Checkmate How The BJP Won and Lost Maharashtra by Sudhir C

चेकमेट
िनवडणूक िजंकूनही
भाजपने महारा ातील स ा का गमावली?
सुधीर सूयवंशी
अनुवाद : ममता ेमक ाणी
डायमंड प केश
******ebook converter DEMO Watermarks*******

या पु कातील कोण ाही भागाचे पुनिनमाण अथवा वापर इले ॉिनक अथवा यां ि की साधनां नी -
फोटोकॉिपंग, रे कॉिडग िकंवा कोण ाही कारे मािहती साठवणुकी ा तं ानातून - काशका ा
आिण लेखका ा लेखी परवानगीिशवाय करता येणार नाही.
सव ह राखून ठे वले आहे त.
ुत पु कातील मजकुराशी काशक सहमत असतीलच असे नाही. प रणामी, सदर पु कातील
मजकूर हे पूणतया लेखकाचे/लेखकां चे वैय क िवचार आहे त अथवा वैय क मत आहे .
चेकमेट : िनवडणूक िजंकूनही
भाजपने महारा ातील स ा का गमावली?
लेखक : सुधीर सूयवंशी
अनुवाद : ममता ेमक ाणी
Checkmate : Nivdnuk Jinkunahi Bhajapne Maharashtratil Satta Ka Gamawali?
Lekhak : Sudhir Suryawanshi
Anuwad : Mamata Kshemkalyani
First published in Viking by Penguin Random House India 2020
Copyright © Sudhir Suryawanshi 2020
All rights reserved.
मुखपृ : शाम भालेकर
पिहली आवृ ी : २०२१
काशक
डायमंड प केश
२६४/३ शिनवार पेठ, ३०२ अनु ह अपाटमट,
ओंकारे र मंिदराजवळ, पुणे ४११ ०३०
दू . ं . ८६०००१०४१६, ०२०-२४४५२३८७, २४४६६६४२
info@dpbooks.in
अ रजुळणी : महे श जोशी, पुणे
ऑनलाईन पु कखरे दीसाठी भेट ा
www.dpbooks.in

मराठी आवृ ी ा िनिम ाने
१६ मे २०२० या िदवशी प न या काशन सं थेतफ ‘चेकमेट : हाऊ द बीजेपी वोन अँड लॉ महारा ’
या पु काची इं जी आवृ ी बाजारात आली. ितला कमी कालावधीत उदं ड ितसाद िमळाला; आिण
राजकीय वतुळातील िविवध घडामोडींवर कधी न े इत ा मो ा माणात चचा झाली. मु मं ी पद
ीकारताना उ व ठाकरची झालेली घालमेल, िशवसेनेसार ा िहं दु वादी प ाबरोबर युती करताना
सोिनया गां धींची झालेली उलघाल, भाजपबरोबरची शरद पवार यां ची चाण नीती, दे व फडणवीस यां चे
चुकलेले अंदाज अशा सग ा घटना-घडामोडींमागील सवसामा ां ना अप रिचत स ासमीकरणे जे ा या
पु का ा मा मातून पुढे आली, ते ा पु काची लोकि यता वाढली. मा िमरची हवन, ह रयाणातील
रं जक आिण अंगावर काटा आणणारा आमदारां ा सुटकेचा संग, जयपूर ा रसॉटमधील कॉं ेस ा
आमदारां ा गमतीजमती अशा पु कातील एक ना अनेक िक ां नी या पु काची लोकि यता िशगेला
पोहोचली आिण पु काब ल ा अनेक बात ा सार मा मां नी चालव ा. ‘िमरची हवन’ या संगावर
तर इं जीत सावंतसार ा इितहासकारां नीदे खील त:चे मत केले; आिण कमी कालावधीत
‘चेकमेट’ हे पु क ‘टॉक ऑफ द टाऊन’ झाले. अनेक वाचकां नी फोन क न िति या कळव ा, तर
काहींनी समाज मा मां वर आपले मत नोंदवले.
पण हे सव होत असताना, महारा ातील मराठी वाचक मा या रोमहषक वाचना ादाला मुकत होता. या
भावनेतूनच अनेकां नी ुत पु क मराठीत आण ािवषयी सुचवले. महारा ा ा भिवत ाशी िनगिडत
२०१९मधील हे राजकीय ना जर महारा ातीलच लोकां पयत पोहोचले नसते, तर एका अथ ती
शोकां ितकाच ठरली असती. ानंतर अनेक मराठी काशन सं थां नी ‘चेकमेट’ हे पु क मराठीत
आण ाची तयारी दशवली. अखेर चचअंती ‘डायमंड प केश ’ या पु ातील काशन सं थेकडे ही
जबाबदारी दे ाचे मी िनश्िचत केले.
पु क मराठीत आणताना, केवळ श ां चे जसे ा तसे भाषां तर होणे मला अपेि त न ते. तर मुळातील
लेखनाची कास न सोडता एक भािषक संयुग आकाराला यावे, अशी माझी मनोमन इ ा होती. कारण मूळ
लेखनातील ितरकसपणा, एकूण िनवेदनाचा आिण भाषेचा र आिण ातून ा िलखाणाला ा झालेले
अथाचे पदर ही वैिश े अनुवाद करताना लोप पावली असती, तर पु क सपाट झाले असते आिण बातमी-
मू ा ा पलीकडे ाला िवशेष अथ रािहला नसता. मूळ इं जी पु क या ीकोनातून उतर ाने ातील
उ ं ठावधकतेवर माझा कटा होता. ामुळे ही उ ं ठा अनुवादात बािधत होऊ नये, अशी माझी अपे ा
होती. मा उ ं ठावधते ा या नादात अनुवादाम े त ां चा अपलाप होणेही परवडणारे न ते. ामुळे या
पु काचा दजदार, तरीही रसपूण अनुवाद मला अपेि त होता. परत हा अनुवाद मातृभाषेत होत अस ाने
थोडी अिधक जबाबदारीही वाटत होती. ुत अनुवाद पु ळ अंशी मा ा अपे ेनुसार उतरला अस ाने
तो वाचकां ा हवाली करताना मला आनंद वाटतो. पु काची मराठी आवृ ी अकरा कोटी लोकसं ा
असले ा महारा ा ा कानाकोपर् यां त तर जाईलच, पण जगा ा पाठीवर असले ा मराठी वाचकां पयत
पोहोचून ां ादे खील पसंतीस उतरे ल, याब ल मला खा ी वाटते आिण िवश्वास वाटतो.
वा िवक, डायमंडने मराठी आवृ ीचे काम हातात घेत ानंतर जगभरात करोनाचे थैमान सु झाले.
मा मधला काही काळ गे ानंतर अनेक उ ाही मराठी वाचकां नी मा ाकडे मराठी आवृ ीब ल
िवचारणा सु केली. ा वेळी पु काचा वेग वाढव ा ा ीने मा ात आिण डायमंड ा संपादकां म े
सात ाने चचा होत असत. हे पु क राजकीय घटना-घडामोडींचा केवळ आलेख नसून एक मह ाचा
राजकीय द ऐवज अस ाने त ासंबंधी िकंवा पु कातील िनवेदना ा रासंबंधी पु कावर अिधक
कसून काम करणे आव क होते.
ानंतर काही कालावधीने ‘चेकमेट’ या पु का ा मराठी आवृ ीचा पिहला खडा मा ा हातात आला.
तो वाच ानंतर माझे पूण समाधान झाले आिण काशकां नी घेतलेला वेळ यो अस ाचे माझे मत पडले.
पिहला खडा वाच ानंतर मीदे खील ात काही दु ा सुचव ा आिण वषभरात घडले ा
घटनां संदभातील नवीन भर घातली.
कुठलाही राजकीय प िकंवा नेते यां ना खूश करणे िकंवा ां ावर वैय क टीकािट णी करणे हा या
पु कामागचा उ े श नाही; तर घडले ा घटनां मागची संगती लावत एक नवा कोन सवसामा वाचकां पुढे
ामािणकपणे खुला करणे, हाच पु काचा मु उ े श आहे . तसेच मराठी वाचकाची मानिसकता, एकूण
घडण ल ात घेऊन ा ीने मजकुरा ा मां डणीत, भाषेत काही बदल केले आहे त. मा हे करत

असताना, आशयाला कुठलाही ध ा पोहोचणार नाही, याची पूण खबरदारी घेतली आहे .
उ व ठाकरे सरकारची वषपूत नुकतीच झाली आहे आिण हे सरकार अनेक कसो ां ना यश ीपणे
तोंड दे ताना िदसत आहे . वतमानातील राजकीय घटना-घडामोडींची मुळे शोधत, भूतकाळातील ां ा
उगमापयतचा पट हे पु क वाचकासमोर मां डत जाते. ाचबरोबर महारा ातील अनेक ने ां ा भावाचे
कंगोरे दे खील या पु का ा िनिम ाने वाचकां ा समोर येतात.
मी मागील पंधरा वषापासून राजकीय प का रते ा े ात कायरत आहे . मा मी इं जी सािह ाचा
पदवीधारकदे खील आहे . ामुळे लिलतेतर णावे असे, पण ना मय तपिशलां नी यु असलेले हे पु क
िलिहताना मी या दो ी लकबींचा मेळ घाल ाचा य केला आहे . तो वाचकां ा पसंतीस उतरे ल, असा
िव ास वाटतो आिण चोखंदळ मराठी वाचक ‘चेकमेट’ ा या मराठी आवृ ीचे खु ा िदलाने ागत
क न, ितला भरभ न ितसाद दे तील, अशी आशा वाटते.

उपोद् घात
१२ नो बर २०१९ रोजी रा पाल भगत िसंग को ारी यां नी महारा ात रा पती राजवट लागू केली.
रा ा ा ५९ वषा ा इितहासात रा ात रा पती राजवट लागू हो ाची ही ितसरी वेळ होती. यापूव
१९८०म े पिह ां दा पंत धान इं िदरा गां धी यां नी शरद पवार यां ा नेतृ ाखालील पुरोगामी लोकशाही
आघाडीचे सरकार बरखा केले होते. दु सरा संग अगदी अलीकडचा आहे . २०१४म े शरद पवार यां ा
रा वादी कॉं ेस प ाने आघाडीतील कॉं ेस प ाचा पािठं बा काढू न घेतला होता आिण ामुळे मु मं ी
पृ ीराज च ाण यां ना राजीनामा ावा लागला होता.१ २०१९म े रा ा ा िवधानसभा िनवडणुकीत
कोण ाही एका राजकीय प ाला अपेि त ब मत ा झाले न ते. भारतीय जनता प (भाजप), रा वादी
कॉं ेस प आिण कॉं ेस प या सग ां नीच पुरेशा सं ाबळा ा अभावी सरकार थापन कर ास
असमथता दशवली होती.
२४ ऑ ोबर २०१९ रोजी महारा िवधानसभा िनवडणुकीचा िनकाल लागून जवळपास वीस िदवस
उलटले होते. कोण ाही एका प ाकडे ब मत न ते, तर १०५ जागां सह भाजप हा सग ात मोठा
प ठरला होता. तथािप, ही प र थती ता ािलक असून कुठलीतरी युती होऊन रा ाला सरकार िमळे ल,
असे सवाना वाटत होते. मा िदवस जसजसे पुढे सरकत होते, तसतशा सग ा गो ी अिधकािधक अिनि त
होत हो ा. त ालीन मु मं ी दे व फडणवीस यां नी िनवडणूकपूव चाराचा धडाका लावला होता आिण
पु ा तेच स ेवर येणार अस ाचा िव ास केला होता. मा भाजप-िशवसेना आघाडीतील
िशवसेनेबरोबर वाटू न घे ाची मह ाची मंि पदे आिण कॅिबनेटमधील जागा यां ची वाटणी अवघड झा ाने
पु ा एकदा स ेवर ये ाचे भाजपचे प ां ा बंग ा माणे कोसळले.२ बाळ ठाकरे यां चे िचरं जीव
उ व ठाकरे िशवसेनेचे नवीन नेते आहे त आिण ां ा वडलां ा आ मक राजकीय शैलीशी ां ा
राजकीय शैलीचे फारसे सा नाही. थापनेपासूनच, मराठी माणसासाठी उभे राह ाचा दावा िशवसेना
करत आली असून िहं दु ासाठी लढ ाचा ितचा इितहास आहे . मा गे ा पाच वषात या बाबतीत
िशवसेनेची िपछे हाट होऊन ितची जागा भाजप घेत अस ाचे िदसून आले आहे . भाजपचे िहं दु िशवसेपे ा
अिधक क र आहे . ामुळे भाजपने िशवसेनेला त: ाच मैदानातून सकवून लाव ागत िदसत आहे .
स ेतील आदली पाच वष भाजप-िशवसेना युतीसाठी अशां ततेची होती. िनवडणुकीनंतर स ेम े ५०-५०
ट े भागीदारी दे ाचे तथाकिथत वचन३ पाळ ास भाजपने नकार िद ाने जखमी आिण मिनरास
झाले ा िशवसेनेने े नेते शरद पवार यां ा नेतृ ाखालील रा वादी कॉं ेसशी हातिमळवणी कर ाचा
पयाय िनवडलाळवणी करत अस ामुळे िनवडणुकीपूव रा वादी कॉं ेस प लयाला जात अस ागत
िदसत होता.५ मा शरद पवारां ा दु द इ ाश ीवर कुणीही मात क शकले नाही. १९ ऑ ोबर
रोजी, णजेच रा िवधानसभा िनवडणुकीला सामोरे जा ा ा दोन िदवस आधी रा वादी कॉं ेसचे
मात र नेते सातारा या महारा ातील िज ा ा भेटीवर गेले; भर पावसात िभजत ते ो ां समोर
ासपीठावर उभे रािहले आिण आधी ा िनवडणुकीत उदयनराजे भोसले यां ना उमेदवारी िद ाब ल
ां नी जनतेची माफी मािगतली. िशवाजी महाराजां चे वंशज असले ा भोसलनी रा वादी कॉं ेसची साथ
सोडून भाजपशी हातिमळवणी केली होती. पावसात िभजले ा पवारां चा िडओ समाज मा मां वर
ायरल झाला आिण दे शाचे सगळे ल या िडओने वेधून घेतले. यानंतर वारे रा वादी ा िदशेने वा
लागले.६
िनकाल जाहीर झा ानंतर ा िदवसां तील कोणताच ण कंटाळवाणा न ता. एकीकडे , ४० आमदार
असलेला कॉं ेस प त: ा आमदारां ची पळवापळवी टाळ ासाठी णून सतत श ल लढवत होता.
िनवडून आले ा जवळपास सग ा आमदारां ना जयपूर ा आिलशान हॉटे लम े ठे व ात आले होते.
दु सरीकडे , ५६ जागा िमळवले ा िशवसेनेला पािठं बा ावा, यासाठी कॉं ेसचे े सद ां ा ने ा
सोिनया गां धी यां ना राजी कर ा ा य ात होते. भाजपला स ेपासून दू र ठे व ासाठी कॉं ेस, िशवसेना
आिण रा वादी कॉं ेस यां नी एक ये ािशवाय अ कोणताही माग िश क न ता. मा हे हो ासाठी
इतका वेळ का लागत होता? िनवडणुकी ा िनकालानंतर रा वादी कॉं ेस, सेना आिण कॉं ेस यां नी
महािवकास आघाडी थापन केली, मा ां ा मागात अनेक अडथळे होते. ते झटपट िनणय का घेत
न ते, हे कोणालाही कळत न ते. संपूण रा न ा मु मं ां ची वाट पाहत असताना अंतहीन चचा सु
होती.
अखेर २२ नो बर रोजी, णजे िनवडणूक झा ानंतर जवळपास एक मिह ाने शरद पवार यां नी उ व

ठाकरे हे नवीन मु मं ी असणार अस ाचे घोिषत केले. मा दु सर् या िदवसा ा वृ प ां नी हा मथळा
वाचकां पयत पोहोचव आधीच या कथेने वेगळे वळण घेतले होते. शरद पवार यां चे पुतणे, अिजत पवार
यां नी भाजपबरोबर जा ाचा िनणय घेतला होता. ां ना ३८ आमदारां चा पािठं बा अस ाचा दावा ां नी
केला होता. २३ नो बर ा भ ा सकाळी दे व फडणवीस यां नी दु सर् यां दा मु मं ी णून, तर अिजत
पवार यां नी उपमु मं ी णून शपथ घेतली. ही अितशय अनपेि त घटना होती. एकवीस वषा ा प ात
उभी ङ्ू गट पडली होती. ानंतर खासदार आिण शरद पवार यां ा क ा सुि या सुळे यां नी कुटुं बाकडून
िव ासघात झा ाचे ॉट् स ऍप े टस अपडे ट केले. एका रा ीतून थापन झालेले हे सरकार िवधानसभेत
िटकू शकणार होते का, हा खरा कळीचा होता. या घटनेनंतर रा वादी कॉं ेस प ाने अिजत पवार यां ची
तातडीने हकालप ी केली.
यानंतर तीन िदवस चालले ा ना ा ा अखेरी रा वादी कॉं ेस प आिण सेना यां ना आपापले अनुयायी
परत िमळव ात यश ा झाले. थमत: भारतीय सव ायालयात खटला दाखल कर ात आला. मग
गुडगाव येथील रसॉटमधून आमदारां ना बाहे र काढ ासाठी धाडसी बचाव मोहीम राबव ात आली.
ानंतर २५ नो बर ा बैठकीत तीनही प ां नी त:चे १६२ आमदारां चे ब मत ठसव ा ा हे तूने ‘आ ी
१६२’ या नावाखाली ॅ हयातम े श दशन केले. दु सर् या िदवशी, णजे २६ नो बर रोजी सव
ायालयाने, २७ नो बरला सं ाकाळी पाच वाजेपयत ब मत चाचणी घे ाचा व ही चाचणी गु मतदान
प तीने न घेता, खु ा प तीने घेऊन ितचे रे कॉिडग कर ाचा आदे श िदला. स सरकारमधील
महािवकास आघाडीचे उपमु मं ी अिजत पवार यां नी आधी ा राजीनामा-ना ानंतर २६ नो बर रोजी,
केवळ ८० तासां ा स ेनंतर, ब मत िस कर ािवषयी साशंकता वाट ाने फडणवीस सरकारमधील
आप ा उपमु मं ी पदाचा राजीनामा फडणिवसां कडे सुपुद केला. ानंतर फडणवीस यां नी त:चा व
पवार यां चा राजीनामा रा पाल भगत िसंग को ारींकडे ाच िदवशी सं ाकाळी सुपुद केला.
महारा ा ा मु मं ी पदाचा हा सवात अ कालावधी होता. अखेर, २८ नो बर रोजी उ व ठाकरे यां नी
मु मं ी णून शपथ घेतली. िनवडणूक िनकालानंतर एक मिह ा न अिधक काळाने अखेर रा ाला
सरकार ा झाले.
ही िनवडणूक मह पूण का होती? एक मिह ा ा ना मय घडामोडींबरोबरच या िनवडणुकीने
महारा ाचा मु मं ी णून ठाकरे कुटुं बातील पिहली ी िदली. िक ेक दशके रमोट ा साहा ाने
स ा चालव ावर िवश्वास ठे वणारे ठाकरे कुटुं ब अखेर अिधकृतपणे सार ा ा भूिमकेत आले. सेने ा
चालत आले ा राजकारणापासून सेनेचे हे ना मय थान होते. िनवडणुकीपूव शरद पवारां ना
महारा ा ा राजकीय पटलाव न बेदखल कर ात आले होते. मा या िनवडणुकीत शरद पवारां नी
िफिन प ा माणे राखेतून उं च भरारी घेत ाचे पाहायला िमळाले. ही िनवडणूक उ व ठाकरे यां चे
िचरं जीव आिद ठाकरे आिण शरद पवार यां चे चुलत नातू रोिहत पवार या न ा दमा ा दोन त णां ा
वेशामुळेदे खील मह पूण ठरली. या दोघां चे राजकीय भिवत काय असेल, असा श्न मनाला पडतो. ते
आपाप ा प ां चा चेहरामोहरा बदलून टाकतील का?
महारा िवधानसभे ा २०१९ ा िनवडणुकीने, इतर अनेक रा ां ा िनवडणुकां माणे स ाकारणा ा
भीषण वा वाची सा िदली. घोडे बाजार िकंवा आमदार-खासदरां ची पळवापळवी क न ां ना अमाप पैसै
दे णे, हे स ा ा िदवसां त अपेि त िकंवा गृहीत अस ाचे िदसून येते. भाजपने गो ात आमदारां ना िवकत
घेऊन स ा थापन केली, असा ा ावर आरोप केला जातो. अशाच कारचे धाडस महारा ात
दाखव ात ते अपयशी का ठरले? काय गडबड झाली? ात, चारा ा झंजावातात २२० जागां वर
िवजयी हो ाची खा ी बाळगणारा हा प या आक ां ा िन ापे ाही कमी जागां वर गारद का झाला?
अखेरीस, एक मिह ा ा कालावधीत जे काही घडले, ते सव वेगळे काढू न तं पणे पाहता येणार नाही.
या राजकीय ना ातील जवळपास ेक िनणय, ने ां मधील ेक संवाद आिण बंद दाराआड झाले ा
ेक चचची मुळे इितहासात आहे त. आप ा सग ां ना माहीत असलेले मथळे आिण काशात आलेले
ना या सग ा ा मागे, पड ाआडदे खील अनेक गो ी घडत हो ा. या काळात पड ाआड काय घडले,
हे शोध ाचा य मी या पु कात केला आहे , आिण मी इितहासातही डोकावून पािहले आहे . या प ां चा
इितहास आिण १ मे १९६० रोजी रा ाची थापना झा ापासून या प ां नी केले ा राजकारणाचा पोत
समजून घेत ािशवाय २०१९ ा िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी नेमके काय घडले, हे खर् या अथाने
समजून घेता येणार नाही. रा ात रा वादी कॉं ेस प आिण कॉं ेस यां चा र् हास का झाला, आप ा

घणाघाती भाषणां ारे िदवंगत बाळ ठाकरे यां ची आठवण क न दे णारे राज ठाकरे भावहीन का झाले,
एके काळी श शाली असणारी िशवसेना तः ा जु ा ितमे ा सावलीतच समा का झाली, हे सगळे
भूतकाळात पािह ािशवाय आप ाला समजणार नाही. या घडामोडी एका रा ीत िकंवा काही मिह ां त
घडले ा नाहीत. अलीकड ा घडामोडी समजून घे ासाठी रा ातील गे ा काही दशकां ा
राजकारणावर नजर टाकणे गरजेचे आहे .
दे शा ा राजकारणातील आिण महारा ा ा राजकारणातील िनणायक ण णजे २०१४ सालची
सावि क िनवडणूक! या वष भाजपसह रा ीय लोकशाही आघाडी स ेत आली. नर दामोदरदास मोदी
यां नी भारताचे पंत धान णून शपथ घेतली. पाच वषानंतर, णजे २०१९म े या आघाडीने आप ा
िव मी कामिगरीची केवळ पुनरावृ ीच केली नाही, तर ती ाही पुढे गेली. चला, ितथूनच सु वात क या.

अनु म
मराठी आवृ ी ा िनिम ाने
१. शानदार िवजय
२. महारा ाचा ज
३. िशवसेनेचा ज
४. नोिटसां चे राजकारण
५. बुडते जहाज
६. गुिपताचा खेळ चाले
७. ‘अबकी बार २२० पार’
८. भाजपने खोदली तःचीच कबर
९. टायगर िजंदा है
१०. सोिनयां चा नकार
११. महािवकास आघाडी
१२. जयपूर ा रसॉटमधील गमती-जमती
१३. पवार कुटुं बातील फूट
१४. िशवसेना झाली भारी
१५. गुडगावमधील ना मय बचाव मोहीम
१६. अिजत पवार : घरवापसी
१७. ‘‘बाबा, तु ाला आ ान ीकारावे लागेल’’
१८. पुढील माग
ऋणिनदश
िटपा

१
शानदार िवजय
लोकसभा िनकाल, २४ मे २०१९. वेळ, दु पारी १२.३०
आम ासमोर असले ा टी ी ा पड ाव न २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी ा िनकालाचे आकडे
वेगाने पुढे सरकत होते आिण शेअर बाजारा ा िनदशां का माणे भारतीय जनता प ा ा जागां चे आकडे
उं च उस ा मारत होते. पंत धान नर मोदीं ा मं मु िवजयाने दे शभरातील सवच वृ वािह ां ा
ु िडओमधील वातावरण जणू भारावून गेले होते. िवशेष णजे, मु िवरोधी प असलेला कॉं ेस प
आिण आघाडीतील ाचे सहकारी प यां ना भाजप ा अंितम िवजयी आक ां ा जवळपास
जा ापयतदे खील मजल मारता आली न ती. लोकसभेचे एकूण सं ाबळ ५५२ होते. कॉं ेसने कसेबसे
अधशतक पार केले अस ाचे, तर या रणधुमाळीत भाजपने ३०० न अिधक जागां वर िवजय िमळवला
अस ाचे िनकाल जाहीर झा ानंतर समोर आले.
‘िफर एक बार मोदी सरकार’, ‘मोदीका जादू चल गया’, ‘मोदी लहर कायम है ’ असा घोष वेगवेग ा
वृ वािह ां चे िनवेदक या काळात करत होते. भारतीय जनता प ाने बळावर ३००पे ा अिधक जागां वर
िवजय िमळवला अस ाचे ानंतर थो ाच वेळात भारतीय िनवडणूक आयोगाने आप ा संकेत थळावर
अिधकृतपणे जाहीर केले. भाजप आिण ाचे सहकारी यां ची युती असले ा रा ीय लोकशाही आघाडीचा
हा िवजय, भारतीय सावि क िनवडणुकां ा इितहासातील, तोपयत ा राजकीय आघा ां नी िमळवले ा
िवजयातील, सव आकडा गाठून िमळवलेला िवजय अस ाचेही आयोगाने नमूद केले होते.
ा वेळी भाजप ा दे शभरातील प कायालयां म े उ वाचे वातावरण होते. ामुळे अंितम िनकाल
हाती येताच, प कायक ानी ढोलताशां ा गजरात नाचायला सु वात केली; एकमेकां ना लाडू भरवले
आिण अगदी जमले ा नाग रकां म े आिण मा मां ा ितिनधींम ेदेखील िमठाई वाटली. कारण आता
पु ा एकदा भारतीय जनता प ाचे सरकार थापन होणार होते आिण नर दामोदरदास मोदी सलग
दु सर् यां दा भारताचे पंत धान णून सू े हाती घेणार होते.
या दणदणीत िवजयामुळे, भाजपचे रा ीय अ अिमत शहा यां चे चालू राजकारणातील चाण णून
आिण लोकसभा िनवडणुकां मधील जनमत कौलाचे रणनीित णून जोरदार ागत झाले. भारतीय
मतदारां वर मोदी-शहा या जोडीची जादू आिण या जोडीचा भाव कायम अस ाचे या जबरद
ब मतामुळे पु ा एकदा िस झाले. कॉं ेस प ाने जोर लावूनही ाला भाजपचा िवजयरथ रोखता आला
नाही.
कॉं ेस प ाचे रा ीय अ आिण भारताचे पिहले पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह यां चे पणतू रा ल
गां धी यां ा नेतृ ाखाली कॉं ेसने लोकसभा िनवडणुकीचा चार केला होता. रा ल गां धी यां नी ‘चौकीदार
चोर है ’ अशा श ां त पंत धान नर मोदी यां ावर ह ाबोल केला होता. भारत सरकारने ‘डॅ स
ए एशन’ या च कंपनीकडून खरे दी केले ा राफेल या लढाऊ िवमानां ा वाद खरे दी करणी
केलेले हे व होते.१ रा ल गां धी यां नी प ा ा िनवडणूक जाहीरना ात ग रबी िनमूलनाचा रामबाण
उपाय णून ‘ ाय’ ( ूनतम आय योजना) अमलात आण ाचे आ ासन िदले होते. ही योजना रा ल गां धी
यां ा आजी आिण माजी पंत धान इं िदरा गां धी यां नी ा काळी जाहीर केले ा ‘ग रबी हटाओ’ या
घोषणेशी साध असलेली योजना होती.
गरीब कुटुं बां ची खरे दी मता वाढावी णून आिण बाजारात उ ाह पेर ा ा ीने सरकारत ेक
गरीब कुटुं बाला दर वष बहा र हजार पये दे ाचे आ ासन रा ल गां धी यां नी ाय योजनेअंतगत
मतदारां ना िदले होते. मा या आ ासनाला भारतीय मतदार भुलले नाहीत. सामा जनतेने पु ा एकदा
कॉं ेसकडे पाठ िफरवत भाजप ा बाजूने कौल िदला.
िबझनेस ॅ ड ा२ मािहतीनुसार, या मह ाकां ी ाय योजनची आखणी करताना कॉं ेस अ
रा ल गां धी यां नी जागितक पातळीवरील अथत ां शी स ामसलत केली होती. या त ां म े २०१९चे
नोबेल पुर र ा अथत अिभजीत बॅनज , २०१५ सालचे नोबेल पुर ार िवजेते ि िटश-अमे रकी
अथत ऍ गस िडटॉन, च अथत थॉमस पीकेटी आिण भारतीय रझ बँकेचे माजी ग नर रघुराम
३
राजन यां चा समावेश होता. त आिण ितथयश अथत यां ा मदतीने आख ात आलेली ग रबां ा
स मीकरणाची ही योजना ब सं गरीब मतदारां नी ीकारली नाही. गां धी घरा ा ा अिन ु क
राजपु ाला नाका न भारतीय मतदारां नी अनुभवी नर मोदीनां च ाधा िदले.
िनवडणूक िनकाला ा िनणायक िदवशी कॉं ेसला एकापाठोपाठ एक ध ादायक बात ा िमळत
हो ा. अमेठी मतदार संघात रा ल गां धी िपछाडीवर अस ा ा बात ा एक वृ िनवेदक उ ाहाने दे त
होता, आिण ानंतर काही णां तच रा ल गां धींनी अमेठीची जागा गमाव ाची बातमी आली. गां धी
घरा ाचा बालेिक ा असलेली अमेठी, भाजप ा मं ी आिण माजी टी ी कलाकार ृती इराणी यां नी
त ल चाळीस हजार मतां ची आघाडी घेत काबीज केली होती. िवशेष णजे, पाच वषापूव याच मतदार
संघात रा ल गां धी यां नी १,०७,९०३४ इत ा मतािध ाने ृती इराणींना पराभूत केले होते.
गां धी प रवाराने जोपासले ा या मतदार संघात, २०१४मधील पराभवानंतर सात ाने काम क न ृती
इराणी यां नी २०१९म े रा ल गां धी यां ना पराभूत केले. गां धी यां ची ृती इराणींबरोबरील ही लढत अितशय
चुरसीची होती. मा इं िडया टु डे ा वृ ां कनानुसार, केरळमधील वायनाडसाठी रा ल गां धींनी अमेठीकडे
पाठ िफरव ाची कहाणी रच ात इराणी यश ी झा ा.५
कॉं ेसचा पारं प रक बालेिक ा असलेले अमेठी हे भौगोिलक ा भारतातील सवात मोठे रा आहे
आिण हा उ र दे शमधील अितशय िति त मतदार संघ आहे . रा ल गां धी यां चे काका संजय गां धी
(१९८०म े), वडील राजीव गां धी (१९९१म े) आिण आई सोिनया गां धी (१९९९ ते २००४) अशा गां धी
प रवारातील सव सद ां नी या मतदार संघाचे ितिनिध केले होते.
रा ल गां धी तःदे खील २००४पासून २०१९पयत अमेठीचे खासदार होते. मा िनवडणुकीत दा ण
पराभवाला सामोरे जाणारे रा ल गां धी ही ां ा घरा ातील एकमेव ी न ती. ां ा आजी इं िदरा
गां धी यां ना रायबरे लीतून, तर काका संजय गां धी यां ना अमेठीतून अशाच कार ा पराभवाला सामोरे जावे
लागले होते. आणीबाणीनंतर, १९७७म े झाले ा लोकसभा िनवडणुकीत इं िदरा गां धींचा ५५,००० मतां नी,
तर संजय गां धींचा ७५,००० मतां नी पराभव झाला होता.६ ा वष कॉं ेस भुईसपाट झाली होती. कॉं ेस
प ाब ल, ातही िवशेषतः इं िदरा गां धी यां ा एकािधकारशाहीब ल जनसामा ां म े ती नाराजी आिण
ल णीय चीड होती. ा वेळी कॉं सने लढवले ा लोकसभे ा ४९३ जागां पैकी केवळ १५३ जागां वर
कॉं ेसचे उमेदवार िनवडून आले होते, तर दु सरीकडे ितत ाच जागा लढवून, कॉं ेसचा िवरोधी प
असले ा जनता पाट ने २९८ जागां वर िवजय िमळवला होता.७
१९७७ ा सावि क िनवडणुकीत ातं सैिनक राजनारायण यां ा िवरोधात इं िदरा गां धींनादे खील
पराभवाचा सामना करावा लागला होता. पंत धान मोरारजी दे साई यां ा नेतृ ाखालील जनता पाट ा
सरकारम े राजनारायण यां ना आरो मंि पद िमळाले होते. ‘िनवडणुकीतील गैर कार आिण शासकीय
यं साम ीचा गैरवापर’ यासंबंधीचा इं िदरा गां धी यां ा िवरोधातील खटलादे खील याच राजनारायण यां नी
िजंकला होता. ामुळेच इं िदरा गां धी यां चे संसदे तील सद अपा ठरिव ात आले आिण पंत धान
८
पदाचा राजीनामा दे ासाठी ां ावर दबाव िनमाण झाला. १९७५ साली इं िदरा गां धी यां नी भारतावर
लादलेली आणीबाणी याच घटनेची प रणती होती. २६ जून १९७५ रोजी म रा ीनंतर रा पती फ ु ीन
अली अहमद यां ची ठरावावर ा री घेऊन भारतात आणीबाणी जाहीर कर ात आली. आणीबाणीचा हा
ठराव ३३७ िव ५९ इत ा मतािध ाने २३ जून १९७५ रोजी संसदे त मंजूर कर ात आला.९ शासना ा
प रप कानुसार, अंतगत श ीं ा िवरोधामुळे भारतातील सुर ा धो ात आ ाचे कारण दे त आणीबाणी
लागू कर ात आली. मा या अंतगत श ी नेम ा कोण ा हो ा, याब ल भारतीय जनतेला अंधारात
ठे व ात आले.
पारं प रक बु जाला तडा
२३ मे २०१९ ा सं ाकाळी भारतीय िनवडणूक आयोगाने काढले ा प रप कात भाजप ३०३ जागा
िमळवून, तर रा ीय लोकशाही आघाडी ३५३ जागा िमळवून िवजयी हो ाचा अंदाज वतवला होता. भाजपचे
आघाडीतील सहकारी, णजेच महारा ातील उ व ठाकरे यां ा नेतृ ाखालील िशवसेनेने १८ जागां वर,
िबहारमधील िनतीशकुमार यां ा नेतृ ाखालील जनता दलाने (संयु ) १६ जागां वर, तर िबहारमधील
रामिवलास पासवान यां ा लोकजनश ी पाट ने सहा जागां वर िवजय िमळिवला. भाजप आिण ा ा
आघाडीतील सहकार् यां चा हा पहाडी िवजय ठरला.
कॉं ेसने २०१९म े ५२ जागां वर िवजय िमळवला; २०१४म े ही सं ा केवळ ४४ इतकी होती. ां ा
सहकार् यां नी, णजे िवड मु े कळघमने (डीएमके) मु तः दि णेतील तामीळनाडूतून (दि ण
तामीळनाडूतून) २४ जागां वर, तर शरद पवार यां ा नेतृ ाखालील रा वादी कॉं ेस प ाने महारा ातील
पाच जागां वर िवजय िमळवला. २०१९ ा लोकसभां चा िनकाल हा केवळ कॉं ेससाठीच न े , तर रा वादी

कॉं ेसचे ७८ वष य मुख शरद पवार यां ासाठीदे खील ध ादायक होता. २०१९ ा लोकसभा
िनवडणुकीचे िनकाल इतके एकत होते की, िद ी, ह रयाणा, उ राखंड, गुजरात, राज थान, ि पुरा
आिण अ णाचल दे श या सात रा ां त आिण दमण-दीव या क शािसत दे शात मुख िवरोधी प
असले ा कॉं ेसला एकाही जागेवर िवजय िमळवता आला न ता.१० ामुळे सहा मिह ां पूव राज थान,
म दे श आिण छ ीसगढ येथील िवधानसभा िनवडणुकां म े उ म कारे िवजयी होणारा प हाच
अस ावर िव ास बसणे कठीण होऊन गेले. कॉं ेसशािसत रा ां म े तः ा प ा ा चां ग ा
कामिगरीची प ा रा ल गां धी यां ना आशा होती. मा नर मोदी यां ा क र ाने रा ल गां धी यां ना
आिण ां ा प ाला पुरते झाकोळू न टाकले.
म दे शम े मु मं ी कमलनाथ यां चे पु नकुलनाथ यां नी िछं दवाडा या ां ा पारं प रक मतदार
संघातून िवजय िमळवला होता. म दे शम े कॉं ेस प ाने लढवले ा २९ जागां पैकी केवळ िछं दवाडा
या एकमेव जागेवर कॉ ेस िटकाव ध शकला होता. कॉं ेसचे महासिचव आिण राजघरा ातून आलेले
ं
ोितरािद िसंिधया यां ना कॉं ेस सोडून भाजपत गेलेले के. पी. िसंग यादव यां ाकडून पराभव प रावा
लागला होता. म दे शातील गुना मतदार संघातून प ा ा महासिचवां ना पराभूत करणारे के. पी. िसंग
यादव हे आधुिनक काळातील राजनारायण ठरले. राजनारायण यां नी इं िदरा गां धींना पराभूत केले होते.
गुनाची जागा गमाव ाने िसंिधया राजघरा ाचा शेवटचा राजकीय बु जदे खील ढासळला.
महारा ातील िच
दे शातील उव रत रा ां माणेच महारा ातील िच दे खील िवरोधकां साठी अनुकूल न ते. िशवसेनेबरोबर
युती कर ाचा भाजपचा िनणय यो ठरला होता. महारा ातील ४८ लोकसभा मतदार संघां पैकी भाजपने
२३, तर िशवसेनेने १८ जागां वर िवजय िमळवला होता. पाच वषापूव , णजे २०१४ ा िवधानसभा
िनवडणुकीत या दो ी प ां त िवतु िनमाण झाले होते. ा वष भाजपने िशवसेनेला सोडिच ी दे त
बळावर िनवडणूक लढवली होती. दो ी प ां नी एकमेकां वर बरे च आरोप- ारोप केले होते. इं िडया
टु डे ा, ६ ऑ ोबर २००६ ा वृ ानुसार, िशवसेनेचे अ उ व ठाकरे यां नी ‘अफजलखानाची फौज’
अशा अपमानजनक श ां त नर मोदी आिण अिमत शहा यां चा उ ेख केला होता. स ा ा कनाटकात
असले ा िवजापूरमधील आिदलशाही सा ा ातील अफजलखान हा असा सेनापती होता, ाने छ पती
िशवाजी महाराजां ा रा ावर ह ा केला होता. दहा हजार सैिनकां ा ता ासह तापगडावर चालून
गेले ा अफजलखानाला िशवाजी महाराजां कडून पराभव प रावा लागला होता. मोदी आिण शहा यां चा
संबंध अफजलखानाशी जोडून ठाकरे असेही णाले होते की, अफजलखाना माणेच ा दोघां नाही
िवधानसभा िनवडणुकीत महारा काबीज करायचा होता, परं तु िशवाजी महाराजां माणे िशवसेनेने ां चा
डाव उधळला. भाजपला ‘रा ाचे छोटे छोटे तुकडे करायचे आहे त’ असेही ते णाले होते. िशवाजी
महाराजां ा मराठा सा ा ाचे तुकडे क पाहणार् या अफजलखानालादे खील पराभव प रावा लागला
अस ाकडे या वेळी ठाकरनी ल वेधले होते. ‘‘तु ाला तुक ा-तुक ां म े खंिडत झालेला महारा
पािहजे असेल, तर भाजपला मत ा; ाल तु ी?’’ असे ठाकरनी िवचारताच सभेतून ‘नाही, नाही’चा एकच
नारा उसळला.११
२०१४ ा महारा िवधानसभे ा िनवडणुकीत एकूण २८८ जागां पैकी १२२ जागां वर भाजपचा, तर ६३
जागां वर िशवसेनेचा िवजय झाला होता; तर तं पणे िनवडणूक लढवले ा कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस
या प ां ना अनु मे ४२ आिण ४१ जागा िमळा ा हो ा. िनकाल जाहीर होताच, रा वादी कॉं ेसचे अ
शरद पवार यां नी अितशय त रतेने पावले उचलली. सरकार थापन कर ासंदभात अ कोणीही
पुढाकार घे ा ा आधीच, भाजप सरकारला रा वादी कॉं ेस बाहे न पािठं बा दे णार अस ाचे ां नी
तातडीने प कार प रषद घेऊन जाहीर केले. पवारां चा हा िनणय धमिनरपे तावादी आिण वैचा रक
भूिमकेवर ठाम असणार् या काही प कायक ाना खटकला.१२ प रणामी, स ेसाठी तडजोड करणारे आिण
त: ा धमिनरपे तावादी भूिमकेशी तारणा न करणारे , अशी दु फळी रा वादी कॉं ेसम े िनमाण
झाली. रा वादी कॉं ेसशी िवचार सरणी ा धा ाने जोड ा गेले ा लोकां नी रा वादीतून बाहे र पडायला
सु वात केली. ामुळे रा वादी कॉं ेस णजे भाजपचा महारा ातील ब संघ अस ाचे बोलले जाऊ
लागले.
रा वादी कॉं ेसने बाहे न िदले ा पािठं ा ा जोरावर दे व फडणवीस यां नी भाजपचे महारा ातील
पिहले मु मं ी णून सू े हाती घेतली. िनवडणूक काळात एनसीपी णजे ‘नॅचरली कर पाट ’ असा

चार झाले ा रा वादी कॉं ेसवर अवलंबून न राह ाचा िनणय नंतर भाजपने घेतला.१३ इतकेच न े , तर
भूतकाळातील कटु ता िवस न आप ा खर् या सोब ाबरोबर, णजे िशवसेनेबरोबर युती क न २०१४ ते
२०१९ या काळात सरकार चालवले. तोपयत मोठा भाऊ णून महारा ात कायरत असले ा िशवसेनेला
भाजप ा या सरकारम े दु म थान िमळाले आिण कमी दजा ा खा ां वर समाधान मानावे लागले.
महारा ात रा वादी कॉं ेसऐवजी िशवसेनेला बरोबर घे ासंदभात िद ीतील ने ां कडून िहरवा कंदील
िमळावा, यासाठी दे व फडणवीस यां नी मह ाची भूिमका पार पाडली. ठरावीक क ां म े सामील
क न घेतले जात नस ाची नाराजी िशवसेने ा काही असंतु मं ां नी उघडपणे केली.१४
२०१९ची लोकसभा िनवडणूक तं पणे लढव ाचा िनणय घेऊन िशवसेनेने पु ा एकदा भाजपिवरोधी
चार सु केला. िशवसेनेचे नेते आिण ‘सामना’ या िशवसेने ा मुखप ाचे संपादक संजय राऊत यां नी
नोटबंदी आिण व ू आिण सेवा कर यां ा अंमलबजावणी-संदभात महारा ात भाजपला िवरोध कर ास
सु वात केली.१५
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी ा पूवसं ेला भाजपनेदेखील िशवसेनेबरोबर युती न करता बळावर
िनवडणूक लढव ाचा िनणय घेतला.१६ मा तरीही िशवसेनेबरोबरील हे वेदावे बाजूला ठे वून भाजपने
महारा ातून लोकसभे ा जा ीत जा जागा िजंक ाचा य करावा, यासाठी माजी मु मं ी दे व
फडणवीस यां नी िद ीतील नेतृ ाची समजूत काढली.१७ तसेच तःचा खासदार असलेली पालघरमधील
लोकसभेची जागासु ा भाजपने िशवसेनेसाठी सोडली.१८
दे व फडणवीस यां ा िवनंतीव न भारतीय जनता प ाचे अ अिमत शहा यां नी मातो ी बंग ावर
िशवसेना प मुख उ व ठाकरे यां ची भेट घेतली. याच बैठकीत लोकसभे ा जागा-वाटपासंदभात ‘गु
करार’ झा ाचे सां िगतले जाते.१९ या बैठकीनंतर ‘आमचं ठरलं आहे ’ इतकेच सां गत यो वेळ आ ानंतर
जनतेला या िवषयी जाहीरपणे सां िगतले जाणार अस ाचे ठाकरे यां नी ा वेळी सां िगतले होते.२०
ानंतर मलबार िहल येथील स ा ी गे हाऊसवर एका प ने ाशी२१ बोलताना अिमत शहा यां नी
सां िगतले होते की, िशवसेनेने ां ा आिण मोदीं ा िवरोधात केलेली िवधाने ते अजून िवसरले न ते आिण
िशवसेनेला धडा िशकिव ासाठी यो संधीची वाट बघत होते.
संसदे त ४८ खासदार पाठवणार् या महारा ाचा उ र दे शानंतर दु सरा मां क लागतो. ामुळे
राजकीय ा तसेच आिथक ा महारा हे दे शातील खूप मह ाचे रा ठरते. याआधी मुंबई, गुजरात
आिण महारा या तीन भागां चा िमळू न बॉ े हा ां त होता (बॉ े हा िव ृत ां त भारतीय ातं ावेळी
थापन झाला होता). भाषावार ां तरचनेनुसार १ मे १९६० रोजी महारा रा गुजरातपासून वेगळे झाले, पण
आिथक क असले ा मुंबईव न दो ी रा ां त संघष सु झाला. गुजरात आिण महारा ही दो ी रा े
मुंबईवर आपला अिधकार सां गत होती. ‘मुंबई आपली राजधानी ावी’ असे महारा ाला वाटत होते.
२०११ ा जनगणनेनुसार, महारा ाची लोकसं ा ११.२४ कोटी होती. या रा ाने ३.०८ लाख चौरस
िकलोमीटरचा भौगोिलक दे श ापला आहे . लोकसं े ा ीने सव रा ां त महारा ाचा दे शात दु सरा,
तर भौगोिलक रचनेनुसार ितसरा मां क लागतो. महारा ाचे मो ा माणावर शहरीकरण झाले असून
सुमारे ४५.२ ट े इतकी लोकसं ा शहरी भागां त वा करीत आहे .
रा ाची राजधानी मुंबई, अथात पूव ा बॉ ेम े केवळ ब ा कंप ां ची कॉप रे ट ऑिफसेसच आहे त
असे नाही; येथे भारतातील केवळ उ ोगपतीच राहतात असे नाही िकंवा येथे केवळ िच पट सृ ीच आहे
असे नाही, तर आिशयातील सग ात जुना मुंबई शेअर बाजार इथे आहे . भारतीय अथ व थेवर मुंबईचा
भाव मोठा आहे आिण दे शा ा एकूण कर संकलनात मुंबईचा मह ाचा वाटा आहे . ामुळेच महारा ावर
रा करणे, ही कोण ाही राजकीय प ा ा ीने अितशय ित े ची बाब असणे ाभािवक आहे .
शरद पवार यां ा नेतृ ाखाली महारा ात चां गले अ िनमाण केले ा रा वादी कॉं ेस प ाला
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत अव ा पाच जागां वर समाधान मानावे लागले, तर कॉं ेसला िवदभातील
फ चं पूर या एकमेव जागेवर िवजय िमळवता आला. २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत चं पूर ा
जागेसाठी िशवसेनेला सोडिच ी दे त सुरेश उफ बाळा धानोरकर यां नी कॉं ेसम े वेश केला. ा वेळी
ां ना कॉं ेसकडून ितकीट िमळणे अपेि त असताना कॉं ेस िनवड सिमतीने ध ादायक र ा फारसे
प रिचत नसले ा िवनायक बनगाडे यां ना ितकीट दे त अस ाचे घोिषत केले. ा वेळी कॉं ेस प ाने
त:चे ितकीट िवकले असून िनवडणूक िजंक ाऐवजी ती हर ातच प ाला ार अस ाचे मत लोक
क लागले. या सग ाला कॉं ेसचे महासिचव म काजुन खग जबाबदार अस ाचे ‘झी िदशा’

या िनयतकािलकाने टले.२२ ितकीट वाटपात ह ेप के ाचा आरोप खगवर कर ात आला. दर ान,
महारा कॉ ेसचे अं अशोक च ाण यां ची एक ऑिडओ प ायरल झाली. ित ात, कॉं ेस प ात
ां चे कोणीच काहीच ऐकत नस ामुळे धानोरकर यां ना ितकीट िमळवून दे ात ते अपयशी ठरले
अस ाचे अशोक च ाण यां ा आवाजात ऐकू येत होते. या पमधून अशोक च ाण यां ची अ मता
आिण हतबलता ना मय र ा होत होती.२३ या करणात आलेला दबाव आिण ितकीट िवक ाचा
आरोप यां मुळे कॉं ेसने कदािचत शेवट ा घडीला िवनायक बनगाडे यां ना मागे सा न सुरेश उफ
बाळासाहे ब धानोरकरां ना ितकीट िदले.
ा वेळी रा वादी कॉं ेसचे अ शरद पवार यां ाशी धानोरकरां नी फोनव न संवाद साधला होता.
शरद पवार यां ना ते णाले होते की, कॉं ेस ने ां नी ां ना ितकीट िदले नसते, तर ां ची कारकीद संपु ात
आली असती.२४ ा वेळी शरद पवार यां नी सोिनया गां धी यां ाशी फोनव न तातडीने संपक साधला होता
आिण कॉं ेस ा अंितम यादीत धानोरकरां चे नाव ये ािवषयी रदबदली क न धानोकरां ना मदत केली
होती, असे सां िगतले जाते. हे वळण कॉं ेससाठी नशीब उजळवणारे च ठरले, कारण २०१९ ा सावि क
िनवडणुकीत िवजयी झालेले धानोरकर हे कॉं ेसचे महारा ातील एकमेव उमेदवार ठरले. ापूव चार वेळा
खासदार झाले ा भाजप ा हं सराज अिहर यां चा धानोरकरां नी ४४,७६३ मतां नी पराभव केला.
रा ाचे ६४ वष य माजी मु मं ी आिण महारा कॉं ेसचे अ अशोक च ाण हे प ा रा ल
गां धी यां ा माणेच नां देड या आप ा पारं प रक मतदार संघातून पराभूत झाले. या मतदार संघातून
अशोक च ाण यां चे वडील आिण माजी मु मं ी शंकरराव च ाण अनेकदा िनवडून आले होते.
१९५२पासून कॉं ेस प ाने १९७७, १९८९ आिण २००४ अशा केवळ तीन वेळाच नां देडची जागा गमावली
होती. मा २०१९ ा िनवडणुकीत ही जागा चौ ां दा गमाव ाची नामु ी प ावर आली.
कॉं ेसने या पराभवाला ‘१९ वषाचा अपशकुन’ असे टले.२५ ताप पाटील िचखलीकर यां नी ३३,०००
मतां नी च ाण यां चा पराभव केला, तर दिलतां चे नेते काश आं बेडकर यां ा वंिचत ब जन आघाडी ा
यशपाल िभंगे या उमेदवाराने १.६ लाख मते िमळवली. अशोक च ाण यां चा पराभव हा महारा
कॉं ेससाठी खूप मोठा ध ा होता. सुरि त असलेली नां देडची अखेरची जागाही कॉं ेसने भाजपला
गमाव ाची भावना ा वेळी झाली. महारा ातील कॉं ेसचे अ आिण कॉं ेसचा भाव पूणपणे
पुसला जाऊन कोणीही ाला वाचवू शकत नस ाचे िच तयार झाले. सोलापूरमधून झालेला सुशीलकुमार
िशंदे यां चा पराभवदे खील कॉं ेससाठी दु सरा ध ाच होता. भाजपचे उमेदवार आिण धािमक गु िस े र
महाराज यां ाकडून महारा ा ा माजी मु मं ां चा पराभव झाला. कॉं ेस प ा ा अशा मह पूण तोफा
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत कुचकामी ठर ाने कॉं ेसचे महारा ातील भिवत अंधकारमय झा ाचे
िदसत होते. प ातील अनेक नावाजले ा ने ां नी - णजे राजीव सातव, अिवनाश पां डे, मुकुल वासिनक,
माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण आिण अ ने ां नी - पराभव आिण त:चे राजकीय अ संपु ात
ये ा ा भीतीने या लोकसभा िनवडणुकीतून माघार घेत ाचा आरोप ां ावर कर ात आला.
एकीकडे अशोक च ाणां सार ा व र ने ां चे राजकीय भिवत उतरं डीला लाग ाचे िदसत
असताना, दु सरीकडे न ा नेतृ ाची मोट बां ध ाचे काम व र ां कडून केले जात होते. कॉं ेस अ रा ल
गां धी लोकसभा िनवडणुकी ा चारासाठी महारा ात आले होते. ा वेळी सदर पु काचे लेखक
डीएनएम े कायरत होते आिण संगमनेर मतदार संघातील रा ल गां धी यां ा सभेचे वाताकन कर ासाठी
गेले होते. संगमनेर हा े कॉं ेस नेते आिण कॉं ेस-रा वादी कॉं ेस आघाडी सरकारमधील महसूल मं ी
बाळासाहे ब थोरात यां चा मतदार संघ आहे . रा ल गां धी यां चे िवमान नािशक येथे उतर ानंतर ते
हे िलकॉ रने संगमनेरला पोहोचले. सभा खूप उिशरा, णजे रा ी स ा नऊ वाजता सु झाली आिण
ासपीठावरील ने ां नी आपली चाराची भाषणे आवरती घेतली. अनेक तासां पासून रॅ लीसाठी मैदानात
थां बलेले समथक पां गू लागले. रा ल गां धी यां चे भाषण सु झाले, तरीही कंटाळलेले लोक जागा सोडू
लागले. रा ी लवकर झोपणे, हा ामीण भागातील लोकां ा जीवनशैलीचा भाग आहे . िशवाय सभेसाठी
आले ा मिहलां ना रा ी ा यंपाकाची िचंता भेडसावू लागली. अशा वातावरणात अव ा पंधरा
िमिनटां म े झालेले रा ल गां धी यां चे भाषण उप थतां वर कोणताही भाव पाडू शकले नाही. तरीही या
भेटीत थोरात आिण गां धी या कुटुं बां म े एक ेहबंध िनमाण झाला. सभा संप ानंतर रा ी उिशरा रा ल
गां धी यां ना नािशकला आिण तेथून िद ी येथे जा ास अडचण िनमाण झाली. ा वेळी कारमधून
नािशककडे िनघाले ा रा ल गां धींनी संगमनेरम े रा भर मु ाम करता ये ािवषयी थोरात यां ना

िवचारले. अथातच, गां धी कुटुं बातील सद ाचा पा णचार कर ासाठी थोरात आिण ां चे सहकारी
आनंदाने तयार होते; नािशककडे िनघाले ा कारने लगेचच यू टन घेतला. गां धीं ा या िनणयाने ां ा
ता ातील सुर ा र क चिकत झाले. आपण हॉटे लम े राहणार नसून आप ाला राह ासाठी एखादी
, नीटनेटकी आिण छोटीशी खोली पुरेशी अस ाचे रा ल गां धी यां नी थोरात यां ना सां िगतले. ा वेळी
थोरात यां नी गावातील एका टे कडीवर असले ा आप ा कारखा ा ा सुंदरशा, टु मदार गे हाऊसम े
रा ल गां धी यां ा िनवासाची व था केली. ितथे रा ल गां धी यां नी िपठले-भाकरी२६ या मराठमो ा, पण
अितशय सा ा जेवणाचा आ ाद घेतला. जेवण झा ानंतर आणखी एक पुढे आला. तो णजे, रा ल
गां धी यां ची बॅग नािशकम े होती. ा वेळी काही कायक ानी गावातील दु कानां मधून ां ासाठी बॉ र
पँट आणली, परं तु ां ा मापाचे इतर कपडे न िमळा ाने, असलेलेच कपडे धुऊन आिण इ ी क न
दु सर् या िदवशी घालणार अस ाचे रा ल गां धी यां नी ठरवले.२७ ‘‘दु सर् या िदवशी सकाळी ते लवकरच
िनघतील, असा आमचा अंदाज होता. पण रा लजी थोडा वेळ थां बले. ां ाबरोबर श तेवढा वेळ
घालवणे आनंददायी होते. ते आम ा घरी आले आिण ां नी चहा, कां देपोहे आिण िशरा असा ना ा केला.
ते मा ा कुटुं बीयां ना भेटले. मा ासाठी हा एक अिव रणीय िदवस होता. ां चा साधेपणा आिण ेमळ
भाव यां ची आ ाला भुरळ पडली’’२८ थोरात सां गतात. मृदुभाषी बाळासाहे ब थोरातां नी गां धी प रवाराचे
मन िजंकले. ानंतर २०१९म े अशोक च ाण यां नी महारा कॉं ेस अ पदाचा राजीनामा िद ानंतर
बाळासाहे ब थोरात यां ची या पदावर िनयु ी कर ात आली. ापूव थोरात यां नी गुजरात िवधानसभा
िनवडणुकी ा वेळी छाननी सिमतीचे मुख णून प ाचे काम पािहले होते. आता ां ना रा ल गां धींचे
जवळचे सहकारी णून काम कर ाची संधी िमळाली होती.
दर ान, अहमदनगर िज ातील कॉं ेसचे आमदार आिण िवरोधी प नेते राधाकृ िवखे पाटील यां चे
ं
पु सुजय िवखे पाटील यां नी कॉ ेसला सोडिच ी दे त, भाजप ा ितिकटावर; शरद पवार यां ा रा वादी
कॉं ेसचे उमेदवार, सं ाम जगताप यां ा िवरोधात लोकसभा िनवडणूक लढवली. िवखे पाटील आिण पवार
यां ात झाले ा या ित े ा लढतीत सुजय िवखे पाटील िवजयी झाले. महारा कॉं ेस दे शचे अ
अशोक च ाण यां नी िवखे पाटलां ना कायमच झुकते माप िदले होते. मा गे ा काही वषापासून
बाळासाहे ब थोरातां नाही ते संधी दे ऊ लागले होते. पण िवखे पाटील यां नी भाजपम े वेश के ामुळे थोरात
यां ना अिधक अवकाश िमळू न रा ातील स म नेता णून उदयास ये ाची संधी िमळाली. राधाकृ िवखे
पाटील यां ावर पूणपणे िव ास न ठे व ािवषयी थोरात यां नी िद ीतील कॉं ेस नेतृ ाला कळवले होते.
िवखे पाटील प ाऐवजी केवळ स ेशीच ामािणक अस ाचे ां ा पूव ितहासातून िदसून येत होते.
राधाकृ िवखे पाटील यां चे वडील बाळासाहे ब िवखे पाटील यां नीदे खील कॉं ेसमधून बाहे र पडून िशवसेनेत
वेश केला होता. ा वेळी अटल िबहारी वाजपेयी यां ा सरकारम े ां नी क ीय अथरा मं ी पदाचा
लाभ घेतला होता.
२०१९ ा या िनवडणुकीत कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां नी केवळ जागाच गमाव ा असे नाही, तर
ां ना िमळणार् या मतां ा ट े वारीतदे खील घट झाली. िशवसने ा मतां ा ट े वारीत तीन ट ां नी
ं
वाढ झाली, तर कॉ ेस आिण रा वादी यां ा मतां ा ट े वारीत अनु मे दोन ट ां नी आिण एका
ट ाने घट झाली. इतर प ां ा मतां ची ट े वारी (यां त मु तः वंिचत ब जन आघाडी) १४ ट े होती.
ामुळे कॉं ेसचे आिण रा वादी कॉं ेसचे मोठे नुकसान झाले आिण सोलापूरमधून सुशीलकुमार िशंदे,
नां देडमधून अशोक च ाण आिण माढासार ा िति त मतदार संघामधून संजय िशंदे यां ना पराभवाचा
सामना करावा लागला.
या िनवडणुकीतील आणखी एक ल णीय गो णजे, या िनवडणुकीत शरद पवार यां चे अ ावीस वष य
नातू आिण अिजत पवार यां चे पु पाथ पवार यां ना मावळ मतदार संघातून पराभवाला सामोरे जावे लागले.
िशवसेनेचे आमदार ीरं ग आ ा बारणे यां ा िव स ा दोन लाख इत ा बला मतां ा फरकाने
पाथ यां चा पराभव झाला. भाजपने २३, तर िशवसेनेने १८ जागां वर िवजय िमळवून २०१४मधील आप ा
िवजयात सात राखले.
िहं दु थान टाइ ा २५ मे २०१९ ा वृ ानुसार,२९ मावळ लोकसभा मतदार संघातून पाथ पवार यां चा
पराभव हो ामागे अनेक गो ी कारणीभूत हो ा. ाम े, ां ातील व ृ कौश ाचा अभाव हे मु
कारण असून थािनक समजून घे ाची मता नसलेले नवखे उमेदवार णून ते लोकां समोर आले.
ाचबरोबर रा वादी कॉं ेसचे िढसाळ चारतं आिण एके काळी िपंपरी-िचंचवड प रसरावर असलेले

अिजत पवार यां चे अिधरा कमकुवत झा ाचा प रणामदे खील पाथ पवार यां ा पराभवासाठी
कारणीभूत ठरला. ाचबरोबर संसाधने आिण मते यां साठी अिजत पवार आपला सहकारी असले ा
शेतकरी व कामगार प ावर अित र माणात अवलंबून रािहले.
पाथ पवार यां ा चाराचा ारं भदे खील चुकीचा झाला. ां ा भाषणाची तीन िमिनटां ची एक िडओ
प ा वेळी ायरल झाली होती. ाम े पवारां ची ितसरी िपढी मराठीत भाषण करताना अडखळत
होती.३० तसेच ां ा बोल ात आ िव ासाचा मोठा अभाव होता. वृ वािह ां वरील मुलाखतींमधून इं जी
वळणाची मराठी बोलणारे पाथ पवार समाज मा मां वर मो ा माणात टोल झाले.३१
पराभव तर झालाच, परं तु पाथ पवारां ा उमेदवारीमुळे पवार कुटुं बात ङ्ू गट पडली. डीएनए ा
वृ ानुसार, पाथ यां ा लोकसभेतील उमेदवारीमुळे पवार कुटुं ब िवभागले गेले. लोकसभा िनवडणुकीत पाथ
पवार यां ना उमेदवारी दे ास सुि या सुळे आिण शरद पवार इ ु क न ते, तर अिजत पवार मा या
िवषयी ठाम होते. तोवर अिजत पवार आिण सुि या सुळे यां ातील शीतयु ाची फारशी वृ े न ती. कारण
हे बहीण-भाऊकधीच थेटपणे एकमेकां ा िवरोधात गेले न ते. मा पाथ पवार यां ना दे ात आले ा
उमेदवारी ा िनिम ाने पवार कुटुं बातील मतभेद पिह ां दाच च ा ावर आले.
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत पाथ आिण रोिहत हे पवारां चे दो ीही नातू उमेदवारी करणार नस ाचे
शरद पवार यां नी सां िगतले होते.३२ पवार कुटुं बातील केवळ दोन ीच लोकसभा िनवडणूक लढवणार
अस ाचे ां नी केले होते. ां पैकी माढा मतदार संघातून ते तः आिण बारामती मतदार संघातून
ां ा क ा सुि या सुळे हे दोघेच िनवडणूक लढवणार होते. मा लंडन न आले ा आप ा मुलाला
महारा ा ा राजकारणात उतरव ाचा शरद पवार यां चे पुतणे अिजत पवार यां चा मानस होता. दर ान,
रोिहत पवार यां नीदे खील महारा िवधानसभेसाठी अहमदनगर िज ातील कजत-जामखेड मतदार
संघातून तयारी सु केली होती. णजेच शरद पवारां चा राजकीय वारसदार हो ासाठी अनेक इ ु क
उमेदवार होते. लोकसभेची िनवडणूक केवळ आपणच लढवणार अस ाचे एका काय मात जाहीर र ा
सां गणार् या सुि या सुळे यां ा मनात ा वेळी पाथ पवार यां ा उमेदवारीचा िवचारदे खील न ता, तर
दु सरीकडे या उमेदवारीबाबत कोणताही अंितम िनणय झाला नस ाचे ाच काय मात अिजत पवार
सां गत होते.३३
रा वादी कॉं ेसचे अ शरद पवार यां ासाठी २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीसंदभात एकच
िदलासादायक बाब होती. ती णजे, बारामतीतून झालेला सुि या सुळे यां चा सहज िवजय. भाजप ा
उमेदवार कां चन कुल यां चा सुळनी १,५७,००० इत ा मतािध ाने पराभव केला होता. बारामतीतून हा
ां चा ितसरा िवजय होता.
त ूव ा, णजे २०१४ ा िनवडणुकी ा वेळी जबरद मोदी लाटे मुळे सुि या सुळे यां चे मतािध
केवळ ६९,७१९ इतकेच होते, तर २०१४ ा आधी ा लोकसभा िनवडणुकीतील मतािध तीन लाख एवढे
चंड होते. डीएनए ा १६ मे २०१४ ा वृ ानुसार,३४ सुि या सुळे यां नी बारामतीची जागा िजंकली असली,
तरी महादे व जानकर यां नी बाजी मारली होती. जानकर हे िशवसेना-भाजप- रप कन पाट ऑफ इं िडया
(आरपीआय) आघाडीचे उमेदवार होते. सुि या सुळे ा बारामती मतदार संघातून िवजयी झा ा, ा
मतदार संघातून शरद पवार तः आठ वेळा िवजयी झाले होते, आिण ां पैकी सात िवजय सलग होते. मा
२०१४ ा िनवडणूक िनकाला ा वेळी मुली ा भिवत ािवषयी अ थ असणारे शरद पवार दर अ ा
तासाने कायक ाकडून आप ा मुली ा िनकालाची थती जाणून घेत होते, असेही डीएनए ा वृतात
टले होते.
मतमोजणी ा पिह ा ट ादर ान रा वादी प ाचे कायकतदेखील तणावाखाली होते. कारण सुळे
आिण जानकर यां ात ‘अटीतटीचा सामना’ अस ाचे िदसत होते. मतमोजणी ा दहा ा फेरीपयत
बारामती तालुका वगळता इं दापूर, दौंड, पुरंदर, भोर आिण खडकवासला या जवळपास सग ाच
िवधानसभा मतदार संघां त सुि या सुळे िपछाडीवर हो ा. ामुळे हीच प र थती कायम रािहली असती,
तर िवजय िमळवणे कठीण गेले असते, अशी भीती रा वादी कॉं ेस प ा ा कायक ाम े िनमाण झाली
होती.
ानंतर जेवणा ा म ंतरानंतर ा मतमोजणीत इं दापूरम े आिण भोरम े सुि या सुळे यां चे
मतािध वाढू लागले. मतमोजणी क ावरची मािहती गोळा करणारा कायकता आिण शरद पवारां ा
संभाषणाव न िदसत होते की, प ा ा कामिगरीवर पवार नाखूश होते. सुि या सुळे िवजयी झा ानंतरही

प कायकत हा िवजयो व साजरा कर ा ा मन: थतीत न ते. कारण भाजप ा कमळ या िच ावर
जानकरां नी िनवडणूक लढवली असती, तर रा वादीला ही जागा िजंकणे अवघड झाले असते, असे
कायक ाना वाटत होते.
२०१९ ा लोकसभा िनकालानंतर रा वादी कॉं ेस प ा ा आिण कॉं ेस ा कामिगरीिवषयी मािहती
दे ासाठी शरद पवार यां नी २३ मे २०१९ रोजी िस र ओक या आप ा मुंबईतील भुलाभाई दे साई
रोडवरील िनवास थानी दु पारी प कार प रषद घेतली. हा अितशय अनपेि त िनकाल असून तो मा
अस ाची कबुली पवार यां नी या वेळी िदली. ‘‘महारा ातील जनतेने िदले ा ितसादाब ल आ ी
समाधानी आहोत. अगदी मनापासून मी ां चे आभार मानतो. तसेच या िनवडणुकी-दर ान झटू न काम
करणार् या प कायक ानादे खील मी ध वाद दे तो. जनतेचा कौल मह ाचा मानून, भिव ात जनतेची मने
िजंक ासाठी अिधक जोशाने काम क ’’ असेही पवारां नी या वेळी सां िगतले.३५ लोकसभा िनकालानंतर
िवचिलत न होता, ७८ वष य पवारां नी पु ा एकदा जनतेपयत पोहोचून आप ा चुका शोध ाचा िनणय
घेतला.
जीवना ा झाले ा पिह ा ओळखीिवषयी, तः ा राजकीय आिण शासकीय जीवनािवषयी शरद
पवार यां नी ‘ऑन माय ट ’ या आ च र ात सां िगतले आहे . ते िलिहतात, ‘ ा वेळी मी अगदी तीन
िदवसां चा होतो आिण आई ा हातात होतो.’ ां ा आई शारदाबाई गोिवंद पवार यां ना पुणे लोकल
बोड ा एका बैठकीसाठी १५ िडसबर १९४० रोजी उप थत राहायचे होते. खरे तर तीन िदवस आधीच ां नी
मुलाला ज िदला होता. मा तरीही ां ना आपले कत बजावयाचे होते. ामुळेच चंड थंडी आिण
तालु ापासून पु ातील िज ा मु ालयापयत जा ासाठी गद ने खचाखच भरले ा बसचा चार तासां चा
वास यां पैकी कोण ाही गो ी ां ना बैठकीला जा ापासून रोखू शक ा न ा. पवार पुढे िलिहतात,
‘लहान मुलाला घेऊन शारदाबाईंनी बैठकी ा सभागृहात वेश करताच, बोडचे चेअरमन आिण े
वामपंथीय नेते शंकरराव मोरे यां नी जोरजोरात टा ा वाजव ा.’ पवार िलिहतात की, शारदाबाईंचे
सहकारी ां ा आईला ‘सुपरवुमन’ णत, तर सहज हार न मानणार् या सुपरवुमन आईचे ते ‘सुपरसन’
आहे त. ामुळेच एक पाऊल मागे गे ानंतरही दोन पावले पुढे जा ाची कला ां ना चां गलीच अवगत
आहे .

२
महारा ाचा ज
नवे रा
१९४७ साली दे शाला ातं िमळा ानंतर भारताचे पिहले पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह यां नी,
दे शात भाषे ा मु ावर रा ां ा थापनेस िवरोध कर ाचा ढ िन य केला होता. मा ही काही ां ची
कायमची भूिमका न ती. थोडे मागे वळू न पािहले, तर १९२८म े भावी शासकीय कामकाजा ा ीने
ां त आिण भाषा यां ा आधारे दे शाची पुनरचना कर ास पंिडत नेह यां चा पािठं बा होता.१ ां त आिण
भाषा यां ा आधारे भारताची पुनरचना केली असती, तर ‘एक सं ृ ती’, ‘एक भाषा’ या मु ां ा आधारे
एखा ा ां तातील नाग रकां नी एक येऊन वसाहतवा ां ना िवरोध केला असता, अशी भीती ा काळी
भारतावर रा करणार् या ि िटश वसाहतवा ां ना वाटत होती. भारताला ातं िमळा ानंतरही याच
ाथापोटी दे शाची पुनरचना न कर ाची आिण अ ात असणार् या प ती माणेच कारभार सु
ठे व ाची, दे शाचे पिहले पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह यां ची भूिमका होती. कारण भाषा आिण
सं ृ ती यां ा आधारे िनमाण केले ा रा ां नी याच मु ां ा आधारे क ातील कारभाराला िवरोध केला
असता आिण ामुळे दे शा ा गतीम े अडथळा िनमाण झाला असता, असे ां ना वाटत होते.२ सरदार
व भभाई पटे ल यां चीदे खील हीच भूिमका होती. मा ातं ा ीनंतर भाषावार ां तरचने ा मागणीला
जनतेचे ापक समथन िमळा ामुळे नेह ं ना जनतेची मागणी अखेर मा करावी लागली.
‘आप ा ने ां ना ंत रा ा ा िनिमतीत फारसे ार नाही. ामुळे कनाटक आिण आं दे श
यां ा माणेच आपणही आप ा रा ा ा िनिमतीसाठी एक येऊन लढा िदला पािहजे’ असे थेट आवाहन
दै िनक ‘त ण भारत’चे संपादक ग. ं. माडखोलकर यां नी १९४५ साली आप ा अ लेखातून केले होते.३
१९४६ सालचे अ खल भारतीय मराठी सािह संमेलन माडखोलकर यां ा अ तेखाली पार पडले. ा
वेळी पिह ां दाच ‘मुंबई ही महारा ाची राजधानी असावी’ असा ाव दै िनक नवा काळचे संपादक
नीळकंठ खािडलकर यां नी मां डला. ा वेळी संमेलनाला उप थत असले ा सािह कां नी या क नेला
पािठं बा दशवला. मा कॉं ेसचे नेते स. का. पाटील यां नी या ावाला िवरोध केला, तर कॉं ेसचे दु सरे नेते
शंकरराव दे व यां नी हा ाव घटनाबा अस ाचे सां गून संमेलन सािह िवषयक असून रा िवभाजनाचे
नस ाचा मु ा मां डला.
िवशेष णजे, स. का. पाटील हे मुंबई ां ता ा मु मं ी पदासाठी इ ु क उमेदवार होते. मुंबईचा
महारा ात समावेश न कर ाचीच ां ची भूिमका होती. मुंबई हे कायम वेगळे रा णूनच राह ा ा
मागणीसाठी स. का. पाटील आिण मोरारजी दे साई यां नी अनेक सभादे खील घेत ा हो ा. ‘‘तु ाला केवळ
पुढ ा पाच वषातच काय, पण पुढ ा पाच हजार वषातदे खील मुंबई िमळणार नाही. कारण मराठी
माणसां ना रा कारभार कर ाची अ ल नाही’’ असे भाषण स. का. पाटील यां नी एका सभेत मराठी
जनां ना उ े शून केले होते.४ ाच वेळी मोरारजी दे साई यां नी िलिहले होते की, ‘जोपयत कॉं ेस प येथे
आहे , तोपयत महारा ाला मुंबई िमळणार नाही आिण तशी मागणी करणार् या गुंडां ना यो तो धडा
िशकवला जाईल.’५ स ाचा महारा , म दे श आिण गुजरात यां चा काही भाग िमळू न त ालीन मुंबई
ां त तयार झाला होता. कनाटकातील बेळगाव आिण धारवाड हे दोन मराठी भाषक िज े देखील मुंबई
ां ताचेच भाग होते.
भाषावार ां तरचना कर ासंदभातील मु े आिण माग ा या दो ी बाबी समजून घेऊन, ा ीने
िशफारस क पुनरचना कर ासाठी क सरकारने १९४८म े धार आयोग अथात भाषावार ां तरचना
आयोगाची थापना केली. मा ां त आिण भाषा या दोन मु ां ा आधारे रा िनिमती कर ा ा लोकि य
मागणीला या आयोगाने िवरोध केला. ‘महारा मुंबईवर आपला ह सां गू शकत नाही. महारा ातील लोक
अितशय आ मक, सरं जामशाही प तीचे आिण मागास आहे त. तसेच संयु महारा ा ा चळवळीचे
रा िवरोधी आहे ’ असासु ा ठपका धार आयोगाने ठे वला; याचबरोबर ‘भाषावार ां तरचनेनुसार
महारा ाची िनिमती होणार अस ास, ात मुंबईचा समावेश क नये’ असेदेखील या आयोगाने टले.६
परं तु या आयोगाने सुचवले ा िशफारशींना िवरोध होऊन दे शभर िनषेधाचा उ े क झाला.
ानंतर, जे ीपी या आणखी एका आयोगाची थापना कर ात आली. जवाहरलाल नेह , व भभाई
पटे ल आिण प ाभी िस राम ा हे या आयोगाचे सद होते. या आयोगाची भाषावार ां तरचनेला अनुमती
होती. म ास रा ातून आं दे श या वेग ा रा ाची िनिमती कर ासदे खील या आयोगाची अनुमती
होती. म ास हे एक िवशाल रा होते. ात तामीळनाडू, उ र केरळ आिण आं दे शचा काही भाग
यां चा समावेश होता.
आं दे श ा िनिमती-ल ात कॉं ेसचे े नेते पो ी िसरामुलू अ भागी होते. १९५२ साली आप ा
मागणीसाठी आमरण उपोषणाला बसले ा िसरामु ू यां चा ६५ िदवसां ा उपोषणानंतर मृ ू झाला. या
घटनेनंतर दं गली उसळ ा आिण आं दोलना ा या िठणगीने पाहता पाहता सारा दे श पेटून उठला. ही
घटना तं रा ाची मागणी करणार् यां साठी अितशय िनणायक वळण घेणारी ठरली. प रणामी, तेलुगू
भाषक आं दे शाला तं रा णून मा ता दे ािशवाय पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह
यां ापुढे दु सरा पयाय रािहला नाही. मा त ालीन म ास, णजे स ाचे चे ई आं दे शाला दे ास
ां नी नकार दशवला.
जे ीपी आयोगा ा िशफारशींनुसार, अनेक रा े भाषे ा आधारे तं झाली, परं तु गुजरातचा
समावेश असलेले महारा रा मा ि भाषक रा णूनच रािहले. हा िनणय अ ायकारक वाट ाने
‘संयु महारा आघाडी’ ा झ ाखाली जनआं दोलन उभे रािहले. जळगाव ते बेळगाव महारा एकच
असावा, अशी या आं दोलनक ाची मागणी होती.
पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह यां नी २२ िडसबर १९५३ रोजी लोकसभेत, तर गृहमं ी कैलास काटजू
यां नी रा सभेत रा पुनरचना आयोगा ा िनिमतीची घोषणा केली. या आयोगा ा अ पदी ओ रसाचे
त ालीन रा पाल फजल अली यां ची िनवड कर ात आली, तर सद पदाची जबाबदारी खासदार
पंिडत दयनाथ कुंझ आिण इिज म े राजदू त असणारे सरदार के. एम. पणी र यां ावर
सोपव ात आली. या आयोगाने १० ऑ ोबर १९५५ रोजी िस केले ा अहवालात १६ रा े आिण १३
क शािसत दे श यां ा घोषणेची िशफारस केली होती.७
क सरकारने १६ जानेवारी १९५६ रोजी काढले ा एका प रप का ारे मुंबईची क शािसत दे श
णून, तर िवदभासह महारा आिण गुजरात या दोन रा ां ा िनिमतीची घोषणा केली. ाचबरोबर, या
दो ी नवीन रा ां ची राजधानी ा- ा रा ां म ेच असणार अस ाचेही जाहीर कर ात आले. मुंबई
क शािसत दे श राहणार अस ाचे ाच िदवशी पंत धान पंिडत नेह यां नी आकाशवाणीवर घोिषत
केले. पंत धानां नी ही घोषणा कर ा ा आधीच पोिलसां नी नाना पाटील, बाळ ठाकरे यां चे वडील
बोधनकार ठाकरे , लालजी पडसे, गुलाबराव गणाचाय, कृ ा दे साई आिण इतर मुख ने ां ना अटक
केली होती. ा वेळी पाल येथील कामगार मैदानावर दोन लाखां चा जनसमुदाय जमला होता. हा जमाव
पां गव ासाठी पोिलसां नी गोळीबार केला आिण या गोळीबारात बंडी काळे हा रा शाळे चा िव ाथ ठार
झाला.८
कॉं ेसचे नेते मोरारजी दे साई मुंबईचे मु मं ी असताना, १७ माच १९५६ रोजी ां नी रा िवभाजनाचे
िवधेयक मां डले आिण अव ा एक मिह ात ाला मा ता दे ात आली. मुंबईचे कॅिबनेट मं ी, ४२ वषाचे
यशवंतराव बळवंतराव च ाण यां ची कॉं ेस ा िविधमंडळ नेते पदी िनयु ी कर ात आली. ३१ ऑ ोबर
१९५६ रोजी ंत रा णून मुंबई अ ात आले आिण १ नो बर रोजी औपचा रकपणे ाची
थापना कर ात आली. यशवंतराव च ाण यां नी मुंबईचे मु मं ी णून शपथ घेतली.
मुंबईसाठी लढा
मुंबईचा समावेश महारा ात न कर ा ा िनषेधाथ संपूण महारा ात आं दोलन सु झाले. २१ नो बर
१९५५ ते २२ जानेवारी १९५६ या कालावधीत मुंबई, नािशक, बेळगाव आिण िनपाणी येथे पोिलसां नी
आं दोलकां वर गोळीबार केला. संयु महारा ा ा िनिमतीसाठी १०६ जणां नी आप ा ाणां ची आ ती
९
िदली. ां ा रणाथ मुंबईतील ोरा फाऊंटन येथे उभार ात आले ा ारकाचे नामकरण ता ा
चौक असे कर ात आले.
१९५७ ा सावि क आिण िवधानसभा िनवडणुकां म े अनेक राजकीय प ां नी कॉं ेस ा िवरोधात एक
येऊन लढा िदला. िहं दू महासभा, जनसंघ, क ुिन प , डॉ. बाबासाहे ब आं बडे करां चे शे ु का
े डरे शन असे िभ िवचारधारां चे सगळे प या स रं गी आघाडीत सामील झाले. समाज सुधारक, प कार,
सामािजक कायकत अशा सग ां नीच या आघाडीला पािठं बा िदला. ां त . के. अ े, बाळ ठाकरे यां चे
वडील बोधनकार ठाकरे आिण इतरां चा समावेश होता. या आघाडीतील सव राजकीय प स ा ा,
णजे २०१९मधील िशवसेना, रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस यां ा महािवकास आघाडीतील प ां माणे
िभ िवचार सरणीचे, मा एका समान कारणाने एक आले होते.

क ाने घेतले ा रा ा ा िवभाजना ा िनणयािवरोधात १५ नो बर १९५६ रोजी दादर ा िशवाजी
पाक मैदानावर एका भ सभेचे आयोजन कर ात आले होते.१० ा वेळी संयु महारा ा ा ल ासाठी
एक तं दै िनक सु करणार अस ाची घोषणा . के. अ े यां नी या सभेत केली. ते ा सेनापती बापट
यां नी या दै िनकाचे नामकरण ‘मराठा’ असे केले. मो ा सं ेने जमले ा लोकां ना . के. अ े यां ची भाषणे
मं मु क न टाकत. कॉं ेसचे नेते मोरारजी दे साई हे ‘नरभ क’ अस ाचे, पंिडत नेह हे ‘औरं गजेब’
अस ाचे, तर यशवंतराव च ाण हे ‘सूयाजी िपसाळ’ (महारा शासनात कािशत ‘रायगडाची
जीवनगाथा’ या पु कात टले होते की, सूयाजी िपसाळ हे छ पती संभाजी महाराजां बरोबर असले, तरी
आतून ते मुघलां ना लागू होते) अस ाचे . के. अ े यां नी आप ा एका भाषणात टले होते.
या घणाघाती भाषणां चा प रणाम होऊन कॉं ेस दोन पावले मागे गेला.११
१९५७ ा िवधानसभे ा ३९६ जागां पैकी कॉं ेस २३४ जागां वर िवजयी झाला, तर िवरोधकां नी १६१ जागा
िजंक ा; ां पैकी १२१ जागा संयु महारा सिमतीला िमळा ा. या सिमतीने मुंबईत २६पैकी १९ जागा
लढवून १२ जागां वर िवजय िमळवला, तर कॉं ेसने १३ जागा िजंक ा. या िनवडणुकीत िबगर मराठी मतदार
संघात कॉं ेसला यश िमळाले, तर मराठीब ल मतदार संघात सिमतीला अभूतपूव यश िमळाले. या
िनवडणुकीत मु े कॉं ेसला एकूण ५.४९ लाख मते िमळाली, तर सिमतीला ६.१२ लाख मते िमळाली.
णजेच, िनकालां मधून एक कारे जनमताचा कौल झाला. सरकार थापन कर ासाठी आघाडीला
३६ जागां ची गरज होती. संयु महारा आघाडीचा हा िवजय िद ीतील कॉं ेस ने ां साठी ध ादायक
होता. ‘महारा ापासून मुंबईला वेगळे ठे वत, ितचा क शािसत दे शाचा दजा कायम ठे वला असता, तर
भिव ातील िनवडणुकां म े कॉं ेसला याचा मोठा फटका बसला असता आिण महारा ातील जनता
कॉं ेसपासून कायमची दु रावली असती’ असे पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह यां ना वाटू लागले. नेह
सरकारम े क ीय अथमं ी असले ा महारा ा ा िचंतामण ारकानाथ दे शमुख यां नी क सरकार ा
िनणयाचा िनषेध कर ासाठी लोकसभेत ३० िमिनटां चे भाषण क न आप ा अथमं ी पदाचा राजीनामा
िदला. भाषणा ा शेवटी दे शमुख णाले, ‘‘मि मंडळाची सगळी स ा बळकावणारे आिण नाग रकां ा
ातं ाची गळचेपी करणारे तु ी लोक कूमशहा आहात, णून मी ा मंि पदाचा राजीनामा दे तो’’ या
घटनेमुळे मुंबईचा मु ा ऐरणीवर आला आिण या मु ाने रा ीय मा मां चे ल वेधून घेतले. ‘मुंबईसह
संयु महारा झालाच पािहजे’ या घोषणेसह संयु महारा आघाडीने आपला मु ा पेटताच ठे वला.
या प र थतीमुळे कॉं ेसला आपले धोरण बदलणे भाग पडले. कॉं ेस तः ा िनणयाचा पुनिवचार
करीत अस ाचे मु मं ी यशवंतराव च ाण यां नी संसदीय मंडळा ा बैठकीत जाहीर केले. १९६०म े
मुंबई सरकारने भाषे ा आधारावर दोन रा ां ा पुनरचनेचे अजून एक िवधेयक मां डले. ानुसार, मुंबई
ां ताचा काही भाग काढू न गुजरातची िनिमती कर ात येणार अस ाचे टले होते. मा ाम े
मुंबईिवषयी कोणताही उ ेख न ता. मुंबई शहर क शािसत दे श राहणार होते की महारा ात
सामील होणार होते, याचा उ ेख नस ाने सं म िनमाण झाला.
या िवधेयकानुसार, मुंबईने आिण महारा ाने गुजरात ा राजधानी ा िनिमतीसाठी दहा कोटी पये दे णे
अपेि त होते. १४.१९ कोटी पये रा िवभाजन कजाचा भार महारा ाने उचलणे अपेि त होते, तसेच
नवीन रा असले ा गुजरातला मदत णून वेगळे ३२.६६ कोटी पये महारा ाने दे णे अपेि त होते. असे
एकूण ५६.७५ कोटी पये महारा ाने दे ऊन दोन तं रा ां ची िनिमती कर ािवषयी या िवधेयकात
नमूद कर ात आले होते.१२
माच १९६०म े मुंबई िवधानसभेत ै भाषक रा ा ा िवभाजनाचे िवधेयक संमत कर ात येऊन,
ानुसार मराठी भाषक ां ताला ‘महारा ’ असे संबोध ात येणार अस ाचे िनश्िचत कर ात आले.
मुंबईला महारा ाची राजधानी णून घोिषत कर ा ा ावाला मा ता िमळवून दे ात पंत धान
पंिडत नेह यां ा क ा, इं िदरा गां धी यां नी मह ाची भूिमका बजावली.१३
कॉं ेस ा िविधमंडळ बैठकीत नविनिमत महारा रा ाचे मु मं ी णून यशवंतराव च ाण यां ची
िनवड कर ात आली. पंत धान पंिडत नेह आिण मु मं ी यशवंतराव च ाण यां ा उप थतीत १ मे
१९६० रोजी महारा ाची थापना कर ात आली.
याआधी ा िनवडणुकीत कॉं ेसने संयु महारा आघाडी ा पात गमावले ा अनेक जागा
िमळव ासाठी यशवंतराव च ाण उ ुक होते. च ाणां नी िविवध प ां मधील मराठा-ब जन ने ां ना
कॉं ेसम े सामील हो ाचे आवाहन केले. शेकाप आिण ‘संयु महारा आघाडी’ यां सार ा प ां म े

भिवत नस ाचे या ने ां ना सां गत, कॉं ेसम े आ ास उ ल भिवत ाचा िदलासा च ाणां नी या
ने ां ना िदला. कॉं ेस हा आता ‘शेटजी-भटजी’ यां चा प रािहलेला नस ाचे सां गत, इतर ने ां नी या प ात
मो ा सं ेने वेश के ानंतर हा ां चा प होणार अस ाचा यु वाद क न, यशवंतरावां नी इतर
प ां मधील ने ां चे मन वळव ाचा यश ी य केला. या ूहरचनेने च ाणां नी कॉं ेसचा चेहरामोहरा
बदलून टाकला; आिण कोण ाही सश िवरोधािशवाय मराठा-ब जन ने ां नी पुढील चार दशके
महारा ावर रा केले. यशवंतराव च ाणां चे हे ‘सवसमावेशक राजकारण’ िकंवा ‘बेरजेचे राजकारण’ पुढे
रा वादीचे प मुख शरद पवार यां नी आ सात केले. यामुळेच साडे पाच दशकां न अिधक काळ ते
राजकारणात आपला ठसा उमटवत आहे त.

३
िशवसेनेचा ज
१९५० ते १९६० या दशकात संयु महारा ा ा िनिम ाने अनेक चळवळी सु झा ा. मुंबई हे एक
अिभमाना द आं तररा ीय शहर अस ा माणे कॉं ेसचे नेते या शहराचा कारभार चालवत होते. मा
लवकरच मुंबईतील मराठी माणसा ा मनात कॉं ेस ित एक कारचा दु रावा िनमाण झाला. कॉं ेसचे
अमराठी नेतृ , वाढती बेरोजगारी आिण पर ां तीयां चे लोंढे ही यामागची कारणे होती. मुंबई महारा ाला
िमळाली असली, तरी मराठी माणसाला मुंबईत जागा नस ाची भावना जोर ध लागली.
शासकीय नोकर् यां सह खासगी कापड िगर ां मधील अमराठी कामगारां ची वाढती सं ा या बाबींनी
मराठी लोकां वर अ ाय होत अस ा ा भावनेला अधोरे खत केले. महारा ातील कॉं ेस ने ां ना मुंबईतील
ां िवषयी सहानुभूती नसून ां ना केवळ इतरच रा ां तील शेतकर् यां शीच कत अस ाची भावना
होऊ लागली. अशा वातावरणात िशवसेनेला मुळे रोव ासाठी भूमी तयार झाली. १९६० ा दशका ा
शेवटापयत मराठी माणसा ा ह ाची पालनकत णून मुंबई व नजीक ा भागात िशवसेनेने आपला
भाव थािपत केला.
बाळ ठाकरचा उदय
मुंबईतील ी ेस जनलम े ंगिच कार णून १९४७ साली २० वषाचा एक त ण ७५ पये पगारावर
काम क लागला. मा अ ावधीतच मराठी आिण अमराठी या मु ाव न कायालयात ाचे खटके
उडाले. मु तः जनलचे व थापकीय संपादक ए. बी. नायर यां नी महारा ातील काही राजकीय ींवर
ंगिच े न काढ ाचा स ा या त णाला िद ानंतर ाने थेट नोकरीलाच रामराम ठोकला. या त णाचे
नाव होते, बाळ केशव ठाकरे आिण अ ावधीतच िशवसेना सं थापक बाळासाहे ब ठाकरे णून हे
म उदयास आले. ूझीलंडम े ज लेले आिण ि टनम े कायरत असले ा डे डलो या
राजकीय ंगिच काराचे बाळ ठाकरे शंसक होते. वैभव पुरंदरे यां नी ठाकरे यां ा िवषयी िलिहले ा
एका पु कात टले आहे की, ंगिच कार आर. के. ल ण यां ाबरोबर ी ेस जनल े काम करत
असताना ठाकरे यां ा तीन ंगिच ां ची िनवड िव न चिचल यां ावरील जागितक पातळीवरील
ंगिच ां ा संकलनात कर ात आली होती. या ंगिच ां साठी काशकां कडून आलेला ७० पौंडचा
धनादे श ठाकरे यां चे व र ए. बी. नायर यां नी बराच काळ रोखून धरला होता. ामुळे बाळ ठाकरची घोर
िनराशा झाली.
पुरंदरे यां नी असेही िलिहले आहे की, बाळ ठाकरे यां नी संगीत िद शक ावे णून ां चे वडील
बोधनकार केशव सीताराम ठाकरे यां नी बाळ ठाकरना संगीताचे िश ण दे ऊ केले होते. मा बाळ ठाकरे
यां नी हातात श घेऊन आपला माग िनवडला.१
ठाकरे ा चां सेनीय काय थ भू जातीचे ितिनिध करतात, ितची पाळे मुळे िबहारम े सापडतात.
ि पूव ितसर् या ते चौ ा शतकात मगध णजेच स ा ा िबहारम े महाप नंदा नावाचा राजा रा
करत होता. नंद राजवटीतील हा पिहला राजा अितशय लोभी आिण पैशासाठी जनतेची िपळवणूक करणारा
होता. ामुळे अनेक सीकेपी कुटुं बां नी आप ा उदरिनवाहसाठी थलां तर कर ाचा िनणय घेतला. मुंबईत
थाियक हो ापूव ठाकरे कुटुं बदे खील पुणे, कजत, पनवेल आिण िभवंडी अशा अनेक िठकाणी वा ास
२
होते.
ी ेस जनलमधून बाहे र पड ानंतर बाळ ठाकरे आिण ां ा काही प कार िम ां नी िमळू न ‘ ूज डे ’
हे इं जी सा ािहक सु केले. मा दोनच मिह ां त ठाकरे तेथूनही बाहे र पडले. या संदभात वैभव पुरंदरे
यां ा पु कात ठाकरे णतात, ‘ती जागा दि ण भारतीयां नी गजबजलेली होती आिण ा वातावरणाचा
मला उबग आला होता.’३
ओशो रजनीश यां नी राजकारणािवषयी केले ा भा ानुसार, ‘राजकारण हे े जगातील केवळ सामा
म ां नाच आकिषत क न घेते. मा अ ट आईन ाईन, बेटां ड रसेल, जीम पॉल, रवीं नाथ टागोर
यां सार ा बु वा ां ना आकिषत कर ाची ताकद राजकारणात नसते’.
ते णतात की, ‘राजकारण केवळ काही कार ाच ींना आकिषत करते. तःिवषयी गंड
असले ा ीच राजकारणाकडे आकिषत होतात. कारण राजकारणातून ां ना ताकद िमळत असते
आिण त:म े कोणताही गंड नस ाची समजूत या ताकदी ा जोरावर ा काढू शकतात आिण आपण
सामा नस ाचे तःलाच समजावत राहतात’.४
१३ ऑग १९६० रोजी बाळ ठाकरे यां नी ां चे बंधू, णजे महारा नविनमाण सेनेचे सं थापक राज
ठाकरे यां चे वडील ीकां त ठाकरे यां ा सहकायाने ंगिच ां ना वािहलेले ‘मािमक’ हे सा ािहक सु
कर ाचा िनणय घेतला. ा काळी ीकां त ठाकरे िलहीत असलेली िच पट परी णेदेखील बाळ ठाकरे
यां ा ंगिच ां इतकीच िस होती. रिववारचे हे मनोरं जन मराठी माणसां ना समृ करणारे होते.
‘मािमक’ने मराठी माणसां चे मां डायला सु वात केली आिण िविवध कारखाने आिण कायालये येथे
मराठी माणसां वर होणार् या अ ायािव लेख िस होऊ लागले. सु वातीला ‘मािमक’ने दि ण
भारतातील लोकां िव सूर आळवला होता. ‘मािमक’ ा पिह ा अंकाचे काशन मु मं ी यशवंतराव
च ाण यां ा ह े कर ात आले. उदरिनवाहासाठी मािमक हे सा ािहक सु करत अस ाचे
‘मािमक’मधील आप ा पिह ाच संपादकीयात बाळ ठाकरे यां नी पणे िलिहले होते. १९७५ साली
पंत धान इं िदरा गां धी यां नी तः ा आिण कॉं ेस ा िवरोधात मत दशन करणार् या ‘मािमक’ आिण अ
िनयतकािलकां वर बंदी घाल ाचा िनणय घेतला.
‘जय महारा ... हा िशवसेना नावाचा इितहास आहे ’ या पु काचे लेखक काश अकोलकर यां नी
घेतले ा िशवसेनेचे सं थापक सद माधव दे शपां डे यां ा मुलाखतीत५ दे शपां डे यां नी सां िगतले आहे की,
‘मािमक’वर बंदी लाद ात आली होती, ा वेळी िशवसेनेचे नेते मनोहर जोशी, सुधीर जोशी आिण डॉ.
हे मचं गु े यां नी िद ी येथे जाऊन इं िदरा गां धी यां चे िचरं जीव संजय गां धी यां ची भेट घेतली. ‘मािमक’ हे
ठाकरे कुटुं बाचे उदरिनवाहाचे एकमेव साधन अस ाचे नजरे स आणून दे ऊन बंदी तातडीने मागे घे ाची
ां नी संजय गां धी यां ना िवनंती केली. ा वेळी िशवसेने ा ‘मराठीवादी’ भूिमकेब ल संजय गां धी यां नी
नाराजी केली. ठाकरे कुटुं बाचा उदरिनवाह कशावर चालत होता, हे संजय गां धी जाणून अस ाचेही
ां नी सां िगतले. ‘कथा मुंबई ा िगरणगावची’ या पु कात बाळ ठाकरे यां नी ‘मुंबईतील गुंडसु ा मराठी
हवा’ असे ट ाचा उ ेख आढळू न येतो. ‘मुंबईतील वे ासु ा मराठी ह ात’ अशीदे खील िट णी
ां नी के ाचे या पु कात नमूद केलेले आहे .६ मा दे शपां डे यां नी ट ा माणे, इं िदरा गां धी यां नी
लादले ा आणीबाणीला बाळ ठाकरे यां चा पािठं बा होता, तर मनोहर जोशी यां ासारखे ां चे जवळचे
सहकारी आणीबाणी ा िवरोधात होते. ात, आणीबाणीनंतर ा सावि क िनवडणुकीत ठाकरे यां नी
ं
कॉ ेस ा उमेदवारां चा चार केला आिण चार सभेत भाषणेदेखील केली. मे २०१९म े महारा
नविनमाण सेनेचे मुख राज ठाकरे यां नी आप ा काकां ा पावलावर पाऊल ठे वत, कॉं ेस ा
उमेदवारां ना पािठं बा दे ऊन भाजपिवरोधी चार केला.
एक वषानंतर ‘रा ीय यंसेवक संघ’ या उज ा िवचार सरणी ा संघटनेने आप ा ‘िववेक’ या
सा ािहकात एका ु टा ारे ‘मािमक’ णजे कॉं ेसची ‘ चार यं णा’ अस ाची टीका केली.७
‘मािमक’ने मुंबई ा टे िलफोन िडरे रीमधील नावे िस कर ास सु वात केली. ित ातील ब तां श
नावे अमराठी आिण मु तः दाि णा होती. ऑग १९६५म े भरती झाले ा आकाशवाणी ा ३५
कमचार् यां ची नावे ‘मािमक’ने पिह ां दा िस केली. ा ३५ नावां पैकी केवळ एक नाव मराठी होते. ा
वेळी या यादीला ‘वाचा आिण थंड बसा’ असे उपहासा क शीषक दे ात आले होते, तर दु सरे शीषक
‘वाचा आिण उठा’ असे होते. मािमकम े दि ण भारतीयां ची खरडप ी काढत ां ची टर उडवली जात
होती आिण ां ना यां डू-गुंडू असे संबोधून ां ची ख ी उडवली जात होती. मराठी जनतेकडून ‘मािमक’ला
उदं ड ितसाद िमळू लागला.
‘काय करावे’ आिण ‘काय क नये’ याची मराठी जनतेसाठीची मागदशक त े ‘मािमक’मधून िस
कर ाचा िनणय बाळ ठाकरे यां नी १९ जुलै १९६६ रोजी घेतला. पुढे याच मागदशक त ां ची शपथ घेऊन
िशवसैिनकां ची प ात भरती होऊ लागली.८ ेक आदश मराठी माणसाने आप ा समुदायातील दु सर् या
ीची त रतेने कशी मदत केली पािहजे, मराठी त णां नी इं जी भाषेवर कसे भु िनमाण केले
पािहजे आिण अमराठी ींबरोबर मालम ेचे वहार कसे करता कामा नयेत, अशा अनेक मु ां चा या
मागदशक त ां म े समावेश होता. तसेच मराठी लोकां नी दाि णा उडु पी हॉटे लां वर बिह ार
टाक ािवषयीही या त ां म े सुचव ात आले होते.
मराठी माणसाचे ह आिण क ाण यां ना वािहलेली एक तं संघटना असावी, असा िव ास सहा
वषात ‘मािमक’ने मराठी माणसां ा मनात िनमाण केला. याचाच राजकीय चेहरा १९ जून १९६६ रोजी
दादर ा िशवाजी पाक मैदानात नावा पाला आला; ाचे नाव ‘िशवसेना’.
ठाकरे आिण ां चा बदलता अजडा

िशवसेने ा थापनेनंतर िशवाजी पाक ा २८ एकरां वर पिह ा दसरा मेळा ाचे आयोजन कर ात
आले. ा वेळी त: ा घरातील आरामदायी वातावरणातून बाहे र पडून ठाकरना ऐक ासाठी णून
मराठी माणूस आला असता का, या िवषयी ठाकरना िचंता वाटत होती. मैदान ो ां नी ग भरलेले वाटावे,
यासाठी बाळ ठाकरे यां ा समथकां नी मैदाना ा म भागीच ासपीठ उभे केले होते. ाचबरोबर
वेळ संगी गरज भास ास ो ां ा मनोरं जनासाठी णून शरीरसौ वपटू ं ा काय माचीदे खील
व था कर ात आली होती. मा ही भीती अनाठायी होती. ठाकरचे भाषण संपेपयत िशवाजी पाकमधील
ो ां ची गद िशवाजी पाक-नजीक ा दादर ा र ां वर ओसंडून वाहत होती.९ ठाकरे यां नी आप ा
भाषणात मराठी माणसां चा मु ा जोरकसपणे मां डला. ‘महारा ाला मराठीवादाची गरज अस ाचे’ ां नी
सां िगतले. मराठी माणूस आता जागा झाला असून तो यापुढे अ ाय सहन करणार नस ाचा दावा ां नी या
भाषणात केला.१ ० शासकीय नोकर् यां म े आिण शासनातफ िवकिसत गृहिनमाण सोसाय ां म े मराठी
माणसां ना ८० ट े आर ण दे ाची मागणी ां नी केली. समाजवादी नेते एस. एम. जोशी यां नी मा ठाकरे
यां ा मराठीवादावर टीका करत ाला ां तवाद आिण जातीयवाद ठरवले.११ िवशेष णजे, मराठीचा हाच
मु ा बाळ ठाकरे यां चे पुतणे राज ठाकरे यां नी ९ माच २००६ रोजी िशवाजी पाक येथे महारा नविनमाण
सेने ा मु तमेढीतून पु ा ऐरणीवर आणला. मािमक ा २६ जून १९६६ ा अंका ा पिह ा पानावर
प ाचे बोधिच णून डरकाळी फोडणार् या वाघासह छ पती िशवरायां चे छायािच , तर शेवट ा
पानावर ‘मराठा िततुका मेळवावा| महारा धम वाढवावा|’ या ओळींसह महारा ाचा नकाशा ‘िशवसेना’ या
नावासोबत िस केला गेला.१२
मराठी िव गुजराती
महारा ा ा िनिमतीपासूनच या रा ा ा पाचवीला राजकीय वादं ग पुजले आहे त. ां पैकीच एक
कळीचा मु ा णजे, महारा िव गुजरात हा होय.
२०१९म े िशवसेना, कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां नी एक येऊन, पंत धान नर मोदी आिण
अिमत शहा या दोन गुजराती ने ां ा नेतृ ाखाली असले ा भाजपला स ेपासून दू र ठे वले. कॉँ ेस आिण
िशवसेना यां ातील िभ िवचार सरणीमुळे िद ीतील कॉं ेस नेतृ ाचा, णजे रा ल गां धींचा
१३
िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास िवरोध होता. मा थािनक ने ां ा दबावामुळे ां ना सेनेबरोबर
हातिमळवणी करणे भाग पडले. शरद पवार यां ा नेतृ ाखालील रा वादी कॉं ेस प ाला मा
िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास हरकत न ती. िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस प हे दो ी ादे िशक
प अस ामुळे थािनक िहतसंबंध ां ासाठी अिधक मह ाचे होते. एक कारे ही आघाडी, णजे
मराठीवादी सेना, रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस हे ि कूट, पंत धान मोदी व अिमत शहा यां ा
भाजप िणत गुजराती नेतृ ा ा िवरोधात होते. आघाडी सरकारब ल बोलताना, यापुढे महारा ाचे सरकार
मुंबईतून चालणार अस ाचे संजय राऊत यां नी नमूद केले होते. यातून, कोण ाही क ां साठी िकंवा
शासन चालव ासाठी भाजपचे मु मं ी दे व फडणवीस यां ा माणे स ाधार् यां ना क ाकडून परवानगी
घे ाची आव कता नस ाचे ां ना सुचवायचे होते.१४
मराठी माणसाचे ितिनिध करणारी िशवसेना आिण गुजराती समुदाय यां ातील वैरभावाचे मूळ
आप ाला १९६० ा दशकात सापडते.
मागे वळू न पाहताना
मुंबई महारा ाला दे ा ा पंत धान नेह यां ा िनणयाला मोरारजी दे साई यां नी िवरोध केला होता.
मुंबईम े थलां त रत झाले ा गुजराती आिण पारशी समाजाचा मुंबई ा िवकासाम े मोठा वाटा
अस ाने या समाजां चाच मुंबईवर पिहला ह अस ाचा दे साईंचा दावा होता. णूनच मोरारजी दे साईंनी
मुंबई ां त गुजरातम े समािव कर ाची मागणी केली होती. मु णजे, स ाचे पंत धान मोदी यां चे
ं
आदश असलेले कॉ ेस नेते सरदार व भभाई पटे ल यां नीदे खील ‘मुंबई महारा ाला िमळू नये’ अशीच
भूिमका मां डली होती. ‘‘मुंबई ा आिथक िवकासातील गुजराती माणसां चे योगदान ल ात घेता, मराठी
माणसे केवळ सं ेने जा अस ाने मुंबई महारा ाला दे णे हा गुजराती लोकां वर अ ाय आहे असे पटे ल
यां नी मंि मंडळा ा बैठकीत िहरी रने सां िगतले होते.’’१५
खु नेह ं चादे खील मुंबई महारा ाला दे ास िवरोध अस ामुळे महारा ातील े कॉं ेस नेते
तः ा रा ासाठी नेह ं िवरोधात ठाम भूिमका घेऊ शकले नाहीत. तर दु सरीकडे , गुजराती लोकां नी
अितशय िनयोजनब प तीने गुजरात आिण मुंबई या दो ी िठकाणी तःचा दबावगट िनमाण कर ास

सु वात केली. इं िडयन मचट चबर, बॉ े िसटीझन कमेटी, गुजरात दे श कॉं ेस सिमती आिण मुंबई दे श
कॉं ेस सिमती या सं थां ा मोचबां धणीतून मुंबईला महारा ाची राजधानी कर ास ती िवरोध कर ात
आला.
सग ां ा आकषणचा क िबंदू ठरलेली मुंबई काही दशकां पूव मा डासां नी उ ाद मां डलेले िठकाण
होते.१६ मुंबईत आले ा पोतुगीजां नी या जागेचा उ ेख ‘बॉम बहीया’ अथात ‘उ म खाडी’ असा केला होता
आिण कालां तराने ि िटशां नी हा श एक करीत ाचे नामकरण ‘बॉ े’ असे केले. ापूव , णजे
१६६१म े इं ंडचा राजा िकंग चा दु सरा याचा िववाह पोतुगीज राजक ा गां झाची कॅथरीन िह ाशी
झाला होता. ा वेळी असले ा थेनुसार ३ जुलै १६६१ रोजी पोतुगीजां नी आप ा जावायला िदले ा
भरमसाठ ं ाम े बेटां वर वसलेले मुंबई आिण तां जीर बंदर या दोन शहरां चादे खील समावेश होता.
ल ा ा कराराची कागदप े गहाळ झा ाने ‘Island of Bumbye’ (बंबई) या िठकाणाचे नेमके थान
कुणालाच माहीत न ते. ामुळे बंबई हे कुठे तरी ाझील ां तात असावे, असा इं ंडचा समज झाला. मा
कालां तराने सव िच झाले. पण या राजाला मा मुंबईवर स ा गाजव ात कोणतेही ार नस ाने
१६६८म े ाने हे शहर वषाकाठी १० पौंड सो ा ा बद ात ई इं िडया कंपनीला भाडे त ावर िदले.
ा वेळी ही कंपनी सुरतमधून आपला ापार चालवत होती.
कालपर े ापारी क णून मुंबई हे शहर िवकिसत झाले. १६६१म े मुंबईची लोकसं ा अवघी १०
हजार होती; १७८०म े ती एक लाखापयत, १८३०म े अडीच लाखापयत आिण १८९१म े ती आठ
लाखापयत पोहोचली. आज मुंबईची लोकसं ा एक कोटीपे ा जा आहे . इं ंड आिण युरोप इथ ा
ापार् यां शी सहज संपक ठे व ासाठी सुएज कालवा खुला कर ात आला. वसाहतवादा ा काळात
सुरतदे खील एक मह ाचे ापारी क असूनही ि िटशां नी मा आपले ल मुंबईवरच कि त कर ाचा
िनणय घेतला. प रणामी, गुजराती आिण पारशी यां सार ा ापारी समुदायां नी रोजगारासाठी मुंबईत
मो ा माणावर थलां तर केले.
१८५१म े मुंबईत भारतातील पिहली कापड िगरणी सु झाली.
अनेक कापड िगर ां म े रोजगारा ा संधी उपल झा ाने मुंबई ा जवळपास असले ा
कोकणासार ा प रसरातून मो ा सं ेने लोक मुंबईत दाखल होऊ लागले. या ब तां श कापड िगर ां चे
मालक ब तक न गुजराती आिण पारशी होते, तर कोकणी थलां त रत णजे ां ासाठी कमी पैशात
उपल होणारे मजूर होते. १९३०पयत हे च िच कायम रािहले. काळा ा ओघात क ुिन नेतृ एक
आले आिण मुंबईतील भां डवलवादी िगरणी मालकां ा िवरोधात लढा दे ासाठी या नेतृ ाने िगरणी
कामगारां ना संघिटत कर ास सु वात केली.१७ यामुळे मु तः कोकणी आिण मराठी मजूर वगाला िगरणी
मालकां कडून होणार् या शोषणाची जाणीव झाली.
मुंबईतील े प कार मयूर पारीख यां ा मतानुसार,१८ रा पुनरचना आयोगाची थापना कर ात
आली, ते ा थािनक रा सं थां कडूनदे खील मते मागव ात आली होती. ा वेळी थािनक रा
सं था आिण ामपंचायती यां ना गुजरातम े िकंवा महारा ात सामील हो ासाठी ठराव संमत कर ास
सां िगतले होते. पारीख यां चा असा दावा आहे की, सीमा भागातील, िवशेषतः तलासरी आिण डहाणू येथील
अनेक लोक गुजरातम े सामील हो ास तयार होते, पण या बातमीचा सुगावा लागताच संयु महारा
आघाडीने या कामात खोडा घातला. ठाणे, वसई आिण िवरार या प रसरां त मराठी भाषकां चे माण जा
अस ाने ा प रसरां त अशा कारचे मतदान न घे ासंदभात आ ही मत ितपादन करत संयु महारा
आघाडीने िनणायक भूिमका पार पाडली. मुंबई आिण मुंबई-जवळील प रसर गुजरातम े िवलीन कर ाची
योजना बाळ ठाकरे आिण ां चे वडील बोधनकार ठाकरे यां चा भाव अस ामुळे बारगळली. हे
सां गताना, पारीख तःदे खील उदरिनवाहासाठी गुजरातमधून मुंबईत थलां त रत झाले अस ाची पु ी
जोडतात. इं िडयन मचट चबर, मुंबई शेअर बाजार अशी मुंबईतील ब तां श ापारी क े आिण महाल ी
येथील रे सकोस मैदान यां सारखी मनोरं जनाची क े गुजराती लोकां नीच िवकिसत केली अस ाचा पारीख
यां चा दावा आहे .
मुंबईतील गुजराती, मारवाडी आिण पारशी ापारी मराठी माणसां साठी ‘घाटी’ हा श हे टाळणी ा
सुरात वापरत. ात, स ा ी ा घाटमा ावरील लोकां ना उ े शून हा श वापरला जातो. मा ,
कामगार वगातील थलां त रतां ना उ े शून व ीमंत गुजराती, मारवाडी व पारशी लोकां कडे घरकाम
करणार् या मराठी थलां त रतां ना उ े शून अवमानकारक र ा ‘घाटी’ हा श वापरला जात होता.

१९६० साली मुंबई महारा ाची राजधानी झाली, ा वेळी गुजराती लोक मराठी भाषकां ची टर उडवत
असत. गुजराती समुदाय ‘भां डी घासा आमची, आिण मुंबई ा तुमची’ असेदेखील णत असे.१९ महारा
नविनमाण सेनेचे मुख राज ठाकरे आिण नारायण राणे यां चे पु , स ाचे भाजपचे आमदार िनतेश राणे
यां नी अनेकदा गुजरातींना िवरोध करत मराठी माणसां ा ां ची तळी उचलून धरली आहे त.२० मराठी
आिण गुजराती यां ातील संघषाचा हा इितहास मोठा अस ामुळे, मराठी जनतेची - मु तः मुंबईतील
मराठी जनतेची; ामीण भागातील न े - स ा ा तीन िभ िवचार सरणी ा प ां नी एक येऊन थापन
केले ा सरकारब ल कदािचत कोणतीही त ार नाही. मोदी-शहा या गुजराती जोडगोळी ा
नेतृ ाखालील भाजपला स ेपासून दू र ठे व ाचा आिण ां ची जागा ां ना दाखवून िद ाचा या जनतेला
आनंदच वाटत असेल. १९९५म े िशवसेना आिण भाजप गु ागोिवंदाने स ेत एक रािहले. मा
२०१४म े या दीघकालीन युतीतील दो ी प एकमेकां वर कुरघोडी क लागले. कदािचत, १९९५म े
पंत धान पदाची सू े सवसमावेशक ीकोन असणार् या अटलिबहारी वाजपेयी यां ाकडे होती, तर स ा
मोदी-शहा या गुजराती यीकडे स ेचे दोर आहे त, हे ामागचे मह ाचे कारण असावे.
मुंबईचे िनवृ अित र पोलीस आयु सुरेश पडसे यां नी सां िगत ा माणे, संयु महारा चळवळीचे
आं दोलन सु हो ापूव गुजराती मिहलां चा मराठी लोक छळ करत अस ा ा आिण गुजराती लोकां वर
ह े होत अस ा ा, कुठलीही शहािनशा न केले ा बात ा अमराठी दै िनकां नी छाप ा. ामुळे
घाबरलेले गुजराती लोक मो ा सं ेने आप ा गावी परतले.२१ अशा खो ा, पडताळणी न केले ा
बात ा इं जी आिण गुजराती वृ प ां धून मो ा माणात िस झा ा. मा समाजवादी नेते एस. एम.
जोशी यां नी हे आरोप फेटाळू न लावले. मराठी माणसां नी गुजराती समुदायाशी केले ा गैरवतना ा
िनषेधाथ एक प क काढ ाचा स ा ा वेळी जय काश नारायण यां नी एस. एम. जोशी यां ना िदला होता.
मा जोशी यां नी असे प क िस कर ास नकार िदला आिण या सव बात ा खो ा अस ाचे
सां िगतले. एवढे च न े , तर जोशी यां नी पीटीआय ा ( ेस ट ऑफ इं िडया) वाताहराचा हवाला दे त
त:चे णणे पटवून िदले. या सव बात ा त हीन असून ा केवळ अफवा अस ाचा आिण असा
कोणताही कार ात घडला नस ाचा हवालादे खील पीटीआय ा या वाताहराने िदला. गुजराती
माणसां ना ा वेळी कोण ाही कारणाने असुरि त वाटे , ा वेळी अनेक मराठी लोक ां ना तः ा घरी
बोलवून एकतेचे दशन घडवून दे त अस ाचे पडसे सां गतात. तसेच ब सं गुजराती असले ा प रसरात
मराठी लोक अनेकदा रा ीचा पहारा दे ऊन ां ना मदत करत अस ाचे आिण अफवा दू र कर ासाठी
य करत अस ाचेही पडसे यां नी सां िगतले आहे .
गरीब मराठी माणसे समृ गुजराती समाजाचे शोषण करत अस ाची एक धारणा गुजराती समुदायात
आहे . या दोन समुदायां मधील अिव ासाला खूप मोठा इितहास आहे . काही ऐितहािसक संदभानुसार,
मरा ां चे राजे छ पती िशवाजी महाराज यां नी आप ा सा ा ात संसाधने िनमाण कर ासाठी १६६४,
१६७० आिण १६७७ अशा तीन वेळा गुजरातमधील मुगलां चे बंदर असले ा सुरत येथे लूट केली होती. मा
ा वेळी औरं गजेबा ा सै ाने मराठे शाहीतील शेतकर् यां ची िपके उद् केली, ां ची घरे लुटली आिण
ातून जेची उपासमार सु झाली, ा वेळी आप ा जे ा र णासाठी शेजारीच असले ा ापाराचे
क असणार् या सुरतसार ा ीमंत शहराची लूट कर ािशवाय िशवाजी महाराजां कडे कदािचत कोणताच
पयाय िश क रािहला न ता.२२
कनाटकातील िचंता आिण दादरमधील दं गल
मैसूर-कनाटक सीमेवरील मराठी भाषक ां ताचा समावेश महारा ात न झा ा ा घटनेचे पडसाद १
फे ुवारी १९६९म े मुंबईतील दादर येथे दं गली ा पात उमटले. या ाणघातक दं गलीम े एकूण ५९
लोक ठार झाले. मुंबई महारा ाला िमळाली असली, तरी मुंबईबरोबरच मैसूरमधील मराठी भाषक गावां चा
समावेश महारा ात कर ाची जनतेची मागणी होती. मैसूर ा सीमाभागात वा करत असले ा मराठी
माणसां साठी िशवसेना लढा दे त होती. रा पुनरचना आयोगाने भाषे ा आधारावर रा ां ची िवभागणी
केली अस ाने मराठी भाषक असले ा भागाचा महारा ात समावेश करणे, ही ा मागणी अस ाचे
सां िगतले गेले. याव न दादरम े झाले ा भीषण दं गलीशी संबंध जोडत िशवसेनेचे सं थापक बाळ ठाकरे
यां ना थमच ९ फे ुवारी १९६९ रोजी पहाटे मनोहर जोशी आिण द ाजी साळवी यां ासह पु ातील
येरवडा तु ं गात ठे व ात आले.२३
दे शाचे उपपंत धान मोरारजी दे साई मुंबईत येणार होते, ा वेळी िशवसेनेचे ितिनधी मािहम येथे ां ची

भेट घेऊन ां ना िनवेदन दे णार अस ाचे बाळ ठाकरे यां नी जाहीर केले होते. दे साई यां चे सां ता ू झ
िवमानतळावर आगमन झाले. ते मलबार िहल येथे जाणार होते. सुर ा र कां ा ता ासह ते मािहमकडून
दादर प रसरात पोहोचले. दे साई यां ा गाडीभोवती पोलीस आिण सुर ा र क यां ा गा ां चा गराडा
होता. दर ान, सीमावादाचा सोडवला गेला नसता, तर पंत धान, क ातील सगळे मं ी, मैसूरचे
मु मं ी आिण कॉं ेसचे अ यां ना मुंबईत येऊ दे णार नस ाचे बेळगावला भेट िदले ा बाळ ठाकरे
यां नी जाहीर केले होते. मुंबईत आलेले दे शाचे उपपंत धान मोरारजी दे साई, इतर मा वर आिण सामा
मुंबईकर यां ा सुर ेची जबाबदारी त ालीन क ीय गृहमं ी यशवंतराव च ाण यां ावर होती.
मुंबई महारा ाला दे ास मोरारजी दे साई यां नी ती िवरोध केला होता. ामुळे मोरारजी दे साई
िशवसेने ा रडारवर होते आिण मुंबईतील मराठी माणसाची ताकद ां ना दाखवून दे ाची संधी िशवसेना
शोधत होती. दादरम े दं गल झाली, ा िदवशी सकाळी बाळ ठाकरे यां नी मुंबईचे पोलीस आयु
इमा ुएल मोडक यां ची भेट घेऊन आपले आं दोलन अितशय शां ततेत पार पडणार अस ाचे आश्वासन
िदले होते. मा मनोहर जोशी आिण िशवसेनेचे इतर नेते दे साई यां ना िनवेदन दे ासाठी मािहमम े थां बले
असताना, सुर ा र कां ा ता ासह दे साई यां ची गाडी ितथे येताच अचानक दगडफेक सु झाली.
पोलीस आयु मोडक यां ा गाडीची काच ङ्ु गटली. अशा प र थतीत िशवसेने ा ने ां कडून िनवेदन
घे ासाठी न थां बता दे साई यां ा चालकाने सुरि त थळी जा ासाठी गाडीचा वेग वाढवला. या गडबडीत
ाच गाडीमुळे चार िशवसैिनक जखमी झाले आिण दादरम े दं गल हो ास एवढे िनिम पुरेसे ठरले.
दे साई यां ची गाडी भादे वी ा िदशेने िनघाली, ा वेळी ा प रसरात जमले ा िशवसैिनकां नी
दे साईंसोबत असले ा सुर ा र कां ा ता ावर दगडफेक केली. तेव ात कुणीतरी ता ावर अॅिसड
बॉ टाकला; लोक र ाव न सैरावैरा पळू लागले; दु कानां म े लूटमार कर ात आली; हॉटे म े
आिण कायालयां म े तोडफोड झाली. िचडले ा िशवसैिनकां ना शां त कर ाऐवजी ‘‘र ाने र ाचा
बदला घेतला जाईल’’ अशा श ां त बाळ ठाकरे सरकारला आ ान दे त होते. यामुळे आगीत तेल ओतले
जाऊन प र थती आणखीनच िचघळली. कायदा आिण सु व था यां चा िनमाण झा ाने पोिलसां नी
१४४वे कलम लागू क न संचारबंदी जाहीर केली. बाळ ठाकरे , मनोहर जोशी आिण द ा साळवी यां ना
अटक क न ां ची रवानगी पु ातील येरवडा कारागृहात कर ात आली. ठाकरे यां ची सुटका
के ािशवाय दं गल थां बवणार नस ाचे सां गणारे फलक घेऊन अनेक मुंबईकर र ावर उतरले. ा वेळी
ठाकरे यां नी लोकां ना शां त राह ाचे आिण कोणतेही िवघातक कृ न कर ाचे आवाहन केले.२४
ही दं गल बाळ ठाकरे यां ा राजकीय कारिकद ला मोठे वळण दे णारी ठरली. यातून मुंबईवर ठाकरे
यां ची कूमत अस ाचे िस झाले. खरे तर ‘ठाकरे णजे मुंबई आिण मुंबई णजे ठाकरे ’ असेच
समीकरण िनमाण झाले. दे साई यां ा वाहनामुळे झाले ा अपघाताब ल मराठी माणसां नी दे साई यां नाच
दोषी ठरवले. या मो ा वादळाचा उपयोग दो ी राजकीय बाजूंनी आपाप ा सोयीने वेळोवेळी क न
घेतला.
गुजरातमधील आप ा अनेक भाषणां म े मोरराजी दे साई यां नी तं रा णून गुजरात ा
िनिमतीला पािठं बा िदला होता, तर मुंबईम े मुंबईसह महारा रा ा ा िनिमतीला िवरोध केला होता.
यातून मोरारजी दे साई यां चे दु ट ी धोरण उघडे पडले. दे साई यां ा या दु ट ी भूिमकेला मराठी लोकां नी
िवरोध केला. गुजरातला तं रा ाचा दजा िमळावा णून तः आं दोलनाला बसले ा मोरारजी दे साई
यां नी मुंबईत मा तः ा रा ाचा ह मागणार् यां वर गोळीबार कर ाचे आदे श पोिलसां ना िदले होते.
िशवसेनेने केवळ दे साई यां चाच िवरोध केला नाही, तर क ुिन , कॉं ेस प आिण दिलत यां ा
िवरोधातील वेगवेगळे मु े घेऊन संघष केला आिण ातून त: ा प ाचा िव ार कर ाचा य केला.
या संघषापैकी हर एक संघष मराठी माणसा ा ह ासाठी केला जात अस ाचा िशवसेनेचा दावा असे.
िशवसेने ा संघषाचा माग नीट काढला असता, िहं दू रा वादी प णून िशवसेनेला येत गेलेला आकार
आप ापुढे होत जातो.
िशवसेना िव क ुिन
क ुिन ने ां नी मुंबई आिण मुंबईतील कामगार संघटना यां वर आपली पकड मजबूत केली होती.
संपूण मुंबईला णाधात बंद पाड ाची ताकद केवळ क ुिन ां म े होती. १९६७ ा िडसबर मिह ात
िशवसेने ा कायक ानी परळ येथील दळवी िब ं गमधील क ुिन प ा ा कायालयावर ह ा केला.
२५
ानंतर १० मे १९९२ रोजी लोक भा या िनयतकािलकाला िदले ा मुलाखतीत बाळ ठाकरे णाले,

‘‘खरे तर आ ाला संपूण दळवी इमारत भ सात करायची होती. मा आमचे काही मतदार ा िठकाणी
वा ास अस ाने आ ी हा सौ ह ा केला.’’२६
ा वेळी कृ ा दे साई परळचे आमदार होते. मूळचे कोकणचे असलेले दे साई रोजगारा ा शोधाथ
मुंबईत आले होते आिण ितथेच थाियक झाले होते. कालां तराने ते क ुिन कामगार संघटनेत सामील
झाले. १९६७म े आमदार णून िनवडून आले ा दे साई यां नी ापूव चार वेळा मुंबई महानगर पािलकेचे
नगरसेवक णून काम पािहले होते. ५ जून १९७० रोजी दे साई आप ा िम ां बरोबर सु ीची योजना
आख ासाठी लालबाग प रसरात आले होते. ा वेळी काही अ ात ींनी दे साई यां ना योजना आखत
असले ा सभागृहाबाहे र बोलवून ां ना भोसकले. या घटने ा दु सर् या िदवशी ‘मराठा’ या वृ प ाने बाळ
ठाकरे आिण मु मं ी वसंतराव नाईक हे कॉ ेड कृ ा दे साई यां चे खुनी अस ाचे वृ िदले.२७ या खून-
खट ात १९ िशवसेना कायक ाना अटक कर ात आली. या घटनेनंतर क ुिन ने ां ची मुंबईवरील
पकड सैल झाली आिण ां ची जागा िशवसेनेने घेतली.
बाळ ठाकरे यां नी महा ा गां धी यां ा अिहं सावादी त ां ना आिण पंिडत नेह यां ा उदारमतवादी
धोरणां ना आप ा भाषणां मधून नेहमीच कडाडून िवरोध केला. ते णत, ‘‘मी िहटलर आहे . मला लोकशाही
आवडत नाही. मला कूमशाही सरकार हवे आहे . गां धींचा अिहं सावाद आिण नेह ं ची कुचकामी धोरणे
यां मुळे दे शाचे नुकसान झाले आहे . मला मदाची सेना हवी आहे .’’२८ सामंत यां नी िहटलवर िलिहले ा
पु का ा ५०० ती आप ा सभां म े ङ्ु गकट वाट ासाठी ठाकरे यां नी खरे दी के ा हो ा. पुढे ा
लेखकावर वा य चौयाचे आरोप झाले.२९
१९६७ ा लोकसभा िनवडणुकीत बाळ ठाकरे यां नी मुंबईतील पाच क ुिन आिण समाजवादी
ने ां ा िवरोधात चार केला. ां म े जॉज फनािडस, . के. अ े, कॉ ेड ीपाद अमृत डां गे, कृ ा मेनन
आिण एच. आर. गोखले यां चा समावेश होता. ा वेळ ा चार सभां मधून ‘‘पंचमहाभूते गाडा’’ अशा
श ां त या पाच ने ां िव ठाकरे यां नी मतदारां ना आवाहन केले होते.३० १९७०म े कॉ ेड कृ ा दे साई
यां ा ह ेनंतर झाले ा परळ िवधानसभे ा पोटिनवडणुकीत क ुिन प ाने दे साई यां ा प ी
सरोिजनी दे साई यां ना उमेदवारी िदली, तर िशवसेनेने वामनराव महािडक यां ना ितकीट िदले. या
िनवडणुकीत अितशय कमी फरकाने महािडक यां चा िवजय झाला आिण महारा ा ा िवधानसभेत
िशवसेने ा पिह ा आमदाराने वेश केला.
िशवसेना आिण कॉं ेस
२०१९ ा िवधानसभा िनवडणुकीनंतर िशवसेनेने कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ाबरोबर महािवकास
आघाडी क न स ा थापन केली. िचरं तन भासणार् या या ना मय घडामोडींनंतर सेना मुख उ व
ठाकरे मु मं ी झाले. सेना आिण कॉं ेस यां चे िव ा-भोप ाचे नाते अगदी साठ ा दशकापयत मागे
जाते. मुंबई आिण उव रत महारा ातील िशवसेने ा उदयास एक कारे कॉं ेस जबाबदार आहे .
१९६३ ते १९७५ या काळात मु मं ी असलेले वसंतराव नाईक यां चे िशवसेनेबरोबर अितशय
िज ा ाचे संबंध होते. ामुळेच या ादे िशक प ाला कधी काळी ‘वसंतसेना’ असेही टले गेले. अगदी
अलीकडे देखील िशवसेनेने कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां बरोबर हातिमळवणी के ामुळे
टी ीवर ा चचाम े भाजपचे व े िशवसेनेचा उ ेख बरे चदा ‘सोिनया सेना’ असा करतात. वसंतराव
नाईक हे बाळ ठाकरे यां चे घिन िम होते. नाईक यां नी कायमच, अगदी स ेत असतानादे खील
िशवसेनेसोबतचे िहतसंबंध जपले होते. १९७१ ा लोकसभा िनवडणुकीत बाळ ठाकरे यां नी कॉं सचे
उमेदवार आिण भारतीय ल राचे माजी मुख जनरल के. एम. क रअ ा यां ना बाहे न पािठं बा िदला
होता. ा वेळी ठाकरे यां नी दि ण भारतीयां िवरोधातील आपली भूिमका बाजूला ठे वून क रअ ा यां ना
िनवडून दे ाचे आवाहन केले होते. ठाकरे यां ा या िनणयाचे पडसाद मुंबईत िवनोदी पो स ा
मा मातून उमटले होते. ‘मराठी माणसा ा मारतात ग ा आिण िनवडून आणतात क रअ ा’ असे पो स
दादर प रसरातील िभंतींवर लाव ात आले होते.३१
१९७२ ा लोकसभा िनवडणुकीत िशवसेनेने मुंबईत रामराव आिदक यां ना पािठं बा िदला. ा वेळी
रामराव आिदक यां नी भारतीय क ुिन प ाचे सं थापक सद कॉ ेड ीपाद अमृत डां गे यां ा क ा
रोझा दे शपां डे यां ा िवरोधात िनवडणूक लढवली होती. िशवसेने ा थापने संगी आिदक हे िशवसेनेचे
समथक होते. मा नंतर ां नी कॉं ेस प ात वेश केला होता. असे असले, तरीही आिदक आिण ठाकरे
यां ची घ मै ी िटकून रािहली होती. िशवसेनेचा पािठं बा असूनही दे शपां डे यां ा िवरोधातील िनवडणुकीत

आिदक हरले. न ाने थापन झाले ा दिलत पँथर या प ाने दे शपां डे यां ना पािठं बा िदला होता.
१९७७ ा मुंबई महानगर पािलके ा िनवडणुकीत िवरोधी प ाचे उमेदवार सोहनिसंग कोहली यां ना
पािठं बा दे ाचा िनणय िशवसेनेने घेतला होता. या संदभात चचा कर ासाठी बाळ ठाकरे यां ा बां ा
येथील ‘मातो ी’ या िनवास थानी एका बैठकीचे आयोजनदे खील कर ात आले होते, पण रा ीतून बाळ
ठाकरे यां नी आपला िनणय बदलला आिण कोहली यां ाऐवजी कॉं ेसचे उमेदवार मुरली दे वरा यां ना
पािठं बा जाहीर केला.३२ ठाकरे यां नी अचानक बदलले ा या िनणयामुळे दु खावलेले ठाकरे यां ा अगदी
जवळचे िशवसेना नेते हे मचं गु े प ातून बाहे र पडले.
१९८० साली क ाम े जनता पाट आिण ितचे िम प यां ा आघाडीचे सरकार होते, तर कॉं ेस हा
िवरोधी प होता. ा वेळी िवधानसभा िनवडणुकीत िशवसेनेने एकही उमेदवार उभा न कर ा ा आिण
कॉं ेसला पािठं बा दे ा ा बद ात, िशवसेने ा दोन उमेदवारां ना िवधान प रषदे वर पाठवणार अस ाचा
करार कॉं ेस ने ा इं िदरा गां धी आिण िशवसेना नेते बाळ ठाकरे यां ात झाला होता. ा वष महारा ाचे
मु मं ी झालेले बॅ र र ए. आर. अंतुले हे देखील बाळ ठाकरे यां चे अगदी जवळचे िम होते.
अशाच कारचे िनयोजन अगदी अलीकड ा िनवडणुकीत पाह ात आले. राज ठाकरे यां ा महारा
नविनमाण सेनेने २०१४म े आिण २०१९म े अनु मे भाजप-िशवसेना युतीला आिण कॉं ेस-रा वादी
कॉं ेसला पािठं बा िदला. या काळात या दो ी आघा ा सरकार ा िवरोधात हो ा. राज ठाकरे यां नी
आप ा काकां माणेच स ाधारी प ा ा िवरोधात महारा भर सभा घेत ा.
१९८२ ा एका सभेत बाळ ठाकरे यां नी इं िदरा गां धी यां चा पािठं बा काढू न घेत अस ाचे आिण पुरोगामी
लोकशाही आघाडीचे नेते शरद पवार हे रा ाचे आगामी मु मं ी होणार अस ाचे जाहीर केले. मुंबईत
सु असलेला कामगार संघटनां ा आं दोलनां चा कोप रोख ासाठी ठाकरे आिण पवार एक आले होते.
कामगार संघटनेचे नेते डॉ. द ा सामंत यां ा नेतृ ाखाली िगरणी कामगार दीघ संपावर गेले होते. २७
ऑ ोबर १९८२ रोजी, बाळ ठाकरे आिण शरद पवार कामगार नेते जॉज फनािडस यां ासह दसर् या ा
महासभेला उप थत होते. चं गु मौया ा नेतृ ाखाली एक येऊन ा माणे सग ां नी एकजुटीने
िसकंदराचा िवजय रथ रोखला होता, ाच माणे सग ा िवरोधी प ां नी एक येऊन कॉं ेस सरकार ा
िवरोधात उभे राह ाची गरज अस ाचे या महासभेला संबोिधत करताना बाळ ठाकरे णाले होते. ा
वेळी कॉं ेसचे बाबासाहे ब भोसले महारा ाचे मु मं ी होते.३३
याव न ल ात येते की, िवचार सरणी ा पातळीवर िशवसेना आिण कॉं ेस यां ात िकतीही अंतर
असले, तरीही या दोन प ां चा एक मोठा एकि त इितहास आहे . हा इितहास ल ात घेत ास, स ा ा
िशवसेना, कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ा महािवकास आघाडीचे आप ाला फारसे आ य वाटणार
नाही.
िशवसेना आिण िहं दु
िशवसेना आिण कॉं ेस या दो ी प ां तील संबंध ब तेक क न सौहादपूण होते. पंत धान इं िदरा गां धी
यां नी १९७५म े आणीबाणी घोिषत केली, ा वेळी या दो ी प ां तील संबंध मै ी ा अ ु िशखरावर
पोहोचलेले होते. बाळ ठाकरे वगळता, अ सग ा िवरोधी प ां नी इं िदरा गां धी यां ा एकािधकारशाही
भूिमकेला िवरोधच केला होता. ठाकरे यां नी मा या ऐितहािसक िनणयाब ल इं िदरा गां धी यां ची ुती केली
होती. मा काही वषातच वारे वेग ा िदशेने वा लागले.
मुंबईतील िवले पाल िवधानसभा मतदार संघातील १९८७ सालची पोटिनवडणूक िशवसेना आिण कॉं ेस
या दो ी प ां साठी मह पूण ट ा ठरली. या वेळी िशवसेनेने कॉं ेसबरोबरची आघाडी तोडली आिण
भाजपबरोबर हातिमळवणी केली. या िनवडणुकी ा काळात ठाकरे यां नी जहाल िहं दु वादी भूिमका
घेतली. या िनवडणुकीत िशवसेनेने रमेश भू यां ना उमेदवारी िदली होती, तर भाजपने धमिनरपे वादी
जनता दलाचे उमेदवार ाणलाल ोरा यां ना पािठं बा िदला होता. ा वेळी भू यां ना २९,६५४ तर जनता
दला ा उमेदवाराला १३,९२८ मते िमळाली होती.३४ ‘‘हा राम-कृ ाचा िवजय आहे ’’ अशा श ां त बाळ
ठाकरे यां नी या िवजयाब ल आपले मत केले होते. ठाकरे यां चे हे मत डॉ. बाबासाहे ब आं बेडकरां नी
‘ रड इन िहं दुइझम’ या पु कात मां डले ा वाद मु ावर िट णी करणारे होते. हे पु क महारा
शासनातफ कािशत कर ात आले होते आिण अनेक सामािजक संघटनां नी ावर ह े चढवले होते. या
पु कात डॉ. आं बेडकरां नी िहं दू धमावर आिण मु तः पु कातील एका करणात राम आिण कृ या
दे वतां वर काही आ ेपाह शेरे मारले अस ाचा आरोप होता. ‘पु कातील हे करण वगळावे’ अशी

िशवसेनेची मागणी होती. या मागणी-िवरोधात दिलत समुदायाने रा भर िनदशने केली.३५ काश
आं बेडकर, जोग कवाडे , रामदास आठवले, नामदे व ढसाळ, राजा ढाले, रा. सू. गवई आिण अजुन डां गे
यां ा नेतृ ाखाली हे आं दोलन कर ात आले. जशी या आं दोलनाला गती िमळाली, तसा दिलत समुदायाचा
उ े क वाढला. प रणामी, रा सरकारवरील दबावदे खील वाढला. ामुळे पु कातील हे वाद करण
पु कात पु ा समािव कर ाचा िनणय शासनाने घेतला. १९८८ ा िवधानसभे ा िहवाळी अिधवेशनात
िश णमं ी राम मेघे यां नी या िवषयीची घोषणा केली.
िशवसेनेने शासना ा या िनणयाला िवरोध करत ताबडतोब आं दोलन छे डले. िशवसेने ा आमदारां नी
िवधानसभेतच धरणे आं दोलन सु केले. ‘िहं दू दे वदे वतां ची बदनामी करणार् या शासनाचा आ ी िनषेध
करतो’ असा फलक िशवसेनेचे जहाल नेते छगन भुजबळ यां नी हातात घेतला होता.३६ सरकारचा िनषेध
करत भुजबळ यां नी आप ा आमदारकीचा राजीनामा िदला.
‘‘डॉ. बाबासाहे ब आं बेडकर आिण गौतम बु ही महान म े आहे त. मा आपला िहं दू धम आिण
िहं दू जनते ा भावना दु खाव ा जाऊ नयेत. ामुळे पु कातील वाद करण िस क नये’’ असे
३७
मत छगन भुजबळ यां नी केले. या वादावर ेह आिण शां ततापूण मागाने तोडगा काढ ासाठी
नागपूर येथे सवप ीय बैठकीचे आयोजन कर ात आले. पु कातील वाद करण कायम ठे वून
अ ीकार िनवेदना ारे शासनाची ाब लची भूिमका मां ड ाचे िनश्िचत कर ात आले. ानुसार ‘या
पु कातील वाद करणातील मजकुराशी रा शासन सहमत असेलच, असे नाही’ असा उ ेख
कर ाचा िनणय घे ात आला. तथािप, या िववादाने महारा ातील दिलत आिण उ जातीय समुदाय
यां मधील दु भंगलेले संबंध अधोरे खत झाले.
१९८७म े िशवसेने ा रमेश भू यां नी सां ता ू झ मतदार संघातून कॉं ेसचे उमेदवार भाकर कुंटे
यां ा िवरोधात िवधानसभा िनवडणूक लढवली. या िनवडणुकीत पराभूत झाले ा भाकर कुंटे यां नी मुंबई
उ ायालयात िनवडणूक यािचका दाखल केली. ावर िनणय दे ताना बाळ ठाकरे यां नी धािमक
मु ा ा आधारावर नाग रकां ना मते दे ाचे आवाहन के ाने लोक ितिनधी कायदा १९५१चे उ ंघन
होत अस ाचे सां गत उ ायालयाने भू यां चा िवजय अवैध घोिषत केला. यामुळे भू यां ची आमदारकी
र होऊन बाळ ठाकरे यां ावरदे खील मतदान कर ास बंदी घाल ात आली. याचबरोबर मतदार
यादीतून बाळ ठाकरे यां चे नाव काढू न टाक ाची िशफारसदे खील ायालयाने केली.३८
भाजपचे नेते मोद महाजन यां नी बाळ ठाकरे यां ाबरोबर घिन संबंध थािपत केले आिण
१९८९पासून दो ी प ां नी युती केली; ती २०१९पयत िटकून रािहली. भाजपचे नेते मोद महाजन हे
महारा ातील ३० वषा ा भाजप-िशवसेना युतीचे िश कार होते. मराठवाडा िवकास आं दोलना ा दर ान
भाजपचे नेते मोद महाजन आिण गोपीनाथ मुंडे राजकीय पटलावर उदयास आले. या मराठवाडा िवकास
आं दोलनाने रोजगारा ा संधी, औ ोिगकीकरण, अिधकािधक जमीन ओिलताखाली आण ासाठी िसंचन
क , ॉडगेज रे े लाईन असे अनेक मु े उप थत केले. १९७२ साली महारा ात मोठा दु ाळ पडला
आिण अ धा ाची टं चाई िनमाण झाली. यातून युवकां मधील असंतोष वाढीस लागला. १९७३म े सरकारी
वाहतूक िवभागातील भरती-संदभात महारा शासनाने एक जािहरात िस केली. चंड माणातील
बेरोजगारीमुळे या जािहरातीला उदं ड ितसाद िमळाला आिण भरती ा िठकाणी युवकां नी मो ा
माणावर गद केली. या गद वर िनयं ण िमळव ासाठी पाचारण कर ात आले ा पोिलसां नी गोळीबार
केला आिण ात पाच युवक ठार झाले. ानंतर मराठवाडा िवकास आं दोलनाला अिधक गती िमळाली.
अ खल भारतीय िव ाथ प रषदे चे सद असलेले गोपीनाथ मुंडे आिण मोद महाजन हे दोघेही मराठवाडा
िवकास आं दोलनात कायरत होते. १९७५म े आणीबाणी जाहीर झाली, ा वेळी मुंडे आिण महाजन या
दोघां नीही दोन वष तु ं गवास भोगला.
नंतर गोपीनाथ मुंडे यां चा िववाह मोद महाजन यां ा बिहणीबरोबर झाला. एका ा ण मुलीचा िववाह
ओबीसी असले ा मुंडबरोबर झाला आिण जातीची रे षा अ होत गेली. थािनक मराठा नेते ओबीसी
युवकां ना िचतच मह दे त असत. मा या आं तरजातीय िववाहामुळे ही प र थती बदलली; अनेक
मागास समुदाय भाजप आिण रा ीय यंसेवक संघ यां ाकडे आकृ झाले. या भावाबिहणी ा
जोडगोळीने महारा ातील भाजपवर कूमत िनमाण केली. कालां तराने महाजन मुंबईतून िद ीतील
राजकारणात थर झाले, तर मुंडे यां नी मा महारा ातच राह ाचा िनणय घेतला. गोपीनाथ मुंडे यां नी
भाजपची ‘उ जातीचा प ’ ही ितमा बदलून ‘ब जन आिण इतर मागास समाजाचा प ’ अशी ितमा

िनमाण केली. गोपीनाथ मुंडे या ओबीसी चेहर् याची जोपासना कर ामागे रा ीय यंसेवक संघाचा हात
होता.
जनसंघाचे नेते आिण िवधान प रषदे चे सद वसंत भागवत यां नी अितशय जाणीवपूवक मुंडे यां ची
जोपासना के ाचे आिण प ाम े ां ना मह ाचे थान िद ाचे, तसेच मुंडे यां ना राह ासाठी मुंबईत
जागादे खील िद ाचे औरं गाबादचे िनवृ ा ापक जयदे व डोळे सां गतात.३९ डोळ ा मते, भागवत हे एक
अितशय उ म संघटक होते आिण ‘ ा ण-बिनयां चा प ’ ही भाजपची ितमा बदल ा ा कामातील मुंडे
यां चे मह ां नी अचूक ओळखले होते. मुंडे भाजपला जनसामा ां पयत घेऊन गेले आिण इतर
मागासवग य समुदायातील युवकां सह वंजारी, धनगर आिण माळी या समाजां त भाजपची लोकि यता
वाढव ात ते यश ी झाले. धमिनरपे िवचार सरणी असले ा कॉं ेसबरोबर मराठा आिण कुणबी समाज
अस ाने रा ीय यंसेवक संघाने महारा ाम े अितशय िवचारपूवक नवीन राजकीय ताकद िनमाण
कर ाचे िनयोजन के ाचे डोळे सां गतात; आिण मुंडे यां नी लेवा-पाटील समाजातील एकनाथ खडसे यां ना
भाजपत आण ाचे नमूद करतात. याचबरोबर उ र महारा ातील आिण िवदभातील काही भागां त या
समाजाचे माण जा अस ाचे सां गत, पुढे माळी समाजाचे ा. ना. स. फरां दे आिण धनगर समाजाचे
अ ा डां गे हे भाजपचे मुख चेहरे बन ाचेही नमूद करतात.
१९८०म े जनता पाट िवसिजत क न अटलिबहारी वाजपेयी यां ा नेतृ ाखाली भारतीय जनता प
थापन कर ात आला. १९८४म े झाले ा लोकसभे ा िनवडणुकीत भाजपचे दोनच उमेदवार, णजे
डॉ. ए. के. पटे ल हे गुजरातमधील मिहसाणा या मतदार संघातून, तर चंदूपटला जंगमारे ी हे आं
दे शातील हनमकोंडा या मतदार संघातून िवजयी होऊन संसदे त गेले होते. याच लोकसभे ा िनवडणुकीत
अटलिबहारी वाजपेयी यां चा, त:चे ज गाव असले ा ा े र मतदार संघात कॉं ेसचे उमेदवार
माधवराव िसंिधया यां ाकडून दोन लाख मतां नी पराभव झाला होता. ानंतर ा पुढील वष महारा ात
झाले ा िवधानसभा िनवडणुकीत भाजपने िशवसेनेबरोबरची युती तोडून शरद पवार यां ा नेतृ ाखालील
पुरोगामी लोकशाही आघाडीबरोबर जा ाचा िनणय घेतला. ा वेळी ‘‘कमळाबाई आ ाला सोडून गे ा’’
अशा श ां त बाळ ठाकरे यां नी भाजप ा िनणयावर टीका केली.४०
रा ात िशवसेनेची ओळख घडव ात ‘िहं दु ’ या संक नेचा मह ाचा वाटा आहे . मराठी माणसा ा
ां साठी लढणारा प णून सु वात केले ा िशवसेनेने लवकरच िहं दु ाचा पुर ार करायला सु वात
केली. यातूनच िहं दु वादी िवचार सरणी ा जनता प ाशी (नंतर ा भाजपशी) िशवसेनेने ढ संबंध
थािपत केले.
दिलत राजकारण
थापनेपासूनच िशवसेनेम े उ जातीचे आिण मु तः सार त ा ण समाजाचे वच होते. हे मचं
गु े, द ा धान, रमेश भू, मनोहर जोशी, सुधीर जोशी आिण मोद नवलकर हे प ाचे सगळे सं थापक
सद उ जातीतील नेते होते. एखादा िनणय घेताना या सवाचे मत िवचारात घेतले जात असे, परं तु अंितम
िनणय नेहमीच बाळासाहे ब ठाकरे घेत असत.
िशवसेनेम े मह ा ा आिण िनणायक पदां ची जबाबदारी उ जाती ा ने ां कडे होती, तर ब जन
समाजातील अ ने ां ना केवळ ाितिनिधक पात थोडीफार संधी िदली जात असे. आप ा क ाची
दखल घेतली जात नस ाचे ल ात आ ावर छगन भुजबळां सार ा धडाडी ा ने ां नीदे खील प ाला
सोडिच ी िदली. िशवसेने ा काही मह ा ा बैठकां पासून छगन भुजबळां ना दू र ठे वले गेले होते.४१
१९९०म े िवरोधी प नेता णून ओबीसी ने ाची िनवड न करता, ठाकरे यां नी ा ण नेते मनोहर जोशी
यां ना ाधा िदले. अशा अनेक संगां ा मािलकेमुळे अ थ झाले ा छगन भुजबळ यां नी १९९१म े १८
आमदारां सह िशवसेनेचा राजीनामा िदला.
ानंतर भुजबळां नी शरद पवार यां ा नेतृ ाखाली कॉं ेसम े वेश केला. ा वेळी आले ा मंडल
आयोगाचे ां नी ागत केले. दे शातील सामािजक ा आिण शै िणक ा मागास समुदायां साठी
१९७९म े मोरारजी दे साई यां ा नेतृ ाखालील जनता पाट सरकारने हा आयोग थापन केला होता. बाळ
ठाकरे यां नी या आयोगाला िवरोध केला. ऑग १९९०म े त ालीन पंत धान ी. पी. िसंग यां नी
संसदे म े मंडल आयोगा ा अहवालातील िशफारशी मां डून क शासना ा नोकर् यां म े ओबीसी अथात
इतर मागासवग य समुदायाला आर ण लागू कर ासाठीचा माग श केला.४२ ा- ा समुदाया ा
ा ीनुसार आर ण दे ात येणार होते. आयोगाने िनवडले ा जातींना इतर मागासवग य (ओबीसी) या

ेणीत एकि त कर ात आले. मंडल आयोगा ा िशफारशींचा मोठा फायदा या जातसमूहां ना झाला.
ामुळे १९८०पासून भारतीय राजकारणात ओबीसी हा एक तं दबाव गट िनमाण झाला. ओबीसी या
ेणीम े भारतातील ५० ट ां पे ा जा लोकसं ा सामावलेली आहे . दे शाचे स ाचे पंत धान नर
मोदी हे देखील ओबीसी ेणीतीलच आहे त.
िडसबर १९८७म े िवले पाल िवधानसभे ा पोटिनवडणुकीतील यशानंतर, क र िहं दु वादी िवचार
सरणीचे पुर त णून बाळ ठाकरचा उदय झाला. रा ीय यंसेवक संघा ा िहं दु ापे ा ठाकरे यां चे
िहं दु अिधक जहाल होते. दिलत िकंवा मु ीम यां ना वेळोवेळी ल क न, सभां ा मा मातून िविवध
मु ां व न ते या समूहां वर ह ा करत असत.४३
स ा महारा ाचे मु मं ी असलेले बाळ ठाकरे यां चे पु उ व ठाकरे , ९ िडसबर २०१९ रोजी नागपूर
येथील रा ा ा िहवाळी अिधवेशनात णाले, ‘‘धम आिण राजकारण यां ची सरिमसळ के ाने आप ाला
अनेक गो ी भोगा ा लाग ा आहे त...’’ कड ा संक ना असले ा वडलां ा राजकारणापे ा उ व
ठाकरे यां ा राजकारणाची प त पूण उलटी आहे . आप ा भाषणात उ व ठाकरनी मा केले की,
‘‘राजकारण आिण धम यां ची सरिमसळ क न फारसे काही सा झाले नाही. आ ी काही जागा िजंक ा,
पण धम आिण राजकारण यां ा एकीकरणामुळे मोठे यश िमळू शकले नाही.’’४४ िशवसेनेचे नेतृ आिण या
प ाची िवचार सरणी यां ातील हा िवल ण बदल आहे . उ व ठाकरे यां नी २०१९म े धमिनरपे आिण
समाजवादी िवचारां ा रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस यां ाबरोबर हातिमळवणी क न महारा ात स ा
थापन केली.
िवशेष णजे, उ व ठाकरे यां चे पु आिद ठाकरे हे देखील आप ा आजोबां ा राजकीय
धोरणापासून काहीसे अंतर राखूनच आहे त. वरळी िवधानसभा मतदार संघामधून आपला अज दाखल
के ानंतर, आिद ठाकरे यां नी ‘केम छो वरळी’ अशा गुजराती श ां त मोठमोठे पो र लावले होते. एके
काळी मराठी माणसां चे वच असले ा वरळी मतदार संघातील ब भाषक मतदारां ना त:कडे आकिषत
क न घे ासाठीचे ां चे हे य होते.४५
पु ा १९८० सालात मागे वळू न पाहताना, बाळ ठाकरे यां नी मराठवा ात दिलतां ना ल के ाचा मोठा
फायदा ां ना झाला. ऐितहािसक ा, मराठवा ावर अनेक वष है दराबादमधील िनजामाची कूमत
होती. ामुळे तेथील जनते ा मनात अनेक वषापासून मु ीम-िवरोधी भावना तयार झा ा हो ा. बाळ
ठाकरे यां नी ही प र थती चाणा पणे हे न प तशीरपणे धािमक मु े उचलून धरले. िवले पाल येथील
मो ा यशानंतर, मराठवाडा ां ताचे मु ावसाियक आिण शासकीय क असले ा औरं गाबादम े
िशवसेनेला मोठे यश िमळाले. हे यश णजे, कड ा िहं दु वादी िवचार सरणीचाच प रपाक होते.
मराठवा ातील अनेक उ जातीय िहं दूंनी िनजामशाही काळात मु मां िव संघष केला होता. ा
वेळी मराठवा ातील दिलतां नी मा िनजामशाहीतील रझाकारां ची बाजू घेत ाची उ जातीय िहं दूंची
भावना होती. उ जातीय आिण दिलत यां ात आधीपासूनच असले ा दरीचा बाळ ठाकरे यां नी
िनवडणुकी ा काळात उपयोग क न घेतला.
मराठवाडा िव ापीठाला डॉ. बाबसाहे ब आं बेडकर यां चे नाव दे ास ठाकरे यां नी िवरोध केला होता.
‘‘घरात नाही पीठ आिण कशाला हवे िव ापीठ’’ अशा खोचक श ां त बाळ ठाकरे यां नी िव ापीठ
नामकरणाला आपला िवरोध दशवला होता.४६ घाटकोपर येथील रमाबाईनगर या दिलतब ल प रसरात
झालेली गोळीबाराची घटना हीदे खील बाळ ठाकरे यां ा राजकीय कारिकद तील मह पूण घटना होती. ११
जुलै १९९७ रोजी आं दोलन करणार् या दिलतां वर पोिलसां नी बेछूट गोळीबार केला. ा वेळी भाजपचे
आमदार गोपीनाथ मुंडे गृहमं ी होते. ११ जुलै रोजी सकाळी भारतीय रा घटनेचे िश कार डॉ. बाबासाहे ब
आं बेडकर यां ा पुत ाची िवंटबना कर ात आली. या पुत ाला चपलां चा हार घाल ात आला.
ानंतर आं दोलनाचा उ े क झाला. दु खावलेला दिलत समुदाय मो ा सं ेने र ावर उतरला आिण
पोिलसां नी बेछूटपणे गोळीबार केला. घाटकोपरमधील ११ जुलै १९९७ ा या घटनेत १० लोकां नी आपले ाण
गमावले;४७ अनेक दिलत आघा ां नी मुंबई बंदचे आवाहन केले. मुंबईतील हा बंद शंभर ट े यश ी
झाला. ही बाळ ठाकरे यां ासाठी धो ाची घंटा होती. कारण ‘केवळ आपणच मुंबई शंभर ट े बंद ठे ऊ
शकतो’ असा अनाठायी िव ास तोपयत ठाकरे यां ना वाटत होता. मा या आं दोलना ा मा मातून दिलत
समुदायां नी त:ची ताकद दाखवून िदली होती.

४
नोिटसां चे राजकारण
भारता ा २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत भारतीय जनता प ाने ३०३ जागां वर िवजय िमळवला.
पंत धान नर मोदी आिण प ा अिमत शहा यां ा नेतृ ाखालील भाजपचा हा ऐितहािसक िवजय
होता. या िवजयामुळे िवरोधक आिण मु तः कॉं ेस प ाचे अ रा ल गां धी प रघावर फेकले गेले. रा ल
गां धी यां नी आ मक चार क नही २०१४ ा लोकसभा िनवडणूक-िनकाला ा तुलनेत रा ल गां धींना
२०१९ ा िनवडणुकीत केवळ चार जा जागां वर िवजय िमळवता आला.
क ातील या िव मी िनकालामुळे महारा ा ा िवधानसभा िनवडणुकीतदे खील आप ा िवजयाची
पुनरावृ ी हो ाचा िव ास महारा ातील भारतीय जनता प ाला वाटत होता. महारा िवधानसभे ा २८८
जागां पैकी भारतीय जनता प आिण िशवसेना यां ची युती २२० जागां वर आघाडी घेणार अस ाचा दावा
दे व फडणवीस करत होते.१ महारा ात स ा थापन कर ासाठी िवधानसभे ा १४५ जागां चा जादू ई
आकडा गाठणे आव क असते.
टी ीवरील िनकालाची भािकतेही भग ा युती ा िवजयाचे हे च आकडे कमी-जा माणात वतवत
होती, तर कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस हे प फारतर अनु मे ३२ ते ४० आिण ४० ते ५० जागां वर िवजयी
होणार अस ाचे सां गत होती.२ यामुळे िवरोधकां म े अ थता िनमाण झाली. इतकेच न े , तर तोपयत
िनवडणुकीतील िवजयाची खा ी असले ा लोक ितिनधीं ा मनातदे खील शंका उप थत झा ा. ां नी
इतके वष केलेले सामािजक काम आिण जनतेशी असलेली ां ची बां िधलकी या िवषयी ां ा मनात
िच िनमाण होऊ लागले. महारा िवधानसभा िनवडणुकीत भाजपचा िवजय होणार अस ाचे
जणूकाही िनवडणुकीआधीच िनश्िचत झाले होते.
‘कॉं ेसमु भारत’ अशी भाजपची घोषणा असली, तरी खरे तर भाजपला िवरोधी प मु भारत हवा
अस ाचे मत कॉं ेस नेते पृ ीराज च ाण यां नी केले. च ाणां ा मते, भाजपला रिशया माणे
भारतातही एकप ीय राजवट हवी होती.३
मु मं ी दे व फडणवीस ‘टिमनेटर’ या हॉिलवूड पटातील िस संवादा माणे आिण भाजपचे माजी
पंत धान अटल िबहारी वाजपेयी यां ा किवतेत बदल क न ‘मी पु ा येईन’चा स ेत ये ाचा एककलमी
राग आधीपासूनच आळवू लागले होते.४ फडणिवसां ा या आ िवश्वासामुळे िवरोधकां ा मनात धडकी
भरली होती. अलीकड ा काळातील भाजप ने ां ची ेक ूहरचना ‘हात लावीन ितथे सोने’ अशा
कारे च िस झाली होती; िवरोधकां चा स ेत ये ाचा आशेचा िकरण िदवसिदवस मावळत चालला होता.
दादर येथील कोिहनूर िमल ा जागेवर होती, ा जागे ा २००५मधील खरे दी करणासंदभात महारा
नविनमाण सेनेचे सं थापक राज ठाकरे यां ना ईडी अथात स वसुली संचालनालयातफ नोटीस िमळणार
अस ाची कुणकुण मा मां ना अचानकपणे लागली. ईडी अथात स वसुली संचालनालय ही आिथक
काय ां ची अंमलबजावणी करणारी आिण भारतातील आिथक गु ां चा तपास करणारी सं था आहे . २९ जुलै
२०१९ ा टाइ ऑफ इं िडयाम े या िवषयीचे अिधकृत वृ िस झाले. राज ठाकरे भाजप-िवरोधात
मो ा ईषने चार करत असतानाच ही नोटीस काढ ात आली.
िवरोधकां ना शां त कर ासाठी श आिण उपल सव मागाचा वापर भाजपकडून केला जाणे श
अस ाचे, तसेच हे करण कदािचत स असले असते (चौकशीतून िस झाले असते), तरी ठाकरना
बजाव ात आले ा ईडी नोिटसीची वेळ मा संशया द अस ाचे वरळी येथील डीएनए ा कायालयात
गटचचा कर ासठी आलेले दिलत नेते काश आं बेडकर यां नी अ पणे सुचवले.५ पण राज ठाकरे
यां ापासून भाजपला इतका धोका िनमाण हो ाचे नेमके कारण काय होते? २०१४म े गुजरातम े नर
मोदी यां ा कायाची ुती करणार् या सभा घेणार् या ाच ठाकरम े २०१४नंतर नेमका काय बदल झाला?
दु सरी सेना
आप ा आ मक भाषाशैलीसाठी आिण जहाल नेते णून िस असले ा राज ठाकरे यां नी आप ा
काकां कडून, णजेच बाळ ठाकरे यां ाकडून व ृ शैलीचा वारसा घेतला. िवरोधी ने ां वर
उपहासा क भा क न, ां ची ितमा जनमानसात हा ा द कर ाची हातोटी राज यां नी ां ा
काकां कडूनच जशी ा तशी उचलली. बाळ ठाकरे शरद पवारां ना अनेकदा ‘बारामतीचे मै ाचे पोते’ णून
आप ा भाषणां मधून िहणवत असत, तर िस लेखक व दै िनक ‘मराठा’चे संपादक . के. अ े यां ना
‘वरळीचे डु र’ अशा श ां त िहणवत असत. चार सभां मधून िवरोधकां वर अशीच उपहासा क िटप ी
कर ासाठी राज ठाकरे िस आहे त.६ िवधानसभा िनवडणुकीदर ान महारा ात झाले ा राज ठाकरे
यां ा एकूण ११ चार सभां मधून पंत धान नर मोदी आिण भाजपचे अ अिमत शहा या दोघां नाही
ठाकरे यां नी अनेक मु ां व न घणाघाती टीका क न ल केले.७ पुलवामात झालेला दहशतवादी ह ा
हे भाजपचेच कटकार थान अस ामुळे ाची उ रीय चौकशी हो ासाठीची मागणीदे खील राज
ठाकरे यां नी केली. ेक नाग रका ा खा ात १५ लाख पये जमा कर ाचे २०१४ ा िनवडणूक
चारादर ान भाजपने िदलेले आश्वासन आिण व ू व सेवा कर यां ची अयो अंमलबजावणी या
मु ां ा आधारे राज यां नी मोदी-शहा जोडीला चार सभां मधून ा मा मां चा वापर करत उघडे
पाडले. या सभां मधून ठाकरनी लोकां ना मो ा माणावर आकिषत केले.८
आप ा मागावर खर् या अथाने वाटचाल करत असले ा पुत ाला, णजेच राज ठाकरे यां ना डावलून,
व जीव छायािच कार असले ा आप ा मुलाला, णजेच उ व ठाकरे यां ना राजकीय वारसदार
कर ाचा िनणय बाळ ठाकरे यां नी आजारपणात घेतला. उ व ठाकरे यां ना िशवसेने ा अ पदाचा
उमेदवार णून कोणीही कधीच गां भीयाने घेतले न ते. ां ची वाटचाल धीमी आिण थर असूनही
अखेरीस २०१३म े ‘िशवसेना मुख’ हे सग ात अ ल थान ां नी पटकावले आिण िशवसैिनकां सह
जनमानसात चिच ा गेले ा ‘बाळ ठाकरे यां ानंतर कोण?’ या ाला कायमचा पूणिवराम िमळाला.
२७ नो बर २००५ रोजी राज ठाकरे यां नी िशवाजी पाक येथील आप ा ‘कृ कुंज’ या िनवास
थानाव न समथकां ना संबोिधत केले होते. ते णाले होते, ‘‘माझे भां डण मा ा िव लाशी नसून
ा ाभोवती असले ा बड ां शी आहे .’’९ ते बाळ ठाकर ा िवरोधात नसून, ां ाजवळ असले ा
ीं ा िवरोधात अस ाचे यातून ां ना सुचवायचे होते. ‘‘ितथे काही असे लोक आहे त, ां ना
राजकारणातील अ आ ईदे खील येत नाही’’ अशा श ां त ां नी िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ावर
अ पणे िनशाणा साधला होता. ‘‘ ामुळे मी िशवसेनेचा नेता णून राजीनामा दे त आहे . मा ,
बाळासाहे ब ठाकरे हे मा ासाठी ई र होते, ई र आहे त आिण भिव ातही राहतील’’ असेही राज ठाकरे
यां नी सां िगतले होते.१ ० हे सां गतानाच ां नी सेनेतून बाहे र पडत अस ाचे घोिषत केले होते आिण ९ माच
२००६ रोजी ‘महारा नविनमाण सेना’ हा तःचा राजकीय प थापन केला होता.
ानंतर राज यां नी िशवाजी पाक मैदानावर एक भ सभा घेतली. चाळीस वषापूव राज यां चे आजोबा
बोधनकार केशव ठाकरे यां नी िशवसेने ा थापने संगी, णजे ११ जून १९६६ रोजी अशाच एका सभेतून
मराठी माणसाला काही आ ासने िदली होती. २००६म े राज ठाकरे यां नी िशवाजी पाक ा पिह ा
सभेतील आप ा भाषणात गजना केली की, ‘‘ठाकरे प रवाराचे हे बाळ आज मी महारा ाला समिपत
करीत आहे . ठाकरे प रवारातील एकही सद आज मा ाबरोबर नाही. मा मा ा आजोबां चेच हे उ ार
पु ा उ ा न मी तःला महारा ासाठी समिपत करीत आहे .’’११
राज ठाकरे यां चे दादरमधील ‘कृ कुंज’ हे िनवास थान िशवाजी पाक येथून हाके ा अंतरावर आहे .
आधी बाळ ठाकरे दे खील दादर येथेच वा ास होते. मा नंतर ते कुटुं बासह बां ा येथील मातो ी
बंग ावर राहायला गेले.
तःचा नवीन प थापन क न वषभरानंतर राज ठाकरे २००७ ा बृह ुंबई महानगर पािलका
िनवडणुकीला सामोरे गेले आिण ां चे फ सात नगरसेवक िनवडून आले. मा २००९ ा िवधानसभा
िनवडणुकीत ां ा प ाचे १३ उमेदवार िवजयी होऊन आमदार झा ामुळे ां ा प ाचे बळ वाढले.
यां तील ब सं उमेदवार मुंबईतील होते. २००९ ा िवधानसभा िनवडणुकीत मुंबई शहरात िशवसेनेपे ा
महारा नविनमाण सेनेचे आमदार जा होते. िशवसेनेचा बालेिक ा असलेला ‘दादर’ हा मतदार
संघदे खील उ व यां ाकडून ां चे चुलत बंधू राज यां नी िजंकून घेतला होता. महारा नविनमाण सेनेला
नािशक महानगर पािलकेतदे खील स ा ा झाली होती. अवघे दोन वषाचे आयुमान असले ा प ाला
अ ावधीतच यश िमळाले. २०१२ ा मुंबई महानगर पािलके ा िनवडणुकीत राज ठाकरे यां ा प ाला
२६ जागा िमळा ा हो ा. ामुळे महारा नविनमाण सेनेकडून अपे ा वाढ ा आिण राज ठाकरे
यां ाकडे ‘उ ल भिव असलेले म ’ णून पािहले जाऊ लागले. मा तो भिव काळ अजून
यायचा आहे . १९६०म े दि ण भारतीयां िवरोधात राज यां ा काकां नी केले ा भाषणां मुळे झाले ा
फाय ा ा तुलनेत राज यां नी उ र भारतीयां िवरोधात केले ा आ मक भाषणां मुळे तेवढा फायदा झाला
नाही.
सु वातीला दि ण भारतीयां िवरोधात घेतलेली भूिमका आिण ानंतर दिलत आिण मु ीम यां ना केलेला

िवरोध या राजकीय ुवीकरणा ा पायावर बाळ ठाकरे यां ची कारकीद उभी रािहली. मराठी जनमानसात
मोठी लोकि यता िमळवूनदे खील बाळ ठाकरे यां चा प , थापनेनंतर वीस वष लोटू न गे ावरही
िनवडणुकी ा राजकारणात फारसा भाव पाडू शकला न ता. शरद पवार एकदा णाले होते की,
‘‘लोक केवळ करमुणीकीसाठी बाळ ठाकरे यां ा सभां ना जातात. ामागे कोणताही गंभीर उ े श नसतो’’.
१२
िशवसेना हा प लोकि य असूनही महारा ा ा कानाकोपर् यां त पोहोचू शकला न ता. मुंबईत ज
होऊनही केवळ कोकण ां तापयतच ाचा िव ार होऊ शकला होता. काही दशकां नंतर राज ठाकरे यां चा
क र ादे खील ओसरला आिण २००९ साली िवधानसभेत िमळवले ा यशाची पुनरावृ ी ां ना भिव ातील
िनवडणुकां म े करता आली नाही.
२०१४म े राज ठाकरे यां नी तः ा प ाचे उमेदवार रं गणात न उतरवता भाजपचे पंत धान पदाचे
उमेदवार नर मोदी यां ना पािठं बा दे ाचा अितशय ध ादायक िनणय घेतला. यामुळे ठाकरचे ामािणक
मतदार गोंधळू न गेले. कारण २००९ ा लोकसभा िनवडणुकीत मनसेने ल णीय मते िमळवली होती.
२०१४म ेच राज ठाकरे यां नी रा सरकारची टोल आकाराणी अ ा अस ाचे सां गत ािवरोधात
आं दोलन केले. राज यां नी एक ा मु ा उचलून धर ाचे या आं दोलनामुळे सु वातीला शहरी मतदारां ना
वाटत होते. मा या आं दोलनातून ां नी अचानक माघार घेत ाने ां ा मतदारां ा मनातदे खील संशय
उ झाला. ामुळे सावि क िनवडणुकी ा काळातील बराच वेळ, टोल-िवरोधातील आं दोलनािवषयीची
आपली भूिमका आिण ाचे अपयश यां ब ल ीकरण दे ातच ठाकरे यां ना खच घालावा लागला.
२०१४मधील सावि क िनवडणुकीनंतर आले ा महारा ा ा िवधानसभा िनवडणुकीत मनसेला केवळ एका
जागेवर िवजय िमळवता आला. िवशेषतः उ व ठाकरे यां नी एकहाती सां भाळले ा िशवसेनेने या
िनवडणुकीत िमळवले ा ६३ जागां मुळे मनसे आिण ित ा ने ासाठी हा एक मोठा पराभव होता.
पाच वषानंतर, णजे २०१९ ा सावि क िनवडणुकीत राज ठाकरे यां नी त:ची भूिमका पूणपणे
बदलून थेट िव टोक गाठले. नर मोदीं ा िवरोधात जाऊन ां नी कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ना
पािठं बा िदला. राज यां नी भाजपिवरोधात चार सभा घेत ा. या चार सभां ना मो ा माणात जनसमुदाय
गोळा कर ात ते यश ी झाले असले, तरी या िनवडणुकीत तःचा ठसा उमटव ात ते अपयशी ठरले.
िवधानसभा िनवडणुकीत मनसे ा केवळ एका उमेदवाराने िवजय िमळवला. एके काळी आ ासक नेता
वाटणारे राज ठाकरे राजकीय अ ा ा िकनारी येऊन ठे पले. सभां ना गद गोळा क शकणारे राज या
गद चे मतां म े पां तर क शकले नस ाचेही बोलले गेले. राज यां चे काका बाळ ठाकरे यां नादे खील
अशा कार ा संकटाचा सामना करावा लागला होता. िशवसेनेची थापना १९६६ साली झाली असली, तरी
ितला रा ात स ेवर यायला १९९५ साल उजाडावे लागले होते. बाळ ठाकरे यां ना रा ात स ा संपादन
कर ासाठी जवळपास ३० वष वाट पाहावी लागली होती आिण ानंतर िमळालेली स ादे खील
भाजपबरोबर युती क न थापन करावी लागली होती. आतापयत ‘एकहाती स ा’ ही संक ना
िशवसेनेसाठी मृगजळच रािहली आहे , तर दु सरीकडे िवधानसभे ा मागील दोन िनवडणुकां पासून एकच
उमेदवार िनवडून येत असले ा ‘महारा नविनमाण सेना’ या प ाचे नेते राज ठाकरे रा ाची स ा मागत
आहे त.
िवशेषतः िनवडणुकी ा आधी ा घटनां चा िवचार करता, राज ठाकरे यां ची २०१९मधील िनराशाजनक
कामिगरी अगदी अनपेि त होती. िनवडणुकी ा एक वष आधी, णजे २०१८म े रा वादी कॉं ेसचे
मुख शरद पवारदे खील राजकीय पुन ीवनासाठी झुंज दे त होते. राज ठाकरे यां चे मह शरद पवार
जाणून होते. िनवडणुकीम े राज ठाकरे यां ना यश िमळत नसले, तरीही ां चा चाहता वग आिण क र ा
कायम होता. कदािचत ामुळेच राज ठाकरना तःबरोबर घेऊन काश झोतात आण ाचा िनणय शरद
पवारां नी घेतला असावा.
याच ूहरचनेचा भाग णून पुणे येथे २१ फे ुवारी २०१८ रोजी आयोिजत एका जाहीर काय मात राज
ठाकरे यां नी रा वादीचे मुख शरद पवार यां ची अभूतपूव मुलाखत घेतली. ‘मु संवाद दोन िप ां चा’ असे
या मुलाखतीचे शीषक होते. ही मुलाखत अराजकीय असली, तरी शरद पवार आिण राज ठाकरे या दोघां नी
ात राजकारणावर चचा केली आिण हल ा फुल ा भाषेत िवरोधकां वर शेरेबाजी केली.१४ या
अनौपचा रक मुलाखतीत या दोघां नी मोदीं ा िनणय-नीतींवरती टीका केली. मा काही काळापूव पयत
पवार आिण राज ठाकरे हे दोघेही मोदींचे शंसक होते.
या मुलाखतीत, ठाकरे आिण पवार यां नी छोटे संग आिण िक े यां चे दाखले दे त पंत धान नर मोदी

आिण भाजप अ अिमत शहा यां ावर िट णी केली. ितथे जमले ा आिण दोन तासां पे ा जा वेळ
टी ीवर ही मुलाखत पाहणार् या े कां चे मनोरं जन कर ात व ितमा जनमानसात उजळ कर ात
२०१४ ा पराभवानंतर ते थमच यश ी ठरले. महारा ा ा राजकारणात अितशय िभ िवचार सरणी
असलेले ठाकरे आिण पवारदे खील हातिमळवणी क शकत अस ाचा ठोस संदेश या मुलाखती ारे गेला.
तथािप, भिव ात ठाकरे च, पण राज न े , तर उ व ठाकरबरोबर कॉं ेससह हातिमळवणी क न
पवारां नी रा ात स ा थापन केली.
शरद पवार यां ा राजकीय खेळीतील अनाकलनीयता हे काही आता गुिपत रािहलेले नाही. पवारां चे
राजकारण समजत नस ाचे राज ठाकरे एकदा णाले होते. हे सां गताना ां नी कॅरम ा खेळाचे
उदाहरण िदले होते. ‘‘पवार बघतात का ा सोंगटीकडे , मारताना दाखवतात लाल सोंगटी, पण ात
मारतात ितसरीच सोंगटी!’’१५ २००९म े भारताचे माजी रा पती आिण कॉं ेसचे े नेते णव मुखज
यां नी एनडीटी ी ा बरखा द यां ना िदले ा एका मुलाखतीत टले होते की, ‘‘पवार कायमच सं मात
टाकणारे संकेत दे तात.’’१६
फे ुवारी २०१८म े झालेली राज ठाकरे -शरद पवार यां ची मुलाखत भाजप-िवरोधात जनमत तयार
कर ा ा ीने मोठे राजकीय वळण दे णारी ठरली. ही मुलाखत खूप मो ा माणात पािहली गेली,
चिचली गेली. ामुळे राजकीय पटलावर अ पणाला लागले ा रा वादी कॉं ेस आिण मनसे या दो ी
प ां वर जनतेचे ल पु ा कि त झाले. शेवट ा घटका मोजत असले ा राज ठाकरे यां ा राजकीय
कारिकद ला या मुलाखतीमुळे नवसंजीवनी िमळाली. २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी-दर ान संपूण
महारा ातील मह ा ा शहरां म े राज ठाकरे यां नी भाजपिवरोधात ११ सभा घेत ा. राज ठाकरे यां ा या
सभां चे सव मराठी वृ वािह ां व न थेट ेपण कर ात आले. गंमत णजे, भाजप-िवरोधात सभा
घे ासाठी राज यां ना इतर रा ां तूनही आमं ण िमळाले, मा ां नी यास नकार िदला. कॉं ेस, जनता दल
(धमिनरपे ), ह रयाणा िवकास पाट , तसेच िद ी, म दे श, ह रयाणा, राज थान आिण कनाटक या
रा ां तून काही सामािजक संघटनां कडून राज ठाकरे यां ना सभां साठी बोलवणे आले होते.१७ राज ठाकरे
यां ची भाषणे समाज मा मां वर फार मो ा माणावर पािहली गेली आिण शेअर झाली; अनेक भारतीय
भाषां त भाषां त रतही झाली. सुशीलकुमार िशंदे आिण अशोक च ाण या कॉं ेस ा दोन िद ज माजी
मु मं ां ा चाराथ सोलापूर आिण नां देड या िठकाणी झाले ा सभां ना राज ठाकरे यां नी संबोिधत केले,
पण हे दो ी उमेदवार िनवडणुकीत पराभूत झाले.
राज ठाकरे यां ा सभां ना िमळणारा ितसाद पाहता, भाजप ा गोटात िचंतेचे वातावरण िनमाण झाले.
ठाकर ा भाषणां नी होणारे नुकसान रोख ासाठी ठाकरना ‘बारामतीचा पोपट’ असे संबोधून भाजपने
ां ची ख ी उडव ाचा य केला,१८ तर ठाकरे यां नी दे व फडणिवसां ना ‘जॅकेट’ असे संबोधून
पलटवार केला. मु मं ी पदा ा कायकाळात दे व फडणवीस यां चे ‘जॅकेट’ राजकीय वतुळात चचचा
िवषय झाले होते. राज ठाकरे यां नी दे व फडणवीस यां चे ंगिच रे खाटताना एका भ ा मो ा
जॅकेटमधील जाडजूड माणसाचे िच काढले होते. आप ा काकां माणेच राज ठाकरे उ म ंगिच कार
आहे त. पुढे २०१९ ा सावि क िनवडणूक काळात राज ठाकरे यां नी मोदी सरकारने घेतले ा नोटबंदी,
जीएसटी आिण इतर िनणयां िवरोधात ंगिच ां ची एक मािलकाच तयार केली.
त ूव , णजे २०१४म े हे च राज ठाकरे वेगळाच सूर आळवत होते. २०१४ ा लोकसभा
िनवडणुकीपूव ां नी गुजरातला भेट दे ऊन नर मोदी यां ा कामाची ुती केली होती. मा २०१९म े
ठाकरनी मोदी आिण ां ा भाजप या प ाचा पदाफाश कर ाचा िनणय घेतला. तःची भूिमका
बदल ासंदभात ठाकरे यां ना िवचार ावर ां नी केले की, ते गुजरातमधील िवकास पाह ासाठी तेथे
गेले होते. उ ोजक रतन टाटा यां नी गुजरातची शंसा के ामुळे ठाकरनादे खील तेथील िवकास पाहायचा
होता.१९ मा या गुजरात भेटीदर ान ां ना गुजरातचा केवळ ‘िवकिसत’ भाग दाखिव ात आ ाचे सां गत,
ते केवळ एक कारचे पयटन अस ाचा ां नी िनवाळा िदला. ‘‘ितथ ा िवकासाचे िदशाभूल करणारे िच
मा ासमोर रे खाट ात आले.’’२० ठाकरे यां नी असेही सां िगतले की, नर मोदी यां ा खास मज तील
आयएएस अिधकार् यां नी ठाकरना चुकीची मािहती िदली आिण ां ासमोर नर मोदींची भ ितमा उभी
केली. मोदी आिण ां ा गोटाने ठाकरचा वापर क न ठाकरची िदशाभूल के ाचे या वेळी ठाकरनी
कबूल केले.२१
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीदर ान राज ठाकरे यां ा ‘‘लाव रे तो िडओ!’’ या उ ीने राजकीय

वादळ िनमाण केले. राज ठाकरे आप ा भाषणात मोदी-शहां चे जुने िडओ दाखवत अनेक त े मां डत
होते आिण आप ा दा ां ना बळकटी दे णारी कागदप ेही सादर करत होते. पॉवर पॉईंट ेझटेशन ा
मा मातून भाषण दे णारे राज ठाकरे हे पिहले राजकारणी ठरले. राज यां ा या ा मां डणी ा
भाषणां चा मतदारां वर मोठा भाव पडला. िनवडणुकीत ां नी एकही उमेदवार उभा केलेला नसतानाही,
ां ची भाषणे गावागावां त चचचा िवषय झाली. ते णाले, ‘‘मोदी आिण िहटलर यां ची ल णे सारखीच
आहे त. अमे रकेचे माजी रा ा ङ् ँकलीन झ ेट यां नीदे खील चां गले िदवस येणार अस ाचे सां िगतले
होते. अगदी िहटलरनेदेखील असेच टले होते आिण आता मोदीदे खील ‘अ े िदन’ब लच बोलत
आहे त’’.२२
तथािप, या लोकि यतेचे पां तर कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ना िमळणार् या मतां म े झाले नाही.
राज ठाकरे यां ची भाषणे ऐकायला लोकां ना आवडत होती, परं तु ां चा मतदार ां ा काकां ा
मु ीमिवरोधी आिण दिलतिवरोधी िवचारां वर वाढलेला होता. अशा िवचार सरणीचे ितिबंब असले ा
िशवसेना आिण भाजप या प ां ना मत दे णे मतदारां नी पसंत केले आिण धमिनरपे आिण समाजवादी
िवचारां ा कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां कडे पाठ िफरवली. राज ठाकरे यां ा या अपयशाचा फार
मोठा फटका कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ना िनवडणुकीत बसला.
२००९म े मु मं ी अशोक च ाण यां नी ठाकरे क र ाचा फायदा घेत, िवधनासभा िनवडणुकीत
िशवसेना आिण भाजप यां ची मते मो ा माणावर घटवली होती आिण सरकारिवरोधी वातावरण असूनही
या क र ा ा प रणामी कॉं ेस-रा वादी कॉं ेस आघाडीला महारा ात ितसर् यां दा स ा थापन करता
आली होती. २०१९म े राज ठाकरे तेजीत होते. ठाकरे गद खेचत अस ाने भाजपला वाटत होते की, ां नी
मोदी, शहा आिण फडणवीस यां ा िवरोधातील आ मकता िवधानसभा िनवडणुकीत कायम ठे वली
असती, तर या ि कुटाला धोका िनमाण झाला असता.
मनसे ा ण ानुसार, ईडी नोटीस णजे राज ठाकरे यां ची बदनामी कर ाची भाजपची ूहरचना
होती. ामुळेच ठाकरे यां नी दादरमधील कोिहनूर िमलची जागा खरे दी के ाचे जुने करण िवधानसभा
िनवडणुकी ा तोंडावर उक न काढ ात आले. २००५म े राज ठाकरे आिण िशवसेनेचे माजी मु मं ी
मनोहर जोशी यां चे िचरं जीव उ ेश जोशी यां नी भागीदारीत दादर येथील िशवसेना भवनासमोरील मो ा ा
४.८ एकर भूखंडा ा िललावात भाग घेतला होता. नॅशनल टे टाईल कॉप रे शनतफ, अथात एनटीसीतफ
झाले ा या िललावात सवात जा बोली लावत राज ठाकरे आिण उ ेश जोशी यां नी ही जागा ४२१ कोटी
पयां ना खरे दी केली. कापड िगर ा बंद झा ानंतर एनटीसीने मोठमो ा िगर ा असले ा या जागा
िललावात काढ ा हो ा. नंतर, िगर ां ा या प रसरात िनवासी आिण ावसाियक गगनचुंबी इमारतीं ा
बां धकामासाठी माग मोकळा झाला. दादर, परळ आिण लालबाग या प रसरां तील कापड िगर ां ा
जागां चे पां तर आता कॉप रे ट मॉलम े, सेवा े ां ा कायालयां म े आिण गगनचुंबी इमारतींम े झालेले
िदसून येते.
थकलेले कज आिण अित र चटई े ाचा गैरवापर या कारणां मुळे कालां तराने कोिहनूर िमल करण
वादा ा भोवर् यात सापडले.२३ ा वेळी िशवसेनेची स ा असले ा मुंबई महानगर पािलकेनेदेखील
बीएमसीने कोिहनूर े अर टॉवर ा िवकासकाला हे बां धकाम थां बव ाची नोटीस बजावली होती.
२००९म े राज ठाकरे यां नी या क ातील ां ची िह ेदारी िवकून ६२ कोटी पयां चा फायदा क न
घेतला आिण ते या क ातून बाहे र पडले. िस ी मा मां ा वाताकनानुसार, राज ठाकरे यां ना
िमळालेली ही र म बाजार भावापे ा पाच पट जा होती.२४
डीएनएचा ितिनधी या ना ाने मी तः िगर ां ा जागेवरील या बां धकामा ा अिनयिमततेबाबत
अनेक लेख िलिहले.२५ या क ाचे मालक उ ेश जोशी यां नी त:चे गार् हाणे मां ड ासाठी मला अनेकदा
भेटायला बोलवले होते. मी ां ना भेट ासाठी दादरम े गेलो होतो.२६ जोशी यां ा वसायाला धोका
िनमाण न कर ाची ां नी मला न पणे िवनंती केली होती. ‘‘आपण दोघेही मराठी आहोत आिण या
वसायात फार कमी मराठी माणसे आहे त’’ असे जोशी णाले होते. मी जोशी यां चे णणे शां तपणे ऐकून
घेतले होते आिण प कार णून माझे कत बजावत रािहलो होतो. मुंबईम े ‘मराठी माणूस’ या
मु ाखाली लोक एक ये ाचा य करतात, पण एकदा मुंबईची सीमा ओलां डली की, सगळे जाती-
पाती ा धत वर िवभागले गे ाचे िदसते. मी मूळ मुंबईकर नस ाने बाळ ठाकरे यां ा चळवळ-िवरोधी
िवचारां ा िकंवा क ुिन चळवळी ा भावाखाली ये ाचा श्नच न ता. प रणामी, ‘मराठी माणूस’

या भाविनक संक नेचा मा ावर काहीच भाव पडला नाही.
भादे वी येथे मु कायालय असलेली संदीप िशक ऍ असोिसएट् स ही थाप आिण बां धकाम सं था
आता वाद कोिहनूर िमल जागेची नवीन मालक आहे . उ ेश जोशी मो ा कजाखाली दबले गेले; ां नी
ां ची िह ेदारी िवकली आिण त: ा लाड ा क ातून ते बाहे र पडले.
इ ङ् ा र िलिजंग ऍ फायना शयल स सेस (आय. एल. ऍ एफ.एस.) ूपचे ८५० कोटींचे
कज आिण गुंतवणूक, तसेच उ ेश जोशी यां ा मालकी ा असले ा कोिहनूर सीटी एनएल या कंपनीने
थकवलेले कज यासंबंधी ईडीने राज ठाकरे यां ना सम बजावले आिण २२ ऑ ोबर २०१९ रोजी हजर
राह ास सां िगतले.
ईडीची ही नोटीस णजे सुडाचे राजकारण अस ाचे महारा नविनमाण सेनेचे नेते संदीप दे शपां डे यां नी
टले होते. ‘‘कोिहनूर िमलचा हा वहार फार जुना असून राज ठाकरे या वहारातून कधीच बाहे र पडले
आहे त. मला आ य वाटते की, क ाने इत ा उिशरा चौकशीची नोटीस का बजावली?’’ दे शपां डे पुढे
णाले की, ‘‘आमचा आवाज दाब ासाठीचे साधन णून ईडीचा वापर केला जात आहे . या संदभात
सरकारने राज ठाकरे यां ा िवरोधात पूव ह ठे वून कारवाई केली, तर आ ी र ावर उत न आं दोलन
क .’’२७ इले ॉिनक ोिटं ग मशीन बदलून जु ाच बॅलेट पेपर प तीने मतदान घे ात ये ाची मुख
मागणी घेऊन राज ठाकरे यां नी िवरोधी प ने ा सोिनया गां धी आिण ममता बॅनज यां ची भेट घेत ानंतर
अव ा काही िदवसां तच ही ईडीची नोटीस राज ठाकरे यां ा िनवास थानी येऊन धडकली होती.
२१ ऑग २०१९ ा एिशयन एज ा वृ ानुसार,२८ सु वातीला संघषाचा पिव ा घेतले ा मनसेने नंतर
एक पाऊल मागे घेतले. तसेच स वसुली संचालनालयाने बजावले ा नोिटसी-िवरोधात र ावर उत न
कोण ाही पाचे आं दोलन न कर ाचा िकंवा बंद न पुकार ाचा िनणय घेतला.
चौकशी सिमतीकडून कर ात येणार् या तपासादर ान मनसे कायक ाना शां तता बाळग ाचे
आवाहन मनसे ा मुखां नी केले. या संदभात राज ठाकरे यां नी प कायक ाना आवाहन करणारे िल खत
िनवेदन काढले. ात ईडीतफ बजाव ात आले ा नोिटसीचा ते स ान राखत अस ाचे नमूद कर ात
आले होते. तसेच या िनवेदना ारे ां नी आप ा कायक ाना िहं सक आं दोलने न करता, शां तता आिण
सौहादता राख ाचे आवाहन केले होते.२९ मनसेने ाच िदवशी िनि त केलेला ठाणे िज ामधील
बंददे खील मागे घे ात आला.
स वसुली संचालनालया ा अिधकार् यां ना राज ठाकरे ां ा नेहमी ा शैलीत सामोरे गेले. कुता,
पायजमा आिण डो ां वर काळा गॉगल घालून ते िच पट अिभने ा माणे शां तपणे कायालयात गेले. ां ा
चेहर् यावर िचंतेचा लवलेशदे खील न ता. ां नी ां ा खासगी सुर ा र कां ना बाहे रच थां बवले. ठाकरे
यां ा समवेत ईडी कायालयात ां ची प ी शिमला, मुलगा अिमत आिण सून िमताली हे कुटुं बीय आले होते.
ां नीदे खील कायालया ा दारापयतच राज ठाकरे यां ना सोबत केली आिण उवरीत वेळ ते जवळील ॅ
हॉटे लम े थां बले.३०
दि ण मुंबईत बॅलाड इ े ट येथील कैझर-ए-िहं द या इमारती ा चौ ा मज ावर स वसुली
संचालनालयाचे कायालय आहे . दि ण मुंबईतील बॅलाड इ े ट हा जु ा युरोपीय शैलीत बां धले ा
कायालयीन इमारतींचा भाग आहे . या भागात आयकर िवभाग, स वसुली संचालनालय यां सारखी अनेक
सरकारी तसेच कॉप रे ट कायालये आहे त. एके काळी हे ि िटशां ा रा कारभाराचे क होते आिण आता
इथूनच ि िटशां माणे भारत सरकार ा तपास यं णा लोकां ना नोिटसा बजावून, ां ची कसून चौकशी
कर ाचा ह बजावत असतात.
िस ी मा मां ा वाताकनानुसार, राज ठाकरे सुमारे आठ तासां पे ा जा वेळ ईडी अिधकार् यां ा
चौकशीला सामोरे गेले.३१ ‘‘राज ठाकरे यां चा कायालयात वेश होताच ां ना पाणी आिण चहा िवचार ात
आला. ानंतर ां ना थोडा वेळ बस ास सां िगतले गेले. मग एक व र अिधकारी तयार ावली घेऊन
आले आिण ां नी राज ठाकरे यां ाकडे ती ावली िदली. ते कोिहनूर िमल वहारासंदभातील होते.
सु वातीचे सोपे होते. पुढे ेक श्नासह अिधकारी अिधकािधक सखोल चौकशी करत गेले. पैसे
भारतात ठे वले होते का परदे शात, असे ठाकरना िवचार ात आले. तसेच परदे शात ठे वले असतील, तर
कुठ ा दे शात वा बेटावर ठे व ात आले होते, असे िवचारले गेले. दु सर् या एका अिधकार् याला िव ाराने
श्न वाच ास सां िगतले गेले आिण राज ठाकरे यां ना ां ची उ रे दे ास सां िगतले गेले’’ ईडी
कायालयातील एका दश ीने वरील सव घटना म सां िगतला आहे .३२

नाव न सां ग ा ा अटीवर स वसुली संचालनालया ा या अिधकार् याने पुढे सां िगतले की, ‘‘आणखी
एका अिधकार् याला बोलवून, ाला ठाकरे यां ची उ रे टाईप कर ास सां ग ात आले. हे टायिपंग राज
ठाकरे यां ा समोर केले जात होते. टाईप केलेले ेक श्नो र ठाकरे यां ना दाखव ात येत होते.
ानंतरच पुढील श्न िवचारला जात होता. याच प तीने सगळे िवचार ात आले आिण शेवटी या
श्नो रां ची ि ंट काढू न, ती पु ा एकदा ठाकरे यां ना दाखवून, ा रीसाठी दे ात आली. िवचार ात
आलेले श्न आिण ाला िदलेली उ रे यां त तफावत अस ाचे मत ि ंट काढलेला कागद पािह ानंतर
ठाकरे यां नी नोंदिवले. ां नी सां िगत ानुसार टाईप केले गेले नस ाचे ां चे णणे होते. णून आधी ा
उ राबरोबर ां नी न ाने िदलेले आणखी एक उ र िलिह ात आले. ा वेळी, ‘ठाकरे यां नी आधी वेगळे
काही सां िगतले होते, पण ां ना जे सां गायचे होते, ते पुढील माणे आहे ’ अशा अथाची नोंद क न नवे उ र
टाईप कर ात आले. आ ी कोणतेच उ र खोडत नाही. सग ा गो ी नोंदवून ठे व ात येतात.’’३३
न ानेच थापन केले ा महारा नविनमाण सेना या प ा ा बां धणीसाठी राज ठाकरे यां ना पैशां ची गरज
अस ाने ां ना नाइलाजाने कोिहनूर िमल ा वहारातून बाहे र पडावे लागले अस ा ा उ रावर राज
ठाकरे ठाम होते. स वसुली संचालनालयाचे साहा क संचालक आिण महारा िवभागाचे भारी स त
कुमार यां ा िनगराणीखाली ही चौकशी सु होती.
या ो रां ा मध ा काळात राज ठाकरे यां ना जेवणाची सु ी दे ात आली. ही चौकशी संप ाची
वाट पाहत ठाकरे यां चे कुटुं बीय ा ॅ हॉटे लम े थां बले होते, तेथूनच ठाकरसाठी मराठमो ा प तीचे
जेवण मागव ात आले. ां ना जेवणासाठी बाहे र जा ाची परवानगी न ती. मा या घटनेमुळे मागील
अनेक दशकां पे ा मुंबई खूप वेग ा घटनेची सा ीदार होत होती. ठाकरे यां ना मुंबईत आ ान दे ाची
तोवर कोणीच िहं मत केली न ती. मुंबईशी संबंिधत बॉिलवुडचा िवषय असो की राजकारणाचा, या दो ी
बाबतींत ठाकरचा श अंितम असे. मा कायदा सग ां साठी समान अस ाचे या ईडी नोिटसी ा
िनिम ाने क सरकारने दाखवून िदले. स वसुली संचालनालया ा अिधकार् यां नी राज ठाकरे यां ा
संयमाची परी ा घेतली. िज ा आधारे ठाकरची आणखी सखोल चौकशी करता आली असती, अशी
मािहती पुढे ये ाची या अिधकार् यां ना आशा होती.
ठाकरे आठ तास ईडी कायालयात होते, ा वेळी बाहे र असलेले इले ॉिनक मा मां चे ितिनधी
ठाकरना िवचार ा जाऊ शकणार् या ां ा क ना कर ात होते. बंद दाराआडची कोणतीही ठोस
मािहती हाती नस ाने इले ॉिनक मा मे ईडी कायालयातील घडामोडी िफ ी प तीने उलगडून
दाखवत होती. मुंबईतील प र थती तणावपूण होती आिण दि ण मुंबईत पोिलसां ची अित र कुमक
मागव ात आली होती.३४ वाहतूक वळव ात आली होती. तसेच राज ठाकरे यां ा िनकटवत यां ना एक
िदवस आधीच पोिलसां कडून ता ात घे ात आले होते.
या संकट काळी िशवसेना प मुख उ व ठाकरे यां नी आपले चुलत भाऊ राज ठाकरे यां ना पािठं बा
दशवला. ‘‘या चौकशीतून काही िनघेल, असे मला वाटत नाही’’ असे ां नी मा मां ना सां िगतले.३५ ईडीतफ
कर ात आलेली आठ तासां ची दीघ चौकशी संप ानंतर राज ठाकरे यां नी २२ ऑ ोबर २०१९ रोजी एक
प कार प रषद घेऊन क सरकार आिण मोदी-शहा ही जोडगोळी यां ना फटकारले. ईडीकडून कर ात
आले ा सुमारे आठ तासां ा चौकशीब ल मा ां नी अगदी थोड ात बोलणेच पसंत केले, ‘‘चौक ा
३६
माझे तोंड बंद क शकणार नाहीत.’’ ईडी ा चौकशीनंतर राज ठाकरकडून ग बस ाची अपे ा
न ती. तथािप, क सरकार ा दबावाखाली झुक ाचा ठाकरे घरा ाचा इितहास सव ुत आहे . बाळ
ठाकरे यां नी आणीबाणीला िवरोध कर ाऐवजी इं िदरा गां धीं ा िनणयाचे कौतुक केले होते. कारण
िशवसेनेसह ां चे मािमक हे सा ािहकदे खील बंद केले जा ाची भीती ां ना वाटत होती. ग बसणार
नस ाचे सां गणार् या राज ठाकरनी ात मा एक मिह ा न अिधक काळ आपले तोंड बंद ठे वले. राज
ठाकरचे लहरी, मनमौजी वतन; मुंबई ा राजकीय वतुळातील ठाकरे कुटुं बाची कामाची शैली हे सव
जवळू न पािहले ा लोकां साठी ठाकरनी जाणीवपूवक बाळगलेले हे मौन हा आ याचा ध ा होते.
राज ठाकरे यां ची आ मक भाषणे आिण प कार प रषदा हे दो ीही कृितकाय म अचानक थां बले.
ईडी नोिटसी ा करणाब ल तःची भूिमका कर ासाठी राज यां नी प कार प रषद घेतली नाही
की सभेला संबोिधत केले नाही. शरद पवार यां चे पुतणे अिजत पवार यां नी राज ठाकरे यां ा वतनावर शेरा
मारताना टले, ‘‘दि ण मुंबई थत ईडी कायालयात जाऊन आ ापासून राज ठाकरे यां चा आवाज बंद
झाला आहे .’’ पु ातील प कारां शी संवाद साधताना शरद पवार यां चे पुतणे अिजत पवार णाले, ‘‘राज

ठाकरे यां चेच उदाहरण ा! लोकसभा िनवडणुकी-दर ान ते खूपच बोलत होते. मािहती नाही काय झाले,
पण सकाळपासून सं ाकाळपयत (ईडी कायालयात) बसव ानंतर ां चा आवाज दाबला गेला. मला
कोणाचीही चे ा करायची नाही, पण हे वा व आहे .’’३७ ल णीय बाब णजे, राज ठाकरे यां ची चे ा
करणार् या याच अिजत पवारां ना, महारा सहकारी बँकेतील २५ हजार कोटी पयां ा घोटा ासंदभात
ईडीने नोटीस बजाव ानंतर ां नी अनपेि तपणे आमदारकीचा राजीनामा दे त राजकीय सं ास घे ाचे
ठरवले. ईडीने महारा ातील ब ा राजकीय घरा ां मधील काही सद ां चा पोकळपणा अशा रतीने उघडा
पडला.
जहाल ठाकरनी माघार घेतली; ानंतर ां चा आवाज िचरकला आिण नंतर पूणपणे बंद झाला.
िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी तर राज ठाकरे यां नी स ेत बस ासाठी मते माग ाऐवजी िवरोधात
बस ासाठी मते मािगतली. भारता ा िनवडणुकी ा इितहासात हे कदािचत पिह ां दाच घडत असावे.३८
हा मोठा बदल कदािचत ईडीने घडवून आणला असावा. एका ठाकरनी आपली श े ान के ागत भासत
होते.
शरद पवार यां ना ईडीची नोटीस
एका ठाकरचा आवाज बंद के ानंतर आणखी एका जु ा, बला ित ाला शां त कर ाची वेळ
आली होती. शरद पवार अजूनही डरका ा फोडत होते आिण ते भाजपसाठी एक संभा धोका होते.
अ ावधीतच, मुंबई थत उ ोगपती सु रं दर अरोरा यां नी महारा रा सहकारी बँके ा २५ हजार
कोटी पयां ा घोटा ासंदभात मुंबई उ ायालयात रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस या प ां मधील
ने ां ा िवरोधात यािचका दाखल केली.३९ ायालयात दाखल केले ा ित ा प ात अरोरा यां नी शरद
पवार यां ा नावाचा उ ेख केला होता. सव थम हा खटला रा सरकार ा अख ारीत येत असले ा
आिथक अिनयिमतता िवभागात (ईओड ू) दाखल क न घे ात आला. आिथक अिनयिमतता
िवभागा ा चौकशीत काहीच ठोस पुढे आले नाही आिण ाथिमक तपासणी अहवालात (एफआयआर)
आिण तपासात शरद पवारां चे नाव न ते. आिथक अिनयिमतता िवभागाकडून ईडीकडे संबंिधत खटला
ह ां त रत करत असताना आिथक अिनयिमतता िवभागाकडून तयार कर ात आलेला ाथिमक अहवाल
(एफआयआर) हाच आिथक अिनयिमतते-संदभातील अहवाल (ईसीआयआर) समजला जातो. आिथक
अिनयिमतता अहवाल तं पणे (ईसीआयआर) नोंदव ाचा अिधकार ईडीला नाही. ल णीय गो णजे,
आिथक अिनयिमतता िवभागा ा चौकशीत आिण ाथिमक तपासणी अहवालात (एफआयआर) शरद
पवार यां चे नाव न ते; मा ां चे नाव ईडी ा आिथक अिनयिमतता अहवालात हे तुपूवक घाल ात आले.
४०
स वसुली संचालनालय (ईडी) अिधकारी आिण आयकर अिधकारी हे क सरकारचे कमचारी

असतात, पण क ात आिण रा ात एकाच प ाचे सरकार अस ाने ते महारा ातील भाजप ा रा
नेतृ ाचे णणे ऐकत अस ाची जनधारणा आहे . आिथक गैर वहार करणात रा वादी कॉं ेसचे एकूण
स र नेते ईडी ा रडारवर होते. ातीलच एक मोठे नाव होते, शरद पवार. अिजत पवार हे सहजपणे
गळाला लागणारे सावज होते.
वाताहर या ना ाने, मी या गो ीचा सा ीदार आहे की, मागील पाच वषात अिजत दादां नी भाजप-िवरोधात
कधीही कठोर श ाचा वापर केला नाही की भाजप िणत सरकार ा ाचाराची करणे उक न काढली
नाहीत.
िवरोधकां ची पडझड हो ाचा हा ारं भ िबंदू होता. स बर २०१९म े पंत धान नर मोदी अमे रके ा
अिधकृत शासकीय दौर् यावर होते. ाच दर ान, महारा रा सहकारी बँकेतील २५ हजार कोटी
पयां ा घोटा ासंदभात मराठा नेते शरद पवार यां ना ईडीकडून नोटीस बजाव ात आली. भाजप ा
े ने ां चे णणे होते की, हा केवळ योगायोग न ता. महारा ातील भाजपचे यश िनि त कर ासाठी
दे व फडणवीस आिण अिमत शहा यां चा वरदह असलेली ईडीची नोटीस ही मु ाम न खेळली गेलेली
चाल होती.४१
शरद पवार आिण नर मोदी यां चे सलो ाचे संबंध ल ात घेता, ा सव घटना मा-दर ान नर मोदी
यां ची दे शातील अनुप थती िनि त साहा भूत ठरली. स वसुली संचालनालय हा िवभाग क ीय अथमं ी
िनमला सीतारामन् यां ा अख ारीत येतो. संयु पुरोगामी आघाडी सरकार ा कायकाळात नर मोदी
गुजरातचे मु मं ी असताना, गुजरातमधील गो ा ह ाकां डानंतर नर मोदी यां ना राजकीय वतुळातून
वग ात आ ाचे शरद पवार जाहीर र ा अनेकदा सां गत होते. िद ीम े मोदींची दखल घेतली जात
न ती. वाळीत टाकलेली ी अस ा माणे कॉं ेस ा ने ां कडून ां ना वागणूक िदली जात असे.
प ापलीकडे मै ी जोपास ात वाकबगार असणारे माजी क ीय कृिषमं ी शरद पवार यां नी मा
मोदींबरोबरची दरी कमी केली. गुजरातम े क ा ा कृषी योजनां ची अंमलबजावणी कर ासाठी ां नी
मोदींना मदत केली. तसेच ते िद ीतील तः ा कायालयात मोदींना वेळदे खील दे त असत. याचबरोबर
िविवध सम ा सोडव ासाठी गुजरातम े पवार मोदींना अनेकदा भेटले.४२ मोदींनी ां ा एका भाषणात,
पवार हे ां चे राजकीय गु अस ाचे टले होते. अडचणी ा वेळी पवारां ना फोन कर ात मोदींना
संकोच वाटत नस ाचेही ां नी या वेळी सां िगतले होते. मोदी णाले होते, ‘‘गुजरात ा राजकारणा ा
मा ा सु वाती ा िदवसां त पवारां नी मला बोट ध न चालायला िशकवले, हे ीकारताना मला संकोच
वाटत नाही.’’४३
२०१६म े नर मोदी यां नी पवारां साठी कौतुकाचे हे दु म ळ श वापरले होते. मोदींनी केवळ दोन वष
आधी, णजे २०१४म े संसदीय िनवडणुकी-दर ान रा वादी कॉं ेस प ाचा उ ेख ‘नॅचरल कर पाट ’
असा केला होता आिण ७० हजार कोटी पयां ा िसंचन घोटा ात अिजत पवारां वर कारवाई घडवून
आणली होती. नंतर याच भाजपने २०१९म े रा ात सरकार थापन कर ासाठी अिजत पवारां बरोबर
हातिमळवणी क न ऐंशी तासां चे सरकार - महारा ा ा इितहासातील सवात अ ायुषी सरकार - थापन
केले आिण ाच अिजत पवारां ना दे व फडणवीस यां ा दु सर् या कायकाळा ा पिह ाच िदवशी न
िचटसु ा िदली गेली.
शरद पवार यां नी मोदींना केवळ शासकीय योजनां ची अंमलबजावणी कर ासाठी आिण गुजरातला िनधी
िमळावा यासाठीच मदत केली नाही, तर पवारां नी मोदींना यापे ाही अ कुठलीतरी खूप मह ा ा आिण
अडचणी ा िवषयात मदत केली अस ाचे सां िगतले जाते.४४ ामुळेच कदािचत मोदी पवारां ची वेळोवेळी
ुती करतात.
शरद पवार यां ा िनकटवत याने४५ सां िगतलेला एक संग वाचकां ना जसा ा तसा सां गतो आहे . काही
काळापूव , एका संवेदनशील करणात गुजरातचे त ालीन मु मं ी नर मोदी यां चा हात अस ाचा
पुरावा क ीय अ ेषण िवभागाकडे (सीबीआय) अस ाची अफवा पसरली होती. २००१म े मु मं ी
पदाची शपथ घेतलेले मोदी गुजरात रा ातील मह ाची राजकीय श ी बनले होते. २०१० ा दर ान,
मोदीं ा रा सरकारमधील गुजरातचे माजी गृहमं ी अिमत शहा यां ना खून, खंडणी आिण अपहरण अशा
गु ां ा आरोपां खाली अटक कर ात येऊन ां ना गुजरातम े ये ास दोन वष अटकाव कर ात
आला होता.४६
या िनकटवत या ा ण ानुसार, मु मं ी मोदींनादे खील सीबीआय अटक कर ाची श ता
अस ाचे अनुमान काढले जात होते, आिण ासाठी आयपीएस पातळीवर ा एका जबाबदार
अिधकार् याची नेमणूकदे खील कर ात आली अस ा ा अफवाही ाच दर ान पसर ा हो ा. नाव न
सां ग ा ा अटीवर या िनकटवत याने पुढे असेही सां िगतले की, मोदींनादे खील तः ा संभािवत
अटकेबाबत क ना िमळाली होती. त ालीन पंत धान मनमोहन िसंग यां ाशी पवारां चे चां गले संबंध
असून ही अटक टाळ ासाठी पवारां नी ह ेप केला अस ाची मोदींना क ना होती.
‘ऑन माय ट ’४७ या आ च र ात पवारां नी उ ेख केला आहे की, पंत धान पदा ा कायकाळात
मनमोहन िसंग आिण अगदी पी. ी. नरिसंहराव यां नादे खील गां धी प रवाराशी िन ावान असले ां बरोबरचे
मतभेद सहन करावे लागले होते. पवार िलिहतात, ‘िविश धोरणा क मु ां वर संसदीय बैठकीत या
पंत धानां नी यो िनणय घेतले आिण ते १० जनपथ ा (सोिनया गां धी) िनणयां पे ा िभ असले, तरीही ा
वेळी मी ा दोघां ाही पाठीशी उभा राहत असे. क ीय मंि मंडळातील इतरां ना मा गां धी कुटुं बाची भीती
वाटत असे. ां चा पंत धानां ना पािठं बा अस ाचे गां धी कुटुं बीयां ना कळ ाची भीड या मं ां ना पडत असे.
मला अशी भीती कधीच वाटली नाही.’ पवार ां ा पु कात णतात, ‘या दो ी पंत धां नां ा मनात
मा ािवषयी हळवा कोपरा होता.’ पवारां नी ां ा पु कात उ ेख के ा माणे, पंत धान मनमोहन
िसंग आिण सरकारमधील े नेते णव मुखज यां ात ा- ा वेळी अहं भावामुळे भां डण होत असे,
ा- ा वेळी पवार नेहमीच मनमोहन िसंग यां ा बाजूने खंबीरपणे उभे रा न ां ना मदत करत असत.
िद ीतील स ाशकट हाकताना जे ा पेच संग उ वत, ते ा िसंग यां ना पवारां ा राजकारणातील
अनुभवाची बरे चदा मदत झाली होती. मनमोहन िसंग पवारां ची िवनंती फेटाळू शकत नस ाचे पवार जाणून
होते.

‘‘पवार साहे बां चे कौतुक कर ाची संधी मोदी कधीच सोडत नाहीत. राजकारण णजे रोकडा वहार
आहे ’’ असे मुंबईतील न रमन पॉईंट येथील हॉटे ल ा समु दशनी खोली ा खडकीतून समु ाकडे पाहत,
उसासा टाकत पवारां ा एका िनकटवत याने सां िगतले.
नर मोदी यां नी शरद पवार यां ा क ा खासदार सुि या सुळे यां ा कायाचीही ुती केली होती.
२०१४म े भाजप, िशवसेना, कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस हे सगळे प तं र ा िवधानसभा
िनवडणुकां ना सामोरे गेले. मा कुणालाही ब मत न िमळता ि शंकू अव था िनमाण झाली. भाजपला १२३
जागा िमळा ा. ब मता ा १४५ ा जादू ई आक ापासून भाजप काहीच जागा दू र होता. िशवसेनेने ६३
जागा िमळव ा. कॉं ेसला ४१, तर रा वादी कॉं ेसला ४० जागा िमळा ा. कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस
हे दोघेही सरकार थापन क शकत न ते आिण भाजप आिण िशवसेना िनवडणुकी-दर ान तयार
झाले ा कडवटपणामुळे संवाद साध ा ा मनः थतीत न ते.
ते ा, भाजप नेतृ ा ा िवनंतीव न आिण स ेत सहभागी हो ा ा ीने रा वादी कॉं ेस प मुख
शरद पवारां नी िनवडणुकीनंतर घे ात आले ा प कार प रषदे त भाजपला अनपेि तपणे पािठं बा जाहीर
केला. लगेचच िनवडणुका घेणे टाळ ा ा ीने भाजपला पािठं बा िद ाचे, तः ा भूिमकेचे समथन
करताना पवारां नी सां िगतले. ानंतर भाजपने अ मतातील सरकार थापन केले. भाजपला पािठं बा
दे ा ा रा वादी कॉं ेस ा िनणयामुळे िशवसेनेला एक पाऊल मागे घेणे भाग पडले. पवारां ा
िनणयामुळे िशवसेनेचे नेते च ावून गेले होते. पवारां ा या खेळीला कसा ितसाद ावा, हे िशवसेना
ने ां ना कळत न ते. भाजपसोबत वाटाघाटी कर ाची िशवसेनेची ताकददे खील यामुळे कमकुवत झाली
आिण रा सरकारम े भाजपकडून जो काही ाव आला असता, तो ीकार ािशवाय सेनेकडे दु सरा
पयाय रािहला नाही. सरकारम े िदली जाणारी नग भूिमका ही सेनेसाठी आिण ित ा कायक ासाठी
अपमाना द बाब होती. पवारां ा खेळीने िशवसेने ा वाढीला रोखून धरले आिण दोन िम प ां त िवतु
िनमाण झाले.
रा वादी कॉं ेस ा एका ने ाने सां िगत ानुसार, पवारां नी भाजपला पािठं बा दे ाचा िनणय
घेत ानंतर, धमिनरपे , उदारमतवादी आिण समाजवादी भूिमके ा लोकां ा िति यां चा ां ना सामना
करावा लागला. भाजपबरोबर हातिमळवणी के ामुळे धमिनरपे , मु ीम आिण दिलत या मतपे ां पासून
रा वादी कायमचा दु राव ाची या लोकां ना भीती वाटत होती. रा वादी कॉं ेस ा मुखां नी थम लोकां ा
िति या आजमावून बघायचे ठरव ाचेही या सू ाने पुढे सां िगतले. लोकां ना हा िनणय ठीक वाटला असता
आिण ां नी फारशी ितकूल िति या िदली नसती, तर रा ासह क ातही भाजपबरोबर स ेत सहभागी
हो ाचे रा वादी ा मुखां नी ठरवले होते.
भाजपबरोबर स ेत सहभागी हो ा-न हो ाचा रा वादी कॉं ेसचा अंितम िनणय होईपयत िदवंगत
माजी गृहमं ी आर. आर. पाटील यां नी आप ा कमचार् यां ना वाट पाह ास सां िगतले. तसेच ता ुरती सोय
णून ां ना गृहिनमाण मं ी काश मेहतां ा कायालयात जू क न घे ािवषयी मेहतां ना फोन क न
कळवले. रा वादी कॉं ेस नजीक ा काळात रा ात भाजपसोबत स ेत सहभागी होणार होती; ामुळे
मेहतां ा कायालयातच ता ुर ा पात काम करत राह ािवषयी आर.आर. पाटील अथात आबा
पाटील यां नी सां िगत ाचे तेथील एका कमचार् याने सां िगतले.४८
जनते ा ती िति या उमट ानंतर २०१४मधील भाजप ा सरकारम े सहभागी हो ा-न
हो ािवषयीचा अंितम िनणय घे ासाठी रा वादी कॉं ेसने प ामधील मुख ने ां ची बैठक बोलवली.
ाम े भाजपबरोबर जा ासंदभात खूप गरमागरम चचा झाली. संयु पुरोगामी आघाडी सरकार ा
काळात नागरी उ ाण मं ी असताना एका वहारापोटी ईडी ा रडारवर असलेले फु पटे ल
भाजपबरोबर हातिमळवणी कर ास अनुकूल होते. राजकारणात अ िटकवायचे अस ास रा वादीने
स ेत असणे आव क अस ाचे मत पटे ल यां नी मां डले. मा मु मां सह िवचारधारे शी बां िधलकी
मानणारे इतर नेते या भूिमकेमुळे नाखूश होते. पवारां नी आयु भर धमिनरपे , लोकशाहीवादी आिण
पुरोगामी त ां शी बां िधलकी बाळगली अस ाने आता स ेसाठी या त ां शी तडजोड अयो ठर ाचा
मु ा या बैठकीत एका ने ाने मां डला. ा ा ण ानुसार, रा ीय यंसेवक संघा ा िवचारधारे बरोबर
चालणार् या भाजपशी रा वादी कॉं ेसने हातिमळवणी केली असती, तर महारा ातील ब जनां चे नेते णून
असणार् या शरद पवारां ा ितमेला मोठा आिण कायमचा तडा गेला असता. यािशवाय, रा ाचे पिहले
मु मं ी यशवंतराव च ाण यां चा राजकीय वारसा रा वादी कॉं ेस प पुढे नेत अस ाचे सां ग ाचा

अिधकारदे खील पवार गमावून बसले असते. ामुळे भाजपबरोबर आघाडी कर ासंदभात पवारां नी
अिधक सजगपणे िवचार क न िनणय ावा, असे ठरिव ात आले.४९
२०१४ ा िनवडणुकीनंतर, कॉं ेस प पु ा सहजपणे उभारी घे ास स म नस ाचे िदसत होते.
ं
कॉ ेस प एकामागून एक रा े गमावत होता. ा ात लढव ेपणा िदसत न ता की पुन ीवनाची
कोणतीही ल णे िदसत न ती. िशवसेनेसोबत स ा थापन कर ाचे गिणत जुळून येत नस ाचे भाजप
अ अिमत शहा यां नी रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ना कळवले. यापुढे भाजपला महारा ात
िशवसेनेबरोबर स ा नको होती. भाजपबरोबर स ेत असताना ‘सामना’ या मुखप ा ारे िशवसेनेने
भाजप ा िवरोधकां ची भूिमकाच अिधक बजावली होती. िशवसेनेला कमी मह ा ा खा ां ची मंि पदे
दे ऊन िशवसेनेवर अ ाय कर ात आला अस ाची सेनेची भावना होती. आपले मं ी खशात कायम
राजीनामा घेऊन िफरत अस ाचे आिण कोण ाही णी राजीनामा दे ऊ शकत अस ाचे सां गून िशवसेना
भाजपला आघाडीतून बाहे र पड ाची वेळोवेळी धमकी दे त होती.
भाजपबरोबर स ेत भागीदारी करताना िशवसेनेला कमी मह ा ा खा ां ची मंि पदे दे ात आली
होती, हे वा व होते. सेनेला गृह (हे दु सर् या मां काचे मह ाचे) िकंवा अथ िकंवा अगदी महसूल
खातेदेखील िमळाले न ते. सगळी अ ल खाती भाजपने तःकडे च ठे वली होती. िशवसेनेला अवजड
उ ोग, सावजिनक बां धकाम िवभाग, पयावरण, वाहतूक आिण त म तुलनेने कमी मह ाची खाती दे ात
आली होती. केलेले काम लोकां ना दाखव ासाठी या खा ां चा उपयोग केला जाऊ शकत होता, मा
धोरणा क िनणय घेणार् या िवभागां म े िशवसेनेला सहभागी क न घे ात आले न ते.
आधी उ ेख के ानुसार, मोदी आिण पवार यां ात वैय क पातळीवर सौहादपूण संबंध होते.
ामुळे पवार यां ा िवरोधात ईडीचा खटला दाखल करताना मोदी अनुप थत असतील, हे बघणे
आव क होते. जे ा ७८ वष य पवार राजकारणा ा आखा ात एकटे लढा दे त होते, ा वेळी भाजप
अिजं िदसत होता. भाजपचे फडणवीस दु सर् यां दा मु मं ी होणार अस ाचे िदसत होते. तरी ही
ईडी नोटीस रा वादी ा मुखां साठी संजीवनी ठरली आिण या नोिटसीने ां ना गरमागरम राजकीय चच ा
अ भागी आणून ठे वले.
ईडी नोिटसी ा वादादर ान, पवारां ना एका अनपेि त ीकडून पािठं बा िमळाला. े राजकीय
प कार फुल मारपकवार िलिहतात, ‘पवारां चे टीकाकार अ ा हजारे पवारां ना पािठं बा दे ासाठी पुढे
सरसावले.’५० मारपकवार यां नी पुढे नमूद केले आहे की, शरद पवार यां चे अनेक वषापासूनचे टीकाकार
असलेले, ाचार िनमूलन कायातील अ णी असणारे अ ा हजारे यां नी पवारां ना पािठं बा दे ऊन ईडी
नोटीस करणात पवारां चे नाव चुकी ा प तीने घेतले जात अस ाचे सां िगतले. महारा रा सहकारी
बँके ा कागदप ां चे अवलोकन केले अस ाचा आिण ां म े शरद पवारां चे नाव कुठे ही आढळू न आले
नस ाचा दावाही हजारे यां नी केला, पण हजारे यां नी पवारां चे पुतणे अिजत पवार यां ावर मा महारा
रा सहकारी बँकेतील ाचारा ा आिण अिनयिमतते ा खट ात ठपका ठे वला. मु तः रा वादी
कॉं ेस, कॉं ेस आिण जयंत पाटील यां ा नेतृ ाखालील भारतीय शेतकरी कामगार प ाचे िनयं ण
असले ा महारा रा सहकारी बँकेतील अनेक वहारां ा अिनयिमततेकडे हजारे यां नी ल वेधले.
दर ान, हे ना वािह ां व न उलगडत असताना, पवार दि ण मुंबईतील ईडी ा कायालयात हजर
राह ा ा तयारीत होते. या घडामोडींमुळे भावनाितरे काचे वातावरण तयार होऊन े पवारां ब ल
सहानुभूती िनमाण झाली.
िद ज मराठा नेतृ ावर भाजपने केलेला हा थेट ह ा होता. पवारां ा साडे पाच दशकां ा राजकीय
कारिकद त केवळ एक अपवाद वगळता ां ना कधीच अशा कार ा प र थतीला तोंड ावे लागले
न ते. १९८०म े कॉं ेसमधून बाहे र पड ानंतर शरद पवार यां नी कॉं ेस एस (समाजवादी) या तः ा
प ाची थापना केली. हा प णजे पुरोगामी लोकशाही आघाडीचा (पीडीएफ) एक भाग होता. पवार या
आघाडीचे नेते होते. नागपूर येथील िहवाळी अिधवेशना ा वेळी पवारां नी जळगाव (उ र महारा ) ते
नागपूर (िवदभ) अशी शेतकरी िदं डी काढली. जळगाव ते नागपूर हे सुमारे ४४० िकलोमीटरचे अंतर पवार
तःदे खील चालून जाणार अस ाचे ां नी जाहीर केले. िदं डी ा िदवशी जळगाव येथे सुमारे पाच
हजार शेतकरी या िदं डीत सहभागी झाले आिण ां नी नागपूर ा िदशेने वाटचाल सु केली. ही शेतकरी
िदं डी जसजशी पुढे सरकत गेली, तसतसे अनेक जण ित ात सामील होऊ लागले.५१ िदवसागिणक
शेतकर् यां ची सं ा वाढतच गेली. भाजपचा पूव चा अवतार असले ा जनता पाट सह अनेक सामािजक

आिण राजकीय आघा ां नी या शेतकरी िदं डीला अनपेि तपणे पािठं बा िदला.
ही िदं डी नागपूरपासून १६५ िकलोमीटरवर असताना यशवंतराव च ाणदे खील अमरावती येथे या िदं डीत
कसे सहभागी झाले, हे पवार यां नी ‘ऑन माय ट ’म े५२ सां िगतले आहे . अमरावती ा जंगलात वसले ा
पोहरा या गावी ही शेतकरी िदं डी पोहोचली, ा वेळी पोिलसां नी िदं डीवर धाड घालून पवार यां ना अटक
केली आिण भंडारा िज ा मु ालयात नेले. यशवंतराव च ाण, एस. एम. जोशी, दे वी लाल यां ासह
अनेक िद जां ना अटक कर ात आली. यातून पवारां ची लोकि यता महारा ाबाहे रदे खील वाढली. या
घटनेने रा ीय रावर ा िस ी मा मां चे ल वेधून घेतले. यातून कॉं ेसिवरोधी वातावरण िनमाण झाले.
या शेतकरी िदं डी ारे महारा ातील कायदा आिण सु व था यां चा भंग के ा ा आरोपाखाली
महारा ातील कॉं ेस सरकारने शरद पवार यां ना नोटीस बजावली आिण पवारां िवरोधात गु ा दाखल
कर ात आला.
अगदी अलीकडे , ईडी नोिटसीने या बला ने ाला सव प र थती पु ा एकदा तः ा बाजूने वळवून
घे ाची संधी िदली. चाळीस वषानंतर पु ा एकदा इितहासाची पुनरावृ ी झाली.
िवधानसभा िनवडणुकी ा पा भूमीवर भाजपचे अ आिण गृहमं ी अिमत शहा सोलापूरला
िनवडणूकीपूव राजकीय सभेसाठी गेले होते. ा वेळी चार सभेत बोलताना, पवारां नी महारा ा ा
शेतकर् यां साठी काय केले अस ाचे ां नी िवचारले. ा वेळी शहा यां ा आरोपां ना ु र दे ताना,
तु ं गात जाऊन आले ां नी त:िवषयी आिण महारा ा ा िवकासािवषयी न बोल ाचा स ावजा टोला
पवारां नी लगावला.५३ या थेट िट णीमुळे भाजपचे अ आिण गृहमं ी अिमत शहा यां चा अवमान
ं
झा ागत झाले. रा वादी कॉ ेसमधील एका ोता ा अनुमानानुसार, इतर िवरोधी प ने ां माणेच
पवारां नीही तःपुढे झुक ाची अपे ा या टीकेने संतापले ा गृहमं ी अिमत शहा यां नी कदािचत केली
असावी.
पवारां ना बजाव ात आले ा ईडी नोिटसीची मािहती कोणतेही अिधकृत िस ी प क न काढता िकंवा
कोणताही अिधकृत संवाद न साधता थेट िस ी मा मां कडे पाठव ात आली. ईडीचे वाताकन करणार् या
एका प काराने लेखकाला सां िगतले की,५४ िद ी येथील ईडीचे मुख णून एस. के. िम ा जू झा ानंतर
मा मां म े िननावी ोतां मा त बात ा िस ायला सु वात झाली. ा ीिव या बात ा
पसरव ा जात, ती ी त ाळ माघार घेत असे आिण मग या बातमीशी संबंध नस ाचा दावा ईडी
कायालयातफ केला जात असे. या िवभागाचे वाताकन करणार् या वाताहरां ना ईडी कायालयातील
अिधकार् यां नी िदले ा मािहतीवर िव ास ठे व ािशवाय पयाय न ता. सवसाधारणपणे, ईडीचे अिधकारी
ां ा जवळ ा प कारां ना िकंवा समिवचारी प कारां ना मािहती दे तात.
ईडीकडून बजाव ात येणार् या संभािवत नोिटसीची बातमी वाचून रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार
यां नी मुंबईतील यशवंतराव च ाण सटर येथे प ातील मुख ने ां ची तातडीची बैठक बोलवली. दु पारी
१२.३० वाजता ते प कार प रषदे ला संबोिधत करणार होते. वृ वािह ां ा ओबी ॅ यशवंतराव च ाण
सभागृहाबाहे र मो ा सं ेने उ ा हो ा. रा वादी ा कायक ानी सटर गजबजून गेले होते. कोणतीही
अि य घटना घडू नये णून पोलीस तैनात कर ात आले होते. मला आठवते आहे की, वेळेवर पोहोचता
यावे, यासाठी मी लवकर ा लोकलने नवी मुंबईतून िनघालो होतो. सटरवर पोहोच ावर मला चंड गद चा
सामना करत सभागृहातून वाट काढावी लागली होती. न रमन पाईंट येथील यशवंतराव च ाण सटर ा ेस
म ा बाहे र मला रा वादीचे व े नवाब मिलक भेटले. येणार् या संगाचा दटू न सामना कर ािवषयी
आिण भाजप ा दबाव तं ाला बळी न पड ािवषयी पवार साहे बां ना पटवून दे ात ते व ां चे सहकारी
यश ी झाले अस ाचे ां नी मला हष ासाने आिण खा ीपूवक सां िगतले.५५ ां ा मते, सुडाचे
राजकारण करणार् यां ना धडा िशकव ाची हीच वेळ होती. ां नी मला िदलेली ही मािहती ि टर िकंवा इतर
समाज मा मां वर तातडीने सा रत न कर ािवषयी ां नी मला सुचवले आिण शरद पवार यां ाकडून
याब ल अिधकृत र ा आिण खा ीलायक घोषणा होईपयत वाट पाह ास सां िगतले.
मा म ितिनधींनी खचाखच भरले ा सभागृहाला पवारां नी संबोिधत केले. या रोमां चक राजकीय
ना ाचे सा ीदार हो ासाठी िद ी न खास िवमानाने दाखल झाले ा व र प कारां चादे खील या
ितिनधींम े समावेश होता. तेथे जमलेले सगळे जण पवारां चे णणे कानात ाण आणून ऐकत होते,
कारण वयोमानामुळे ां चा आवाज ऐकू येत न ता. तथािप, ां ातील उ ाह, ऊजा आिण िफर ा
घे ातील धार जराही कमी झालेली न ती.

हातात कागद घेऊन सावकाश आिण शां तपणे पवारां नी प कारां शी संवाद साधला. ते णाले, महारा
रा सहकारी बँक घोटा ात ईडीने ां चे नाव घेतले असून या संदभात ां ना नोटीस बजाव ात येणार
अस ाचे ां नी वृ प ाम े वाचले होते. इथे ते बोलायचे थोडे थां बले. पु ा माईक हातात घेत ते णाले,
‘‘बॅलाड इ े ट येथील मा ा प कायालया ा मागेच असले ा ईडी ा कायालयात जाऊन थोडा
पा णचार ायला मला आवडे ल.
‘‘....मला तु ं गाम े पाठवले, तरी माझी काहीही हरकत नाही. मी ाचा आनंद घेईन, कारण मी कधी हा
अनुभव घेतलेला नाही. या खट ा ा संदभात मला तु ं गा ा लोखंडी गजां मागे पाह ाची कोणाची
मनोमन इ ा असेल, तर ां ा या इ े चे मी ागतच करतो.’’ संपूण महारा ही प कार प रषद पाहत
होता.५६
सगळे मु े पणे मां डून झा ानंतर ही अितशय मह ाची प कार प रषद संपवताना इितहासाचा
दाखला दे त पवार णाले, ‘‘हा महारा िद ी ा त ापुढे झुकणार नाही.’’५७ पवारां चे हे वा समाज
मा मां वर ायरल झाले आिण या वा ाचे मथळे बनले. पवारां ा या वा ामुळे महारा ा ा जनतेला
िनजाम आिण औरं गजेब यां ा शासनापुढे न झुकणारे मरा ां चे राजे आिण यो े छ पती िशवाजी महाराज
यां ची आठवण झाली. पवार पुढे णाले, ‘‘ईडी कोणालाही नोटीस बजावू शकते, पण िवशेषतः िवधानसभा
िनवडणूक (ऑ ोबर २१) डो ासमोर ठे वून साधले ा वेळेचे मला आ य वाटते आहे .’’५८
पवारां नी नुक ाच केले ा मराठवा ा ा दौर् यादर ान ां ना जनतेचा चां गला ितसाद िमळा ाचेही
ां नी या प कार प रषदे त नमूद केले. ते पुढे णाले की, तो िनवडणुकीचा काळ अस ाने संपूण
रा ा ा दौर् याचे चारासाठीचे ां चे िनयोजन होते. ामुळे शु वार, २७ स बर रोजी ते तः न ईडी ा
कायालयात हजर राहणार होते. तथािप, ां ना महारा रा सहकारी बँकेतील घोटा ा ा अिधक
तपिशलात जायचे नसले, तरी या घोटा ासंदभात ईडी ा अिधकार् यां ना पूण सहकाय कर ाची तयारी
ां नी दाखवली.
२७ स बर २०१९ ा टाइ ऑफ इं िडया ा अंकात अिभजीत अ े यां नी ‘िद ीत : मरा ां ा
सवात कणखर नेतृ ाची ितमा पु ा एकदा उजळव ाचा य ?’५९ अशा शीषकाचा लेख िलिहला. ात
अिभजीत अ े यां नी िलिहले होते की, ईडीने दाखल केले ा खट ा ा पा भूमीवर िद ी ा त ापुढे
झुकणार नस ाचे जे ा पवार यां नी जाहीर केले, ते ा ते वेगवेग ा काळां त ा- ा वेळ ा
स ाक ां िव महारा ाने िदले ा ल ां ा कथनां ना, िवशेषतः िशवाजी महाराजां नी औरं गजेबा-िवरोधात
पुकारले ा ल ाला पुन ीिवत क न पाहत होते. अ नी पुढे िलिहले, ‘एके काळी अशा कारचे कथन
मरा ां ा ां तात प रणामकारक ठ शकले असते. मा रा वादी कॉं ेसचा इितहास पाहता, येथील
जनता ही गो कशी घेईल, हे सां गता येत नाही.’
िद ीपुढे न झुक ा ा या िवधानाने महारा ाचे राजकीय आ ान बदलून गेले. क सरकार िव
महारा एव ापुरताच हा झगडा मयािदत रािहला नाही. १९६०पासून गुजरात आिण महारा यां ातील
संबंध तणावाचे रािहले आहे त. भाजपचा स ाचा कारभारदे खील पंत धान नर मोदी आिण अिमत शहा या
दोन बला गुजराती ींकडून एकािधकारशाहीने चालवला जातो आहे . संयु महारा चळवळी ा
आं दोलना-दर ान मुंबईचे त ालीन मु मं ी आिण नंतर दे शाचे उपपंत धान झालेले मोरारजी दे साई
यां नी मािहम-दादर येथे अनेक िन ाप मराठी माणसां ना िचरड ाची जखम अजून ओली आहे .
महारा ातील राजकार ां नी या जु ा, खोल तले ा जखमेवरील खपली पु ा पु ा काढू न या जखमेचा
कायमच उपयोग क न घेतला आहे . ामुळे मोदी-शहा या जोडगोळी ा अिधकारशाही कायप ती ा
संदभात पवारां नी वापरलेली ही उपमा याच राजकीय कथनाकडे िनदश करत होती.
राजकीय ा मागे पडत असले ा पवारां ना ईडी ना ाने मो ा ा वेळी ऊजा िदली. िशवसेनेचा
ज मुंबईत झाला असला, तरी िशवाजी महाराजां चे नाव आिण ां चा वारसा सां गत महारा ात या प ाचा
िव ार झाला होता. महारा ात िनजामशाही असताना मराठा जनतेसह महारा ाला ओळख िमळवून
िदले ा िशवाजी महाराजां शी महारा ाचे भाविनक नाते आहे . ेक रा , ां त आिण समुदाय यां ना एक
येऊन ित ािव लढा दे ासाठी ऐितहािसक महापु षां ची गरज असते. उदाहरणाथ, बंगालमधील
सुभाषचं बोस, राज थानमधील महाराणा ताप, गुजरातमधील सरदार व भभाई पटे ल, तर दिलत
समुदायाचे नेते डॉ. बाबासाहे ब आं बेडकर.
भारतीय ि केट िनयामक मंडळाचे आिण आं तररा ीय ि केट िनयामक मंडळाचे माजी अ शरद

पवार यां ा ईडी ा कायालयात जा ा ा िनणयाने या वेळी राजकीय पटलावर षट् कार मारला. भाजपशी
आिण ा ा यं णेशी िवरोधकां नी कसे लढले पािहजे, हे च जणू ां नी या कौश पूण आिण संयिमत
खेळीतून दाखवून िदले. आप ाला पाठव ात आलेली ईडी नोटीस णजे सुडा ा राजकारणािशवाय
दु सरे काहीही नसून, महारा ातील मराठा-ब जन नेतृ न कर ासाठी ती भाजपची चाल अस ाचा
मु ा, तः ा धैयशील ितसादातून जनतेला पटवून दे ात पवार यश ी ठरले.
चुकलेली अपॉईंटमट
कायदा आिण सु व था यां चा अंदाज घेऊन, पवारां ा ईडी कायालया ा भेटी ा िदवशी पोिलसां नी
सात कायदे शीर काय े ां त १४४ कलम लागू केले. ऐरोली, वाशी, ठाणे आिण मुलुंड या मुंबई ा
वेश ारां वरच रा वादी ा कायक ाना रोखले गेले. ईडी नोटीस खट ाचा पुरेपूर राजकीय फायदा
घे ा ा ीने या नोटीस-ना ाचे पां तर एका सोह ात कर ात रा वादी कॉं ेस पूणपणे यश ी
झाला. बॅलाड इ े ट प रसरात पंधराशे पोिलसां चा ताफा तैनात कर ात आला. तसेच रा राखीव पोलीस
दल आिण दं गलिवरोधी पथक यां चादे खील बंदोब लाव ात आला. याचबरोबर प र थतीचा आढावा
घे ा ा ीने ा आिण उ दजाचे िच ीकरण क शकतील, अशा अ ाधुिनक ३००
डो चादे खील उपयोग कर ात आला.
२७ स बर २०१९ ा सकाळपासून रा वादी ा कायक ानी बॅलाड इ े ट येथील प कायालयाबाहे र
मो ा सं ेने जम ास ारं भ केला. या कायक ानी ‘मी शरद पवार’ असे िलिहले ा गां धी टो ा
घात ा हो ा. े समाजसेवक अ ा हजारे यां नी छे डले ा ाचार िनमूलन आं दोलना-दर ान
‘मीपण अ ा’ असे िलिहले ा गां धी टो ा घाल ात आ ा हो ा. ते ापासून एखा ा आं दोलनाला अशा
कारे पािठं बा दशव ाची जणू थाच पडली होती.
दि ण मुंबईतील ईडी कायालय प रसरात रा वादीचे कायकत कोण ाही प र थतीत येऊ शकणार
नाहीत, याची खबरदारी घे ासाठी तेथे मो ा माणात पोलीस तैनात कर ात आले होते. बॅलाड इ े ट
प रसरात अनेक कॉप रे ट आिण नौप रवहन िवभागाची कायालये आहे त. ा िदवशी पहाटे पासूनच पोलीस
या प रसरातील कायालयां म े येणार् या कमचार् यां ची ओळखप े तपासूनच ां ना कायालयात सोडत होते.
कमचार् यां ा ओळखप ां ची तपासणी पोलीस करणार, याची रा वादी कॉं ेस ा ने ां ना क ना होती.
ामुळे ा प रसरातीलच कायालयां चे प े असलेली हजारो खोटी ओळखप े ां नी रातोरात छापली होती.
ां तील काही जण तर ओळखप िवसरले अस ाचे पोिलसां ना सां गून ईडी कायालय प रसरात वेश
कर ाचा य करत होते. पोिलसां ना कोण ाही कारचा संशय येऊ नये णून प ाचे झडे आिण टो ा
ऑिफस बॅगम े लपवून प ाचे कायकत वेगवेग ा वेश ारां मधून ईडी कायालय प रसरात मो ा
सं ेने वेश करत होते.६०
सकाळी दहा ा सुमारास पाच हजारां न अिधक कायक ानी पोलीस बंदोब असले ा प रसरात
वेश केला. ां नी घोषणा ायला सु वात केली आिण कायालयाभोवती मानवी साखळी तयार केली. सवाचे
ल वेधून घे ा ा ीने ही अचूक योजना होती. शरद पवारां ा पािठं ासाठी मो ा सं ेने उप थत
राह ाचे आवाहन करणारी अनेक े वृ वािह ां चे कॅमेरे िटपत होते.
या घटनेचे वाताकन कर ासाठी िठकिठकाणी वृ वािह ां ा ओबी ॅ उ ा कर ात
आ ा हो ा. या सोह ाचे वृ टी ी ारे महारा ा ा ामीण भागां पयत पोहोच ावर लोकां नी महामाग
आिण मु र े अडव ास सु वात केली; वाहनां चे टायर जाळले.
दर ान, भुलाभाई दे साई रोडवरील िस र ओक या िनवास थानी असले ा शरद पवार यां नी दु पारी
साडे बारा ा सुमारास ईडी कायालयापुढे हजर राह ाचा िनणय घेतला. पवारां ा ईडी कायालयातील
भेटीदर ान कायदा आिण सु व था यां चा िनमाण हो ाची श ता ल ात घेऊन ईडी कायालय
आिण पोलीस यां नी आव क पावले उचलली होती. पवार ईडी कायालयाला भेट दे णार अस ाचे २६
स बर रोजी एका इमेल ारे पवारां नी कायालयाला कळवले होते. ां ना कोण ाही चौकशीसाठी
बोलव ात आलेले नस ाने ां नी ईडी कायालयाला भेट दे ाचे कारण नस ाचे ईडी कायालयाकडून
पवार यां ना त रतेने कळव ात आले होते.
२७ स बर ा दु पारपयत िस र ओक आिण ईडी कायालय येथील वातावरण भारावलेले होते.
महारा ा ा कानाकोपर् यां तून गद गोळा होत होती. या भावनाितरे कामुळे पवारां ित सहानुभूती िनमाण
झाली. भाजप आिण ईडी कायालय या दोघां ना तः ा खास शैलीत पवार धडा िशकवत अस ाची धारणा

लोकां त तयार होत होती. पवारां चे हे करण हाताबाहे र जात अस ाचे पा न मु मं ी दे व फडणवीस
यां ा िचंतेत वाढ झाली. हे करण वेळीच आटो ात आणले नसते, तर होऊ घातले ा िनवडणुकीत
ां ना होणार् या अपेि त लाभाला जबर फटका बसणार अस ाचे ते जाणून होते. कॉं ेस अ रा ल
ं
गां धी यां नी ि टर ारे शरद पवार यां ची बाजू घेतली. कॉ ेस ा या ने ाने, ि ट केले, ‘सुडाचे राजकारण
करणार् या सरकारने शरद पवारजीं ा पाने आणखी एका िवरोधी प ने ाला न ाने ल केले आहे .
महारा ातील िनवडणुकी ा बरोबर एक मिहना आधी िनवडले ा कारवाई ा या वेळेला राजकीय
संधीसाधूपणाचा दप येतो आहे .’६१
तोपयत या करणापासून अंतर राखून असले ा महारा ातील इतर कॉं ेस ने ां नीदे खील रा ल गां धी
यां ा ि टनंतर अचानक पवारां ा बाजूने मत कर ास सु वात केली. राजकीय फाय ासाठी
भाजप सरकार शासकीय तपास यं णेचा गैरवापर करत अस ाची टीका करत सगळे िवरोधी राजकीय
प पवारां ा मागे उभे रािहले.
पवारां ना पािठं बा दशव ासाठी िशवसेनेचे खासदार आिण िशवसेनेचे मुखप असले ा दै िनक सामनाचे
संपादक संजय राऊत पवार यां ा िनवास थानी लगबगीने पोहोचले. अशा रतीने, ईडी नोिटसीने एक
कारे िशवसेनेला रा वादीबरोबर ा संवादाचा माग खुला क न िदला. ‘‘पवार यां ना नोटीस पाठव ाची
िहं मत करणार् या भाजपचे सरकार संपु ात आण ाचा पवार यां चा ढ िन य होता... बारामती ा या
राजकार ाला नोटीस बजाव ाची िहं मत खिचतच कोणी क शकला असता. मीदे खील पवार साहे बां ना
सां िगतले होते की, ‘भाजपाची स ा संपली पािहजे. हे अित होते आहे . तु ी महारा ासाठी खूप केले आहे
आिण आज तु ालाच ईडी नोिटसी ा मा मातून फटकार ात येत आहे !’ मा ाकडे रा वादी कॉं ेस
आिण िशवसेना यां ना एक आण ाची योजना होती; हे दो ी ादे िशक प आहे त. महािवकास आघाडीचे
बीजारोपण ाच िदवशी झाले’’ असे राऊत सां गतात.६२ सहजासहजी कोणा ाही हाती न लागणारे
म या अथ बाळ ठाकरे शरद पवार यां ना ‘बारामतीचा तेल लावलेला पैलवान’ णत असत.६३
पवारां ा िवरोधात आजपयत अनेक आरोप झाले आहे त. मा ां पैकी एकही आरोप ायालयात िस
होऊ शकलेला नाही.
‘‘प र थती िनयं ण योजनेचा आराखडा घेऊन ये ा ा तातडी ा सूचना आ ाला मु मं ी
कायालयाकडून ा झा ा’’ एका व र पोलीस अिधकार् याने सां िगतले.६४ कायदा आिण सु व था
िवभागाचे पोलीस सहआयु िवनय चौबे यां ना शरद पवारां नी ा िदवशी ईडी कायालयात न ये ािवषयीची
िवनंती कर ास सां ग ात आले होते. मा िस र ओक येथे जमले ा रा वादी कॉं ेस प ा ा
कायक ानी िवनय चौबे यां ची हे टाळणी केली. ामुळे िबकट संग िनमाण होऊन प र थती तणावपूण
झाली; प कायकत संतापले.
दर ान, िद ीतील दबावही वाढत चालला होता. या घडामोडींमुळे शासकीय तपास यं णे ा ितमेला
तडा गेला. शासकीय यं णेिवषयी भीतीचे वातावरण िनमाण झाले असते, तर अराजकता वाढीस लागली
असती आिण दं गली उसळ ा अस ा. णून हे करण हाताळ ासाठी सरकारने मुंबई पोलीस आयु
संजय बव यां ची िनयु ी केली. मु मं ी पदापासून क ातील मंि पदापयत अितशय मह ाची पदे
भूषवले ा ७८ वष य पवारां ची समजूत घालणे, हे अितशय िजिकरीचे काम होते. ‘पव : गतीचे,
प रवतनाचे’ या पु कात प मभूषण दे शपां डे ‘अकरा ऐवजी बारा’ या करणात िलिहतात, ‘१२ माच
१९९३म े... शहरातील िहं दूब ल भागात १० बॉ ोट झाले. ां त २५७ लोक मृ ुमुखी, तर ७१३ लोक
गंभीर जखमी झाले. अशा वेळी िहं दूंचा प रसर ल केला गेला अस ा ा बातमीने िहं दू-मु ीम दं गली
उफाळ ाची श ता होती. मा अनुभवी गृहमं ी असले ा पवारां नी बॉ ोटां ची सं ा वाढवून
११व न १२ केली. ां नी मा मां नादे खील हीच मािहती िदली. ोट झाले ा िठकाणां ा यादीत ां नी
म द बंदर या मु ीमब ल भागाचादे खील समावेश केला; ात ितथे ोट झाला न ता. नंतर
सग ां कडून पवारां ा या संगावधानाचे कौतुक झाले. मुंबईतील मोठी हानी यामुळे टळली.’६५
रा ा ा िहता ा ीने पवारां नी ईडी कायालयाला भेट दे ाचा मानस र करावा णून ां ची
समजूत घाल ािवषयी सां ग ासाठी मु मं ी दे व फडणवीस यां नी रा वादी कॉं ेसचे दे शा जयंत
पाटील, िवधान प रषदे चे िवरोधी प नेते धनंजय मुंडे यां ना फोन केले. तसेच ते फु पटे ल यां ा
सात ाने संपकात होते.६६
बव यां नी िस र ओक ा खोलीत वेश केला, ते ा रा वादी कॉं ेसचे नेते पवारां ा शेजारी बसले

होते. पवारां ा डा ा बाजूला छगन भुजबळ, जयंत पाटील, मािजद मेनन आिण फु पटे ल होते, तर
उज ा बाजूला िव ा च ाण हो ा; िजत आ ाड आत आले आिण बाहे रील प र थतीची मािहती दे ऊन
बाहे र गेले.६७ पवार ईडी कायालयात येणार अस ा ा बातमीने ईडीत काम करणार् या अिधकार् यां म े
खळबळ उडाली. पवारां ना िवनाकारण ईडी नोटीस बजाव ात आ ािवषयी हे अिधकारी एकमेकां ना दोष
दे ऊ लागले. अशा प र थतीत कुठलाच अिधकारी पवारां ना सामोरा जा ास धजावत न ता. ामुळे ईडी
कायालयात एक कारे गोंधळाची प र थती िनमाण झाली होती. काही अिधकारी सु ी घेऊन, तर काही
चहा िप ा ा बहा ाने बाहे र िनघून गेले होते. अशी ‘न भूतो न भिव ती’ प र थती ईडी कायालयात
तयार झाली होती.
ईडी कायालयाकडून पवारां ना २६ तारखेलाच इमेल पाठवली गेली असून, पवारां नी ईडी कायालयात
उप थत राह ाची आव कता नस ाचे ात नमूद कर ात आ ाबाबत बव यां नी पवारां ना सां िगतले.
पवारां नी ईडी कायालयात हजेरी लाव ास, कायदा आिण सु व था यां चा िनमाण हो ा ा
श तेिवषयीही बव यां नी पवारां ना सां िगतले. पवारां नी बवकडे ई-मेल ा तीची मागणी के ानंतर बवनी
ईडी ा इ-मेलची त पवारां ना त ाळ दाखवली. पवारां नी बवकडे पाच िमिनटां चा अवधी मािगतला. पाच
िमिनटां नंतर तःचा िनणय सां गणार अस ाचे ां नी बवना सां िगतले आिण आप ा डावी-उजवीकडे
बसले ा लोकां शी िवचारिविनमय केला. पवारां नी ईडी कायालयात जा ास फु पटे ल यां चा िवरोध
होता. पवारां िवषयी सहानुभूती िनमाण झा ाबाबत आिण ां ना भरपूर िस ी िमळा ाबाबत बैठकी ा
खोलीतील सवाचे एकमत झाले. ामुळे हे करण आणखी ताण ात अथ नस ाचे सवानी मा केले.
ानंतर, शासना ा िवनंतीला मान दे ऊन, २७ स बर २०१९ रोजी ईडी कायालयात जा ाचा िनणय
पवारां नी र केला अस ाचे िस र ओक ा दु सर् या खोलीत वाट बघत असले ा मुंबई पोलीस आयु
बव यां ना सां ग ात आले.६८
दर ान, एक िदवसापूव ईडी कायालयातून आलेली इमेल पवार आिण ां ा गटाने िवत रत केली.
यामुळे शासकीय यं णा पवारां ा ताकदीला घाबर ाचा आिण ां ा चौकशीतून ितने माघार घेत ाचा
संदेश लोकां पयत पोहोच ास मदत झाली.६९
लवकरच सव वृ वािह ां नी ‘पवारां ना झुकव ात ईडी अपयशी’, ‘पवारां नी िवरोधकां ना िदशा िदली’,
‘शासकीय तपास यं णेचा कसा सामना करावा’ वगैरै वगैरे मथळे सा रत केले. समाज मा मां वर पवार
नायक ठरले, भाजप नेतृ ाची ख ी उडवली गेली आिण भाजपमधील िद ज ने ां ा बेिचराख झाले ा
ितमेचा लोकां नी आनंद लुटला.
रा वादी कॉं ेसचे मुख भुलाभाई दे साई रोड येथील आप ा िनवास थाना न दु पारी बाहे र पडले आिण
जमले ा िस ी मा मां पुढे आपली भूिमका कर ासाठी ां नी मा मां ना संबोिधत केले. ‘‘मी
महारा ात गृहमं ी णून काम केले आहे आिण सामा माणसाला ास ावा, अशी माझी इ ा नाही.
ामुळे आता मी ईडी कायालयात न जा ाचा िनणय घेतला आहे .’’७० हा पवारां चा िवजय होता आिण
महारा ातील दे व फडणवीस सरकार ा शेवटाचा ारं भ होता.
भाजप-िवरोधातील जनधारणेची लढाई पवारां नी िजंकली होती. शरद पवार यां ना िमळाले ा ईडी ा
नोिटसीमुळे िवरोधकां ना नवसंजीवनी ा झा ाचे; ां चा पुनज झा ाचे ‘नवभारत’ या िहं दी
दै िनका ा ३० स बर २०१९ ा अंकात अनुज गु ा यां नी संपादकीय पानावरील आप ा सदरात िलिहले.
गिलतगा झाले ा िवरोधकां ना ईडी नोिटसीमुळे पु ा ऊजा िमळा ाचे िवधान ां नी या लेखात केले.
तसेच भाजप सरकार शासकीय तपास यं णेचा गैरवापर क न आपला राजकीय हे तू सा कर ासाठी
िवरोधकां ना शां त करत अस ाचे लोकां ना सां ग ात पवार यश ी झा ाचेही ां नी नोंदवले. भाजपने
िवरोधकां ना पुनरागमनाची संधी िद ाचे आिण तीदे खील रा ातील िवधानसभा िनवडणुकी ा पूवसं ेला
िद ाचे मत ां नी आप ा या सदरात केले.
याआधी पी. िचदं बरम् आिण डी. के. िशवकुमार यां ासार ा अनेक िद ज ने ां ना ईडीने नोिटसा
बजाव ा हो ा. मा या वेळी पिह ां दाच ईडीला माघार ावी लागली होती.
ईडी करणाम े भाजपने फटका खा ानतंर ‘शरद पवारां नी काही चुकीचे काम केलेच नाही, तर
ां ना काळजी कर ाचे कारण नाही’ अशी भाजपतील नेते िति या दे ऊ लागले. भाजपचे एक े नेते
णाले की,७१ ा वेळी अमे रके ा दौर् यावर असले ा पंत धान नर मोदी यां ा सूचनेव न ईडीची ही
नोटीस काढ ात आली न ती. महारा ात होऊ घातले ा िवधानसभा िनवडणुकीतील शेवटचा अडथळा

दू र कर ासाठी दे व फडणवीस यां नी प ा अिमत शहा यां ाशी स ामसलत क न ही नोटीस
काढ ास उद् ु य केले असावे. ‘‘पण ते पवारां ा ताकदीचा, महारा ातील ां ा जनमानसावरील
भावाचा अंदाज कदािचत लावू शकले नाहीत, आिण शेवटी हा खेळ हरले’’ असे ते णाले.
ईडी नोिटसीमुळे शरद पवार यां ना चंड सहानुभूती िमळा ाचे भाजपचे महारा ाचे अ चं कां त
पाटील यां ाही ल ात आले आिण हे सूडभावनेतून केलेले कृ नस ाचा ां नी मागा न खुलासा केला.७२
‘‘रा सरकार सूडबु ीचा कोणताही ीकोन बाळगत नाही... आमची सं ृ ती िभ ीकोन
बाळग ाचे ातं दे ते. मा सूड घेणार् यां ना ती माफ करत नाही’’ असे दे व फडणवीस यां नी नंतर
केले.७३
पुत ा
शरद पवारां नी धाडस दाखवले होते. ामुळे प कार, कायकत आिण अगदी लोकल, बस आिण मोटार
यां मधून वास करणारी सामा माणसेही पवारां नी या वयात दाखवले ा धाडसाब ल कौतुका ा रात
बोलत होती. वृ प ां चे मथळे दे खील पवारां चीच बाजू उचलून धरणारे होते : ‘पवारां नी पिहली फेरी िजंकली’,
‘पवारां नी मोदी-शहा यां ावर ां चीच खेळी उलटवली’, ‘ईडी नो मोअर ईडी’ वगैरे वगैरे.७४ ईडीचे
राजकीय ना संप ानंतर शरद पवार यां नी २७ स बर रोजी सं ाकाळी मुंबई न बारामतीकडे थान
केले, ते ा पु ातील मोदीबाग येथील घरी थां ब ाचा ां चा बेत होता, पण ां ा निशबात काही वेगळे च
होते.
रा वादी कॉं ेस प मुखां ा मुंबईतील िनवास थानी एक मोठे राजकीय ना घडत असताना ां चे
पुतणे अिजत पवार यां ची अनुप थती खटकणारी होती. रा वादी कॉं ेस प ातील व र ने ां पासून सगळे
जण िस र ओक िकंवा बॅलाड इ े ट येथील प कायालयात उप थत होते. अिजत पवार मा कुठे च
िदसत न ते. तसेच आप ा काकां ा बचावासाठी ां नी मा म ितिनधींना आद ा िदवशी िकंवा या
ना ानंतरही कोणतीही िति या िदली न ती. अिजत (दादा) हे देखील तपास यं णे ा रडारवर
अस ाने ां नी िस र ओक येथे उप थत राहणे यो नस ाचे अिजत पवारां चे िनकटवत य धनंजय
मुंडे यां नी सां िगतले.७५
मागे वळू न पाहता, ा मह पूण िदवशी अिजत पवारां ची अनुप थती काहीतरी गडबड अस ाचे
सुचवत होती, परं तु मा ासह कोणी ाही हे ल ात आले नाही. कारण ईडी आिण पवार-ना ाचे वाताकन
क न समाज मा मां ारे ेक िमिनटा ा ता ा घडामोडी दे ात आ ी होतो.
तीन िदवसां पूव अिजत पवार यां नी न रमन पॉईंट येथील िवधान भवनात िवधान प रषदे चे सभापती
ह रभाऊ बागडे यां ची भेट घे ासाठी वेळ घेतली होती. मा या भेटीचे योजन गु राख ात आले होते.
सं ाकाळी साडे पाच वाजता शरद पवार यां नी मुंबईतील िनवास थानाकडून बारामतीकडे थान केले
आिण ते ाच अिजत पवार यां नी राजीनामा िद ाची बातमी येऊन धडकली. शरद पवारां ा ईडी नोटीस
करणाचे वाताकन क न आिण ाचे मु े काढ ानंतर आपाप ा कायालयां त जा ापूव मी आिण
मा ा प कार िम ां नी मुंबई ेस बम े थां बून थोडासा ेक ायचे ठरवले. मुंबई ेस ब छ पती
िशवाजी महाराज टिमनस येथे असून ईडी ा कायलयापासून अगदी चालत जा ा ा अंतरावर आहे .
आ ी सं ाकाळचा ना ा करताना पवार आिण ईडी नोटीस यां िवषयी चचा करीत असतानाच मुंबई ेस
ब ा टी ीवर अिजत पवार यां ा राजीना ाची बातमी झळकली. आ ाला एकदम बधीर झा ागत
झाले. हे कसे श होते? ही अितशय अनपेि त आिण ध ादायक खेळी होती. शरद पवारां ा ईडी
नोटीस-ना ाला अशा कारे कलाटणी िमळणार अस ाचा अंदाज आ ी बां धू शकलो न तो.
िवशेष णजे, महारा रा सहकारी बँके ा किथत घोटा ात अिजत पवार सहआरोपी होते; परं तु
अिजत पवार यां नी न ी राजीनामा का िदला होता, हा सवाना पडला होता. अिजत पवार आिण ां चे
साहा क यां ना मी फोन केले, मा दो ी फोन अपे े माणे बंदच होते. ानंतर मी रा वादी कॉं ेस
प ातील अिजत पवार यां ा िनकटवत यां ना फोन केले; पण कोणालाही ां ा राजीना ामाग ा
कारणां ची पुसटशीदे खील क ना न ती. मािहतीची स ता पडताळ ासाठी मी सभापतीं ा कायालयात
फोन केला. ितथे काम करणारी ी मला ओळखत होती. अिजत पवार यां नी आमदार पदाचा राजीनामा
िद ा ा वृ ाला या ीने ताबडतोब दु जोरा िदला.
मलादे खील लोकां कडून फोन ये ास सु वात झाली होती आिण अिजत पवार यां ा राजीना ामागचे
कारण सगळे मला िवचारत होते. मा ाकडे उ र न ते. अशा कळी ा संगी राजीनामा दे ामाग ा

कारणां िवषयी आ ा प कारां ा कंपूतदे खील वेगवेगळे अंदाज वतवले जात होते. अिजत पवारां ना
कदािचत भाजपम जायचे अस ाने ां नी राजीनामा िदला असावा, हे पिहले गृहीतक होते; कॉं ेस आिण
रा वादी कॉं ेस ही बुडणारी जहाजे अस ा ा भावनेने बरे च जण या प ां मधून बाहे र पडून भाजपम े
जात होते. यािशवाय, ईडी नोटीस करणात झाले ा मानहानीनंतर एक शेवटचा य णून भाजप
अिजत पवार यां ा कदािचत संपकात अस ाची श ता होती.
दु सरे गृहीतक णजे, पवार कुटुं बातील अंतगत कलहामुळे अिजत पवार यां नी राजीना ाचे पाऊल
उचलले असावे. अिजत पवार यां चे पु पाथ पवार यां ना िनवडणुकीत उमेदवारी दे ा ा िनणया ा
वेळीदे खील पवार कुटुं बीयां म े दोलयमान थती िनमाण झा ाचे िदसून आले होते. पाथ पवार यां ना
उमेदवारी दे ास शरद पवार आिण सुि या सुळे हे दोघे इ ु क न ते, तर लंडन न परतले ा आप ा
मुलाला सावि क िनवडणुकी ा मा मातून राजकीय आखा ात उतरव ावर अिजत पवार ठाम होते.
दु सरीकडे , शरद पवार यां चे चुलत नातू रोिहत पवार िवधानसभा िनवडणूक लढव ा ा तयारीला
आधीपासूनच लागले होते.७६ रोिहत पवार यां ा राजकीय कारिकद चा आलेख चढता होता, तर प ाची
कामे हाताळत असूनही पाथ पवार पड ामागेच रािहले होते. या असुरि त भावनेने, पाथ पवार यां ना मावळ
लोकसभा मतदार संघातील उमेदवार णून रे ट ास अिजत पवार यां ना भाग पाडले असावे. या
िनवडणुकीत खूप अपमाना द फरकाने पाथ पराभूत झाले. रा ावर अनेक वष स ा गाजवणार् या पवार
कुटुं बातील हा पिहला मोठा पराभव होता. भाजपम े जाऊन अिजत पवार यां ना कदािचत तःचे पुनवसन
करायचे असावे आिण तः ा मुलाचे राजकीय भिवत बदलायचे असावे.
मंथन क नही कोणाकडे च ठोस उ र न ते; फ अंदाज होते. आणखी एक गृहीतक णजे, अिजत
पवार यां ा िवरोधात लंिबत असले ा खट ां म े ां ना तु ं गवास हो ा ा श तेची भीती दाखवून
भाजपने अिजत पवारां वर काका शरद पवार यां ापासून वेगळे हो ासाठी दबाव आणला असावा.
नंतर, रा वादी कॉं ेस ा एका े ने ाने सां िगतलेली मािहती मला आठवली. प ा ा िनणय ि येत
अिजत पवार यां ाशी स ामसलत केली जात न ती. ां नी सुचवले ा उमेदवाराला िज ा अ पद
दे ात आले न ते वगैर, वगैरे. सुनील तटकरे यां नी दे शा पदाचा राजीनामा िद ानंतर अिजत पवार
यां नी तटकरचे वारसदार णून धनंजय मुंडे यां चे नाव सुचवले होते. तटकरे आिण अिजत पवार चां गले िम
होते; आिण ेक मह ा ा िनणय संगी तटकरे अिजत पवार यां चा स ा घेत असत. ा वारसदारा ा
मा मातून अिजत पवारां ना पड ामागून सू े हलवता आली असती, अशा वारसदाराला अिजत पवारां ना
दे शा पदी नेमायचे होते. या मा मातून, िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी होणार् या ितकीट
वाटपादर ान अिजत पवारां ा श ाला जा मह ा झाले असते.७७ िनवडणुकी ा िनकालानंतर
प ातील िकंवा रा वादी स ेत आला असता, तर सरकारमधील कोणतेही पद िमळव ासाठी ही ूहरचना
दबावगट णून वापरता आली असती. ही मािहती काही प करां पयत पोहोचव ात आली आिण लोकसभा
आिण िवधानसभा िनवडणुकां ा पा भूमीवर रा वादी कॉं ेसम े धनंजय मुंडे यां ा पाने एका त ण
चेहर् याची िनयु ी केली जा ाची श ता अस ाची बातमी आ ीदे खील फोडली.७८
तथािप, सुि या सुळे यां ा मनात वेगळे काही सु अस ाचे िदसत होते. आ ाला असे सां िगतले गेले
की, अिजत पवार यां ा मज तील ीची नेमणूक के ास शरद पवार यां ची प ावरील पकड सैल
हो ाचा धोका अस ाचे सां गून सुळनी या िनणयािव वडलां चे मन वळवले.७९ ानंतर, एकिन
असलेले आिण शरद पवार यां चे िनकटवत य असलेले जयंत पाटील यां ची िनयु ी प ाचे दे शा णून
कर ात आली.
दर ान, आणखी एक घडामोड घडली होती. भाजप आिण िशवसेना यां ा िहं दु वादी िवचार सरणीला
शह दे ा ा उ े शाने आिण िशवाजी महाराजां चा गौरव कर ासाठी ेक सावजिनक सभे ा वेळी
रा वादी ा प ा ा झ ाबरोबर िशवाजी महाराजां चा भगवा झडादे खील लाव ाचे फमान अिजत पवार
यां नी प कायक ासाठी काढले होते. ासपीठावर आिण बैठकां ा जागी अगदी दशनी भागात हे झडे
लाव ाची सूचना अिजत पवार यां नी केली होती. हा िनणय घे ाचा अिजत पवारां ना वैय क ह नसून
हा प ाचा ह अस ाचे सां गत शरद पवारां नी अिजत पवारां ना फटकारले होते.८०
राजकीय वारसदारा ा जागेसाठीची धा, हे देखील या कलहाचे कारण असावे. ३४ वषाचा आपला
चुलत नातू रोिहत पवार याला शरद पवार जाणीवपूवक आिण सात ाने पुढे आणत होते. प ा ा ेक
बैठकीत आिण मह ा ा चचाम े रोिहत पवार कायमच शरद पवार यां ाबरोबर िदसून येत होते. रोिहत

पवार अगदी सावली माणे शरद पवार यां ाबरोबर राहत होते आिण शरद पवार यां ा िनणयां वर भाव
पाडत होते, ही गो अिजत पवारां ना िबलकूल पसंत न ती, असे प ा ा आतील गोटातील एका ीने
ुत लेखकाला सां िगतले. प आिण कुटुं ब अशा दोघां ना एकि त ठे वणे शरद पवारां साठी आ ाना क
झाले होते.
रा वादी कॉं ेस ा आणखी एका ने ाने वेगळे कारण सां िगतले. ां ा मते, लोकसभे ा २०१९ ा
िनवडणुकी ा वेळी अहमदनगरची जागा डॉ. सुजय िवखे यां ना दे ास शरद पवार तयार होते. मा अिजत
पवार यां नी या िनणयावर आ ेप घेतला आिण ा जागी सं ाम जगताप यां ना उमेदवारी दे ात आली.
सं ाम जगताप हे या िनवडणुकीत पराभूत झाले.
ईडी ना ानंतर अिजत पवार एका वासात गेले आिण लोकसभा िनवडणुकीत पराभूत झालेले ां चे पु
पाथ पवार मा िस ी मा मां ना मते आिण िति या दे ऊ लागले. २९ स बर २०१९ रोजी मुंबई िमररने
िस केले ा वृ ानुसार, अिजत पवार यां नी पाथ पवार यां ना राजकारण सोड ास सां िगतले होते.
राजकारण पूणपणे सुडाने भरलेले असून आता काहीही पूव सारखे रािहले नस ाचे ां नी पाथ पवार यां ना
सां िगत ाचे वृ होते. तसेच अिजत पवार-पाथ पवार या िपतापु ां नादे खील कधीतरी कोण ा तरी
करणात गोवले जाणे श अस ाचे आिण तपास यं णां चा वापर ास दे ासाठी आिण तोंड बंद
कर ासाठी केला जात अस ाचे अिजत पवारां नी ां ा मुलाला सां िगत ा ा बात ा येत हो ा.
अिजत पवार यां नी आमदारकीचा राजीनामा दे ापूव ते पाथ पवारां शी बोलले अस ाचे पाथ पवार सां गत
होते.
अिजत पवारां नी ध ादायक गो कर ाची ही काही पिहली वेळ न ती. २००९म ेदेखील काही
तासां साठी अिजत पवार गायब झाले होते. िवधानसभा िनवडणुका झा ानंतर ा वष उपमु मं ी
पदासाठी अिजत पवार यां चे नाव सुचव ाव न प ात मतभेद िनमाण झा ानंतर, कोणीही संपक क
शकणार नाही, अशा िठकाणी अिजत पवार गेले होते.
ानंतर, २०१२म े ७० हजार कोटी पयां ा किथत िसंचन घोटा ात अिजत पवारां वर आरोप
ठे व ात आले अस ाची बातमी आ ानंतर ां नी अशाच कारे प ाचे अ शरद पवार यां ाशी
स ामसलत न करता मंि पदाचा तडकाफडकी राजीनामा िदला होता. ा वेळी उपमु मं ी असले ा
अिजत पवारां कडे िसंचन िवभागाचे मंि पद होते. या करणाची चौकशी व आरोप यां तून मु होईपयत
मं ी णून ते परत येणार नस ाचे सां गून अिजत पवार यां नी राजीनामा िदला होता आिण काही
मिह ां साठी ते स ेतून दू र गेले होते.
ईडी नोिटसीनंतर राजीनामा िद ावरदे खील कोणालाही ां चा ठाविठकाणा माहीत न ता. सु वातीला
अिजत पवार अहमदनगर येथील साखर कारखा ा ा अितथी िनवासाम े अस ाची मािहती पुढे आली.
ा वेळी अितशय भावुक होत शरद पवार मुंडे यां ना णाले होते, ‘‘धनंजय, राजकारण गेले चुलीत! मला
माझा अिजत घरी पािहजे आहे . मला अिजतची िचंता वाटते’’. ानंतर धनंजय मुंडनी अिजत पवारां चा
सगळीकडे शोध ायला सु वात केली.८१ हे तेच अिजत पवार होते, ां नी धनंजय मुंडे यां ना रा वादी
ं
कॉ ेसम े आणले होते. धनंजय मुंडे यां ना ां चे काका गोपीनाथ मुंडे यां नी अमे रके न परत आलेली
आपली मुलगी पंकजा मुंडे िह ासाठी बाजूला सारले होते.
मुंडेदेखील चंड काळजीत होते. वेळ वेगाने पुढे सरकत होती. खरे तर काही तास उलट ानंतरही
कुणालाच अिजत पवार यां चा प ा न ता. दर ान, शरद पवार यां ा िनकटवत यां नी पोिलसां कडे देखील
चौकशी केली होती, मा काहीही हाती आले न ते. आणखी एका िनकटवत याने थेट एटीएस अथात
दहशतवाद-िवरोधी पथकाकडे िवचारणा केली. या िनकटवत या ा मािहतीनुसार, अिजत पवार यां चा शोध
घे ासाठी एटीएस ा मदतीने एका अ ाधुिनक सॉ वेअरचा वापर कर ात आला. हे सॉ वेअर
संभा ह ा टाळता यावा, णून मु तः गु े गार आिण दहशतवादी यां चे थान शोध ासाठी वापरले
जात अस ाचे एका पोलीस अिधकार् याने नाव न सां ग ा ा अटीवर सां िगतले.८२
अिजत पवार यां ा ठाविठका ाचा शोध घे ास मदत करणार् या एका पोलीस अिधकार् याने सां िगतले,
‘‘आ ी या सॉ वेअरम े अिजत पवार यां चा मोबाईल नंबर टाकला असता, ते दि ण मुंबईत अस ाचे
िदसून आले. पुढे आ ी जा आत िशरलो, ा वेळी ते पेडर रोडवर अस ाचे समजले. आ ी नकाशा
पािह ानंतर, अिजत पवार यां ा मोबाईलचे लोकेशन दाखवणारे िठकाण णजे अिजत पवार यां चे बंधू
ीिनवास पाटील यां चे नेपीयन सी रोड येथील िनवास थान अस ाचे ल ात आले.’’८३

िवधानसभेचे िवरोधी प नेते धनंजय मुंडे यां ना ही मािहती दे ात आली. मुंडे यां नी ही मािहती तातडीने
शरद पवार आिण पाथ पवार यां ना कळवली. ा वेळी शरद पवार यां नी मुंडे यां ना ा िठकाणी जाऊन
अिजत पवार यां ना घरी घेऊन ये ास सां िगतले. तसेच आप ा मुंबईतील घरी जा ासाठी शरद पवार
तःही पु ा न िनघाले.
धनंजय मुंडे लगबगीने नेपीयन सी रोड येथे पोहोचले, ‘‘ ा वेळी कोपर् यातील एका पलंगावर अिजत
पवार शां तपणे पडून होते. ते तः ा िवचारां त हरवले होते; अितशय िनराश िदसत होते; तणावात होते
आिण खूप अ थ वाटत होते. दादां नी मला ितथे पािहले, ा वेळी ते आ यचिकत झाले. ‘तु ी इथे कसे
आलात’ असे ां नी िवचारले’’. ते ा मुंडे णाले, ‘‘ते मह ाचे नाहीये. पवार साहे ब आिण सगळा महारा
तुम ा काळजीत पडला आहे . कृपा क न आपण साहे बां ा घरी जाऊ या.’’ ा वेळी राजकारणातील
वैरभावाने अिजत पवार ासून गेले अस ाचे अिजत पवारां नी मुंडना सां िगतले. या घोटा ात भाजप आिण
तपास यं णा पवार साहे बां चे नाव गोवत अस ाब ल ां ना अपराधी वाटत होते. ‘‘मी राजकारण सोडून
दे तो. माझे कुटुं ब आिण आमचे आयु उद् करणारे राजकारण मला करायचे नाही’’ असे ां नी मुंडे
यां ना सां िगतले. ‘‘दादा अगदी रडवेले झाले होते; भावुक झाले होते. वया ा ७८ ा वष ां चे काका शरद
पवार यां ना होत असले ा ासाचा िवचारदे खील ां ना सहन होत न ता. ही भावना फारच अ थ
करणारी आिण मनाला वेदना दे णारी होती’’ असे मुंडे यां नी सां िगतले.८४
आपला हा कणखर नेता मानिसक ा मोडून पडलेला पा न धनंजय मुंडेदेखील भावुक झाले.
‘‘मीदे खील रडवेला झालो. हे घाणेरडे आिण सुडाचे राजकारण आ ाला नको होते. आ ी केवळ जनते ा
आिण रा ा ा िवकासासाठी इथे आहोत’’ असे मुंडे यां नी सां िगतले.
ा णाला अिजत पवार यां नी कोणताही टोकाचा िनणय घेऊ नये, अशी िवनंती मुंडे यां नी अिजत पवार
यां ना केली. ‘‘हे राजकारण आहे . आपण यो तो तोडगा शोधून काढू . तु ी राजकारण सोडले, तर
तुम ाकडे मो ा आशेने पा न राजकारणात वेश करणार् या लोकां चे काय होईल? ां ा कारिकद चे
काय होईल? ां नी कुठे जायचे?’’ सुमारे एक तास चचा झाली. दर ान, ां चे पु पाथ पवार आले. ा
वेळी अिजत पवार पिह ां दा शरद पवार साहे बां ना भेटतील आिण नंतरच अंितम िनणय घेतील, असे िनि त
कर ात आले.८५
अिजत पवार, धनंजय मुंडे आिण पाथ पवार हे िस र ओक येथे शरद पवार यां ची भेट घे ासाठी रा ी
िनघाले. शरद पवार अगदी आतुरतेने ां ा पुत ाची वाट पाहत होते. अिजत पवार यां ना तेथे सोडून
धनंजय मुंडे ितथून िनघून गेले. ानंतर काका-पुत ाची चचा सुमारे तासभर सु होती.
दु सर् या िदवशी यशवंतराव च ाण सटरम े प कार प रषदे ारे आपली भूिमका करताना अिजत
पवार यां नी वाचून दाखवले ा भाषणात टले होते की, महारा रा सहकारी बँके ा घोटा ाशी शरद
पवार यां चा काहीही संबंध नसताना अनाव कपणे ां चे नाव या करणात गोवले गेले होते. ‘‘हे दु सरे काही
नसून सुडाचे राजकारण आहे .
‘‘राजीनामा दे ासंदभात नेते, कायकत आिण िहतिचंतक यां ाशी चचा न के ाब ल मी ां ची मा
मागतो. ां ाशी चचा केली असती, तर ां नी मला अडवले असते. घोटा ातील आरोपां मुळे गे ा तीन
िदवसां पासून मी राजीनामा दे ाचा िवचार करत होतो. या करणाशी शरद पवार यां चा काहीही संबंध
नसताना ां चे नाव या करणात घेतले गे ामुळे मी उदास झालो होतो. ां चे मा ाशी केवळ नाते
अस ामुळेच ां चे नाव या करणात घेतले गेले’’ अिजत पवार णाले. िडपॉिझटची र म अकरा हजार
कोटी असले ा बँकेत पंचवीस हजार कोटींचा घोटाळा कसा होऊ शकेल, असा ां ना पडला
अस ाचे ां नी सां िगतले. आपले अ ू पुसत अिजत पवार णाले, ‘‘मी िकती काळ सहन क ? मीदे खील
एक माणूस आहे . आ ालादे खील भावना असतात.’’८६
अिजत पवार यां ा राजीनामा-ना ावर िति या िवचारली असता, इतर कुटुं बां मधील कलहां म े
ार नस ाचे उ वर ठाकरे यां नी सां िगतले.८७ वया ा ७८ ा वष दे खील शरद पवार यां ची ताकद
िस झाली होती. मा सं ाकाळी आले ा सव बात ा ां ा पुत ाब ल ा हो ा.
प कार प रषदे म े अिजत पवार कोलमडून पडले. भाजप ा सुडा ा राजकारणाने ते उि झा ाचे
कारण जनतेला दे ात आले; ामुळे ां ना राजकारण सोडायचे अस ाचे सां ग ात आले. िदवाळी िकंवा
इतर िनिम ां नी एकि त छायािच े झळकवून पवार कुटुं ब एकोपा अस ाचे िस क पाहत असले, तरी
ां ात सारे काही आलबेल नस ाचे िदसून येत होते.

रा वादी कॉं ेस ा एका े ने ाने सां िगतले की, ‘‘अिजत पवार तु ं गात जा ास घाबरत होते. दोन
वष तु ं गात रािहले ा छगन भुजबळां माणे कारावास भोग ाची ां ची तयारी न ती.... ामुळे
भावने ा भरात ां नी राजीनामा िदला होता आिण राजकीय जीवनापासून सं ास ायचे ठरवले होते’’८८
३० स बर ा टाइ ऑफ इं िडयामधील अ लेखात ट ानुसार,८९ ‘अिजत पवार यां नी अचानक
िदले ा राजीना ाचा रा वादी कॉं ेस प ाला मोठा फटका बसला’. इतकेच न े , तर प मुख शरद
पवार यां ा राजकीय कारिकद चा हा शेवट अस ाचेही मत मां डले गेले. अिजत पवार यां नी आपले
िचरं जीव पाथ पवार यां ा उमेदवारीचा आ ह धर ाने एकाच कुटुं बातील तीन ींनी िनवडणूक
लढवणे यो नस ाचे कारण दे त शरद पवार यां नी लोकसभा िनवडणुकीतून आधीच माघार घेतली होती.
कॉं ेससार ा िनज व िम प ां मुळे ते आधीच कचा ात सापडले होते. ात अिजत पवार यां चे
राजीनामा-ना आिण रा वादी कॉं ेस प ातील अंतगत कुरबुरी यां मुळे शरद पवार यां ना दे व फडणवीस
यां चा सामना करणे अवघड होऊन बसले होते. िवरोधी प ां ा दु सर् या आिण ितसर् या िपढी ा
मह ाकां ां ना अिमत शहा यां ा अिवरत खेळींनी आिण संघटना क बळाने टाचणी लागली अस ाचेही
ा संपादकीयात टले होते.
मुंबईतील आथर रोड तु ं गात महारा ाचे माजी उपमु मं ी, ७१ वष य छगन भुजबळ यां ा झाले ा
रवानगी ा घटनेचे अिजत पवार जवळचे सा ीदार होते. अनेक ाधींनी असूनही भुजबळ यां ना दोन
वष जामीन िमळालेला न ता. कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ा सरकारम े गृहमं ी असताना छगन
भुजबळ यां नी पोलीस खा ात अनेक सुधारणा के ा हो ा. ां चाच एक भाग णजे, ि िटश कालीन
तु ं गां चे ां नी आधुिनकीकरण केले होते. िवशेष णजे, रा ाचे गृहमं ी असताना याच आथर रोड
कारागृहात अ ल गु े गारां साठी आिण दहशतवा ां साठी अंडा सेल िनमाण कर ा ा िनणयाला ां नी
परवानगी िदली होती.९०
भुजबळ यां ा िबघडले ा आरो ािवषयी शरद पवार यां नी दे व फडणवीस यां ना प िल न कळवले
होते. छगन भुजबळ यां ची कृती खालावत असून ां ना लवकरात लवकर औषधोपचार आिण आरो
सुिवधा उपल क न दे ािवषयी सां गत, दर ान ा काळात भुजबळ यां ा कृतीचे काही बरे -वाईट
झा ास ाला रा सरकार जबाबदार राहणार अस ाचेही या प ात नमूद कर ात आले होते.९१
भुजबळ हे इतर मागास वगातील माळी समाजाचे जननेते होते. १९९१म े ते िशवसेनेतून बाहे र पडले.
ां ाबरोबर २० आमदार फुटू न ां नी कॉं ेसम े वेश केला आिण कालां तराने भुजबळ शरद पवार
यां ाबरोबर रा वादीत गेले. एके काळी बाळ ठाकरे यां चे िनकटवत य असलेले छगन भुजबळ िशवसेनेचे
जहाल आिण तडफदार नेते होते. १९८५म े आमदार णून िनवडून आलेले ते िशवसेनेचे एकमेव
उमेदवार होते. मंडल आयोगा ा मु ाव न बाळ ठाकरे आिण भुजबळ यां ात मतभेद झाले. ा वेळी
बाळ ठाकरे ब जनां ा िवरोधात अस ाचा आरोप भुजबळ यां नी केला, तर भुजबळ ग ार नेते अस ाचा
ितआरोप िशवसेनेकडून कर ात आला. त ालीन पंत धान ी. पी. िसंग यां नी छगन भुजबळ यां ना
जनता दलात सामील होऊन महारा ाचे नेतृ कर ाचे खुले आमं ण िदले होते. मा भुजबळां नी शरद
पवार यां ा नेतृ ाखाली महारा ात काम करणेच पसंत केले.
आम ा माणेच इतर िस ी मा मां नादे खील अिजत पवार यां ा व ावर िव ास ठे वणे अवघड
वाटत होते. अिजत पवारां नी काका शरद पवार यां ा कतृ ावर थंड पाणी ओतले अस ाचे िशवसेनेचे
मुखप असले ा सामना दै िनका ा संपादकीयात टले होते. ‘कुछ तो गडबड है ’ असे शीषक असलेला
तो अ लेख होता. ‘शरद पवार यां ना बजाव ात आले ा ईडी नोिटसीचा अिजत पवार यां ना खरे च ास
झाला होता, तर सव प नेतृ पवार यां ाबरोबर असताना अिजत पवार कुठे होते?’ असा अ लेखात
िवचार ात आला होता. ामुळे अिजत पवार यां ा राजीनामा-ना ामागे शरद पवार यां ना बजाव ात
आलेली नोटीस हे कारण नसून, ामागे न ीच वेगळे कारण अस ाचे अ लेखात टले होते.९२
राज ठाकरे यां ना बजाव ात आले ा ईडी नोिटसीनंतर ा ठाकर ा मौनािवषयी कुचे ा करणारे
अिजत पवार तःला ईडीची नोटीस आ ानंतर घाबरले होते, असे मनसे ा एका ने ाने नाव न
छाप ा ा अटीवर सां िगतले. दु सर् याला ल करणे तुलनेने सोपे होते. मा तीच वेळ तःवर आ ानंतर
अिजत पवार राजकीय सं ास घे ा ा टोका ा िनणयापयत पोहोचले.
३० स बर ा महारा टाइ ा अंकात ‘आ घातकी राजकारण’ या शीषकाखाली अिजत पवार
यां ा राजीनामा-ना ाचा लेखजोखा मां डला होता.९३ शरद पवार यां ा लोकि यतेने कळस गाठलेला

असताना ां चे पुतणे अिजत पवार यां नी मा राजीनामा दे ऊन शरद पवार यां ा राजकीय वारशाव न
िनमाण झाले ा कौटुं िबक कलहाचे दशन केले अस ाचे या लेखात टले होते. तसेच िवधानसभा
िनवडणुका जाहीर होऊन उमेदवारी अज भर ाची ि या सु झा ानंतर अिजत पवारां नी राजीनामा
दे ाला फारसा काही अथ उरला नस ाचेही ुत लेखात नमूद कर ात आले होते. ां चे हे वतन
बेजबाबदारपणाचे असून प ा ा दीघकालीन वाटचालीस हानी पोहोचवणारे दे खील अस ाचे लेखात
नोंदव ात आले होते.
प ाची ितमा जप ासाठी आिण कायक ाम े एकजूट राख ासाठी रा वादी कॉं ेसने वेळोवेळी
आर. आर. पाटील, जयंत पाटील आिण छगन भुजबळ यां ा चेहर् याचा वापर कर ािवषयीही या लेखात
सूिचत कर ात आले होते.

५
बुडते जहाज
२५ मे १९९९ रोजी शरद पवार यां नी रा वादी कॉं ेस प ाची थापना केली. पी. ए. संगमा, तारीक अ र
आिण शरद पवार यां ची किथत प िवरोधी कृ ाब ल, ामु ाने सोिनया गां धी यां ा परदे शी नेतृ ाचा
मु ा उप थत क न ाब ल आ ेप घेत ाने कॉं ेसमधून हकालप ी कर ात आली होती. १० जून
१९९९ रोजी रा वादी कॉं ेस प ाने मुंबई येथे आपले पिहले रा ीय अिधवेशन बोलवले.
४ माच २०१६ रोजी पी. ए. संगमा यां चे िनधन झाले, तर ‘डॅ स ए एशन’ या ङ् च कंपनीकडून भारत
सरकारने खरे दी केले ा रा े ल िवमानां ा संबंधात शरद पवारां नी एका मराठी वृ वािहनीला िदले ा
मुलाखतीत नर मोदींना पािठं बा िद ामुळे तारीक अ र यां नी २०१८म े रा वादी कॉं ेस प ाचा
राजीनामा िदला.१ यामुळे पवारां ा ितमेला तडा गेला. प ा ा धमिनरे िवचार सरणीपासून रा वादी
कॉं ेसचे मुख दू र जात अस ाचे िच यातून िनमाण झाले. तारीक अ र यां ना समाज मा मां ारे एक
भाविनक ा संदेश पाठवून पवार यां ा क ा सुि या सुळे यां नी अ र यां ा राजीना ामुळे झालेले
नुकसान भ न काढ ाचा य केला. मा , रा वादी कॉं ेसचे िबहारमधील एकमेव खासदार तः ा
िनणयावर ठाम रािहले. ानंतर लगेचच पुढील वष , णजे २०१९म े रा वादी कॉं ेस प ाचे अनेक
िन ावंत नेते भग ा छ ाखाली (भाजप आिण िशवसेना) गे ाने रा वादी कॉं ेसची पडझड झाली.२
पाच दशकां ा राजकीय कारिकद त शरद पवार यां नी अनेक चढउतार अनुभवले होते. मा आगामी
िनवडणूक राजकारणातील या मुर ी म ासाठीच न े , तर ा ा वीस वष य प ासाठीदे खील
शेवटची ठरणार अस ाचे संकेत िवधानसभा िनवडणुकीपूव रा वादी कॉं ेस प ातून मो ा सं ेने
झाले ा प ां तराव न िमळत होते. कोंडीत सापडलेला रा वादी कॉं ेस प जणूकाही अ ाचीच
लढाई लढत होता. आधीच २०१४मधील आिण २०१९मधील लोकसभा िनवडणुकां म े रा वादी कॉं ेस
प ाला सलग दोन वेळा दा ण पराभव ीकारावा लागला होता. या पा भूमीवर आगामी िवधानसभा
िनवडणुकीवर बरे च काही अवलंबून होते.
रा वादी कॉं ेस ा पिह ा वषात, णजे १९९९म े सोिनया गां धी यां ा परदे शी नाग रक ाव न
शरद पवार यां नी मराठा यो ा ा आवेशात मोठी राळ उठवत आ मक भूिमका घेतली होती. ा वेळी
महारा ा ा िवधानसभा िनवडणुकीत रा वादी कॉं ेस प ाने ५८, तर कॉं ेसने ७५ जागां वर िवजय
िमळवला होता. यामुळे एक वरचढ प णून रा वादी कॉं ेस उदयाला ये ाची अपे ा असताना नेमके
उलटे च घडले. २००४ ा िवधानसभा िनवडणुकीत रा वादी कॉं ेस ा जागां म े वाढ झाली. ां ना ७१
जागा िमळा ा हो ा, तर कॉं ेसला केवळ ६९ जागा िमळा ा हो ा. मा ानंतर रा वादी कॉं ेस प
आक ां ा खेळात सतत अपयशी होत गेला. २०१४ हे वष तर कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या दो ी
प ां साठी अधःपतनाचे वष ठरले. कॉं ेसला केवळ ४२, तर रा वादी कॉं ेसला ४१ जागा िमळा ा. २०१४
साली कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां मधील १५ मं ां ना पराभवाचा सामना करावा लागला.
अगदी लोकसभा िनवडणुकीतही रा वादी कॉं ेस प ाची कामिगरी समाधानकारक न ती. संसदे त
आपले जेमतेम १३ सद पाठवू शकलेला रा वादी कॉं ेस प २००९नंतर रोडावला असला, तरी पि म
महारा ात तो आपले अ कायम राखून होता. मा २०१४ ा िनवडणुकीचे िनकाल िचंताजनक होते.
ं
भाजपने रा वादी कॉ ेस प ाला ा ाच मैदानात धूळ चारली. एके काळी वच असले ा पुणे शहरात
रा वादी कॉं ेसला एकही जागा िजंकता आली न ती. २०१४पूव शरद पवार तः ितिनिध करत
असले ा माढा लोकसभा मतदार संघावरदे खील भाजपने क ा िमळवला. लोकसभे ा २०१९ ा
िनवडणुकीवेळी शरद पवार तः ही जागा लढवणार होते. मा मावळ लोकसभा मतदार संघात पाथ पवार
यां ना उमेदवारी िद ाने, पवार कुटुं बातून जा ींना उमदे वारी िदली जाऊ नये, या िवचाराने शरद
पवार यां नी नाइलाजाने आपला िनणय मागे घेतला. पवारां ा एके काळ ा िन ावंतां ना दे व फडणवीस
अगदी िनयोजनपूवक गळाला लावत, शरद पवारां ना कमकुवत करत होते. जहाज बुडायला लागते, ा
वेळी सवात थम उं दीर ते जहाज सोडून जातात, या णीचा य या घटना माव न येत होता.
शरद पवार यां ा डो ासमोरच ां चा गड - रा वादी कॉं ेस प - िदवसागिणक कोसळत होता.
रा वादी कॉं ेस प ा ा परत स ेवर ये ा ा मतेवर िव ास नस ाने आिण अंधकारमय भिव ा ा
भीतीपोटी रा वादीचे अनेक िद ज नेते प ां तर करत अस ाचे कारण ब तेक ने ां नी सां िगतले होते.
रा वादी कॉं ेस प ातील अनेक े नेते केवळ तः ाच राजकीय भिवत ािवषयी न े , तर
राजकारणात आले ा आप ा मुलां ा राजकीय भिवत ाबाबतही िचंता होते. तःचे उरलेले
अ िटकवून ठे व ासाठी भाजप हाच एकमेव पयाय ां ना िदसत अस ाने भाजप ा तंबूत जा ाची
घाई ां ना झाली होती. िन भ झाले ा २० वष य रा वादी कॉं ेसम े न ाने ाण फुंक ासाठी कोणीच
तयार न ते.
शरद पवारां नी ां ा राजकीय वारसदाराची घोषणा केलेली न ती. पुत ा अिजत पवार आिण क ा
सुि या सुळे यां ात राजकीय वारशासाठी संघष सु होता (आजही सु आहे ). ा वेळी, णजे
२०१९म े प ाला ेरणा दे ऊ शकणारे एकही नेतृ अ ात अस ाचा िव ास शरद पवारां ना वाटत
न ता. िवड मु े कळघम ा (डीएमके) पड ा काळात प ाचे नेते क णािनधी यां चे पु ॅ िलन यां नी
ं
ा स मपणे प ाची धुरा सां भाळली होती, तशा नेतृ ाचा रा वादी कॉ ेस प ाम े अभाव होता.
शरद पवारां चे ६८ वष य पुतणे, अिजत पवार काकां ा छ छायेतून बाहे र येऊ शकले नाहीत. अिजत
पवार यां नी अनेक संगां म े मो ां चा आसरा शोधणार् या लहान मुला माणे वतन केले अस ाचे
िनरी णाअंती िदसून येते; दु सरीकडे , वडलां नी जोपासले ा बारामती मतदार संघातून तीन वेळा संसदे वर
गेले ा, पण बारामतीबाहे र अितशय कमी भाव पाडू शकले ा आिण िद ीतील ुटीए ाउ ू
वतुळात काहीच ठसा उमटवू न शकले ा पवार यां ा प ास वष य क ा सुि या सुळे िदसतात. प
कायक ासाठी त र असले ा अिजत पवार यां चे शरद पवार आिण सुि या सुळे यां ापे ा संघटनेवर
जा चां गले िनयं ण आहे . िशवाय, िनवडणूक काळात प कायक ाना ते कायमच आिथक पाठबळ
दे तात.३
राजकीय ा अडचणीत आले ा शरद पवारां वर टीका कर ाची एकही संधी भाजपचे नेते सोडत
न ते. मु मं ी दे व फडणवीस यां चे एक िवधान २५ स बर २०१९ ा इं िडयन ए ेसम े आले होते.
ते णाले होते की, ‘‘पवारां ा राजकारणाचे वतुळ आता पूण होत आले आहे . पवारां नी इतरां ा बाबतीत
जे केले, तेच ां ा प ा ा बाबतीत घडत आहे . आता रडारड क न उपयोग नाही. ा कारचे
राजकारण तु ी खेळत असता, ाच कार ा राजकारणाचे ित नी आिण लहरी तुम ाकडे परत येत
असतात.’’४
माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण यां ा आरोपानुसार,५ साखरप ा णून ओळख असले ा पि म
महारा ातील रा वादी कॉं ेस प ा ा िद ज ने ां ना फोड ासाठी दे व फडणवीस यां नी स ेची ताकद
पणाला लावली होती. सहकारी साखर कारखा ां ा जोरावर या प रसरातील नेतृ बहरले होते आिण याच
कारखा ां वर ते अवलंबूनही होते. या प रसरातील डबघाईला आले ा साखर कारखाना ा मालकां ना
कारखाने बंद कर ा ा नोिटसा ा झा ा आिण तसे न के ास, ां ा िवरोधात कडक कारवाई
कर ाची ताकीद दे ात आली. ामुळे तःचे अ िटकवून ठे व ासाठी भाजपम े जा ािशवाय
या सारखर कारखाना चालकां पुढे दु सरा पयायच िश क रािहला न ता. भाजप ा या दबाव तं ामुळे
कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां चे िव मान आमदार आिण नेते अशा एकूण एकोणचाळीस जणां नी
प ां तर केले. ामुळे या प ां म े नेतृ ाची खूप मोठी पोकळी िनमाण झाली आिण हे घडवून आणणार् या
माणसाला थां बवणे गरजेचे अस ाची भावना जनमानसात तयार झाली.
महारा ा ा काही भागां म े चंड दु ाळ पडला असताना, पि म महारा ात मा पावसाने थैमान
घातले होते.६ ऑग २०१९म े कनाटकातील आलम ी धरणातील पा ा ा ङ्ु गगव ामुळे पि म
महारा ातील को ापूर, सातारा आिण सां गली हे तीन िज े पुराने वेढले गेले. यामुळे उ ा िपकां सह
मालम ेचे मोठे नुकसान झाले. पाच लाखां न अिधक नाग रकां ना या पुराचा फटका बसला. अशा कठीण
प र थतीत पूर ां चे मां डायचे सोडून, िवरोधी प ाचे आमदार राजकीय छ छाया िमळव ासाठी
स ाधर् यां ा मागेपुढे झुलत होते. भाजप आिण िशवसेना यां ाकडून आगामी िवधानसभा िनवडणुकीसाठी
उमेदवारी िमळवी णून सग ां म े चढाओढ लागली होती.
मु मं ी दे व फडणवीस आिण ां चे िन ावंत असलेले, महारा ाचे अिमत शहा णून ओळखले
जाणारे िगरीश महाजन७ यां नी िवरोधी प ां तून मो ा सं ेने प ां तर घडवून आण ात यश िमळवले.
िगरीश महाजन यां नी लोकसभा िनवडणुकीत चां गली कामिगरी बजावली होती. महारा ातील लोकसभे ा
४८ जागां पैकी २३ जागा भाजपने, तर १८ जागा िशवसनेने िमळवत घवघवीत यश संपािदत केले होते. या
िनवडणुकीत रा वादीला केवळ पाच, तर कॉं ेसला अव ा एका जागेवर समाधान मानावे लागले होते.
रा ा ा आगामी िवधानसभा िनवडणुकीतही महाजन-फडणवीस या जोडगोळीकडून अशाच कार ा

क र ाची अपे ा होती.
मुंबईतील न रमन पॉईंट येथील गरवारे बम े जवळपास िदवसाआड ‘भरती’चे भ काय म सु
होते. गंमत णजे, िवरोधी प ातून आले ा ने ां ना प ात वेश दे ासाठी भाजपने हा ब
मिहनाभरासाठी आरि त केला होता. भाजप सरकारने सरकारी नोकर् यां म े मो ा सं ेने भरती
कर ाचे आ ासन िदले होते, पण ात मा तसे घडून आले नस ाने भाजपवर मो ा माणावर
टीका झाली.८ केवळ प ां तरा ा भरती- ि येत भाजप यश ी झाला होता.
या भरती- ि येचा ओघ इतका चंड होता की, भाजप ा ेयधोरणां वर बराच काळ टीका करणारे
कॉं ेसचे िवरोधी प नेते, आमदार, साखर स ाट राधाकृ िवखे पाटील यां नीदे खील कॉं ेसला सोडिच ी
दे त शेवट ा णी भाजपम े वेश केला. भाजपम े गे ा गे ा ताबडतोब मंि मंडळात वेश क न
ां नी पुढील तीन मिह ां साठी मंि पदही पदरात पाडून घेतले. याच प तीने, शरद पवार यां चे िनकटवत य
आिण िन ावान असलेले रा वादी कॉं ेसचे नेते आिण बीडचे आमदार जयद ीरसागर यां नीदे खील
रा वादी कॉं ेसला सोडिच ी दे त िशवसेनेत वेश केला. रा वादी कॉं ेसचे े नेते गणेश नाईक यां नी
रा वादी कॉं ेस सरकारम े १५ वष मंि पद भूषवले होते. ां चे पु , नवी मुंबईतील ऐरोलीचे आमदार
संदीप नाईक रा वादीचा राजीनामा दे त भाजपम े डे रेदाखल झाले. मुलापाठोपाठ वडलां नीही तीच वाट
धरली. एके काळचे कामगार नेते असले ा गणेश नाईक यां ची नवी मुंबई आिण नवी मुंबईतील औ ािगक
प ा यां वर एकहाती पकड होती. रा वादीत ये ा ा आधी िशवसेनेत असताना ते प ासाठी सवाथाने
उपयु होते. बाळ ठाकरे यां ा वाढिदवसािनिम ां नी िशवसेनेला २० वािहका भेट िद ा हो ा.
नाईक यां चा भाजप- वेश रा वादी कॉ ेस प ाला खंडार पाडणारा ठरला. रा वादी कॉं ेस आप ा
ं
िद ज ने ां ना एकामागोमाग एक गमावत होता.
स ेम े असताना रा वादी कॉं ेस प ाने एक कार ा राजकीय सरं जामशाही प तीचा अवलंब केला
होता. अशा व थेम े कोणतीही एक ी राजा नसते. प ातील ने ां ना आपापला ां त, िज ा आिण
मतदार संघ सां भाळ ाची, जोपास ाची, तेथे स ा गाजव ाची, तसेच तेथे उपल साधनसामु ी ा
जोरावर िनवडून ये ाची मुभा दे ात आलेली असते. या व थेचा नकारा क प रणाम असा झाला की,
प ाम े कोण ाही न ा चेहर् याचा उदय हो ाची श ताच मावळू न गेली. या व थेमुळे िनमाण
झाले ा राजकीय घराणेशाहीने अ कोणालाच पुढे ये ाची संधी िदली नाही. प रणामी, आपले कुटुं ब
आिण आ े यां पलीकडे कोण ाही न ा नेतृ ाचा उदय होऊ शकला नाही.
ल णीय बाब णजे, महारा ातील ही ‘सा ा े’ एकमेकां शी कोण ा ना कोण ा धा ाने जोडली गेली
होती. तःची सा ा े िटकवून ठे व ासाठी आपसां तच रोटीबेटी वहार करत ही सा ा े आपली
सरं जामशाही जोपासत रािहली. तरीही २०१९म े या सरं जामदारां नी आप ा ‘ध ाला’ रामराम ठोकला.
कारण हे नेते अनेक छु ा दडपणां ा दबावाखाली वावरत होते. तःचा पाया प ा कर ासाठी ां नी
तोपयत वापरलेले आिण िनयं णात ठे वलेले साखर कारखाने िकंवा सहकारी बँका यां मधील
अिनयिमततां पासून ां ना तःला वाचवणे गरजेचे होते.
नाईक कुटुं बाशी जवळीक असले ा एका ीने लेखकाला िदले ा मािहतीनुसार, नवी मुंबईचे नेते
गणेश नाईक उतार वयात भाजपम े जा ाबाबत ि धा मनः थतीत होते,९ परं तु पु संदीप नाईक यां नी
ां चे मतप रवतन करत भाजपम े जा ािवषयी ां ना राजी केले. या ीने असाही दावा केला की, नवी
मुंबईतील लंिबत क ां ना मंजुरी िमळवून दे ा ा बद ात ां नी हे प ां तर ीकारले होते. शहराचा
पुनिवकास, िसडको वसाहती आिण रचा पुनिवकास हे सव करताना चटई े वाढवून दे णे आिण
अ क ां ना मा ता दे णे अशा सग ा आ ासनां चा या प ां तर- ीकारात समावेश होता.
नवी मुंबई ा राजकारणाशी िचरप रचय असणारे थािनक प कार िवनायक पाटील यां ा
िनरी णानुसार,१० पोलादी िनधाराने नवी मुंबईवर स ा गाजवणार् या नाईक प रवाराला रा वादी
कॉं ेसबरोबर रा न िवजय िमळ ािवषयी खा ी वाटत न ती. िशवाय, शहरी मतदारां चा कौल भाजप
आिण मोदी यां ाकडे झुकणारा अस ाचेही ां ना िदसत होते.
‘‘संदीप यां नी भाजपम े वेश के ानंतर मु मं ी दे व फडणवीस यां नी गणेश नाईक यां ना फोन
क न प ात ये ािवषयी िवनंती केली. मा ां चा अंितम िनणय झालेला न ता. ानंतर नवी मुंबईत
ावसाियक िहतसंबंध असले ा मुंबईतील मो ा, भावशाली ावसाियकां नी गणेश नाईक यां ना फोन
क न भाजपम े वेश कर ास सां िगतले’’ या सव घटना माचा सा ीदार असले ा एका

ीने ही मािहती िदली.११
नाईक कुटुं बीयां नी भाजपम े वेश केला, मा उमेदवारीिवषयी ां ना खा ी वाटत न ती. बेलापूर
मतदार संघातून भाजप ा िव मान आमदार मंदा ा े यां ना डावलून गणेश नाईक यां ना उमेदवारी
िमळवून दे ाचा, तसेच ऐरोली मतदार संघातून संदीप नाईक यां ना उमेदवारी िमळवून दे ाचा कयास
नाईक कुटुं बीयां नी बां धला होता. मा उमेदवारां ची यादी घोिषत झा ानंतर संदीप नाईक यां ना ऐरोली
मतदार संघातून, तर मंदा ा े यां ना बेलापूर मतदार संघातून उमेदवारी दे ात आ ाचे समोर आले.
‘‘हा आम ासाठी फार मोठा ध ा होता. आ ाला प ात ये ाचे आमं ण दे ऊन भाजप आम ाशी
इत ा मानहानीकारकपणे वागेल, असे आ ाला अिजबात अपेि त न ते. गणेश नाईक यां ासार ा
िद जाचा नवीन प ाम े यो तो मान राखला जात नसेल, तर संदीप नाईक यां चेही ितकीट परत
कर ाचा िनणय नाईक कुटुं बीयां नी एकि तपणे घेतला’’ असे नाईक कुटुं बा ा िनकटवत य ीने
१२
सां िगतले.
या ीने पुढे असेही सां िगतले की, ‘‘दे व फडणिवसां नी आम ासोबत दु ट ीपणा केला. बेलापूर या
एकाच मतदार संघातून उमेदवारी दे ाचे आ ासन ां नी गणेश नाईक आिण मंदा ा े या दोघां नाही
िदले. आम ावर दबाव टाक ासाठी मंदा ा े यां नी िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ची भेट ावी, असे
ां नी मंदा ा े यां ना सां िगतले. जेणेक न ा िशवसेनेत वेश क न िशवसेनेकडून िनवडणूक लढवणार
अस ाची फसवी श ता िनमाण ावी. ानंतर, बेलापूर मतदार संघ भाजप ा हातून िनसटू न
िशवसेनेकडे जा ापे ा, पु ा एकदा मंदा ा े यां नाच उमेदवारी दे ासाठी ां नी आ ाला राजी केले.
‘‘आ ाला ‘वषा’ या शासकीय िनवास थानी बोलवून ता ुर ा पात तडजोड कर ास सां िगतले
गेले; आिण भाजप स ेत आ ावर - जो येणारच होता - गणेश नाईक यां ना मंि मंडळात सामावून घे ाचे,
तर संदीप नाईक यां ना िसडकोचे चेअरमन पद दे ाचे आ ासन िदले गेले, असे या िनकटवत य ीने
सां िगतले’’.
या चच ा वेळी नाईक कुटुं बीयां बरोबर ितथे उप थत असले ा या ीने सां िगतले, ‘‘आ ी गणेश
नाईक यां ा उमेदवारीिवषयी फडणवीस यां ाशी बोलत होतो. ा वेळी गणेश नाईक यां चे पु आिण
संदीप नाईक यां चे बंधू, माजी महापौर संजीव नाईक यां ना शरद पवार यां चा अचानक फोन आला. हा फोन
आला अस ाचे आ ी फडणवीस यां ना दाखवले, ते ा ां नी फोनवर बोल ास सां िगतले. ा वेळी गणेश
नाईक यां ना ितकीट नाकारले जा ा ा कारणािवषयी पवार साहे बां नी संजीव यां ाकडे िवचारणा केली.
तसेच गणेश नाईक यां ना ितकीट दे ासाठी गरज भास ास िद ीतील ने ां कडे श टाक ािवषयीही
ां नी पुढे सां िगतले. हा आम ासाठी सुखद आश्चयाचा ध ा होता. आ ी भाजपबरोबर जात
असूनदे खील पवार साहे बां ना नाईक कुटुं बािवषयी आ था आिण िचंताही वाटत होती.
‘‘नाईक कुटुं बाला पवारां कडून होत असले ा या अित र मदतीिवषयी फडणिवसां नादे खील आ य
वाटले. आ ी पवार साहे बां ना तसदी न घे ाची िवनंती केली आिण फडणवीस यां ाशी झाले ा चचअंती
अखेर तडजोडीचा िनणय घेतला. तो णजे, ऐरोलीतून संदीप यां ना दे ात येणार् या ितिकटावर गणेश
नाईक िनवडणूक लढवतील. ानंतर जे घडले, तो आता इितहास आहे ’’ ही सव मािहती संबंिधत ीने
नाव न सां ग ा ा अटीवर िदली.१३
शरद पवार यां चे िनकटवत य असलेले मधुकर िपचड हे देखील शरद पवार यां ची साथ सोडत पु वैभव
िपचड यां ासह भाजप ा तंबूत दाखल झाले. १९९५म े िशवसेना-भाजप युतीचे सरकार असताना शरद
पवार यां नी मधुकर िपचड यां ची िवरोधी प नेते पदी िनवड केली होती. रा वादी कॉं ेस प ाचे, रा सभेचे
तीन वेळा खासदार रािहलेले उदयनराजे भोसले आिण आमदार िशव राजे भोसले यां नीदे खील भाजपची
वाट धर ाने शरद पवार यां ना फार मोठा फटका बसला. १६७४म े िशवाजी महाराजां ा
रा ािभषेकानंतर ां ना दान कर ात आले ा ‘छ पती’ या उपाधीचे उदयनराजे भोसले हे तेरावे वाहक
आहे त. उदयनराजे भोसले आिण िशव राजे भोसले हे चुलत बंधू असून ते एकमेकां चे राजकीय ित ध
आहे त. दोघेही रा वादी कॉं ेसम े असताना ां चे एकमेकां शी कधीही पटले नाही. सातारा मतदार
संघातून उदयनराजे भोसले यां ा िवरोधात खु शरद पवार िनवडणूक लढवणार अस ाचे वृ येताच,
‘‘शरद पवार या मतदार संघातून खरोखर लढले, तर मी माघार घेईन. कारण पवार हे मा ासाठी िपतृतु
म आहे ’’ असे उदयनराजे भोसले यां नी जाहीर केले.१४ नंतर या मतदार संघातून रा वादी कॉं ेसचे
ीिनवास पाटील यां नी उदयनराजे भोसले यां चा पराभव केला.

प ां तराची ही मािलका केवळ रा वादी कॉं ेसलाच हादरे दे त न ती, तर प ातून बाहे र जाणार् यां ना
बां धून ठे व ासाठी कॉं ेसलादे खील संघष करावा लागत होता. भोईवाडा-वडाळा मतदार संघाचे कॉं ेसचे
आमदार कािलदास कोळं बकर यां नीदे खील कॉं ेसची साथ सोडत भाजपचा हात धरला. कॉं ेसचे िशरपूरचे
आमदार काशीराम पवार हे देखील ां चे नेते आिण कॉं ेसचे माजी मं ी अमरीश पटे ल यां ासह भाजपत
दाखल झाले. आद ा दोन वषा ा काळात अमरीश पटे ल यां ा िविवध सं था, ां ची कायालये आिण
ां चे कारखाने यां वर आयकर िवभागा ा अनेकदा धाडी पड ा हो ा. या धाड-स ां ा दबावातून
अमरीश पटे ल यां नी भाजपम े वेश कर ाचा िनणय घेतला असावा, असा अंदाज केला गेला.
कॉं ेसचे आणखी एक आमदार गोपालदास अ वाल यां नीदे खील कॉं ेस सोडून भाजपत वेश केला.
खरे तर ही यादी फारच मोठी आहे .
माजी गृहरा मं ी आिण मुंबई कॉं ेसचे माजी अ कृपाशंकर िसंह यां नी ज ू-का ीरमधील
३७० ा कलमासंबंधी प ाची भूिमका दे शिहतिवरोधी अस ाचे कारण दे त कॉं ेसचा राजीनामा िदला.
अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीची िद ी येथे झालेली बैठक संपवून सगळे िनघ ा ा तयारीत असताना
आिण अनौपचा रक संभाषण सु असताना, कृपाशंकर िसंह यां नी कलम ३७०बाबत कॉं ेस प ाने
घेतलेली भूिमका चुकीची अस ाचे कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां ा समोरच सां िगतले. या वेळी
कृपाशंकर िसंह यां ा व ावर कॉ ेसचे महासिचव म काजुन खग िचडून ओरडले होते. कॉं ेसचे
ं
ज ू-का ीरचे े नेते गुलाम नबी आझाद कृपाशंकर िसंह यां ा ामुळे दु खावले गेले आिण
का ीरचे वा व आिण इतर सम ा यां बाबत कृपाशंकर यां ना काही क ना तरी होती का, असा थेट
सवाल ां नी िसंह यां ना केला होता. खग आिण आझाद या दोघां नीही सोिनया गां धी यां ा समोरच
कृपाशंकर िसंह यां ची खरडप ी काढली. ा वेळी सग ां समोर शां त राह ािशवाय मुंबईचे माजी कॉं ेस
अ कृपाशंकर िसंह यां ाकडे दु सरा पयाय न ता. मा कॉं ेसमधील सू ा ा मािहतीनुसार,
‘राजीनामा’ हा या अपमानाचा प रपाक ठरला.
रा वादी कॉं ेसची प र थती आणखीनच िबघडत चालली होती. या प ाचे माजी मं ी अिनल दे शमुख
यां नी तः ा कातोळ मतदार संघात काढले ा रॅ ली ा वेळी बॅनरवर प ाचे िच (घ ाळ) न ते.
याव न दे शमुखदे खील भाजप ा वाटे वर अस ाचे भाकीत वतव ात येत होते. पण ा वेळी दे शमुख
यां नी त ाळ ीकरण दे त, मा मे या घटनेचा िवपयास क न ां ा िवरोधात ष ं रचत अस ाचे
सां िगतले. या रॅ लीतील काही पो सवर रा वादी कॉं ेस प ाचे घ ाळ हे िच अस ाचीही पु ी ां नी
पुढे जोडली. तसेच ‘‘मी भाजपत जाणार नाही! यात काही त नाही’’ असेही दे शमुख यां नी सां िगतले.
ानंतर ते िनवडणूक िजंकले. स ा ते महारा ाचे गृहमं ी आहे त.१५
मुंबईतील िच ा वाघ यां ा पाने रा वादी कॉं ेसला आणखी एक ध ा बसला. सुि या सुळे यां ा
एके काळ ा िनकटवत य असले ा िच ा वाघ या रा वादी कॉं ेस मिहला आघाडी ा अ हो ा.
ां नी संपूण महारा ात सुि या सुळे यां ाबरोबर चार सभा घेत ा हो ा. ां नी भाजपची ाचाराची
काही करणेदेखील उजेडात आणली होती. रा वादी कॉं ेसम े असताना भाजपवर टीका कर ात
आघाडीवर असले ा िच ा वाघ यां नीच नंतर भाजपत जा ाचा िनणय घेतला. ा प सोडून गे ानंतर
रा वादी कॉं ेसचे अ शरद पवार यां नी सां िगतले की, िच वाघ यां नी पवारां ची भेट घेतली होती. िच ा
यां चे पती िकशोर वाघ यां ा िवरोधातील एका खट ा ा दबावामुळे ां ना भाजपम े जावे लागले
अस ाचे पवारां नी पुढे सां िगतले.१६ ाचार िवरोधी पथकाने िकशोर वाघ यां ा िवरोधात ाचारा ा
आरोपाखाली खटले दाखल केले होते.१७ नंतर, िच ा वाघ यां नी या गो ीचा इ ार केला.१८
कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां मधील अनेक नेते प ां तर क न भाजप िकंवा िशवसेना यां ा
तंबूत दाखल होत असताना, अकरा वेळा आमदारपद भूषवलेले गणपतराव दे शमुख यां नी या राजकीय
भां डणां ना कंटाळू न िनवडणूक ि येतून िनवृ हो ाचा िनणय घेतला. ते कॉं ेस व रा वादीचा सहकारी
असले ा शेतकरी कामगार प ाचे उमेदवार होते. या ९२ वष य े , जु ाजाण ा ने ाने सां गोला
िवधानसभा िनवडणुकीत उमेदवारी न कर ाचा िनणय घेतला अस ाचे वृ ३० िडसबर २०१८ ा इं िडयन
ए ेसने िदले. िनवडणूक ि येतील ५७ वषाची दीघ राजकीय कारकीद असले ा दे शमुख यां नी
िनवडणुकी ा पातील ही मशाल उ ोगपती भाऊसाहे ब पनार यां ाकडे सोपव ाचा िनणय घेतला.
१९६२ साली दे शमुख पिह ां दा िनवडून आले होते आिण १९७२ आिण १९९५ या दोन वषाचा अपवाद
वगळता, ते सलग अकरा वेळा िजंकले होते. १९७८म े ते शरद पवार यां ा लोकशाही पुरोगामी आघाडीत

मं ी होते. आपला राजकीय उ रािधकारी णून मुलगा चं कां त यां ची िनवड न करता, ां नी आपला
राजकीय वारसा अ ीकडे सुपुद केला. कालां तराने दे शमुख यां ा िचरं जीवां ना उमेदवारी दे ात
आली. मा िशवसेनेचे आमदार शहाजी बापू पाटील यां ाकडून चं कां त यां ना पराभव ीकारावा लागला.
दिलतां चे नेते काश आं बेडकर यां ा वंिचत ब जन आघाडीतील नेताच आता िवरोधी प ाचा नेता
णून सभागृहात बसणार अस ाब ल खोचक िट णी क न मु मं ी दे व फडणवीस यां नी
िवरोधकां चे ख ीकरण केले. वंिचत ब जन आघाडी णजे भाजपचीच ‘बी-टीम’ अस ाचे राजकीय
वतुळात बोलले जात होते.१९ िवरोधी प ात बस ासाठी आव क असले ा १० ट े जागादे खील कॉं ेस
आिण रा वादी कॉं ेस यां ना िमळणार नस ाचे नां देड येथे १ स बर २०१९ रोजी झाले ा एका प कार
प रषदे त बोलताना फडणवीस णाले होते.२० नां देडमधील वंिचत ब जन आघाडी ा उमेदवाराला एक
लाखां पे ा जा मते िमळाली. एरवी कॉं ेसला जाऊ शकणारी ही धमिनरपे मते वंिचत ब जन आघाडीने
खा ी.
शरद पवार यां चे बा बली असलेले, तसेच िजत आ ाड आिण छगन भुजबळ यां ना रा वादी कॉं ेस
प ात आण ाम े मह ाची भूिमका बजावणारे माजी मं ी, उ ानाबादचे प िसंह पाटील यां नीदे खील
आपले पु , आमदार राणा जगिजतिसंह पाटील यां ासह रा वादी कॉं ेसला सोडिच ी दे त भाजपम े
वेश केला. पाटील यां ा िवरोधात ाचाराची अनेक करणे होती. तसेच ां चे चुलत बंधू पवनराजे
िनंबाळकर यां ा खुनाम े सहभाग अस ाचा किथत आरोपही ां ावर होता.२१ अडचणीं ा कठीण
संगी शरद पवार यां नी पाटील यां ची केवळ बाजूच घेतली होती असे नाही, तर पवार खंबीरपणे ां ा
पाठीशी उभेदेखील रािहले होते.२२ तथािप, शरद पवार यां ना भाजप ा कटकार थानां -िवरोधात
लढ ासाठी पाटील यां ासार ा जवळ ा ींची िनतां त गरज असतानाच पाटील कुटुं बाने पवार
यां ना सोडून जा ाचा िनणय घेतला. प िसंह पाटील ही पवार कुटुं बा ा नातेसंबंधातील ी अस ामुळे
पाटील यां नी भाजपम े केलेला वेश शरद पवार यां ासाठी खूप मोठा ध ा होता. प िसंह पाटील
यां ा भिगनी सुने ा या शरद पवार यां चे पुतणे अिजत पवार यां ा प ी आहे त. एरवी अ ंत शां त
राहणार् या आिण अगदी िचतच िचडणार् या शरद पवार यां ना ३० ऑग २०१९ रोजी अहमदनगरमधील
ीरामपूर येथे झाले ा प कार प रषदे त प ातून सोडून जाणार् या कुटुं बीयां िवषयी एका प काराने िवचारले
असता, ां नी अ ंत संतापाने ‘‘कुटुं ब आिण राजकारण यां चा काय संबंध?’’ असा ितसवाल केला. ा
वेळी अितशय तणावाखाली असलेले शरद पवार संतापाने थरथरत होते. ‘‘तु ी येथे चुकीचा संबंध जोडत
आहात. आपण कुटुं ब आिण राजकारण यां ची सरिमसळ क नये’’ असे णत संतापलेले शरद पवार
प रषदे तून िनघून जा ा ा तयारीत अस ा माणे अचानक उभे रािहले. ां ना असा अशोभनीय आिण
अयो िवचारणार् या प काराने ां ची माफी मागावी, अशी मागणी शरद पवार यां नी केली. ां नी
प कार प रषदे तून न जा ािवषयी ां ना िवनंती कर ात आली. ‘‘कृपा क न अशा अस लोकां ना
प कार प रषदे ला बोलवू नका आिण अशा लोकां ना बोलवायचे अस ास मला बोलवू नका, अशी माझी
िवनंती आहे ’’२३ असे ते पुढे णाले आिण प कार प रषद अ ावरच सोडत पु ा उठून िनघून जाऊ लागले.
प कारां नी पवारां ना थां ब ाची िवनंती केली, परं तु ा थािनक प काराने आप ा ाचा िप ा पुरवत
पु ा एकदा ाच धत वर िवचारला. पवारां नी ाला ‘‘बस करा!’’ असे सां िगतले. ानंतर ितथे उप थत
इतर प कारां नीदे खील ा प काराला संबंिधत िवषय अिधक न ताण ाचा स ा िदला.
काही िदवसां तच या प काराचा राधाकृ िवखे पाटील यां ाबरोबरचा फोटो समाज मा मां म े टोल
झाला. हा प कार णजे राधाकृ िवखे पाटील यां चा पगारी माणूस अस ाची श ताही काही लोकां नी
केली. णूनच ा प काराने शरद पवारां ना कोंडीत पकडणारा िवचारला असावा. हा प कार
ा भागाचे ितिनिध करत होता, ाच भागातील महारा युवक कॉं ेसचे अ स िजत तां बे यां नी ा
प काराची बाजू उचलून धरली आिण ा ावर कर ात येणारे आरोप खोटे अस ाचे सां िगतले. तसेच
‘‘मी या प काराला बर् याच काळापासून ओळखतो आिण ते आम ा भागातील चां गले आिण ामािणक
प कार आहे त’’ असे तां बे यां नी ि टरवर केले.२४
या सव करणावर भा करताना पवार यां ा क ा सुि या सुळे णा ा, ‘‘घरी िकंवा बाहे र मी ां ना
इतके संतापलेले कधीच पािहलेले नाही, पण जर कोणी एकच पाच वेळा िवचारत असेल, तर माणसाला
ाचा वैताग येणे ाभािवक आहे .’’२५ आप ा वडलां ना केवळ ाथापोटी भाजपत जा ासाठी मुले
जबरद ी करत अस ाचे सुि या सुळे यां नी आपला संताप करत पुढे सां िगतले. वडलां नी प

उभारणीसाठी क केले असून ां ना तः ा िवचार सरणीपासून दू र जायचे नस ाचे, मा ही मुले लोभी
अस ाचे ां नी सां िगतले.
काही वेळाने अखेर शरद पवार शां त झाले आिण ां नी धीराने प कारां शी संवाद साधला. त: ा
राजकीय कारिकद तील कठीण संगां िवषयी बोलताना ते णाले, ‘‘एके काळी मा ा प ाचे ६० आमदार
िनवडून आले होते आिण ां पैकी ५२ मला सोडून गेले होते. मी केवळ आठ आमदारां सोबत सभागृहाचे
ितिनिध करत होतो; पण मी आशा सोडली नाही. मी पु ा लोकां म े गेलो, िनवडणुका लढव ा आिण
स ेत आलो. राजकारणाम े चढ-उतार येतच असतात. आपण ां चा धैयाने सामना करायचा असतो.’’
अशा कारे संवाद साधून, बाजू पलटव ाचा िव ास करत शरद पवार यां नी या वाद प कार
प रषदे ची सां गता केली.
प कार णून मलादे खील िवधानसभा िनवडणुकीत भाजप स ेत येईल, असे वाटत होते. मा या
िनवडणुकीचा िनकाल लोकसभे ा िनकालां माणे एकतफ नसेल, असेही वाटू न गेले. लोकसभा
िनवडणुकी ा वेळी मतदारां नी रा ीय मु ां ा आधारे मतदान केले होते. उदाहरणाथ, बालाकोट येथील
सिजकल ाईक (भारताने पािक ानी दहशतवा ां चे अ े उ व के ाचा दावा) सिजकल ाईकची ही
घटना ा वेळी मतदारां ा मनात ताजी होती. तथािप, िवधानसभा िनवडणुकां म े रा ीय म ां पे ा रा
आिण थािनक या पात ां वरील मु े च मतदारां ा मनावर प रणाम साधू शकले. िवरोधकां नी थािनक
मु ां वर ल कि त केले, तरच िवधानसभेचा िनकाल लोकसभे ा िनकालापे ा पूणतः वेगळा लागू शकतो.

६
गुिपताचा खेळ चाले
आमचं ठरलं आहे !१
लोकसभेची आिण िवधानसभेची िनवडणूक भाजप आिण िशवसेना एकि तपणे लढवणार अस ाचे
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी-दर ान ठरले होते.२ उ व ठाकरे यां ा ‘मातो ी’ या िनवास थानी
भाजपचे अ अिमत शहा आिण मु मं ी दे व फडणवीस यां ा उप थतीत हा करार झाला होता.
भाजपमधील ोतां नी लेखकाला सां िगत ानुसार, ‘मातो ी’ ा मु हॉलम े सु वातीला भाजप अ
अिमत शहा, मु मं ी दे व फडणवीस, सेनेचे युवा नेते आिद ठाकरे आिण सुभाष दे साई उप थत होते.
मा अिमत शहा आिण उ व ठाकरे यां ात बंद दाराआड झाले ा अंितम जागावाटपा ा चच ा वेळी
अ कोणीही उप थत न ते.
दो ीही प समान जागां वर िनवडणुका लढवणार अस ाचे या करारातील ‘गुिपत’ िशवसेनेने
अनिधकृत र ा जाहीर केले होते. मु मं ी फडणवीसदे खील या िवषयी ा वेळी काहीही बोलले न ते.
प कारां नी ां ना या िवषयी ा- ा वेळी िवचारला, ते ा ‘‘आमचं ठरलं आहे ’’ असे ां नी सां िगतले.
मा न ी काय ठरले होते, हे कोणालाच माहीत न ते. ‘आमचं ठरलं आहे ’ या वा ाव न दो ी प ां ा
ने ां म े मो ा माणावर गोंधळाची प र थती िनमाण झाली होती. अ ंत गाजलेले हे वा पुढे अनेक
काय मां चे घोषवा झाले.
ल णीय बाब णजे, २५ स बर २०१९३ रोजी नवी मुंबई येथे मु मं ी दे व फडणवीस आिण िशवसेना
मुख उ व ठाकरे हे दोघेही माथाडी कामगारां ा एका काय माला उप थत असताना फडणवीस यां नी
‘‘आमचं खरं च ठरलं आहे ’’ हे सुप रिचत वा ऐकवले आिण दो ी प ां मधील जागावाटपािवषयी लवकरच
अंितम िनणय घेतला जाऊन लगेचच युतीची घोषणा कर ात येणार अस ाचेही सां िगतले.४
‘डीएनए संवाद’ या प रसंवादासाठी अथमं ी सुधीर मुनगंटीवार एकदा ‘डीएनए’ ा कायालयात आले
होते. ा वेळी औपचा रक चचा झा ानंतर सभागृहात जमले ा प कारां नी, ‘आमचं ठरलं आहे ’ याचा
नेमका अथ समजावून सां ग ाची ां ना िवनंती केली. तसेच भाजप आिण िशवसेना हे प िवधानसभा
िनवडणुकीत लढवणार असले ा जागां ा नेम ा आक ाब लही प कारां नी ां ना िवचारणा केली.
मुनगंटीवार यां नी आ ाला सां िगतले की,५ एक िदवस कॅिबनेटची बैठक पार पड ानंतर आिण िशवसेनेचे
मं ी सभागृहातून बाहे र पड ानंतर ां ासह चं कां त पाटील, िगरीश महाजन अशा भाजप ा
मोज ाच मं ां नी मु मं ी दे व फडणवीस यां ना, ‘आमचं ठरलं आहे ’ या ा नेम ा अथािवषयी
पणे िवचारले. कारण िनवडणुका अगदी तोंडावर आ ा हो ा. मुनगंटीवार णाले की, आम ाम े
ता असणे आव क अस ाब ल आ ी ां ना सां िगतले. एक चुकीचा संदेश पसरिवला जात
अस ाब लही आ ी ा वेळी सूिचत केले. तसेच िशवसेनेला ५० ट े जागा, णजे १४४ जागा िद ा,
तर आम ा लोकां ना िनवडणूक लढवणे अवघड होणार अस ाबाबतही ां ना सां िगतले... गुिपत करार
णावा, असे िशवसेनेबरोबर काहीही ठरव ात आलेले नस ाचे या वेळी ां नी आ ाला सां िगतले.
ाचबरोबर आ ाला िनवडणूक लढव ासाठी पुरेशा जागा िमळणार अस ाचे आिण िशवसेनेला
आमदारां ा सं ेनुसार आिण माग ा िनवडणुकीतील दु सर् या मां का ा प ास साजेशा जागाच
िमळणार अस ाचेही मु मं ी दे व फडणवीस यां नी आ ाला या वेळी सां िगतले.’’६
मुनगंटीवार यां नी पुढे सां िगतले की, या संदभात अिधक ता ये ासाठी मुनगंटीवार आिण ितथे
उप थत अ मं ां नी फडणवीस यां ना प ाचे अ अिमत शहा यां ाशी बोल ाची िवनंती केली. ा
वेळी अिमत शहा यां चादे खील जागावाटपा-संदभात िशवसेनेशी कोणताही गुिपत करार झाला नस ाचे
फडणवीस यां नी उप थतां ना सां िगतले. लोकसभा िनवडणुकी ा वेळी िशवसेनेने समान जागां ची मागणी
केली होती. मा भाजप नेतृ ाकडून ां ना अशा कारचे कोणतेही वचन दे ात आले न ते. ामुळे
िवधानसभा िनवडणुकीत िशवसेनेला समान जागा दे ाचे काहीच कारण नस ाचेही या वेळी
फडणिवसां नी केले.
लोकसभे ा िनवडणुकीवेळी जागावाटपा-दर ान, राजकीय रणनीित शां त िकशोर यां ा
सां ग ाव न िशवसेनेने समान जागा, तसेच मु मं ी पदाबरोबर स ेतील समान ह ाची मागणी केली
अस ाचे, मा या संदभात भाजप नेतृ ाने िशवसेनेबरोबर कोणताही अिधकृत करार केला नस ाचे
मुनगंटीवारां नी या वेळी सां िगतले. लोकसभा िनवडणुकीत भाजपला िशवसेनेची फारच गरज अस ामुळे,
ा वेळी िशवसेने ा समान जागां ा वाटणी ा ावाला भाजपने अनुकूल िकंवा ितकूल असा कुठलाच
ठोस ितसाद िदला न ता; ामुळे भाजप ा मौनाचा िशवसेनेने काढलेला -अनुकूल अथ यो
नस ाचे पुढे मुनगंटीवार यां नी केले.
िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी िशवसेना आिण भाजप या दो ी प ां म े गोंधळाचे वातावरण िनमाण
झा ामुळे जागावाटपा-संदभातील चचला िवलंब लागला. एक तर भाजपने सेनेची स ेतील भागीदारीची
मागणी मा करायला हवी होती िकंवा सेनेने ह ा ा जागा िमळवून भाजपचा सहकारी णून दु सर् या
थानावर राह ाची तयारी दाखवायला हवी होती. िशवसेना हा महारा ात भाजपचा कायमच मोठा भाऊ
रािहला आहे .
याआधी ा काळात बाळ ठाकरे यां नी भाजपची फारशी दखल कधीच घेतली न ती. सेनेकडून आलेला
कोणताही ाव भाजपला मा करावा लागत होता. भाजपबरोबर असलेली युती तोडणार अस ाचे बाळ
ठाकरे यां नी िकतीतरी वेळा जाहीर केले होते. मा या सग ा अडचणी ा प र थतीत भाजपचे िदवंगत
नेते मोद महाजन यां नी शां ितदु ताची भूिमका घेत अडचणी ा व राजकीय चढ-उतारा ा काळातदे खील
दो ी प ां ची युती िटकवून ठे वली होती.
भाजपबरोबर रा न तःची वाढ होत नस ाची जाणीव िशवसेना नेतृ ाला हळू हळू होऊ लागली.
िशवाय ेक िनवडणुकी-दर ान िशवसेनेचे िनवडणुकीतील बळ कमी होऊ लागले होते. १९९५ ा
िवधानसभा िनवडणुकीत िशवसेनेचे ७३, तर भाजपचे ६५ आमदार िनवडून आले आिण या दो ी प ां नी
िमळू न पिह ां दाच कॉं ेसिवरिहत सरकार रा ात थापन केले होते. २०१४म े भाजप आिण िशवसेना या
दोघां नीही तं पणे िनवडणुका लढव ा. िवधानसभा िनवडणुकीत मुसंडी मारत भाजपने १२३ जागा
िमळव ा, तर िशवसेनेला मा केवळ ६३ जागां पयतच मजल मारता आली. २०१९म े दो ी प अंितम
आकडा गाठ ासाठी एक लढले. ा वेळी भाजपला १०५, तर िशवसेनेला ५६ जागा िमळा ा. भाजपने
आप ा वाढीम े सात राखले होते, तर िशवसेनेची मा मैदानावरील पकड सुटत चालली होती;
सेना नेतृ ासाठी ही िचंताजनक बाब होती. हीच प र थती कायम रािहली असती, तर िशवसेनेची ताकद
ीण होत जाऊन भाजप ा मो ा भावाची महारा ातील भूिमका िशवसेना कायमची गमावून बसली
असती. दु सरीकडे , इतर रा ां मधील भाजपसोबत ा आघा ां चे िनरी ण केले असता, या आघा ां म े
भाजप ा िम प ां चे वच च अिधक अस ाचे िदसत होते. उदा. िबहारम े िनतीशकुमार यां ा
नेतृ ाखाली असलेला जनता दल आिण पंजाबमधील अकाली दल यां ची प र थती पाहता, िशवसेना आपली
बळ जागा हरवत चाल ाचे िदसून येत होते.
सेनेचा आ ा
मुंबई महानगर पािलकेवरील ‘स ा’ हा िशवसेनेचा आ ा आहे . २०१७ ा मुंबई महानगर पािलके ा
िनवडणुकीत िशवसेनेचा िनसटता िवजय हे सेनेची मुंबईवरील पकड िढली होत चाल ाचे ोतक होते.
२०१२म े मुंबई महानगर पािलकेत िशवसेनेचे ७५ नगरसेवक होते, तर भाजपचे केवळ ३५ नगरसेवक
होते. ा वेळी या दो ी प ां नी एक येत, एकूण २२७ जागां ा मुंबई महानगर पािलकेत स ा थापन
केली होती. २०१४म े रा ात आिण क ातदे खील भाजप स ेवर आ ानंतर दे शा ा कानाकोपर् यां त
‘शत ितशत भाजप’ या उ ी माणे भाजपने तःचा िव ार कर ास सु वात केली. मुंबई महानगर
पािलकेवर २० वषापे ा जा काळ िशवसेनेची स ा होती. िशवसेनेला िचतपट करत मुंबई महानगर
पािलका ह गत कर ाचे य कॉं ेसने बरे चदा केले होते, मा ते थ ठरले होते. तथािप, भाजपने
आिशष शेलार यां ा नेतृ ाखाली लढवले ा २०१७मधील मुंबई महानगर पािलके ा िनवडणुकीत
भाजपने ८२ जागां वर, तर िशवसेनेने ८६ जागां वर िवजय िमळवला होता. भाजपने ठरवले असते, तर तो
मुंबई महानगर पािलकेवर स ा थापन क शकला असता. ही िशवसेनेसाठी कानठ ा बसवणारी
धो ाची घंटा होती. िशवसेनेचे परं परागत वच असले ा मुंबईची स ा भाजप या वेळी िशवसेनेकडून
खेचून आणणारच होता. रा ात अनेक वष स ा िमळवू न शकणारी िशवसेना तोपयत त न गेली होती, ती
आिशयातील सग ां त ीमंत महानगर पािलकेतील खा ीशीर संसाधनां मुळे. मुंबई महानगर पािलकेचे
अंदाजप क गोवा आिण िस ीम या रा ां ा एकि त अंदाजप कापे ादे खील जा असते.
आक ां ची र ीखेच
भरीस भर णजे, २८ वष य आिद ठाकरे यां ा राजकीय कारिकद वरदे खील टाच आली होती.
नवभारत टाइ ा एका वृ ानुसार, िशवसेनेचे े नेते आिण िशवसेनेचे मुखप असले ा दै िनक

सामनाचे संपादक संजय राऊत णाले होते की, ‘‘भारत-पािक ान ा फाळणीपे ाही जागावाटपाचा
अिधक भयंकर आिण कठीण आहे . आ ाला अपे ा आहे की, भाजप आम ा मागणीचा स ान करे ल. जे
ठरले होते, तेच भाजपकडून अमलात येईल; जागावाटप लवकर ायला हवे. वेळ पुढे सरकत असून
िवधानसभा िनवडणुकीतील युतीची घोषणादे खील लां बणीवर पडत आहे .’’७
स बर मिह ात राऊत यां नी लोकस ाकडे केले ा मतानुसार, २०१४म ेच िशवसेना
भाजपबरोबर स ेत सहभागी झाली नसती, तर ाच वेळी भाजपचे नेते ‘मातो ी’वर आले असते. २०१४म े
रा वादी कॉं ेसने भाजपला पािठं बा दे ात वेळखाऊपणा के ाने मु मं ी दे व फडणवीस यां नी
िशवसेनेला स ेत सहभागी हो ाची संधी िदली आिण िशवसेना नेतृ ाने ती ीकारली. ा बद ात
िशवसेनेला अितशय कमी मह ाची खाती दे ात आली. यामुळे िशवसेनेची स ेतील भूिमका दु म
रािहली.
ल णीय बाब णजे, ा- ा वेळी भाजपचे दे शा चं कां त पाटील यां ना जागावाटपाब ल
िवचार ात आला, ा- ा वेळी याब ल मौन बाळगत आिण मु मं ी फडणवीसच या ाचे उ र दे ऊ
८
शकत अस ाचे सां गत, एका वा ात ते या ाची बोळवण करत असत. २८ स बर २०१९ रोजी
बोलताना िशवसेना मुख उ व ठाकरे णाले की, ‘‘आज ना उ ा महारा ाला मु मं ी िमळे ल आिण ती
ी िशवसेनेचीच असेल’’.९ मुंबईतील बां ा येथील रं गशारदा हॉटे लम े प कायकत, नेते आिण इ ु क
उमेदवार यां ाशी बोलताना ठाकरे णाले होते की, भाजपबरोबरची जागावाटपा-संदभातील चचा आता
अंितम ट ात आली होती. ा- ा िठकाणी भाजप ा उमेदवारां ना मदत लागणार होती, ा- ा िठकाणी
ां ना मदत कर ाची िवनंतीदे खील उ व ठाकरे यां नी प सद ां ना केली होती.१०
तसेच महारा ाचा आगामी मु मं ी िशवसेनेचा ावा णून िशवसेनेला जा ीत जा जागा िजंकणे
आव क अस ाचे संपूण महारा ातील मुख ने ां ना थेट िशवसेना भवनातून फोन क न सां ग ात
आले होते. कायक ाम े ङ्ू गत िनमाण कर ासाठी आिण िशवसेनेचे सं थापक बाळ ठाकरे यां चे
पूण कर ासाठी ‘िनधार आमचा आिण पुढचा मु मं ी िशवसेनेचा’ असे घोषवा दे खील तयार कर ात
आले होते.११
ल णीय बाब णजे, भाजप ा िद ीतील नेतृ ाने मा िवधासभा िनवडणुकीत िशवसेनेबरोबर युती
कर ा ा िनणयाबाबत कोणताही उतावळे पणा न दाखवता थंड ितसाद िदला होता. अिमत शहा यां नी
दे व फडणवीस यां ना ां ाच पातळीवर िशवसेनेला हाताळ ास सां िगत ाचे भाजप ा एका े
ने ाने लेखकाला सां िगतले. याचबरोबर लोकसभा िनवडणुकी माणे िवधानसभे ा जागावाटपा-संदभात
चचा कर ासाठी शहा मुंबईत येणार नस ाचे आिण उ व ठाकरे यां ा ‘मातो ी’ या िनवास थानी भेट
दे णार नस ाचेही शहा यां नी फडणिवसां ना सां िगतले होते, असे या ने ाने सां िगतले.
ाचबरोबर, भाजप ा अंतगत गोटातून िशवसेनेबरोबर युती न कर ाबाबत दबाव वाढत चालला होता.
मु मं ी दे व फडणवीस वगळता अ कोणीही िशवसेनेबरोबर युती कर ास इ ु क नस ाचे एका
भाजप ने ाने लेखकाला सां िगतले. ा ा सां ग ानुसार, लोकसभा िनवडणुकी ा वेळीदे खील िद ीतील
भाजप नेतृ िशवसेनेबरोबर युती कर ास उ ुक न ते, परं तु दे व फडणवीस यां नी ाही वेळी
िशवसेने ा लोकसभा िनवडणुकीतील िवजयी जागां ची भावी ट े वारी अधोरे खत करत िशवसेनेबरोबर
युती कर ाबाबत िद ीतील भाजप नेतृ ाचे मतप रवतन केले होते.१२
भाजपतील सू ाने सां िगत ानुसार, भग ा िवचारधारे ा मतदारां म े ङ्ू गट पडली असती, तर कॉं ेस
आिण रा वादी कॉं ेस यां चा माग मोकळा झाला असता. ‘‘आ ाला असाही अहवाल ा झाला होता की,
तळागाळात आिण खास क न शेतकरी वगात मो ा माणावर असंतोष होता. मंदीमुळे कामगार
वगातदे खील अ थता होती. तसेच कां दा आिण कापूस उ ादकदे खील भाजप ा कृषी धोरणां संदभात
संतु न ते. अशा सग ा वातवरणात भाजपने तं पणे िनवडणूक लढवली असती, तर ाचा आ ाला
फटका बसला असता. ामुळे केवळ अ िटकव ासाठीच न े , तर स ा ह गत कर ासाठी ही
१३
युती आव क होती.’’
भाजपचे े नेते एकनाथ खडसे यां नी सां िगतले की,१४ कोणतीही संसाधने नसताना २०१४म े भाजपने
१२२ जागां वर िवजय िमळवला होता. ‘‘आज आ ी क आिण रा दो ीकडे स ेत आहोत. आज
आम ाकडे िनवडणूक ि येसाठीची मोठी यं णा आहे , स म नेते आहे त आिण को वधी कायक ाची
ौज उपल आहे . असे असताना आपण कमी जागां वरच िनवडणूक का लढवायची? ा ा प रणामा व

िवधानसभेतील आप ा जागा कमी होणार आहे त.’’१५
िद ीने दाखवला माग
भाजपने २९ स बर २०१९ रोजी िद ी येथे बोलवले ा संसदीय सिमती ा बैठकीत, लोकसभेचेच सू
कायम ठे वत महारा िवधानसभा िनवडणुकीत िशवसेनेबरोबर युती कर ाचा िनणय घे ात आला. या
बैठकीला पंत धान नर मोदी, भाजपचे अ अिमत शहा, कायकारी अ जे. पी. न ा, मु मं ी
दे व फडणवीस, भाजपचे दे शा चं कां त पाटील आिण अथमं ी सुधीर मुनगंटीवार हे सव उप थत
होते. िशवेसेनेबरोबर युती कर ात येणार अस ाचे पाटील यां नी बैठकीनंतर मुंबईत जाहीर केले. मा
उपमु मं ी पद िशवसेनेला िमळ ा-न िमळ ाबाबत अ ाप काही िनणय झालेला नस ाचे, तसेच
िशवसेनेबरोबर महायुतीची घोषणा लवकरच कर ात येणार अस ाचेही ां नी सां िगतले होते.१६ नंतर
भाजपचे चं कां त पाटील आिण िशवसेनेचे सुभाष दे साई यां ा ा र् या असलेले प क काढू न युती झाली
अस ाची अिधकृत घोषणा कर ात आली. िवधानसभा िनवडणुकी ा तोंडावर युतीम े ङ्ू गट
पड ा ा सव अंदाजां ना यामुळे पूणिवराम िमळाला.
भाजप १६२ जागां वर, तर िशवसेना १२६ जागां वर िनवडणूक लढवणार अस ाचा िनणय बैठकीत घे ात
आला होता. भाजपने त: ा को ातून रप कन पाट ऑफ इं िडया (आठवले गट), रा ीय समाज प ,
िशवसं ाम आिण रयत ां ती या िम प ां साठी जागा सोडा ात आिण ल णीय बाब णजे, या
िम प ां ा उमेदवारां नी आपाप ा प िच ावर िनवडणुका लढ ाऐवजी भाजप ाच िच ावर
िनवडणुका लढवा ात, असेही ठरव ात आले होते.
अखेर, भाजप १६४ जागां वर, तर िशवसेना १२४ जागां वर िनवडणूक लढवणार अस ाचे िनि त कर ात
आले. पि म महारा आिण मराठवाडा येथील साखरप ात रा वादी कॉं ेसिव लढा दे णे, ही
िशवसेनेसाठी अि परी ाच होती. भाजपतील बंडखोर उमेदवार िशवसेनेचे गिणत िबघडवू शक ाची
काळजीदे खील िशवसेनेला वाटत होती.१७

७
‘अबकी बार २२० पार’१
भाजपचा अ मेघ
२०१९ ा िवधानसभा िनवडणुकीत एकहाती स ा येणार अस ाबाबत भारतीय जनता प ाम े चंड
आ िव ास होता. मु मं ी दे व फडणवीस यां ा नेतृ ाखाली महारा ात पु ा एकदा सरकार थापन
कर ािवषयी भाजप ा मनात कोणतीही शंका न ती. िनवडणूक ही भाजपसाठी केवळ एक
औपचा रकता णून िश क रािह ाचे भाजप ा एकूण वतनातून यास येत होते. भाजप ा या
आ िव ासाचे दशन दसर् या ा सं ाकाळी, णजे ८ ऑ ोबर २०१९ रोजी, मुंबई शेअर बाजारा ा
काय मात झाले.२ रा ीय यंसेवक संघाचे मुखप असलेले ‘िववेक’ सा ािहक आिण मुंबई शेअर बाजार
यां ा संयु िव माने ‘वेध महारा ाचा’ या काय माचे आयोजन कर ात आले होते. ितथे उप थत सव
व ां नी मु मं ां चे गोडवे गायले. ानंतर, ितथे लाव ात आले ा फलकावरील, ‘िव मान आिण भावी
मु मं ी : दे व फडणवीस, महारा रा ’ या वा ाचा संदभ दे त मु मं ां नी आप ा भाषणाची
सु वात केली. या वेळी आयोजकां ना उ े शून मु मं ी णाले, ‘‘ही केवळ तुमची भावना नसून
िवरोधकां ा मनातदे खील हीच भावना आहे ’’ ां ा या वा ाला उप थतां नी टा ां ा कडकडाटाने
ितसाद िदला. पुढील २०-२५ वष िवरोधक स ेत येऊ शकणार नस ाचा दावाही फडणिवसां नी या वेळी
आप ा आवेशपूण भाषणात केला. ‘‘केवळ आ ीच महारा ावर स ा गाजवू. तुम ा माणेच अ
कोणा ा मनातही या िवषयी दु मत नसेल’’ असे मु मं ां नी तहा करत सां िगतले.३ फडणिवसां ा
आधी बोलले ा व ां नी ां ावर उधळलेली ुितसुमने आिण दाखलेला िव ास यां मुळे फडणिवसां चा
चेहरा अिधक उजळू न िनघाला होता.
योगायोगाने, मुंबईतील एक बां धकाम ावसाियकदे खील या काय मात सहभागी झाले होते.
मु मं ां चे भाषण ऐकून ते अचंिबत झाले. यावर नंतर आपले मत दिशत करताना ते णाले,
‘‘आ िव ास दाखवणे आव क असते, हे मा आहे . मा ‘भाजपच स ेत येईल आिण महारा ा ा
मु मं ी पदाचा दु सरा कायकाळ भाजपलाच िमळे ल’ असे णणे हा आ िव ास नसून उ टपणा
आहे .’’४
नाव न सां ग ा ा अटीवर ां नी सां िगतले, ‘‘लोकशाहीम े कोणी इतके उ ट कसे असू शकते?
लोकां ना ठरवू ा. खरे तर, िवरोधकां नी स ेत ये ाऐवजी ां नी स ेत यावे, अशी लोकां ची इ ा अस ाचे
ते णू शकले असते.’’
मतदान हो ापूव च मंि मंडळात सहभागी ने ां िवषयी फडणवीस िदवा पाहत होते आिण भावी
कॅिबनेट मंि मंडळात पदे दे ाची मनीषा असणार् या ने ां ा नावां िवषयी िवधानसभा िनवडणुकी ा
चार सभां मधून जाहीर आश्वासने दे ऊन व े करत होते. उदाहरणाथ, उ र महारा ातील िव मान
आमदार डॉ. संजय कुटे , म महारा ातून राम िशंदे आिण पि म महारा ातून रा ल कुल यां ा नावां ची
मंि पदां साठी घोषणा मु मं ां नी आप ा िनवडणूक चारादर ानच केली होती. मा ात, या
िनवडणुकीत रोिहत पवार यां नी राम िशंदे यां चा ४४,००० मतां नी पराभव केला, तर रा ल कुल अव ा
सहाशे मतां ा आघाडीने िवजयी झाले; डॉ. संजय कुटे यां नादे खील िनसटता िवजय िमळाला.
याआधी, णजे २१ जुलै २०१९ रोजी गोरे गाव येथे भाजप कायक ासाठी झाले ा बैठकीत भाजपचे
दे शा चं कां त पाटील यां नी मागदशन करताना, आगामी िवधानसभा िनवडणुकीत २२० जागां वर
िवजय िमळव ाचा िनधार केला होता. ‘अबकी बार २२० पार’ असे णत ां नी उ ाहाने सळसळत
असले ा कायक ा ा चेतना जागृत के ा हो ा. महारा िवधानसभे ा एकूण जागां ची सं ा २८८
इतकी असताना, ां पैकी २२० जागा िजंक ाचा िनधार भाजपने केला होता.
‘‘महारा ात आमचे उ म संघटन असून या जा ा ा आधारे आ ी कमीत कमी २२० जागा िजंकू.
संपूण रा ातून नोंदणी झालेले १.०६ कोटी प सद आम ाबरोबर आहे त. एवढी मोठी सद सं ा
असलेला भाजप हा मोठा प आहे . संघटना क यं णे ा बाबतीत कोणीही आम ा जवळपासदे खील
िफरकू शकत नाही’’ असे पाटील यां नी आप ा जाड काचे ा िभंगा ा च ातून रोखून पाहत सां िगतले
होते.५
चं कां त पाटील हे अिमत शहा यां चे महारा सरकारमधील ‘गु हे र’ णून ओळखले जातात.६ अिमत
शहा यां ाशी जवळीक अस ामुळे फडणवीस सरकारम े ां ना िवशेष आदराचे थान होते. चं कां त
पाटील हे मूळचे को ापूरचे असून अिमत शहा यां चे सासरे दे खील को ापूरचे आहे त. या समान धा ामुळे
कदािचत ां ातील जवळीक अिधक ढ असावी. चं कां त पाटील हे अनेक वषापासून रा ीय यंसेवक
संघाचे चारक होते. ते एकही िनवडणूक िजंकले न ते, पण िद ीतील ने ां शी असले ा ां ा
जविळकीमुळे ते महारा ातील भाजप सरकारमधील मां क दोनचे नेते होते. ा- ा वेळी सरकार-
िवरोधात िनदशने झाली, ा- ा वेळी चं कां त पाटील कधी ना कधी मु मं ी पद ह गत कर ा ा
श ता वतव ा गे ा.
रा ातील सव, णजे २८८ िवधानसभा मतदार संघां ा लढतीसाठी स राह ा ा सूचना पाटील
यां नी आप ा कायक ाना िद ा हो ा. ‘‘आपण तयारीत रािहले पािहजे. आप ाकडे सव, णजे २८८
मतदार संघां म े मुख, प ा मुख आिण श ी क मुख असतील.७ िशवसेनेबरोबर युती होईल की
नाही, याची िचंता आपण न करता, तो िनणय आपण दे व फडणवीसजी यां ावर सोपवू या’’ असे चं कां त
पाटील यां नी केले होते.८ लोकसभा िनवडणुकी ा वेळी, िशवसेनेबरोबर ा जागावाटपा ा
वाटाघाटींसंदभात ‘मातो ी’ या िनवास थानी उ व ठाकरे आिण भाजपचे रा ीय अ अिमत शहा
यां ात झाले ा बैठकीला रा ाचे ितिनधी णून केवळ मु मं ी दे व फडणवीस उप थत होते.
चं कां त पाटील हे दु सर् या थानावरील मह ाचे नेते असूनही या अितशय िनणायक आिण गु बैठकीचा ते
भाग न ते.
‘अबकी बार २२० पार’ असा दावा अितशय आ िव ासाने करणारे चं कां त पाटील को ापूर या
तः ा शहरातून िवजयी हो ाबाबत मा साशंक होते.९ आधी ा वष ां नी को ापूर मतदार संघाची
मशागत केली होती. मा पि म महारा ातील पूर ां ना मदत कर ात अपयश आ ाने भाजप सरकार-
िवरोधात असंतोष िनमाण झाला.
सरकारी आकडे वारीनुसार, या पुरामुळे सुमारे पाच लाख लोक बेघर झाले आिण ऊस, भात आिण केळी
या िपकां चे अतोनात नुकसान झाले. कनाटकातील आलम ी धरणाचे अित र पाणी महारा ात िशरले.
कनाटक सरकारने धरणातील पा ाचा िवसग त रतेने न के ाने ही प र थती ओढवली.
कनाटकम ेदेखील चंड पाऊस पडत होता. या पुरामुळे महारा ातील तीन िज ां म े हाहाःकार
माजला.१० को ापूर, सातारा आिण सां गली या िज ां ना पुराचा सवािधक फटका बसला. पुरा ा पा ामुळे
घरां चे आिण दु कानां चे मो ा माणात नुकसान झाले. या पुरामुळे १२३ लोकां ना आपले ाण गमवावे लागले
आिण ६५ लोक जखमी झाले.
को ापूरमधील पूरप र थती आिण लोकां ा रोषामुळे भाजपचे महारा अ चं कां त पाटील यां ना
को ापूरमधून िनवडून येणे कठीण वाटत होते; गु चर यं णेचा अहवालदे खील हे च सां गत होता. ामुळे
को ापूर कॉं ेसचे अ सतेज पाटील यां नी मदत के ास, परतफेड णून भाजपतफ सतेज पाटील
यां ा िवरोधात कमकुवत उमेदवार उभा कर ाचा, तसेच प रणामकारक चारदे खील न कर ाचा
आिमषवजा ाव चं कां त पाटील यां नी सतेज पाटलां पुढे मां डला होता. तथािप त: ाच प ाची
फसवणूक कर ाला नकार दे त सतेज पाटील यां नी हा ाव नाकारला.
अिमत शहा यां ा खास मज तील चं कां त पाटील यां ापुढे फार पयाय उपल न ते. पाटील यां ना
थेट जनतेतून िनवडून यायचे अस ाचे एक मु कारण णजे, शरद पवार ां ना नेहमी खजवत असत.
पाटील यां ा िवधानावर प कार ा- ा वेळी शरद पवारां ना िति या िवचारत, ा- ा वेळी िति या
दे ास नकार दे ऊन, ‘‘जी ी जनतेतून िनवडून आलेली नाही, ित ा िवधानािवषयी िति या दे ाची
गरज नाही’’ असे पवार सां गत असत.११ यािशवाय, फडणवीस यां ना पंत धान नर मोदी यां ा कॅिबनेट
मंि मंडळात सामावून घेत ास, रा ात िनमाण होणारी नेतृ ाची पोकळी चं कां त पाटील यां ा ारे
भ न काढता येऊ शक ाची कुजबुजही भाजप ा अंतगत गोटाम े सु होती. ामुळे रा ाचे नेतृ
करायचे अस ास, मागील दाराने सभागृहात वेश कर ापे ा थेट जनतेतून िनवडून येणे सयु क
ठरणार अस ाचे समीकरण पाटील यां नी मां डले असावे.
को ापूर ा अपयशी चचनंतर पाटील यां नी पुणे येथील कोथ ड या सुरि त मतदार संघाची िनवड
केली. पु ातील कोथ ड मतदार संघ हा रा ीय यंसेवक संघाची िवचारधारा मानणार् या, ा ण
मतदारां चे वच असलेला मतदार संघ आहे . चं कां त पाटील हे केवळ भाजपचे दे शा आिण प ा
अिमत शहा यां चे िनकटवत य अस ाने ां ना कोथ डमधून उमेदवारी दे ात आ ाब ल कोथ ड ा
िव मान आमदार मेधा कुलकण यां नी आपली नाराजी केली.१२ ा ण समुदायाने चं कां त पाटील

यां ा उमेदवारीिवषयी आ ेप घेत, कोथ डमधून अ- ा ण उमेदवार ीकार ास नकार दशवला. या
संदभात ा ण महासंघाने एक प कदे खील काढले. मा पाटील यां ा िनकटवत य ोताने सां िगतले की,१३
उमेदवारीचा िनणय प पातळीवर घेतला गेला अस ाने ोिधत झाले ा ा ण समुदायाला प ाचे
ापक िहत ल ात घेऊन संयम राखावा लागला. सरतेशेवटी, महारा ा ा मु मं ी पदाचा उमेदवार
(फडणवीस) ा णच अस ाने ा णां चे वच असले ा एका मतदार संघातून उ ा राहणार् या अ-
ा ण उमेदवाराला (पाटील) िवरोध होऊ नये, अशी ा ण समुदायाची समजूत काढ ात आली. अशा
रतीने, कुलकण (यादे खील ा ण) आिण पाटील (अ- ा ण) यां ात अखेर समझोता झाला.
पाटील यां ा िवरोधात महारा नविनमाण सेनेने िकशोर िशंदे यां ना उमेदवारी िदली. िशंदे यां नी
‘ थािनक िव बाहे रचा’ अशी कळ उठवली, पण रा ीय यंसेवक संघाकडे कल असले ा मतदारां नी
िशंदे यां ाऐवजी पाटील यां नाच ाधा िदले. महारा नविनमाण सेनेचे मुख राज ठाकरे यां नीदे खील,
को ापूर ा माणसाला को ापूरला परत पाठव ाचे आवाहन लोकां ना केले. मा , कोथ डकर
मतदारां चे मनप रवतन कर ात ां ना यश आले नाही.
जुलै २०१९म े गोरे गाव येथे झाले ा कायक ा ा बैठकीत पाटील यां नी २२०पे ा जा जागा
िमळव ाचे भाजपचे ल अस ाचे ठामपणे सां िगतले होते. ा बैठकीला उप थत असलेले भाजपचे
रा ीय कायकारी अ जे. पी. न ा यां नीदे खील भाजप कायकत घेत असले ा क ां चे कौतुक केले होते.
‘‘मा ा आधी ा बर् याच व ां नी मराठीतून भाषणे केली. ां तील काही मला कळली, तर काही कळली
नाहीत...’’ असे ां नी केले. ते असेही णाले की, ‘‘ ेक व ा ा भाषणानंतर तु ी केलेला
टा ां चा कडकडाट ऐकून मला असा शंभर ट े िव ास वाटतो आहे की, महारा ातील िवजयापासून
भाजपला आता कोणीही रोखू शकणार नाही’’ पुढे ते आणखी सिव रपणे बोलले. ‘‘भाजप ा िवजयामागे
अनेक कारणे आहे त. सव प र थती आप ाला अनुकूल राहील, असा य आपण क . नेता, नीती आिण
कायकता यां चे सुिनयोजन असलेला भाजप हा एकमेव प आहे . आपणच सव म आहोत... कोणीच आपले
ित ध नाहीत... आपलाच िव म मोड ासाठी आता आप ाला आगेकूच करायला हवी’’ असे
सां गताना न ा ेक श ावर जोर दे त होते.१४ रा ातील िनवडणुकी ा अनुषंगाने प कायक ाम े
उ ाह िनमाण कर ाचे अतोनात य प ाचे नेते करत होते.
रा ा ा िवधानसभा िनवडणुकीचा चार जसा सु झाला, तशा भाजपने आप ा सव चार यं णा
जनतेला मं मु कर ामागे लावत, ितला वेगळा काही िवचार कर ास वावच ठे वला नाही. सव मा मे
भाजप ा चार यं णेने ापून गेली होती. एफएम रे िडओ सु केला, तर पंत धान नर मोदी यां चे
आवाहन ऐकू येत होते. भाजप भारतात बदल घडवून आणत अस ाचे सां गत, महारा ातील मतदारां ना या
बदलाचा एक भाग हो ाचे आवाहन मोदी करत होते. वतमानप उघडून पािहले, तर पंत धान, मु मं ी
आिण प ाचे अ यां चे फोटो आिण सोबत ‘महारा ाम े भाजपची िनवड करा’ असे मतदारां ना आवाहन
करणारे ठळक अ रां तील श असले ा जािहरातींचा महापूर आ ाचे पाहायला िमळत होते. समाज
मा माचे खाते उघडले िकंवा अ काही मािहती ऑनलाईन शोधायला सु वात केली की, भाजपतील
ने ां ा फोटोसोबतचे चार संदेश लगेचच चमकू लागत. मतदारां चे ल वेध ासाठी उपल सव
मागाचा वापर आिण ृ ा भाजप करत होता.
अंितम ितकीट वाटप झा ानंतर भाजप, िशवसेना, कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां नी आपाप ा चार
मोिहमा धडा ात सु के ा.
भाजप १६४ जागां वर लढत होता, तर महारा ात नेहमीच मो ा भावाची भूिमका बजावणार् या
िशवसेनेला मा केवळ १२४ जागां वर समाधान मानावे लागले. भाजपबरोबर युती झा ापासून २०१९ ा
िनवडणुकां पयतचा िशवसेनेचा इितहास पािहला, तर इतर िनवडणुकां ा तुलनेत २०१९म े िशवसेना
सग ां त कमी जागां वर लढणार होती. भाजप दे शा ां नी केले ा िवनंतीमुळे या वेळी िशवसेना
थो ाच जागां वर लढत दे णार अस ाचे सां गत उ व ठाकरे कदािचत तःचेच सां न क न घेत होते.
मु मं ी दे व फडणवीस यां नी चार कायात पुढाकार घेतला होता. एका चार सभेला जमले ा
लोकां शी संवाद साधताना ते णाले, ‘‘महारा ात कोण स ेवर येणार, असा श्न तु ी एखा ा लहान
मुलाला जरी िवचारलात, तरी तो तु ाला सां गेल की, केवळ िशवसेना-भाजप महायुतीचेच सरकार स ेवर
येणार! शंभर ट े आमचाच िवजय होणार, हे िनि त आहे .’’ िवरोधकां ची िनभ ना करत ते णाले,
‘‘िवरोधकां कडे कोणताही स म नेता नाही. रा वादी कॉं ेस प ाला ओहोटी लागली आहे आिण हा प

अनेक गटातटां त िवभागला गेला आहे ; तर कॉं ेसचे प ा बँकॉकम े आहे त. िवरोधक
१५
िनवडणुकीिवषयी गंभीर नाहीत.’’
ठाणे येथील चार सभेत महारा नविनमाण सेनेचे नेते राज ठाकरे यां ावर फडणवीस यां नी टीका
केली. ‘‘हा प ‘ ॅ कल’ अस ाचा दावा करतो. वा िवक, आपण िजंक ासाठी िनवडणुका लढवतो,
मा िवरोधक िवरोधी बाकां वर बस ासाठी िनवडणुका लढवतात. आपला िवजय आधीच िनश्िचत झालेला
आहे . आता भाजप २२० जागा िजंकणार की २४० एवढाच श्न फ िश क आहे ’’ असा दावाही
१६
फडणवीस यां नी या वेळी केला.
भ चार सभा होत असतानाच, भाजप युवा मोचा या भाजप ा युवा िवभागाने ‘कॉफी िवथ युथ’ अशी
चार मोहीम सु केली.१७ प ातील अ भावी चारकां नीदे खील महारा िवधानसभा िनवडणुकीचा भार
उचलून धरला. उ र दे शचे मु मं ी योगी आिद नाथ यां नी उ र भारतीयां चे ाब असले ा भागां त
चार सभा घेऊन, मु तः मु मां ना आिण पािक ानला ल क न, पंत धान नर मोदी यां नी
पािक ान ा घडवले ा अ लीबाबत सां िगतले.१८ गो ाचे मु मं ी मोद सावंत ‘कोकण’ आिण ‘नवी
मुंबई’ या भागां तील चार सभां म े होते. गुजरातचे मु मं ी िवजय पानी यां नी दिहसर, बोरीवली
आिण घाटकोपर या गुजरातीब ल भागां सह अ िठकाणी चार सभा घेत ा. भाजप ा खासदार,
अिभने ी हे मामािलनी आिण कॅिबनेट मं ी ृती इराणी यां नी मिहलां ा तं चार सभा घेऊन, मोदी
सरकारने मिहलां साठी राबवले ा योजनां मुळे मिहलां ा जीवनात होत असले ा प रवतनािवषयी आिण
दे शाला महास ा बनव ासाठी मोदी सरकार करत असले ा य ां िवषयी सां िगतले. रा ातील
जवळपास सवच मतदार संघां चा समावेश असले ा महाजनादे श या े ारे मु मं ी दे व फडणवीस
आधीपासूनच चार मोिहमेत आघाडीवर होते.
िवरोधकां ची चार मोहीम
ेक चार सभेनंतर भाजप एकएक पाऊल महारा ातील स े ा जवळ जात होते. भाजप ा
घोडदौडीला लगाम घालू शकणारी कोणतीच ताकद िदसून येत न ती. रा वादाला अनुकूल आिण
पािक ान-िवरोधी अशा भूिमकेची रणनीती यश ी होत अस ाचा भाजपचा िव ास लोकसभा
िनवडणुकीनंतर ढ झाला होता. महारा ातदे खील भाजप याच रणनीतीचा वापर करत होता.१९
मु मं ी पदासाठी भाजपकडून ‘दे व फडणवीस’ हा एकमेव चेहरा होता, तर ७८ वष य शरद पवार
मु मं ी पदाचे दावेदार नसले, तरी कॉं ेस-रा वादी कॉं ेस यां ची िभ पवारां ा क र ावरच होती
आिण तोच ां ाकडे असलेला चारासाठीचा एकमेव चेहरा होता. रा वादी कॉं ेसमधून इतरही चेहरे
मु मं ी पदासाठी दावेदार होते. मा ां चा भाव आिण क र ा शरद पवारां माणे न ता.
वया ा ७९ ा वष ही शरद पवार िनयिमतपणे चार मोिहमेत सहभागी होऊन िदवसाकाठी चार ते पाच
चार सभा घेत होते. िशवसेनेने आपली पुढची िपढी िनवडणूक रं गणात उतरवली असली, तरीही संपूण
महारा ात ‘उ व ठाकरे ’ हे च िशवसेनेचे मु चारक णून कायरत होते. आिद ठाकरे केवळ वरळी
मतदार संघ बघत होते.
‘िशवसेना सोडून गेलेले बंडखोर’ ही उ व ठाकरे यां ासाठी सवात मोठी डोकेदु खी होती. भाजपने या
बंडखोरां ना मो ा सं ेने मैदानात उतरवले होते. आगामी िनवडणुकीत िशवसेनेला ां ाकडून धोका
िनमाण हो ाची श ता होती. या सग ा प र थतीवर भा करताना, िशवसेनेला चार मोिहमेत
कोणा ाही सोबतीची गरज नस ाचे उ व ठाकरे णाले होते. ा माणे वाघ जंगलात एक ाने िशकार
करतो, ा माणे िशवसेना एकटीच यश खेचून आण ासाठी समथ अस ाचा िवश्वास ां नी या वेळी
केला होता.
दर ान, रा वादी कॉं ेस प ाने आप ा ४० भावी चारक ने ां ची यादी जाहीर केली. तरीही शरद
पवार, ‘छ पती संभाजी’ फेम खासदार अमोल को े , धनंजय मुंडे, अमोल िमटकरी हे बोटावर
मोज ाइतकेच खरे भावी चारक होते.
टी ी ा मा मातून िस ी ा झोतात आले ा अमोल को े यां ना मु चारक णून जा
मागणी होती. पुणे िज ातील िश र लोकसभा मतदार संघातून तीन वेळा खासदार झालेले िशवेसनेचे
िशवाजीराव आढळराव पाटील यां ना पराभूत करत एके काळी िशवसेनेत असलेले अमोल को े रा वादी
कॉं ेसकडून खासदार झाले होते.
२००९म े आिण २०१४म े इतर मागासवग य नेते छगन भुजबळ यां नी रा वादी कॉं ेस प ा ा चार

मोिहमां चे नेतृ केले होते, परं तु २०१९म े ां ना ‘येवला’ या तः ाच मतदार संघात जनते ा
असंतोषाचा सामना करावा लागला. ां चे पुतणे समीर भुजबळ यां चा नािशक मतदार संघाचे िशवसेनेचे
खासदार हे मंत गोडसे यां ाकडून २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत २.९२ लाखां ा िव मी फरकाने
पराभव झाला. २०१४ ा लोकसभा िनवडणुकीत याच गोडसनी भुजबळ यां चा २४ हजार मतां नी पराभव
केला होता. ामुळेच भुजबळ यां नी कोण ाही कारचा धोका न ीकार ाचा िनणय घेऊन, अ
कोणा ा चार सभां म े वेळ न घालवता तः ा मतदार संघावर ल कि त केले.
रा वादी कॉं ेसचे आणखी एक फड व े धनंजय मुंडे हे परळी मतदार संघातून भाजप ा े मं ी
पंकजा मुंडे यां ा िवरोधात िनवडणूक लढवत होते. भाजपचे िदवंगत े नेते गोपीनाथ मुंडे यां ा पंकजा
मुंडे या क ा आहे त. गोपीनाथ मुंडे यां नी महारा ात भाजपचा पाया भ म केला होता आिण फडणवीस
यां ा आधी ते महारा ातील भाजपचा मुख ब जन चेहरा होते. ामुळेच परळीतील लढत ही
महारा ातील ित े ची लढत ठरली होती. २०१४म े धनंजय मुंडे यां ना ां ा चुलत भिगनी पंकजा मुंडे
यां ाकडून सुमारे वीस हजार मतां ा फरकाने पराभव प रावा लागला होता. िवधान प रषदे चे िवरोधी
प नेते णून ां नी कामकाज केलेले अस ामुळे २०१९म े मा ां ना त: ा यशाब ल पूण खा ी
होती. याउपर, धनंजय मुंडे यां ा रा वादी कॉं ेसला परळीमधील ब तेक सव थािनक िनवडणुकां म े
यश ा झाले होते. उदाहरणाथ, कृषी उ बाजार सिमती, महापािलका िनवडणूक, िज ा प रषद
आिण पंचायत सिमती यां सार ा थािनक रा सं थां वर रा वादीने आप ा यशाचा झडा रोवला होता.
चुलत भिगनी पंकजा मुंडे यां ना पराभूत कर ाब ल धनंजय मुंडे यां ना पूण िव ास वाटत असला, तरीही
ां नी तः ा मतदार संघात उप थत रा न भावीपणे चार करणे गरजेचे होते.
ज ू-का ीरमधून हटव ात आलेले ३७०वे कलम िवरोधकां नी पु ा लागू क न दाखव ाचे आ ान
दे त पंत धान नर मोदी यां नी चार सभां ारे िवरोधकां वर ह ाबोल केला. दे शा ा सुर ेशी केवळ
खेळायचे अस ाने रा वादाशी संबंिधत मु ां ना हात घाल ात िवरोधकां ना ार नस ाचे १३
ऑ ोबर २०१९ रोजी जळगावम े झाले ा चार सभेत नर मोदी णाले. िवरोधकां म े िहं मत
अस ास ज ू-का ीरम े ३७०वे कलम पु ा लागू कर ािवषयीचा उ ेख त: ा प ा ा
२०
जाहीरना ात कर ाचे आ ानही ां नी या वेळी िवरोधकां ना िदले. जळगावची चार सभा आणखी एका
कारणाने चिचली गेली. ते णजे, िशवसेनेचे मं ी गुलाबराव पाटील आिण भाजपचे मं ी िगरीश महाजन
यां ातील संघष. या दोघां म े तोपयत छु पेपणाने चालणारा संघष या चार सभे ा िनिम ाने उघड झाला.
भाजपकडून बंडखोरां ना उमेदवारी िदली जात असून ां ना पािठं बादे खील िदला जात अस ाचा आरोप
गुलाबराव पाटील यां नी जाहीर र ा केला. याचा सवािधक फटका िशवसेने ा उमेदवारां नाच बसणार
अस ाचेही पाटील यां नी या वेळी उि तेने सां िगतले होते. हाच मु ा घेऊन, आघाडीचे सव नेते
पंत धान नर मोदी यां ना ते थेट सवाल क इ त होते; परं तु जळगाव ा सभेत ां ना बोल ाची संधीच
िदली गेली नाही.२१
आप ा सव चार सभां म े नर मोदींनी कायमच केवळ रा ीय मु ां ना ाधा िदले. परं तु वा वात,
सवसामा जनतेला मा ां ाकडून थािनक मु ां िवषयी आ ता हवी होती. रा वादी कॉं ेस आिण
कॉं ेस हे प मा रा ाशी संबंिधत थािनक ां ना ाधा दे त होते. उदाहरणाथ, शेतकर् यां ा वाढ ा
आ ह ा, वाढती बेरोजगारी, भाजप सरकारची फसलेली कृषी कजमाफी योजना, न ा कृषी कजमाफी
योजनेची आ ासने, कृषी उ ादनां ना रा बाजारभाव िमळवून दे णे, भयमु जीवन, मिहलां ची सुरि तता,
मोफत िश ण इ ादी.
भाजपला त:चा पराभव िदसू लागला अस ाने भाजप ने ां नी पवार आिण ां ा कुटुं बावर शेरेबाजी
करायला सु वात केली अस ाचे मोदींवर टीका करताना शरद पवार णाले.२ २ ही िनवडणूक रा
रावरची अस ाने या िनवडणुकीत थािनक मु ां वर चचा होणे अपेि त अस ाचे पवारां नी या वेळी
सां िगतले. पवारां नी िनवडणूक चारादर ान पि म महारा ात आले ा पुराचा हवाला िदला. पि म
महारा ात जे ा चंड पूर आला होता, जनता जीिवतासाठी अतोनात संघष करत होती, ित ा आयु ाची
सव पुंजी ा पुरात वा न गेली होती, ा वेळी महारा ाचे मु मं ी रा ा ा इतर भागां तील िनवडणूक
चारात गुंतलेले अस ाचे पवारां नी या वेळी िनदशनास आणून िदले. मु मं ां ना पूर ां ा त ारी
ऐकून ायलादे खील वेळ नस ाचे नमूद करत, केवळ काही तास पूर भागां ना भेट दे ऊन ते पु ा
आप ा चारासाठी ताबडतोब िनघून गे ाचे पवारां नी या वेळी सां िगतले.२३

क सरकारने पूर ां साठी तातडीचा मदतिनधी जाहीर केला नस ाचेदेखील पवारां नी मतदारां ा
िनदशनास आणून िदले. ‘‘ते पूर ां ची पाहणी कर ासाठी हे िलकॉ रमधून आले आिण पाहणी
झा ानंतर वर ावरच गायब झाले’’ असे पवार णाले.२४ १९९३म े शरद पवार मु मं ी असताना
लातूर िज ातील िक ारी गावात झाले ा भूकंपाची आठवण पवारां नी क न िदली. ‘ऑन माय ट ’ या
आ च र ात ां नी िलिहले आहे , ‘दु सर् याच िदवशी मी तेथे दाखल झालो आिण जनजीवन सुरळीत
होईपयत मी ितथेच तळ ठोकून होतो. तसेच सरकारी यं णा अहोरा कायरत होती.’२५
तःचे अ िटकव ासाठी रा वादी कॉं ेस प चारा ा मा मातून िनकराची झुंज दे त होता, तर
कॉं ेस क ीय नेतृ ाने तःला महारा ातील चारापासून अिल ठे वले होते. सोिनया गां धी यां नी त: ा
आरो ाचे कारण दे त, तर ां ा क ा ि यां का गां धी यां नीदे खील उ र दे शमधील त: ा
जबाबदार् यां ची ढाल करत तःला चारापासून दू र ठे वले. रा ल गां धी यां नी काही चार सभां ना हजेरी
लावली. लोकसभा िनवडणुकी ा िनकालानंतर रा ल गां धी यां ा आ िव ासाचे ख ीकरण झा ाने
महारा ातील िनवडणुकीत ां ना रस उरला न ता. रा ल गां धी यां नी चार सभां मधून अितशय सुमार मु े
मां ड ाने हे मु े मतदारां ना भावले नाहीत. लोकसभे ा िनवडणूक चारावेळीदे खील भाव पाडू न
शकलेला किथत राफेल खरे दी घोटा ाचा मु ाच ां नी िवधानसभे ा िनवडणूक चारावेळी पु ा एकदा
उगाळला. रा ल गां धी ां चा सूर गमावून बसले अस ाचे िदसत होते. ामुळे कॉं ेसपासून मतदार दु रावत
चालले होते.
चां ग ा चार मोिहमेचा अभाव असूनदे खील कॉं ेसने िवधानसभा िनवडणुकीत अनपेि तपणे ४४ जागा
िजंक ा. लेखकाला िदले ा मुलाखती-दर ान कॉं ेस ा एका े ने ाने२६ सां िगतले की, या
िवधानसभा िनवडणुकीत कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या दो ी प ां ना एकूण ३० ते ४० जागा िजंकता
ये ाची अपे ा सोिनया गां धींना होती. ‘‘याम े ां चा दोष न ता. ां ना चुकीची मािहती पुरव ात
आ ाने ां नी सग ा आशा सोडून िद ा हो ा. कदािचत ां ा भोवताली असले ा प कारां नी
महारा ातील वा वाची मािहती न दे ता केवळ वृ वािह ां ा एकतफ बात ां वर आधा रत िन ष
काढू न मािहती पुरवली असावी’’ असेही ते णाले.
िवधानसभा िनवडणूक लढव ासदे खील अिन ु क असलेले महारा नविनमाण सेनेचे नेते राज ठाकरे
मा या काळात अचानक कृितशील झाले. इले ॉिनक मतदान यं ाशी छे डछाड होत अस ाचा आरोप
करत, िनवडणूक लढव ात कोणतेही त नस ाचे मत ां नी दिशत केले होते. एखादा सामना आधीच
िनि त केला गेला अस ास, नेट ॅ ीस कर ात त नस ाचे ठाकरे यां नी आप ा खास शैलीत
सां िगतले होते.२७ ात, उमेदवारी घोिषत झा ानंतर नाउमेद झाले ा राज ठाकरे यां नी शहरी
मतदारां वर ल कि त करत, िवजयाची श ता असले ा मुंबई, ठाणे, पुणे आिण नािशक या मतदार
संघां म े चार कर ावर भर िदला.
िवरोधात बस ाची राज ठाकरे यां ची गजना हा सग ां ाच चचचा िवषय झाला होता. कॉं ेसचे
आमदार आिण िवरोधी प नेते राधाकृ िवखे पाटील यां नी िवधानसभा िनवडणुकी ा काही मिहने आधी
ं ं
कॉ ेसला सोडिच ी िदली होती. कॉ ेस प िवधानसभेतील िवरोधी प नेते पदाचा उमेदवारदे खील िटकवू
शकला नस ाची बाब कॉं ेससाठी लाजीरवाणी अस ाचे सां गत, ‘‘सभागृहात स म िवरोधी नेता नसेल,
तर सवसामा ां ा ां व न सभागृहात कोण आवाज उठवणार?’’ असा सवाल राज ठाकरे जनतेला करत
होते.
बाळ ठाकरे यां ना २००० साली झालेली अटक ही रा वादी कॉं ेसची घोडचूक अस ाचे एबीपी माझाला
िदले ा एका मुलाखतीत सां गून अिजत पवार यां नी पु ा एकदा वादाची राळ उठवली.२८ कॅिबनेट ा
बैठकीत ां ना कोणताही स ा िवचारला गेला नस ाचे आिण ां नी मत दशन के ानंतरही ां चे मत
िवचारात घे ात आले नस ाचे ां नी सां िगतले. चार िशगेला पोहोचलेला असतानाच प ाचे े े नेते,
छगन भुजबळ यां ावर अिजत पवार अ पणे टीका करत होते. अखेरीस, कॅिबनेटचा िनणय हा कोणा
एका ीने घेतलेला िनणय नसून तो कॅिबनेटमधील सव सद ां नी एकि तपणे घेतलेला िनणय अस ाचे
ीकरण भुजबळ यां ना ावे लागले. १९९३म े ‘सामना’ या िशवसेने ा मुखप ात बाळ ठाकरे यां नी
िलिहले ा ोभक लेखामुळे सां दाियक दं गल उसळ ाचे दोन आरोप ां ावर ठे व ात येऊन, २०००
साली ठाकरना अटक कर ात आली होती. ा वेळी छगन भुजबळ हे रा ाचे उपमु मं ी आिण
गृहमं ी होते.

मुंबई कॉं ेसचे माजी अ संजय िन पम यां नी सुचवले ा एकमेव उमेदवाराचे ितकीट कापले गे ाने,
ां नी चार मोिहमेत सहभागी होणार नस ाचे जाहीर केले.२९ मुंबईत िहरीरीने िनवडणूक लढव ाची
ऊम कॉं ेसम े न ती. तसेच सामूिहक नेतृ आिण िनवडणूक िजंक ासाठी चाराचे िनयोजन या
दो ींचा कॉं ेसकडे मोठा अभाव होता.
दर ान, मु मं ी दे व फडणवीस यां नी भाजपचे मं ी राम िशंदे यां ा िवरोधात कजत-जामखेडमधून
लढणारे शरद पवार यां चे नातू रोिहत पवार यां ावर बेछूट ह ाबोल केला. लोकसभा िनवडणुकीवेळी
मावळ ा मतदारां नी अिजत पवार यां चे िचरं जीव पाथ पवार यां ना ा प तीने बारामतीला परतवून लावले
होते, तसेच आता मतदारां नी त:ची ताकद दाखवत हे ही ‘पासल’ कजत-जामखेडमधून परत पाठव ाचे
आवाहन फडणवीस यां नी जनतेला केले. ‘‘कोण जा ताकदवान आहे , मावळचे मतदार की कजत-
जामखेडचे मतदार, हे मला िवधानसभा िनवडणुकीत बघायचे आहे ’’ असेही फडणवीस या वेळी णाले.३०
आिद ठाकरे यां नी आरे जंगलाचा समकालीन मु ा उचलून धरत भाजपवर जोरदार टीका केली.
वाद मेटो कारशेडसाठी जागा िवकिसत कर ासाठी सरकारने ही जंगलतोड सु केली होती, ते ा
मुंबई ा नाग रकां नी सरकार ा या कृतीचा िनषेध नोंदवून आपला िवरोध दशवला होता. मेटो कारशेड ा
मागासाठी सरकारने अडीच हजारां पे ा जा झाडे तोड ाचे सां गत आिद ठाकरे यां नी सरकारवर ह ा
चढवला.३१ भाजप ा पािठं ाने मेटो कारशेडचा ाव आला, ा वेळी सवात थम िशवसेनेने ाला
िवरोध केला होता, असे आिद यां नी सां िगतले. मा मु मं ां कडे असले ा शहर िवकास खा ाने या
ावाला केलेला िवरोध धुडकावून लावला अस ाचेही या वेळी ां नी नमूद केले.
शा क लढाई
िवरोधकां कडे कोणीही स म पैलवान नस ाचे दे व फडणवीस णाले होते. ा वेळी मु मं ां वर
पलटवार करताना, लहान मुलां बरोबर कु ी खेळत नस ाचा टोला शरद पवार यां नी बीड येथे झाले ा
चार सभेत बोलताना लगावला होता.
इतकेच न े , तर रा ात ‘महारा रा कु ीगीर प रषद’ नावाची एक संघटना असून ा प रषदे ा
अ ाचे नाव शरद पवार अस ाचेही फडणवीस यां ची ख ी उडवत शरद पवार यां नी सां िगतले होते.३२
एव ावरच न थां बता, िनवडणुकीत चुरस नस ाचा दावा मु मं ी दे व फडणवीस करत होते; मग
पंत धान नर मोदी, क ीय गृहमं ी अिमत शहा, उ र दे शचे मु मं ी योगी आिद नाथ यां ा आिण
क सरकारम े मह ाची पदे भूषवणार् या इतर मं ां ा चार सभा महारा ा ा िवधानसभा
िनवडणुकी ा चारासाठी का आयोिजत के ा जात हो ा, असाही सवाल पवार यां नी या वेळी केला.
बेरोजगारी असो की शेतकर् यां ा सम ा, या सग ा मूलभूत श्नां चे भाजपकडे असलेले एकमेव
उ र णजे, ज ू-का ीरमधून हटव ात आलेले कलम ३७० आिण ितहे री तलाक अशा श ां म े
रा वादी कॉं ेस ा या मात र ने ाने भाजपची पोलखोल केली.
२०१४ सालातील आिण २०१९ सालातील लोकसभा िनवडणुकी ा वेळ ा भाजप ा चाराम े फरक
अस ाचे िदसून आले. २०१४मधील चार सभां म े एकनाथ खडसे, पंकजा मुंडे, िवनोद तावडे , सुधीर
मुनगंटीवार, िनतीन गडकरी असे प ातील अनेक जाणते चेहरे होते, तर २०१९म े केवळ दे व फडणवीस
हा एकच चेहरा पुढे कर ात आला होता. ही िनवडणूक णजे मराठा (शरद पवार) आिण ा ण (दे व
फडणवीस) यां ातील थेट लढत होती. समाज मा मां वरदे खील याच जातीय ीकोनाने सग ां चे ल
वेधून घेतले होते; आिण ाचा मोठा फटका भाजपला बसला.३३
मनोहर जोशी आिण दे व फडणीस वगळता ब तां श काळ महारा ावर ा णेतर ने ां नीच रा केले
आहे . १९९९ ा िनवडणुकीपूव िशवसेनेचे मु मं ी मनोहर जोशी यां ना पायउतार ायला सां गून,३४ ा
जागी नारायण राणे हा ब जन-मराठा चेहरा पुढे क न, िनवडणुकीत ब जन मतदारां ना आकिषत
कर ाचा य कर ात आला होता.३५ ब जन समुदाय हा महारा ा ा गुणसू ाचा एक भाग असून
ङ्ु गले-शा -आं बेडकर ही रा ातील समाज-सुधारक यीदे खील याचीच सा दे णारी आहे . लेवा पाटील या
ब जन शेतकरी जातीचे ितिनिध करणारे एकनाथ खडसे हे एक मह ाचे नेते होते आिण मु मं ी
दे व फडणवीस यां ा मंि मंडळात ां नी महसूल, उ ादन शु आिण कृषी अशी कॅिबनेट
मंि मंडळातील मह ाची खाती सां भाळली होती. दे व फडणवीस यां नी मु मं ी पदाची शपथ घेतली ा
वेळी, ‘‘मु मं ी आप ा समुदायाचा असावा, असे ब जन समुदायाला वाटते’’ असे सूचक व
एकनाथ खडसे यां नी केले होते.३६

२०१९ ा शेवट ा चार सभां म े तर राजकीय कथनावरची भाजपची पकड िनसटत चाल ाचे िदसून
येत होते. र कर ात आले ा िवरोधकां ा चार सभा णजे भाजप ा िनराशेचे अित उ टोक होते,
असेच णावे लागेल. मु तः अमोल को े आिण धनंजय मुंडे यां ा सभा र कर ात आ ा.
िवमानतळ शासन आिण नागरी हवाई उ ाण िवभाग यां ा महािनदे शकां नी पंत धान नर मोदी यां ा
मुंबई आिण पुणे येथील सभां ा सुर ेचे कारण दे त अमोल को े यां ना सभा र कर ास भाग पाडले.३७
तसेच ां ा इतर सभादे खील र कर ास भाग पाडले. चार मोिहमां ा शेवट ा ट ात, अमोल
को े यां ा िनयोिजत पाच सभां पैकी केवळ एकच सभा ां ना घेता आली.
मतदानास ारं भ
महारा ाम े चार सभा संपून िनवडणूक सु झाली. शहरी भागां पे ा ामीण भागां त मो ा माणावर
मतदान झा ाचे िदसून आले. २१ ऑ ोबर २०१९ रोजी मानसी फडके यां नी ‘द ि ंट’साठी िलिहले ा
वृ ानुसार - ‘पि म क ाण, अंबरनाथ, उ ासनगर, वस वा, पुणे कॅ ो े आिण कुलाबा या मतदार
संघां तील मतदानाची ट े वारी कमी झा ाचे उपल हं गामी आकडे वारीव न ल ात येते. मुंबईतील
कुलाबा या अिभजन मतदार संघात ४०.२ ट े इतके कमी मतदान झाले. मागील िवधानसभा िनवडणुकीत
हे माण ४६.२ ट े इतके होते, असे हं गामी आकडे वारीतून िदसून येते.’३८
को ापूरमधील करवीर नगर या मतदार संघात ८३.२० ट े इतके सवािधक मतदान झाले, तर
मतदानाची सग ात कमी ट े वारी णून कुलाबा मतदार संघाची नोंद कर ात आली.३९ िनवडणुकी ा
धामधुमीनंतर महारा िनवडणूक आयोगाने १५६ कोटी पयां ची रोकड ज केली; कत बजावताना दोन
िनवडणूक अिधकारी मृ ुमुखी पडले; िनवडणूक आयोगाला मतदान यं ां शी संबंिधत २६१ त ारी ा
झा ा. ां पैकी १५२ त ारी कॉं ेस प ाकडून, तर ८९ त ारी िशवसेनेकडून दाखल कर ात आ ा
हो ा. उव रत त ारी इतर प ां कडून दाखल कर ात आ ा हो ा. िवदभातील एक मोठी घटना आिण
काही िकरकोळ अनुिचत कार वगळता रा ातील मतदान शां ततेत पार पडले. मोश मतदार संघातील
ािभमानी प ाने पािठं बा िदलेले कॉं ेस-रा वादी कॉं ेसचे उमेदवार दे व भुयार यां ावर गोळीबार
कर ात येऊन ां चे वाहन जाळ ात आ ाचा आरोप भाजपचे मं ी अिनल बोंडे यां ा कायक ावर
कर ात आला. या घटनेदर ान झाड ा गेले ा दोन फैरींम े कोणीही जखमी झाले नाही.
अपे े माणे आिण ए झट पो ा अंदाजानुसार भाजप-िशवसेना िणत महायुतीलाच या िनवडणुकीत
ब मत िमळ ाची श ता िदसत होती. टाइ नाऊ ा अंदाजानुसार, महायुतीला २३० जागा, कॉं ेस
आिण रा वादी कॉं ेस या दोघां ना िमळू न केवळ ४८ जागा, तर १० जागा उव रत प ां ना िमळणार अस ाचे
भाकीत वतव ात आले होते.४० इं िडया टु डेने महायुतीला १८१, आघाडीला ८१, तर इतर प ां ना २६ जागा
िमळणार अस ाचा अंदाज वतवला होता.४१
िनवडणुकीनंतर लगेचच िदवाळी आली. िनवडणुकी ा िनकालाची वाट पाहणारे ेक प ाचे नेते,
उमेदवार, कायकत आिण प यां ना कोणाची िदवाळी साजरी होणार, याची उ ुकता लागून रािहली होती.
अथातच, भाजपला िवजयाची शंभर ट े खा ी होती, तर कॉं ेस-रा वादी कॉं ेसला िनदान स म िवरोधी
प णून अपेि त आकडा गाठ ाची आशा वाटत होती.

८
भाजपने खोदली तःचीच कबर
२२० जागां वर िवजय होणार अस ाचा िवश्वास मतदानाआधीपासूच भाजपला वाटत होता. मा िनकाल
हाती आला आिण भाजपला अ ा वाटे पयतदे खील मजल मारता आली नस ाचे झाले. २०१९ ा
िनवडणुकीत भाजपने १६४ जागा लढव ा आिण ां ना केवळ १०५ जागां वर समाधान मानावे लागले;
२०१४म े हीच सं ा १२२ इतकी होती.
िवधानसभे ा िनवडणुकीपूव िशवसेनेबरोबर युती कर ाव न भाजपम े दोन मत वाह अस ाचे
िदसून आले. प ाचे दे शा चं कां त पाटील यां ा नेतृ ाखाली असले ा पिह ा गटातील नेते सुधीर
मुनगंटीवार, िवनोद तावडे आिण एकनाथ खडसे यां चा िशवसेनेला सोबत घेऊन िनवडणूक लढव ास ती
िवरोध होता, तर दे व फडणवीस यां ा नेतृ ाखालील दु सरा गट िशवसेनेबरोबर असलेली तीस वषाची
भागीदारी कायम ठे वू इ त होता. िशवसेना हा भाजपचा नैसिगक िम प अस ािवषयी फडणवीस यां नी
िद ीतील क ीय नेतृ ाला राजी केले होते. दीघ वाटचाली ा ीने िशवसेनेला सोबत घेणे भाजपसाठी
फायदे शीर ठर ाची श ता होती. जर भाजप तं पणे िवधानसभे ा १४५ जागा िमळवू शकला नसता,
तर िशवसेनेबरोबर िनवडणूकपूव केलेली युती भाजपसाठी िनश्िचत फाय ाची ठ शकली असती.
‘िशवसेना’ आिण ‘भाजप’ हे दो ी प तं पणे लढले असते, तर ां ना एकि तपणे िमळू शकणार् या
भग ा िवचार वाहा ा मतां म े िवभागणी होऊन सरकार थापन कर ा ा ां ा इ े वर पाणी
िफर ाची श ता होती. या गो ीचा थेट लाभ कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस आघाडीला होऊन सरकार
थापन कर ाची संधी ां ना िमळू शकली असती.
िशवसेना आिण भाजप यां ामधील दरी वाढू न धमिनरपे तावादी प ां ना मुसंडी मार ास वाव िमळू
नये, असे फडणवीस यां ना वाटत होते, तर िगरीश महाजन, साद लाड, वीण दरे कर या भाजप ा ने ां नी
‘ब आराखडा’ तयार क न िम प िशवसेने ा िवरोधात श तेवढे बंडखोर उमेदवार उभे कर ास
१
सु वात केली होती. या खेळीमुळे िशवसेनेचा िव ार आपोआपच खुंटणार होता. भाजपने िशवसेने-
िवरोधात एकूण ६० बंडखोर उभे केले होते.
भाजप ा १६४ जागां पैकी १२५ ते १३५ जागां वरील उमेदवार िवजयी हो ाची आिण भाजपचा पािठं बा
असले ा ६० बंडखोर उमेदवारां पैकी २५ ते ३५ उमेदवार िवजयी हो ाची भाजपला अपे ा होती. बंडखोर
उमेदवारां ा सोबतीने सरकार थापन कर ाची भाजपला कदािचत आशा वाटत असावी. समजा,
भाजपला सरकार थापन कर ासाठीचा जादू ई आकडा गाठता आलाच नसता, तर िशवसेनेबरोबर युती
क न महारा ात सरकार थापन कर ाचा पयाय भाजपने तयार ठे वला होता. पु ा स ेत ये ासाठीची
फडणवीस यां ची ही हमखास योजना अस ाचे िदसून येत होते.
मु मं ां ा कायालयात
त: ा मु मं ी पदा ा कायकाळात दे व फडणवीस यां नी सरकारमधील आपले थान भ म
क न घेतले होते. रा ीय यंसेवक संघ आिण भाजप यां ा िवचार सरणीकडे झुकले ा ा ण
अिधकार् यां ची तः िनवड क न फडणवीस यां नी मह ा ा शासकीय पदां वर ां ची िनयु ी केली होती.
रा ीय यंसेवक संघ आिण भाजप यां ा कायक ाची ‘िवशेष सेवा अिधकारी’ णून िनयु ी क न
फडणवीस यां नी मु मं ी कायालयाचा िव ार केला होता. या िबगर शासकीय सेवा अिधकार् यां चे वेतन
आयएएस अिधकार् यां ा पातळीचे होते. मुंबईतील चचगेट आिण न रमन पॉईंट यां सार ा उ ू
प रसरां त या अिधकार् यां ा िनवासाची सोय कर ात आली होती. इतकेच न े , तर ां ासाठी
चालकासह वाहन व थादे खील कर ात आली होती. रा वादी कॉं ेसचे आमदार जयंत पाटील यां नी १६
माच २०१६ रोजी िवधानसभेत ओएसडी अथात िवशेष सेवा अिधकार् यां िवषयीचा उप थत केला होता
आिण या अिधकार् यां चे वेतन मु मं ां ा वेतनापे ाही जा अस ाचे ां नी सां िगतले होते.२ शासकीय
व थेत कर ात आले ा खासगी अिधकार् यां ा या भरतीमुळे, आयएएस अिधकारी आिण िवशेष सेवा
अिधकारी यां ात आतले-बाहे रचे (शासकीय अिधकारी-िबगर शासकीय िवशेष सेवा अिधकारी) असा संघष
िनमाण होऊन शासकीय कामां वर याचा उलटा प रणाम होताना िदसून आला होता. एका व र आयएएस
अिधकार् याने३ लेखकाला सां िगतले की, तथाकिथत अथत असले ा तीन ीं ा िनयु ीचा ाव
ां ना अथमं ां ा कायालयात ा झाला होता. ‘‘ ा ावात तीन लाख पये मािसक वेतन आिण अ
सुिवधां ची मागणी कर ात आली होती. रा ा ा मु सिचवां चे मािसक वेतन अ सुिवधां सह पावणेदोन
लाख पये अस ाचे ही फाईल घेऊन येणार् या ीला आ ी सां िगतले. खासगी अिधकार् यां ना तीन
लाख पये मािसक वेतन िद ास तो ां ा दजा ा आयएएस अिधकार् यां चा अपमान ठरणार अस ाची
बाबही आ ी नजरे स आणून िदली. असे असूनही अथमं ालया ा कायालयाने तीन लाख पये मािसक
वेतन दे ासाठी आ ह धरला होता’’.
या व र अिधकार् याने आपले नाव न सां ग ा ा अटीवर अशीही मािहती िदली की, बैठकां म े कुणी
‘‘प ा ा धोरणाशी सुसंगत नसणारे काही बोलले, तर पुढील बैठकी ा वेळी ा िविश अिधकार् याला
बोलवले जात नसे. या शासकीय बैठकां ना हे खासगी ओएसडी अथात िवशेष सेवा अिधकारी उप थत राहत
असत. त: ा सेवेिवषयी कोणतीही शपथ न घेतले ा या खासगी अिधकार् यां ना शासना ा अनेक गु
गो ी मािहती होत अस ाची आ ाला भीती वाटत असे. कारण ते केवळ प आिण ी यां ा तीच
बां िधलकी मानून काम करत होते. आ ी मा कोणताही प िकंवा कुठलीही ी यां ा पलीकडे
जाऊन, केवळ शासनासाठी काम करत होतो. आमची बां िधलकी शासनाशी होती; कुठला िविश प वा
ीशी न ती; आ ी िनयमावलीशी बां धले गेलो होतो’’.
लेखकाने या व र अिधकार् याशी केले ा बातचीतीनुसार, सग ा फाई मु मं ी कायालयापयत
िफ न येत असत. ‘वरती नर आिण खाली दे व ’ असे चार मोिहमेचे घोषवा होते४ आिण ा माणेच
सव घडत होते. मु मं ी कायालयाचा सहावा मजला ेका ा हालचालीिवषयी कायमच सतक आिण
जाग क होता. ेक मं ाचे आिण सिचवां चे तपशील मु मं ां पयत जात होते. ामुळे ाभािवकपणे
मु मं ी कायालय स म झाले असले, तरी कॅिबनेट आिण मंि मंडळ यां ची लोकशाहीवादी काय णाली
मा कमकुवत झाली.
कॉं ेस प ाला सोडिच ी दे त भाजपम े दाखल झालेले राधाकृ िवखे पाटील सरकार ा शेवट ा
ट ातील कायकाळात गृहिनमाण मं ी णून कायरत होते. गृहिनमाण िवभागातील एका सू ाने
सां िगत ानुसार,५ िवखे पाटील यां नी एकदा सिचवां कडे एका िविश गृह क ाची फाईल मािगतली. ा
वेळी ती फाईल सहा ा समज ावरील मु मं ी कायालयात अस ाचे ां ना सां ग ात आले. यावर,
फाईलला मा ता दे ापूव िकंवा ित ावर कोणताही शेरा मार ापूव फाईल एकदा बघायची अस ाचे
िवखे पाटील यां नी सिचवां ना सां िगतले. ावर फाईल अ ंत मह ाची अस ाने ती दे णे श नस ाचे
िवखे यां ना सां ग ात आले. िवखे यां नी या िवषयी आ ह धर ानंतर सिचवां नी मु मं ी कायालयाकडे
िवचारणा करणार अस ाचे सां िगतले. मा मु मं ी कायालयाकडून परत आले ा फाईलवर
मु मं ां ची मा ता अस ाचा शेरा दे ात आलेला होता.
हे पा न िवखे यां ना ध ा बसला. मा ां ापुढे कोणताही पयाय िश क रािहला न ता. ां नी ती
फाईल न पणे परत केली आिण आप ा सुस कायालयात ते िन ीय बसून रािहले. इतरही अनेक मं ी
फाईलिवना रका ा असले ा टे बलकडे पाहत, आप ा कायालयात केवळ बसून राहत. सू ाने
सां िगत ानुसार, ही गो बराच काळ घडत होती. ामुळे काही मं ां नी तर मं ालयात येणेदेखील सोडून
िदले होते.६
सू ाने पुढे सां िगत ानुसार,७ फडणवीस यां ा कायकाळात कॅिबनेट बैठकी ा लोकशाही
काय णालीिवषयी मत मां डताना, िशवसेनेचे मं ी सुभाष दे साई यां नी, फडणवीस आप ाला बैठकीम े
कधीच बोलून दे त नस ाचा आप ा एका न ा सहकार् याकडे दावा केला. कॅिबनेट बैठकीचा संपूण
अजडा ते तःच वाचत असत आिण संबंिधत िवभागा ा मं ां ना ा िवषयी मत कर ाची संधी
िचतच िमळत असे, असे दे साईंनी सां िगत ाचे या सू ाने सां िगतले. याचबरोबर िवरोधी मते दाबली जात
असत आिण अनेक वेळा एकतफ िनणय घेऊन बैठक लगेचच आटोपती घेतली जाई, असेही दे साईंनी
सां िगत ाचे या सू ाने नमूद केले.
कोण ाही िवभागा ा मं ाने त: ा जोरावर एखादे काम हाती घेत ास, ाचे ेय घे ाची िकंवा
एखा ा िवभागाने हाती घेतले ा एखा ा क ाब ल सार मा मां शी थेटपणे बोल ाची परवानगी
संबंिधत िवभागातील अिधकार् यां ना िचतच िदली जात अस ाचेही या सू ा ा ऐिकवात होते, असे ाने
सां िगतले. सू ाने पुढे सां िगत ानुसार, सव मह ाचे िनणय घे ाचा िवशेष ह केवळ मु मं ां नाच
होता. ‘जलयु िशवार अिभयान’ हा महारा ातील जलसंवधनासाठीचा उप म आधी पंकजा मुंडे हाताळत
हो ा. मा ां ाकडून हे खाते काढू न घेऊन दु सरे मं ी राम िशंदे यां ाकडे ते दे ात आले.८ उ व
ठाकरे यां ा मंि मंडळात मा सग ां ना बोल ाची संधी िदली जात अस ाची, तसेच ेक जण आपले

मत मां डू शकत अस ाची मािहती अलीकडे च या सू ाने लेखकाला िदली. ‘‘उ व ठाकरे हे अ ंत संयमी
ोते आहे त आिण कॅिबनेटमधील सहकार् यां साठी हा एक सुखद आ याचा अनुभव आहे . आप ा क ना
आिण िवचार इतरां वर न लादता, कॅिबनेटमधील मं ां ना आपाप ा िवभागाचे िनणय घे ाचे ातं ठाकरे
यां नी िदले आहे . ामुळे आतापयत तरी त: ा कामात मु मं ां चा िकंवा मु मं ी कायालयाचा
ह ेप होत अस ाचा अनुभव मं ां ना आलेला नाही. सामा शासना ित र अ कोणतेही
मह ाचे खाते ां नी तःकडे ठे वलेले नाही.’’९
मु मं ी पदासाठी दे व फडणवीस यां ना कोणीही धक नस ाचे भाजप ा एका े ने ाने१०
लेखकाला सां िगतले. फडणवीस पिह ा मां कावर होते, असे धर ास पुढील ी थेट दहा ा
मां कावर अस ाचे या ने ाने सां िगतले. ‘‘फडणवीस अितशय शारीने चाली खेळले. शरद पवार यां नी
प ास वषा ा राजकीय कारिकद त जे कमावले आहे , ते फडणवीस यां नी पाच वषा ा कायकाळात सा
केले आहे . ां नी प तशीरपणे िवरोधकां ची तोंडे बंद केली आहे त’’ असे हा नेता णाला.
पूव कॉं ेसम े असलेले िवधान प रषदे चे सद नारायण राणे यां नी िवधान प रषदे ा पिह ाच
भाषणात मु मं ी दे व फडणवीस आिण ां चे सिचव वीण परदे शी यां ावर टीका क न, ते
पंचतारां िकत हॉटे लम े बसून अनेक आिथक वहार करत अस ाचा आरोप केला होता. ‘‘िवधानसभे ा
आगामी अिधवेशनात मु मं ी दे व फडणवीस यां ा िवरोधातील आणखी ोटक पुरावे सादर करणार
अस ाचे राणे यां नी जाहीर केले होते. मा काय झाले? पुढील काही िदवसां तच माजी मु मं ी नारायण
राणे भाजपम े दाखल हो ासाठी हताशपणे िवनवणी क लागले. कारण राणिवरोधात सरकारी आिथक
चौकशीचा ससेिमरा सु झाला’’ असे भाजप ा या े ने ाने सां िगतले.११
सू ा ा मािहतीनुसार, अशाच कारची ूहरचना१२ रा वादी कॉं ेसचे नेते छगन भुजबळ यां ा
बाबतीत आख ात आली होती. भुजबळ यां नी फडणवीस सरकरवर सडकून टीका केली होती. मा
आिथक गैर वहार करणी ां ची रवानगी अ ावधीतच आथर रोड कारागृहात कर ात आली.
स वसुली संचालनालयाने बजावले ा नोिटसीब ल ा आधी ा करणात यावर सिव र चचा कर ात
आली आहे .
केवळ िवरोधकां नाच न े , तर स ेत असले ा प ातील ने ां नादे खील अशाच प तीने शां त कर ात
आ ाचे िदसून येते. े नेते एकनाथ खडसे फडणवीस सरकारम े अितशय मह ा ा आिण
अिधकारा ा पदां वर होते. महसूल, कृषी, अ सं ाक अशी मह ाची खाती ां नी सां भाळली होती, पण
मु मं ी पदाची आकां ा बाळगणार् या खडसवर महारा औ ोिगक िवकास महामंडळा ा पु ातील
भूसंपादन घोटा ाचा ठपका ठे वून ां ना राजीनामा दे ास भाग पाड ात आले. कोणी ां चे काहीही
िबघडवू शकणार नस ाचा िवश्वास ां ना वाटत होता. कारण फडणवीस खडस ाच तालमीत तयार
झाले होते.१३ मा हा खडसचा गैरसमज होता. खडसे यां ना सरकारमधून ा प तीने बाहे र काढले गेले, ते
ां ासाठी पूणत: अनपेि त होते. भाजप सरकार ा पाच वषा ा कायकाळात खडसे त ल चार वष
स ेतून बाहे र रािहले. खडसे यां चा पुनरागामनाचा माग खडतर कर ात आला. ही सगळी मािहती रा वादी
कॉं ेस ा एका े ने ाने लेखकाला िदले ा मुलाखतीत सां िगतली आहे .१४
रा ा ा िवधान प रषदे चे िवरोधी प नेते, रा वादी कॉं ेसचे िवधान प रषदे चे आमदार धनंजय मुंडे यां नी
भाजप-िशवसेने ा १६ मं ां वर ाचाराचे आरोप केले होते. मा मु मं ी फडणवीस यां नी खडसे
वगळता इतर सव मं ां ना ीन चीट िदली. मु मं ी फडणवीस ा प तीने आिण ा वेगाने ेकाला
ीन चीट दे त होते, ते पाहता, ‘ ीन चीट दे णारे मु मं ी’ असे ां ना िवनोदाने टले जात होते. ही
मािहतीदे खील या े ने ाने िदली.१५
लेवा पाटील या मु त: शेतकरी समुदायाचे ितिनिध करणारे ६७ वष य एकनाथ खडसे यां चा उ र
महारा आिण िवदभातील काही भागां त बराच भाव होता. िवरोधी प नेते असताना खडसे यां नी कॉं ेस
आिण रा वादी कॉं ेस सरकारला कायमच उघडे पाडून कॉं ेस-िवरोधी वातावरण तयार कर ाचे काम
सात ाने केले होते. ाचा चां गला उपयोग भाजपला २०१४म े सरकार थापन कर ासाठी झाला होता. हे
सवदे खील या े ने ाने नमूद केले.
प ातील मतभेद
एकनाथ खडसे यां ना महारा ातील भाजप नेते मोद महाजन आिण गोपीनाथ मुंडे यां ासोबत दीघ
काळ कामाचा अनुभव आहे . २०१४ ा महारा िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी एकनाथ खडसे हे

प ातील आिण अनुभवा ा े तेनुसार मु मं ी पदाचे अपेि त उमेदवार होते. मा आप ा टीमचा
भिव ातील सद णून पंत धान नर मोदी यां नी मु मं ी पदासाठी त ण नेते दे व फडणवीस यां ची
िनवड केली. या िनणयामुळे खडसे नाखूश होते; कोण ाही खा ाचा कारभार ीकार ास ते तयार
न ते. मा खु जे. पी. न ा यां नी ां चे मन वळवले आिण ां ाकडे अनेक मह ाची खाती सुपुद केली.
खडसे यां ा जवळ ा ोतां नी िदले ा मािहतीनुसार, खडसे यां चा मंि मंडळातील सहभाग मु मं ी
फडणवीस यां ना अिजबात चला न ता. ां ना तःची एक फळी तयार करायची होता. णून खडसे
यां ा िवरोधातील बात ा मा मां म े पेर ा गे ा. खडसे यां नीदे खील या गो ीचा अनेकदा जाहीर
उ ेख केला होता. िदवंगत नेते गोपीनाथ मुंडे यां ा ज िदनािनिम काही काळापूव गोपीनाथ गडावर
आयोिजत काय मात खडसे यां नी फडणवीस यां ावर थेट ह ा चढवला आिण फडणवीस यां ना भाजपचे
दे शा पद िमळवून दे ात आपण मह ाची भूिमका पार पाडली अस ाचे सां िगतले.१६ ही सगळी
मािहती खडसे यां ा जवळ ा ोतां नी लेखकाला िदली.
खडसे िनराश मनः थतीत असताना ां नी लेखकाला पुढील संग अनेकदा सां िगतला आहे १७ - ‘‘एक
िदवस गोपीनाथ मुंडे दे व फडणवीस यां ना घेऊन मुंबईतील मा ा िनवास थानी आले. मुंडे यां नी मा ा
घरी ये ाची ही काही पिहलीच वेळ न ती. मुंडे साहे बां ना वाटले की, ते मला फोन क न मा ा घरी
रा ीचे जेवण करायला येत असत. मा ा आचार् या ा हातचे जेवण ां ना फारच आवडत असे. ामुळे ा
िदवशीदे खील मुंडे नेहमी माणेच मा ा घरी जेवायला आले असतील, असे मला वाटत होते. मा मुंडे
साहे बां नी मला अचानकपणे सां िगतले की, ‘आप ाला दे व फडणवीस यां ना महारा भाजपचे अ
करायचे आहे .’ ा वेळी मी खूप आ यचिकत झालो आिण गोंधळू नदे खील गेलो. कारण सुधीर मुनगंटीवार
यां ची महारा ा ा अ पदी नुकतीच िनवड कर ात आली होती आिण ते प ासाठी अितशय चां ग ा
कारे काम करत होते. आमची काहीही त ार न ती. ा वेळी ‘का?’ असे मी मुंडे साहे बां ना िवचारताच ते
णाले की, ‘दे व फडणवीस त ण आहे त आिण आप ाला ां ाकडे मोठी जबाबदारी ायला हवी’.
महारा ातील भाजप ा वेळी दोन गटां त िवभागला गेला होता. ां पैकी एक गट गोपीनाथ मुंडे यां ना
मानणारा होता, तर दु सरा िनतीन गडकरी यां ाबरोबर जाणारा होता. सुधीर मुनगंटीवार हे िनतीन गडकरी
यां चे िनकटवत य होते आिण ामुळे ब धा कोणतेही ठोस आिण खा ीशीर कारण नसताना गोपीनाथ मुंडे
यां ना मुनगंटीवारां ना बाजूला सारायचे होते.
‘‘मी दोन िमिनटे शां त बसून रािहलो. मी माझे गु गोपीनाथ मुंडे साहे ब यां चा श पाळू की मुनगंटीवार
यां ा समथनात काही बोलू, अशी माझी ि धा मन: थती झाली. वैय क ा हे घडवून आणणे
मा ासाठी फारच कठीण होते. खरे तर हे मा ासाठी धमसंकटच होते’’
हा अितशय मह ाचा िवषय अस ाने ाब ल नंतर सिव रपणे चचा कर ािवषयी खडसनी मुंडे
यां ना सुचवले. ‘‘मा मुंडेजी यां नी माघार न घेता मा ा टे िलफोन ऑपरे टरला प ाचे अ राजनाथ िसंह
यां ना ताबडतोब फोन लाव ास सां िगतले. िवरोधी प नेता णून आिण भाजपमधील े नेता णून
मा ा श ाला िद ीम ेदेखील िकंमत होती आिण गोपीनाथ मुंडेजी यां ना ही गो चां गलीच ठाऊक होती.
नाहीतर ां नी तःच भाजपचे रा ीय अ राजनाथ िसंह यां ाशी थेट संवाद साधला असता. मा गोळी
झाड ासाठी ां नी मा ा खां ाची िनवड केली. थो ाच वेळात िद ीला फोन लाव ात आला आिण
राजनाथ िसंहजी बोलत अस ाचा िनरोप िमळाला. मी ां ना अिभवादन क न दे व फडणवीस यां ना
महारा ाचे भाजपचे अ कर ाची िवनंती केली’’ असे खडसे यां नी सां िगतले.
खडसे पुढे णाले, ‘‘राजनाथ िसंह हे प ातील अितशय े आिण िततकेच चाणा नेते अस ाने
ां नी काहीतरी गडबड अस ाचे ओळखले आिण या संदभात नंतर चचा कर ािवषयी सां गून २०१४ ा
िवधानसभा िनवडणुकी ा पा भूमीवर दे व फडणवीस यां ना महारा ाचे अ पद दे ािवषयी ा
मा ा मताबाबत िवचारणा केली. ा वेळी गोपीनाथ मुंडे मा ा अगदी शेजारी बसलेले अस ामुळे मी
िसंह यां ना खरे उ र दे ऊ शकलो नाही आिण काही सेकंद थां बून मी ां ना ‘हो’ असेच उ र िदले.
‘‘संवाद संपला. राजनाथ िसंह मला फोन क न ां चा िनणय कळवणार अस ाचे मी गोपीनाथ मुंडे
आिण दे व फडणवीस यां ना सां िगतले; पण मुंडेजी यां चा भाव वेगळा होता. ां ना काम फ े करायचे
होते. ां नी मा ा आचार् याला ां ा आवडीची भाजी करायला सां िगतली आिण ते मा ा घरीच जेवणार
अस ाचे सां िगतले. मला नकार दे णे अवघड होते. तासाभरानंतर िद ीव न पु ा फोन आला आिण
राजनाथ िसंह यां नी मला माझा अंितम िनणय िवचारला. मी मगाशी सां िगत ा माणे, दे व फडणवीस यां ना

होकार दे ािशवाय मा ाकडे पयाय न ता. २०१४ ा िवधानसभा िनवडणुकीत फडणवीस पंत धान
नर मोदी यां ा अिधक संपकात आले. ामुळे साहिजकच पंत धान मोदीं ा नजरे त मु मं ी पदासाठी
फडणवीस बसले होते. िविधमंडळा ा ने ां ची अंितम िनवड करताना भाजप ा आमदारां चे मत िवचारात
न घेता फडणिवसां ना मु मं ी पदाची उमेदवारी दे ाचा एकतफ िनणय घे ात आला; प ात े
असूनही मला डावल ात आले’’ असे खडसे णाले.
दे व फडणवीस यां ना भाजपचे दे शा कर ाची मोठी िकंमत खडसना मोजावी लागली अस ाचे
गोपीनाथ गडावर झाले ा सभेत मनातील खदखदणार् या भावना करताना खडसनी सां िगतले.१८
इतरां ना मदत क नही २०१९ ा िनवडणुकीत ां ना ितकीट नाकार ात आले. यामुळे ां ा समुदायात
असंतोष िनमाण झाला. ां ा जागी ां ा क ा रोिहणी खडसे यां ना भाजपकडून मु ाईनगर
िवधानसभा मतदार संघातून शेवट ा णी ितकीट दे ात आले. मा िशवसेनेचे बंडखोर, अप उमेदवार
चं कां त पाटील यां ाकडून १९५७ मतां नी रोिहणी खडसे यां चा पराभव झाला. आप ा पारं प रक मतदार
संघात झालेला त: ाच मुलीचा हा पराभव एकनाथ खडससाठी िज ारी लागणारा होता.
मुंबईतील ताडदे व भागातील एम. पी. िमल कंपाऊंड येथील पुनिवकास क ातील घोटा ात सहभाग
अस ाचा आरोप असलेले घाटकोपरचे आमदार आिण गृहिवकास मं ी काश मेहता यां नादे खील भाजपने
ितकीट नाकारले. घाटकोपर पूव मतदार संघातून काश मेहता यां ाऐवजी भाजपचे ीमंत नगरसेवक
पराग शहा यां ना ितकीट दे ात येणार अस ाचे जाहीर होताच, मेहता यां ा समथकां नी शहा यां ा
गाडीची तोडफोड केली. उ ादन शु आिण ऊजा मं ी चं शेखर बावनकुळे यां नादे खील ितकीट
नाकार ात आले. चं शेखर बावनकुळे हे िवदभातील डझनभरापे ा जा िवधानसभा मतदार संघां त
ाब असले ा तेली समुदायाचे नेते आहे त. चं शेखर बावनकुळे यां ना ितकीट नाकारणे, ही भाजपची
खूप मोठी चूक अस ाचे आिण या एका चुकीमुळे िवदभातील आठ जागां वर भाजपचे नुकसान झा ाचे
भाजपचे नेते खासगीत बोलत होते. यामुळे आधी प ाचे वच असले ा िवदभात भाजपची कामिगरी
फारच सुमार झाली.
सामािजक ाय व सबलीकरण रा मं ी असलेले पु ाचे िदलीप कां बळे यां नादे खील २०१९ ा
िनवडणुकीत उमेदवारी दे ात आली नाही. म िव ी परवाना दे ासाठी लाच मािगत ासंदभातील
करणात कां बळे यां चे नाव आले. कां बळे यां नी फसवणूक के ाचा दावा क न या करणाची चौकशी
कर ाची मागणी करत एका ापार् याने ायालयात धाव घेतली. उ ायालया ा औरं गाबाद
१९
खंडपीठा ा आदे शानुसार पोिलसां नी कां बळिव गु ा नोंदवला.
भाजपचे व र नेते िवनोद तावडे यां ाकडे शालेय िश ण, उ िश ण व तं िश ण यां सार ा
खा ां ची जबाबदारी होती. तेदेखील २०१४म े मु मं ी पदासाठी इ ु क उमेदवार होते. २०१४म े
िवनोद तावडे बोरीवली मतदार संघातून िनवडून आले होते. मा कोण ाही कारणािशवाय ां नादे खील
२०१९म े ितकीट नाकारले गेले. आपण प ाचा िनणय ीकारत असून प ा ा नकारासंदभात
आ परी ण करणार अस ाचे, पण ाचबरोबर प ानेदेखील त: ा िनणय ि येब ल िवचार
कर ाची गरज अस ाचे मत िवनोद तावडे यां नी दु :खद भावनेने प कार प रषदे त२० केले. िवनोद
तावडे यां ा जागी फडणवीस यां चे िनकटवत य असलेले वरळीचे सुनील राणे यां ना उमेदवारी दे ात
आली. ा वेळी, थािनक उमेदवाराऐवजी बाहे रील ीला उमेदवारी िद ाब ल भाजप ा थािनक
कायक ानीदे खील आपली नाराजी क न राणे यां ा उमेदवारीला िवरोध दशवला होता.
भाजपने जनसमा ां चा पािठं बा असले ा आप ा ने ां नाच केवळ बाजूला केले असे नाही, तर िवरोधी
प ातील मात रां नाही आप ात सामील क न घेतले. पंत धान नर मोदी ेक िनवडणुकी ा चार
सभेत गां धी आिण पवार या कुटुं बां ा राजकीय घराणेशाहीवर टीका कर ास िवसरत नसत. तथािप,
लोकसभा िनवडणुकी ा वेळी ां ाच प ाने िवरोधी प ातील अनेक राजकीय घरा ां ना एकापाठोपाठ
एक आप ा प ात सामील क न घेतले. अहमदनगरमधून राधाकृ िवखे पाटील यां चे पु सुजय िवखे
पाटील, सोलापूरमधून रणिजतिसंह आिण िवजयिसंह मोिहते पाटील हे िपता-पु , नािशकमधून वीण अजुन
पवार यां ा क ा भारती पवार अशा अनेक ने ां ना भाजपने आप ा प ात खेचून आणले.
िवरोधी प ातील ने ां ना आप ात सामील क न घे ाची हीच रणनीती भाजपने िवधानसभा
िनवडणुकीतही कायम ठे वून नवी मुंबईतील संदीप आिण संजीव नाईक यां ासह ां चे वडील गणेश नाईक
यां ना प ात सामील क न घेतले. तसेच अहमदनगरमधून मधुकर आिण वैभव िपचड या िपता-पु ां ना, तर

उ ानाबाद येथील राणा जगिजतिसंह पाटील आिण प िसंह पाटील यां ना प ात आणले.
िवरोधी प ातील नेते आिण िव मान आमदार यां ा भाजपम े मो ा माणात होत असले ा
आगमनाचा भाजपवर िवपरीत प रणाम झा ाचे मुंबई महानगर पािलकेचे उपमहापौर आिण भाजपचे े
नेते अ ण दे व यां नी सां िगतले.२१ ां ा मते, प ाशी िन ा बाळगणारे नेते आिण प ासाठी झटणारे
कायकत या तोडजोडीमुळे िनराश झाले. प रणामी, भाजपम ेदेखील ‘आयाराम गयाराम’ सं ृ ती
जोपासली जात अस ाचा चुकीचा संदेश जनमानसात पोहोचत होता आिण ामुळे भाजप ा मतदाराला
प परका वाटू लागला होता, असे दे व यां नी नमूद केले.
भाजप ा पराभवाला भाजप सरकारचा गिव पणा कारणीभूत अस ाचे मत एकनाथ खडसे यां नी
केले. ‘‘जनतेला ां चा गिव पणा आवडला नाही. सरकार चालव ासाठी जनतेने ां ना िनवडून िदले होते;
ित ावर रा कर ासाठी िकंवा ित ावर ह गाजव ासाठी न े . भाजपने आप ा चार
मोिहमेतदे खील िवकासा ा मु ावर ल कि त केले नाही; इतर प ां वर केवळ आरोप- ारोप
कर ातच ध ता मानली. हीच गो भाजप ा अंगलट आली’’ असे खडसे णाले.२२
ां नी पुढे सां िगतले की, भाजप सरकारने ा ३५ हजार कोटी पयां ा कृषी कज माफी योजनेला
मा ता िदली होती, ती ‘छ पती िशवाजी महाराज शेतकरी स ान योजना’ ात २० हजार कोटी
पयां ची होती. नागपूर आिण मुंबई या शहरां ना जोडणार् या समृ ी महामाग या ५५ हजार कोटी पयां ा
महामाग क ा ा बात ा, तसेच मुंबई मेटो आिण नवी मुंबईतील िवमानतळ हे क अशा सग ा
गो ी सरकारिवषयी सकारा क वातावरण िनमाण कर ात अपयशी ठर ा. फडणवीस सरकारला पाच
वषा ा कायकाळात अनेक आं दोलनां ना तोंड ावे लागले. मराठा, दिलत आिण धनगर या समुदायां नी
केलेली आं दोलने सग ां त मोठी होती. जवळपास चार वष िनदशने करणार् या मराठा समुदायाला शां त
कर ासाठी सरकारने ‘सामािजक आिण आिथक ा मागास’ या वगवारीनुसार िश ण आिण सरकारी
नोकर् या या दोन िठकाणी १६ ट े आर ण दे ाचे िवधेयक मंजूर केले. ानंतर मुंबई उ ायालया ा
२३
आदे शानुसार या माणात घट करत आणखी एक िवधेयक मंजूर कर ात आले. ा ा प रणामा व,
इतर मागासवग यां ा गटां त ुवीकरण होऊन लवकरच धनगर समुदायाने आं दोलनाचा झडा फडकवला.
फडणवीस सरकार ा कायकाळात, २०१७म े पुणतां बा येथे शेतकर् यां नी आं दोलन केले.२४ क
सरकार ा कृषीिवरोधी धोरणाचा फटका महारा ातील फडणवीस सरकारला बसला आिण या सरकार ा
पु ा स ेत ये ा ा संभा आशादे खील धूसर झा ा. शेतकरी दु ाळा ा सावटाखाली आले होते.
ां ना आप ा कृषीमालाची यो िकंमतदे खील िमळत न ती. यामुळे सरकार-िवरोधातील असंतोष वाढत
गेला. र ावर दू ध ओतून आिण भा ा फेकून दे त आं दोलकां नी आपला असंतोष केला. समाजाचा
कणा असलेला बळीराजा या सरकारपासून दू र चालला होता. ‘हे सरकार आपले आहे ’ अशी भावना
शेतकर् यां ा मनात िश क रािहली न ती.
महारा ातील सगळी स ा केवळ एका ी ा हातात एकवटली होती आिण ती ी णजे,
महारा ाचे मु मं ी, दे व फडणवीस. इतर मं ां चे स मीकरण होऊ िदले गेले नाही. इतकेच न े , तर
प आिण सरकार या दो ी गो ींचा कारभार केवळ एकच ी सां भाळत होती. खरे तर महारा भाजपचे
तं अ होते. मा कोणतेही मह ाचे िनणय घेऊ दे ाचे ातं ां ना रािहले न ते. अगदी िज ा
आिण तालुका या पात ां वरील भाजप अ ां ची िनवड कर ाचे िनणयदे खील मु मं ां ा वषा
बंग ाव नच घेतले जात.
ात रा सरकार आिण स ाधारी राजकीय प या दोघां नी तं पणे आपले काम करणे अपेि त
असते. मा जी प र थती िनमाण झाली होती, ामुळे प ाचे जाळे अधू झाले. प ाचे स े कायकत
प ापासून दू र गेले. प ाचे जाळे िव ार ासाठी प ातील कायक ाना ो ाहन िमळत न ते.
िनवडणुकीपूव हा प ासाठी मोठा ध ा होता.
िनवडणुकी ा काळात भाजपने२५ आप ा ४० ार चारकां ची एक यादी जाहीर केली, परं तु प ातफ
थािनक ने ां ना अगदी िचतच चार सभेत बोल ासाठी बोलवले जात होते. क ीय मं ी िनतीन गडकरी
यां नी काही सभां ना उप थती लावली खरी, मा ां नी काही िवशेष उ ाह दाखवला नाही. भाजपचे
दे शा चं कां त पाटील हे पु ातील त: ा कोथ ड मतदार संघा ा चारात होते. भाजप ा
चारासाठी ते अगदी आप ा शेजार ा मतदार संघातदे खील गेले नाहीत. असे यापूव कधीही झाले न ते.
िदवंगत नेते गोपीनाथ मुंडे आिण भाजपचे आधीचे दे शा संपूण महारा भर चार कर ासाठी िफरत

असत. ‘आपण कोण ाही िनवडणुका िजंकू शकतो’ याची खा ी अस ामुळेच मोदी-शहा यां ना थािनक
नेतृ ाला ाधा दे ाची गरज कदािचत वाटली नसावी.
चारातील ‘मी पु ा येईन’ या घोषवा ाचा उलटा प रणाम झा ाचे िदसून आले. कारण या व ाला
अहं काराचा दप येत होता. अशा कारचा संदेश जनमानसापयत पोहोचव ाला मु मं ी कायालयातील
अिधकार् यां चादे खील िवरोध होता. अपे े माणे ही घोषणा जनते ा पसंतीस उतरली नाही. हे घोषवा
णजे रा ा ा कानाकोपर् यापयत पोहोचलेला एक िवनोद ठरला. अनेक चुकी ा कारणां मुळे समाज
मा मां वरदे खील या घोषवा ाने सग ां चे ल वेधून घेतले.
तः िनवडले ा काही प कारां ना फडणवीस जोपासत अस ा ा बात ा येत हो ा. ‘ल र-ए-
दे व ’ िकंवा ‘नागपूर गँग’ या नावाने प कारां चा हा कंपू ओळखला जात होता. कारण यां तील ब तां श
प कार फडणवीस यां ा गावचे, णजे नागपूरचे होते.२६ या िविश लोकां नी िदलेले स े आिण िदलेली
मािहती या ा पलीकडे फडणवीस काहीही पाहत न ते. या िविश प कार चमू ा मािहतीजालात
अडकून ते गाफील रािहले. आप ा साहे बां ची मज राख ासाठी या ठे वणीत ा प कारां कडून केवळ
चां ग ा बात ा साहे बां ना सां िगत ा जात हो ा. स क ीकोनासाठी आव क वाईट बात ा मा
दाब ा जात हो ा. कोणताही मोठा िनणय घेताना कॅिबनेटमधील सहकार् यां शी स ामसलत िकंवा
िवचारिविनमय केला जात न ता.२७
कृषी कजमाफी योजनेची घोषणा मु मं ां नी आं दोलकां ा समोर म रा ी केली. ा वेळी रा ाचे
कृिषमं ी पां डुरं ग फुंडकर मा उप थत न ते. या संदभात पां डुरं ग फुंडकर यां ना िति या िवचारली
असता, अशा कारचा कोणता िनणय झा ाची मािहती ां ना न ती. फडणवीस यां ा कारिकद ची
सु वात उ म झाली होती, मा मंि मंडळातील आप ा सहकार् यां चा िव ास कमाव ात ते अयश ी
ठरले. कॅिबनेटमधील अ ंत अनुभवी मं ां ना ां नी दू र सारले, पण सरकार चालव ासाठी आिण
कोण ाही संकटा ा िकंवा अडचणी ा वेळी िनणय घे ासाठी अनुभवी ींची गरज असते. मराठा
आर णासाठी झाले ा आं दोलनावेळी दे व फडणवीस यां ा मु मं ी पदाला धोका िनमाण झाला होता
आिण ते असहाय झाले होते. आं दोलकां ना हाताळणे ां ना कठीण जात होते. कोपड बला ार
करणातील पीिडतेला ाय िमळावा, मराठा समुदायाला सरकारी नोकरीत आिण सरकारी आिण
अनुदािनत िश ण सं थां म े १६ ट े आर ण िमळावे, अनुसूिचत जाती आिण जमाती काय ात दु ी
ावी अशा मराठा समुदाया ा िविवध माग ा हो ा. पाटीदार समुदायाने गुजरातम े आं दोलन केले
होते, ा वेळी मु मं ी आनंदीबेन पटे ल यां ना हटव ात आले होते. या पा भूमीवर महारा ातदे खील
अशाच कारे पावले उचलली जा ाची श ता होती.२८
या सव घटकां चा सरकारवर नकारा क प रणाम झाला. आयएएस अिधकारी आिण िवशेष सेवा
अिधकारी यां ातील खटके वाढत गेले. ामुळे िनणय घेतले गेले, तरीही अंमलबजावणी कुचकामी झाली.२९
िविवध िवभागां म े सम याचा अभाव होता. ातून अनेक वादं ग िनमाण झाले. कृषी कजमाफी
योजनेसंदभात सरकारने सुमारे वीसपे ा जा आदे श काढले. मा या आदे शां म े एकवा ता न ती.३०
२ िडसबर २०१७ रोजी ‘वीक’ या सा ािहकात ानेश जठार यां नी केले ा वाताकनानुसार, रा
सरकारची कृषी कजमाफी योजना णजे बँकां ा घोटा ाचा समावेश असलेला मोठा ाचार
अस ाचा आरोप माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण यां नी केला होता. चौदा लाख ‘खोटी खाती’ तयार
करणार् या रा ीयीकृत आिण सहकारी बँकां ची चौकशी कर ाची मागणी पृ ीराज च ाण यां नी रझ
बँकेचे ग नर उिजत पटे ल यां ना िलिहले ा प ात केली होती.३१ या मा मातून च ाण यां नी सरकार आिण
सरकारी यं णा यां ना उघडे पाडले होते.
मु मं ी दे व फडणवीस यां नी य क नदे खील महारा ाम े ब सं असलेला मराठा समुदाय
ां ाशी जोडला जाऊ शकला नाही. हे सरकार मु तः ‘ ा ण सरकार’ णून ओळखले गेले.
२०१६म े फडणवीस यां नी छ पती संभाजी यां ची रा सभेवर िनयु ी केली, ा वेळी मराठा समुदायाचे
जुने, े नेते शरद पवार यां नी फडणवीस यां ा जातीचा संदभ दे त, ‘‘पूव छ पती पेश ां ची ( ा ण
पंत धान) नेमणूक करत असत, तर आता पेशवे छ पतींची नेमणूक करत आहे त’’ असे सूचक व केले
३२
होते. मराठा आर णाचा िनणय घे ात आ ाने मराठा समुदाय बर् याच माणात भाजप ा बाजूने
झा ाचे िच िदसून आले आिण ा ा प रणामा व, अनेक थािनक रा सं थां ा िनवडणुकां म े
भाजपला स ा िमळवणे श झाले. मा मराठा समुदायाचे मात र नेते असलेले ७८ वष य शरद पवार

यां ावर भाजपने केले ा टीकेचा नकारा क प रणाम मराठा जनसमुदायावर होऊन तो पु ा एकदा
भाजपपासून दू र गेला आिण ाने रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस या आप ा जु ा मागावर परत जाणे
पसंत केले. िशवसेनेचे माजी प मुख बाळ ठाकरे यां नादे खील जाती ा समीकरणा ा दबावाखाली
शेवट ा वष मु मं ी बदलावा लागला होता, आिण १९९९ ा िनवडणुकीआधी मु मं ी मनोहर जोशी
( ा ण) यां ा जागी नारायण राणे (मराठा) यां ची मु मं ी पदी िनयु ी कर ाची वेळ ठाकरवर आली
होती.
२०१९ ा िवधानसभा िनवडणुकीत पराभूत झालेले भाजपचे माजी आमदार अिनल गोटे यां नी आप ा
ने ां ा िव कट-कार थाने करणार् या ‘वषा नाईट ब’ ब ल िलिहले. ा ने ां म े एकनाथ खडसे,
पंकजा मुंडे, िवनोद तावडे , काश मेहता, राज पुरोिहत आिण इतरां चा समावेश होता. ‘वषा नाईट ब’ या
दे व फडणवीस यां ा नेतृ ाखालील गटामुळे भाजपला महारा ात ‘बुरे िदन’ आले अस ाचा आरोप गोटे
यां नी केला. ‘जनाधार असले ा ने ां ना बाजूला सा न फडणिवसां नी त: ा गोटातील िगरीश महाजन,
जयकुमार रावळ, साद लाड, वीण दरे कर आिण राम कदम या अननुभवी व जनाधार नसले ा ने ां ना
पुढे आणले आहे . ही नाईट ब गँग रोज रा ी दहानंतर वषा बंग ावर एक भेटत असते आिण जनाधार
असले ा ने ां ा थािनक िवरोधकां ना पाठबळ दे ाचा कट रचत असते’ असा आरोप गोटे यां नी
मा मां ना िदले ा प ात केला होता.३३
िदवाळी फराळ
भाजपबरोबर झाले ा कराराला खुलेपणाने मा ता िदली जात नाही, तोपयत भाजप ा ने ां बरोबर
प ातफ कोणीही संवाद साधणार नस ाची भूिमका िशवसेनेने िवधानसभेचा िनकाल जाहीर झा ानंतर
घेतली. िनवडणूक िनकाला ा िदवशी, णजे २४ ऑ ोबर २०१९ रोजी मु मं ी दे व फडणवीस यां नी
िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ना फोन केला. मा या फोनला उ व ठाकरनी उ र िदले नाही. ा
िदवसापासून या दो ी ने ां म े कोण ाही पाचा संवाद घडून आला नाही.
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी ा िनकालानंतर ुत पु का ा लेखकाशी बोलताना िशवसेनेचे नेते,
खासदार संजय राऊत णाले होते की, २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीपूव ‘मातो ी’वर केले ा ‘आमचं
ठरलं आहे ’ या कराराला भाजप ामािणक राहणार नस ाची ां ना खा ी होती. ‘‘ ‘श िफरवणे ही
भाजपची खािसयतच आहे . भाजपला ाची जागा दाखवून दे ासाठी िवधानसभा िनवडणूक ही शेवटची
संधी आहे ’ - रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ना मी माझा हा िनरोप पाठवला’’ राऊत णाले.३४
ते असेही णाले की, िदवाळी फराळ काय मा ा वेळी जमले ा मा म ितिनधींशी खासगीत
बोलताना मु मं ी दे व फडणवीस यां नी भाजप आिण िशवसेना यां ात कोण ाही कारचा करार
झालेला नस ाचे सां िगतले होते. ामुळे ां ा मते, स ेम े समान भागीदारीचा श्नच येत न ता.
३५
‘‘हा आम ासाठी खूप मोठा ध ा होता. ते जर सवाना असे सां गत होते, तर आ ाला राजकारणात
नवीन िम शोधायची वेळ आली होती. वा िवक, ाच िदवशी सं ाकाळी भाजप ा ने ां बरोबर आमची
बैठकदे खील िनि त कर ात आलेली होती. मा फडणवीस यां चे श ऐक ानंतर आ ी ती बैठक र
केली आिण जोपयत स ेत समान भागीदारी कर ासंदभात ठोस िनणय घेतला जाणार न ता, तोपयत
भाजप ा ने ां बरोबर कोण ाही पातळीवर चचा कर ात येणार नस ाची घोषणा आ ी क न
टाकली.’’ राऊत णाले.३६ ां नी पुढे अशीही पु ी जोडली, ‘‘दे व ला िदवाळी फराळ महागात पडला;
स ा गमवावी लागली.’’

९
टायगर िजंदा है
शरद पवार अव ा तीन िदवसां चे असताना ां ा आईने ां ना बरोबर घेऊन एका मह ा ा बैठकीला
उप थत राह ाचा िनणय घेतला. ाच वेळी ां ची राजकारणाशी अ र ा तोंडओळख झा ाचे
‘ऑन माय ट ’१ या आ च र ात शरद पवार यां नी िलिहले आहे . रा वादी कॉं ेस प ाचे हे ७८ वष य
बुलंद मराठा म साडे पाच दशकां ची कारकीद लाभले ा आप ा राजकीय अ ासाठी
२०१९म े लढा दे त होते.
इकडे , दे व फडणवीस यां ा नेतृ ाखाली पु ा स ेवर ये ासाठी भाजप सवतोपरी य करत
असताना, तो पु ा स ेत येऊ नये णून खु शरद पवार यु भूमीवर पाय रोवून उभे होते आिण स ेवर
ये ाची दु सरी संधी भाजपला िमळू नये, यासाठी य शील होते. चाराचा एक भाग णून १८ ऑ ोबर
२०१९ रोजी सातारा येथे पवारां ची चार सभा आयोिजत कर ात आली होती. बरोबर दोन िदवसां नी, णजे
२१ ऑ ोबर २०१९ रोजी महारा िवधानसभेची िनवडणूक आिण सातारा लोकसभा मतदार संघाची
पोटिनवडणूक होती.
सातारा येथून तीन वेळा खासदार झालेले आिण छ पती िशवाजी महाराज यां चे वंशज असलेले
उदयनराजे भोसले यां नी रा वादी कॉं ेसला सोडिच ी दे त, स बर २०१९म े भाजपत वेश केला होता.
भोसले२ यां नी रा ी उिशरा ा िवमानाने फडणवीस यां ासह थेट िद ी गाठली होती आिण लोकसभे ा
अ ां कडे रा वादी कॉं ेस ा खासदार पदाचा राजीनामा िदला होता. दु सर् या िदवशी लवकरच भाजपचे
अ अिमत शहा यां ची िद ीतील िनवास थानी भेट घेऊन भोसले यां नी अिधकृतपणे भाजपम े वेश
केला. सा ात छ पती िशवाजी महाराजां ा वंशजां नीदे खील भाजपची िनवड केली अस ाने आता कॉं ेस
आिण रा वादी कॉं ेस यां ना कोणतीही संधी िमळणार नस ाचे अिमत शहा यां नी ानंतर जाहीर केले.
नंतर रा वादी कॉं ेसने सातारा लोकसभा मतदार संघा ा पोटिनवडणुकीसाठी शरद पवार यां चे घिन
िम , सातार् याचेच ीिनवास पाटील यां ची उमेदवारी जाहीर केली. सातारा िज ा णजे महारा ाचे पिहले
मु मं ी, कॉं ेसचे यशवंतराव च ाण यां चा िज ा. शरद पवार यां ा राजकीय कारिकद ला यो
आकार दे ात च ाण यां नी मोलाची भूिमका बजावली होती. २०१४ ा िवधानसभा िनवडणुकीतदे खील
सातारा िज ा शरद पवार यां ा पाठीशी खंबीरपणे उभा रािहला होता. पवारदे खील तःला च ाण यां चा
मानसपु संबोधतात. सातारा येथे पवारां ची चार सभा आयोिजत कर ा ा आधीदे खील ां चे छायािच
असलेले बॅनस सव झळकत होते आिण ावर िलिहले होते, ‘सातारा शरद पवारां बरोबर आहे ’.
भाजप ा अनेक े ींनी णजे अगदी प ा अिमत शहा आिण पंत धान नर मोदी यां नीसु ा
उदयनराजे भोसले यां ा चाराथ सभा घेत ा हो ा. छ पती िशवाजी महाराजां ा वंशजाला िवजयी
कर ाचे आवाहन भाजप ा ने ां नी मतदारां ना केले होते. तर दु सरीकडे होते, गजना कर ाची ताकद
असलेले े नेते शरद पवार! ां ा िजगरबाज वृ ीशी कोणीही लढा दे ऊ शकत नाही.
१८ ऑ ोबर २०१९. सं ाकाळचे सात वाजले होते. धुवां धार पाऊस कोसळत होता. भाजपचे अ
अिमत शहा, महारा नविनमाण सेनेचे मुख राज ठाकरे आिण इतर नेते यां नी पावसामुळे ां ा
िनवडणूक चारा ा सभा र के ा हो ा. जनता ां ा सभेकडे िफरकणारही नस ाचे ां ना वाटत
होते. जनते ा ितसादा-अभावी मा मां ा बात ां ारे त:चे हसे क न घे ापे ा सभा र कर ाचा
पयाय ां ना जा सुरि त वाटला असावा.
ा वेळी शरद पवार यां ाबरोबर असलेले े प कार दीपक भातुसे सां गतात की,३ पाटण येथे पवार
यां ची मुलाखत घेऊन झा ानंतर ते पवार यां ासह सातारा येथील चार सभेसाठी िनघाले. ‘‘आ ी सातारा
येथील चार सभे ा मैदानावर पोहोचलो, ते ा रमिझम पाऊस येत होता. पवारां नी आप ा गाडीची काच
खाली क न समोर नजर टाकली आिण पावसाचा अंदाज घेतला.
‘‘नंतर ां नी ितथे असले ा रा वादी कॉं ेस ा ने ां शी बोलून िकतपत लोक जमले होते, याचा अंदाज
घेतला. ा वेळी बर् यापैकी लोक जमले अस ाचे ां ना सां ग ात आले. ठर ा माणे सभा सु झाली
आिण एकएक करत रा वादी कॉं ेस ा ने ां नी भाषणे केली. दर ान पाऊसही थां बला. मा रामराजे
नाईक िनंबाळकर यां नी भाषणाला सु वात केली आिण काही वेळातच पाऊस पु ा सु झाला. पवार यां नी
ां ना भाषण थां बव ास सां िगतले आिण सातारकरां पुढे बोल ासाठी ते लगबगीने पुढे आले’’ भातुसे
सां गतात.
या मराठा मात र ने ाने भाषण करायला सु वात केली, ते ा मेघराज अ रश: कोसळायला लागला.
सुर ा र काने लगबगीने छ ी आणून ां ा डो ावर धर ाचा य केला. मा प ाचे कायकत भर
पावसात उभे असतील, तर ां ा ने ाने तः छ ी घेऊन सुरि त राहणे यो नस ाचे सां गत पवारां नी
छ ी घे ास नकार िदला. ा वेळी मो ा सं ेने त ण उप थत असले ा जनसमुदायाने एकच पुकारा
करत आप ा ने ाला अिभवादन केले. पवारां ा सळसळ ा उ ाहाला या जनसमुदायाने ितत ाच
उ ङ्ू गतपणे ितसाद िदला. हा ७८ वष य िद ज नेता कदािचत थोडा जखमी झाला असेल, मा
ा ातील ऊजा अिजबातच कमी झालेली न ती.
समोर उप थत समथकां ना हात हलवून पवारां नी भर पावसात भाषणाला सु वात केली आिण सावि क
िनवडणुकीत उदयनराजे भोसले यां ना उमेदवारी दे ऊन चूक के ाची कबुली िदली. पवार णाले,
‘‘व णराजा आप ाबरोबर आहे . व णराजा ा आशीवादाने आपण िनवडणुकीत िवजय िमळवू.’’
जनसमुदायाला संबोिधत करताना ते पुढे णाले, ‘‘मी तु ाला काय सां गू? मला फार आ य वाटते आहे .
मा गे ा सावि क िनवडणुकीत मी चुकी ा ीला (उदयनराजे भोसले) उमेदवारी िदली. माझी ही
चूक कबूल करताना मला अिजबात संकोच वाटत नाही.’’४ रा वादी कॉं ेसचे थािनक नेते आिण आमदार
यां चा ती िवरोध असूनही शरद पवार उदयनराजे यां ा पाठीशी उभे रािहले होते आिण पवारां नी भोसलना
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत उमेदवारीदे खील िदली होती.
त:ची चूक झाली अस ाचे पवार पु ा पु ा अधोरे खत करत होते. मा तेही माणूसच अस ाने
ां ाकडून चूक झाली अस ाचे, पण आता ती चूक सुधार ाची वेळदे खील आली अस ाचे ां ना
सूिचत करायचे होते. पावसाचा जोर अ ाप कमी झालेला न ता, पण या धुवां धार पावसापुढे शरण जा ाचे
कोणतेही िच पवारां म े िदसत न ते.
ां चा उ ाह पा न लोकसभा मतदार संघा ा पोटिनवडणुकीतील रा वादीचे उमेदवार ीिनवास
पाटीलदे खील ां ाबरोबर आले. एखा ा प िश ा माणे ते पवारां ा मागे उभे रािहले. सातारकर
जनतेिवषयी िव ास वाटत अस ाचे सां गून पवारां नी ां ा भाषणाचा शेवट केला. पवारां नी फ पाच
िमिनटे भाषण केले, पण ा पाच िमिनटां नी महारा ाचे राजकीय िच बदलून टाकले. भर पावसात चार
सभेत भाषण करणार् या शरद पवारां चे छायािच ा िदवशी सं ाकाळी साडे आठ ा सुमारास समाज
मा मां वर ायरल झाले. पवार यां चे सातारा येथे झालेले भाषण यू ूबवर५ आिण इतर वृ वािह ां ा
संकेत थळां वर मो ा सं ेने पािहले गेले. समाज मा मां वर घमासान चचा सु झाली आिण पवार
लढव े ठरले. पुढील दोन िदवस महारा ातील जवळपास सग ा घरां म े केवळ शरद पवार यां चीच चचा
होती. धुवां धार पावसातील ां चे भाषण, ां चे फोटो, आिण भाषण करतानाचे िडओ यां नी िनवडणुकी ा
तोंडावर लोकां चे मनोिवश्व ापून टाकले.
शरद पवार यां ची सातारा येथील सभा सव गाज ानंतर िवखुरलेले मराठा- ब जन मतदार पु ा एकदा
एक आले आिण शरद पवार यां ा पाठीशी खंबीरपणे उभे रािहले; तर दु सरीकडे , चार सभां ारे फारसा
भाव पाडू न शकले ा भाजपची मतदारां वरील पकड सुटत चालली होती. भाजप रा ीय मु ां म ेच
अडकून पडला होता. मा ते मु े जनमानसाला आकिषत क शकले नाहीत. ही िनवडणूक णजे एका
बाजूला ७८ वष य शरद पवार, तर दु सर् या बाजूला पंत धान नर मोदी, प ा अिमत शहा आिण
मु मं ी दे व फडणवीस यां ा नेतृ ाखालील चंड श मान असा भाजप यां ातील जणू सामनाच
होता. पवार हे मराठा आिण ब जन समुदाय यां चे तारणहार बनले. जे लोक पवारां पासून सावध रा न दू र
पळत होते, तेच पवारां मधील लढव ेपणा शाबूत अस ाचे पा न अचानक ां ासोबत आले.
ा वेळी मराठा जनसमुदाय पवारां ा पाठीशी उभा रािहला नसता, तर मरा ां ा या अखेर ा
मात र ने ाला भाजपने कायमचे रं गणाबाहे र फेकले असते, या अथाचा ठोस संदेश मराठा
जनसमुदायापयत पोहोचला. मु तः मराठा-कुणबी समाजाचे वच असले ा रा ां ा ामीण भागातील
जनसमुदाय आपापसां तील सव मतभेद िवस न शरद पवार यां ा पाठीशी भ मपणे उभा रािहला.
मराठा ने ां नी काढले ा भ मोचामुळे संपूण रा ात मराठा अिभमानाचे बीज आधीच रोवले गेले
होते. भाजप आप ा संपूण चारातून केवळ शरद पवार यां ना ल करत होता. मा ‘‘शरद पवारजींचे युग
आता संपु ात आले आहे ’’ हे दे व फडणवीस यां चे व जनते ा पचनी पडले नाही.६ आधीच लागले ा
ा ण-िवरोधी भावनां ा आगीत फडणवीस यां ा व ाने तेल ओत ाचेच काम केले. प रणामी, या
िनवडणुकीचे पां तर ा ण िव मराठा-ब जन अशा धत झाले. भाजपला पराभवाकडे घेऊन

जा ास ही बाब कारणीभूत ठरली.
गे ा प ास वषापासून महारा ातील राजकारण एका मात र मराठा ने ाभोवती िफरते आहे . ामुळे
आपला शेवटचा तारणहार संकटात सापड ाची ब जन समुदायाची धारणा होती. पवार ७८ वषाचे
असूनही, ां चे पाय चालत नसूनही ते आप ासाठी लढा दे त अस ा ा भावनेने लोक भावुक झाले आिण
ां नी भाजप ा दणकेबाज चाराकडे पाठ िफरवली.
मुंबईतील े प कार िवजय चोरमारे यां नी आप ा ॉगवर ‘ओ मॅन इन वॉर’ या शीषकाखाली
िलिहले ा लेखात शरद पवार यां ची तुलना नोबेल पुर ार िवजे ा अन हे िमं े यां ा ‘ओ मॅन अँड द
सी’मधील वय र आिण अनुभवी सँटीयागो या को ाशी केली. या कादं बरीत सँटीयागो त ८४ िदवस
७
माशाशी झगडतो. शरद पवारदे खील एका मो ा माशाशी सवतोपरी झगडत होते. मा भाजप ां ची
ख ी उडवत होता. कादं बरी ा अखेरी वय र सँटीयागोचा िवजय होतो. शाकबरोबर झगडत असताना
सँटीयागो णतो, ‘‘माझे तु ावर ेम आहे , मी तुझा आदरही करतो; पण मी तुला ठार मारणार आहे ...’’
सँटीयागो माणे शरद पवार यां नीदे खील ां ा श शाली िवरोधकां ना पराभूत केले.
ईडी अथात स वसुली संचालनालया ा नोिटसीने शरद पवार यां ना लढ ाचे बळ िदले. पवार आघाडी
घेऊन लढत अस ाचा आिण संदेश या नोटीस करणातून जनतेपयत गेला. एके काळी
पवारां नीच िनमाण केलेली सरं जामशाही स ा क े ां ना सोडून गेली होती. ामुळे प ातील मो ा
माणावरील गळतीचा रा वादी कॉं ेसवर एका अथ सकारा क प रणाम झाला होता. ‘हा प भाजपपे ा
जा , उजळ आिण ाचारमु िदसू लागला. जनसमुदाय आिण मु तः त ण वग ानंतर मो ा
सं ेने पवारां कडे आकृ होऊ लागला; रा वादी ा उमेदवारां कडे आशेचा िकरण णून पािहले जाऊ
लागले’ असे िवधान चोरमारे यां नी ां ा ॉगम े केले आहे .८
९ ऑ ोबर २०१९ ा चार सभेत बोलताना शरद पवार णाले, ‘‘मी राजकीय िनवृ ी ावी, अशी
भाजप ा ने ां ची इ ा आहे . मा िनवडणूक िनकालानंतर भाजप आिण ां चे नेतेच िनवृ ी घेतील, याची
मी काळजी घेईन.’’९ ां नी लोकां ना असेही सां िगतले की, ां ना वय र णू नये. ‘‘मी ातारा िदसतो
का? अभी तो मै जवान ं ’’ असेही ते िम ीलपणे णाले.
िवशेष णजे, शरद पवार यां ातील उ ाह आिण िनकराने लढा दे ाची ां ची वृ ी या िवषयी आदर
कर ासाठी िडसबर २०१९म े, शरद पवार यां ा वाढिदवसािनिम रा वादी कॉं ेसचे आमदार
धनंजय मुंडे यां नी पवार यां ना ‘ओ मॅन अँड द सी’ हे पु क भेट िदले. वाय. बी. च ाण सटर येथे
बोलताना धनंजय मुंडे णाले, ‘‘आपण जर खूप थकलो आिण आयु ात कोणतीच आशा िश क रािहली
नाही, तर आपण केवळ डोळे िमटू न णभर पवार साहे बां ना आठवायचे. २०१९ ा िनवडणुकीत ां नी
िदलेला लढा, सातार् यातील ां ची चार सभा, ईडी करणाला ां नी िदलेला ितसाद हे सगळे आठवले
की, आप ाला अिजबात िनराश वाटणार नाही. आपण सगळे खूप नशीबवान आहोत की, आप ाला पवार
साहे बां ा बरोबर आिण ां ा मागदशनाखाली काम कर ाची संधी िमळाली आहे .’’१०
िनवडणुकी-आधी ा भािकतानुसार शरद पवार यां ा प ाला जा ीत जा ३० जागां वर िवजय
िमळणार अस ाचा अंदाज कर ात आला होता, पण एखादी जादू घडावी ा माणे पवारां नी ५४
जागां वर िवजय िमळवला, तर दहा जागां वर ां ा प ाचा अितशय कमी मतां ा फरकाने पराभव झाला.
लढा दे ासाठी स म नसलेला प णून भाजपने रा वादीला बाजूला सार ाचा य केला होता. मा
५४ जागां वर िवजय िमळवून पवारां नी पु ा एकदा मैदान मारले. महारा ा ा राजकारणावरील ां ची पकड
िढली न होता ती आणखी मजबूत झाली. यातून पवारां नी त: ा शैलीत अनेक मात रां चा पराभव केला.
छ पती िशवाजी महाराजां चे तेरावे वंशज असलेले उदयनराजे भोसले यां चा सातारा लोकसभा मतदार
संघा ा पोटिनवडणुकीत रा वादी कॉं ेसचे उमेदवार ीिनवास पाटील यां नी ८७,७१७ मतां नी पराभव
केला.११ पाटील हे शरद पवार यां चे अितशय जुने िम आहे त.
एवढी िवल ण कामिगरी क नही पवार िव ां ती ायला तयार न ते. ‘‘मी उव रत महारा ात मो ा
माणात दौरे करणार आहे . त णां कडून िमळाले ा ितसादामुळे माझा आ िव ास कैक पटींनी वाढला
आहे . या ितसादात मला नवीन नेतृ ा ा उदयाची चा ल िदसते आहे . मी मा ा प ाचा पाया बां धून तो
अिधक मजबूत करणार आहे ’’ असे पवारां नी िनकाल जाहीर झा ानंतर २४ ऑ ोबर रोजी मुंबईत
मा मां ना सां िगतले.१२
‘ऑन माय ट ’ या आ च र ातील ‘िमिन र ऍट ३२’१३ या ितसर् या करणात पवार यां नी एका

संगाचे वणन केले आहे . १९७२म े शरद पवार ५० हजार मतां ा फरकाने दु सर् यां दा आमदार णून
िवजयी झाले होते, ा वेळचा हा संग आहे . वसंतराव नाईक यां नी मं ां ची यादी तयार केली होती आिण
ा यादीला पंत धान इं िदरा गां धी यां ाकडून मंजुरी िमळाली होती. या यादीम े शरद पवार यां ा
नावाचा उ ेख नस ाने नाराज झाले ा यशवंतराव च ाणां नी नाईक यां ना िवचारले होते की, ‘‘तु ाला
त ण नेतृ ाला संधी दे ऊन नेतृ वाढवायचे नाही का? त ण नेतृ वाढीला लाव ािवषयीचा तुमचा
ीकोन मला तरी या यादीव न िदसून येत नाही’’ यानंतर पु ा तयार कर ात आले ा मं ां ा यादीत
शरद पवार यां चे नाव समािव कर ात आले होते आिण ा यादीला पंत धान इं िदरा गां धी यां ाकडून
पु ा मंजुरी िमळाली होती. वसंतराव नाईक यां ा कॅिबनेट मंि मंडळात पवारां चा दबदबा कसा वाढत गेला
होता, या िवषयीही पवारां नी याच करणात सिव र िलिहले आहे . अगदी पिह ाच बैठकीत नाईक यां नी
पवारां ना ां ा आवडीचे खाते िनवड ास सां िगतले. ा वेळी पवार यां नी नाईक यां ना ‘‘हा तुमचा
अिधकार आहे ’’ असे सां िगतले. नाईक यां नी अितशय ित े ची असलेली खाती, णजे सामा शासन
िवभाग आिण गृह खाते यां ची जबाबदारी शरद पवार यां ावर सोपवली. यातून त ण नेतृ ा ा मशागतीचे
धडे पवार यां ना िमळाले होते.
७८ वषाचे शरद पवार त णां शी जोडले जाऊ शकत नस ाचा समज िवधानसभा िनवडणुकी ा आधी
िनमाण कर ात आला होता, परं तु िनवडणुकीत ब सं त णां नी रा वादी कॉं ेसला आिण या
प ा ा त ण उमेदवारां ना मते िदली. पवार महारा ातील त णां चे आयकॉन बनले. लवकरच ते लोकां ा
भेटी घे ासाठी दौर् यावर िनघाले. ां चे वय जा असले, तरी मनाने ते त णच अस ाचा संदेश ां नी
त: ा चार सभां मधून िदला. पवारां ा मैदानावरील उप थतीचा खूप चां गला प रणाम झाला.
जनतेने महारा ातील सरं जामशाही ने ां ना नाकारले. हे राजकीय नेते सु वातीला पवारां नीच घडवले होते.
मा आप ा सेनापतीबरोबर स ेत थान िमळ ाची आशा नस ाचे ल ात येताच, अगदी कळी ा
संगी हे नेते आप ा सेनापतीला सोडून िनघून गेले. मा शरद पवार पु ा आपला दबदबा िनमाण करत
अस ाचे ल ात येताच या ने ां नी रं ग बदलले.
२५ िडसबर २०१९ रोजी एका काय मात पवार यां ा समवेत असलेले माजी उपमु मं ी िवजयिसंह
मोिहते-पाटील यां नी आपण तां ि क ा रा वादीला सोडलेले नस ाचे सां िगतले. ात िपता मोिहते-
पाटील आिण पु रणिजतिसंह मोिहते-पाटील यां नी रा वादी कॉं ेसला सोडिच ी िदली होती. एवढे च न े ,
तर माढा लोकसभा मतदार संघातील रा वादी कॉं ेसचे उमेदवार संजय मामा पाटील यां ना पराभूतदे खील
केले होते.
कमीत कमी आमदारां ा जोरावर चां गले सरकार तयार कर ाची कला पवारां कडून िशक ासारखी
अस ाचे पु ात शरद पवार यां चे कौतुक करताना मु मं ी उ व ठाकरे णाले होते. रा वादी
कॉं ेसकडे फ ५४ आमदार असूनही ते स ेत अस ाची बाब ठाकरनी या वेळी अधोरे खत केली होती.
सु वातीचे िदवस
गे ा ५० वषात शरद पवार यां नी रा ा ा कानाकोपर् यां तील समथकां शी दां डगा संपक िनमाण केला
आहे व समथकां चे जाळे ही तयार केले आहे . ामुळे पवार यां ाशी गत पातळीवर जोडले गे ाची
भावना महारा ातील जनतेम े िवकिसत झाली आहे . पवार यां नी त: ा राजकीय कारिकद त अनेक
मह ाचे िनणय घेतले आहे त. शरद पवार मु मं ी असताना, मराठवाडा िव ापीठाला डॉ. बाबासाहे ब
आं बेडकर यां चे नाव दे ा ा मागणीला िशवसेनेसह उ जातीय समाजाचा िवरोध होता. असे असूनही
पवारां नी िव ापीठाला डॉ. आं बेडकरां चे नाव दे ाचा िनणय घेतला आिण ा ारे रा ातील दिलत
मतदारां पयत एक सकारा क संदेश पोहोचवला.
१९७८म े पवारां ा ो ेिस डे मो ॅ िटक ङ् ंटला मराठवा ातील बर् याच जागा िमळा ा, पण
मराठवाडा िव ापीठाचे नाव बदल ा ा ां ा िनणयाचे काही उलटे प रणामही िदसून आले.
बाळासाहे ब ठाकरे यां ा दिलत-िवरोधी भूिमकेमुळे उ जातीय आिण इतर मागासवग य समुदाय
िशवसेनेकडे झुकला. याची खूप मोठी िकंमत शरद पवार यां ना मतदाना ा ि येतून मोजवी लागली.
तरीही ङ्ु गले-शा -आं बेडकर यां ा पुरोगामी िवचार सरणीवर पवार ठाम रािहले.
पवार यां नी त: ा राजकीय जीवनात िश ण, थािनक रा सं था आिण संर ण या े ां त अनेक
सुधारणा घडवून आण ा. १९७८म े पिह ां दाच रा ाचे मु मं ी णून शपथ घेत ानंतर शरद पवार
यां नी कॅिबनेट मंि मंडळा ा पिह ाच बैठकीत शासकीय कमचार् यां ना पगारवाढ दे ाचा िनणय घेतला.

शासकीय कमचार् यां ची ही मागणी बर् याच काळापासून लंिबत होती. मा ते एव ावरच थां बले नाहीत,
तर महारा रा शासना ा कमचार् यां ा पगारवाढीची णाली ां नी क शासना ा कमचार् यां ा
पगारवाढीशी जोडली. जेणेक न आयोगानुसार क शासना ा कमचार् यां चे वेतन वाढ ानंतर, या वाढीव
वेतनाची महारा ात आपोआप अंमलबजावणी ावी. ते ापासून शासकीय कमचार् यां म े - जो एक मोठा
मतदार वग आहे - शरद पवार खूप लोकि य झाले.१४
संयु पुरोगामी आघाडी सरकारम े कृिषमं ी णून कायरत असताना शरद पवार यां नी अनेक
सुधारणा घडवून आण ा. शेतकर् यां ना जा उ ादन घेता यावे आिण अ धा ाची टं चाई टळावी, या
ीने ां नी संक रत िबया ां ा योगां साठी मा ता िदली. जग ासाठी शेतकर् यां ना आपले आयु
पणाला लावावे लागू नये, यासाठी शेती ा पारं प रक मागाचा शेतकर् यां नी ाग करावा णून पवारां नी
शेतकर् यां ना ो ाहन िदले. शेतीतून अिधक उ िमळव ा ा ीने शेतकर् यां नी फलो ादनाचा माग
ीकारावा णून, तसेच शेतीसाठी तं ानाचा वापर करावा णून पवारां नी शेतकर् यां ना ो ाहन िदले.१५
यातून नािशकमधील ा प ा हा जागितक रावरील वाईन उ ादकां पैकी एक उ ादक णून उदयास
आला. वाईन ा िनयातीने अनेक शेतकर् यां ना दा रद् ा ा संकटातून मु केले.१६
थािनक रा सं थां ा िनवडणुकीत १९९४म े मिहलां साठी आर ण लागू करणारे शरद पवार हे
रा ातील पिहले मु मं ी ठरले. ां ा मातो ी शारदाबाई यादे खील थािनक रा सं थे ा सद
हो ा. २०१४म े कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ा नेतृ ाखालील सरकारने सरकारी अनुदािनत िश ण
सं थां म े मराठा समुदायाला १६ ट े , तर मु मां ना ५ ट े आर ण लागू केले.१७ मु ीम समुदायाला
िश णा ा मुबलक संधी उपल क न दे ऊन ाला समाजा ा मु वाहात आणणारा हा एक
ऐितहािसक िनणय होता.
न रमन पॉईंट ा धत वर उपनगरात दु सरे वसाियक क िवकिसत कर ाचा िनणय शरद पवार यां नी
मु मं ी असताना घेतला होता. हॉंगकॉंगने आिण िसंगापूरने मह ाची आिथक क े णून संपूण जगात
छाप उमटवली असताना, अशा मो ा शहरां म े थान िमळव ची मता मुंबईम ेदेखील अस ाचे
हे न, ातूनच बां ा-कुला कॉ े (बीकेसी) हा क िवकिसत झा ाचे ‘ऑन माय ट ’ या
१८
आ च र ात पवार यां नी िलिहले आहे . आज हे च बां ा-कुला कॉ े एक मह ाचे आिण मोठे आिथक
क बनले आहे .
१९९० ा दशकात शरद पवार यां ची कारकीद बहरत असताना, अशा कारे तं िवचाराची ी,
ं
एक मह ाचा नेता णून पुढे येत अस ाब ल कॉ ेस प नेतृ ाम े नाराजी होती. राजीव गां धी भारताचे
पंत धान असताना, महारा ा ा मु मं ी पदाव न शरद पवार यां ना खाली खेचून ां ा कारिकद चे
दोर काप ाची योजना गां धींनी आखली होती.
राजीव गां धी यां नी त: ा काही िन ावंतां ना पवारां िव बंडाचा झडा उभा कर ािवषयी सां िगतले
अस ाचे ‘ऑन माय ट ’ या आ च र ात पवारां नी सां िगतले आहे . पवार पुढे सां गतात की, ां ना
मु मं ी पदाव न हटव ाची योजना घेऊन कॉं ेसने जी. के. मुपनार आिण गुलामनबी आझाद या
िनरी कां ना मुंबईला पाठवले होते. या योजनेनुसार, नेतृ ासंदभात िनणय घे ासाठी मतदान न घेता, या
िनणयाचा अिधकार केवळ प मुखाला अस ाचा एका ओळीचा ठराव प े ींनी मां डला. मा
पवारां ा काही िन ावान सहकार् यां नी याबाबत ेक िविधमंडळ सद ाशी एक-एक क न संवाद
साध ाचा आिण या संदभात मतदान घे ाचा आ ह धरला. ा वेळी १९० आमदारां नी शरद पवार यां ा
बाजूने, तर अव ा २० आमदारां नी पवार यां ा िवरोधात मतदान केले. पवार यां ामागे भ मपणे उ ा
रािहले ा आमदारां मुळे ां चे मु मं ी पद अबािधत रािहले. कॉं ेस नेतृ ाची योजना यश ी झाली नाही.
ानंतर पवार यां नी िद ीत राजीव गां धी यां ची भेट घेतली. ा वेळी त: ा फसले ा योजनेिवषयी
सावध पिव ा घेत गां धी णाले, ‘‘मी ां ना केवळ झाड हलवून पाहायला सां िगतले होते; ते मुळापासून
उपटायला सां िगतले न ते.’’१९
शरद पवार यां चे कॉं ेस नेतृ ाबरोबर िव ाभोप ाचे नाते होते. इं िदरा गां धी यां ा मज माणे
चाल ास शरद पवारां नी नकार िद ाने १९८० ा दशकात इं िदरा गां धी यां नी महारा ातील कॉं ेसिवरिहत
पुरोगामी लोकशाही आघाडीचे (पीडीएफ) सरकार बरखा केले होते. पुढील १९८५ ा िनवडणुकीत
इं िदरा गां धी यां ची लोकि यता कायम असूनही शरद पवार यां ा प ाने ५४ जागां वर िवजय िमळवला.
१९८०म े शरद पवार अमे रके ा दौर् यावर गेले होते. मा ते परतले, ते ा ां ा प ाचे फ सहा

आमदार ां ाबरोबर रािहले होते. उव रत सव आमदार पवार यां चा प सोडून इं िदरा गां धी यां ाबरोबर
गेले होते. २०१९म ेही काहीसे असेच घडले. िवधानसभा िनवडणुकी ा तोंडावर खूप मोठे ध े बसलेले
असताना, ५४ जागां वर िवजय िमळवत १९८० माणेच शरद पवार यां नी दमदार पुनरागमन केले.
१९९१म े महारा लोकसभे ा ४८ जागां पैकी ३९ जागां वर कॉं ेस प ाने िवजय िमळवला होता. राजीव
गां धी यां ा जा ाने िनमाण झालेली पोकळी भ न काढ ाची आिण ती जागा एका स म नेतृ ाने
घे ाची गरज िनमाण झाली होती. पवार यां नी ां ा आ च र ात िलिहले आहे की, पंत धान पदासाठी
ां ा नावाची चचा केवळ महारा ातीलच न े , तर इतर रा ां तील कॉं ेस ा वतुळां तदे खील झाली होती.
मा पवारां ना ही संधी नाकारली गेली. कारण ां ना खासगीत ‘लंबी रे स का घोडा’ असे टले जात असे.
ामुळे भिव ात सोिनया गां धी यां नी राजकारणात येऊन प ाचे नेतृ करायचे ठरवले असते, तर ही बाब
सोिनया गां धींसाठी अडचणीची ठरली असती. ानंतर १० जनपथ ा आदे शानुसार, राजकारणा ा मु
वाहातून िनवृ झालेले गां धी प रवाराचे िन ावंत पी. ी. नरिसंहराव यां ना पंत धान पदी िवराजमान
कर ात आले. पंत धान पदा ा प ां तगत शयतीत पवार ३५ मतां नी पराभूत झाले.२०
शरद पवार आिण ां ा भोवतीचे िववाद ही कधीच नवीन बाब न ती. गु े गारी जगतातील डॉन,
दाऊद इ ािहम यां ाशी शरद पवार यां चे संबंध अस ाचा आरोप पवारां वर नेहमी होत असे. तसेच वसई-
िवरार आिण क ाण या भागां तील बा बली िहत ठाकूर आिण प ू कलानी यां ासार ां ना पवार
पाठीशी घालत अस ाचा आरोपही ां ावर होत असे. पवारां वर आरोप कर ात भाजपचे िदवंगत नेते
गोपीनाथ मुंडे कायमच अ भागी असत. मा या सग ातून पवार सहीसलामत बाहे र पडले.२१ पवारां ा
राजकीय कारिकद चा पट पाहता, ां ा दीघकालीन धोरणां चा फायदा समाजातील िविवध घटकां ना
झा ाचे िदसून येते. ामुळे पवार यां ची कारकीद संपु ात आणणे, ही बाब फडणवीस यां ासाठी कधीच
सोपी न ती.
शरद पवार यां नी केवळ ां ा िवरोधकां शीच नाही, तर २०१४म े ककरोगासार ा ाणघातक
आजाराशीदे खील सामना केला. कॉं ेस िणत संयु पुरोगामी आघाडी सरकारम े कृिषमं ी णून
कायरत असताना ां ना हा आजार झा ाचे िनदान झाले. ा वेळी त:ला असले ा तंबाखू ा सनाची
ां ना सवात जा खंत वाटली होती.२२ ां ा डा ा जब ातील संसग काढू न टाक ासाठी २००४म े
ीच कँडी ालयात ां ावर एक छोटी श ि यादे खील कर ात आली होती. दु द इ ाश ी ा
जोरावरच ककरोगाशी सामना क न, वया ा ७१ ा वष पवार ावर िवजय िमळवू शकले अस ाचे
सां गतात. ‘‘शरद पवार णजे महारा ाला िमळालेला आशीवाद आहे ’’ असे गौरवो ार महारा नविनमाण
सेनेचे मुख राज ठाकरे यां नी शरद पवार यां ा ७५ ा वाढिदवसािनिम आयोिजत काय मात काढले
होते.२३ ‘‘पवार साहे ब हे खर् या अथाने कु ीगीर आहे त.... मी मा ा प ातफ आिण कुटुं बा ा वतीने पवार
साहे बां ना दीघ आिण आरो दायी जीवना ा शुभे ा दे तो,’’ असेही ठाकरे या वेळी णाले होते.

१०
सोिनयां चा नकार
२४ ऑ ोबर २०१९ रोजी महारा िवधानसभे ा एकूण २८८ जागां चे िनकाल जाहीर झाले. १०५ जागां वर
िवजय संपादन करत, सवात मोठा प णून भाजप पुढे आला. ५६ जागा िजंकणारी िशवसेना दु सर् या
थानावर होती. रा वादी कॉं ेसने ५४, तर कॉं ेस प ाने ४४ जागां वर िवजय िमळवला होता. १३ जागा
अप उमेदवारां कडे गे ा हो ा, तर उव रत जागां वर आघा ां मधील छो ा प ां नी िवजय िमळवला
होता. आिथक राजधानी असले ा मुंबईसह शहरी मतदार संघां त कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ना
पराभव प रावा लागला होता. मुंबईत २०१४म े पाच जागां वर िवजय िमळवणार् या कॉं ेसला आपली एक
जागा गमावून चार जागां वर समाधान मानावे लागले होते, तर रा वादी कॉं ेसला फ एकाच जागेवर
िवजय संपादन करता आला होता.१
मा आव क असले ा १४५ जागा कोण ाही प ाला िमळा ा न ा. मतदारां चा कौल सु
होता. कोणतीतरी आघाडीच स ेवर येऊ शकणार होती. िनवडणुकीपूव ठर ा माणे भाजप
िशवसेनेबरोबर सरकार थापन क शकत होता. तरीही आणखी एका गो ीची श ता होतीच. िशवसेना,
रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस या तीन प ां कडे ब मता ा जादू ई आक ापे ा जा आकडे होते. ते
एक स ा थापन क शकत होते. कोकण ां तातील िवधानसभे ा ७५ जागां पैकी सवात जा , २९
जागां वर िशवसेनेने आिण २७ जागां वर भाजपने िवजय िमळवला होता, तर इथे कॉं ेस आिण रा वादी
कॉं ेस यां नी अनु मे चार आिण सहा जागा संपािदत के ा हो ा. उव रत जागां वर आघा ां तील छो ा
प ां नी िवजय िमळवला होता. उ र महारा ातील एकूण ४७ जागां पैकी १६ भाजपने, तर १३ जागा रा वादी
कॉं ेसने िमळव ा हो ा. पि म महारा ातील ५८ जागां पैकी २२ जागां वर िवजयी होत रा वादी कॉं ेसने
पिहले, तर भाजपने १७ जागां वर िवजय िमळवून दु सरे थान पटकावले होते. मराठवा ातील ४६ जागां पैकी
१६ भाजपने, तर १२ जागा िशवसेनेने िजंक ा हो ा. िवशेष णजे, िवदभात भाजपने २८, तर ापाठोपाठ
कॉं ेसने १५ जागा िजंक ा हो ा.२ िवदभ, तसेच उ र आिण पश्िचम महारा ात भाजपला चां गलाच
फटका बसला होता आिण ाची िपछे हाट झाली होती. रा वादी कॉं ेसने पि म महारा ात मुसंडी मारली
होती, तर कॉं ेसने िवदभात आपला ठसा उमटवला होता. कोकण ां तात चां गली कामिगरी करणार् या
िशवसेनेला पि म महारा आिण िवदभ येथे यश आले न ते.
िकमान १२५ ते १३५ जागा िमळ ाची भाजपला अपे ा होती, मा ाला १०५ जागां वर समाधान मानावे
लागले. या आकडे वारीमुळे भाजप दोन पावले मागे गेला.
२०१४ ा िवधानसभा िनवडणुकी-दर ान भाजप आिण िशवसेना यां ातील युती तुटली असली, तरी
िनवडणुकीचा िनकाल हाती आ ानंतर काही कालावधीने िशवसेनेला सोबत घेऊन सरकार थापन
कर ात भाजपला यश आले होते. ानंतर, मु मं ी पदाचा पाच वषाचा कायकाळ पूण करणारे दे व
फडणवीस हे वसंतराव नाईक यां ानंतरचे महारा ाचे दु सरे मु मं ी ठरले होते.
२०१९ ा िवधानसभा िनवडणुकीचे िनकाल केवळ भाजपलाच न े त, तर िशवसेनेलादे खील िनराश
करणारे होते. शंभर जागां वर३ यश ी हो ाची अपे ा असले ा िशवसेनेचे गाडे ५६ जागां वरच अडून
रािहले. रा वादी कॉं ेस ा एका े ने ा ा ण ानुसार, ां ा प ाला सुमारे ७० जागां वर िवजय
िमळणे अपेि त होते, तथािप ां ना ५४ जागा िमळा ा हो ा.४ िवशेष णजे, कोण ाही ने दीपक यशाची
अपे ा नसूनही कॉं ेसने ४४ जागां वर िवजय िमळवला होता.५ ां ना २०१४ ा वेळे माणे कमीत कमी ४२
जागा कायम ठे वाय ा हो ा. एका े कॉं ेस ने ाने६ लेखकाला सां िगतले की, महारा ातील कॉं ेस
नेतृ ाने ही बातमी प ा ा अ सोिनया गां धी यां ना िद ी येथे कळवली, ा वेळी हा िनकाल
समाधानकारक अस ाचे ां नी टले. कॉं ेस ा प ा ां ची ही िति या णजे महारा ातील थािनक
कॉं ेस प ाची एक कारे शंसा कर ासारखेच होते. कॉं ेसचे नेतृ कोण ाच िनकालावर कधीच खूप
खूश िकंवा िनराश होणारे नेतृ नाही. कॉं ेसचे प े ी रा ातील ने ां ना कायमच जिमनीवर ठे वतात.
ामुळे रा रावरील नेते अिधक चां गले काम करत अस ाचे कॉं ेस ा एका माजी मु मं ां नी
७
िवरोधी प नेते आिण कॉं ेसचे आमदार िवजय वडे ीवार यां नी दै िनक लोकस ाला८ िदले ा मुलाखतीत
टले होते की, ां ा प ाने िवधानसभा िनवडणुकीत चुकी ा उमेदवारां ना ितकीट िद ाने ां ची
कामिगरी अितशय खराब झाली होती. वडे ीवार यां नी या मुलाखतीत असेही सां िगतले की, काही िविश
िठकाणी चार सभा घे ाची िवनंती ां नी कॉं ेस नेतृ ाला केली होती. मा ां ची ही मागणी ऐकून
ं
घे ात न आ ाने ाचाही कॉ ेसला फटका बसला होता. प रणामी, ४४ जागां वर िवजय िमळवणारा
कॉं ेस प िवरोधी प ात बसला असता, तरी िवरोधी प नेता मा ५४ जागा िजंकणार् या रा वादी
कॉं ेसचाच झाला असता, असे ां नी नमूद केले. कॉं ेस कोणतेच मह ाचे पद भूषवणार नस ाची घटना
महारा िवधानसभे ा इितहासात थमच घडत अस ाचे दै िनक लोकस ाचे प कार संतोष धान यां नी
२८ ऑ ोबर २०१९९ रोजी िलिहले होते. अगदी िवरोधी प नेते पददे खील रा वादी कॉं ेसकडे गे ाचे
ां नी नमूद केले होते. ‘कॉं ेस प ाची महारा ातील ही पडझड ऐितहािसक आहे ’ असा दावाही धान यां नी
केला होता.
महारा कॉं ेस सिमतीचे अ बाळासाहे ब थोरात यां नी सां िगतले की, िद ीतील कॉं ेस नेतृ ाला ३०
ते ३५ जागां वर िवजय िमळणे अपेि त होते. ते णाले, ‘‘...िनवडणूक सु झाली, ा वेळी भाजपची
कामिगरी इतकी खराब होणार अस ावर कोणाचादे खील िव ास बसला नसता. िनवडणूक िव ेषक,
राजकीय पंिडत आिण े प कारदे खील तळागाळातील प र थती आिण भाजप सरकारिव ची
१०
नाराजी समजून घे ात अयश ी ठरले.’’
िद ीतील नेतृ भाजप ा चारा ा जा ात आिण वृ वािह ां वरील कथनात अडक ाचे कॉं ेसचे
माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण११ यां नी सां िगतले. ातूनच या नेतृ ाने महारा ा ा िनवडणूक चाराकडे
दु ल कर ाचा िनणय घेत ाचे च ाणां नी सां िगतले. भाजप ा दडपशाही ा डावपेचां ब ल लोकां म े
असंतोष अस ाचा यो अिभ ाय िद ीतील कॉं ेस नेतृ ाकडे न पोहोच ाचेही ां नी या वेळी नमूद
केले.
िनकालानंतर बाळासाहे ब थोरात यां नी सां िगतले की, ां ा प ाने जनतेचा कौल ीकारला असून,
िशवसेनेने आघाडीचा ाव िद ास हा ाव मा तेसाठी नवी िद ीला पाठव ात येणार होता.१२
थोरात यां ा या व ामुळे श तेची एक खडकी खुली झाली. यातून िशवसेना कॉं ेससाठी व
नस ाचे झाले. दर ान, कॉं ेस ा माजी मु मं ां नी याच सुरात सूर िमसळला. ‘‘िशवसेनेने
आ ाला ाव िद ास, ाकडे सकारा कतेने पािहले जाईल’’ असे थोरातां नी सां िगतले. ां नी असेही
सां िगतले की, िशवसेनेला मु मं ी पद पािहजे अस ास तसा िनणय घेता आला असता, अ था स ेतील
दु सर् या मां कावरील प णून शेवसेनेला काम पाहता आले असते. माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण
यां नी लेखकाला सां िगतले की, िशवसेना आिण भाजप यां ात झाले ा शा क चकमकींमुळे हे दोन प
एक ये ाची श ता कमी अस ा ा बात ा पुढे आ ा हो ा. ‘‘आ ाला पाऊल पुढे टाक ासाठी
ही एक खडकी खुली झाली होती. महारा ातील भाजपची कूमशाही संपव ासाठी....आ ी हर कारे
य ां ची पराका ा केली’’ असे च ाण यां नी सां िगतले.१३
कालां तराने उ व ठाकरे यां ा सरकारम े मंि पदाची शपथ घेत ानंतर थोरात यां नी सां िगतले की,
‘खुली खडकी’ या ां ा श ाचे कॉं ेस ा अनेक े ने ां कडून ागत झाले न ते. ‘‘हे िवधान
अनाव क अस ाचे ां नी मला सां िगतले, परं तु वैय क र ा, ा वेळी मला ही एक यो खेळी वाटली
होती, आिण आता हे ेकला पटले आहे . त:ला हवे ते कर ाचा, पण ाची सावजिनक र ा वा ता न
कर ाचा स ाही मला े ने ां पैकी काही जणां नी िदला होता, पण सावजिनक पातळीवर वेगळे काही
बोलायचे आिण खासगीत वेगळे काही करायचे, ही बाब तशी ाभािवक नाही. समाजात फूट पाडणार् या
आिण सूडबु ीने वागणार् या भाजपसार ा प ाला संपूण दे शातून स ेबाहे र काढणे, हे रा ीय ेय असले
पािहजे.’’१४
िनकाला ा दु सर् या िदवशी िशवसेनेचे अ उ व ठाकरे यां नी आप ा प ा ा आमदारां ची बैठक
बोलवली. त: ा भूिमकेवर ठाम राहणार अस ाचे ां नी या बैठकीत सां िगतले. स ेतील समान वाटणी
आिण अडीच वषासाठी मु मं ी पद या दोन माग ां म े कोणतीही तडजोड िशवसेना करणार नस ाचे
िशवसेनेने ठरवले होते. सेने ा एका े ने ाशी लेखकाने संवाद साधला असता, ‘‘िशवसेनेपुढे इतर
पयायदे खील खुले आहे त’’ असे सां गून उ व ठाकरे यां नी काही नवीन राजकीय समीकरणे होणे श
अस ाचे आश्वासक संकेत िदले अस ाचे या ने ाने सां िगतले.१५ महारा ातील न ा राजकीय आघाडी-
संदभात थोरात यां नी सुचवले ा क नेशी हे संकेत जुळत होते.
उ व ठाकरे यां ा दा ाला पु ी दे ासाठी आिद ठाकरे या आप ा नविनवािचत आमदाराचे
अिभनंदन करणारे फलक मुंबई ा मह ा ा िठकाणी लाव ात आले होते. इतकेच न े , तर ‘भावी

मु मं ी महारा ाचा’ असे घोषवा दे खील या फलकां वर िलिह ात आले होते. आिद ठाकर ा चुलत
बंधूंनीदे खील अशाच आशयाचे ि ट केले होते. तसेच शहरा ा िविवध भागां तदे खील अशाच अथाचे फलक
झळकव ात आले होते.
यातून िशवसेनेला अित र मंि पदे आिण आिद ठाकरे यां ासाठी उपमु मं ी पद पािहजे
अस ाचा रा ातील आिण क ातील भाजप ा ने ां चा समज झाला. केवळ वाटाघाटींनंतरच या माग ा
मा के ा जाणार अस ाची भाजपची धारणा होती. िशवाय, पूव अनेकदा िशवसेनेने युती तोड ाची
धमकी िदली होती, मा ती शेवटपयत सरकारम े रािहली होती. क ात भाजपचेच सरकार अस ामुळे
डरका ा फोडणार् या या कागदी वाघाने भाजप ा िवरोधात जा ाची िहं मत कदािचत केली नसती असा
आिण आज ना उ ा तडजोड होणारच अस ाचा िव ास भाजपला वाटत होता.१६
दर ान, उ व ठाकरे यां ची भेट घेऊन मंि मंडळा ा वाटपासंदभात चचा कर ासाठी भाजपने
िशवसेनेशी संपक साध ाचे य केले होते, पण आ य णजे, मातो ीव न या य ां ची दखल घे ात
आली न ती.१७ रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां नी मतदारां चा कौल स ेत बसले ां ा बाजूने
अस ाचे सां िगतले. रा वादी कॉं ेस िवरोधी बाकावर बसणार अस ाचे आिण जबाबदार िवरोधी प ाची
भूिमका चोखपणे बजावणार अस ाचेही पवार यां नी सां िगतले. भाजपचे अ अिमत शहा यां चे महारा ात
सरकार थापन कर ाचे कौश पाह ास ते उ ुक अस ाचेही या वेळी िम ीलपणे नमूद क न
ां नी शहां ना अ पणे आ ानच िदले.१८
पड ामाग ा घडामोडी
‘‘िवरोधी बाकां वर बसू’’ हे शरद पवार यां चे व फारसे पटणारे न ते. २०१४म े भाजपने कोणतीही
मागणी केलेली नसताना िकंवा भाजपकडून कोणताही ाव आलेला नसताना पवार यां नी भाजपला
बाहे न पािठं बा जाहीर केला होता. २०१९म े वरवर पाहता शरद पवार िवरोधी प ात बस ासाठी तयार
होते, पण दु सरीकडे ां ची िशवसेनेबरोबर बोलणी सु होती. पवार जे करणार अस ाचे सां गतात, तसे ते
खरे च करत नाहीत. मतदाना ा िदवशी, णजे २१ ऑ ोबर २०१९ रोजी े प कार संजय म ीन१९ हे
अ काही प कारां सह शरद पवार यां ना यशवंतराव च ाण सटरला भेटले. ा वेळी न ा राजकीय
आघाडीसह ‘ठाकरे सरकार’ महारा ात अ ात ये ाची श ता अस ाचे संकेत पवारां नी िदले होते.
म ीन यां नी लेखकाला सां िगतले की, ‘‘मतदान सु असताना न रमन पॉईंट येथील वाय. बी. च ाण
सटर येथे आ ी शरद पवार यां ची भेट घे ासाठी गेलो होतो. महारा ात स ाप रवतन हो ाचा १०० ट े
िव ास शरद पवार यां ना वाटत होता.’’ पवार यां नी म ीन यां ना सां िगतले की, ‘‘रा वादी कॉं ेसला जा ीत
जा ६२ जागा िमळतील, तर कॉं ेस ५० ा आसपास जागां वर िवजयी होईल. िवदभात कॉं ेस चां गली
कामिगरी करे ल, तर पि म महारा ात आिण मराठवा ा ा काही भागां त रा वादी कॉं ेस चां गली
कामिगरी करे ल. या ां तां तून भाजप सपशेल माघार घेईल.’’ िशवसेनेची मानिसकता ओळखली
अस ामुळेच पवारां नी कमाचे पान तः ा दयाशी ब धा जपून ठे वले अस ाचे े आिण ते पान पवार
कोणालाही दाखवत नस ाचे म ीन णाले.
िनकाल हाती आले, तसा भाजप बळावर स ा थापन क शकणार नस ाचे िच झाले.
िस र ओक या िनवास थानी एक प कार प रषद घेऊन, जमले ा प कारां ना रा वादी कॉं ेस िवरोधी
प ात बसणार२० अस ाचे सां िगत ानंतर ाच िदवशी रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार ां ा प ी
ितभाताई पवार यां ासह पु ाला जा ासाठी गाडीने िनघाले. पवार पनवेल येथे पोहोचले. ितथे मुंबई-पुणे
महामागावरील मॅकडोना जवळ िशवसेनेचे खासदार आिण दै िनक सामनाचे संपादक संजय राऊत ां ची
वाट पाहत होते. राऊत पवार यां ा गाडीत बसले; दोघां नी पुढील ूहरचनेिवषयी चचा केली आिण
भाजपला स ेपासून दू र ठे व ािवषयीचा िव ास राऊतां नी पवारां ना िदला. िशवसेनेला मु मं ी पद
िमळाले असते, तर शरद पवार यां चे दीघकालीन ित ध आिण िम असलेले बाळ ठाकरे यां ना ती मोठी
आदरां जली ठरली असती, असे संजय राऊत यां नी ुत लेखकाला सां िगतले.२१ पवार आिण राऊत यां ात
ा वेळी जवळपास एक तास चचा झाली. कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां ाकडे पाठपुरावा कर ाची
जबाबदारी शरद पवार यां नी तःकडे घेतली, पण ाचबरोबर संजय राऊत यां ना रा ातील कॉं ेस
नेतृ ाशीही चचा कर ास सां िगतले. ती वेळ संवादाचे पूल बां ध ाची होती. तोपयत पवार यां ची गाडी
तळे गाव टोलना ा ा पुढे आली होती. ा िठकाणी संजय राऊत पवारां ा गाडीतून उतरले. पवारां ा
गाडी ा मागोमाग येत असले ा आप ा गाडीत बसून संजय राऊत यां नी मुंबईची वाट धरली आिण

िवधानसभा िनवडणूक िनकालानंतर ा उ व ठाकरे यां ा पिह ा प कार प रषदे आधी पवारां चा िनरोप
घेऊन ते हजर झाले.
पवार यां ा मुंबईतील िनवास थानी जमलेले प कार पां गले आिण पवारां नी पु ाकडे थान केले
अस ाचे ां नी आपाप ा कायालयां ना कळवले. तसेच ां नी पु ातील सहकार् यां नादे खील पवारां कडून
स ा थापनेसंदभात व घे ािवषयी जाग क राह ास सां िगतले. मा मुंबई आिण पुणे यां ा
दर ान काय घडले होते, याची खबरबात मु मं ी दे व फडणवीस यां ासह कोणालाच न ती. मुंबई-
पुणे ु तगती मागाव न धावले ा पवारां ा इं पोटड गाडी ा वेगाइत ाच जलद गतीने महारा ातील
राजकीय घडामोडींचे ना उलगडत होते.
संजय राऊत यां नी आधीही रा वादी कॉं ेस ा मुखां ची िस र ओक या मुंबईतील िनवास थानी भेट
घेतली होती. कॉं ेस, िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस एक येऊ शकत अस ाचा हा पिहला संकेत होता.
या बैठकीत राऊत यां नी िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ना फोन केला होता, आिण ा वेळी पवार आिण
ठाकरे यां ात राऊत यां ा फोनव न सुमारे दहा िमिनटे बोलणे झाले होते. या बैठकी ा प रणामी
राऊत जे काही सां गणार होते, तीच िशवसेनेची अिधकृत भूिमका असणार अस ाचे ठाकरे यां नी पवारां ना
सां िगतले. राऊत हे ठाकरे यां चे ितिनधी असून, तसेच ते िशवसेने ा वतीने बोलणार असून ां नी घेतलेला
िनणय हाच िशवसेनेचा अंितम िनणय असणार अस ाचा िव ास ठाकरे यां नी या संभाषणादर ान
केला. ा वेळी राऊत यां चे िशवसेनेत असलेले मह एवढे वाढलेले अस ाचे ऐकून पवारां ना सुखद
आ याचा ध ा बसला.
िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस यां नी एकि तपणे काम कर ाची गरज अस ाचा मातो ीवरचा िनरोप
राऊत यां नी पिह ा भेटीत पवारां पयत पोहोचवला अस ाचे रा वादी कॉं ेस ा एका ने ाने लेखकाला
सां िगतले.२२ राऊत यां नी सां िगतले की, ‘विहनीसाहे ब’ णजे राजकारणािवषयी चां गली जाण असले ा
उ व ठाकरे यां ा प ी र ी ठाकरे यादे खील उ व यां ा मह ा ा स ागार हो ा व ां नीदे खील या
वेळी िशवसेनेने भाजपबरोबर न जा ाचा िनणय घेतला होता. िशवसेनेने खंबीरपणे तःची भूिमका
मां डावी, असे ां ना वाटत होते. महारा ाला िशवसेनेचा मु मं ी िमळ ाचे, ां चे सासरे बाळ ठाकरे यां चे
पूण कर ासाठी िशवसेनेने पयाय शोधावा, असे ां चे मत होते. भाजप िशवसेनेबरोबर खेळ खेळत
अस ाचे ां ना िदसत होते. ां चे पती उ व ठाकरे यां ा सरळसा ा भावाचा भाजप फायदा घेत
अस ाचे ां चे णणे होते. राऊत यां ा श ावर िव ास नस ाचे पवार यां नी राऊतां ना सां िगतले.
कारण एक िदवस भाजप-िशवसेना भां डत असले, तरी लगेच दु सर् या िदवशी अगदी गु ागोिवंदाने दोघेही
स ेचा आनंद घेत अस ाचे िच आदली पाच वष पाहायला िमळाले अस ाचे पवार यां चे णणे होते.
पवार यां चा मु ा खोडून काढत, िशवसेना पयाया ा शोधात अस ाचे राऊत यां नी पवारां पुढे पु ा एकदा
अधोरे खत केले. पुढे पवार यां नी राऊतां ना स ा ा राजकीय प र थतीला असले ा पयायाब ल
िवचारले. ा वेळी रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस यां ाबरोबर हातिमळवणी कर ास िशवसेना तयार
अस ाची खा ी राऊत यां नी पवारां ना पु ा एकदा िदली. पवारां चा तरीही यावर िव ास बसत न ता.
भाजपबरोबरचे अनेक वषाचे संबंध िशवसेना इत ा सहजपणे तोड ासाठी तयार अस ाचे ां ना पटत
न ते. िशवसेनेला मु मं ी पद िमळावे, अशी विहनीसाहे बां चीदे खील खूप इ ा अस ाचे सां गून राऊत
आप ा परीने पवारां ना राजी कर ाचा य करत होते. उ व ठाकरे यां चे पु आिद ठाकरे हे देखील
एक उ म दावेदार अस ाची पु ी राऊत यां नी जोडली. सग ा गो ी यो कारे जुळून आ ा अस ा,
तर आिद ठाकरे हे ठाकरे कुटुं बातील पिहले आिण महारा ातील सग ात त ण मु मं ी ठरणार
अस ाचे राऊत यां चे णणे होते. तसेच हे पद िशवसेनेला रा वादी कॉं ेसबरोबर वाटू नदे खील घेता येणे
श अस ाचे राऊतां नी पवारां ना सां िगतले. मा यासाठी कॉं ेस तयार नस ाचे आिण रा वादी कॉं ेस
आिण िशवसेना यां ाकडे स ा थापनेचा दावा कर ासाठी आव क असलेले सं ाबळ नस ाचे पवार
यां नी सां िगतले. तरीही पवारां नी राऊतां ना य कर ाचे आ ासन िदले. अ सं ाक समुदायािवषयी ा
जहाल भूिमकेत िशवसेनेला बदल करणे आव क अस ाचे िनरी णही पवारां नी या वेळी नोंदवले.
साठ ा दशका माणे भूिमपु ां ा श्नां कडे ल वळव ाचा, तसेच त: ा िहं दु ा ा िवचार
सरणीबाबत तडजोड कर ाची तयारी ठे व ाचा स ाही या वेळी पवारां नी राऊतां ना िदला.२३ ानंतर,
‘सामना’ या िशवसेने ा मुखप ात ‘महारा हा िशवसेनेचा ाधा म आहे ’ असा संदेश दे णारा अ लेख
िस झाला.२४

दर ान, कॉं ेस ा एका े ने ाने रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ची बारामती येथील
‘गोिवंदबाग’ या िनवास थानी भेट घे ाचे िनि त केले.२५ शरद पवार यां ा मनात न ी काय सु होते,
हे या ने ाला जाणून ायचे होते. ानंतरच कॉं ेस यो ती भूिमका घेऊन मा ामां शी बोलणार होता.
दो ी ने ां नी पवार यां ा िनवास थानी एकि तपणे जेवण घेतले.
भाजपला स ेबाहे र ठे वायचे अस ाचे या ने ाने पवारां ना सां िगतले. आद ा पाच वषात भाजपचे
मु मं ी फडणवीस यां नी रा ातील कॉं ेस ा ता ातील सं था आिण सहकारी े उद् कर ाचा
य केला होता. ामुळे महारा ातील भाजप ा स ेचा शेवट कर ासाठी यो तोडगा काढणे, ही ा
णाची सग ात मोठी गरज अस ाचे या ने ाने नमूद केले. ा वेळी या संदभात कॉं ेस प नेतृ ाला
राजी करणे आव क असून, ानंतरच यो ती वाटचाल करता येणे श अस ाचे पवार यां नी या
ने ाला सां िगतले. कारण सोिनया गां धीं ा मा तेिशवाय काहीच करता येणे श होणार न ते.
एका सू ाने सां िगतले की, शरद पवार यां ा क ा सुि या सुळे या बैठकीला सु वातीला उप थत हो ा.
ां नी उ व ठाकरे यां ा प ी र ी ठाकरना फोन लावला आिण रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस
ां ाबरोबर अस ाबाबत ां ना आ केले. ानंतर सुळे बैठकीतून बाहे र पड ा.
चडू कॉं ेस ा कोटम े
शरद पवार यां चे िनकटवत य असले ा रा वादी कॉं ेस ा एका े ने ाने लेखकाला सां िगतले की,२६
िवधानसभे ा िनवडणुकीतील कामिगरीब ल अिभनंदन कर ासाठी कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां नी
रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ना फोन केला होता. ा वेळी ां नी पवारांं ा लढव ेपणाचे
कौतुक केले होते व दोघां नी एकमेकां ा त ेतीचीदे खील चौकशी केली होती. सोिनया गां धी यां ाशी
बोलताना शरद पवार यां नी िशवसेनेचा िवषय काढला. िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ा ा श तेब ल
ऐक ानंतर सोिनया गां धी यां नी या पयायाला नकार दशवला.२७ िशवसेना आिण भाजप हे दो ी प
टोका ा िहं दु वादी िवचार सरणीचा पुर ार करणारे अस ाने ां ाबरोबर स ेत भागीदारी करणे
कॉं ेसला परवडणारे नस ाचे सोिनया गां धी यां नी पवार यां ना सां िगत ाची मािहती या िनकटवत यां नी
िदली. प ाने काही वैचा रक मू े आिण िनयम यां चे पालन करणे आव क अस ाचे सोिनया गां धींचे मत
होते. ा वेळी या ावावर पुनिवचार कर ाची पवार यां नी सोिनया गां धी यां ना िवनंती केली. तसेच
िद ीत लवकरच भेट ािवषयीचा श ही पवारां नी गां धी यां ना िदला.
सोिनया गां धी यां ा ख ीकरण करणार् या उ रामुळे पवार नाराज झाले. अप आमदारां ची मदत
घेतली असती, तरीही कॉं ेस प बरोबर आ ािशवाय िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस एकि तपणे स ा
थापन क शकले नसते. भाजपदे खील अशाच कार ा सम ेला तोंड दे त होता. थोड ात, राजकीय
ितढा िनमाण झाला होता.
दर ान, कॉं ेस प ातून िनवडून आले ा त ण आमदारां नी ‘भाजपला स ेतून दू र ठे वायचे’ या एका
मु ाला ध न शरद पवार यां ची भेट घे ास सु वात केली. पवारां नी या सग ां चे णणे शां तपणे ऐकून
घेतले आिण कॉं ेस ा क ीय नेतृ ाकडून ठाम नकार िमळालेला असूनही, या प र थतीतून यो तो माग
काढ ाचे आ ासन िदले. कॉं ेस प ा ा अ सोिनया गां धी यां चे मतप रवतन करणे, हे ा घडीला
सग ात आ ाना क काम अस ाचे पवार जाणून होते. ां नी मुंबईतून िद ीला थान केले, ा वेळी
ां ा ेक हालचालीवर सग ां चे ल लागून रािहले होते. सात ाने राजकीय बैठका होत असले ा
सोिनया गां धी यां ा िद ीतील िनवास थानी ा बैठकी ा मु सभागृहाम े शरद पवारां नी पाऊल
ठे वताच, ा िठकाणी उप थत सव जण सभागृहाबाहे र पडले.२८ ा वेळी झाले ा बैठकीला ए. के.
अँटोनीदे खील उप थत होते.२९ कॉं ेस आिण रा वादी यां ना स ेत िटकून राह ासाठी न ा राजकीय
आघाडीची अ ंत गरज अस ाचे सां गत, पवार यां नी सोिनया गां धी यां ची पु ा एकदा समजूत घाल ाचा
य केला. मोदी-शहा यां ा एकािधकारशाहीचा शेवट कर ाची ही एक चां गली सु वात ठरणार
अस ाचेही पवार यां नी या वेळी गां धींना सां िगतले.३०
सोिनया गां धी यां नी पवार यां चे सव णणे ऐकून घेतले आिण बोल ाची वेळ आ ानंतर िद ीतील १०
जनपथ या िनवास थाना ा मु सभागृहात लावले ा पंिडत नेह , इं िदरा गां धी आिण राजीव गां धी
यां ा फोटोंकडे अंगुलीिनदश क न बोल ास सु वात केली. िवचार सरणीशी बां धील असले ा आिण
ां ाकडे पाहणार् या या ने ां ना ा काय उ र दे णार हो ा, असा सवाल ां नी शरद पवार यां ना केला.
शरद पवार यां ना उ र िमळाले खरे , पण पवारही त: ा भूिमकेवर ठाम होते. िवचार सरणी ा

पातळीवर कॉं ेस तडजोड करणार नस ाचे सोिनया गां धी यां नी पवारां ना सां िगतले.
सोिनया गां धींचे बोलणे शां तपणे ऐकून घेत ानंतर, कॉं ेसने िशवसेनेबरोबर हातिमळवणी कर ाची ही
पिहलीच वेळ नस ाचे पवार यां नी सोिनया गां धीं ा नजरे स आणून िदले. १९७५म े इं िदरा गां धींनी
आणीबाणी जाहीर के ानंतर, ां ना पािठं बा दे णारे बाळ ठाकरे हे पिहले िशवसेना नेते अस ाचे इं िदरा
गां धी यां ा छायािच ाकडे अंगुलीिनदश क न शरद पवार यां नी सां िगतले. ठाकरे यां ा या भूिमकेमुळे
ां ना आिण ां ा प ाला मोठी िकंमत मोजावी लागली असली, तरी या नुकसानाचा काहीही िवचार न
करता ठाकरे इं िदरा गां धीं ा पाठीशी खंबीरपणे उभे रािहले अस ाचेही पवारां नी सोिनया गां धी यां ा
िनदशनास आणून िदले. ानंतर ा लोकसभा िनवडणुकीत ठाकरे यां नी त: ा प ाचे उमेदवार उभे न
करता कॉं ेसला बाहे न पािठं बा िदला अस ाची आठवण पवार यां नी सोिनया गां धी यां ना क न िदली.
सोिनया गां धी आिण पवार यां ात झाले ा या बैठकीत पवार यां नी वरील मु े मां डूनही कोणताही
िनश्िचत तोडगा पुढे आला नाही. मा या श्नासाठी पु ा एकदा भेट ाची इ ा सोिनया गां धी यां नी
केली. या संदभात सोिनया गां धी यां ा मनात काही शंका अस ास, ां नी प ा ा आमदारां शी
चचा क न, खा ीशीर मािहती घेऊन मगच िनणय घे ािवषयी पवार यां नी सोिनया गां धी यां ना सुचवले.३१
सोिनया गां धी यां ा घरातून बाहे र पडून पवारां नी मा मां शी संवाद साधला. ते णाले, ‘‘आ ी
महारा ातील राजकीय घडामोडींसंदभात चचा केली. महारा ातील संपूण राजकीय प र थती मी ां ना
सां िगतली आहे . मा अ ाप कोणताही िनणय झालेला नाही.’’३२
दर ान, कॉं ेसचे दे शा बाळासाहे ब थोरात, माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण, अशोक च ाण
आिण माजी मं ी निसम खान यां ासह कॉं ेस ा े ने ां नी िद ीत कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां ची
भेट घेतली. महारा ात िशवसेनाला पािठं बा दे ऊन स ा थापन कर ा ा, रा ातील कॉं ेस ने ां ा
भूिमकेिवषयी अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीचे महासिचव आिण रा ल गां धी यां चे अ ंत िनकटवत य के.
सी. वेणूगोपाल यां नी संताप के ाचे िद ीतील एका कॉं ेस ने ाने लेखकाला सां िगतले.३३ कॉं ेस ा
िवचार सरणी ा त ां बाबत वेणूगोपाल यां नी या ने ां ना खडा सवाल केला. िशवसेनेसार ा प ाबरोबर
हातिमळवणी करणे, णजे कॉं ेसचे रा ीय पातळीवर नुकसान क न घे ासारखे अस ाचे ां चे मत
होते. नवी राजकीय आघाडी िनमाण कर ाचे य थां बवून झारखंड आिण िद ी येथील िनवडणुकां वर
ल कि त कर ाचा स ादे खील वेणूगोपाल यां नी कॉं ेस ने ां ना िदला. झारखंड आिण िद ी येथे
कॉं ेस स ेवर ये ाची खा ी दे ऊ शक ाबाबत, बैठकीतून बाहे र पडणार् या वेणूगोपाल यां ना कॉं ेस ा
एका माजी मु म ां नी िवचारले. यावर वेणूगोपाल यां ाकडे कोणतेही उ र न ते. महारा ात या ने ां नी
कशा िनवडणुका लढव ा हो ा, हे ां चे ां नाच माहीत अस ाचे माजी मं ां नी वेणूगोपाल यां ना
सां िगतले. या माजी मं ां कडे कोणतीही संसाधने न ती; वैय क पातळीवर जे श होते, ते सव क न
ेक जणाने संघष केला अस ाचे महारा ा ा या कॉं ेस ने ाने वेणूगोपाल यां ना सां िगतले. महारा ात
भाजप पु ा स ेत आ ास, कॉं ेसला महारा ातील अ िटकवून ठे वणे अवघड हो ाची श ताही
या माजी मं ाने वेणूगोपाल यां ासमोर वतवली.३४
संजय राऊत यां नी लेखकाला सां िगतले की, िशवसेनेला महारा ात स ा थापन करता यावी णून,
कॉं सने पािठं बा दे ासंबंधी िवनंती कर ासाठी राऊतां नी बाळासाहे ब थोरात यां ना फोन केला होता.
थोरात यां नी यो तो िनणय घे ािवषयीची िवनंती या वेळी राऊत यां नी केली. महारा ा ा भ ासाठी हा
िनणय मह ाचा ठरणार अस ाचेही राऊतां नी थोरातां ना सां िगतले. ‘‘आ ी भाजपिव लढ ाचे धाडस
दाखवत आहोत; तु ीदे खील तसेच करा. य करा; यश न ी िमळे ल’’ असे राऊत थोरातां ना णाले.
त: ा भूिमकेवर ठाम रा न, माग ा मा झा ािशवाय भाजपशी समझोता न कर ा ा
िशवसेने ा भूिमकेमुळे थोरात३६ भािवत झाले. सोिनया गां धी यां ाबरोबर झाले ा बैठकीची खरीखुरी
मािहती राऊतां ना दे ाचे थोरातां नी आश्वासन िदले. िद ीतील नेतृ ासाठी िवचार सरणी मह ाची
अस ाचेही थोरात यां नी राऊतां ना सां िगतले. कॉं ेस हा रा ीय प असून िशवसेनेसार ा प ाबरोबर
हातिमळवणी कर ापूव ाला िविवध पैलूंचा िवचार करणे गरजेचे अस ाचेही या वेळी थोरातां नी नमूद
केले.
सोिनया गां धी आिण शरद पवार यां ातील बैठकीत झाले ा चचिवषयी जाणून घे ासाठी मु मं ी
फडणवीस यां नी महारा ातील कॉं ेस ा एका ने ाला फोन केला.३७ ा वेळी कॉं ेस नेतृ ाने
िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास नकार िद ाचे या ने ाने फडणिवसां ना खा ीपूवक सां िगतले.

कॉं ेस ने ाबरोबरचा हा फोन संप ानंतर फडणवीस िनधा झाले आिण िशवसेनेबरोबर भाजप युती
करणार अस ाचे िनवास थानी जमले ा प कारां ना ां नी सां िगतले. पु ा एकदा भाजपबरोबरच युती
कर ािशवाय िशवसेनेकडे दु सरा पयाय नस ाचेही या वेळी फडणवीस यां नी नमूद केले.
प कारां नीदे खील ाच िदवशी ही बातमी सा रत केली.३८
महारा ातील ऑपरे शन कमळ
महारा ातील कॉं ेस नेतृ ाने भाजपपासून त: ा आमदारां ना सुरि त ठे व ाचा इशारा सुनील केदार
आिण अिमन पटे ल या दोन कॉं ेस आमदारां नी िदला होता.३९ कॉं ेस ा े आमदारां ना भाजप ा
खेळींची क ना अस ाने तेदेखील आधीपासून जाग क होते. भिव ातील भूिमका िनि त कर ासाठी
कॉं ेसचे दे शा बाळासाहे ब थोरात, रा िवधान प रषदे चे सद आिण िवरोधी प नेते िवजय
वडे ीवार, माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण आिण अशोक च ाण यां ची िवजय वडे ीवार यां ा
मं ालयासमोरील बंग ावर बैठक झाली. या बैठकीदर ान बाळासाहे ब थोरात यां ना नािशकमधील
इगतपुरी ा आमदारां चा फोन आला. काही भाजप ने ां नी या आमदारां ना आकषक ाव िदला
अस ाचे ां नी थोरातां ना सां िगतले. ा वेळी ‘‘तु ाला काय प ाची काळजी आहे !’’ असे ते थोरातां ना
णाले.
‘‘भाजपकडून अशा कारचे ाव आ ा ा त ारी करणारे फोन कॉ आ ाला ा वेळी आले.
भाजपने कनाटक माणेच महारा ातही ‘ऑपरे शन कमळ’ काया त केले असून, ासाठी कॉं ेसचे
िवधानसभेचे सद पळव ाचा य केला जात अस ाचे या वेळी कोणीतरी सां िगतले. ही बाब
भीतीदायक आिण िचंताजनक होती. भाजपचा इितहास पाहता, महारा ासार ा मो ा रा ात स ा
थापन कर ासाठी हा प कोण ाही थराला जाऊ शकला असता’’ असे कॉं ेस ा बैठकीत झाले ा
चचिवषयी सां गताना थोरातां नी लेखकाला सां िगतले. ‘‘ ामुळे आम ा आमदारां चे संर ण कर ासाठी
ां ना सुरि त िठकाणी हलव ाचा स ाही कोणीतरी िदला. ा वेळी अंितम िनणय होईपयत आमदारां ना
इगतपुरीम े ठे व ािवषयी मी सुचवले’’ मा च ाणां ना ते मा न ते. ते णाले, ‘‘आप ा आमदारां ना
महारा ात ठे वणे यो होणार नाही. आपण ां ना कॉं ेसची स ा असले ा म दे श, राज थान, पंजाब
िकंवा छ ीसगढ यां पैकी कुठ ातरी सुरि त िठकाणी हलवावे. भाजपने आपले सद पळव ास सु वात
कर ाआधीच आपण त रतेने िनणय ायला हवा.’’४०
ऑपरे शन कमळ काया त के ा ा या चचाना उधाण आ ाने अखेरीस, भाजपला बचावाची भूिमका
ावी लागली आिण महारा ात ऑपरे शन कमळ काया त नस ाचे महारा ाचे भाजप अ चं कां त
पाटील यां नी केले.४१ यामुळे राजकीय कथन णाधात बदलले. कारण कॉं ेसने अशा कारे ठाम
भूिमका घेऊन भाजपचे ऑपरे शन कमळ उघडकीस आणणे भाजपला अपेि त नसावे.४२
वडे ीवार यां नी आप ा ऑपरे टरला कॉं ेस नेते आिण महारा ाचे भारी कॉं ेस सिचव म काजुन
खग आिण के. सी. वेणूगोपाल यां ना फोन लाव ास सां िगतले व कॉं ेसचे आमदार भाजप पळवत
अस ाची मािहती सोिनया गां धी यां ना दे ाची िवनंती वडे ीवारां नी या ने ां ना केली. ही मािहती कॉं ेस ा
े ने ाने लेखकाला िदली आहे .
याच बैठकीत आमदारां ना एक कर ासंदभातील आराखडा तयार कर ात आला आिण ानुसार सव
च ेचाळीस आमदारां ना मुंबईत बोलव ाऐवजी आपाप ा शहरां मध ा िकंवा जवळ ा
िवमानतळां व न - उदा. नागपूर, मुंबई, है दराबाद, औरं गाबद - िवमानाने जयपूरला बोलव ाचे िनश्िचत
कर ात आले. कारण सग ा आमदारां ना एकाच िवमानतळावर बोलवणे अडचणीत आणणारे ठ
शकले असते, असा मु ा िवजय वडे ीवार यां नी या बैठकीत उप थत केला. ‘‘भाजप ां ना िवमानापयत
पोहोचू दे णार नाही िकंवा ां चे अपहरण करे ल. अशा गो ी कर ाची भाजपची मता आहे व याबबत
भाजपची ातीदे खील आहे . ईशा भारतातील मिणपूरमधील िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी िवमानतळ
अिधकार् यां नी मतदाना ा िदवशी आमदारां ना प सिचवालयाकडे जा ास म ाव केला होता. हे सव
िवमानतळ व ां ची सुर ा क सरकार ा अख ारीत आहे त. ामुळे आपण अिधक द रा न काळजी
घेतली पािहजे’’ असे वडे ीवार यां नी थोरातां ना सां िगतले.४३
दर ान, महारा ात स ा थापन करता यावी णून पािठं बा दे ाची िवनवणी कर ासाठी िशवसेने ा
िश मंडळाने िद ी येथे जाऊन कॉं ेस प ा सोिनया गां धी यां ची भेट घेतली. रा वादी कॉं ेस
िशवसेनेला पािठं बा दे ास तयार अस ाचे, मा कॉं ेस या संदभात िनणय घे ास िवलंब लावत

अस ाचे िच रा वादी कॉं ेसने मा मां म े आिण जनमानसात िनमाण केले होते.४४ ‘‘कॉं ेस नुस ाच
बैठकां वर बैठका घेत असून स ा थापनेसाठी चालून आलेली संधी सोडत अस ाची टीका जनमानसातून
आम ावर होऊ लागली. ानंतर प ातील आमदारां ा दबावामुळे आिण प ाम े फूट पड ा ा
भीतीतून अखेरीस सोिनया गां धी यां नी िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास संमती दशवली’’ असे कॉं ेस ा
एका े ने ाने लेखकाला सां िगतले.४५
कॉं ेसचे अनेक नेते उप थत असले ा बैठकीम े त:ची बाजू ामािणकपणे मां ड ाचा य
बाळासाहे ब थोरातां नी केला. महारा ात सरकार थापन झाले नसते, तर रा पती राजवटीनंतर आगामी सहा
मिह ां त पु ा िनवडणुका ा ा लाग ा अस ा, असे ां नी या बैठकीत सां िगतले. बाळासाहे ब थोरात
कॉं ेसचे दे शा अस ामुळे रा ाम े पु ा िनवडणूक लढव ा ा प र थतीत प नस ाचे ते
जाणून होते. प ाची संसाधने संपु ात आली होती. अ यं णा सोबत असायला ते काही भाजप न ते.
‘‘या िनवडणुकीसाठी आ ी पैशां ची जमवाजमव कशा कारे केली आहे , ते आमचे आ ालाच ठाऊक
आहे ’’ असे थोरात यां नी सोिनया गां धी यां ना सां िगतले.४६ याही पुढे जाऊन, आता कॉं ेसने सरकार थापन
केले नसते, तर आगामी िनवडणुकीत थोरात कॉं ेस प ाचे नेतृ करणार नस ाचेही ां नी या बैठकीत
केले. िशवसेना आिण भाजप यां ाम े खूप मोठा फरक अस ाचे एका कॉं ेस ने ाने या वेळी
सोिनया गां धींपुढे िवशद केले. ‘‘भाजपकडे रा ीय यंसेवक संघ आहे आिण संघाकडे झोकून दे ऊन काम
करणारे कायकत आहे त. हे कायकत भाजप ा िनवडणूक यं णेचा भाग णून काम करतात. रा ीय
यंसेवक संघ कधीच एका िदवसाचा िकंवा एका वषाचा िवचार करत नाही. ाचे िनयोजन आगामी २०
िकंवा ४० वषा ा कालावधीचे असते. एखा ा धोरणाची अंमलबजावणी कर ासाठी तो सव पात ां वर
अितशय सू िनयोजन करत असतो.’’४७
महारा ा ा थापनेपासून, णजे १९६०पासून कॉं ेसने अनेक वेळा महारा ावर रा केले आहे .
‘‘महारा ातील ब सं मु मं ी हे कॉं ेसचे आिण मु तः मराठा समुदायाचे होते. महारा ा ा एकूण
लोकसं े ा ३५ ट े असले ा मराठा समुदायाला बाजूला कर ासाठी रा ीय यंसेवक संघाने माळी,
धनगर आिण वंजारी (माधव) या इतर मागासवग यां ना मराठा समुदायािव एक केले. ां ची
महारा ातील मतां ची एकूण ट े वारी ३५ ते ४० ट े इतकी आहे . यापूव रा ीय यंसेवक संघाने
गुजरातम े वच असले ा पटे ल समुदाया ा िवरोधात अशीच ूहरचना आखली होती. ाने ओबीसी
समुदायाचे नर मोदी यां ना पुढे आणले आिण पटे ल समुदायाला बाजूला सारले. हे च सू संघाने ह रयाणा,
झारखंड आिण उ र दे श या रा ां म ेही अमलात आणले. आधी ा सरकारकडून कदािचत दु लि त
रािहले ा जाती आिण समुदाय यां ना संघाने मह ाचे थान िदले. महारा ात ाने अशाच कारे मराठा
आिण कुणबी या समुदायां ना बाजूला करत वंजारी समुदायाचे ितिनिध करणार् या गोपीनाथ मुंडे यां ना पुढे
आणले. ही गो मा िनराळी की, ा वेळी स ेतील सव थान ा कर ाची संधी आली, ते ा संघाने
ओबीसी ने ां नादे खील बाजूला सारले आिण उ जातीय मु मं ां ची िनवड केली. तेच आता महारा ात
घडत आहे . गोपीनाथ मुंडे, पंकजा मुंडे, एकनाथ खडसे या सव ओबीसी ने ां नी स ेत ये ासाठी संघाला
खूप मदत केली. मा या सग ां ना एकेक क न अितशय िनयोजनब र ा स े ा सारीपाटातून
अलगद बाजूला सार ात आले’’ हे कॉं ेस ा एका े ने ाने सोिनया गां धी यां ा नजरे स आणून िदले.
‘‘जातीय समीकरणावर आिण धािमक ुवीकरणावर शंभर वषापे ा जा काळ रा ीय यंसेवक संघ
काम करत आहे . महारा ाम े ाने गोपीनाथ मुंडे, एकनाथ खडसे आिण ना. स. फरां दे या ओबीसी ने ां ना
जाणीवपूवक आिण मु ाम पुढे आणले आिण स मदे खील केले; पण भाजप आिण रा ीय यंसेवक संघ
यां ापे ा िशवसेनेची जातकुळी जरा वेगळी आहे ’’
‘‘रा ीय यंसेवक संघ आिण भाजप हे त: ा जहाल िवचार सरणीशी वचनब आहे त, तर
िशवसेनेची िवचार सरणी वेळोवेळी बदलणारी आहे . थम या प ाने भूिमपु ां ना, अथात मराठी माणसाला
ाधा िदले आिण ानंतर तो दि ण भारतीय, उ र भारतीय, दिलत आिण मु ीम अशा िविवध
समुदायां ा िवरोधात उभा रािहला. िशवसेनेची िवचार सरणी िनि त नसून गरज आिण काळ यां ानुसार
ित ात बदल होत आला आहे ’’ असे महारा ातील कॉं ेस ा दु सर् या एका ने ाने बैठकीत सां िगतले.४८
िशवसेना, कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां चे मतदार एकच, णजे ब जन अस ाचे कॉं ेस ा एका
े ने ाने सां िगतले.४९ ‘‘भाजपचे मतदार मु तः उ जातीय, णजे ा ण आिण बिनया आहे त’’ असा
मु ा मां डून ाकडे या े ने ाने सोिनया गां धी यां चे ल वेधले. ‘‘भाजप आिण रा ीय यंसेवक संघ

यां ा िवचार सरणीचा भाव पुढील १०० वष राहील, पण िशवसेने ा अज ाचे प रणाम केवळ आठ
िदवस िदसतील.’’ या आठ िदवसां ा प रणामां चे वा ऐकताच सोिनया गां धी आ यचिकत झा ा.
‘‘िशवसेना हा र ावर लढणार् यां चा प आहे . लढू न झा ानंतर गु े दाखल होतात. जखमी झालेले
ालयात जातात आिण आठवडाभरात सगळे करण शां त होते.... ही िशवसेनेची िवचार सरणी आहे .
मा भाजप वेगळा असून ाचा प रणाम समाजात खोलवर होणारा आहे आिण ातून समाजात
कायम पी फूट पडू शकते’’ असेही कॉं ेस ा या े ने ाने सां िगतले.५०
कॉं ेसचे नेते पृ ीराज च ाण यां नी ा बैठकीत िशवसेने ा इितहासाचा उ ेख केला. १९८०म े
िशवसेनेने कॉं ेसला पािठं बा िदला अस ाचा हवाला दे ऊन ते पुढे णाले, ‘‘रा ातील पोटिनवडणुकी ा
वेळी बाळ ठाकरे यां नी कॉं ेसचे मु मं ी ए. आर. अंतुले यां चा उघडपणे चार केला होता. तसेच
१९७५म े इं िदरा गां धी यां ा आणीबाणी ा िनणयालादे खील ां नी पािठं बा िदला होता. िशवसेनेने
कॉं ेसला पािठं बा िद ाचे अनेक संग महारा ात घडून गेले आहे त. िशवसेना हा भाजप िणत रा ीय
लोकशाही आघाडीचा घटक प असूनही अगदी अलीकडे च, रा पती पदा ा िनवडणुकीत िशवसेनेने
कॉं ेस ा उमेदवार ितभा पाटील आिण ाचबरोबर णव मुखज यां नादे खील पािठं बा िदला होता.’’५१
बाळासाहे ब थोरात यां नी लेखकाला सां िगतले की,५२ ‘‘आ ी सोिनया गां धी मॅडमना उ व ठाकरे यां ा
आजोबां चादे खील हवाला िदला. केशव ठाकरे अथात बोधनकार हे समाज सुधारक होते. ते
ा णां िवरोधात नसून ा णवादा ा िवरोधात अस ाचे आ ी ां ा िनदशनास आणून िदले. जाती ा
आधारे भेदभाव आिण क र धािमकता यां ना ां चा िवरोध होता. ते ब जन िवचार सरणीचे खंदे समथक
होते; िहं दू धमाचे गाढे अ ासक होते. मा णून मु ीम आिण ि न यां ा िवरोधात ते कधीही बोलले
नाहीत. िन जाती ा ीकडून गणेश मूत ची ित ापना कर ािवषयी एकदा ां नी काही ा ण
लोकां ना सां िगतले. मा ा णां नी ां ा मागणीकडे दु ल क न आपले काम पुढे नेले. ा वेळी
बोधनकारां नी मूत फोड ाची धमकी िद ानंतर ां ा मागणीपुढे झुकत, एका दिलत ी ाह े
गणपतीची पूजा कर ाचा िनणय सग ां नी ीकारला. उ व ठाकरे यां ा आजोबां िवषयी ा अशा
अनेक गो ी अस ाचे आ ी सोिनया गां धींना सां िगतले.’’ थोड ात, असे अनेक सामािजक, राजकीय
आिण ऐितहािसक दाखले दे त महारा ातील कॉं ेस ने ां नी प ा ा अ ां बरोबर ा बैठकीत आपले
णणे मां डले.
सोिनया गां धी यां नी कॉं ेस कायकारी सिमतीची बैठक बोलवली, ा वेळी िशवसेनेबरोबर हातिमळवणी
कर ा-न कर ासंदभात ने ां म े दोन गट पड ाचे िदसून आले. ‘‘केरळचे, डा ा िवचार सरणीकडे
झुकलेले ए. के. अँटोनी आिण के. सी. वेणूगोपाल, तसेच कनाटकचे म ीकाजुन खग यां चा िशवसेनेबरोबर
आघाडी कर ास िवरोध होता.’’ असे ा बैठकीला उप थत असले ा ोताने लेखकाला सां िगतले.
अंितम िनणय घे ाआधी, या न अिधक लोकां ची मते जाणून घे ासाठी सोिनया गां धी यां नी राजीव
सातव, मुकुल वासिनक आिण अिवनाश पां डे यां सार ा िद ीतील मह ा ा ने ां बरोबर महारा ातील
ने ां ची वेगळी बैठक बोलवली.
बंद दाराआड झाले ा बैठका आिण िश मंडळासोबत झालेले िवचारमंथन यानंतर अखेर कॉं ेस अ
सोिनया गां धी यां नी िशवसेनेला पािठं बा दे ाचा िनणय घेतला. मा ही आघाडी धमिनरपे असून
कोण ाही िविश धमाला पािठं बा दे णारी नस ाने, िशवसेना िहं दु ाला पािठं बा दे णार नस ा ा, तसेच
रा घटने ा ावनेचा आदर करणार अस ा ा अटींवर हा िनणय घेतला अस ाचा इशारा सोिनया
गां धी यां नी िदला. याचबरोबर िकमान समान काय म तयार कर ाची िवनंतीही ां नी या वेळी केली.
आक ां चा खेळ
‘‘अखेर आ ाला प ा ां कडून होकार िमळाला. ामुळे िशवसेनेला पािठं ाचे प दे णे आिण
रा वादी ा िनरोपाची वाट पाहणे या पुढ ा पावलां साठी आ ी तयार होतो’’ थोरात सां गतात.५३ शरद
पवार यां नी सोिनया गां धी यां ना फोन क न कोणतीही घाई कर ाची गरज नस ाचे सां िगतले. रा वादी
कॉं ेसनेदेखील िशवसेनेला पािठं ाचे प िदले नसून कॉं ेसनेदेखील थोडी वाट पाह ािवषयी पवार यां नी
सोिनया गां धी यां ना सुचवले. एक बैठक घेऊन िकमान समान काय म आिण मंि मंडळ वाटप यां संदभात
अंितम िनणय घे ाचे ा दोघां नी ठरवले.
ाच वेळी मुंबईतील यशवंतराव च ाण सभागृहाम े रा वादी कॉं ेस प ा ा े ने ां ची बैठक
सु होती. कॉं ेसने आपले पािठं ाचे प सुपुद के ानंतर रा वादी कॉं ेसही आपले प तयार करणार

अस ाची बातमी पुढे आली. ानंतर सरकार थापन होणार होते. ा वेळी मीदे खील वाय. बी. च ाण
सटरम े उप थत होतो आिण तेथील ेक घडामोड जवळू न बघत होतो. दर ान, िशवसेनेचे युवा नेते
आिद ठाकरे आिण एकनाथ िशंदे यां ना आमदारां ा पािठं ाचे प सादर कर ासाठी आिण
कागदोप ी ब मत िस कर ासाठी राजभवनात बोलव ात आले होते. ा िदवशी ेक जण
कॉं ेस ा पािठं ा ा प ाची वाट बघत होता. हे प इमेल कर ात आ ाची बातमी एका णी आली
आिण मुंबईतील मड आयलंड या उपनगरातील रटीट हॉटे लम े असेलेले िशवसेनचे आमदार आनंदाने
नाचू लागले; ां नी एकमेकां ना लाडूदे खील भरवले. मा कॉं ेसने पािठं ाचे प िदलेले नस ाची, पण या
संदभात रा वादी कॉं ेस प ाशी चचा क न कॉं ेस पुढील िनणय घेणार अस ाची बातमी ानंतर
थो ाच वेळात आली. ामुळे काही वेळापूव आनंदाने नाचणारे िशवसेनेचे आमदार णाधात िनराश
झाले. ां नी सव आशा सोडून िद ा.५४
नर मोदी यां ा सरकारम े एकमेव मं ी असलेले िशवसेनेचे अरिवंद सावंत यां नी राजीनामा
िद ानंतर आिण ते िशवसेना लोकशाही आघाडी सरकारमधून बाहे र पड ानंतर कॉं ेसकडून पािठं ाचे
प िमळ ाची िशवसेनेला अपे ा अस ाचे िव ास वाघमोडे ५५ यां नी इं िडयन ए ेसम े िलिहले होते.
मा अयो ेतील राम मंिदराची उभारणी आिण समान नागरी कायदा या संदभातील िशवसेने ा भूिमकेमुळे
कॉं ेसला अजूनही खा ी वाटत न ती. उ व ठाकरे यां चे ीय सिचव िमिलंद नावकर आिण रा सभेचे
खासदार अिनल दे साई हे दोघेही सोिनया गां धी यां ची भेट घेऊन पािठं ाचे प िमळव ासाठी िद ीला
गेले होते. मा रा वादीबरोबर आणखी चचा करणार अस ाचे या वेळी कॉं ेसने केले. ानंतर संजय
राऊत यां नी या सग ा फिजतीिवषयी मािहती िदली आिण घाई न कर ाबाबत ां नी प ाला आधीच
सावध केले अस ाचेही सां िगतले. ‘‘मला कॉं ेसची कायशैली मािहती आहे . कॉं ेसचे नेतृ त रतेने प
काढणार् यां तील नाही, पण कोणीही माझे ऐकले नाही. आ ी मुंबईतील एका उपनगरात भेटलो होतो, ा
वेळी शरद पवार यां नीदे खील हे च सां िगतले होते. मा ाचा काहीही उपयोग झाला नाही.’’५६
खातेवाटपासंदभात चचा बाकी अस ामुळे कॉं ेसने िशवसेनेला पािठं ाचे प दे ाची घाई न
कर ािवषयीचा िनरोप दे ासाठी अिजत पवार यां नी सहकारी धनंजय मुंडे यां ना अ खल भारतीय कॉं ेस
सिमतीला फोन कर ास सां िगतले. अगदी रा पती राजवट लागू झाली असती, तरी ेक प ाला त:चे
सं ाबळ िस कर ासाठी सहा मिह ां चा कालावधी िमळाला असता.५७ वाय. बी. च ाण सटर येथे
शरद पवार, ङ्ु ग पटे ल, जयंत पाटील, नवाब मिलक, छगन भुजबळ, अिजत पवार, धनंजय मुंडे आिण
इतर सव जण टी ी ा मा मातून सव घडामोडींवर बारीक ल ठे वून होते.
अिजत पवार यां ा सूचनेव न धनंजय मुंडे यां नी िद ी येथे अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीला फोन
केला. ा वेळी फोन उचलणार् या पलीकड ा ीने ‘‘कोण मुंडे?’’ असा िवचारला. दहा िमिनटां पे ा
जा काळ हा गोंधळ सु होता. ानंतर सिचव वेगाने बाळासाहे ब थोरात यां ाकडे गेले आिण
महारा ातून कोणीतरी मुंडे सात ाने फोन क न काहीतरी मह ाचा िनरोप अस ाचे सां गत होते, असे
सिचवां नी थोरातां ना सां िगतले. ा वेळी बाळासाहे ब थोरात यां नी आपला मोबाईल तपासून पािहला असता,
धनंजय मुंडे यां चे अनेक फोन येऊन गेलेले ां ना िदसले. प ा ा अ सोिनया गां धी यां ाबरोबर ा
बैठकीत थोरात अस ामुळे ते एकाही फोनला ितसाद दे ऊ शकले न ते.५८
मुंडे यां नी थोरात यां ना कोणतीही घाई कर ाची गरज नस ाचे, तसेच रा वादी कॉं ेसची इ ा आधी
वाटाघाटी कर ाची अस ाचे सां िगतले. शरद पवार यां चेदेखील असेच मत अस ाचा िनरोप मुंडे यां नी
िदला. एकदा खातेवाटपासंदभात एकमत झा ानंतर मग स ा थापनेचा दावा कर ािवषयी मुंडे यां नी या
वेळी सुचवले. कॉं ेस ा एका े ने ाने लेखकाला सां िगतले की, तातडीची सुिवधा णून कॉं ेस
नेतृ ाने पािठं ाचे प घेऊन दोन आमदारां ना जयपूर येथून मुंबईला पाठवले होते. ते राजभवन ा बाहे र
असले ा सायबर कॅफेम े बसले होते. रा वादी कॉं ेसने पािठं ाचे प िद ानंतर, पुढचे प दे ासाठी
कॉं ेस स होता. िवशेष णजे, पािठं ा ा प ाची ि ंट काढ ासाठी या आमदारां नी ि ंटरदे खील स
ठे वला होता. अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीनेदेखील ा रीसह पािठं ाचे प तयार ठे वले होते. सव
मुख नेते हातात आयपॅड घेऊन ‘सड’ ा बटणावर क कर ासाठी तयार बसले होते.
दर ान, आिद ठाकरे , सुभाष दे साई, िदवाकर रावते, अिनल परब आिण एकनाथ िशंदे राजभवनात
पोहोचले. मा कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ाकडून िमळणारे पािठं ाचे प मा या ने ां पयत
पोहोचले नाही.

िशवसेने ा ने ां नी रा पाल भगत िसंग को ारी यां ना अंितम मुदत वाढवून दे ऊन, कागदावर ब मत
िस कर ासाठी आणखी तीन िदवसां ची मुदत दे ाची िवनंती केली. रा पालां नी असे कर ास नकार
िदला आिण ते दरबार हॉलमधून बाहे र पडले. तोपयत रा ीचे आठ वाजून गेले होते.५९ दर ान, िशवसेनेचे
नेते संजय राऊत यां ा छातीत दु खत अस ाने ां ना बां ा येथील लीलावती ालयात दाखल कर ात
आ ाची बातमी आली.६० डॉ रां नी ां ना अँिजओ ाफी टे कर ाचा स ा िदला आिण ां ची लगेचच
अँिजओ ाफी कर ात आली. ५७ वष य संजय राऊतां ा लढव ेपणाचे दशन ां नी हॉ टलमधून
केले ा ि टव न झाले.६१ श ि येनंतर राऊत यां नी े िहं दी कवी ह रवंशराय ब न यां ा ‘अि पथ’
या किवतेतील ओळ ि ट केली. या किवतेत वारं वार येणारा ‘अि पथ’ हा श जग ा ा संघषाला बळ
दे णारा आहे . ां नी सोहनलाल ि वेदी यां ची, ‘लहरोंसे डरकर नौका पार नही होती, कोिशश करनेवालोंकी
हार नही होती’ ही किवतादे खील ि ट केली. इतकेच न े , तर शेवटी ‘हम होंगे कामयाब...ज र होंगे’ असा
आशावाददे खील ि ट ारे केला.
महारा ात रा पती राजवट लागू कर ापूव चा शेवटचा उपाय णून रा पालां नी ितसर् या
ं
मां कावरील, ५४ आमदार असले ा रा वादी कॉ ेस प ाला स ा थापन कर ासाठी आमंि त केले
अस ाची बातमी समोर आली. मी ा वेळी माझी प कार मै ीण, द ि ंटची ितिनधी, नीलम पां डे
िह ासोबत वाय. बी. च ाण सटरला होतो. रा वादी कॉं ेस ा ने ां ा मागोमाग आ ी तातडीने
राजभवनला जा ाचा िनणय घेतला. अिजत पवार, जयंत पाटील आिण रा वादीतील इतर ने ां चा समावेश
असले ा िश मंडळा ा आधीच आ ी राजभवनावर पोहोचलो.
रा वादी कॉं ेसचे दे शा जयंत पाटील, अिजत पवार, धनंजय मुंडे आिण इतर ने ां चा समावेश
असलेले हे िश मंडळ ११ नो बर २०१९ रोजी, रा ी ८.३० वाजता राजभवनावर पोहोचले. ां नी त:चे
ब मत िस कर ासाठी रा पालां कडे ४८ तासां ची मुदत मािगतली, मा रा पालां नी ां ना केवळ २४
तासां ची मुदत िदली. नेम ा घडामोडी जाणून घे ासाठी मा ासह प कारां ा संपूण ज ाने शरद
पवार यां ा िस र ओक या िनवास थानी जा ाचे ठरवले. तेथे पवार यां नी तातडीने बोलवलेली कोअर
ूपची बैठक नुकतीच संपली होती.
आ ी रा वादी कॉं ेस ा ने ां बरोबर खासगीत चचा केली, ा वेळी रा वादी कॉं ेसला ‘न िशजवलेले
अ खायचे नस ाचे’६२ आ ाला कळले. पािठं ासंदभात कोणताही श दे ापूव खातेवाटप आिण
अडीच वषासाठीचे मु मं ी पद यां बाबत रा वादी कॉं ेसला खा ी हवी अस ाचे एका ने ाने आ ाला
रा ी साडे अकरा ा सुमारास सां िगतले. रा वादी कॉं ेसला एक िकमान समान काय म हवा होता.
दर ान, टी ी ९ या मराठी वृ वािहनीवर ‘शरद पवारां नी िशवसेनेवर पाठीमागून केला वार’, ‘पवारां ा
खेळाचा ॅन’ अशा बात ा झळकू लाग ा. आ ी िस र ओक ा पुढ ा सभागृहातील टी ीवर हे
मथळे पाहत होतो, ा वेळी शरद पवार आतम े रा ीचे जेवण घेत होते. ा रा ी रा वादी कॉं ेस
खलनायक होती.
शरद पवारां सोबत काम करणार् या एका ीने आ ाला सां िगतले की, पवारां नी िशवसेना आिण
ं
कॉ ेस यां ाबरोबर सरकार बनवले नसते, तर ाचे अनेक ितकूल पडसाद उमटले असते. या ीचा
राग आिण ितची िनराशा िदसत होती. कोणतीही ठोस बातमी न िमळा ाने आ ी अखेर िस र
ओकमधून बाहे र पडलो.
दर ान, रा वादी कॉं ेसला स ा थापनेचे िनमं ण िमळा ावर कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां नी
अहमद पटे ल, म काजुन खग आिण के.सी. वेणूगोपाल यां ना आप ा िनवास थानी बोलवले आिण िवशेष
िवमानाने मुंबईला जाऊन रा वादी कॉं ेस ा नेतृ ाखालील सरकार-संदभात सिव र चचा कर ास
सां िगतले. रा वादी कॉं ेसला त:चे ब मत िस कर ासाठी सं ाकाळी सात वाजेपयतची मुदत दे ात
आली होती. मा सरकार थापन कर ास असमथ अस ाचे रा वादीने रा पालां ना दु पारीच कळवले
होते. िद ी न िवशेष िवमानाने थेट मुंबई गाठणार् या कॉं ेस ने ां साठी हा एक मोठा ध ा होता; रा वादी
कॉं ेस वेगळाच खेळ खेळताना िदसत होता.
ानंतर महारा ाचे रा पाल भगत िसंग को ारी यां नी गृहमं ालयाला सहा मिह ां साठी रा पती
राजवटीची घोषणा कर ास सां िगतले आिण रा वादी कॉं ेसला चोवीस तासां ची मुदतवाढ दे ाचा आधीचा
िनणयही मागे घेतला. ाच िदवशी, णजे १२ नो बर २०१९ रोजी क ाने या िनणयास मा ता िदली आिण
रा पती रामनाथ कोिवंद यां ा मा तेसाठी हा ठराव पाठव ात आला६३ ानंतर महारा ात ‘ितसर् यां दा’

रा पती राजवट लागू झाली.

११
महािवकास आघाडी
दोन चाण आिण बु चातुयाची लढाई
अंितमतः िवचारसरणींमधील मतभेदां मुळे कॉं ेस िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास तयार होणार
नस ाची भावना रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ना कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां ाबरोबर ा
ं ं
दोन िन ळ बैठकां नंतर होऊ लागली. कारण रा वादी कॉ ेस, कॉ ेस आिण िशवसेना यां ा ि प ीय
बैठकां म े काही ना काही माग ा क न कॉं ेस वाटाघाटी पुढे ढकलत होती.१
भाजपचे इशारे : २०१७
शरद पवारां नी धमिनरपे आिण पुरोगामी िवचार सरणीचा ीकार केला असला, तरीही ां ा
कारिकद चा आलेख पाहता, स ा थापन कर ाचा मु ा अस ास, कोण ाच िवचार सरणीिवषयी ते
ितकूल नस ाचे िदसून येते.
१९७८म े पवार यां ना स रं गी आघाडी तयार क न ती चालिव ात यश आले होते. ाम े जनता
पाट (स ाचा भाजप), सोशािल पाट , शेतकरी आिण कामगार प अशा वैिव पूण िवचार सरणी
असणार् या अनेक प ां चा समावेश होता. १९८०म े इं िदरा गां धी यां नी शरद पवार यां चे महारा ातील हे
सरकार बरखा केले. ‘ऑन माय ट ’ या पु कात शरद पवार यां नी यामागची कारणे िदलेली आहे त.
इं िदरा गां धी यां नी आखून िदले ा सीमारे षेत पवार न रािह ाने आिण त: ा प ाचे पवारां नी कॉं ेसम े
िवलीनीकरण न के ाने गां धींनी हे पाऊल उचल ाचे पवारां नी या पु कात सां िगतले आहे . स ा थापन
कर ाचा दावा करता यावा, यासाठी २०१४म े रा वादी कॉं ेसने भाजपला न मागता पािठं बा िदला होता.
नंतर िशवसेनादे खील स ेत सहभागी झाली होती.
२०१७म े रा वादी कॉं ेसने भाजपबरोबर पु ा हातिमळवणी कर ाचा य केला होता. ‘सामना’ या
मुखप ा ा मा मातून िशवसेना भाजपवर आिण भाजपतील ने ां वर टीका क न वारं वार तोंडसुख घेत
होती. भाजप ा एका े ने ाने लेखकाला सां िगतले की, ‘‘ ‘सामना’ ा अ लेखां मधून कमरे खाली
अनेकदा वार कर ात आले. ामुळे नर मोदींसार ा ितमा पु षाची बदनामी झाली’’. णून नर
मोदी यां नी अिमत शहा यां ना झाले तेवढे पुरे झा ाचे सां गत िशवसेनेबरोबरची युती तोड ाची वेळ आली
अस ाचे सां िगतले आिण रा वादीबरोबर युती कर ासाठी य कर ाचे संकेत िदले.२
याच दर ान, णजे २०१७म े रा वादी कॉं ेसने भाजपबरोबर आघाडी कर ासंदभातील ाव
घेऊन, रा ातील भाजप ा े ने ां नी शरद पवार यां ची भेट घेतली होती.३ या ावानुसार ठरले ा
योजनेचा भाजप ने ां नी पुर ार केला, मा अंितम िनणयासाठी अिमत शहा आिण पंत धान नर मोदी
यां ाबरोबर एकदा चचा करावी लागणार अस ाचे या ने ां नी पवारां ना सां िगतले. ानंतर भाजप आिण
रा वादी कॉं ेस या प ां ा व र ने ां म े तीन मह पूण बैठका झा ा.
अिमत शहा यां चे िनकटवत य असले ा भाजप ा एका े ने ाने लेखकाला सां िगतले की,४
मंि मंडळातील खातेवाटपाचा त ा तयार कर ात आला होता. खाते आिण संबंिधत मं ी यां चा या
खातेवाटप त ात उ ेख अस ाचे अिमत शहां नी शरद पवारां ना कळवले होते. तसेच गृह, अथ,
महसूल यां सह अ मह ा ा खा ां बाबतदे खील चचा झाली होती. याचबरोबर २०१९मधील लोकसभा
आिण िवधानसभा िनवडणुकां ा जागावाटपासंदभात चचा करणे आव क अस ाचेही शहा यां नी नमूद
केले होते. रा वादी कॉं ेसबरोबर स ावाटप कर ासंदभातील ही दीघकालीन योजना होती आिण याबाबत
शहा यां ना कोणताही गोंधळ नको होता.
या संदभात पुढील चचा कर ासाठी ेक प ाकडून तीन ने ां ची िनयु ी कर ात आली होती.
ं
रा वादी कॉ ेसकडून दे शा सुनील तटकरे , अिजत पवार आिण िदलीप वळसे पाटील यां ची, तर
भाजपकडून चं कां त पाटील, सुधीर मुनगंटीवार आिण मु मं ी दे व फडणवीस यां ची िनयु ी कर ात
आली होती. यां ात बैठकां ची अनेक स े झाली. अगदी खातेवाटपासंदभातदे खील चचा झाली आिण
सग ा बाबतींत अंितम िनणयसु ा झाले. दो ी प ां नी या योजनेला िहरवा कंदील दाखवला होता. अंितम
घोषणा कर ाची काळवेळसु ा ठरली होती. वादाचा मु ा एकच होता. तो णजे, रा वादी कॉं ेसचे
वच असले ा पि म महारा ाचा. उ र महारा आिण िवदभ या िठकाणी रा वादी कॉं ेसचा फारसा
दबदबा न ता, तर भाजप आिण रा वादी हे दो ी प कोकण ां तात िफके पडले होते. मराठवा ा ा
संदभातदे खील िनणय झाला होता. मा यात भाजप ा पंकजा मुंडे या िववादाचा मु िवषय हो ा. ा
मराठवा ा ा आहे त. मा रा वादी कॉं ेसला ितथे भिव ात दो ी प ां चे िहतसंबंध एकमेकां आड
ये ाची श ता वाटत होती. कारण धनंजय मुंडे हे रा वादी कॉं ेसचे उमेदवार होते आिण धनंजय आिण
पंकजा मुंडे हे दोघेही परळी या एकाच िवधानसभा मतदार संघाचे ितिनिध करत होते. तरीही, हा
सौहादपूण वातावरणात सोडव ाचा िनणय दो ी प ां नी घेतला.
खातेवाटपाचा त ा पूण कर ासाठी आिण आगामी लोकसभा तसेच िवधानसभा िनवडणुकींमधील
जागावाटपाचे िनयोजन कर ासाठी शरद पवार आिण सुनील तटकरे यां नी अिमत शहा यां ची िनवास थानी
भेट घेतली.५ चचअंती जी योजना तयार झाली होती, ती उ म झा ाचे अिमत शहा यां चे मत पडले. तसेच
‘तीन प ां नी’ एक येणे, ही अितशय चां गली गो अस ाचेही या वेळी शहा यां नी नमूद केले. ‘तीन प ’ हे
श ऐकून पवारां चा गोंधळ झाला आिण अिमत शहा यां ना या िवषयी पणे बोल ाची पवारां नी िवनंती
केली. ावर अिमत शहा यां नी आपली नजर पवारां कडून तटकरकडे वळवली. ा वेळी तीन प णजे
ं
भाजप, िशवसेना आिण रा वादी कॉ ेस अस ाचे शहा यां नी केले. संताप िकंवा िनराशा यां ची एकही
झलक न दाखवता पवारां नी एक ास पाणी ायले. मोदीजी केवळ दोन प ां ब लच बोलले असून, ते प
णजे भाजप आिण रा वादी कॉं ेस अस ाचे पवारां नी अगदी शां तपणे शहा यां ना सां िगतले. ‘तीन प ’
असा उ ेख पवारां नी कुठ ाही बैठकीत, णजे मोदींबरोबर ा िकंवा रा ातील भाजप
ने ां बरोबर ाही बैठकीतही ऐकला नस ाचे पवारां नी शहा यां ना सां िगतले.
ा वेळी िशवसेना हा भाजपचा ाभािवक िम प अस ाचे शहा यां नी पवारां ना सां िगतले. अटल
िबहारी वाजपेयी आिण मोद महाजन यां ा काळापासून, णजे जवळजवळ तीस वषापासून भाजपचे
िशवसेनेबरोबर ऋणानुबंध तयार झालेले अस ाने ती नाळ एका झट ात तोडता येणे श नस ाचे
शहां नी या वेळी नमूद केले. हे काम ट ाट ाने करावे लागणार अस ाचे सां गत, िशवसेना-भाजप
हळू हळू िवभ होऊन िशवसेना त: न पूणपणे बाहे र पडे पयत या तीन प ां चे सरकार चालवणे
अप रहाय अस ाचेही शहा यां नी पवारां ना सां िगतले.
पवारां नी शहां चे बोलणे शां तपणे ऐकून घेतले. शहा यां नी पवारां ना चहा घे ाची िवनंती केली आिण
त: ा टे बलवर असलेले खातेवाटपाचे कागद आिण आघाडी ा फाई ते चाळू लागले. पवारां नी चहाचा
घोट घेतला आिण या नवीन योजनेनुसार पुढे जाता येणार नस ाचे अितशय शां तपणे, पण ितत ाच
ठामपणे अिमत शहा यां ना सां िगतले. कोण ाही प र थतीत ते िशवसेनेबरोबर स ेत वाटे करी होणार
नस ाचे पवार यां नी अिमत शहा यां ना सां िगतले. रा वादी कॉं ेसचे िशवसेनेबरोबर वैचा रक मतभेद
अस ाचे व उ र भारतीय, दि ण भारतीय आिण अ सं ाक यां ा िवरोधातील िशवसेनेची भूिमका
रा वादीसाठी ीकाराह नस ाचे या वेळी पवारां नी शहा यां ना केले.
अिमत शहा यां नी पवारां चा िवश्वासघात के ाचे पवारां नी दु सर् या िदवशी आप ा सहकार् यां ना
सां िगतले. ते भाजपबरोबर आघाडी करणार नसून, िवरोधात बसूनच पुढचा लढा दे णार अस ाचेही ां नी
या वेळी आप ा सहकार् यां ना केले. भाजप ा आतील गोटातील एका ीने लेखकाला सां िगतले
की,६ अिमत शहा यां नी अंितम िनणयासंदभात मोदींशी सिव र चचा केली होती आिण शरद पवार यां ची
राजकीय कारकीद ल ात घेता, भाजप सु वाती ा काळात रा वादी कॉं ेसवर पूणपणे िवसंबून रा शकत
नस ाचे शहां नी मोदींना सां िगतले होते. दु सरे णजे, िशवसेनेबरोबरचे ऋणानुबंध एका णात तोडणे
भाजपला परवडणार नस ाचेही शहां नी मोदी यां ा नजरे स आणून िदले होते. ामुळे रा वादी कॉं ेस
आिण िशवसेना या दोघां बरोबरचे सरकार हीच भाजपसाठी सवात सुरि त योजना अस ाचे सां गत, पुढील
ूह ां नी मोदींना िवशद केला होता. ानुसार, रा वादी कॉं ेसबरोबरचे स ावाटप िशवसेनेसाठी
अपमानजनक ठरले असते. ामुळे अशी आघाडी अ ात आली असती, तर िशवसेना एकतर
आघाडीतून बाहे र पडली असती िकंवा हा अपमान सहन करत सोबत रािहली असती. यातून एकाच वेळी
दोन उि े सा झाली असती. िशवसेनेसोबतची युती तोड ाची शरद पवरां ची पिहली मागणी असली, तरी
आघाडी-संदभात अंितम िनणय हो ापूव तसे केले असते, तर रा वादी कॉं ेस ा माग ां वर अंकुश
रािहला नसता आिण भाजपला स ा िटकव ासाठी रा वादी ा दयेवरच अवलंबून राहावे लागले असते.
ामुळे नंतर जर पवारां नी आघाडीसाठी अचानक नकार िदला असता, तर पुढे भाजप ा अडचणींम े
वाढ झाली असती. णून रा वादी कॉं ेस प भाजपबरोबर येणार अस ाची शंभर ट े खा ी
झा ािशवाय िशवसेनेबरोबरचे बंध तोडून टाकणे यो ठरणार नस ावर शहा यां चे ठाम होते. हे सगळे
शहां नी मोदींपुढे सिव रपणे मां डले. इतरां शी तुलना करता, भाजपची िवचार सरणी क र अस ाकडे ही

या वेळी शहा यां नी मोदींचे ल वेधले. ही िवचार सरणी रा ीय ंयसेवक संघाची अस ाचे, पण िशवसेनेला
मा िवचार सरणीचा असा कोणताही पाया नस ाचे सां गत, िशवसेना हा वेळोवेळी िवचार सरणी बदलणारा
प णून ओळखला जात अस ाचेही शहां नी नमूद केले. पवारां ना भाजपबरोबर हातिमळवणी कर ास
काही हरकत न ती, मा िशवसेनेला सोबत घेऊन भाजप, िशवसेना आिण रा वादी असे ितरं गी सरकार
थापन कर ास पवार तयार न ते आिण ासाठी िशवसेनेशी असलेले वैचा रक िभ तेचे कारण ते पुढे
करत होते. मा पवारां ना वैचा रक िभ तेशी वावडे अस ाचा मु ा शहां ा पचनी पडत न ता.
मा मां साठी मोदी आिण शहा ही दो ी वेगळी म े असली, तरी ात मा ते दोघे ‘दो िज
एक जान’ अस ाचे या आतील गोटातील ीने लेखकाला सां िगतले. या ीने सां िगतले, ‘‘मोदीजी
आिण अिमतभाई हे दोघेही ेक गो ीसंदभात एकि तपणे चचा करतात. ते ेक िवराम, िच ,
उ ारवाचक िच , एवढे च न े ; तर ेक ी ा बोल ातील अ िवराम आिण ित ा चेहर् यावरील
हावभाव या सग ाची चचा आिण समी ा करतात. कोणताही िनणय घे ापूव ां ना अशा कारचे
तपशील हवे असतात. नुस ा ऐकीव मािहतीवर ते कधीच िवश्वास ठे वत नाहीत.’’७
भाजप आिण रा वादी कॉं ेस जवळ येत असून, ा ा प रणामा व िशवसेनेला बाहे रचा र ा
दाखवला जा ाची श ता अस ाची मािहती मु मं ी दे व फडणवीस यां नी, या घडामोडी घडत
असताना िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ना िदली होती.८ मोदी-शहा यां ावर िशवसेनेकडून सात ाने होत
असले ा टीकेमुळे िशवसेना अडचणीत ये ाची श ता फडणवीस यां नी ठाकरपुढे वतवली होती.
भाजपला स ा िमळ ा ा ीने िशवसेना भाजपबरोबर युती कर ाची श ता अस ाचा भरवसा
िद ीतील भाजप नेतृ ाला वाटत नस ाचा इशारादे खील या वेळी फडणिवसां नी उ व ठाकरे यां ना िदला
होता. एवढे च न े , तर २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत एक लढ ाब लही िद ीतील नेतृ ा ा मनात
शंका अस ाचे फडणिवसां नी उ व ठाकरे यां ना सां िगतले होते. २०१९ ा लोकसभा िनवडणुकीत एक
काम कर ाचे वचन ठाकरे यां ाकडून िमळा ास, रा वादीबरोबर आघाडी न कर ासाठी
फडणिवसां नी िद ीतील नेतृ ाला गळ घातली असती, असा श फडणवीस यां नी ठाकरे यां ना िदला
होता. ानंतर काही काळ िवचार के ावर, भाजपबरोबर ा युतीवर िव ास असून २०१९ ा िनवडणुका
एकि तपणेच लढणार अस ाचा श उ व ठाकरे यां नी फडणवीस यां ना िदला. या बद ात
मु मं ां नी िशवसेनेला चां ग ा खा ां ची अित र मंि पदे दे ाचे कबूल केले.९
भाजप आिण रा वादी कॉं ेस यां ात होऊ घातले ा आघाडीचा िक ा नंतर शरद पवार यां नी
िशवसेनेचे रा सभेचे खासदार आिण दै िनक सामनाचे संपादक संजय राऊत यां ना एका खासगी चचत
सां िगतला. पंत धान नर मोदी यां ाबरोबर झाले ा बैठकीत शहां नी सुि या सुळे यां ना क ातील कॅिबनेट
मंि पद आिण रा ात उपमु मं ी पदासह रा वादीला २० मंि पदे दे ाचा ाव िद ाचे पवार यां नी
राऊत यां ना सां िगतले. राऊत यां नी १० स बर २०१७ ा दै िनक सामनातील रिववार ा ‘रोखठोक’ या
त: ा सदरात रा वादी आिण भाजप यां ा आघाडीचे तपशील छापले. शरद पवार आिण सुि या सुळे
यां नी हे दावे लगेच फेटाळू न लावले. पंत धान नर मोदी यां ा कॅिबनेटम े सहभागी होणार् या ा
शेवट ा ी असतील, असेही सुळे या वेळी णा ा.१०
२०१४म े रा वादी कॉं ेसने भाजपला न मागता बाहे न िदलेला पािठं बा आिण नंतर भाजपबरोबर
आघाडी कर ासंदभात आलेली बातमी यां मुळे रा वादी कॉं ेस प हा धमिनरपे प अस ा ा
ितमेला तडा गेला. ानंतर सु वाती ा राजकीय बु ीबळा ा खेळात शरद पवार दोन पावले मागे गेले,
आिण अिमत शहा यां नी या मात र मराठा ने ािवरोधात एक डाव िजंक ाचे िदसून आले.
िकमान समान काय म
१२ नो बर २०१९म े महारा ात ितसर् यां दा रा पती राजवट लागू कर ात आली असताना, िकमान
समान काय माचा आराखडा तयार कर ासाठी रा वादी कॉं ेस, कॉं ेस आिण िशवसेना या प ां ा
ने ां ा अनेक बैठका मुंबईत पार पड ा. सरकार थापन कर ासंदभात अंितम िनणय घे ासाठी
िद ीत जाऊन शरद पवार यां नी सोिनया गां धी यां ची भेट घे ाचे िनि त केले होते. असे असूनही, सोिनया
गां धी यां ची भेट घे ापूव , १८ नो बर २०१९ रोजी पवारां नी गोंधळात टाकणारा संदेश पसरवला. ‘‘तु ी
िशवसेनेबरोबर कधी सरकार थापन करणार आहात?’’ असा आ ानंतर िचडले ा पवारां नी ित
केला, ‘‘भाजप आिण िशवसेना यां नी एक िनवडणुका लढवले ा आहे त, तर ते सरकार कधी थापन
करणार आहे त, हे ां नाच िवचारा.’’ पवार पुढे असेही णाले की, ‘‘भाजप आिण िशवसेना आिण आ ी

आिण कॉं ेस यां नी एकि तपणे िनवडणुका लढवले ा आहे त. ते ां चा माग िनवडतील आिण आ ी
आमचे राजकारण क .’’११
या संभाषणाआधी काहीच िदवस शरद पवार आिण िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ची मुंबईतील बां ा
येथील एका आिलशान हॉटे लम े गु बैठक झाली होती आिण ित ात दो ी ने ां नी सरकार थापन
कर ासंदभात दीघ चचा केली होती.१२ िशवसेने ा एका े ने ा ा ण ानुसार,१३ या दोन ने ां म े
वीस िमिनटे झाले ा दीघ बैठकीत उ व ठाकरे यां ना महारा ाचे मु मं ी पद, तर अिजत पवार यां ना
उपमु मं ी पद दे ाला दो ी ने ां नी मा ता िदली होती. उ व ठाकरे मु मं ी पद ीकार ाबाबत
थोडे साशंक होते. ामुळे या िवषयी िवचार कर ासाठी ां ना आणखी अवधी हवा होता.
दर ान, ६ नो बर रोजी कॉं सचे महासिचव अहमद पटे ल यां नी क ीय मं ी िनतीन गडकरी यां ची
ां ा िद ीतील िनवास थानी भेट घेतली. अिमत शहा यां नी िनतीन गडकरी यां ना महारा ातील कॉं ेसची
नेमकी खेळी जाणून घे ास सां िगतले होते. गडकरी यां ाबरोबरील ही बैठक राजकीय अस ाचे पटे ल
यां नी नाकारले. ‘‘शेतकर् यां ा ां सदभात मी गडकरी यां ची भेट घेतली. ही भेट... महारा ातील
राजकारणासंदभात न ती.’’ िशवसेनेबरोबर युती क न महारा ात सरकार थापन कर ास कॉं ेस
१४
प ा सोिनया गां धी यां नी रा वादी कॉं ेस प ाचे मुख शरद पवार यां ना आिण महारा ातील कॉं ेस
ने ां ना नकार िद ाचे अहमद पटे ल यां नी गडकरींना सां िगतले होते, अशी मािहती भाजपमधील एका
सू ाने लेखकाला िदली. एकूण िच पाहता, गडकरींनी हीच मािहती अिमत शहा आिण फडणवीस यां ना
िदली असावी, असे िदसते.
शरद पवार यां ा िद ीतील ६ जनपथ या िनवास थानी झाले ा बैठकीत कॉं ेस आिण रा वादी
कॉं ेस यां ाम े िकमान समान काय मासंदभात एकमत झाले अस ाची मािहती रा वादी कॉं ेस ा
एका ने ाने लेखकाला िदली. मा या बैठकीत अहमद पटे ल आिण म काजुन खग यां नी उपमु मं ी
पद, गृहमं ी पद आिण िवधानसभे ा अ पदाची मागणी केली होती. यावर अिजत पवार
ं
वैताग ासारखे िदसत होते. कॉ ेसचे ४४ आमदार िनवडून आले अस ाचे आिण ां पैकी ब तां श
आमदार पवार साहे बां ा क र ामुळे िनवडून आले अस ाचे या वेळी अिजत पवार णाले. पण तरीही
अवा व माग ा क न ते चचा लां बवत अस ाचे आिण ेक प ा ा मतेनुसार खातेवाटप होणे
गरजेचे अस ाचे अिजत पवार यां ना वाटत होते. मा कॉं सचे नेते सव मह ां ा खा ां वर त:चा दावा
सां गत होते. अखेरीस, रा वादीला एकही मंि पद नको अस ाचे वैतागून सां गत सव मंि पदे कॉं ेसने
घे ाचा उपरोिधक टोला लगावत अिजत पवार बैठकीतून बाहे र पडले.१५
ा वेळी मी @katta_news या मा ा ि टर हॅ लवर बात ा दे ाचे काम करत होतो. मा ा ोतां ा
मा मातून िद ीतील बैठकां वर मी बारीक ल ठे वून होतो. ाच वेळी ३५ आमदारां सह अिजत पवार
रा वादी कॉं ेसमधून बाहे र पडणार अस ाची बातमी मला िमळाली. भाजपबरोबर हातिमळवणी क न
सरकार थापन कर ाची ां ची योजना होती. २० नो बरला मी हे ि ट केले. ही मािहती खरी नस ाचे
फोन मला लगेचच येऊ लागले. िकमान समान काय माचा आराखडा तयार कर ासंदभात रा वादी
आिण कॉं ेस यां ची िद ीत बैठक सु होती. माझे ि ट ायरल झाले. मु मं ी दे व फडणवीस यां चे
पुनरागमन होत अस ा ा िति या दे त भाजप समथक माझे ि ट रि ट क लागले. अिजत पवार यां ना
खेचून आणत भाजपचे अ अिमत शहा यां नी ही जबरद खेळी केली अस ाचेही काही जण णू
लागले. या मािहती ा िवश्वसनीयतेसंदभात िवचारणा करणारे फोन रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस या
प ां ा ने ां कडून मला येऊ लागले. ‘अिजतदादा असे क शकत नाहीत’ अशा श ां त अिजत
पवारां ा खं ा पाठीरा ां नी िति या िद ा. ां ची खा ी पट ाजोगे उ र मा ाकडे न ते. पुढील
दोन िदवस मी मौन बाळगले. अिजत पवार रा वादी कॉं ेस सोडून जात अस ाची बातमी खरी नस ाचे
सां गणारा फोन मला अिजत पवार यां चे िचरं जीव पाथ पवार यां ा कायालयातूनदे खील आला. अिजत पवार
रा वादी कॉं ेसमधून बाहे र पडून भाजपबरोबर हातिमळवणी करणार नस ाचे िनवेदन ां नी मला िल न
िद ास, ते िनवेदन क ा ूज ा ि टर हॅ लवर जसे ा तसे िस कर ािवषयी मी ां ना सां िगतले.
पलीकडून बोलणार् या मिहलेने ा पाथ पवार यां ा ीय साहा क अस ाचे सां गत कोणतेही ीकरण
दे ास नकार िदला. अशा कार ा संवेदनशील बात ा िस कर ापूव खबरदारी घे ािवषयीही
ां नी मला सां िगतले. ही बातमी चुकीची नस ाचे मी ां ना पु ा सां िगतले. ां ना काही सम ा अस ास
ां नी मला ीकरण पाठव ािवषयी मी ां ना सां िगतले, पण ां ाकडे मा ा कोण ाही ाचे उ र

न ते.
गोंधळलेले संकेत
ठर ा माणे, िवदभातील शेतकर् यां सर्ं दभात चचा कर ासाठी मात र मराठा नेते शरद पवार यां नी
२० नो बर २०१९ रोजी पंत धान नर मोदी यां ची भेट घेतली. िद ी येथील पंत धान कायालयात या दोन
ने ां म े ३० िमिनटां पे ा जा काळ ही मह पूण राजकीय चचा चालली. ित ाकडे संपूण भारताचे
आिण राजकारणात रस असले ां चे ल लागून रािहले होते.
२० नो बर रोजी मोदी आिण शरद पवार यां ात शेतकर् यां ा ां संदभात चचा झा ानंतर मोदींनी
महारा ातील राजकीय घडामोडींचा मु ा उप थत के ाचे २ िडसबर २०१९ रोजी एबीपी माझाशी१६
बोलताना शरद पवार यां नी सां िगतले. िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस यां ाबरोबर सरकार थापन
कर ास कॉं ेसने िहरवा कंदील दाखव ाची मािहती पवार यां नी मोदींना िदली. महारा ाम े कॉं ेस,
रा वादी कॉं ेस आिण िशवसेना एक येणार अस ाचे ां नी मोदींना सां िगतले. कारण ां ना मोदींना
अंधारात ठे वायचे नस ाचे आिण तो ां चा भावदे खील नस ाचे ते या वेळी णाले. पवार आिण मोदी
चां गले िम होते. ामुळे वैय क पातळीवर ां चे सौहादाचे संबंध होते. णून हे संबंध जप ा ा ीने
भाजपबरोबर हातिमळवणी कर ा ा ावाचा पवारां नी पुनिवचार कर ािवषयी मोदी यां नी पवार यां ना
सुचव ाचेही पवार यां नी एबीपी माझाशी झाले ा चचदर ान सां िगतले.१७ िद ीतील भाजप ा एका
े ने ा ा ण ानुसार, पवार कोणतेही आश्वासन दे ास तयार न ते. त: माणेच
पवारां चादे खील िवकासावर िवश्वास अस ाने दोघे एक आ ास रा ीय आिण रा या दो ी
पात ां वरील िहता ा मु ां वर काम करणे श होणार अस ाचे सां गत, मोदी पवारां ना पु ा पु ा
वळवून घे ाचा य करत रािहले. मा पवारां नी कोणतेही वचन दे ास नकार िदला. पवारां नी पुनिवचार
कर ाचा मोदींनी आ ह धरला. मोदींनी प ा आिण गृहमं ी अिमत शहा, तसेच संर ण मं ी राजनाथ
िसंह यां ना तातडीने फोन क न, पवारां नी त:ची भूिमका बदल ाची श ता अस ाचे कळवले. हे
ऐकून शहा आिण िसंह या दोघां नाही आ याचा ध ा बसला.१८
िवशेष णजे, पवारां बरोबर झाले ा या बैठकी ा दोन िदवस आधी, णजे १८ नो बर रोजी,
रा सभे ा २५० ा अिधवेशनािनिम सभागृहाला संबोिधत करताना मोदी यां नी पवारां ा प ाचे कौतुक
करत सकारा क वातावरण िनमाण कर ाचा य केला होता. संसदीय िनकषां चे पालन कसे करावे, हे
भाजप आिण इतर सव प ां नी रा वादी कॉं ेस प आिण नवीन पटनायक यां ा िबजू जनता दलाकडून
िशक ासारखे अस ाचे मोदी या भाषणात णाले होते.१९
कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस यां ातील बैठकां मधून कोणताही िन ष पुढे येत न ता. भाजपसाठी हा
एक सकारा क संकेत होता. िशवसेनेबरोबरची भागीदारी संपु ात येऊन रा वादी कॉं ेसबरोबर नवीन
आघाडी तयार हो ाची श ता भाजपला यात िदसत होती. फडणवीस सरकार ा दु सर् या फेरीत अिजत
पवार यां ना उपमु मं ी पद आिण गृहमं ी पद आिण ां ा प ाला अित र २० मंि पदे दे ाचे अिजत
पवारां ना कबूल कर ात आले होते. लेखकाने संवाद साधले ा रा वादी कॉं ेस ा एका े ने ा ा
ण ानुसार, भाजप आिण रा वादी कॉं ेस या प ां ा ने ां म े सु असले ा चचानी गंभीर प
धारण केले होते. शरद पवार यां ाशी स ामसलत क नच अिजत पवार ेक पाऊल उचलत होते.
शरद पवार यां नी ३ िडसबर रोजी एनडीटी ीला िदले ा मुलाखतीत सां िगतले की, भाजपबरोबर चचा
कर ासह अिजत पवार जे काही करत होते, ते ां ाशी स ामसलत क नच करत होते; अिजत पवार
वैय क र ा कोणतेही पाऊल उचलत न ते. ‘‘लोकशाहीम े सव राजकीय प आिण आघा ा
यां ाशी संवाद असणे कधीही यो च असते. भाजप ा ने ां कडून आले ा फोन कॉलिवषयी अिजतने
मा ाकडे िवचारणा केली होती. ां ना भेटून ां चा िनरोप जाणून घे ािवषयी आिण ां चे णणे ऐकून
घे ािवषयी मी ाला सां िगतले होते. लोकशाहीम े कोणाबरोबरही संवाद साध ास आ ी नकार दे ऊ
शकत नाही’’ असा बचावा क पिव ा शरद पवार यां नी ा वेळी घेतला.२०
याचाच संदभ दे ऊन एबीपी माझाला िदले ा मुलाखतीत शरद पवार णाले की, सरकार थापन
कर ासंदभात भाजपतफ आलेला ाव घेऊन अिजत पवार ां ाकडे आले होते, मा ते इतर कामां त
अस ाने या ावासंदभात पुतणे अिजत पवार यां ाशी सिव रपणे चचा कर ास ां ना अवसर
िमळाला न ता. भाजपबरोबर जा ाचा िनणय दो ी पवारां नी घेतला अस ाचे अिजत पवार यां चे
िनकटवत य असले ा एका ीने ुत लेखकाला सां िगतले. या िनकटवत या ा ण ानुसार, शरद

पवार यां ा क ा सुि या सुळे यां नादे खील या योजनेिवषयी काहीही मािहती न ती.
आपली गुिपते सुरि त ठे वणार् यां पैकी शरद पवार एक आहे त. सुि या सुळे यां नी या संदभात एकदा एक
िक ा सां िगतला होता२१ - शरद पवार यां नी एकदा सहकुटुं ब दहा िदवसाची गो ाची सहल ठरवली होती.
सुळे यां ना आठवते की, खूप िदवसां नंतर सहलीला जायचे अस ाने ा खूप उ ाहात हो ा. गो ा ा
समु िकनार् यावर ते सगळे आपला वेळ मजेत घालवत होते. वा िवक, सहल दहा िदवसां ची होती. मा
तीन िदवसां त वडलां नी ां ना सामानाची बां धाबां ध करायला सां िगतले. ां ना ताबडतोब मुंबई आिण ितथून
िद ीला जायचे अस ाचे ा वेळी वडलां नी सां िगतले. यामुळे पवारां चे कुटुं बीय गोंधळात पडले. कारण
यािशवाय पवारां नी बाकी कोणालाच काहीच सां िगतले न ते. ते फ िनघ ाची घाई करत होते. ते मुंबई
िवमानतळावर पोहोच ानंतर अनेक लोक रां गेत उभे रा न, ां ना भेटून ां चे अिभनंदन करत होते.
यामुळे काहीतरी न ीच घडले अस ाची सुि या सुळे यां ना शंका आली. ा वेळी ां नी चौकशी केली
असता, शरद पवार लवकरच महारा ाचे मु मं ी णून शपथ घेणार अस ाची मािहती ां ना ितसर् याच
लोकां कडून कळली.
२०१९ ा िवधानसभे ा िनवडणुकीचे िनकाल जाहीर झा ानंतर िविधमंडळाचा नेता िनवड ासाठी
रा वादी कॉं सने िवधानभवनाम े आप ा आमदारां ची बैठक बोलवली. रा वादी कॉं ेस ा एका
आमदाराने लेखकाला सां िगत ानुसार, या पदावर अिजत पवार यां ची िनवड कर ासंदभात सवाचे एकमत
झाले होते. थर सरकार दे ासाठी रा वादी कॉं ेस प ाने िशवसेनेऐवजी भाजप आिण कॉं ेस
यां ाबरोबर आघाडी कर ाची मागणी याच बैठकीत अिजत पवार यां चे िनकटवत य असले ा रा वादी
कॉं ेस ा अनेक आमदारां नी केली.
‘‘कॉं ेस, रा वादी कॉं ेस आिण िशवसेना यां चे सरकार िकती काळ िटकू शकेल, असा श्न एकीकडे
होता, तर दु सरीकडे क ात भाजप स ेत अस ामुळे रा ाला िनधीची कमतरता पड ाचीही गंभीर भीती
होती. या कारणामुळे भाजपबरोबर आघाडी क न थापन केलेले सरकार अिधक चां ग ा कारे काम
क शक ाची श ता सवाना वाटत होती’’ असे िवधानभवनाम े झाले ा बैठकी ा संदभात बोलताना
रा वादी कॉं ेस ा एका े ने ाने सां िगतले.२२
तरीही कोण ाच गो ी सुरळीत होत न ा. महारा ातील लोकां चा कल वेगळाच होता. भाजपला
स ेपासून दू र ठे व ाची ामीण भागातील लोकां ची मनीषा होती. ामीण भागातील ब सं जागां वर
कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां नी िवजय िमळवला होता. ामुळे ानंतर जर रा वादी कॉं ेसने
भाजपबरोबर हातिमळवणी केली असती, तर लोकां म े िवश्वासघात झा ाची भावना िनमाण झाली
असती.
रा वादी कॉं ेस ा ने ाने नाव जाहीर न कर ा ा अटीवर सां िगतले की, या दर ान दे व फडणवीस
अिजत पवार यां ना वां रवार फोन क न, स ा लवकर थापन कर ासंदभात उद् ु य करत होते. कॉं ेसने
आघाडीला अंितम होकार दे ापूव रा वादी कॉं ेस आिण भाजप यां नी हातिमळवणी क न स ा थापन
करावी, अशी ां ची इ ा होती. फडणिवसां ा ीने वेळ पुढे सरकत होता. दर ान, भाजपबरोबर
ं
जा ास इ ु क असले ा रा वादी कॉ ेस ा ३० ते ३८ आमदारां शी अिजत पवार यां नी चचा केली होती.
या ने ां ना नवीन सरकारम े मंि पदे दे ाचे िकंवा ां ा मतदार संघां साठी भरघोस िनधी उपल
क न दे ाचे आ ासन दे ात आले होते.
दु सरीकडे , िकमान समान काय म आिण खातेवाटप या संदभात चचा कर ासाठी रा वादी कॉं ेस,
िशवसेना आिण कॉं ेस यां ात बैठकां चे स सु च होते. या बैठकां मधून काहीच िन होत नस ाचे
सां गत अिजत पवार िकमान समान काय मासंदभात ा एक-दोन बैठकां ना गैरहजर रािहले.
िकमान समान काय माम े धमिनरपे , लोकशाहीवादी आिण समाजवादी ीकोन ितिबंिबत ावा,
असा आ ह सोिनया गां धी यां ा सां ग ाव न कॉं ेसमधील ने ां नी शरद पवार यां ा िनवास थानी
झाले ा एका बैठकीत धरला होता, असे कॉं ेसचे नेते पृ ीराज च ाण यां नी मला सां िगतले.
कॉं ेसमधील अंतगत सू ां नी सां िगत ानुसार, सोिनया गां धी हा प ाचा चेहरा असला, तरी कोणतीही
कठीण सम ा िनमाण झा ानंतर ातून माग काढ ासाठी ां चे पु रा ल गां धी आिण क ा ि यां का
गां धी पड ामागे काम करत असतात. िकमान समान काय मा ा ावनेत ‘धमिनरपे ’ या श ाचा
समावेश कर ा ा आ हामागे गां धी प रवाराचे हे च ि कूट होते. ‘‘िकमान समान काय माला
रा घटने माणेच ावना असावी, असेही ां चे णणे होते. सरकारम े असले ा घटक प ां नी ावर

ा र् या क न ाचे पालन करावे, तसेच कोण ाही धमािव आिण जातीिव िकंवा ां ात तेढ
िनमाण होईल असे काही बोलू नये, अशीदे खील ां ची अपे ा होती’’ असे रा वादी कॉं ेस ा ने ाने
िशवसेनादे खील या दे शातील एक राजकीय प असून दे शाची रा घटना िकंवा ितची ावना यां चे
पालन न कर ाचा च येत नस ाचा मु ा िशवसेनेने उप थत केला, असे या बैठकीम े सहभागी
झाले ा एका ने ाने सां िगतले. तसेच मु मं ी पदाची िकंवा अ कोण ाही मंि पदाची शपथ घेताना
रा घटने ा मूलत ां चे पालन कर ाची ित ा केली जात अस ाचे िनदशनास आणून िद ानंतर
िकमान समान काय मा ा ावनेत ‘धमिनरपे ’ हा श घाल ाची मागणी कॉं ेस ा एका ने ाने
मागे घेतली.
रा वादी कॉं ेस ा आणखी एका ने ाने सां िगत ानुसार, ेक चचम े माजी मु मं ी पृ ीराज
च ाण यां नी पुढाकार घेणे अिजत पवार यां ना पसंत न ते. २०१४ची िनवडणूक पृ ीराज च ाणां मुळे
हरली अस ाची अिजत पवारां ची भावना होती. ७० हजार कोटीं ा किथत िसंचन घोटा ाचे करण
पृ ीराज च ाण यां नी चुकी ा प तीने हाताळ ामुळे केवळ अिजत पवारां चेच वैय क नुकसान झाले
न ते, तर कॉं ेस व रा वादी दोघां चेही नुकसान झाले अस ाचे अिजत पवारां चे णणे होते.२३ या
क ातील अिनयमततेिवषयी शोध घेणारी सिमती थापन झाली, ा वेळी या सिमतीने केवळ आरोप-
ारोप न करता, पुढील माग दाखवावा, असे च ाण यां नी जाहीररी ा सां िगतले होते.२४ ाचारा ा या
आरोपां मुळे सरकार-िवरोधात असंतोषाचे वातावरण तयार झाले. आता, तीन आघा ां ा या सरकारम े
पृ ीराज च ाण पु ा सहभागी झाले असते, तर परत वादिववाद होणार अस ाचे अिजत पवारां नी ां ा
सहकार् यां ना सां िगतले होते. कॉं ेसने ४४ जागां वर िवजय िमळवला होता. मा मु मं ी पदापासून
मं ालयातील कारकुनापयत ेक जागेवर कॉं ेस दावा सां गत अस ाचे अिजत पवारां चे णणे होते.
उलटप ी, २०१९ ा महारा िवधासभे ा िनवडणुकीत कॉं ेस ा क ीय नेतृ ाने कुठलाही उ ाह
दाखवला न ता; सोिनया गां धी यां ासह अनेक नेते महारा ाकडे िफरकलेदेखील न ते. रा ल गां धी यां नी
एक-दोन सभां ित र महारा ाकडे दु ल केले होते; पण स ा थापनेत मा कॉं ेसचे नेते अित उ ाह
दाखवत होते आिण मंि मंडळातील मो ाची खाती पदरात पाडून घे ाकडे ां चे ल होते. िनवडणूक
चारात मा या ने ां चा सहभाग नग होता, असे अिजत पवारां चे मत होते. तसेच कॉं ेसने ंत पणे ा
जागा िजंक ा हो ा, ा शरद पवार आिण ां ा क र ाामुळेच िजंक ा अस ाचे अिजत पवार
ां ा सहकार् यां ना सां गत होते.
नेह सटरमधील पेच संग
बैठकां ा अनेक फेर् यां नंतर िशवसेना, कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ा ा ने ां नी स ावाटपाचे
समीकरण आिण िकमान समान काय म या दोन बाबींसंदभात अंितम िनणय घे ासाठी २२ नो बर २०१९
रोजी वरळीतील नेह सटर येथे अंितम बैठक बोलवली. या बैठकीत रा वादी कॉं ेसचे शरद पवार,
फु पटे ल, दे शा जयंत पाटील, अिजत पवार आिण छगन भुजबळ; कॉं ेसचे अहमद पटे ल,
म काजुन खग, बाळासाहे ब थोरात; तर िशवसेनेचे उ व ठाकरे , सुभाष दे साई आिण एकनाथ िशंदे हे नेते
सहभागी झाले होते.
या बैठकीतील वाटाघाटींदर ान िविश खा ां संदभात आ ही राह ाची सूचना सोिनया गां धी यां नी
कॉं ेस ने ां ना केली होती. शालेय िश ण, आिदवासी क ाण, सामािजक ाय यां सारखी िवचार सरणीला
आकार दे णारी आिण समाजाशी थेट जोडली जाणारी खाती कॉं ेसला हवी होती.२५ कनाटकातील ना मय
घडामोडींनंतर सभापती पदाचे मह कॉं ेस प े ीं ा चां गलेच ल ात आले होते.२६ ‘‘कोण ाही
प र थतीत सभापती पद पदरात पाडून ायचे अस ाचे आम ा प ा ा नेतृ ामा त आ ाला
सां ग ात आले होते. आ ी उपमु मं ी पदामागे लाग ात काही अथ न ता. कनाटकातील
अनुभवानंतर सरकारम े वजन हवे अस ास सभापती पद असणे मह ाचे होते’’ असे कॉं ेस ा एका
े ने ाने सां िगतले.२७
सभापती पदासाठी कॉं ेसने काही नावे सुचव ाची सूचना रा वादी कॉं ेस ा ने ां नी कॉं ेसमधील
ने ां ना केली होती. सभापती कणखर असावा, असा सव ने ां चा सूर होता. कारण भाजपकडे १०५
आमदारां चे सं ाबळ अस ाने तो सवात मोठा प आिण मोठा िवरोधी प ही होता. ामुळे
िवधानभवनात या प ाला हाताळ ात कुशल, पण िततकाच कठोर व संयमीपणे सभागृह सां भाळणारा नेता

िवधानसभेचा अ असावा, असे सव ने ां चे णणे होते. समोर आले ा नावां मधून एका नावाची िनवड
केली जाणार होती. कॉं ेसतफ पृ ीराज च ाण आिण नाना पटोले ही दोन नावे सुचव ात आली.
पृ ीराज च ाण यां ा नावाब ल आप ाला काही अडचण नस ाचे शरद पवार यां नी च ाण यां ना
सां िगतले, पण च ाण यां नी सभापती हो ास त: न नकार िदला. च ाण यां नी यापूव महारा ाचे
मु मं ी पद भूषिवले अस ाने आता सभापती होणे शोभणार नस ाची च ाण यां ची भावना होती.
ामुळे ां नी शयतीतून बाहे र पडणे पसंत केले.२८
एनडीटी ीला िदले ा मुलाखतीत२९ शरद पवार यां नी खातेवाटपासंदभात ां ात आिण कॉं ेसम े
गंभीर मतभेद झा ाचे सां िगतले. मा ा िवषयीचे सिव र तपशील पणे दे ास ां नी नकार िदला.
या बैठकीचा भाग असले ा ीशी लेखकाने संवाद साधला, ा वेळी असे समजले की, कॉं ेसचे नेते
अहमद पटे ल आिण म काजुन खग हे सभापती पदाबरोबरच उपमु मं ी पद िमळव ासाठी आ ही
होते. कॉं ेसला िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस यां ापे ा कमी जागा िमळाले ा अस ामुळे कॉं ेसने
मंि मंडळात इतर खाती घे ािवषयी शरद पवार यां नी कॉं ेस ा ने ां ना सुचवले.े ां नी एकाच वेळी
उपमु मं ी आिण सभापती या दो ी मह ा ा पदां चा आ ह न धर ािवषयी, तसेच दो ी पदे एकाच
प ाला दे ता येणे श नस ाचेही पवार यां नी या वेळी सां िगतले. यावर २० नो बर २०१९ रोजी पवार
यां ाबरोबर झाले ा िद ीतील बैठकीत ां नी ही दो ी पदे दे ाचे मा केले अस ाचा ितवाद
कॉं ेसचे नेते म काजुन खग यां नी वरळी ा बैठकीत केला. ावर, तशी मागणी ां नी केली असली, तरी
ाबाबत कुठलाही अंितम िनणय न घेता, या संदभात मुंबईतील बैठकीत सिव र चचा केली जाणार
अस ाचे ा वेळीच पवारां नी सां िगतले अस ाचे पवारां नी केले. अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीचे
महासिचव आिण खिजनदार अहमद पटे ल यां नीदे खील खग यां ा सुरात सूर िमसळला. अखेरीस, या
वाटाघाटींचे पां तर शा क भां डणात झाले. खग यां नी उभे रा न पवार आपला श िफरवत अस ाचा
आरोप केला. या आरोपामुळे हा मात र नेता िव झाला.३०
हा वादिववाद वेग ाच िदशेने जात अस ाचे आिण शरद पवारां सार ा ने ाशी कॉं ेसचे नेते चुकी ा
प तीने वाद घालत अस ाचे पा न ितथे उप थत असले ा अनेकां ना ध ा बसला. ते ा फु पटे ल
यां नी पवार यां ना थोडा वेळ जाऊन आराम कर ाची िवनंती केली. अखेरीस, उव रत इतर जण आधी चचा
करणार अस ाचे आिण गरज वाट ास शरद पवार यां ना बोलव ात येणार अस ाचे ठरले. शरद पवार
आिण रा वादी कॉं ेस यां ना शां त कर ासाठी कॅिबनेटम े रा वादी कॉं ेसला िशवसेनेकडून आणखी एक
मंि पद िदले जाणार अस ाचे उ व ठाकरे यां नी कबूल केले. ानुसार िशवसेनेला मु मं ी पदासह १५,
रा वादी कॉं ेसला १६, तर कॉं ेसला १४ मंि पदे िमळणार अस ाचे िनश्िचत झाले.
यानंतर पवार नेह सटरमधून बाहे र पडले. मा मां चे सव ितिनधी ां चा बाईट घे ासाठी आतुरतने
बाहे र थां बले होते. तीन प एक येऊन सरकार थापन कर ाचा दावा करणार अस ाची िकंवा अजूनही
ां ात मतभेद अस ाची काहीतरी बातमी हाती पड ाची मा मां ना उ ुकता होती. ही बैठक सोडून
बाहे र आलेले शरद पवार हे पिहले नेते होते. उ व ठाकरे हे महारा ाचे पुढील मु मं ी होणार अस ाचे
ां नी मा मां ना सां िगतले.३१ महािवकास आघाडीत सव आलबेल अस ाची आिण ही आघाडी महारा ात
स ेत येणार अस ाची पवार यां ा या एका वा ाने सवाची खा ी पटली. िशवसेना, रा वादी कॉं ेस आिण
कॉं ेस या ित ी प ां नी महारा ाचे नवे मु मं ी णून उ व ठाकरे यां ा नावावार िश ामोतब केले
अस ाचेही पवार यां नी या वेळी सां िगतले. ानंतर लवकरच पवार नेह सटरमधून बाहे र पडले.
शरद पवार बैठकीतून बाहे र पडताच, काही वेळात अिजत पवारदे खील उठून उभे रािहले आिण एका
विकलां कडे तातडीचे काम अस ाचे सां गत तेही ितथून बाहे र पडले. यामुळे सवाना आ याचा ध ा
बसला. इतर सद ां नीदे खील आणखी एक िदवस थां बायचे ठरवले. खातेवाटपासंदभात दु सर् या िदवशी
एक येऊन यो तो िनणय घे ाचे सग ां नी िनश्िचत केले. कॉं ेसला सभापती पद आिण उपमु मं ी
पद िमळ ािवषयीचा आ ह अहमद पटे ल यां नी बैठकीतून बाहे र पडत असताना बाळासाहे ब थोरातां पाशी
पु ा बोलून दाखवला.
थोरातां नी पवारां ना थेट फोन कर ाऐवजी फु पटे ल आिण सुि या सुळे यां ना फोन करायचे ठरवले.
पवार िनराश झाले अस ाचे आिण िचडले अस ाचे दोघां नीही थोरातां ना सां िगतले. तसेच
खातेवाटपासंदभात ां ाशी चचा कर ाची ही यो वेळ नस ाचेदेखील सां िगतले. अिजत पवार बाहे र
पड ानंतर िशवसेना मुख उ व ठाकरे दे खील बैठकीतून बाहे र पडले. सव कॅमेरे ां ावर कि त झाले

होते. शरद पवार यां नी नवे मु मं ी णून आधीच ां ा नावाची घोषणा केली होती. उ व ठाकरे यां ा
नेतृ ाखाली महािवकास आघाडीचे सरकार अ ात येणार अस ाचे ा वेळी थमच अिधकृतपणे
जाहीर झाले होते. ठाकरे मा मां पुढे अितशय सावधपणे बोलताना णाले, ‘‘अजूनही चचा सु आहे त
आिण आ ी यो मागावर वाटचाल करत आहोत.’’ उ व ठाकरे यां नी मु मं ी पदाची जबाबदारी
ीकार ास संमती दशवली अस ाचे िशवसेनेचे खासदार संजय राऊत यां नी मा मां ना खा ीपूवक
सां िगतले. अखेर, शेवट गोड होणार होता. महारा ाचे मु मं ी होणारे उ व ठाकरे ही ठाकरे प रवारातील
पिहली ी होती.
घरी परत ावर शरद पवार थोडे िनवां त झाले. ां नी अिजत पवार यां ना फोन क न दु सर् या िदवशी
असले ा बैठकीिवषयीची चौकशी केली आिण ित ातील मुख मु ां बाबत िवचारणा केली. ही बैठक
सकाळी दहा वाजता िकंवा सं ाकाळी ाच िठकाणी, णजे नेह सटर येथे ावी, अशी िवनंती शरद
पवारां नी अिजत पवार यां ना केली. ावर, दु सर् या िदवशी सकाळी फोन क न अिजत पवार या िवषयी
शरद पवार यां ाशी सिव र बोलणार अस ाचे अिजत पवारां नी शरद पवारां ना फोनवर सां िगतले.३२

१२
जयपूर ा रसॉटमधील गमती-जमती
२०१९ ा सु वातीला कनाटकम े झाले ा िवधानसभा िनवडणुकी ा वेळी भाजपने आमदारां ची
पळवापळवी केली होती. हाच कार महारा ात नो बर ा सु वातीला लागले ा २०१९ ा िवधानसभा
िनवडणुकी ा िनकालानंतर पु ा घडू नये आिण भाजपपासून संर ण िमळावे, णून कॉं ेसने आप ा
सव आमदारां ना जयपूर येथे हलवले. आपाप ा शहरां जवळ ा िवमानतळां व न कॉं ेसचे आमदार
िवमानाने राज थानातील जयपूर या गुलाबी शहरात दाखल झाले. येथील ब तां श रसॉट् स आिण हॉटे
पयटकां नी आिण ल समारं भां साठी आले ा लोकां नी आधीच ापून गेली होती. भारतातील लोक मु तः
िहवा ातील ल सराईवर भर दे तात. या ल सराई ा आिण पयटना ा मोसमामुळे कॉं ेस ा
आमदारां साठी हॉटे ल शोधणे अवघड होऊन बसले होते. ामुळे या आमदारां ना आपली पिहली रा एका
सा ा हॉटलम े काढावी लागली. दु सर् या िदवशी ां ना जयपूरपासून जवळच असले ा अमेर येथील
ुएना ी ा रसॉट या पंचतारां िकत हॉटे लम े हलव ात आले. ही जागा जयपूर शहरापासूनपासून ११
िकलोमीटर अंतरावर आहे .
महारा ातील कॉं ेस नेतृ ाने सव आमदारां ना जयपूरम े ये ा ा सूचना िद ा हो ा. एखा ा
आमदाराला तः येणे श नस ास ाने त:चा ितिनधी पाठव ािवषयी सां ग ात आले होते. हे
करणे अिनवाय होते. यामुळे कॉं ेसचे अनेक माजी आमदार ितिनधी णून आले. उदाहरणाथ, बाबा
िस ीकी हे मुलगा झीशान या ा वतीने ितिनधी णून आले. िकंवा ा रसॉटमधील एकमेव मिहला
अस ाची वषा गायकवाड यां ची धारणा झा ाने ां ना आप ा पतीला सोबत घेऊन ये ास सां िगतले
गेले. अमरावती ा कॉं ेस ा आमदार सुलभा खोडके या मुलगा यश खोडकेबरोबर आ ा. मा यातून
कोणालाही सवलत दे ात आली न ती. भाजपकडून कॉं ेसचे आमदार पळव ासंदभात हालचाली होत
अस ाब ल कॉं ेस अ सोिनया गां धी नाराज झा ा हो ा, तर िशवसेनेला पािठं बा दे ा ा
ं
महारा ातील कॉ ेस नेतृ ा ा मागणीमुळेही ा िनराश हो ा. महारा ातील राजकीय घडामोडींसंदभात
सिव र मािहती दे ासाठी १५ नो बर २०१९ रोजी महारा ातील कॉं ेस नेतृ ाने कॉं ेस अ सोिनया
गां धी यां ची िद ी येथे भेट घेतली.
बंद दाराआड झाले ा या बैठकीत महा ा गां धी, पंिडत जवाहरलाल नेह आिण इं िदरा गां धी यां ा
िवचार सरणीशी महारा ातील नेतृ तडजोड तरी कशी क शकत होते, असा सवाल सोिनया गां धी यां नी
केला. गां धीं ा मते, कॉं ेस प ाचा इितहास आिण वारसा यो िदशेने पुढे नेणे आव क होते. स ा चंचल
अस ाचे नमूद क न, स ेसाठी धमिनरपे िवचार सरणीशी कधीही तडजोड न कर ाचा स ा गां धी
यां नी महारा ातील कॉं ेस नेतृ ाला िदला, आिण कॉं ेस आिण सेना-भाजप यां ची िवचार सरणी िभ
अस ाचे पु ा एकदा अधोरे खत केले. ोता ा मािहतीनुसार, गां धी नाराज झाले ा िदसत हो ा.
कॉं ेस ा आमदारां ना जयपूरम े राहणे पसंत अस ास ां नी ितथेच राह ािवषयी महारा ातील ने ां ना
सुनावत सोिनया गां धी बैठकीतून अचानक उठून गे ा. ‘‘िशवसेनेबरोबर हातिमळवणी कर ाची
कोणतीही श ता अ ात रािहली नस ाचे ां ा या ितसादाव न आम ा ल ात आले. काय
करावे ते आ ाला कळे ना’’ असे या िश मंडळात सहभागी असले ा एका े कॉं ेस ने ाने लेखकाला
सां िगतले.१
सोिनया गां धी यां ाबरोबर ा बैठकीतून एकएक करत कॉं ेस नेते बाहे र पडत असताना, ां तील एका
ने ाला बैठकीचे तपशील िवचार ासाठी दे व फडणवीस यां चा फोन आला. कॉं ेस ा एका े ने ाने
सां िगतले की, ‘‘िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास सोिनया गां धी यां चा पूणपणे िवरोध अस ाचे आ ी
फडणवीस यां ना सां िगतले.’’२ दर ान, कॉं ेस अ सोिनया गां धी यां नी िशवसेनेला पािठं बा दे ा ा
ावाला अजूनही होकार िदला नस ाची आिण कॉं ेसमधील गोंधळा ा प र थतीची बातमी येऊन
धडकली.३ एका कॉं ेस ने ाने लेखकाला सां िगतले की, जयपूर येथे असले ा कॉं ेस ा त ण आमदारां नी
एक बैठक घेऊन, सरकार थापन कर ासाठी िशवसेनेला पािठं बा ावा णून गट तयार कर ाचा
िनणय घेतला. या ने ाने असेही सां िगतले की, या त ण पलटणीने रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार
यां ची िनवास थानी भेट घेऊन ां ना त:ची योजनादे खील सां िगतली. ा वेळी कोणतीही घाई कर ाचे
कारण नसून प े ींकडून िवचारणा झा ास या आमदारां नी त: ा िनणयावर ठाम राह ाचा स ा
पवार यां नी सव उ ाही त ण आमदारां ना िदला.४
मी मा ा ि टर हॅ लवर काम करत असताना, कॉं ेस दु फळी ा काठावर अस ाची मािहती मला
िमळाली. ही मािहती मी ि टरवर िस केली. कॉं ेसमधील सू ां नी मला सां िगत ानुसार, या प ातील सव
४४ आमदार महारा ातील िशवसेने ा सरकारला पािठं बा दे ा ा तयारीत होते. ‘‘सोिनया गां धी यां नी
नकार दशव ास ही त ण पलटण बाहे र पडून आपला तं गट तयार करे ल आिण िशवसेनेबरोबर स ा
थापन करे ल’’ असे एका सू ाने ा वेळी लेखकाला सां िगतले.५ या सू ा ा ण ानुसार, कॉं ेस स ेत
सहभागी झाला नसता, तर राजकीय ा आिण आिथक ा संपु ात आला असता. सू ा ा मते, भाजप
सुडाचे राजकारण करत होता; ामुळे आद ा पाच वषात छगन भुजबळ, अिजत पवार, राज ठाकरे यां चे
आिण इतर ने ां चे तोंड बंद कर ाचे काम केले गेले होते. ‘‘तु ी भाजपबरोबर गेला नाहीत, तर हा प
तुमची कारकीद संपव ाची तु ाला भीती घालतो. िवखे पाटील, मोिहते पाटील, प िसंह पाटील आिण
मधुकर िपचड यां ासह ां ची संपूण कुटुं बे दबावाखाली येऊनच भाजपम े सामील झाली. आता उव रत
ने ां ना सुडा ा प तशीर राजकारणा ारे ने नाबूत केले जाईल.’’ असे पि म महारा ातील कॉं ेस ा
एका े ने ाने ा वेळी सां िगतले. एका ने ाने असेही सां िगतले की, िशवसेनेबरोबर हातिमळवणी
कर ाची ां ची इ ा न ती. मा ा वेळी ािशवाय दु सरा पयाय ां ापुढे न ता. समोर दोन श ू
होते, आिण ातून एकाची िनवड करायची होती, असा पेच संग समोर ठाकला होता. ‘‘आज आ ी िजवंत
रािहलो, तरच उ ा आ ाला भाजप आिण रा ीय ंयसेवक संघ यां ािव िवचार सरणीचे यु खेळता
येईल’’ असेही ते णाले.
ानंतर सोिनया गां धी यां नी े ने ां ना पु ा एकदा िद ीत बोलवले. ा वेळी महारा कॉं ेसचे
अ बाळासाहे ब थोरात, पृ ीराज च ाण आिण अशोक च ाण इतर ने ां सह िवशेष खासगी िवमानाने
िद ीला गेले.
िनवडून आले ा कॉं ेस सद ां शी वैय क र ा बोलायचे अस ाचे सोिनया गां धी यां नी बाळासाहे ब
थोरात यां ना सां िगतले. णून थोरात आिण इतर नेते बैठकीतून बाहे र पडले. ानंतर सोिनया गां धी, अहमद
पटे ल, म काजुन खग आिण के.सी. वेणूगोपाल एवढे च जण सोिनया गां धी यां ा १० जनपथ ा िनवास
थाना ा मु सभागृहात रािहले. रा वादी कॉं ेसचे नेते अिजत पवार हे देखील लवकरात लवकर िनणय
ं
घे ासाठी कॉ ेस ा आमदारां वर दबाव आणत होते.
दर ान, जयपूर ा रसॉटम े आरामात असले ा आमदारां ना कॉं ेस ा े ने ां कडून फोन गेला
आिण सोिनया गां धी यां ना सवाशी वैय क र ा बोलायचे अस ाचे ां ना सां ग ात आले. ‘‘आ ी सव
जण ा वेळी िवखुरलेले होतो. ामुळे िमंग पूल, गाडन आिण रे ॉरं ट या सग ा िठकाणां न आमची
धावाधाव सु झाली. ते ा अ थ न होता, एक सू ठरवून सोिनया गां धी यां ाशी बोल ािवषयी एका
े आमदाराने आ ाला सुचवले. आ ाला सरकार थापन करायचे अस ास आम ा मताम े
एकवा ता अस ाची गरज अस ाचे आिण आम ाशी बोल ानंतर मॅडमने राजी होणे गरजेचे
अस ाचे या वेळी या आमदाराने आम ा नजरे स आणून िदले.’’६
िवदभ ां तातील एका कॉं ेस ने ाला सोिनया गां धी यां चा फोन आला.७ सोिनया गां धी यां ना ा ाशी
बोलायचा अस ाचा िनरोप पलीकडून सां ग ात येताच, सोिनया गां धी यां नी एकही श उ ार ापूव च,
‘‘मॅडम, आप ाला भाजपला स ेबाहे र ठे वायचे आहे . भाजपपे ा िशवसेना हा उ म पयाय आहे . भाजपला
स ेतून बाहे र ठे व ासंदभात मला मा ा मतदार संघातून फोन येत आहे त. अलीकडे च मी एका मु ीम
िश मंडळाची भेट घेतली. ा वेळी िशवसेनेबरोबर सरकार थापन कर ास कोणतीही अडचण नस ाचे
या िश मंडळाने मला सां िगतले’’ असे सां गत, मागचा-पुढचा काहीही िवचार न करता आिण जराही श्वास न
घेता या ने ाने आपले णणे एका दमात सां गून टाकले.
आणखी एका आमदाराशी सोिनया गां धी यां नी बोलायला सु वात कर ापूव च या आमदाराने ां ना
संिगतले, ‘‘भाजपला स ेतून दू र ठे वणे ही आ ा ा घडीची गरज आहे . भाजपने शेतकर् यां सह दिलत-
मु ीम समुदायालाही उद् केले आहे . भाजपला स ेबाहे र ठे वावे, अशीच महारा ातील सवसामा
जनतेची भावना आहे .’’
सोिनया गां धी यां नी अितशय संयमाने २०पे ा जा कॉ ना ितसाद िदला. ानंतर ां नी त ेतीचे
कारण दे त, िव ां तीची गरज अस ाचे ितथे जमले ा ने ां ना सां िगतले आिण या िवषयी नंतर चचा
कर ाचे आश्वासन दे त ा बैठकीतून बाहे र पड ा. कॉं ेस ा एका े ने ाने लेखकाला सां िगतले
की, आमदारां शी फोनवर बोलणे झा ानंतर, ा संदभात अिभ ाय घे ासाठी जयपूर येथे असले ा

महारा ातील कॉं ेस ने ां नी अहमद पटे ल यां ना फोन केला. ‘‘मॅडमनी ‘हो’ िकंवा ‘नाही’ अशी कोणतीच
िति या िदली नाही’’८ असे पटे ल यां नी ां ना सां िगतले. िद ी येथून मुंबईत परत यायला िनघाले ा
महारा ातील कॉं ेस ने ाला मु मं ी फडणवीस यां चा पु ा एकदा फोन आला.९ सोिनया गां धी यां नी पु ा
एकदा नकार िदला अस ाची मािहती फडणिवसां ना दे े ात आली. ानंतर, केवळ दे व फडणवीसच
महारा ाचे मु मं ी होणार अस ाची मािहती फडणिवसां ा गोटात ा टी ी आिण वृ प ा ा
प कारां ना खासगीत दे ात आली. या मािहतीसोबतच, िशवसेनेला उपमु मं ी पद आिण सेने ा पंधरा
आमदारां ना मंि पद दे ात येणार अस ाची मािहतीही िदली गेली. तसेच िनमाण झालेली कोंडी
सोडव ाचा माग लवकरच पुढे येणार अस ाचे सां िगतले गेले. या ावाला िशवसेनेने एकदा मा ता
िद ानंतर भाजपचे अ अिमत शहा त: अंितम िनणय घे ासाठी मुंबईला येणार अस ाचेही या
प कारां ना खासगीत सां िगतले गेले. ामुळे ा वेळी अगदी अशाच आशयाची बातमी वृ वािह ां वर
झळकत होती, आिण भाजप आिण फडणवीस यां ा ेक समथकाला या िवषयी खा ी वाटत होती.
जयपूरमधील रसॉटम े असले ा सव आमदारां ची रोजच हजेरी घेतली जात होती. कॉं ेस ा
आमदारां चे मुख असले ा ीला अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीला रोज ा रोज या आमदारां ा
नावां ची यादी आिण ा ेकाचा ीकोन यां ब ल इमेल करावी लागत होती. मुंबई आिण िद ी या
शहरां पासून जयपूरमधील हे रसॉट भरपूर लां ब असूनही रोज ा रोज ही मािहती पाठिवणे अिनवाय
कर ात आले होते. हे अहवाल अ ंत काळजीपूवक तयार केले जात होते. ा वेळी एकूण ४४
आमदारां पैकी ४० आमदारां ना िशवसेनेसोबत जा ाची इ ा अस ाचे नमूद कर ात आले होते. ेक
ं
आमदाराचे मत ए ेल शीटम े भ न ाची मेल अ खल भारतीय कॉ ेस सिमतीला पाठवली जात होती.
ेक आमदार कशा कारे िनवडून आला होता आिण िनवडून ये ासाठी ाला कोणी कोणी मदत केली
होती, अशा पा ा तपिशलां चादे खील या अहवालात समावेश कर ात आला होता. काही ने ां ा
मतदार संघां त क ीय नेतृ ाने एकही रोड शो िकंवा चार सभा आयोिजत न करताही हे नेते केवळ
वैय क जनसंपका ा बळावर िनवडून आले होते. ामुळे िशवसेनेशी आघाडी कर ाचा अंितम िनणय
घे ापूव या आमदारां ची मते जाणून घेणे आव क होते.१०
अ खल भारतीय कॉं ेस सिमतीला रोज इमेल ा मा मातून अहवाल ा होत असला, तरी
सिमतीपयत येत असले ा मािहतीची खातरजमा क न घे ाचा िनणय सिमतीने घेतला. या इमे ची
िव ासाहता तपासून पाह ासाठी सिमतीने जयपूरमधील रसॉटम े कॉं ेसमधील एका ीला िनरी क
णून पाठवले. या ं
ीने कॉ ेस अ सोिनया गां धी यां ना अहवाल पाठव ाचे िनश्िचत कर ात
आले. आमदार राहत असले ा रसॉटम ेच हे िनरी क येऊन रािहले होते. मा ते फार ग ी न ते
आिण कोणाशी फार बोलतही न ते. ते ा िठकाणी केवळ िनरी ण कर ासाठी आले होते आिण ाचा
अहवाल ां ना प े ींकडे पाठवायचा होता. एका कॉं ेस आमदाराने लेखकाला सां िगतले की, ‘‘हे
िनरी क आम ाशी बोलत नसतील, तर ते िव सनीय अहवाल कसा तयार क शकतील, अशी आ ी
आम ातच चचा करत होतो. ते आम ाशी बोलत नस ाने िनदान आमचे बोलणे ऐकू तरी शकतील,
णून आ ी जाणीवपूवक ां ाशी बोल ाचा य क लागलो. इतकेच न े , तर आमचे बोलणे ां ना
सहजपणे समजावे, णून आ ी जाणीवपूवक िहं दीत बोलत होतो. खरे तर आ ी खेळीमेळीत सु
केले ा या गो ी आ ाला नंतर आव क वाटायला लाग ा’’ ‘‘प े ी िनणय घे ास िवलंब करत
अस ाने कॉं ेस ा आमदारां म े ां ािवषयी नाराजी अस ाचा ितसाद ानंतर आ ाला अ खल
भारतीय कॉं ेस सिमतीकडून ा झाला. या आमदारां नी िशवसेनेबरोबर जा ाची पूण मानिसक तयारी
केली होती.... आमची ूहरचना हळू हळू , पण खा ीलायक र ा आिण यश ीपणे काम करत होती’’ असे
आणखी एका े कॉं ेस ने ाने सां िगतले.११
या रसॉटम े असले ा कॉं ेस आमदारां चे एकमकाशी चां गले ऋणानुबंध तयार झाले. ात,
आमदारां म े असे सौहादपूण नाते िनमाण हो ासाठी बर् याच वषाचा कालावधी जावा लागतो. मा
जयपूर ा रसॉटम े राहणारे आमदार एक रािह ामुळे एकमेकां ा जवळ आले होते. कॉं ेसचे
आमदार सुनील केदार थािनक िनवडणुकीमुळे जयपूरला जाऊ शकले न ते. मा ितथे असलेले ४२
आमदार फोन ा मा मातून रोज ां ा संपकात राहत होते. ामुळे अखेरीस वैतागले ा केदार यां नी
प सोडून कुठे ही जाणार नस ाचे केले. ते कॉं ेसचेच होते आिण कॉं ेसम ेच राहणार अस ाचे
ां नी ठणकावून सां िगतले.

राज थानचे मु मं ी अशोक गहे लोत महारा ातील कॉं ेस ा आमदारां बरोबर िदवसातील दोन-तीन
तास रोज घालवत होते आिण या सग ातून यो तो माग िनघणार अस ाचा िव ास ां ना दे त होते.
गटां मधील गट
सकाळी ना ा झा ानंतर हे आमदार वेगवेग ा िठकाणी जात असत. ानंतर ते दु पार ा आिण
रा ी ा जेवणासाठी एक येत असत. संपूण िदवसभर ते िविवध गटां ा मा मातून एक येत असत.
उदाहरणाथ, सतेज पाटील, िव जीत कदम, कुणाल पाटील, अिमत दे शमुख, धीरज दे शमुख, ऋतूराज
पाटील आिण संजय जगताप या अिभजन आमदारां चा समावेश असलेला एक गट होता. हे सव जण खूप
सधन होते. ां ा आजोबां नी आिण वडलां नी सा ा े उभारलेली होती. त:ला लाभले ा कौटुं िबक
वारशाचे कोंदण घेऊन हे आमदार ां ा े ात कायरत होते. अिमत आिण धीरज दे शमुख हे कॉं ेसचे
माजी मु मं ी िवलासराव दे शमुख यां चे पु आहे त, तर कुणाल पाटील हे धु ाचे कॉं ेसचे े नेते आिण
माजी गृह रा मं ी रोिहदासदाजी पाटील यां चे पु आहे त. ऋतूराज पाटील हे सतेज (बंटी) पाटील यां चे
पुतणे आहे त, तर बंटी पाटील हे िबहारचे माजी रा पाल डी.वाय.पाटील यां चे पु आहे त.
िव जीत कदम हे कॉं ेसचे िदवंगत मं ी पतंगराव कदम यां चे पु आिण पु ातील आप ा आिलशान
घरासमोर चार हे िलकॉ रस पाक करणारे उ ोजक अिवनाश भोसले यां चे जावई आहे त.
या सग ां ची वै कीय महािव ालये, अिभयां ि की महािव ालये, अिभमत िव ापीठे असे बरे च काही
आहे . ही महारा ातील सधन राजकीय कुटुं बे आहे त. िव जीत कदम यां चे वडील िदवगंत पतंगराव कदम
शार, पण गरजू िव ाथाकडून कोणतीही दे णगी न घेता ां ना वै कीय महािव ालयात वेश दे त असत.
ामुळे कदम प रवारातील पुढील िप ां ना लोकां नी मते िदली.
या गटामधील चचचे िवषय णजे, हे आमदार न ाने थापन करणार असलेली महािव ालये िकंवा
िव ापीठे , महािव ालयातील जा मागणी असलेले कोस िकंवा दे णगी ा मा मातून जा पैसे िमळणारे
कोस असे िकंवा या पाचे असत. याचबरोबर महाग ा आिण आरामदायी गा ा आिण ां नी भेट
िदलेली िविवध पयटन थळे यां ब लदे खील ते तासन् तास बोलत असत.
िवदभाचा गट
२०१४ वगळता िवदभ हा नेहमीच कॉं ेसचा बालेिक ा रािहलेला आहे . कॉं ेसचे िवदभातील वच
मोडून काढ ासाठी भाजपने खूप य केले, मा २०१९ ा िवधानसभा िनवडणुकीत जनतेने पु ा
कॉं ेसलाच आप ा मतां चा मह पूण कौल िदला. २०१९म े िवदभातून १६ आमदार िवजयी झाले.
लेखकाला कॉं ेस ने ाने सां िगत ानुसार, िवदभातील हे आमदार एक येऊन ां चा ां त आिण इतर
सम ा यां ा संदभात चचा करत असत.
त वे ां चा गट
ेक सम ेचा गां भीयाने िवचार करणार् या काही ामािणक आमदारां चादे खील एक गट होता, असे
ं
कॉ ेस ा एका आमदाराने लेखकाला सां िगतले. हल ा-फुल ा ग ागो ींपे ा त ान, मोदी-शहा-
आरएसएस यां ची िवचार णाली, ां चे कूमशाही शासन आिण भारता ा सामािजक पोतावर या सव
वतनाचे होणारे दू रगामी प रणाम या िवषयी हे आमदार समरसून चचा करत. ीक त वे े सॉ े िटस आिण
ऍ र ॉटल, खलील िज ान यां ा पु कां पासून महा ा गां धी, पंिडत नेह यां ा पु कां पयत आिण
ां तील त ानापयत या आमदारां ा चचाचा अवकाश ापक होता. या गटातील आमदार मानवतावाद,
धमिनरपे तावाद आिण समाजवाद याचे खंदे समथक होते. ते िचतच इतरां म े िमसळत. दु पारचे िकंवा
रा ीचे जेवण झा ानंतरही लगेचच ते एखा ा आमदारा ा खोलीत एक येऊन अनेक सामािजक आिण
त ाना क मु ां वर तासन् तास चचा करत. ां ा चचा आिण वाद- ितवाद णजे एक कारची
बौ क मेजवानी होती. या गटाचे सद असलेले आमदार सग ा ां तां मधील होते. ां चे िवचार
वच वादी नसून जीवनाकडे पाह ाचा ां चा ीकोन खुला आिण ापक होता. या गटात सुरेश
वरपुडकर (म महारा ), के. सी. पडवी (उ र महारा ), सं ाम थोपटे (पि म महारा ), अिमत झनक
(िवदभ) यां ासह इतर आमदारां चा समावेश होता.
हाय रीट
ं
कॉ ेस ा ने ाने लेखकाला सां िगत ानुसार, एका गटातील सद कायमच उ ती ा म ािवषयी
ग ा मारत असत. ां ा ग ां म े डॅ लमोर ीसार ा अितशय महाग ा ॅ ् स ा म ा ा चचा
असत. या म ां ा एका बाटलीची िकंमत १३ लाख पये असते. ां ा ग ां म े ेनिफडीच, ू लेबल,

ेनमॉरगे, जॉनी वॉकर या आिण अशाच नावां चा समावेश होता. कोणी कोणते म ायले? िसंगल मॉ
ायले का डबल मॉ ायले? चां गले म कोणते? ी की ोडका? अशा कार ा चचा या गटात
चालत. कॉं ेसची थितगती, िशवसेनेसोबत जा ाबाबतचा सोिनया गां धींचा िनणय अशा मु ां ची या
गटातील सद ां ना कुठलीही िफकीर अस ाचे िनदशनास येत न ते. इतर सद ां ना ा- ा वेळी
अिभवादन करत, ा- ा वेळी कॉं ेस न ीच सरकार थापन करणार अस ाचे हे सद मो ा
जोशाने, आ िवश्वासाने आिण आनंदाने सां गत.
कॅिसनो ब
या गटाचे सद कायमच प े खेळ ात असत. ां चा खेळ सकाळी उिशरा सु होत असे आिण
पहाटे दोन वाजेपयत सु असे. वेळ संगी हॉटे लचे िबल भरावे लागले िकंवा इतर काही खच करावा
लागला, तर ासाठी कॉं ेसचे हे आमदार सोबत १० ते २० लाख पये घेऊन आले होते. एका खेळाडूकडून
२००० पये माणे सहसा सु होणारा तीन प ीचा खेळ पुढे एक लाख पयां पयत वाढत जात असे. एक
िविश आमदार ीज खेळ ात माहीर होते. ब तां श डाव ते िजंकत. या दौर् या ा शेवटपयत बर् याच
सद ां नी त:कडचे सगळे पैसे गमावले होते आिण ीजम े िजंकणार् या या सद ाकडून ां ना पैसे
उधार ावे लागले होते. या आमदाराने रसॉटम े सग ात उ म वेळ घालवला होता. कारण ाने केवळ
उं ची राहणीमानाचाच आनंद घेतला होता असे नाही, तर इथून भरपूर पैसेदेखील कमावले होते.
रसॉटचा ‘िहरो’
इगतपुरीचे ५५ वष य आमदार िहरामण खोसकर हे जयपूर ा रसॉटचे िहरो होते. इगतपुरीमधून ते
पिह ां दाच आमदार णून िनवडून आले होते. वेगवेग ा वृ ां नुसार, खोसकर यां ना प बदल ासाठी
भाजपकडून २५ कोटी पयां चा ाव आ ाचा दावा िवजय वडे ीवार यां नी केला होता.१२ मा कॉं ेस ा
आमदारां ना फोड ा ा बातमीमुळे ा वेळी भाजप िपछाडीवर गेला होता. िनवडणुकीतील
ऍफेडे ीटनुसार खोसकर यां चे िश ण ितसरीपयत झाले आहे . ते ां ा िवनोदीबु ीसाठी सुप रिचत
आहे त.
या पंचतारां िकत रसॉट ा एका खोलीत जा ीत जा दोन ींना राह ाची परवानगी होती.
खोसकर यां ाबरोबर ां चे एक िम दे खील आले होते. खो ां ची वाटणी कर ाची जबाबदारी असले ा
कॉं ेस ा एका े ने ाला एका म रा ी इं टरकॉमवर फोन आला. २०८ माकां ा खोलीतील ी
जा ी ा अंथ णां ची मागणी करत अस ाचे ां ना सां िगतले गेले. ‘‘मला असे वाटले की, खोसकर यां ना
भेट ासाठी कोणी आले असेल आिण तशी काही तातडीची वेळ असेल. ामुळे ा रा ीपुरती ां ना
जा ी ा अंथ णां ची सोय क न दे ािवषयी मी संबंिधतां ना सां िगतले’’ असे कॉं ेस ा ा े ने ाने
‘‘दु सर् या िदवशी सकाळी मी रां ात फेरफटका मारायला गेलो, ते ा मला ध ाच बसला. खोसकर
यां ा खोलीचे दार पूण उघडे होते. दहापे ा जा लोक जिमनीवर अंथ ण टाकून झोपले होते. खोसकर
यां चे दोन पा णे तर अ रश: रां ातदे खील झोपले होते. खोलीचा मु दरवाजा उघडा होता आिण ितथे
झोपलेले पु ष फ अ ाव क तेवढे च कपडे घालून झोपले होते. हे पा न मी च ावून गेलो’’ असे ां नी
‘‘ते ा मला ितथे पा न, भां बावून जागे झाले ा खोसकरां नी शरमेने आिण ामािणकपणे माफी
मािगतली. ां नी सां िगतले की, ां चे गावाकडील िम आिण प ाचे कायकत जयपूरचा दौरा क न ां ना
भेट ासाठी आले होते. ते प ाचे कायकत असून ां नी खोसकरां साठी काम केले अस ाने ते या
कायक ाना नाही णू शकले न ते. खोसकर जोपयत रसॉटम े राहणार होते, तोपयत खोसकरां नी ा
कायक ाना ितथे राह ास आिण रसाटचा आनंद घे ास सां िगतले होते.
‘‘मी खोसकरां शी बोलत असतानाच, ‘सर, तु ी तुम ा लोकां ना लॉबीम े न झोप ाबाबत सां गू शकाल
का? ां नी ां ा खोलीत पािहजे ते करावे, पण रां ात नको; आम ाकडे मिहला कमचारीदे खील
आहे त’ रसॉटमधील एका कमचारी मिहलेने सौ श ां त मला अशी िवनंती केली आिण िनघून गेली.’’
ां नी असेही सां िगतले की, ‘‘मला वाटले की, ितथे फार तर पाच-सहा लोक असतील, पण मी काळजीपूवक
बघून मोजू लागलो, ते ा ा खोलीत १२ लोक अस ाचे मा ा ल ात आले. एव ा लोकां ना रसॉटम े
राहता येणार नस ाचे मी खोसकरां ना सां िगतले. ानंतर प कायक ाची कोणालाच काळजी नस ाची
त ार करत ते लोक ितथून िनघून गेले.’’

झुणका (िपठले)
एक िदवस ेक जण आपाप ा गटातील लोकां बरोबर दु पारचे जेवण घेत असताना िहरामण
खोसकरां नी शेफ ा जवळ जाऊन ां ना मराठीम े काहीतरी सां िगतले. खोसकरां ना िहं दी आिण इं जी
या दो ी भाषा अवगत न ा. मराठी ही ां ची मातृभाषा अस ाने ते मराठीतच नीट बोलू शकत होते.
रसॉटचे ब तां श कमचारी अनेकदा इं जीत, तर काही वेळा िहं दीत बोलत असत. काहीतरी अडचण
अस ाचे एका आमदारा ा ल ात आ ाने ाने जवळ जाऊन सव कारािवषयी चौकशी केली.
ते ा हातात ताट घेऊन उभे असलेले खोसकर िपठले पािहजे अस ाचे सां गत होते. खोसकर जे सां गत
होते, ते तेथील मिहले ा अिजबात ल ात येत न ते आिण खोसकर वारं वार ‘िपठले, िपठले िपठले’ करत
होते. तरीही ां ना काय पािहजे होते, हे ा मिहलेला कळत न ते. ा मिहलेने खोसकरां ा ताटात
काहीतरी वाढले. ा वेळी ‘‘ये नही, िपठले पािहजे’’ असे खोसकर पु ा एकदा णाले. ा दोघां मधील
गोंधळ श ागिणक वाढतच चालला होता.
ा वेळी कॉं ेस ा े आमदाराने ह ेप करत, ते एक पंचतारां िकत आिलशान रसॉट अस ाचे
खोसकरां ना सां िगतले. तसेच ा रसॉटचे मालक जमन अस ाचे आिण ते संपूण रसॉट पाि मा शैलीचे
अस ाचेही या आमदाराने खोसकरां ा ल ात आणून दे ाचा य केला. िपठले िमळू शकणारा तो
र ावरचा ढाबा नस ाचे ाने खोसकरां ना समजावून सां ग ाचा य केला. ावर, ां ना असे
कॉ ने ल आिण इं टरकॉ ने ल पा ा अ खा ाची सवय नस ाची ामािणक िति या
खोसकरां नी िदली. ‘‘मी हे अ खाणार नाही. हे पाि मा अ खाऊन मा ा पोटाला ास होतो. मला
फ िपठले, भाकरी आिण ठे चा पािहजे.’’ खूप िवनव ा के ानंतर खोसकर डाळ आिण भात खा ास
तयार झाले, पण िनदान रा ी ा जेवणात तरी ां ना िपठले-भाकरी िमळावी, अशी अपे ा ां नी दिशत
केली. सू ाने लेखकाला सां िगतले की, ‘‘मी रसॉट ा व थापकां ना जाऊन भेटलो आिण खोसकरां ची
िपठले-भाकरीची ऑडर ां ना सां िगतली. व थापकां नी ां ा शेफला बोलवले. िपठले-भाकरी कशी
बनवायची, हे मी शेफला यू ूबवर दाखवले. ा िदवसापासून ुएना ी ा या पंचतारां िकत रसॉटमधील
खोसकरां ची झुणका-भाकरीची मागणी पूण झाली’’ वाचकां नी ल ात ावे की, िपठ ाला झुणकादे खील
णतात. हे ामीण महारा ाचे मु अ आहे .
कॉं ेस ा आमदारां म े फुटीची श ता अस ाची बातमी येताच, कॉं ेस ा प े ींनी कॉं ेसचे
दे शा बाळासाहे ब थोरात यां ना फोन क न, सव आमदारां ना बरोबर घेऊन प कार प रषदे ारे ते
सगळे सोबत अस ाची मािहती मा मां पयत पोहोचव ास सां िगतले. या प कार प रषदे साठी बोलव ात
आलेले वृ वािह ां चे ितिनधी रसॉट ा बाहे र वाट पाहत होते. बाळासाहे ब थोरात यां नी प कारां ना
संबोिधत कर ाआधी खोसकरां नी पुढे येऊन बोल ास सु वात केली. ‘‘आ ी सव आमदार एक
आहोत आिण आम ात एकजूट आहे . मला भाजपकडून २५ कोटी पयां चा अिमषवजा ाव आला
होता, तरीही मी भाजपत गेलो नाही. आ ी भाजप ा कोण ाही दबावाला बळी पडणार नाही. आ ी
आम ा िनणयावर ठाम आहोत.’’ ते पुढे प कारां ना णाले, ‘‘काळजी क नका, आ ी एक आहोत’’१३

१३
पवार कुटुं बातील फूट
२०१७म े भाजप आिण रा वादी कॉं ेस या दो ी प ां नी स ेत बस ासाठी पूण तयारी केली होती.
आघाडी कर ा ा या अयश ी य ानंतर दो ीही प ां नी हे करण पु ा उघडून पािहले नाही.
२०१९म े महारा िवधानसभा िनवडणुकीत १०५ जागां वर िवजय िमळवत भाजपने आघाडी घेतली;
िशवसेनेने ५६, रा वादीने ५४, तर कॉं ेसने ४४ जागां वर िवजय िमळवला. मा २८८ सद ां ा या
िवधानसभेत सरकार थापन कर ासाठी आव क असलेला १४५ हा जादू ई आकडा गाठ ात कोण ाच
प ाला यश आले नाही.१ भाजपबरोबर िनवडणूकपूव आघाडी केलेली िशवसेना मु मं ी पदासह स ेम े
५० ट े वा ाब ल ठाम होती. िशवसेनेची ही मागणी भाजपला मा अवा व वाटत होती.
महारा ाचे रा पाल भगत िसंग को ारी यां नी कॉं ेस वगळता तीनही मुख राजकीय प ां ना एक-एक
क न स ा थापन कर ासाठी आमंि त केले. स ा थापन कर ासाठी पुरेसे सं ाबळ नस ाचे
सां गून भाजपने स ा थापन कर ास पा नस ाचे कळवले. िशवसेनेने जा ीचा वेळ मािगतला, मा
रा पालां नी ास नकार िदला. रा वादी कॉं ेसने केले ा वाढीव वेळे ा मागणीलादे खील रा ापालां नी
नकार िदला. या सग ातून १२ नो बर २०१९ रोजी महारा ात रा पती राजवट लागू कर ात आली.
थापने ा ५९ वषा ा इितहासात महारा ात ितसर् यां दा कलम ३५६ अथात, रा पती राजवट लागू
कर ात आली होती. ाआधी १७ फे ुवारी १९८०म े, शरद पवार यां चे सरकार बरखा के ानंतर
इं िदरा गां धी यां ा इशार् यावर महारा ात ११२ िदवसां ची रा पती राजवट लागू कर ात आली होती.
ानंतर शरद पवार यां ा रा वादी कॉं ेस प ाने पृ ीराज च ाण सरकारचा पािठं बा काढ ावर २८
स बर २०१४ रोजी ३३ िदवसां ची दु सरी रा पती राजवट महारा ात लागू कर ाता आली आिण कुठलाही
प सरकार थाप ास असमथ ठर ाने १२ नो बर २०१९ रोजी ११ िदवसां ची रा पती राजवट महारा ात
ितसर् यां दा जाहीर झाली.
दर ान, भाजप आिण रा वादी यां ची आघाडी हो ाची इ ा अस ाचे अिजत पवारां नी दे व
फडणवीस यां ना फोन क न कळवले. कॉं ेस अवाजवी माग ा करत होती. तसेच उ व ठाकरे यां ा
नेतृ ाखाली काम कर ाची इ ा नस ाचे अिजत पवार यां नी फडणवीस यां ना सां िगतले. या एका
फोनमुळे मुंबई आिण िद ी येथे सरकार- थापनेसाठी वेगवान हालचाली सु झा ा.२
भाजपबरोबर वाटाघाटी
लेखकाने खासगीत मुलाखत घेतले ा भाजप ा एका े ने ाने सां िगतले की, राजकीय प र थती
आिण उपल पयाय जाणून घे ासाठी या ने ाने २९ जानेवारी २०२० रोजी िद ी येथे रा वादी कॉं ेसचे
मुख शरद पवार यां ची भेट घेतली. शरद पवार आिण भाजपचे अ अिमत शहा या दोघां बरोबर या े
ने ाचे सौहादपूण संबंध आहे त. अिमत शहा यां चे िनकटवत य असले ा भाजप ा या ने ाने तःच
पुढाकार घेत िद ीतील एका पंचतारां िकत हॉटे लम े शरद पवार यां ची भेट घेऊन ां चे (भाजप आिण
रा वादी कॉं ेस यां चे) २०१७मधील अधवट रािहलेले स ासमीकरण पु ा अ ात आण ािवषयी
िवचारणा केली. यामुळे महारा ाला थर सरकार िमळणार अस ाचेही भाजप ा या माजी मं ाने
पवारां ना सां िगतले.३
मा मतदारां चा कौल भाजप आिण रा वादी ा युतीला अनुकूल नस ाचे पवार यां नी सां िगतले. ानंतर
भाजप ा या ने ाने पवारां ची पु ा भेट घे ाचे ठरवले. नो बर ा पिह ा आठव ात पवारां बरोबर
झाले ा दु सर् या बैठकीत ‘‘महारा ात रा पती राजवट लागू झा ािशवाय काहीच होऊ शकत नाही’’ असे
पवार यां नी या ने ाला सां िगतले. ाचबरोबर दे व फडणवीस यां ा कायशैलीिवषयी रा वादी ा ने ां चे
फारसे अनुकूल मत नस ाचेही पवार यां नी या वेळी केले.
ा वेळी प ा ा वतीने वाटाघाटी करणार् या भाजप ा या ने ाने ‘‘जर गडी बदलला तर?’’ असा
ित श्न पवारां ना क न दे व फडणवीस यां ना बाजूला सार ाचे संकेत िदले. ा वेळी ‘‘भाजपने
महारा ातील नेतृ ात बदल के ास सव गो ी अगदी सुरळीतपणे होतील’’ अशी िति या शरद पवारां नी
ताबडतोब िदली. हे सां गत असतानाच पवारां नी मु मं ी पदासाठी िनतीन गडकरी यां चे नावदे खील
सुचिवले. मा ाचबरोबर ‘‘महारा ातील नंबर एकचे नेते (फडणवीस) आिण क सरकारमधील नंबर
एकचे नेते (पंत धान नर मोदी) यां चे संबंध अितशय उ म आिण सौहादपूण आहे त, आिण या संदभात
मा ाकडे िद ीतील ोतां कडून िमळालेली खा ीशीर मािहती आहे . ामुळे महारा ातील नेतृ ात बदल
होईल, या िवषयी मला अिजबात िव ास वाटत नाही’’ असेही पवारां नी सां िगतले.४ तरीही नेतृ ात बदल
के ास ावा ा पुनिवचाराची तयारी ां नी बैठकी ा अखेरीस दाखवली.
भाजपचे े नेते आिण पवार यां ातील ितसर् या बैठकीतदे खील महारा ात रा पती राजवटीला पयाय
नस ाचे पवारां नी ठामपणे सां िगतले. मा ा वेळी भाजप रा वादीबरोबर आघाडी कर ास इ ु क
न ता. भाजप िशवसेनेबरोबर स ा थापन करणार अस ाचे ा वेळी अिमत शहा यां नी प ने ां ना
सां िगतले होते. मग भाजपने िशवसेनेबरोबर वाटाघाटी कर ाची तयारी केली. भाजपने १०५ जागां वर, तर
िशवसेनेने ५४ जागां वर िवजय िमळवला अस ाने िशवसेनेला स ेत ५० ट े भागीदारी दे ास भाजप
अजूनही अनुकूल न ता. भाजप ा मते, यामुळे चुकीचा पायंडा पडला असता आिण भाजपबरोबर ा
इतर घटक प ां नीदे खील यामुळे जा जागां ची मागणी केली असती.५ इकॉनॉिमक टाइ ने २९ ऑ ोबर
२०१९ रोजी िदले ा वृ ानुसार, आिद ठाकरे यां ना उपमु मं ी पद दे ास भाजप तयार होता, पण
ाच बरोबरीने भाजपलादे खील एक उपमु मं ी पद िमळावे, अशी भाजपची इ ा होती. भाजप
िशवसेनेला गृह खाते दे ास तयार न ता. मा सावजिनक बां धकाम, महसूल आिण िसंचन ही खाती
िशवसेनेला दे ाची तयारी भाजपने दशवली होती.६
याच दर ान, िशवसेना आिण कॉं ेस यां ाबरोबर ा वाटाघाटींतून सकारा क माग िनघत नस ाचे
अिजत पवार यां ना जाणवू लागले. ेक बैठकीत कॉं ेसकडून आडमुठेपणाने कुठली ना कुठली तरी
मागणी पुढे रे टली जात होती. अिजत पवार यां ा िनकटवत य असले ा ीने लेखकाला सां िगतले की,७
कॉं ेस, िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस यां ची आघाडी फार काळ िटकणार नस ाचे िदसून येत होते. हे
सरकार थर राहणार न ते. ामुळे अिजत पवारां ा मते, ा घडीला भाजपबरोबर हातिमळवणी
कर ाचा एकमेव पयाय िश क होता. ाचबरोबर अिजत पवार आिण ां ा काकां ा डो ावर
टां ग ा असले ा स वसुली संचालनालया ा तलवारी-िवषयीची काळजी कर ाचे कारणही यामुळे
रािहले नसते.
ा वेळी अिजत पवार यां नी नो बर ा सु वातीस अिमत शहा यां ना फोन क न िद ी येथे ां ची भेट
घे ाची इ ा केली. अिजत पवार, फु पटे ल आिण उ ोगपती गौतम अदानी यां नी अिमत शहा
यां ची िद ीतील िनवास थानी भेट घेतली.८ लेखकाने मुलाखत घेतले ा भाजप ा े ने ा ा
ण ानुसार, रा वादी कॉं ेसम े काका आिण पुत ा यां पैकी नेमके कोणाचे वच होते, हे शहा यां ना
या बैठकी ा मा मातून जाणून ायचे होते.
बैठकीत अिमत शहा फु पटे ल यां ना णाले की, ‘‘रा वादी कॉं ेसम े तु ाला मह ाचे िनणय
घे ाचा अिधकार आहे का? ामुळे तुम ाशी चचा कर ात काही अथ नाही’’ शहा अिजत पवारां ना
णाले की, ‘‘प ावर खरे वच तुमचे काका, शरद पवार यां चे आहे . ामुळे तुम ाशी चचा क न काय
िन होणार!’’ पुढे ते गौतम अदानी यां ना णाले की, ‘‘तु ी ापारी माणूस! ामुळे या सग ा
राजकीय चचशी तुमचा काय संबंध?’’ यावर अडचणीत सापडले ा फु पटे ल यां नी रा वादी कॉं ेसचे
मुख शरद पवार यां ना ताबडतोब फोन क न अिमत शहा यां ाशी बोल ाची िवनंती केली. सू ा ा
मािहतीनुसार, पवार आिण शहा यां ात आघाडी कर ासंदभात अवघी काही िमिनटे बोलणे झाले.
सू ा ा मािहतीनुसार, पवारां नी या फोन ा शेवटी महारा ात लगेचच रा पती राजवट लागू ायला हवी
होती का, असा श्न केला. या घडामोडी काही काळासाठी अशाच घडू िद ा अस ा तर, काही काळाने
लोकां ना थर सरकारची गरज वाट ाजोगे वातावरण आपोआप िनमाण झाले असते. णून सरकार-
थापनेची फार घाई न कर ािवषयी पवार ठाम होते. ां ा मते, यामुळे जनतेचा रोष टाळणेही श झाले
असते. यानंतर रा वादी कॉं ेसनेही ते सरकार थापन क शकत नस ाचे रा पालां नी िदले ा
वेळेआधीच सां िगतले. रा पालां ना रा वादीकडून ा झाले ा प ाचा मसुदा पािह ानंतर दे ेव
फडणवीस यां नी ाम े बदल सुचवले. रा वादी कॉं ेस स ा थापन क शकत नस ा ा
उ ेखाऐवजी रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस िमळू न स ा थापन क शकत नस ाचा उ ेख
कर ािवषयी ां नी सुचवले. ां ा मते, यामुळे रा पती राजवट खा ीशीरपणे लागू होऊ शकली असती.
नाहीतर, भाजप, िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस या तीन मुख प ां माणेच रा पालां नी कॉं ेसलादे खील
सरकार थापन कर ाचा दावा कर ासाठी आमंि त कर ाची श ता होती. ामुळे रा वादी ा
प ाचा तां ि क पातळीवर आधार घेत कॉं ेसला स ा थापनेचे आमं ण िमळ ापासून प तशीरपणे टाळले
गेले. िवशेष णजे, महारा ा ा रा पालां पुढे त:चे उ र सादर कर ासाठी रा वादी कॉं ेसला

सं ाकाळी सात वाजेपयतची मुदत दे ात आली असली, तरी अंितम मुदती ा आधीच, णजे दु पारीच
रा वादीने भाजपने मंजूर केलेले प सादर केले. ामुळे ाच िदवशी, णजे १२ नो बरलाच रा पती
राजवट महारा ात लागू झाली.९
दर ान, अवकाळी पावसामुळे झाले ा नुकसानाची पाहणी कर ासाठी रा वादी कॉं ेसचे अ
शरद पवार यां नी आपला िवदभ दौरादे खील आयोिजत केला. शेतकर् यां ची िवचारपूस करत असतानाचे
शरद पवार यां चे फोटो समाज मा मां वर मो ा माणात ायरल झाले. शेतकर् यां ना आिथक मदतीची
िनतां त गरज असून ां ना आिथक मदत दे ासाठी रा ात थर सरकार येणे - मग ते सरकार कोण ाही
प ाचे िकंवा कोण ाही आघाडीचे असो - आव क अस ाचे पवार यां ना या दौर् या ा मा मातून
कदािचत दाखवून ायचे होते.
दर ान, अिजत पवार यां नी दे व फडणवीस यां ना फोन क न सरकार थापन कर ाची आपली इ ा
केली. फडणवीस यां नी अिमत शहा यां ना तातडीने फोन केला. पुत ाने फडणवीस यां ना भेटावे,
अशी काकां ची इ ा अस ाचेच शहां ना पु ा सां ग ात आले. हे लेखकाला भाजप ा एका े ने ाने
सां िगतले आिण या ने ाचा असाही दावा होता की, ‘‘रा वादी कॉं ेसबरोबर आघाडी कर ासंदभात होत
असले ा बोलणीम े दे व फडणवीस यां चा न े , तर अिजत पवार यां चा पुढाकार होता. अिजत पवार
यां नी मुंबईतील वेगवेग ा िठकाणी तीन वेळा दे व फडणवीस यां ची भेट घेतली होती.’’१० या सग ा
घडामोडींम े सहभागी असले ा ने ाने सां िगतले की, दे व फडणवीस आिण अिजत पवार यां ात
मुंबईमधील एका उपनगरातील पंचतारां िकत हॉटे लम े झाले ा बैठकी ा वेळी रा वादी कॉं ेसचे मुख
शरद पवार यां नी ां ा पुत ाला फोन केला होता. ा वेळी फडणवीस यां ाशी बोलून शरद पवारां नी
वाटाघाटींची गती जाणून घेतली होती. अिजत पवार आिण दे व फडणवीस हे दोघे मु खातेवाटपा ा
११
अंितम ट ात आले अस ाचे या दोघां नी शरद पवार यां ना फोनवर सां िगतले. उपमु मं ी पदासह २०
कॅिबनेट पदे आिण पाच रा मं ी पदे दे ाचे वचन भाजप ा नेतृ ाने रा वादी कॉं ेसला िदले अस ाचे
फडणवीस यां नी पवार यां ना सां िगतले. अिजत पवार यां ना गृहमं ी पद, तसेच रा वादी कॉं ेसला महसूल,
गृहिनमाण आिण कृषी ही मह ाची खाती दे ात येणार अस ाचेही ां नी पवारां ना सां िगतले. या दोघां नी
बनवलेली यादी पवारां ना वाचून दाखव ात आली. या गतीमुळे मोठे पवार आनंदी होते. फडणवीस आिण
अिजत पवार यां नी उ म कामिगरी बजाव ाब ल मो ा पवारां नी या दोघां ना अिजत पवारां ा फोनव न
शाबासकीदे खील िदली होती.
परं तु सव गो ी अंितम ट ात आले ा असूनही भाजपबरोबर सरकार थापन कर ात पवार ार
घेत नस ाचे िदसून येत होते. भाजपबरोबर ही सव चचा सु असतानाच दु सरीकडे िशवसेना आिण कॉं ेस
यां ाबरोबरही शरद पवार यां ा बैठकां ा मािलका सु च हो ा. भाजप ा एका े ने ाने
सां िगत ानुसार, रा पती राजवट लागू होऊन बराच काळ लोटला अस ाने याच दर ान पवारां ना भाजप
नेतृ ाकडून स ा थापन कर ासंदभात िवचारणा झाली. स ा थापनेचा दावा कर ाची हीच यो वेळ
अस ाचेही भाजप नेतृ ाने या वेळी पवारां ना सां िगतले. या े ने ाने असेही सां िगतले की, पवारां चा
िनणय झाला असला, तरीही पुढचे पाऊल उचल ाआधी या िनणयाबाबत ां ना सोिनया गां धींना कळवणे
गरजेचे अस ाचे सां गत पवारां नी भाजपला आश्व केले.१२ कॉं ेस अ सोिनया गां धींना भेट ासाठी
लवकरच शरद पवार िद ीला पोहोचले. मा ात सोिनया गां धी यां ाबरोबर ा बैठकीत या गो ीने
वेगळे च वळण घेतले. १८ नो बर २०१९ रोजी सोिनया गां धी यां नी िशवसेनेबरोबर आघाडी कर ास िहरवा
झडा दाखव ानंतर िशवसेना आिण कॉं ेस यां ाबरोबर महारा ात सरकार थापन कर ाचा िनणय
शरद पवार यां नी घेतला. मा वा वात हा िनणय १२ नो बर २०१९ ा बैठकीत आधीच िनश्िचत झाला
होता.
भाजप ा े ने ाने सां िगत ानुसार, भाजपचे प े ीही पवारां ा ितसादाची आतुरतेने वाट बघत
होते. जेणेक न ां ा होकारानंतर सरकार थापन कर ासंदभातील औपचा रकतेला सु वात करता
आली असती, परं तु पवारां नी कुठलाही ितसाद िदला नाही. भाजपमधील सू ां ा मािहतीनुसार, १३
िडसबरला संपणार् या संसदे ा िहवाळी अिधवेशनादर ान रा वादीने भाजपशी हातिमळवणी के ाचा
मु ा चिचला जाऊ नये, अशी शरद पवार यां ची इ ा होती. रा वादी कॉं ेस आिण भाजप यां ची आघाडी
िनश्िचत अस ाचे आश्वासन ां नी भाजपला िदले होते. हे हो ासाठी वेळ लागणार असला, तरीही
यातून जनतेला थर सरकार िमळणार अस ाचा िवश्वास पवारां नी केला होता.१३

दर ान, संजय राऊत यां ा मा मातून पवार यां ची उ व ठाकरबरोबर चचा सु होती. राऊत
यां ाबरोबर ा ेक बैठकीम े पवार जा ी ा मंि पदाची मागणी करीत होते. पवार यां नी थम
मु मं ी पद अडीच-अडीच वषासाठी वाटू न घे ाची मागणी केली. ानंतर ां नी अथ खाते, गृह खाते
आिण गृहिनमाण खाते यां चीही मागणी केली. िशवसेना आिण भाजप यां ाबरोबर एकाच वेळी वाटाघाटी
कर ासाठी पवारां कडे वेळच वेळ होता. िशवसेनेबरोबर ते तः वाटाघाटी करत होते, तर
भाजपबरोबर ा वाटाघाटीं ारे अिजत पवार सरकारमधील जा ीत जा मह ाची खाती िमळव ा ा
य ात होते.
पुढे जाऊन अिजत पवारां नी भाजपबरोबर हातिमळवणी के ानंतर, भाजपबरोबर जा ा ा ां ा
िनणयाला शरद पवार यां चा गिभत पािठं बा अस ाचे अिजत पवार यां नी ि टर ा मा मातून केले
होते. दे व फडणवीस यां ाबरोबर उपमु मं ी पदाची भ ा पहाटे शपथ घेत ानंतर २४ नो बर २०१९
रोजी अिजत पवार यां नी ि ट केले, ‘मी रा वादी कॉं ेसम े आहे आिण कायमच रा वादी कॉं ेसम े
राहीन; आिण पवार साहे ब हे च आमचे नेते आहे त. भाजप आिण रा वादी कॉं ेस यां ची आघाडी पुढील पाच
वष महारा ाला थर सरकार दे ईल आिण हे सरकार रा आिण जनता यां ा क ाणासाठी जबाबदारीने
काम करे ल.’ ानंतर ां नी ि ट केले, ‘कोणतीही काळजी कर ाचे काहीच कारण नाही. सवकाही ठीक
आहे . केवळ थोडा धीर धर ाची गरज आहे . तुम ा पािठं ाब ल आभार!’ एएनआय या वृ सं थेने
सू ां कडून िमळाले ा मािहतीनुसार सां िगतले की, ‘दे व फडणवीस यां ा नेतृ ाखालील सरकार-
थापनेसंदभातील चचत शरद पवार यां चा सहभाग होता आिण अिजत पवार करत असले ा वाटाघाटींना
शरद पवार यां चा पािठं बा होता’ एएनआय या वृ सं थेने असेही टले की, ‘अिजत पवार हे रा वादी
कॉं ेस ा संसदीय मंडळाचे नेते असून शरद पवार यां ा संमतीनेच हे सरकार अ ात आले होते.
ं
कारण शरद पवार यां ा संमतीिशवाय रा वादी कॉ ेसम े कोणताही िनणय घेतला जात नाही.’१४
रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार संसदे ा िहवाळी अिधवेशनासाठी िद ीत गेले होते, ते ा २०
नो बर २०१९ रोजी ां नी पंत धान नर मोदी यां ची वेळ घेऊन शेतकर् यां ा ां सदभात चचा
कर ासाठी ां ची भेट घेतली होती. िशवसेना आिण कॉं ेस यां ाबरोबर सरकार थापन करणार
अस ाची मािहती पवारां नी याच बैठकीत पंत धान नर मोदी यां ना िदली अस ाचे रा वादी कॉं ेस ा
एका ने ाने लेखकाला सां िगतले.
पुत ाची बंडखोरी
अिजत पवार यां नी २०१९ ा नो बर मिह ा ा म ात अिमत शहा यां ना सरकार- थापनेसंदभात फोन
केला. अिजत पवार आिण दे व फडणवीस यां नी ां ा मूळ योजनेनुसार पुढे जा ाचे िनि त केले होते.
अिजत पवार यां नी रा वादी कॉं ेस ा ३५ ते ३८ आमदारां शी बोलणी केली होती१५ आिण ां नीदे खील
अिजत पवारां ना पुढे जा ास सां िगतले होते. भाजप ा तः ा १०५ जागा, १५ अप उमेदवार आिण
छो ा प ां चा पािठं बा ध न १४५ या जादू ई आक ा ा पुढे जा ासाठी भाजपला आणखी २५
आमदारां ची गरज होती. भाजप ा बाजूला येऊ पाहणार् या या आमदारां ना आश्व कर ासाठी दे व
फडणिवसां नी ां ना फोन केले. रा वादी कॉं ेसचे हे आमदार मुंबईत आ ानंतर ां ना िद ी िकंवा
ह रयाणा येथे हलवले जाणार होते. दर ान, रा पालां कडून हं गामी िवधानसभा अ ां ची िनवड केली
जाणार होती. िवधानभवना ा िनयम ८, कलम १८० (१)नुसार, िवधानसभा अ ा ा िनवडणुकीसाठी
एकापे ा जा अज आ ास हं गामी अ ाला गु मतदान प तीने िनवडणूक घे ाचा अिधकार ा
होतो. अशा कारे सभागृहा ा अ ां ची िनवड गु मतदान प तीने कर ाचा पयाय दे शातील केवळ
महारा रा ात उपल आहे . फडणिवसां नी काय ातील या पळवाटे चा वापर क न दु सर् यां दा स ेत
ये ाची योजना आखली. कारण हात उं चावून केले ा उघड मतदानापे ा गु मतदानादर ान
आमदारां ची मते फुट ाची श ता जा असते. गु मतदान प तीने अ ां ची िनवड झाली असती, तर
मते फुटू न ब मत चाचणी भाजपसाठी सोपी झाली असती. मग मु मं ी दे व फडणवीस आिण
उपमु मं ी अिजत पवार यां ना सभागृहात ब मत िस करणे फारसे कठीण गेले नसते. स ा थापन
कर ासाठी १४५ सद ां ची गरज असताना भाजपकडे केवळ १२२ आमदार असूनही दे व फडणवीस
यां नी २०१४म े हात वर क न ां ा सरकारचे ब मत िस केले होते. ा वेळी रा वादी कॉं ेसने
सभा ाग केला होता, तर िशवसेनेने सभागृहात गोंधळ घातला होता; तरीही भाजपला स ेत ये ापासून
कोणीही रोखू शकले न ते. ते ा दे व फडणवीस यां चे सरकार असां िवधािनक अस ासंदभातील दावे

ायालयात दाखल कर ात आले होते आिण अशा सरकार-िवरोधात खूप काही िलिह ातदे खील आले
होते, पण यां पैकी कोण ाच गो ीचा फार प रणाम झाला न ता. फडणवीस यां नी २०१९म े कदािचत तीच
प त वापर ाचा िनणय घेतला असावा. रा वादी कॉं ेसम े फूट पाड ा ा योजनेला भाजप ा
िद ीतील नेतृ ाने संमती िदली होती. फुटू न येणार् या ३८ आमदारां पैकी २० आमदारां ना कॅिबनेट िकंवा
रा मं ी पदे दे ाचे िनि त कर ात आले होते, तर उव रत आमदारां ना महामंडळे आिण ाडा-िसडको
यां सार ा िवकास आिण गृहिनमाण सं थां चे अ पद दे ात येणार होते.
२२ नो बर २०१९ रोजी वरळी येथील नेह सटरमधील महािवकास आघाडी ा बैठकीतून बाहे र
पडलेले अिजत पवार चचगेट येथील आप ा खासगी िनवास थानी पोहोचले. ानंतर रा ी साडे दहा
वाज ा ा सुमारास ां नी घर सोडले. र ात एके िठकाणी ां नी आप ा वाहन चालकाला थां बायला
सां िगतले. ानंतर आप ा चालकाला गाडीसह घरी परत जायला सां िगतले. पवार एका दु सर् या गाडीत
बसले आिण पि म उपनगरां कडे िनघाले. याच वेळे ा दर ान दे व फडणवीस यां नी आपला
मु मं ां चा ताफा सोडला आिण दु सर् या गाडीने ते बीकेसी येथील हॉटे ल सोफीटे ल येथे म रा ी ा
सुमारास पोहोचले. दो ी ने ां नी जनते ा नजरा आिण मा मां चे ल टाळणेच पसंत केले. या आिलशान
पंचतारां िकत हॉटे लम े दोघां नी पुढील वेश ाराऐवजी मागील दाराने वेश केला. ां ची बैठक एक तास
चालली.१६
महारा ाचे संभा मु मं ी णून उ व ठाकरे यां चे नाव ऐकताच दे व फडणवीस अ थ झाले
आिण लगेच दु सर् या िदवशी, णजे २३ नो बर २०१९ रोजी ां ना राजभवन येथे शपथ ावी लागणार
अस ाचे ां नी अिजत पवार यां ना सां िगतले. ‘‘नाहीतर हात चोळत बस ािशवाय पयाय राहणार नाही’’
असे फडणवीस पवारां ना णाले.
अिजत पवार यां नी रा पती राजवट आिण इतर ि या यां िवषयी िवचारणा क न फडणवीस यां ना घाई
न कर ाची िवनंती केली. शरद पवार यां नी िहरवा कंदील दाखवला असला, तरी अंितम चचा होणे बाकी
अस ाची मािहती अिजत पवार यां नी फडणवीस यां ना िदली. लेखकाने बातचीत केले ा रा वादी
कॉं ेस ा ने ा ा ण ानुसार, चचा नंतरही श अस ाचे फडणवीस यां नी अिजत पवार यां ना
सां िगतले. फडणवीस यां ा मते, श ितत ा लवकर शपथ घेणे आव क होते; उव रत मु े नंतर चचा
क न सोडवता आले असते.१७
दर ान, शरद पवार भाजपबरोबर आघाडी कर ास अिन ु क अस ाचे अिजत पवार यां ना कळले.
अिजत पवार यां चे िनकटवत य असले ा ीने लेखकाला सां िगतले की, िशवसेना आिण कॉं ेस
यां ाबरोबर सरकार थापन कर ाचे िनयोजन सु असताना, उपमु मं ी पदासह गृहमं ी पदासाठी
रा वादी कॉं ेसचे दे शा जयंत पाटील यां ा नावावर अंितम िश ामोतब कर ात आले होते.
अिजत पवार यां ासाठी हा खूप मोठा ध ा होता. अिजत पवार यां ना िनयोजनब र ा बाजूला
कर ाचा आिण उ व ठाकरे यां ा मु मं ी पदाचा अडीच वषाचा कायकाळ संपला की, सुि या सुळे
यां ना महारा ा ा मु मं ी कर ाचा हा िनयोजनब कट अस ाचे िदसून येत होते....ही सगळी योजना
अिजत पवार यां ची कारकीद संपु ात आणणारी भासत होती. यामुळेच कदािचत अिजत पवार अ थ झाले
आिण त:चे काका अिन ु क असूनही अिजत पवारां नी भाजपबरोबर हातिमळवणी कर ाचा पयाय
ीकारला. शरद पवार यां ना जा वेळ िद ास, बंडखोर आमदारां बरोबर सरकार थापन करणे कठीण
हो ाचा इशारा अिजत पवार यां नी फडणवीस यां ना िदला होता, असे समजते. कारण या सग ाची चा ल
लाग ानंतर शरद पवारां नी त: ा प तीने हे बंड मोडून काढले असते, हे होते.१८
ामुळे शरद पवार यां नी त:ची कमी खेळी खेळ ापूव च अिजत पवार आिण दे व फडणवीस यां ना
सगळा डाव त: ा बाजूने क न ायचा होता. वरळी येथील नेह सटरम े िशवसेना, कॉं ेस आिण
रा वादी कॉं ेस यां ात झाले ा बैठकां म े कुरबुरी होत अस ा, तरी तुलनेने सगळे काही सुरळीत पार
पडत अस ाचे िदसत होते व या ितघां चे महािवकास आघाडी सरकार स ेत ये ाची िच े ही िदसत
होती. प रणामी, महािवकास आघाडीने रा पालां पुढे आपले प सादर कर ापूव भाजप आिण इतर
ने ां ना शपथ घेणे आव क होते. ामुळेच, शिनवार २३ नो बर रोजी, राजभवन येथे भ ा पहाटे
मु मं ी दे व फडणवीस आिण उपमु मं ी अिजत पवार यां चा शपथिवधी सोहळा महारा अधवट
झोपेत असताना पार पडला.
अिजत पवार आिण ां ा िवश्वासू साहा काने रा वादी कॉं ेस ा ा ३८ आमदारां ना फोन क न

मुंबईतील मं ालयासमोरील धनंजय मुड ा ब-४ या बंग ावर पहाटे १२.३० वाजता जमा हो ास सां िगतले.
या संदभात घडत असले ा घडामोडींची सुनील तटकरे , धनंजय मुंडे आिण फु पटे ल यां ना अ यावत
मािहती होती. या ितघां नीही अिजत पवारां ना घाईने बंड न कर ाचा स ा िदला होता. थम प नेतृ
पातळीवर आमदारां ना िव ासात घेऊन नंतरच भाजपबरोबर हातिमळवणी करावी, असे ां चे मत होते.
भाजपबरोबर हातिमळवणी कर ासाठी ती यो वेळ नस ाचे मुंडे यां चे आ ही मत ितपादन होते. मा
अिजत पवार मुंडचे णणे ऐकून घे ा ा मन: थतीत न ते. मुंडे ि धा मन: थतीत होते. त:चे
राजकीय गु अिजत पवार यां ा बाजूने उभे राहावे की प मुख शरद पवार यां ना पािठं बा ावा, असा
दु हेरी पेच िव म शे िपअर ा ‘हॅ ेट’ या इं जी नाटकातील नायका माणे मुंडना पडला होता. ा
म रा ी मुंडे त: ा घरापासून पाच िमिनटां ा अंतरावर असले ा कफ परे ड येथील िम ा ा घरी गेले.
ां ना पहाटे तीनपयत झोप लागली नस ाचे ां नी सां िगतले. मा काही वेळाने ां ना गाढ झोपी लागली.
दर ान, मूळ योजनेनुसार मुंडे यां ा बंग ावर रा वादी कॉं ेसचे आमदार येऊ लागले. भाजपचे
िवधान प रषदे चे आमदार साद लाड आिण अिजत पवार यां चे पु पाथ पवार ही सगळी प र थती
हाताळत होते आिण ित ावर बारकाईने नजर ठे वून होते. रा वादी कॉं ेस ा ३८ आमदारां ना ह रयाणा
येथे घेऊन जा ासाठी आिण ितथे ां ना हॉटे लम े एक ठे व ासाठी मुंबई आं तररा ीय िवमानतळावर
सात आसन मतेची सात खासगी िवमाने तयार ठे व ात आली होती.
त:चा मतदार संघ सोडत असताना रा वादी कॉं ेसचे हे आमदार एकमेकां ना फोन क न अिजत
पवार यां नी बैठकीसाठी बोलव ाचे सां गू लागले होते. या ३८ आमदारां ित र इतर आमदारां ना
मुंबईतील या बैठकीचा मागमूसही न ता. शरद पवार यां ा पािठं ािशवाय, अिजत दादां नी एक ानेच हे
पाऊल उचलले अस ाची जाणीव होताच, ां तील काही आमदारां नी त:चे पाऊल मागे घेतले. अखेर ३८
आमदारां पैकी रा वादी कॉं ेसचे केवळ १५ आमदारच रा भरातून मुंबईत दाखल झाले. अिजत पवार
यां चा बंडाचा माग फारसा सुकर नस ाचाच हा पिहला संकेत होता.
२३ नो बर रोजी पहाटे १२.३० ते १.०० ा दर ान रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ना या
घडामोडींची चा ल लागली. राजभवनमधील अिभयं ां नी िनयं णा चालकाला ितथेच थां ब ा ा सूचना
िद ा हो ा. ही बातमी पसरली आिण राजभवनम े काहीतरी घडणार अस ाचे संकेत िमळू न संशयाचे
वातावरण िनमाण झाले. अिजत पवार यां नी बैठकीसाठी बोलवले अस ाचे शरद पवार यां ा थेट संपकात
असले ा रा वादी कॉं ेस ा आमदारां नी शरद पवार यां ना कळवले. शरद पवार यां ाशी बोलणे
झा ानंतर ां ापैकी अनेकां नी बैठकीला उप थत न राह ाचा िनणय घेतला. अशा कारे पवार यां ना
आप ा पुत ा ा योजनेचा सुगावा लागला. मा ित ा यश ीतेबाबत ां ा मनात शंका होती. अिजत
पवार यां ा बाजूने िकती आमदार होते, याची तपशीलवार मािहती शरद पवार यां नी शिनवारी पहाटे सुमारे
तीन वाजे ा सुमारास घेतली. ां ा पुत ाबरोबर केवळ १५ आमदार गेले असते, तर ां ा मदतीने
सरकार थापन करणे श झाले नसते, हे पवार जाणून होते. भाजप ा १०५ जागा आिण १५ अप
आमदारां चा पािठं बा याम े १४५चा जादू ई आकडा गाठ ासाठी आणखीन कमीत कमी २५ ते ३०
आमदारां ची गरज होती.१९ भाजपबरोबर हातिमळवणी क न अिजत पवारां नी केवळ त:चे हसेच क न
घेतले नसते, तर त:ची िवश्वासाहताही गमावली असती. १९६० ा महारा रा िवधानसभा
िनयमानुसार, हं गामी अ ाला सभागृहा ा अ ाची िनवड कर ासाठी गु मतदानाचा पयाय
िनवड ाचा अिधकार असतो. या अिधकाराचा हं गामी अ ां नी उपयोग केला असता, तर प र थती पलटू
शकली असती आिण महारा ा ा राजकारणाला वेगळी कलाटणी िमळाली असती.
राजभवनापासून अव ा १५ िमिनटां ा अंतरावर असले ा िस र ओक या िनवास थानी पहाटे
तीन ा सुमारास झोपायला गे ाचे शरद पवार यां नी एबीपी माझाला िदले ा मुलाखतीत सां िगतले.२० ाच
वेळी महारा ाचे मु मं ी णून दु सर् यां दा शपथ घे ासाठी दे व फडणवीस मो ा उ ाहाने तयारी
करत होते. एका थािनक वृ वािहनी ा बातमीनुसार, म दे श येथील नालखेडामधील मॉं बागलमुखी
मंिदरा ा पुजार् याला बोलवून, पहाटे चार वाजता फडणवीस आिण ां ा प ी अमृता फडणवीस यां नी
‘िमरची हवनाचा’ पु ा स ा ा ीसाठीचा िस िवधी केला.२१ बागलमुखी ही एक िहं दू तं दे वता आहे .
उ राखंडमधील हरीश रावत यां चे सरकार वाचव ासाठी अशाच कारचे हवन कर ात आ ाचे
फडणवीस यां ना सां ग ात आले होते. रावत सरकारने सभागृहातील ब मत गमावले होते, ा वेळी हरीश
रावत यां चे बंधू जगदीश रावत यां नी त रतेने बागलमुखी मंिदराला भेट दे ऊन तेथे िमरची हवन क न

घेतले होते आिण अखेर रावत आपले सरकार वाचवू शकले होते. ते ापासून हे मंिदर राजकारणी आिण
उ ोगपती यां ाम े खूप िस झाले. या वृ वािहनीने असेही टले होते की, मुंबईतील ‘वषा’ या
मु मं ा ा अिधकृत शासकीय िनवास थानी िमरची हवन के ास, फडणवीस पु ा महारा ाचे
मु मं ी बनू शकतील, अशी ां ना खा ी वाटत होती. ापूव फडणवीस यां ची मु मं ी पदाची खुच
ा- ा वेळी धो त आली होती, ा- ा वेळी फडणिवसां नी हे च िमरची हवन केले होते. हवन होताच,
तां ि काला भरग दि णा दे ऊन म दे श येथे िवमानाने परत पाठव ात आले. यासंबंधीचे सव िनयोजन
साद लाड यां नी केले होते. इितहासकार इं जीत सावंत यां ा ितपादनानुसार, िशवकाळात औरं गजेबाने
रजपूत सरदार िमझाराजा जयिसंग याला िशवाजी महाराजां ा िवरोधात पाठवले असताना, जयिसंगाने
असाच बागलमुखीचा ‘िमरची हवन’ हा िवधी के ाची नोंद इितहासातील बखरीत सापडते.
राजभवनात दु सर् यां दा शपथ घे ासाठी फडणवीस तयारी क लागले. तां ि काने िदले ा
स ानुसार, िमरची हवन आिण दु सर् यां दा मु मं ी पदाची शपथ घेताना फडणिवसां नी आप ा
आवड ा, िन ा रं गा ा जॅकेटची िनवड न करता, दु श ींपासून बचाव कर ासाठी णून का ा
रं गा ा जॅकेटची िनवड केली.
रा वादी कॉं ेसचे िविधमंडळ नेता या ना ाने अिजत पवार यां ाकडे रा वादी कॉं ेस ा ५४
आमदारां ची मराठीत आिण इं जीत ा री असलेली मूळ यादी होती. वषा या िनवास थानी वाट पाहत
असलेले महारा ाचे मु सिचव अजॉय मेहता यां ाकडे ही यादी सुपुद कर ात आली. इं िडयन
ए ेस ा २ िडसबर २०१९ ा वृ ानुसार, दे व फडणवीस आिण अिजत पवार यां चा २३ नो बरचा
शपथिवधी सोहळा त ाळ घडवून आण ासाठी अजॉय मेहता यां ना खास िवमानाने िद ी येथून
बोलव ात आले होते.२२ मेहता त रतेने राजभवनावर पोहोचले. मूळचे नागपूरचे असलेले, रा पालां चे
राजभवन येथील सिचव सिचन कुव यां नी अजॉय मेहता यां ाकडून संबंिधत कागदप े ीकारली. ां वर
रा पालां नी रत ा र् या के ा आिण भाजप ा १०५ जागां सह ां ना रा वादी कॉं ेस ा ५४
आमदारां चा पािठं बा असलेला इमेल कुव यां ना िलिह ास सां िगतले. भाजपला १५९ आमदारां चा पािठं बा
िमळाला अस ाचे आिण सरकार थापन कर ासाठी आव क असले ा १४५ जागां पे ा हा आकडा
जा अस ाचे या मेलम े नमूद कर ात आले होते. ानंतर, रा ातील रा पती राजवट लवकरात
लवकर हटव ाची या मेल ारे रा पतींना िवनंती कर ात आली होती.
राजभवन येथून येणार् या कागदप ां ची पहाटे पासून वाट पाहणार् या पंत धान कायालयाला ही सव
कागदप े मेल ारे लगेचच पाठव ात आली. ानंतर पंत धान कायालयाने रा पती राजवट हटव ाचा
आदे श िदला. भारत सरकार ा १९६१ ा िनयम १२नुसार, कॅिबनेट ा संमतीिशवाय असे पाऊल
उचल ाचा अिधकार केवळ पंत धानां ना असतो. पंत धान कायालयाकडून हा िनणय रा पती रामनाथ
कोिवंद यां ना कळव ात आला. ानंतर रा पतींनी िनवेदना ारे जाहीर केले की, ‘भारतीय रा घटनेने
कलम ३५६ ा उपकलम (२)नुसार मला जो अिधकार िदला आहे , ा अ ये मी रामनाथ कोंिवंद, भारताचा
रा पती या ना ाने जाहीर करतो की, उपरो कलमां अंतगत १२ नो बर २०१९ रोजी महारा रा ात
लागू कर ात आलेली रा पती राजवट मी २३ नो बर २०१९पासून मागे घेत आहे .’२३ रा पतींचे हे च
िनवेदन क ीय गृह मं ालयाला पाठव ात आले. गृह मं ालय या िनवेदनाची वाटच पाहत होते. ानंतर २३
नो बर २०१९ ा पहाटे ५.४७ िमिनटां नी क ीय गृह सिचव अजय कुमार भ ा यां नी राजप अिधसूचना
जारी केली.
शु वार, २२ नो बर रोजी रा ी उिशरा माजी मु मं ी दे व फडणवीस यां नी भाजपचे दे शा
चं कां त पाटील आिण ां चे िनकटवत य िगरीश महाजन या दो ी े ने ां ना फोन क न, दु सर् या
िदवशी पहाटे पाच वाजता ‘वषा’ या शासकीय िनवास थानी कां देपोहे आिण िशरा यां चा ना ा कर ासाठी
व गोड आिण गु बातमी ऐक ासाठी बोलवले होते. २३ नो बर रोजी पहाटे पाटील आिण महाजन
फडणिवसां ा घरी पोहोचले, ते ा ां नी या दोघां ना नागपुरी प तीचे कंिदली पोहे आिण िशरा यां चा
ना ा िदला आिण या दोघां ना घेऊन फडणवीस लगेचच राजभवन येथे पोहोचले. ा वेळी ा िठकाणी
अिजत पवार, ां ा प ी सुने ा, मुलगा पाथ आिण ां चे बंधू ीिनवास पवार हे सप ीक रा ा ा भावी
मु मं ाची वाट पाहत अस ाचे पा न पाटील आिण महाजन आ यचिकत झाले. भाजप आिण रा वादी
कॉं ेस या प ां ा ने ां म े काहीतरी घडत अस ाची कुणकुण पाटील आिण महाजन यां ना लागली होती.
मा या सग ाची इतकी वेगवान गती ही ां ा क नेपलीकडची गो होती.२४ अिजत पवार यां नी

राजभवन येथे बोलवले ा रा वादी कॉं ेस ा आमदारां पैकी एक िडं डोरीचे िझरवल नरहरी सीताराम होते.
ां नी लेखकाला सां िगतले की, ते ा िठकाणी पोहोचले, ते ा दे व फडणवीस, चं कां त पाटील आिण
िगरीश महाजन यां ना पा न ते आ यचिकत झाले. ‘‘मला थम असे वाटले की, शेतकर् यां ा िपकां ा
नुकसान-भरपाई-संदभात आ ी रा वादीचे नेते रा पालां ना भेटणार आहोत. मा दे व फडणवीस आिण
अिजत पवार हे मु मं ी आिण उपमु मं ी पदां ची शपथ घेणार अस ाची मला अिजबात क ना
न ती’’ असे िझरवल यां नी लेखकाला सां िगतले. राजभवन येथील ेक जण घाईत अस ाचे आिण तेथील
सव लोक एकमेकां ना पा न अचंिबत होत अस ाचे िझरवल सां गतात. ‘‘काय बोलावे हे कोणालाच कळत
न ते. जे काही सु होते, ते आ ी फ पाहत होतो. रा पाल दरबार हॉलम े आले आिण ां नी
ि या सु कर ास सां िगतले. दे व फडणिवसां नी शपथ घेतली. शपथ िवधी सोहळा संप ानंतर
राजभवन येथे असले ा गा ां म े आ ाला लगेचच बस ास सां िगतले गेले. कपडे आिण सामान सोबत
आणले नस ाचे मी तेथील योजनाक ाना सां िगतले. ावर ां नी मला काळजी न कर ाचा स ा िदला
आिण ते मा ासाठी नवीन कप ां ची व था करणार अस ाचे सां िगतले’’ िझरवल सां गतात. ितथून या
आमदारां ना िद ी आिण ह रयाणा येथे ने ासाठी कडक सुर ा व थेसह मुंबई िवमानतळावर ने ात
आले.
ही राजकीय उलथापालथ मा मां कडे वादळासारखी येऊन धडकली. २३ नो बरला सकाळी ७.५०
वाजता दे व फडणिवसां नी महारा ा ा मु मं ी पदाची शपथ घेतली होती. पंत धान नर मोदी यां नी
ि टरवर फडणवीस आिण अिजत पवार यां चे अिभनंदन केले होते. ‘महारा ा ा उ ल भिवत ासाठी हे
रा कत मेहनत घेतील, असा मला िवश्वास वाटतो’ असे ि ट पंत धानां नी केले होते. भाजप अ आिण
गृहमं ी अिमत शहा यां नीदे खील या दोघां चे अिभनंदन केले होते.२५
पवार कुटुं बात फूट
एबीपी माझाला िदले ा मुलाखतीत शरद पवार यां नी सां िगतले की,२६ फडणवीस आिण अिजत पवार
यां नी अनु मे मु मं ी आिण उपमु मं ी पदां ची शपथ घेणार अस ाची बातमी सां गत ां ा क ा
सुि या सुळे यां नी सकाळी सहा वाजता ां ना उठवले. याच मुलाखतीत पवारां नी सां िगतले की, २३ नो बर
रोजी पहाटे तीन वाजता ते झोपायला गेले होते. ही सम ा हाताळ ासंदभात पवारां नी आं दे शचे माजी
मु मं ी चं ाबाबू नायडू यां ाशीदे खील संवाद साधला अस ाचे शरद पवार यां ा खास मज तील
ीने लेखकाला सां िगतले. अ पदा ा िनवडणुकीसाठी गु मतपि के ा तरतुदीचा पयाय ही या
सग ा सम ेमधील एक मोठी गोम अस ाचे पवार यां ना माहीत होते.
ेकाला आपाप ा वसाियक आिण राजकीय जबाबदार् या सोपवलेले ७८ वष य शरद पवार यां चे
नेटके कुटुं ब होते. ामुळे या कुटुं बात तोपयत मोठे वादिववाद िकंवा बंडखोरी असे कार घडले न ते.
तरीही वेळोवेळी आिण मु तः िनवडणुकी ा काळात मतिभ ते ा िठण ा भोवताली उडतच हो ा.
कोणीही कोणािव मोकळे पणाने बोलत न ते. मा बंडाची ही कृती हे वा व होते. मात र मराठा
ने ा ा सुखव ू कुटुं बातील मतभेदां ा अफवां ना अिजत पवार यां ा या कृतीने वा वात पां त रत
केले.
पवार कुटुं बाचा अितशय जवळू न अ ास करणार् या प काराने सां िगतले की, ां ा कुटुं बातील
सद ां म े कायमच मतिभ ता होती. मा सुि या सुळे यां ा राजकारणातील वेशामुळे मतभेदाची
पिहली िठणगी पडली. हे प कार णाले की, ‘‘काही े नेते वगळता, पूव प ा ा िनणय ि येत
अिजत पवार यां ना मह ाचे थान होते. मा सुळे यां ा राजकारणातील वेशामुळे सुळे आिण अिजत
पवार यां ातील दरी वाढत जाऊन कालां तराने ितने फुटीचे प घेतले.’’२७
अिजत पवार यां नी वडलां ा प ात फूट पाड ाची बातमी कळताच, शरद पवार यां ा क ा सुि या
सुळे यां नी ॉट् स ऍपवर एका पाठोपाठ एक भाविनक े स ठे वायला सु वात केली : ‘प आिण कुटुं ब’
(सकाळी १०.४३), ‘काय िदवस आहे ....मी केवळ जनतेची सेवा कर ासाठी राजकारणात आले, परं तु काय
वळणार आलो... िविच अनुभव’ (दु पारी १२.०५), ‘धीर सोडू नका आिण चां ग ा मू ां साठी उभे राहा.....
ामािणकपणा, सचोटी, कणखरपणा, क आिण जनतेची सेवा यां ची कास सोडू नका’ (सं ाकाळी ६.३८),
‘माझा िव ास आहे .... स ा येते आिण जाते.....नाती मह ाची असतात’, ‘हा मा ा आयु ातील सवात
आ ाना क ण आहे ..... मला कणखर करणारा.... या कठीण काळात मदत करणार् या काचे आभार
.....’ सातारा येथे भर पावसात भाषण करणार् या शरद पवारां चे छायािच पो क न ां नी ासोबत

संदेश िलिहला, ‘हे छायािच ेकाला संघष कर ासाठी ेरणा आिण बळ पुरवत राहील.’२८ ‘द
टे िल ाफ’ या कोलकाता येथून िनघणार् या इं जी दै िनकात ‘वुई द इिडयट् स’२९ या मथ ाखाली िस
झाले ा फडणवीस आिण अिजत पवार यां ा शपथिवधी सोह ा ा छायािच ाचा ीन शॉट काढू न
ां नी ि टरवर पो केला. सगळे झोपलेले असताना, एका रा ीत रा पती राजवट कशा कारे हटव ात
आली होती, हे या लेखात मां ड ात आले होते. सुि या सुळे यां नी समाज मा मां त मेसेजेसची मािलका
पो करत वादळ उठवले. ‘कोणावर िव ास ठे वायचा....आयु ात कधीही इतके फसवले गे ाचा अनुभव
मला आला न ता..... ां ची बाजू घेतली, ां ावर ेम केले.... ा ा बद ात मला काय परत िमळाले’३०
हा शपथिवधी सोहळा ेकासाठीच ध ादायक होता. ही बातमी येताच, शरद पवार यां नी लगेचच
उ व ठाकरे यां ना फोन केला आिण दु पारी १२.३० वाजता न रमन पॉईंट येथील वाय. बी. च ाण सटर येथे
ित ी प ां ची एकि त प कार प रषद घे ाचे िनि त केले.
अिजत पवार यां ा बंडामागे आिण भाजपबरोबर हातिमळवाणी कर ा ा िनणयामागे आपण
नस ाचे शरद पवारां नी उ व ठाकरे यां ना अगदी श ां त सां िगतले.३१ ानंतर ां नी सोिनया गां धी
यां ना फोन क न, ां ा पुत ाने ां ना फसव ाचे सां िगतले. या कठीण काळात सोिनया गां धी यां नी
ां ना पािठं बा ावा, अशी िवनंती ां नी केली. कोण ाही प र थतीत ते महारा ात सरकार थापन करणार
अस ाची खा ीदे खील ां नी गां धी यां ना िदली. सोिनया गां धी यां नी महारा कॉं ेसचे अ बाळासाहे ब
थोरात यां ना तातडीने फोन क न कॉं ेसला पवारां ा मागे उभे राह ास सां िगतले.....या बंडाम े शरद
पवार यां ची कोणतीही भूिमका नस ाची ां ना खा ी होती. बाळासाहे ब थोरात यां नी पवारां ित पािठं बा
कर ासाठी आिण पुढील योजना आख ासाठी िस र ओकला त रतेने भेट िदली.३२
सामा माणसां माणेच िविवध प ां मधील अनेक ने ां नादे खील ध ा बसला. रा वादी कॉं ेसचे े
नेते आिण शरद पवार यां चे िनकटवत य िदलीप वळसे पाटील गाढ झोपेत असताना, अिजत पवार आिण
दे व फडणवीस यां नी अनु मे उपमु मं ी आिण मु मं ी पदां ची शपथ घेत ाची मािहती ां ा प ीने
ां ना िदली. ा वेळी हा जुना िडओ अस ाचे वळसे यां नी ां ा प ीला सां िगतले आिण ते परत झोपी
गेले. ां ा प ीने इतर वािह ा पािह ा असता, सगळीकडे हीच बातमी सा रत होत होती. ां नी पु ा
एकदा आप ा पतीला उठवले. अखेर अनेक फोन आ ानंतर ां चा प ी ा सां ग ावर ां चा िव ास
बसला. ां ासाठी ही बातमी अिव सनीय होती. पुढील योजना आख ा ा उ े शाने ां नी िस र
ओककडे थान केले.३३
रा वादी कॉं ेस ा अनेक े ने ां नी लेखकाला सां िगतले की, ां नी दे व फडणवीस आिण अिजत
पवार यां चा शपथिवधी सोहळा पािहला, ा वेळी कॉं ेसकडून िनणय घे ासंदभात वेळखाऊपणा होत
अस ाने आिण कॉं ेस वाटाघाटींत अितशय िन ही भूिमका घेत अस ाने शरद पवार यां नीच अिजत पवार
यां ना भाजपबरोबर जा ास सां िगतले असावे, असे ां ना वाटले.
एका ने ाने सां िगतले की, ‘‘ही बातमी पािह ानंतर मी मा ा चालकाला एक पु गु आण ास
सां िगतले आिण अिजत पवार यां ा िनवास थानी जाऊन ां चे अिभनंदन कर ाचे ठरवले. आ ी अखेर
स ेत आ ाने िचंतामु झा ाची भावना मा ा मनात असताना, पुढ ाच णी ही बातमी ध ादायक
अस ाचे सां गणारा फोन मला शरद पवार यां ाकडून आला. मी गाोंधळू न गेलो आिण पु गु घे ाचे
र क न चालकाला रत परत ये ास सां िगतले. आ ी घाईने िस र ओकला पोहोचलो.’’३४
अिजत पवार यां ना असे वाटत होते की, ां नी एकदा शपथ घेत ानंतर ां चे काका ां ा िवरोधात
जाऊ शकले नसते. काकां नी माघार घेतली असती आिण उलटप ी अिजत पवार यां ना काकां नीच पाठवले
अस ाचा दावा ते क शकले असते.३ ५ आधी उ ेख के ा माणे ां नी याच अथाचे ि टदे खील केले
होते.
ायालयीन लढत
२२ नो बर रोजी नेह सटर येथील बैठकीतून बाहे र पड ानंतर शरद पवार यां नी महारा ाचे पुढील
मु मं ी णून उ व ठाकरे यां चे नाव घोिषत केले होते. दु सर् या िदवशी ा, णजेच २३ नो बर ा सव
वृ प ां नी उ व ठाकरे महारा ाचे नवीन मु मं ी अस ाचे मथळे िस केले. तोपयत पुलाखालून बरे च
पाणी वा न गेलेले अस ाने २३ नो बरचे हे मथळे जुनीच बातमी दे णारे ठरले. वृ प हे िकती नाशवंत
उ ादन असते, याची ा वेळी मला पिह ां दाच िचती आली. सकाळचे मथळे सकाळीच िशळे झाले!
माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण यां नी सां िगतले की, फडणवीस आिण अिजत पवार-सरकार संदभात

िति या मागणार् या िद ीतील वाताहराकडून ां ना ही बातमी समजली. च ाण णाले, ‘‘हा वाताहर
कशािवषयी बोलत होता, हे मला सु वातीला कळलेच नाही...मला ध ा बसला; पण मा ा एके काळ ा
कॅिबनेट सहकार् याचा (अिजत पवार) भाव मला मािहती होता. ते काहीही क शकतात, हे ही मला
माहीत होते. नंतर मी ध ातून सावरलो. ही लोकशाहीची कुचे ा होती.... ानंतर आ ी रा पती राजवट
हटव ा ा आिण फस ा शपथिवधी ा िवरोधात सव ायालयात जा ाचा िनणय घेतला.’’३६
भाजपकडे अपेि त सं ाबळ न ते, तर अिजत पवार यां चा पािठं बा फसवा होता. ामुळे भारतीय
दं डिवधाना ा कलम ४२० अंतगत फसवणूक, अिधकारां चा गैरवापर आिण िदशाभूल या आरोपां खाली
अिजत पवारां ा िवरोधात खटला दाखल करता येऊ शकत होता.
२४ नो बरला रिववार अस ाने सु ी होती. तरीही महारा रा सरकार थापने ा िनणयािवरोधात
सव ायालयात जा ाचा िनणय महािवकास आघाडी ा ने ां नी घेतला. कॉं ेस आिण रा वादी यां नी
यािचकेचा मजकूर तयार केला. कॉं ेस आिण रा वादी यां ाकडून अिभषेक मनु िसंघवी, तर िशवसेनेकडून
कपील िस ल सव ायालयात बाजू मां डणार होते. रिववारी िवशेष सुनावणीचे आयोजन कर ात
आले. दो ी प कारां ना ब मत िस करणारी पािठं ां ची प े सादर कर ास सां गून ायालयाने दु सर् या
िदवशीपयत, णजे २५ नो बरपयत ही सुनावणी पुढे ढकलली.३७
२५ नो बर रोजी महािवकास आघाडीने पािठं बा दे णार् या आमदारां चे ा रीसिहत प सादर केले.
ाम े िशवसेना, कॉं ेस, रा वादी कॉं ेस, छोटे प आिण अप उमेदवार अशा एकूण १६२ उमेदवारां चा
पािठं बा अस ाचा उ ेख होता. आप ा एकीचे दशन घडिव ासाठी महािवकास आघाडीने ाच िदवशी
सं ाकाळी मुंबईतील ॅ हयात हॉटे लम े ‘आ ी १६२’ हा काय म आयोिजत केला.३८ या काय माला
रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार, िशवसेना मुख उ व ठाकरे आिण म काजुन खग, अहमद पटे ल,
के. सी. वेणूगोपाल यां ासारखे कॉं ेसचे े नेते उप थत होते. महािवकास आघाडीकडे खरोखरच यो
सं ाबळ असून, भाजपने मा क ातील स े ा जोरावर रा पालां वर अ पणे भाव पाडून फसवे
सरकार थापन केले अस ाचा संदेश जनमानसात पोहोचव ासाठी या काय मामुळे मदत झाली. िविवध
प ां ा आमदारां नी या काय मात ां ा- ां ा प मुखां ा - णजे कॉं ेस ा अ सोिनया
ं
गां धी, रा वादी कॉ ेसचे मुख शरद पवार आिण िशवसेनेचे मुख उ व ठाकरे - मागदशनाखालीच पुढील
वाटचाल कर ाची सामूिहक शपथ घेतली. भाजप ा लोभन दाखवणर् या कुठ ाही कूटनीितला शरण न
जा ाची ां नी ित ा केली. प िवरोधी कोणतेही काय न कर ाचा आिण प मुखां ा मागदशनाचाच
अवलंब कर ाचा ढिनश्चय सव आमदारां नी या काय मात केला.
ॅ हयात येथे २५ नो बर रोजी मराठा मात र नेते शरद पवार भाषणातून पु ा एकदा गरजले.
महािवकास आघाडीतील आमदारां ा या मेळा ात मागदशन करताना ‘‘हा गोवा नाही, महारा आहे ’’
असे पवार यां नी सां िगतले. गो ासह इतर रा ां म े भाजपने घटनाबा प तीने स ा ा के ाचे
दाखले दे त पवारां नी भाजपवर आरोप केले. अिजत पवार यां ची प ा ा िविधमंडळ नेते पदाव न
हकालप ी कर ात आ ाचे सां गत प ाचा नवीन िविधमंडळ नेता णून ां नी जयंत पाटील यां ा
नावाची घोषणा केली. प ादे श ( ीप) काढ ाचा अिजत पवार यां चा अिधकारदे खील काढू न घे ात
आला. ा वेळी तणावाखाली आले ा आमदारां ना आ करत, या संदभात कायदे त ां शी
स ामसलत केली असून आमदारां नी कोणतीही काळजी कर ाचे कारण नस ाचे पवारां नी सां िगतले. या
आमदारां ना जवळपास एक मिह ापे ा जा काळ दे शातील िविवध भागां तील हॉटे म े राहणे भाग
पडले होते.३९
तीन प ां ा आघाडीने आयोिजत केले ा या श ी दशन काय माला वसायाने वकील असलेले
भाजपचे आमदार आिशष शेलार यां नी ितसाद िदला. ा वेळी िवधानसभेतील ब मत अशा कारे
पंचतारां िकत हॉटे लम े आयोिजत ‘ओळख परे ड’ काय मा ा मा मातून िस करता येत नस ाचे
ां नी नमूद केले. सव वृ वािह ां नी या ‘हॉटे ल परे ड’ काय माचे थेट ेपण के ाने महािवकास
आघाडीतील आमदारां चे मनोबल वाढ ास मोठा हातभार लागला. िवशेष णजे, महारा ातील
जनमानसाचा कल महािवकास आघाडी ा बाजूने झुकलेला होता. जनतेला भाजपला स ेबाहे र ठे वायचे
होते.४० िशवसेनेचे खासदार आिण िशवसेनेचे मुखप असले ा दै िनक सामनाचे संपादक संजय राऊत यां नी
प कार प रषदां चे आयोजन क न आिण मोदी-शहा जोडगोळी ा िवरोधात ि टरवर सात ाने कडक
श ां तील मेसेजेस क न जनमानसात भाजपिवरोधी भावना तयार कर ात मह ाची भूिमका पार

पाडली. मा मां चे ल ां नी चां ग ा कारे वेधून घेतले. राऊत यां नी केले ा ि ट ा बातमीने सकाळ
होत होती, नंतर ते िव ोळी येथील िनवास थानी वृ वािह ां ना िति या दे त होते,४१ दु पारी भादे वी येथील
कायालयातून िति या दे त होते आिण रा ी कायालयातून िनघताना वृ वािह ां ना पु ा िति या दे त होते.
वृ वािह ां नी त:चा एक कॅमेरा ू आिण ितिनधी जणूकाही केवळ संजय राऊत यां नाच बहाल केला
होता. संजय राऊत यां नी १९८०म े लोक भा या मराठी सा ािहकात गु े गारी जगतातील बातमी दे णारा
ितिनधी णून कारकीद सु केली होती आिण ानंतर ते दै िनक सामनाम े जू झाले होते. संजय
राऊत २९ वषाचे असताना बाळ ठाकरे यां नी दै िनक सामनाचे संपादक णून ां ची िनयु ी केली होती.
ठाकरे यां ची पुढील खेळी जाणून घे ासाठी राजकीय वाताकन करणार् या वाताहरां ना दै िनक सामनातील
लेख वाचणे म ा होत असे. िनवडणुकीपूव राऊत यां नी भाजपवर केले ा अिनबध ह ां मुळे भाजप
वा ु ात मागे पडला. या काळात भाजप ा स म समाज मा म यं णेवर यश ीपणे बु ोझर
िफरव ाचे काम राऊतां ा एकमुखी ल राने केले. ५७ वष य संजय राऊत ही ठाकरे प रवाराची िव ासू
ी असून रा वादी कॉं ेसचे अ शरद पवार यां ाबरोबरदे खील राऊतां चे चां गले संबंध आहे त.
शरद पवार हे दु सर् या प ाचे असले, तरी ते थोर नेते अस ाचे राऊत यां नी लेखकाला सां िगतले.
ायमूत एन. ी. रम ा, अशोक भूषण आिण संजीव ख ा यां चा समावेश असले ा सव
ायालया ा खंडपीठाने खट ाची सुनावणी २४ नो बर रोजी पुढे ढकल ाने महािवकास आघाडीचे नेते
काहीसे अ थ झाले. कारण ां ासाठी ेक िदवस अ ंत मह ाचा होता. २३ नो बर रोजी
शपथिवधी सोहळा पार पडला होता आिण २५ नो बरपयत कोणताही िनणय घे ात आला न ता; अमू
वेळ वाया जात होता; भाजपने िवरोधी प ां चे आमदार पळव ास सु वात केली होती. ामुळे महािवकास
आघाडीतील ने ां ची बेचैनी आिण िनराशा वाढत चालली होती. ायालया ा िनणयाला होत असलेला
िवलंब भाजप ा प ावर पडत अस ाने या प ाला कनाटक माणे इथेही घोडे बाजार कर ाची संधी
िमळत होती. ामुळे जाणारा ेक िदवस महािवकास आघाडीसाठी मनोबल खचवणारा ठरत होता.
दु सरीकडे शरद पवार यां ा िनकटवत याने सां िगत ानुसार, शरद पवारां ना रा रा झोप लागत न ती.
सव ायालयाचा िनणय मह ाचा ठरणार होता. ायालयाने गु मतदानाला मा ता िदली असती, तर
रा वादी कॉं ेस ा मुखां साठी तो खूप मोठा ध ा ठरला असता.४२ गु मतदान प तीचा अवलंब
क न ब मत पदरात पाडून घे ाची, यशाची हमी असलेली योजना भाजपने आख ागत िदसून येत होते.
गु प तीने मतदान झा ास, मो ा रकमे ा बद ात भाजपला मत दे ाचे वचन िशवसेना आिण
कॉं ेस या प ां ा काही आमदारां नी फडणवीस यां ना िदले होते, असे िदसते. भाजपला १५३ आमदार
िमळतील, अशी भाजपला खा ी वाटत होती. एकदा सरकार थापन होऊन ब मत िस झा ानंतर,
ायालयीन खटला जरी सु रािहला असता, तरी ाला काही अथ उरला नसता.
अिजत पवार यां ा बंडामुळे चार दशकां पूव शरद पवार यां नी केले ा एका कृ ाची आठवण होते.
१९७८म े, वया ा ३८ ा वष शरद पवार महारा ाचे मु मं ी झाले. ा वेळी ते महारा ाचे सग ात
त ण मु मं ी होते. ां चा हा िव म अ ापही कोणी मोडलेली नाही. १९७८ ा िवधानसभा िनवडणुकीत
जनता प ाने, णजेच भाजप ा जु ा चेहर् याने सग ात जा , णजे ९९ जागां वर िवजय िमळवला
होता. हा आकडा २०१९ ा िनवडणुकीत १०५ मते िमळवणार् या भाजप ा जागां ा जवळ जाणारा आहे .
ा वेळी भारतीय रा ीय कॉं ेसने (इं िदरा) ६२, रे ी कॉं ेसने ६९, शेतकरी कामगार प ाने १३, क ुिन
प ाने ९, तर अप ां नी ३६ जागां वर िवजय िमळवला होता. १९७८म े रे ी कॉं ेस आिण रा ीय कॉं ेस
(इं िदरा) यां नी एक येऊन अप आमदारां ा मदतीने सरकार थापन केले होते; वसंतदादा पाटील यां ची
मु मं ी पदी, तर नािशकराव ितरपुडे यां ची उपमु मं ी पदी िनयु ी कर ात आली होती.४३
या सरकारम े रोजच नवनवीन वाद उ वत होते. नािशकराव ितरपुडे यां नी सरकारची धोरणे आिण
िनणय यां ा िवरोधात बोल ास सु वात केली. प कार प रषदा घेऊन त: ाच सरकारवर घणाघाती
ह े केले. यातून सरकारम े असंतोष वाढला. प रणामी, वसंतदादा पाटील यां ा सरकारमधील चार
मं ां नी राजीनामे िदले, ाम े कृिषमं ी शरद पवार यां चादे खील समावेश होता. ानंतर, १२ जुलै १९७८
रोजी कॉं ेस ा ३८ आमदारां नी वसंतदादा पाटील सरकारचा पािठं बा काढू न घेतला. कॉं ेसचे (इं िदरा)
सं ाबळ कमी होऊन केवळ १०९ झा ाने ां नी ब मत गमावले. वसंतदादा पाटील यां नाही मु मं ी
पदाचा राजीनामा ावा लागला. इं िदरा गां धी यां ासाठी हा खूप मोठा ध ा होता.४४
ानंतर जनता प ाचे नेते एस. एम. जोशी यां नी रा पालां ची भेट घेतली आिण वसंतदादा पाटील यां चे

सरकार अ मतात आले अस ाने त: ा प ाला सभागृहातील ब मत िस कर ासाठी आमंि त
कर ाची िवनंती केली. १३ जुलै १९७८ रोजी िभ िवचार सरणीचे प शरद पवार यां ा नेतृ ाखाली एक
आले. या सग ा प ां ची एकि त बैठक बोलव ात आली. या प ां म े जनता प , कॉं ेस व शेतकरी
कामगार प ातून बाहे र पडलेले गट आिण इतरां चा समावेश होता. या स रं गी आघाडीचा िविधमंडळ
प नेता णून शरद पवार यां ची िनवड कर ात आली. ानंतर या सग ा प ां नी १७७ आमदारां ा
पािठं ासह सरकार थापन कर ाचा दावा केला.
१८ जुलै १९७८ रोजी राजभवन येथे शरद पवार यां नी आप ा पाच कॅिबनेट सहकार् यां सह मु मं ी
पदाची शपथ घेतली. ते ापासून वसंतदादा पाटील यां चे सरकार खाली खेच ाब ल शरद पवार यां ावर
टीका झाली आहे . या घटनेनंतर ‘पाठीत खंजीर खुपसणारे ’ हा ठपका शरद पवार यां ा राजकीय
कारिकद मागे कायमचाच लागला आिण ामुळे ां ा राजकीय िव ासाहतेला तडा गेला. ा वेळी
थापन झालेले हे सरकार शरद पवार यां ा नेतृ ाखालील पिहले िबगर कॉं ेसी सरकार होते. पंत धान
पदाची सू े हाती घेत ानंतर इं िदरा गां धी यां नी दोन वषातच हे सरकार बरखा केले आिण रा पती
राजवट लागू केली. १९८०म े, णजे चार दशकां पूव रा ात पिह ां दा जे घडले होते आिण आता जे
घडत होते, ां तले समान धागे सहजच नजरे स पडत होते.
अिजत पवार यां नी बंडखोरी क न भाजपबरोबर हातिमळवणी केली, ा वेळी वसंतदादा पाटील यां ा
प ी शािलनीताई पाटील यां नी शरद पवार यां ावर टीका करत १९७८ ा घडामोडींची आठवण क न
िदली. ा णा ा, ‘‘हे ां चे कम आहे ’’ शरद पवार यां नी ां ा यजमानां ना खाली खेचले होते आिण
आता शरद पवार यां ना ां चाच पुत ा खाली खेचत होता. फसवले गे ानंतर ा भावनेचा य आता
शरद पवार यां ना आला असणार होता, या अथाचे व शािलनीताई पाटील यां नी ा वेळी केले.४५
सव ायालयाचा िनणय गु मतदाना ा बाजूने लाग ाचा िव ास भाजपला व ा ा कंपूतील
प कारां ना वाटत होता. भाजपमधील सू ां नी सां िगत ानुसार, िवरोधी प ातील आमदारां ना ह ा ा गो ी
दे ऊन ां ना भाजप ा गोटात आण ाची कामिगरी भाजप ा यं णेकडे आिण स े ा दलालां कडे
दे ात आली होती. या ेक घडामोडीकडे भाजपचे अ अिमत शहा ल ठे वून होते.
दर ान, अिमत शहा यां ना आ ान दे णारे शरद पवार तणावाखाली आले होते. वेगवेग ा प ां मधील
ां ा िम ां ना फोन क न ते मदत िमळत होती का, ते पाहत होते. आधी उ ेख केला, ा माणे स ा
घे ासाठी शरद पवार यां नी आं दे शचे माजी मु मं ी चं ाबाबू नायडू यां नादे खील फोन केला होता.
खु ा प तीने मतदान घे ा ा बाजूने २६ नो बर रोजी ायालयाचा िनणय आला. तोपयत गु मतदान
प ती ा बाजूनेच िनकाल लागणार अस ाची सग ां ची भावना होती. तथािप, शयतीत जुने असलेले
शरद पवार सहजपणे हार मानणार् यां तले न ते. यापूव दे खील अशा ायालयीन ल ाचा ां ना अनुभव
होता. अशा ु वातावरणात गलबत कसे सां भाळायचे, हे ां ना चां गलेच ठाऊक होते. ायालयाचा
िनकाल २६ नो बर रोजी ११.३० वाजता येणार होता. तोवर भाजप ा बाजूने िनकाल लागणार अस ाची
सवाना जवळजवळ खा ी वाटत होती.
भाजप महारा ात सरकार थापन करणार अस ाचे आिण ब मतदे खील िस करणार अस ाचे
अिमत शहा यां नी आप ा एका जवळ ा ीला सां िगतले होते. भाजप सहजासहजी महारा ाला हातून
िनसटू दे णार न ता. गोवा आिण मिणपूर िजंकता येऊ शकत होते, तर भाजप हा एकमेव मोठा प
असलेला महारा िजंकता येणे अश नस ाची शहा यां ची भावना होती. ां ा मते, पराभव हो ाची
कोणतीही श ता न ती.४६
ायालयाचा िनणय खु ा मतदान प ती ा बाजूने जात अस ाचे महारा ातील राजकीय घडामोडींवर
ल ठे वून असलेले अिमत शहा यां ना सव ायलया ा प रसरातील ोतां कडून कळले.४७
दु सर् याच िदवशी सकाळी, णजे २६ नो बर रोजी, एन. ी. रम ा, अशोक भूषण आिण संजीव ख ा
या ायाधीशां ा खंडपीठाने िनकाल जाहीर केला. सव ायालयाने मु मं ी फडणवीस यां ना २७
नो बर रोजी िवधानसभेत खु ा मतपि के ारे ब मत िस कर ाचे िनदश िदले. तसेच या काय माचे
थेट ेपण होणार अस ाचेही सां िगतले. याचबरोबर सव ि येचे िडओ रे कॉिडग कर ाचा
आदे शदे खील सव ायालयाने या वेळी िदला. याचबरोबर सभागृहात िनवडून आले ा सव सभासदां चा
शपथिवधी ाच िदवशी, णजे बुधवारी सं ाकाळी पाच वाजेपयत कर ात यावा, अशी िवनंती सव
ायालयाने महारा ाचे रा पाल भगत िसंग को ारी यां ना केली. हं गामी अ ां नीदे खील ब मत चाचणी

घे ािवषयी या िनणायत नमूद कर ात आले होते. ‘‘िनवडणुकीचा िनकाल लागून एक मिहना उलटला,
तरी सभागृहातील सद ां चा अ ाप शपथिवधी झालेला नाही. घोडे बाजार टाळ ासाठी लवकरात लवकर
ब मत चाचणी करणे आव क आहे ’’ असा शेरा िनकाल वाचताना ायमूत रम ा यां नी मारला.४८
सव ायालयाचा िनकाल महािवकास आघाडी ा बाजूने लाग ाने माजी मु मं ी पृ ीराज च ाण
आनंदात होते. ‘‘भाजप आिण अिजत पवार यां ची दु खेळी मोडून पडे ल, असा हा सव ायालयाचा
अचूक िनणय आहे ’’ असे च ाण यां नी सां िगतले. सव ायलयाचा हा िनकाल महारा ातील राजकीय
ना ाला कलाटणी दे णारा ठर ाचे मतही या वेळी च ाण यां नी केले. ‘‘आ ी अध लढाई िजंकली
आहे ’’ असे च ाण णाले. ब मत िस करताना गु मतदान प तीचा वापर होणार नस ाने
महािवकास आघाडी ाच बाजूने कौल िमळणार अस ाची खा ी वाटत अस ाचे या वेळी च ाण यां नी
सां िगतले.४९
गु प तीने मतदान होणार नस ाने रा वादीचे आमदार भाजप ा बाजूने उघडपणे मतदान क
शकणार न ते, हे होते. शरद पवार यां नी अिजत पवार यां ची प ा ा िविधमंडळ नेते पदाव न
आधीच हकालप ी केली होती.५० अिजत पवार यां ापुढे फार काही पयाय िश क रािहले न ते. ां ा
काकां नी कमी चाल खेळली होती. काही मा मां नी भाजपचे अ अिमत शहा यां ना आधुिनक चाण
अशी उपाधी िदली होती. मा राजकारणातील खरा चाण कोण होता, हे शरद पवार यां नी
२०१९म े संपूण दे शाला दाखवून िदले.

१४
िशवसेना झाली भारी
सव ायालयाने २६ नो बर रोजी खु ा मतदान प ती ा बाजूने िनकाल िदला. मा तोपयतचा
तीन िदवसां चा काळ अितशय मह ाचा होता. त: ा बाजूचे १६२ आमदार तःकडे राखून ठे व ासाठी
महािवकास आघाडीला य ां ची पराका ा करावी लागली. हे काम सोपे न ते.
२३ नो बर रोजी दे व फडणवीस आिण अिजत पवार यां चा अनु मे मु मं ी आिण उपमु मं ी या
पदां चा ध ादायक शपथिवधी झा ानंतर रा वादी कॉं ेसचे सद मुंबईतील वाय. बी. च ाण सटरम े
भेटले. प बदलणार् या आमदारां ना फोन क न समज दे ात आली. ते ा जागां वर िवजयी झाले होते,
ा जागा ां ना शरद पवार यां ा पु ाईमुळे िमळा ा असून पवारां ित ामािणक राहणे, हे ां चे कत
अस ाचे ां ना बजावून सां ग ात आले. प ाबरोबर एकिन न रािह ास प सद ां वर प ां तर बंदी
काय ां तगत आिण िश भंगाची कारवाई कर ात येणार अस ाची ताकीद तणावाखाली आले ा शरद
पवार यां नी प सद ां ना िदली. सुनील तटकरे यां ा क ा अिदती तटकरे यां ना बैठकीला पोहोच ास
थोडा उशीर झाला.१ ा वेळी पवार यां नी सुनील तटकरे यां ना फोन क न अिदती तटकरे पोहोच ा
नस ाब ल िवचारणा केली. ा वेळी ा िनघा ा असून वाटे तच अस ाचे तटकरे यां नी सां िगतले. ावर
ा िकती वेळात पोहोच ा अस ा, याब ल पवारां नी तटकरना िवचारले. अिदती तटकरे आ ा, ा वेळी
िचडले ा शरद पवार यां नी तटकरना उशीर झा ाचे कारण िवचारले. ावर िल म े गद अस ाचे
आिण ा पाणी िप ासाठी दु सर् या खोलीत गे ाचे ां नी सां िगतले. ा वेळी बैठकी ा खोलीत पा ा ा
पुरेशा बाट ा अस ाचे पवार यां नी तटकरना दाखवले. मग पवारां नी सग ां ची हजेरी घे ास सु वात
केली आिण जे गैरहजर होते, ां ाब ल ितथे उप थत इतरां नी लगेचच फोन क न मािहती दे ािवषयी
फमावले. ानंतर शरद पवार यां ना दु पारचे जेवण घे ास सां िगतले गेले, ते ा भूक नस ाचे सां गत ां नी
जेवण कर ास नकार िदला.२
मुंबई न ह रयाणाला गेले ा रा वादी कॉं ेस ा बंडखोर आमदारां ना फोन कर ाची मुख जबाबदारी
फु पटे ल आिण सुनील तटकरे यां ावर सोपव ात आली होती.३
रा वादी कॉं ेसचे दे शा जयंत पाटील कायदे शीर बाबींवर ल ठे वून होते आिण अिजत पवार यां चे
बंड बा ाव थेतच शमव ा ा श तां चा अंदाज घेत होते. रा वादी कॉं ेस ा जवळपास सव बंडखोर
आमदारां शी संपक झाला होता. मा धनंजय मुंडे नेमके कुठे होते, याचा कोणालाच अंदाज येत न ता.
राजभवन येथे झाले ा शपथिवधी सोह ाला मुंडे िदसले न ते की वाय. बी. सटर ा बैठकीत िदसले
न ते. शरद पवार यां नी ां ना मोबाईलवर कॉल केला होता, पण ां ाकडून काहीच ितसाद िमळाला
न ता. मुंडे यां ा घरी, कायालयात आिण पु ातील घरीदे खील ां चा शोध घे ात आला. मा मुंडे कुठे च
सापडले नाहीत.
ा वेळी शरद पवार यां नी पुणे येथे असलेले मुंडे यां चे बालपणीचे िम तेजस ठ र, इतर सहकारी,
तसेच खासगी सिचव अशा सवाशी संपक साधला. मुंडचे सव सहकारी तातडीने मुंबईत पोहोचले आिण
तेदेखील मुंडे यां चा शोध घेऊ लागले. ां नी कफ परे ड रोड येथे असले ा त: ा ॅटवर जा ाचा
िनणय घेतला. मुंडे यां ा कायालयातील एका कमचार् याने मुंडचा ठाविठकाणा माहीत अस ाचे सां गत, ते
थोडी झोप घे ासाठी ठ र यां ा ॅटवर गेले अस ाची मािहती िदली. मा ा णी नेमकी
कशासाठी घाई गडबड सु होती, हे ा कमचार् याला माहीत न ते. ा वेळी मुंडे यां ना वाय. बी. च ाण
सटर येथे आण ासाठी ेकाने कफ परे डला धाव घेतली. दर ान, मुंडे अिजत पवार यां ाबरोबर
असतील, असेच अनेक जणां ना वाटत होते. ठ र यां नी ॅटचे दार वाजवले, मा ां ना कोणताही
ितसाद िमळाला नाही. ां नी आणखी दोनदा य केला, तरीही काही ितसाद िमळाला नाही. ां ाकडे
ॅटची चावी न ती. वेळ पुढे सरकत होती. ते सोसायटी ा सिचवां कडे गेले आिण ॅटचा दरवाजा
तोडणार अस ाचे ां नी सिचवां ना सां िगतले. तसेच दरवाजा तोडताना मोठा आवाज झा ास पोिलसां ना न
कळव ािवषयीही ां नी सिचवां ना िवनंती केली. परवानगीिशवाय ॅटचा दरवाजा तोडला अस ाचे
ॅट ा मालकाला कळ ानंतर ाने ठ र यां ना ॅट रकामा कर ाची नोटीस िदली. दरवाजा तोडून
आत गे ावर सग ां नाच आ याचा ध ा बसला. कारण संपूण महारा राजकीय ना उलगड ाचा
थरार अनुभवत असताना, धनंजय मुंडे मा गाढ आिण शां त िन े त होते. झोपेतून उठले ा मुंडे यां नी
मोबाईल पािहला, ा वेळी शरद पवार, अिजत पवार आिण इतर ने ां चे शंभर न जा िम ड कॉ ां ना
िदसले.४ मुंडे यां ना वाय. बी. च ाण सटर येथे ने ात आले. ितथे सगळे च जण ां ची वाट पाहत होते.५
सुि या सुळचे िवरोधी मत
अिजत पवार यां चे मन वळवून ां ना धनंजय मुंडनी पु ा प ात आणावे, असे मत, मुंडे वाय. बी. च ाण
सटर येथे आ ानंतर सुनील तटकरे यां नी केले. कारण अिजत पवार प ात परत आले असते, तर
भाजपची दु योजना लगेचच संपु ात आली असती. तटकरे यां ा या मु ाशी सग ां नी सहमती दशवली.
मा शरद पवार यां ा क ा सुि या सुळे यां नी याला ती िवरोध केला.
ां नी सगळी प र थती हातात घे ास सु वात केली. अिजत पवार यां ची दे व फडणवीस यां ाबरोबर
जवळीक वाढ ासाठी ां नी धनंजय मुंडे यां ना दोष िदला. अिजत पवार प ातून बाहे र पड ानंतर िनमाण
झालेली पोकळी भ न काढ ासाठी सुि या सुळे पुढाकार घेत अस ाचे िदसून येत होते. प ीय
राजकारणात अिजत पवार कायमच ां ा वरचढ ठरत आले होते. ामुळे सुि या सुळे यां ासाठी वडील
आिण चुलत भाऊ यां ा सावलीतून बाहे र पड ाची, त:चे नेतृ गुण दाखव ाची ही एक सुवण संधी
होती.
फु पटे ल, सुनील तटकरे , छगन भुजबळ यां सार ा प ातील व र आिण े ने ां ना आपणच
प ाचे खरे वारसदार आिण मुख अस ा ा ना ाने सुि या सुळे यां नी आदे श दे ास सु वात केली.
ामुळे हे नेते नाराज झाले. सुि या सुळे यां नी ां ाशी अशा कारे अिधकारवाणीने न बोल ािवषयी
ां नी सुि या सुळे यां ना सां िगतले. कारण या सग ां नी सुळ ा वडलां बरोबर केवळ प ाची बां धणीच
केली न ती, तर प वाढव ासाठीदे खील प र म घेतले होते; पण प ातील िचडले ा ने ां ना ा णी
सुळे जुमानत न ा. सुि या सुळे अशाच प तीने वागत रािह ा अस ा, तर प र थती आणखी िबघडली
असती, असे फु पटे ल यां नी शरद पवार यां ना खासगीत सां िगतले. एकीकडे पटे ल अिजत पवार
यां ाबरोबर समेट घडवून आण ाचा य करत होते, तर दु सरीकडे सुि या सुळे या िवषयी
सग ां समोर नाराजी करत हो ा. ‘‘असे केले, तर गो ी सुरळीत कशा होतील? उलट अिजत
पवारां ना पु ा प ात आण ाचा माग कठीण आिण िबकट बनेल’’ असे पटे लां नी पवारां ना सां िगतले.६
फु पटे ल यां ा सीजे हाऊस या वरळी येथील िनवास थानी बैठक आयोिजत कर ात आली होती.
आपला आदर केला जावा आिण आप ाला प ात मान िमळावा, अशी प ातील े नेते फु पटे ल
आिण छगन भुजबळ यां ची मागणी होती. पवार यां नी अितशय संयमाने या दोघां चे बोलणे ऐकून घेतले. ां चे
बोलणे ऐकून पवार काहीसे िवचिलत आिण नाराज झा ाचे िदसत होते. प ातील े ने ां शी
बोलताना सुि या सुळे यां नी कठोर भाषा वाप नये, असे पवार यां नी सुळना सां िगतले. सुि या सुळे यां नी
पवारां चे बोलणे ऐकून घेतले आिण एकही श न बोलता ा बैठकीतून उठून िनघून गे ा. अिजत पवार
यां चे मन वळवून ां ना प ात परत आण ासाठी रा वादी कॉं ेस ा ने ां कडून अनेक य होत होते.
ा य ां म े अडथळा िनमाण झाला असता, अशा कार ा, अिजत पवार यां ा िवरोधातील कुठ ाही
नकारा क िति या सुि या सुळे ानंतर दे णार नस ाचे या बैठकीत िनि त कर ात आले.
ा संकट काळातील सुि या सुळे यां चे वतन पाहता, अिजत पवार यां ना प ात परत आण ाची गरज
अस ाचे रा वादी कॉं ेसमधील अनेक ने ां ना पटले. सुि या सुळ ा या वतनामुळे, प ाचे नेतृ
कर ासाठी ां चा भाव यो नस ाची अनेकां ची भावना झाली. ा िठकाणी उप थत अनेकां ना
अिजत पवार यां ची प ातील उप थती आव क वाटू लागली. ां ामुळे प ात अिधकाराचा समतोल
राखला गेला असता. कारण ते प ातील े ने ां चा आदर करत असत आिण या ने ां ा िवचारां चा यो
तो स ान राखूनच िनणय घेत असत.७
मुंबईत िशवसेनेचा दबदबा असून िशवसेनेची मुंबईतील यं णादे खील मजबूत आहे . ामुळे रा वादी
कॉं ेस ा आमदारां ची जबाबदारी घेऊन ां ना मुंबईतील उपनगरां मधील पंचतारां िकत हॉटे म े
सुरि त ठे व ाची जबाबदारी शरद पवार यां नी उ व ठाकरे आिण एकनाथ िशंदे यां ावर सोपवली. या
आमदारां ना वाय. बी. च ाण सटर येथून मुंबईतील रे नेसा या हॉटे लम े रत हलव ासाठी आराम
बसची सोय कर ात आली. या सव योजनेवर दे खरे ख ठे व ासाठी िशवसेना व रा वादी यां ा ने ां चा
एक गट तयार कर ात आला.
उपरोधाची बाब णजे, रा वादी कॉं ेस ा या बंडखोर आमदारां ा संर णाची जबाबदारी कॉं ेस
आिण रा वादी कॉं ेस हे प सोडून िशवसेनेम े वेश केले ा ने ां वर सोपव ात आली होती. ाम े
रा वादी कॉं ेसचे मुंबईचे माजी अ सिचन अिहर, रा वादी कॉं ेसचे माजी खासदार संजय िदना पाटील,

रा वादी कॉं ेसचे माजी आमदार उदय सामंत या ने ां चा समावेश होता. जे नेते त: ा प ाशी एकिन
रा शकले न ते, ते प ाशी एकिन असले ा आमदारां चे संर ण का करत होते, असा हॉटे लम े
ने ात आलेले रा वादी कॉं ेसचे आमदार करत होते. ‘‘ते आमची िन ा आिण िव ासाहता यां िवषयी
िवचारत होते. ही बाब आम ासाठी अ ीकाराह होती’’ असे रा वादी कॉं ेस ा एका आमदाराने
लेखकाला सां िगतले. ‘‘या िव ासघात करणार् या लोकां चे आदे श ऐकायचे नाहीत, असे आ ी ठरवले.
आमची िन ा शरद पवार आिण रा वादी कॉं ेस यां ाशी अस ाचे आ ी ां ना सां िगतले. संशियत
बंडखोर णून आ ाला िवचार ाचा, आमचा मोबाईल िकंवा आमचे सामान ज कर ाचा अिधकार
िशवसेनेला न ता. आम ावर कोण संशय घेत होते? पवारां शी एकिन न रािहले ा ी? हे खूपच
८
िनंदनीय होते’’ असे या आमदारां नी नाव जाहीर न कर ा ा अटीवर सां िगतले.
अिदती नलावडे आिण िशवसेनेतील काही सहकार् यां ा मदतीने सुि या सुळे हॉटे लमधील घडामोडींवर
नजर ठे वून हो ा. हॉटे लमधील ेक घडामोडीसंदभात २४ तास द ता घेतली जात होती. कोणालाही
बाहे र जा ासाठी मनाई कर ात येत होती. मा कोणी जा आ ह धरलाच, तर बाहे र जाताना ा
ीबरोबर आठ ी फेरफटका मार ासाठी जात असत. यािशवाय, कोणी आमदारां चे अपहरण
केलेच असते, तर या श तेसाठी णून चार वाहनेही तयार ठे व ात आली होती. ही चार वाहने सुर े ा
ीने आिण अपहरण झा ास सोडवणूक कर ा ा ीने स कर ात आली होती.
िशवसेनेचे उदय सामंत यां ावर हॉटे लमधील आमदारां ा सुर ेची जबाबदारी सोपव ात आली होती.
कोणतीही अनुिचत घटना घडत अस ाचे ल ात आ ास थम ां ना आिण नंतर एकनाथ िशंदे आिण
सुि या सुळे यां ना कळव ात येणार होते. रा वादी कॉं ेस ा आमदारां ना रे नेसा हॉटे लम े दोन गटां त
ठे व ात आले होते. काहीसा असुरि त वाटणारा एक गट सोफीटे ल हॉटे लम े, तर दु सरा एक गट ॅ
हयात येथे ने ात आला होता. ा आमदारां िवषयी संशय वाटत होता, ां चे मोबाईलदे खील ज कर ात
आले होते. ां ना आप ा कुटुं बीयां शी संवाद साधायचा अस ास, संबंिधत मुखां ा परवानगीनेच ां ना
मोबाईल वापरता येत होता.
न ाने आमदार झाले ां नी आपले मोबाईल संबंिधत भारींकडे सुपुद केले होते, तर े आमदारां नी
मा ास साफ नकार िदला होता. पंढरपूरचे रा वादी कॉं ेसचे आमदार भरत भालके यां नी ां चा मोबाईल
सुपुद कर ास नकार िदला. ां ची जबाबदारी घेतले ा िशवसेने ा भारीला ां चा नकार ऐकून ध ा
बसला. ा वेळी आपण िशवसेनेचे न े , तर शरद पवारां चे िन ावंत अस ाचे भालके यां नी सां िगतले.
कोणी ां ना या िवषयी जबरद ी के ास, ां नी हॉटे ल सोडून जा ाची धमकी िदली. इतकेच न े , तर
ां ाबरोबर काही अनुिचत कार घड ास, ाची जबाबदारी िशवसेनेवर राहणार अस ाचे सां गत,
िशवसेनेिवरोधात पोिलसां कडे त ारदे खील दाखल कर ाची ां नी धमकी िदली. ां चा हा आ ोश काही
माणात समज ासारखा होता. कारण ा िदवशी सकाळी ां ा भारीने रे नेसा हॉटे लमधून ॅ
हयात येथे राहायला जा ासाठी ां ना घाई केली होती. मधुमेह असले ा भालके यां ची ा वेळी ाहरी
झालेली न ती. ामुळे ां ा शरीरातील साखरे चे माण कमी झाले होते. णून ॅ हयात येथे
जा ापूव ां ना काहीतरी तातडीने खाणे गरजेचे अस ाचे ां नी िशवसेने ा संबंिधतां ना सां िगतले. मा
तेवढा वेळदे खील थां ब ास नकार दे ऊन ां ना तातडीने िनघ ाचा आ ह कर ात आला. ामुळे
भालके संतापले. प रणामी, िबघडले ा वेळाप कामुळे अ थ झाले ा भालके यां नी चाल ा गाडीचे दार
उघडून बाहे र पड ाचा य केला. ा वेळी प र थती फारच हाताबाहे र जात अस ाचे पा न
िशवसेने ा दु सर् या एका ने ाने म थी करत वाटे त लगेचच काहीतरी खा ाचा पयाय सुचवला.
शरद पवार यां ाशी एकिन राह ासाठी काही र म िमळ ाची मागणी रा वादी कॉं ेस ा काही
आमदारां नी िशवसेने ा ने ां कडे केली. प ात राह ासाठी रा वादीने या ने ां ना काहीतरी
दे ािवषयीची इ ा या मागणी ारे आमदारां नी भारींकडे केली. िशवसेने ा भारींची नेमणूक
आमदारां ची केवळ सुर ा कर ासाठी कर ात आली असून, ां ा माग ा पूण कर ासाठी ही
नेमणूक केलेली नस ाचे िशवसेने ा ने ां नी या आमदारां ना सां िगतले. रा वादी कॉं ेसचे अहमदनगरचे
आमदार सं ाम जगताप यां ना फेरफटका मार ासाठी, सं ाकाळी बाहे र जायचे होते. मा कोणाला
काहीही न सां गता ते खोलीमधून आिण हॉटे लमधूनदे खील गुपचूप बाहे र पडले. ां चे भारी ां ची तपासणी
कर ासाठी आले, ते ा ते खोलीत नस ाचे आढळू न आले. यामुळे घाब न गेले ा भारीने ाणीघर,
रां डा आिण बागेतदे खील ां चा शोध घेतला. सं ाम रा ी ा जेवणानंतर हॉटे ल ा बाहे र फेरफटका

मारताना आढळू न आले. ां ना ां ा खोलीत परत जा ास सां ग ात आले. मा ां नी तसे कर ास
नकार िदला; पण भारीने आ ह धरला. चालू प र थती वेगळी असून जगताप यां नी हॉटे लम ेच थां बणे
गरजेचे अस ाचे ां ना सां ग ात आले. अ था भाजप ा लोकां कडून ां चे अपहरण केले जा ाची
श ता अस ाचेही ां ना सां ग ात आले. अखेर भारी ां ना खोलीत परत घेऊन जा ात यश ी
ठरले. ानंतर जगताप यां नी कॉं ेस अ बाळासाहे ब थोरात यां ना फोन केला. ां ना िशवसेनेकडून
िनयंि त होणार् या रा वादी कॉं ेस ा आमदारां बरोबर नजरकैदे त राह ाची इ ा नसून ां ना कॉं ेस
आमदारां बरोबर मोक ा वातावरणात राह ाची इ ा अस ाचे ां नी थोरात यां ना फोनवर सां िगतले.
न ाने िनवडून आलेले काही आमदार मा आिलशान हॉटे ल धील या वा ाचा आनंद घेत होते.
िनवडणुकी ा चाराथ उ ाता ात िफर ानंतरचा हा काळ ां ासाठी सु ीचा सुखद काळ ठरत होता.
आगळे वेगळे आमदार : िवनोद िनकोले
आधी ा करणात उ ेख के ानुसार कॉं ेसने ां ा आमदारां ना जयपूर येथील हॉटे लम े, तर
रा वादी कॉं ेसने ां ा आमदारां ना रे नेसा आिण ॅ हयात या हॉटे म े ठे वले होते. िशवसेनेचे
काही आमदार रं गशारदा हॉटे लम े, तर काही आमदार मड आयलंड ा रटीट हॉटे लम े होते.
भारतीय क ुिन प ाने (मा वादी) कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां ना बाहे न पािठं बा िदला
होता. ा वेळी भारतीय क ुिन प ाचे (मा वादी) आमदार िवनोद िनकोले यां ना वा ासाठी
कोण ाही पंचतारां िकत हॉटे लची िनवड कर ास सां िगतले गेले. मा ास नकार दे त ां नी त: ा
मतदार संघातील लोकां बरोबर राह ाची इ ा केली.९ िवशेष णजे, कॉं ेस, िशवसेना आिण
ं
रा वादी कॉ ेस यां सार ा ब ा प ां ना भाजपकडून आमदारां ची पळवापळवी हो ाची भीती वाटत
होती. मा भारतीय क ुिन प ाला (मा वादी) आप ा आमदारां ब ल अशी कोणतीच भीती वाटत
न ती. कारण हे आमदार त: ा धमिनरपे आिण डा ा िवचार सरणीवर ठाम होते. ामुळे भाजपने
ां ना कसलीही लालूच दाखव ाचा श्नच न ता. या सग ा राजकीय गदारोळात हे आमदार णूनच
उठून िदसत होते. शेतकर् यां शी वचनब अस ाने ां ासोबत राहणे हे त:चे मुख आिण आ
कत अस ाचे िनकोले यां नी ुत लेखकाला सां िगतले.

१५
गुडगावमधील ना मय बचाव मोहीम
२३ नो बर २०१९ रोजी दे व फडणवीस आिण अिजत पवार यां नी अनु मे मु मं ी आिण
उपमु मं ी पदां ची शपथ घेतली. ा वेळी राजभवन (मलबार हील) येथे उप थत असलेले रा वादी
कॉं ेसचे ब तां श आमदार अपरािधत वा भां बावले ा, गोंधळले ा मन: थतीत शरद पवार यां ची भेट
घे ासाठी १० िमिनटां ा अंतरावर असणार् या पवार यां ा िस र ओक या िनवास थानी तातडीने गेले.
तथािप ां तील काही जणां नी अिजत पवार यां ाबरोबर राहणेच पसंत केले. रा वादी कॉं ेस ा ३८
आमदारां ना घेऊन जा ासाठी भाजपने िवमानतळावर सात खासगी जेट िवमाने तयार ठे वली होती आिण
ा आमदारां नी राजभवनातून थेट अंधेरी येथील िवमानतळावर जाणे अपेि त होते. अखेरीस, ात
केवळ चार आमदारां ना घेऊन फ एक जेट िवमान मुंबई न िद ी ा िदशेने उ ाण क शकले.
भाजपचे मनोहरलाल ख र यां ची स ा असले ा ह रयाणातील गुडगाव येथील ओबेरॉय या पंचतारां िकत
हॉटे लम े या आमदारां ना ठे व ात येणार होते. दौलत दरोडा, िझरवल नरहरी सीताराम, िनतीन पवार
आिण अिनल पाटील हे ते चार आमदार होते.
या आमदारां ना वेळेत परत आण ा ा िचंतेने शरद पवार अ थ झाले होते. कारण पवारां ा
ित े चा, िव ासाहतेचा आिण मतेचा श्न िनमाण झाला होता. ाच वेळी रा वादी कॉं ेस ा
आमदारां ना आप ा ता ात ठे व ासाठी अिमत शहा शड्ू ड ठोकून स होते.१ फूस लागून पसार
झाले ा या चार आमदारां ची मािहती पवार यां नी रा वादी कॉं ेस युवक संघटनेचे अ आिण मूळचे
ह रयाणाचे रिहवासी असलेले धीरज शमा यां ाकडे िदली आिण ां ना या आमदारां चा ताबडतोब शोध
घे ास आिण श अस ास बचाव मोिहमेचा आराखडा तयार कर ास सां िगतले.२
ा वेळी धीरज शमा काही कामािनिम पुणे येथे अस ाने ां नी या चार पसार झाले ा आमदारां ची
मािहती रा वादी कॉं ेस ा िव ाथ संघटने ा रा ीय अ सोिनया दू हान यां ाकडे पाठवली.३
ह रयाणातील कु े िव ापीठा ा रा शा िवषया ा िव ाथ नी असले ा २८ वष य दू हान यां ना ही
मािहती िमळाली, ा वेळी ा गुडगावम े हो ा. मा ाच वेळी आप ा भावंडां बरोबर एका ल ासाठी
ा राज थान येथील जयपूरला जा ा ा तयारीत हो ा. प ने ां कडून तातडीचा िनरोप आ ाने ल ाला
जा ाचा बेत र करणे ां ना भाग पडले.
दू हान यां नी पोलीस शासनात असणार् या ां ा काही लोकां शी ताबडतोब संपक साधला. ा वेळी
रा वादी कॉं ेसचे हे चार आमदार गुडगावमधील हॉटे लम े अस ा ा मािहतीला पु ी िमळाली.४ हे
आमदार पोिलसां ा आिण भाजप कायक ा ा सुर ेत अस ाचेही ां ना कळले. ां नी कसेतरी क न
रा वादी कॉं ेस ा या आमदारां चे पंचतारां िकत हॉटे लमधील खोली मां क िमळवले. धीरज शमा यां नी
दू हान यां ना बचाव मोिहमेचा आराखडा तयार कर ास सां िगतले आिण तोपयत ते िवमानाने िद ी येथे
आिण लवकरच ह रयाणाला पोहोचणार होते. अितशय गु आिण मह ा ा अशा या बचाव कायासाठी
१८० जणां चा गट तयार कर ात आला होता. या बचाव मोिहमेची गु ता राखली जावी, यासाठी बचाव
मोिहमेम े थािनक मिहलां ना मो ा सं ेने सहभागी क न घे ात आले. या सग ां ना केवळ
हॉटे ल ा शासनालाच न े , तर भाजप सरकार आिण ा ा यं णेलादे खील सामोरे जाऊन आमदारां ची
सुटका करायची होती. ामुळे या सग ा मोिहमेत खूप मोठा धोका होता, पण सोिनया दू हान यां ाम े
खरे ह रयाणी धाडस होते.५ ां चे बालपण ामीण भागाम े गेलेले अस ाने ां चे म कणखर
आहे . िशवाय ां चे नेतृ गुण प ातील े ने ां ना दाखव ाची संधी णून ां नी हे आ ान ीकारले
होते. तसेच संकट काळात प े ींना मदत कर ा ा उ े शानेही ां नी ही जबाबदारी ीकारली होती.
सोिनया अगदी लहानपणापासूनच शरद पवार यां ा राजकारणाने भािवत झा ा हो ा. पवारां ा
राजकीय कौश ा ा ा चाह ा आहे त.
या हॉटे ल ा आतील रचनेिवषयी मािहती नसणार् या ींसाठी हे हॉटे ल एका च ूहा माणे होते.
मु तः आत ये ा ा आिण बाहे र जा ा ा िविवध जागा शोधणे अितशय अवघड होते. हॉटे ल ा
पाच ा मज ावरील खो ां म े आमदारां ना ठे व ात आले होते. तळमज ावर रे ॉरं ट होते. तथािप,
मु हॉटे ल आिण रे ॉरं ट या दो ींची वेश ारे वेगवेगळी होती. दू हान यां ासाठी ही जमेची बाजू होती.
ां ा घरापासून हे हॉटे ल केवळ तीन िकलोमीटर दू र होते आिण हॉटे ल ा आराख ाशी ा चां ग ा
प रिचत हो ा. ‘‘मी मिहलां चा एक गट तयार केला आिण एका अ ंत मह ा ा कामिगरीवर जायचे
अस ाचे ां ना सां िगतले. हॉटे लम े वेश के ानंतरच या बचाव मोिहमेचे पूण तपशील मी ां ना िदले’’
असे सोिनया दू हान यां नी ुत लेखकाला सां िगतले. ा पुढे णा ा, ‘‘मी हॉटे लम े वेश केला, ा
वेळी शंभरपे ा जा लोक तळमज ावर एक गट क न बसले होते. ां नी कुता-पायजमा प रधान केला
होता. ा आिलशान पंचतारां िकत हॉटे लम े ते ल वेधून घेत होते. याव न, मा ा सू ां कडून िमळालेली
मािहती यो अस ाची माझी खा ी पटली.’’ भाजपचे गुडगावचे एक े नेते, एक व र पोलीस
अिधकारी आिण पोलीस िनरी कदे खील ा िठकाणी उप थत अस ाचे दू हान यां ा िनदशनास आले.
‘‘मा ा राजकीय े ातील वावरामुळे व र पोलीस अिधकारी आिण पोलीस िनरी क यां ना मी ओळखत
होते. मी लगेचच ा पोलीस अिधकार् याला फोन लावला आिण िवचारले, ‘दादा कुठे आहात?’ ते ा ते
णाले, ‘ताई, मी इथेच आहे . कसा काय फोन केलात ते सां गा, काही काम आहे का?’ ’’ ा वेळी दू हान
यां नी हॉटे लमधील नेम ा घडामोडींब ल िवचारताच, उ राव न मागे हटत ा संदभात दू हान यां नी
काही िवचा नये, ाब ल काही मदत करणे श नस ाचे सां गत, या अिधकार् याने आपली असमथता
दाखिवली. मा हे काम दू हान यां ाशी संबंिधत अस ाचे या अिधकार् याने नमूद केले.
सोिनया यां नी धीरज शमा यां ना फोन केला आिण आमदार ाच हॉटे लम े अस ाचे खा ीपूवक
सां िगतले. शमा यां नी ही मािहती शरद पवार यां ना ताबडतोब कळवली, ते ा पवार णाले, ‘‘मला माहीत
आहे , माझे लोक (प ाचे आमदार) ितथेच आहे त. पण तु ी ां ची ओळख पटवली आहे का? ां चा
िनश्िचत ठाविठकाणा शोधला आहे का?’’ ते ा शमा यां नी सां िगतले, ‘‘हो, ते आम ाच प रसरात आहे त.
ते ओलीस असतील, तर आपण ां ची सहजपणे सुटका क शकतो. मा या संदभात काही अि य घटना
घड ास तु ाला ती िन रावी लागेल. तसेच या बचाव मोिहमेत आ ाला प ा ा पूण पािठं ाची गरज
लागणार आहे .’’ पवार यां नी शमाना यो ती काळजी घेऊन पुढे जा ास िहरवा कंदील दाखवला.
रा वादी कॉं ेसचे आमदार हॉटे ल ा पाच ा मज ावर वेगवेग ा खो ां म े वा ास होते. दू हान
यां नी सां िगतले, ‘‘आ ी पाच ा मज ावरील खोली आरि त कर ाचा य केला. मा पाच ा
मज ावरील सव खो ा आधीच इतरां ना दे ात आले ा अस ाचे आ ाला सां ग ात आले. ामुळे
आ ी वेग ा मज ावरील चार खो ा घेत ा. ां चा दर एका रा ीसाठी साधारणपणे २०,००० पये
इतका होता’’. हॉटे लम े खो ा िमळताच सोिनया आिण ां ा गटाने आप ा प ा ा आमदारां ना
वाचव ासाठी तीन योजना आख ा. ‘‘आ ी हॉटे ल ा व थापकाला िव ासात घेतले आिण मदत
कर ाची िवनंती केली. तो हे सव ऐकून घाबरला आिण ाने त:ची नोकरी गमाव ाची भीती
केली. ाला ही नोकरी गमवावी लागली असती तरी, ाला मुंबईतील ह ा ा पंचतारां िकत हॉटे लम े
नोकरी िमळवून दे ाचे मी ाला आश्वासन िदले. तसेच ती नोकरी या नोकरीपे ा अिधक चां ग ा
पगाराची अस ाबाबतही आश्व केले’’६ असे सां िगत ानंतर व थापकदे खील मदत कर ास तयार
झाला.
हॉटे लचे वेश ार आिण बाहे र जा ाची दारे िदसणारा हॉटे लचा एक आराखडा व थापकाने ां ना
दाखवला. हॉटे ल ा माग ा बाजूला बाहे र जा ासाठी असेलेले एक दार ाने दू हान यां ा गटाला
दाखवले. या दाराचा वापर मु तः हॉटे लचे मालक आिण हॉटे लमधील मुख कमचारी करत असत. िवशेष
णजे, बाहे र जा ा ा या दरवाजाजवळ सीसीटी ी कॅमेरा बसव ात आलेला न ता. बाहे र जा ाचा
हा र ा शेजारीच असले ा टायडं ट या हॉटे लला जोडणारा होता. जिमनीखालील बोग ा ा आधारे जोडली
गेलेली ही दोन हॉटे णजे एकच मालम ा होती. बाहे र पड ा ा या खु ी ा मागाने आमदारां ना
नेऊन शेजारीच असले ा टायडं ट हॉटे लम े काही िमिनटां साठी ठे व ाचा पयाय व थापकाने सुचवला
व ानंतर गा ां ची व था क न ां ना टायडं ट हॉटे लमधून बाहे र घेऊन जा ािवषयीही सुचवले.
या चार आमदारां ना हॉटे ल ा जलतरण तलावापाशी आणून, ितथून ां ना आतील मागाने बाहे र ने ाची
दु सरी योजना होती; तर या आमदारां ा खो ां म े जाऊन, ितथून ां ना बाहे र काढ ाची सोय
करणे, ही शेवटची, पण अितशय जोखमीची योजना होती. ‘‘भाजप ा लोकां नी आिण शासनाने काही वाद
घातला असता, तर आ ाला ां ाशी दोन हात करावे लागले असते. अशा वेळी गटातील मिहला
आघाडीवर राहणार हो ा. कारण हॉटे लम े एकही मिहला पोलीस हवालदार उप थत न ती. मा
एखा ा मिहलेला अटक करायची झा ास, मिहला पोलीस कमचार् यां ना ितथे बोलवणे अिनवाय ठरले
असते आिण ासाठी कमीत कमी १० ते १५ िमिनटे िकंवा ापे ा जा वेळ लागला असता; आिण
आमदारां ा खोलीत जाऊन ां ना बाहे र काढ ासाठी एवढा वेळ पुरेसा होता. ितसर् या योजनेची

जबाबदारी सोपवलेला गट हॉटे ल ा बाहे र, गाडीत वाट पाहत थां बला होता. सग ा कामां ा
जबाबदार् यां ची िवभागणी सु व थतपणे कर ात आली होती. मा ितसरा पयाय हा शेवटचा पयाय
णूनच ठे व ात आला होता. सु वातीलाच मारामारी िकंवा गोंधळ न कर ाचे आ ी ठरवले होते’’ असे
दू हान यां नी सां िगतले. ा पुढे णा ा, ‘‘आ ी आधीपासूनच हॉटे लम े उप थत होतो. धीरज
शमादे खील िद ी येथे आले आिण नंतर आम ा मोिहमेत सहभागी झाले.’’
ओबेरॉयम े ठे व ात आले ा आमदारां चे मोबाईल फोन काढू न घे ात आले होते आिण ां ना छोटे
हॅ सेट दे ात आले होते. ां ना केवळ ां ा कुटुं बीयां शी संवाद साध ाची परवानगी दे ात आली
होती. ‘‘आम ाकडे ां ची छायािच े होती, ामुळे आ ी ां ना सहजपणे ओळखू शकत होतो. ाच
हॉटे ल ा पाच ा मज ावरील वेगवेग ा खो ां म े ां ना ठे व ात आले होते. ां ाशी संपक साधणे
फारच अवघड होते. हॉटे लम े असले ा भाजप ा कायक ानी आिण पोिलसां नी ां चे फोन काढू न
घेतले होते. फोन करायचा झा ास िकंवा आ ास, सव शंकां चे िनरसन झा ानंतर आमदारां ना
बोल ासाठी फोन िदला जात असे’’ असे सोिनया यां नी सां िगतले.
लॉ ीचे मुख असले ा ीला रा वादी कॉं ेस ा िव ाथ संघटने ा सद ाने एका आमदाराला
फोन कर ास सां िगतले. कपडे धु ासाठी आिण इ ीसाठी वेळ लागत अस ाचा बहाणा या लॉ ीवा ा
माणसाला करायला लावून ा िवषयी आमदारां ची परवानगी मािगतली गेली. या सवच आमदारां चे इं टरकॉम
फोन आधी भाजपचे कायकतच उचलत होते. मा लॉ ीवा ाचा फोन अस ाने तो संबंिधत आमदारां ना
िदला जात होता. याच तर् हे ने अंमळनेरचे नविनवािचत आमदार अिनल पाटील यां ाशी संपक साध ात
आला. लॉ ीवा ाला रा वादी कॉं ेस ा िव ाथ संघटने ा सद ाने िदले ा सूचनेनुसार,
‘कप ां ब ल’ सां िगत ानंतर, अिजत दादा आता भाजपबरोबर नसून ां नी काही लोकां ना या
आमदारां ा सोडवणुकीसाठी हॉटे लम े पाठिवले अस ाचे लॉ ीवा ाने पाटील यां ना सां िगतले. या चार
आमदारां नी सु वातीला दू हान यां ा गटा ा संवादाला ितसाद िदला न ता. ामुळे ां ाशी पु ा
एकदा संवाद साधणार् या दु सर् या गटाने ‘अिजत दादा’ हे नाव जाणूनबुजून घे ाचे ठरवले. लॉ ीचे मुख
असले ा ीने हा संवाद साधताना, अिनल पाटील यां ना योजना बदलली अस ाचे सां िगतले. तसेच ही
योजना हॉटे लमधील कोणालाही न सां ग ाची िवनंती केली. याचबरोबर ां ना बचाव कायासाठी स
राह ासदे खील सां ग ात आले. प रणामी, ‘अिजत दादा’ हे नाव ऐक ानंतर काहीतरी गंभीर घडले
अस ाची पाटील यां ची खा ी पटली. ते बाहे र ये ास तयार झाले व ां नी इतर तीन आमदारां नादे खील या
योजनेिवषयी मािहती िदली. ां ची सुर ा करणार् या ींना समजू नये णून ते इतर आमदारां शी मु ाम
मराठीत बोलत होते. तथािप, भाजपचे कायकत आिण सुर ा र क यां नी पाचवा मजला ापून गेलेला होता,
ही एक मोठी अडचण होती. ां ना टाळू न आमदारां ा खो ां म े वेश करणे, ही खूप अवघड बाब होती.
रोज रा ी नऊ वाजता भाजप ा कायक ाची तुकडी बदलली जात असे. िदवसभर तैनात तुकडीला
आराम दे ासाठी णून, चालू तुकडी बदलून नवी तुकडी तैनात केली जात असे. या वेळी न ा-जु ा
तुकडीतील काही लोक रा ीचे जेवण घे ासाठीदे खील जात असत. ही वेळ आमदारां ना िनसटू न
जा ासाठीची यो संधी होती. ामुळे सोिनया आिण ां ा गटाने या संधीचा फायदा घे ाचे िनश्िचत
केले.
लॉ ीवा ा माणसाने इं टरकॉम ारे चारही आमदारां ना ां ा खोलीत फोन केले आिण पुढील दोन
िमिनटां त जलतरण तलावा ा जवळ बोलव ात आले अस ाचे सां िगतले. अिनल भाईदास पाटील आिण
दौलत दरोडा यां नी भाजप ा लोकां ना काहीतरी कारण सां िगतले आिण ते धैयाने, पण घाईघाईत हॉटे ल ा
जलतरण तलावापाशी पोहोचले. हे अितशय संवेदनशील बचावकाय सोिनया यां ा दे खरे खीखाली सु
होते. ा लगेचच िल ारे जलतरण तलावापाशी पोहोच ा. ा िठकाणी एका कोपर् यात पाटील आिण
दरोडा ां ची घाबरले ा अव थेत वाट पाहत होते.
या दोघां ना सोिनया वैय क र ा ओळखत न ा, पण सोिनयां नी आप ा प ाचे नाव एखा ा
सां केितक श ा माणे उ ारले. ‘‘एनसीपी’’ असे ा णा ा आिण पाटील आिण दरोडा यां नी लगेचच,
‘‘हो, हो, एनसीपी’’ असा ितसाद िदला. ा वेळी हॉटे ल ा माग ा बाजूला असले ा, बाहे र जा ा ा
दरवाजापाशी धीरज शमा या आमदारां ना बरोबर घेऊन जा ासाठी गाडीसह थां बले होते.
सोिनया यां ना हॉटे ल सोड ापूव त:ची गाडीदे खील घेणे गरजेचे होते. रा वादी कॉं ेस ा आमदारां ची
खा ी पट ानंतर ा तातडीने त:ची गाडी घे ासाठी गे ा. ां नी ां ा गाडीची चावी हॉटे ल ा

ागत क ाकडे सोपवली आिण तेथील ीला त:ची गाडी रत बाहे र काढ ास सां िगतले. ‘‘ ा
वेळी मला भाजपचे गुडगावचे अ भूिपंदर चौहान ां ा काही लोकां बरोबर ितथे येत अस ाचे िदसले.
ामुळे मी पु ा िल जवळ जाऊन आडोसा घेतला. भाजपचे लोक मला ओळखत अस ामुळे मी ां ा
नजरे पासून दू र राहणे आव क होते. ासाठी िल हा एकमेव पयाय मा ाजवळ होता’’ असे सोिनया
यां नी सां िगतले.
दू हान भाजप ा अस ाची शंका या दोन आमदारां ा मनात काही िमिनटां साठी येऊन गेली, ते ा
दू हान यां नी या आमदारां ना शां त राह ास सां िगतले. ‘‘मी ां ना पु ा आश्व केले.
‘एनसीपी...एनसीपी...साहे ब’ असे जोरकसपणे सां िगतले’’ दू हान सां गतात. अखेर ते सुरि त हातां म े
अस ाची ां ची खा ी पटली. तोपयत या आमदारां वर दे खरे ख ठे वणारे भाजपचे कायकत पाच ा
मज ाव न खाली आले होते आिण ‘‘आमदार पळाले, आमदार पळाले’’ असे ओरडू लागले होते. धीरज
शमा यां ा गटातील लोकां ना पाच ा मज ावरील भाजप ा कायक ाशी झटापट करावी लागली. या
काळात दू हान पु ा जलतरण तलावाजवळ गे ा आिण तेथे असलेले पाटील आिण दरोडा यां ना णा ा,
‘‘पळा लवकर, लाल रं गाची गाडी बाहे र वाट पाहते आहे .’’ हॉटे लमधून बाहे र पड ा ा, िचतपणे
वापर ा जाणार् या दरवाजापाशी धीरज शमा आधीपासूनच वाट पाहत होते, तर टायडट हॉटे ल ा बाहे र
लाल रं गाची आणखी एक जीप या आमदारां ची वाट पाहत होती. ‘‘मी माझी गाडी घे ासाठी पु ा हॉटे ल ा
रां ापाशी आले’’ असे सोिनया यां नी सां िगतले. भाजपचे प ासपे ा जा कायकत रां ात गोळा
झाले होते आिण ओरडत होते, ‘‘गेले, गेले, आमदार गेले!’’, ‘‘घेऊन गेली, मुलगी घेऊन गेली, एक मुलगी
घेऊन गेली!’’, ‘‘ ां ची िव ाथ संघटनेची नेता घेऊन गेली!’’. चौहान ा लोकां वर ओरडून णाले, ‘‘मी
तु ाला सां गत होतो, ितला पकडा, पण तु ी ितला पकडू शकला नाहीत’’
भाजपचे कायकत रां ात गोंधळ घालत होते, ते ा सोिनया ां ची गाडी घे ासाठी आ ा. ा वेळी
आमदारां ना घेऊन जाणारी मिहला णजे ाच अस ाचा भाजप ा कायक ाना सुगावादे खील न ता.
ागत क ातील ीने ां ा गाडी ा चावीकडे पािहले आिण ां ची गाडी तळ मज ावर अस ाचे
सां िगतले. ‘‘मी त:शीच णाले, ‘मेले!’ ’’ दू हान सां गतात. भाजपचे सगळे कायकत तळ मज ावर दू हान
यां ना शोधत होते. ‘‘मला खूप ताण आला होता आिण मी गोंधळू न गेले.... पण मी खाली जा ाचा िनणय
घेतला....’’ असे सोिनया यां नी सां िगतले. ा िल मधे िशर ा, ते ा कोणीतरी ां ना ओळखले आिण
ओरडले, ‘‘अरे गेली, गेली, गेली! ती मुलगी तर इथेच आहे ! पकडा, पकडा, गुलाबी रं गाची कुत घातले ा
मुलीला पकडा!’’ सोिनया यां नी ां ा गाडीची चावी तळ मज ावरील ागत क ातील ीकडे िदली
आिण ां ची गाडी लगेचच पाठव ाची मागणी केली. गुलाबी कुता प रधान केलेली मिहला आमदारां ना
घेऊन गेली अस ाची मािहती हॉटे ल ा बाहे र उ ा असले ा चार पोलीस ॅ नना वायरलेस ारे दे ऊन
सतक कर ात आले. सोिनया ां ा गाडीने वेगात हॉटे ल ा बाहे र पड ा, तसे ां ना हे न पोिलसां नी
ां चा पाठलाग सु केला.
‘‘तुलनेने िद ी आम ासाठी सुरि त जागा होती; पण हॉटे लपासून दोन िकलोमीटरवर असलेली
िद ीची सीमा ा वेळी २० िकलोमीटर अंतरावर अस ासारखी भासत होती. आम ासाठी धोका खूप
मोठा होता. खूप काही पणाला लागले होते’’ असे सोिनया यां नी ुत लेखकाला सां िगतले. ‘‘आ ी
िद ी ा सीमेजवळ पोहोच ानंतर आमदारां ना दु सर् या गाडीत हलव ाची आमची योजना होती. मी
माझी एसयू ी चालवत होते. मी सव श ी एकवटली आिण श ितत ा वेगाने गाडी चालव ाचा िनणय
घेतला. कारण जर गुडगाव पोिलसां नी आ ाला गाठले असते, तर आम ा मोिहमेचे बारा वाजले असते,
याची मला पूण जाणीव होती.’’ असे ा णा ा.
रा ी, णजे सूया ानंतर कोणीच, णजे पोलीसदे खील एखा ा मिहलेची गाडी थां बवू शकत
नस ा ा िनयमाची सोिनया यां ना पूण क ना होती. या िनयमाचा फायदा घेत ां नी रा वादी कॉं ेस ा
आमदारां ना गुडगाव येथून िद ीला ने ाचे ठरवले. पोिलसां ा गाडीसारखी िदसणारी गाडी ां चा
पाठलाग करत होती. ‘‘हा चोर-पोिलसां चा खेळ वाटत होता. तो आ ी लहानपणी खूप वेळा खेळलो होतो,
पण मोठे पणी कधी असे ात करावे लागेल, याची ा वेळी पुसटशीदे खील क ना न ती. मा
आता ा खेळ ाची प त पूणपणे वेगळी होती. या खेळाने मा ा राजकीय कारिकद ला कलाटणी
िमळणार होती. अंतर कमी होते, मा धोका खूप जा होता. गुडगाव मा ा चां गलेच प रचयाचे होते.
ामुळे आमचा पाठलाग करणार् यां ना गोंधळात टाक ासाठी मी आतील र ां नी जा ाचा िनणय घेतला.

एखादी गाडी खिचतच जाऊ शकेल, अशा अ ं द ग ां ची मी िनवड केली. याच दर ान, पोिलसां ना
आणखी गोंधळात टाक ासाठी आ ी आम ा गा ादे खील बदल ा’’ दू हान सां गतात.
‘‘पण आमचा पाठलाग करणार् या पोिलसां ा गा ा आमचा िप ा सोडत न ा’’ ां नी पुढे
सां िगतले. ‘‘ ा सतत आम ा गाडी ा मागे हो ा. बरे चदा ां ा आिण आम ा गा ां मधील अंतर
फारच कमी होत होते. तथािप, आम ासाठी एक जमेची बाजू णजे, माझी गाडी ऑटोमॅिटक होती, तर
ां ची मॅ ुअल होती. ामुळे, या कारणाने का होईना आ ी ां ापासून सतत सुरि त अंतर राखून पुढे
सरकत होतो’’ दू हान अितशय धोकादायक वेगाने गाडी चालवत हो ा, हे ां नी मा केले ‘‘मा ा संपूण
आयु ात मी कधीच इत ा वेगाने गाडी चालवली न ती; पण गुडगावची सीमा ओलां डणे, एवढे च ा वेळी
आ ाला िदसत होते’’
दू हान यां नी सां िगतले की, आडवळणाचा माग घेत अखेर ां नी ह रयाणा-िद ीची सीमारे षा ओलां डली.
‘‘आमचा पाठलाग करणार् या गा ा ह रयाणा ा सीमेवर थां बले ा पा न आ ी िनश्िच झालो.
सुर े ा कारणा व िद ीतील िशवमूत प रसरात आ ी आमदारां ना मा ा गाडीत बसवले’’ असे दू हान
यां नी सां िगतले. तथािप ६, जनपथ या शरद पवार यां ा िनवास थानी जा ासाठीदे खील दू हान यां नी
िद ीतील आडमागाची िनवड केली.
हे सव थरारना चालू असतानाच सुटका कर ात आलेले रा वादी कॉं ेसचे आमदार घाब न गेले
होते. अप रिचत ग ीबोळां मधून ने ाने भेद न जाऊन, नेत असले ा िठकाणािवषयी जाणून घे ासाठी
ते गाडीम ेच आरडाओरडा क लागले होते; गाडी थां बव ास सां गू लागले होते आिण अिजत
दादां िवषयी िवचारणा क न, ां ाशी बोलयचे अस ाची जोरदार मागणी या आमदारां नी धीरज शमा
यां ाकडे सु केली होती.
धीरज शमा यां नी शां तपणे शरद पवार यां ना आप ा मोबाईलव न फोन लावला आिण अिनल भाईदास
पाटील आिण दरोडा यां ाकडे फोन िदला. फोनवर शरद पवार यां चा आवाज ऐकून ा दोघां ना ध ा
बसला. ां नी लगेचच त: ा बोल ाचा सूर एकदम बदलला आिण आजवी रात ते णाले, ‘‘साहे ब,
आ ी तुम ाबरोबरच आहोत. आ ाला फसवले; चूक झाली, माफ करा, चूक पदरात ा!’’ पवार
णाले, ‘‘तु ी मला का फसवले? तु ी मा ामुळे आिण मा ा प ामुळे िनवडून आला आहात. असे
क न तु ाला काय िमळाले?’’ पवार िचडले अस ाचे िदसून आले. पाटील आिण दरोडा ां ा साहे बां ना
सात ाने िवनवणी करत होते, ‘‘भाजपबरोबर ा या खेळात तुमचादे खील सहभाग अस ाचे आ ाला
अिजत दादां नी सां िगतले होते. आ ाला खरी मािहती िमळाली नाही. टी ीवर बात ा पािह ानंतर
आ ाला आमची चूक ल ात आली. आ ी अिजत दादां चे णणे ऐकायला नको होते. ां नी आमची
िदशाभूल केली.’’ सुि या सुळेदे खील रा वादी कॉं ेस ा या आमदारां शी बोल ा. दर ान, ते ६ जनपथ
येथे सुरि तपणे पोहोचले.
रा ी ९ वाजता गुडगाव येथे सु झालेली ही बचाव मोहीम तीन तासानंतर रा ी १२ वाजता, हे नेते शरद
पवार यां ा बंग ावर पोहोच ावर संपली. तेथे रा वादीचे काही े नेते या आमदारां ची वाट पाहत
होते. िद ी ते मुंबई िवमानाची ितिकटे आधीच काढू न ठे व ात आली होती. रा ी २.१७ वाजता िद ीतून हे
िवमान सुटणार होते आिण पहाटे ४.४० िमिनटां नी मुंबईत पोहोचणार होते. शरद पवार सात ाने या युवा
ौजे ा संपकात रा न िमनटािमिनटाचे अपडे ट घेत होते.
सोिनया दू हान आिण धीरज शमा यां नी आप ा गटाबरोबर रा ी उिशरा चहा आिण कॉफी घेतली. ते थोडे
िनवां त होतात-न होतात तोच कोणीतरी ां ाकडे इतर दोन आमदारां ब ल िवचारणा केली. ‘‘आ ाला
ध ाच बसला. आम ाकडून हे काय झाले होते?’’ दू हान णा ा. ा संपूण बचाव कायात
ां ाबरोबर ा आमदारां ा सं ेचा ां ना जणू िवसरच पडला होता. याचा ां ना खूप ताण आला.
चारपैकी दोनच आमदारां ची सुटका झाली अस ामुळे रािहले ा दोन आमदारां ची सुटका कर ािवषयी
ां ना िचंता वाटू लागली.
बचाव मोिहमेसाठी ा हॉटे लम े घेतले ा खो ां म े राहत असले ा रा वादी कॉं ेस ा िव ाथ
संघटने ा आिण युवा संघटने ा सद ां ना ां नी पु ा एकदा फोन केला. ा वेळी ते या बचाव मोिहमे ा
यशाचा आनंद मनपसंत मेजवानीवर ताव मा न साजरा करत होते. या गटाचे शंभरपे ा जा सद
हॉटे लम े आिण हॉटे ल ा प रसरात िवखुरलेले होते. दू हान यां नी या सद ां ना फोन क न बचाव मोहीम
अ ाप संपलेली नस ाचे सूतोवाच केले.

‘‘रा वादी कॉं ेसचे आणखी दोन आमदार अजूनही हॉटे लम ेच आहे त’’ असे िचंता झाले ा दू हान
यां नी ां ा गटातील सद ां ना सां िगतले. हॉटे लम े असले ा िझरवल नरहरी सीताराम आिण िनतीन
पवार या दोन आमदारां ची सुटका करणे बाकी अस ाने, दु सर् या बचाव मोिहमेसाठी स राह ािवषयी
दू हान यां नी आप ा गटातील सद ां ना सां िगतले. मा ा प र थतीत सगळे च अित द झाले होते. पु ा
ाच कारची मोहीम राबवणे हे सोिनया दू हान आिण धीरज शमा यां ासाठी डोंगर पार कर ासारखे
होते. पोलीस िवभागातील ेकालाच आता ां ची नावे मािहती झाली होती. तथािप ां ना हार मानायची
न ती. ां नी दु सरी योजना तयार कर ास सु वात केली. मा ासाठी ते वेगळी ूहरचना वापरणार
होते.
थम, हॉटे लमधील प र थती जाणून घे ासाठी आिण ानुसार योजना आख ासाठी धीरज शमा
यां ा िव ासातील एका ीला हॉटे लम े पाठव ात आले. ‘‘या वेळची बचाव मोहीम शां ततेत पार
पडणार न ती, हे अगदी होते. आ ी हॉटे लमधील कायक ाना ‘मारा आिण पळा’ अथात ‘िहट अँड
रन’ प तीची योजना आख ास सां िगतले. म रा ी २.३० वाज ा ा सुमारास रा वादी कॉं ेस ा
िव ाथ संघटनेचे शंभर त ण रा वादी कॉं ेसचे दोन आमदार असले ा पाच ा मज ावरील खोलीचे
दार वाजवू लागले. मा ा खोलीम े कोणीही न ते. ां ना ध ा बसला आिण भाजपने या दोन
आमदारां ना दु सर् या जागी हलव ाची ां ना शंका आली’’ असे सोिनया यां नी सां िगतले. सोिनया यां नी धीरज
शमा यां ना फोन केला, ा वेळी सकारा क प रणाम साधेपयत ही मोहीम राबवायची अस ाचे शमा यां नी
सोिनयां ना ठामपणे सां िगतले. मग रा वादी कॉं ेस ा त णां नी पाच ा मज ावरील ेक खोलीचे दार
वाजवले. ां पैकी काही खो ां ना कुलूप होते. हॉटे ल ा व थापकाने खो ां ची दारे उघडून दे ास मदत
केली. एक-एक क न पाच ा मज ावरील ेक खोली तपासली जात होती. िज ाजवळ असलेली
कोपर् यातील एक खोली तपासणे बाकी होते. त णां नी ा खोलीची तपासणी कर ाचे ठरवले. ां नी दार
वाजवले, मा आतून काहीच ितसाद िमळाला नाही. ां नी बराच वेळ दार वाजव ानंतर दार उघडले
गेले, ते ा आतम े रा वादी कॉं ेसचे दोन आमदार आराम करत अस ाचे या कायक ाना िदसले.
दू हान यां नी सां िगतले, ‘‘रा वादी कॉं ेस ा आमदारां ना घेऊन जाता येऊ नये णून भाजपचे कायकत
ितथे वेगात पोहोचले; मारामारी सु झाली. रा वादी कॉं ेसचे त ण मो ा सं ेने उप थत होते. भाजपचे
सुमारे प ास कायकत होते, तर रा वादीचे सुमारे शंभर कायकत होते आिण तेही चां गले ह े क े , ह रयाणी
पैलवानां सारखे होते. रा वादी कॉं ेस ा युवकां ा एका गटाने ा दोन आमदारां ना पकडून तळ
मज ावर आणले, तर दु सरा गट पाच ा मज ावरच भाजप ा कायक ाशी दोन हात करत होता’’
दू हान यां नी नमूद केले की, तळ मज ावर भाजपचे कायकत मो ा सं ेने उप थत होते आिण ां ना
पोलीस मदत करत होते. रा वादी कॉं ेस ा युवक आिण िव ाथ संघटनां ा कायक ा ा तावडीतून
आमदारां ना सोडवून घे ासाठी भाजप कायकत आिण पोलीस सरसावले. आप ाला कोणीच स ी केली
नस ाचे आिण आपण े े ने रा वादी ा गटाबरोबर जात अस ाचे सां गून रा वादी कॉं ेसचे आमदार
िझरवल यां नी दो ी गटां ना शां त कर ाचा य केला. ानंतर िचडले ा भाजप ा दोन कायक ानी
िझरवल यां ावर जोरदार ह ा केला. िझरवल गंभीर जखमी झाले. रा वादी कॉं ेस ा सद ां नी िनतीन
पवार यां ना हॉटे ल रत सोडून ६, जनपथ हे शरद पवारां चे िनवास थान गाठ ास सां िगतले. िनतीन पवार
यां नी सूचनेनुसार हॉटे ल सोडले. ां ना कारऐवजी ऑटो र ाने जा ाचीदे खील सूचना कर ात आली
होती. ा माणे ते बाहे र पडले आिण हॉटे ल ा उज ा बाजूलाच ां ना र ा िमळाली.
ा वेळी िझरवल यां ना र ाव आिण वेदना होत हो ा. भाजपने िझरवल यां ना मारहाण केली
अस ाचे फेसबुक लाइ क न जगाला दाखव ाची धमकी रा वादी कॉं ेस ा एका िव ाथ ने ाने
िदली. ानंतर ाने खरोखरच लाइ सु केले. तरीही, रा वादी कॉं ेसने काहीही केले असते, तरी
िझरवल यां ना सोडणार नस ाचे भाजपचे कायकत उ ारवाने सां गत होते. बाहे र वाट पाहत थां बले ा
रा वादी कॉं ेस ा कायक ा ा एक गटाने आतील भां डणां चा आवाज ऐकताच ां नी लगेचच आतम े
धाव घेतली. ा वेळी रा वादी कॉं ेसकडे जा ताकद अस ाची जाणीव भाजप ा कायक ाना झाली.
िशवाय फेसबुक लाइ मुळेही ां ना नमते ावे लागले. अखेर ां नी पराभव ीकारला. िझरवल यां ना
एका वाहनाने तातडीने ६, जनपथला ने ात आले. िनतीन पवार वास करत असलेली र ादे खील िझरवल
यां ा वाहनाला वाटे त िमळाली. ‘एचआर’ नंबर ा पाटीव न ती ऑटो र ा लगेच ओळखू आली. तसेच
ह रयाणातून िद ीला जाणारी र ा िचतच पाहायला िमळते. शरद पवार यां ा िनवासा थानी

जा ासाठी पवार यां नादे खील गाडीम े घे ात आले. पहाटे साडे चार वाजता अखेर या जोखीमयु
अिभयानाची सां गता झाली.
६, जनपथ येथे पोहोच ानंतर ा आमदारां ा ल ात आले की, ां चे आमदारकीचे माणप
हॉटे लम े असले ा ां ा बॅगम ेच रािहले होते. ते प अितशय मह ाचे होते आिण कदािचत नंतर
ाची गरज भासली असती. एका गटाला या िवषयी सतक क न पु ा हॉटे लम े पाठव ात आले. ही
मािहती हॉटे ल मॅनेजरला दे ात आली आिण पु ा एकदा ाची मदत घे ात आली. हा गट हॉटे लम े
पोहोचला, ा वेळी भाजपचे कोणीही ितथे उप थत न ते. भाजप ा कायक ामधील बरे च जण िनघून
गेले होते. ामुळे रा वादी कॉं ेस ा गटाने या आमदारां ा बॅ ता ात घेत ा आिण ा ६, जनपथ येथे
पोहोचव ाची व था केली. अशा रतीने आद ा िदवशी सु झालेली बचाव मोहीम दु सर् या िदवशी,
णजे २५ नो बर रोजी सकाळी ८ वाजता पूण झाली.
सुटका झालेले चार आमदार मुंबईत उतरले आिण शरद पवार वाट पाहत असले ा ॅ हयातम े
पोहोचले. अिजत पवार यां नी या आमदारां ची िदशाभूल क न ां ना जबरद ीने ह रयाणा येथे नेले
अस ाचे शमा आिण दू हान यां नी शरद पवार यां ना सां गावे, यासाठी हे आमदार िद ी ते मुंबई-दर ान ा
वासात शमा आिण दू हान यां ची िवनवणी करत होते. ‘‘काळजी क नका, आता तु ी आम ाबरोबर
आहात. सुबह का भूला शामको घर लौटे , तो उसे भूला नहीं कहते’’ असे सां गत रा वादी कॉं ेसचे युवा नेते
ां ना आ करत होते. मुंबईत उतर ानंतर पवारां नी सोिनया दू हान, धीरज शमा आिण ां ा गटाचे
मनापासून ागत केले. तसेच िनणायक वेळी ां नी केले ा उ म कामिगरीचे भरभ न कौतुकही केले.
दू हान णा ा, ‘‘प ाचे सद आनंदात िदसत होते. हा इतका अिव रणीय ण होता की, मी ाचे
श ां त वणन क शकत नाही. भाजपचे सरकार असले ा रा ातून आमदारां ना सोडवून आणणे, ही
अितशय कठीण आिण जोखमीची कामिगरी होती.’’ ानंतर, या आमदारां ा ा र् या घेऊन, रा वादी
कॉं ेसला ५३ आमदारां चा पािठं बा अस ाचे िनवेदन सव ायालयाला ताबडतोब पाठव ात आले.
दू हान यां नी सां िगतले की, शरद पवारां ा चेहर् यावर उमटलेले हा णजे दोन िदवस केले ा
आम ा प र माचे, क ाचे ब ीसच होते. ानंतर, मा मां नी मो ा माणात दू हान यां ा मुलाखती
घेत ा आिण ा अनेक टी ी वािह ां वर झळक ा. दू हान यां नीच मा मां ना हाताळावे, अशी धीरज
शमा यां ची इ ा होती. ाच िदवशी सं ाकाळी ‘आ ी १६२’ या काय मात शरद पवार यां नी उ व
ठाकरे , संजय राऊत आिण इतर मह ा ा ने ां समोर दू हान यां ना बोलवले आिण या ने ां ना िवचारले,
‘‘तु ाला मािहती आहे का, या कोण आहे त?’’ या ने ां ना उ ुकता वाटू लागली. ते ा पवार यां नी सां िगतले,
‘‘या सग ा राजकीय ना ा ा ‘सोिनया’ नाियका आहे त. यां नी अितशय मह ाची कामिगरी पार पाडली
आहे . सोिनया यां नी हे सरकार घडवून आणले आहे .’’ याचबरोबर ‘‘वाघा ा तोंडात हात घालून सावज
सोडवून आणणारी आमची वाघीण’’ अशा श ां त सुि या सुळे यां नीही सवासमोर दू हान यां चे भरभ न
कौतुक केले. काय माला उप थत सव लोक दू हान यां चे अिभनंदन करत होते.

१६
अिजत पवार : घरवापसी
राजभवन येथील शपथिवधी सोह ानंतर, त:कडे ब मत अस ाचे िस कर ासाठी अिजत पवार
यां नी रा वादी कॉं ेस ा आमदारां ना जमव ाचा य केला होता, मा ती सं ा णा णाला घसरतच
होती. आधी उ ेख के ा माणे, शरद पवार यां ा िवषयी असलेली िन ा कर ासाठी रा वादी
कॉ ेसचे अनेक आमदार राजभवन येथून थेट िस र ओक येथे गेले होते. रा वादी कॉं ेसचे आमदार शरद
ं
बनसोड सोहळा झा ावर िवमानतळाकडे गेले. ह रयाणा येथे घेऊन जाणार् या खासगी िवमानात बनसोड
चढत असतानाच, िवमानतळावर असले ा िशवसेने ा कामगार संघटने ा सद ां ना ते िदसले आिण
ां नी बनसोडना िवमानात जा ास म ाव केला. राजभवन येथे उप थत असले ा बनसोड यां चा चेहरा
वािह ां नी आधीच कॅमेर्यात कैद केला होता आिण ां चे छायािच समाज मा मां वर िफरत होते. सेने ा
कामगार संघटने ा या सद ां नी एकनाथ िशंदे आिण िमिलंद नावकर यां ना फोन क न, शरद बनसोड
संघटने ा सद ां ा ता ात अस ाचे कळवले. िशंदे आप ा सहकार् यां सह त ाळ िवमानतळावर
पोहोचले. ानंतर बनसोड यां ना परत आणून ां ना रा वादी ा इतर आमदारां बरोबर मुंबई उपनगरातील
सोफीटे ल हॉटे लम े ठे व ात आले. बंडखोरी करणार् या आमदारां ना रोख ासाठी सवतोपरी य केले
जात होते आिण ाच वेळी अिजत पवार यां ना परत आण ासाठीदे खील शथ चे य कर ात येत होते.
२५ नो बर २०१९ रोजी, रप क टी ीतफ प कार आिण िनवेदक अणब गो ामी यां ा काय मात
८० तासां चे सरकार िटकू शकेल की नाही, या संदभात चचा कर ासाठी मला िनमंि त कर ात आले होते.
१
अिजत पवार भाविनक ा असुरि त ी असून ाचा भाजपने फायदा घेतला अस ाचे मत मी या
काय मात केले व अिजत पवार यां चे काका शरद पवार यां नादे खील असे करणे श अस ाचे
नमूद केले. र ाची नाती कायमच अिधक घ अस ाचे मी या काय मात सां िगतले. तसेच त: ा
पुत ाला कसे हाताळावे, हे शरद पवार यां ना चां गलेच ठाऊक अस ाचेही नमूद केले. अिजत पवार यां ना
शरद पवार बालपणापासून नुसते ओळखतच न ते, तर ां चा सां भाळ व राजकीय िवकासदे खील शरद
पवार यां नी प तशीरपणे केला अस ाचे मी सां िगतले. तसेच हे काही अिजत पवार यां चे पिहलेच बंड
न ते. याआधीदे खील अिजत पवार यां नी बंड केले होते, मा ते प ापुरतेच मयािदत रािहले होते. या
िनिम ाने भाजपबरोबर हातिमळवणीक न सरकार थाप ाचे ां चे बंड फ सग ां समोर आले होते
आिण प ात फूट पडत होती. मोठे पवार धाक ा पवारां ना सां भाळू न घेणार अस ाब ल मला िव ास
वाटत होता. मी या अथाचे बोलत असताना, आता अिजत पवार सामा ी नस ाचे आिण
महारा ातील भाजप ा सरकारम े ते उपमु मं ी अस ाचे सां गत भाजपचे व े मा ाशी यु वाद
करत होते.
ॅ हयातम े ‘आ ी १६२’ हा काय म झा ानंतर फु पटे ल यां नी २५ नो बर २०१९ रोजी
२
अिजत पवार यां ना फोन केला. अिजत पवार ां ची भेट घे ास तयार झाले. न रमन पॉईंट येथील टायडं ट
हॉटे लम े ां ची भेट होणार होती. फु पटे ल अिजत पवारां ा सतत संपकात होते. भाजपबरोबर
हातिमळवणी कर ापूव अिजत पवार यां नी या आघाडी-संदभात फु पटे ल, सुनील तटकरे , धनंजय
मुंडे आिण छगन भुजबळ यां ाशी चचा केली होती. ही क ना ठीक अस ाचे या सग ां नी अिजत पवार
यां ना खासगीत सां िगतले असले, तरी ासाठी चालू प र थती अनुकूल नस ाचेही ते णाले होते. एकूण
वातावरण पाहता, जनतेचा कौल भाजप ा िवरोधात होता. ामुळे थोडे थां बून कॉं ेस आिण िशवसेना
यां ाबरोबर कशा कारे जुळत होते, हे या ने ां ना पाहायचे होते आिण नंतर िनणय ायचा होता. णून
ां नी अिजत पवारां ना भाजपबरोबर फ वाटाघाटी करत राह ाचा स ा िदला होता. मा अिजत
पवारां ना घाई झाली होती. तीन प ां चे सरकार स ेत आले असते, तर अशा सरकारला तग धरणे कठीण
झाले असते, असे ां ना वाटत होते. अशा अनेक कारणां मुळे भाजपबरोबर आघाडी करणे, हा पयाय अिजत
पवार यां ना यो वाटत होता. भाजपबरोबर आघाडी न के ास पि म बंगाल माणे क आिण रा ात
संघष िनमाण झाला असता, तर उलट आघाडी केली असती, तर दु ाळ, अवकाळी पाऊस यां सार ा
संकटां म े क ाने वेळोवेळी मदत केली असती, अशी अिजत पवारां ची भावना होती.
क ाम े भाजप स ेत होता आिण महारा ातील अनेक नेते आधीच आिथक आिण इतर गु े शाखे ा
तपास यं णां ा रडारवर होते. ामुळे एकदा भाजपबरोबर सरकार थापन झा ानंतर हे नेते मु पणे
काम क शकले असते, असे अिजत पवार यां चे णणे होते. ां चा तक व र सहकार् यां ना पटला असला,
तरी सहकार् यां ा मते, ासाठी बंडाचे पाऊल उचल ाची ती यो वेळ न ती.३
ठर ा माणे अिजत पवार यां नी फु पटे ल यां ची टायडं ट हॉटे लम े भेट घेतली. २५ नो बर २०१९
रोजी रा ी उिशरा, हॉटे ल टायडं ट येथे सदानंद सुळे आिण अिजत पवार यां ात बैठक झा ाचे चुकीचे वृ
काही सार मा मां नी िदले.४ अिजत पवार यां चे काका ां ना स ानाने परत आणून ां चे ागत कर ास
व ां चे व ां ा सहकार् यां चे राजकीय पुनवसन कर ास तयार अस ाचा िनरोप फु पटे लां नी
अिजत पवारां ना िदला. नवीन सरकारम ेदेखील अिजत पवार यां ना उपमु मं ी पद िदले जाणार
अस ाचे, तसेच मह ा ा इतर खा ां मधील ां ना हवे असलेले खातेदेखील िदले जाणार अस ाचे पटे ल
यां नी अिजत पवार यां ना सां िगतले. बैठक फलदायी ठरली. शरद पवार यां ना लगेचच फोन कर ात येऊन
अिजत पवार यां ा घरवापसी-संदभातील गती शरद पवारां ना कळिव ात आली. सव ायालयाचा
िनकाल काहाही आला असता, (जो ा वेळेपयत आलेला न ता) तरीही अिजत पवार परत येणारच
अस ाचे या बैठकीत िनश्िचत कर ात आले. २५ नो बर रोजीच या करारावर िश ामोतब झाले.
छगन भुजबळ, जयंत पाटील, सुनील तटकरे आिण िदलीप वळसे पाटील यां सार ा ने ां नी अिजत
पवार यां ा घरवापसीसाठी आधीच मशागत क न ठे वली होती. हे सगळे मं ी अिजत पवारां ना भेटले
आिण ां ा सात ाने संपकात रािहले. या मं ां नी अिजत पवार यां चे प ातील मह ही मा केले. अिजत
पवार यां नी दे व फडणवीस यां ा सरकारमधील उपमु मं ी पदाचा राजीनामा दे ािवषयीचा मह पूण
िनणय या बैठकीत घे ात आला. तसेच अिजत पवारां बरोबर बंड केले ा आमदारां वरदे खील प ाम े
अ ाय होणार नस ाचे व ां ना कॅिबनेटम े जागादे खील िमळणार अस ाचे खा ीपूवक आश्वासन
पटे ल यां नी अिजत पवारां सोबत झाले ा बैठकीत िदले.
टायडं टम े झाले ा बैठकीनुसार, दु सर् या िदवशी, २६ नो बर २०१९ रोजी अिजत पवार यां नी
मु मं ी दे व फडणवीस यां ाकडे आप ा उपमु मं ी पदाचा राजीनामा सुपुद केला. फडणवीस
यां नी ४८ तासां ा सरकारची सू े नुकतीच हातात घेतली होती, तर अिजत पवार मा कामा ा पिह ाच
िदवशी गैरहजर होते. अिजत पवार यां नी भाजपबरोबर हातिमळवणी क न ४८ तास होत नाहीत, तोच
अिजत पवार यां ा िवरोधातील िसंचन घोटा ासंदभातील नऊ खट ां ची चौकशी बंद कर ाचे आदे श
लाचलुचपत ितबंधक िवभागाने त ाळ काढले.५
ाच िदवशी, णजे २६ नो बर रोजी फडणवीस यां नी प कार प रषदे ला संबोिधत करताना, ते सरकार
थापन करणार नस ाचे जाहीर केले. अिजत पवार यां नी वैय क कारणा व राजीनामा िद ाचे ां नी
या प रषदे त सां िगतले. सरकार थापन कर ासाठी ां नी खूप य केले होते. मा ाम े ते अपयशी
ठर ाचेही ां नी या वेळी नमूद केले. महारा ा ा मु मं ी पदाचा दे व फडणवीस यां चा दु सरा
कायकाळ हा रा ा ा इितहासातील सग ात कमी कालावधीचा कायकाळ ठरला. १९६३म े माजी
मु मं ी मारोतराव क मवार यां ा िनधनानंतर पी. के. सावंत यां नी मु मं ी णून नऊ िदवस काम
पािहले होते. फडणवीस यां चा कालावधी या नही कमी, णजे फ ८० तासां चा होता. ब मत
चाचणीपूव च पराभव ीका न िवरोधी बाकां वर बसणार अस ाचे फडणवीस यां नी जाहीर केले. ानंतर
अिजत पवार काका शरद पवार यां ना भेट ासाठी िस र ओक येथे गेले. एकमेकां शी घ बां धले ा
आप ा कुटुं बाचे े पवार यां नी केवळ संर णच केले होते असे नाही, तर त: ा २८ वष य प ातील
फूटदे खील टाळली होती.

१७
‘‘बाबा, तु ाला आ ान ीकारावे लागेल’’
दादर ा िशवाजी पाक येथे िशवसेनेचे मनोहर जोशी यां नी १४ माच १९९५ रोजी महारा ाचे मु मं ी
णून शपथ घेतली, ा वेळी बोलताना बाळ ठाकरे णाले होते, ‘‘आज आपण स ेत आहोत, यावर माझा
िव ास बसत नाही.’’ महारा ाची मु मं ी होणारी ठाकरे कुटुं बातील पिहली ी असले ा उ व
ठाकरे यां नीदे खील दोन दशकां नंतर हे च श उ ारले असतील.
११ नो बर २०१९ रोजी शरद पवार यां ची िशवसेना मुख उ व ठाकरे यां ाबरोबर बां ा येथील ताज
लँड्स ए हॉटे लम े बैठक झाली. या बैठकीला रा वादीतफ अिजत पवार, सुनील तटकरे आिण िदलीप
वळसे-पाटील उप थत होते, तर िशवसेनेतफ सेना मुख उ व ठाकरे , आिद ठाकरे आिण संजय राऊत
उप थत होते. याच बैठकीत कॉं ेस, िशवसेना आिण रा वादी कॉं ेस आघाडी करणार अस ाचे
औपचा रकपणे िनि त कर ात आले. तथािप, सरकार थापन कर ासंदभात शरद पवार यां ना िव ास
वाटत असला, तरीही ां ना मु मं ी पदाबाबत िचंता वाटत होती. ताजमधील या बैठकीनंतर शरद पवार
यां नी िल मधून खाली जाताना संजय राऊत यां ना िवचारले, ‘‘आपण एक येत आहोत आिण सरकार
थापन करत आहोत, ही चां गली गो आहे . मा या सवाचा िवधीमंडळ नेता कोण असेल? मु मं ी कोण
होणार?’’ पवार पुढे असेही णाले, ‘‘काही नावे मा ा कानावर आली आहे त, पण ती नावे ीकाराह
वाटत नाहीत. नेतृ कर ा ा ीने आिद ठाकरे फारच लहान आहे त; अिजत पवार आिण अ नेते
ां ा नेतृ ाखाली काम करणार नाहीत. एकनाथ िशंदे आिण सुभाष दे साई ही नावे आ ाला मा नाहीत.
दे साई कॅिबनेटम े झोपतात.’’१ पवार यां ा मनात एक नाव होते आिण उ व ठाकरे यां नी नेतृ करावे,
असे ां नी सुचवले.
उ व ठाकरे आिण आिद ठाकरे ा खोलीत बसले होते, ितकडे राऊत लगेचच परत गेले. पवार
आघाडी कर ास तयार अस ाचे सां गून मु मं ी पदा ा उमेदवाराब ल ां ना िचंता वाटत अस ाचे
राऊतां नी ा दोघां ना सां िगतले. राऊत पुढे णाले, ‘‘मु मं ी पदासाठी पुढे येत असलेली नावे ां ना
मा नाहीत. ां ना महारा ाचे मु मं ी णून तु ी हवे आहात.’’ उ व ठाकरे काही वेळ िवचारम
झाले. त: मु मं ी हो ा ा िवचाराने खूप अ थ झाले. ‘‘मी कधीच सरकारम े न तो िकंवा मला
सरकारी कामां चा अनुभवसु ा नाही’’ उ व ठाकरे णाले. राऊत ां ना णाले, ‘‘मु मं ी िशवसेनेचा
ावा, अशी तुमची इ ा असेल, तर ासाठी तु ी तःला मानिसक ा तयार केले पािहजे आिण
महारा ाचे मु मं ी हो ासाठी स झाले पािहजे. अ था रा वादी कॉं ेस आिण कॉं ेस पािठं बा दे ास
उ ुक नाहीत’’.२
हा संवाद शां तपणे आिण गंभीरपणे ऐकत असलेले आिद ठाकरे यां नी लगेच चचत भाग घेत वडलां ना
सां िगतले, ‘‘बाबा, तु ाला हे आ ान ीकारावे लागेल. तु ाला महारा ाचे नेतृ करावे लागेल.... प ा ा
आिण रा ा ा भिवत ासाठी तु ाला हा मह पूण िनणय ावा लागेल.’’३
बाळ ठाकरे आिण शरद पवार हे राजकीय ित ध होते; तरीही ते चां गले िम दे खील होते. ही
राजकारणापलीकडची मै ी दोघां नी जपली. पवार यां ा क ा सुि या सुळे यां नी रा सभे ा
िनवडणुकीसाठी अज दाखल केला, ा वेळी िवरोधी प असतानादे खील सुळना िशवसेनेने पािठं बा
दशवला होता. सुि या सुळे यां चे २००६म े नाव ऐकताच ठाकरे यां नी तः पवार यां ना फोन क न,
सुि या त: ा मुलीसार ा अस ाचे सां गत, िशवसेना सुळिवरोधात कोणताच उमेदवार उभा करणार
नस ाचे सां िगतले होते. ा िबनिवरोध िनवडून येणार अस ाचे ा वेळी ठाकरनी पवारां ना आश्वासन
िदले होते. असे िनणय केवळ ठाकरे च घेऊ शकत अस ाचे पवार नंतर बोलताना णाले होते.
उ व ठाकरे यां नी मु मं ी पद ीकार ाचा िनणय घेणे ही जशी ा णाची गरज होती, तसेच
ामागे इतर काही कारणेदेखील होती. छायािच कार णून ां नी ां चे िदवंगत वडील बाळ ठाकरे यां चे,
तसेच ां ा राजकीय कायशैलीचे आिण साधकबाधक गुणवैिश ां चे जवळू न िनरी ण केले होते.
सेनेतील सू ां नी सां िगत ानुसार, दोन स ा क े अस ामुळे मु मं ी आिण मातो ी यां ात युती
सरकार ा काळात, णजे मनोहर जोशी मु मं ी असताना कायमच चकमकी होत असत. याच
संघषामुळे, एकदा १९९५म े स ेत येऊन नंतर िशवसेना भाजपसह सलग पंधरा वष स ेपासून दू र रािहली
होती. अशा रतीने, पु ा ाच जा ात अडक ाऐवजी आिण प ातील अ कोणाला मु मं ी
कर ाऐवजी, िशवसेना मुखां नी कुटुं बा ा आिण प ा ा भिवत ाचे र ण कर ासाठी तःच ही
भूिमका ीकार ाचा िनणय घेतला.४
१९९५म े पिहले िबगर कॉं ेसी िवचारां चे मु मं ी णून मनोहर जोशी यां ची, तर उपमु मं ी णून
भाजप नेते गोपीनाथ मुंडे यां ची िनवड कर ात आली होती. ा वष िशवसेनेचे अनेक कायकत बाळ
ठाकरे यां ना आवाहन क न महारा ा ा मु मं ी पदाचा ीकार कर ाची िवनंती करत होते. तथािप,
ठाकरे यां नी स ेतून बाहे र राह ास, पण स ेचे िनयं ण त: ा हातात ठे व ास ाधा िदले. ामुळेच
ां ना ‘सरकारचा रमोट कंटोल’ असे संबोधले गेले.५
महारा ा ा मु मं ी पदाला ‘नकार’ दे णे, हा एक ठाकरे यां ासाठी िनश्िचतच एक कठीण िनणय
ठरला असेल. ठाकरे यां ा प ाने महानगर पािलका आिण अ अनेक िनवडणुका िजंक ा अस ा,
तरीही तेथील थािनक सं थां पासून रा ातील स ेपयत सव काही रमोट कंटोल ारे मातो ीव नच
चालवणे ां नी पसंत केले होते.
त ालीन मु मं ी शरद पवार यां नी दाभोळ येथील ए ॉन वीज क ाला िदले ा मा तेला िवरोध
करत १९९५म े िशवसेना आिण भाजप यां नी सरकार थापन केले होते. अमे रकेतील ए ॉनचा २.८ अ
(िबिलयन) डॉलरचा क ाचारा ा आरोपां मुळे रखडला होता. हा क वाचव ासाठी ए ॉन ा
रबेका माक६ अमे रके न त रतेने भारतात आ ा हो ा. १ नो बर १९९५७ रोजी ां ची मु मं ी
मनोहर जोशी यां ाबरोबर सिचवालयात अिधकृत बैठक ठरली होती. िवशेष णजे, जोशी यां ची भेट
घे ापूव माक यां ना िशवसेना मुख बाळ ठाकरे यां ची भेट घे ासाठी मातो ीवर बोलव ात आले. ठाकरे
यां नी केवळ या क ाम ेच ह ेप केला न ता, तर व र अिधकार् यां ा नेमणुकां म ेदेखील
वेळोवेळी ह ेप केला होता.
मनोहर जोशी आिण गोपीनाथ मुंडे स ेत होते, पण स ेचे खरे क बाळ ठाकरे यां चे िनवास थान
मातो ी हे होते. ठाकरे कुटुं ब आिण सरकार यां ात मतभेद झा ाचे आणखीही अनेक संग सां गता
येतील.८
सरकार आिण मातो ी यां ातील संघषाचा वारसा ल ात घेता, उ व ठाकरे यां नी अखेर सव सू े
त: ा हातात घेऊन मातो ी आिण मु मं ी कायालय या दोन स ाक ां मधील संघष टाळला.
या िनणयामागे अनेक कारणे असली, तरीही वा व हे च होते की, २८ नो बर २०१९ रोजी उ व ठाकरे
यां नी महारा ाचे मु मं ी णून दादरमधील िशवाजी पाक येथे शपथ घेतली. ां ना कॉं ेस, िशवसेना
आिण रा वादी कॉं ेस यां ाबरोबर स रं गी आघाडी ा सरकारचे नेतृ करायचे होते. २८८ सद ां ा
महारा िवधानसभे ा सभागृहात ठाकरे यां नी १६९ मते िमळवून त:चे ब मत सव ायालया ा
आदे शानुसार आवाजी मतदानाने िस केले.
काश अकोलकर यां नी आप ा ‘जय महारा ’ या पु का ा ‘स ा हणानंतर संघष’ या करणात
अगदी नेमकेपणाने िलिहले आहे की, ‘िशवसेना जर दु सर् यां दा स ेत आली, तर हा स ासंघष चालूच
राहील; फ फरक असा असेल की, हा स ासंघष मु मं ी आिण उ व ठाकरे यां ातला असेल. उ व
ठाकरे यां ना हा स ासंघष टाळायचा असेल, तर ां नी महारा ाचे मु मं ी होणे गरजेचे आहे ’ १९९८म े
कािशत झाले ा पु कातील हे िवधान उ व ठाकरे यां नी त: मु मं ी पदाची शपथ घेत ानंतर
आज एखा ा भािकतासारखे भासत आहे .

१८
पुढील माग
राजकारणातील उगवते तारे
चौतीस वष य रोिहत पवार यां नी २०१७म े त:ची राजकीय कारकीद सु केली. ां नी बारामती ा
िव ा ित ानम े ाथिमक आिण मा िमक िश ण घेतले आिण नंतर २००७म े मुंबई िव ापीठातून
व थापन िवषयात पदवी ा केली. रोिहत पवार हे आ ासाहे ब पवार यां चे नातू आहे त. आ ासाहे ब
पवारां नीच थम ‘बारामती मॉडे ल’ची सु वात केली होती. नंतर शरद पवार यां नी ाची मशागत क न
रा रावर ाचा िव ार आिण चार केला. माजी क ीय कृिषमं ी आिण महािवकास आघाडीचे
िश कार शरद पवार यां चे रोिहत पवार हे चुलत नातू आहे त.
रोिहत पवार यां ा मातो ी सुनंदा पवार यां नी साम टी ीला िदले ा मुलाखतीत सां िगतले, ‘‘रोिहतचे
आजोबा आ ासाहे ब पवार यां नी केले ा कायाची ेरणा घेऊन रोिहत मोठा झाला. माझा मुलगा ामीण
भागातील शेतात मोठा झाला. ाने कधीच आधुिनक, आिलशान, चैनीची जीवनशैली अंगीकारली नाही
आिण तो कधी या जीवनशैलीकडे आकिषतदे खील झाला नाही. मुलां ा यो संगोपनाबाबत माझे पती
िवशेष आ ही होते.’’१
एकिवसा ा वष िश ण पूण झा ानंतर वडलां ा वसायात काम कर ाची रोिहत यां ची इ ा होती.
‘‘हे वय कोणताही वसाय कर ाचे नस ाचे आ ी ाला सां िगतले. परदे शात जाऊन एखा ा िवषयाचे
िश ण घे ािवषयी आ ी ाला सुचवले. मा ाने तसे कर ास नकार िदला आिण आम ा कुटुं बा ा
वसायाला हातभार लावायला सु वात केली. आम ासाठी हा सुखद आ याचा ध ा होता. वया ा
एकिवसा ा वषापासून एकितसा ा वषापयत तो न थकता, न थां बता अिवतरपणे काम करत होता. या
काळात ाने एकदाही मोठी सु ी घेतली नाही; जणू ाचे त:चे असे िवश्वच उरले नसावे. इतकेच न े ,
तर कोणतेही ल समारं भ, वाढिदवस िकंवा कोणताही सामािजक काय म यां ना तो उप थती लावत
न ता. त ण वयात ाने अनेक गो ींचा ाग केला’’ असे सां गून रोिहत रोज जवळपास बारा ते पंधरा
तासां पे ा जा वेळ काम करत अस ाचे ां नी सां िगतले. ‘‘आ ी तःला खूप नशीबवान आिण
भा वान समजतो. रोिहत कोण ाच सना ा अधीन गेला नाही. तो कधीच रा ी उिशरापयत िम -
मैि णींबरोबर पा ाना जात नाही आिण म पानही करत नाही. अ था आजची त ण िपढी सनां कडे
िकती पटकन आकिषत होते!’’ सुनंदा पवार मुलाब ल समाधान करताना सां गतात.
वया ा एकितसा ा वष रोिहत यां नी राजकारणात जा ाचा िनणय घेतला. ‘‘रोिहतला ा ा
सामािजक आिण राजकीय जीवनात काहीतरी क न दाखवायचे होते. ाने ाचे चुलत आजोबा आिण
काका (शरद पवार आिण अिजत पवार) यां ची परवानगी घेऊन बारामती तालु ातून िज ा प रषदे ची
पिहली िनवडणूक लढवली आिण तो ात िवजयीसु ा झाला...’’ असेही सुनंदा पवार यां नी पुढे आप ा
मुलाखतीत सां िगतले.
लेखकाशी बोलताना रोिहत पवार णाले,२ ‘‘मला एकच छं द आहे . तो णजे, नवनवीन गो ी िशकणे.
मा ा महािव ालयीन जीवनात मी मुलींपासून जाणूनबुजून अंतर ठे वून राहायचो. मला िम होते, मा
ां ाबरोबरचे माझे नाते भावासारखे होते. शेवटी मी एका अशा मुली ा ेमात पडलो, जी माझी
जोडीदारच झाली. मनगटी घ ाळे आिण कार खरे दी कर ाचा माझा छं द आहे आिण तो मी कधीही
लपवून ठे वला नाही. मा ाकडे मनगटी घ ाळां चा खूप मोठा सं ह आहे . यािशवाय, खच केले ा ेक
पैशाचा िहशोब ठे व ाची सवय मा ा पालकां नी मला लहानपणापासून लावली होती.... मी मा ा मतदार
संघात िफरताना कॉफीच िपतो. िम ां बरोबर असताना रे ड बुल हे माझे आवडते पेय आहे . शरीराला
ासदायक ठरणारे म पान िकंवा इतर कोण ाही कारची सने मला जडली नाहीत. अितशय सा ा
ामीण वातावरणात मी लहानाचा मोठा झालो. आम ा शेतात काम करणार् या लोकां ची मुले हे माझे िम
होते. मा ा आईचा कु ु टपालनाचा छोटासा वसाय होता आिण ा ा उ ातूनच माझे पु ातील
आिण नंतर मुंबईतील िश ण मी पूण केले. आयु ात मा ाकडे कधीच ॅ ी गो ी न ा. माझे िश ण
इं जी मा मा ा शाळे त झाले, पण मी वगात अगदी िचतच इं जी बोलायचो. माझे इं जी तर जाऊच
ा, पण माझे मराठीदे खील फार चां गले न ते. मा ा मराठीत ामीण लहे जा होता. मी शेतावर राहत
अस ामुळे िहं दीदे खील फार ऐकली न ती. हळू हळू मी मराठी बोलायला आिण िलहायला िशकलो. ग रबी
अगदी जवळू न पाह ाची संधी मला िमळाली आिण लोकां ा जीवनात सकारा क बदल घडवून
आणणार् या गो ी शोध ासाठी मला मा ा सा ा राहणीमानाची व क क बु म ेची मदत झाली.
‘‘उ िश णासाठी परदे शात जा ाची माझी इ ा होती, पण घरची प र थती फारशी अनुकूल न ती.
ामुळे बारामतीतच राहणे भाग पडले आिण बारामती अॅ ो आिण कु ु टपालन वसायात मा ा
वडलां ना मदत करावी लागली. माझे वडील सामािजक कायकत आहे त आिण ां नी राजकारण आिण
िस ी यां ापासून तःला दोन हात नेहमीच दू र ठे वले आहे . ते भावाने अितशय बुजरे आहे त. माझे
आजोबा आ ासाहे ब पवार कृषी अिधकारी होते आिण राधाकृ िवखे पाटील यां ा आजोबां बरोबर ां चे
िज ा ाचे संबंध होते. िवखे पाटील यां चा पिहला सहकारी साखर कारखाना सु कर ासाठी आजोबां नी
मदत केली होती... ते कृषी आिण सामािजक े ां तील त होते. िवखे पाटील साखर कारखाना अडचणीत
आ ानंतर आिण आजारी णून घोिषत हो ा ा मागावर असताना िवखे पाटील यां नी मा ा आजोबां ना
फोन क न व थापकीय संचालक पदाचा ाव िदला. आजोबां नी पु ा एकदा ां ना कठीण काळात
मदत केली. नवीन सं थां ची उभारणी कर ात मा ा आजोबां चा हातखंडा होता.’’ त: ा वडलां ा
वसायािवषयी बोलताना रोिहत पवार णाले, ‘‘संसाधनां ा अभावामुळे आमचे सगळे च अ थर होते.
वडलां ची असाहा ता आिण ां ची रोजची धडपड मी अगदी जवळू न पािहली आहे . ां नी मा ाकडे
कधीही मदत मािगतली नाही, पण मी ां ना मदत कर ाचा िनणय घेतला. ामुळे माझे पदवीपयतचे
िश ण पूण झा ानंतर मी मुंबई न परत आलो. मी उ िश ण ावे, असा मा ा आईचा खूप आ ह
होता, पण माझे घर आिण मा ा वडलां ा संघषाने मला परत गावाकडे आणले. मा ा वडलां ना ां ा
वसायात मदत करणे, हे माझे पिहले कत व ाधा होते. तो मा ासाठी भाविनक ण होता. माझे
अनेक िम आिण नातलग उ िश णासाठी परदे शात गेले, पण मला इथेच राहणे भाग पडले. मा ही
माझीच िनवड होती. मी आ ह धरला असता, तर मा ा पालकां नीदे खील मला पाठवले असते. तथािप,
वया ा एकिवसा ा वष मी वसायात अडकलो. सु वातीला माझे आयु केवळ वसाय आिण
वसायाभोवतीच िफरले. भारता ा पिह ा पंत धानां माणे काम हीच मा ासाठी पूजा आहे . मी
वसाय हातात घेतला, ते ा आम ा कंपनीची उलाढाल ७० कोटी होती. गे ा दहा वषात ित ात वाढ
होऊन आता आम ा वसायाची वािषक उलाढाल १८००-२००० कोटी पयां पयत गेली आहे . आम ा
कंपनीत २०००पे ा जा लोक काम करतात आिण आम ाकडे काम करणारे कामगार त ण असून ां चे
सरासरी वय ३२ वषा ा आसपास आहे . या काळात कदािचत मी इतरां सारखे जीवन जगू शकलो असतो,
पण मी कारखा ात जे िशकलो, ते भ ाट होते. ते इतर कुठे िशकायला िमळाले नसते.’’
राजकारणात ये ा ा िनणयािवषयी बोलताना ते णाले, ‘‘मी जे करत होतो, ात आनंदी होतो, पण
आणखी पुढे जा ासाठी य कर ाची गरज अस ाचे मला सतत वाटत होते. मा ा आईवडलां नी खूप
क केले आहे त, पण ते िस ीपासून नेहमी दू र रािहले आहे त आिण ते ां ा आयु ात समाधानी आहे त.
मा समाजात काही बदल घडवून आणायचे असतील, तर थोडीतरी स ा असणे आव क असते. मा ा
आई-वडलां नी खूप खपून काम केले, पण ां ना िचतच िस ी िमळाली. ां ा संपकात जे लोक येतात,
ते सदै व ां ासोबत राहतात; पण ां ा थेट संपकात असले ा लोकां ची सं ा मयािदत आहे .
आप ाला राजकीय मदत िमळाली िकंवा हातात स ा आली, तर आपण अनेक लोकां वर भाव पाडू
शकतो; ां चा िवकास क शकतो.’’ ते पुढे णाले, ‘‘ ावसाियक या ना ाने मी केवळ काही लोकां ना
रोजगार दे ऊ शकतो, पण मी राजकारणात असीन, तर मी धोरणिनिमतीम े सहभागी होऊ शकतो.
ामुळे संघिटत आिण असंघिटत े ां त मो ा माणावर रोजगार िनमाण कर ास मदत होऊ शकते.
स ा, शै िणक सं था अनेक पदवीधर िनमाण करत आहे त, पण केवळ थो ाच िव ा ाना नोकर् या
िमळतात आिण ा ा प रणामा व बेरोजगारां ची सं ा वाढते आहे . आकां ा, मागणी आिण पुरवठा यां त
खूप मोठी तफावत आहे . व थेतील ही वाढती दरी आिण ित ातील ुटी लवकरच दू र करा ा लागतील.
आप ाला दीघकालीन धोरणां वर काम करावे लागेल. धोरण आिण अंमलबजावणी यां म े राजकारण
आिण स ा मह ाची भूिमका बजावतात. आप ाला केवळ एकच आयु िमळते. ामुळे दीघ काळ
फायदा दे णार् या गो ी आपण के ा पािहजेत.
‘‘माझी कायशैली वेगळी आहे . मी माझी जीवनशैली बदलणार नाही, कारण मला ती आवडते. मी जसा
होतो, तसाच राहीन. मला कृि म बदल करायला आवडत नाहीत. कारण असले बदल ता ुरते आिण
दां िभक असतात. मला घ ाळां चे वेड आहे आिण ां चा सं ह कर ासाठी मी क ातून िमळवलेला पैसा
खच करतो. एखा ा गरीब कुटुं बाला भेट दे ताना मी माझे महागडे घ ाळ आिण आिलशान गाडी घरी

ठे वून, फाटके कपडे आिण च ल घालून आिण छोटी कार घेऊन जात नाही. मी असे कधीच करत नाही,
आिण णून मी ा कुटुं बाला कमीदे खील लेखत नाही. असे करणारे लोक दु ट ी असतात. अशा
लोकां मुळेच सवसामा जनतेचा राजकारणावरील िवश्वास उडाला आहे . आप ाला सहज ाभािवक
राहता आले पािहजे. ही माझी कायशैली आहे . मला कुता आिण कधी कधी जी दे खील प रधान करायला
आवडते. मी आमदारकीची शपथ जी आिण शट प रधान क नच घेतली होती.’’
ठाकरे आिण पवार या कुटुं बां मधील मै ी पुढे ने ात रस अस ाचेही या वेळी रोिहत यां नी आवजून
सां िगतले. ते णाले की, िवधानसभा िनवडणुकी ा िनकाला ा वेळी ते पिह ां दाच आिद ठाकरे
यां ाशी बोलले; दोघां नी एकमेकां चे अिभनंदन केले आिण ते दोघेही िभ प ां चे आिण िभ िवचारसरणींचे
असले, तरीही ते िवकासासाठी एकि तपणे काम करणार अस ाचा दोघां नी िनश्चय केला आहे .
‘‘स ा थापने ा वेळी आमदारां ना ा हॉटे लम े ठे वले होते, ितथे मुंबईत मी आिद ठाकरे यां ना भेटलो.
आधी मी राजकारणा ा पटलावर नस ाने मला मुंबईतील लोकां ना भेट ाची संधी िमळाली न ती.
आ ी मतदार संघां ा एकूण चेहरामोहर् याब ल बोललो आिण चार, आिण उपाय यां ािवषयीही
३
बोललो. ते ां ा आवडी ा ‘नाईट लाईफ’ या क ािवषयी बोलले. मा मां ना हा श्न यो कारे न
समज ाने ाला चुकीचे वळण लागले अस ाचे ां नी मला सां िगतले. ा शहरातील लोक वेगवेग ा
पा ां म े काम करतात, ां ासाठी हा क रोजगार िनमाण करणारा आिण पयायाने शहराला िजवंत
ठे वणारा अस ाचे ा वेळी मला आिद यां नी सां िगतले.’’
रोिहत पवार णाले की, ते का िनक गो ींपे ा वा वाला ाधा दे तात. ‘‘ णून मी बरे चदा नॉन-
िफ न लेखन वाचतो. मला ात आलेली पाहायला आवडतात आिण मी ासाठी य दे खील
करतो. आज काय घडते आहे आिण ाचे कोणते दीघ कालीन प रणाम आहे त, यात मला जा रस असतो.
माझा मतदार संघ आिण ाची िवकास कामे यां म े स ा मी आहे . एकदा सगळी व था सुरळीत
लागली की, मला वाचन आिण लेखन कर ासाठी वेळ िमळे ल. अथशा आिण समाजशा यां वर
आधा रत पु के वाचायला मला आवडतात. अथ व था हा ेक िनणयाचा आधार असतो. इतर घटक
फारसे मह ाचे नसतात. तुमची अथ व था सुधारते, ते ा इतर घटकही आपोआप जुळून येतात. आज
घडीला िदवसाकाठी मला िकमान पाचशे-साडे पाचशे फोन कॉ येतात. कधीकधी ही सं ा हजार-दोन
हजारापयतसु ा जाते. आज मतदार संघातील अडचणींची सं ा जा आहे , णून पयायाने कॉ ची
सं ाही जा आहे ; पण जे ा सम ा िनवारणाची व था सुरळीत लागेल, ते ा कॉ ची सं ाही कमी
होईल. शरद पवार साहे बां नी मला एकदा िवचारले होते की, मला दीघ काळ राजकीय आिण सामािजक
काय करायचे आहे की आय ा पात काही िमळालेले मला चालणार आहे . असा श्न िवचार ाचे
४
मु कारण णजे, प ाने केले ा अंतगत सव णानुसार, पु ातील हडपसर मतदार संघ २०१९ची
िवधानसभा िनवडणूक लढव ासाठी मा ा ीने अनुकूल होता. ितथून मी सहजपणे िनवडून येऊ शकलो
असतो. मा पवार साहे बां ा स ानुसार, बारामती या पवारां ा गावापासून १०० िकलोमीटरवर अंतरावर
असले ा का ज-जामखेड या नगर िज ातील मतदार संघाची मी मु ाम न िनवड केली. हा मतदार संघ
गे ा तीस वषापासून पा ा ा दु िभ ाला तोंड दे तो आहे . मी इथे अशा कारची णाली िवकिसत
कर ा ा य ात आहे , िज ामुळे बारामती माणे याचे नावही लोकां म े भिव ात आदश णून घेतले
जाईल’’
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी-दर ान फेसबुकवर एक पो िल न रोिहत पवार यां नी शरद पवार
यां ना लोकसभा िनवडणूक न लढव ा ा ां ा िनणयाचा पुनिवचार कर ाचे आवाहन केले होते. रोिहत
पवार यां नी िनवडणुकीतील ां ा पिह ा यशानंतर टाइ ऑफ इं िडयाशी बोलताना सां िगतले, ‘‘मा ा
चुलत आजोबां ा राजकीय कुशा बु ीने मला कायमच े रत केले आहे आिण शरद पवार यां नी गे ा
पाच दशकां त िनमाण केलेला हा वारसा स ानपूवक पुढे ने ाची माझी ती इ ा आहे .’’५
आ ासाहे ब पवार यां चे नातू आिण शरद पवार यां चे चुलत नातू असलेले रोिहत पवार हे इं िडयन शुगर
िमल असोिसएशन (खडचअ) या खासगी साखर कारखानदारां ा सं थेचे अ दे खील आहे त. पि म
महारा पिह ापासूनच रा वादी कॉं ेसचा बालेिक ा आहे आिण ऊस हे या प रसराचे मु पीक आहे .
शरद पवार स ेत असोत वा िवरोधात, ऊस उ ादन प ातील मतदारां कडे ते जातीने ल दे तात. बारामती
अॅ ोचेदेखील मु कायकारी अिधकारी असलेले रोिहत यां चे तःचे दोन साखर कारखाने आहे त आिण या
वष पासून ा कारखा ां म े बीट-साखरे ा चाच ा सु होणार आहे त. ‘‘साखरे ा उ ादनासाठी

िबटाची लागवड शेतकरी आिण साखर कारखानदार या दोघां साठीही फाय ाची ठरणार आहे . िबटाचे पीक
हे अ कालावधीचे पीक अस ाने आिण उसा माणे ाला जा पाणी लागत नस ाने ते शेतकर् यां साठी
नवसंजीवनी ठ शकते. ाचबरोबर साखर कारखा ां ा मतेचा पुरेपूर वापर हो ा ा ीनेदेखील
बीट हे पीक उपयु ठ शकते’’ असे पवार यां नी ुत लेखकाला िदले ा मुलाखतीत सां िगतले.
ां नी पुढे असेही सां िगतले की, ‘‘बीट-साखर ही मु तः महारा , कनाटक आिण तामीळनाडूतील
साखर कारखा ां साठी उपयु ठरणार आहे . कारण िबटाचा हं गाम अ अस ाने या रा ां म े
उ ादन मता वापर कमी होतो आिण तुलनेने खच जा होतो. मा उसाचे गाळप झा ानंतर हे साखर
कारखाने उ ादन मता वापराम े सुधारणा कर ा ा ीने िबटाचा िवचार क शकतात.’’
२०१९ ा लोकसभा िनवडणुकी ा वेळी रोिहत पवार यां नी शरद पवार यां ाबरोबर खूप वास केला.
शरद पवारां बरोबर रोिहत अगदी सावलीसारखे रािहले. शरद पवारां साठी कागदप ां ची व था करणे, मु े
काढणे, पुढ ा बैठकां ची ां ना आठवण क न दे णे अशा एक ना अनेक गो ी रोिहत करत होते. याव न
रोिहत पवार हे च शरद पवारां चे राजकीय वारसदार अस ाचा तक काढला जाऊ लागला.
रोिहत पवार कजत-जामखेडमधून तयारी करत अस ाचे एक वषापूव अिजत पवार यां नी ुत
लेखकाला सां िगतले होते.६ आद ा दोन िनवडणुकां म े रा वादी कॉं ेस ा दोन ने ां नी - णजे एक
प ाचा अिधकृत उमेदवार, तर दु सरा बंडखोर या दोघां नीही - एकमेकां ा संधी कव ा हो ा. ामुळे
भाजपचे मं ी राम िशंदे यां चा माग मोकळा झाला होता. ानंतर थािनक लोकां नी अिजत पवार यां ची भेट
घेतली होती आिण या मतदार संघातून पवार कुटुं बाचा उमेदवार उभा कर ािवषयी सुचवून, ामुळे
रा वादी कॉं ेस प ातील ने ां मधील अंतगत भां डणे टळली असती, असे सां िगतले होते. ामुळे रोिहत
पवार इथे उभे रािहले असते, तर ां चा येथील िवजय िनि त होता. याच ूहरचनेचा भाग णून कजत-
जामखेड येथे साखर कारखाना उभा रािहला.
रोिहत पवार समाज मा मां वर सि य आहे त आिण ां ा अनुसारकां चे माणदे खील जा आहे . पाथ
पवार यां नी मावळची िनवड के ामुळे शरद पवार यां नी माढामधून िनवडणूक न लढव ाचा िनणय घेतला
होता. ा वेळी रोिहत पवार यां नी त: ा फेसबुक खा ाव न आप ा चुलत आजोबां ना या िनणयाचा
पुनिवचार कर ाचे आवाहन केले होते. पु ातील मगरप ा िसटीची ४५० एकरची जागा िवकिसत करणारे
िस बां धकाम ावसाियक सतीश मगर यां ा क ा कुंती मगर यां ाशी रोिहत पवार यां चा िववाह
झाला आहे . सतीश मगर हे शरद पवार यां चे िनकटवत य आहे त. ते बां धकाम ावसाियकां ा संघटनेचे -
कॉ े डरे शन ऑफ रअल इ े ट डे लपस असोिसएशन ऑफ इं िडया (उठएऊअख) - या रा ीय
रावरील बां धकाम ावसाियकां ा सं थेचे अ आहे त.
२०१९म े रोिहत पवार यां नी भाजपचे मं ी राम िशंदे यां चा ४३,०००पे ा जा मतां नी पराभव केला.७
आिद ठाकरे यां नी आप ा राजकीय कारिकद चा ारं भ कर ासाठी ‘वरळी’ या िशवसेनेचा बालेिक ा
असले ा उ ू शहरी मतदार संघाची िनवड केली, तर रोिहत पवार यां नी ामीण भागातील कठीण मैदान
िनवडले. रोिहत पवार यां ासाठी फ एकच जमेची बाजू होती. ती णजे, कजत जामखेडचे रिहवासी
त:ची कृषी उ ादने िवक ासाठी आिण इतर खरे दी कर ासाठी रोज बारामतीला ये-जा करत असत.
ामुळे रोिहत पवारां ा कजत-जामखेड या मतदार संघाला िवकासाचे बारामती मॉडे ल प रचयाचे होते.
२०१९ ा िवधानसभा िनवडणुका जाहीर हो ा ा दोन वष आधीच रोिहत पवार यां नी या उपेि त दे शात
काम कर ास सु वात केली होती. या भागात बोअरवेल िकंवा टँ रक यां ारे पाणी पुरवठा क न ां नी
पा ा ा दु िभ ाचा सोडवला होता.
ां नी त णां चा एक गट थापन केला आिण येथील िव ा ाना िश णासाठी कुठे ही जा ाची गरज भासू
नये, अशा रतीने कजत-जामखेडचा चेहरामोहरा बदलून टाक ािवषयी लोकां ा मनात िवश्वास िनमाण
केला. तसेच कजत-जामखेडम ेच रोजगार िनिमती केली जा ाचा व हे गाव महारा ातील दु सरे बारामती
ठरणार अस ाचा भरवसा लोकां ना िदला.८
कजत-जामखेड येथील मिहलां म े बारामती येथील िवकासािवषयी जाग कता िनमाण ावी णून
कजत-जामखेडम े रोिहत पवार यां ची आई सुनंदा पवार यां ा भेटीचेही आयोजन कर ात आले होते.
‘या भेटींमुळे दोन वेगवेग ा मतदार संघां तील लोक एक आले. यामुळे ां ात बंध िनमाण हो ास
मदत झाली आिण िनवडणूक लढवणे सोपे झाले’ असे कजत-जामखेडमधील एका रिहवाशाने लेखकाला

कजत-जामखेड हा मराठा आिण धनगर-ब ल िवधानसभेचा मतदार संघ आहे . या मतदार संघातील
रोिहत पवार यां चे ित ध राम िशंदे हे धनगर समुदायाचे आहे त. मा या समुदाया ा अनेक
सद ां नीदे खील आप ा मागास मतदार संघातील आशेचा िकरण णून रोिहत पवार यां नाच पसंती दे त
मते िदली.९ रोिहत पवार कजत-जामखेडचा चेहरा मोहरा बदलून टाकणार अस ाचा िवश्वास या िठकाणी
झाले ा चार सभेत मागदशन करताना शरद पवार यां नी केला होता. ‘‘मला पूण खा ी आहे की,
पंत धान नर मोदी एक िदवस कजत-जामखेड प रसराचा िवकास पाह ासाठी न ी येतील’’ असे
णत पवारां नी आप ा चुलत नातवावर कौतुकाचा वषाव केला होता.१०
शरद पवार यां नी आप ा राजकीय वारसदाराचे नाव िनश्िचत न के ाने सग ाच पवारां साठी मैदान
मोकळे आहे . तथािप, ावहा रक ीकोन आिण सामा लोकां कडून िमळालेले कौतुक यां मुळे रोिहत
पवार शरद पवार यां ा जा जवळ येत आहे त.११
अिजत पवार ाचारा ा आरोपां शी झुंज दे त आहे त आिण बंडखोरी के ामुळे शरद पवार यां ा
वारशावरील ां चा ह डळमळीत झाला आहे . ां ना स वसुली संचालनालयाने नोटीस बजाव ानंतर
ां नी सि य राजकारणातून िनवृ ीचेदेखील सूचन केले होते.१२ दु सरीकडे , ां चा मुलगा पाथ पवार
लोकसभा िनवडणुकीत झाले ा पराभवातून अ ाप सावरलेला नाही. सुि या सुळे िद ीत असून
क ातील श्नां म े गक आहे त, तसेच ा महारा ात परत ाची श ता कमी आहे . ामुळे कुठला
‘पवार’ वारसा सां भाळतो, हे पाहणे औ ु ाचे ठरणार आहे .
िनवडणूक रं गणातील पिहले ठाकरे
िशवसेने ा थापनेला ५७ वष उलटू न गे ानंतर िनवडणूक लढवणारे पिहले ठाकरे होते, २८ वष य
आिद उ व ठाकरे . आपले आजोबा बाळ ठाकरे यां ा ‘ रमोट कंटोल’ राजकारणाचा माग सोडून ां नी
िनवडणुकी ा राजकारणात वेश कर ाचा िनणय घेतला. काळानुसार बदल अप रहाय असतो.
आिद ठाकरे यां नी २०११म े सट झे ीअस कॉलेजमधून ‘इितहास’ या िवषयात पदवी ा केली
आिण २०१५म े के. सी. कॉलेजमधून एलएलबी केले. िवशेष णजे, ा बाळ ठाकरे यां नी मराठी माणूस
आिण मराठी भाषा या मु ां चा आ ह धरला, ां नीच ां ा नातवाला ि श्चन समुदाया ारे चालव ा
जाणार् या सट झे ीअसम े आिण दि ण मुंबईतील के. सी. कॉलेज या िसंधी समुदाया ा िश ण सं थेत
घातले. रा िवधानसभे ा मागील चार िनवडणुकां मधील िशवसेनेची कामिगरी खुंटलेली िदसून येते. मराठी
माणूस आिण मु ीम, दिलत-िवरोध यां िशवाय अ कोणतेही नवीन मु े न मां डता येणे हे च कदािचत
यामागचे कारण असेल. तथािप, मतदारां चे ाधा म बदलत आहे त. िमतभाषी उ व ठाकरे यां ा
नेतृ ाखालील िशवसेनेपे ा भाजपचे िहं दु मतदारां ना अिधक आकषक वाटत आहे . भाजपचे िहं दु हे
खर रा वादा ा आवरणातून आिण ा ा सारासाठी लागणार् या सग ा कार ा यं णां ारे आले
आहे . ामुळे गजबजले ा आिण सतत बदलत असले ा धा क राजकीय बाजारात अ िटकवून
ठे व ासाठी िशवसेनेला त: ा िवचार सरणीत आिण ूहरचनेत बदल कर ािशवाय अ कोणताही
पयाय िश क रािहलेला नाही.
िशवसेना हा असा एकमेव राजकीय प आहे , ाचे नेते रा घटने ा िवरोधात गेले होते, तसेच ां नी
लोकशाहीची आिण लोकशाही ि येची िनंदा केली होती. तथािप, आिद यां नी िनवडणूक लढवणे आिण
मु मं ी पदाची व े उ व ठाकरे यां ावर चढवली जाणे, हा फार मोठा बदल आहे . पंचेचाळीस आिण
ापुढील वयाचे मतदार मु तः कॉं ेसला पसंती दे तात,१३ तर त ण मतदारां चा कल पंत धान मोदी, ां ची
सततची युवक कि त भाषणे आिण ‘िफट इं िडया’सारखे काय म यां मुळे भाजपकडे आहे . या काय मां ना
ीडा े ातील आयकॉन (उदाहरणाथ, सािनया नेहवाल) आिण बॉलीवुडमधील तारे (उदाहरणाथ अ य
कुमार) यां चा पािठं बा लाभला आहे .
आिद आिण उ व यां ा कुंडलीनुसार, ठाकरे कुटुं बासाठी २०१९ हे वष राजयोगाचे वष अस ा ा
भािकतावर ठाकरे िपतापु ां चादे खील िव ास होता. वडलां ना िनवडणुकीत सहभाग घेतला नाही, पण मुलाने
मा िनवडणूक लढवली. आिद ठाकरे यां ा मातो ी र ी ठाकरे या एक िति त म असून
कायमच ां ा कुटुं बा ा बरोबर अस ाचे िदसून येते. तसेच ां ाभोवती कोणतेही वादिववाद नाहीत.
पती उ व आिण मुलगा आिद यां ना िनवडणुकी ा राजकारणात सहभागी कर ा ा ि येत र ी
ठाकरे यां नी मह ाची भूिमका बजावली अस ाची आिद ठाकरे यां ा जवळ ा ीनेदेखील पु ी
िदली. उ व ठाकरे राजकारणात ये ासाठी इ ु क नस ाचे, मा बाळ ठाकरे आजारी असताना र ी

ठाकरे यां नी उ व यां ना िशवसेनेचे नेतृ करायला मदत केली अस ाचेही या ोताने सां िगतले. ‘‘राज
ठाकरे हे बाळ ठाकरे यां चे खरे राजकीय वारसदार अस ािवषयी सवाना शंभर ट े खा ी वाटत होती.
कारण ते सि य राजकारणात होते. ाचबरोबर आ मक आिण खुमासदार व ृ शैली, तसेच मनोरं जन
े ािवषयी आवड हे बाळासाहे बां चे तंतोतंत गुण ां ातही होते. मा आप ा पतीने िशवसेनेचे मुख
ावे, असे र ी ठाकरे यां ना वाटत होते. ामुळेच ां नी आिण ां चे पती उ व यां नी बाळ ठाकरे यां नी
त:चा वारसा पुढे ने ासाठी त: ा मुलाची िनवड करावी, यासाठी ां ना न पणे राजी केले’’ असेही
या ोताने सां िगतले.१४
िवशेष णजे, आिद ठाकरे यां नी आप ा महािव ालयीन जीवनात अनेक वादं ग माजवत त:तील
‘ठाकरे - ाईल’ राजकीय िठणगीचे दशन घडवले होते. आिद हे सट झे ीअस महािव ालात इितहास
िवषयातील पदवी ा शेवट ा वषाला होते. ा वेळी रोिहं टन िम ी यां ा ‘सच अ लॉंग जन ’१५ या
पु कात आिद यां ा आजोबां िवषयी अपमाना द उ ेख अस ाब ल हे पु क इं जी पदवी ा
दु सर् या वष ा अ ास मातून काढू न टाक ासाठी आिद ठाकरनी मुंबई िव ापीठा ा कुलगु ं वर
दबाव आणला होता. िदवंगत े प कार अ ण िटकेकर यां नी मुंबई िमररमधील आप ा सदरातून यावर
टीका करताना,१६ मुंबई िव ापीठाचे कुलगु ठाकरे आडनावा ा दबावाला आिण दहशतीला सहज बळी
पड ाचे टले होते.
‘सच अ लॉंग जन ’ या पु काला बुकर पुर ारासाठी नामां कन िमळाले होते आिण कॉमनवे पुर ार
ा झाला होता. िव ापीठा ा वेश ाराबाहे र या पु का ा तींची होळी कर ात आली. पदवी ा
अ ास मातून पु क वग ात ये ा ा मागणीला आिद ठाकरे यां नी पािठं बा दशवला. बाजारात हे
पु क िमळ ाबाबत ां ची काहीही हरकत न ती. मा महािव ालया ा अ ास मात ाचा समावेश
न कर ाची ां ची मागणी होती.
१९ ऑ ोबर २०१० ा गािडयन ा वृ ानुसार,१७ मुंबई िव ापीठ हे से से ॉरशीपसारखी चुकीची
संक ना राबव ा ा धो ा ा पातळीला येऊन ठे पले अस ाचे मत भारतीय वंशाचे कॅनेडीयन लेखक
िम ी यां नी केले. ं टलाईनुसार,१८ कॉं ेसचे मु मं ी अशोक च ाण यां नी हे पु क न वाचताच
आिद ठाकर ा कृतीचे समथन केले होते. या पु कात कॉं ेस ा माजी ने ां वर आिण पंत धान इं िदरा
गां धी यां ा िवषयीदे खील अपमाना द टीका कर ात आली अस ाचे च ाणां नी सां िगतले.
आिद ठाकरे आिण अशोक च ाण पु कातील आ ेपाह भाषेब ल बोलत असताना, मुंबईतील
इं िडयन ू ल ऑफ सोशल साय ेसचे ा. सुधीर परां जपे यां चे मत ं टलाईनने नोंदवले. ुत
पु कातील भाषेपे ा अिधक आ ेपाह भाषा िशवसेने ा सामना या मुखप ामधील लेखां म े वापरली जात
अस ाचा मु ा ा वेळी परां जपे यां नी उप थत केला. एके काळी बाळ ठाकरे यां नी इतर राजकीय ने ां ना
‘नपुंसक’ असे संबोधले अस ाचेही परां जपे यां नी या वेळी नमूद केले.
मुंबई िमरर ा ३० स बर २०१९ ा वृ ानुसार,१९ बाळ ठाकरे यां ना ‘ रमोट कंटोल’ राजकारण प ती
पसंत होती, पण आिद मा िनवडणुकी ा राजकारणात सहभागी होऊ इ त होते. १९९५म े ठाकरे
कुटुं बाला, णजे मु तः बाळ ठाकरे यां ना महारा ाचे मु मं ी हो ाची संधी होती. मा ा वेळी ां नी
‘ रमोट कंटोल’ची िनवड केली. १९९५ ा सरकारम े ां नी मनोहर जोशी आिण ानंतर नारायण राणे
यां ना मु मं ी केले.
आधी ट ा माणे, मराठी माणूस िशवसेने ा एकक ी िवचारां पासून दू र जात होता, तर मुंबई ा
लोकसं ेचा चेहरामोहराही सतत बदलत होता. हळू हळू मराठी मतदारां चा भाव ओसरला, तसेच मराठी
मतदार हा िनणायक घटकदे खील रािहला नाही. २०१७ची मुंबई महानगर पािलकेची िनवडणूक भाजप
आिण िशवसेना यां नी तं पणे लढवली. िशवसेनेने ८६ जागां वर िवजय िमळवला, तर भाजपने ८२ जागा
िजंक ा. दोघां त केवळ चार जागां चा फरक होता. २०१७ हे वष िशवसेनेसाठी चेतावनी दे णारे वष होते. या
ीने िवचार करता, िशवसेनेने वेळीच िनणायक पावले उचलली नसती, तर या प ा ा अ ावर
श्निच िनमाण झाले असते.
मुंबईतील लोकसं ेचा रे टा वाढता आहे . वैभव पुरंदरे यां ा ‘बाळ ठाकरे आिण िशवसेनेचा उदय’ या
पु कातील नोंदीनुसार, १८८१म े मुंबईतील मराठी भाषकां चे माण ५०.२ ट े होते, १९५१म े ते कमी
होऊन ४३.६ ट े इतके झाले; १९६१म े ात आणखी घट होऊन ते ३३.८ ट े झाले आिण आज ते
केवळ २८ ट े इतके आहे . इतर रा ां मधून मुंबईत येणार् या लोकां चा ओघ मा वाढला आहे .

मराठी माणसां चे वच असले ा जु ा चाळींची जागा आता उं च इमारतींनी घेतली आहे . वरवर नजर
टाकली, तरी इथ ा आडनावां ा पा ां मधून कटू वा व समोर येते. या गगनचुंबी इमारतींम े मराठी
माणसे िचतच राहतात. आता ती दू र ा उपनगरां म े वा ास असून लोकल गा ां नी रोज दोन ते
चार तास वास क न कामािनिम मुंबईत ये-जा करतात.
१९८०म े िशवसेनेला जनतेकडून लाभलेला पािठं बा पु ा ा कर ासाठी णून िशवसेना अ
उ व ठाकरे यां नी िवधानसभा िनवडणुकीत पु आिद ठाकरे यां ना उमेदवारी िदली अस ाची श ता
आहे . नवीन मतदारां चा पाया तयार क न ां ना हा वारसा पुढे ायचा असावा. आिद ठाकरे यां नी वरळी
मतदार संघातून महारा िवधानसभेची िनवडणूक लढवली आिण ते ६७,४२७ मतां ा फरकाने िवजयी
झाले. २००९चा अपवाद वगळता, १९९९पासून वरळी मतदार संघ िशवसेनेकडे च होता. हा िशवसेनेचा
बालेिक ा आहे . २००९म े रा वादी कॉं ेसचे आमदार सिचन अिहर यां नी ही जागा िशवसेनेचे उमेदवार
आिशष चबुरकर यां ा िवरोधात ५००० मतां ा फरकाने िजंकली होती. २०१४म े िशवसेनेचे आमदार
सुनील िशंदे यां नी रा वादी कॉं ेसकडून ही जागा पु ा खेचून आणली.
आिद ठाकरे वरळीमधून िनवडणूक लढवणार अस ाचे वृ येताच, रा वादी कॉं ेसचे मुंबई शहर
अ सिचन अिहर यां नी रा वादी कॉं ेसमधून बाहे र पडत िशवसेनेम े वेश केला. संसदीय
राजकारणात वेश करत असताना आिद ठाकरे णाले, ‘‘लाखो लोकां ा भिवत ाला आकार
दे ासाठी राजकारण हा एकच माग आहे . िनवडणूक लढव ाचा िनणय माझी पूत कर ासाठी
घे ात आलेला नसून न ा महारा ाची उभारणी करणे आिण लोकां ची पूत करणे यासाठी घे ात
आलेला आहे .’’२०
जात, भाषा आिण धम यां ा आधारे होणारा भेदभाव दू र कर ासाठी काम कर ाची हीच यो वेळ
अस ाचेही ते या वेळी णाले. नागपूर येथे िवधानसभे ा अिधवेशनात पिह ां दा केले ा भाषणात,
नवीन महारा अिधक सुरि त, सा र, बेरोजगारमु आिण ाचारमु असणार अस ाचे ां नी
सां िगतले होते.
राजकीय रणनीित शां त िकशोर यां नी िदले ा स ानुसार, आिद यां नी २०१९ ा िवधानसभा
िनवडणुकी ा तोंडावर ‘जन आशीवाद या ा’ काढली. ठाकरे यां नी संपूण रा ाचा दौरा क न िविवध
रां तील लोकां ा सम ा जाणून घे ासाठी ां ा भेटी घेत ा. भाजपबरोबर वाटाघाटी कर ा ा
ि येत ां नी मह ाची भूिमका बजावली आिण िशवसेनेला ब मत िमळा ास मु मं ी पदाचा
आ ासक चेहरा णून आिद ठाकरे यां ना पुढे आण ाचे िनश्िचत कर ात आले. ां ा
उमेदवारीिवषयी ुती करताना िशवसेनेचे खासदार आिण सामनाचे संपादक संजय राऊत णाले,
‘‘चां यान २ चं ावर उत शकले नाही, पण २४ ऑ ोबर रोजी (िनवडणूक िनकालाचा िदवस)
मं ालया ा सहा ा मज ावर (मु मं ी कायालय) सूययान अवतरे ल, याची आ ी खा ी दे तो.’’२१
आिद ठाकरे यां चा संसदीय राजकारणातील वेश अनेक अथानी मैलाचा दगड ठरला. िशवसेनेने बदल
ीकरला असून, त:ची दु रा ही आिण काळानु प मागे पडलेली राजकारणाची संक ना सोडून
दे ास हा प तयार अस ाचाच हा संकेत होता. आधी कवी, नंतर छायािच कार आिण आता िशवसेनेचे
युवा नेते झालेले आिद ठाकरे हे ब आयामी म आहे . २००७म े ‘माय थॉट् स इन ाईट अँड
ॅक’ हे ां चे किवतां चे पिहले पु क कािशत झाले. १० िडसबर २०१० ा िबझनेस ॅ ड ा
वृ ानुसार, ठाकरे गीतकार झाले आिण ां नी ‘उ ीद’ हा खासगी अ म िस केला. या अ ममधील
सगळी आठ गाणी ां नीच िलिहली होती. शंकर महादे वन्, कैलाश खेर आिण सुिनधी चौहान या िद ज
गायकां नी या अ मला आवाज िदला होता. एवढे च न े , तर या अ मचे उद् घाटन िसनेअिभनेता अिमताभ
ब न यां ा ह े हो ाची खबरदारीही आिद यां चे आजोबा बाळ ठाकरे यां नी घेतली होती. िबझनेस
ॅ डने पुढे असेही टले होते की, २०१३ ा िशवसेने ा दसरा महामेळा ात - प ाचा भ वािषक
काय म - युवा सेना मुख णून घोषणा हो ापूव आिद छायािच े काढ ात होते. ां ा
वडलां पे ा वेग ा असले ा ां ा छायािच ां ा शैलीिवषयी ते णाले की, ‘‘व जीवां ची छायािच े
काढ ात बाबां चा हातखंडा आहे . माझी शैली अमूताकडे झुकलेली आहे . सहजपणे ल वेधून न घेणार् या
काश आिण साव ा यां तून तयार होणार् या आकारां कडे मी अिधक ओढला जातो.’२२
आिद ठाकरे यां ासमोर दोन माग होते. एक होता पणजोबा, समाजसुधारक बोधनकार ठाकरे यां चा;
तर दु सरा होता, क र िहं दु ाचा पुर ार करणारा, आजोबा बाळ ठाकरे यां चा. बोधनकारां चे

जीवनिवषयक त ान बाळ ठाकरे यां ापे ा वेगळे होते. ां चे लेखन आिण चळवळी या गो ी
ा िवरोधी हो ा, तर बाळ ठाकरे यां नी त: ा प ाम े उ जातीतील नेतृ ाला ाधा िदले होते;
तसेच गोंधळ घालणारे घटक आिण जातीयवादी ीकोन यां ना पाठबळ िदले होते. खर रा वादी िहं दु ाचा
पुर ार करणार् या भाजपबरोबरचा पूल कोसळ ानंतर िशवसेनेने कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या
धमिनरपे प ां बरोबर जा ाचा िनणय घेतला. िशवसेनेसाठी ही नवीन राजकीय सु वात आहे .
वातावरण बदलाब ल आिद ठाकरे संवेदनशील आहे त. प ाचे मं ी रामदास कदम यां ा मा मातून
ा ीक बंदीसारखे मु े ां नी आधी ा भाजपबरोबर ा सरकारम े रे टू न नेले. तथािप, ही ा ीक बंदी
आतापयत नेमकी िकती यश ी ठरली, या िवषयी श्न आहे .
िनवडणुकी ा ित ाप ात त:ची मालम ा जाहीर करणारे आिद ठाकरे हे पिहलेच ठाकरे ठरले.
२९ वष य ठाकरे यां ची मालम ा १६.५ कोटी इतकी आहे . सादर केले ा ित ाप ात ां नी टले आहे
की, ां ाकडे त: ा मालकीची बीएमड ू कार असून स ा ितची िकंमत ६.५ लाख पये आहे आिण
ां ा िवरोधात कोणाताही गु े गारी खटला नाही. या ित ाप ानुसार, वसाय हा ां ा उ ाचा ोत
आहे आिण ां ा हातात स ा १३,३४४ पये रोख असून १०.३६ कोटी पये िविवध बँकाम े आिण
आिथक सं थां म े ठे वीं ा पात ठे वलेले आहे त. आिद ठाकरे यां नी वरळी येथील िनवडणूक िनणय
अिधकार् यां कडे उमेदवारी अज दाखल केला, ा वेळी ां चे वडील आिण िशवसेनेचे अ उ व ठाकरे
आिण आई र ी ठाकरे हे दोघेदेखील आिद ठाकरबरोबर उप थत होते.
राजकीय रणनीित शां त िकशोर यां नी उ व ठाकरे यां ना महारा ा ा राजकारणातील नवा चेहरा,
अथात ठाकरचे वंशज आिद ठाकरे यां ना पुढे आण ासाठी काळजीपूवक पावले उचल ास सां िगतले.
लोकशाही ि येवर िवश्वास असलेले ठाकरे कुटुं बातील ितसर् या िपढीचे आिद ठाकरे बदल आिण
प रवतनाचे तीक असणार होते. आधी उ ेख के ा माणे, ां नी ां ा िनवडणूक चाराची सु वात
‘केम छो वरळी’ अशा गुजरातीमधील होड गने केली होती. ठाकरे कुटुं बीयां नी ां ा ब भाषक मतदारां ना
अशा कारे आवाहन केले होते. हे होड ग लगेचच वादा ा भोवर् यात अडकले. ठाकरनी ां चा मराठी
माणसाचा मु ा सोडून िदला अस ाचे टले गेले.२३ नंतर हे होड ग काढ ातदे खील आले. मा मतदार
ब भाषक अस ाचे आिण ते ा भाषा बोलतात, ा भाषां म े चार कर ासाठी हा बदल आव क
अस ाचे सां गत, या िपतापु ां नी त: ा भूिमकेचे समथन केले. बाळ ठाकरे यां ची भाषणे ऐकले ा जु ा
मराठी मतदारां नी मा या बदलावर टीका केली, पण िपता-पु ा ा या जोडगोळीने या टीकेकडे दु ल करत
ब भाषक आिण आधुिनक चाराला आपलेसे केले.
अपे े माणे वरळीची जागा आिद ठाकरे यां ासाठी अितशय सुकर ठरली आिण ६७,४२७ मतां ा
फरकाने, रा वादी कॉं ेसचे सुरेश माने यां ना पराभूत क न ते िवजयी झाले. बाळ ठाकर ा काळात मी
नवखा प कार अस ाने मला बाळ ठाकरे यां ाशी संवाद साध ाची संधी िमळाली नाही आिण नंतर मी
कॉं ेस आिण रा वादी कॉं ेस या प ां चे वाताकन करत अस ाने उ व ठाकरे यां ाबरोबरदे खील माझा
फारसा संवाद झाला नाही. मी मुंबई िमररम े कायरत असताना आिण मुंबई महानगर पािलकेचे वाताकन
करत असताना, मुंबई महानगर पािलके ा थायी सिमतीचे अ रवीं वाईकर यां ा दालनात
२००८म े िकंवा २००९म े आिद ठाकरे यां ाशी माझी पिहली भेट झाली होती; मला नेमके वष
आठवत नाही. ा वेळी त ण ठाकरे ां ा काही िम ां बरोबर ितथे आले होते. ां चे वतन अ ंत शालीन
होते आिण दादाभाई नौरोजींची अथशा ािवषयीची संक ना आिण अ िवषयां वर ते चचा करत होते.
आिद यां चे िवचार नवीन आिण क क अस ाचे ा वेळी ां ा बोल ातून जाणवत होते. ां ा
सग ा िम ां ना भूक लागली, ते ा वाईकर यां नी इमारती ा समोरच असले ा मॅकडोना मधून बगर
आिण िप झा हे पदाथ मागवले. ा वेळी बाळ ठाकरे यां ची िशवसेना ‘वडापाव’पासून ‘बगर आिण
िप झा’पयत बदलली अस ाचे िनरी ण एका सहकारी प काराने गमतीने नोंदवले होते.
कालां तराने, आिद ठाकरे यां नी त णां चा आवाज णून तःला तयार केले. २०१४ ा िनवडणुकीत
त ण मतदारां ना आकिषत कर ात ां नी मह ाची भूिमका पार पाडली. िशवसेना हा प तं पणे
लढला आिण िदवंगत बाळ ठाकरे यां ा अनुप थतीत ाने ६३ जागां वर िवजय िमळवला. उ व ठाकरे
आिण ां ा मुलासाठी ही खूप मोठी कामिगरी होती. कॉं ेस प ा सोिनया गां धी आिण माजी पंत धान
मनमोहन िसंग यां ना २७ नो बर २०१९ रोजी भेट ा ा आिद ठाकरे यां ा िनणयाचे कौतुक झाले.२४
नंतर या भेटीिवषयी कॉं ेस ा एका ने ाशी बोलताना सोिनया गां धी यां नी आिद हा ां ना चां गला माणूस

वाट ाचे मत केले. मा गां धीं ा मते आिद यां नी हे ल ात ठे वणे आव क होते की, ‘‘धमाम े
कोणताही फरक नसतो’’. ेक धम शां तता आिण सुसंवाद िशकवत अस ाची आिण दे शा ा
गतीसाठी आिद ठाकरनी धमिनरपे िवचार सरणीचा ीकार करणे आव क अस ाची पु ी या वेळी
बोलताना सोिनया गां धी यां नी जोडली.२५
आिद ठाकरे यां चे ागत कर ासाठी मनमोहन िसंग त: आप ा घरातून बाहे र आले होते.
दे शा ा माजी पंत धानां ा या अग शील वतनापुढे आिद नतम क झाले.
आिद ठाकरे यां चे राजकीय भिवत उ ल अस ाचे मत एकदा प कार प रषदे त बोलताना शरद
पवार यां नी केले होते. ‘‘त णां म े आिद अितशय िस आहे त. कारण त णां ना भावणार् या
ा ीक बंदी, बदलते हवामान अशा जागितक पातळीवरील सम ां ना ते हात घालतात. ते भिव ाचा
िवचार करतात. ामुळे ते महारा ाचे भिवत आहे त’’ अशी िट णी पवार यां नी २१ ऑ ोबर २०१९ रोजी,
णजे िनवडणुकी ा िदवशी न रमन पॉईंट येथील वाय. बी. च ाण सटर येथे केली होती.

ऋणिनदश
डीएनए या नावाने िस असले ा डे ली ूज अॅ अॅनािलसीसने ां ची मुंबई आिण अहमदाबाद
येथील छापील आवृ ी बंद कर ाची घोषणा ८ स बर २०१९ रोजी केली. पुणे, बंगळु , िद ी आिण
जयपूर येथील डीएनए ा छापील आवृ ा याआधीच बंद कर ात आ ा हो ा. या घोषणेमुळे या
सं थेबरोबरचा माझा नऊ वषाचा आिण डीएनएचा गोंधळलेला, पण आशादायक १४ वषाचा काळ संपु ात
आला. मी माझी नोकरी गमावली आिण हातात दु सरी कोणतीही नोकरी न ती; पण ाहीपे ा एक वाईट
गो होती. ती णजे, मा ा रा ातील िनवडणुकीचे वाताकन कर ाची संधी मी गमावणार होतो. ९
स बर २०१९ रोजी, णजे डीएनए बंद झा ानंतर दु सर् याच िदवशी मा ा रा ातील लोकशाही
उ वाला सु वात होणार होती. हाडाचा राजकीय प कार अस ाने मला खरोखर याचा ास होत होता.
तथािप, मी मा ा पुढील वाटचालीबाबत अनिभ होतो. मा ा रा ातील राजकीय घडामोडींचे वाताकन
कर ािवषयी मला तळमळ वाटत होती, मा मी हे लेखन कुठे क शकणार होतो? दोन िम ां ा
सहकायाने मी माझे संकेत थळ आिण ि टर अकाऊंट सु कर ाचा िनणय घेतला. या अकाऊंट ा
मा मातून मी राजकारणाशी संबंिधत नवीन घडामोडी िल शकलो असतो. अशा प तीने ‘क ा ूज’चा
ज झाला. गावातील लोक चावडीवर येऊन ा कारे राजकारण आिण इतर िवषयां वर ग ा मारत वेळ
घालवतात, ालाच क ावर ा ग ा िकंवा गावग ा असे णतात. २००० िव ासाह फॉलोअससह मी
ि टरवर सि य झालो.
प कार या ना ाने मी राजकारण, रअल इ े ट, मुंबई महानगर पािलका आिण शहरातील अनेक
मह ा ा े ां चे वाताकन केले होते. ामुळे आतील गोटातील बात ा िमळवणे, हा काही मा ापुढच
िबकट श्न न ता. वाताकनासाठीचे ासपीठ शोधणे, हे च सु वातीचे आ ान होते. ते सुट ावर न ा
ासपीठावर मी एकापाठोपाठ एक ेिकंग बात ा िस क लागलो. ा काळातील महारा ामधील
ेक राजकीय घडामोडीचे यो भाकीत करणारा मी दे शातील कदािचत एकमेव प कार होतो; मग ते
कॉं ेस, रा वादी कॉं ेस आिण िशवसेना या ि कुटाचे आलेले सरकार असो; अिजत पवार यां नी काका,
रा वादी कॉं ेसचे मुख शरद पवार यां ा िवरोधात केलेले बंड असो िकंवा उ व ठाकरे यां नी महारा ाचे
मु मं ी णून घेतलेली शपथ असो. जाणार् या ेक िदवसागिणक क ा ूजची लोकि यता वाढत होती.
अगदी थो ाच कालावधीत नोकरशहां म े आिण राजकीय वतुळात ‘क ा ूज’ िस झाले.
आता औरं गाबादम े थाियक झालेले, पण प का रतेतील माझे पु ाचे ा ापक जयदे व डोळे
यां ाशी मी ा वेळी माझे ि ट् स शेअर करत होतो. २३ नो बर २०१९ रोजी ी. डोळे यां चा मला मेसेज
आला : ‘या समकालीन राजकीय घडामोडींवर त ाळ पु क िलही. हे पु क चां गले होईल’ या मेसेजमुळे
मी िवचार क लागलो. तथािप, पु क लेखनाचा मला अनुभव न ता. िशवाय, ाच वेळी मी िहं दु थान
टाइ आिण कोलका ातील बंगाली दै िनक आनंद बझार पि का यां सार ा दै िनकां साठी लेख िलिह ात
होतो. माझा िदवस सकाळी सहा वाजता सु होत असे आिण दु सर् या िदवशी पहाटे संपत असे, इतका
मी होतो. मा ा प का रते ा १५ वषा ा कारिकद त मी कधीच इतका न तो. ‘बेरोजगार’
असूनही काही ना काही कर ासाठी मी िदवसभर बाहे र असायचो, याचे मा ा कुटुं बाला आश्चय वाटत
होते. ‘‘बाबां ना आप ासाठी वेळ नाही, ामुळे ां ाशी बोलायचे नाही’’ अशी ताकीद काितक या मा ा
सहा वषा ा मुलाने माझी प ी नीता आिण आमचा मोठा मुलगा िस ा यां ना िदली होती. हा काळ
तणावपूण आिण भाविनक होता, पण मा ा प ीने माझी मन: थती समजून घेतली आिण मुलां ची समजूत
काढली.
२६ नो बर २०१९ रोजी प न रॅ म हाऊस इं िडया ा मे गोखले यां चा मला मेसेज आला. मा ाशी
बोल ासाठी मा ा सोयी ा वेळेसंदभात िवचारणा करणारा हा मेसेज मला िमळाला, ते ा मी माझा
अकरा वषाचा मुलगा िस ा बरोबर हॉ टलम े होते. फुटबॉल खेळताना ाचा हात ॅ र झाला
होता. आ ी फोनवर बोललो, ते ा मे यां नी मला पु क-लेखनाबाबत िवचारले. मी लगेच होकार िदला
आिण ानंतर अनेक कार ा अिनश्िचतता असूनही मागे वळू न पािहले नाही. सो एत युिनयनचे थोर
ां ितकारक, राजकीय िस ा कार आिण दे शभ ादीमीर लीइच उ ानो , उपा लेिनन यां नी
टले होते की, ‘‘अशी दशके आहे त, ां त काहीही घडले नाही आिण असे आठवडे आहे त ां त दशके
घडली आहे त’’ नो बर २०१९म े महारा ात जे राजकीय ना उलगडत गेले, ासाठी हे अितशय
चपखल िवधान आहे .

अखेर, २०२० ा सु वातीस या पु काने आकार घेतला. मी समकालीन घटनां चा अथ लाव ाचा पूण
य केला आहे , ाचबरोबर भूतकाळातदे खील गेलो आहे . महारा ा ा इितहासात खोलवर जाणे आिण
समकालीन घटनां चा ा इितहासा ा काशात संदभ लावणे, हे अितशय कठीण काम होते. मला आशा
आहे , वाचक या ामािणक य ां चे ागत करतील.
पु काचा पिहला खडा वाचून मौ वान सूचना के ाब ल माझे िम आिण लेखक वैभव पुरंदरे ां चे मी
आभार मानतो. ां ा मह पूण मागदशनामुळे आिण ो ाहनामुळे हे पु क अ ात येऊ शकले,
ां चाही मी आभारी आहे . िविवध राजकीय प ां तील अनेक ने ां नी मला मदत केली. ां चे नाव घेऊन मी
अिधकृत र ा ां ा ित कृत ता क शकत नाही. कारण ां नी मला तशी िवनंती केली आहे .
ां नी अनेक िकचकट गो ी, रसभरीत तपशील, िक े आिण गोपनीय संभाषणे या बाबी नाव जाहीर न
कर ा ा अटीवर मला सां िगत ा आहे त. असे करत असताना, हे पु क यो आिण वाचनीय
तपिशलां सह राजकारणातील मैलाचा दगड बन ासाठी मला मदत ावी, हाच केवळ ां चा मु उ ेश
होता. महारा ातील राजकीय िच अिधक सम पणे पाह ास वाचकां ना यामुळे मदत होईल.

िटपा
1. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/maharashtra-under-presidents-rule-for-3rd-time-in-59-year-history/articleshow/72025300.cms?
from=mdr
2. ht tps://www. indiatoday. in/india/story/shiv-sena-bjpmaharashtra-1614229-2019-10-30
3. https://timesofindia.indiatimes.com/india/what-bjp-promised-to-shivsena-over-2-5-years-as-maharashtra-cms-post/articleshow/71806447.cms
4. https://www.indiatoday.in/india/story/maharashtra-politics-shivsena-not-a-political-untouchable-for-ncp-1614940-2019-11-01
5. https://www.firstpost.com/politics/after-exodus-of-key-ncp-leaderssharad-pawar-to-embark-on-maharashtra-tour-ahead-of-assemblypolls-7339851.html
6. https://indianexpress.com/elections/satara-bypoll-sharadpawar-rain-soaked-speech-drowns-shivaji-descendant-in-ownbackyard-6086987/
7. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/bjpspent-rs-1000-crore-to-lure-goa-mlas-congress/articleshow/57655862.cms?from=mdr;
https://times of india. indiatimes.com/india/bjp-buyingmlas-in-karnataka-surjewala/articleshow/70107159.cms
शानदार िवजय
1. https://www.youtube.com/watch?v=POL5lHUeJgw; https://www.youtube.com/watch?v=v4PVn15P_f0
2. https://www.business-standard.com/article/news-ani/haveconsulted-eminent-economist-including-raghuram-rajan-for-nyayscheme-rahul-gandhi-
119032601291_1.html
3. Available at https://www.businesstoday.in/current/economy-politics/who-are-the-people-behind-rahul-gandhi-nyay/story/331356.html
4. https://www.indiatoday.in/elections/lok-sabha-2019/story/smriti-irani-defeats-rahul-gandhi-in-his-bastion-of-amethi-by-55-000-votes-1533323-2019-05-24;
https://economic times.india times.com/news/politics-and-nation/election-results-2014-rahul-gandhi-winsamethi-seat-by-1-07-lakh-
votes/articleshow/35218080.cms
5. Available at https://www.indiatoday.in/elections/lok-sabha-2019/story/bhaag-rahul-bhaag-smriti-irani-rahul-gandhi-karnataka-loksabha-elections-1484934-
2019-03-23
6. https://www.theweek.in/news/india/2019/05/23/amethi-rahul-atrisk-joining-indira-sanjay-losers-club.html?fromNewsdog=1&utm_
source=NewsDog&utm_medium=referral, published 23 May 2019.
7. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/can-see-replay-of-1977-in-2019-elections-author-historian-gyan-
prakash/articleshow/67437833.cms?from=mdr, published 8 January 2019.
8. Indira Nehru Gandhi v Raj Narain and Anr Appeal (civil) 887 of 1975before Supreme Court of India; judgment delivered on 07 Nov 1975-judgment accessed
from: https://indiankanoon.org/doc/936707/
9. Anil Kardekar, Maharashtrachi Vatchal.
10. https://economictimes.indiatimes.com/news/elections/lok-sabha/india/congress-draws-a-blank-in-18-states-and-union-territories/articleshow/69483385.cms,
published 24 May 2019.
11. https://www.hindustantimes.com/india/uddhav-compares-bjpcampaign-to-afzal-khan-s-army/story-kxxe BtXS3NSvurg3crVbqJ.html
12. Private conversation of the author and a source in the NCP, who was present at the internal meeting.
13. See https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/ncp-is-naturally-corrupt-party-alleges-narendra-modi-sharad-pawarslams-
pm/articleshow/44792392.cms?from=mdr, October 12, 2014.
14. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-chief-ministerdevendra-fadnavis-keeps-shiv-sena-out-of-bdd-chawl-revamp-2783552
15. https://www.hindustantimes.com/mumbai-news/surgical-strikeswon-t-solve-unemployment/story-1g2LK9Jl9VlHFpuNkubzyI.html
16. https://www.business-standard.com/article/politics/bjpto-go-alone-in-maharashtra-amit-shah-meets-leaders-sparksspeculation-118072200721_1.html
17. Author’s conversation with a senior BJP leader.
18. Palghar had become a ‘prestige battle’. For more on this, see https://www.news18.com/news/politics/the-curious-case-of-maharashtraspalghar-seat-and-why-
its-become-prestige-battle-between-shiv-senabjp-2078753.html
19. Author’s personal conversation with a senior BJP leader.
20. https://www.youtube.com/watch?v=PejG2G9Iuy8
21. Private conversation between the author and the BJP leader.
22. http://www.zeemarathidisha.news/Details?News Id= 5477458840089726719&title
23. See https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/i-am-consideringquitting-alleged-audio-clip-of-maharashtra-congress-chief-ashok-chavangoes-
viral/articleshow/68536129.cms
24. https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/congdumps-bangde-in-chanda-fields-ex-sena-mla-dhanorkar/articleshow/68552697.cms
25. https://m.timesofindia.com/city/mumbai/ashok-chavan-lostnanded-to-15-year-jinx-say-party-
workers/amp_articleshow/69471375.cms#referrer=https://www.google.com
26. It is also called zunka bhakar—pitala is made by gram flour while bhakar, an Indian thick bread, is made from grains like bajra or jowar or pearl millet.
27. Author was in conversation with a senior leader of the Congress in Maharashtra.
28. Author’s conversation with Balasaheb Thorat.
29. https://www.hindustantimes.com/lok-sabha-elections/lok-sabhaelections-2019-how-elitist-parth-pawar-lost-to-illiterate-barne/story-
OqSNSf6K7FHd5x2NZK1l9I.html
30. The video is available on YouTube: https://youtu.be/sd2fXGMy6N4
31. https://www.youtube.com/watch?v=YqGt5JC9WoA&feature= youtu.be
32. https://www.thehindu.com/news/national/other-states/ncp-chiefsharad-pawar-not-to-contest-2019-lok-sabha-polls-from-madha/article26496749.ece
33. https://www.dnaindia.com/india/report-run-up-to-2019-pawarfamily-feuds-over-3rd-gen-netas-2673628
34. https://www.dnaindia.com/pune/report-supriya-sule-winsbaramati-seat-but-mahadev-jankar-steals-the-show-1988966
35. The author was present at the press conference.
36. Sharad Pawar, On My Terms: From the Grassroots to the Corridors of Power (New Delhi: Speaking Tiger, 2015).
महारा ाचा ज
1. Neera Adarkar and Meena Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi(The Story of Mumbai’s Textile Town Girangav), (Mouj Prakashan,2007), p. 150.
This was a collection of interviews. All translations from this Marathi text are by the author unless otherwise stated. The authors took this reference from Y.D.
Phadke’s book—Politics and Language (Himalay Publication House, 1979).
2. Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi, pp. 150–51.
3. Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi, pp. 151.
4. Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi.
7. Anil Kardekar, Maharashtrachi Vatchal (Shreevidya Publication, 2009).
8. Dr Shanti Patel, a seventy-seven-year-old freedom fighter, socialist leader, ex-mayor of Bombay, was interviewed in his office in the presence of his Marathi-
speaking spouse, Lilaben, also a writer. To defend the firing, Morarji Desai made the statement that 2673 bullets were fired but only seventy-one people died
while 273 were injured. While another leader Gangadhar Chitnis, the seventy-eight-year old in his oral interview to Meena Menon and Neera Aradkar for
their book narrated the details of this November 1955 protest for a United Maharashtra; he said the Russian leader Bulganin was visiting the city, and the
atmosphere was tense in Bombay; at that time it was a centre of workers and their unions. The central government was tense—a bandh was called on 22
November 1955 to disperse the crowd, and the police fired several rounds.
9. https://www.thequint.com/videos/news-videos/maharashtra-daybombay-106-died-in-firing-ordered-by-morarji-desai
10. P.K. Atre, Karyeche Pani, Volume 5, Parchure Publication, 1995.
11. P.K. Atre, Karyeche Pani, Volume 5, Parchure Publication 1995.
12. This is reference from ‘Navgraha Committee’ dated 3 December 1959 tabled in the Congress Working Committee and it was approved; this reference is
mentioned in Maharashtrachi Vatchal by Dr Anil Kardekar, published by Shreevidya Publication, July 2009.
िशवसेनेचा ज
1. Vaibhav Purandare in his book Bal Thackeray and the Rise of Shiv Sena (New Delhi: Roli Books, 2013, p. 8).
2. Dhaval Kulkarni, The Cousins Thackeray (Gurgaon: Penguin Random House India, 2019).
3. Purandare, Bal Thackeray and the Rise of Shiv Sena.
4. https://www.osho.com/read/osho/osho-on-topics/political-blindness
5. Prakash Akolkar, Jai Maharashtra, Manovikas Prakashan, 2013.
6. Neera Adarkar and Meena Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi (The Story of Mumbai’s Textile Town Girangav), (Mouj Prakashan, 2007), p. 203.
7. Akolkar, Jai Maharashtra.
8. Marmik, July 1966.
10. Manohar Joshi’s book—Shiv Senechi Nirmati, Wad, Swarup, Yashapayash, ani Bhavitavya (Birth of Shiv Sena, Growth, Structure, Success, Failure and
Future), p. 24.
12. Joshi’s book—Shiv Senechi Nirmati, Wad, Swarup, Yashapayash, ani Bhavitavya (Birth of Shiv Sena, Growth, Structure, Success, Failure and Future), p. 24.
13. Author’s correspondence with a senior Congress leader from Maharashtra.
14. Author’s conversation with Sanjay Raut.
15. Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi, pp. 153 and 154.
16. A reference in Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi.
18. Author’s private interview with Mayur Parikh.
19. The author in his capacity as a journalist interviewed people. Also, see https://www.rediff.com/news/column/gujarati-vs-maharashtrianclash-behind-bjp-sena-
fallout/20140926.htm.
20. https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Want-to-firstclean-Mumbai-off-Gujaratis-Nitesh-Rane/articleshow/45063832.cms
21. Interview of Suresh Pendse, in Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi.
22. Surendra Nath Sen, Foreign Biographies of Shivaji, pages 73, 78, 152 and 153. Casma De Garda, the Portuguese traveller, had written about this Surat loot,
where he describes how Shivaji knew how to proceed without harming anyone. While entering the city, Shivaji’s name was shouted and drums were beaten.
At all the exits and gates of the city guards were deployed so that no one could escape, and if they tried they were made prisoners; no one was harmed unless
they resisted. The name of rebel Shivaji was enough to strike fear in the people of Surat. Upon hearing his name people would offer their ornaments, gold
and precious things. Also see https://www.dnaindia.com/analysis/column-chhatrapati-shivaji-and-the-sacking-of-surat-2607324;
https://www.news18.com/news/india/chhatrapati-shivaji-maharajdidnt-loot-surat-says-narendra-modi-660036.html
23. ‘Creation of Shiv Sena, Growth, Structure, Success, Failure and Future’, this is the PhD thesis by Manohar Joshi under guidance of Dr B. Venketeskumar,
2009.
24. Also see https://www.thehindu.com/news/national/leader-whobrought-ethnic-politics-to-mumbai-melting-pot/article4105715.ece;
http://sanhati.com/excerpted/5823/”>
26. Akolkar, Jai Maharashtra, p. 83.
27. Akolkar, Jai Maharashtra, pp. 99, 100.
29. Adarkar and Menon, Katha Mumbaichya Girangavachi.
34. Dr Anil Kardekar, Maharashtra Chi Vatchal, Shreevidhya Publication, 3 July 2009.
35. Akolkar, Jai Maharashtra; https://www.livemint.com/Sundayapp/V76MoqnxhJtbL1HiKimA1O/Ambedkar-Hinduism-and-the-Riddlescontroversy.html
36. Akolkar, Jai Maharashtra, pp. 202–203.

38. Dr Anil Kardekar, Maharashtra Chi Vatchal, Shreevidhya Publication, 3 July 2009.; details of the court order: https://www.telegraphindia.com/india/bal-
thackeray-stripped-of-voting-right/cid/918057
39. Interview with author.
42. https://theprint.in/opinion/v-p-singh-the-unsung-hero-who-washated-by-upper-castes-dumped-by-obcs/327230/
43. https://scroll.in/article/671332/how-bal-thackeray-and-his-shivsena-changed-mumbai-forevera,
44. https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/mixingreligion-with-politics-is-our-mistake-uddhav-thackeray/articleshow/72887017.cms
45. https://www.timesnownews.com/india/maharashtra-news/elections/article/from-kem-cho-worli-to-namaste-worli-aadityathackerays-posters-waving-at-
mumbai-put-up-ahead-of-mahapolls/498836
46. https://www.hindustantimes.com/mumbai/selective-focus-on-balthackeray/story-0vEK9b92navNtH03VqAhSK.html
47. http://www.unipune.ac.in/snc/cssh/HumanRights/
नोिटसां चे राजकारण
1. https://timesofindia.indiatimes.com/india/bjp-shiv-sena-to-fightmaharashtra-polls-jointly-grab-over-220-seats/articleshow/69529548.cms
2. https://www.news18.com/news/politics/shiv-sena-bjp-confidentof-winning-over-220-seats-in-maharashtra-assembly-polls-2317745.html;
https://www.indiatoday.in/elections/maharashtra-assemblyelection/story/maharashtra-exit-poll-result-2019-bjp-shiv-senacongress-ncp-devendra-fadnavis-
1611594-2019-10-21
3. Author’s conversation with Prithviraj Chavan.
4. https://www.hindustantimes.com/mumbai-news/will-comeback-as-maharashtra-cm-the-second-time-says-fadnavis/story-ZBIrLlijpKNhMVgFFoxuAI.html
5. Conversation with the author, 23 August 2019.
7. https://mumbaimirror.indiatimes.com/loksabha-elections/news/raj-thackerays-well-turned-out-rallies-viral-videos-have-no-impact-onbjp-shiv-
sena/articleshow/69471321.cms
8. https://indianexpress.com/article/india/raj-thackeraypredicts-pulwama-like-attack-before-lok-sabha-polls-5618622/;https://www.hindustantimes.com/lok-
sabha-elections/lok-sabhaelections-2019-raj-thackeray-rallies-hurt-bjp-but-can-opposition-gain/story-sTGGBoG1Bo2HCLHXjlUjCL.html
9. Kulkarni, The Cousins Thackeray, p. 134.
12. As a student in 2003, the author had attended the rallies of Sharad Pawar in the city, where he had made these statements.
13. https://www.livemint.com/Politics/1H7GRJKGVK0QXyh A4xrrBL/Raj-Thackeray-arrested-for-Mumbai-toll-protests.html
14. https://www.livemint.com/Politics/DZYWHj8UxOcu8auhniOEVI/Dont-speak-truth-in-politics-when-it-could-hurt-Sharad-Paw.html
15. The author had attended a meeting where Raj Thackeray had made this statement.
16. https://www.youtube.com/watch?v=80yDGgLzwPI
17. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-raj-thackeray-says-noto-campaign-for-bjp-rivals-in-other-poll-bound-states-2745107
18. http://prahaar.in/bjp-back-ans-raj-thackeray-through-cartoon/
19. https://www.indiatoday.in/india/west/story/raj-thackeray-gujaratdevelopment-138705-2011-08-03
20. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/how-long-will-pm-modi-tell-lies-asks-raj-thackeray/articleshow/60956007.cms?from=mdr
21. These comments were made by Raj Thackeray during his rallies for the Lok Sabha elections of 2019. The author had attended these rallies.
22. https://www.financialexpress.com/elections/pm-modiwasted-mandate-on-changing-names-of-congress-schemes-rajthackeray/1540319/
23. https://theprint.in/india/kohinoor-square-a-mumbai-real-estatemess-thats-behind-raj-thackerays-troubles/279711/
24. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/raj-thackerays-firm-made-rs-300-cr-by-selling-stake-in-mill/articleshow/5231751.cms?
from=mdr
25. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-kohinoor-square-indire-straits-1807058
26. The author went to meet Joshi in March 2013, at his Kohinoor Group office at Senapati Bapat road in Dadar.
27. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/ilfs-probe-mns-dubs-ed-notice-to-raj-as-political-vendetta/articleshow/70734039.cms?
from=mdr
28. https://www.asianage.com/metros/mumbai/210819/mns-decidesnot-to-hold-stir-over-ed-notice-to-raj-thackeray.html
29. https://www.indiatoday.in/india/story/raj-thackeray-appealsworkers-to-remain-calm-ahead-of-ed-summon-mns-sings-differenttune-1583278-2019-08-20
30. https://www.freepressjournal.in/mumbai/mumbai-8-hourmarathon-for-raj-thackeray
31. https://www.freepressjournal.in/mumbai/mumbai-8-hourmarathon-for-raj-thackeray
32. Author’s conversation with a confidential source.
33. Author’s interview with an officer of the Enforcement Directorate.
34. https://www.indiatoday.in/india/story/raj-thackeray-mns-edquestioning-irregularities-loans-investments-1590132-2019-08-21
35. https://www.business-standard.com/article/pti-stories/ed-notice-tomns-chief-uddhav-says-doesn-t-expect-concrete-119082100672_1.html
36. https://www.huffingtonpost.in/entry/mumbai-on-edge-as-rajthackeray-appears-before-ed_in_5d5e388ae4b02cc97c88746f
37. https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/ajit-pawar-takesjibe-at-raj-thackeray-says-mns-chief-is-silent-after-ed-questioning/articleshow/71097797.cms
38. https://www.thehindu.com/news/cities/mumbai/not-after-powerbut-oppn-raj-thackeray/article29651203.ece
39. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/bombay-hc-orders-fir-against-pawars-others-in-bank-scam/articleshow/70791668.cms
40. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/bombay-hc-orders-fir-against-pawars-others-in-bank-scam/articleshow/70791668.cms
41. Private interview with senior BJP leader in September 2019.
42. https://www.loksatta.com/videos/ideaexchange/1035337/howsharad-pawar-met-narendra-modi/; https://www.
livemint.com/Politics/xxzhwO0QEkgM1FcNEzojlN/PM-Narendra-Modi-showerspraises-on-Sharad-Pawar.html
43. https://www.indiatoday.in/news-analysis/story/once-pm-modisaid-sharad-pawar-handheld-him-and-taught-how-to-walk-inpolitics-1603845-2019-09-27
44. Author’s conversation with a senior NCP leader.

45. Author’s private interview with a leader of the NCP in February 2016 at a Nariman Point hotel in the evening; while discussion he shared this inside
information
46. https://www.indiatoday.in/india/story/modi-aide-amit-shaharrested-jailed-in-sohrabuddin-case-79246-2010-07-25; https://www.ndtv.com/assembly/out-of-
jail-amit-shah-lords-overnaranpura-507422
47. Pawar, On My Terms, pp. 78–79.
48. Private interview with author in March 2017.
49. Author’s private interview with a senior NCP leader.
50. https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/sharad-pawar-criticanna-hazare-steps-in-to-support-him/articleshow/71367358.cms
51. See https://www.indiatoday.in/magazine/indiascope/story/19801231-farmers-agitation-opposition-parties-led-by-sharad-pawarcall-for-long-march-from-
jalgaon-to-nagpur-773655-2013-11-29.
52. Pawar, On My Terms, p. 64.
53. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/those-who-have-been-to-jail-should-not-ask-me-what-have-i-donesays-sharad-pawar-hitting-
back-at-amit-shah/articleshow/71177385.cms?from=mdr
54. Private conversation with the author.
55. Author’s conversation with Nawab Malik.
56. https://www.outlookindia.com/website/story/india-news-noproblem-if-sent-to-jail-sharad-pawar-after-being-booked-by-ed/339373
57. https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/pawarquestions-case-timing-but-will-visit-ed-office-tomorrow/articleshow/71302608.cms
58. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/we-in-maharashtra-follow-principles-of-shivaji-we-dont-bow-downto-delhi-throne-sharad-
pawar/articleshow/71303632.cms
59. https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/delhi-takht-line-abid-to-regain-maratha-strongman-image/articleshow/71321465.cms
60. Information shared with the author by an NCP leader who has now joined the Shiv Sena.
61. https://www.financialexpress.com/india-news/rahul-gandhisays-sharad-pawar-targeted-by-vindictive-govt-links-ed-notice-tomaharashtra-elections/1719413/
62. Author’s conversation with Sanjay Raut from the Shiv Sena.
63. Raj Thackeray used this same metaphor in his speech while speaking at Sharad Pawar’s book release functions. https://www.youtube.com/watch?
v=bp5eEyeY4zM; https://www.loksatta.com/ulata-chashmanews/ajit-pawar-1322060/
64. Interview with the author.
65. Padmabhushan Deshpande, Parva, Yashwantrao Chavan Pratishthan, Mumbai, 11 November 2016. Quotation translated by the author.
66. Author’s private conversation with a senior NCP leader.
67. As per the author’s conversation with an NCP leader.
68. Author’s conversation with a private source who was present at Silver Oak on that day.
69. https://www.deccanherald.com/national/national-politics/no-needto-come-to-our-office-ed-tells-pawar-764398.html;
https://www.indiatoday.in/india/story/sharad-pawar-ed-action-mail-update-bankscam-1603872-2019-09-27. accessed January 2020.
70. https://economictimes.indiatimes.com/news/politicsand-nation/sharad-pawar-drops-plan-to-visit-ed-office-aftermeeting-mumbai-police-
commissioner/articleshow/71327395.cms? utm_source=contentofinterest&utm_medium=text&utm_campaign=cppst
71. Private conversation between the author and a senior BJP leader.
72. https://www.sakaltimes.com/pune/ncp-wants-get-sympathypatil-41313
73. h t t p s : / / t i m e s o f i n d i a . i n d i a t i m e s . c o m / i n d i a / e d - n o t -undermaharashtra-no-revenge-politics-against-sharad-
pawardevendrafadnavis/articleshow/71294910.cms
74. Suggestions in editorial meetings of the newspapers, as conveyed to the author by his sources.
75. Author’s conversation with Dhananjay Munde.
76. https://theprint.in/politics/after-parth-its-rohit-one-more-son-settorise-in-pawar-dynasty/235214/
77. Author’s conversation with a source in the NCP.
78. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-nationalistcongressparty-to-go-for-major-rejig-ahead-of-2019-polls-2608985
79. Author’s conversation with an NCP insider.
80. https://mumbaimirror.indiatimes.com/mumbai/other/ncpsplitover-using-saffron-flag-with-shivajis-image-for-rallies-andyatras/articleshow/70956367.cms;
https://www.hindustan times.com/mumbainews/pawar-ajit-rift-comes-to-the-fore/story-AWg9hBVZhC1w2PWSkqsFBL.html;
https://theprint.in/politics/sharad-pawarajit-pawar-face-off-once-again-this-time-over-ncpsnew-saffronflags/293580/
81. Author’s interview with a police officer in Mumbai.
86. https://www.thehindu.com/news/national/other-states/sharadpawar-was-defamed-because-of-me-ajit-pawar-breaks-down-at-pressmeet/article29541816.ece
87. https://www.youtube.com/watch?v=pM53ZcuC9Sk
89. https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/toi-editorials/flailingdynasties-bjps-successes-and-strategies-are-putting-many-oppositionscions-out-of-contention/
90. https://www.ndtv.com/india-news/chhagan-bhujbal-formerminister-is-in-jail-cell-he-built-for-kasab-1339359
91. https://www.hindustantimes.com/mumbai-news/ncp-chief-sharadpawar-asks-maharashtra-cm-to-provide-proper-medical-aid-tobhujbal/story-
3S4Zwv2JgQbevLEVciXNAP.html
92. Saamana, 27 September 2019.
93. Maharashtra Times, 30 September 2019.
बुडते जहाज
1. https://www.hindustantimes.com/india-news/ncp-generalsecretary-tariq-anwar-quits-party-resigns-from-lok-sabha/storyxeAY4uT3e0lL8L97Cs8avN.html
2. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-maharashtramass-exodus-of -ncp- leaders- to-saf fron-part ies-cont inueunabated-2785238
3. NCP legislator from North Maharashtra said this to the author on 15 January 2020.
4. https://indianexpress.com/elections/maharashtra-elections-stungby-defections-dwindling-political-fortune-sharad-pawar-faces-uphilltask-6026088/
5. Former Congress chief minister, Prithviraj Chavan, said in a personal interview to the author on 6 January 2020.
6. https://www.hindustantimes.com/pune-news/heavy-rains-maroon-139-villages-in-western-maharashtra-thousands-trapped-in-kohlapurand-sangli/story-
PBF32aERJ7gJ43mrgnBMyK.html; https://india.mongabay.com/2019/10/western-maharashtra-floods-a-man-madedisaster/
7. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-chief-ministerdevendra-fadnavis-aide-girish-mahajan-is-amit-shah-ofmaharashtra-2753468
8. https://www.financialexpress.com/jobs/govt-jobs-storm-inmaharashtra-36000-vacancies-to-be-filled-what-cm-devendra-fadnavisconfirmed/1170177/
9. Private interview with the author.
10. Author’s conversation with Vinayak Patil, 25 December 2019.
11. Personal interview conducted by the author.
12. Personal interview conducted by the author in October 2019.
13. Personal interview conducted by the author in October 2019.
14. https://www.thehindu.com/news/national/other-states/wontcontest-satara-bypoll-if-ncp-fields-pawar-udayanraje/article 29503476.ece
15. https://nationnext.in/nagpur-ncp-leader-anil-deshmukh-responds-torumours-of-him-joining-bjp/
16. https://www.thehindu.com/news/national/other-states/pawar-saysncp-leaders-moved-to-bjp-due-to-harassment/article28783734.ece
17. https://www.asianage.com/mumbai/ncp-leader-s-spouse-held-rs-4-lakh-bribe-case-924
18. https://www.youtube.com/watch?v=j_iftcxGAwI
19. https://timesofindia.indiatimes.com/city/aurangabad/vanchitbahujan-aghadi-is-bjps-b-team-says-harshwardhan-patil/articleshow/68845033.cms
20. https://indianexpress.com/article/india/cm-takes-a-dig-at-congressncp-says-vba-might-get-assembly-lop-seat-after-polls-5955114/
21. https://www.outlookindia.com/newswire/story/ncp-mppadamsinh-patil-held-for-murder/660914
22. https://www.thehindu.com/news/national/the-anatomy-ofmurder-and-politics/article5823414.ece
23. https://www.youtube.com/watch?v=6Ho_7—41nM
24. https://www.tv9marathi.com/maharashtra/satyajeet-tambe-backsjournalist-who-asks-question-to-sharad-pawar-106060.html
25. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/two-close-relatives-of-ncp-chief-sharad-pawar-join-bjp/articleshow/70924598.cms
गुिपताचा खेळ चाले
1. https://www.tv9marathi.com/maharashtra/satyajeet-tambe-backsjournalist-who-asks-question-to-sharad-pawar-106060.html
2. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/bjp-and-shiv-sena-seal-deal-for-2019-lok-sabha-polls-to-contest-in-25-23-seats-
respectively/articleshow/68051183.cms
3. https://www.newsband.in/happenings/politics/cm-shiv-sena-chieflikely-to-be-present-at-mathadi-workers-fair/
4. https://www.youtube.com/watch?v=hT0x2_mTE5Y
5. Author’s conversation with Mungantiwar on 31 August 2019.
6. Author’s conversation with Sudhir Mungantiwar.
7. Translated by the author; https://navbharattimes.indiatimes.com/elections/assembly-elections/maharashtra/news/shiv-sena-says-seatsharing-of-288-seats-is-
more-terrible-than-india-pakistan-partition/articleshow/71270908.cms
8. https://www.youtube.com/watch?v=u7waj_0avrA
9. https://www.hindustantimes.com/india-news/next-maharashtrachief-minister-will-be-from-shiv-sena-uddhav-
thackeray/storybcPY5msWjmGMtYXNWlrXFK.html
10. https://www.indiatoday.in/india/story/maharashtra-polls-2019-alliance-with-bjp-inevitable-says-shiv-sena-chief-uddhavthackeray-1596617-2019-09-07;
https://timesofindia. indiatimes.com/city/mumbai/shiv-sena-bjp-alliance-will-be-announced-soon-uddhavthackeray/articleshow/71348226.cms
11. Saamana, 29 September 2019.
12. https://www.indiatoday.in/elections/lok-sabha-2019/story/maharashtra-bjp-wins-shiv-sena-union-mini s t e r s -votes-1533532-2019-05-24
13. Author’s interview with a senior BJP leader.
14. Private interview with Eknath Khadse on 24 November 2019.
15. Author’s conversation with Eknath Khadse.
16. https://www.thehindu.com/elections/maharashtra-assembly/bjp-shiv-sena-finalise-alliance-for-maharashtra-assembly-elections/article29558015.ece;
https://www.thehindubusinessline.com/news/national/bjp-shiv-sena-finalise-alliance-for-assembly-elections/article29557977.ece;
https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/bjp-shiv-sena-alliance-would-get-220-seats-chandrakant-patil/articleshow/71274800.cms
17. https://www.thehindubusinessline.com/news/national/maharashtra-polls-bjp-shiv-sena-combine-faces-challenge-fromrebels/article29623563.ece
‘अबकी बार २२० पार’
1. https://www.lokmat.com/maharashtra/abki-baar-220-ke-paardevendra-fadnavis-will-take-rath-yatra-august/
2. https://www.youtube.com/watch?v=rKVgUMUe8nE
3. Author’s translation from Marathi.
4. Author’s conversation with the developer.
5. https://www.youtube.com/watch?v=u7waj_0avrA&t=3455s
6. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/chandrakant-patil-appointed-bjps-maharashtra-chief/articleshow/70244816.cms?from=mdr
7. The BJP has a micro-level election management machinery. Forinstance, each page of the voter’s list containing around twenty-five voters has a Panna (page)
pramukh.
8. Speech delivered in Goregaon. https://www.youtube.com/watch?v=u7waj_0avrA&t=58s
9. https://www.theweek.in/news/india/2019/10/03/why-did-bjpschandrakant-patil-choose-to-contest-elections-from-pune.html
10. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/amid-flood-maharashtra-and-karnataka-fight-over-almatti-
damoutflow/articleshow/70613958.cms?from=mdr
11. https://economictimes.indiatimes.com/news/elections/assemblyelections/maharashtra/amit-shahs-blue-eyed-boy-chandrakantpatil-facing-a-contest-in-
kothrud-in-pune/articleshow/71661588.cms?from=mdr
12. https://mumbaimirror.indiatimes.com/maharashtra-assemblyelections/candidates/chandrakant-patil/chandrakant-patil-beginscampaigning-in-kothrud-by-
making-peace-with-medha-kulkarni/articleshow/71426344.cms

13. Private interview with author on 1 October 2019. https://www.sakaltimes.com/pune/tussle-over-chandrakant-patil%E2%80%99sentry-41454
14. https://www.youtube.com/watch?v=u7waj_0avrA&t=58s
15. Article in Maharashtra Times, 12 October 2019.
16. https://www.indiatoday.in/elections/maharashtra-assemblyelection/story/elections-have-lost-fun-opposition-not-putting-upfight-devendra-fadnavis-1608505-
2019-10-12; https://www.youtube.com/watch?v=CZzFXu1YNk0; https://www.youtube.com/watch?v=CZzFXu1YNk0
17. https://www.newindianexpress.com/nation/2019/sep/26/bjpconnects-with-youth-over-coffee-in-maharashtra-2039543.html
18. https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/pm-modibrought-pakistan-to-knees-nation-must-congratulate-him-
yogiadityanath/articleshow/71533265.cms
19. https://www.reuters.com/article/us-india-election-kashmir-farmersanalys/anti-pakistan-wave-helps-modi-salvage-some-votes-fromindias-unhappy-farms-
idUSKCN1QP10X
20. https://timesofindia.indiatimes.com/videos/city/mumbai/jalgaonrally-pm-narendra-modi-dares-opposition-to-declare-bringing-backarticle-370-in-their-
election-manifesto/videoshow/71567015.cms
21. https://www.youtube.com/watch?v=UCOVTQL_oVA
22. https://www.financialexpress.com/elections/sharad-pawar-revealswhy-he-wont-resort-to-personal-attacks-against-pm-modi/1536724/
23. https://www.news18.com/news/politics/sharad-pawar-attacks-ncpdeserters-says-people-will-take-care-of-cowards-2310117.html
24. https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolhapur/flood-relief-operations-at-heart-of-fight-in-sangli-kolhapur/articleshow/71432587.cms
25. Pawar, On My Terms.
26. Private interview, 29 October 2019.
27. https://news.abplive.com/news/india/no-point-in-net-practisingif-match-already-fixed-says-raj-thackeray-after-meeting-ec-onevm-1028517
28. https://indianexpress.com/elections/bal-thackeray-arrest-in-2000-wrong-ajit-pawar-6066454/
29. https://www.news18.com/news/politics/wont-take-part-in-pollcampaign-says-congress-sanjay-nirupam-ahead-of-maharashtraelections-2332539.html
30. https://indianexpress.com/elections/send-parcel-back-to-baramatifadnavis-on-rohit-pawar-6065169/
31. https://www.indiatoday.in/india/story/aarey-forest-colony-protestmumbai-metro-felling-of-trees-news-updates-1606603-2019-10-06
32. https://www.news18.com/news/politics/we-dont-wrestlewith-kids-sharad-pawar-replies-to-fadnaviss-barb-of-weakopposition-2351075.html
33. https://www.thehindu.com/news/cities/mumbai/rumblings-ofdiscontent-within-team-fadnavis/article6558214.ece
34. https://frontline.thehindu.com/static/html/fl1604/16040330.htm
36. https://www.thehindu.com/news/cities/mumbai/rumblings-ofdiscontent-within-team-fadnavis/article6558214.ece
37. https://www.ndtv.com/india-news/maharashtra-assemblyelections-2019-ncp-mp-amol-kolhe-cancels-rallies-in-pune-afterchopper-denied-n-2118664
38. https://theprint.in/politics/maharashtra-likely-to-throw-up-tepidvoter-turnout-figures/309128/
39. https://www.indiatoday.in/elections/maharashtra-assemblyelection/story/maharashtra-witnesses-60-46-voting-down-3-mumbais-colaba-witnesses-lowest-
voting-percentage-1611648-2019-10-21
40. https://www.timesnownews.com/india/maharashtra-news/elections/article/exit-poll-2019-maharashtra-assembly-election-exitpoll-survey-2019-by-times-
now/506392
41. https://www.indiatoday.in/elections/maharashtra-assemblyelection/story/maharashtra-exit-poll-results-2019-poll-of-pollspredicts-bjp-shiv-sena-victory-
1611626-2019-10-21
भाजपने खोदली तःचीच कबर
1. Author’s private conversation with a senior BJP leader.
2. https://www.dnaindia.com/mumbai/report-government-followedall-necessary-procedures-in-appointing-eight-osd-officers-devendrafadnavis-2190662
3. Private interview of the author with an IAS officer.
4. https://www.youtube.com/watch?v=CjKA-PxaKPg
5. Private interview with an employee in the housing department inOctober 2019.
6. Also see https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/with-eknath-khadse-resignation-devendra-fadnavis-shows-heis-the-
boss/articleshow/52585429.cms?from=mdr
7. Private interview with a Congress minister.
8. https://www.firstpost.com/politics/maharashtra-bjps-internal-strifespills-over-as-pankaja-munde-tweets-displeasure-2886128.html
9. Author’s interview with a Congress minister.
10. Private interview with a senior BJP leader on 10 November 2019.
11. Author’s conversation with a senior BJP leader.
12. Private conversation with a senior NCP leader.
13. https://www.indiatoday.in/india/story/eknath-khadse-land-grabpune-dawood-ibrahim-325557-2016-05-25
14. https://theprint.in/statedraft/the-relegation-of-maharashtraminister-eknath-khadse-from-cm-aspirant-to-just-anothermla/184247/
15. https://www.indiatoday.in/india/story/fadnavis-gives-clean-chit-to-4-ministers-facing-graft-charges-1200778-2018-03-29
16. https://indianexpress.com/article/india/maharashtra-pankajamunde-eknath-khadse-unite-to-speak-out-against-devendrafadnavis-6164380/
17. Parts of what is disclosed here has already been revealed by Khadse in public(see https://www.business-standard.com/article/pti-stories/chasm-inmaha-bjp-
out-in-open-khadse-pankaja-target-fadnavis-119121201551_1.html) . The author also interviewed him privately.
18. https://indianexpress.com/article/india/maharashtra-pankajamunde-eknath-khadse-unite-to-speak-out-against-devendrafadnavis-6164380/
19. https://timesofindia.indiatimes.com/city/aurangabad/ministerdilip-kamble-and-four-others-booked-for-cheating/articleshow/68624179.cms;
https://www.hindustantimes.com/mumbai-news/bjpminister-named-in-rs-2-15-crore-bribery-case-congress-seeks-his-removal/story-
xYXGEzUXjse94H78oEbr8K.html
20. https://www.freepressjournal.in/mumbai/maharashtra-assemblyelection-2019-vinod-tawde-clueless-why-party-dropped-him
https://www.asianage.com/metros/mumbai/051019/will-introspect-denialof-ticket.html
21. Private conversation with the author, dated 15 November 2019.
22. Private interview with author.
23. https://www.indiatoday.in/india/story/maharashtra-assemblypasses-bill-to-slash-quantum-of-maratha-quota-1559907-2019-07-01
24. https://www.livemint.com/Politics/fNMPjdmMU5jMeGjfp2FphL/How-one-village-in-Maharashtra-triggered-the-farm-loan-waive.html
25. https://nationnext.in/list-of-bjps-star-campaigners-whore-likely-topromote-their-candidates-in-maharashtra-assembly/
26. https://www.huffingtonpost.in/entry/how-devendra-fadnaviscut-down-rivals-weakened-allies-to-dominate-maharashtra-
politics_in_5da8a466e4b034f1d69f2427
27. Author’s private interview with someone working in the CMO.
28. See https://www.thequint.com/explainers/explainer-kopardi-rape-andmurder-case-sentencing and https://thewire.in/politics/anandibenpatels-resignation-play-
just-administrative-failures-gujarat
29. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/state-bureaucracy-still-not-fully-cooperating-devendra-fadnavis/articleshow/49618371.cms?
from=mdr
30. https://www.indiatoday.in/india/story/fadnavis-governmentmaharashtra-farm-loan-waiver-mess-ncp-congress-1104841-2017-12-11
31. https://www.theweek.in/news/india/ex-cm-seeks-RBI-probe-intoghost-accounts-in-Maharashtra-farm-loan-waiver.html
32. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/sharad-pawar-targets-devendra-fadnavis-over-rajya-sabha-berth-tomaratha-
royal/articleshow/52931230.cms?from=mdr
33. https://indianexpress.com/article/india/varsha-night-clubgang-of-devendra-fadnavis-plotted-against-bjp-mass-leaders-anilgote-6167554/
35. https://www.deccanherald.com/assembly-election-2019/cm-postwas-never-offered-to-sena-devendra-fadnavis-771822.html
36. Author’s private interview with Sanjay Raut.
टायगर िजंदा है
1. Sharad Pawar, On My Terms.
2. https://www.indiatoday.in/elections/story/udayanraje-bhosalequits-ncp-joins-bjp-amit-shah-1599020-2019-09-14
3. Private interview with Deepak Bhatuse.
4. https://www.youtube.com/watch?v=PBeJkSDfei8
5. https://www.youtube.com/watch?v=PBeJkSDfei8; also see https://www.news18.com/news/politics/maharashtra-elections-2019-sharadpawar-drenched-in-rain-
admits-ncps-mistake-in-satara-2351587.html.
6. business-standard.com/article/pti-stories/pawar-s-era-of-make-andbreak-politics-is-over-cm-119092100579_1.html
7. https://www.konkanvruttaseva.com/old-man-in-war-sharad-pawarby-vijay-chormare/
8. https://blogs.maharashtratimes.indiatimes.com/saransh/sharadpawar-and-his-age-old-politics/
9. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/will-retire-sharad-pawar-from-political-and-social-life-post-pollschandrakant-
patil/articleshow/71502587.cms?from=mdr; https://www.youtube.com/watch?v=s1G8UTsJjO8
10. The author was also present on the occasion. https://www.youtube.com/watch?v=yWkpVRwuuzc
11. https://punemirror.indiatimes.com/pune/civic/bjps-udayanrajebhosale-accepts-defeat-in-satara-as-ncp-reigns/articleshow/71747392.cms;
https://www.news18.com/news/politics/satara-lok-sabhabypoll-sharad-pawar-rain-speech-maharashtra-assembly-electionslive-2019-ncp-bjp-devendra-
fadnavis-shriniwas-patil-2360557.html
12. https://maharashtratimes.indiatimes.com/video/news/sharadpawar-meet-farmers-in-nagpur-district-whose-crop-was-damagedduring-unseasonal-
rains/videoshow/72057209.cms; https://www.newindianexpress.com/nation/2019/nov/14/sharad-pawar-visitsrain-affected-areas-in-nagpur-district-
2061794.html
14. Padmabhushan Deshpande, Parv, published by Y.B. Chavan Pratisthan, in 2015; Also On My Terms.
15. Deshpande, Parv.
16. https://www.business-standard.com/article/companies/highoutput-demand-from-wine-industry-to-ring-in-good-times-for-grapefarmers-
116021700276_1.html
17. https://www.livemint.com/Politics/1RomndWQy1wh8iH0dsBMiI/Maharashtra-govt-approves-proposal-to-give-reservation-to-Ma.html
19. Sharad Pawar, Lok Majhe Sangati, Rajhans Publication, December 2015.
20. Pawar, On My Terms.
21. https://www.indiatoday.in/magazine/special-report/story/19940915-charges-of-underworld-links-jolt-pawar-but-he-tries-to-ride-out-the-crisis-once-again-
809617-1994-09-15; https://www.outlookindia.com/magazine/story/dead-man-stalking/201940
22. https://www.financialexpress.com/india-news/a-cancer-survivorhere-is-ncp-chief-sharad-pawars-biggest-regret-in-life/1103503/
23. https://www.youtube.com/watch?v=-f0kxJaWwtM
सोिनयां चा नकार
1. https://indianexpress.com/elections/congress-ncp-loses-out-inurban-areas-6086887/
2. Compiled by the author from the data released by the Election Commission of India.
3. https://www.news18.com/news/politics/shiv-sena-bjp-confident-ofwinning-over-220-seats-in-maharashtra-assembly-polls-2317745.html
5. https://www.deccanherald.com/national/west/maharashtra-pollscongress-ncp-face-an-uphill-task-765370.html
6. 24 October 2019, private interview conducted by the author with a senior Congress leader.
7. Private interview conducted by the author with a senior Congress leader, 24 October 2019.
8. Loksatta, 30 October 2019.
9. https://www.loksatta.com/mumbai-news/without-post-congressfirst-time-in-the-state-abn-97-2003317/
11. Private interview conducted by the author with Prithviraj Chavan, former Congress chief minister.
12. https://www.msn.com/en-in/news/newsindia/maharashtra-govtformation-highlights-havent-got-any-proposal-from-sena-but-ifanything-
comes%E2%80%A6/ar-AAJjTmP
13. Author’s private conversation with Prithviraj Chavan, former Congress chief minister.

14. Author’s interview with Balasaheb Thorat on 15 December 2019.
15. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/shivsena-mlas-tell-uddhav-thackeray-they-want-him-as-maharashtra-
chiefminister/articleshow/72181596.cms?from=mdr; private interview with a Sena leader.
16. On the Sena and the BJP alliance, see https://economictimes. indiatimes.com/news/politics-and-nation/shiv-sena-holds-out-threatto-quit-maharashtra-
government/articleshow/60736820.cms
17. https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/bjp-sends-sambhajibhide-but-uddhav-refuses-to-meet-him/articleshow/71961399.cms
18. https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/dont-know-howraut-will-get-170-mlas-pawar/articleshow/71946860.cms
19. Author’s private conversation with Miskin on 21 October 2019.
20. The author was present at the press conference. https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/mumbai-news/maharashtra-vidhansabha-nivadnuk-
election-2019-result-ncp-leader-sharad-pawar-pressconference-took-a-dig-at-bjp/articleshow/71737827.cms
21. Private interview conducted by the author with Sanjay Raut, 27 December 2019.
24. Saamana, 28 November 2019; also see https://www.saamana.com/saamanaeditorial-on-uddhav-thackeray-maharashtra-cm-swearing-ceremony/
25. Private interview conducted by the author with a Congress leader in October 2019.
26. Private interview conducted by the author.
27. As told to the author by a senior NCP leader.
28. Private interview conducted by the author with a close confidante of Pawar. He had revealed what had actually happened at the meeting.
29. https://www.thehindu.com/news/national/other-states/after-hourlong-meeting-with-sonia-gandhi-sharad-pawar-says-he-will-meet-
heragain/article29880666.ece
30. Author’s private interview with a Congress leader on 20 October 2019.
32. https://timesofindia.indiatimes.com/india/pawar-meets-soniagandhi-says-bjp-has-responsibility-to-form-govt-in-maharashtra/articleshow/71899888.cms;
https://www.news18.com/news/politics/sonia-gandhi-to-hold-oppn-meet-on-november-4-to-talk-strategyon-economic-crisis-may-discuss-maharashtra-with-
sharad-pawar-2370939.html
33. Private interview conducted by the author with a Congress leader in Delhi.
34. Author’s interview with a Congress leader.
37. Author’s private interview with a Congress leader in Maharashtra.
38. As told to the author by a reporter who covered the CMO in the previous government.
39. Author’s conversation with them.
41. https://www.newindianexpress.com/nation/2020/jan/06/ maharashtra-bjp-chief-chandrakant-patil-says-no-operation-lotusplanned-2085542.html
42. https://www.indiatoday.in/india/story/rs-25-cr-rs-50-cr-beingoffered-to-mlas-to-switch-sides-congress-1616981-2019-11-08
43. Author’s interview with Balasaheb Thorat.
44. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/ncp-congress-yet-to-agree-on-key-issues-in-maharashtra/articleshow/72099284.cms?
from=mdr; https://www.hindustantimes.com/india-news/time-for-congress-to-die-aap-leader-on-delay-ingovt-formation-in-maharashtra/story-
LSW6DxbuZBb1rq3Z8wxsgK.html ; https://www.republic world.com/india-news/politics/ncp-blamescongress-for-delay-says-no-ncp-sena-govt-sans-
congsupport.html
46. Author’s interview with Balasaheb Thorat.
47. Author’s private interview with a senior Congress leader present in the meeting.
48. Author’s interview with the Congress leader.
49. Author’s interview with a senior Congress leader.
50. Author’s interview with the Congress leader.
51. Author’s interview with a senior Congress leader present in the meeting.
52. Private interview conducted by the author with Balasaheb Thorat.
54. Private interview conducted by the author with a senior Sena leader.
55. ‘From Euphoria to Disappointment: All in a Day for Shiv Sena’, dated 12 November 2019. https://indianexpress.com/article/india/fromeuphoria-to-
disappointment-all-in-a-day-for-shiv-sena-6115169/
56. Author’s interview with Sanjay Raut.
57. Author’s interview with a senior NCP leader.
58. Author’s private interview with Balasaheb Thorat.
59. https://economictimes.indiatimes.com/news/elections/assemblyelections/maharashtra/maharashtra-governor-refused-more-time-tosena-to-form-government-
aaditya-thackeray/articleshow/72010405.cms?from=mdr
60. https://www.firstpost.com/india/sanjay-raut-admitted-to-. mumbais-lilavati-hospital-after-chest-pain-shiv-sena-leader-has-beenat-forefront-of-maharashtra-
power-tussle-7635281.html
61. https://www.hindustantimes.com/india-news/we-ll-succeed-senas-sanjay-raut-tweets-harivansh-rai-bachchan-s-poem-from-hospitalbed/story-
zu0dkcbaH7ZgYPcSycvTjP.html
62. As told by a senior NCP leader to the author and his colleagues.
63. ht tps ://www. indiatoday. in/india/s tory/maharasht raput- underpresidents-rule-ncp-congress-bjp-shiv-senafail-1618224-2019-11-12;
https://www.indiatoday.in/india/story/maharashtra-president-srule-1618230-2019-11-12
महािवकास आघाडी
1. https://www.thehindubusinessline.com/news/national/ maharashtra-congress-delays-decision-talks-shifted-to-mumbai/ article29946792.ece; also as conveyed
by an NCP leader to the author.
3. As told to the author by a former BJP minister.
4. Private interview conducted by the author with the BJP leader.
5. As told to the author by a senior BJP leader.
6. Author’s private interview with the BJP member.
7. Author’s private interview with a BJP leader.
8. Author’s private conversation with a senior BJP leader.
9. Author’s private conversation with a BJP leader in December 2019.
10. https://timesofindia.indiatimes.com/india/pm-offered-sule-cabinetberth-claims-saamna-quoting-
pawar/articleshow/60454929.cms;https://scroll.in/latest/850242/sharad-pawars-daughter-supriyasule-refutes-shiv-senas-claim-that-modi-offered-her-a-
cabinet-berth; https://www.outlookindia.com/newsscroll/i-shouldnt-have-writtenon-pawars-private-discussion-raut/1145279/?next
11. https://timesofindia.indiatimes.com/india/sharad-pawar-keepsshiv-sena-guessing-says-no-talks-with-sonia-on-maharashtra-
govtformation/articleshow/72113086.cms; https://www.livemint. com/politics/news/pawar-keeps-shiv-sena-guessing-on-govt-formationafter-talks-with-
sonia-11574087843995.html
12. https://www.hindustantimes.com/india-news/as-congressbrainstorms-sena-support-uddhav-thackeray-meets-sharad-pawar/story-
4YsIrOo0iDVzVTsqd5uhjI.html
13. Author’s private conversation with Raut.
14. https://www.hindustantimes.com/india-news/ahmedpatel- calls-on-nitin-gadkari-says-it-wasn-t-political/story-Oe6SmzbppMKiUS7XBgOXVN.html
15. As conveyed to the author by a senior NCP leader.
16. https://www.youtube.com/watch?v=l20fm14agLY
17. https://www.youtube.com/watch?v=l20fm14agLY; also author’s private conversation with a BJP leader.
18. Author’s private conversation with a senior BJP leader in Delhi.
19. https://www.indiatoday.in/india/story/pm-narendra-modi-ncpmaharashtra-rajya-sabha-250th-session-speech-1620101-2019-11-18
20. https://www.youtube.com/watch?v=XncCLkAfk0g
21. As mentioned by Sule to a close aid, who then shared it with us.
23. https://www.livemint.com/Opinion/FjB2u5uewH6T9 WrUDZ0AdM/Irrigation-scam-comments-may-soil-Chavans-
image.html;https://www.ndtv.com/video/news/news/irrigation-scam-prithvirajchavan-promises-action-271967
24. https://www.indiatoday.in/india/west/story/maharashtra-cmchavan-does-a-u-turn-on-irrigation-scam-213249-2013-10-04
25. Author’s conversation with a senior Congress leader in Maharashtra.
26. https://www.financialexpress.com/india-news/maharashtra-crisiswhy-pro-tem-speaker-holds-key-to-whether-devendra-fadnavis-stays-orgoes/1775486/
27. Author’s private interview with the leader.
28. Author’s conversation with Prithviraj Chavan.
29. https://www.youtube.com/watch?v=XncCLkAfk0g
30. As told to the author by those who were a part of this discussion.
31. https://www.cnbctv18.com/politics/ncps-sharad-pawar-uddhavthackeray-to-be-the-next-chief-minister-of-maharashtra-4748651.htm
जयपूर ा रसॉटमधील गमती-जमती
1. Author’s conversation with a Congress leader.
2. Author’s private conversation with a senior Congress leader.
3. https://www.deccanherald.com/assembly-election-2019/congressdivided-over-hindutva-credentials-of-shiv-sena-776679.html
4. Author’s conversation with a Congress leader.
5. Author’s interview with a Congress leader.
6. Author’s interview with a Congress legislator.
9. Author’s private conversation with a BJP leader.
10. Author’s private conversation with a senior Congress legislator.
12. https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/maharashtracrisis-bjp-offering-up-to-rs-50-crore-to-mlas-to-switch-sides-
allegescongress/articleshow/71967587.cms
13. https://scroll.in/latest/943066/maharashtra-congress-claims-mlaswere-offered-money-to-switch-sides-bjp-refutes-allegation
पवार कुटुं बातील फूट
1. https://ceo.maharashtra.gov.in/Downloads/AC2019/Declaration_Of_Result_21C.pdf
2. Author’s private conversation with an NCP leader whom Ajit Pawar had kept in the loop.
3. Author’s private interview with a senior BJP leader who also happens to share a good rapport with the NCP’s Sharad Pawar.
4. Author’s private interview with the senior BJP leader mentioned in the previous note.
5. According to the senior BJP leader interviewed by the author, Amit Shah said this to Devendra Fadnavis.
6. https://economictimes.indiatimes.com/news/elections/assemblyelections/maharashtra/bjp-pushes-to-seal-deal-to-form-
maharashtragovernment/articleshow/71798777.cms
7. Private interview with the author on 26 November 2019.
8. Details of this meeting were shared by a senior BJP leader in a private interview with the author. Amit Shah had shared the details later in Mumbai with this
leader.
9. Author’s private interview with a senior BJP leader in a south Bombay hotel.
10. Author’s interview with a senior BJP leader.
11. Author’s interview with a leader who was privy to these developments.
12. Author’s private interview with a senior BJP leader.
14. https://www.theweek.in/news/india/2019/11/23/pawar-politicsdid-ajit-defy-sharad-or-was-ncp-chief-behind-bjp-tie-up.html
15. Author’s private interview with a person close to Ajit Pawar, among the four who had gone to Haryana on that fateful day.
16. Author’s conversation with two leaders from the BJP and NCP, respectively.
17. Author’s interview with a senior leader from the NCP.
19. Author’s private interview with an NCP leader.
20. https://marathi.abplive.com/news/maharashtra/sharad-pawarexclusive-interview-with-abp-majha-718776
21. https://www.youtube.com/watch?v=QJ5u0hPuEfw
22. https://indianexpress.com/article/cities/mumbai/mumbaiconfidential-flown-in-specially-ajoy-mehta-maharashtra-govtformation-6145811/
23. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/presidents-rule-revoked-in-maharashtra-at-5-47-am/ articleshow/72194738.cms
25. https://www.dnaindia.com/india/report-confident-they-will-workdiligently-for-maharashtra-s-bright-future-modi-congratulates-fadnavisajit-pawar-2802910;
https://www.aninews.in/news/national/politics/amit-shah-congratulates-fadnavis-ajit-pawar-on-becoming-maharashtracm- deputy-cm20191123091519/.
26. https://marathi.abplive.com/videos/news/sharad-pawar-exclusiveon-abp-majha-after-government-formation-718767
27. Author’s private conversation in mid-November 2019.
28. https://www.news18.com/photogallery/politics/ncp-leader-supriyasules-whatsapp-status-after-ajit-pawar-bjp-tie-up-2399085-8.html
29. https://epaper.telegraphindia.com/imageview_304464_151746657_4_undefined_24-11-2019_1_i_1_st.html
30. https://www.news18.com/news/politics/party-and-family-spliton-whatsapp-supriya-sule-reveals-dramatic-rift-with-cousin-ajitpawar-2397455.html
32. Author’s interview with a senior leader of the Congress, Balasaheb Thorat, in Maharashtra.
33. Walse-Patil’s conversation with reporters in Nagpur.
34. Author’s conversation with the NCP leader.
35. Author’s conversation with a close confidante of Ajit Pawar.
36. Author’s interview with Prithviraj Chavan.
37. https://www.thehindubusinessline.com/news/national/supremecourt-asks-centre-to-produce-governors-letters-inviting-bjp-to-formmaharashtra-
government/article30067526.ece
38. https://www.news18.com/photogallery/politics/we-are-162-shivsena-ncp-congress-mlas-show-of-strength-2400185-6.html
39. https://timesofindia.indiatimes.com/india/this-is-not-goa-sayssharad-pawar-as-aghadi-parades-162-mlas/articleshow/72232133.cms
40. The author learnt from his sources that Pawar had held meetings with his state leaders who said that they were fine with forming a government with the Shiv
Sena, but they were reluctant to go ahead with the BJP because they had fiercely and bitterly fought against the BJP in the state assembly polls so it would
not be appropriate to sit in power with the BJP.
41. https://mumbaimirror.indiatimes.com/mumbai/other/a-balthackeray- loyalists-lone-crusade/articleshow/71872362.cms;
https://www.deccanherald.com/assembly-election-2019/changingface-of-politics-in-maharashtra-sanjay-raut-773524.html;
https://www.hindustantimes.com/india-news/my-responsibility-is-over-sanjayraut-ahead-of-sena-boss-uddhav-thackeray-s-new-role-as-cm/story-
OdXXl6a9rt5QDwys2sOdLN.html
42. For how the BJP came to power in 2014 amidst chaos, see https:// economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/devendrafadnavis-led-bjp-
government-wins-trust-vote-in-maharashtra-assemblyshiv-sena-congress-cry-foul/articleshow/45120649.cms?from=mdr
43. Maharashtra government records taken from Maharashtra chi Vatchal by Dr Anil Kardekar, published by Shrividya Publication, July 2009.
44. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/ajits-overnight-coup-reminds-of-sharad-pawars-action-41-yrs-
ago/articleshow/72201214.cms?from=mdr
45. https://timesofindia.indiatimes.com/india/ajits-movegives-pawar-same-experience-as-vasantdada-shalini-patil/articleshow/72212411.cms
46. Author’s private interview in a hotel in south Mumbai with a close confidante of Amit Shah.
47. Author’s conversation with an advocate in the Supreme Court.
48. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-andnation/maharashtra-supreme-court-orders-floor-test-before-5-
pmtomorrow/articleshow/72235625.cms?from=mdr
49. Author’s private interview with Chavan in December 2019.
50. https://www.livemint.com/politics/news/ajit-pawar-expelled-as-ncplegislative-party-leader-11574521626278.html;
https://www.news18.com/news/politics/political-masterstroke-or-risky-plunge-bjp-ajitpawar-move-comes-laced-with-hurdle-of-anti-defection-test-
2397577.html
िशवसेना झाली भारी
1. Author’s interview with a senior NCP leader.
2. Author’s conversation with an NCP leader.
3. As told to the author by an NCP leader who was present there.
4. Author’s interview with a person close to Munde.
5. Author’s private interview with a close aide of Munde.
6. Author’s private interview with a senior NCP leader who was trying to reconcile with Ajit Pawar.
9. https://timesofindia.indiatimes.com/india/poorest-mla-cpms-nikolepicks-farmers-over-5-stars/articleshow/72232950.cms
गुडगावमधील ना मय बचाव मोहीम
1. Author’s private interview with a BJP leader.
2. https://timesofindia.indiatimes.com/india/drama-as-4-ncp-mlas-rescuedfrom-gurgaon-5-star/articleshow/72232621.cms; author’s conversation with Dheeraj
Sharma
3. https://www.thequint.com/news/politics/meet-sonia-doohan-ncpleader-who-rescued-4-rebel-mlas>
4. https://www.thequint.com/news/politics/meet-sonia-doohan-ncpleader-who-rescued-4-rebel-mlas
5. Author’s hour-long private interview with Sonia Doohan on 9 January 2020 in Navi Mumbai.
6. Author’s interview with Sonia Doohan.
अिजत पवार : घरवापसी
1. https://www.youtube.com/watch?v=6sMPRHEDpLI&feature= youtu.be
2. Author’s private interview with an NCP leader on 25 November 2019.
4. For instance, see https://marathi.abplive.com/videos/news/politicsmumbai-sadanand-sule-meet-ajit-pawar-at-trident-hotel-ganesh-thakurlive-chat-716890;
https://theprint.in/politics/behind-ajit-pawars-call-toresign-a-nudge-from-pratibha-tai-sharad-pawars-wife/326725/
5. https://www.firstpost.com/india/48-hours-after-ajit-pawar-tiesup-with-bjp-nine-cases-in-irrigation-scam-closed-by-anti-corruptionbureau-7697761.html
‘‘बाबा, तु ाला आ ान ीकारावे लागेल’’
1. Author’s private interview with Raut.
2. Author’s private conversation with Raut.
4. Akolkar, Jai Mharashtra.
5. Akolkar, Jai Maharshtra, p. 352.
6. https://www.nytimes.com/1995/09/06/business/india-project-inthe-balance.html
7. https://www.rediff.com/news/column/manohar-joshi-and-histumultuous-ties-with-the-shiv-sena-bosses/20131018.htm
8. https://www.outlookindia.com/magazine/story/trouble-in-theden/201884
पुढील माग
1. https://www.youtube.com/watch?v=AF-5mW-zgzU
2. Author’s private interview with Rohit Pawar, 4 January 2020 at the Garware Club at Churchgate, Mumbai.
3. https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/mumbai-to-remain-open-24x7-from-jan-27-aaditya-thackeray/articleshow/73519636.cms; now
called Mumbai 24x7
4. NCP’s internal survey before the polls.
5. Pune edition dated 7 February 2017.
6. Ajit Pawar’s conversation with the author and a few other journalists.
7. https://www.business-standard.com/article/news-ani/mahaassembly-results-rohit-pawar-wins-from-karjat-jamkhed-ajit-pawarsecures-baramati-
119102401983_1.html
8. Author’s interview with Rohit Pawar.
9. https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/punenews/sharad-pawar-on-ajit-pawar-resigned-from-mla-
position/articleshow/71340919.cmshttps://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/mumbainews/condition-of-retirement-ajit-pawar-resigns-as-deputy-
chiefminister/articleshow/72240369.cms
10. https://www.youtube.com/watch?v=zWdtII4Np6w
11. https://www.tv9marathi.com/vidhansabha-2019/political-heir-ofsharad-pawar-134450.html
12. https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/punenews/sharad-pawar-on-ajit-pawar-resigned-from-mla-position/articleshow/71340919.cms;
https://maharashtra times.indiatimes.com/maharashtra/mumbai-news/condition-of-retirement-ajit-pawarresigns-as-deputy-chief-
minister/articleshow/72240369.cms
13. https://www.livemint.com/elections/lok-sabha-elections/whichparty-has-the-millennial-vote-in-india-1556603316753.html
14. Author’s interview with a person close to the Thackeray family.
15. https://www.theguardian.com/world/2010/oct/19/mumbaiuniversity-removes-mistry-book
16. http://asu.thehoot.org/free-speech/censorship/withdrawal-ofacclaimed-book-from-mumbai-university-curriculum-a-cowardlymove-8507;
https://www.deccanherald.com/opinion/the-importanceof-being-aaditya-thackeray-769048.html
17. https://www.theguardian.com/world/2010/oct/19/mumbaiuniversity-removes-mistry-book
18. Issue 6–19 November 2010.
19. https://mumbaimirror.indiatimes.com/mumbai/ -nomination-on-oct-3-from-worli/articleshow/71365292.cms; also see
https://mumbaimirror.indiatimes.com/mumbai/cover-story/will-he-wont-he/articleshow/72192489.cms; https://mumbai
mirror.indiatimes.com/mumbai/cover-story/thackeray-in-charge/articleshow/72284858.cms
20. h t t p s : / / t i m e s o f i n d i a . i n d i a t i m e s . c o m / c i t y / m u m b a i /aaditya-1st-thackeray-to-fight-polls-is-senas-choice-for-
cm/articleshow/71383415.cms
21. https://inshorts.com/en/news/chandrayaan2-couldnt-land-onmoon-but-sun-aaditya-will-become-cm-raut-1569850933496
22. https://www.business-standard.com/article/opinion/tea-with-bsaditya-thackeray-110121400031_1.html
23. https://www.newindianexpress.com/nation/2019/oct/02/shiv-sena-draws-flak-from-sympathisers-over-gujarati-posters-ofthackeray-scion-2042386.html
24. https://www.indiatoday.in/india/story/aaditya-sonia-gandhimanmohan-singh-uddhav-thackeray-swearing-in-1623147-2019-11-27
25. Author’s private interview with a Congress leader.

Table of Contents
Title
copyright
Marathi Awruttichya Nimittane
Upodghat
anukram
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Runnirdesh
teepa

Checkmate How The BJP Won and Lost Maharashtra by Sudhir C

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Checkmate How The BJP Won and Lost Maharashtra by Sudhir C

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

चेकमेट

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

स वसुली संचालनालय (ईडी) अिधकारी आिण आयकर अिधकारी हे क सरकारचे कमचारी

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

******ebook converter DEMO Watermarks*******

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*

ebook converter DEMO Watermarks*