कॉपारे ट

चाण य
चाण य नीतीने यश वी व थापन

Corporate Chanakya

राधाकृ णन िप लई

जयको पि ल शंग हाऊस

अहमदाबाद बगलोर भोपाल भुबने वर चे ई
द ली है ाबाद कोलकाता लखनौ मुंबई
 काशक
जयको पि ल शंग हाऊस
ए 2, जश चबस, 7-ए सर फरोजशहा मेहता रोड
फोट, मुंबई - 400 001
jaicopub@jaicobooks.com
www.jaicobooks.com

© राधाकृ णन िप लई आिण एसपीएम फाऊंडेशन

CORPORATE CHANAKYA
कॉपारे ट चाण य
ISBN 978-81-8495-321-3

अनुवाद: राजेश चं कांत आजगांवकर

थम जयको आवृ ी: 2012

सहावी जयको आवृ ी: 2016

काशकां या पूवपरवानगीिशवाय ा पु तकाचा कोणताही भाग,

कु ठ याही कारे वापरता येणार नाही, रे कॉड ग कं वा कॉ युटर या
कं वा अ य कु ठ याही मा यमा ारे जपून ठे वता येणार नाही.
कॉपारे ट
चाण य
कॉपारे ट
चाण य
ाचीन ंथां या वा यायाने आधुिनक काळातील सम यांवर उपाय शोध यासाठी यांनी
मला ेरणा दली, ते माझे गु देव वामी िच मयानंद यांना हे पु तक आदरपूवक
सम पत...
 अनु मिणका

ा तािवक
कोण बरे हे चाण य?
ॠणिनदश
ट पणी
अनुवादाचे बोल
भाग १ — नेतृ व
• स ा
१ कॉपारे ट जगामधील स ा
२ स ा आिण उ रदािय व - ना या या दोन बाजू
३ ताडन - कला
४ अढळ उ थान
५ वत:चे कायदे बनवा!
६ कायालय - िनयं ण!
७ ने याचे भावी ि म व
८ गुिपते सांभाळा
९ वसायाचे स ाधार
१० यशाचे तीन पैलू
११ स ेचे व थापन
१२ ने यालाही उ र ावेच लागते!
१३ अथशा ाचा ावसाियक उपयोग
१४ वारसात िमळालेला वसाय
१५ लोकजागृती
• ने याचे गुण
१६ सदैव सतक
१७ उ ोजकांना स ला
१८ ब िवध काय मता
 १९ मु - ार धोरण
२० वसायामधील नीतीम ा
२१ शुभ य शी म्।
२२ ने यासाठी ानसाधना
२३ िनणय घेणे
२४ आ याि मक बाजू
२५ तपिशलात जा
२६ उजचा झरा
२७ वारशात वृि करा
२८ वत:चे उदाहरण घालून ा
२९ अडचण मधून वाट काढणे
३० ि यां ती आदर व यांचे संर ण
३१ आप या मंडळ चा िवसर पडू देऊ नका
३२ स ेचे ह तांतरण
• पधा
३३ पधची हाताळणी
३४ सै य आिण खिजना
३५ श ूंपासून संर ण
३६ यो य संधी
३७ भले दोघांचेही
३८ िवजेते आयुध
३९ यु जंकणे
४० जंका - जंका त व (अथात दोघांचेही िहत)
४१ यशाची गु क ली
४२ खेळ िस ांत
४३ िम आिण श ूंवर िवजय
४४ श ूंचा आदर
४५ रणिनती िव लु या
४६ ह ला कर यापूव
४७ यु भूमीचे पैलू
४८ समपातळीवरील भागीदारी
 ४९ सुरि त माघार
५० पधकांशी आमनेसामने
५१ कं पनी अिध हीत करणे
५२ िव तार कोठे करावा
५३ शांतता आिण यु
५४ दहशतवादाशी दोन हात
• मनु यबळ
५५ मागदशका या मदतीने गती
५६ कमचा यांना े रत करणे
५७ कमचा यांना अलिवदा करणे
५८ व थापकांचे ने यात प रवतन
५९ कामाचे िवक ीकरण
६० जु या कमचा यांचे संर ण
• हे टाळा
६१ ने याने काय क नये - १
६२ ने याने काय क नये - २
६३ ने याने काय क नये - ३
६४ ने याने काय क नये - ४
६५ ने याने काय क नये - ५
६६ ने याने काय क नये - ६
६७ ने याने काय क नये - ७
६८ ने याने काय क नये - ८
६९ ने याने काय क नये - ९
७० ने याने काय क नये - १०

भाग २ – व थापन

• कमचारी
७१ सुर ा
७२ यो य व थापकांची िनवड
७३ पद ठरवताना
 ७४ कमचारीगळती थांबिवणे
७५ नोक या बदलणे
७६ पिहले पाऊल
७७ कामावर असताना मृ यू
७८ कमचा यांची काळजी वाटणे
७९ वेतनापे ा सुर ा मह वाची
८० पदो ती ‘कमवा’
८१ उ रदािय व िनि त करा
८२ सौदा करताना यावयाची काळजी
८३ सोडू न गेले या कमचा यांचे पुन: वागत
८४ कमचारीगळतीशी सामना
८५ गुणव ा िनयं ण
८६ यो य ची िनवड
८७ ताकाला जाऊन भांडे लपवू नका
८८ उ उ पादक लोकांना पुर कृ त करा
८९ पिहले पाऊल उचला
९० उ म बॉस हायचंय?
• िव
९१ िन वळ न याचे मह व
९२ कठीण समयी यावयाची खिज याची काळजी
९३ वेतन
९४ अथसंक प
९५ अंतगत लेखा णाली
९६ वेळेवर कर भरणा
९७ नफा
९८ यो य िहशेब
९९ अि म र म
१०० तुमचा कर भरणे
१०१ वेळ यावेळी पैसे दान करणे
१०२ वाममागाची कमाई
१०३ संप ी या वृ ीसाठी पैसा
 १०४ अिधक पैशासाठी पैसा
१०५ संप ीचा माग
• सांिघक काय
१०६ सुर ा व देखरे ख णाली
१०७ यो य ावसाियक भागीदार
१०८ काय म बैठका
१०९ ावसाियक भेटीचे िनयोजन
११० जनसंपक
१११ गुणवंतांचा आदर
११२ एक चांगली बैठक
११३ शुभारं भ के लेले ते काय तडीस या
११४ यश वी हायचंय?
११५ एकमेकां सा क ...
११६ सवाना सोबत या
११७ संवादाचे महा य
११८ झगडे थांबवा
११९ संघ काय
१२० ेन टॉ मग
१२१ सहकारात समृ ी
१२२ सामाियक येय
• धोरण
१२३ मािहतीची आव यकता
१२४ व थापनाची त वे
१२५ मनाची कवाडं उघडी ठे वा
१२६ अनेक क पांचे एकसाथ िनयोजन
१२७ राजकारण आिण राजकारणी
१२८ सतत वयं िश ण
१२९ आप ी व थापन
१३० यो य संधी
१३१ कं प यांची सामािजक बांिधलक
१३२ सुि थर सं था
 १३३ न ा े ात काम
१३४ बुि म ेचे व थापन
१३५ संघटना मक िनयोजन
१३६ उ म आिण उ कृ
१३७ वेळेचे व थापन
१३८ िवकासाची गु क ली
१३९ जमीन - पयायी मालम ा
१४० गु ामागचे सू धार
भाग ३ — िश ण
• िश णाथ
१४१ मुलांचे िश ण
१४२ त ण वयातच यांना िशकवा
१४३ ाचारापासून दूर
१४४ फ पद ा पुरेशा नाहीत
१४५ न ा आिण जु याचे िम ण
१४६ यो य दृ ीकोन
१४७ काहीतरी नवीन िशकावे
१४८ व थापकाकडू न अपे ा
१४९ येिवण वाचाळता थ आहे!
१५० सव म िम
१५१ आधुिनक िश णाथ स स ला
• बॉस
१५२ बॉससाठी जमेची बाजू असणे
१५३ ने यांचे पाय पाळ यात...
१५४ तु हाला नोकरी लावणा यां ती कृ त ता
१५५ नवी नोकरी िनवडताना
१५६ दोन - दोन बॉसेस?
१५७ कती पैसे मागावेत बरं ?
१५८ स ाधीशांबरोबर काम
१५९ कोणावरही जबरद ती क नका
• संघटना
१६० वयंिश त
१६१ आसरा कोठे शोधावा?
१६२ कायालयातील व छता
१६३ गु धन
१६४ चे उ ोगात पांतर
१६५ णाली तयार करणे
१६६ आव यक असेल तर थलांतर करा
१६७ नोकरी गमावलीत?
१६८ करावे क क नये?
१६९ थलांतर : नोक या शोधणा यांची ि वकाराहता?
• स ला
१७० यो य स ला
१७१ स लागारांचा स ला
१७२ राजांमागील श
१७३ सुवणसंधी
१७४ टकवून ठे व यासारखी क रयर
१७५ ‘अथशा ा’ या ानाचा ावहा रक उपयोग
 ा तािवक

िम हो, मला तु हाला एक छोटीशी कथा सांगायची आहे...

मुंबई शहरात एक त ण रहात होता. याचं व होतं फ ावसाियक े ात
यश वी हो याचं! महािव ालयात तो व थापनाची कौश यं िशकला होता खरी - पण
ती सव पा ा य प त चं गुणगान करणारी! तो त ण कॉपारे ट े ात झपा ानं
गती या िश ा चढतही गेला, पण अखेर यानं वत:चा वसाय सु के लाय! अहो,
आयु यभर कु णाला बरं दुस याची चाकरी करायला मनापासून आवडेल?
यानं पिहलं पाऊल टाकलं ते ‘आ याि मक सहल या’ े ात! या त णा या
घरा यात कधीच कोणी वत:चा वसाय के लेला न हता. साहािजकच याला धं ाची
सारी तं शोधावी लागली. देवा या कृ पेने आिण या या भािगदारा या मदतीने लवकरच
याचा वसाय उ म चालू लागला. दुस या े ातील कं पनीत व थापक हणून काम
कर यापे ा, तो वत: या धं ाचा मालक झाला होता!
आता पुढचं पाऊल! एक सु ित ीत ावसाियक सं था उभार याचं! तो अनेकांना
भेटला. अनेकांशी चचा के या. आप या क पना आिण आप या योजनांबाबत यानं
िम ांशी खल के ला, लोकांकडू न िशकला. कतीतरी टपणं काढली, पु तकं वाचली,
कायशाळांम ये सहभागी झाला-िशकतच रािहला...पण...पण तरीही काडीचाही फायदा
झाला नाही! या या ान े ात कु ठं तरी, काहीतरी उणं भासत होतं. खूप काळ लोटला
पण ते यून काही उमजेना...
...उमगणार तरी कसं? अहो, ते उ र या या ‘ वत:’तच तर होतं!
अगदी लहानपणापासून याची ओढ अ याि मक े ाकडे होती व याला अनेक थोर
गु ं चा आशीवाद लाभला होता. अशाच एका वचनाम ये एक महा मा हणाले,
‘‘आप या मातृभूमीला उ वल व उदा असा इितहासाचा वारसा लाभला आहे. आपले
ॠिषमुनी काही कोणी सामा य असामी न हते! यांनी जगात या येक शा ाचा नुसता
अ यासच के ला न हता; तर यात भु वही ा के लं होतं! खरं च, आपण आप या
वैभवशाली इितहासात डोकाव याची थोडीशी जरी तसदी घेतली तर आप याला
आधुिनक जगात या अनेक सम यांवरील तोडगे सहजच सापडतील! ’’
आिण हाच होता तो दैवी संदश
े , याची तो इतक काळ ित ा करत होता.
१९५० पूव आिण अगदी आधुिनक व थापन त िपटर कर युगाआधीही
भारतात व थापनशा अि त वातच न हतं का? आप या रा ाला ५००० वषा नही
जा त गौरवशाली परं परा आहे. मग िवसा ा शतकाआधी आप या देशात
व थापनशा ज माला आलाच न हता का?
भारतातील ाचीन ंथसंपदेत-रामायणात, महाभारतात, वेदोपिनषदांत याला
व थापन नीतीब ल अितशय बुि वादी िच क सा आढळली. खरं च, आपण भारतीय
आप या देशात ‘अयो य’ काय आहे हेच बरं का शोधत असतो? आप या देशामधील
‘उदा ’ गो ब ल आप याला अिभमान का बरं वाटत नाही? इत या दीघ काळात अनेक
आघात पचवून आपला देश पु हा-पु हा न ा े ात झगमगून उठला आहे. आपण अजूनही
िवकसनशील रा असू खरे , पण आपण न च अयश वी नाही. इितहास सा आहे क
हजारो वष आपण यशा या उ ुंग िशखरावर िवराजमान झालेले होतो... अशी जगातली
कती रा असतील यांना अशा अिभमाना पद वारसाब ल मान उं च क न बोलता
येईल?
या त णा या आता यानी आलं क याचा वसाय वृ ग ं त हो यासाठी तो जे
शोधत होता ते उ र याला ‘बाहेर’ कु ठे ही नाही ‘आत’च िमळे ल! पा ा य व थापन
तं न च चांगली आहेत, पण याचे वत:चे पूवजही व थापनशा ात अगदी पारं गत
होते!
असंच एकदा भारतीय व थापनशा ावरील जुनी पु तकं शोधता-शोधता याला
राजगु चाण यानं िलिहले या ‘कौ ट याचे अथशा ’ या पु तकाचा शोध लागला.
सवानीच या पु तकाब ल ऐकलेलं आहे. अगदी यानंही तसं ऐकलेलं होतंच. पण या या
िपढीत या िचतच कोणीतरी या पु तकाचा खरोखरीच वि थत अ यास के ला असेल.
यानं ते पु तक िवकत घेतलं!
पु तकाची काही पानं चाळली मा तो उद्िव झाला! याला काहीही उमजेना!
यानं पु हा पु हा ते पु तक वाचलं, पण यातला संदश े या या आवा या बाहेरचा
भासला. मुळात तो िवषयच अगदी आिण कं टाळवाणा होता. याला वाटलं क
लेखकानं ते पु तक उगाचच गरजेपे ा जा त ि ल , गुंतागुंतीचं क न ठे वलंय!
तो आप या एका गु ला हणाला, “अगदी अथक य ांनंतरही मला
अथशा ामधलं काहीच समजत नाही आहे.’’ याचे गु हणाले, “भारतातील ाचीन
ंथ दपणासारखे मानले जातात! ते के वळ तुमचं ित बंब दशिवतात! तुला जर
‘कौ ट याचं अथशा ’ समजत नसेल, तर आरशाला दोष देऊ नकोस. तुझं वय आिण
जीवनानुभव वाढेल, तसं तुला हे पु तक अिधक उमगत जाईल!”
याच वष तो भगवान िशवशंकराचं िनवास समज या जाणा या कै लास
मानसरोवर या ेवर गेला होता. एका िनवांत सायंकाळी जणू एक आवाज याला हणू
लागला, “कौ ट या या अथशा ाला तू तु या जीवनाचं योजन बनव! याचा फ
अ यास क नकोस, याचा तु या दैनं दन आयु यात उपयोग कर!’’ याचा या या
कानांवर िव ास बसेना. तो याचे वत:चेच िवचार वण करत होता. ही दैवी कृ पाच
हणायला हवी!
ाचीन भारतीय ंथां या शोधकायासाठी वा न घेतले या के रळमधील एका
आ माब ल यानं ऐकलं होतं. तो तेथील आचायाना भेटला व हणाला मला ‘अथशा ’
िशकायचं आहे! या त णाचा अथशा ातील रस पा न आचाय सुखावले; पण हणाले,
‘‘तुला येथे गु -िश य परं परे नुसार याचा अ यास करावा लागेल!’’ याचा अथ, आपला
वसाय काही काळ बंद क न आ मात रहाणं आिण सं कृ त भाषेतील िवद्वानांकडू न
ान आ मसात करणं असा होता!
मुंबईत रािहले या ावसाियकासाठी हा िनणय न च सोपा न हता! पण आप या
भागीदारा या मदतीने यानं धं ामधून थोडी सु ी घेतली व ॠषीमुन नी साठवले या
ानभांडाराचा तो अ यास क लागला. आ मात ितत के ले या या काळानं याचं
आयु यच बदलून टाकलं!
मग या या यानी आलं क आधुिनक व थापनशा ामधील येक गमक, येक
त व याआधीच हजारो वषापूव अथशा ांम ये मांडलं गेलं आहे!
व थापनशा ातील सखोल ानाची िशदोरी घेऊन तो या या शहरी
आयु याकडे परतला आिण यानं आपलं नवं िश ण अंमलात आणायला सू वात के ली...
काय आ य! ताबडतोब याला यशाची मधुर फळे चाखायला िमळाली! जे हा याला
या या यशाचं रह य िवचारलं जाई, ते हा तो हणे ‘‘मा या गु ं चे आशीवाद आिण
‘कौ ट या या अथशा ांचं ान’ हेच माझे दोन मदतनीस!’’
िम हो, ही होती माझी कथा! यातला येक श द खरा आहे बरं . पण ही कथा इथं
संपत नाही. खरं तर, ती इथं सु होतेय...
के रळ न परत यानंतर कौ ट या या ावहा रक आिण यथायो य त वांचा मी
मा या वत: या (आ मदशन, www.atmadarshan.com) वसायात वापर के ला.
आ मदशनने मला जरी खूप यश दलं तरी हळू हळू दुसरीच एक गो घडू लागली होती.
कॉप रे ट े ातील माझे िम मला मी िमळवलेले ान इतरांम ये वाट याची िवनंती क
लागले होते.
के वळ भारताम येच न हे तर जगभरात या अनेक सभा-संमेलनांम ये व ा हणून
मला आमं णे येऊ लागली. अनेक बाब म ये ावसाियक लोक मा याशी स लामसलत
क लागले. कौ ट या या ानसंपदेचा आधुिनक वसायाम ये कसा वापर करता येईल
यासंबंधी िलिह याची िवनंती मला अनेक वतमानप ांनी व काशकांनी के ली. इतके च
न हे तर मी एक रे िडओ-काय मही के ला!
भारतीय व थापनशा व ानसंपदेम ये रस असणारे अनेक लोक मला भेटले.
वय, नाग रक व, ा, उ ोग े इ याद म ये कतीतरी िविवधता असली तरी मा या
कायशाळे त व संमेलनांम ये सहभागी होणा या येकाला आय चाण या या
बुि चातुयाब ल चंड आदर वाटत होता!
नंतर लवकरच मला SPM समुहाचा आधार िमळाला आिण मी अथशा ाचा अिधक
सखोल अ यास क लागलो. भारतीय व थापनशा ाचा सार व याचा ावहारीक
उपयोग या योजनासाठी मी आता वत:ला पूणतः सम पत के ले आहे. मी आता ‘मी आता
एसपीएम ित ाना’ संचालक हणून काम करतो. गु -िश य परं परा प तीने भारताला
सबल व वावलंबी बनिव या या येयाने हे ित ान े रत झाले आहे.
आधुिनक वसायांमधील सोडिव यासाठी चाण या या ावहा रक नीतीचा
कसा उपयोग करता येईल यासंबंधाने मी जगभरात या लाखो ावसाियकांना या
यु या चार गो ी सांिगत या आहेत, याचे संकलन हणजेच हे पु तक!
‘कॉपारे ट चाण य’ के वळ मा याब ल नाही. ते आहे तुम याब ल आिण इतर या
सवाब लही यांना भारतीय व थापनशा ातील त वं आचरणात आणून यश वी
हायचं आहे!
शुभ ते पंथान: स तु! यश वी भव!!
 कोण बरे हे चाण य?

इ. स.पूव चौ या शतकात भारतात ज मलेले ‘चाण य’ हे ‘िव णुगु ’ आिण

‘कौ ट य’ या नावांनीही िस होते. शतकानुशतके िवद्वानांनी चाण या या असामा य
िव ेचा गौरव के ला आहे; यांनी व थापनशा , अथशा , रा यशा , कायदेशा ,
नेतृ व, शासन, यु नीती, सैिनक डावपेच, वािण य णाली आिण अशा िविवध े ांत
े ांत ािव य ा के ले. वत: चाण यांनी आपली या िवषयांवरील १,५०० सू ,े १५
पु तकातील १५० खंडांमधून यातील १८० ध ांमधून वग कृ त क न ठे वली आहेत.
चाण यांनी नंद राजवटीचा पराभव क न या संहासनावर आपला समथ िश य
चं गु मौय यास स ाट हणून सं थािपत के ले. हणूनच यांना ‘राजगु ’ हटले जाते.
अवघे जग जंक या या मोिहमेवर िनघाले या संकदरा या पराभवाची ूहरचना देखील
चाण यां याच सूपीक डो यातून िनमाण झाली होती.
रा यशा ाचे िवचारवंत हणून यांनी मानव इितहासात थमच ‘रा ’ या
संक पनेचा िवचार के ला. या काळात भारत अनेक छो ा मो ा रा यात िवभागला
गेला होता. यांनी सवाना एका छ ाखाली आणून ‘आयावत’ नामक रा ाची िन मती
के ली, जे नंतर ‘भारत’ रा झाले. आपले आयु यभराचे काय यांनी ‘कौ ट याचे
अथशा ’ आिण ‘चाण यनीती’ या ंथांमधून श दब के ले.
आ यािमक त वांवर आधा रत अशा अथशा ाधा रत रा ाची िन मती
कर याकरीता जगभरात या रा यक यानी चाण यां या ‘अथशा ा’चा वेळोवेळी आधार
घेतला आहे.
अथशा ाचे श दश: भाषांतर ‘संप ी िवषयक संिहता’ असे होईल; पण खरे तर या
ंथात जगातील सवच िवषयांवरील िववेचन आढळू न येत.े हा ंथ हणजे ‘धनाचे ान’
याबरोबरच ‘ ानाचे धन’ आहे असे हटले तर िबलकु ल वावगे ठरणार नाही.
 ॠणिनदश

चाण यां या क पनांचे अ ययन आिण अ यापन कर या या वासाचा मी ीगणेशा

के ला ते हा मनात अनेक शंकांचे का र उठले होते. के वळ एक व होते ते! पण मी पिहले
पाऊल उचलले आिण बघता बघता हजारो िहत चंतकांची मला साथ लाभली, ो साहन
लाभले! हे पु तक य ात साकार कर यामागे असं य चे आशीवाद व म आहेत.
पिह या पावलापासून मला बळ देणा या यापैक काही चे ॠणिनदश मला
के लेच पािहजेत.
िच मय िमशन - िच मय िमशन या आ याि मक सं थेचा मी पाईक आहे.
(www.chinmayamission.com) माझे गु प.प. वामी िच मयानंद (१९१६-१९९३)
यांना मी मा या बालपणात भेटलो. आ याि मक तसेच व थापन े ामधील ते माझे
गु आहेत. गु देव हणतात.
‘‘एक आदश पामर, आ याचे जनसामा यां या बुलंद नेतृ वाम ये प रवतन घडवून
आणू शकतो.’’ - मा या जीवनाचे हे मागदशक त व रािहले आहे.
आज िच मय िमशनचे जागितक मुख वामी तेजोमयानंदजी मला सतत आधार देत
असतात. मा या पिह या सं थेचे अितशय सुंदर नाव - आ मदशन - यांनीच सुचिवलेले
आहे.
िमशनमधील शेकडो आचायाम ये माझा यां याशी िनकट ेह जुळला यांचा
उ लेख करणे आव यक आहे. - वामी सि दानंद, वामी सदानंद, वामी ई रानंद,
वामी व पानंद, वामी िम ानंद या सवानीच मला चाण यां या कायाचा सार
कर याची ेरणा दली.
िच मय इं टरनॅशनल फाऊंडेशन (CIF) चे मुख वामी अ य ै ानंदजीनी माझा
िश य हणून ि वकार क न मला ‘अथशा ा’ची संपूण ६०००सू े िशक याची संधी
उपल ध क न दली. मा या आयु यात आमूला प रवतन घडवणारा हा मैलाचा दगड
ठरला.
डॉ. गंगाधरन नायर आदी शंकराचाय सं कृ त िव िव ालय, कलाडी, के रळ या
सं थेचे माजी कु लगु , माझे िश क व ‘अथशा ा’चे माझे आदरणीय गु . मी
अथशा ा’चे अ ययन करीत असताना यां या सुिव प ी डॉ. उमा देवी नायर - या
वत: सं कृ त-िवदुषी आहेत - यांचे मला मातृवत् ेम लाभले.
वकट अ यर - माझे बालिम व पुढे ‘आ मदशन’ या सं थेमधील माझे भागीदार,
यां या पा ठं यािशवाय चाण यां या काया या अ यासासाठी वेळ काढणे मला श यच
झाले नसते. वे थ ी पाटनस (www.wealthtree.in) ही यश वी सं था ते चालिवतात.
मुलराज छे डा आिण एसपीएम समुह यांची मला देवदूतासारखी मदत झाली.
एसपीएम समुहा या वाती एनज अँड ोजे टस् ा. िलिमटेड या कं पनीचे मुलराज
संचालक आहेत. एसपीएम चा अथ श , गती आिण ग भता आिण ही शांतीलाल,
िवण तसेच मावजी छेडा या तीन सं थापक भावां या नावांची आ ा रे दख े ील आहेत.
चाण यां या कायाचे संशोधन व चार यासाठी यांनी मला खुपच मदत के ली.
एसपीएम फाऊंडेशन (www.spmfoundation.in) या एसपीएम समुहा या
(www.spmgroup.co.in) शै िणक िवभागाचा मी आज संचालक आहे. ाचीन भारतीय
ानाचे पुन ीवन क न याचा उपयोग आधुिनक काळातील सम यां या
िनराकरणासाठी करणे हे या सं थेचे उ ी आहे; एसपीएम समुहाचे इतर संचालक ी.
राजन छेडा, कं जल छेडा, िनके त शहा, गु वंदर आिण यां या सहचरांनी मला मा या
ाना या शोधात खुप सहकाय के ले. दुपार या भोजना या समयी जे हा आ ही एक
बसत असू ते हा या सव ये मंडळ कडू न मला ानाचे क येक अमृतकण ा झोलेले
आहेत. या ‘वगात’ मला मनु य वभावातील गुंतागुंत समजून घे याचे अनेक धडे िमळाले.
एमटीएचआर लोबल हणजे मोर दॅन एचआर लोबल (www.mthrglobal.com)
मला ‘कॉप रे ट चाण य’ असे िब द देणारे राजेश कामथ, िवपुल अ वाल, आिशष गाकरे ,
राजेश गु ा आिण ीती म हो ा हे या सं थेचे अ वयु. या पु तकाचे शीषक मी यांना
अपण करतो.
मुंबई िव ापीठातील त व ान िवभागा या मुख डॉ. शुभदा जोशी आिण यां या
सहका यांनी मा या चाण यांवरील कायाला शै िणक अिध ान दले. एसपीएम
फाऊंडेशन आिण मुंबई िव ापीठातील संयु िव माने ‘चाण यां या व थापन
क पना आिण भारतीय त व ान’ या अ यास माची सु वात झाली आहे.
व ड पेस सॅटेलाईट रे िडओचे का तक वै नाथन,हरीश पुपाला, िशतल अ यर
यां या अफलातून क पनेमधून मा या या व ड पेस वािहनीवर ‘आ क चाण य’ या
काय माचा ज म झाला. मी यां या जवळजवळ १०० भागांचे संचलन के ले.
सारमा यमांमधील माझे इतर िम - दनेश नारायण, मीनल भागेल तसेच
िव यम चा स िडसुजा यांचाही मी ॠणी आहे.
‘अथशा ा’वर आधा रत मा या पिह या ई- अ यास माचे जनक आहेत गौतम
सचदेव (www.indiayogi.com). या मा या अ यास माचे िव ाथ २५ वेगवेग या
रा ांत िवखुरले आहेत. चाण यांचा संदशे जगभर ने यासाठी मला मािहती तं ानाची
चंड मदत झालेली आहे.
मा या ानाची तहान भागिव याचे काम अनेक व थापन गु ं नी के ले आहे. डॉ.
सुभाष शमा, डॉ. एम.बी. अ ेय, दे ा आिण िव यम िमलर, सुधीर सेठ आिण डॉ. डॉ.
अिनल नाईक यांचा मी अ यंत आभारी आहे.
पोिलस दलाचे आभार मानावे िततके थोडे! संदीप क णक (आयपीएस), धनराज
वंजारी, िम लंद भारांबे (आयपीएस), सितश मेनन (रे वे सुर ा बल) या सवानी मला
जाणीव क न दली क कडक चेह या या येक पोिलसामागे तु हा आ हांसारखाच एक
साधासुधा माणुसही आहे!
माझे कु टुं िबय - िवशेष क न माझे वडील ी. सी.के .के . िप ले आिण आई सुिशला
िप ले यां या ॠणाचा कसा उतराई होऊ? माझी प ी सुरेखा िह या समजुतदार वभावा
िवना रोज रा ी उिशरा घरी परतणे, िनयिमत उ प ाची हमी नसणे, सु ी या दवशी
घरी नसणे आिण ावसाियक काय मांना कौटुंिबक िनकडी न अिधक ाधा य देणे मला
कसे बरे श य झाले असते? ितचे आईविडल धनवंती व शेखर, तसेच ित या बिहणी
सा रका व चं का माझे आनंदिनधान आहेत!
अथशा ाचे माझे पिहले िव ाथ - माला थेवर, योगेश संघानी, अनुराग गु ा आिण
याची बहीण सीमा गु ा तसेच अनुपमा आचाय. ाना ती यांची कटीब ता मला सदैव
असा िव ास देते क मी गे यानंतरही हे चांगले काय िनरं तर पुढे असेच चालू राहील.
आिण मह वाचे आभार माझे िम रणिजत शे ी यांचे! चाण यां या क पनांना
अंमलात आण यासाठी यांनी आपला सव वेळ सम पत कर याचे ठरिवले आहे!
 ट पणी

• चाण य, कौ ट य तसेच िव णुगु ही एकाच ि ची नावे आहेत. या

पु तकात चाण यांचा संदभ देताना ही ित ही नावे वापरली आहे. कु ठलेही नाव वापरलेले
आहे.
• या पु तकात भारतीय व थापनशा ा या क पना आिण पाि मा य
व थापनशा ा या क पना याम ये कोणतीही तुलना कर यात आलेली नाही. खरे तर
हे पु तक पाि मा य व थापनशा ा या िवचारांना पूरक आहे. दोह तील उ मांचा
संगम येथे आप याला आढळे ल.
• ब याच ठकाणी ने यांचा उ लेख ‘तो’ असा के लेला आढळे ल; परं तु ‘तो’ संदभ
‘ती’ लाही िततकाच लागू आहे. चाण याने राजा (पु षवचनी) हा ने याचा संदभ
वापरला अस याने, या पु तकात ‘तो’ हे सवनाम वापर यात आले आहे. नेतृ वगुण आिण
व थापन कौश य ही लंगातीत असून, एक िवचारधारा हणून ती कोणीही िवकिसत
क शके ल.
• या पु तकात मी कौ ट या या अथशा ातील सू ांचे संदभ वापरले आहेत.
यांना ही सू े मुळातूनच वाच याची इ छा आहे, यां यासाठी कं सात मूळ सू ांचे मांक
दलेले आहेत. यातील पिहला आकडा हा ंथाचा मांक असून, दुसरा आकडा पाठ
मांक दशिवतो आिण ितसरा आकडा सू - मांकाचा आहे. उदाहरणाथ,
याने (ने याने) यां या कामाचे प र ण सदैव के ले पािहजे, कारण मानवी मन
अ यंत चंचल असते. (२.१.३)
- अथात हे सू ‘कौ ट याचे अथशा ंथ मांक २, पाठ मांक १ आिण सू
मांक ३ आहे. हा म सव पाठांम ये वापरलेला आहे.
वाचकांना सू ांसाठी संदभ यावयाचा अस यास यांनी आर.पी.कांगळे , मुंबई
िव ापीठ यांनी अनुवाद के ले या, मोितलाल बनारसीदास यांनी कािशत के ले या
कौ ट याचे ‘अथशा ’ या इं जी अनुवादाचा संदभ यावा. दलेली प ीकरणे ही
लेखकाचे अ वयाथ आहेत. या पु तका ित र कौ ट या या ‘अथशा ा’ची अनेक
भाषांतरे व समी ा उपल ध आहेत.

टीप

या पु तकात एकू ण१७५ पाठ आहेत. एखा ा कादंबरीसारखे हे पु तक वाच यापे ा

या या ावहा रक उपयु तेचा आनंद घेतला जावा असा उ ेश आहे. ित दनी एक
कं वा काही पाठ वाचा, यातली िशकवण आचरणात आणा आिण याचा फायदा
अनुभवा! एक पाठ वाच यासाठी फ तीनच िमिनटे पुरेशी आहेत!
 अनुवादाचे बोल

१५ अॉग ट २०१० रोजी ‘कॉप रे ट चाण य’ या मूळ इं जी पु तकाचं काशन

मुंबई िव ापीठाचे कु लगु ी. राजन वेळुकर यां या ह ते झालं, ते हा टा या
वाजवणा या अनेक े कांम ये मी देखील होतो. समारं भाचा समारोप झा यानंतर
‘राधा’शी बोलताना मी सहज हणून गेलो क या पु तकाचा मराठी अनुवाद मीच
करणार! आिण णाचाही िवलंब न करता राधाने मो ा िव ासाने ते नवजात अभक
मा या हाती सोपवलं...
... पण लवकरच हे िशवधनु य पेलणं कती अवघड आहे, याची जाणीव मला झाली
आिण इतक मोठी जबाबदारी उचलून मी लहान त डी फार मोठा घास तर घेतला नाही
नां? अशी चंता मला छळू लागली. मराठी अनुवादाचा हा माझा पिहलाच धाडसी य !
यातच इं जी पु तकाचा चंड बोलबाला सु झालेला! मनावर दडपणाचं सावट येणं
सहािजकच हणायला हवं!
हे दडपण कमी कर याचं काम के लं ते राधा या आ ासक बोलांनी! मी हे क
शके न, याची मा यापे ा अिधक खा ी याला व आम या रणिजत शे ी या सामाियक
िम ाला होती. नवी जबाबदारीची नोकरी व इतर असं य ापांमधून बरे च दवस व
रा ी जागवून हे काम पूण के लं आिण योगायोग असा, क अनुवाद पूण झाला तो १५
अॉग ट २०११ रोजी, बरोबर एका वषाने!
हा वास खुपच आनंददायी होता, उ साहवधक होता. चाण यांसार या
िहमालयासमान ा ि म वाची मी राधाचं बोट ध न ओळख क न घेतली आिण
या द ि म वासमोर नतम तक झालो.
या अनुवादासाठी मला माझी प ी शिमका िहचं खूप यापूण सहकाय लाभलं. आई
कु मुद, मुलगा जय, भाऊ संजय व याचे कु टुंिबय यांचं वेळोवेळी आव यक असं
ो साहनही लाभलं, हे माझं भा यच!
या पु तकावरील अनेक तांि क सोप कारांसाठी िवकास ंटस या िव ा धुम,े
योिगता नायक, ि यांका परमेकर यांची अनमोल मदत झाली. जयको काशना या संजय
िहर या चंड पाठपुरा ािशवाय हे पु तक वेळेत पूण होणं के वळ अश यच होतं. या
सवाचे मन:पूवक आभार!
इं जी भाषेत झालेलं हे चाण य व राधा यांचं िवचारधन, मायमराठी या
रिसकांपयत पोहोचिव याचा हा ामािणक य तु हाला आवडेल अशी आशा करतो!
राजेश चं. आजगांवकर
 जोगे री (मुंबई)
राजेश चं कांत आजगांवकर हे गेली वीस न अिधक वष कॉप रे ट े ात कायरत
आहेत. मुंबईतील डहाणुकर महािव ालयातून यांनी वािण य अिध ातक पदवी संपादन
के ली असून ते कॉ ट अकाऊंटट व कं पनी से े टरी देखील आहेत. यांनी टाटा, िबला,
आयडीबीआय अशा िव यात समुहांम ये व र पदे भूषिवलेली आहेत. याबरोबरच ते
अनेक सामािजक सं थाशी संल आहेत.
भाग १

नेतृ व
 स ा

कॉपारे ट जगामधील स ा

कॉपारे ट े ातील ित प यावर आिण इतर उ ोगांवर वरच मा गाजव याची आस फ

एका श दसमुहात सं ेपाने मांडता येईल- स ेचा शोध! सारे मु य कायकारी अिधकारी
(सीईओ) या संघषाचा उ लेख असा करतात, जणू काही ती एखादी यु नीतीच असावी.
हणूनच ‘द आट अॉफ वॉर’ या सन यु या पु तकाचा उ लेख अनेक सीईओ आप या
योजनेम ये करताना दसतात, यात काहीच नवल नाही.
‘कौ ट याचे अथशा ’ हा ंथ हणजे यु शा ा या िवषयावर भारताचे जगाला
मोठे योगदान आहे. अथशा ा या १५ ंथांपैक सहा ंथ यु कलेसाठी वा न घेतलेले
आढळतात. एक साम यशाली सं थापन घडिव यासाठी आव यक असणा या घटकांबाबत
िव तृत मािहती या ंथा या सखोल अ ययनाने आपणास िमळू शके ल.
खरी स ा ा हो यासाठी कौ ट याने काही मह वाचे घटक िवषद के लेले आहेत.

• बौि दक संपदा
ानाची संपदा! आजचे कॉपारे ट जग बौि क संपदेवर चालते. कोण याही संघटनेची
ही अदृ य मालम ाच जणू! जगभरातले मॅनेजमट गु या शतकात घडणा या ‘ ान-
ांती’ब ल सव बोलत आहेत. भिव याम ये सवात थोर गणली जाणारी कु ठली गो
असेल - ान! अहो हणूनच तर जगातली सवात ीमंत िबल गेटस् ही आयटी
े ाशी संबंधीत आहे. कारण हे े के वळ आिण फ ानािधि त आहे. मोठमोठे वेतन
घेणारे अिधकारी देिखल यांनी वषानुवष ा के ले या ाना या आधारावरच पारखले
जातात.

• मनु यबळ संपदा

मनु यबळ ही येक संघटनेची मालम ाच! मनु यबळ दोन कारचे असते - अंतगत
व बा . अंतगत मनु यबळ हणजे कं पनीतील कमचारीवग, संचालकमंडळ आिण
भागधारक. तर बाहेरील मनु यबळात ाहक व पुरवठादारांचा समावेश होतो. खरं तर
आपलं अि त व या सा यांवर अवलंबून असतं. आप या ाहकां या समाधानासाठी सव
य क त करावयास हवेत. पीटर कर हा आधुिनक व थापनशा ाचा जनक
हणतो - ‘िवपणनशा ाचा उ ेश आपले ाहक ओळखणे आिण यांना इत या उ मपणे
समजून घेणे क , यायोगे आपले उ पादन कं वा सेवा यांना चपखलपणे लागू पडेल व
आप या आपणच याची िव होऊ लागेल!

• आ थक संपदा
कं पनीची गती पूणतः ित या आ थक यशावर अवलंबून असते. तगडा ताळे बंद
पा नच कमचारी, भागधारक आिण इतर िह सेदार कं पनीला आपला पा ठं बा देत
असतात. जीई कं पनीचे माजी चेअरमन वे श हणतात - ‘न थंग स सीडस् लाईक
स सेस!’ यशासारखे यश - सात य नाही! आ थक यश फार मह वाचे असते. यामुळे
कं पनीला आ थक स मते बरोबरच संशोधन े ात, न ा उ ोगांम ये गुंतवणूक
कर याचे तसेच सामािजक जबाबदारी िनभाव याचे बल ा होते.

• उ साह व मनोबलाची संपदा

हा सवात मह वाचा घटक! जर ने याम ये उ साह ठासून भरला असेल व याचे
मनोबल उ दजाचे असेल, तर तो इतर तीन घटक वत: िनमाण क शकतो. नवीन
बाजारपेठांत पाऊल टाकणे, मोठमोठी उ ी े गाठणे, कालमयादा पाळणे...या सवाचे मूळ
आहे ते उ साहात, उजत! या कं प या आप या चमूम ये खूप उजा िनमाण क शकतात
याच सवािधक उ पादन म असतात, हे संशोधनाने िस झाले आहे. गतीचे खरे ल ण
‘थोडे अिधक’ ा कर याचा जोश होय! सव महान आ थापनाम ये असेच ेरीत झालेले
नायक असतात.

स ा आिण उ रदािय व - ना या या दोन बाजू

लहानपणी ‘मी भारताचा पंत धान झालो तर... ’ अशा िवषयावर िनबंध िलहायची संधी
येई, ते हा आप या क पनेला कती पंख फु टत, नाही? अगदी आदश समाज घडव या या
क पनेवर वार होऊन मनाचा वा दौडू लागे. देशा या आ थक, सामािजक, राजक य
आिण संर ण िवषयक सवच सम यांवर रामबाण उपाय सूचिवताना पेनातली शाई कमी
पडे!
पण खरं च स ा ा करणं आिण ती राखून ठे वणं, इतकं सोपं आहे का? सव
थानी पोहोच यावर सुरि तपणे टकू न रहाणं श य आहे का?
राजाला या धो यांचा सामना करावा लागतो. यासंबंधी भा य करताना चाण य
हणतात
“देशांतगत, तसेच देशाबाहे न बंड हो याचा धोका राजाला नेहमीच संभावतो.’
(८.२.२)
राजक याला भेडसावणारे सवात मोठे संकट हणजे बंड! याची याला सदोदीत
जाणीव असणे व यापासून वत:ला सुरि त ठे व याची उपाययोजना करणे हे अ यंत
आव यक असते. वसायाम ये ने याला कोण या कार या ‘बंडा’ चा सामना करावा
लागेल? संघटनेचे अिवभा य घटक असणारे पण असंतु कमचारी, भागधारक अथवा
इतर िह सेदार! यािशवाय पुरवठादार, ाहक इ याद कडू न संभवणारे बा धोके
आहेतच!
अगदी राजकार यांनाही या गो ीची प जाण असते क यांनी यो य कारे
रा यशकट हाकला नाही, तर असंतु मतदार यांना वेळीच उचलून दूर फे कू न देतील! मग
जे हा तु ही तुम या सं थे या अिधकारपदावर असता, ते हा सवाना संतु ठे व याचा
माग तो कोणता?

• बाजारपेठेची गरज ओळखा

नेता हणून तु हाला तुमचे कमचारी, बाजारपेठ आिण तुमचे औ ोिगक े यांची
गरज ओळखणे अितशय आव यक आहे. जोपयत तु ही यांची गरज पुरवत रहाल, तोवर
ते तुम याशी ामािणक राहतील. अथात या गरजेचा अ यास करताना तु हाला ‘िनकड
आिण ह ास’ याम ये फरक करता येणे आव यक आहे.

• नवे ाहक जोडताना जु यांना िवस नका

यश वी वसायाची गु क ली एखाद-दुस या सौ ात नाही- यासाठी असे अनेक
सौदे वेळोवेळी साधावे लागतात. हणूनच तुम या अवती-भवती या लोकांना समजून
घे याची या अ ाहत चालू असावी लागते. यासाठी तु ही सदैव लोकां या संपकात
रािहले पािहजे. नवे ाहक जोडताना, तुम या जु या आ यदा यांशीही िनयिमतपणे संपक
राखायला हवाच.

• ांना बगल देऊ नका

 कोणतेही बंड मोडू न काढ यासाठी त र कृ ती हवीच! त त, कमचा यांवर अथवा
ाहकां या असंतोषावर ताबडतोब उपाय योजना करावयास हवी. बाजारपेठ कं वा
कामगारां या असंतोषाचा जराही सुगावा लागला तरी लगोलग याकडे ल पुरवा आिण
लवकरात लवकर तो सोडवा!
चांग या ने याला हे प े ठाऊक असते क झोकू न देणारे कमचारीच उ ोग पुढे
नेतात. यांना हे सु ा ठाऊक असते क के वळ समाधानी ाहकच चांगला वसाय आणून
देतात.

ताडन - कला

आप या सं थेचा कता-करिवता हणून मु यािधका याला खूप कठीण भूिमका िनभावावी

लागते. संचालक मंडळाने नेमून दलेली उ ी े ा कर यासाठी याला आप या चमूकडू न
फार कौश याने काम करवून यावे लागते. कमचा यांकडू न काम करवून घेणे सोपे नाही!
कामात अडथळा येऊ ायचा नसेल तर आप या कमचा यां या अडचणी जाणून घेऊन
यांचे याला ताबडतोब सोडवावे लागतात.
पण याचबरोबर याला िश तपालनही करावे लागते. कमचा यांबरोबरचे धोरण
लविचक तर हवेच, पण सं थेची उ े आिण ाधा य म यावरची नजर ढळू देता यो य
नाही - कारण याचसाठी तर याची नेमणूक झालेली असते!
हणूनच कधीकधी याला दंडु याचा (िश ेचा) वापर िश तपालनासाठी करावा
लागतो. िश ा करणे ही देखील एक कलाच आहे! कती, कधी व का? याचा समतोल
साधावा लागतो. ‘अथशा ां’म ये कौ ट यांनी या कलेला परीपूणपणे मांडले आहे.
हणूनच कौ ट या या ‘अथशा ा’ला (दंड क नीती) असंही हटलं जातं - ताडन कला
अथवा ताडन - नीती!
िश ेची खरं च गरज असते का? ने याला िश ेिवना सं था चालवता येईल? जर
एखा ाने समाजाची अथवा सं थेची चौकट मोडली, तर िश ा दली जाते. कारण चौकट
मोडणे सवानाच नुकसानकारक ठरते - पण जर अशी चौकट आखून दलेलीच नसेल, तर
काय?
‘जर दंडक या या अभावी दंडनीतीचा वापर झाला नाही, तर बलवान दुब याला
िगळं कृत करतो’’ (१.४.१३-१४)
मु यािधकारी हा िश े या संदभात अंितम िनणय करतो. जर याने आप या टीमला
वेळोवेळी िश तपालनाची सवय लावली नाही, तर लोक याला दुबळा समज याची
श यता असते. या न अिधक मह वाचे हणजे, िश ती या अभावी सव अनाग दी
माजेल आिण सं थेची रचनाच कमकु वत होईल. बळाचा योग करणारे दुब यांवर स ा
गाजवू पाहतील कारण यांना यां या ने याचा धाकच जाणवणार नाही कं वा
प रणामांची भीतीच वाटणार नाही.
पण याचबरोबर, वत: या अिधकाराचे दशन कर यासाठी मा मु यािधका याने
कमचा यांना उगाचच दंड देऊ नये.
‘‘कठोर िश ा करणारा राजा दहशत िनमाण करतो. मृद ू दंड देणा या राजाचा
दरारा रहात नाही. पण हाती के वळ राजदंड धारण करणा या राजाचा आदर होतो.’’
(१.४-८-१०)
जर तो खूप कठोर व अिववेक असेल, तर तो िहटलरसारखा होईल. पण याबरोबर,
जर तो खूपच मृद ू असेल तर सव याला गृिहत धरतील. यो य प तीने, यो य समयी,
यो य दजाचा दंड देणारा नेता आदरास पा होतो. असा िश ति य नेता कतृ वशाली
बनतो.

अढळ उ थान

उ - थानी पोहोचणे सोपे, पण टकणे फार कठीण! एकदा तु ही नेते झालात क खेळाची
सव समीकरणेच बदलतात! आता ाधा य येते ते सव गो ी अगदी सुयो यपणे कर याला
आिण वत:चे थान टकव याला. कौ ट याला या स याची पुरेपुर जाणीव होती,
हणूनच यांनी ने याला वत:चा तसाच आप या सं थेचा हास कसा टाळावा याचे
मागदशन के ले आहे. ते हणतात -
‘काम, ोध, लोभ, मन, मद आिण हष या षड् रपूंचा याग क न शा ो
मागदशनानुसार इं यांवर िनयं ण ा के ले पािहजे.’ (१.६.१)
ने या या आजूबाजूची सव मंडळी या या वतणूक चे काळजीपूवक अवलोकन
करीत असतात. मा यमे व गु चरांबरोबर, याची वत:ची माणसंही या या येक
कृ तीवर ल ठे वून असतात. या या हाताखालची माणसं याला आदशभूत मानत
असतात. अशा ने याने वत: या सावजिनक तसेच खाजगी आयु यातही फार
काळजीपूवक वावरले पािहजे.
ि टफन कोवेन आप या ‘सेवेन हॅिबटस् अॉफ हायली स सेसफु ल िपपल’ या
पु तकात हट या माणे इतरांवर जय िमळव याचा माग वत:वर जय िमळव यापासून
सु होतो.
 इं य िनयं णाने ने याला आपले यश टकवता येत.े यासाठी कौ ट याने खालील
सहा वतणुक पासून दूर रहा यास सुचिवले आहे.

• काम
एखा ा गो ीचा अित-ह ास हणजे काम. उ स ापदावर पोहोचलेली माणसे
स े या ह ासात वा न जातात. हणूनच असा स ला दला जातो क , यांनी नवे नेते
शोधावेत व यांना मागदशन करावे. हळू हळू ने याने न ा िपढीकडे सू े ह तांतरीत क न
वत: के वळ मागदशका या भूिमके त िशरणेच यो य!

• ोध
म तक शांत ठे वणे नेहमीच ेय कर! णो णी िचडणारा नेता या या संघाला
कधीच आवडत नाही. अशी माणसं फारच अत य असतात. येकाने वत:वर सदैव
िनयं ण ठे वले पािहजे, िवशेषतः सावजिनक आयु यात!

• लोभ
गांधीजी हणाले होते - ‘या जगात येकाची गरज भागव यास आव यक साधने
उदंड आहेत, पण येकाची हाव भागव यास मा ती पुरेशी नाहीत.’ समाधान हणजे
शैिथ य न हे. आपण हर री असावे, पण के वळ भौितक सुखात वा न जाऊ नये. ने याने
सामािजक व अ याि मक योगदान दे यावरही भर दला पािहजे.

• मन
सवा थानी पोहोच यावरही ने याने नवन ा संक पनांना ज म दला पािहजे.
पण ‘हे मा याचमुळे घडते’ या अहंभावाचा मा याग के ला पािहजे. आपले यश हे खरे तर
आप या चमूचे यश आहे, हे सदो दत यानी धरावे. अहंभावी ने याने कालांतराने आपण
आपले उ म सहकारी गमवू याची खा ी बाळगावी!

• मद
मदांध नेता यशाचा सारा लाभ वत:कडे घेतो आिण अपयशाचे खापर मा
इतरां या मा यावर फोडतो. खरे तर याउलट असावे. याने ‘मी’ न हे, ‘आ ही ’ यश
िमळवले असे हणावे!

• हष
अती ितथे माती. अती आनंद अथवा अती दु:ख करणे टाळावे. सव आग
लागलेली असताना के वळ समतोल िवचारांचा मनु यच संकटातून माग काढू शकतो.

वत:चे कायदे बनवा!

सं कृ तम ये काय ाला ‘धम’ असं हणतात. धम हणजे जो ध न ठे वतो तो. उदा.

मनु यजातीला या पृ वी हावर कोण ध न ठे वते? तर ते हणजे गु वाकषण. जर हा
कायदा अि त वात नसता, तर सवच िनयं णाबाहेर गेले असते.
त त, येक घरात, सं थेत आिण देशात असे कायदे अि त वात असतात, जे सवाना
एक बांधून ठे वतात. अनेकदा - जसे आप या घरात घडते - हे कायदे अिलिखत असतात.
पण तरीही आचरीले जातात. तर सं थांमधून हे कायदे, िनयम घटना अथवा उ ी अशा
पात लेखाब के लेले असतात.
हणून इथे चाण य सुचिवतात क सं थेम ये कायदे सं थािपत के लेले नसतील तर
राजाने (ने याने) पुढाकार घेऊन ते बनिवले पािहजेत.
जे हा सव कायदे न पावत असतात ते हा, चार वण आिण चार आ मांनी तयार
झाले या या जगाचे यो य असे आचरण संरि त कर या या अिधकाराखाली, राजाने
िनयम अथवा कायदे जारी के ले पािहजेत.’ (३.१.३८)
अथात, जे हा तु ही एखा ा आ थापनेचे मुख असता ते हा तु ही पुढाकार घेऊन
िनयम घालून दले पािहजेत. पण याआधी हे यानी ठे वा :-

• िनयम कशासाठी?
सव थम िवचार करा क या न ा िनयमाची गरज आहे काय? या ाचे उ र प
झा यािशवाय आपण उ ेशिहन िनयमांचे थ जंजाळ िनमाण क न ठे ऊ नये.
काही कं प यांम ये मी ‘उ - थापन’ कायशाळा घेत या ते हा मला असं आढळू न
आलं क िनयम घालून देणे हा के वळ एक उपचार आहे. यांना खरं च, अगदी मनापासून
याची गरज भासत न हती. क येकदा ‘िनयम कशासाठी’ याचा जराही िवचार न करता
न ा कं प यां या थापने संदभात काहीही सरकारी िनयम जारी के ले जातात. एक मुख
हणून आप या सं थेसंबंधी प दृ ी असणे गरजेचे आहे.

• सवा या िहतासाठी
 आपण पु हा एकदा कौ ट या या ‘अथशा ा’ या मुलभूत संक पनेकडे वळु या.
राजाचे कत काय? जे या िहताचा िवचार करणे आिण यानुसार आचरण करणे.
हणूनच कोणतीही िनयमावली करताना के वळ वत:चा न हे; तर सवा या िहताचा
िवचार करा! सवाचे िहत या पायावरच तर आपण सं था, समाज व अव या देशाची
उभारणी करतो. जर हेच हरवले तर जा िनराश होणे वाभािवकच आिण मग ती
कालांतराने आपला राजा बदलणार कं वा न ा राजाचा शोध घेणारच!

• सवासाठी यो य
वर उ लेिखले या सू ात चाण य हणतात - ‘‘राजाने आपले कायदे चार वण आिण
आ म यांना अनुस न बनवावे.’’ याचा अथ असा क , जे या (कामगारां या) वय,
कलानैपु य, नैस गक गुणधम अशा अनेक गो चा गाढ अ यास क न मगच यथायो य
िनणय घेतले पािहजेत. उदा. एखा ा द र ी माणसाने चपाती या तुक ाची चोरी के ली
तर ते य मानले पािहजे कारण तो याचा वाथ न हता. तर याचे अवघे जीिवत यावर
अवलंबून होते. असा माणुसक चा दृ ीकोन बाळगणे खूप मह वाचे आहे.

कायालय िनयं ण!

कायालय हे कोण याही आ थापनेचे अिवभा य अंग असते. अगदी ाचीन काळी देखील,
याची तुलना गड- कं वा सं कृ तम ये ‘दुग’ - या याशी के ली जात असे. राजा येथून
रा यशकट हाकत असे. गडावर िनयं ण असणे हणूनच राजासाठी अ याव यक असे.
आज या युगात, कॉपारे ट जगात मु यािधका याने वत: या कायालयावर पूण िनयं ण
ठे व यापे ा ते काही वेगळे न हते!
चाण य हणतात,
‘ याने (राजाने) खिजना आिण सै य एका सुरि त ठकाणी एकि त ठे वावे आिण
याचे िनयं ण िव ासू माणसां या हाती सोपवावे. (५.६.७)
एखा ा उ म अशा कायालयाचा हा पाया आहे. आपण कायालयां या येक
आयामाकडे जरा ल पूवक पा या:-

• खिजना
 मु य कायालयामधूनच गंगाजळीचे िनयं ण के ले जाते. जर आ थक बाजू भ म तर
इतर सव गो वर िनयं ण ठे वणे सोपे. आ थक गिणत कोलमडले क सव संकटे ‘आ’
वासून उभी रहातात. हणूनच खिजना पूण भरलेला आिण सुरि त ठे वावा लागतो.

• सै य
सै य हणजे सव कमचारी - अगदी मु यािधका यापासून ते चपराशी व
वाहनचालक या सवाचा एक संघ बनतो. संघात दुफळी असून चालत नाही. येक माणूस
मह वाचा. जे हा यु होते कं वा पधा असते, ते हा येकाने आपाप या कु वतीनुसार
शथ चे य करावयाचे असतात. हणूनच उ म कायालयात लायक, शार, िशि त व
स म माणसे असावी लागतात.

• िव ासू माणसं
येक कायालयात काही कळीची, मह वाची माणसं असतात. जणू कमांडरचे ते
ले टनंटच. अशी माणसं िव ास टाक यालायक व इतरांवर िव ास टाकू शकणारीही
असणं आव यक असतं. ही कळीची, िनणय घेणारी माणसं हणजे वसायाचा कणाच!
हणूनच चाण यनीती या वरील सू ानूसार, ने याने एका सुरि त ठकाणा न
खिजना (िव ) आिण सै य (कमचारी वग) यांचे िनयं ण के ले पािहजे व िव ासू
माणसांना गाडा हाकू दला पािहजे.
असे कायालय थािपत के यानंतर मु यिधकारी कं वा संचालक यांना आणखी एक
फायदा होतो. हे सारे मह वाचे घटक एका छपराखाली अस यामुळे यांचे िनयिमत व
सदो दत िनयं ण श य होते.
आपण न ा युगा या संदभात हे िववेचन करीत अस याने आणखीन एक गो
समजून घेऊया - कायालय आधुिनक श ांनी देखील परीपूण हवे. याचा अथ असा क सव
णाली सदैव परीपूण असा ात, आधुिनक तं ानावर भर असावा आिण संगणक तसेच
इतर उपयु साधनांचा यथायो य वापर के लेला असावा.
पण याचबरोबर हेही यानी असावे क तं ानाचा वापर हणजे यशाची हमी
न हे. यु ा माणेच सं थेचे यश देखील इतर अनेक बाब वर अवलंबून असते. अंितमतः
ने या या बुि म ेवर यश अवलंबून असते.
- भूतपूव भारतीय सै य मुख जनरल जे. जे. संग हणतात तसे, अखेर यु
जंक यास कारणाीभूत ठरतो तो मशीन मागचा माणूसच!

ने याचे भावी ि मव
नेता, मु यािधकारी अथवा कं पनीचे चेअरमन यांना सं थेला अ ेसर कर यात मह वाची
भूिमका िनभावावी लागते. िशखरा या थानी अस याने यांना सं थेला सदैव मागदशन
क न अिधक उ उ े साधायची असतात आिण नवे पायंडे पाडायचे असतात.
यांना सुिनि त करायचे असते क सं था के वळ आ थक दृ याच न हे, तर
मूलभूतदृ या आिण सं थापकांनी जवले या सं काराबर कू म सबळ व सकस अशी
घडत, वाढत आहे. के वळ नफा िमळणारे यं हणून न रहाता, सं था समाजाचे देणे फे डू न
सवा या भ यासाठी कायरत कशी होईल, हे देखील पािहले पािहजे. हे ा कर यासाठी
ने याने वत:चे उदाहरण घालून ावयास हवे.
कौ ट यांनी आदश ने याची ा या कशी बरे के ली आहे?
“जर राजा उ साही असेल, तर याची जा ही िततक च उ साही असेल. जर तो
िशिथल ( हणजे कत पालन कर यात कसूर करत असेल) तर याची जा देखील आळशी
बनेल; आिण यामुळे या या संप ीचा य होईल. िशवाय, आळशी राजा अगदी अलगद
या या श ूं या हाती सापडेल. हणून राजा वत:च सदो दत उ साही असला पािहजे.’’
(१.१९.१.५)
उ साही असणे हा ने याचा अितशय मह वाचा गुण आहे. याने वत:ला ेरीत
क न आप या संघाचा उ साह देखील वाढिवला पािहजे. तो वत: उजने भरलेला असेल
तर याचे कमचारीही तसेच असतील. तो वत:च आळशी असेल तर या या
कमचा यांचेही कामातून ल उडेल व लवकरच पूण सं थेम ये मरगळ येऊन जाईल.
कॉपारे ट जगात ठसा उमटवणारे सव नेते चंड उजने ेरीत असतात. याचे आिलकड या
काळातले उ म उदाहरण हणजे जे आर डी टाटा.
जेआरडी हे एक दूरदृ ी असलेले असमा य नेते होते, यांनी ‘टाटा’ हे िव ासाचे
नाव घराघरात पोहोचवले. यांनी टाटा समुहाला उ उ े सा य कर यास के वळ
मागदशन व मदत के ली नाही, तर या येत ते वत: पूणत: सहभागी झाले होते.
जेआरडी हे असे पिहले भारतीय क यांना अव या िवशीत िवमान चालव याचा
परवाना िमळाला. आता एअर-इं िडया हणून ओळख या जाणा या, टाटा एअरलाई स ा
देशातील पिह या िवमानकं पनीची यांनी िन मती के ली. व शीरपणा, सेवा आिण
कायत परता याम ये ही िवमानकं पनी सव म होती. एअर इं िडया या सुवणमहो सवी
वषात जेआरड नी वतः एक ाने मुंबई व कराची दर यान िवमानो ाण के ले. सदैव
अ ेसर रा न लढणारे असे ते नेते होते.
जर नेता त पर व कायशील नसेल तर काय होईल बरे ? आजूबाजूची पधा याला
सहजी िगळं कृत करे ल. तो या कं पनीचे नेतृ व करत असेल ती कं पनी आ थकदृ ा िवकल
होईल. मुलत: नेता हा सदैव शारी रक दृ या स म, मानिसकदृ या त पर व
बौि कदृ ा आ त असला पािहजे.
आप या वृ ापकाळातही कायम असणारे थोर िवचारवंत वामी िच मयानंद
यांना एकदा िवचार यात आले होते. - ‘तु ही इतकं काम का करता? थोडी िव ांती का
बरं घेत नाही?’ - त पर उ र आले, ‘थांबला तो गंजला! ’

गुिपते सांभाळा

संघटनेत तसेच संघाम ये ने याची जागा जबाबदारीची असते. बोलताना श दांचे भान
राखणे याला अ यंत आव यक असते. एक चुक चा श द कं वा वा य संघटनेला धुळीला
िमळवू शकते.
हणूनच गुपीते सांभाळणे ने याला अितशय मह वाचे असते. येथे कौ ट य ने याला
सावध करतात.
“िजत या ं ना नेता वत:ची गुपीते सांगतो, ितत या मंडळ चा तो अशा
कृ याने अनुसेवी बनतो.” (१.८.९)
अनेक क प आिण गो बाबत ने याने खुलेपणे भा य करणे टाळावे. यो य वेळ
आ यािशवाय रह यभेद करणे अनुिचत ठरते.
सं थेतील येक क पाचे तीन ट पे असतात - संक पना, तयारी आिण पूणता. या
येक ट यावर काही गोपनीय गो ी असतात. या के वळ ने यालाच ठाऊक असा ात.
याने यावर इतरांशी चचा क नये.
सवाना गुपीते सांग याने काय बरं घडू शके ल? आपण दोन श य प रणामांचा
िवचार क :

• याला झुकावे लागेल

याची गुपीते यांना ठाऊक आहेत अशा सव ं समोर याला झुकावे लागेल.
िजत या जा त ना अशी गुपीते मािहत आहेत, ितत या जा त समोर याला
वाकावे लागेल. ‘ने याने नेहमीच प रि थतीवर काबू िमळवला पािहजे, प रि थतीने
यावर अंकुश ठे वणे यो य न हे.’ जर यो य गो तो अयो य समोर बोलला असेल,
तर या या तालावर याला नाचावे लागेल. अशी याला के वळ धमक च
देऊन थांबणार नाही, तर ित प याला आिण श ूंनाही ती मािहती पुरवेल.

• तो असहा य होईल
 आपली गुपीते उघड के ली क नेता हतबल होतो. ठर या माणे क प कायाि वत
होत आहे कं वा नाही हे पहा याऐवजी वत:ला इतरां या ह यापासून वाचवणे, हे याचे
ाधा य बनू लागते.
धं ामधील एक अ यंत मह वाचा िनयम हणजे - ‘िवचारपूवक बोला! ’ शं याला
सु ा या या उमेदवारी या काळात सांग यात येते क ‘‘दोनदा मापं या, पण एकदाच
कापा! ’’
कौ ट याचे श ू सदैव याला िभऊन असत कारण याची पुढची खेळी काय असेल,
याचा यांना कधीच अंदाज बांधता येत नसे. या या अनेक योजना तयार असत. जर
याची एक योजना फसली,तर तो दुसरी योजना कायाि वत करीत असे व आप या श ूंना
आ यचक त करीत असे.
भारतीय वातं यल ातील असेच एक ि म व चं शेखर आझाद. यां याब ल
सवानाच गूढ वाटत आले आहे. ते पुढे कु ठे जाणार आहेत, याचा ते कोणालाच थांगप ा
लागू देत नसत. ि टशांचे सोडाच; पण अगदी भगत संगसार या यां या िनकट या
सहका यांनाही यांची लप याची ठकाणे ठाऊक न हती. यांचा िव ास होता क ते
‘आझाद’ आहेत. यांना खरोखरीचे ‘आझाद’ रहायचे असेल, यांनी वत:ला इतरांपासून
थोडेसे अनोळखी ठे वणे आव यकच असते.
हणूनच, वतं रहावयाचे असेल तर त डावर ताबा ठे वा!

वसायाचे स ाधार

यश वी वसायाची गु क ली हणजे मजबूत पाया! तुमची दृ ी, तुमची वचनब दता,

तुमचे कायकारण या सवापासून संघटने या आधार तंभांची िन मती होत असते.
चाण यांनी अथशा ाम ये संघटने या सात आधार तंभांचा िवचार के लेला आहे.
‘‘राजा, मं ी, रा , क ला, खिजना, सै य आिण िम हे रा याचे अिवभा य घटक
आहेत’’ (६.१.१)
यामधील येक घटकाबाबत थोडा उहापोह क .

• राजा (नेता)
महान संघटनांमागे महान नेते असतात. नेता दूरदृ ीने परीपूण असतो कं वा
असावा. संघटनेला तो क ाना माणे मागदशन करतो. आधुिनक संघटनांत आपण याला
चेअरमन, संचालक, मु यािधकारी इ. नावांनी संबोधतो. या यािशवाय संघटनेची
अव था एखा ा सुकाणु हरवले या बोटीसारखी होईल.

• मं ी ( बंधक)
दैनं दन कायभार हाकणारा माणूस हणजे बंधक. याचा ा राजानंतर दुसरा.
ने या या अनुपि थतीत तु ही या माणसावर अवलंबून रा शकता. तो नेहमीच कायम
असतो. एखादा अफलातून नेता आिण याचा कायकु शल बंधक यां या सम वयाने उ म
संघटनेची िन मती घडत असते.

• रा (बाजारपेठ/ ाहक)
बाजारपेठ व ाहकांिशवाय कोणताही वसाय तग ध शकणार नाही. तुमचे
काय े हणजे बाजारपेठ. या ठकाणा न तुम या मालाची अथवा सेवेची िव होते व
पैसा िमळतो. तु ही बाजारपेठेवर िनयं ण ठे वू शकता व तुम या बाजारपेठेवर
एकािधकार गाजवू शकता.

• क ला (मु य कायालय)
तु हाला एका िनयं ण मनो याची आव यकता असतेच; जेथे बसून तु ही तुम या
योजना व नीित आखू शकता. क य शासन येथूनच चालवले जाते. सं थेचा हा क बंद ू
असतो.

• खिजना (कोष)
‘अथ’ हे सवात मह वाचे साधन आहे. कु ठ याही वसायाचा कणाच! संप आिण
यो य र या सांभाळलेला रा यकोष हणजे संघटनेचे दय.

• सै य (चमू)
यु ाला बाहेर पड यासाठी आव यक असते ते िशि त आिण श ब सै य. तुमची
टीम हणजे तुमचे सै य. अशी मंडळी, जी सं थेसाठी लढायला तयार असतात. िव े ते,
लेखापाल, वाहनचालक अगदी चपराशीसु दा तुम या चमूचे घटक असतात.

• िम (मागदशक)
आयु यात तु हाला तुम यासारखा समिवचारी िम बरोबर हवाच. सह वास करीत
अस याने तो तु हाला समजून घेऊ शकतो व अडचणी या संगी आधार देऊ शकतो.
या सात आधार तंभांकडे िवचारपूवक पािह यास हे तंभ जर घ व बुलंद असतील
तरच सं था आपली जबाबदारी िनभावू शके ल आिण अडचण चा सामना क शके ल. पण
याचबरोबर ‘नीितम ा’ या अ यंत आव यक अशा संयुगाचा िवसर पडू देऊ नका. ‘िब ड
टू ला ट’ या आप या पु तकात त वांब ल बोलताना लेखक िजम कॉिल स हणतात -
‘मु य’ या मुळांपासून सं थेला सदैव पोषण आिण आधार िमळत रहतो - सं थेची
उभारणी मु यािधि त करा!

१०

यशाचे तीन पैलू

यश वी होणे कोणाला बरे आवडत नाही? अहो, पधा मक धं ाचं जग सोडाच, आजकाल
शाळा-कॉलेजात िशकणा या िव ा यानाही यशाची आस लागलेली असते. आपणा
सवानाच आप या घरात व समाजात यश हवेच असते.
‘यश वी कसे हावे’ यावर अनेक कायशाळा घेत या जातात. सं था आपला खूप
वेळ, पैसा, क व उजा यशासाठी व आप या चमूंना यश वी बनिव यासाठी खच करतात.
पण यश हणजे न काय? आिण खरोखरीच यश वी कसं बरं होता येईल?
असं पहा, यश ही एक सापे गो आहे. यशाची मोजमापं माणसागिणक बदलतात.
पण यश वी माणसां या जीवनाचा अ यास के ला तर काही सामाियक मू ये व कृ ती
यामुळे ती माणसे यश वी झालेली आढळू न येतात. आपणही जर ा मू यांचा अ यास
के ला तर आप यातील येक जण यश वी होऊ शके ल.
अगदी आपले िहरो चाण य यांनी देखील यशा या िवषयाचा उहापोह के लेला
आढळतोय. ते हणतात,
‘‘यश ितपेडी असते - स लागारा या श ने ा होणारे , बळा या जोरावर ा
होणारे आिण ऊज या जोरावर जे ा होत असते, असे’’ (६.२.३५)
यातील येकाचा वेगळा िवचार क या;

• स लागारा या मदतीने िमळणारे

येक माणसाला स लागार लागतोच. िजतका स लागार चांगला, िततक यशाची
खा ी जा त. खरं तर आप याला सवा म स लागार सदैव िमळत रािहल असे आपण
उ ठे वले पािहजे.
अथशा ा या दुस या एका अ यायात चाण य हणातात - “कोणतेही नवे कृ य
करताना, या े ात या त ां या स यानेच ते करावे.’
 कमी मानधन घेणारा सामा य वकु बाचा गु आिण जा त मू य आकारणारा
सवा म गु असे पयाय असतील तर सदैव दुस या पयायाचीच िनवड करावी. अशा कारे
तु ही तुम या वाटचालीमधील धोके कमी क शकाल व तुम या उ ी ाकडे झटपट
पोहोचू शकाल.

• बळा या जोरावर यश
मनगटामधील बळ हे देखील साम यच! पण याचा अथ आप या अिधकाराने कं वा
खुच ने िमळणारे फायदे असाही होऊ शकतो.
साम यशाली आप या अिधकाराने आिण िनणय कृ तीत आण या या ताकदीने
अनेक िनणय तातडीने घेऊ शकते. अशा अिधकारा या व उ जागेवर वत:
अस याखेरीज दुसरा एक माग हणजे वत:पे ा जा त साम यवान शी संबंध
थािपत करणे!

• ऊजाश ने यश ा ी
याचा अथ इ छा-श . आप या आंतरीक ऊज या आिण पूणतः सम पत वृ ीने
काय कर या या गुणा या जोरावर माणूस न च यश िमळू शकतो.
वयं ेरीत आिण अ यंत उ साही माणसे जणू या गुणांची साथ पसरवतात. कोणीही
अशा माणसां या संपकात आली तर ताजीतवानी होते. उ म ने यांकडे ही श
असते. यां या व ृ वशैली या जोरावर ते जनतेला मं मु ध क न टाकतात. अशी
उ साही माणसे मरगळले या माणसातही चैत य जागवतात.
नेपोिलअनने हटले होते क , “ ितभावंतां या एका झट याने जनतेचा सारासार
िववेक जागृत होतो. कोण याही शतकात, फार कमी असे घडवून आणू शकतात.’’

११

स ेचे व थापन

एका िवद्वानाने जु या भारतीय ंथांम ये ‘अथा’ला ‘श ’ हटले होते. या ारे

आपणाला अथशा ाचा जरा वेगळा, पण यो य अथ उमजतो. हणूनच चाण याचे
‘अथशा ’ हणजे ‘श चे अथवा स ेचे व थापन’ असाही अथ िनघू शकतो.
अशा ंथांचा उ अिधकार पद हण करणा या ने याला अ यंत फायदा होतो,
कारण कोणती पाने के हा खेळावीत हे याला अवगत असणे आव यक असते. स े या
व थापनात चाण य माहीर होते आिण यांनी ‘अथशा ा’म ये यासंबंधी कतीतरी
पयाय राजाला वेळोवेळी सुचिवले आहेत.
कौ ट याचे अथशा या खंडामधील सात ा खंडात चाण यांनी सहा प रि थती
आिण यांना हाताळ या या सहा िनरिनरा या प तीचे िववेचन के ले आहे.
ते हणतात,
“िभ प रि थती हाताळ यासाठी या खरोखरी या (उपयु ) अशा सहा प ती
आहेत. (७.१.३)
वेगवेग या प रि थती हाताळ यासाठी चाण य का बरे वेगवेगळे पयाय
सुचिवतात? अथात, दोन घटना कधीच सार या नसतात व येक घटना हाताळ यासाठी
वैिश पूण नीती वापरावी लागते. हे जर समजले तर आप याला स ेचे व थापन कसे
करावे हे समजेल. आपण कं प यांमधील ने यांना िनयिमतपणे सामोरे जावे लागणा या
काही प रि थत ची उदाहरणे घेऊ :-

• माणसांसंबंधीची प रि थती
स ा ा झाली क सवात पिहली करावी लागणारी गो हणजे, हाताखाल या
माणसांचे व थापन. खरं तर ने या या कार कद चे यश के वळ तो वत: या माणसांना
कसे सांभाळतो यावरच न हे तर या या ित प या या माणसांवरही िततके च अवलंबून
असते.
येक माणूस वेगळा असतो, आिण िविवध प रि थत म ये माणसे कशी िभ वागू
शकतात हे समजून घेणे आव यक असते.
येक माणसासाठी आिण चमूसाठी पयायी नीती असणे आव यक असते.
माणसां या मानसशा ाचा अ यास यासाठी खूप आव यक ठरतो.

• ानासंबंधीची प रि थती
अ ख जग ‘ ानाधारीत अथ व थे’कडे वाटचाल करीत असताना, या याकडे
इतरांपे ा अिधक अ यावत मािहती असेल याला पधा मक फायदा िमळणे सहािजकच
आहे.
आजकाल कं प या िविवध े ात खूप मोठी गुंतवणूक करीत आहेत. एक तर तु ही
भिव याचा अंदाज बांधू शकता अथवा ते घडवू शकता.
भिव य यांचेच असते, जे फ वेगळा दृ ीकोन ठे वून िवचार करत नाहीत तर
माणसांना भिव यात लागणा या व तू व सेवा आज िनमाण करतात.

• सािह यसंबंधीची प रि थती

इथे सािह य हणजे िव , यं आिण अगदी तं ानही... वसाय चालिव या या
प तीम ये चंड परीवतन होत आहे.
 वाढणारा खच, सतत बदलणारे तं ान आिण आ थक अि थरता यांना त ड
दे यासाठी ने याकडे काय योजना असावी? ने याला येक गो ीचा िवचार क न पयायी
योजना तयार ठे व या पािहजेत.
दोन पयाय समोर आहेत. एक तर प रि थती समोर उभी रा ा आिण नंतर
या माणे बदल करा. कं वा, प रि थती उद्भव याआधी ितचा अ यास करा आिण यो य
पयायांिनशी तयारीत रहा. थोड यात. अटळ बदलांसाठी तयार हा.
हणूनच, येक प रि थतीम ये पयाय तयार कर याची सवयच लावून यावी.
अशा कारे स ेचे व थापन काय मपणे करता येत.े

१२

ने यालाही उ र ावेच लागते !

नोकरपेशा माणसांनी कधी ना कधी िवचार के लेला असतो. - ‘‘जर मी इथला बॉस असतो,
तर मी असं के लं असतं... ’’ साधारणत: समज असा असतो क जर आपणच आपले मालक
असू, तर कोणालाही उ र ायला आपण बांिधल नाही. आप याला कोणी काहीच
िवचारणार नाही.
हे िनखालस खोटं आहे. येक बॉसचा कोणीतरी बॉस वर बसलेलाच असतो. येक
ने याला कोणाला तरी उ र ावंच लागतं. पण कोणालातरी हणजे न कु णाला? जर
मी कं पनीचा अ य असेन, तर मा यावर कोण? कु णीच नाही, बरोबर? साफ चूक!
चाण य हणाले आहेत,
‘‘(आखून दले या िनयमांनुसार) आचरण करणारा राजा वग ा करतो, अ यथा
तो नरकात जातो.” (३.७.३८)
यां या हण या माणे येक राजाला िलिखत अथवा अिलिखत आचरण संिहता
दली जाते व त नुसार याची कत े आिण जबाबदा या ठरवले या असतात. जर राजाने
ही संिहता पाळली तर तो उ म नेता बनतो व याला नरकाचे भय उरत नाही. हा संदभ
नैितक िनयं णाचा आहे. पण आप या अिधका यावर कोण बरं अिधकार गाजवतो? तो
कु णालातरी जबाबदार असतो काय? याचे उ र होकाराथ आहे.

• दावेदारां ती
सामा यत: असं समजलं जातं क सवा पदावर असलेली फ यांची
पैशाची गरज भागवणा-या ऋणकोनाच उ रदायी असते. हे अंशत:च खरं आहे.
 आधुिनक व थापन शा ानुसार उ रदािय व फ भागधारकच न हे तर सवच
दावेदारां ती असते. दावेदार हणजे के वळ गुंतवणूकदारच न हे, तर कमचारी,
पुरवठादार आिण इतर भागीदारही!

• शासन आिण समाजा ती

येक कं पनी ठरािवक काय ांनी बांधील असते. या या देशा या काय ांना
सरकारने कं पनी काय ां या पात ब के लेले असते. यािशवाय या या उ ोगां या
या सहकारी संघटना असतात, या संघटनांचेही कायदे असतात, जे सव सहयोगी
उ ोगांना पाळावे लागतात.
पण या नही जा त मह वाचे हणजे या समाजाचे आपण घटक आहोत, या
समाजा तीचे उ रदािय व. आज अनेक उ ोग CSR (उ ोगांचे सामािजक उ रदािय व)
खूप गांिभयाने अनुसरताना दसतात. येक उ ोगाने सामािजक भान पाळायलाच हवे.

• वत: ती
कदािचत इतरांचं अनुकरण करणं एखा ाला आवडणार नाही. अगदी सरकारी
िनयम, औ ोिगक मानकं कं वा सामािजक बंधनं एखा ाला आवडणारही नाही. पण
तु ही वत:पासून तर दूर पळू न जाऊ शकत नाही, होय ना?
तु ही तुम या पालकांना आिण गु जनांना उ रदायी असताच. पण ने याला
इतरांपे ा वत:ला उ र देणे अपेि त असते. हणूनच तु ही वत:लाच िवचा न
उ रांचा शोध घेतला पािहजे - जसे, “ मी माझे कत उ म र या पार पाडले आहे का?”,
‘‘मा याकडू न असले या अपे ांची मी पूतता करत आहे का?”
अखेरीस, या सा या वासा या शेवटी तु ही आिण फ तु हीच एकटे असता. आिण
आपले धम ंथ हणतात तसे - अंतत:, तु ही आिण देव या दोह म येच सारे घडत असते.

१३

अथशा ाचा ावसाियक उपयोग

मी जे हा जे हा एखादी कायशाळा घेतो, ते हा हमखास िवचारला जाणारा एक

हणजे, “चाण य आिण ‘‘अथशा ’ हा खरा भूतकाळच; वतमानात याचा आ हाला काय
उपयोग?” ‘‘आ हाला याचा अ यास क न िमळणार ते काय?” खरं च, वत:
चाण यांनीच याचे फायदे नमूद के ले आहेत. ते हणतात,
 ‘‘या शा ामुळे (अथशा ामुळे) आ याि मक, भौितक आनंद आिण सुख अि त वात
येते व टकू न राहते; तसेच यामुळे सारे कु कम, भौितक नुकसान आिण ष
े बुि लयास
जाते.” (१५.१.७२)

• संर ण आिण िवकास

जर एखा ाने काही िमळवले असेल, तर ते संरि तही के ले पािहजे. जर तु ही काही
लाख पये कमावलेत तर याची बचत क न ते सांभाळायला हवेत. तु ही ते कोणाला
चो देऊ नयेत. याचवेळी या लाखांचे काही कोटी कसे होतील याचाही िवचार के लाच
पािहजे. हणजेच योजनाब प तीने गुंतवणुक करणे आलेच! याच माणे, ‘अथशा ा’
’ या अ यासाने आप याला आि मक उ कष उदा. आपले नाव, जवलेली मु ये आिण
अनुषंगाने येणारे फायदे (आ थक व ावहारीक) ा करणे आिण टकवणे सहजसा य
होते. एखादी गो ा कर यासोबत ती कशी वाढवावी, यात सुधारणा कशी करावी या
गो चे ान अथशा देत.े

• वाईटाचा िवनाश
के वळ चांग या गो ची िमळकत व वृ ी पुरेसे नाही. वाईटाचा नाश हेही िततके च
आव यक आहे. हा दुपेडी र ता आहे. आळशीपणा व सु ती यांचा िवनाश कर याचे
साम यही अथशा ात आहे. योजनाब कृ तीमुळे भौितक तसेच पैशांचे नुकसानही टाळता
येत.े सवात मह वाचे हणजे ‘अथशा ’ आप याला ष े ासार या रीपूचाही नाश
कर याची श देत.े असं पहा, ष े कं वा इषा यासार या भावनांनी आपले वत:चेच खूप
नुकसान होत असते, नाही कां? असं हणतातच ना क “ ोिधत झालेला मनु य सव थम
वत:चाच िवनाश करतो.” अगदी यु संगी देखील श ूचा आदर करावा आिण के वळ
षे बु ीने लढू नये.

• ानवधन
‘अथशा ा’ या अ यासाने आपले ान व अनुभव वाढतो. ते कसे? चाण यांचा
बंध भलेही पु तक असेल, पण या या अ यासाचा ावहा रक उपयोग आप याला
पदोपदी जाणवत असतो. शहाणपण िमळव याचा यापे ा चांगला माग कोणता? अथात
सवात मह वाचा धडा हा क दुस या बरोबर आपले ान वाटू न घेत यामुळे ते कमी होत
नाही, तर वाढतेच. हणूनच असे आदान दान कर याचा िवसर पडू देऊ नका आिण
तु हाला जसा याचा उपयोग झाला तसा तो तुम या सहका यांनाही होऊ ा.

१४
 वारसात िमळालेला वसाय

काही ावसाियक थम-िपढीतले असतात तर काह ना आप या पालकां या कतृ वाचा

वारसा िमळालेला असतो. मह वाचे काय, तर तो माणूस वसायाचे व थापन कसे बरे
करतो? पालकांनी आधीच खूप काही कतृ व क न ठे वलेले असले तरी असा चांदीचा
चमचा त डात घेऊन ज मले या मुलांसाठी चाण यांचा स ला असा आहे.
‘‘वारसाने िमळाले या रा यात याने आप या विडलां या कमतरता सुधार या
पािहजेत आिण वत:चे कतृ व िस के ले पािहजे.’’ (१३.५.२३)
अगदी सवच संघटनात यां या सकारा मक बाजूंबरोबर काही उिणवा ज र
असतात. वारशात िमळाले या वसायासंबंधी चाण याचा स ला हाच क यात या
सकारा मक गो चा फायदा क न यावा व नकारा मक बाब म ये आप या वत: या
सकारा मक गुणांनी बदल घडवून आणावा.

• सकारा मक गो ना ओळखा
वारसा ह ाने ा झाले या वसायासंबंधात आप याला असे आढळते क
आधी या िपढीने सवात कठीण काम - मग ते धं ाचा ीगणेशा करणे असो वा बाजारपेठ
पादा ांत करणे असो - अगोदरच के लेले असते. भांडवलाचा अभाव, गंगाजळीतील
चढउतार इ यादी अगदी मुलभूत सुिवधा नसताना देखील यांनी खुपच क क न धं ाला
बरकत आणलेली असते. खुप मेहनतीअखेर यांना दूर कु ठे तरी आशेचा करण दसतो व
चार पैशांची कमाई होऊ लागते. पण पैशांपे ा यांचा अनुभव हाच न ा िपढीसाठी खरा
वारसा हणता येईल. या ानामुळे चुकांची पुनरावृ ी टाळता येत.े

• नकारा मक गो ना ह पार करा

आधीची िपढी वेग या कालखंडात कायरत होती. या काळी बाजारपेठेचे गुणधम
वेगळे होते. अथकारणे वेगळी होती. अगदी सरकारी िनयम व धोरणांतही खुप अंतर होते.
तं ानापासून ते वासापयत आिण दूरसंचार साधनांपयत सवच काही धीमे होते. या
दृ ीकोनातूनच आपण याकडे पहायला हवे. यामुळेच वसायाकडे पहा याचा एक नवा
दृ ीकोन आपणास ा होईल.

• शेवटी मह वाचे
तुम या हाती वसायाची सू े आ यानंतर हळू हळू यास वर या पातळीवर घेऊन
जा. अि त वात असले या प तीला जोराचे ध े देऊ नका. दुस या श दात सांगायचं तर
न ाची कास ज र धरा पण जुने सहकारी, कमचारी, ाहक यांना न दुखावता!
थोड यात, तुमची ितमा न ा दमाचा, पण पाय घ जिमनीवर असणारा आिण आप या
आधी या िपढीची मू ये उराशी बाळगणारा नेता, अशी घडू ा.
अखेरीस जे हा तु ही तुम या न ा भूिमके त िशराल, ते हा एवढे यानी असू ा-
‘‘आज मा याकडे जे आहे, ती मा या वाडविडलांची मला भेट आहे. यातून मी काय
घडिवन ती माझी मा या पूवसुर ना भेट असणार आहे!’’

१५

लोकजागृती

इितहासाने हे वारं वार िस के लेले आहे क जा आिण ितची मते फार काळ दाबून ठे वता
येत नाहीत. शोिषत जनता कदािचत उघडपणे आप या रा यक यािव बंडाळी करणार
नाही - पण ती एका मयादेपयतच! या बंदन ू ंतर असंतोष उफाळू न येणारच व ांती ही
घडणारच! आधुिनक लोकशाही रा यात देखील आपण हे पहातोच क लोकांचा असंतोष
कसा सरकारला धोकादायक ठरतो! एकदा का जनतेची सहनिशलता संपून ती र यावर
आली क भ याभ या ने यांची भंबेरी उडते. लोकश या रे ामुळे मोठमो ा कलंक त
ने यांना आप या पदांवर पाणी सोडावे लागले आहे. अशी प रि थती ओढवू नये यासाठी
काय काळजी यावी हे चाण यांन प पणे सांिगतले आहे.
‘‘ जे या समाधानात राजाचा फायदा आहे आिण जे या फाय ात राजाचेही िहत
सामावले आहे.” (१.१९.३४)
जर ने याने आप या जेला आनंदी ठे वले नाही आिण सदैव फ वत: याच
वाथाचा िवचार के ला तर तो न च पद युत के ला जाईल. मोठमो ा रा यक याना
जनते या मताला मान देऊन वत: या पदांचा याग करावा लाग याची असं य उदाहरणे
आहेत. आताचे दवस ‘कृ ती दाखवा अ यथा चालते हा!’ या मं ाचे आहेत. गो ी गृिहत
धर याचे दवस संपले. उ म र या काय क न िनकाल दाखवा, अ यथा लोकां या
रोषाला सामोरे जा!

• राजकार यांसाठी
मा या मते राजकारणी मंडळ नी एक गो समजून घेतलीच पािहजे - यापुढे ढसाळ
कारभार चालायचा नाही. तु हाला व थापनाची तं े िशकू न घेतलीच पािहजेत. आिण
यांना रा यशा व थापन ठाऊक नाही अशा मा या राजकारणी वाचकांनो; रा याचा
कारभार कसा चालवावा ते ‘अथशा ा’ मधून िशका!

• नागरीकांसाठी
तु ही रा ाचे डोळस नाग रक हा. एखादी गो घडत नसेल, अडचणी असतील तर
तु ही तुम याने होईल ते सव कर याची खबरदारी या. कोण याही ांतीचे इं धन हणजे
सात य! काय तडीस जाईपयत पाठपुरावा करा. लोकशाही या शि चा आिण आप या
मताचा फायदा क न या.

• त णाईसाठी
मी नेतृ वगुण िवकासावर पुणे आिण नािशक येथे कायशाळा घेत होतो. अिधकािधक
त ण मुले तेथे सहभागी होताना पा न मला आनंदा य वाटले. यापैक एकाने मला
िवचारले - ‘‘सर, आपण नवीन राजक य प च का बरे सु क नये?’’ मी उ रलो
‘‘क पना उ म आहे िम ा! पण ितला वा तवाचे पंख दे!’’ मी उपदेश करत न हतो बरं ...
खरं तर या उम ा त णातील सकारा मक उजा यो य मागाला लागेल असा िव ास मला
वाटत होता.
वामी िच मयानंद हणतात - ‘‘त ण िन पयोगी नाहीत. यांचा उपयोग कमी
के ला जातो. ते बेजबाबदार नाहीत. यां यावर जबाबदारी टाकली जात नाही!”
 ने याचे गुण

१६

सदैव सतक

भारतीय क ीय सतकता आयोगाने जाहीर के ले आहे क , िविवध सरकारी सं था तसेच

सावजिनक सं थांनी ‘सतकता आठवडा’ दरवष साजरा के ला पािहजे. भारताचे लोहपु ष
सरदार व लभभाई पटेल यांचा वाढ दवस या आठव ादर यान येतो. आधुिनक
भारता या जडणघडणीत सरदारांचा फार मोठा वाटा अशासाठी होता, क यांनी सव
सं थानांना बरखा त क न यश वीपणे यांना एकछ ी अंमलाखाली आणले. इ.स.पूव
चौ या शतकापूव कौ ट याने देखील हेच के ले होते. आपला िश य चं गु मौय या या
क ीय अंमलाखाली यांनी अनेक रा यांना संघ टत के ले होते. रा ा या संक पनेत
सतकतेला वेगळे प रणाम देणारी कौ ट य ही पिहलीच होती.
ऑ सफड इं जी श दकोषात सतकतेची ा या ‘संकट अथवा ासा या
श यतेपासून वाच यासाठी काळजीपूवक पहारा ठे वणे ’ अशी के ली आहे. संघटने या
दृ ीकोनातून पािहले तर या एकाच िवषया या दोन बाजू आहेत. येकाने बा धोका
तसेच अंतगत बंडाळीपासूनही आपले संर ण के ले पािहजे. बा धोके ; अथात सं थेला
पधा तसेच अिध हणापासून असले या धो यापासून सतकता राखायला हवी. यासाठी
अितशय समथ असे हेरखाते पािहजे. ब याच कं प यांम ये आजकाल बाजारपेठ सतकता हे
मह वाचे काय असते. ब मोल मािहती ा कर यासाठी िवशेष तं ानही अि त वात
आहे. पण अंतगत सतकता अिधक आव यक तसेच अिधक कठीण आहे. आप याच
माणसांशी संघष अस याने संघटनेला हे जमवणे खूप मुि कल जाते. एखा ा सेनापतीला
सीमेवर लढू न श ूला पाणी पाजणे सोपे; पण वत: याच त ण मुलाने के लेले बंड मोडणे
फार कठीण! िहशेब, ाहकांब ल मािहती आिण व थापन नीती या बाबी सं थेसाठी
खूप मह वा या असतात. या गो ी बाहेर फु टू नयेत हणून काळजी यावी लागते. कसे बरे
जमवावे हे सव? अथशा ात हे सव हाताळ यासाठी उ र तयार आहे. कौ ट य हणतात,
‘‘मनु य वभाव चंचल अस याने, याने (ने याने) यां या कामाचे सदैव प र ण
के ले पािहजे.’’ (२.१.३)
मह वाची मिहती व घडामोडी यावर सतत नजर ठे वणे ही ने याची आ जबाबदारी
आहे. आप या कमचा यां या हालचाल वर ने याची नजर असायलाच हवी. याने
कमचा यांना उ ी े व ती गाठ याची कालमयादा आखून दली पािहजे; यायोगे यांचे
कायावर पूणतः ल राहील. दुसरे हणजे याने सदैव यां या कामावर ल ठे वले पािहजे.
कां बरं असं? कारण माणसाचं मन फार चंचल असतं. जर उ ये व कालमयादा घालून
दली नाही, तर कमचारी ढसाळपणाकडे झुक याची श यता असते. तसेच िश ेची भीती
नसली तर ाचाराकडे वळ याचीही श यता एखा ा या बाबतीत नाकारता येत नाही.
सोनी कॉप रे शनचे अक ओ मोरीटा हणतात तसे “मी फ मा या कमचा यांशीच
न हे; तर मा या कमचा यां या मनाशीही वहार करतो. ाचार टाळ यासाठी तसेच
उ पादकता वाढव यासाठी कमचा यांना यां या मानिसक पातळीवर जाणून घेणे हेही
खुप आव यक असते. हणूनच सतकता दोन पात यांवर पाळावी लागते - एक अंतगत
आिण दुसरी बा !”

१७

उ ोजकांना स ला

तु हाला पूवानुभव नसेल तर वत:चा वसाय सु करणं आिण तो चालवणं काही सोपं
काम नाही. पण असं क नच उ ोजक ज माला येतात. एक क पना, एक व ते यश वी
क न दाखवतात. यांना वाट दसत असतेच असं नाही; पण यां या मधला आ मिव ास
यांना सव खाचखळ यांतून वाट दाखवत अखेरीस मु ामाला घेऊन जातो व तेथे यां या
क पनेचे आ थक यशात पांतर होते. उ ोजका या आयु यातील सवात क ठण काळ
हणजे जे हा याने आप या क पनेवर थोडे-ब त काम के लेले असते, भरपूर संघषही
के लेला असतो, पण याचा िखसा मा रकामा असतो. मग तो शांतपणे बसून िवचार क
लागतो क न चुकलं ते काय? याची सव िनकटची मंडळीसु ा याला हा र ता पकडु न
याने कशी चूक के ली हे सांग याची संधी साधत रहातात.
थांब! कौ ट य हणतात,
‘‘या वेळेला वैचारीक द
ं ा या साप यात सापडू नका. आप या हता यांवर सदैव
अवलंबून रहाणा या मूख माणसापासून धन िनसटू न जाते कारण धन हाच धनाचा तारा
असतो; मग हतारे काय करतील? शंभर य ांनंतर का होईना, पण समथ न च
धन कमावू शकते.” (९.४.२६)
तुमची यश देणारी मोठी संधी अगदी पुढ या कोप यावर उभी असू शकते. पण
अथातच खूप काळ अपयश सहन के यानंतर नशीब खरं च मा या बाजूने आहे का, अशी
उद्िव ता येणं सहािजकच आहे. या नाजूक णी आपण भिव य सांगणारे योितषी,
ह तरे षा वाचणारे ह तसामु क अशा मंडळीकडे वळतो. राशी, सूय, चं , ह, तारे यांची
दशा व दशा अ यासू लागतो. पण ल ात ठे वा, य ातील सात य हाच खरा यशाचा
माग होय! हता यांवरील अंधिव ास सोडा. जळणा या वायूचे िनरागस दसणारे व
रा ी या िनर आकाशात टम टमणारे ते गोळे काय बरं करतील? धनाचा तारा धनच!
तुमचा िव ास असले या क पनेवर तु ही एवढे क , पैसा व वेळ खच घातलेला आहे.
ब स, तेच चालू ठे वा. लायक माणसे अखेरीस क पनेचे पांतर तगडया ताळे बंदात
करतीलच! ती शेवटची संधी कोण याही व पात येईल - एखादी मोठी मागणी, एखादा
मोठा ाहक कं वा मोठा गुंतवणूकदार. पण पु हा पु हा य हे के लेच पािहजेत - अगदी
शतवार!
िबल गेट े हाच तर माग चोखाळला. इत या कमी कालावधीत तो जगातला सवात
ीमंत माणूस होईल असं कोणाला बरं वाटलं होतं? हाच होता माग नारायण मूत चा
कं वा अशा इतर कोण याही यश वी उ ोजकाचा. मॅडम सी.जे.वॉकर, या आ कन
अमेरीकन के शवधक उ पादनां या जनक व अमेरीके तील कृ णव णय करोडोपती आहेत.
या हणतात, ‘‘मला माझं वत:चं जीवन व वत:ची संधी वत:च घडवावी लागली
आिण मी ते के लं! जागेवर बसून संधीची वाट पा नका - उठा आिण ती घडवा!’’

१८

ब िवध काय मता

यशाची गु क ली - कामा या जबाबदारीचं यो य वाटप

यश वी उ ोगा या कथा एका या व ांमधून आिण इ छाश मधून सु होतात.
व ं स यात उतरायला लागली क स याचं मोठया खळाळ या वाहात पांतर होतं...
उ ोग िव तारला क कामही वाढतं आिण अनेक मंडळी सहभागी होऊ लागतात.
एकांडया िशलेदारापासून सु वात झाले या या सै याचं अनेक ले टनंट आिण सैिनकां या
सै यात पांतर होतं. अखेर, या सव सांिघक कायामुळेच सं था यशाचं िशखर सर करते.
हणूनच कामा या जबाबदारीचं यो य वाटप करणं ही यशाची गु क लीच खरी!
जबाबदारी या अशा िवक ीकरणाची खरं च गरज आहे काय?
कौ ट य हणतात,
एकाच वेळी सु असले या अनेक कायामुळे, या काया या िविवधतेमुळे तसेच ती
काय अनेक ठकाणी घडिव याची गरज अस यामुळे याने ( हणजे ने याने) अशी काय
आप या मं यांकरवी, वत: देखरे ख न करता घडवून यावीत, यायोगे जागेचा आिण
वेळेचा अप य होणार नाही.” (१.९.८)

जबाबदारी या िवक ीकरणाची गरज खालील कारणांमुळे भासते

कायालयात अनेक खाती एकाच वेळी काम करतात. यातील येक एकाच िवषयात
पारं गत असते. िव , लेखा, िवपणन, का मक, संशोधन इ यादी अनेक िवभाग सतत
कायरत असतात.

• काय अनेक जागी घडते

अशी अनेक कामे के वळ वेगवेग या करवीच न हेत, तर िनरिनरा या
ठकाणीही चालतात. काही कामं कायालया या आत तर काही बाहेर घडतात. मो ा
उ ोगांम ये काय देशी आिण परदेशी शाखांमधून घडतात. िनणयाचे िवक ीकरण क न
बंधकांना दले पािहजेत. याचा फायदा वेळ आिण जागे या बचतीत होतो. हणतात
ना, ‘‘धं ात वेळ हेच धन!” िनणयाला िजतका उशीर, िततका वेळ आिण संधीचा
अप य!’’
उ म िवक ीकरणासाठी काही सूचना :-

• यो य िनवड
िनणय म ना बंधक तथा िवभाग मुख हणून िनयु के ले पािहजे. अशी
मंडळी िनणय घेताना अडत नाहीत. कदािचत चुका करतील, पण या दु त के यावर
कामाला यो य गतीने पुढे नेतील.

• मािहती व था
सं था मुखाने यो य अशी मािहती णाली तयार के ली पािहजे. कॉपारे ट सं ेत याला
(एमआयएस) (MIS) हणतात. यासाठी अनेक संगणक णाली उपल ध आहेत, कं वा
सं था वत:ही अशी णाली तयार क शके ल.

• िश ण
िनणय घेणा या मंडळ ना यो य ते िश णही दले पािहजे. अशा िश णामुळे
मािहती अहवालाचा सुयो य उपयोग येकाला करता येतो. इं टरनेट या ांतीमुळे हे
अहवाल कोणीही आिण कु ठे ही ा क शकतो. तसेच हे व तही पडते.

• िनयं ण
ने याला सव घडामोडीवर व कमतरतेवर अगदी दवसागणीक ल ठे वावे लागते.
योजनाब मािहती प ती या मदतीने याला सव सं थेवर िनयं ण ठे वता येतो. िपटर
कर, यांना व थापनशा ाचे जनक समजले जाते, ते एकदा हणाले होते,
“सु वातीला स ेचे सं मण सोपे जात नाही. यामुळे मनात असुरि ततेची भावना
िनमाण होते. परं तू अखेर हे ल ात येतं क यामुळेच वातं य ा होतं.’’

१९

मु -द्वार धोरण

संघटने या ने याला सदैव सतक रहावे लागते. याला हे ठाऊक असायला हवे क िविवध
ोतांकडू न या याकडे येणारी मािहती ही कदािचत चुक ची कं वा िवकृ त व पात
मांडलेली असू शके ल. या या ‘ वत: या आत या गोटातील’ माणसांपासूनच याला
सावध असायला हवे. व र बंधकांसाठी हे म य थ हणजे किन बंधक आिण अशी
इतर मंडळी यांचे कमचा यांशी ित दनी संबंध येत असतात. परं तु अशा म य थांवर
पूणतः अवलंबून रहाणे धोकादायक ठ शकते. जर यां यावर पूणतः िवसंबून रािहले तर
ते अहवालात फे रफार क शकतात, ाचाराला उ ेजन देऊ शकतात कं वा गोपनीय
मािहती बाहेर फोडू शकतात.
हणूनच कौ ट य किन तसेच व र पातळ वरील सवासाठीच मु -द्वार धोरण
राबवावे असा स ला देतात.
‘‘आप या कायासंबंधाने या कोणाला ने याला भेटावेसे वाटत असेल, या सवाना
याने मु पणे वेश ावा.” (१.१९.२६)
आप या कामासंबंधाने कोणालाही जर वरी ांशी संवाद साधायचा असेल तर याला
उ ेजन ावे कारण यामुळे संवादामधील दरी कमी हो यास मदत होते. मु वेश याचा
अथ असा क कोणालाही भेटीपासून अथवा मािहती सांग यापासून म य थ रोखू शकत
नाहीत. अनेक कं प यांम ये आप याला काम साधून घे यासाठी सिचवां या मा यमातून
जावे लागते. सिचवामुळे हे काम सुकर हावे अशी अपे ा असते. पण या णी तु ही
यां यावर पूणतः अवलंबून रा लागता आिण ती मंडळी लोकांसंबंधीचे िनणय
तुम यासाठी घेऊ लागतात ते हा काळजी या!
मु द्वार धोरणाचे काही फायदे खालील माणे :-

• य मािहती
अनेक अिधकारी - िवशेषत: िवपणन आिण िव िवभागामधील मंडळी -
बाजारपेठेशी व बाहेरील जगाशी य री या संबंिधत असतात. सं थेचे डोळे व कानच
जणू! यां याशी य संबंध थािपत क न तसेच खुला संवाद ठे वून व र
व थापनाला बाजारपेठेची नस पकडीत ठे वता येत.े

• बाहेरील धो यांपासून बचाव

जे हा कमचा यांना हे समजतं क यांचं हणणं ऐकलं जातं, ते हा यांना युिनयनशी
कं वा राजकारणी प ांशी संबंध ठे व याची गरज भासत नाही. ब याच सं थांना बाहेरील
श पासून भासणारा धोका खरे तर यां या वत: या माणसांना वाटणा या अंतगत
असुरि ततेमधून िनमाण होत असतो!

• जलद िनणय
सम यांचे त काळ िनराकरण के ले गे यामुळे मह वाचे िनणय घे यास िवलंब होत
नाही. वेळेत िनणय घेत यामुळे ग धळ आिण गैरसमजांना वाव रहात नाही.

• भाविनक बांिधलक
जे हा नेता वत: या उदाहरणाने हे िस करतो क यां या सुखदुःखात तो सदैव
सहभागी आहे, ते हा कमचा यांना यां या ने याशी भाविनक जवळीक वाटू लागते. अशा
ने या या उपि थतीने चमूम ये सुरि ततेची भावना आिण िव ास वाढीस लागतो.
माणसा या मूलभूत गरजांपैक एक हणजे या या अडचण ना कोणीतरी ‘कान’ ावा.
भावशाली नेते या मानसशा ीय गरजेला अचूक ओळखतात. हणूनच यश वी नेते
आप या संघाशी नेहमीच संवाद साधतात - “ठीक आहे! मी तुम या अडचण त सदैव
तुम या पाठीशी उभाआहे!’

२०

वसायामधील नीतीम ा
कौ ट य अथात चाण य, यांब ल चंड गैरसमज आढळतात. लोकांना सामा यत: असं
वाटतं क तो एक धूत व चतूर गृह थ होता. हे िनखालस अस य होय!
रा या या व थापनासंबंधी आप या िव ा याना धडे देताना यांनी उ म नेता
हो यासाठी त व ानाची भ म बैठक असणे कती आव यक आहे, यावर खूपच भर दला
आहे. नीतीम ा आिण चा र य यांना ते थम ाधा य म देत. ‘ िश णाचे धडे’ या
‘अथशा ा’ या पिह याच अ यायात यानी आ याि मक बैठक या मह वाब ल िवचार
मांडले आहे. ‘अथशा ा’त ते हणतात -
‘‘सव शा ांसाठी दीपक हणून आिण सव कृ त साठी साधन हणून, सव कायदे
(तसेच कत ांसाठी) आधार तंभ हणून त व ानाची बैठक गरजेची आहे.’’ (१.३.१२)
कोण याही वसायाची पाळे मुळे यां या नीतीमू यां या गा यात, त व ानात
बसलेली असतात. आधुिनक व थापनशा ाचे जनक िपटर कर यांनी देखील हेच
हटले आहे. ते हणतात - ‘‘नफा हा धं ाचा मूळ उ ेश न हेच, ते एक सह-उ पादन आहे.’’
वरील सू ाम ये कौ ट यांनी नीतीम ेची धं ामधील आव यकता यावर सखोल िववेचन
के लेले आहे.

• मागदशन
सं थापकांनी िनमाण के लेली नीती सं थेला सदैव मागदशन करत असते.
संकटकाळात तर हीच नीतीम ा एखा ा दीप तंभासारखी दशा दाखवत असते, एखा ा
दीपकासारखी अंधारात मागदशन करीत असते.

• कृ तीसाठी िनणय
िनयोजन करताना, पुढील पाऊल काय उचलावे हा येक वसायात एक य
असतो. एक असतो सोपा माग जो चटकन् पण अशा त यश देतो कं वा दुसरा असतो कमी
पायरवाचा र ता, याव न चाल यास यश उशीरा िमळते पण ते शा त असते. एखादा
नीतीमान माणूसच अशा कठीण पयायामधून यो य िनवड क शकतो.

• कायदेपालन
चांगला ावसाियक काय ांना घाबरत नाही, तर मनापासून यांचे पालन करतो.
घटनेने बनिवले या काय ांचे तो अनुसरण करतो. याचबरोबर िनसगा या वैि क
काय ाचेही भान तो उरी बाळगतो. याचे िवचार ग भ होतात. असा ावसाियक
समाजाला खूप योगदान देतो आिण या याशी संबंध आले या सवाची आ थक
भरभराटही करतो.

• कत पालन
 अशा ं साठी कत े ह ां या आधी येतात. ‘ घे या’पे ा अिधक ‘दे या ’चे
आिण ‘वापरले’ यापे ा अिधक ‘िन म यांचे मह व याला उमजते. याचे काम आिण
कत यावर दबाव न हे तर वानंद तसेच सेवाभाव यांचा भाव असतो.
“नीतीमू यांवर ा ठे वणा या एका भारतीय कं पनीकडे एका राजकारणी माणसाने
एक खूप मोठा क प माग लाव यासाठी थो ाशा लाचेची मागणी के ली. क पाचा
आवाक बघता र म मामुली होती पण व या या त व ानात लाच देणे बसेना! मग
काय? यांनी या क पावरच पाणी सोडले. फायदा? आजही देशाम ये या कं पनीवर
लोकांचा चंड िव ास आहे. - कौ ट यांनी अशा ने याला व ावसाियकाला ‘राजा ष’
हटले असते!

२१

शुभ य शी म्।

भारतीय अथ व था स या यशा या िशखरावर आहे. परदेशी गुंतवणुकदार भारतात

पैशां या राशी ओतत आहेत. नोकरी या संध ची कवाडं उघडत आहेत. नवा उ ोग सु
करणं काही मुठभर ीमंतांची म े दारी रािहलेली नाही. स या या उ ोगजगतात
तु हाला काहीही नवं करायचं असेल तर असं य संधी उपल ध आहेत. तरीदेखील आपण
लोकांना दुःखी, तणावाखाली आिण सदैव भिव याची चंता वाहकाना पहातो.
कौ ट य हणतात,
“िवचार कर यासारखी संधी गवसली क याने वेळ दवडू नये!” (१.१५.४५)
तु हाला याचा शुभारं भ करायचा असेल, यासाठी एखा ा सोनेरी णाची वाट
पहात थांबू नका. उ म वेळ हणजे योितषाने काढू न दलेला ‘मु त’ न हे कं वा
कॅ लडरमधील यो य तारखा देखील न हेत. हाच तो ण आिण हीच ती वेळ! एखा ा
कायावरील िवचार संप झाला क ताबडतोब काम सु करा. अहो, हजारो मैलांचा
वास सु दा पिह या पावलानेच तर सु होतो!
नवा क प सु करताना ‘अथशा ा’ या काही टीपा तु हाला उपयोगी होतील.

• वावलंबन
न ा कशाचीही सु वात करताना अडचणी या येणारच. या वेळेला सवात जा त
ऊजा खच करावी लागते. तुमचा आळस झटकावा लागतो. कु ढत रा नका. कामाची
सु वात के ली क अध बाजी मारलीतच! आरं भ करा!

• िनयोजन
सु वात करणे हणजे के वळ उ साहीत होणे न हे. आप या येयापयत
पोहोच यासाठी दशा न करावी लागते. कागदा या िचटो यावर कं वा तुम या
संगणका या फाईलम ये मु े िल न काढा. िवचारांना दशा ा. आप या कामाचा
आराखडा तयार करा. अंितम उ े य डो यात ठे वून सु वात करा.

• त ांचा स ला या
तुम या क पनांब ल तु हाला खा ी नसेल तर ज र त ांचा स ला या. तुम या
व ाला स यात उतरिव यास मदत करे ल अशा एखा ा मागदशकाची मदत या.
नकारघंटा वाजवतात अशांकडे न गेलेलेच बरे . सु वाती या काळात तरी अशा मंडळ ना
टाळा. क पनेची भृणह याच जणू ती. तुमचा स लागार सकारा मक दृ ीकोनाचा आिण
या या वत: या े ात यश वी झालेला असावा.

• योजनेवर कृ ती
अखेरीस तुम या योजनेवर तु ही कृ ती करणं आव यक! तुमची योजना काटेकोर
बनिव यावर फार वेळ दवडू नका. योजना हणजे असे िस ांत क यांना योगाचे पंख
दले तरच ते यश वी होऊ शकतात. एकदा का तु ही सु वात के ली, क आव यक मदत,
साधनं सारं काही चालत तुम या दाराशी येईल. व ांवर िजतक अिधक मेहनत याल
िततकं तु ही िशकत जाल. पुढं जाता जाता तुम या योजनेत गती क शकाल. परं तु या
कामाची सु वात कराल ते पूण सा य करणं हे खूप मह वाचं आहे. तु ही कती न ा
गो चा ीगणेशा करता हे मह वाचं नाही. यात या कती पूण वास नेता, ते मह वाचं!
आरं भ के ले या कायाची पूणता करा - आिण पूणता झा यावर पु हा न ा कायाचा
ीगणेशा करा!

२२

ने यासाठी ानसाधना

वामी िववेकानंदानी भाक त के लं होतं क भारत ाना या बळावर उ कष साधेल.

खरोखरीच, ान हीच आप या देशाची मोठी मालम ा झालेली आहे. जसजसे मोठे मोठे
 क प आप या देशाकडे ह तांतरीत के ले जात आहेत, तसतसे आप याला आप या
ाना या िस तेवर अिधकािधक ल क त करावे लागत आहे.
के पीओ ( ानाधारीत या) असो कं वा आर अॅड डी (संशोधन व िवकास), भारत
आप या ित प यापे ा काकणभर उजवाच अस याचे िस झाले आहे. पण ानिस ता
हणजे काही मोठमो ा ावसाियक िश ण सं थांमधले शार बंधक नोकरीला
ठे वणे न हे. ने याने कं वा मु य कायकारी अिधका याने वत: ानाचे शंपले वेचले
पािहजेत. कौ ट यांचा स ला आहे:
‘‘ या माणे म ाशनामुळे आंधळा झालेला म तवाल ह ी आिण यावर आ ढ
झालेला तसलाच बेधुंद मा त (वाटेत येणा या) सव गो चा चुराडा करतात, त त
वै ािनक दृ ी नसलेला आंधळा राजा आप या नागरीकांचा आिण देशातील जनतेचा
िवनाश करतो. (१.१४.७)
उ ोगाचा मु य कायकारी अिधकारी स ापदावर िवराजमान असतो आिण
िनणय मुख िनणय मुख असतो. पण स ेची झंग चढली क खुच गमवायला आिण
सं थेचा ◌ं नाश हायला वेळ लागत नाही. हणूनच इथे आप याला ानावर ल क त
कर याचा कौ ट यांचा स ला उपयोगी पडतो. ने याने आप या संघटनेला ानािध ीत
सं था बनिवले पािहजे. पण यासाठी वत:पासून सु वात करावयास हवी. ‘अथशा ’
याबाबत काही उपयु स ला देते.

• अिधक मािहती ा करा

ने याने मािहती संकिलत कर याची णाली तयार के ली पािहजे. िवचारा या वेगाने
हवी ती मािहती उपल ध हायला हवी. यासाठी तं ानाची मदत यावी. पण हे यानी
असु ा क मािहती हणजे ान न हे!

• ा मािहतीचे अ ययन करावे

उपल ध मािहतीचे अ ययन आिण िव ेषण करणे ने यासाठी गरजेचे आहे. यो य ंथ
वाचणे आिण नवीन काहीतरी िशकणे यावर याने दवसाकाठी एक तासभर तरी खच
के ला पािहजे. आठव ातून एकदा तरी याने िविवध िवषयांतील त ांशी संपक साधला
पािहजे.

• योग करा
मु यािधका याने िशकले या गो ी सं थेत आण या पािहजेत. उदा. नवी प ती
अंमलात आणावी, न ा तं ानात गुंतवणूक करावी, उपाय योजना करा ात, धो यांचा
अंदाज यावा इ यादी. अथसंक पाचा काही संशोधन व िवकास खा यावर खच करावा.
• िश ण
यानंतरची पायरी हणजे वत:चे कमचारी व सहकारी यांना नवीन ानाचे
िश ण देण.े आपले कमचारी आप यापे ा जा त काय म अस यास आपली खुच
जाईल अशी भीती मनी बाळगू नये. अशी वृ ी असुरि तता आिण अहंकाराची ोतक
आहे. िवक करण कर यास िशका व हाताखाल या कमचा यांवर िव ास टाका. आज या
काळात आप याला ानाकडे कल असणारे मु यािधकारी अिधकिधक सं येने गरजेचे
आहेत. गीतांजली म ये र वं नाथांनी िलिहले आहे - “जेथे मनात भीती नाही आिण िशर
उं च आहे... जेथे ान मोकळे आहे ... अशा वगाम ये, हे देवा, माझा देश जागृत होवो...’’

२३

िनणय घेणे

नेता हो यासाठी ने यासारखा िवचार करा. चांग या ने यांम ये काय गुण असतात याचा
अ यास करा आिण नंतर ते आचरणात आणा.
चाण य हणतात,
‘‘ येक तातडीची गो ने याने (ताबडतोब) ऐकली पािहजे; ती पुढे ढकलू नये. पुढे
ढकलले या गो ी सोडवणे कधी कठीण तर कधी अश य होऊन बसते.’’ (१.१९.३०)
ने या या अखेर या श दािशवाय कतीतरी गो ी पुढे जाऊ शकत नाहीत. हणून
चाण य स ला देतात क सहका याने एखादे तातडीचे करण समोर आणले तर ने याने
ताबडतोब ते ऐकले पािहजे. जर याने िनणय पुढे ढकलला तर दबाव वाढत जातो आिण
अनेकदा प रि थती हाताबाहेर जाऊन बसते.
नेता जलद िवचार करणारा, जलद िनणय घेणारा आिण जलद अंमलबजावणी
करणारा असावा. फु कट घालव यासाठी या याकडे वेळ नसावा. िव ेषण चांगले खरे ,
पण पुढे सरणे अिधक मह वाचे.
उ म िनणय म कसे बनावे?

• चुकांची भीती नको

एकदा एका मुलाखतीत एका मु यािधका याला िवचार यात आले, क या या
यशाचे रह य तरी कोणते? तो उ रला, ‘वेळेवर िनणय घेणे’, याला पु हा िवचार यात
आले ‘पण तु हाला कळते तरी कसे क आपले िनणय बरोबर असतात?’ तो हणाला,
‘चुक चे िनणय घेऊन!’ येक बालक चालणे िशक यापूव धडपडते. चुकांची भीती
मनातून दूर सारा. मह वाचे हे, क चुकांपासून िशका. याचबरोबर सदैव चुकाच करत
रा नका.

• वेळेचे बंधन घालून या

एखादा क प अथवा कामिगरी अंगावर घेताना याची आखणी कर यासाठी आिण
िविवध श यतांची चाचपणी कर यासाठी वत:ला पुरेसा वेळ ा. पण याचबरोबर
य कृ ती कर यासाठी वेळेचे बंधन हे हवेच, तरच िस ांत आिण कृ ती यांचा मेळ
घालता येतो.

• िनणय घे यास इतरांना ो साहन ा

एकाच माणसावर सारे अवलंबून असले क कामाचा खोळं बा होतो. लहानसहान
िनणय सहका यांवर सोपवा. तुमची सं था वयंचिलत यं ासारखी चालायला पािहजे.
इतरांना िशि त करा व जबाबदार धरा. तु ही फ काही मह वा या कामकाजा
संबंधीच िनणय घेतले पािहजेत. खेळाडू प
ं े ा खेळ मोठा असावा. कमचा यांपे ा सं था
मोठी. तू आिण मी यापे ा उ े य मह वाचे.

२४

आ याि मक बाजू

मुखाला कं वा ने याला सं थेत आजकाल आणखी एक जबाबदारी असते आिण ती हणजे

समाजा ती योगदान!
आधुिनक उ ोजक रोजगार पुरवतात. सरकारला कर देतात आिण समाजाला
योगदान देतात. सं थे या मुखाने यो य दृ ीकोन बाळगला तर तो या जगातच न हे तर
नंतर या जगातही याचे फायदे उपभोगतो.
चाण य हणतात,
‘‘ वत:चे कत िनभावताना जो राजा यायबुि ने वत: या जेचे र ण करतो तो
वगास जातो आिण जो र ण करत नाही कं वा अयो य िश ा देतो याची ि थती याउलट
होते.” (३.१.४१)
येथे कृ पा क न हे यानी यावे क चाण यांना ‘ वग’ कं वा ‘नरक’ हे श दश:
अथाने हणायचे न हते. या दो ही आप या मना या अव था आहेत. जर तु ही आनंदी
आिण संतु असाल तर तुमची मानिसक अव था वगासारखी आहे. याच माणे तणाव,
अिनि तता कोणाही माणसासाठी नरकापे ा वेग या नाहीत. तर मग आपण आपले
काय े वगात कसे प रवत त क शकतो?

• वत:चे काम वि थपणे पार पाडा

ने याचे आ कत हणजे सहका यांचे संर ण व काळजी घेणे. माझा फायदा
यापे ा ‘आपला फायदा’ असा िवचार करणे अिधक ेय कर. कोणतीही ावसाियक
शाळा हा दृ ीकोन िशकवू शकत नाही. जबाबदारी व बांिधलक या भावनांमधूनच हे
िशकता येत.े मो ा ने यांचे खांदे मजबूत व दय िवशाल असते. हे आचरणात आणाल
तसतसे तु हाला ‘य तोची देव’ या जु या हणीचा खोल अथ उमगेल.

• कायदेपालन करा
तुमचे काय करताना, िनयम व कायदे पाळा. सरकारी कायदे आिण धोरणे यांचे
वि थत पालन के ले पािहजे. अनिधकृ त कायाने कोणालाही समाधान िमळणे अश य
आहे. याने के वळ असुरि तता लाभते. ल ात ठे वा अशा अनिधकृ त कामात गुंतून क येक
सं थांनी वत:चा िवनाश ओढवून घेतला आहे. वत:चे कर भरा आिण सामािजक गतीत
भाग या. तसेच िनसगाचे िनयमही समजून या. आयु यात आनंद ज र या पण अितरे क
क नका. सदैव समतोल साधा.

• यायबुि ने वागा
नेता हणून तु ही वतः यायािधशही असता. जर काही संघष घडला तर तुमची
जा (सहकारी) तुम याकडे याय माग यासाठी येईल. अशावेळी तुमचा ामािणकपणा
यो य व यायबुि ने िवषयाची उकल कर यास तु हाला मदत करे ल. ‘अथशा ा’म ये
चाण य हणतात, ‘‘जो राजा कठोर िश ा फमावतो याची दहशत सु होते. जो खूपच
मवाळ असतो याला गृिहत धरले जाते. पण जो राजा के वळ हातात दंडूका धारण करतो
यास आदर ा होतो’’ या कलेचा िवकास करावा लागतो.
पूव या काळी राजाला देव मानले जाई. खरं तर अशी एक भारतीय हणही आहे -
‘राजा य देवता ’, अथात एक चांगला राजा देवा माणे असतो. हणूनच उ ोगाचा
नेता वत: या कृ तीने आप या उ ोगात वग अथवा नरक िनमाण करतो.

२५

तपिशलात जा
कोण याही उ ोगधं ाची िवकासगाथा समजून घेणं हा खूप आनंददायी अ यास असतो.
ब तांशी संघटना एका माणसा या व ातून उ या रािहले या असतात. नंतर समिवचारी
माणूस भागीदार हो याचं ठरवतो आिण पा ठं बा देतो.
पुढची पायरी हणजे लोकांचा एखादा समूह ही दृ ी समजून घेतो आिण अखेरीस
या छो ाशा पेढीचं पांतर एका भ यामो ा उ ोगाम ये होतं.
कं पनीची िव आिण उ प जसजसं वाढू लागतं, तसतशी वहारांची सं याही
वाढू लागते. सं थापकांना आिण ने याला यावर नजर ठे वणं कठीण जाऊ लागतं कारण
यांची नजर िव तारणा या ि तीजावर असते. अशावेळी सव वहारांवर आिण
कामकाजावर ल ठे व यासाठी िविवध खा यां या िनरी कांची गरज भासते.
करकोळ िव िनरी काला चाण यांनी दलेला स ला, मोठमो ा
उ ोगधं ासाठी देखील लहानसहान गो वर नजर ठे वणं के वढं आव यक असतं हे
दाखवून देतो.
चाण य हणतात,
‘‘धा य जे हा कु टले, दळले कं वा भाजले जाते अथवा िभजिवले, सुकिवले कं वा
िशजिवले जाते ते हा याम ये होणा या वाढीचे अथवा घटीचे याने जातीने ल घालून
िनरी ण करावे.’’ (२.१५.२४)
हणूनच येक छो ा कामाचे पयवे ण कं वा देखरे ख कर यासाठी देखील काही
यं णा अि त वात असावी. आिण के वळ यं णा अि त वात असणे पुरेसे नाही तर
िवभाग मुखाने देखील जातीने िनरी ण करणे आव यक आहे.
िवभाग मुख हे कसे बरे क शके ल? या पहा काही सूचना :-

• यं णा तयार करा
सव वहारां या िनयिमत न दी कर यासाठी यं णा तयार करा. कोणतीही यं णा
बनिव याआधी काय जाणून घेणे आव यक आहे याची न द करा. अगदी पिह या दवशी
अचूक यं णा िनमाण कर याचा य क नका. ट याट याने गती करा. तुमची यं णा
हणजे एखादी साधी वही कं वा साधी ए सेल फाईल असू शके ल. तुमची गरज जसजशी
वाढेल या माणे तु ही चांग या संगणक णालीत कं वा एखा ा इआरपी णालीत
गुंतवणूक क शकता. पण सव थम िजथे आहात ितथून सु वात करा.

• ित दनी देखरे ख
के वळ यं णा तयार करणे पुरेसे नाही. या यं णेवर काबू ठे वणेही िततके च मह वाचे.
कोणा माणसाने देखरे ख ठे व यािशवाय यं णा हलत नाही. हणूनच पुढची पायरी हणजे
ित दन आिण िनयिमत देखरे ख. तुमची प त चालते का? हे पहा यासाठी सु वातीला
तु हाला जा त ल ावे लागेल. एकदा का पकड बसली क मग वरवर ल दलेत तरी
चालेल.
• अचानक तपासणी करा
वषानुवष या प तीने हाताखाल या मंडळ ना सतक ठे वता येते. ही प त के वळ
कं प यांसाठी न हे तर शाळा, घर कं वा िजथे तु हाला समुहाचे नेतृ व करावे लागेल अशा
कोण याही ठकाणी उपयोगी पडेल.
नेहमीच यानी असू ा क पूण जंक यािशवाय खेळ कधीच अधवट सोडू नका.
जंक यासाठी तुमचे आराखडे िनि त करा. खेळात टकू न रहा यासाठी सवा म माग
हणजे येक वेळी यश वी झा यावर दजा उं चावत रहा.

२६

उजचा झरा

कोणतेही काम सु कर याआधी सवात मह वाची गो हणजे तु ही आशावादी असले

पािहजे. जर हा गुण आिण उ साह तसेच त परता यांचे यो य माणात िम ण के लेत, तर
यश तुमचेच आहे!
नाहीतर या सव ‘उ साह वधक भाषणे’ करणा या व यांना जगभरात इतक
मागणी का बरं असते? यां या कायशाळांमधून िन साही वाटणा या माणसांचा
समाजाला योगदान देणा या चंड उ साही ं म ये कायापालट होत असतो.
चाण यांनी अशाच समांतर गुणांचे वणन अथशा ांत के ले आहे,
‘शौय, स ता, त परता आिण जीवन कौश य हे सारे उजचे गुणधम आहेत’’
(६.१.५)
एका वा यात आप याला चाण य, उ साहाबरोबर उजची महती देखील पटवून
देतात. उजा हणजे काय हे समजावून सांग यासाठी ते वरील उ म ये खोलवर िववेचन
करीत आहेत.
के वळ कॉपारे ट जगतातच न हे; तर आयु यात यश वी हो याची व े बाळगणा या
सवानीच कोणते नेतृ वगुण िवकिसत करणे आव यक आहे, हे वरील मु ांव न समजते.

• शौय
श दश: अथ यायचा झाला तर, शौय हणजे, “कोण याही भयावह कं वा अि य
गो ीस धैयाने सामोरे जा याची श !’’ धैयशील माणूस हा आयु यातील कोण याही
अि य घटनेस खंबीर मनाने आिण चंड इ छाश ने सामोरा जातो.
 या या कत पथावर येणा या अडचण चा सामना क न, यावर तो मात करतो.
ही ि यांची ल णे आहेत - असा यो ा याचे भारतीय पुराणांत तसेच ‘अथशा ा’त
यथायो य वणन के लेले आहे.

• अ स ता
अ स ता हणजे राग, षे अगदी कटु ता देखील! कदािचत हे सारं नकाराथ वाटेल.
पण ल ात या क स या या प रि थतीब ल कं िचत असमाधान असलं तरच आयु यात
मोठी व साकार कर यास जोश येतो.
अथात हीन गो चा िवचार मनात आला तर वत:वर राग येऊ ा. अ पमती आिण
उथळ िवचारांना मनात थारा देऊ नका. अती सुखािसनतेब ल मनात कटू ता येऊ ा.
वत:ला वर या पायरीवर चढ यासाठी जोर लावा. ही सकारा मक नकारशैली आयु यात
थोडी गंमत आणते.

• त परता
यशाचा आ यंितक मह वाचा घटक! यश वी हायचं असेल तर त पर िनणय घेणं
अ यंत आव यक आहे.
जे हा एका ने याला जलद िनणय घे याचे कौश य कसे िवकिसत करावे असे
िवचार यात आले ते हा तो हणाला - ‘‘चुका करायला न घाबरणा या मंडळ या
सहवासात रहा!” हणूनच िजत या लवकर श य िततके आयु यात पुढे जात रहा.

• जीवन कौश य
इथे याचा अथ जुळवून घेणे आिण पुढे जाणे. एक खूप िस वा य आहे - ‘‘जे हा
जगणं कठीण होते, ते हा कठीण (माणसेच) पुढे जातात.’’ सवचजण वासाची सु वात
करतात, पण फार थोडी मंडळी कौश याने जीवनातील बदलांशी जुळवून घेतात आिण
सम यांवर मात करतात.
वामी िच मयानंद हणतात - ‘‘माणसं तीन कारची असतात. एक,जी
अडचण या भीतीने काम सु च करत नाहीत. दुसरी, जी काम सु क न अडचणी
आ यावर, काम अधवट सोडू न देतात आिण ितसरी माणसं अशी जी अडचणी असूनही
काम करत रहातात व अखेर अडचण वर मात करतात.’’
तु हीच ठरवा तु ही यामधील कोण या गटात बसता?

२७

वारशात वृि करा

एका उ ोजकाला याचे गु एकदा हणाले, ‘‘उ ोग सु के यावर तुला खूप संघष
करावा लागेल. अखेरीस तुला ा झालेले यश मा तू न हे तर तुझी मुले उपभोगतील.”
येक िपढीला यां या वाडविडलां या क ाची मधुर फळे चाखायला िमळतात.
पण दुदवाने माणसाची िवचार करायची प त अशी असते क पूवजांनी काय यो य के ले
यापे ा काय अयो य रतीने घडिवले, याचाच िवचार आपण जा त करतो.
इथे चाण यांचा वेगळा दृ ीकोन दसतो.
‘‘वारसाह ाने िमळाले या देशात याने आप या विडलां या ुटी झाकू न
ठे वा ात व गुणांचे दशन करावे.’’ (१३.५.२३)
वामी िच मयानंदांचाही हाच स ला असे - येक िपढी या दोन जबाबदा या
असतात: एक, भूतकाळातील चूकांची दु ती आिण दोन, भिव यकाळासाठी नविन मती!
आता हे आप या कार कद त व गृह था मात कसं बरं आचरणात आणावं?

• सकारा मक बाजूंकडे पहा

एखादी गाडी समजा आप याला वारसात िमळाली तर पिहला िवचार मनात येतो
तो हा - “ कती जुनी ही गाडी! खरं च, मला नवीन गाडी िमळाली असती तर!” पण
मनाला सकारा मक िवचारांचं वळण लावलं तर वाटेल - ‘‘तर काय? गाडी नस यापे ा
जुनी िमळाली ते कतीतरी चांगलं!”
या माणे जर तु हाला नवीन कायालयात जू झा यावर जुना संगणक िमळाला
तर, कमान काम करायला संगणक आहे याब ल आभारी असावे. अशा प तीने
आप याला पूवजांकडू न िवनासायास जे ा झाले याकडे सकारा मक दृ ीने पहावयाची
सवय लागेल.

• कमतरता जाणून या
आप या विडलधा यांनी यां या मया दत साधनांनी आिण कु वतीने जे काही
कमावलेले असते ते आप याला िवनासायास ा झालेले असते. यांना श य असते तर
यांनी या नही अिधक काही आप याला दले असते. पण आप या िपढीला सहज ा
झालेली सुखे व ऐषोआराम यां या निशबी न हता. जर यांनी यां या अदूर दृ ीने काही
चुका के या जरी असतील, तरी यांची कारणं समजून घे याचा य करा. यावर टीका
कर यापे ा याकडे सहानुभूतीने पहा. यां या जागी वत:ला क पून पहा.
तुम या कं पनीत देखील व थापनाला दोष दे यापे ा काय कमतरता आहेत ते
शोधून पहा. स प रि थती मागची कारणे शोधा व ती सुधार यासाठी य करा.

• नविन मती करा

 बदल शोध यापे ा तो वत: घडवा! जर काही उपल ध नसेल तर याची िन मती
करा. थोडे क करा आिण वत: न प रवतन घडवा.
जर तुम या कायालयातील णाली अ यावत नसेल तर वत: तं ानाचा थोडा
अ यास क न ती बदला. मुळात दुस याला दोष दे याची सवय सोडू न, सदैव आभारी
अस याची सवय लावून या.
एक त ण मुलगा आप या बाबांना हणाला - ‘‘तुम या िपढी अगदीच मागासलेली
होती. तुम या काळी ना मोबाईल होते, ना संगणक आिण ना इं टरनेट.”
बाबा उ रले, ‘‘खरं आहे तुझ.ं आम या िपढीनं संगणक, मोबाईल हे सारे बनिवले
आिण तुझी िपढी मा फ वापरते. ‘‘आता पा या क तुझी िपढी तुम या मुलांसाठी काय
बरं िनमाण करते?”

२८

वत:चे उदाहरण घालून ा

रा यशा आिण मु स ीपणात िव ान अशा चाण यांनी शासनामधील िश तीवर चंड

भर दला आहे. पण यांना हेही समजत होते क मं यांना आिण नोकरशहांना हे िनयम
वत:ही पाळायचे आहेत. हणूनच चाण य हणतात,
“ शासकांनी आिण यायािधशांनी सव थम िवभागांचे मुख आिण यां या किन
अिधका यांवर अंकुश ठे वला पािहजे’’ ( ंथ २ आिण ३)
याचे मह व व याचा आप या कायालयात व सं थेत कसा उपयोग करावा हे आपण
पा .

• िश तपालन सव थानापासून सु होते

तु ही बॉस असाल तर तु ही सव िनयमांचे कत करिवते असता. हणून मग तु हीच
या िनयमांचे थम पालन के ले पािहजे. वत: िनयम बनवायचे पण ते इतरांनीच
पाळावेत अशी अपे ा करावी, हे चुक चे आहे. िश तपालन तुम यापासून सु होते. जर
तु ही वत: िश त पाळलीत तर इतर सव आपोआप ती पाळू लागतात.

• ने यांचे अनुकरण के ले जाते

ने याची जागा खूप मह वाची तसेच संवेदनशील असते. तुमचे किन फ तु ही
सांगता तेच आिण तेवढेच करत नाहीत - तर ते तुम या येक कृ तीचे अनुकरण करतात!
तुम या भोवतालची माणसे तुमचे बारकाईने िन र ण करीत असतात.
जर नेता उ साहपूण असेल तर याचे अनुयायी सु ा तसेच उ साही असतात. जर
नेता आप या कत पालनात आळस दाखवत असेल, तर अनुनायीसु ा तसेच करतात.
गीतेम ये कृ णाने हाच िवचार मांडला आहे. ‘‘नेता जी पातळी गाठतो, इतर याचे
अनुकरण करतात.” अथात, सव पातळी गाठ याची कास धरा.

• अ य चूक
एक गो सदैव यानी ठे वा. मो ा पदावर या लोकांनी के ले या लहान चूका कधीच
लहान नसतात. कारण अशा कृ त चा प रणाम अ या संघटनेवर होत असतो. चाण य तर
इतके हणून गेलेत क जर सामा य माणसाने के ले या चुक ची िश ा एक प रमाण (उदा.
एक वष) असेल तर याच चुक साठी ने याला के ली जाणारी िश ा चार प रमाणे इतक
असावी. याचे कारण असे क ने याने के लेली चूक जणू अ या समुहाने के ले या
चूक सारखी आहे. हणूनच कोणताही िनणय घे याआधी ने याने दोनदा िवचार करावा.
कोणतीही कं पनी, सं था कं वा समाज यांची ने याकडू न दूरदृ ीची अपे ा असते. या
पुढची पायरी हणजे या या योजनेचे कृ तीत पांतर होय. ने याने वत: मेहनत के ली
आिण इतरांना ो सािहत क न यां याकडू न काय तडीस ने यासाठी क टब ता ा
के ली तरच हे घडू शकते अथात हे सव वयंिश तीनेच घडू शकते.

२९

अडचण मधून वाट काढणे

वामी िच मयानंद एकदा हणाले, “कोण याही कायात अडचणी या येणारच. आपण
िनजधामाला गे यानंतरच अडचणी संपतात, याआधी नाही.’’
हणजे आयु य ही अनंत अडचण ची मािलका आहे. पण एक प ं यानात असू ा
क अडचण नी आप यावर ताबा ा कर यापे ा आपण यांना हाताळू शकलो तरच
यश ा ी होते. मुळात अडचणी कशा िनमाण होतात हे पािहले तर काही मदत होईल.
चाण यांकडे काही मह वाची मािहती आहे बरं !
“अंतगत अवरोध हे मुखांमुळे िनमाण होतात आिण बा अडचणी श ू तसेच
जंगलातील टो यांमुळे िनमाण होतात.’’ (८.४.४८)
नवीन काही सु कर याआधी आपण सवानीच या अवरोधांचा अनुभव घेतला
असेल. हे अवरोध कसे सु होतात व यांना कसे टाळावे हे समजून घेतले पािहजे. चाण य
हणतात क अडचण चे जनक तीन कारचे असतात.

• मुख
ब याचदा मु य अिधकारी वत:च अडचण चा ोत असतो. आप याला चांगली
वाटणारी आपली एखादी क पना जे हा ते उडवून लावतात, ते हा तो एक अनुभव आपले
मत बनिव यास पुरेसा असतो. पण िनराश होऊ नका.
क पना नाकार या जा या या कारणांचा शोध या आिण ती यो य आहेत का ते
पडताळू न पहा. जर तु हीच मुख असाल तर नेतृ वगुण िवकिसत क न आिण आप या
कमचा यांना समजून घेऊन उ म नेता बन याचा य करा.

• श ू
श ू हणजे आपले ित पध . जे हा आपण एखादी योजना कृ तीत उतरवतो ते हा ते
लगोलग ती धुळीस िमळिव याची िवरोधी योजना तयार करतात. हे जािहरात े ात
तु ही पािहलंच असेल. आपलं उ पादन दुस या या उ पादनापे ा अिधक चांगलं आहे हे
दाखिव यासाठी कती टोक गाठलं जातं ते!
पण आप या ित प याचा आदर करायलाही िशका. अगदी यु संगी देखील
तुम या कृ ती ष
े यु अथवा ोध भावनेने ेरीत झाले या नसा ात. कारण फ शांत
डो याने काम करणारी माणसंच उ म यु िनत ची आखणी क शकतात.

• जंगल-टो या
नवा देश अथवा बाजारपेठेत वेश करताना कं पनीला तेथील थािनक समुहांकडू न
(राजां या काळाम ये जंगल टो यांकडू न) िवरोधाचा सामना करावा लागतो. तु ही
सवा या भ याचं असं काही करत असाल तरी देखील या िवरोधाचा सामना करावाच
लागतो. याचं कारण या लोकां या मनातील असुरि ततेची भावना. हणून पिहली
पायरी यांचा िव ास जंकणं आिण सवा या भ याचं असं समीकरण मांडणं.

३०

ि यां ती आदर व यांचे संर ण

महाभारतामधील वीर यो े भी मिपतामह यांनी युिधि राला स ला दला होता - ‘‘जो

समाज ि यांचा आदर करत नाही यांचा िवनाश होतो.’’ िह दु पौरािणक कथांम ये जी
दोन महायु े झाली, यांचे मूळ कारण ि यां या अनादरात दडले होते - ौपदी या भर
सभेतील अपमानाने घडले ते अठरा दवसांचे महाभारत आिण रावणाने सीतेचे हरण
के यामुळे लंकेत घडले ते रामायणातील यु .
चाण यांनीही अडचणी या संगी ि यांना ावया या ाधा याब ल खालील
उ ार काढलेले आहेत -
“धोकादायक संगातून थम ीवगाला बाहेर काढू न याने नंतर य ांती वत:ला
बाहेर काढावे.” (७.५.४६)
दुस या श दात सांगायचे तर कठीण समयी जर एखा ाला पलायन करावयाचे
असेल तरी थम याने ीवगाची सुटका करावी. या ठकाणी एखा ाला वाटेल, स या
ीपु ष समानतेचा इतका बोलबाला असताना अशा ध ांची गरज काय?
तुमचा वत: या मैि ण ना वा नातेवाईक ि यांना िवचारा क यांना खरोखरीच
समानतेची वागणूक िमळते का? खरोखरच ी-पु ष असमानता पूणत: संपु ात आली
आहे का?
तुमचा िनणय यां या उ रा माणे ठरवा आिण जर तु हाला वाटत असेल क
िवचारसरणीत बदल आव यक आहे तर पुढे वाचा आिण आप या रोज या जीवनात
ि यांचे र ण कसे करता येईल ते समजून या.

• कचेरी या ठकाणी
वसाय असो, िश ण असो क नागरीसेवा - सवच े ात ि यांची सं या
वाढलेली आहे. आपणा सवाचा ि यांशी कामािनिम े संपक येतो. ल ात ठे वा क ी
आिण पु ष वेगवेग या प तीने िवचार करतात. यां यात मानसशा ीयदृ या फरक
आहे.
जे हा ी आिण पु ष सामाियक क पावर एक पणे काम करतात ते हा वेगवेगळे
दृ ीकाेन समोर येतात. जर तु ही मुख असाल तर येक क पावर काम करताना
ीयांचे व पु षांचे यो य माण राखा. जर तु ही कमचारी असाल तर के वळ ि यां ती
आदरच न हे तर यांचे मत समजून घे याची वृ ी बाळगा.

• घराम ये
जरी घर ी िशवाय उणे असले, तरी घरातील ी या कतृ वाला पंख दे याची
जबाबदारी आप यावरच आहे. यां यातील कलागुण ओळखा आिण सु गुणांचा िवकास
कर यासाठी वाव ा. मग ती तुमची मुलगी असो, प ी असो, बिहण असो, ◌े वा आई.

• देश हणून...
 जरी ि यांनी वत:चे कतृ व येक े ात िन ववादपणे िस के ले असलो, तरी
अजून बरीच मजल मारायची आहे. अजूनही ी भृणह या कं वा सा रतेचे अ प माण
अथवा ड ं ाबळी याब ल अधूनमधून ऐकू येतच असते.
ि यां या स मीकरणािशवाय कोणतेही समाजकाय संप होऊ शकत नाही. आपण
आप या देशाला ‘भारतमाता’ असे संबोधतो खरे ; पण या मातेला मुली मा होऊ देत
नाही...
वामी िववेकानंद कती यो य वदले होते... “मुल ना िशकवा आिण पहा, देशाची
पहाट उजाडेल...’’

३१

आप या मंडळ चा िवसर पडू देऊ नका

वातं यसेनानी आिण सैिनक आप या देशा या र णासाठी लढतात. पण अखेर जे हा

आपला िवजय होतो ते हा यु बं ांना सोडवून आणणे हे आपले कत आिण जबाबदारी
ठरते.
चाण य देखील हेच हणतात -
‘‘जे हा साम य वाढते ते हा ओिलसांना याने वातं य िमळवून ावे.’’
(७.१७.३२)
भारता या वातं ययु ात देखील इं िडयन नॅशनल आम चे अनेक सद य
अंदमानातील तु ं गात िखतपत पडले होते. जे हा आप याला वातं य िमळाले, ते हा
यांची सुटका के ली गेली. यांना मानस मान दले गेले. देशाला वातं य ा ी झा यानंतर
हे अगदी यो य असे पाऊल उचलले गेले. आता हे आप या उ ोगात कसे बरे आचरणात
आणावे?

• येक संघ व यातील सभासदाला ओळखा

संघटने या मुखाला आप यासाठी लढणा या येकाची मािहती असावी. तुम या
कठीण समयात जे ◌े जे तुम या बरोबर होते यांची आठवण ठे वा. यां याबरोबर, तसेच
यां या कु टुंबासमवेत थोडा वेळ घालवा हणजे तुमचे कमचारी व यांची कु टुंबे कधीकधी
कती याग करतात हे तु हाला जाणवेल. उ ोग, देश यां या ने याला आप यासाठी
लढणारे गट, किम ा, धा मक नेते इ याद ची मािहती असणे आव यक आहे.

• वातं य, न हे जबाबदारी!
 आपले येय जंक यावर ने याने स े या आरामात रममाण होऊ नये. याउलट
आप या लढव यांची स वर भेट यावी. कं पनीत देखीला, एखादा आ थक ध ा कं वा
मंदीमधून बाहेर पड यावर यांनी कठीण काळात पूण बांिधलक व इमानदारी दाखवली
यांची मुखाने भेट यावी.
अशा कारे आयु यात गती साध यावर वातं याबरोबर जबाबदारीही येते हे
िवस नका. तसेच कोणी ओिलस असेल (संकटात असेल) तर ताबडतोब यांना मु करा.
यां या अडचणी सोडवा.

• यु य कथा र य!
सरतेशेवटी एक मह वाचं काम िवस नका - तुम या सहक यांनी के लेला याग
िव मृतीत जाऊ देऊ नका. या नायकांना काशात आणा व यां या कथा सांगू ात.
यां या संघषाला श दब करा व इतरांना यातून ेरणा िमळू ा. हे नायक कोण याही
सं थेचे आधारवड असतात व यांचा ◌ं ◌ा गौरव हा झालाच पािहजे. जर पुढ या िपढीला
मागे वळू न पािह यावर ता यांचे बिलदान दसले नाही तर ते तुमचे क ा जत यश
सहजसा य होते असे समजतील.
हणूनच यां या क ांची गाथा इतरांपयत पोहोचू ा. हे करायचा उ म माग
हणजे तु हाला यांनी यश वी बनिवले यांची जाणीव ठे वा, यांचा आदर करा.

३२

स ेचे ह तांतरण

एकदा मी िपढीजात वसाय कर याम ये पारं गत होणा या िव ा यासाठी एक स घेत

होतो. आप या वाडविडलांनी ीगणेशा के ले या वसायाला पुढ या पातळीवर ने यास
मदत होईल, या आशेने आलेले दुस या अथवा ितस या िपढीचे ते िव ाथ होते. मला
यामुळे चाण यां या ‘अथशा ा’तील एका सू ाचे मरण झाले.
‘‘मनु यिन मत धो यांपासून सुरि त असे रा य, या या मुलां या व नातवंडां या
वारसात अ य रहाते.’’ (५.१.५६)
चाण यां या काही मूलभूत उ ेशांपैक एक हा क येक रा य एका िपढीकडू न
दुस या िपढीकडे, कोण याही धो यािवना सं िमत हावे. यासाठी याने उ म िनयोजन
व िश ण यावर खूप ◌ूा भर दला आहे; जेणे क न असे ह तांतरण अगदी प े होईल.
याचा अ यंत मह वाचा फायदा असा क , यामुळे पद युत हो याआधीच राजाला
आपला रा यकारभार दुस या कडे ◌े सुपूद करता येईल.
आधुिनक युगात हा िवचार ावसाियक मंडळी यां या ◌ं या वारशात कसा बरं
वाप शकतील?

• तुम या मुलांना िशि त करा

वसायाची मु तमेढ करणा या येक ावसाियकाचे सवात आ कत हणजे
आप या पुढ या िपढीला वसाया या प त ची ओळख क न देण.े तुम या मुलांना
तुम या वसायाचे िश ण दे यािशवाय पयायच नाही. पण काही वेळेस मुलांकडू न
विडलां या असले या अवा तव अपे ांमुळे हे सा य होत नाही. तसेच मुलंदख े ील
पालकांचा चांगला स ला गृिहत ध न याकडे दुल करताना दसतात.
काही समाजांत यावर एक चांगला पयाय अवलंिबला जातो. तेथे मुलांना काकां या
देखरे खीखाली िशि त के ले जाते. अशा कारे कु टुंब वसायावर िनयं ण ठे वत
असतानाच मुलांचेही िश ण के ले जाते.

• िश णावर भर
येक िपढीला आप या आधी या िपढीपे ा िश णा या अिधक संधी उपल ध होत
असतात हे स य आहे. ये मंडळ नी याचा पुरेपुर फायदा यावा व मुलांना उ मो म
अ यास मांम ये वेश िमळवून ावा. वसायात देिखल िश णावरील खचाकडे
गुंतवणूक या दृ ीकोनातून पहावे, यावर भिव यात चंड परतावा िमळे ल.

• वेळेवर बाजूला हा
तुमची मुलं तुमचा पदभार सांभाळ यास तयार झाली क तु ही वेळेवर
वसायापासून दूर हा. दुस या कोणी तु हांला पद युत कर याआधी वत: न पद याग
करणं चांगलं नाही का? अथात याने धं ाची ◌ं ◌ाची मु तमेढ ◌ु ◌ूतम# र् ◌ोढ रोवली
याला हे िबलकू ल िलाकू ला सोपे ◌ेो जाणार नाही. पण खरं च याला पयाय नाही. ◌ी#
यावरील उपाय हणजे स ेचा धी या गतीने व हळू वारपणे याग करणं!
ल ात या, अगदी आदश हणता येतील असे िबल गेटस् आिण नारायण मृत सारखे
ावसाियक देखील वेळेआधीच आप या पदांव न पायउतार झाले - तरी यां या
पायउताराला िनवृ ी हणता येणार नाही. यांनी आपली वसायामधील भूिमका
बदलली. तु ही देखील वत:ची भूिमका बदलून वसाय चालिव याऐवजी मागदशकाची
भूिमका ि वका शकता. असे के याने तुमचा अिधक मान व आदर राखला जाईल.
 पधा

३३

पधची हाताळणी

एकािधकारशाहीचे दवस कधीच सरले. पधा अंगणात दाखल झाली आहे. सरकारी
आ थापने आता आराम क शकत नाहीत, तसेच ापारी आिण दलाल आप या चंड
न या या दरावर फार काळ िवसंबून रा शकत नाहीत. अवघे जग एक िवशाल खेडे
झा यामुळे आिण तं ान अगदी कानाकोप यात पोहोच यामुळे पूव कधी न हे इतक
पधा दाराशी उभी ठाकली आहे.
हणूनच जसजसे नवे क प उभे रहात आहेत, नवे ँडस् बाजारात दाखल
होत आहेत आिण नवन ा बाजारपेठा उपल ध होत आहेत तसतसे वतमानसाठी व
भिव यासाठी यो य ूहरचना करणे अ यंत आव यक होत आहे. काळजीपूवक आखणी
क न येक पाऊल उचलणे येक े ात गरजेचे ठरत आहे. कौ ट य आप याला
पधशी मुकाबला कर यासाठी काय नीित असावी ते सांगतात.
“ वत:चे व श ूचे - बल, थल, काल, मागून होणारे बंड, नुकसान, खच, फायदा
आिण अडचणी या सवाचा तौलिनक अ यास क नच पुढील पाऊल टाकले पािहजे.’’
(९.१.१)
पुढील पाऊल उचल याआधी वत: या तसेच ित प या या दृ ीकोनामधून
रणनीित या पुढील येक घटकाचे मह व आता पा या

• बल
 बल अनेक कारचे असते - ान, पैसा तसेच उ साहाचे सु ा! काही अ यंत यश वी
क पांकडे पािहले तर ल ात येईल क यासाठी सखोल अ यास व संशोधन झालेले
असते. इमारत टकायला हवी तर पाया मजबूत हवाच.

• थळ
यो य जागा अ यंत आव यक असते. आपले उ पादन िवक यासाठी देश यो य हवा.
अगदी चाचणी कर यासाठी सु ा यो य बाजारपेठेची िनवड के ली पािहजे. शेतक संबंधीचे
उ पादन शहरी मॉलम ये िव स ठे ऊन कसे बरे चालेल? याची यो य जागा गावात आहे.

• काळ
येक उ पादनाचा एक हंगाम असतो. यो य वेळीच ते बाजारात दाखल झाले
पािहजे. शीतपेयाचे उ पादन करणा या कं प यांची िवपणन नीित उ हा यात उ म
चालते. तसेच रं ग उ पादन करणा या कं प या सणासुदी या थोडंसं आधी जािहराती
करतात.

• बंड
आप या यानीमनीही येत नाही ते हणजे पाठीमागून ◌ूा होणारे वार! तुमचा
बाजारपेठेतील िह सा काबीज कर यासाठी पधक, तुमचे िवतरक, करकोळ िव े ते
इतके च न हे तर तुम या कमचा यांनाही फाेडू शकतात हे यानी असावे.

• नुकसान
आप याला नुकसानीचा अंदाज असावा. नुकसान के वळ पैशाचे न हे, तर वेळ,
सािह य आिण य ांचे देखील!

• खच
क प सु कर याआधी अंदाजप क आखायला हवे. ब याचदा असे होते क काम
सु झा यावर खच वाढत जातो. जा ती या व फु टकळ खचासाठी थोडी अिधक
तरतूद करणे चांगले.

• फायदा
सव के यावर अखेर फायदा कती होणार? काही क प हे झटपट आिण एकदाच
फायदा िमळवून ◌ू ◌ा देणारे ◌े असतात. पण काही क पांची फळे भिव यात चाखायला
िमळतात.
• अडचणी
अनंत अडचणी उ या ठाकू शकतात. उ म माग हणजे जा तीत जा त कती
अडचणी उ या रा शकतील याचा अंदाज बांधणं व या सवाचे परीमाजन कर यासाठी
योजना तयार ठे वणं.
या सवाचा िवचार क न नंतरच बाजारपेठ जंक यासाठी पाऊल उचलले पािहजे.

३४

सै य आिण खिजना

सव थम नेतृ वाची सरळसोपी ा या क या. खरं च, व थापन व नेतृ व उमजून

घे यासाठी आव यकता का आहे? इतक पु तके वाच याची आिण वेगवेगळे कोसस
कर याची?
व थापन हणजे अखेरीस आपली सं था पुढे कशी यायची याचे शा .
जु यापुरा या काळातही जे हा कं प या व सं था अि त वात न ह या ते हाही आप याकडे
कु शला शासक होतेच क - मं ी आिण राजे! चाण यांचा ने यांसाठी काय बरं संदश े
होता?
‘‘खिजना आिण सै या या (वापराने), राजा वत:चा तसेच श ूचा प , आप या
अिधप याखाली आणतो.’’ (१.४.२)
चाण यांनी िनदशनास आण या माणे, संघटनेवर िनयं ण ठे व यासाठी व ितचे
नेतृ व कर यासाठी फ दोन गो वर यान ावे लागते - िव आिण मनु यबळ!

• खिजना अथवा िव
कोण याही रा ाचे, रा याचे, सं थेचे यश ित या अथ व थेवर आिण िवि य
प रि थतीवर अवलंबून असते. चांग या सं थेम ये आ थकदृ ा ि थर आवक असते,
वषानुवष फायदा होत असतो आिण यो य ठकाणी गुंतवणूक के लेली असते. हणूनच
मु यािधका याने कं पनीला आ थक दृ ा स म के ले पािहजे. इतर गो ी आपसूक जुळून
येतील.

• सै य कं वा मनु यबळ
दुसरी सवात मह वाची गो हणजे सै य, अथात तुम याकडील मनु यबळ. िजतक
तुम याकडील माणसे त पर, कायकु शल व ावसाियक िततक तुमची उ पादकता
अिधक! ने याने आप याकडील चांग या माणसांना कं पनी सोड यापासून परावृ के ले
पािहजे. अगदी धमादाय व वैि छक तसेच आ याि मक सं थांम ये देखील, कायक याची
सं या व गुणव ा यावर यांचे यश आधारीत असते.
वरील दोन मु े वेगळे भासले तरी वा तवात यांचा संबंध आहे. िव ीयदृ ा स म
कं पनी चांग या कमचा यांना सहजासहजी आक षत क शकते. के वळ कायत पर संघच
सं थेची भरभराट क शकतो. ने याने हे कसे बरे सा य करावे? चा य यां या अनुसार
कालातीत असे काही स ले आहेत :-
• यो य कमचा यांची नेमणूक करा.
• मनु यबळाम ये गुंतवणूक - यांना िश ण व चांगले वेतन ा.
• उ पादनांचा व सेवांचा उ म दजा उ म राखा.
• तुम या िव ावर सतत नजर ठे वा.
• तुमची सं था न यात ये यावर ल क त करा.
वरील सू ाम ये चाण य सांगतात क या गो चे अनुकरण के याने राजा के वळ
वत:चा न हे तर ित प याचा गटही आप या अिधप याखाली आणू शकतो. यश वी
कं प याचा लेखाजोखा तसेच अनेक के स- टडीज् असलेले ‘फोकस’ हे पु तक अल्- रीस या
िवपणन िनती त ाने िलिहले आहे.
ते हणतात ‘‘ ल क त करा! तुम या सं थेचे भिव य यावर अवलंबून आहे!’’
जे हा आपण खिजना आिण सै याचा िवचार करतो ते हा यां या उ चे मह व समजते!

३५

श ूंपासून संर ण

कोण याही न ा वसायाची सु वात हणजे स या या थािपत मंडळीशी यु ाची

घोषणाच जणू! वसाय वाढीस लागतो तशी दोन पैक एक गो घडू शकते. एकतर तु ही
बाजारपेठेतील आणखीन एखादा लहानसा घटक हणून ि थर दराने वृ ी करत रा
शकता, कं वा तुमचा वसाय चंड वाढू शकतो.
या दुस या प रि थतीत तु ही व ातही क पना के ली नसेल इत या चंड माणात
तुमचा वसाय वाढलेला असतो. जे हा िबल गेट े माय ोसॉ टचा पाया घातला ते हा
याला असं कधीच वाटलं नसेल क तो जगातील सवािधक ीमंत होईल व
वषानुवष या पदावर अढळ राहील. ल मी िम लना देिखल असे वाटले नसेल क
जगातील सव म पाच ावसाियकांम ये यां या नावाचा समावेश होईल. असं कां
घडतं? एक वेळ अशी येते क वसाय अत य आिण अिव सनीय अशा चंड वेगाने
वाढतो.
मा अशाच वेळी समृ ी या सोबत येतात सम याही! श ूं या पात!
कौ ट यां या ‘अथशा ा’त श ूंचा सामना कर यासाठी स ला दलेला आहे.
“श ूंना आपली रह ये उमजता कामा नयेत; परं तु आपण मा श ंू या कमजोरीचा
शोध घेतला पािहजे. जसे कासव वत:चे पाय कवचात घेऊन लपवते त त आपण देखील
आपला एखादा उघडा पडलेला पाय लपिवला पािहजे.’’ (१.१५.६०)
कोण याही उ ोगाम ये उ तम जागी पाचापे ा अिधक खेळाडू नसतात. एकदा का
तुमचा समावेश या पंचकात झाला क तु हाला सदैव सतक व सावध रहावे लागते. या
णापासून पुढील सव कामकाज तु ही पूण िनयोजनाने व गु प तीने के ले पािहजे.

• तुमचं वैिश (युएसपी) गु ठे वा

तुम या पधा मकतेचं सारं रह य हणजे तुम या कतृ वाचं सू . तुमचं हे वैिश
अबािधत रािहलं पािहजे कारण तो तुमचा ‘युिनक से लंग पॉ ट’ आहे. असं काही जे
तुम या उ पादनात कं वा सेवेम ये इतरांपे ा वेगळं आहे. तुम या या बल थानावर काम
करीत रहा. जरी तुम या पधकाला ते समजलं तरी याला ते आचरणात आणणं के वळ
अश य झालं पािहजे.

• श ू या कमजोरीचा शोध या
सावध रहा, सतक रहा. तुमचे पधक उचलत असले या येक पावलाची मािहती
ठे वा. यासाठी बाजारपेठेत गु हेर नेमा. तु ही वतः थम आ मण कर याची
आव यकता नाही. पण तुम यावर ह ला झाला तर तु हांला जशास तसे यु र देता
आले पािहजे. जर तु हाला पधकाचे कमजोर दुवे ठाऊक असतील तर ते सोपे जाईल.

• वसंर ण
वत:चे संर ण करणे िशका. या माणे कासव आपले सारे पाय ह ला होताच
झट यात कवचाखाली घेते, याच माणे तुमची रह ये दुस याला समजताच तु हाला ही
कासवासारखे वागता आलो पािहजे. तुम या उ ोगातील संवेदनशील बाबी उघडक ला
येत असतील, तर यांचे र ण करा. अथात याचा अथ असा नाही क श ूशी नेहमीच
यु ाचा पिव ा घेतला पािहजे. आव यकता वाटली तर सव उ ोग े ा या भ यासाठी
श ूंनाही मदतीचा हात दला पािहजे. हणूनच तर एकाच े ातील पधक वत:ची
संघटना बांधत असतात. डॉन िवटो कारलोन चे ‘द गॉडफादर‘ या पु तकातील ते सोनेरी
श द ल ात ठे वा ‘‘श ूंचा ितर कार क नका; यामुळे तुमची िववेकबु ी गढू ळते.’’

३६

यो य संधी

वसायामधील यश के वळ नशीब हणावे क ‘ य ांचे फळ’? आप या न ा उ ोगा या

उभारणी या खटपटीत असलेले हा नेहमीच िवचारतात. असं हणतात क यश
हणजे ९९% परी म व १% निशब! ल ात या क य ांतीच परमे राची साथ
िमळते. ते हाच संधी तुमचं दार ठोठावते. चाण य हणतात क अशी संधी जे हा
तुम यासाठी यशाचा दरवाजा ठोठावते, ते हा तु ही ितचा फायदा उठिव यासाठी त र
असले पािहजे.
“संधीची वाट पहाणा या माणसासाठी वेळ एकदाच येत;े आिण पु हा तशी वेळ येणे
क ठण असते.’’ (५.६.३१)
‘संधी दोनदा दार ठोठावत नाही’ ही हण तु ही ऐकली असेलच - तर मग ही एक
नवीन हणही ऐका - ‘संधी जे हा दार ठोठावते, ते हा एकतर आपण बाहेर गेलेलो असतो
कं वा आत झोपलेले असतो.’ तरीही हे समजून घेतले पािहजे क आपण के वळ ‘संधी’ ब ल
बोलत नाही आहोत, तर ‘यो य संधी’ ब ल िववेचन करीत आहोत. चाण यां या
सांग यानुसार खालील गो ी अनुसर या पािहजेत.

• सव माचा यास
धं ाचं ब तान बसवताना नव-उ ोजकाला येक संधी ही सवात यो य संधी असे
वाटत असते. हे खरं नाही. ‘यो य आिण अयो य’, ‘चांगलं आिण वाईट’ कं वा ‘सवा म
आिण उ म’ यातील भेद समज याकरीता तु हाला काही वषाची मेहनत खच घालावी
लागते.

• ‘नाही’ हणायला िशका

येक घटनेला संधी समजून ‘हो’ हण याची वृ ी सहज वाढीस लागते. जे हा
संधी येते ते हा मन शांत ठे वा. पूण िवचार क न ठरवा, क ही संधी खरोखरीच
फायदेशीर आहे का? यो य नीितची आखणी करा आिण यानंतर ितचा पुरेपूर लाभ उठवा.

• वत:ला झोकू न ा
 एकदा का पूण िवचार के ला क या कायात झोकू न ा. यानंतर फार िवचार क
नका. वत:तील सव म या कायासाठी ा. अशी संधी कदािचत पु हा यावयाची नाही.
लोकांना उ ोजकाचे के वळ यश दसते, यामागील क दसत नाहीत. मॅकडोना डचे
सं थापक ‘रे ॉक’ यांना एका मुलाखतीत िवचार यात आले होते - ‘सर, तु ही खूप
निशबवान आहात. तु ही तर रातोरात यश वी झालात!’ रे हणाले - ‘खरं आहे तुमचं
हणणं, फ ती रा कती मोठी होती याची तु हास क पना नाही!’ सव मेहनत, श
आिण वेळ ओत यानंतर, यश कोप यापाशी उभे असताना आपले व अधवट सोड याची
घोडचूक मा क नका.
वामी िववेकानंद हणाले या माणे “उठा, जागे हा! तुमचे उ ी सा य
के यािवना थांबू नका!”

३७

भले दोघांचेही

गुंतवणूकदारांसाठी भारत खूपच आकषक देश आहे. भारतात येणारा परदेशी गुंतवणुक चा
ओघ दवस दवस वाढतच आहे. परदेशी गुंतवणूक चा एक माग हणजे संयु कं पनी.
हणजेच परदेशी गुंतवणूकदाराने भारतीय कं पनीबरोबर भागीदारी करणं. या
भागीदारीत दोघांचाही फायदा होत असतो.
चाण यांचा या प रि थतीसाठीही एक स ला आहे. ते हणतात क कोणतीही
भागीदारी यश वी हो यासाठी दो ही भागीदारांसाठी ती फायदेशीर असणं आव यक
आहे.
‘‘ या काया या पूततेसाठी मदतिनसांची गरज आहे, तेथे याने सहकारी योजना
कायाि वत के ली पािहजे.’ (७.१.१८)
अशी योजना हणजे दोघां याही भ याची योजना. न ा उ ोगासाठी भांडवलाची
आव यकता असते. हणजेच गुंतवणूकदार आपला सहयोगी झाला. कोणतीही नवी िवमा
कं पनी िवचारात घेतलीत; तर या संयु भागीदारीची उ म क पना येऊ शकते. या सव
त ण िवमा कं प याम ये भारतीय कं पनी व परदेशी कं पनी यांचा सहयोग असतो. जे हा
सरकारने िवमा े ातील गुंतवणुक ची दारे उघडली ते हा या कं प या एक आ या. या
भािगदारीतील भारतीय भागीदाराला येथील बाजारपेठेची क पना असते, तर परदेशी
गुंतवणूकदार िवमा िवषयात त असतो. याला भारतीय बाजारपेठ नवीन अस याने तो
भारतीय कं पनीशी सामंज य करार करतो. भारतीय कं पनीला न ा उ ोग े ात
आप या परदेशी भागीदारा या अनुभवा या जोरावर उडी घेता येत.े अशा कारे
दोह चाही फायदा होतो. यश वी भागीदारीसाठी काही सूचना :-

• तुमची त ता जोखा
तुमची सं था कोण यातरी एका े ात त असली पािहजे व या े ात तु ही
यश वी अस याचा पुरावा हवा.

• उ ोगाचे िनयोजन प क तयार करा

यो य गुंतवणूकदाराचा शोध घे यासाठी हे आव यक आहे. जे हा तु ही याची गाठ
याल ते हा एक येणे दोघां याही फाय ाचे कसे आहे याचा आढावा या. तु हाला
याची गुंतवणूक हवी आिण याला तुमचा अनुभव व िवशेष ता.

• समिवचारी भागीदाराचा शोध या

कोणताही गुंतवणूकदार घेऊन तुमचा सुटणार नाही. पर पर िव ास आिण
भािगदांरामुळे होणारा एकमेकांचा फायदा हा या वहाराचा पायाच होय. दो ही
भागीदारांनी उ ोग चालवताना एकमेकांना सहकाय देणे आव यक आहे. एक
गुंतवणूकदार हणतात, ‘अखेरीस भािगदारीत तु ही पैसे कमावले क गमावले हे मह वाचे
नाही. मह वाचे आहे ते हे क तु ही यो य माणसावर पैज लावली होती कां? तो यो य
माणूस बना!

३८

िवजेते आयुध

ित प यानी िवचार कर यापूव तु ही िवचार करा - हा यु शा ाचा िनयम. अगदी

बुि बळा या खेळातही ित प याची येक खेळी अ यासून, ितचे िव ेषण क न आिण
ितचा काळजीपूवक िवचार क न मगच आपली खेळी खेळायची असते. जर तु ही थम
खेळी खेळणार असाल, तर पिह यांदा िनयोजन करा आिण या योजनेचे इतरां या
नजरे पासून संर ण करा. उ ोजकाने त पर रािहले पािहजे हे पु हापु हा सांगायला
नकोच. नवीन क प हाती घेताना कं वा हातातील क पांची अंमलबजावणी करताना
अितशय उ दजाची गोपनीयता राखली पािहजे. हणजेच गु ता हे एक मह वाचे आयुध
झाले.
चाण य स ला देतात,
 ‘‘ याने करावया या कायाब ल इतरांना मािहती होऊ नये. फ जे ते काय करीत
आहेत यांनाच के वळ काया या र् या आरं भाची व समा ीची मािहती असावी.’’
(१.१५.१७)
तु ही काय िवचार करीत आहात कं वा तुमची पुढील खेळी कोणती आहे, याची
इतरांना मािहती होऊ नये. इतरांपे ा खूप पुढे जायचे तर आप या भोवती गु तेचे एक
वलय िनमाण करा.
अ यंत ावसाियक व बलवान संघटनांम ये (जसे पोिलस, सै यदल कं वा
सीबीआय) शेवट या णापयत पुढ या आदेशाब ल कोणालाच मािहती नसते. ‘गरज
असेल तरच’ या त वावर कठोर िन न े े काम करणा या मूठभर मंडळ नाच याचे ान
असते आिण ते संबंधीतांकडू न पुढील आदेशाचे काया वयन क न घेतात. अगदी शेवट या
णी कू म दला जातो आिण तोही अचानकपणे. कु म जारी होईपयत े ी पूण योजना
के वळ वत:पाशीच ठे वतात. वसायात ल ात ठे व याचा एक मह वाचा िनयम हणजे
योजना व तीचे काया वयन याम ये जमीन-अ मानाचा फरक असतो. तुमची योजना
अचूक बनवा आिण मग वोळ न दवडता ितची अंमलबजावणी करा. कृ तीची वेळ आ यावर
योजना बनव यात काय अथ? पण हे मा य करायलाच हवे क गु ता राखणे काही सोपे
नाही. मा काही सूचना उपयोगी होऊ शकतात, जसे -

• सांगणे लांबणीवर टाका

तु हाला तुमची योजना कोणाला तरी सांगावीशी वाटतेय? तो िवचार पुढे ढकला!
एकक तरी दवसाचा अवधी या. यामुळे तुमचे विनयं ण वाढेल. हळू हळू तु हाला
गो ी वत:पाशी ठे व याब ल आ मिव ास येईल. दवसातून अधातास तरी ◌ी# मौन
धारण करा. यामुळे तुम या बडब ा वभावावर तुमचे िवचार िनयं ण आणतील.

• थम के ले, मग सांिगतले!
गाजावाजा क न कृ ती क नका. कृ ती क न मग सांगा! आप या योजना उघड
कर याचा सवात मोठा तोटा हणजे िवरोधकाला िवचार कर यासाठी संधी देण.े

• पुढचा िवचार करा

कोण याही कायात यश िमळाले, क आप याला इतरांपाशी याचा गवगवा
करायला आवडतो. हे टाळ याचा उ म माग हणजे पुढ या क पात वत:ला गुंतवून
घेणे. नवन ा योजनांम ये त रहाणे सवात चांगले. िड हाईन लाईफ सोसायटीचे
सं थापक व संत वामी िशवानंदांनी खूपच छान सांिगतले आहे. ते हणतात,
‘‘ वत:ची उ पादकता वाढवायचा सवा म माग हणजे मिह याभराचे करायचे
काय तरी समोर दसत रािहले पािहजे.’’
 या स याचे अनुकरण करा.

३९

यु जंकणे

आपले खाजगी आयु य असो वा ावसाियक. आप याला नेहमीच पधचा सामना करावा
लागतो, हणूनच आप याला पधकही असतात. आपला ित पध आप या न कती
अिधक बलवान असेल याचा आपण िवचार करत असतो. याचा अथ असा आहे का क
आपण लढाई हरणार अशी िभती वाटत असते? चाण यांनी कधीच पराभव वीकारला
नाही. पण यांचा दृ ीकोन ावहारीक होता. आप याला श ूवर जरी त कािलक मात
करता येत नसेल तरी दीघकालीन िवजय कसा िमळवावा याचे यांना ान होते.
ते हणतात,
“श ू या बलापे ा जा त बल याचे आहे, याचा याने आ य यावा.’’ (७.२.६)
वरील सू जरी साधे भासत असले तरी व थापनशा कं वा आपले रोजचे
आयु य या दोह त ते अ यंत उपयु आहे. “जे हा आप यापे ा बला श ूशी सामना
करायची वेळ येते ते हा या याही पे ा मोठा बलवान िम जोडावा.’’ चाण य असे का
बरं हणतात?

• बल
ेपणा त आिण आपले आधीचे रा पती एपीजे अ दुल कलाम हणाले होते,
‘के वळ बलवानच बलवानाचा आदर करतो.’ श ूपे ा अिधक श ा कर यावर
आपला भर असायला पािहजे. जर ते श य नसेल तर चाण य सांगतात या माणे अिधक
बलवानाशी संबंध जोडू न ित प याचा मुकाबला करावा.

• अनुभव
बलवान िम ाला यु खेळ याचा जा त सराव असेल. तो तु हाला मागदशन करे ल,
आसरा देईल व संकटात तुमची साथ देईल. तुमचा सहयोगी जर तु हाला स ला देत
असेल, तर न च ते अनुभवाचे बोल असतील.

• दूरदृ ी
 यु ात सवात मह वाची गो हणजे आपला ‘मी’पणा जरा िनयं णाखाली ठे वा.
णभरही असा िवचार क नका क के वळ बला या जोरावर तु हाला श ूला जंकता
येईल. दूरचा िवचार करा, ‘मी’पणाचा याग करा आिण आप या मदतीला येईल अशा
अिधक बलवानाला शरण जा. तु ही सव गदारोळातून वाचलात तरच श ूचा पुढे पराभव
करता येईल, नाही का? ‘एखादी लढाई हरली तरी चालेल, पण यु जंकलेच पािहजे’.
आपला सहयोगी जो स ला देत आहे याचा वापर क न जेते हा. तुमचे वतःचे िवचार
वाप न हर यापे ा ते के हाही चांगलेच.
‘सं कार’ िसनेमातील अिमताभचा संवाद आठवतोय? ‘ताकद जुड़ने से आती है,
टु टनेसे नही!’ ल ात ठे व याजोगे हे वा य आहे. बल िम जोड यात आहे, यांना
गमाव यात नाही.

४०

जंका - जंका त व (अथात दोघांचेही िहत)

व थापनशा गु टीफन कोवे यांनी थम ‘िवन-िवन िस चुएशन’ अथात दो ही

प ांचे िहत हा वा योग ढ के ला. आता कॉप रे ट े ात हा श द चांगलाच ळला
आहे. पण याचा अथ काय? खेळात दोघंही जंकू शकतात का? होय! व थापन
िवचार णालीत ‘जगा आिण जगू ा’ या त वावर आधारीत हा बदललेला िवचार ढ
झाला आहे. खरं तर यु टाळ याचं हे त व ान चाण यांनी के हाच िल न ठे वलंय.
‘यु ात हानी होते, खच होतो, घरापासून दूर मोिहम उघडावी लागते आिण
अडचण ना त ड ावे लागते’ (७.२.२.)
पधा उभी राहताच जर ितचे यो य प तीने िनवारण के ले नाही तर दो ही
प ांम ये जे यु होते याचा प रणाम वेळे या, श या आिण साधनां या अप यात
होतो. एकमेकांवर कु रघोडी कर यात चंड पैशाचा खच होतो. आता खरा असा क
जे हा प रि थती अप रहाय होते ते हा ‘ जंका - जंका त वाब ल’ कशा प तीने िवचार
करता येईल. खालील मु ांवर जरा ल ा.

• आपण यश वाटू न घेऊ शकतो

कॉप रे ट जगात सवात मोठे ◌े बि स हणजे बाजारपेठ! पण ल ात या क
कोणीही कतीही य के ला तरी बाजारपेठेचा १००% िह सा याला कधीच िमळू शकत
नाही. हे भूतकाळात कधी घडलो नाही तसेच भिव यात घड याची श यता नाही.
 हणूनच िह सा काबीज कर या या िवचारापे ा बाजारपेठच िव तार याचा िवचार
करणे जा त िहतकारक ठरते. जर मूळ े च िव तारले तर आपला सवाचा िह साही
वाढेलच, नाही का?

• आपण सव िश क
ऐकायला जरा िविच वाटेल, पण उ ोगजगतातील नेते िश कही बनू शकतात.
उ ोगपत ना अनेक भूिमका िनभावाय या असतात. यातील िश काची भूिमका
सवािधक मह वाची. हणूनच वषानुवषा या आप या अनुभवा या बळावर आघाडी या
खेळाडू न
ं ी इतरांना िशि त के ले पािहजे. यांनी आपली सं था तसेच आपले उ ोग े
याब ल बाजारपेठेत जाग कता िनमाण के ली पािहजे. ावसाियक िश ण सं थांम ये
ा यानं देण,े आप या सं थेतील त ण वगाला मागदशन करणे, तसेच उ ोग
संघटने या स ांम ये भाग घेणे इ यादी प त नी ही भूिमका िनभावता येईल.

• अिधक नेते घडवा

िवन-िवन त व अंगीकार याचा सवात उ म माग हणजे आप यासारखे आणखी
नेते घडिवणे. ‘नेता तो, जो अिधक नेते घडवू शकतो.’ पुढील िपढीत गुंतवणूक करा. जेथून
नवे नेते घडिवता येतील अशा ोतां या शोधात रहा. भारताचे कॉप रे ट े वेगाने
बदलत आहे. िमझो या जपानी बँके या मानवसंसाधन खा याचे उपा य द दयाल
हणतात, “पुढील दहा वषात आप या देशाला भेडसावणारी सवात मोठी सम या कोणती
असेल तर ती चांग या ने यांची कमतरता.’’
या सम येचा मुकाबला कर यासाठी अनेक मो ा कं प यांनी जागितक दजाचे नेतृ व
आिण व थापनशा िश ण सं था थापन कर यास सु वात के ली आहे. यामुळे
के वळ उ ोग े ाचाच न हे तर बाजारपेठेचा आिण सव देशाचा फायदा होणार आहे.
अखेरीस, जर भारत देश जंकला तर आपण सवच जंकू. नाही का? ही असेल सवात उ म
‘िवन-िवन िस युएशन’

४१

यशाची गु क ली

ावसाियक नीित बनिवताना काही संपक व संबंध इतरांपासून गु राखणे आव यक

असते. याचबरोबर काही बाब वर इतरांशी उघडपणे चचा करणेही आव यक असते. या
दोह मधील फरक जाणून यायला हवा. उदाहरणाथ अपेि त ँड वा िव चे आकडे
गाठायचे असतील तर कं पनी या ँड अँबेसेडरला सवासमोर सादर करणे आव यक असते.
पण मह वाचे तं कं वा स लागार यांची नावे कधीच िस क नयेत. हणूनच
कोण याही क पात यश िमळवायचे असेल तर ग प रहाणेच ेय कर!
चाण य हणतात-
“गु सहयोगाम ये शेवटपयत गु ता राखलेलेच यश वी होतात.’’ (३.१.११)
येक ावसाियक ने याला िम , मु सदी, सहकारी तसेच बाजारपेठ त ांशी
संबंध ठे वावे लागतात, कारण तो यां यासमवेत मािहतीची देवाण घेवाण करीत असतो.
या या िवचारधारे ची ती साधने असतात. गरज अस यािशवाय यांना उघड क नये.
याचे मह व उमज यानंतरच तो अपेि त यश ा क शके ल.
क प कायाि वत होत असताना गु ता राख यासाठी काही सूचना :-

• क पनेचा िवकास होऊ ा

एखादी चमकदार क पना डो यात आ याबरोबर काही जण एकदम ो साहीत
होतात. सवाना जाऊन सांगतही बसतात. यांना वाटतं क आप याला सो याची खाणच
गवसली आहे आिण सवच जण यां या क पनेचे वागत करतील. पण तुमची क पना
कोणीही (तुम या पधकांसह) चटकन् उचलू शकतात आिण तुम या आधी याचा
फायदाही क न घेऊ शकतात. हणूनच इतरांना सांग याआधी तुमची क पना तुम या
दयात व डो यातच ठे वा. वत:ला थोडा अवधी ा.

• गु पणे योग करा

जसजसे तुम या क पनेस मूत प येत जाईल, तसतशी िनवडक लोकांबरोबर चचा
करा - तीही फ अशी मंडळी, जी तुम या क पनेला वा तवात आण यास मदत करतील.
आव यक ते संशोधन, िव ीय पाठबळ, कमचा यांची गरज, तं ान िवशेष ता, क प
पूण कर याचा अवधी इ यादी यश िमळव यासाठी आव यक अशा सव बाब वर सखोल
िवचार करा. अंितम क प कायाि वत कर याआधी याचे ा याि क क न पहा. यामुळे
कोण या अडचण चा सामना करावा लागणार आहे याचा अंदाज तु हाला येईल. हे
यानी ठे वा क साठ फु टांचे िश प उभार याआधी िश पकार याची सहा इं चाची
ितकृ ती बनिवतो.

• काय मतेने अंमलबजावणी करा

आ मणाची वेळ येईपयत गु पणे काम करत रहा. तुम या ित प यापासून योजना
गु ठे वणे सवािधक मह वाचे. पण जे हा योजनेची अंमलबजावणी कराल ते हा ती
परीपूण कशी होईल ते पहा. हणतात ना, ‘तुम या ित प याला दुसरी संधी देऊ नका
कारण कदािचत तु ही ितह यातून वाचू शकणार नाही!’
 ४२

खेळ िस ांत

‘अथशा ’या आप या ंथाम ये वसाय नीितमधील एका अ यंत मह वा या पैलूवर

चाण यांनी िववेचन के ले आहे. ‘खेळ िस ांत’ सवच व थापनशा त ांना आिण
अथशा ांना याची मािहती असते आिण ते याचा उपयोग प रि थती या
िव ेषणासाठी आिण पध या अ यासासाठी वारं वार करत असतात. या ‘खेळ
िस ांता’चे आ जनक चाण यच होत. ‘अथशा ा’म ये याला ‘मंडल िस ांत’ (राजाचे
मंडळ) असे संबोिधले आहे. श ूचा सामना करताना वापरावया या अनेक ुह-
च ुहांचा यात अंतभाव होतो. यु ात श ू या समोर उभे ठाकले असता,
चाण य हणतात,
‘(श ू या) िनकट असतां आपण या या मम थानी ह ला के ला पािहजे.’’ (७.२.१२)
पण स या या पधा मक जगात यािवषयीची नीित कशी असावी आिण आपली
खेळी कशी खेळावी? काही सूचना:

• पधकांचा अ यास करा

ह ला कर याआधी पधकाब ल संपूण मािहती असणे आव यक असते. यानी ठे वा
क यु हणजे ९९% तयारी व फ १% अंमलबजावणी. हणूनच तुमचं पाऊल
उचल याआधी पूण तयारी करा. यासाठी पधका या योजनांची अचूक मािहती एकि त
करावयास हवी.

• उ म सराव
बडया पधकांशी दोन हात करायला घाईने बाजारपेठेत उत न हाराक री क
नका. थम तुम या वत: या काय े ात सराव क न अनुभव या. िजतका मोठा तुमचा
पधक िततक तयारीची अिधक गरज! अनुभवी चा स ला घेणेही ेय कर ठरे ल.
यां या स याने बरं च काही बदलू शके ल.

• खेळाचे िनयम यानी या!

ही सवात मह वाची गो . खेळाचे िनयम हणजे तु ही तुमचा वसाय अथवा
ित दनाची काय या चौकटीत आखून करता, ती चौकट! या िनयमांना समजून घे याने
खूप फायदा होऊ शके ल. िवचार करा - िनयमांना िजतके अिधक समजून याल िततकं
 यांना बदल याची पा ता तुम या अंगी येऊ शके ल.
भारतीय हॉक टीमचं काय झालं ते पहा. क येक वष यांना ऑ लंिपकम ये अ जं य
समजले गेले होते. मग इतर पधकांनी िनयमांचा काटेकोर अ यास के ला. यां या यानी
आलं क गवतावर खेळतांना भारतीय संघाचा पराभव करणे अश य होते. यांनी खेळाचे
िनयम आिण श दश: खेळप ीच बदलली. यानंतर अगदी आजवरही आधुिनक खेळप ीवर
जंक यासाठी भारतीय संघष करीतच आहेत.
‘‘पण जे हा ित प याला यु र ायची वेळ येते ते हा मागे रा नका आिण
अंमलबजावणी करताना धोरण आखत बसू नका. उ म खेळाडू ित प याचा एका खेळीत
िबमोड करतो.’’ हे तु हालाही श य होईला!

४३

िम आिण श ूंवर िवजय

आपण ब तेक सवचजण नवीन संक प करीत असतो. पण कधी आपण इतरांशी वतणूक
कशी सुधारावी आिण आयु या या खेळात कसं यश वी हावं याचा िवचार करतो का?
आज या कॉप रे ट जगात के वळ िम िमळवणंच न हे, तर श ूंना जंकणंही खूप मह वाचं
झालं आहे. चाण य हणतात,
“मैि पूण संबंध ठे वणा यांवर याने सलो याने व नजराणे देऊन िवजय िमळवला
पािहजे, तर श ूंवर बळाचा वापर के ला पािहजे.’’ (११.१.३)
आयु यात आप याला दोन कार या ं शी वहार करावा लागतो. - िम
आिण श ू!

• िम ांबरोबरचे संबंध
िम हणजे आप या आयु यातील आनंदाचे िनधानच! आप या अडचण या
काळात आप या पाठीशी खंबीरपणे उभे रहाणा या आप या िम ांवाचून आपण जगू
शकतो काय? पण चांगले िम ा कर याचा पिहला िनयम हणजे ◌े आपण वत:
चांगले िम बनणे.
चाण यां या हण यानुसार िम ांबरोबर वहार करताना सलोखा व नजरा याचा
वापर करावा. हणजे यांना तुमची गरज असेल ते हा तु ही हजर असले पािहजे.
कोण याही मै ीत करावयाची मह वाची गुंतवणूक असते ती ‘वेळेची’! जे हा ते
ग धळलेले कं वा िनराश झालेले असतात ते हा यांचं हणणं ऐकू न या व यांना
मागदशन करा. िम जंक यासाठी भेटी देणेही आव यक. यो य भेट द याने सवानाच
आनंद होतो. भेटीची अपे ा ठे वणं हा माणसाचा वभावधम आहे. भेट िनवडताना यावर
िवचार करा. भेट के वळ उपयु न हे तर आवडेल अशी असावी आिण ती देताना हसत
मुखाने ा, तसेच मनातील खराखुरा आनंद कट होईल असे पहा.

• श ूबरोबरील वहार
श ू अिजबात नसणे उ म. पण असं घडत नाही. आप याला नकोसे असले तरी ते
आजूबाजूला असतातच. पधका या पात अथवा श ू या उघडयावागडया व पात ते
सदैव आप या भोवती असतात आिण आप याला यांचा प रहार करावाच लागतो.
पण आपणा सवाची मोठी सम या अशी क आपण एकटेच यां याशी दोन हात
कर याचा य करतो. हणजे पराजयाची िनि तीच. खरं तर लढाई सु कर याआधी
तु ही तुमचा संघ तयार करायला पािहजे. उपिनषदांम ये एकदा एका िश याने गु ला
िवचारले, “दु वृ चा िवजय का बरे होतो?’’ गु जी उ रलो, “कारण सु वृ ी
संघटीत नसतात.’’ तुमचा संघ बलवान असेल तर तु ही सहजच पधकावर मात क
शकाल. श ूम ये फू ट पाडू न पूण ताकदीने वार क शकाल. काहीही असो, दो ही
प त म ये वहार करताना समतोल साधा. थम वत:वर जय िमळवा आिण मग
इतरांवर. आपले एक धम ंथ हणतात या माणे, “जो ◌े िम आिण श ूशीही
समतोलपणे वागतो तोच चाण मनु य समजावा.’’

४४

श ूंचा आदर

ऑ कर वाई ड एकदा हणाले होते, ‘‘मी माझे िम िनवडतो ते यां या देखणेपणामुळे,

प रिचत िनवडतो ते यां या चांग या च र ामुळे आिण माझे श ू िनवडतो ते यां या
उ म बुि म ेकडे पा न. श ूंची िनवड करताना माणूस फार काळजी घेऊ शकत नाही.’’
हे खरं आहे क अनेकदा आपण जाणूनबूजून श ू िनमाण करत नाही. पण हे देखील स य
आहे क आपणाला नकोसे असले तरी ते अि त वात असतातच - मग यु असो वा
ापार. श ूं या िनवडीत आपणास वातं य नसले तरी यां याशी संबंध कसे ठे वावेत
याचे वातं य आप याला असते. हे हणजे एखा ा खेळा माणे असते. ित प यावार
मात कर यासाठी तुमची योजना तयार असलीच पािहजे.
चाण यांनीही आप या श ूचा आदर के ला आहे. यांचा स ला असा,
‘‘श ू या घरी वेश करताना याची अनुमती यावी.’’ (१.१६.१०)
 दुस या श दांत सांगायचे तर श ूचा सदैव आदर करावा. जरी आपला सामना झाला
तरी तो ‘चांगला’ सामना असावा व यो य अशा िखलाडू वृ ीने! पण हे सा य कसे करावे?
या आहेत काही सूचना तुम या पधकांशी व श ूंशी वहार कर यासाठी:

• यांना कधीच गृहीत ध नका

ित पध हा तुम यापे ा नसेल, पण तुम याइतका बुि मान न च असेल.
हणूनच याला गृहीत ध नका. याने उचलले या येक पावलापासून सतक रहा. तो
कधी आ मण करे ल, सांगता यायचं नाही! आिण तु ही थम चढाई क नका - जर तो
परािजत होईल याची खा ी नसेल, तर नाहीच नाही!

• याचा पूण अ यास करा

ऑ ेिलयन के ट संघा या यशाचं एक मह वाचं कारण हे क यांनी आप या
पधक संघातील येक खेळाडू चा सात याने अ यास के लेला आहे. ते पधकांची चलिच े
पा न यां या बल थानांचा व कमजोर चा अ यास करतात. ित प या या पराभवाची
योजना बनिवताना अशा अचूक िव ेषणाचा खूपच फायदा होतो.

• सराव, सराव आिण अिधक सराव

आप या हाती उ म आयुध आहे याचा अथ आपण यु जंकूच असा होत नाही.
ख या यु ात ते वापर याआधी याचा उ म सराव के ला पािहजे. उ म यो े तासनतास
सराव करतात. अगदी शांती काळात देखील! तद्वत तु हीही तुम या सादरीकरणाचा
कं वा उ पादना या ा यि काचा पु हापु हा सराव करायला पािहजे.

• संयम राखा
यु ाची तयारी करणे हणजे जाऊन य खेळणे न हे. यु हे ख चक व िवनाशकारी
अस याने तो सवात अखेरचा पयाय असला पािहजे. हणूनच तुमचा ित पध तु हाला
चेतव याचा य करीत असेल तरी संयम बाळगा. ित प याचा दु: वास कर याने
आपण आपली सारासार िववेकबु ी गमावून बसतो. राजकारणातही यु ाआधी शांततेची
चचा घडत असते. हणूनच तुम या आयु यातही शांततेला जागा ा.
या माणे देशाची सेना ह याला त ड दे यासाठी सवकाळ स असते पण
आ मण करतेच असं नाही, तसंच काहीसं हे आहे. पण खरोखरीच यु झाले, तर मा ते
अंतापयत लढलेच पािहजे.

४५
 रणिनती िव लु या

आज या उ ोगजगात धोरण अथवा नीती हा सवािधक गैरसमज असलेला असा श द

आहे. अनेक व थापक धोरण आिण लु ी यात ग लत करतात. पण यात काही मूलभूत
फरक आहेत. धोरण हे दूरगामी असते तर लु ी ही अ पकाळासाठी वापरली जाते. धोरण
ठरिवताना दूरवरचा िवचार के ला जातो, तर लु ी ही प रि थतीज य असते. धोरण हे
दूरदृ ीवर आधा रत असते, तर लु ी गरजेवर!
श दश: अथ यायचा तर धोरण हे यु संगी ह ला व ितह ला कर यासाठी
ठरिवले जाते. पण आता हा श द व थापनशा ात व नेतृ वासाठी पायाभूत श द झाला
आहे. संघटनेचे अनेक मु यािधकारी आता रणनीती व थापनावर काम करत आहेत.
रणिनती फ यु ाशी संबंिधत रािहलेली नाही. याला दैनं दन वहाराचा पश देखील
झालेला आहे. या मु ाचे प ीकरण करताना मी कमचा यांशी संबंिधत सम यांचे
िनराकरण व यांची दये जंकणे याचा उहापोह करणार आहे. चाण य हणतात,
‘‘ जेतील ने यांचे मन जंकून कं वा यां या असंतोषाचे कारण दूर क न जेचा
असंतोष दूर करता येतो.’’ (८.४.१८)
येथे कमचा यांमधीला असंतोषामुळे टाळे बंदी या प रि थतीतून गेले या एखा ा
कं पनीचे उदाहरण घेऊ. १९७०-८० या दशकात युिनय स कमचा यांची बाजू िहरीरीने
मांडत असत या काळात जाऊ. अशी प रि थती हाताळ याकरीता चाण यांनी तीन
पाय यांचे ब मोल मागदशन के ले आहे.

• ने यांचे मन जंका
येक गटाचा एक नेता असतो. आप या गटा या अडीअडचणी तो अिधका यांसमोर
मांडत असतो. जर या ने याला िव ासात घेता आले तर अ या गटाला जंकणे सोपे
जाते. पण मह वाचे हे क ने याला आप या समुहाची काळजी आहे क वत:ची! या इथे
तुमचे चातुय दसले पािहजे, जेणे क न वाटाघाटी सु कर याआधी तु ही या ने या या
वभावाचे अचूक िनदान क शकाल.

• मूळ कारण दूर करा

युिनय स बलवान अस या या काळातही यांना यांचा कधीच सामना करावा
लागला नाही अशा कं प या हो याच! कारण? कारण अशा कं प यांमधून सम या उभी
राह याआधीच ती सोडिवली जात असे! अशाच एका कं पनीतील कमचा याशी झालेला
संवाद मला आठवतो. ते हणाले, ‘‘आ ही बोल याआधीच आम या अ य ांना आम या
अडचणी ठाऊक असत. जर या यो य असतील तर कोणी बाहेरचा यात दखल
दे याआधीच यांचे िनवारण के ले जात असे.’’

• यांना उ े ा!
व थापनशा ा या त ांचा एक आवडता िवषय हणजे ‘सम यांचे समाधान.’’
हे खरं च थांबलं पािहजे. तु ही सम यांचाच शोध घेत बसलात तर फ एकमेकांवर
िचखलफे कच करीत रहाल. याऐवजी तुम या संघटनेचे आिण लोकांचे उ ी ठरवा.
आप यातील ब सं य मंडळी सम या-शोधक असतात. ही मनाची धारणा बदला आिण
उ ी ािध ीत दृ ीकोन बाळगा. गांधीजी हणाले होते - ‘‘उ ेश शोधा, साधनं आपसूक
उपल ध होतील.’’
नेहमीच यानी ठे वा क रणिनती हणजे तुम या उ ेशापयत पोहोच याचा
आराखडा. या र यावरील अडचणी सोडिव यासाठी वापरायची असते ती लु ी!

४६

ह ला कर यापूव

सै यदलात असं हटलं जातं क शांतता काळात तु ही के ले या तयारीवर तुमचे यु ातील

यश अवलंबून असते. आपण सवच भिव यात अचानक उ या रहाणा या आ हानांना त ड
दे यासाठी सदैव तयारी करीत असतो. परी ा, मुलाखत, सादरीकरण, बैठक कं वा असेच
अ य काही! पण जे हा सामना होतो ते हा काही आपण श ूवर ताबडतोब ह ला क
शकत नाही. िवरोधकाचे यो य िनदान के यानंतरच आ मणाचा िनणय यायचा असतो.
कधीकधी अना मण हेच उ म आ मण ठरते! चाण य हणतात,
‘‘जर शांतता व यु या दोह वर समसमान गती झालेली असेल तर याने शांततेची
कास धरावी.” (७.२.१)
होय, यो याने नेहमीच यु हा शेवटचा पयाय िनवडला पािहजे. अखेरीस यामुळे
िवनाश होतो, िजवीत व मालम ेची हानी होते. उ ोगजगतातही जर तु ही लढावे क
लढू नये या ीधा सं मात असाल तर िच पूण प होऊ ा आिण नंतरच पुढचं पाऊल
उचला. सै या माणे उ ोगजगतातील यु ामुळे र पात काही होत नाही. पण याची
प रिणती शाि दक वादिववादात, पधका या बाजारपेठेवरील ह यात कं वा
कोटक यांत होऊ शकते. अशा संगी चाण य आप याला िनणय घे याआधी थांब याचा
स ला देतात. शांतता हाच पिहला पयाय. पण ह याचा िनणय कसा बरं यावा? खालील
वा यांवर िवचार करा!
• नुकसान काय होईल?
वत:ला िवचारा क यु छेड यास माझे नुकसान कती होईल? पैशा या
नुकसानापिलकडे वेळेच,े श चे आिण संघा या मनोबलाचेही नुकसान होत असते. यु
खूप महागडे असते. एक सेनािधकारी हणाले या माणे “दहा वषात आ ही जे घडिवले
याची एका दवसात राखरांगोळी होते!’

• फायदा काय होईल?

लढाई संप यावर फायदा कती होईल याचाही िवचार करावा. आपण लढतो आहोत
ते कशासाठी? आपण जंकणार ते काय? सवासाठी ते िहतकारक आहे का? या
फाय ािशवाय देखील माझी गती होत राहील काय? या आिण अशा सखोल ांची
उ रे शोधा.

• यो य वेळ
अखेरीस शांतता राखणे कं वा ह ला करणे हे यो य समयावर अवलंबून आहे.
अनुभवानेच याचा अंदाज बांधता येतो. जर वेळ यो य नसेल तर सुस व िशि त
संघाचीही हार होते. याउलट यो य वेळ संग पा न हालचाली के याने एखादा छोटासा
सम पत लोकांचा चमूही मोठी बाजी मा शकतो.
ही ीधा मनि थती पहाता, एका सु िस ाथने या श दांत थोडा बदल क न
हणता येईल - ‘हे देवा, मला शांत कधी रहावे हे ओळख याची मता दे, आ मण करणे
आव यक असेल ते हा धैय दे आिण या दोघांमधील फरक ओळख याचे शहाणपण दे!’

४७

यु भूमीचे पैलू

अथशा ामधील खंड २, धडा १८म ये सै याने वापरावया या श ा ांचे िव तृत

वग करण के लेले आहे. आयुधािधका याला या श ा ांची यो य काळजी घेऊन ती
सैिनकांसाठी यु समयी सुस कर यासंबंधी िनदश दलेले आहेत. आयुधांब ल ान
आिण ती वापर याचे कौश य हीच यु जंक याची गु क ली आहे. संघटने या
मुखाला यु ात उतर याआधी कोणती बरे आयुधे लागतील? चला काही मह वा या
बाब चा उहापोह क या.
• ान आिण मािहती
हळू हळू आजकालची अथ व था ानाधारीत होत आहे. तुमची मािहती व ान
िजतके अिधक िततके तु ही लढायला स म. िविवध उ ोगांचा अ यास के यावर असे
आढळते क े तम कं प यांनी ानाचा वापर, संशोधन व िवकास तसेच ानाधा रत
मालम ेम ये गुंतवणूक के लेली आहे. यामुळे तुमची लढाई तु हाला यो यपणे िनयोिजत
करता येत.े

• तं ान
सदैव आ सणा या आज या जगात संवाद आिण वहार यांची गती
वाढिव यासाठी तं ानाचा पुरेपूर वापर के लाच पािहजे. तुम या सं थेला तं ािधि त
बनवा. नवनवीन तं ाचा अ यास व संशोधन कर यास वेळ ा. तं ा या यो य वापराने
तु ही पधकावर कु रघोडी क शकाल. यामुळे खचावरही िनयं ण येते. छो ा देशांनी
कमी लोकसं या असतानाही तं ाचा वापर क न उ पादकता वाढिवली व देशाची
अथ व था बलशाली के ली आहे.

• मनु यबळ
यं ापे ाही यं ामागचा माणूस मह वाचा. तुमची माणसे, तुमचे कमचारी हणजे
तुमचे सै य. सुस व बलवान सै यािशवाय तु ही यु भूमीवर पायही ठे वायचा िवचार
क शकत नाही. सै याची सं याच न हे तर गुणव ाही मह वाची असते. यो य हाताला
यो य काम! या गरजेचे प रिशलान कर यासाठी मनु यबळ िवकास िवभागाची योजना
अनेक कं प यांत के लेली असते.

• फु त
लढ यासाठी अ यंत आव यक श हणजे फु त ! तुम या सं थेम ये ेरीत माणसे
असतील तर ती ांती घडवतील. हा गुण असेल तर वरील तीनही गुण आपोआप येतील.
माणसाची इ छाश च के वळ बदल घडवू शकते. लहान पण दुद य इ छाश असले या
सं थानी वसायाचे सारे िनयम बदलून टाकले आहेत. काही रा ांमधेही असेच घडले
आहे. हणूनच तर मुंबई इत या आकारा या लहान या संगापुरची गणना जगातील
बलशाली अथ व थेम ये होते.
नेता हणून बाहेरील यु ासाठी तयारी करताना थम अंतगत लढाई जंक याचा
य करा. जर तु ही लढ यास ेरीत झालेले नसाल तर सव आयुधे फु कट आहेत. आपले
माजी रा पती ए.पी.जे. अ दुल कलाम हणतात तसे “के वळ अि पंखच तु हाला
आकाशाशी नाते जोड याचे बळ देतात.’’
 ४८

समपातळीवरील भागीदारी

जे हा ेपणा काय म चालू होता ते हा आपले माजी रा पती अ दुल कलाम यांना
िवचार यात आले होते क तु ही अशी िवनाशकारी श े का बरं बनिवत आहात? ते
उ रले, “के वळ साम यच साम याचा आदर करते.” हे वा य आयु यातील येक बाबी
संदभात खरे आहे. आपण फ आप या बरोबरी या लोकांशीच भागीदारी क शकतो.
आप यापे ा किन तरावरील अथवा कमी ानी लोकांबरोबर घालवले या वेळामधून
आप याला काहीच िशकायला िमळत नाही. याच माणे जर एखादी आप यापे ा
उ जागी असेल तर ितला आप यात रस असत नाही. हणूनच एकाच पातळीवरील
समिवचारी लोकांम येच उ म िवचारबंध जुळतात.
चाण य यासंबंधी एक वेगळा दृ ीकोन देतात. ते हणतात -
‘‘सम तरावरील मंडळ नी थोडे अिधक पुढे हावे आिण बरोबरी या माणसाला
मदत करावी.” (७.७.१५)
सम तराची ‘अथशा ा’मधील ा या िम ाची आहे. हणूनच वरील सू ात
हट या माणे िम ाने मदत माग यापूव च पुढे होऊन आपण याला मदत करावी.
बरोबरी या माणसांबरोबर भागीदारी कर याचे अनेक फायदे आहेत.

• अिधक चांगली जाणीव

एकाच पातळीवरील मंडळ ची एकमेकांब ल समज अिधक चांगली असते. यांची
िवचारप ती, िवचारशैली, कृ तीभाव इ यादी सारखे असतात. ४०० लोकांचे नेतृ व
करणारा एका कं पनीचा महा व थापक दुस या कं पनीमधील तसेच काम करणा या
महा व थापकाला उ मरी या समजून घेऊ शकतो. याच माणे वेगवेग या
िव िव ालयातून पी.एच.डी करत असूनही दो ही िव ाथ एकमेकां या अडचणी
समजून घेऊ शकतील हणूनच िववाहसंबंध देखील समिवचारी, समप रि थती आिण
समउ ेश असणा या घरा यांत जोडले जातात.

• िवचारांमधील सामंज य
समान पातळीवरील दोन मंडळी एकमेकांसाठी खूप िहतकारी ठरतात. एक अिधक
एक हणजे दोनापे ाही जा त पयाय िनमाण होतात, दृ ीकोन बदलतात आिण एका न
अिधक प तीने काय कर याची दृ ी ा होते. एक हणून तु ही खुजे असता. पण
एक अिधक एक अशा समुहात काम के याने मो ा श ूचेही पा रप य करता येत.े मोठी
लढाई जंकताना अिधकािधक बरोबरीचे लोक तुम या बाजूला हवेत.

• आपण एक गती करतो

माणसाचा सहज वभाव गतीचा असतो. पण के वळ वत:चीच गती साध याचा
काय उपयोग? एक ीमंत माणूस हणाला, ‘‘मी गरीब असतानाही मा या बालपणी या
िम ांसमवेत सुखी होतो. पण आज मी एकही िम नसलेला ीमंत माणूस हणून हे जग
सोडू न जात आहे...’’ हणूनच आपण गती करत असताना बरोबरी यांनाही िह सेदार
क न यावं. मानवी आयु य हे भागीदारीचंच आहे. चांगली हो याकरीता
भिव याकडे पुढे पहा, वतमानाचे भान राख यासाठी आजुबाजूला पहा व इतरांना
आप या बरोबर खेचून पुढे ने यासाठी मागे पहा. तु हाला जर तुम या जातीचे, समाजाचे
कं वा देशाचे नेतृ व करायचे असेल तर हे नेतृ वगुण अंगी बाणवले पािहजेत.

४९

सुरि त माघार

आिणबाणीची प रि थती येत.े कधीही कु ठे ही तातडीची िनकड िनमाण होते. आजकाल या

पधा मक युगात श ू कधीही अचानक आ मण क शकतो. या प रि थतीला त ड
दे यासाठी सदैव तयार रहावे लागते.
चाण य हणतात,
“जे हा िम ांची मदत िमळू शकत नाही ते हा याने अशा क यात आ य यावा
जेथे श ू आप या चंड सै यबळावरही याचे अ , चारा, इं धन आिण पा यासारखी रसद
तोडू शकणार नाही; उलट याचेच नुकसान व खच होईल.’’ (७.१५.९)
अशी वेळ कधीकधी येते जे हा आिणबाणी या प रि थतीमुळे लोक पलायन करतात.
अशावेळी मदतीचा हात पुढे क शकणा या िम ाशी संधान बांधावे लागते. पण जे हा
तेही श य नसते ते हा सुरि त ठकाणी आ य यावा लागतो. यासाठी चाण यांनी काही
सूचना के या आहेत.

• क ला शोधा
क ला हणजे साधे घर अथवा आ य थान न हे तर कडेकोट बंदोब त असलेले
ठकाण होय. सैिनकांचा जागता पहारा तेथे असतो व राजाला म यवत ठकाणी सुरि त
ठे वले जाते. आजकाल या उ ोगयुगात क ला याचा अथ सं थेचे मुख जेथून वहार
करतात ती जागा. हणूनच राजाने (अ य , िनदशक अथवा मु यािधकारी) इतर राजांशी
चांगले संबंध ठे वावेत जेणेक न अडचणी या काळी याला यां या क यात आ य घेता
येईल.

• श ूपासून संर ण
श ू के वळ तुम या मागेच असेल असे नाही, तो तु हाला कोठे ही गाठू शकतो. पण
तु ही जे हा दुस या तु यबळ राजा या आ याखाली आहात हे याला समजते ते हा तो
ह ला कर याआधी दोनदा िवचार करे ल. अखेरीस लढाई काही फ रणांगणात खेळली
जात नाही, तर यो ां या डो यातही खेळली जात असते. दुसरा राजा तुम यासमवेत
असला क तु हाला मानिसक फायदा िमळतो.

• ितह यातून नुकसान, हानी

तुम यावर ह ला झालाच, तर हे गृहीत धरावे क श ूप ाने नुकसान आिण खचाचा
पूण िवचार के लाच असावा. जे हा तु ही एकटे होतात व तु हाला गाठणे सोपे होते ते हा हे
गिणत बरोबर असावे. पण आता तु ही िम प ा या आ याला व संर णाखाली आहात
ते हा तु हाला गाठ यासाठी अिधक य ांची, श ची व वेळेची गरज याला भासेल.
याला नवी यु िनती आखावी लागेल व आपले कती अिधक सैिनक यात खच पडू
शकतील याचेही गिणत मांडावे लागेल. श ूचे नुकसान वाढणे हे तुम यासाठी चांगलेच
आहे क ! यु िनतीत असले या चाण यांनी अशी प रि थती उद्भव याआधी माघार
कशी यावी याचाही िवचार क न ठे वला आहे. तु हीही तो के ला पािहजे. बोड म ये
असो वा बाजारपेठेत, कं वा नवीन करार करताना असो, तु ही सव बाजूंनी िवचार क न
वत:साठी सुरि त माघार घे याचा िवक प तयार ठे वला पािहजे.

५०

पधकांशी आमनेसामने

ने याची भूिमका सदैव बदलत असते. सुगी या काळात जसे याला इतरांना चांग या
कामाचे ेय ावे लागते तसेच पड या काळात याला लोकांना े रत करीत रहावे लागते.
आ हानांशी सामना कसा करावा हे राजाने (ने याने) लोकांना समजावून ावे लागते.
चाण य हणतात,
“श ूप ाचे कडेकोट बंदोब तातील शहर याला जंक याची इ छा आहे या
जे याने आप या बाजूला उ साहाची पेरणी के ली पािहजे.’’ (१३.१.१)
आज या काळातही हे कती स य आहे! भारतीय औ ोिगक े स या आप या
जागितक ित प याशी बाजारात दोन हात करीत जे हा पुढेपुढे वाटचाल करीत आहे,
ते हा यु ात अस यासारखे यांना सदैव डो यात तेल घालून तयार रािहले पािहजे.
आप या कमचा यांना आगेकूच करायला सांग यापूव यां यात उ साहाचे रोपण करणे
ही एक अ याव यक पायरी आहे.

• अिनि ततेला समजून या

जे हा यु घोिषत होते ते हा सैिनक आप या राजाचे पुढले पाऊल काय असेल
याब ल अनुमान बांधणे सु करतात. कारण अखंड यु दनीती काही सवाना कळिवली
जाऊ शकत नाही. यामुळे सहािजकच सै यदलाम ये संशयाचे धुके िनमाण होत असते.
माणसाचा वभावच असा आहे क फायदा काय होईल यावर ल क त
कर याऐवजी तो थम नकारा मक िवचार क लागतो. एक नेता हणून तु हालाही ही
अिनि तता समजून यायला हवी व आप या संघाला िव ासात यावयास हवे.

• संवाद साधा व ेरीत करा

तुमची योजना तयार झाली असेल व आता तु हाला तुमची उ ी ये तुम या संघाला
कळवायची इ छा असेला तर ते प पणे व शांतपणे करा. संघाचा िव ास जंकणे खूप
मह वाचे. बाहेरील कोणीही माणूस हे काम तुम याइतके चांगले क शकणार नाही.
तु हाला अपेि त प तीने जर संघाची वाटचाल हावी असे वाटत असेल तर संघटने या
उ ी ांशी व दृ ीकोनाशी यांचा प रचय क न दला पािहजे. कमचा यां या शंका दूर
झा याने ते अिधक ेरीत होतात हा याचा फायदा आहे. तुम या समुहाकडू न उ दजाची
उ पादकता िमळिव यासाठीही हे आव यक आहे. तुमची व यांची उ ी ये एक प
झा याने ते तु हाला कधीच एकटे पडू देणार नाहीत.

• आगेकूच करा व िवजयी हा!

या नेतृ वगुणातून व दूरदृ ीमधूनच जे याची खेळी खेळता येत असते. आकाराला
मह व कमी, िनयोजनाला जा त. छोटे पण े रत संघ गिनमी का ाने बला सै याला
देखील कसा शह देऊ शकतात याचे वणन चाण यानेही के ले आहे.
खरं च, िवचारपूवक आखणी के लेली यु नीती, े रत चमू आिण यो य नेतृ व
दृ ीकोन हे के वळ गरजेचे न हेत तर कोणतेही यु जंक यासाठी अ याव यक असे घटक
आहेत. मा हवे उ ी े सा य के यावर यशाची फळे आप या संघालाही चाखू दे याचा
िवसर पडू देऊ नका.
 ५१

कं पनी अिध हीत करणे

सवच कं प यांसाठी, िवशेष क न आप या देशी कं प यांसाठी िविलिनकरण आिण दुसरी

कं पनी अिध हीत करणे ही मह वाची नीित झालेली आहे. या प तीने आप या
इितहासकालीन ंथांत या संक पनेचे िववरण के ले गेले आहे ते पहाता या नीतीम ये
भारताने अ ेसरच असले पािहजे.
कौ ट या या ‘अथशा ा’म ये कं पनी ता यात घे या या प त चीही मािहती ि◌#
ती दलेली आढळते.
‘‘ताबा तीन कारांनी िमळिवलेला असतो - नवा, आधीच वािम वाखाली असलेला
आिण वारशाने िमळालेला.’’ (१३.५.२)
पण चाण यांनी या ठकाणी हे देखील प के लेले आहे क के वळ हंसा क न
वािम व ा होत नाही. उलट पूण िवचारांती, दो ही प ांना िहतकारक असे धोरण
यासाठी आखावे लागते. भौितक या वािम व आिण िविलिनकरण येम ये भौतीक
फाय ापिलकडे लोकां या भ याचाही िवचार करावा लागतो, हे समजून घेतले तर यश
हमखास आपलेच असते.

• न ा कं पनीवर वािम व िमळिवणे

जु या काळात राजे सदैव नवनवा भू देश ता यात घेत असत. पण याआधी यांना
खूप अ यास व संशोधन करावे लागे कारण न ा भूभागाब ल संपूण मािहती उपल ध
नसे. अगदी आजही हे सारे असेच आहे. धोरण ठरिवणा या िवभागाचे हे काय असते.
सखोल अ यास के यानंतरच पुढील पावले उचलावी लागतात.

• अि त वात असले या कं पनीवर ताबा िमळिवणे

कधीकधी एखा ा राजा या िनयं णाखाली असलेला भू देश दुस या राजा या
अंमलाखाली जातो. याचे कारण वाईट प तीने चाललेला रा यकारभार कं वा दुल
सु ा असू शकते. हे कॉप रे ट जगतातही घडते. कं पनी मोठी झाली क यांचे छो ा
िवभागांवरील ल उडते. याची जाणीव होईपयत यांची यावरील मालक धो यात
आलेली असते.

• वारसाने िमळालेला ताबा

 राजपु ाला रा य वारसात िमळू शकते. पण काही काळातच याचे ‘िव ासू’ मं ीच
ते या याकडू न िहरावून घेऊ शकतात. हणूनच तो स ान झा यावर याला लढू न आपले
रा य परत िमळवावे लागते. विडलोपाज त मालम ेचा ताबा असा िमळवावा लागतो.
छो ाछो ा मालम े या आिण कं प यां या मालक संदभात कोटात चालले या असं य
दा ांब ल तु ही ऐकले वाचले असेल. वारसात िमळालेले पण नंतर गमावलेले पु हा
िमळवायचे असेल तर लढलेच पािहजे.
वािम व कोण याही कारचे असो, यो य नीित अथवा धोरण आखलेच पािहजे
आिण या नही मह वाचे हणजे वाटाघाटीसाठी समोरासमोर बसले या दो ही बाजूं या
िहतसंबंधांचा िवचार के ला पािहजे.

५२

िव तार कोठे करावा

िव तार सवच कं प यांसाठी जरी गरजेचा असला तरी कोठे गुंतवणूक करावी यावर
सात याने िवचार के ला पािहजे. सवच गुंतवणुकदारांसाठी, िवशेषतः थावर मालम ेत
गुंतवणूक करताना हे आव यक आहे. चाण यांचा स ला असा आहे :
“जवळच असलेला छोटा भूभाग आिण दूरवर असलेला मोठा भूभाग यांची तुलना
करता, िनकट या भूभागास ाधा य ावे. कारण तो ा करणे, याचे र ण करणे व
यातून ( वत:ची) सोडवणूक करणे सहज सोपे असते.’’
जे हा मी २००८ सालचा टाटा मोटस - तृणमुल कॉ ेसचा वाद आठवतो ते हा
चाण याचे हे सू मला मरते. संगुरमधील क पावर पाणी सोडताना मुंबई ि थत टाटा
मोटसला ५०० कोटी पयांचा फटका बसला. चाण यां या स यानुसार एक लाखा या
गाडीसाठी या क पाची पयायी जागा िनकट, तसेच जेथे थािनक नेते चचसाठी तयार
असतील अशा ठकाणी असावयास हवी होती. हणूनच महारा व गुजरात हे दो ही
उ म पयाय होते आिण यात अखेर गुजरातची सरशी झाली. असं कां बरं घडलं?

• िनकटतमता
दूरवर असले या मो ा जिमनीपे ा जवळच असलेली छोटी जमीन उ म. कारण
िनणयाची अंमलबजावणी करताना ते सोपे जाते. पि म बंगालमधील जागेसंबंधी
चचसाठी संबंिधत ने यांना एकाजागी गाठणेही कठीण जात होते.
अंतरामुळे समान पातळीवर येऊन चचा करणेही अवघड होऊन बसते. बाहेरील
िहत चंतक गुंतवणूकदारांपे ा थािनक ने यां या मताला तेथे जा त कं मत असते.
• िमळकत आिण र ण
जवळपास या लोकां या माग या तसेच थािनक िनयम व कायदे समजणे जा त
सोपे असते. यामुळे िमळकत ा करणे व ितचे र ण करणे सोपे जाते. जरी काही
मतिभ ता झाली तरी थािनक नेते व जनतेशी संवाद साधणे सहज जमते आिण
िनणया त लवकर पोहोचता येत.े

• वत:ची सुटका
वाईटात वाईट संगी वत:ची व आप या समुहाची सुटका क न घेणे सोपे जाते.
आप या जेचे र ण हे ने याचे आ कत आहे. जर टाटांना आप या ८०० कमचा यांना
थािनकां या ह यापासून वाचिव यासाठी ताबडतोब हवाईमाग हलवावे लागले असते
तर कतीतरी खच आला असता. जर ते मुंबईतील मु य कायालया या जवळपास असते
तर ते सोपे व तुलनेने व तात पडले असते.
न ा जागेत गुंतवणूक करताना कं पनीने अशा सव पैलूंचा िवचार के ला पािहजे.
कारण शेवटी सवासाठी िहतकारक असणा या िनणयालाच यश ा होते आिण हणूनच
थािनक नेतृ व व थािनक सरकारी िनयमांचे खूप मह व आहे. गुजरातला याचाच
फायदा झाला.

५३

शांतता आिण यु

दहशतवाद, बॉ ब फोट, धा मक दंगली, राजकारणी िनदशने हे सव आप या दैनं दन

आयु याचा भाग बनले आहेत. कोण याही देशासाठी आिण सरकारसाठी हे अिहतकारक
असले तरी ावसाियक आिण कमचारी यां याशी याचा काही संबंध असतो का?
अथातच असतो? हणूनच जोखीमेचे व थापन हा वसाया या संदभात मह वाचा
अ यासाचा िवषय झाला आहे. चाण यांचे यािवषयी काय बरं हणणे होते?
‘‘जे हा फाय ाचे समान वाटप होते ते हा शांतता नांदते, पण असंतुिलत वाटपाने
यु ाची गरज भासते.” (७.८.३४)
चाण यांनी खूपच मह वाचे िवधान के ले आहे. जे हा दो ही प ांचा समसमान
फायदा होत असतो ते हा शांतताच ेय कर. पण जे हा एका प ाचे सदैव नुकसान होत
असते व दुस याचा फायदा, ते हा यु ाचा िवचार करावाच लागतो. मग प रि थती
शांततेची आहे क यु ाची याचा सारासार िनणय कसा बरं यावा?

• िश ेची गरज
िव व थापनाबरोबरच ‘अथशा ’ हा ंथ, समाजातील कायदा व सु यव था
ि थतीवरही भा य करतो. हणूनच तो दंडिनती हणूनही यात आहे. िश ेची भीित
असेल तरच समाजात िश त व शांतता नांदते. यु ाची इ छा कोणाचीच नसते. पण काही
वेळा ते अप रहाय ठरते. हणूनच तर जगभरातीत नेते स या दहशतवादिवरोधी यु ाची
भाषा बोलत आहेत.

• पण सव िवक पांचा िवचार करा

साम, दाम, दंड, भेद हा चाण यांचा िस िस ांत येथे उपयोगी पडतो. थम
श ूच न हे तर आप या चमूबरोबरही चचा करा. श ूची नेमक गरज काय आहे ते समजून
या. तसेच वेगवेग या े ातील अ ग य - जसे उ ोगपती, िश णत ,
कलाकार, आ याि मक पंथ, सारमा यमे - आद शी चचा क न यांचे परखड मत जाणून
या.

• िनणय आिण कृ ती
या सव िव ेषणानंतर पुढची पायरी कृ तीची. येक देशा या इितहासात खंबीर
िनणय घे याची व यानुसार कृ ती कर याची वेळ येतेच येते. या िनणयांनी के वळ
इितहासाची दशाच न हे तर देशाचे भिवत ही बदलते.
ि टीश रा यकत ‘फोडा आिण रा य करा’ ही नीती वापरत आहेत असे वातं यपूव
काळात हटले जाई. पण आपले पिहले गृहमं ी व उपपंत धान व लभभाई पटेल यांचे
हणणे थोडेसे वेगळे होते. ते हणत “आपणच वत:ला िवभागतो आिण ते रा य
करतात.’’

५४

दहशतवादाशी दोन हात

भारतावर आतंकवादी ह ला!

यात नवे ते काय? कोणीही भारतीय दरवष हे वाचून आता कं टाळलाय. ‘शेवटी एके
 दवशी मरायचेच तर आहे’ असं त व ान जवळ बाळगून आपण जगतोय. पण मा या
असं य वाचकांनी इ-मेल पाठवून मला िवचारलं क चाण यांनी ‘अथशा ा’त
दहशतवादावर काही उपाय सुचवला आहे का? होय! चाण य हणाले होते,
“अपरा यां या दमनासाठी मं ी दजा या तीन अिधका यांची नेमणूक करावी.
(४.१.१) अथशा ा या खंडाचे हे पिहलेच सू आहे जे अपरा यां या दमनािवषयी भा य
करते.

• कडक िनयमावली तयार करा

महाभयंकर अपराधी देखील काय ातील पळवाट वाप न सुटलेले आपण या देशात
क येकदा पािहले आहे. काय ाची भीतीच उरलेली नाही. हणूनच रा ाने कडक कायदा
व सु व था नीती राबिवली पािहजे. ९/११ नंतर अमे रके वर एकही दहशतवादी ह ला
झाला नाही. आप या इथे मा ह यांची सं या व भयानकता वाढतच चालली आहे.
२०००सालापासून आपण १४वेळा मो ा दहशतवादी ह याचे ल य ठरलो आहोत.
अजूनही जागे का बरं होत नाही आपण? आप या चुकांपासून आपण का बरं िशकत नाही,
यात दु ती करत नाही? दहशतवादािव खंबीर व कणखर पावलं उचलणं ही
काळाची गरज आहे.

• अ यास आिण कृ ती
अमे रका व इतर देशांनी काय पावले उचलली आहेत, याचा आप या रा यक यानी
अ यास के ला पािहजे. तसा अ यास क न एक कृ ती आराखडा तयार के ला पािहजे. आिण
हे सव के यावर नुसतेच याशू य बसून चालणार नाही. य ात कृ ती करणेही मं यांनी
िशकले पािहजे. देशाचे भिवत ने यां या हाती असते. पुढाकार घेऊन यांनी कृ ती
करावयास हवी.

• ये यायािधशांना एक आणा
शतकांपूव चाण य काय हणाले ते वाचा - एक नाही तर तीन यायाधीशांना एक
आणा. कारण? ते वेगवेगळे दृ ीकोन मांडतील. याच सू ात चाण य सांगतात क या
यायाधीशांचा दजा मं यांचा असला पािहजे. पूव या काळी मं ी राजा या िनकट
सहवासात असत. यांनी यायदानात िन पृहता व कृ तीिशलता िस के लेली आहे अशा
यायाधीशांना अिधक अिधकार देऊन पूव ची ि थती पु हा िनमाण करता येईल.
हणतातच ना -
‘‘भिव यात शांतपणे झोपायचे असेल तर वतमानात क करा.”
 मनु यबळ

५५

मागदशका या मदतीने गती

िविवध क पां या अंमलबजावणीसाठी आप याला अनेक अनुभवी ची गरज असते.

पण आप याला ये ांचा स ला हवा असला तरी आपण कसे काम करावे याचा िनणय
मा यांनी घेऊ नये असे आपणास वाटते. मागदशन आिण वातं य या दोह ची गरज
कमचा यास भासते. असा मागदशक उ तीचा असावा लागतो. सामा य नेता आदेश
देतो, मागदशक दशा दाखिवतो. नेता हा येचा भाग असतो तर मागदशक येचा
भाग नसूनही ती या जलद कशी करावी याचे मागदशन करतो.
िविश कौश यात िनपुण अशा ये या मदतीने येक कमचा याला
िवकिसत के ले पािहजे. स या या िश ण प तीत या संक पनेने चांगलेच मूळ धरलेले
आहे. उदा. नारायणमूत हे इ फोिसस समुहाचे मु य मागदशक आहेत. आप याही
आजूबाजूला अशा असतील. पण यां या सहवासाचा व अनुभवाचा कसा फायदा
क न यावा हे आप याला समजले पािहजे. अथशा ाम ये यासंबंधी काही सूचना
दले या आहेत.

• यां या अिधकाराचा वीकार करा

“संबंधीत े ामधील गु ं चा अिधकार ि वकार यानेच िश ण आिण िश तीची
ा ी होते.’’ (१.५.६)
आप या मागदशना ती, गु ती सम पत भावना बाळगली पािहजे. क पनांचे
कारं जे सदैव मनात फु टणा या नवत णाला हे सु वातीस जरा कठीणच जाते. पण
मागदशकाचा अिधकार वीकार यानेच िश त अंगी बाणते. मागदशकाला िवषय
आप यापे ा जा त समजतो हे ि वकारले पािहजे. कधीकधी यांचे िनणय ि वकारणे
कठीण जाईल पण तरीही ते आचरणात आणले पािहजेत. यथावकाश पूण िच प
होईल.

• सतत साि य
“ िश ण हे मूळ अस याने याने िश णात सुधारणा कर यासाठी जे ां या सतत
साि यात रािहले पािहजे.” (१.५.११)
मागदशका या िवचार येशी, क पानांशी आपली नाळ जुळणे खूप मह वाचे
आहे. यामुळे काय कर यासाठी यो य अशी वैचारीक बैठक तयार होते. मागदशका या
सतत साि यात रािह याने पु तक अ यासाला कृ तीची जोड िमळते. िश णाचा मूळ
उ ेश गती साधणे आहे. ते मागदशना या साि यातच सा य होते.

• िशका व वापर करा

‘‘सतत अ ययनाने िशि त बु ी, बुि या योगाने कृ ती व कृ ती या योगे वत:चा
उ कष साधता येतो.” (१.५.१६)
मागदशकाकडू न ा झालेले ान सतत वापरलेही पािहजे. सतत अ ययन क न
मतीचा िवकास होतो. आप या बु ीम ेला वहारात वाप न िन कष तपासले
पािहजेत. जर िन कष यो य आढळले तर ानावरील िव ास वाढतो. अशा कारे
िवषयावर कू मत येत.े मागदशका या मदतीने िस ांत व कृ ती एक प होते.

५६

कमचा यांना े रत करणे

आधुिनक युगातील कं प यांचे मानव संसाधन िवभाग कमचा यांना े रत सदैव क न,

यांना मागदशन देऊन उ पादकता कशी वाढवावी यावर ल क ीत करत असतात.
चाण य या ेरणा तं ांचा उपयोग रा या या िविवध खा यांसाठी करीत असत.
कमचा यांना हाताळताना यामधील क येक तं ांचा आजही वापर करता येतो.
माणसा या वभावाचा अ यास क न चाण यांनी लोभन व दंड आिण अशाच इतर
अनेक तं ांचा िवकास के ला. साम-दाम-दंड-भेद या सू ाचा वापर तर अमयाद आहे.

• साम (स लामसलत)
जे हा कोणी कमचारी वि थत काम करत नसेल ते हा साम नीती वापरावी. याचे
हणणे ऐकू न यावे. याची बाजू समजून यावी. व र ांना अनेक ोतांपासून मािहती
ा होत असते. या कडू न सरळच मािहती िमळा याने िच प होईल. यानंतर
चचअंती अडचण वर अनेक उपाय सुचवता येतील. जर खूपच गुंतागुंतीची सम या असेल
तर त ांची मदत घेता येईल.

• दाम (बि स)
माणसं पोटासाठी काम करतात. नोकरी कर यासाठी हा सवात मोठा ेरणा देणारा
घटक होय. यानंतर येतो स मान. एखा ा कं पनीत काम करताना या दोन घटकांचा
अभाव असेल, तर कमचा याला कायाचे योजनच रहाणार नाही. हणूनच चाण य असा
स ला देतात क कमचा यांना यो य वेतन दले जावे. वेतन हणजे पगार, ो साहन,
भरपगारी रजा, बोनस कं वा पदो तीही! यािशवाय कमचा यांना पुर कारही दले जाऊ
शकतात. उदा. सव म कमचारी पुर कार कं वा सवािधक उ पादकता पुर कार इ यादी.

• दंड (िश ा)
सव कारे समजावूनही काही कमचारी मा पाल या घडावर पाणी ओत यासारखे
काहीच सुधारणा दाखवत नाहीत. बि स अथवा ो साहनाचा यां या आळसावर
काहीच प रणाम होत नाही. हे गंभीर आहे. जर वेळेवर उपाययोजना के ली नाही तर सव
सं थेतच याची लागण होऊ शकते. हणूनच चाण य िश ा ावयाचा स ला देतात.
िश ा लहान अथवा मोठी असू शकते, कारण ती या माणसावर आिण ि थतीवर अवलंबून
असते. ितचे प चेतावणी, पगार कापणे कं वा पदावनती असे काहीही असू शकते.

• भेद (वेगळे होणे)

सवच उपाय थक यावर अिन छेने यावयाची ही शेवटची पायरी. जे हा इतर
काहीच उपाय चालत नाही ते हा िन कष असा िनघतो क संघटना व कमचारी यापुढे
एक नांद ू शकत नाहीत. अशा वेळी दोघांनी आपापली वाट वेगळी चोखळणे हे अिधक
ेय कर! खूप मो ा सं थेम ये कदािचत या कमचा याला दुस या िवभागात बदलीवर
पाठवता येईल. छो ा व म यम आकारा या कं प यांम ये मा याला कामाव न कमी
करणेच चांगले.
 ५७

कमचा यांना अलिवदा करणे

आप या देशात जसजशी कु शल कमचा यांची सं या वाढत आहे, तसतशी उ मो म

कमचा यांना आप याकडे वळव याची पधा कधी न हे इतक वाढली आहे. कमचा यांनी
नोक या बदल याचे माण जसे वाढत आहे तसे उ मो म कमचा यांना आप याकडे
सांभाळू न ठे वणे एक आ हानच ठरत आहे. अथ व थे या येक िवभागात हेच िच
दसत आहे. हे आ हान कसे पेलायचे याचा िवचार आिण यासाठी िनती ठरव याम ये
येक उ ोजक जडला आहे. अशा प रि थतीत चाण यांचा स ला खालील माणे,
“नोकरांची हमी मालकांनी, अनुयायांची हमी धमगु ं नी आिण पु ांची हमी
पालकांनी यावी.’’ (३.११.३२)
जर तुमचा किन सहकारी या या उ कषासाठी नोकरी सोडू न जात असेल आिण
तु ही याला तसेच फायदे देऊ शकत नसाल तर व र हणून याला शुभे छा देणे व
अलिवदा करणे तुमचे कत च आहे. वरील सू सांगते क मालकाने चांग या वतणुक चे
माणप व संदभप ेही ावीत. याचा उ कष हावा असे तु हाला मनापासून वाटावे.
परं तु अशी वेगळी वाट ि वकार यास न च कठीण जाते. दो ही प ांसाठी हे पाऊल
उचलणे सकारा मक व आनंदी कसे बरे करता येईल?
नोकरी सोडणा या कमचा यासाठी काही सूचना :

• आगाऊ सूचना ा
येक कं पनीम ये आगाऊ सूचनेचा यूनतम कालावधी असतो तो पूण करावा.
तुम या व र ांशी चचा क न यांना तुम या राजीना याचे कारण पटवून ा. तुम या
जागेवर दुस याचे नाव सूचवा. तु ही राजीनामा द यावर तुमचे काम कोण बरे करणार?
हा य तुम या व र अिधका यापुढे उभा असतो. पयाय तयार करणे हे यावरील
उ र. तु हीही अशा माणसाचा शोध या व तुम या अिधका या या नजरे स आणा.

• नवीन माणसास िश ण
तु ही जा याआधी (अखेर या दवसाआधी) यो य स िशि त करणे हा या
प रि थतीवरील उपाय होय.
अिधका यासाठी काही सूचना -
• स यि थती वीकारा
कमचारी नोकरी सोडणारच आिण हे स य वीकारलेच पािहजे. कोणी आयु यभर
तुम या सेवेला वा न घेईल अशी अपे ा क नका.

• सतत िश ण
िनयिमतपणे नोकरभरती व िश ण चालू ठे वा. ५० माणसांची गरज असेल तर ७५
ते १०० माणसांना िश ण देऊन तयार करा. येक कमचा याला िविवध यांचे ान
ा. कोणी नोकरी सोडू न गे यास तु ही याजागी ताबडतोब दुस याला उभे क शकाल,
वाद घालून व क ी मनाने कमचा यास नोकरी सोडू देऊ नये असा चाण यांचा मालकांना
स ला आहे. तु हाला कदािचत या माणसाची परत गरज भासू शकते. महाभारतातील
एक िवचार मौिलक असा आहे क , महासागरात तरं गणा या िविवध ड यांची कधीतरी
एकदा भेट होते. पु हा ते दुरावतात आिण पुन भेटतात. तुम या जु या ओळखीची
आयु यात पु हा के हा गरज लागेल हे कधीच सांगता यायचे नाही.

५८

व थापकांचे ने यात प रवतन

सं थेमधील माणसांचे मोल सांगताना मानवी भांडवल, बौ ीक संपदा, मानवी संसाधने

असे श द योग के ले जातात. आजकाल येक सं था या पैलूंवर ल क ीत करीत आहे.
कं पनीचा गुंतवणुक वरील परतावा, उ पादकता, नफा तुम या कमचा या या गुणव ेवर
अवलंबून असतो.
कं पनीत कदािचत कमचा यांचे सं याबळ जा त असेल परं तु जर यांची उ पादकता
यथायो य नसेल तर कं पनीला नुकसान होते. चांगली माणसे िमळवणे हे येक सं थेसाठी
पिहले आ हान असते आिण यापुढील आ हान हणजे या चांग या माणसांचे चांग या
ने यांम ये प रवतन करणे.
यािवषयी चाण य हणतात,
“जे हा तो (राजपू ) (झान हणासाठी) तयार होतो ते हा त ांनी याला
िशि त करावे.” (१.१७.२७)
ावसाियक िश ण सं थांमधून आिण इतर कं प यांमधून जे हा माणसांची िनवड
के ली जाते ते हा मानव संसाधन िवभाग उ म व थापकां या शोधात असतो. पण
कं पनीला जे हा िव तार करावयाचा असेल ते हा यांचे उ म ने यांम ये प रवतन करणे हे
एक मोठे च आ हान असते. चाण याचे वरील सू ही मधील नेतृ वगुण ओळखून
नंतर यांना नेतृ वाचे िश ण दे याब ल सांगते. पण एखादा व थापक कं वा
कमचारी भावी नेता होऊ शके ल काय हे कसे बरे ओळखावे यासाठी काही सूचनाः

• नेतृ व वैचा रक बैठक तच असते

नेतृ व हणजे काही पद न हे. ती एक िवचार कर याची प ती आहे. हणूनच
उ ोजकाला आप या लोकां या बु ीम े या दजावर सतत ल ठे वावे लागते. असे मन
सदैव िशकत असते. अडचण पुढे ते नतम तक होत नाही. यातून बाहेर पडायचे िवक प ते
शोधते ते वेळोवेळी वत:लाच आ हान देते.

• उपाययोजनांवर ल क त करणे
भावी नेता सम यांवर उपाय शोधत असतो. एकदा मी ‘चांग या व थापकाकडू न
उ म ने याकडे’ या िवषयावर िश ण िशबीर घेत होतो. एका िशिबराथ ने मला
िवचारले, “माझे व र अिधकारीच सव िनणय घेतात व ते उपायही शोधतात. मग मी
यां याकडे फ सम या घेऊनच का जाऊ नये’’? मी हणालो, ‘‘तुझे बरोबर आहे, तू
यां याकडे सम या घेऊनच गेले पािहजेस. पण यासोबत दोन तीन पयायही घेऊन जा.
सं थेसाठी यातील सवात यो य पयाय कोणता याचा िनणय यांना घेऊ देत पण हा
िवचार तुला देखील के ला पािहजे.” “उपाय शोधा’ हा यशाचा मं आहे.’’

• अंमलबजावणी
बरे चसे व थापक िनयोजन उ म करतात पण अंमलबजावणीत मार खातात,
व थापक आिण ने याम ये अंमलबजावणीचा पैलूच वेगळे पणा दाखवतो. कृ ती करा.
कधी कधी चुका होतीलही. यांपासून िशका व पुढे चला.

५९

कामाचे िवक ीकरण

कु ठ याही सं थेकडे पहा आिण तु हाला आप या किन ांवर वैतागलेलेच व र

आढळतील. किन ांना थोडाफार दोष देता येईलही, परं तु कामाची यो य वाटणी न
के यामुळे बराचसा दोष व र ां या पदरातही टाकला पािहजे.
 ‘ह चे िश ण’ या िशषका या ‘अथशा ा’तील धडयाम ये चाण य हणतात,
“िविवध कारचे काम ह या बा पा माणे ( हणजे शांत, आळशी व या दो ही
गुणांचे िम ण असणारे ) अथवा ॠतू माणे याने ावे. (२.३१.१८)
अथात उमेदवारा या वभावा माणे (इथे ह ी) आिण अगदी िविवध ॠतू माणे
िवचारपूवक कामाची वाटणी कर याचा स ला चाण य देतात. अ यथा ते काय िबघडू
शकते. ‘यो य कामास यो य ’ हे त व माणसा या संदभात आप याला जा त चांगले
समजून येईल. या पायरीवर के लेली चूक भिव यात खूप महाग पडू शकते. पण हे कसे
साधावे?

• लोकांचे मू यमापन करा

मनु यश चे व थापन कर याची ही पिहली पायरी. अनेक व र अिधकारी
यात गफलत करतात. मुलाखती या वेळी चांग या िलिहले या अजाचा भाव सवावर
पडतो. उमेदवार यो य आहे क नाही हे ओळख यासाठी याने दलेली उ रे व मांडलेली
मते याचा फार उपयोग होतो. पण दलेली वचने व य कृ ती याम ये ब याचदा खूप
दरी असते. कोणाब लही मत बनवताना वत:ला थोडा वेळ ा. कमीत कमी तीन मिहने
तरी िन र ण व अ यास करा. याचसाठी िश ण कालावधी असतो. यांचे जवळू न
िन र ण करा व यांची बल थाने तसेच उणीवा ओळखा. या या वभावाचा,
वहाराचा व कतृ वाचा अंदाज तु हाला येईल.

• वेगळी प रि थती
एका क पाम ये यश वी झालेली दुस या प रि थतीत यश वी होईलच असे
खा ीने सांगता येत नाही. वेगळे उ पादन कं वा वेग या बाजारपेठेत िव करताना भले
भले िव े ते अपयशी ठरतात. हणूनच हे समजून या क या कतृ वाची सदैव खा ी
देता येत नाही. िभ प रि थतीनुसार ची उ पादकता व काय मता बदलू शकते.

• वेगळी वेळ
वेळेनुसार ची उ पादकता बदलते हेही समजून घेतले पािहजे. उदा. ब याच
मुलांचा सकाळी लवकर उठू न चांगला अ यास होतो. याचे साधे कारण असे क
सकाळ या वेळी मदू ताजा असतो, यामुळे मरणश वर कमी ताण पडतो. चाण याने
याला ॠतू असे संबोधले आहे. हणूनच तुम या किन ांची उ म उ पादकतेची वेळ शोधा
आिण ‘ॠतूनुसार’ यांना काम वाटू न ा. सव यश वी उ ोजक व ने यांना कामाची यो य
वाटणी करणे उ म जमते. जर तु हाला उ म मनु यबळ व थापक हायचे असेल तर
मानसशा ानुसार िवचारिनयोजन, अ यास व योग करणे जमवता आले पािहजे.
 ६०

जु या कमचा यांचे संर ण

वीस वष जुनी अशी कोणतीही सं था पहा आिण तु हाला तेथे दोन िप ा नांदताना
दसतील. या दो ही िप ांची िवचारशैली व दृ ीकोन वेगवेगळे असतात. त ण िपढीला
अिधक संधी उपल ध अस यामुळे ते सहज र या नोकरी बदलतात तर वय कर िपढी संतु
व ि थर असते. हाच फरक शहर व गावाम ये दसतो. शहरी माणूस उतावीळ व सदैव
घाईत असतो तर गावकरी शांत व समाधानी आयु य जगतो. या दो ही कार या
साठी धोरणे बनिवताना चाण यांनी उ ोजकाला खालील स ला दला आहे.
‘‘ याने (ने याने) गावाकडील ना सुरि तता दली पािहजे कारण यांचे
ब तान बसलेले असते.’’ (१३.४.२)
पूव या काळी कोणताही िनणय घे यापूव राजाला सखोल िवचार करावा लागत
असे कारण खे ांम ये राहाणा या लोकांवर याचा भलाबुरा प रणाम होई. या ठकाणचे
रिहवासी सहजासहजी थलांतर कर यास तयार नसत. यामुळे यांना सुर ा पुरवणे
मह वाचे होते. याच माणे सं थेतील जु या िपढीचीही काळजी घेतली पािहजे. ते
सं थेला सम पत असतात व येथे ि थर झालेले असतात. अशा सं थां या ने यांना
चाण यांचा स ला असा आहे क यां या कामकाजात फारसा फे रफार न करता यांना
सुरि तता ावी. पण सं थेतील जु या कमचा यांशी वहार कसा असावा?

• यां या अनुभवाचा फायदा या

अनुभवी नी सं थे या जडणघडणीसाठी घाम व र वेचलेले असते. यांना
गृहीत ध नका, कारण अ यंत अडचणी या संगी यांचा उपयोग होईल. ये
कमचा यांचा सवात चांगला उपयोग त ण कमचा यां या िश णासाठी होऊ शकतो.
सं थेमधील दोन िप ांमधील पर पर आदरभाव वाढीस लाग या या दृ ीने हे अिधक
उपयु ठ शकते. चाण यांनी राजपु ाला स ला दला होताच ‘ ये ांना भेटा व
यां यापासून िशका’!

• यांना बदला; पण हळू वारपणे

बदल ही जीवनातील व तुि थती आहे. त ण िपढी चटकन बदल ि वकार यास
तयार असते, परं तू जे मंडळी बदलाला िवरोध क शकतात आिण हणूनच बदल हा
कतीही मह वाचा आिण आव यक असला तरीही ये कमचा यांना बदल
ि वकार यासाठी जा त वेळ ावा.
जे कमचा यांबरोबर असा संयमी दृ ीकोन बाळगणे संपूण सं थे या दृ ीनेही
फाय ाचे ठरे ल. यशाकडे जा याचा माग हा ये कमचा यांची प रप ता आिण त ण
िपढीची चमक यां या सम वयातूनच जातो हे यांना कळते यांचीच सं था सवात यश वी
सं था गणली जाते.
 हे टाळा

६१

ने याने काय क नये - १

‘अथशा ’ के वळ चाण यां या बुि चा आरसा नाही. याम ये व थापन, राजकारण

तसेच नीित यावर ावहा रक सखोल ान सामावलेले आहे. नेतृ व - याचा िवकास
आिण उपयोग यासंबंधी ‘अथशा ा’म ये ानाचा खिजनाच आहे. आजचे औ ोिगक
जगत जे समजून घे याची अजूनही धडपड करत आहे, या ‘नेतृ वाची आ हाने’ या
िवषयावर मौ यवान मािहती ‘अथशा ा’त आहे. ने याने काय करावे याचबरोबर याने
काय क नये यावरही चाण याने ब मोल मागदशन के ले आहे.
खंड ७, अ याय ५ यामधील १९ ते २६ सू ांम ये चाण यांनी ने याने टाळा ात
अशा २१गो ी सांिगत या आहेत. पुढील दहा अ यायांम ये आपण हे सावधिगरीचे श द
अ यासणार आहोत. के वळ उ ोगजगतातच न हे, तर िवभाग मुख, क प िनयं क,
धा मक नेते, राजकारणी नेते आिण अगदी कु टुंब मुख, सं थाचालक इ यादी सवानाच हे
समान र या लागू आहे.
चाण य हणाले होते,
“ जे या असंतोषाचे कारण मांग याचा ितर कार आिण अमंगलाचा वीकार.’’
(७.५.१९-२६)

• जा हणजे कोण?
अथात तुमचे किन सहकारी व तुम यावर अवलंबून असलेले सवच. तुम या
आदेशांची ते वाट पहातात कारण याचा यां या आयु यावर भाव पडत असतो.
कं पनी या संदभात याचा अथ कमचारी. िवभागात तुमचे सहकारी. कु टुंबात तुमची मुले व
नातेवाईक, राजाचे आ कत यांना आनंदी ठे वणे हे आहे. चांगले ते यजून वाईटा या
भजनी लागले या राजाची जा असंतु असते. जा ने याकडे याय माग यासाठी येत.े
वत:ला जे हा ांची उ रे शोधता येत नाहीत, ते हा जेला ने या या स याची,
मागदशनाची व यायाची आस लागते. अशावेळी जे हा तो स याची उपे ा करतो व
अस याची पाठराखण करतो ते हा खरोखरीच गंभीर सम या िनमाण होते.
कोण यो य आहे हे समज यासाठी काही सूचना :-

• दोघांचेही हणणे एकाच वेळी व वेळवेगळे ऐकू न या

ना या या दो ही बाजू समजून घेणे खूपच गरजेचे. परं तु दोघांनीही एकाच वेळी
आपापली बाजू मांड यावर िनणयाची घाई क नका. जे हा दो ही प आमनेसामने
असतात ते हा भावनांचे ाब य असते. हणूनच यांचे हणणे वेगवेगळे ही ऐकू न या.
स य जाणून या. कोणाचे बरोबर आहे याची जा त चांगली क पना तु हाला येईल.
कधीकधी िनणया त पोहोचता येत नाही. यालाच ‘धमसंकट’ असे हणतात. अशावेळी
धम ंथांचा आधार या कं वा या िवषयातील गा ा िव ानांचा स ला या.

• भावनािवरहीत प तीने िनणय जाहीर करा

प रि थतीचे िव ेषण के यावर िनणय जाहीर करा. तसेच तुम या िन कषाचे कारण
प करा. यायबु ीने वागा. पण सवात मह वाचे हणजे भावना िवरिहत रहा. हे खूप
आव यक आहे. वाईटाचा ितर कार क नका. गांधीजी हणत, ‘‘दु न हे. याचा दु पणा
दूर करा.” अपरा याला शासन करतानाही याला िशक याची व सुधार याची संधी ा.

६२

ने याने काय क नये - २

ने याने टाळावया या गो ब ल बोलताना चाण य हणतात,

“ जे या असंतोषाची कारणे: आधी अि त वात नसले या अयो य व हानीकारक
गो ची सु वात करणे, चांग या कृ यांचे दमन क न वाईट कृ यांना उ ेजन देण.े क
नये अशी कृ ती करणे.” (७.५ १९-२६)
या तीन कृ त नी राजाची जेपासून फारकत होऊ शकते. थमतः जर ने याने पूव
के ली नाही अशी हानीकारक कृ ये के ली तर. दुसरे हणजे याने वाईट कृ यांना ो साहन
 दले व चांग या कायाना उप व के ला तर आिण ितसरे हणजे टाळावी अशी कृ ये के ली
तर आपली वतणूक व कृ ती यो य आहे क अयो य हे ने याने कसे ओळखावे?

• नवीन िश ा सु क नये
येक कं पनीत अथवा सं थेत चुक ची कृ ये करणा याला िश ा करावया या प ती
ढ असतात. उदा. मेमो कं वा ताक द देण.े कधीकधी कमचा याची सेवा खंिडत के ली
जाते. पण हे सव कं पनी या काय ा या अधीन रा न के ले जाते. काय ापिलकडे जाऊन
गंभीर िश ा दे याचा य कधीच क नये. उदा. कमचा याला इतरांसमोर मारहाण
क नये. अगदी याने कतीही गंभीर चूक कं वा गैरवतणूक के ली असेल तरीही. कारण ती
के वळ शा ररीक इजा नाही तर मानिसक इजादेखील आहे. यो य मयादेतील िश ेचाच
आदर के ला जातो.

• वतः चा र यसंप असावे

बरे च नेते दुट पी असतात. कमचा यां या समोर दाखवायचे दात वेगळे आिण खायचे
दात वेगळे . असं हणतात क अंधारात माणूस जसा वागतो तेच याचे खरे चा र य असते.
हणूनच खाजगी आयु यातही ने याने ामािणक वतणूक जोपासली पािहजे. थम
वत:शीच खरे वागले पािहजे.

• ‘यो य’ आिण ‘अयो य’ यामधील फरक ओळखा

ने याने या गुणाचा िवकास करावा. कं पनी अथवा सं था चालवताना अनेकदा
िवरोधाभास असलेली प रि थती समोर उभी ठाकते. पैसा, मनु य बळाचे व थापन
इ यादी संवेदनशील सम या िनयिमतपणे भेडसावू लागतात. काय मानावे व काय मानू
नये या सं मात रािहलात तर पुढे पाऊल टाकताच येणार नाही. या कलेवर कू मत ा
करायची असेल तर िव ानांना व अनुभवी ना शरण जा यािशवाय पयाय नाही.
रीनो ड िनबरची ाथना येक ने याने कायालयात पाऊल टाकताना मरावी - ‘‘मी
बदलू शकणार नाही अशा गो ी ि वकार यासाठी मला संयम दे, या गो ी मी बदलू
शके न या बदल यासाठी धैय दे आिण या दोह तील फरक ओळख यासाठी आव यक ते
शहाणपण दे!’’

६३

ने याने काय क नये - ३

 वत: या वतणूक ब ल ने याला सदैव जाग क रहावे लागते. चाण यांनी हटले आहे,
“ जे या असंतोषाची कारणे :- यो य कायाची उपे ा के यामुळे, जे देणे आव यक
आहे ते न द यामुळे व जे देऊ नये ते याला दान के यामुळे.” (७.५,१९-२६)
इतरांनी के लेली स काय दडपून टाकणारे नेते असतात. उदा. आप या किन
सहका यांनी पूण के लेले क प कं वा यां या क पना डावलू नयेत. उलटप ी यांचे
संवधन करावे व सं थेची मालम ा समजून यांचे जतन करावे. तसेच सुयो य र या जेचे
जे आहे, ते जेला दान करावे. उदा. यांचे पगार, बोनस, पदो ती इ यादी. पाठीवर
दलेली शाबासक ची थाप सु ा सहका यांसाठी खूप मह वाची असते.
शे व टी ‘आपण यास पा नाही असे ेय आप याकडे घे याचा ने याने य क
नये.ʼ
काही सूचना -

• न ा क पनांना ो साहन
तुमचे कमचारी हणजे काही यं े न हेत. आपले डोके खां ावर असलेली ती माणसे
आहेत.
येक डो यात नवीन क पना सवू शकते आिण नवीन क पना हे सं थेचे इं धन
आहे. ने याने नवीन क पनांची यथासांग न द राखावी व यावर योग करावेत. असे
करताना या कमचा याची ती क पना असेल याला सहभागी क न यावे. याचे ेय
याला ावे. याला आदर-स मान ावा. एका मानसशा ाने हटले आहे क अ ,
व , िनवारा याचबरोबर कौतुक ही देखील माणसाची मूलभूत गरज आहे. साहेबा या
एका चांग या श दाने कमचा यांचे मनोबल शतपटीने वाढते आिण हे सव कृ ि म असूनही
तु ही खरोखरीच यांचा आदर करता हे यांना दाखवून ा.
क येक कं प यांम ये ‘या मिह याचा कमचारी’ - ‘Employee of the monthʼ असे
पा रतोिषक असते तर काही कं प यां या वागतक ात उ कृ कमचा याचा फोटो देखील
लावला जातो. स ेचा दु पयोग क नये. ‘ पायडरमॅन’ िच पटातील खूप िस संवाद
आठवतो का? पीटर पाकरला या या काकांकडू न स ला िमळतो, “अमयाद स ेबरोबर
चंड जबाबदारीही सोबत येत!े ’’ जो अ ामािणक आहे असा नेता स ेचा दु पयोग क
शकतो. दुस या कोणाला आपण जबाबदार नसलो तरी वत: या मना ती आपले
उ रदािय व असावे. तसेच इतरांनाही चांगले नेते बन याची संधी उपल ध क न ावी.
अिधकािधक नेते िनमाण करावेत.
जे हा जहाज िवषुववृ पार करते ते हा नौसेनेम ये एक समारं भ (crossing the
line) आयोिजत करतात. या संगी किन नौसैिनकाने क ानाची जागा सांभाळायची
असते आिण इतर सारे ये अिधकारी याचे आदेश पाळतात, एका दवसासाठी तुम या
सं थेत असे क न पहा! हे मजेशीर तर वाटेलच पण याचबरोबर तुम या कमचा यांचे
तुम याब ल काय िवचार आहेत हे देखील समजून येईल.
 ६४

ने याने काय क नये - ४

नेतृ व ही मोठीच जबाबदारी आहे. फ पु तकातून आिण ा यानांमधून ते िशकता येत

नाही. एखा ा प रि थतीशी सामना करताना या िविवध पैलूंचा िवचार करावा लागतो
ते हणजे नेतृ वगुण. प रणामकारक नेतृ वािवषयी चाण यां या सूचनांचा िवचार करता
आप याला असे आढळते क वत: या वतणुक ने उदाहरण घालून दे यावर चाण यांनी
पु हा पु हा भर दलेला आढळतो. वाईट नेता कसा असतो हे पुढील दोन मु े प करतात.
“ जे या असंतोषाची कारणे’’: जे दंडास पा आहेत, यांना िश ा न के यामुळे
आिण यांना िश ा क नये यांना सजा द यामुळे.’’ (७.५.१९-२६)
‘ ॉय’ या िच पटात अिधकारी जनरलला सांगतो, “सर तु ही िश ा कराल या
दहशतीखाली सारे सै य वावरत आहे.” जनरल मह वाची पु ती जोडतात, “जर यो य
वळण लावले तर िभतीदेखील रचना मक असू शकते.” माणसांचे िश े या िभतीने
व थापन के ले जाते. पोलीसां या भीतीने गु हेगारीचा दर िनयंि त के ला जातो. नोकरी
जा या या िभतीने कमचा यांची उ पादकता वाढते. िश े या भीतीने पालक व िश क
मुलांचे िनयं ण करतात. परं तु इतरां या िभतीने व थापन करणे ही देखील एक कला
आहे. या संदभात काही सूचना -

• वतः भीती मु हा
हे सांगणे सोपे पण करणे कठीण. सव काळ भयमु असणे हे खूप उ दजाचे मानवी
कतृ व आहे. वषानुवष यो य गो ी के यानेच के वळ आपण पूणतः भयमु होऊ शकतो.
एक यो ा हणाला होता, “श ू या डो यात डोळे घालून पािहले क माझी भीती
कु ठ याकु ठे पळू न जाते.’’ दुस या श दात सांगायचे तर इतरांवर अवलंबून न राहता
आयु यातील आ हानांचा वत: सामना करा.

• भीतीचा गैरफायदा घेऊ नये

कधी कधी नेते आप या किन ां या मनातील भीतीचा गैरफायदा घेतात.
स ापदावर बसले या चा साहिजकच सवजण आदर करतात. परं तु खरा आदर
मागून िमळत नाही. अिधकाराचा गैरवापर क न जबरद तीने अ पकाळ तो िमळे लही,
परं तु खराखुरा आदर ा कर यासाठी लोकांची मने जंकणे आव यक आहे. तु ही खरं च
यश वी नेते आहात क नाही हे समजून घे यासाठी तु ही आजूबाजूला असताना इतर
मंडळी आनंदी, आरामात आहेत क नाही हे तपासून पहा! यो य र या शासन करावे. कधी
कधी िश ा करणे अप रहाय ठरते. परं तु शासन हे यो य र याच के ले पािहजे. तु ही फार
कडक शासन के लेत तर तुमची दहशत बसेल पण तु ही जर अतीच मऊ असाल तर
तु हाला कोपराने खणले जाईल. हणूनच याय देताना एकवार पु हा िवचार करा. खंबीर
ज र राहा, पण सहानुभूतीपूवक वतन करा.
एका कै ाला फाशी दे यात येत होती. याची अंितम इ छा िवचारली गेली. या या
उ राने जेलरला ध ाच बसला. तो हणाला, “फाशी जा यापूव मला मा या विडलांना
ठार मार याची इ छा आहे. कारण यांनी मा या चुकांना कधीच दु त के ल नाही कं वा
आव यक असताना मला वेळेवर शासन देखील के ले नाही.’’

६५

ने याने काय क नये - ५

येक समाजात गु हेगारीवर िनयं ण आणणे फार आव यक असते. गु हेगारांना अटक न

करणे हणजे के वळ यांनाच न हे तर न ा गु हेगारांनाही उ ेजन द यासारखे होते. पण
याचबरोबर िन पाप माणसाला पकड यास नवा गु हेगार ज माला येतो. येक ने याला
या स याची जाण असावी लागते कारण कं प यांम ये अशी प रि थती वारं वार उ वू
शकते. हणूनच चाण य हणतात,
“ जे या असंतोषाची कारणे - यांना अटक क नये, यांना अटक के याने व
यांना अटक करणे आव यक, यांना मु ठे व याने’’ (७.५.१९-२६)
िह टर युगो यांची अ ितम कलाकृ ती, ‘ला िमझरे ब स’ याम ये हे फार
ना मयरी या दशिवले आहे. अगदी अप रहाय कारणामुळे एक माणूस पावाची चोरी
करतो व वीस वष तु ं गात डांबला जातो. यातूनच एका स य माणसाचे अ ल
गु हेगारात पांतर होते. िनणय घेताना या पैलूचा ने याने गांिभयाने िवचार करावा. पण
यायबु ी राखून गु हेगारीचा नायनाट कसा करावा? यासाठी ा आहेत काही सूचनाः

• गु हा का घडतो याचा शोध यावा

मनु य गु हेगार बन याची दोन कारणे असू शकतात - एक हणजे गरज कं वा दुसरे
हणजे हाव. गरजवंताला अ ल नस याने तो सहजच गु हेगारीकडे वळू शकतो. अ ,
िनवारा व आ थक सुर ा या मूलभूत गरजा आहेत. या भाग या नाहीत तर माणूस चोरी,
दरोडेखोरीकडे वळू शकतो. ने याला आप या सहका यां या मूलभूत गरजांची पूण क पना
असावी. यांची व यां या कु टुंिबयांची याने काळजी यावी.
• वाथावर िनयं ण
गु हेगारीकडे वळ याचे दुसरे कारण हणजे हाव. उ रहाणीमानात बसणारी
ीमंत मंडळी देखील गु हेगारी करतात. अशावेळी ने याने िश ेची जरब बसवावी. अशा
मंडळ ना मोकाट सोड याने ते काय ाला गृहीत ध लागतात. चाण य हणतात,
“ यांना ताबडतोब अटक करा.” एकवार सैल सोडले तर यांना धाकात ठे वणे नंतर
कठीण जाते. अशा उ म माणसाला िश ा झाली क इतर मंडळी आपसूक
िनयं णाखाली येतात.”

• िनयमावली तयार क न अंमलबजावणी करा

गु हेगारी आण याचा एकमेव माग हणजे देशाला व समाजाला िहतकारक असे
कायदे कानून तयार करणे. परं तु के वळ कायदे क न भागत नाही. यांची यो य र या
अंमलबजावणीही करावी लागते. कायदे के वळ पु तकात रा नयेत. यांचा समाज व था
अबािधत राख यासाठी वापर हावा.
तुम या प रचया या गु हेगारालासु ा कधी आप या पंखाखाली घेऊ नका. एक
िवचारवंत हणाले आहेत, “तुम या िम ाला गु ात मदत क न तु ही वत:ही गु हेगार
होत असता.’’

६६

ने याने काय क नये - ६

ने याची भूिमका र काची असते. याची तुलना आपण जेचे बा श ूपासून संर ण
करणा या ढालीशी क या. पण र कच भ क झाला तर काय? श दांवर गंभीरपणे
िवचार करा:
“ जे या असंतोषाची कारणे : हािनकारक गो ी के याने आिण िहतकारक गो चा
िवनाश के याने; चोरांपासून संर ण कर यात चुकारपणा के यामुळे आिण वतःच
चौयकम के यामुळे.” (७.५.१९-२६)
सव थम हणजे, लोकांना अथवा सं थेला हािनकारक असे कोणतेही कृ य ने याने
क नये. तसेच िहतकारक गो चा नाश क नये. उदा. याब ल लोकमानसात आदर
आहे अशा धा मक िच हांचा िव वंस के याने सम या िनमाण होतात.
दुसरे हणजे जनतेची, रा याची, कमचा यांची अथवा सं थेची संप ी िहरावून घेऊ
पाहणा या कं वा इतर बा दु श पासून ने याने जेचे संर ण के ले पािहजे. सवात
मह वाचे हणजे याने वत:च जेला लुटू नये!
असे संर ण कशा प तीने देता येईल? यासाठी काही सूचनाः

• वत: संर ण फळी बनावे

नेता एखा ा संर क फळीसारखा असावा. जे हा बाहेरची एखादी तुम या
सहका यांवर ह ला क पहात आहे असे आढळले तर ते आ हान वत:पुढे होऊन ने याने
झेलले पािहजे. कमचा याला वत:ची काळजी कशी यावी हे समजत नसते. अशावेळी
आप या बलवान ने याचाच के वळ यास आधार असतो. हणूनच तुमची गरज असेल
ते हा दंड थोपटू न उभे रहा.

• बाहेर या वर कारवाई करा

एक राजा हणाला होता, “मा या जेचे सुख व शांतता याम ये बाधा
आणणा याची अिजबात गय के ली जाणार नाही!” सू ात सांिगत या माणे चाण य
हणतात क ,
राजाने श वलकांपासून जेचे र ण करावे. चोरास पकड यावर स वर शासन
करावे. याला मोकळे सोड यास तो परत यायची भीती मनात रगाळत रहाते. कडक
कारवाईमुळे ने यांवर लोकांचा िव ास दृढ होतो.

• वत: या लोकांना लुटू नका

लुटणे हणजे के वळ पैसे चोरणे कं वा भौितक संपदेची चोरी इतकाच मया दत अथ
नाही. मानस मान, आदर, कृ त तेचीही चोरी होऊ शकते. याची खरोखरीच पा ता
असेल याला पुर कार ावेत. तुमची मंडळी हीच तुमची खरी मालम ा. यांना चांगले
वेतन ा, वेळेवर ा. तुमची सेना बलवान असेल तरच तुम यासाठी ती यु खेळू शके ल.
नेता हा वत: आधी चांगला सैिनक असावा लागतो आिण वत: या लोकांसाठी
लढताना याला ाणांची बाजी लावावी लागते. फाय वॉटलटनने फार सुंदर हटलं आहे,
“नेतृ वाची कमान सांभाळणा या ि ला उ म यु खेळायचे असेल तर वतः खूप
उ साही, िवचारी आिण अंतमुख असले पािहजे.’’

६७

ने याने काय क नये - ७

संगणक, संगणकसंबंधी सेवा, बीपीओ आिण अशा काही े ांम ये खूप मो ा माणावर
नोक या बदल याची सम या आढळते. लोक नोकरी का बदलतात याची अनेक कारणे असू
शकतात.- ो साहन नसणे कं वा ित पध कं प यांनी वत: या माणसांची ितपूत
कर यासाठी अिधक चांग या सेवाशत ची लालूच दाखवणे इ यादी.
पण या इतर बा कारणांपे ा मह वाचे कारण हे क मालक आप या कमचा यांना
या प तीने वागिवतात यावर कमचा यांचे ेरीत होणे अथवा न होणे हे अवलंबून
असते.
तुम या किन सहका यांकडू न काम क न याय या तीन प ती असू शकतात -
िचथावणी, ो साहन कं वा ेरणा. दहशतवादी संघटना िचथावणीचा वापर करतात.
ो साहनाम ये वाढीव पगार, पदो ती इ याद चा समावेश होतो. परं तु ेरणा ही
अंतमनातून येते आिण यामुळेच ती दूरगामी व शा त व पाची असते.
अिधका यांसाठी खरे आ हान हणजे कमचा यांना ो साहनापासून ेरणेपयतचा
वास करिवणे.
कमचा यांची हतो सािहत हो याची कारणे सांगताना चाण य हणतात,
“ जे या असंतोषाची कारणे: माणसां या प र मांचा िवनाश के याने आिण
यां या उ कृ कायाची दुदशा के याने.” (७.५.१९-२६)
कमचारी खूप प र म करतात. जर या क ांची कदर झाली नाही आिण उलट
यांची उपे ा झाली तर राजीना याची बीजे पेरली जातात. दुसरे हणजे, जर
कमचा यांनी काही चांगली गो कं पनीसाठी तयार के ली तर यांचे कौतुक होणे आव यक
आहे.
आप या कमचा यांना ेरीत कसे करावे?

• पैसा मह वाचा आहे

कमचारी पैशासाठी काम करतात का? न च! ती यांची पिहली व सवात
मह वाची गरज आहे. वेळेवर पगार दला नाही तर ेरीत कसे करणार? तसेच
पगारापिलकडेही काही िवक प ावे; उदा. टॉक ऑ श स, बोनस, ो साहनपर यादा
वेतन, न यात भागीदारी इ. यायोगे कमचा यांना आ थक थैय देता येईल.

• क करा व िव ांतीही या
उ म उ पादकता हवी असेल तर कमचा यांना थोडा वेळ मानिसक शांती देणे
आव यक असते. काही गत देशात तर कमचारी दहा मिहने खूप काम करतात व यानंतर
दोन मिह यांची सु ी घेतात. आप याला कदािचत हे कठीण जाईल. पण दोन मिह यां या
सु ी या िवचाराने कमचारी दहा मिहने क करतात ही मह वाची बाब यानी यावी.
काम व आराम यात समतोल राखला पािहजे.
• उ तर उ ी
कमचा यांना पैशापिलकडे जाऊन स मान व आ हानाची गरज भासते. आयु यासाठी
काही उ ी असावे असे वाटते. ने याला जर हे उ ी य शोधता आले तर न भूतो असे
यश ा होते. ही काहीशी आ याि क दजाची गरज हणता येईल. कमचा यांचा
आ याि मक गुणांक (ि परी युअल कोशंट) यासाठी वृ ग ं त हावा लागतो.
एका िस आयटी कं पनी या नोकरभरती या जािहरातीत एका कमचा याचा
फोटो दला होता व याखाली िलिहले होते - ‘‘मला या सं थेत मा या जग याचे कारण
ा झाले!” एका ‘चांग या कं पनी या पाहणीत उ म दजाचे उ ी कमचा यांना
ो सािहत करते असे आढळू न आले आहे.

६८

ने याने काय क नये - ८

चाण यांनी वणन के ले या नेतृ वगुणांवर मी एकदा िशिबर घेत असताना एक सहभागी
मला हणाले, “या िशिबराचं नाव’’ ‘ने याने काय करावे’ असं ठे वलं असतं तर अिधक
सकारा मक वाटलं असतं.’’ मी यांना िवषद क न सांिगतलं क िशबीराचं नाव मी अगदी
िवचारपूवक ठरवलेलं आहे; के वळ अपघातानं नाही. माणसाचं मन एका ठरािवक
चाकोरीतून चालतं आिण नकारा मक श द ऐकले क ते सावध, सतक होतं.
‘धोका’, ‘मृ यू’, ‘िवनाश’ अशा श दांम ये माणसाला आळसातून खडबडू न जागं
कर याची श असते. हणूनच या दहा िवभागा या अ यायाम ये ‘ने याने काय क
नये’ याकडे ल पुरवूयाः
“ जे या असंतोषाची कारणे: मह वा या ना इजा के यामुळे आिण जे
आदरास पा आहेत यांचा अनादर के यामुळे. तसेच भेदभाव आिण खोटेपणा क न
वडीलधा या मंडळ ना िवरोध के यामुळे” (७.५.१९-२६)
वरील सू ाम ये तीन मह वा या क पनांवर भर दला गेला आहे. वडीलधा यांचा
आदर, भेदभाव टाळणे आिण खोटेपणा न करणे.

• वडीलधा या मंडळ चा व मह वा या चा आदर करणे

या समाजात वडीलधा या मंडळ चा आिण िव व नांचा आदर होत नाही असा
समाज स वर रसातळाला जातो. वडीलधा यांना सं कृ तम ये ‘वृ ’ असा श द वापरला
जातो. याचा अथ के वळ वयाने ये असा नाही, तर ानानेही ये . आप यापे ा वयाने
अिधक असले या चा आदर करणे हे नैस गक आहे. आिशयाई सं कृ तीम ये हा आदश
गुण मानला जातो. याचबरोबर या त णांकडे ान आिण शहाणपणाचे िनधान आहे,
अशा त णांना देखील आदर ा होतो. यांनाही वृ च हटले पािहजे.
िथतयश व थापनशा सं थांमधून पा झाले या त ण िव ा याना उ पद
आिण वेतन ा हो याचे मु य कारण हणजे यांचे ानभांडार! अशा त ण मंडळ चाही
आदर के ला जावा. यांना िवरोध क नये. िनणय घे याआधी यां या िवचारांकडेही ल
पुरवावे.

• भेदभाव न करणे
जे हा संघाची प रि थती उद्भवते ते हा ता हाताळ याचा सवात यो य माग हणजे
‘यो य तेच करणे’. चुक चं वागणारी मंडळी तुम या कतीही िनकटची असली तरी
यां यावर मेहरनजर क नका. याउलट जे यो य वागत असतील ते तुम या प रचयाचे
नसले तरी यांना पा ठं बा ा. आपपरभाव के यामुळे सं थेतील सवाचे मनोधैय खचते.
हणूनच समतोल िवचारबु ीने वागा आिण कोणतेही पाऊल उचल याआधी व तुिन
दृ ीकोन वापरा.

• खोटे पणा क नये

भारता या रा ीय िच हावर ‘स यमेव जयते’ असे िलिहलेले आहे. पण आपणांपैक
ब तेक सवानाच असे वाटते क असे वागणे अ वहाय आहे. हे खरं नाही. खरं तर
आप याकडे धीर नसतो. पारदश धोरण राबिवणा या सा या मो ा कं प या दूरवर या
फाय ांचा िवचार करतात. संशोधन वा िवकास कायात गुंतवणूक करणे, मनु यबळावर
ल क त करणे, ता पुर या यु यांपे ा दूरगामी धोरणाचा िवचार करणे इ यादी गो ी
सव यश वी सं थांम ये सामाियक दसतात. हणूनच खोटेपणाची साथ देऊ नका!

६९

ने याने काय क नये - ९

व थापनशा ा या एका िव ा याने एकदा मला िवचारले, “ ापारी मंडळी सदैव

फाय ाचाच िवचार करतात का?” मी हणालो, ‘‘याचं उ र फार ि िन आहे. पण
पैसे कमाव यासाठी देखील उ ोजकांना इतर अनेक बाब चा िवचार करावा लागतो.”
आ थकदृ ा यश वी होणे हे खूप गरजेचे असले तरी तसे घडणे हे मुळात बाजारातील
पत, ाहकसेवा आिण आप या सहका यांची कटीब ता या मह वा या बाब वर अवलंबून
असते. ने याने या बाबतीत जाग क रहायला हवे अशा चाण यांनी सांिगतले या काही
घटकांचा िवचार क .
“ जे या असंतोषाची कारणे : जे के ले गेले आहे ते न जाण यामुळे, कामाचे वेतन
दान न के यामुळे आिण ने यां या आ मसंतु वृ ीमुळे, किन मंडळ म ये असंतोष
िनमाण होतो याचे उ ोजकांनी भान ठे वले पािहजे.’’

• के ले या कायाचे वेतन न देणे

उ ोजकाचे आ थक च एकाकडू न दुस याकडे वाहणा या पैशा या वाहावर
अवलंबून असते. एकाचा खच हे दुस याचे उ प असते. सेवा पुरवणा या उ ोजकाला
याचे ाहक पैसे देतात; पयायाने हे पैसे कमचा यांना आिण इतर पुरवठादारांना दले
जातात. पुरवठादारांना दलेले पैसे हे यांना यां या पुरवठादाराला दयावयाचे असतात.
या साखळीतील एक दुवा जरी िनखळला तरी ग धळ माजतो. हणूनच चांग या ने याने
सवाची देणी वेळेवर चुकती करावीत. काम संपलं क कामाचे पैसे दयायलाच हवेत.

• आ मसंतु न होणे
एक उ ोजक धंदा सु करतो. खूप संघष करतो. अखेरीस उ ोग भरभराटीला येतो.
मग तो या या मागदशकाकडे जातो आिण िवचारतो, ‘‘सर, माझा उ ोग बहरलाय, मी
काय करावं बरं आता?’’ मागदशक हणतात, “नवी उडी घे.’’ हीच खरी मजा आहे.
उ ोजक वाची मशाल पुढेपुढे यायची असते. नवा उ ोग कसा सु करावा व चालवावा
हे िशक यानंतर हातावर हात ठे वून बसून रा नये.
या ानाचा वापर नवा उ ोग, नवा क प उभार यासाठी करावा. या
ट यापयतच मागदशक लागतो. यानंतर न ा धडपडणा या उ ोजगाचे तु हीच
मागदशक होऊ शकता.

• याची मु तमेढ रोवली, ते काय पुढे यावे

नवा उ ोग सु करावा याचा अथ जुना बंद करावा असा नाही. जु या
उ ोगामधील बारीकसारीक गो त आधी ल घालत होतात, तर आता िनरी का या
नजरे तून पहायला िशका. पिह या उ ोगाची िव वाढावी याकडे ल ज र पुरवा पण
आता थोडा साक याने िवचार क लागा. जु या व न ा उ ोगामधे तुम या वेळेची
वाटणी करा. समान वचनब दतेने काम करा.
भारतातील एका अ ग य उ ोगसमुहाचा स लागार हणून मी काम करीत होतो.
जे हा आ ही धोरणावर चचा करीत होतो ते हा संचालक मला हणाले, “एखादाच उ ोग
चालवणे हा आमचा उ ेश नाही. आ ही अनेक उ ोग चालिव या या उ ोगाम ये
आहोत.” महान उ ोजक असा िवचार करतात!
 ७०

ने याने काय क नये - १०

कमचा यांचे समाधान कं वा असमाधान सव वी ने या या हाती असते. या

िवचाराबरोबरच आपण ने याला द या गेले या शेवट या दोन सावधानते या
इशा यांकडे येऊयाः
चाण य हणतात,
‘‘राजा या दुल ामुळे आिण सु त वृ ीमुळे चांग या कृ यांचा जो िवनाश होतो,
या या प रणामी जेम ये हासाची भावना, वाथ आिण असंतोषाचा उगम होतो.’’
(७.५.१९-२६)
ने याने कधीच िन काळजीपणाने वागू नये. दुसरं हणजे लोकांची समृ ी आिण
उ कष यात बाधा आणू नये. या स याकडे दुल के ले तर सं थेचे हास पव सु होते.
ने यां या दुल ाचे मु य कारण हणजे सु ती आिण आळस. दूरदृ ी नसेल तर वाथाला
आमं ण. संघटने या िवघटनाची सु वात. ६१ ते ७० या दहा अ यायांम ये एकच प
संदश
े दलेला आहे- सतक रहा! इतरांवर व वत:वरही नजर ठे वा.
सतक राह यासाठी काही सूचना :-

• शेवट या माणसा याही संपकात राहा

सरकारपुढे असलेले मोठे आ हान हणजे शेवट या खे ातील शेवटचा माणूस
आनंदी आहे क नाही हे पाहणे. हे ा के यािशवाय ने याचे काम पूण होत नाही.
ब याचदा असे दसते क फ काही लोकां या यशाचाच गवगवा होतो. एक नेता हणून
अशा अहवालाकडे पा नका. अगदी िशपायाला कं वा वाहनचालकाला काय वाटते हे
तपासून पहा, यां याशी बोला. यांना कशाने ेरणा िमळते कं वा नैरा य येते हे समजून
या आिण या माणे पावले उचला.

• िनिम ािशवाय वेळ काढा

उ ोग े ाम ये बरे चसे काय हे उ ी , िनकाल, कायसूची या माणे होते. मनाची
कवाडे उघडा. यामुळे सं थेत ताजा वारा खेळेल. दवसातील काही वेळ असा असू ा
जे हा तु ही काहीच करत नसाल. तुम या मनात यामुळे जी जागा िनमाण होईल
यातूनच तु हाला तुम या कायासाठी उजा िमळे ल.
• मनु यबळावर ल ठे वा
उ ोग े ात काय घडत आहे यावर नजर असू ा. समाजात व तुम या
अवतीभवती घडणा या घटनांवर यान असू ा. जगातील सवच गो चा पर परसंबंध
असतो. कु ठे तरी घडणारा एखादा बदल कोण याही प तीने तुम यावर प रणाम क
शकतो. हणूनच वत:ला अ यावत ठे वा.
या दहा खंडां या मािलके त ने याने काय क नये यािवषयी २१ मु े आपण
अ यासले. एक िव ाथ मला हणाला, ‘सर हे सव यानात ठे वणे फार क ठण आहे.’
खरं च, सवच ल ात ठे व याची काही गरज नाही. यातील एक िनयम जरी आचरणात
आणलात तरी इतर आपसूक तुम या मागे येतील. ते एकमेकांशी जोडलेलेच आहेत.
ीगणेशा करा. तं चालते क नाही हे तपासायचा हाच एक माग आहे. तुम यातील
ने याला ओळख यासाठीचा वास सु करा....
शुभा ते पंथानः स तु !
भाग २

व थापन
 कमचारी

७१

सुर ा

ढाल, तलवार सारखी कं वा नंतर या काळातील महासंहारक श े वाप न रा य आिण

देशांम ये होणा या यु ाचे दवस कधीच सरले. आता लोकशाहीम ये दहशतवादाचे यु
खेळले जाते. याचे व प खूप गुंतागुंतीचे असते. अशावेळी सुर ा व थेस मह वाचे
थान ा होते. दहशतवादी सामा य माणसांना ल य ठरवतात. सावजिनक ठकाणाची
यु भूमी करतात आिण अथ व थेवर ह ला करतात. उ ाेगजगत हे खूपच सहजसा य
ल य आहे आिण आप याकडे असलेली श े हणजे के वळ सतकता तसेच अनपेि त
संकटांचा मुकाबला कर यासाठी आव यक ते ान.
चाण य हणतात,
‘‘ ाणीअथवा इतर कोणीही रा ी के लेला अपराध जर सुर ा र काने शहर अधी काला
कळवला नाही, आिण हे जरी दुल ामुळे झाले असले तरी यासाठी यथायो य िश ा दली
जावी.’’ (२.३६.४०)
याचा अथ, सुर ा र काने अ यंत सतक रािहले पािहजे. घडलेला येक
अपराध याने आप या अिधका याला कळवला पािहजे. कोणतीही हालचाल यांनी गृिहत
ध नये. जर यां या अधी काने देखील याकडे ल पुरवले नाही तर यालाही िश ा
दली जावी.

• यादा िश ण
 स प रि थतीब ल र क, पहारे करी इ याद ना मािहती आिण अिधक िश ण
ावे. देशाला व िवभागाला ( ांताला) असले या धो यांची क पना ावी. थािनक
पोलीस, गु हेर यां या मदतीने यांना अ यावत सुर ा उपायांची मािहती पुरवावी.

• सुर ा र कांना मदत

सव कमचा यांना धो याची सूचना ावी. यांनी सुर ा र कांना सहकाय करावे.
अंगझडती, बॅगांची तपासणी कं वा इतर वैयि क सामानाची तपासणी याचा राग येऊ
नये कं वा कं वा लाज वाटू नये. र क यांचे काम करत असतात. यांना ते क ावे.

• संघ हणून काय करा

सुर ा राखणे ही फ सुर ा र कांचीच जबाबदारी नाही. येक कमचा याने
यासाठी आपला वाटा उचलला पािहजे. रा ं दवस काम करणारे सुर ा र कही अखेरीस
माणसेच असतात. यां याही अडचणी समजून या ात. आप याला एक संघ हणून
काम करायचे आहे.
आज आपला देश, अथ व था, उ ोग े आिण आपली आयु ये सतत धो यात
आहेत आिण हणूनच सवानी सव ताकदीिनशी उभे रा न लढा दला पािहजे.

७२

यो य व थापकांची िनवड

कं पनी या यशाम ये व थापकाचा फार मोठा वाटा असतो. हणूनच कं पनी या

िवकासासाठी यो य माणसाची िनवड व िनयु फार मह वाची असते. यो य
उमेदवारा या िनवडीसाठी हेडहंटर तसेच लेसमट एजंसीज मदत करतात. परं तु यासाठी
यो य ते िनकष िनयु करणा यांनाच घालून ावे लागतात.
व थापनशा ाची परी ा नुकतीच उ ीण झाले या त णांमधून िनवड
कर यासाठी कं वा अिधक जबाबदारी या जागेवर अनुभवी ची व थापक हणून
िनवड कर यासाठी कौटी यांनी आप या ‘अथशा ा’म ये िव तृत सूचना द या आहेत.
अ. व थापन िश णाथ ची िनवड
िश ण सं थांमधून िश णाथ ची िनवड करताना मनु यबळ िवकास खा याने
कोणते िनकष लावावेत याचे वणन खंड १, अ याय ५ याम ये के लेले आहे.
 कौ ट य हणतात क ,
िश णाथ म ये खालील माणे पाच गुण असणे आव यक आहे.
१. िशक याची तळमळ : यां या मनाची कवाडे ान हणासाठी सदैव खुली
असली पािहजेत. व थापनाचे सारे िस ांत िशकू न झाले क यां या
ावहारीक उपयोगाब ल यांनी यां या वरी सहका यांकडू न समजून घेतले
पािहजे.
२. उ म ोता असणे : यासाठी ‘ऐकू न घेणे’ आिण यावर ‘िवचार करणे’ या
दो ही गो ी आव यक आहेत. आप याकडू न काय अपे ा आहेत हेही यांनी
समजून घेतले पािहजे.
३. चंतन करणे : एखा ा प रि थतीवर याला अनेक बाजूंनी िवचार करता येणे
आव यक आहे. व थापना या े ात के वळ तकसंगतच न हे तर चौकटी
बाहेरील िवचार करता येणे गरजेचे असते.
४. चुक या दृ ीकोनांना नाकारणे : याला वत: या िनणया त येता आले
पािहजे. िविवध दृ ीकोन याला समजून घेता आले पािहजेत.
५. स यिन ता हवी, िन ा नको : एखादा मनु य आिण याचे दोष यात
याला फरक करता आला पािहजे. वत: के ले या काळजीपूवक िव ेषणानंतर
जे स य गवसते, यावर अढळ राह याची कु वत याम ये हवी.
ब. अनुभवी व थापकांची िनवड
दुस या सं थेमधून अनुभवी व थापकाची िनवड करताना जे गुण पारखायचे याचे
वणन ‘अथशा ा’चा खंड १ अ याय ९म ये के ले आहे.
१. तं कौश य : या या शा ातील अनुभवी, त माफत याचे परी ण
करावे.
२. बुि म ा व िचकाटी : या या अनुभवाला बु ीची जोड असावी यायोगे तो
सम ये या मुळापयत पोहोचू शके ल. िशवाय अडथ यांना पार क न गती
कर याची कु वत याम ये हवी.
३. व ृ व, धैय आिण समयसूचकता : ता काळ िनणय घे याची मता याम ये
असावी तसेच या या ि म वातून आ मिव ास ओसंडावा. व ृ व याचा
अथ थोड यात पण प रणामकारक व असा यावा.
४. आिणबाणी या प रि थतीला त ड दे याची मता : उ म व थापका या
सा या गुणांचा कस आिणबाणी या प रि थतीत लागतो. सव जबाबदा या
सांभाळू न कृ ती योजनेची स वर अंमलबजावणी करणे यास जमले पािहजे.
५. इतरांशी वागताना:- प व े पणा, मै आिण कटीब ता : तो लोकनेता
असावा. यो य लोकांकरवी काम क न घेता ये याची हातोटी हणजेच
व थापन.
६. उ म शील : सचोटी आिण नीतीपूण वहार के वळ श दांनी न हे तर
आचरणातून दसावा लागतो.
 ७३

पद ठरवताना

व थापका या पा तेची हमी पद ा आिण माणप े कधीच देऊ शकत नाही. काही
अ यु म व थापकांनी आपले मुलभूत िश ण देखील पूण के लेले नाही. वत:ची कं पनी
सु कर याआधी िबल गेटस् , हे ी फोड यांना एमबीए िड ीची आव यकता भासली
नाही.
कौ ट य हणतात,
“माणसाची कु वत या या काय मतेव न ठरते. हणूनच येका या
कायुकु शलतेनुसार पदांची वाटणी क न, तसेच येकाला थळ, काल आिण कामाची
आखणी क न देऊन याने आपले सव मं ी िनयु करावेत.” (१.८.२८-२९)
जे हा संघामधील कमचा यांना जबाबदारी वाटू न दली जाते ते हा अिधका याने
या पाच घटकांवर ल क त करावे ते असे :-

• काय मता
माणसाची कु वत ओळख याचे मु य साधन हणजे याची काय मता. के वळ
काय म माणूसच आव यक ते िनकाल देऊ शकतो. क येक संघटनांम ये ाव थापकांची
नेमणूक विश याने होते. पण अशी माणसे काय म नसतील तर कं पनी या
ावसाियकतेस बाधा येते. विश याने खूच िमळे ल, पण टकणार नाही.

• पद
पद कं वा दजा काय मतेनुसार ावा. आजकाल आपण कं प यांमधून पदांची खैरात
के लेली पाहतो. अगदी अननुभवी ना देखील यांचे कतृ व जोख यािशवायच व र
पदे दली जातात. असे होऊ नये. िवशेष क न कौटुंिबक आ थापनांमधे ही यशाची
गु क ली आहे.

• थळ
यो य माणसाची यो य जागी नेमणूक के ली जावी. नवी शाखा उघडताना
कं प यांम ये थािनक उमेदवारीचा िवचार के ला जातो. याचं कारण असं क याला या
िवभागाबाबत इतरांपे ा अिधक जाण असते. पयटन े ातही माणसे कोणा इतरांपे ा
थािनक मागदशकाला ाधा य देतात.
• काळ
काय पूण कर यासाठी माणसांना काळ ही नेमून ावा लागतो. सव थम याने
क पावर कधी काम सु करावे आिण तद्नंतर क प तडीस ने याचा कायकाळही संमत
क न यावा लागतो. माणसामधील उ म ते काढू न यायचे असेल तर कालमयादेनुसार
उ ये आखली पािहजेत.

• काय
एका व थापकाकडू न नेमके कोणते काय अपेि त आहे हे आधी सुिनि त के ले
पािहजे. उ टानुसार व थापन (MBO), मु य उ रदािय व (KRA) यामुळे
व थापकास प उ ी ये ा होतात. याचबरोबर सुयो य व िनयिमत असा ितसाद
(फ डबॅक) सु ा ावा.
या सव घटकांचा आधीच िवचार के याने भिव यात होऊ शकणा या गैरसमजुती व
गुंतागुंत ना टाळता येत.े प संवाद आिण प रणाम ा ीवरील सहमती यामुळे के वळ
माणसेच प रणामकारक होतात असे नाही, तर संपूण आ थापनेचीच उ पादकता व धत
होते.

७४

कमचारीगळती थांबिवणे

कोण याही कं पनीला भेडसावणारी सवात मोठी सम या हणजे कमचा यांची गळती
रोखणे. येक कं पनी या मनु यबळ िवकास खा याला याचा सामना करावा लागतो. ही
सम या सोडिव यासाठी अनेक रणनीती व धोरणे आखली जातात. कारण कमचारी
गळती रोख याकरीता के वळ िश ण, पदो ती आिण पगारवाढ पुरेशी नसते.
कौ ट य सुचिवतात :-
‘‘जे संतु आहेत यांना याने अिधक संप ी व आदरस मान ावा. जे असंतु आहेत
यांना भेटव तू देऊन आिण समाधानपूवक वागवून संतु कर याचा य करावा’’
(१.१३.१६-१७)
कमचारी दोन कांरचे असतात- संतु आिण असंतु . या दोनही कार या
कमचा यांना हाताळ यासाठी कौ ट य काही सूचना करतात.
यां या हण यानुसार जे संतु भासतात ( हणजे जे पदो ती कं वा पगारवाढ
मागत नाहीत) यांना दुलि त करणे ही अ यंत चुक ची अशी मनु यबळ नीती आहे.
येकजण कं पनीत पगारासाठी काम करतो. कोणी कमचारी संतु भासतो हणजे तो
कं वा ती खरे च तशी असते असे नाही.
ित पध कं पनीकडू न उ म संधी िमळ याचा अवकाश. आिण ही मंडळी वा या या
वेगाने कं पनीतून अंतधान पावतात! हणूनच संतु भासणारा चांगला कमचारी दसला
तर याला अिधक संप ी, पा रतोिषके आिण वेतनवृ ी ा. तु हाला असे आढळू न येईल
क ते तु हा ती अिधक एकिन राहतील. कारण? अथातच तु ही यां या गरजा यांनी
त ड उघड याआधी ओळख या हणून! याप ात युिनय स आिण संपांना जागाच रहाणार
नाही.
आता जे चांगले कमचारी असंतु आहेत यांना भेटी आिण इतर ल वेधी फायदे ा
आिण यायोगे यांना कं पनीत टकवून ठे वा.
कमचारी गळती टाळ यासाठी आणखी काही उपयु सूचना:-

• मनु यबळ िवकास खा याला मह व ा

क येक उ तरीय अिधकारी मंडळी आप या कं पनीतील मनु यबळ खा याला
नग य आिण के वळ शासक य कामा याच उपयोगाचे असे समजतात. यांना वाटतं क
यांचं काम हणजे के वळ उमेदवार िनवडणे, िश ण देणे आिण यांचे अिभलेख ठे वणे!
परं तु खरं तर येक व थापकाने ा िवषयाला थम ाधा य दले पािहजे. ‘तुम या
माणसांवर काम करा, तर ती तुम यासाठी काम करतील!’

• मु यािधका याने मागदशक असावे

मु यािधकारी हा सव कमचा यांसाठी िम , त व आिण मागदशक असावा.
वसाय चालवणे हा या या कामाचा सवात छोटा भाग. याचं मु य काम हणजे
लोकांना िशि त व िशि त क न यां यामधून उ ाचे नेते घडिवणे आपला वसाय
चालिव याचा वषानुवषाचा अनुभव वाप न याने इतरांना तसे िशि त करावे.

• आपली वत:ची ओळख िनमाण करा

इतरांची न ल कर यापे ा वत:ची सं कृ ती, ओळख िनमाण करावी. इतर मंडळी
तुमची उ पादने व सेवा यांची भले न ल करोत, पण तुम या सं कृ तीची न ल यांना
करता येणार नाही. अशी सं कृ ती खुली व मै ीपूण असावी. येक कमचा याला आपण
एकाच कु टुंबाचा िह सा आहोत असे वाटावे.
सारे िनयम मोडीत काढा. तुम या के िबनमधून बाहेर पडा व कमचा यांशी जा तीत
जा त िमळू न िमसळू न वागा. येकाला काम करायला अिभमान वाटेल अशा
आ थापनेची उभारणी करा.
 ७५

नोक या बदलणे

हे अटळ आहे! येक माणसा या आयु यात तो ण येतोच जे हा याला आप या रटाळ

कामापासून दूर पळू न जावेसे वाटते. अिधक जबाबदारी यावी, जा त पैसा कमवावा असे
याला वाटू लागते, अशा मंडळ साठी
कौ ट यांचा स ला,
“जगरहाटीचा याला उ म अनुभव आहे याने शः अ यु म आिण
भौितकदृ ा संप अशा राजाकडे सेवा जू करावी आिण यास ती अनुकुल आिण
फायदेशीर ठरे ल असे पहावे.’’ (५.४.१)
जगरहाटीचा उ म अनुभव असणा या ने न च अिधक जबाबदारी
ि वकारावी. तसे न के यास याला नैरा य, तणाव आिण आप या यो यतेपे ा कमी
दजाचे काम के याचा अनुभव येईल.
याने आपण आधी ा के लेला अनुभव, प रणाम यांचा गोषवारा राजा या पुढे
(आ थापनेतील अिधकारी) सादर क न अिधक चांगले काम दे याची िवनंती करावी.
नोकरी बदलणे हणजे आ थापना बदलणे असंच काही नाही. आ थापनेमधील अिधक
जबाबदारी या पदासाठी तुमचा िवचार करताना मुलाखतकार नेहमीच ‘कं पनीला तुमचा
काय फायदा होऊ शके ल’ याचाच थम िवचार करणार. यामुळे ते तु हीही प े यानी
ठे वले पािहजे.
अिधक जबाबदारी घे यास तु हाला मदत होईल अशा काही गो ी :-

• अनुभव गोळा करा

आयु यात पुढे सरताना अनुभव सवात मह वाचा. सवाकडू न अनुभवाचे मधुकण
गोळा करा. तुमचे ान अ यावत ठे वा आिण काही कौश ये आ मसात करा. ल ात ठे वा,
िजतका अनुभव अिधक, िततक गतीची संधी अिधक!

• द तावेज तयार करा

तु हाला पदो ती देऊ शकतील कं वा अिधक जबाबदारी देऊ शकतील अशा
मंडळ ना भेटताना नेहमीच तु ही िमळवले या यशासंबंधीची कागदप े सोबत ठे वा.
तुमची वत:िवषयीची मािहती, श तीप ,े वृ प ांची का णे, तु ही हाताळले या
क पांचे अहवाल हे सव साहा यकारी ठ शकते.
• ‘ यां या’ फाय ािवषयी बोला -
कोण याही मुलाखतीत याची चचा करणे मह वाचे. प या आकडेवारीिनशी बोला.
मुलाखतीची तयारी करताना थोडे संशोधन करा. जी काही जबाबदारी हाती याल
यावर तुमची मोहोर उमटू ा. अमेरीकन अ य पदा या िनवडणुक साठी उभे रािहलेले
बॉब डोल हणाले होते, ‘‘सव काही संप यावर तु ही कोण होता याला काहीच मह व
उरत नाही. तु ही स प रि थतीत काही बदल के लात कां? हेच अखेर मह वाचे ठरते.’’

७६

पिहले पाऊल

आप यापैक ब तांश जण या व ातील नोकरी या शोधासाठी यो य संधी कधी येईल

याची वाट पाहात राहातात. आप या पेशाम ये पुढची उडी मारायची क नाही याचा
प ा िवचार कर याआधीही आपण वतमानप ात ‘पािहजेत’ या जािहराती शोधत
बसतो. अगदी उ ोजकही ते व ातील काम िमळिव यासाठी मािहतीची वाट पाहात
बसतात.
के वढी मोठी ही घोडचूक!
जरी तुम या व ातील नोकरी कं वा क प स या बाजारात उपल ध नसेल तरी
तशी संधी तु ही वतः िनमाण क शकता क . निशबावर हवाला ठे वून बस यापे ा
वतः या हाताने य क न निशब बदलव यावर चाण यांचा िव ास होता. ते
हणतात,
‘‘मानवी य न करता जो दैवावर हवाला ठे वून बसतो याचा सवनाश होतो
कारण तो कायाचा आरं भ करत नाही कं वा याची काय अयश वी होतात.’’ (७.११.३४)
अथात संधीने आपले दार ठोठावले नाही तर आपण संधीचे दार ठोठावयास हवे.
आता हे कसे बरे करावे?

• वत:ची बल थाने ओळखा

इतरांची दारे बडिव याआधी थोडेसे आ मपरी ण करा. वत:ची बल थाने समजून
या. चाण य याला ‘ वधम‘ ओळखणे असे हणतात.
इतरांपे ा तु ही अिधक चांगले क शकाल अशा कामाची, क पांची िन मती
ककरा. इतरांपे ा तु ही कसे वेगळे आहात हे दशिवणारी मािहती, ‘ ावसाियक योजना’
तयार करा.

• यो य कडे खडे टाका

के वळ चांगला Bio data कं वा योजना वयंपूण नाही. वत:ला उ मरी या सादर
करता आले पािहजे. यासाठी यो य कोण व कु ठ या कं प यांना आप या सेवेची गरज
भासेल हे समजून घेतले पािहजे. ताव पाठवा, फोन करा आिण मुलाखतीची वेळ मागा.
वेळेवर पोहोचा व यो य शी चचा करा.
य ात भेटणे अ याव यक. कोणी तु हाला फोन करे ल या आशेवर रा नका.
क येक कं प याम ये जागा रका या असतात कं वा क पांची अंमलबजावणी करायची
असते पण या जािहरात करत नाहीत.

• िव ीय अपे ांिवषयी प बोला

कोणतीही गो फू कट िमळत नाही. या न ा क पातून कती पैसे कमवायचे आहेत
याचा आधीच िवचार करा. चचदर यान तु ही आ थक बाजू िवषयी बोलले पािहजे. दो ही
बाजूंचा फायदा ते हाच होतो जे हा आपण आप या भूिमका, उ ी े आिण सवात
मह वाचे हणजे िव ीय बाजूिवषयी प असतो.
तुमची व ातील नोकरी कं वा क प िमळणे हणजे सव काही झाले असे नाही.
खरं तर ही सु वातच असते. तु ही जी वचने दली ती पाळता आली पािहजे. फ श दांनी
न हे तर कायकतृ वाने तुमची मता िस करा. कोण याही क पाम ये यश वी हायचे
असेल तर इतरांबरोबर जुळवून घेऊन काम करणे िशका.

७७

कामावर असताना मृ यू

आयु य खूप मौ यवान आहे आिण जवळ या चा मृ यू नातेवाईकांसाठी खूपच दु:खद

असतो. पण कामावर असताना मृ यू आला तर ती कं पनीचीही जबाबदारी ठरते. उ मात
उ म सुर ा व था व धोरणे असूनही कधीकधी कामादर यान एखा ा कमचा याचा
मृ यू होऊ शकतो.
अशा अप रहाय प रि थतीम ये चाण यांचा स ला असा:-
‘‘कामावर असताना मृ यू पावले या या बायकामुली अ व पगार ावा. यां या
कु मारवयीन मुलांना तसेच वृ व आजारी पालकांना मदत करावी. याने यांना आ थक
मदत करावी तसेच मृ यु संगी आजारपणात आिण ज मसोहो यात आदर ावा.’’
(५.३.२८-३०)
सै यदलाम ये सरकारने नुकसानभरपाई या योजना आखले या असतात. पण
कौ ट यांना मालकाने के वळ आ थक नुकसानभरपाई देणे इतके च अपेि त नाही, तर
अिधक मोठी जबाबदारी घेणे अिभ ेत आहे. यांची सूचना अशी आहे क उ ोजकाने मृत
कमचा या या कु टुंबास आपले कु टुंिबय समजावे. याने के वळ अ व इतर आ थक, मूलभूत
गरजांकडे ल पूरवू नये तर मुलांचे िश ण, मागदशन इ यादी गरजांकडेही ल पुरवावे.
‘ ासंिगक स मान’ असे श द यांनी योजले आहेत.
एका अ यंत आदर ा अशा भारतीय कं पनीत एकदा अपघात घडला आिण ६०
कमचा यांना आपले जीव गमवावे लागले. या बला कं पनी या मुखाला प कारांनी
िवचारले, ‘‘आपण यां या कु टुंिबयांना कती नुकसानभरपाई देणार आहात?” कं पनी या
मै ीपूण कमचारी धोरणाशी सुसंगत असे उ र यांनी दले. “ते येक कु टुंबा या गरजेवर
अवलंबून असेल.”
आपली नेतेमंडळी जशी येक अपघातानंतर एका ठरािवक र मेची घोषणा
करतात तसे न करता या मुखाने येक कु टुंबाची गरज जाणून घेणे जा त मह वाचे
मानले. जर एखा ा कु टुंबाला अिधक गरज भासली, तर ती पुरिवली गेली. याला
पुनवसनाची गरज भासली ती पूण के ली गेली. या मुलाला िश णाची गरज होती, ती
भागिवली गेली. या दृ ीकोनात काळजी, ममता दसते.
आज या काळात अशी प रि थती उ व यास कसे सामोरे जावे?

• िवमा
तुम या येक कमचा याचा पुरेसा िवमा उतरिवला आहे का? हे पहा. येक
कमचा याची कमीतकमी एक पॉिलसी तरी आहे हे मनु यबळिवकास खा याने तपासून
पहावे.

• येक कमचा याला समजून या

तुम या आ थापनेतील येक कमचा याची वेगळी कौटुंिबक गरज असेल. यां या
कु टुंबातील मंडळ ची, यां या वसायाची न द ठे वा. कु टुंब आिण नोकरी यातील
समतोल साध यासाठी कौटुंिबक भेटी आयोिजत करा.

• पाठीशी उभे रहा

कमचारी मृ यु पावला तर ताबडतोब कु टुंिबयांना भेटा. एखा ा व थापकाला
चेक घेऊन पाठवू नका. यां या कु टुंिबयां या दुःखात सहभागी हा.
कोणीतरी खुप छान हटलेले आहे - “आ वक या या मृ युनंतर मला हजारो
अ ुंपे ा काही ेमा या श दांची गरज होती.”

७८

कमचा यांची काळजी वाटणे

आता हे तुम यापे ा तुम या बॉससाठी जा त समपक आहे. पण वाचा कारण कदािचत या
फळफळणा या अथ व थेचा फायदा िमळू न तु हीही तुमचा वसाय सु कराल व
वत:च बॉस बनाल! आिण जे हा असे घडेल ते हा तुम या ल ात येईल क सु वभावी,
शार आिण कु शल असे चांगले कमचारी िमळणे दुरापा त आहे.
मनु यबळ खा याला िवचारा. यांना के वळ लोकांची भरती क न यांना िशि त
करावे लागत नाही तर सदैव यांना कं पनीत राख याचा िवचार करावा लागतो. कं पनीचं
मोठं नाव कं वा चांगला पगार यामुळे माणसं सांभाळता येतात असं िबलकू ल नाही.
यासाठी माणूसक या ओला ाची गरज असते!
हणूनच चाण य हणतात क , व थापकाला कमचारी कसा िवचार करतात हे
ठाऊक असले पािहजे. अ यथा तो िव तवाशी खेळ कर याची श यता असते.
‘‘ जेम ये मूळ धरले नाही, तर याचे समूळ उ ाटन होणे सोपे असते.’’ (८.२.१८)

• कमचा यांसाठी वेळ काढा

तुम या येक किन सहका यांबरोबर वेळ ितत करा. याला दुसरा पयाय नाही.
रोज यासाठी अधा तास बाजूला काढा. कमचारी कसा िवचार करतात हे तु हाला समजून
येईल तसेच सम या मूळ धर यापूव च यांचा िनपटारा करता येईल.

• बाहेरगावी एखादी सहल करा

कायालया या मयादा असतात. तणाव कमी कर यासाठी व भाविनक बंध सुदढृ
कर यासाठी एखादी पाट , सहल खूप उपयु ठरते. अशा संमेलनांम ये क येक छु पी
कौश ये समोर येतात.

• न दी ठे वा
हे खूप मह वाचे. मनु यबळखा या या मदतीने येक कमचा याची वेगळी फाईल
ठे वा. याम ये याचे येक बारकावे टपून ठे वा. फ न दी ठे वणे पुरेसे नाही.
कमचा यां या अंगभूत बल थानांचा फायदा क न घे यासाठी वेळोवेळी याचा वापर
करा.
नुक याच झाले या ‘सव म कं पनी‘ या सव णात असे आढळले क या कं पनीत
कमचा यांना ‘आ हान’ आढळते तसेच आपण हवेहवेसे आहोत असे वाटते या कं पनीत
कमचारी अिधक काळ काम करतात.
अमेरीकन उ ोगपती चालस एव न िव सन हणाले होते, “उ म नेता आप या
कमचा यांना अशी जाणीव सतत क न देत असतो क यां याम ये ते समजतात या न
अिधक कु वत आहे. यामुळे असे कमचारी यांना वत:ला वाटते यापे ा कतीतरी जा त
असे दजदार काम क न जातात.

७९

वेतनापे ा सुर ा मह वाची

कमचारी गळती या िवषयावर पु हा एकदा िववेचन करावे असे मला वाटते. या

िवषयाने धारण के ले या अ ाळिव ाळ व पाने स या अनेकांचे धाबे दणाणले आहेत.
सवच कं प यांना कमचारी गळतीचा सामना करावा लागतो. कमचारी नोक या का
सोडतात, याचा शोध घे यासाठी आिण या सम येशी दोन हात कर यासाठी
स लागारांची नेमणूक के ली जात आहे धोरणे आखली जात आहेत.
दुस या कं पनीने अिधक पगाराची संधी द याने कमचारी नोक या सोडतात असं
ब तेकांना वाटतं. पण असं प दसतं क के वळ पैसा आिण अिधक वेतन द याने
कमचारीगळतीचा दर कमी होत नाही.
चाण य आप या बुि ला थोडंसं खा पुरिवतात.
“ चंड पैशा या आशेने देखील कोणी आपला जीव गमावयास तयार होत नाही.
(८.३.५५) मग कमचारी नोक या बदल याची कारणं तरी काय?

• यांचा वरी अिधकारी

एक िस उ आहे - “कमचारी कं पनी न हे, तर वत: या बॉसला सोडतात.”
तुमचा बॉस हणजे जणू सव कं पनीचे ितकच. कं पनीचे अ य कदािचत सवात उ म
असतीलही, परं तू ते काही सवच कमचा यांपयत पोहोचू शकत नाहीत. िवभागांचे
अिधकारी, मध या फळीतील व थापक, अिध क इ यादी मंडळी ही खरं तर यां या
हाताखाल या लोकांसाठी ेरणा थाने असतात. जर ती चांगली असतील, तर
कमचा यांना काम कर यास ेरीत झा यासारखे वाटते. पण दुदवाने तसे नसेल तर अगदी
उ मातील उ म कं पनीम येही कमचारीगळतीचे माण मोठे असेल.

• वेतन
होय, ते मह वाचे आहेच! रका या पोटावर सै ये चालत नाहीत. लोकांना चांगले
वेतन िमळावे लागते आिण अधुनमधून यात वाढही. ल ात या, अिधक वेतन हणजे
‘यो य’ वेतन असे नाही. माणसा या खचाम ये आजूबाजू या वातावरणाचाही भाग
असतो. येक या रहाणीमानानुसार, या यावर अवलंबून असणा या या
सं येनुसार यांची वेतनाची अपे ा वेगवेगळी असते.

• सुर ा
येक कमचा या या मनात असलेला सवात मह वाचा घटक तो हा! सुर ेची
ा या काय? याला खूप कं गोरे आहेत. आ थक सुर ा, मानिसक सुर ा आिण यो य
थळी यो य वेळी अस याची भावना सु ा! सुर ेची ा या सापे आिण
िपढीसापे असते.
मी एकदा एका ब रा ीय कं पनी या व थापकांशी बोलत होतो. यांनी अनेक
उ म संधी धुडकावून लावून एकाच कं पनीत २५वष काम के ले होते. याचं कारण
शोधायचा य के ला ते हा ते हणाले, “आमची कं पनी माणूसक जपते. पगारापे ाही
मला मह वाचं वाटलं ते इथं असलेलं घर यासारखं वातावरण.’’
हे ‘कौटुंिबक वातावरण’ तुम या कं पनीत तयार कर याचा य करा.

८०

पदो ती ‘कमवा‘

पदो ती मागून िमळत नसते, ती कमवावी लागते. तु ही जे परीणाम तुम या स या या

कामात दाखिवता यावरच के वळ ती अवलंबून असते.
ने यांना पदो तीिवषयी स ला देताना चाण य हणतात,
“अंदािजत उ प ाबर कू म कं वा यापे ा अिधक महसूल वसूल क न दाखिव य,
यांचे गुण आपोआपच िस होतात अशाच मंडळ ना राजाने मं ीपदी नेमावे.”
(१.८.१३)
माणसाची गुणव ा या या उ पादकतेनुसार ठरते. पण इथे कौ ट य अिधक
 प पणे हे सांगतात क , माणसाची पदो ती याने सं थेला िमळवून दले या
‘उ प ानुसार’ ठरवावी. अशी मंि पदी (व र अिधकारपदावर) िवराजमान
असावी.
नोकरीसाठी मुलाखत घेताना व वेतनासंबंधात बोलणी करताना अिधकारी सीटीसी
(कं पनीला पडणारा तुम यावरील एकू ण खच) या परीभाषेत बोलतात. हणजे
उमेदवाराची नेमणूक के ली तर या यावर कं पनीला वषाला कती खच करावा लागेल
याचा अंदाज घेतात. मग अशा उमेदवाराचा कं पनीला कती िमळकत देऊ शके ल याचाही
अंदाज बांधला जातो व यानुसार याचा पगार ठरवला जातो
एखा ा क पावर काम करताना व थापकास एका िविश ठरािवक अशा
अंदाजप कानुसारच काम करावे लागते. या क पातून अंदाजे फायदा कती होईल
याचेही गिणत मांडले जाते. क प पूण झा यावर जर अंदािजत फाय ापे ा अिधक
िमळकत झाली कं वा अंदािजत खचापे ा कमी खच झाला तर अशा व थापकास
पदो ती दे याचा िवचार करावा. तर मग वरील ‘सू ानूसार’ कमचा याने काय िशकावे?

• आ थक योगदान ावे
तु ही कोण याही िवभागात काम करत असा; आप याला कं पनी जो पगार देते यास
याय ायचा असेल तर आपण आ थक योगदान के लेच पािहजे.
डॉ. मकरं द तारे हे मनु यबळ िवकास िवषयातील त एकदा या े ातील
व थापकांशी संवाद साधत होते. ते हणाले, ‘‘जरी तु ही मनु यबळ िवकास खा यात
काम करीत असाल तरीही खचात बचत क न कं वा उ पादकतेम ये वाढ क न तु ही
कं पनीला आ थक योगदान दलेच पािहजे.’’

• तुमचे प रणाम ‘आक ांत‘ दाखवा

तु ही आ थक योगदान के लेत या धुंदीत व थ रा नका. तुम या वरी ांना ते
आकडेवारीिनशी िस क न दाखवा. आलेख, अहवाल आद या मा यमातून तु ही कती
मह वाचे काम के ले आहे ते िस करा. आप या कारक द या येक ट यावर वत:चे
िवपणन (Marketing) करायला िशका.

• मालका माणे िवचार करा

तु ही िजतके ‘घेता‘ यापे ा अिधक ‘ ा’! येक वषा या शेवटी पदो ती कं वा
वेतनवाढीची अपे ा क नका. आप या बॉसला आप याकडू न काय पािहजे हे सतत
वत:ला िवचारत रहा. तु ही िनमाण करता ती संप ी तु ही वापरता यापे ा नेहमीच
अिधक असली पािहजे.
एका एमबीए िव ा याला मुलाखतीदर यान या या वेतनासंबंधी अपे ा
िवचार यात आली. तो उ रला, ‘‘सर, या वेळी हा िनणय तुमचा आहे. सहा मिह यां या
अखेरीस मा या कामाचा लेखाजोखा पा या यानंतर मी तु हाला माझी अपे ा सांगेन.’’
- याला ताबडतोब िनवड यात आले!

८१

उ रदािय व िनि त करा

यो य कामासाठी यो य माणूस िनवडणे कठीणच! पण या न अिधक कठीण गो हणजे

स या तुम यासोबत काम करणा या मंडळ ची उ पादकता वाढवणं.
चा य यांकडे यावर उतारा आहे. जर कमचारी उ पादक नसतील तर यां यावर
दंड आकारा! चाण य यासाठी एक उदाहरण देतात,
“जर लेखािधका याने दैनं दन िहशेब वेळेवर सादर के ले नाहीत तर राजाने एक
मिहना वाट पहावी. यानंतर येक मिह याला दोनशे पान या पटीत यास दंड
आकारावा.’’ (२.७.२६)
अथात ही प ती साम-दाम-दंड-भेद अशी ट याट याने अवलंबावी. पण आपण ही
प ती कशी अंिगकारावी बरं ?

• सव थम अपे ेची ा या करा

कमचा याकडू न काय अपे ा आहे ते थम प करा. अपे ा प न के याने अनेक
सम या मूळ धरतात. आप या कामाचं व प आिण अपे ा याब ल प क न
सांिगत यामुळे कमचा यास खूप फायदा होतो. येकाची भूिमका व अपे ांचे वि थत
द तावेज तयार करणं उ म आिण ते या कमचा याने वत:च िलिहणे या न उ म, मग
तो ते िवस ही शकणार नाही.

• िनयिमत िनरी ण
काम करणा या माणसांवर नजर ठे वा. यो य वेळी यो य िवचार याने
भरकटणा या कमचा यास पु हा ळावर आणणे सोपे जाते. याचा अथ असा अिजबात
न हे क तु ही तुम या पदाचा दादािगरी कर यासाठी कं वा कमचा यावर बंधने
आण यासाठी गैरवापर करावा. याला या या प तीनुसार काम कर याचे वातं य
दलेच पािहजे. ‘कसे‘ करावे हे सांग यापे ा ‘काय’ आिण ‘कां?‘ हे सांगावे. उ पादकतेवर
सतत भर ावा.
• आठवण क न देणे आिण पाठपुरावा करणे
जे हा तु ही थमच हे कराल ते हा कमचा याला ते समजायला थोडा वेळ लागेल.
पण थोडा धीर आिण िचकाटी या या बळावर, हळू हळू वत: न रोज हे कर याऐवजी
दैनं दन िनयमावलीत, प तीत याचा समावेश क न टाका. अथात जर तु ही रोज
मरणप पाठवत आहात आिण तरीही काम होत नाही असे आढळले तर गंभीर दखल
यावीच लागेल.

• दंड
अनु पादक कमचा यावर दंड आकारा असे चाण यांनी सूिचत के ले आहे. पण असे
जाहीर क न कं वा कं पनी या िनयमावलीत टाकू न फायदा होणार नाही. याची
अंमलबजावणी के ली पािहजे. यामुळे सु ती झटकू न कमचारी वत:ला वाचिव यासाठी
व रत कृ ती करणे सु करतील. यामुळे असाही संदश े जाईल क तु ही तुम या
उ ोगािवषयी गंभीर आहात व कोणीही आपले काम गृहीत ध नये.
खरं च जर सं थेतील येक ि ने यथोिचत उ पादकता दािखिवली आिण
उ ी ांनुसार काम के ले तर उ ोगजगत काही वेगळे च दसेल!

८२

सौदा करताना यावयाची काळजी

येक ने या या आयु यात असे काही ण येतात जे हा याला एखादा मोठा सौदा
करताना काही अ यंत मह वपूण िनणय यावे लागतात. कधीकधी या सौ ा या आ थक
प रणामांची काळजी यास यावी लागते तर कधी या या कमचा यांवर पडणा या
भावाचा याला िवचार करावा लागतो, तर के हा या या बाजारपेठेतील थानावर
भिव यात होणा या परीणामाचा याला िवचार करावा लागतो.
जे हा ‘वतमान’ व ‘भिव य‘ यामधील काळाची िनवड करताना कठीण प रि थती
उ वते ते हा चाण य ने याला नीती व दूरगामी धोरणाचा थम िवचार करावयास
सुचिवतात.
चाण य हणतात,
‘‘ याने असे धोरण ि वका नये यायोगे यास दुस या प ा या न हे तर वत: या
कायकतृ वाचे भ ावषेश पहावयास लागतील.” (७.१.२४)
• आ थक घटक
वसाय हणजे संप ीची िन मती, संप ीचे िनयोजन आिण संप ीची वृ दी. हा
मह वाचा दृ ीकोन ने याने कधीच नजरे आड होऊ देऊ नये. आपण कमावले या संप ीची
काळजी यावी, असले या संप ीचे व थापन करावे आिण भिव यात संप ी
िन म यावर भर ावा. या घटकांचा िवचार करताना भावना धान होऊ नये. अथातच
सदैव भावना बाजूस काढू न ठे वता येत नाहीत. ते हा पुढील घटकाचा िवचार करावा
लागतो.

• मानवी दृ ीकोन
कोण याही सं थेमधील कळीचा घटक हणजे मनु यबळ - यांनी सं था घडिवली
आिण चालिवली यां या भ याबु याचा आिण िवकासाचा िवचार करणे आव यक पण
तेवढेच पुरेसे नाही. तुम या िनणयाचा यां या ेरणेवर काय प रणाम होणार आहे
याचाही िवचार मह वाचा आहे.
उ साहरिहत चंड सेना ही एखा ा छो ा पण बदल घडिव यास आिण गती
कर यास उ सुक असले या समुहासमोर क पटासमान आहे. हाच उ साह यु ात
िवजय ीची माळ कोणा या ग यात पडणार ते ठरिवतो.

• सामािजक घटक
खूप मह वाचा! आधी या दो ही घटकांची जरी काळजी घेतली गेली असली तरी
सौदा करताना या घटकास िबलकू ल दुलि त क नये. एखा ा सौ ामुळे भागधारकांना
आिण कमचा यांना भरघोस फायदा होणार असेल पण याचे पयावरण, िनसगावर काही
दु प रणाम होणार असतील तर तु ही पु हापु हा िवचार के ला पािहजे.
गॉडफादर या िसनेमाने े रत झाले या ‘सरकार‘ या हंदी िच पटात असाच एक
संग आहे. डॉनला भेटायला आलेला त कर चंड पैशां या मोबद यात अंमली पदाथाचा
साठा एका न ा बाजारपेठेत दाखल क न दे यासाठी मदत करायचा ताव
या यासमोर ठे वतो.
या सौ ात पैसा तर खूपच िमळणार असतो, तरीही डॉन हा ताव फे टाळतो कारण
यामुळे भावी िपढीचे चंड नुकसान होणार असते.
अटीतटीची चचा करणे सोपे नाही, पण आव यक असते. सौदा करताना खूप िवचार
करावा लागतो, अ यास व संशोधन करावे लागते ते हाच िन प ी चांगली होते.
हणूनच तुम या बुि ला धार काढा, मन थोडे िवशाल करा आिण प रप तेने वागून
सौदा जंकून या.

८३
 सोडू न गेले या कमचा यांचे पुनः वागत

आजकाल या कॉप रे ट जगात नोकरी सोडणं फारच सामा य झालं आहे. िजथे पिहला
पगार घेतला ितथूनच िनवृ ी ि वकारायचे दवस के हाच सरले.
नोक या सोड याची कारणं खूप असली तरी मह वाची कारणं अशी क , लोकां या
गतीचा माग खुंटलेला असतो कं वा यांचा बॉस यांना थांबवून धर या या कु वतीचा
कं वा े रत कर या या ताकदीचा नसतो.
पण जे हा असा एखादा सोडू न गेलेला कमचारी पु हा कं पनीत येऊ इि छतो ते हा
काय? िनणय घेणा यासाठी हे ं च असते. चाण य आप याला यासंबंधी मागदशन
करतात.
“आप या मालका या चुक मुळे यजून जाणारा आिण वत: या गुणांमुळे परतणारा
कं वा श ू या गुणांमुळे यजून जाणारा आिण वत:ची चूक जाणवून परतणारा असा
कोणी (कमचारी) जर यो य मु यांवर वगृही परत आला तर या याबरोबर सलोखा
करणे यो यच.” (७.६.२४)
हणजे तु हाला पूण दृ ीकोन समजला पािहजे. ती कां बरं सोडू न गेली? का
परतली? आिण याचे फायदे तसेच तोटे काय? या घटकांकडे जरा िव ताराने पा या.
का सोडू न गेली?

• ामािणकपणे िवचार करा

या या राजीना याचं कारण एक नेता हणून तुम या चुक त तर दडलं न हत? मग
जर तु ही तुमचा धडा िशकला आहात आिण बदल याचा मागावर आहात, तर याचे परत
येणे यो यच.
रागा या भरात तर तु ही या ला धुडकावले ककवलो नाहीत? कं वा काही
गैरसमजूतीमधून ? न ा मालकाकडील काही गुणांचं आकषण तुम या कमचा याला
वाटलं नाही? तसं असेल तरी ती तुमचीच चूक कारण तुम या ित प यातील याला
आवडलेले ते गुण तुम यात नाहीत!
या दो ही प रि थतीत कमचा याचे वागतच करा.

• या ची बाजू यो य होती का?

कदािचत काही गो ी अथवा प रि थती या राजीनामा देणा या या िनयं णा
बाहेरील असू शकतील. उदा. कदािचत या काळात याची गरज अशा वेतनाची असेल जे
तु हाला ते हा परवडणे श य नसेल कं वा कदािचत या ला आपली चूक कळू न
आली असेल. व याला हे उमजले असेल क तुमची सं था खरोखरीच यास सुयो य होती
आता याला मनापासून वगृही परतायचे असेल आिण काम करायचे असेल. अशा वेळी
सु ा याचे वागतच के ले पािहजे.

• चे गुण
हा शेवटचा िनकष! या मुळे आप याला काय मू यवधन िमळू शके ल?
कदािचत या कडे अशी काही कला कं वा कौश य असेल याची स या उ ोगजगात
खूप मागणी असेल. अशावेळीही अशा चे वागत करावे.
आता तु ही ही सव गिणत मांडाल, न मांडाल. अखेरीस तुमचा आतला आवाज काय
सांगतो ते मह वाचे. तु हीच िनणय यायचाय व पुढे चालायचंय. भूतकाळात डोकावणं
ठीकच, पण भिव याकडे वाटचाल करीत रहाणं अिधक मह वाचं!

८४

कमचारीगळतीशी सामना

िस कं प या कमचा यांना आक षत क न घे यात यश वी होतात, पण यांना टकवून

ध शकत नाहीत. नुक याच झाले या एका सव णानुसार मो ा कं प यांम ये
कमचारीगळतीचे माण सवािधक असते. आ य कर यासारखी गो अशी क मनु यबळ
िवकास खाते िजथे अि त वातच नसते अशा छो ा कं प यांम ये कमचारीगळतीचे माण
शू य असते! यावर खरं च संशोधन के ले पािहजे.
मो ा कं प यांम ये काही कळी या माणसांवरच सव कामाचा डोलारा उभा असतो.
वर उ लेख के या माणे ही माणसं सदैव कं पनीत कायरत रहातील याची काहीच शा ती
नसते. मग कमचारीगळती घडू नसु ा काम तर अ ाहत चालू रहावे, यासाठी काय बर
के ले पािहजे?
चाण य सुचिवतात -
‘‘ याने येक खा याम ये अनेक मुख नेमावे व यांची नेमणूक अ थायी असावी.”
(२.९.३)
माणसं सं था चालवतात हे खरे . पण चांग या सं था चांग या माणसांबरोबर
चांग या णाल नी, प त मुळे चालतात.
हणूनच चाण य अशी िनती सुचिवतात क अगदी सु वातीपासूनच कमचारी
गळती या माणास गृिहत ध न सं था चालिव याची प ती तयार करावी.
 वरील सू ातून ते वरी मंडळ या कायालेखाबाबत काही मह वाचे मु े
सूचिवतात.

• अनेक मुख
एखा ा िविश खा याचा अथवा क पाचा मुख हणजे खूप मह वाची .
अशा माणसावर सं था खूप अवलंबून असते. चाण य हे अवलंबन उलट कर याचा स ला
देतात - जबाबदारीचे िवघटन क न! ‘अनेक मुख’ अशी सं ा जे हा ते वापरतात, याचा
अथ असा क जेथे एका मुखाची गरज असेल, तेथे तीन मुख असावेत. कारण? जर एक
सोडू न गेली तर कायभार सांभाळ यासाठी इतर दोन कं वा अिधक माणसं तरी
िश लक असतील. यामुळे काम अखंड चालू रहाते.
हणूनच ित ही मुखांना समान िश ण आिण िव ासाने वागवावे. एका कं पनीने
अ य ां या जागेवर तीन उपा य ांची नेमणूक के ली. यामुळे अ ितम परीणाम साधले
गेले. भिव यकाळात यांना अितशय उ पादक असे दोन अ य यामधून िनमाण करता
आले.

• अ थायी नेमणूक
सं थापक ध न या जगात कोणीच थायी, कायम नसतो. थायी रहाते के वळ
कतृ व आिण चांग या कामाने कमावलेले नाव! हणूनच कोणीही आप याबरोबर कायम
राहील अशी आशा बाळगू नका.
हा दृ ीकोन बाळगाल तर सव म काम कराल. तु हाला कायम व पी ि थर
कर याचा उ म माग हणजे तुम यासारखेच इतर अनेकजण िनमाण करणे. हणूनच
तुमची ितकृ ती जवळपास तुम यासारखी असेल तर तुमची बाजी फ !े तु ही िजथे
थांबलात तेथून ही मंडळी पालखी पुढे वा शकतील.

• थािपत करा
लोकांवरील अवलंबन कमी कर याचा सव म माग हणजे सतत िश ण. ती
के वळ एक औपचा रक या नसून सं थेचा ास आहे, जीवनरे खा आहे.
िप ानिप ा टकू न राहीले या सं थांचा अ यास के ला तर असे आढळे ल क यांनी
सतत िश ण आिण चांग या कायप त ची थापना के ली आहे. यांचे अनुकरण करा
आिण याचे सुप रणाम अनुभवा.

८५

गुणव ा िनयं ण
उ ोग े ात दोन प त चे िखलाडू असतात; एक जे उ गुणव ा उ कं मतीला देतात
आिण दुसरे जे किन गुणव ा कमी कं मतीला देतात. आप या गरजेनुसार ाहक
यामधील एकाची िनवड करीत असतो.
पण अ , पेय, औषधे इ यादी मह वा या गो म ये कोणीही गुणव ेशी तडजोड
कर याचा धोका ि वकारत नाही. ते िजवावर बेतू शकते.
चाण य के वळ गुणव ा िनयं णावर भर देऊन थांबले नाहीत, तर याकाळात
देखील यांनी गुणव ा घस नये हणून सरकारी िनयं ण प त ची िन मती के ली.
“नाशवंत व तूंची िव मया दत ठकाणी आिण ‘अ य कोठे ही िव स उपल ध
नाही’ या बंधनानुसार करावी. याचे उ लंघन के यास चोवीस पाना अथवा व तु या
कं मती या एक दशांश ◌ा इत या र मेचा दंड आकार यात यावा.’’ (३.१५.७-८)
वरील सू ानुसार असे आढळते क नाशवंत पदाथ एका ठरािवक े ातच हण के ले
जावे यासाठी चाण यांनी िनयम के ले आहेत. याचे उ लघंन के यास िश ेची तरतूदही
यात के ली आहे.
आप या सं थेमधून उ दजाची उ पादने आिण सेवा िन मली जावीत यासाठी काय
करावे? या आहेत काही सूचनाः

• गुणव ेची ा या उमजून या

गुणव ेची ा या ि सापे आिण बाजारपेठसापे असते. ती भागा-
भागानुसार बदलते. उदा. सदैव फाटके कपडे परीधान कर याची सवय असले या
माणसाला जुन,े वापरलेले पण नेटके कपडे उ दजाचे वाटतील. याला नेहमीच व छ
आिण चांगली व े परीधान कर याचे भा य लाभले आहे तो के वळ मोठया कं प यांचे शट
कं वा िडझायनर कप ांनाच उ दजाचे गणेल. हणूनच गुणव ेची ा या करताना
तुम या ाहकाचा दृ ीकोन आिण गरज यानी या. याचे दुसरे उदाहरण हणजे गरीब
देशांना वापरलेले कपडे पाठवणारे भारतीय िनयातदार!

• मापदंड थािपत करा

उ पा दत व तू कं वा सेवांचे िवपणन कर याआधी यां या गुणव ेचे मोजमाप
कर यासाठी मापदंड थािपत करावे. िस उ पादक गुणव ेची मोजणी के वळ
शेवट या ट यात न करता, येक ट यावर वेळोवेळी करत असतात. हणूनच तर या
खा यांना ‘गुणव ा िनयं ण खाते’ असे न संबोधता ‘गुणव ा आ ासक खाते’ हटले
जाते. उ पादन ये या येक ट यावर गुणव ा राखणे ही यांची जबाबदारी असते.

• सतत गती
 बाजारपेठेत मागणी आहे आिण ाहकां या गरजाही बदलत आहेत. हे समजून घेऊन
गती साधली पािहजे.
सतत आकुं चन पावणा या जागितक बाजारपेठेत जागितक दजाची उ पादने तयार
क न मुसंडी मारली पािहजे. हणूनच तुम या येम ये आिण णालीम ये टाेटल
ािलटी मॅनेजमट कं वा आयएसओ माणप यासार या संक पनांची अंमलबजावणी
के ली पािहजे. पण या नही अिधक मह वाचे हे क तु ही तुम या चुकांमधून िशकले
पािहजे, ाहकांचा ितसाद ि वकारला पािहजे आिण यातून गुणव ेम ये गती करत
रािहले पािहजे.

८६

यो य ची िनवड

मनु यबळखा याला भेडसावणारे सवात मोठे आ हान हेच! पण आजकाल येक
िवभागा या मुखाला मनु यबळ िवकासाची भूिमका पार पाडावी लागते. कारण याला
वत:ची टीम नुसतीच टकवायची नसते तर बळकटही करायची असते.
कं प या आजकाल बाजारपेठेतील आपला िह सा वाढिव यापे ा चांगले कमचारी
िमळव यासाठी जा त झगडताना दसतात. पण तु ही सवच चांग या उमेदवारांची काही
भरती क शकत नाही. सव अजदारांमधून यो य उमेदवार फार काळजीपूवक िनवडावा
लागतो. मुलाखत हा या िनवड येमधील एक मह वाचा ट पा असतो. कारण यावर
न ा उमेदवाराचेच न हे तर कं पनीचेही भिवत अवलंबून असते.
वेतन, कामाचं व प, ा यापे ा उमेदवाराची िवचारप ती, दृ ीकोन आिण
मानसशा यावर भर ावा असं चाण य सुचिवतात,
“ हे उमजून घेत यावर, या या उ ेशानुसार याला राखावे.” (७.६.२९)
पण मुलाखती दर यान उमेदवाराला काय िवचारावेत?

• “ तुमचे आदश कोण?’’

सहसा मुलाखतीची सु वात ‘तुम याब ल थोडी मािहती सांगा’ अशा ठरािवक
साचेब ाने होते. यानंतरचा लगेचच पुढला “तुमचे आदश कोण?’’ हा असावा.
खूप वेगळा, पण खूप भावी आहे हा.
याव न तु हाला उमेदवारा या िवचार येचा अंदाज येईल, कारण माणसं
वत: या आदशाब ल िवचार करतात, यां याशी वैचारीक नाळ जुळतात आिण यांचे
अनुकरणही करतात.
जर तो ‘िबल गेटस्’ असे उ रला तर तु हाला समजेल क या याम ये एक
उ ोगपती कं वा मािहती-तं ान िवषयातील ावसाियक दडलेला आहे, जो एका यो य
संधी या शोधात आहे. जर उ र गांधीजी कं वा एखा ा आ यि मक गु चे नाव असेल तर
तो माणूस आदश क पनांचा भो ा आिण आयु यात मु यांना अिधक मह व देणारा आहे.

• तु ही कोणाबरोबर वेळ ितत करता?

ऑ फस संप यावर या ची जीवनप ती व रस कशात आहेत हे समजून घेणेही
मह वाचे. जर उ र ‘कु टुंब‘ असेल, तर तो गृह था मी माणूस आहे हे समजते.
जर याचा मोकळा वेळ लाय रीत जात असेल तर तो ाना या शोधात आहे आिण
जर िम ांबरोबर जात असेल तर तो सहचा या या शोधात आहे हे समजून येईल.
हणतातच ना - ‘‘माणसा या घड याम ये याचा सहवास कोणाबरोबर आहे ते खूप
मह वाचे असते.’’

• समजा तु हाला असे सांग यात आले क ...

तुम या कामात कदािचत खूप बदल घडू शके ल अशी भिव यवाणी क न थोडासा
ध ा देणे उपयु ठ शकते. समजा िव िवभागातील एका व र जागेसाठी तु ही
एखा ा सनदी लेखापालाची मुलाखात घेत आहात तर याला िवचारा, “समजा तु हाला
वषभरात आ ही िवपणन िवभागाचे मुख बनिवले तर काय कराल?’’
या ाचे उ र तु हाला या या ‘बदल व थापना या’ कु वतीची चुणूक दाखवेल.
िजतका माणूस बदलायला तयार, िततका दो ही बाजूंचा फायदा अिधक!
मुलाखतीला या न बनवता, मजेशीर व बौ ीकदृ ा आ हाना मक अशी
बनवा.
अशा कारचे िवचारलेत तर तु हाला माणसा या िवचार येचा अंदाज
येईल व तु ही या या तुम या कं पनीतील यशापयशाब ल अचूक अंदाज बांधू शकाल.

८७

ताकाला जाऊन भांडे लपवू नका

पहा, हे ओळखीचे वाटते का? तु हाला तुम या बॉसबरोबर काही मह वाची चचा
करायची आहे. पण या या के िबनम ये धाडस क न िशर यानंतर तु ही तु हाला
बोलायचा मह वाचा मु ा सोडू न आजूबाजू या सव हवापा या या गो ी क लागता.
हळू हळू तुमचा बॉस वैतागू लागतो. अखेरीस एखा वेळेस िचडू न ओरडतो,
“मु ावर या. ताबडतोब!” हे घडेपयत याचे मन तुम या िवषयी कलुिषत झालेले असते.
एक यानी ठे वा क उ पदावर पोहोचलेली माणसं अ यंत धारधार बुि म ेची
असतात आिण िवषयाचा गाभा यांना फार लवकर समजतो. हणून तु ही यां या समवेत
असाल ते हा िवनाकारण भांडे लपवू नका...
आता हे समज यावर याच प रि थतीकडे ने या या नजरे तून पहा. आप या
व र ांना नेहमीच असे सहकारी आवडतात जे िन णात असतील व चटकन िवषय हण
करतील.
चाण यांनी देखील ने यांना आपले सहकारी िनवडताना हाच ावहा रक स ला
दला आहे. ते हणतात,
“मागणी के वळ एकदाच करायची असते, दोनदा नाही’’ (५.२.३०) दुस या श दांत
सांगायचे तर ने या या आजूबाजूला असेच सहकारी असावेत यांना फ एकदा सांगून
काम भागते. आिण जर तु ही या संघाचे घटक असाल तर तुमचं भिवत उ वल आहे, हे
समजा!

• यो य लोकांसमवेत रहा
महान ने यांपाशी भ द व े होती, जी यो य या िनवडीने यांनी स यात
उतरवली. आपण अ या टीम ब ल नाही तर या धोरणे आखणा या क ीय टीम ब ल
बोलतोय. सं थेचे हे िवचारधनच होय. याम ये प रप , िन णात आिण शार मंडळ ची
गरज असते. तुम या क ाने तु ही या वतुळात िशरकाव के लात क तुमचे मह वाचे काम
झालेच!

• दूरदृ ी ा करा
तु ही कतीही िन णात असलात तरी तुम या व र ांना जी दूरदृ ी आहे ती ा
क न घे यासाठी तु हाला िश णाची गरज आहेच. हे िश ण यो य प तीने हावे
लागते.
जर तु ही खरं च खूप शार असाल तर एखादेच तकसंगत प ीकरण व सोबत
आव यक ती आकडेवारी पुरेशी असेल. मग तु ही व तुमचे सहकारी वरी ां या व ातील
सह वासी बनाल व वास सुखकर होईल.

• संपकात रहा
अडचणी या येणारच. हणूनच तु ही योजनेपासून भरकटू नये यासाठी सतत
ने या या संपकात रहा.
उ ी ांवर ल क त करा व आपले सहकारीही तसेच करत आहेत याची खा ी
क न या.
ल ात ठे वा क नेतृ व ा करणे हणजे के वळ धोरणांशी संबंिधत नाही तर या
मह वा या चमूम ये तुमचा समावेश अस याबाबत आहे. तुमची टीम एकदा का तयार
झाली क मग कोणतीही मागणी फ एकदाच करावी लागेल. दोनदा नाही.

८८

उ उ पादक लोकांना पुर कृ त करा

आप या आजुबाजूला खूप मंडळी असा िवचार करताना आढळतात क , पगार ठरािवक

अस यामुळे अिधकचे य कर याची िबलकू ल आव यकता नाही. उ पादकता आिण
या याशी िनगिडत ो साहनपर र मेचा िस ांत येथे उपयु ठरतो. कारण िजतके
अिधक काम कराल िततक रकमेचा घसघशीत! पण अशा उ उ पादक मंडळ ना शोधून
काढणं आिण यांना के वळ पुर कृ त करणेच न हे तर संघटनेत टकवून धरणे या कामाची
जबाबदारी अिधका यांवर व मालकांवर असते.
चाण यांनी यासाठी देखील एक नीती सांिगतली आहे.
‘जर ठरिव यापे ा अिधक काम के ले गेले, तर याने असे यादाचे य थ जाऊ
देऊ नयेत.” (३.४.११)
बोनस दे यासाठी हा िनयम वापरता येतोच; पण याच बरोबर चांगले कमचारी
ओळख याची ही फु टप ी देखील आहे. कमचा याने अपेि त कामापे ा अिधक काही के ले
आहे का?
जर उ र हो असेल, तर अशा यादा या य ांसाठी कौतुक झाले पािहजे. पण
कमचा यां या उ पादकतेवर अिधकारी कसे ल ठे ऊ शकतो?

• न दी ठे वणे
संचालक, मु यािधकारी कं वा िवभाग मुखाने उ पादक कमचा यां या न दी
ठे व या पािहजेत. कायकु शल, क टब , कायद अशा मंडळ ची सवच सं थांना गरज
असते. सं थेचे हे आधार तंभच होत. कमचा यां या कामकाजाचा लेखाजोखा डो यात
ठे वणे चांगलेच, पण याचबरोबर भिव यातील संदभासाठी या या लेखी न दी ठे वणेही
उ म.

• नवीन संध या शोधात रहावे

 ने याने के वळ न ा धं ा याच न हे तर उ पादक मंडळ ना देता येतील अशा न ा
संध याही शोधात असावे. याचा मूळ उ ेश असा क जो उ पादक कमचारी कं पनीत
मनापासून काम करत असेल याला न ा, चांग या व अिधक उ प देणा या क पांम ये
समािव करावे.

• गरज भासताच पदो ती ावी

व र ांना जे हा सं थेतील काही मंडळी खरं च चांगली आहेत असे वाटते ते हा यांना
पदो ती देताना मागेपुढे पा नये. पदो ती हणजे के वळ नवीन, वरचे पद देणे न हे.
याचा अथ वेतनात वाढ, न यात िह सा कं वा नवीन क पाचे नेतृ व कर याची संधी
असाही असू शकतो. अशा कारे कमचा याला सं थेत अिधकारपद िमळा याची व सं थेने
आप या कतृ वाची दखल घेत याची भावना होते.
असं हणतात क लोक सं था सोडत नाहीत, तर बॉसला सोडतात. पण मा या
मतानुसार बॉसला यांची कौश ये ओळख यात अपयश आले असेल, तर यामुळे लोकांनी
सं था सोडू नये.”

८९

पिहले पाऊल उचला

सामािजक नेते असोत, आ याि मक नेते असोत कं वा उ ोगजगातील नेत,े येक चांगला
नेता आप या अनुयायास े रत करतो व याची उ पादकता वाढवतो. ने या या
उपि थतीत सवाना सुरि त वाटते. पण खरं आ हान तर ते हा असतं जे हा हा िबगबॉस
उपल ध नसतो.
दोन प रि थतीम ये बॉस कामाला येऊ शकत नाही. एक अशी प रि थती याची
आधीच सवाना क पना असते व यानुसार िनयोजनही के लेले असते. अशी दुसरी
प रि थती हणजे आणीबाणीची! दोह पैक येक प रि थीतीत किन ाला पदभार
सांभाळावा लागतो.
चाण य हणतात,
“राजावरील संकटा या काळात मं याने पावले उचलािवत.’’ (५.६.१)
हणजेच जर राजा उपल ध नसेल तर मं याने सुकाणू सांभाळावे. जर मु यािधकारी
अथवा संचालक उपल ध नसतील तर किन अिधका यांनी सूकाणू सांभाळावे. पण यांनी
हे कसे जमवावे बरे ?
• बॉसचे िन र ण करा
आप यापैक बरे च जण ने याचं अनुकरण करतात खरं , पण याला समजून घे यात
उणे पडतात. अनुकरण ठीक आहे, पण ने याला पूणतः समजून घेणे अिधक मह वाचे.
येकाने या कौश याचा िवकास करावा. बॉस या अवतीभवती असताना याचे
काळजीपूवक िनरी ण करा. वत:लाच िवचारा - “तो असे का वागतो आहे बरे ?
याला न काय अपेि त आहे?”

• छोटे छोटे िनणय घे यास सु वात करा

चांग या ने यांना असे वाटते क यां या संघाने कं पनी या कं वा देशा या िहताचा
िवचार क न िनणय यावेत. परं तू तु हाला याची सवय नसेल तर बॉस आजुबाजूला
असतानाही छोटेछोटे िनणय घे याची सु वात करा. मोठे िनणय घे यासाठी आव यक
असा आ मिव ास यातूनच तु हाला ा होईल.

• आघाडी सांभाळा
जे हा बॉस अनुपि थत असतो ते हा तु ही आघाडी सांभाळा. नेता नाही हणून
पोकळी िनमाण होऊ देऊ नये. या या कायाचा वसा पुढे चालवावा. येकाने ने या माणे
िवचार करावा व वतः उ म नेतृ व गुण दाखवावेत.
एका यश वी सं थे या ने याला असे िवचार यात आले क सं थापका या मृ युनंतर
देखील सं थेने उ म कामिगरी कशी बरं के ली? तो उ रला, “मा टर (नेता) गेला खरा,
पण याने घडिवलेले मा टरपीस मा मागे ठे वले आहेत!‘

९०

उ म बॉस हायचंय?

अनेक सव णांनी अनेकवार असे िस के ले आहे, क कमचारी सं था सोड याचे सवात

मोठे कारण हे क यांना यां या व र ां या हाताखाली काम करणे श य होत नाही. एक
आदश नेता कं वा चांगला बॉस बनणे हे एक न संपणारे आ हान आहे.
व थापन शा िशकवणारी उ म िव ालये चांगला बॉस घडवू शकतीलच असे
नाही कं वा व थापनावरील ा याने आिण प रसंवाद ऐकू न कोणी चांगला बॉस बनेल
असेही नाही. पण चाण य मा एक संकेत देतात:
 “..आिण याने आप या जेचे िपतृवत करावे.’’ (४.३.४३)
आपणा सवा या घरांम ये विडलांची भूिमका वि थत आखलेली असते. ते सवावर
ेम करतात व काळजी वाहतात. याचबरोबर ते कडक िश तीचेही पालन करवून घेतात.
पण कोण याही प रि थतीत ते आप या िप लांना वा यावर सोडत नाहीत.
चांग या बॉस बन यासाठी तु ही तुम या सहका यांशी वागताना वापरावया या
काही लु या:

• यांना समजून या
कमचारी हणजे काही पैसे छापायचं यं न हे. यांना कचेरी या बाहेरही यांचं
आयु य आहे. यांचं कु टुंब आहे. िम प रवार आहे, यांना अनेक छंद आहेत. हे समजून या.
यांचं पूण ि म व उमजून या. यां या अपे ा एकदा समज या क यांना सांभाळणं
सोपं जाईल. ते हाच तुमची तुम या कमचा यांशी नाळ जुळेल.

• िश णासाठी यांना वेळ ा

कु ठलेही चांगले पालक आप या मुलाने अगदी पिह या दवसापासून काम करावे
आिण पैसे कमवावे अशी अपे ा करणार नाहीत. अगदी याच माणे तु ही तुम या
कमचा यांकडू न अिधक मोठी आ हाने पेल याची अपे ा कर याआधी यांना वि थत
िश ण देऊन यांची तयारी क न घेतली पािहजे. यां या िश ण व िवकास येचे
तु ही घटक असले पािहजे. ते चुका करणार, लहान मुला माणे अडखळत पावलं टाकणार
- पडणार यात शंकाच नाही. पण यो य तो पा ठं बा आिण आ मबळा या जोरावर एक
दवस ते तुम यापे ाही अिधक वेगाने धावतील.

• िश तसंगत ेम
कोण याही पालकाला भेडसावणारे सवात मोठे आ हान हणजे िश त व ेमाचा
सुवणम य साधणे. या ाचं उ र हणजे ेमासोबत िश त व िश तीसोबत ेम. एक
िविश मयादा अशी घालून ावी क यापिलकडे धोकादायक प रसर आहे. एखा ा
उ साही आिण उजने परीपूण अशा लहान मुलासारखे तुमचे सहकारी असतात. यां या
सृजनिशलतेला ो साहन ा. पण याचबरोबर यां या कामाला दशा देखील ा.
िशि त या जोडीने ेम हेच खरे उ र.
ल ात असु ा क य अनुभवातून िमळणा या िश णाची सर वगात िमळणा या
ानाला नाही. हणूनच तु ही परीप ता दाखवून हे गृहीत धरा क तु ही के ले या चुकांची
पुनरावृ ी तुमचे कमचारीसु ा करणारच. या वा तवाचा ेमपूवक ि वकार करा. एका
छान वा याची मला आठवण येतेय, आपला मुलगा जे हा आप याला ‘तु ही चूक आहात‘
असे सांगतो, ते हा आप याला आपले विडल कती बरोबर होते, ते समजते.” आप या
कमचा यांशी वहार करताना हे यानी ठे वलेले बरे !
 िव

९१

िन वळ न याचे मह व

शू यापासून आप या वसायाला सु वात करणा या एका च उ ोगपतीला मी एकदा

भेटलो. वत:ची यशोगाथा जे हा ते मला सांगत होते ते हा उ ोग े ातील नविशक
मंडळी ‘नफा‘ या श दाचा कती चुक चा अथ घेतात, याचा सा ा कार मला झाला.
ते हणाले, “पिहलटकर उ ोगपती उ प ालाच फायदा समजतात. बराच काळ
वसाय चालवून प रप ता आ यावर यांना समजतं क खच व कर वजा के यावर
उरतो तो फ नफा!’’
जणू चाण यांनी दोन हजार वषापूव िल न ठे वले या श दांचा ित वनीच या च
उ ोगपती या त डू न मला ऐकू येत होता..
खरं तर सवच िवभाग मुख व नफा क ांसाठी हा अगदी सोपा व मूलभूत धडा आहे.
ही मंडळी आप या मुखांना कं वा संचालक मंडळाला आकडेवारी सादर करताना के वळ
उ प ाचा आकडा दाखवतात. उ म उ प चांगलेच, पण िव हणजे काही नफा न हे.
पण यातला फरक कसा ओळखावा?
चला, ट याट याने पा :

• उ प (टॉप लाईन)
उ प ाचा आकडा (झालेली िव तसेच प मागणी) हणजे टॉप-लाईन. लोक हे
आकडे पहातात. “१००कोट चा आकडा गाठला.’’ या वा याचा अथ या िविश वषाची
िव १००कोटी झाली. िव हणजे ढोबळ उ प . आयटीबी (इन द बॉ स) अथात
प या मागणीत परावत त झालेली िव असंही हणतात.
उ प सं थेत पैसा आणते. सं थेची ही रोख गंगाजळी. िनयिमत व दमदार पैशाची
आवक हणजे सं थे या पाठीचा कणाच! यानंतर खच! वेतन, कायालयाचा खच,
तं ानावरील य इ यादी. यानंतर वासखच, िवपणन खच, िश ण खच इ. टॉप-
लाईन वाढते तसा खचही वाढतोच क .

• नफा (बॉटम - लाईन)

िव चे उ प वजा खच हणजे नफा - कं वा बॉटम लाईन. आजारी वसाय आिण
यश वी वसाय यामधील हाच तो फरकाचा मु ा. काही कं प यांची टॉप-लाईन सुदढृ
असते पण बॉटम-लाईन अश . यािशवाय इतरही काही घटक आहेत,जसे कर. सव
मालम ा व ितची कं मत. पण भागधारक मा बघतात लाभांशाकडे.
गोदरे ज समुहाचे मुख आदी गोदरे ज हणाले होते. “िव हणजे हॅिनटी, नफा
हणजे सॅिनटी आिण रोकड हणजे रअॅिलटी!’’ हे मूलभूत त व समजून याल तर धंदा
कसा फाय ात आणावा हे तु हाला समजेल.

९२

कठीण समयी यावयाची खिज याची काळजी

राजा (नेता) सं थेम ये खूप मह वाची भूिमका िनभावत असतो. याला या या जेची
(कमचा यांची) सवतोपरी काळजी यावयाची असते. जर राजाकडे आ थक थैय व
सुब ा असेल, तरच हे श य होईल. हणूनच खिजना सदैव भरलेला कसा राहील, ही
याची सवात मोठी चंता असते. याक रता चाण य आप याला असा स ला देतात,
‘‘पैशाची चणचण भासू लागते या काळात खिजना रता असणा या राजाने खिजना
गोळा कर यास सु वात करावी.” (५.२.१)
पैसा खिज यात येत नाही असे कठीण संग नेहमीच येतात. याकाळातही राजाने
महसूल गोळा करीत रहावा.
कोण याही सं थे या ने यासाठी हे मोठे आ हान खरे , पण खालील काही सूचना
अंमलात आण या तर सं था आ थकदृ या भ म कर यास मदत होईल.

• अथसंक प
पैसा सं थेत येतो खरा, पण दु पट वेगाने तो बाहेरही जाऊ शकतो. आगाऊ योजना
आख यास पैशाची ही पळवाट रोखता येईल. धरण जसे पाणी रोखून सोयीनुसार ते
वापर याची सुिवधा क न देते तशी प त आप याकडे असावी.

• िव िश ण या
िव व थापन कर यामधील मह वाचा घटक हणजे िव िवषयक कौश ये
सतत आ मसात करीत रहाणे. कं पनी वाढते तशी आ थक आ हानेही वाढतातच.
भांडवला या गरजेतून यांची सु वात होते. नंतर खेळ या भांडवला या गरजेकडे
आपण येतो. वेळीच वि थत उपाययोजना के ली नाही तर आ मघातक अशा कजा या
साप यात कं पनी अडकू शकते. हणूनच गुंतवणूक, कराचे व थापन इ यादी कौश ये
सतत िशकत रहावीत.

• ओळख चे जाळे
कदािचत ही सूचना िव व थापनासंबंधी वाटणार नाही पण ती खूप मह वाची
आहे. अडचणी या काळात आपले िम मंडळ व कमावले या नावाची पु याईच कामी येत.े
खरं च, कधीकधी संपूण योजनाब रतीने काम क नही गो ी अनपेि त र या
वाईट अशा वळणावर जातात. मग खिजना कसा भराल? अशा वेळी हे ओळखीचे जाळे
मदतीला येईल.
चांग या िम ांची संगत वतः पुढाकार घेऊन करा. हणतात ना, चांगले िम
कर याची यो य वेळ ती, जे हा तु हाला यांची गरज नसते. के वळ पैशासाठी न हे तर
आयु यातील अनेक आ हाने पेल यासाठी िम ांची गरज भासते.
वामी िच मयानंद हणतात, िम िमळिव यासाठी आधी वत: चांगले िम बना.’’

९३

वेतन

चाण यांनी राजापे ा जा व ितचे िहत यांना अिधक ाधा य दले आहे.
अथशा ांमधील येक क पना यातूनच फु रली आहे. हणूनच येक मु यािधका याने
आप या कमचा यां या क याणाचा सव थम िवचार करावा कारण यातच याचा
फायदा आहे. कौटी याने समाजा या सावािधक भ याचा िवचार ‘अथशा ां’त प पणे
मांडला आहे.
‘‘ जे या आनंदात राजाचे िहत सामावलेले आहे आिण जे या िहतात याचा
 वल:चा फायदा आहे.’’ (१.१९.३४)
‘अथशा ां’त िवकिसत के ले या वेतनापासून आराख ात कमचा यांना
िपळवणूक पासून वातं य, अ यंत कमी वेतनापासून संर ण आद बरोबर मालक व
कमचारी यां यामधील सुदढृ व यायाधारीत संबंधांचा पाया घातलेला दसतो.

• कमचा यांचा मोबदला

कौटी याने इ.स.पूव ४ म ये याचा िवचार के ला होता तो मु ा १९४८म ये कमान
वेतन काय ात साकारलेला दसतो. वेतन हे के वळ बाजारपेठेतील मागणी आिण पुरवठा
या त वानुसार ठरवले जाऊ शकत नाही, याची जाण या काय ात दसते. कामगारांनाही
काम िनवड याची मुभा असावी तसेच काम सु कर याआधी यांनी यो य असा करार
करावा याची तरतूद या काय ात आहे.
कमचारी आजारी पडला तर याचाही यो य िवचार के ला जातो.
“जर आजारपणामुळे अथवा इतर संकटामुळे तो त असेल तर याला मुदतवाढ
दली जावी.’’ (३.१४.२)
ठरलेले वेतन कामगारांना देणे मालकास बंधनकारक होते. या िनयमाचे उ लंघन
करणा यांना िश ाही के ली जात होती
“कमचा यांचे वेतन न द यास बारा पाना कं वा वेतना या पाचपट इतका दंड
आकारला जाईल.’’ (३.१३.३४)

• मालकांचाही िवचार
वेतनप ती एकांगी देखील न हती. मालका या ह ांनाही संर ण दले गेले होते.
पगार देताना कमचा याचा उ पादकताही पिहली जाई.
‘‘जे काम के ले गेले यासाठी वेतन, न के ले या कामासाठी नाही.’’ (३.१४.८)
वेतन ा क नही कामचुकारपणा करणा या कमचा यासही दंडाची तरतूद होती.
“पगार िमळा यानंतरही काम न करणा या कमचा यास बारा पाना दंड आिण काम
होईपयत ब ता.” (३.१४.१)
कामावर न येणा या कमचा या या जागी दुसरा कमचारी नेम याचे वातं य
मालकास होतो.
‘‘जर कमचा याने वेळेवर काम पूण के ले नाही अथवा अयो य प तीने काम के ले तर
याने (मालकाने) ते दुस या करवी पूण क न यावे.’’ (३.१४.१०-१४)
• यो य वेतनाची िनि ती
पण यो य वेतन कसे ठरवावे? यासाठी स या या उ ोगजगातील
मानांकनाबरोबरच या कामासाठी लागणारा वेळ व क यांचा िवचार करावा.
“वेतनाची िनि ती-काय काम के ले, यासाठी वेळ कती खच झाला आिण
याकाळात चिलत असलेला दर काय या मु यांवर आधा रत असावी.” (३.१३.२७)
१९४९ साली भारत सरकारने थापन के ले या यो य वेतन सिमतीने हीच संक पना
वाप न असे िनदिशत के ले क , “चालू वेतन दर हा ितथ याच कं वा जवळपास या
िवभागातील याच कं वा त सम वसायां माणे असावा. ” (यो य वेतन सिमती
अहवाल, द ली, १९५४)

९४

अथसंक प

सं थेने कं वा रा ाने आपले उ प आिण खच या या ताळमेळाचा मांडलेला अंदाज

हणजेच अथसंक प! सं था कं वा रा ाचा पाया मजबूत आिण टकावू बनवायचा असेल
तर पैशाचा पाया प ा हवा. भ म िव वा तुशा ाचे मूळ हणजे अथसंक प. हणूनच
कोण याही सं थे या अथवा रा ा या िवकासाम ये िव ीय व थापनाची भूिमका फार
मोठी असते.
“सवच योजना थम खिज यावर अवलंबून असतात. हणूनच याने (ने याने) थम
खिज याकडे ल ावे.” (२.८.१)
महसूल वाढिव याचा आिण खिज यात भर टाक याचा स ला येक
मु यािधका याला दला जातो. अथसंक प बनिव यासाठी एखादी चांगली व थापन
णाली वापर याचा स लाही यास दला जातो. अथसंक प बनिवणे हणजे िव ीय
व थापना या िववरणाचे भिव यकथन करणे!
िव अिधका याने (आजकाल या काळात मु य िव अिधकारी अथात सीएफओ)
याचे सारे य उ प वाढिवणे आिण खच कमी करणे यावर क ीत करावेत असे
चाण यांनी वारं वार अधोरे िखत के ले आहे.
‘अथशा ा’चा खंड २, अ याय ७ याम ये येक िव िवषयक कृ ती, अिभलेख
सांभाळणे, उ प ाचे कार, खचावर िनयं ण तसेच कर णाली या िवषयांब ल िव तृत
िववेचन के ले आहे.
• लेखा णाली
“ याने (ने याने) येक दवस, पाच दवसांचा समूह, पंधरवडा, मिहना, चातुमास
तसेच वा षक िहशेब तपासावेत.” (२.७.३०)
आमदनी आिण य यावर िनयं ण ठे व याकरीता ने याने दैनं दन, सा ािहक,
मािसक आिण वा षक िहशेबावर नजर ठे वावी. यामुळे यो य ती उपाययोजना क न
खचावर िनयं ण ठे वता येईल.

• अिभलेख सांभाळणे
“उ प आिण खच याचे िववरण तपासताना याने काळ, थळ, वेळ, उ प /
खचाचे िशषक, ोत, सं या, दाता, न द करणारा आिण ा करणारा आदी सव संदभ
यानी यावे. (२.७.३१-३२)
िव िवषयक वहारा या न दी अगदी बारकाईने राखा ात असा कौ ट यांचा
स ला आहे. खिज यातून पैसे काढताना यावर मयादा घाल याचाही स ला यांनी दला
आहे. थोड यात संकटकाळात सहज िनभावून जाता येईल अशा प तीने रा ाने िव ाचे
िनयं ण करावे असे ते सुचिवतात.
एक अथशा हणून कौ ट यांनी आप या अथसंक पांत वि थत समतोल
राखला होता आिण यांनी तुटी या अथसंक पांपे ा वाढी या अथसंक पांना ाधा य
दले होते.

• कर
खिजना भरताना यांना जे या आ थक प रि थतीचे वि थत आकलन होते. वृ
माणसे, अपंग माणसे आिण िवधवा अशा अनेक सामािजक घटकांना कर प तीमधून सूट
दली जात असे.
या माणे माणूस झाडाव न िपकलेले फळ अलगदपणे काढू न घेतो याच माणे
राजाला कर वसूली करता यावी यासाठी यांनी खूप पावले उचलली. या माणे क ी
फळे काढू न वृ ा या वाढीस अडथळा आणू नये याच माणे करांचा अितरी बोजा
लादून राजाने लोकां या रोषास पा होऊ नये, असे यांचे मत होते.

९५

अंतगत लेखा णाली

खिजना हणजे सं थेचा ाण. गुंतवणूकदार, भागधारक आिण वतक कं पनी या आ थक
ि थतीचे सदैव िव ेषण करत असतात.
मु य कायकारी अिधकारी (सीईओ) आिण मु य िव अिधकारी (सीएफओ) हे
कं पनीची आ थक नाडी सुि थतीत असावी याची काळजी घेत असतात. के वळ चांगली
अंतगत लेखा णालीच बनिवणे न हे, तर अनाव यक खचावर कु हाड चालिव याचे काय
यांना करावे लागते. कमचा यांनी ाचार क नये हेही ते सुिनि त करतात. हणूनच
कौ ट य असे सुचिवतात क सं थेम ये एक चांगली िव िवषयक सवकष मािहती दे याची
प ती असावी. यासाठी यांचा स ला असाः
“िव तृत आिण ढोबळ अशी मािहती दे यासोबतच, उ प आिण खच यांची
वैयि क जबाबदारी ठरवलेली असावी’’ (२.७.२४)
कोण याही अथ व थेत उ प आिण खच यांचे च चालूच असते. दोह चीही
िनयिमत न द ठे वावी लागते. उ प व खच यांची िशषकानुसार िव तृत न द लेखा खाते
ठे वीत असते. या िवषया या िविवध पैलूंवर ‘अथशा ’ भा य करते.
सामा यतः एखादेच खाते हे उ प िनमाण करते तर बाक सवच खाती खच करत
असतात. हणूनच उ प व खचाची ढोबळ तसेच िव तृत न द ठे वावी लागते. के वळ
िशषकानुसार खचाची क न भागत नाही तर संबंिधत जबाबदार चीही न द करावी
लागते. अशा कारे कोण व कती जावक करीत आहे याचा माग राखणे सोपे पडते.
“ याने (ने याने) येक दवस, पाच दवसांचा समूह, पंधरवडा, मिहना, चातुमास
तसेच वा षक िहशेब तपासावेत.’’ (२.७.३०)
के वळ यो य अिभलेखा ठे वून भागत नाही तर ने याने वेळोवेळी ते तपासणेही
मह वाचे असते. या न दी के हा तपासा ात याचेही िववेचन कौ ट याने के ले आहे.
२४०० वषापूव कौ ट याने घालून दले या या प तीचा वापर जगभरातील सवच
सं था करत आहेत. के वळ लेखा खा यात न हे, तर उ पादकता वाढिव याची गरज
असले या येक खा यात हे वापरता येईल.
उदा. िव चे उ ी कं वा क पा या पूततेची संभा तारीख मु र झालेली
असेल तर ने याने ित दन, सा ािहक, मािसक, ैमािसक आिण वा षक प तीने गतीचे
मू यमापन करावे. यामुळे कमचारी सदैव सतक रहातील तसेच नेताही त पर रा शके ल.
जीई कं पनीचे एके काळचे सवसवा जॅक वे श हणतात-
‘‘आप या उ ी ांवर जर सतत क त रहावयाचे असेल तर िनयिमत अहवाल आिण
तपासणी फार आव यक आहे.”

९६
 वेळेवर कर भरणा

माच मिहना आला क आ थक वषाची अखेर होते व लोक कर भर यास सु वात करतात.
येकजण आपले कर िववरणप भर यात कं वा कर वाचव यासाठी गुंतवणूक कर यात
अगदी त होऊन जातो. पण अगदी शू य कर भर याइतक िहशेबांम ये हातचलाखी का
बरं करावी?
कौ ट य हणतात क कर भरणे हे येक नाग रकाचे आ कत आहे व या
पैशातून रा ाची उभारणी करणे हे ने याचे कत आहे.

“जे राजे जेची सुर ा व सु व था यांची काळजी वाहत नाहीत, ते जेचे अिहत
कर या या पापाचे धनी होतात. (१.१३.८)
२४००वषापूव च कौ ट याने य आिण अ य करांची तसेच दंड भर याची
संक पना मांडली व प तशीर र या राबिवली. दंड व करांवरतीच अ या सरकारी
यं णेचे काय चालते. यातून िमळाले या पैशातूनच रा ाची सुर ा व था, िनवाह आिण
िवकास साधला जातो.
हणूनच कौ ट य हणतात क कर न भर याने ने याची व रा ाची पापे आप या
मा यावर येतात. याउलट, करा या पैशांचा दु पयोग करणारे मं ी कं वा नोकरशहा
जेची पापे आप या डो यावर घेत असतात.
कर िववरणप भरताना यानी यावया या सूचना:

• अखेर या घटके ची वाट पा नका

एक नुक याच झाले या सव णात असे आढळले क जवळजवळ ७०% कमचारी
आपले माच मिह याचे पूण वेतन कर भर यात घालवतात. याचे कारण मह वा या गो ी
लांबणीवर टाकणे. तुमची गुंतवणूक व कर दान वेळेवर िनयोिजत करा. एका कर
स लागाराने सांिगतले ‘‘मी १ एि लला हणजे वषा या सु वातीलाच एक लाखाची
गुंतवणूक क न टाकतो!’’

• कर स लागार नेमा
कॉप रे ट े ात कर प तीशी संबंधीत असे कतीतरी बदल रोज घडत असतात. दोन
वष अंमलबाजावणी क नही हॅट आिण एफबीटी ब ल अनेक कं पनी-मालकांना गंध
नाही. या संक पना तु हाला समजून देऊ शके ल असा िन णात कर स लागार नेमा.

• घाब नका
 सरकारी िनरी कांना घाब नका. तु ही तुमचे कर वेळेवर भ न आपले कत पार
पाडले असेल तर िनयिमत तपासणीचे भय कसले? सरकारी नोकरांना घाबरले क
ाचाराला वाट िमळते. ाचार िवरोधी खा याने आखून दलेले िनयम काटेकोर
पाळ यास ाचा या िवरोधात लढ याची आव यकता राहणार नाही. नागरीक जे हा
रा उभारणी या कामात वत:चे योगदान दे यास जागा होईल, ते हाच ाचारी
मंडळ ना पकडता येईल आिण िश ा देता येईल. गतीचा एकच माग हणजे भयमु
होणे.

९७

नफा

चांग या चालणा या वसायाला कं वा सुि थतीत या ला चांग या िव ीय

िनयोजनाची आव यकता आहे हे गृिहतच धरले जाते. क येक शतकां या आधी
चाण यांनीही असा िव ास बाळगला होती क सुि थतीतील खिजना हा यश वी
वसायाचा मोठा आधार तंभ आहे. यांनी सूचिवले होते क ,
‘‘ या वसायात कमी खचाची गरज असते आिण जा त मो ा माणावर नफा
होतो अशा वसायाची याने कास धरावी आिण िवशेष फायदा क न यावा.’’
(७.१२.३१)
दुस या श दांत सांगायचे तर - खचावर कडक िनयं ण आिण न न यावर कं वा
बचतीवर नजर!
पण आ थकदृ ा यश वी हो यासाठी गु क ली कोणती? या पहा तु हाला
फायदेशीर ठरतील अशा काही सूचना:

• अथसंक प बनिव यासाठी वेळ काढा

या आकडेमोडीसाठी वेळ काढणे अगदी ेय कर! ावसाियकाने क पासाठी
लागणारा वेळ आिण मनु यबळाची आकडेवारी काढलीच पािहजे. नोकरदार माणसाने
वत:ची उ ी े आिण यासाठी लागणारा पैसा याची काळजी करावी. पण दोघांनीही
संक ण खचावर नजर ठे वावीच. यािशवाय थोडे जादाचे पैसे संकटकाळासाठी वेगळे काढू न
ठे वावेत. तु ही अशा वा यायासाठी नवखे असाल तर तुम या व र ांची कं वा अनुभवी
माणसांची मदत या.
• िहशेबावर ित दन नजर ठे वा
रोज या घडामोडी या आयु यात सु ा दैनं दन िहशेब िलिह याची िश त लावून
यावी. सु वातीस थोडे कठीण जाईल. पण हे रोजचे िनयं ण तु हाला तुम या िव ीय
व थापनावर भु व िमळवून देईल. यश वी कं प यांना आिण माणसांना रोजची आवक,
जावक आिण खिज यातली िश लक अचूकपणे ठाऊक असते.

• िवशेष फायदा
तुम या अनुभवातून कमवा. जर तु ही एखा ा वैिश पूण े ामधील खेळाडू
असाल कं वा तुम याजवळ ावसाियक कौश ये असतील तर याचा फायदा या व थोडे
जा त दर लावा. त मंडळी बाजारपेठेत फार कमी असतात हणूनच यांना खूप मागणी
असते. हा फायदा वापरता आला पािहजे. रा थोडी व स गे फार असतील तर थोडा चढा
दर लावून फायदा क न या. िथतयश असे करताना दसतात. तु हीही ते क
शकाल!

• वाहती गंगाजळी
सवात मह वाचा, कळीचा घटक! कोण याही धं ात कं वा घरात िनयिमत पैशाची
आवक हवीच. पण फ हवेत इमले नकोत; हातावर नगदनारायण दसावेत. आप याला
इतरांचे पगार, बीले ावयाची असतात, पुरवठादारांची काळजी यायची असते,
िनयिमत देखभाल करावयाची असते. हणूनच वत:चे िनयोजन व माग सुिनि त करा
आिण पैसा सतत खेळता राहील याची काळजी या.
एकदाका आ थक थैय आले क तु ही थोडे मोठे धोके प क शकता, न ा
गुंतवणूक क शकता तसेच अ ात े ात थोडाफार धोका प क शकता. चाण य
हणतात क रा असेच समृ होते.

९८

यो य िहशेब

आ थक वहार प त चे सखोल िववेचन करणारा चाण यांचा ‘अथशा ’ हा एक

ाचीन ंथ आहे. चाण यांनी याकाळात वापरलेली काही लेखासंबंधी त वे आजही
आधुिनक िव शा त ांना आ यकारक वाटतात.
िनयिमत व दैनं दन िहशोब राख याचे मह व चाण यांनी वेळोवेळी अधोरे िखत के ले
आहे. खिज याची दु व था करणा यासाठी िश ेची तरतूदही के लेली होती.
‘‘देय झालेले उ प (अिधका याने) पोहोचते के ले नाही ( कं वा) िलिखत खचाचे
दान के ले नाही ( कं वा) ा झालेली बाक ची र म याने नाकारली, तर यास
लुबाडणूक समजावे.” (२.८.१८)
पण रोज या धकाधक या आयु यात िनयिमत जमाखच कसा ठे वावा? या पहा
काही सूचना-

• लेखी न दी ठे वा
पैशा या व थापनात िश तीचे मह व मोठे . फ िश ति य माणूसच आप या
िहशेबावर िनयं ण ठे ऊ शकतो. एटीएम मधून लोकं पैसे काढतात आिण काही कळाय या
आतच याला हजार वाटा फु टतात. तु हीही असे वागत असाल, तर रोज या रोज िहशेब
िलहायला िशका. दवसा या सु वातीला तुम याजवळ कती पैसे होते, यातले कती व
कसे खच झाले आिण दवसा या अखेरीस कती िश लक उरली हे मांडून ठे वा - अगदी
आजपासून!

• िव ेषण करा
नुसतीच खचाची न द ठे वणे हे पुरेसे नाही. वेळोवेळी याचे पुनरावलोकन करा
आिण अंदाज या. एका माणसाने ही खटपट के ली. मिह याअखेरीस याला असे आढळले
क पगारा या ६०% र म तो हॉटेल या बीलांवर उधळत होता. मग याला कु ठे का ी
लावावी हे समजले व येक पया खच करताना तो सजग झाला.

• गरज आिण ह ास यात फरक करा

हे एक मोठे आ हानच! येक वेळी व तू िवकत घेताना वत:लाच िवचारा -
‘‘ही माझी गरज आहे क ऐष?” चांगला बुटांचा जोड घेणे आव यक असेल तर ज र या.
पण फ सूट िमळते आहे हणून तीन बुटांचे जोड घेणे हणजे उधळप ी न हे का?
आजकाल येक ाहकाला या आ हानाचा सामना करावा लागतो. गांधीज चे सुंदर श द
आहेत - ‘जगात सवा या गरजेपूरते सव मुबलक उपल ध आहे, पण एका माणसा या
ह ासासाठी मा ते अपूरे आहे.’’

• े डीट काडापासून सावधान

एक िव िवषयक त हणाले होते - ‘‘माणसाचा सवािधक धोकादायक आिव कार
हणजे े िडट काड!” वेळ या वेळी बीले भर याची सवय नसेल तर ‘आता िवकत या,
मागा न पैसे ा ’ ही वृ ी फार धोकादायक. देवच तुमचे र ण करो! जगातील
सवािधक ीमंत वॉरन बफे यां याकडे एकही े िडट काड नाही हे यानी या.

९९

अि म र म

येक सं थेला दैनं दन खचासाठी एक ठरािवक र म लागत असते. वासखच, टेशनरी,

कायालयीन देखभाल खच, वीजभाडे, पगार इ. साठी या खचाची तजवीज करावी लागते.
याखेरीज असे वहार हाताळ यासाठी व देयके दान कर यासाठी काही कडे
थोडी आगाऊ र म दली जाते. तसे न के यास भ याभ या कं प यांनाही छो ाछो ा
गो साठी धडपडावे लागते.
येक मिह या या शेवटी या अि म रकमेपैक कती र म खच पडली याचा
िहशेब तयार के ला जातो. यामधील बारीकसारीक खचावर नजर ठे वणे चांगले कारण
यामुळे खचाला का ी लाग यास मदत होते. तसेच ाहकालाही यो य कं मतीत सेवा
कं वा उ पादन िवकता येत.े ही नवी संक पना नाही. २४०० वषापूव च चाण यांनी
आप या ािचन ंथात - ‘अथशा ा’त - याचा संदभ दला आहे. ते हणतात,
“घो ा या मोत ाराला दर मिह याला घो ावरील खचासाठी खिज यातून
अि म र म दली जाईल व याने काळजीपूवक ती वापरली पािहजे.’’ (२.३०.३)
अगदी २००० वषा या आधीही घोडया या मोत ाराला या या देखरे खीखालील
घो ासाठी यो य माणात अ व आगाऊ र म दली जात असे जेणेक न या
घोडयाची त येत वि थत रािहल व या या मालकाला ास होणार नाही. पण
आजकाल या काळात याचा कसा वापर करावा बरे ?

• येक बाब िवचारात या

या प तीने तु ही नवीन सं था सु के लीत तर तु ही नवीन णालीही तयार कराल.
हणूनच तु ही वि थत योजना तयार करा आिण भिव यात घडू शकणारे खचही यानी
या. िशवाय भाववाढीचा व महागाईचा िवचार करा.

• त ांचा स ला या
आव यक ान व कौश ये असणा या यो य त ांचा स ला यायला मागेपुढे पा
नका. तु हाला तुम या वसायातील सवच समजते हे खरे असले तरी याला
तुम यासार या अनेक वसायांमधील सव समजते हे स य ि वकारा. तो तु हाला
कतीतरी न ा गो ी सांगू शके ल.
या या दूरदू ीमुळे तु ही इतरांनी के ले या चुकांपासून तरी वाचाल!

• िनयिमत लेखापरी ण
णाली घालून देणे पुरेसे नाही, ती वापरलीही पािहजे. हणूनच एक णाली
बनिव यावर ती वापर याचे िश ण कमचा यांना ा. वेळोवेळी परी ण करा. यामुळे
कामावर नजर ठे वता येते. अिधक िहशेब तपासनीस कं वा बा तपासनीस या कामासाठी
नेमता येतील.
यानात ठे वा क तु ही बनिवलेली णाली मै ीपूण, उपयोगी व एक कळ दाबताच
हवा तो अहवाल झट यात तयार करणारी असावी.

१००

तुमचा कर भरणे

फे ुवारीची चा ल लागली क अ खे औ ोिगक जगत क सरकार या अथसंक पाकडे

डोळे लावून बसते. काही नवे कर तर येत नाहीत ना कं वा काही सुधारणा होत आहेत का
याकडे सवाचे ल असते.
देशा या उभारणीम ये करांचा मोठा वाटा असतो. कोण याही सरकारचा हा
मह वाचा उ प ाचा ोत आहे. यामधून जमा झालेला पैसा पायाभूत सुिवधा, िश ण,
आरो य, संर ण अशा योजनांसाठी वापरला जातो.
पण जसे सरकारने यो य प तीने करप ती अंमलात आणली पािहजे, तसेच वेळेवर
आिण ामािणकपणे कर भरणे हे सव नाग रकांचे कत आहे.
चाण यांनीही हटले होते क :
“सव त ांनी खंड अशा कारे िनि त करावा क यायोगे देणारा कं वा घेणारा
यापैक कोणाचेही नुकसान होऊ नये.” (३.१६.५)
चाण यांनी दलेला सुंदर स ला या सू ात दसतो. महसूल गोळा कर याचा हा
सवा म माग. दाता कं वा घेणारा यापैक कोणावरही दु प रणाम न होता कर गोळा
करावा यावर यांनी भर दला. देणा याने आनंदाने ावे व घेणा याचे उ ी सफल हावे!
पण करदा याने आनंदाने कर का बरं ावा?
• देशाला तुमची गरज आहे
काही आिण सं था- यां या मूळ गरजा वि थत भागले या आहेत ते
आ थकदृ ा इतरां या तुलनेत उज ा प रि थतीत असतात. आता यांनी देश
घडव या या कामात जा तीत जा त योगदान देणे अपेि त आहे.
चाण यांनी दा यां या गरजांनाही नजरे आड के लेले नाही. ते हणाले आहेत -
‘‘ या माणे मधमाशी फु लाफु लांमधून मध गोळा करते, याच प तीने कर गोळा के ला
जावा.” फु ल आपला गोडवा दे यास तयार असते; पण मधमाशीही फु लाला न दुखावता,
अलगदपणे मधु ाशन करते.

• काही जणांवर कर का नसतो...

मला खा ी आहे क के हा ना के हा तु हाला ज र वाटले असेल क मा यावर
इतरांपे ा जा त कराचा बोजा आहे. पण यानी या क हे ‘इतर’ समाजाने मागे टाकलेले
दुदवी जीव आहेत.
अ , व , िनवारा अशा मूलभूत गरजा भागिव यासाठी अजूनही संघष करणारे हे
आ थकदृ ा अि थर जन आहेत. सहािजकच यांना कर णालीमधून मु व इतर
सवलत ची गरज भासते.
हे जाणून या क तु ही कर भर याने, तुम या पाठ या या बळावर उ ा ही मंडळी
वत: करदाती होतील.

• सवकष िवकासासाठी
ही सरकारची जबाबदारी आहे. माणसां या आनंदाचा िवचार क न जशी पैशाची
तरतूद करावी, तसाच सव रा ा या िवकासा या दृ ीने या पैशाची वाटणी हावी.
कला, डा, सािह य आिण संशोधन आदी गरजांना आ थक आधार लागतोच. तु ही
तुमचे कर भरलेत तर असा आधार तु ही पुरवता. ‘द ॉफे ट’ या पु तकात लेबिनज-
अमेरीकन लेखक खालील िज ान यांनी हट या माणे...‘‘आिण जर गायक, नतक,
बासरीवादक समोर आले तर यां यासाठीही भेटी खरे दी करा...”
अशा कारे कर भ न आपण कलाकारांना य पणे व अ य पणे उ ेजन देऊ
शकतो.

१०१

वेळ यावेळी पैसे दान करणे

धंदा के वळ नाव कमाव याइतका मया दत नसतो. या नही अिधक मह वाचं हणजे
ाहक, पुरवठादार आिण कमचा यां या दयात आपली खरीखूरी चांगली ितमा िनमाण
करणं. हे कर याचा एक माग हणजे पुरवठादार व कमचा यांना वेळ या वेळी पैसे देणं.
वेळेवर पगार दे याचे मह व चाण यांनी अधोरे िखत के ले आहे. जे असे करत नाहीत
यांना िश ासु ा सांिगतली आहे.
‘‘पगार न दे याचा दंड एक दशांश अथवा सहा पाणे होय. तरीही नकार द यास दंड
बारा पाणे कं वा एक पंचमांश.’’ (३.१३.३३)

• कराराचे मह व या सू ाने अधोरे िखत के ले आहे

आज या काळातही करार क न मोडणा यास कं वा काम झा यावर वचन
द या माणे पैसे न देणा यास काय ानुसार िश ा होऊ शकते. पण के वळ कायदा
पाळायचा हणून न हे, तर वेळेवर पगार द याने जे इतर फायदे होतात ते ने याला
ठाऊक असले पािहजेत.

• वचन हणजे वचन

जे हा कं पनीचे अ य कं वा िवभाग मुख एखादा श द देतात ते हा ते यां या
अ या टीमचं ितिनिध व करत असतात. दलेला श द पाळणे ही यांची जबाबदारी
होते.
ने या या गुणांची ा या करताना चाण य अथशा ात असे हणाले आहेत क
याने कधीही गरजेपे ा अिधक मोठे वचन देऊन य ात कमी कामिगरी क नये.
यापे ा झेपेल असे लहानसे वचन देऊन य कृ तीमधून अपे ेपे ा अिधक कामिगरी
करणे अिधक चांगले. अथात तु हाला जर अंमलबजावणीची खा ी नसेल तर कोणतेही
वचन न देणे अिधक ेय कर.

• आ थक वहारांम ये प रहावे
वसाय, धंदा सु करतानाचा सव थम िनयम हणजे आ थक अंदाज तपासून
पहाणे. खरं तर वैयि क आयु यातही हा िनयम वापरणे िहतकारक ठरे ल. नवा टी ही संच
िवकत घे याआधी तुमचे बजेट ठरवा. िखशात दहा हजार असतील, तर तेव ाच
कं मतीत बसेल असे मॉडेल िनवडा. प ास हजारांचा एलसीडी पहात दुकानात वेळ फू कट
घालवू नका कं वा कज, ह े यां या च ात गुंतू नका. दुस या श दांत सांगायचे तर थम
आ थक गिणते मांडा व यानंतर या माणे वहार करा.

• स सद्िववेक बु दी वापरा
एक ानी गृह थ हणाले होते, ‘‘स सद् िववेकबु ीची चाचणी हणजे मऊ उशीची
चाचणी!’’ लहानात लहान वहारात ही जर तु ही तुमचा श द राखू शकलात तरच
तु हाला उशीवर शांत झोप येईल.”
अथात काही गैरसजम कं वा लहानमोठया त ारी डोकं वर काढणारच. पण उ म
संबंध जपायचे असतील तर अशा बाब वर चचा क न या वेळीच सोडवणे चांगले.
ल ात ठे वा, तु ही िनमाण करीत असलेली वसायाची ितमा ही खरी कमाई.
हणूनच नावाला ब ा लागेल असं काही क नका.

१०२

वाममागाची कमाई

मुंबईत उ ोगपत या एका संमेलनात बोलताना गुजरात रा याचे मु यमं ी नरे मोदी
हणाले होते, “सव आ थक अधोगतीचे मूळ वाममागाचा पैसा आहे.’’
वाममागाचा पैसा हणजे काळा पैसा न हे. वाममागाचा पैसा हणजे असामािजक
घटक व दहशतवादी मा फया वापरतात तो पैसा. असा पैसा मूळ ोतात िशरला तर
अ यंत धोकादायक प रणाम संभवतात. हणूनच जगभरातील सव देश स या अशा
संशया पद पैशाला व यामागील लोकांना कु ठू नही पा ठं बा िमळू नये या य ांत आहेत.
चाण य हणाले होते;
“ वत: चोर नसले या परं तू चोराला मदत करणा या ला देखील, चोरासाठी
जी िश ा, तीच िश ा दली जावी.” (४.८.६)
या सू ाचे मह व यानी या. वाममागाने जाणा या ला कधीच मदत क
नका. तसं के लंत तर प रि थती िनयं ाणाबाहेर जाईल. हणूनच अशा नाही
वाममागाने जाणा या स लागू असलेलीच िश ा दे यात यावी.
अशी प रि थती उद्भवू नये हणून काही सूचना :-

• यो य लोकांशीच वहार करा -

वसाय अथवा नोकरी करताना यो य सं था िनवडणं मह वाचं. यो य
वातावरणात, यो य बरोबर काम करत असाल तर अध लढाई जंकलात! असे
पुरवठादार िनवडा जे उ म मू ये आिण यो य वतणूक जपत असतील. तु ही जरी गृिहणी
असाल तरीही अशा कं पनीचं उ पादन िनवडा या कं पनीची िव ासाहता अबािधत
असेल.
• दूरगामी िवचार करा
ब याच सम यांचे उ र या दृ ीकोनात असते. यो य लोकांबरोबर काम कर याचे
चांगले प रणाम कदािचत ताबडतोब दसणार नाहीत, पण भिव यात न च दसतील.
यो य कं प यांम ये, लहान पदांवर व पगारावर सु वातीस काम करणारी खूप मंडळी
मला ठाऊक आहेत. आज ते अ यंत आदरास पा असे संचालक झाले आहेत. हणूनच काय
क रयर िनवडायचे व कोठे कामास सु वात करायची हे िवचारपूवक िनवडा. दूरगामी
दृ ीकोन बाळगा.

• अयो य गो ना िवरोध करा

जर चुक या प ती वापर या जात आहेत असे आढळले तर यास िवरोध करा.
चाण य हणत क ग प रहाणे हा देखील एक मोठा गु हा आहे. वाहतूक पोलीस असो,
क जलद धावणारा मीटर लावणारा र शाचालक - मा या प रचयातले एक गृह थ अशा
येक अयो य गो ीब ल त ार न दवत. आज यांना राजकारणी मंडळीही घाब न
असतात. तसेच ाचाराला कडाडू न िवरोध करणा या त ण िपढीचे ते ेरणा ोत
आहेत.

१०३

संप ी या वृ दीसाठी पैसा

चाण यांनी ामु याने दोन ंथ िलिहले - एक ,६०००सू े असलेला िव तृत असा
‘कौ ट याचे अथशा ’ हा ंथ व दुसरा, के वळ एक एक वा याची ३३० सू े असलेला
‘चाण य नीती’ हा अथशा ाची कळ सांगणारा ंथ. या दो ही ंथांमधील क येक सू े
मालम ेची िन मती व व थापन यािवषयी िववेचन करतात.
कौ ट य हणतात क पैसा हणजे संप ी न हे. तो के वळ एक साधन आहे. संप ी
िव ात सामावलेली असते. उज माणे संप ी ि थर असते. फ ितची नावे व व प
बदलत असते. संप ी िन मतीचे रह य समजून यायचे असेल तर एका कडू न
दुस या कडे, एका रा ाकडू न दुस या रा ाकडे वा एका िपढीकडू न दुस या िपढीकडे
ितचे सं मण कसे होते, हे समजून घेतले पािहजे.
संप ी हणजे तुम या ‘समवेत’ जे आहे के वळ तेवढेच न हे, तर तुम या ‘आतम ये’
जे आहे, ते देखील होय.
शा त संप ी िनमाण कर यासाठी चे गुण, चा र य व ान याची ामु याने
आव यकता असते, असे ‘अथशा ा’त हटले आहे.
 ब याचदा समृ दी, संप ी हणजे आप या आजूबाजूला जे असते ते, असा गैरसमज
दसतो. तुमची गाडी, घर व इतर मालक या व तू हणजे खरी संप ी न हे, उलट
तुम या आत या समृ ीची ती दृ य फळे आहेत.
ान, अनुभव, शहाणपण ही खरी तुमची आंत रक संप ी. यािशवाय तु हाला
पा थव संप ी िनमाण करता येणार नाही. सतत वृ द गत होणा या ानामुळे तुम या
आजूबाजूची संप ी वाही होणास मदत होते. ानी माणूस कु ठे ही व कधीही संप ीची
िन मती क शकतो.
‘अथ व थेचे व थापन कृ तीशीलतेने के ले पािहजे. कारण कृ तीशीलता हे संप ी
िन मतीचे मूळ आहे; कृ तीहीनतेने िवप ीचे आगमन होते. कृ तीशीलता नसेल तर स याची
भरभराट तसेच भिव यातील फाय ांचाही नाश होतो.’ (१.१९.३५-३६)
चाण य हणतात क , संप ीचा उगम कृ तीशीलतेम ये आहे. या सं थेत कृ तीशील
व थापन, मािहतीची अ ाहत देवाण घेवाण होत नसते आिण जेथे िनयिमत अहवाल
प ती नसते ती सं था फार काळ तग ध शकत नाही. आळशी सं था आप ी ओढावून
घेईलच, पण आ थक नीती या अभावी वतमानातील का ा जत संप ी न होऊन,
भिव यातील संधीही उपल ध होणार नाही.
उ ी े, कालमयादेचे पालन आिण क ीत दृ ीकोन यामुळे कमचारी सदैव त पर
रहातात. चांग या फाय ातील सं थेला सदैव कृ तीची आव यकता असते. नाहीतर ती
संप ीला आप याकडे खेचून घेऊ शकणार नाही. तसेच आळशी सु ा कधी
संप ीची िन मती क शकणार नाहीत.

१०४

अिधक पैशासाठी पैसा

“कोण याही राजाचे (ने याचे) कं वा रा ाचे (सं थेचे) उ ी हणजे संप ीची िन मती,
िवकास, संर ण व उपभोग होय!’’ ( ंथ १, अ याय १)
अथशा ा या सु वातीसच मु यािधका याची भूिमका कौ ट यांनी सु प के ली
आहे. ती आहे सं थे या सव भागधारकांसाठी, कमचा यांसाठी आिण वत:साठी संप ीची
िन मती व उपभोग.
ा प रि थतीत याने समाधानी असू नये. न ा देशात व बाजारपेठांत कसा
िशरकाव करावा याचा याने सतत िवचार के ला पािहजे.
 ‘‘ या माणे ह ना पकड यासाठी ह ची आव यकता असते, याच माणे अिधक
संप ी ा कर यासाठी संप ीची आव यकता असते.’’ (९.४.२७)
संप ी िन मतीचा हा एक जूना पण मह वाचा पैलू आहे. पैसा टाक यािशवाय पैसा
िमळत नाही. हणून कौ ट य इथे ह ना पकड यासाठी िशकारी या माणे दुस या
ह चा वापर करतात याचे उदाहरण देतात.
ह ी कळपात फरतात. एका ह ीला पकड यासाठी दुस याचा वापर करावा
लागतो. ते हाच या ठरािवक ह ीला फू स लावून वळवता येते व जा यात पकडता येते.
संप ीची िन मती के यावर ती जपायची कशी? हे राजाला ठाऊक असावे लागते.
बुडाशी भोक पडले या भां ात कतीही पाणी ओतले तरी गळती रोख यािशवाय रांजण
भरणार कसा?

• कसे बरे हे साधावे?

‘‘माणसाचे मन चंचल वृ ीचे अस याने याने (ने याने) यां या कामाचे सदैव
परी ण करावे.” (२.९.२-३)
कमचा यांना थमत: यां या वेतनाची चंता असते. यांचे जर सतकपणे व नेमाने
पयवे ण के ले नाही तर यां यात अ पसंतु ीची भावना वाढीस लागते. कारण सरळ आहे.
माणसाचे मन अ यंत चंचल असते. सदैव ध ा मार यािशवाय सं था आपली उ ी ये गाठू
शकणार नाही.
‘‘रा ाची सव काय थमत: खिज यावर अवलंबून असतात. हणून राजाने (ने याने)
याकडे सवािधक ल पुरिवले पािहजे.” (२.८.१-२)
अथशा ा या खंड १ म ये ‘ िश णाचा धडा ’ या अ यायात राजासाठी एक
दैनं दन वेळाप कच सुचिवले आहे. यात हट या माणे याने दवसा या पुवाधात
रा या या जमाखचाचे िहशेब तपासावेत. ते पूण के यानंतरच नागरीकां या इतर
बाब म ये याने ल घालावे.
तु ही कायालयात पाऊल टाकताच तुमचे हाताखालचे कमचारी जे नेहमीते व
सम या घेऊन येतात, याम ये वाहत जाऊ नका. शांत रहा सव थम आ थक अहवाल
वाचून यावर पकड जमवा.

१०५

संप ीचा माग

‘खे ाकडे चला!’ हा आजकाल सव मो ा कं प यांचा मं झाला आहे. पूव एफएमसीजी
कं प या आपला खप वाढ यासाठी मा सून नंतर खे ांमधील वाढणा या मागणीवर
अवलंबून असाय याच. आता तर बँकादेखील खे ांची अंतःश ओळखून िविवध
कारची आ थक उ पादने तेथे िवकत आहेत. क येक कं प या आपली िवपणन िनती
बदलत आहेत. उदा. आयटीसीचे ई.चौपाल कं वा िह दु तान िल हरचा ‘श ’ क प -
यायोगे खे ांना यां या योजनांम ये ीय थान ा झाले आहे.
‘‘संप ी तसेच स ा गावांकडू न येते कारण सव कृ त चा उगम तेथेच होतो.”
(७.१४.१९)
गावांकडे वळ यात दोन फायदे आहेत. एक तर तेथे क ा माल मुबलक उपल ध
असतो. खिनजे, अ , िपकं , मजूर या सा यांचे ोत खे ांत आहेत. याचबरोबर दुसरे
हणजे भरपूर मो ा माणावर होणा या उलाढालीसाठी ती तयार बाजारपेठही आहे.
आजही भारत खे ांत राहतो. शीतपेये असोत, मोबाईल फोन असोत वा जीवनवीमा.
सवानीच खे ांम ये िशरकाव कर याचा य के ला आहे.
अथशा ांचा खंड २, अ याय ८, सू ३म ये कौ ट यांनी खिज यात वृ ी
कर यासाठी मह वा या त वांची मािहती दली आहे.

• वािण य आिण ापारात वाढ

रा ा या संप ीचे च वािणि यक कृ त नी फरत असते. यामुळे एका े ाकडू न
दुस या े ाकडे कं वा एका भौगोिलक िवभागाकडू न दुस या िवभागाकडे असे संप ीचे
परीचलन होते. आंतररा ीय ापारामुळे एका रा ाकडू न दुस या रा ाकडे संप ीचे
ह तांतरण होते. आ थक दृ या िवकसनशील देशासाठी आयात व िनयात हे जणू
जीवनरे खे माणे आहेत.

• गु हा करणा यांस ितबंध

चौयकमावर ल ठे वणे व िनयं ण ठे वणे आव यक आहे. खिज याचे र ण
कर यासाठी तपास व उलट तपासाची प त हवी. चोरी आतलाच कोणी क शकतो
कं वा बाहेरील भावामुळेही घडू शकते.

• आ थापनेत कपात
सं थेचा आकार घटवून खच कमी करता येतो. कमीत कमी आव यक इतके च
कमचारी ठे ऊन, तसेच दािय व कमी क न हे साधता येत.े कं पनीचा वरखच कमी
कर याचा आणखी एक माग हणजे ‘बाहे न काम क न घेणे.’

• अिधक िपके घेणे -

 आजही भारत शेतीवर अवलंबून आहे. अनेक गो ी मा सूनवर अवलंबून असतात.
आ थक िवकासासाठी िपकांची उ पादकता वाढिव यासाठी संशोधनात गुंतवणूक, िन मत
धा याची यो य कारे साठवणूक आिण अ या, िवपणन, पुरवठा याकडे खूप ल दले
पािहजे.

• आप ीपासून वातं य
रा ाचे, सं थेचे अथवा चे आ थक व थापन अनेक अदृ य व अनपेि त
घटकांवर अवलंबून असते. सं थेचा ‘आप ी व थापन िवभाग’ यावर देखरे ख ठे वत
असतो. संचालकांनी याची मदत घेतली पािहजे. आप ीपासून वातं य हवे असेल तर
बचत, वीमा आिण चांग या गुंतवणुक या योजनांवर पावले उचलली पािहजेत.
 सांिघक काय

१०६

सुर ा व देखरे ख णाली

सुर ेचे मह व सवच जाणतात. तरीही गु वाताची फोडाफोड रोख यासाठी कं वा

मयादीत कर यासाठी आव यक असलेली जाग या पहा याची प ती फार कमी मंडळी
अंमलात आणतात. यो य अशा सुर ा व थे या अभावी या हाताबाहेर जाऊ
शकतात व ते सं थेला हानीकारक ठ शकते.
चाण यांनी उ पादना या सुर ेसाठी काही प ती िवकिसत के या आहेत. ते
हणतात,
‘‘(एखा ा जागी) येणारी आिण जाणारी येक व तू नीट तपासली जावी व ित या
आवक जावकाची न द ठे वली जावी.” (१.२०.२३)
एखा ा कायालयात ित दनी अनेक वहार होत असतात. लोक येत-जात
असतात, व तू पोहोचव या जात असतात. कं प यांम ये आिण इतर उ पादन क ांम ये हे
रोजचेच असते. चाण यांनी उ म सुर ा व थेचे मह व जाणले होते व व तूं या सव
हालचाल ची न द कर याचा स ला दला होता. ते पुढे असेही सांगतात क न द
कर याआधी मािहतीची यो य अयो यता नीट तपासून पािहली जावी.
आज या कोप रे ट युगात हे कसे अंमलात आणावे? काही सूचना:-

• तं ानाचा वापर
सव वहारांची सहजपणे व यो य न द कर यासाठी आता बरीच साधने उपल ध
आहेत. नजर ठे व यासाठी फाटकावर लावलेले कॅ मेरे, व तूंची हालचाल न द याकरता
बार कोडस् इ यादी णाल नी व यांनी वेळेची व मेहनतीची बचत होते. तं ाना या
वापराने मानवी चुकांना वाव रहात नाही.

• तुमची प ती एकमेवा ीतीय असू ा

बाजारात यासाठी कतीही संगणक णाली उपल ध अस या तरी तु हाला
मह वा या वाटणा या सव गो ची न द ठे ऊ शके ल अशाच उपकरणांची िनवड करा.
आव यकता वाट यास गरजेचे सारे अहवाल चटकन उपल ध क न दे यासाठी तुमचे
वत:चे सॉ टवेअर तयार क न या.

• णालीवर देखरे ख
नुसतीच कामकाजाची णाली तयार क न भागत नाही. एक व थापक हणून
तु ही िनयिमतपणे ितची तपासणी के ली पािहजे. यामुळे सुर ा र क तसेच इतर
कमचारीही सदैव सतक रहातील.

• भरारी पथका ारे तपासणी

सुर ा प तीवर िनयं ण ठे व याचा हा सवा म माग! तुम या सुर ा व थेशी
संबंधीत मंडळ वर नजर ठे वा. यांना अचानक भेटी देऊन यांची तपासणी करा. आगाऊ
सूचना न देता सुर ा र कांची बदली करा.
ल ात ठे वा क तं ान वापरले हणजे सुर ा व था उ म व सजग आहे असे
नाही. उलट आव यक या यां या संदभात तु ही सदैव सतक रािहले पािहजे. एका
िस स लागार कं पनीने न द या माणे, ‘‘भेटीसाठी येणा या माणसां या िपश ा
तपास या जातात हे खरे , पण ते भेटून बाहेर जाताना मा यां या िपश ा िचतच
तपास या जातात, हे काही यो य न हे!’’

१०७

यो य ावसाियक भागीदार

आज या कॉप रे ट युगात पतपुरवठा ा करणं काही िततकं सं कठीण नाही. नवीन

संक पना घेऊन येणा यांसाठी भारतीय बाजारपेठेत मुबलक पैसा आहे.
अथात संघषा या पिह या काही पाय यांवर न ा ावसाियकाला आपली क पना
कदािचत िततक शी काही चांगली नाही, अशी शंका येणे श य आहे. पण वत: या
क पनेवर िव ास ठे वून जर याने भरपूर मेहनत के ली तर अखेरीस िच बदललेले दसेल.
या या कं पनीला पैशांचं पाठबळ दे यासाठी तयार असले या मंडळ ची रांग लागेल.
अशावेळी याला नवा व आ थकदृ ा बळ असा भागीदार िमळू शकतो. पण अशा
तावांचा जे हा पूर लोटतो, ते हा यो य भागीदार िनवडणे हे मोठे आ हानच असते.
चाण य स ला देतात,
“जे हा दोन महाबली रा यां या मधोमध याचे अि त व असते, ते हा आपले
संर ण क शके ल अशा राजाकडे याने आ य यावा.’’ (७.२.१३)
हणूनच जे हा अनेक संभा भागीदार पैशाची व अनुभवाची मोठी िशदोरी घेऊन
तु हाला शोधत येतात ते हा तु ही फार सतक व शांत रािहले पािहजे. एक चुक चा िनणय
तुम या क ाने उभारले या वसायाचा िवनाश क शकतो. यो य भागीदार
िनवड यासाठी संभा भागीदारां या बल थानांचा िवचार क न यामधील सवात
अिधक बलवानाशी नाळ जोडावी.
यो य भागीदार िनवडीसाठी काही सूचना :-

• तुम या मू यांचा िवचार करा

तु ही जपलेली मू ये हणजेच तुमचा वसाय. येक मनु य आप या भावना,
आशा आिण संवेदना धं ात गुंतवत असतो. जे हा या िच ात न ा भागीदाराचा समावेश
होणार असतो, ते हा तु हा दोघांची मु ये जुळतात का, हे थम िवचारात या. तु ही
दोघंही एकाच िवचारधारे चे असावेत.

• दूरदृ ीने िवचार करा

चटकन उप बध आहेत हणून पैसे वीकार याचा मोह होईलच, पण भागीदार
घे यापूव सव श यतांचा िवचार क न, दूरदृ ीने वागा. नाहीतर अशी पाळी यायची क
बराच काळ वधुसंशोधन के यावर कोणीतरी ‘हो’ हणावं आिण ल झा यावर उमजावं
क आयु यातील सवात मोठी घोडचूक आपण क न बसलो आहोत! हणूनच
कायदेशीर र या भागीदारीवर िश ामोतब हो याआधी भागीदाराची िव ासाहता
तपासून पहा. थोडा वेळ लागेल खरा, पण भिव यात फायदाच होईल.

• के वळ पैशाचाच िवचार क नका

भािगदारी फ पैशाशी संबंिधत नसते. नुसते देणे-घेणे असा वहार नाही हा.
आयु यभरासाठी या या भागीदारीवर खूप काम करावे लागते. ‘से हेन हॅबीटस् ऑफ
हायली इफे टी ह पीपल’ या पु तकात टीफन कॉवेने हट या माणे, ‘‘तु हाला यासाठी
वेळ ितत करावा लागतो. फ वहारा या पलीकडे जाऊन दूरगामी संबंध दृढ
करावयाचे असतील तर सतत संवाद साधावा लागतो.
येक ावसाियक कथा ही यो य टीम तयार कर याची व खां ाला खांदा लाऊन
काम कर याची कथा आहे. हणूनच हा खेळ जंकायचा असेल तर यो य भीडू िनवडायला
हवा, नाही का?

१०८

काय म बैठका

बैठका, बैठका आिण बैठका! कॉप रे ट े ात तु ही जसजशी वरची पायरी गाठत जाता
तसतशा बैठका या तुम या आयु याचा अिवभा य भाग बनू लागतात.
बैठका दुधारी श ासार या असतात. एक तर या तुमचा वेळ फु कट घालवू शकतात
कं वा तुम या वसाया या वाढीसाठी मदत क शकतात. तु ही बैठक कशी हाताळता
यावरच हे अवलंबून असते.
यािवषयी चाण यांचा स ला असा आहे ,
‘‘राजा या िहताचे काय आहे हे याने वेळ न दवडता सांगावे.” (५.४.११)

• काय मपि का िनि त करा

बैठक चे िवषय िनि त नसतील तर वेळेचा चंड अप य होतो. उ ेश प हवा.
कं पनीचा दृ ीकोन यानात ठे ऊन घेतले या बैठका कं वा वरी अिधका यांचा याम ये
रस आहे अशा बैठका जा त यश वी होतात.
बैठक चा िवषय आधीच ठरवला असेल तर बैठक ला एक दशा ा होते. तु ही
वत: बैठक बोलावली असेल तर सवाना आगाऊ िवषयपि का िवतरीत झाली आहे का,
याची खा ी क न या. तसेच वेळ, थळ, काळ वि थत कळवून ग धळ गडबड टाळा
आिण अिधकािधक अपेि त मंडळी बैठक स उपि थत रहातील असे पहा.
‘िबझनेस अॅट द पीड ऑफ थॉट’ ा आप या पु तकात िबल गेटस् हणतात क
‘ वि थतपणे आगाऊ िनयोजन के ले या बैठकाच सवािधक उ पादक ठरतात.’

• दशा दाखवा
चचसाठी, वादिववादासाठी ज र तयार असावे. परं तु यापायी बैठक भरकटू देऊ
नये. बैठक चे अ य थान भूषिवताना तु ही बैठक ला दशा दे याचे काय के ले पािहजे.
एखा ा टी ही शो या संवादकासारखी भूिमका तु ही पार पाडावी. एखा ा ाचे
उ र मु याला सोडू न भरकटत असेल कं वा कोणी जा त बोलत असेल तर तु ही याला न
दुखावता तोडले पािहजे आिण पुढ या ाकडे वळले पािहजे.

• मु ावर या, ताबडतोब!

हे अ यंत मह वाचे. इतर कोण याही अिधवेशना माणे बैठक सु हावी. सु वातीस
जरा मोकळे रहा - यांना क पा या गतीब ल िवचारा, अडचणी समजून या, चहा
िवचारा आिण चचा सु करा.
पण एकदा गाडी सु झाली क ताबडतोब मु ावर आणा. वेळेवर िनयं ण ठे वा.
हणूनच काय मपि के वर कमी पण मह वाचे मु े असतील तरच बैठक यश वी
होईल. बैठक संपवताना कृ ती सूची तयार करा. िनणय या आिण ते अंमलात आणा.
नाहीतर या जु या िवनोदासारखे होईल - ‘‘आम या बॉसला काहीच काम नसते ते हा ते
सतत बैठक बोलावतात.’’

१०९

ावसाियक भेटीचे िनयोजन

वसाय िवकासाचा एक मह वाचा घटक हणजे वास. देशाटन के याने तु हाला नवे
ाहक, न ा बाजारपेठांची मािहती िमळते, तुम या उ पादनाब ल कं वा सेवेब ल
लोकांचे मत जाणून घेता येते.
आजकाल या जागितक करण झाले या कॉप रे ट े ात तर देशांतगत वास तसेच
खंडांतगत वास कोण याही वसायाचा अिवभा य घटक झालेले आहेत. लहान लहान
कं प यांना देखील िवकासा या न ा संधी शोध याकरीत नवे गुंतवणूकदार कं वा
भागीदार शोध याकरता वास करणे गरजेचे होऊन बसले आहे.
पण अशा वासाचे वि थत िनयोजन करणे हे देखील िततके च मह वाचे आहे.
चाण य यासाठी काही सूचना देतात:
‘‘ वासाची साधने, जनावरे तसेच नोकरचाकर यांची वि थत तजवीज के यानंतर
याने वासास सु वात करावी.” (१.१६.५)
या पहा आणखी काही सूचना :-

• सु प वास योजना तयार करा

न ा देशात कती दवस रहाणार आहात याची दैनं दन आखणी करा. वेळ, पैसा
व इतर आव यक गो ची तजवीज करा. तुमची वास योजना सु प व अचूक, िनदाष
 हावी हणून थािनक लोकांची मदत या. अनपेि त संध चा शोध घे यासाठी थोडा
जादाचा वेळ काढू न ठे वा.

• तुमची वासातील टीम

तुम याबरोबर कती मंडळी वास करतील? यां या भूिमका काय? या ांची
उ रे शोधून ठे वा. तुम या कायाला ते बळ देतील. हणूनच सरकारी अिधकारी नेहमी
सोबत िश मंडळ घेऊन वास करतात.

• तुम या संभा ल यांचा वि थत अ यास करा

वासाला िनघ यासाठी ल यांचा अ यास करा. इं टरनेटवर बरीचशी मािहती
उपल ध असेलच. िव ासाह सू ांकडू न ती तपासून या. य भेटीत यो य
िवचा न ती ताडू न पहा. दूरगामी सहकायाचा करार कर याआधी यो य भागीदाराशीच
तो होत आहे क नाही याची शाहिनशा क न या.

• ताबडतोब वहार ठरवून टाकू नका

कधीकधी पिह याच बैठक त वहार पूण कर याची उ सुकता आप याला लागते.
या औ सु याला लगाम घाला. चकाकतं ते सारं च सोनं नसतं. थम भेटीतला भाव
अखेरीपयत टके लच असं नाही. घरी परत या. मग शांत डो याने, त ां या मदतीने
मह वा या बाब वर पुन वचार करा व पुढील पाऊल उचला.
जरी येक नवीन संधी एक श यता िनमाण करत असली तरी भिव यातील घटना
हाताळ या या दृ ीने थोडा िवचार आव यक आहे. एका यश वी उ ोजकाला िबिलयन
डॉलसचा गुंतवणूक ताव आला असता तो ताबडतोब हणाला, ‘‘तुम या तावासाठी
ध यवाद! मी लवकरच तु हाला माझे उ र कळवेन!’’

११०

जनसंपक

िस मॅनेजमट गु पीटर कर एकदा हणाले होते क ावसाियक ने याला ओळखी

वाढवणे, लोकांम ये िमसळणे व जनसंपक दांडगा करणे यास ाधा य म ावा लागतो.
तुमचे ाहक, पुरवठादार, भागधारक, कमचारी व इतर येक अशी िज या
संपकात तु ही येता - यां याशी यो य संपक ठे वणे हे अ यंत मह वाचे आहे!
 राजा व इतर ने यांना स ला व प पु तक िलिहताना आ व थापन गु
चाण य यांनी देखील हीच क पना मांडली आहे.
“वन मुख, सीमा मुख आिण शहरांतील व गावातील मु य अिधकारी यां याशी
याने संपक थािपत के ला पािहजे.” (१.१६.७)
पण ओळख चे जाळे कसे वाढवावे तसेच संपक कसा राखावा ही एक कला असून ती
येक ने याला िवकिसत करावी लागते. काही सूचना:

• बैठकांना उपि थत रहा

मु यािधका याने दररोज एका तरी नवीन ला भेटले पािहजे. ावसाियक
संमेलने, िश ण िशिबरे कं वा मह वा या शी य भेटीगाठी यात याने
िनयिमतपणे भाग घेतला पािहजे. इतरां या अनुभवातूनही याने िशकावयास हवे.

• संपक राखा
फ न ा ओळखी करणे पुरेसे नाही. आप यापैक क येक जण संमेलनास जाऊन
आले क ग ाभर काडस् घेऊन येतात व याचे पुढे काहीच करत नाहीत. हणूनच येक
मह वा या बरोबर पु हा संपक थािपत के ला पािहजे. येक भेटले या
बरोबर कोणते ावसाियक संबंध थािपत करता येतील याचा िवचार करा व
ताव बनवा.

• दोहोबाजूंचा िवचार
ब याच ावसाियकांची चूक ही होते क ते फ वत: याच फाय ाचा एकांगी
िवचार करतात. याउलट तु ही दुस याला कशी मदत क शकाल हा िवचार करा.
कदािचत तुम या एखा ा स याने यांचा धंदा वाढू शके ल. यांना मदत करा, जेणेक न
तुम या गरजे या वेळी ते तु हाला मदत करतील.

• दूरदृ ीने वागा

माणुसक या संदभात ‘काळा’ला मह व असते तर ावसाियक संदभात यो य
‘वेळे’ला मह व असते. पण यो य वेळ कोणती हे ओळख यासाठी तु हाला बराच काळ
घालवावा लागतो. ताबडतोब फायदा दसत नाही हणून ावसाियक संबंध तोडू नका.
दूरवरचा िवचार करा. सावकाश पण िनि त गती करा. कदािचत आज छोटी वाटणारी
उ ा महान बनू शके ल. आिण आज महान वाटणारी उ ा र यावर आलेली
असेल.
जर नेता होणे ही कला असेल तर वसाय चालिवणे ही अिधक मोठी कला आहे.
 येक , यांची मते आिण यांना समाधान देणा या बाब ना समजून घेणे गरजेचे
असते. हणूनच धं ात जनसंपकाचे काम एखा ा एज सीला देऊन चालत नाही. एखादी
पीआर एज सी ज र ठे वावी पण वत: या वेळेची आिण य ांची गुंतवणूकही फार
शारीने के ली पािहजे.

१११

गुणवंतांचा आदर

सामा य व असामा य यांतील फरक करणे तरबेज ला सहज सा य होते. या

ने याला या गुणाची जवात घालता येते तो सवच े ात यश वी होऊ शकतो. एखा ा
जवािह या माणे तु हाला सामा य दगड व दू मळ र े यां यात भेद करता आला पािहजे.
चाण यां या मते वसायातील सवात मह वाचे साधन हणजे कमचारी. गुणवान
हेच अनेक यश वी कायामागचे रह य असते.
हणूनच या गुणांची पारख क न कौतुकही के ले पािहजे. या गुणांचे वणन करताना
चाण य हणतात,
“िश णातील यश, बुि म ा, शौय, उ कु लीन ज म आिण कतृ व यासाठी
माणसांचा स मान करावा.’’ (३.२०.२३)
थोड यात िविवध गुणांसाठी माणसांचा सं थेत स मान करावा.

• िव ान
येक समाजात िव ानांना आदराचे थान िमळते. शै िणक कतृ व आिण
िवद्व े माणेच अनुभवज य शहाणपणाचाही यात अंतभाव होतो.
िवशेषत: भारतात िव ानांना चंड आदराने वागवले जाते. एक समाजशा
हणाले होते, ‘‘िव व नांचा आदर न करणारा समाज रसातळालाच जातो.’’

• शौय
शूर, यो े यांम ये अडचण ना त ड देत पुढे जा याचा गुण असतो. ज र पड यास ते
मृ युसही कवटाळतात. अशांना ि य असे हणतात. सैिनक व र क बनून ते आपले
संर ण करतात. सै य हणते ‘‘तु ही शांत झोपावे हणून आ ही जागतो!”
• उ कु िलन ज म
मो ा घरा यात ज माला आले यांना ज मजात स मान ा होतो. याचा संबंध
जातीपातीशी - वंशाशी नाही. काही गुण अनुवांिशक असतात. माणसा या ि म वावर
या या कौटुंिबक वातावरणाचा परीणाम होतोच.

• कतृ व
अखेरचे हणजे तुम या श दापे ा कृ ती े असते. तु ही जे कमवाल यामुळे
आपसूकच तु हाला आदर िमळे ल. हणूनच यांनी महान काय के लेली आहेत, यांचा
स मान करणे आव यकच आहे.
अशा लोकांना शोधलेत क यां या संपकात रा न तु ही काही िशकू शकता. यामुळे
िमळणारे फायदे तुमचा आलेख चढता ठे वतील.
िवशेषतः वसायात हे खरे आहे. जेआरडी टाटा गुण ाहक होते असं हणतात.
यो य माणसांना यांनी आप या टीमम ये घेतले व िप ान्पी ा टाटा यश वी झाले.

११२

एक चांगली बैठक

‘िबझनेस अॅट द पीड ऑफ थॉट’ या आप या सु िस पु तकात िबल गेटस् यांनी हटलं

आहे क या बैठकांसाठी सहभागी मंडळी तयारी क न येतात या बैठका सवा म
होतात.
हे खरं आहेच आिण आप या देशात चाण यांनी हजारो वषापूव च हा िनयम क न
ठे वला होता. लोकांनी वेळेवरच न हे तर अहवालासहीत, पूण तयारीनीशीच बैठकांना
यावं अशी यांची इ छा असे.
अहवालािशवाय बैठकांना उपि थत रहाणा या मंडळ ना दंड कं वा िश ादेखील
होत असे.
ते हणत -

“वेळेवर न येणा या व थापकांना कं वा लेखाखाते घेऊन न येता बैठकांना

उपि थत रहणा या व थापकांना देय रकमे या एक दशांश र म दंड हणून आकारली
जाईल.’’ (२.७.२१)
बैठकांदर यान िश तब वहार असणे खूप मह वाचे आहे. वि थत तयारी
कर यासंदभाने चाण यांनी इतर काही गो ीही सुचिव या आहेत.

• मुळात बैठक का यावी?

दोन कं वा अिधक माणसे एक येऊन एखा ा क पनेवर चचा करतात ही घटना
हणजे बैठक. कं पनीमधील ब तेक सव बैठकांसाठी काय मसूची असतेच. उदा. िव
परी ण िवषयक बैठक. या बैठक त सव िव िवभागा या टीमला उ ी े सा य
कर यािवषयक चचा, पुढील उ ी े सा य कर यासाठी रणनीती ठरिवणे आिण
गतीसाठी योजना तयार करणे इ यादी िवषयांवर एक बसून चचा करणे आव यक
आहे.
बैठक क पनां या आदान दानासाठी असते, ओळख चे जाळे िव तार यासाठी
असते, तसेच इतरां या काम कर या या प ती समजून घे यासाठी व मािहतीची देवाण
घेवाण कर यासाठीही असू शकते.

• चांग या बैठक चे फायदे

या बैठक ची काय मसूची प , ती बैठक उ म साधते. अशा बैठक चा कालावधी
आगाऊ ठरवला जातो व सवाना कळवला जातो.
अशी बैठक वेळेवर सु होते व संपतेही वेळेवर. या बैठक म ये खूप वेळ खच
क नही काहीच सा य होत नाही या बैठक पे ा वर उ लेखले या बैठक स उपि थत
रािह याने लोकांना चांगले वाटते.
प कायसूची अस यािशवाय बैठक बोलावूच नये कारण वेळ खूप मह वाचा आहे.
येक सेकंद उ पादक असला पािहजे.

• चांग या बैठक साठीची तयारी

सव थम आप याला काय सांगावयाचे आहे याची तयारी करावी. कोठे , कधी, कोण
आिण काय या चार गो ी बैठक या आधीच सव सहभागी मंडळ ना कळिव या पािहजेत.
बैठक कोठे घेतली जाईल ( थळ), कधी (वेळ - सु वात व अंत ) कोण (अ य ,
पीकर) आिण काय (कायसूची / िवषय).
तु ही जर बैठक म ये सहभागी असाल तर संबंिधत अहवाल व कागदप ांिनशी
तु ही तयारीने आले पािहजे.
एखादी मािहती िवचार यावर िबलकू ल वेळ दवडू नये. त पर ितसादामुळे िनणय
येला मदत होते.
िशवाय बैठक चे मह व जाणून या. उ म आयोजक, संचालक आिण सहभागी हा.
तसेच उपयु बैठकां या मह वाब ल इतरांना सांग यास मागेपुढे पा नका.
 ११३

शुभारं भ के लेले काय तडीस या

माझा एक िम हाती घेतले य येक क पाची पूत यश वी होऊनच करतो. याचे

गुिपत मी एकदा याला िवचारले. तो हणाला, “कोणताही नवा क प हाती घे याआधी
मी हातातील काम थम हातावेगळे करतो. यामुळे पूण िवचाराने आिण यश वी र या
हाती घेतलेला येक क प मी पूण क शकतो.
हे ऐकताच मला चाण यांचे एक जूने सू आठिवले. ‘हाती घेतलेले काम तडीस
ने यास आव यक असते ती कृ ती.’’ (६.२.२)
फार कमी मंडळ ना हाती घेतलेलं काम पूण करणे जमते. आप यातली बरीच मंडळी
नवेनवे क प, न ा क पना आिण नवी पु तके वाच यासाठी घेतात, पण याआधी मी
आधीचे काय पूण के ले का? हा साधा वत:ला िवचारत नाहीत.
हणूनच आप याला तणाव, जुलमाने वेळेचे व थापन आिण ासदायक काम व
आयु य यांचे संतुलन अशा ि दोषांचा सामना करावा लागतो. यापे ा हाती असलेली
काम पूण करणे चांगले नाही का?
चाण य हणतात क तु ही कृ तीशील नस याचे हे प रणाम आहेत. येक काम
संपूण कर यासाठी कृ ती के ली पािहजे. याला पयाय नाही!
फ खालील पाय या ल ात ठे वा :-

• सव लंिबत कामांची यादी करा

तुमचं आयु य ग धळात का आहे हे शोधायचं असेल तर एक साधा उपाय करा -
तु ही सु के ले या पण अधवट टाकले या आजवर या सव कामांची यादी तयार करा. मग
ते काम हणजे एखादा अहवाल पूण करणे असेल, संयोजकांना फोन क न एखा ा
योगाब ल ध यवाद देणे असेल कं वा तु ही वाचायला घेतलेले एखादे पु तक पूण करणे
असेल. वत:शी ामािणक असाल तर मा ती या शेपटासारखी लांबच लांब अशी यादी
बनलेली पा न तु हाला ध ाच बसेल!

• िनयोजन करा व कृ ती करा!

आता सव अपूण कामे पूण कर यासाठी लागणारा वेळ न दवा. समजा एखादा
अहवाल पूण कर यास अधा तास लागतो कं वा यांनी पाट दली या आयोजकांना फोन
क न ध यवाद दे यास पाच ते दहा िमिनटे लागतात; अथवा अपुरे रािहलेले पु तक पूण
कर यास तीन तास लागतात.
रोज या अपूण कामांसाठी एक तास वेगळा काढा. मह वाचे हणजे ती कामे पूण
करा. फ िवचार क नका.

• सवय लावून या
सु वातीला हे करणं जरा अवघड जाईल. आपण सवच जण वत:ला दुषणं दे या या
वाईट सवयीचे गुलाम असतो. पण खरं च, वत:ला जराशी िश त लावलीत आिण अधुरी
कामं पूण के लीत तर आ मिव ास वाढेल आिण मोठी आ हाने ि वकार यासाठी मनाची
तयारी होईल.
एका ब रा ीय कं पनीचे अ य मला सांगत होते क दर शिनवारी ते फ अधवट
राहीलेली कामेच करतात. याव न हे िस होते क आरं भशूर अस यापे ा कामाची
वि थत इित ी करणे कतीतरी अिधक मह वाचे आहे!

११४

यश वी हायचंय?

कौ ट यां या ‘अथशा ात’ पंधरा खंड आहेत. यातील सहा ा पु तकात के वळ दोन
अ याय आहेत. पण ते खूप मह वाचे आहेत कारण राजाने यशि वरी या आपले रा य कसे
चालवावे हे यात सांिगतले आहे. िवजयी हो याचे तीन माग यात नमूद के लेले आहेत.
चाण य हणाले होते ,
‘‘यश ि पदरी असते. मसलती या श ने िमळवायचे, एक या बळावर ा
करावयाचे आिण उज या जोरावर कमवायचे. (६.२.३०)
यामधील येक श दाचा ग भताथ समज यासाठी आयु यभराचा अनुभव पणाला
लावायला लागेल. तरीही आपण याचे सार समजून घेऊया.

• मसलतीने यश
खूप मंडळी य ांची पराका ा करतात पण यश हाती येत नाही. अखेर िनराशा
होऊन ते आप या निशबाला बोल लावतात. पण कदािचत यांना यो य कडू न यो य
स ला िमळाला नसेल.
मला एक परदेशी गृह थ आठवतात जे दोन वषापासून इथे वसाय सु कर याचा
 य करत होते. .... एका िन णात वक लाला भेटले. यांनी याला काही टी स द या
आिण काम फ े झाले.
हे उदाहरण चाण यां या पिह या कार या यशाचे उ म ोतक आहे. यो य त
माणसांचा स ला ऐकू न िमळणारे यश!

• एकजूटीने यश ा ी
एक ाने लढाई जंकणे कठीण. अनेकां या एकजुटीने यश ा होते.
माझा एक िम राजकारणा या े ात आहे. राजकारण कसे चालते हे समजून
घे यात बराच काळ फु कट गेला ही याची खंत आहे.
‘‘खरं च मला एखादा गॉडफादर असता तर उ म मागदशन िमळाले असते,’’ असं
एकदा तो मला हणाला आजकाल या पधा मक युगात हे अगदी खरे आहे. यो य
माणसांशी संबंध आला तर यशाचा पासपोट िखशातच समजा!

• उजने यश
वरील दो ही प त नीही यांना यश िमळत नाही अशी काही माणसे के वळ
वत: या उज या आिण ब आयामी ि म वा या जोरावर यश खेचून आणतात आिण
यांचा उ साह संसगज य असतो. ते कधीच हार मानत नाहीत. कती वेळा अपयश आले
याची ते गणती करत बसत नाहीत. उलट ‘आता यश के वळ एक पायरीच पुढे आहे’ अशा
दुद य आ मिव ासा या बळावर ते लढतात.
आप या चुकांमधून, पु तकांपासून, भेटले या येक पासून आिण आयु यातील
येक घटनेपासून ते िशकत रहातात. यां यासाठी आयु य हा एक वास असतो, अंितम
येय न हे! यानी ठे वा क यश हा एक दृ ीकोन आहे जो िवकिसत करावा लागतो.
हणूनच उ ी गाठे पयत य ांची कास सोडू नका. चाण य हणाले होते - शंभर
य ांनंतरसु ा उ साही माणूस यश न च ा क शकतो!’’

११५

एकमका सा क ...

७० आिण ८० या दशकांत भारतीय कं प या काही मैलाचे दगड ठरतील अशा घटनांसाठी

आपली मानिसकता घडिवत हो या. जागितक करणाची सु वात झाली न हती. संगणक
नुकतेच दाखल झाले होते आिण मोबाईल फो स, इं टरनेट नुस या क पना हो या.
याकाळी भारतीय कं प यांना भेडसावणारे सवात मोठे आ हान हणजे कामगार सम या!
वेगवेग या कामगारां या युिनयन व व थापन यांम ये िनयिमत गैरसमज होत असत.
अथातच सवच वाटाघाटी काही सकारा मक नसत. क येक कं प या या तणावपूण
वातावरणाला बळी पड या आिण अखेर अ या उ ोग े ावर दूरगामी प रणाम करीत
बंद पड या! फार थो ा सं था िवजयी ठर या.
याकाळी िवचारला जाणारा नेहमीचा एक हणजे युिनय स व व थापन
यांम ये पूणतः सामंज य, सहकाय घडू शके ल?
त ांनादेखील याचं उ र ठाऊक न हतं. ◌ं पण चाण यांकडे उ र होतं. ते हणाले
होते;
‘‘मालकाला कळिव यािशवाय संघटना कोणाला काढणार नाही कं वा नवीन
माणसाला आत आणणार नाही.” (३.१४.१५)
हणजेच चाण यां या काळात युिनयन व थापना या इ छे माणे यो यरी या
काय करीत असे आिण दो ही बाजू िनणय घे याआधी एकमेकांशी स लामसलत करीत.
याव न आप या िपढीने काय धडा यावयाचा आहे?

• युिनयन सदैव अि त वात रहातीलच

आजकाल बरे च व थापनशा त असे मानतात क युिनय सचे दवस संपले. हे
स य नाही. के वळ नाव व ा प बदलते. युिनयन हणजे काय? तर एका ासिपठावर
एक येणारा माणसांचा समूह. ते आप या ांवर एक बसून चचा करतात व आप या
माग या व थापनासमोर मांडतात.
हे तर आजही घडते. कं पनीमधील िविवध सिम या व गट पहा. कोणीही अनुभवी
कं पनी अिधकारी हे न च मा य करे ल क असे व सम या वेळेवर सोडिव या तरच
पुढील काम सहजपणे पार पडते.

• सामािजक दृ ीकोनाची गरज

कोण याही कं पनीम ये अथवा उ ोग े ात काम करीत असताना नेहमी हे यानी
ठे वावे क आपण एकमेकांिवरोधात लढत नसून आप याला वेग याच बल श ूचा
िबमोड करायचा आहे. हणूनच उ पद थ ने यांनी कं पनी या उ ी ांब ल अ या
कं पनीशी संवाद साधला पािहजे. यामुळे व र व किन मंडळीदेखील सामािजक
दृ ीकोन िवकिसत क शकतील.

• िनयिमत संवाद
िचत एकदा, कधीतरी कमचा यांना िनयम व घडामोडी सांगून व थापनाची
जबाबदारी संपत नाही. कोण याही ना या माणे िनयिमत संवाद साधणे येथह
े ी गरजेचे
असते.
 सं थेम ये पदांची उतरं ड असली तरीही येकाशी संपक साधून अडचणी,
सम यांवर चचा करणे मह वाचे आहे.
हे कं पनीचे बल थान होते. आतले लोक एकमेकांशी वि थत संवाद साधत
असतील तर सम या सोडवायला बाहेर याची गरज लागत नाही.
अखेरीस, यो य प तीने, योग उ ी , मी न हे तर ‘आपण सवानी िमळू न’
गाठावयाचे आहे.

११६

सवाना सोबत या

येक सं थेम ये अडचणी या उ वत असतातच. अडचण उ वताच चंता करत

बस यापे ा ती सोडवता कशी येईल यावर सव कमचा यांनी िवचार के ला पािहजे. उ र
एखा ा िविश माणसाकडू न, िवभागाकडू न कं वा समुहाकडू नच यावयास पािहजे ही
अपे ा चुक ची आहे.
चाण यांचा स ला असा होता:
“सव दलांची एकजूट क न याने लढाई करावी.” (१२.१.३)
हणजेच, एखा ा सम येशी लढताना पूण कं पनीने एक आले पािहजे. अथात,
जे हा िव चे आकडे घसरतात ते हा फ िव व िवपणन िवभागाकडू नच उ राची
अपे ा क नका. सव िवभागांतील मह वा या ना एक क न िवचार परामश
करा. यानंतर सम या सोडिव याचा वेगळा व अिधक चांगला माग तु हाला दसून येईल.
एकि तपणे सम या सोडिव यासाठी ट याट याची या :

• नेमका ओळखा
सोडिव याआधी तो नीट समजून या. जसे वै क य तपास या क न दुख याचे
मूळ समजून घेऊन नंतर यावर औषध दले जाते, तसेच हे आहे.
हणूनच नोकरीसाठी, आ थक पेच , िव ची उ ी ये कं वा इतर काहीही
सम या असेल तर थमत: ितचा उगम कु ठे झाला ते शोधा.

• वेगवेग या पैलूंचा िवचार करा

तुमचे पिहलेच िनदान बरोबर आहे, असे समजू नका. दुसरे एखादे मत आजमावून
पहा. याहीपे ा अिधक चांगले हणजे व र अिधका यांची बैठक बोलवा. उदा. जर
उ पादन चांग या दजाचे िनघत नसेल तर फ उ पादन खा याला दोष देऊ नका.
यापे ा खरे दी, संशोधन व िवकास, अगदी िव िवभागालाही चचस पाचारण करा व या
ावर यांचे मत या. यामुळे ही सम या च बाजूंनी सोडिव यास तु हाला मदत
होईल.

• टा क - फोस नेमा
एकदा का सम या समजली क ितचे िनराकरण होईपयत लढत रहा. यासाठी एक
गट कं वा टा क-फोस नेमा, कारण एकटा माणूस लढता लढता कदािचत नैरा याने ासला
जाईल.
गट कर याचा दुसरा फायदा असा क आळीपाळीने यामधील एक एक जण िव ांती
घेऊ शके ल व यामुळे यांची ेरणा टकू न रािहल. ल ात ठे वा, जे हा संपूण सेना यु
जंक यावर ल क त करते ते हा सवच समीकरणे बदलून जातात, मग सवा म
यो ाचा कताब कोणालाही का िमळे ना! येक ने जर उ म उ ी ासाठी
वत:ला सम पत के ले तर यश िनि त आहे.

११७

संवादाचे महा य

एका व थापनशा िशकवणा या सं थेने कोस पूण के ले या आप या िव ा याचे २०

वषानंतर एक परी ण के ले. आ याची गो अशी क परी ेत पिहले आलेले िव ाथ
यश वी झाले न हते; तर यांना समुहाम ये काम करणे जमले होते व यांचे संवादकौश य
वादातीत होते, अशी मुले यश वी झाली होती.
संवादाची श चाण यांना पूणता ठाऊक होती. खरं तर श दांना श ां माणे कसे
वापरता येत हे यांनी अधोरे िखत के लं आिण ते कसे वाप नयेत हेही सांिगतले:
‘‘बदनामी, नंदा आिण धमकावणे यामुळे शाि दक जखम होते.’’ (३.१८.१)
येक माणसाला कौतुका या थापेची गरज असते. तु ही तसं क शकत नसाल तर
िवरोधी गो तरी क नका.

• बदनामी
 हणजे एखा ाला बदनाम करणं कं वा याचा अपमान करणं. जनतेचा पाठ बा
िमळिव यासाठी काही लोक याचा आयुध हणून वापर करतात. राजकारणी, अित िस
या श ाचा वापर व गैरवापर करत असतात. कोण याही सं थेतील उ पदावरील
अिधकारी यांचे सहजसा य ल य बनत असतात. मुळातच एखा ाची िव ासाहता आिण
चा र य यावर आघात के ला जातो. तुम याजवळील मािहती स य अस याची खा ी
झा यािशवाय कोणालाही बदनाम क नका.

• नंदा
हणजे पाठीमागून वाईट बोलणे. एक िनयम यानी असावा. ‘कोणाचे कौतुक
करावयाचे असेल तर सवासम करा आिण कोणाला याची चूक दाखवून ायची असेल
तर एकांतात करा.’
नंदा क न सुटत नाही. खरं तर ते कमकु वत म वाचे ोतक आहे. एखादी
गो चुक ची आहे असे तु हाला वाटत असेल तर संबंिधत शी सरळ जाऊन बोला व
काय सुधारणा के ली पािहजे असे तु हाला वाटते, ते सांगा.
नंदा के याने नंदीत च न हे तर नंदा करणारा व ती ऐकणारा या सवानाच
नकारा मक उजचा ास होतो. हे टाळले पािहजे.

• धमकावणे
अथात दमदाटी देऊन एखा ा या मनात भीती पेरणं. लहान मुलं ‘हे असं कर,
नाहीतर...’’ अशी भाषा वापरतात पण मो ां या जगात धमकावणे हा गु हा समजला
जातो.
कोणालाही भीती घालू नका. काय ाने हा गु हा आहेच. पण धमकावली जाणारी
भिव यात कधी पलटवार करे ल हे तु हाला समजायचे नाही.
कोणतीही गो सांग याचा सवा म माग हणजे संयिमत आिण मृदप ु णे पण प
बोलणे. चाण य हणाले होते, ‘‘बोलणे हे स य व ि य, हणजे चांग या प तीने खरे
सांिगतलेले असावे.’’
आयु यात यश वी हो यासाठी हे गुण िवकिसत करा.

११८

झगडे थांबवा

माणसाचं मन कधी कसं वागेल सांगता यायचं नाही. कधीकधी काही क पनांना ते
िचकटू न बसतं व अगदी अडेलतट् टू होतं. मग जे हा इतर कोणी यािव क पना घेऊन
येतं ते हा काही घषण होतं कं वा िववादही होऊ शकतात.
सु वातीसच जर ते िनपटले नाहीत तर अशा वाग याने आप ी येऊ शकते.
माणसामाणसातील वैरभाव, कॉप रे ट यु ,े देशांमधील लढायांपासून अगदी
अिल ामधील अिल माणूसही अ पश रा शकत नाही.
हणूनच भांडणे थांबलीच पािहजेत व यासाठी समुहा या मानसशा ाचा आधार
घेतला पािहजे.
उ म मानसशा असणारे चाण य हणतात,
“ जेमधील असंतोष टाळायचा असेल तर यां यामधील ने यांचे मन जंकले पािहजे
कं वा असंतोषा या मूळाचे उ ाटन के ले पािहजे.’’ (८.४.१८)
या स याचा ट याट याने अ यास क या:

• सम या ओळखा
भांडण होते ते हा भागातील शांती ढळते आिण खूपसा वेळ व श फु कट जाते.
एक नीतीकार हणून िववाद संपवले पािहजेत व पुढे माग मण के ले पािहजे. पण असे
कर यासाठी प रि थतीचे खोलवर जाऊन िव ेषण के ले पािहजे. जर कायम व पी उपाय
नसेल तर ता पुरता तोडगा काढला पािहजे.

• ने यांशी बोला
दंगली या काळाम ये पोलीस मंडळी शांतता थािपत कर यासाठी दो ही गटांना
थम संवाद साधायला लावतात. अथात शंभर जण र यावर तुम या अंगावर धावून येत
असतील, तर हे करणे सोपे नाही.
यावर उपाय हा क गटाचा नेता ओळखा व यांना भािवत करा. यांना वेगळे
बोलावून चचा करा. या ने याला तुमचा िव ास वाटला तर अ खा गट िनयं णाखाली
येतो.
एखादी मिशन आणीबाणी उ वताच बंद कर यासारखे आहे हे. शंभर बटणे बंद
करत बस यापे ा अ खा संच बंद करणारा मेन वीच ऑफ के ला क झालं!

• सम येचे िनराकरण करा

सव उजा चचवर व वादिववादावर खच घालू नका. गतीशीलता हवी. उ ी ांचा
िवसर पडू देऊ नका. मूळ सम येचे समाधान व भांडणाचा शेवट!
‘अथशा ा’म ये चाण य साम, दाम, दंड, भेद नीतीब ल बोलतात. तुमचे उ ी
गाठ यासाठी यो य मागाचा यो य वेळी उपयोग करा.
 ११९

संघ काय

सवािधक यश वी कं प यांम ये आिण गटांम ये एक गो सामाियक असते - वैयि क

मतिभ ता िवस न एक संघ हणून काय करणे. चढ-उतारांवर मात क न उ ी सा य
कर यासाठी हा सवात मह वाचा घटक आहे.
नेता कतीही कु शल व स म असला तरी काय म संघाअभावी येय सा य करणे
याला श य होणार नाही. जसजशा वर या पाय या चढू न माणूस व थापनात उ पदी
पोहोचतो, तसतसे या या यानात येते क याची सवात मह वाची भूिमका संघा या
क ानाची आहे. आप या जबाबदा या काय म अशा सहका यांम ये वाटणे गरजेचे असते.
वत: या कामाबरोबर याला एका धोरणी ने याची भूिमकाही वठवायची असते.
इतरां या सहकायािवनाही आपण काय क शकतो, अशी चूक ची धारण
बाळगणा यांना कौ ट य इशारा देतात,
“रा यशकट यश वीरी या चालवायचा असेल तर ते (के वळ) सहका यां या
मदतीनेच श य आहे. एक चाक वळू शकत नाही. हणूनच याने मं ीगणांची नेमणूक
क न यांचा स ला ऐकला पािहजे.” (१.७.९)
चांग या जनर सकडे चांगले ले टनंट असतात. चांग या मु यािधका यांकडे चांगले
व थापक असतात. ते एकमेकांना पूरक काय करतात. या माणे वाहन एका चाकावर
चालू शकत नाही, या माणे चांग या व थापकांिवना मु यािधकारी काय क शकत
नाही.
उ म संघकायाचे अनेक छु पे फायदे आहेत.

• कोणी एक अप रहाय नसते

एकाच वर खूप अवलंबून रहाणे धोकादायक आहे. पण जर चांगला संघ असेल
तर या या अनुपि थतीत दुसरी कु शल ती जागा भ न काढू शकते. यामुळे के वळ
अवलंिब व कमी होते असे नाही तर सवजण चांगले काम कर यासाठी सदैव व त पर
रहातात.

• वैयि क कमतरतांवर मात करता येते

येकजण चुका करतोच पण यां याकडे धडा हणून पहायला हवे. झालेले नुकसान
भ न काढ यासाठी चांग या संघातील इतर मंडळी यां या जीवाचे रान करतात.
अखेरीस संघाचा िनकाल मह वाचा! वैयि क परा म न हे.

• वैयि क बल थाने सवाची बल थाने होतात

येक ची बल थाने असतात. ती सारी एक होऊन श िनमाण होते.
सहकाराचे त व ल ात आहे? एक अिधक एक दोनापे ा जा त होतात. संघाचे काय
वैयि क कायापे ा अिधक वरचढ होते.

• इतरांबरोबर तु ही िवचार क लागता

एकाच प रि थतीसंबंधी येकाची समजूत वेगळी असते. थोडी चचा क न
संघातील सव सद यांचे मत या. अशा कारे दुस या या बु ीची मदत घेऊन उ र
शोधता येईल. ि टफन कोवे हणतात या माणे “श ही िविवधतेत असते, सारखेपणात
नाही.’’ हणूनच ने याने यो य व थापक नेमले पािहजेत, यांची मते ऐकली पािहजेत
आिण यो य धोरण राबवले पािहजे.
अमेरीके चे २६वे रा ा य िथओडर झवे ट यांना संघकायाब ल एकदा
िवचार यात आले होते. ते हणाले, “उ कृ अिधकारी याला हणावे जो आप याला जे
काय करावयाचे आहे यासाठी चांगली माणसे िनवडतो आिण नंतर यां या कामात
ढवळाढवळ न कर याचे वत:वर बंधन घालून घेतो.”
असे के याने ने यावरील दबाव आिण अवा तव अपे ा खूपशा कमी होतात.

१२०

ेन टॉ मग

आधुिनक कॉप रे ट जगात वापरले जाणारे श द व परीभाषा भारतात हजारो वषापासून

चिलत हो या. अशीच एक संक पना हणजे ‘ ेन टॉ मग’.
‘अथशा ा ’म ये कौ ट याने बुि वादाचे स कसे चालवावे यावर ट याट याने
सू दले आहे. के वळ आप ी व थापनासाठीच न हे; तर न ा क पना व िवचारां या
भरारीसाठी देखील असा का याकु ट करता येतो. आप या चमू या कौश यांचा उ म
वापर कर यासाठी क प अिधकारी देखील कौ ट यां या या सूचनांचा उपयोग क
शके ल. ते हणतात,
‘‘तातडी या बाब म ये याने सव स लागार व मं ीमंडळाला एक बोलावून यांना
ब मताने कोणता िनणय यावा कं वा काया या पूततेसाठी कोणती कृ ती सुयो य ठरे ल,
याब ल िवचारणा करावी.” (१.१५.५८-५९)

• बैठक बोलवा
मह वा या आिण तातडी या बाब वर तोडगा काढायचा असेल तर सव थम
संघाची आिण स लागारांची बैठक या. फ व थापकांनाच न हे, तर व थापन
पदांवर नसले या स लागारांनाही बैठक साठी िनमंि त करा.

• यांचा स ला मागा
या िविश ावर तोडगा हवा आहे, तो ने या या डो यात सु प हवा.
मह वा या ासंबंधीच सु प ता नसेल तर आंध याने आंध याला मागदशन
कर यासारखे होईल. यो य दशेिशवाय कतीही बैठका घेत या तरी यामुळे फ वेळेचा
अप य होईल. हणून यो य िवचारा.

• ब मतातील मंडळ चे मत या
गटामधील ब तेकांचे जे मत असेल तेच ब धा आदश उ र असेल. स परीि थतीशी
संबंध नसलेली एखादी लहानशी सूचनाही ने याने यानी यावी. मो ा ाची उकल
कर यासाठी कदािचत भिव यात ती कारणी येईल.

• ब मतातील मंडळी ‘बरोबर’ आहेत का? याचा िनणय या

ब मतातील मंडळी बरोबर स ला देत असतीलच असे नाही. हणून अंितम िनणय
ने यानेच यावा. काया या यश वी पूततेसाठी सुयो य अशी कृ ती योजना तयार करावी.
अखेर सव काही प रणामांवर अवलंबून असते, क पनांवर नाही!
सोनी कॉप रे शनचे सं थापक अक ओ मोरीता यांना जगातील पिहली हीडीओ टेप
बनवायची होती. क येक मिहने यांनी या फती या सुयो य आकाराब ल आप या
टीमबरोबर खूप चचा के ली, पण उ र सापडेना.
अखेरीस नैरा याने ासून यांनी टेबलावर एक पु तक फे कले व हटले, “काहीही
करा, पण या आकाराची टेप तयार करा.” ब स, थो ाच मिह यात या पु तका या
आकाराची टेप बाजारात दाखल झाली!

१२१

सहकारात समृ दी
एक एकटे काम कर यापे ा संघात काम करणे चांगले - क पावर काम करताना ही
यशाची गु क ली आहे. खालील सू ात चाण यांनी हाच िवचार मांडला आहे.
‘‘आपण दोघं िमळू न क ला बांधू.’’ (७.१२.१)
मनु य हा सामािजक ाणी असून याला जग यासाठी इतरांची मदत लागते.
पधका या दृ ीकोनाऐवजी सहयोगा या दृ ीकोनाकडे आपण वाटचाल के ली पािहजे.
ने याने वत: संघाम ये काम कर याची कु वत िवकिसत के ली पािहजे आिण आप या
संघालाही यासाठी े रत के ले पािहजे. आयु यातील सवच पैलूंना हे लागू पडते. मग ते
कायालय असो, पधा मक बाजारपेठ असो वा घर या कौटुंिबक बाब चे व थापन
असो.

• आरं भ कर याआधी क पावर चचा करा

फ मािहती दे याऐवजी लोकांना िनणय येत सहभागी क न या. नवीन
जबाबदारी घेत असाल तर तुम या लोकांना बोलवा व याब ल यांना सांगा. ‘‘तुमचं मत
काय? हे कर याची आणखी चांगली प त आहे का?” लोकां या सूचनांमधून व मतांमधून
तु हाला क पाकडे पहा याची नवीन दशा सापडेल. कधीकधी उ म क पना
तळागाळातून येतात. लहान मुलांची साधी क पनाही कधीकधी खूप फायदेशीर ठरते.

• दशा दाखवा, पण यांना चालू ा

संघनेता हणून तुमची ही भूिमका असावी. कु ठे पोहोचायचे व कधी, हे यांना सांगा.
माग यांना िनवडू ा. यां या प तीने यांना काय क ा. ब याच ने यांची हीच मोठी
सम या असते. मी माग यावेळी हे काम असं के लं होतं हणून तु हीही तसेच के लं पािहजे!
असा िवचार नेते करतात. काम कर या या अिधक चांग या प ती असू शकतात. वत:ला
थोडं बदला.

• ल िवचिलत होऊ देऊ नका

फ दशा दाखवणे व वातं य देणे हे पुरेसे नाही. एक नेता हणून तु ही गतीवर
ल ठे वले पािहजे. संघाला गरज असेल ते हा उपल ध रहा. वत: ि थरिच रहा व
संघालाही िवचिलत होऊ देऊ नका. िनयिमतपणे आढावा या व गो ी यो यरी या होत
आहेत कं वा नाही याचे परी ण करा. असे न के यास नंतर प ा ाप होईल कारण
दशाच चुकलेली असेल. वत: या होकायं ाकडे ल असू ा.

• एक कामाची मजा लुटा

 वास हेच अंितम येय असते. आनंद ते हा आिण ितथे नाही, तर आ ा आिण इथे
आहे! वासाची मजा या. एक कामाचा आनंद लुटा. संघा या दु:खात व आनंदात
सहभागी हा. वेळ या वेळी छोटीशी सु ी न घे याची कं वा कामाचं ओझ वाटू न न
घे याची प रणीती तणावात होते.
यश साजरे करा. अपयश आलेच तर न ा उभारीने पुन हरी ॐ हणून कायारं भ
करा. हणतात ना ‘‘आनंदात वा दुःखात, आजारात वा उ म त येतीत, आनंदी तसेच
दु:खी णांत आपण एक रा !”

१२२

सामाियक येय

आयु य हणजे भागीदारी मग ती पती-प ीची असो, िम ांची असो वा ावसाियकांची.

बरीच नाती टकतात, काही दुरावतात. मग यश वी भागीदारी व अयश वी भािगदारीत
कशामुळे बरं फरक घडत असतो?
चाण य याब ल प क पना देतात. यांचं हणणं असं क या या मुळाशी
सामाियक येयं आहे.
“जे हा एखा ा थळाचे वा काळाचे बंधन नसते, ते हा सामाियक येय असलेली
सहयोगी सै याची तुकडी ही परक य सै या या तुकडीपे ा उ म काय करते.” (९.२.१७)
वत: या आयु यात डोकावून पािहलेत तर हे सू कती चपखल आहे, हे तुम या
ल ात येईल. भागीदारीचा ताव आ यावर तो ि वकार याआधी अपयशा या
श यतांचा िवचार करा. काय श य व काय अश य यावर खुली चचा करा.
आता पुरेशा अनुभवाअभावी एखादी भागीदारी चालेल क नाही याचा िनणय कसा
बरं करावा? गाठ बांध याआधी या िवचारांवर मंथन करा:

• तुम या येयांची ा या करा

तु हाला आयु यात काय हवे? तुमची मूलत वे कोणती, तुमचे ल य काय, उ ी
काय, दूरदृ ी काय? या सवा या प रघात आपण काम करत असतो. तुम या मनात एक
हणून याब ल प ता नसेल तर तु ही वत:ही ग धळू न जाता व इतरांनाही
ग धळात टाकता. हणूनच याची प ा या करा आिण येयपूत चा माग आखा.
याआधी कधी हे के ले नसेल तर पेनपेि सल हाती घेऊन तुमचे आयु यातील येय आताच
िल न काढा. तुमची उजा क त हो यास चंड मदत होईल.
• खुली चचा करा
वत:ला काय हवे याब लचा ग धळ िन तरलात क तुम या येयाब ल इतरांशी
तु ही चचा क शकता. अगदी मोकळी चचा करा. वत: क पना िवकत आहात ते हा
दुस या याही क पना समजून या. तुम या दोघांम ये काही सामाियक गो ी असतील,
तरच पुढील चचत अथ आहे.

• एकमेकांना वेळ ा
सामंज य (एमओयु -) करारप ावर सही कर याआधी वत:ला थोडा अवधी ा.
कोण या गो म ये गडबड होऊ शके ल तसेच कोण या गो ी वि थत होतील याचा
अंदाज या. वा तववादी असा. दूरगामी िवचार दृ ीकोन बाळगा.
आता सवात मह वाची पायरी. पूण िवचारांती जर तु हाला असे वाटले क योग
जुळत नाही, तर भावना धान न होता यामधून बाहेर पडा. सु वातीस जरा अवघड
जाईल पण आयु यभराचे ओझे बाळग यापे ा ते बरे .
तु ही काय करता यापे ा काय टाळता याला व थापनाम ये अिधक मह व आहे.
हणूनच यो य सूर जुळवा आिण उ म सहजीवन उपभोगा.
 धोरण

१२३

मािहतीची आव यकता

मािहती व तं ाना या े ात झाले या चंड बदलांमुळे णाधात हवी ती मािहती

उपल ध होऊ शकते. अगदी िवचारा या वेगाने तयार मािहती उपल ध हो या या कामी
या -गुगल सारखे सच इि ज स, मोबाइल फोन, रे िडओ, टी ही आिण वतमानप े मोलाची
मदत करतात.
पण कधीकधी सव कारची मािहती खरं च उपयोगी असते क तो के वळ ‘कचरा’
आहे असा पडतो. िवचारपूवक वापरली तरच मािहती उ पादक ठ शकते.
‘अथशा ा’म ये कौ ट य असे हणतात क , माणसाने यो य मािहती आ मसात
क न सदैव अ यावत रािहले पािहजे. पण असा क मािहतीची मुळी गरजच काय?
‘‘ ात असलेले आकलन क न घेणे, समजून आलेले ठोसपणे बळकट क न घेणे,
ि धा ि थतीम ये शंकािनरसन क न घेणे (तसेच) अपु या मािहती असले या बाबी पूण
ात क न घेणे - हे सव मं यां या सहयोगाने साधता येते.’’ (१.१५.२० - २१)
मािहती या या येक पैलूचे िनरी ण क या.

• ात गो ीचे आकलन
िमळालेली काही मािहती आप याला आधीच ठाऊक असते. टी ही वर लाई ह
ेपण पाहाताना भारत मॅचम ये िवजयी झा याचे तु हाला ठाऊक झालेले असते.
दुस या दवशी या वतमानप ात तीच बातमी पु हा वाचनात येत.े अशा मािहतीमुळे
 ानात कमी भर पडते.

• समजलेले ान पु हा बळकट क न घेणे

कधी कधी िमळालेली मािहती अध क ी असते. ती बरोबर आहे कं वा नाही याची
खा ी नसते. दुस या ोताकडू न अशा मािहतीची स यास यता पडताळू न पाहता येत.े
एखा ा कं पनी या संचालकाने पद याग के ला असे आप याला समजते - ते कदािचत स य
नसेल. या कं पनीत काम करणा या एखा ा कमचा याकडू न ते पडताळू न पाहावे.

• दोन श यतांमधून एक िनवड यासाठी शंकािनरसन

समजा फोर टार हॉटेल या माक टंग टीमने हॉटेलचा दजा पंचतारां कत अस याची
जािहरात के ली. अशावेळी शंकािनरसनासाठी हॉटेलस असोिसएशन कं वा पयटन
िवभागाकडू न स य प रि थतीची खातरजमा क न घेता येईल.

• अपूण मािहतीची उवरीत बाजू जाण यासाठी

आप या आजुबाजुला अि त वात असलेली बरीचशी मािहती स यावर आधा रत
नसते. कधीकधी तर ती के वळ अफवांवर, उथळ चचावर आधा रत असते. हणूनच काही
िनणया त पोहोचताना स यास यता पडताळू न पहाणे व संशोधन करणे गरजेचे असते.
अशावेळी मािहती या मूळ ोताकडे जावे.
सवात मह वाचे हणजे सवच मािहती गरजेची नसते. आप याला काय गरजेचे आहे
यावर ल क त करावे. िवपणन गु फलीप कोटलर हणतात, ‘िवपणन संशोधनातून
िमळालेली मािहती ही ‘आप याला जाणून घे यास आव यक’ अशी हवी; मािहती
देणा या या इ छेनुसार ‘आपणास जे कळावे असे याला वाटते’, ती नको.’’

१२४

व थापनाची त वे

व थापना या सव संक पना आिण िस ांत काही त वांवर आधा रत असतात. या

मूलभूत पाया या त वावर आपण व थापकाची काय मता, सं थेची उ पादकता आिण
उ ी ांची पूत मापत असतो. आज व थापन के वळ एक िवषय नसून, ते एक शा व
कलाही मानली जाते.
पण व थापन हणजे काय? याची ा या काय? क येक मोठमोठे ंथ या
 ाची उ रे दे यास िलिहले गेले आहेत. कौ ट यांनी मा ‘अथशा ा’ या खंड १,
अ याय ५, सू ४२ याम ये पाच मु यां या आधारे व थापनाब ल अितशय समपक
असा िवचार के वळ एका सू ातून ताडलेला आहे.
चाण य हणतात, व थापनाची मूलत वे अशी आहेत :

• उप म सु कर याचे साधन
जे हा आपण हणतो क एखा ा गो ीचे व थापन के ले पािहजे, ते हा असा
असतो क न काय करायचे? सु वात कर यासाठी थम एखादा क प कं वा कृ ती
हवी. क पािशवाय कोणाला व थापक हणता यावयाचे नाही. पण खरा व थापक
तो, जो के वळ दले या क पावर काम करत नाही तर वत:साठी क पाची िन मती
करतो. ‘द से हेन हॅिब स अॉफ हायली स सेसफु ल पीपल’ या पु तकात टीफन कोवे
हणतात क या गुणाला ‘ -काय म’ (पुढाकार घेणे ) हणता येईल. चांग या ने याचा हा
सवात उ पातळीवरचा गुणिवशेष आहे.

• मनु य व साधनांची उ मता

आपले काय पूण कर यासाठी व थापकापाशी काही साधने असतात, यांचा
उपयोग याने आप या िववेकबु ीनुसार करावयाचा असतो. अशी साधने हणजे या या
नेतृ वाखाली काम करणारी माणसे आिण यांनी वापरावयाची अवजारे . हणूनच
चांग या व थापकाम ये आपली माणसे उ उ पादक बनिवणे आिण यं , जागा,
अंदाजप क यांचा सुयो य वापर क न ल य गाठणे हे गुण असावयास हवेत.

• यो य थल व कालाचा िनणय
व थापन हणजे यो य थल व कालाचा िनणय! यु ा माणेच यो य काळवेळेला
व थापनातही खूप मह व असते. श ूवर आ मण कधी करायचो हा िनणय घाईगद त
घेता कामा नये. यासाठी काळजीपूवक के लेले िव ेषण, िनयोजन आिण धीर गाठीशी
हवा. हे भान अनुभवामधुन, ानामधून आिण मागदशनामधून ा होते.

• अपयश आ यास तरतूद

येक हालचाल ही काळजीपूवक िनयोिजत करावी लागते. यासाठी दो ही
श यतांचा िवचार करावा लागतो. एक चांग यात चांगली श यता (यश) आिण दुसरी
वाईटात वाईट श यता (संपूण अपयश)! हणूनच येक कृ तीसाठी काही तरतूद करणे
आव यक असते. अपयश आ यास पयायी व था काय असावी याचा िवचार करावा
लागतो.
एका उ ोजकाला जे हा या या यशाचे रह य िवचारले गेले ते हा तो हणाला,
‘‘मी येक ट यावर पूणत: अपयश येईल असे गृहीत ध न िनयोजन करतो. यासाठी
पयायांची व था करतो.’’ योजना ‘अ’, योजना ‘ब’,योजना ‘क’ अशी पयायी योजनांची
तयारी ठे वावी लागते.

• कायपूत
अखेरीस व थापन हणजे उ ी गाठणे. सरतेशेवटी तु ही येय सा य के लेत क
नाही हेच पािहले जाते. आपण जे ल य ठे वले होते याकडे पोहोचलो क नाही हे
मोज यासाठी मापदंड िनि त करावे. हणजे पु हा क पा या शुभारं भाकडे आपण
आलो. येक क प सु करताना याची काही उ ी ये मनात योजावी लागतात. ही
या हळू हळू िवकिसत होत जाते. पण अखेरीस माग कोणताही ि वकारलात, तरी ल य
साधणे मह वाचे!

१२५

मनाची कवाडं उघडी ठे वा

मन हवाई छ ी अथात पॅराशूट सारखं असतं. उघड यावरच ते चालतं. क येक उ म

क पना के वळ दुस याचा चांगला स ला ऐकू न साकारतात.
िविवध ने यांसाठी चाण यांनी या मु ांचे मह व िवषद के ले आहे.
‘‘ याने कु णाचाही ितर कार क नये (पंरतु) इतरांचे मत ऐकावे. शहा या माणसाने
एखा ा लहान मुला या अथपूण श दांचाही सुयो य वापर करावा.’’ (१.१५.२२)
वडील आप या मुलीला खेळताना पहात होते. ती आप या आईकडे गेली व ितने
िवचारले, ‘‘आई, मला नवी बा ली कधी घेशील?” आई हणाली, “थो ाच दवसांत.
आप याला यासाठी नवीन दुकानात जावं लागेल आिण यासाठी दोन तासांचा वास
करावा लागेल.”
न ा धं ासंबंधाने िवचार करीत असले या मुली या बाबांना आप या जवळपास
एकही खेळ याचं दुकान नाही याची जाणीव झाली. थोडयाफार संशोधना या अंती
यां या यानात आलं क आजूबाजूची इतर मंडळीही खेळणी घे यासाठी दूरवर जात
होती. यांनी ताबडतोब आप या िवभागात एक खेळ याचं दुकान काढलं आिण धंदा
यश वीरी या चालू लागला.
कु ठली चांगली क पना कु ठू न येईल हे कधीच सांगता यायचं नाही. हणूनच
‘ऐक याला’ वसायात खूप मह व आहे. वषानुवष तु ही याची ित ा करीत असाल
अशी मािहती कं वा दशा सवात अनपेि त अशा कडू नही िमळू शकते.
 यो य ऐक या या कले या कळा -

• कु णाचाही ितर कार क नका

पूव हदोष - रहीत अशा भूिमके तून ऐका. सवच तरांतून मािहती गोळा
कर याकरीता राजकारणी मंडळी याचा उ म उपयोग करतात. एका णाला ते एखा ा
मो ा ावसाियकाकडू न गुंतवणुक या क पनेब ल ऐकत असतील तर दुस याचा
णाला ते थािनक मंडळ या त ारीही ऐकत असतील. संपूण िच प झा यावर ते
पुढील पाऊल उचलतात.
कौ ट य हणतात या माणे लहान मुलांचाही दृ ीकोन यानी यावा.

• यु र देऊ नका
इतरांचं मत ऐकताना ‘‘हो, मला ते माहीत आहे, पण य ात ते चालणार नाही.’’
असं सांग याचा मोह होतोच पण वत:वर ताबा िमळवता आला पािहजे. एखा ा
माणसाचे बोलणे मधेच तोडू न टाकणे के वळ अपमाना पदच नाही तर यामुळे या या
बोल यातील मूळ मु ा कं वा क पना समजून घे यालाच िखळ बसते. ल ात ठे वा क
संवादातील सवात मह वाची गो हणजे ‘जे बोलले गेलेले नाही, ते ऐकणे!’

• क पनांचा वापर करा

तुम यापाशी क पना खूप चांग या असतील हो, पण याचा फायदा क न घेता
आला नाही तर काय उपयोग? यो यरी या वापरता न आलेली मािहती के वळ अथशू य
असते. हणूनच जाणून घेतले या ◌े गो वर योग करा. फ िवचार करणारे लोक
उ ोजक होत नाहीत. सव धो यांचा िवचार क न आप या क पनेला मूत प दे यासाठी
तन-मन-धन झोकू न देणारी मंडळीच यश वी उ ोजक होतात.
तुम या क पना तु ही वापर या नाहीत तर?... तर दुसरा कोणीतरी या ज र
अंमलात आणेल.

१२६

अनेक क पांचे एकसाथ िनयोजन

येक ने याला, व थापकाला आिण अिधका याला एकाचवेळी अनेक आघाडयांवर

लढावे लागते. याला इलाज नाही. एखा ा िविश कामासाठी याची नेमणूक झाली
असेल खरी, पण जसजसा काळ जातो तसतशा या यावर अिधक जबाबदा या येतात.
‘अॉन दी ोफे शन अॉफ मॅनेजमट’ या आप या पु तकात व थापकाची भूिमका िवषद
करताना व थापन गु पीटर कर स दतेने बोलतात. ते हणतात, “आजकाल या
काळातील व थापकाची भूिमका अ यंत कठीण आहे. स प रि थतीम ये याला अनेक
क प आिण कामिग यांची आघाडी उघडावी लागते. नेहमीच तो तणावाखाली असतो.’’
अनेक क पांवर एकसाथ काम क न कं पनीसाठी नफा िमळव याची लु ी
कौ ट य सांगतात,
‘ याची सु वात के लेली नाही याचा शुभारं भ करणे, या कामाचा आरं भ के लेला
आहे याची कायवाही करणे, याची कायवाही सु झालेली आहे यात सुधारणा करणे
आिण आदेशांची अ यु मरी या अंमलबजावणी करणे, हे यांनी घडवून आणावे.’’
(१.१५.५१)
अिधका यांना करा ा लाग या या कामाची चार गटात यांनी िवभागणी के ली
आहे.

• सु वात न के ले या कायाचा आरं भ

अनेक गो ी कराय या असतात. चांगले व थापक आप या बॉस या आदेशाची
वाट न पहाता वत: न कामाची सु वात करतात. वत: या कामाची िन मती वत:
करावी. नवे योग करावे. न ा तं ांचा वापर करावा.

• आरं भ के ले या कायाची कायवाही

एक क पािधकारी अगदी यो य बोलले होते, ‘‘मी कती क प सु के लेत याला
मह व नाही, तर कती पूण के ले ते मह वाचे.” आरं भ के लेली कामे वेळेत पूण करता येत
नाहीत, ते हा जो दबाव वाढतो याचा अनुभव आपण सवच घेतो. उगाच िच क सा करीत
रहाणे हा सवात वाईट रोग आहे. ही वाईट सवय लागली क वेळेवर िनणय घेतले जात
नाहीत, कागदप ांचा ढीग वाढतो आिण लोकांचे ल िवचिलत होते. यावर उपाय एकच,
कल करे सो आज कर, आज करे सो अब!

• कायवाहीम ये सुधारणा
सु के ले या कायाची अखेर गुणव ापूण उ पादनात हावी. सदैव उ मतेची कास
धरावी. ‘कै झन’ या जपानी संक पनेचा गाभा हाच आहे क आपण करीत असले या येक
कामात सुधारणेला सदैव वाव असतो. उ मतेची कास धरणे ही सवयच हावी.

• आदेशां या अंमलबजावणीम ये उ मता

 याचा अथ कामाचे यो य वाटप. इतर कमचा यां माणेच व थापकालाही वेळ
आिण साधनांची मयादा असते. हणूनच िविवध आघा ांवर काम करीत असताना
याला काही कामे आप या सहकायाना वाटू न ावी लागतात तर काही काम बाहे न
क न यावे लागते. िशडीची वरची पायरी गाठायची असेल तर हे करणे अ याव यक
आहे. व थापन हणजे के वळ वत: न काम करणे न हे तर दुस याकडू न करवून
घे याची ती कला आहे.
नेहमीच शांत दसणा या एका मु यािधका याला याब ल िवचारले असता तो
हणाला, ‘‘स वर िनणय, कामिगरी सोपिवले या लोकांवर िव ास आिण आ हाला
अिधक महसूल िमळवून देऊ शकतील के वळ अशाच गो वर माझे ल क त करणे हेच
याचे रह य आहे.’’

१२७

राजकार आिण राजकारणीण

राजकारण हणजे वाईट े ... मा यासाठी न हेच ते! असं हणून आपण बरे चजण या
श दापासूनच दूर पळतो. राजकारणी हणजे वाथ , ाचारी आिण श द छल करणारा
अशीच आप या मनात ितमा असते.
बरं चसं खरे असेलही ते. पण सवाना एकाच तराजूत तोलू नका. व थापनावरील
क येक पु तकांमधून िमळणार नाही असे उ म धडे चांग या राजकार यांकडू न तु हाला
िशकता येतील. आपली सं था कशी चालवावी याचेही व तुपाठ कॉप रे ट े ातील
मंडळ ना राजकार यांकडू न घेता येतील.
कौ ट य तर असं जाहीरपणे हणतात क , राजकारणाचा गंध नसलेला राजा हा
अ म आहे.
‘‘ या राजाने रा यशा हण के लेले नाही तो स ला जाणून घे यास अयो य आहे.’’
(१.१५.६१)
याचा अथ असा क असा नेता स ला आिण सूचनांपासून फायदा क न घे यात
कु चकामी ठरतो.
ब याच लोकांना हे वाचून ध ा बसेल. पण रा यशा िशकू नच चाण य वत:
राजगु झाले. एक िन णात िनतीशा , दूरदू ी असलेले महान नेत,े राजाला घडिवणारे
असे अनेक गुण ा कौ ट य हे रा यशा ात पारं गत होते आिण हणूनच यां यासारखा
मु स ी दुसरा झालेला दसत नाही.
• कॉप रे ट े ातील ने याने राजकारण का िशकावे?
राजकारणाचं शा िशकलात तर राजकारणी माणूस कसा िवचार करतो हे तु हाला
समजून येईल. राजकारणी माणूस समाजातील सवात वजनदार असते. स ला
समजून यायचा असेल तर राजकारण समजून या.

• राजकारण कसे िशकावे?

थािनक राजकार यांशी ओळख क न या. ब याच मंडळ ना आप या िवभागातील
नगरसेवक, आमदार, खासदार यांची मािहती नसते. अडचणी आ या क सा या व थेला
दोष ायचा, एवढंच ते करतात. पण जर तु हाला थािनक राजकारणी ठाऊक असतील
तर तु ही पुढाकार घेऊन एक फोन क शकता, त ार मांडू शकता कं वा यांची भेट घेऊ
शकता.

• मनाची कवाडे खुली ठे वा

राजकार यांना भेटताना खु या मनाने भेटा. अपे े न जा त िशकू शकाल.
राजकारणी मंडळी उ म व थापक, गद खेचणारी आिण नेतृ व म असतात.
कायालयात बसणा या अिधका यांपे ा जनते या सम या यांना चटकन उमजतात.
कारण यांची सामा य माणसांत उठबस असते.

• िस ांत आिण ा यि क दो ही िशकू न या

रा यशा ावरील िनयम पु तकांत वाचून समजून या. िस ांत तु हाला
रा यशा ा या अ यासकांकडू न समजून घेता येतील तर ा याि क ान तु हाला
स े या खुच वर बसणा यांकडू न जाणून घेता येईल.
कॉप रे ट े व राजकारण े याम ये फारसा फरक नाहीच. स ा आिण
अिधकाराभोवती हे जग फरते. लोकांबरोबर कसा वहार असावा याब लचे हे सारे
ान आहे. घाघावणा या वादळवा यातून तुमची नाव सुख प व हवून पैलथडीला
ने याब लचे हे सारे ान आहे.

१२८

सतत वयं िश ण
अपेि त बढती न िमळा यामुळे कं वा आपले क बॉसने दुलि त के यामुळे कु रकु रणारी
माणसं आपण कधी ना कधी पहात असतोच.
पण फार थो ा मंडळ ना हे उमजतं क तुम या गतीची जबाबदारी बॉसची
नसून, तु ही िमळवलेले ान आिण अनुभवावर ती अवलंबून आहे. के वळ यानंतरच
पगारवाढ, बढती, मोठी जबाबदारी इ यादी बा गो ी तुम याकडे आपसूक चालत
येतील.
पु हा आप यातील ब याचजणांचा असा िव ास असतो क कामा या ओ यामुळे
यांना नवीन काही िशकायला वेळच िमळत नाही. मग अशी ‘ चंड कामात’ असलेली
माणसं न ा गो ी िशकणार कशी?
अशावेळी चाण य स ला देतात,
‘‘ दवसातील ठरले या काळात आिण रा ी या समयी याने न ा गो ी िशक यात
तसेच आधीच िशकले या गो शी पु हा परीचय क न यावा आिण अजून न िशकले या
गो ी पु हा पु हा ऐका ात.’’ (१.५.१५)
व थापनाचे हे अगदी मुलभूत त व आहे. पाट करणे कं वा त सम अथशू य
गो वर वेळ खच कर यापे ा तुमची सं याकाळ व रा न ा गो ी िशक यावर ितत
करा.
कायालयात देखील सकाळचे काही तास खूप गडबडीचे असतात. दवसाचा उ राध
अथपूणरी या वापरता येईल. आप या शंकांचे िनरसन कर यासाठी कं वा न समजले या
गो ी आप या व र ांना िवचा न िशक यासाठी हा वेळ सदुपयोगात आणावा. दवसाचा
उ राध अिधक परीणामकारकरी या कसा वापरता येईल?

• एखा ा कायशाळे त सहभागी हा

आजकाल ऑ फस सुट यानंतर या काळात कतीतरी कोसस, कायशाळा चालव या
जातात. सं याकाळ या वगात उपि थत रा इि छणा यांसाठी एमबीए सारखे
अ यास मही उपल ध आहेत. अशा एखा ा कोससाठी नावन दणी के लीत तर वेळेवर
ऑ फसमधून बाहेर पडाल.

• पु तके वाचा
चांगली पु तकं वाचायची सवय लावून या. मुंबईसार या शहरात वासाचा वेळ
तु ही यासाठी स कारणी लावू शकता. न ा गो ी िशक यासाठी यो य पु तकं शोधा.
टाईमपास कर यासाठी उगाचच वतमानप कं वा मािसक उघडू नका. उ ेशपूण वाचन
करा.

• यो य मंडळ या गाठीभेटी या
 येक आठव ाला दोनतरी नवीन ना भेटा. तुम यापे ा अिधक ान
असलेली अशी ती यां या े ातील अिधकारी मंडळी असावीत. संपूण न तेने
यां याकडे जा व यां या यशाचे गुिपत समजून या.
हे सव के याने तु ही अिधक चांगली बनाल. हणतातच ना क न ा गो ी
िशक यावर खच के लेला वेळ हाच खरा वेळेचा सदुपयोग होय!

१२९

आप ी व थापन

िवपदा, आप ी मुळात घडतातच कां बरं ? आता या ाचं उ र ायला जगातील आ

व थापन गु िशवाय कोणाला बरं शरण जावं?
‘‘आप ीचे मूळ हे दैवी कं वा मानवी कृ तीत असते आिण ती दुदव अथवा अयो य
धोरणामुळे उद्भवते.’’ (८.१.२)
हणूनच सरकार असो अथवा कं पनी - एखा ा ठकाणी कं वा िवभागाम ये
घडणारी घटना दोन कारणांमुळेच घडते. एक हणजे दुदव कं वा दुसरे हणजे चुक चे
धोरण.
दुदव कं वा कमनिशब हणजे आप या हाताबाहेरील कारणांमुळे उ वणारी
नैस गक आप ी. भूकंप, पूर, वणवा इ याद चे थोडेफार भाक त वतवता येते पण यावर
पूणत: िनयं ण ा करता येत नाही. मा दुस या कारामधील आप ी ही मानविन मत
असते व गैर व थापनामुळे घडते. अशा आप ी पूणत: टाळता येत नस या तरी यांचे
चांगले व थापन करता येत.े
पण याचा उहापोह कर याआधी हे जाणून घेऊया क माणसं गैर व थापन का
करतात. चाण यांकडे उ र आहे.
‘‘उ माचा हास, अनुपि थती, मोठा दोष, सन तसेच दुस याला इजा
पोहोचिव याची ◌ोचिव याची वृ ी यामुळे आप ी घडू न येत.े ’’ (८.१.३)
यातील येक घटक जरा िव ताराने पा :

• सव माचा हास
सो या भाषेत सांगायचं तर ‘उ म दजाची कास सोडणे.’ जे हा व थापक
आप या कामात पारं गत नसतो ते हा हे घडते. हे टाळ यासाठी वत: या े ात
अ यावत असणे गरजेचे आहे. िस ांत व ा यि काबरोबर गत तं ानाचा अ यास
करणे आव यक आहे.

• अनुपि थती
एखादी सतत गैरहजर असेल तर कायालयातील बदलांशी ितचे नाते तुटते.
कामा या रगा ातून छोटी सु ी घेणे गरजेचे आहे खरे . पण कामावर परत यावर पूण
जोमाने कामात झोकू न ायला हवे. सु ी घेताच ‘ि वच-अॉफ’ करणे जसे जाणून घेतले
पािहजे तसेच सु ी न परत यावर ताबडतोब ‘ि वच-अॉन’ करणेही िशकावयास हवे.

• मोठा दोष
कधीकधी आप ीचे कारण वाईट व थापक संघ हे असते. यो य अहता नसले या
माणसांना मह वा या जागी नेमले जाते कं वा बळा या जोरावर स ा, थान ा
करणा या आिण वाईट िनणय घेणा या कडे नेतृ वपद असते. ने याम ये कदािचत न
समजलेला वैयि क दोष असू शकतो. आिणबाणी या प रि थतीत ही माणसे काहीही
कृ ती क शकत नाहीत. सवात वाईट हणजे ही माणसं िबघडले या प रि थतीचं खापर
दुस यां या डो यावर फोडतात.

• सन
दा , बाई, पैसा आिण स ा! यापैक कशाचेही सन जड यास ने याची
िववेकबु ी शू य होऊन जाते. हणूनच चाण य अथशा ाम ये हणतात क राजाने
वत: या इं यांवर ताबा िमळवावा, कारण के वळ वत:वर िनयं ण ठे वणाराच इतरांवर
िनयं ण ा क शकतो.

• इजा पोहोचिवणे
याचा अथ दुस याला ास देण.े काही लोक मु ाम होऊन दुस याची हानी हावी
असे वतन करतात. स ा थानी अस यावर स ेचा वापर इतरां या फाय ासाठी कसा
करावा हे िशकावे, पदाचा दु पयोग क नये.
अथात आप ी व थापनाची पिहली पायरी हणजे यो य लोकांची िनवड! अशी
मंडळी िनवडावीत, जी या सव नकारा मक गुणांपासून दूर असतील.

१३०

यो य संधी
 येक गो ीची एक वेळ यावी लागते. या जु या हणीचा अथ चाण य आप याला एक
उपमा वाप न समजावून देतात.
‘‘(ह ी) पकड याची सव म वेळ ही उ हा यातील असते.’’ (२.३१.१२)
हा िनयम सव ावसाियकांनी समजून घेणे आव यक आहे. अनेक वसाय हे
ऋतुमानावर अवलंबून असतात. उदाहरणाथ सु ीम ये पयटनाची सुगी असते तर आयकर
भर या या मिह यांम ये िवमा आिण कर स लागारांची चलती असते.
जसजसे आपण आप या वसायात मुरायला लागतो, तसतशी आप याला या
च ाची अिधक समज येऊ लागते. मग खेळ सोपा होतो. पण वसायात यो य मोका कसा
साधावा? काही सूचना :-

• आखा ात उतरा
वसाय सु करताच सु वातीला सव श यतांचा अंदाज येत नाही. खेळाचे सव
िनयम समजले नसले तरी खेळप ीवर उतरणे आिण िजगर लावून खेळणे खूप ज रीचे
आहे. येक अपयशामधून तु ही परीप होत जाल. तुमची िवचारधारा बदलेल. आपले
उ ोग े कसे चालते याची सखोल जाण तु हाला येईल. अखेरीस िजथून सु वात के लीत
यापे ा बरीच पुढची मजल तु ही मारलेली असेल.

• ये ांकडू न िशका
येक उ ोगात तुम यापे ा अिधक पावसाळे पािहलेली ये मंडळी असतीलच.
यांना शरण जा, यांचा स ला या. एक असा गु , गॉडफादर शोधा जो तु हाला के वळ
मागदशनच न हे तर चुका करायलाही परवानगी देईल. गु अस याचा मोठा फायदा हा
क तु ही तुमचे योग करायला मोकळे व सुरि त. तो तु हाला अपयशाचे धनी होऊ
देणार नाही. या यावर ा ठे वा. तु ही याचे अनुकरण करा. एक ये , कॉप रे ट
े ातील बला असामी हणाले होते, ‘‘मा या आयु यातील सव म काळ तो होता,
जे हा मी महान मंडळ या चरणांशी बसून ते यांचा वसाय कसा चालवतात याचे
िनरी ण करीत असे.’’

• येक चालीसाठी यो य संधी शोधा

सु वातीचा िश णाचा ट पा संपला क तु ही मो ा यु ासाठी स झालात.
यु ात आिण आयु यातही यो य वेळ साध याला फार फार मह व असते. तु ही के वळ
वत:साठीच न हे तर अखंड सं थेसाठी उ रदायी अस याने चुकांना मा नसतेच!
धोरण ठरवा, अ म ठरवा, िनयोजन करा व येक पाऊल काळजीपूवक उचला.
मग ते िवपणनासाठी असो वा नवीन उ पादनासाठी! एक नेता हणून तु ही येक
येत सहभागी असले पािहजे.
वसाय हणजे यो य वेळ आिण संधीसाठी वत:ला सुस करणे. पण ल ात ठे वा
- यो य संधी दार ठोठावत येते ते हा तु ही गाढ झोपी गेलेले मा असू नये!

१३१

कं प यांची सामािजक बांिधलक

सीएसआर (कॉप रे ट सोशल र पॉि सिबलीटी) ही संक पना उ ोग े ात चांगलीच

ळलेली आहे. के वळ समाजामधील दुबल घटकांसाठी योगदान देणे इतकाच याचा
मया दत अथ नाही; तर वत:ला समाजा ती उ रदायी क न घेणे इतका िवशाल अथ
यात सामावलेला आहे.
ब याच मंडळ ना सीएसआर ही आधुिनक संक पना वाटते. आप या देशात मा
हजारो वषापासून रा यकत हे आचरणात आणत आहेत. कौ ट यांचे ‘अथशा ’ही यावर
भा य करते.
ते प करतात क समाजाचे िहत जोपासणे हे जसे राजाचे आ कत आहे,
याच माणे कं प याही या जबाबदारीपासून हात झटकू शकत नाहीत.
या संदभात चाण यांनी असे िलिहले आहे क ,
‘‘आिण यांना कोणतेही नातेसंबंध नाहीत, यां याशी ऋणानुबंध जोपासलेच
पािहजेत.’’ (१.१२.१)
पण उ ोगपत नी या क पनांचे आचरण कसे करावे? या आहेत काही सूचनाः

• जबाबदारी ि वकारा
डॉ. एम.बी. अ ेय हे यात व थापनशा त एकदा हणाले होते क , ‘‘आपण
सीएसआर पासून पीएसआर (पसनल सोशल र पॉि सिबलीटी - वैयि क सामािजक
उ रदायी व) कडे माग मण के लो पािहजे. येकाने आप या आजूबाजूचे जग
बदल यासाठी आपला खारीचा वाटा उचलला पािहजे. तु ही अशा क येक गो ी क
शकाल - सा रता, वृ ारोपण, कलावंतांना ो साहन, व छता मोहीम इ.इ.

• अथदान करा
 याचा ीगणेशा कर याचा उ म माग हणजे एखा ा एनजीओ ( वयंसेवी सं था)
कं वा धमाथ सं थांना दान करणे. यांना या कायात रस आहे अशा मंडळ कडू न पैसे जमा
क न तु ही एक कोष बनवू शकता. याप ात येक मिह याला तु ही अ यंत यो य
वाटणा या अशा क पाला मदत क शकता. क येक चांग या सामािजक क पांचे
पैशावाचून गाडे अडत असते. इं टरनेट व न यांचा शोध या पण हो, दान स पा ी
हो यासाठी यांची िव ासाहता तपासून पहाणे िवस नका.

• वेळ काढा
आप या दैनं दनीमधून वेळ बाजूला काढा. आपणांपैक बरे चजण वेळ नस याची
त ार करतात. पण ही िवचारसरणी झटकू न टाका. इतरांसाठी काही कर यासाठी
आठव ातून एकदा तरी वेळ काढा.

• इतरांना िन सािहत क नका

अशा य ांना कधीच कमी लेखू नका. इतरां या सम या पा नच नेते ज माला येत
असतात. यानंतरच ते उपाय शोधू लागतात. इतरांचे भले कर याचा य करणा याला
के हाही हतो सािहत क नका.
एका कं पनी या अ य यांनी अपंग मुलांसाठी लाखो डॉलसची देणगी दे याचे
ठरिवले होते. संचालक मंडळा या बैठक त यांना या देणगी या यो यायो यतेब ल
िवचार यात आले, ते हा ते उ रले, “अथताच! जर तुमचे मूल यापैक एक असते
तर...?’’

१३२

सुि थर सं था

येकाला वत: या सं थेची गती झालेली पहावयाची असते. अिधक क प िमळिवणे,

जा त िव , वाढलेली उलाढाल आिण अिधकािधक कमचारी, हा असतो येक उ ोजक
ने याचा अ म.
पण उं च उडया घे याआधी आपला पाया प ा आहे का हे तपासून पहायला हवे.
चाण य हणतात,
‘‘एखादे धोरण राबिव यानंतर आप या उप मात बढती कं वा घट यापैक काहीही
दसत नाही, ते हा यास ि थर ि थती असे समजावे.’’ (७.१.२८)
 जे कमावलेले आहे ते गमावू नये. घोडदौड करत असताना आिण मो ा बाजारपेठा
काबीज करत असताना आपली मूलभूत णाली मजबूत असलीच पािहजे याचे भान
कं प यांना आलेले आहे असे दसते. अहो, पा यांना आमं ण दे याआधी आपले घर
नीटनेटके नको का?

• आ थक थैय
कं पनीत येणारी पैशाची आवक िनयिमत व मोठया कालावधीसाठी असावी. देयके
कमी करावीत. ाहकांकडू न वेळेवर वसुली करावी. उ म अशी बँक ग व लेखा प ती
थािपत करावी. आ थक अहवालांवर डो यात तेल घालून ल ठे वावे.

• का मक थैय
कं पनीला मोठमो ा अॉडस िमळताहेत, पण कमचारी मा सार या नोक या
बदलताहेत, तर काय उपयोग? लोकांचे थैयही आव यक आहेच. नवीन माणसांची भरती
कर याआधीच असलेली माणसे नोकरी सोडू न जात असतात, ते हा मानवसंसाधन
खा यासाठी ते मोठे आ हानच असते. फु ट या, गळ या बादलीत व न पा याची धार
सोड यासारखेच ते वेडप
े णाचे आहे.

• िश णाचे थैय
आजकालचे जग हे ानािध ीत कमचा यांचे जग आहे. ानसंपादनाचा शोध सतत
घेत रहाणे आव यक असते. मो ा यश वी कं प यां या यशाचा मं नवसृजन आिण
ानात सतत भर हाच असतो. सव अस याचा गंड झाला क उताराला लागणे सु .
वत: या व इतरां या अनुभवातून िशकत रहावे.

• दूरदृ ीचे थैय

वरील सव ा कर यासाठी ि थर दूरदृ ीची िनतांत गरज भासते. नवी सं था सु
कर याआधी प दृ ी व ल य हवे. उ ेश के वळ नफा िमळव याचा असेल तर भिव य
अंध:कारमय आहे. तसेच ने याची दूरदृ ी येक कमचा यापयत पोहोचली तरच तो
क ाने ल य सा य कर यास उ ु होतो. ेरणा टकली तरच सं था भरास येत.े
निजक या काळाचा िवचार कर याऐवजी सतत दूरवरचा िवचार करा. आपले
भारतीय धम ंथ यासाठी दोन समपक श दांची योजना करतात. ‘ ेयस’ हणजे चांग या
कमाची वाट, जी सु वातीस िबकट असते, पण अंती िवजयपदास नेत.े आिण ‘ ेयस’
हणजे अयो य वाट, जी सु वातीस सुखकारक वाटते पण भिव यात िवनाशास कारणीभूत
ठरते. हणूनच दीघ ास या, यो य माग िनवडा व या मागावर आगेकूच करत रहा...
 १३३

न ा े ात काम

िव तार आिण वृ ीची गरज वैि क आहे! येक माणे कं प यांनाही िवकासाची
आस असते. कं प यांना नवी उ पादने बाजारात आणायची असतात, न ा बाजारपेठांचा
शोध यायचा असतो आिण उलाढालीत वाढ करायची असते. जे हा न ा े ात िव तार
करायचा असतो ते हा ितथे थम आप या माणसांना पाठवावे लागते.
नािव या या शोधास पाठिवले या या माणसांची संपूण जबाबदारी कं पनीने यावी
असं चाण य सूचिवतात,
“नवी वसाहत वसवणा यांसाठी याने धा याची, गुरांची, पैशाची आिण इतर
व तूंची तजवीज करावी.’’ (५.२.४)
जे हा अशा न ा े ावर कं पनी आपले ल क त क लागते ते हा िव ासू अशा
ये अिधका याला तेथे पाठवावे व याचे ब तान बसिव यास याला थोडा वेळ ावा.
यांचा खच व यांची सुर ा कं पनीने वहावी.

• तुमचे संशोधन वि थत करा

नवी बाजारपेठ असो, दुस या कं पनीवर वामी व थािपत करणे असो कं वा
धोरणा मक ‘सोयरीक’ असो. िवकासाचे कोणतेही पाऊल उचल यापूव खूप संशोधन
करणे गरजेचे आहे. वाचन, उ ोगांवरील अहवाल, स लागारांशी चचा हे सवच आव यक
आहे. आत या गोटातील मािहती िमळव यासाठी थािनकांशी संपक साधा. िव ताराचा
हा पायाच होय.

• आगाऊ तुकडी पाठवा

संकिलत के ले या मािहती या आधारे एक कं वा अिधक व र सभासदांची टीम तेथे
पाठवा. मािहतीची पडताळणी करणे मह वाचे आहे. वेगवेगळी पा भूमी असले या
मंडळ या भेटीगाठी घेत या तर या जागेची सं कृ ती अिधक चांगलेपणाने समजून घेता
येईल. डोळे व कान उघडे ठे वलेत हणजे झाले. तुम या संशोधनाचे द तावेजकरण करा
आिण परत यावर कं पनी या अिधका यांना याचे सादरीकरण करा.

• तुमची पावले ट याट याने उचला

जर उप म फायदेशीर होईल असे दसत असेल, तर ट याट याने पुढे चला.
ब रा ीय कं प या भारतात कसा वेश करतात याचे िनरी ण के ले आहेत का कधी तु ही?
ब याचदा यांचा एकच अिधकारी पुढे येतो व एक-दोन वष येथे रहातो. या ट याम ये
चाण यां या स यानुसार या या सव खचाची आिण सुर ेची िज मेदारी कं पनी
उचलते. काही कं प या तर आप या ितिन धं या कु टुंब-किब याची, मुलां या िश णाची,
सु ीची, करमणुक चीही जबाबदारी उचलतात.

• पूणत: कायरत हा
एक दोन वषा या अनुभवानंतर न ा े ावर भु व येईल. मग पूणत: कृ तीशील
हा आिण यश वी हा. फ नवीन े कािबज क न भागत नाही, तेथे सामािजक
भानही राखावे लागते. नवीन े ामधून के वळ नफा ओरबाड यापे ा तेथे आपले
सामािजक योगदानही ावे.
िच मय िमशनचे वामी ई रानंदजी हणाले होते, ‘‘जेते होणे हणजे दुस याला
ठार करणे न हे. याचा अथ, नवीन संपादन के ले या े ामधील मंडळ या दयात थान
ा करणे असा आहे!’’

१३४

बुि म ेचे व थापन

आप या ािचन भारतीय व पारं पारीक व थापनशा ातील पु तकांचा पाया शा त

मु यांवर आधारीत अस याने, याम ये िवचारांची खूप खोली असलेली आढळते. हणूनच
तर ही पु तके अ य आहेत. या ाचीन ंथांचा आजकाल या जगाशी असले या
संबंधाबाबत िवचारणारे अनेक वाचक नेहमी भेटतात.
ते सव मा या सहवासात आहेत!
कॉप रे ट िश ण आिण धोरणा मक व थापन स लागार हणून काम करीत
अस याने मला भेटणारे अनेक संचालक, मु यािधकारी, अ य एक मला नेहमी
िवचारतात, “चाण य ( कं वा कौ ट य) आिण यां या ‘अथशा ’ या ंथात असे काय
िवशेष आहे क आधुिनक उ ोगजगात हे आजदेखील समपक वाटतात?’’
यां ना ‘अथशा ा’ या अ यासातून आिण आचरणातून ानाचे मोती ा
करावयाचे आहेत या सवासाठी हा खूप आवडीचा आहे. ही पहा ती दोन कारणे
यामुळे कौ ट याचे ‘अथशा ’ हा आदशभूत ंथ झाला आहे आिण याचे लेखक चाण य
हे वत: अिव मरणीय अशी दंतकथा बनून गेलेले आहेत.
• अि विषक
‘अथशा ा’चे मह वाचे वैिश हणजे तो एक तकशा ाधारीत ंथ आहे. या
ंथाचे अ ययन कर याआधी राजाला रा यशा ातील आपले ान वाढव यासाठी एक
मूलभूत अ यास म पूण करावा लागत असे. ‘अथशा ’या ंथातच चाण यांनी अशी
सूचना के ली आहे क या िव ा याला या िवषयावर भु व ा करावयाचे असेल याने
थम ‘आि विषक ’ हा िवषय अ यासावा. या सं कृ त श दाचे समपक भाषांतर करणे
अवघड आहे, पण यात या यात जवळचा श द हणजे ‘तकशा ’ हणजेच चाण य
हणतात क सव थम िव ा याने ता ककदृ ा यो य असा िवचार कर यास िशकले
पािहजे.
अि विषक हा खूप रसदार िवषय आहे; पण दुदवाने आप या पीढीला तो अवगत
नाही. ता कक समांतर, पयायी, िव ेषक आिण ानापालीकडे जाऊन िवचार कर याचे ते
िम ण आहे. थोड यात आपण याला ‘िवचार कर याचे शा ’ असे संबोधू शकतो.
यामुळे माणसाचा आय यू वाढतो व याचे धोरणी माणसात पांतर होते.
हणूनच ‘अथशा ’ हा बुि म ेचा व थापनावरील ंथ असे हटले तरी चालेल.
तुम या बु ीला धार आण याची ही कु वत तुम यात आली क तु ही मो ा जबाबदा या,
िललया पेलू शकाल.

• आ याि मक अिध ान
‘अथशा ा’ या बाजूने असलेला दुसरा मह वाचा घटक हणजे हा ंथ ने यांना
अ या माचे सखोल प रशीलन कर याचा स ला देतो. कारण?
कारण अखेरीस ने यांना स ा व स ापदावरील शी वहार करावा लागतो.
स ा बनवू शकते आिण िनरं कुश स ा िनरं कुश ाचाराला ज म देते.
हणूनच, स ेचा दु पयोग टाळला जावा यासाठी चाण य वेदांचे आिण इतर
त व ानासंबंधी ंथांचे अ ययन कर यास सांगतात. अशा कारे ते मु याधारीत ने यांची
िन मती क इि छतात. अखेरीस माणसाचा खरा वभाव हा अंधारात, याचे कोणी
िनरी ण करत नसताना समजतो. के वळ िन पृह नेताच इतरांची यो य सेवा क शकतो.
यानी ठे वा क येकाला बुि म ेचा अंश देवाने दलेला असतो. पण याचे
व थापन करणे फार कमी जणांना जमते. बरे चजण आ याि मक भासतात, पण फार
थोडे नेते अ या म व तकशा याची सांगड घालणारे िनणय घेऊ शकतात.
‘अथशा ’ या दोह ची सांगड घालते हणूनच व थापनशा ावरचा तो एक
अजोड, अ य ंथ आहे.

१३५
 संघटना मक िनयोजन

कॅ लडर हणजेच दनद शके चा शोध हा मानवी इितहास आिण िवकासामधील एक

मह वाचा ट पा आहे. यामुळे वेळेचा माग ठे वता येतो आिण इितहासामधील घटनांचे
द तावेजीकरण करता येत.े स प रि थतीब ल यामुळे मािहती िमळते, तसेच
भिव याचा अंदाज बांधणे आिण यानुसार िनयोजन करणे हणूनच श य होते.
तारीख कं वा वेळ माहीत क न न घेता एकतरी दवस तु ही काढू शकाल काय?
आपण वत:तर ग धळू न जाऊच; वर इतरांचाही ग धळ उडवू.
हणूनच ◌ाचा दनद शके सारखी उपकरणे आप या आयु यात संदभासाठी खूप
उपयु आहेत.
वेळे या व थापनासाठी चाण यांनी दनद शके चा आधार घेतला आहे.
‘‘रा य वष, मास, प , दन, उषा, (ऋतुंच)े तृतीय आिण स म प जसे क
वषाऋतु, िशिशरऋतु, ी मऋतु, िव ाम समा ी आिण अिधक मास (हे कालाचे खंड
आहेत)’’ (२.६.१२)
िनयोजनात कालखंडाचा वापर के लेला वरील सू ात आढळतो. सं थेमधील
िनयोजनासाठी यातील काही घटक उपयु आहेत.

• वा षक िनयोजन
यात संपूण वषाचे िनयोजन क न वाटचाल आखली जाते. धोरण आिण िनयमांची
आखणी क न िनयोजन सा य के ले जाते. सव सभासदांना उ ी ांब लची मािहती वा षक
सवसाधारण सभेत क न दली जाते.
गरज भास यास उ ी पूत साठी न ा चमूंची आिण न ा कायभूिमकांची ा या
के ली जाते. सभेम ये गतवष या कायाचा आढावा घेतला जातो.

• हंगामानुसार िनयोजन
येक गो ीचा एक ऋतु असतो व येक हंगामातील एक गो असते. हा
िनसगिनयम आहे. हे समजून घेत यावर िनयोजनातील चढ-उतार समजून घेणे सोपे जाते.
िबयाणे पेर या या दवशीच शेतकरी काही फळांची अपे ा करत नाही. याला
ठाऊक असते क सव कत े पार पाडीत याला यो य हंगामाची धीराने वाट पहावी
लागते.
वसायाम ये देखील हंगाम असतात. दूरगामी िनयोजन करताना परीप उ ोजक
यांचा अंतभाव करतात.
उदा. दवाळीचा हंगाम पहा. दवाळी या आधील आठवडयात बाजारात येक
उ पादनाची तडाखेबंद िव होते याचे तु हां सवानाच ान आहे.

• िव ांतीचे िनयोजन
वषभरात आपण भरपूर काम क ; परं तू वेळोवेळी िव ांती घेत यास कामातील
उ पादकता वाढते. संघटनेम ये िव ांतीचे िनयोजन करणे हेही खूप आव यक अस याचे
चाण य सांगतात. मला अशा कं प या ठाऊक आहेत जेथे वषा या सु वातीलाच कमचारी
वषभरातील सु ांचे िनयोजन करतात व सु ीचे अजही भरतात. ब तांश युरोिपयन
देशांम ये एक मिह याची सु ी घेऊन वत:ला ताजेतवाने करणे स चे असते!
चांगले िनयोजन हे दूरगामी (पाच वष, दहा वष कं वा अगदी पंचवीस वष) आिण
िनकटगामी (मािसक, सा ाहीक आिण दैिनक) िनयोजनाचा िमलाफ असलेले असते.
वर व थापन िव तृत ढा यावर ल क त करते तर इतर जण वसाया या
नट-बो ट वर, छो ाछो ा कृ त वर ल क त करतात. सुिनयोिजत अशा दोघां याही
कायामधून सं थेचे भिव य उ वल होते.

१३६

उ म आिण उ कृ

एक महान िवचारवंत एकदा हणाले, ‘‘मी जर एखा ा न ा गो ीची िन मती करीत

असेन तर सव म अशा सव गो चा अ यास क न मी माझे उ पादन अ यु कृ बनवेन.”
२४००वषापूव चाण यांनी हाच कायदा अंमलात आणला:
कौ ट या या ‘अथशा ा’तील अगदी पिहलेच सू हणते,
‘‘पृ वी या संपादनासाठी आिण संर णासाठी ािचन कालीन गु जनांनी
रा यशा ावर िजतके काही बंध संकिलत के ले आहेत. या सवामधील िशकवण या
परीपाकाने समृ असा ंथ (कौ ट याचे अथशा ) तयार के ला गेला आहे.’’ (१-१-१)
तु हाला याची क पना आहे का, क चाण यांनी ‘अथशा ’ िलिह याआधी चौदा
‘अथशा ’े िलिहली गेली होती?
याकाळची िन णात मंडळी आपली सृजनशीलता दुस यांपासून िशक यातून सु
झाली हे मा य कर यात कमीपणा मानत नसत आिण वेळोवेळी याचे ेयही दुस याला
कटपणे देत असत - जसे चाण यांचा उपरो लोक सांगतो.
पण हे करताना काही पाय या पाळ या पािहजेत.
• तु हाला काय ा करावयाचे आहे?
सव थम आपले येय सु प हवे. ते प असेल तर मग अध लढाई जंकलीतच.
रतन टाटांनी जे हा एक लाखात गाडीची घोषणा के ली, ते हा यांनी उ ी अगदी व छ
सांिगतले. बाक सव आपसूकच घडले. तु ही ◌ु उ ोजक असाल तर उ पादनाबाबत कं वा
तु ही देत असले या सेवेबाबत पूण िवचार करा. तु ही कलाकार असाल, तर तुमची
िन मती काय असेल? जर तु ही खेळाडू असाल तर कोठे आिण कोणते पदक जंक याची
तुमची इ छा आहे? याचा िवचार करा. गांधीज चे श द यानी ठे वा. ‘‘उ ेश शोधा, साधने
आपसूक मागे येतील.”

• ते तु ही कसे ा कराल?
उ ेश िनि त झाला क ताबडतोब वासाची सु वात करा. कसे? चाण य हणाले
होते क स या उपल ध असले या उ म गो पासून सु वात करा. थोडे संशोधन करा,
त ांची पु तके वाचा, अ यासा कं वा एखा ा िशिबरात सहभागी हा. एखा ा गो ीचा
पुनश ध घे यामाग या तुम या भूिमके ब ल पूण िवचार करा आिण कळीचा श द आहे,
‘सुधारणा’! उ मातून िशका. जर तु ही जलतरणपटू असाल आिण ऑ लंपीकम ये पदक
िमळिव याची तुमची आकां ा असेल तर जगातील उ म जलतरणपटूंकडू न िश ण या.
अशा कारे तु ही तुमचे ल य लवकर सा य क शकाल.

• तु ही तुमचे ल य कधी ा कराल?

आता तुमचे त ांकडू न िश ण झाले आहे तर वत:साठी एक कालमयादा आखून
या. तुमचा अ यास व िश ण यांचे यशात परीवतन कर याची कालमयादा! यामुळे
तु ही अिधक वेगाने धावू लागाल. जे हा अमे रकन अ य हणाले क , ‘एका दशकात
माणूस चं ावर उत न सुख पपणे पृ वीवर परतेला’, ते हा ती प कालमयादा होती.
आिण शा ांनी ती पाळली! चाण यांनी सु ा या पाय या पाळ या आहेत. हणूनच तर
‘अथशा ’ हा एक अ य, अमर ंथ झाला आहे.
आता असे काही कतृ व घडिव याची पाळी तुमची!

१३७

वेळेचे व थापन

आपण सवच अितशय वेगवान जगात रहातो, आिण हणूनच वेळेचे व थापन
कर याची खूप आव यकता असते. चाण यां या ‘अथशा ा’मधून आपण खूप काही िशकू
शकतो. चाण यां या हण यानुसार आपणांस काय करावयाचे आहे. याब ल सदैव
जाग क राहणे ही वेळे या व थापनासाठी सव म टीप आहे.
चाण य हणाले होते,
‘‘ हणूनच याने (पशुधना या िनरी काने) ा यां या एकू ण सं येची जाणीव
ठे वावी.’’ (२.२९.१५)
जाणीव ठे व याचा अथ आप या जबाबदा यांची जाणीव ठे वणे आिण यावर
िनयं ण ठे वणे असा आहे. या ओळीतून चाण य सांगतात क पशुधन मुखाला कोण याही
णी आपली माणसे कती पशुंवर देखरे ख ठे वत आहेत याची िब ंबातमी असावी.
या ोकाचा वापर आपण आप या दैनं दन कारभारात क शकतो :

• तुम या उ ी ांना ओळखा

वेळे या व थापनातील पिहली पायरी हणजे आप याला कोठे पोहोचायचे आहे
आिण कधी, याची जाणीव असणे. आप यापैक बरे चजण िन ेश जगत असतात.
वत:ला िवचारीत रहा. मी हे कां करीत आहे? मी हे के लेच पािहजे का? ही कृ ये
के याने हाती काय प रणाम येतील?
आप या कामाचे व पही आप याला नीटसे ठाऊक नसते. जर तु हाला समजत
नसेल तर तुम या व र ांना िवचारा, यां या अपे ा समजून या. तुम या भूिमका
समजून या- एक िवभाग मुख, गटनेता, क पािधकारी, पालक, मूल इ यादी! मग येक
भूिमके खाली तुम या जबाबदा या िल न काढा आिण यांचा अ म लावा.

• येक गो ीची न द ठे वा
नेहमीचे काम करीत असताना अनेक बाधा येतात. काही बाहेरील तर काही तु हीच
तुम या डो यात तयार के ले या. फोनकॉल, नवीन क पना, भरायचे रािहलेले बील अशी
अनेक वधाने असतात. आप या कामाचा वाह यामुळे खंिडत होतो.
अशावेळी तुमचे िवचार ताबडतोब कागदावर कं वा मोबाईलवर अथवा संगणकावर
िल न काढा. मग तु ही ते िवसरणार नाही. तुमचे डोके शांत राहील. न द के यावर
हातातले काम मह वाचे असेल तर पुढे चालू ठे वा.

• तुमची न दवही िनयिमतपणे तपासून पहा

जरा मोकळा वेळ असेल ते हा न दवही चाळा आिण येक गो ीवर कृ ती करा. एक
त व थापक एकदा हणाले क , मी माझी कायसूची दररोज डझनभर वेळा तरी
पाहतो. कारण मला करावया या अशा अनेक गो चे मरण होत रहाते आिण मी
 यानुसार वेळ काढतो.
एखादे काम संपले क ताबडतोब संबंिधत फाईल कं वा फो डरवर न द करा.
अहवाल तयार करताना हे उपयोगी होईल. ‘पशुधन कती आहे’ याची जाण
अस यासारखेच हे आहे.
पण हा स ला यालाच उपयु ठरतो जो वयंिश त पाळतो. जर तु ही इतरांनी
अाणले या तातडी या कामात वा न जात रािहलात तर कतीही पु तक ान कं वा
वेळे या व थापनासंबंधी िशिबरं तु हाला मदत क शकणार नाहीत.

१३८

िवकासाची गु क ली

राजिनती असले या चाण यांनी रा या या िवकासासाठी राजाने काय करावे याचे

अचूक मागदशन के ले आहे. ते हणतात :
“ जेिवना खेडे नाही, खे ा िवना रा य नाही.’ (१३.४.५)
दुस या श दांत मांडायचे तर चाण यांनी जा, गाव, रा य यांचे पर परावलंिब व
आिण िवकासा या येम ये या येक घटकावर दले जाणारे ल याचे मह व
अधोरे िखत के ले आहे. हाच िनयम कोण याही सं थेस लागू पडतो.

• जा : ाहक
ाहकांिशवाय कोणती कं पनी तग ध शके ल? कं पनी या उ पादनांनी कं वा सेवांनी
ाहकांची गरज भागिवली जाते. हणूनच याम ये उ रो र सुधारणा करणे आव यक
आहे. जा या श दाचा इथला अथ कमचारी आिण सं था चालिवणारे व थापक असाही
यावा. यांचीही काळजी यावी. कारण आप ी ओढव यास ाहकांची काळजी घेणारे
कोणीच उरणार नाही.

• गाव : बाजारपेठ
मो ा समुहातील ाहक हणजे बाजारपेठ. या देशातील मागणी व पुरवठा यांचे
गिणत समजावून घेणे खूप मह वाचे असते. कं पनीने यावर ल क त करावे.
िशवाय सव बाजारपेठा सतत बदलत अस याने कं पनीला ित पधा या पुढे एक
पाऊल चालायचे असेल तर िव व िवपणन िवभागातील कमचा याना भिव यातील
बदलांचीही चा ल घेता आली पािहजे.

• जा : कं पनी
जा आिण गाव एक येऊन रा य बनते. हणजेच आधूिनक काळातील कं पनी.
दोघांपैक एकाला जरी बाजूस काढले तरी कं पनीचे अि त व उरणार नाही. कं पनीचा
िवकास हायचा असेल तर बाजारपेठेचा िवकास होणे गरजेचे आहे. िवकासा या योजना
यासाठीच आखाय या.
चांगली िवपणन नीती तयार करायची असेल, तर हा िनयम समजून यावा.
बाजारपेठेतील समीकरणे ओळखायची तर ाहका या गरजेचा अ यास हवा. तद्नुसार
आप या उ पादनात वा सेवांम ये बदल घडवावा. यानंतर वेगवेग या बाजारपेठां या
गरजांचा अ यास करावा आिण आपली उ पादने या गरजांनुसार बदलावी.
अशा कारे कं पनी या मुखाला आप या ाहकांना संतु ठे वता येईल आिण
कं पनीचे बाजारपेठ मू य वाढवून कं पनीला लवकरच जागितक सं था बनिवता येईल.

१३९

जमीन - पयायी मालम ा

मालम ा िवकत घेणे हा गुंतवणुक चा पयाय हणून बरे च लोक ि वकारतात. गावांम ये
तर जमीन हा माणसा या अि त वाचा असतो. जग यासाठी या तीन मुलभूत गरजा
अ , व , िनवारा! याम ये मालम ेचा समावेश हणूनच तर झालेला आहे.
पण अथात इथे ‘िनवारा’ या गरजेपे ा गुंतवणूक हणून जिमनीचा जा त िवचार
होत असताना दसतो. शेकडो वषापूव चाण यांनी ‘अथशा ा’त याचे मह व सांिगतलेले
आहे.
‘जिमनी या िविवध उपयोगांम ये िनवारा पुरिवणे हा सव म.” (७.११.२२)
जिमनजुमला िनवडताना, ित या गुणांवर आधा रत - जसे क शेतीयो य, पा याने
समृ , खिनजांनी यु इ. अशा अनेक क पना यांनी मांडले या हो या.
पण वर उ लेख या माणे जी जमीन कठीण समयी िनवारा देते ती सव म असे
यांनी हणून ठे वले आहे. आता शहरात रहाणा या आपणांसार या मंडळ नी याचा कसा
उपयाेग करावा?

• छो ा शहरात कं वा तालु यात जागा यावी

 मुंबईत मालम ा करणे के वळ व वतच आहे. जगातील महागडया शहरांपैक हे
एक शहर आहे. पण येथे कं वा यासार या दुस या शहरात घर अस याइतके तु ही
निशबवान असाल, तर तेथे थांबू नका.
एखा ा दुस या लहान ठकाणी एक गुंतवणूक हणून िनवारा या. का? साधी गो
आहे. तु ही शहरात जागा घेऊ शकलात हणजे तुम यात ती ताकद आहे; मग एक पयायी
जागा हणून गुंतवणूक कर याची तुम यात न च कु वत आहे.

• बांधा आिण वापरा

नुसती जागा घेऊन ती फु कट घालवू नका. यावर घर बांधा. याचा वेळोवेळी वापर
करा. मला अशी खूप माणसं ठाऊक आहेत, जी गावात घरं बांधतात पण वापरत नाहीत.
इतर मंडळी मग ती वापरतात. वषातून दोनदा तरी तेथे वा त करा. एका वेग या
जागेचा तु हाला सराव होईल. देव न करो, पण कधी शहर साेडायची वेळ आलीच तर
तु हाला तेथे जुळवून घेणे सोपे जाईल.

• एक सुर ा हणून
भिव यात काय आहे, हे कोणीच सांगू शकत नाही. पण िनवारा आिण अि त व
टकवून ठे व यासाठी पयाय असावा. शहरावर एखादी नैस गक आपती कोसळली तर
गावाकडे परतता येईल. संकटं ओढवली तरी हणता येईल - ‘‘मला िनवा यासाठी घर
आहे... पुन हरी ॐ हणून न ाने सु वात करता येईल.’’
२००८-०९ साली जशी मंदी आली होती, तसं काही संकट पु हा ओढवलं तर याचा
उपयोग होईल.
‘असंभवाचे भाक त करावे आिण पयाय तयार ठे वावे’ ही चाण यनीती आहे. तुमची
जादाची जमीन कं वा मालम ा हा पयाय होऊ शकतो.

१४०

गु ामागचे सू धार

२६/११ या मुंबईवरील दहशतवादी ह यानंतर येक नाग रक िचडलेला होता.

आंतररा ीय समुदायानेही हा ह ला फार गंभीरपणे घेतला आिण मदतीचा हात पुढे के ला.
वाचलेला एकमेव दहशतवादी कसाब याला फाशीची िश ा सुनाव यात आली आहे. आता
या ह यामागचे खरे सू धार शोधून यांना अटक करणे पा क तानसाठी खूप गरजेचे
आहे. पकडले गे यानंतर गु हेगारांना शासन कसे करावे?
 ‘अथशा ा’म ये चाण यांनी यावर आपले िवचार मांडले आहेत. “जी ‘मी
जबाबदारी घेईन’ असे आ ासन देऊन दुस या करवी गु हा घडवून आणते, ितला
दु पट शासन ावे.’’ (३.१७.११)
अथात् जी मंडळी दुस यांना गु हा कर यासाठी वृ करतात ती चाण यां या
हण यानुसार गु ा या प रणामांसाठी अिधक जबाबदार असतात. हणूनच य
गु हा करणा या गु हेगारांपे ा यांना दु पट िश ा ावी.
कसाब आिण इतर त ण दहशतवादी मुलं या घातक खेळीतील लहान यादी होती.
आता जसजसे सुगावे लागत आहेत, तसतसे यामागील सू धारांशी दोन हात करणे
आव यक आहे.

• सव पातळीवर
हा िवषय गंभीरपणे हाताळ यासाठी सरकारने, आंतररा ीय समुदायाने आिण
युनोने काही तातडीची पावले उचलली पािहजेत. हा िवषय तडीस जाईपयत ही पावले
मागे घेता कामा नयेत.
हणूनच सव श शाली आिण जबाबदार - मंडळ नी आपले य पूव पे ा अिधक
फलदायी कसे होतील ते पहावे. के वळ शै िणक िव ेषणात न अडकता वेळेवर
िनयोजनब कृ ती करावी.

• कं पनी पातळीवर
दहशतवादा या नजरे या ट यात उ ोग देखील आहेत हे या ह यांनी िस झाले.
टाटा, अॉबेरॉयसारखे उ ोग यामुळे य पणे भािवत झाले. २६-११-२००८ या या
घटनांनी आपणास मरण रहावे क दहशतवादाशी मुकाबला करणे के वळ सरकारचीच
जबाबदारी नाही.
कं प यांनी कमचा यांची काळजी यावी. अशा संगी दोघांनाही एकमेकांची
सारखीच गरज असते. उ ोग े ातील मुखांनी कमचा यांशी संवाद साधावा आिण
एक िमळू न सुरि ततेचा सोडवावा.

• वैयि क पातळीवर
आधी हट या माणे आप या नागरीकां या दयातील आग जाणावी. ही घटना
कोणाही ने कधीच िवस नये.
तु ही वत: सहभागी होऊ शकला नाहीत तरी अजावर स ा क न, ई-मेल पाठवून
कं वा इतर कोण याही मागाने वत:चे मत क न ही चळवळ जागती ठे वावी.
भाग ३

िश ण
 िश णाथ

१४१

मुलांचे िश ण

क येक कु टुंबाधा रत उ ोग तीन पी ां या वर तग धरत नाहीत. सव थानी पोहचणे

सोपे, पण तेथे टकू न राहणे महाकठीण!
यश वी उ ोजकाला भेडसावणारे सवात मोठे आ हान हणजे या या प ात्
या या संप ीची, मालम ेची सुर ा राखणे.
त डात चांदीचा चमचा घेऊन ज माला येणा या मुलांना ीमंत हो यासाठी
आप या पालकांनी खाले या ख ता, के लेले अपरीमीत म यांची काहीच समज नसते.
अशा मुलांना िशि त कसे बरे करावे?
कौ ट यांचा याबाबतचा स ला :
‘‘ या माणे वाळवी लाकडा या ड याचा िवनाश करते याच माणे आ मण
होता णी बेिश त युवराज असले या राजकु लाचा िवनाश ओढवतो.’’ (१.७.२३)
येक यश वी ने आप या मुलांना िश त लावणे आव यक आहे. यांना काही
दजाचे मागदशन आिण िनयं णही गरजेचे आहे. याअभावी यांची प रि थती बाहे न
धडधाकट परं तु आतून वाळवीने पोखरले या ड यासारखी होईल. थोडाजरी दबाव
आला तरी ते मोडू न पडतील.
उ ोजकां या मुलांना िश त लाव यासाठी काही पाय या सांगता येतील :

• आ हाने सोपवा
 यांना आ हाने ा. यां या िवचारांना व क पनांना खा पुरवा. सु वातीस कठीण
वाटेल खरे ; परं तू हाच एक माग आहे. यांना परीप बनिव याचा. आप या िव ासांना,
त वांना आ हान दले गेले क मगच माणूस सुखासीनते या कोषातून बाहेर येतो. दुसरे
हणजे, यांना एक ाने आ हानांचा सामना क ा. अडचणीत सापडले या आप या
मुलाला मदत करािवशी वाटणे पालकांसाठी खूप वाभािवक आहे. पण जरा दम या!
अं ाचे कवच फोड याची धडपड करणारे िप लूच गगनात भरारी घेऊ शकते.

• ‘नाही’ हणायला िशका

े करणे मह वाचे खरे . पण मुलांना ‘नाही’ ऐकायला िशकवणे अिधक मह वाचे.
म
ऐषोआरामात ज मलेली मुले गो ी गृहीत धरतात. पण र यात अडचण चे ड गर उभे रा
लागले क आयु य सोपे नाही हे उमगते.

• यांना सामावून या, गुंतवा

मुलांना कामाचे िश ण ा. क येक यश वी उ ोजक असे करतात.
पौगंडाव थेतील मुलांना ते संचालक मंडळां या बैठक साठी नेतात. कारखा यात कामाला
पाठवतात. घरी परताना इतर कमचा यां माणे सावजिनक वाहतूक व थेचा वापर
क न वास करायला सांगतात.
िबला समुहाची धुरा अगदी त णपणीच खां ावर घेणारे ी कु मार मंगलम िबला
आप या यशाचे सारे ेय आप या विडलांनी दले या िश णाला देतात.
एक छोटीशी गो सांगतो.
एक करोडपती गृह थ आप या बायको व मुलासोबत िनमनु य भागातून गाडी
चालवत जात होते. एका पे ोल पंपावर गाडी थांबली. ते हा मुलाला यांनी गाडीतून
खाली उतरिवले. विडलांनी याला हॉटेलचा प ा दला व तेथे पोहोचावयास सांिगतले व
वत: पुढे िनघून गेले. मुलाजवळ पैसे न हते, दशेचा अंदाजही न हता...
पण खूप वषानंतर जे हा तो मुलगा वत: यश वी उ ोजक झाला, ते हा याला
आपण िशकलेला सवात मह वाचा धडा आठवला - वत:चा माग वत: शोधणे.

१४२

त ण वयातच यांना िशकवा

एकदा एका विडलांनी बालमानसशा ाला िवचारले, ‘‘माझा मुलगा आठ वषाचा आहे.
याला मी जीवनाची मु ये के हा िशकवायला सु वात क ?’’ उ र आले, ‘‘अगदी आ ा.
या णापासून... तु हाला आधीच आठ वष उशीर झालेला आहे.’’
व थापनशा िश णाचेही काहीसे असेच आहे. आप या किन सहका यांना
अिधक जबाबदारीची जागा घे यासाठी कधी िशि त कर यास सु वात करावी असा
ब याच ने यांना पडतो.
गु आिण िश यांना व थापनशा ाचे िश ण श य ितत या लवकर सु
कर यास स ला कौ ट य देतात.
ते हणतात,
“ताजी व तू लागलेला डाग चटकन शोषून घेत.े याच माणे बु ीने अपरीप असा
हा राजपु िशकवले गेलेले सव, शा समजून आ मसात करतो. हणूनच जे
आ याि मकदृ ा व भौितकदृ ा ेय कर असे सव याला िशकिवले जावे आिण
आ याि मक तसेच भौितक ा जे हानीकारक, यापासून याला दूर ठे वावे.’’
(१.१७.३१-३३)
िविवध व थापन िश ण सं था व कं प यां या िश कांनी हे यानी घेणे गरजेचे
आहे क व थापन हणजे काही कृ ती कं वा पद न हे तर एक ‘िवचार सरणी’ आहे, जी
श य ितत या लवकर िवकिसत करावी लागते.
िविवध सूचना, के स टडी, वहारातील उदाहरणे इ यादी देऊन त ण मुलांची
िवचारसरणी यो य प तीने िवकिसत के ली तरच ते व थापक य जबाबदारी स मपणे
पेलू शकतील. लवकर सु कर याची घाई कां?

• ते ताजे असतात
त ण मंडळ या मदूची कवाडे खुली असतात. उ ी ांची जबाबदारी, िव ीय बोजे
आिण सं थेमधील इतर जबाबदा यांची ओझी यां यावर अजून न पड याने ते उ म र या
िशकू शकतात - जसे पाणी भांडयाचा आकार घेत.े

• िशक याची जा त कु वत
िजतके तु ही त ण िततक िशक याची कु वत जा त. त ण ची मरणश
ती असते. हणजेच नवीन काही समजून घे याची श जा त व जलद! यांना
सांिगतलेली कोणतीही गो यां या मनावर कायमची कोरली जाते.
परं तू काय सांगावे याब ल मा जाग क रहावे असा स ला कौ ट य ज र देतात.

• यो य सूचना
त ण, मह वाकां ी व थापकांना नैितक मू यांचे पाठ सु वातीपासूनच ावयास
हवेत.
वषानुवष ाचार व लाचेची सवय लाग यानंतर यांना मु यवादी बन याचे
 िश ण देणे मुखपणाचे आहे. कॉप रे ट जगात पदापण कर याआधीच या मु यांचे िश ण
ावयास हवे.
खरं तर फ यांना िश ण देणे हे पुरेसे नाही - िश काने आप या आचरणातून
ते िस के ले पािहजे. कं प यां या ने यांनी कं पनी चालव यापिलकडे जाऊन उ म िश क
बनले पािहजे. आकां ा बाळगणा या त ण व थापकांबरोबर आपले अनुभव वाटणे हे
ने यांचे कत आहे.
आ द य िबला समुहाचे संचालक संतृ िम ा एका मुलाखतीत हणाले होते ‘‘मी
सदैव िश का या भूिमके त असतो. कधी वगाम ये तर कधी बैठक त...

१४३

ाचारापासून दूर

“कॉप रे ट े अ यंत वाईट! अगदी घाणेरडे राजकारण!’’ सं थेतील व र

व थापनािवषयी ब याच मंडळ चे हेच मत असते. स ासंपादनासाठी कं वा ती
टकव यासाठी काही कं प या वाईट खेळ खेळतात. खरे . ित पध कं पनीला नामोहरम
कर यासाठी, अिधक नफा कमाव यासाठी कं वा िस ी या झोतात रहा यासाठी
लोकां या डो यात धुळफे क कर याचा य के ला जातो.
अथात वगात िशकत असताना मु ये, त वे यांवर चचा करणे सोपे पण यांची
अंमलबजावणी करताना मा लोकांचा पाय मागे सरतो.
हे तर किलयुग आहे. असे हणून आपण याकडे दुल ही क शकतो. पण नाही,
अजूनही आशा िश लक आहे. सव चाराची बजबजपुरी माजलेली असताना अजूनही
काही सं था मु यां या आिण त वां या वाटेवर वाटचाल करताना आढळतात. पण सवच
सं थांनी मु ये पाळावयाची ठरवली. तर आजकाल या उ ोगपत ना काही सकारा मक
पावले उचलावी लागतील.
कौ ट य हणतात,
“पा यात िवष कालवून याने क नये कारण यावर उतारा सापडणे कठीण
ठ शकते.” (१.१०.१८)
उराशी व घेऊन या दवशी त ण व थापक य िश क/ बंधक कं पनीत
आप या क रयरची सु वात करतात अगदी या दवशी हा िवचार यां या मनात
जिवला पािहजे.
त ण मनांना क नका. कारण ती तुमचंच अनुकरण करत असतात. लहान
मुलां माणेच ते तुम या वतणुक चे िनरी ण क न तुम या कृ त ची ‘कॉपी’ करतात.
 सकारा मक िव ा यासाठी जसे यांचे ा यापक देवा या जागी असतात तसे येक
कम यासाठी याचे बॉस हे देवा माणे असतात.
हणूनच एक सुंदर, व छ सं था घडिव यासाठी वरी पदावरील नी काही
‘टी स’ पाळणे आव यक आहे.

• बॉस न हे, मागदशक बना

बॉसची स ी सरली ! तु ही बॉस ग सु के लेत क पिहली संधी िमळताच कमचारी
पळू न जातील. हणतात ना - कमचारी सं था न हे, तर आप या बॉसला सोडतात.
हणूनच तु ही मागदशक बना, बॉस न हे.

• आ या माची त ड-ओळख करा

‘योग’ कं वा ‘ यान’ आजकाल सं थांम ये खूप िस झाले आहे. यापिलकडे एक
पाऊल जा. तुम या सं थांम ये अ याि मक गु ं ना वचनासाठी आमंि त करा. जसे तुमचे
इतर अनेक स लागार असतात तसेच आ याि मक स लागार हणून एखा ा आदश
ि ला नेमायला काय बरं हरकत आहे?
‘कामा या थळी अ या म’ या िवषयावरील िस अ यासक मोईद िस ीक
आप या ‘सोल इ क’ या पु तकात िलिहतात - ‘‘मु यांब ल काही मुलभूत धडे मी मा या
काही संत- व प व र ांना पा न िशकलो!’’
हणूनच तुमचे िवचार आिण कृ त नी नवे पायंडे घालून ा! नेहमी यानी ठे वा,
वेगळे , सुंदर जग घडिवणे श य आहे!

१४४

फ पद ा पुरेशा नाहीत

एका िस करकोळ (रीटेल) े ातील कं पनीत मानवसंसाधन िवभागात काम

करणा या मा या एका िम ाने एकदा हटले, “ या तीचे िव ाथ आम याकडे येतात
याने मी अगदी उद्वी झालो आहे!’’
व थापन े ातील िव ा यािवषयी मला खूप िव ास अस यामुळे मी हे ऐकू न
च कत झालो. पण आणखी पृ छा के यावर मा मी या या मताशी सहमत झालो.
व थापनामधील एमबीए डी ी मुलं िमळवतात खरी; पण कॉप रे ट जग कसे
चालते याची यांना पुसटशीही ावहा रक क पना नसते.
चाण य हणाले आहेत,
 ‘‘शा ात पारं गत परं तू वहारात अननुभवी असणा या ला काय करताना
दुःख (अपयश) भोगावे लागेल.’’ (१.८.२५)
देशभरातील हजारो सं थांमुळे व थापनशा िवषयातील ातकांची ‘सं या’
वाढतेय, पण यां या गुणव ेसंबंधी शंका घे यास वाव आहे. व थापनशा ातील
िस ांतांचा अ यास असणे चांगलेच; पण ते वहारात वापरता देखील आले पािहजेत.
िश ण व ावसाियक िश ण याम ये काही सुधारणा क न हा सोडव यास
य करता येईल. यासाठी काही सूचना

• व थापनशा िशकणा या िव ा यासाठी

अशा िव ा यानी के वळ पदवी आिण नोकरी हेच अंतीम येय ठरवू नये. यांनी
आयु यभरासाठी िव ाथ असावे. िशकताना देखील यांनी आपले ावहारीक ान
वाढव यासाठी खास य करावेत. उ ोग े ातील ना भेटावे, नवन ा
संशोधनांचा आिण अहवालांचा इं टरनेटवर शोध यावा, तसेच आप या अ यासाची न द
करावी. पदवी व नोकरी िमळा यावर देखील वाचनाची सवय मोडू नये.

• व थापनशा िशकिवणा या सं थांसाठी

िविवध उ ोगां या सम यांिवषयी अशा सं थां या संचालकांना आिण ा यापकांना
अ यावत मािहती असावी. उ ोगांची न काय गरज आहे याचा यांनी अ यास
करावा, ते मुलांपयत पोहोचवावे आिण यावर ावहारीक तोडगे शोधावे. अशा
सं थां या पदािधका यांम ये उ ोग े ातील जाणकारांचा समावेश असावा.

• उ ोग े ासाठी
येक उ ोगांसमोरील आ हाने ित दनी वाढत व बदलत आहेत. टेिलकॉम, रीटेल,
फायना स, टु रझम इ यादी े ातील उ ोगांनी आपाप या संघटनांमाफत न ा
व थापकांकडू न यां या काय अपे ा आहेत या के आरए (क रीझ ट अेरीआ) ची यादी
तयार करावी. या अपे ा व थापनशा िशकिवणा या सं थांना कळवा ा; जेणेक न
िव ा याना यो य िश ण देता येईल.

• येक कं पनीसाठी
जे हा नुकतेच ातक झालेले िव ाथ कं पनीत दाखल होतात ते हा यांची कॉप रे ट
े ातील स याशी त डओळख क न ावी. एखा ा व र ा या हाताखाली ठे ऊन यांना
मागदशन करावे. याचा अथ असा न हे क न ा रं ग टा या सैधांितक ानाकडे
डोळे झाक करावी. उलट याचा ि वकार क न उ ोगांनी या िव ा याला ावहारीक
घटकांची जोड ावी.
 ल ात ठे वा, पु तक ान आिण वहार यामधील दरी के वळ सखोल अ यासाने
आिण खु या वैचा रक देवाणघेवाणीनेच िमटिवता येत.े बारीक िनरी ण, मोकळी
िवचारसरणी आिण अिधक जबाबदारी यायची तळमळ यामधूनच जगाची जडणघडण
ला समजून घेता येत.े

१४५

न ा आिण जु याचे िम ण

भारत आिण िवशेषतः भारतीय उ ोगजगत, स या चंड घडामोडी या काळातून जात

आहे. वषानुवष अि त वात असणा या सं थांना आिण कं प यांना वसाय कर या या
न ा प त चे अचानक आकलन होत आहे.
तं ान, संपकाची साधने, जागितक करण या सवच गो चा वसाय कर या या
प तीवर जबरद त परीणाम झाला आहे. पण सवात मोठा प रणाम ते हा घडतो जे हा
िनणय घे या या आिण वसाय वाढिव या या येत त ण तुकाचा समावेश होऊ
लागतो. जु यां या अनुभवामधून व त णां या न ा क पनांमधून एक सुंदर सं था
िनमाण करता येईल.
चाण य हणतात -
‘‘न ाने आलेले ता या दमाचे (सै य) आिण मजल-दरमजल क न परतलेले (सै य)
या दोह म ये न ा दमा या (सै याने) थम जु या तुकडीम ये वत:ला सामावून घेऊन
आिण भु देशाब ल यां याकडू न मािहती समजून घेऊन नंतर लढावे.” (८.५.४)

सं थेमधील जु या मंडळ ना अनुभवी सैिनकां माणे अनेक लढाया लढ याचा सराव

असतो. यांना देशाचा (बाजारपेठ आिण ाहक) अनुभव चांगला असतो. हणून चाण य
सूचिवतात क न ा दमा या सै याने- व थापकांनी आधी या मंडळ या अनुभवाचा
फायदा घेऊन यापासून िशकावे.
हे सहज करता येईल:

• बदलाब ल खुली िवचारसरणी बाळगा

तुम या प तीने एखादी गो घडते याचा अथ असा नाही क दुसरी प तच
अि त वात नाही. ये ांनी बदलासाठी तयार असावे. यु ात आयुधं कती बदलली आहेत
ते पहा. सैिनकही वेगळे आहेत. हणूनच यु िनतीसु ा बदलायला हवी. खरं तर न ा
िपढीकडू न यां या न ा आयुधांब ल समजून यावे - संगणक, इं टरनेट, मोबाईल
इ यादी.

• िशक यास तयार रहा

न ा िपढीने जु यां या चुका व अनुभव यापासून िशकलेच पािहजे. आधी या
िपढी या क ा या पायावर आपण आज उभे आहोत. आप याकडे खूप क पना असतील,
पण अनुभव मौ यवान आहे. ये ां या संगतीने व यां या सम या - कथा ऐकू न आपली
कायप ती बदलता येईल.

• िम ण करा
दोन िप ां या संयोगाने चांगली सं था घडिवता येईल. काही उ म काम करणा या
सं थांनी हे आधीच के ले आहे. उ म आयटी व स लागार कं प या, आप या अनुभवी अशा
जु या आिण तं कु शल अशा न ा िपढी या कमचा यां या बळावर िविवध क पांवर
उ म र या काम करीत आहेत.
एका उ ोजकाला असे आढळले क शाळे तील मुले कॉ पुयटरशी चांगली दो ती
जमवून आहेत. हा काळ ते हाचा जे हा संगणक नुकतेच दाखल झाले होते व जु या िपढीला
जुळवून घेणे कठीण जात होते. याला भ ाट क पना सूचली. याने आप या व र
व थापकांचे िश क हणून मुलांनाच कं पनीत आणले! अशा कारे या कं पनीचे आ
संगणक गु कोणी कॉप रे ट िश क न हेत तर शाळकरी मुले ठरली!

१४६

यो य दृ ीकोन

कौ ट या या अथशा ात राजा या व थापकाला ‘अमा य’ असे संबोध यात आले

आहे. ही खूप मह वाची असते. खालील सू ाम ये चाण यांनी अशा
व थापकाचा यो य दृ ीकोन व मानिसक जडणघडण कशी असावी याब ल क पना
दली आहे.
ते हणतात :
‘‘ याने (राजा या ) कठोर (श दांकडे) दुल करावे आिण वतः इतरां ती असे श द
वाप नयेत. तसेच या माणे पृ वी सव वाईटाचा ि वकार करते याच माणे वत: ती
वापर या गेले या कठोर वचनांना सहन करावे.’’ (५.४.१५)
 खालील तीन घटना व यांची उ रे या सू ाचे सोदाहरण प ीकरण करतात
घटना १ : राजा (बॉस) तु हाला घालूनपाडू न बोलतो.
• उपाय : उ मातील उ म बॉससु ा तु हाला कधीतरी झाडू शकतो. याची कारणं
तु हाला ठाऊक असतील कं वा नसतीलही. अशा वेळी शा दीक वादापासून तु ही दूर
रहावे. याचा अथ असा क जर बॉस रागावलेला असेल तर तो तुम यावरच िचडलेला
आहे असे ज री नाही. दुसरे हणजे यावर ‘मी नोकरीचा राजीनामा देईन! कं वा
‘वीस वष के ले या क ांचे हेच काय ते फळ!’ अशा ित या देऊ नका. शांत रहा व
ती वेळ जाऊ ा. यानंतर शांत डो याने िव ेषण करा क तो कं वा ती असे का बरं
बोलले? कदािचत एखा ा आधी या घटनेमुळे या या वाग यावर प रणाम झाला
असेल. कं वा तु ही तुम याकडू न अपेि त असलेले काम पूण के ले नसेल.
कारण समजले क यो य कृ ती करता येत.े तुमची चूक असेल तर ती दु त
के यानंतर बॉसकडे परत जा- फ थो ा वेळाने जा (कठोर श दांपासून दूर रहा...)
घटना २ : समजा तु हाला ोध आला
• उपाय : आता रागाचे िनयोजन कर याची प रि थती उद्भवली! तुमचा वैताग
दुस यावर लादू नका. आपण कधी िचडतो हे समजून घेऊन शांत रहा याचा य
करावा.
तु ही शांत होईपयत कृ ती व िवचार टाळा. चंड बु ीम ेचे आयुध तुम याकडे
असले तरी ते के वळ अडथळा -िवहीन प रि थतीम येच चालू शकते.
घटना ३ : कोणी तु हाला अपश द बोलले
• उपाय : यावर चाण यांचा उपाय हा क धरतीमाते माणे माशील असावे. अ यंत
उ मपणे आप या किन ांशी वागूनदखील कधी ना कधी ते कृ त तेचा अनुभव
देतातच, अशी वेळ येक व थापका या आयु यात येते. खूप दुःखद आहे ते.
अशावेळी आप या पालकांची आठवण करा. आजूबाजूला पािहलेत तर
‘आम यासाठी तु ही काय के लं?’ असा पालकांना सतत िवचारणारी मुलं
तु हाला दसतील! यामुळे िनराश होऊ नका कं वा वत:ला - ‘काय बरं ही मुलं
कं वा कमचारी मा या निशबी आलेत! असे हणून दोष देऊ नका.
शांत रहा, संयम बाळगा. वेळ पुढे जाऊ ा. अखेर आप याला एकमेकांची गरज आहे
हे सवानाच नंतर उमजते व प रि थती पूवपदावर परतते.

१४७

काहीतरी नवीन िशकावे

आपण सवानीच एखादी नवी भाषा कं वा िवषय िशक याचा के लेला के िवलवाणा,
अ पजीवी य आप या ल ात असेल. असं कां बरं घडलं? याच उ र आप या प तीत -
कं वा प ती या अभावात हटलं तरी चालेल - आहे.
माझं वत:चंच एक व थापनशा स लागार हणून असले या वषानुवषा या
अनुभवाचं उदाहरण सांगतो.
मी असं पािहलं आहे क अनेक उ ोगपती आिण िव ाथ आधुिनक उ ोग े ात
उपयोगात आण यासाठी हणून कौ ट या या ‘अथशा ा’चा अ यास सु करतात. पण
चाण यांनी वापरले या अनेक सं ा, श द यां यापाशी ठे चकाळतात.
अशा मंडळ ना माझा एकच स ला असतो - आरं भी या आ हानांनी बुजून जाऊ नका
- पुढे चला. न ा िवषयात काही कठीण िवभाग असणारच. पण आजकाल याचे अथ
शोधणं तसं सोपं झालं आहे.
एक उदाहरण पा . चाण य हणाले आहेत,
“आषाढ मासातील पौ णमेनंतर आठ ा दवसापासून ते का तक मासापयत
नौकानयनाची सोय कर यात यावी. कामगारांनी वाही देऊन िनयिमत दैिनक उ प
कमवावे.” (२.२८.२७)
आता याम ये आषाढ आिण का तक हेच फ नवे श द आहेत-जे इं जीमधून या
ोकाचा अथ समजून घे यासाठी कठीण आहेत. भारतीय दैनं दनीमधील मिहने आहेत हे.
मग थम भारतीय कॅ लडरचा अ यास करावा. जे हा पूण सू ाचा अथ तु हाला समजेल
ते हा तु हाला ते अिधक आवडू लागेल.
अ यासात रस कसा राखावा? खरं तर नवीन क प िशक याची या कशी
असावी? काही सूचना :

• सकारा मक दृ ीकोन िनमाण करा

ही आहे पिहली पायरी नवीन काही िशक याची! हे अश य आहे! ‘मला एवढा वेळ
कु ठे ?’ असे नकारा मक िवचार के लेत तर संपलंच! लढ या या आधीच श टाकू नका.
सकारा मक िवचारांनी सु वात करा. तरच यु भूमीसाठी तु ही स हाल.

• मािहती िमळवा
आता पुढची पायरी हणजे तु हाला जे िशकायचे आहे ते समजणारी माणसं शोधा.
उदाहरणाथ तु हाला जर भारतीय दैनं दनी िशकायची असेल तर तुमचे आजी-आजोबा
कं वा िश क उ म गु आहेत.
थोडे फोन फरवा. इं टरनेटवर बसा. मूलभूत ान ा करा. मी हट या माणे
आजकाल मािहती िमळवणे तसे सोपे आहे. पण तरीही कोणाला भेटून िव ताराने
शंकािनरसन करावयाचे असेल तर ज र करा.

• सरावाने नैपू य िमळवा

हे खूप मह वाचे आहे. जे िशकलात यावर भु व िमळव यासाठी वारं वार उजळणी
करा. सं कृ तम ये याला ‘अ यास’ हणतात - याचा अथ सराव व उजळणी. मग या संपूण
येतच आनंद िमळू लागतो.
उजळणीमुळे तुम या सु बु ीम ये िवषय घ बसतो आिण आव यकता असेल
ते हा याचे पुन: मरण करता येत.े
या एकाच प तीने नवे िवषय िशकता, समजता येतात. भूतकाळापासून फु त या,
वतमानात कृ ती करा आिण उ वल भिव याची ा ी क न या!

१४८

व थापकाकडू न अपे ा

कोण याही संघटनेची दोन चाके असतात - एक नेता आिण दुसरा व थापक कं वा मं ी.
कौ ट या या ‘अथशा ा’म ये ने याला ‘ वामी’ हटले आहे तर व थापकास
‘अमा य’. एकािशवाय दुसरा अपूण आहे. वामी दशा दाखिवतो तर अमा य याबर कू म
नीती तयार क न ितची अंमलबजावणी करतो. खरं तर चाण याला अमा याचे मह व
इतके पटले आहे क ते हणतात :
‘‘ येक कायाचा उगम अमा यांम ये आहे.’’ (८.१.२२)
येथे उगम श दाचा अथ के वळ सु वात न हे, तर िनयोजन, धोरण आिण
अंमलबजावणी असा आहे. अशा कारे , िवशेषतः आज या कॉप रे ट युगात, अमा या या
भूिमके ला अनेक कं गोरे आहेत.

• िनयोजन
येक व थापकाकडे हा गुण उपजतच असावा अशी अपे ा असते. एखा ा
कायाचे यशापयश यो य िनयोजनात असते. जर कसोटी जंकणारी के टची टीम तयार
करायची असेल तर िनयोजन हवे - कसोटी कधी आहे? तयारीला दवस कती? तेथील
प रि थती काय व कोण या कारचे खेळाडू हवेत? पैसे कती लागतील? िश ण काय
असावे? साधने कोणती वापरावी?
 सव बाजूंनी िवचार क न उपाय शोधा. हे कर याचा उ म माग हणजे िल न
काढणे. याला मािहतीचे एक ीकरण हणूया. हे झाले क मगच धोरण आखता येते.

• धोरण, यु नीती
आधीची पायरी मािहती गोळा कर याची होती; ही वेगळी आहे. ‘कसे जंकावे’
हणजे धोरण आखणे! पु हा एकदा के टचे उदाहरण घेऊया.
या ‘स य गृह थां या खेळा’म ये देखील येक जेती टीम उ म धोरणी आहे असे
आढळते. ित प याचा ते वि थत अ यास करतात. हवामानाचा अ यास करतात व
वेगवेग या प रि थतीत कोणती वेगवेगळी पावले उचलािवत ते ठरिवतात. यालाच
‘ ूहरचना’ हणतात.
चांग या ूहरचनेसाठी पयायदेखील ठरवले पािहजेत. योजना ‘अ’ चालली नाही
तर योजना ‘ब’ ताबडतोब कायाि वत करता यावी, हणजेच धोरण आखणे. याचा अथ
िवक प तयार ठे वणे हा सु ा आहे बरं .

• अंमलबजावणी
आता सव अ यासाअंती य कृ तीची वेळ! कृ तीिवना तयारी अथशू य! यशाची
शेवटची कळ हणजे यो य अंमलबजावणी. िस भारतीय व थापनशा गु
रामचरण हे आप या ‘एि झ युशन’ या पु तकामुळे जग िस झाले. यात ते हणतात क
‘यशाची कवाडं उघड यासाठी येक मु यािधकारी हा कृ तीची क ली वापरतो.’
यािशवाय येयसा य होऊ शकत नाही. वामी िच मयानंदजी हणाले आहेत, ‘‘कृ तीचे
िनयोजन करा व योिजलेले कृ तीत उतरवा.’’

१४९

येिवण वाचाळता थ आहे!

क येक मंडळी वत:ला क ाळू , कृ तीशील वगैरे समजतात - पण आपण खरं च तसे आहोत
का? क ही के वळ आप या क पनाश ची भरारी आहे, हे ते तपासून पहात नाहीत. तु ही
खूप धावपळ क न काम करता हणजे काही तु ही कृ तीशील होत नाही.
कृ तीची चाण यांनी फार सोपी ा या ‘अथशा ा’त के ली आहे.
‘‘कायवाहीत असले या कायाची पूतता हो यास जे के ले जाते ती कृ ती!’’ (६.२.२)
 याचा अथ असा क जर सु के लेले सव क प तु ही पूण क शकलात तरच
वत:ला कृ तीशील हणवून या. हे खूप मह वाचे आहे. मी तु हाला सांगतो कसे ते!
वत:ला िवचा न पहा, क जे प रणाम, जे रझ ट तु हाला हवे होते ते तु ही
िमळवलेत का? िव ाथ , गृहीणी, कमचारी, व थापक-आपण सव एक नेहमीची त ार
करतो “मी इतके क करतो पण कोणी मला समजून घेत नाही क कौतुक करत नाही!’’
मी तु हाला सांगतो क जर तु ही तुमचं काम वि थतपणे पूण के लंत तर तु ही
न च उठू न दसाल. जर दलेले काम तु ही वि थतपणे पूण के ले नाहीत तर तुमची
मेहनत ही फ अथशू य हमाली ठरते, कृ ती न हे!
मग आपण आपलं काम क न अपेि त फल कसे सा य करावे?

• येयाची ा या करा
कायारं भ कर याआधी वत:ला िवचारा ‘‘हे मी का करीत आहे? हे क न मला
काय सा य करावयाचे आहे?’’ तु हाला याची उ रे सापडली नाहीत तर अनुभवी
व र ांचा स ला या.
कोणतेही काम कर याआधी उ ी ांबाबत सु प ता पािहजे.

• मी हे काम कसे करे न?

आव यक तपशीलांसह कामाचे िनयोजन करा. तु ही योजना कमकु वत आखलीत,
तर ती फसणारच! िशवाय आयु यातील एक मह वाचं त व यानी ठे वा क तु ही एकटेच
सव काही क शकत नाही.
हणूनच गरज वाट यास चांग या स लागारांची टीम आजुबाजूला असू ा. एकदा
का माग समजला क मु ामाला पोहोचणे सोपे जाते.

• िनकालावर ल क त करा
वासाला सु वात के लीत क अधुनमधून नकाशावर नजर टाका, नाहीतर र ता
चुकाल! िजथे पोहोचायचे आहे तोच र ता आपण चालतोय याची खा ी क न या.
जर तु ही खरोखरीच कृ तीशील असाल, तर वि थत िनयोजन कराल, उ म
अंमलबजावणी कराल व उ ी ं सा य कराल. अनेक मंडळी तुमची दशाभूल क
शकतील, न हे करतील! आप या उ ी ाला िचकटू न रहाणे व काळजीपूवक वागणे सव वी
तुम यावर आहे!

१५०

सव म िम
गे या आठव ात मी माझा िम मुलचंद छेडा या याबरोबर ग पा मारीत बसलो होतो.
या या कं पनीमधील कमचा यांची उ पादकता वाढव यासंबंधी आ ही चचा करत होतो.
मुलराज ऊजा े ात काम करतो व अनेक क पांचे िनयोजन करतो.
बोलताबोलता अचानक तो हणाला, ‘‘राधा, कधी कधी जे हा मी धोरणाब ल
तु याशी चचा करतो ते हा मा या आतील एखादा ानाचा खिजना उघड यासारखा
वाटतो आिण मला वत:ला क पनाही येणार नाही, असा ानाचा अथांग तळ मी शोधू
लागतो.’’
तो पुढे हणाला, ‘‘कदािचत मा या सु मनात ते असतच पण आपण चचा क
लागतो तशा गो ी पु हा मा यापाशी परतू लागतात.’’
या चचनंतर मी कौ ट या या ‘अथशा ा’कडे पु हा वळलो आिण चाण यांनी
सांिगतले या या सू ापाशी थबकलो.
‘‘ सात य हे िम ामधील अ ितम असे गुणवैिश आहे.’’ (६.१.१२)
या सू ाने व मा या िम ासमवेत झाले या चचने मी दोन गो ी िशकलो. पिहले
हणजे स ला िवचार यासाठी त ाचीच गरज नसते; िम सु ा स ला देऊ शकतो. दुसरे
हणजे तुम या आयु यात सात याने अि त वात असतील अशा िम ांची तु हाला खूप
आव यकता असते.
या िवचाराने एक नवेच दालन मा यासमोर उघडले - स लागार हणून कसे काम
करावे? िम हणून कसे? िनयिमतपणे िम ांशी संपक कसा राखावा? ही सारी यशाची
रह ये आहेत. आिण हे यश ा कर यासाठी तु ही स लागार असा वा िम , काही िनयम
पाळणे फार ज रीचे आहे :

• सात य
स लागारांना चाण यांनी िम वत् लेखले आहे. अथशा ात खरं तर या सवाचा
उ लेख ‘िम ’ असाच आहे. शेकडो वषामागची गो आहे ही! पण आजही हे कती खरे
आहे! कं पनीसाठी उ म स लागार हो याआधी तु ही चांगले िम होणे आव यक आहे.
आिण चांगले िम कसे हावे? तर येक िम ाशी िनयिमतपणे व सात याने
संपकात रहावे.

• वैचा रक लहरी जुळणे

ब याच स लागारांचा दृ ीकोन ‘मला तुम यापे ा अिधक समजते’ असा असतो. हे
यो य न हे. स लागार कोणापे ा जा त चांगला कं वा उ पातळीवरचा असतो हे श य
नाही. उलट तो स ला मागणा या या पातळीवरील असेल जर जा त चांगले.
स लागारासाठी सवात मोठे आ हान हणजे दुस या या वैचा रक पातळीशी
जुळवून घेणे. हे के यानंतरच संवाद सूकर होतो. जर तु ही समपातळीवर नसाल, तर
तुम या वैचा रक लहरी जुळणे कठीण आहे.

• वाहासोबत जा
ह ी असू नका. ‘हे अशाच प तीने करता येईल’ अशा िवचार येत अडकू नका.
तु ही व तुमचा िम या दोघांनीही परीप पणे वागले पािहजे. यामुळेच मो ा व
चांग या श यतांची कवाडं उघडतील.
वाहाबरोबर जा आिण तुम यात होणारे प रवतन पहा. मला माझा िम मुलराज
याबरोबर आढळले क , तु ही जे हा इतरांना यांची वत:ची बुि म ा वापर यास
िशकवत असता, मागदशन करत असता, ते हा खरं तर तु ही वत:ही चंड िशक याचा
अनुभव घेत असता!

१५१

आधुिनक िश णाथ स स ला

भारतात आज हजारा न अिधक व थापन िश ण सं था आहेत. अथ व था खुली

झा याने व परदेशी गुंतवणुक चा माग उघड याने अशा शाळांमधून ातक होणा या
िव ाथासाठी चंड मागणी आली आहे.
नोकरी लागली क आयु याचं साथक झा यासारखं यांना वाटतं. पण खरं आ हान
तर यानंतरच आहे. या कामासाठी तु हाला िनवडलेलं आहे या कामाचे रीझ टस आता
तु हाला दाखवायचे आहेत.
न ा उमेदवाराने, पूणत: न ा वातावरणाम ये कं पनीम ये कसे काम करावे?
कौ ट यांचा स ला आहे :
“अिधका यां या देखरे खीखाली, याने आप याला नेमून दलेले काय तडफदारीने
करावे.’’ (१.१८.३)
आपण व थापनशा ातील पदवी िमळिवली हणजे अ मानाला हात टेकले असे
िश णाथ ने वागू नये. या याकडे पु तक ानाचा पाया आहे खरे ; पण याला
ावहा रक उपयोगाची जोड देणे अजून बाक असते.
याला माग दाखिव यासाठी मागदशकाची गरज असते. वषानुवषाचा अनुभव
गाठीशी असलेले व र हे काम क शकतात. िव ा याइतके ते िशकलेले नसतीलही, पण
न तेने यां यापाशी मागदशन मािगत यास िश णाथ चा फायदाच होईल.
 कामा या िश णादर यान या पाय या :

• पयवे कां या हाताखाली

पयवे क समजावून देतील या कामातील खाचाखोचांचा अनुभव मौ यवान असतो.
वतः यांनी हे सव ान ा क न यावर भु व िमळिव यासाठी फार खडतर वास
के लेला असतो. िश णाथ ने यांना गु माणे मानले पािहजे. येक िश काला
आ ाधारक व िश णाची कळकळ असणा या िव ा याला िशकिवणे आवडते. यामुळे
हजारो पट फायदा होऊ शकतो.

• नेमलेले काम करणे

व र ांनी नेमून दलेले कोणतेही काम मनापासून करावे. कु ठ याही कामाला लहान
कं वा म यम दजाचे मानू नये. लहानलहान गो ी वि थत के या तरच मो ा
जबाबदा या हाताळता येतील. दलेले काम वेळेत पूण करणे हा िश णाथ चा पिहला
उ ेश असला पािहजे.

• चंड उ साह, तडफ

काम करत असताना तुमचा दृ ीकोन कसा आहे हे सवात मह वाचे असते. तो
सकारा मकच हवा! या उ साहाने िश णाथ आपले काम करतो याव न याची
वैचा रक बैठक समजते. तो या माणे आतुरता दाखवेल, काम करताना सम पतपणे
वागेल, यावर याला पुढे कोणती जबाबदारी दली जाईल हे अवलंबून असते.
िश णाचा काळ सवात कठीण असतो. वे थ ी पाटनस ही कं पनी चालिवणारा
माझा िम वकट अ यर हा िनयिमत व सात याने िश ण दे यावर भर देतो. तो हणतो
- ‘‘चांगला िव ाथ च चांगला िश क बनू शकतो. चांगला कमचारीच चांगला
अिधकारी बनू शकतो.”
एका यश वी उ ोगपतीने आपले िव वहार हाताळ यासाठी एका सीए ला
नेमले. तो ये उ ोगपती पदवीधारक न हता. सु वातीला लेखापाला या मनात बंडाचे
िवचार येत - ‘‘हा उ ोगपती काही मा याइतका िशकलेला नाही...मला अशा माणसा या
हाताखाली काम करावे लागत आहे...’’
एके दवशी अचानक याला यानात आले, ‘‘कोण कोणाला पगार देतो?’’ या
बॉसला आप या हाताखाली, आप यापे ा अिधक िशकले या मंडळ ना नेम याची कु वत
होती. या सीएने ठरवले. “जोपयत या माणसाची वसाय चालिव याची कौश ये मी
आ मसात करत नाही, तोवर ही कं पनी सोडणार नाही.’’
तुमचा दृ ीकोन हा असा असावा
 बाॅस

१५२

बॉससाठी ‘जमेची बाजू’ असणे

व थापनशा िशकू न, पदवी घेऊन बाहेर पडले या मुलांम ये एक चंड उ साह असतो
व आयु यात काही क न दाखिव याची एक उम असते. आपण िशकलेले िस ांत यांना
अंमलात आणून पहावयाचे असतात.
पण खरं तर पु तकांमधून िमळाले या ानापिलकडे खूप खूप िशक यासारखं अजून
बाक असतं. शेवटी िजथे तु ही नोकरीची सु वात करत आहात ितथे वत:ला िस
के यािशवाय खरं यश कसं िमळणार?
हे घड यासाठी सव थम आप या व र ांकडू न िशकणे ही पिहली पायरी. सवात
मह वाचे हणजे, आप या व र ांसाठी ‘तु ही जमेची बाजू’ ठरावे - एक धोका न हे!
यां या ांवरील उ रांचा भाग बना - यां या सम येचा भाग बनू नका!
दुदव
ै ाने ब याचदा नवे उमेदवार आप या बॉसला अडचणीत टाकतात कं वा
गोपनीय, मह वाची बातमी बाहेर फोडतात, यामागे यांचा अ यु साही वभावच
कारणीभूत असतो.
कौ ट य हणतात :
‘‘ या माणे लपलेला साप आप याला या ठकाणा न धोका आहे या ठकाणी िवष
ओकतो या माणे हा राजा (तुम याकडू न) होणा या हानी या भीतीने तुम यावर िवषाचे
गरळ ओकू लागतो.’’ (१.१४.८)
तु ही व तुमचे अिधकारी एकाच येयावर काम करीत आहात - िवरोधी उ ेशांवर
न हे; - याची खा ी क न या. तरच तु ही तुम या कॉप रे ट क रयरम ये पुढे जाल.
उ म किन सहकारी बन यासाठी या काही टी स

• यांचा मूड (मनि थती) ओळखा

बॉस नेहमीच दडपणाखाली असतात. ते वाढिव यापे ा कमी कर याचा य करा.
तु हाला यांचा नेहमीच वेळ हवा असतो. पण यांची इ छा असली तरी ते तु हाला
िततका वेळ देऊ शकत नाहीत. हणूनच काही सांगायचे असेल तर यांची मनि थती
ओळखा. यां या कचेरीत घुसून बडबडायला सु वात क नका. तुम याकडे ते पूण ल
पुरिवत आहेत हे समजले,क मगच तुमचे मु े मांड यास सु वात करा.

• थोड यात िवषय मांडा

एक किन सहकारी २५ पानां या या या सूचना घेऊन बॉसला भेटायला गेला.
बॉस हणाले - ‘‘हे सव एका पानात सारांशाने मांड. जर तू तसे क शकला नाहीस तर
याचा अथ तू या िवषयाचा साक याने िवचार के लेला नाहीस.’’ िवषयाचा च बाजूंनी
िवचार करा. तुम या क पना यां यासमोर मांडताना थोड यात आिण मु ाचं बोला.

• टपणं काढा
बॉसकडे वारं वार जा यापे ा सव छो ा छो ा िवषयां या न दी करा. यां याकडे
दवसा या सु वातीला कं वा अखेरीस जा. एका भेटीत सव मु े मांडा. अशा कारे
दोघांचाही वेळ कारणी लागेल. तु हीयो य री या चचची मांडणी क शकाल व ते उ म
िनणय घेऊ शकतील.
शेवटी एक गो मह वाची-हे सव बॉसची चमचेगेरी क न याला खुश कर यासाठी
नाही, तर यांची िवचारप ती समजून घेऊन ितला अनुकूल असे वतन, कमीत कमी
वेळात कसे साधता येईल यासाठी आहे. वत: िनवडले या क रयरम ये िवकास सा य
कर यासाठी हे एक मह वाचे कौश य तु ही ह तगत के ले पािहजे.

१५३

ने यांचे पाय पाळ यात

“मी अि त वात नसेन, पण मी सु के लेले काय िनरं तर चालूच राहील.’’ असे एक िस

उ ोगपती एकदा हणाले होते. आता आप या अि त वानंतरही जर काय चालू रहावे असे
वाटत असेल, तर अि त वात असतानाच खूप काही के ले पािहजे.
िनवृ ीकडे झुकू लाग यावर महान नेते दुसरी फळी तयार करायवयास लागतात.
आपली जागा भर यासाठी तु ही तुमची एक फोटो- त िनमाण के ली पािहजे. श य
झा यास तुम या नही जा त चांगली...
चाण य हेच हणतात,
‘‘ याने (राजाने) राजपु ास िश ण दे याचा पूण य करावा.’’ (५.६.३९)
उ पद थ ने यांनी भावी नेते घडव यावर संपूणत: ल क त करावे. नेता कसा
असतो? याला ओळखावे कसे? हे एक आ हानच आहे. एका े ात यश वी असणारी
माणसे दुस या े ात त डघशी पडताना आढळतात. कं वा एका समुहाचा नेता दुस या
कायासाठी तयार के ले या, एखा ा दुस या समुहाचे नेतृ व करताना अपयशी ठरतो.
पण ने यांना िश ण दे याचे काय म सु कर याआधी यो य नेता हेरणे
मह वाचे! ने या या मानिसकतेम ये उमेदवार फ बसतो क नाही हे ओळख यासाठी
खालील िवचारावे:
: जे हा याचे कौतुक होते ते हा तो याचे ेय इतरांना देतो का?
उ ेश : तो संघटनाकु शल आहे क नाही हे याव न कळे ल. चांगला नेता चांग या
क ानासारखा असतो. आप या संघाला तो िवजया या वाटेवर घेऊन जातो. याला याची
पूण जाणीव असते क येक माणसांम ये काही कमतरता असतेच; तरीही सवानी एक
येऊन सं थेचे ल य सा य करावयाचे असते.
: या या मतांवर तो ठम आहे क घडीघडीला तो मत बदलतो?
उ ेश : या या डो यात िवचारांची प ता आहे का? कोणतेही पाऊल
उचल याआधी तो परीणामांचा पूण िवचार करतो का? कं पनीत या राजकारणात तो
वा न जाऊ शकतो का? हे याव न कळे ल.
: तो बैठका कशा घेतो?
उ ेश : याचे संयोजन कौश य दसते. चांगला नेता कायसूचीनुसार काम करतो.
क पनांसाठी याचे मन सदैव उघडे असेल परं तू बैठक मा तो भरकटू देणार नाही.
: तो आप या व र ां या आदरास व गणतीत ये यास पा आहे का?
उ ेश : जसजशी अिधक जबाबदारीची पदे यास िमळतील, तसतसा याचा
दृ ीकोन व मते पदािधकारी ि वकारतील कं वा नाही, हे याव न समजेल. चांगला व
धोरणी नेताच व र ांकडू न ि वकारला जाईल.
: आ हान सोपव यानंतर कती जलद तो एखादे काय पूण करतो.
उ ेश : याचे साधन व थापन कौश य समज यास उपयोगी! भावी नेता वतमान
अडचण चा बाऊ करणार नाही. सम या उ या करत रहा यापे ा तो उपायांवर काम
करे ल.
 सवात मह वाचे हणजे भावी नेता घडिव या या कामात तु ही वतः गुंतायला हवे.
अखेरीस तुम या घामातून व र ातून उ या रािहले या कं पनीचे सुकाणू तु ही यो य
माणसा या हातीच सोपवायला हवे.

१५४

तु हाला नोकरी लावणा यां ती कृ त ता

आप या यशात अनेक जणां या मागदशना या व मदतीचा सहभाग आहे. हे ऑफ सम ये

बरे च जण मा य करतात. आपणांस झाले या अगदी लहान या मदतीचेही िव मरण न
होऊ देणे हे आपले कत च आहे. जगातील आ व थापनशा गु चाण य देखील
हेच सांगतात -
‘‘आप या कु वतीनुसार, याने आप याला मदत के ले या स संतु करावे.’’
(७.१६.१९)
पण हे ि वकारलेच पािहजे क माणसाचे मन फार चंचल असते व काळा या ओघात
आप याला लोकांनी के ले या मदतीचे िव मरण होते. आिण आजकाल या धावपळी या
जगात तर अशा गो ी ल ात ठे वणे अिधक कठीण जाते.
हणून या सूचनांचे पालन क न पहा.-

• िल न काढा
आप याला यांनी मदत के ली व याला आपले आयु य, आपले क रयर घडव यात
संहाचा वाटा आहे, यांची नावे िल न काढा. तुमचे पिहले बॉस, तु हाला नोकरी
लावणारी एज सी, तु हाला ावसाियक स ला लागतो ते हा याला तु ही फोन करता
तो िम अशी सवाची नावं िल न काढा. या यादीला आयु यात खूप मह वा या
द तावेजा माणे जपा. जसजशी माणसे तु हाला मदत करतील तसतशी यांची नावे
जोडत जा.

• लोकांशी संपक राख याचा य करा

यादी बनिवताना याम ये संपक मांक िलहा. यां या आयु यातील मह वाचे
दवस सु ा िलहीलेत तर उ म! या दवशी यांना फोन क न शुभे छा ा. येकवेळी
नाही, तरी वाढ दवसाला वषातून एक फोन ज र करा.
• एखादी भेटव तू ा
‘अथशा ा’ म ये चाणा य हणतात क ,
‘माणसावर भाव टाक याचे भेटव तू हे एक उ म साधन आहे. यावर िवचार
कर यात वेळ फु कट घालवू नका याचबरोबर खूप महागडी भेटव तू घे यासाठी वाट फार
वाकडी क नका.’
वरील सू ात हट या माणे कु वतीनुसार भेटव तू खरे दी करा.

• मदत कर यास त पर रहा

वरील ब याच गो ी कदािचत उथळ वाटतील. पण गरज असताना मदतीस धावून
जाणे यापे ा अिधक मै यवान काहीच नाही. एका कं पनी या िवभागा या मुखाने हटले
आहे - ‘दुस याला नोकरी लाव यास नेहमीच मदत करा... तु हाला कधी गरज भासेल हे
सांगता यायचे नाही...’

१५५

नवी नोकरी िनवडताना

आयु यात कधी ना कधी आपण या ाला सामोरे जातोच. स या या नोकरीतच रहावे
क नोकरी बदलावी? वत:चा धंदा सु करावा क नोकरी चालू ठे वावी? क
उ िश णासाठी एक खंड यावा?
...कॉप रे ट जगात हे येकाला भंडावून सोडतात.
या संघषाचे यो य व थापन कर यासाठी चाण यांनी एक उपाय सुचिवला आहे.
‘‘दोन पयायी मागामधून याने वत:ला सोिय कर अशा मागावर पद मण करावे.’’
(१०.२.१०)
हा स ला सहज समज यासारखा आहे. पण िनवडलेला पयाय आप याला घडवू वा
मोडू शकतो. आिण हे के वळ नोकरीपुरतेच मयादीत नाही.
आयु यातील येक िवषयाम ये असे ‘संघष’ व थापनाचे संग उद्भवत
असतात. अशावेळी डो याने िवचार करावा व दयाने समजून यावे. आप या
बल थानावर व कमकु वत थळांवर ल असावे.
हे कसे सा य करावे? कठीण िनणय घेताना वापराय या काही सूचना :
• वत: या मनाला िवचारा
सव थम वत:शी संवाद करा. आपण यो य करत आहोत ना? हा वत: या
मनाला िवचारा. स या या उ ोग े ात जर साचलेपणा आला असेल तर बदलाची
तयारी करा. आप या व र ांशी मोकळे पणाने संवाद साधलात तर दशा सापड यास
मदत होईल. तरीही मदत िमळत नसेल तर बाहेरचे माग चोखाळा.

• इतरांशी बोला
तुम या े ातील त ांशी संवाद साधा व आपण अिधक चांगले असे काय क
शकतो याचा अंदाज या. तेसु ा कठीण असेल तर वेबसाईटस्चे मागदशन या.
समिवचारी मंडळ या एखा ा गटाशी ऑनलाईन संवाद साधा व आप या
स प रि थतीब ल अिधक समजून या.

• अातला आवाज ऐका

या सव िव ेषणाअंती भिव यात जे तु हाला हायचे आहे या दशेने पाऊल उचलणे
मह वाचे. जे करीत आहात तेच करत रािहलात तर जे कमावत आहात तेच कमावत
रहाल. हणूनच स यापे ा काही वेगळे बनायचे असेल तर काही वेगळे के लेच पािहजे. हे
पिहले पाऊल उचललेत, क अध लढाई जंकलीत.
असं पहा; स या खूप संधी उपल ध आहेत. पण फार थोडी मंडळी धोका
ि वकारतात. मोजून मापून धोका ि वकारणारी व यो य पावलं उचलणारी मंडळीच फ
आपली दूरगामी उ ी ये सा य क शकतात.
आिण घेतले या िनणयावर कधीच प ा ाप क नका. जरी चुक चे पाऊल पडले
असे वाटत असले तरी िनवडले या वाटेवर चालत रहा. सै याचे बी ल ात ठे वा मागचे
पुल जाळू न टाका! मग माघारीचे सारे दोर कापले जातील...

१५६

दोन - दोन बॉसेस?

आपणांपैक सवानाच हे कधीतरी अनुभवावे लागते. या संघटनांम ये कामा या भूिमका

व सं थेची रचना प नसते तेथे दोन कं वा अिधक बॉस अस या या परीि थतीला
सामोरे जावे लागते. यामुळे संघषा मक ि थती उद्भवते.
पण जे हा दोन व र िवरोधी मते कं वा सूचना देत असतील ते हा आपण काय
करावे?
अशा प रि थतीमधून जाणा या कमचा यांसाठी चाण यांकडे एक उपाय होता.
“जो सवा या भ याचा िवचार करतो याचे आदेश पाळावे.’’ (३.१०.३१)
हणून जे हा अशी प रि थती उद्भवते, ते हा शांत बसून थंड डो याने िवचार
करावा. प रि थतीचा अंदाज घेऊन व दो ही बॉस या दृ ीकोनाचा आढावा घेऊन कोणता
आदेश सवासाठी फलदायी ठरे ल याचा िवचार करावा.
आता या गो ीचा सराव क न यो य अंदाज कसा बांधता येईल? यासाठी काही
सूचना:

• उ म िव ाथ हा
उ म किन ाचा सवात आ गुण हणजे श य ितत या मंडळ कडू न िशक याची
मता व नंतर याचा वहारात उपयोग. खु या द याने िवचार करा. सवाकडू न िशका.
येक माणसात असा एक गुण तरी असतोच, जो तु हाला उपयोगी ठ शकतो.
व र ांकडू न िजतके िशकाल तेवढे तुम या क रयरसाठी चांगले.
रोज काय िशकलात याची न द करीत जा. भिव यात याचा तु हाला खूप फायदा
होईल व यो य बॉस कोणता याचा िनणय घेता येईल.

• शांत रहा
संघषा मक प रि थती हाताळ याचा सव म माग हणजे डोके जा यावर ठे वणे व
कोण याही िन कषावर उडया न मारणे. तकसंगत िवचार करा. ज र भास यास कागद-
पेन घेऊन िल न काढा. शांत डो याने िवचार क न वत:चे िन कष काढा. तरीही
कठीण वाटले तर िम ांशी बोला - तणाव मु हो यासाठी सु ा तु हाला याचा फायदा
होईल.

• ‘नाही’ हणायला िशका.

कोण याही बॉसला ‘नाही’ हणणारा सहकारी आवडत नाही. पण याचबरोबर
नेहमीच ‘होय’ हणणारा होयबा सु ा आवडत नाही. असा ‘होयबा’ कं पनीलाही वाईट.
सु वातीला तो बॉसवर भाव टाक याचा य करत आहे असे वाटेल. पण कदािचत तो
चुक ची मािहतीही पुरवत असेल हणून बॉसबरोबर वहार करताना आव यकता असेल
तेथे ‘नाही’ हण यास िशका. उ ट असू नये. एखादे काम कर यास तु हाला जमणार
नाही असे शांत व न श दात सांगा.
अखेरीस तु हाला तुम या बॉसला मॅनेज करता आले पािहजे. एका बा ना एकदा
िवचार यात आले, ‘‘दोन बॉसबरोबर काम करणे तु हाला फार कठीण गेले असेल...’’
उ र आले, ‘‘िबलकू ल नाही! उलट मा या वाढ दवसाला दरवष मला दोन-दोन भेटव तू
िमळतात!”

१५७

कती पैसे मागावेत बरं ?

आपण करत असले या कामाचा कती मोबदला मागावा असा आपणा सवानाच कधी
ना कधी पडतो. नवीन नोकरीतील पगार असो, वसायासाठी कज असो ाहकाला
सेवेचा आकार लावणे असो कं वा चांग या कारणासाठी दान मागणे असो, एक
नेहमीच आपला ि फळा उडवतो ‘ कती बरं मागावे?’
या ावरही चाण यांकडे उ र होतेच. ते हणतात :
“धिनकांकडू न यां या संप ीनुसार कं वा ( यांना) क न दले या फाय ांनुसार
कं वा यां या वत: या मज नुसार ते देतील असे पैसे याने मागावे.’’ (५.२.३५)
हणजेच सव थम चाण य असे सांगतात क पैसे माग याआधी या माणसाकडे
जावयाचे आहे याचा अ यास करावा. या कलेवर भु व िमळवणारे कोण याही कायात
यश वी होतात.
वरील सू ाची फोड क न ते अिधक चांगले समजून घेऊया

• यां या संप ीनुसार

हे खूपच िन आहे. ीमंतीची ा या सापे असते. कारण एखा ा
खे ातला सवात ीमंत माणूस शहरात सामा यासारखा वाटेल कं वा तुमचा ीमंत
शेजारी जागितक परीमाणा या मापदंडाने यक:ि त भासेल.
हणून चाण य सुचिवतात क ीमंताकडील संप ी या मापाने पैशांची अपे ा
सांगावी.

• दले या सेवेनुसार, फाय ानुसार

याप तीने के ले या िवनंतीला साधारणतः अपेि त ितसाद लाभतो. कारण
दुस याला दले या सेवे माणे कं वा के ले या उपकारा माणे, अथवा सूचना वा स ला
द या माणे तु ही तुमचा मोबदला आकारत असता. तुमचा मोबदला तु ही व तु पात
कं वा पैशांम ये मागू शकता.
 मा या एका अिशलावर या या डॉ टरने जे हा मोफत श या के ली ते हा याने
जे के ले ते या प तीचे उ म उदाहरण आहे. श ये या पैशांइत या कं मतीची भेटव तू
आणून याने ती डॉ टरांना दली. ती डॉ टर नाका शकले नाहीत.

• इ छे नुसार
काही प रि थत म ये तु ही मोजमाप क न वागू शकत नाही. जा त मागणी के लीत
तर नकार पदरात पडायची श यता असते. कमी मागणी के लीत तर संधी िनसटू न जाते.
अशा संगी समोर या या इ छेनुसार यांनी दलेला मोबदला वीकारावा. कदािचत तो
तुम या अपे ेपे ा अिधकही असू शके ल!
एका हॉटेलब ल मी एकदा ऐकले होते क ते, ‘मज माणे खा व इ छे माणे पैसे
ा’ असा घात पाळतात.
आ य हणजे यांचे ाहक यां या सेवेने इतके संतु होतात क मेनुकाडवर
िचकटवले या पदाथा या कं मतीपे ा अिधक पैसे या हॉटेलचा मालक कमावतो!

१५८

स ाधीशांबरोबर काम

चाण यांनी ‘अथशा ा’ म ये ‘स ा कशी राबवावी’ तसेच ‘स ेचा दु पयोग झालेला

कसा ओळखावा’ याब ल वाचकांना सूचना द याचे आढळते. याचबरोबर
स ािधशाखालोखाल पदावर काम कर या याचे वतन कसे असावे याब लही यांनी
ट याट याने सूचना दले या आहेत.
स ेचे प ीकरण दे यासाठी चाण यांनी सुंदर उपमा वापरली आहे.
‘‘अ ी या साि यात शरीराचा एखादा भाग कं वा (अिधकात-अिधक) संपूण शरीर
जळू शकते. परं तू राजा एखा ाला या या मुलाबाळांसह व प ीसह ठार क शकतो
अथवा एखा ाची भरभराट क शकतो.” (५.४.१७)
या सू ाम ये खूप गहन अथ सामावलेला आहे व हे माझे वत:चे खूप आवडते सू
आहे. एकाच वेळी दोन स ये हे सू सांगते. नेता तुमचा िव वंस क शकतो कं वा
भरभराटही!
अ ी के वळ तुमचे शरीरच जाळू शकतो, पण राजाचा रोष ओढवला तर तुम या
मुलाबाळांसहीत सवाचा, तुम या सव आयु याचा तो िवनाश क शकतो!
तर मग सवशि मान राजा कं वा ने याबरोबर कॉप रे ट े ात काम करताना कसे
वागावे? या काही सूचनांवर िवचार करा :-

• राजाला जाणून या
कोणा याही हाताखाली काम कर याआधी हे पिहले पाऊल उचला. पूव या
राजेशाही या तुलनेत आपण आपला नेता िनवड याइतके आजकाल भा यवान आहोत.
हणूनच यो य ने याची िनवड करा.
या याबरोबर काम करावयाचे या यो य ने याची िनवड के यानंतर याला पूण
जाणून घेणे खूप मह वाचे आहे. या या आवडीिनवडी, याची वैयि क व
संघटनेबाबतची उ ी े इ यादी गो ी जवळू न समजून या.
ही वैचा रक नाळ जुळली क नेता व सहकारी, दोघांचेही आयु य सुकर होईल.

• यानी ठे वा क राजाची माणसे राजापे ा जा त साम यशाली असतात

ही िनयम कधीच िवस नका. राजा या अवतीभोवती स लागारांचे व मािहती
पुरिवणा यांचे सदो दत क डाळे असते.
राजा या िजतके िनकट जाल तेवढे तुम या असे यानी येईल क तो या मंडळ वर
पूणत: िवसंबून असतो. राजाला जेवढे समजून याल तेवढेच या यावर भाव टाकणा या
मंडळ नाही समजून या.
मग कोण याही प रि थतीशी तु ही मुकाबला क शकाल. जर तु ही राजा या
आत या गोटातील झालात तर यो य मािहती पुरिव याची जा तीची जबाबदारी
तुम यावर येत.े

• राजाशी ामािणक रहा

वरील दोन पाय यांनंतर सवात मह वाचे हणजे राजिन ा! याची स ा व याचा
भाव जसा तु हाला समाजात खुप मदत क शके ल, तसेच तुमचा िवनाशही!
यानी असू ा क जे या याशी एकिन रहातील यांनाच राजा उपकृ त करे ल.
कोण याही प तीम ये राजकृ पा हवी असेल तर ‘िव ास’ खूप मह वाचा.
असं पहा, नेते ही अशी महान मंडळी असतात क यां या अवतीभोवती महान
मंडळ चेच क डाळे असते. िव ास व ा या नाळे नेच जोड साधता येतो. हे समजून या
व वत:च महान नेते बना!

१५९

कोणावरही जबरद ती क नका

आप या कायालयात कं वा वसायात आप याला िविवध कार या बरोबर
वहार करावा लागतो. येकजण वेगळा असतो. यां या संक पना, िवचारप ती िभ
असतात. एक हणून मा या काही िवचारधारा, त वे असतील. पण याचा अथ असा
नाही क सवानीच या ि वकारा ात व तसेच वागावे.
खरे आ हान येथे सु होते. पण आनंदाची बातमी ही क िविवध कार या शी
कसे वागावे ही कला िशकलात क यशाची खा ी झालीच!
सम या अशी आहे क या या उलट गो देखील िततक च खरी आहे. जरा डोळे
उघडू न आजूबाजूला पािहलेत तर वत: या क पना दुस यावर लाद याचा य
के यामुळे होणा या सम या तुम या दृ ीस पडतील.
वत:चा मु ा िस कर यासाठी लोक हंसाचारावरही उतरतात. हंसाचाराब ल
बोलताना चाण य हणतात क तो सव वी अि वकारह आहे.
‘‘ पश, उप व आिण ह ला हणजे शारी रक इजा होय.’’ (३.१७.१)

• पश
अिवचाराने के लेली कृ ती. ध ा मारणे, थ पड लगावणे कं वा मारणे. हे वतन
ित या हणून उमटते. श याश यतेने भरले या लांबलचक वादा या अंती माणसं
मु ांव न गु ांवर उतरतात!
पण भडक वादा या दर यानही वतःवर ताबा कसा ठे वावा हे िशकणे मह वाचे
आहे.

• उप व
हणजे धमक . खरे तर यात शारीरीक इजा नाही; पण ती घडू शकते हणून चाण य
याची गणना हंसेत करतात. ‘मी तुला नंतर पा न घेईन...’ या श दात धमक दलीत तर
पुढे यातून मारामारी व गु ागु ी होऊन नुकसान उद्भवते. हणून कोणाला उप व
दे याचा िवचारही क नका.

• ह ला
सवात वाईट कृ ती! दुस याला श ाने इजा पोहोचवणे. कधीकधी उ ेश इतका वाईट
असतो क दुस याची ह या करावीशी वाटते.
यानी ठे वा क गरमागरम चचा अपरीहाय असू शकते. पण वतःचे िवचार
दुस यावर लादणे टाळावे. उपाय सापडत नसेल तर सवात उ म माग हणजे व र
सहका यांशी बोलून माग काढणे!
 संघटना

१६०

वयंिश त

आप याला न आवडणारे काम कधी ना कधी करावे लागते. हे वैि क स य आहे व स य

राहील. हणूनच वयंिश त ही यशाची गु क ली ठरते.
चाण य हणतात,
‘‘ वत: या मज नुसार वागणारा काहीच यश ा क शकत नाही.’’ (७.११.३५)
अनेक गो ी आप याला आयु यात करा ा या वाटतात पण या टाळणे गरजेचे
असते. उदा. जंक-फू ड खाणे, गरज नसताना टाईमपास करत ऑफ सम ये उिशरापयत
थांबणे, उ ी हीन प तीने इं टरनेटवर चाळा करीत रहाणे. या सव गो चा एक
प रपाक हणजे भिव यात अशी अनु पादक व अकाय म बनते.
हणूनच िश त खूप आव यक असते. िवशेषक न कायालयात! िश तीचा आरं भीचा
ोत कदािचत ‘बा ’ असू शकतो. उदा. बॉसचे मागदशन, आदेश कं वा कमचा यांवरील
िनयं ण. पण हळू हळू अशी बा ांगी िश त अंतरं गी बाणत जावी.

• तुम या दवसाचे आगाऊ िनयोजन करा

ब याच कमचा यांचे काहीच येय नसते. घर सोडू न ऑ फसला िनघताना आज काय
सा य करायचे आहे, याब ल यां या मनात सु प ता नसते. अॉ फसला जाणे- येणे के वळ
एक नेम झालेला असतो. उ साहाचा अभाव दसतो. हे सव टाळ यासाठी अॉ फस
सोड याआधीच उ ा या दवसाचे िनयोजन करावे. वि थत वेळाप क तयार के ले तर
प वहार, अहवाल तयार करणे, फोन करणे इ यादी िनयिमत कृ यांखेरीज
सादरीकरणाची तयारी करणे कं वा बैठक ची तयारी करणे वगैरे िवशेष य ांची गरज
असणा या कामांनाही वि थत माग लावता येईल. अनपेि त कामांसाठी एखादा तास
वेगळा काढा.

• उतािवळपणा क नका
एखादे नवे काम कं वा अनपेि त क पाला त ड ायचे असेल तर
उतािवळपणामुळे सम या उ या रा शकतात. उदाहरणाथ तु ही एखादे काम करत
असाल व कोणीतरी फोन के ला कं वा दुसरे एखादे काम घेऊन तुम याकडे आला तर तो
नवा क प हाती घे यासाठी उतािवळ होऊ नका. थोडे सबुरीने या. नवे काम हाती
घे याआधी जुने हातावेगळे करा. तुमचे दवसाचे मुळचे िनयोजन जा त मह वाचे. खरं तर
तासागणीक तु ही तुम या कामाचा मागोवा घेतला पािहजे.

• पुढाकार या
‘से हेन हॅिबटस अॉफ स सेफुल पीपल’ या आप या पु तकात ि टफन कोवे हणतात
क पुढाकार घेणे ही यश वी माणसांमधील खुप मह वाची ‘सवय’ असते. हणूनच सम या
उद्भवेपयत वाट पा नका. याआधीच उपाययोजना तयार ठे वा. िजतके तु ही यो य
िवचारधारे या सवयीत गुंताल िततके जा त कायके त व ती ण बुि म ेचे हाल.
िश त उपजत नसते, ती बाणवावी लागते. अनेकदा अपयश पदरी येईल, पण कास
सोडू नका. पु हा उभे रहा व वाटचाल चालू ठे वा.

१६१

आसरा कोठे शोधावा?

सवानाच कठीण काळातून जावे लागते - िवशेषतः उ ोगपत ना! अ ात देशांमधून

यांना माग मणा करावी लागते. आ थक चणचणीला त ड ावे लागते. नैस गक आप ी,
मृ यु कं वा मह वा या भागीदाराचे वसायातून बाहेर पडणे यापैक काहीही घडू शकते.
व थापनशा ा या एका िव ा याने या िवषयावर खूप मह वाचा एकदा
िवचारला होता. कौ ट या या ‘अथशा ा’त यावर उ र सापडते.
‘‘ याला तो जवळचा आहे कं वा जो या या जवळचा आहे, यापैक आ यासाठी
याने कोणाकडे जावे? (चाण यांचे उ र) याला तो जवळचा आहे या याकडे याने
जावे. आ यासाठी जा याचा हा सव म माग आहे.’’ (७.२.२५)
अडचणी या काळात आपले जवळचे आप या मदतीला धावून येतील असे
साधारणत: आप याला वाटते. आपण यां या आ याला जाणार हट यावर चाण य
आप याला िवचार करायला वृ करतात. ‘तु ही याचे ि य आहात क ती तुमची
ि य आहे? फ अशाच कडे जा यांना तु ही ि य असाल. नाहीतर िनराशा पदरी
येईल.
यात भेद काय? िव ताराने पा या:

• जे हा तु ही एखा ा स ि य असता
हे खूप मोठे यश आहे. वामी िच मयानंद हणतात, “ ेम करणे व दुस या या ेमाचे
धनी होणे ही आयु यातील सवात मोठी कमाई आहे.’’ तु ही कु णा या तरी दयाला असा
पश के लेला असेल क यां या मनात तुम या ती आदर िनमाण झाला असेल. जर तु ही
िश क असाल तर मी काय हणतो ते यानी येईल. जर तु हाला कोणी आपले समजत
असेल तर अडचणी या काळी काहीच सम या येणार नाही. याचे घर लहान असेल,
िखसा रकामा असेल पण तु हाला मदत कर यासाठी ती आकाशपाताळ एक
करे ल! तुम या सम येचे कारण काहीही असो, ती तुम या बाजूने उभी राहील.

• जे हा एखादी तु हाला ि य असते

हे एक दशा माग करण आहे. तु ही एखा ाला आप या जवळचे मानता. पण या
लाही तसेच वाटते का? तु ही स यापासून दूर पळत असाल. एखा ाला जवळचे
मानून तु ही मदतीसाठी जाल, पण या ने कधीच तु हाला जवळचे मानले नस याने
िनराश होऊन परताल. तु ही कदािचत या ला मदतही के ली असेल, पण या
ने यास काही िवशेष मह व दले नसेल. हा फरक समजून घेणे मह वाचे
आहे,नंतरच अशा या आ यास जावे.

• सवाचे ि य होणे महाकठीण!

सवाची दये जंकणे अश य ाय आहे. तु ही कोणाचे मन जंकले ते कसे ओळखाल?
एकच उपाय! सुगी या दवसांत सवाना मदत करा. महान मंडळी कोणासाठीही दरवाजे
बंद करत नाहीत. या काळात नकळत तु ही कोणाचे तरी मन जंकाल आिण िनसगाचा
कायदा असा आहे क अडचणी या काळात हीच िव मृतीत गेलेली तुम या पाठीशी
उभी राहील.

१६२
 कायालयामधील व छता

हैदराबाद या रामोजी फ म िसटीला ज र भेट ा. जागितक दजा या उ म सोयी-

सुिवधांनी यु अशी ती एक देखणी जागा आहे.
काि मरपासून क याकु मारीपयत कोणताही सेट कं वा िचि करण थळाचा पयाय
या जगातील सवात मो ा अशा फ म-िसटीम ये िमळतो. पंचतारांक त हॉटेल, फ मी
फॅ ससाठी बसची सोय अशा अनेक सुिवधाही येथे आहेत.
पण सवात मह वाचं काय तर आप या देशातील सवात व छ असं आवार या
फ मिसटीचं आहे. मी येथे काही च वाशांना भेटलो. यांनीसु ा ही जागा इतक
टापटीप राख यासाठी घेतले जात असले या क ांची आवजुन दखल घेतली.
उ ोगसं थेने नीटनेटके पणा व टापटीपीला ाधा य दले तर याचा ाहकांवर व
भेटीसाठी आले या अिधका यांवर िनि तच खूप चांगला भाव पडतो.
चाण यांनी याचेही मह व सांिगतले आहे. इतके च न हे, तर जो व छता राखत
नाही याला दंड फमाव यासही यांनी सुचिवलेले आहे.
‘‘दुस या या भंतीला हानी पोहोचिवणा यास बारा पाणे दंड तसेच यावर मू व
शेणाची घाण करणा यास दु पट दंड (आकारावा).’’ (३.८.२२)
स या या प रि थतीतील आपला देश पहाता कती यो य िवधान!

• पण याचा आपणावर कसा प रणाम होतो?

जरा आजुबाजूला पहा. येक कं पनीने कायालय कं वा इमारत कशी चकाचक
ठे वलेली असते. यासाठी येणा या खचाचा अंदाज करा. याव न उ ोग े
िनटनेटके पणाला कती मह व देते ते तुम या यानी येईल.
‘सु वागतम्’ कं वा ‘सूट चालू!’ अशा पा ा लावणे हणजे सव काही नाही. घरे लू
वातावरण िनमाण क न ाहकांना खरोखरच आपले वागत अस याची भावना ा
क न देणे मह वाचे व यासाठीची पिहली पायरी हणजे व छता व टापटीप राखणे.

• व छतेची सु वात कशी करावी?

वत:पासून! बा पाची व छता व मनाची व छता याम ये फरक आहे. के वळ
मनाचीच न हे तर शरीराची व छताही आव यक असते व दो ही व छता राख या
पािहजेत. हणूनच जे हा आपण व छतेब ल बोलतो ते हा आपण आपले घर, कायालय,
गाडी या सवा या व छतेबाबत बोलत असतो.
आिण यासाठी भ , दमाखदार, खाजगी कायालयांचे अनुकरण कर याची गरज
नाही. साधी ओबडधोबड फरशी असलेलं तुमचं कायालय व छ कर यासाठी झाडू
उचल यात कमीपणा तो कसला?
दुसराही एक फायदा आहे. िनटनेटके व टापटीप रहा याने माणसात िश तीची बीजे
पेरली जातात.

• इतरांनाही समजावून सांगा

आता माझं हणणं असं नाही क सव थुंकून घाण करणा या माणसांशी तु ही
भांडत बसा. पण ‘तु ही वत: या घरात थुंकत का नाही?’ असा जरी िवचारलात तर
ते कृ य करणारा णभर थबके ल व आपण काय करीत आहोत याचा पुन वचार करे ल.
परके नाहीत तर फ आप या इमारती या/दुकाना या पहारे करी कं वा उ ाहन
चालकांवर ल ठे वा. तु हाला असं न च वाटत असेल ना क तुम याकडे येणारा ाहक
परत जाताना तुम या कायालयाब लच न हे तर तुम या संकुला या गेटपासूनच
स तेची भेट घेऊन जाईल!

१६३

गु धन

अिलकडेच एकदा माझा एक गुंतवणूकदार िम मला सांगू लागला क या या आजोबांना

जु यापुरा या फाईलम ये टाकू न ठे वलेली व िव मृतीत गेलेली काही शेअर सट फक टे
िमळाली. या शेअसचा आजचा भाव मूळ कं मती या १००पट झाला आहे, असं माझा
िम हणाला.
आप यापैक बरे च जणांनी अशा अनपेि त खिज या या गो ी ऐक या असतील.
चाण यांनी याचा ‘अथशा ात’ देखील उ लेख के ला आहे. ते हणतात,
“जे हरवले गेले होते, िव मृतीत गेले होते इ यादी सव इतर ोतांपासून ा उ प
समजावे.’’ (२.१५.९)
येक कं पनीत उ प ाचे ोत ठरलेले असतात. व तू कं वा सेवांची िव कं वा
ाजाची िमळकत, भाडेप ा कं वा भाडे इ यादी. चाण य हणतात क येक माणसाने
व कं पनीने आप या ताळे बंदात एक रकाना जोडावा.
‘इतर ोतांपासूनची िमळकत!’
कारण कधीकधी अनपेि तरी या धन ा ी होते ते हा ती उ प ा या रका यात
दाखवावी लागते. खरं तर कौ ट या या ‘अथशा ा’ त एक पयादेखील िबनिहशेबी
दाखवला जात नाही.
 पण असे अनपेि त ोतांपासून उ प िमळू शकते का? उ र िमळिव यासाठी
खालील पाय या पहा:

• जु या फायली उघडा
आधुिनक जग आप याला इतके धावावयास लावते क मागे वळू न पहायला वेळच
िश लक नसतो. आयु य हणजे वेळेचं व थापन. पण कधीकधी भूतकाळाचा मागोवाही
यावा. वेळ काढू न जुनी कागदप े पहा. अनपेि त घबाड गवस याची एखादी संधी
तुमची वाट पहात असेल: िवमा पॉलीसी, गुंतवणूक रोखे इ यादी यांची मुदत पूण झाली
असेल!
तु ही जेथे पूव काम के ले आहे ितथ या लेखापालाकडे चौकशी क न पहा, तुमचा
भिव य िनवाह िनधी व पे शन तु हाला स या या नोकरी या ठकाणी ह तांतरीत क न
िमळाली आहे कं वा नाही? भिव य िनवाह िनधी खाते शेकडो कोटी पयां या अशा
र मेवर बसले आहे क ती र म कोणाची हेच यांना ठाऊक नाही; कारण कोणी ती अजून
ह तांत रत कर यासाठी अजच के लेला नाही.

• जु या देणेक यांना मरणप ा

कामा या गडबडीत लहानसहान, जुनी देणी वसूल करायची रा न जातात. तु ही
थोडासा पाठपुरावा के लात तर ती सहज वसूल होतील. अगदी बुडीत खा यात असली तरी
काय झालं? य कर यात तर काहीच नुकसान नाही!
या य ांनी थोडे अिधकचे उ प ा होऊ शके ल. तु हाला वेळ नसेल तर
हाताखाल या कोणावर तरी हे काम सोपवा. पण हे ज र करा!

• विडलधा या मंडळ शी संवाद साधा

वेळोवेळी वडीलधा यांशी संवाद करणे चांगले. तुम या स या या सम या
सोडिव यासाठी ते काही स ले देऊ शकतात. यां या चातुयाने आपली बरकत होते.
अगदी शु आ थक दृ ीकोनातून पािहलत तरी, ते तु हाला यां या गुंतवणुक ब ल सांगून
तुमचा आ थक फायदाच क न देतील.
पण हे सव तुमची आंत रक समृ ी वाढिव यासाठी सु ा गरजेचे आहे. चाण य
हणतात,
‘‘संप ी के वळ तुम या ‘जवळ’ जी आहे तीच न हेतर तुम या ‘आत’ जी आहे ती
देखील ’’

१६४
 चे उ ोगात पांतर

सवच उ ोगधंद,े अगदी कोप यावरील दुकानेसु ा अशी माणसेच उभारतात, यांनी
आप या ाहकांचा पाया भ म कर यासाठी चंड परी म के लेले असतात. पण आता
अ खं जगच एक महा चंड बाजारपेठ बन याने ाहकांना चोखंदळपणासाठी खूप वाव
आहे. आिण ाहकराजा आपला ह गाजवत आहे बरं !
फ ाहकच बदलत आहेत असं नाही. मु बाजारपेठ व था ब याच देशांनी
ि वकार यामुळे पधकांनाही एक येणे भाग पडत आहे, हे वाचून तु हाला आ य वाटेल.
अखंड बाजारपेठेची णाली सूकर क न भिव यातील संघष टाळणे हा यांचा उ ेश
असतो.
िविश बाजारपेठेत आपली उ पादने िवक यासाठी िविवध उ ोगपत नी जी
िनयमावली या काळी तयार के ली होती, याब ल चाण यांनी २४०० वषापूव
साधारणत: याच अथाचे भा य के ले होते.
ते हणाले होते :
‘‘अशा कारे आप या वत: या देशामधील (उ पादना या िव चे) प ीकरण
कर यात आले आहे.” (२.१६.१७)
अथात, ाचीन भारतात देखील सहकाराचे त व चिलत होते.
पण हे सू आप याला आजकाल या आधुिनक जगाम ये पधकांशी सहकार करणे
िशकवू शके ल काय?

• दजदार उ पादन तयार करा

या कं पनीला वाटाघाट म ये कू मी प े आप या हाती असावेत असे वाटते, ितला
वत: यश वी अस यािवना पयाय नाही. यासाठी ाहका या इ छेनु प उ म दजाचे
उ पादन अथवा सेवा तयार करणे उ ोजकासाठी गरजेचे आहे. ही गरज समज याचा
य करा. संशोधनावर थोडा वेळ खच करा.
या ट यावर तु हाला खूप क करावे लागतील. कधीही हार न मानणारा असा नेता
बन याचा य करा. तुमची प त यो य असेल तर ही गुंतवणूक दीघ मुदतीत खूप लाभ
िमळवून देईल .

• पधकांना एक आणा
एका ट यानंतर हे आपणां सवाना समजतं क कोण याही बाजारपेठेत एकच
िनमाता कं वा पुरवठादार असणे अश य आहे. जरी एकािधकारशाही असली तरी ती फार
काळ टकणारी नाही. कधी ना कधी इतर पधक रं गणात उतरणारच. पण याचा अथ
तु ही सदैव एखा ा टांग या तलवारीखाली रहात आहात, असा मा नाही.
खरं तर पधकाचा बाजारपेठेतील वेश चांगलाच; कारण याचा अथ मागणी
वाढतेय असा होतो. आिण िजतके जा त पधक रं गणात उतरतील, ितत या सवाना
एक क न एक संघटना उभारावीच. थोड यात काय, तर तु ही एक ‘ ’ न रा न
एका ‘उ ोगात’ तुमचं पांतर होतं!

• तुक ाचा आकार वाढवा

सवजणांनी एका तुक ा या मो ा िह यासाठी भांडत रह यापे ा तुक ाचा
आकार वाढवणे जा त श त! सव पधकांनी आप या सेवेचा दजा वाढवला तर
येकासाठी पुरेसा वाव असतोच.
अशा कारे अखेर या ट यात सव खेळाडू एक येऊन ि गत वसायाचे
उ ोगिव ात पांतर करतात आिण यायोगे के वळ ाहकांची सेवाच न हे तर रोजगार
िन मती, समाजाची घडण आिण सवागीण िवकास साधतात.

१६५

णाली तयार करणे

कमचारी नोकरी अनेक कारणांसाठी सोडतात. अिधक वेतन, चांग या संधी कं वा

कं पनी या कायप तीशी यांना जुळवून घेता येत नाही. तु ही न ा कं पनीत जा यासाठी
कोणतेही कारण असो, बदल तुम यासाठी नवी आ हाने उभी करणारच. एकतर न ा
कायसं कृ तीशी तु हाला जुळवून यावे लागेल आिण जर तु ही आिधकारपदावर असाल,
तर आणखीन एका आ हानाला त ड ावे लागेल. तु हाला वत:ला आिण तुम या टीमला
उ पादक बनिव यासाठी नवी िनयमावली तयार करणे.
या प रि थतीसाठी चाण यांची एक सूचना आहे :
“पूव आरं भ न के लेली अशी एखादी यो य था याने सु करावी आिण इतरांनी
सु के लेली था जारी राखावी. आिण एखादी अिन था याने सु क नये. तसेच
इतरांनी सु के लेली था मोडू नये.” (१३.५.२४)
जे हा तु ही नवीन कं पनीत नोकरी सु करता व एखा ा िवभागाचे नेतृ व कर यास
तु हाला सांिगतले जाते ते हा या प रि थतीम ये कोणती प ती अवलंबावी याचे
मागदशन या सू ाम ये के ले आहे.

• चांगली णाली सु करावी

 थम तुम या संघाचा व स या अि त वात असले या प त चा अ यास करा. एक
नेता हणून तु हाला आप या सहका यां या बल थानांचा व दुबल थानांचा पूण अ यास
असावा.
या मतांचा कं वा उपकरणांचा अभाव आहे असे तु हाला वाटते यांची यादी
करा. हे सरळसोटपणे करता येत नसेल तर तुम या आधी या कं पनीम ये अि त वात
असले या णाल चा िवचार करा.
उदा. तु ही दैिनक कं वा सा ािहक बैठक सु क शकता कं वा वाढ दवस साजरा
कर याची था सु क शकता. असं काहीही, यामुळे तुम या आगमनाचा भाव पडेल.

• अि त वात असले या चांग या प ती चालू ठे वा

हे मह वाचे आहे. येक सं थेत काही चांग या प ती अि त वात असतातच. या
मोडू नका. याऐवजी तुम या चमूला या वापर यासाठी वृ करा व यात सुधारणा
करा.
उदा. समजा, न ा कं पनीमधील लेखा व मािहती णाली खूप चांगली असेल. मग
ती बदल यापे ा ितचा पूण मतेने वापर करा. खरं तर यात सुधारणा कर याचा य
करा.

• अिन अशा काही था सु क नका

स े या पदावर अस यावर अनेक न ा गो ी सु कर याचा अिधकार
तुम यापाशी असेल. तुम या क पनांवर तु हाला योगही क न पहाता येतील. पण
अिधकाराचा गैरवापर क नका.
काहीही िवनाशकारी असे पायंडे पाडू नका. जर तु हाला एखा ा प ती या
यो यायो यतेब ल खा ी नसेल, तर व र ांशी स लामसलत करा आिण पूण िवचारांती
यां या सूचनां माणे न ा क पनांची अंमलबजावणी करा.

• अनु पादक गो ी बंद करा

कोण याही चुक या णाली अथवा प ती बंद कर यासाठी ‘नाही’ हणणे तु हाला
गरजेचे आहे. या माणे यो य प ती सु कर यास कं वा कायम ठे व यास तु ही स ेचा
वापर के ला पािहजे, िततके च अिन ढी बंद कर यासाठीही तु हाला अिधकार वापरता
आला पािहजे.
हे नेतृ वाचे आ हान आहे. यो य व अयो य याम ये भेद करणे थम तु हाला िशकले
पािहजे. यानंतर जे अनाव यक आिण अनु पादक आहे ते सव बंद कर यासाठी तु हाला
हंमत दाखवली पािहजे.
संपूण ‘अथशा ा’म ये चाण यांनी ने या या या उ म गुणांवर भर दला आहे. या
गुणांचा िवकास के यावर तु हाला आपसूक आदर ा होईल आिण तुमचे सहकारी व
व र देखील तुमचा स मान करतील.

१६६

आव यक असेल तर थलांतर करा

भारत सरकार या पररा मं ालयाने २००९ म ये जारी के ले या एका प कानुसार

युरोपमधील वय कर लोकसं ये या वाढीमुळे जवळजवळ १.३० कोटी रोजगारा या संधी
उपल ध झा या हो या व या २०१५ सालापयत भर या जाणे अपेि त होते.
या संधीचा गरजू भारतीयांसाठी फायदा उठव या या दृ ीने परदेश थ भारतीय
वहार मं ालयाने इं टरनॅशनल ऑगनायझेशन फॉर माय ेशन बरोबर करार क न
युरोपीयन युिनयन ारा ायोिजत कायदेिशर थलांतर योजनेची अंमलबजावणी सु
के ली.
हे वाचताच मा या यानी आले क चाण यां या ‘अथशा ा’मधील क पनेचा हा
जागितक पातळीवरील अिव कार होता. चाण य हणाले होते.
“परदेशी भूभागातून लोकांना थलांतरीत क न यां या वसाहती वसवा ात.’’
(२.१.१)
कळत-नकळत, युरोपदेखील भारतात जे शेकडो वषापूव के ले गेले तेच करत आहे.
काहीही असो, भारतीय िश क, कलाकार, ह तकला कारािगर, व थापक आिण
उ ोजकांसाठी युरोप परवाने देत आहे.
परदेश थ भारतीय समाजाने अमेरीका, म यपूवत आिण यूके म ये आपला ठसा
आधीच उमटवला आहे. आता इतर युरोपीयन देशाला नेतृ व दे याची वेळ आली आहे.
पण हे कसे करावे?

• ही संधी सोडू नका

आपली कु वत युरोिपयन देशांम ये िस कर याची सुवणसंधी चालून आलेली आहे.
हणूनच या काय मात तु ही पा आहात का याची चौकशी करा. अगदी उ पादन
े ातील कं प यांमधील शॉप लोअरपासून ते अनेक सरकारी खा यांपयत सव
रोजगारा या संधी उपल ध आहेत.
हणूनच जगातील इतर लोकसं या धान देश तेथे पोहोचून शयतीत उतर याआधी
आपण तेथे पोहोचूया. युरोपीयन अथ व था िवकिसत आहे आिण आपण तेथे खूप िशकू
शकतो. एक नवे जग आप यासाठी खुले होईल.
• भाव पाडा
माझी सूचना आहे क तेथे नोकरी शोधणारा’ हणून जा यापे ा ‘समान भागीदार’
हणून जा. यांनी तु हाला संधी दली तर आप या पारं पा रक प ती यांना भेट ा. जसे
क कु टुंब व था, आ याि मक ान आिण इतर पौरािणक शा -े जी आपली बल थाने
आहेत!
जेथे जाऊ तेथे आपण भारतीय मु यांचे व दांचे रोपण क शकतो आिण हे
कर याचा सव म माग हणजे आप या क ाने व सम पत भावनेने जा तीत जा त
योगदान देण!े

• िशका व परत या
िवकिसत देशांम ये सरावा या झाले या व छता, तं ान, आ थक िश त इ यादी
गो पासून िशका. परं तु परत येऊन या ध ांचा भारतात वापर करा. आप या देशा या
िवकासात मन गुंतवा.
इतरां माणे या देशालाही तुमची खूप गरज आहे. युरोप कं वा दुसरा कोणताही
गत देश तु हाला साद घालत असेल, तरी तेथून उ म ते िशका व येथे परत येऊन याचा
वापर करा.

१६७

नोकरी गमावलीत?

२००८-०९ या मंदीत अनेकांनी नोक या गमाव या. यां या नोक या अजून िश लक

आहेत, ते नोकरीतून बाहेर फे कले जा या या भीतीपोटी रा ी जागवत आहेत. तर आपली
कं पनी धोके बाज आहे याचा शोध लाग याने काह ची झोप उडालेली आहे. सवा या मनात
एकच -चांग या नोक या अि त वात आहेत कां कु ठे ?
माझं उ र अगदी ठामपणे होकाराथ आहे. कारण अजूनही नोकरभरतीसाठी
कु ठू नकु ठू न िवचारणा होत आहे असे मला आढळते. क येक कं प यांनी तर मला यां या
मुलाखत येसाठी बोडावर रहा याची िवनंती के ली आहे.
हणूनच माझी खा ी आहे क या कठीण दवसांतदेखील नोक या अि त वात आहेत
- कदािचत अिधक चांग या!
जे हाजे हा मला मुलाखात घे यासाठी हणून आमं ण येते ते हाते हा मी
कं प यां या व र व थापनाला चाण यांनी क येक शतकांआधी जे सांिगतले, तोच
स ला देता:
 ‘‘ने याने नवीन भरती के ले या मंडळ ना या या मं ीगणां या ानात पारं गत
करावे.’’ (१.८.२२)
अथात नोकरभरती करताना ान व िशक याची तळमळ या दोन गुणांचा
उमेदवारांम ये शोध यावा.
पण उमेदवाराने काय करावे?

• बदलासाठी तयार असावे

काही मंडळी हणतात क मंदी खूप काळ राहील. मला ि शः हे पटत नसले तरी
ता पुरता ता तरी मंदीचा भाव भयंकर दसतो आहे हे खरे आहे. कारण अनेक कं प यांनी
आपली कामगारसं या घटवली आहे.
मग जर तु ही अशा एखा ा कामगारकपातीची कु हाड कोसळू शकणा या कं पनीत
असाल, तर सव थम बदलास तयार रहा. हात सरसावून वेगळा माग चोखाळायची
मानिसक तयारी करा.
तुम या कोषातून बाहेर या व योगसाठी स हा.

• लहान कप यांम ये य करा

आ य वाटेल, परं तू अजूनही काही एसएमई (लघू व म यम उ ोग) जोरात चालले
आहेत. यांचं नाव मोठं नसेल, पण यांची आ थक प रि थती भ म आहे. यां यात उ म
कायसं कृ ती आहे. अशा कं प यांमधून य करा. या तुमचे वागत करतील.
वतमानप ातील जािहराती व नोक यांसाठी संकेत थळे पालथी घाला.

• दूरवरचा िवचार करा

त ण मंडळी नेमके हेच करत नाहीत! या मंदी या काळात यांनी (आिण आपण
सवानीही) एक मह वाचा धडा िशकलाच पािहजे. आयु यात नेहमीच सुगीचे दवस असत
नाहीत, तर कस पहाणारे कठीण णही येतात.
हणूनच तुम या क रयरचा दूरगामी िवचार करा. गलेल पगार देणा या ता पुर या
नोक यांपे ा तुम या ितभेला कर यासाठी ासपीठ उपल ध क न देऊ
शकणा या नोक या शोधा.
यानी ठे वा क क रयर हणजे के वळ पैसा नाही, तर तुम या आत या आवाजाला
संतु कर याचा माग शोधणे देखील आहे.
या मंदीत तु ही वत:ची नवीन ओळख क न या. शुभे छा!

१६८
 करावे क क नये?

व र पातळीवर िनणय घे याची मता हणजे सबकु छ आहे!

िनणयात िवलंब हणजे के वळ पैसा व वेळेचाच अप य नाही, तर बौि क उजचाही
अप य होय.
िनणय घेताना व थापकांना खूप काळजी यावी लागते.सव थम यो य
ोतांकडू न यो य मािहती ा करावी लागते. मु यािधकारी मािहती या संकलनात व
िव ेषणात खूप वेळ खच करतात. कौ ट य अशा मािहतीचे तीन कारात वग करण
करतात :
“राजाचे (ने याचे) वहार (तीन कारचे) असतात - य आकलन के लेले,
अ य आकलन झालेले व िन कष काढलेले.” (१.९.४)

• य आकलन
हा सवािधक िव ासाचा ोत आहे. य पा न िव ास ठे वणे. अनेक आजारी
कं प यां या सव णातून हे यानी आले क उ पादन व थापक जा तीत जा त वेळ शॉप
पलोअरवर तीत कर याऐवजी आप या के िबनम ये घालवत होते. जपानम ये तर
कारखा यातील कामगारांना अिधकािधक वेळ भेटणा या व थापकांचा चंड आदर
के ला जातो.
कामगारां या काय े ात य जाऊन भेट यामुळे यां या ख या ांचे आकलन
होते. यामुळे सवात तळा या पातळीवर काय चालले आहे ते समजून तर येतेच, िशवाय
ि गत पातळीवर कमचा यांशी संवाद साधता येतो. हणतात ना क याला आप या
कमचा यांची पिहली नावे ठाऊक आहेत तोच उ म नेता समजावा!

• अ य आकलन
इतरांशी दले या मािहतीतून होते ते अ य आकलन! माणूस हणून आप या
काही मयादा आहेत. एकाचवेळी आपण अनेक ठकाणी उपि थत रा शकत नाही. या
े ात आपण य पणे भाग घेऊ शकत नाही तेथील मािहती इतर ोतांकडू न िमळते.
तं ाचा वापर क नही आपण अिधक मािहती ा क न घेऊ शकतो.
पण हा िव ासाह माग असेलच असे नाही. क येकदा िवरोधाभास असलेली
मािहती पसरत असते. हणूनच मािहती या ोताचा काळजीपूवक अ यास करावा
लागतो.

• िन कष काढणे
 काही कृ ती क न काही िनमाण होते; यावर आधा रत अंदाज बांधणे हणजे िन कष
काढणे. उदाहरणाथ, एखादा अितशय उ पादक असा व थापक उ पादन वृि साठी
काही क पना मांडू लागला, तर या या गुणव ेमुळे आपण असा अंदाज बांधू शकतो क
याची सूचना मौ यवान असेल.
उ म िनणयासाठी सखोल िनरी ण व खूप सारा अनुभव गाठीशी असावा लागतो.
परीप नेता कोण याही प रि थतीचे िव ेषण णाधात क शकतो. स वर िनणय
घे याचे कौश य याने ा के लेले असते.
मग अशा ने यांब ल काय जे अजूनही पोहायला िशकत आहेत? यांचे िनणय यो य
आहेत कं वा नाही हे कसे ओळखावे? जे हा एका यश वी उ ोगपतीला हा िवचारला
ते हा तो उ रला, “चुक चे िनणय घेऊन!’’
िनणय येतील सवात मह वाचा घटक हणजे काय सा य करायचे आहे
याब लची सु प ता! बेन टीन हे िस अमेरीकन वक ल, ा याते, अथशा ,
अिभनेते व हाईट हाऊससाठी भाषणे िलिहणारे हणाले होते, “आयु यात काही
िमळव याआधी पार करायची अप रहाय अशी पिहली पायरी हणजे तु हाला काय हवे
याचा िनणय घेणे!’’
बाक सव गो ी मागोमाग आपसूक येतातच!

१६९

थलांतर : नोक या शोधणा यांची ि वकाराहता?

थलांतर एक नैस गक या आहे. अ व िनवा या या शोधात पशुप ी थलांतर

करतात. माणसेही थलांतर करतात, हे आपणां सवाना ात आहेच. काहीजण पैशासाठी,
काही िश णासाठी तर काही चांग या जीवनप तीसाठी व सुखासाठी! पण एक
नोकरीदाता हणून येक थलांतरीत उमेदवाराची िव ासाहता तपासून पहाणे गरजेचे
असते.
थलांतरीत मंडळ चे अचानक आधार तंभात पांतर होत नाही.
चाण य हणतात,
‘‘...आिण याने शहराम ये देशाला हानी पोहोचवू शकतील अशा ‘बाहेरील’
ना परवाना देऊ नये. अशांना याने गावकु साबाहेर ठे वावे कं वा यां यावर सव
करांचा बोजा टाकावा.” (२.४.३२)
आप या रा यात येणा या येक िवषयी चाण य कती सजग होते हे याव न
दसते. वरील सू ाचा वि थत अ यास के लात तर यानी येईल क क येक शतकांनंतर
याच त वातून ‘ हीसा’ प ती िनमाण झाली आहे.
भावी उमेदवार तुम या सं थेकडे येतात ते हा कोणाची िनवड करावी हे सु ा याच
सू ातून समजते.

• ‘तुमची’ गरज तपासून पहा

सव थम तु ही तुम या कं पनीला, संघटनेला कं वा देशाला कशाची गरज आहे ते
तपासून पहा. या माणे थलांतर क इि छणा यांना वेश ा. क येक थलांत रत
न ा ठकाणी खूप योगदान देतात. भारतातील कतीतरी मोठा क जीवी वग म यपूवत
गेला व तेथे व त तरीही काय म असा कामगार वग बनला. १९६० या दशकात
भारतातून गेले या डॉ टस व इं िजिनयरांनी युएसए व युके म ये उ म काम के ले. मानवी
भांडवलाचा यथायो य आदर करणा या संगापूरसार या सार या देशात तर थलांत रत
मंडळ कडू नच बौि दक संप ीची िन मती झाली आहे.
तुम या सं थेलाही याचा फायदा क न घेता येईल-जर तु हाला ‘काय हवे’ याब ल
प ता असेल व सम वयाने काम घडवून घेता येत असेल, तर!

• ‘ यांची’ गरज तपासून पहा

थलांतर क इि छणा या ची गरज समजून या. ती आ थक, सुर ा, थैय
यांपैक काहीही असू शकते. यु ामुळे बेिचराख झाले या देशांतील िप ा या िप ा
आसपास या देशांत िव थािपत झाले या आहेत. कॉप रे ट े ात देखील जे हा एखादी
कं पनी बंद पडते, ते हा नोकरी शोधणा या कु शल कमचा यांचा मोठा संच उपल ध होतो.
वाढणा या कं प या व ब रा ीय उ ोग तर आता देशांतगतच न हे तर जागितक
गुणव ेची चचा करतात.
पण तुम या कं पनीत येणा या या कमचा याकडे आव यक ती गुणव ा असली
तरीही या या गरजा काय आहेत व आपण या पूण क शकतो का? याचा पूण िवचार
करा.

• भले दोघांचेही कं वा प नकार!

थलांतर कर यास इ छू क सवच मंडळी काही उ पादक नसतात. तुम या कं पनीत
येऊ इि छणारा व तु ही, या दोघांचाही बदलापासून फायदा होत असेल तरच यात अथ
आहे. दोघांचेही भले झाले पािहजे. नाहीतर ि टफन कोव या भाषेत हणायचे तर “नो
डील!’’ अथात वहार मोडावा!
ल ात ठे वा क देश असो वा कं पनी, थलांत रत बाबत तु हाला थोडे अिधक
खुले व सहनशील रहावे लागते, कारण अशी मंडळी आप याबरोबर यांची सं कृ ती,
सवयी आिण िवचारसरणीही घेऊन येत असतात. हणूनच बदलास अनुकूल रहा!
 स ला

१७०

यो य स ला

येक कं पनीला िविवध िवभागांत व संचालक मंडळासाठी स लागारांची आव यकता

असते. एखा ा दीप तंभासारखे यो य मागावर काश दाखिव याचे तसेच सं थेची उ ी े
व येये यांवर ल क ीत कर यात मह वाची भूिमका ते बजावतात.
कोणताही नवा उ ोग सु करताना या िविश े ातील जाणकार त ाची गरज
भासतेच. यां या स यांमुळे व सूचनांमुळे अनेक खाचखळगे चुकिवता येतात व खूप वेळ
व म वाचतात. अशी हणजे स लागार. ‘द माई ड अॉफ ए टेिज ट - द आट
अॉफ जॅपिनज िबझनेस’ या िस व थापनशा िवषयक पु तकाचे लेखक के िनची
ओमी हणतात, “स लागार हा एकाचवेळी, धोरण आखणा या मु स ाचे व
मागदशकाचेही काम करीत असतो.”
‘अथशा ा’म ये कौ ट य यो य स लागार िनवड यासाठी व या याबरोबर काम
कर यासाठी पायरी-पायरीने मागदशन करतात:
“ येक कायाचा आरं भ स लामसलतीने करावा. कठीण बाब म ये के वळ एकाच
शी मसलत क न याला यो य िनणया त पोहोचता येणार नाही. याचबरोबर
अनेक स लागारांशी मसलत के यास याला िनणय घेणे व गु ता राखणे कठीण होऊन
बसेल.” (१.१५.२,३५,४०)

• स ला घेत यािशवाय पाऊल उचलू नका

 वसायात आिण आयु यातील इतर बाब म येही ‘मला मागदशनाची गरज आहे’
या स याचा ि वकार करावा! जाणकारां या स यािवना गंभीर चुका पदरात पडू शकतात
अनेक वषा या अनुभवाने िस असा स लागार खूप मोलाचे मागदशन क शकतो.

• के वळ एकाच चा स ला घेऊ नका

स लागाराची गरज असते हे ि वकारलेत तरी अखेर िनणय वत: या सारासार
बुि नुसार व अंदाजांनुसार यावा लागतो हे समजून या. एकाच वर पूण िवसंबून
रािह याने दृ ीकोन अधुरा होतो. िविवध माणसेच वेगवेगळे दृ ीकोन मांडू शकतात.
हणूनच एकापे ा अिधक मागदशक असावेत.

• खूप जा त मंडळ चा स ला घेऊ नका

वेगवेग या दृ ीकोनातून पहाणे आव यक असले, तरी अती ितथे माती! यामुळे
के वळ ग धळ उडतो. असं य क पनांनी यो य माग िनवडणे अश य होऊन बसते. िशवाय
फार जा त मंडळीना एकाच क पािवषयी समज याने ित प यापासून गु ता राखणे
अश य होते. मूळ आराखडा तयार झा यानंतरच क पाची घोषणा करावी.

• प रप मंडळ शी स लामसलत करा

‘‘ हणूनच बौि कदृ ा प रप मंडळ बरोबर बसा व स लामसलत करा.’’
(१.५.२१)
यो य अशा दोन कं वा तीन मंडळ ची िनवड के यावर पुढची पायरी हणजे
यां यासमवेत बसणे. चचला हणजे यां या िव तृत अनुभवाचे व ानामृताचे बोल
ऐकणे व आ मसात करणे. अशी मंडळी बौि कदृ ा परीप असावीत.
वत: चाण य हे असे स लागार होते व यांनी स ाट चं गु मौयाना यु धोरण,
मु स ेिगरी, राजकारण व अथ व थेसंबंधी, भारतीय इितहासा या एका मह वा या
कालखंडात ब मोल मागदशन के ले.

१७१

स लागारांचा स ला

स लागार येक सं थेसाठी लागतोच लागतो, का? कारण या यापाशी खूप अनुभव
असतो. तो सम येकडे व तुिन तसेच भावनािवरहीत दृ ीने पा शकतो व सहज सोपा
उपाय सूचवू शकतो. व थापन स लागाराचे हे काम आहे. हणूनच तुम या कं पनीसाठी
कृ तीआराखडा तयार कर याआधी स लागारांचा िवचार या.
चाण य सुचिवतात -
‘‘ याने आप या डो यात असले या कामाशी साध य अशा गो ीसंबंधाने
स लागारांना िवचारावे, क हे काम असे होते कं वा हे काम असे घडावयाचे असेल, तर ते
कसे करावे? ते या माणे स ला देतील, या माणे ते काय करावे.’’ (१.१५.२४-२५)
चाण य येथे सूचिवतात क जे हा स ला व सूचनांसाठी कं पनी व थापन
स लागाराची नेमणूक करते, ते हा मन खुले ठे वावे.
काही सूचना :

• यो य स लागाराची िनवड
बाजारात बरे च स लागार स ले देत असतात, पण आप याला कोण या िवषयातील
त ाची आव यकता आहे ते ठरवावे. याला सखोल ान व िवषयाची समज, तसेच दीघ
अनुभव आहे याची िनवड करावी. याला के वळ पु तक दृ ीकोन न हे, तर तु हाला
भेडसावणा या कं वा भिव यात भेडसावू शकणा या सम यांचे ावहा रक ान असावे.
स लागाराने के वळ स ला देऊ नये तर या स यापासून तुमचा कसा फायदा होईल
ते पहावे. सोपी सुटसुटीत उदाहरणे देऊन सम येचे िव ेषण याला करता यावे.

• बसा व याचे ऐका

यो य स लागार िनवड यानंतर आप याला या याकडू न काय हवे ते याला िवषद
क न सांगावे. काय करावे हे याला िवचारायला िवस नये. यो य िवचारलेत तरच
यो य उ रे ा होतील. तुमचे धोरण ठरिव याकरीता याची अ तदृ ी उपयोगास येईल.

• स याकडू न ावहा रक उपयोगाकडे

आव यक तो स ला ा क न घेत यानंतर कं प यांना वाटते क स लागाराचे काम
संपले! पण थांबा! श य या येक कोनातून िवचार करा. स लागाराची स ला
दे यासाठी नेमणूक हाी तर झाली पिहली पायरी. वहारातील येम ये याचा
सहभाग क न या. तसा य करा. क पनांची अंमलबजावणी क न यो य ते प रणाम
साध यासाठी जी या आहे यात यांना भागीदार होऊ ा.
ल ात ठे वा - क प पूण होईपयत स लागाराला तुम या संघाचा िह सा बनू ा.
जे हा कधी पु हा गरज भासेल ते हा नवीन क प सु कर याआधी तु ही यां याशी
पुन संपक थािपत क शकाल.
 १७२

राजांमागील श

िविवध कं प यां या अ य ांसाठी मी एकदा ‘धोरण’ या िवषयावर प रसंवाद घेत होतो.

यांना मी िवचारले, “कं पनीम ये तुम या मते सवािधक साम यशाली कोण?’ बरे चजण
हणाले क अ य , चेअरमन अशा मो ा पदावर िवराजमान झाले या !
पण जे हा याचं सखोल िव ेषण के लं ते हा आ ही सवच या िन कषा त पोहोचलो
क न हे तर खुच खरी स ा दशिवते.
‘अथशा ा’मधील एका सू ाचाही संदभ आ ही घेतला.
‘‘धोरणांचे पर परावलंिब व याला समजते तो राजांना आप या बुि चातुया या
बळावर बंिधत क न मज नूसार यांचा वापर करतो.’’ (७.१८.४४)
अितिविश भोवती सिचवांचे, खाजगी सिचवांचे व मं यांचेही क डाळे का
असते ठाऊक आहे? वत: स े या खुच त नसून देखील ही मंडळी स ाधा यांना मागदशन
व िनयं णही क शकतात!
आप या िव े या बळावर ते यांना व ने यांना मागदशन करतात. पण या
अित िस शी जवळीक साधणे काही यांना एका रा ीत जमलेले नसते.
या उगव या ता यांबरोबर ते िविवध भूिमकांमधून संल रािहलेले असतात. पण
तरीही यांना िनवडणे ही खूप काळजीपूवक िव ेषण कर याची या आहे.

• स लागार
कोणतीही साम यशाली स लागारां या संमतीिशवाय िनणय घेत नाही. हे
स लागार पड ामागे असतात व चारचौघांत कधीच दशनी पडत नाहीत.
पण स याने राजा घडू वा िबघडू शकतो. एखादी सं था कं वा देश कसा चालावा
याची दशा ठरिव याची श यांम ये असते. हणूनच िनणय येत त
स लागाराचा स ला अव य यावा.

• गु कं वा िश क
जगात, िवशेषतः भारतात, येक या आयु यात गु चे थान खूप मह वाचे
असते. आपण यांना आ याि मक गु हणू कं वा धा मक गु हणूयात.
यांना काहीही संबोधूया, परं तू मना या ि धा अव थेत यांचे मत ज र मागा.
साम यशाली या िवचारसरणीवर आप या अनुभवाने आिण मागदशनाने खूप
 भाव टाकू शकतात.

• िम
साम यवान माणसे यां याबरोबर आपला वेळ ितत करतात ते हणजे जुने िम .
ब यावाईट मंडळ मधून ने याला काळजीपूवक आपली िम मंडळी िनवडावी लागतात.
अखेरीस हीच मंडळी राजाची माणसे बनतात व राजापे ाही साम यशाली ठरतात.
ल ात ठे वा, ‘स ा िवनाश क शकते आिण िन मतीही! पण असा क
साम यवान वर खराखुरा भाव कोण टाकू शकते?”

१७३

सुवणसंधी

एका मुलाखतीदर यान व थापन ातकाला िवचार यात आले क व थापनासंबंधी

तु ही िशकलेला सवात मोठा धडा कोणता? तो उ रला, “भिव याचा वेध घे याचा
समजूतदारपणा व तो कर याची कु वत.’’ हे कसे जमवशील असे पुढे िवचारता तो
हणाला, "भूतकाळातील उ ोग े ातील अनुभव अ यासून व याची वतमानाशी सांगड
घालून.’’ याला ती नोकरी िमळाली.
मु स ी माणूस भूतकाळातील चुकांपासून िशकतो, वतमानात योग करतो व
भिव यात नविन मती करतो. अि त व टकिव यासाठी तु हाला तुमची टीम तयार
करावी लागते, तसेच यांना तुम यासाठी लढ यास े रत करावे लागते.
यासाठी चाण य स ला देतात -
“मु ाम करताना, आगेकूच करताना कं वा आ मण करताना, सै या या तुकडयांना
िश ण देताना याने वा े, झडे व पताका इ याद या सहा याने संकेत दे याची
व था करावी.’’ (२.३३.११)
येथे िश ण भिव यासाठी, वा े हणजे ेरणा व संकेत हणजे संवाद होय.
एकदा िबल गेटस् यांना िवचार यात आले, ‘‘तुमचे सव म यश कोणते?” ते
उ रले, ‘‘ते अजून िमळायचे आहे.” प रप नेते व उ ोगपती हे जाणतात. तु ही जे काही
िशकलात तो भूतकाळ, यश हे वतमान.
हणूनच संघटनेला पुढील पातळीवर नेऊ शके ल अशी संधी ओळख यासाठी सदैव
सतक रहावे. दुसरी बाजू अशी क भिव यातील संकटांचा अंदाज तु ही वतवू शकला
नाहीत तर िवनाश अटळ आहे.
यासंबंधात काही कृ ती योजना :

• भूतकाळातील यशाचा अ यास

भिव यकाळात काय घडेल हे समजून घे यासाठी भूतकाळात काय यश वी झाले हे
जाणून या. या पायावर पुढील इमारत उभी करा. कसे? सोपे आहे, भूतकाळातील
येचे भाग असणा या जे ांकडू न ते समजून या कं वा यासंदभामधील पु तके ,
अहवाल वगैरे घटनावळीचा अ यास करा.

• मा गणीचे िनरी ण
भूतकाळातील ानाची आयुधे जमली क आजूबाजूला पहा. लोक कोणती उ पादने
कं वा सेवा वापरत आहेत? कं वा वापर याची यांची इ छा आहे? मागणी कोणती आहे व
पुरवठा करता येईल काय? आप या िपढीतील मंडळ या गरजा कोण या? या पूण कशा
करता येतील? हे इतरांना व वत:लाही िवचारा. यांची उ रे शोधा. कान व डोळे
उघडे ठे वा.

• आता नविनमाण करा

या आधी या दोन पाय या पार के यात तर भिव याला वत: आकार देऊ शकाल.
उदा. कॉलेजमधील त णाईसाठी अ यावत कपडयांची गरज असेल, तर तशा प तीचे
कपडे तु ही तयार क शकाल. हणूनच मह वाची बाजारपेठ नीती अशी क नव िन मती
क न ाहकांना तुम या उ पादनांकडे व सेवांकडे खेचून या.
भूतकाळात डोकावलेत तर भिव याला आकार देता येईल कारण िनसगाचा िनयमच
असा आहे क जे भूतकाळात होते तेच भिव यात वेगळा अवतार घेऊन अवतीण होईल.
‘िस ाथ’ या नोबेल पा रतोिषक िवजे या पु तकात हमन हेस हणतात, “जे
तुम यापासून दूर जाते, ते तु हापाशी फ न परत येत.े ..”

१७४

टकवून ठे व यासारखी क रयर

क रयस घडव यामागे आपण इतके धावतो क कोणता वारसा आपण मागे ठे वत आहोत
याचेही भान हरवते. मी आ थक वारशाब ल बोलत नाही. मी आजुबाजू या
पयावरणा या ि थतीब ल बोलत आहे. आिण ि य वाचकहो, आपण काय क शकतो?
या िवचारात तु ही असाल तर मी तु हाला सांगतो, खूप काही!
पयावरण ेमी या हरीतप ा या संर णासाठी धडपड करीत आहेत या
चळवळीत भाग घे यास तु हाला वेळ नसेल, तर तु ही थोडीशी वीज कं वा आणखी उ म
हणजे पाणी वाचवू शकाल. तु हाला आ य वाटेल पण अगदी पावसा या पा या या
साठवणूक पासून अनेक िवषयांवर आप या ाचीन ंथांम ये द तावेजीकरण उपल ध
आहे. आ थक िवषयावरील कौ ट या या ‘अथशा ा’म येही जलसंवधनासाठी काही
सूचना के ले या आहेत.
चाण य हणाले होते.
‘‘शांत आिण िन य अशा बा पाव न ओळखू येणा या (ह ीला) याने ायाम
ावा. तसेच िम गुणांनी यु अशा पशूला िविवध काम कं वा ऋतुमानानुसार काम
ावे.” (२.३१.१८)
एक नैस गक साधन हणून पा यावर कोणाचीही एकिधकारशाही न राखता याचा
मु वापर कसा कर यात यावा हे या सू ाव न समजते. पण याचबरोबर हा नैस गक
ोत उधळप ी न करता आपण वापरला पािहजे. आज या कॉप रे ट जगात
आपणांसार या नी याबाबात काय काळजी यावी?

• आपले बल, आपली श ओळखा

बारमाही वाहणा या न ांनी आपला देश सुजलाम् झाला आहे. युके सार या देशांना
ब याच या पा याचे शु ीकरण क न पुनवापर करावा लागतो. कॉप रे ट पातळीवर पाणी
वाचिव यासाठी काहीतरी क या.
आप या सहका यांना पा या या उधळप ीपासून रोखा व दूरगामी िवचार कर यास
वृ करा. आज पाणी मोजूनमापून वापरले नाही तर पुढे भीषण टंचाईला त ड ावे
लागेल. आप या भावी िप ा तहानले या रहा ात काय?

• सामािजक िवकास
महान न ांनी समृ असूनही भारता या काही भागात पाणी दू मळ आहे. चांग या
संचनप ती अभावी क येक शेतक यांनी आ मह या के या आहेत. अशा देशांम ये काय
क न िवकास क पहाणा या सं थांना तु ही तन-मन धनाची मदत क शकता. जर
तुमची कं पनी सीएसआर (कं प यांची सामािजक जबाबदारी) क पांतगत याबाबत काही
करत असेल तर तु ही वत: ि गत पातळीवर यात सहभागी होऊ शकता.

• ि गत िवकास
 सवात मह वाचा! पा याची नासाडी टाळ याकरता ि गत पातळीवर पावले
उचला. दात घासताना नळ बंद करा, गळके पाईप ताबडतोब दु त क न या.
सावजिनक ठकाणी पा याचा अप य दृ ो प ीस आला तर ताबडतोब यो य
अिधका यांशी संपक साधा व यो य कारवाई करवून या.
व छ व शु पाणी अिधकतर नाग रकांसाठी अजूनही दू मळ आहे, अशा समाजात
आपण रहातो. थािनक अिधका यांपाशी अडलेले असतील, पण उ रे तर आपणां
सवा या हातात आहेत, खरे ना?

१७५

‘अथशा ा’ या ानाचा ावहा रक उपयोग

रोज या ावहा रक जीवनातही ‘अथशा ा’ या ानाचा उपयोग करावा लागतो.

नेहमी िवचारला जाणारा एक हणजे, या क पनांचा मला वसायात काय उपयोग?
मी उ रादाखल चाण यांचेच एक सू उ धृत करतो :
“(अथशा ातील क पनां या उपयोगाने) मानविन मत संकटांपासून मु रा न
रा य, मुले व नातवंडे यां या वारसात अिवरतपणे चालू रहाते.”
कौ ट या या ‘अथशा ा’ या अ यासाने तु हाला अशी आयुधे व तं े ा होतील
यायोगे तु ही तुम यानंतरही अि त वात राहील अशा आदशभूत वसायाची िन मती
क शकाल. तुम या प ती उ कृ व कायम व पी घडतील व िप ानुिप ा लोक
तुमचे अनुकरण करतील. आजदेखील आपण चाण यांना मानतोच ना!
मला दुसरा हमखास िवचारला जाणारा हणजे या क पनांपासून फायदा
उठिव यासाठी ट याट याने सूचना ा!
हा पहा याचा सव म माग -

• संपकात रहा
मू ळ ‘अथशा ा’मधील या सुटसुटीत व सो या के ले या संक पना आहेत. मूळ िवषयाचा
अ यास क न अिधक मािहती व ान ा कर यासाठी आम याशी संपक साधा.
आ हां ला info@Spmfoundation.in येथे ई-मेल पाठवा तसेच या आम या
www.Spmfoundation.in संकेत थळाला भेट ा.

• या पु तकाची त भेट ा
 एक लेखक हणून मला तु ही हे पु तक वत:साठी िवकत घेतलेले आवडणार नाही.
तु ही हे पु तक इतरांना भेट हणून ावे असे मला वाटते. इतरांना भेट द यावर होणारा
चम कार पहा. कोणीतरी हे तु हाला भेट देईल. जगभर या ानाचा दीप उजळू ा.

• या आदशाचा वहारात उपयोग करा

हे पु तक संपत आले आहे. पण आता िस ांत समज यानंतर यांचा वहारात
वापर करा. गेली २४००वष चाण यां या संक पना टकू न रािह या आहेत. तु हालाही
यांचा खिचतच उपयोग होईल. य क न पहा.
कोण याही िस ांताचा वहारात उपयोग झा यािवना तो थ आहे. कौ ट यां या
‘अथशा ा’बाबतही हाच िनयम लागू पडतो. तु ही वत:च तुमचे प र ण करा.

• इतरांना हे ान वाटा
वत: काहीही उ म माग हणजे इतरांना िशकिवणे. हणूनच वत: जे काही
िशकलात ते इतरांना िशकवा. तु ही बॉस असाल तर तुम या किन सहका यांना िशकवा
वसायाने तु ही िश क असाल तर तुम या िव ा याना िशकवा. तु ही िश क
असाल तर तुम या िश ण िशिबरांत याचा वापर करा. ान आपणांपाशी बं द त
ठे व याचा काय उपयोग? वाट याने ान वाढते!

• लवकरच पु हा भेटू !
मी वत: जगभरातील २०,००० न अिधक लोकांना िशि त के ले आहे. माी
आजही रोज न ा लोकांना भेटून उ ेिजत होतो. िविवध लोक कसा िवचार करतात व
कसे वागतात हे समजून घेणे मला खूप आवडते. मला मानसशा ाचे चंड आकषण आहे
व आप यातील येक जण कसा िवचार करतो हे जाणणे मला खूप भावते. देवा या या
सव म िन मतीचे, मनु याचे, िविवध रं ग उकलून पहाणे माझा छंद आहे.
हणूनच तुम याबरोबर कॉफ चा घोट घेता घेता ग पा मारायला कं वा मा या
एखा ा िशिबरात िश णाथ हणून अथवा मा या जाहीर ा यानातील एक ोता
हणून तु हाला भेटायला मला खूप आवडेल. आम या संकेत थळावर माझे वेळाप क
पहा.
शुभं भवतु !