बी. के. बबर्ला.

महलविद्यलर्य
कर्ल, िलणिज्य आणि विज्ञलन (स्िलयत्त )
कल्यलि(प) ४२१३०१

मुंबई विद्यलपीठ
( सर्ुंग्न)
एम. ए .भलग २ ( मरलठी )
सत्र : चौथे

प्रबुंध र्ेखन - “ बलर्सलहहत्य”

परीक्षल आसन क्रमलुंक -१०८/ ३८२१०७३

प्रबुंध र्ेखक - नीतल उ.जलधि मलगादर्ा-प्रल.डॉ.ससतलरलम म्हस्के.

२०२१-२२

1
 मनोगत
प्रकल्प लेखन हा विषय आम्हाला द्वितीय िषष सत्र चौथे यामध्ये
अभ्यासक्रमात असन
ू या विषयािरील प्रकल्प लेखनामध्ये मी “बाल
साहहत्य” हा विषय ननिडलेला आहे . बाल साहहत्य हा विषय ननिडण्याचे
कारण असे की, साने गरु
ु जीींनी म्हटले होते की,
“ करी मनोरुं जन जो मर्लुंचे ,जडते नलते प्रभर्
ू ी तयलचे”
बालसाहहत्याचा विचार हा फक्त बालकाींसाठी साहहत्य या
दृष्टटकोनातून होऊ शकत नाही .तर त्यात उद्याचा चाींगला नागररक
,समाज, राटर आणण जग कसे असायला हिे याचीं प्रनतबबींब या आजच्या
बाल साहहत्यातून अभ्यासायला ममळते. आणण याचा विचार अत्यींत
दरू दृटटीने केला पाहहजे. म्हणन
ू च मी बाल साहहत्य हा विषय प्रबींधासाठी
ननिडला आहे .बालसाहहत्य म्हणजे काय? त्याचे स्िरूप, िैमशट्य
,िाटचाल ,बालसाहहत्य ि प्रौढ साहहत्य यातील फरक, साहहत्याची भाषा
,सहहत्याची प्रकार ,या बालसाहहत्य ननममषती मागील कारणे, मराठी
बालसाहहत्यातील कथा, कादीं बरी, कविता यातन
ू ते कसे व्यक्त झाले
आहे . आणण या बाल साहहत्याबद्दल विविध साहहष्त्यकाींनी आपली मते
कशाप्रकारे माींडली आहे त .याचे सखोल माहहती जाणून घेण्याची
उत्सुकता मला झाली आहे .त्यामुळे मी हा बालसाहहत्य विषय
प्रकल्पासाठी ननिडलेला आहे .
“बालसाहहत्य” या विषयाचा अभ्यास करण्यासाठी मला
माझ्या मराठी विभागाचे प्रमुख प्राचायष डॉ. मस्के सर याींनी मला
िेळोिेळी मोलाचे मागषदशषन केले .तसेच या विषयाची माींडणी कशा प्रकारे
करािी याचे उत्तम मागषदशषनही त्याींनी मला केले.

2
 आभलर
प्रकल्प लेखन हा विषय आम्हाला एम ए तत
ृ ीय िषष सत्र चौथा यामध्ये
अभ्यासक्रम आला असून बाल साहहत्य हा विषय मी प्रबींध लेखनासाठी ननिडला
आहे या प्रकल्प प्रबींध लेखनास अभ्यास करण्यासाठी मला मराठी विभागाचे
प्रमुख प्राचायष डॉक्टर मस्के सर याींनी या विषयाची माींडणी कशी करािी ि
त्यानुसार त्याचे लेखन कसे करािे कोणकोणते सींदभषग्रींथ अभ्यासाचे याची
सींपूणष माहहती हदली .तसेच प्रकल्प लेखन करताना येणाऱ्या अडचणी याबद्दलही
त्याींनी मला िेळोिेळी मागषदशषन केले तसेच माझ्या मैबत्रणी याींनीही मला या
प्रबींध लेखनासाठी खूप सहकायष केले त्यामुळे मी या सिाांची खप
ू खूप ऋणी
राहील.

धन्यिाद.

3
4
 अनक्रमणिकल

प्रकरि १ : बलर् सलहहत्य स्िरूप आणि सुंकल्पनल

प्रस्तािना
१.१बालसाहहत्य म्हणजे काय ?
१.२ बालसाहहत्याची स्िरूप
१.३ बालसाहहत्याची सिषसाधारण िैमशट्ये
१.४ बालसाहहत्याचे प्रयोजन
१.५ बाल मानसशास्त्र ि बाल साहहत्य
समारोप
ननटकषष
प्रकरि २ : बलर्सलहहत्य प्रकलर
प्रस्तािना
२.१ बालसाहहत्य कथा
२.२ बालकादीं बरी
२.३ बालसाहहत्य नाटक
२.४ बालसाहहत्य कविता
२.५ बालसाहहत्य मामसक
समारोप

5
प्रकरि ३ : बलर्सलहहत्यलतीर् प्रमख सलहहत्यकलर
प्रस्तािना
३.१ त्र्यींबक बापज
ू ी ठोंबरे बालकिी
३.२ सानेगुरुजी
३.३ ताराबाई मोडक
३.४ मगं ेश पाडगावकर
३. ५ शाींता शेळके
३. ६ साहहत्यकाचे मत

प्रकरि ४ : उपसुंहलर
समारोप
ननटकषष
सींदभषसच
ू ी

6
प्रकरि १ : बलर्सलहहत्य स्िरूप ि सुंकल्पनल
प्रस्तलिनल -

आजची मुलीं हे उद्याचे नागररक आहे त .खरीं पाहता मल

ु ीं ही
दे शाची भािी वपढी आहे . आणण कोणत्याही दे शाचे भवितव्य उज्जज्जिल
करण्यासाठी तेथील मुलाींमध्ये विकास आणण सींस्कार आिश्यक
असतात. भारताचे पहहले पींतप्रधान पीं. जिाहरलाल नेहरूींनी साींगगतलीं
होतीं. की, “ दे शाचे भविटय पाहायचीं झालीं तर ते मी ज्जयोनतष ककींिा
तारकाींकडे बघणार नाही, तर मी ते लहान मल
ु ाींच्या डोळ्यात आणण
चेहऱ्यािरील भाि बघण्याचा प्रयत्न करे ल आणण त्याींच्यातील
भवितव्यात मला भािी भारताची झलक बघण्यास ममळे ल. मुलाींमधे
अनक
ु रणशील, ष्जज्ञासा आणण कल्पनाशक्ती खप
ू असते. अनक
ु रण
यामुळे त्याींचा चाररत्र्याचा विकास होतो. ष्जज्ञासा मुळे त्याींचे ज्ञान िाढते.
आणण कल्पनाशक्ती मुळे त्याींचे जीिन कसीं जगािीं याचे ज्ञान त्याींना
प्राप्त होते आणण या नतन्ही गोटटीींसाठी या गोटटीींसाठी बालसाहहत्याची
आिश्यकता आहे .गेल्या काही िषाषत बाल साहहत्याचे एक मोठे दालन
मराठी साहहत्याच्या प्राींतात उघडले गेले आहे .या दालनात प्रिेश
करण्यापि
ू ी बालसाहहत्य म्हणजे काय ?बाल साहहत्याचे स्िरूप कसे
असते? हे समजािन
ू घेणे आिश्यक आहे .लहान मल
ु ाींना हे स्ितींत्र
अष्स्तत्ि असते जगाकडे बघण्याचा विमशटट दृष्टटकोन तयार झालेला
नसला तरी जग जाणून घेण्याची विलक्षण ष्जज्ञासा त्याींच्यात असते.
कदागचत विमशटट दृष्टटकोन तयार न झाल्यामुळे ते कुठल्याही गोटटीला

7
पि
ू ग्र
ष हरहहत दृष्टटकोनातन
ू सामोरे जाऊ शकतात. अशा िेळेस त्याींच्या
व्यष्क्तमत्त्िाच्या पोषणासाठी विकासासाठी बालसाहहत्याची गरज
असते. बालसाहहत्य मलहहताना बालिाचक डोळ्यासमोर ठे िन
ू घेणे
आिश्यक असते .म्हणूनच स्िरूप समजून घेणे बालसाहहत्याच्या
िाटचालीचा अभ्यास करताना महत्त्िाचे ठरते. माणस
ू हा त्याच्या
बालपणी सिाषत जास्त ग्रहणशील असतो. त्याच्याव्यष्क्तमत्त्िाची
जडणघडण याच ियात सरू
ु होत असते या जडणघडणीत आई-
िडील आणण गुरू याींचा फार मोठा िाटा असतो त्याींच्या ियाची
पहहली काही िषे मौणखक परीं परे तन
ू ज्ञान ग्रहण करण्यात जातात
मूल जन्माला आल्यानींतर रीं गाच्या छटा बघणे तोंडातून विविध
ध्िनी ननमाषण करून दस
ु ऱ्याचीं लक्ष िेधून घेणे ष्जभेनेच बघणे
अशा अनेक प्रकाराींनी भोितालच्या पररसराचे ज्ञान ममळिू लागले
आपल्या शरीराचे ज्ञान हे त्याला हळूहळू ममळते आपल्याच हाताने
एखादी िस्तू उचलन
ू आपल्याला तोंडापयांत नेता येते हा त्याच्या
दृटटीने एक मोठाच आश्चयषकारक अनुभि असतो. आईचे प्रेमाने
शब्द कानािर पडत असतात अींगाई कानािर पडते मौणखक
परीं परे तून मशक्षण सुरू होते या अिस्थेत बडबडगीताींचा फार मोठा
सहभाग त्याींच्या ध्िनी मशक्षणामध्ये असतो. बडबड गीता मशशुगीत
मोठ्या होणाऱ्या बाळाला हळूहळू विविध िस्तच
ूीं ा सजीि-ननजीि
गोटटीींचा पररचय करून हदला जातात कधी त्याला मलींबोणीच्या
झाडामागे लपणारी आणण हळूच बाहे र येणारा िाटोळा चाींदोबा
दाखिला जातीं टाकण्याचे हळूहळू बाळ शाळे त जाऊ नको ते

8
अक्षराचे एक िेगळीच त्याींच्यासमोर खल
ु े होऊ लागतेबडबड गीत
आन कडून कडून बालगीत मख्
ु य म्हणजे गोटटीकडे त्याींचे मन
िळते आसपासच्या बहुतक
े जगाविषयी असणारी प्रचींड कौतक
ु
होणे आणण कधी आसपासच्या जगातील तर कधी फक्त
कल्पनेच्या राज्जयातील गोटटी साींगन
ू त्याींचे मन गत
ींु िन
ू
टाकण्याचे क म अशािेळेस बाल साहहत्य करत असते ..

9
 १.१ बलर् सलहहत्य म्हिजे कलय?

*पलश्चलत्त्य बलर्सलहहत्यकरलुंच्यल बलर्सलहहत्यलची व्यलख्यल –

िायफाय बालसाहहत्याची नेमकी व्याख्या करणे अिघड आहे यासींदभाषत

दे शी-विदे शी बालसाहहत्य करणे बालसाहहत्य विषयी गचींतन करणारे
पुटकळ विचार माींडले आहे त मराठी बालिाडमय स्िरूप आणण अपेक्षा या
पस्
ु तकात डॉक्टर सल
ु भा शाह याींनी त्यापैकी काही विचाराींचा परामशष
घेतलेला आहे .
*एिर्ीनर इस्टे ट – “ जे पस्
ु तक मल
ु ाला हसिते आणण रडिते भािना
उचींबळून येते जगातील प्रित्ृ तीचा नायनाट करण्यासाठी धडपडािे असे
िाटायला लागते विचार भाषा आचार यात एकता आणते ि सिष मानिाींनी
उदार ि दयाळू असािी असे िाटायला लागते तीच पुस्तके मुलाींना
िाचायला द्यािे”
*पलर् हजलडा – “जी पस्
ु तके कलाकृतीशी प्रामाणणक असतात जी मल
ु ाींना
सहज ि सरळ ज्ञान दे तात त्यातन
ू सौंदयष कृती सहजपणे आत्मसात
केली जाते ि ज्जयामुळे हृदयात तरल सींिेदना ननमाषण होतात तीच पुस्तके
चाींगले”
*र्ीसर्यन स्स्मत – मल
ु ाींसाठी जी पस्
ु तके मलहहली जातात ते सिष म्हणजे
बालिाडमय नािे मोठ्याींची मुलाींच्या याबद्दलची कल्पना लहानाींच्या
कल्पनेशी जुळत तेच असे नाही मोठ्याींचा छोटा अितार म्हणजे मूल
असे काहीींचे आगळी समजत असते मोठ्याींची छोटी आित्ृ ती म्हणजे
मल
ू ही कल्पना गैरसमजत
ु ी िर आधारलेले आहे कारण मल
ु ाींच्या
10
आयटु याचा अनभ
ु ि हा मोठ्याींच्या आयटु याच्या अनभ
ु िापेक्षा िेगळाच
असतो मुलाींचे जगच िेगळे असते त्यामध्ये त्याींची जीिन मल
ु े ही
मोठ्याींच्या जीिन मूल्यापेक्षा मभन्न असतात”
*भलरतीय बलर्सलहहत्यकलर यलुंच्यल व्यलख्यल
*मलर्तीबलई दलुंडक
े र - “बाल मनाला स्पशष करणारी आणण त्याींच्या
जीिनािर सुसींस्कार करणारी स्फूनतषदायक रचना म्हणजे बालिाडमय”
*गोपीनलथ तळिर्कर - “बालमनाच्या ज्जया गरजा अपेक्षा ि मयाषदा
असतील त्या लक्षात घेऊन मलहहलेले जे िाींग्मय असते त्याला काय
म्हणतात” या सिष व्याख्याींचा ककींिा बालपण ि याचे स्िरूप स्पटट
करणाऱ्या विचाराींचा मागोिा तला असता बालसाहहत्याची स्िरूप स्पटट
करणे अिघड आहे हे समजते नस
ु ते सोप्या भाषेत मलहहले की
बालसाहहत्य होत नाही कारण मल
ु ाींना आपल्या भोितालच्या पररसराची
ओळख करून दे तात त्याींचे भाषेविषयीचे ज्ञान िाढिणे त्याींच्या शब्दसींग्रह
िाढविणे आिश्यक असते लहान मल
ु ाींना जगाबद्दल आसपास घडणाऱ्या
लहानशा घटनेबद्दल सुद्धा अनतशय कुतूहल असतील त्याींच्या गचमुकल्या
में दत
ू प्रश्नच प्रश्न असतात कधी ते सटृ टीच्या घडामोडीींबद्दल असतात
उदाहरणाथष पाऊस कसा पडतो ?चाींदोबा कधी छोटा कधी मोठा होतो
मुींग्याींची राींग कुठे जाते? हदिसा हदसणारा सय
ू ष मामा रात्री कुठे जातो?
या प्रश्नाींची समाधानकारक उत्तरे दे ण्यासाठी कल्पनाशक्तीचा िापर
करािा लागतो.

11
१.२ बलर्सलहहत्यलची स्िरूप
बाल साहहत्याचे स्िरूप पढ
ु ील मद्द
ु याींच्या आधारे स्पटटीकरण :
अ) कथलनक :
बाले साहहत्याचे स्िरूप एकथा िना दरम्यान असते गोटट ऐकायला
कोणाला आिडत नाही लहान मल
ु ीं तर गोटटीसाठी मोठ्या
माणसाचा सगळे ऐकायला तयार होतो त्यामुळे बालसाहहत्याचे
अींतरीं ग कथा रूपच असते नाटुकले असो साींगगतलीं का असो
पुटकळदा अशा गोटटी साींगगतल्या जातात. कुठल्याही साहहष्त्यकाींनी
जीिनाची अनभ
ु त
ू ीच बालकाींपढ
ु े माींडत असतो. पींचतींत्रातल्या
प्राण्याींच्या गोटटीतन
ु माणसा-माणसातले व्यिहार स्पटट होत ससा
आणण कासि या गोटटीतल्या कासिाच्या उदाहरणािरून आरीं भशूर
असण्यापेक्षा कामात सातत्य ठे िले तर माणस
ू आपल्या आपल्या
न्यन
ू त्ि िािरममळिन
ू मात करून ठराविक उहद्दटट साध्य करू
शकतो . हे कळत ष्जिण व्यिहारच कथाकथन आतन
ू साींगगतले
जाते.मुलाींच्या कथा मुख्य घटनाप्रधान असाव्यात ि त्या घटना ही
द्रत
ु गतीने घडणाऱ्या अशा व्यक्ती नाही तर मल
ु ीं त्या कथेत रमू
शकत नाहीत.

12
आ) िलतलिरि ननसमाती :
बालसाहहत्यात िातािरण ननममषती िणषनामळ
ु े होते. कधी एखाद्या सींद
ु र
स्थळाचे िणषन हहरिेगार गित, िाऱ्याच्या झुळका ,झाडाींची थींडगार
सािली ,कोककळे चे गोड गायन ,समोर स्िच्छ पाण्याचे तळे असे सिष
इींहद्रयाींना सख
ु द िाटणारे िणषन केले जाते. तसेच भयप्रद गोटटीींचे िणषन
नही केले जाते तो राक्षस त्याची सुपासारखे कान काळाकुट्ट, अगडबींब
दे ह नाींगराच्या फळासारखे मोठे दात अशा िणषनातून िातािरण रीं गत
जाते
इ) पलत्रयोजनल :
बालसाहहत्यातील पात्रे बहुदा दृटट दृटट असतात चाींगली ककींिा िाईट
असतात आिडते िा नािडते असतात सद
ुीं र अथिा करून असतात
कथानकाला मदत करत असतात ककींिा त्याच्या िाटे त अडथळे आणत
असतात प्रत्यक्ष जीिनात आपल्याला असे हदसत नाही एखादी व्यक्ती

ू ष चाींगली ककींिा
काही प्रसींगी चाींगले िाटते काही प्रसींगी विगचत्र िागते पण
िाईट व्यक्ती नसते तर प्रत्येक व्यक्तीत गुणदोष असतात मग

ू ष चाींगला ककींिा िाईट अशा व्यक्ती असा प्रश्न पडतो

बालसाहहत्यात पण
याचे उत्तर कदागचत असे असू शकेल की िाईट व्यक्ती आणण चाींगले
व्यक्ती म्हणजे काय याची स्पटट प्रनतमा बाल मनािर ठसा या हे तन
ू े
अशा प्रकारची पात्रयोजना केली जात असािी बालसाहहत्य पशू पक्षी झाडे
नद्या डोंगर सद्ध
ु ा

13
इ) भलषल
बालसाहहत्याची भाषा हा रचनेचा फार महत्िाचा घटक आहे . त्याविषयी
अगधक माहहती आपल्या पुढच्या प्रकरणात घेणार आहोत. बाल
साहहत्याची भाषा शुद्ध असािी लागते श्रुती मधुरता आणण तालबद्धता या
दोन गोटटीींमळ
ु े ननमाषण होते आणण तालबद्धता करायला पन
ु राित्ृ ती
उपयोगी पडते म्हणजे, पुनराित्ृ ती मुळे ननरथषक शब्द सुद्धा मुलाींना
गमतीशीर ि श्रिणीय िाटतात एखाद्या ध्िनीचे एखाद्या शब्दाची
एखाद्या िाक्याची पुनराित्ृ ती केल्यामुळे तो शब्द ते िाक्य बालकाच्या
मनात पन्
ु हा पन्
ु हा रें गाळत राहते उदाहरणाथष राजा मींगळिेढेकर याींचींही
शैलीत पहा.
” अगड बगड बम गचकी डींग गोल कट फू फू फुगा फुटला फट
या गाण्यात नतरककट , तडम तडम, फू फुगा गोल गोल लाल लाल
कडकट्ट कट्टा या शब्दाींचे ककींिा ड,फ,ळ त,,क या दोन्हीींची पन
ु राित्ृ ती
गीताींमध्ये लय ताल ननमाषण करते.अशा प्रकारे बालसाहहत्य स्िरूप
आपण अभ्यासले. सलरलुंर् -या घटकामध्ये आपण बालसाहहत्याच्या
विविध व्याख्या पाहहलेल्या अनेक मोठ्या बालसाहहत्यकार याींचे विचार
समजून घेतले बालसाहहत्य कशाला म्हणायचे याची व्याख्या आपण
तयार केली . “मानिी व्यिहार ि मानिेतर सटृ टी विषय ष्जज्ञासा पत
ू ी
करणारे त्याींच्यामध्ये चाींगल्या िाईटाची जाणीि ननमाषण करून त्याींचे
व्यष्क्तमत्त्ि करणारे जे साहहत्य बाल साहहत्य होईल”. बालसाहहत्याचे
स्िरूप आपण अभ्यासले या घटकाच्या अध्ययनातून आता आपल्याला
त्याचे स्िरूप स्पटट झाले असेल.

14
१.३ बलर् सलहहत्यलची िैसर्ष्ट्ये -
*उहिष्टटे –
या घटकाचे अध्ययन केल्यानींतर तुम्हाला बालसाहहत्याची िैमशटटे
साींगता येतील बालसाहहत्याची भाषा कशी असते कशी असायला हिी हे
स्पटट करता येईल बालसाहहत्याच्या भाषेची काही िैमशट्ये साींगता
येतील.
*प्रस्ताविक-
यापूिी आपण बालसाहहत्याची स्िरूप समजून घेतली बालसाहहत्य म्हणजे
काय याविषयी अनेक विचारिींताींचे विचार आपण जाणन
ू घेतले त्यािरून
बालसाहहत्याचे स्िरूप स्पटट करणे थोडे अिघड आहे त्याचे ननष्श्चत
व्याख्या करणे ही थोडेसे अिघड आहे हे आपल्याला कळले
बालसाहहत्याची व्याख्या करण्यापूिी बालसाहहत्याची स्िरूप तीन
मद्द
ु याच्या आधारे जाणन
ू घ्यायचा आपण प्रयत्न केला आहे तीन मद्द
ु े
म्हणजे पढ
ु ील प्रमाणे गाणीं साहहत्यातून मुलाचे ष्जज्ञासा पत
ू ी होते.
१) बालसाहहत्यातील कल्पनारम्य िातािरण आणण मुलाचे मनोरीं जन
होते.
२) बाल साहहत्यातल्या नाही ती कशी कींपनीने चाींगल्या िाईटाची
जाणीि मुलाींमध्ये ननमाषण होऊन त्याींचे व्यष्क्तमत्त्ि सींपन्न होते.
यातील मुद्दयाींच्या आधारे आपण बालसाहहत्याची व्याख्या केली
बालसाहहत्याच्या रचनेच्या घटक आपण समजन
ू घेतले हे समजन
ू
घेताना अनेक बालगीत उदाहरणे आपण पाहहली आहे त त्याविषयी

15
आपण जाणन
ू घेणार आहोत यामशिाय बालसाहहत्याची भावषक
िैमशट्य हे आपण समजन
ू घेणार आहोत.
*बालसाहहत्याची िैमशट्ये पुढील मद्द
ु याींच्या साहाय्याने स्पटट करू
१) कल्पना शीलता
२) अताककषकता
३) अनम
ु ेयता
४) बालमान सींबद्धता

१) कल्पनलर्ीर्तल –
बालसाहहत्याची व्याख्या करताना आपण हे पाहहलेच आहे की
बालसाहहत्यातील कल्पनारम्य िातािरणानेच मुलाींचे मनोरीं जन
होते. कल्पनारम्य िातािरण हा जणू बालसाहहत्याचा प्राणच आहे .
बालसाहहत्य लेखन जेव्हा सुरू झाले तेव्हा प्रामुख्याने मुलाींसाठी
नीतीकथा मलहहल्या जात. मुलाींना नैनतक मशकिण ममळािी हाच
त्याींचा मख्
ु य उद्देश असे. मुलाींना नैनतक मशकिण ममळािी या
उद्देशाने मध्ये काही गैर नाही .पण केिळ याच एका उद्देशाने
बालसाहहत्याचे लेखन झाले तर ते बालसाहहत्य मल
ु ाींकडून िाचले
जाणे अिघड आहे . सतत उपदे शाचे डोस मल
ु ाींनाच काय, मोठ्याींना
सुद्धा नको िाटतात. खरीं तर मुलाींना मशकिण्यापेक्षा मल
ु ाींच्या
बारीक-सारीक हालचालीतून िाक्य िाक्यातन
ू मोठ्या माणसाींना च
मशकण्यासारखे असते. बालसाहहत्याच्या ननममषतीत हाच मद्द
ु ा

16
 महत्त्िाचा मानन
ू कल्पनाशील आता हे बालसाहहत्याचे प्रमख
ु
िैमशट्य मानले गेलेले आहे पि
ू ी म्हटल्याप्रमाणे केिळ माहहती
कशी करून दे णे हा त्याचा उद्देश असला तर ते बालसाहहत्य फारसे
िाचले जाणार नाही याचे कारण बालसाहहत्यात रीं जक कथा हह
फार आिश्यक गोटट आहे गोटट रीं जीत नसेल तर ती ऐकायला
मुलीं तुमच्यापुढे थाींबतील का गोटट ककींिा गाणीं रीं जीत बनिण्याची
मुलाींना आिडतील असे बनिण्याची अनेक तींत्रे आहे त उदाहरणाथष.
१) गोटट त्रत
ु ीय पुरुषी ननिेदनात असणे मुलाींना प्रथम रुपी ननिेदन
आिडत नाही असे बऱ्याचदा हदसते.गोटटीींमध्ये मल
ु ाींचे लक्ष िेधन
ू
घेणारी सींबोधने असणे बरीं का मुलाींनो िगैरे.त्याींची उत्कींठा
िाढिणारे िाक्याींश आणण पाहतो तर काय ककींिा मग काय झाली
माहहती आहे का हे शब्द िापरणे.
२) मल
ु ाींच्या ननत्य पररचयाचे शब्द िापरणे.
अशी अनेक तींत्रे िापरून बालसाहहत्य रीं जन बनिता येते. पण
या छो्या युक्त्या पेक्षाही रीं जकता ननमाषण करायला गुणधमष
कारणीभत
ू ठरतो तो म्हणजे ‘कल्पनाशीलता' कल्पना मशलते
मुळे बालसाहहत्यात अराजकता ननमाषण होते. मुलाींजिळ भरपरू
कल्पना मशलता असते आणण तशीच कल्पना शीलता
बालसाहहत्य कारण जिळ नसेल तर त्याचे साहहत्य मुलाींना
जिळचे िाटणार नाही.

17
*कल्पनल र्ीर्तल म्हिजे कलय?
प्रत्यक्षात अष्स्तत्िात नसलेल्या गोटटीींची कल्पनेने गचत्र
रीं गिण्याची िास्तिात नसलेले एक अद्भत
ु जग ननमाषण करण्याची
क्षमता म्हणजे कल्पना मशलता.कल्पना शीलता फक्त
बालसाहहत्याच्या ननममषतीत कायषरत असते असे नाही तर ती
सिषच साहहत्याच्या ननममषतीत कायषरत असते नसते साहहत्याच्या
नव्हे तर सिष कलाींच्या ही मशल्पकला ,गचत्रकला, नत्ृ य, सींगीत
,अमभनय या सिष कलाींचा प्राणच कला कल्पना शीलता हे
जगामध्ये सौंदयष माधय
ु ष ष्जिींतपणा हे सगळीं ननमाषण करायला
कल्पना मशलताच कारणीभूत ठरते. साहहत्याच्या केंद्रस्थानी
असणे यासाठी स्िाभाविक आहे की माणसाजिळ सिाषत जास्त
कल्पना शीलता बालियात असते. पढ
ु े पढ
ु े ती फक्त लेखक
कलािींतान जिळच राहते. याचे कारण लेखक किी कलािींत हे
प्रौढपणी श्िास जपणारे असतात. स्िप्नातला एक गाि,
स्िप्नाच्या एक दे श , नगर तुम्हाला मला बाल साहहत्यातन
ू
भेटत असते गाणे मधला स्िप्नातला गाि पहा कसा आहे . ते
स्िप्न आदशष कल्पना आणण िास्ति या सगळ्याींची सरममसळ
गाण्यात झाली आहे .

18
 “ककर्बबर् ककर्बबर् पक्षी बोर्ती
झळझळ झळझळ झरे िलहती
पलनोपलनी फर्े बहरती
फूर्पलखरे िर सभरसभरती
स्िप्नी आर्े कलही एक मी गलि पलहहर्ल बलई ll

या गाण्याकडे बारकाईने पाहहले तर आपल्याला काही गोटटी

लक्षात येतात गाण्याची सुरुिात एक सुींदर ननसगष िणषन आणण
होते पण हे िणषन िास्तियातल्या ननसगाषचे आहे असू शकेल
असेच आहे पक्षी जरी फुलपाखरे हे सगळे कुठे ही खेड्यात सद्ध
ु ा
दृटट झाली िास्ति ष्स्थती काल्पननक जगाची ही दोन भाग
हदसतात एक आदशष ष्स्थती कल्पने शक्य नतथे कल वपणारा
या गािात फक्त मुलीच आहे त अशी अशी की ष्स्थती असली
तरी नतथे कोणी एकटे नसते सगळे हसतात जातात नसतात
हिे तेिढे खुशाल खेळणे सगळ्या द्िेष राग विहरीत िातािरणाचे
एक आदशष ष्स्थती बनवितात काल्पननक ष्स्थती आहे यािरून
कल्पना कुठे कुठे काम करते हे आपल्याला कळू शकते.

.
19
२) अतलककाकतल –

बालसाहहत्याचे दस
ु रे प्रमख
ु िैमशट्य म्हणजे त्यात एक जाणन
ू -बज
ु न
ू
स्िीकारलेली ताककषकता असते.या जरी तुमच्या आमच्या जीिनातील
असतील तरी ती कल्पनेतील पात्रे िापरून रीं गिलेली असतात या कथेला
काळाचे कुठलेच बींधन नसते ककींबहुना कशाचेच बींधन नसते जगप्रमसद्ध
“ रे ड रायडडींग फूड” जेव्हा जींगलाच्या दस
ु ऱ्या टोकाला राहणाऱ्या आजारी
भेटायला ननघाले तेव्हा लाींडगा रस्त्यात भेटतो कुठे ननघाली आहे स िगैरे
चौकशा करतो रमशयन भाषेत दगड फोडायची एक प्रमसद्ध गोटट आहे .
एक दगडफोड्या दगड फोडत असताना राजाची स्िारी हत्तीिर बसन
ू
येतो दगडफोड्या ला आपले काम सोडून राजाला िींदन करािे लागते
त्याच्या मनात विचार येतो काय ही आपली पररष्स्थती आपल्या राज्जयाला
पाठीिर घेऊन चालतो आपण दगडफोड्या असण्यापेक्षा हत्ती झालीं असतीं
तर ककती बरीं झालीं असतीं असा विचार मनात येतात आणण पाठीिर
घेऊन चालू लागतो तेिढ्यात राजा चहा पीत असताना त्याच्या हत्तीच्या
पाठीिर पडतो. तेव्हा दगड फोडला त्याला िाटतीं अरे आपण उगाच
हत्ती झालो. आतापयांतच्या वििेचनातन
ू आपल्याला एिढे कळले की
अताककषक ता म्हणजे तकाषला बद्ध
ु ीला सोडून केलेली गोटट. आणण आपण
हे पाहहलीं की मुलीं आव्हान दे त नाही याचीं कारण असीं की अस्िाद
अिास्ति गोटटी स्िीकारून त्याींच्या पायािर पुढील कल्पनेची माींडणी
झालेली असते. याचा अथष ही माींडणी जाणीिपि
ू क
ष हे तू केलेली असते
..अशी माींडणी करून बालसाहहत्यकार त्याची एक िेगळीच कल्पक सटृ टी

20
बाल िाचकाींसमोर उभी करतो. म्हणजे अताककषक ते विषयी आपल्याला
असे म्हणता येईल
१) अताककषकता म्हणजे बौवद्धक तकष परीं परे ला मोडणारी गोटट
२)अताककषकता म्हणजे अिास्ति गोटटीींची जाणीि पूिक
ष केलेली
माींडणी. ३)अताककषकता म्हणजे जाणीिपि
ू क
ष कल्पक सटृ टी उभा करणे.
या नतन मुद्दयाींच्या आधारे अकीतषता म्हणजे काय हे आपल्याला स्पटट
करता येईल
३) अन मेयतल –
बालसाहहत्याची नतसरे िैमशट्य म्हणजे अनु मेयता .हे एक प्रकारे
अताककषक ते शी सींबींगधत असेलच िैमशटट आहे . अनुमान म्हणजे
अनुमान करता न येणे , अींदाज करता न येणे बालसाहहत्यात बऱ्याचदा
काही घटना आकष्स्मत भारतात काही पात्राचे कथेत अचानक आगमन
होते पढ
ु े काय होणार ते साींगता येत नाही अशा िेळेस िाद िाचकाींची
उत्कींठा िाढते आणण ते कथेत अगधकागधक गुींतन
ू पडतात. एखादी
छोटीशी घटना घडते मग पुढे काय होणार याविषयी अनुमान करता येत
नाही आणण उत्सक
ु ता िाढत जाते.
उदाहरणाथष -
भोपळ्या तल्या म्हातारीची गोटट घेतली तर पहहल्याींदा ती गोटट
ऐकणाऱ्या बाल िाचकाच्या दृटटीने ती अनम
ु ेय अशीच असते कथन
करता साींगत असतो ककींिा असते एक होती म्हातारी ती जात होती
लेकीकडे जींगलात नतला भेटला एक लाींडगा तो म्हणाला म्हातारी भूक
लागली मला खातो का तल
ु ा नतथे जाऊन बसतो म्हातारी आता काय

21
करणार. अशाप्रकारे गोटटीच्या शेिटी िाघ आणण लाींडगा बसले भाींडण
आणण म्हातारी गेली हे िाक्य ऐकल्यािर बालकाचा जीि भाींड्यात पडतो
त्याला आनींदाच्या उकळ्या फुटतात िाढविण्यासाठी आणण त्याची गरज
भासते. बऱ्याचदा मुलाींना गोटटी कशा घडणार आहे याची धस
ू र कल्पना
असते. म्हणजे नायक चाींगला असेल तर त्याचा शेिट चाींगलीं होणार..
जे जे कोणी दृटट आहे त्याींना मशक्षा होणार जे चाींगले आहे त त्याचीं
चाींगलीं होणार हे मुलाींनाही माहीत असते पण तरीही गोटटीतल्या
कपाशीला बाबत त्याची उत्कींठा काय असते कारण जे काही बरीं िाईट
घडणार ते कसीं या विषयाची उत्तम असते या तपमशलात तर त्याची
गोटट सामािलेली असते. ककशोराींच्या कथाींमध्येही अनु मेहता
सामािलेली असते विशेषता साहसकथा रहस्यकथा यामध्ये काय घडणार
याची उत्कींठा िाढविणे अत्यींत आिश्यक असते त्यामळ
ु े
प्रत्येकप्रकरणाच्या शेिटी पढ
ु े या प्रकरणाबाबत उत्सक
ु ता िाढे ल असा
एखादा प्रसींग ठे िलेला असतो ज्जया कथा क्रमशः प्रकामशत केल्या जातात
त्याींच्या बाबतीतही ही काळजी लेखकाला घ्यािी लागते की त्यातील
प्रसींग मल
ु ाींना विस्मयकारक िाटािेत पढ
ु ील भागात सतत उत्सक
ु ता
ननमाषण व्हािी थोडक्यात बाल िाचकाची कथेबद्दल अशी उत्कींठा
िाढिण्यासाठी अनुदान न करता येणाऱ्या गोटटीींची ननममषती करण्याची
क्षमता म्हणजे अनु मेहता असे आपल्याला म्हणता येईल.
.४)बालमानस सींबत
ीं ा-बालसाहहत्याचे चौथे महत्त्िाचे िैमशट्य म्हणजे
बालमानस सींबींधता. लहान मुलाींच्या गोटटी मलहहणे अनतशय अिघड
मानले जाते. याचे कारण असे की , लहान मल
ु ाींच्या गोटटी मलहहण्याकरता

22
लहान मल
ु ाींसारखे मन ही असािे लागते .ननदान लहान मल
ु ाींचे मन
जाणन
ू घेण्याची क्षमता असािी लागते .ही क्षमता म्हणजे बालमानस
सींबींधता. लहान मुलाींच्या मनाची जोडलेले असणे म्हणजे बालमानस
सींबोधता. लहान मुलाींचे बालमानस सींबींध आता नसेल तर मुलाींचे मन
ओळखता येत नाही त्यामळ
ु े त्याींना आिडणारे साहहत्यही मलहहता येत
नाही. लहान मुलाींचीं मन हे क्षणाक्षणाला निे निे रीं ग दाखिणारे अद्भत
ु
गोटट आहे .ते अनतशय स्िच्छ स्पटट करणारीं असतीं बरे चदा मोठी माणसीं
त्याींना मशकिून मशकिून त्याींच्या ननटकाळजीपणा सरळपणा ननटपापपणा
नाहीसे करण्याचे काम करतात कारण या जगात जगायचे तर कपटीपणा,
सरळपणा, ननटपापपणा असून चालत नाही असे मोठ्या माणसाींना
प्रामाणणक पणे िाटत असते. लहान मुलाींच्या मनाचे गुणधमष आपण
पाहणार आहोत.. नतथेच एिढे लक्षात घ्यायचे की लहान मल
ु े कशा
पद्धतीने विचार करतात हे ज्जयाला कळू शकेल तसेच लहान मल
ु ाींच
साहहत्य मलहू शकतो.
*सलरलुंर् –
या घटकाींमध्ये आपण बालसाहहत्याची काही िैमशट्ये आणण
बालसाहहत्याची काही िैमशट्ये पहहली बार आहे त्याची कल्पना
मशलेदार म्हणून आपण पाहहले म्हणजे प्रत्यक्ष अष्स्तत्िात
नसलेल्या गोटटीचे कल्पनेने गचत्र रीं गिण्याचे िास्तिात नसलेले
एक अद्भत
ु जग ननमाषण करण्याची क्षमता परीं परा मोडून अिास्ति
गोटटीींचे िास्तिा प्रमाणे हे तुपूिक
ष मान्य करून एक िेगळीच कल्प
कल्प सटृ टी ननमाषण करणे यालाच म्हणतात िाचकाची कथेबद्दल

23
 ची उत्कींठता िाढविण्याची अनम
ु ान न करता येणाऱ्या गोटटीींची
ननममषती करण्याची क्षमता म्हणजे अनभ
ु ि येतात मुलाच्या
भािनाींशी एकरूप होऊन बालमनाचे गण
ु धमष लक्षात घेऊन
मलहहण्याची क्षमता म्हणजे बालमानस समता विचार करणारी
अनेक उदाहरणे आपण पाहहली..
*ननष्टकषा -
बालसाहहत्याच्या भाषेचे श्रुती मधुरता छोटी सुटसट
ु ीत
िाक्यरचना िणषन परत अचूक शब्दयोजना इींहद्रय सींिेदनाींचा जागिण्याची
क्षमताही िैमशट्ये आपण पाहहली पन
ु राित्ृ ती एखादा स्िर लाींबिणे
एखाद्याचा स्िरािर विराम उद्गार प्रश्न या गोटटीींचाही बालसाहहत्याच्या
भाषेत महत्त्ि आहे या गोटटीचे ननरीक्षण आपण केले आहे .

24
 १. ४ बलर् सलहहत्यलचे प्रयोजन
उहिष्टटे -
या घटकाच्या ध्यानात केल्यानींतर तुम्हाला साहहत्याचे
प्रयोजन म्हणजे काय? साहहत्याचे विविध योजना कोणती असतात
ते समजेल .प्रोड साहहत्याची ि बाल साहहत्याचे प्रयोजन िेगळी
असतात का हे समजेल बालसाहहत्याची प्रयोजने कोणती हे समजेल
१) मनोरीं जन ,ज्ञान विस्तार ि आनींद ननममषती कोणती हे समजले
प्रयोजनाचे साहहत्यननममषती स्थान कोणते ते समजेल.
प्रस्तलविक -
यापूिी घटकाींमध्ये आपण बाल साहहत्याचे स्िरूप समजून घेतले
बाल साहहत्याची िैमशट्ये अभ्यासली या घटकाींमध्ये आपण
बालसाहहत्याची विविध प्रयोजनाींचा अभ्यास करणार आहोत.बाल
साहहत्याच्या अभ्यासात साहहत्याला प्रयोजन असते का? हा प्रश्न
नेहमी विचारला जातो. तो बालसाहहत्याची बाबतीत विचारला
जाऊ शकतो. या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी आपल्याला
बालसाहहत्याचा थोडा विचार करािा लागेल. त्यानींतर बाल
साहहत्याचे प्रयोजन कोणती असू शकतात यासींबींधी सविस्तर
माहहती स्पटट करूया. बाल साहहत्य ननममषतीला प्रयोजन घेतो
असते असे आपल्याला ननष्श्चत म्हणता येईल मग हे प्रयोजन
कोणते याविषयी ननष्श्चतपणे साींगता येईल का बालसाहहत्याला
एकच एक प्रयोग असत नाही अनेक प्रयोग झाले असू शकतात

25
 यापैकी मख्
ु य प्रयोजन ए कोणती हे आपण पढ
ु ील मद्द
ु याींच्या
आधारे स्पटट करू.

सलहहत्यलचे प्रयोजन -
एकूण सिष साहहत्य बाबत प्र योजनाींना विचार करतात केला जातो असे
हदसते सींस्कृत ि पाश्चात्य काव्यशास्त्र साहहत्याचे प्रयोजन बाबत काही
विचार माींडले गेले आहे त काही त्याने साींगगतलेली आहे त आत्मविश्िास
ष्जज्ञासा ित्ृ ती मनोरीं जन आनींद या योजनाींची थोडक्यात माहहती आपण
घेऊ या कोणतीही असू शकतात ते बघू या व्यनतररक्त अन्य कोणते
असतात ते बघन
ू
१)यश -
यश हे उत्तम साहहत्यननममषती मुळे लाभू शकते म्हणजे उत्तम
साहहत्यननममषतीचा पररणाम ‘यश ममळणे' होऊ शकतो.पण त्याींना यश
ममळािे एिढाच उद्देश लेखक साहहत्य ननममषती करत नाही. तसेच यश
ममळािे म्हणून बालसाहहत्यकार बालसाहहत्याची ननममषती करत नाही.
२) अथाप्रलप्ती -
या बाबतीतही हे च म्हणता येईल साहहत्यननममषती ने
अथषप्राप्ती होऊ शकते आणण केिळ अथष प्राप्तीसाठी सहसा कोणी
व्यािसानयक लेखक सोडल्यास साहहत्य ननममषती करत नाही
बालसाहहत्यकार धनप्राप्तीसाठी साहहत्यननममषती करत नाही

26
३) प्रचलर -
प्रचारासाठी साहहत्याचा उपयोग करून घेतला जातो प्रचार
करणे हे साहहत्य ननममषतीचे प्रयोजन असू शकत नाही
बालसाहहत्यात तर प्रचार येऊ शकत नाही.
४) विरे चन -
ही ग्रीक साहहत्य विचारातील कल्पना आहे . विरे चन म्हणजे
मनातले सगळे विचार माींडले जाऊन मन साफ होणे.
साहहत्यननममषती येथील लेखक जणू स्ितःच्या मनात विचार
आपल्या खोल दबलेल्या कल्पना माींडत असतो स्ितःच्या मनातील
विचार कल्पना माींडत असतात आणण या विचारापासून सट
ु का
होऊन त्याचे मन साफ होत असते या प्रयोजनाचा िाचकाच्या
बाजन
ू ेही विचार करता येतो साहहत्य िाचताना िाचक अनेकदा
भािनाींनी उचींबळून येतात काही िेळा त्या पात्राींच्या समरस होऊन
तो त्या पत्राचे अनुभि घेतो आणण या अनभ
ु िाींचे उचींबळून जाणे
याचा अनुभि घेतला.
स्िप्नरुं जन –
स्िप्नसटृ टीत रमान होणे म्हणजे स्िप्नरीं जन हे एक
प्रकारे िास्तिाशी फारकत घेणे असते . लेखक हजारो प्रती सटृ टीचा
ननमाषता असतो .आणण प्रनतसटृ टी रममाण होऊन तो िास्तिापासून
द ू र जाऊ पाहतो . त्याच रीं प्रमाणे काही िेळा शक्य आहे पण
िास्तिापासून दरू पडणे हे साहहत्यननममषतीची प्रयोजन असू शकत
नाही बालसाहहत्य सुद्धा एक निीन लेखक

27
विज्ञान त्यामुळे स्िप्नरीं जन हे बालक साहहत्याचे प्रबोधन होऊ शकते.

५) आत्मलविष्टकलर -
साहहत्य हे लेखकाच्या अनभ
ु िाींचे प्रकटीकरण असते. साहहत्याच्या
माध्यमातन
ू लेखक दे जणू स्ितःला शोधत असतो स्ितःला व्यक्त
करा असतो हा आत्माविटकार हे साहहत्याचे प्रयोजन असू शकते
परीं तु बालसाहहत्य हा स्ितः शोध म्हणता येणार नाही पूिष साठी
उत्तम सोय होऊ शकते.उद्उद्बोधन साहहत्यातन
ू उद्बोधन होऊ
शकते उद्बोधन हास आहे त्याचा पररणाम आहे पण
उद्योगधींद्यासाठी साहहत्य ननममषती केली तर ते दे शाचे स्िरूप येते
बालसाहहत्य ननममषतीच्या सुरुिातीच्या काळात उद्बोधन हा
बालसाहहत्य ननममषतीतील हे तू असायचा कालाींतराने बालमानस
साहहष्त्यक शास्त्रज्ञ सींपहदत साधीं निे असे साहहत्य साींगा त्यामळ
ु े
कलाकाराींचे उद्बोधक हे बाल साहहत्याचे प्रयोजन राहहले नाही.

28
 ६) स्जज्ञलसल -
ष्जज्ञासा ित्ृ ती काही साहहत्याचे पररणाम आहे . पण ष्जज्ञासा ित्ृ ती
साठी साहहत्य लेखन करत नाही. बालसाहहत्याच्या बाबतीत
बोलायचे तर बालाींसाठी ,त्याींच्या ष्जज्ञासू ित्ृ ती साठी बरे च साहहत्य
मलहहले जाते. कारण ज्ञान आणण मनोरीं जन एकाच िेळी साध्य
करते. तेच बालसाहहत्य असल्याने ष्जज्ञासा ित्ृ ती हे काहीिेळा बाल
साहहत्याचे प्रयोजन ठरू शकते..
७) मनोरुं जन -
मनोरीं जन हा प्रौढाींच्या साहहत्याचा हे तू नसेल पण
ू ष व्यािसानयक लेखन
सोडल्यास परीं तु बालसाहहत्याचे मात्र मख्
ु य प्रयोजन मनोरीं जन हे च
हदसते .
८) उच्चतर आनुंद -
साहहत्य ननममषती मध्ये होणारा आनींद हा श्रेटठ दजाषचा असतो हे
सिाांनाच मान्य होण्यासारखे आहे साहहत्यननममषतीच्या सिष प्रजेने
बाजूला पडतात आणण आनींद हे च एकमेि प्रयोजन ठरते याचे कारण
हा सिषश्रेटठ आनींद ममळतो हे होईल त्यामळ
ु े प्रौढाींच्या साहहत्यननममषती
मागे आनींद हे च प्रयोजन असते असे म्हणता येते.
*बलर् सलहहत्यलचे प्रयोजन-
साहहत्याचे प्रयोजन कोणती ते आपण पाहहले िेगिेगळ्या बाल

ु तकात ककींिा मामसकात साहहत्याचा कोणत्या प्रयोजनाचा उल्लेख

पस्
केला आहे त्या आपण पाहहली यािरून बालसाहहत्याची काही प्रमख
ु
प्रयोजने आपल्याला ननष्श्चत करता येतील

29
१) मनोरुं जन -
लहान मल
ु ाींचे मनोरीं जन करणे हे बालसाहहत्याचे मख्
ु य प्रयोजन
होते .साने गुरुजीींनी म्हटले आहे .
”करी मनोरुं जन जो मर्लुंचे
जडेर् नलते प्रभर्
ू ी “
त्याचे मनोरीं जन म्हणजे मनाला आनींददायी होईल. असे करणे
मनाला आनींददायी होणार या गोटटीमध्ये मुख्यतः कथा श्रिण
येथे मल
ु ाला ध्िनीचा आनींद समजू लागल्यािर दोन्ही मल
ु ाींना श्रिण
सौख्य दे तात. ध्िनी मल
ु ाींना आकवषषत करतो. तान्हे मल
ू पडल्या
जागेिरून एखाद्या िाऱ्याने फडफडणाऱ्या गचींधी कडे पाहून हुींकार
दे ते . पाय हलिते, मोठी उीं च करते, त्यातील अथष कळणे ,सींदभष
करणे कायषकारणभाि करणे गैरे गोटटी क्रमाक्रमाने मल
ु े मशकतात
.म्हणजेच प्रथम ध्िनी, नाद,, ताल, गती इत्यादी गोटटी मल
ु ाींचे
भरपूर मनोरीं जन करतात.
ज्ञलनविस्तलर -
मनोरीं जनाबरोबर ज्ञानही बालसाहहत्यातील ममळत असते. त्यामळ
ु े
ज्ञानविस्तार हे बालसाहहत्याचे प्रयोजन हदसते .मल
ु े थोडी मोठी
झाली की बालगीत आतन
ू त्याींचा भोितालच्या जगाचे पररचय
करून हदला जातो. गिाणकर याींचीं हे गीत पहा
“मनीच्यल कर्ीत झोपर्य कोि
इटकर्ी वपटकर्ी वपल्र्े दोन”.

30
माऊ, काऊ ,हम्मा ,या पशप
ु क्षयाींची झाडे, आकाश, पाणी, िारा या
सगळ्या सटृ टीशी मल
ु ाींचा पररचय गीतातन
ू करून हदला जातो.
मींगेश पाडगािकर म्हणतात
“ टप टप टप कलय बलहे र िलजतुंय ते पलहू
चर् ग आई ग आई पलिसलत जलऊ”.
साहहत्यातून मुलाींना कोणत्या प्रकारचे ज्ञान हदले जाते सटृ टी विषयी
माहहती मुलाींना प्रथम आई कडून होते. ती ही बालसाहहत्याच्या
मदतीने सटृ टीतल्या घटकाींचा पररचय करून दे णारी असींख्य गाणी
उपलब्ध आहे त.

31
 १.५ बलर् मलनसर्लस्त्र ि बलर् सलहहत्य उहदष्ट्य
* बाल मानसशास्त्र ि बाल साहहत्य याींच्या सींबध
ीं ाची स्िरूप
लक्षात येईल. बालमनाच्या गुणधमाषचे कल्पना येईल विविध
ियोगटाच्या कविता मलहहल्या जाणाऱ्या बालसाहहत्य मध्ये कसा
पडतो ते समजेल.
प्रस्तलविक -
मागील दोन घटकाींमध्ये बालसाहहत्याच्या सिष व्याख्या ि
िैमशट्ये भाषेची िैमशट्ये समजून घेतले. या घटकामध्ये
बालमानसशास्त्र आणण बालसाहहत्याची नक्की सींबींध काय?
बालमानसशास्त्र जाणारी व्यक्ती बालसाहहत्य मलहू शकेल का? बाल
मानसशास्त्र ज्ञ जाणता व्यक्तीला बालसाहहत्य मलहहता येईल की
नाही या प्रश्नाींचा आपण विचार करणार एक ज्ञानशाखा म्हणन
ू
मानसशास्त्र गेल्या काही िषाषत महत्त्ि आलेले आहे .
बालमानसशास्त्र शास्त्रातील एक भाग आहे त्याचा उपयोग
बालसाहहत्य कराींना कसा होऊ शकतो हे आपण या घटकाींमध्ये
पाहणार आहोत.
*बलर्मलनसर्लस्त्र
माणसाचे मन आणण त्याचे ितषन या अत्यींत गोड गोटटी समजल्या
जातात .िर िर माणूस काही िागत असला तरी त्याच्या मनात
काय चाललेला आहे .हे साींगता येत ही असा माणस
ू एखादी कृती
इतकी आकष्स्मक कररता करतो की कृतीला अथषच लािता येत
नाही. गेल्या काही िषाांत माणसाचे मन अनाकलनीय आहे .त्यात

32
काय चालू असते त्याचा अींदाज त्या माणसालाही लािता येणार
नाही कारण साींगता येणार नाही . मानसशास्त्र या ज्ञान शाखेचा
उपयोग व्यिहारात अनेकाींना झाला मुलाींना स्ितींत्र बुद्धी मन असते.
ती विचार करू शकतात . याींच्यात ननणषय क्षमता असते. ती चाींगली
िाईट ठरिू शकतात. त्याींच्या सद्सद्वििेकबद्ध
ु ी असते त्याींना
त्याींच्या ियाचे काही श्न असतात. काही समस्या असतील, त्या
सोडिता आल्या नाहीत, एिढा विश्िास ईल त्याींना मोठ्याींकडून
ममळाला नाही तर त्या समस्या उग्र रूप धारण करू शकतात
बालगन्
ु हे गार कशातन
ू ननमाषण होऊ शकतात हे ध्यानात येताच
बालमानसशास्त्र हा मानसशास्त्राचा एक स्ितींत्र विभागच ननमाषण
झाला.लाींचे प्रश्न अनेक प्रकारचे असतात कौटुींबबक कलह, आई-
िडडलाींमध्ये पि
ू स
ष ब
ीं ींध, घटस्पोट हे बहुसींख्य बाल मनोरुग्णाींच्या
समस्येचे कारण सते. कौटुींबबक कलहामळ
ु े याचबरोबर काही तरी
करून कुटुींबीयाींचे लक्ष िेधन
ू घेण्याची रज अभ्यासात मागे पडणे,
बरोबरच्या ममत्राींबरोबर समजून घेताना येणे खोटे बोलणे अशा
अनेक प्रश्नाींना तोंड द्यािे लागते अशा िेळेस मदतीला धािन
ू येऊ
शकतो.एक लक्षात घेतले पाहहजे की मल
ु ाींना स्ितींत्र मन बद्ध
ु ी ि
भािना विचार असतात हे हीत तत्त्ि या शास्त्राच्या मािशी आहे
प्लीज ग्रहीतके बालसाहहत्याच्या सुद्धा साहहत्य आणण बाल
मानसशास्त्रातील परस्परा चा पाया आहे एखाद्या शास्त्राची
इत्थींभूत माहहती असणार आणण त्या माहहतीला सौंदयष रूप साहहत्य
करून दे ता येणीं यात फरक आहे तज्ञ मुलाच्या मनाचे गुणधमष

33
 माहीत असते पण त्या माहहतीला आनींद ननममषती करणारे कथा
कविता बनिणे त्याला जमतेच असे नाही.बाल मनाचे असींख्य
गुणधमष आहे त त्यापैकी काही महत्त्िाचे गण
ु धमष आपण
अभ्यासणार आहोत.
१) ष्जज्ञासा
२) कल्पना वप्रयता
३) अनुकरणवप्रय
४) कृती प्रधानता भत
ु ाची आिड
५) सक्ष
ु म अिलोकन
६) अक्षमता
७) विनोद
८) वप्रयता
९) सींघषष वप्रयता
१०) उत्कटता
११) ननरपेक्ष प्रेमभाि
१२) साहहत्य ननममषती करताना या गण
ु धमाषचा विचार केला जातो.
ज्जयाला लहान मुलाींचे मन उत्तम समजले त्याला उत्तम बालसाहहत्य
मलहहता येते.

प्रकरि २ : बलर्सलहहत्य प्रकलर

उहिष्टटे –
• बालसाहहत्याच्या कथा, कादीं बरी, नाटक, चररत्र इत्यादी गद्य
प्रकाराींविषयी माहहती साींगता येईल
• बालसाहहत्यातील विविध पद्य प्रकाराींची माहहती साींगता येईल.

34
• हे सिष लेखन प्रकार सामर्थयाषने हाताळणाऱ्या साहहष्त्यकाींच्या
काही महत्त्िाच्या कलाकृती विषयी माहहती साींगते.

* प्रस्तलविक -
या घटकात आपण बालसाहहत्याचा विविध प्रकाराची
माहहती करून घेणार आहोत .प्रोडक साहहत्य प्रमाणे बालसाहहत्याचा
विविध प्रकार आहे त. ककींबहुना पौढ साहहत्य पेक्षाही त्यापेक
बालसाहहत्यात प्रकाराींचे िैविध्य आढळते याचे उदाहरण द्यायचे
झाले तर साहहत्यात लघक
ु था दीघषकथा असे काही ठराविक प्रकार
आढळतील पररकथा, प्राणी था, लोक कथा, पौराणणक कथा, इनतहास
कथा , साहसकथा, बोध कथा , नाटककथा, जल कथा असे अनेक
कथाींचे प्रकार आढळतील.कवितेत सुद्धा मशशुगीत ,बालगीत, अमभनय
गीत ,बडबड गीत असे ककतीतरी प्रकार बालसाहहत्य आहे .
साहहत्यप्रकार या अींगाने बालसाहहत्य हे परिडत साहहत्यापेक्षा
अगधक समद्ध
ृ आढळली या घटकाींमध्ये पाच सिष साहहत्य प्रकाराींची
ओळख आपण करून घेणार आहोत..

35
 * बलर् सलहहत्यलचे प्रकलर :
• सलहहत्यप्रकलर म्हिजे कलय?
एखादीं लमलत साहहत्य कृती ननममषतीक्षम भाषेचा जो प्रकार
स्िीकारते त्याला हहत्य प्रकार म्हणता .साहहत्यप्रकाराचे गद्य आणण
पद्य अशा दोन िगाषत स्थल
ू पणे िगीकरण करता येते. साहहत्यात
कथा, कादीं बरी, नाटक, एकाींककका इत्यादी साहहत्य प्रकाराचा समािेश
होतो .पद्य साहहत्य कविता ,गाणे ,सींगीत इत्यादी प्रकाराींचा
समािेश होतो अशाप्रकारे बालसाहहत्यातील साहहत्य प्रकाराींचा
आढािा घेता येईल.
__गद्य सलहहत्य
गद्य साहहत्य कथा ,कादीं बरी, नाटक,, चररत्र ,आत्मचररत्र ननबींध
,लेख, प्रिासिणषने, पत्रे, व्यष्क्तगचत्रे असे अनेक प्रकार आढळतात.

36
 २.१ कथल -
बालसाहहत्यात सिाषत मोठ्या प्रमाणािर आढळून येणार साहहत्य
प्रकार म्हणजे कथा. दोन ते पाच िषे या ियात पूिष प्राथममक
मशक्षण सुरू होत असते ..अगदी छो्याछो्या िाक्याींचा कथा
सरु
ु िातीला बाळाला साींगगतले जातात. आपल्याकडे सिाषत जन
ु े
तुम्हा-आम्हा सिाांनी साींगगतले गेलेली असते ती म्हणजे” एक होती
गचऊ एक होता काऊ “अशा छो्या कथन पासन
ू बाळाींच्या
बालसाहहत्याची पररचय ला सुरुिात होते कथा ना्य माणसाच्या
जीिनाचे अविभाज्जय अींग असतात परीं परे तन
ू अनेक िषे चालत
आलेल्या लोक कथा-कहाण्या व्यिहारी औपचाररक मशक्षण
नसतानाही, खेडोपाडी गािोगािी ,घरोघरी प्रत्येक माणसाच्या
जीिनात आनींद ननमाषण करणारे करत आले आहे त.कादीं बरी पेक्षा
कथेला मौहद्रक मल्
ू य आहे कथा िाचली जाते त्याहून जास्त ऐकली
जाते लहान मुलाींना झोपताना जेिताना गोटटी ऐकायला फार
आिडते पींचतींत्रातील कथा या साहहत्य प्रकारच्या लोकवप्रयतेचे
ननदशषक आहे . तथा साहहत्य प्रकारचे अनेक प्रकार बालसाहहत्यकार
होतीं त्यापैकी काही खास भारतीय परीं परे तील आहे त काही पाश्चात्य
बालका त्याचे प्रकार आहे त हे प्रकार पुढीलप्रमाणे
१)प्राणी कथा- लहान मुलाींच्या विश्िात प्राणी हा फार महत्त्िाचा
घटक आहे . आई-िडील, भािींड,े , आजी, आजोबा,, याींच्या नींतर
मुलाींना प्राणी हे आपल्या कुटुींबापैकी ऐक िाटतात. घरात पाळलेल्या
प्राण्याींना सोडून द्यािे लागते. ही त्याींच्या दृटटीने कुटुींब याींच्या

37
विरहा इतकी दख
ु त गोटट आहे . त्यामळ
ु े या प्राण्याींच्या कथा त्याींना
अनतशय आिडतात .इसापनीती, पींचतींत्र यासारख्या ग्रींथाींची भाषाींतरे
होऊन ते सगळीकडे लोकवप्रय झाली ती त्याींच्यातली पात्रे म्हणजे
प्राणी आहे त .म्हणन
ू च मालती दाींडक
े र याींनी नमूद केल्याप्रमाणे हे
प्राणी कथाींची पद्धत फक्त भारतातच होती असे नव्हे रोमन रे न
ओर या नािाच्या एका धत
ू ष कोल्हा चा हकीकतीिरून 30,000
ओळीींचे काव्य लेटररींग ि फ्रेंच भाषेत सुमारे पाचशे िषाांपूिी प्रमसद्ध
झाली आहे प्रिास केला आहे आपल्याकडे या नािाने रूपाींतर झालेले
हदसते काही िैमशट्ये खालीलप्रमाणे साींगता येतील.
१) यातले सिष प्राणी बोलणारे , माणसाप्रमाणे कृती ि विचार करणारे
असतात..
२) यात काही प्राणी खलन प्रित्ृ तीचे ठरिले जातात उदाहरणाथष
लाींडगा, कोल्हा ,गें डा,सस
ु र, मगर, िाघ इत्यादी.
३)या खल प्रित्ृ तीच्या प्राण्याींची शेिटी फष्जती होते ककींबहुना मत्ृ यू
ओडिता.
४)या सिष प्राणी कथाींतन
ू िारीं िार सींस्कार घडिला जातो तो
सज्जजनाींचे रक्षण आणण दृटट शासन हाच.

38
 १) परी कथल –
जे प्राणी कथेचे तेच परी कथेचे. पररकथा ही मशशु, बाल
गटाला जास्त आिडते .जगभर िेगिेगळ्या पररकथा लहान मुलाींकडून
अत्यींत आिडीने िाचल्या जातात ही पररकथा कशी ?असते पऱ्याींचे जग
कशी असते?*तरीही मख्
ु यता अगदी तळहाताएिढी छोटीशी नाजक
ू सींद
ु र
परी असते नतला दोन सुींदर पींख असतात. या पींखाींनी इकडेनतकडे उडू
शकते .ही स्िभािाने दयाळू ,स्नेहशील, सींकटात सापडलेल्याींना मदत
करणारी असते. नतला सींकटात सापडले लोक कुठूनही हदसतात .ते पटकन
मदतीला धािन
ू येते. दिबबींद ू वपऊन फुलातला मध खाऊन ती राहते.
धीकधी पऱ्याींची राणी सद्ध
ु ा असते. या पऱ्याींना घरी िेळेिर परतािे लागते.
पऱ्याींची राणी खद्द
ु पयांना हाताशी धरून माणसाला मदत करते.
फुलपाखराींच्या पींखािर सींद
ु र गचत्रे काढणे. मल
ु ाींना सींद
ु र स्िप्न पाडणे.
ही सगळी कामे पऱ्याींचे असतात.पाश्चात्य साहहत्यातन
ू परी आपल्याकडे
आली. परी च्या जागी आपल्याकडे दे ि, दे िता, यक्ष, ककन्नर होते परी
दे िता यक्ष ककन्नर या सगळ्याींना अनेक मसद्धी िश असतात. िाटे ल
तेव्हा दृश्य /अदृश्य होता येते .कुणाचेही रोख घेता येते िेत उडता येते
गरीब माणसाींना दै िी दे णग्या दे णे, िर दे णे ,कलाींना शाप ककींिा शासन
दे णे याही गोटटी ही सिष मींडळी करतात .परीं तु भारतीय पुराण कथेतील
दे िता, यक्ष िगैरे मींडळी आणण पाश्चात्त्य परी याींच्यात काही भेद आहे .
परीकथेतल्या आणखी एक महत्त्िाचे पात्र म्हणजे चेटककन

39
२) र्ोककथल –
लहान मल
ु ाींना गोटट ऐकण्याचे िेड ज्जया आजीबाईंच्या
गोटटी मळ
ु े लागते त्या सगळ्या लोक करत असतात मौणखक
परीं परे तून चालत आलेल्या असतात .दे शोदे शीच्या लोककथा आहे .
आणण त्याींचा प्रसारही खप
ू झालेला आहे . लोककथा याचा लहान
मुलाींसाठी नसून मोठ्याींसाठी असतात. असे काही िेळा म्हटले
जाते. उदाहरणाथष िेताळ 25 राजपुत्राींच्या गोटटी, कोककळा पष्स्तशी
इत्यादी पुस्तकातील कथा मोठ्याींसाठी चढितात .लोककथा
गोटटीींिर भर दे ते नतच्यातील गोटटी काढून टाकले जातात . स्त्री-
पुरुष सींबध
ीं ाींची िणषने िगैरे गोटटी मल
ु ाींच्या गोटटी मध्ये िगळल्या
जातात .या गोटटीींमधून मख्
ु यता गेलेला असतो. हाच लोककथाींचा
इटट पररणाम दटु टाींना शासन आणण सजनाला विनाश हाच सींकेत
लोककथाींचा ही असतो. यातली अद्भत
ु रम्य त्या मल
ु ाींना गींग
ु करून
टाकणारी असते तेिढ्या माणूस उडणारी सतरीं जी हिे ते दृश्य
दाखिणारा जादच
ू ा गोल टोपी मशिाय यात नेत्रदीपक िैभि याचेही
िणषन असतात.

40
३) परलिकथल -
रामायण, महाभारत ,भागित, अठरा पुराणे या सगळ्याींतन
ू
प्रसींगोपात साींगगतलेली उपकथानके, अनेक दे िताींचे महात्म्य
िणषन करणाऱ्या कथा , शाप आणण िरदानाच्या कथा अशा
अनेक कथाींचा समुद्र म्हणजे भारतीय पौराननक िाींड्मय
धमषभािना जायची खण
ू याींच्यात िाढ करणाऱ्या मानिी स्िभाि
ि दशषन घडिणाऱ्या या कथा आहे त. उदाहरणाथष िाष्ल्मकी,
सावित्री, अश्ित्थामा द्रोण, द्रप
ु द
,एकलव्य ,परशुराम याींच्या कथा द्रौपदीस्ियींिर, सीतास्ियींिर
,,दे ि-दानि, भोजनाची कथा, विटणच
ू े मोहहनी रूप घेऊन
भस्मासुराचा केलेला िध, भीमाचे गिषहरण ,कामलयामदषन अशी
असींख्य कथाींची उदाहरणे साींगता येतील.खास मुलाींसाठी सोप्या
भाषेत पौराणणक गोटटी मलहहण्याचा उपक्रम िा.गो. आपटे याींनी
केला. त्याींनी” महषींचा प्रसाद” या नािाने काही कथा प्रमसद्ध
केले आहे त. पुढे त्याने महाभारतात सोप्या गोटटी, 23 गोटटी
,बाल रामायण, बाल भागित, बालभारत इत्यादी परु ाणकथाींचे
सींग्रह प्रमसद्ध केले .आणण पण्
ु यातील गचत्रशाळा याींच्यातफे
परु ाणकथाींचे छोटे -मोठे सींग्रह प्रकामशत होऊ लागले.
पुराणकथाींमध्ये बद्ध
ु कथाींचा समािेश केला जातो. बद्ध
ु कथाींना
जातक कथा म्हणतात .कथाींचा सींग्रह दग
ु ाषबाई भागित याींनी
41
 केलेला आहे .. बालाना योग्य अशा परु ाणकथाींच्या सींदभाषत विकृत
क्षबत्रय महादे िशास्त्री जोशी याींना िाटते ग म िैद्य. अशा अनेक
लेखकाींची नािे घेता येतील.
४) इनतहलस कथल-
परु ाणातल्या गोटटी प्रमाणेच इनतहासातही थोर परु
ु षाींच्या
चाररत्र्यात अशा अनेक कथा आहे त की ज्जया बाळाींना त्या थोर
पुरुषाींच्या धैयष साहस धीरोदात्तपणे चातुयष शौयष स्िामभमान अशा
अनेक गण
ु ाींचे दशषन घडवित इनतहास कथा म्हणजे काय
एखाद्या इनतहासप्रमसद्ध व्यक्तीच्या आयटु यातली एखादी छोटीशी
घटना इनतहासाच्या पद्धतीत नुसती राजकीय-सामाष्जक
तपमशलासह कालक्रम दे ण्याऐिजी त्या छो्याशा घटना रीं गिन
ू
साींगन
ू व्यष्क्तरे खाींना उच्च उदात्त बनिन
ू त्याींच्या कतत्षृ िाला
उजाळा दे णाऱ्या लमलत शैलीत जी कथा साींगगतली जाते ती
कथा प्रमाणे इनतहास रीं जक बनिून साींगता येतील अशा काही
घटना आहे त.

42
 कथल

द्रोण नािाचा ब्राह्मण एक गािात राहत होता. तो अनतशय

गरीब होता. पूजापाठ करून जे द्रव्य ममळे त, त्यािरच तो आपला
उदरननिाषह करीत असे. एके हदिशी एका यजमानने त्या गरीब
ब्राह्मणाला दोन चाींगल्या दभ
ु त्या गायी दान हदल्या.दानात
ममळालेल्या त्या दोनी गायी त्यानीं घरी आणल्या अन ् त्या
हदिसापासून त्या ब्राह्मणाचीं दै न्य पळालीं. एके काळी मशळी पोळी
भाजी खाणार तो ब्राह्मण! गािात दध
ू , दही, लोणी, तप
ू विकून
घरातही दध
ू भाकरी खाऊ लागला.द्रोण ब्राह्मणाच्या त्या दोनही सींद
ु र
गायीींिर एका चोराची नजर होती. सुयोग्य सींधी बघायची अन ्
ब्राह्मणाच्या या दोन्ही गायी पळिायच्या, असा त्या चोराचा डाि
होता. एका अिसेच्या अींधारात तो चोर त्या गायी चोरून नेण्यासाठी
येत असताना िाटे तच त्या चोरीचा गाठ एका राक्षसाबरोबर पडली.
परस्पराींनी एकमेकाींना 'तू कुठे अन ् का जातोस,' ते विचारलीं.चोर
म्हणाला, 'मी द्रोण ब्राह्मणाच्या गायी चोरायला चाललो आहे . पण तू
कुठे चालला आहे स?'अरे , मी तर प्रत्यक्ष त्या ब्राह्मणालाच मारायला,
त्याचे भक्षण करायला चाललो आहे . ह्या ब्राह्मणानीं मींत्र-तींत्र करून
माला दरू घालिायचीं, माझीं अन्न-पाणी तोडलींय, पण आज मी
त्यालाच खाणार आहे .झालीं! दोघाींचही लक्ष एक ननघालीं. दोघाींनी
मैत्रीचा हात पढ
ु े केला. तो चोर अन ् राक्षस हे दोघीं त्या ब्राह्मणाच्या
दाराींत आले. दोघाींनीही घरात डोकािन
ू पाहहले, तर तो ब्राह्मणबबचारा

43
 शाींत झोपला होता. राक्षस ब्राह्मणाला खायला जाणार, तोच
चोरम्हणाला, अरे थाींब! मी आधी दोन्ही गायी घेऊन जातो, मग तू
त्याला खा. त्यािर राक्षस म्हणाला, िा रे िा! मोठा शहाणाच आहे स
की त!ू तू गायीींना नेताना त्या हीं बरल्या, तर तो जागा होणार नाही का
! मग मी काय करू?राक्षसाचीं हे म्हणणीं चोराला पटे ना अन ् चोर
आपली घाई सोडेना. असीं करता-करता हळूहळू त्याींचे एकमेकाींचे
आिाज तापू लागले. परस्पराींतला सींिाद सींपू लागला. अन ् िाद-
वििादभाींडणींचालझ
ू ाली.त्यात त्या दोघाींनी आपल्या मोठ्या आिाजचीं
भात राहहलीं नाही. ते आिाज ऐकून गायी हीं बरल्या. मोत्यानीं भींक
ु ायला
सुरूिात केली. ब्राह्मणही झोपेतून जागा झाला. त्याने राक्षस अन ्
चोराला पकडून आरडा-ओरडा केला. त्या आिाजानीं शेजारी मींडळी
काठ्या, मशाली इ. घेऊन धाित आले. त्याींना पाहून राक्षस आगलील
आणणचोरलोकाींनापाहूनधम
ू पळूनगेला.

तलत्पया : फुकट शब्दानीं शब्द िाढिून िादवििाद करू नये. भाींडणाने

फायदा तर होणे दरू च, पण अनेकदा नक
ु सानच होते
२.२ बलर्कलदुं बरी
बथषडे बालसाहहत्यातील दस
ु रा प्रकार म्हणजे कादीं बरी कादीं बरी
हा साहहत्य प्रकार प्रामख्
ु याने कुमार ककशोरी ि याला अनक
ु ूल
आहे पण छो्या मल
ु ाींना गोटटी जरी आिडत असतीं मोठी गोटट
आिडत असली तरी कादीं बरी आिडत नाही कादीं बरी हे अनेक
तअसलेल्या एखाद्या रस्त्यािरील केंद्रिती जागी सारखे असते

44
 आणण कधी नतची िाढ होत असते नतला अनेक महत्त्िाची अींगे
असतात कथानक उपकथानके िातािरण व्यष्क्तरे खा ि प्रसींग
लेखकाचे गचींतन ही सिषच सिषच कादीं बऱ्याींमध्ये असतील असे
नाही…चररत्रनायकाच्या जीिनातील समग्र गोटटी जाणन
ू घ्यािे
असे त्याींना िाटत असते या दृटटीने कादीं बरी हा साहहत्यप्रकार
ज्जयाींना त्याींना जिळचा िाटू लागतो बाळासाहे ब कादीं बयाषचे काही
प्रकार पाहता येतात.
साहहत्य प्रसि िेदना सहन करून ननमाषण झालेली बालकादीं बरी –
गाींि मशिारातील कफननक्स
जयमसींगपरू येथील कवितासागर प्रकाशन सींस्थेचे प्रकाशक गुरूतुल्य ममत्र डॉ.
सुननल दादा पाटील याींनी ‘गाींि मशिारातील कफननक्स’ ही बालकादीं बरी
मोठ्या आपल
ु कीने पाठिली पस्
ु तकातील टापहटपपणा, मजबत
ू बाींधणी या
प्रकाशककाकडील विशेष गण
ु ाींमळ
ु े ही कादीं बरी अगधक खल
ु ली आहे . सदर
पुस्तकाींला बालकुमार साहहत्य सींमेलनचे माजी अध्यक्ष आणण जेटठ
साहहष्त्यक गोविींद गोडबोले याींनी पाठराख केली असून बालविश्िात रममानीं
होऊन मलहहण्यात डॉ. श्रीकाींत पाटील ही यशस्िी झाले आहे त. िास्तिाकडे
डोळसपणे पाहता अनेक भल्या बु-या गोटटी नजरे स पडतात. ज्जयािेळी
लेखन कौशल्य अिगत नव्हतीं त्यािेळी मौणखक िाङमयाद्िारे लहानग्याींच
मनोरीं जन केल जात असे. त्याचाच एक भाग म्हणून आपण आजीच्या
गोटटीींकडे पाहतो. त्यानींतर लेखन कलेचा उदय झाला आणण मौणखक
िाङमयाींने लेखणीचे रूप घेतले.त्यानींतरच्या काळात अनेकाींनी साहहत्याच्या
िेगिेगळ्या प्रकारात मलखाण केले त्यातील एक थोडासा अिघड समजला

45
जाणार प्रकार म्हणजे बालसाहहत्य होय. बालसाहहत्यात मल
ु ाींची आकलन
क्षमता, त्याींचीं जगणीं समजन
ू घेऊन केलेली साहहत्य ननममषती अव्िल ठरते
याचाच प्रत्यय ‘गाींि मशिारातील कफननक्स’ िाचताना येतो.कथेतील नायक हा
‘पक्या’ असून स्मशानातील झोपडी, पक्याची हुशारी, प्रेताींची मभतीनसून
भक
ू े साठी जगण्याची मभती आणण समपषक शेिटात कथन केल्याप्रमाणे
प्रकाशची पोमलस अगधकारी पदापयषतची झेप हे अगदी सारचीं मनात रूींजी
घालून जातीं. साहहष्त्यक डॉ. श्रीकाींत पाटील याींचा व्यासींग दाींडगा असल्या
कारणाने बालाींच्या मनािर सींस्काराची बीजे त्याींनी अगदी चाींगल्या प्रकारे
रोिली आहे त.सराषस बालसाहहत्यात मल
ु ाींच्या मनोरीं जनाबरोबर योग्य सींस्कार
दे ऊन त्याींच्या आयटु याला िळण हदले जाते. ते काम ही डॉ. श्रीकाींत पाटील
याींनी चोख पार पाडले आहे . ‘गाींि मशिारातील कफननक्स’ ही कादीं बरी ग्रामीण
भागाचा विचार करता मल
ु ाींच्या मनाचा ठाि घेणारी ठरे ल पण शहरी
मल
ु ाींच्या दृटटीने विचार केल्यास लेखकाच्या बोलीभाषेतील काही शब्द
तेथील मल
ु ाींना लिकर उमगतील असे िाटतीं नाही. त्यासाठी प्रमाणभाषेतील
उच्चार मागे नमुद केल्यास िािगीं ठरणार नाही.सींकट ककतीही मोठी असली
तरी ती झेलणा-याींच्या हठकाणी ष्जद्द, गचकाटी आणण पराक्रम असेल तर तो
त्याच्या सींकटाचीच राख करतो आणण यशाला गिसणी घालण्यासाठी
आकाशात झेप घेतो. असा मौमलक सल्ला दे ऊन जीिन हरण्यासाठी नसून
जीिन कण्यासाठी आहे असे साींगणा-या ि बालसाहहत्यात एका चाींगल्या
साहहत्य कृतीचा समािेश करणा-या डॉ. श्रीकाींत पाटील याींना प्रहदघष साहहत्य
मलखाणाींस शुभेच्छा! तसेच कवितासागर प्रकाशन सींस्थेचे प्रकाशक डॉ. सुननल
दादा पाटील याींचेही मनोमन आभार.- प्रमोद जा.चाींदेकर, चींदगड (कोल्हापूर)

46
अद्भत
ु रम्य -पौराणणक ,ऐनतहामसक, विज्ञान, निलकथा रहस्य, प्रधान.

२. बलर्नल्य -
नाटक ही गोटट मळ
ु ातच माणूस नतच्या स्िभािाला आिडणारी
आहे नाटकाला प्रयोग असल्याने दोन्ही माध्यमाचा िापर करून
नाटकाला अनभ
ु ि घेता येतोकल्पनाशक्तीचा िापर करून
डोळ्यासमोर एखादी घटना आणण्यापेक्षा येथे प्रत्यक्ष
घटनास्थळी समोर साकार केली जाते हे मुलाींना केव्हाही जास्त
आिडणारे आहे .बालना्य म्हणजे मुलाने सापडलेले मुलाींसाठीचे
माझाच याींनी िीस िषाषत केलेल्या प्रयोगानींतर आपले चाइल्ड
ड्रामा हे पुस्तक 1958 मधील प्रमसद्ध केले त्याींच्यामते ना्य
म्हणजे कृती करणे त्याींच्यासाठी योजनापि
ू क
ष धडपडणे मोठी
कायष प्रित्ृ ती आहे आयुटयाच्या अींतापयांत माणसे सुदृढ बाींधली
गेली आहे .ना्य क्षेत्रातील अनेक विद्िानाींनी विचार माींडले आहे
त्यािरील बालना्य विषयी ही महत्त्िाच्या विचार आपल्या
समोर स्पटट करत आहे .प्रिडा चे नाटक मलणखत असते त्यात
प्रेक्षकाींची उपष्स्थती आिश्यक असते असण्याची गरज नाही
त्याला प्रेक्षकाींची उपष्स्थती घातकच ठरते मल
ु ाींच्या दृटटीने खेळ
आणण नाटक एकच नाटकाींना रीं गभम
ू ीची ही गरज नाही. त्याला
प्रेक्षकाींची उपष्स्थती घातक ठरत.मुलाींच्या दृटटीने खेळ आणण
नाटक एकच.बाला नाटकाींना रीं गभम
ू ी ची गरज नाही.बाल नट ि
बाल प्रेक्षक एकाच पातळीिरील आहे .बालना्याची सजािट ही

47
स्िाभाविक हिे त्यात मल
ु ाींनी तयार केलेल्या िस्तू असल्या तर
जास्त चाींगलीं असे तत्ि असले तरी बालरीं गभम
ू ी अष्स्तत्िात
आली त्यात मुले नाटक सादर करू लागली.
*बलर्नल्यलची स्िरूप
भाषा समाज त्याींच्या भाषेत फारशी ना्यमयता नसते भाषेचे
िैभि नसते सींिाद ना जोडण्यासाठी फक्त आिश्यक असतात
आणण हा सींिाद आपेक्षा कृती हदसला तर मुलाींना जास्त आिडतो
ककशोर/ कुमार याींना सींिादातील विनोदाची गींमत ककींिा भाषेचे
लमलता थोडेफार कळू शकते.दे विदास बागल
ु नाटकाच्या
भाषेसींबींधी बोलताना म्हणतात बाल नाटकातील भाषा हे देखील
अभ्यासाची बाब आहे कताष कमष कक्रयापद याींची ष्स्थती फारशी
बोलत नाही सभ
ु ावषते ते बनिीत नाही प्रसींगी वप्रया पदाींना फाटा
ममळतो उत्तर द्यायचे ते दे खील प्रश्नाींच्या स्िरूपात भरून
गेलेले काही शब्द िापरतात.
*घटनलप्रधलन
घटनाप्रधान कृती प्रधानता हा बालना्य चा प्रमाण मल
ु ाींच्या
क्रीडाप्रेमी कृनतशील स्िभािामुळे नाटकात घटना नसतील तर
मुले ती पाहत बसणारच नाही.*स्िभाि गचत्रण व्यक्ती या फक्त
घटना घडिणाऱ्या म्हणून नाटकात येत असल्याने व्यक्तीींच्या
स्िभाि गचत्रणाला बालना्य काहीच महत्त्ि नाही येथे सटृ ट
ककींिा दृटट अशा दोनच प्रकारच्या व्यक्ती आढळतात.बालना्य
दोन प्रकारचा विनोद जास्त आढळतो एक शाष्ब्दक विनोद दोन

48
प्रसींगननटठ विनोद विनोद एखादे पात्र विसरभोळे घेतले तरच
अन्यथा शाष्ब्दक विनोद ि घटनाींमधन
ू घडणारी विनोदननममषती
जास्त आढळते रीं गभूषा िेशभूषा पाश्िषसींगीत प्रकाश योजना या
गोटटी मात्र नाटकाच्या बाबतीत महत्त्िाच्या असतात कारण
बनिण्यासाठी या गोटटी सहाय्यभत
ू ठरतात.*नाटकात घडणाऱ्या
प्रसींगाींची साखळी म्हणजे सींविधान मल
ु ाींचे अनभ
ु ि विश्ि मोठे
नसते त्यात फार मोठे सींघषष नसतात बालना्य तील
सींविधानकाचा ओघ गमती कडे िळलेला हदसतो.#बालना्य
पेक्षा एकाींककका ककींिा छोटे से नाटक ले मल
ु ाींना आिडू शकते
बाल ना्याचा कालािधी एक ते दोन तासापयांत असािा या
पेक्षा जास्त काळ लहान मल
ु ाींना एका जागी बसिले थोडे कठीण
असते.*गनतमानता, िेगिान हालचाली, घटना या बालना्यातन
ू
महत्त्िाच्या असतात.*बालना्य सींिादापेक्षा हे घटनाींना कृतीला
अगधक महत्त्ि असते विनोदी सींिादापेक्षा विदष
ू काचे विनोदी
शाळे त मुलाींना पोट धरून हसितात. नाटकाचे सींिाद छोटे
म्हणायला लक्षात राहायला सोपे स्िाभाविक असािे लागतात.
*चररत्र-आत्मचररत्र
चररत्र आत्मचररत्र हे प्रकार अथाषतच कुमार ककशोर
ियोगटासाठी आहे . ज्जया कारणाने कुमार ककशोर ियातील मुले
सहज कथान कडे आकवषषत होतात. त्याचकारणाने म्हणजेच
विभूती पज
ू नाचे सिय असल्याने मल
ु ाींना थोरामोठ्याींची चररत्रे

49
 अनतशय आिडतात .मराठी चाररत्र्य िाड़्याचे दालन दालन
समद्ध
ृ हदसते.*चररत्र साहहत्यातन
ू प्रमख्
ु याने थोर व्यक्तीींची
ऐनतहामसक महत्त्ि असलेल्या व्यक्त
२ बालकविता -

साने गरू
ु जी, िा. गो. मायदे ि, भिानीशींकर पींडडत, ताराबाई मोडक,
गोपीनाथ तळिलकर, शेष नामले, ग. ह. पाटील, सींजीिनी मराठे , शाींता
शेळके, िगैरे मींडळी स्िातींत्र्यपूिक
ष ाळाचा उीं बरठा ओलाींडून उत्तरकाळात
आली. बालकाव्य सोफ्या शब्दातले, नादमधुर, मुलाींच्या विश्िातल्या
विषयाींिर, पण छोटे च असले तर मल
ु ाींना ककती आिडते हे बालकिी, रे .
हटळक ि दत्त किीींनी पूिीच पटिून हदले होते. मायदे ि, शाींता शेळके,
ग. ह. पाटील, राजा मींगळिेढे ह्याींनी मलहहलेल्या कविता गोड नन मुलाींना
सहज समजतील अशा आहे त. पुढील काही ओळीिरून बालकाव्याच्या
प्रिाहाला हळूहळू कसे िळण ममळाले ते लक्षात येत.े
‘थेंबल थेंबल थलुंब थलुंब, दोरी तझी र्लुंब र्लुंब; आकलर्लर्ल पोचर्ी, नतथे कर्ी
खोचर्ी –(पलऊस–
तलरलबलई मोडक ).
‘कधी कधी मज िलटे जलिे उुं च ढगलुंच्यलिर’, दो हलतलुंनी रविचुंद्लुंचे हर्िलिे
झुंबर (सुंजीिनी मरलठे ).‘सदलकदल पहलर् तेव्हल चचुंतू आपर्ल चचुंतलतूर-
आभलळलर्ल नलही खलुंब, चुंद् रलहतो र्लुंबर्लुंब, समद्लर्ल
नलही झलकि, कोि करीर् चलुंदण्यलची रलखि ? ( रलजल मुंगळिेढेकर ).

50
चचउतलई चचउतलई ! कलयरे चचमिल ? हल बघ आिर्लय मोत्यलचल दलिल .
पि ठे िलयचल कठे ?
त्यलत कलय मोठुं ? बलुंधू यल घरटुं ! ( र्ीर्लिती भलगित ).
आई जरल ऐक मलझुं, आतलच खलऊ दे ऊन टलक, दलदल र्िकर येिलर नलही,
नको पलहूस त्यलची
िलट. आई जरल ऐक मलझुं, आज र्लळे त नलही जलत, पोट जरल दखतय
मलझुं, तर्लही सोबत हिी
घरलत ! ( समनत पलयगलुंिकर ).
बालकाव्याींचा ओघ कल्पनाजगतातन
ू रोजच्या विषयाींकडे, िास्ति
जगाकडे नन अिघडाकडून सोप्याकडे िळला, हे उपयक्
ुष त रचनाींिरून हदसून
येईल. रोज हदसणारी ननसगषदृश्ये, घडणारे प्रसींग याींतला गोडािा मुलाींना
दाखिण्याचा किीींनी अगधक प्रयत्न केला आहे . बालकाव्याच्या प्राताींत
ताराबाई मोडक, सींजीिनी मराठे , शाींता शेळके, लीलािती भागित, सम
ु नत
पायगाींिकर, सररता पदकी, सरला दे िधर, सरोष्जनी बाबर, मींदा बोडस,
िींदना विटणकर, मशरीष पै, तारा िैशींपायन, तारा पराींजपे, िींद
ृ ा मलमये,
विजया िाड, डॉ. वि.म. कुलकणी, सय
ू क
ष ाींत खाींडक
े र, मा. गो. काटकर,
ग. हद. माडगूळकर, राजा मींगळिेढेकर, ग. ह. पाटील, ना. गो. शुल्क,
शरद मठ
ु े , विींदा करीं दीकर मींगेश पाडगाींिकर, आनींद घाटुगडे, महािीर
जोंधळे याींनी मनोरीं जक, सोफ्या, छो्या, सुींदर कविता नन गोड बालगीते
मलहून बालसाहहत्याचा काव्यविभाग खप
ू च फुलिला. ‘साींग साींग
भोलानाथ’ मींगेश पाडगाींिकर ), नन एका तळ्यात होती बदके वपले सुरेख’
( ग. हद. माडगूळकर ) ही गीते कोण विसरू शकेल?हहली कविता आहे

51
"शाप". गमतीदार शब्दयोजना, विक्षक्षप्त कल्पनाविलास - ननखळ मौज
होते आहे . या हठकाणी प्रौढ ककींिा बालियातले अथष माझ्यासाठी तरी
बदललेले नाही. प्रौढ िाचनात कुशल कारागगरी जाणिते, इतकाच काय
फरक.
र्लप
पऱ्याहोतात
शेिटीलठ्ठ,
असेम्हणाला
एक मठ्ठ.
पऱ्याींनीहदला
त्यालाशाप :
पढ
ु च्याजन्मी
झाला साप.
ही पुढची "फूलिेडी" कविता मात्र तशी नाही. आता प्रौढ ियात मी ती
िेगळ्या तऱ्हे ने िाचतो.
फूर्िेडी
एकपरी,फूलिेडी
फुलासारखी ,नेसते साडी.
फुलामधन
ू
येतेजाते;
फुलासारखीच
छत्री घेते

52
 .बबचारीला
नाही मल
ू ;
पाळण्यामध्ये
ठे िते फूल.
यात लहानपणी िेडगळ ककींिा फुलाींच्या सौंदयाषबद्दल िेडी झालेली परीच
हदसली होती. आता ते शेिटचे कडिे अनतशय करुण िाटते. कवितेचा
अथषच बदलतो. पन्
ु हा कविता िाचािी लागते. आणण अगदी साध्यासुध्या
"बबचाऱ्या" शब्दाने काळजात धस्स होते.करीं दीकराींना कुठल्या भरभरलेल्या
शब्दागाराचे पाठबळ लागत नाही. अगदी रोजिापरातल्या शब्दाला ते
विलक्षण धार दे ऊन चालित आहे . माझ्या कल्पनेत असा घरगुती प्रसींग
उभा राहातो आहे . एखादे द:ु खी ननपुबत्रक जोडपे आपल्या ओळखीतल्या
ननरागस छो्या मल
ु ीकडून ही कविता ऐकत आहे त. त्यातन
ू छोटीला
जाणिणारी मजा,आणण त्याच िेळी मोठ्याींच्या काळजाला लागणारे चटके
- कल्पनेतही काटा येतो.पढ
ु ची "परी आणण घर" कविता मला आता
िाचताना िैचाररक िाटते.
परी आणि घर
एकामुलाला
हदसलीपरी;
घातलीष्न्खशाींत,
आणलीन ् घरी.
आणणमग
अगदीखश
ु ीींत

53
 नतला घेतलीन ्
आपल्या कुशीींत.
पडलेस्िप्न
भयींकर
परीचालली
घेऊन घर.
खरे च - आपल्या आिडत्या व्यक्तीला कधी प्रेमाने कुशीत, कधी
बेजबाबदारपणे णखशात घातले, तर ते नाते भयींकर आहे . पण असा
बेजबाबदारपणा ककती सरे आम आपण करतो.या तरुणाला ही सींद
ु री कुठे
बरे भेटली असेल? कसे असतील त्याींच्यातील सींिाद? त्याींच्या
नात्यामधील द:ु स्िप्ने? या कवितेत मला एक मनोिैज्ञाननक कादीं बरी
दडलेली हदसत आहे .अशी ही विींदा करीं दीकराींची बालकविता. बालसल
ु भ
आहे पण बाळबोध नाही. कधी णखदळून बहहमख
ुष करते, तर कधी अलगद
अींतमख
ुष करते.

54
 २.५ बालसाहहत्य मामसक
स्वातंत्र्यापवू ीची शालापत्रक, आनंद, मल ु ांचे मासिक ही बालिासहत्याची मन:पवू वक िेवा करणारी मासिके .
स्वातंत्र्योत्तर काळात काही वर्ावनंतर शालापत्रक मात्र बदं झाले. १९४७ िाली वीरें द्र असिया यांनी कुमार मासिक
कािले आसण १९५१ मध्ये भा. रा. भागवतानं ी बालसमत्र मासिक कािले. दोन्ही मासिके चागं ली अिनू ही आसथवक
तोट्यामळ ु े पिु े बंद पडली. यानंतर सव. वा. सशरवाडकरांनी कुमार नावाचेच मासिक कािले. अमरें द्र गाडगीळांनी
गोकुळ मासिक कािले. मराठी पाठ्यपस्ु तक मडं ळातर्फे सकशोर हे रंगीबेरंगी सचत्राचं े, बर्याच मजकुराचे मासिक
ु झाले. आनंद, कुमार, मल
िरू ु ांचे मासिक आसण सकशोर ही मासिके अजनू ही आपले िरु े ख िासहत्य बालवाचकांना
नेमाने देऊन मनोरंजनातनू िस्ं कृ सतिवं र्वनालही हातभार लावत आहेत. काही मोठ्याचं ी मासिके सदवाळीिाठी
मल
ु ांकररता परु वण्याही काितात. प्रेसस्टज प्रकाशाने मल
ु ांिाठी चालसवलेल्या सबरबल, टारझन, क्रीडांगण ह्या
सनयतकासलकांतनू मल
ु ांना भरपरू चातयु वकथा, िाहिकथा आसण खेळांच्या कथा व मासहती समळत गेली. वृत्तपत्राचं ी
‘रसववार परु वणी’ व काही िाप्तासहकांची मल ु ांच्या मनोरंजनािाठी मजेदार गोष्टी, गीते, कोडी वगैरे
ु ांची पाने ही मल
देत अितात.

55
प्रकरि३:बलर्सलहहत्यलतीर्प्रमखसलहहत्यकलर

३.१बलर्किी ऊफष त्र्युंबक बलपूजी ठोंबरे

त्र्युंबक बलपूजी ठोंबरे (१३ ऑगस्ट १८९० हे मराठीतील (१९१८ मे ५ -

.एक श्रेटठ ननसगषकिी होते इ१९०७मध्ये .स. जळगािात पहहले महाराटर
कविसींमेलन झाले.या सींमेलनाचे अध्यक्ष डॉ . कान्होबा रणछोडदास
कीनतषकर याींनी त्या सींमेलनात ठोंबरें ना बालकिी ही उपाधी
हदली.बालकिीींची काव्यकारकीदष उणीपरु ी दहा िषाांची होती मराठी लेखक .
आणण किी रे व्हरीं ड नारायण िामन हटळक याींच्याबरोबर त्याींनी
बालपणातील काही काळ घालिला हटळक याींनी .िा.ना .रे व्ह .
.त्र्यींबकमधील प्रनतभा ओळखन
ू त्याींना आपल्या घरी आणले लक्षमीबाई
हटळक याींचे बालकिीींबरोबर मातत्ृ िाचे सींबध
ीं होते बालकिी जेव्हा .
हटळकाींनी ि .टायफॉईडने आजारी होते तेव्हा रे व्ह लक्षमीबाईंनी चाळीस
हदिस त्याींची काळजी घेतलीलक्षमीबाईंनी त्याींच्या . स्मनृ तगचत्रे या
आत्मचररत्रात बालकिीींच्या काही आठिणीींचा उल्लेख

56
कलव्यपररचय
बालकिीींच्या बहुतक
े कविताींत ननसगष मध्यिती असला तरी रूढ अथाषने
ननसगषिणषन हा त्याींच्या कविताींचा हे तू नाही ननसगाषशी तादात्म्य .
पािलेल्या कविमनाचे तेसहजोद्गार आहे त ननसगाषतील विविध दृश्याींत .
म्हणजे हे ननसगाषचे मानिीकरण नाही .त्याींना मानिी भािना हदसतात
.ककींिा अचेतन िस्ति
ू र चेतनारोप नाही‘फुलराणी तील एक कमलका’
.आणण सय
ू कष करण याींची नाजूक प्रीनतकथा ह्या दृटटीने लक्षणीय आहे
ती जेिढी अनतमानिी तेिढीच मानिी आहे .‘अरुण मध्ये पहाट फुलते’
या घटनेभोिती कल्पनाशक्तीच्या विभ्रमाींचे भान हरविणारे जाळे विणले
आहे ; पण त्या केिळ उत्प्रेक्षा नव्हे त त्या घटनेत भाग घेणाऱ्या .
इतकेच नव्हे तर .ननसगाषतील विविध गोटटी नतथे सजीि होतात
कवितेच्या ककमयेने रमसकही त्याींच्याशी एकरूप होतात त्याींमागील .
साध्या .हदव्य आणण मींगल याींच्या कवितेत अलौकककाचा स्पशष होतो
.िणषनात प्रनतकाची गहहरी सूचना लपलेली असतेमढे कराींच्या कवितेिर
बालकिीींचा मोठा प्रभाि होताअगदी अलीकडच्या ग्रेस आणण . ना .धों.
महानोर याींसारख्या परस्पराींहून मभन्न प्रकृतीच्या किीींच्या घडणीतही
बालकिीींचा प्रभाि जाणिेल.रोमाींचिादी सींप्रदायाची विषयाींचे बींधन नको,
ननसगाषचे िणषन, अज्ञेयिाद आणण गूढगुींजन, ओसाड जागेचे ि रात्रीच्या
भयाणपणाचे तन्मयतेने िणषन, अनतमानुष व्यक्तीींचे िणषन, मरणाची
उत्कींठा, स्िप्नाळू ित्ृ ती, दपषयक्
ु त आशािाद, आत्मकेंहद्रतता, समाजाविरुद्ध
बींडखोरी, िस्तुजाताचे िणषन करीत असताना िास्तििादाचा अिलींब न
करता कल्पनािादाचा .अिलींब करणे (आयडडअमलझम)उदासीनता
बालकिीींच्या एकूण कवितेमध्ये उदासीनता व्यक्त करणाऱ्या बारा तेरा-
तरी कविताआहे तकविबाळे ., पाखरास, दब
ु ळे तारू, यमाचे दत
ू , ननराशा,
पारिा, शन्
ू य मनाचा घुमट, काळाचे लेख, खेड्यातील रात्र, सींशय, हृदयाची

57
गींत
ु ागत
ींु , ष्जज्ञास,ू बालविहग ह्या कविता त्याींपैकीच होत.जोपयांत
बालकिीींची तींद्री आनींदी होती तोपयांत त्याींची कविता म्हणजे अलिार‘
कोिळेे अींग, जमश काय फुलाींची मूसहोती ’, पण जेव्हा ही तींद्री
कोळपल्यासारखी झाली तेव्हा त्याींची कविता .च झाली’उदासीनता‘‘शून्य
मनाच्या घम
ु टा .भीषण रूप धारण करू लागली ’हदव्यरूवपणी सटृ टी‘ त’
झाले ’जीवित केिळ करुणासींकुल‘ त पडून’भोिऱ्या‘ काळाच्या, मनाचा
पारिा णखन्न न‘ेीरस एकाींतगीत .गाऊ लागला ’‘अस्मान ला’धरणी‘ ’
.यला लागला’घम
ु ा‘ पणे’घोर‘ ’अिकाळ प्रहर‘ ’राबत्रचा‘ ममळून‘भरले घर
ओके ला दख
ु िन
ू ’मायेच्या हहरव्या राव्या‘ त’मायेच्या हलकल्लोळा‘ ’
.टाकून उडून गेला ’दे हाचे पींजर‘ जीि ’जडता पसरलेला‘‘यमाचे दत
ू ’
.बोलािू लागले
बलर्किीुंच्यल प्रससद्ध कवितल[सुंपलदन]
• आनींदी आनींद गडे
• औदीं ब
ु र
• फुलराणी
• श्रािणमास
बलर्किीुंच्यल कवितल असर्ेर्ी पस्तके[सुंपलदन]
• फुलराणी : बालकिीींच्या ननिडक कविता )कुसुमाग्रज- वि .िा.
मशरिाडकर). ह्या सींग्रहात ५७ कविता आहे त.
• बालकिीींच्या ननिडक कविता - सींपादक) नामहानोर .धों.). या
सींग्रहात ३१ कविता आहे त मशिाय बालकिीींनी मलहहलेली .
.त्याींच्या हस्ताक्षरातील पत्रेही आहे त
• बालकिीींच्या बालकथा (आत्मकथन)
• बालकिीींच्या बालकविता कवितासींग्रह), या सींग्रहात २६ कविता
आहे त(

58
 • बालविहग कवितासींग्रह), सींपादक अनरु ाधा पोतदार -, या सींग्रहात
एकूण ७५ कविता आहे त(.
• समग्र बालकिी (नींदा आपटे - सींपादक)
बलर्किीुंिर सर्हहर्ी गेर्ेर्ी पस्तके[सुंपलदन]
• बालकवि (मराठे .बा.कृ)
• बालकिी (विद्याधर भागित)
• बालकिी : मराठी किी व्यष्क्तगचत्रण), डॉ(दमयींती पाींढरीपाींडे .
• बत्रदल : बालकिी, कुसुमाग्रज आणण इींहदरा सींत याींच्या ननिडक
कविता दत्तात्रय पींड
ु े .डॉ -सींपादक); डॉस्नेहल तािरे ., स्नेहिधषन
ीं हाऊसपुणे-, प्रथमाित्ृ ती या (१९९३ ऑगस्ट १५ :
पष्ब्लमशग
सींग्रहामध्ये सींपादकाींनी बेचाळीस पटृ ठाींची विस्तत
ृ प्रस्तािना
कविताींचा समािेश केला गेला आहे .

अचधक िलचन[सुंपलदन]
• विककस्रोतािर बालकिी याींच्या कविता
• विककमीडडया कॉमन्सिर औदीं ब
ु र या कवितेचे िाचन

59
३.२साने गरु
ु जीीं

साने गरु
ु जीींचा जन्म कोकणातील रत्नागगरी ष्जल्ह्यातील पालगड या गािी
झाला त्या हठकाणी त्याीं .खोताचे काम करीत असत खोताचे घराणे .
साधारणतः िैभिसींपन्न ि श्रीमींत समजले जाते ि त्याींच्या आजोबाींच्या
िेळची पररष्स्थती तशी होती हीपण त्याींच्या िडडलाींच्या .,
सदामशिरािाींच्या िेळेपासन
ू मात्र घराण्याची आगथषक ष्स्थती घसरत
गेलीती इतकी की ., सदामशिरािाींचे घरदारही जप्तीत नाहीसे झाले .
अशाररतीने बडे घर पण पोकळ िासा झालेल्या या घराण्यात २४ डडसेंबर,
इ रोजी पाींडुरीं ग सदामशिाींचा १८९९ .स.जन्म झाला त्याींच्यािर त्याींच्या .
त्याींच्या आईन .आईच्या मशकिणक
ु ीचा फार मोठा प्रभाि पडला होता
त्याींच्या बालमनािर जे विविध सींस्कार केले त्यातूनच गुरुजीींचा
जीिनविकास झाला .
त्यानी इींग्रजी साहहत्यामध्ये एम.ही उच्च पदिी ममळिली होती .ए .
मशक्षण पूणष झाल्यािर त्याींनी जळगाि ष्जल्ह्यातील अींमळनेर येथील
प्रताप हायस्कूल येथे मशक्षक म्हणून सहा िषे नोकरी (१९३० ते १९२४)
प्रताप हायस्कूलच्या िसनतगह
ृ ाची जबाबदारी साींभाळताना त्याींच्या .केली
मशक्षकाला अगधक िाि ममळाला त्याींनी िसनतगह
ृ ातील विद्यार्थयाांना .
स्ितःच्या उदाहरणातून स्िािलींबनाचे

60
धडे हदले, सेिाित्ृ ती मशकिलीअींम .ळनेर येथील प्रताप तत्त्िज्ञान केंद्र येथे
त्याींनी तत्त्िज्ञानाचा अभ्यासही केला.

मरलठी सलहहत्य[सुंपलदन]
गरु
ु जीींनी विपल
ु साहहत्य मलहहले[२]. कादीं बऱ्या, लेख, ननबींध, काव्य, चररत्रे,
ना्यसींिाद इत्यादी साहहत्याींच्या
विविध क्षेत्रात त्याींची लेखणी अविरत चालली पुस्तके ७३ त्याींची एकूण .
खींडाींत ३६ िरदा प्रकाशनाने
पन
ु ःप्रकामशत केली आहे तत्याींच्या साहहत्यातन
ू कळकळ ., स्नेह, प्रेम या
गोटटीींिर भर आढळतो त्याींची .
साधीसुधी भाषा लोकाींना आिडलीत्याींच्या मनात राजकीय ., सामाष्जक
ि शैक्षणणक विषयासींबींधी जे
विचाराींचे, भािनाींचे कल्लोळ उठले, ते ते सिष त्याींनी आपल्या लेखणीद्िारे
प्रकट केले ककती तरी .
घरगुतीसाधे प्रसींग त्याींनी हृद्य ररतीने िणषन केले आहे त .
कुमाराींच्यासाठी ध्येय दशषविणारे मागषदशषकपर साहहत्य,
चररत्रे आदी मलहहली, प्रौढाींसाठी लेख, ननबींध मलहहले, माता भगगनीींना स्त्री
जीिन ि पत्री अपषण केली त्याींची .
श्यामची आई’' ि 'श्याम' ही पस्
ु तके विशेषत्िाने गाजली.

सलने गरुजी यलुंचे प्रकलसर्त सलहहत्य

• विश्राम ,
• शबरी ,
• श्री मशिराय चररत्र), ८ भाग(
• ,मशमशरकुमार घोष (चररत्र)
• धडपडणारा श्याम

61
• , श्याम खींड १, २ (.हे पस्
ु तकही बोलके पस्
ु तक म्हणन
ू ममळते)
• श्यामची आई
• श्यामची पत्रे
• भगिान श्रीकृटण चररत्र), ८ भाग(
• सींस्कृतीचे भवितव्य
• सती
• सींध्या
• समाजधमषलेखक) . : भगगनी ननिेहदता ि साने गरु
ु जी(
• साधना
• साक्षरतेच्या कथा
• सुींदर कथा
• सींद
ु र पत्रे
• सोनसाखळी ि इतर कथा
• सोन्या मारुती
• स्त्री जीिन
• स्िदे शी समाज
• स्िप्न आणण सत्य
• स्िगाषतील माळ
• राटरीय हहींदध
ु मष भगगनी ननिेहदता याींच्या मळ
ू पस्
ु तकाचा) .
(अनुिाद
• हहमालयाची मशखरे ि इतर चररत्रे

62
 ३.३तलरलबलईमोडक

मोडक, तलरलबलई (Modak, Tarabai) : (१९ एवप्रल १८९२ – ३१ ऑगस्ट

१९७३). प्रमसद्ध मशक्षणतज्जज्ञ ि
पूिप्र
ष ाथममक मशक्षणाच्या प्रितषक. ताराबाई या चाकण (ष्ज. पण
ु े) येथील
केळकर घराण्यातील. त्याींचा
जन्म मब
ुीं ई येथे झाला. िडडलाींचे नाि सदामशिराि ि आईचे उमाबाई.
िडील सब
ु ोध पबत्रका या साप्ताहहकाच्या सींपादनाबरोबरच हहतोपदे श,
कामगार ही साप्ताहहक आणण ज्ञानदीप हे मामसक चालित असत. आईही
स्त्री मशक्षण, विधिा वििाहासाठी काम करत असे. बुवद्धमान ि
सध
ु ारणािादी आईिडीलाींमळ
ु े ताराबाईंकडे बवु द्धमत्तेचा िारसा आला. १९१४
मध्ये ताराबाई मब
ींु ई विद्यापीठातन
ू बी. ए. झाल्या. महाविद्यालयीन
विद्यागथषदशेत मब
ुीं ई येथे त्याींची कृटणा िामनराि मोडक याींच्याशी
ओळख होऊन १९१५ मध्ये त्याींचा नोंदणी पद्धतीने प्रेमवििाह झाला.
ताराबाईंनी १९२२ मध्ये राजकोट येथे बाटष न कफमेल रे ननींग कॉलेजमध्ये
लेडी सुपररटें डन्ट म्हणून रुजू झाल्या. सदर कॉलेजमध्ये या पदािर काम
करणाऱ्या त्या पहहल्या भारतीय महहला होत. त्यानींतर त्याींनी गगजुभाई
बधेका (GijubhaiBadheka) याींच्या साह्याने भािनगर येथे मााँटेसरीच्या
तत्त्िाींिर आधारलेली ‘गीता मशक्षण पद्धती’ ननष्श्चत केली. हाच
63
ताराबाईंच्या बालमशक्षण कायाषचा प्रारीं भ होय. मशक्षणाचा खरा पाया
मल
ु ाींच्या बालियातच घातला जाण्याची शक्यता ि आिश्यकता असते,
या दृटटीने त्याींनी पूिप्र
ष ाथममक मशक्षणाचे निीन पाऊल टाकले. १९२३ –
१९३२ ही नऊ िषे त्याींनी भािनगरच्याच दक्षक्षणामत
ू ी मशक्षणसींस्थेत
प्राध्यावपका म्हणन
ू काम केले. १९३३ पासन
ू त्याींनी
मशक्षणाबाबची मशक्षणपबत्रका काढायला सुरुिात केली. १९३६ साली त्याींनी
नूतन बालमशक्षण सींघाची स्थापना केली. पुढे बालमशक्षणाचे हे लोण
महाराटरात पसरले. १९३६ – १९४८ या काळात त्याींनी मींब
ु ई-दादरच्या
हहींद ू कॉलनीत मशशवु िहार नािाची सींस्था स्थापन करून बालमशक्षणाचे
प्रसारकायष केले. या सींस्थेने पुढे पूिप्र
ष ाथममक अध्यापन मींहदर सरू
ु केले.
यातन
ू मराठी आणण गज
ु राती या दोन्ही भाषाींच्या
हजाराींहून अगधक मशक्षक-मशक्षक्षकाींचे प्रमशक्षण झाले.

ताराबाईंनी गगजुभाईंच्या मत्ृ यूनींतर पुढील १२ िषे नूतन बालमशक्षण

सींघाची धुरा िाहहली. ग्रामीण भागात बालमशक्षणाचा प्रसार करणे हे या
सींघाचे काम होते. खेड्याींमध्ये शास्त्रीय पद्धनतने मात्र कमी खचाषत
बालिाड्या चालविण्यासाठी १९४५ मध्ये ताराबाईंनी ठाणे ष्जल्ह्यातील
बोडी येथे ग्राम बालमशक्षा केंद्र स्थावपले. या सींस्थेतूनच ग्रामीण बालिाडी
ि ग्राम बाल अध्यापन मींहदर या सींस्था ननघाल्या. या सींस्थाींचा लाभ
आहदिासी मल
ु ाींना ममळािा, म्हणन
ू त्याींच्या आहदिासी पररसरात आणण
अींगणात बालिाडी चालविण्याचा उपक्रम करण्यात आला. या
अींगणिाडीमुळे आहदिासीींच्या शैक्षणणक विकासाला चालना ममळाली.
यादरम्यान त्याींनी मशक्षण पबत्रका या मराठी, गज
ु राती, हहींदी भावषक
मामसकाचे सींपादन केले. १९४६–१९५१ या काळात त्या महाराटर
विधानसभेच्या सभासदही होत्या. त्याींनी प्राथममक शाळा सममतीिर अनेक
िषे काम केले. अणखल भारतीय बालमशक्षण विभागाच्या त्या दोन िेळा
64
अध्यक्षा होत्या. महात्मा गाींधी (Mahatma Gandhi) याींनी आपल्या
बनु नयादी मशक्षणपद्धतीचा आराखडा तयार करण्याचे काम त्याींच्याकडे
सोपविले होते. गगजुभाई बधेका ि ताराबाई मोडक याींनी सींपाहदत केलेली
बालसाहहत्याची सम
ु ारे १०५ पुस्तके प्रमसद्ध झाली असन
ू त्याींत बालनाटके,
लोककथा, लोकगीते इत्यादी साहहत्याचा अींतभाषि होतो. ताराबाईंना
शासनाने त्याींच्या मशक्षण क्षेत्रातील कायाषबद्दल २६ जानेिारी १९६२ रोजी
पद्मभूषण हा ककताब दे ऊन गौरविले.ताराबाई याींचे मुींबई येथे ननधन
झाले.

65
 ३.४ मींगेश पाडगाींिकर

पाडगाींिकराींचा जन्म माचष १०, इ.स. १९२९ रोजी िेंगुलाष, बब्रहटश

भारत (ितषमान मसींधुदग
ु ष ष्जल्हा, महाराटर) येथे झाला. त्याींनी मुींबई
विद्यापीठातून मराठी ि सींस्कृत या भाषाविषयाींत एम.ए. केले. ते काही
काळ मींब
ु ईच्या रुइया महाविद्यालयात मराठी भाषाविषय मशकित होते.
पाडगािकराींचे ‘धारानत्ृ य’, ‘ष्जप्सी’, ‘सलाम’, ‘तुझे गीत गाण्यासाठी’ हे
काव्यसींग्रह विशेष प्रमसद्ध आहे त.मींगेश पाडगाींिकराींचे अनुिाहदत
साहहत्यातील योगदान साठहून अगधक िषाांच्या लेखन कारककदीत
पाडगािकराींनी इतर भाषाींतील साहहत्यकृतीींचे अनुिादही भरपूर केले.
‘थॉमस पेनचे राजनैनतक ननबींध’ हा त्याींनी केलेला अनुिाद १९५७ साली
प्रकामशत झाला होता आणण २००९-१०मध्ये ‘बायबल’चा अनुिाद प्रकामशत
झाला. कमला सब्र
ु ह्नण्यम या लेणखकेच्या मळ
ू इींग्रजी महाभारताचा
पाडगाींिकराींनी 'कथारूप महाभारत' या नािाचा दोन-खींडी अनि
ु ाद केला
आहे .
या दीघष कालािधीत त्याींनी विविध विषयाींिरच्या पींचिीसहून अगधक
पस्
ु तकाींचा अनि
ु ाद केला. ननबींध, कथा, कविता, कादीं बरी, नाटक, इनतहास,
चररत्र, आत्मचररत्र असे सिष साहहत्यप्रकार आणण विविध विषय याींत
आहे त.त्याींनी केलेल्या एकूण अनुिादाींमधे १७ अमेररकन साहहत्यकृतीींचे
अनि
ु ाद आहे त. यामशिाय जे. कृटणमत
ू ी याींच्या ‘Education And The
66
Significance Of Life’ या पस्
ु तकाचा ‘मशक्षण : जीिनदशषन’ या नािाने
त्याींनी अनि
ु ाद केला आहे . ननिडक समकालीन गज
ु राती कविताींचा त्याींनी
केलेला अनुिाद ‘अनुभूती’ या नािाने प्रकामशत झालेला आहे . मीरा, कबीर
आणण सरू दास याींच्या ननिडक पदाींचे अनुिाद त्याींनी केले आहे त. आणण
‘ज्जयमु लअस सीझर’, ‘रोममओ आणण ज्जयमु लएट’, ‘दी टे म्पेस्ट’- ]िादळ] या
शेक्सवपअरच्या तीन नाटकाींचे ‘मळ
ु ाबरहुकूम भाषाींतरे ’ही त्याींच्या नािािर
आहे त. पाडगािकर याींनी या तीनही पस्
ु तकाींना दीघष प्रस्तािना मलहहलेल्या
आहे त आणण पररमशटटाींत भाषाींतराविषयीची स्पटटीकरणे हदलेली आहे त.
अशाच दीघष प्रस्तािना ‘कबीर’ आणण ‘सरू दास’ या पस्
ु तकाींनाही आहे त.
अनुिादाींचा आस्िाद घेताना या प्रस्तािनाींमधील विविध सींदभाांचा उपयोग
होतोपाडगािकराींच्या साहहष्त्यक कारककदीच्या पटािर ‘मीरा’ या
अनि
ु ाहदत पस्
ु तकाचा प्रिेश १९६५ साली झाला. हे पस्
ु तक पॉप्यल
ु र
प्रकाशनाने प्रकामशत केले असन
ू त्याला काकासाहे ब कालेलकर याींची
सविस्तर प्रस्तािना आहे . त्यात मीराबाईच्या चररत्राविषयी, नतचे
भािजीिन आणण काव्य या विषयी

67
३.५र्लुंतल र्ेळके

र्ेळके, र्लुंतल : (१२ ऑक्टोबर १९२२ – ६ जन

ू २००२). ख्यातनाम मराठी
लेणखका, किनयत्री, अनुिादक ि गीतकार. सींपण
ू ष नाि शाींता जनादष न
शेळके. जन्म इींदापरू (ष्ज. पण
ु े). खेड, मींचर या पररसरात त्याींचे बालपण
व्यतीत झाले. शाींताबाईंचे आजोबा (िडडलाींचे िडील) अण्णा हे
शाळामास्तर होते. शाींताबाईंचे िडील रें ज फॉरे स्ट ऑकफसर होते. त्याींच्या
बदलीच्या नोकरीमुळे गचखलदरा, नाींदगाि, खडी या गािातही त्याींना
िास्तव्य करािे लागले. त्याींच्या िडडलाींना त्या दादा आणण आईला
(अींबबका िहहनी) िहहनी म्हणत असत. एकूण ही पाच भािींडे त्यात
शाींताबाई सगळ्यात मोठ्या. आईच्या मद
ृ ू स्िभािाचे, नतच्या गचत्रकलेचे,
नतच्या िाचनिेडाचे सींस्कार कळत
– नकळत शाींताबाईंिर होत राहहले. लहानपणी आजोळी गेल्यािर विविध
पारीं पररक गीते, ओव्या, श्लोक त्याींच्या कानािर पडत. त्यामळ
ु े कवितेची
आिड, िाचनाची आिड, त्या सींस्कारक्षम ियात रूजत गेली. १९३० मध्ये
शाींताबाईंच्या िडडलाींचे ननधन झाले त्यािेळी त्या नऊ िषाांच्या होत्या.
चौथीपयांत त्याींचे मशक्षण झाले होते. यानींतर सारे जण पुण्याला काकाींकडे
आली. अखेर पुढील शालेय मशक्षण पुण्याच्या हुजुरपागेत झाले. सुसींस्कृत
सुविद्य, अमभजात अशा या शाळे तील िातािरणाचे सींस्कार त्याींच्या
मनािर झाले. १९३८ मध्ये त्या मॅरीक झाल्या आणण पण्
ु याच्या स. प.

68
महाविद्यालयातन
ू बी. ए. झाल्या. प्रा. श्री. म. माटे , प्रा. के. ना. िाटिे,
प्रा. रा. श्री. जोग याींच्यामळ
ु अभ्यासाच्या पस्
ु तकाव्यनतररक्त अिाींतर
िाचनाची, कवितेची गोडीही िाढत राहहली. या काळात साहहत्याचे सखोल
सींस्कार त्याींच्यािर झाले. कॉलेजच्या ननयतकामलकासाठी त्याींनी एक
लेख मलहहला. प्रा. माटे याींच्या त्यािरील अमभप्रायाने त्याींना लेखनासाठी
हुरूप आला. हळूहळू त्या कविता, लेख,मलहू लागल्या. बी. ए.
झाल्याबरोबर नािाचा त्याींचा एक कथासींग्रहही ननघाला. याला प्रा.
माटे सराींनी प्रस्तािना मलहहली. १९४४ मध्ये सींस्कृत घेऊन शाींताबाई एम ्.
ए. झाल्या. या परीक्षेत त्याींना तात्यासाहे ब केळकर सि
ु णषपदक ममळाले.
एम ्. ए. झाल्यािर सुरुिातीला त्याींनी आचायष अत्रे याींच्या मामसकात,
नींतर या अत्र्याींच्या साप्ताहहकात आणण त दोनतीन िषे काम केले.
विविध प्रकारच्या लेखनाच्या अनभ
ु िाची मशदोरी त्याींना येथे ममळाली.
अनेक साहहत्याविषयक गोटटी त्याींना इथे मशकायला ममळाल्या. नागपूरचे
हहस्लॉप कॉलेज, मुींबईचे रूईया आणण महषी दयानींद महाविद्यालयात
त्याींनी अनेक िषे अध्यापन केले.
साहहत्यसींपदा : कविता, गीत, गचत्रपटगीत, कथा, कादीं बरी, बालसाहहत्य
अशा विविध साहहत्यप्रकारात शाींताबाईंची जिळपास शींभर पुस्तके
प्रकामशत झाली आहे त. (१९४७) हा त्याींचा पहहला विविध साहहत्यप्रकारात
विहार करूनही त्याींच पहहल आणण खरीं प्रेम राहहल ते कवितेिरचीं. हळूिार
भािकवितेपासन
ू ना्यगीते, भक्तीगीते, कोळीगीते, बालगीते,
गचत्रपटगीते, प्रासींगगक गीते अशा विविध रूपातून
त्याींची कविता आपल्याला भेटत असते. ‘रे शमाच्या रे घाींनी लाल काळ्या
धाग्याींनी’ – सारख्या लािणी मलहहणाऱ्या ताबाई – या मराठीतील पहहल्या
स्त्री लािणीकार होत. शाींताबाई बी. ए. च्या पहहल्या िषाषत असताना
म्हणजे १९४१ मध्ये त्याींची पहहली कविता ‘शालापत्रक’ मामसकात छापन
ू

69
आली. तीही काहीशी बालगीतीं या स्िरुपात. एकीकडे अनेक किीींच्या,
विशेषत: माधि जमू लअन याींच्या काव्याचा त्याींच्यािर फार मोठा प्रभाि
होता. त्यामुळे सुरुिातीला त्या िळणाची शब्दबींबाळ कविताच त्या मलहहत
राहहल्या. पण (१९७५) पासून शाींताबाईंची कविता कुणाच्याही
अनक
ु रणापासन
ू दरू असलेली कविता म्हणन
ू , शाींताबाईंच्या कवितेला
चेहरा ममळाला. त्याींची कविता अगधकागधक अींतमख
ुष , गचींतनशील ि
प्रगल्भ होत गेली. बालपणाच्या सख
ु द आठिणी, प्रेम िैफल्य, मानिाच्या
अपरु े पणाचा िेध, एकाकीपण, मनाची हुरहूर, सटृ टीची गढ
ू ता हे सारे
काव्यविषय गोंदणपासन ू पढु ील
कवितेत अगधक प्रगल्भपणे प्रनतमारूप धारण करून िाचकाींसमोर येतात.
ित्ृ तबद्ध कविता जशी त्याींनी मलहहली. तेिढ्याच सहजतेने त्याींनी गीते,
बालगीते, सन
ु ीते आणण मक्
ु तछीं द रचनाही केल्या. ग. हद.
माडगूळकराींप्रमाणेच उत्कृटट भािानक
ु ू ल गचत्रपट गीते मलहहणारी गीत
लेणखका म्हणून त्याींना प्रमसद्धी ममळाली. गरजेनस
ु ार, मागणीनस
ु ार
भालजी पें ढारकर, हदनकर द. पाटील, लता मींगेशकर, सुधीर फडके,
हृदयनाथ मींगेशकर, सलील चौधरीींसारख्या अनेक सींगीत हदग्दशषकाींसाठी
त्याींनी चालीबरहुकूम अशी अनेक गीते मलहहली. हृदयनाथ मींगेशकराींनी
चाली हदलेली, सिाांत गाजलेली लोकवप्रय गीते म्हणजे ‘िादळिारीं सुटलीं
गीं’, ‘िल्हि रे नाखिा’, दोन्ही नाटकाींसाठी शाींताबाईंनी गाणी मलहहली.
अशाप्रकारे कवितेच्या विविध रूपात, विविध लेखनप्रकारात त्या रमलेल्या
होत्या. सींताींच्या काव्यातील साष्त्िकता, पींडडताींच्या काव्यातील विद्ित्ता
आणण शाहहराच्या काव्यातील लमलतमधुर उन्मादकता शाींता शेळके
याींच्या कवितेत आढळते. शाींता शेळके याींच्या कथा ह्या त्याींनी बालपणी
अनुभिलेल्या ग्रामीण जीिनाचे शब्दगचत्र आहे . प्रौढ ियात अनुभिलेले
शहरी जीिनातील अनभ
ु िही नींतर त्याींच्या कथेत आले आहे .

70
मनोविश्लेषण ककींिा धक्कातींत्र या ननिेदनशैलीचा िापर न करता अगदी
सहज रोजच्या अनभ
ु िाप्रमाणे त्याींच्या कथा अमभव्यक्त होतात. हीच
बाब त्याींच्या लमलत लेखनाबद्दल माींडता येत.े रोजच्या दै नहदन अनुभिाला
एक मानिी, िैष्श्िक स्तर दे िून त्याींनी लमलतलेखन केले आहे . मानिी
जीिनाकडे बघण्याची कुतह
ू लपण
ू ष दृटटी, मानिी स्िभािाविषयीची
उत्सुकता यापोटी ममळालेले अनुभि अनतशय गचींतनमशलतेतून शाींता
शेळके याींनी त्याींच्या लमलतलेखनातन
ू माींडले आहे त. अनुिाहदत कृतीला
स्ितींत्र ननममषतीच्या जिळपास नेण्याची दृटटी ठे िन
ू अनि
ु ादातन
ू
जिळजिळ पन
ु ननषममषतीचा आनींद ममळािा ह्या गाींभीयाषने शाींता शेळके
याींनी त्याींचे अनुिाद कायष केले आहे . सौंदयषदृटटी, रमसकता, मानिी
मनोभूममका आणण सहजता ही शाींता शेळके याींच्या साहहत्याची िैमशटटे
होत. अितीभितीचा सामाष्जक, साींस्कृनतक अिकाश त्याींनी याच
सौंदयषदृटटीतून आणण सहजतेतन
ू अमभव्यक्त केला आहे . डेक्कन बालममत्र
मींडळाचा यशिींतराि चव्हाण पुरस्कार (१९८८), कॉष्न्टनेन्टल प्रकाशनाचा
कुसुमाग्रज पुरस्कार (१९९१), ग. हद. माडगुळकर पुरस्कार (१९९४)
इत्यादी परु स्कार त्याींना लाभले आहे त. त्याबरोबरच १९९६ मध्ये आळीं दी
येथे भरलेल्या ६९ व्या साहहत्य सींमेलनाच्या अध्यक्षा म्हणन
ू त्याींना
सन्माननत करण्यात आले.
३.६साहहत्यकाचेमत

साहहत्याचे प्रयोजन हे जसे लेखकाच्या दृटटीने तसेच िाचकाच्या दृटटीनेही

प्रनतपाहदले जाते. िाचक साहहत्याचे िाचन कशासाठी करतो, ह्या प्रश्नाचे
उत्तर शोधतानाही समीक्षकाींनी विविध उपपत्ती, प्रणाली माींडल्या आहे त.
चार घटका मनोरीं जन, विरीं गळ
ु ा, दै नींहदन जीिनातील ताणतणािापासन
ू
सुटका, स्िप्नरीं जन, उद्बोधन, ष्जज्ञासातप्ृ ती, ज्ञान ि माहहती ममळविणे,
दै नींहदन समस्याींिर तोडगा शोधणे, अशा अनेकविध कारणाींनी िाचक
71
साहहत्याकडे िळत असतात ि काही प्रमाणात त्याींना साहहत्याकडून िरील
प्रकारचे समाधान लाभतही असते तथावप िाचकाच्या ठायी साहहत्याचा
आस्िाद घेण्यासाठी सहृदयता असेल ि त्याची िाङमयीन अमभरुची
विकमसत, सींपन्न ि प्रगल्भ झालेली असेल, तरच त्याला दजेदार ि श्रेटठ
प्रतीच्या साहहत्याच्या आस्िादातन
ू उच्च कोटीचा अलौककक आनींद ममळू
शकतो, लौककक व्यिहारननरपेक्ष सौंदयाषची प्रचीती येते. त्याच्या
जीिनविषयक जाणणिा समद्
ृ घ होऊन आयुटयाचा निा अथष प्रत्ययास
येतो. साहहत्यात मानिी जीिनाचे प्रनतबबींब पडत असते. व्यष्क्तगत
रीत्या प्रत्येकाचे अनभ
ु ि तसे मयाषहदतच असतात पण श्रेटठ साहहष्त्यकाने
ननममषलेल्या उच्च दजाषच्या साहहत्यकृतीतून मानिी मनाचे ि जीिनाचे
विस्तत
ृ , िैविध्यपूण,ष सिाांगीण ि पररपूणष दशषन घडते. अशा साहहत्याच्या
पररशीलनातन
ू िाचकाच्या अनभ
ु त
ू ीच्या कक्षा विस्तारत जातात. त्याला
कल्पनेच्या पातळीिर अनेकविध
प्रकारचे अनुभि घेता येतात. त्याला पूिप
ष ररगचत असलेल्या अनुभिाींच्या
साहहत्यातील दशषनातन
ू पन
ु ःप्रत्ययाचा तर सिषस्िी अपररगचत असलेल्या
अनोख्या, अद्भत
ु , अज्ञात, नािीन्यपण
ू ष अशा अनभ
ु िाींच्या साहहत्यातील
दशषनातून निप्रत्ययाचा अलौककक आनींद ममळतो. मानिी जीिनाची
अफाट व्याप्ती ि खोली तसेच व्याममश्र, बहुआयामी, नानाविध पररमाणे
त्याला साहहत्याच्या पररशीलनातन
ू जाणितात. जीिनातील गत
ींु ागींत
ु ीच्या
गहनगूढ समस्याींिर उद्बोधक प्रकाश पडतो. मानितेचे अगधटठान
असलेल्या नैनतक, सामाष्जक, साींस्कृनतक मूल्याींची नव्याने जाणीि होते
ि त्याची एकूण मानिी जीिनाविषयीची जाण समद्
ृ घ, प्रगल्भ बनते.
कोणत्याही सजषनशील साहहत्यातन
ू त्या त्या मानिसमह
ू ाच्या भाषेतील
ि सींस्कृतीतील सूक्षमता आणण प्रगल्भता व्यक्त होत असते मनुटय
आणण भौनतक-आगधभौनतक जग याींच्यातील सींबींधाींची अमभव्यक्ती होत

72
असते. सजषनशील साहहत्य हा खरे तर एक ज्ञानगभष व्यिहार असतो
आणण साहहत्यसमीक्षा ि िेगिेगळे साहहत्यमसद्घाींत आपापल्या परीने
िेगिेगळ्या उपपत्ती ि अथषननणषयनप्रणाली माींडून ह्या ज्ञानात्म
सजषनशील व्यिहाराचा उलगडा करण्याचाच प्रयत्न करीत असतात. अशा
िेगिेगळ्या भमू मकाींतन
ू ि दृष्टटकोनाींतन
ू जगभरातल्या िाङमयाींचे भावषक
इनतहास मलहहण्याचे प्रयत्नही आजिर िेळोिेळी झालेले आहे त. विमशटट
भाषेतील समग्र िाङमयकृतीींचा आणण िाङमयविषयक घडामोडीींचा एका
वििक्षक्षत दृष्टटकोनातन
ू केलेला पद्घतशीर ि परीं परागधष्टठत ऐनतहामसक
अभ्यास म्हणजे िाङमयेनतहास. साहहत्याचा हा इनतहास विमशटट
समाजाच्या िाङमयीन सींगचताचा ि त्याचबरोबर सामाष्जक-साींस्कृनतक
दस्तऐिजाचा ऐनतहामसक आलेख असतो. मानिी सींस्कृती समद्
ृ घ
करणाऱ्या लमलत ि िैचाररक साहहत्यास लाभलेल्या िैविध्यपण
ू ष ि व्यापक
पररमाणाींची कल्पना अशा िाङमयेनतहासातून ि साहहत्यसमीक्षेतून येऊ
शकते.

73
प्रकरि४: उपसुंहलर
समारोप - .
मुलाींसाठी जाणीिपूिक
ष स्ितींत्र लेखन केले पाहहजे, या कल्पनेचा प्रसार
या काळात झाला. त्यास अनुसरुन ननममषती झाली. या काळात
बालसाहहत्याला कादीं बरी, ना्य, काव्य, ऐनतहामसक िा सामाष्जक
आशयाच्या कथा, लोककथा, चररत्रे असे अनेक प्रकारचे धुमारे फुटले.
इींग्रजी ननयतकामलकाींतील बालिाङमय-विभागाींबरोबरच, खास मुलाींसाठी
िा मल
ु ीींसाठी ननघणारी कथािावषषकेही लोकवप्रय झाली.बालिाङमयाच्या या
विकासाबरोबरच त्याच्या शास्त्रशद्ध
ु जडणघडणीकडेही गचककत्सक
लेखकाींचे लक्ष िेधले गेले. बालमानसशास्त्र, बालाींच्या मनोविकासाच्या
पायऱ्या, ग्रहणशक्तीच्या कक्षा याींचा अभ्यास होऊ लागला. कोठल्याही
तऱ्हे चे अननटट सींस्कार मल
ु ाींच्या मनािर होऊ नयेत, यासाठी
बालिाङमयाचे मानदीं ड कोणते असािेत, हे ही चगचषले जाऊ लागले ि
त्यानुसार मशशू (ियोमयाषदा सु. ४ ते ८), बाल (ियोमयाषदा स.ु ८ ते १२)
ि कुमार (ियोमयाषदा सु. १२ ते १६) अशा तीन ियोगटाींत
बालिाङमयाच्या तीन श्रेणी कष्ल्पण्यात आल्या ि या नतन्ही श्रेणीींकररता
स्ितींत्र िाङमयननममषती होऊ लागली.मशशुगटातील बालिाङमयात सोपी
आणण अगदी छोटी िाक्ये तसेच िाक्यातील नाद, लय ि ताल याींिरच
विशेष भर असतो, उदा., ‘ऊ-टू’ च्या गोटटीतील भाजीबद्दलची िाक्ये-

74
ननटकषष -

बलर्सलहहत्यलच्यल भलषेचे श्रती मधरतल छोटी सटसटीत िलक्यरचनल ििान

परत अचूक र्ब्दयोजनल इुंहद्य सुंिेदनलुंचल जलगिण्यलची क्षमतलही
िैसर्ष्ट्ये आपि पलहहर्ी पनरलित्ृ ती एखलदल स्िर र्लुंबििे एखलद्यलचल
स्िरलिर विरलम उद्गलर प्रश्न यल गोष्टटीुंचलही बलर्सलहहत्यलच्यल भलषेत
महत्त्ि आहे यल गोष्टटीचे ननरीक्षि आपि केर्े आहे .

75
सींदभषसच
ू ी - िागल
ू , दे िीदास, बालिाङमय, पण
ु े. बाळ, शरयू सोहोनी,
मा. के. बालमानसशास्त्र, पण
ु े, १९६४.
• गोदाींडक
े र.नी. : आप्याींचा सद,ू गोपाळाींचा मेळा, मभल्लिीर
कमलींग, रक्षाबींधन, व्रतसाधना, शुभींकरोती
• विजय दे िधर : प्राण्याींचा डॉक्टर
• मींगेश पाडगािकर : अफाटराि, आता खेळा नाचा, चाींदोमामा, झल
ु े
बाई झल
ु ा, फुलपाखरू ननळीं ननळीं , िाढहदिसाची भेट, िेडीं कोकरू
• माधरु ी परु ीं दरे : काकूचे बाळ, गचत्रिाचन, झाडीं लािणारा माणस
ू ,
बाबाींच्या ममशा, राधाचीं घर, िाचू आनींदे
• िसींत बापट : परीच्या राज्जयात
• भाभागित.रा. : खष्जन्याचा शोध, वपझारोचे थैमान, फस्टर
फेणे(सींच), ब्रम्हदे शातील खष्जना, भत
ु ाळी जहाज, रॉबबनहुड,
हाजीबाबाच्या गोटटी
• ननमषला माने : अस्िलाची शेपटी आणण गडबड गोटटी, उीं टाची
मान आणण जींमत गोटटी, ख्याळ खलाशी आणण गडबड गोटटी,
गाढिाचीं गाणीं आणण जींमत गोटटी, घड्याळ्यातली कोककळा
आणण गडबड गोटटी, जादच
ू ीं तळीं आणण इतर गोटटी, जादच
ू ीं
बटण, जादच
ू ीं रबर, तल्लख मोती आणण जींमत गोटटी, वपींटू
पेमलकन आणण जींमत गोटटी, लाल तोंडी चोर आणण जींमत
गोटटी, मसींहाचीं उड्डाण आणण जींमत गोटटी, सोनेरी चोच आणण
जींमत गोटटी,
• इींदम
ु ती मशरिाडकर : उत्तम कथा
• उत्तम सदाकाळ:
• बालकादीं बरी*
1)आईची माया 2) िनरानी

76
 • बालकविता सींग्रह*
1)गमींत गाणी 2)पाऊस
• बालकथा सींग्रह*
1)हट्ट नको ष्जद्द हिी 2)खरीं खोटीं 3)शेरास स्ििाशेर
4)अनोखी सफर 5)पराक्रम 6)कपटी कोल्हा 7)आई 8)जशास ् तसे
9)पलायन 10)प्रेमाची गचींधी 11)कोकराची हुशारी 12)पेटलेला कडा
13)जादच
ू ा 19)बबनधास्त बाबू 20)पाठलाग 21)अफजल खानाचा िध
22)हुलकािनी 23)पींढरीचा चोर 24)अजोड त्याग 25)धाडसी बींडू
26)भतु ाची विहीर
• एकनाथ आव्हाड:
बालकवितासींग्रहअक्षराींची फुले *, आभाळाचा फळा, खरीं च साींगतो
दोस्ताींनो, गींमतगाणी, तळ्यातला खेळ, पींख पाखराींच,े बोधाई, मज्जजाच
मज्जजा, हसरे घर, सिींगडी, मजेदार गाणी, आनींद झुला, शब्दाींची निलाई
• काव्यकोडी सींग्रह*
मजेदार जोडी, मजेदार कोडी २ ि १ भाग -, आलीं का ध्यानात?
• बालकथासींग्रह*
आनींदाची बाग, एकदा काय झालीं, जरा ऐकून तर घ्या, थेंबे थेंबे तळे
साचे, ननटफळ भाींडण, राजा झाला जींगलाचा, खळाळता अिखळ झरा
• ना्यछटा सींग्रह*
मला उीं च उडू दे
• चररत्र*
ममसाईल मॅन : डाेॅ ए( ४ ते १ - भाग) अब्दल
ु कलाम.जे.पी.
• कैलास दौंड : माझे गाणे आनींदाचे, जाणणिाींची फुले
• शाींता शेळके : माींजराींचा गाि
भास्कर बडे : अींजीमाय

77