करील.

कलम ४१: कामाचा, शशक्षणाचा ि विशशष्ट बाबतीत, सािुर्तनक सहय्याचा अधधकार:

राज्य, हे आपल्या आधथाक क्षमतेच्या मयाादेत राहून कामाचा, र्शक्षणाचा आणण
बेकारी, िाधाक्य, आजार ि विकलाांगतेच्या श्स्त्थतीत सािाजननक सहाय्याचा हक्क उपलब्ध
करून दे ण्यासाठी प्रभािी तरतद
ू करील.

कलम ४२: कामाची न्याय्य ि मानिीय श्स्त्थती ि प्रसत

ू ी सहाय्य यांसाठी तरतूद:

राज्य, हे कामाची न्याय्य ि मानिीय श्स्त्थती ननमााण करण्यासाठी ि महहलाांसाठी

प्रसत
ु ीविर्यक सहाय्यासाठी तरतूद करील.

कलम ४३: कामगारांना तनिाुह िेतन इत्यादी:

राज्य, यथायोग्य मागााने सिा कामगाराांना काम, ननिााह िेतन,समधु चत जीिनमान
आणण विरां गळ
ु ा ि सामाश्जक ि साांस्त्कनतक सांधीचा पण
ू ा उपयोग याांची शाचिती दे णारी
कामाची पररश्स्त्थती उपलब्ध करून दे ण्यासाठी आणण, विशेर्तः ग्रामीण क्षेत्राांमध्ये िैयश्क्तक
क्रकिाां सहकारी तत्िािर कुहटरोद्योगाांचे सांिधान करण्यासाठी प्रयत्नशील राहील.

कलम ४३B: सहकारी सोसाय्यांना प्रोत्साहन:

सहकारी सोसाय्याांची स्त्िैश्च्छक ननर्माती, स्त्िायत्त कायापद्धती,लोकशाही ननयांत्रण
आणण व्यािसानयक व्यिस्त्थापन सांच प्रोत्साहनासाठी प्रयत्नशील राहील.(हे मागादशाक तत्ि
९७ िा घटनादरु
ु स्त्ती कायदा, २०११ अन्िये समाविष्टट करण्यात आले.)
62
कलम ४४: नागररकांना एकरूप नागरी संदहता(समान नागरी कायदा):
राज्य, नागररकाांना भारताच्या राज्यक्षेत्रामध्ये सिात्र एकरूप नागरी सांहहता (Uniform Civil
Code) लाभािी यासाठी प्रयत्नशील राहील.

कलम ४५: सहा िर्ाुखालील बालकांचे संगोपन ि शशक्षणाची तरतद

ू :
राज्य, हे बालकाांचे िय सहा िर्ााचे होईपयांत, त्याांचे सांगोपन करण्यासाठी आणण त्याांच्या
र्शक्षणासाठी तरतूद करील.

कलम ४६: अनस

ज धू चत र्ाती, अनस
ज धू चत र्माती आणण इतर दब
ज ल
ु घटक यांचे शैक्षणणक ि
आधथुक दहतसंिधुन:
राज्य, जनतेतील दब
ु ल
ा घटक, आणण विशेर्तः अनस
ु धू चत जाती, अनस
ु धू चत जमाती
याांचे शैक्षणणक ि आधथाक हहतसांिधान विशेर् काळजीपि
ू क
ा करील, आणण सामाश्जक अन्याय
ि सिा प्रकारचे शोर्ण याांपासन
ू त्याांचे रक्षण करील.

कलम ४७: पोर्णमान ि राहणीमान उं चािणे आणण सािुर्तनक आरोग्य सध

ज ारणे हे राज्याचे
कतुव्य:
आपल्या जनतेचे पोर्णमान ि राहणीमान उां चािणे आणण सािाजननक आरोग्य सध
ु ारणे
या गोष्टटी राज्य आपल्या प्राथर्मक काताव्याांपक
ै ी असल्याचे मानील आणण विशेर्तः मादक
पेये ि आरोग्यास अपायकारक अशी अांमली द्रव्ये याांचे और्धीय प्रयोजानाखेरीज सेिन
करण्यािर बांदी आणण्यासाठी राज्य प्रयत्नशील राहील.

कलम ४८: कृर्ी ि पशस

ज ंिधुन यांचे संघटन:
कर्ी ि पशस
ु ांिधान याांचे आधनु नक ि शास्त्त्रीय पद्धतीने सांघटन करण्यासाठी राज्य
प्रयत्नशील राहील आणण विशेर्तः गाई ि िासरे आणी इतर दभ
ु ती ि ओ कामाची जनािरे
याांच्या जातीांचे जतन ि सध
ु ारणा करणे आणण त्याांच्या कत्तलीस मनाई करणे याांकररता
उपाययोजना करील.

कलम ४८A: पयाुिरणाचे संरक्षण ि संिधुन आणण िने ि िन्यर्ीिांचे रक्षण करणे:
राज्य, हे दे शाच्या पयाािरणाचे सांरक्षण सांिधान करण्यासाठी आणण िने ि िन्यजीिाांचे
रक्षण करण्यासाठी प्रयत्नशील राहील.
63
 कलम ४९: राष्रीय महत्िाची स्त्मारके ि स्त्थाने आणण िस्त्तू यांचे संरक्षण:
सांसदीय कायद्याद्िारे क्रकिाां त्याखाली राष्टरीय महत्िाचे म्हणून घोवर्त झालेले
कलात्मक क्रकिाां ऐनतहार्सकदृष्ट्या महत्िाचे प्रत्येक स्त्मारक क्रकिाां स्त्थान क्रकिाां िस्त्तू याांचे
यथाश्स्त्थती लट
ु , विद्रप
ू ण, नाश, स्त्थानाांतर, विल्हे िाट क्रकिा ननयाात याांपासन
ू सांरक्षण करणे,
ही राज्याची जबाबदारी असेल.

कलम ५०: न्यायव्यिस्त्था कायुकारी व्यिस्त्थेपासन

ू अलग ठे िणे:
राज्याच्या लोकसेिाांमध्ये न्यायव्यिस्त्था कायाकारी व्यिस्त्थेपासन
ू अलग ठे िण्याकररता
राज्य उपाययोजना करील.

कलम ५१: आंतरराष्रीय शांतता ि सरज क्षा यांचे संिधुन:

१) राज्य हे आांतरराष्टरीय शाांतता ि सरु क्षा याांचे सांिधान करण्यासाठी प्रयत्नशील राहील,
२) राज्य हे राष्टराांराष्टराांमध्ये न्यायसांगत ि सन्मानपण
ू ा सांबांध राखण्यासाठी प्रयत्नशील
राहील,
३) राज्य हे सांघटीत जनसामाजाांच्या आपापसातील व्यिहराांमध्ये आांतरराष्टरीय कायदा ि
तहाची बांधने याांप्रती आदरभािना जोपासण्यासाठी प्रयत्नशील राहील,
४) राज्य हे आांतरराष्टरीय तांटे लािादाद्िारे सोडविण्यास प्रोत्साहन दे ण्यासाठी, प्रयत्नशील
राहील.

मागुदशुक तत्िांचे िेगिेगळ्या क्षेरानस

ज ार केलेले िगीकरण :
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
अ) सामाश्र्क क्षेर :-
१) सामाश्जक, आधथाक, राजकीय न्यायाची प्रस्त्थापना.
२) कामगाराांसाठी न्यायाची सोय, उधचत पररश्स्त्थती ि प्रसत
ु ी साहाय्य याांची तरतद
ु .
३) समान नागरी कायदा.
४) अनस
ु धु चत जाती-जमातीचे ि दब
ु ल
ा घटकाांचे हहतसांिधान,

ब) आधथुक क्षेर:-
१) उत्पन्नाच्या बाबतीतील विर्मता नष्टट करण्याचे प्रयत्न करणे.
२) उपश्जविकेचे साधन प्राप्त होण्याचा प्रत्येकाला अधधकार.
64
३) राष्टरीय साधनसांपत्तीचे केंद्रीकरण टाळण्याचा राज्याने प्रयत्न करणे.
४) महहला-परु
ु र्ाांना समान कामासाठी समान िेतन.
५) महहला-परू
ु र् कामगार तसेच बालके याांचे शोर्णाांपासन
ु सांरक्षण,
६) कर्ी ि पशस
ु ांिधान याांचे सांघटन.
७) समाजाचे राहणीमान उां चािण्याचे प्रयत्न,
८) उद्योगधांद्याच्या व्यिस्त्थापनात कामगाराांचा सहभाग,

क) रार्कीय क्षेर :-
कलम ४० :- ग्रामपांचायतीचे सांघटन करण्यासाठी राज्य पु ाकार घेईल, ि त्याांना स्त्थाननक
सांस्त्थेचे शासनाचे घटक म्हणुन काया करण्यास आिचयक ती सत्ता ि अधधकार प्रदान करे ल.
कलम ५० :- राज्याच्या लोकसेिाांमध्ये न्यायमांडळाची कायाकारी मांडळापासन
ु फारकत
करण्यासाठभ राज्य उपाययोजना करील.

ड) मानितािादी क्षेर :-
१) शोर्णापासन
ु कामगाराांचे सांरक्षण आणण बालकाांना गरजेपोटी श्रमाचे काम करािे लागु
नये यासाठी राज्याने प्रयल करणे.
२) िद्ध, आजारी, विकलाांग, गरजू याांना आधथाक साहाय्य.
३) कामामध्ये न्याय ि उधचत पररश्स्त्थतीची उपलव्यता ननमााण करण्यासाठी प्रयत्न करणे.

इ) न्यायदानाचे क्षेर -
१) न्याय र्मळविण्याबाबत सिाांना समान सांधी ि दब
ु ल
ा ाांना कायदे विर्यक मोफत साहाय्य.
२) समान नागरी कायदा
३) न्यायमांडळाची कायाकारी मांडळापासन
ु फारकत.

ई) शैक्षणणक क्षेर :-
१) चौदा िर्ाापयांत मोफत ि सक्तीचे र्शक्षण,
२) अनस
ु धु चत जाती-जमाती ि दब
ु ल
ा याांच्या शैक्षणणक हहतसांबध
ां ाची जपणक
ु .

उ) आरोग्याचे क्षेर :-
१) सािाजननक आरोग्य सध
ु ारणा ि मादक पेये आणण आरोग्यविधातक द्रव्ये याांच्या सेिनािर
बांदी.
65
 २) प्रसत
ु ी साहाय्य.

ऊ) सांस्त्कृततक क्षेर –
1) राष्टरीय स्त्मारके, स्त्थाने ि िास्त्तू याांचे सांरक्षण,

प) आंतरराष्रीय क्षेर :-
१) आांतरराष्टरीय शाांतता ि सरु क्षा याांचे सांरक्षण,
२) आांतरराष्टरीय कायदा ि तह याबरल आदरभािनेची जोपासना.
३) आांतरराष्टरीय तटे लिादामाफात सोडविणास प्रोत्साहन .

भारतीय स्त्िातांत्र्यलढ्याच्या काळात भारतीयाांनी जी उहदष्टटये बाळगली होती, त्या

उहद्दष्टटाांचा, तसेच गाांधीिादी विचाराांचा प्रभािही मागादशाक तत्त्िाांमध्ये हदसन
ु येतो. भारतात
घटनेची उहदष्टटये साध्य करण्यासाठी मागादशाक तत्त्िे महत्त्िाची आहे त.

राज्य धोरणांच्या मागुदशुक तत्त्िांचे महत्त्ि:-

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

मल
ू भत
ू हक्काांना परु क

मागादशाक
तत्त्िाांचे महत्त्ि

मागादशाक तत्त्िे ही राज्याला आपली उहदष्टटे साध्य करण्यासाठी, िाटचालीस

मागादशाक तत्िे आहे त. अशी मागादशाक तत्त्िे अपिादात्मक दे शाांतील राज्यघटनाांत सामाविष्टट

66
 केलेली आहे त. जशी ती भारतीय राज्यघटनेच्या ४ र्थया भागात, कलम ३६ ते कलम ५१ मध्ये
हदलेली आहे त. मल
ू भत
ू हक्क जसे राज्यघटनेचा अननिाया भाग आहे त, तशी मागादशाक तत्त्िे
आत्यािचयक भाग नाही. कारण या तत्त्िाची अांमलबजािणी झाली नाही तर न्यायालयात
दाद मागता येत नाही. मागादशाक तत्िे मल
ू भत
ू ह्क्काांप्रमाणे न्यायप्रविष्टट नाहीत, असे असले
तरी मागादशाक तत्त्िाांचे महत्त्ि कमी होत नाही.

अ) मल
ू भत
ू हक्कांना परज क:-

घटनाकत्याांना अनेक हक्काांना इच्छा असन

ू सद्ध
ु ा, दे शाची आधथाक श्स्त्थती पाहता
घटनेत सामाविष्टट करता आले नाही. उदा. प्रत्येक व्यश्क्तीला रोजगाराचा हक्क उपलब्ध करून
दे णे ही राज्याची जबाबदारी असेल. अशा ह्क्काांमळ
ु े ज्या व्यक्तीांना रोजगार नाही अशा
व्यश्क्तला बेकारभत्ता दे ण्यात येतो, पण हे सिा दे शाांच्या आधथाक क्षमतेिर अिलांबन
ू असते.
भारतीय अथाव्यिस्त्थेची श्स्त्थती पाहता, भारतात हे शक्य नव्हते, म्हणुनच इच्छा असन
ु ही
अशा मल
ू भत
ू हक्काांचा सामािेश राज्यघटनेत करता आला नाही. त्याांचा समािेश मागादशाक
तत्िाांमध्ये करण्यात आला, मागादशाक तत्त्िे ही मल
ू भत
ू हक्काांना परु क म्हणून घटनेत
सामाविष्टट करण्यात आली आहे त.

ब) राज्यांच्या उदद्दष्टांची पत
ू त
ु ा-

मागादशाक तत्त्िाांद्िारे साांधगतलेली आधनु नक कल्याणकारी राज्याची उहदष्टटे भारतीय

राज्यघटनेमध्ये साध्य करण्याचे मागा ही मागादशाक तत्िे आहे त. अशाच प्रकारची ही तत्त्िे
राज्याची आधथाक प्रगती होताांना हळूहळू आांमलात आणाियाची आहे त.

क) खऱ्या लोकशाहीसाठी :-

राजकीय लोकशाही ननमााण करणे हे राज्यघटनेचे मल

ू भत
ू िैर्शष्टटये आहे , परां तु
यासाठी राज्यात सामाश्जक ि आधथाक लोकशाही ननमााण होणे आिचयक असते. जर सामाश्जक
ि आधथाक लोकशाही नसेल, तर राजकीय लोकशाही ननरथाक ठरते. मागादशाक तत्त्िामळ
ु े अशा
प्रकारची लोकशाही ननमााण होण्यास मदत होते.

ड) रार्कीय महत्त्ि :-

67
 मागादशाक तत्िाांमळ
ु े शासन योग्यप्रकारे ि योग्य हदशेने आपले काया पार पाडत
आहे , क्रकांिा नाही हे जनतेला ठरविता येत.े मागादशाक तत्त्िे ही एक प्रकारची शासनाच्या
धोरणाांच्या मल्
ु यमापणाची कसोटीच आहे . राज्याांनी आपली धोरणे ठरविताना या
मागादशाकतत्त्िाांची अांमलबजािणी होईल यादृष्टटीने ठरविली, तर नक्कीच कल्याणकारी राज्य
प्रस्त्थावपत होईल या दृष्टटीने मागादशाक तत्त्िाांना राजकीय महत्त्ि प्राप्त झालेले आहे .

इ) न्यायालयीन महत्त्ि

न्यायालयाने मागादशाक तत्त्िाांचा आधार घेऊन सांसदे ने मल

ू भत
ू हक्काांिर िेळोिेळी
घातलेली ननयांत्रणे, ही योग्य आहे की अयोग्य हे ठरविलेले आहे . या ननयांत्रणामळ
ु े मागादशाक
तत्त्िाांची अांमलबजािणी होत असेल, तर न्यायालयात सांसदे ने केलेले कायदे िैध ठरतात.
काही न्यायालयीन ननणायाांच्या बाबतीत न्यायालयाने मागादशाक तत्त्िे विचारात घेऊन आपले
ननणाय हदल्याचे हदसन
ु येत.े

मल
ू भत
ू हक्क ि मागुदशुक तत्त्िे यांतील परस्त्पर संबंध:-
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेत भाग ३ मध्ये कलम १२ ते ३५ नमद
ू करण्यात आलेले
मल
ू भत
ू हक्क आणण भाग ४ मध्ये कलम ३६ ते ५१ मधील अांतभत
ुा केलेली मागादशाक तत्त्िे,
ही भारतीय भारतीय राज्य घटनेचे महत्िाचे भाग असन
ु त्याांचा उद्देश भारतीय नागररकाांचे
जीिन समद्ध, सख
ु ी आणण विकर्सत करणे आहे . त्याच अनर्
ु ांगाने कल्याणकारी राज्याची
स्त्थापना करणे हा आहे , हाही राज्याचा मख्
ु य उद्देश आहे . मल
ू भत
ू हक्क नकारात्मक आहे त
तर मागादशाक तत्त्िे ही सकारात्मक आहे त.

१) मल
ू भत
ू हक्क मागादशाक तत्त्िे या दोघाांचे उहद्दष्टटे एकच आहे . ते म्हणजे सामाश्जक,
राजकीय, आधथाक न्यायािर आधारीत समाजाची ननर्माती करणे.
२) कल्याणकारी राज्याची ननर्माती साधन
ु व्यश्क्तचा सामाश्जक, राजकीय, आधथाक विकास
साधणे.
३) दे शाच्या आधथाक श्स्त्थतीमळ
ु े ज्या व्यश्क्तच्या मल
ू भत
ू अधधकाराांचा सामािेश घटनेत करणे
शक्य झाले नाही, ते अधधकार मागादशाक तत्त्िाांच्या रूपाने राज्यघटनेत सार्मल झाले.
४) मल
ू भत
ू हक्काांमध्ये व्यश्क्तीच्या नागरी हक्काचा सामािेश आहे , तर सामाश्जक, आधथाक
लोकशाही ननमााण करणे हे मागादशाक तत्िाांचे उहद्दष्टट आहे . एकब्रत्रतपणे हे दोन्ही विभाग

68
घटनेच्या उद्देशपब्रत्रकेत अांतभत
ूा असलेले स्त्िातांत्र्य, समता आणण न्याय या तत्त्िािर आधारीत
लोकशाहीचे ध्येय स्त्पष्टट करतात.

------------------------------

69
प्र.१ला :- थोडक्यात उत्तरे शलहा.
१) भारतीय राज्यघटनेत नव्याने सामाविष्टट करण्यात आलेले मल
ु भत
ू कताव्ये कोणते ?
२) मल
ु भत
ू हक आणण मागादशाक तत्त्िे या दोन्हीांमधील महत्त्िाचा फरक स्त्पष्टट करा.
३) राज्यघटनेचे कलम ४० कशाच्या सांदभाात आहे ?
४) मल
ु भत
ू कताव्ये राज्यघटनेत केव्हा सामाविष्टट करण्यात आले ?
५) साांस्त्कनतक ि शैक्षणणक हक घटनेच्या कोणत्या कलमानस
ु ार भारतीय नागररकाांना प्रदान
करण्यात आला आहे ?
६) मागादशाक तत्त्िे घटनेच्या कोणत्या भागात हदलेली आहे ?
७) मल
ु भत
ू हक घटनेच्या कोणत्या भागात हदलेली आहे ?
८) घटनात्मक उपाययोजने अांतगात कोणते रर्स का ण्याचा अधधकार न्यायालयाला आहे .
क्रकांिा, कोणते आदे श दे ऊन न्यायालय नागररकाांच्या मल
ु भत
ू हकाांचे सांरक्षण करते.
९) न्यायालयीन पन
ु विालोकन म्हणजे काय ?
१०) घटनात्मक उपाय योजनेचा हक म्हणजे काय ?
प्र.२ रा. खालील प्रश्नांची उत्तरे ५० शब्दात शलहा.
१) मागादशाक तत्त्िे ही सांकल्पना स्त्पष्टट करा,
२) मल
ु भत
ू हक ि मागादशाक तत्त्िे याांतील परस्त्पर सांबांध स्त्पष्टट करा,
३) मल
ु भत
ू कताव्याांचे महत्त्ि स्त्पष्टट करा.
४) मागादशाक तत्िाांतील राजकीय तत्िे स्त्पष्टट करा.
५) भारतीय राज्यघटनेतील साांस्त्कनतक ि शैक्षणणक हक स्त्पष्टट करा.
प्र. ३ रा. : खालील प्रश्नांची उत्तरे २५० शब्दात शलहा.
१) मागादशाक तत्त्िाांची व्याप्ती स्त्पष्टट करा.
२) राज्य धोरणाांच्या मागादशाक तत्त्िाांचे महत्त्ि स्त्पष्टट करा.
३) मल
ु भत
ू हकाांची व्याप्ती स्त्पष्टट करा.
४) भारतीय राज्यघटनेत नमद
ज केलेली मल
ज भत
ू कतुव्ये स्त्पष्ट करा.
प्र. ४ था :- खालील प्रचनाांची उत्तरे ५०० शब्दात र्लहा.
१) भारतीय राज्यघटनेतील स्त्िातांत्र्याचा हक स्त्पष्टट करा.
२. मल
ु भत
ू हक म्हणजे काय ? मल
ु भत
ू हक्काांचे स्त्िरूप ि िैर्शष्ट्य स्त्पष्टट करा.
३) भारतीय राज्यघटनेतील राज्याच्या धोरणाची मागादशाक तत्त्िे स्त्पष्टट करा.

70
 ३

संघराज्य

३.१ भारतीय सांघराज्याची िैर्शष्ट्ये

३.२ केंद्र राज्य सबांध
३.३ सांघर्ााचे मद्द
ु े (पाणी आणण सीमा)

71
प्रास्त्ताविक:

भारतीय राज्यघटनेच्या पहहल्या कलमात भारत हा एक राज्याांचा सांघ असेल असे

स्त्पष्टट करण्यात आले आहे . भारतीय राज्यघटनेत 'सांघराज्य' या शब्दाचा उल्लेख कोठे ही
आ ळत नाही. अमेररकन सांघराज्य पद्धतीपेक्षा भारतीय सांघराज्य पद्धतीत फरक आहे .
अमेररकन सांघराज्य हे केंद्राकर्ी प्रित्तीतुन ननमााण झालेले आहे , तर भारतीय सांघराज्य हे
केंद्रोत्सारी प्रित्तीतुन ननमााण झालेले आहे . सांघराज्यात मध्यिती शासन आणण प्राांतीक शासन
याांचा दजाा समान असतो. म्हणजेच कोणतेही शासन दस
ु ऱ्यापेक्षा श्रेष्टठ नसते, तर या दोन
शासनाांमध्ये अधधकाराांची िाटणी करणारी राज्यघटना सिाश्रेष्टठ असते. अनेक घटकराज्ये
क्रकांिा प्राांत कराराद्िारे एक होऊन त्याचे सांघराज्य बनते.
सांघराज्याची राज्यघटना म्हणजे एक प्रकारे सांघराज्य ननमााण करणाऱ्या
घटकराज्याांनी केलेला एक करारच असतो. सांघराज्याची उदाहरणे जगात फार थोडीच
आ ळतात. उदा. अमेररका, कॅनडा, श्स्त्ित्झलांड, भारत, ऑस्त्रे र्लया, रर्शया ि दक्षक्षण अक्रिका
इत्यादी दे शाांमध्ये सांघराज्य व्यिस्त्था आहे . सांघराज्यातील प्रादे र्शक विभाग हे िेगिेगळ्या
सांघराज्यात िेगिेगळ्या नािाने ओळखले जातात. भारतात आणण अमेररकेत त्याांना 'घटक
राज्ये' असे म्हटले जाते. कॅनडा मध्ये त्याांना प्राांत असे म्हटले जाते तर श्स्त्ित्झरलँ ड मध्ये
त्याांना कॅन्टन्स असे म्हणतात.
भारतीय व्यिस्त्थेला सांघराज्य व्यिस्त्था म्हणुन जरी जगात ओळखले जात असेल
तरी भारतीय सांघराज्य व्यिस्त्थेची िैर्शष्ट्ये ही जगातील इतर राष्टराांतील सांघराज्य
व्यिस्त्थेच्या िैर्शष्ट्याांपक
ै ी र्भन्न आहे त, इतर राष्टराांतील सांघराज्यात दहु े री नागररकत्ि,
दहु े री न्याय व्यिस्त्था केंद्रासमान घटकराज्याांना दजाा, समान प्रनतननधीत्ि अशी िैर्शष्ट्ये
आ ळतात, तर भारतात ही सांघराज्यीय िैर्शष्ट्ये आ ळत नसन
ु भारतीय सांघराज्याची
िैर्शष्ट्ये एकेरी नागररकत्ि, एकेरी न्याय व्यिस्त्था, केंद्राला शेर्ाधधकार, केंद्राला झक
ु ते माप
अशी आ ळतात.
थोडक्यात, भारतीय भप्र
ू दे शाचा विस्त्तार अधधक विशाल आहे , म्हणुनच आपण
दे खील सांघराज्य पद्धतीचा श्स्त्िकार केला आहे . भारतीय सांघराज्यात सीमािाद, नदीच्या पाणी
िाटपािरून पाणी िाद, सांससाधनाांच्या वितरणाबाबत िाद इतरही अनेक बाबतीत केंद्र सरकार
विरुद्ध राज्य सरकार िाद समोर आले आहे त. असे असले तरी दे खील, आतापयांत भारतीय
सांघराज्याची िाटचाल यशस्त्िी झालेली हदसते.

72
३.१ भारतीय संघराज्याची िैशशष्टये
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
विशाल असलेल्या भप्र
ू दे शाचा कारभार चालविण्यासाठी “सांघराज्य” ही पद्धत अनतशय
योग्य ठरते. भारताचा विशाल आकार पाहात भारतात दे खील सांघराज्य पद्धतीचा अिलांब
करण्यात आला, मात्र अमेररकेच्या सांघराज्याची िैर्शष्ट्ये भारतीय सांघराज्यात हदसत नाही.
सांघराज्य पद्धती पेक्षा भारतीय पद्धतीची िैर्शष्ट्ये ही िेगळी आहे त. भारतीय घटनेत सांघराज्य
असा कुठे च उल्लेख केलेला नाही. भारतीय घटनेच्या सरु
ु िातीलाच भारत हा राज्याांचा सांघ
आहे हे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे . भारतीय सांघराज्य हे केंद्रोत्सरी पद्धतीने तयार झालेले
सांघराज्य आहे . त्यामळ
ु े च भारतीय सांघराज्यात केंद्र सरकारला प्रबळ बनविण्यािर अधधक भर
दे ण्यात आला आहे . भारतीय सांघराज्यात सांघात्मक िैर्शष्ट्ये कमी ि एकात्म पद्धतीची
िैर्शष्ट्ये अधधक आ ळुन येतात.

केंद्रोत्सरी पद्धतीचे संघराज्य

एकेरी अधधकाराची
न्यायव्यिस्त्था विभागणी

भारतीय संघराज्याची
िैशशष्टये

राज्यघटनेची
घटकराज्यांचे असमान
सिोचता
प्रतततनधीत्ि
एकेरी नागररकत्ि

अ) केंद्रोत्सारी पद्धतीचे संघराज्य

सांघराज्य हे केंद्राकर्ी ि केंद्रोत्सारी अशा दोन पद्धतीने ननमााण होते. भारत हे
केंद्रोत्सारी पद्धतीने ननमााण झालेले सांघराज्य आहे . भारताच्या विशाल भप्र
ु दे शात प्रशासनाच्या
सोयीसाठी भारतीय भप्र
ू दे शाचे िेगिेगळ्या घटकराज्यात विभाजन करण्यात आले. घटक
राज्याांमध्ये अधधकाराची विभागणी करुन जसे केंद्रसच
ु ी, राज्यसच
ू ी ि समिती सच
ू ी याप्रकारे
73
 प्रशासनात समन्िय साधण्याचा प्रयत्न केलेला आहे . थोडक्यात भारत हे अमेररकेप्रमाणे
केंद्राकर्ी पद्धतीचे नव्हे तर केंद्रोत्सारी पद्धतीचे सांघराज्य आहे . हे भारतीय सांघराज्याचे
िैर्शष्ट्य आहे .

ब) अधधकाराची विभागणी

भारतीय सांघराज्यात राज्यामध्ये आणण केंद्रामध्ये काम करताांना समन्िय राहािा

यासाठी अधधकाराांची विभागणी राज्यघटनेतच करण्यात आली आहे . त्यात मळ
ु सांघ सच
ु ी ९०
विर्य सध्या १०० विर्य, राज्यसच
ू ी (मळ
ू ६६ विर्य सध्या ६१ विर्य ि समिती सच
ू ी (मळ
ू
४७ विर्य सध्या ५२ विर्य अशी घटनेत अधधकाराांची विभागणी करण्यात आली आहे . याचा
उद्देश राज्य आणण केंद्र शासनाच्या कामात समन्िय ननमााण होऊन प्रशासकीय सल
ु भता
व्हािी हा आहे .

क) राज्यघटनेची सिोचता

सांघराज्यामध्ये घटकराज्याांची आणण सांघराज्याची िेगिेगळी राज्यघटना असते.

भारतात मात्र एकच राज्यघटना प्रचर्लत असन
ू ती केंद्रसरकार ि राज्यसरकार दोन्हीांना लागू
होते. केंद्रसरकार बरोबरच सिा घटकराज्याांना राज्यघटनेतील तरतुदीांप्रमाणे आपला कारभार
चालविणे बांधनकारक आहे . भारतात राज्यघटना हा दे शातील सिोच्च कायदा मानला.
त्यानस
ु ारच केंद्र सरकार आणण राज्य सरकार आपले कामकाज करीत असते.

ड) एकेरी नागररकत्ि

सांघराज्यामध्ये सांघराज्याचे आणण घटकराज्याचे असे दहु े री नागररकत्ि असते.

अमेररकेतील ि श्स्त्ित्झलांडमधील नागररकाांना राज्य तसेच सांघराज्याचे असे दोन्ही प्रकारचे
नागररकत्ि प्राप्त होते. भारतात मात्र भारतीय घटनेने नागररकाांना एकेरी नागररकत्ि हदलेले
आहे . भारतातील कोणत्याही राज्यात राहणारी व्यक्ती ही केिळ भारताची नागररक असणार
आहे . ती कोणत्याही घटकराज्याची नागररक असत नाही. भारतात कोणाला नागररकत्ि
द्यायचे हे ठरविण्याचा अधधकार केंद्र सरकारला आहे .

इ) घटकराज्यांचे असमान प्रतततनधीत्ि

74
 अमेररकेच्या सांघराज्यपद्धतीमध्ये सिा घटक राज्याांना समान प्रनतननधीत्ि
हदलेले आहे . म्हणजे सांघकायदे मांडळात अमेररकेत सिा राज्याांना सारखेच प्रनतननधी पाठिता
येतात, त्यामध्ये राज्याचा आकार आणण लोकसांख्येचा विचार केलेला नसतो. याउलट
भारतीय सांघराज्यात प्रनतननधीत्ि लोकसांख्येनस
ु ार हदलेले आहे . कोणत्याही राज्याची
लोकसांख्या समान नाही ती कमी अधधक आहे . म्हणून भारतात प्रत्येक राज्याला कमी
अधधक प्रनतननधीत्ि केंद्रात र्मळाले आहे .

ई) एकेरी न्यायव्यिस्त्था

अमेररकेच्या सांघराज्य शासन पद्धतीत घटकराज्याांचे ि सांघराज्याचे अशी दहु े री

न्यायव्यिस्त्था पाहायला र्मळते. भारतीय सांघराज्याने मात्र केंद्र ि राज्य अशी
न्यायव्यिस्त्थेची विभागणी केलेली नाही. भारतात कननष्टठ न्यायालय, उच न्यायालय आणण
सिोच्च न्यायालय अशी न्यायालयाची एकेरी पद्धत श्स्त्िकारली आहे . दे शातील सिोच्च
न्यायालय हे अांनतम स्त्िरुपाचे न्यायालय असन
ू भारतातील सांपण
ु ा न्यायव्यिस्त्था सिोच्च
न्यायालयाच्या मागादशानाखाली काम करते.

३.२ केंद्रराज्य संबंध

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
सांघराज्यपद्धतीत केंद्र-राज्य याांच्यात अधधकाराांची विभागणी महत्िाची असते. तसेच
सांघराज्यपद्धतीचे अधधकाराांची विभागणी हे िैर्शष्टटये सद्ध
ु ा आहे . सांघराज्यात केंद्र ि घटकराज्य
याांच्यातील सांबांध पु ील तीन बाबतीत महत्िाचे असतात. (१) कायदे विर्यक (२) कायाकारी
(३)आणण आधथाक, सांघराज्यपद्धतीत या तीनही बाबतीत स्त्पष्टट स्त्िरुपात अधधकार विभागणी
करणे आिचयक असते. भारतीय राज्यघटनेत इतर कोणत्याही सांघराज्यापेक्षा याबाबत अधधक
तपर्शलिार तरतुदी केलेल्या आहे त. सांघराज्यात अधधकार क्षेत्रािरुन केंद्र आणण घटकराज्ये
याांच्यात तांटा ननमााण होण्याची शक्यता असते. सांघराज्यात ि घटक राज्यात सांघर्ा होऊ नये
यासाठी या अधधकार विभागणीत भारतीय घटनेत काळजी घेण्यात आली आहे .

अ) संसदे ने आणण राज्यांच्या विधानमंडळांनी केलेल्या कायद्यांचा विस्त्तार: (कलम-२४५)

75
१) सांसदे ला भारताच्या सांपण
ू ा राज्यक्षेत्रासाठी क्रकिाां दे शातील काही भागाकररता कायदे करता येतील,
तसेच राज्यातील विधधमांडळाला, त्या सांपण
ू ा राज्याकररता क्रकिाां राज्यातील काही भागाकररता कायदे
करता येतील.

२) सांसद विर्शष्टट पररश्स्त्थतीत आपल्या प्रादे र्शक क्षेत्राबाहे रही कायदे लागू करू शकते.सांसदे च्या या
अधधकाराांतगात सांसदे ने केलेले कायदे जगातील कुठल्याही भागात भारतीय नागररकाांना ि त्याांच्या
मालमत्ताांना लागू होतात.

ब) कायद्यांच्या विर्यांची विभागणी :(कलम-२४६) भारतीय राज्यघटनेने केंद्र राज्य कायदे सांबांध
केंद्रसच
ू ी, राज्यसच
ू ी ि समिती सच
ू ी अशी विभागणी करुन केंद्र-राज्य कायदे सांबांधाची स्त्पष्टट
स्त्िरूपात माांडणी केली आहे .

१) केंद्र सच
ू ी :

केंद्रसच
ू ीत केंद्राकडे सोपविलेल्या विर्याांचा समािेश केलेला आहे . या सिा
विर्यासांबांधात कायदा करण्याचा अधधकार फक्त आणण फक्त केंद्र सरकारलाच आहे . यात
राष्टरीय हहतसांबांधाविर्यक बाबीांचा समािेश केलेला आहे . उदा : सांरक्षण, परराष्टर धोरण
अणुशक्ती यद्ध
ु ि शाांतता आांतरराष्टरीय करार, नागररकत्ि, रे ल्िे, पोस्त्ट, तार, दरु ध्िनी,
चलन,बँक व्यिहार,आश्ण्िक उजाा, परराष्टर व्यापार , विमा, ननिडणुका, आयात ननयाात कर
इत्यादी.

२) राज्यसच
ू ी:
राज्यसच
ू ीत ६१ विर्याांचा समािेश केला आहे . या विर्यासांदभाात कायदे करण्याचा
अधधकार घटकराज्याच्या विधधमांडळाला आहे . यामध्ये सािाजननक सव्ु यिस्त्था पोर्लस दल,
तुरुांग, स्त्थाननक प्रशासन, सािाजननक आरोग्य, शेती, जलर्सांचन, राज्याांतगात दळणिळण,
शैक्षणणक सांस्त्था, सहकारी सांस्त्था. इत्यादी विर्याांचा समािेश होतो.
३) समिती सच
ू ी:
सामाईक सच
ू ीत सध्या एकूण ५२ विर्याांचा समािेश केलेला आहे . सामानयक
सच
ू ीत अगोदर ४७ विर्य होते. समिती सच
ू ीत केंद्र तसेच राज्याला सद्ध
ु ा कायदा करण्याचा
अधधकार असतो. परां तू एख्याद्या विर्यासांदभाात अगोदरच केंद्राने कायदा केलेला असेल, तर
राज्याला त्याच विर्या सांदभाात कायदा बनविताना, केंद्राच्या कायद्याला अनस
ु रून कायदा
करािा लागतो, नाही तर राज्याचा कायदा अिैध ठरिला जातो. केंद्राचा कायदा श्रेष्टठ ठरतो.
76
 समिती सच
ू ीत हदिाणी ि फौजदारी कायदा, वििाह, घटस्त्फोट, िारसा हक्क, िने, िन्य प्राण्याांचे
सांरक्षण, कुटुांबननयोजन, तांत्र र्शक्षण िीज, ित्तपत्रे ि परू ातन िस्त्तू इत्यादी विर्याांचा समािेश
होतो.
४) शेर्ाधधकार :
िररल नतन्हीसच
ू ीतील विर्याांव्यनतररक्त थोडक्यात केंद्रसच
ु ी, समिती सच
ू ी ि
राज्यसच
ू ी यात हदलेल्या विर्याांव्यनतररक्त उिाररत सिा विर्य असतील त्याबाबत कायदे करण्याचा
अधधकार घटनेने केंद्रसरकारकडे सोपविलेला आहे . थोडक्यात शेर् अधधकार हा केंद्र सरकारला
हदलेला आहे .
क) अततररक्त न्यायालयांची स्त्थापना करण्याचा संसदे चा अधधकार : (कलम२४७)
सांघ सधू चत नमद
ू केलेल्या बाबीांसांबांधी सांसदे ने कायद्याांचे अथिा कोणत्याही
विद्यमान कायद्याांचे अधधक चाांगल्या तऱ्हे ने प्रशासन व्हािे, याकररता सांसदे ला कोणतीही
अनतररक्त न्यायालये स्त्थापन करण्यासाठी कायद्याद्िारे तरतद
ू करता येईल.
ड) विधधविधानाचे अिशशष्ट अधधकार : (कलम २४८)
१) सांसदे ला समिती सच
ू ी क्रकिाां राज्य सच
ू ी यामध्ये नमद
ू न केलेल्या कोणत्याही बाबीसांबांधी
कोणताही कायदा करण्याचा अनन्य अधधकार आहे .
२) अशा अधधकारामध्ये, त्या दोहोंपैकी कोणत्याही सच
ू ीत न उल्लेणखलेल्या कर बसणारा
कोणताही कायदा करण्याच्या अधधकाराचा समािेश असेल.
इ) राष्रीय दहतासाठी राज्य सच
ू ीतील बाबींसंबंधी कायदे करण्याचा संसदे चा अधधकार :
(कलम २४९)
असामान्य पररश्स्त्थती मध्ये राज्य घटनेने सांसदे स राज्य सच
ू ीतील कोणत्याही
विर्यािर कायदे करण्याचा अधधकार हदलेला आहे . राज्यसभेने राष्टरहहतासाठी राज्य सच
ू ीतील
विर्यािर कायदा करण्याची आिचयकता आहे , असा ठराि जर हजर ि मतदान करणाऱ्या
सदस्त्याांच्या २/३ बहुमताने पाररत केला, तर सांसद राज्यसच
ु ीतील विर्यािर कायदा करू
शकते.
ई) राष्रीय आणीबाणी दरम्यान राज्य सच
ू ीतील विर्यािर कायदा करण्याचा संसदे चा
अधधकार : (कलम २५०)
जर दे शात राष्टरीय आणीबाणी सरु
ु असेल अशा िेळेस राज्य सच
ू ीतील विर्याांिर
कायदे करण्याचा अधधकार सांसदे स प्राप्त होतो. आणीबाणी सांपष्टु टात आल्यानांतर सहा
महहन्यानांतर अशा सांसदीय कायद्याचा अांमल सांपष्टु टात येतो.

77
 अशा परीश्स्त्थतीतही राज्य विधधमांडळाचा स्त्ितःचा कायदा करण्याचा अधधकार
नष्टट होत नाही, मात्र सांसदे चा कायदा ि राज्याचा कायदा यामध्ये जर विसांगती ननमााण
झाल्यास सांसदीय कायदा िरच असेल.
उ) राज्यांकररता त्यांच्या संमतीने कायदे करण्याचा संसदे चा अधधकार : (कलम २५२)
जेव्हा दोन क्रकिा अधधक राज्याांची विधधमांडळे सांसदे स राज्य सच
ू ीतील
विर्यािर कायदा करण्याची विनांती करतात, त्यासाठी तसा ठराि पाररत करतात. तेव्हा
सांसद त्या विर्यािर कायदे करू शकते, मात्र असा सांसदीय कायदा केिळ विनांतीचा
ठराि पाररत करणाऱ्या राज्याांनाच लागू होतो. अथाात इतर कोणतेही राज्य नांतर ठराि
पाररत करून त्या कायद्याचा स्त्िीकार करू शकते. मात्र असा कायदा रद्द करण्याचा क्रकिाां
त्यात दरु
ु स्त्ती करण्याचा अधधकार केिळ सांसदे स आहे , सांबांधधत राज्याांना नसतो.
ऊ) आंतरराष्रीय करारांची अंमलबर्ािणी करण्याकररताचे कायदे :(कलम २५३)
आांतरराष्टरीय कराराांच्या अांमलबजािणीसाठी राज्य सच
ू ीतील कोणत्याही
विर्यािर सांसद कायदे करू शकते. या तरतुदीमळ
ु े केंद्र सरकारला आपल्या जबाबदाऱ्या
पार पडायला मदत होते.
प) केंद्र ि राज्याच्या कायद्यातील विसंगती :(कलम २५४)
घटनेने राज्य सच
ू ी ि समिती सच
ू ीच्या तुलनेत सांघ सच
ू ीचे िचास्त्ि सधू चत
केले आहे , तर राज्य सच
ू ीच्या तुलनेत समिती सच
ू ीला िरच ठरिले आहे .त्यामळ
ु े केंद्र
ि राज्य सच
ू ीतील विर्याांिर केलेल्या कायद्याांमध्ये सांघर्ा ननमााण झाल्यास केंद्रीय कायदा
िरच ठरतो, थोडक्यात समिती सच
ू ीतील विर्यािरील केंद्र ि राज्य कायद्याांत विसांगती
/ सांघर्ा ननमााण झाल्यास केंद्र कायदा िरच ठरतो. मात्र, जर राज्य कायदा राष्टरपतीच्या
विचाराथा राखून ठे िला असेल ि राष्टरपतीने त्यास सांमती हदलेली असेल तर त्या राज्यात
राज्य कायदा िरच असेल, असे असले तरी त्या विर्यािर सांसद पन्
ु हा कायदा करू
शकते, जेणे करून असा निीन सांसदीय कायदा राज्य कायद्याच्या िरच ठरे ल.

केंद्र - राज्य प्रशासतनक (कायुकारी) संबंध : (कलम २५६ ते कलम २६३)

----------------------------------------------------------------------------------------------------
सांघराज्यात केंद्र आणण घटक राज्यात कायाकारी सांबांध ननश्चचत करणे कहठण
काम असते. याबाबतील सस्त्
ु पष्टटता नसेल तर अांमलबजािणीच्या कायाात अडचणी ननमााण होऊ
शकतात. यासाठीच घटनेत कायाकारी सांबांध सस्त्
ु पष्टट स्त्िरूपात हदलेले आहे त. भारतात केंद्र ि

78
राज्ये याांमधील कायाकारी सांबांधाांची विभागणी त्याांच्यामधील कायदे कारी अधधकाराांच्या
विभागणीला समाांतर आहे .

अ) राज्ये ि संघराज्य यांचे प्रतीदायीत्ि : (कलम २५६)

प्रत्येक राज्याचा कायाकारी अधधकार अशा प्रकारे िापरला जाईल की, त्यायोगे, सांसदे ने
केलेल्या कायद्याांचे आणण त्या राज्यात जे लागू असतील अशा कोणत्याही विद्यमान
कायद्याांचे पालन सनु नश्चचत होईल आणण त्या प्रयोजनाकररता भारत सरकारला आिचयक
िाटतील असे ननदे श राज्याला दे णे हे सांघराज्याच्या कायाकारी अधधकाराच्या व्यापतीत
येईल.
आ) संघाराज्याचे राज्यांिर तनयंरण : (कलम २५७)
राज्य घटनेने राज्याच्या कायाकारी अधधकारािर पु ील दोन मयाादा घालन
ू केंद्रीय
कायाकारी अधधकार अबाधधत ठे िण्याचा प्रयत्न केला आहे .
१) राज्याने आपल्या कायाकारी अधधकाराांचा िापर करताना सांसदीय कायद्यास सस
ु ांगत
होईल असाच कराियाचा आहे .
२) केंद्राच्या कायाकारी अधधकाराच्या अांमलबजािणीिर राज्याला बाधा आणता येत नाही.
इ) राज्यांना अधधकार प्रदान करण्याचा संघराज्याचा अधधकार : (कलम २५८)
१) राष्टरपती केंद्राचे कोणतेही अधधकार राज्याकडे, राज्याच्या सांमतीने सोपिू शकते.
२) राज्याचे राज्यपाल राज्याचे कोणतेही कायाकारी अधधकार केंद्राच्या सांमतीने केंद्राकडे
सोपिू शकतात.
३) सांसद कायदा करून राज्याच्या विना सांमतीही एखाद्या राज्यािर कायाकारी काये लाडू
शकते, सांसद केंद्र सच
ू ीतील विर्यािर कायदा करून त्यानस
ु ार राज्याला कायाकारी
अधधकार प्रदान करू शकते, मात्र असे राज्य विधधमांडळाला करता येत नाही.
ई) सािुर्तनक कृती, अशभलेख आणण न्यातयक कायुिाही : (कलम २६१)
१) केंद्र ि प्रत्येक राज्याच्या सािाजननक कती, अर्भलेख ि न्यानयक कायािाही याांना
भारताच्या राज्यक्षेत्रात पण
ू ा विचिासाहताा ि महत्ि हदले जािे.
२) भारताच्या राज्यक्षेत्राच्या कोणत्याही भागातील मल
ु की न्यायालयाांनी हदलेले अांनतम
न्यायननणाय, आदे श, त्या राज्यक्षेत्रात कोठे ही कायद्यानस
ु ार अांमलबजािणी योग्य
असतील.
उ) आंतरराज्यीय नद्यांच्या पाण्यासंबंधीच्या तं्याचा अशभतनणुय : (कलम २६२)

79
 १) सांसदे ला कायद्याद्िारे कोणत्याही आांतरराज्यीय नदीच्या क्रकिाां नदीखोऱ्यातील पाण्याचा
िापर, िाटप क्रकिाां त्यािरील ननयांत्रण याबाबतच्या वििादाच्या सोडिण
ू क
ु ीकरता तरतद
ू
करता येईल.
२) सांसदे स कायद्याद्िारे अशा कोणत्याही तां्याच्या क्रकिाां तक्रारीच्या बाबतीत सिोच्च
न्यायालय क्रकिाां अन्य कोणत्याही न्यायालयाला आपले अधधकार िापरता येणार नाही,
अशी तरतूद करता येईल.
ऊ) आंतरराज्यीय पररर्दे बाबतच्या तरतजदी : (कलम २६३)
राष्टरपती केंद्र ि राज्याांमधील सामाईक हहताच्या विर्याांचे अन्िेर्ण ि चचाा करण्यासाठी
एक “आांतरराज्यीय पररर्द” स्त्थापन करू शकतात.

केंद्र राज्य प्रशासकीय संबंधाचे परीक्षण :

१) घटकराज्याांचे कायाकारी प्रमख
ु (राज्यपाल) याांची नेमणक
ू राष्टरपतीांकडून होते. आणण
राष्टरपतीांची मजी असे पयांत राज्यपाल पदािर राहतात.

२) सांपण
ू ा दे शाचे त्याच बरोबर परचक्र आणण अांतगात अशाांतता यापासन
ू राज्याचे रक्षण
करण्याची जबाबदारी केंद्र शासनाची असेल हे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे .

३) राज्याांनी आपले कायाकारी आणण प्रशासकीय अधधकार िापरताना केंद्र सरकारच्या कायाकारी
तसेच प्रशासक्रकय कायााला अडथळा येणार नाही, अशा प्रकारे ते िापरले पाहहजेत, तसेच
त्यासाठी आिचयक ते आदे श दे ण्याचा अधधकार केंद्राला असेल असे स्त्पष्टट केले आहे .

४) प्रशासकीय व्यिस्त्थेत एकसत्र

ु ता आणण्यासाठी या सेिेतील अधधकारी केंद्राकडुन केंद्र तसेच
राज्यशासनाच्या महत्िाच्या पदाांिर नेमले जातात. यामळ
ु े केंद्र ि राज्य याांच्या प्रशासक्रकय
व्यिस्त्थेत सस
ु त्र
ु ता ननमााण व्हायला झाली आहे .

केंद्र - राज्य आधथुक संबंध :

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
केंद्र सरकारचे ि राज्य सरकाराांचे उत्पन्नाच्या मागाांचे सविस्त्तर स्त्पष्टटीकरण
राज्यघटनेत दे ऊन केंद्र राज्याांचे आधथाक सांबध
ां कलम २६८ ते कलम २९३ मध्ये स्त्पष्टट केलेले
आहे त. काही कराांपासन
ू र्मळणारे उत्पन्न हे केंद्र सरकार ि घटकराज्ये यात िाटुन दे ण्याची
तरतुद करण्यात आली आहे . या िाटणीत राज्याांचा िाटा ठरविण्यासाठी घटनेने वित्त
आयोगाची तरतुद करुन ही जबाबदारी वित्त आयोगािर सोपविली आहे .
80
अ) कर आकारण्याच्या अधधकाराची विभागणी :
१) केंद्र सच
ू ीमध्ये हदलेल्या विर्याांिर (असे १५ विर्य आहे त) कर आकारण्याचा अधधकार
फक्त सांसदे ला आहे .
२) राज्य सच
ू ीमध्ये हदलेल्या विर्याांिर (असे २० विर्य आहे त) कर आकारण्याचा अधधकार
फक्त राज्य विधधमांडळाला आहे .
३) समिती सच
ू ीमध्ये हदलेल्या विर्याांिर (असे ३ विर्य आहे त) कर आकारण्याचा
अधधकार सांसद ि राज्य विधधमांडळ दोघाांना आहे .
४) नतन्ही सच
ु ीत नसलेल्या म्हणजे उिाररत विर्याांिर कर आकारण्याचा अधधकार सांसदे ला
आहे . या तरतुदीनस
ु ार सांसद दे णगी कर, सांपत्ती कर आणण व्यय कर आकारते.

घटनेने कर आकारण्याचा अधधकार, कर सांकलनाचा अधधकार आणण अशा आकारलेल्या

ि सांकर्लत झालेल्या कारचा विननयोग करण्याचा अधधकार असा भेद केला आहे , उदा.
केंद्र उत्पन्न कर आकारते ि सांकर्लत करते परां त,ु तो कर केंद्र ि राज्ये याांच्यामध्ये
विभागाला जातो.
ब) राज्यांच्या कर आकारणीच्या अधधकारािरील बंधने :
१) राज्य विधधमांडळ व्यिसाय, धांदा, उपजीविकेची साधने ि रोजगार याांिर कर
आकारू शकते, परां तु असा कर प्रत्येक व्यक्तीांसाठी प्रनतिर्ी २,५०० पेक्षा अधधक असता
कामा नये.
२) राज्य विधधमांडळ ित्तपत्राांव्यनतररक्त इतर मालाच्या खरे दी विक्रीिर कर आकारू
शकते. परां तु विक्रीकर आकारण्याच्या राज्याांच्या अधधकाराांिर पु ील चार बांधने आहे त.
i) राज्याबाहे र होणाऱ्या खरे दी विक्रीिर कर आकारता येणार नाही.
ii) आयात क्रकिाां ननयाात होणाऱ्या खरे दी-विक्रीिर कर आकारता येणार नाही.
iii) आांतरराज्यीय व्यापार ि िाणणज्य याांमध्ये होणाऱ्या खरे दी विक्रीिर कर आकारता
येणार नाही, आणण

81
 iv)आांतरराज्यीय व्यापार ि िाणणज्य याांमध्ये विशेर् महत्िाच्या म्हणून सांसदे ने
ठरविलेल्या मालाच्या खरे दी- विक्रीिर सांसदे ने घातलेले ननबांध ि अनत विचारात घेऊनच
कर आकारता येईल.
३) राज्य विधधमांडळ विजेच्या विक्रीिर क्रकिाां िापरािर कर आकारू शकते, मात्र केंद्राने
िापरलेली िीज क्रकिाां केंद्राला विकेलेली िीज तसेच रे ल्िेची उभारणी, ननगराणी क्रकिाां
रे ल्िे चालविणे यासाठी केंद्राने क्रकिाां सांबांधधत कांपनीने िापरलेली िीज यािर राज्याला
कर आकारता येत नाही.
४) आांतरराज्यीय नदी िा नदी खोरे याांच्या विकासासाठी क्रकिाां ननयमनासाठी सांसदे ने
स्त्थापन केलेल्या प्राधधकरणाने साठा केलेल्या, ननर्माती केलेल्या, िापरलेल्या, विपरीत
केलेल्या क्रकिाां विकलेल्या पाण्यािर क्रकिाां विजेिर राज्य विधधमांडळ कर आकारू शकते,
परां तु असा कायदा लागू होण्यासाठी हा कायदा राष्टरपतीच्या विचाराथा राखन
ू ठे िला
पाहहजे ि त्याला राष्टरपतीची सांमती र्मळाली पाहहजे.
क) करमहसल
ज ाची विभागणी :
१) केंद्राने आकारलेले पण राज्याांनी सांकर्लत केलेले ि विननयोग केलेले कर(कलम २६८)
i) सिा हुांडी,धनादे श, िचनपत्र, विमा पत्रे, आणण भाग हस्त्ताांतर इत्यादीांिर मद्र
ु ाांक
शल्
ु क.
ii) मद्याका क्रकिा गांग
ु ीचे पदाथा असलेली और्धे क्रकिाां सौंदया प्रसाधन िस्त्तांि
ू रील
उत्पादन शल्
ु क, राज्यातून या शल्
ु कापासन
ू र्मळणारे उत्पन्न भारतीय सांधचत
ननधीचा भाग नसते, हे उत्पन्न त्या राज्याला दे ण्यात येत.े
२) केंद्राने आकारलेल्या पण केंद्राने ि राज्याने सांकलन केलेला ि विननयोग केलेला सेिा
कर (कलम २६८ ए) : सेिाांिरील कर केंद्र आकारते. पण त्याचा महसल
ू केंद्र ि राज्ये
दोन्ही सांकर्लत करतात ि त्याांचा विननयोग करतात. याच्या सांकलनाची आणण
विननयोगाची तत्िे सांसद ठरविते.
३) केंद्राने आकारलेले ि सांकर्लत केलेले पण राज्याांकडे सोपविलेले कर (कलम २६९)
i) आांतरराज्यीय व्यापार ि िाणणज्यातील ित्तपत्र सोडून इतर मालाच्या खरे दी विक्री
कर.
ii) आांतरराज्यीय व्यापार ि िाणणज्यातील माल पाठविण्यािरील कर.
82
४) केंद्राने आकारलेले ि सांकर्लत केलेले प केंद्रात आणण राज्यात विभागणी केले जाणारे
कर (कलम २७०): या प्रकारात खालील बाबी िगळून केंद्र सच
ू ीतील सिा शल्
ु क ि कर
येतात.
i) कलम२६८,२६८ए आणण२६९ मध्ये नमद
ू केलेले कर ि शल्
ु क(िर उल्लेख केल्याप्रमाणे)
ii) कलम २७१ मध्ये नमद
ू केलेले कर ि शल्
ु क याांिरील अधधभार(खाली उल्लेख
केल्याप्रमाणे)
iii) विर्शष्टट उहद्दष्टटाांसाठी आकारण्यात येणारे शल्
ु क.
५) केंद्राच्या उहद्दष्टटाांसाठी काही कर ि शल्
ु क याांिरील अधधभार (कलम २७१) :
िर उल्लेख केलेल्या कलम २६९ ि कलम २७० मधील कर ि शल्
ु क याांिर कधीही
अधधभार आकारू शकते. अशा या अधधभारात राज्याांचा िाटा नसतो.
६) राज्याने आकारलेले, सांकर्लत केलेले ि स्त्ितःकडे राखन
ू ठे िलेले कर :
i) शेतसारा
ii) शेती उत्पन्नािरील कर आणण शेत जर्मनीसांबांधी िारसा आणण िारसा
सांपत्तीविर्यक शल्
ु क.
iii) जमीन ि इमारतीिरील कर, खननज अधधकाराांिरील कर, पशु ि नौका याांिरील
कर, िाहन कर, चैनीच्या िस्त्तांि
ू रील कर, करमणक
ू कर, आणण जुगरािरील कर.
iv) मानिी िापरासाठी मद्याका असलेली दारू आणण गांग
ु ी आणणाऱ्या पदाथाांिरील
उत्पादन शल्
ु क.
v) स्त्थाननक क्षेत्रात प्रिेश करणाऱ्या मालािरील कर, ित्तपत्र सोडून जाहहरातीांिरील
कर, विजेच्या िापरािरील कर, रस्त्ते िाहतक
ू क्रकिाां अांतगात जलिाहतक
ू याांद्िारे
प्रिासी ि माल िाहतक
ु ीिरील कर.
vi) व्यिसाय, धांदा, उपजीविकेची साधने, आणण रोजगार यािर रु. २५०० पेक्षा जास्त्त
नसलेला कर.
vii) दे णगी शल्
ु क.
viii) पथकर (टोल)
ix) केंद्र सच
ू ीत नमद
ू केलेली कागदपत्रे सोडून इतर कागदपत्राांिरील मद्र
ु ाांक शक्
ु ल.
x) ित्तपत्राांव्यतीनतक्त इतर िस्त्तांि
ू रील विक्रीकर.
xi) न्यायालयीन शल्
ु क सोडून राज्य सच
ू ीतील नमद
ू केलेल्या विर्याांिरील कर.

83
ड) करे तर महसल
ज ाची विभागणी :
१) केंद्राच्या करे त्तर महसल
ु ाच्या उत्पन्नाचे प्रमख
ु स्त्त्रोत- डाक ि तार, रे ल्िे, बँक
व्यिसाय, प्रेक्षेपण, टाकसाळ आणण चलन, केंद्रीय सािाजननक क्षेत्रातील उद्योग
आणण सरकार जमा ि व्यपगत मालमत्ता.
२) राज्याांच्या करे त्तर महसल
ु ाच्या उत्पन्नाचे प्रमख
ु स्त्त्रोत- र्सांचन, िने, मात्स्त्यद्दोग,
राज्याचे सािाजननक क्षेत्रातील उद्योग, सरकार जमा ि व्यपगत मालमत्ता इत्यादी.
इ) राज्यांना अनद
ज ान :
केंद्र आणण राज्याांत कराांची विभागणी करण्याव्यनतररक्त, राज्याांना केंद्राच्या
सांसाधनाांतून अनद
ु ान दे ण्याची तरतूद घटनेत केली आहे .
i) िैधाननक अनद
ु ान : कलम २७५ ने ज्या राज्याांना आधथाक सहाय्याची गरज आहे ,
अशा राज्याांना अनद
ु ान दे ण्याचा (पण प्रत्येक राज्याला नाही) सांसदे ला अधधकार हदला
आहे . हा ननधी भारताच्या सांधचत ननधीतन
ू हदला जातो. ननरननराळ्या राज्याांना
ननरननराळा ननधी दे ता येतो.
ii) ऐश्च्छक अनद
ु ान : कलम २८२ ने कोणत्याही सािाजननक उहद्दष्टटाांसाठी (जरी ते केंद्र
ि राज्य याांच्या कायदे विर्यक अधधकार क्षेत्रात नसले तरी) अनद
ु ान दे ण्याचा केंद्र ि
राज्य सरकाराांना अधधकार हदला आहे . या तरतुदीांअांतगात केंद्र, घटनात्मक सांस्त्था
नसलेल्या ननयोजन आयोगाच्या र्शफारशीांनस
ु ार राज्याांना अनद
ु ान दे ऊ शकते.
मात्र, “असे अनद
ु ान दे णे केंद्रािर बांधनकारक नसन
ू ते त्याच्या इच्छे िर
अिलांबन
ू असते. त्यामळ
ु े याला ऐश्च्छक अनद
ु ान असेही म्हटले जाते. योजनेतील लक्ष्य
साध्य करण्यासाठी राज्याला आधथाक सहाय्य दे णे आणण राष्टरीय योजना प्रत्यक्षात
येण्यासाठी राज्याांच्या कामकाजात पररणामकारकता ि समन्िय साधण्यासाठी केंद्राला
परू क मदत करणे असा या अनद
ु ानाचा दहु े री उद्देश आहे .”
iii) इतर अनद
ु ाने : राज्यघटनेत नतसऱ्या प्रकारच्या अनद
ु ानाची सद्ध
ु ा तरतूद केली आहे ;
पण ते तात्परु त्या कालािधीसाठी असते. आसाम, ब्रबहार, ओडीसा आणण पश्चचम
बांगाल या राज्याांना ताग आणण ताग उत्पादनािरही ननयाात शल्
ु का ऐिजी अनद
ु ान
दे ण्यासाठी ही तरतूद करण्यात आली. राज्यघटना लागू झाल्यापासन
ू १० िर्ााच्या
कालािधीसाठी हे अनद
ु ान दे ण्यात येणार होते. हा ननधी भारताच्या सांधचत ननधीतन
ू
दे ण्यात आला आणण वित्त आयोगाच्या र्शफारशीनस
ु ार राज्याांना दे ण्यात आला. (इांडडयन
पॉर्लटी-एम. लक्ष्मीकाांत)

84
 केंद्र राज्य आधथुक संबंधाचे परीक्षण :

१) केंद्रसच
ु ीत असलेल्या विर्याांबाबत कर आकारण्याचा अधधकार केंद्र सरकारला राज्यसच
ु ीतील
विर्याांबाबत कर आकारण्याचा अधधकार राज्याांना आहे , तर सामाईक सच
ु ीबाबत दोघाांना कर
आकारता येतील, यात केंद्राने कायदा केला असेल, तर त्याबाबतीत केंद्र कर आकारे ल.
राज्याने कायदा केला असेल, तर कर आकारण्याचा अधधकार राज्याला असेल असे स्त्पष्टट
करण्यात आले आहे .
२) काही कर केंद्राकडून आकारले जातात आणण िसल
ू केले जातात. पण त्यातून र्मळणारे
उत्पन्न घटकराज्याांत विभागून हदले जाते.
३) केंद्र सरकारच्या काही कराांचे उत्पन्न केंद्र ि घटकराज्ये याांत विभागले जाते.
४) दे शाच्या विविध प्रदे शातील, विभागातील असमतोल दरू करण्यासाठी केंद्र सरकारकडून
सहाय्यक अनद
ु ाने दे ण्याची खास तरतद
ु घटनेमध्ये करण्यात आलेली आहे .
५) राज्या - राज्याांतगात व्यापार करण्याचे मयााहदत स्त्िातांत्र्य घटक राज्याांना आहे . सािाजननक
हहतासाठी केंद्र सरकारला आांतरराज्य व्यापारािर िाजिी बांधने घालता येतात. तसेच
घटकराज्याांनाही अशी बांधने घालता येतात.

वित्तआयोग :
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
अ) वित्त आयोगाची रचना:-
वित्त आयोगात एक अध्यक्ष ि चार इतर सदस्त्य असतात. या सिाांची नेमणुक
राष्टरपती करतात. सदस्त्याांच्या ननिडीची पद्धत आणण गण
ु ित्तेच्या कसो्या ठरविण्याबाबत
कायदा करण्याचा अधधकार सांसदे ला दे ण्यात आलेला आहे . तसेच आपली काया पार पाडताांना
आयोगाला कोणते अधधकार असतील, हे सद्ध
ु ा ठरविण्याचा अधधकार सांसदे ला आहे . सािाजननक
कायााचा अनभ
ु ि असणारी व्यक्ती आयोगाचा अध्यक्ष असािी. इतर सदस्त्य उच्च न्यायालयाचे
न्यायाधधश होण्याची पात्रता असणारे क्रकांिा अथा व्यिहाराचे विशेर् ज्ञान असणारे क्रकांिा
प्रशासनाचा आणण अथाव्यिहाराचा व्यापक अनभ
ु ि असणारे अथाशास्त्त्रत विर्ेश ज्ञान असणारे
असािेत, असे अर्भप्रेत आहे .

ब) वित्त आयोगाची कायु –

85
 स्त्ितःची कायापद्धती ठरविण्याचा अधधकार वित्त आयोगाला आहे .
१) केंद्र ि राज्ये यामध्ये विभागन
ु द्याियाच्या कराांच्या उत्पन्नाचे त्याांच्यात वितरण करणे.
तसेच अशा उत्पन्नातील राज्याांचे हहस्त्से ठरविणे,
२) भारताच्या एकब्रत्रत ननधधतन
ु राज्याांना द्याियाच्या अनद
ु ानाांचे ननयमन करणारी तत्त्िे
ठरविणे.
३) अथाव्यिस्त्थेला मजबत
ु ी आणण्याच्या हे तुने राष्टरपतीांना इतरही काही बाबी अथा
आयोगाकडे ननदे र्शत करता येतात.

सरकाररया आयोगाने केंद्र - राज्य संबंधाबाबत केलेल्या तरतजदी:-

------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय सांघराज्यात केंद्र ि घटकराज्ये याांच्या परस्त्परसांबांधाचा पन
ु विाचार व्हािा
अशी मागणी िेळोिेळी झाल्याची आज पयांतचा इनतहास आहे , केंद्र-राज्य हा सांघर्ा मधन
ु
मधन
ु समोर येत असतो. पश्चचम बांगाल, तर्मळनाडू, आसाम, आांध्र, कनााटक, जम्म-ू काश्चमर,
र्सश्क्कम अशा विविध राज्याांतील प्रचन अधधकाधधक तीव्र बनलेले आहे त. केंद्र सरकारने
राज्याच्या अधधकाराांिर अनेक िेळा आक्रमण केलेले आहे . राज्याांिर होणारा अन्याय हा त्याांनी
आपणहून ओ िलेला आहे , अशी टीका दे खील याननर्मत्ताने केली जाते. राज्यातून ननिडून
गेलेले लोकप्रनतननधी हे आत्मकेंहद्रत बनल्यामळ
ु े राज्याची स्त्िायत्तता ि अधधकार धोक्यात
आलेले आहे त. थोडक्यात केंद्र- राज्य सांबांधाचे पन
ु म
ा ल्
ु याांकन करण्यासाठीच, १९८३ साली सिोच्च
न्यायालयाचे सरन्यायाधीश न्या. आर. एस. सरकाररया याांच्या अध्यक्षतेखाली सरकाररया
आयोग नेमण्यात आला. सरकाररया आयोगाने पु ीलप्रमाणे र्शफारशी केल्या आहे त.

१) केंद्र सरकारला झक
ज ते माप:-
केंद्र आणण घटक राज्यात कोणतेही कलह ननमााण होऊ नये, केंद्र राज्य सांबांध सरु ळीत
व्हािेत, यासाठी केंद्रशासन अधधकाधधक प्रबळ कसे होईल, याचाच विचार सरकाररया आयोगाने
केला आहे . आपल्याला िाटणाऱ्या गैरसोयीच्या र्शफारशी फेटाळण्यासाठी सांसदे तील हुकुमी
बहुमताचा उपयोग अनेक िेळा केंद्र सरकारने केला आहे . तरी सद्ध
ु ा केंद्रसरकारने राज्याच्या
तल
ु नेत केंद्र सरकारला झक
ु ते माप हदले आहे .

२) शेर्ाधधकार सामाईक सच
ू ीत:-

86
 राज्य सच
ु ीतील करविर्यक अधधकाराांखेरीज सिा अधधकार केंद्र सरकारकडे हदलेले
आहे त. तसेच उिाररत अधधकार केंद्राने आपल्याकडे न ठे िता सामाईक यादीत समाविष्टट करािेत
ि यासांबांधी तशी घटनादरु
ु स्त्ती करािी अशी र्शफारस सरकाररया आयोगाने केली आहे .

३) विचार-वितनमयािर अधधक भर:-

सामाईक सच
ू ीतील विर्याांिर कायदे करण्याचा अधधकार केंद्रासोबतच घटक राज्याांना
सद्ध
ु ा आहे त. सामाईक सच
ू ीतील जे विर्य राष्टरहहताच्या दृष्टटीने महत्िाचे आहे त. त्यासांबांधी
कायदे करण्यापि
ू ी घटकराज्याांची मते जाणून घ्यािीत, तसेच आांतरशासन मांडळाशी
विचारविननमय करािा ि अशा अांमलबजािणीसाठी केंद्र ि राज्य याांनी पण
ू ा विचारविननमय ि
सहकाया करािे.

४) अधधकारांचे तनश्श्चतीकरण:-
शेती मालाचे क्रकांमत विर्यक धोरण, यामध्ये खत िाटप ननयोजन, सहकारी कजा
परु िठा, पद्धतीचे मल्
ु यमापन यासांबांधी राज्याांशी चचाा करािी. औद्योधगक विकासाचे धोरण ि
कायाक्रम या सांबांधातील अधधकार कक्षा ननश्चचत ि स्त्पष्टट करण्यात यािी. तसेच उद्योगाांची
परिाना पद्धत उद्योगाांचे स्त्थाननकीकरण, खाणी, खननजे इत्यादी गोष्टटी चालू ठे िन
ू आांतरराज्यीय
विभागीय आणण महत्िाच्या योजना केंद्र सरकारने आपल्याकडे ठे िन
ू त्यासांबांधी राज्याशी चचाा
करािी.

५) उत्पन्नातील िाटा:-
करातून जमा होणाऱ्या उत्पन्नाची केंद्रात आणण राज्यात िाटणी करण्याचे काम
वित्तआयोग करत असले, तरी राज्याांना केंद्राकडून उत्पन्नाचा िाटा योग्य प्रमाणात र्मळत
नाही, अशी राज्याांनी तक्रार केलेली होती. केंद्राच्या बाजन
ू े राज्ये अनत्ु पादक खचा करतात.
त्याांना आधथाक र्शस्त्त नसते असे मत केंद्रा कडून व्यक्त करण्यात आले होते. याच पाचिाभम
ू ीिर
दोघाांच्या बाजूचा विचार लक्षात घेऊन त्याचे पररक्षण करून सरकाररया अयोगाने काही उपाय
सच
ु विले आहे त.

६) कर आकारणी ि िसल
ू ी:-
स्त्टँ प कर, और्धे, सौंदया प्रसाधने, खननजे, पेरोल, नैसधगाक िाय,ू आकाशिाणी, दरु दशान
िरील जाहहरातीांिरील कर इत्यादीांबाबत कर आकारणी करताना राज्याांचे मत विचारात घेऊनच

87
केंद्राने त्याबाबत ननणाय घ्यािेत ि करातला उत्पन्नाचा योग्य िाटा राज्याांना द्यािा अशी
र्शफारस सरकाररया आयोगाने केलेली आहे .

७) तनयोर्न मंडळ ि वित्त आयोग यात सस

ज ंिाद:-
केंद्राने प्रस्त्तावित योजना मयााहदत ठे िन
ू अशा योजनाांना राष्टरीय ि आधथाक विकास
मांडळाची मांजरु ी घ्यािी. त्यासांबांधीचा खचा केंद्राने स्त्ितः करािा ि अशा योजना शक्यतो,
आांतरराज्यीय प्रकल्पापरु त्याच मयााहदत राहाव्यात, पण या सिाांमध्ये काम करताना वित्त
आयोग ि ननयोजन मांडळ यात सस
ु ांिाद असािा, हे मत सरकाररया आयोगाने नोंदविले आहे .

८) लोकशाही विकेंद्रीकरणािर भर:-

लोकशाहीचे विकेंद्रीकरण व्हािे, या दृष्टटीकोनातून सरकाररया आयोगाने महत्िाच्या
र्शफारशी केल्या आहे त. त्यात श्जल्हा पररर्द, महानगर पार्लका, याांच्या ननिडणक
ू ा ननयर्मत
होण्यासाठी कायदा तयार करािा केंद्राप्रमाणेच राज्य पातळीिर सद्ध
ु ा वित्त आयोग स्त्थापन
करािा. राज्य ननयोजन आयोग स्त्थापन करािा. राज्य ननयोजन मांडळाचे राज्य ननयोजन ि
वित्त मांडळ असे नामकरण करािे. स्त्थाननक स्त्िराज्य सांस्त्थाांच्या कायाासांबांधी ननणाय घ्यािेत
अशी र्शफारस सरकाररया आयोगाने केली आहे .

भारतीय संघराज्यात केंद्रसत्ता प्रबळ बनण्याची कारणे:-

----------------------------------------------------------------------------------------------------------
सांघराज्य शासन पद्धतीत केंद्रसत्ता आणण घटकराज्याांची सत्ता यात समतोल
साधलेला असणे गरजेचे असते. पण भारतीय सांघराज्यात मात्र कायदे विर्यक, कायाकारी आणण
आधथाक या नतन्ही बाबतीत केंद्र सरकारने घटकराज्याांिरती काही प्रमाणात ननयांत्रण ठे िलेले
असन
ु , त्यामळ
ु े केंद्रसत्ता प्रबळ बनलेली आहे . भारतीय सांघराज्य हे केंद्रोत्सारी प्रित्तीतुन
ननमााण झालेले सांघराज्य आहे . भारतीय सांघराज्य हे अमेररकेप्रमाणे अनेक राज्य एकत्र येऊन
करारद्िारे तयार झालेले नाही, तर मळ
ु तः भारत हा एकसांघ होता. भारताचा आिा व्य
विस्त्तार बघता प्रशासनाच्या सोयीसाठी भारताने राज्याांची ननर्माती करून सांघ व्यिस्त्था ननमााण
केली. भारतीय सांघराज्यात कोणत्याही राज्याला भारतापासन
ु िेगळे होण्याचा अधधकार दे ण्यात
आलेला नाही. सिा राज्याांिरती केंद्राचा दबाि रहािा यासाठी भारतीय सांघराज्यात केंद्राला झक
ु ते
माप हदले आहे . आतापयांतच्या िाटचालीचा आ ािा बनघतला तर, राज्याांिरती केंद्राचा प्रभाि
िा त असन
ु केंद्रीकरणाची प्रित्ती िा त असल्याचे जाणिते.
88
 अ) अधधकार विभागणीत केंद्र अधधक िरचढ :-
भारतीय सांघराज्यात अधधकाराांची केलेली विभागणी ही केंद्र शासनाला अधधक झक
ु ते
माप दे ऊन तल
ु नेने घटक राज्याांना दय्ु यम स्त्थान दे णारी आहे . केंद्रसच
ु ीत १०० विर्य राज्यसच
ु ीत
६१ विर्य तर समिती सच
ु ीत ५२ विर्याांचा सामािेश केलेला आहे . केंद्र सच
ु ीबाबत कायदे
करण्याचा अधधकार फक्त केंद्राला आहे . राज्यसभेच्या सांमतीने केंद्रसरकार राज्यसच
ु ीतील
विर्यात हस्त्तक्षेप करू शकते. तसेच समिती सच
ु ीतील विर्याांसद
ां भाात केंद्राच्या कायद्याला
अनस
ु रुनच कायदा राज्याला करािा लागतो. राज्याला केंद्रीय कायद्याच्या विरोधात कायदा
करता येत नाही.
ब) संसदे च्या कायद्याचे श्रेष्ठतत्ि :-
सांसदे चा कायदा सांपण
ु ा दे शामध्ये श्रेष्टठ असतो. कोणत्याही राज्याला सांसदे ने केलेल्या
कायद्याच्या विरोधाचा कायदा करता येत नाही. जरी तसा कायदा राज्याने पास केला तरी तो
अिैध ठरविला जातो. दोन क्रकांिा अधधक राज्याांनी ठराि करून सांसदे ला एखाद्या विर्शष्टट
अधधकारा सांबांधी कायदा करािा यासाठी विनांती केली, तर सांसद त्या बाबतीत कायदा करू
शकते. इतरही राज्य त्या कायद्याचा अांधगकार करू शकतात. अशा कायद्यात दरु
ु स्त्ती करणे
मात्र सांसदे च्या अखत्यारीतच असते.

क) शेर्ाधधकार केंद्राला :-
भारतीय सांघराज्य व्यिस्त्थेत केंद्रसच
ू ी, राज्यसच
ू ी तसेच सामाईक सच
ू ी मध्ये
विर्याांची यादी दे ऊन अधधकाराांची स्त्पष्टट विभागणी करण्यात आलेली आहे . या व्यनतररक्त जे
विर्य या नतन्ही सच
ू ीमध्ये सामाविष्टट नाही, अशा सिा विर्याांसांदभाात कायदा करण्याचा
अधधकार केंद्र शासनाला आहे . त्यालाच केंद्राचा शेर्ाधधकार म्हणतात. यािरून राज्याांच्या तल
ु नेत
केंद्र अधधक प्रबळ ठरत आहे .

ड) राज्यांिर तनयंरण :
भारतीय सांघराज्य पद्धतीत राज्य आणण केंद्र याांच्यात कायदे विर्यक, प्रशासकीय,
आधथाक अधधकाराांची सीमा आखली आहे , तरी राज्याने आपली कायाकारी सत्ता सांसदीय
कायद्याचे पालन होईल, अशा पद्धतीने िापरािी, असे नैनतक बांधने सिाच राज्याांिरती आहे त.
केंद्र शासनाच्या कक्षेत येणाऱ्या कोणत्याही बाबीांचे प्रशासन करण्याची जबाबदारी राज्य
शासनािर सोपविण्याचा अधधकार सांविधानाने केंद्र शासनाला हदला आहे . परक्रकय आक्रमण
89
क्रकांिा बांडाळी यापासन
ू राज्याचे सांरक्षण करण्याची जबाबदारी केंद्र सरकारची असते. राज्य
घटनात्मक पद्धतीने कारभार करण्यात अपयशी ठरले, तर राष्टरपती राजिट सांबांधीत राज्यात
लािण्याचा अधधकार सद्ध
ु ा घटनेने केंद्र शासनाला हदलेला आहे . आधथाक अधधकाराांच्या बाबतीतही
राज्याांपेक्षा केंद्राला अधधक अधधकार आहे त. राज्याची वित्तय साधने मयााहदत असल्यामळ
ु े
त्याांना आधथाक मदतीसाठी केंद्र शासनािर अिलांबन
ू राहण्यार्शिाय दस
ु रा पयााय नसतो. आधथाक
आणीबाणी पक
ु ारून राज्याची आधथाक स्त्िायत्तता पण
ू प
ा णे नष्टट करण्याचा अधधकार केंद्र
शासनाला आहे . सांपण
ू ा दे शाची कायदा ि सव्ु यिस्त्थेची सांपण
ू ा अांनतम जबाबदारी केंद्राची आहे .
थोडक्यात राज्याच्या अधधकार क्षेत्रात आिचयक तो हस्त्तक्षेप करण्याचे प्रचांड अधधकार केंद्र
शासनाला असल्याने केंद्र राज्यापेक्षा अधधक िरच ठरते.

इ) तनयोर्न आयोगािरील केंद्राचे तनयंरण :

ननयोजन आयोगात प्रधानमांत्री सिा राज्याांचे मख्
ु यमांत्री, ननयोजन आयोगाचे सदस्त्य
आणण कॅब्रबनेट केंद्रीय मांत्री याांचा समािेश असतो. प्रत्येक राज्यात ननयोजन मांडळ स्त्थापन
करून त्यामाफात ननयोजन आयोग, राज्याांच्या ननयोजन आयोगाांिर ननयांत्रण ठे ितो. विकास
योजनाांच्या या उपक्रमातून सत्तेचे अमाप केंद्रीकरण ि केंद्र सरकारचे िचास्त्ि ननमााण झाले
आहे . सामाश्जक ि आधथाक ननयोजन हा विर्य जरी केंद्रसधू चत असला तरी १९५० साली केंद्र
शासनाने ननयोजन आयोगाची स्त्थापना केल्यापासन
ू आयोगाचे कायाक्षेत्र िा तच गेले, पु े
हळूहळू परां पराांमळ
ु े केंद्राचे ननयोजन आयोगािरील महत्ि सद्ध
ु ा िा तच गेले.

ई) अणखल भारतीय सेिा :

भारताची केंद्र त्याचबरोबर राज्यातही प्रशासकीय व्यिस्त्था सरु ळीत चालािी, या हे तुने
प्रशासकीय अधधकारी िगााची ननयक्
ु ती करण्यासाठी केंद्रीय लोकसेिा आणण राज्यलोकसेिा
आयोगाची स्त्थापना केली. I.A.S./IP.S. यासारख्या अधधकाऱ्याांची भरती केंद्रीय लोकसेिा
आयोगामाफात केंद्र तसेच राज्यपातळीिर केली जाते. हे अधधकारी केंद्रशासनाच्या ननयांत्रणाखाली
असतात. केंद्राच्या सांमतीर्शिाय या अधधकाऱ्याांिर कारिाई करता येत नाही.

उ) राज्यपालांची भशज मका :

राज्यपाल हा राष्टरपतीने ननयक्
ु त केलेला घटकराज्याचा घटनात्मक प्रमख
ु असतो,
परां तू सांघराज्याच्या सांदभाात राज्यपालाची भर्ु मका अनेक िेळा आक्षेपाहा िाटते. राज्यपाल हा
घटकराज्याचा घटनात्मक प्रमख
ु असणे अपेक्षक्षत असते. पण प्रत्यक्षात राज्यपाल केंद्र शासनाचा
90
हस्त्तक असल्याचा अनभ
ु ि आतापयांत अनेक उदाहरणातून समोर आलेला आहे . विशेर्तः ज्या
राज्यात विरोधी पक्ष सत्तारू असतो, तेथे राज्यपालाांची भर्ु मका सांशयास्त्पद असते. केंद्रातील
सत्ताधाऱ्याांच्या इच्छे नस
ु ार अनेक राज्याांत राज्यपालाांची भर्ू मका पक्षपाती असल्याची हदसते.

अशा प्रकारे ही सिा कारणे भारतीय सांघराज्यात केंद्रसत्ता प्रबळ बनण्याची साांगता
येतील, तसेच ते भारतीय सांघराज्य पद्धतीचे िैर्शष्टटये दे खील आहे . भारतीय सांघराज्याची
राज्यघटना जेव्हा घटना सर्मती कडून तयार केली जात होती. तेव्हाच दे शात फाळणी होऊन
दे शाचे दोन तक
ु डे झाले. भारतीय सांघराज्याला पन्
ु हा अशा िादाला सामोरे जायला लागू नये,
तशी िेळ आली तर ती हाताळता यािी. राज्याांिरती केंद्राचे ननयांत्रण राहािे याच उद्देशाने
भारतीय सांघराज्य व्यिस्त्था ही केंद्राकडे अधधक झक
ु णारी ठे िली आहे .

३.३ संघर्ाुचे मद्द

ज े (पाणी आणण सीमा)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
राज्याराज्यांतील पाणीिाटपाचा प्रश्न:-
आज भारतात शेती ि उद्योगधांदे याांचा मोठ्या प्रमाणािर विकास होत आहे .
त्यासोबतच लोकसांख्यािा , शहरीकरण यामळ
ु े पाण्याची गरज हदिसेंहदिस िा त चालली आहे .
िा त्या पाण्याच्या गरजेमळ
ु े प्रत्येक राज्याला अधधकाधधक पाणी उपलब्ध करून द्यािे लागत
आहे . अधधक पाण्याच्या गरजेतन
ू राज्याराज्याांत नद्याांच्या पाणीिाटपाांिरून काही िेळा तांटे
ननमााण होतात. नद्या ही राष्टराची सांपत्ती आहे . त्याांच्या पाण्याचे िाटप न्याय्य पद्धतीने झाले
पाहहजे. दे शामध्ये काही दःु काळी प्रदे श आहे त. त्या प्रदे शात शेतीविकासासाठी नद्याांिर धरणे
बाांधन
ू कालव्याांच्या सहाय्याने पाणीपरु िठा करणे हा उपाय असतो.धरणाांचा उपयोग विज
ननर्माती साठी सद्ध
ु ा केला जातो, पण धरण बाांधले जाते तेव्हा नदीचा पु ील प्रिाह आटतो.
आणण पु च्या प्रदे शातील लोकाांना नक
ु सान सहन करािे लागते. आणण पु े जाऊन नदी
पाणीिाटपाचा प्रचन ननमााण होतो. जेव्हा दोन क्रकांिा अधधक राज्याांत नदीच्या पाणीिाटपाचा
प्रचन ननमााण होतो, तेव्हा तो सोडविण्याचा एक मागा म्हणजे सांबांधधत राज्याांनी परस्त्पराांशी
चचाा करुन केंद्र सरकारच्या मध्यस्त्थीने तो सोडविणे हा असतो.

अ) रािी – बबयास नदी पाणीिाटप िाद

रािी आणण ब्रबयास या नद्याांच्या पाणी िाटपाबाबत पांजाब, हररयाणा आणण
राजस्त्थान या राज्याांमध्ये दीघाकाळचा िाद आहे . त्यातून मागा का ण्यासाठी १९८१ साली
91
तत्कालीन पांतप्रधान श्रीमती इांहदरा गाांधी याांनी पु ाकार घेऊन या तीन राज्याांत
पाणीिाटपाबाबत करार घडिन
ू आणला. या करारानस
ु ार प्रत्येक राज्याला त्याच्या हक्काचे
पाणी र्मळे ल, हे पाहण्यासाठी भाक्रा आणण ब्रबयास व्यिस्त्थापन या नािाचे मांडळ स्त्थापन
करण्यात आले, बोडााने हदलेला ननणाय मान्य नसल्यास तो प्रचन राज्याांना केंद्र सरकारकडे नेता
येईल, आणण केंद्र सरकारचा ननणाय अांनतम ि बांधनकारक राहील, अशी तरतुद करारात
करण्यात आली.
पांजाबमधील काही गटाांनी या कराराला विरोध सरू
ु केल्याने, त्याची
अांमलबजािणी लाांबणीिर पडली. अखेर या प्रचनािर तोडगा सच
ु विण्यासाठी १९८६ साली लिाद
नेमण्यात आला. १९८७ साली लिादाने प्राथर्मक अहिाल सादर केला. िरील नतन्ही राज्याांशी
चचाा करून लिाद अांनतम अहिाल सादर करणार आहे . २००४ साली पांजाब विधानसभेने सतलज
ब्रबयास या नद्याांच्या पाणीिाटपाचे सिा करार रद्द कराणारा ठराि मांजरू केला, त्यामळ
ु े सतलज
- यमन
ु ा जोडणारा कालिा बाांधण्याचे काम स्त्थधगत झाले, असन
ू हे प्रकरण आता सिोच्च
न्यायालयात दाखल झाले आहे .

ब) गोदािरी पाणी वििाद :

गोदािरी नदी महाराष्टर, कनााटक, मध्यप्रदे श आणण ओररसा या राज्याांतून िाहते. या
राज्याांमध्ये गोदािरी नदीच्या पाण्या िरून हहतसांबांध गांत
ु ल्याने िररल राज्य आपापले हहतसांबांध
जपण्यासाठी परस्त्पराांविरुद्ध तक्रार करताना हदसतात. गोदािरीचा उगम ते गोदािरीचा बहुताांश
भाग महाराष्टरात असल्यामळ ु े महाराष्टर गोदािरीच्या पाण्यािर आपला हक्क साांगतो. हा नदीजल
विर्य दे खील आांतरराज्य नदीजल िाटप लिादाच्या कायाक्षेत्रात ठे िण्यात आला आहे .

क) नमुदा नदीर्ल वििाद:

नमादा नदी मध्यप्रदे श, महाराष्टर आणण गज
ु रात या राज्याांतन
ू िाहते. नमादा नदीचा
९० टक्के भाग मध्यप्रदे शात येतो. महाराष्टरात नमादा नदीचा फारच थोडा प्रिाह िाहतो, पु े
जाऊन ती गुजरात राज्यातून भडोचजिळ अरबी समद्र
ु ाला र्मळते. नमादा नदीिर धरण
बाांधण्याची योजना ठरली, आणण त्या क्षणाचे उद्घाटन नेहरुां च्या हस्त्ते झालेही, पण या धरणाची
उां ची िा विलयास ते फायदे शीर ठरे ल, अशी कल्पना गज
ु रात राज्याच्या जल तज्ञाांनी माांडली,
पण त्यामळ
ु े मध्यप्रदे श आणण महाराष्टर याांच्याशी पाणीिाटपा बाबत प्रचन ननमााण झाला. नमादा
नदीच्या पाणीिाटपा बाबत नतन्ही राज्यात एकमत होऊ शकले नाही. अखेर १९६९ साली केंद्र
सरकारने नमादा तांटा लिाद नेमला. दहा िर्ाांनी या लिादाने आपला अहिाल सादर केला.
92
 नमादा नदीच्या खोऱ्यात 'नमादा खोरे विकास प्रकल्प' सरू
ु झाला. महाराष्टर, मध्यप्रदे श आणण
गज
ु रात या राज्याांच्या सहकायााने या धरणाचे बाांधकाम सरू
ु झाल्याने विस्त्थावपताांचा प्रचन
ननमााण झाला.

२) कृष्णा नदी संदभाुतील िाद.

कष्टणा नदी महाराष्टर, कनााटक आणण आांध्रप्रदे श या तीन राज्याांतून िाहते आणण
शेिटी बांगालच्या उपसागराला जाऊन र्मळते. ब्रिहटश काळातच कष्टणा आणण नतच्या
उपनद्याांिर अनेक धरण प्रकल्प उभे करण्यात आले. त्यातुन पाणी िाटपाचा प्रचन तयार
झाला. केंद्रशासनाच्या पाटबांधारे खात्याने महाराष्टर- ४०० टी.एम.सी, कनााटक- ६०० टी. एम.
सी. आणण आांध्रप्रदे श - ८०० टी. एम सी. असे तात्परु ते पाणीिाटप जाहहर केले. परां तु कष्टणा
खोऱ्यात १८०० टी. एम. सी. पाणी उपलब्ध आहे असे समजुन हे पाणी िाटप केले होते. पु े
कष्टणा खोऱ्यात अधधक पाणी उपलब्य आहे , हे स्त्पष्टट झाल्यानांतर पाण्याच्या पन
ु िााटपाचा
प्रचन ननमााण झाला. त्यासाठी केंद्र सरकारने १९७६ साली बच्छाित याांच्या अध्यक्षतेखाली
लिाद नेमला. या लिादाने २,०६० टी. एम. सी. पाण्याचे िाटप याप्रमाणे केले. महाराष्टर -
५६५ टी. एम. सी., कनााटक - ६९५ टी. एम. सी. आणण आांध्रप्रदे श - ८०० टी.एम.सी. याच
बरोबर नव्या माहहतीच्या आधारे कष्टणानदी पाणी िाटपाबाबत, बच्छाित आयोगाने पाण्याची
उपलब्धता जेि ी गहीत धरली होती, त्यापेक्षा ४०० घनफुट जास्त्त असल्याचे हदसन
ु आले
आहे . पाण्याची जास्त्त उपलब्धता लक्षात घेऊन, नव्याने पाणीिाटप करण्यासाठी निा आयोग
नेमला. दरम्यानच्या काळात अलमट्टी धरण िादाचा विर्य बनले. मद्द
ु ा सिोच्च न्यायालयात
गेला. सिोच न्यायालयाच्या ननणायाने सद्ध
ु ा अद्याप पयांत कष्टणा नदी पाणीिाटपा सांदभाात
राज्याांचे समाधान झालेले नाही.
थोडक्यात, कष्टणा नदी महाराष्टर, आांध्रप्रदे श ि कनााटक या तीन राज्याांतन
ू िाहते.
कष्टणा नदीच्या ि पाणी िाटपाबाबत िरील नतन्ही राज्यात िाद आहे . तीनही राज्याांसाठी कष्टणा
नदीचे पाणी महत्िाचे आहे . अशा पररश्स्त्थतीत या नदीिर कोणत्या राज्यात क्रकती धरणे, त्या
धरणाांचे कायाक्षेत्र ि त्यातील पाणीिाटपाचा प्रचन यामळ
ु े या राज्याांमध्ये सतत मतभेद होताांना
हदसतात. त्यामळ
ु े हा िाद आांतरराज्य नदी-पाणीिाटप लिादाकडे सोपविण्यात आला आहे .

इ) कािेरी नदी पाणी वििाद:

93
 कािेरी नदी केरळ, कनााटक, तार्मळनाडू ि पाँडच
े रे ी या राज्यातून िाहते. याच
राज्याांमध्ये कािेरी नदीच्या पाणी िाटपािरून िाद सरू
ु आहे . यात कनााटक आणण तार्मळनाडु
या दोन राज्याांचे हहत सांबांध मोठ्या प्रमाणािर गांत
ु ले आहे त. कनााटक राज्याने या नदीिर धरण
बाांधन
ु पाणी अडविल्यामळ
ु े मोठ्या प्रमाणािर तार्मळनाडूम
ां धील शेतीक्षेत्र प्रभावित झाले आहे .
न्यायधधकरणाने कनााटक सरकारला २०५ हजार घनमीटर पाणी दे ण्याचे आदे श हदले. मात्र
कनााटक सरकारने या ननणायाचा मोठ्या प्रमाणािर विरोध केला. कारण कनााटकला मोठ्या
प्रमाणािर या नदीतन
ु पाणी र्मळते. कािेरी नदी पाणीिाटप प्रचन पन्
ु हा दस
ु ऱ्या िेळेसही
आांतरराज्य नदीजल िाटप लिादाकडे सोपविण्यात आला आहे .

भारतीय संघराज्यातील सीमा प्रश्न:-

---------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय सांघराज्यात भावर्क तत्िानस
ु ार घटकराज्याांची पन
ु रा चना करण्यात आली.
परां तू घटकराज्याांची पन
ु रा चना भावर्क तत्िानस
ु ार करताांना काही राज्याांमध्ये सीमािाद ननमााण
झाला. सीमा प्रदे शात दोन्ही भावर्क लोक र्मसळलेले असणे , स्त्िाभाविक आहे . अशा श्स्त्थतीत
तो प्रदे श कोणत्या राज्यात समाविष्टट करायचा असा प्रचन ननमााण होतो. भारतात आधथाक
विकासाचा मद्द
ु ा घेिन
ू अनेक छोटी छोटी घटक राज्याांची ननर्माती करण्यात आली. उत्तर -
पि
ू ेकडील राज्याांची दे खील पन
ु रा चना करण्यात आली. मात्र त्यातून ननमााण झालेले, सीमा प्रचन
अद्यापही गांभीर स्त्िरूपाचे आहे त. घटकराज्याांच्या सीमा ठरविण्याचा आणण त्यात बदल
करण्याचा अधधकार सांसदे ला आहे . या अधधकाराांचा िापर करून भारतीय सांसदे ने िेळोिेळी
घटकराज्याांच्या सीमाांमध्ये बदल केलेले आहे त. त्यातुनच अनेक राज्याांमध्ये सीमा िादाचा प्रचन
ननमााण झाला आहे . पु े सीमा प्रचनाांचा सविस्त्तरपणे आ ािा घेऊ.

अ) महाराष्र - कनाुटक :
महाराष्टर राज्य स्त्थापन होऊन जिळ जिळ ६० िर्े झाली. तरी महाराष्टर - कनााटक
सीमािाद अद्याप पयांत सट
ु लेला नाही. कनााटक राज्यात समाविष्टट असलेल्या बेळगाांि,
खानापरू ि कारिार या प्रदे शात मोठ्या सांख्येने मराठी भावर्क लोक राहतात. स्त्िातांत्र्यापि
ू ी
म्हणजे १९४६ मध्ये या प्रदे शातील मराठी भावर्क लोकाांनी ‘महाराष्टर एकीकरण सर्मती’
स्त्थापन केली. आजही ही सांघटना कायारत आहे . बेळगाांि, खानापरू , उत्तर कारिार या मराठी
भावर्क प्रदे शाांचा समािेश महाराष्टरात व्हािा, हे महाराष्टर एकीकरण सर्मतीचे ध्येय आहे . मराठी

94
 भावर्क राज्याच्या समथाकाांनी बेळगाांि ि खानापरू तालक्
ु यातील मराठी भावर्क बहुसांख्य
अससलेल्या प्रदे श धचळकोडी तालक् ु यातील काही प्रदे श तसेच हुकेरी आणण अथणी या
तालक्
ु यातील काही भाग याांचा समािेश महाराष्टरात करािा अशी मागणी केली आहे .
महाराष्टर एकीकरण सर्मतीच्या कारिार शाखेने याबाबत राज्यपन
ु रा चना आयोगाकडे
ननिेदन सादर करून कारिारचा समािेश महाराष्टरात करािा अशी मागणी केली. बेळगाि
श्जल्ह्यातील चांदगड तालक
ु ा मांब
ु ई प्राांतात समाविष्टट करण्याची र्शफारस या आयोगाने केली,
मात्र राज्यपन
ु रा चना आयोगाने बाकी सिा मागण्या फेटाळल्या बेळगाि शहर हे आजुबाजुच्या
प्रदे शातील लोकाांच्या व्यापार-उदीमचा मागा असल्याने त्या शहराचा समािेश कनााटकातच
असािा, असे कारण आयोगाने हदले. पररणामी जेव्हा द्विभावर्क राज्य आणण पु े महाराष्टर
राज्य स्त्थापन झाले. तेव्हा महाराष्टर -कनााटक सीमेिरच्या प्रदे शाचा प्रचन तसाच राहहला.
महाराष्टराच्या विधीमांडळात या प्रचनािर अनेक िेळा चचाा झाली. इतकेच नाही तर
हा महाराष्टराच्या अनेक खासदाराांनी सांसदे त सद्ध
ु ा हा प्रचन उपश्स्त्थत केला. केंद्रशासनाने या
प्रचनाचा अभ्यास करून त्याबाबत र्शफारशी करण्यासाठी ननित्त न्यायमत
ू ी मेहेरचांद महाजन
याांचा एक सदस्त्यीय आयोग नेमला. सन १९६७ मध्ये या आयोगाने आपला अहिाल सादर
केला. त्यात ननपाणी ि आसपासची गािे याांचा समािेश महाराष्टरात करािा मात्र बेळगाि
शहराचा जिळपासच्या भागाशी जो सांबांध आहे . तो लक्षात घेता बेळगािचा समािेश कनााटकातच
असािा, अशी र्शफारस केली. बेळगािच, महाराष्टर - कनााटक सीमािादात महत्िाचा प्रचन
असल्याने महाराष्टराला या र्शफारशी मान्य होणे शक्यच नव्हते. त्यामळ
ु े महाराष्टरातील सिा
पक्षाांनी महाजन अहिालास विरोध केला. त्यानांतरही महाराष्टर - कनााटक सीमाप्रचन सोडविण्याचे
अनेक प्रयत्न झाले, याबाबत दोन्ही राज्याांच्या शासनामध्ये चचाा झाल्या. दोन्ही राज्याांच्या
मख्
ु यमांत्र्यामध्ये चचाा झाल्या. पण सीमाप्रचन महाजन आयोगाच्या र्शफारशीनस
ु ार सोडिािा
हा कनााटक सरकारचा आग्रह आणण महाजन अयोगाच्या फारशीांना असणारा महाराष्टराचा विरोध
यामळ
ु े अद्यापही महाराष्टर कनााटक सीमािाद सट
ु ू शकलेला नाही.

३) पंर्ाब - हररयाणा सीमािाद :

पांजाबचे विभाजन होऊन, १९६६ मध्ये पांजाब ि हररयाणा अशी दोन राज्य ननमााण
करण्यात आली. दोन्ही राज्याांसाठी महत्त्िाचे असणारे शहर म्हणजे ‘चांदीगड’. चांदीगड
कोणत्या राज्यात सामाविष्टट करायचे हा प्रचन ननमााण झाला. तेव्हा हा िाद तात्परु ता
शमविण्यासाठी चांदीगड हा सांघ प्रदे श बनविण्यात आला. मात्र पांजाब ि हररयाणा या दोन्ही
95
 राज्याांची विधधमांडळे , सधचिालये चांदीगड मध्येच आहे त. तसेच पांजाब ि हरीयाणा याांचे उच्च
न्यायालयही चांदीगडमध्ये आहे . सन १९८६ मध्ये त्यािेळी पांतप्रधान राजीि गाांधी आणण
अकाली दलाचे नेते सांत लोंगोिाल याांच्यात करार झाला, ि चांदीगडचा सामािेश पांजाबमध्ये
करण्याचे त्या करारात मान्य करण्यात आले. मात्र त्याची अद्यापही अांमलबजािणी झालेली
नाही. चांदीगड बरोबरच या दोन राज्यात 'अबोहर' आणण 'फाश्जलका' या श्जल्हाांबाबत िाद
आहे . त्याांचा सामािेश आपल्या राज्यात झाला पाहहजे अशी दोन्ही राज्याांची मागणी आहे .
त्यामळ
ु े च दोन्ही दे शाांमध्ये तेव्हाचा ननमााण झालेला सीमाप्रचन अद्यापही सट
ु लेला नाही.
यामध्ये कोणतेही राज्य तडजोड करायला तयार नसल्याने हा प्रचन अद्यापही सट
ु लेला नाही.

४) आसाम – नागालाँ ड सीमाप्रश्न.

नागालँ ड या राज्याची ननर्माती झाली ती १९६० मध्ये. तेव्हा पासन

ु उभय
राज्याांमध्ये सीमाप्रचन ननमााण झालेला आहे . आसाम ि नागालांड मध्ये ४१,९७३ चौ.क्रक.मी.
क्षेत्राांबाबत िाद सरू
ु आहे . ईशान्य भारतातील नागालैंड या राज्याला लागन
ु असलेल्या
अरूणाचल प्रदे श, आसाम, मणणपरु या राज्याांच्या सीमा प्रदे शाांत नागाांची बरीच िस्त्ती आहे .
नागालँ ड मध्ये नॅशनल सोशर्लस्त्ट कॉश्न्सल ऑफ नागालँ ड असे नाि धारण करणारी बांडखोर
सांघटना नतथे दहशदिादी कारिाया करत असते. नागाांची िस्त्ती असलेल्या अरूणाचल प्रदे श,
आसाम, मणणपरु या राज्यातील प्रदे शाांचा सामािेश नागालँ ड मध्ये करून 'विशाल नागालँ ड'
ननमााण करण्याचे या सांघटनेचे ध्येय आहे .
नागालँ ड ने १९८७ रोजी जेव्हा वििादास्त्पद क्षेत्रािर ननिडणुका घेण्यासाठी २५
मतदान केंद्राची स्त्थापना केली. तेव्हा सांपण
ू ा आसाम मध्ये त्या विरोधात प्रनतक्रीया उमटल्या.
नागालँ डची आधथाक नाकेबांदी करण्यात आली. सन २००१ मध्ये केंद्र सरकारने नागालँ ड मधील
दहशदिाद सांपष्टु टात यािा म्हणन
ु या सांघटनेशी िाटाघाटी सरू
ु केल्या. तेव्हा विशाल नागालँ डची
मागणी मान्य होऊ नये, म्हणुन मणणपरू मध्ये हहांसक दां गली झाल्या. तेथील नागालोकाांिर
हल्ले करण्यात आले. हा हहांसाचार एि ा तीव्र होता की नतथे लिकर शाांतता प्रस्त्थावपत करािी
लागली. आसाम - नागालँ ड प्रचन आजही तसाच आहे .

क) नागालाँ ड - मणणपरू सीमािाद:

भारताच्या ईशान्य भागात नागालँ ड हे एक राज्य आहे . या राज्याच्या शेजारी
अरूणाचल प्रदे श, आसाम, मणणपरू ही राज्ये आहे त. या राज्यातसद्ध
ु ा नागाांची िस्त्ती मोठ्या
96
प्रमाणािर आहे . नागालांडमध्ये 'नैशनल सोशार्लस्त्ट कौश्न्सल ऑफ नागालँ ड' ही बांडखोर सांघटना
नतथे दहशतिादी कारिाया करत असते. नागाांची िस्त्ती असलेल्या अरुणाचल प्रदे श, आसाम,
मणणपरू या राज्यातील प्रदे शाांचा समािेश नागालँ डमध्ये करून विशाल नागालांड ननमााण
करण्याचे या सांघटनेचे ध्येय आहे . सन २००१ मध्ये केंद्र सरकारने नागालँ डमधील दहशतिाद
सांपष्टु टात यािा म्हणून या सांघटनेशी िाटाघाटी सरू
ु केल्या. तेव्हा विशाल नागालँ डची मागणी
मान्य होऊ नये म्हणन
ू मणणपरू मध्ये हहांसक दां गली झाल्या. तेथील नागा लोकाांिर हल्ले
करण्यात आले. हा हहांसाचार एि ा तीव्र होता की केंद्र सरकारला नतथे लिकर पाठिन
ू शाांतता
प्रस्त्थावपत करािी लागली,

ड) शमझोरम - मणणपरू सीमाप्रश्न :

१९७२ रोजी मणणपरू या राज्याची ननर्माती करण्यात आली. सरु िातीस र्मझोरमला
केंद्रशार्सत प्रदे शाचा दजाा दे ण्यात आला होता. मात्र मणणपरू ने या हठकाणी आपले िचास्त्ि
स्त्थापन करण्याचा सतत प्रयत्न केलेला आहे . यामळ
ु े र्मझोरमच्या स्त्िायत्ततेिर मयाादा येत
होत्या. यापासन
ू र्मझोरमला सट
ु का हिी होती. त्यामळ
ु े र्मझोरमला स्त्ितांत्र राज्याचा दजाा
र्मळािा, म्हणून र्मझोनॅशनल िांटद्िारे आक्रमक कारिायाांचा मागा स्त्िीकारला गेला, त्याांच्या
प्रयत्नाला यश येऊन १९८७ ला र्मझोरमला स्त्ितांत्र राज्याचा दजाा दे ण्यात आला. मात्र र्मझोरम
- मणणपरू सीमा प्रचन अद्यापही कायम आहे .

इ) महाराष्र - गर्
ज रात सीमािाद :
१ मे १९६० रोजी महाराष्टर राज्याची स्त्थापना झाली. महाराष्टराची स्त्थापना होण्यापि
ू ी
महाराष्टर आणण गुजरात ही महाद्विभावर्क राज्य अश्स्त्तत्िात होते. १ मे १९६० रोजी महाराष्टर
राज्याच्या स्त्थापनेसोबतच महाराष्टर ि गज
ु रात ह्या दोन स्त्ितांत्र राज्याची ननर्माती करण्यात
आली. मराठी भावर्क डाांग ि उां बरगाि हे मराठी भावर्क प्रदे श गज
ु रात मध्ये गेलेत. साहश्जक
हे प्रदे श मराठी प्रदे श असल्याने महाराष्टराने हे प्रदे श आपल्या राज्यात सार्मल होण्यासाठी
प्रयत्न केला. यातुनच महाराष्टर गज
ु रात या दोन राज्याांत सीमािाद ननमााण झाला. मात्र या
िादास मोठे स्त्िरूप प्राप्त झालेले नाही, कारण हे प्रदे श पन्
ु हा आपल्याला न र्मळण्याची शक्यता
महाराष्टराने लक्षात घेतलेली आहे .

97
 राजक्रकय प्रक्रक्रयेस प्रभावित करणारा प्रचन म्हणून भारतीय सांघराज्यातील
आांतरराज्यीय सीमािाद हा मद्द
ु ा लक्ष िेधन
ू घेणारा ठरला आहे . अनेक घटकराज्यात या
प्रचनािरून सत्ताधारी पक्ष ि विरोधी पक्ष याांत मतभेद ननमााण होतात. तसेच काही गट या
प्रचनाांच्या सोडिणक
ु ी साठी सरकारला िेठीस धरताांना हदसतात. केंद्र सरकारद्िारे या प्रचनाांची
सोडिणक
ु करण्यासाठी िेळोिेळी उपाययोजना केल्या जात असल्या, तरी त्यामळ
ु े हहतसांबांध
दरु ािणाऱ्या राज्याांकडून केंद्राच्या विरोधात भर्ु मका घेतली जाते. थोडक्यात आांतरराज्यीय
सीमािाद हा भारताच्या राजकीय प्रक्रक्रयेला प्रभावित करणारा ठरला आहे , हे लक्षात घेणे
गरजेचे आहे .

----------------------------------

98
प्र.१ला :- थोडक्यात उत्तरे शलहा.
१) भारतातील दोन केंद्रशार्सत राज्याांची नािे र्लहा.
२) शेर्ाधधकार सांकल्पना स्त्पष्टट करा.
३) वित्त आयोगाची कोणतेही दोन कामे र्लहा.
४) गोदािरी नदीजल वििाद कोणकोणत्या राज्यासांदभाात आहे ?
५) केंद्रशासन राज्याांच्या तुलनेत प्रबळ ठरण्यास कोणत्या बाबी परु क ठरतात ?
६) सरकाररया आयोग कधी आणण कोणत्या उद्देशाने स्त्थापन झाला ?
७) पांछी आयोग कधी आणण कोणत्या उद्देशाने स्त्थापन झाला ?
८) कािेरी नदीजल वििाद कोणकोणत्या राज्याांसांदभाात आहे ?
९) राज्यसच
ू ीत कोण कोणत्या विर्याचा सामािेश केला आहे ?

१०) समिती सच
ु ीत कोणत्या विर्याांचा सामािेश होतो.
प्र. २ रा. : खालील प्रश्नांची उत्तरे ५० शब्दात शलहा.
१) महाराष्टर - कनााटक सीमािाद
२) कष्टणा नदी सांदभाातील बाद.
३) पांजाब - हररयाणा सीमािाद.
४) आसाम - नागालैंड सीमाप्रचन.
५) वित्तआयोगाची रचना ि काया र्लहा.
प्र.३ रा. खालील प्रश्नांची उत्तरे २५० शब्दात शलहा.
१) भारतीय सांघराज्याची िैर्शष्टटये स्त्पष्टट करा.
२. केंद्रराज्य सांबांधाची चचाा करा:
३) सरकारी या आयोगाने केंद्र - राज्य सांबध
ां ाबाबत केलेल्या तरतुदी स्त्पष्टट करा,
४) राज्याराज्याांतील पाणीिाटप सांबांधाची चचाा करा:
प्र. ४ था. खालील प्रश्नांची उत्तरे ५०० शब्दात शलहा.
१) भारतीय सांघराज्यात केंद्रसत्ता प्रबळ बनण्याची कारणे साांगा.
२) भारतीय सांघराज्यातील सीमा प्रचन सविस्त्तर स्त्पष्टट करा.

-------------------------------------

99
 ४

संविधानात्मक दरू
ज स्त्ती : व्याप्ती
आणण मयाुदा

४.१ घटना दरू

ु स्त्तीच्या पद्धती
४.२ ४२ िी घटनादरू
ु स्त्ती
४.३ ४४ िी घटनादरू
ु स्त्ती
४.४ ८६ िी घटनादरू
ु स्त्ती

100
प्रास्त्ताविक:-
अनेक दे शाच्या र्लणखत राज्यघटने प्रमाणे भारताच्या राज्यघटनेत सद्ध
ु ा बदलत्या
पररश्स्त्थतीला ि गरजाांना अनरू
ु प असे बदल /दरु
ु स्त्ती करण्याची तरतद
ु , राज्य घटनेचा भाग २०
मध्ये, कलम ३६८ अांतगात करण्यात आलेली आहे . भारतीय राज्यघटनेत घटनादरु
ु स्त्तीची पद्धत ही
दक्षक्षण अक्रिकेच्या राज्यघटनेिरून घेण्यात आली आहे . कोणत्याही दे शाची राज्यघटना र्लहली जात
असताना भविष्टयातील तरतुदी करण्यासोबतच तत्कालीन पररश्स्त्थतीचा सद्ध
ु ा प्रभाि घटनाकाराांिर
पडत असतो. घटना ननर्मातीच्या काळात दे शातील सामाश्जक,आधथाक, राजकीय, साांस्त्कनतक, धार्माक
इत्यादी पररश्स्त्थतीचे घटक विचारात जातात. या र्शिाय भविष्टयकाळात येणाऱ्या सांभाव्य समस्त्या,
बदलणारी पररश्स्त्थती, भविष्टयकाळ याांचा अांदाज घेऊनच काही तरतुदी राज्यघटनेत केल्या जातात.
परां तू भविष्टयातील प्रत्येक श्स्त्थती आणण पररश्स्त्थतीचा अचक
ु अांदाज बाांधता येत नाही. म्हणुनच
भविष्टयकाळात ननमााण होणाऱ्या पररश्स्त्थतीला सांविधान अनक
ु ु ल बनािे याकररता राज्यघटनेत बदल
क्रकांिा दरु
ु स्त्ती करण्याची तरतद
ु केलेली असते.

सांघराज्यासाठी पररदृ राज्यघटना गरजेची असते. त्यामळ

ु े च अमेररकेची राज्यघटना पररदृ
बनलेली आहे . भारतीय राज्यघटना अमेररकेच्या राज्यघटने प्रमाणे पररदृ ही नाही आणण ब्रिटनच्या
राज्यघटने प्रमाणे लिधचकही नाही. या दोन्ही राज्यघटनाांचा मध्य भारतीय राज्य घटनेत साधन
ु
भारतीय राज्यघटना अांशतः पररितानीय आणण अांशतः पररदृ बनविण्यात आली आहे . अांशतः पररदृ
या कररता, कारण राज्यघटना कोणत्याही सत्ताधारी राजकीय पक्षाच्या हाताचे खेळणे बनता कामा
नये. तसेच अांशतः पररितानीय यासाठी काही बदल सहज करता यािेत, म्हणुन भारतीय
घटनाकाराांनी घटना दरु
ु स्त्तीच्या पद्धतीमध्ये अमेररकेच्या आणण ब्रिटनच्या राज्यघटनेचा मध्य
साधण्याचा प्रयत्न केला आहे .

भारतीय घटनाकाराांनी स्त्थैया आणण पररितान यात सांतल

ु न साधण्यासाठी भारतीय
राज्यघटनेच्या २० व्या भागातील ३६८ व्या कलमात घटनादरु
ु स्त्तीची पद्धत स्त्पष्टट केलेली आहे .
भारतीय राज्यघटनेत १) सांसदे च्या साध्या बहुमताने २) सांसदे च्या विशेर् बहुमताने ३) सांसदे च्या
विशेर् बहुमताने ि ननम्या पेक्षा अधधक घटकराज्याांच्या सांमतीने, अशा तीन पद्धतीने घटनादरुु स्त्ती
करण्यासाठी विर्याांची विभागणी करून घटनादरु
ु स्त्तीची पद्धत सविस्त्तर स्त्पष्टट केलेली आहे . आता
पयांत भारतीय राज्यघटनेत १०० पेक्षा अधधक घटनादरू
ु स्त्त्या करण्यात आल्या आहे त. या प्रकरणात
आपण ४२ िी ,४४ िी घटनादरु
ु स्त्ती आणण ८६ िी घटनादरु
ु स्त्ती सविस्त्तरपणे अभ्यासणार आहोत.

101
४.१ भारतीय राज्यघटना दरू
ज स्त्तीच्या पद्धती
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेच्या २० व्या भागातील ३६८ व्या कलमाांत घटना दरु
ु स्त्तीची पद्धत
स्त्पष्टट केलेली आहे . भारतीय राज्यघटना ही जगातील सिाात मोठी विस्त्तत र्लणखत राज्यघटना
आहे . अमेररकेची राज्यघटना पररदृ राज्यघटना म्हणून ओळखली जाते. सांघराज्य पद्धतीमध्ये ती
गरजेची पण मानली जाते. त्यामळ
ु े अमेररकेच्या राज्यघटनेत सहजा सहजी बदल करता येत नाही.
याहून ब्रिटनची राज्यघटना जी अर्लणखत राज्यघटना म्हणून ओळखली जाते. काही कायदे र्लणखत
स्त्िरूपातच आहे त, पण बरे च कायदे रु ी, प्रथा, परां परा यानस
ु ारच िापरले जातात.

ब्रिटनची राज्य घटना अर्लणखत असल्यामळ

ु े नतच्यात सहज बदल करता येतो. भारतात
या दोन्ही राज्यघटनाांचा मध्य साधन
ू राज्यघटना दरु
ु स्त्तीची पद्धत श्स्त्िकारली आहे . भारतीय
राज्यघटना ही अांशतः पररदृ आणण अांशत पररितानीय अशा पद्धतीची आहे . भारतीय राज्यघटनेत
तीन पद्धतीने बदल करता येतात. घटना दरु
ु स्त्ती कररता विर्याांची विभागणी करता आलेली आहे .
भारतीय राज्यघटनेत बदल करण्याच्या पद्धती पु ीलप्रमाणे

सांसदे च्या साध्या बहुमताने

घटनादरुु स्त्ती

राज्यघटना
दरू
ु स्त्तीच्या पद्धती

सांसदे च्या विशेर् बहुमताने ि सांसदे च्या विशेर् बहुमताने

ननम्म्या पेक्षा अधधक राज्याांच्या (२/३)घटनादरु
ु स्त्ती
साध्या बहुमताने घटनादरु
ु स्त्ती

अ) संसदे च्या साध्या बहजमताने घटनादरु

ज स्त्ती :
सांसदे च्या दोन्ही सभागहात म्हणजेच राज्यसभा ि लोकसभा गहात उपश्स्त्थत
असलेल्या सदस्त्याांच्या साध्या बहुमताने घटनादरु
ु स्त्तीचे विधेयक मांजरू केले जाते. सांसद
102
 ज्या पद्धतीने सिासाधारण कायदा मांजूर करते. त्याच पद्धतीने घटनादरु
ु स्त्तीचे विधेयक दोन्ही
सभागहात मांजरु झाल्यानांतर राष्टरपतीच्या सहीने ते विधेयक मांजरु होते.आिचयकतेनस
ु ार
ु ार सांसदे ला क्रकांिा घटक राज्याांनी तशी विनांती केल्यास सांसद साध्या बहुमताने
गरजेनस
घटनादरु
ु स्त्ती करु शकते. साध्या बहुमताने घटना दरु ु स्त्ती पु ील विर्याांच्या सांदभाात करता
येते.

१) निीन घटकराज्य ननमााण करणे, घटक राज्याांच्या सीमाांत, नािात बदल करणे,
२) घटकराज्यातील विधान पररर्द हे िररष्टठ सभागह रद्द करणे क्रकांिा घटकराज्याच्या
मागणीनस
ु ार विधान पररर्द ननमााण करणे.
३)नागरीकत्िासबांधी कायदे करणे, नागररकत्ि दे णे क्रकांिा नागररकत्ि का ू न घेणे.
४) लोकसांख्येच्या प्रमाणात लोकसभेच्या जागा ठरविणे. सांसदे ची गणसांख्या ठरविणे ,
सांसदे च्या सदस्त्याांचे विशेर् हक्क ठरविणे, सांसद सदस्त्याांची िेतन ि भत्ते ठरविणे,
सांसदे च्या कामकाज पद्धतीचे ननयम ठरविणे.
५) सिोच्च न्यायालयाच्या कायााची कक्षा ठरविणे, सिोच्च न्यायालयातील तात्परु त्या
न्यायाधधशाांची ननिड करणे.
६) लोकसभा ि विधानसभा मतदार सांघाांची पन
ु रा चना करणे, निीन मतदार सांघाची
ननमीती करणे.
७) कायाालयीन भार्ेचा िापर.
८) राष्टरपती, उपराष्टरपती, सभापती, सिोच्च आणण उच्च न्यायाधीशाांचे िेतन, भत्ते आणण
सेिेच्या अटी ठरविणे.
९) आसाम, मेघालय, र्मझोरम विभागातील प्रशासना सांबांधी ननयम करणे.
१०) भारताच्या ननयांत्रक ि महालेखापररक्षक याांचे िेतन ि भत्ते ठरविणे,
११) सिोच्च न्यायालयास अनतररक्त कायाक्षेत्र बहाल करणे.
इत्यादी विर्याांच्या सांदभाात घटनेच्या साध्या बहुमताने घटनादरु
ु स्त्ती करण्याविर्यी तरतुद
करण्यात आलेली आहे .

ब) संसदे च्या विशेर् बहजमताने (२/३)घटनादरु ज स्त्ती:

सांसदे च्या विशेर् बहुमताने घटनादरु ु स्त्ती करण्यासाठी सांसदे च्या दोन्ही सभागहात
(राज्यसभा ि लोकसभा) विधेयकाच्या बाजन
ु े २/३ सदस्त्याांनी मतदान करणे गरजेचे असते.

103
 साध्या बहुमताने कराियाच्या घटना दरु ु स्त्ती पद्धतीमध्ये ननम्म्यापेक्षा अधधक सदस्त्याांनी
विधेयकाांच्या बाजन ु े मतदान केले, तर ती घटना दरु ु स्त्ती लगेच होते, परां तू विशेर् बहुमताच्या
घटनादरु
ु स्त्ती पद्धतीमध्ये सभागहात एकूण उपश्स्त्थत असलेल्या सदस्त्याांपक ै ी २/३ सदस्त्याांनी
विधेयकाच्या बाजन
ु े मतदान करणे गरजेचे असते. या घटनादरु
ु स्त्तीच्या प्रक्रक्रयेमध्ये विर्ेश
प्रकारचे बहुमत महत्िाचे मानले जाते. क्रकांिा 'दहु े री बहुमत' महत्िाचे मानले जाते. उपश्स्त्थत
राहून मतदान करणाऱ्या सभासद सांख्येच्या २/३ बहुमताने घटनादरु ु स्त्ती विधेयकास मांजूरी
घेणे आिचयक असते.
सध्याच्या लोकसभेतील एकूण ५४५ प्रनतननधीांपक
ै ी २७३ प्रनतननधी आणण राज्यसभेस
२५० पैकी १२६ प्रनतननधी हे साधारणपणे बहुमत आिचयकच असते, र्शिाय विशेर्
बहुमताच्या घटनादरु
ु स्त्ती साठी प्रत्येक गहात उपश्स्त्थत राहून मतदान करणाऱ्या प्रनतननधी
सांख्येच्या २/३ प्रनतननधीांची मान्यता आिचयक असते. उदा. लोकसभेत ४५० प्रनतननधीांनी
उपश्स्त्थत राहून मतदान केले, तर २/३ बहुमतासाठी ३०० प्रनतननधीांनी विधेयकाच्या बाजन ु े
मतदान करणे आिचयक असते. ३०० ही सांख्या साधारण बहुमत (२७२) पेक्षा अधधक आहे .
राज्यसभेत २१० सदस्त्याांनी उपश्स्त्थत राहून मतदान केले, आणण १४० सदस्त्याांची मान्यता
त्या विधेयकाला र्मळाली, तर ती घटनादरु
ु स्त्ती होते. अशा पद्धतीने या प्रकारच्या
घटनादरुु स्त्तीला २/३ बहुमत विधेयकाच्या बाजुने असणे फार गरजेचे आहे . तरच अशा
प्रकारची घटनादरु ु स्त्ती होऊ शकते. मल
ू भत
ू हक्क मागादशाक तत्िे आणण पहहल्या ि नतसऱ्या
पद्धतीमध्ये न येणाऱ्या सिा विर्याां सांदभाात घटना दरु
ु स्त्ती करण्यासाठी सांसदे च्या विर्ेश
बहुमताने घटनादरु
ु स्त्ती ही पद्धत िापरण्यात येते.

क) संसदे च्या विशेर् बहजमताने ि तनम्म्या पेक्षा अधधक राज्यांच्या साध्या बहजमताने घटनादरु
ज स्त्ती:

सांसदे च्या दोन्ही सभागहात (राज्यसभा ि लोकसभा) एकूण सदस्त्य सांख्येच्या

बहुमताने ि हजर असलेल्या सदस्त्याांच्या २/३ बहुमताने घटनादरु
ु स्त्तीचे विधेयक राज्यसभा
ि लोकसभा दोन्ही सभागहाांनी पाररत केल्यानांतर ते विधेयक सिा घटक राज्याांतील
विधानसभाांच्या सांमतीसाठी पाठिले जाते. एकूण घटक राज्याांपक ै ी ननम्म्याहून अधधक घटक
राज्याांच्या विधानसभाांनी ते विधेयक बहुमताने मांजरु केल्यानांतर राष्टरपतीांच्या सांमतीने ते
घटनादरु
ु स्त्ती विधेयक मांजुर होते. पु ील विर्याांच्या सांदभाात या पद्धतीने घटनादरु
ु स्त्ती करािी
लागते.

104
 १) भारताच्या राष्टरपतीची ननिडणक
ू आणण ननिडणक
ू पद्धती.
२) केंद्र सरकार आणण घटकराज्ये सरकारे याांची कायाकारी सत्ता,
३) केंद्र सरकार ि घटकराज्य सरकार याांच्यातील कायदे विर्यक सांबांध.
४) सिोच्च न्यायालय आणण घटकराज्यातील उच्च न्यायालय यासांबांधीच्या तरतद
ु ी.
५) सांसदे तील घटक राज्यातील प्रनतननधधत्ि,
६) ३६८ व्या कलमाांतील घटनादरु
ु स्त्तीच्या तरतुदी.
७) सातव्या अनस
ु च
ु ीतील कोणतीही सच
ू ी.

आतापयांत भारतीय राज्यघटनेत १०० पेक्षा जास्त्त घटनादरु

ु स्त्त्या झालेल्या आहे त.
सांसदे च्या दोन्ही सभागहाांनी मांजुर केलेल्या घटनादरु
ु स्त्तीच्या विधेयकाला राष्टरपती मांजरु ी दे तो.
घटनादरु
ु स्त्तीच्या सांमत झालेल्या विधेयकास राष्टरपती नाकारु शकत नाही. घटनादरु
ु स्त्ती
विधेयकास सांमती र्मळविण्यासाठी दोन्ही सभागहाांची सांयक्
ु त बैठक बोलाविण्याची तरतद
ु
भारतीय घटनेत नाही. त्यामळ
ु े घटनादरु
ु स्त्तीचे विधेयक सांसदे च्या दोन्ही सभागहात स्त्ितांत्रपणे
घटनादरु
ु स्त्तीच्या पद्धतीनस
ु ार सांमत करािे लागते

४२ िी घटनादरु
ज स्त्ती
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
भारतीय राज्यघटनेत करण्यात आलेल्या घटनादरु
ु स्त्ती पैकी ४२ िी घटनादरु
ु स्त्ती
फार मोठी घटनादरु
ु स्त्ती म्हणन
ू ओळखली जाते. या घटनादरु
ु स्त्ती िेळी अनेक मोठे बदल
राज्यघटनेत केले गेल.े १ सप्टें बर १९७६ रोजी बेचाळीसाव्या घटनादरु
ु स्त्तीचे विधेयक सांसदे त
माांडण्यात आले. २ नोव्हें बर १९७६ रोजी राष्टरपतीांनी आपल्या सहीने या घटनादरु
ु स्त्तीला मान्यता
हदली. भारतीय नागररकाांचे मल
ू भत
ू हक्क, मल
ू भत
ू कताव्ये, राष्टरपतीांचे अधधकार, विधधमांडळ,
न्यायमांडळ, केंद्र – घटकराज्य सांबांध, आणणबाणी विर्यक तरतुदी, घटनादरु
ु स्त्तीची पद्धत इत्यादी
विर्याांबाबत अनेक महत्िाचे बदल ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने केलेले आहे त. त्यामळ
ु े या
घटनादरु
ु स्त्तीने घटनेची मळ
ु चौकटच बदलली, अशी हटका ही केली जाते. त्याच दृष्टटीकोनातून
ही घटनादरु
ु स्त्ती अभ्यासणे महत्िाचे आहे .

१) भारतीय घटनेचा सरनामा:

105
 भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यात ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने समाजिादी ि धमाननरपेक्ष
हे दोन शब्द नव्याने समाविष्टट करण्यात आले. सरु िातीला राज्यघटनेच्या सरनाम्यात ‘सािाभौम
लोकशाही गणराज्य ' अशी शब्द योजना होती. या घटनादरु
ु स्त्तीने 'सािाभौम, समाजिादी,
धमाननरपेक्ष, लोकशाही गणराज्य अशी निी शब्द योजना करण्यात आली.

२) मल
ू भत
ू हक्क:
कलम ३१ (क) ची व्याप्ती िा विण्यात आली. घटनेतील मागादशाक तत्िाांची
अांमलबजािणी करताना मल
ू भत
ू हक्काांच्या कलम १८, १९ ि ३१ कलमाांचा भांग होतो. या
मद्द
ु याांिर कोणत्याही न्यायालयात दाद मागता येणार नाही, त्यासांबांधीचा कोणताही कायदा
मल ू हक्काांशी विसांगत आहे , क्रकांिा त्यामळ
ू भत ु े मल
ू भत
ू अधधकार सांकुधचत होतात, म्हणून तो
कायदा कोणतेही न्यायालय अिैध ठरिू शकत नाही. तसेच कलम ३१ (ड) या निीन कलमाचा
घटनेत समािेश करण्यात आला. या कलमाद्िारे राष्टरविरोधी कारिाया तसेच त्यासाठी स्त्थापन
होणाऱ्या सांघटनाांना प्रनतबांध करणारा कोणताही कायदा मल
ू भत
ू अधधकाराच्या विरोधी असला,
तरीही तो रद्द करता येणार नाही.

३) मागुदशुक तत्िे:
भारतीय राज्यघटनेत कलम ३९ (अ), ४३ (अ) आणण ४८ (अ) या तीन नव्या
कलमाांचा समािेश करण्यात आला, आधथाक दृष्ट्या मागासलेल्या िगाांना मोफत कायदे विर्यक
सल्ला, औद्योधगक क्षेत्राांच्या व्यिस्त्थापनात कामगाराांचा सहभाग, जांगलसांपत्ती आणण िन्यप्राणी
याांचे सांरक्षण ही निी मागादशाक तत्िे घटनेत समाविष्टट करण्यात आली.

४) मल
ज भत
ज कतुव्ये:
भारतीय सांविधानात सरु िातीला नागररकाांच्या मल
ू भत
ू कताव्याांचा समािेश केलेला
नव्हता. ती गहहत धरण्यात आलेली होती. ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने भारतीय राज्यघटनेत
घटनेच्या ४ र्थया भागात कलम ५१ (अ) नव्याने समाविष्टट करण्यात आले. त्यामध्ये भारतीय
नागररकाांसाठीची दहा मल
ू भत
ू कताव्याांची यादी जोडण्यात आली आहे .

५) राष्रपतीचे अधधकार:
सांसदीय शासन पद्धतीत राष्टरप्रमख
ु हा नामधारी असन
ु िास्त्तविक सत्ता पांतप्रधान
ि मत्रीमांडळाकडे असते. भारताचा राष्टरपती इांग्लांडच्या राणीप्रमाणे नामधारी प्रमख
ु असन
ु िास्त्ति

106
 सत्ता ही पांतप्रधान ि मांत्रीमांडळाच्या हातात आहे . या नव्या तरतुदीनस
ु ार (कलम ७४) नस
ु ार
मांत्रीमांडळाने हदलेला सल्ला राष्टरपतीांिर पण
ु प
ा णे बांधनकारक राहील. कलम ७७
नस
ु ार केंद्र सरकारचा कारभार सोयीस्त्कर पद्धतीने व्हािा आणण खातेिाटप मांत्र्यामध्ये योग्य
पद्धतीने व्हािे, यासाठी राष्टरपतीांना ननयम करण्याचा अधधकार आहे . नव्या घटनादरु
ु स्त्तीने हे
ननयम दाखल करण्याची मागणी न्यायालय करणार नाही, त्यामळ
ु े मांत्रीमांडळाची सत्ता प्रबळ
होऊन न्यायालयाचे अधधकार क्षेत्र मयााहदत झाले.

६) विधधमंडळासंबंधीच्या दरु
ज स्त्त्या:

१) विधधमांडळासांबांधीचा महत्िाचा बदल विधधमांडळातील जागाांच्या सांख्येिर मयाादा घालण्यात

आली. १९७१ सालच्या जनगणनेचा आधार मानन
ु विधधमांडळ सदस्त्य सांख्या गोठविण्यात आली.
तसेच या सांख्येत २००१ पयांत िा करता येणार नाही हे स्त्पष्टट करण्यात आले.
२) लोकसभा विधानसभा या सभागहाांचा कायाकाळ पाच िर्ााहुन सहा िर्ा करण्यात आला.
३) विधधमांडळाची गणसांख्या ठरविण्याचा अधधकार प्रत्येक सभागहाला दे ण्यात आला.
४) विधधमांडळाच्या सदस्त्याांचे हक्क ठरविण्याचा अधधकार सांसदे च्या प्रत्येक गहाला दे ण्यात
आला.
५) विधधमांडळाच्या सदस्त्याांची पात्रता ठरविताांना राष्टरपती ननिडणुक आयोगाचा सल्ला घेतील
ि आिचयक असेल तेथे चौकशी करतील.

७) न्यायविर्यक दरु
ज स्त्त्या:
१) केंद्र सरकारच्या कायद्याांची िैधता तपासण्याचा अधधकार फक्त सिोच्च न्यायालयाला
असेल. उच्च न्यायालये फक्त राज्याच्या िैधतेिर ननणाय दे तील.

२)जेव्हा एकाच िेळी एखादा खटला सिोच्च ि उच्च न्यायालय या दोहोत चालू असेल, तर तो
खटला उच्च न्यायालयाच्या कक्षेतन
ू का ू न सिोच्च न्यायालयाकडे पाठविण्याचा अधधकार
भारताच्या अँटनी जनरलला दे ण्यात आलेला आहे .

३) केंद्रीय कायद्याांची िैधता तपासताना सिोच्च न्यायालयाच्या कमीत कमी सात न्यायाधधशाां
समोर सनु ािणी केली पाहहजे, अशी अट घालण्यात आली. यामध्ये २/३ बहुमतानी क्रकांिा क्रकमान
पाच न्यायाधधशाांचे एकमत होऊन ननिाडा झाला पाहहजे, अशी दरु
ु स्त्ती करण्यात आली.

107
 ४) उच्च न्यायालयात घटक राज्याांच्या कायद्याांची िैधता तपासताना त्या खटल्याची सन
ु ािणी
पाच न्यायाधधशाांपु े णाली पाहहजे. उच्च न्यायालयात २/३ बहुमताने क्रकांिा चार न्यायाधधशाांच्या
एकमताने न्यायननिाडा झाला पाहहजे अशी तरतद ु करण्यात आली.

५) श्जल्हा पातळीिरील न्यायाधधशाांसाठी अणखल भारतीय न्यायसेिा स्त्थापन करण्याचा

अधधकार सांसदे ला दे ण्यात आला.

८) केंद्र – राज्य संबंधाविर्यक दरू

ू स्त्त्या:
४२ व्या घटनादरू
ु स्त्तीने केंद्र-राज्य सांबांधविर्यक पु ील दरू
ु स्त्त्या करण्यात आल्या.
१) केंद्र सरकार ि घटक राज्य सरकार याांच्या विर्याांबाबत दरू
ु स्त्ती करण्यात येऊन श्जल्हा
पातळीिरील दय्ु यम न्यायालयाांची रचना आणण न्यायदान र्शक्षण, िजन, मापे, जांगले
िन्यप्राण्याांचे सांरक्षण हे विर्य राज्यसच
ू ीतून का ु न सामाईक सच
ू ीत सामाविष्टट केले आहे त.
आकाशिाणी, दरु दशान यािर प्रसारीत होणाऱ्या जाहहरातीिरील घटक राज्याांच्या उत्पन्नातन
ु
िगळण्यात आले.

३) ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने घटनेत २५७ (अ) या नव्या कलमाचा सामािेश करण्यात आला.
आहे . त्यानस
ु ार एखाद्याघटक राज्यात कायदा आणण सव्ु यिस्त्था याबाबत गांभीर पररश्स्त्थती
ननमााण झाल्यास केंद्र सरकार आपले लष्टकरी दल त्या घटक राज्यात पाठिू शकते. हे लष्टकरी
दल केंद्र सरकारच्या आदे शानस
ु ार काया करे ल, तसेच घटक राज्य सरकारचे या दलािर
ननयांत्रण राहणार नाही, यासांबांधी कायदे करण्याचा अधधकार सांसदे लाच राहहल असे स्त्पष्टट
करण्यात आले. या नव्या तरतुदीमळ
ु े घटक राज्याची स्त्िायत्ता धोक्यात आली आहे , अशी
हटका केली जाते.

९) आणणबाणी संबंधीच्या तरतजदी:

बाह्य आक्रमण, यद्ध ु े दे शाची सरु क्षक्षतता क्रकांिा अांतगात सरु क्षक्षतता धोक्यात
ु यामळ
येत असेल तर राष्टरपती आणणबाणी घोवर्त करतात. आता नव्यादरु
ु स्त्तीनस
ु ार राष्टरपती अशी
आणणबाणी एखाद्या भागालाही लागू करु शकतात. घटकराज्यातील राष्टरपती राजिटीला सांसद
एकािेळी सहा महहने कालािधीसाठी सांमती दे ते. नव्या दरु
ु स्त्तीनस
ु ार आता सांसद प्रत्येकिेळी

108
 एक िर्ाासाठी मद
ु त दे ऊ शकते आणण अशाप्रकारे त्या राज्यात अशी एकूण सलग तीन िर्ाा
पयांत राष्टरपती राजिट चालू ठे िता येईल.

१०) घटनादरु
ज स्त्ती तरतद
ज ीतील बदल:
घटनेच्या ३६८ व्या कलमानस
ु ार केलेल्या घटनादरु
ु स्त्तीला आता कोणत्याही न्यायालयात
कोणत्याही कारणास्त्ति आव्हान दे ता येणार नाही. तसेच घटनादरु
ु स्त्ती करण्याच्या सांसदे च्या
अधधकारािर कोणत्याही स्त्िरुपाचे बांधन राहणार नाही. या तरतुदीमळ
ु े सांसदे चे अधधकार ि
महत्ि िा ु न न्यायालयाचे अधधकार मयााहदत करण्यात आले. अशा पद्धतीने ४२ व्या घटना
दरु
ु स्त्तीने अनेक महत्िपण
ु ा बदल घटनेत केल्याने आभ्यासाच्या दृष्टटीकोनातुन ही घटना दरु
ु स्त्ती
महत्िपण
ु ा आहे . या घटनादरु
ु स्त्तीने अनेक बाबतीत सिााधधकार सांसदे ला दे ऊन न्यायालयाचे
महत्ि सांकुधचत करण्याचा वििादास्त्पद प्रयत्न केला,पु े १९७८ ला जनता सरकारच्या काळात
४४ व्या घटना दरु
ु स्त्तीने ४२ साव्या घटना दरु
ु स्त्तीने केलेल्या बऱ्याच तरतद
ु ी पि
ू ि
ा त करण्यात
आल्या.

४४ व्या घटनादरु
ज स्त्ती
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
४२ िी घटनादरु
ु स्त्ती १९७६ मध्ये राष्टरीय आणणबाणी जाहहर करण्यात आली
होती, त्याचकाळात करण्यात आली होती. या आणणबाणीच्या काळात अनेक नामिांत विरोधी
ु े च कॉग्रेां स सरकार विरोधात लोकमत ननमााण
पक्ष नेत्याांना तुरुांगात टाकण्यात आले. त्यामळ
झाले. याचाच पररणाम १९७७ च्या ननिडणूकीत काँग्रेसला मोठ्या पराभिाला सामोरे जािे
लागले. याच ननिडणक
ू ीत विरोधी पक्षाांनी, ४२ िी घटनादरु
ु स्त्ती रद्द करण्याचे आचिासन जनतेला
हदले. १९७७ च्या ननिडणुकी नांतर जनतापक्ष सत्तेिर येताच सांसदे च्या पहहल्याच अधधिेशनात
४३ िे घटनादरु
ु स्त्ती विधेयक आणन
ू ४२ िी घटनादरु
ु स्त्ती रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. याच िर्ी
इतर विरोधी पक्षाांची चचाा करुन त्याांची सांमती र्मळिन
ू हहिाळी अधधिेशनात ४४ िे घटनादरु
ु स्त्ती
विधेयक सांमत करुन घेतले. ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने केलेल्या अनेक आक्षेपाहा दरु
ु स्त्त्या रद्द
करणे हाच या घटनादरु
ु स्त्तीचा मळ
ू उद्देश होता. या घटनादरु
ु स्त्तीने ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्ती पि
ू ीचे
घटनेचे स्त्िरूप ननमााण करण्याचा प्रयत्न केला. या घटनादरु
ु स्त्तीतील महत्िाच्या तरतुदी
पु ीलप्रमाणे.

109
१) ३५९ कलमानस
ु ार आणीबाणीच्या काळात मल
ू भत
ू हक्क स्त्थधगत होत असत, इतकेच नाही
तर नागररकाांच्या जीविताचा हक्कही नाकारला जात असे. ४४ व्या घटना दरु
ु स्त्तीने
आणणबाणीच्या काळात नागररकाांचे मल
ू भत
ू हक्क (कलम २० ि २१) स्त्थधगत करता येणार
नाही असे स्त्पष्टट केले.

२)प्रनतबांधात्मक स्त्थानबद्धतेच्या बाबतीत २२(४) या कलमात दरु

ु स्त्ती करुन सांबांधधत
न्यायालयाच्या न्यायाधधशाने नेमलेल्या सल्लागार मांडळाच्या सांमतीर्शिाय एखाद्या व्यक्तीला
दोन महहन्याांपेक्षा अधधक काळासाठी स्त्थानबद्ध करता येणार नाही अशी दरु
ु स्त्ती केली.

३) सांपत्तीचा अधधकार मल
ू भत
ू अधधकाराच्या यादीतन
ू का ू न, तो घटनेच्या भाग १२ मध्ये
कलम ३०० अ मध्ये टाकुन तो कायदे र्शर अधधकार केला.

४) ४२ व्या घटनादरु
ु स्त्तीने मांत्रीमांडळाचा सल्ला राष्टरपतीिर बांधनकारक केला होता. तो रद्द
करून राष्टरपती मांत्रीमांडळाचा सल्ला पण
ु वा िचाराथा पाठिू शकतात, परां तू पन
ु विाचारानांतर तोच
सल्ला हदल्यास त्याला मान्यता दे णे राष्टरपतीांिर बांधनकारक केले,

५) लोकसभा ि विधानसभेचा कायाकाळ पन्

ु हा ५ िर्ााचा करण्यात आला.
६) सांसदे साठी गणसांख्या १/१० सदस्त्य सांख्या ननश्चचत करण्यात आली.
७) न्यायालयाची प्रनतष्टठा पन
ु स्त्थाावपत करण्यासांबांधी तरतुद करण्यात आली.
८) आणणबाणीच्या तरतद
ु ीतही दरु
ु स्त्त्या करण्यात आल्या.
उदा. १) आणणबाणी लािण्यासाठी केिळ अांतगात बांडाळी हे कारण परु े से होते, परां तू आता
त्याऐिजी सशस्त्त्र बांडखोरी अशी शब्दरचना करण्यात आली.
२) आणणबाणी लागु करण्याच्या मांत्रीमांडळाच्या सल्ल्याचा पन
ु विाचार करण्यास
मांब्रत्रमांडळाकडे पाठविण्याचा राष्टरपतीला अधधकार र्मळाला.
३) आणणबाणी जाहीर केल्यानांतर दोन महहन्या-ऐिजी एका महहण्यात त्यास सांसदे ची
मान्यता गरजेची केली.

110
 ९) सांसदे ने आणणबाणीच्या घोर्णेस मान्यता हदल्यानांतर ती केिळ सहा महहने चालेल, पु े
चालू ठे िण्यासाठी पन्
ु हा सहा महहण्यासाठी सांसदे ची मान्यता घ्यािी लागेल. अशा प्रकारे ४४
व्या घटनादरू
ु स्त्तीने बेचाळीसाव्या घटनादरू
ु स्त्तीने झालेले दृ पररणाम नष्टट करण्याचा प्रयत्न
केला.

८६ िी घटनादरू
ज स्त्ती :
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
आज भारतातील एकुण साक्षरतेच प्रमाण, मागील गतकाळाचा विचार करता खप
ु
चाांगले आहे . महत्त्िाच म्हणजे ग्रामीण भागात सद्ध
ु ासाक्षरतेचे प्रमाण हदिसेंहदिस िा त आहे .
ही बाब खुप चाांगली आहे . परां तू भारतात आजही काही घटकराज्याांत विशेर्तः ग्रामीण भागात
मोठ्या प्रमाणात ननरक्षरता आहे . भारतीय राज्यघटनेच्या मागादशाक तत्त्िाांमध्ये राज्याने िय
िर्ा चौदा पयांतच्या सिा मल
ु ाांना मोफत र्शक्षण दे ण्याची तरतद
ु करािी, असे स्त्पष्टट केलेले
असले, तरी मागादशाक तत्िे न्यायपात्र नसल्याने, त्यासांबधी फारशी दखल घेतली गेली नाही.
र्शक्षण हे सिाासाठी मोफत आणण सिाांना र्शक्षणाचा हक्क असला पाहहजे, यासाठीच २००२
मध्ये ८६ िी घटनादरु
ु स्त्ती करून र्शक्षणाच्या हक्काचा मल
ू भत
ू हक्कात सामािेश केला. २०१०
मध्ये यासांबांधी कायदाच करण्यात आला.

अ) ८६ िी घटनादरु
ज स्त्ती :-

सन २००२ मध्ये ८६ िी घटनादरु

ु स्त्ती करण्यात आली. या घटनादरु
ु स्त्ती नस
ु ार
प्राथर्मक र्शक्षणाचा मल
ू भत
ू हक्काांत सामािेश करण्यात आला. त्यानस
ु ार घटनेत २१-अ हे
कलम सामाविष्टट करण्यात आले. त्यात असे स्त्पष्टट केले आहे की "राज्यसांस्त्था नतने ननश्चचत
केलेल्या पद्धतीने ६ ते १४ ियोगटातील सिा मल
ु ा-मल
ु ीांना मोफत आणण सक्तीचे र्शक्षण
परु िेल" मागादशाक तत्त्िाांमधील कलम ४५ च्या विर्यात बदल केला त्यानस
ु ार "सिा मल
ु ाांची
ियाची ६ िर्ा पण
ू ा होईपयांत राज्यसांस्त्था त्याांना प्रारां र्भक बाल्यािस्त्थेत सांगोपन आणण र्शक्षण
परु विण्याचा प्रयत्न करील" तसेच कलम ५१अ अांतगात निीन मल
ू भत
ू कताव्यात, अकरािे
कताव्य जोडण्यात आले. “आपल्या पाल्यास ियाच्या सहाव्या िर्ाापासन
ू ते चौदाव्या िर्ाापयांत
र्शक्षणाची सांधी उपलब्ध करुन द्यािी”. थोडक्यात सिाांना र्शक्षणाची सांधी र्मळािी, आधथाक
ि सामाश्जक अथिा अन्य कारणाांमळ ु े कोणीही र्शक्षणापासन
ु िांचीत राहु नये यादृष्टटीने ८६
िी घटनादरु
ु स्त्ती अत्यांत महत्िाची आहे .
111
ब) राज्यघटनेतील तरतजदी आणण शशक्षणाचा अधधकार:-

घटनाकराांना अपेक्षा असन

ु ही सरू
ु िातीला र्शक्षणाचा अधधकार मल
ू भत
ू अधधकाराांच्या
यादीत सामाविष्टट केला नाही. मात्र र्शक्षणाबाबतीत राज्यधोरणाच्या मागादशाक तत्त्िाांमध्ये
कलम ४५ मध्ये तरतुद करण्यात आली होती की, कलम ४५ नस
ु ार बालकाांसाठी मोफत ि
सक्तीच्या र्शक्षणाचे प्रािधान राज्य करे ल, या अांतगात ६ ते १४ िर्ाापयांत सिा बालकाांना
मोफत आणण सक्तीचे र्शक्षण परु विणे राज्याची जबाबदारी असेल, अशी तरतद
ु करण्यात
आली. कलम ४५ ि ४१ च्या पररप्रेक्षात र्शक्षणाचा अधधकार म्हणजे दे शातील प्रत्येक बालकाला
जोपयांत तो ियाची १४ िर्ा पण
ु ा करत नाही, तोपयांत सश्क्तचे ि मोफत र्शक्षणाचा अधधकार,
मात्र त्याच्या ियाची १४ िर्ा पण
ु ा झाल्यािर त्याचा हा अधधकार फक्त राज्याच्या आधथाक
क्षमता ि विकासाच्या मयाादा याांनी र्सर्मत राहहल. २००२ मध्ये भारत सरकारने राज्यघटनेत
८६ िी घटनादरू
ु स्त्ती करून या र्शक्षणाच्या अधधकाराला औपचाररक ररत्या घटनात्मक
अधधकाराच्या कक्षेत आणले. या घटनादरू
ु स्त्तीने ६ ते १४ ियोगटातील मल
ु ाांना र्शक्षण मोफत
ि सक्तीचे केले.

क) र्शक्षणाच्या अधधकाराचा ठराि ६ ते १४ ियोगटातील प्रत्येक मल

ु ाला मोफत ि सक्तीचे
र्शक्षण र्मळण्याचा अधधकार आहे .८६ व्या घटनादरु
ु स्त्ती नस
ु ार कलम २१ अ मध्ये हे स्त्पष्टट
करण्यात आले. र्शक्षणाच्या अधधकाराचा ठराि याच दरु
ु स्त्तीला मत
ू ा रूप दे ण्यासाठी माांडण्यात
आलेला आहे . त्यानस
ु ार सिा मल
ु ाांना सरकारी शाळाांमधन
ू मोफत र्शक्षण हदले जाईल, आणण
या शाळाांचे व्यिस्त्थापन शाळा व्यिस्त्थापन सर्मती माफात केले जाईल. खाजगी शाळाांना
दे खील त्याांचक
े डील क्रकमान २५% मल
ु ाांना मोफत र्शक्षण दे णे बांधनकारक असेल, सोबतच
प्राथर्मक र्शक्षणाची गण
ु ित्ता ि इतर सांबांधधत बाबी हाताळण्यासाठी प्राथर्मक र्शक्षण राष्टरीय
आयोग स्त्थापन केल्या जाईल. या बाबी र्शक्षणाच्या ठरािात स्त्पष्टट करण्यात आल्या आहे त.

शशक्षणाचा हक्क :
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
स्त्िातांत्र्यानांतर भारताची आधथाक पररश्स्त्थती पाहता घटनाकाराांना इच्छा असन
ु ही
मल
ू भत
ू हक्कात र्शक्षणाचा हक्क समाविष्टट करता आला नाही. र्शक्षणाच्या हक्काचा समािेश
मागादशाक तत्िाांमध्ये कलम ४५ मध्ये करण्यात आला होता. भारतीय घटनेच्या मागादशाक
तत्िाांमध्ये, कलम ४५ मध्ये स्त्पष्टट करण्यात आले होते की, राज्य हे बालकाांचे िय सहा िर्ााचे
112
 होईपयांत त्याांचे सांगोपन करण्यासाठी आणण त्याांच्या र्शक्षणासाठी तरतुद करील. मागादशाक
तत्िे ही न्याय प्रविष्टट नसल्याने र्शक्षणाच्या हक्कापासन
ु सिाच िांधचत होते.
२००२ मध्ये ८६ िी घटना दरु
ु स्त्ती करून र्शक्षणाच्या हक्काचा मल
ू भत
ू हक्कात
समािेश करण्यात आला. त्यानस
ु ार घटनेत २१ अ हे कलम नव्याने समाविष्टट करण्यात आले.
त्यानस
ु ार 'राज्यसांस्त्था नतने ननश्चचत केलेल्या पद्धतीने ६ ते १४ ियोगटातील सिा मल
ु ा -
मल
ु ीांना मोफत आणण सक्तीचे र्शक्षण परु िेल मागादशाक तत्िामधील कलम ४५ च्या विर्यात
बदल केला.' त्यानस
ु ार " सिा मल
ु ाांची ियाची ६ िर्े पण
ू ा होईपयांत राज्यसांस्त्था त्याांना प्रारां र्भक
बाल्यािस्त्थेत सांगोपन आणण र्शक्षण परु िण्याचा प्रयत्न करील. तसेच कलम ५१ अ अांतगात
निीन मल
ू भत
ू कताव्यात अकरािे कताव्य जोडण्यात आले. त्यानस
ु ार पालकाने आपल्या
पाल्यास त्याच्या ियाच्या सहाव्या िर्ाा पासन
ू ते चौदाव्या िर्ाापयांत र्शक्षणाची सांधी उपलब्ध
करुन द्दयािी, असे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे . थोडक्यात र्शक्षणाचा हक्क हा कलम २१अ
नस
ु ार आता मल
ू भत
ू हक्क बनलेला आहे .

मोफत आणण सक्तीचे शशक्षण :

र्शक्षण खर हा तर प्रत्येक व्यक्तीचा मल

ू भत
ू अधधकारच आहे . पण सरु
ु िातीला भारतीय
घटनाकाराांना इच्छा असन
ु सद्ध
ु ा र्शक्षणाच्या अधधकाराांचा सामािेश मल
ू भत
ू हक्कात करता
आला नाही. आता र्शक्षणाचा हक्क मल
ु ाांना र्मळिन
ु दे णे, ही केंद्र ि राज्य सरकारची जबाबदारी
राहील हे स्त्पष्टट करण्यात आले आहे . महात्मा गाांधीांनीही १९३७ सालीच अशा िैश्चिक र्शक्षणाची
गरज असल्याचे मत व्यक्त केले होते. भारतीय घटनेत मागादशाक तत्त्िाांमध्ये कलम ४५
मध्ये १४ िर्ाापयांत ियाच्या मल
ु ाांना मोफत ि सक्तीचे र्शक्षण दे ण्याचा शासनाने प्रयत्न करािा
असे त्यािेळी साांधगतले गेले होते.

८६ व्या घटना दरु

ु स्त्तीनस
ु ार कलम २१अ नस
ु ार ६ते १४ ियोगटातील प्रत्येक मल
ु ाला
मोफत ि सक्तीचे र्शक्षण र्मळण्याचा हक्क दे ण्यात आला आहे . तसेच सिा मल
ु ाांना सरकारी
शाळाांमधन
ु मोफत र्शक्षण हदले जाईल, आणण या शाळाांचे व्यिस्त्थापन, शाळा व्यिस्त्थापन
सर्मती माफात केले जाईल, असे स्त्पष्टट करण्यात आले. खाजगी शाळाांना सद्ध
ु ा त्याांचे कडील
२५% मल
ु ाांना मोफत र्शक्षण दे णे, राज्याला बांधनकारक असेल, असे स्त्पष्टट करण्यात आले

113
आहे . र्शक्षण हे मल
ू भत
ू हक्कात समािेश केल्यापासन
ु ते सिाांना मोफत, तसेच त्या पासन
ू
कोणीही िांधचत राहु नये यासाठी शासन अनेक बाबतीत सक्तीची भर्ु मका घेताांना हदसत आहे .

------------------------------

114
 प्रश्न १: खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे शलहा.

१) भारतीय राज्यघटनेत हदलेल्या घटना दरु

ु स्त्तीच्या तीन पद्धती कोणत्या?
२) भारताच्या राज्यघटनेत घटनादरू
ु स्त्ती पद्धत घटनेच्या कोणत्या भागात ि क्रकतव्या कलमाांत
हदलेली आहे ?
३) राष्टरपती राजिट म्हणजे काय?
४) धमाननरपेक्षतेची सांकल्पना सादर करा?
५) भारतीय राज्यघटनेतील ४२ िी घटनादरू
ु स्त्ती कोणत्या िर्ी करण्यात आली?
६) भारतीय राज्यघटनेत नव्याने समाविष्टट करण्यात आलेले मल
ु भत
ु कताव्य कोणते?
ु स्त्तीने केलेला महत्िाचा शैक्षणणक बदल क्रकांिा दरू
७) ८६ व्या घटनादरू ु स्त्ती कोणती?
८) ४४ व्या घटनादरू
ु स्त्तीने सांपत्तीच्या हक्काबाबत कोणत्या तरतुदी करण्यात आल्या?
९) ४२ व्या घटना दरू
ु स्त्तीने सरनाम्यात कोणत्या शब्दाांचा समािेश करण्यात आला?
१०)कोणत्या घटनादरु
ु स्त्तीने मल
ु भत
ू कताव्याांचा समािेश केला?

प्र. २ रा : खालील प्रश्नांची उत्तरे ५० शब्दांत शलहा?

१) मल
ु भत
ु कताव्याांचे महत्ि थोडक्यात साांगा?
२) र्शक्षणाचा हक्क माहहती र्लहा?
३) भारतातील घटना दरू
ु स्त्तीच्या पद्धतीबाबत माहहती साांगा?
४) ४२ व्या घटनादरू
ु स्त्तीने केंद्र-राज्य सांबांधविर्यक कोणत्या दरू
ु स्त्त्या करण्यात आल्या.

प्र.३ रा : खालील प्रश्नांची उत्तरे २५० शब्दात शलहा?

१) ४४ व्या घटनादरु
ु स्त्तीबाबत सविस्त्तर माहहती र्लहा?
२) ८६ िी घटनादरू
ु स्त्ती सविस्त्तरपणे स्त्पष्टट करा.

प्र. ४ था : खालील प्रश्नांची उत्तरे ५०० शब्दात शलहा.

१) राज्यघटना दरू
ु स्त्तीच्या पद्धती सविस्त्तर स्त्पष्टट करा.
२) ४२ िी घटनादरु
ु स्त्ती सविस्त्तरपणे स्त्पष्टट करा.

-----------------------------------
115
 प्रश्निबरका
(प्रथम सर)
िेळ: ३ तास एकूण गजण : ७०

प्र. १ ला थोडक्यात उत्तरे शलहा. (कोणतेही आठ)

१) भारतातील कोणत्याही दोन केंद्रशार्सत राज्याांची नािे र्लहा.
२) भारतीय घटना केणत्या हदिशी श्स्त्िकत करण्यात आली ?
३) घटनासर्मतीचे बध्यक्ष म्हणुन कोणाची ननिड करण्यात आली ?
४) भारतीय राज्यघटनेत नव्याने सामाविष्टट करण्यात आलेले मुलभुत कताव्ये कोणते ?
५) 'शेर्ाधधकार' सांकल्पना स्त्पष्टट करा.
६) मुलभुत हक्क आणण मागादशाक तत्त्िे या दोघामधला महत्त्िाचा फरक स्त्परट करा,
७) 'राष्टरपती राजिट' म्हणजे काय ?
८) धमाननरपेक्षतेची सांकल्पना स्त्पष्टट करा.
९) भारतीय राज्यघटनेची उगमस्त्थाने स्त्पष्टट करा.
१०) भारतीय राज्य घटनेतील ४२ िी घटनादरु
ु स्त्ती कोणत्या िर्ी करण्यात आली.
प्र. २ रा ५० शब्दात उत्तरे शलहा. (कोणतेही चार)
१) महाराष्टर - कनााटक सीमािाद.
२) मुलीत कताव्याचे महत्त्ि
३) र्शक्षणाचा हक्क.
४) घटना सर्मती.
५) कष्टणा नदी सांदभाातील िाद.
६) भारतीय सांघराज्याची मुलीत िैर्शष्ट्ये,
प्र.३ रा: १५० ते २०० शब्दात उत्तरे शलहा. (कोणतेही तीन)
१) भारतीय राज्यघटनेतील स्त्िातांत्र्याचा हक स्त्पष्टट करा.
२) केंद्र राज्य कायदे शीर सांबांधाची चचाा करा.
३) राज्यघटना दरु
ु स्त्तीची पद्धती स्त्पष्टट करा.
४) भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा विशद करा.
प्र. ४ था : ५०० शब्दात उत्तरे शलहा. (कोणतेही दोन)
१) राज्य घोरधाच्या मागादशाक तत्त्िाांची चचाा करा.
२) भारतीय राज्यघटनेच्या विविध िैर्शष्ट्याांचे वििेचन करा.
३) भारतीय सांघराज्यातील सांघर्ााच्या प्रचनाांची चचाा करा.

FY.B.A./ राज्यशास्त्त्र (G-1)भारतीय सांविधानाचा पररचय (sem –l)

116