ह

जग याची समृ अडगळ

न वद या दशकानंतर जहाल ह ववादाने मांडले या सां कृ तक रा वादाची महारा ात
लोक यता वाढली, आ ण था नक अ धकारांचे पुर कत हणून शवसेनेसारखे गट पुढे
सरसावले. जाग तक करणा या काळात श ण, नोकरी, वसाय, मा यमं, अशा एकूण
सव सावज नक े ांत इं जीचे मह व आज ब पट ने वाढले. भारतभर द लत चळवळ त
शहरीकरणाचे, आ ण इं जी श णाचे राजक य मह वही वाढले. नेमाडे यांची ट का शहर-
इं जी- गती-जाग तक करणाचे समीकरण, आ ण ह वाचे रा वाद , धा मक क करण,
या दो ही वाहांना पयाय मांड याकडे वळली आहे. ह तील इ तहास-सां कृ तक क पना
याच य नाची प रणती आहे, आ ण कादं बरीला मळालेले दो ही टोकांच,े पण उ साही
तसाद नेमाडे यां या ादे शक ांशी साधले या द घ संवादाची सा दे तात. शेवट ,
अ यंत पोलराइ जग का होईना, कळ या राजक य, सा ह यक आ ण सां कृ तक चचाना
मराठ त जवंत ठे व यात, मराठ राजक य-सां कृ तक चचा व समृ कर यात, नेमाडे
यां या सा ह य न मतीचा सहाचा वाटा आहे. एंगूगी वा थय गो या सह वाशा या तुलनेत,
हेच यां या दे शीवादाचे द घकालीन मह व आ ण यश ठरावे.
— ाची दे शपांडे
ल लत, जून २०१५
भालचं नेमाडे यांचे का शत सा ह य
कादं बरी
कोसला (१९६३)
बढार (१९७५)
ल (१९७५)
जरीला (१९७७)
झूल (१९७९)
ह : जग याची समृ अडगळ (२०१०)
क वता
मेलडी (१९७०)
दे खणी (१९९१)
समी ा व संशोधन
तुकाराम (१९८०)
सा ह याची भाषा (१९८७)
द इ लुअ स ऑफ इं लश ऑन मराठ :
अ सो शओ ल व टक ॲ ड टाय ल टक टडी (१९९०)
ट का वयंवर (१९९०)
इंडो-अँ लअन राय ट ज : टू ले चस (१९९१)
मराठ री डग कोस (इअन रेसाइडसह) (१९९१)
मराठ फॉर ब गनस (१९९४)
सा ह य सं कृती आ ण जाग तक करण (२००३)
नवडक मुलाखती (२००८)
सोळा भाषणे (२००९)
ने ट हज्म : दे शीवाद (२००९)
हाउ मच पेस डझ ॲन
इं डयन रायटर नीड? (२०१३)
भारतीय उ च अ ययन सं थान, समला या सं थेमधील नॅशनंल फेलो शप या २००८-०९ या
काळात तुत कादं बरीचा प तीस वष लांबलेला खडा प का झाला, याची कृत तापूवक
न द लेखक करीत आहे.
एक
कोण आहे?
मी मी आहे, खंडेराव.
ावर त धता. मग मी वचारतो, तू कोण?
मी तू आहेस, खंडेराव.
अंमळ चुळबुळ साता मी हणतो, हणजे? तुलाच मी मी कोण असं वचारलं? हणजे
वतःलाच मी कोण आहे, असं? मग तो कोण? मीच?
आ ा बरोबर. तरच आप याला काहीतरी सांगता येईल, खंडेराव. मी तू तो एकच.
ावर सामसूम. कती एक शतकांची. नःश द.
आ ण खंडेराव, फ गो च सांगत जा राव.
रामकृ णहरी. ही तर मोठ च आफत आली आप यासार या माणसावर. ह ली
सांगायला गो च तेवढ कुणाजवळ नसते, बाक सगळं असतं. असं हणून मी वर या
तंबू या कापडावरचे काळे पांढरे ठपके पाहत पु हा झोपी जातो. पु हा दसायला लागतो मी
मो ा मेहनतीनं तयार केलेला स त सधु भू दे शाचा नकाशा. आकाशातून खूप उंचीव न
अफगा ण तानात या शरयू नद पासून राज थानात या सर वती नद पयत या या न ा
नकाशामुळेच माझं संशोधन सवच चत झालं. आम या युने को-मोहेनजो-दडो १९६३
ोजे ट या पुरात व ांनी हा सगळा दे श उक न ठे वलेला मला सधुनद वर उतरतांना
दसतो. स करखाल या एका ग च भरले या सभागृहात शरताच माझे गाइड सांख ळया
सर मला लाल लंगोट नेसवून उघ ा अंगभर तेल चोळतात. भारतीय ह त नधी लेझीम,
ढोल वाजवत चचास ा या म यभागी लाल माती या आखा ात आणून बजरंग बली क
जय असा जयश द करत नाचत नघून जातात. दं डातली बेडकुळ दाखवत मी
ासपीठावर उभा आहे, असं दसतं. ानंतर रंभाद दे वांगनांचं, त हेत हेचे फेर ध न
सार या अंतरावर ढबदार पावलं टाकत, नाना कारचे अंग व ेप व हावभाव वगैरे
शरीरचाप याची कमाल क न सोडणारं नयनमनोहर नृ य झा यावर सवानी आपाप या
माना डोलावून वतः या त डात बोटे घालून मोठ वाहवा के यानंतर अ य महाराज
त डावर बुरखा टाकून माझी ओळख क न दे त आहेत. हे माझेच गाइड? एवढे थोर
जग स पुरात व अशी कशी ओळख क न दे तात? येथे जमले या दे शोदे श या रा ग
सं कृ त , ओ रएंट ल , इ ज ताल ज , मानववंशशा , भूवै ा नक, ा णशा ,
रसायनत , इं जनीयर, मृ पा , छाया च कार वगैरे मोठमोठे उंची पोषाक केले या
त हेत हे या व जनहो, आपले आजचे व े येन केन प केतून स झालेले पुरात व
म टर खंडेराव व ल अजून पीएचडी आटपेना, परंतु आप या मनाला येईल तसा
सधु लपीचा अथ लावून दाखवणार आहेत. हे द ण भारतात या प म कना याजवळ ल
उ र महारा ात या पूव खानदे शात मोगराव खे ात शेतक या या घरात ज मले — एवढ
ओळखही खूप झाली. कवा हणा, एवढ ही ओळख खूप झाली. म टर खंडेराव, सु करा
तुमचा शोध नबंध.
मी अवसान राखून माझा भुवनात सव चचत असलेला स त सधु दे शाचा नकाशा
टांगतो. टे बलावरचा ोजे टर सु क न न झाले या द डेकशे महानगर या लाइडी
दाखवत माझा शोध नबंध सादर करतो. हड पा, पलाक, मेहेरगढ, कु ली, अमरी, झोब,
नाल, का -दडो, झुकर, बॅ यातली शोतुगाई, दासली, लोथल — म हो,
उझबे क तानापासून क छपयत नमनु य झाले या या सव महानगरी सं कृत पासून काय
धडा यावा? आमची सधुसं कृती लयाला गे यापासून या उपखंडात आ ण जगात
अ य सु ा भाषा सावभौम होत गेली. मं हट या शवाय तुमचा ज म झाला हेही स
होत नाही, क ववाह ही सामा जक सं था होत नाही आ ण अं यकमाचे मं पुटपुटले गेले
नाहीत तर तु ही भुतंखेतं होणार असता. अशा रतीनं माला क थानी ठे वून नैस गक
पकांनी पृ वीची शान वाढवणारी आ मम न वाय कृ षसं कृती हळू हळू परावलंबी होत
गेली. याउलट, भाषेला क थानी ठे वून शोषण करणा या नागरी ऐतखाऊ औ ो गक,
ापारी, कोळसा-पे ोलाद ख नजांवर धावणा या शोषण सं कृतीची — ज मनीतली मुळं
न — इले ॉ नक — जाग तक करण — जग याचा कस —
काय भंकस? एकदम गलबलाट. कोण हा? कुठला हा — कशावर फोकस — हा अजून
कारा आहे का? आम या डे कन कॉलेज या त नध मधले ढवळे सर घाईघाईनं एका
च वर खरडू न आणून दे तात — मननाला घडाभर तेल? चचास ातले, वतःला
आंतररा ीय क त चे हणवून घेणारे त हत हेचे व ान च मे वटारतात. आम याच युने को
कॅ पातले शंभरेक कूपन लका खो न सधु या आता या तळाखाली ६५ फुटांपयत
भू तरातली पा याची पातळ नेणारे जलशा , मोहेनजो-दडो या पाचेक कलोमीटर
प रघातला पाच हजार वषात साठलेला तीसेक फूट खोल गाळ पूण उपसून आ हांला
उकर यासाठ ही नगरी मोकळ क न दे णारे अमे रकन इं जनीयर, बुलडोझरत आण
आतापयत खच झाले या पं याह र लाख डॉलरांचा हशेब ठे वणारे अमे रकन हशेबनीस
— सगळे संत त नजरांनी घशात ग ांसारखे आवाज काढायला लागतात. गाइड सांख ळया
सर आपली अ य ीय जबाबदारी पार पाड यासाठ बफाची लाद मागवून घेतात आ ण
डो यावर ठे वतात. डॉ. जलील हे थोर पा क तानी वचारवंत-पुरात व जे आता अमे रकन
नाग रक झाले आहेत आ ण यां या नुस या शफारशीव न आम या या क पासाठ
अमे रकेकडू न वतं वमानतळ जवळच लाडकाणा इथे क न दलं आ ण जे माझा
तंबूशेजारी जगरदो त या यासीन अली याचे पीएचडीचे गाइड आहेत, ते डॉ. जलील उभं
रा न हणतात, खंडेराव, जनाब, सुबूत ा. पुरावा ा! सभागृहात त धता. आता
खंडेरावाची पुरात व हणून कारक द संपणार. याला पु हा खानदे शात मोरगावला जावं
लागणार आ ण या या हातात नांगर येणार.
डॉ. जलील हे पेशावरला ज मलेल,े सूफ परंपरेत या क र शाकाहारी पंथाचे शी
वषाचे, मा या तंबूत रोज येऊन मा याशी चचा करणारे व ान कशामुळे संतापले असावेत?
पा क तानचा इ तहास इ लामपूव सु ा दे द यमानच होता, हे इथ या सरकारी
पा पु तकां या मंडळात या लोकांनी मानलं नाही, हणून तु ही मूलत ववाद आहात असं
जाहीर क न यांनी राजीनामा दला होता. अरबी ही पा क तानची रा भाषा करावी, या
धमाध मुसलमानी लाटे चा नषेध हणून यांनी अमे रकेतून एक वतमानप चालव यामुळे ते
पा क तानात फार लोक य झाले. पेशावरजवळ या हजरा येथील महानुभावां या
गोपालमं दरात मोठ सं कृत पाठशाला होती. तथ या ज गा महंतांकडू न ते सं कृत शकले,
ही मा यातली आ ण यां यातली खरी जवळ क होती. इ तहासाचं अफाट ान, अनेक
भाषांचं भु व आ ण कशाशीही तडजोड न करता वाद तडीला नेणं यांमुळे यांना सगळे च
घाबरायचे. मा वयानुसार मरणश दगा ायला लाग यानं ह ली ते थोडे अडचणीत
यायचे. उदाहरणाथ, मी गडबडलो आहे, हे ल ात येताच यांनी आपलं हणणं पुढे रेटलं :
येक ला सकल फॉम कशामुळे प का होतो? हा ला सकल वचारच आपली गरज
हणून वरोधी, व ोही पंथ ज माला घालतो. वाढवतोसु ा. इ लाममधले हीनयान आ ण
शया पंथ या का ह ं चे बौ आ ण सु ी पंथ या, कॅथ लक आ ण शैव — सॉरी वै णव
आ ण ॉटे टं ट — सॉरी — असं करत जलीलसाहेब कोण या पंथाब ल हणताहेत हे
जतकं कळे नासं होतं ततकंच ते कळ याची गरजही वाटू नये इतकं अनेक तरांवरचं
यांचं पायाभूत ान आ ण उदार वचारसरणी सवावर छाप टाकतात.
खंडेराव, जनाब, सुबूत ा!
मी सटपटू न घोळ करतो आहे. यामुळे अ यंत काळजीपूवक रचून ठे वले या
उ खनना या लाइड ची लेबलं व कटू न याची याला लागताहेत. डे कन कॉलेजात या
पा कु या केरळ टाय प ट मुलीनं जुनाट लांब कागदावर सगल पेसम ये टाइप केले या
शोध नबंधाव न नु ते डोळे फरताहेत. लाइडी दाखवतांना मी हणतो, हे महानगर उ क
— इसवी सनापूव ३००० वष, पाहा. रानट जमात चे ह ले झाले हणून ही नगरं न झाली,
हा आप या इ तहासकारांनी ढ क न टाकलेला सुखद असा सबब- स ा त आहे.
प रसराचा नाश झाला, नैस गक आप ी आ या — हेही नंतरचे नवे नवे सबब- स ा त.
व तुतः कुठ याही नागरी सं कृती या घडणीतच यांनी आपोआप न हावं, असं पायाभूत
त व जडलेलं असतं. आता हे यूयॉक — इसवी सनापूव ३०००, ऊर इसवी सनापूव
२८०० असं हणता हणता ाचीन काळातली हणून मुंबई, लंडन, यूयॉक या
महानगर चीही नावं घेऊन हणतो, या शोषण करणा या नागरी व था न ह या? हशा.
टा या. हॉ हॉ हॉ. भलेऽ. कढ झाली.
नंतर मी एक मु ा ोजे टरखाली लावतो. म हो, मोहेनजो-दडो एच आर-६ ए रया —
नगरा या तटाबाहेर या शू ां या झोपडप त सापडलेली ही मु ा. दं डाला बांध या या
मंतरले या ताइताचा कार. तां या या प वर कोरलेली. फ ३ च हं. डावीकडू न
उजवीकडे वाचली, तर आपला दे श परदे श आ ण तीच उल ा मानं हणजे उजवीकडू न
डावीकडे वाचली तर उलटा अथ नघतो. पाहा :
आपला दे श परदे श तर परदे श दे श आपला.
कोण या बाजूनं वाचायचं हे ठरवावं लागेल.
 डॉ. जलील आ ण लोबल हलेजवाले ८-१० व ान उठू न वचारतात, भूमीचं एवढं
कौतुक कशाला पा हजे? हे आकाश एवढं कशासाठ आहे? अपमानकारक. ही काय
कॉलर शप झाली? उजवीकडू न परदे श आपला दे श तर डावीकडू न दे श आपला परदे श
— हे काय संशोधन आहे? हे १०० कोट डॉलर खचून तर तु हांला कळलं ना जनाब, क
काय होतं आप या दे शात पाच हजार वषापूव ? माट खाली?
ग धळ. पा क तानी रा वाद आ ण मूलत ववाद व ान हे डॉ. जलील-सार या
धम नरपे वचारवंतावर नेम धरत माझी बाजू घेतात. ही एक आप ी हणजे आफतच
ठरते. जमाते-इ लामचा एक पा क तानी इ तहासकार हणतो, करायचा काय हा का फरांचा
भूतकाळ उक न? हे इ लामी रा आहे. सधु-सं कृतीचा इ लामशी काय संबंध? एवढे
डॉलर अमे रका इ लाम या एका ा ोजे टसाठ खच करील काय? इ लाम नजरअंदाज
कर याची सा जश. इथे पेशल वमानतळ कशासाठ हवा? पा क तान बळकाव याचा हा
पा ा य ती ोजे ट आहे, बाक काही नाही. अमे रकेला एवढं सधुसं कृतीचं ेम
असतं तर ह थानात हजारा या वर उ खननं झाली आहेत — क़ाटकसरीनं, तथे एक तरी
डॉलर दलाय काय अमे रकेनं? लोथल, काली बंगन, सुरकोतडा, क छ — आ ण
अफगा ण तानात असली सधुसं कृतीचं मूळ आहे. बॅ यात शोतुजाईला का उ खनन
करत नाहीत हे डॉलरवाले? अमूदयापयत सधुसं कृतीचा व तार होता. पा क तानी सं कृती
— इ लामी सं कृती. खंडेराव बरोबर.
मी शांतपणे माझा मु ा चालू ठे वत हणतो, म हो आता ही पाहा पुढची चौरस दगडी
मु ा एस डी-१ ए रया म ये सापडलेली. मोहेनजो-दडो पा क तानात असो, अमे रके या
ता यात जावो, का आणखी काही होवो, हा पाच हजार वषापूव चा ऐ तहा सक अवकाश
ह ं ना आपलाच वाटणार. त शला, पा णनी, पतंजली, गांधार, हडा पा हे सधु ह
जा णवेचेच भाग राहणार. म हो, जगात कोणाला एव ा भूतकाळाचा अफाट अवकाश
वावरायला मळतो?
पु हा गलबलाट. ग धळ. आयता ह क? काही न करता? सतत दं गे होत असतात.
आजचे मुसलमान आ ण ती आ ण द लत यांना सांभाळता येत नाहीत आ ण
भूतकाळातले समाज हे जवळ करताहेत.
डॉ. मंडी माझी बाजू घेऊन हणते, ा गो ची आप या सग यांनाच लाज वाटते.
हणून का आ ही आम या जा णवा संकु चत कराय या? भूतकाळ आमचा नाही असं
हणायचं?
डॉ. जलील हणतात, पो ल ट स? गंद बात. आपलं पुरात व दे शकालधमसं कृत ना
छे न जाणारं े आहे. जनाब खंडेराव ऊफ संशोधक महाशयांनी हडा पा लपी वाचून
दाखव याचा आपला दावा स करावा. आ ही खरे संशोधक उ सुक आहोत.
तर म हो, ा लपीत एका च हाचा अथ एक पूण संक पना, पूण व तू होतो हे गृहीत
धरलं, तरच काही गती होऊ शकते. आता ही पुढली मु ा ा महानगरी या हमर यावरील
उ चवग य वा ां या े ात सापडलेली, ज मनीखाली ६०० फुटांवर इसवी सनापूव १५००
या आसपास. ऋ वेदाचा मधला काळ, ही वर या ओळ तील सात च हं, यां यात या या
या च हांखाली टबां या आ ण रेषां या खुणा आहेत, तीच पु हा स या ओळ त रचायची.
कशी? हे रा ीचं च ह, या या खाली ही दोन टबं पाहा. हणजे ाच च हाला स या
ओळ त पहाट समजून अथ लावायचा. सधु लपीत अशी शंभरा या वर च हं आहेत जी
आजवर सापडले या सव मु ांम ये एकदाच आली आहेत. हणून डॉ. मंडी या सधु रोझेटा
शळे चा शोध ा उपखंडात घेत आहेत, ती शळा सापडेपयत ा एकाक च हांचे अथ
असेच लागणं श य आहे. पाहा एक अथ लागतो, तो असा :
थकलेले क करी रा ी गातील तसं कोण गाऊ शकेल, हे धनवान लोकांनो
ःखी माणसं पहाटे हासतील तसं कोण हासू शकेल, हे सुखव तू लोकांनो

माझा जगर सहकारी यासीन रसूल अली हणतो, ही ऋचा हडा पातली असो क नसो.
उ म आहे.
पण वेगळा अथ ाच च हांना दला तर खरा अथ असा लागतो :
तकड या हम लपेटले या शु भुजां या द घ सु त नशा सोडू न,
हे बनचेह या या आयानो

इकड या याम ल पेटले या शुभकृ यां या द त सु त नी शाळू

पहाट तु हांस कां बरं पटता?

टा या. हशा. कौतुक. साधु, साधु. वाहवा. चीअस. अली तर फटाकेही उडवतो. वा वा
वा, चचा सु होते : ोफेसर सांख ळया सर, तुमचा हा व ाथ तळपेल. असे वेडे लोकच
काहीतरी शोध लावतात. वाखाणला जाईल. डॉ. जलील सर हणतात, मोठं संशोधन ठ
शकतं. …शकतं? शकवा. हे शकणं यापद वापरणं हणजे शारीनं हे दाखवणं, क ही
थापही असू शकते. …या स माननीय व ानांनीसु ा शकते हेच यापद वापरलं, हणजे
यां याच श दांत यांची ही थापच हणायची का? हॉ हॉ हॉ. ोफेसर ज स हे युने को या
पुरात व क मट चे आ ण आम या या ोजे टचे चेरमन हणतात, या शोधाला वे ात
काढलं नाही, या शोधाचं भ व य धो यात असतं. … हणजे याला वे ात काढावं का?
हशा. पु हा गंभीर चचा : धनवान लोकांनो — असा शेवट या च हाचा अथ आधी होत होता,
याचाच आता बनचेह या या आयानो असा होतो? हे कसं काय गृहीत ध न चालायचं?
चालायचंच. याला काही अथ आहे? आहे. का अथात असतं? अथातच. ातले अ तम
ेषाद गुण आ ण ास वगैरचा काहीच नाही? च नाही. ा अ तगाढ रचनेतील
ंजनेचा वषय काय? वषयच. कामे छा? ाऽ. युरोप, भारत आपण सगळे आयवंशी.
शीऽ. हे असं आम या गंभीर ाला उ र? तर!
 शेवट नाइलाजा तव समारोप कर साते अ य महाराज हणतात, चला, खंडेरावाची ही
ऋचा रचणारी या घोषा व ावती न तका हन ा नगरीत या आप या वा ांत आप या
सवाना ी तभोजनाच अ धकृत आमं ण पाठ वल आहे. तकडे तातडीन नघण आव यक
आहे. येथे कोणती भाषा कोणता धम कोण या वंशाचे लोक — आप याला काहीच माहीत
नाही. यातून ा महानगरीचे शासनकत अ यंत काटे कोर श तीचे आहेत, हे स झाल
आहे. खंडेरावांबरोबरच सवान तटा या आत सूया ताआधीच शराव. महापुरामुळे पैलतडी
जाणा यांना क येक शतक थांबाव लागेल. पु हा येथे काही दे वळ नसतात क यां यात
रा भर फुकट मु काम करता येईल. येथील था नक सधुलोकांन कु कुटपालन ा अपूव
व ेचा शोध लावलेला असून जगात कोठे ही मळणार नाही अशी मुबलक ताजी क बड ,
मसालेदार वा द चकनकरी आपणा सवास येथे खावयास मळे ल, हे आ ही ा
आंतरशतक य — सॉरी — आंतरसह क य चचास ाचे अ य ा ना याने, भाग घेणा या
सम त व जनांस मु ाम सांगू इ छत .

मग मोठा गलबलाट करत आम या युने को उ खनन क पाचे आ ही द डदोनशे टाफ

आया या झुंडीसारखे वष ओलांडत सधुनगरीकडे झपाझपा चालू लागतो. एक परदे शी
व ान हणतो, म हो, ा मेलुहा दे शात सधुनद काठ या अर यात भी तदायक जटाधारी
सं याशी कुठे दसतील, यांना टाळा. …कां? …ते असे काही रह यमय वचारतात क ,
नंतर आप याला आयु यभर झोप येत नाही. … हणजे कसे? …तर तू कोण आहेस? …मी
कोण? …कुठू न आलास? कां आलास? साधेच वाटतात, पण यांना हणायचं असतं
— ा जगात. एक मण आजीवक तर मला च क वचारत होता, पु हा इथे येणं श य
असतं का? ही झंझट कोण फुकटची मागे लावून घेणार? कोऽहं आ ण त वम स यायची.
ावर सामसूम. कतीएक शतकांची. नःश द.
सधु या दो ही तीरांवर या घनदाट अर यामध या ग ां या, ह या, ग ां या
कळपांचे अनु ु भ छं दासारखे आवाज येतात : हे अर या न अर या न, तुला भीती वाटत
नाही का, क इथे काही शतकांनी आपलं वाळवंट होऊन जाईल? मग कोणीतरी मला थ े नं
वचारतो, का हो खंडेराव संशोधक, एखा ा सोम ा रमादपु दे वमुनी ऋ वजाला
घागरभर मधुपक गोमांस दे ऊन नदान शेवट या मंडलात तरी तु ही जुळवले या ऋचा
घुसवणं तु हांला इतक हजार वष कसं जमलं नाही? …नाही जमलं ग ा, ह वद घ,
आरोहअवरोह आघात, येक वणा-उ चारासकट या पूव पासून सीलबंद क न टाक या
आहेत. तबकडी-टे परेकॉडरपे ाही तंतोतंत. शवाय ऋ वेदात या ऋचांचा सधुनगरीशी
कसा काय संबंध येतो?
कमाल करता तु ही खंडेराव ह . प मेकडू न ड गरांमधून आयवां या लाटा ा सधु
दे शात या सग याच महानगर या तटांवर आपटत आहेत, हे तु हाला ऐकायला येत नाही?
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे, हे दास, द यू, पणी, पृथू, , परशू, गंधव, पकथू आ ण सधु या
पा ामधून जहाजं फडफडवत येणारे हे नाना जात चे उद य इथे तटाबाहेर चटयां या
झोप ा क न वसताहेत, हे दसत नाही? तु ही ह वरोधी युरोपी भाषाशा हणता
क , हे सगळे म य आ शयातून एकच आयभाषा घेऊन आलेले क र भाषा ेमी लोक इथे
पसरत चालले. पण आ ही पुरात ववे े नु ते दसलो, क हे आय दसेनासे होतात. आ ही
लोक सग यांना सामावून घेणारे आहोत. आ ण ा जनावरांबरोबर राहणा या भट या
लोकांना ही महानगरं का बरं आवडू नयेत? हा अभे ४० फुट जाड तट, ा
वा ावा ां या सुर त भती, मजबूत पायावरची दोन दोन माळ श त घरं, आंगणं,
खो या, वपाकघरं, हाणीघरं, संडाशी, व हरी, सावज नक श त — हे थैय कुठे
सरीकडे पाहायला मळे ल?
समजा, बाहे न दहा बला आय राजे चाल क न आले तर हे काय करतील?
यां याकडे तर साधी कु हाडही कुठं दसत नाही.
माझा शोध नबंध पु हा वाचा. गे या पाच हजार वषात कोणती महानगरं टकली आहेत?
महानगर उद् व त हायला कु हाडी न् रथ कशाला लागतात? ऐतखाऊ नागरी समाज
आधीच वतः या आत या हसे या भुसभुशीत पायावर उभा असतो. शवाय क चा माल
येणं थांबलं, पाणी बंद झालं, पे ोल, गॅस संपले, ापार कोसळला, नसगाचा कोप, नद नं
पा बदलवलं, क हे फु यासारखे फुटतात. फाऽट — फाऽट —
फाऽट. थांबा. बु जाजवळ सगळा ताफा अडवला जातो. कोण यूथ मुख आहेत? पुढे
या. ओळख सांगा, परवलीचा श द बोला. नाही तर तटा या आत पाय टाकू नका.
बोलू?
परवलीचा श द बोला.
अनेकवचनी भूतकाळ .
या. आत या. ही मोहेनजो-दडो नगरी तुमचीच आहे. अहो, नाळ तुटली तरी बबी तर
हजारो वष तशीच राहते ना. आईला आई असतेच ना. रोज नाना या जलात आम या
सधुला कोण सरं सं नध करतं? तुम या लोकां शवाय?
ा नगरीचा आ हालाही अ भमान वाटतो. नाहीसं झाले या माहेरासारखा. पृ वीवर
कोण या लोकांना एवढा समृ वारसा नु ता बबी या बळावर मळतो?

या , अनेक सह पौ णमा पाखरणारा ते हाचा हाच तो चं . सधुकाठावर या सहाशे

एकर ज मनीवर वसले या ा अफाट महानगरीचे लांब ं द, आडवे उभे, नीट हणजे एक
बोटभरही अ त मण न केलेले र ते इ तहासपूव काळात या गूढ चांद या या छाया काशात
बु बळा या पटासारखे दसत आहेत. हे असं च हा ामागून च हाटे ओलांडत बंद,
नमनु य, सामसूम वाडे ओलांडत आपण कती शतकं चालायचं? व ात या अनंत
सह कां या धाव या ब ं मध या नेम या अवकाशाला आपण आप या म त पकडू न ठे वलं
आहे. पाहा, आता इथ या कुठ या तरी एका वा ातून नतक या घोषा ह या डा ा
भुजा भ न खां ापयत या कांकणांची खणखण ऐका. ही आ हाददायक रा . वरती शीतल
चं बब. माझं या काळ इथून परायण जतकं अद्भुत असेल, ततकंच हे माझं पुनरायन
मधुमत होतं आहे. हाच तो वाडा.
मातृ था नक, मातृस ाक इथेच माझं रा ी-बेरा ी येणं जाणं. ज मनीखाली आठशे
फुटांवर सापडले या सहा पदरी हाराआड धपापणारं व थळ आ ण ा शेलाट या जाड
ओठांची ओढ मला हजारो वषानी स त सधु ओलांडून इथे इत या खोल खेचून आणतात —
इतकं बळ भुवनात काय असेल? या , ा अ ाळ व ाळ व ात आप या लहानशा
अ त वासाठ आपण हे मनातलं अवकाश टकवून ठे वलं नाही, तर एकतर आपण नाही
आहोत कवा हे थळ नाही आहे. हणून ही वा ा या दाराशी उभी वृ ा हणते आहे,
असणंही नसतं आ ण नसणंही नसतं. ही वृ ाच आता आप याला या घोषा कुठे आहे ते
सांगेल. पज यात या मैनेला पाणी ठे वतांना दाराशी बांधून ठे वले या आप या मो या
कु याची दोरी ताणली गे याचं तनं पा हलं आहे. इथे कधीच ंगायला मळत नाहीत असे
मा या पशवीतले तां ळ याला न क च कळले. ा आम याकड या भारी सुवा सक
तांदळाचे पुरोळाश या घोषा व ावती नतक नं शो भवंत आकृत मधे रंगवले या लाल
मड यात वाफेवर शजवावे आ ण मग आ ही दोघांनी ते पुरोळाश एकमेकांना खाऊ घालावे,
या ह आठवणी ा मो या या लांब नाकपु ांमधून णात जवंत झा या आ ण शेपट
हालवत कु कु करत मला ओळख दे त हा माग या पायांवर उभा राहतो, पाहा.
मग मी वृ े ला मो ा आजवी सुरात वचारतो, आ दमाये, ाच घरात हातारी झाली
असा जचा गौरव सधु दे शातली क वकुळं मं ांमधे करतात या परमपू य आ ये, ज या
गालावर खरोखरच तळाचे फूल उमलायचे, ती या घोषा कोठे आहे? त या पायात या ा
तोर ा आ ण मद रंगीत उज ा हाता या तस या बोटातली ही न पूर या काशी सोनारांनी
घडवलेली मुंद — तीही मी आणली आहे. आ ण हा सो याचा सहा पदरी हार तोही मी
आणला आहे. त या सुंदर नाकाला शोभेल असा हामाकड या अ कड ापा यांकडू न
घेतलेला मोठा पाणीदार मोती मी मळवला आहे. जनं चोळ घात या शवाय सूय उगवायचा
नाही —
हंऽऽ असा सूचक ंकार कर साती आ य त ती गालाला बोट लाव साती आपली
अनुभवी ी मा या तळपायांवर या धुळ वर रोखून हणते, हंऽऽ, ह ! अनेकवचनी
भूतकाळ ! पाच हजार वषाची धूळ! सांग ये बरंऽ. यांची स यं कधी टकतात का?
यांची दयं वृकासारखी असतात, हा आम या उवशीचा नरोप तुम यापयत अजून पोचला
नसेल हणायचं का?
इत यात आम या क पाचे सगळे सहकारी जे दरवाजापाशी जमा झालेले असतात, ते
सगळे सामू हक वचारतात, का? काय झालं?
काय झालं? खरंच झालं. याला ना तुमचे कान ऐक या या लायक आहेत, ना माझं त ड
सांग या या. ते पाहा बरं.
 असं हणून वृ े नं समोर या आड ा मागाकडे बोट दाखवता णी तकडू न चेहरे
पांघ न घेतले या आय लोकांची एक झगझगीत वरात आम याकडेच सरकत ये साती
दसायला लागते. सग यात पुढे घंटा, घुंगरं वाजव साते, दो ही हातांनी शंख, सूर, सनया,
भेरी, तुरे फुंक साते, घुमके, टम या चपळाईनं पटणारे आम या गावातले काळे भोर दे खणे
मांग; यां या मागून तफा दव ां या रांगांम ये इं , व ण, अ नी, वायू, पूषण अशा
कैलासवासी झाले या उद य दे वतांचे जयघोष कर साते मोठमो ा ाचीन दा ा छातीवर
ळवणारे उघडेबंब काळे , गोरे, सावळे , पवळे , अकतर, गोमांसभ क मधुपक ढे करी,
सं कृत आप याला येते हे दाखव यासाठ मु ाम जुनी इराणी रचना वापरणारे या क
ऋ वज मं ांचा येक वराम, येक मा ा, वण, उ चार कुठे ही क चतही फरक होऊ न
दे ता आप या सां घक श ची भीती नमाण कर साते दोन दांड या वृषभां या पु पस ज
शकटामागून येतांना दसतात. पु ं या आ ण भारतां या नऊ प ांची क वकुळं मरवणारे
हे अनूंचे पुरो हत आ ण भृगूंचे कवी अफगा ण तानात या सर वती नद पलीकडू न आले तरी
इकड या सर वतीकाठचे हणवून घे साते असुरांचे पुरो हत आं गरस मध या रांगेत
चालताहेत, तर यां या मधोमध याचा पराभव आम या इ वाकुकुळ का या मुंडावंशी
रामानं केला तो इराणी परशू, स त चरंजीवांपैक एक फरशाराम जमसेदजी अ नपु
वतःला सहावा अवतार हणवणारा, खां ावर फरशीचा दांडा टाकून चालतो आहे.
आता फरशारामाचे हे आय आ हां पुरात ववा यांब ल अवहेलनाज य श द करतात,
जणू आ ही सधु दे शातले एक शगी ाणी दसतो, असे ते आम याकडे पाहतात.
आम यासमोर तो शकट थांबतो आ ण आतील येक अवयवाला उठाव दे णारे समपक
अलंकार आ ण शृंगाररसो पादक व ावरणं याले या भुवनसुंदरीचं आ हाददायक प
मा या ो प ीस येतं. वरती शीतल चं बब. जो तळवा मा या तळहातात ध न
या यावर मी आणले या तोर ा मी वतः या हातानं चढवणार होतो, याच त या पायांवर
आधीच हो या. तसंच त या मद शो भत उज ा हातात या तस या बोटात मी वतः
घालणार होतो तीच मुंद . याहीपे ा मला म ाव था ा त क न दे साती गो हणजे
त या लांब चाफेकळ सार या नाकाला शोभा आणणारा आ ण शोभणारा टपोरा मोती, जो
दव ां या काशात चमकतांना पा न तचं प, माण आ ण लाव य वणायला ायः
असमथ असा मी ज मनीखाली आठशे फुटांवर मला सापडले या याच सहापदरी हाराआड
धपापणारं व थळ दसताच संत त हो साता मा या पशवीतले भेट हणून आणलेले भारी
तां ळ अ तांसारखे उधळ साता, उंच शगांचं बा शग या या अयो य मा यावर बांधलेलं
दसतं या तनवरदे वावर माझा पुरात व टकाव उगा न धावून जातो. अचानक वाजपी
थांबतात. दव ांवाले पळापळ करतात. माझे सहकारीही ा सवाना शरयूपार सर वतीपार
पळवून लाव साते हळू हळू अ ात इ तहासपूव काळात लोटत नेतात. शतकां या
सनाव यांची फेकाफेक होते. सह कांची ध काबु क होते. आ ही ओरडायला लागतो, हे
सोम पऊन होम जाळणा या ा ण तोम ांनो, अकात गक होत तक करत राहणा या
ककानो, य ातील सेवेसाठ ठे वले या आम या सुंदर ना बेवारस संतती न मणा या
जुगा ांनो, ूतात व ुतस श बायका पणाला लावून ह न यांना पोरांसकट वा यावर
सोडू न दे णा या जुगा यांनो, हा पाहा, एकवीस वेळा ही पृ वी न ा ण कर या तव वै ल
खंडेराव आला आहे.
ाबरोबर या वै दक ऋ षकुलांम ये मोठ खळबळ उडाली. काही तर येती पाच हजार
वष ा उपखंडावर अ ाहत चालणार असलेली आपली अमयाद स ा जाणार हट यावर
फुटा यासारखे उडाले. अपश दांनी सबंध मोहेनजो-दडो म मते. कोठलं हे व लं? वीड?
मुंडं? कोण मूरदे व हा इ तहास उलटा क इ छणारा यःक त श पूजक? याची जननी
वृ ापासून ग भत झा यामुळे ज मलेला? कु क पांचाळ? य क दानव क तुवश?
ा णमु ह धम श य आहे काय? ा आयावतात ा णच येक युगात रा य
करतील. ा ण वरोधी बौ , ती, मुसलमानी, महानुभाव, वारकरी, क यु न ट,
सोशा ल ट, कॅ पटॅ ल ट, फा स ट — अशा सग या धमाचं नेतृ व ा णच करतील.
इकडू न सधुकडू न हाकललं तर हे परशुरामाचं लढार समु माग कोकणातून घुसून रा य
करतील, अटकेपयत येतील. बोला फरशूरामजी फारशीराम जी क —
अचानक वरातीपुढ या शृंगारले या गाडीचं वृषभयु म आप या ग याखाल या व तीण
पो या आ ण माग या पायांतले ज मनीपयत ल बणारे वृषण दाखवत उधळ साते आंग याच
सं मतीय स दयानं शोभणारी शगं रोखत इराणी पारशी जमसेदजीचा अ नपु सहावा ू र
अवतार, चरंजीव फरशाराम ा या अंगावर थेट चालून जातात. हे तर आम या घरचे
लाडके झीबू आ ण ढबू बैलच, हे ल ात यायला वेळ लागला नाही. हा फरशाराम ा ण
आप या कुमंडलूतले पा याचे थब मा याकडे शपड साता अनेक शतके टकेल असा शाप
दे तो आहे, हे आम या बैलजोडीला एका णात कसं बरं कळलं? दवानं मा या अंगावर
थब पडू न शापवाणी लागूही झाली होती :
खंडेरावाद पामरांनो, हा केवलभृगु य े ा ऋषी तु हांस शाप दे तो क , ही
आमची सधुसुंदरी तु हांस कायमची पारखी होएल. तु ही ह या नावाचा केवळ अप ंश
हणूनच ओळखले जाताल. तु ही सतत आ ण सवकाळ कोणाचे तरी दास हणूनच जगत
राहाताल — सं कृत, अरबी, फारशी, इं जी लोकांचे दास. तुमची सीमा दर युगात आत आत
सरकत जाऊन शेवट तु ही तुम याच नावा या सागरात गटांग या खासान. तु हांस शोध
लावता आलेच तर ते ग णतातलं शू य कवा बु बळाचा खेळ असे कवा माया, सं यास,
अप र ह, अ हसा, समाधी, हठयोग, स लेखना — अशा नका या गो चेच तु ही शोध
लावसान — ॐ वाऽ हाऽ हाऽ हाऽ हाऽ हाऽ
हा हा हणता सधु दे शभर मोठा हाहाकार माजला. अनेक शतकं च वादळात फरत
मोठा चंड वात झंझावला आ ण सधुचं पा प ास कलोमीटर पूवकडे सरकून मी त या
महापुरातून अरबी समु ात गुजराथ कना याकडे फेकला जातो. आ ण शंकूसारखा तरंगत
जवा या आकांतानं ओरडत उधाना या भरती या लाटांवर आ ढ असा तापी नद या
मुखातून उलटा मोरनद या पा ातून आम या मोरगाव या वाळू या थळ वरच अलगद
अडकून पडतो. आम या वेशीवरचा जुना ढासळता बु ज आ ण या यावर वाढलेला पपळ
तर तथली पूण चोवीस वष मा याबरोबरच वाढलेला, तो कसा ओळखू येणार नाही?
मला तथे तसा नप चत पडलेला पा न गालांना बोटं लावत, गोव या जमा करणा या
मुली चव चवतात, माय माय, का वं रेन,े हा तं मांदळ इठू चा पो या खं ा नं वं, हरखू?
अढ काय करतो आहे परी हा? घरी मायबाप ब बलता क एकुलता एक पोरगा, वाया
चालला, ल न फ न काही करे ना, तकडे काही गोर खनतो नं मढ उखरतो हंता. काही
पच्डी का खचडी शकतो हंता. का रे खंडू, आवंदा या साल हते क तुही पीच्डी?
वर कावकाव करत घर ा घालणारे कावळे . यांची कावकाव वर या प त चढत जाते,
सगळा आसमंत भ न ऐकायला येते. आम या घरा या पायरीखाली आंगण भ न खेटरं
दसतात. इतके लोक कशामुळे आले असतील बरं?

संपूण डो याव न रजई पांघ न आत तयार झाले या उबदार अंधारात

गभाशयात यासारखं डो याकडे गुडघे घेऊन सुषु ती या अबोध अवकाशात तरंगत
असतांना बाहेर अचानक पावसाची हलक सर पडू न लगेच व छ कोवळं ऊन पडलं. ते
बघावं हणून मी तंबू उघडू न बाहेर आलो. पण तसं काहीच न हतं. होता शमशाद बेगमचा
आवाज लाहोर रे डओवर गुलशन काय मात.
लहानपणापासून मला अचानक झोपेतून मधेच उठू न डोळे ताणून ताणून अंधारात
काहीतरी भयंकर घडतं आहे जणू, ते पाहत बस याचा छं द हणा, दोष हणा, आहे. असं
वाटतं क , आप या डो याला पु हा खोक पडली आहे. मग आपण ा वेळ नेमके कुठे
आहोत, हे हळू हळू प होत जातं, क बडबडतांनाच पु हा झोप येते. यात इथे सधुनद या
आता या तळा या पातळ खाली २० फुटांवर आमचा कॅ प उभारलेला. करोडो पये खचून
इथे ज मनीखाली मोहेनजो-दडोम ये पाझरणारे सगळे वाह बंद करत आणले होते आ ण
स कर या धरणाखाली पाझरणारं पाणी सरीकडे वळवलं होतं. अचानक हे धरण फुटलं
आहे आ ण आपण झोपेतच ा ज मनीत इ तहासजमा झालो आहोत, असा भासही
ब याचदा हायचा.
कॅ पात सगळ कडे सुनसान होतं. मग पु हा झोपलो. दोन दवसांपूव च पावसाचं थोडंसं
शरवं येऊन गेलं, पण तेव ावरसु ा सधुकाठचं सगळं मैदान हरवंगार होऊन गेलं.
गवतावर तर कुठे कुठे फुलंसु ा दोन दवसांत दसायला लागली. खंडेराव, हा दे खावा आज
पु हा नीट पा न ठे व. पुढे नु ती आठवणच श लक राहील. आणखी म ह याभरात आमचं हे
युने को-१९६३ ोजे ट संपणार होतं. गे या तीन म ह यांत या आम या एकूण साडेसातशे
लोकांनी केलेलं उ खननाचं काम आ ण सापडले या व तूंचा रपोट आ हां तघाचौघांनी
टाइप क न ायचा होता. यामुळे अली, मंडी आ ण मी सकाळचा अमे रकन ेकफा ट
पोटात घातला क पूण दवसभर पायांवरच उभे असायचो. सारखं ही एस ए रयातून डी के
ए रयात, तथून एच आर ए रयातून एस डी ए रयात या बु जा या टे काडावर कॅमेरे लावत
ा ट् समन लोकांबरोबर — अशी आमची अखंड धावाधाव चाललेली. अली आ ण मी इतके
नेहमी बरोबर असायचो क इथले सगळे लोक थ े नं आ हांला नौशाद आ ण शक ल
बदायूनीची जोडी असं हणायचे. एका ी या सांगा ाजवळ सापडलेली एकतीस
तुक ांची मातीची लाल घागर हजार कार क न शेवट आ ही जुळवत आणली. रा ीतून
तीन वेळा हायवेवर या दलवर या मोहमदराम अज कराची धा यावर चहा घेऊन आलो.
इसवी सनापूव ३१०० याही पूव चा हा सग यात खालचा तर अस यानं सांख ळया सर
आ ण ोफेसर जलील दोघेही उ साहात रा ी वारंवार आम या वकशॉप तंबूत फे या मारत
होते. यामुळे उलट आमचं काम लांबत होतं, कारण एकाला ता वक चचचं वेड, तर
स याला ७५ वषा या जु या फाळणीपूव या आठवणी आठव याची हौस.
सांख ळयां या मते पृ वीचा नकाशा दर शंभर वषानी बदलतच असतो. १९४७ पूव
ज मलेले दो हीकडचे लोक एकदाचे म न गेल,े क दो ही दे शांत आपोआप मै ी होईल.
१९४६ साली जलील यां या पेशावरकड या एका अ यंत कंजूष माणसाचा फाळणीला
मनापासून वरोध होता, कारण एका आ यात थेट गोहाती-म ासपयत या नातेवाइकांना
पो टकाड पाठवता येणं, हा एक मोठा दे श अस याचा सग यात मोठा फायदा संपणार
होता. फाळणीपूव या दं गल या वेळ लाहोर या एका ह महासभे या क र पुढा यानं
तरंगी झ ातला इ लामचा हरवा रंग फाडू न टाकला आ ण वतं ह थानचा दोनच
रंगाचा तरंगा असावा, असं मु लम लीगवा यां या वरोधात जाहीर केलं, ही एक आठवण
जलील सर सांगत होते. अलीला मा ा फाळणी या आठवणी अ व थ कराय या. कारण
याचे वडील फाळणी या काळात क यु न ट पाट चे वयंसेवक हणून काम करत असतांना
एकदा क ल झाले या १२०० ह ं ची ेतं घेऊन एक आगगाडी लाहोर रे वे टे शनवर
आली. ते हा ड यांम ये भोसकले या, रडणा या, ओरडणा या लहान लहान मुलांना पाणी
पाज यासाठ ते क यू असतांनाही टे शनात गेल;े ते हा बाकाखाली लपून बसले या
कोणाकडू न तरी ते मारले गेले होते. मारणारा माणूस ह असावा क मुसलमान, हेही कळलं
न हतं.
पा क तानात फाळणी या वेळ अडकून पडले या मा या महानुभाव सं यासीण
आ याची काही मा हती जलीलां या ओळख नी मळे ल, अशी आशा पा क तानात
आ यापासून मी बाळगून होतो. पण यांनाही चौकशी क न फारशी मा हती मळाली नाही.
यांनी एक-दोनदा रे डओवर हे जाहीर केलं होतं. एकदा पेपरात दलं होतं — पण आमचे
महानुभाव कुठे हे ऐकतील? आ ण पेपर वाचतील? जलीलनाही याची टोचणी नेहमी
असायची. यामुळे जलील सर आले क मी अ व थ होऊन सगरेट मागून सगरेट पीत
राहायचो. इथे ये यात तरोनी आ याचा कुठे तरी प ा लागेल, भेटेल हा माझा एक मह वाचा
हेतू होता, तो सा य झाला नाही. मंडी मला धीर दे त होती. दलवरही या या धा यावर
थांबणा या कवा यांना जयकृ णी कवा गोपालपंथी का या कप ांचे ह फक र कुठे
कुठे दसले याची न द घेऊन मला कळवायचा. पण ोजे टचं काम इतक जीवघेणं होतं क
ते सोडू न, आ या सापडायची काहीही श यता न हती अशा मठांम ये उगाच शोधत फरणं
मला नेहमी श य झालं नाही.
 मला सतत अशा सगरेट पतांना पा न जलील सर हणायचे, खंडेराव, सगरेट थोडे
दवस जा त कमी पीत जा ा. मग जा त दवस कमी कमी पीत जा ा. हे समजलं नाही
तरी मी हणायचो, शु या. ते अंतबा पुरात व होऊन गेले होते. वष गेली तसतसं
यां या जा णवां या आत या तरात हजारो ऐ तहा सक गो ी अ मीभूत होत गे या.
आ ही पंच वशीत असून इतके ग धळलेले आहोत. ा पंचाह र वषा या, एको णसा ा
शतकात ज मले या फाळणीपूव ह थानी पढ नं तर कती उलटं सुलटं झालेलं पा हलं —
वतन, रा , वंश, धम, सं कृती, भाषा, इ तहास सगळा गुंता झालेला. तरी आपण ते सरळ
क न पाहतो. हणजे ह लोक समजून चालतात क फ ह ं याच क ली पा क तानात
झा या आ ण मुसलमान लोक समजून चालतात क फ मुसलमानां याच क ली
ह थानात झा या. ामुळे आम या पढ ला जगणं सोपं गेलं.
अली आ ण मी मजुरांशी फार ेमानं राहायचो. एक एक वीट शानं साफ करणारे हे
ब सं य बलुची ीपु ष गे या तीन म ह यांत आम या कुटुं बीयांसारखेच झाले होते. कुठे
खापराचा तुकडा दसला, कुठे मणी, कुठे बांगडीचं काचकुंड, धा याचे जळके दाणे दसले
क जूर, जूर करत आ हांला शोधत येणा या ा बाया, आ ही दोघे कारे हणून आमची
मजेनं थ ाही कराय या — हला तुम या गावी घेऊन जा, जूर. मला वाटायचं, आमचं
मोरगाव ांना सहज सामावून घेईल. नकाशावरची रेषा सोडली तर इकडे तकडे काहीच
फरक नाही. एका बलुची मजु रणीचा रडू न रडू न लाल झालेला चेहरा — एक वषाचा मुलगा
तापानं कालच मेला हणत होती. कुदरतचा होता कुदरतला सुपूदगी केली. सुपुत-खाक.
मोरगावची एक बाई असंच हणाली होती.
अली, पृ वीवरचे कोणते समाज शोषणा शवाय गत झाले? गती करायची हणजे
शोषण करायचं हेच आप या लोकांना जमलेलं नाही.
सकाळ नऊ वाजता टो याटो यांनी हातात टोप या, झाडू , श आ ण टकाव
घेतले या खुटखुट त चपळ अशा रंगीत घागरे लेहं यां या बलुची बायकांनी आ ण चुणीदार
कुड यांचे अवाढ पेहेराव फडफडवणा या पु षांनी आमचा कॅ प गजबजून जायचा.
आमचे रोजीचे दर इथ या बाहेर या कुठ याही मजुरीपे ा त पट अस यानं येक जण
वेळेवर हजर असायचा. आद या दवशी मुलगा मेलेला असला तरी. भ या पहाटे आम या
कॅ पखाल या माळावर नबा या झाडांखाली सगळ कडे चु हे पेटलेले दसायचे. अ या
तासातच जेवणं वगैरे आटोपून माळ रकामा झालेला दसायचा. कॅ पकडे येतांना एका
पपळा या झाडाखाली कुणा हजरत तख म बाले मयाँची उद् व त मजार होती. याला
तवाफ क न मगच हे सगळे मजूर कामावर यायचे. आम यात या परदे शी युरोपी-अमे रक
लोकांना आ ण पा क तानी ऑ फसरांनाही हा अडाणी, ु अंध व ासाचा हा या पद
कार वाटायचा. अली, आपणसु ा ा पीराला डोकं टे कवून येऊ. धा मक थळं ,
मोठमो ा टोलेजंग चच न् म शद न् मं दरं अशीच फ चांगली, प व का समजायची?
लहान लहान श र लावले या दे वतांची टगल आम या मोठमो ा संतांनीसु ा का हणून
करायची? अशा शद या दगडासमोर डो यांत पाणी आणून आत सुरात एकदा गावची एक
बाई हणतांना मी पा हली आहे : दे वा, तू दऊ केलास पण झे याले पदर नाही हता. आ ही
अपेशी. ही भ अ सल का नाही समजायची? आ ण गगनचुंबी सट पॉल आ ण म का
म जद आ ण त पती ही फायू टार महागडी ा फ अ सल समजायची? अली,
भांडवलीकरण हाच अंध व ास आहे.
उ मान आ ण बहा र दोघाही शपायांना आमचं हे पीराला बंदगी क न येणं फारच
आवडलं. यामुळे सबंध कॅ पात या कोणाहीपे ा आमचं काम ते तातडीनं आ ण ेमानं
करायचे. रा ीबेरा ी सगरेट , चहा खाल या मोटे लजवळ या टपरीतून आणून ायचे. हे दोघे
मुलतानचे होते. आम याकडे गावोगाव पाळला जाणारा स पंथ या इमामशहांनी पंधरा ा
शतकात थापन केला होता, तेही मुलतानचे स पु ष होते. आमची फैजपूरची मावशी तर
क र स पंथी होती. इमामशहा या स पंथी मठात लहानपणी त याबरोबर पारायणाला गेलो
क , मुलतान या मुसलमान इमामशहाची योग व ा वगैरे ंथांमधली शकवण कानावर
पडायची — चैत य व पातली ही सृ ी हणजे नारायणाची डा आहे. ढ न य,
त ांचे पालन, ान ी, शरीरशु , दयशु , त, स य, मा, परोपकार, समानभाव
— मी झोपू नये हणून मावशी माझा आंगठा चोळते — माणसाला आ मो ती आव यक
आहे. यां या मुलतानशी माझा काहीतरी संबंध लागला होता. आ ण तो अ यंत जवळचा
होता.

नुकतंच आम या कॅ पवर युने कोतफ एक मोठं चचास आटोप यामुळे आ ण आम या

डे कन कॉलेजात या पुरात व ांची सग यांनी शंसा के यामुळे आ ही सगळे जण खुशीत
होतो. आम या कॅ पात या संशोधकांचं ब धा कशावरच एकमत होत न हतं. आम या
ोजे टचे मु य ोफेसर ज स हे तर असं मानतात क , ह थानातले सगळे वंश, सं कृती,
सग या भाषा — सगळं बाहे नच आलेलं आहे. हडा पा सं कृतीची उ खननात सापडलेली
ठकाणं सुमेर याच ापारी वसाहती असा ात. सुमेर, इराणी आय, शक, ण, तुक,
अफगाणी, मोगल, इं ज — हा जे यांचा पबंध सारखाच आहे. लंडनचे ओ रएंटल कूलचे
ोफेसर रसेल यांनी तर स क न दाखवलं क , आयाचं मूळ अफगा ण तानात ऑ सस
नद वर आहे. एक इं ज गृह थ तर आ हां भारतीयांना हणायचे, तुमचा आ ण ा ऋ वेद
रचणा या आयाचा संबंधच काय आहे? आ ण द ण ह थानचं तर सधुसं कृतीशी
काडीचंही नातं नाही. क जचे डॉ. रेसाईड तर स च क न दे तात क , खरी सर वती
अफगा ण तानातलीच आहे, ह थानात या सर वती, शरयू सग या डु लकेट न ा आहेत.
आ ही गरीब दे शातले पुरात व ऐकून घे यापलीकडे सरं काय करणार? साधी भाजीपोळ
खाऊन केलेली आमची उ खननं आ हांला फार बळ दे त न हती.
र टर नावाचे इं जनीयर मा ऋ वेदात या ऋचांचा आ ण हडा पा या मु ांचा संबंध
दाखवून आय मुळात पंजाब- हमाचल-ह रयाणातले असून ते उलटे अफगा ण तानातून,
उझबे क तानातून युरोपभर पसरले, असं मानतात. यां या मते आय बाहे न ह थानात
आले, असे स ांत वंश े वा या गंडापायीच युरोपी व ानांनी मु ाम ढ केले. ोफेसर
जलील यांनी तर थमच असं मांडलं होतं क , आयच काय, नंतरचे ज सी-बंजारा
लोकसु ा ह थानातूनच युरोपात जा याची परंपरा आहे. गु वय सांख ळया ा
कोण याच तकाला पुरात वाचा आधार नाही असं, पण फार न पणे, सांगायचे. कारण
अमे रका-युरोपमध या व ानांना असतं तेवढं पैशांचं अखंड पाठबळ ह थानात या
व ानांना नस यानं फार जोरात बोलणं अवघड होतं.
डॉ. मंडी मा कॉ टश, आ ण वशेष हणजे ाचीन भारताचे थोर अ यासक बॅशम
यांची व ा थनी फार मोठ संशोधक होती. ती ठासून हडा पा या संपूण भारतीय परंपरेवर
भर दे त शेकडो पुरावे मांडायची. सधु दे शात सापडले या येक मु े चा, अवशेषाचा
भारतीय उपखंडात कानाकोप यात आढळणा या आकृ तबंधांशी जै वक संबंध आहे, ाचा
ती अखंड शोध घेत होती. नुकतीच ती आम या मोरगावला म हनाभर रा न आली होती
आ ण त या मते तथ या ापा यांची ।। शुभ ।। ।। लाभ ।। अशी च हं — ात या
उ या दोन रेघा सधु सं कृतीत या ापा यांपासून चालत आले या, याच लपीत या
आहेत. कुंभारा या अखजी या घागरीवरची न ी, बायकां या दे वापुढ या रांगो या, पो याचे
मातीचे बैल, कानोडदे वी, आ दवास या ग दणाचे आकार, आकृ या — सगळं मोहेनजो-
दडोशी जुळणारंच आहे. हे तपशील तनं गे या दहाबारा वषात ीलंका,
अंदमान नकोबारमध या वेडा, ग लोकांपासून ग ड, मुंडा लोकां यात वतः रा न जमा
केले होते.
आम या मोरगावातली सु स ग णका झडी ह या घरात वतः रा न डॉ. मंडीनं बरीच
गु त कामशा ीय मा हती जमवली होती. त या मते, मोहेनजो-दडो वगैरे
हडा पासं कृती या नगरांमधली चाळ वजा घरं सरं तसरं काही नसून कुंटणखाने होते. पाच
हजार वषापूव समु वा यांची वाट पाहत ई ज त, म यपूवकडचे ापारी कुं टण कडेच
मु काम ठोकत असावे. मुर या, दे वदासी, ग णका, नतक , को हाटणी, कोठ वा या
गाणा या, ड बारणी — ा सग यांम ये रा न तचं असं मत झालं होतं क , ा बाया
सधुसं कृतीपासूनच हा उ ोग इमानाने करत आहेत. वा यायनाची मुळंही आयपूव
सधुसं कृतीतच आहेत. इं जांनी ा सग यांना वे या वसायात ढकललं, कारण इं जांना
ल गकतेची उदा च काय, शारी रक बाजूसु ा कधीच कळली न हती, वगैरे. नुक याच
झाले या सव णांमधेही ह थान या प म कना यांकडू न थेट मलबारपयत अनेक
जात मधे गोरा रंग या त अस याचं कारणही हा ाचीन काळापासून चालत आलेला
वंशमेळ आहे. असा गोरा रंग पूव कना यावर का असू नये? वगैरे. मंडी जगात या सव म
पुरात व ांपैक एक होणार, ात आ हां डे कन कॉलेजात या सहका यांना शंका न हती.

डे कन कॉलेजात मी आ ण मंडी गे या वष बरोबरच जू झालो — मी सांख ळया

सरांकडे पीएचडीचा वषय प का कर यासाठ गेलो, ते हा ही लंडन व ापीठातली ाचीन
भारता या पुरात वाची ा या पका युने को या एका भारी फेलो शपवर वषभर संशोधन
कर यासाठ आलेली होती. यावेळ मी औरंगाबादला नुकताच ा यापक चा राजमाग
टाळू न साठ पये म हना यू.जी.सी. रसच फेलो हणून जू होऊ पाहत होतो. मी गेलो ते हा
वषय ठरव यासाठ ऑ फसात सांख ळया सरांनी तलाही बसायला सां गतलं. मग सरांची
आ ण माझी दोनतीन तास भांडणासारखी चचा झाली — जा णवांना पुरात वात का थान
असू नये या मु यावर. मंडी च कत होऊन हा वाद नुसती ऐकत बसली, कारण तनं असं
इं लंडमधे ऐकलं होतं क , इं डयात गाइडचे बूट पुसून संशोधन छा पीएच ा मळवतात.
मला नुसती खापरं आ ण सांगाडे यां यावर पीएचडीची तीन-चार वष वाया घालवायची
नाहीत, हे मी आधीच प क न टाकलं. जा णवांसार या ल लत क वक पत वषयाला
पुरात वात थान नाही, ा भू मकेवर सांख ळया सर ठाम होते. आपण चुक या माणसाला
तर उ ेजन दे ऊन बोलावलं नाही, असंही सरांना वाटलं असावं. सरांशी स व तर ओळख
आद या वष च तेर या उ खनन श बरात झाली होती. मी वेळ काढू न वखचानं हौस हणून
तथे येऊन काम करायचो. सांख ळया सरांचे व ाथ माझे उ म म झाले होते.
एकदा सं याकाळ तेरचे मजूर घाईघाईत स हअर या दो यांचे वेडेवाकडे ढ ग तंबूपुढे
टाकून नघून गेले. स या दवशी सकाळ स हअरनं दो या नीट लाव या शवाय एवढे मोठे
उ खननाचे आयत खणणं वेळेवर सु च झालं नसतं. हे यानात येऊन मला रा ी झोप
येईना, हणून मी एकटाच तंबूबाहेर पडलेले दो यांचे गुंते गुंडाळू न नीट करत बसलो.
लहानपणापासून दो यांचा गुंता सोडवणं मला परम बौ क आ हान वाटायचं. सकाळपयत
दो यांचे छान सुटेसुटे बडे क न संप वले आ ण मी छान गार हवेत तथेच सतरंजीवर
उघ ा आकाशातले तारे पाहत कलंडलो. के हा झोप लागली ते कळलंही नाही. सकाळ
सांख ळया सर हणाले, अरे हा खंडेराव इथे रा ी एकटा बडबडत काय करत होता, हे आ ा
कळलं. अशी येडझवी माणसं अस या शवाय मोठ कामं होत नाहीत. या दवशी स हअर
आ याबरोबर आखणीचं काम झटपट झालं आ ण मजूरही लगेच कामाला लागले. वा!
सांख ळयांनी जेवताना मला शेजारी बसवून घेतलं. ही आम या दाट अनुबंधाची सु वात.
नंतर चचास ,ं पु हा नेवाशाला उ खननासाठ म हनाभर. असे आमचे संबंध वाढत गेले
आ ण या नराश काळातला सुवण ण — मला बोलावून घेऊन दलेलं हे पीएचडी या
फेलो शपचं आमं ण. मी एका पायावर पु याला हजर. हणालो, खंडेराव, प हलं पाऊल तर
टाकू, येक द घ वासाची सु वात प हलं पाऊल टाकूनच होते, भाऊ.
सर हणायचे, हे ाचीन नागरी सं कृतीत या जा णवां या इ तहासवा यांचं खूळ
डो यातून काढू न टाक, खंडेराव. इ तहासात अशा भपा या चालतात, पुरात व फ भौ तक
सं कृतीचाच शोध घेतं. तेही ता पुरतीच पुनरचना कर यासाठ . कुठे काय सापडलं याची
ामा णक न द करतं. खंडेराव, एक ल ात ठे व, एक प ती एकच काम नीट करते. स या
कामासाठ ती वापरता येते, पण न प ी अ तुत होते. हणजे हा सांगाडा कुणाचा? कोणी
कोणाचा नाश केला असेल? आप या मनातली चौकट मग इथे लादायची — आयानी
अनायाचा, मुसलमानांनी ह ं चा नाश केला. सग या थापा. कुठले आय? कुठले हे वंश,
आ ण यां या भाषाही आय क अनाय — ासाठ ही तीच प त वापरता येते. न हे,
अ यासक वापरतातही. पण ती ख या पुरात वाची प ती नाही. ामुळेच शा ात घोटाळे
होणं अटळ असतं, वगैरे. उक न कशा काय जा णवा सापडतील?
गु वय सांख ळयांनी अशा अनेक गो ी गेली दोन वष मा या म वात मुरव या.
याब ल मी यांचा फार ऋणी आहेच. परंतु मला पटलेलं जा णवांचं मह व मी कसोशीनं
यांना पटवून दे त रा हलो. सर, मग या या काळात या जा णवा जातात कुठे ? लपी, घरांची
रचना, र यांची रचना, नगररचना, तटबंद , मु ा, च ं, मूत ा गो या मागे जा णवा
नसतात काय? अस या तर शोधणं आप या काय े ात का घेऊ नये?
नॉनसे स. फाशीवर लटकलेला माणूस — मातृभूमीसाठ ब लदान हणून क
चोरदरोडेखोर हणून टांगला हे ेताव न कसं ठरवणार? ा अथशू य व ापारात
जा णवा हणजे आप या नग य जग याला आधार दे या या फारच कृ म सबबी आहेत.
तु हांला पुरात वाची प ती पाळायची असेल, तर गृहीतकृ यंही ाच प तीनं शोधलेली
पा हजे. बोला, डॉ टर मंडी, तुम या न ा पढ ला काय वाटतं. मनापासून काय वाटतं ते
सांगा.
मंडी नेहमी या टश मतकथनात हणाली, सर, र शयन आ कऑल ज ट ए टनल
आ कऑलजी अशी एक प ती मानतात. अमुक एका इ तहासपूव काळात गरीब लाव
लोकांना रानट टो यांनी सकून लावलं, ही तर व तु थती आहेच. ही पुरावा हणून
वापरली, तर उ खननात सापडलेली लाव लोकांची उद् व त केलेली व ती एक पुरात व
हणून मी कशी वणन क न सांगावी? इथे मेथडॉलजीपे ा डेटाची गरज हणून आ म न
होणं गरजेचं ठरतं, नाही का?
आता मला उ साह येऊन मी सांगायला लागलो, सर, अगद असंच उदाहरण आहे.
आम या गावाजवळ ओसाड पडलेलं एक ह रपुरा नावाचं खेडं आहे. तथले लभाने लोक
आपली रोजची कामं करत असतांना अचानक पढा यांची धाड पडली आ ण पळापळ
झालेली आतासु ा दसते : चुलीत अध जळलेली लाकडं, तथेच भाजी कापतांना वळ
टाकून दलेली — हणजे भीतीनं पळू न गेले या बाया — ा जा णवा नु तं या खे ात
एक फेरी मारली तरी हवेत आढळतात. मी हडा पा या साइटवर गेलो क , आपण
सधुसं कृती या काळात वावरत आहोत, शकारीला गेलो क आ दमानव झालो आहोत
आ ण त शलेची डॉ युमटरी पा हली क आपण इथे पूव के हातरी गेलेलो आहोत, असं
का वाटतं? गोहाती या कामा ी मं दरात श पीठा या जा णवा का आपोआप उमळू न
येतात? दे व गरीवर सातशे वषापूव चं वातावरण जाणवत नाही? अहमदनगरला म लक
अंबर या धडपडीचा कवा पा नपतावर झाले या संहाराचा मराठ माणूस हणून मला
पशही होऊ नये? नाही तर नु ती भौ तक सं कृती केवळ बौ क आकलनाखाली आणून
आप या दे शासार या द घ भूतकाळाचा कसा अथ लावायचा? जा णवांना थळा या
आ ण काळा या पलीकडे अ त व असतं का नाही? वैय क जा णवा ा सामा जक
असतात, ऐ तहा सक असतात, फार काय वां शकही असतात असं मानसशा आता
बोलायला लागले आहेत —
खंडेराव, अरे नु तं बोलायला लागले आहेत. अथात हे था पत झालं पा हजे.
मंडीही हणाली क , मानवी म तली रह यमय क ं बाहेर या कुठ यातरी ऊजशी
जोडली असावीत, असं संशोधन चाललं आहे. मला तर लपीची मुळंसु ा जा णवांमधेच
असतात क काय, असाही वचार करावासा वाटायला लागला आहे. सधु लपी अजून
कोणाला उलगडता आली नाही, याचं कारण लपीची अ रं वणाशी जोड याची वायफळ
बौ क सवय.
सांख ळया सर संतापून हणाले, तु ही लोक पुरात वाचा पायाच नाहीसा करायला
नघाला आहात. शकार करतांना आ दमानवासारखं वाटे ल आ ण त शलेत आपण
हाइसचॅ सलर होतो असं जे हा मला वाटे ल, ते हा दोनच श यता मी सांगेन — एकतर मला
मान सक रोग आहे कवा माझा पुरात वाचा अ यास कालबा होतो आहे. ब स.
असा आम या चचचा शेवट झाला होता. सं याकाळ जेवतांना मेसम ये मंडीनं मला
सुवणस ला दला : हे बघ, सर हणतात ते तू पीएचडीपुरतं तरी मान. तु या अ ज ात या
च ाची आ ण गो ात या ती मुलीची आ ण अशा जाणवले या गो वर वतं पणे
वेगळं लही. तेही चांगलं हेही चांगलं. ओके?
ओ.के. ते हापासून मंडीब ल मला फारच आदरणीय जवळ क झाली. मग आम या
रोज या चचा. युरोपात या सग या न ाजु या परंपरांचा, संगीताचा, सा ह याचा, आयपूव
युरोपी सं कृत चा खरा प रचय मंडीमुळेच आ हां सग यांना झाला. हणजे बीटहॉवन हा
रोमँ टक आहे, उलट मोझट ला सकल आहे, हे कोणाला ह थानात कळतं? आम या
गावात या कुंभारानं पो याला घडलेले मातीचे बैल मा या टे बलावर पा न
सधुसं कृतीत या मु ांशी ते कसे जुळतात, हे मंडीनं फार मनावर घेतलं. एकदा आम या
आंध या काकूनं सां गतले या जवती या कहाणीत गरवारीनं कार या या मांडवाखालून
जाऊ नये, हा संवाद जेवताना मी सांगताच तला मोरगावाब ल मोठं कुतूहल वाटायला
लागलं. कारण मुंडा लोकांनी ाचीन काळात ह थानात आणलेलं इ वाकू हणजे कारलं.
याचं दे वक अयो ये या इ वाकू कुळाशी जोडलेल,ं असा तचा एक शोध नबंध होता. पण
एकदा तनं मा याकडू न आम या गावात या नावाजले या झडी ग णकेची ह ककत ऐकली :
असं हणतात क लभानी जाती या ा घरात मुलीला हाण आलं, क त या कमरेला
एक मंतरलेला ताईत बांधतात. काही बायकां या मते, अशा मुली या छातीवर कवा
ओट पोटावर काहीतरी आकृती ग दलेली असते, क तची मो हनी या पु षावर पडते तो
तला पुढे कधीही सोडू न जाऊ शकत नाही. आ ण हे खरं आहे. झडी या पणजीपासून
आम या गावातला एक जमीनदार, एक चौधरी, पाटलां या घरातंले दोघे, एक ापारी, पुढे
एक सावकार आ ण आता प ह या महायु ाव न परतलेला ग डना या कॅ टन — असे
कतीतरी यां या दारी कु यासारखे बसून राहत होते. यामुळे आपला नवरा या बाई या जहरी
ीखाली कधी जात नाही ना, हा मोरगाव या सग या सवा ण चा काळजीचा वषय
असतो.
हे ऐकताच मंडी हणाली, मला तु या गावी काही दवस राहता येईल का? ा वे या
समज या जातात का? ा जमाती या बायकांचा आम या ज स शी वां शक संबंध
असणार. मला हे कळणं आव यक आहे.
उलट यांना फार स मानानं वागवतात. गावात स या रांडा आहेत, या वेग या.
गावात या ता ा मुलांना बारशा या दवशी झडी या हातानं पाळ यात टाकतात. मलासु ा
लहानपणी झडीनंच पाळ यात टाकून जोजावलं आहे. पण मोरगावात काही सधु लपीची
रोझेटा शळा तुला सापडणार नाही.
नको सापडो. असे दे शभर वखुरलेले तुकडेच सधुसं कृतीचं गूढ उकलून दाखवतील.
सधु दे शातली ती हजार द ड हजार नागरी व यांमधली माणसं गेली असतील कुठे ? ती
थलांत रत होऊन दे शभर कानाकोप यांम ये, अशीच कुठे कुठे ड गरांम ये, न ां या काठ
वसली असणार.

मी भावडू ला पूवतप शलासह डॉ टर मंडी नावाची लंडनची मोठ कॉलर बाई येते आहे,
तला आप या वा ात एक खोली नीट क न म हनाभर राहायला ा, असं प टाकलं.
भावडू लाही अशा शोधाशोधीत फार रस होता. आम या भागात या लोकांची याला खूप
मा हती होती. अनेक वष घरात या बायकांसाठ खु ी बांधायचा याचा ह ही ा न म ानं
पुरा झाला. नाहीतर आम या गावात फ मुसलमानांची २-३ पडदानशीन कुटुं बं आप या
बायकांसाठ बंद खु या वापरायची. मंडी तकडे एक म ह या या वर रा हली. तनं खूप
मा हती जमा केली, पण घर यांना ही खूप नमाण केले.
झडी या णय नता ततेचे रह य ा नावा या त या नोटबुकाव न हे नंतर मला
कळलं. पण ती मोरगावला गे यावर पंधरा दवसांनीच वडलांची संत त प ं आली क ,
खंडेराव, हे काय तू आम या मागे शु लका लावून दलंस भौ? ही त ण पोरगी या
झडीसारखी या घरी रा ीबेरा ी काय जाते? आ ण यां या छा यांचे आ ण ब यांचे फोटो
काय काढते? खे ात काहीच लपून राहत नाही. इं लंडमधून असलं संशोधन करायला
तु हांला हे आपलंच गाव सापडलं का? आ ण आप या गावात या गर या बायकांना ही गु त
मा हती वचारते क , एकच नवरा चांगला क स ते यासार या दोन दोन बायका असणं
चांगलं? असं संशोधन? ही टवळ आप या लेक बाळ या घरात राहते हट यावर गावात
आपली केवढ बदनामी होते आहे?
आ ण बाबां या प ाचा नेहमीचा शेवट — तुझी सगळ कामं संप यावर भेटायला ये.
वाट पाहात आहे — तुझे बाबा. आ ण लांब मोडी सही.
असे वडील. यांनी आप याला हरखूशी ल न क दलं असतं? बंड हणून केलं तर
यांनी बंडासकट मला चरडू न टाकलं असतं. एकूण मंडीला आप या गावी पाठव याचा
मला प ा ाप होत होता.
 पण नंतर भावडू चं दलासादायक प आलं क , खंडू, मी बाबांना आ ण गावात या
क या माणसांना समजावून दे त असतो, क जग बदलतं आहे आ ण ही डॉ टरबाई जाग तक
पातळ वर आप या मोरगावचं नाव करील वगैरे. वांधा खरा झाला तो ा बाईनं नवरा सोडू न
दला आहे, हे रह य आप या बायकांनी हला सरळ वचा न शोधून काढलं. तुलाही हे
माहीत नसेल. आप या नव याला तकडे लंडनम ये सोडू न ही दे खणी बाई इकडे असे उ ोग
का करते — हेच आप या बायांना सलतं. असो. खंडेराव, मला ते जमलं नाही, पण तू खूप
शीक. इं जी रा यामुळे आपण होतो तसेच रा लो. तु यासार यांनी समाजाला नवा वचार
ावा. ा युरोपात या बाया केव ा आ म नभर? कती यांचा आ म व ास? हा
आ म व ास ा बायकांना कशामुळे मळतो? आप या बायका ा पातळ वर आणखी
कती शतकांनी जातील? ा व षी बाईमुळेच मला कळलं क , ल गक ा मु
झा या शवाय असा नधडेपणा बायकांना येणार नाही. बस. बाक सरं काही नाही. मु
ा सं कृत श दाऐवजी आपला दे शी श द मोकाटच ा संदभात वापरला पा हजे. बस.
तेवढं एक झालं क आप या मुली सुधार याच समज. ल गक ा लहानपणापासून ा
बाया मोकाट अस यांन पुढे काही भीड राहत नाही. भचाराचीही श यता ात गृहीत
धरली जाते. य ात ल गक अ तचार अशाच बाया करतात, असं नाही. पण आपण ह
पु षच या आप या बायकां या मागासलेपणाला जबाबदार आहोत. काल अंगणात सोना ा
डॉ टरीण बाईला गाणं हणून दाखवत होती :
सुंदर माझे जाते गऽ
ब फरते
मला वर फडताळात हे ऐकून भडभडू न आलं, खंडू. अरेरे. कुठे आप या बायकोचा
आदश, कुठे जगात या बायका चाल या आहेत.

भावडू , या शेतीमुळेच तुझा बळ गेला. खरं तर तूच शकायला पा हजे होतंस. तुला एक
वष झालं जाऊन, पण तू सतत मा याजवळच असतोस. नेहमी मा याशी बोलतच असतोस.
तु यामुळे मी कायम मृ यू या जा णवेत जगायचं शकलो. नाहीतर मी मूख उ छृ ं खल…
बेलगाम, भौ तक गो ना मह व दे णारा मूख झालो असतो. व ल व ल.

मंडी मोरगाव न परत आली ते हा तीसु ा भावडू ब ल भारावून बोलत होती. बचा यानं
शेतीची कामं सांभाळू न कती त यासाठ धावपळ केली? लंडनला एका मशनरी बाईजवळ
जेमतेम मराठ शकले या तनं सग यांशी उ म संवाद साधला. या वेळ आम या घरात
थोरली बहीण बजा बाळं त झाली होती, त या तीन मुली. पू हा छबी बाळं त हायला आली
होती, तची दोन मुलं. पु हा बायडी या नव यानं काही बनस यानं दो ही मुलांसकट तला
घरी आणून सोडलं होतं. पु हा दवाळ तला हंगामाचा धबडगा. तरी सग यांनी मंडीला
घर यासारखं वागवलं. वेगळा बना मरचीचा वपाक सकाळसं याकाळ केला. आमची
पा णी हणून गावात सग यांनी तला आपलीच असं वागवलं. मंडी से सांगतांना ग हव न
आली. साधेपणा कती उदा असू शकतो, हे आधु नकते या लाटे त न न होवो. ही खेडी
अशी न पाप, साधी, उदार मनाची राहतील? राहतील. राहतील. ह लोक काहीही फेकून
दे त नाहीत. सधुकाळापासून सगळ अडगळ आ ही तळघरात ग च जपून ठे वलेली आहे.
सगळं तथे अंधारात कुठे तरी ठे वलेलं असतं. ते न दसू दे . हरवू दे . मृतीतूनसु ा जाऊ दे .
काही बघडत नाही. के हातरी सापडेलच. सधु धम आहे. बौ धम आहे. जैन धम आहे.
वै दक ा णही आहे. पपळाखालचा मुंजा आहे. दवाळ ची ल हा यांची धडवाळ आहे,
बा शग आहे. आ ण लभा यांची नावं — हरखू हे शरयू नद चं अफगाण पु तू नाव आहे.
खरखोती हे सर वतीचं पु तू प. तुम या एव ाशा मोरगावात आठ धम आ ण पंथ, २२
जाती आजही आहेत. आयु यभर शाकाहार, अ हसा, एक जग याची रीत हणून आहे.
गोगलगायीसारखं बाहेरचा पश टाळ यासाठ वतः या शरीराचंच घर का असू नये?
अंदमानी, नकोबारी, भ ल, ग ड, लडाखी, तबेट ा हजारो जमाती मागासले या
कशाव न, कोणी ठरव या? जोपयत हणवणारा नसतो, तोपयत हीनपण नसतं. शोषण
करणारे तेवढे पुढारलेले हे कोणी, कशाव न ठरवलं? खंडेराव, मी तरी माझं आयु य ा
नीट र यानंच नेणार आहे. आम याकडे युरोपात सुदैवानं बौ कतेला गती न मानणारे
अनेक सं दाय आहेत. हणून मी आता घट फोट घेऊन मोकळ होणार आहे. मला तुझी
ासाठ मदत लागेल.
माझी मदत? आ ण ह या घट फोटासाठ ? काहीच न कळ यानं मी नु ती मान
हलवली. वचारांची मुळं भावनेत असली क व ासाह असतातच, असं मानून.

जसजशी आम या कॅ पची मुदत संपत आली तसतसा मजुरांचा ग धळ कमी होत गेला.
अमे रकनांचा इं जनीय रग वभागाचाही मोठा ग धळ संपून ते एक मोठ पाट खाल या
पीट डीसी हॉलम ये दे ऊन नघून गेले. सवअर लोकांबरोबर नकाशे जुळवून रेषा प या
करणं, ा ट् समन लोकांकडू न प के नकाशे क न यां या शंभर झेरॉ स ती या या
फायलीत लावणं, फोटो ाफरसमोर सापडले या सांगा ां या हाडांना, व तूं या तुक ांना
नंबर टाकलेली लेबलं चकटवून हल या हातानं वेगवेग या कोनांत ठे वणं, येक व तू पु हा
आत एक नंबर, वर एक नंबर आ ण बाहेर या खो यावर तचा नंबर नीट तपासून बंद करणं,
यांना मोहोरबंद करणं, उ मान आ ण दलदारकडे एकेक खोका सोपवणं, व तू
टकव यासाठ के मकलांची या गरजेची असेल तर वेगळे नंबर टाकणं, नु तं टोअर
कराय या व तूंवर ए ए-नंबर असं ल न यासीन अलीकडे दे णं, भां ांवर या तुक ांचे
नंबर तपासायला मृ पा वशारदाकडे दे णं, सव र ज टरांम ये क या न द तपासून प या
करणं, डाक ममधले सगळे फोटो तपासून यात या व तूंचे नंबर जुळतात क नाही, हे
दोघांनी तपासणं, शेवट एकही चूक होणार नाही याची खा ी हणून मंडीकडे हे सगळं दे ऊन
अली आ ण मी लगबगीनं दलवर या धा यावर जायचो. रोजचं लेबलं लाव याचं,
प वहाराचं, रेकाडाचं काम संप या शवाय झोपायचं नाही, हे आ हां दोघांचं ीदच होतं.
यामुळे चहा घेऊन सगरेट फुंकत जुनी हद सनेमाची गाणी ऐकून आ यावर रा भर
कामाचा फडशा पाडणं सहज हायचं. शवाय दलवरकडे ज ससाहेबाची अमे रकेतून
कराची न मागवलेली औषधं, कोणा या संपले या अमे रक सगरेट , जलील सरांचे भारी
अमे रकन च ट — हे सगळं कवा यांनी आम यासाठ दलवरकडे आणून ठे वलेलं
असायचं. यामुळे आमचं मोहमदराम अज कराचीवर जाणं अनेक वधा मह वाचं होऊन
बसलं होतं.
आम या दोघांबरोबर कधीकधी चालत येणा यांपैक व चत मंडी, एक सधी
फोटो ाफर, ब याचदा जलीलसाहेब, झोपले नसले तर आमचे डे कन कॉलेजचे ढवळे ,
तवारी, म ा, जैतली हे लोक आ ण अलीचे पा क तानी म . व चत रसेल आ ण
ज ससु ा — खंडेराव आ ण अली रा रा ा धा यावर कशामुळे रमतात हे पाहायचं
कुतूहल हणून हे लोक यायचे. पण इथ या गरीब बहारी मुहा जरांची लहानलहान मुलं
रा रा लेट चे ढ ग वाहत ाय हरां या श ा खातांना पा न हे युरोपी-अमे रकन लोक
पु हा काही दवस फरकायचे नाहीत. मला ते वचारायचे, इं डयात काय प र थती आहे?
मी हणायचो, या यापे ाही वाईट, उ रवसाहती प र थती दो हीकडे सारखीच असणार.
ही बहारी हद बोलणारी मुलं थो ा थो ा वेळानं आ हांला लाडानं वचारायची, क े
बजे साब? फडकं मा न मा न पेले लेट पुसून पुसून कंटाळलेली ही खेळाय या वयाची
पोरं कधी सुटून घरी पळतो, या वेळेची वाट पाहत कामानं थकली क पु हा, क े बजे
साब? आपलेच बहारी लोक आहेत हणून मी यांना टपा ायचो, यामुळे आम या
टे बलाभोवती या पोरांची सतत गद .
फाळणी या उ साहात हे बहारी मुसलमान आगगा ा भरभ न ह थान मुदाबाद
अशा घोषणा दे त आले, तरी ते दसायला ह ं सारखे वेगळे वाट यानं पंजाबात यांना कोणी
उत दे ईना, हणून शेवट इकडे सध या वाळवंटात येऊन, ह थानात पळू न गेले या
स यांची मळतील ती रकामी घरं कुलपं तोडू न बळकावून बसले. राहायचं जमलं पण
उ प ाची साधनं ही अशीच. एकदा एका धडप ा बहारी मुहा जर पोरानं को या पठाणी
कवा या या ज मनीपयत लोळत पडले या अंगर यावर शेरवा सांडला, याबरोबर तो
संतापून ओरडला, बेवकूफ, ह ऽऽऽ.
माझी एक दवसाआड, कधी रोजही इथे फेरी असायचीच. याचं एक कारण दलवरनं
अनेक कवा यांना महानुभाव जयकृ णी पंथी जोगी, ह फक र लोकां या मठात कुठे
सं या सनी दस यास, खासक न मुंबईकडचे मराठ अस यास, मा हती काढायला
सां गतलेली होती. मोहमदराम अज कराची ा धा यावर थांबले या का पा क तानभर
सव लहानमो ा गावी जात येत असाय या. काही पंजाबकडचे ाय हर तर महानुभाव
मठात जाऊन बंदगी करणारेही होते. कधीतरी तरोनी आ याचा प ा लागेल, नदान कोणी
सं यासी तला ओळखणारे तरी सापडतील, अशी मला शेवटपयत आशा होती. कारण तशी
दलवरची खा ी होती.
ा शवाय अलीला न ानाश होताच. या याबरोबर येऊन इथे उघ ा पटांगणात वेळ
काढत रे डओची गाणी, रेकाड ऐकत कां या ये याजा यात पा क तानात या क करी
लोकां या जग याला जवळू न पश कर यात वेळ भारी जायचा. कॅ पातून नघतांना अली
आ ण मी सग यांना नु या नावानं हाका मा न कुठे येणाराची हालचाल दसली नाही, क
दोघेच चालू लागायचो. रा ी चांद यात तंबूमागचा क चा र ता आ ही उक न ठे वले या
आयतांमधून आडवा तडवा घेत पटकन पीट डीसी या मोटे लमागे येणं जा त सोईचं होतं.
अंधारात कॅ पा या मेन गेटमधून उजवीकडे उकरलेलं अफाट मोहेनजो-दडो महानगर
अंधारात ठे वत वळत वळत शेवट यु झयमजवळ या हायवेवर पोहोचणं जरा ासदायक
होतं. लाडका याकडू न डावीकडे कराचीला घूं घूं करत प ह या गअरमध या मोठमो ा
कांचे लाइट ल ख र ता दाखवायचे. के हा के हा अलीही झोपलेला असला क , मी
एकटाच म यरा ीसु ा पा कटातली शेवटची सगरेट पीत जायचो. ा अंधा या नमनु य
र याव न जाताना उज ा हाताला उक न ठे वलेली ही महानगरी मुंबईच आहे, असा
व च भास ते हा हायचा.
कराची-लाहोर हायवेला मळणारा हा र ता पे ोलपंपामाग या टे काडावर चढतांनाच
पलीकडची भतीवरची झगमगीत नऑनची पाट उ त सु ा सु ा अ रांत उलट
उजवीकडू न मोहमदराम अज कराची दसू लागायची आ ण न जा तच गोड वाटणारे
हद सनेमातले पंजाबी क वालीचे सूर
आहे ना भरी शकवे ना कये
कुछ भी ना जुबाँ से काम लयाऽऽ
मग आमची पावलंच पायवाट शोधत धा यावर पोहोचायची. दलवरचा धाबा मोठं
सा ा यच आहे. बाहेर कांची पा कगची संथ मागेपुढे. बसी, मोटारी रांगेनं लावले या,
कुंपणा या उंच मेहद ला लागून फळांची कानं, रसवाले, ल सीचे ठे ले, मठाईची कानं,
पानटप या, पं चरवाले, खेळणी, झूलेलालचे फोटो वगैरे व तू टांगलेले गाळे — ा सग या
दलवर या भा ानं दले या जागा. मग आत ओ या हरवळ नं सतत गार ठे वलेलं, पुढचं
२०-२५ खाटांचं पटांगण, इथे घाईघाईत रोट दो ही हातात ध न खात मधेमधे पेले संपवत
बसलेले क ाय हर. मधे सुशो भत आयताकृती जागेत खाना खात शांत आवाजात बोलत
बसलेले शरीफ कवाले, यां या मागे रसोई, खो या, आ ण मागे व तीण मैदान — इथे
खाटाखाटांवर दा पीत पूण बाकभर खा या प याची भांडी, लेट मांडून बसलेल,े गाणी
ऐकत तृ त दसणारे कवाले.
हमारे आँखो म आज तक वो
हीना क खुशबू महक रही है
मुहा जर पोरं पा याचे चंबू, बाट या, कबाबा या सळया, ल सीचे पेल,े लवंग-
दाल चनीचा मधुर वास दरवळणा या बयाणी या मोठमो ा लेट , खमा, दाल पकवान,
शरा, पकोडे यां या बशा, सगळ कडे थकावट ची कुजबूज. लांबून लांबून आलेले हे लोक
आराम क न उ शरा नघणारे. यां या गटागटांमधून कोप यात एक टे बल शोधत आ ही
पाठमो या दलवरला ओरडू न, अ सलाम आलेकुम, दलवर मयाँऽ हणून आ याची सूचना
ायचो. मागे मान वळवून दलवर लंग ा पायावर उभा राहत मुहा जर पोरांना आम याकडे
पटाळायचा — खु या, वेगळं पाणी, टे बलावर व छ फडकं, ॲश े , दो मनार सगरेट ,
ताजं लबू सरबत, वेगळ साखर, वेगळं काळं मीठ. मग हळू हळू इकडू न तकडे ंदडणारी
कु ीची पलं, क ब ा आ ण यां या मागोमाग धावणारी यांची लढारं. तकडे दलवर
खास आम यासाठ वेग या रेकाड लावायला सांगतो.
धडक रहा है दल तो या दल क धडकने न गन
फर कहाँ ये फुरसते फर कहाँ ये रात दन
आपण औरंगाबाद या बेगमपु यात या इ माइल मामू या नाझ हाटे लात बसलो आहोत
आ ण हेच गाणं तथेही लागलं आहे, असं अद्भुत भान यायचं. मधेच दलवर आदाब करत
वाकून टे बलावर एका लेटमधे सुंदर केशरी रंगा या पपई या फोडी पुढे करत हणायचा, ये
खाली मेरी अज है, जूर — मानो ना मानो — चाय के पहले ये खाइये. अ छा भाई, तेरी
मज — हणत आ ही लेट साफ करायचो — क सरी भरलेली लेट यायची. कधी
शकारपूरचा ताजा कलाकंद कवा मुलतानचा खरवस — शुक रया दलवरभाई, ये भी
तु हारी मज है. दलवरजवळ आ हाला दे यासारखं खूपच असायचं — कोणाचं कुठलंही
काम, परगावचे नरोप, तातडीनं क ाय हरपाशी पाठ व यासाठ काही पासली, प ,ं
औषधं, कुछ भी. पण याला मु य तर आम या दोघा तघांशी दल क बात करायची असे.
ोफेसरसाब, अकेले ह? हणत कुछ ग़मगुसार हो जाएं? काही तरी या या मनातलं वाटू न
ायला तो तडपत असायचा.
मुळात दलवर हा खुश दल माणूस. आप या धा यावर एवढ सग या कारची
दे शोदे शीची लांबूनलांबून माणसं ह कानं येतात, ेमानं बसतात, आनंद करत ग पा मारतात,
सव खातपीत असलेली आनंद माणसं, बस ज त और या होगी?
हम उनको दे खते ह हसरत भरी नजर सेऽ

दलवर या पूवायु याचे श के या या सग याच अवयवांवर होते. येक झटापट त

वाचलो, असं आपण होऊन सांगणा या खुणा. या काळात कमधून अफूची पोती
ह व न आणतांना बोलन घाटात ह ला चढवणा या टोळ वा यांशी ाण पणाला लावून
माल वाचव याची खूण हणजे एक मोडलेला पाय. यानंतर अंमली पदाथ कवर चढवायचे
नाही असं ठरवलं, हणून हनुवट वर काहीतरी टोचले याचा खोल वण सरह ांतात या
जंगलात. यानंतर कु यात अ डी दरोडेखोराचा मान छाटणारा घाव चुक याचा पुरावा
डा ा भुवईवर. उज ा हाताची करंगळ तुटलेली. ते हा रोज र यावर क लावली क
अगरब या लावून मौला, बं ाला वापस कराचीत येऊ दे , अशी डोळे मटू न मनापासून
ाथना आ ण अव लयासाहेब फक र कलंदर मोहमदराम बरेलवी — यां या कृपा सादानं
दलवर दहाएक जीवघे या अपघातांम ये वाचला, या परमपू य फ करा या फोटोला रोज
ताजी पांढ या फुलांची ओळ.
शवाय गे या वीस वषापासून ा धा या या हाटे ल र णाचा इ तहास वेगळा. इथे
बाजू या करथर ड गरात या मंगल, बुगती अशा टो यांची दहशत होती. दवसाढव या
वाटस ं वर ह ले हायचे. ग धळ. जाळपोळ. बायकामुलं सांभाळत वाट फुटे ल तकडे पळ
काढत लांब थलांतरं. वाळवंटात मरणा या मुलांना गाडू न हळहळत पुढे. मेली ती गेली.
बरोबर एखा ा करं ात, गाठो ात गाढवावर लादता येईल तेवढं खा या प याचं घेऊन
सरीकडे थराव यात आलेलं कडू पण. मागचे शेजारी, जुनी व ती — सगळं वसरत
जाणं. पु हा आपली जमीन ध न राहणं. ा नजन, भुतांचं टे काड हणव या जाणा या
मोहेनजो-दडो समोर एकाक हाटे ल चालवणा या दलवरजवळ ह लेखोरांना पु न उरायला
हमती शवाय आणक एक मोठं बळ होतं — अव लयासाहेब मोहमदराम यांची आँ-ए-
खैर.
के हातरी आ ही या याबरोबर जाऊन जवळ या सधुकाठ या सेहवण गावचा लाल
शाहबाज कलंदरचा दगा पा न यावा, हा दलवरचा कायमचा हेका होता. सु ी, शया, ह ,
काफर — सगळे तथे बरेलवी ेमात रंगतात. दरवेशांचा जुलूस पा न ध य होतात. काय
यांचे ददभरे नारे, धुंद क वा या, नाट भ ाट नाच, रा भर गरगराट फरत राहणं.
अव लयासाहेब मोहमदराम बरेलवी यां या खानकाहमधे मु काम क .
ही गो , दलवर एकवीस वषाचा गरीब इमानी पोरगा कराची या सु स भकाजी
मठाईवा याकडे भा ानं क ाय हर लागला ते हाची. हा क छ ल ाधीश हलवाई
पेशावरपयत सम यापयत शेवयां या, मठाई या का पाठवायचा. आतासु ा फाळणीनंतर
बी. काझी मठाईयाँ असा मामुली बदल फ होऊन पा क तानात सव याच लोक य
आहेत. ा र याव न दलवर क भ न जातांना कधीही सेहवण जवळ या टे कडीवर या
अव लयासाहेब मोहमदराम बरेलव या दरबारातला श याचा साद खा या शवाय पुढे
जात नसे. एकदा मुलतानला तातडीनं मठाईच क पारशी पोहोचवणं आव यक होतं.
यामुळे दलवरसार या इमानी नोकरावर ही जबाबदारी पडली. ा दवशी क थांबवून
अव लयासाहेबांकडे जाणं यो य वाटलं नाही का तो वसरला, तर सरळ पुढे वेगानं
धावणा या एका फोड मोटारी मागोमाग नघून गेला.
खरं तर ा फोडमागे ब यापैक सुर त अंतर ठे वूनच तो क हाणत होता. परंतु
अचानक काय झालं तर पुढ या फोड गाडी या ठकाणी समो न कुंभाराची गाढवं र ता
भ न पाठ वर दो यां या जा यांम ये मड यांचे ढ गचे ढ ग बांधलेली, या ओ यांखाली
वाकून नेटानं चालत येतांना याला दसली. जणू धरणाखालूनच ती एकाएक वर आली, थेट
बॉनेटवरच. एकदम ेक. उज ा बाजूनं कोलां ा खात क मठाईसकट थेट धरणा या
खालीच नद त बुडून गेली. अ ला परवर दगार. काय दलवरचं नशीब सकंदर, तर तो वाहत
वाहत खाली कलंदर अव लयासाहेब मोहमदराम फक र नद वर हात होता या या
पायाशीच, मांजरासारखी मानगूट ध न उचलला गेला. मोठमो ानं हसत मोहमदराम
हणत होता, इहा थ न गा ह! दलू, हाणे तू हते ई रही पउ.
मग दलवरनं नवा ज म समजून र या या काठाला चार कपब या कटली शेगडी मांडून
चहाची टपरी सु केली. इथे आ कऑलजी डपाटमट या चार भुतां शवाय कोण चहा
पणार? सग यांनी याला वे ात काढलं, पण दलवर अव लयासाहेब मोहमदराम
बरेलवी या कृपेमुळे तर वाचला होता, तोच ापुढे सव काही दे णारा होता.
मग अचानक वातं य मळालं, हणजेच फाळणी झाली. हणजेच दलवरनं या शेतात
झोपडीत हॉटे ल सु केली होती, याचा सधी मालक मुंबईला पळू न गेला. हणजेच ते सबंध
शेत दलवर या नावावर क न दे यात आलं. मग वतं पा क तानचं टू र ट डे हलपमटचं
मोठं ऑ फस मोहेनजो-दडो पुढे र यावरच झालं. चारपदरी र ता अमे रकन लोकांनी थेट
कराचीपासून क न दला. यात दलवरला र यात कटले या जागेचे हजारो पये
घरबस या मळाले. नंतर इथेच एक मोठं यु झयमही झालं. मोटे ल आलं. बाजूला मोठा
पे ोल पंप झाला. आता युने कोसाठ अमे रकेनं वमानतळसु ा बाजूला बांधून दलं.
सग या जगातले टू र ट यायला लागले. पण खरा बदल ल करी अ धका यांम ये स
असले या हमीरा नावा या मो ा कोठ वालीनं लाहोर न थेट इथेच मु काम हलवला आ ण
दहाबारा बंद कम यां या ल करी बराक मधेच आप या आठ-दहा साथीदारण सह हँ गग
गाडन नावानं मोठा धंदा सु केला, ते हा झाला. खरं ामुळे कराची ते मुलतान हायवेवर
हेच सग यात मो याचं ठकाण झालं. अव लयासाहेब मोहमदराम बरेलवी यांची आ.
यातून हमीरा याच बराक मागे एका अ डी माणसानं गांजा अफू चरसाचा गु त धंदा सु
के यानं अफगा ण तानातून माल आणून थेट अमे रकेत या बीट नक- ह पी लोकांना प
शॉट पुरव याचा कारखानाही इथेच सु झाला. वदळ वाढली. आता तर दररोज नमाज
पढतांना बदलले या आप या न सबावर दलवरचाही व ास बसेनासा झाला. तो ल ाधीश
तर झालाच, पण आप या ा दलक बात गो ी मानवी इ तहासात या े या
भ याखातर आम यासार यांना सांगायला उतावीळ असायचा. बरकत ही बरकत, मौला.
उलट हो गयी सब तदबीरे कुछ ना दवाने काम कया

तरोनी आ याचा तीन म हनेसु ा कुठे थांगप ा लागत नाही हट यावर मी अलीसारखा
न ानाशा या खाटे वर रा ी काढायला लागलो. हणजे उठू न दलवर या धा यावर वेळ
काढणं. दलवरनं कराची या अनेक म ांकडू न पंजाब-पेशावरकड या कृ णभ
मुसलमानांना नरोप दले होते क , ा मानभाव सं याशांची मा हती दे णा या माणसाशी
संपक करा. पण असे लोक कुठे तरी पाह यात येतात, एवढाच फ तसाद यायचा. एकदा
सं याकाळ शपाई उ मान दलवरचा नरोप घेऊन आला क , आज तुम या मुलखाकडचे
एक जनाब सलीम खान येणार आहेत, हे महानुभाव जो यांची जानकारी दे तील. अली आ ण
मी लगेच धा यावर आलो.
अलीला मी आम या गावाकडचे फाळणी या वेळ नघून आलेले लोक कोण असावेत,
याची मा हती सांगत होतो. आम या वडलांचे नेही, यावल या ऑईल मलवाले कुरेशी,
चोप ाचा जमीनदार इसाक आ ण सधुमावशी या जावयाला ब हाणपूरकडची फळबाग,
शेतीवाडी जवळपास फुकट दे ऊन गेलेला नबाब — असे कतीतरी. आता हा मुलूखवाला
हणवणारा कोण? तरोनी आ याचा नु ता अंदाज जरी घेता आला, तरी अली, मंडी आ ण
आ ही पेशावरकडे जाय या पूण तयारीत होतो.
बराच वेळ झाला पण दलवरचा मराठ म येईना. तोपयत दलवरनं आपला गु
अव लयासाहेब मोहमदराम यानं सां गतलेली झोपले या न शबाची गो आ हांला हळ ा
सुरात सां गतली :
आपण म ह याभरानं मरता मरता वाच यावर सरकारी हॉ पटलातून डस्चाज घेऊन
घरी जावं, तर दस याबरोबर उपासमारी जोई च लाते, अरे कुठे म हनाभर मरायला गेला
होतास रे सतमगरा. फार वाईट चाललं होतं, ोफेसरसाब या काळात. हलाखी. शवाय दहा
वेळा मोठमो ा ॲ सडटांमधून वाचलो. एकदा तर हॉ पटलातच मरतो का काय असं
झालं. एक जोई कुठे , सरी कुठे , पोरं बाळं म हनाम हना गाठ नसायची — ते जाऊ दे . मग
आमचे पीर अव लयासाहेब बोट कपाळाला लावून सांगायचे, तुझं नसीब, दलवर, तुझं
नसीब.
मा लक, माझं नसीब हमेशा झोपलेलं का आहे? असं ते हा मी वारंवार पीर
मोहमदरामना पाय ध न कळकळ नं वचारायचो. ते फ हसून ग प बसायचे. मग मी या
कंगालीला आ ण हलाखीला इतका उबगलो क , एकदा एकच धामा लावला, पाय सोडलेच
नाही. ते हा अव लयासाहेबांनी गंभीर होऊन हा क सा सां गतला :
सुन. सधुकाठ एक गरीब कोळ राहत होता. घरात चूहेसु ा यायचे नाहीत इतकं वाईट
चाललेलं. ना बायकोला दा गना ना पोरांना कपडा. रोज रा ी मतलई वारे सुटले क
ज मनीवरच उघ ानाग ा च या प यां या अंगावर आपलं नेसूचं धोतर पांघ न
नुस या लंगोट वर नद काठ या तरा यावर बसायचं, बांबू खुपसत नद नेईल ततकं आत
जायचं. भोव यांम ये टोपली बुडवून बुडवून जे आत येईल ते — मासे, खेकडे, सुंगटे ,
शपले, कालवे मड यात टाकायचे, वारा पडला क पहाटे परत बांबू खुपसत खुपसत उघडं
घरी. उघडीनागडी पोरं बापाला पाहताच डू डू पळत कना यावर येऊन मड यातले नु ते
घेऊन परत पळत पळत जाऊन आईला ताजं ताजं तेच रांधायला लावायचे. कारण घरात
सरं काहीच दवसभर नसायचं. बायको मळाले यातलाच थोडासा वाटा वा याला दे ऊन
भात, मीठ, मसाला, तेल रोज लागेल तेवढं आणायची. इकडे चुलीवर वपाक होईपयत
कोळ चलीम फुंकत ताटं मांडून रांगेनं समोर बसले या प लांकडे अपूव मायेनं पाहत
बसायचा. मग तोही जेवून झोपी जायचा. असं रोज. अध आयु य हेच चाललं. हेच क , हाच
वरंगुळा, हीच करमणूक. नजसुख, आनंद. मग एकदा झोपेत व ात आपलं झोपलेलं
नशीबच याला अचानक दसलं. वा रे वा. काय डाराडू र झोपलं आहे. या अ ला, हे इथे असं
झोपलेलं अस यानंच मा या घरात धनसंपदा येत नाही. कधी घरात इतरांकडे असतात तशा
व तू येतील? नदान घर तरी इतरांसारखं कधी ा जागेत होईल? या अ ला, मला माग
दाखव. असा खूप क ला के यावर मग अ लानं याला असा स ला दला क , याला झोपू
दे , उठवू नकोस. ते एकदा उठलं, क पु हा झोपत नाही. तुला ते चालेल का? बघ, तुझा तू
ठरव आ ण कर तुला वाटे ल तसं.
मग बायकोचा वचार घेऊन कोळ महाशय व ात झोपलेलं नशीब जकडे दसलं होतं
या अंदाजानं वाट काढत घराबाहेर पडले. सापडलं. एका मोड या तोड या ख यात
पालापाचो यावर झोपलेलं व ात पा हलं होतं तसंच… संतापून याला लाथ घालून उठवत
कोळ हणाला, माँके लौडे, ऊठ. मेरा ये हाल और तू सालोसाल सोया पडा अँ? ऊठ.
यानंतर याचं नशीब याला तरातरा र, एका सतत गजबजले या मो ा शहरात घेऊन
गेलं. ीमंतीचा झगझगाट. कामधंदा काय तोटा? खाणं पणं कपडे चंगळ. पण राह याची
सोय कामधं ा या प ास मैल र, वर खो यासारखी, कारण तथपयत यांची नशीबं
आधीच जागी झाली होती यांची घरंच घरं वर ७-७ मजली हसताहेत. रोज पहाटे अंधारात
उठू न कामावर जायचं, मळे त ते खात काम क न रा ी घरी येताबरोबर जोडे काढ याचीही
सोय नसे, इतक झोप. पु हा पहाटे तेच. हळू हळू तो तथे ीमंत झाला. सग या व तू खरेद
के या. बायको मुलं आली. पण यांना तो दवसा कधीच घरी सापडायचा नाही. दवस दवस
अनेक भानगड म ये अडकून पडलेला तो घरी उ शरा परततांना नेहमी हणायचा, सालं हे
नशीब पु हा झोपणार नाही का? ते सुखाचे दवस पु हा येणारच नाहीत का?
यावर शेवटू न अव लयासाहेब मोहमदराम हणायचे, मनापासून कोणालाच वाटत नाही
क आपलं नशीब पु हा झोपावं. एकदा लाथ मारलेलं नशीब पूण सूड उगवूनच तुम याबरोबर
कबरीत झोपी जाईल.

भाई खंडेराव जनाब, भाई यासीनजी, माझंही आता तसंच चाललं आहे, यार.
अरे पण दलवर, समजा गरीब माणसानं झोपूच दलं या न शबाला कायम, तरी शेवटू न
एकदा तुम या बरोबर कबरीत झोपायला ये यासाठ तरी याला उठावं लागेलच क . मग
आधीच एकदा लाथ घालून उठवलेलं काय वाईट?
वा भाई खंडेराव, बहोत खूब, जनाब, बहोत खूब .
अली, हा एक आप या सग या आ या मक परंपरा असले या लोकांचा पेच आहे.
इकबालसाहबका एक मसरा आहे, यह तेरी खुद नगाहदारी तेरी सा हल न बन जाए.
भौ तक सुखं टाळणं हळू हळू आप या गरीब दे शातही अश यच होत जाईल. ाहक हा
व वंसकही असतो, हे त व ान आप याकडे जवणंही ापुढे कठ ण जाईल. वा तव
कसंही असो, ते जग यानं सुंदरच होतं. ते लोभस करत जगणारे ा पूवायु यात या
को यासारखे सोशीक गरीब लोक हे नदय वा तव स करत नाहीत?
अली हणतो, हे सधुखालचं, लाख लाख व ती या महानगरातलं ज मनीखालचं पाच
हजार वषापूव चं वा तव इथ या लोकांनी कसं जगलं असेल, हे आपण कसं ठरवायचं?
माझं जवळपास बारा आणे ल गा यांकडे होतं. तरी मी अलीला हणालो, या , अरे
इथेच तर जा णवांचं मह व आहे. हे पाहा, कोणतं गाणं लागलं आहे. रे डओवर—
परदे सं ना ज यो जी
मोसम सुहाना बरसात काऽ
यू.पी. लखनवी ढं ग — ही खुश द न क नाही. खुश द नाचनेवाली नह थी. ये तो
कथकवाली है. तुम या लाहोरमध या अनारकली बाजारात या नतक ना एक हात
आसासारखा वर क न आपलं संबंध शरीरच अ या, पाऊण, पूण वतुळात क थक या
गर यांम ये कसं बरखा त क न टाकावं, हे जमत न हतं. लखनौकर नबाब वा जद अली
शाह सार यांना ते जमलं. सगळा प रसर इं यलोलुप क न टाकणं, आप या धुंद त
आयु य प रसरात व त क न टाकणं — हणजेच या या काळात या वा तवात परमपद
मळवणं. हे फार थो ां या न शबी असतं.
गाणी ऐकत अशी आमची भंकस चालू होती. मधेच अलीनं आपली नवी न मही वाचून
दाख वली. तो लाहोर जंभू रयत व ाथ चळवळ तला कायकता होता, यामुळे क वतेत
जोर होता. धा यावर हळू हळू त धता पसरली आ ण हॉटे लची पोरं, क ाय हर, मजूर
सगळे कान टवका न ऐकत होते :
पा क तान या ब यांनो, कबूल करा क तु ही सुखी आहात.
आ ही सुखी आहोत, जूर, सुखी आहोत.
कबूल करा क तुमचा सवाचा मां यावर पूण भरोसा आहे आ ण राहणार.
कबूल, कबूल.
हणा क आ हांला इथे पूण आज़ाद आहे.
आहे.
हे जर कबूल केलं नाही, तर तुमचं काही खरं नाही.
तुमचं काही खरं नाही.
आमचं हणा : हे जर कबूल केलं नाही, तर आमचं काही खरं नाही.
खरंच, तुमचं काही खरं नाही.
अरे, पु हा तेच. हणा — आमचं…
आ ही सगळे पा क तानी हणतो क तुमचं काही खरं नाही.

हशा. टा या. वा भै वा. कमाल क . शारीसे रहना मेरे लाल, ज़माना खराब है. अलीची
छाती फुगते.
मी अलीला हणतो, या , फैज़साहेबांची ती न म हण. लीज… फैज़साहेब तु ं गातून
सुटले, तरी रावळ पडी कटात या क यु न टांवर अमे रकेची कडक नजर होती. फैज़ या
क वता कोणी उघड वाचत न हते. एव ा गद समोर हणणं तर श यच न हतं. मी अलीला
 हणतो, बाबा रे फैज़साहेबां या ा गा यावर तर आ ही म जगत आलो. मुझसे पहली-सी
मोह बत मेरे मेहबूब न मांग…
मग अलीलाही फुरण येतं. मो ानं पंजाबी तान घेऊन तो सु करतो, याबरोबर
हाटे लभर सगळ कडे स ाटा पसरतो. भ जवळचा ग ासारखा उघडा बबच सग यात
पुढे येतो. या यामागून फाटके नोकर पोरं डोळे व फारत येतात. बाहेर या गा ांमधले
क ाय हरही जमतात.
मुझसे पहली-सी मोह बत मेरे महबूब न मांग…
तेरी सूरत से है आलम म बहार क सबात
खंडेराव, वतःला आवर. त या स दयामुळे सृ ीतले बहार थर आहेत. वा भाई वाऽ
अन गनत स दय के तारीक बहीमाना त ल म
माझे पाय उचलले जातात आ ण सबंध उपखंडात या अग णत प ांना पाशवी जा नं
भारणारे अंधार — दा र य, भूक, रोगराई, वकली जाणारी शरीरं, धुळ त लोळणारी र ानं
लथपथलेली माणसं…
लौट जाती है उधर को भी नज़र या क जे?
और भी ःख है ज़मानेम मोह बत के सवा
राहत और भी है व ल क राहत के सवा
मुझसे पहली-सी मोह बत मेरे महबूब न मांग

सग यांचे चेहरे लालेलाल झालेले दसतात. अली ग हव न थांबतो. काय फ़ैज़चा

अंमल. मी अली या खां ावर हात ठे वून याला पाणी यायला दे तो.
लोक पूववत आपाप या जागांवर जाऊन आपापलं खाणं पणं सु करतात. दलवर
लंग ा पायावर उभा रा न कोणी पोलीस वगैरे नाही ना, याची खा ी क न घेतो.
जरा वेळानं जाड श ओठांचा, काळाभोर, ं द बस या शरीराचा, आ मसंतु
चेह याचा, सो या या साख यांनी भरले या गदनचा आ ण आंग ांनी चमकणा या बोटांचा
एक ौढ गृह थ दलवरला शोधत आम या टे बलापाशी आला. हा गृह थ पा नच आपलं
महानुभाव मठाचं काम होणार नाही, याची खा ी झाली.
या या न जफाएं दलपे न सही
पर तुमसे कोई शकवा ना कयाऽऽ
सरं हणजे सलीम खानबरोबर गद हर ा ेसातला, मोठमोठे कान असलेला,
अ से शयनसारखा दसणारा याचा ाय हरही अंगर कासारखा ह कानं आम या दोघां या
मधे बसला. लहान खे ातली माणसं मो ा शहरात या माणसाचा चेहरा याहाळतात तसा
तो मा याकडे मो ा कुतूहलानं पाहत होता.
दलवरनं मोठा इ तहासत अशी माझी ओळख आधीच क न दली असावी. जनाब
सलीम खानचं लहानपण अहमदनगरला गे याचं या या मधेमधे डोकावणा या मराठ
उ व ं न ताडता ये यासारखं होतं. नगर या दमडी मशीद भागात या या वडलांचा
हातमागांचा मीठा धंदा होता. इं जी शक यासाठ सलीम मुंबईला अंजुमन-ए-इ लाम
हाय कुलात आला आ ण म ां या बरोबरीनं फ म इंड त सदै व लागणा या ए ा
नटन ा पा हजे ते हा पा हजे तत या कांनी टु डओत आणून दे याचा मोठा कॉ ॅ टर
एजंट हणून नावाजला. हळू हळू ो ूसरक सु ा करायला लागला. मु लम लीगचे लीडर
जनाब ॲड होकेट कादर अली खाँ यांचा याचा पुढे र ता झाला. यामुळे फाळणी या ऐन
धुम त सगळा बझनेस ओमान बँकेत गहाण टाकून सलीम सहीसलामत कराचीला
पळू न आला.
नंतर जनाब सलीमनं पूव मुंबईत यानंच ो ूस केले या एका फ मवर चचा सु
केली. ह थानचे शेवटचे बादशहा बहा रशाह यां यावरची एक हद हणजेच उ संवाद
असलेली फ म पूण होऊन वत रत हाय या वेळ च मुंबईचे ह -मुसलमान दं गे सु झाले
आ ण ती फ म मुंबई या एका टु डओत अजून तशीच पडू न रा हली आहे. आप अ छ
सोच वाले ोफेसर ह करके पूछना चाहता ँ — बहा रशाहवरची हीच फ म थोडी नवी
क न आता ह तानम रलीज करता येईल काय? या यावर आमची बराच वेळ सव
बाजूंनी चचा झाली. वाढता मुसलमान वरोध, बॉ सऑ फस, नवी पढ वगैरे. अशी फ म
तूत चालणार नाही. अथात त यातले डा स सीन, गाणी, कोण कोणाला मारतं आहे हे
ओळखू न येणारी यु ाची टं ट यं तर कुठ याही हद फ मम ये पु हा न वद ट के
वापरताच येतील. …हॉ हॉ हॉ, खंडेराव जी, हॉ हॉ हॉ.
ते जाऊ ा सलीम मयाँ, पण तुम यासार या नगर या लोकांनी बहा रशाहावर एवढ
भ कर यापे ा म लक अंबर, चांदबीबी यां यावर का उ म फ म काढू नये? जनाब
सलीमला ही क पना फारच पटली. उठू न छातीला छाती लावून तो हणाला, भाईजान,
आमचे क बले मूळ मलीक अंबर या छावणीतले. मलीक अंबरबरोबर मोगलांशी लढले
हायेत. आपका म सूब बलकुल सच है. कुच तो बी करने ना.
जनाब सलीम खान ह ली पा क तानी फ म इंड तला मोठा फायना सर होता.
शवाय दलवरकडू न गु त मा हती कळली क , तकडे मुंबई या फ म नमा यांनाही हवाला
प तीनं ग फमधला काळा पैसा पुरवणं हाही याचा एक धंदा होता. दलवर या मते करोडो
पयांचा. दलवर स चा माणूस, हणून हे नंतर कळलं. या दवशी मा गोपालपंथी
जयकृ णी खांनकाहब लची जानकारी बाजूलाच पडत होती. हा मराठ -उ बोलणारा मूळ
अहमदनगर या स मुसलमानां या जातीतला दखनी गृह थ हाय कूलपासून मुंबईलाच
वाढला. यामुळेच तो वतःची कामं तेवढ मा याकडू न काढू न घेत होता. माझं काम
बाजूलाच रा लं. गाववाला हणून मला भेटायला येणा या ा मुंबईवा याब ल माझी
नराशा झाली. मुंबई हे तसं कोणाचं गाव असतं?
आपुन भडी बाजार मोहमद अली रोडवर हाँपे सतारा मं झलमधे रा ा. वी.ट .पुढ या
चौकमेच. …पुढे कुठे ? …पुढे काय इकडेच सगळे जण कराचीत नघून आलो. इथे
है ाबादला ब नयनजां याची मोठ हो जयरी फॅ टरी लावली. आता इ शा अ ला, इकडे
 सरी फॅ टरी खोलतो आहे. …वा भौ! मुबारक हो. …आपक आ है. मोहमद अली रोड
— तसरी लेन सगळं पूण आंखो के सामने सो हाये. उधर ह रयाली म जद थी …थी
मतलब? है. …हाँ हाँ है. जु मे दन पुरे ाफड माकट तक नमाजी रा ता भर दे ते ह. ॉफड
माकट प ह यासारखंच आहे? … बलकूल तसंच. वरचं घ डयाळबी तसंच बंद कायम. …हॉ
हॉ सुभान अ ला. तथे लोहार चाळ या मागे म जद मोहोरे एक गुसाईबाबा रहते थे. उनके
हाथम हमेशा एक दगदगा रहता था. उनके झोलीम से हम लोक भभूत लया करते थे — उसे
ांपे लगानेसे बरकत भौत होती कहते थे. …बरकत तर तु हांला चांगलीच झाली
सलीमभ या. …हाँ. वैसे ठ कच है. कतो कोई झगडाझांटा कये बना हमने काफ कारोबार
बढाया सो है. तुम लोग कभी आइयेगा — कतो मेरे वा लद भौत भौत याने भौतही खूश ह गे.
वो हमेशा नगरक या बंबई क याद करते रहते ह. काला घोडा तक टराममसे कैसे जाते थे.
वो चोर बाजार वो चौपाट —
टराम बंद कर दये? अरेर,े उनको बताउंगा, अब दे खो दोन तीन दवस ते टराम या गो ी
सांगणार. …सलीम मयाँ, तु हीच या, मुंबईला, चाचाजी को यानी आपके वा लद को लेकर.
सब कुछ वैसा ही है. खाली भीड बढ है. और आप लोगाँ नही ह. …हॉ हॉ हॉ. आते थे
प हले. सब र तेदार लोगाँ तो उधरही है ना. अब टू टते जा रहे सो ह. ाँपे कराची म मागे
एक ह थानक वकालत थी. वसा आसानीसे मलता था. पाचशे पये प े वा याकडे फ
दले क झालं. इतकं आसान. खडक तून को या पंजाबी इं डयन ऑ फसरनं वचारलं, क
आ ही ओरडायचो, हमारा वतन है और या वजह चा हये लाला? गे या जंगनंतर फ
इ लामाबादला एकच कचेरी ठे वली आहे. इत या र कोण जाणार? पूव कराचीत वसा
घेतला क म छ मार बोट तून काठे वाड क छ बॉडरव न गुपचूप घुसायचं, र तेदारांकडे
राहत राहत, पु हा म ह याभरात गुपचूप वापस. गेले ते दवस —
मी तेव ात मु याचं सु करतो, आम याकडचे काळे कपडे घालणारे गोपालपंथी?
जयकृ णी? महानुभाव अशा नावांचे जोगी सं याशी इकडे कुठे आहेत का? कुठे मठ
असतात यांचे? सं या सनीही असतात —
सलीम आकाशात पाहत हणतो, हाँ, वो नगर म थे. इकडे तर तसे खानका ह ली मा या
पाह यात नाही. हमारे दो त उधर रावळ पडीम गोपालपंथी करके है. वह ह गे. य , या
काम है ोफेसरसाब?
कुछ नही, तो आमचा पंथ आहे. आमचे लोक आहेत ा मठांम ये पूव पासून —
मग ाय हरला सलीमनं वचारलं, अपने तूम क दाद का भूत एक खानकाह म
नकाला था — कहाँ? याद है? चकवाल म?
इतका वेळ एकसारखं जणू ह मनु य कसा दसतो, कसा बोलतो, पतो — अशा
अ यंत कुतूहलानं मा यावर टक लावून हा मोठमो ा कानांचा ाय हर नु ता बसला होता.
याला आता बोलायचा परवानाच मळाला तसा शीख गु ारांब ल, नंतर स यनारायण
पंथा या मठां या जगभर कशा शाखा आहेत याब ल अखंड बोलत सुटला. … हगलजामाता
मं दर कराची न जवळच आहे. कराचीत तर मोठं शवमं दर आहे. पंचमुखी हनुमाना या
या ेला —
सलीम हणाला, साब या पूछ रहे ह, और तू या बक रहा है?
हाँ हाँ, जी, वही बता रहा ँ. ह फक र — उधर अछू तपंथी बोलते है उनको, वो?
ब मन का भूत तो तभी उतार दे ते ह वो लोग. ते गावाबाहेर झाडाखालीच मु काम करणारे,
पुरे वे जटे रयन लंगर होते है ना? खानकामधे साँप जरी सापडला, तर याला एका दोरी या
काठ त पकडू न जंगलात टाकून येतात. मारते नही. ये मुझे ब त बडी बात लगी. खां ावर
फ झोला. माळ, एकच कप ांचा जोड. फाळणीपूव चकवाल मठात खूप जोगी जो गनी
हो या. तकडे आतासु ा काही ठकाणी दसतात. गुद ताँ मी जलालपूरपुढे शेतातच
कोणातरी मेले या जो याला का जो गनीला ख ा खणून गाडत होते ते पा हलं. गाडी उभी.
केली आ ण अ लाची आ मा गतली.
मला चरर झालं. आपली आ या तर अजून चा ळशीची असेल. मी वय मोजत मोजत
मागे गेलो. तरोनी आ या ओ ावर उभी रा न गो सांगते आहे —
मधेच ाय हर मला वचारतो, तुम याकडे पढारी अजून आहेत का? तुम याकडे ा ण
अजून आहेत का? आ ण अखबारांत वाचलं आहे क खुदाचा अवतार कृ ण अजून कट
होऊन दां डया खेळतो? ये सच है?
सलीमनं याला ताबडतोब गाडी पंपावर यायचा कूम दे ऊन पुढचे मला अडचणीत
टाकणारे चुकवले. पुढ या आठव ात मी दलवरकडू न आपणांना नरोप दे ईन. गाडी
येईल. ज र या. अली साहेबांना पण घेऊन या. खुदा हाफ ज. नम ते.
आ ही दोघा मरा ांनी जड हात एकमेकांना दले.
अली हणत होता, फाळणीमुळे ीमंत लोकांनाच पळावं लागलं, तरी ते दो हीकडे पु हा
था पत झालेच आहेत. बचा या गरीब लोकांचे मटलेले नाहीत. आ ण गरीब
लोकांम ये मुसलमान या त होते. अजूनही तसंच आहे. दर यान, मी फैज़चा एक शेर
आठवून आठवून टे बलावर या कागद मालावर ल न काढला होता —
यह शहर भी शायद छ न लगी अब नया
कसको याद रखना है कसको भूल जाना है
हणालो, गरीब असो ीमंत असो, ह असो मुसलमान, आब या खाक उस गुल क
के गुलशन म नह . मा या डो यात तरोनी आ या या कडेवर बसून गो ऐकणारा खंडू
अजून पूवपदावर येत न हता. हण, खंडू, साळईचं घर… मी हणतो, मेणाचं. हाँ. आ या
ती उंच आवाजात, खंडू, पुढे — काव याचं घर… मी हणतो, शेणाचं. सातशे वषापासून
च धर वाम नी धानीला सां गतलेली गो . मी फार अ व थ झालेलो आहे आ ण बोटं
भाजताहेत तरी सरी सगरेट शलगाव याचं अवधान नाही, हे पा न मला याची सगरेट
दे त अली हणाला, खंडेराव ा ह यात पेशल कार क न आपण लाहोर-चकवाल-हजरा-
पेशावर आ ण वापस. सगळे मठ छानून काढू . ओके? मंडीचं आ ण माझं सगळं फायनल
झालं आहे.
मी सगळा खच दे ईन, या , लीज…
हे बघ खंडेराव, मंडीला तखीलेपयत जाऊन यायचं एक ोजे ट मंजूर होऊन आलं
आहे. आपण त या गाडीतच जाऊन येऊ.
हम भी ह वह तुम भी हो वह ऽऽ हाँऽऽऽ
ये अपनी अपनी क मत हैऽऽ
दल तोडनेवाले दे खके चल
हम भी तो पडे ह राह म
मी भावाला ं क केला आहे. होऊन जाईल. आप याला इ लामाबाद या रलीजस
मायनॉ रट ज या ऑ फसमधून सग या सं या शन ची मा हती मळतेच आहे. तू काळजी
क नकोस. वाय सरह ांतात ह थानी गु तहेरांनी गडबड पेटवली, हणून ह ली
पेशावरकडे इं डयन लोकांना जाऊ दे त नाही आहेत. पण आपण जाऊ. ह ली यु ाचं
वातावरण पेटवताहेत आमचे ल करशहा.
या , ह -मुसलमान धमाम ये मोठ भूगभ रेघ आहे, हे मा य क नही ा उपखंडात
आपण ती कती बुजवत आणली होती? शेवट धमानंच दगा दला पहा. भाषा, वतन, दे शी
पाळं मुळं — सग यावर मात केली.
माँ क यूत, बीस लाख लोक मारले गेले. दो हीकड या द ड कोट लोकांना आपलं वतन
सोडावं लागलं. तु हाला नु तं इथून बाहेर जा हटलं तरी संताप येतो. धम या दे ऊनही लोक
आपली जागा सोडत नाहीत, अशी मुळं खोल गेलेली असतात. अशा द ड कोट लोकांना
दो हीकडू न हाकलून लावलं. मादरचोद. केवढे अपमानांचे ड गर? ा पा टशनमुळे सबंध
इं डयात कती इं डयन रातोरात परदे शी होऊन गेल? े
ही फाळणी टकेल? ही भूगभ रेषा वाढत गेली तर आणखी फाळ या होतील. ह ं नी
आपला सां कृ तक अवकाश मोठा केला, आ ण मुसलमानांनी आप या सां कृ तक
अवकाशात मोहेनजो-दडो, ऋ वेद, रामायण, महाभारत — सगळं आप याच दे शाचं होतं
असं समजून घेतलं तरच फाळणी मटे ल. पण हेच होत नाही आहे. ह ं या सां कृ तक
अवकाशात खलजी, तुघलक, म लक अंबर, अकबर, अगद आजचे अली अकबर, गा लब,
मीर, फै याझखाँ, बेगम अ तर, मधुबाला — कती आहेत? उ आहे. सगळ कडचे
अव लये, पीर आहेत. रा गीतातही सध आहेच, पण इकबालसारखे ह ं ना का घरात घेता
आले नाही? म लका पुखराज, नूरजहाँ का नाही ठे वता आ या? इकडे येऊन तरी नूरजहाँनं
काय केलं? ह थानातला तचा शेवटचा प च जुगनू क न इकडे आली आ ण संपलीच.
आ ण फैज़?
और भी ख है जमाने म मोह बत के सवाय
राहते और भी है व ल क राहत के सवाय
वा! खरे ह तर इकडे काबूलपासून सतलजपयतच आहेत. हे ह व तकड यांनी
पळवलं आ ण इकड यांनी टाकून दलं — हा खरा घोटाळा झाला आ ण इं जांनी माय
घातली.
हम हो गये पराये अब उनसे वा ता या?
फाळणीमुळे झालेले हे आमचे मोठमोठे तोटे — ज मनीचं जाऊ ा, पण सां कृ तक
अवकाशाचंसु ा पा टशन?
मुसलमान भारतीय असो, पा क तानी असो, फाळणी या वरोधातच असला पा जे.
फाळणीमुळे सग यात या त फटका मुसलमानांना बसला आहे, या . भारतातला एवढा
मोठा मु लीम वारसा तु ही सोडू न ावा? ह ं नी पा क तानातला ह वारसा नाही सोडला.
सोडणारही नाहीत.
खंडेराव, हा एक कारचा ह सा ा यवादच नाही वाटत? पा क तानी मुसलमानाला
असं नाही वाटलं, तर ते चुकतं?
पा क तानचा तोटा फाळणीमुळे काहीच नाही झाला? वतं तर होणारच होतो आपण
सगळे .
इकबालसाहेब हणालेच होते,
तु हारी तहजीब ख़ुद अपने खंज़ीर से ख़ुदकुशी करेगी
ख़ुदकुशी? कोणी ख़ुदकुशी केली? ह थानी ह ं नी क ह थानात या मुसलमानांनी?
क सग या उपखंडात या ह ं नी आ ण मुसलमानांनी मळू न केली?
यापे ा पा क ताननं ह थानची ख़ुदकुशी केली आ ण ह थाननं पा क तानची —
असं हणू या!
हॉ हॉ हॉ
ा फाळणीमुळेच आप याकडे अ तरेक धमाध लोक शरजोर झाले. नाहीतर इकड या
मुसलमानांचा तकड या ह ं वर आ ण तकड या ह ं चा इकड या मुसलमानांवर अनेक
शतकांपासून आंगचाच दबाव होता.
अफ़साना ख रही ँ दले बेकरार का
आँख म रंग भरके तेरे इंतजार का

ाच वेळ अलीला आ ण मला शोधत डॉ. जलील, तवारी, म ा आ ण मंडी वगैरे ५-६
जण दलवर या धा यावर आले. काय खुदकुशी चालली आहे जनाब? सुबहान अ ला हणत
चहा मागवून जलीलसाहेब हणाले. पा टशनब लचं ऐकून झा यावर जलील सर आप या
कराची या गोप भंभाणी नावा या ह पुढारी म ा या गमती सांगतातः भंभाणी या मते
पा क तान जनामुळे जतका झाला नसेल, ततका या नंगा फक र गांधीमुळे झाला. कसं?
बु ा बुलंद ह होता. हणून तर याला नकली ह नं मारलं. या संघी आ ण
ह महासभावा यांना सावरकरांसार यांना कोणी मुसलमान डरत न हते. ते तकला ह ,
यार. यां या दं यांना कोण मुसलमान घाबरतो? खरी भीती मुसलमानांना गांधी या ह वाची
— या ाथना, भजनं, ते नंगं बदन, उपवास — तोही म हने म हने. आ ण मुसलमानांची
सतत बाजू यायची, दाखवायला दलदार ह . यामुळेच मु लीम लीगचे मुसलमान घाबरले
दे खो. नाहीतर अखंड ह थानात राहायची ांना काहीच सरी धा ती न हती — होती ती
ा सवभ क भयानक गांधी ह पणाची. ई र अ ला तेरो नाम हणत झांजा वाजव या
बुढ् ानं क इकडे मुसलमानांची फाटायची. उगीच नाही तु ही या बु ढ्याला फादर ऑफ
द नेशन केलं. जनाब भंभाणीही सांगतो, गांधी काँ ेसचा सवसवा नसता ना — समजा नेह
असते, पटे ल, सुभाषचं असते, तर पा टशनचं लीग या मुसलमानां या डो यातही आलं
नसतं. पण तुमचा गांधी ह खतरनाक.
हा गोप भंभाणी बेचाळ स या चळवळ चा सधमधला सू धार. याचं पा क तानवर
इतकं ेम क पा टशन या वेळ सधी ह ं नी ह थानात पळू न जाऊ नये, हणून अखंड
ह थानवाद मुसलमान ने यांबरोबर यानं आटोकाट य न केले. यामुळे सधम ये अजून
ह लोकसं या बरीच आहे. पण गंमत हणजे भंभाणीची पा क तानवरची क र रा भ
मुसलमानांनाच सहन होत नाही. हॉ हॉ. ह ं ना याची पा क तानभ आवडत नसेल, हे
ठ क, पण या याही पे ा पा क तानी मुसलमानांनाच हे अनैस गक वाटतं! ा टाळ . हॉ हॉ
हॉ. दो हीकडचे लोक याचा शथ नं े ष करतात. हे शोभतं का ह ला — असं ह आ ण
मुसलमान दो ही हणतात. हॉ हॉ हॉ. आता पा णनीचा पो टल टॅ प पा क तान पो टानं
काढू नये, ह थान सरकारनंच काढला पा हजे. सॉरी, पा क तान सरकारनं काढला
पा जे, कारण पा णनीचं ज मगाव कुठे आहे? हे भंभाणीचं बरोबर नाही?
— जलील साहेब आता हळू हळू ह थान या ऐवजी पा क तान हणायला लागले
आ ण पा क तान या ठकाणी ह थान. ह ं या ठकाणी मुसलमान आ ण या या उलट.
आ हां ऐकणा यांना हळू हळू वतः या डो यात हे बदलून उलटं करायचा कंटाळा आला
आ ण ते जसं जलील सर हणतील तसंच चुकत असूनही बरोबर समजून पुढे ऐकत रा हलो.
पुढे पूव आ ण प म यां यातही अदलाबदल होत चालली. हणजे ते हणत होते लाहोर खरं
तर पूव पंजाबात जायला नको होतं. प मेकड या पंजाबी ह ं चं ते शहर होतं, असं ते
हणत रा हले. तरीसु ा एकूण अथबोधात फारसा फरक कोणालाच जाणवत न हता.
उदाहरणाथ, जलील सर हणत होते,
तु ही काही हणा ब चे लोग, ा उपखंडात खरं स ह णू म व कोणाचं घडत
असणार, असं तु हांला वाटतं? पा क तान या (? ह थानात या) ह ं चं (? मुसलमानाचं).
लहानपणापासून ा एका धा मक अ पसं याक गटाला सव कारचा मान सक क डमारा,
तु ही सगळे दे श ोही आहात असे पोरकट आरोप, तेही मुसलमान (? ह ) गुंडांकडू न.
आपण परके आहोत ही ा बचा यांना नेहमीच पराणी. ाच ह थानात य़ा (?
पा क तानात या) मुसलमानांना (? ह ं ना) खो ा गो ना खो ा आहेत हे ओळख याचं
बाळकडू लहानपणापासून मळतं. कती अपमान सहन करावे लागतात? हा फायदा
पा क तानात या मुसलमानांना (? ह थानात या ह ं ना) कधीच मळत नाही. अशी
पराकोट ची सहनशीलता म वात नैस गकतःच आलेली ेट पढ आता तयार होते
आहे — पा क तानात? ह थानात? उपखंडात? पाहाल तु ही.
फाळणीनंतर ह थानात (= पा क तानात) राहा याचा नणय घेतांना मुसलमानांनी (=
ह ं नी) यो य जजमट दाखवलं, असंच इ तहास पुढे स करील.
ए मोह बत तेरे अ जाम पे रोना आयाऽ
नंतर जलीलसाहेब द ली या ठकाणी इ लामाबाद आ ण जमाते इ लाम पाट ला
जनसंघ हणायला लाग यानं उपखंडात या एकूण राजक य प र थतीसा याब ल आमची
खा ी पटत गेली. काय फरक पडतो राव, ा याऐवजी ते कवा या याऐवजी हे हट यानं?
हणा, कोणाला कळतात या कुराणात या ऋचा कवा वेदात या आयती? तेच ते.

ापरी ीकृ णच वत गोसा वयांचे चरण शरणे :

… ा मरणापलीकड या काळापासून आजपयत लाखो भोळे भाबडे गावठ जीव
उ रणा य़ा आशेनं इत या कडक आचार वचारांचं पालन करत आले. शेवट आमची
तरोनी आ या त ानी ी चांगदे वो राउळ सव ांचे चरण शरण : हणत इकडे पायी चालत
आली. यांचे गोसावी च धर वामी हणायचे, काय करकोळ पंचा या भानगड म ये
अडकता हो? तु ही महा मे क गा : एक गावी जे वजे : एक गावी आंचवीजे : ा आम या
आतेची अवाढ मूत का या पदरात डो याव न पूण पांघरलेली मोरगावला जेवते आहे
आ ण इथे पेशावर या र यावर हज याला आचवते आहे, असं जाणवून मी अ व थ होऊन
गेलो. मंडी या गाडीतून त शीलेतून परततांना फ रावळ पडीकडू न चकवाल इथला एक
मठ पाहायचा रा हला होता. जलील साहेबां या पेशावरकड या यां या नातेवाइकांनी बरीच
मदत केली. अली या इ लामाबाद या नातेवाइकानं कुठे कुठे जयकृ णी मठ सं या शणी
वगैरसह ॲ टव आहेत, या सग यांची व थत मा हती दली होती. यानुसार आ ही
नीट नकाशा क न मुलतानपासून हायवेनं लाहोर न थेट पेशावरपयत मु काम करत करत
गेलो.
ब तेक मठ म शद सारखे, खानका हणवणारे, २-४ पंजाबी सं याशांनी चालवलेले.
व जराबाद, जलालपूर, रावळ पडी, हजरा, अटक — येक ठकाण या महानुभाव मठात
दे वपूजा करत गेलो. गाद वरचे वशेष कपाळाला लावले, क जमले यांना माहीत नसले या
खानदे शात या महंतांची ओळख दे त रा लो. द खनकडचे लोक आता इकडे येत नाहीत,
असं मोडकळ ला आले या, धुळ नं भरले या ा खानकांमधले थकलेल,े न साही
महानुभाव महंत, हाता या सं या शनी सांगाय या. पूव सरंजामी वातं यपूव समाजात
आज यासारखी नघृण धा मक क रता न हती. नबाबांम ये आम यासार या
मू तपूजा वरोधी, दे वदे वता न मानणा या ह सं याशांना आ य दे या या, दानं दे या या
था गावोगाव हो या. इकड या पंचपीरांना महानुभाव मानतातच. म यमवग पंजाबी
मुसलमानांम ये, पठाणांम ये मुलगा झाला, मुलीची शाद जुळली क सबंध मठाला भोजनं
दे याची रीत होती. शेतक यांना बरकत झाली क मठां या को ा ग हा या पो यांनी
भराय या. गरीब मुसलमान आपाप या जात या रवाजानुसार भुतंखेतं उतरवायला यायचे.
मठाला मानमानता दले जायचे. आता ा गो ना त ा रा हली नाही. ीकृ ण ीकृ ण.
हे सगळे फाळणी या तडा यात आपाप या ांतांमधून बछडलेल,े बेवतन, असहाय
गोसावी, जो गणी. यां याशी आता काही धा मक संवादसु ा होणं अश य. सग यांना
वाटायचं आ ही मु काम क न ह थानात या महानुभाव मंडळ या हक कती सांगा ा.
रधपूरला तो घोडा आहे का? ती वहीर आहे का? आ हाला या यात काहीच रस न हता.
आमचं एक माणूस फ वीस वषानंतर पाहायचं होतं.
कोण? कुठले? अशी अशी हराइसा नावाची, मोरगावची दखनी मराठ बाई,
चा ळशीची, कुठे सापडेल का? सारंगधर महंतांचा माग इकडे कुठे आहे का? ा ांची
उ रं कुठे च मळाली नाहीत. मग त काळ उ टासारखं नघायचं. कोणा गरीब महंतांना
वाटायचं, ही पोलीस चौकशी तर नाही? नराशाजनक आठवडा गेला. वाटे त महानुभाव
पंथावर मंडी आ ण अलीशी कंटाळा येईपयत चचा : नाकाला येणारा शबूड आ ण यांची
मा सक पाळ यां यात काहीच फरक नाही, असं च धर वामी मानायचे — या काळात.
ीमु , ीपु ष समानता, जातीयता वरोध, अ हसा, क णा, ामीण े ात बोधन,
उ च दजाचं दे शात अ य कुठे ही नसलेलं ग वाङ् मय, पुरोगामी वचार — हे सांगता
सांगता मला अचानक नराशेचा झटका यायचा. आप या ा शोधाचा अंत असा न फळ.
यात कती लोकांचा वेळ आपण वाया घालवला? मंडीनंही कती क यावे?
खंडेराव, मला ा सग या गो ी मो ाच वाटतात. पण शेवट आपण स यां या
मावर जगावं, हे त व ान थेट बौ ांपासून कॅथॉ लक मठांमधे सु झालं आहे. ते
मा यासार या टश, युरोपी, पा ा य हणा — ॉटे टं ट त व ानावर वाढले या बाईला
जरा खटकतं. एवढं एकच खटकतं. ही पहा इथे भका यांची रांग उभी आहे. काहीतरीच
वाटतं यांना दलं तरी, नाही दलं तरी.
सरी एक बाजूही पहा, मंडी. हे आप यावर पैसे ा अशी बळजबरी तर करत नाही
आहेत? हे कोणाला छळत नाहीत. उपद् ाप करत नाहीत. ां यात काहीही
मह वाकां ेतली रा सी वृ ी दसणार नाही. मु य हणजे कुठलाही अ भमान गव न
बाळगता ामा णकपणे आपण द न लीन आहोत, आस, मोह यांचा याग केला आहे हे
तनमनधनानं जाहीर करणं, यालाही केवढं धैय लागतं? भीक मागायला केवढं धैय लागत
असेल? भ व यात या शांतता ेमी मानवी समाजांना पुढे हेच आदश ढ करावे लागतील
— भीक माग यातलं न थोरपण. सवसाधारण पैसेवा याला वाटते तशी भीतीसु ा यांना
कधी नसते. …लाचारी? लाचारी पालमटमध या लोकांमधे, ल करात या अ धका यांमधे
या यापे ा जा त असते. यु नव स ांमधे मोशन मळवणारे ोफेसर यां यापे ा लाचार
असतात. पध या जगातून आपण पूण बाहेर पडलो आहोत, माघार घेतली आहे, असं हे
ढ गी सं धसाधू लोक ामा णकपणे जगजाहीर करत नाहीत. भकारी ते धाडसानं करतात.
… नल जपणा? रा ीय योजना, सामा जक वमा अशा गो ी या समाजांमधे अश य
आहेत, यांचा कोण वाली असणार? भीक आ ण वे या हे वसाय कधीही न होणार
नाहीत. भकेसाठ पुढे हात हणजे काहीही नल जपणा नाही. चुरस कर याची वखवख
आपण मटवून टाकली आहे, ही कबुली यां या येका या चेह यावर दसते आहे. नीट
पा हलं तर. यां यातला एक हात तुटलेला माणूस खरोखरच तसा दसला आ ण अलीनं
याला २-३ नाणी दली. मी पुढ या एका अ थपंजर बाईला काहीतरी दलं. मंडी त या
ाय हरला हणाली, लतीफ, बचारीला काहीतरी दे , नंतर मी उसने पैशे दे ऊन टाक न.
लतीफसकट आ ही तघं हासलो. तसं नसतं बाई, वतःच धम करावा लागतो. ॉटे टं टांना हे
कधी कळणार? पण पटलं हे चांगलं आहे.
अशा त व ानामुळेच ा अ यथा थोर असले या ह ं या न शबी गुलामी आली हो.
बाई, गुलामी लादणारे नसतात तोपयत कोणीच गुलाम होत नसतो. मला एक सांगा —
बौ , कॅथा लक, आमचे लोक हे महानुभाव वगैर,े दे वाला मुलं मुली कशामुळे अपण करत
असावेत? गुलामी? क धा मक ा? लोकसं या थर ठे व याचा एक उपाय? अवाढ
मठांची शेकडो वषाची चालत आलेली आ थापना टकव यासाठ ? मठांची झाडलोट,
सारवणंपोतारणं, दवाब ी, पूजाआरती चालू राहा ा हणून? आयु य समपण कर याची
ही कोणती प त असावी?
अली हणतो, आज लाखांनी सै यात कोवळे त ण जगभर भरती केले जातात, स नं.
यापे ा हे शांतता य सं याशी पोस यात काय वाईट आहे? बौ मठ व था ा
म लटरीपे ा कती उदा होती.
या , तू बरोबर बोललास. स वीस जानेवारीचं सै याचं संचलन पाहताना एकसार या
यु नफॉममधले आपण मारायला तयार ठे वतो असे क ब ांसारखे सै नक. केवढ ऊजा
धुड्म दशी वाया घालव यासाठ ज यत ठे वलेली असते? मला तर ंदका आ यासारखं होतं
ते य पाहतांना. भयंकर. अमानुष.

चकवाल या मठात शेवटचं हणून आ ही शरलो. पु हा पदरात नराशा. तथ या ये जा

करणा या सं या शन कडे येक आपलीच आ या आहे, असं वाटू न वाटू न मला नराशेचा
चंड झटका आला. मंडी, अली मला हाका मारत होते, पण मला ऐकायला येत न हतं.
यामुळे यांना काळजी वाटायला लागली. शेवट मला उठवून ते मठाबाहेर घेऊन गेले.
गाडीत बसतांना मंडी मा या खां ावर हात ठे वून हणाली, खंडेराव आता हे सगळं वसर
बरं. आपलं इथलं रपोटाचं काम आटोपलं, क तू पु याला फ पीएचडीचंच काम कर.
मग वनोदानं ती अलीला हणाली, लोकवाङ् मयात ेयसीचा शोध घेणारे असतात,
लहानपणीच ताटातूट झाले या ब हणीचा शोध घेणारे भाऊ दसतात, पण आ याचा शोध
घेणारा भाचा आपण नाही पा ला. चला.
 मुलतानला जेवणा या वेळेशी पोचलं पा हजे, ा मंडी या ता कद नुसार लतीफ
ाय हरनं तुफानी वेगानं हायवे मागे टाकायला सु वात केली. या एकसार या आवाजानं
आधीच दमलेले मंडी, अली पगत पगत हळू हळू झोपी गेले. मी ाय हरजवळ सगरेट पीत
यानं लावलेली पंजाबी गाणी ऐकत हळू हळू सग याच जा णवांना झाकोळू न टाकणा या
अबोध अशा उदासीत गक झालो. चंड तळमळ. कशासाठ ? चकवालला कोणीतरी ल खी
य राज नावाचा एक वृ महंत हणाला क , काबूल या मठात ब याच दखनी मराठ
सं या शनी हो या — यालाही दोनेक वष झाली. तथ या राजवट त महानुभाव सं याशांना
फारच उदार आ य आहे. मी आणखी अ व थ झालो. काबूलला तर आपलं जाणंही श य
होणार नाही. पु हा तथे आ या असेलच कशाव न? पंचवीस वषात काय उलथापालथी
होतात? या वेळ काबूलही फार परकं वाटायचं नाही. मोरगावला हग मसालावाला
गपूरमामा नावाचा अफगाण दर उ हा यात ४-५ दवस मु कामी असायचा. तो
आ या शवाय लोणचं घालायचं शेतक यां या बायका मनावर याय या नाहीत. तो आला क
सौदा आणायला बायकांची झुंबड — उडीद, तीळ, मेथी या बद यात तो मसाले ायचा.
मघाशी आपण ते भका यांचं आ ण बौ परंपरेचं मठात मुली दे वाला दे णं जरा — क
जा तच — झळकवून सांगत होतो क काय? ही मोरगाव या शाळे त या म ांपासूनची
वतंडवादाची घाणेरडी सवय. खंडेराव, फ गो सांगत जा राव.
आजोबा या प ह या बायकोला हणजे साव आजीला खमाआजीला लागोपाठ
मुलीच हायला लाग या. यावेळ घरात सासूचाच श का चालायचा — यामुळे पणजीनं
त या महंत गु या सांग याव न महानुभाव मठात द ापुढे नवस केला क , द ा, घरात
मुलगा नाही. मुली काय, आता चम यांसार या एकेक सासरी पटापट उडू न जातील. क ,
हातारपणात आ हांला कोण पाहील? क , एवढ शेतीवाडी, घरंदारं, गोठे कोण सांभाळे ल?
क , आम यानंतर का ा वा ाची दारं लागलेलीच राहतील? दवा कोण लावील? क , मी
तुझी सेवा करायला माझी एक नात ओपीन, दे वा, मा या सुने या पोटात आता मुलगा दे शील
तर.
खमाआजी वारकरी घरातली. तला आप या अडाणी महानुभाव सासूचा हा
अघोरीपणा अ जबात आवडला नाही. हमत क न ती हणाली, काय मामी, तुम या पंथात
तं तुमचे च धर वामी सांगून गेले हंता, क पु षांचे काय जीऊ आ ण बायकां या का
जउ या? आ ण आमचे तुकाराम महाराज तं हंता क नवसे जर पु होती तं…
चूप. पणजीनं आपली वचक सून अ ील बोलते, नव याचं काम — असं बोलावं का?
आ ण मी एवढा नवस केला — आम या पंथाचा आम या द ाचा अपमान मी कशी सहन
क ? असा धगाणा केला. खमा आजी बचारी आधीच दोन जउ यांची आई. तला ग प
बसणं भाग पडलं.
जुनाट पणजीचं ठ क होतं. नंतर या पाली या आजी, आई ासु ा लहानपणी
ब हण कडे बेपवा पा न आ हां दोघा भावांना मायेनं क भाळत हणाय या, बोरीबाभळ
काय कशाही वाढतातच वं माय. आंबाच तं सांभाळावा लागतो. आ ण हेही खरंच हणावं
लागतं. आप या घरात सग या आ या, ब हणी, आ या या मुली, भराभरा मो ा झा या.
मुलगेच मरत गेले. वडील ते हा सतत आजारी, नाकाका बेचाळ स या कटात मारला गेला.
गे या वष सो यासारखा मोठा भाऊ भावडू गेला. आता हा एकुलता खंडेराव तेवढा आंबा
रा हला आहे. आंबेराव. एकमेव खांब सग या घराचा. खंबेराव. खंडेराव वंशाचा दवा.
आईनं एकदां मला प ात धांदलीत ल हलं होतं, तू वंशाचा दावा आहेस. द ाऐवजी चुकून
दावा. हणजे द ापे ा भयंकर.
ा खमाआजी या दो ही मुली एकदमच दे वी या साथीत मे या. एकाच दवशी
झावरीत दोघ ना टाकून एकाच गोरमधे पुरायला नेलं ते हा खमा आजी जगात कधी कोण
रडलं नसेल इतक मो ानं रडली. ावेळ ती गरोदर होती आ ण तला सातमाशा रोगट
मुलगा झाला. वषभरातच पु हा त या पोटात चधूआ या आली. खरं असं हणतात क ,
मुल चे लहानलहान मुडदे नेतांना पा न खमा आजीनं जे अंथ ण धरलं, तर पु हा
बाळं तपणांचं न म होऊन मेली. ते हा तर पेर यांची घाई. यामुळे मो ा गडबडीतच ही
सरी आजी पाट लावून रातोरात आणली. ही आमची स खी सीताआजी फारच ेमळ,
मो ा मनाची नघाली. तनं ता ा चधूआ याला पोट या पोरीसारखं सांभाळलं. बो यानं
ध पाजून पाजून पेर यांची कामंही सांभाळू न तला वाचवलं. सीता आजीचं काय पु य तर
तला पुढ या वष प हला मुलगाच झाला. हणजे वडील, व लराव. कतबगार पुढारी. हा
द ा या नवसामुळेच झाला, असं सगळ कडे झालं. आता मान या माणे बचा या
चधूआ यालाच हे मोरगावचे सगे दे वाला दे तील ा भीतीनं त या मामाकड या लोकांनी
आधीच हरकत घेतली, क वा रे वा, आमची बहीण गेली, आता भाचीही बोडता? मुलगा
तुमचा, फायदा तुम या स या बायक ला, इ टे ट याला, आ ण आमची भाची बचारी
नीमायची लेक चधी — तला मठात जोगीण करता? हॅट. कशाचा तुमचा दे व मानभाव ा
नं कशाचा नवस? आणखी प क पाचर हणून यांनी एव ाशा दोनअडीच वषा या
चधूआ याची सगाई यां या ना यात या धरणगाव या दे शमुखा या पोराशी प क पण
क न टाकली. झालं, पोरीला कुंकू लागलं. आता दे वाला ती चालणार नाही. असं हे द ाचं
लफडं चधूआ या या आजोळ या राजकारणी लोकांनी आम यावर आ ण द ावरही
उलटवून टाकलं.
पण हे करण इथेच मटतं तर ते मानभाव दे व कसले? वडलांना याच सुमारास
कुठ या तरी धर रोगानं पछाडलं आ ण ते हळू हळू हाडांचा सापळा दसायला लागले.
अनेक भगत, मां क, वै आ ण वै क न झाले, पण वठू वाळतच चालला. आ ण
पणजीही अचानक मेली. मग गावचा लालू भगत घुमवला. यानं स य बाहेर काढलं, क
सीते, दे व कोपलाय ब हना तुम यावर. तु ा सासूनं दे वाले कबूल करेल पोरगी याले दे ली नी.
सीताआजी हणाली, मले मुलगीच नाही तं मी काय दे ऊ? भगत हणाला, नवस कर. हना,
दे वा मले पोरगी दे शील तं तुले वाहीन. नाही तं दार लागीन हातारे तु ा घराचं. आजी बचारी
घाबरीघुबरी द ा या वारी मठात गेली. आ ण द ाला लोटांगणं घालून पु हा याला
अडकवलं, क मागं मा ा सासूनं तुले कबूल करेल पोरगी आता मा ा पोट दे शील तर तुले
वाहीन, बा पा. पन मा ा पोराले बरं कर. असा हा आधी या नवसातच पोटनवस क न
मुचल यासारखी पुढे आठ वषानी होणार असणा या तरोनीआ याला मठात या दे वाकडे
आधीच न दवून टाकली. ीकृ ण. ीकृ ण. हणजे तरोनी आ या ज माय याही क येक
वष आधी सं याशीण होती. जशी पोट आली, त डात माळ घेऊनच ज मली हणावं.
तरोनीआ या. आज म चारी? ज मपूव पूवज म चारी. दे मती, दै वे करावे ते केले :
पु षे करावे ते ठे ले :
खरं तर आजपयत ह धमात मुलीसाठ कोणी नवस केला आहे? हा ऐ तहा सक कार
आम या घरात झाला. ही नवसाची मुलगी, हणून तरोनीला ज मापासून मह पण आलं.
यातून तचे दाट लांब केस वेणी नावासारखे. असे केस दे वालाच शोभतील बाई, बाया
कौतुक कराय या. दे वबी पहा कसा आ पलपोटा असतो? आपली ती कशी बरोबर पानं
गुणानं अ सरा केली. काही जण हणायचे, पोरीनं सोनं ज मतःच वाचवलं ं ाचं. वा ात
खेळणा या पोर म ये उजळू न नघणारं तचं प पा न पा णे कनवाळू हात त या लांब
केसांवर फरवत हणायचे, हीच का ती मानभावीण बाई? माय माय माय. खेळून घे माय
थोडे दवस. एकदाची डोई बोडली न्ं काजळ त भजलेली काळ चरगुटं अंगावर चढली,
क मग खा कोरके नं करा घोक. असं हटलं क , अंगातली परकरचोळ जणू पेटेल अशी
तरोनी लाल लाल होऊन अंगणाम ये हळू हळू परक आसरा दसायला लागायची. सा वी
तरोनीआ या, जणू ती ा जगातली न हतीच.

बचारी एकुलती एक लाडाची पोरगी — अजून लहान आहे. पाच वषाची तर आहे. आठ
वषाची होऊ ा. मग रा ा अजून वषभर. बारा ापयत काही हाण येत नाही. खेळू ा.
मग ते मठ न् दे वपूजा न् भगवद्गीता न घोकंप आहेच. असं करत करत चौदा ा वष
तला द ा ावीच लागली. खानदे शातले मोठे महंत सारंगधर जावळे बुवा यांचा माग या
वेळ थेट काबूलपासून रधपूरपयत जाणारा आम या मोरगावव न चालत येत होता. यांची
द ा यायची ठरली. हे जावळे बुवा लहानपणापासून लाहोर या पाठशाळे त मोठे पं डत
झाले. दे शात या तेराही आ नायांत पंथा या आचारमा लकेवर यां याइतका अ धकारी
सं याशी न हता. यांना रावळ पडी या भ ानं सो याची मूठ असलेलं छ चामर आ ण
चांद ची पालखी दलेली होती. वषादोनवषात जावळे बुवा परत इकडू न पंजाबात जाणार
होते. तोपयत आ या इथेच मठातं सं कृत शकणार होती. सगळे सांगतात, आ याचा
द ा वधी मो ा धूमधडा यात साजरा झाला. गावात या मांगांनी केलेला सनया-सूर-
चौघ ाचा मोठा वाजं ी नाद अजून मला ऐकायला येतो. संबंध गावात वेस पंगत, वरणब
घरचं तूप. आजी आठवण सांगायची क एवढु सा खंडू सारखा सारखा आ याकडे धावतो.
त या पुढ या रेशमासार या केसांचा ढ ग पशायला धडपडतो आहे, आई ओढू न ओढू न
सरीकडे नेते आहे. शू : आता तरोनी नाही हणायचं, हराइसा हण. तरोनीआ या आता
हराइसा झाली. पांढ या शु डो यावर हळद तेल लावलेला दे वीसारखा मोठमो ा
डो यांचा तेजःपुंज चेहरा.
 कसा जातो महानुभावांचा माग? खंडवा, रतलाम, वा हेर, मथुरा, जालंधर, लाहोर,
पेशावर, काबूल. आता के हा येशील हराइसा? बारा वषानी. गावाबाहेर रा ा पड या.
नघायची वेळ झाली? अरे आता आपली आ या सं याशीण झाली आहे, खंडू. नाही जायचं
आत. वदे शसंबंधु या य : संबं धयांचा संबंधु तो वशेषता या य. उंच आं या या झाडावर
श श करत मी चढू न बसतो. लहान लहान गाठो ा बाचक झो या खां ावर टाकून राखी
कुड यांमधले सं याशी, लाल कप ांमधले महंत, का या चरगुटांनी पूण अंग, डो याचे
गोटे , कपाळ, मान लपेटून चेहरा जेमतेम दसेल अशा सं या शण मधे आ या कुठे दसते का,
हणून मी धडपडू न फांद वर पुढे सरकतो. ओळखली. तरोनी आ या. तीच सग या
सं या शण म ये सारखी मागे वळू न वळू न पाहाणारी लहानखुरी, तु तु चालणारी आमची
आ या. हा शेवट. गेली वीस वष मी हेच य पाहत फांद ला लटकून आहे.
नंतर वषभरातच उपखंड हादरवून टाकणा या घटना घड या. कुठे आमचं सातपु ातलं
लहानसं मोरगाव — तथेसु ा तडा गेली. सारंगधरबाबांचा माग पेशावरकडे कुठे तरी चालला
असतांना इकडे दे शाची फाळणी झाली. हाहाकार. बचारी तरोनी आ या. तकडेच
अडकली.
बचारी? जरब बसेल असा, कपाळापयत काळा पदर पांघरलेला गु आईचा तेजःपुंज
चेहरा समोर आ याबरोबर मी दचकतो. खंडू अरे, बचारी बचारी काय लावलं आहेस
मघापासून? एवढा शकलास गेली वीस वष. एवढ ही तुला शंका असू नये क आपण एक
चूक करत असू, ती हणजे आपण वचारच चुक चा करत असू? अरेरे. काय तु ा इं जी
श णाचा उपयोग? एवढा पीएचडी होतोयेस आ ण एवढं तुला समजू नये क , े मुळे तर
ा आयु याला अथ आला आहे. बळ आलं आहे. करोडो लोक क क न जगत असतात,
ते ा े मुळे. शांतपणे ग रबी, ाधी, जरा-मृ यू सहन करतात, ते ा े मुळे. बचारी
बचारी हणणं बंद कर. सबंध जगात या सग या संसार करणा या बायका बचा या कां
नाहीत? आप या घरात या बाक या बायका कां बचा या नाहीत? सधुमावशी? तची सुधी
बचारी नाही? आ याचं काय? बायडीचं काय? सोनाव हनीचं काय? लाडक चं काय? जा,
खंडू, आपण वचार कसा करतो, याचा वचार करायला शीक. तेवढं च खरं शक यासारखं
असतं.
जेथौ न सु वात होती तेथ च तकूळ करावे ऐशी बु उपजे — अशी एक व ा
आम या गोसा ानं सां गतली आहे : अ ानी अ यथा ान : अ यथा ानी ान : न ा : व
: व नी आ म ान :
क हणी एक तरोनी असे…
आं या या झाडाव न हातात मोडलेली फांद सांभाळू न वीस वष कोसळत कोसळत मी
डो यावर आदळतो. ाय हर एकदम वेग कमी क न लेन बदलून थांबतो. या आ?
घामानं डबडबलेला मी दचकून उठतो. नेहमीसारखा मी ओरडू न उठलो असणार. मागे अली
आ ण मंडीही जागे झाले होते. लतीफ, चाय पयगे. पुढे धा यावर गाडी थांबते. मोठमो ानं
रे डओवर बहाउ न आ ण कुतुबु न यांचा क बराचा दोहा लागतो :
 कबीरा कुंआँ एक है और पानी भरे अनेक
भांडे म ही भेद है सबका मा लक एक
मन लागो यार फक री मे ऽ ऽ

आडवा ड गरऽऽ तयाला माझा नम कारऽऽ

वडील मृ युश येवर अस याची तार आली. ते हा आ ही चारपाच जण चेरमन ज स या
ऑ फसात बसलो होतो. पुढ या वष आमचा रपोट स कर यापूव आम या क मट या
शेवट या बैठक कुठे या ा — यूयाक क लंडन क कराची क द ली — या यावर चचा
करत होतो. टश यु झयम आ ण बीबीसी मळू न एक डा युमटरी ा उ खननावर
काढणार होते. खंडेराव आ ण अली यांनी तेही काम वीकारावं, पैशे भरपूर, शवाय त ण
पुरात व ांना परदे शात म ळ अशी काम कर याची संधी. मी मा या पीएचडी या कामाचा
हशेब करत मनात या मनात मांडे खात असतांनाच कोसळलो. तवारी आ ण म ा
धाडकन आतच शरले, मागून सांख ळया सरही आले आ ण ज स या कानात काहीतरी
बोलले. नंतर उ मान आला. हे सगळं इं डयनपाक टाइलचं घुसणं वगैरे पा न ज सचा
चेहरा चडलेला दसत होता. यांनीच मला बाहेर जायला सां गतलं. मागोमाग सगळे च
ऑ फसबाहेर आले. पो टमन डो यामागून कॉलरखाली मानेवरचा घाम मो ाशा पंचानं
पुसत उभा होता. मी तार घेतली आ ण कशीबशी सही करता करता वाचली. डे यातलं
पुरात वाचं सगळं सं चत पुसलं गेलं आ ण मोरगावला आम या घरात भुईये उतारले या
वडलां या भोवती आता आपण सोडू न सगळे जमले आहेत, असं य उमटू न गेलं. जलील
सरही धापा टाकत तंबूबाहेर आले. मी तथ या कॅ ट न या तंबूला टे कता टे कता घसरलो.
उ माननं मला मागून ध न उभं केलं. कोणीतरी हातातली तार काढू न घेतली. कोणीतरी
पाणी आणलं. धावाधाव. पळापळ. मी साव न डोकं संथ ठे व याचा य न करत होतो.
ढमन क. आयु यात कधीतरी घडणारं असं काहीतरी चाललेलं वाटत होतं. तघंचौघं मला
ओढतच तंबूत घेऊन गेले. कॅ ट नवाला चहा घेऊन आला. सांख ळया सर गावाकडे संपक
करायचा ं क नंबर मा याकडू न घेऊन गेले. संतापून ज करीला येऊन ं कफोनमधून
ओरडू न ओरडू न बोलत होते.
जरा वेळानंतर ते पु हा मा याकडे आले. खंडेराव, असं सग यांना पार पाडावंच लागते.
माझे वडीलही असेच — ते हा आ ही नालं ाला असेच उ खनन श बरात होतो. ते हा तर
वासा या काहीच सोयी न ह या. मी सौरा ात उंटाव न गावी पोहोचेपयत तकडू न
येणा या एका माणसाकडू न कळलं क पताजी शांत झाले आहेत. असू दे . इकडचं आ ही
बघून घेऊ. तू आधी द ली न भुसावलला पोहोच. आताच तु या रे वेत या मे याशी
ं कवर बोलणं झालं आहे. घरी गे यावर कळव. तुझं सगळं सामान तवारी आ ण म ा
डे कन कॉलेजवर नेतील. काळजी क नकोस. अलीचा भाऊ तुझी सगळ व था करतो
आहे. तू तर एकुलता एक मुलगा. ह रीतीनुसार तुझी मांडी मळाली पा हजे, आ ण आता
अ नी तर तुलाच ावा लागेल. इथून लाहोरपयत तु ही आज रा ीपयत पोहोचायची व था
होते आहे. खां ावर हात थोपटू न ते बाहेर गेले. सगळे अमे रकन आ ण पा क तानी म
एकेक बसून गेले. दर यान, जैतली आ ण ढवळे सर दोघांनी माझं तंबूतलं सगळं सामान दोन
मोठमो ा ं कांम ये भ न या बंदही क न ठे व या. जलील सर मधे एकदा येऊन लाहोर-
बाघा बॉडरचं लीअर झालंच असं समजा, अलीचा भाऊ संर ण खा यात मु य अ धकारी
आहे, असं सांगून गेले.
अली आ ण मी लाडका या न एका कवर लगेच लाहोरला नघायचं ठरत होतं. थोडं
खाऊन जा. एक अमे रकन डॉ टर म हणाला, अशा वेळ शरीराला पाणी फार लागतं,
मोठ वॉटर बॉटल भ न या. दलवर या धा याकडे चालत जातांना एकदम समो न क
खर हेडलाइट टाकत आली आहे आ ण दशाशू य झाले या आप या म ला नु तं भांबावून
उभं राह यापलीकडे कोण याच आ ा दे ता येत नाही आहेत, असं नघेपयत वाटत रा लं.
असं अ-समारंभपूवक कॅ प सोडावं लागणं… कॅ ट नमध या पोरांसाठ काही कपडे भेट
ायचे होते. दलवरकडे सग यांना शेवटचं उराउरी भेटणं रा न गेलं. इथले कॅ ट नवाले,
वाहनांवाले, मजूर — सगळे घर यासारखे झाले होते. चला. तीन म ह यांत इथला दगड न्
दगड पाठ झाला होता. झुडपं, पाय या, खणून ठे वले या आयतांमधले शॉट कट — आ ण
रवर सतत हाक मारतो आहे, असं वाटणारा सधुचा कनारा. जाऊ ा.
भूक न हतीच, पण तथ या लोकांनी बळजबरीनं एक परोठा, एक वाट डाळ खायला
लावलीच. लंबी सफर है, ोफेसरसाब, और थोडा —
बाहेर या जीपभोवती आमचे सगळे दे शोदे शीचे सहकारी शोकदशक हात पोटाशी ठे वून
उभे होते. खरं तर हे पुरात वाचे लोक जगात कुठे कुठे ज मनीखालची थडगी, म या, सांगाडे
उक न काढणारे — इराक, पॅले टाइन, ई ज त, इ थयो पया — आप या एका त ण
सहका याचा बाप गेला तर इतके अ व थ का होतात? मी सग यांशी मळू न मसळू न राहत
होतो, सग यांची कामं क न दे त होतो, हेही असेल. पण ा शवाय एक कारण असावं —
आप या सग यांचा अ व थ करणारा शेवटचा मु काम. मृ यू.
डंग डंग डंग डंग
डंग डंग दडंग डंग डंग
संथ डफाची घाय डो यात कुठे तरी उमटते. सग यां या चेह यांव न कृत तेचा,
हळहळ चा पसारा पशत मी शेवटचा हात हलवतो. जीप वेग घेते. अली पुढे ाय हरजवळ
बसलेला. मागे वळू न मा या हातावर हात ठे वतो. सगरेट दे तो. मग ती पेटवूनही दे तो. पाणी
दे तो. मी बराच भानावर येतो. काय झालं हे?
लाडका यात या ापारी वखार पुढ या रांगेनं उ या असले या कांपुढून जीप जात
जात टोकावर अगद नघाय या तयारीतच उ या असले या, एका सामानानं ग च भरले या
कपुढे गचकन थांबते. अली आ ण मी उघडले या दारातून ाय हरजवळ या सटांवर
बसतो. मागे आड ा बाकावर झोपलेला एक जण आम या ाय हरला, चलो मुबारक
हणतो. अलीनं थोड यात आमची मा हती दली. लाहोरमधे रा ी या जेवणापयत पोहोचता
येईल?
मो ा उंच नाकाचा मुबारक ाय हर चांगला अनुभवी असावा. उ र दे याऐवजी यानं
माग या झोपले या साथीदाराला वचारलं, शरीफ, जामदानी ली? हाँ हाँ. पु हा अलीनं तोच
. पु हा ाय हरनं उ र न दे ता समो न येणा या टांगेवा याला उ े शून : दे खता नही
या? आता अलीनंही फार लावून धरलं. य भाई मुबारक, म या पूछ रहा ँ? खाना
खानेका व — मुबारक ाय हरनं डावीकडे अलीकडे पाहत याचा समारोप केला : जब
प चगे तब खाना खा लेना.
नंतर अलीला फार काळ जागं राहणं जमलं नाही. मा याशी फार बोलणं याला श त
वाटे ना. हळू हळू इं जना या आवाजात पगत पाय लांब क न मागे मान टाकून तो झोपी
गेला. आ हां दोघांनाही रा ीचं जागरण आ ण पु हा चेअरमननं आज सकाळ सकाळ
मी टग ठे व यानं झोपता आलं न हतं. माझे डोळे मटतसु ा न हते, असं काहीतरी म या
आतून ताठर यासारखं झालं होतं. मी ाय हरला वचारलं, सगरेट पीना चलेगा? उंच
नाका या मुबारक ाय हरनं काटकोनात मा या हातात या सगरेट कडे फ पा लं आ ण
काही न बोलता तो पु हा समोर काचेतून पाहात हाकत रा ला. मा याकडे तर पा लंही
नाही. माझी ओळख याला क न दलेली होती. ह हट यावर येणारा हा तर कार मला
ा गे या काही दवसांत इकडे प रचयाचा झाला होता. आम याकडे गावोगाव मुसलमानांचा
शेजार असतो, हे इकड या मुसलमानांना माहीत नाही काय? मी मुका ानं राग गळतो.
सगरेट पीत हे काय होतं आहे? काय झालं? कसं होणार? ापुढचं काय काय घरदार, शेती,
पीएचडी संशोधन — म ांतलं काहीच आत यायला तयार न हता. भयंकर मधली
थती.

वाटे त एका त ावर मुबारकनं गाडी मंद क न माग या झोपले याला वचारलं :
शरीफ, आम या ए रयातून यायची का? दोनतीन घंटे वाचतील. शरीफनं उ र केलं, जुहर
नमाजमे तंय करगे, वही पूछगे. चलने दो.
जरा वेळानं र यावर या एका मो ा म शद पुढे यांनी क उभी केली. मा याकडे
सामानासारखंच पा न ते दोघे नमाज पढायला गेले. अजान संपली. घाईघाईत उजू क न
आत रांगांनी उभे असलेले नमाजी. आप यात आ ण अ लात कोणीच नसणं, फ डोळे
मटू न ाथना — हे कती धीर दे णारं? आप यालाही तथे उभं रा न आत वरात ओरडता
आलं पा हजे, बस म ला इर रहमाँ इर रहीम. हे परवर दगार, तूच महा तापी आहेस,
तु याच ठकाणी साम य आहे. आपण आपोआप लहान होऊन जातो. आपलं सगळं —
इ छा, आकां ा, ःखं, चता — सगळं ु वाटायला लागणं, तेही अशा डोकं पूण गोठलेलं
आहे असं वाट या या ा यातनामय संगी. आता हे दोन दवस कसे जातात — लाहोर —
अमृतसर — द ली — भुसावळ — मोरगाव. खंडेराव, अ लाला पुकार : हे मौला, मी
अपराधी आहे आ ण तू उपकारी. अ ला या नावाने, जो असीम मेहेरबान आ ण दयावान
आहे. याने सूय आ ण चं यांना एका काय ा या अधीन केले. ा सग या व थेतली
येक व तू ठरले या वेळेनुसार चालत असते…
दोघे ाय हर नमाज पढू न आले या दोघा तघांशी मसलत करत आले. सतलजला पूर
आहे. र ता बंद असणार. आताच मागे जाऊन उलटं स या र यानं मुलतानपयत जा, पुढे
सरळ लाहोर — असं काहीतरी ठ न ते चढले. मी मान वाकवून अदाब केली, शरीफनं फ
तसाद दला. पु हा सुबारकनं पूण ल केलं. अली या झोपले या शरीराला लागून
आपली जागा घेतली आ ण क मागे मागे खूप वेळ नेत उजवं वळण घेतलं. असं मागे मागे
जातांना मला व च काहीतरी वाटत गेलं. कुठे मागे चाललो आहोत आपण? इतका वेळ?
गे या वष असंच, असंच झालं होतं. हे काय मागे लागलं आहे आप या?
डंग डंग डंग डंग
डंग डंग दडंग दडंग

हैसूरला व ापीठा या गे टहाऊसवर होतो. अशीच अचानक तार आली — भावडू

गेला, ताबडतोब नघ. एकटा उमदा भाऊ गेला. द डेक वषाची लहानशी चऊ आ ण त ण
सोनाव हनी आता कसं आयु य काढतील? आता या नदय शेतीचा खोडा आप या पायात
तर वडील अडकवणार नाहीत? आपण आता एकटे च सुपु रा हलो. भाऊ गे याचं ःख
वेगळं च, पु हा ही जीवघेणी काळजी. लवकर घरी पोहोचता येईल याची खा ी वाटे ना. गांधार
दे शापासून लढाऊ वृ ीचे आय — वां शक सर मसळ — वड, मुंडा, मंगोल, शक, म य
आ शया : बी.ए. या परी ेतला शेवटचा : वंश हणजे काय हे वशद क न आय आ ण
वड यां यातला फरक समजावून सांगा. हैसूर व ापीठातून र यावर यायलाच दोन तास
लागले. तथ या कोणालाच धाडशी नणय घेता येत न हता आ ण स यानं घेतलेला
आवडत न हता. जा त वडी समतोल, संथ द घमुदतीचे वचार — ोफेसर, सकाळ का
नाही नघत? आता र ा कशी मळणार? आ ण बंगलोरची आगगाडी तर एव ात
सुटलीसु ा असेल. ती अगद सेकंदा मनटा या वेळेवर चालते — हे पु हा जा त वडी
समयपालन. पट भाडं दे ऊनही टॅ सी येत नाही. रा ी र ताही सुर त नाही. ॲ सडट
फार होतात मं ा गावा या वळणांवर. बंगलोरला रा ीच पोहोचून पुढे पु यापयत कुठे गाडी
मळणार?
शेवट मी वैतागून लाय ीत म हनाभर जमवले या पीएचडी या न द भरलेली अवजड
पेट खां ावर घेऊन बाहेर दोन मैल चालत तथून र ानं बस टे शनवर. तथून एका अशाच
कनं बंगलोर, सुदैवानं म ासकडू न उ शरा आलेली आगगाडी टे शनात उभीच होती. घरी
येईपयत भावडू ची तरडी बांधत होते. लहानशा चऊचा व हनीला बलगून बलगून चंड
आ ोश वा ाबाहेरही ऐकायला येत होता. आम यासार या नु तं डो यांनी रडणा यांना
ःखाचा आ व कार, याचा खरा प ला जाणवून दे त होता, असा आ ोश. ा लहानशा
पोरीचं ःख कती वर गेलेलं. या मानानं आप या जग याची ती ता कती खाली आहे?
आप याला पूण शरीरा नशी गदग न रडणंही वयानुसार जमत नाही.

ाउलट आता सधपासून इकड या या त आय लोकां या हमीनं नघालो आहोत.

वेळेवर लाहोरला जाऊच. वेळेवर बॉडर ॉस क . पंजाबी आय ाय हरचा एक अनुभव
मागे चंद गडला एका से मनारला गेलो ते हाचा — द ली न बसनं चंद गडला जातांना
अंबा याला ल सीचा वा द हातभर पेला अधा टाकवेना. र या वासाचा अनुभवही
न हता. उशीर झालाच होता. पळत गेलो तर आपली बस नाही. आत सुटकेसही गेली. कुठे
सापडेल? कुठे शोधा? यात चचास ात प ह याच स ात आपला ब च चत शोध नबंध.
आपण सहा म हने खपून तयार केलेला सधु दे शाचा नवा ां तकारक नकाशा. तोही
सुटकेसमधे गहाळ झाला? वषाभराचं संशोधन वाया गेलं. यात आ ही मोरगावचे अडाणी
खेडवळ. सरी त केलेली नाही. कठ ण संग. यावेळ चचास ासाठ उभारी केवढ ?
काय करायचं?
सरी एक चंद गडला जाणारी बस नघाय या तयारीत होती. अशाच उंच नाकाचा
या त आय ाय हर. माझी रडकुंडी ऐक याबरोबर अंगात य वीर ी आलेला तो फ
हणाला, बैठो. भरधाव बस नेऊन चंद गड या ब याच आधी यानं आधीची, सुटकेस घेऊन
जाणारी बस गाठली, ही बस या बस या पुढे नेली आ ण एकदम उभी केली. ग धळ. मागचा
ाय हर श ा दे त उतरला. ये तेरा जमाई संभाल यु तये, असं हणून मला उतरवून
नघूनही गेला. मी चढू न पाहतो तर माझी सुटकेस होती तथेच. आतलं अमू य संशोधनही
तथेच. हा नबंध फारच गाजला. पण अजूनही ख ख क आपण शेवट मराठ च — कमी
आय, या त शक, मुंडा, वड. या उम ा या त आय धाडसी बस ाय हरला पैश,े
ब ीस ायचंही वस न आपण आत सुटकेस पाहत रा लो, ज यात या शोध नबंधामुळे
आपण सग यांना माहीत झालो. पंच वशीशी जगात या मोठमो ा शा ांबरोबर वाव
शकलो. आ ण तो आय ाय हर?
या सुट त वडील वैतागून हणत होते, सोड या भानगडी, आपली शेती केवढ . मी
यां याशी उ टपणेच बोलायचो. उ टपणेच वागायचो. या या पढ या मयादा असतात,
एवढं ही शहाणपण मला वडील असेपयत आलं नाही. आपण मंदबु , मूख. कती वेळा
वडलांना न समजून घेता आपण रा हच जोपासत आलो? खंडेराव, तूच नदय, — ते
तकडू न बोलायचे, मी इकडू न बोलायचो. आम या मधे काय होतं?
डंग डंग डंग डंग
दडंग डंग डंग दडंग डंग डंग
 सुप ादादा मांगवा ातून झ या उडवत आम या वा ाकडे डफडं वाजवत नघाला
आहे. मागोमाग मांगमाय अंबू हणते, खंडू आला नै का रे माजं वास ऽ
आठवलं सांख ळया सरांचं वणन — वडील शांत झाले असतील. शांत होणं ही
मरणासाठ खास ना तक जैन लोकांची संक पना — कती बरोबर लागू होते? शांत हणजे
इतकं क कशाचीही जाणीव न उरणं. हे सगळे आवाज — ज मनीवरचे, हवेतले, प यांचे,
ा यांचे, झाडांचे, अगद आप या दयासकट कशाचाच आवाज न होणं.
वडील जे शेकडो उलाढाली करत असायचे, हजारो गो ी करत असायचे, ते आता शांत
झाले. लवकर घरी पोहोचलं पा हजे, खंडेराव.
इकडे तकडे नोकरीसाठ गेले या, खट यात या १५-२० चुल यांना, चुलतभावांना
दरवष शेतीचे खेळचे पैसे न चुकता मनीऑडर केले जायचे, हे हशेब. रोजचे मजुरीचे
हशेब. शवाय पंढरपूर या व ल मं दर टचे हशेब — एक पूण भंडारी ा नु या
हशेबा या व ांनीच भरलेली. ह रत ांतीमुळे आलेलं हे पुढारीपण. एकाच पढ त केवढे
उलटे सुलटे बदल. वातं य. राजकारण. आप या आप या लोकांसाठ झजणं. स ेचा मोह
टाळू न वडलां या फुकट महाजन या. आधी आम या लहानपणी इं जी रा यात
शेतक याला काय कमत होती? आता डझनभर सोसाय ांची संचालक मंडळं , बँकांचे
अ य , आमदार — खासदार — पुढारी — कती लोकांचं वडलां या शवाय पान हलायचं
नाही. शंभर लोकांचं पोट सांभाळणारे. सकाळपासून भेटायला येणारेच कती — मजूर,
रोजदार, महीनदार, सालदार, भाडेक , राखणदार, ॅ टर चालवणारे, पा याची इं जनं
चालवणारे, ापारी — असा जीवघेणा सामा जक कारभार आप याला जमेल? एवढ
धावपळ? कती लोकांना ते मदत करायचे? सोय रका जुळव यापासून काडीमोड घेणारे —
सग यांना वडील आप याबरोबर लागायचे, आधार हणून.
वडलांचा कुठ याही सावज नक कामा या बाबतीतला उपदे श माणसानं ा क यानं
सु हायचा : माणसानं जे हा एकाचं काम करायला जावं, ते हा स याचंही, अगद
तप ाचंही काम करायचं असतं हे, खंडू, माणसानं नेहमी यानात ठे वावं. यामुळे कुठे ही
कशाचीही बोलणी करायची असली, तंटे-बखेडे, सौदे , शेतं-घरं खरेद - व , सोयरीक-
काडीमोड, भावाभावांचे वाटे ह से — काहीही तडजोडीचं हटलं क दो ही प ां या
लोकांना वडीलच हवे असायचे.
बैठक त बोलणी पुढे जात नसली, कोणी अडू न बसला, आता समेट श य नाही, हे
ल ात आ याबरोबर वडील एकाएक उठू न, उपरणं झटकून खां ावर टाकत बाहेर पाय या
उत लागायचे. आताही तेच झालं — वडील ही सगळ इ टे ट, सं था, शेत,ं मळे , गोठे , घरं,
सोनं-नाणं, धनसंप ी, शाळा, मं दर, मृदंग — सगळं झटकून पाय या उत न चालले गेले.
सर हणाले या माणे शांत झाले. चाट वर एकदम थांबलेली बोटं , धा धा तर कट धाऽ
खंडू, जग समु ासारखं खोल आहे. फार खोल जाणारा मरतो. माणसानं नेहमी पाय
टे कतील इतकंच पोहावं. दो ही पाय झोकून तर माणसानं कधीही कु नये. कधी खालची
जमीनच नाहीशी होते. आयु य संपवून टाक याइतकं काहीच मह वाचं नसतं, हेच वडलांना
मला नेहमी सुचवायचं असायचं.

क या एं जना या एकसुरी आवाजामुळे हल या डु ल या येत असतांनाच दारावर

माग या साखळ या एकसार या आपट याचा आवाज — अ प , जणू चुकणारे तरी लय
सांभाळू न घेणारे मृदंगाचे जोरकस बोल. आपण बी.ए.चा अ यास करतो आहोत. शेजार या
व ला या दे वळातून टाळक यांना टाळ वाटले जा याचे आवाज. वीणा, मृदंग लावले जात
आहेत. आधी टाळ ग यात घेतलेला टाळकरी नंतर आले या या ग यात आपली टाळ
टाकू न हरी हरी हणत पु हा वतःसाठ सरा जोड घेऊन येतो. प पाहाता लोचनी नं
क तनाची सु वात, हणजे ा ण क तनकार बुवा आले असणार. मृदंगे व लराव न
दे वाला नम कार करतात. कणीक थापतात. सगळे जमले आहेत. आई दवसभर शेतात
वाकून वाकून पाठ खत अस यानं खांबाला टे कून पुढे. तला चकटू न बजा. बाजूला
आजी, त याजवळ छबा आ ण लाडक सुभी. आंधळ काकू धाक ा शशीला थोपटत
ताल धरते. मागे भतीशी पगणारी मुक काक . आ याला बलगून त या बायडी आ ण
तायडी दोघी मुली — अशा सग या जणी दवसभर कामानं थकले या उ हानं रापले या
शंभरेक बायकांमधे दसाहेत. हळू हळू सग या ब हणी इतर मुलांसार या मळे ल या
मांडीवर मळे ल तेव ा जागेवर डोकं टे कवून झोपी जातात. रेवाकाकाला क तनकार
वचारतात, आज कोणता अभंग सेवेला यायचा, बुवासाहेब? ऐसे भा य क लाहाता होईन
या. ाल वऽ ाल वऽ ालवीऽ ालवी. मृदंग हे खरं व लरावांचं खास े . यापुढे
बाक या पुढार यांचं काहीच नाही — असं पा काँ ेस डु लत डु लत टा या वाजवत
हणतात. अवघे दे खे जन प. टाळकरी उंच उ ा मारत जयघोष करतात. मृदंगावर
जोराची धुमाळ . बोला पुंड लक वरदे हा र व ल ी ानदे व तुकाराम. क तन संपलं. सगळे
वारकरी एकमेकां या पाया पडतात आ ण घरोघर जातात. उ ा कोण या शेतात काय औत
यायचं, हे प कं क न झोपतात. दे ऊळ सुनं पडतं. अरे, एकटे वडीलच तथे मृदंग वाजवत
उभे आहेत. धागे नती नक धन धी ना धी धी ना धुम कट धुम कट त कट तकां कट. आम या
ड ग या शेतात झाडाझाडांवर मोर ांहो ांहो करतात. भीती वाटे ल अशा आवाजात पंख
मारत जागा बदलतात. टायरां या वेगा या तशाच भरर आवाजानं मी जागा होतो, पु हा
झोपतो.
ड ग या शेतात आम या सग या पूवजांचा घाम गळू न गळू नच ते इतकं सुपीक
काळं भोर झालं आहे. इथेच आमचं लहानपण गेलं. या वेळ इं ज सरकारनं शेतकरी आ ण
गुरं सारखीच खानेसुमारी केली होती, असं हणतात. इं जी रा यात फायदे फ शहरी
जात चे. वडलांची गोल काळ टोपी. त या माग या शवणी या टोकावर एकदोन टाच या
टोचले या. या मेड इन इं लंड. पायात काटा गटा काढायला, नखं साफ करायला, फोड
फोडायला, टोचायला एक म ळ ब मोल ह यार. केवढा बु मान इं ज मनु य — इत या
बारीक टोका या टाच या करतो. आपले साले लोहार, यांना पुरा याची आरसु ा नीट येत
नाही.
घरातले सगळे लहान ब हण सकट शेतात, म यात, कोणी ख यात राशीला झाडू
लावते, कोणी बैल फरवून झा यावर मदन डाल नी भरते. भावडू बैलांची प तशीर गोल
गोल पात चालवतो. उफणणी. वडील त हारावर उभे. सकाळपासून वारा पडलेला.
वळवाचा पाऊस आला तर हे मदनाचे ढ ग कुठे झाकायचे? वषाचे क पा यात जातील.
वडील चड चड करत आहेत. लहानसा मी त हाराखाली उभा रा न वर उंच वडलांकडे
रागानं पाहत पा ा भ न ठे वतो. शाळा बुडवावी लाग यानं मी तरसटसारखा करतो आहे.
अंगावरची रज खाजवते आहे. भावडू ला तर वडील कती दामटू न यायचे, पण तो मो ा
मनाचा होता. स वृ ीचा. ऋजू. कधीच कुणाब ल अढ नाही ठे वायचा. मी ु मनाचाच
आहे. वडलांवर डू क ध नच हातात घमेली घेऊन उभा राहायचो. अचानक एखाद झुळूक
आली क वडील भरभर पाट रकामी क न खाली फेकायचे. तोवर सरी खाली पायाशी
मी भ न ठे वलेली असायची, ती उचलायचे. वारा येत नाही हट यावर मी समोर या
थोरात या सर ाकडे डोळे लावून पाहतो. पाट भ न ठे वायला वजेची चपळाई लागते. ती
मा यात येत नाही. मी पळत जाईपयत सरीही पाट उपणलेली आ ण तसरी तर भरलेलीच
नाही. सो यासारखा वारा वाया जातो आहे. खं ाऽऽ, फाऽऽट थोबाडावर. आसवांनी मला
पाट कुठे ठे वायची ते नीट दसत नाही. मी आता वेगानं पा ा दे तो पण डो यात शाळा,
गु वाकषण, आज कोणती क वता पाठ क न आणायला सां गतली होती?
आली जरी क दशा अपार
न टा कती धैय तदा प थोर
केला जरी पोत —
क केली जरी पोत? केला जरी पोत बळे च खाली
वाला तरी तो वरते उफाळे
पुढे तो आलं हणजे केला जरी च असणार-
पु हा खं ाऽऽ ल कुठे य तुझ? ं फाऽट-फाऽट. पाय घस न मी कुटावर उबडा पडतो.
त डात कूट. सालदार सांडू आ ण भावडू पळत येतात. मातेरं पाखडत बसलेली धनाबय
महारीण मला जवळ घेते. सोनूफुई चांभारीण, अंबू मांगीणमाय बलु यासाठ उ या असतात.
या आपसात हणतात, कुण याची जात अशी रा सच माय. मारतो कती रे इठू पोराले?
एवढासा जीव पारभर अढ उभा आहे. आमची पो हं नाही ऐकणार भौ असं. मी हमसून
हमसून धनाबय या ओ यात रडतो.
वा याची वाट पाहा, पावसाची वाट पाहा. उ हाचीही पाहा. वषभर असंच. हेच
तफणीमागून फसा ा ओढा — पाय लटपटताहेत, पण आटपा अंधार हाय या आत…
खराब धंदा. बैल, हशी चारा पाणी. हे तर दवसाचे त ही वेळ डो यात ठे वूनच. अ यास,
ल हणंवाचणं सांभाळू न. आपण आडातून पोह यामागून पोहरे ओढत राहतो. गुरं पीत
राहतात. पाणी पाजतांना हशीनं पायावर पाय दला तो अजून लालेलाल जळतो आहे.
कोणाला सांगावं? घरी आहेच कोण? अंधार पडतांना सगळे येतात, क रांधायची न् खायची
गद . उलट आप यावर ठे पा — ते याकडू न ढे प आणली होतीस नं रे? फोडू न ठे वलीयेस ना
रे? चारा टाकलतास का नाही रे? जा, महारवा ात जा, आप या शांतू मावशीला उ ा
रोजानं ये हणा. येतांना बैलायचं मीठ आण कानातून पाच कलो. पोतं बरोबर ने.
शेतक या या घरातली मुलं हणजे घ ाळातली लहानलहान चाकं. सतत मो ा
चाकांकडू न गरगर फरवली जाणारी. काय सालं नशीब. हे रोजचंच.
खंडू, रेशनकाडावर सही आणली कारे? मामलेदार साहेब होते का कचेरीत? काय
हणाले? तू नु तं वचारलंस? यांनी नाही सां गतलं, क लगेच तू परत फरलास? वा रे वा.
अशानं कुठे कामं होतात का? पु हा पु हा वचारावं, सही ा नं आजोबा, साहेब. पायी चार
मैल चालत आलो, हणावं. असं नु तं परत येणं बरोबर नाही. उ ा पु हा जा. ल ात ठे व.
लगेच माघारी फरायचं नाही. तथंच गयावया करत बैस. सही आणायचीच. काय?
वसाहती लाचारी. भो भो पंचम जाज भडवाऽऽ
अशा इं ज गुलामी सं कारातली आपली पढ . आपण काय दवे लावू? ओझी वाहणं,
ब स. ड ग या शेता या लवणाकड या बांधावर मोठमोठं पव याचं गवत. वडील घामाघूम
होऊन एकसारखा कचर कचर वळा चालवताहेत. यां या मागे मागे भावडू गाव या जमा
करतो आहे. खूप मोठा भारा झाला आहे. गवताची दोरी पळू न त यानं वडील तो भारा
बांधून मा या डो यावर उचलून दे तात. ओ यानं माझा तोल जातो. मानेत अस वेदना.
मोडू ा एकदाचा मानेचा खळा, हणत मी रडकुंडीला येऊन र यानं पुढे पावलं टाकत
धावतच घराकडे. या र या तजावर या न या आभाळा या रेषेवर डोळे लावत
डो यावरचं ओझं सांभाळतो. तथपयत पसरले या का या कोर ा ज मनीशी ती
आभाळाची नळ रेषा कधीही जुळलेली दसायची नाही. दो ही वेगवेगळे होते. खंडेराव,
आजही तसंच असणार.

आ ही गावातली तीसचाळ स पोरं नद काठ वट दांडू खेळत होतो. कुठे णभर नद त

सूर मारणा या कल क याकडे नजर गेली आ ण समो न टोमणा मारलेली वट सणकन
लागून पूण आतपयत डोळा ब हरजला. कुणाला कळू नये अशी माघार घेत घरी आलो.
शेतातून अजून कोणीच आलं न हतं. मी धा यावर गोधडी पांघ न नजून रा लो. भयंकर
वेदना. आ यानं जेवायला हणून उठवलं. का रे खंडू, डोळा कसा सुजला. लाल झाला आहे.
पाणी सारखं गळतं आहे. शेतातून दवसभर थकून आले या सग यांना ही उपाधी, हणजे
वेळ जाणार — वै , उपचार, एकानं घरीच राहणं, डॉ टर ज ा या गावाचे, एकजात
लुबाडणारे हणजे फ , जाणं येणं भाडं, पु हा एक दवस कुणाकडे मु काम, जायला मोटार
स हस तरी कुठे वेळेवर असते? — वडील फटाफट मारत हणतात, वट दांडू खेळायला
याला वेळ असतो. घरची कामं नको असतात याला. फाट फाट. आ या, आजी मधे
आ यानं वाचलो.
मा ती या दे वळा या ओ ावर पूव पासून गावात या सटा या भपा या मु स यांची एक
अकादमी नेहमी भरते. ा शेती शवाय सरं जग माहीत नसले या लोकांचा अपु या
मा हतीचा स ला : अरे तु ही जळगावला गेले क एक नोट तर गेलीच समजा, पण तुमचा
डोयाही गेला. आम या साडभावाचं असंच झालं. डोये फोडता भौ ते. आजी हणते, मग
नको रे व ल नेऊस खंडूला. इथेच हरीभू वैद करील. बरा स ला मळाला, स या दवशी
आजी सोडू न सग यांना शेतात जाता आलं. हरीभू रोज सकाळ डो यात कदं बा या
सालीचा रस टाकायला सांगतो. मग शेव या या मुळां या का ानं रोज सुजले या
पाप यांमधली चपाडं साफ करतांना माझा आ ोश. असे आठ दवस. मग मुंबई न जाडी
जसोदा काकू आलेली हे पा न आईला हणते, का गं चं भागा, वेड लागलं का? स र काम
काम. पोराचा डोळा जाईल ना? मग आई या साक ामुळे पु हा वडलांची गावात या
मा तीवर या नबु अडाणी शेतक यां या अकादमीत चचा. कशाले वषाची परी ा घेता
हो, रा ा ना, एक डोळा तर राहीलच. पु हा दोन दवसांनी पो टमन बातमी आणतो,
ज हा लोकल बोडातफ जळगावला मोफत ने श बर भरणार आहे. मोठमोठे डॉ टर येणार
आहेत, मुंबई न. मोती ब सु ा मोफत काढणार.
मग मोफत हट यावर शेतीची कामं दोन दवस थांबवून वडलांनी नाखुषीनंच
जळगावला जायची तयारी केली. मो ा पहाटे रडारडीत आजीचं, आ याचं दे वापुढचं
लोटांगण, साद, डो याव न मायेचे हात — सगळं आटपून हस फस करणारे एका हातात
मो पशवी घेऊन ना यावर या मोटार टॅ डपयतचे द ड-दोन मैल मला ओढत नेणारे
वडील. मोरगाव मागे गे यावर मा काय अचानक बदल होतो, क वडील एकदम माउली न
मायळू , मृ , हळवे होत जातात. डो याला लावायचं हळद चं मालासारखं फडकं हरवलं
तरी नेहमीसारखे मारत नाहीत. मला पांघरतात. शहरी लोकांसारखे बोलायला लागतात.
रे युलर, मॅनस, टा टग असे इं जी श द वापरतात. ह कासाठ भांडायला लागतात. एका
आ या या अ या त कटासाठ मोटारवा याशी झगडू न, मा या कवा कोण याच मनु या या
वयाचा, अंगकाठ शी संबंध नस याचा स ांत मांडतात. याकाळ गावात, घरात, खशात
कुठे च पैशे दसायचे नाहीत. नसायचेच तर दसतील कुठू न? कपाशी या ापा यानं
मँचे टरकड या जमनी या बॉ बह यांमुळे पैसेच वषभर दलेले नसतात. चले जाव
आंदोलनात या दे शभ लोकांनी साव ाकडे गाडी उलथून टाक यानं खानदे शातला
कुठलाच शेतमाल द लीकडे जात नाही. वारीची धारण न यावर. शगा मातीमोल, कारण
तेलाला स या महायु ामुळे जहाजं मळत नाहीत. तो गांधीही काही उमजू दे त नाही.
स या हच करतो. सुभाषचं बोस इं जांना हाकलणार आहे हणतात, यालाही गांधी वरोध
करतो. आम या मोरगावचे थोर नेते पा काँ ेस सभेत हणाले, शेतकरी बंधूंनो, गांधीज वर
व ास ठे वा. अशा यातना सहन क नच द वातं याची भात येऊ शकते. तु ही ःख
सोसाल तर तुम या पुढ या पढ ला वातं याची कमत कळे ल. …चला बुवा, सोसू.
जळगावसाठ दोन ठकाणी गा ा बदलून मोटारीत या येकाला मा या डो याचं बरं
होईल का हो, असं काकुळतीनं वचारणारे वडील. खंडू, हात काढ, भाऊसाहेबांना पा दे
डोळा… अरेरेरे, काय रानट च तु ही कुणबी लोक. काय केलं हो हे? बराहे, तु ही आज तरी
शेतीकाम सोडू न दवस काढला. बाजूचा सु श त माणूस हणतो, या मायचे गावंढळ. असे
लोक असेपयत काय भारत दे श सुधारणार? वडील धोतराचा सोगा सांभाळत मला धीर
दे तात, हळू उतर खंडू.
जळगावला उतर यावर मला चार तास लोटत आणलेली तहान उमजू दे ई ना. …बाबा,
पाणी. वडील ल करतात. र यात भेटेल याला वचारतात, ज हा लोकल बोडाचं श बर
इकडे कुठे आहे का हो? मोफत ने श बर? मी पु हा काकुळतीनं : बाबा, पाणी. …पाणी?
इथे का आपलं घर आहे का, खंडू. काय बरं असं करतोस? आधी तकडे जाऊन नंबर
लावायला नको का? आज या आज नंबर लागला तर बरं, नाहीतर उ ा या, दोन दवसानं
तपासू — असं हणतील. छे , आप याला तु या मावशीकडे राहावं लागेल. कं ोल या
जमा यात शहरात कुणाकडे कसं राहा? ा पाहा राकेलसाठ रांगा. मका खाताहेत उकडू न.
आप या खे ात घरातच कण या भरले या असतात. इथे शहरात कुणावर दोन दवस भार
टाकणं बरं आहे का?
डो याव न नाकापयत पूण उपरणं पांघ न एक डोळा हातानं बंद क न मी फ
तळपायाशी पाहत चालतो आहे. इकडू न तकडे, तकडू न इकडे, प ा काढत फ करा हरी
शाळा कुठे आहे हो? …बाबा, पाणी,
थांब, तेऽ हॉटे ल दसतं आहे, चल. हॉटे लवाला नु तं पाणी दे त न हता. पाणी मा गतलं
क , चहा? असं तथला पो या वचारत नघून जायचा. शेवट अधा अधा कप रोड
अमृततु य चहा. घरी चहा ते हा होतच न हता, हणून आज रोज दहावीस कप चहा
पणा या मला ते हा संवेदनाचा हा नवा शोध होता. आजूबाजूचे पांढरपेशे बायकामुलांसकट
चहा ब कटं खातांना पा न, चूंईचूंई करत बाट या फोडू न हसत खेळत सोडा लेमन पणारे
पा न मी ठरवतो, आपण शहरी हायचं. पण डोळाच त झाला नाही तर शहरात कसं
येऊ दे तील. खे ात एक डोळा, दो ही डोळे नसलेले कती तरी लोक आहेत. इथे कोणीच
तसा दसत नाही. उलट क येकांचे दा ग यासारखे सुंदर च मे. हे सगळं मी चो न एका
डो यानं पाहत राहतो. तकडे वडील हॉटे लवा या उमट मालकाला वचारतात, काहो भौ, ते
मोफत ने श बर कुठे भरणार आहे हो? उ र : उठ, गाव ा, बाहेर ग हाइकं उभी आहेत.
वडील तो अपमान वर या वर झेलून मला हणतात, आटप खंडू, कती वेळ रेऽ चल.
मी हे सगळे अपमान, संताप गळू न मा या मनात एका मो ा तजोरी या चोरखणात
ठे वून दे तो. पुढे अनेक चचास ांम ये, ा यानांम ये हे चोरक पे उघडू न यांतले अंगार
वापरता आले.
वडील पुढे. यांचं वा यानं उडणारं धोतर, व छ धुऊनही पवळाच राहणारा यांचे टर
मांजरपाटाचा पवळा सदरा, तसंच जाडंभरडं उपरणं, तेलानं माखलेला धूळ बसलेला नवा
गावठ जोडा, मी मागून अनवाणी, खाली पायाशी फेकून दलेली सुंदर सुंदर सगरेट ची
पा कटं , का ापे ा, मा सकांचे रंगीन बायांचे कागद वडलांनी धरलेला हात सोडवून उचलू
पाहतो. वाकताच हसडा बसून खां ावर वडलांचा राकट हात, पाय उचल, आलं बघ.
 एका शाळे पुढे टांगलेला मंडप, समोर डोळे दाखवणा यांची गद . इतके अडथळे पार
क नही उ र महारा ात या हजारेक खे ांमधले इतके लोक डोळे दाखवायला येऊ
शकतात? येऊ न शकणारे कती असतील? लहान मुलांना कडेवर घेऊन फरणा या बाया,
यां यापुढे गावठ चांभारांनी शवलेली धूळ उडवणारी जडजड खेटरं वाजवत डॉ टरं
शोधणारी खेडोपा ांची माणसं. रांगा लाव याची प त कोणाला माहीत असते? छ ा
उगारत अ या खाक च ीतले पोलीस सग यांना एकामागे एक उभे करत फरत असतात.
वडील एका पो लसाकडेच वचारायला गेले, कोण या तंबूत हे असं लागलेलं तपासतात हो?
याचं उ र हणून पो लसानं दं डुका वडलां या छातीवर लावून रेटत रांगेत मागे नेलं. तरीही
पडतं घेणं अंगवळणी पडलेले वारकरी शेतकरी वडील या पो लसाला बरं बरं हणत रा ले.
मीही यां या हाताला ध न मागे मागे सरकत भेद न उभा राहतो. सरा पोलीस, एऽ
गाम ा कुठे घुसतोस? केय करे छे ? वडलांनी भीत भीत पु हा मला डो यावरचं उपरणं
उघडू न डोळा दाखव खंडू, हटलं. मी एक डोळा बंद एक डोळा उघडा दाखवतो. पो लसांची
सहानुभूती मळवणं, एवढाच याचा उ े श होता. तो सा य झाला असावा, कारण तकडू न
एक खाद धारी वयंसेवक गुजराथी मुलगी फलांगा टाकत मा याजवळ येऊन हणाली, अरे,
ही मोती ब ची रांग आहे. चल, तकडे ये बाळ. आताच प ह यांदा माणुसक चा आधार
वाटला.
तकडे काँ ेसचे लोकल बोडाचे लोक कोणाशी तरी भांडत होते : समजत नाही?
कोणती रांग कोणासाठ ही जबाबदारी कोणाची? शंभर माणसं उ हात उभी असतात. तंबू
जवळ येतो, तसतशी वडलांची मा यावरची माया उघड कट होत राहते. ते मला एक
लेमनची गोळ खायला दे तात. ही यांनी गुपचूप के हा, कुठे घेतली? जरा वेळानं ते मा या
त डावर बांधलेला उपर याचा कोण उगाच नीट करतात. एकदा ग हव न हणतात, भूक
लागली असेल ना रे खंडू? थांब थोडा वेळ. अरे हे डॉ टरला गाठणं फार हणजे फारच
मह वाचं आहे. जेवण काय रोजचंच असतं. आपला तु ं गातला काका, अरे चार चार दवस
जेवण करत न हता. घरी सांगजो नको. तुही काकू रडेल.
ना काका, तुला मारलं ते मारलं, वातं यसु ा नाही मळालं. फुकट गेली तुझी
दे शभ , तुझी उपोषणं. वातं य मळव याचे माग वेगळे असतील, तेच तुला समजले
न हते. मी बेचैन झालो.
तंबूत एकदाचे शरलो. एक वयंसे वका नावगाव, डो याला के हा काय लागलं, ल न
घेते. लगेच आत सोडते. एक पोरसवदा डॉ टर मला झोपवतो. मी भेद न नाही हणतो. इथे
डोळे फोडतात का काय, असं वाटू न मी कचाळतो. बाबा सगळ श लावून मला दाबून
नजवतात. मी लोहारा या भा यासारखा फुसफुसतो. वडील इ तहास सांगतात. पंधरा
दवस? आं? तु ही काय केलं? बाप ना तु ही याचे? मग? लगेच डॉ टरकडे यावं. ी अधू
होईल वाटतं पोराची. आता तरी काळजी या. एका तेलकट कागदावर सुरीचा फराटाभर
मलम मळाला. रोज झोपतांना लावा. …डॉ टरसाहेब बरा होईल का? …आता दे वावर
व ास ठे वा. चला बाहेर.
 बागेत या एका पा या या नळाजवळ आ ही बापलेक बसतो. मो ा पहाटे उठू न आईनं
क न दलेली झुणका-भाकर, हरवा कांदा, आद या सं याकाळ आ यानं आणले या
बाळकै या, मेथीचे कोवळे शडे, नःश द पोटभर जेवण. शेवटची भाकर राहते, ते हा वडील
वेग कमी क न मा या शेवटाची वाट पाहतात. मग सगळं सुडकं साफ क न झटकत
उठतात. झपाझपा आ ही मोटार स हसा सुटतात या कंपाउंडकडे चालत येतो. कोणीतरी
सकाळचं फुकटात मळालेलं वतमानप एका दगडावर बसून वाचून दाखवतो आहे. या या
भोवती गराडा घालून खेडोपाडी परतणारे वीसपंचवीस खेडूत ऐकताहेत. कोणी मामलेदार
ऑ फसात दवसभर उभे रा न रा न काम न झालेले, कोणी कले टर ऑ फसात या
रावसाहेबांकडू न अपमान झालेले, कोणी पाच ांदा पडलेली कोटाची तारीख पु हा
लांब यानं राग गळू न अ ु ध झालेले — सगळे थकून गेलेले इथे डोळे व फा न उभे
आहेत. इ तहास बदलतो आहे आ ण आपण ा घटकेला जवंत आहोत, या जा णवेनं
भा न गेलेले. आपले हे लेश संपत आहेत, नदान या कारचे लेश संपत आहेत, ा
आनंदात बात या चचा ऐकत उभे आहेत :
गांधीबी हणतोच आहे नं क गो यांना हाकल या शवाय आता आ ही मागे हटणार
नाही. …जाऊ ा हो ा गो ी. तकडे सुभाषबाबू आझाद हद सेना घेऊन येतो आहे —
थेट द लीवर ह ला. पु हा मागे मोठं जपानी सै य. यां या तर एकाच तोफेतून वीस वीस
गोळे एकामागून एक पडतात — धुडूम धुडूम. आ ण जपानी वमानं? अ शी व न
अचानक दहादहा बाराबाराचे कळपचे कळप येतच राहतात, अ सा सूर मा न खाली धाड
धाड धाड बॉ बच बॉ ब टाकत टाकत पु हा हे अ से वर गुल. क लगेच सरा वमानांचा
कळप. …वा रे वा. अरे चरखा फरवून अन् कातक यांसारखी टकली फरवून का इं ज
जाणार आहे? …मग तो काय तुम या सुभाषबाबूला दाद दे ईल? अरे जा होऽ, सहा
वसापासून इं ज लढताहेत जगात २०-२५ ठकाणी. चौदा पंधरा वसाची. पोरं भरती
करताहेत. कद हारले नं जपानी, तं पु हा द डशे वस पु हा इं ज आप या उरावर या या
बहीन झू. …आपले गांधीजी पाहा अ हसेचा फटका कसा दे तील तं समजणार नी इं जायले.
आ ा आप या नं रबारला एक चौदा वसाचा पोरगा पो लसांसमोर वंदे मातरम् हणत तरंगा
घेऊन पुढे गेला होता. गांड फाटली होती, हाँ. …कोणाची? …कोणाची हणजे?
फौजदाराची, पण तरी गोळ मारलीच पोराला. मेलं लेक . …पण अमर झाला नं भाऊ.
बंधूक तं काय हजडा बी चालोयीन. हे छातीवर गो या झेलणं बाक ग ा, मदाचंच काम.
पण का हो भाऊ, बंधूक तं आपलेच लोक चालोयता नं? …खरं आहे. आपले खरो ाचे
धनाजी नाना फौजदार होते. आले फेकून प ा न् ेस साहेबा या त डावर. राजीनामा दे ऊन.
आता मोठा स या ह केला. …असं? सग यायले का असं जमतं हो?
आता वडील न राहवून सांगतात, माझा लहाना भाऊ असाच मा न टाकला हो तु ं गात.
सगळे जण ा गदे ल शेतक याकडे आ यानं पाहतात. कोण तु ही? कोन गावचे? अरे
वा, शहीद ना कुंडलीकचे स खे भाऊ तु ही? वा हो, याले हंता मोरगावचे प े . गेला तं
गेला एक भाऊ, ा तुम या पोराले तं वातं यात जगता येईल.
 मला आभाळ ठगणं वाटतं. के हा येणार आहे वातं य? कबूल केलं आहे हंता. हे
हरामखोर इं ज ापारी इथून गे या शवाय आप या शेतक यायले बरे दवस येणार नै.
मोटार स हस येते. त पट लोक जनावरांसारखे भरले जातात. … शटा फाळ या का
भौ? बगर शटा फाळे ल र यात उतारी दे ऊ हाँ, तापीवर. चलो मजीदभौ, हाकाल गाडी.
ही मोटार फ फा ापयतच. हणजे पु हा चालत तालु या या गावी आ ण तथे पु हा
वाट पाहत बसणं. रा ी मोटार स हस असते-नसते, जाऊ चालत नसली तर, का रे खंडू?
इथे जळगावात रा काढ यापे ा तेवढं चालत जाऊन घरीच झोपलेलं काय वाईट? सकाळ
चासी लागता येतं. मी मान हालवतो. गावचा एक माणूस वडलांना हणतो, अरे पण
जनजनावर — तढ तु हाले साप चावला क तु ही मेलेच. शहरात असतं औषधपाणी.
दरसाल चारपाच लोक तरी या कोचानमधून जाताना साप चाईसन मरताच.
पुढे मी झोप यानं घरी येई तोवर काय झालं काहीच कळलं नाही. वडलांनी फा ाव न
रा ी मला खां ावर टाकून चालत आणलं होतं. मशानाकडेच चालले आहेत. आताही
झोपेत तेच मला तकडे नेताहेत.

कोणीतरी सारखं हाका मारतं आहे आ ण आप या म या घ ांम ये लपून रा लेली

झोप पु हा पु हा पांघरते आहे, असं वाटता वाटताच आपण पु ाचं अफाट पा पो न
पैलतडी चाललो आहोत आ ण समोर कामा याची टे कडी सारखी र रच जाते आहे. क हे
मांडवीचं पा आ ण आपण काबोकडे लाटांवर पोहत चाललो आहोत? अचानक मंडीला
मोरगावला झडी या घरात हडा पाची रोझेटा शळा सापडली आहे. आ ण सांख ळया सर
खोल व हरीसार या खणून ठे वले या आम या एका ख या या व न खाल या तळाशी
खणत असले या मला वचारताहेत, खंडेराव, मडकं… मडकं. मी खणून ओरडतो, मडकं
आहे तथे सांगाडा असलाच पा हजे, सर. थांबा.
खरं तर असं हणायचं होतं क , जथे सांगाडा आहे, तथे मडकं असलंच पा हजे.
मृ यूची जाणीव म त जबरद त झा यावरच मड याचा शोध लागला, असं बंधात टाकू
का? जा णवां या इ तहासातला मडकं हा एक ठळक ट पा आहे. सुमारे प ास हजार
वषापूव चा. जसं ा सांगा ा या कवट त सबंध युगाचा, थळाचा, काळाचा संदभ
कोरलेला असतो. तसं हे मडकं, एक तीक. एका संपले या आयु याचा आशय. आशय? हॉ
हॉ. मड यात काय आशय असतो? तेच ते. मड याला फ घाट असतो, आत काहीही
नाही. आशयशू य घाट. हणजे आयु य. या सांगा ाला इमानानं आडवं होऊन संपावं
लागलं. याआधीचं जगणं हणजे न वळ पोकळ . जवंतपणी या म तला वराट असीम
अवकाश हाच का? हे सगळं न वळ घाट आहे. न वळ पोकळ मडकं. फर वला घट।
फो डला चरणी। महावा य वनी। ब ब झाली. घट मठ जाले। आकाशाचे पोट … हाँ खाइयो
मत फरेबे ह ती। हरचंद कह के है नह है ।। असणंही नाही आ ण नसणंही नाही. तर मग
कशामुळे आयु य साथक लागलं, असं हणता येतं? आयु यभर काहीही न करता
धनसंपदा, पदं , ब दं , यश, क त काहीही न मळवताही येक आयु य कृताथच झालेलं
असतं.
ाच सांगा ाजवळ वीस कलो वजनाची मो गारग़ोट पृ वी या ज मापासून
चारपाच अ ज वषापासून इथे सधुकाठ पडलेली होती. हेच खरं असणं. व लमूत द ड
हजार वषापासून तथेच उभी आहे. तो चंड पपळ चार हजार वषापूव या सधु या
पा ा या वर टे काडावर उभा आहे. येक पपळाचं आयु य एक हजार वष धरलं तर या
पपळाचा चौथा पूवज सधुसं कृतीत हजर असणार. हा सांगाडा तसाच पडू न आहे. हे श द
कती युगांपासून या या या या त डात उ े होऊन आज ॐ भूभूव वः तसेच टकून आहेत.
नसगसुंदर थळाचं कंटाळवाणंपण जसं उ शरा कळतं, तसंच आयु याचं हे पोकळपणसु ा.
ा मोठमो ा सूयमालां या गतीत कुठ यातरी व ात या कुठ यातरी का या अवकाशात
आपलं असणं हे नसणं होऊन जातं.
मोरगाव या धनजी बोवाचं मडकं…

तेव ात अलीनं मला जागं केलेलं असतं. अंधार पडाय या आधीची व च वेळ.
ाय हर लोक क एका मो ा काल ा या काठाशी र यावरच लावून खाल या एका
धा यावर जेवायला गेलेले होते. अलीला एक ाला फार वेळ एकसार या सगरेट पीत
काढावा लाग यानं तो फारच बेचैन झालेला दसत होता. मला वेळेवर बॉडरवर
पोहोचव याचाही मोठा ताण बचा यावर सकाऴपासून होता. आ ण माझं इतका वेळ झोपी
जाणं अशोभनीय होतं. लाज वाटली.
मी हणालो, एक मजेदार आठवण आली, या , तुला सां गतलीच पा हजे. अली मला
सगरेट दे त हणाला, कैसी? हॉ हॉ हॉ, अरे द ली या आम या पुरात व प रषदे या वा षक
अ धवेशनात सु वातीला तीन म नटं उभं रा न दवंगत सभासदांना ांजली वाह याचा
ठराव — मेले यांची हीऽ लांब याद स चव महाशय वाचताहेत. आ ण मला माझंच नाव
त यात ऐकायला आलं. खरंच, पूण माझं नाव. भास झाला हणावं तर छापील नाव होतं.
आता अशा तीसाठ कशाला उभं राहा आ ण वेळ घालवा, हणून मी मुका ानं
सवाबरोबर तीन म नटं उभा रा हलो. हटलं काय फरक पडतो. हॉ हॉ हॉ.
अलीही मनापासून हासला, यांना नंतर ही चूक त करावीच लागेल. …चूक? हणजे
मी जवंत अस याची? क यानं माझं नाव या याद त टाक याची? …हॉ हॉ हॉ. अलीचं
टे शन कमी झा यामुळे बरं वाटलं. हरवागार पंजाब मघाशीच सु होऊन गेला होता.
तासाभरातच लाहोर येईल. मो ा पहाटे ह पार क न ह थानात — हणजे आज या
ह थानात. उ ा गावी. मग पुढचे दवस, पुढची वष — घरची ॉपट ? आपली पीएचडी?
या , आप याला भूतकाळ क पनेतून रंगवावा लागतो आ ण भ व यकाळ मा
आठवावा लागतो.
मो ानं हसून अली हणाला, मी हाच वचार अमलात आणून ये या पाच वषात काय
काय करायचं हे आठवत होतो. हॉ हॉ. आमचा एक नवा हाइस-चॅ सलर अमे रकेतून आला
आहे, यानं व ापीठात या सग यांना ये या पाच वषाचं कॅलडर तयार करायला सां गतलं
— परी ा के हा, रझ ट के हा लावायचे, कोणता से मनार, कुठे , के हा यायचा. हॉ हॉ हॉ
आ ण याचा वतःचा भूतकाळ क पना क न, हणजे याचे पूवज खरं तर है ाबाद
द खनकडचे कुतुबशहा घरा यातले. पण हा आपले पूवज आईकडू न इराणमधले समजतो.
या , मोहेनजो-दडोमधे आपण आपले पूवज कधीच शोधले नाहीत. पूवज हणजे
कुठपयत मागे जायचं? आम या महारा ात शवाजीपयत मागे जातात. ा ण पुजारी तर
काही संबंध नसताना भृगू आ ण कौ शक, व स आ ण परशुराम ा पर या आयाना पूवज
मानतात. हणजे यापूव पूवज न हते का काय? हणजे ओरांगउटांग आ ण च पांझी
आ ण गो रलासार या आप या ख या पूवजांचा कोणालाच अ भमान वाटत नाही.

एका मो ा काल ा या पुलाव न आमची क लाहोर या प रसरात शरली, ते हा

रा ीचे नऊ वाजून गेले होते. तरी र यांवरची गद , ना याना यांवर या वाहनां या रांगा,
पो लसां या श या, सव भ गे वाजवणारे श ा दे णारे ाय हर आ ण बे श त. ामुळे
आपण द लीत तर शरत नाही आहोत, असं वाटत होतं. लाहोर या पलीकडे पा क तान
पुरात वा या गे ट हाऊसम ये जायला आणखी तासभर लागेल हणून अली अ व थ झाला
होता. याला ताबडतोब या या भावाकडे म लटरी हेड काटसम ये जाऊन म लटरीची
जीप मळवायची होती. खास बॉडरवर दाखव यासाठ चा पास आ ण च तर तयारच
असेल. पण नुकताच चीन-पा क तान सीमेब ल तह झाला होता आ ण यांनी का मीर
परभारे वाटू न घेतला होता, यामुळे स या पा क तान- ह थान यु ाचं वातावरण अस यानं
म लटरी या वाहनातूनच न व नपणे आतपयत पोहोचवता येईल, असं भावानं गु तपणे
अलीला सुचवलं होतं. आमचा क ाय हर को शस करत होताच. कमान चे दरवाजे, पडका
तट, पांढ या घुमटां या म शद , एकामागून एक पंजाबी हवे यां या ग या. र यावर
मोठमो ा कढयांम ये पाळ फुटले या धाचा हलवा. भजी. मोठमोठे ल सीचे पेले पीत
ग पा मारत रहदारीकडे पाहत उभी टोळक , चंड मो ा लायवूडचा त ा आप या जु या
सायकल या पायडलवर ठे वून एका हातानं हँडल ढकलणारा सरदारजी, तकडू न खां ावर
लांब लांब ॲ यु म नयमचे पाइप वेगानं नेणारे अ तशय ढ या कप ांमधले आ मम न
मजूर, र यावरची कप ांची, भां ांची कानं. बे फ करीनं चालत राहणारी गद .
र यार यांत सुखी धांदल. मधेच पो लओमुळे एका पायावर उडत चालणारा आनंद
बुटपा लशवाला, सायकल या माग या कॅ रयरवर आडवी करवत बांधून ह यारांची भयंकर
लांब पशवी हँडलवर लटकावून एका हातानं दाट दाढ तून बडी पीत शांतपणे घराकडे
परतणारा सुतार, खडखड करत आपली लोटगाडी रहदारी या संत त पो लसासमो न
पळवत या याकडे हसत पाहत चाललेला फेरीवाला. क थांबत थांबत पुढे सरकत रा ला.
अलीची मूळ इ छा जेवणा या वेळेशी लाहोरला पोहोचावं हणजे या या घरी आ हाला
जाता येईल. हमारे घर — गरीबखाने म कब आना होगा? …या , येईन, येईन. अरे हे
आपलंच गाव वाटतं मला. अली मधूनमधून हात दाखवत सांगत असतो, हा इकडे माधोलाल
सेन दगा. काय आहे तथे? दोघा सूफ चा एक दगा आहे तो — एक ह , एक मुसलमान,
गु नानक खरे सूफ परंपरेतलेच, पण मोगलां या वसाहती सा ा यवाद धोरणामुळे रजपूत
ह ं ना यांनी हाताशी धरलं आ ण शीख, जे खरे तर मुसलमानांचा भाग, यां याशी हाडवैर.
यामुळे पुढे उपखंडात हा मटला नाही. …या , तुझं व ेषण मला पटतं. … ा इकडे
रण जत सगाची समाधी आहे, लाहोर शखांची राजधानी होती. आजही उ मुळे आम या
पंजाबी सधीसकट सग या भाषांचा पार बो या वाजून गेला आहे. पा क तानभर उ चं थ
आहे. बलुची, पु तू तर गे या ख यात ा वसाहती इं डयन मोगल उ मुळे, वाटे त जमाते
इ लामीची पो टरं, पताका, झडे आ ण सव ह थान मुदाबाद असे फलक टांगलेले.
अनारकली बाजार हा इकडे. …हम उनको दे खते ह हसरत भरी नजर से … तकडू न पुढे
मालबाजार. ही सगळ शी ट के तरी शखांची आ ण ह ं चीच ॉपट होती. हे लाला सगळे
ग बर, ीमंत ापारी होते, तकड या पंजा यांकडू न सबंध ह थानभर हे ह लोक गरीब
मुसलमानांना शोष याचे वहार चालवायचे. यामुळे इथ या गरीब मुसलमान जनतेनं सूडच
घेतला हणा फाळणी या काळात.
दोघेही ाय हर आता ा ग पांमधे उ फूत भाग यायला लागले. सु वातीला
फाळणी या गमती. नंतर रा ीय टवा या : वो गु दासपूर है ना, उधर हमारे नानाजान क
भौत इ टे ट थी. फाळणी होणार हे तर न क झालंच होतं. पण हे गु दासपूर थेट बॉडरवर
येत होतं. पु हा अध मुसलमान अन् अध ह -शीख. आता हे ह थानात जाणार क
पा क तानात येणार? उल ासुल ा खबरी फैलावत हो या. एक दवशी जाहीर झालं
गु दासपूर पा क तानात आलं. क सगळे शीख न् ह तकडे ह थानात पळत सुटले. धूम
लुटालूट. नंतर काय अचानक च ं फरली माँ क यूत, ते ह थानात गे याचं प कं झालं,
क आपले लोक रातोरात ॉप ा टाकून इकडे नघून आले. हॉ हॉ हॉ. रकामा झाला
सगळा गु दासपूर इसक माँ क यूत. अछू त लोग फ ा दो ही वेळ तथेच रा ले होते,
ते साले मालेमाल झाले, दो हीकड या बेवारस इ टे ट बळकावून. हॉ हॉ हॉ.
मुबारक मान उचलून मागून हणत होता, शीख लोक फार अंदाधुंद करायला लागले
होते. तारा सग तर भर अस लीत करपाण काढायचा आ ण मुसलमानांना खजवायचा :
पंजाब आमचा आहे, होऊन जाऊ ा आताच, आव सामने. यावेळ आमचे दादा
प तयाळात या मु लम लीग या सभेत पुकारले होते, अरे, हा ह शखडा या या एवढु शा
चाकूची धमक दे ऊन वतं पा क तान होऊ दे त नाही काय? एकदा यांना इ लामची
तलवार कती लांब असते हे दसेल, ते हा समजेल. असं हणाले होते, भर शखां या
व तीत.
अलीनं मुबारक ाय हरला ग प क न हा वषय बदलवला. बादशाही मशीदकडे
क याव न क यायला सां गतली. उंच टे कडीवर जु या सुंदर घुमटाकार महालात गे ट
हाऊस. अलीनं पाय या चढत वर धडपडत जाऊन खानसा याला उठवलं. जतावून रा ीच
कमरा सोडू , असं काही सां गतलं. मग माझी पेट तथ या शपाया या हातात दे ऊन मला वर
जाऊन आराम करायला, लवकर जेवणही क न यायला सां गतलं. तो कव नच गावात
आ ण तथून कॅ पात भावाकडे जाऊन म लटरीची जीप आणेल आ ण सकाळ चारपाच
वाजेशी बाघा बॉडर गाठणं श य होईल. या या घरी आ हांला जाता आलं नाही, याची
दल गरीही पु हा सांगून तो कवरच खाली नघून गेला. तयार राहा, असं तो काळजी या
सुरात सांगून गेला.

आता सकाळपासून दाबून ठे वलेला एकटे पणा एकदम अंगावर आला. वरती शंभरेक
पाय या चढू न पु हा स या मज यावर. ज यांवर या पा क तानमध या े णीय थळांची
च ं पाहत पाहत कसाबसा, शपायानं दाखवले या दो ही बाजूंनी श त गॅल या असले या
वीसेक फूट उंच छता या खोलीत शरलो आ ण पाणी पता पताच मला खच यासारखं
संवेदन झालं. थक यामुळे क काल रा भर झोपलो नस यानं पडावंसं वाटायला लागलं.
गे ट हाऊस या बाजू या खोलीतून कानावर आदळणारी रे डयोवरची कलकलाट करणारी
सतार. त लयीत कुठलीतरी प रचयाची धून. भूप राग. चंड उ णता. दो ही बाजू या
गॅल यांमधून अफाट पसरत गेलेलं लाहोर. भतीवर पा क तान टू रझम चा मोठा नकाशा.
ठळक अ रांत लाहोर भोवताल या प रसरात या े णीय जागा. उजवीकडे तरपी जाड
लाल रेघ — इं डया. यामुळे सीमेपासून तकडचा भाग पूण कोरा. मी बेचैन होऊन तो
भारतीय पंजाबचाच कोरा भाग वारंवार पाहतो. लाहोर जवळच मरह ा माधोजी स दया द
छाँवणी. मी आणखी बेचैन होतो. मग चुरचुरणारे डोळे मटू न पडतो. तेव ात अचानक
सबंध लाहोर शहरातले दवे गेले. काय भानगड असावी? यु ा या लॅक आउटची तर तयारी
नसेल? आज पेपरात सगळ कडे का मीर — अमे रकन मदत — रणगाडे. यु ा याच
बात या. ह थान — र शया — अणुबॉ ब — पूव पा क तान — आंतररा ीय सीमारेषेचा
भंग. गंद बात. तथे अंधारात उका ानं आणखी थांबणं अश य होतं, हणून मी माग या
गॅलरीतून लांबवर अंधारात पसलेलं अ त ाचीन लाहोर पाहत रा हलो.
नंतर असं ल ात आलं, क गॅलरीतून वर या घुमटाकार अशा उंच मनो यावर जायला
तथूनच पाय या आहेत. वर हवे या गार झुळकाही जाणवत हो या. घुमटा या चा ही बाजूनं
श त उघ ा गोल चबुत याव न सबंध वतुळाकार आकाश लाखो ता यां या चमचममुळे
अद्भुत वाटत होतं. च ेमध या क या आ ण सह राशी भावडू नं सां गतले या यु मुळे
एकदम ओळखता आ या. प मेकडची श म ा कललेली आ ण स तष म यावर.
घुमटामुळे मृ झाले या हवे या गार झुळकां या सौ य पशामुळे मी तथेच आडवा झालो.
मग वर या आकाशात या ता यांकडे पाहावं वाटायला लागलं. काय खंडेराव, तू कुठे पडला
आहेस? कुठे चालला आहेस? तू काय काय ठरवलं होतंस आ ण हे काय अचानक नघालं.
मोरगाव कुठे ? बॉडरवर काही वांधा तर होणार नाही? अमृतसर न भुसावलची थेट गाडी
मळे ल का? यानंतर नीट वचार करता येईल. वरती सुंदर बाकदार रेषेत चढत गेलेला
घुमटाचा आकार आ ण ता यांनी चमचमणारं तजापयतचं नळं शार गोलाकार भासणारं
पोकळ आकाश, खाली सगळा अंधार. डो यांत सामावून घेता येत नाही एवढ ही पोकळ .
म या घ ांम ये लपून रा हलेली झोप आता शाईसारखी पसरत आली. वरची गोलाकार
पोकळ हळू हळू धनजी बोवा या मड यासारखी लहान लहान होत डो यावर ग च बसली.
धनजी बोवाचं मडकं.

नववी-दहावीत आ ही तघेचौघे म तालु या या गावी रा ी सनेमाचा ९ ते १२ चा

तसरा खेळ चो न पाहायला पायी जायचो. परततांना अंधारात अशाच ता यां या
आकाशाखाली गावाबाहेर या संगमावर या मसणवट जवळ या म याजवळ आलो क ,
खाली मान घालून सरळ पुढे पाहत नद तून गावात चालत यायचं, असं गावात या सग या
लोकांनी सांगून ठे वलेलं होतं. जरा इकडे तकडे पो हायहो कद पाहासान तं ते
मसणजो याचं नंगं भूतच दसतं. ते आप या मनात जे आहे तेच मायाजाल टाकून कसं
झपाटतं, तेही कळत नाही. उदाहरणाथ, धनजीबोवाचं मडकं. करर अंधारात — बाळू पळ,
मधू पळ जोरात, रघू आला का रेऽ असे एकमेकां या अस याची खा ी करत सगळे घामाघूम
होऊन आ ही नद ओलांडायचो.
धनजी त णपणी अ तशय गरीब क ाळू कोरडवा शेतकरी होता. याची त ण
लाडाची बायको आ ण दोन चमणी मुलं पैशाअभावी औषधपाणी करता आलं नाही हणून
तडफडू न मेली. ते हापासून कळ ज फाटू न गेले या धनजी या ल ात आलं क , आयु याचं
सार पैशातच आहे. नंतर एक ा रा हले या ा धनजीला पैशाचं इतकं खूळ लागलं क
रा ं दवस काम, सतत काम, आ ण मळतील ते पैशे साठवून ठे वणं, एवढं च तो करत
रा ला. खु ाचे बंदे — पचा पैसा, पैशांचा अधेला, अधे यांचा आणा, आ यांची चवली,
चव यांची अधेली आ ण अधे यांचा एक बंदा कलदार झाला, क या रा ी दारं खड या
प या बंद क न आधीचे साठवलेले बंदे पये काढू न तो तेच तेच पु हा पु हा वाजवत ा
पैशां या नाद ात त लीन होऊन गे यावरच झोपी जायचा. सु वातीला क येक वष तर
जवळ असलेले फ दोनच पये आलटू न पालटू न तो रा भर वाजवत होता, असं हणतात.
जगात समाधान दे णारा हा ल मीचा पद यास. छन छन कलदार चांद चा तो आवाज
हणजे सग या जगावर कूमत गाजवता ये याचा आ म व ास. असा भरवसा हाच गरीब
माणसाचा वरंगुळा. हेच ह रनाम, हाच वग, हेच पु य. आप या ह का या आयु यातला
ण ण उ हातहानात थंडीवा याशी भडवून घामानं अंग भजवून मळवले या कणकण
धनाचा शेवट असा मं मु ध करणारा खणखणीत ढळढळ त जडजडीत ऐकून पशून पा न
तो खरा समाधानी हायचा. हा छन छन व नसंकेत जगात या सव म दरा म दरा या, सुखं
सोयी दे णारा आ ण मरणा या जीवांना वाचवणारा असतो, हे या या आयु याचं सू होऊन
बसलं.
एकदा रा ी उ शरा शेतातून परतत असतांना मशानात एका पेटले या चतेजवळ एक
जटा सोडलेला अघोरी नंगा मसणजोगी फ दं डाला दोरा असा एका मड यात छन छन
 पये भरतांना याला दसला आ ण हा पयांचाच आवाज हेही या या अनुभवी कानांनी
ताडलं. मो ा कुतूहलानं फलांगा टाकत धनजी तकडे वळला आ ण दबत दबत हळू च
चते या लांब मागे बाभळ या झुडपाआड गुपचूप उ कडवा बसून रा ला. जो याला हे कसं
समजलं कुणास ठाऊक, लगेच चते या राखेनं ा मड याचं त ड बुजून पाठ मागे धनजी
जथे लपून उभा होता, तकडे वळू न हे सांभाळ अशी खूण क न मडकं गडगडवून जोगी
अंधारात नाहीसा झाला. मडकं गडगडत थेट धनजी या पायाशीच आलं. असं हणतात क ,
हा मसणजोगी काही दवसांपूव आम या गावात मेलेला सापडला, ते हा याचं ेत ह ं नी
आप या मशानात जाळू ायला मनाई केली. यामुळे आठ दवस ते ेत तथेच पडू न होतं
आ ण मग आपोआप नाहीसं झालं होतं. हे खुळखुळणारं जड मडकं आ ण हषवायू —
दो ही नधारानं सांभाळत घरी धावत आलेला धनजी दे हभान वसरला. नेहमी माणे यानं
चूल पेटवून घाटा शजवून आपलं जेवण आटोपलं आ ण दारं खड या लावून अनेक वष
क ानं जमवलेले पये आ ण आता आलेले मड यातले एक क न वाजवत बसू अशा
तयारीनं मड यातली राख उपसून यानं आत हात घातला. परंतु काय आ य, हाताला पये
लागत न हते. मड यात हात फरवला, पण इतकं जड खुळखुळणारं मडकं आतून पोकळ
कसं? याचा हात खुं यापयत आत गेला, नंतर भुजाही पूण आत गेली, खां ापयत आत हात
गेला तरी पोकळच. एवढं सं दोन ब लास मडकं पण याचं बूड खां ापयत हात घालूनही
लागत नाही? हट यावर याला दरद न घाम आला. मग यानं आप या साठवले या
पयांमधलं एक नाणं मड यात टाकून पा लं तर ते टणटण आदळत आपटत खोल
व हरीतून ऐकायला येतात तसे पडसाद वरपयत उमटवत कतीतरी वेळ खाली खाली
पडतच रा लं. जणू वषानुवष. उरलेलेही सगळे पये आत टाकून ते मधुर त वनी ऐकत
या या ल ात आलं क ा मड या या आतली पोकळ ा जगातली नसून स याच
कुठ यातरी जगातली आहे. ा अद्भुत जा णवेनं याचा थरकाप झाला आ ण मड यात
त ड खुपसून खुपसून आत या पोकळ त डोळे ताणून ताणून धनजी यातला अनंत वषाचा
तळ पाहत रा ला. कायमच. हा शेवट.
स या दवशी शेजा यांनी संशयानं धनजीचं दार मोडू न आत पा लं तर मड यात पूण
त ड फस यानं गुदम न म न पडलेला धनजी.
मड या या आत व फारले या या या डो यांना काय दसलं असेल? पोकळ . प
रंग चव पश काहीही नसलेली, ा आकाशासारखी ामक आकाराची अफाट पोकळ .
पैशांनी जगता ये याआधीची आ दमानवा या डो यातली पोकळ . कोट कोट वषापूव
महासागरा या तळाशी पु हा पु हा उकळणा या आ ण थंड होणा या अद्भुत वातावरणात
रासाय नक बदल होत होत तयार झालेली डीएनए आरएनए ा णसृ ीची सु वात.
आयु याचा तळ.

खंडेराव, ा आकाशा या पोकळ त तूही तसाच त ड खुपसून पाहतो आहेस. हे तेच

मडकं आहे — ल ख तारकांनी भरलेलं असीम अवकाशाचं. अजून सगळ कडे अंधारच
आहे. खालून कुणा या तरी हाका ऐकायला येतात. वर वृ के या चांद या ब याच वर
आ या आहेत. श म ा नाहीशी झालेली आहे आ ण स तष तजाशी उलटलेले. भावडू
आ ण मी ख यात राखण करत दोन दोन गोध ा पांघ नही थंडीत कुडकुडत वर या
आकाशा या अशाच अद्भुत घुमटाखाली चांद या पाहत झोपी जायचो. भावडू ला ब याच
चांद या समजाय या आ ण तो उ साहानं मला दाखवत राहायचा. मी झोपी गेलो तरी याचं
वतःशी बडबडणं चालूच असायचं.
अली, खानसामा, नोकर मला शोधताहेत. अंधारात यांची टॉच दसते. मी या दशेनं
पाय या उत न जातो. माझं जेवणाचं ताट अंधारात के हातरी आणून ठे वलेलं तसंच होतं.
मी दसत नाही हट यावर अली फारच घाबरला होता. तातडीनं नघणं आव यक होतं.
म लटरी पोषाखात या ाय हरनं बूट वाजवत सॅ यूट केला आ ण जीप भरधाव वेगानं
बाघाकडे नघाली. अली या भावामुळेच माझं अमृतसरला वेळेवर पोहोचणं श य होत होतं.
हे याला मनापासून कसं सांगावं, यासाठ मी संधी शोधत होतो. दलवरसाठ ही नरोप
ायला पा हजे होता, पण जीप या वेगानं आ ण आवाजानं ते श य होत न हतं.
तेव ात बॉडर या झगझगीत चौक चे लाल हरवे दवे. र या या बाजूबाजूनं
वाहणा या नद एव ा चंड काल ात उमटणारे पवळे दवे. सै नक गणवेशातले आम या
जीपला सॅ यूट करणारे कोणी हात. एका आड ा फाटकाजवळ जीप थांबली. आमचा
ाय हर खाडखाड करत अलीजवळचे कागदप घेऊन आत गेला. आता मी अलीशी
बोलायला सु वात करतो न करतो तोच कानठ या बसवणारा लढाऊ वमानांचा मो ा
ज था एकामागून एक जात रा हला. सगळं वातावरण हाद न गेलं. तेव ात ाय हर परत
आला आ ण मो ा आवाजात जीप सु क न खड् खड् करत आ ही पुढ या चौक पयत
पोहोचलो. जीपचं दार उघडताच अलीनं माझी पेट उतरवून घेतली. छातीशी छाती
दो हीकडू न लावून झा यावर आम यात एवढाच संवाद झाला : मी हणालो, अली —.
यावर तो हणाला, खंडेराव —. ब स. खुदा हा फज. खुदा हा फज. जीप उलट जोरात
मागे गेली. ही आमची शेवटची भेट. तीन म ह यां या भावासार या सम वचारी सहवासाचा
शेवट. भूतकाळात या चंड ह थानातून आ ही भ व यकाळात या एकमेकांवर
भुंकणा या लढाईखोर रा ांचे श ू नाग रक झालो. काटे री तारा. पहा याचे टावर. खर
काशझोतांमागे टे नगनी धरलेले यु नफॉम. दोष, म ा, आप या हदशेतच असतो.

सव भारतीय गणरा या या नाग रकांसाठ व ापना

 दे वनागरी लपी. सरदारजी, पग ा, फेटे , चहाची कटली आ ण पेले घेऊन फरणारी
लहान लहान पोरं, कानावर पाच-सात भाषा, अशोक तंभ. तरंगा, वेलकम, वेलकेम —
अशा वनोदानं कागदप ं तपासणारा आ त यशील का मरी माणूस, सीमे या इकडू नही
तकड या सारखेच दवे. तसेच गणवेशातले सै नक. तशीच पंजाबी उ णता. तसेच दसणारे
लोक. रा ीय शवीसु ा तेरी माँक तीच. मा याबरोबरच शंभरेक गुजराथी म छ मार
पा क तानी तु ं गातून मानवी ह क स मती या दहा वषा या खटपट नंतर कोटानं सोडलेले
गद क न उभे होते. सग यांचे पा क तानी तु ं गातले अघळपघळ पठाणी पोषाख, इतके
ढगळ क लहान चणीची ही काठे वाडी माणसं या पोषाखांत शोधावी लागायची. आपण
इत या त णपणातच मायदे शी लौटतो आहोत, या यावर यांचा अजून व ास बसलेला
दसत न हता. दो ही दे शांची १२ समु मैलांची कोणालाही न कळणारी फाळणीची
वातं यो र सीमारेषा ओलांडून हे उ साही लोक मासे मारत आत गेले आ ण नु या
लंगोटा नशी ज त केले गेले. तेरा वष तु ं गात. पकडले गेले ते हा यां यातले काही
पंधरासोळा वषाचेसु ा नसतील. हेर गरी या आरोपाखाली डांबून ठे वले. गंद बात. भारतीय
तु ं गातही तकडचे असेच म छ मार डांबलेले असतीलच. गंद बात. येतांना एक आडदांड
त ण पोरगा भारतीय सै नकांनासु ा पा क तानी समजून श ा दे त ध काबु क करत
होता. हा काय गु तहेर होऊ शकेल? हेर गरी हा इतका भयंकर कार क तो स य माणसंच
क शकतात. गावाकडचे लोक आप याला यायला येतील, हणून अपे ेनं काही पंजाबी
कैद सं याकाळपासून उभे होते. पण कोणीच आलं न हतं. माझं नाव रीतसर कळवले या
याद त नस यानं पंजाबी अ धका यानं मला बाहेर थांबायला सां गतलं.
आपला पासपोट तर नीटच आहे. अशी श यता आहे का, क आपण वतःलाच
परदे शातून वदे शात अवैध मागानी घुसवतो? कोणी असं बळजबरीनं स या दे शाचं होऊ
शकतं? या दे शाचे आपण नाग रक हणवतो या यातच आप याला का श दे णार
नाहीत? आपलं वतन आपला दे श तर असतोच, पण हे आप या दे शावर थापलेलं रा ,
आप या आ ण दे शा या मधे झडे फडकवत लुडबुडतं. मी डोळे मटू न पुढ या वासाचं
वेळाप क आखत रा हलो. इथपयत येणं सोपं झालं, यापुढे? काल रा ी ा वेळ आपण
काय काय बेत करत होतो? आ ण आज हे काय? पीएचडीसकट पुढचं सगळं
श याश यतेवर टांगलेलं. आता घर शेती कोण सांभाळणार?
अमृतसरला इथे बाहेर दर तासाला सरकारी बस सुटते, असं लाहोरमध या हजरत मयाँ
मीर द याला पूवजांपासून चालत आलेला सल सला हणून म त क न आलेला एक
पंजाबी ह ापारी सांगत होता. अमृतसर — अंबाला — द ली — तथून सं याकाळ
भुसावलची कोणतीही गाडी — उ ा सकाळ ा वेळ वा हेर. पारी भोपाळ, सं याकाळ
खंडवा, उ ा रा ी भुसावल. दोन दवस दोन रा ी. यातही नेहमी माणे आठ आठ दहा दहा
तास उ शरा चालणा या आगगा ा.

रामा रे रामाऽ जी रे जी र जी जी जी जी जीऽ

 नाग रक वापायी हालअपे ा सोसून आले या, बसमध या या क करी वगा या
लोकांमधे आ ही दोघे तघेच बू वा होतो. मी तर ल करा या ऑ फसामध या साहेबां या
ओळखीनं आरामात अ या तासात सीमा ओलांडणारा बु जीवी ा यापक. उपखंडात या
ाचाराचा आदश. यामुळे पूण हरमुसून मी बस या शेवट या रांगेत कोप यात माझी पेट
पायाखाली ठे वून बसलो होतो. एक शीख गाडीवाला येरी शरबत, येरी शरबत ओरडत
टे नलेस ट लची चरवी आ ण दहावीस काचेचे पेले बोटांम ये अडकवून बसम ये चढला.
मा याबरोबर चौक तून आले या पंजाबी ह ापा यानं वतः तर सरबत घेतलंच, पण एक
नोट आगाऊ दे ऊन बसमध या येकाला एकेक पेला पूण भ न ायला फमावलं.
पा क तानातून आ यामुळे याला रा ीय बंधुभावाचा पुळका आला होता.
अमृतसर रे वे टे शनवर बस आ याबरोबर वतमानप ावा या पोरांनी एकजात भारत
पा क तान यु ा या बात या ओरडू न गद केली. एरवी पेपरं इतक खपली नसती. गंद बात.

अमृतसर-जालंधर माग स या द लीचं तक ट या आ ण तथे द लीलाच भुसावलची

सीट मळे ल तर बघा. इथे नाही. इं डयन रे वे. उभं रा नसु ा जाता येतं क नाही ही
नेहमीची धा ती होतीच, हणून मी तक ट खडक त या पांढ या शु दाढ वा याला सरा
काही र ता आहे का, असं वचारलं. तो शांतपणे हणाला, सरा रा ता? है — बरथपर सो
जानेका. ब स. तक ट चेकर आया तो उसको पाच पया दे दे ना, बेटा. जाव. आधे घंटेके
बाद ग ी एकपर लगेगी.
पेट घेऊन टे शनाबाहेर म का रोट या हाटे लात शरलो. भतीवर म यभागी गु
दसमेस आ ण चा ही बाजूला सुंदर गु मुखीत नावं छापलेले पंधरा एक संत, यांत एक गु
नामदे वजी. वाहे गु . ाल व ाल व ाल व ाल व. क तन मृदंग, धुम कट तकतक.
वडलांची जोरानं आठवण. या लानी या काळात इथे पंजाबात इ लाम या आखा ात
उत न आजवर असं कॅलडरवर थान अढळ ठे वणारे नामदे वजी. काहेकू क जे यान
जपना। जो मन न ह सुध अपना. धुम कट तकतक ाल व ाल व. टे शनात येऊन
अंधारातच गाडीत एका सामाना या बथवर मघा या पांढ या शु दाढ ची आठवण करत
ताणून दली. चला सु वात तर झाली. मग पड या पड या वाटलं क , आपण परी ेत या
शेवट या ाचं उ र घाईघाईत लहीत आहोत. वेळ संपून गेली आहे, प का
अध सु ा सोडवलेली नाही. सगळ उ रं माहीत असून. कुठ यातरी एका ानं फारच वेळ
घेतला. येक सेकंद युगासारखा चालला आहे.
मग गाडीत दवे लागले. एकेक जालंधरला जाणारे येऊन बसले. मा याकडे कोणी ल
दलं नाही. गाडी सु झाली. वाकून पुलाखाल या झगझगीत उजेडात चौर या या
म यभागी कुणाचा तरी अ ा ढ भ ाँझचा पुतळा. एकदम उंच. हातात तलवारसु ा
ाँझचीच. ती उंच उगा न कायम भरचौकात रहदारी पाहत बस यानं कंटाळा कती येत
असावा? जा त शहाणपणा क नकोस, खंडू. वडलांचा ककश सूर. मी कुठे ही काहीही
 वतःचं मौ लक नरी ण न दवायला नेहमीच उ सुक, तर यावर वडील — जा त
शहाणपणा करत जाऊ नकोस, खंडू. चारचौघांपे ा आप याला वेगळं व मळू च नये,
असं यांना वाटायचं. हे मुसकं त डाला सतत बांध यानं आपली कंबर खच यानं वाटायचं,
वडलांमुळेच आपण मागे पडतो आहोत. उ हा यात गार पा यानं आंघोळ करतांना
चेह यावर साबण लावून अचानक उठतांना डो याला ठ स दशी लागणारी तोट . खंडेराव,
असा अंकुश नसता तर तू यादापणानं कती वाहवत गेला असतास? संयमाचं मोठे पण तुला
वडलांनीच पटवून दलं. पण यांचं मह व तुला शेवटपयत कळलं नाही. नरी ण करावं,
पण फटकन न दवावं कशाला? हाच शहाणपणाचा माग. हे तलवारधारी पुत या, ा
खंडेरावला मा कर.
ा ड यात अ जबात गद ग धळ नाही, हट यावर ल ात आलं क इथले सगळे च पंखे
चो न नेलेले आहेत. चला. आता द लीपयत असंच बॉयलरम ये. डोळे मटू न मटू न
गाडी या आवाजात आपोआप गुंगी येत चालली.

मी बाघा बॉडरवर हमर यावर या एका वळणावर अधा पा क तानमधे आ ण अधा

ह थानम ये एक फलागभर लांबीची चारपाई टाकून झोपलो आहे. बरो बर आंतररा ीय
सीमारेषेवरच. लोक हणाताहेत, झोपू ा हो, बचा याला असाच, थकला असेल इतका
हजारो वषाचा इ तहास वाचून. सोने दो. हे कोणीतरी ड यात या लोकांनी हटलं, क मीच
वतःला हटलं? असंच तापलेलं असायचं गो ातलं चा याचं घर. ग हा या कुटाचा गोड
वास. लहानपणी एकदा ा चा या या घरात वर या कौलांमधून पडणा या कवडशांमधले
धुळ चे नाचणारे चांद सारखे को वधी कण पाहता पाहता अडकून पडलो होतो. आत
कोणी दसत नाही हणून सांडूनं बाहे न कुलूप लावलं आ ण नघून गेला. व न वेगवेग या
कोनांमधले करण, बाक सव अंधार. या मंद अंधारात या नमनु य लांब ं द कोठारात
कवडशांमधले सुंदर धू लकण अ तशय वेगानं नाचत व न खाली अद्भुत नाच करत होते.
ती एक वेगळ च लय, पकडता न ये यासारखी. हजारो सतत बदल या आकारांची. मग
कोप यात या बाभळ या सरपणाखाली लाल सु ं ग ओठ दाखवणारी झुपकेदार शेप ांची
मुंगसाची चपळ पलं एकेक बाहेर आली. मी घाब न तसाच उभा. पलंही मला खांब
समजून नधा त होऊन खेळत रा हली. ती सरपणाखालची जागा वषानुवष यांची होती.
अजूनही आहे. ती पलं दोन पायांवर उभी रा न लाल डो यांनी मा याकडे अजूनही टक
लावून पाहतील.

कोणीतरी उठवलं असावं. द लीला उतराय या तयारीतले लोक मागे जाणा या

घुमटां या म शद ला का द याला आपाप या प तीनं हात जोडत होते. हजरत नजामु न
अव लया. द ली. तथे टे शनातली तुफान गद चुकवत मला तक ट. ऑ फस याही आधी
पा क तानात सधुचं साठवलेलं पोटातलं पाणी यमुनेत पोचव यासाठ मुतारी शोधणं अ धक
गरजेचं होतं. टे शनामाग या न ा इमारतीकडे फरता फरता ल ात आलं क , एक
अ तशय उंच थोराड लोकरीसार या केसांचा हातारा कु ा सारखा आप या मागेमागेच येतो
आहे. घाईघाईनं इतर समगरजू लोकां या बरोबर एका भतीशी ओळ नं उ या लोकांसह
मीही समोर या भतीवर ल हलेली अ रं पाच म नटं वाचत मुतत होतो : गधे के पूत यहां
मत मूत. ह ली बापाव न व चतच श ा असतात. मग समोर या तक ट ऑ फसकडे
जातांना इथेही मघाचा उमदा कु ा माझा पाठलाग करतच होता, अंतर ठे वून मा याकडे
शोधक ीनं नरखून पाहतच होता. मी रांगेत सरकत गेलो ते हा हमाचलकडे असतात
तशा रेशमी केसां या लटांचा तो बाजू या कच या या कुंडीपाशी शांत बसून मा या येक
हालचालीकडे पाहत रा ला. मी बॅग पुढे पुढे ढकलत रांगेतच सरकत मधूनच या याकडे
नजर टाकायचो, हेही तो जीभ काढू न पाहतच होता. त कटाची खडक जवळ आली तशी
द ली या नेहमीसारखा राजधानी लबाडीचा फटका आप याला आताही बसू नये हणून मी
सावधान होतो, तरी खडक सोडताना आत या भारतीय ह नाग रकानं ती भीती खरीच
क न दाख वली आ ण जाळ आडू न फ तक ट बे फ करीनं फेकून मा या आ ण उरलेले
पैशे दो? बाक के पैस?े ओऽ ा वारंवार वचार याकडे पूण ल कर याचं कसब दाखवत
तो रांगेत या पुढ याशी त मयतेनं बोलत रा हला.
लाज वाटू न सव रांगेत या लोकांना इशारा हणून रा ीय शवी हासडू न मी खजील
हो साता बॅग उचलून बाहेर पडली. बाहेर तक ट याहाळत असताना पु हा तो मायाळू पो
कु ा मा यामागे येतच रा ला. इत या हजार लोकांम ये हा मा याच मागे का येतो आहे?
काय याचं आपलं आ दम नातं? एका नव या ा याचं पूण नव या माणसाशी असलेलं हे
नातं अशा ख थतीत अनुभव यात आ या मक आनंद होता. यु ध रामागे शेवटपयत
कु ा जावा तसं. को या मा यासार या दसणा या मालकानं याला नुकतंच सोडू न दलं
असेल का? कारण याची लोकर अजून अ तशय व छ होती. बेवारशी उखारी करणा या
कु यांनी अजून या या पाठ वर चावलेलं न हतं. जखमा न ह या. कवा यां या घरातला
कोणीतरी मा यासारखा बे ब दसणारा असेल? तरी यां या डो यांतली आत नजर
या या शेपट या हालचालीशी जुळत न हती. कुठे तरी संशयाला जागा होती. एकदाची
आपली गाडी गाठू न तथेच टॉलवर या गृह थाला पाव दे ऊ, हणून मी याडातून झपाझपा
चालत पुढे गेलो. ा गडबडीत हातातलं तक ट खाली पडलं आ ण ते उचलायला मी मागे
वळू न वाकलो. यासरशी कु ा एकदम उलटा होऊन पळू न दसेनासा झाला. माणसं अशी
वाकून दगड मारतात, हा याचा ठाम तसाद पा न मला लाज वाटली.

माणसां या तुडुंब गद या भुसावल बोगीत गाडी आ याबरोबर मी चढलो. दारातही

लोक उभेच होते. तरी मराठ माणसाला फ संकटा या वेळ च फुरते, अशा उपजत
दांडगाईचा मु ह त वापर करत मी बराच आत श न वर या सामाना या बथवर पेट
ठे व यात जेमतेम यश वी झालो, कारण ड यात बरेच मराठ च होते. शवाय पेपरात
जबलपूरकडे मोठे ह -मुसलमान दं गे सु झा या या मो ा बात या हो या. यासाठ
 वा हेरीपयत चार पूण डबे म लटरीला अचानक ावे लाग यानं सगळ गद इकडे लोटली
होती. आता हे येणारे छ ीस तास जागरणच आ ण कालचीही रा झोप न हती. जागरणांची
सवय असूनही आता डोकं भणभणायला लागलं होतं. अशा वेळ काहीही ऐकायला येतं
आ ण कोण काय बोलतं हे कळे नासं होतं. झोपून जाता येतं अशा तकड यासार या
आगगा ा ा दे शात कधी सु होतील? यु ा या तयारीलाच ा भका यांचे सगळे पैशे
संपून जातात. शेवट ड यात तर शरलोच आहोत. खंडेराव, भणभणणारं डोकं फ
सांभाळ. शरीर आपोआप परवा भुसावल टे शनवर पोहोचेल.
रामा रे रामाऽ जी रे ज र जी जी जी जी जीऽ

…परमे र नाही असं मी एका वतमानप ात वाचलं आहे. …इं जी पेपरात? …

पाटलाकडू न कबूल क न या. नु या श ा लावतो. …सुधाकर अजून योतीकडेच
आहेत? …वैशाली सरं काही करते? …आप य ह? … वनोबा अजून जवंत आहेत? …
तु हारे भाषा म वो ानपीठ मला है वो — या उसका नाम — बहोत बडा रायटर है —
मुझे वह न मालूम हो, तु हे तो पता होना चा हये ना.
तेव ात तकडू न खं जरीवर दल के अरमाँ आंसु म बह गयेऽ असं तार वरात
हणत एकजण येतो. खंडेराव, याला एक पया दे . एरवी ड यात कोण असं गाणं
ऐकवणार? …मतलब, आपको लडकालडक कुछ आ ही नह ? य ? … झ म चुहा घुस
गया, बंद कर दया सालेकू. मर जाएगा या? क खराब करेगा सब चीज? …तु हारे जो
को कॅ सल बमारी आ है?
बाहेर समाजात कुटुं बात घरात कुठे च न मळणारी ननावी गोपनीयता आ ण खाजगी
आ व कार, ामा णक आ ण ामा णकच उ रं. ःख हलकं करणं आ ण कुठे च न
मळणारा व ासू आधार. एकमेकांचं वाय अ त व जपणारा बंधुभाव. एक बोहरी बाई
पूण काळा बुरखा मो ं टोपलं झाक यासारखा पांघ न बस यामुळे ड यात या
वातावरणातला एक जनसीपणा बघडला होता. त या नव यानं जेवणाचा डबा काढताच
तनं फटकन चेह यावरचं ल बणारं जाळ चं झाकण उलटं क न आप या सुंदर
नाकडो यांनी ड यातलं धा मक-सामा जक वातावरण बरंच सौ य केलं. गुजरातीत एकजण
बोह याला वचारतो, का हो, तमारो अमदाबादे जामा म शदमां तर क मदरसा चाले छे के?
तमे जाण छो? …हाँ जी, चलती है. … तथे कुराणा शवाय आणखी काय काय पढवतात?
उ र : फतराँ.
एकेक फेरीवाला आपलं र दाखवत पुढे जातो. चणे वकणारा माग या
मसळवा या या अधा डबा पुढे असतो, तर मसळवाला या या मागून येणा या बोटभर
ला टकची नळ नारंगात फरवून वनासायास पेलाभर रस काढू न दाखवणाराला जागा
क न दे त पुढे सरकत राहतो. एक तंबाखूचा ापारी स य, अ हसा यांवर बाजू या एका
खाद धा याला ता वक उपदे श करत होता, तर याला तो खाद धारी माणूस ९ बाय ४ या
पासलीपे ा १२ बाय ३ ची पासल, ४०० कलोमीटरपयत १०० पयांनी रे वेनं कशी
व तात पडते, हे पटवून दे त होता. कुंभमे या न आलेले मराठ लोक मराठ तून हद
बोलत होते, तर यूपीचे मुंबईतले हद तून मराठ . सुमारे अकरा लोग कैसे गटांग या खाके
बुडून मरे, हे सांगत होते. वृंदावन-मथुरे या मधे कुठे तरी एका टे शनाला लागून असले या
दे रासरासमोर पटांगणात हजारो कबुतरं दाणे टपतांना दसली. यां या हजारो पोझी —
कमीजा त उंचावले या शेप ा, वेगवेग या कोनांत या चोची, छाती या कमानी, कसले या
माना — ा हालचाली डो यात इत या प या कोर या गे या क नंतर तासभर
डो यांसमोर सरं काहीच उमटत न हतं.
एक वनोद वृ ीचा गृह थ सग यांशी अकारण हसरा चेहरा क न उबग आणणारी
सलगी करत होता — नेहमीचा हा सद्गुण वासात गुण ठरतो, हे याला माहीत नसावं.
खूप उद्गारवाचकं टाकणा या ल लत ग ा या लेखकासारखा. या या बाजू या, सारंगीची
पेट मुलासारखी मांडीवर सांभाळत भोपाळला एका मैफलीसाठ जाणा या उ तादला तो
हणाला, इसको पीछे लगाके लेट जाईये. … य ? …नही तो गाडी लेट हो जाएंगी. हॉ हॉ हॉऽ
सारंगीवाला दाढ वर हात फरवत हणाला, मजाक क बात अलग. यह साज, बस यही
मेरी दौलत बची है समझो.
एकानं मसळ संपवून हातात या पुड याचा कागद नीट क न वाचला. यावरची मो ा
अ रां त का मीर सीमेवर गोळ बार अशी बातमी पा न वर या हातभर मान लांबवून
वाचणा या एकानं तो कागद मा गतला. मसळ खाणारा हणाला, ये आज का नह है.
मागणारा हणाला, चलेगा, या फरक पडता है?
मा या जवळ उभा असलेला एक सरकारी नोकर आ ाजवळ उ ा होणा या यू.पी.
वधानसभे या एका उप नवडणुक साठ मोजणी अ धका याचा अ स टं ट हणून चालला
होता. तथे खून, मारामा या, मतदान क ं जाळू न टाकणं अशा भी तदायक घटना घडत
हो या. तरी हा माणूस दोन बंदां या लांब तरटा या पशवीत चोळाबोळा कपडे क बून
शांतपणे ुट वर चालला होता. आधी तंबाखू हातावर चोळू न जगात या सग यात मो ा
लोकशाहीचा पाईक हणून तो नभयपणे तरटा या पशवीसह तथ या टे शनवर उत न
गेला. जातांना यानं हातातली चमूटभर तंबाखू मला ेमानं दे ऊ केली. मी आदरवाणा होऊन
नाही हटलं, तर तो हद त हणाला, अरे, मग कसं होईल भैया, नयेत तुमचं? मी
खशातली सगरेट दाखवून हणालो, यह है ना भैया.
एक जण खासदाराचा अटे ड ट हणून खासदारा शवाय पासावर फुकट वास करत
होता. ट सीनं फ याला वचा न हटलं, वा भै वा.
जमाई के घर गये थे? फर लडक -पोते खूस ए ह गे. …और या या कया? …मीटर
त क न आलो. आता कधीच दहा-बारा या वर री डग येणार नाही. …ऐसा? द लीत
एसी शवाय ा दवसांत चालत नाही. रटायरमट के प हले मीटर त करनाही अपना
जॉब था. …ऐसा टे लफोन का भी कर सकते ह या? … य नह होगा? सब कुछ लो या
फा ट हो सकता है. अ य टे लफोन. कतना भी घुमाव, बल म नमम. हॉ हॉ हॉ. … य
बेट , ब चा य रो रहा है? या नाम है इसका? …मायकेल. …ऑ? मायकेल? ये तो
समसवाली बात हो गयी. …अंकल जी, कुछ फरक नही पडता, सफ दल साफ होना
चा हए. और कुछ नही.
ीमु शी संबं धत वाटणारी एक नटवी त णी ना वक दलातून वे छा नवृ ी घेणा या
अ धका याला सांगत होती, बुट या वामनाचं एक पाऊल आकाशात — सॅटलाइट
ा समीटर. सरं पृ वीवर — सगळ कडे ट हीच ट ही. आ ण तसरं पाऊल आम या
डो यावर — पाताळात गाडणार. हॉ हॉ हॉ. …तेच हणतो आहे. येक कामाची वतं
यं णा पा जे. गु हे शोधणारे वेगळे , गु हेगाराला श ा दे णारे वेगळे …आ ण गु हे करणारे
वेगळे नकोत? का हेच?
तु ही काय करता?… पीएचडी. …काय वषय? आ कऑलजी. … हणजे? …पुरात व,
ज मनी उक न मढ बाहेर काढणं. …पुढे काय कोप असतो? हणजे नोक या?… कुठं ही
जंगलात दे वळावर राखणदार. कवा यु झयमम ये झाडू मारणं. …म करी करताय भाऊ
तु ही. …अरे बाबा, एकदा तुम या आयु याला ान मळवायची कसर लागली ना —
रेशमा या कापडाला लागते तशी — क आयु य या यातच वाया जानं. पण कोणी तरी
ानाची बाजूही सांभाळली पा हजे क नाही?… बरोबर सर, बरोबर बोलला, सॉरी. …सॉरी
बरी कशाला? ा वयात यो य तोच वचारलास तू. नोकरी मह वाचीच असते. …मी
आयएएसला बसलो होतो. आमचे सर हणतात, परी ेत कोणते वचारले जातील, हे
सग यात मह वाचं असतं. नंतरच उ रांना मह व ावं. … हणजे? … हणजे मु य अ यास
करायचा तर कोणते येतील, याचा. …या यामुळेच आप याकडे ानाची परंपरा न
झाली, सांग तु या सरांना.
इंटे रयर डझाय नग काय असतं? अ छा. अ छा. मुंबईत द हसरकडे एक लॅट यायचा
आहे आप याला, आतून कसाबी चालेल इंटे रयर. मु य बाहेर कती मोकळं आहे तेच
मह वाचं असतं. हमने इ टे ट एजंट को बोला है, अ ला, भगवान भेनचोद कुछ नही मांगता
आसपास. काय ग धळ, लाऊड पीकर आर या — साला न द हराम कर दे ते है मशीदवाले
मंद रवाले.
अरे तु यावा या यानामंद च येऊन नाही रा लं, तं मी बी काय क भी? …तुमीच तं
आ हाले नीट समजावून दे ऊ नाही रा ले तं समजेलच कसं? ऑ? …हे पाहा, मले जर
एखांद गोठ आठ आनेच समजली असली तं तुले सोळा आने सांगू कशी? हंजे पदरचं खोटं
टाकून समजवा हण क . एका ानं सोळा आने गो सां गतली याचा अथ याले पूण
समजली असं होत नाही भौ. …बरं बोवा. तु ही हनसान ते सोळा आने खरं.
आपली साली ही उजवी नाकपुडीच बंद होते पाहा सदा न् कदा. सायनसचा कार
असेल. फ डावीकडचा ास चालू राहतो ग ा. यामुळे होतं काय क सायकल
चालवताना उजवीकडेच हॅ डल वळतं आपोआप. …सांभाळ भाऊ, तू मोटार नको चालवू,
अपघात करशील. ॲ युपं चर क न पाहा. …केलं हो तेभी. तळपाया या मध या
व भागाजवळ क असतं, ते तर गुडघा खीचं असतं असं सरा डॉ टर हणतो.
आप याले गुडघा खीसु ा आहेच हणा. …हे होवो, ते होवो, काहीतरी त हायला
पा हजे पण.
आता जवाहरलाल नेह सांगताहेत तो फार मागासलेला वचार आहे. असं तु ही
हणता, पण स या कोणी हाच वचार पूव च सां गतला असता तर नेह ं नी या या पुढचा
काहीतरी नवा वचार शोधला नसता? पुढारलेला वचार मागासले या वचारा या आधी
कसा काय येईल? अगोदर मागासलेला वचारच पुढारलेला हणून येत असतो. …असं
हणटा?
हे पाहा आपण चाललो आहोत ना या या डावीकडेही म य दे श आहे आ ण
उजवीकडेही म य दे शच आहे. मधली चंबळची ही चचोळ प फ यू.पी. मधली आहे.
… हंजे दरोडेखोरां या सोयीसाठ च केली काय ही? …हॉ हॉ हॉ. बरोबर. इकडे दरोडा
टाकूनशान खुशाल तकड या ह त पळू न जायाचं. पोलीस आपाप या ह पुरतं पाठलाग
के यासारखे दाखवतात. नसग पयावरणही दरोडेखारां या बाजूचे — न ा, नाले, कडे,
झाडी. यां या हो ा लपवून ठे वले या असतात काठावर. पाच म नटांत यूपीत. एम.पी.
पो लसांजवळ कुठ या हो ा हो? असे आगगाडी या बाजूबाजूनं वेगात घो ावरनं येतात
ते लोक आ ण ड याला लटकून ड यात घुसले क लूटमार. बाहेर गोळ बार ऐकला क पु हा
घो ावर. यांचे घोडेही ड याला लागूनच दौडत राहतात. आमचा एक वगबंधू दरोडेखोर
झाला आहे. …का बरं? … याची याची पसंती. …तु ही हा धंदा नवडला यापे ा यानं
बराच नवडला. हॉ हॉ हॉ. .
एक शाळामा तर आप या दवंगत मातु ची अं तम इ छा हणून येते पंधरा-वीस दवस
यां या अ थी दे शात या सव प व न ांम ये टाकत टाकत आता नमदे कडे नघाला होता.
आता यां या प व आ याला खरोखर शांती मळत असणार, अशा कृतकृ य गवानं तो
आपला हा परा म सांगत असतांना एक जण हणाला, का हो मा तर, आता तर शाळा सु
होताहेत. आ ण तु ही रजा काढली?
रजा? हे काय शहरातलं कॉलेज आहे क व ापीठ? एक श क सरकारी शाळा,
तीसु ा आ दवास या १०-१२ वा ांची मळू न पालपूरला. …पालपूर? ते सह सोडले होते
ते पालपूर? …तेच तेच. दहाबारा सह सोडले होते, गरनारकडे यादा वाढले हणून. या
वष कुनो नद वरची ७-८ खेडी उठवली रातोरात आ ण इथे वसवली — येक कुटुं बाला
३६ हजार पये रोकड. शवाय सहा बघे बरड जमीन मळाली. ते हाच आरो य क आ ण
ही माझी शाळा सु केली. या उद्घाटनानंतर इकडे मं ी कले टर कोणीसु ा त ड
दाखवलं नाही. आता मला सांगा, रजा कोणी कोणाला मागावी? आ ण कोणी कोणाला
ावी? …अहो, पण तकडे शाळा सु आ ण तु ही इकडे म हनाभर?… ओऽ एकदा येऊन
पाहा म टर तथे. फाटे ल तुमची. हे पालपूर हंजे माधो सग, पुतळाबाई, मोहर डाकू —
ऐकूनच फाटली तुमची तं. …बाप रे. …हे काय तुमचं वा हेर है का भोपाळ है? रे वे
टे शनपासून पाच तास बसनं — तीही या दवशी सुटली तर. जंगलातला वाघांचा न्
लांड यांचा र ता. तीनशे पये लागतात साधी कुठे ही बदली क न यायची तर. हणजे
आमचा चार म ह यांचा पगार. यात या यात लाइट न् नळ न् सनेमा न् बाजार — असं
साधं तालु याचं गाव हटळं तर कती घेत असतील यां या पी.ए.लाच ठाऊक. …बरं आहे
ना मा तर, इथे कामच नसेल काही. …वा राव, कामं कती सांगावी — शाळे तली जमीन
सारवणं, झाडलोट हे सोडू नच ा. मले रयाचे त े भरा. दे वीचा रपोट ा, हजार पये
मळवा — असं रंगवा. पो लओचे लोक येतात यां यासाठ धावपळ, खानेसुमारीचे रकाने,
२६ जानेवारीचं वजवंदन दरसाल, १५ ऑग टची भातफेरी, भेन योद तीही दरसाल. ताप
कोणाला येतो ते कळवा. सग या व तीत नदान प ा नीट ल हता येणारा मीच एकटा. याचं
प ल न दे , याचं प वाचून दे . दर सोमवारी पो टमन आला क दवसभर हेच. फुकट प ं
लहायचं काम. सांगणारी हातारी फ सांगते, पोराला कळवा मरते हणून. क आ ही याचं
भाषांतर क न प भ न ल हतो — ा, शेवट नऊ म हने ओझं वागवून हेच का —
लोक चलमी पीत असतात कायम आप या झोपडीत. आपण असं घासत राहतो. आ ण
शकवणं हणजे एकाच छपराखाली प हली ते चौथीपयत. सगळं च — माळवा, म य दे श,
भारत यांचे भूगोल, इ तहास स थळं , जवाहरलाल नेह , ग णत, अ आ इ ई.
माखनलाल चतुवद ची चहा नह म सुरबाला क . चं हण, शवाजी — काय काय
शकवतो? सगळं च, जे आप याला माहीत आहे ते सगळं च. आ ण वरतून तु ही रजेचं
बोलता?
खरं आहे पं डतराव, तुम यासार यामुळेच दे शात श ण थोडं तरी वाढतं आहे. या
शहरात या इं जी शाळा न् यु नव स ा, मे डकल इं जनीय रग काय उपयोगाचे आप या
गरबां या?… यात ते दरवष म य दे श आ दवासी लोकमंच ची सरकारी नौटं क दरसाल
असतेच ज ां या गावी. माननीय संचालकांची आ ा तर पाळावीच लागते : ८-१० वषाचे
१५-२० आंडोरं मोरेनाला नाचायला घेऊन या मं यांसमोर. आईबापांचे पाय धरावे लागतात.
शहर हटलं क यांना वाटतं पोर ना वकायलाच नेतोय काय मा तर. तथे पु हा मुलांची
सोय पाहा. वतः वयंपाक करावा लागतो. पैशेबी पर हेड सदोतीस पये वेळेवर मळत
नाहीत — श ण खा याचा स चव डा आ ण सं कृतीकडे बोट दाखवतो. तो आणखी
अथखा याकडे. असं आहे.
पण का हो मा तर, तुम या जंगलात सह सोडले होते हंता ते अजून आहेत, क गे या
सं ांती बसून यां यावर? … आहेत हंतात बोवा. कोणाला दसता ते? इकडची हरणं यांना
आवडत न हती हंतात. गुजराती ते, एकदोन बटके तोडू न टाकलेली दसायची. पण नंतर
खायला लागले. मी न हतो का, गेलो ते हा शेव या या पा याची रोज भाजी ओकून
टाकायचो? आता खातो. बरं, ते करोडो पये खच झाले — ६५-७० कोट याचं काय?
तर क सहांची होवो न होवो, यां यामुळे जंगल खा यात या माणसांची तर झालीच
असणार.
एक त ण पोरांचं टोळकं द लीपासून दाराशी उभं होतं. आता उभे रा न रा न सगळे
कंटाळले होते. एक जण जांभई दे त ड यात बसले या सग यांकडे पाहत ओरडला, उठा बे
भाऊ कोणीतरी. सरा हणाला, एक बार तो उतरो यार. हॉ हॉ. जैसे कसम खाके बैठे है, ना
उतरनेक , हॉ हॉ हॉ. एक बसलेला माणूस हणाला, कहाँ से आ रहे हो?… आप कहाँ से आ
रहे ह?… यागजी से. …तो हम द लीजी से आ रहे ह. हॉ हॉ हॉ. और मुंबईजीको जा रह ह.
हॉ हॉ हॉ.
दो ही बाजूंनी उंच कडे असले या घाटात या गोल गोल वळणांनी घाटमा यावर गाडी
येताच समो न श या, खर टॉच, आरडाओरडा. अचानक ेक लागून गाडी थांबली.
ड यातले एकेक खडक तून बाहेर चांद यात डोकावत काय झालं पाहायला लागले. खरं तर
सगळे घाब न गेले होते. का हो, दरोडेखोरांचा भाग तर गेला ना हो? …अरे तु हारा डाकू
लासमेट तो नही आया, भै? हशा. …अंधेरेम पहचानेगा क नह तु हे? हशा. बाहेर टपूर
चांदणं. दरवाजात उभी रा न कंटाळलेली पोरं ग धळ करत खाली उत न इं जनपयत
चालत जाऊन आली. आ ण कळलं क पुढे उतारावर मीठा दगड कोसळला असून पुढे दोन
गा ा अडक या आहेत. दगड काढ याचं काम पारपासून सु आहे. …के हा संपेल?…
आता आप याला कसं सांगता येईल? बरं झालं, सकाळ नघालो असतो तर इथे तेवढा वेळ
या त थांबावं लागलं असतं. आता?
मग एकेक खाली चांद यात पाय मोकळे करायला उतरला. गाडी अ तशय उंच
शखरा या ऐन खां ावरच थांब यानं खाली पूण वतुळाकार वन ी, द या, खोरी. र पाणी
चमकतं है नं ती चंबळ. पाहा कशी सापासारखी चाललीय. गवताळ मैदान. असं अ तम
सुंदर सृ स दय ब तेकांना आयु यात आताच पा ला मळत होतं. काम कुलू आ ण मनाली
आ ण का मीर चावळतात हो लोक? हे पाहा हणावं. ओ हो हो हो. हमारे दे शम या नह है
बोलो. ा पृ वीवर या अद्भुत ाकृ तक यावर पु हा आकाशात या चं ाभोवती या
अफाट तारांगणानं मायावी मो हनी टाकली होती. …जबाब नही, मघाचा मुंबईत द हसरकडे
लॅट घे याब ल बोलणारा गृह थ वरखाली डावी उजवीकडे पूण मान फरवत मनापासून
उद्गारला, जबाब नही, या इंटे रयर बनाया है उपरवालेन…
े

इं जनाचा भ गा झा याबरोबर सगळे सृ स दयाला कंटाळलेले लोक सटासट वर चढले.

ना वक दलातून वे छा नवृ ी घेतलेला अ धकारी आ ण ीमु शी संबं धत नटवी त णी
परत आले का, हे सग यांनी पा न घेतलं. इं जनाची धुसफूस वाढली. गाडी वेगानं वा हेरीत
शरली. सगळा डबा रकामा झाला. म लटरीचे लोक अवजड लोखंडी ं का दोघे दोघे मळू न
उचलत गाडी मोकळ क न नघून गेले. आधी या उ शरामुळे लागोपाठ आले या दोनतीन
गा ा भुसावलपयत या सग याच टे शनांवरची गद नेत हो या, यामुळे आमची गाडी
शांतपणे रकामी चालली होती. सकाळ या सुंदर थंड हवेत मी बथवर ताणून दली. काहीच
कळे नासं झालं होतं. डबाही शांत शांत. कती तास झोपलो, कुणास ठाऊक.
खंडेराव, झोपून झोपून तु या डो यातला दगड कधी नघणार आहे? तार
मळा यापासून वासा या तारेत तू हे मु य ड गर ओलांडायचं बाजूलाच टाकतो आहेस.
अरेर,े एवढं आयु याचं कठ ण ग णत तुला सोडवावंसंसु ा वाटत नाही? गावी गे यावर बघू,
असं नाही चालणार भाऊ. कोणीतरी दोन ब हाडी बाया तकडे छान आवाजात
कुंभारणीसारखं मराठ बोलत हो या. यामुळे छान व ं घर ा घालत होती : आप या
गावचा भोजू कुंभार मोहेनजो-दडोत यासार या बे ब माती या बैलगा ा भाजून
आंगणात मांडायचा. हे अनेक मोठमोठे म हरपी कंस, यां यातले चौकोनी कंस, पु हा
यां यातले अग णत गोल कंस, एकमेकांत अडकलेले आकडे — प हला म हरपी कंस तर
सोडव. म यभागी हे जे गोल कंस दसताहेत ना, ती या ग णताची गु क ली आहे. झोपू
नकोस, ऊठ वचार कर.
मग ते गोल शगांसारखे कंस मोठ मोठे होत गेले आ ण आम या उ या गायीचे गो हे —
मु या आ ण मो या — यांची शगं पुढे आली. यांना लहानपणापासून झुंजायची भलती
खोड आ ण शगंही दोघांची अशी गोल कंसांसारखीच. एकमेकांवर फू कार टाकून पळत
पळत येऊन मा याला माथा लावून रेटारेट , क शग एकमेकांत अडकलीच. भावडू , तू या
मु याला धर. खंडू, मो याला आवळू न धर. सांभाळ, डो याला शग लागेल, हंऽ ओढ.
ख यात गुडां या आडू न ढकलाढकली, पळापळ. शगंही नघत नाही आहेत, यामुळे दोघे
गो हे वेषात या तच चडले आहेत. आ ही यांना बगलेत दाबून ठे वलं आहे. उगाच शगं
मोडू न घेतील. थरथराट सग या अंगाला जाणवतो आहे. सांडूला बोलवा.
खंडेराव, असंच तू आता ा तु यावर या संकटात शगं अडकवून टाकली आहेस. बघू
काय होतं ते, मागे सरायचं नाही. इतक वष तू वडलांना नखं काढायचास, मूख. खरा ॉ लेम
हा होता. तू हे सगळं बौ क, श णाचं, व ापीठांचं, पीएचडी, पु तकं, लेख, संशोधन,
सां कृ तक भानगडी तु या शगांसार या मोडू न टाक. आ ण शेतकरी हो, शेतीवाडी, घरदार,
गु हाळं , शाळा, नेते गरी, खे ातलं राजकारण, लोकसेवा, व ल व ल, ी ानदे व
तुकाराम हे सांभाळशील?
खंडेराव, असे क ावर उभं राहायचे संग आयु यात फार येत नाहीत. तू घरी जाशील
तो क ाव न उडी घे याचा तु या आयु यातला प हला, कदा चत शेवटचाच संग. आता
तू घराचा एकुलता एक वारसदार. उडी घे याआधी नीट बघ. समतोल राख, नाहीतर उडी
घे याआधीच कोसळशील. खंडू, दो ही पाय झोकून तर माणसानं कधीही कु नये. च ात
जथे वचार उ प होतात, तथेच ोभही नमाण होतो. हणून अ ोभकारक वचार येऊ दे .
खंडेराव, यान कर. समाधी लाव. दाट चतनात असं वारंवार शरणं हणजे को या
अ ाताचं कज फेड याचाच कार. अशा गुंगले या अव थेत ख या जा णवा सामो या
येतात. आधी या नंतर या सं ध काशात यांचे पदर घेतलेले अपुरे चेहरे भेसूर दसू दे , या
वाईट नाही आहेत. यांचं माहेर कुठे तरी नभोमंडलात ईथरा या वर या कृ ण ात असतं.
जा णवा असणा या आप या सग यां या म वर जागेपणी कुठलं तरी अ ान काम करत
असतं. मुं या वा ळाबाहेर सग या सवकाळ कुठे दसतात? पण आत यांचं कती मोठं
सा ा य असतं? आ ण यां या सग यां या सरळमाग एक च हटवाद हालचाल वर
कुठ यातरी आंध या न ेचं एक अ य नयं ण असतं, ते कोणाला दसतं? तु या
जा णवांचं हे चंड वा ळ ज मनीत कती खोल आहे, हे पाहा. गतकाळ आप याला
नेहमीच हळवं क न टाकतो, आहे नं? खंडेराव, हेच ते आतलं वा ळ. ाच तु या
जागृताव थेत या छाया च ां या भेसूर का यापांढ या नगे टवा. झोपेत आपण हे
जागतेपणी तुटलेलं जग याचं एकजीव स य व भ न काढत असतो. लॅ टरमधे दो ही
पाय ठे व यासारखं. ते सग या अंगांनी जाणवून घे. मोरगावचे कावळे , चम या, कबुतरं,
भार ाज, साळुं या, मुंगसं, मांजरं, कु ी, गायी, हशी, पोपटांचे थवे, ड ग या शेतातले
मोरांचे कळप को हे, माकडं. मेलेले जवंत आ या आजे काका, ब हणी, भावडू आ ण
आता वडीलही.
मं स तकातून म यस तकात शरणारे सूर. काय दव असतं खंडू पाहा, माणसाला
एकच आयु य असतं. मग? मग हे क तरी बदल. नवं क , नवा परीघ. मोरगाव क ा या
कतीही र तू गेलास, तर फ या वाढे ल. हणून नणय घे, हे व च माझे घर. मोरगाव
सोड. दे श सोड.
हा वचार डोकं काढू न वर येतो तोच सरा याला खाली बुडवत वर येतो : खंडेराव,
तुझा वारसा केवळ तुझं घरदार जमीनजुमला शेतं शवारं एवढाच नाही. गे या दहा हजार
वषापासू या कृ षसं कृतीचा हा सतत तु यापयत झरपत आलेला वारसा आहे. तो तुला
असा पाली या शेपटासारखा खटकन तोडू न पुढे जाता येणार नाही. तोडताही येणार नाही.
औ ो गक ापारी महानगरी लोकां या उ मू लत भुतावळ त शरणं काही फार कठ ण
नसतं. लाखो लोक ते करतच असतात. पण खंडेराव तू इतका ु नाही आहेस. घराला
अंगण आ ण दारी पपळ ही तुझी ओळख. ा गो ी नसलेलं भोवताल तुला चालेल? ऊन
पाऊस चांदणं जमीन गवत पशुप ी ाणी झाडं झुडपं लोकगीतं दं तकथा वा चार हे
काहीच नसलेला झगझगीत वांझ प रसर तुला चालेल? भरकटू नकोस. तुझे पाय शाबूत ठे व.
सगळे र ते आपले पाय गळ याची वाटच पाहत असतात — हवाई, समु , ज मनी, ळ,
महामाग, सडका, यं ांनी सं याकाळपयत कुठ या कुठे नेऊन टाकणारे लंडन, यूयॉक,
चं ावर सु ा. पण तुला वाचवेल तुझी वतःची पायवाट. ती तुला कधी सोडू न जाणार नाही.
कारण तूच ती तयार करतोस. तीच घे. जहाजाव न सोडलेला कावळा जसा परत
जहाजावर येतो, जशी वादळ पावसात मुंगी आप या पूवजां या वा ळाकडे लगबगीनं
धावत येते.
खंडू, बेडर होऊन जग या या ा कोलाहलात भाग घे. जगणं ही या आहे, त यात
भाग घेणं एवढं च खरं असतं. ते बरं का वाईट हे नंतर ठरतं. अडंगा भारती भावडू ला
मा ं तीवर योगासनं शकवतांना वारंवार सांगायचे : यानात भावना कठोर क न न
करा ा. मु हावं. अ ोभकारक वचार करावे. अ ोभकारक हणजे संतोषजनक न हे.
जसं नाकाकांनी इं जां व दहशतवाद होऊन वतःचं घर उद् व त केलं, काकूचा संसार
आंधळा केला, हे ोभकारक. परंतु यांनी हे ब लदान कोण या नै तक भू मकेव न केलं —
ते अ ोभकारक. या या उलट जसे आपले सातवे पूवज नागोराव — खापरपणजाचे आजे
वरा यातली दे शमुखी सोडू न इं जांना मळाले आ ण खानदे शात होळकर सरकार जाऊन
कुंपणीसरकारचा कूम लागू झाला. ही हरामखोरी ोभकारक. पण अशी फतुरी नागोराव
पूवजांनी या नै तक भू मकेव न केली असेल, ते अ ोभकारक. कोणती ती भू मका?
याहीपे ा नीट वचार कर क , झडी या नपणजीनं आप या कोव या मुलीसह सग या
गावासाठ पढा यां या छावणीत जायला तयार हावं, याला केवढ नै तक हमत लागली
असेल?
तुन तुन तुन तुन ढमाक ढमाक. खंडू पळ, पळ, भकरा ग धळ वा बाईचा पोवाडा
हणत आहे. मढ कडे.
ढमाक ढमाक ढम ढम ढमाक
आरं झाली वा बाई त यार केला नधार
डो यावाटे आसवांची धारऽऽ हो जीऽजीऽजीऽजीऽ
आन् रडतो सगळा मोरगाव रंऽऽजी जी जी जी
तुन तुन तुन तुन तुन तुन तुन तुन
दोन
युगांतराचा सं ध काश, अशा काळात कोणाला कोणाची फक र पडते? कोणाला कोण
वाचवू शकतो? आपलं आपलं आपणच कसं राखून यायचं या या अज व था
आपोआपच तयार होत जातात. नंतर या काळात तु हांला या बदलवता येत नाहीत.
मरा ांनी दे शभर पढारी सं कृती जोपासली. म य आ ण उ र ह थानात श ांचे
पढारी, माळवा-खानदे श-नेमाडात होळकरांचे पढारी आ ण पु याला पेश ांचे. इतरांना
खाऊन टाक यावर ांनी एकमेकांना खायला सु वात केली. लूटमार, पुंडावा, जाळपोळ,
अ याचार, दं गे, धामधूम, बलकबली, आपसांत लढाया. या काळातलं एक मो याचं गाव,
मोरगाव. आम या ा लहानशा गावाची रचना जरी पा ली तरी पूव लोकांना सतत
परच ाची भीती वाटत असावी. कवा भीती वाटतही नसावी, इतके आमचे लोक नढावले
असावे. आजही वेस आ ण वेशीवरचा बु ज सोडले तर चा ही बाजूंनी चार हात ं द तट
सव उद् व त होऊन पडलेला दसतो. ा पड या भतांडांमुळे तरी पुढे आत या आ ण
बाहेर या गावामधली एक वाढत गेली असावी. इंजाळ आ ण मोर या दोन वाह या न ां या
बेच यात उंच टे काडांवर आमचं गाव वसलं अस यानं कुठू नही मनोहर य वाटच पाहत
असतं. उ रेकडे संपूण उ या सातपु ा या उंच रांगा ही दसायला संर क भत दसते,
परंतु ही भत पूण पोखरलेली होती, कारण आम या गावावर जे काही ह ले झाले ते
इकडू नच झाले.
पढा यांनी तर तकडू न म य दे शातून आ ण गुजरातेतून इकडे रातोरात धाडी टाकून
पळू न जा यासाठ सातपु ा या तर या मंद उतारा या घ यांमधून कायम व पी र ते
पाडले होते.
मोरगाववर पढा यांची इ तहास स धाड पड याआधी ह रपुरा हे लभा या लोकांचं
पूण गावचं गाव जमीनदो त झालं होतं. ह रपु याची मोडक तटबंद , आतली जळक घरं,
रांधणीत अधा वयंपाक टाकून पळू न जाणा या बायकां या फुट या ह तदं ती बांग ा —
आजही आम या गाव शवेला लागून सातपु ा या पाय याशी हे अवशेष दसतात. आत
पूण लांड यांची व ती अस यानं लहानपणी आ हांला तकडे फरक याची स मनाई होती.
तरी दोनतीनदा भावडू आ ण मी आतपयत भीतभीत जाऊन आलो. रका या घरांमधून
काहीतरी येईल याची भीती आ ण आप या शेतात परत आ यावर मार मळे ल याचीही
भीती.
ह रपु याचे लभाने फार पूव पासून बैलगा ां या तां ांनी उ रेत सै याला रसद
पुरवणारे धाडसी ापारी हणून स होते. यांचे आठआठ दहादहा बैलांनी ओढले
जाणारे मोठमोठे गाडे लढे हणून संबोधले जातात. ते धावा बसव यासाठ आम या गाव या
लोहारांकडे यायचे. खानदे शातलं धा य व तात खरी न चारचार पाचपाच पट नी महाग
भावानं उ रेत ल करी छाव यांमधे वकणारे हे द ड-दोन हजार बैलांचे तांडे सग या
जोखमी पार पाडू न परतले, क ह रपु यात ीपु ष मळू त धगाणा घालायचे. नाचगाणी,
दा , हरीण मोर यां या मांसां या कढया वगैरे असा रा ं दवस धुमाकूळ क , वारकरी आ ण
महानुभाव लोकां या आम या गावात या कुण यांना क पनेतही पडणार नाहीत, अशी इ
काम व ं पडत राहायची. एकूण हे इहवाद लोक टाळ याची आ ण यां याशी कामापुरतेच
संबंध ठे व याची अनेक प ांची सवय मोरगाव या लोकांना लागून गेली होती. आप या
गाव शवेचे शेजारी आहेत, एवढाच संबंध टकवलेला होता.
जु या यादवकाळापासून द णेकड या सातमा याव न खानदे शात तापीचं पा उथळ
पसरलेलं आहे अशा थ ांमधून आम या ा भागातले र ते सातपु ातून वर उ रेकडे
जायचे. राज थानाकडू न बैल वकणारे हेडाऊ आजही ा र यांनीच सातपु ातून ह रपुरा
— मोरगाव — बुलडाणा — व हाडातून वदभात जातात-येतात. शवाय होळकर सै याचे
जे गु त र ते होते, यांतला एक खरगोण न आम या मोरगावाव न पुढे चोपडा — मालेगाव
— चांदवड असा होता. तं ा भ लानं दहा वष इं ज सै याला ज यामुळे चकवलं ती
माळवा-नेमाड आ ण खानदे श यां यातली सीमा पूवापार मौय काळापासून आखून दे णारी
अनेर नद बारा म हने इकडू न वाहत असते. आ ण १८५९ साली ता या टोपेला शवपुरीत
पकड याबरोबर फाशी दलं, असं जरी मेजर मीड यानं आप या मोशनसाठ आ ण ई ट
इं डया कंपनीनं आप या इ तीसाठ जाहीर क न टाकलं, तरी य ात ता या नावाचा
भलताच एक ा ण फाशीवर लटकून मोकळा झाला होता. हणजे मेजर मीड मोकळा
झाला होता.
पण याचवेळ खरा ता या सुर त उ रेकडू न सातपु ामधून खानदे शात मोरगावकडे
वेषधारी गोसावी हणून चो न येऊन रा हला आहे, अशी खानदे शी गु तहेरांनी कंपनी
सरकारला खबर दली होती. परंतु चो न येऊन रा हला आहे, ा खानदे शी कृद ताचा अथ
शु मराठ वा या पुणेरी ा ण कारकुनांनी चुक चा भाषांत रत क न द यामुळे
कंपनी या सो जरांनी खानदे शाकडे येणारे र ते न शोधता ता या कोठे लपून राहतो आहे,
याचा शोध घे यासाठ आम या गावातील ा णवा ावर अनेकदा छापे घातले. जाता
जाता हे गोरे सोजीर साळ ग लीत घोडी घालूत वणणा यांना टापांखाली तुडवणं, सुता या
गुं ा पेटवून दे णं, मागांची मोडतोड करणं आ ण दोघा तघा तर या सा यांना पकडू न नेणं
असा ग धळ घालून जायचे, असं जु या पढ तले हातारे सांगतात. इकडचे कापडाचे उ ोग
बंद करायचे आदे श कंपनी सरकारला वलायतेतून यायचे, कारण आम या गाव या
सा यांकडची नऊ वारी लुगडी जाडी, टकाऊ होती. शेतात राबणा या बायकांनाही एक
जोडी वषभर या तच जायची. नंतर दांडे क न पु हा चारसहा म हने आ ण पुढे झावरी,
गोध ा, पटे , पथुर या, डोकंबांधणं, गुइरी आ ण शेवट गाडी या वंगणाला च या —
असे काही ना काही उपयोग होतेच. पण इं जां या धा तीनं काही साळ नजामा या
रा यात पळू न गेले, काही नाहीसे झाले तर काही शेहमजुरीला लागले. आता साळ ग ली
नु तं नाव रा लं आहे.
हा ता या पु हा १८५७ चं बंड करणार आहे, अशी भीती इं जांना पुढे १८८५ सालापयत
— काँ ेसची थापना होईपयत भेडसावत होती. शवाय ता या दसला, क फरंगी फाशी
दे तात हणून खानदे शात हे नाव कोणीच १९४७ पयत ठे वेनासं झालं. ता यानं पळू न येतांना
वापरलेला पपळगाव ते ह रपु या न मोरगाव — हा थेट शखराव न खाली दरीत घसरत
ये याचा शॉटकट ह ली फ चोर दरोडेखोरच वापरतात, कारण ासाठ फार टणक ट या
असा ा लागतात असं तकडू न एकदा घस न आले या इं ज सो जरां या संपूण तुकडीनं
हा पटलात एका रपोटात ल हलेलं आहे. आमचे सातवे पूवज नागोराव यांना
ड गराखालचा पूण ज मनीचा प ा इनाम दे यातही इं जांचा धूतपणा दसून येतो. या या
न ानं सु केले या रे वे. कंप यांना इकडे सातपु ात जंगली असुर तता घालवून
शेतक सुर तता आणणं गरजेचं होतं.
त या मॅजे ट या चाकरीत या एका तडफदार पुरोगामी कले टरानं या वेळ या
ग हनराला अशी योजना सुचवली होती क , हा अवाढ पसरलेला सवाना ासदायक असा
सातपुडा ा दे शा या गतीस मोठा अडसर असून ास समूळ न केला पा हजे. ते हा
अनुभवी लोकांनी हटलं क , अस बोलण ठ क आहे, पुरोगामीपणा स करणारही आहे,
परंतु त पोरकटपणाच ठरत, कां क , पृ वी ही संक पपूवक झालेली नाही. मौयकाळापासून
ा रांगा कोणी तोडू शकला नाह या पूव पासून अशाच आहेत, ांचेमधून लहानसहान
वाटा पाड यापलीकडे वशेष काही करण आजवर कोणालाही श य झालेल नाह .
ावर पुरोगामी वृ ी या लोकांन चडू न असा आरोप केला क , हे परंपरावाद लोक
सुधारणा मानत नाह त. ते हा तप ा या लोकांन ग हनरांस असा स ला दला क , ज
आहेच त मान या न मान याचा येथ कोठ येतो? कारण ा उ चनीच रांगा आहेतच व
राहतीलच, या कोण न मानून कवा न के या पा हजेत अस नु त हणून उपयोग काय?
यांत समानता आणली तर आ हां ह जनांस आनंदच आहे, परंतु त पयत यांना श ा दे त
चढत उतरत राहाण एवढच आपणां पामरां या हात आहे. असा ा चचचा शेवट झाला.
सातपुडा आजही तसाच आहे. हे इं ज लोक याचा उ चार जातपुडा असा करत असत,
यामुळे ग हनरनं हे करण खानेसुमारी या फायलीत द तरबंद क न टाकलं आ ण रे वे
कंप यांना पा हजे तसे जंगलं तोडू न र ते काढायचा कूमनामा जारी केला.
मोरगाव या जंगलात क ब ांसार या वावरणा या मोरां या क लीही इं ज रे वे
अ धका यांनी रोज या पा ासाठ याच काळात के या. नाहीतर पूव अंगणात क होडे
वाळत घातले तर मोरां या झुंडी या झुंडी येऊन ते फ त क न टाकायचे, असं हाता या
बाया सांगतात. परंतु एक जुना असीरगड न शरपूरकडे जाणारा मोगल सै याचा हमर ता
आता सापडणार नाही — इथूनच मोगलांचा ख जना उ रेत जायचा — कारण तंतोतंत
यावरच इं जांनी ेट इं डयन पे न शुलर कंपनीची रे वे टाकली. यामुळे खांडवा ते सावदा
ा सातपु ामध या घनदाट अर याला वाघरान हणायचे, ते पूण न झालं. हे वाघरान
तापी या दो ही काठांवर मोरगावपासून वाघूर नद नं वर अ ज ापयत पसरलेलं होतं आ ण
या या आरपार कोणीही जाऊ शकत न हतं, इतके वाघ इथे कु यांसारखे फरत असायचे.
वाघां या अ त वामुळे सग या नसगावर पडणारा तणाव इथे सरावाचा झाला होता. वास
फ दवसाच करायचा. आम याकडची नावंगावंही वाघोदं , वाघेरं, वाघदडी, वाघळ ,
वाघाडे, वाघे, वाघमारे आ ण जु या खानदे शी कहा यांमधे, गा यांमधे, भतीवर या च ांमधे
हा स ल बोवा वाघ जणू कसा गोतातलाच वाटतो :
दनं दनं दवायी गायी हशी ओवायी
गायी हशी को हा या ल ुमना या
ल ुमन को हाचा आईबापांचा
दे मले खोब याची वाट वाघा या पाठ त घा लन काठ .
हे सगळं इं लंडमध या लोकांना रानट पणाचं वाटायचं. यामुळे खानदे श होळकरांकडू न
इं जी रा याला जोडला गे याबरोबर कु ी मारतात तशी वाघ मार याची मोठ मोहीम ‘शेर
शू टग पक नक’ नावानं इं जांनी सु केली. याला या वेळ या इं जी पेपरांनी आ ण
चालस डक स वगैरे थोर सा ह यकांनी मोठा रोमँ टक दजा द याचं दसतं. इं लंडमध या
पेपरांनी कौतुकानं त या मॅजे ट चा ‘शेरशहा’ असं टोपण नाव दले या एका इं ज
कले टरानं तीन म ह यांत साठ वाघ मार याचा परा म बॉ बे गॅझे टअरात न दवला आहे.
पुढे ह थानी रे वे कंप यांनी इं लंडमधे भांडवलासाठ मो ा माणावर शेर व ला
काढू न जंगलं तोडत आपला पसारा आ ण वाघांचा उ छे द वाढवतच नेला. ाव नच
इं लंडमधे औ ो गक ांती घडवून आणणा या कंप यां या समभागांना शेर हे नाव पडलं,
इं लंडमधला म यमवग ा ह थानी शेरां या अफाट फाय ामुळेच अग णत मालम ा
सुखसोय नी समृ झाला. सु स इं जी रोमँ टक नसगकवी व यम वड् सवथ यानं
ह थानात मा वृ तोड हावी हणून जी.आय.पी. रे वेचे शेर घेत याची न द आहे, असं
आमचे इं जीचे दे शपांडे सर इं जी शकवतांना शकवायचे.
वाघ न हो यासंबंधीची खरी गो अशी आहे क , भ लां या बंडांमुळे त झाले या
जनरल औटरम वगैर या मते उ र आ ण द ण ह थानां या मधोमध सातपु ा या
व तीण घनदाट सागवनाचा हा दे श अमू य इं जी सा ा या या चरंतन अ त वाला
धो याचा होता. यामुळे रे वे या लीपरांसाठ लाखो सागांची झाडं इथ या इथे तोडू न
वापर याची कं ाटं इं ज कंप यांना दे यात आली. यांत हे ड गर भुंडे होऊन गेले. हे साग
रे वे ळांखाली उ रेत हर ापयत आ ण पूवकडे अको यापयत पुरले.
सातपु ात या दाट अर यात लपाय या जागा गे यामुळे ना दर सग, चलनाईक,
ह रया, सेवराम इ याद रानजमात या वातं या या कड ा सश चळवळ ही आपोआप
बंद पड या आ ण पुढे उघड सनदशीर स या हा शवाय लढ याला अ य भोवताल ह ं ना
उरला नाही. पण वन व वंसाचा खरा प रणाम ा संपूण दे शात या वाघां या डरका या
बंद हो यातच ऐकू आला.
वाघां या नवश हो याची ाहीपे ा खरी गो ा जंगलात रे वे इं जनात
टाक यासाठ चा कोळसा पाडणा या कं ाटदारां या लोकांनी आ हांला सां गतली होती.
जंगलात कोळशासाठ गुपचूप वणवा पेटवून हे लोक आम या गावी लपून बसायचे आ ण
मग ह रपु या या लभा यांचे चार चार बैलांचे लढे जोतून ड गरात कोळसा भरायला
जाईपयत अशा अहीर हातारी या गो ीसार या गो ी सांगत बसायचे :
 तर दे व सवाचे मनोरथ पूण करो. कारण खानदे शात यावेळ अ हरांचं रा य
हतं. ड गरात मोठमोठे गवळ वाडे बांधीसन हे अहीर लोग आपली मोठमोठ
ख लारं बाळगत. अ हरानीत गाथा रचून गात. आनंदानं नाचत कुदत. काही को ही
वरचा खालचा न हता क भेदाभेद न हता. एकाच जातीचे हे लोक, ा णबी न हते,
शू बी न हते. घनदाट वनात लहा या लहा या वा ायमंधार हे लोकं राहात. ना
को हाशी भांडण ना को हाशी झगडा. मले सांगा, झगडा क यासरकं आयु यात
असतंच काय हो? आँ? यवढं मुबलक दे वानं सग यायले दे येल असतांनी झगडा
का ाले क याचा? आँ?
तर अशा एका गवळ वा ात क हणी एक अहीर दे शाची हतारी राहात
होती. गाईबैल चारायची. ध तूप भरपूर. मानुदेवी या सादानं तले हतारपणी एक
मुलगी बी एकुलती झालती. ते हा वाघ मानसांयशी वाघासारखे राहात अनं मानसं
वाघांयशी मानसायसारखे राहात. काय हनलं यां? वाघ माणसायशी मानसायसारखे
राहात अनं मानसं वाघायशी वाघायसारखे राहात, असंच हनलो नं? तं वाघानं
मानसाले नख लायाचं काम नै, अनं मानसानं जंगलाले वनवा लायीसन वाघाले
सकायचं नै, असा कायदाच हता त हा. वाघबी हा जंगलचा कायदा पाळत, अनं
मानसंबी.
एकदार काय झालं, दये लागनीची येळ भाऊ, अनं अहीर हतारीची ही
लाडक एकुलती लेक भलताच काहीतरी ह घीसन बसली. आता लेकराचाच ह तो,
दे वाले पुरवता येत नी बारे, तं मानूस काय पुरे पळ न भाऊ? कामा या धबड यानं
अगदरच दमून गेलेली तची हतारी आई. बचारी आता रानातून ढोरक मानसं तयेल
तपेल जेयाले येतीनच, हणूनशानी सपाका या घाईतच होती. वैतागीसन या रड या
पोरीले दाराबाहेर उचलीसन ठे वलं अनं हनते, ये तं रे वाघोबा, खायतं ा कर क या
गधळ ले.
काय दव पाहा या पोरीचं हना, का वाघाचं हना, एक साधा भोळा बावळट
वाघ खरोखरच तडी परसात पाय चाटत खरनी या झाडाखालते गवतामधार बसेल
हता. आता मानसाची भाषा क हा क हा मानसाले बारे समजू ना, तं या बचा या
वाघाले कशी बरं समजनार? वाघाले वाटलं एवढं हनतंच आहे मानूस, तं हे सांगते
त संच ऐक यानं कुढ कायदा मोडतो? खायी तं पा बरं काकडीसारखी पोरगी कशी
लागते ती. अन घातली एकदम झडप भौ अनं चा ला घीसन पोरीले. रामा रामा. पोर
एकदम कशी गप झाली? हनी हतारीनं मांगे फरीसन पा लं अनं जे आ ोश केला
हनता भौ, रं रं रं रं रं. अनं शाप दे ला, स यानास हयजो, पां ा, तु ा नवस हईल.
असाच शाप दला भौ. याकन तं आता खानदे शात वाघ हणून उरला नाही पाहाय.
एकूण मानसाशी वैर भारी पडलं वाघाला. तरी जातीचा वाघच तो, इं ज येईपयत
टकला.
मोरगावला उ रेकडू न ड गर, पूवला आ ण प मेला आठदहा म हने तरी सतत वाह या
दो ही न ा, द णेला ा न ांचा संगम आ ण मोठमोठे डोह अशी नैस गक संर ण
व था तर होतीच, आ ण बहामनी काळापासूनची चार हात ं द दगडी तटबंद ज या
एकाच वेशीवर बु ज होता, अशी भ कम सुर तता होती. पण खरं संर ण
गावगा ात या सग या कार या जाती-जमात या राह या या ूहामुळेच मळालेलं
होतं. वेशीबाहेर या आ ण तटाखाल या न ांवर या रका या जागांमधे कोणालाही व ती
क दली जायची नाही. दे शमुखी वतनाचं ख ज याचं मु य गाव आ ण पाट लक चा
दे शमुखीवर गावापुरता कुरघोडी कर याचा वंशपरंपरा ह क, ामुळे एकमेकांवर वचक.
कोणाही संशया पद ला, पाटलाची असो का दे शमुखाची, बाहे नसु ा मु कामी रा
दलं जात न हतं. गावाभोवती ग त दे ऊन कोणालाही हटक याचा हा अ धकार गावक त
पूणपणे महाराचा होता.
गावा या पूवकडू न वाहणा या इंजाळ नद या पूवकड या काठावर महारवाडा,
मांगवाडा आ ण चांभारवाडा ा व या हणजे एक कारचा जवंत खंदकच होता. हे लोक
भारी बाखर. यां यापैक कोणा या तावडीत कोणी ह लेखोर, हेर, चोर, पढारी सापडला, क
याचे कपडे काढू न झोडपून याला वेशीबाहेर काढू न दलं जाई. यामुळे ा सग या
लोकांचा गावावर वल ण अ धकार असे. कुण या या घरातली कोणतीही चीज
वेळ संगाला मळालीच पा हजे, अशी ा सवाची धारणा होती. हे लोक दवसभर संबळ चं
ढू म आ ण चाप वाजवून वाजवून ती जुळतात का, हे मेण लावत पु हा पु हा वाजवून पाहत.
अशी कुण यां या नं नरथक कामं करत ते बसलेले असायचे. कवा सनई या कां ात
पावी बसेल अशी कोरत आ ण मग पावीला जभाळं फुंकून फुंकून पु हा पु हा चेपत
बसव याचे उ ोग भारी त लीन होऊन करायचे नाद. कवा संबळ चा ता या कर यासाठ
रानात जाऊन तरवडं खणून खणून याची खास आक ासारखी टणक बाकदार मुळं कुठे
सापडतात का, हे दवसभर वे ासारखं उकरत बसायचे उ ोग. कुण यां या ीनं हे सगळे
कलाकारांचे उ च कोट चे सू म वहार न वळ भकारी उ ोग समजले जायचे : उगा
फोकनीचे चांद या रा भर सूर लावत बसतात.
आता गावा या प म बाजूनं वाहणा या मोर नद या प म काठावर संगमापयत थेट
मसणवट या वाळवंटातसु ा कमी जा त ं द चं बरडांखालचं रेताड मैदान पुढे टे क ां या
उतारापयत पसरलेलं आहे. तथे फर या जमात ना पाटला या परवानगीनं पालं टाकून
राहता येई. कंजारभाट, शकलगार, बेलदार, पारधी, ड बारी, को हाट , गारोडी, ब पी
रायरंग, कुडमु े जोशी, कोरकू, व चत येणारे अ वलवाले, माकडवाले, पगळे ांना
नद पलीकडेच राहता येई. मा गावात या लोकांची गरज हणून जडीबुट वाले वै ,
सुयादाभणावाले ग ड, जातं पड उखळं घडवणारे वडार, टाकारी, ड गराकडू न, नरगुडीचे
फोक डो याव न वा न कुण या या अंगणातच कण या, टोपले, गा ांचे फळके वणून
दे णारे कैकाडी — अशा लोकांना गावाबाहेर या मैदानात उघ ावर राह याचा खास दजा
होता. खरं तर उ हा या या त डाशी हे फरते लोक गावात येईपयत यां यासाठ कामाचे
ड गर उभे असत. जुनी घरं पाडणं, पाये खंदणं, दर खंदणं घरा या पायाचे दगड फोडू न
आणणं, पाये घालणं, भती बांधणं, रेती वाहाणं, गोल घाणीवर चुना रगडणं, व हरी खोदणं,
रे ां या गा ांवर लाकडं आणणं — अशी जनावरांसारखी कामं ा लोकां शवाय
कोणाला श य होती? गावातले भ ल लोक धनु य वाकवणं, बाण पाजवणं असली
खानदानी कामं सोडू न ही रानट कामं भुकेले मेले तरी कधी करायला तयार होत नसत.
कोरकू लोकही पारधीसाठ ततुरांसारखा बे ब आवाज काढणारी श तासत बसायचे,
पण अवजड कामं करायचे नाहीत.
एकंदरीनं ही सगळ गावाबाहेरची लोकसं या गावाचं आयाळच होती. करकोळ
पकां या, गवता या, लाकूडफा ा या चो या सोड या तर यां यापासून गावावर संकट,
अ र असं काही ओढव याची भीती नसे. उलट दहा-वीस मैलांवर भडगाव या सावकाराचं
घर कसं लुटलं, हे ा फर या लोकांकडू न स या दवशी पाटलांना समजे आ ण गावाची
सुर तता मजबूत होई. संगमावर या व तीत या जु या गोसा ां या मढ त, मा ती या
मठात आणखी वर या दजाचे स य व ासू फर ते लोक ह कानं मु कामी राहायचे —
जोगी, सं याशी, बैरागी आ ण सरकारी लखोटे ट पा करत पुढ या गावी नेणार जासूद,
रामोशी, शाहीर, रामलीला करणारे भैये — वेगवेग या जात या ा लोकांसाठ
गावहाळावर मोटक यांनी भ न ठे वलेली चार कुंडं असायची — पाचवं गुड याइतकं उंच
गुरांचं. ांपैक नव यांनी आपली जात ांत या कोण या कुंडाशी जुळते हे आ म ेरणेनं
हणा, धाकानं हणा ामा णकपणे ठरवायचं, तथेच जाऊन याच कुंडावर ठे वले या
चाम ा या सदै व भजून बळ बळ त झाले या डो यांनी ह कानं पाणी काढू न यायचं.
यां यापैक कोणाकडू न कुठे तरी काहीतरी खूनखराबा, दरोडा, ह ला होईल कवा झाला क
काय, असा संशय प का हो याची ठकाणं हणजे कासार आ ण लोहार यां या मोठमो ा
भ या. यांनी आपली घरं तटाआत पण जा याये यासाठ तटातून भोकं पाडू न बाहेर
प मेकड या मोर नद कडू न भट् ा बांध या हो या. शपायांची, लुटा ं ची वदळ इकडे.
आसपास कुठे ही लुटालूट कवा लढाई झा यानंतर ती वाढायची. कबाडखा यांमधली ह यारं
आधी या लढाईचा को हाळ डो यात माजवून बा फुरफुरायला लावायचे. ा इमानी
भा यामुळे, ा ल या तलवारीमुळेच आपण वाचलो होतो, असं हटलं जायचं. याच
तलवार ना धार लाव यासाठ , तेच भाले सुरे पाजव यासाठ लोहाराकडे आणले जायचे.
पाटलाला लोहाराकडू न हे ताबडतोब समजायचं.
मोरगाव होळकरी सरदे शमुखीचा अस यानं अशा करकोळ चोरांचीच काय,
पढा यांचीही आ हांला भीती न हती. पण पेश ांचं पढार आलं क फार खबरदारी यावी
लागायची. यांनी आसपास या गावांवर ब याचदा ह ले केले होते. आम या गावावर ह ला
करणं कठ णच होतं.
गावा या उ रेकडे दो ही न ांमधलं अंतर ड गरापयत वाढत गे यानं खूप सुपीक
ज मन चे प े , कुरणं, लवणांवरची झाडी, गावहाळा या मोटक यांची पाणी उपस या या
मोबद यात दरवष ललावानं दली जाणारी शेत,ं तुरळक झाडाझुडांची गायरानं, असा हा
सवात जा त शेतक यां या वदळ चा प ा नमुळता होत गावाकडे बनपे या या ज मनी सु
होतात तथे संपतो. इथे चारा ठे व याची, मळणीची खळ नेहमी गजबजलेली असायची.
ख यांना लागून मोकळं गायरान, या या अलीकडे गावठाण, मग गावाचं हळं आ ण
कुंडं आ ण वहीर असा मोठा पसारा. ा गावाबाहेर या मैदानाला लागून पीकसंर णासाठ
सहकारी ठगा सोसायट चे ओटे . हंगामात घरट एक माणूस ठे वावा आ ण यांनी गावा या
पूण शवारातून पकांवर नजर ठे व यासाठ ठगे आपटत फरत राहावं. हा भावडू चा आ ण
माझाही आवडता दवस असायचा. कधीतरी चोर सापडेल ा व ामुळे आ ही जीव लावून
भर पकात श न पाहायचो — असायचं कुणाचं तरी ओढाळ वास .
कुंभार फार पूव पासूनच मोरगाव यां माना या बलु यांमधे गणले जातात. नद या
काठाकाठानं पूवकडे त ड असलेले मोठमोठे वाडे, यां यासमोर ओळ नं बांधले या गरीब
गाढवांमुळे वेगळे उमटू न पडतात. अंगणात मड यांचे ड गर, रांजण, घागरी, नंदाळे ,
कहा या, लोटे अशी नर नरा या पंचवीसेक आकारांची पा ं रचलेली असत. हळू हळू हे
सगळे कार इ तहासजमा झाले. पण ह लोक आहेत तोपयत मडकं हा एक तरी मूळ
मानवी आ व कार घडलाच जाणार. व चत हे कुंभार गाडी भ न लाल मातीची भाजलेली
च ,ं गा ा, लहान मुल या बा या, खेळणी वकायला आसपास या गावी जात.
भातुकलीचा सबंध टोपली भ न खेळ एक शेर वारी या बद यात. या लहान लहान चुली,
लहान लहान पातेली हणजे एका ठाम भू मकेची बालपणापासूनची मुल ची तालीम —
येणारं चुलीपुढचं संपूण आयु य. बाक मुलांना ज म दे णं, संगोपन ही याहीपे ा प क
भू मका आपोआपच वयात येईपयत तयार झालेली असे. हे सगळं नीट कळाय या आधीच
बायकां या पदरात पडत अस यानं समाजाची ही थर बाजू कधीच ढासळली नाही.
न ांमधे पावसाळा संप यावर का याभोर वा न आले या मऊ गाळाची बेटं दसू
लागतात. यांत भोयांची कुटुं ब काक ा, टरबुजं, खरबुजं, गुळभे या — अशी पाचसहा
कारची उ हा यात येणारी फळं पूव पासून लावत आले आहेत. ाच चवीची फळं
सरीकडे कुठे ही मळत नाहीत, असं सगळे मोरगावकर हणतात. इतर दवसांत हे भोई
जाळ लावून मासे धरतात. यांची घरंही नद या काठावरच. गावात बरेच क ाळू शेतकरी,
मोटे या पा यावर भाजीपाला करणारे होते — हे शेताबाहेर कधीच दसायचे नाहीत.
बायकामुलांसकट व हरीवर म यात, एकजण रोज सं याकाळ सातवर भाजी वकायला.
दोघे तघे रा भर राखणीला. के हाही को हेकुई ऐकली क नद पयत सारखे का ा आपटत
म याभोवती फरत राहणारे. ब याचदा पारधी चोर भलतीकडेच को ांचे आवाज काढू न
इकडे बनधा त चोरी क न जायचे.
मोरगावात आम या दे खत कतीतरी जाती न ानं वस या आ ण क र मोरगावकर
झा या. तडवी हे मुसलमान भ ल ांतले सग यात जुने. मुसलमान असले तरी सगळे
वहार सण उ सव कुण यांसारखेच. कोतील यानंतरचे स या जातीचे भ ल. ड गरातले
भ ल यानंतर आले. उ रेकडू न डु कराची लहानलहान तीन पलं खशात घेऊन कायमचे
इथे राहायला आलेले भंगी आज सबंध नद काठची गावदरी साफ करणा या शंभरेक डु करांचे
धनी आहेत. ांना तस या चौ या पढ पयतही हद शवाय सरी भाषा येत नाही. उलट
यां यामुळे दहावीस हद ची वा यं गावात येकाला यायला लागली. एकभाषक लोक
इतरांना आपली भाषा शकवतात. कोणी भाषक झाला, क याची मूळ भाषा हळू हळू
बुडती या मागाला लागते, हे यां याव न ल ात येतं. हे भंगी लोक गावठाणाबाहेर
गायराना या कोप यात आपली आपली चार पाच घरांची वसाहत सांभाळू न आहेत. आम या
गाव या डु करांची अ यंत वा द हणून मलटरीत फार मागणी असायची. एरवी यांची
पैदास वाढली क ग ली या दो ही त डांवर लांब काठ ला दोरीचा फास लावून उभे असलेले
हे भंगी पकडले या नर डु कराला पाठ वर पाडू न दाबून ठे वून यां या पायांतलं आंड च न
आत या गो ा एका भा ात टाकून मग सोडू न दे त. ा मध या काळातला कानठ या
बसवणारा आ दम शकारीचा आ ोश आ ण ौय सग या जमले या मुलांना
मानववंशशा ाचा एक धडा.
सदै व चेहरा झांकणारा लांब घुंगट ओढू न ा भं यां या गो यापान बायका रा ी
उ शरापयत ढोलकावर टा या वाजवून गाणी हणत असतात. व च जुनी जभाषा, ते
उ रेत यासारखे सूर आ ण ढं ग, ढोलकाचे ताल — कुण यांना फारच व च संवेदन क न
दे तात. याचं मु य कारण ा बाया भंगी आहेत हे न हे, तर यांचा पु षी प तीचा पेहराव
— सलवार पायजमे — वरपयत सुटे पाय दाखवणारे, लालभडक. आणखी पु षांसारखं
सतत त डात पान, लाल चळकां ा उडवणंही आ ण ब ा पणं. ामुळे हे लोक
मोरगावमधे सामावले गेले नाहीत, पण ते परकेही रा ले नाहीत. येक ल नात यांचीही घरं
चुलीला नवतं हणून सांगतात.
छ ीसगडकडची एक धोबीण गावात या पाटलाची बहीण हणवत इथलीच कायमची
झाली. गावात या सहा वतनदारां या घरची धोतरंलुगडी दररोज धुऊन आणून दे या या
करारावर ती रा ली. ा बद यात गावठाणात एक वाडा बांध याइतक जागा तला
मळाली. गावात कतीही शेट महाजन ापारी असे मोठे मोठे ीमंत लोक वाढले, तरी ा
जु या सहासात गरीब वतनदारांचाच हा ह क आहे. धो बणीनं तर एका सावकाराला
सुनावलं, अरे तु ही अससान पैशेवाले, हणून तुमची लायक का आ ही धोतरंलुगडी
धु याइतक झाली? गरीब वतनदारांना एवढा फरक मानानं जगत राह यासाठ पुरेसा ठरतो.
ह ं ना वग स ांत लागू शकत नाही, हेही दसतं. ा शवाय गावाबाहेर ह कानं राहणा या
अलु याबलु यांमधे पजारी, म यार मुसलमानांची तीनचार घरं. यांची एक साधी चार भती
चु यानं रंगवले या अशी एक मशीदही आहे. अगद अलीकडे अ े चाळ स साली भुसावल या
नवा सत श बरातून आलेले दोघे सधी साँई हणवणारे कापडाचे ापारी तर आठ
दवसांतच मोरगावचे झाले. खानदे शी बोलीचीच सधी भाषा ही पोटभाषा आहे, असंही ते
अ ख लत खानदे शीत हणू लागले. यांचा आहे हा सधी श द खानदे शीच आहे, असं
सग यां या ल ात लगेच आलं.
एकंदरीनं बाहे न आलेले सगळे गावात या समाजात वेगवेग या कारे सामावून गेले.
र ानं, रोट बेट वहारांनी, अंतर ठे वून, वरोध ठे वून, रतीभाती खाणं पणं वेग या हणून
 र रा न, उदासीन, तट थ, बेपवा, बेदरकार, नरपे — सग या कारचे संबंध ठे वून तरी
एक समाज हणून राहणारी ही जा त व था. रंगीबेरंगी फुलासारखी पाक यांवर जथे
जागा सापडेल तथे आपलं वतं अ त व सांभाळत एकमेकांना राखणारे अंतरसमूह.
डौलानं प ांमागून प ा हे लोक एको यानं राहत आले.
सामावून घे याचा नेहमी एकच कार असतो : पोटं भरा, तुमचं तु ही नीट राहा झालं.
इथे नेहमीचे भेटणारे नम कारासारखे वचारतात, जेवला रे भाऊ? नु तं झोपायला झोपडं
मागणारे आता मोरगावचे सरपंच झाले आहेत. कोणी कोणाचा पा णा, जावई, ना यातला,
बेसहारा, लेक कडचा, माहेरचा, सासुरवाडीचा, आजोळचा, पणजोळचा — सगळे जण
मोरगाव या ा फाट या जवट पांघ णाखाली झोपत आले. कामाला हात आणले आहेत,
पाट ल — एवढं हटलं क पुरे हायचं. कोणी कोणाब ल उ लेख करताना मामा, नाना,
दाजी, काका, आजोबा, मावशी, फुई, बहीण, भाऊ — असा कटा ानं करतो. व म मामा
कोण? व म सग भंगी. खानूमामाला बोलावून आण. ओ, झडी मावशी, बाजूले हयी जाय,
बैल मारतो.
एकूण नु ता पाय ठे वायला जागा मळालेले फाटके लोक असोत क शंभर बघे
ज मनीचे मालक असोत, गावातली ही सगळ हजार कारची माणसं एकमेकांवर ेम,
वखार दो ही करत करत मुं यां या वा ळासारखी एको यानं राहायची. लोकांचं मरण या
कोण या युगापयत मागे जाई, ते हापासून एकमेकांचं अग य पडू न ा ण, कुणबी, वाणी,
अलुतेबलुते, फरते, परदे शी — सगळे एकजीव झालेले होते. कोणाचं ल न आहे? सग या
गावाचीच लेक से, पाणी भरायला चाला रे सगळे . गाडी बैल ा. खंडू जा भलवा ात,
आमरीमावशी माहीत आहे नं — संगमा या वर — तला हणा डक लागेल पळसाचा,
बाळं तपण आहे बजाचं सांग. जा तं तडवीवा ात, सुभानबोवाला हणावं, आजोबा,
सरपणा या मो या लागतील आ ण कोळसे धाव ाचेच पा हजेत हणावं. मांगवा ाकडू न
ये शाळा सुट यावर, अंबूमायला सांग, खैराची काथ आण. काळा बोळ असेलच त या
पाहा यात, हरी मामाला सांग हणा, तो आणून दे ईल. रानात या चारो या आण मोटभर.
फालसे मळतील का? चौथेभर वारी दे ईन. जरा आत जा ड गरात हणावं. जांभळ तर
आणशीलच. भोकरं, टभ णं, गुंजांचा पाला, डकामली, भीमफुलं, खर या. उतकता या या
मु या, वाघाचं नख — काहीही. यांना सगळं माहीत. ही सगळ जंगलची पाखरं.
कुण या या ख यांवर जगणारी. हा एकतफ एकोपा हजारो वषानंतर आम या डो यांसमोर
तुटला. आव यांची मोट सुटली. कशामुळे?

डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे ऽ
तु या कुरपेनं भरारा धावती
राती बेराती लभाने घोडे
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे ऽ
 आम या इनामा या शेता या पुढे रो हस गवता या आ ण पळसा या रानातून ड गरा या
पाय याशी जाताना एक तीस हात लांब ं द बारव असून का या कातळात खणून काढलेली
ही पाय वहीर ह रपु या या लहानशा पण संप तां ाला बारा म हने पाणी पुरवी. हे ह रपुरा
गाव द डशे वषापूव ड गरा या कुशीत जथे नांदत होतं ती जागा लांबूनच ढोरक
दाखवायचे. एकतर तथे लांड यांची भीती, पण घाबरत चरकत दबत दबत पळसा या
झाडांमधून वाट काढत य जाऊन पाहणा यांना पुढे सागा या झाडाखाल या गुडघाभर
वाळ या पानांमधून आवाज न करता चालणं हळू हळू कठ ण हायचं. नंतर दाट मोहा या
झाडांचं रान आ ण झाडांव न खाली सुटले या शेप ा, चोहीकडू न प प असे घोष आ ण
खाल या वाळ या पानांवर सतत पडत राहणा या तुरतु यांचे आवाज आ ण मग पूण रा भर
लालगां ा वानरांचे मोहाची फुलं अती खा यानं कोसळ याचे, फां ा कडाड कडाड
मोड याचे आ मक आवाज. व चत पळत जाणारा को हा, आ ण पाचो यातून
सरपटणारे खास पव या रंगाचे नाग, लांड यां या लडकांचा उ घुरट वास, मोहेनजो-
दडोसारखा अंगावर येणारा काळ. दोन प ांपूव या हाता यांनी यां या
आजेआ यांकडू न मा हे पढा यांनी उद् व त केलेलं ह रपुरा गाव य पा ह या या गो ी
आ ही ऐक या आहेत.
झडी ग णके या नपणजीचं हणजे त या आजी या आजीचं हे मूळ गाव. धनगरां या
व ांमधे सु ा ा तां ावर या लभा या लोकांचे उ लेख येतात — धागडनाच
आरडाओरडा ग धळ दा मनसो खाणं खेसरम करी धगाणा कोणालाही न समजणा या
उ रेकड या व च भाषेमधली गाणी, आ ण मु हणजे कुण यां या ीत नल ज
सामू हक शृंगार डा, एकंदरीत लडबाज — असे हे लोक होते. थेट सीमा दे शांपयत
आ ण राजेरजवा ां या ल करांशी ापारी संबंध ठे व यानं हे लोक नभय, आजचं जगणं
मह वाचं समजणारे, असे ा उ लेखांव न वाटतात. यां या २-३ व तू मोरगावात
कासारांकडे मोडीतून आ ही मळव या — तां या या तारेनं गाठलेली पतळ घुंगरं जी म य
आ शयात या ज सी रोमानी लोकांसारखी ओतून केलेली, एक काशाचा पेला जो का मरी
– ता जक धातुकामासारखा वाटतो आ ण एक पूण चकन झालेलं जाड नाणं — हे कुठलं
के हाचं असेल कुणास ठाऊक. दे शांची सीमा न मानणारे हे लोक. हे खरे ह थानी आय
लोक, पण यांना पूव पासून युरोपात चुक या पडले या रोमानी ज सी ा नावाव न हे
इ ज शअन अनाय समजले गेले आ ण लाखो रोमानी ज स ची हटलर या नाझी जमनांनी
क ल केली, य ांसारखीच. पण ह ं ना हे कळलंही नाही. ह रपु या या ा लभा यांचे
आम या धनगरां या व ांमधे श लक उ लेख :
अरे लभा यां या बायाऽऽ नं या पोहती रे मासोयाऽऽ
खाया पया ना या गाया बारबार आंगावरी लोया हो ऽऽ
ढु म ढु म ढु माक ढु म ढु म ढु माक
अरे पाट ल गांड फाट ल नको पडू लभानी या फंद , याराऽऽ
दाट ल तची काचोळ तवर सुट ल झगाराऽ राऽ राऽ राऽ राऽ
 ढु म ढु म ढु माक…

अनेर नद ओलांडून हडकाई-खडकाई ा मोर नद या लेक न ा मेळतात यां या

वरची बरडं टे काडं खुंदलत वैशाखी पौ णमे या उतर या पहाटे ३०-४० घोडे वार
सातपु ा या वेगवेग या घ यांमधून उतरले आ ण यांनी ह रपु याला घे न वेढा दला.
लभा यांचं हे अ खं गाव यावेळ रा भर धगाणा घालून नाचगा यांनी झगून झोपलेलं होतं.
कु यां या भुंक याचा अथ लांडगे आले असावेत, असा सु तीत घेत हे लभाने थकून पडलेले
असतांनाच ड गरा या पाय याखाल या लवणालवणांतून खैर अंजनां या झाडाझुडपां या
आडोशानं सगळे घोडे वार गवतातून द णेकडे सरकले आ ण मोरगावकडची पूण बाजू
यांनी बंद क न टाकताच, धाडी या शगांचा उंच इशारा ऐकायला आला. जुनी माणसं
खडबडू न ओरडली, पढारी रे पढारी!
ह रपुरा गावाभोवती दगडांचे जाडजूड तट होते. पण अनेक वषा या सुर त
र हवासामुळे आ ण मु य हणजे ड गरा या वर होळकरांचाच अंमल, खालीही मोरगावात
होळरांचीच स अस यामुळे होळकरांशी इमान ठे वून राहणारे लभा यांचे हे तांडे ऐद झाले
होते. गावा या तटाला लागून आतून बाहे न आराट बोराट टाकळ बेहकळ पाडळ अशा
झाडो याची रानंची रानं माजलेली. यां यातून वाटा पाडू न गुरं चारायला नेणंही सवयीचं
झालं होतं. मु य दगडी वेस आ ण बु ज नावापुरतेच उभे होते. वर या पठारावरचे कोरकू हे
सगळं ह याकांड भीतीनं पाहत होते, पण कोणाचीही खाली उतर याची हमत झाली नाही.
ते सांगत होते क , पढा यांनी आधी म ा कळपाकळपांनी बाहेर काढ या. द डेक हजार
गायी बैल एक दावणीला बांधून उभे केले. नंतर घराघराला आग लावत दसेल याला ते
भोसकत गेले. आठदहा शु वर असले या लभा यां या माना पढारी प तीनं हातांनी
परगाळू न मुडदे तथेच टाकून दे यात आले. यांची तटाशी घरं होती, ते पायवाटांनी
मोरगावकडे पळत सुटले. यांना बाहेर उ या असले या घोडे वारांनी टापांखाली तुडवलं.
तटाबाहेर मोरगाव या वाटांनी सगळे मुडदे च मुडदे अंतराअंतरावर बरेच दवस पडले होते.
ड गरापयत आभाळ सगळं गधाडांनी झाकलं गेलेलं दसत होतं. वेशीवर थोडावेळ
हातघाईची लढाई झाली, तथे दोनतीन पढारी जबर जखमी झाले. एकदोघां या छातीतून
लभा यांचे वेळूचे बाण आरपार गेलेले, यांना तसंच घो ाव न वर या परा या तळावर
ह कमाकडे ने यात आलं.
शेवट हरा नायकानं लागोपाठ तीन बार काढू न सग यांना बाहेर पडायचा इशारा दला.
याचा लहानसा कड कडीत दे ह, परंतु या यातून नघणारा करडा आवाज शेवटपयत
ऐकायला गेला. हा नायक हो यास एव ाव नही यो य आहे, हे ल ात आलं. वरती
वाघा या जाळ त लपले या कोरकूंनाही तो ऐकायला येत होता. काहीतरी सांके तक कूम
होते : लसवार सरग त बंदे बर कदम. शारी मक़ामी मक़तल. मुडदे बरखा त. चारपाच
पढारी गुदरले होते. एक लंगडा पठाण, एक बुटका कोळ , एक लंगडा मदारी आ ण दोन
कंजार — हे चौघे नव शके होते. यां या यां या जाती माणे माती दे यात आली. यां या
घरी या या पोत नसानं लूट ब सी पोचव याची आणभाक झाली. मग एका सरणावर
दोघे, एकच लांब गोर खाणून त यात तघे, अल वदाअ.
एकदोघांचे मुडदे सापडले नाहीत. यांनाही अल वदाई. होळकरी ल करात मेले या
सग या जात या शपायांना दे तात तशी, माथा ज मनीला लावून.
गावातली दावणीची सगळ गुरं एक पुढे जाऊ ा. तोपयत इथलेच आठआठ बैलांचे
गाडे एकामागोमाग एक जोतून यांत रडणा या ओरडणा या लहानलहान मुलांसकट
बायकापोरांचे कळप ख चून भरले गेले. दोन कचाळणारी पोरं होती. यांची मान मोडा रे,
नाहीतर चूप करायला सांगा. रडणा या आयांनी पोरं उराशी दाबून ास क डवून उगी केली.
गाडी चालवणारा पढारी हणाला, सगळ पोरं एका गा ात वेगळ टाका. नाहीतरी अध
जा त मरणारच हैत. पु हा लेकुरवा या बट यांचा वकतांना भावही उतरतो. गाडे चालू
झाले. शेवट या गा ांमधे सगळ भांडीकुंडी, लूट. सतत पुढे मागे धावणारे घोडे वार. हरा
नायकानं कर ा आवाजात घोडे वारांना कूम दले : दोन ट पे क न ताफा ब हाणपुरात
सरळ बट यां या बाजारात नेणे. बटक आ ण पोरगा शंभराला. नु ती बटक स वाशे
पयांना. गोरा फरं या या वखारीत दाखवूर एकेक खूबसूरत बटक अडीचशे पयां या
वरतीच. हसाब लाल कसन ख या या पेढ वर चुकता क न शारीने वारावार होणे. ानंतर
इरादा : शबेबरात या नंतर दस या या आधी. कमाची वाट पाहणे. रेवा नद काठ
छप या या ज ेत सगळा पंचवीस तीस हजारांचा पढारी रा जमणार, असा गु त संकेतही
गेला. भोस यां या ह त सगळ कडे बरबाद छापे आज यासारखे टाकायचे कूम येतील.
खु नागपूरवर गद करणेची आहे, कारण भोसलाही पेश ां या पावलावर पाऊल ठे वून
इं जध जणा होत चालला आहे. याला शकापन ज री. पेशवे, शदे , भोसले सगळे नंगेवतन
नंगे द न, कमीने लोक. शार राहाणे. ा लालगां ा परदे शी बांदरांशी जे जे दे शी राजे
सलूख करतील ते पढा यांचे श ू. फ राजे यशवंतराव होळकर आपले भू.
हळू हळू गा ांचे बैलां या हंबर यांचे गायीवासरांचे मुलाआयांचे आवाज टे क ांमागे
दाट झाड मधे कमी कमी होत गेले. ा गा ांमधे गुदम न लानीत गेले या काही सुगृ हणी
या दवशी उनपदे व या गरम झ यां या डोहात मनसो पोह यासाठ जायचं हणून लवकर
उठू न वपाकाला लाग या हो या. यांना आता बैलगा ां या घरघराटात आप या घरात या
चु ांसमोर अ या जळले या सरपणा या का ा वझून गेले या दसत हो या. चु ांवर
मड यांत काहीतरी शजायला टाकलेलं अपुरंच होतं, आता याला लाल मुं या लाग या
हो या. भानचुलीवर या मड यात शजवायला टाकलेला रानकंद तसाच क चा रा ला होता.
बरेच जण झोपेतच घरात जळू न गेले होते. कण या को ा तर दवसभर धुमसत हो या. ते
जळकं धा य अनेक वष तसंच पडू न होतं. खालून पेट घेतले या उडदामुगा या कण यांवर
वरचे दाणे कोसळू न पसर यानं या वझून गे या हो या आ ण हे धा य पुढे वषभर हरीण,
अ वलं, पशुप ी खात होते.
घराघरांतून एकद ड घटका मोठ धुम झाली. लुटालूट कती अचूक करावी याचं
शा च यांनी केलं होतं या पढा यांनी घराघरांतून तलवारी, बाण, फर या, ब लम जमा
केले. सोनं, नाणी पुत या, मुं ा, गोठपाट या, काकणं, झुमके, बाजूबंद, आं , पजणं —
पोतीची पोती भ न घो ांवर टाक यात आली. दे शभर तां ांनी फरताना ा
लभा यां या ता यात पाळगुतं दली जायची. कुठे ज ेत हरवलेली, कधी वाटे वर सापडलेली,
कोणी अनाथ वधवांची पाळायला, सांभाळायला दलेली ही लहान लहान मुलं. अशा
पाळगुतां या दवी हौशी आईबापांनी लाडानं केलेले चमुकले दा गने — सो या या बद या,
हस या, वाळे , चाळ, कडी डू ल, लहानलहान कडदोरे — ांनी भरलेली पोती वतः
नायका या घो ापुढे. पारशी सगळ सामसूम. धुमस या आगी, घराघरांवर धूर. ओढाळ
गुरं, पज यांमधे रा न गेलेले पोपट, मैना. धा तावलेली कु ी. सं याकाळ मशानशांतता.

पुढे बरेच दवस मोरगावचे लोफर लोक का ाफर या घेऊन ह रणु यात जाऊन यायचे,
असं गावातले हातारे आठवण नी सांगत रा हले. लंकादहनच समजा, फ रामा या जागी हे
पढारी. घराघरांत पडझड, वाटे त आलेलं मडकं ठोकर यानं याची खापरं घरभर उडालेली,
भतीतले ठकरे बरोबर उपसून यांतले पये काढू न घेतलेले. एका घरात बांबूची जीभ
छातीतून आरपार गे यानं म न पडलेला पढारी. कोणीतरी अंगणात पाय यांवर मूग
पसरवून ठे वलेले, तथे पाय घस न लुटा ं चीही बरीच पडापड झालेली दसत होती. असा
ा सुखी संप व तीचा शेवट झाला. स या दवशी ा शवारात आम या गावचे औतकरी
गेले यांना जखमी अव थेत पळू न आलेला एक लभाना गवतात पडलेला दसला. याला
पाणी पाजलं आ ण मरतांनाचे श द यांनी ऐकले : आ ही कोणाचं काय वाईट केलं?
कोणाचं काय बघडवलं? ना कोणाला बात या पुरव या, ना कोणाची हेर गरी केली. आ ही
या ल कराला पा हजे याला माल पुरवतो — पेशवा असो, श ा असो का टोपीवाला
असो. हे तुम या होळकर सरकाराला मानवलं नसेल, तर याचा स यानास होईल.
ह रपु याची जमीन आम या तह सलातच होती. आपण शेजा यां या उपयोगी पडलो
नाही, ही हळहळ मोरगाव या शपाई ग ांमधे बरेच दवस होती. आता आमची गायरानं
तथपयत ड गरात गेली. ह रपु यात सगळ कडे गवत उगवलं, घराघरांमधून झाडं मोठ होत
उंच होऊन गेली. तथं एक भलं मोठं रान आपोआपच उभं रा लं. मोरगावचे शेतकरी
इकडू न जातांना हातातलं पराणं या दशेनं दाखवत ा ऐकले या गो ी सांगायचे. याही
हळू हळू लोक वसरत गेले.
असा ा नाचणा या गाणा या कोणा या अ यात म यात न पडणा या सबंध दे शभर
ापारासाठ हडणा या पा या व तीचा शेवट झाला. आमचे सातवे पूवज नागोराव
यावेळ मोरगावातले वशीचे संत त त ण होते आ ण ते एक मोठ कतबगारी क न बसले
: यांनी खानदे शातली मराठे शाही संपु ात आणली, असं या याच ा यां सात ा वंशजानं
हटलं तर फारसं वावगं होणार नाही.
 युग बदलतं या वेळचा दाट अंधार. तो कधी संपेल याची च हं दसत न हती.
मोरगावचा जल या दे शमुख ह ली पेश ांसारखा टोपीवा यांशी संधान बांधत होता, हे
होळकर सरकारला कळलं होतं आ ण होळकरां या पढा यांचा पुढचा ह ला आम यावर
होणार, याची ह रपुरा बे चरागी ही जबर धमक च होती. पु याचा पेशवा टोपीवा या इं जाचं
बा लं झा याचं होळकर रा यात पसरलंच होतं. टोपीवा या या फौजा आम या तालु या या
गावापयत छावणी ठोकून हो या आ ण शेवटचा होळकर राजा रानोमाळ फ न व हर मधे
वष टाकत इं जी फौजांचे हाल करत होता. रयत दो ही बाजूंनी मार खाऊन ळ ळ झाली.
अशा वेळ ह वर या खानदे शातले सगळे वतनदार हवाल दल झाले होते. कंपनी
सरकार या छावणीत जावं का होळकराला चकटू न राहावं? होळकराचं मोठं फसाद पढार
ह वर या गावोगावी वचक बसव यासाठ हडतच होतं. ते ा न म ानं काहीतरी
खरीखोट कुरापत काढू न गावं लुटून फ त क न गावात या दहा दहा पंधरा पंधरा
ऐपतदारांना वेशीवर फाशी दे ऊन, आगी लावून नघून जायचे. पढा यांचा हा सुवणकाळ.
ह रपुरा जळत होतं याचवेळ मोरागाव या वेशीवर ब ीसेक वषाची वारा आ ण तची
पंधराएक वषाची मुलगी गजरा हरणांना मागे टाकतील अशा गतीनं येऊन धडक या. खरं तर
ह रपु याची प हली बातमी भर उ हात धापा टाकत आले या, घाब न गेले या सशांसारखे
ऊर धपापून वरखाली होणा या, ा लालबुंद लभा या बायांनी गावाला दली आ ण सगळे
कुणबी या दवशी कामधंदे वस न गेले. अशा चारवारी चुणीदार घाग यांमध या शेला ा,
चचो या काचो यांमधे कशीबशी छाती क बले या, सुंदर, आ ण नराधार झा यामुळे
आणखीच सुंदर वाटणा या बायकांचं ा गावात काय करावं? या फ करीतच सगळे पंच
आ ण झाडू न सगळं गाव चावडीवर जमलं. असं कळलं क ा दोघी मायलेक भ या
पहाटे च ह रपु यातून खोल लवणालवणांमधून बसत घसरत नद त उतर या आ ण मागे न
पाहाता नद पो न पैलतडीनं दोघीजणी वा यासार या पळत आम या गावठाणातच थेट
कोसळ या.
या पार या भ सार या उ हात वाती या न ासार या अद्भुत रंगा या ा दोघी
सुकुमार लभा या कशा दसतात, हे पाहायला कडेवर पोरं घेऊन बायका लोट या. पाच
कोसांबाहेर ज मभर न गेले या ा अठरा ा शतकात या बायका, आप या शवारातच
अशा अ सरांसार या बायका राहतात याची खा ी क न घेत हो या. का वं ब हना, कोण
माय न् कोण लेक समजायची? आय हाय, जानु कशा कबुतरंच. काय साजरा रंग आहे माय
— मोरगावात चांद सार या गो या, सो यासार या पव या, तां यासार या लाल,
लोखंडासार या साव या — सग या कार या बाया हो या. सुंदर बायांचीही कमी न हती.
कासारां या बायका तर च ात या सार याच हो या. लोहारणी तर न ांसार या
चमकणा या आ ण लहानपणापासून घण मा न मा न झाले या कवेत मावणार नाहीत
अशा छा या. पण ा लभा या हणजे हटलं तर फुलवेली, पण काय मोठमो ा छा या,
काचोळ या बारीकशा दोरीला पाठ वर साधी गाठ मारले या, काय मनगटाएव ा
का याभोर वे या खालपयत, तरी चेह यावर लटा — मह वाची एक गो सग याजणी
 वसर या, क ा अ सरा आता आप याच गावात राहायला जागा मागताहेत. आ ण ा
पोट कसं भरतील हेही सग यांना माहीतच होतं. एक गु त व ा तर सग या जण जवळ
असतेच. अशा बायकांचं नखरा हेच पोट भर याचं साधन. हीच यांची काळ .
आप यासारखं ा बायकांना शेतात राबावं लागत नाही, क काबाडक करावे लागत
नाहीत क , कंबर मोडावी लागत नाही. गर यां या चेह यावर संकट भर भ लागलं.
ाचवेळ तकडे जल या दे शमुखा या झुंबरी वा ावर पाट ल, गावातले पंच आ ण
कत पु ष मसलतीसाठ तातडीनं जमले होते. गावावर मो हनी टाकणा या ा दोन
लभा यांना मोरगावात आसरा ावा क दे ऊ नये, ा वषयावर नेहमी माणे दोन गट पडले.
एक गट पाट ल हणतील ते बरोबर आ ण सरा दे शमुख हणतील ते खरं हणणारा गट. ा
न म ानं, यावेळ मराठे शाहीत सु असलेली पडझड, शदे शाहीची लागलेली वाट,
पेश ांचा दोषकाळ, भोस यांचे हाल, सगळ कडे ह ं चं परधा जणं जणं, र पात, खून,
लढाया, फतुरी, बगावत, लुटालूट, जाळपोळ, ाही थतीत मोरगाव एक मुळेच कसं
नधा त आहे, अशा गो ी चाल या. यशवंतराव राजे होळकरांनी पंजाब सर केला हणतात.
काबूल या अमीराशी स य केलं होतं. अहो ा जु या गो ी झा या. ह ली यशवंतरावांवर
फार बाका संग गुदरला. यां या पठाणी ल कराला सहा म ह यांपासून तनखा नाही. वीस
हजार नाग ा तलवारी महाराजांना घे न फ करी मागत हो या. हे पठाण नदान
पेश ांसारखे दे श ोही नाहीत. इं जांपुढे पेशवा धोतर सोडू न ओणवा होतो. इं जांनी
भोस यांकडू न व हाड ांत तर घेतला, आता आपला खानदे श होळकरांकडू न जकून
यायचं बाक आहे. दे शमुख काका, मु याचं का बोलत नाही? बोला.
एकदम शांतता. होळकराचं सै यच खानदे श बे चराग करील? भयंकर. आप या
अख यारीत या ह रपु याला खाक के याचं आजचं पढा यांचं हे कृ य हणजे मोरगावला
इशारा अस याचा अजमास आमचे सातवे पूवज, आम या खापरपणजोबांचे आजे नागोराव
यांनी बनधा त मांडला. नागोराव हे दे शमुखां या घरा या धाक ा पातीचे असले तरी
जल या दे शमुख काकांची त ही परा मी मुलं मरा ां या आपसात याच होळकर- शदे ,
होळकर-पेशवे अशा वेगवेग या मुकाब यांमधे कामास आ यापासून यांनी हबक खाली
होती. मोरगाव या सरदे शमुखीचे यापुढ ल वारस धडपडे नागोरावच समजले जायचे. ाला
उ र हणून नागोराव फ पु ती जोडायचे — तोवर मराठे शाही जगली तर. नागोराव अशा
मसलत मधे अ ेसर होते. यांनी मोरगाववर परच येणार ा भटजीबुवां या पंचांगाव न
स होणा या अनुमानाला फारसं मह व न दे ता तमा पाटलांची काय अटकळ आहे, हे
मांडायला यांना भाग पाडलं. पाट ल अनुभवी, चार लढायांमधे लढलेले मद आ ण मातबर.
खरी भीती गावात पस नये अशा मुर बी वभावाचे अस यानं, यांनी थम ा दोन
बायकांचा नवाडा सवानुमते कर याचा आ ह धरला. कारण ते हणाले, कोणी कोणाचा
वाली रा हला नाही, दवस लोखंडाचे झाले आहेत. गावातले प ास लढव ये त ण
ह थानात जनरल लेक या फरंगी फौजेनं कैद क न ठे व यानं आता लढणारे कोणी
तटाआत नाहीत. उ ा पढा यांनी दं गाफसाद इथे केला तर याची तयारी आजच केली
पा हजे.
गावातले लढव ये उ रेत अडकले असले तरी यां या पुढची पढ , जचे होरके आमचे
सातवे पूवज नागोराव हे होते, ती लढाईला उ सुक होती. पढारी काहीतरी सबबी शोधून
जाळपोळ आ ण लूटमार करणारे न ू र हैवान. ही पोरं यां या तडा यासमोर काय
टकणार? हणून पाट ल ा मदाकडे ल क न सरळ वचारत होते क , गावात
घुसले या ा टव यांचं काय करायचं ते आधी आ हांस आ ा या आ ा सांगा. गावात या
कोरकूंकडू न आ ण ा दो ही लभा या रांडांकडू न आ हांस मळालेली हक कत ही क ,
काहीतरी बेवफाईव न ा ईदनंतर लगेचच ह रपु यावर फसाद पढा यांची टाच पडणार
आहे — ही गु त बातमी वा ह या इं र या एका ना या ब हणीकडे होळकर सरकार या
एका काबरदारानं गांजा या धुंद त सांगूत टाकली. ते हा ा नाचीनं लगेच आप या
ह रपु या या ब हणीला रातोरात हा नरोप एका व ासात या माणसाकडू न कळवला. वारा
आ ण तची ही कोठ वाली इं री बहीण मांडोमधे एक मो ा झा या. एकादा भर नौटं क त
दं डा चालवून ह रपु या या गडाजी मु खयानं तला आप या तां ावर पळवून नेली आ ण
इकडे कायमची राख हणून आणून ठे वली. वारानं कधी ल नाचा घाट घातला नाही. ती
रखेली हणून सुखात ह रपु यात रा हली. अधूनमधून ती ापारी तां ाबरोबर इं रकडे
जायची आ ण ब हणीकडू न आप या पंजाब अफगा ण तानपयतचा सग या बरादरीची
जानपहचान ठे वायची. वषाआड वा हेरीला तेजाजी या ब ा ज ेत हे सगळे गोतातले
लोक भेटायचे. भाऊ ब हणी सतत फर या तां ांतून पा यांमधे राहणारे. हे एकवटले क
नाच गाणी खाणं पणं ग धळ आपण ज े आहोत या आनंदात चार दवस मजेत काढू न
आनंदानं एकमेकांचा नरोप घेऊन पु हा दे शभर पसरणारे. ह रपु यात पंधरा वष ा
वा बाईनं राणीसारखे काढले. हरणा या तंगडी शवाय तनं सं याकाळ याला सरं खाऊ
नाही. मोराचं मास खाऊन खाऊन आ ण मोहाची दा पऊन पऊन ही खरोखरच
मोरासारखी दसते. अशा बाया आप या लेक बाळ या भर या वा ां या वारकरी
महानुभावां या गावात राहतील? कशा राहतील?
थोडा वेळ कोणीच बोललं नाही. मग खरा मु ा बाहेर आला क , ा अशा
अ सरांसार या रांडा आ यामुळे आप या जु या बनी, झुनक , भुरी ां या पोटावर पाय
येणार नाही काय? अहो, ा लभा या आप यासार या सा या रांडा नाही आहेत. दशमुखांनी
वयोवृ मंडळ ना एकेकाला वचारायला सु वात केली. फार ीमंत बाई होती हणतात ही.
…होय, बरोबर, ांनी घाग यांमधी भरपूर लपवून आणलं आहे. …गावाला काही ांना
पोसावं लागणार नाही हणता? अशा अ ूदारण ना रांडा हणणं बरोबर नाही. एक आईच
फ — ती सु ा राख आहे, हणजे होती. आप या गावात का कमी राखा आहेत? …
मुलगी तर कारीच दसते. बरोबर बोलले सावकार. हणजे ा बेसहारा बाया आप या वेशीत
चालून आ या, यांना अशा प र थतीत हाकलून लावायचं हणता? ह धमात — ी
दा य …अहो, ा गर या थो ाच हैती क असे पुराणातले श द … हणजे या नाहीत
का या? …वाऽ होऽ ग णका मोठमोठे लोकही ठे वायचे, नाही का हो कुलकण बोवा?
अ ूदार आपण असू, तं ाबी अ ूदारीनंच राहतील. एका हातानं टाळ वाजते का? खरं
बोलावं माणसानं. …इनामदारकाका, तु ही बोला.
असं पाहा, गावात या पढ जात चालत आले या आप या त ही चा ही रांडा आता
हता या झा या आहेती, ग ांनो. काही हरकत नाही, तर या दोन आ या तर. आप या
दे शमुख काकां या इ तीला शोभतील अशा हायती मा , ग ांनो. काय रे गजा? गावाची
शानबी वाढली पा हजे. माणुसक नं वागावं, एवढं च मी हणतो, अरे र गड पैसा असतो ा
लभा यांकडे. रा ा यांना, गावात पैसंबी खेळेल. संभू न् शवा सावकार लई क ू झाले
हैती. दहा पये दे त नाहीत ाजीसु ा. …आ ण खाणं पणं? … या यांचं याचं वेग या
राहातील. तुम या चु ात कशाला मरायला येतील — असं सव बाजूंनी बोलणं चाललं. पण
पाटलाला जी भीती बोलून दाखवणं श त वाटत न हतं, ती पढा यांची होती. गावात
एक ही आव यक होती. तशात पाटलाचा त ण पुत या गजा हा वा ची त ण पोरगी गजरा
हला पाहता णी ज मोज मीचा दास झा यासारखा घायाळ झाला होता. आमचे सातवे
पूवज नागोराव हेही ा इ ाप ीनं माफक झपाटले गेलेच होते. बायकांना गावात सामावून
या, मोरगावची रीत लोक जोडायची आहे, तोडायची नाही — अठरापगड लोक, भ ल,
कोरकू, वडार, भंगी, शीख, वाणी, मारवाडी, हलवाई — सगळे धात साखर मावते तसे
सामावून गेले आहेत. कधी तंटा झाला आहे? ाही राहातील हो.
तशात वा नं शारी क न पाटलाला भाऊ मानून खोब याची वाट ब ासे केळं राखी
करदोडा असे ज स मागवून वा ावर ओवाळायचं ताट स जही के याचं कळलं.
पाटलांना बहीण न हती, तेही वरघळले. अशा रीतीनं वारा आ ण गजरा मोरगाव या झा या.
काही दवस यांना दे शमुखां या तबे यात जागा दे यात आली. तोवर तमा पाटलानं
आप या मानले या ब हणीसाठ बाजारा या ग ली या टोकावरची एक पडीत जागा साफ
करवून तथे मांगांकरवी कुडाचं घर तातडीनं उभं केलं. महारण कडू न सारवून घेतलं आ ण
पेर यांआधी मायलेक ह का या घरात राहायला गे या. गावातले कुचाळ हणाले, नवं
रा य, नवा दांडू.
आम या गावचा ीमंत जमीनदार ीरंगभट इनामदार हा शेवट या पेश ा या अकरा
ल ना या बायका, बरीच अंगव ं ऊफ रखे या, ब त कळवं तणी, अनेक नाटकशाळा
आ ण अग णत खासेचाकरी या या इत यांपासून उ प झाले या पेश ां या असं य
लेकव यांपैक एक असून गवानं वतःस पेश ांचा औरस वंशज हणवणारा होता.
ीरंगभटानं वा ह यावर भाळू न सहा म ह यांतच आपली नद काठची पागेची श त
जागा डागडु जी क न यात तला ठे वून घेतलं. असं हणणारे हणत क भटाचा डोळा खरा
गजरावर होता, पण तूत त या आईशी संग हा या या पुणेरी रणनीतीचा भाग होता. परंतु
लभा या यां या ज मजात चतुराईमुळे गजरा ीरंगभटापासून सुर त ठे वली गेली. नंतर
वषाभरातच नाशका या भटांकडू न पाच ल पये खंडणी वसूल कर या या यशवंतराव
आ ण पेशवे यां या झग ात ीरंगभट फुकट म य थी करायला गेला असतांना मारला
गेला, आ ण वा आ ण गजरा ा परभारे घरा या माल कणीच होऊन रा या. पु यातली
 ीरंगभटाची मालम ा व सदा शव पेठेतला वाडा वगैरे अ धक औरस हणवणा या या या
स या लेकव यांनी बळकावला.
दर यान लभा या मायलेक नी ग णकांची अ ू सांभाळत गावात या शेल या गरजू
नामवंतांशी घ न संबंध था पत क न जु या वे यांचा म सरो प रोष ओढवून घेतला.

अचानक दस या या सुमारास होळकर सरकारचा उजवा हात सरदार मीरखान, जो

पढा यांचा मुख होता, याचा मोरगाव या काकाजी जल या दे शमुखांना हे जबाकरवी
असा कूम आला क , टोपीवाला फरंगी खानदे शात धरणगावपयत यां या पलटणी घेऊन
आगेकूच करत आला असून आठ दवसांत आपली खासी शबंद आ ण घोडे तापीतीरावर
न शराबाद येथील छावणीत दाखल करावे, हयगय के यास इतराजी होईल.
मीरखानाचा हा कूम पाळू नये, असं काका दे शमुखांनी गावात या शपाईग ांशी
मनसुबा क न ठरवलं. याचं कारण ा भागात मीरखानाचे दोन पढारी नाईक दा न आ ण
बंगश यांनी लुटालूट चालवली होती. आम या झुंजाररावांपासून या वा म न तलवारी,
म हारराव होळकर यां या गाद ला वा हले या आहेत, उपटसुंभांना नाही. असा लखोटा
रवाना झाला. तरी सव लोक धा तीतच आपाप या कामात म न झाले. यशवंतराव राजे
होळकरां या मागे ह ली इं जाचं ल कर हात धुऊन लाग यानं दरबारात बजबजपुरी माजली
होती. पढारी याचा फायदा उचलत होते. पठाणी वाण, वतःला हे मालक समजतात क
काय?
आठ दवसांतही मोरगावची कुमक पोहोचली नाही हट यावर दा न पढारी खवळला.
अचानक मोरगाव या ड गराखाली संशया पद हालचाली दसायला लाग या. भ ल, कोरकू
हे ड गरी लोक तमा पाटलाला ही चोरबातमी दे ऊन अ य झाले. एकदोन रा ाही
पाय व हरीवर उ या रा या. मोठं पढारी ल कर दोन दवसांत इं रकडू न इकडे येणार
अस या या खबरीही आ या. ही काही मामुली धाड दसत न हती. मोरागाव या लोकांनी
पढारगद शी मुकाब याची तयारी चालवली. पाटलांनी इकड या गावोगावी जासूद धाडले.
यावल आ ण पारोळं आ ण चांदवड परग यां या दे शमुखांना मदतीची याचना करणारे
लखोटे काका दे शमुखांनी पाठवले. आमचे सातवे पूवज नागोराव वतः पारो याला जाऊन
तथ या ा ण दे शमुखाशी गु त मसलत क न आले. हे ा ण दे शमुख उलटे पटवून दे त
होते क , इं जी रा य एकछ ी होणार असून आपले रंडीबाज मराठ राजे इतःपर सोडू न
दलेले बरे.
नागोरावांनी यां याशी केलेला हा मनसुबा मोरगावचा आ ण मराठे शाहीचा इ तहास
बदल याइतका युग वतक होता, कारण दवस बदलले होते आ ण पूव सारखं मदत दे याचं
आ ासन तर यां यापैक कोणाकडू नही आलं नाही. एक यावलचा नबाळकर दे शमुख तर
पढा यांना फूस दे त होता. मोठं पढारी ल कर आलं तर आपला नभाव लागणार नाही,
ह रपु याची गत होईल. काका दे शमुख आ ण तमा पाट ल यांनी गावातच हालचाली सु
के या. नागोराव तर ावेळ सतत घो ावर होते. हमत मदा तर मदद खुदा, असं
सग यांना सांगून धीर दे त होते. वतःला राखू शकत नाहीत, असे लोक या काळात
बुडबु ांसारखे नाहीसे होत. आपण खरंच बुडबुडे आहोत?
ड गराखाल या रा ा हळू हळू वाढत गे या आ ण आम या गावात मुं याचं वा ळ
फुटतं तशी धावाधाव सु झाली. गरीब, मजुरी करणारे क करी, फाटके फर ते लोक जरा
कमी घाबरले, कारण ते हणत होते, आप याजवळ बायका-पोरी सोड या तर आहेच काय?
घरदारच नसेल तर उखडायची भीती कुठली? पण थावर आ ण जंगम मालम ावा यांची
झोप उडाली. दा न आ ण बंगश आ ण चीतू ा खतरनाक पढा यांचे दो ही त ही र
पाय व हरीजवळ या वावरात जमणार, अशी खबर ढोर यांकडू न मळाली. मोरगाव न क
लुटलं जाणार. आगी लागणार. बायकापोरी बट या होणार. लोकांनी दागदा गने, पये
घरात, गो ात ख े खणून गाडू न ठे वले. दारांचे अडसर भतीतून नीट येतात क नाही ते
तपासले. कुं या प या गाडू न क ाकोयंडे वारंवार लावून पा ले. शेतक याचा पसाराही
आडवा आ ण वेडावाकडा — ख याम यापासून गाईगोठे चारा धा य, घरात जुगजुग
जुगवलेली भांडीकुंडी, कपडे जेमतेम, कुंपणं कामापुरती. पढा यांचे पेटते बोळे छपरांवर
पडायला लागले क काय काय वाचवणार? जीव वाचला खूप झालं. कोणी पेव उक न
या यात मुलांना बसवायची तालीम केली. वरती ज ख आंध या पांग या हाता या बाईनं
खाट पाडू न गुपचुप जपी रा ाचं. मारलं तरी उ ाचं नी. हे हातारे हाता याही लहानपणी
अशीच पेवात दडू न रा ह यामुळे पढा यांपासून वाचली होती.
सुदैवानं ह रपुरा जाळ यानंतर पाटलांनी संबंध गावाभोवती या तटाची वेठ नं
महारामांगांकडू न डागडु जी क न घेतली होती. दोनतीन ठकाणी ढासळलेली कुसवं बांधून
घेतली होती. न ांमुळे गावाला नैस गक संर णही होतं. पढा यांना सहज वेशीआत घोडी
घालता आली नसती. तटावर ठक ठकाणी मोठमो ा दगडांचे ढ ग रचून ठे वले होते.
पढा यांनी श ा लाव या क बरोबर व न दगड टाकायची तालीमही क न झाली होती.
गावात दोनच तो ा या बं का हो या, या घासणं चाललं होतं. गावातली त ण जवानमद
पोरं दोन प ा धा यावर गंजत पडले या तलवारी, ढाली, फर या, ब लम काढू न
पाजवायला लागले होते. लोहारआळ ज ेसारखी गजबजून गेली. गोफण ना तेल दे ऊन
तयार के या गे या. मुलामुल नी मुठ एवढे दगड वेचून आणले आ ण आपाप या धा यांव न
चोरांना कसं मारावं या या रंगीत तालमी घरोघर सु झा या.

मोरगावची ल करी परंपरा थेट पानपत या लढाई याही आधी सापडते. गावातली
पोरंसोरंही थेट सी यात तलवारच खुपशी दे ही, कोथळाच बाहेर काढला, असे वा चार
वापरीत. आम या गावचे इ तहास स शलेदार झुंजारराव दे शमुख हे म हारराव
होळकरा या ज लबीतले सरदार पानपतावर लढतालढता धारातीथ पडले, असं समजलं
जातं. आम या गावात इतके लोहार आ ण कासार आहेत, याचं कारण मातृभूमीसाठ
तळहातावर शर घेऊन लढायला गेलेले आम या गावातले शूर वीर भंगारानं भरलेली
मोठमोठ पोती लूट घेऊन येत. यांत लढाईनंतर या गद त लुटून आणलेले सो याचांद चे
दा गने, खंजीर, चलखतं, तलवारी, भाले, फुट या तोफांचे तुकडे, तां याचे प ,े नाल,
तोफेची चाकं, पतळ गुं ा, साखळदं ड, तुटक चलखतं, लगामां या क ा, प े , खळे
— अशा मौ यवान व तू ा कारा गरांकडे वतळवायला उंट ला न आणत. पंचवीस वेळ
तेच तेच लोखंड लाल तापवून ठोकून ठोकून उ कृ तलवारी बनव यात आम या गावचे
लोहार इतके नावाजलेले होते क , पुढे इं जांनी यांना ब ीस दे या या आ मषानं बोलावून
यांचे पाय मोडू न सोडू न दलं. ते सरपटत मोरगावला परत आ या या गो ी आहेत.
ह ली रकामचोट ीमंत लोकांना जसं टू रझम, तसा या वेळ ल करी पेशा फार
तेजीचा उ ोग समजला जाई. इकडू न तकडे नुसती तलवार परजत फरलं तरी आयतं वाटे त
फुकटात जेवण, चैन, तीथ े ,ं गंगायमुना नान, द ली, आ ा, वा हेर, उ जैन, पुणं —
परदे श फुकटात पा न होतो, अशा वषानुवष रटोळ या चालाय या. हो, आ ण तमाशा,
ना या — धाकट हणू नका कु च तु ही ऐका च हने कैकांची उतरली भांगऽऽ ओऽ होऽ
होऽ. इथे गावात दे वळातले अभंगच फ कानावर. शवाय लढाईवर तनखा रोख आ ण
लुट चं सोनं. मुड ांमधे भारी तलवारी सापडाय या. जखमी माणूस मरताना पाणी मागत
असला तरी याला तसाच टाकून याची भारी तलवार पळवली जाई. मोल करो तलवारका
पडा रहन दो मॅन — इ त भावडू . अरे, तलवार उ म असली ना, सहा फुट , क धरणारा
कसा कसा का असेना, तलवारच शपायाला लढवते. सप सप सपा सप. मोठमो ा
सेनापत या महाग ा तलवारी न् ढाली न् चलखतं असता, हणून तर ते लढाईत वाचता.
आप या सा या शपायां या तलवारी कस या? चाकूच ते.
ा लढणा यांना मरणाचंही फार भय नसे, कारण सुलतानी अ र ांपे ा घरीच काळ,
मानमोडी, दे वी, वा या अशा अ मानी संकटांनी लोक गावात या गावात या त मरायचे.
मुलूख गरीतच त येत उ म राही. भूकही उ म लागे आ ण चांगले वै , हक म छावणीतच,
तेही फुकटात. शवाय धमासाठ आ ती, मातृभूमीसाठ ब लदान, वा म न ेपायी ल
जहा ग या. आ ण शेवटू न रणांगणावर वग ा ती तर कुठे गेलीच नाही.
प ास-साठ आडदांड पोरं ल करात जा याचं व बाळगून या सुवणवेळेची वाट पाहत
राहत. भा याचं टोक दोन पोती वारीला मळे ल का? ड गरातला ८-१० फूट सरळ वेळू
आणून दे शील का रे? शेरभर तूप दे ईन. सरावन सुतार प का बसवून दे तो भाला, मोडतो पण
तुटत नाही. नवं उपरणं कमरेला लागेल. चांभाराकडे वा ा, पायतणं लगेचच तयार क न
मळत. जरा ीमंत कुण यांची पोरं शंभर पयाला त कवा मो ा सरंजामदारांची पोरं
चारशे पयांपयतचे भारी घोडे घेत. कारण याव नही ल करात तनखा चारशे पयांवर
बसे. साव ा या बाजारातून नगद घेऊन यायचे. गावातला लोहार वीस पंचवीस पयाला
पाणी दलेली तलवार दे ई. क ारी, नमचे, आधीच घेऊन ठे वलेले असायचे. भालाईत,
चोपदार, हलगी, डंका, नगारा, तुरेभेरकरी, खाट क शपी, चांभार, भोई, हावी, ा णांपैक
यो तषी, पाणके, सैपाक — सग या जातीजमात मधली उनाड पोरं कोणी जुना शपाई
गडी भेटला, क कुठे कसं जायचं याची मा हती काढू न घेत. घर या लोकांना नकोसे झालेले
पाच सात भावांमधले हे बलदं ड त ण एरवी नु ता खायला काळ आहे, ब गा ा, असं ऐकून
ऐकून दर घासाबरोबर अपमान गळत आपण कधी मो हमेवर घो ावर बसून जाऊ आ ण
वेशीबाहेर सगळा गाव कौतुकानं पाहत असतांना ओवाळू न घेऊ, याची वाट पाहत दवस
काढायचे. वषभर कोरडवा शेतीत रा ं दवस काबाडक क न ब याला वीस पये
बरकत होत नसे. पोतंभर वारी वका — दोन पये. तर ल करात वरकड राऊत हटला
तरी रोजमुरा आठदहा पये कुठे गेले नाहीत, बनघो ा या बार गरालासु ा
नालबंद चंद या रोज या भ या त र दरमहा अडीचशे पयांना मरण नाही, असं होतं.
जोडधंदा हणून तर शपाई गरी उ म कारक द होती. नुस या लुट वर पोट भरायचं,
तनखा पूण श लक, हे आम या गावचे असे पोटभ हसतराऊत दे शमुखां या पु याईवर
यांचं नाव सांगून ल करात तरटांचा घ ग ांचा ता पुरता एक झुंजारराव गोट उभा न
दाखल होत. यां याबरोबर खानदे शातले सव कारचे गु हेगार, चोर, गुंड, दरोडेखोर, पुंड,
खुनी, वेगवेग या परग यांमधून खून खराबा क न आलेले तडीपार, जातीबाहेर टाकलेले,
अनाचारी, गावात तर या मुल या बापांना नकोसे झालेले सांड, कज फेडता न आलेले,
ज तीची खबर मळताच गायब झालेले कंगाल, परत गेलो तर अंधारकोठडीत कुजून म
कवा फासावर जाऊ — यापे ा इथे ल करा या भाक या आय या खाऊन मजेत घोडे
उडवणं काय वाईट? अशा हे- व च-माझे-घर वृ ीचे सगळे रणांगणांवर हजर असत.
अशांनाही आप या ल करात येऊ दे त, कारण अशा फुगवट बगार फौजेचाही श ुप ावर
मान सक दबाव पडे. एकदा तर ब हाणपूर या क या या वे ाची लढाई तीन म हने
चालली, ते हा क याभोवती या तळात आम या गाव या शपायांबरोबर चारपाच रांडाही
तथे जाऊन रा या हो या आ ण पुढ ल पाच वष काही न करता बसून खाता येईल येवढ
कमाई तीन म ह यांतच क न आ या.
पछाडी सांभाळणं, श ूंपैक एकटा कटा पळ काढतो आहे का, हे टे हळू न यां या मागे
लागून यांची घोडी, तलवारी, कपडे सव काही काढू न घे याचं अ हसक काय ऐन
रणधुमाळ त हे लोक उ म पार पाडत. सारांश, दोन वेळची भाकर पोराबाळांबरोबर
सुखासमाधानानं खात राहणं ज करीचं झालेल,े शेजा या-पाजा यांशी सदाचारानं ेमानं
कायम राहावं लाग यानं जेरीस आलेले आ ण ठे वले अनंते तैसे च राह याची वृ ी जवावर
आलेले — असे सगळे लोक लढाईची वाट पाहत असत.
शवाय आम या मोरगावचा झुंजाररावांचा गोट श ूची सरशी होत आहे, हे कोणा याही
आधी जाण यात अ तसंवेदन म होता. यामुळेच आमचे शपाई पळ काढ यात नेहमी
आघाडीवर असत. मराठे शाही या अखेरीस कुठ याही लढाईची खबर सव थम मोरगावात
 ामुळेच येऊन धडकत असे. शवाय झाडाला बांधले तर झाडासकट पळू शक याची शथ
पानपतावर क न आम या खानदे शी फौजेनं नाना फडणीस, म हाररावा दकांस सुर त
वा हेरीपयत पळवत आणलं आ ण पुढ ल साठ वष तर मराठे शाही पु हा गाजली!
शरसलामत तर पगडी पचास.

पढा यां या हालचाली अ न त, यांचा आपसातही एक मेळ नसायचा. कुठू न के हा

कती लुटा जमतील याचाही अंदाज नसायचा. रातोरात पाचदहा हजारांची छावणी उभी
राहायची.
शकारीसाठ ड गरात गेले या को यां या शार आंडोरांनी चोरबात या आण या, क
पढा यांसाठ पाय व हरीजवळ तीस हांडे ध गोळा केलं आहे. उ ा सकाळपयत
सगळ कडू न पढारी फौजा जमणार आहेत. तापीवर गो या पलटण नी होळकरा व मोच
बांध यामुळे पढारी ततर बतर झाले आहेत. इं रकडू न होळकरा या टे हळ या इकडे सरकत
आहेत. गावात सगळ कडे धावपळ. र र. भीती.
पारी टाप टाप करत एक घोडा येऊन पाटलाला कडक नरोप दे ऊन गेला क , पाचशे
रो ा ता या म लदा क न पाठवा ा, सोबत नायका या दवाब ीसाठ दोन बट या
दवेलागणीशी आ या पा हजेत. हयगय गैरवाक ई होईल.
आता सगळा गाव शहा न उठला. असं काहीही खुसपट पढा यांना पुरेसं असतं.
शवाय कती पढारी धाड घालतील, याचा अंदाज येत न हता. आजचा अधा दवस आ ण
एक रा बाक आहे, खरं तर अधा दवसच. आ ण रो ा रांधायला सु वात केली तर
सं याकाळपयत म लदा तयार होईलही, पण दोन बाया? या नदय पढा यांकडे
पाठवाय या? छे . आ ण खंडणीची र कम अजून मुकरर केलीच नाही. दं गा होणार. खास
पोतुगीज फरं याकडू न घेतलेली आपली तो ाची बं क लोखंडी सळई खुपसून खुपसून
साफ करत असतांनाच काका दे शमुख एकदम झांज येऊन पडले आ ण यांची शु हरपली.
सगळा गाव दे शमुखवा ासमोर चावडीभोवती जमला. घटकाभर गावात कोणाचं डोकं
ठकाणावर न हतं. काहीतरी क पने या पलीकडचं घडणार आहे, याला त ड कसं ायचं?
काही भ या नव यांनी तर बायकांना आटा दळायला बसवलंसु ा. क येकांचा गावभ चा
नु ता आव होता, हे यांनी लपायची तयारी सु के यामुळे स झालं.
अशावेळ महार, मांग, चांभार, पारधी गावात वेशी या आतच राहणारे असते तर
काळजी करायची काहीच गरज न हती. हा गावकुसाबाहेरचा येक गडी हणजे आपला
धमधमाच समजा. तटाला लागून कोळ , घाटोळ , बनागाडीबैलांचे गरीब कुणबी, मजुरीवर
पोट भरायला आलेले बाहेरगावचे सडेफ टग जवान लोक हे वतःसाठ तरी जीव दे ऊन
लढतात. यां या घरातही नढावले या रांजणामड यांपलीकडे काही नसतं, यामुळे पढारी
आत उ ा मा न आले तरी यांची डोचक उडवायला हे सणके तयार असतात. त णपणी
ांतले काही वीर लढाई पा न आलेले होते, परंतु ही प र थती लढाईपे ा कतीतरी पट नी
भयानक होती. लढाईत नदान पळू न जाता येत,ं इथे तर वेशीही बंद केले या. आतच जळू न
जाणं न शबी आलं. सरदे शमुखी या ख ज याचं हे एवढं संप भ कम गाव, भरलेली घरं,
दोन प ा कोणाची वाकडी नजर पडली नाही. लेक बाळ धनधा य, ापार सावकारी,
सोनंनाणं — असं गाव ा फडतूस पढा यांना लुटू दलं तर आपली जनगी करायची काय?
तुन तुन तुन तुन तुन तुन तुन तुन
ढमाक ढमाक ढम ढम ढमाक
आरं वा बाई नराधार झाली उदार केला नधार
लेक संग चा ली डोली-मंधार
झाली हेऽ गावासाठ नादार जीऽ जीऽ जीऽ जीऽ
लहानपणी भक या ग ध याकडू न ऐकले या ा द घ पोवा ातले आता चारपाच
अपुरे चौक फ यांचे सुपु आमचे वगबंधू गोरधन ग धळ यां या मरणात रा हले. ा
उपल ध चौकांमध या ब याच ओळ इं जां या धाकानं लु त झा या आहेत, हे ऐकणारं
माणूस जर शार नसेल तर या या लगेच ल ात येणार नाही :
टोपीवाला लई मातला पुसली याची माय भरतपूरला
पन पढा यामुळे नाइलाज झाला जीऽ जीऽ जीऽ जीऽ-
जशा कळसु ी बा या गो या
यं ागत आ या चाल क न जीऽ जीऽ जीऽ-
अशी अपराधी सुरात सु वात असलेला हा पोवाडा. ल वेसकर गावभर दवंडी दे त दे त
घाब या घाब या पळतो आहे. संगमाकडू न धनगरवा ाव न महानुभाव मठ, साळ ग ली,
नंतर गोसा ां या मढ पुढ या वामीनारायण मं दरा या चौकातून कोळ वा ात, मग
मा तीपुढे, व ल मं दरामागे हणजे आम या वा ापुढे आ ण वेशीआत या होळ या
मैदानात सात भरते तथे दवंडी दे त तो चालला :
ओ ऽ बोवा हो ऽ ऽ सग यायनं चावडीवर आ ा या आ ा जमावं हो ऽऽ
शेवटची दवंडी नेहमी गावात या सग या दे ऊन झा यावर जल धा दे शमुखकाका या
वा ासमोर होई. पण आज ल बोवा पूण उघडा घामाघूम होऊन धोतराची खोचलेली ओट
सांभाळत आला आ ण एकाएक कोलमडला. अध जा त गाव तोपयत जमलं सु ा होतं.
काय झालं, काय झालं हणता हणता तो चंड काळा दे ह आडवा झाला. याला हात
लावायलाही चार महार न हते. कती अपशकून? तो कोस याचं कारण सकाळपासून
या या पोटात काहीच न हतं आ ण धावपळ. नेहमीसारखं दे शमुखकाक कडू न वाढलेलं
ताट, भाकरी, ताकाचं मडकं आज भ न आलं न हतं. वा ात वर या बैठक त खु
जल या दे शमुख छ परपलंगावर छाती चोळत कुशा बदलत गाव या पंच मंडळ ना हणत
होता, काय हा बाका संग आम यावर आला हो? पंच हणतात, कोणता? जल या हणतो,
हा मा या ख याचा. पंच हणतात, अहो, हा संग कोणावर आला? दे शमुख हणतो,
मा यावरच. पंच वचारतात, आ ण पढा यां या धाडीचा? तो संग आला गावावर. काय हा
बाका संग आला होऽ जीऽ जीऽ जीऽ
इथे शा हरानं वनोद लागोपाठ केलेले दसतात.
जल या दे शमुख हणतो, माझा लाडका पुत या नागोराव या यातून काही माग काढ ल.
पंच हणाले, तुम या ख यातून? अरे नाही हो, ा पढा यां या धाडीतून. बोलवा बोलवा
नागोरावाला, गावा या वाघाला, आप या मदाला जीऽ जीऽ जीऽ जीऽ
इथे प हला चौक संपतो. मग स यात चावडीवर जमलेले लोक एकेक करत यावेळची
नावं — अमुक सावकार चौधरी, अमुक गुंगावाणी, अमुक शेट, तमुक पाट ल, व णुभट, शंभु
सावकार — चाळ सेक तरी आ ा या यां याच सात ा वंशजांनासु ा ओळखू येणार
नाहीत, असे मह वाचे लोक असावेत. यांत आमचे सातवे पूवज नागोराव ा हकमती
त ण माणसाचं नाव आहे. सगळे काळजीत पडले आहेत क , पढा यांचा ा गावावर नांगर
फरव याचा इरादा साफ दसतो आहे हे तमा पाट ल पूण ओळखून आहेत. यामुळेच
गावा या वेशी बंद आहेत. पण या यातून माग कसा काढायचा? दोन बाया कशा पाठवणार?
आपलं दे शमुखाचं गाव आ ण ही हमत? …हाँ, खंडणी मागा, दे ऊ. …वा रे वा, खंडणी तरी
कशाला दे ऊ? ते काय आभाळ फाडू न जनले काय? …दे शमुखांचं गाव है, हणून तर ही
पाळ आली ना होऽ. सरी बारक गावं सुखात झोपी जातात. यांना कोण कशाला
डवचेल?
इ जतचा सवाल — हे पाहा, शा ात असं हटलं आहे क सवनाशे समु प े अध
यज त पं डतः …वा रे वा पं डत, अ नहो ी बोवा, तु ही दे ता का तुम या घरची अधागी? …
गप, ा णाला असं बोलू नये. … हणजे? … हणजे गावात बाया का कमी आहेत काय?
सग या बायका चतेत पड या. पण बायकांनीच पाटलीणबाईकडे कळवलं, क गावात चार
रांडा हैती, दोन लभा या हैती… लभा या? पाटलाची बहीण ती. ती कशी रे जाईल. …मग
काय तुझी बहीण जाऊ दे तो सा या. …खेसरची वेळ नाही ही, वाणीबुवा. उ ा गाव जळू न
खाक होईल, ते हा खेसर करशील त डात माट गे यावर, तु ा ब हनझू.
असा या चौकाचा शेवट गावातले तरणे जवान आ ण वयोवृ महाजन मंडळ यां या
हमरीतुमरीवर ये यात होतो. पंच मंडळ जल या दे शमुखा या बैठक तून ये याआधीच
आमचे सातवे पूवज नागोराव आ ण पाटलाचा पुत या गजा, कुळक याचा नरसू जा ा,
ीरंगभटाचा प हलवान भाऊ अमृतभट, आ ण पंचवीस तीस आणखी नावं, यांत धनगर,
कोळ , सुतार, गुरव, गवळ प हलवान ध न खु हा पोवाडा रचणारा त ण शाहीर राघो
ग धळ सु ा होता — ही तरणी पोरं संतापून यां यां करत उठतात. अरे ा पढा यांचा
भरोसा काय? य बापाला जे बाप हणीनात ते काय चुल याला काका हणतील? एकतर
बाहे न मदत आणा कवा लढाईची तयारी क न मरा. मराठे शाहीचा होतो आहे अ त झाले
समदे सु त टोपीवाला करील आप यालाही फ त होऽ जीऽ जीऽ जीऽ
राघो होता आवरीत नागोरावाला जानी दो ताला जीऽ जीऽ असे प उ लेख आहेत.
तेव ात पंच मंडळ जल या दे शमुखाकडू न पडले या चेह यांनी गावसभेत येऊन
बसतात. गोताला उ े शून हणतात, वेळ थोडा उरला आहे मंडळ . गावात या बायकांनी
एकमतानं दे शमु खणीकडे कळवलेलं आहे, क गावात इत या राखा, रांडा आहेत, यांना का
नाही पाठवत? गावाचं तळपट होतं आहे आ ण ा एरवी तरी गावात काय करतात. तकडे
पढा यां या यात हेच करायला यांचं काय कुंकू आडवं येतं काय? गावात या चा ही
जु या रांडांनी प कळवलं दे शमु खणीला, क बाईसाहेब, आ हांला खोडे घाला, मुस या
बांधा, आ ही पढा याखाली नाही पडणार जीऽ जीऽ जीऽ जीऽ. आता रा या लभा या
दो ही अभा गनी यांना ा ा पाठवुनी. हणती पाचामुखी परमे र ानीऽ जीऽ जीऽ जीऽ
पण राजे हो ऐका, सगळे तरणे प हलवान दं ड थोपटू न बंड पुका न मा तीवर गेले
नघून. हो ऽ जी जी जी
या या पुढ या चौकात पु हा तर या बंडखोरांची नावं येतात. असं वणन आहे क शाहीर
हणतो, अरे करता काय अशा वरा याचं? बायका काय दावणीची जनावरं समजता? अरे
सीता सा व ी या पो या ऐकता ज म गेला राजा. त ड कसं ावं हणता पढा याला? त ड
नाही तर काय गांड दे ता? बांग ा भरा रे ा मोरगाव या पंचांना जीऽ जीऽ जीऽ जीऽ
तकडे मा ती या उंच पारामाग या बग यां या वडाखाली आखा ामागे आमचे सातवे
पूवज नागोराव गावात या १५-२० तरणेबांड पोरांना जमवून छातीवर बु या मा न पटवून
दे त होते क , आपलं आपण संर ण क शकलो नाही तर कोणीच आपला जीव वाचवायला
येणार नाही. मा ती या लांब ं द प रसरात दोन चंड मोठमोठे वड होते. पोवा ात यांचं
स व तर वणन आहे : रोज सं याकाळ एकावर फ कावळे क लोळ करत उडत बसत
झुंबड करायचे आ ण बाजू या स या वडावर बगळे पांढरे शु पंख फडफडवत जमत
राहायचे. आ ण गटरगटर आवाज क न झोपी जायचे. रा ी दो ही रा यं सुखानं आपाप या
घर ांवर बसलेले असायचे. व चतच यां यात आपसात भानगडी हाय या. हे व च
शेजारी सहा म हने तरी असे राहायचे. मग बगळे नघून जायचे आ ण सहा म ह यांनी
होळ या सुमाराला पु हा परत यायचे. जीऽ जीऽ जीऽ
मग हे सगळे जवान मा तीचा श र कपाळाला लावत आण घेतात क , जान दे ऊ पण
गावाची राख होऊ दे णार नाही जी ऽ जी ऽ जी ऽ जी ऽ
काह नी बेभान झा यामुळे अशी आण घेतली क , जान दे ऊ पण गावाची राख दे णार
नाहीऽ. हे मा तीमागे राहणा या भटण नी धावत जाऊन वा ला ते हा या ते हा कळवून
टाकलं : गावाची राख तू. काय पो यांना तुझा यार बये. तकडू न चावडीवर पंचाचा तसा
भाडखाऊपणा, तर इकडे मा तीवर पोरांचा असा चेव. वा ला भडभडू न आलं. बेटा गजरे,
आपण कोण, कुठ या, कोणा या कोण, पण आप यासाठ ही सो यासारखी जवान पोरं
जीव ायची श पथ घेतात. नवस कर, दे वाला कपाळ घास आ ण हण, दे वा सात ज म
ाच गावात ज म दे . पण पोरी, आप यापायी गाव फुटतो, ही बरोबर नाही. ही तरणी पोरं
पढा यांनी उ ा वेशीवर टांगली तर आपला इथे काय मान राहील?
पोरगी कोवळ गो जरी गजरा हणते, काय हणते? ऐका पुढ या चौकातऽऽ जीऽ जीऽ
जीऽ
पुढचा चौक नेमका गहाळ झाला असून मु ाम शा हरानं मूळ मु याला बगल मा न
भल याच रा ीयते या पाचकळ गो ी सु केले या दसतात :
मरा ाला वेड दे शाचं लढाई पेशाचं कैक वरसांचं जीऽ जीऽ जीऽ
असं भरण सग याच शा हरांना करावं लागत असेल कवा ऐकणा यांना आप या
लोकाचं नै तक खलन होतं आहे, यांना जागीच खळवून ठे व यासाठ अशी आदशवाद
धूळफेक ा ठकाणी गरजेचीही असेल. पण खरं सू तुटलं. नागोराव आप या काका
दे शमुखाकडू न अ धकाराची श काक ार घेऊन आप या शूर म ांबरोबर याच रा ीत
घो ाव न इं जां या छावणीत पोहोचला कसा, याचं वणन यापुढ या चौकात रंग भ न
केलं आहे.
ती रात कशी वाढली वाट काढली घामाघूम सांगतो पु हा
हणे वहीर बरी उडी मारायला काय करता आड रे सुना
नाही सोडणार पढा याला नाही करणार माफ याचा गु हा
गरजला नागोराव वीर टोपीवा याशी तह करतांना जीऽ जीऽ जीऽ
खरं तर ाच वेळ पढा यांकडे वा ला कसं जावं लागलं, गावाची अ ू वाचव यासाठ
ती आपण होऊन कशी तयार झाली, गावाची राखरांगोळ होऊ दली नाही, हे फ एका
चौकात आलं आहे. वा आ ण गज दोघ नी दाखवलेलं धैय, यांनी केलेलं ब लदान जे
फ वा सारखी लभानीच क शकते. आ ण गावात या शील सांभाळू न राखणा या
बायकांची अपराधी मनं? याचा पुढे कुठे तरी फ एकच ठकाणी उ लेख आहे.
मायलेक आसू पुसती एकमेक चे गा
हणती धरती माये दे ठाय तु या पोट
सीते या काळापासून वा पयत हा एकच पयाय याय हणून आप या बायकांना
उपल ध होत आला आहे. अशा वेळ धरणीकंप होत नाही, गगनी धूमकेतू उमटत नाहीत,
उ कापात होत नाहीत क जोड इं धनु यं दसत नाहीत.

ानंतर स या दवशी भ या पहाटे फरंगी घोडे वारांची एक तुकडी ड गराकडू न

आण सरी ह रपु याकडू न थेट पाय व हरीवर चाल क न आली. मागा न
मालकमसाहेबाचं पायदळ चोहीकडू न पढा यांना घे न बसलं. असे तीस हजार पढारी
सांडशीत धर यासारखे पकडू न ठक ठकाणी क ली करणारा वेल ली आपली टोपी
उचकवून हणाला, इं लंड या सुपु ांनो, समृ असा हा खानदे श आप या हाती आला,
आता आप या इं लंड दे शाचं दा र य संपलंच समजा.
अशा नराशाजनक गो ी वातं याचे पवाडे गाणा या शा हराला कशा रंगवून सांगता
येतील? हणून यानं वा ची सुटका एका ओळ त लपेटून सु केलं:
साहेबाचं भा य होतं मोठं सांगत नाही हो खोटं
 आयता दला ल दा त डावाटं नागोरावानं जीऽ जीऽ जीऽ
इनाम दलं तीस परतने चराऊ रान.
डफावर गाणं गातो राघो शाहीर खुशीनं जीऽ जीऽ जीऽ

अरे रे खंडेराव, ासाठ आप या सात ा पूवजानं एवढं केलं? शीऽ शीऽ शीऽ शीऽ जीऽ
जीऽ जीऽ शीऽ शीऽशीऽशी

ानंतर सात प ा अगद आम या वयात ये या या ा काळापयत आम या

बरोबरी या झडी-हरखूपयत ा लभा या बायांचा वाडा यां या दारी नबाला बांधले या
झो यासारखा आम या येक पढ त या येक घरात या येक पु षा या मनात झुलत
आला आहे. आम या गावाभोवतालचा जुना तट एकदा कुठ यातरी लहानशा भूकंपात
ठक ठकाणी ढासळू न गेला, तरी हा वाडा च ात या कृ म कारं यां या ब गचासारखा पूव
होता तसाच गावाकडे र त ोभकारक पाठ क न वेगळा बसलेला आहे. आपलं आपलं
हरवं तरारलेल,ं खाल या नद सारखं वाहतं अ त व राखत आला आहे. ा सुंदर पर या
आ म नभर बायांनी ा ण-महानुभाव-वारकरी मुसलमानां या ा सनातनी ल गक
व थेत भचारातली पुरातन खळखळती आ दमता था पत क न टकवली. ा
शतकानुशतके पौगंडाव थेत रा इ छणा या गावठ ल गकते या पूण वरोधी असा नै तक
ुव ा बायांनी कसा अढळ ठे वला? आधु नक हो याचं व आम या गावात या बायांना
आणखी क येक प ा जमणार नाही. पण ा बाया आधु नकते या कती पुढे हो या?
खे ात ब या अ पसं याकां या पर या नराधार बायांना शताफ नं शोष याची
उदाहरणं खु मोरगावातच कती आहेत? पोट पाडणारी माधोची आई, सुरैयाची गाणी
ऐकायला यामजीशेटकडे येणारी शेवंती महानुभाव सं याशीण, रजपूत हलवायाची लारी
आ ण मजुरणी, ह रत ांतीवा या शेतक यांना केळ या बागाचा पैसा मळायला लाग यावर
आता म याम यांत राखणीला ठे वले या कोत लणी — ही तर सगळ जमातच ा
नव ीमंत कुण यांनी पोख न टाकली आहे.
पण ा लभा यां या सग याच गो ी गावापासून फटकून असतांनाही अशा गावात या
कशा टक या? कशामुळे टक या? कशा सामाव या? अनेक जात चे, पंथांच,े सातआठ
भाषा बोलणारे आमचे लोक उदासीन ब वधतेत आनंदानं राहत आले. वा गज पासून
सबंध गावाला परंपरेनं अपराधी वाटायला लावून ा बायांनी आपलं मु वातं य
हरखूपयत अबा धत ठे वलं आहे. सं मात टाकणारी ही र तश आम या येक पढ ला
आपण पु ष आहोत याची नरोगी जाणीव दे त आली. यां या वयात येणा या सुंदर पोर नी
टाकलेली परदे शी भूल जातीपात या सग या भती तोडू न गेली. ा सग या जणी
सग यांना आवडत आ या. बायासु ा आपसात यांचं मा यम क न बोलतात, का वं परी,
ती लभानी कशी म हनाम हना कोनीकडे जाते, को हासंगं जाते? कसं काय जमतं माय
या हले? …मंग ती काय आप या सारखी आहे आबजाई? को हं बोट लावलं तरी अ ू गेली
हणणारी? धरलं त धरलं, नजलं त नजलं. घासणाराचं घासाइन, आपली पाळू तं काही
घासात नी?
गावातले रटोळ लोक खेसर करतात, पण ा लभा यांचं मन साफ असतं. गावात
सामावून घे याचं अशी थ ा हणजे मु य साधन. शरधरकाका पारावर बसलेला मो ानं :
काय वं झडी, काही चहा बहा पेयाले बोलवतच नी आ हाले? आँ? झडी : तु ही मोठे लोक
भाऊ, तु ही आम याकडे काय चहा पेसान? तु हाले तं हलवाइनची चहा पटते. पारावर हशा.
शरधरबोवाचं हे लफडं सग यांना थोडंथोडं कळलंच होतं. काय गं झडी, काय झपाझपा
चालली? जसा कोणी वाटच पाहतो आहे जानु तुही बाजारात? …आमची कोण वाट पाहील
काका, वाट पाहणारा तर घरातच बसेल आहे. तेवढा एक पुरे झाला.
असं चालत आलं. सग यां या मनावरचं कामदडपण वर उडू न नाहीसं होणं. ीस ाक
ी वातं य, ववाहमु पु ष तबंधक व, आ थक वावलंबन, दे शी ाम व था, ल गक
वतन आ ण समाज वा य.
अरे अरे खंडेराव, आता वचार क न काय उपयोग? हरखूशी तर तु यापे ा धाडशी
अशा मलमध या शहरी मुलानं र ज टर ल न केलंसु ा. उड गयी च डयन रे खंडू अब दे र
भयी य सोवत है? क रोवत है?
मोरगावात या सात प ां या द डशे वषा या काळातली कुठलीही एक सं याकाळ.
अंधार पडाय या जरा आधी. लभा यां या वा ासमोरची गरीब क करी शेतक यांची धुरानं
भ न गेलेली अंधारी घरं. बाहेर अंगणात दोन गरीब शेतकरी दवसभर औत वा न थकून
आलेले उघडे घरांमधून आपाप या बायकांचे हातावर फटाफट भाकरी थाप याचे आवाज
एका कानानं ऐकत चलीम पीत शांत बसले आहेत. एकेक कस ओढू न झा यावर एक
स याकडे चलीम सुपूत करतो. दोघेही चलीम ओढताना एक डोळा बारीक क न
लभानी या घराकडे बणीसारखा लावून पाहत असतात. अशा वेळ ओ ावर या हाणीत
वा ळा या मऊशार का या मातीनं घासून घासून आंघोळ करणा या ा बायां या पव या
ध म पु घसघशीत उघ ा र त ोभक पाठ ा दोघांना असा संवाद हण यास भाग
पाडतात :
एक : (डोळा बारीक क न शीस लभा यांकडे लावत इकडे तळहाता या
हालचाल मधून धुराचे मोठमोठे लयब भपकारे पसरवत) का रे सुदा या, दोघ तली
कोनती चांगली लागते तुल?े गाय क वासरी? आँ?
सरा : (डोळा बारीक क न एका हातात चलीम घ दाबत स या हाता या दोन
बोटांनी त यावरची छापी नाजूकपणे काढू न नाग ा चलमीवर थापीची ओली बाजू
ेमानं गुंडाळत आंघोळ करणा या मायलेक कडे नशाणा ठे वत आ ण नाकानं द घ
अखंड धूर संथपणे सोडत) आप यासार या न कांडणाराला काय दो ही बोखारे
सारखेच. ऊठ, शेवटची भाकर टाकाली त ावर तु ा घरात. हय घरात, जी घे.
प हला : शेवट आप याच घरात या त ावरची भाकर, आँ?
 सरा : जे आपली तेच गोड. जाय हय.

ा लभा या बायां या घरात पु ष माणसं फार टकत न हती. एकतर बायकां या-
ब हण या पैशांवर जुगार खेळणं, दा पणं आ ण सतत चैनबाजीसाठ यांचा छळ क न
म हनेम हने म य दे शात दरोडेखोरी कर याचे पढ जाद नाद यांना होते. काम कर हणलेलं
यांना अ यंत अपमाना पद वाटे . म यंतरी इं ज सरकारनं गु हेगार जमात मधे यांनाही
समा व के यानं हे दांडगे दरोडेखोर पकडू न नेणं इं जांनी सु केलं. काह ना का या
पा यावर अंदमानमधला तु ं ग बांध यासाठ कायमचं ने यात आलं. ही झडी या आई या
पढ पयत या लभा या बायांना इ ाप ीच ठरली. घरातली त ण छळवाद पोरं आपोआपच
तु ं गात जायची आ ण बायकांना सांप क आ ण शारी रक वातं यं अनायासे मळायची.
मुलगा झाला क यां या वा ात ःखाचं वातावरण दसायचं. मुलगी झाली क दोन हंडे
बासुंद गावात वाटली जायची. वा ात वर चांदणीपयत दवे लागायचे. कारण मुलगी
हणजे त या भ व याची तरतूद त या बरोबरच आहे, असं मानलं जायचं. उलट ती
उ प ाचं साधन हायचं. म यमवग ह मुल वरचे जीवघेणे सं कार इथे नसायचे.
शवण टपण, झाडलोट, ध भतं, वैपाकपाणी, भांडी धुणी आ ण नंतर श णाची कैची,
ल ना या बाजारातली मानहानी, ंडा मारपीट — यांचा पशही ा पोर ना प ान् प ा
झाला नाही. मु वातं य. ा मुल ना लहानपणी धात हाऊ घालायचे. हे आम या
पढ त या हरखूपयत टकलं. ा परंपरेचा ती हणजे शेवट.
मा तीवर गावात या सटा या भपा या आ ण मु स लोकांची नेहमी भरणारी अकादमी
चचसाठ जमत असे. तथे लहानपणापासून बसत आलेले जुने लोक गो ी सांगायचे क ,
वा आ ण गजरी यांना पढा यां या यातून आमचे सातवे पूवज नागोराव यांनी सोडवून
गावात परत आणलं. दोघ ना गावात या बायकांनी फार मानानं वागवलं. वषभर धा य,
सा ाचो या, धतूप फुकट पाठवलं. अकादमीतले लोक असंही चावळायचे क , आपला
ाणदाता वीर नागोराव या याच नावानं कुंकू लाव याचा संक प वा नं सोडला होता.
असाही ब ा झाला होता क वा ही आ ण गजराही दोघी तलवारी नागोरावा या एकाच
यानात श पाहत हो या. परंतु याच यानात आधीच गंजून घ झालेली आमची सात ा
पढ तली खापरखापरपणजी ब हणाई ही यांची धमप नी अ यंत जागृत प त ता अस यानं
तनं हा कार होऊ दला नाही.
ते काही असो. शेवट वा ही गावात या तांब ा चौध याची अंगव झाली.
याचवेळ गजरालाही पाटला या गजानं अंगाखाली घेतलं. तचा ह हणून गजानं नद या
काठापयत भती घालून ीरंगभटा या जु या पागेवर या वा ामागे नवा म थानी नावाचा
महाल हटला जाणारा वाडा बांधून दला. ा गजराला दोन मुलगे आ ण ब याच मुली
झा या. ही सगळ मुलं गजा पाटलाचं नाव बाप हणून लावत. पुढे हे दोघे मुलगे मोठे
दरोडेखोर हणून बुंदेलखंडात नावाजले आ ण इं जांबरोबर एका चकमक त मारले गेले.
गजरा या थोर या मुली मांडोकड या त या नपणजोळ र या गु छाबाई नावा या
घरा यात या एका मावशीकडे या ेसाठ गे या. ते हा यांना तथलं नाचगाणं आ ण तो थाट
इतका आवडला, क या तकडेच राहायला लाग या. यां यात या एका अ यंत सुंदर मुलीनं
पंधरा ा वष च नथनी तोडाय या सं कारात एका जमीनदाराची मज इतक जकून घेतली
क यानं एक वतं नौटं क कंपनी त या मालक ची क न दली. यामुळे मोरगाव या
पुढ या पढ पयत या मुल ना के हाही तकडे उ रेकडे जाऊन मावशी या कंपनीत गाणं
शकायची सोय झाली. मा ा मुली ते झगमगाटाचं जग सोडू न इकडे मोरगावला कधीच
परत आ या नाहीत.
गजराची एक धाकट मुलगी इरद ती हणजे आम या हरखूची पणजी मा कधी
मोरगाव सोडू न कुठे गेली नाही. कशामुळे तरी तला वै लोकांची संगत आवडायला लागली.
ा जडीबुट वकणा यांचं ीरंगभटा या वा ात ठे पंच पडलं. मा ती गावात या लंग ा
मारवाडी उखाशेट या नावानं कुंकू लावत होती. याची दोनदा रीतसर ल नं झाली होती, तरी
तो प ह या रा ीच बायकोला कशामुळे तरी घाब न खेकडो खेकडो असं ओरडत घराबाहेर
पळत सुटायचा. मारवाडातून ल न क न आणले या ा गरीब नव या माहेरी नघून जाणंही
कठ ण होतं. शवाय नामु क . असाही ब ा झाला होता क , वर या धा यावर पलंग टाकला
होता, तरी हा खेकडो खेकडो ओरडत पळत सुटला आ ण वर या मज याव न उडी
मार यामुळे लंगडा झाला. ही नाच क पसरत चालली ते हा या या वडलांना चार अनुभवी
गावक यांनी स ला दला क , अरे नथमल, तुझा हा एकुलता पोर, एवढ इ टे ट, अजून नातू
नाही, दोन तर या सुना घरात घुंगटात या घुंगटात तुलाच श ा दे त असतील. तर तू असं
कर, आपली लभानी पोरगी इरदं ती आहे नं? काय दसते ती पोरगी. त याकडे याला
ाथ मक धडे घेऊ दे . मग शेटनं काकुळतीनं इरद ती या आईला भरपूर पैसे दे ऊन पोराला
धडे ायची गळ घातली. इरद तीनं ा पळू न जाणा या सतरा वषा या पोराला असं
गोडीगुलाबीनं सांभाळू न शकवलं क पुढे घरात पोरंबाळं झाली, पण दोन बायका असून हा
लंगडा उखाशेट हातारपणीसु ा स रा ा वषापयत इरदं तीलाच चकटू न हणजे कायम
त या कुशीतच झोपायचा. मेलाही त याच घरात या झोपा यावर, त या मांजराला कवेत
घेऊन.
ते हा इरदं ती उ म सुईण होती. काळोखी रा असो, तुफानी वारापाऊस असो, एक ा
सालदाराबरोबर तो नेईल तकडे रा ीबेरा ी कोण खे ातली बाई कोणाकडे एकट जाईल?
पण इरदं ती जायची. कोणी बचारी १४-१५ वषाची कोवळ प हलटकरीण पोर खाटे वर
तळमळत असायची, अशां या कपाळावर धीराचा हात ठे वून हळू हळू पाय पोट या मां ा
चोळत चोळत हात घालून मूल बाहेर काढणं कोण करील? कधी कडु लबाचा रस चोळू न
बाळं तणीला मरणा या दाढे तून वाचवायचं. हणून इरदं तीला सतीसारखा मान होता.
शेजारणी पाजारणी काय फ जमून पदर त डाला लावून क व करणा या. सूतीत
कोव या पोर चे हाल हाल होऊन या म न जाय या. कोणाला मोकळं करायची व ा येत
होती? यामुळे गावातले लोक लभा यांना भरपूर ायचे — मानस मानही आ ण धा य,
पैसाही. लभा यां या घरात गावात कुठे नसेल इतकं सोनं नाणं ग तां ळ तूप धा य, या जे
मागतील ते, गाडी भ न यायचं. इरदं तीमुळे तं तू वाचला, असं वीसपंचवीस पोरांना हटलं
जायचं. ते सगळे हातारपणापयत तला मायेनं मावशी हणायचे. कोणाचीही हमत न हती
लभा यां याकडे वाकडा डोळा क न पाहायची. गावात मोठमोठे दरोडे पडले, चो या
झा या, पण लभा यांचा वाडा हमेशा सुर त.
इरदं ती या दो ही मुल नी वै ं बरोबर ड गर हडू न जंगली औषधी झाडपाला शकून
घेतला. मोठ मुलगी खरखोती तर गु तरोग बरा करणारी हणून ा पंच ोशीत स होती.
इं ज ल करी अ धकारीही हची ज सी रे मडी घे यासाठ मोरगावला यायचे, असं लोक
सांगायचे. ही खरखोती सहासहा म हने कुठे तरी फरतीवर असे.
धाकट आवंती हणजे आम या हरखूची आजी. ही गभपाता या औषधीत न णात
झाली. एकदा झाबुआ या एका ज ेत एका अ तशय सा यासु या दसणा या कोलाम वै या
तंबूत चो न गरोदर झाले या कतीतरी बाया सहज जात येत आहेत, हे तनं पा लं. मग
तनं या वै ाकडेच सहा म हने रा न आ ण जंगलात फ न ा वन पती शकून घेत या.
नंतर वतः गरोदर होऊन कचासारखी वतःची सुटका क न घेतली. पुढे नु ती पानं पा न
आ ण वासानं आवंती ती झुडपं बरोबर ओळखायची. तनं ा आ दवासी बायांकडू न गभ
रा नये, अशी पण एक औषधी मळवली. ौपद ची चधी असा परवलीचा श द ा
चधीसाठ बाया वापरत. कुठ यातरी खूप चकट पदाथात चधी भजवून ती आत
घात यावरच तु ा सांडाले चहळू दे यजो बरं. तोवर आंगाले हातसु ा लागू दे याचा नी हाँ. तो
ण कधी येतो ते बाई वस नच जाते. एवढा मं पाळशील तरच चधी दे ईन. ते हा पाळणा
लांबवणा या मुलामुल या पाळ याबरोबर आपलाही पाळणा हालू नये, अशी शरम
बाळगणा या बारा बारा लेकरां या, नाइलाज झाले या प तशी या बाया, अंगावर आधीच
एक मूल पतं आहे अशा, को या बेसावध त ण वधवेला, अ वचारी अ ववा हतेला को या
सो ानं फूस लावली अशा — सग या कार या सग या वयां या पण मातृ वा या एकाच
नसगकोपानं भांबावून गेले या माता हरखू या ा वा ाकडे आशेनं धाव घेत.
तशात आवंतीची खांड ाकडे राहणारी थोरली बहीण खरखोती मोरगावला आलेली
असली, क गु त रोगानं तळमळत झोप गेले या बायांची यां यात भर पडे. ते हा कुठे अशा
रोगाचे डॉ टर न् वै होते? पे न स लनचा तरी कुठे शोध लागला होता? आता सु ा
ज ा या खाली कोण याचा डॉ टर सापडतो? आ ण शहरात या पु ष वै ां या वा ावर
कोण बचारी गु तरोगानं पछाडलेली बाई चालत चार कोस जाऊ शकेल? आ ण मला तपासा
हणून लुगडं सोडेल? कुणा कुमारीला राहवलं नाही, कुणा टाकून दलेलीचं वाकडं पाऊल
पडलं, कोणा आ तेचं त ड दाबून भर घरात जबरद ती — अशा दवी बायकां या
पर या या पू भर या जखमांना ल वीचा नु ता एक थब लागला तरी हजारो सुया टोच या या
वेदना — अशा दवी बायकां या आत पसरत जाणारे, आतून बाहे न आगीसारखे भाजत
राहणारे, मोठमोठे होत जाणारे फोड गरमीचे आहेत हे कोण कधी सांगेल? एक ा
व हळणा या अशा बायकांना कोणाचा आधार असतो? कोण जंगलातून मेर शगी आणून
दे ईल? कोणाला खु ा नागाचं मूळ ड गरात हडू न शोधायला वेळ असतो? म दे सालीला
तडफडू न पाय झाडत. करतांना कसं गोड वाटलं? दवसभरा या ढोरकामात मां ांमधे
चकटू न बसलेलं जाडंभरडं लुगडं हल या बोटांनी सुटं क न र लो हताची साल उगाळू न
याचा लेप लावून आप या घरात काळ ज कापणारी तडफड खरखोती शवाय कोण
मुका ानं सहन करेल? पु हा ा गो ची गु तता पाळा. कसं का असेना, असं काळजी
घेणारं कुणी तरी माणूस गावातच आहे, हा केवढा आधार वाटत असेल? तेसु ा नु ती एका
बाईची स या बाईला मदत. पुढ या हंगामात पायलीभर तीळ आणून दे ईन, खरखोतीताई.
मा याजवळ काय आहे क , मी गरीब बाई तुले दे ऊ? तु ा लेक साठ नातीसाठ दे वाजवळ
आ मांगीन. अशा खे ात या कतीतरी अडाणी बायांनी हरखूसाठ आ दे ऊन ठे व या
आहेत…
आवंतीचा बाब गावातली सगळ बायकामाणसं सांगायची, क तनं एकाच वेळ
दोघादोघांशी घरोबा केला : एक लांबतो ा भोळे कपाशीचा ापारी आ ण याच वेळ
चपटा महाजन सरकारी सावकार. ा दोघां याही बायका तला गौरपूजेत मानानं
बोलवाय या. आवंतीची एकुलती मुलगी झडी ही ा दोघांपैक कोणाची, हे चेह यां या
जुळणीव न प होत न हतं. ते हा या जननशा ात दोन पु षां या शु ाणूंचा एकाच
वेळ एका ीअंडाशी संयोग होऊ शकतो काय, ाब ल खा ीलायक मा हती नस यामुळे
ती दोघांची संयु मुलगी समजली जाई. पुढे झडीनं घरातली औषधांची परंपरा तर चांगलीच
आ मसात केली. पण वाजीकरणात फार बाजी मार याचं मा तीवरचे सटारे त लोक
बोलायचे. आप यावर झडी या वाजीकरणा या औषधांचे योग क दे णारे कवा क न
घेणारे दो ही कारचे बरेच साठ स रीतले लोक, यां या साठ उलटू न गेले या प त ता
झडी या नावानं कायम बोटं मोडत असाय या, ते त याकडे झुंबड करायचे. ा त या
योगांमधला एक योग रानडु करांची आंडं मसा या या कढत र यात खाणं हा होता. हे
वगबंधू रघूनायक यांनी शोधून काढलं होतं. आमचा सालदार सांडू याला या त मा हती
होती : कळपात या वीसपंचवीस मा ांवर वचक ठे वणारा महा या या कोणती पानं,
मुस या, मुळं, फळं सतत खातो, या यावर नजर ठे वून एका सातपुडा रज फॉरे टरनं झडीला
हे ान त या त णपणीच पुरवलं होतं. असे बरेच त आकषून तनं नाव कमावलं होतं.
ांतलाच एक त , प ह या महायु ाव न जमनीतून परत आलेला एक ग डना या
कॅ टन टोके, हा एका गरीब कुण या या आठनऊ मुलांपैक एक होता. झडी या याच नावानं
कुंकू लावायला लागली, कारण याचा सहकुटुं ब रे वेचा, संबंध टश ए पायरमधे फुकटात
कुठे ही फरता येईल, असा पास होता. प ह या महायु ा या वेळ इं ज सरकारनं एक एक
पोतं बंदे पये येक भरती होणा या सो जराला आ मष दाखवून थेट जमनीत लढाईवर
नेलं. ते सगळे तकडेच मेले. यां या पे शनावर आम या गावाबाहेरची तीनचार कंगाल घरं
इकडे एकदम ीमंत झाली. काह नी ज मनी घेत या, काह नी सावकारी सु क न
कुण यांना दढ नं ाजी पैसे दे त यांची गावाबाहेरची खळ , पडीत ज मनी घेऊन टाक या
आ ण गावाबाहेरही ल मी वसायला लागली. तोपयत मा कुण बक बाहेरचं हे रगण
कातावलेलं असे. आतले कुणबी हळू हळू हवाल दल होत स या महायु ात आणखीच
भुईसपाट झाले. यावेळ ही मोरगाव पे ातली वीसेक पोरं महार, कुणबी, भोई, हटकर,
वंजारी, कोळ – यांची भरती झाली. लढाऊ लोकांची खाण, असं वातं यसै नकां या
मारकावर मोरगावचं एकवा यी च र कोरलेलं आहे. सारांश, ा ग डना यामुळे झडी
पासीवर इकडे तकडे वास क न एकदम आधु नक होऊन गेली.
ानंतर वातं यो र काळात गावं बदलत गेली आ ण रे डओ, वतमानप ं, नाटकं,
फर या सनेमा गा ा, काँ ेसचे खाल या वगातले पुढारी आ ण महारांनी गावक
सोड याचे गावातले च हा ांवरचे वाद — ा सग यांत झडीही आ ण हरखूही बदलत
चाल या. इतर गर यांसारखी झडी नांदली. पो यापुराणं, रोज दे वळात जाणं,
क तन वचनात एको याचं ल ण हणून जाऊन बसणं, पंढरपूरची आषाढ सवाबरोबर
पायी आ ण तथे सवामधे रांधणंखाणं — अशा मु य वाहात ती झेपत गेली. स ते याकडे
तर ती रोज रा ी ताट भ न साद घेऊन जायची आ ण तनं ताट ठे वून पोथीला नम कार
क न सग यात पुढे ऐ यशाली पैठणीत स दययु बैठक मार या शवाय पोथी सांगणारा
आदोराम तपोवना ध गमनमला सु वात करत नसे. आम या गावात तर मोहरम पासून कबीर
पुनीव, रामनवमी, च धर पालखी, वामी नारायण पंथाचे पूण गुळगुळ त डोकं केलेले गोरे
पान सं याशी यांना गोल डो यांमुळे नरगोल हणत असत, पण ते मूळ नरगोल गाव या
पीठाचे असत — अशा सग यांचे उ सव, ज ा धूमधडा यानं होतात. ात झडी सवाची
लाडक अस यानं प ा ापद ध का होपा ा हणून मानाचं नमुना थान तला मळालं.
पण त यात अ णोदय झाला तो वारीवर कुठे तरी एकदा गाडगेबाबा या क तनात,
चारपाच लाख लोकां या जनसागरात एक थब हणून ती बसली होती ते हा. गोपाळा
गोपाळाऽ दे वक नंदन गोपाळाऽ लोक हो, वा याले दान, गु ले न ता, ग णकेले खरं बोलणं
सारखंच नाशकारक…
ानंतर गाडगेबाबा काय बोलत होते या याकडे तचं फारसं ल गेलंच नाही इतक
आत या अ णोदयानं ती झपाटू न गेली. छे ः आपण कोण? ग णका. ा अफाट समाजात
आपलं कुलशील नाव जात कुठे आहे? काय थान आहे? इतके दवस गावात ग रबी होती,
हणून नीती होती. आता गावात पैशेवाले शेतकरी वाढताहेत. पूव एखाद सरा तालेवार
आप यासारखीचा मालक हायचा. आ ण पणजी या काळापासून गाणंनाचणं संपलंच आहे.
उरला आहे हा नु या तंग ा दे याचा गटारी धंदा. आ ाच आप यावर चारपाच जण पैशे
दाखवून जोरी करतात, ती जड जाते आहे. गावात राहायचं तर हे सोसावंच लागतं. ापुढे
भु कड लोकां या हाती पैसा वाढत जाणार. आप या बेट ला तर रंडीच करतील हे माजलेले
नांगरे. छे ः आप याला शरीरसुख आहे? मान सक सुख आहे? पोट जाळ याचे धंदे. छे ः
आ ण तनं ठरवून टाकलं क , हरखूला अ ूचं करायचं. दे धंदे आता बंद. हरखूला
शकवायचं. एका सरकारी डा युमटरीमधे वजयाल मी पं डत बनबा ांची चोळ घालून
वमानात बसते तसं आपली हरखू करेल…एकच या यात या सधुसारखी लांऽऽब मंगळसू
याईल…
 आता हे कसं जमेल? भूतकाळ तर काही बदलता येत नाही. पण भ व यकाळ? ल न ही
मुल चा भ व यकाळ बदलायची कळ. ती प क करायची. शहरात या बी.ए.बी.ट . मरातब
असले या पोराशीच ल न करायचं. ग डना या सो जराकडू न असं प के क न घेत यावर
हरखूला सातवी फायनल नंतर जळगावला फ करा हरी मुल या बो डगात मॅ कपयत
शकवलं. नंतर श काचा ड लोमा.
हरखू ा पाचसहा वषात पूण वेगळ झाली. सगळा भूतकाळ वस न अ यास फ
करत गेली. ज मनीत डोळे खुपसून चालणं शेवटपयत. मग एका शाळे त तला नोकरी
लागली. यावेळ झडी आ हा कॉलेजात शकणा या का या पोरांना गाठू न मु ाम हरखूचं
गुणवणन करायची. त याच भाषेत पटवून ायची : तुम या लोकां या बीजाचीच ना रे ही.
शाळे त दाख यावर तुमचीच जात लागली आहे कागदावर. आता तुम यापैक कुण याचा
शेतीवाडीवाला चांगला नोकरदार जवाई मले शोधून ा बरं, बाळांनो. ंडा, सोनं सगळं दे ईन.
ते हा मी, मधू, बाळू , रघू नायक एकमेकांकडे पाहायचो. नंतर हणायचो, आप यातला कोण
हमतबाज ा सुंदरीला बायको क शकेल? मी छाती ठोकत हणायचो, हा खंडेराव
करील. काय पोरगी आहे आपली हरखू? सरी मधुबाला आहे हरखू. म हणाले, तू? हाँ
हाँ हाँ. नु तं हे ऐकायला आलं तरी तुझे वडील झोडपून काढतील तुला, खंडेराव. तुझी आई
तर जीव दे ईल. हणेल अशी तुझी सासू? लोक घरात नागडे फरत असतात त या. हाँ हाँ
हाँ. मी चडू न हणतो, बी.ए. होऊन जाऊ दे , मग बघ. हे आमचं भांडण रघू नायकानं
गावभर केलं. ते हापासून हरखू मला पा लं क लाजून त ड लपवायची.
सुशील, शांत तनं गावात कुणाकडे मान वर क नसु ा कधी पा लं नाही. या याशी
ल न करील या याशी एक न राहील, असं लोक हणायला लागले. कोण हणेल ही
झडीसारखीची पोरगी आहे? हरखू या सग या वाग यात दसायचं क , मोरगावातली
आपली सात प ांची परंपरा तोडू न आप याला अंगीकारायचं आहे ते वेगळं जग. युग
बदललं क जगही बदलतं. एव ा सुंदर सु श त सश उफा ा या मुलीला असं वेगळं
जग कुठे सापडेल?
मी ते हा हणायचो, खंडेराव, असं जग तु यात आहे. पुरवा? तुला त या सात
प ांपासून या सग या गो ी नै तकच वाटतात, हाच याचा पुरावा. कर हमत. ा
झडी या वा ात पाय ठे वायला मा धाडस लागतं. ते मोरगावात दर पढ त कोणी ना
कोणी दाखवलं आहेच. आता ा पोरीसाठ आप या पढ त या कोणाकडे तरी ते असायला
पा जे. इतर सव गो ी जुळून आ या तर खंडेराव, आप यात ते धाडस आहे? असं
हणतात क , ह या कमरेला एक मंतरलेला ताईत बांधलेला असतो. तो कामभावो पादक
असून यामुळेच ही पाहील याला आकषून घेते. ा नद काठ या वा ात या अंगणात वारा
ढाळणा या शेव याखाली खाटे वर लेटून आ ही ऐकत रा , हे वारांगनांनो, पड या पड या
तुमची अनो या भाषेतली लभाणी गाणी, जी ऐकता ऐकता आमचा सात प ांचा थळ
काळ पगत राहतो.
मारा वाडानी पछवाडे उंटणी झोलां खाय
 कुंपणामागे उंट ण डु ल या घेत आहे? मग मी आत काय करतो आहे? कुठे आहे माझी
सजवलेली उंट ण? ा बायां या घरात गाय, हैस दे ऊ केली तरी यांना नको असते. गुरां या
माग या न पुढ या अंगा या कती कर करी असतात? कुण यां या बायाच तसलं क
जाणो. ा छबे यां या घरात मुंगूस पाळलेला असतो. मांजरी असतात. आ ा या
पज यांमधे मैना पोपट उगाच ट ांव ट ांव बोलत असतात. पज यात या मैनेला पाणी
ठे वताना दाराशी बांधून ठे वले या आप या कु याची दोरी ताणली गेली क लगबगीनं दारातून
डोकावणारा हा कोणाचा चेहरा?
काहे कोयल शोर मचाए रे ऽ हो मोहे अपना कोई याद आये रे ऽ.

रे डओ सलोन. ड गर, च ुभुज, लोटू — आ ही सगळे म कॉलेजबाहेर या टपरीवर

जुनी गाणी ऐकत आहोत. बी.ए. या सुमाराला घरातला शेती या कामांचा दाब वाढला, क
मी वही या शेवट या पानावर असे काही बाही सुचलेले वचार, नाटकातले संवाद, सनेमा या
गा यां या ओळ वगैरे कवीसारखं ल न ठे वायचो. एकदा र या ड गराखाल या इनामा या
शेतात दवाळ चा दवा लावून ये याचं काम मा यावर आलं. रची पायपीट हणून लवकरच
नघालो. शकोरी, तेल, वाती, आगपेट आ ण आईनं क व हणून तथे बांधावर बसून
खा यासाठ दले या सांज या शेव फराळाचं घेऊन. हरखू दवाळ त सु वर हो टे लव न
न क आली असणार. दसली तर बघू कशी आता शहरात रा न फॅशनेबल झाली. ा
खे ातच आपलं त णपण जाणार का? मग लांब सदरा घालून कोणा या ल ात येणार
नाही असा मा तीकडू न एकदम धनजीबोवा या भुता या सु या पड या घरातून ये ा
बाभळ खालून पावट ध न खाली नद वर उतरलो. काटे री बाभळ चा र ता काही कमी सुंदर
नसतो. मग ीरंगभटा या वा ा या भतीतून कानोसा घेत घुटमळत आतली चा ल घेत
होतो. तर काय एकदम समोर वर वर हदो यावर आकाशात फरारत जाणारी लंब
केशकला पनी हरखूच. उंच. उंच च च च.
भतीपलीकड या हर ा कंच नबाला उंच बांधले या दोरांना आवळत एकसारखे झोके
घे साती ती ती ती. आ ण कती उफाळू न आले रे हचे टब टब… ब ब ब. आ ण भती या
वर आली क खाली इकडू न हषका ा त मत उभा मी, ती मागे मागे जात दसेनाशी
झा यावर पु हा के हा वर येते आ ण त या लांब चाफेकळ सार या नाकाला शोभा
आणणारी र नज डत मोरणी चमकते, हे आ वासून पाहाणारा आ रा रा रा.
जी कधीच कुणाकडे पाहतसु ा नाही अशा यातीची ही ैलो यसुंदरी दर वेळ
मा याशी कशी गोड हसत होती पाहा हा हा हा. इतका उंच कां भरारतोय गडे झोका? कां
कां कां? इतका भडकला क तलाच थांबवता येत नसावा. वा वा. खंडेराव, सरं काही
करता येत नसेल तर नदान गाणं तरी गा गा गा गा. आनंदे ं भी —
असं या रा ी धा यावर फडतालात उ शरापयत पणती या शांत काशात मराठ या
वही या शेवट या पानावर मी आपोआप जसं सुचेल तसं ल न काढत होतो :
 त या या हदो यावरचं ते मत
त या या हदो यावर या या मतातला हदोळा
त या या हदो यावर या या मतात या हदो यावरची ती
त या या हदो यावर या या मतात या हदो यावर या तचं मत
त या या हदो यावर या या मतात या हदो यावर या त या
मतातला खंडू हा

त या या हदो यावर या या मतात या हदो यावर या त या

मतात या खंडूचा आऽ

आं? अचानक वडील खालून ये साते वहीत डोकावत वचारतात, आं? बारा वाजले,
कशाचा अ यास करतोहेस रे, आं? जागरण? ाकरण चालवतो आहेस? आं?
खंडेराव, या यात हरखूचं नाव कुठे आलं आहे? नाहीतर आता वडील झोडतात
आप याला.

डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग

दडंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग
दडंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग
दडंग दडंग डंग डंग दडंग दडंग डंग डंग
दडंग दडंग डंग डंग दडंग दडंग डंग डंग
कोन मेलं व माय? को हाकडे रे? — हणत लोक एकेक घराबाहेर येतात. संथ
गावगा ात काहीतरी त घडलं, हे कळवणारी एकेक घाई वाढवत डफा या तालावर
झ या उडव साता सुप ाभाऊचा काळाभोर रा सासारखा ध पाड दे ह समो न मा या
रोखानं ढगासारखा तरंगत येतो. आधी वाटलं, आप या गावाचं कुसू एकदा ढासळलं ते हां
नद कड या बु जा या पायात मांगीर नघाला, हाडांचा उभा ढगूल, तोच हा? पण जवळ
आ यावर ओळखलं — हा तर आपला सुप ाभाऊ. स हासून तोच हणतो, खंडूदादा
का रे? ये, ये, गे या वष मी याला घालायला दलेला माझा लाल सदरा, इतका घ क
छातीवर गुं ा ताणून उ या रा ले या, घ नळ पँट ा तंग पोशाखात अवाढ तो मावत
नाही. मी दलेले भारी बूट हौशेनं घासत मांगवा ाकडे चालला. नद पलीकडे मरीमाय या
दे वळामागे अ ता त पसरले या महारवा ाशी फटकून वसलेला चारपाच झोप ांचा हा
मांगवाडा. मांगवा ाकडे पु हा पाठ क न बसले या चांभारवा ा या झोप ा.
माय वो, बा हर ये. तुहा खंडू ता हा येतो आहे. गढ या भु या मातीनं लपले या
कुडा या झोपडीतून आमची थोराड अंबूमाय नेसू या फाट या लुग ामुळे, चर गेले या
चोळ मुळे धस दशी पुढे टाकलेला पाय मागे घेते. अंगावर काहीतरी बु टाकून मग लाजत
मा याकडे नवलाईनं पाहत राहते. पांढरे फेक अंबाडीसारखे केस झोपडीपुढ या अंबाडी या
ढगातलेच लावलेले वाटतात. ये रे मा ा वासरा, हगं बैस या दगडावर, बरा आहे नं माय?
दे व तुले सुखी ठे वो.
मला ग हव न येतं. ा प रसरात काहीही बदल नाही. झोपडी तशीच. पुढे तु हा ां या
ताट मागे हाणीचा ओबडधोबड दगड, फुटका रांजण, काठतुट या घागरी, टोप या
वणायचे फोक, लाकडात अपु या कोरले या बड या, वाक, अपुरे दोर, च हाटं . समोर
कदं बा या झाडाखालचा जुवारी ओटा. आपण कुठे , हा आप या बरोबर जोडीनं ध यालेला
सुप ा कुठे ? आपलं जग कुठे , हे वा तव कुठे ? कती शतकांपासून खा रे पोटा न् जा रे
दसा, असंच.
मला पा न माग या चांभारा या दोघी तघी बाया जमतात. घरीच वळ नं, रापीनं
काटले या झ या उडवत येणा या नाग ा पोरी, पोरं हळू हळू इकडे येऊन गोलाकार उभी
राहतात. आम या वडलांची ओवाळणीची चांभारीण बहीण गुणाफुई ता या रे ऽ ऽ माहा
भाचा तूऽ हणत सलगी दाखवते. इथेच माझे ता हेपणाचे दवस गे यानं ा सग या बाया
मला ता याच हणतात. सुप ा आ ण मी चार दवसां या अंतरानं ज मलो. आईवर
शेजारणीनं काहीतरी करणी के यामुळे तचा पा हा पूण आटू न गेला. त या बाळं तपणात
लुग ाची चधी बोटभर कापलेली दसली. आता काय हा खं ा वाचतो? पण ा
खंडेरावा या आयु याची दोरी ा खास मांगांनी वणली. तीन दवसांनी अंबू मांगीण सूत
झाली. मग अंबूमां गणीला नरोप दला. तीन दवस ध न मळा यामुळे ांहा ांहा करत
सुकत चालले या मला दो ही हातांत जोजोवत पायी चालत नद ओलांडून आजी
मांगवा ात आली. अंबू, तु ा वट त मा ा नातू टाकते माय. वाचला तं माहा, नाही वाचला
तं तुहा. घे. मग मी आ ण सुप ा दवसातून रा ीतून चार चार पाच पाच वेळा ध पीत दोघे
वाढलो. मी रडायला लागलो क हा यात टाकून आजी मला मांगवा ात घेऊन जायची.
वाटे त नारायण भटजी हणायचे, पहाटे पहाटे ता ा खंडूला मां गणीचं दशन. पोरगं वाचेल.
सुप ा या ह का या अ या धावर मी मोठा झालो. पण हे लोक इतके साधे क उलट
हणतात, खंडूसाठ भरपूर ध झरावं हणून अंबीला रोज ताजा गरम घाटा, ध, के हाही
पोतंभर वारी, पोतंभर ग , उडीद, मूग, डाळ , धडाभर तूप येऊन ा झोपडीत पडायचं,
हणून या काळ सालात हे सगळे मांग वाचले. अंबीला सो याची मुरगीच घावली माय.
सुपडू चा बाप वालजी, याची तीन पोरं आ ण वालजीचा लहाना भाऊ — सुपडू चा चुलता
तमासगीर क डू मांग आ ण या या त ही बार या पोरी सगळे नु ता शरा न् पो या न्
म लदा खात होते मायला, हणून तर पोरी टमा ासार या लालबुंद झा या. आता तमाशात
नाचतात दाणदाण बारीवर. घरबी घेतलं आहे जळगावात. हे याचं बाजूचं झोपडं सुनं पडलं
आहे. येतसु ा नाही पाहायला इतका मातला क ा. काय पण नाचतात पोरी बा बा बा बा
लपालपाऽ लपालपाऽ. पैशांचा नु ता पाऊस पडतो हंता टे जवरी. आ ण हा सुप ा पाहा
कसा बारा ब गा ाइतला एक दसतो. तुम या घरावरच पोसला हा हेला.
मग मला लहानपणी इथे ा कदं बाखाल या जुवारी ओ ावर वारंवार ऐकलेली बारा
ब गा ांची गो आठवते. क डू काका या त ही पोरी ढोलक वर तीच तीच बापानं पु हा
पु हा हटलेली मात दहा दहा पंधरा पंधरा वेळा नाचतात : तू को ा मुलखाची नार ऽ ऽ गऽ
ग ग ग ऽ ग ग गऽ ढु म ढु म ढु म टक टक टक …हाँऽ तू को ा मुलखाची नार… पायांना घुंगरं
बांधले या त ही एकसार या ब हणी नाच शकताहेत अशा समोर येतात. इथे कदं बा या
झाडाखाली ढोलक वर पायांचा ताल धरत ठगळांचे ग हानात टाकलेले जुने परकर
नेसले या, यांचाच का ा आवळू न बांधले या, टु मटु मीत. जानु कशा भोव या. ा पोरी
गावात ध डी खेळाय या. ध डी ध डी पानी दे ऽ. बळ सजा उपकारी ऽ दाने घाली परोपरी ऽ
ये वं ध डी जोरावरी ऽ आ ही पाणी फेकायचो यां या अंगावर. काय तजेलदार दसाय या
पोरी — थोरली कंबी, मधली अंबी आ ण लहानी गाजरासार या केसांची झेली.
अंहं, खंडूदादा, आता यांची नावं बोडावर वाचशील — फुलवंती बरोबर कमळा,
अं बका आ ण झेली मोरगावकरण चा इं सभेला लाज आणणारा मं मु ध करणारा
नृ य वलास — हॉ हॉ हॉ. शब ा पोरी या या माय या. आता बोडावर अशा नाचतात, क
थेटर कोसळू पाहातं.
अरे, अरे असं कसं हणतोस सुपडू भ,ू आप या गावाचं नाव तं महारा ात करता. तुम या
गायकवाड घरा याचा झडा —
हां. हे तुम या सांडू सालदारामुळे झालं बघ. नाहीतं इत या वर कशाला जा या भौ या
—
आम या सांडू सालदारा या गो ी सु झा यानं मला एकाएक भरती येते. शवाय,
क डू काका या नाच या पोरी. मी सुप ाभाऊला चहा मागवायला गावात जायला सांगतो.
अंबूमाय हणते, घरीच क नं रं ता या चांगली कडक, हाटे लाची काय पेता? मी
चहासाखरेसाठ सुप ा या हातात पैसे दे तो. हे पा न गुणाफुई चांभारीण मा या कानात
एक उंटछाप ब ांचं बंडल त या नव यासाठ मागवायला सांगते. हा थोटा चांभार मागून
येतांना दसतो. ही सुंदर नाकाची लहानखुरी चांभारीण आम या वडलांना ेमानं भाऊ
मानायची. दर भाऊ बजेला आम या घरी ओवाळायला यायची. वडील अशा चारपाच
सामा जक ब हण या ताटात ेमानं भाऊबीज हणून एकेक पया टाकायचे. ऐपतीनुसार
ही र कम कायम झालेली होती. ा एक पयाकरता बचारी चांभारीणफुई सकाळपासून
फे या मारायची. कधी ओवाळू , असं तला हायचं. चरले या काशा या ताटात मातीची
पणती, एक व तातला कडदोरा, मागे कधीतरी वा याकडू न कामा या बद यात घेऊन
गाड यात जपून ठे वलेली जुनाट खोब याची वाट . घरातलं कमी फाटलेलं दांडे केलेलं एकच
लुगडं नीटनेटकं नेसून फाटक चोळ लपवत मो ा पहाटे येऊन अंगणातूनच दब या
आवाजात वचारायची — मा ा भाऊ आहे? ओवाळायला आली हना बहीन. घरात सरी
खूप कामं असायची. गडीमाणसंही तला परभारे नंतर ये हणायचे. ती पु हा आली क पु हा
तेच, का इत या पहाटे आली बी? काय घाई झाली बाई तुल? े उ शरा ये आमाक.
सगळं जु या गावक त या संबंधातलं ेम. खरं तर एक पया ओवाळणी मळते
हणूनही. पण तरी ेम तर होतंच ना? एक कुणबी भाऊ ध न ठे वलेला अ पृ य जाती या
बायकांना गरजेचा असायचा. कती वाईट संग यायचे? मातबर माणसाशी नातं असलेलं
चांगलं. घरा यात चार प ा, ते टकवलं पा जे. ते आता वडलांनंतर आप याला टकवावं
लागेल, खंडू. मी टकवीन. मग चांभारीणबहीण दर भाऊबीजेला, आखनं करत जाणार, मी
ओवाळणी टाकत जाणार आ ण या बद यात वषभर यांचं शोषणच, पण तेच ेमानं करत
राह याची ही गुलाम गरीची खास ह शैली होती. गुणाबाई, वाहाण सां न दे बरं आ ा या
आ ा. थो ा, मोट फाटली आहे. केळ भरणं थांबलं आहे. चल लवकर. क सगळं सोडू न
तातडीनं चाम ा या पशवीत ह ती, रापी, टो या, वाद चं भडोळं क बून थोटू चांभार
चालत आम या म यात या व हरीवर हजर. एरवीही टाचा टभा करणं, सालदारांची प क
खेटरं बांधून दे ण,ं वेळ अवेळ कोणा याही जो ांना खळे , गोखरं मा न दे णं — अशी पूण
भरोशानं क न यायची बारीकसारीक चांभारी कामं अशा मानले या ब हणी या प व
ना यामुळेच श य होती. भयंकर आहे खंडेराव हे सगळं … ता या रे ऽ मा ा भाचा.
अंबूमाय, गुणाफुई बाहेर या तीन दगडांवर बघुनं ठे वून चहाची तयारी करतात. मुलं
आतापासूनच वा ा तप या घेऊन चहाची वाट पाहत बसतात. तेव ात गुणाफुईचा नवरा
थोटा चांभार एका हातानंच बडी पेटवत मा याशी संधान साधतो. हा लहानपणापासून क डू
मांगाचा लंगोट यार. पु हा शेजारी. अनेक वष दस याचा हेला मार यातला गवांद , हे या या
कात ा या वाद साठ . एका दस याला रेडा मारतांना याचा हात तुटला. याला सांडू
सालदारा या झेलीफुली या फडाची खडा न् खडा मा हती असते.
अरे ता या, तुम या लोकायनं सांडूले जातबा हर काहाळलं या कोरकू पोरीसाठ . पण
यानं आप या झेलीबरोबर फड बांधला तोवर झाडझूड करे, कनाती शये हा क ा.
क हाक हा ज ेवर या ततकरावावर नु ता जेव याखा यापुरता ढोलक वर पो ही नाचाडे.
नु ती हौस. पन या या झेलीले पा ाले सगळ ज ा उल ाले लागली. तुम या सांडूनं हे
बरोबर हेरलं अनं या हले वसा या कं ाटावर बांधी टाकलं — कपडेल ,े वसाचा वरकड
खच, जानंयेनं फुकट क वर. मंग पो ही चमक या. मुंबईत द लीत लोककला का
फोककला सरकारी उ स भरत. यशवंतरावांनी तं फेटा बांधला आप या क ा
फोकनी या या टकु याव हे. मंग काय या या आंगात मांग शरला हो भौ. या या पो ही
पा ाले मोठमोठे सनेमा डायरे टरं नं मं ी लोकं येता. काय थाट या हचा — पेट , तबला,
टे जव हे मोठमोठे पावरचे उघडझाप रंगबेरंगी गुलोप, लाउड पीकर नं पैठ या नं गजरे, आय
हाय. अ रं फवारतो क ा प ह या रांगेत या पा ह याय या डोकशांव हे, कोट फेटा
घालीसन मायचा दमाखचोट ब हावना. इकडे पानी पईसन भूक मारे हा, आनं आता?
आता रोज सोडा टाक सन दा न् क ब ा शवाय जेवत नी भकारचोटाचा. प ह या
प ह यानं मले खावाळे पवाळे म त. आता मातला साला. आता हंतो, थो ा ग ा आज
लई काम है. मंग क हाबी भेट, असंच हंतो. थो ा, आज तं मोरारजी दे साई येनार है थेटर
वर. थापा नु या. मायचा क ा. हटलं क ा, अरे तु ा गाववाला, तु ा शेजारी मी,
आलू तं चहा तं पाजाड. तं हंतो कसा, हे चार आने घे न् पी घे डबल चहा. हंजे आ का
भकारी हाये? आ का नतातेल हाये? मायचा क ा.
मी याला सांडूची आ ण फुलीची मा हती वचारायचो, तर याला क डू चा उ कष
म सरातून कर यात फ रस. अरे ता या, हा क ा वतः या पुत याले सुप ाले
वयखत नी, तो का आप यासार याले पतोयीन? फरतो क वर या गावून या गावी. अनं हा
सुप ा बसलाहे अढ मोरगावातच टगरं खाजोयत, इची ले . दवा या मागतो. ग हानं
मागतो, कही ज ेत तं कही म तका या डफ ा वाजोयतो. आता मोट गेली, नाडेसम र
गेले. आता तुमचे लोक डं कनीनं पानी उपसता तीस तीस चा ळस चा ळस पु स खोल पंप
टाक टाक , इची बहीनचा तरास झू. टोप या कन याबी गे या आता. शके तं दसता बी नी
इची ले . फनगे, झाडने चालता. आम या चांभारायचं न ु क वाईट है. एक पयात
वहानायचा जोड को ही घेत नी. चपला सांदा, जोडे शवा, त हा एक भाकर भेटते.
आखाडीत सगळे भुकेनं मरी गेले आमचे लोक. आता आता महारायनं गावक सोडी दे ली,
या ह या को या ढगोजीनं तसा फतवा काढला. त हापासून कोरकुटका शळं पाकं भेटतं
भुका भागोयापुरतं. ा क ा या पो ही कंबी, अंबी इकत टोप या, सुपळे , फनगे एकेका
भाकरीवर. आता पैठ या नेसता नं आंगावर सोनं मावत नी. काही हन भौ, मोरगाव सुटलं
क मानूस सुदारला हन. आता कोट न जरीची टोपी घालतो क ा, या या मायचा
चबाव या .
सांडूची गंमत पा ली का अलीकडे तु ही? बरं चाललंय का याचं.
अरे, याची ती ड गरी मैना कोरकू पोरगी फुली काय नाचते भौ, कशी बजलीच. अनं
आपली झेली — नुसती उभी रा ते, कमरेवर हात, छाती हे पुढे करते न् पायात या घुंगरांनी
हालके हालके ठे का धरते — आऽ हाऽ श याच श ा इची ले . मंग सोगा ा हंतो, आरे
आरे, म ांनो, एव ावरच? ही तं नु ती सु वात आहे. लोक पाप या लावत नी सेवटलोक.
त लीन.
सांडू या तमाशाचं य उभं करत मी मागे मागे जातो. शेतातून परततांना अंधार पडतो
आहे. गा ावर भुइमुगा या गार शगांवर मी थकून पडलो आहे. सांडू संथपणे बैलां या
घंटा या तालावर लावणी गुणगुणतो आहेः होऽ नांगरतीमंधी घोसायलं दांड यानं ऽऽ अनं
आं यामंध कूकते कोयळ ऽऽ. इ रे हॉ ऽ झबूऽ अरे अरे ढबूऽ चॅक चॅक चॅक. खंडू जपला रे?
होऽ झाडावरी कूकते कोयळ… लहानपणी नऊ भावांमधला हा एक, या या बापानं आम या
दारात सोडला. लांब या ना यातला पोरगा. चारा पाणी हैस, धा य वाळत घालणं अशी
जमतील ती बारीक बारीक कामं करत हळू हळू शेतीचं सगळं शकत मोठा झाला. हळू हळू
वडलांचा उजवा हात होऊन सगळ शेती सांभाळायला लागला. एकदम तरबेज. मालकाचं
हत सांभाळणारा. या यामुळेच खरं तर वडील सामा जक काय करायला नसूर झाले. याला
कुठलंच सन न हतं, फ तमाशा सोडू न.
पंच ोशीत या सग या तमाशांची इ थंभूत मा हती सांडूजवळ असायची. तमाशा
पाहायला मा जथे कुठे ज ा असेल तथे हा जाणारच. तथे हा मारामा या करत एकदम
पुढे जाऊन बसणारच. सातवी आठवीत मीही गुपचूप अंगणातून उठू न गो ातून
या याबरोबर तमाशा पाहायला जायचो. उ हा यात झोपही यायची नाही, दोन तीन कोस
गार हवेत सांडू बरोबर चालत झपाझपा. ज ेचे आवाज न ऐकायला यायचे. ऐक, लावणी
पडते आहे जानु, रे खंडू. पाय उचल ग ा. न हो रामा रे रामा, जी जी जी ऽ असे सूर
आ ण तुणतु याचा ताल आ हांला बेभान करतात. ऐक,
ऐका क ड यपूर नगरी ऽ ऽ ऽ हो ऽ ऽ ऽ तुन तुन तुन तुन तुन तुन
आरे चं केतू राजा रा य करीऽ हो ऽऽऽ तुन तुन तुन तुन
आटप खंडू उचल पाय.
वयंवर मांडी याची कुमरीऽ हो ऽऽऽ रामा रे रामा रामा जी जी जी जी ऽ
मग मारामा या करत मला सांभाळत सांडू थेट पुढे.
दरवष ावणात गुरं चारायला ड गरात नेतात. यां यामागे सालदार मु कामी जाऊन
राहतात. एका वष सांडू आमची गुरं घेऊन गेला आ ण तकडे तो कोरकू व तीत या
फुली या मो हनीत सापडला. तलाही नवरा सोडू न पळू न जायचं होतंच. मारामा या क न
सांडू फुलीला घेऊन आला. मोठं च लफडं झालं. सांडूला मोरगाव सोडू न जावं लागलं.
वषाभरानं झेली फुलीचा तमाशा गाजायला लागला.

अंबूमायकडू न परततांना राजवा ाकडे आपण खूप वष फरकलो नाही हणून

फरावंसं वाटलं. गे या वष नवं बांधलेलं स ाथ मं दरही पा न यावं, हणून मी नद कडचा
र ता न घेता वर शांतुमावशी या घराकडचा र ता धरला. लहानपणी शांतामावशीला बोलावून
आण — हा नेहमीचा कूम घ न झाला क पु तकपाट बाजूला सा न पळतपळत इथे
महारवा ात यावं लागायचं. शांतू कामाला प क , शार आ ण आम या घरात या
सग यांची मनं जकून घेतलेली. नरोप सांगताच, आलीच सांग — असं हणता हणता
शांतू पटकन उरकायची : लहानशी झोपडी आवरायला कती वेळ लागणार? कोप यात या
भानचु ावर या खोबरीत ठ बरा शजवला क एका थाट त ओतला क तघं लेकरं पटापट
चाटू न पुसून थाट तच हात धुऊन तेच पाणी पाळ पाळ नं फरवून चु चु पऊन टाकायचे.
अ ाचा एक कण वाया जायचा नाही क पा याचा एक थब. मग थाट कोप यात झाडा या
बुं याला लावुन ठे वायची. शांतू ता ा लेकराला पटकन पाजून झोपी जाणा या याला
झ ा सांभाळणा या मो ा पोरी या हवाली करत हातात एक फडकं घेतलं क नघाली.
नघतांना शेजारण ना ओरडू न — लेकरायकडे पाहायजो वऽ जनेऽऽ अशी उंच महारी तान.
नंतर घर आवरणं, कपडे नद वर धुऊन आणणं. झाडलोट, सारवणं, बकरीला फरवून
आणणं — असं करत पोरी दवस काढाय या. वा स य फ वर याच जात चा श द वाटे ल,
असं पटकन पोरांना तोडू न घर मागे टाकून शांतू आम या घरी, ख यात, शेतात दवसभर
राबायची. मुलांची आठवणही येत नसावी. थंडी असो, ऊन असो, पाऊस असो, रा होवो —
कामातच दं ग असायची. कारण दवसभर आयती भाजी भाकरी, रा ी उ शरा घरी परततांना
पु हा पीठ, भाकरी, पठलं, लागलं तर तु हा ा, बयतण, कधी मुलांना दही, ध.
सं याकाळपासून टू क लावून मुलं बसली असतील शांते, ा शगा ने. जाय माय आता. उ ा
पु हा लवकर ये अशीच.
लहानपणची नेहमीची प रचयाची वळणं घेत जाता जाता मी बरोबर उपजतबु नं
त या घरापुढेच झोपडीला आधार दे णा या झाडाखाली थांबतो. झोपडी आता भुईसपाट
झालेली, तथे बक या बांधले या. समोर या सारवले या अंगणात अ यंत फॅशनेबल पांढ या
व छ कप ांमधला ओळखीचा एक त ण पोरगा, पेपर वाचत बसलेला असतो. जयभीम.
…जयभीम, कोण पायजे हतं? …शांताबाई, इथेच नं?… मेली ती, दोन वस झाले. …अरेरे,
अनं पो ही त या? ....मोठ चं लगन झालं, गेली घऊन सग याइले, औरंगाबादले. …अं हं हं
हं हं. अरे, स ाथ मं दर कुठे ?… ते काय. भतीवर गे नं मो ा अ रांत ल हलेलं पो टर
टांगलेलं होतं :

एकोणीसशे छ प या दस याला नागपुरात जमले या पंधरा लाख लोकांम ये मोरगावचे

पुढारी बाबासाहेबांचे परमभ ल मेघे हे अध धोतर नेसणारे लहानसे अधपोट झोपणारे
पुढारीही होते. ते परत आ यावर यांनी महारवा ात या एकूण एक माणसाची बौ द ा
झा या शवाय जेवणार नाही, अशी त ा केली. तरी चार क र वारकरी घरं सोडली तर
सगळे या सगळे महार धमातर क न गावाशी वैर मांडून बसले. गावक सोडली.
वेशीपासूनचं अंतर आणखी ताणलं गेलं. ा चार क र महारांमधले एक नवत मामा.
यां याकडे गावात कोणाकडे न ह या इत या पो या, गाथा, अभंगां या हातानं ल न
ठे वले या व ा हो या.
का रं पोरा, आता काय करतो नवत मामा? …बसतो इकडे तकडे. …तू बु धमाचं
काही वाचतोसी? …बु धमात असं काही नसतं. पुराणं, परमे र, आ मा, वग, नरक अशा
अंध ा आ ही मानत नाही. …उ म. पण बु धमात ह धमापे ा या ती सा ह य आहे.
…असं? …पालीत. …इथे को हाले येतं हो पाली न फाली. शोषण करणारा, माणुसक नं न
वागवणारा तो ह धम सुटला, हेच खूप झालं राव. …ते बरोबर, राजक य ा अगद
शंभर ट के बरोबर, पण सां कृ तक ा जरा काही केलं पा जे. …आ म त ा अगोदर,
बाक होईल तेही सावकाश. …बरोबर.
मानवी ह कांची सगळ प रभाषा मोरगाव या महारापोरांपयत पोहोचली. जयभीम.
सरा बौ न झालेला मरीमायचा भगत. अखजी या ज ेत बारागाडे ओढणारा. ह धम
सोडू न एवढं परंपरेनं या याकडे चालत आलेलं मह पण सोडायला तयार नाही. दे वीचा
संचार अंगात झा याबरोबर हे बारा अवजड गाडे ओढायची श या यात येते आ ण हा
थ क क न सोडणारा श चा योग पाहायला गावोगावचे लोक जमतात. ा गा ांवर
गावातले लोक आधीच चढू न बसलेले असतात. नद या वाळवंटात वेगानं गाडे श न तून
थांबले क का ा, फोक घेतलेले गा ांवरचे लोक वाळू वर उत न वषभरातलं कोणाचं तरी
उ ं काढ यासाठ याला पटू न काढायचे. कोणा या बाईची छे ड काढणारा गावातला लोफर
माणूस असो का शेता या बांधावरची भांडणं असो — आपापले भाऊबंद जमवून अशा
माणसाला बेदम चोप दला जाई. पुढ या वष अखजी या ज ेत, मार खाणारा याची माणसं
जमा क न हेच करी.
अखजी हा अशा सग या. गो ची मुभा दे णारा ाचीन अनाडी सण — वषभर काबाडी
करणा यांना हे तीन दवस धामधूम. ज ेत बायकांचा बनधा त वावर. ततकराव, डफ,
बारागाडे, ग धळ, खाणं पणं, दा मटण मजा करा. अंधार पड यावर बोहाडे, वहनं, नाच
गाणी. र ते मैदानं भ न गद . मग रा भर तमाशे, लाव या — सकाळपयत. आणखी एक
गो गावातले लोक ा दवशी पारंप रक न ेनं करायचे — मांगवा ात सुप ाभाऊ या
घरासमोर या कदं बाखाल या ओ ावर जुगार खेळणं. सु वातीला महारामांगांची पोरं
दड या, पैस,े आणे लावून गं जफा खेळतात. नंतर मोठ माणसं आपले डाव मांडतात.
शेवट गावातले गरीब, म यम तीचे कुणबी जुगारी यां याजवळ कधीच पैसा नसे, तेही
पाचशेर तूप, एक गुड कडबा कवा दहा पोते धा य असे डाव मांडायचे. दाणं कतीही या,
नाणं मागू नका — असा जुगार थोडा वेळ चाल यावर मग गावातले पैशेवाले शेट, सावकार,
अ ल जुगारी लोक मोठमोठे डाव मांडायचे. ते पाहायलासु ा खूप गद जमे.
आम या लहानपणी ए या सोनारानं तर आपली इ टे ट सगळ हारत हारत गे यावर
शेवटू न आपली बायको डावाला लावली होती. शेत,ं घरं लावणारे गावात होते, पण बायको?
हा सोनार चोरांकडू नचे दा गने आटवून न मे पैशे यांना दे ई. एकदा तर चोरीचे कलदार
वतळवून यानं कृ णाची अ यंत सुंदर चांद ची मूत घडवली होती. भ ल, पावरा
लोकांकडू न सातपु ात या एका पठारावर सापडणा या खूप जड गुंजा मळवून या
र र या पे ांना हा पुरवी, यामुळे तोळाभर सो यात तीनेक गुंजांचा फरक पडे.
असा हा अनीतीनं ीमंत झालेला ीमंत माणूस. शेवटू न हे याला दसरा चुकत नाही.
या अखजी रोजी याचे फासे उलटे च पडत गेले. दा गने, रोकड, दोन शेतं, घर सगळं हरला.
मग वतःची बायको पणाला लावली हट यावर सग या गावात खळबळ उडाली. बैल,
हैस, गाय लावणा यांचीही पत गावात या नीतीनं चालणा या लोकांम ये नाहीशी होई. ानं
तर बायकोच लावली, आ ण लावतांना हणाला, आप या गावातली सव े सुंदरी,
अ तीय, अ तम, ज यासमोर ा ण, कासार, पाट ल, दे शमुख बाया काहीच नाहीत, जी
ठगणीही नाही आ ण उंचही नाही, फार काळ नाही आ ण फार पांढरी नाही — तला मी ा
डावाला लावतो. ते हा जमलेले सव लोक ध कार ध कार हणाले.
ा शेवट या डावात ही भुवनसुंदरी जक यासाठ गावातला ीफूसत शरपत
पाट ल हा कंबर कसून पुढे आला. ा सो ानं याची खेळ होती या हाता या
जुवा याकडू न तो डाव दाम पट वकत घेतला आ ण ए या सोनारासमोर छद्मी हसत तो
स ग ा खेळायला बसला. ामुळे तर कदं बा या ओ ावर टाचणी वाजेल अशी शांतता
पसरली. ा सुंदर बाईवर शरपत पाटलाचा पंधरा वषापासून डोळा होता. यानं मन लावून
गो ा टाकायला सु वात केली. लोकांनी ए या सोनाराला हात ध न उठवू पा लं. ये या
ये ा, कज काढू न खेळ. कज फेडता येईल, पण बायको? तरी तो हणतो, बायको तुझी
आहे का माझी? हे पहा, हा जु वा मी अपुरा सोडला तर वेडाच होईन. दर फासा टाकतांना
तुमचं आयु य न ा वळणावर उभं असतं. घरंदारं पैसा शेतं सोनं — जे जे मळवायला
लोकांना ज म ज म लागतो ते सगळं इथे एका हाता या फेक त तयार असतं. ते मळे ल ा
आशेवर तर आपण जगत राहतो, मग आधीच ती आशा कशाकरता सोडावी?
असं काहीतरी या या नजरेत होतं, असं सग या नःश द पाहणा यांनी सां गतलं. गे या
शंभर वषा या इ तहासात ा मांगवा ात या कदं बा या जुगारी ओ ावर दर अखजीला
अनेक रावाचे रंक झालेले गावात या लोकांना आजही दाखवता येतात. शरपत जकताच
उठू न ओटा उत न नघून गेला. एकनाथही घरी गेला, या या आधीच बायकोला सगळं
कळलं होतं. आता आपण बटक हणून जाणार, क इथेच याची बायको हणून राहणार पण
मालक शरपतची असणार? बायको काहीच बोलली नाही. स या दवशी गावहाळा या
व हरीत तनं जीव द याचं कळलं. आम याकडे चावडीवरचे जागले आम या घरातली
मोठ बलाई मागायला आले. पंचनामा झाला. नेहमी माणे पोलीस पाटलानं बाईला अ नी
दे ऊन झा यावर रपोट केला. फौजदार यावल न आला. गु त सौदा ठरला. सोनार भकेला
लागला. एव ा व तीत एकही खरं सांगणारा सापडला नाही. करण मटलं.
आ ही मोठे होत गेलो हा असा वारसा सांभाळत. ही नपुंसक जा कशामुळे झाली
असेल? इं जां या आधीही हे असंच होतं का? अ पृ यता होती का? हे शोध यात खंडेराव
तुझे म हने म हने लाय ीत खच गेले. अशा भानगड मुळे खंडेराव, तुझी पीएचडी वेग घेत
नाही आहे. पण तू वतः लहानपणी काळात होरपळणारे इथले लोक पा ले आहेत. ा
लोकांमधे एवढ करंट अनै तकता कशामुळे भनली? सधुमावशी बचारी कशी पोटासाठ
दे शोधडीला लागली, कशी उ हात खडी फोडायला जायची? आठव. तू तला भाजणा या
उ हात भाकर न् पाणी घेऊन जायचास? आठव.
काळामुळेसु ा सगळं मोहेनजी-दडोचं खोरं ओस पडलं असावं — तपूव २०००
मधे इथे सगळं उजाड झालं. इथपयत पीएचडी पुरतं काम करणं ठ क होतं. पुढे पु हा
काळांचे उ लेख. महाभारतातला यु ध राला खडसावणारा अधा सो याचा मुंगूस — तो
कत ा शतकातला असेल? तपूव पाच ा शतकापयत सगळ कडे काळ पडायचे.
सहा ा शतकापासून दहा ा शतकापयत पु हा पु हा भयानक काळ. न ांचे काठ
ध नच लोक जगायचे. मध या काळात इकडे तकडे वसलेली नगरं व या उजाड होऊन
गे या. कवडीलासु ा ना याचा दजा ाच काळात मळाला. कवडीचुंबक, मी तुझी
कवडीसु ा दे णं लागत नाही — असं अजून आपण हणतो. अशा कंगाल काळातच ाला
शवू नका, याचं सोवळं पाळा, असे अनु पादक ह धम नयम क र होत गेले. ऐतखाऊ
बांडगुळ धंदे सांभाळणा या काही जाती समाजाची मूळ आडवी रचना उभी करायला
धडपड या. क करणा या खेडवळ जात ना काळ प र थतीत जवंत राह यापुरते
ह क फ मळाले. लंगोट आ ण झोपडी एव ापुरतीसु ा उ प ाची तुटपुंजी साधनं
नसले या जात ना खाली गुलामीत ढकलत शेवट पोटापुरतं दे ऊन राबवून घेतलं. अशा
अ पृ य जाती तयार झा या असणार. ह धमाचा एकच सं थापक नसणं, एक धम ंथ
नसणं, एक आचारसं हता नसणं इथे फारच उपयोगी पडलं. आणखी पुढे गादे वीचे काळ,
तुकारामा या काळातले इं ायणीकाठ चे काळ आ ण इं जी रा यापासून तर काळ
फारच वाढले — दर वषाआड पडणारे अ धा याचे काळ — यांतला शेवटचा आम या
लहानपणी तीन वष एकसारखा पडलेला आ ही वतः अनुभवला — आठव. खंडेराव,
ऐक… वाढ वं माय पानीऽ तुले पु य हईन रे दादाऽ पानी दे वंऽ ताई, दे व तु ं भलंऽ करील.
पु य. दे व. काळ. कहत कबीरा सुनो भई साधो. मुसलमानांनाही तकडे पंजाब सध
मधे आ ण बंगालमधे ह लोक असंच वागवत होते. महारमांगांना तर आपण तुडवत होतो.
अशा हजार वषा या शेवाळ चढले या पा याला तोडू न टाकणारेच महा मे झाले. गांधीसारखे
जोडू पाहणारे तरी कुठे हा फाटलेला समाज जोडू शकले? दे श तोडणारा जनाच गरीब
मुसलमानांना वतं करतो. आ ण यां यातही आता पु हा नाडले या बंगाली मुसलमानांना
पा क तानापासून तोडणारा कोणीतरी होईलच. ह समाज तोडणारे बाबासाहेबच
अ पृ यांना वतं करतात. जोडणारे काय, फ सबुरीनं या हणतात, बदल होईल
हणतात. तोडणारे बदल क नच दाखवतात. द नद लतांना ु वं चतांना आ मभान दे तात.
खंडेराव, तू खो ा एकते या बाजूनं कधी उभा राहत जाऊ नकोस. तोडणा यां या बाजूनं
उभा रहा.
मोहेनजो-दडोत उक न झाले या या ढगा यांव न मी उंद र होऊन घसरतो आहे.
जयभीम हो, खंडेराव. …जयभीम, जयभीम. …वळकलं का? …नाही ग ा. …हरचंद
मी. …हरचंद? …हाँऽ. पुढचं काही तो सांगेना. ते अथात सांग यासारखं न हतं. आप या
दारचा — महार… अरे तू हरचंद? आम या धनाबयचा का? वा वा वा. अरे काय बदललास
तूऽऽ कोट, टोपी, घ ाळ वा! बरं झालं भेट झाली.
चाला नं, चहा पाजाडतो, साकरचा. मायलेबी बरं वाट न. याद करते तुम यावाली सदर.
चाला.
हे अग य — मला एकदम छान, नवं काहीतरी जाणवलं, आ म व ास.
लहानपणापासून अ जजीनं पण बेरक बोलणारे आप या गावचे हे महार —
महारवा ात या गो ी हणजे, यंदा कोणा या घरी जागलीची काठ आली? आहे का शेट
ख यात एखा दक आणा? दे ता का फाटकातुटका सदरा? जवारी दे सान तं बरं हईल.
पाट ल, असं कसं हंता? माय पांढरी, लेकरायले का म द ल? मरीमायची आन हाये, खोटं
बोलीन चोरी करीन याची माय झवाडाइन. असं कसं, वा, पा यात राहीसन का माशायशी वैर
हतं कां? हांगा अ शी — असं नमुळतं बोलणारे हे चतरे लोक. आता कसं नवाळू न ेम
 करताहेत. एकदम नवं वाटलं.
चाला, चाला, हे कोप यातलं नवं घर आपलंच है.
नवं घर? टायल ची फरशी. दारी फटफट — तला मागे मोठं भ कम कॅ रअर. घरात
चकाचक. रंग दले या भती. बाबासाहेबांचा दारावरच मो ा फोटो. लोखंडी खाट ओसरीत.
लोखंडी खु या. काय ा बदलाचं रह य? तेही लगेच कळलं — खाणाखुणा क न दा या
बाट या मागायला येणारी ग हाइकं. महारा ात कडक दा बंद . तकडे म य दे शातून
बॉडरवर सातपु ात भ लां या व तीत हरचंद माल घेऊन ठे वायचा आ ण रातोरात
फटफट व न घरात आणून ठे वायचा. गावक सोड यापासून नवबौ असे झाटमारी धंदे
करायला लागले, असं गावातले शेतकरी तु छतेनं हणायचे. मी हणायचो, शेण भर यापे ा
काय वाईट आहे या यात? मग दामू शेट चडू न हणतो, अरे खं ा, तुले काय समजतं बे,
पु तक कडा नु ता. इची ले , अ ही रातभर दौतीत चोमनी बुचकोयी बुचकोयी टपणं
काढत बुकं झांबलत बसतू? इकडे शेतकरी हैरान झाला आहे, मजूर मयेना, अनं गावात
दा डे वाहाळत चालले है. हे बरोबर झालं? काय खं ा, शक सन तु ं असं मातेरं झालं.
आप या लोकांनी यांचं काय वाईट केलं, सांग बरं?

पु हा हरचंद या घरासमोरही तेच पो टर. आता झकपक राहाणारे आम या दारचे,

चावडीवरचे, वेशीवरचे या वेळचे महार एकेक चांगलेच आठवणीत बसले आहेत. येक
जण एक नमुनाच होता :

एक बुला वेसकर. वेशीखाल या दे वडीत बसलेला. हा ाच नावानं व यात हो याचं

कारण आजूबाजूला कोणी नाही, हे चाणा पणे पा न हा एकदम या या धोतरातली
बु लीच मुठ त ध न आ हां पोरांना दाखवायचा. पु हा धोतर खाली टाकून साळसूद
चेह यानं काहीच झालं नाही, कवा काहीच केलं नाही, असं दाखवायचा. हे कोणाला
सांगायचं तरी कसं? याचा अथ आप याला ते हा लागत न हता. आता लागतो : सवण ह -
अ पृ य संबंधांचा तो ांत होता. क हणी एकु कुरवंडी करीत सांता कुरघोडी करी या
वेसकरीयाचा ांत. जैसे ाइडचा स ांत जातीयतेत मोडू न सां गत यास जैसे होईल तैसे.
कब ना ाने र : ऐसा शवमु गुंडु । घेउनु ठाके ।। अ पृ यता एक हजार वषापासून
आहेच, ते हापासूनचे दाब असे वर येतात.
यांची हजार वषापूव ची व ती गावातच वेशी या आतच होती. आतापयत यांचे दे व
आम या घरामागे होते. श र लावून पूजा क न जात. ब तेक महार बनाज मनीचे.
असलीच तर काळ जमीन नाही. थोडे हाडो यावर पोट भरणारे. दे वानं पोटं दलीच आहेत
ती कुण यांनीच भरली पा हजेत, हा जु या कृ षसं थेवरचा बोजा पुढे इसवी सना या सात ा
आठ ा शतकानंतर भयंकर ती होत गेला. एकसारखा बारा बारा वष काळ. काय
ामसं था टकेल? लागोपाठ बारा वष पाऊसच नाही? अशा सतत या काळांमुळे ा
उपखंडाखाल या भूगभातला पा याचा साठोवा आटत गेला. शू ही वाढले. दहा ा
अकरा ा शतकापासून अ पृ यता सं था हणून प क झाली. खंडेराव, वेठ के हापासून
सु झाली?
पीएचडीचं सोडू न या यावर काय श वाया घालवताय राव. के हा का सु होईना?
धं ानुसार खाल या वर या जाती मोहेनजो-दडो पासूनच हो या. पण अ पृ यता हा
कुठ याही गुलाम गरीचा आव यक घटक असतो का? ीक, रोमन, अमे रकन? आ थक
गरज? क सामा जक? शेतक यांनी वषभर क करावे आ ण ा लोकांनी कणसं खुडून
यावी? काही नीती? लाज? …हॅ हॅ हॅ काय नीती या गो ी करता हो. खाऊ ा. कतीक
खातील? चो न लपूनच खातात ना? एरवी आप या टाचेखालीच आहेत ना? महार मांग
चांभार — सगळा गाव बचारे सांभाळतात. …अरे, शहरात एक वॉचमन लावला, तर कती
पगार ावा लागतो? मग हे वाडवडलांनी लावून दलं आहे, ते नदान आहे तसं तं चालू
ठे वा? चो या करो, लबा ा करो, शेवट कुण याकडेच खेटे घालतील ना?

एकदा गावात सगळ कडे झालं, क सो या महार धनजी पाटला या बायकोला कड यात
लागला. लहानलहान मुलां याही त डी, हंजे काय नेमकं केलं रे?… अरे अधम झाला.
बोलवा चावडीवर याला. ही तर सु वात आहे. वेळ च थांबवलं पा जे. …अरे, पण सुई या
मज शवाय दोरा जाईल का? …आ ण तुमचे लोक आम या बायका चगरतात सदर, याचं?
कती आम या बायांना पोटं आणली तुम या तोताराम शेटनं? मग?… चालूच आहे हो.
व तवाशेजारी तूप पघळणारच. गावाची एक टकली पायजे. खूनखराबा होऊ ायचा नै.
गावाचा कायदा पाळला पायजे.
अरे, आप या ाथ मक शाळे त एक अ ावलचा महार जू होतो आहे. लगेच
मा तीवर या अकादमीत चचा. सटा या दे शमुख हणतो, काय शकवणार मेलेली ढोरं
खाणार माणूस? यावर भपा या पाट ल हणतो, अज क , बदली करायला लावू. पा
काँ ेस काय हंतो? …तो हंतो येडे झाले का? तू नुसती याची जात काढ क पो लस लावून
खटला भरायला लावणार, हंतो… बससान च क पसत तु ं गात. …नको रे भौ, तू मो ा
बापाचा हना याले. …खु गांधी महा मा हंतो, अ पृ यता पाप है. ह रजनांना
आ मस मानानं जगू ा. … हंजे? डाखोरा हात नं जेवना हात फरक नाही? …अरे, सग या
जाती समान आहेत, असं संतमहा मे हणत नाही आले? …पन पाची बोटं सारखे असता
का? काय वपरीत शकवता हो तु ही शकेल सवरेल मानसं बी? … हंज? े तुमचे
च धर वामी न हते चांभाराघरी जेवत? काय उपयोग मठात जाइसन कपायाले यां या
पायाखालचे गोटे घाशीसन? कामाले काही बाट नसतो. वतः महा मा गांधी संडाशी साफ
करत. …काय? …शी. …शी? शी शी. स यांची? शी शी, एवढं सोडीसन आपुन सरं
कोनतीबी समाजसेवा क भो. …कोनतंच काम उ च का नीच नसतं. साले हे ा ण
लोकच गावोगाव अशी जा तभेदाची लफडी सु करतात. …कशाव न? …एवढा मोठा
जा तभेद मोडणारा आपला वारकरी पंथ ा ा णांनी नासवला. पु हा ा णी धमच
वारकरी पंथावाटे लादला हो आप यावर पेशवाईपासून. वरा य तर बुडवलंच, आता चालले
एकेक इं जी शकून नोक या धरायला शहराइत. शहरी होत चालले ा ण. …अरे पन
बामण तसे झाले, तु ही कोनते शहाने हैतं?
खंडेराव, तुला एक शोध नबंध लहायचा होता, क खेडोपाडी कानाकोप यात
म लटरीसारखे ा ण जाऊन रा यानं ह धम खेडोपाडी जला. बौ धम शहरीच होता,
शहरीच रा ला. यामुळे संपला. पीएचडी झा यावर ते एक पुरं कर. पण ा
खेडोपा ांत या उ सव ेमी महार लोकांना शहरी बौ धम कसा काय पुरे पडेल? ते
इ तहास ठरवील.
आता तं हॉटे लातबी चहा पेता येते ा लोकायले. …ते काही वशेष नाही हो, पण
भरोसा, न ा, इमान हे गुण समजले जातात, तेच यापुढे दोष समजले जातील? काय उलटा
जमाना आला हो. …जाऊ ा, जे जे होईल ते ते पाहावे. चांगले कायदे काढले भौ तुम या
काँ ेस सरकारनं — आम या शेतक याय या संसारायले चेटोई दे याचं नं आपली गांड शेकत
बशाची लांबून शहरातून. हॅत तुम या लेकमायबहीन झू.

जोहार सांगा, घरात इठलराव आहेती का? मी बोम ा महार हौ.

पा णे आले क , भीक मागून उसनं पासनं कवा घरातली असेल नसेल ती ज स
वकून, गहाण टाकून पु हा कुण यां या घ न धा य, डाळ, पैसे — जे मळे ल ते घेऊन तो
दवस साजरा करायचा. एरवी उपासमार झाली तरी चालेल. खरं तर एरवी उपासमारच
असते हणून हा दवस सग यां याच आनंदाचा, उधळप चा असतो. फ मजा. कज,
उसनवारी फेडता येईल नंतर. हे लोक मूळ चावाकपंथी तर नसावेत? कुण यांचं या या पूण
उलटं — जे आहे या यातच काटकसरीनं भागवायची रीत. हा बोमटू महार आप याकडे
पायलीभर ग मागतो, कधी पैशे. उ ापरवा पैशे आणून दे ईन हणतो. हे खोटं आहे हे
वडलांना पूण माहीत असायचं. तरी दो ही प ी हे नाटक प ा प ा रंगत आलेलं असतं.
मालक, पोरगं आजारी है. पोटात एक कनी पडली नाई दोन दवस. काहीतरी दे शान, तं
पोरगं वाचेल.
अरे बोमटू , एक पयासु ा जवळ नाही.
गेलसाली ऐन लानी या दवशी पहाटे हा हणाला, मी कामावर येत नाही. हा कुण याचा
मोठाच अपमान असतो. काम तर याच दवशी हायला पा जे. मजूर ऐन वेळ नाही
हणतो, हणजे मेलेच. यामुळे आईला बाळं तपणात शेतावर जावं लागलं होतं.
मंग काय, म दे ता पो याले?
 पैसे नाहीत ग ा. वडील माग या अनेक वेळा बोमटू नं केले या लबा ा वसरत
नाहीत. तरी पु हा पु हा : ा मालक, तुमचं नाव घेत जाईन.
अरे बोम ा, असते तर तुले दले नसते का, ये ा? जा सरीकडे बघ.
सरीकडे? वा रे वा महाजन, असं कसं हंता? माय नी लेकराले पाजनार तं का लेक
सरीकडे थाना मांगीन?
बोमटू जात नाही. तसाच उभा राहतो. वडील खुंट वरचं उपरणं खां ावर टाकून जोडे
शोधतात. हा एक जोडा छातीशी ध न अ जजी चालू ठे वतो. वडील याला आता धडा
शकवायचाच, हणून अनवाणी दे वळाकडे चालायला लागतात. हाही तसाच हात छातीशी
बांधून मागे मागे. कोण हरतो? हा वग आता वनोद पातळ वर पोहोचतो. वडील वचनातून
मधेच बाहेर या दारातून पाहतात. पायरीवर बोमटू बसलेलाच असतो. दे वाऐवजी यांची
एका ता बोमटू वर क त होते. आता काय करणार? शेवट वचन संप यावर : घे तु या
आयला घे, जा, कर काळं . चार सहा श ा नल जपणे ऐकून घेत बोमटू कराणा
कानाकडे लगबगीनं नोट फडकावत जातो.

कवा सरा असाच कामचुकार धमामामा. खूप झडी लागली आहे. पाऊस म हनाभर
बसला. नद ला पूर आ यानं गावापासून महारवाडा पूण तुटला आहे. मीठ मरची तखट तेल
वारी — महारवा ात काहीही नसणार. पावसाचा जोर वाढणार अशी च हं. एक हर
रा उलटली आहे. अंगणाबाहेर डहलजीतून उंच महारी आवाज : जोहार ओऽ इठू बोवा हो,
ओ सीताबाई ऽ ऽ, मावशे ऽ ऽ. …कोन रे? …जी, मी धमा, तुमचा महार, जी. …काय रे धमा,
काय झालं? …कु हाडच पडली हना दे वा अंगावर. …कां, काय झालं? … हतारा मे हा जी.
…असा कसा एकाएक गेला? …पाहाटे च चचला. येऊ येऊ हनता नद ले पुरावर पूर. आता
आमाक उतरला त हा ड गराकडे वाघदरीपयत चालत गेलू आन नद वलांडीशान आलू. …
कशाकरता एवढं ? इथेच आलं पायजे असं काय आहे? …असं नका हणू दे वा. हतारा
तुम या उ ापा ावर तं लहानचा मोठा झाला. …अरे वा रे वा, धमा, तु हाला राखायचा
का प कर घेतला आहे मा ा योकानं? …आजी, असं नका तोडू न टाकू. जलम दे नाराले
बायलं तं पायजेच नं? …मंग का सरपण इथेच आहे? गावातले सरे कुनबी का मेले सगळे ?
…बाई, वास आप याच गायीकडे तं जानार का हाई? …काय पायजे काय तुला? …एक
नवं धोतराचं पान दे यजा, दोनेक पेबी दे सान गु याल उदब यायले त बरं हीन, मालक.
बयतन कोरडं तुम या वा ातच भेट न अशा व ाले, बाई. गोव याबी लागतीन डालभर,
ब स. तुम या घरचा कंद ल बी दे यजा. पाहाटे परत आनीन.
पाऊस जोरात पडतोच आहे. धमाची घ गडी भजते आहे. सकाळ ये हटलं तरी तो
त सा उभा आहे. आता या याकडे हातारा मेला, तर आपण काय काय दे णं लागावं?
धमाला खरंखोटं रडू कोसळतं. घरातले सगळे वरघळतात. सांडू गो ात दवसभर या
कामानं थकून झोपलेला असतो. याला उठवण. …आयतखाऊ हे नु ते मायझौ. या हचं
म तकबी कुन यानंच करावं? का रे धमा? …जाऊ दे सांडू, दे काढू न लाकडं, पाऊस वारला,
क डो यावर घेऊन जाईल. …दे व तुमचं बरं करो मालक.

कधी पाचसात तमासगीर भ या पहाटे थंडीत कुडकुडत जोहार मायबाप करत आंगण
ध न बसलेले असतात. कुमी लीनतेनं हणतात, मालक कपडे शवने पडता.
या सग यांचे केस लांब कमरेपयत वाढवलेले — वगात कोणी तारामतीचं काम कोणी
रंभा, मेनका, व ा म . नाच यात तर सबंध आरप त नावाजलेले. गावा या अ ूचा .
येकासाठ कापड, पु हा शलाईचा खच. …पा हा, पा हा मालक, दसरा गेला, दवायी
गेली, आता उतरण चालली. पा हा, हे असे फाटके कपडे नेसूनशान सगळे सण साजरे केले
हायती. वडलांकडू न पैशे मळा यावरच हे आंगण सोडतात.
असं वषभर कुणाचं न् कुणाचं चालूच असायचं. सरपण, कपडे, फाटके लुगडे, वारी,
पीठ, भाकर, भाजी, सणाला डाळ, ग , तूप, ताक ध तर के हाही, ल न असलं क
दवसातून चाळ स फे या आम या घरावर — सगळं ाच. इतकं असून वेळेवर — नाही
जमनार मालक. तकडे कोणाकडे या त रोजी मळते तकडे जाणार. आजी वडलांना
समजावते, असू दे भौ, का शवाय कुनबी हंजे बैला मचूक गाडा. ना तोडता येतो, का
तोडू न नाही चालत. हजारो वष हा गावगाडा असा चालला.
मग अचानक महारी पपारीचा ककश तार वर सुरीसारखा कुण बक या ग याव न
फरला, टणटणीत महारी संबळ वर ठुं बा कडकडला : कुण या या दारी जायचं नाही,
शेणपाणी बंद. पडं ओढायचं नाही. कुण या शवाय कसे पोट भरतील हे? पण पोटं भरत
आली, अध पोटं गाव सोडू न शहरात गेली. शकून कुण यां याही वर गेली.
साधा तमासगीर मकडू महार. चार फाटक पोरं जमा क न मरीमायमाग या वाळवंटात
ढोलक वर लाव या वाजवत बसे. कामधाम काही नाही. उपासमारीत मुंबईला गेला आ ण
शंकर जय कशन या आक ात महारी ढोलक या घाया टाक यात फेमस होऊन बसला.
लपक झपक तू आ रे बदरवा गा यात मकडू या ढोलक चे तुकडे काय वल ण. ओ हो हो
हो हणतात सगळे . ॉफड माकटमधे रा ी गा यावा यां या करमणुक साठ महारी गंमत
मधली कडकडीत ढोलक वाजवून दाखवणारा हा मोरगावचा माथाडी इतका नावाजला, क
एकदा अचानक अ स टं ट डायरे टरनं याला टॅ सीत टाकून टु डओत नेलं. तथे तासभर
मकडू वेगवेग या घाया वाजवून दाखवत होता. पण अचानक काय या या अंगात आलं —
खरं कारण हणजे या या ढोलक चं रेकॉ डग युग होत असतांना झगड झगडकर पानी लाऽ
तू ऽऽ ही म ा डे या पा गीतातली तान ऐक याबरोबर मकडू ला मुं या आ या. तेरे घडे म
पानी नह है… काळात लहानपणी मोरगाव या हाळावर मडकंभर पाणी मळव यासाठ
भर उ हात वेड लागेल असं ा पोराला कळवळू न ओरडावं लागायचं : वाढ वऽ माय पानीऽ
ते सगळं दाबून ठे वलेलं अ पृ यतेनं शा पत काळ लहानपण मकडू या बोटांमधून तथे
उसळ मा न आलं. दवानं फ म या ए डटरनं पंधरा पंधरा सेकंदांचे दोन भारी तुकडे
फ गा यात घातले.
पुढे तासभरा या रेकॉ डगचं काय झालं, हे मकडू लाही कळलं नाही. मकडू चं तर आता
जी आहे या रेकॉडवरही नाव नाही. पण मोरगावची महारी ढोलगी तंर अमर झाली. झटपट
तू बरसाऽ बदरवा झटपट तू बरसाऽऽ

ऊठ वो माय, पाहाय पाहाय, तुहा खं ा केवढा मोठा झालाहे.

हरचंदची थोरली त ही मुलं फैजपूर या द लत म दादासाहेब धनाजी नाना
हाय कूल या बो डगात ठे वलेली. तथे जेवण खराब असतं हणून हरचंदची बायको
जाईभावजय अधूनमधून पापड बबडे, शगदाणे, चट या घेऊन जायची. आताही ती तकडेच
गेलेली असते. धनाबय घरातच कायम खाट ध न पडलेली. हरचंदची सहावीतली मुलगी
त डावर पावडर मा न चहासाठ ध आणायला जाते. धनाबयजवळ थोडा वेळ बसावं,
हणून मी धडपडत आत शरतो. पण मधला दरवाजा ठगणा आहे, हे ल ात न आ यानं
दाण दशी माझा कपाळमो होतो. झण झ या येऊन मी डोकं दाबतो. वरच बाबासाहेबांचा
फोटो तरंगत राहतो. धनाबयला नीट दसत नस यानं ती मा या ज माआधी या आजी या
जु या आठवणी सांगत राहते. त या उदार दयातला जु या अनुबंधाचा आनंद चेह याव न
उतू जातांना दसतो. मी मा तो सगळा खवटे ल काळ आठवून अ व थ होत जातो. यातून
डोकशात या झण झ या चालूच असतात.
धनाबयचा नवरा संभू रानात वाघानं मारला ते हा हरचंद सहा म ह यांचा होता. या
हंगामात आम या इनामाकडे बारी उत न आले या एका वाघानं हैदोस घातला होता.
दवसा माणसं उचलून यायचा. शकारी बोलावले. वाघ मारणाराला पाटलानं दहा पयांचं
रोख ब ीस जाहीर केलं. मग गावातले सगळे उतावीळ त ण फर या, बर या, तलवारी
घेऊन नद या काठाकाठानं हाकारे दे त दे त ड गराकडे चालले. आमचा संभू धाडशी आ ण
बे फक र. शवाय ब ीस एकदम दहा पये. या खुमखुमीत ल ा पाहत थेट जाळ पयत
माग काढत एकटा गेला आ ण एका पंजातच वाघानं याची नरोट फोडली. ते हापासून
सोळा सतरा वसाची वधवा धनाबय ता ा हरचंदला आम या गो ाबाहेर झोळ त टांगून
एकट दहा गुरांचं शेणपाणी करायची, दवसातून तीन वेळा. आजी नेहमी त याशी संभू या
आठवणी काढू न बोलायची, ते संवाद फार दय पश असायचे, असं आई न कलवजा
सांगायची : वऽ धने, तु ा नवरा जाइसन आता पंधरा वस झाले असतीन, हावो नं? ख या
हमतीचा मानूस. गावासाठ च तं बळ गेला नं याचा? पन गावानं काय दे लं तुल?
े लळू नको,
उगी राहाय. असू दे . दवस नघी जाता. मग धनाबय दवसरा दाबून ठे वलेले कढ बाहेर
काढायची. आता हरचंद मोठा झाला, क लगन करी टाक याचं. मंग घरी बशीसन खायजो.
धनाबय रडीत भाकरी, भाजीचं मडकं, ताक डो यावर सांभाळत पदर पुसत जायची.
आजीचा तला मोठा मान सक आधार होता. लळू नको बहीन, लळू नको, जातीन हे बी
दवस. पण ते शेणामुताचे दवस काही जात न हते.
 हरचंद मोठा झाला, तो आईला काही मदत करीना. वभावानंही दांडगा होता. याचं
ल न झालं, तरी आई न् बायकोच काम कराय या. यावेळ रोज या भाकरी शवाय वषाचं
बलुतं एक पोतं वारी, अध पोतं डाळ काही फार न हतं. एव ासाठ हे थंडीवा यात
पावसात शेण अंगाव न नथळतं आहे आ ण आपली आई, सग याच महारणी, आपले
लोक टोप यांतून मालकां या उ कर ापयत नद ओलांडून रोज वषानुवष ज मोज म घाण
वाहत आहोत — यातून दे खणी बायको जाई बचारी पहाटे थंडीत उठू न शेण भरायला येते.
तला नवं लुगडं घेता येत नाही. पु हा ती पोटु शी. यात साले कुणबी महारासाठ दे या या
बार या आ ण लहान लहान भाकरी रांधतात. एकूण हरचंदचं डोकं बथरलेलं असायचं. या
वेळ ऐकायला येणारे राजक य वचारसु ा — चरखा, वधवा ववाह, खाद , दा बंद ,
परदे शी मालावर ब ह कार, स या ह, ह मुसलमान भाई-भाई — असे शहरी, एकूण
महारमांगांना कुचकामी, व च वाटतील, असे परके असायचे. भीमराव हे नावसु ा कधी
पेपरांतही यायचं नाही. तरी पण युग बदललं होतंच. हरचंदमधे ांतीची चुरचुर सु झाली
असावी. हणून धनाबय आ ण जाई शेणाचे, टोपले वाहायचं कठ ण काम सांभाळाय या. हा
वतः संत त मु े नं फ गुरांखालचं शेण खो यानं ओढू न ढ ग करायचा. मग आळ पाळ नं
आई या, बायको या दर खेपेला रका या क न आणले या टोप यांत ते शेण भरायचं,
भरलेलं टोपलं उचलू लागायचं आ ण नीट बायको या डो यावर ठे वायचं. या वेळचा
बायकोचा घाबरा चेहरा, कपाळावर पडणारं शेणमूत पा न हरचंद खज होत चालला.
बायको या डो यावरची गवताची चुंभळ जरा तरपी झाली कवा अंगावर शेण सांडलं क
फाटकन त या त डावर शेणानं माखलेला हात मारायचा. जाई पोरगी कचाळू न तोल
सांभाळत टोपलं घेऊन कपाळावर नतरणांर शेण नपटत रडत उ कर ावर जायची.
हळू हळू रोज भ या पहाटे गो ात चालणारा हा आरडाओरडा, रडारड, बायकांचा
रोजचा फुकटचा छळ वा ात या लोकांना अस झाला. सालदारही वैतागले, चधूआ या
तर अंगणातून मोठमो ानं हरचंदला वटका करायची. शहाणपणा या गो ी सांगूनही
हरचंदमधे काही फरक पडेना. एकदोनदा हरचंदनं लाथ मा न बायकोला शेणासकट आडवं
पाडलं. मोठा को हाळ झाला. धनाबयनं पोरा या नावानं रडणं सु केलं. वा ात
शेजारीपाजारी जमले. यातून मायलेकांची आ ण नवराबायकोची खास महारी शवीगाळ
चालूच होती. हे वाढ यावर वडील एकदा संतापून हरचंद या हातातलं खोरं हसकून घेत
हणाले, उ ापासून तु ही लोकांनी इथे यायचं नाही. आ ही सरा महार लावू. चालते हा.
पोरीबाळ या वा ात तुम या घाणेर ा श ा पहाटे पहाटे ऐकणंही नको अन् तुमचं
दशनही नको. धने, आजची शेवटची भाकर घी जाय. यंदा ख यातही बलु याला यायचं
नाही. फार झालं.
पारी धनाबय भाकरीला आली आ ण मो ानं गळा काढू न सात प ांचा ा घराचं
शेण वाहायचा, काळात ा घरीच पोट भ न खायला मळ याचा इ तहास पढत,
आ हांला तोडू नका हणत रा ली. सून पोटु शी आहे. पोरगा उचाळू आहे, चुकलामाकला
याला दोन लाथा घाला, पण तुम या दारी वाढलेलं हे जनावर मा नका, मायबाप. सूनही
पोट सांभाळत आजीचे पाय ध न गेली. संत त त ण हरचंद मा एकदाही फरकला नाही.
दर यान वडलांनी सरा आडदांड सोमा महार दारी कायमचा हणून लावून टाकला.
स या दवशी पहाटे आपली एकसारखी तीन मुलं आ ण बायको घेऊन मो ा उमेद नं
सोमा आम या गो ात जू झाला आ ण सगळे जण भाकरी या आशेवर शेण काढायला
लागलेही. मोठमो ा गल मशांचा, पृ वीराज च हाणासारखा दसणारा हा सोमा
चावडीवरची या या ह काची जाग याची काठ पाटलानं काढू न घेत यामुळे दोन म हने
उपाशी मरत होता. कारण या याकडे काठ असतांनाच व लमं दरात मोठ चोरी झाली.
रामनवमी या उ सवाची सगळ वगणी, एका नपु क सावकाराला मुलगा झाला हणून
रामनवमीसाठ दलेला सो याचा पाळणा आ ण दे वाचा सो याचा हार आ ण मुकुट, चांद या
चव या असा बराच ऐवज प तशीर मं दराची तजोरी उघडू न कोणीतरी भर पारी लंपास
केलेला आढळला. सोमा जाग यावर हे करण अशामुळे शेकलं क , या पारी सावासारखे
मं दरात घुसून नीट तजोरी उघडू न लाखांचा ऐवज पळवणारे हे दोघे आळं द चे टाळकरी
हणून काही म ह यांपूव रा ी मं दरात येऊन झोपले होते. ते हा ते तजोरी या कुलपांचे ठसे
घेऊन गेले होते. गावात कोणीही नवीन माणसं आले गेले यांची वद सोमा जाग यानं
पाटलाला ायला पा जे होती क नाही? हे काम कोणाचं? तर सोमानं हात जोडू न आमचे
वडील वगैरे पंचांसमोर रडत फुंदत पटवून दलं, क आपण रा भर ग त घालत असतो. पण
व लमं दराची पायरीसु ा या महारानं शवायची नाही, असा पुजारी नारायणभटजी यानं
आप याला स जड दम दलेला होता. मग वटाळा या भीतीपायी वचारपूस कशी करणार?
ा व र मनु मृती तला लहानपणीच पाठ झालेला एक सं कृत ोक पुटपुटून
ना याभटजीनं उलट असा बनाव केला, क हे आळं द चे चोर मं दरात वेशीव नच आले
असतील ना? मग याची वद सो याने दली होती का? सो याचा या यात काही हात नसावा
असे तूतास मी हणू शकत नाही, परंतु दं डोपूप यायाने जर या याशी संबं धत अं यज ातीचे
हे चोर नघाले तर नैऋ येकडील चाळ स शु ा ण आणून मं दर शु क न मूत चा
पुनः त थापना व धसंभव उद्भवतो. यालाच घाब न जाऊन जु या वारकरी पंचांना
ा ण पुजा याचं हणणं उचलून धरावं लागलं. ां थक बाब आ ण धा मक बाब
हट यावर एरवी ग रबांचे कैवारी हणवणारे आमचे वडीलही बचा या नेक सोमा या
बाबतीत काही क शकले नाही. या यावर अ याय के याची अपराधी भावना यांना सलत
होतीच.
पण खरी गो नंतर उघडक ला आली. ती अशी सांगतात क , या वेळ रा भ नं
भारलेले आमचे नाकाका आ ण यांचे इतर पा काँ ेस वगैरे समाजसुधारणेचं त घेणारे
पुढारी म यांनी फैजपूर काँ ेस अ धवेशनामधेच गु हेगार जमात ब ल या इं ज
सरकार या धोरणाचा नषेध करणारा ठराव मांडला होता. भटके पारधी, बेलदार, ठे लारी,
कैकाडी, वंजारी, भामटा, गा डी वगैरे लोकांना यांनी संघ टत करायला सु वातही केली
होती. ह धम संकु चत अपसारी असता कामा नये, ा सवाना स मानानं दे वळांमधे वेश
क दला पा हजे, अशा थोर वचारापायी नद पार पालं ठोकून राहाणा या गा ांना ते
 व लमं दरात दे वदशनासाठ वतः घेऊन यायचे. या टो यांपैक कोणीतरी हा गैर कार
केला असावा. खु ा काँ ेस अ धवेशनात ा चोरांनी लुई फशर वगैरे अनेकांचे कोट,
टो या, सदरे श बरांमधून पळवले होते. एकटे महा मा गांधीच तेवढे ा कप ां या
चो यांपासून सुर त रा ले.
तर असा हा गल मशांचा तगडा सोमा बायकोमुलांसह शेण काढत असतांनाच धनाबयचा
हरचंद बायकोसह दाणदाण मालकासारखा गो ात शरला. काही णांत गो ाला
रणांगणाचं व प आलं. रडओरड, चतुरंग शवीगाळ, यात ग धळले या गुरां या शगं
उगा न लाथा ा, गाय चं हंबरणं, वासरांचं दावी तोडू न पळापळ असा पहाटे पहाटे च मोठा
दं गलदायक कार झाला. अध गाव जमलं. काय झालं, काय झालं असं झालं. संत त त ण
हरचंद दांड या सो या या हातचं खोरं ह तगत करायला मागत होता, तर सोमानं
ह कासारखा शेणा या खो याचा राजदं ड घ मुठ त ध न ठे वला होता. दोघांनी एकमेकांना
रेटत फटकावणं चालवलं. आवाज चढवून श ा दे णंही. अरे भा ा — कोण रांडेचा शेण
भरतो ते बघतो …शाटमारी — भडवी या …सोपं आहे का दारचा महार बदलवणं …मायझौ,
खून पडतील, हाँ …भोसडी या …तु ा लेक मायबहीनचा झौ …सात प ा नागोरावापासून
या ह या दारचे महार हौत आमचे वडलं — असं चाललं. सोमानं हरचंदला सहज उचलून
फेकला असता, पण यां यामधे पदर खोचून मो ं सातआठ म ह याचं पोट झालेली लालबुंद
जाई तलवारीसारखा खराटा ध न उभी ठाक यामुळे सोमा कचरत होता. यातून सात
प ांचा ह क — बलुतं — अशा परंपरेशी जाई या पोटात या पुढ या पढ चा तीक पी
ग भत संदभ लागत अस यानं सोमा ग ाटला.
सोमा या बायकोची आ ण धनाबयची इकडे मूलभूत श ांची श परी ा अट तट नं
चाललीच होती : घरघुशी …चलवाद …वा वं झवाडी रांड …मा ा योक तुही गांड खाये …
काय पोरगा जनला तर या फोद चीनं …वं तु ा बोखा यात उंद र घुसो. सोमाची
लहानलहान मुलं मायभोवती कधी बापाभोवती घर ा घालत यांचे हात ओढत लोचून
लोचून रडकुंडीनं हणत होती — बाबा ग ा जाऊ दे क रे …माय, गडे चाल क वं
आप या आप या घरीऽ. मु य हणजे ा मारामारीमुळे हबकून गेलेले वडील घरातून बाहेर
येतच न हते. ते भीतीनं घाबरलेले दसले. यांना कशाची भीती वाटत होती? हरचंद सोमाचा
गळा ध न हणत होता, ये बे, हा या मरायला तयार हाओ, माय झौ. याट मारी, फुटलं तर
फुटलं डोसकं. असं काय महार ात बशीसन बी आयतं खायाले मयतं, का शरापुरी
भेटते?… अबे मायझवा या, तु ा मायचा भोसळा, तु ा ऽ, तंगडी धरीसन चरीन तुले. …
आबे हट, सात प ायचा ह क हाओ, सोडतो का सुखासुखी?
आता न राहावून आमची आजी आ ण चधूआ या आ ण आंधळ काकू मधे पड या.
धनाबय आ ण सोमाची बायको दोघ ना अगोदर आवरलं. मग आजीनं सोमाला ओढत
गो ा या दाराकडे ढकलत आणलं. मालकानं असं त डघशी पाडले या सोमालाही आब
राखून सुटका क न यायचा माग सापडला. चधूआ या हरचंदवर संतापून ओरडली, हे बघ,
मा ा भावा या दारी खूनखराबा नको क . करायचं ते बाहेर मैदानात कर. आजीनं सोमाला
ख यातलं काहीतरी काम सांगून चार डोये वारी ायचं कबूल केलं. सोमा आम या घरामधे
तर कारानं नजर खुपसत बरळत नघून गेला — कुनबी साले गांडूच.
तरी ब याच वेळानं वडलांची टोपी दसायला लागली. गद ही वारावार झाली होती.
आजीनं धनाबयशी हरचंद या बापा या गो ी काढू न सलो यानं तचाच कसा शेणाचा ह क
आहे, हे कबूल केलं. धने, तू मा ा लेक सारखी वं. या आखाडी या सालात दरोडे पडत,
त हा मा ा संभू ा अढ दे वडीवर बशीसन रातभर काठ आपटत राहे… तकडे संत त
त ण हरचंदनं आ ण जाईनं सगळं शेण ढायलं आ ण जळजळ त नजरेनं आम या खजील
वडलांना शेणाचा पोह समजत तो दाणदाण नघून गेला. पारी धनाबयसु ा नेहमी माणे
भाकरी भाजी ताक घेऊन गेली.
तर आजी वडलांना शकवत होती : सोपं असतं का इठू दारचा का टाकणं? महाराशी
तं क धीसु ा वाकडं घेऊ नये, बेटा. परवा या का ा पाटला या ख यात आग लागली,
पा ली नं? चारा गेला, ढोरं बचारी दावी तानी तानी आगीत भुजाले नं मेले. केवढं नुकसान
झालं? असं हतं. गावागा ात को हाचं नाव घेता येतं का? कुन याचा तं पसारा केवढा
असतो. सात ठकाणी मळे खळे रानं गुरं ढोरं भ या हशी गायी गंजी — कुठे हंगामात उभी
पकं खुडून नेली, केळ चं ता हे घड कापले — हजारांचं नुकसान होतं. हशीले बैलाले ईख
खावाडी दे लं — काय करसान? आहे तसं गोडीगुलाबीनं चालू दे ववं
् .
या दवशी भावडू ला अन् मलाही झोप आली नाही. अशा कती प ा हे आहे तसं
चालू ावं? यांनी याच श ा आप या वडलांना कवा आईला दे णं सु केलं असतं तर?
मारामारी वडलांशीच केली असती तर? खंडू, सांग, शेतकरी कुण यांना क क नही
सुर तता आहे? आ म त ा आहे? बलु यांना तरी कुठे आ म त ा आहे? मोडताही येत
नाही हणून उभयप ी चालूच राहणारी — हा कोण या नामु क वा या गुलाम गरीचा कार
आहे?
पण हे मोडलं. ाम व थेचा हजार वष क डलेला ास मोकळा झाला. आपण
कॉलेजात प ह या वषाला होतो ते हा एक दवशी लाय ीत सग या पेपरां या हेडलायनी
एकसार या : महारांनी गावक चे धंदे सोडले. ह धमही सोडला. जयभीम, जयभीम, खंडू.
हरचंदचा नरोप घेऊन मी नघतो. समोर पु हा पो टर :

नद ओलांडतांना न वेशीत उभा भडखंबा दसतो. अ ाळ व ाळ सह शीषा पु षः

भूमीवर दशांगुळं वर तो उभा आहे. ाचं त ड ा ण झालं, बा ंचा य केला, जो वै य
या ा या मां ा. अरे, आता ा उ ुंग पु षाचे पाय तुटले क काय? ढे गूमेगू झाला हा तर
वेशीतला. पु षसू ातली ा णांची त डंही पळाली शहरांमधे आ ण बा ? ते तर चं गु त
मौयानं कधीच तोडले होते. हणजे ा खे ांमधे उरले मां ा मोडणारे वै यच? सगळे च
सोडू न चालले खे ांना, खंडेराव. ा दवाळ ला रेनी या धनगरवा ात होऊन जाऊ दे
डफावर हा हेळा :
ओ ऽ हे रे हो ऽ क अन् जो हेळा रे हो ऽ
अरे हंता सुकतं पानी टकतं र अन् झाले सगळे मु
शेतक यांनीच फ घेतलं आहे का उ तुमचं पु षसू हो ऽ ऽ
अन् जो हेळा रे हो ऽ ऽ

एकसारखी तीन वष आखाडीची गेली. प ह या वष अ तवृ ीनं पकं गेली. वषभर घरातलं
होतं ते रांधलं. महारामांगांनी, भ ल, पावरा, कोरकूंनी रानातला झाडपाला ओरबाडू न पोटं
भरली. यानंतर या वष ढग नु ते व न सरकतांना दसत होते. ध ा नाचवून, बेड या
फरवून काही उपयोग झाला नाही. दवाळ त एक दवा लागला नाही. कुण यांचीच घरं
रकामी झाली, तर शेतमजूर आ ण बलु यांची काय पोटं भरणार? गुरंढोरंही मरायला
लागली, यांना बाजारातसु ा कोणी घेईना. न वक या गेले या आप या गुरांची नजर
चुकवून शेतकरी यांना तथेच बाजारात सोडू न अपराधी चेहरे लपवत घरी परतायचे. यामुळे
बाजारा या गावाभोवती मढ च मढ आ ण घर ा घालणारी गधाडं. लहान शेतकरी चचेचा
पाला खाऊन, मुळं उक न यावर जगत रा ले. सातपु ा या ड गरात या व यांवरचे
हाडांचे सापळे झालेले आ दवासी खाली उतरले. सकाळपासून गावात नवन ा भका यांची
रांग लागायची. हळू हळू गाव व हरीचं पाणीही आटलं. नद खणून झरे काढू न गरीब लोक
गढू ळ पाणी यायचे, तेही आटलं. आता रा ी दरोडे पडायला लागले. हातात बर या,
आसा या, पहारी, स बली घेऊन लोक आळ पाळ नं झोपायला लागले. घरात या धा या या
कण या गोध ांनी झाका ा लागाय या. मो ा शेतक यांची पेवांमध या धा यावर
गुजराण चालली. एकानं पारी पेव उघडलं. हे कळ याबरोबर गावाबाहेर या लोकां या झुंडी
धा यावर तुटून पड या. तो शेतकरी ते हा डो याला हात लावून सगळं पाहत होता.

याच उ हा यात सधुमावशी त या सतराअठरा वषा या सुधीबरोबर आम याकडे

राहायला आली आ ण आई या ग यात पडू न तला असं कवटाळू न धरलं क दोघ ची शरीरं
हादरत होती, इतक रडली. भंडा याकडची तची दशा ऐकून घरातले सगळे च ळ ळले.
आई हणाली, कशाकरता मायबहीण असते, अशावेळ नाही तर? घरात वीस लोक जेवतात,
तु ही दोघी जणी काही मनात शंका आणू नका. राहा. मावशी आ ण सुधी खूप काम
कराय या आ ण मुका ानं सुकंओलं मळे ल तसं खाऊन माग या दाराजवळ या परोटलीवर
झोपाय या. पुढे के हातरी धनाबयजवळ आमची आजी घरचे झाले थोडे अन् ा ानं
धाडले घोडे, असं काहीतरी हणाली. हे आपण सहज हटलं, तु या ब हणीला उ े शून हटलं
नाही, अशी सफाई आजी नंतर करत होती. उगीच एखाद हण जभेवर येत नाही का
चुकून? …चुकून कशी येईल? यानी ते मनी.
आईचं आ ण आजीचं हे कडा याचं भांडण झालं. भांडणाचं ऊ वक नेहमी माणे
पंधरा वषापूव आई नुकतंच ल न होऊन आली होती, ते हा तला भोगा ा लागले या
सासुरवासात होतं. ते हा आईला नद व न पा या या खेपा करा ा लागाय या. अगद
पंधरा दवसांची ओली बाळं तीण होती ते हासु ा— डो यावर कडेवर हंडे, कळशा,
को हाटणीसारखं दोरीवर चालणं जणू. आ ण आजी पा यानं भरले या बाद या चौकात
मु ाम उब ा क न आईला सार या खेपा करायला लावायची, वायघोडी. …कोणाला
वायघोडी हणतीस, बटके, तूच तढे पणानं वागायचीस, मोठा गव तुला तु ा माहेरचा. मोठ
रावेर या बहा र पाटलाची लेक. असशील तू मो ाची लेक. आता काय रा लं याचं? …
काय रा लं हंजे? कपाशी या ापारात खोट आली, पण मा ा बापानं सगळ इ टे ट
वकली — शेतक यांचा कोणाचा एक पैसा अंगावर ठे वला नाही. मग? हे पाहा, ऊनसावली
सग या जगालाच लागून रा ली आहे. ते मशनरी लोक महारो यांची सेवा करता,
महारामांगां या पोर या लेकरांना वाढवता, अनं एक स खी बहीण पोट भरायला आली तर
ा कसांडीला जड जाते — हा हा हा हा दे वाऽ -
मग आ ोश रडणं. आजीनं सासू वाचे नवनवे कमाचे ए के काढू न आईला ग प
करणारी गा हाणी काढली. पण सून गरी वरचढ ठरली. आमचं आजोळ उचापती, बहा र
पाटला या काळापासून नाना हकमत साठ स होतं. आम या आईची आजी नबाबाई
खाशी तलवार घेऊन गा ावर बसून शेतावर जायची, कारण यांची ह काची जमीन मूळ
होळकर सरकारातली, पण पेश ांनी परभारे एका ा ण इजारदाराला इनाम द यामुळे
मालक जो पेरेल या या बाजूनं लागायची. पेरणीत ही तलवारवाली पणजी नबाबाई घ
काचा मा न तलवार परजत शेता या म यभागी उभी राहायची, ते हा शवारात औतं
नधा त चालायची. यामुळे आजीचा दरारा या भागात अजून धानके आ दवासी लोक
बोलतात. यां या एका गो ीत ा ण इजारदार आ ण आमची पणजी याचं शेतातलं यु
खास वनोद अ ील शैलीत वणन केलेलं आहे :
घोडा गयेलो पडी वरते घोडी उडी हो…
चढ गयो पाटलीन उलटा नं पालटा गडी हो…
गभराया इजारदार भाग पडी गयो हो…
खूब लडी खडीखडी… होऽ राझीऽ
खंडेराव, पीएचडी एकदा आटोपलं क ही लोकगीतं नीट संपा दत क न छापायची
आहेत. कधी? सासूसुनां या येक उद्गारातून अशी एक ऐ तहा सक गो , येक शवीतून
एक अनुभव उमटत जायचा.
सासूसास यांसमोर वर मान करायची बशाद न हती आमची. अशी वांधेली वाहारी तं
त हाच घराबाहेर काढली असती. सासरची रीत पाळवीच लागते. आ ही न हतं पाणी भरलं,
प वने? माही सासू तं नसेल दळणात बचकभर खडे टाक ायची. अनं शेजारण ना
दाखवून हणायची, पाहा माय कसं नसते? असं तं मी कधी केलं नाही? लाडाची लाडु बाई?
पेर याईत एक बैल पडला तं मीनं खां ावर जू घेतलं अन् पेरा पुरा केलता. त हा तं एवढं
रा य झालं तुम यासाठ . कयकुट . तु ाच श का चालवती? का आमचं ा घरात काहीच
नाही? बु े ली. तुले बरं हटलं असतं तं तू करनखर, तू अजून डो यावर बसली असती,
बा जद .
हे कोणीतरी पु षमंडळ येईपयत चालत राहायचं. शेजारची मुक काक नुसती हातवारे
क न भांडण मोडायचा य न चालवायची. आंधळ काकू न ती मधोमध बसून — बस नं
बहीन, भां ाले भांडं लागतंच. उगी नं मामी. घरोघरच आहे — असं चालू ठे वायची.
चधूआ या अशावेळ आड आ ण व हरी मधे सापड यागत काहीतरी काम काढायची —
मुका ानं डाळ नसणं, शगा फोडणं, नंतर टरफलं पाखडणं, चटणी कुटणं अशी कामं करत
राहायची. मुली घरामागे चुपचाप काहीतरी कुजबुजत राहाय या. सगळा कढ नघून
गे यावरच आपोआप भांडण संपायचं. हे वषाकाठ एकदा तरी मनाचा नचरा हो यासाठ
दोघ नाही आव यक वाटत असावं. एव ा शेती या, घरा या, गुरां या आ ण खट या या
धबड यात मनातले दाब सगळे स य शैलीत स व तर मांडायला अवकाश एरवी मळणं
मु क लच होतं. एवढं द घ भांडण झा यानंतर सरं भांडण सु करायला लागणारी ऊजा
श लक नसायची हणा, का मनात या सासूसून े षाचा नचरा होऊन जायचा हणा,
भाषेतला वेषही संपलेला असायचा.
गाव सोडू न जाणं तर मायलेक ना श य न हतं. ा भांडणानंतर मावशीनं मुका ानं
गो ामाग या चा या या घरातली शेती या अवजारांची खोली साफसूफ केली. सारवून
पोता न सुधी आ ण मावशी याच दवशी तकडे राहायला गे या, आंध या काकूकडू न
चार भांडी घेतली. पण आ ही सगळे त याकडेच खेळायला जायला लागलो. सुधीबरोबर
खेळायला बजा, छबा, बायडी, तायडी. आ ण भावडू बरोबर मी मावशीची बारीक सारीक
कामं क न त याकडू न गो ी ऐकायला.
यावेळ सरकारनं सगळ कडे काळ कामं काढू न उपासमारीनं मरणा यांचं माण
कमी करायचं ठरवलं. आम या गावात शरपूर-रावेर अशी प क सडक टाकणं सु झालं.
दहा हजार मजूर आले. ते हाच मावशीनं ऐन उ हा यात खडी फोडायचं काम घेतलं.
आपोआप कोण कसं त डात ल दा टाक ल? — असं हणत. गावात या मोठमो ा
शेतक यां या बायकाही जायला लाग या हो या. लोक हणायचे यंदासु ा पाऊस नाही
पडला तर सग यांनाच तथे उ हात मरावं लागेल. मावशीनं गुपचूप सुधी या ल नासाठ
घ न आणलेले पैशे दा गने आईजवळ पूण दडवून ठे वायला दले होते. आता रोजचा खच
मजुरीवर भागवायचा. सरपण गो ातलं फुकट होतंच. शवाय आजीलाच आता अपराधी
वाटायचं हणून रोज थोडीफार डाळ, भाजी ती आपण होऊन मावशी या खोलीत दे ऊन
यायची. मावशी सुचवायची, क सुधीची ध ड उरावर नसती, तर मी जीवही दला असता.
पण हचं ल न कसंही क न एकदाचं लावून ा. मग मी तुमचं गाव सोडीन. आजी
 हणायची, सधु, पोरी, दे वावर भरोसा ठे व.
मावशीचा नवरा भंडा याकडे एका यरो यां या धमदाय मशनरी हॉ पटलात शेवटचे
दवस कंठत होता. ल न झा यापासून तो तकडे कोळशा या खाणीत कारकुनी करत होता.
तशा कशाबशा नोकरीलाही चकटू न राह यापायी यानं आप या गावी साव ाला घराकडे,
शेतीकडे ल केलं. गावी जाणंही चार चार पाच पाच वष जमत न हतं. रजाच मळत
न हती. मावशी सु वातीला लहान या सुधीला घेऊन साव ाला एकट जाऊन राहायची. पण
जावांना, सासूला, एक वक ल द र होता याला आ ण अ यंत संतापी सासरा — एकूण
सग यांनाच ा आरामात तकडे नोकरी करणा या आ ण पगारातला एक पैसा घरासाठ न
दे णा या थोर या मुलाब ल मान सक वखार होता. आ ण याची बाजू घेऊन दरवेळ
भांडणा या सधुमावशीचा आणखी े ष होता. मावशी काही नव याची बाजू घेत न हती.
कोणालाच सांगू नका — ांना ट .बी. झाला आहे, सुधा या ल नाला ास होईल, सगळा
पगार यां या औषधपा यातच जातो, आ ही क धीच एक पैसासु ा वायबार खरचला नाही,
क मी वषवष नवी साडी घेतली नाही — ा जीव तोडू न तोडू न सां गतले या गो ी
घर यांना बनवाबनवी या वाटाय या.
महायु ा या धामधुमीत कपाशी या ापारात इं लंडमध या कंपनीचं दवाळं
नघा यानं रावेरचं आमचं सरंजामी आजोळ अचानक भकारी झालं. लहानपणी सावकारी
चोच यांची सवय झाले या अरेरावी बापा या ा पोर ना अशी अडाणी घरं मळाली. मुळात
वा भमानी हणून आता भांडखोर, अशी ा सग या ब हण ची बदनामी येक या
सासर या लोकांनी आधीच केली होती. पुढे अगद च अस क डमारा झा यावर
सधुमावशीनं सासरी जाणंच बंद केलं. घ मन क न नव याला शेवट या थतीत ट बी
हॉ पटलमधे दाखल क न आली.
माहेरी जायची सोय न हती. कारण : कपाशी या ापारात खोट आली या वष
जळगाव या ापा याचं दे णं फटे पयत आजोबांना आम या वासुदेव मामाला, एकुल या
मुलाला ापा याकडे जमानत हणून ठे वावं लागलं होत. आजोबांना वीकट क क न पैसे
जमा करायला तीन म हने लागले. तोपयत वासुदेवमामा ापा या या वखारीत एक तरट,
एक लोटा आ ण एक गोधडी एव ा सामु ीवर पूण दवस आ ण पूण रा एकाच ठकाणी
बसून काढायचा. लहानशा ताटलीत छोट शी खचडी, कधी लहानशी भाकर दोन वेळ
मळायची, एवढं च. भूक भूक भूक. फ पाणी पीत बसून राहाणं. मग तो वखारीतली
धा याची पोती को न क चं धा य खायचा — ग , बाजरी, तां ळ. मधेच याला हगवण
हायची, पण दवसभर काहीच खा लं नाही, क ती आपोआप बरी हायची. असे तीन
म हने. यामुळे पैशे भ न आतुरतेनं आजोबा याला यायला गेले, तर तो एकही श द न
बोलता यां या मागेमागे घरी आला. मु या जनावरासारखा. ते हापासून तो घरात या
कोणाशीही एकही श द बोलत न हता. ह पशूसारखा नु ता पाहायचा, आजोबा
वार यावरसु ा.
सारांश, मावशीला ल नाची मुलगी घेऊन जा यासारखं एकच ठकाण होतं —
मोरगावची भ कम शेतकरीण बहीण, आमची आई चं भागा. याच वष भंडा याकडेही
भयंकर काळ होता. कोळशा या खाणी या या भकार गावात बाहे न आले या पर या
जाती या लोकांना सुर तता वाटे नाशी झाली. यातून सुधी सतरा वषाची उफा ाची
पोरगी. तला एकट घरी टाकून काळ कामावर जाणं श य न हतं. त याभोवती ं जी
घालणारे दांडगे मावशीला जुमानत न हते. काळानं आ ण नव या या रोगानं आधीच
सग या आशा वठू न गे या हो या. सुधीची शाळाही मॅ क झा यावर संपली होती.
ल नानंतर काटकसरीनं एकेक जुळवलेलं इं जी कंपनी या बराक सार या वाटरमधलं
आपलं सगळं सामान कवडीमोलानं वकून कशीबशी दा गने सांभाळत ती मोरगावला आली.
दोष, मावशी, आप या हदशेतच असतो ग.
यावेळ च वडील आ ण काका तला आ म व ासानं हणाले, सुधी पोरगी चांगली आहे,
आ ही वषभरात तचा मांडव इथे घालून दे ऊ. हे आखाडीचं साल एकदा स दे . पण
आखाडी संपेना. आखाडीची दोन वष सोस यावर ा तस या वष तरी पाऊस पडलाच
पा जे, असं सगळे गृहीत ध न होते. दे व का मा न टाक ल का काय सग यांना? याले
काही दयामाया अशीनच क नाही? तरी मृग लागेपयत पाऊस पडला नाही. आता
पा याचीसु ा भीक मागणं सु झालं. होऊन होऊन काय होणार आहे? आणखी हायचं
काय रा लं आहे? असा धम होत चालला.
ा काळातली एक आठ-नऊ वषाची डेबरी पोरगी कायमची मनात कोरलेली आहे.
काळ भोर. पांढरे शु डोळे , पांढरे दात. केस ताठ आ ण कधीच तेल फणी न लाव यानं
पजारलेल,े डा कणीसारखे दाट, सतत चेहरा झाकणारे. डोळे बांधणारे. कोणीतरी दलेली
तुटक फाटक , ढगळ, दो ही खांदे उघडे ठे वणारी चोळ . चोळ खाली चंड मोठं
नगा याएवढं पोट. खाली कुणीतरी दलेला फाटका कळकट परकर, याचाच आवळू न का ा
क न बांधलेला. खाली ज मनीपयत नखांचे पांढरे ओरबाडे उमटलेले उघडे काळे भोर पाय.
थेट ज मनीतून वर आ यासारखी वयंभू दगडी मूत सारखी ही डेबरी के हाही मी ओसरीत
ताट वाढू न बसलो क अंगणात उभी असायची. अजूनही मी जेवतो ते हा ते अंगण आ ण ती
डेबरी — सगळं परत बे ब घडवू शकतो. कुठे ही.
दे वऽ बय. भाकर दे वऽ माय. पानी दे वऽ माय.
एकाच सुरात कुठू न तरी अ ात अंतराव न लाउड पीकर सूचना दे त राहतो तसं. मी
एक तुकडा तला टाकून परत जेवायला बसायचो, तरी ती पु हा पु हा मागतच असायची. मग
वैतागून मी पाठ फरवली कवा आत जाऊन चुलीपुढे जेवायला लागलो तरी ते पांढरे डोळे
तसेच अंगणातून घरात रोखलेलेच. संतापून ओरडलो, पुढे हय. तरी कानातून भोसकणारा
तो आवाज. रोज. दवसभर. घरी जाऊन तरी त या झोपडीत काय असणार? मी जेवण
आटोपून अ यास करत बसलो, गो ा खेळत बसलो, तरी ती अंगणात तशीच उभी
असायची. ढ म झपरी. कोणीतरी अशा छान घरात राहतो, खातो, पतो, खेळतो, पु तकं
वाचतो, छान कपडे घालतो — हेच तला कायम पाहावंसं वाटत असेल तर? कारण ा
ज मी तर आप याला असं मळणार नाही. मग पाहायला तरी मळतं ना? खंडेराव, तू
आयु यभर य डेबरीला वस नकोस. कुठे ही जा, काहीही हो, पण जेवतांना एकदा
आप या डेबरीची के हातरी याद कर.
आप यातला एक तुकडा जरी को या भुकेले याला दला, तर पु य होतं. पु य हणजे
काय? तर काहीच नाही. एक नै तक कृती. काहीही फायदा नसतांना उलट वखुषीनं आपला
तोटाच क न यायची बु . करायची हणून करायची, अशाच गो ी शा त आहेत. एकदा
आईनं भागवतातली का कुठली तरी गो सांगतांना हटलं होतं, खंडू, दे वच असं कोणाचं ना
कोणाचं प घेऊन आपली परी ा पाहातो. हणजे ही डेबरी दे वच तर नसेल? घरात आई
भका यांसाठ एक या तीची भाकर रांधून रडीत तळाशी ठे वायची. सग या भका यांना
एक एक तुकडा टाकून ती पुरवणं मु क ल हायचं. यातून ही असं भयंकर अना द प
घेऊन येणारी डेबरी दे वी. शेवटचा उरलेला तुकडा सु ा मी तला दे ऊन रडी उलट क न
ठे वायचो. मग आई : अरे, एक तरी तुकडा रडीत ठे वावा खंडू. ल मी आली तर तला न
खाता जावं लागेल, शाप दे ते. आणखी सरी ल मी कोणती असेल?
अंगणात ा वेगवेग या वेषधारी पांची रांग लागायची. आरे दादा, तुम यापाशी दे वानं
दलं, तवा तं आलू तु ा दारी? दे दादा, एक घास तरी दे . अशी येळ आनली रे दे वानं
आम यावर. रे दादा, पु य हईल.
लांबून ककश आवाजात रेणुकादे वीची गाणी नु या च ड यावर तार वरात गात तीन
ौढ का याभोर हडकु या बायका सरकत इकडे येताहेत :
जाऊन इचारी ते हा आईला बाप दाव हणून ऽ ऽ
हणून ऽ ऽ हो हा ऽ जी ऽ ऽ टम् टम् टम् टम्
तेथ रामा या भीतीनं आईनं धरलं आडरान ऽ ऽ
आडरान ऽ ऽ हो हा ऽ जी ऽ ऽ टम् टम् टम् टम्
परशुरामानं बापा या आ ेव न संशयापोट आईचं डोकं कसं झट यात उडवलं, हा
शेवट करत या आम या अंगणात येतात. जलकरी दोघीजणी प हलीचा शेवटचा श द धृपद
हणून वापरतात आ ण सूर खाली आणून सोडू न दे तात. ा धृपदामुळे मु य गाणारणीला
दर ओळ आधी थुंक गळू न घसा ओला करायला पुरेसा वेळ मळतो. कारण तला दर
पुढची वेळ भयंकर ऊजनं तार वरातच ताणून हणायची असते :
झाली आ दमाय रेणुका आ हां स ऽ ऽ
ापुढे लगेच जलकरणी :
स ऽ ऽ हो हा ऽ जी ऽ ऽ टम् टम् टम् टम्
जलकरण चं ुपद कती लांब चालू ावं, के हा आप या तार वरात बुडवून टाकावं, हा
ह क मु य गाणारणीचा. ही पुनरावतनं अनंतकाळ चालणार असं वाटतं, तेव ात कु ी या
भुंक यचा मोठा ग धळ. पाठोपाठ सुया दाभण भलावेऽऽ बे हरडेऽऽ ग दण —
तुळशीवृंदावन, मोर या ग दवून… न वळ चतकोर भाकर दे माय, गोधडी शवून दे ईन. एक
गरगरीत, काळातही पु दसणारी ग ड बाई पा न कोणीतरी आईला कानात सांगतं —
चोर असता मामी ा बाया. लगेच ती ण कानाची ग ड बाई हणते, चोर नाही बये आ ही.
ग ड लोकांची रा यं होती आमची. कधीतरी राजक या असलेली ग डवनातली सुंदरीच ा
न म ानं आप या दारी अवतरली आहे. वा ात या बायका जमतात. काकू त या
मुलाकरता करगो ात ओवायची लोळ आहे का वचारते. …मेलं सदा तथेच चोळत राहतं.
कोणी ग डणीला वचारतं, का वं तुम यात नवरीचे लोकं नवरदे वाकडे वरात घेऊन जाता
उलट , हंता? सग या जणी हसतात. ग डीण शांतपणे अपमान गळत हणते, आहे तशी
वाडवडलांपासूनची चाल — याची याची चाल असते. … ा पोरी या डो यांखाली
ग दशील? पाप या लांब दस या पा जे. चतकोर भाकर. … ा दो ही पोर या कपाळावर
घाईतही पटकन कुंकू लावता येईल असा मधोमध ठपका ग द दे . एक चतकोर.
हे सगळं झा यावर ग डीण जबरीनंच आईकडू न गोधडीचं पुरण, जुनी लुगडी मागवते.
या यात एक पटा क न दे ते माय, तुम या घरात भुरगुंडा येवो. न वळ चतकोर
भाकरीसाठ , तंतुवा ावर हात फरावा तसा ग ड बाईचा काळाभोर चपळ हात गोधडीची
न मती कर यात दं ग होतो. तला काळाचं भान राहत नाही. शयतीत पळणा या
मुल सार या सुया मागेपुढे रांगेनं वळणावर चपळाईनं पुढे सरकत जातात. संपलेला दोरा
पटापट शु क यांसार या दातांनी तोडू न सुंदर का याभोर बोटांनी गर दशी गाठ
मार यावर जोडला जातो. प ासाठ सलग तीन रंगांचे तुकडे वळ नं आधी कोण
चौकोन असे फाडू न नीट गुंडाळू न ठे व यावर मग बाक चं पुरण गोधडीत बसेल तसं फाडलेलं
असतं. हळू हळू दोन सुंदर मऊ कलाकृती तयार होतात. गोधडी आ ण तीन रंगांचं पटं .
डो यांत भ न राहणारे जोड. एकसारखा दोरा फरवलेले च ूह आ ण आवतनांमधे आत
गु त झालेला दोरा. मधेच ती कळावती राजक या शरीर मन क त केलेली कला न मती ठ प
क न भाब ा पोकळ डो यांनी आईला वचारते, यंदाबी आखाडीच राहते का काय बाई?
छ ीसगडकडू न दोन वषापव दोन वसा माणसं नघाली होती. अध मरत आले वाटं वरच…

हाळावर पाणी भरायला के हाही जा, दो ही बाजूंनी अंगावर मडक , जमनची भांडी
घेऊन येणारी हीच माणसं. कोणकोणाला कती ायचं? पानी घाला माये, पु य हईल वं
लेक , एक घोटभर तरी दे बहीन, तु ा घरात पायना हालीन पोरी. पोरं पाठ शी, छातीशी
घेऊन पाणी दे णारण कडे धावणारा घोळका. माणुसक ची कसोट पाहणारे ते दवस.
काळामुळे कुठू न कुठे लोक फरत जातात — कानडी, तेलगू, क छ , हद , मारवाडी. ा
काळांमुळे तर आपली रा ीय एका मता बनली नाही? पर या नघृण इं जी रा यामुळे?
जवळचं शेवटचं पाणी यायचं भांडंसु ा कानदाराकडे गहाण टाकून मळे ल तसं धा य
यायचं. कानदार नाही हणतो, तरी ती तेलगू बाई भांडं घेऊन तासभर तथेच उभी आहे
— त या जगाचा शेवट इथेच आहे, जग याचा शेवट तो जगाचा शेवट. आता सरीकडे कुठे
जाऊनही उपयोग काय? खंडेराव, तू असा उभं राहायला शीक. रा ी उ शरापयत ग लीत
फरणा या बाया — माय, तू वाढशील तेवढं च आ ही मागणार. तू दलं तेच घेणार. कोण या
मान सक अव थेतून ही भाषा ज मते? दलं भूतकाळ, घेणार भ व यकाळ. मो ा घर या
बाई, नशीबवा या माई, वाढ वऽ बहीन. शेजारीशेजारी राहणारे भाऊभाऊसु ा एकमेकांना
अ मागेनासे झाले. उसनंपासनं सु ा धा य कोणी कोणाला दे ईना घेईना, ते हा ा
भका यां या पोटात कोण काय टाकणार?
अशा भौगो लक प र थतीमुळे या या दे शात या लोकांची वभाववै श ं
जगात या इतर लोकांपे ा पृथक होत असणार. आप या ा काळ वषामधून वाचलेले
सगळे लोक काटकसरीची एक सं कृती प क करत आले. अ भमान वाटे ल अशी, पण
काही गो ी लाज आणतील अशा. यामुळेच आपण युरोपी-अमे रकन लोकांना
प रसरवादातली नसगाशी एक पता शकवू शकतो, यां या नासाडी या वृ ीला तु छ
समजू शकतो. आप याकडे खायला आणलेला येक पदाथ सारखा वाटू न यायची प त
आहे ना? टरबुजाची एकेक फोड का वा ावर येईना, आप या घरात या सग यांना चव
मळते, आ ण वयंपाकघरात या भा यां या का ा, टरफलं, हरवा कचरा, धुवोणीचं
पाणी, उ ,ं ताटं धुतलेलं पाणी सगळं एका बादलीत साठवून गाईला हशीला आपण दे तो.
एक तीळ सात जणांनी खा ली होती, खंडू — आजी हणायची.
आ ण युरोपी संवेदनवच वामुळे आलेली रोगट व छता — साबण, पावडरी,
छानछोक ? एका बादलीत सगळे घाण कपडे आधी खंगाळू न मग स या एका व छ
पा या या बादलीत ते धुऊन काढणं — साबणाची गरज काय? ा बग यासारखा शु
रंगापे ा गांधी वनोबा यां या खाद या धोतरांचे पवळट रंग नमळ न हते? हात धुवायला
राख काय वाईट? केसांना काळ माती? शकेकाई? आ ण बायकांची वयंपाकातली उजची
बचत? बजा, एकदम सगळ लाकडं चुलीत ढोसू नको. एकेक लावत राहा. पुढे भाकरी
होईपयत माग या भानचुलीवर वरण ठे व. तकडे चूल गरम राहते, तथे ध ठे व. छबू,
वैपाक झाला क लगेच लाकडांवर पाणी टाक, कोळसा तरी मळे ल, आहारावर ध तापत
राहील, साय चांगली येते. लाडके, राख साठवून ठे व. भांडी घासायला चांगली राख काढू न
ठे व. बाक ची उ कर ावर. पोरांनो, पे याला त ड न लावता व न पाणी या, तेवढ च
मोरीत भांडी कमी पडतात. भावडू , अरे इतकं कडक पाणी आंघोळ ला? ताजं आडाचं पाणी
एकदा घेऊ पाहा आंगावर — कती छान गरम असतं.
साधेपणाला युरोपातले लोक दा र य हणतात. पण यांना त कर याआधी
आप याकडे खरोखरचं दा र यसु ा आहे, ते त केलं पा जे. हणजे कसं खंडेराव? हे
बघ, सण उ सवसु ा कमी खचात — गणेशचतुथ ला श ा दे णं. दवाळ ला घरात याच
व तूंचा फराळ, पण या, तेल, वाती. होळ ला एक पुडी रंग — कमी खचात मजाच मजा.
भावडू चा सदरा खंडूला बसतो आहे. घाल थोडे दवस, दस यालाच नवीन घेऊ. परकर तर
थेट बजापासून फाटत फाटत छबी, सुभी, शशी नंतर ग हानात अंबूमायकडे. कवा
भावडू ची फाटक ब नयनं म यात या गरधर राखो यासाठ राखून ठे वणं. आकाश दवा
एक पयाला? कशाला खच करतोस खंडू? सुप ाकडू न बांबू या सुय ा कापून आण
आ ण दोन आ याचे रंगीत कागद, यावलला एक आ यातच येतील. काय वेळ लागतो?
चालत ग पा मारत या तु या रघू म ाबरोबर जा, पारशी घरी. मी फुलं कापून शेप ा
लावून दे ईन. ग हा या पठाची चक . सं याकाळशी आकाश दवा टांगून दे तो आप या
ग चीवर. कती पा णे येतील नळू काका? शेजा न गा ा, चादरी आणू. तांबे, पेल,े ताटं
जमा क . बस. आ ण दोन पा णे जा तं आले तर? तर आपण सगळे सतरंजीवर झोपू.
एका रा ीचा तर आहे. आता खंडू, आणखी काळजीपूवक पाहा : काय झालं? हात
सुजला का? काही लागलं होतं का? र साचलं असेल. कुठे डॉ टरकडे भाडं खरचत
जाऊ? आपला शवराम हावी र काढू न टाक ल. डोळे पवळे झाले? घामातूनबी पवळा
रंग कप ायले लागतो, अरे, भकलाल सोनाराकडू न डाग दे ऊन आण.
उ म. पण ाच सवयी इतरांना शोषत राहतात, याचं काय? जांभळं या जांभळं , ताजे
ड गरी जांभळं . काय भाव रे? एक पैशाचे पावशेर दे हे जी. पैशाचे पावशेर? फुकटात तं
मळता ड गरात. झाडावर चढावं लागतं काका. उ हात जाणं येणं, पायात काटे – पैशाचे
अधाशेर दे . लेकरंबाळं हैत माई, पोट हाये. दे तो का दोन पैशांचे तीन पावशेर? नाही तर ऊठ
इथून. नाही खा ले तर काय बघडतं?
का हो नामूशेट, काय बसलेत? …मो या याय या हो या. सरपण संपलं आहे. …अरे,
मो या जरा उ शरा या ा. अंधार पडायला लागला क ा भलण ना होते घाई. पैशे
मळा यावर वारीसाठ घरोघर हडावं लागतं. वारी घेऊन पठाची च क बंद हाय या
आत दळू न चालत चालत यां या वा ांवर जावं लागतं. आधीच तं मांगल या पाहाटे
ड गरात जानं पडतं यांना मो या तोडायला, घरी जायची पडते. थांबजो थोडा वेळ. एक
पया या खालीच पाडू न मागजो मोळ . यां या बापाला ावी लागेल. घाई नको करजो.
अरेर,े एका ा आ यासाठ या बायांना हा उशीर, मग घरी जायला उशीर, वपाकाला
आणखी उशीर आ ण यां या झोप ांमधे ड गरात क़ठली दवाब ी? ावंच लागतं.
खंडेराव, दा र य आ ण साधेपणा यां या बाबतीत युरोपी लोकांची समज वाढ याआधी
आपली वाढली पा जे. गरज आ ण उणीव यां यातला माणुसक चा फरक.

चै ा या शु चांद यात आ ही पंधरावीस मोरगावकर पाठ वर मोठमो ा पश ा टाकून

यावल या सडकेव न टोळ याटोळ यांनी चाललो आहोत. कं ोलचं धा य माणशी पायली
आ ण बुरा साखर मॉ रशसकडू न मागवलेली माणशी तीन छटाक आ ण मांजरपाट पाचपाच
वार उ ं येक घराला मळायला लागलं होतं. यांना समजलं यांनी तला ाला चारचार
आणे लाच दे ऊन धा याचं काड काढू नही घेतलं. नळू काका आ ण भावडू आ ण यां या
मधोमध मी हे सगळं यायला आद या रा ी नघालो आहोत. उपासमारी या दवसात खरं
तर गरीब लोकांना आधी धा य मळायला पा जे. पण हाव सग यांनाच. यातून सग यांना
काड कधी मळतील? तोपयत तालु यात य़ा साठ खे ांवर या लोकांना पुरेल एवढं धा य
राहील काय? केवढ उपासमार चाललेली आहे? इं लंडमधे असं चालेल? नदान आम या
गुरा याला, सालदारांना, राखो यांना ायला तर हे कं ोलचं खराब धा य कामा येईल?
रा ीच नंबर लावून बसलं, तर तं स या दवशी पारनंतर कानापयत रांग सरकेल.
 आप यापे ा मोठमो ा, हाय कुलात शकणा या चारपाच मुलांबरोबरीनं चालता
चालता का शा वनोद चचा ऐकणं मा या आयु यातली मोठ पवणी असते. आपण
आता मोठे झालो आहोत, याची जाणीव होते. गावाबाहेर संगमावर मसणट जवळ या
धनजीबोवा या म याजवळ फ मा या पाठ तून गार झण झ या नघतात. मी
नळू काका या मनगटाला एका हातानं घ ध न शवाय जोशीभटजी या गजाचा हातही
स या हातानं ध न खाली पायाकडे पाहत चालतो. ते दोघेही घाबरलेच असावे. जीव
मुठ त घेऊन आ ही पुढे आ यावर नळू काका गजाला वचारतो, काय हणत होतास रे
गजा? तकडे पंजाबात ग हाचे खमनचे खमन ख लहानमधे जानवर खाऊन चालले, असं
महंत महानुभाव नागराजबाबा तकडू न आले ते सांगत होते. भावडू हणाला, पण ते इकडे
कोण आणणार? सरकार काय करतं? घरात पोळ झाली नाही दोन म ह यांपासून.
आप यासार यांचे हे हाल, गोरगरीब काय करत असतील?
सश ांती, नळू भाऊ. ा हरामखोर इं जांना हाकल या शवाय आप या दे शाला
कसे बरे दवस येतील? तु ही सावरकरांचे लोक मुसलमानां व बोलता, दं गली क ल ची
भाषा करता, पण आपलं र पणा या इं जांब ल एक श द नाही? वा रे वा. इं ज
लोकांनी सो जरांसाठ तर धा याची गोडाउनं भ न ठे वली आहेत. रयत साली मेली तर मेली.
…गजा, अरे इं ज आप याला वातं य मागेच दे णार होते. ा मु लीम लीगमुळे ब बललं
सगळं . ते साले वेगळं मुसलमानांचं रा मागताहेत. इं ज इतके असते, तर असं कं ोलचं
धा य व तात गावोगाव वाटलं असतं?
भावडू बरोबर हाय कुलात मॅ कमधे शकणारा वसंत नावाचा हना युलर फायनल
परी ेत संपूण दे शात प हला आला, असं हटला जाणारा एक कॉलर ना तक क यु न ट
होता. तो बोलायला लागला, क सगळे धा तेवाईक एका तेनं याचं ऐकायचे. तो हणतो,
या ती उपासमार झाली लोकांची तर मा न टाकतील इं जांना. र शयासारखी ांती
होईल. हणून यांना हे असं थोडं थोडं ावंच लागेल. आपण मुका ानं क करत राहा
आ ण याची फुलंफळं इं लंडमध या लोकां या बागेत उमलतात, अशी व था आहे ही.
पारतं य आहे तोपयत समृ , सुधारणांचं नाव काढू नका.
मला ातले बरेच श द नवे होते. पण असं भावडू बरोबर मो ा मुलांम ये रा नच
लहानपणापासून मा या म तली मा हती वाढली आहे. मग मी या कॉलर मुलाला
वचारतो. वसनदादा, इं जांनी तर आप या मागासले या दे शात खूप सुधारणा के या, असं
आम या प ह याच ध ात आहे. सतीची चाल, छापखाने —
खंडू, ही पु तकं इं जांशी इमानी राहणा या आप याच भाडू लोकांनी भा ानं
ल हलेली असतात. इं ज लोक जहाजं भरभ न लूट नेतात, हे तर दसतंच क नाही? तेवढं
जरी यांनी नाही केलं, तरी मोठ सुधारणा होईल. तुझा नाकाका बचारा कटात सापडला,
क मा नच टाकला ा हरामखोरांनी. काय क शकतो आपण? याय या पा याची तरी
व था आप यासाठ इं जांनी केली आहे? कायदे कळतात कोणाला? श ण हे असं
मळतं — लुटा ं ना चांगले हणा, असं पाठ क न घेणारं. तू मोठा झा यावर खूप वाच.
 पण आपण का नाही लढाई करत? का ग प बसतो?
काय असतं खंडू — तू चांगला शीक वरपयत. पैसा आहे तु या घरी. एम.ए., पीएचडी
कर — मग तुला कळे ल क , गुलाम गरी हळू हळू र ात मुरत जाते. लोकांनी मान वर न
करता जगावं, स ेवर या माणसांना उलटं न वचारता, डो याला डोळा न भडवता
कशालाही हो हणत जावं, स ा या वगा या हातात आहे ते सांगतील, तसंच करायची
सवय लागते. हा इं जी रा यापासून आप या दे शात या वर या वगाचा अनेक प ांचा
आनुवं शक गुण होऊन बसला आहे. सगळे ा दे शातले बौ क पेशे — वतमानप ं,
श ण, संशोधन हे असंच आहे. पारतं याची नामु क त वासाठ सु ा भांडण श य तो
टाळ यात होत आली. आप या पाट लपुरीत या चवचाल यशोद कडे शरपत पाट ल
दवसा रा ी के हाही येऊन दार लावून बसतो. हे कोणी कधी उघड का बोलत नाही?
पैसा. कोणी स यासाठ झगडला, चांग या कारणासाठ ही हसा केली तरी या याशी
गु ाची ा ती जोडली गेली. कु ा चावला हणून का आपण कु याला चावायचं? — असं.
अ याय सगळे उ च वगच सहन करत रा ह यानं, शेराला स वाशेर मळतोच असं
भरडले यांनी फ हणत राहायचं. जणू जग हे ांना आपोआप श ा दे णारं नाटकच
आहे. भा करशेटनं या बचा या गं या या पोरीवर शेतात बला कार केला — कुणाकडे
याय मागणार? कुठे असतं यायालय? इं जीत काम चालतं तथे, दहा दहा वष, आ ण
वक ल पूण भाद न टाकतो. मग आपले नःस व लोक हणतात, जाऊ छा, ाला दे व
बरोबर श ा करील. तळतळाट जरत नाहीसा होतो. याला अपंग पोरगं झालं, मुलगी
वधवा झाली, पोरगं नापास झालं क हणणार — पाहा, दे व पाहतच असतो. असे दै ववाद
झालो आपण. दे व नसतोच तर तो काय करणार?
भावडू हणतो, पण का रे वसनभू, ते काही असो, पण नी त नयमांची, याय व थेची
एक सव च सं था हणून लोकांनाच सव च यायालय आपण समजतो क नाही?
जनमत…लोक हासता याले, लोक शरपत पाटलाले कुठे कमत दे ता? लोक नाव पाळतीन
नं. लोक काय हणतील? …हे आहेच.
भावंडूचं हे बरोबर होतं. आ म न मानकांपे ा लोकांचा दं डक अ धक अ भजात,
अ धक सव ापी आहे. तोही खोटा ठरव याचे स ा त इं जी अंमलात नमाण झाले.
मोठमोठे ॉड वतमानप ांनी कधीच वर येऊ दले नाहीत. पण लोक काय ते जाणत होते.
वसंत कॉलर भावडू या पॉइंटवर उ र दे त होता. इं जी सा ा याचे आधार तंभ कोण
आहेत? इतबारानं शहरात राहणारे इं जी शकून भरभराटले. तू हणतोस ते ‘लोक’ बचारे
उपासमारीनं मरतात, दा रद् ानं गांजलेले आ ण काही आप यासारखे खेडवळ असे
काळात पाय घासत आद या रा ीच कं ोलचा मका यायला नंबर लाव यासाठ धडपडत
—
ठहरोऽ
समो न दोन पोलीस दं डुके आपटत आले आ ण आ हांला सग यांना र यावर उभं
क न हणाले, कोण रे तु ही पोरो हो? मोरगावचे, हवालदारसाहेब. कुठे इत या रा ी
नघाले? कं ोलचं धा य कापड आलं आहे हंता. घरात काहीच धा य नाही, दाजी.
मादरचोदायहो, ा इत या रा ी? गु हा आहे रा ी बारानंतर फरणं हा. यु न सपालट ची ह
लागली है या लायटापासून. नंबर लावायचेत, हवालदारसाहेब. सकाळ उ शरा आलो तर
काहीबी मळणार नै. आता पोरोहो, तु हाले ठा यावर यावं लागतं, ग ा. नको साहेब. परत
जातो आ ही फार तर. असं नका क . एक गरीब पोरगा तर रडायला आला. पोलीस
ठा यावर नेतात आ ण गांडीत दं डुका खुपसतात, असं याला पारधी पोरांनी सा गतलं होतं.
आमचे आदश कॉलर वसंत सु ा दङ् मूढ हो साते उभे.
ते हा मागा न चालत येणा यांमधे ल कन मारवा ाचा टांगेवाला गुल या दसला
आ ण आम या सग यांना आशा फुट या. गुल यानं णात सगळा कार समजून घेतला
आ ण दोघा पो लसांना अंधारात र या या कडेला नेऊन काही तरी इ पे टर साहेब,
गुलाबराव — असे श द असलेली कुजबुज केली. मग गुलाबराव धांदलीत आम यात उभा
रा न कुजबुजला, चार चार आणे काढा बे लवकर, नाही तं बससान चौक वर फटके खात.
दो ही मुठ त खुदा जमा क न दोघा पो लसां या दो ही अ या खाक चड् ां या खशांमधे
क बून आ यावर तो आ हांला हणाला, चाला, उचला पाय, इची ले . का चे कायदे बे?
आ ही मढरांसारखे कळपानं कं ोलचे धा य असं ल हले या एका कानासमोर आलो.
तथे आधीच रांगा लावून लोक पडले होते. ग पा चाल या हो या. आ ही हरमुसले होऊन
यां यामागे रांगेत बसलो. मला भावडू कडे आ ण कॉलर वसंताकडे पा न अ तशय वाईट
वाटत होतं. चारचार आणे गेले याचं नाही, पण ा थोर वचारवंतांची केवढ मानहानी?
बचा यां या अफाट ानाची काय कमत ठे वली पो लसांनी? लहानपणापासून हे सं कार.
गुलामी खरंच आनुवं शक होत मुरत जाते, खंडेराव. तू मोठा झा यावर ही आनुवं शकता
कशी बदलतात, याचा कोस घेऊन ये. पण असा कोसही इं लंड अमे रकेतच असणार? छ् याः
रांगेत सगळे जण हसत ग पा मारत वाद ववाद गमती करत होते. बडी शलगावून सव
फरवत होते. हा य वनोद कुटाळ या — रा फार मजेतच काढली.

अकरा वाजले तरी काना या फ या बंदच. रे हे यू डपाटमटचे कोणी भाऊसाहेब

आ या शवाय कुलपाचं सील उघडता येत न हतं. हे सील हणजे लाख लावून कापड
चकटवलेलं. भाऊसाो के हा येतील? …येत आहेत. चहा यायला लोकल बोडा या
अ य ांकडे गेले आहेत. …हे लोकल बोड काय असतं भौ? …काही तरी लोकांचा हंजे
आपलाच संबंध असेल. …आले, आले, भाऊसाहेब आले. मामलेदारसाो सु ा आले. रांग
लावा, रांग लावा. …कशाचा वास रे हा? इ सट घनालं कान. …बुरा साखरेचा असाच वास
येतो. सालं इ यापे ा आपला गूळ काय वाईट होता? …तु हीच तं मोठे लोक गुळा या
श याला नावं ठे वायचे? गुळाची चहा पणं हल या लोकाचं ल ण समजायचे? आता हे
रसायनं टाकून पांढरी केलेली साखर नं मीठ — खा आता. …पाहा, उंद र पळाले, पळाले
पाहा कानातून. …इं लंडमधून धाडले का उंद र बी. हशा. …चला, रांग नीट लावा.
पवळं काड यानं यानं हातात धरलेलं. खंडू, तू मा ा नंबर धर. मी अगोदर
मांजरपाटाला नंबर लावतो. कापड या त गरजेचं आहे. व लदादासार यांना पंढरपूर या
लाखां या ज ेत मृदंग वाजवायला लाख लोकायसमोर उभं राहावं लागतं. इथेच थांब. …अरे
कोन रांगेत पु ळे घुसताहेत रे भावडू ? काल रातपासून नंबरवर बसलू आहे हणा, का चगलो
का आ ही? खे ाव न आलो भौ चालत.
साले खेडेके येडे, कसने बोला रातम आओ करके? आँ? यारह बजे टै म है. …अरे वा रे
वा, हा का याय झाला का भौ? …अबे पीछे हट. …आता रे भौ भावडू ? …चल हट बाजू हो
जाव, तेरी माँका तेरी. तेरे बापका कान है? ह ी तोड दगे. …जाऊ दे रे भावडू , ते तं हद
बोलता आहे रे भाऊ, काही मारामारी नको क भौ. नको रे गळा. …उगा बैस, काय झालं
भडवे हद बोलता तं? मोरगावचा एक ंदडा बसला क ठकाणावर येईल, साला.
भावडू ची आ ण रांग मोडू न या या पुढे उभं राहणा या हडकु या मवाली माणसांची
फटाफट सु होते. तकडू न रांग सोडू न नळू काका धावतच येतो, एका हद बोलणा या
हडकु याला ढोसत गटारापयत लोटत नेतो. मग भाऊसाो सग यांना शांत राहायला
सांगतात. नळू काका या वीर ीमुळे याला ताबडतोब कपडाही मळतो आ ण इकडे पु हा
मा या ठकाणी उभा रा न तो अधूनमधून मागे वळू न पटाळू न लावलेले दोघे कुठे गेल,े हे
पाहत राहतो. थो ा वेळातच सात आठ दांडगी पोरं का ा घेऊन येतांना दसतात.
नळू काका तथ या मोरगाव या सग या लोकांना एक चं आ हान करतो, आ ण यांची
पंचाईत करतो. मीही घाब न जातो. तेव ात एक पोलीस येतांना दसतो. मवाली पोरं सूं
बा या क न जातात. रांग शांतपणे पुढे सरकत राहते. सं याकाळपयत आमचे सग यांचे
नंबर लागतात. मधे एकदा भावडू सग यांना घरचे बांधून आणलेले धपाटे वाटतो. मला
शगदाणे सु ा. मधे एकदोन करकोळ मारामा या होतात. मका संपला, लाल डाळ संपली,
कापडही खतम, बुरा साखर खतम. लगेच कान बंद होतं. सरकारी गोडाउनमधून आणावं
लागेल — ती आता बंद झाली असतील. उ शरा आलेले रांगेत उरलेले मोरगावचे लोक पु हा
रा भर तथेच थांबू हणतात.
नळू काका, भावडू आ ण मी यश वी उमेदवार हणून पश ांमधलं धा य खां ावर
टाकून गावाबाहेर या हाटे लमधे मसळ, एकेक कप चहा घेऊन गावाकडे नघतो. वसंत
कॉलर, भावडू आ ण नळू काका जाग तक राजकारण, जपान-इं लंड-जमनी असं बोलत
राहतात. काय कं ोलचे दवस आले पाहा, हा असा खराब मांजरपाठाचा धोतरजोडा यावा
लागतो आप या लोकांना? काय तलम कापडं वणायचे आपले लोक? अ ज ात पा लंस
ना तू, झर झरीत पारदशकच असं कापड नेसले या बाया. आ ण आता? अरे, पण
ते हासु ा तसलं कापड आप यासार या गरीब शेतक यांना कुठे मळत असेल?
सरंजामदार राजे-रजवा ांनाच ते मळत होतं. अरे पण एव ा दोनशे वषात आप या
दे शात या वणकरांना करता आ या नस या का तशा मला? युरो यांनाच डोक आहेत,
आ ण आप या लोकांना नाहीत? अरे, आपला नादादा हेच तं हणत होता, गावोगाव
क ली करा, क पहा कसे जीएएनडीला पाय लावून पळतात जहाजांतून हे.
मी मधेच वचारतो, का रे नळू काका, आपला दे श वतं कधी होणार? आणखी शंभर
वष तरी नाही. एवढ सो याची खाण सोडतील का ते वलायती डु ं ? भावडू हणतो,
महा मा गांधी — हे पहा भाव ा, या बु याचं नाव काढू नको. चरखा फरवून का एव ा
रा सी मला बंद होतील? आप या लोकांना वेड लावणारा कोणीतरी लागतो. अ हसा
अ हसा काय करतो तो? इकडे मुसलमान आप या बायका पळवून नेतात. मुंबईत काय दं गा
केला लां ांनी? इं जांनी हरामखोरांनी श बंद चा कायदा केला आ ण आपण लोक
नुस या चाकूला घाबरायला लागलो. नाहीतर आप या घरांम ये नागोरावा या वेळ या
केवढा या तलवारी हो या? व हरीत बुडवा ा लाग या. आप या गावात खु ता या टोपे
राहत होता. वसंता, तू काही हण, हातात तलवार घेतली क आपोआप आंगी शूरपणा येतो.
हातात नांगर धर क बैलच होशील. येक व तूचा सहचारी भाव असतो. हणून खंडू, तू
ॲटम बॉ ब बनवायचं शीक. काय चुरगळू न गेले जपानी लोक — दोन फट यांमधे
हरोसाक आ ण नागासीमा खलास. अरे, हे ॲटमबॉ ब बनवणारे सगळे शा जमन होते.
आपण, जमन एकच. आयच आपण. आता ह संघटन एवढं च मह वाचं रा ीय कत
आहे. मी आता शपथ घेतली आहे. आता हेच एक येय. आप या गावात रा ीय वयंसेवक
संघाची शाखा उघडायची आहे. सबंध दे शात रावळ पडीपासून एक लाख शाखांचं जाळं
पसरवायचं आहे, गु ज चं अखंड मण ासाठ च चाललं आहे. आता मी पु याला ते सगळं
शकून येतो. शत को ट कलकल कंठ ननाद करायले. ा दे शात सगळे ह च होते ना?
मुसलमान एकतरी होता का? आता सात कोट झाले आहेत, लवकरच चौपट होणार आहेत
— चार चार बायका. सग यांचं शु करण क न ह क न यायला पा जे. खंडू, रोज
शाखेत उप थत राहायचं, बरं का. तु या वगात या पोरांनाही आणायचं. खड् ग, म ल,
धनु व ा शकवायचीय येकाला.
असं बोलता बोलता आ ही गावाजवळची चढण चढू त वर येतो, क खाली संगमाचं
पाणी न लख्कन चांद सारखं चमकतं, क वडांखालून अंधारातून येणा या मड या
धनजीबोवा या भीतीनं आ ही एकदम रा ीयतेपलीकड या अद्भुतते या सीमेवर येतो.
आपलीच पावलं संशयानं ऐकत पाठ वरची ओझी तोलत उताराला लागतो. तशात
उजवीकडे मशानात एक चता जळत असतांना दसते. कोण असणार रे? भावडू हणतो,
आप या तघांपैक तर कोणी न क च नाही. आ ही मनापासून हसतो आ ण मघापासूनचा
धनजीबोवा या भुताचा मनावरचा दाब ढला होतो. पु हा भावडू वनोद करतो, काळात
भूकबळ ना मरण नाही पाहा. हा हा हा. पण भावडू लगेच गंभीर होऊन हणतो. आपलाही
कधीतरी इथे नंबर लागेलच. लवकर, उ शरा काय फरक पडतो?
खरंच भावडू , काय फरक पडतो? आम यातला तूच कती आधी नंबर लावून गेलास.
तरी तू मा यात सतत असतोस, सारखा कठ ण संगी बोलत असतोस : खंडेराव, काय
फरक पडतो?
या वष गावातले, आसपासचे स यासोय यांतले फारच लोक मेले — लेकरंबाळं ,
तरणेताठे , हातारे कोतारे. यु ाचं इतकं कौतुक होतं, पण काळात या या कती पट नी
लोक मरतात? याहीपे ा या होरपळ तून वाचलेले लोक पुढे आयु यभर आ या मक होऊन
जातात, त व ासारखे बोलतात.

सधुमावशी या काळत खूप खंगत चालली. फारच बदलून गेली. लांब चालत जाऊन
र यावर दे तील तथे बराशी भरायचं काम करत राहायचं, पु हा ततकंच चालत परत. तचे
पाय फार खायचे. खडी फोडता फोडता डोळे बंद करत राह याचं तं जमेपयत ती
डो यालाही इजा क न यायची. घरी आली क भाकर खाऊन पडू न राहायची. ऊनही
एकदोनदा लागलंच. ती आली क गूळ, लबूपाणी घेऊन भावडू कवा मी पळतच जायचो.
मावशीचे पाय चेपून दे णं, हे आमचं आवडतं काम झालं. कारण मावशी या बद यात गो
सांगायची. लहानपणी यां याकडे सतत पुराणं, पो या चालू असाय या. पण आईपे ा
मावशीची गो सांगायची हातोट गुंग क न टाकणारी. भत ध न ध न इळू हळू या
हडकु या पायांवर आपली हलक पावलं टाकत सरकत जायचं. पाय चेप यावर तची
तगमग कमी हायची. हळू हळू तला तं लागायची. मग तचा भाषेचा अनावर ओघ सु
हायचा. हे सगळं तला अस झाललं असायचं — लहानपण या वैभवा या आठवणी, मग
एकदम उलटापालट, ल न, पुढे नव याचा आजार, क , हालअपे ा, हे असं कुठे तरी राहावं
लागणं, ऊन, चालणं चालणं, धूळ, एक ा मुलीचं अंधारातलं भ व य, कधी माग लागेल
सुधीचं आयु य? अजून कुठे कसं जुळत नाही? काळही संपत नाही. ंडा कमी पडेल
काय? नवरा बरा होऊन पु हा याला नोकरीवर घेतील का? घेतीलच. चाळ स वष कण कण
या कोळशा या कंपनीसाठ झजला. या कोळशा या धुळ मुळेच ट .बी. झाला. घेतील. मग
ती आईजवळ मन ओकत राहायची :
चं े , हे बरे होतील का ग? …होतील सधे, होतात. कती याचे लोक उलट जाडजूड
होऊन येतात. …फार काटकसरीनं संसार केला ग मी. अतीच झालं हण. सवय न हती ना ग
आप या सग या ब हण ना, कती काटकसर करावी, कुठवर करावी? आता मला लाज
वाटते, पण स या ब हणीजवळ नाही तर कोणाजवळ अशा गो ी सांगा ा, सांग? आता
ते बरे झाले ना क अ सा खच क , अ सा पैसा उधळू क लोक हणतील, अरे ही चगली
का काय? ध पट घेईन मी. सगळ भांडी ट लची घेणार. गरम पाणी हवा यात
जमन या पाते यात तापवायची मी, या तस या थंडीत, आता बंब घेईन हणते तां याचा. तू
येशील का वेळ काढू न खरेद साठ एक दवस? तुला काम काय सदरचंच आहे आ ण यांना
वेटर घेऊ — एक लांब बा ांचा. सुधीचं तं माग लागेलच यंदा. काय करायचं मेलं पैशे
साठवून? जवाला घोर लागला क च शहाणपण येतं ग चं े ऽ

पण तचा नवरा काही वाचला नाही. भावडू आ ण चधूआ या मावशीबरोबर गेले आ ण

अ नसं कार क न आले. मावशीचा तो दोर तुटला. आता सुधी या ल नाची काळजी तेवढ
रा ली.
वैशाखातलं भाजून काढणारं ऊन. र या या कामावर या लोकांमधे ऊन लागून
मे या या बात या. आईनं मला एकदा काम सां गतलं : फड यात बांधलेली भाकरी, कोरडी
शगदा यांची चटणी, मोठासा कांदा हातात दे ऊन हणाली, खंडू आज मावशी भुकेली
कामावर केली आहे. रका या पोट कसं काम करील रे? सुखातला जीव, पहा कसे दवस
आले? पळ बरं बाळा, मावशीला डकून काढ आ ण तनं हे खा या शवाय त या जवळू न
उठू नको. पळ.
चोरवाटांनी उ ा टाकत धनजी मड या या वा ातून नद तून सडकेवर. धुरळा, का,
रोलर, आरडाओरडा. धुंडत मी फोपुटा उडवत जातो आहे. गावात घरात काळ खरा
जाणवतच नाही. इथे जकडे तकडे बायकाच बायका डो यावर पांघ न, पदरात त ड
लपवून, उ हाची आग सोसत खडी वाहताहेत. काह या जवळ हातोडे होते, या मो ा
दगडांचे लहान तुकडे पाडताहेत. कोणाचा नवरा बाजूलाच उ हात धोतर पांघ न पाय
मडू न पडलेला आहे. एका चचेखाल या सावलीत दहा बारा ता ही पोरं तका यांभोवती
लुगडं पूण गुंडाळू न झोळ त टाकून ठे वलेली अचेतन झोपलेली आहेत. काही तका यांवर
ऊन येत चाललं आहे. जरा पुढे एक वै बाई कामावर या पाजायला येणा या बायां या
तनां या ब ांना अफू लावून दे ते आहे. लाव आणखी, सं याकाळपयत उठणार नाही
इतक लाव. …खूप झाली नं, मारती का लेकराले?
खंडेराव, तू मुं या मुं या होऊन वा ळच झा याचं तु या ल ात आलं, ते इथे. आठव.
ऊन अ े चाळ स अंशां या वर गे या या बात या आ ण ही सात आठ हजार कुटुं ब मैलभर
अंतराअंतरावर भर पारी ताडताड ठोकताहेत. मुकादम ओरडताहेत. क घूं घूं करत
पळताहेत. धुरळा धुरळा. रोड कारकून उपरणं पांघ न क या सावलीत उ कडवा बसून
डायरीवर चार उ या रेघांना खोडणारी पाचवी रेघ मा न घमे यां या खेपांची गणती करतो
आहे. . बराशीचं अवजड कडगर भरलं क उचलून ते वीस पावलांवर ठे वणारे लहान
लहान शरीरांचे पावरे, कोरकू मजूर धापा टाकत कोलमडताहेत. अरे ए बार या, उभा का?
उचल. कोणाचा आंगठा फुटला रे? मायचा, वधळाच आहे साला. चधी बांध तुही ले , कचं
आइल ओत. बरं हयी जाईन.
हेच कं ाटदार दोन पयांवर आंगठा घेऊन हातात द ड पया टकवलात, असं मावशी
सांगते. यासंबंधी बोललं तर काम मळत नाही. इकडू न तकडे र यावर फरवतात. काय
वाईट आहे द ड पयासु ा? हे लांबून लांबून म य दे शातून आ दवासी आले आहेत, ते तर
आठ आ यांवरही काम करतील, असे उपाशी असतात. मजुरी पु हा उ शरा — अंधार पडता
पडता, बाजार बंद हाय या जरा अगोदर. मु ाम उशीर लावणार. मग येक ला घाई.
आंगठा मुकादम शाईत बुडवतो आ ण कुठे तरी कागदावर लावून, चला, हणणार. अफूनं
गाढ झोपले या लेकरांना खां ावर घेऊन आया लगबग गावाकडे. वारी संपेल माय
सातवरची, पळा. …तुहा हात दाबला का वं अंजे आजबी मुकादमानं? …जाऊ दे , आपले
दवस हे असे — चाल, जवारी घेनी, दयनी, चु हा पेटोयना, भाकरी टाक या — चाल.
बयतन पो नं ओहोळ आनलं अशीन तं बरं. चाल लोहो लोहो.
मी मैलभर उ हात मावशीला शोधत फरलो, पण कुठे च दसली नाही. नंतर परतून
त डावर झळ लागू नये हणून हात डो यावर मडू न त ड पांघ न लहानलहान बाभळ या
साव यांवर इकडे तकडे पडले या बाया पाहत पाहत आलो. भुके या पोट इतका वेळ
मावशी हे काम करत राहणं श यच नाही. पडले या बायकांचे पाय तर दसताहेत. मी
मावशीचे पाय हजारांमधेही ओळखू शकेन. पायावर चालणा या आप या जु या सं कृतीत
पायांना कती मह व अजून आहे — वटे वरचा व ल, पा का, चरणकमळ, चरणरज, पाय
धुणं, पदरानं पाय पुसणं, पाया पडणं, पाय घराला लागू ा, पायवणी, पायघ ा, पायगुण,
आ ण पाय चेपून दे णं. उल ा पदरावा या, ओढणीवा या, घाग यावा या, हातभर ह तीदं ती
बांग ावा यांचे कळपचे कळप मागे टाकत मी आ दवास चे ज थे ओलांडून बरोबर एका
हवराखाल या बग या रंगा या नऊवारीवा या बाई या लांब लांब हडकु या पावलांजवळ
वाकून हाक मारतो, मावशी ऽ ऽ.
बरो बर, मावशीच उठू न बसते. सावलीतला क ब तू राजा ऽ कशाला आलास रे ऽ ऽ ा
उ हात. मी धडपडू न भाकर काढू न तला खायची जबरी करतो. कोर ा पदरानं चेहरा पुसून
मावशी एका हातावर भाकर स यानं मोडत कोरडी चटणी कांदा बकाबका खाते. …पाणी?
मावशी, पाणी नसतं इथे? अरेरे, पाणी आणलं असतं मी. मावशी वर सूय पाहत मला
तातडीनं जा जा हणते. मी कळवळू न हणतो, मावशी, एव ा ा उ हात कशाला रोज
कामावर येतीस? एखादे दवशी घरीच राहत जा नं. मावशी मा याकडे पाहतच रा ली. मग
घर असं पुटपुटून थंड उसासा सोडत हणाली, घरच तं मोडलं रे खंडू, तु या ा मावशीचं.
नाही तं बसले असते घरातच. या सु या जागेपे ा हा असा शेतातला उ हाळाच बरा वाटतो
बाळा. जा. जा, माय. जरा न मी मागे वळू न पाहतो. धुरळा धूळ डोक पांघरले या बाया,
भुताटक सार या. तका यांतली गाढ गाढ झोपलेली बाळं . खाडखाड खडी फोडायचा
एकसारखा ताल. ात मावशी कुठे आहे?
याच र यावर खंडेराव तू अजून तथेच तसाच मागे पाहत उभा आहेस.

नंतरचं वष अचानक दयाळू होऊन यायचं. एक नसगच होऊ शकतो इतका दयाळू .
भरपूर पाऊस, दो ही न ांना तुडूंब लाल पूर. भरपूर पीक. हंगामावर हरवा रानमेवा
खा याची चैन. कोणाकोणाला अचानक घरात या अ अ करत मेले यांची याद येऊन
घशाखाली घास उतरेनासा हायचा. उगाच सुना पाळणा हदळतो आहे कवा रकामी खाट
करकरते आहे, असे भास हायचे. मग दे णा यांचे हात सढळ हायचे. आता उलट
शेतक यांनाच महारवा ात फ न मजुरांची ललोपती करावी लागे. ओ भो बोमटू , ये नं
पेरनीले, एकच दवस ये. का रे भो भीमा, तू तं यीन यीन हनस, अनं आता ऐन व ावर नाही
हंतू? तुम या मचुक आमचं कसं धक न? ओ भौ, असं नका क ऐन कपाशी या ये यावर.
तु हाले चार चार आने जा ती द न, मंग बी झालं? पन पहाटशी हजर हा बापायहो.
पाहायजा बरं, नाही तं मेला हा कुनबी.
या सग यापायी थकून पाय लांब करत झोपी जातांना कुणबी काही राग े ष न मानता
हणणार, चालायचंच ग ायहो, क हा गा ावर नाव, क हा नावेवर गाडं, चालूच आये.
द घ जांभई : ऑ ऑ ऑऽ व ल व ल व ल, दे वा, तूच एक आहे.

चऊताई, चऊताई, काय करता?

रांधते, भरवते, पाजते, जोजवते, भांडी घासते, धुणं धुते….
सुधीचं ल न याच वष करणं आव यक आहे, असं अवधूत भटजीनं पंचांग पा न
सां गतलं. ही सधुमावशी या मनातलीच तगमग कुंडलीत या हांनी अचूक वतवली. मा
मुली या घरी य ल मी पाणी भरेल, असा लभ योग अस याचं अवधूत भटजीचं
गुणमेलन कोणालाच खरं वाटलं नाही. साधासुधा न सनी पाच दहा ब यांचा शेतकरी
पोरगा मळाला, तरी लगेच मांडव टाकायची सग यांची तयारी होती. ना घर ना दार, ना बाप
ना खटलं — अशा नराधार पोरीला हेही खूपच भा याचं ठरलं असतं. ग रबीमुळे तचं तेज
झाकोळलं होतं, पण कुणाही नरखून पाहाणारावर तची मो हनी पडायची. पोर चं नशीब
यांना कुठ या कुठे नेतं. मो ा तालीवाना याही घरात ग रबा या पोरी नांदायला गेले या
कती पा या आहेत आपण? सुधीला पा याबरोबर एखादा जमीनदार हणायचा, वा,
आप या वा ात हीच मुलगी शोभेल. दे ता का? मग ंडा, सोनं, मानपान, हायाचं सलग
पाच दवस चालणारं ल न — अशी बोलणी सु हायची आ ण मग म य थ हणायचे,
मुलगी हट यावर काही तं ावंच लागेल. न वळ उचलून आणली असं दसायला नको. मग
सधुमावशी मुक होऊन फ ऐकत राहायची. जातीचे फायदे पण ग रबीचे तोटे .
चधूआ यानं मा जीव तोडू न मावशीला पटवून दलं, क ा मोठमो ा जमीनदारां या
घरात मुलगी दे णं हंजे कसाया या दारात गाय बांधणंच ग बाई. यां यापे ा गरीब मजूर
परवडले. पैसा या ती तथे माणुसक कमीच. ा जुनाट गढ तली माणसं मढ असतात
नुसती. सांभाळू न होकार दे . गडगंज घरात पोरी गंजून जातात. वीस वषापूव चधूआ याचं
ल न धरणगाव या अशाच एका वतनदारा या बडेजावाला रळू न थाटामाटात क न टाकलं
होतं आ ण आता बचारीला असं दोन मुली घेऊन कायमचं माहेरी ओझं हणून राहावं लागत
होतं. आप या सासर या माणसांनी ते हा केलेला छळ आ यानं इतक वष माहेरी कोणालाच
सां गतला न हता, तो तळतळाट इत या वषानी आता प ह यांदाच सग यांना त या त डू न
ऐकायला मळाला. तची थोरली मुलगी बायडी सुधीबरोबरचीच. दोघी एकाच वष झाले या
— दसरा आ ण दवाळ इतकाच फरक. पण चधूआ यानं वडलांना एकच अट घातली होती
— मा या बायडीचं ल न पाच वस नाही झालं तरी चालेल पण मुलगा शहरातलाच शोधा.
अगद हल यापल या नोकरीचा प े वाला शपाई चालेल, पोलीस चालेल. फार काय
ांय हरही चालेल, पण खे ातला जमीनदार नको. चधूआ या बु नं तर उजवी होतीच,
पण न याला प क . दोघी लेक पूण आईचं ऐकणा या. शहरात सुखानं नांदणा या लेक चं
हे एकच व तनं इतक वष जोपासलं होतं. जसं कालव आप या पोटात सलणा या
ख ाभोवती पोटातलाच रस लपून थापून कठ ण मोती तयार करतं, या यावर एक
भाबडी छटा असते. अग सधु, करायची काय यांची शेती अन् माट , खे ात या ा दो ा
वा ांपे ा शहरातली भा ाची का होईना, एक खोली बाईला सुखाची होते.
पोटात चंड दाबाखाली आ ण वाया गेले या त णपणा या धगीत तयार झालेलं हे व
होतं. आ ण खेडेगावात या सग यांना ते पटतच होतं. खरंच का घराघरांत नळाला पाणी येतं
तकडे? आपण शहरातलाच नवरा क गडे — असं लहान लहान मुलीसु ा बोलाय या.
याचं मु य कारण आम या शेजारची पोलीस काकू — जला सग या जणी ेमानं जाडी
जसोद हणाय या. दर उ हा यात जाडी जसोद मुंबई न आली क फ मुंबईत या शहरी
जा ब लच बोलायची. याचं कारण ती काही वषापासून पूण ब हरी झा यामुळे आप या
पलीकडे काही न ऐक याची तला सवय लागली होती.
शहर हणजे व ास बसणार नाही अशा अजब गो ी — घरातच पाणी, आंघोळ,
संडाससु ा. बादलीत चमचाभर साबणाची पावडर टाकली आ ण बदबद नळ सु केला क
पाच मनटांत सगळे कपडे पांढरे शु . वपाक उभं रा न, शवाय धूर वगैरे नाही क भांडी
काळ नाहीत. सगळं च अचं यात टाकणारं. घरात कायम पलंग टाकलेला, या यावर नेहमी
गाद — के हाही झोपा. शवाय लाइट, पंखे कायम चालू आ ण र तेही व छ. र यांवर
द ां या झगझगाट. शवाय उंच टाचां या चपला, रोज सं याकाळ हातात पस त यात
पैस,े अध छाती उघडी दसेल आ ण अध पाठ अशी पोलक घालून हवा खायला बाहेर.
उगाचच. दवसापे ा रा ीच खरा दवस असतो. ध य ध य ते शहरवासी. गावात या गावात
ाम, आगगा ा शवाय सनेमे नाटकं रा ीही दवसाही. राणीचा बाग. पो लसकाकांचा तर
एवढा वचक क स ेट त डात ठे वून ते फुटपाथवर काहीकाही वकणा या लोकांसमोर उभं
रा न याला ‘करंट दे व’ हणून हणतात, तो आगपेट त घडी घालून एक नोट दे तो. एरवी
काम तर फार नसतं. खाक वद घालायची आ ण अधूनमधून यातलेच शंभर पये वर या
साहेबाला दे ऊन यायचे. अशी नोकरी मळवून ायची हमी पोलीसकाका गावात या त ण
पोरांना ायचे, तरी मोरगावचे मागासलेले लोक पाचशे पये अगोदर लाच ावी लागते, ा
अट मुळे मुलांना मुंबईला पाठवत न हते. कारण कोणाजवळच एकदम एवढे पैशे कधीच
नसायचे. लवकरच पोलीसकाका मुंबईत वतःचं घर बांधणार होते.
ा घर बांध याचं आ ण जाडी जसोद चे दो ही कान पूण ब हरे हो याचं कारण एकच
होतं. ते असं क , दोनेक वषापूव बंदरा या गोद त नांगरले या एका मालवा जहाजावर फार
मोठमोठे फोट झाले आ ण जहाजातून सो या या वटा आकाशात उडा या. नेमक याच
वेळ वामकु ीत जाडी जसोद काकू आप या गोद माग या पीला गेट वाटसमधे कानात
खूप आतपयत हेअर पन घालून ानंदात कान कोरत होती, या वेळ ा भयंकर फोटानं
त या कानातच ही पन गहाळ झाली असावी. याच वेळ गोद त बंदोब ता या ूट वर
असलेले कत द काका भंगास या कच यातली एक वीट पेपरात गुंडाळू न घाईघाईनं
वाटसमधे शरले आ ण काकू या हातात हा पेपर दे ऊन त या याच कानात काहीतरी गु त
बोलून सटकले, जे तला ऐकायला न आ यानं सरी सो याची वीट जी वाटसमाग या
कच या या कुंडीत काका टाकून गेले ती झाडू वाली या न शबात होती. नाहीतर ते हाच
जाडी जसोद पट ल ाधीश झाली असती.
पूव गवताचे ओझे वाहाणारी ही जसोद शेवट या ग लीत या गरीब शेतक याची
साधीसुधी पोरगी, पण ती आता मुंबईत हौ सग सोसायट त राहते, अंगावर सो याचे नवनवे
दा गने घालून येत,े सुंदर सुंदर वायल या सा ा वापरते. ा उदाहरणानंतर मोरगावात
शहराकडे जा याची लाट सु झाली असावी. शवाय मुल ना अशा नो पावडरी या ड या
आणून दे ते, क या गो या दसायला लागतात. आ ण लटांबर त खेडवळ बायांना
पाळ नंतर कती दवसपयत झोपलं तर शेफ असतं, असं काही काही मॉडन मॉडन
नः वाथ बु नं सांगते. सग याच पोर नी नंतर युगधम हणून शहरातलेच नवरे कर याचं
मनावर घेतलं. याचाच प रणाम हणून मोरगावातले सगळे उपवधू त ण शहरात जायला
नघाले. पु हा एकदा मोहनजो-दडो उभं राहायला सु वात.

सारखी सारखी पडणारी आधारा शवाय उभी रा न शकणारी पवळ लाकडी ठक .

सुधी या ल नापासून आम या वा ात दरवष कवा वषाआड ब दा एक तरी मुलीचं
ल न होत आलं. नंतर या वष बायडीचं त या आई या ह ा माणे मुंबईत या सब-इ पे टर
पो लसाशी. या या पुढ या वष नळू काकाची एकुलती लहानी बहीण सुमीचं. नंतर या वष
आ याची लहानी तायडी आ ण आमची थोरली बहीण बजा – दोघ चं एकाच मु तावर
एकाच मांडवात. नंतर भावडू चं झालं आ ण सोनाव हनी फ एक नवी बाई घरात आली.
यानंतर छबीचं, मधे दोन वष सुनी गे यावर लाडक चं, मग लहा या शशीचं गे या वष . असा
सगळा वाडा मुल नी रकामा होत गेला.
सग याच चम या पतृस ाकात उडू न जातात. राहतो हा एकटा कावळे दादा खंडेराव.
सबंध ॉपट चा एकमेव मालक. काही न करता झालेला मालक. भावडू ला मुलगा झाला
असता, तर मी जरा मोकळा झालो असतो. पण तथेही आहे चमुरडी चऊ – वीस वषानंतर
तचं ल न क न ावं लागेल तुलाच, खंडेराव, तूच आता कता होणार आहेस. ही आता तुझी
जबाबदारी झाली.
सोनाला घरातला धबडगा आटोपतांना नेहमीसारखा उशीर झा यानं चऊ कर करत
त या मागेमागे फरते आहे. मग सोना तला उचलून बाहेर अंगणात आणते. यां याकडे
सग या परक या पोरी धावतात. एक तला पाठुं गळ घेऊन एकेका खाटे जवळ उभी रा न
हणते, साकरचं पोतं या वंऽ बाई. केव ाला दलं? एक पयाला. एक पया? नको वं
माय इतक महाग. पुढ या खाटे वर तसंच. असं हे पोतं अंगणातून बाहेर फ न येतं.
खदखदा हसत हळू हळू पगत जातं. अंगाई मंगाई ये ग तू ग गाई… अंगाई या सुरांमधे
गुरफटू न चऊ झोपे या न या जांभ या जगात रांगत जाते. तकडे अशाच मुलीला थोपटू न
थोपटू न आई झोपवते आहे. घोगर आली व ऽऽ घोगर येते आहे, झोप, झोप. आकाशातलं
चांदणं झोपेतही ल ख उमटत राहतं. तकडे मोठ पोरं अजून झोपत नाहीत.
चै ातलं पठासारखं चांदणं. आप या अंगणात जेवणखाण आटोपून सग या मुली
ग धळ घालताहेत. एकेक खाट पडते आहे. मऊ ग ध ांवर मुलं लोळता लोळता हणताहेत
:
चऊताई, चऊताई, काय करता?
चु हा पेटवते, कावळे दादा.
चऊताई, चऊताई, काय करता?
भाकरी टाकते रे कावळे दादा.
चऊताई, चऊताई, काय करता?
भाजी करते रे कावळे दादा.
चऊतायांनो, हे कती पदाथ? तुमचं कधी संपणार? चऊताई, चऊताई काय करता?
बाळाला हाणते. छे , बाळाचं हागणं मुतणं काय काय, पु हा कती वेळ? बाळाला पाजते,
नजवते, तीट लावते. चऊताई, चऊताई, काय करता? भांडी घासते. मग एकेक भांडं. ब ब
ब ब, कती भांडी घासायची? रोज? मग काय करता? तर कपडे धुता. कती कपडे? रोज?
चऊताई आता काय पाणी भरता? आता काय सडा टाकता? आ ण रांगोळ कोण घालेल?
असं हळू हळू मीच हणायला लागतो. चऊताई, आता काय अंथ ण घालता? चऊताई,
चऊताई, हे सगळं तु ही कसं सोसता – एवढं एकच हा तुमचा कावळे दादा वचारतो. एक
बोट कटप… हडीहप हडीहप. लाडक काय करते आहे? धर ग लाडके खंडूचा कान याऊ
याऊ याऊ याऊ, कु र र र… एका हाताची फुगडी, मामा दे ईल लुगडी… झ मे. एकाएका
पावलानं जमीन हादरते. पोर या ा हैदोसानं हाता या वैतागतात. सगळं अंगण डो यावर
घेतलंय चुत नी. पो ही हो, बस करा. काही गाणं हणा.
तकडे आजी गो सांगते आहे, जा. सोनसाक ची. ही गो आजी या आजीनं त याही
आजीकडू न लहानपणी ऐकलेली आ ण सग या पोर ची आवडती असते. सोनसाक मांजर
होते का आजी शेवट ? ऐक… एक होती सोनसाक … मांजरीचं रा य – ल ख चांदणं.
एकेक मुलगी खेळं सोडू न येते. हळहळू मोठ मोठ होत जाते. गे या वीस वषात एकेक ची
बोळवण ाच आंगणात होते. वाजा वाजतो. मंगला कांची शा ल व डतं. सग या मुली
सात ब हण चे थवे होऊन उदासवाणी टटँ व टटँ व करत इत या वषाची उजाड रानं ापून
टाकतात. अंगण सग या पशुप यांनी, वाघ, लांडगे, चऊ, काऊ यांनी अ मयुगात या
चांद यातलं अर य होऊन जातं. या वयातला तोच ाचीन अर यकाळ सग यांना आपला
वाटणारा.
तकडे चांद यासारखेच शु केस असले या आंध या काकूनं लांब चालणारी गो सु
केली आहेः पो ही हो, ध काळं असतं का? रस वाकडा असतो का? तसं नाही असेल तर
एका अर यात एक भाऊ आ ण एक बहीण राहत होते. ा गो ीतच आपण आहोत, असं
समजून एकेक मूल झोपायला लागतं. दांड या पोर याही हालचाली जड हायला लागतात.
हळू हळू एकेक ला फुलासारखं उचलून अंथ णावर टाकलं जातं. आंगणात बाजू या
पपळाची सळसळ यां या अचेतन मनात या आ दकालाचा ताबा घेते. ा आप यासमोर
सरकले या वीसपंचवीस वषाचा तथे थांगसु ा लागत नाही. नखु या बाई नखु या,
चंदना या टकु या.

सह था या रे ात पडू न रा ले या सग या मुलामुल ची ल नं फटाफट जुळत गेली.

सुधीचं मा जुळेना. खरं तर शेतक यांना ल नाचा मु य फायदा दोनाचे चार हात होणं,
हणजे घरात या, शेतात या कामाचा बोजा दोन हातांनी कमी होणं. यामुळे अशा वेळ
कुणबी ल ना या हातघाईवर येतात.
दर वष अशा ल नसराईत आम या आंगणात रोज सं याकाळ गंभीर चचास ं भरायची.
गावातले नेहमीचे चार यश वी वचारवंत, अनुभवी शहाणे तर धोतराला हात पुसत ढे कर दे त
व लराव आले का दे वळातून? हणत खाटांवर बसून गावात या राजक य सामा जक
ांवर वतमानप ा या संपादकांसारखे दै नं दन वचारवैभव मांडत वडलांची वाट पाहत
बसायचे. ब दा गावात या ल ना या थळांसंबंधी मा हती मळव यासाठ परगावचे पा णेही
यायचे. वडलांचा यु ध रासारखे कधीही खोटं न बोलणारे हणजे कधीही वाईट न बोलणारे,
असा लौ कक कायम झाला होता. यामुळे गावातले कुठलेच वहार यां या संमती शवाय
पुरे हायचे नाहीत. यांमुळे वडील फ संमतीच ायचे.
रोज रा ी वा ामाग या दे वळातून एकदम टाहो फोड यासारखं गावभर ख यांपयत
ऐकायला येणारं, सामू हक सुरातलं मागणं : तुका हणे आता उधार तू होई ऽ ऽ मज ठे वी
पायी संता चया ऽ ऽ. क पाठ पाठ वडलांचं मृदंग एकसारखं बडवणं धन्- धन्-धा तन् क
धन् धा ग क. मग झोपी आले या, पहाटपासून शेतात या कामानं आंबले या शेतक यांची
नरवा नरव. क लगेचच वडलांना भेटू इ छणारे एकेक आम या आंगणात जमतात. मधली
एक खाट वडलांसाठ सोडू न बसून राहतात. मग गावात या रेवा महाराज वगैरे चारपाच
टाळक यांबरोबर मं दरा या उ ा या काय मांची चचा करत करत वडील घरी आ याबरोबर
राम राम, हरी हरी, ओळखीपाळखी, करकोळ ऊहापोह झाले क ेमानं एकमेकांना स ा,
गणप या, रा या, वठू असं संबोधत चचास ाचं उद्घाटन हायचं.
मधेच स ा मला — खंडू, जरा पो टकाड आण तं भाऊ, असं हणायचा. कारण
आमृ याच घरी पो टमन काड टाकतो हे सग यांना माहीत असतं. तकडे वडलांचं
चचास ाचं बीजभाषण त लीन होऊन ऐकत इकडे पो टकाडा या कोप यानं दातात
अडकलेलं अ साफ करत, वडलांना थांबवत, स ा हणतो, हे नी पटत आप याला
इठू नाना. ते ं डा महाराज ेयस आ ण ेयस असलं क तन म ास वाणीनं सांग यात
तरबेज असतील. पण ाण गेला तरी पंढरपूर या राउळात ह रजनांना वेश क दे णार
नाही, असं ं डामहाराजनं जाहीर केलं आहे परवाच, मु ाबाई या वारीत. हे काय आप या
भागवत धमात बसतं? हे कसले वै णव?
ावर मी खूष होऊन स काकाला यायला थंड पाणी आणून दे तो. खरं तर ही
अंगणातली रोजची चचास ं आम या घरात या मुलामुल ना बायकापोरांना सग यांना मोठं
सां कृ तक श बर वाटायचं. नाकाकापासून आमचं घर ा युगदश वाद ववादाचं क
झालं. वडील ा सग या चचास ांचं जणू अ य ीय सू संचालन आ ण समारोप करणारे.
यां या शहाणपणाचा स ला मु यतः भावडू ला उ े शून असायचा. मा याकडे तर
परवापरवापयत मी एम.ए. होऊन पीएचडी करायला लागलो, तरी सु ा वडील पूण ल
करायचे. काही वचारलं तरी तू गप बैस बरं जरा खंडू, असं हणायचे. आता वाटतं, क
आप या असा य वटव ा वभावावर तेच रामबाण औषध होत. वतः या गाद वर
भावडू ला बसवायचं याचं धोरण पूव पासून प होतं. पण झालं उलटं च. बचारा भावडू
यां या आ ेत रा न फसला, आ ण आता ते वैताग अ य पद आप याकडे चालत येणार.
छे .
एकंदरीनं वडलां या ावहा रक नेते गरीचा भावडू लाच काय, सग या गावात या,
परगाव या लोकांना, मह वा या पुढा यांनाही फार भरोसा वाटायचा. मलाच कशामुळे
कुणास ठाऊक यांचे वचार जुनाट वाटायचे. का मी पणानंच वागायचो? खंडेराव, तू
मुळातच ु मनाचा माणूस आहेस, हे वसरत जाऊ नकोस.
स ा या ाला वडील उदार, हणजेच हेही नाही तेही नाही, कवा हेही खरं तेही खरं,
असं उ र दे तात : स ा, कोणी ा ण झाला हणून याला न समजू नये.
ा णाकडू नही सुभा षत हण करावं. एवढं उप नषदाचं सार एका क तनात ह.भ.प.
ं डामहाराजांनी कती सरळ प क न सांगतलं? हरी हरी. ेयस आ ण यस —
या यामारी आप यासार या पंचकदमात तले या कुण याला दो ही गो ी सार याच
वाटतात. पण काय फरक सां गतला बुवांनी फोड क न? वा! खे ात या अडाणी लोकांना
एवढं जुनं शा कोण समजावून सांगतो? कोण एवढा वेळ वाया घालवतो? आता
लहानपणापासूनचे सं कार असतात. वाटत असेल अ पृ यता न होणार नाही — असं
एका ाला वाटू शकतं. हणून याचा े ष करणं बरोबर नाही, स ा. राजकारण वेगळं .
आपला वारकरी धम राजकारणापलीकडे —
मी मधेच हणतो, भेदाभेद धम अमंगळ असं —
उगा बैस तू खंडू. कमी बोलावं माणसानं. आता ा ं डामहाराजाला आप या लोकांनी
रांधलेलं चालत नाही. यांचा ा ण वयंपाक नेहमी बरोबर असतो. यात काय बघडलं?
बरं आहे ना. उलट आपण शधा दे ऊन मोकळं हावं. होऊ ावं यांना लापट.
मला हा ढ गीपणा सहन होत नाही. मी संतापून काहीतरी वचारणार हे पा न भावडू
माझा आवाज बुडवून टाकणा या आवाजात वडलांना सुधी या थळांचं वचारतो.
 भावडू , आप याला ापुढे ा सग या पोर साठ थळं पाहत हडावंच लागेल, बेटा.
सुधीचं झालं क आ या या बायडीचं. मग आप याकडे नंबरच लागले आहेत. कोणताही दे व
असू ा, पैशांचे दे हारे लागतातच ग ा. खे ात आधी पैसाच कुठे असतो? पैसा
शहा याचा चाकर होतो, तोच मूखाचा मालक होतो. आता आपली कुण यांची पोरं
शकताहेत, पण सर वती आ ण ल मी याचं कधी जुळलं आहे? आता सुधीचं ल न समजा
आज पा न गेले या ा बामणोद या ीमंत पोराशी ठरलं, आ ण तो सगळा ल नाचा खच
करील हंतो. पण जो दे तो तो शरजोरी करतोच. कती लपवत असला तरी दे णारा दाबतोच.
पोरीला ास होणारच. हणून ल नसंबंध बरोबरी या माणसांशीच करावे. उलट सोयरा
जतका गरीब, ततका तो दबून राहील, ल ात ठे व.
वा रे वा, हणजे तु ही असे जावई शोधणार क —
तू ग प बैस खं ा. मी पाहतो ना ह ली, आपला भा करशेट शेतक यांना भरमसाट
कज दे तो. पण ा कुळांकडू न पहा कसं ह कानं वसूल करत राहतो. शगा दे , रडा दे , चारा
आणून टाक, उ ापासून आठवडाभर बायको —
मधेच गणप या काहीतरी वतमानप ात यासारखी आजची ताजी बातमी कुजबुजतो.
या गं या या पोरीवर भा करशेटनं एकदा बला कार केला होता, तलाच आता रोज
मजुरीवर ठे वून फूस लाव याचा संदभ दे ती. मग रामा ढुं गणासकट खाट पायांनी सरकवत
सरकवत लांबून तथे आणतो आ ण यां या त डाशी कान नेऊन ऐकतो. वडील इथेही
यु ध र गरी क न चार अंगुळं वर या पातळ व न दासबोध चालूच ठे वतात : हे बघ
भावडू , मी फ एक उदाहरण दे त होतो. असा ऋणको हा धनकोचा गुलाम होतो. आपण
त हाईत या यात बरं वाईट कसं ठरवणार?
रेवा महाराज हणतो, ा ीमंत लोकांचा मोठे पणा इतर लोक अडचणीत ये यावर
अवलंबून असतो. या काळामुळे शेतकरी खलास झाले, पण सुधारले साले वाणी सावकार
मारवाडी ापारी. वडील हणतात, शेतीचं असंच होणार आहे. कसेल तो फसेल. हे ापारी
लोक हंगामानंतर भाव उतरवणार. बाजारात धा याचे ढ गचे ढ ग. घरात दोन पोती ठे वायला
जागा नसते कुण या या. परभारे ख यातूनच सगळं धा य वकणं भाग पडतं. एकदा माल
ता यात आला, क हे ापारी पट वर भाव नेतात —
मी मधेच हणतो, याचा अथ ापा याला डोकं आहे, शेतक याला ते नाही.
रेवा, मला सांग, आहे समजा क करणारा माणूस नबु . हणून का याला
फसव याचा ह क डोकेबाज लोकांना असावा? मग इं जांनी आप यावर रा य केलं, ते
बरोबरच हणावं लागेल. आपण महारमांगांना गुलाम केलं तेही बरोबरच हणावं लागेल. असं
नाही. ग रबी वाईट नसते, मागासलेपणाही वाईट नसतो. ग रबांना पळणं वाईट असतं.
रामा हणतो, काही हणा व लभाऊ, या सावकार अन् ापारी लोकांचा बडेजाव मा
फार चालतो. शंभू वा या या पोरी या ल नात काय दा काम, आकाशात फटाके फुटत —
आपण लोक द ल च पाहा. बरोबरच गदे ल कुनबी हणता ते आप या शेतक यांना.
 अरे रामा, कोणी कतीही डौली असला, तरी याचा बडेजाव पाहणारे नसले तर काय
कामाचा याचा डौल? आपले लोक हा ाची मज पडेल ते हा ह यातून एकदा कधी
पंधरवा ातून एकदा कशीतरी दाढ क न घेतात. यामुळे वा हेरं दसता पंधरा पंधरा रोज.
हे शेटसावकार रोज घरी लेझरनं चकचक त दाढ करता. आता हे पाहणारे आहेत हणूनच तं
चालतं?
गणप या हणतो यांचे भारीचे कपडे, यां या बायकांची पातळं , इ ी क न आणतो एक
गडी दर ह याला हणजे – कती जोड असतील येकाचे?
भावडू हणतो, पण बाबा, नुस या राहाणीनं काही कोणी वर या दजाचा होत नाही.
गावात गरीब लोकांना अडीअडचणीला हेच लोक कामाला येतात.
तेच तर सांगत होतो ना रे मी. दे णारा हा फुसलावणारा होऊच शकतो. हणून कोणाचं
काही घेऊ नये.
यानंतर शेतीची कामं कोणती के हा उरकली पा जेत. गावात कोणी नांगरणी संपवली.
काशा के हा वेचता. को या तोडायला चार माणसं बघू – तो पुरशा कसा राहील? … ाऽ तसे
ऐद माणसं नको. …घाटावून आलेला टोळका कसा आहे? …बरे आहेत कामाला, पण दो ही
वेळ या भाकरी ा ा लागतात मायझौ यांना. परवडत नी ते. बायकांना रांधरांध दवसभर.
…बांध नीट करायला पा जे. ना या खंद यावर बांधाला आपोआप माट मळते. हवर
तोडजा नको, बरे असता बांधा वर. …साधू तेली कोणती पोथी यंदा लावणार आहे? …
आम या ब हणी या खट यात तचा चुलतसासरा मेला, बारसु ला जायला पा जे. …
कण यांचं पड फोडू नका, वेळेवर फोडा. वारी वरची खा यापुरती आम याकडू न घेऊन जा
अध पोतं, लागलंच तर. पावसा या या त डावरच कण या उपसा ा, बरा भाव येतो. …
एकनाथ सुतार आला का? औताची दांडी बदलवायची आहे. … वहीर खो न फसला इची
ले गोपू मामा. एक बूंद पाणी नाही. सालदार नु ते बसता. कामंच नी काही तं काय
करतील? …यंदा पाऊस बरा होईल, पाहा. पावशे रानात दसले आताशीच. …नवी बैलजोडी
केव ाला घेतली रे तोतारामनं? या यापे ा आप या उ या गायीचे गो हे मु या-मो या बरे.
फुकटात बैलजोडी. चारा तं घरचाच नं. पु हा शेण रोजचं.
तकड या ग लीतही हीच चचा चाललेली. खाटे भोवती बसलेले लोक. अंधारात
फुलासारखी फरती चलीम. गावोगाव या ऐकले या पा ले या गो ी. थो ा थो ा
वेळानं एकेकजण ओ ावर या अखजी या घागरीतलं थंडगार पाणी पऊन वडलांना उ ाचं
काही काम, दे वळा या शेतीचं नांगरणं वखरणं असं वचा न नघून जातात. एकटा रामा
थांबतो. हा वडलांचा फार एक न . लांबचा मामेभाऊ. हा सुधी या एका थळाचा नरोप
घेऊन आलेला असतो. हे थळ हणजे रामाचा भाचाच. हा पु याकडे रे वेत काहीतरी
नोकरीवर असतो. कालच सुधीला पा न गेलेला असतो. यानं सुधीला व च वचारले
होते, पण रामा या म य थीमुळे आ हाला आशा होती. रामा आडू न आडू न मुलगी पसंत
पडली, पण तकडे शहरात मुळ च चालणार नाही, असा भा याकडू न आलेला नकार
वडलांना कळवतो.
 वडील सु वात आ ण शेवट एकाच उदा मूलत वानं क न आपला संताप अ भजात
कर याचा य न करतात : रामभाऊ, नशीब काही कोणाला उमजू दे त नाही. बरं केलं हे तू
प कळवून टाकलं. तेही मोकळे आपणही मोकळे . दवस थोडे उरले आहेत ना. पण हे
पहा रामभाऊ, तुझा भाचा ल या मोठा कले टर असो का कोणी मॅनेजर असो, ा
शेतीतूनच वर गेला ना? अरे गीरबी, ीमंती अळवावरचं पाणी असतं. आप या जातीचं र
तर तेच राहतं ना. मग? ा शहरात या पोरांना कळत नाही का, क आप या शेतकरी
समाजात या पोर चं जग कोणतं असतं? वपाकपाणी, शेतीभाती, गुरंढोरं, ध भतं, गाभण
हशीला काय खाऊ घालावं, भ या गाईला कोणता चारा लागतो, कोण या पकात कोणतं
बी टोचावं हणजे क ड लागत नाही, कोण या पकानंतर कोणतं पीक बदलावं हणजे
जमीनीचा कस टकतो – आप या पोर ना लहानपणापासून हेच श ण असतं. हे मूळ
खा या प याचं सोडू न तुझा ल या भाचा काहीतरी वतमानप ातलं भाकड सगळं वचारत
होता आम या सुधाला. न् मालती पांडेचं ते भावगीत हणायला लावतो? या या मायला,
कस बणीची पोरगी कर ना हणावं आप या झडीसारखी? नु ता नखरा काय कामाचा?
नैस गक स दय काही असतं क नाही हणावं? जाऊ दे . तू तरी काय करणार अन् मी तरी
काय करणार. शेवट नशीब काही कुठे जाऊ दे त नाही. ये तू आता. उ ा क तनाची खरापत
तू आ ण रेवा बघा.
शेवट दे वा, दे वा, व लाऽ हणत वडील खाटे वर ताणून दे तात. दवसभर यांनी
नेहमी माणे घरचं खाऊन ल करा या भाकरी भाज या अस यानं एका मनटात ते घोरायला
लागतात. लगेच मो ा पहाटे यांना सुधीसाठ एका थळाची चौकशी करायला नघायचं
आहे. काही झालं तरी यंदा मावशी या उरावरची ध ड काढायला हवी, असं आईचं टु मणं
चालूच आहे. वतः या मुलीइतक च ब हणी या मुलीची तला काळजी दाखवावी लागते.
मुळात काळजी आहेच, पण ती दाखव याचेही माग ती शोधतच असते. सह थ पंधरा
दवसांवर आला. शेवट गावात या लंग ा अवसूशीच गाठ जुळेल अशी ल णं दसत
होती. ा लंग ा अवसूचे चार भाऊ, भरपूर शेती पण कामंही कंबर मोडणारी. शेवट
नशीब काही कुठे जाऊ दे त नाही, हेच खरं.
तसंच झालं. सुधीचा वतः या पावरचादे खील व ास उडत चालला. कोणीही
पाहायला आलं क ती पार गांग न जायची. सारखी सारखी पडणारी आधारा शवाय उभी
रा न शकणारी पवळ लाकडी ठक . तचं दरवेळ असं पडलेलं त ड पा न शेवट
मावशीनं शहरात यांचं आपलं जुळणार नाही, असं जाहीर क न टाकलं. आपण गरीब
नराधार लोक, आपण कोणा या नादाला लागून रळू न जायचं नाही. मग तनं आईला
वडलांना सरळच सां गतलं, कोणीतरी गरीब, न सनी, क ाळू , गरीब शेतक याचा मुलगा
चालेल.
अशा वेळ अंगणात या चचास ात वडील भावडू ला उ े शून नेहमीच नी तबोध ऐकवत
असायचे : हे बघ, गरीब लोक सगळ कडे सारखेच असतात. यांची सुख ःखंही सारखीच
असतात – खा या प याची ख याखुप याची साधीसुधी ःखं. ग रबीत माणुसक या त
असते — हे मा वडलांचं आयु यभराचं त व ान होतं. चा ही ब हण ना यांनी ग रबां या
घरीच दलं आ ण भावडू या सगाई या वेळ सु ा मोठमो ा ीमंतां या मुली टाळू न
ग रबाघरची दे खणी सोना सून हणून नवडली.
आता खरं हणजे माणूस तथून सारखाच — ीमंत असो, गरीब असो. तरी फरक
असतो का? आप या वडलांचं काहीतरी चुकतं आहे का, हे नेहमी या बाप-आकसापायी
शोधून शोधून मी थकतो. पण हाताशी काही लागत नाही. वडलांचं हणणं बरोबर असतं.
खरंच, गावातले, गावाबाहेरचे, मांगवा ातले, महारवा ातले सगळे गरीब सारखेच
राहतात. कपडेही एकाच कारचे, हसतात ही मनतवारी. सारखेच काहीतरी उ यात गेलेले.
वजा झालेले. अगद जगभरसु ा सगळे गरीब लोक मो ा ूप फोटो या डावीकडे
उजवीकडे पूण शेवट एका टरीवर मांडी मुडपून जवळ याला खेटून बसलेले, नाहीतर
आपण े ममधूनच कट होऊन जाऊ अशा काळजीत कॅमे यात पाहत असतात. कवा पूण
माग या रांगेत उ यां याही वर बाकावर टू ल ठे वून यावर उभे. आप याकडे कोणी ख या
आ थेनं पाहत असेल, या यावर यांचा व ास नसतो. यांनाच आपण हात केला तरी
आप या माग यालाच बोलावलं असेल, असं समजून मागे पाहणारे. आप याकडे पा न या
वर या लोकांना आपली क व येते, हेही गरीब लोकांना लगेच कळतं.
वडील भावडू ला आपली गीता सांगतच असतात : हे पाहा, आयु य हे मुळातच खडतर,
फारच खडतर असतं, हे लहानपणापासून उ हाता हात पोटापुरतं मळव यात ा गरीब
क क यां या अंगी इतकं भनलेलं असतं क , जग यातला खरा आनंद यां याइतका
कोणालाच नसतो. आपले तुकाराम महाराज नाही का सांगत, मन करा रे स . तेच ते.
आता हे बघ, घर हणजे मुळात काय असतं, सांग. चूल, मूल, बायको, आईबाप, शेजार,
सुर त भती, मायेचे पश, झोप – यां शवाय आणंखी वरचं कवा मोठं , महान, सजवलेलं
असंच काही घर असतं? मुंगी होऊन साकर खावी। नजव तूची भेट यावी. नजव तू
हणजे काय, हेच कळलं पा जे रे भाव ा. गरीब शेतकरी पाहा. दार या कु याला,
गो ात या बैलाला, हशीला आपलंच समजतो. यांना भाकरीचा तुकडा, चारापाणी आधी
क न मग जेवायला बसतो. फार काय, आप या इनामा या बांधावर केवढं नबाचं झाड
झालं आहे पाहतो नं आपण? हे लहानसं रोपटं होतं बोटभर, ते हापासून आजीनं याला
आप या वा ाचं घोट घोट पाणी टाकून जगवलं आहे.
मी आम या घरामाग या स काकूचं घर डो यांसमोर आणतो. एकच हैस. तचं सगळं
क न ध, दही, लोणी, ताक, रोजचं घुसळण, रोजचं गटू भर लोणी साठवून साठवून
म ह याभराचं तूप चार कोस बाजारात चालत जाऊन उ हात उभं रा न वक यावर
मळालेले दोन पये कशाकशावर खच करायचे, हे घरात सवानुमते ठर यावरच मोडायला
सु वात करायची. ात पाच वषा या पोरी या रबनांचाही एक पैसा असतो.
घरोघर चुली पेटताहेत. अंधार पडतांना पूण थकून उ शरा शेतातून घरी येणा या लहान
शेतक यांची ही गरजेपुरती बांधलेली, लहान लहान कौलाकौलांतून धूर ओकणारी खपरेलं,
मातीची एकमजली, व चत मजली, साधीसुधी, वपाका या धुरानं पूण भ न गेलेली
धा याची घरं. गावातले न ा णव ट के शेतकरी असेच दोनचार बघे ज मनीवाले, आप या
लहानशा शेताला वाटणी हणणारे – वाडवडलांपासून भावाभावांचे वाटे होत होत आप या
वा ाला आलेली काळ ची लहानशी चरी. वषभर राबून दोन वेळ या भाकरीची खातरी.
ज या बळावर ाम व थेतच अनेक प ा ाच घरांमधे गाढ झोपत आ या. हे क करी
आपलं गरीब छोटे पण वर या पैसेवा यां व मानानं या तुक ावरच यश वीपणे लढवत
आले. मढपाळ, आ दवासी, भटके, महारमांगचांभार ाम व थेशी फटकून रा यामुळे
फ टग जगतात.
ा वेशी या आत या गरीबअ पभूधारकांनी काटकसर हाच उ प ाचा भाग केला आहे.
शेजारी चूल पेटली आहे का? जाय, पनीतभर व तो घी ये. आप या वाटणी या शेतातलं
बांधावरचं, वेलावरचं माळवं शजवायचं. सग यांना कडकडू न भुका लागले या. इकडे एका
भाकरीचा उंडा भजवून होईपयत तकडे त ावर सरी भाजून तसरी व तवावर शेकून
तयार पा जेच. हे च न थांबता भानचुलीवरचा भोपळा, दोडक शजून तयार पा जेच.
खाणार के हा, झाकदडप क न भांडी घासून झोपणार के हा? मो ा पहाटे सुक उगवला
क उठणं पडतंच. भराभरा सगळे तयार होऊन याहरी क न अंधारातच गा ाव न
शेता या र यावर. असं रोजचंच. नदान कुठे सालदारक करायला लागू नये, मजुरी
करायला लागू नये, मूळ रा पण कूळ रा नये, हीच इ छा. पूण दवस घरी राहावं लागतं
असे दवसही सोपे नसतात. पोर या आं या फाट या आहेत, पोरां या च या, ब हणीला
लुगडं घेतलं पा जे, भावाला औषधपाणी, स यासोय यांकडे ल नयावासाठ भाडंतोडं.
अशा खाऊन पऊन सुखी गरीब कुण यांना वारकरी पंथ मो ाचा महामागच. एक पैसा
खच नाही : रोज पहाटे आंघोळ क न व छ मनानं दे वापुढे हात जोडायचे. फारच तगमग
असली घरातली दारातली, तर माथा टे कवायचा. सुखी ठे व दे वबा पा, असं मोघम मागणं.
आवडीनं पाठ केलेले वीस पंचवीस अभंग टाळ वाजवत मन लावून हणायचे. काय मानू मी
या संताचे उपकार. केवढा सोपा माग केला आहे तरावया? वारीवरही घर या दश या चट या
बांधून पायी. सगळं च परवडणारं. रोजचा काबाड काय म तर टळतो वारीवर. भ दे ते
मु . बोला पुंडलीक वर दे हा र व ल ी ानदे व तुकाऽऽ राम.
ा गरीब लोकांचं क हणजे घर. येकाला एक बायको, एक गाडं, बैलजोडी. रोज
एकमेकांवर अवलंबून राह याचं इतकं अंगवळणी पडलेलं क चाकोरीबाहेरचं काही डो यात
सु ा शरत नाही. ेम वगैरे श द व च वाटतील, असे हे जवापाड लळा लागलेले संबंध.
हटलं तर अडाणी, पण हटलं तर सगळं रामायण महाभारत माहीत असलेले. वतमानप ,
कागद फ चूल पेटव यापुरते. राजकारण, कोटकचे या, पोलीस यांचा पशही होऊ ायचा
नाही. आप यापे ा वर या माणसाला कधी वचारायचा नाही, तो चुकला तर ते
आप याला कळलं असं दाखवायचं नाही. कलहशीलता टाळावी. जग याचे आ थक ोत
कतीतरी प ांपासून संकोचलेले आहेत, ते तसेच आणखी कतीतरी प ा राहणार
आहेत. लोक हणतात, वातं य मळा यावर शेतक याला बरे दवस येणार आहेत. कोणाचं
का रा य येईना? काय फरक पडणार भौ पडू न पडू न? पाऊसपाणी, जमीन तर तीच
राहणार? बरकत तीच होणार? सकाळ सकाळ वासुदेव सात प ा वडलांची नावं घेऊन
तेच सांगतो:
छन छन छन छन
दान पावलं होऽ दान पावलं
अरे क न कमाई पोट भरावं, हरामाचं धन घेऊ नको ऽ ऽ,
छन छन छन छन
चरणी येऊन करी भलाई, बुराई पदरी बांधू नको ऽ ऽ
ज मभर एवढं नै तकतेचं ओझं वाहत आ यानं तर हे लोक जगात हा या पद ठरले
नसतील? इं लंड, ा स, पेन, पोतुगाल मधले शेतकरी असे असते तर जगात इतके पसरले
असते? यूझीलंडपयत?

या अ पभूधारक गरीब शेतक यां या जराशा वर या सांप क पातळ वर जगणारे

वतःला वजनदार शेतकरी हणवून घेणारे दहा ते वीस बघे शेतीचे मालक गावात दहापंधरा
होते. एकूण शेतक यां या एक ट का असतील. यांची थती हणजे जा त ओझं वाहणा या
बैलांसारखी. खाऊन पऊन सुखी. पण सगळा ज म ग ा ात. चताही जा ती, कारण
जमीन या ती, सुधी या थळांचा वचार झाला ते हा ल ात आलं, क शेतक यां या
बायकांचे हाल ज मनी या पट नं वाढतच जाणारे. सग या गावाचं, बलु यांच,ं मजुरांच,ं गायी
बैल हश चं पोट भरणारे हे जरा मोठे शेतकरी रानातही चोर चलटे , माकडं, हरणं, पाखरं,
कडामुंगी, उंदरांसकट सग या ा यांचं पोट भरणारे.
कसून जमीन कर याचं वेड, यामुळे वषभर रा ं दवस यां या बायकांना कामच काम.
कातोडा. सासूनं काढू न ठे वले या दळणा या आवाजानं पहाटे ची सु वात. इकडे नवरा
सोडत नाही, तकडे खाली सकाळ या कामांची रांग — जातं, रवी, मुसळ, झाडू , राख,
शेणसारवणं, चूल, खलब ा, याहरी या भाकरी, बांधून याय या भाकरी, आंघोळ धुणी,
भांडी, गायी हशी, सरपण, अंगात आ यासारखं अपु या झोपेनं आलेली गुंगी सांभाळत
पाणी भरणं, धं तापवणं, वरजणं, मुलां या कर करी, सकाळपासून भीक मागायला
येणारी एकामागून एक — वासुदेव, ग धळ , नंद बैलवाले, भडंगवाले, तरमल, बैरागी, नाथ,
मलंग, गोसावी, सं याशी, आंधळे पांगळे , का ना , पार या वेळ होरा सांगणारे जोशी,
पंचांग सांगणारे ा ण, साधुसं याशी — मो ा कुण याचं हे हणजे सग यां या ह काचं
घर. पु हा सं याकाळचे बलुते, भकारी, सं याकाळचं हशीचं आंबोण, गाय चं दाण, पु हा
पंचवीस जणांचा वैपांक. तो कतीही साधा, एका पाते यात भाजी, रडीभर भाकरी असा
असला, तरी दवसभर नसगाशी झुंज याची श अंगात येईल इतकं अ सालदारांसकट
सग यां या पोटात घाल याएवढा भरपूर असलाच पा जे. शेवटची भाकरसु ा खाणारांनी
उचलली, क पु हा तवा ठे वून न ा भाकरी टाकायला उठावं लागे. नंतर भांडीकुंडी
झाकदडप, होईपयत अंग आंबलेलं. दवसभर ा घरांमध या बाया भरतना म या हजारो
मु ाच जणू करत असतात. बोटं , आंगठे , मान, खांदे, हात, मनगटं , मां ा, पाय, कमर —
कती हालचाली? हवेत, ज मनीशी वाकून, उठू न, बसून चुलीपुढेसु ा लोटणं, लाटणं,
थापणं, वैरणं, हाटणं, पाखडणं, नसणं… ा आ दम नारीनृ या या तालावर तर सगळ
कृ षसं कृती दहा हजार वष डोलत आली आहे. घराघरांत ख यात शेतात ही समूहनृ यं
बेभान होऊन नाचली जातात.
ा शवाय पा णेरावळे , उ हा यातली हजार कामं — पापड, बबडे, खारो या,
कुरडया, शेवया, सांडगे, लोणची. ल नं. गौर, कानोड, नागपंचमी, हरता लका, ल या,
वारंवार डोकावणारे वधी, उ सव, कोसळणारी दवाळ दसरा, हंगामावर सौर ऊजचा वापर
क न सुकवाय या भा यां या उस या. आई भावडू ला हणायची, आता मला हे सगळं
प ह यासारखं आटपत नाही रे बाबा. लवकर ल न कर न् मला जरा व ांती घेऊ दे . नु या
ल ना या परम मंगल वधीमुळे कती व तात एक आयु यभरची मजुरीण घरात आणता
येत?
े सोनाव हनीसारखी? कुलवधू, फुकट मजुरीचा आमरण ोत. सकाळपासून रा ी पाठ
ज मनीला लागेपयत कामंच कामं. आयु यभर. शेतक या या बायकांना तर घरातही आ ण
शेतात उ हात पावसात थंडीत के हाही. हे पु हा बाळं तपणं, पाजणं, ा खाजगी
कामां र . खाजगी?
खंडेराव, तू शेती करायचं ठरवलंस तर नवरा होऊ नकोस कवा ल न करायचं ठरवलंस
तर शेतकरी होऊ नकोस. दो हीपैक एकच कर. बोला कुंडलीक हारी व ल…

मोरगावातले कोण लोक पुढे गेल?े कोण सुधारले? कोणाचा वकास झाला? यांनी
यांनी शेती या वा षक ऋतुच ांतून सुटका क न घेतली ते — दहा बारा ा णांची घरं,
वा यांची घरं, मारवाडी, सावकार, ापारी — हे सगळे बुड या जहाजाला उंद र सोडू न
जातात तसे पटापट शहरांमधे नघून गेले. साधं सायकल पं चरचं कान काढणारा घमा
वाणी मोठा मोटारगा ांचा डीलर झाला. सकलेचा मारवाडी लोक सगळे मोठे उ ोगपती
झाले. ा ण तर स भटजीचे वडील सोडू न सगळे इं जी शकून वातं यापूव च मोठमो ा
सरकारी नोक यांमधे कारकून, कोणी वतमानप ांमधे, कतीतरी वक ल, श क असे झाले.
आम या लहानपणीच आ ही काही खा या प याचा, वकत घे याचा कवा काम नको सांगू
— असा ह धरला क आईवडील हणायचे, शेतक या या पोट आलासच कशाला?
नोकरदारा या पोट जाता क ? आपली चूक ल ात आ यानं मुलं मग मुका ानं गुरांना
पाणी पाजायची, चारा टाकायची, ख यात, म यात, शेतात, उ हात, पावसात रडकुंडीला
येईपयत कामं करायची. ानाचा संबंध तुटायचा. शाळा सोडायचा वचार बळावत जायचा.
मोरगावातून बाहेर गेले या लोकांमधे को धीश झालेला आमचा वगबंधू सुकलाल
सकलेचा. या या आजोबांना मारवाडातून आमचे आजोबा कुंडलीकबोवा यांनी
आप याबरोबर ेप वषापूव काशीला सो याची मांजर अपण क न परततांना वयंपाक
हणून आणलं. तीन प ांचा सलग समांतर घरोबा. यामुळे दर महावीर जयंतीला
आम याकडे टोपली भ न फराळ येतो. सु वातीला रकभचंद एक टोपलंभर कराणामाल
तालु या या होलसेल मारवाडी कानदाराकडू न उधारीवर आणायचा. सगळा माल
वक यावर आधी उधारीचे पैसे परत क न न या या एक दोन आ यांचा जादा माल रोखीनं
आणून मोरगावात वकायचा. हळू हळू पुढ या पढ पयत या या पाच मुलांनी रोज एक मोठ
क गावात या कोणाला जे लागेल ते — कराणा, राकेल, पे सली व ा, खतं — सगळं
जळगावा न भ न आणायला सु वात केली. आता ा सग यांची मुल,ं जावई मळू न
खानदे शात लाख ची उलाढाल चालते. याचं एकच मम हणजे यां यातला कोणीही शेतीत
शरला नाही. शेती का धंदा और हात गंदा, असं ा सकलेचा कुटुं बाचं ीदवा यच आहे.
खरं तर या येकाकडे चंड शेतजमीन आहे, पण ती गुंतवणूक हणून घेऊन ठे वलेली.
पुढे बगरशेती लॉट पाडू न लाखो पयांना वक यासाठ . सुकलालही आम या लहानपणी
वीस पयांचे फटाके जळगाव न मोरगावात आणून वकून यांचे चाळ स पये करायचा.
आता ल ाधीश असला तरी मोरगावात आला क प ह यासारखी अध च ी ब नयन घालून
हा कानावर बसतो. आता मोरगावात रा लेले वगबंधू स भटजी, रघू नायक असे आ ही
या या कानावर तो असला क जाऊन बसतो. आठ आबासं मनं ब त अ छो ल यो,
हणत एकेक वेलदोडा हातावर ठे वून सुकलाल पूव सारखाच साधेपणानं बोलतो. मी
पीएचडी करतो याचं याला मनापासून कौतुक आहे. बरं आहे खंडू, तू तरी सर वती या मागे
लागलास. स भटजी हणतो, आ ण तू ल मी या. मी हणतो, अरे स , तुला हे माहीत आहे
का, क ल मी ही मुळात ा जैनांची दे वता आहे. ह ं नी ती उशीरा हणजे पुराणां या
काळात घेतली. …ये बात. पण खंडेराव, सर वती या उपासकांनाच हे ान मळतं. …नु तं
ानच. …अरे पण याची कमत केवढ ? बोलता बोलता चाळ स कोट चा वहार शंभर
कोट वर ने याचा ा सग या भावांचा काय म जे हा यानं बोलून दाखवला, या वेळ मी
दोनशे पये म हना ा यापकाची नोकरी शोधत होतो. सुकलालचे वडील नुकतेच वारले
होते. ते हा मी याला तसरीचौथीतली या या वडलांची एक आठवण क न दली :
सुकलाल, तू ाच कानात इथेच असाच बसला होतास. एक दा डा माणूस श ा दे त
आला आ ण कानासमोर शवीगाळ करत होता. तुझे वडील शांतपणे दा ाची समजूत
घालत होते, क बाबारे, खजूरला राकेलचा वास येत असेल तर परत आण, सरी दे तो. पण
तो श ाच दे त रा ला : साले म , नु ता लोटा घेऊन आले न् आता मा ा बांधतात, असे
आम यासार यांना लुबाडू न, हरामखोर. सुकलाल, तू संतापून पुढे घुसू पाहायचास, पण तुझे
वडील तुला चूप बैठ हणून मागे ओढायचे. जरा वेळानं दा ा श ा दे त दे त नघून गेला.
तू वडलांना हणालास, काय ऐकून घेता नानाजी? कती श ा द या? तुझे वडील हणाले,
सुकलाल, काहीतरी दे ऊनच गेला नं? घेऊन तर गेला नाही नं? चूप बैस.
सुकलाल ा आठवणीनं सद्ग दत होत हणाला, काय खंडू तुझी मेमरी रे. मारवाडीतः
कुछ दे कं ही गया नं? लेकं तो कुछ नही गया नं? खुशी रा यो. खुशी राखा हे मह वाचं.
एकदा के हातरी मारवा ा या हवेलीत चोवीस जैन मुन चं मोठं वचनस झालं.
मलाही बोलावलं होतं. बरेच तारणपंथी जैन आसपास या खे ांव न मुन ना ऐकायला
आले होते. ांतला एकही मारवाडी हा शेतकरी न हता, सगळे ापारी. मू तपूजा नाही.
फ आगम ंथ माना. जा तभेद मानायचा नाही. ा वगैरे थोतांड आहे. कोणी परमे र
नसतो. सृ ीचा कताकर वता कोणी नसतो. अ हसा, स य, अप र ह. आहेही, नाहीही,
आहेही आ ण नाहीही, हेही अव . अनेका तवाद. बाप रे. इथे मोरगावात या एका
कानापुढे ह धमाला पूण वरोधी, धुडकावणारं हे झगझगीत त व ान
आयपूवकाळापासून असंच टकून आहे. पु हा कधी भानगड नाही, दं गल नाही. आपापला
ापारधंदा वाढवत राहायचा. कानं वाढवत राहायची. चंड पैसा असून कधी उतणंमातणं
नाही.
अथात मोरगावातले द र कुणबी, यां या सधनतेब ल यां या घरबशा मेद या
बायांब ल म सरच बाळगून होते. यां या तीन मजली टोलेजंग हवेलीब लही कुतूहल होतं.
सुकलाल या ा पाच काकांची गावात च लत असलेली एक गो वा ात या
मुल कडू नच मी ऐकली होती : ा पाचही भावांची ल नं झालेली होती आ ण पाची भावां या
राज थानातून क न आणले या घागरा ओढणीवा या पाच बायका एकसार याच
दसाय या. पाची भावांना मुलंमुलीही भरपूर हो या. ही मुलं सगळ सारखी सारखीच
दसायची. पाची भावांना वर या माडीवर ओळ नं पाच झोपाय या खो या ज या या
डावीकडे वतं बांधून दले या हो या. रा ी जेवणं झा यावर हे पाची भाऊ खाली कानात
मालाची गणती, पैशांची मोजामोज, तेलाचे डाग असले या रोज कद तले जमाखच, उधारी
वगैरे सुंदर कापडी वे नात या चार पानं तमडू न ठे वले या खतावणीत उत न उ शरापयत
हशेबच करत बसायचे. ताळा जम यावरच एकेक भाऊ जने चढत तस या मज यावर
आपाप या खोलीत नजायला जायचा. बायका दारं उघडी ठे वूनच कंटाळू न झोपी गेले या.
एकदा सग यात धाकटा नथूमल चुकून मध याच एका खोलीत श न दार बंद क न
झोपला. यामुळे नंतर आलेले एकेक असेच झोपेत चुक या खोलीत श न झोपले. हा
कार सकाळ च सग यां या ल ात आला. तोपयत वेळ होऊन गेली होती. यामुळे ा
मारवा ा या सार या दसणा या पोरांना गावात या शेतक यां या कामानं रंजले या
बायका, रे, इकडे ये बरं. तू कोणाचा? असं वचाराय या. मग यानं बापाचं नाव सां गतलं,
क सग या पोट धरध न हसाय या. धनम सर.
तीन
टां यातून महाराजा सयाजीराव व ापीठाचा चंड घुमट नाचत हदकळत अंगावर येत
असतांनाच मी यु झयम या कोसचे कागद जुळवत महाराजा फ े सह यु झयम अशी
पाट दसताच उडी मा न पाय या चढत वर येतो. बाजू या ओ रएंटल इ ट ूटम ये गे ट
मा टर अशी फळ लावले या खोलीत शर याबरोबर शुं काम छे ? न क थया? केटलाक
पण नथी — असं काही टे बलाभोवती या लोकांवर ओरडणारा धनजीभाई चौधरी या
नावाचा कोणी ठोकळा टे बलावर असलेला गे ट मा टर मा या अजावर नजर फरवत
ओरडतो : पमनंट ॲ ेस अह लखवानुं छे … तमे पीएचडी करीने शुं उकाणो छो साहेब? मी
अ जजीनं हणतो, माफ करा, घाई झाली नघतांना. कालच तुम या व ापीठाकडू न प
आलं आ ण आम या सांख ळया सरांनी मला लगेच इकडे बडो ाला नघा, असं सां गतलं.
माफ करा.
मी पमन ट ॲ ेस ल हतो. मु काम पो ट मोरगाव लहीत असतांनाच गे टमा टर
धनजीभाई मा या अजात या वडलां या नावावर बोटाची टचक मारत हणतो, हणजे
मोरगाव या व लराव कुंडलीकचे चरंजीव तु ही? आम या आजोबां या गावचे तु ही तं —
ना बोवा, नारायण हरीची धाकट मुलगी हणजे आमची आई. …हो हो, दोघी मुलीच
यांना. …आजोबा वारले ते हापासून आमचं येणं कमी कमी होत गेलं मोरगावला. तुमचे
कुंडलीकबुवा आम या आईचे स खे चुलतभाऊ. … हणजे आपण कोण लागतो
एकमेकांच? े … हॅ हॅ हॅ. जाऊ ा. लहानपणी तुम या वा ा या चांदणीव न हे पाहा मी
पडलो आहे इथे, खेळता खेळता.
कपाळावरचा वण दाखवत आसपास या कारकुनांना गुजरातीत कूम दे त धनजीभाई
मला हणाले, चला आता, घरीच जाऊ. भरीत भाकरचा बेत आहे आज. तुमची खोली तं
ता यात या. उ ा या उद्घाटनाची तयारी करायला मी उ ा लवकरच येणार आहे. तुमची
ॲड मशनची वगैरे सगळ फाईल हा माझा टे नो जय तीभाई तु हांला वेळेवर आणून दे ईल.
चला, आम या आईला ग हरा आनंद होणार मोरगावचे त या माहेरचे कोणी आले हणजे
— बरेच वरीस मोरगावची काय खबर नथी. या, बरो बर सहा वाजता हो टे लपुढे.

हो टे लवर खोलीचं कुलूप लावून खाली कूटरवर वाट पाहत उ या धनजीभा या

माग या सीटवर मी बसतांना न ताई न ताईनं असं हणत यांनी कूटर चालू केली.
बडो ा या ओ रएंटल इ ट ूटचा हा कोस फार मह वाचा आहे, म ह याभरात सगळं नीट
क न घेतात, मा ॲड मशन, हो टे ल मळणं फार कठ ण असतं — अशा सांख ळया
सरां या सूचनां या दडपणाखाली रा भर आ ण दवसभर वास करत बडो ात धापा
टाकत शरले या मला धनजीभा या कूटरवर समाधाना या डु ल या येत असतांनाच यांनी
आप या घरा याचा इ तहास सांगत र ते ओलांडणं चालू ठे वलं : यांचे वडील बडोदे
सरकारात गाडन चौधरी ा जागेवर लागले. धनजीभाई सुप रटडंट ोटोकॉल ऊफ गे ट
मा टर कसे मा मानं झाले, हे सांगत असतांना यां या हो ला हो लावतांना माझे डोळे
लागत होते. इकड या आम याच जाती या गुजराती मुलीशी — वा उ म — कसं ल न
झालं — आपण खानदे शी लेवा पाट दार मूळचे हणजे कती मूळचे — इकडचेच रेवा
हणजे नमदा, त या काठचे पाट दार. खलजी वारीत बारा गा ांवर बसून तकडे पळू न
गेले — छान — हणून अजून तकडे या ेत बारा गाडे ओढतात पाहा. हा पळू न जाणा या
पूवजांचा वारसा — आठवण, हणजे पळू न जा याची.
बडोदाआजी हणून ओळखली जाणारी ही धनजीभा ची हातारी आई हणजे
नळू काकाची चुलत आ या. आंगणात बायकां या जु या गो ी नघा या क हचं नाव
वारंवार यायचं. वशेषतः चधूआ याला लहानपणापासून माया लावणारी आ ण त या खास
गु त व ासातली. चधूआ याची मरता मरता सासर न सुटका झाली, ती बडोदाआजीमुळेच
असं हटलं जायचं. खरी गो या दोघ नाच माहीत.
धनजीभा ची खानदे शी मराठ आता सपक होत चालली होती, तरी हौसेनं ते बोलतच
होते : खंडेराव, तुम या बारशाला मी जेवलो आहे — आईबरोबर, मामा या घरी असतांना.
माझं सासर… हणजे सासुरवाडी का?… हाँ हाँ, तेच — अहमदाबादचं, पण आता ससरो
अमे रकेत था यक झाला आहे. तकडे इले शनमधे सेनेटरांसाठ मोठमोठ व ृ वपूण
भाषणं दे तो, हणतात. मोठं व ं आमचा ससरो… ससरोच हणा क … हॉ हॉ हॉ — ा
कोट वर हासत धनजीभाई खूष होऊन हणाले, मोटे लं आहेत याची. … हणजे तुमचा
ससरोही मोटे लाच असेल ल ा. …हॉ हॉ हॉ — पु हा धनजीभाईला ही कोट आवडली.
आम या मुल यांना ॅ युएट झा यावर तकडेच बो टनला पाठव याचा वचार आहे. हे आलं
आपलं घर — सरदार माने आहेत ना, यां या वा ा या पछाडीची सगळ माडी, दहा पये
भाडं. वडलां या वेळचंच. वधारवा हटलं तरी नाही हणतात सरदार माने. माने दलदार.
खरं तर मला या कोसनंतर लगेचच लोथल उ खननात सांख ळया सरां या कॅ पात जू
हायचं होतं आ ण तथली बरीच कागदप ं याच रा ी पा न पो टात टाकायची होती. पण
बडोदाआजीनं घरात शर या शर या अंगाव न जो मायेचा हात फरवला, क यानंतर
रा भर कोचावर त या गो ी ऐकता ऐकता खंडेराव कोचातच झोपी गेला होता हे या या
सकाळ उठ यावरच ल ात आलं. वासात पूण उभं रा न आंबलेलं शरीर, दोन दवसांची
जागरणं, भरीत भाकर, पट जेवण अशी अनेक कारणं होती.

अनेक वषानी माहेरचं माणूस तेही रा भर मु कामी आलेलं पा न हातारीचा अनेक वष

क डलेला उमाळा ओसंडून आला. तला आठवत होती ती आम या क ब यातली सगळ
माणसं, मा या झोपी आले या म त आपली मुंडाशी, फेटे , श ा, मशा, भकबा या,
तुळसीमाळा दाखवत तरंगत नाहीशी होत होती. यांतले ब तेकजण मी फार लहानपणीच
पा लेले होते. या शवाय आमची शेतं, शेतातली झाडं, नद चे डोह — बाप रे, काय भूतकाळ
माणसात काठोकाठ वाहत असतो? भूतकाळा या ा अफाट नद त तरंगणारा फेस एवढाच
तर वतमानकाळ नसतो? तीन तीन प ांचे आजोबा, आ या, काका, का या, चुलतभाऊ,
चुलतब हणी अशी याद मा यापयत येत होती. मा या डु ल या दसू नये, हणून मी
खांबा या अंधारात त ड ठे वून झोपेतच ं ं हणत होतो.
तकडे गे ट मा टर जांभया दे त होते. यांची बायको ताराबेन, आ रमणने थोडु सुवड वने
आऊ छु ं हणत मुलाला थोपटत आत सरळ झोपायलाच गेली. मग आजीनं आम या
इनामा या शेतात या आमराईचा वषय काढ याबरोबर गे ट मा टर स या मुलाला
झोपवायला आत नेत हणाले, आ मारी मा मनथी गामडामां रहे छे .
…आ ही सग या ब हणी, मी, चधी कुठे ही गोड आंबा खा यात आला, क याची बाट
गुपचूप ओ यात घालून घरी आणाय या आ ण उ कर ात पे न मृगात तला क ब आला,
क आप या इनामा या शेतात लवणाकाठ पे न याय या. ते आमचे आंबे आता चांगले
वाढले असतील नं रे. तो लंगडा आंबा आहे? आ ण तो खोब या आंबा. काय या या कै या
आ ही सग याजणी पाडू न खाय या? चधी तं वरपयत चढे अनं सागा खाली टाके. आ ही
झेलत, खात. आतासु ा कोणतीही कैरी खाऊन पा ली, क या कैरीचीच चव आठवते.
तची सर नाही कोण याच आं याला. अजून गुढ पाड ाला आपलं सगळं खटलं जमतं नं?
आम या बाबांचा आ ण तोताराम या बापाचा एकेक आणाच ह सा आहे इनामात, तुम या
मो ा घराचा एक ाचा आठ आणे वाटा, बाक या कोणाचा चार आणे कोणाचा दोन
आणे. भाऊ असता तं मळाले असते आ हालाही आंबे. आ ही दोघी ब हण नी तोतारामलाच
आमचा वाटा दे ऊन टाकला आहे. तोतारामची बायको आता चांगली नांदते क ? ल नानंतर
काय भूत घुसलं होतं तं हणे हा नवरा नको, मी नाही येणार. वा रे वा.

झोपेत आ ही लहान मुलं कै यां या ढगांव न घसरत आहोत. आम या पंचवीसस वीस

घरांमधले शंभरेक लोक पोती, पश ा घेऊन आमराईत जमताहेत, असं आमचं इनामी शेत
दसत होतं. समोर आजी वणन करत होती, तसेच तचे वडील ना बुवा ढो या आं याखाली
पांढरं व छ धोतर, पांढरे शु केस, पांढ या छपरी मशा, येक बंद समान बांधलेली बंडी,
तुळशीची माळ, उट , बु का, गंध, बा ंवर कपाळावर दारावतीचं बोट, अजून शंभरीतही
त लख बु , ज लाद जीभ. कोणी हणतं, राखणदारीला आ ही आ ण आंबे यायला हे
सगळे फुकटे . ावर लांबून लांबून शहरांमधून आपला वाटा यायला येणारे हणतात,
बोलावलं तर आ ही येत जाऊ. ना बुवा या याकडे पाहत हणायचे, कुबडं हणतं मी काम
करतो, माझी कंबर धरायला चारजण या. ावर सगळे हसतात. ेमानंच सगळे जण भांडत
राहतात — का रे भू, गाडी बैल, सालदार, मजूर एक ा व लरावालाच करावं लागतं. …
मो ा घरचं कामच आहे ते. …वा, कै या बेलणीनं जाळ त अलगद झेलून फां ांना
बांधले या झेल यात टाकणं, तो ढ ग मो ा ढगावर टाकणं हे का तु ही शहरी माणसाला
जमेल? …जमेल, शकवा आ हाला.
ना बुवा गे यानंतर आता वडील यां या जागेवर बसायला लागले होते.
खरं तर हे इनामात या आं यांचे वाटे नु तं न म असतं. लांबून लांबून ज करीचा
 वास करत आपला एक वंशवृ , एक वेळूचं बन जाणवणं ही खरी फल ुती. नागोरावा या
काळापासून दर गुढ पाड ाला अशाच नांगरले या व छ का याभोर पा भूमीवर
परा मडसारखे हरवे कै यांचे सतेज ढ ग, यांत या आपाप या वा ाला येणा या कै यांवर
परंपरेनं ह क असलेले सतत बदलते वंशज, जगात कतीही उलथापालथी होवोत, आपण
शेवट एकाच बुड याचे इतके लोक तर वाढतो आहोत? ा आमराईत प ान् प ा
आपण सुर त तर आहोत? घरोघर या ऐ तहा सक संगाची उफणणी होतेः आप या
वजूला यो य मुलगा शोधणं तुम यावर सोडतो, बरं का. …आप या थोर याला बोह यावर
चढवायचं या वस — ब यापैक मुलगी पा न ठे वा. यां यात या जु या लोकां या बोल यात
येणारे नामशेष श द, जुने वा चार, व च भांडी, वजनमापांच,े अंतरांचे ऐ तहा सक अथ
— अरे, ट चूभर वचू ब लासभर अंतरावर होता लेकरा या. वावभर कपडा अन् तीन वारी
धोतर — उंच आहे, एक गज या त लागेल. पै ढ बू अधेला अधेली, चवली, पावली.
खंडीभर कपाशी, दोन प ले शगा, चार मणांत एक धडा कमी वारी झाली. चौथेभर मूग,
अ छे र तेल, आदपाव तूप. तवलीतली काकवी, चरवी भ न ध, तसराळं …
या दवशी घरोघर तराजूंची दे वघेव, लोण यांचे तीनचार कार, त कू, मुरांब,े कायरस.
मुल साठ क या कै यांचे तुकडे, कोय मध या बया उकडू न वाळवून चघळायला.

आता आजी चोप ाचे मांगटे भाट अलीकडे के हा आले होते का, असं वचारते आहे.
मी हणतो, आले होते. गे या दहा वषात ज मले या सग या मुलामुल ची नावं ल हली.
ल नं कोणाकोणाची झाली, तेही ल हलं. दोन गा ा भ न व ा आण या हो या.
दे वा या तेरा पु ांपैक एक हाद — याचा वरोचन असे कृतयुगापासून आपले पूवज
ल बोवापयत सगळ नावं वाचून दाखवली. मग आप या नागोरावपयत — नागोरावचे ४
मुलगे — यांतला हरी हा आमचा खापरपणजोबा — नवत हा हरीचा भाऊ तो
बडोदाआजीचा नपणजा — असे अनेक भाऊ. यांची येकाची १५-२० मुलं — असं
करत कुंडलीक आजोबा — यां या दोन बायका — कुंडलीकचा थोरला भाऊ — याची
बायको मुक काक — कुंडलीक आजोबाचा मधला एक भाऊ मनसाराम — याचा
एकुलता मुलगा न या, तुझा नळू काका रे — क र चारीच नघाला पाहा तो. फार नाव
झालं आहे याचं वारकरी सं दायात मो ा क तनकार हणून. सगळे वारकरी हणतात
पंढरपूरला जावं तर या ह. भ. प. नळोबा महाराज मोरगावकरांचं क तन एकदा तरी
ऐकावंच. मी अ भमानानं सांगते क , तो माझाच भाचा आहे. पण मला एक सांग, संसार
क न का परमाथ साधता येत नी का? तुकाराम महाराज नाही होऊन गेले का? मग? एवढा
संत झालास, पण अरे तुहं घर सुनं पडलं नं? चांगली आसो ाची मा या दरा या
साडभावाची पोरगी दली होती. एकदम साजरी. पोरगीत तं काही दोष न हता. न यालाच
वर नं झडपलं, पोरी या आयु याचा भनका झाला नं पण. याला हणा, बडो ा या
आ यानं तुला एकदा क तन करायला बोलावलं आहे. महाराणी चमणाबाईकडू न चांगली
बदागी ायला लावीन मी. मा यासारखीला केवढा अ भमान वाटे ल आपला भाचा एवढा
मोठा क तनकार आप या बोलाव यामुळे आला? सांगजो बरं. याची इ टे टही या यानंतर
तुमचीच झाली क रे खंडू. काय नशीबवान पोरगा नघाला रे तू. वा वा वा, याला हणतात
दै व, एकटा मुलगा, लाखांचा धनी.

…आ ण मुक काक ? कसं घर पांढरं व छ ठे वते रे? हर ागार शेणानं भती लपून
कशी साजरी च ं काढते? पांढरी ठसठशीत. नवरा मे यापासून तला तुम या घराचाच
आधार आहे बघ. कशी खुणा क न बरोबर सांगते कोणतीही गो . वारीची धाटं काटायला
कड यात घुसली. इकडे तुरीखाली हा यात पोरगा ठे वला. कामाला धुमाळ . धाटं कापता
कापता तला अधूनमधून भास हायचा क , पोरगं तकडे रडतं आहे. पण तनं काम चालूच
ठे वलं. आथ संपवून हा याकडे लेक पाजायला आली, अनं पाहाते तं हारा रकामा. सगळं
शवार बचारी या आकांतानं कापत होतं. लेकराचं पांघ ण ढोर याला लवणात सापडलं.
लांड यानं नेला रे सो यासारखा मुलगा. दार लागलं. आता काय मरतवांझ जाईल बचारी.
गुराढोरांवर कु यामांजरावर क ी ेम तचं. चा या या घरातली मुंगशीण पोटाशी आहे अशी
दसली, क कोप यात नेहमी नंदा यात पाणी भ न ठे वायची. कती मायेनं थापून थापून
दाबली तरी अशी ज माची जखम का बुजते का, खंडू? तचं हातारपण चांगलं सांभाळ बरं
खंडू, तची सगळ इ टे ट तु हांलाच मळाली आहे.
मी झोपेत मान डोलावतो.
…का रे खंडू, आम या दे वरामभाऊ या पाची लेक ल नं होऊन गे या असतील? काय
दे ख या हो या रे सग या — अंगणात कशा चांद या दसत. येता का कधी माहेरी? यांचं
घरच बंद असेल आम या आई या घरासारखं, तर काय येतील बचा या? वाटतं आता
ल नायावाला जावं माहेरी चार दवस. पण राहावं तरी कोणाकडे? मी तं तु याच घरी राहते,
काय तं बलक. असं असतं रे खंडू, लेक या जातीचं. हणतात नं क नपु काचं घर
कु यामांजराचं धन होतं. आम या काळात तर वंश खुंटून जायची पावलोपावली भीती होती
— पढारी, ठग, लढाया, चोरदरोडे, रोगराई, वाघ, साप. हणून पटापटा ल न करत. एक तरी
मुलगा होवाच. लेक काय, चा या जाता, वारावार होऊन जाता. मुलगा खुंटासारखा
गाडलेला असतो एकाच जागी. मा या आजीची — तुही नपणजी ती पारबताबय, तची
सोळा बाळं तपणं झालती. अकरा लेकरं मेलते, पण पाच तं वाचले नं? आपला वंश टकला
नं? आता तू एकटाच तं उरलास इत या पडझडनंतर? तो न या तसा नघाला. बचारा
या — तुहा काका, काय हमतीचा पोरगा होता? बॉ ब फोडत होता गो या साहेबा या
टकु यावर हणजे केवढा ह या लागला असेल? दसे पण कसा अ भम यू. आ ण तुहा भाऊ
भावडू — बचारा तोही गेला. तू आता एकुलताच रा लास रे खंडू, ल न कर लवकर नाता,
मी एकदा शेवटची येऊन जाईन त हा मोरगावला. घरं पाहीन आपली, चधीशी बोलीन, मग
आ ही नद वर जाऊ, इनामा या आमराईत जाऊन येऊ — सांग तला, हणा मी खंडू या
ल नात येणार आहे. तु ावरच आता सगळ मदार आहे, खंडू. तु ा बापाचं नाव केवढं ?
आ ण तु ा ब हणी काय करता? मोठ बजा, ती छबी, आ ण लाडक हणत तला ती —
सुभीच नं नाव तचं. पाहा कसं असतं हातारपण — नावंच वसरतात. खरं सांगू खंडू,
ब हणी या त ततके भाऊ ीमंत राहतात. घरंदारं, शेतं तं काही सासरी नेता येत नाहीत
ना? काय नेतो आ ही बरोबर — सोनं. शेतं पकले क तु हांला दरवष सोनं. हणून व लनं
मुल ना भरपूर ंडे दले, ते फार चांगलं केलं, खंडू.

…आता तुही चधूआ या परत आली बचारी — तुम या घरादारावर कधी काही ह क
सांगते का? खरं तर त या बापाची इ टे ट — तुम यातली अध . पण नु ती साडी-चोळ ची
भुकेली आहे. बरी आहे नं ती? त या दो ही लेक ? चधी या मो ा पोरी या ल नाला
आलती मी. सरीचंबी झालं? मो ा धरणगाव या दे शमुखा या लेक — पण कसं होतं
पाहाय. चांगलंच झालं पण. काय रा लं होतं या गढ त शेवट ? आम या ना यातलेच रे ते
धरणगावचे दे शमुख. चधी आ ण आ ही सग या ब हणी आप या घरांमाग या डोहात
परकरं खोचून वर या कराडीव न धबाधब उ ा माराय या. कशा नागक याच. चधी तं
फारच उंडगी होती रे खंडू, तुही आ या. सीताकाकू तला एका श दानं खवे ना. स खी
आई तरी मुल या जातीला जरबमधी ठे वते, पण आपण हला साव आईसारखं वागवतो
असं कोणी हणू नये, याला फारच जपे तुही आजी. फार मायेनं चधीला मोठं केलं तनं.
हणूनच चधी उंडगी झाली. आमचीही आई गेली तहीपासून सीताकाकूच आमची आई
झाली जणू. तुही आजी हंजे लाखात एक बाई. कुठे अशी बाई भेटणार नाही खंडू. मी
आलती तुम या दारावर ती गे याचं काड आलतं त हा. धनजीला हटलं मला आ ा या
आ ा गाडीत बसवून दे राजा. लोकं हणत स या आईला कोणी रडत नाही, इतकं
हातारी या ा पुत या रडताहेत. फार ख झालं खंडू तुही आजी गेली त हा. तू न हता घरी
या वेळ , है नं —
माझी मॅ कची परी ा होती. मला कळवलंच न हतं बाबांनी. पंधरा दवस आधी
परी े या सटरवर जाऊन रा लो होतो.
खरं सांगू खंडेराव, सीताकाकूमुळेच तुमची शेती एवढ पकत होती. तला सगळं माहीत
— कोण या शेतात कोण या बाजूची जमीन हलक , कोणती भारी, कुठे पाणी साचतं, कुठे
बांध फुटतो, कुठे काय पेरावं, पकं कोण यावर कोणती आलटू न पालटू न यावी, तुरीत भड
लावले क तुरीवर अळ पडत नाही, टमा ात झडू लावला क टमा ावर क ड पडत नाही.
माणसांना धा य लागतं तसं गुरांनाही चारा, गायी वासरांना पाला, हशीला दानं — सगळं
पेरलं पा जे.
खरंच, आजी हणजे घरातला शेतीचा व कोश होता. मलाही लहानपणी आजी
बांधावर लहानसं वावभर शेत पेरायला ायची. माहेरी चार ब यां या शेतात ती एक शकली
होती — माणसाला कोणाकडे हात पसरायची पाळ येऊ नये. सगळं आप या ा
एव ाशा तुक ावर उगववायचं. सगळ बी- बयाणी साठवून ठे वायची. गोमतीरात बी,
ताकात भडी, भजवून वाळवून हळद या फड यात तवंगा या बांबूला घ गाठ मा न ठे वून
ाय या. अनेक र ांचे कार, वाळकांचे कार, काक ा, फुटा, खरे, चबडे. पाऊस
पडू न वाफसा झाला क पेरायला सगळं तयार. पेरणी हणजे आजीला लढाईचा वखत. एक
दवस पेरायला उशीर झाला तरी पकात केवढा फरक पडतो? सकाळ च ह ला के यासारखं
चाडे तफणी घेऊन बी- बयाणं कमरेला बांधून आम या घरचे सगळे मुलाबाळांसकट शेतावर
हजर.
…तुही सीताआजी पेर यांम येच धो धो पावसात रातोरात पाट लावून आली रे खंडू.
स या दवशी पेरायला येत,े हणाली. लहानपणी सीताकाकूनं आ हां दोघा ब हण ना
मेले या आईची कधी आठवण कशी येऊ दली नाही, हणता हणता बडोदाआजीला
ग हव न आलं. मीही तला दोनतीन आठवणी सां गत या : म ह यातून एकदा आजी
भावडू ला आ ण मला चौरंगावर नागडं बसवून चा ही बाजूंनी भांडी घासतात तसं खंग या
वटकुरानं अंग लाल लाल होईपयत घसडू न काढते आहे. मी मोठमो ानं रडत ओरडत
वा ात मांजन आणतो. आजी हणतच असते — पाहा, कशा घामा या व या नघताहेत,
पाहा, मळ उमळतो आहे, घासू दे . स खी आई असो, बहीण असो, यां या तुम याकडू न
काही तरी अपे ा असतात. पण आजी? शु माया. कळवळा. लळा. उबदार कूस. हलक
फुंकर. ती आ था स या कुणाकडू नच मळणं श य नाही.
…खंडेराव, तु ा आजीचं बोलणंच गोड. दार या महारणीशी, चांभारणीशी, तीच
आपुलक . भाकर खा ली वं बहीन? काय खा लं? हा कोण? तुहा नातू? का रे राघू, बैस.
या या डो याव न हात फरवत — हयाती राहो तु ा नाताले. दारी फुटाणे डाळवं
वकायला येणा या भोइण नाही सीतामाय मायेनं हणणार, तुले कसं दारोदारी फरनं पडतं
माय? तुही लेकरं तुही कशी वाट पाहत असतील माय घरी? कसं रांडपन कठलं माय तुन? ं
कशी लाल लाल परी दसस नवरा मेलता त हा. जाणु कशी पद्मीण. असू दे बहीन, दवस
का मु कामी येता? जातीलच हे बी दवस.
हे सुखाचे दवस कधी मु कामी येतात? उलट हातारपणाचे शेवटचे दवस सग यांचेच
वाईट जातात. वषभर आजी नु ती खाटे वरच पडू न राहायची. घरात या कोणाला तचा हा
खाटपसारा आवडायचा नाही. घरात सगळा शेतीचा पसारा. सग या कारचं धा य, पोती,
को ा, कण या, मडक . शेतक या या घरात वेळोवेळ शेतमाल सग या घराचा क जा
घेतो. खाटभर जागासु ा अप य ठरतो. फळ व न इकडे तकडे उंद र धुडगूस घालतात.
एकदा कोणीतरी फळ वर ठे वलेलं कुलूप आजी या डो यावर पडलं. शेवट या दवसात ही
न भ न येणारी जखम. माणसांचे शेवट असे हावेत, हे ःखद आहे. ॐ मणी पद्मे म.
ःखाचा कोणी कोणी शोध घेतला याचा शोध घे. नाहीतर आपणही ःखात म . आ ण
आनंदात मरणा यांचा शोध? गरज नाही. ःखच े आहे. ःखामुळेच माणसं मायाळू
होतात. उदाहरणाथ, आजी.
…खंडेराव, तु ा आजीनं कती सोसलं, कती सोसलं, तुला सांगून पटणार नाही.
मृगाचा पाऊस लागून रा लेला. पेर यांची धामधूम. न ांना पूर. चधी अशा अंधा या रा ी
ज मली. चार दसांची असतांनाच त या आईला — खमाकाकूला फणफणून ताप आला.
ते हा बाळं तपणात फार बायका मरत रे खंडू. वाचली कोणी तर सरा ज मच. असं हणतात
क आधी दो ही बरोबरी या लेक दे वीत गे यानं खमाकाकूची जग याची इ छाच मेली
होती. तशात एक रोगट कर क या पोरगाही झाला आ ण वषाभरातच ही चधी झाली. ऐन
पेर यांम ये बायको खाट ध न बसली हट यावर कुंडलीककाका, तुझा आजा संतापला
बचारीवर. ते हाचे शेतक याचे दवस फार रानट होते रेऽ. क च, रात दवस क च. नवरा
शेतातून भजून आला, चु ावर ना पाणी, ना सैपाक. कर करे लेकरं. खमाकाकू क हत
खाटे व न हणाली, मला कसंतरीच हतं आहे हो — पण तुझा आजा हणजे अ सल
कुणबी. कामाशी गाठ. पेर यांम ये तरी सगळं तथ या तथे पा जे — बी- बया याचे
बाचके, उडीद, मूग, तूर, तीळ, टोवाय या बया — सगळं तयार पा जे. इतकं काम क न
आ यावर भाकर नी रडी भरलेली असायला पा जे. बायको आजारी हंजे शेतक याचा
एक हात मोडलाच जणू.
अशा वेळ तं हाताला येईल यानं बायकोला मारत. तो संतापून हणाला, ऐन पेर याच
सापड या का तुला अंथ ण धरायला, भंडवने—. खमाकाकू बचारी नव यात काही
दयामाया नमाण होईल ा हेतूनं हणाली, अनं कद म नच गेले मी, तं काय करसान?
ावर उलटा तुझा आजा त यावर रेहकला, तू? तू कशाची मरशील वऽ अपेशी रांड, फुकट
या हाळते साली करनखर. मर नं मरशील तं एकदारची. मी मोकळा तर हईन. साली याद.
तुझी खमाआजी बचारी चधीला कुशीत घेऊन गुपचूप नजून रा ली. फ वतःशी
पुटपुटली, दे हा या शवाय दे व दसता नी.
आ ण खरंच भ या पहाटे ही चधी पोरगी रडरड रडते हट यावर पाहतो त बायको
मेलेली. तो कर क या पोरगा आम या घरात तापानं पडला होता. चधी लेक लहान लहान
चम या ओठांनी आई या चु या चाचपडत ाँहां ाँहां करत या त या त संतापून लाल
लाल होऊन रडते आहे. एवढं सं लेक — आईची ऊब नाही हट यावर काय करील? बाहेर
पाऊस. ढगांचा गडगडाट. बी- बया याचे ढ ग पडलेले. औतफा ाचा ग धळ, भर पावसात
बायको कशीबशी जाळू न आ यावर तुझा आजा आंघोळ क न बसता बसता एवढं च
बोलला हणतात, काढली नं भर या गा ाची खीळ हनं —?
पण रडला नाही क डो यात एक थब नाही. बापा या वारचं ही चधीच एकट
चेवाचेवानं रडत होती. बो यानं धही पीईना. आई गेली बाई तुझी, आता मळतं तसं पी.
नाही तं तू बी मरशीन पां े — न याची आई वैतागून हणायची. पेर यांम ये सग याच
शेतक यां या बायकांना कामं. कोणाला चोचले करायला वेळ असतो? पोरगा
आजा यासारखा पडलेला, ही पोरगी चधी उमजू दे ईना. सैपाकपाणी हातारी धुरपतीबाई
काय सांभाळणार? पेर या तं के याच पा जेत. राना या वाटे वर जे जे गाडेक एरवी
म तीत बैल रपाटणा या कुंडलीककाकाकडे क व क न पाहत पाहत या या पुढे जात,
त हा ते च च च क न हणत, भौ कुंड ल या, तु या गा ाचं एक चाकच मोडलं क रे.
आता कसा करशील बा पा — एवढा पसारा, शेतं —. आजोबाबरोबर रोजीनं कामाला
आलेले मजूर हणत, दे व बी काय न कारा आहे मायझौ, चांग या माणसाचाच बरोबर पाय
मोडी टाकतो, इची ले . शेताचे शेजारी हणायचे, कुण याले का पेर या चुकता भौ? आपण
कसं बी पोट भ , पण हे बैल ढोरं अलुतेबलुते?
बारा ालाच मु स मंडळ नी उघडउघड स ला पुकारला, भटजी महाराज, आता
कुंडलीकचा सरी बायको करायचा मु त काढा. पाटाला काही मु त लागत नाही. पण
आजोबा मनात या मनात घुसमटू न ळ ळलेले असायचे. कामाकडे ल नसायचंच. असेच
एकदा तफण मधला वाढत चाललेला फाट पाहत उदासवाणे उभे होते. बांधा या पलीकडे
कोळ यावर उभा रा न भरधाव औत पळवणारा आनंद वृ ीचा शेजारी सयाजीराव न
लावणी गुणगुणत म येच ओरडला, आरे, कुंड ल या ये ा, पूवापारपासून हे आसंच चालत
आलं आहे. ऐक :
अरे भा यवंताची बाईल मरते
अन् अभा याचा बैल, होऽऽ रामा रे ऽ जी जी जी जीऽ
इरे, हॉऽ पव या हॉऽ — हणत यानं औत वळवळं .
इकडे घरातही हातारीला काही नीट जुळत न हतं. तीही दोन पोरांना सांभाळता
सांभाळता पडली आ ण हात मोडला. थानतोड झा यानं चधी या छातीचा लहानलहान
हाडांचा सापळा भा यासारखा वरखाली. संत त ाँहां— ाँहां एकसारखी चालूच. तला
चधी या बो यानं ध पाजणा या बायांनीच तचं नाव चधी ठे वलं. मग ते कर करं पोरगंही
एका रा ी गचकलं. याला भर पावसात मसनट त गाडू न आ यावर सगळे काका —
मनसाराम, ानदे व, आमचे बाबा, चुलते, चुलतभाऊ कुंडलीककाकाला म ये घेऊन बसले
आ ण हणाले, हे पाहा, उंदरानं बळात त ड खुपसलं हणून काही लेल पडायची थांबत
नाही. बायको गेली जाऊ दे . हा पोरगाही मेला, गेला. पण ही लहानगी पोरगी आता तूच
मा न रा ला आहेस. कुंड लका, आमचं ऐक. एवढ हयाकया घेऊ नको. ज मोज म पाप
राहातं हे. अरे नशीबच ते, एकदा गांड दाखवतं पण स यांदा सो याचा हंडासु ा दे तं.
पेर या कशाबशा उरक या, आता अंगावर केवढ कामं कोसळतील? ये ा, उ ा
आप याला पाट लावायचाय. नवत काकानं या या सासुरवाडीला ड गरखे ाला एक
पोरगी पा ली आहे, सीती. आप या ल ुंबयची मावसजेठानी आहे तथली, तची स खी
पुतनी. गरीब आहेत. असो असू तं. र आहे, परदे शातलं आहे. असू दे . आप याला काय
वारंवार जायाचं आहे? पोरगी मोठ गुनाची आहे, सगळं भ न नघेल. तचं प हलं ल न बबी
पूजेनंच ठरलं होतं — या काळ कोणी कोणी असंच आपसात ठरवत. गरोदरपणातच
मुलगी झाली तं तला आ ही आमची सून क . पण सीती या ा प ह या घरी मटन खात,
दा पेत, मारठोक करत — बचारी सीती चौदा वरसाची पोरगी, कती सहन करील? परत
आली माहेरी. आता हनते बापा या घरी भाऊभावजयीत नलाज यासारखं मले रा ाचं
नाही. कोणाबरोबरही मी नांद न. कुंडा रे, चाल, तयार हो. आप यासार या या प ास
ब यावा या या घरात कोण नी पोरगी दे णार? आता वखतच असा बाका आला — चाल.
गाठ तोडणारं नशीब असतं, गाठ बांधणारं बी तेच असतं. आता झडी लागली आहे तोवर
आ ही सगळे भाऊबंद मोकळे आहोत. मग उघडीप झाली क आषाढ पयत सारखी कामं
मागे लागतील भौ. उ ा पहाटे नवत काका — रंभा भावजय जातील. हावोबाजी करतील,
परवा पहाटे आपण चारसहा जणं गाडीत जाऊ, गु वारही आहे, रा ी या रा ी पाट लावून
पोरगी स या दवशी मोरगावात आप या घरी. कुंडलीक, ल न अन् पेर या वेळेवरच झा या
तं बरं असतं, बेटा.
सग यांना हायसं वाटलं. जणू छातीवरचा दगड काढला. पोरगी मा गुणाची, नांदेल,
अंतर दे णार नाही, हे नवत काका छातीठोक सीतीब ल बोलले, ना बोवा हणाले, पाटाचं
पाणी आ ण पाटाची बायको — वाह या पा याला काही मर नसतो. भाकरी थापणारी
असली, खूप झाली. उठा. तयारी करा.
मग नवत काका आ ण रंभाकाक मो ा पहाटे पाऊस थांब याबरोबर ड गरखे ाला
रवाना झाले. तकडे ना यात नातं. आपलं ते आपलं, सरीकडचं सुसरीकडचं. तुमची लेक
राज करील, प ास बघे काळ , दोन बैलजो ा. अरे, पोरीची जात, आ ा हातारी होते.
लेकरं झाले क सगळं मागे पडू न जातं. गायी, वासरं, दोन हशी, वगारी — घरात धा या
न ा वाहतात, पण घुसळणारीण नाही. एकटा क ाळू माळकरी रोज दे वदशन करणारा
पोरगा — चार भाऊ मोठमोठे मेले. घरात एक ता ही पोरगी फ सांभाळावी लागेल भौ
साव — तीही मरते का राहते अशी, चधीनं पाजतात. बोला, आ ही हो हणूनच आलो
आहोत. नाही हणा, आता चाललो परत.
सीतीचे गरीब आईबाप हात जोडू न अ जजीनं हणाले, नवत मामा, तुमचा श द तो
आमचा श द, आणखी आ ही बोलणार नाही. आ हाले तं जानु घरबस या दे व पावले, असं
झालं आहे. मोहतीराची तयारीबी क न रा लो आहोत. अ सल तुपाचा चाळ सजणांचा
वयंपाक करायला सु वातही झाली आहे.
असं असेल तर पोरीला आणा. तलाही एका श दानं वचा न घेऊ.
तचा बाप हणाला, काही गरज नाही.
मोरगावकर हणाले, रीत आहे तशी. बोलवा पोरीला.

का ग बाई सीते, एक घास कडू होता, तो थुंकला. आता हा सरा गळशील?

हौ. कसाही असो.
बघ पोरी, हे ज माचं लोढणं असतं. नीट वचार कर. सुखानं नांदशील?
हौ.
कशामुळे हौ हणती? तुला काय माहीत आहे? तो बजवर, चार लेकरांचा बाप आहे,
माहीत आहे?
आपण बाईची जात, या बर ाला बांधलं, तथे उभं रा .
पोरगी चांगली बोलतेय्. आता पोरी, एक सांग, अगोदरचीचं ता हं ध पतं लेक
सांभाळशील?
पोर वाचली तं मलेच पु य होईल.
हे सग यांना आवडलं. या दवशी पाऊसही थांबला. पूर ओसरले. मोरगावचे दोन
गा ा लोक पुढ या सं याकाळ आले. गावातले ताकदवान बैल जोतून आले. रा ी मोहोतीर
लावून जेवण क न आंदणाचं ताट वाट घागर घेऊन सातपु ा या उताराव न बाजी
लावत दणाण दणाण गा ा पळवत सकाळ मोरगावला आलेही. कुंडलीककाका या
उपर याची सीताकाकू या पदराला बांधलेली गाठ धुरपद आजीनं सोडली आ ण सीताकाकू
नांदायला लागली. ती कशी? तर घरात पीठ न हतं, हणून ती लगेच दळायला बसली. शेतात
जाणा यांसाठ याहारी या भाकरी फटाफटा टाक या. बरोबर बांधाय या रडीभर पठलं
भाकरी तयार ठे व या. पाणी भरलं. औतकरी नघा यावर मोठा पदर घेऊन गा ावर
नव याजवळ भाकरीचं गाठोडं ठे वलं. दो ही बैलांना उंडे खाऊ घातले. मग गोठा झाडू न
काढला. सडा टाकला. गाय पा न झा यावर आंघोळ केली. हातारीजवळ आकांतानं
रडणा या चधीला छातीशी लावत लावत यु नं बो याचं ध पाजलं. पोरगी प ह यांदाच
त या छातीशी बलगून गाढ झोपली.
हे पाहायला सग या शेजारणी जम या आ ण हणा या, पोरीला आई तं मळाली,
कुणाचं काही असो.
मरते का वाचते, हणून चधीवर सग यांचं भारी ेम.
या वष कुंडलीककाकाला आमदानीही पट झाली. गाई, हशी पट ध ायला
लाग या. सीताबाईचा पायगुण. पुढे व हरी खण या. पाणी लागलं. मोटा वाहायला लाग या.
मुलं, नातवंडं, पणतवंडं झाली. व लरावासारखा मुलगा मोठा कतबगार नघाला. आ ण
आता खंडेराव.

उंडगी. ल न होऊन सासरी जाईपयत चधीचं हेच हाका मारायचं नाव होतं. हाणही तला
अकरा ा वष च आलतं. सगाई तं नदानपणीच झालती. धरणगावचे उंटमारे दे शमुख मो ा
मानाचे. इं ज सरकारनं यांना रायबहा र असा कताब द लीत दरबार भरवून दे लता, पण
उंटमारे ाच कताबानं यांना ओळखायचे. एवढे मोठे सगे होताहेत हट यावर
मोरगावकरांना मोठं कौतुक. चधीचं ल न प कं करायला आपली सात गा ा माणसं गेली.
दे शमुखाची गढ पाहायची हौस. गढ तला शकारखाना, झुंबरं, ह यारं पाहायचा नतात. ही
गढ हजार वषापूव रा कुटां या काळातली, त यात पुढे नजाम मूतजा — चांद बबी या
मलीक अंबर या काळात बांधलेला बु ज उंच या उंच ध पाड महा यासारखा न
दसायचा. गावात या गरीब लोकां या सा यासु या घरांपासून अंतर राखून बसलेला. कसे
आपण यां यापासून वेगळे आहोत, हे पा याबरोबरच सांगणारा.
आ ाआ ापयत दे शमुखानं गढ वर बोलावलं आहे, असं हटलं तरी सग या
दे शमुखीतले लोक धा तीनं पांढरे फटक पडायचे. ही गढ चढताचढताच बचा यांची
दमछाक हायची. खाल या डहलजी या दडीतून घुसतांना शरीरा या वे ावाक ा घ ा
करत तोल सांभाळत जना चढू न जावं लागायचं. मग धाप लागलेले हे लोक उंच पाय या
चढतांना यांना व न तु छतेने पाहणारा, लोडाला टे कून बसलेला, हातारा छ पर मशा
दे शमुख सुपारी कातरत, ा चलटाला कसं प याखाली यावं, हे दवाणजीशी
स लामसलत क न ठरवायचा. कोणा या चेह यावर संताप हणा, वा भमान हणा,
थोडासाही दसला, क याला कती वेळ बसवून ठे वावं, कोणाला पाणी, कोणाला सुपारी,
कोणाला त यापुढे का दरवाजापाशीच बसवावं हे या या जना चढतांना या चयव न
ठरायचं.
दवाणजी, मलकापूर या या न या पाटलाकडू न यंदा या घुग या आ या? …आ या,
सरकार. …बरं, धनगराचा महा ा काय हणत होता? …काही बोलला नाही, सरकार. फ
भेटायचं हणत होता. …काम सांगत नाही, हणजे पैशे कजाऊ पा जे असतील, नाही? …
वाटतं तसं. हातात तं काहीच न हतं. …बसवून ठे वा याला दवसभर. पाहतो याचा कुरा
कुठवर टकतो. …सरकार, जरा थांबा, मी या या सासुरवाडीला एक माणूस पाठवला आहे
मा हती काढायला. आता कळे लच. शेत ल न दे त असला तरच कज ावं सरकार. …
आप याला शेती वाढवायची नाही आहे दवाणजी, पोरांचं ल नाही शेतीकडे. कूळकायदा
येणार आहे हणतात. …सरकार, कूळकायदा येवो न येवो. आप या बांधाशी जोशी
व कलासारखा शेजारी नको यायला. कोळ प हलवानही तो तुकडा घेईल हणतो. तो तर
मुळ च आप या लगत नको. भानगडीखोर आहे. …बरोबर हणता तु ही दवाणजी. चारपाच
हजार धनगराला दलेले बरे, पण ही त ाद ची काळमुखं नको आप या अंगाशी. …आ ण तो
कोलते नरवेलकर आला होता. … याला तर बलकूल आत यायचं नाही. ते स यशोधक
समाजाचं लफडं आप याला नको पा जे. मायला काय ते शेतक याचा आसूड न फसूड
वाचायला लावलं मला. ाऽ, फुकट बारा आणे दे ऊन डो याला ताप.
गढ तला दे शमुखा या बैठक वर जाणारा जना वळतो तथे चढणा याला धसका
बसवणारा तळघरात उतरणारा भुयारी र ता दसतो. खाली अंधारकोठडीत भत ना पु षभर
उंचीवर ठोकले या लोखंडी क ांना हात बांधून फोकानं बडवणं आ ण बेशु पडले या
रयताला घरी आणून दे णं — इथपासून तर ा कागदावर अंगठा उमटवून मुका ानं चालू
पडा अशी ताक द, इथपयत अनेक श ा गावात या लोकांना माहीत हो या. हजार बघे
गावोगाव पसरलेली शेतजमीन अशीच मारझोड क न, कज दे ऊन कवा भीती दाखवून ा
उंटमा या दे शमुखांनी सातआठ प ांपासून मळवत आणली होती.
गावात सगळ क करी शेतक यांची घरं. एकमजली, व चत वर माळवद, धाबं. आत
ब तेक गरजा भागव यापुरतं कसंही बांधून उभी केलेली — आतबाहेर फार थोडा फरक
असलेली, न , झुकलेली. बाहेर आंगण सग यां या गरजा पु या करणारं, मागे गोठा,
ओसरी, त यातच चूल, वपाक, सरपणाचे भारे, जेवायचं तथेच, खाटा, कपडे. सतत
उघडी दारं, बाहेर कु ं. जग याची शैली आ ण बांधलेला अवकाश यां यात पूण एकतानता.
क ा या जग याशी सुसंवाद ब उ े शी जागा, असं घरात या येक आकाराला मळालेलं
आपलेपण. येक कोप याला तीका मक अथ ा त झालेला. खरं तर हे आकारच यां या
जग या या शैलीचा भाग झालेले. जथे तथे शेतमाल, अवजारं, पोती, कण या, मधे
झोप यापुरती जागा. क येक प ा गे या तरी जागा ही एकच.
अशा घरांमधे राहणा या गरीब लोकांना ा उंटमा या दे शमुखांची लहानमो ा,
खालीवर, आतबाहेर, मधेच कवा बाजूलाच व च आकारांची मळू न बनलेली ही गढ
हणजे भीतीदायक नरकपुरीच. कारण गावातलं येक घर ा गढ शी व च आठवण नी
जोडलेलं असायचं — कोणा या भाऊबंदक चे गढ त जाऊन आ यानंतर एक भाऊ
नाहीसाच के यानं सुटलेले. कोणा या का या मुलीवर बला कार करणा याचे हातपाय बांधून
व हरीत सोड यामुळे मळालेला ू र याय. कोणाला पाठ वर प ास चाबूक, कोणाचा पाय
मोडलेला, कोणाला ख या चोराचा प ा सां गत यामुळे ज ेत डफडी वाजायचा ह क
मळालेला. फार काय असं घराणं गावात आहे, हे भूषण समजणारे फाटकेतुटके लोकही
भरपूर होते. समजा, हमालयातून वनगाय ची पूण पांढरीशु शेपट कापून चवरीसारखी
ढाळत येणारे उंच गालफडांचे तबेट लोक गावात फरत आले आ ण यांनी तु छतेनं
वचारलं, ां कोई बडा आदमी रहता है? हणजे यां याजवळ या ा चव या, शला जत,
हरणा या बबीतली क तुरी अशा महाग ा व तू घेणारा एक तरी ा भु कड गावात
असेल? अशा वेळ संपूण गावाची शान राखणारा एक दे शमुखच. या गढ कडे बोट
दाखवतांना ा फाट या लोकांचा ऊर भ न यायचा.
काही लोक हणायचे, ा उंटमा या दे शमुखांचं काय वचारता बोवा? यां या घरात
पानावर वाढलेलं गावरान तूप ज मनीवर वाहत जातं, इतकं वाढतात. हणजे आपण मर मर
मरावं, तर यांची नासाडी कर याची केवढ मता? कवा पारावर या ग पा — रावबहा र
दे शमुखाचे तं सगळे दात पडले होते नं? आता तं सगळ ब ीशी दसते आहे. …मग?
मुंबई न क न आणली न वी. …बाप रे, आम या हाता याचा एक दात उपटायला गेलतो,
तं डॉ टर एक खोटा दात बसवायचे प ास पये हणाला. …प ास रे? एका दाताचे? हंजे
तेव ा पयांचं आपलं थोबाड तरी आहे का? …मग, उंटमा या दे शमुखाचा हशेब कर —
प ास गु णले ब ीस.
उंटमारे का न हंता रे या दे शमुखायले?
एखादा दा ा बडबडत असायचा — अहो, क ानं कुठे काही मळालं आहे
कोणाला? यांचा एक पूवज दव ा दे शमुख होता, या काळ आप या धरणगावा न उंटांचे
क बले थेट सधपयत जात असा र ता होता. हणून तर इं जांनी इथे वखार बांधली होती.
एकदा रा ी काही रो हले ापारी माल लादलेले उंट घेऊन उ रेकडू न आले आ ण ह कानं
दव ा दे शमुखा या ा गढ त रा भर मु कामी रा ले. दव ाचा पोरगा गंजा ा दे शमुख
होता, याची बायको, नुकतंच ल न होऊन आलेली यांनी उचलून नेली. असं हणतात क ,
ही पोरगी खाल या कुण यांपैक अस यानं पडदा पाळत न हती, हणून त या पावर
रो हले भाळले. इकडे गंजा ाला गांजा यायला बसवलं आ ण पाळ पाळ नं रा भर पोरीला
ढोपरलं आ ण बेशु ाव थेत डहलजीत टाकून पहाटे शी उंटांसकट सगळे पळू न गेले.
गंजा ा तर शु वरही न हता. रो हले जाऊ ा हो, अ ूचा आला. मग दव ा या
लोकांनी पोरीला गढ मागेच गाडू न टाकलं आ ण असं पसरवून टाकलं क सं ातीला ही
सगळ दे शमुखाची बायामाणसं नमदे वर कारे राला गेली होती, तथे दव ा या ा
सुनेला मगरांनी ओढू न नेलं. खरं तर कारे रावर या ज ेला जी माणसं गेली होती, ती
हणाली क दे शमुखां या बायकांम ये गंजा ाची बायको न हतीच. पोरीचे आईबाप गरीब
कुणबी, चरफडले आ ण दै वाला दोष दे त चूप बसले. गंजा ाचं सरं ल नही ठरलं.
नंतर एकदा गंजा ाचा पोरगा बेवडा दे शमुख अशाच संकटात सापडला. एका रा ी
गढ पुढे दोन ापारी माल लादलेले उंट घेऊन उभे. ते गढ त एका रा ीपुरता आसरा मागत
होते, कारण असीरगडापासून काही दरोडेखोर यांचा पाठलाग करत होते. बेव ा
दे शमुखाला ही याद नको होती, पण हे लोक हणत होते क , आ ही भरपूर बदागी दे ऊ,
धमशाळे त आ ही उतरणार नाही. मग बेव ानं आप या मोतदारांना खुणावून गढ मागची
धा याची कोठ उघडू न दली. रातोरात ा झोपले या ापा यांना मा न गाडू नही टाकलं.
उंटावर या गो या रका या क न यांना सोडू न दलं, पण ती मुक जनावरं बचारी फ न
फ न गढ भोवतीच फरायची. यांनाही आप या गावात या ढोरचांभारांनी बाजारात
वकायला नेलं, पण कोण घेणार? मेले बचारे, गढ मागे गधाडांनी खा ले. ते तर सग या
गावानं पा लं आहे. उंटांवर या गो यांम ये मोहरा हो या हणतात. असे हे लखोपती झाले
उंटमारे. या त काय बोला?
या त काय बोला? हे उंटमा या दे शमुखां या येक खाजगी गो बाबत हणायचा
शर ता होता. एकदा तारखा याचे लोक गढ माग या बरडावर खांब गाडायला ख े खणत
आले, तर जथे खणावं तथे हाडंच. हे काय मशान आहे का हो? असं ते वचारत तर
गावातले लोक हणत, या त काय बोला? एकाला तर अ खा सापळाच सापडला,
गळसोरी, हर ा चु ांसकट. ती कोण होती? आ ा या आप या कता या दे शमुखानं तो
ख ा ताबडतोब बुजवून टे ल ाफ खा याकडू न खांबांची लाईनच गढ बाहे न यायला
लावली.
अरे, एकदा चोर शरले होते यां या गढ त हणतात, कता या या बापा या जमा यात.
धन योदशी या रा ी दे वापुढे ठे वलेले दा गने चोरायला हे चार जण लपून बसलेले थोर या
दे शमु खणीनं पा ले. मग काय, रा भर बाहेर चोर दबा ध न तर ही आत डबा ध न
बसलेली दा ग यांचा — ऽ इची ले . दे शमुखा या पोरांनी पकडले मग चा ही चोर,
आ ण सम ांना गढ आतच एका पेवात जवंत गाडू न टाकलं हणतात. अधूनमधून
गावात या फाट या माणसांना भर चौकात बडवून काढ, खराब माल वकणा या
कानदाराला भर बाजारात तावातावानं लाथा घाल, भकारचोटाची अवलाद, काय तुझी
औखात आहे हणत कामचुकार जाग याला खेटरानं मार — असे कार उंटमा या
दे शमुखाची पोरं त ण वयात जरब हणून नेहमी करायचे. एकदा भर चावडीत
फौजदारा यासु ा थोबाडीत मारली होती कता या या एका ध टगण पोरानं.
पण सग याच स ाधीशांचं मुख ल ण हणजे स यावर संपूण अवलंबून राहणं.
 हणजे यांचं वैभव पाहायलाही माणसं असावी लागतात. एकदा कता या दे शमुखानं
गावात या इं ज वखारीतून एक मनगटावरचं घ ाळ वकत घेतलं. ते घालून हा चालला
क कती वाजले असतील रावबहा र? असं कौतुकानं वचारणारे गावकरी यां या मज त
राहत.
उंटमा या दे शमुखा या घरात फ सुंदर मुलीच येऊ शकतात, असं हटलं जायचं. परंतु
य ात या सग या मोठमोठे लांब घुंगट ओढू नच घरातसु ा वावराय या. बरेच सुखव तू
कुणबी हणायचे, उंटमा यां या घरात पोरगी न दलेली बरी, जाताना फ दसते, मग दसतं
ते तचं ेतच.

चधूआ याचा साखरपुडा क न आलेली मोरगावची अडाणी माणसं आठ दवस

रावबहा रा या वैभवाचं गुणगान करत होती. नव या मुलाब ल मा कोणालाच काही
मा हती न हती. आपण दे शमुखां या शकारखा यात सैजनचे वाघ, लांडगे, सांबर, पढा
भरलेले ाणी कसे पा ले, तो वाघ खु रावबहा रांनी गवता यात दस या या दवशी कसा
मारला होता, यानं आधी दहा माणसं खा ली होती, एका गो या कले टर साहेबा या
अंगावर तो धावून जाताच सरकार पुढे धावले आ ण घोडा दाबला — क धुडूम, वाघ
ज मनीवरच लोळायला लागला. ा गो या कले टरानं सातपु ातले चाळ स अ सल वाघ
मार याची बातमी लंडनमध या एका पेपरात आलेली तथे कापून चकटवली होती —
यालासु ा सरकारनं मधे घुसून वाचवलं. ही पाहा गोळ , मानेवर भोक तचंच. …काय नेम
असेल भौ? वा वा. हे एक जण सांगतो तोवर सरा सोनेरी कडां या कपब यांतून आपण
कशी कोको नावाची चहा यालो, तसरा जण सुवा सक पा यानं आंघोळ केली, येकाला
परीटघडीचा माल त ड पुसायला दला, यालाही अ राचा वास. कशाचं तरी ाआधी
कोणीच यालं न हतं असं सरबत — काचे या न ीदार फुगीर पे यांमधून या यातून
सग यांची त ड फुगीर दसायची. शवाय भतीवर राजा र वव याचं बे ब ीकृ ण
काढलेलं च , या याखाली छापलेलं — ीकृ ण पावा वाजवीत आहे व गोपी फेर
ध न नाचीत आहेत. अशा भतीभर तस बरीच तस बरी. शवाय रावबहा रांकडे फोनो या
कपाट भ न तबक ा. यांतली एक वाजवून दाखवली. त यावर एक पांढरा कु ा सारखा
फरत होता. तचा वेग ७८ होता — हणजे तासाला क म नटाला कुणास ठाऊक. ७८ फूट
क मैल? त यातून ती बाई का पु ष सारखा आळवून आळवून हणत होता : असुनी खास
मालक घरचा — हणती चोर याऽला परवशता फास दै वे यां या गळा लागला — पु हा
पु हा गाडी खडखड धावत चालली आहे असा पनमधून क याकडे आवाज.
शवाय बैठक त एक पु षभर उंच घ ाळ कोप यात, या यातून दर तासाला, हणजे
बारावर एक काटा आला क टोल तर पडतच होते, पण एक जणू सैजनचं माकड बाहेर
येऊन दात काढू न पु हा आत जायचं. अशाच मौजे या चजाच चजा, इची ले . मजाच मजा
इची ले . शवाय लंडन या गो या श याकडू न तीन आठव ांत खास दरबारासाठ शववून
मागवलेला कताबी पोषाख — या या खां ावर या झर म या, कनखापावरचं कलाबतूचं
काम, ल बकळते रेशमी ग डे, जरी या झालरी आ ण सोनेरी वख दले या तंतोतंत
एकसार या वीसेक गुं ा, लटकणारी पेरी पदकं. आ ण हाच पोषाख अंगावर चढवलेले
बे ब ते वतःच वर लटकले का काय, असं वाटणारी सोनेरी े मीतली रावबहा रांची
तसबीर. यां या मो ा क लेदार मशा, हा असा लांब अंगरखा, खानदे शी कोशाचा फेटा,
या यावर मो यांची माळ, खाली चढाव, कमरेला तलवार — हे प पा न खु इं लंडची
राणीसु ा रावबहा र साहेबांवर मो हत झाली होती. हे सगळं पाहाणं कोणा या न शबात
असतं? चधीमुळे गढ त मानानं पाय तरी ठे वता आला आप याला होऽ,
रावबहा रां या ा तस बरीएवढाच एक फोटो पुढ या खोलीत भतीवर टांगलेला होता.
याला पा न नवत काका हणाले, हा बालगंधवच नाही का? सरकारचे दवाणजी हणाले,
अहो, या मालक णबाई, तुमची वहीण.
यानंतर सोनेरी फुलं मारले या पाटावर चांद ची ताटं , चांद या वा ा, ऐक यासारखंच
पानांबाहेर अ सल तूप वाहत राहील असं वाढणारे, पोट फुटे तोवर बासुंद यायला
लावणा या बालगंधवबाई. मग पानसुपारी. खास घुंगरं डागलेले अड क े, वारा यायला
मखमलीचे रंगीत दांडीभोवती कुंइ कुंई आवाज करत फरणारे पंख,े चांद या पानदानात
एकमेकात घुसणारे चुना, कात वगैरेचे जड न ीदार गोल पतळ डबे. येक खडक ला
वा याचे भतभर पडदे . यांवर नय मत पाणी फवारणारा एक व छ शाही कप ांमधला
नोकर. न ीदार छ पर पलंगांवर पसां या उ या. अशी वामकु ी झा यावर शेवटचा योग :
तजोरीतली र नं पाहणे. चचा : रावबहा र यांनी असा हा एक लाल पा ला होता, याची
कमत एका आप या पृ वीएवढ होती. बाप रे, कसा दसत असेल तो लाल? हरे, मोती,
पाचू, पुखराज, गोमेद — एकेक दवाणजी या हातावर चमकून परत काळजीपूवक ठे वला
जात होता. गुड यावर कांदा फोडू न हातावरच मरचीभाकरीबरोबर खाणा या ा भर उ हात
शेतात औतं चालवून धोतरानं घाम पुसणा या शेतक यांना आयु यात थमच र न नावाचा
श द कळत होता.
शेवटू न नरोप घेता घेता वधूप ाचे मु य नळू काकाचे वडील मनसाराम बोवा यां या
हातावर अ ता, पैठणी, चोळ आ ण दा ग यांची एक पेट ठे वून वहीणबाई मुरका मारत
हणा या, भाऊ, दा गने घडायला टाकतो आहोत सोनारांकडे. दा ग यांनी वाकेल तुमची
मुलगी.
ताडकन नळू काकाचे वडील उ र दे ते झाले, बहीण, आमची चधूबाई चांगली तगडी
आहे, हाँ. तला वाकव याइतके दा गने तयार ठे वा.
अशीच हजरजबाबी माणसं सोय रकां या नाजूक बोल यां या वेळ उपयोगी पडतात,
असं मनसाराम बोवां या मु स े गरीचं वा ात या सग यांनी त ड भ न कौतुक केलं.
धरणगावकर दे शमु खणीवर वार झालास ग ा. तेही आपण मुलीकडचे असून. वा वा.
आ ण नवरदे व? तो ल नातच दसला. उ ट, अरेरावी, तांब ा डो यांचा. हे ल न
आप यावर लाद यासार या हालचाल चा.
दे शमुखांकडू न प ाससाठ माणसं ल ना या आधी आठवडाभर येऊन बसली. दा काम
कुठे करावं, कुठे मंडप घालावे, मुंबईचे मंडप कं ाटदार कुठे राहतील, यां या खा याची
व था, नंतर ल ना या दवशी तर चार बॅ डपथकं, र रचे सं था नक म , फार काय
एकदोन इं ज बायाही हौ ॅ डशनल ह मॅरेज टे क्स लेस हे पाहायला येणार हो या.
यामुळे नद काठ, हागणदरी, गावातले र ते औषधं शपडू न शपडू न व छ कर यात आले.
मग का भ न गा ा, लोड, बछाइती, झुंबरं वगैरे आजपयत न भूतो न भ व य त
सजावट साठ आ या. ल नानंतर या दा कामासाठ नद काठ या पटांगणावर अशी जागा
नवडली क वर या रंगीबेरंगी दा कामाचं त बब डोहांम ये पडेल. कानठ या बसवणारे
बाण, आकाशभर ठण या. आसपास या पंधरावीस खे ांमधले लोक पायी चालत
पाहायला आले.

अशी खंडेराव, तुझी चधूआ या उंटमा या दे शमुखां या गढ त गेली. अवजड पैठणी आ ण

दा ग यांचं द डशे या वर तोळे ओझं लीलया पेलत, उंब यावरचं माप नको तत या
झट यानं उडवून ती आत गडप झाली. गावात या लोकांनीही सरग त या फेरीमधे तला
डोळे भ न पा न घेतली होती. दे शमुखा या गढ त पोरगी शरली क पु हा दसते, न दसते.
पा न या.
खरं हणजे क करणा या समाजात कशाचा खानदान आ ण कशाचा उ च वग? पण
स े या क ाशी जोडू न यायचं, खाली एक पळता येईल असा वग नमाण करायचा. असे
उंटमारे दे शमुख तयार होतात. पण एक गोम ह लोकांम ये असते : नसगाची गरज हणून
तरी स या या घरातून मुलगी आणावीच लागते. ती त याबरोबर तचे तकडचे जै वक
गुणधम आणते आ ण अधा बदल आपोआपच घडतो. धरणगाव या दे शमुखाकड या
मुलीसु ा बाहेर ा ाच लागाय या, ते हासु ा असेच ह ीचे दात. दखाऊ. पा णे आले
क घरातलं दा र य भराभरा लपवायचं. दखाऊ गो ी समोर आणाय या. घरात कूम
ायचा, माँसाहेब, जळगावचे पा णे आलेत. मग दोन भांडी घेऊन तूप आणायला एक जण
नघायचा. दोन? एक तुपासाठ , आ ण सरं गहाण ठे वून या पैशांचं तूप. असं होत
चाल यानं दे शमुखा या गढ त या मुली घरीच बसवणं मानाचं ठरत चाललं.
चधूआ याची एक नणंद बुलढा याकडे अशा एका दे शमुखाकडे दली होती, क तथे
बायकांना कडक पडदा आ ण काम न करणा या पु षांचा डामडौल. एव ाच दोन गो ी
खानदानी वैभव दशवणा या. मग घर चालवायचं कसं? गावात या क करी बायकांसारखं
मजुरीवरही जाता येत नाही. घरची जमीन गहाण पडलेली. गावात या शेतात जाणा या बाया
लगबगीनं ा दे शमुखा या वा ावर घमे या भ न दळण ठे वून जाय या. यांना कुठे घरी
दळत बसायला वेळ असतो? ा पड ात या बायकांनी रा ं दवस घरात या घरात रडत
कुंथत दळत राहायचं. पैसा पैसा पायलीचा. तो घरखचाला वापरायचा. घराचा डौल
सांभाळायचा. जाती ओढू न ओढू न सतत खणा या घरंदाज कंबरा आ ण हात. ओ ा गात
: माझं माहेर सो याचं…
असं अस यामुळे थोरली नणंद व छ चाळ स वषाची झाली तरी यो य तोलामोलाचं
थळ कुठे च सापडलं नाही. तचं आता होईल, ते हा होईल करता करता उफा ाची लहानी
नणद काशी हीसु ा ल नाचं वय ओलांडत वेडसर होत चालली. जरा मंदबु ची झाली.
यावेळ धरणगावात मुलामुल ची शाळा एक अस यानं फ बेशरम आ ण खाल या
दजाचे लोकच मुल ना अशा शील करणा या ठकाणी पाठवायचे. आप या ल न
झाले या चा ही भावजय वर दवसरा पाळत ठे वणं हेच काशीचं रोजचं काम झालं. आपण
हणू ते झालंच पा हजे हा तचा हेका पुरा झाला नाही, तर ती फट येऊन बाहेर पळत
सुटायची. हणून तचा हेका सगळे जण पुरा करायचे.
अशा दोन लुब या घोडनणदा आ ण दोन नासकुटे मारणा या चब या सासवा —
रावबहा रां या दोन भांडखोर बायका, सुनांशी ता पुर या बदल या आघा ा क न घरात
सतत े ष तेवत ठे वणा या. आ ण आपाप या माहेर या इ ती या ं ा या तरफांवर
उठपटांग वागणा या तीन जावा. एक नं तर नव याचे कान भरले होते क , त या बापाकडे
गुपचूप पैशे पाठवत राहावे आ ण तकडे एक ज नग ेस सु करावी. सरी कायम माहेरी
नघून जायची. तसरी जाऊ नव याचा तमाशात या मुली नाचवायचा उ ोग बंद
झा या शवाय हात लावू दे णार नाही, असं सांगून मुलांबरोबर एकट झोपायची. तचा नवरा
हणमंता ामुळे आणखी छानछोक करायला मोकळा झाला. शवाय बड़ेजावी सासरा जो
नेहमी घोडागाडीतून गरीब कुळांकड या वसु या करत गावोगाव फरत राहायचा आ ण
नाटकं पाहायला सतत ना शक, सांगली, पुणं असा हडायचा.
आ ण एक रासवट नवरा — जो आप या आयु याची गाठ ा उंड या बाईशी
आधीपासूनच मा न ठे व यामुळे नाराज होता. या या मते, बायको हणजे ेम ववाहाची
हणजे पर या जातीची, शहरी, नाटक सनेमात यासारखी नो-पावडर लावणारी, पाचवारी
बन का ा या गोल पातळातली आ ण दोन र बनां या वे या मागे सोडणारी — अशी
काहीतरी असावी. पण लहानपणीच ही ध क टोप याएवढा जुडा बांधणारी नऊवारी
का ाची बायको घाईघाईत क न टाक यामुळे तो बथरला होता. खरं तर आपण जुवारी
होत चाललो होतो, आ ण हणमंता या नादानं जळगाव या हैदरी थएटरात या नाच या
पोर या मागे फरत होतो, आ ण एका दवशी एका डावात हजार पये हार यानं कपडेही
काढू न घरी पाठवलं होतं — ा गो ी तो वसरला : याच दवशी कता या दे शमुख ा
उलफ ू पोरा या ल ना या तयारीला लागला होता.
एकूण घरात इ जत अ ू इ त पत नावलौ कक शोभणं — हे श द ऐकून ऐकून
चधूआ या कोडगी होत चालली. मोठा हातभर घुंगट त डावर घेऊन घरातसु ा सतत
ज मनीवर नजर लावून वावर यामुळे तला हळू हळू वधळे पणा यायला लागला. आधीच
तला दवसभर अंधा या घरात बसून राहायचा कंटाळा. गायीवासरांम ये रमणं, रान ंदडत
फरणं, या काकूकडू न या ब हणीकडे हडत हा हा ही ही करणं, शेतात पाठ वर ऊन घेत
गवत काढणं, भरार वा यात चचा पाडणं — हे जाऊन आता भल याच गो ी करा ा
लाग या.
गढ या माग या बु जाखाली एका अंधा या कोठ त कायम नजून राहणारी न वद
वषाची आजेसासू हे तचं नवा याचं ठकाण झालं. तची आंघोळ घालणं, केस धुणं आ ण
वचरणं, गोध ा धुऊन वाळवणं, रोज अंथ ण बदलणं, तला दात न हते तर घाटा,
चको या, गुळाचा शरा असे आवडीचे पदाथ वतः क न दे णं — चधूआ या या ा गो ी
दो ही सवती सासवांना सहन होईनात. कारण ा हातारीनं या दोघ चा त णपणी अतोनात
छळ केला आहे, असं या दोघी एक सांगायला लागत. ते हा चधूआ या उलट मोठमो ानं
हसत सुटायची. पण ा आजेसासूनं आ याला तीन प ांपासूनची घरातली गु पतं
सां गतली. हे दे शमुख लोक जवंत सुना, बायका गाडणारे आहेत, अशा यां या अघोरी
गो ीही तला कळ या. यामुळे चधूआ या अ धक कणखर झाली. धाचं पातेलं खरवडू न
चाटू नये, असा ा घरातला नयम ती मु ाम मोडू न पातेलं चाटायला लागली. डो यावरचा
लांब घुंगट आखूड यायला लागली आ ण कुणालाच न आवडणारी गो हणजे जवली
नावाची मोलकरीण होती तला आ या बरोबरीनं वागवायला लागली. जवली या मुलीला
गोड वाढू न दे णं, केसांना लावायला तेल दे ण,ं साबण दे णं हे तनं सु केलं. तू माझी
बहीणच, असं जवली हणायची. जवलीला ा घरात कधीच अशी जवाभावाची माया
मळाली न हती.
चधूआ याला प ह या दवाळ ला माहेरी पाठवलं नाही, ते हाच तचं बरं चाललं नसावं,
असा आजीनं अंदाज केला. त या गरोदरपणातही मोरगावकरांनी चो या घेऊन यायचं
नाही, असा नरोप धाडला. एकदा खु व लराव गाडी घेऊन माहेरी यायला आले, पण
यांना परत पाठवलं. इनामदार जहागीरदार लोकांना आप यासार या अडा यां या घरी
खे ात बाळं तपण क ायचं नसेल, हणत सगळे ग प बसले.
मग आ याला मुलगी झाली. ते हा त ही जावांनी म सरी हष केला. आता सरीही
मुलगीच होईल आ ण ह या उरावर सवत येईल ते हा हचा माज उतरेल, असंही या
जवलीजवळ हात नाचवत हणा या. सासवांनी तर आप या माहेर या सुंदर मुली पुढे
क न त या नव याला सरं ल न करायचा उघड स ला ायला सु वात केली. आ या या
समोरसु ा. आ याची झोप गेली.
मुलगी झाली, काटे री वाट पायाखाली आली. मूल होणं ही सामा जक बाब होती, जै वक
नाहीच. पुढ या वेळ ा मशीननं मुलगा नाही टाकला क मशीनच फेकायची. जवलीनं
सुचवलं क बाई, ड गरावर शेख अ वर स ला बाबाचा पीर आहे. या याभोवती चोळ न
घालता द णा घात या क हमखास मुलगा होतो. आपण गुपचूप रातोरात जाऊन येऊ.
मध या जावेलाही तनं असं गुपचूप नेऊन आणलं होतं, हणून तला जावळे मुलंगे झाले.
चधूआ यानं कडवट त ड क न वेषानं हटलं, मुलगीच होऊ दे . पाहीनच कसं सरं
ल न करतो जुवा या.
 वषाभरानंच चधूआ याला पु हा मुलगीच झाली. एका कुशीत बायडीला झोपवत आ ण
स या कुशीत ता ही तायडी पाजत चधूआ यानं या रा ी काढ या. येणारं संकट आता
अंगावरच चाल क न आलं होतं. दोन मुल ची आई हट यावर तचा घरातला दजाही आता
खाली आला होता — दोन दोन ंडे, दोनदोनशे तोळे सोनं, दोन दोन जावई शोधणं, दोन दोन
ल नांचे मांडव, मानपानं, मग बाळं तपणं — पु हा मुल ना मुलीच झा या तर यां या
सासरांकडची आप या मुल वरची तोहमत. आपण ा घरात दोन जो खमा ज माला
घात या आहेत.

गढ त या सग या गो चा कारभारी हणजे हातारा दवाणजी. हा ब धा तस या

पढ पासून या सग या घटनांना सा ी असणारा, लहानपणापासून गढ तच लहानाचा मोठा
होत गेलेला, नबोलका आ ण चाणा . याला ब धा मुलाबाळांचं लटांबर नसायचं आ ण तो
र या गरीब बेसहारा स यासोय यांपैक , वतःचं म व मालका या भ यासाठ पुसून
टाकणारा, हल या शरीराचा, सवा या आवडीचा माणूस. पण याची न ा असायची मु य
दे शमुखाशी. रावबहा र दे शमुख यांना सकाळ बाभळ या काडीचं दातवण करतांना काल
दवसभर काय झालं हे इ थंभूत सांगणं आ ण शेवट ते हणतील तेच करणं, ही
दवाणज ची आयु यभराची वा म न सवय.
…मो ा बाईसाहेबांनी जवलीबाईला करकोळ मारहाण केली. रामभाऊंनी वीस हजार
पये कपाशी वक याचे हणून जमा करायला दले आहेत. मधले मालक बरोबर हशेब
सांगत नाहीत. श ण या शेतात शी मण शगा झा या, सांगतात चाळ स मण. यां या
खशात आणखी दहा हजार पये असावेत. ते कालच सगळे हणमंतदादाला दले असावेत.
कारण लगेच नघाला हणमंता मुंबईला आज. धाक ा साहेबांचा जुगार फार वाढला आहे.
धाक ा बाईसाहेब मनानं मोक या आहेत. …कसं?… मध या दो ही दरांचं गुपचूप काही
चाललेलं असतं तर हणा या, द र आहेत का उंद र?… हॉ हॉ हॉ. असं हणा या? हॉ हॉ हॉ.
…मध या बाईसाहेबांना हे ऐकून मोठा राग आला, मोरगावकरांब ल — यां या माहेराब ल
अपमाना पद बोल या. …चूक आहे. मग?… तरी धाक ा बा साहेबांनी भांडण टाळलं.
आईसाहेबांची मन लावून सेवा करतात, रोज पायांना, पाठ ला अमृतांजन चोळतात, पण…
उ म वळण आहे. दो ही मुल चंही नीट करतात, पण… उ म उ म. …पण सरकार, तुम या
कानावर मागे एकदोनदा मी टाकलंच आहे — सरी बायको करायची हणताहेत धाकटे
मालक… हे पाहा दवाणजी, ही काही कु कुली पोरं रा ली नाहीत आता, क आपलं
ऐकतील. या तमासगीर हणमं यापे ा याचं सरं ल न करणं बरंच हणावं लागेल. आताची
पाली बेमुरवत नघाली आहे. काही बोललो, तर मलाच हणतील तु ही के या न ह या दोन
बायका? दवाणजी, याला एकच सांगा — जे करायचं ते नीट कर. आलं ना यानात?
गढ त आरडाओरडा, भांडणं, मारझोड करायची नाही. ते आप यासार याला शोभत नाही.
आलं ना ल ात? पूव बरं होतं — काडी मोडली क मोकळे . ह ली कायदे बदलले आहेत.
 आ या या नव याचे जुगाराचे डाव आता रा ी उ शरापयत लांबत चालले. तो चांद या
मुठ ची काठ आपटत लडखडत घरी आला, क येक पदाथ गरम क न ताट वरती
ने याचा पूव पासून संकेत होता. या एका रा ी दो ही मुल ना हल या हातानं थोपटत ती
अंथ णाव न उठली आ ण चूल पेटवून एकेक पदाथ गरम करत वाढू न अंधा या
ज याव न वर गेली. नेहमी माणे ताट ठे वलं, त ड फरवून नघताच तु छतेनं पाहणारा
तचा नवरा हणाला, थांब.
ती आ यानं उभी रा ली. अशाच जरबेत एकदा थांब हट यामुळे तायडी पोटात आली
होती, आप या इ छे व . आता पु हा? इत या लवकर?
ा कागदावर इथे आंगठा उमटव, इ थे.
मोरगाव या आप या एका काकूकडू न असाच आंगठा घेऊन तला कळलंही न हतं
तोपयत सरी काकू घरात आण याचं त या मनात ताजं होतं. ती काही बावळट बाई
न हती. ओठ तरपे क न ती सरळ अंधा या ज याव न खाली आली. रा भर लेक ना
थोपटत जागी रा ली. कागदावर आंगठा. सरं ल न. सवत येणार.
आधीच नणदासासवांनी घेरले या, द र सास यानं हेटाळले या बनआईबापा या
आप यासारखीला मग ना माहेर ना सासर. आ ण आप या ा चम यां या आयु यांचं मातेरं
होणार. मग जगायचं कुणासाठ ? कशासाठ ? जवलीतफ मोरगावला गुपचूप नरोप ावा
का? माहेर तर मायाच लावील, पण माहेरी कोण या मा यानं जावं? आ ण दोन लेक चं ओझं
घेऊन? लोक काय हणतील? टाकून दलेली हणतील आ ण आधीच आपण साव आईचा
जीव खा लेला. आता घरात भाऊभावजयी भाचे भा या… क सरा नवरा क ? ा दोन
लेक पोटाखाली घेऊन? पु हा तेच तेच? शीः. छे . का हणून आपलं हे ह काचं घर सोडू न
पळ काढावा? ा मुल ना आपणसु ा ज म दला आहे. ह मत धर. पळू न गेलो तर ांना
तेवढं च कारण होईल सरं ल न करायला. सवत आणूनही टाकतील. ांना ना जनाची ना
मनाची. नाही जायचं.
हेच नंतर रोज होत रा लं. नवरा नंतर मारझोड करेल. आजेसासूंन अशा यां या कती
अघोरी गो ी सां गत या आहेत? हातपाय बांधून त डात बोळा टाकून आंग ाला शाई
लावून कागदावर लावेल. ा गढ त आप याला कोण वाली आहे? अ तशय द रा न
अ यंत सावध गरीनं आता ती नव याकडे ज याव नच ताट सरकवून धडधड उतरत
यायची. तरी यानं एकदा तचा हात ध न तला खसकन ओढू न कागद पुढे केला. थरथर
कापत हातातला कागद टरकन उभा फाडू न तनं या या त डावर फेकला आ ण ती
हणाली, बायको हणजे भाजी वाटते तुला? मा न टाकलं तरी सोडखतावर मी आंगठा
लावणार नाही.
अ सं? मरायची काय घाई झालीय तुला?
मग आप या एका पंजात तचा गळा आवळत तो फुसफुसला, प ा लागू दे णार नाही
तुलासु ा रांडे, समजलीस? हाऽड साली फोदडी — झणझणून ती धडधडत खाली उतरली.
खाटे वर झोपी गेले या दोघी लेक चे लंगोट भजले का हे क णेनं चाचपून पा लं आ ण
तचा ऊर भ न आला. झोप आली नाही.
अचानक तुळजापूरचे भगत तार वरात धुडूमधुडुम नाचत कोणतं भा ड हणायचे…
तेच कानात गुंजायला लागलं :
भवानी आई रोडगा वा हन तुला
नवस ध दे नवरा म दे
रोडगा वा हन तुला, भवानी आईऽ

पहाटे या अंधारात कपाळाला दो ही हात लावून चधूआ या झा ाला बसली होती.

अचानक बाजू या खैरा या झुडपातून हडळ सारखी काळ सावली उ कडवी गुडघे पोटाशी
लावत बस याबस या सरकत त याच दशेनं आली. आ या या अंगावर सरकन काटा
आला. कोण ग बाई ही — चुडेल क घूल? एकदम कानाशी लागत काप या सुरात ती
हणाली, बाई, मी तुमचीच वाट पाहत इथे बसून आहे. तु हाला आजचाच दवस शेवटचा
आहे. तुम या दो ही ता यांची काळजी क नका, मी आहे. ा घरात मी आहे तोवर
यांचं सगळं करीन. असं कानात पुटपुटून जवली पु हा तशीच बस याबस या सरकत
बाजू या झुडपाआडचं टमरेल उचलून अंधारात नाहीशी झाली.
ऐकताच आ याचा थरकाप वाढत वाढत गेला. गढ माग या सवयी या चढणीवर तची
दातखीळ वाजायला लागली. झांज येऊन ती दोनदा झाडाखाली बसली. चोळ धानं
टपकायला लागली. न ता ा तायडीचं गढ म मवणारं ांहाँ ांहाँ ऐकायला आलं,
तशी ती तापीकड या बुरजाखाली उंबराला ध न उठली. भोवळ उतर यावर गरणेकड या
शु ाखाल या उजळणा या आकाशा या लालभडक झाले या कडा भांबावून पाहता पाहता
ती भानावर आली. झपाझपा चालत मोरीवर हातपाय धुऊन अंधा या बाळं तखोलीत
शरतांना ती वतःशीच बोलत होती, उगी, उगी राहा, बाय, उगी राहा. उ ा पहाटे तुला कोण
पाजणारी? पी. पी. मग तायडी या चु चु ओढ या या सुखात डोळे मटू न आनंदाचे अ ू
घळघळा वा दले. घरात तर काहीही संशया पद चाललेलं दसत न हतं. हणूनच हे प कं
खरं असावं. बाळं तणी या खोलीतच दवसरा पडू न राहणा या तला हे कळलंही नसेल.
नव याला कागदावर उमटवू दला नाही या डा ा आंग ाची रा लेली काळ शाई
झोपेतसु ा वतःचा आंगठा चोखणा या बायडी या का याभोर जावळावर तनं घासून
घासून साफ केली. ा लांड यामुळे बचारीला तीन म हनेसु ा नीट अंगावर पाजता आलं
न हतं.
आ ण आप या ा दोघी गो जरवा या मुली जणू इथे कोणालाच नको हो या,
टाकणी या झा या. अजूनही मोरगावला पळू न जाता येईल. एवीतेवी आपण तघीजणी ही
लढाई हारतोच आहोत. काय आपलं माहेर सो याचं. सो वळ भाऊ. साव आई असून
केवढ माया लावली आप याला. अशांवर पु हा आपलं, आप या लेक चं आयु य लादायचं?
आप याला ल न हणजे काय हे तरी कळत होतं का? समजायला लागलं ते हापासून हा
गढ तला नवराच ग यात बांधलेला. मी बोडक सं याशीण होऊ नये हणून. हणून तं दे वानं
मा या संसाराचा असा भनका केला. यापे ा तरोनीताईचं जणं चांगलं — ा संसारात
काही आहे? भाकरी थापणं आ ण पाळणा हालवणं — ब स. ापे ा तरोनीताई गेली
ते हा एक गाठोडं बरोबर होतं — तेवढं च शेवटपयत वाहाणं. ा गढ त असं मर यापे ा
मला मठात भजनं हणणं आवडतंच, मागात गावोगाव फरणं आवडतंच. पण ा दोघी
पोट् ांचं आपलं काही दे णं असेल ना? पता पता झोपी गेले या गुबगुबीत तायडीला
हलकेच तोडू न तचे ओठ पदरानं पुसून तला हळू च बायडी या बाजूला टाकत आ या
खाटे वरच हात चोळत बसून रा ली. काय करायचं? असं. मातीत जायचं नाही, काहीतरी
बघ. हणत दोघी मुल ना कळणार नाही अशी ती चमणी या पायांनी अंधारा जना चढू न वर
आली.
ज यावर या ढालतलवारी समोरच आ या. ल न झा यापासून ढालतलवारी साफ क न
तेल लावून ठे वायचं काम तचं होतं. इथे नुसतं बसून राह यापे ा असं काहीकाही करत
राहणं तला आवडायचं. दे शमुखांचा हा फार अ भमानाचा ऐवज होता. हळू हळू त या
हातात ती वजनदार तलवार आली. धार बसलेली होती पण टोक सहज पोटात घुसेल असं.
समजा आज रा ी पु हा यानं शाई पुढे केली, आंगठा दे हटलं, क आपला गळा दाबाय या
आत ही तलवार काढू न खुपसता येणं काही कठ ण नाही. मारायचंच याला. असा येक
णाचा आराखडा काढत तनं हशेब केला. मग ती खाली उतरली. बळ ात या खंडोबाला
हात जोडू न डोळे मटू न हणाली, दे वा, पु हा आयु यात तुला सरं काही मागणार नाही. हे
शेवटचंच. नवरा मारायचं बळ दे . आपण, आप या लेक , सग या या, सग या मा ा,
सग या यो यांमधली श त यात संचरली. आ ण ती धपाधपा वर चुलीजवळ आली.
जवलेऽ अजून आली नाही का ही? असं ल त ा यानं तणतणून नेहमीसारखं तनं
धुवायची बाळं त,ं चरगुटं मोरीत ठे वली. नेहमीसारखा काळा बोळ कुटू न गुळात कालवला
आ ण तो गोळा सग यांसमोर थेट घशात टाकला, मा गळतांना ठस याखाली उभरणारा
ंदका दाबून जरव यासाठ बाळं तखोलीचा अंधार आव यक होता. हणून तनं आत
मुल या खाटे वर वाकून कुणाला दसणार नाही अल गालावरची आसवं चोळ या बाहीवर
टपून घेतली. दा ा नवरा उमरावासारखा पोषाख क न घोडागाडी सजवत होता. लोक
पाहत राहतील असे ग डे घुंगरं लावून नेहमी माणे तालु या या गावी जाणारा आज हा पु हा
व कलाकडू न सोड च चा कागद टॅ पावर ल न आणील. आ ण —
उंटमा या दे शमुखां या गढ त मा न गाडू न टाकले या बायकां या गो ी हाता या
आजंलसासूनं थलपुराणासार या सां गतले या — कसं कसं मारतात — जवंत गाडणं,
फासाला लावणं, ज यातून ढकलून दे णं, सु या आडात लोटणं. ांतली एकही आपण होऊ
दे णार नाही. मग काय वष घालील? गळा दाबील? हे द र, सासवा, नणदा याला सामीलच
असणार कवा नंतर कळ यावर शुक शुक क न एकमेक ना ग प बसवतील. आ ाच
आपलं कोणी होत नाही, तर मे यावर कोण होणार? आपण ज यावर म न पडलो आहोत.
माहेरचे लोक गढ या आतसु ा येऊ शकत नाहीत, ते तकडू नच आप याला पाहताहेत.
बायडी उगीच राहत नाही आ ण तायडी लुचते आहे.
गवरीनं कती वेळ व तव ध न ठे वावा? पेटून उठावं, नंतर झाला तर झाला राखुंडीचा
ढ ग.
आज दवसभर काय काय करायचं हे अगद मनटा मनटानं ती आखत रा ली. नेहमी
करते ते सगळं खाणं पणं, मुल या आंघोळ , आजेसासूची कामं — सगळं रोज यासारखं
अगद त संच याच वेळ करायचं आ ण मग मधेमधे काय काय भरायचं हेही प क होत
चाललं. ा दवसाचा शेवट असा हायला नको क आप या रडणा या मुल ना मा न
मा न एक ा झोपवताहेत. खंडोबा, तुला हे साकडं.

पारी कोणीच वर येणार नाही अशा वेळ तनं भतीवरची ज लद तलवार उपसून ढली
क न ठे वली. पण त या आराख ात प रपूण हे बसलं नही. आप या नाजूक बाहीला तो
सांड कसा दाबून धरतो, हे आठव याबरोबर तचा हा आराखडा पूण कोसळला. ा
दांड यानं लांड यासारखी लादलेली लागोपाठ दोन बाळं तपणं आ ण ही अंधारी गढ यांनी
आपण पूण ीण झालो आहोत. मुळांतलं उंडगेपण न झालं आहे. आता सरं काय? पाटा
घालून याचं डोकं ठे चायचं? हातातली काकणं नराशेनं फरवत असतांना तला समोर या
बुरजा या पाय या अंधारातून वर जातांना दस या. आणखी एक र ता. चडफडत हातांनीच
अंधा या ज यावरची कोळ कं काढत वर कोप याकोप यावर लटकलेली फडफडती
वाघळं ऐकत ती पड भतीत या पाय या चा ही पायांनी नेटानं चढत थेट टोकावर आली.
गावाबाहेर या दे वळात या उंच द पमाळे नं तचं ल खेचून घेतलं. दे वी या दे वळामाग या
भतीखाली या वै ं ची पालं अजून आहेत? एकदम तची छाती वादळ भर यासारखी
धडधडत रा ली. एकदम आधार मळा यानं ते वादळ सोसा ानं घ घावत उडू न गेलं. पु हा
बु जातून अंधारात झेपा घेत ती खाल या मज यावर आली.

…तायडी जे हा स वा म ह याची झाली होती, या दवशी दे शमुखां या कुलाचारानुसार

ज े या दवशी दे वी या पायावर ठे वायला चीरचोळ घेऊन तां ळ फेकत दो ही सासवा,
दो ही नणदा आ ण जवली ता हीला हातावर घेऊन मांगा या टमटाक टमटाक अशा एकसुरी
डफ ामागे नटू नथटू न दमाखानं चाल या हो या. दे वळाचा प रसर सगळा मैदानापयत
माणसांनी भ न गेलेला. नेहमी माणे मो ा नणदे नं खाल या दजा या पोरांकडे पाहत
चेकाळू न चाळे क नये हणून त या आजूबाजूंनी क डाळं क न ा सग या बाया, असा
हा दे शमुखांचा ताफा दा ग यांनी तळपत भरजरी पदर फलकारत दे वळा या चाळ स पाय या
चढायला लागताच वरती द पमाळे जवळ ब हरोबापुढे एकाएक अंगात आले या को या
बाईनं ग धळ घालून सगळ गद अफरातफर केली. वेडी नणंद रडत ओरडत उलट मागे
घराकडे पळाली. ता हीला आ याकडे दे ऊन तला धुंडायला पाय या उत न गद त जवली
पण पळाली.
आता कती वेळ लागतो कुणास ठाऊक, हणून ता ही या सुर ततेसाठ भराभरा
पाय या उत न आ या फूट तला पूण पांघ न भती या कडेकडेनं लावले या
पालांसमो न चालली. पुढे पालापालांतून मा डया वै बाया जडीबूट दाखवून गयावया
क न वकत या, या हणत हो या. एका पालासमोर पेरी केसांचा मो ा आवा
पजारलेली काळ भोर भीमासार या मजबूत मां ांची मा डया वै बाई आ याला अशी
काही नरखून पाहत होती, क काय झालं तर आ याचं पाऊलच पुढे पडेना. मग एकदम
रा सीएवढ उठू न वै बाई त या कानात कुजबुजली, लाडीबाई, नवरा मारायचं औशेद हाये,
दे ऊ?
एकदम कचकून आ या पांढरी फ पडली होती. बाप रे, ा बाया शार असतातच,
सदा फरते भटके हे लोक. तरी ांना कसं पाहा कळतं, क कोण या बायको या मनात
नवरा मारायचं गधाड मंडरतं आहे? वै बाई हणत होती, लाडीबाई, सग यात सोपं मारणं
बायकोनं नव याला मारणं. नव या शवाय कोण इत या जवळ बेसावध येतो?— असं हणून
इथे तनं दाखवलेली नज याची अ ील हालचाल आ याला अपमाना पद वाटली. तायडीला
खां ावर घ ध न ती गरकन वळली होती. पण ती बाई सतत त या मनात होती. ती खरं
बोलली होती.
अजून ती पालं आहेत.

ापदासारखं बुरजाखाली उतरतांना असे खोल खोल अंधारात आपण खाली

पाताळापयतसु ा जाऊ, अशा हमतीनं ती तोल सावरत थेट वपाकघरातच आली, आ ण
मो ा आवाजात ये ा नणदे ला हणाली, काशीबाई, तायडीला दे वी या पायावर घालायचा
नवस केला न हता का आपण? चला, पारशी जाऊन येऊ. मी तुमची पाचपेडी वेणी घालून
दे ते. तेलफणी आणा.
दे शमुखां या पोर ना कधीच बाहेर पडायची सोय न हती. यामुळे असं काही जायचं
हटलं, क कोणीच थांबवू शकणार नाही असा अमाप उ साह. येडी काशी मोठा गाजावाजा
करत बरोबर नघायला तयार झाली. सासू फ एवढं च फमान पुरवणी हणून जोडू शकली,
क एक ा क ानं जायचं नाही. आप या गबा सालदाराबरोबरच जायचं. आ ण काही
नको वेणी फेणीचा नखरा, दे वीवर जाता का बारीत नाचायला?
आ यानं आत बायडीला भरवतांना श केलं. गबा सालदार हातारा गुडघे गे यानं
कुठे ही बसतो. याला फार लांबचं दसत पण नाही. मग तनं तायडीला पाजता पाजता
बायडीला थोपटू न नजवलं. तायडीला डो यांत आ ण गालावर काजळाचं बोट फरवून
 प ात पूण लपेटून खां ावर घेतलं. जवली वापरते ती फाटक मळकट बूथ घ ा घालून
घालून काखेत लपवली आ ण या डहलजीबाहेर र याला झपाझपा लाग या. म हनेम हने हे
गढ बाहेरचं गाव दे शमुखा या बायांना दसत नाही. हणून ता ा तायडीसकट सगळे खूश
होते. आप याला तयारीला वेळ न मळा यामुळे दोघी सासवा आ ण मोठ नणंद मनातून
हरमुस या हो या.
दे वळा या पाय या गबाला आधी चढायला लावून आ यानं वरती दे वळामागे राहणा या
पुजा याला नरोप दला क , गाभा याचं दार उघड. मग तायडीला ये ा काशीजवळ दे ऊन
वर गाभा याजवळ थांबायला सां गतलं. मी पूजेचं घेऊन आलेच, तथेच बसून वाट पाहा,
असं सहज बोलून वर चढणा या पाठमो या काशीकडे पाहत ती झपाझपा दे वळामाग या
पालांकडे चालली. तीच वै बाई सापडली तर आपलं दै व. नाहीतर बाक यांना वचारायचीही
हमत तनं ठे वली. त डाभोवती पूण पदर गुंडाळू न जवलीची फाटक बूथ पांघ न आ या
एकेक पाल पाहत चालली. दे शमुखाघर या बाया सदै व घुंगटात अस यानं गावात
कोणा याच ओळखी या नसतात, हेही एक बरं होतं. डो यावर पेरी केसांचा मो ा आवा
पजारलेली, गोलत डी गोब या गालांची काळ भोर भीमासार या मजबूत पडाची वै बाई
याच पालात होतीच. आ या आता प ह यांदा वतःशी हसली. वै बाईशी नंतर. ब तेक
अशा बायांना गु तरोगाची औषधं लागतात, पण बूथवालीनं नवरा मारायचं औषध सरळच
हट याबरोबर वै बाईचे डोळे व फारले. तनं शारीनं हला पालाआत ओढू न घेतलं.
आ यानं काढलेली एकच पवळ ध म गनी नवलानं पाहत कमरेला खोचली. आ या
हणाली, पुर? े … फार झाली, लाडी, दे व तुले सुखी करो.
गाठ मारले या मो ा गठ यात या एका पोतडीत दडवले या एका बाच यातली पु हा
एक गाठोडी मा डयाबाईनं बाहेर काढली. खूप दांडगी अ वलासारखी नखं अस या शवाय
ा गाठ सोडणं कोणाला जमलं नसतं. गाठ चेही वेगवेगळे कार आ ण शेवटची गाठ तर
इतक प क होती, क तला आधी दातांनीच ढली करावी लागली. काय सुंदर पांढरेशु
एकसारखे बाईचे पाणीदार ती ण दात. मग ती लहानलहान पुरचुं ा झांबलू लागली.
यांतली एक उघडू न काटे सावरीची प क कोय काढली. ती दो ही आंग ांनी दाबून उघडू न
दाखवली. कानात पुटपटली : स ल बोवा या मशा — गरम बासुंद , भजी, पे ात,
सुरण या भाजीत गरम गरम घोळ. आठ दवसांत लोळत लोळत गचकतो.
या तीचं दे .
वं, दोन नव यांना पुरेल हीऽ.
मग शारीनं बाहेर कोणी नाही हे डोकावून पाहत आ या या हातात ती कोय ठे वत ती
हणाली, जाऊ पड. मी तुला हे दलंच नाही, हाँ.

ओट त नारळ, हातात पूजेचं सामान सांभाळत झेपा टाकत सतत घामानं डबडबणारा
चेहरा जरी या पदराला पुसतांना कुंकू सांभाळत आ या पाय या ओलांडत वर चढली.
पुजारी अजून आला न हता. बाहेर मंडपात गबा खांबाला टे कून गुडघे चोळत डोळे मटू न
पडला होता. ये ा नणदे चं त ड आ वासून भतीवर रंगवले या लढाई या दे खा ावर
खळलेलं होतं. यात म यभागी मोठाले सुळे दात बाहेर काढलेली काळ भोर भयंकर उ
दसणारी दे वी नऊवारी काचा मा न एका हातात नंगी तलवार, स यात फरशी, तस यात
भाला असं ८-९ हातांम ये काही काही घेऊन समोर या रा सां या फौजेला आ हान दे त एक
पाय पुढे एक पाय मागे अशी उभी आहे. पण काशी रा सांकडेच या त पाहत होती —
एका दांड या रा सा या घ सोनेरी न ीदार पुढे फुगीर अशा जां याखाल या जबरद त गोल
मां ा, दं डगोल पोट या असा तो एक पाय काटकोनात वर उचलून ढाल समोर करत
तलवार उगा न एकटाच सवा या पुढे सरसावतो आहे. या या मागे गदा उगा न तसाच
एक उ दाढ मशांचा रा स. लांबून एक अ वला या त डाचा घोडे वार लांब भाला उंच
पेलून भरधाव इकडेच पळत येतो आहे, जणू हा अ वलत ा आ या शवाय ख या यु ाला
सु वातच होणार नाही. बाक चे असेच कपाटासार या छा यांचे, कोणी ह ीवर, कोणी पायी
असे दे वीभोवती कडं क न लाल जभा दे वीला दाखवत आहेत.
ये ा काशीजवळ झोपले या तायडीला ेमानं छातीशी लावत आ या बराच वेळ
गजांआड या दे वीपुढे उभी होती. पुजारी आ यावर तनं यथासांग सगळं केलं. तायडीला
दे वीपुढे टाकलं. बाहेर आ यावर ती पु हा ये ा नणदे ला मह व दे त हणाली, बासुंद
करायची का ग नं लीबाई आज रा ी? तु ही एवढं तायडीला दे वीपुढे टाकलं, बासुंद तु हांला
आवडते ना? करीन बरंऽ.
घरी आ या आ या काशीनं लाडेलाडे कूम सोडले, दो ही हशी लवकर पा न ध
आण बरं गबा. आज मला बासुंद च खायची आहे.
सं याकाळ बासुंद फारच दाट झा याची सासूची कर कर सहन करत आ या शांतपणे
भजी तळत होती, नव याला आवडतात हणून.
सामसूम झाली. अंधार. गढ त कुठे च काही हालचाल न हती. आ याचे कान चा ल घेत
होते : रात क ां या पा भूमीवर नव या या गाडीची खडखड आ ण घो ां या टापांचे
आवाज. मधूनमधून झोपी गेले या दोघी लेक या अंगाव न उगाच हात फरवत ती सारखी
कान टवका न होती. न घोडागाडीचा टपटप आवाज जाणव याबरोबर मुठ वळवून ती
उभी रा ली. बाहेरचा डहलजीचा दरवाजा वाजेपयत तनं नव याकरता काढू न ठे वलेलं ताट
पु हा नीट लावलं. बासुंद ची वाट गरम क न उतरवली. ओट पोटावर या लुग ा या
मोगरीत गुंडाळू न ठे वलेली कोय उघडली. त यातले सुईसारखे टोचणारे बोटाला चपकणारे
बोचणारे वाघा या मशीचे राठ केस वै बाईनं सां गतले होते तसे गरम बासुंद त घोळू न मऊ
एकजीव केले. मग बासुंद या वाट वर नव याचे आवडते मुगाचे पापड झाकण ठे वले. जना
चढू न ते ताट आ ण खुंट वरचा कंद ल टु लावर ठे वले आ ण आत या दारानं ती खाली
उत न कान दे त उभी रा ली. अचानक उद्भूत असा हा संग आधी या कशाशीही कवा
नंतर याही कशाशीच जुळणार नाही, असा घडत होता. जणू काळा या बाहेरचा काळ.
भयंकर शांतता. ानंतर तला जे जे ऐकायला आलं ते पुढे ज मभर जसंचं तसं ऐकायला
यायचं :

पावलांची लडखड, म येच बडबडत थांबून थांबून ज यावर खुडबुडत वरवर चढत
जाणारे पडसाद. छडीची कठ ावर नेहमीपे ा जोरात आपटलेली मूठ. वर या ज यावरची
पायांची डक चाल. मग वर या छतावर फतक फतक सरकणारे धांदरट पाय. आज
आधीच ताट वर आलेलं पा न थोडी त धता. मग हात धुवाय या आधीच पापड मोड याची
कुटकुट. दहाबारा खशांमध या व तू एक एक अशा तबकात टाक याचे जडहलके आवाज.
नेहमीपे ा टणक आवाजात मारलेली हाक, बायडेऽऽ. काहीतरी, ब दा टॅ पपेपर काढू न
घडी उलगड याचा फडफडता आवाज. म येच वाट तली बासुंद चाट याची चटचट. लगेच
फुर फुर हावरट घोट. खवखव. पु हा ककश कठोर हाक. ठसका. मग भ यांचा बोकणा.
पु हा बासुंद चा द घ घोट आ ण रकामी वाट खणकन ताटात फेक यानं टणटणत खाली.
पड जभेला चकटलेलं खाक न काढायचे य न. शवी — घरंगळत गेले या वाट ला क
टाळू ला चकटले या कच याला क अजून वर न येणा या बायकोला — तु या आयला
तु याऽ. लागोपाठ उच या. कोर ा ओका या. क ह याचे, छाती चोळ याचे आवाज.
वारंवार खोकलून थुंक याचे खकारे. नंतर मोरीकडे अडखळू न मोठं धूड धडाम पड याचा
आवाज.

या रा ी जमले या गद त या कोणालाही अंधारात आ याचा नेहमीपे ा जरा जा तच

ल ब या घरंदाज पदराआडचा कठ ण चेहरा दसला नाही. यामुळे या चेह यावरचं न े या
यातनेतून मु असं ी व कोणाला दसलं नाही. सुडा या भावनेचा कडेलोट झा यानंतर
उरलेलं नखळ व वसु ा दसलं नाही. आणखी दसली नाही या चेह यावरची खोल सल
— हे सगळं आपणच केलं हे याला शेवट सांगायचं रा न गे याची.
अशा गो ी वा तवा या इत या खोल गा यात या असतात क या वरवर या वा तवाचा
वपयासच वाटतात. हणून तर या वा तव उद् व त करतात. हे आपणच केलं,
या यावरसु ा आ याचा कधी व ास बसत न हता. आप या जा व य पु ष े षाचं शु व
क चतही व नये, हणून ती ासंबंधी एक श दही कुणाशी कधी बोलली नाही.
पा त या या बुर याखालचं नखळ नारीत व.
खंडेराव, पु षासारखं अमानुष होणं ीला कती सोपं असतं? पण तेच तला कठ ण
झालं आहे.

पंढरपूरला पुंड लका या दे वळाबाहेर आषाढ या गद त धरणगावची एक कोळ ण बाई

आ याचा तातडीचा नरोप दे यासाठ मोरगाव या सीताबाईला शोधत होती. दसताच समोर
उभी रा न त या भुजा ध न हणाली, तू आम या उंटमा या दे शमुखाची वहीणच नं वं?
बरं झालं भेटली. ल न क न द ही हंजे का वकून टाकली लेक? नात ची तरी क व करा.
तुम या लेक या हात या बांग ा गळू न पडू न रा या. काय तचा छळ क न रा ले ते
लोकं? सवत आणणार हते. प क ही केली हती सरी सासुरवाडी. आंगठा दे हने, नाही
तं मारनारच हता. गढ खाले मोठा ख ा खंद ठे येल हता — तुम या लेक ले गाडायले.
आम या दोधू गव याची हैस पडली या यात, तले उचलून का ाचा ग धळ झाला.
मोलकरणीचा नवराच ख ा खणणारा, या हे धरी आणलं चावडीवर तं हणे, दे शमुखानं
सां गतलं, मीनं खणलं, याले धरा. पाटलानं चार फटके मारले त हा खरं बोलला. आंगठा ना
दे ती त ख ाच हता माय तु ा लेक या न शबात या राती. सगळं गाव बोटं मोडतो तु ा
ा ावर. काय तुमचे खानदे शी लोकं नदय. लेक दे ही का पराई झाली? आमचे कोळ
लोक नी असं चालू दे हार माय. घुसा या गढ त न सोडवा लेक ले. मारी टाकतील नाही तं ते
उंटमारे त हे, इ टे टसाठ .
इथपयत ठ क होतं. पण शेवटू न ती कोळ वारकरीण पाची बोटं ओवाळू न हणाली,
अ हीच हंता माय, क का स खी माय आहे क आतडं तुटेल…
आजी आ वासून या चं भागेत या गद त भांबावून खांब झाली. हातभर होती
ते हापासून स या लेक सारखी मोठ केली, ती असा बोल ऐकायला? छे , घाईघाईत
व लासमोर नढळ घासून व ला या डो याला डोळा भडवला, तर दे व रागाव यासारखा
पाहतो आहे, असं तला वाटलं. दरवष असा नाही पाहत. याच सं याकाळ ती द ड न
आगगाडीत उभं रा न घरी परत आली. व लरावला सगळ कामं सोडू न गाडी जोतायला
लावली. चार दांडगे म य थ घेतले आ ण धरणगाव न दो ही लेक घेऊन चधूआ या
कायमची मोरगावला आली.
आ यावर हणाली, चधे, व लाला भेटायला गेले नसते, तं तुला मा न टाकलं असतं
लेक . व ल व ल.

चधूआ या माघारी आ यापासून आम या घरात कामाचे हात वाढले. शेती भरभराटली.

चधूआ याचा ह क होताच. आमची अध आ ण तची अध इ टे ट होती. वडील तला तसं
हणायचेही. त या लेक ना पा या हणूनच सगळे हाक मारायचे. वडील पाळ यात या
तायडीला हणायचे, पा णे, रडू नको. तुझी गढ गेली, जाऊ दे . तुला भारी गढ मळवून
दे ईन. आ ण थोर या पा णीला सु ा उ म घर मळवून दे ईन. तु ही मो ा तर हा. ते
सगळं मा याकडे लागलं.
बायडी आ ण तायडी आम या घरातच मो ा झा या. मी तर वतःला मुलगी समजूनच
ा दोघ बरोबर खेळायचो. आ ही दोघी ब हणी जोडी या, हातात पाट या तोडी या …
त यात म यात … लबू पाणी … टोपलीभर फुलं तुले वेचात ना मलेबी वेचात ना— सांग
खंडू या को ाचं उ र? वरती बघ… मग आजी बायडीला कोडं घाली : बायडे, मांडव
करशील क ओटा? मग कुणीतरी हणतं, कुणास ठाऊक यां यातली कोण मांडव करते नं
कोण मरते? आ या हणते, बरं हईल मेली तर एक तरी, मा ा भावाचा ल नाचा खच तरी
वाचेल. बापानं तर कवडी दली नाही. आजी हणते, नको दे वी, मामाला दे व भरपूर दे तो
आहे. मामेभाऊ भावडू , खंडू मोठे तालीवान होणार आहेत. आतेब हण ना सांभाळतील
आयु यभर.
असं ते सतत ना यांना भावनांनी प कं करत जाणारं थर जग. न बदलतं. बायडे, कोडं
घालू का? सांग, फूल चांगलं क फळ? नीट वचार क न सांग.

मुली मो ा होईपयत तकडे धरणगाव या दे शमुखांची वाताहत झाली. शरद पाट ल

लाल नशाण गटा या आ दवासी कुळांनी ज मनी बळकाव या. मध या लबाड पोरानं
सगळ रोकड लांबवली. कता या दे शमुखाला तर एकदा या याच इनामी ज मनीत पाय
टाकला तर क यु न टांकडू न मारहाण झाली. ते वार यावर इ टे ट चे वाटे झाले. बायडी
तायडी या नावावर कुठे तरी अ ज ाकडे चाळ स चाळ स बघे जमीन कुळां या
व हवाट तली आली. गढ चा पाव ह साही आला. ती जायदाद अजून तशीच पडली
असणार. आप या लाखोपती मुली अशा द र पा या हणून आजोळ वाढ या, आपलं
वतःचं काही नाही — असा झटका येऊन आ याचं डोकं एखा ा वेळ बथरायचं.
एकदा धाचा अबाट धरलेला, या दवशी कोणीच हशीचं ध खायचं यायचं नाही.
सगळं घरातलं ध, दही, तूप, लोणी भालदे वासमोर मांडायचं. चुकून बायडीनं लो याचं बोट
चाटलं. हे आईला कळलं, मग आई तला बोलली, हे तनं त या आईला सां गतलं, क
आ यानं तला बदड बदड बदडलं. सग या शेजारणी म ये पड या, पण बायडीवर का ा
पडतच हो या. ा पोरी अशा टाकनी याच आहेत माय, ज म यापासून — असं वतःला
नभ सणंही चालूच होतं. शेवट काठ टाकून तनं बायडीला छातीशी धरलं. आ ण दोघी
मायलेक एकमेक ना बलगून मनसो रड या. बायडी हमसून हमसून रडतांना आईला
बलगून हणाली, आई तू मला कतीही मारत जा, पण अशीच जवळ घेत जा. घेशील? मग
आ या ततक च रडत हणाली, घेत जाईन, बाई, घेत जाईन.
असे कोणाला न उमजणारे कार ा तघी मायलेक चे अधूनमधून हायचे. आ यानं
मुल ना फार कडक श ण दलं होतं. मामा या मुल सारखा ह करायचा नाही.
खा या प याचे लाड करवून यायचे नाहीत. जे असेल तेच खायचं. व तू जथ या तथेच
ठे वाय या. आपापली ताटं धुऊन ठे वायची. आपापले कपडे भजवून ठे वायचे. मो ा
झा यावर तर जी ती आपापले कपडे धुऊन वाळायला टाकून ायची. अ यास या या
दवसाचा तयार. पाढे पाठ. उरले या वेळात मामीला, आईला झाडलोट, घरकामात,
सारव या-पोतार यात, धुणी भां ांना, वपाकाला, नवडा-पाखडायला मदत करायची.
डो यांत भरेल असंच काम करायचं. काम गोड असतं, का माणूस गोड असतं?
बायडीचा लहानपणचा आवडता खेळ हणजे एक लहानशी पासोडी होती, त यात पूण
अंग झाकेल असं झोपून दाखवायचं. अडीचेक वषाची असेल ते हापासून तचं हे
तासतासभर चाललेलं असायचं. पु हापु हा हात पाय आखडवून मुटकुळ क न तेव ाच
पासोडीत झोपून दाखवणं.
आणखी तचा आवडता खेळ हणजे एक चौकोनी फडकं घेऊन या या अनेक घ ा
क न दाखवाय या. एवढ शी ही पोरगी सारखी टोकं लावत घडीवर हात फरवत पु हा
कोपरे जुळवत असं घ ा करत करत, आगपेट एवढ घडी क न आईला, आजीला,
मामीला नेऊन दाखवायची. यांनी पाठ थोपटली क आनंदानं सव पाहायचं. कधी तर या
घ ा, कधी कोपरे सारखे मडू न तर कधी एक घडी के यावर तीनचार एकमेकां या
कडांना कडा लागतील अशा. तासतासभर. एकाच माला या घ ां या शेकडो श यता
तनं वतः शोधून काढ या हो या.
पुढे, आपण आप या वतः या घरी राहत नाही, हे मामाचं, स याचं घर आहे, हे
आपोआपच यां या ल ात आलं. मुली पोरवयानुसार जरा आगाऊ चालायला, लुडबूड
करायला लाग या क आ याची जरब ऐकायला यायची, बायडे आपलं आपलं खेळ. तायडे,
आपली आपली जेव. आपलं आपलं हणजे काय? हे आप या चौघा ब हण ना मा कधीच
कळलं नाही. यामुळे यांना लहानपणापासून यादापण करायचं वळण लागलेलं होतं. घरात
एकच आरसा होता शगारपेट त. या या समोर तायडी वेणी घाल यापुरती बसायची. आ ण
बायडी तर बनाआरशानंच डोकं वचरायचं शकली होती. ाउलट बजा, छबा हणजे अधा
अधा तास आरशात पाहत वेणी घालत बसाय या.
बायडीला आणखी एक सवय होती. बायडी, आपलं आपलं नीज, हटलं क ती
भतीकडे त ड क न पाय मडू न डोळे बंद क न पडू न राहायची. कवा डोकं बांधाय या
फड यानं त ड पूण झाकून घेतलं क आपण अ य झालो असं समजायचं. सग या
जगापासून वतःला लपवायचं हे तचं अमोघ साधन होतं — डोळे मटू न त डावर फडकं
पांघ न घेणं.
बायडी आ ण तायडी घरातलं कुणाचंही काम पटकन क न ाय या. र ववारी याच
माझी पु तकं साफ क न लावून ाय या. स या ब हण पे ा ा दोघी आतेब हणी मला
जा त आवडाय या. या ल ना या झा या ते हा यांनी आपलं घर सोडू न जाऊ नये, असं
वाटायचं. दोघ साठ खे ात या थळांचा वचारही करायचा नाही, हा आ याचा ह कायम
रा ला.

मावशी या सुधीचं ल न मा अखेर गावात याच अ तशय क ाळू अशा अवसू

लंग ाशी झालं. ा अवसूचा गाव शवेवर बरड ज मनीचा एक पोटखराब तुकडा होता,
यात खा यापुरती वारी बाजरी पकायची. हे शेत शलांगणाचं सोनं हणून ओळखलं
जायचं, कारण दरसाल दस याला गावातले लोक इथे सोनं लुटायला यायचे. इथे स दळ या
आ ण आप ा या झाडांमधे जुनं मे को दे वीचं दे ऊळ होतं. पूव ा दे वीपुढे हेला मार याची
जुनी चाल होती. ते हा तर हेला दे वीपुढे मारणा यांचा शेतभर धुडगूस चालायचा आ ण
सगळं पीक आडवं हायचं.
इं ज सरकारनं ही चाल बंद केली. आता घो ावर बसून पांट ल, दे शमुख, मागे
कुलकण , जोशी आ ण बाक चे वीसेक अलुतेबलुते मानकरी कोस याचे फेटे बांधून न ा
कप ां नशी वेशीबाहेर पडायचे. पुढे पळत जाणा या मांगा या डफा या घायीवर द डदोनशे
लोकांची झुंबड अवसू या शेताकडे चालू पडायची. स दळ खाली श ांची पूजा हा ानं
केली आ ण पानसुपारी आटोपली, क कपाळावर लाल टके लावून एकेक मानकरी उठायचा
आ ण लूट हणून पाच पाच ताटं उपटायचा, आप ाची डंग ओरबाडायचा, स दळ खालची
मूठभर माती हातात घेऊन घरी ओवाळू न यायला अंधार पडाय या आत परतायचा.
सटरफटर लोकही यां या मागोमाग लूट हणून वारीबाजरीचे. धाटे उपटायचे. ा सो यावर
पूवापार काळापासून शेजार या उंद रखे ात या लोकांचाही ह क होता. एकंदरीनं
अवसू या शेताचा अधा तुकडा तरी उजाड हायचा. अंधार पडू न जाईपयत तथे अवसू
राखण करत बसायचा. आ ण घरी याची वाट पाहत बसले या सुधी या हातची पुरणपोळ
खापरावर टाकतांना तुटायची आ ण त या पोटात गोळा उठायचा. अशा अंधारात नव याला
पान लागलं तर? पण अवसू वतः या न शबाला बोल लावत वचार करायचा, पाच
भावांपैक आप याच वा ाला असंच शेत का यावं? आ ण बचा या बायको या न शबी ते
लांब चचोळं अंधारं घर?
एका घरात चार कुडं घालून केलेले पाच भावांचे वेडेवाकडे पाच भाग. लांब आत
अंधारात कुठे तरी उंदरासारखी खुडबुड करत घर नीट लावत राहाणारी सुधी. टु क चा संसार.
एक उभी खाट पडेल असा बोळ. मधेमधे कुडाला काहीतरी लटकवलेलं, लटकणारं,
टांगलेल,ं ल बणारं, ल बकळणारं. खांबाला मो ा खळा याला पश ा टांगले या. सुधीला
अशा घरात राहायची सवय न हती. एकदा काही यायला रांधता रांधता उठली, क डो यात
खळा घुसला. खोक, र . हळद भ न सगळ कामं तनं केली. शेतातसु ा मदत करायला
जखम बांधून जायची. अवसू तर बोलूनही दाखवायचा क , आपला ज म हा असा. ग रबीत
खप या याच लायक चे आपण आहोत का?
वा त वक हा माणूस संकटांशी लढायला कमी होता असं नाही. उलट, तो लंगडा का
झाला? तर हा आडदांड बेडर माणूस ल ना या आधी घरात या सग यांचा वीर समजला
जायचा. कुठे ही धो या या संगी अवसूची जागा. ड गरातून डु करांचे कळप येतात आ ण
पेरलेला भुईमूग दाणा भराय या आधीच दातांनी नांग न फ त करतात, हणून हा शेतात
एकटा रा ी राखणीला जायचा. एका रा ी शेजार या शेतात या कपाशीवर दहाबारा चोर
आले, तर हा ग प लपून राहायचं सोडू न तकडे ठगा घेऊन धावत गेला. चोर कुठ यातरी
नशेत होते, यांनी याला इतका ला ाका ांनी बदडू न बांधावर टाकून दला क , सकाळ
एका मोळ वालीनं आपलं काम सोडू न गावात कळवलं नसतं तर हा मरणारच होता. सगळं
आंग काळं नळं पडलेल,ं एका पायाचं हाड मोडलेलं. कंबरमोडी या पानांचा रस पीत
हल ा या पानांचा पो टस लावत हा दोन म ह यांनी चालायला लागला. एका पाय मा
लंगडा रा न गेला. डॉ टरकडे जाणं परवडणारं न हतं. शेतक यांचा तसा शर ताही न हता.
डॉ टर हणजे खशाला चाट. यापे ा लंगडं रा लेलं काय वाईट?
ल नाआधी अवसू घर या लोकांना अ भमानाचा वषय होता. पण इ टे ट या वाटे
करायचे ठरले, ते हा चारही भाऊ मतलबी नघाले. वाथ कोणाला सुटला आहे? हे
बनाबरकतीचं शलांगणाचं शेत अवसू या वाटणीला आलं. हेच आपलं नशीब हणत रोज
क करत राहाणं या या पदरी आलं.
सुधीसु ा घरातलं तुटलंखुटलं काहीच कधी बाहेर सांगायची नाही. अगद आम या
घरीसु ा. कुणाकडे कधी पदर पसरला नाही. सधुमावशीचंही हातावर पोट भरणं होतं.
मायलेक एकमेक ना मानाचं जगणं शकवत रा या : दवस, सुधे, का मु कामाला येतात?
ही आपली मनगटं शाबूत राहोत. मग दर मृगात नवे ढग बरसतील. नवे पाऊस पडतील.
पेर या होतील. शेतं हासतील. नवी पकं तरारतील. पोट पकेल, घर भरेल, पोरां या क ावर
नवी शेतं घेऊ. खूप मोठं घर बांधू — आपलं लहानसं अंधारं घर वेषानं पोतारता पोतारता
असे वचार करणा या सुधीला, ह र ह र, एका वीतभर लांढ नं उखडू न टाकलं :
आंगणात अचानक क ला ऐकायला आला. दहाबारा गवतका या गव यांनी साप
चाव यानं शु हरपलेला अवसूचा आडवा दे ह ओसरीत ओढत आणला. एका पायात
नेहमीचं दोरीनं बांधलेलं तुटकं खेटर, छातीवर सुधीनं वणलेलं भरड लोकरीचं वेटर, आ ण
त डातून फेस.
सगळं गाव हळहळलं. ाल ध, सरं काय? पोरगी अपेशी, दोन वषातच कुंकू पुसत
माघारी आली. लोक आप याच लेक सारखा कळवळा करत हणाले, पोरी, मामा या
घरी जा. आजोळ या बोरीबाभळ ही माया लावतात. कोणी हणाले, बापाचं घर ते आपलं
घर. इथ या ा द र आ पलपो ा सासरापे ा तथे काय वाईट आहे?

शेवट आईनं ा ण बोलावले. दभासनांवर बसून नीती, ढ आ ण घात यां यावर

भोजना या वेळेपयत च क सा झाली.
केवलाघो भव त केवलाद – ऋ वेद. पु हीन ीला नऋतीने पछाडलेले असते –
शतपथ ा ण. प तहीन या सदा कंपायमान असतात – पराशर. यांची उ प ी
जो पादना तव झालेली असते – मनु, मेधा तथी. पुनभूने र माहेर या नातलगांकडे फार
दवस रा नये – व ाने र, नारद, आ दपव. यानंतर पंचांग पाहत या दोघीजण चं भ व य
बोटांवर वेधणं सु झालं. यजुवद सं हता सरस ठर या, कारण यजुव ांचं पाठांतर वल ण
होतं. मग स चे वडील अवधूतभटजी मृत मधला भूतकाळ टाकून पूण वतमानकाळात या
आप या दे हावर गोमू शपड साते उभे रा न सांगते झाले : पूवस मै ी — दोह स जन
संसग, द ण मु दता — यांस अ यगेहवास, प मेस क णा — क येस
भचारसं षण, उ रेस उपे ा — ीशीलर णास यो य. हणून शा ा ा क , उ र
दशेस अवलंबणे. कसंही असो सोस, बाई, या यात इ त आहे.
फरफट संपत न हती. चा ळशीची सधुमावशी आ ण वशीची सुधी दोघी हात र या
मायलेक मान खाली घालून ह का या घरी राहायला गे या.

शेतक याची बायको हणून चालणारी सुधीची ही फरफट आ या पाहत होतीच. खेडी
हणजे शेती, शेती हणजे थंडी, ऊन, धूळ आ ण काबाडक . नको रे भाऊ व ल, कतीही
ंडा लागो, मला जावई शहरातलाच बघ. मी मरेपयत तु या दारी मजुरी क न फेडू न
टाक न.
काय चधूताई तू बोलतीस? तुझं माझं करायचं नाही, तुझं वेगळं आहे का? तू
आ यापासून आम या घरात जेवढे क घेतले, तेच ं ापे ा जा त होतील.
मग चधूआ या सुखावून जायची. स या घरांमधले भाऊ अशा ब हण ना मा न
टाकायचे इ टे ट साठ . पण आता शेतक यांम ये जरा मो ा मनाची सं कृती येत होती.
ह रत ांतीचे ते सु वातीचे दवस. काही शेतक यां या हातात मुबलक रोख पैसा —
दे शा या इ तहासात प ह यांदाच असं होत होतं. नागरीकरणाचा उ माद. यामुळे शहरात या
नोकरदार जावयासाठ कतीही रोकड, सोनं, भांडीकुंडी, कूटर, रे डओ, लॅट — मुल चे
ीमंत बाप तयार ठे वायला लागले. मोठमोठे ंडे दे ऊन वर या पगाराचे शहरी जावई
पकडायची चुरसच सु झाली. स यासारखे ं ाचे आकडे फुटायचे. बी.ए., बी.ए सी.,
वीस बाय वीस, बी.ए., बी.एड. — तीस बाय तीस. एम.ए., एम.एससी.—प ास बाय
प ास. द डशेदोनशे पये म हना पगारवा या ा नवरदे वांना प ास हजार पये आ ण
प ास तोळे सोनं हणजे श णाचं साफ य ातच आहे, असं वाटायला लागलं. पु हा हे
सगळे वारकरी पंथाचे. तुकारामाचे अभंग नाचून हणणारे.
चधूआ याला धरणगावकडू न ॉपट चा चौथा ह सा मळ याची श यता होती — पण
कोटकचे या, वक ल, हेलपाटे हे कोण करणार? शहा यानं कोटाचा पायरी चढू नये, हे
वडलांनी पाळलं. हे करायला रकामचोट माणसं लागतात. ंडा श य तेवढा आपण दे ऊच.
सासरचं सगळं टाक तोडू न — असा वडलांनी आ याला स ला दला. तला तर ती गढ
डो यांसमोरही आली क डोकं फरलं, असं वाटायचं. बघू पुढे. पोर या स ां शवाय तर
यां या नावाची इ टे ट कुणाला वकता येणार नाही. पडू ा.
बायडीला एक राकेश नावाचा पोलीस सब-इ पे टर पा न गेला आ ण याला ती फारच
आवडली. आ यानं हा मुंबईचा मुलगा प का करायचा धामा लावला. दादर टे शन न दहा
म नटांत चालत गेलं क भोईवाडा पोलीस टे शनमागे आप याला मोठं वाटर मळतं आहे.
वरची इ पे टरची जागाही एक लाख पये भ न मळवायचं चाललं आहे, हे तर
सग यांना भूल टाकून गेलं. केवढा कतबगार जावई. शवाय पगारा या कतीतरी पट पैसा
घरात आपोआप येतो. व ल, हो हणून टाक. मुंबई या पं डत मामांकडू न मा हती
मळवली. ल न घाईतच प कं झालं. ा राकेश सब-इ पे टरची बाक ची काहीच मा हती
कुणी काढ याची तसद घेतली नाही. लवकर उरका हो, नाहीतर थळ हातचं जाईल.
बायडी मा यापे ा पाव वषानी तरी मोठ होती. तचं ल न झालं आ ण मला एकाएक
मुल ब ल आतून वेगळं च ेम वाटायला लागलं. खरं तर लोभ. यावेळ मी नुकताच
हाय कुलात जायला लागलो होतो. काय कुणास ठाऊक, वरात नघाय या आधी भरजरी
शालू, गजरा, मो ा अंबाडा, दा गने सावरत येका या पाया पडत ती येत होती. मी त या
सुंदर पाकडे पाप या न लावता पाहत होतो. ते हाच झपकन मला आपण वेगळे आहोत,
मुली वेग या असतात हे कळलंसं वाटलं, क आप याला काही कोणाला दलं जात नाही,
क आप याला काही आपलं सगळं इथेच टाकून नु ती एक पेट घेऊन सरीकडे कुठे जावं
लागत नाही. आपण पु ष पतृ था नक पतृस ाक.
ती शेवटू न आंध या काकू या पाया पडली ते हा आंधळ काकू त या सग या अंगावर
दा ग यांवर केसांवर नाकात डावर हात फरवत हणाली, माझी लहानपणापासूनची काठ च
चालली माय. जा. सुखानं राहा. एवढु शी तू आली होतीस ते हापासून पाहते आहे, कधी
कुणाचा श द वाईट आला नाही. कधी चावटपणा नाही. इथे तुला सगळं होतं माय, फ
बापाची सावली न हती. आता तची गरजही नाही —
— हे ऐकताच सतरा वषापूव या दा ा बापाचा चेहरासु ा न आठवणा या ा
पोरीला ा णी ढसढसा रडू कोसळलं. सतरा वष बापा शवाय गेली. ा ी या ज माला
ये याचं कारण. आता नवरा आहे पयाय.
घुटमळू न डोळे पुसत पुढे सरकत ती मा याजवळ आली ते हा मा याही डो यांतली
आसवं तनं त या बोटांनी पुसली आ ण माझा गालगु चा घेऊन ती हणाली, खंडू, येत जा.
डो यांत या पा यामुळे वरात नीट दसतच न हती. मी परत मांडवात येऊन एकटा
बसलो. सगळा मांडव नमनु य. गा ा, लोड, त के, फुलं, गुलाल पसरलेली. एका लोडाला
मी टे कून शू य होऊन बसून रा लो. बायडे, हा खंडेराव अजून तथे तसाच लोडाला टे कून
बसला आहे.

नंतर अनेक वषानी चधूआ याची गढ एका महामागा या नकाशानुसार खणून

टाक यात आली. त या वा ाचे पैसे आणायला दोन वषापूव मला बाबांनी त याबरोबर
पाठवलं. कारण धरणगावला माझा लासमेट शु ल नावाचा, याचं घर आहे. गढ कशी
पाडली पाहायची का? मी आ याला वचारलं. ती हणाली, नको. मला ती कधीच भुईसपाट
झाली आहे. धरणगाव या ा ण आळ त शु ल या घरी आ ही मु काम केला. याच वेळ
धरणगावचे ठोमरे नावाचे शु लचे मामा हातारे बडबडे रटायड पोलीस इ पे टरही
यां याकडेच उतरले होते. गढ त या दे शमुखांचं आमचं नातं पा न यांनी आ यच कत होत
एक गो सां गतली :
यावेळ हणजे १९३४ या आसपासची गो असेल. मी यावेळ एरंडोलला ुट वर
होतो. एक मो ा दरो ाचा तपास करत होतो. तथे एका मा डया वै बाईला आ ही
संशयाव न पकडू न कोठडीत टाकलं होतं. त याजवळ अ सल सो याची गनी सापडली.
कुठू न मळाली ही गनी? खरं सांग. कबलली शेवट : हे बघा, खरं सांगते. धरणगावात एका
बाईनं मा याकडू न त या नव याची पोट खी बंद करायचं म ळ औषध नेलतं, तनं दलेली
ही गनी आहे. सोनाराकडे मोडायला गेली नं तुम या शपायानं पकडू न इथे आणलं. या
दरो ा या केसशी बचारीचा काही संबंध न हता.
आ या तथेच हे ऐकत तं त बसली होती. एकाएक ती काप या आवाजात हणाली,
इ पे टरसाहेब, काय केलं मग? या वै बाईला मारझोड केली होती का?

अ तुरीचा ज म दे वा घालून चुकला

रात दस बैल भा ाचा जुपला
उ हा यातले लांब दवस. पारची न सरकणारी त ध वेळ, आंगणात आजी खाट
पाडू न पदरानं वारा घेत पापड कुरडयांवर राखण बसली आहे. खे ात या बायकांची हीच
ह काची वेळ आ ण ा वेळेपुरती हीच ह काची जागा. ग पा-गो ी वनोद गु त अ ील
गो ी. डॉ. मंडीनं हे सगळं चार मोठमोठ रळं टे पांवर रेकॉड क न ठे वलं आहे. शवाय
डायरीत मोरगाव या बायकां या मजेदार न द ही के या आहेत. साधु ते या या दोन
बायकांब ल मार कस द सा ा हे डगखाली ामीण अथ व थेत दोन ल ना या बायका
कशा फायदे शीर असतात आ ण सबंध समाजाची ल गक नी तम ा नरोगी ठे वतात, या या
न द . झनस ऑफ झडी ा भागात सगळा लभा यांचा इ तहास. मोरगाव वमेन : मोर
दॅ न वमेन डायरी या ा भागातली मंडीची नरी णं तर आधु नकतावा ांना, ीवा ांना
आ ण ॉइड सं दायाला अडचणीत टाकणारी ठरली आहेत. पा ा य, वचारवंत समजतात
तशी ी ही वै क कोट आहे काय? ी ही संक पना समाजशा ीय क जीवशा ीय?
ज मतः ी पु षापे ा वेगळ असतेच क नाही? तस या जगात या ह यांची बाजू
को या युरोपी ीवा ांनी कधी समजून घेतली आहे का? भांडवलशाही, वसाहतवाद,
रा ीयता ां ारे यांचं जा तीत जा त शोषण युरोपी समाजांनीच केलं आहे — या व
ा युरोपी ीवा दणी कधी उ या रा या का?
उ च राहणीमानासाठ युरोपी यांनाही आ शयाई-आ क दे शांवर वच व पा जे
आहे. ा ीवा दणी समजतात तसा सबंध जगात या यांचा ीजात हणून एकच
कारचा नाही. अनेक कारचे अनेक पर पर वरोधी आहेत. अमे रक युरोपी ी
वेगळ , ह ी वेगळ . मोरगाव वमेन : मोर दॅ न वमेन.
आंग नतळ नतळ को हं व नळं केलं
कव या कव या कमळ ला नव यांन झोडपीलंऽऽ

कोण ही कवळ कमळ ?

मंडी या डायरीत न दले या गावठ यांचे नाना वध कार आ ण येक
 काराग णक मांडलेले ी वाचे ही वेगवेगळे :
मुलगी, सून, जाऊ, आई, आजी, पणजी, सासू, आजेसासू, आ या, नणंद, भावजय,
बाळं तपणाला आलेली माहेरवाशीण, माघारी आलेली चधूआ यासारखी, आणून सोडलेली,
फ मुलांची आई, फ मुल ची आई, प ह या घरची मुलं पोटाखाली आणणारी पाटाची
बायको, वांझ, त णपणी रांडावून हातारी झालेली, वधवा आई, अप यहीन वधवा, सवत,
साव आई, एखाद पण गावात असलीच पा हजे अशी शदळ, बटक दासी. एक अफाट
ी व .
लहान मुल ना ल गक श ण यां या आपसांत या शळो या या आ व कार वातं यातून
— कोणाची पाळ चुकली, कोण पवाली, कोणाला कतवा म हना चालू आहे, कोणा या
नव यानं कोणाला कुठे कसं चावलं, कोणाचा नवरा कोणाला कंटाळला आहे, मग तो
कुणाशी बोलत होता, नवरा जवंत असले या बाईशीच कोणी मोहतीर लावलं — या
सग या ग पा, गो ी, वनोद, टोमणे. मौ खक वृ प ं.
सणसणतं ऊन. पार सरत नाही हट यावर एक कावळा शांतपणे मान वेळावून
कशावर तरी डोळा ठे वून आम या गो ा या छपरा या बाहेर आले या आ ावर काव काव
करत बसला आहे. चम यांची टु णटु ण ओसरीतून वपाकघरात आप या अखंड
चव चवाटात चालू आहे. बायकांनी सकाळपासून यु पातळ वर संपवलेले पापड, शेवया,
सांडगे उ हात वाळत घातले आहेत. ा वाळवणावर ल ठे व यासाठ हातारी आजी
बसली आहे. ती आपली चरलेली काठ सतत ज मनीवर थरर थरर आपटते आहे.
शांतता चरणारा बनी रांड हचा कोळ वा ातून धारदार आवाज : अरे, तू काय मा ा
तंग ा चरतूस? तूच ये मा ा सामनी बाराबो ा या, मंग तुले कशी झवाडते क
पाहाशीलच, हज ा. मले छनाल हंतू? मी तं रांडच हाये सग या गावाले मालूम हाये. पन
तू कोनता स वाचा हायेस महा मा गांधी या लव ाचा ते पाहातेच मी बी, तु ा बहीनचा
झौ. हाँ, तुले बी, अनं जो को ही. तुही बाजू घील याले बी सवासम वहाणांनी झोड ये क
नाय, पाहा. त डाची गांड करतूस, आता बसला त ड लपोयीसन घरात.
जरा वेळानं खाटांवरची उ हं कल यानं सावली आ याचं आजी आईला सांगते आ ण
शणले या बायकांचे दे ह हालचाल करताहेत. सग या ब हण चा कलकलाट. आईनं मो ा
पाते यात केलेला चहा पे यातून बशीत ओतत आजी अंगणात आपला क य अ धकाराचा
अवकाश सांभाळते. बशीतला चहा नवेल तसतसा त डाला लावत आजी जी कोणी दसेल
त याशी संवाद साधते. हळू हळू बायकांनी अंगण भरत जातं. सकाळ सग यांनी वळलेले
चार रांजण भरतील एवढे पापड वाळत आलेले, ते काढायला इतके हात लागतीलच.
कोणीतरी चावट नणंद हणते, का वं नमदे , नवाडी उठली नी का अझून? ये नं हना बाहीर.
रातचा दवस करतीच, तं का दवसाची पन रातच करती? सग याजणी हासून शेजार या
बंद दाराकडे डोळे लावतात. जरा वेळानं दार कल कलं क न नुकतंच ल न झालेली नवोढा
नव यापासून वतःला सोडवून बाहेर येते. आप या मुखावरचा थकवा आ ण ल जा
पाहायला सग याजणी टपले या आहेत, हे ल ात घेते. गवाची छटा चेह यावर मधेच
चमकून जाते. मग ती वडीलधा यांपाशी आ ाधारकपणे येऊन बसते. एक जाऊ वचारते,
कानोडी झाली व माय माही बहीण. सरी हणते, त या घरी पापड होतील ते हा आ ही
नाही का अशाच उठू न येणार?
सव बशांशी फुरफुर. चहा आटोपली, क सग याजणी वा घण सार या कामाला
लागतात. तासाभरात पापडांच,े शेवयांचे ढ ग उचलून आई धा यावर नेते. हळू हळू सग याच
शेजारणी ता ा मुलांना छातीशी घेऊन आंगणात जमतात. काय रांधलं? काय खा लं? हा
कती म ह यांचा? अन् तो पोटातला? बस कर नं हना मा ा भावाले. का या पोर ची
उ फूत खसखस. एक अना मक सुभा षत : नव याले का घराबाहेर काढता येतं माय.
समोर या ग लीतली हातारी नेहमी माणे संताप उतू गे यानं आम या वा ात खेळत
बसले या आप या नातीला आप याच अपु या रा न गेले या सु त इ छा श ां या पानं
करते : कुठ गेलती व को हाट न? झ वा ाले? चाल, ऊठ पालमांडे, ती घरातली
कामं कोन करील? तुहा यार? पोटबयी, ढवरीन, आंगणातले भांडे घास अगदर. घरातच
बसत जाय, नाही तं जाशीन को हाचा हात धरीसन शदळे एक दशी. ती लहानशी पोरगी
परकराचा काचा खोचून ढ गभर भांडी घासत बसते. काम संपलं क आम या वा ात पु हा
येऊन सागरगोटे खेळत बसणं, हे एकच व तचं असतं.
हा क ी वसाचा अशील इ बे? दोन वसाचा अशील. हॅट हा लहानाच द ड वसाचा आहे.
भावंडांमध या एकाचं वय कळलं, तरी पुरे असतं. हे तं मुल ना पाळ ये याआधीच
कळलेलं असतं. दोन वषातसु ा कूस न पकणं हणजे बाईतच काहीतरी बघाड आहे, हा
सवमा य स ा त खोटा ठरव यासाठ धीर ध न, माहेरचा आधार मळाला तर सरं ल न
क न, मूल जनूनच तला ी व स करता येई.

डगा नावाचा एक पोरगेला द र, का मे णा, शेतात करकोळ कामं करतो, तो धावत

येतो. नांगरणारांसाठ पार या भाक या चटणी लवकर बांधून ा व हनी, हणत येऊन
आंगणात लकडा लावत बसतो. याची खेसर या ना यातली भावजय चु ाजवळू न भाकरी
टाकतांना हणते : गध ा, इतका वेळ का उखारी करत होता का? झालंच आहे नं. बांधतेच
आहे नं. …बांधा. फार प क गाठ नको मारजो, व हनी. आमचा भाऊ ब याचदा लइ खटपट
करतो पन तुमची गाठ सुटत नी. खसखस. …जाय दाडवा या, तुहा भाऊ भुकेला झाला
अशील.
हे सोळा-सतरा वषाचं आगाऊ पोरगं भाकरी या चळती टोपलीत रचून धडपडत उलटा
फरतो ते तकडू न येणा या अ हलाबाई ा काठ टे कत येणा या कुब ा हातारी या
अंगावर कोसळतो. ती काठ टे कून याला पकडू न हणते, कोनाचं झवन आहे रे हे? या
सा या शेवंतीचं का रे?
आता अ हलाबाई या त डू न काय काय मु ाफळं बाहेर पडतात, हणून त ण मुली
फार कान टवका न त या येक उ चाराकडे बारकाईनं ल दे तात. खदाखदा हास याची
ही पवणीच अ हलाबाईची भाषा हणजे. शेवंती काय करते तुही आई? तू दोन वसाचा बी
न हता ते हा रांडावली ती. ल न कर हणते तुल,े तं करत नी तू, एकटा पोरगा आं? डगा
चंटपणे हणतो, को ही पोरगी दे ई नी रा ला आ या, आप यासार या ग रबाले. अ हलाबय
हणते, अरे तुले सोळा सतरा वस एकट नं क करीसन मोठं केलं. तुले सोडनार नी तुही
आई. तुहं ल न झा यावर तुम या दोघांम ये झोपेल ती हातारी, अशी आहे.
पोर ना हासू आवरेनासं झालं. एकपा ी हा य योगाची वरात आली. कोणीतरी सो वळ
बाया हणा या, डोभानं उपसायला सु वात झाली माय या वचक ची. अ हलाबय या घरी
चार धाम या ा क न आ या या न म ानं मावंदं योजलं आहे. तथे आम याकड या
सग या बायकांनी सकाळ पो या करायला यावं, असं चुलीला नवतं सांगत ती आली आहे.
मजे या गो ी सु झा या. तकडे मनमाडकडे कांदा व त मळतो हणून मो ा पहाटे
गेले चा ही द र, हा करत, अनं गे यावर पाहाता तं बाजारात एक कांदा नी. मंग काय,
आले चा ही द र आंडे हालोयत परत. पोरी हासू दाबत पु हा ऐकतात, या बरं सग या जनी,
बरोबर लोखंडी चु हे, परातं तवे, फुक या घेऊन या बरं, नाही तं येसान नु या फो ा घीसन.

बायका ब याच जम या आहेत हे पा न आई भुईमुगा या शगांचा मो ा ढ ग आंगणात

मधोमध उपसून सग यांना कामाला लावते. सं याकाळपयत सहज पोतंभर शगा फोडू न
होतात.
मुलाला ओढत धपाटे घालत एक मजुरीवर पोट भरणारी बाई आईला हणते, एक
कवचाभर खोब याचं तेल आण तं मालक णबाई ज कसं. इ या केसायले लावनं आहे.
मारवाडी आता एक पैशाची उधारी दे त नी.
शगा फोडायला एक एक करत ब याच गरीब बाया जमतात. चतकोर अध भाकर तेल
लावून आप या पोरांसाठ ह कानं मागून शगा फोडू न दे तात. यां या छातीला
माकडासारखी पोरं नेहमी लुचत वेळ काढत असतात. मुलांना सरा काही खेळ नाही, घरात
खाऊ नाही मग काय करायचं? कर कर तरी टळते, मुलं पीत राहतात. काही मजुरी मळे ल
का मामी? कानबाई या सणाले रोट क हंते, पन घरात तं डाळ, गूळ काहीच नी — एक
गरीब बाई दारी येऊन वचारते. तचा पदर ताणत मागेमागे कर करणारं पोर. आजी
वचारते, का बरं रडतो वं मथुरे या या? भूक लागली हंतो. ये, चं भागा द ल चतकोर
भाकर. घी जाय. असू दे , लेकराची जात आहे. तकडू न मुक काक खुणावते क , त या
घरात श यावर कढ चं मडकं आहे. तु ा हातानं काढू न घे. तकडे कोणी नवी नवरी
वचारते, पुरणपोळ ला जतक डाळ, ततकाच गूळ का आजी? चालतो चालतो. एक मापटं
डाळ आमाक कमी केली, तं चांगलं. चमट भर मीठ शेवटू न टाकजो. या रंभी या हातची
डाळच शजेना माय. का करनी केली का काय को हं. सग या जणी टकमका संशयानं
लांब या एका बंद घराकडे पाहातात. मुलाला सतत पाजणारी बाई आता एकाएक संतापानं
— बाजीरावाचं झयेल, लुचतं तं लुचतं पु हा व न गुरगुरतं बी — असं हणत पणा या
लेकराला तटकन बाहेर काढते. तेही चडू न तला चोळ ची गाठ बांधू दे त नाही. वाळलं वं
तु ं लेक . …मायच वाळली आहे, तं लेक का नी वाळणार, सांगा. …काय सांगू मोठ
माय, एक घास खावासा वाटत नाही मले. या करजदारा या धासाठ च अध भाकर खा वी
कशीमशी तेलाबरोबर, वाकु या दाखवत. घरात दमडी नसते घोटभर ध आणू हटलं तं. मग
सग या जणी त या नव या या नावानं खडी फोडतात. सहानुभूतीमुळे त या डो यांतून
मधूनमधून पाणी झरपतं. दसाले रात रातीले द स जोडत राहावं, मामी. आजी हणते, रडू
नको. हा तुहा पोरगाच मोठा होईल अनं तुहे पांग फेडील, बाई. उगी. संसार असाच असतो
माय. मंग का अ हीच हंता — अरे संसार संसार, मु या बैलाचा मार. ा चार
समजावणी या श दांसाठ च ती आजीजवळ नेहमी येऊन बसते. हा आधार तला घरी
जाईपयत पुरतो.
टचटच शगा फोड याची लय लागली आहे. यातून मधेच चव चवणारी मुलं, यांचा
पळापळ चा ग धळ ऐकायला येतो. ा पा भूमीवर बायकांचे हेल, मी काय हनत हतीऽऽ
तकडे कोणीतरी ऐकलेली ताजी गो सु केली आहे — बोरखे ात काय झालं क ,
सासूनं अन् दरानं तचं त ड दाबून पो यात भरलं. …पाहाय तं. …अनं तापी या डोहात
ढकलून आले परत. …पाहाय व माय. …ते दोघं गुपचूप घरात घुसता अनं पाहाता तं आँ?
आहे ती तं घरातच खाटे वर. हणते बी, या सासूबाई, तुमचीच वाट पाहते आहे. असं ऐकताच
सासू जे अंगणातच आपटली धडकन — म नच गेली भुता या धा तीनं. सग या पोर या
अंगावर सरसर काटा येतो. का खरंच भूत झाली? …हॅ, कुठलं भूत वं, डोहातून अंधारात
यां या अगोदर ती वर पळत आलती. सासूला वाटलं बुडालीच. हशा, वेगवेग या कर ा,
कन या, बारीक, उंच सुरांम ये हशा.
ाचवेळ एक त ण बाई कानो ासारखी समो न नघून जाते. कोन गेली वं ती?…
ती राही. …रोजानं गेलती पोपटशेट या शेतावर. अंधार पडला तरी आलीच नी त दशी.
उ शरा आली, क नव यानं पु हानंच मोडलं त या अंगावर. रोजच उ शरा येई हंता ती. …
मंग बरोबर केलं. बाई या जातीले नवरा दे व असतो. गाय आ ण बायको — सं याकाळशी
दावणीला पा जे. एक जाडी जसोद मा ा सग याजण पे ा वेगळा वचार मांडते : पण
कोणी नवरा गटारात त ड घालणारा असला, तर तो कां मारील बायकोला असा पु हा यानं?
नसता का असे नवरे? मग, बाईचा का जीव नी का, वा रे वा. त ण का या पोर ना हा
ीवाद वचार पटतो. पण या मौन पाळतात. सरा क सा : ती मॅडम आहे नं वं
शाळे तली, ती तं या चौधरीसरांबरोबर आठ दवस सहलीवर गेलती दा ट… तकडे ती दोघं
एकाच खोलीत नजत हंता… पैशे वाचवायचे असतील. हशा. मॅडमचं यारं आहे, ती शकेल
आहे. एम.ए., बी.एड. आहे. नोकरी आहे मु य. आम या भाचीचं पाहा नं — भरला तां या
लवंडला आ ण माहेरी आणून टाकलं. गेलं नं आयु य वाया? नवरा लई तापट. शेतात बैलांना
मारे तसा घरात बायकोले. तकडे पारप त असेच कुंधाळे लोक व माय. तकडे पोरगी दे ऊ
नये.
एक कारी पोरगी हणते, बरं झालं नं, काय हंती आयु य वाया गेलं. अशा
रानकेसाबरोबर संसार कर यापे ा आताचं मजुरी क न पोट भरणं काय वाईट आहे?
याबरोबर सग याजणी त यावर उलटू न हणतात, असं नसतं ब हना. नवरा तो नवरा. घर
ते घर. ा चुडेलसारखं एकटं राह यात काय सुख आहे?

अशाच एका पारी नळू काका आप या एकुल या लाडा या ब हणीला सासर न

बाळं तपणासाठ बंद भुर या गाडीतून घेऊन येतो. बैलां या ग यातली घुंगरं, जला, तोडे
छु मछु म करत सवारलेली गाडी थांबली क सुमन आली वं. सुमन आली माय — असा
गलबला होतो. आजीला ग हव न एक ओवी सुचते : गाडी घुंगराचीऽ येइल ग मा ा
माहेरचीऽ. सग याजण ना आपले असे माहेरवासाचे नाजूक दवस आठवतात. ब तेक ची
माहेरं आता नाहीशी झाली, आई मेली, बाप मेला, भाऊ मोठे झाले, भावजयी आ या, आता
तर ती भावां या लेक ची माहेरं झाली. संपलं. मोठा पोटाचा नगारा सांभाळत दा गने सावरत,
पैठणी आवरत पोरगेली हडकुळ सुमी उतरते. सग याजणी त याभोवती जमतात. तची
आई यशोदाआजी लेक साठ आवडीची ग हाची खीर करायची हणून उखळात ग धमाधम
कांडते आहे. गाडी या गलब यानं मुसळ तसंच उभं टे कवून ती ओवाळायचं ताट हळदकुंकू
जमवत ओ ाव न लगबगून अंगणात उतरते. मायलेक एकमेक या ग यात पडू न आसवं
गाळतात. इकडू न आ या हणते, आज या वसाला सुमी पोरगी सासरी बोळवली, ते हा कशी
टमटमीत होती? वयाली व माय तू. आजी हणते, सासूनं खा लं व माय तुहं मास. सासू या
उ लेखानं सुमी कावरीबावरी होते. आता सहा म हने तरी तो जाच नाही, या वचारानं पु हा
आनंद दसते. आई या ग यात पडते.
माग या ग लीतून कोळणी, धनगरणी, बामणणी, तेलणी हा वै क संग पाहायला
का े सांभाळत पळत येतात. कोळ णकाकू हणते, आम यात लेक ला सां गतलेलं असतं,
कुठे ही दलं तथेच आपला शेर असतो. मनगट घ असलं क झालं, काम क याचं न्
खायाचं. सरी तेलीण हणते, इत या र लेक ाच कशाले? आम या धाकट ची घागर
तापीत वा न गेली, तं थोरली खाल या गावी पकडते अशा द या आहेत. काय क याचे शेतं
न् वाडे न् पैशे न् फैशे. ते का डो यावर नेणार असतो माणूस? असं ऐकत सुमी पाय यांतच
सु तावून टे कून बसते. आता एकदाचे आपण सुखा या आंगणात वसावलो, ा जा णवेनं
डोळे मटू न घेते. पु हा लहानपणात शरत सासर वसरते.
एव ात बाजू या धनगरा या ठगूमावशीची पाचसहा वांड नातवंडं नेहमी माणे त या
घरात मोठा धुडगूस घालून भांडी एकमेकां या अंगावर फेकून मारत असतात. थोडा वेळही
कुठे ढुं गण टे कवून सुखा ःखा या गो ी क दे त नाहीत, अशा नातवंडांचा तला मनापासून
उबग आलेला असतो. आम या अंगणातून रडकुंडीला आलेली ही ठगूमावशी ओरडते, लेक
गेली नसूर हयीसन, अनं मा ा मांघे हे बांदरसेना लायी दे हीऽऽ. मग बाक या बायका
त या मेले या तर याता ा लेक या आठवण नी कळवळू न तला दलासा दे तात, असू दे ,
नमायचे लेकरं आहेत. तकडे मुलांनी आता घरातले कांदे एकमेकांवर फेकून मार याचं
जबरद त ेपणा यु सु केलं आहे. रडारड चालू झाली. ा यु ात एक नातू
शडीव न खाली पडला, असं सरा सांगत आला. हातारी आता नाइलाजानं कडकडकड
गुड यांवर उभी रा न घराकडे चालती होते.
एक जणीण हणते, आता ा वयात नवा संसार के यासारखंच आहे ठगीचं. सरी
हणते, काय करील, न शबातच तसं अशीन तं. कधी मोठे हतील माय हचे नातवंडं?
आजीचा हात काही लहानलहान नातवांना मारायला वर जात नाही, यामुळे मातले.
दवसभर इतराता. धगाणा. तकडू न तचा उंच सुरात चरका आवाज ऐकायला येतो, उगा
बैस नं रे, मा ा वै या, चंडायायहो, आई मारली, आता आईची आईबी मारी टाका रो ायहोऽ
माहेरवासीण आ याचा सुगावा लाग यानं बलवर भरी या वंऽऽ अशी हाक दे त सलवार
कुडता घातलेली हातारी खाला म यारीण येते. हात लाव बरं काशे, असं हणत डो यावरचं
मो ं टोपलं अलगद ज मनीवर ठे वते. बोलता बोलता कामानं राठ झालेली मनगटं चोळत
दाबत एकेक या हातात ज या त या आवडी या बांग ा भरते. चुकून त या दारची
महारीणसु ा ाच वेळ टपकते. आपलाही ह क आहे असा प व ा घेऊन ती हात पुढे
करते. काकू लेक या ये यानं उदार मनाची झाली आहे. खालामाय, पोर ना पटतील, तशा
भर. बोलवा ग आप या ओळखी या सग यांना.

या सग या आनंद गलबलाटात मी मा या य रेनीचे सुंदर हात शोधत असतो. आता

ती केवढ छान बाई झाली असेल? रेनीचा तो भुरभुर या भु याभु या केसांमधला लांब लांब
डो यांचा चेहरा वर या व हरी या काठाकाठानं फरतो आहे, मी व हरी या शेवाळ
लागले या काकणीला ध न हाका मारतो आहे, ओरडतो आहे, गटांग या खात पाय मारत
तरंगतो आहे. मा यावर व हरीतलं कदाळ काढू न ायचा डाव आला, मी धाडसानं व हरीत
दोर टाकून तो जकलाही होता. पण आम या भडू ंनी वर या व न तो दोरच काढू न
घेतला आ ण मला व हरीतच ब बलत ठे वून ते पळू न गेले. मी सु ा खेळात ज पणा
करायचो, पण असा नाही. ओरडू न ओरडू न घसा बस यावर मला पा यातसु ा दरद न
घाम फुटला. तशात सं याकाळ होत आली हट यावर जग याची आशा सोडू न दली. तरी
काय वाटलं तर मरणारा माणूस शेवटचा हणून जेवढा हणून क शकेल, तेवढा जोर
एकवटू न हताश हाका मार या : तर वर म ांचे आवाज व हरीकडे येतांना ऐकायला आले.
आ ण नंतर रेनीचा घाबरलेला चेहरा. जीवनदा ी रेनी. मग रेनीनं टाकले या दोरीला हात
गुंडाळू न मी तरंगत रा लो. म ा वर ब ब करत रा या. रेनी कती वेगानं पळत गेली
असेल? ती घ न आम या सालदारांना, बायामाणसांना पळवतच घेऊन आली. रेनीमुळे खंडू
वाचला, हणून आईनं तला दवाळ त नाकातली चमक ब ीस दली. ते हापासून
धनगरवा ाशी आमचा घरोबा वाढला. येणं जाणं, रांधलेलं दे णंघेणं, सु झालं. दरवष
उ हा यात आम या शेतात रेनीकड या म ा ह कानं बसायला लाग या.
आ ण दोर ओढू न घेणारे माझे ते रोज या खेळातले भडू ? यांना असा रा सीपणा
के याब ल यां या वडलां या हातचा बेदम मार खाऊन अंथ ण धरावं लागलं. पोरापोरांची
खेळातली मनी कती जीवघेणी असू शकते, याचं उदाहरण हणून मला व हरीत सोडू न
आ याची ही गो खेडोपाडी पसरली. आद या दवशी पानप ी या खेळात मीही जरासा
पणानंच वागलो होतो. गाव शवारात एकच गोरख चच आहे, आ ण त यावर आ ये
मोहोळं आहेत, हे माहीत असून मी ू र होऊन ा पोरांना गोरख चचेचंच पान आणायला
भाग पाडलं होतं. मग मा यावर डाव आला ते हा यांनी का दया दाखवावी? यांनी
मा यावर वचपा काढला — गाव शवारात आम या व हरीतच फ उगवणा या कदाळाचं
पान आण खं ा, हणाले. मीसु ा नेहमी या य बा यानं माघार घेतली नाही क पान
बदलून मा गतलं नाही. दोर घेऊन नघालो. एव ाएव ा शाळकरी पोरांम ये हे इतकं क र
आ मघातक वारं कसं संचरतं?
मग लोकांनी पानप ी हा खेळ खेळायची मनाई क न टाकली. मा या अंगावर धांगो
भगतानं तीन वेळा मोराचा कुंचा फरवून कमरेला भालदोरी बांधली. अमाव येपयत घराबाहेर
पडायची स बंद केली. कारण आम या या व हरीत पूव पासून ज खण ची मोठ
पाताळव ती आहे, असं हणतात. पूव ा ढोलीत माणसांचे संपूण सापळे सापडले आहेत.
समजा, य रेनी या वेळ म ा चारत तकडे आलीच नाही आहे. सु . खंडेराव काय
सटपटला आहे व हरीत? य ण या या व हरीत य ही असणार — यु ध राला.
वचारणारा तोच हा य . करर अंधार. अचानक व हरीतली झुडपं, गवत, शेवाळ
अर यात या त यासारखी घनदाट झाली. मी हातपाय मारत चोहीकडे झेपत राहतो, पण
व हरी या वर काही मला चढता येत नाही. मी पा लेल,ं मला माहीत असलेलं सगळं जग,
शाळे त शकलेला भूगोल, लहानपण, आमचे सव वाडवडील — आजी, आजोबा, पणजोबा,
आजोळ, पणजोळ — सगळं सगळं एक अनाकार वहीरच. आ ण त यात जीव
वाचव यासाठ धडपडणारा खंडेराव. खाली य य ण ची ती ढोली…

…इत यात ा व प व हरीत या एका घनदाट जांभ या वृ ा या ढोलीतून ८०००

श या लाऊड पीकरसारखा घुमत राहणारा आवाज हणतो :
खंडेराव खंडेराव खंडेराव खंडेराव खंडेराव खंडेराव, तू आता तु या घराचा मु य
यु ध र धमराज होणार. तू जर मा या ा तीन ांची समपक उ रं दलीस, तरच तूही
वाचशील. अ यथा ते पाहा मेलेले तुझे वडील, तो तुझा भाऊ, ती आजी… जी जी जी जी जी
जी. मी व हरीत या पाताळ पा यावर ताठ उभा रा न उ रतो, हे य राज, तू सव
चराचरांम ये े असून ेतायुगापासून वचारत आलास. पु हा कशाला क लयुगात तेच
तेच? … हणजे? क लयुगात मरणा यांना वाचावंसं वाटत नाही? …हे य राज, मा कर.
आ हा नराधमांना वाचावंसं तर वाटतंच.
तर मग तयार राहा :
य एक : अन य मौ यवान आहेर कोणता?
 (मी वतःशी : हा ढो या य मनाला येईल ते भौ तक वचारतो आहे. बघूच कसा
आप याला पेचात टाकतो ते.)
उ र : पजा या या सक नानं दला होता तो.
य ाची ावर ं नाही क चूं नाही. अथात आपण अजून मेलेलोही नाही आहोत. याला
कुठू न माहीत असणार मौ लक सक ना? आ ण तचा मौ यावान आहेर?
…एकदा उ हा यात लावले या वेलांना पाणी घालून आजी आ ण मी पायी चालत येत
होतो. दमून वडाखाली पाणपोईवर बसलो होतो. तकडू न भर उ हात अनवाणी चटचट
भाजणारी पावलं उचलत पायाखाली धूळ उडवत एक बाई येतांना दसली.
आजी डो यांवर उबडा हात क न हणते, कोण वं बहीन? पजा याची सक नाच
दसते कशी. ये वं सक ने. …कैसा पहचाना वो चाची तूने मुझे? हणत सक ना ेमानं
वडा या खोडाला पाठ लावून मळका पायजमा वर ओढत बसते. धाप लाग यानं तुटक
बोलते. …काय येणं केलं सक ना येव ा उ हाचं? …मालूम नै चाची तेरे को? मेरे बडे भाई
क बलदार क शाद है नं परवा या दशी? कल सुभे तो ह लद लगनेवाली है नं. मै इकलोती
बहेन हण यावर आनाच होना क नै? …बरोबर आहे, सक ने. मंग आहेर काय आनला
भावाले? …आहेर? आहेर या लाऊँ चाची? एकदम घुटमळत सक ना चाचरते, चूहे को बी
घरात कुछ नही मलून रा लं, असे दवस आम या पजा यांचे. घरमे सातआठ दांडगे
जवान पोरं, या करगे वो भी? काही नोकरी नै, धंदा चालत नै. कोणी कबुतरं पालतो, कोणी
गा ा पजायला धनुकली घेऊन फरतो. हातेलीपेच पेट है दे खो. दोन सासा, चार जेठ, तीन
दे र, जेठा या, दे रा या, ननदा, तलाक दलेली एक, सबके ब चे — घर म तीस लोगाँ सोते.
सग यांची मज संभालते रहती मै — म हना झाला, तब मुझे मायके आने द ना मरद ने.
हमारे म बाया कहत ह नं —
बेट का जनम तूने काहेको दये अ ला,
भानचूले मे सदा जलता कोय ला.
बायकांचं असंच असतं माय, आम या असो तुम या असो —
क ा बराबर बोली मौसी तू — तु हा या हो हमा या हो, औरतां कधरबी एक चे.
आजी त या डो यावर या ओढणीव न मायेनं हात फरवत उद्गारते : असू दे , असू दे ,
स खी बहीणच आहे, आहेर आणलाच पा जे असं काही नाही, सक ने, मीनं अ ही हटलं.
चाची, दे ख, ा हातात रसोईची हातोट आहे. चार पकवानाँ ऐसे बनाऊंगी के सब
मेहमानाँ लोगाँ पूछगे, अरे ये दाल कसने बनायी? और ये भात कसने पकाया? हाँऽ वोच
आहेर लायी ँ.

तर य राज, आता पुढचा वचारा.

य ानं एकदा ं आ ण एकदा चूं केलं, खंडेराव, आता सरा :
 एकमेवा तीय ा क पनेचे मम उकळू न दाखवा.
कवा
एकमेवा तीय ा श दाचा ऊहापोह क न साधकबाधक ववरण व व ेषण करा.
कवा
कोण याही एका एकमेवा तीय श दाचे ससंदभ सोदाहरण प ीकरण वशद क न
यावर काशझोत टाका.
उ र : ळ = ल = र. एक+मेवा+ तीय = रान+मेवा+अ तीय
मी परी ेचे असे पेपर लहीत असतांना आजी वारली. आमची आजी अनेक
एकमेवा तीय गो ी आप याबरोबर घेऊन गेली. उदाहरणाथ, ओ ा या मला ल नसु ा
ठे वता आ या नाहीत. ाकृत अप ंश श द. त या आजीला त या आजीनं सां गतले या
गो ी — राजां या. आता दोन रा याही गे या, यामुळे ह ली एकाच बायकोत आवडती
आ ण नावडती दोघी आलटू न पालटू न पाहावं लागतं. भायाबंद काय ामुळे साव आई
साव भावंडं गेली. या पढ तले सातआठ काका, सातआठ मामे, मावशा, आ या हळू हळू
दनासुरांसार या संपत चाल या. दोन दोन आया, दोन दोन का या, मा या, आतेभाऊ,
मावसभाऊ, मामेभाऊ, मामेब हणी, आतेब हणी, मावसब हणी, ा सग यांचे नवरे,
बायका, मुल,ं चुलते, चुल या, पुतणे, पुत या — केव ा शाखा या शाखा गाड या गे या?
ानंतर श दकोशातच सापडणार. फार काय, आता भाऊसु ा एकही नसणार. बहीणही
एकसु ा नसणार, असे वांझोटे संसार आले.
मनु मृतीत प हटलं आहे : न ी वातं यमह त. आधीच पतृ थानीय
पतृस ाकामुळे ल ना या वेळ च बाईचं माहेर कायमचं न होतं. क पनेत ते टकवलं जातं,
हे सोडा… पणजोळ आजीमुळेच सव गाव आ हांला ओळखायचं. केवढं मोठं जग आता
आप याला कायमचं संपलं? आजीला माहेरी जायला कोणतंही कारण पुरे — आजार,
बारसं, ल न, म तक, बारशु . दे आळं द मु ाबाई पंढरपूर पैठण हेही ह का या
सामू हक रजेसारखं चालूच असायचं, पण वतःचं न म हणजे मला आ ण भावडू ला
सोबतीला घेऊन ड गरखे ाला जायचं. व ल, मी उ ा मा ा नातवंडांबरोबर चालले.
हातारा भाऊ आहे, पु हा दसतो न दसतो, एकदा पा न येते. पायीच.
ड गरातली जवळची वाट अस यानं गाडीबैल धुरक याचाही वांधा नाही. आ ही पहाटे
झोपेतच वाटे वर आहोत असं आठवतं. भावडू ला आजी चांद या दाखवत बोलतं ठे वते. मी
थकलो क त या खां ावर झोप काढतो. थोडा वेळ भावडू या पाठुं गळ . मग भावडू शी पैज
लावत गबे ा मारत आ ही सातपु ा या खां ावर चढत असतो. ा शॉटकटमुळे आ ही
गाडीर याचे सातआठ कोस वाचवतो. म ये दश या, पापड खाऊन आ ही एका
भलवा ातून चांग या र याला लागतो. ड गरातला रानमेवा — खर या, चारो या,
जांभळं , गवतातले गोड रोडगे, आंब,े चगूर, आंबटगोड फगुर,े कोव या चचा, भीमफुलं,
पकलेलं कवठ. र यामागून र ते, न ा, लवण, रानं, ड गर, व यांमागून व या जात आहेत.
आजीचा हात अधूनमधून त डाव न फरतो आहे. र ता तर चुकला नाही आजी? …अरे
खंडू, झोपेतसु ा मी माहेरी जाईन. चाला. आलंच आजोबांचं गाव. ही सुक नद गेली. चाला
लोहो लोहो. सं याकाळशी तं माहे नातू ड गरखे ात. पुढे दाट झाडी लागते. वानरांकडे ल
ायचं नाही, खंडू. ते काही करत नाहीत, हं. ये. माहा हात धर. हे पाहा ही शकेकाईची
झाडं. ही खाली कळकाची बेटं. या ड गरावर या सागा या बा या दस या? आप या
आजोबां या शवाराला लागूनच आहेत. आलोच आपण. मारा एक गबेट . आता पुढ या
वळणावर गाव दसलं पा जे. नाहीतर —
नाहीतर पु हा पुढचं वळण. आ ही थकून जातो.
मागा न कोणीतरी गाडीवाला बैलांना रपाटत येतो. कुढ चालली मावशी? …
ड गरखेडं. …बैस. बसा रे पोरो हो. कुणाकडे? …हेमा पाट ल …आँ, हेमा पाट ल मा ावाला
दाजी है. तू कोण? …अरे मी सीता, यांची बहीण. …हाँ, मोरगावची आजी तू? तू मा ा बापा
कौ तकबोवाची फुई — चांगलं झालं भेटली. घरचं माणूस असून पाहा कसं वयखता येत नी.
गाडी रपते रपते ड गरखे ात शरते. हेमा बोवाऽ होऽ पा हने आनले पाहा गाडी भ न. …
कोन रे? अवं माय, सीताआजी. आतून : कोण आ या? ती कशाले येते ा ड गरात या
गरीब भावायले पा ाले? …ते पाहा, हे तुमची आ या, दोन नातवंडं घीसन आली.
घरात गडबड. तरी मी हंते कावळा कशाले कोकलतो आहे? त ण सुनांची वपाकाची
धावपळ. शेजारपाजारची हातारी माणसं, वय क, त ण एकेक येऊन बसून जातात.
आजी या आयु यातले हे सुवण ण. सगळं लहानपणी तुटलेलं जोडणारे. आ ही बकाबका
काहीतरी खाऊन झोपी जातो. तकडे एकेक भेटणारे येतच राहतात. कोण कोण मेलं.
रडारड. रंभी कशी आहे? रंभी तं गेली. दोन वस झाले. सग यां या न ानं झाले या मुलांची,
मुल ची नावं, कोणाला मुलगा झाला? कोणाचं ल न झालं? कोण कुठे दली? आजी एकेका
मुलाला जवळ घेऊन लाड करते. स या दवसापासून गावात कुणाकडेही जेवणं,
कुणाकडेही खाणं. सग या गावाचे पा णे. सीताआ याचे नातू हैत. आंबे आण. पकेल
बेलफळ खाता रे? डांगर काप. टरबूज, खरबूज, रामफळं , सीताफळं — खा रे पोरांना.
आम या गरीब नातेवाइकां या घरचं काय पट ल पो हायहो तु हाले?
भावडू हणतो, खंडू, कुणाला बरं वाटे ल हणून थोडं तरी खावं. अरे, पण थोडं थोडं
खाता खाता माझं पोट पाहा केवढं फुगलं आहे. फुगू दे . एक गुळभेली खा ली क सगळं
पचून जाईल. दवाळ त येत जा नाताय हो. भरपूर खायाले रानमेवा. आता उ हा यात काय
असतं? बाप रे हेच कती आहे? शगा, वाळकं, मोहा या फुलांचे लाडू — जी खा याबरोबर
झोपच झोप. पहाडांत या वेगवेग या — हवर, खैर, पळस, डकेमाली झाडां या डकांचे
लाडू . जवसाचे. लाडू . सकाळ-सं याकाळ आ ही कधी न खा लेले गरमगरम पदाथ —
धरडे, भड़के, कडबू, कानवले, मांडे. रोज पोटाला तडस लागेल इतकं जेवणं. सबंध
ड गरगावात एका तला ाकडे फ चहा मळतो. आमची रोजची चहाची सवय मोडते.
दवसभर गावात या पोरांबरोबर ंदडणं. सतत आंबे खा यानं पवळ झालेली त डं.
तशाच त डाचा मुका घेणा या हाता या. उ ा नघू उ ा नघू करता करता पूण म हना
पणजोळात जातो. भावडू ची शाळाही सु होऊन जाते.
 मग के हातरी नघायचा दवस उगवतो. आमचे मुके घेणारे संपता संपत नाहीत. गाडीवर
बसेपयत हात फरवणारे. कुब ा हाता या, खाटे वर आ हांला बोलावणारे हातारे. आता
पु हा दसता न दसता, शेवटचे दवस आमचे — असं हणून डोळे पुसणारे. इकडे जंगलात
फुकट मळणारे हरडे, बे हरडे, शकेकाई, ब बे यांची गाठोडी आम याबरोबर दली
जातात. एका भलवाडीपयत आ हांला पोचवून गाडी परत जाते. पुढे डोकं मो ा
गाठो ात खुपसलेली आजी धावत र ता उतरते आहे. म ये मी लहानसं मोहा या फुलांचं
हलकं ओझं घेऊन रखडत चालतो आहे. मागा न डो यावरचं बोचकं सांभाळत भावडू .

…आता सूड त य ानं चुक या उ राचा तसरा वचार यापूव च उ र दे ऊन

यालाच ा य ो राचा शोधायला भाग पाडावं, ा उ े शानं मी सु वात क न
टाकली…

मागसराची कडक थंडी. जावळ काढायला मुंजोबाकडे चालवलेली दहाबारा चमुकली

डोक . यांना अंथ णातून उचलूनच बैलगाडीत क बलं होतं. झुंजूमुंजू हाय या आधी
मोरगाव या आम या खट यात या सग या वीसेक अशा बैलगा ा मोर नद या
उगमापाशी पगत पगतच पोहोच या तथे आम या कुळाचा मुंजोबा पूव पासून ड गरावर
था पत केला आहे. गा ांम ये लहान मुंज,े यांची भावंडं, आईबाप पंगतीचं
खा या प याचं सगळं सामान घेऊन शु उगव याबरोबर नघाले. आ हा सग या लहान
मुलामुल ची डोक कानमान धोतरा या फड याचं गनगट बांधून पूण सुर त केली होती.
गाडी या वतुळाकार कठ ातून पुढे आम या झीबू आ ण ढबू बैलां या बे ब सार या
शगां या म हरप मधून मला चढत जाणारी पुढची चाकोरी दसते. दो ही बाजूंची शेतांची
कुंपणं, कुंपणात या अरणीचा सुगंधी घमघमाट, झाडं मागेमागे जातांना दसतात. उंच
भरारणारे चंडोल हवेतच कोसळतांना दसतात.
आमचीच सरी गाडी जला मु या आ ण मो या हे शकट गो हे जुंपलेले आहेत, ती
मागेच येते आहे. यात या मु यानं धंगडे केले क माग या सग या गा ांची रांग थांबते.
चुचका न खाजवून कधी कास याचे र े दे ऊन याला नीट चालतं राहायचं वळण लावलं
जातं. आमची जुनी रटायड बैलजोडी भ या आ ण बशा मा रांगे या अगद शेवट
मुंजोबाचे म ल ाचे लाडू , पूजा, नारळं , कणीक, डाळ, वांगी, मर या मसाले, गूळ, हांडे,
बघुणी अशा सामानाचं भलंमोठं लढं न ेनं ओढत मुंजोबाचा ड गर नेटानं चढताहेत. यांना
हा र ता पूण पाठ असावा, कारण खट यात या दरवष या मागसरात या मुंजोबा या
सग या मानांसाठ ते गेली वीस वष हा ड गर चढत आले आहेत. गाडीवाटे या दो ही
बाजू या दरड मधून चढतांना जुने लोक मुंजोबाचं माहा य वणू लागतात. मुंजोबाला हा
जावळाचा मान दला नाही तर कोणाचा मुलगा पुढे कसा मेला, कोण कसा चगला, कोण
अपघातात मेला — अशा य उदाहरणांनी लांबून लांबून मुलांना इथे जाऊळ
काढ यासाठ घेऊन येणा यांना दलासा मळतो.
टे कडी या मा यावर दे वळा या दगडी पायाशी सग या गा ा रांगेनं सुटतात. बैल
चरायला पसरतात. वयंपाकाची तयारी चालते. एका मो ा पपळाखाली सगळ
बायकामुलं ा एकाक दे वाचा प रसर म मवून टाकतात. एक ौढ माणूस सचैल नान
क न येतो, तो भो या होतो. सग यांना गंध लागतो. तोपयत आतून बाहे न दे ऊळ धुऊन
व छ झालेलं असतं. आतली वाघळ ची पलं सतत घर ा घालत राहतात. तोपयत
खाल या उगमा या डोहात मुंजोबा महाराज क जय हणत उ ा मा न सचैल नान
कर याची धामधूम वर ऐकायला येते. मुंजोबापुढे खारवं पसरवलं जातं. उदब या, कणके या
द ात वाती रांगेनं एकेक पेटत जातात. बाहेर पताका, झडे लावतच वातावरण ता काळ
उ सवी होतं. मग कोव या उ हात लांबलांब झप यांमधून चकाणी पाहणारी कोवळ
न पाप मुलं बळ जाणा या पलांसारखी भेद न रड याओरड याचा मोठा ग धळ करतात.
हा ा या व त याकडे पाहत राहतात. मढ सारखं एकेकाला ध न हा ापुढे बसवलं
जातं. मऊ केसांचे ढ ग मुंजोबा या पायरीवर रचले जातात. मागसरा या कडक थंडीत
जावळं काढू न गुळगुळ त गोटे झाले या आप या चुरचुणा या डोईवर हात फरवतांना तथलं
काहीतरी वातं य ा था पतांनी बळजबरीनं भाद न टाकलं आहे, हे
समाजीकरणाचं नदय वा तव ा कोव या वयातच लहान यांना उमगतं. हातपाय
उडवणारी ही मुलं डोहावर आंघोळ ला नेली जातात. थंड पा यात बुचकळू न काढली
जातात. कचाळणा या पोरांचे आईबाप, सगळे ये लोक सुखी होतात. आप या टोळ चे हे
सनदशीर सभासद झाले. आता काळजी नाही.
पंगती बसायला वेळ असतो. तोपयत मोठ मुलं ड गरा या तकड या रांगेत या
वानरां या टो यांमागे धावत जातात. आवळे , बोरं, चचा खसे भ न आणतात.
जेवणं झा यावर दे वळात जाऊन कसाबसा श र थापले या मुंजोबापुढे येक जण
डोकं टे कून येतो, बाहेर या बो यावर बसतो. घरा या या एको यानं, एका र ा या जा णवेन,ं
परंपरे या पा व यानं एरवी बारीकसारीक बाब व न भांडणा या ा सग या गोतात शु
भाव पसरतो.
शेवटू न आजीवर साद उचलायची पाळ येते. कारण आजीलाच हा उपसंहार चांगला
करता येतो. वारंवार कपाळ लावून धीरगंभीर वाणीत ती हणते :
मुं या, राजा, आता बैस बाळा एकटा ा रानात.
आता आ हाले जाऊ दे .
तू आमचा, आ ही तुहे हणून तं सगळे संसार टाकून न न
आ ही धावत येतो, राया?
तू नु ता आम या लेकरां या केसांचा भुकेला असतोस,
बाक तू काही मागत नाहीस.
साधा, भोळा आमचा दे व, आम यासारखाच
 ना याले दवट बुधली लागे, ना बेलभंडार, ना ह ीघोडा,
ना सोनंनाणं —
काही, काही मागत नाही
ही सागळ अ ाप लेकरं, कोण कुठे होते?
आम याच ओट त ते कसे पडले?
दारी पाळणे हालले, बाजली पडली, झकुले टांगले
दे वा, नयेत काय नाही मळत? — सोनंचांद , गुरंढोरं,
जमीनजुमला, सगळं च मळतं.
पण ही घरभर रगणारी पोरं ही खरी कमाई रे मुं या
आम याच खट यात आम या दे खता, कती दारं लागली?
आमचे हे वेळूचे क ब वाढव, यांची बेटं कर, मागेपुढे
सावली पाड.
आणखी काय?
यांना सुखा या पायरीवर ठे वजो, शेराचा स वा शेर करजो
भुतं खेतं वारजो, जारण करणी मारजो, बेडा पार करजो.
आणखी काय? माझं काय, पुढ या मागसरात तुहा उंबरा दसतो
क नाहीही— आताच ुवतारा दसत नाही…
असं हणतांना सद्ग दत होऊन आजीचा तोल गेला. चारजण नी त या बा ा धरत
आम या गाडीत बसवलं. एकामागून एक सग या गा ा चाको यांमधून घसरघसर खाली
धावू लाग या.
पुढ या मागसरात पु हा मुंजोबाचा तो ड गर चढतांना आमची आजी यात न हती.
आ ण आता? हा एकमेव खंडेराव मा तथे जायला उरला आहे वेळू. ा एकमेव वंशाचं
बेट व तारेल? हे य ा, हे जाणून घे या या सादाची अपे ा या करावी काय? हे उ र हाच
. हणजे उ र . कवा पूव र. हे ो र उ रो र अपूव य नमाण करोत.
य ाचं उ र : खंडेराव, उदे उदे तुझी मातरं पतरं यांनी अशा वा चाप यास ज म
दला. तु या ा य ो राला मी दे ऊ शकत नाही, कारण मी आता ा य योनीतून मु
झालो आहे. मी पूवज मीचा क र सनातन धमा भमानी ा ण असून ना शक येथील
काळाराम दे वळा या आवारात एक ह हॉटे ल चालवत होतो. भीमराव नावा या को या
अ पृ य ह गृह थानं ा प व मं दरात तीसेक वषात तीन वेळा सामू हक शर याचा
अ ा य य न केला. परंतु मं दर े या केवळ इशा यानुसार मी काठ चालवून या
पाखं ां या ताकास तूर लागू दला नाही. दवानं याचा वपरीतच प रणाम झाला आ ण
लाखो ह जन आपला प व सनातन ह धम सोडू न ना तक बौ धम वीकारते झाले.
पयायी वग, दे व, वेद इ याद न मानणा या बौ धमाची सव जंबु पात गावोगाव वाढ होत
चालली. बौ भ ूंनी तर ा सव बौ धमवृ चे ेय मज ना शक े ी सनातन ा णास
 दले, कारण एरवी यांस मं दर वेश क दला असता तर एवढ चंड बौ वृ झाली
नसती. अशा रीतीने ह धमनुकसान व बौ धमफायदा असा हरी गु हा मज व न दवून
ह दे वां या भर सभेत मला ी व णूंनी शाप दला क , हे ह धम यकारक ज े ा, तू
ापुढे ा व हरीत या ढोलीत य हणून ज म काढशील व वचा न हारणा यांचं
नरमांसभ ण करीत उदर नवाह करशील. ावर सव दे वा दकां या पाया पडू न प ा ापद ध
मी मा मा गतली व हणालो क , हे वतःस ह हणवणा या दे वदे वतांनो, हे कृ य मी
तुम याच धमा या र णासाठ केलं, हे यानात घेऊन उःशाप तरी ा. ा संगी बौ धम
दे वदे वतांकडू न माझा बचाव हावा, अशी अपे ा होती. परंतु या धमात दे व वग वगैरे
नसतातच तर ते तथे असतीलच कसे? असो. अशा रतीनं अपे ाभंग आ ण उपे ाभंग
करणा या साधकबाधक वचारा ती दे वांनी मला उःशाप हासडला क , जे हा के हा ह
लोक तुला उ रं आधी दे ऊन शोधायला भाग पाडतील, त णी तू पु हा भूत
हो यापूव चा अभूतपूव सनातनी ा ण होशील.
त णी तो य य पावला.

आप या आ ा या वा ाआधीचं जुनं मातीचं घर आमचे सातवे पूवज नागोराव यां या

आधीपासून अनेक प ा टकून होतं. याचं कारण नद कडू न पूण दगडी भतीचं संर ण
आ ण वावभर जाडी या भती. ा भत ना भगदाडं पाडू न यांत अवल अखेर मांजरांची
मोठमोठ कुटुं बंही सुर त राहत आली. पुढ या बाजूला राहतं घर, आंगण आ ण माग या
बाजूला को ा, धा य साठव या या कण या, पोती वगैर या अंधा या खो या, शेतीची
अवजारं आ ण करकोळ सामान आ ण बाहेर छपरात बैल, गायी, हशी यांचा मो ा गोठा,
दो ही अंगांनी चारा — असा एकूण आराखडा काढता येतो.
एका अवसे या मांग या पहाटे दाट अंधारात कडा या या थंडीत आमचे कुंड लक
आजोबा नेहमी माणे प ह या बायको या आ ण मुलां या अकाली मरणांमुळे काबाडक
करणा या शेतकरी पेशाला न साजेशा ज ममृ यू या म चतनात होते. गाडं
जोत याआधी ते समो न जू ध न उलटं बाहेर लोटत होते. एकेक चाक जोर तावून मागे
ढकलत असतांना रा ी केले या शेकोट या गरम राखेवर याच रंगाची चा ही पायांत मुंडी
खूपसून गाढ झोपलेली मांजर यांना दसली नाही. गा ाचं अवजड चाक बरोबर त या
पोटाव न गेलं आ ण तनं तडफडू न कचा या फोडू न सगळ ग ली जागी केली. ती
मे यावर त या प लांनी कलबलाट क न कुंडलीक बोवा या घरात काहीतरी अशुभ
झा याची कवा होणार अस याची सूचना सग या गावात केली.
 कुंडलीक बोवा हे अंध े ला जवळपासही फरकू न दे णा यांपैक अ भजात वारकरी
गृह थ होते. यांची आठनऊ भावंडं मेली, ते हा दर वेळ ते हणायचे, दे ह मृ यूचे भातके.
गावात या ज ेत भगता या शडीला दोरी बांधून बारा गाडे ओढले जायचे. कुंडलीक बोवा
आपला गाडा कधीच ज ेत ओढायला ायचे नाहीत. कारण दा डे लोक मोडतोड करायचे,
शवाय मरीआई या दे वळाजवळ सगळे गाडे थांबले क तथून याला याला आपला गाडा
वतः ओढत घरी आणावा लागायचा. भगतानं एकदा आम या दाराशी ग धळ केला. गाडं दे
नाही तर मरीआई कोपेल तु यावर, हणाला. पण आजोबा हणाले, उगा पोट भरायचे धंदे
सा या तुझे. तु या अंगात कसली झा ाची मरीमाय येत? े न् तू काय बारा गाडे नु या
शडीनं ओढणार? यानंतर लगेच आजोबांचा एक भाऊ शेतात नांगरता नांगरता ऊन लागून
त डात फेस येऊन मेला. लोक हणाले, पाहा, मरीमायला श ा द यानं असं होतं. आजोबा
हणाले, इ चा मायची मरीमाय, मला मार हणावं भोसडीचे — असे हे नधडे कुंडलीक
आजोबा या दवशी शेतातून आले आ ण दे वळात व लापुढे जाऊन घटकाभर यान लावून
उभे रा ले. डोळे उघडू न पाहतात तो गाभा यात नारायण भटजी समई साफसूफ करत
आहेत आ ण हणताहेत, कुंड लका, मांजर मारणं फार भयंकर कृ य वां केलंस. सांभाळ.
माझं ऐक. काशीला सो याचं मांजर वा न ये, नाहीतर तुझा आधीच वंशवेल सुकतो आहे.
नवश होतो माजारह या कारणेन.
बरोबरीची आठनऊ भावंडं मरतांना यांनी पा लीच होती. प ह या बायको या दो ही
मुल साठ यांनी वतः या हातानंच ख ा खणला होता. नंतर बायकोचं करवडणारं मरण तर
यांना अपराधी भावनेनं गाढ झोप येऊ दे त न हतं. यानंतर यांचा वंशाचा दवा असा
एकुलता मुलगाही गेला. एक पोरगी चधी उरली, तला ही नवी पाटाची बायको सीताआजी
कशीबशी वाढवत होती. काय आपला ज म? यांची वर यांना वारंवार झडपू पाहत
होती. आता नारायणभटजीसार या गु तु य ा ण माणसाचा हा स ला यांना नाकारता
आला नाही, याचं कारण आता स या आजीला दवस गेले होते आ ण ा मांजरामुळे पु हा
बरंवाईट काही झालं तर यांना नको होतं.
नवश होणं हणजे कती भयानक असतं? वशेषतः शेतक याला? आप यानंतर हे
घरदार, गुरंढोरं, गायी हशी वासरं, क ानं मुलांसारखी वाढवलेली झाडंझुडं, हा एवढा
शेतीचा पसारा कोण सांभाळणार? यापे ा काशीला जाऊन यावं.
न ा आजीशी ते फार बोलत नसत. ती बचारी अजून पर यासारखीच राहत होती.
प हला संसार उद् व त झा यानंतर आता तरी सुखानं नां पाहणा या ा सीताआजीनं
यांना भरपूर लाडू , चुरमुरे, चट या, पठं बांधून दली. पूण घरी परत येईपयत म हनाभर
वासात लागतील तेवढे चांद चे पये मावतील असा तीन बोटं ं द चा कमरेला बांधायचा
कसना शवून दला, जो आंघोळ करतांनाही काढायचा नसतो आ ण यु नंच ढला क न
यातला फ एक पया काढता येईल, असा असतो. आम या भोला सोनाराकडू न घडू न
घेतलेली सो याची मांजरही बंडीत शवून घेतली आ ण आजोबा सग यांचा नरोप घेऊन
काशीला गेले. नंतर आठ म हने होऊन गेले तरी ते ये याची च हं न हती. आजीला पु हा
काळजीचे दवस आले. कोणी तर अशी अफवा गावात आणली क , आपला कुंडलीक
तकडेच एका शीख ीशी ल न क न शीख झाला आहे.

तकडे आजोबा काशीत व थत पोहोचले. पं ां या गरा ात यांनी एक स जन

ा ण उपा याय नवडू न व े रा या पायरीवर मांजरही अपण केली. परंतु बाहेर
आ याबरोबर पं ानं असा कावा केला क , शंभर पं ां या महाभोजनासाठ लागणारा
शधा वकत आणायला आजोबांनी ावे, कारण या दवशी लागू झाले या दोष
काळात बडालह या कोप ालन होऊच शकत नाही. ामुळे संत त अशा आजोबांनी
ह धमा या अवनतीसंबंधी काबाडक करणा या शेतकरी माणसाला न साजेसं
ां तकारक चतन सु केलं. अशा थतीत गंगे या काठ एका धमशाळे या छतावर
खाल या अथांग वाहाकडे पाहत च ठकाणावर नसलेले असे ते बसले असतांना गंगे या
तुडुंब संथ हल या जलाशयामुळे यां या सव च बाधा एक त झा या आ ण यांचे डोळे
आपोआप टपकू लागले. आता आपण घरी न जाता इथेच ही काया वस जत करावी काय,
ा वचारात असतांना यांना खालून अ यंत मायेचा असा आवाज ऐकू आला, य बेटा?
या कर रहे हो? नीचे आओ, जलपान करना है.
कोणी कोणाचं नसतं अशा ठकाणी ा ासा दक उद्गारांनी ते ढसढसा रडू लागले.
खाली १०-१२ श यां या म यभागी एका जढारी साधुमहाराज बसले होते. दोघांनी यांना
व न उतरवून नेलं. य बेटा? कौन दे स? कौन जात? आजोबांनी वतःची आ ण मारले या
मांजराची इ थंभूत मा हती द यावर साधू हणाला, हे ध आ ण फळ खाऊन झा यावर
आमचा श य तुला घेऊन जाईल — या नद पलीकड या झाडीत. काय दसेल ते मला
येऊन सांग. चता मत कर.
गापूजेचा तो सरा दवस — झाडांखाली एका दे वीसमोर बळ दले या रे ां या
सडले या मांसाची भयंकर गधी, र ाचा चखल, डोळे उघडे रा न गेलेली शे यांची
मुंडक . पुढे थो ा अंतरावर इं जी सै याला मांस पुरवणारा बैल, गायी, रेडे, बक या, डु करं
यांचा मोठा क लखानाही तसाच — छाटले या नु या मुंड यांचे ढ गचे ढ ग, कापले या
शेप ा, सोललेली धडं, टु णटु ण धावणारी गधाडं, कावळे आ ण कु े यां या बाचाबा या —
आपलं वारकरी नाक बंद क न नावेत ओका या दे तच आजोबा श यासह परत ऐलतडी
धमशाळे त आले. दे खा बेटा, कैसी ह या? कैसा पाप? सृ ीचा अथच नमाण करणारी असा
आहे. इथे फ नमाण होतं, इथून काहीच कुठे जात नाही. इथे कोणी मरत नाही आ ण
कोणी मारत नाही. कसली ह या? जा, घरी जाऊन च थर कर. तुझं तुझं हत पाहा.
उ म शेती कर. व हतत पर वृ ीतूनच सृ ीत परोपकार घडतो. वाथ नाही असा
परोपकार वांझ असतो, यालाच याग हणतात. सृ ीचा हा कायदा पाळ, क झाडंवेली
वतःसाठ फुलत असतात, यांची सुंदर फुलं यांचे रंग वास तुम यासाठ शोभा हणून
नसतात. क यांची फळं ही स यासाठ हणून नसतात. हे मधमा यांचं पोळं पाहा.
पराकोट या वाथातूनच हा मध यांना जमवता आला ना? हे गवत पाहा, या मुं या पाहा
— केवळ अहमह मकेनं आप या आत मळे ल ते रचवून सगळे सृ ीचे घटक जगत
असतात. वतःसाठ च काय ते करत जा. चले पडो.
हरहर बं बं भोलेनाथ
भं भमाका भं भं भं भं
आनंद करत तो साधूंचा टोला तथून मो ा पहाटे उ रेकडे नघून गेला. मग आजोबा
नवीन ह ी मळा यासारखे उ साहात भागीरथी या काठाकाठानं ह र ार ओलांडून
या ेक ं या एका जमावाबरोबर फरत फरत खाली मथुरेला आले. यापूव मोरगाव या
सीमेबाहेर फार तर दोन वेळाच बाहेरगावी गेलेले कुंडलीक बोवा बं बं साधुक थत
व हतत पर सृ ीचा कायदा पाळत कमरेचा कसा ढला करत चैनीनं राज थानातून मग
चारोतरमधून मोठमोठे वाडे पाहत, असा आपण मोरगावला का बांधू नये याचा वचार करत,
गावी परत आले. शुभवतमान हणून या वेळ वडीलही झालेले होते, यामुळे कुंडलीक बोवा
मोठा वाडा बांध या शवाय सरं काहीही क शकत न हते. वाटे त पु कर मु कामी या या
गावी दोनतीन वष यायला पाणीसु ा मळत न हतं या रकभचंद सकलेचा नावा या
ख लक मारवाडी वपा याला यांनी बरोबर आणलं होतं. यानं तकड यासार या
तीनमजली हवेलीला कडीकोयं ांपासून कती खच येईल याचा पूण हशेब आराखडा
आजोबांना क न दे यासाठ आम या गावीच कायमचा मु काम ठोकला. नंतर आजोबां या
आ ेनुसार एकदा हातारपणा या अगोदर तो राज थानात जाऊन ल न क न आला.
ातूनच मोरगावचे जग स मारवाडी उ ोजक पुढे नमाण झाले. दवाळ ला आम या
वा ा या भतीवर या पण यांची त बबं नद या पा ात पडतील अशी आ ण सुमारे
दहाबारा पणतवंडं रा शकतील अशी टोलेजंग वा तू या या दे खरेखीखाली आजोबांनी
बांधली.
य ात ा वा ात फ एक खंडेराव हा यांचा एकमेव नातू आज मतीस
राह यासाठ उरला आहे. व ल व ल जय हरी व ल. ठोबा खमाऽईऽऽ

मावंदं झा याबरोबर आम या जु या घरा या भती खणून पाया खोदायला गावात

असतील तेवढे मजूर कामाला लागले. काळामुळे एक पायली वारीवर नवराबायको
कामावर यायचे. कुंडलीक बोवा या वर म तीत आजीनं सग या शेतांम ये शारी
क न वारी पे न पेवं भ न ठे वली होती. ा वषभर आसपास या पाचदहा गावांमधले
सुतार सागवानी खांब, दरवाजे, खड या घडायला आले. घरात पैसा न हता, पण
धा यावरच कामं चालली. जुने सहा प ांचे शबूड पुसून पुसून काळे शार झालेले मजबूत
खांबही नीट तासून ओसरीत या दगडी कुं यांवर पु हा वापरले. घरातली बायामाणसंही
कामावर होतीच. घराचा पाया खणतांना व हरीत जुनी गंजलेली ह यारं तर मळालीच, पण
एक मो ा टोप यात मावणार नाही एवढं कासवही सापडलं. पूजा क न ा कूमावताराला
नद त सोड यात आलं. लोक हणाले, कुंड लकाचा वंश कूम अवतारा माणेच ळयापयत
चरंतन राहणार.
तु ही कतीही नवं हायचा य न केला, तरी आधीचं सगळं संपूण न करता येत नाही.
ते नाहीसं होत नाही. आम या आ ा या वा ा या भती न ा वटां या झा या, पण जु या
प तीची चोरकपाटं , भंडा या, यां यात चोरक पे, एका गोख यात हातभर आत गु त
पैशांचा ठकरा, भतीत माचले या घागरी — हे सगळं आहेच. दाराआड अंधा या भत त
आड जने आहेतच. चोरां या पाठ त भाला खुपसू शकणारा एक पूण माणूस दबा ध न
बसेल, अशी एक दे वळ ही आहेच. चोरांनी कुंभीतून सबंध दारं उखडू न काढू नये हणून जड
साखळदं डांनी उंब याशी जखडले या ध पाड दरवाजांमागे भती या पोकळ त घरंगळत
जाणारे अडसर आहेतच. आड भती आहेतच, अथातच ा संर ण व थेचा फ उंदरांनी
उपयोग क न घेतला. दवसभर ल ख उ हात क करणा यांना घरात आ यावर डो यांना
सुखावेल असा भरपूर अंधार खेळता राहील असा पोटभागातला अवकाश — हेही जुनंच.
धा यावर या चांदणीव न मी व न दसणारा आमचा सबंध वाडा कोणाला तरी
दाखवतो आहे. हे सबंध गाव, दो ही न ांची पा ं आ ण संगमापलीकडची झाडं,
तजापयत पसरलेली सपाट काळ भोर शेतं आ ण ड गरा या पाय याशी असलेली
आमची आमराई दाखवतो. वा ाभोवताली पु षभर उंचीची दगडी भत, उंच ओ ावर
मोठमो ा खांबांमधला गडगडत अंगणात उघडणारा सागवानी दरवाजा, दरवाजाबाहेर
दो ही बाजूंनी गावात या रकामटे क ांसाठ आ ण मुलां या खेळांसाठ मो ा दगडी
परोट या. वा ा या एका अंगाला उताराखाली नद चं पा . काठाकाठानं मोठमोठ झाडं,
यां यात साळुं या, पगळे , कावळे यांचा ग धळ, माग या पड भतीला लागून चम या, होले,
बैल, गायी हश चा गोठा, मागे उ करडा. सालदारांची छपरं. इकडू न सतत गुराढोरांचा वास,
आवाज आ ण मुका शेजार — तहान लागली क हशीनं वपाकघरामाग या बोळाकडे
पाहत रेकत राहायचं, बैलांनी घंट वाजवत पाय आपटायचे, जेवणं झा यावरचा
भाजीपा याचा, उ ाचा कचरा के हा ग हाण म ये पडेल याची चा ल घेत राहायची.
गो ाकड या बोळात ग हाणीतलं, शेतातलं सरपण पावसा याआधी आईनं नीट रचून
ठे वललं — तु हा ा, प ा ा, खोड या, धस, तळ या नक ांची डाल, लाकडा या
झल या.
आपाप या गरजांनुसार घरात या अवकाशाला आकार यायचा. सग या वापरणारांनी
तो ायचा.
राह या घरा या येक खोलीतून ओसरीवर आ ण ओसरीतून खाली आंगणात उतरता
येईल अशा तीन ठकाणी लांब लांब पाय या. हे आंगण जतकं आपलं ततकंच
शेजारीपाजारी, गावातले अठरा पगड लोक, परके, पा णेरावळे , खेळायला आलेली मुलं
यांचंही — चांद यात खाटा टाकून खेळ, गाणी, गो ी. आपापला खाजगी अवकाश अबा धत
ठे वूनही सामू हक काय म ल नं, साखरपुडे, बोळवण, पो या अंगणात पार पाडता येतात.
फार काय नाकाका या बेचाळ स या भू मगत काळात या गु त बैठका भरवता येतील अशी
 या या या या गरजेनुसार पसरणारी जागा, समोर भ या गायी हश चं अ या कुडांचं
छ पर. कोप यात आड, या या मागे चा याचं आडवं घर. ा घरावर मागा न वाकलेला
चंड कडु लब. उ हा यात या या दाट सावली या गार ात मुक काक , आंधळ काकू,
वासरांजवळ खाटा टाकून बसले या, यांची वतःची जग याची संथ लय सांभाळत. लहान
लहान रांगणा या मुलांपासून अशा हाता यांपयत सग यांना आपाप या वेगवेग या
वावर याचा आ व कार सहज करता येईल, अशा रका या जागा आतबाहेर सगळ कडे.
नसणं, पाखडणं, कांडणं, नवडणं, शवणं सगळ कामं बोलता चालता, गो ी करता करता
झाली पा हजेत.
माग या बाजूला कोप यांवर या आम या आ ण मु या काक या दो ही
वपाकघरांमध या चुल वरचे धुराचे लोट वरती जा यासाठ शाने, यामुळे वर या मज याला
वावभर मोकळ ग ची ठे वावी लागली. मु या काक या वा ाची ब तेक सगळ जागा
नाकाका गे यापासून आ हीच वापरतो. दोनतीन खो या तला पुरे होतात. वर या
शा यां या ा ग चीवर लहानसहान पदाथ वाळव यापुरतं ऊन दवसभर राहतं. वाळले क
लगेच आत रांजणांम ये, मड यांम ये भ न ठे वता येतात — लहान मुलांचा खाऊ, पापड,
शगा, सुकवलेल,े भाजून उकडू न ठे वलेले आमचे आवडते पदाथ — रताळ , रानकंद, कै या,
चचा, बोरं वगैरे. वरचा मजला असो, खालचा असो, येक कानाकोप यात यानं यानं
आप याला हवी ती जागा मळवलेली असते.
वपाकघरात चुलीवर आ ाला टोचलेली सनका ांची पडी — पावसा यात सरपण
भजलं तर चूल पेटवायला चटकन हाताशी. आ ण ासाठ च यावेळ म ळ असलेला
पेटवणा या कागदाचा एक कोपरा. आत या खो यांम येही घुसळण, भ याची कपाटं ,
खोब या, मडक , बर या, सरीकडे मुल चे खेळ, कुटले या रांगो यांचे डबे, खाटा,
अंथ णापांघ णां या घडंव या, पाळणा, ल यां या बंद पे ांवर खडक शी मुल चं
वेणीफणीचं सामान, शगारपे ा, ता ा मुलांचे कपडे. माग या भतीशी पा याचे रांजण
भरलेले अस यानं दो ही कोप यांमध या मो यांवर पटकन काहीही धुऊन तथ या तथे
बांबूवर वाळत टाकून मोकळे . ा मो यांमधलं आंघोळ धु याभां ांचं सांडपाणी माग या
ज मनीत एका धमध यात कायमचं जरवलेलं. यामुळे ते हा डास आ हांला शाळे या
पु तकातच पाहायला मळायचा. पुढे से टक संडास आधु नक हणून करायला
लाव यापासून डासांची सु वात झाली. मॉडन ा श दाचा अथ भावडू नं मला सां गतला
होता : कु प. आ ण खंडू, अ ामॉडन इतकं कु प काहीच नाही.
वर या मज यावर लांब या लांब फडताळात शेवट भावडू आ ण मी एक अ यास
करायचो. तथेही पे ा को ा असाय या. भावडू यांचा खुच टे बलासारखा उपयोग
करायचा. इकड या ज याला लागून वडलांची लांबलचक बैठक. वदळ. तथे नेहमी एक
सतरंजी पूण अंथरलेली. गा ा, त के, लोकांनी फेकलेली ब ांची थोटकं. पानसुपारीचं
तबक.
फडताळापासून भतीवर रफांवर रांगेनं सलग फोटो — म यभागी तुकाराम महाराज
ग डावर सदे ह वगात जात आहेत असा. आजूबाजूला घरात या सग यांचे, ब हण ची ल न
होत गेली तसतशे यांचे टायकोट घातले या नव यांसकट. येक फोटोमागे वडील
मह वाची कागदप ं गुंडा या क न नीट खुपसून ठे वायचे. व ल मं दर टचे हशेबाचे
कागद, गुळा या सहकारी गु हाळात या भे यांची चलनं, होऊ घातले या साखर
कारखा याची कागदप ं. चार चार घ ा घातलेले, तेलानं, घामानं भजलेले अ ता त
कागद — लाख चा वहार पण असा. सातबाराचे असं य उतारे. अ य , अमुक बोड.
उपा य , तमुक स मती. संचालक, हा हा संघ, हे हे मंडळ, ती ती सोसायट . या सग या
लोकां या ब ां या थोटकां या बैठक तथेच. श ण खा याकडू न आलेले शाळे त या
श कांवर कारवाई करा असे कागद तर एकदा वा यानं उडू न गो ात उ कर ावर पडले
होते. वडील हणाले, तीच यांची यो य जागा. श क बचारे एव ाशा पगारात दवसभर
शकवत राहतात, हे काय कमी आहे? कोण असं व ादानाचं काय एव ाशा पगारावर
करेल?

खंडेराव, तू आता इथे ा वा ात कायमचा राहणार आहेस काय?

ा वचारा णी भराभरा उभा रा लेला हा घराचा आराखडा अ थर होत जातो. आता
मा सग या व तू जाग या जागी डगमगतांना दसताहेत. अंधा या खोलीत गंगो ी न
आणलेले पा याचे डागबंद तांब… े तथेच टांगून ठे वलेली वाळले या तुळशीची सबंध झाडं…
अजून सग या घरात या म तकांना हे पुरतील. दे वासमोरचा लामण दवा फडफडतो. छप
प ांपूव कुठे कधी कुलदै वत असेल या मायमाझी नावा या दे वीचा टाक उ ा मारतो.
कनाटकात कुठे तरी सग या भा वकांना हलवून सोडणारं अ तम क तन के याब ल
तथ या भ ांनी वतः घडवलेली का या कु ं दातली व लाची कमरेएवढ मूत
नळू काकानं आम या दे वघरात थापली आहे. तनं आता कमरेवरचे हात सरळ खाली
सोडलेले दसताहेत. खाल या दो हीकड या वपाकघरांमधले धुराचे लोट सग या खाल या
मज यांवर पसरताहेत. सात प ा इथे वपाक क न मरमर मरणा या घरात या बाया
फुंक या फुंकताहेत, यां यातून पा ासारखे मं क ण सूर येताहेत. सगळ मागची आ ण
अंगणातली गुरं माग या पायांवर उभी रा न खंडेराव कुठे गेला हणताहेत. वा ाबाहेरचे
पेव ज मनी या वर वर नु ते पोकळ असे उभे राहताहेत. धा धा तर कट धा शेवटचे बोल.
मृदंगाचे ग े ठोकून ठोकून ढ या होत चालले या पु ांचे ब आवाज. पाहता पाहता हे
सगळं इ तहासजमा होतं आहे. ज मनीखाली चाललं आहे, आप यासकट. खंडेराव तुझं
लहानपण अ मयुगात जमा झालंसु ा. भ या पहाटे वासुदेव मोर पसांचा टोप घालून
अंगणात झांजा वाजवतो आहे. दलेलं सूप आडवं ध न तो वतःभोवती गरगरा फरतो
आ ण सुपातलं वारीचं दान सांडत नाही, हे दाखवून झोळ त टाकत हणतो, दान पावलं
होऽ व ल बोवा या नावानंऽ
एका व ात सरं व पडतं आहे, खंडेराव. आपली झोपही तरीय आहे काय? क
एकाच झोपेत या क ामधून ही दो ही लागोपाठ उ प होत आहेत? नेणीव कधी एकक
असू शकेल काय? न ाव थेत जागणारा तो मी, मा या जागृताव थेत झोपणारा तू.
कोणा या झोपेत? कोणा या जागेपणात? हा गैरलागू होतो आहे, कारण तो पाहा
पो याला पूण सजवलेला आमचा झीबू रंगीबेरंगी माथो ांमधून — चवरांमधून मला
पाह यासाठ सारखा मान वेळावतो आहे. कोणीतरी हातभर घुंगट त डावर ओढलेली घागरा
उडवत माती या ढगा याव न मा याकडे येणारी बलुची बाई हष मादानं धपापत मला
सांगते आहे, तसबीर, साब तसबीर. तची छाती आगगाडीसारखी ऐकायला येते आहे. अशी
मह वाची व तू खणतांना सापडली, क मी ा मजुरण ना पा क तानी चवली ब ीस दे तो
— मा या पगारातली. आता खसे चाचपडू न पा लं तर पा क तानी चवली नाही. अरेरे.
तरी ती खुटखुट त बाई घुंगटाखालून मा या खशावर नजर लावून ढगा यावर उभीच आहे.
सगळं मोरगावचं घर उक न सग या व तू नीट जोडणं चाललं आहे. हे फोटो वडलांनी
प या जाळ नं बैठक या भत वर रफांवर मानं टांगलेले होते — यां यामागे खोचलेले
कागदप ं, हशेब, पाव या धडधड मा या अंगावर पडायला लागतात.

आधी आजीचा अ यंत जुना पवळा पडलेला फोटो. आ ण त या शेजारी कृ म

पोझम ये धोतर, कोपरी, टोपी घातलेले लहानसे पाचसहा वषाचे वडील उभे आहेत. मी
हळू हळू शानं फोटोवरची धूळ साफ करतो. फोटोत मागे एक ासाद, बाजूला पु क रणी
आ ण एक मोर. कॅमे याकडू न बाजारातले लोक गद क न कुतूहलानं कसा फोटो काढतात
हे पाहताहेत. यामुळे काउरबाउर झालेले वडील धोतरा या सोगा बोटाभोवती गुंडाळताहेत.
पाचसहा वषा या मानानं खंगलेली अंगकाठ . वै राज माक डेय दे शपां ांनी याच दवशी
जीवघे या आजारातून पूण बरा झा याचं न ून सां गत यानं यां या मोठमो ा डो यांत
जग याचं तेज दाटू न आलं आहे. आजी खालून कॅमे याकडे समाधानानं पाहते आहे आ ण
तालु याला दर शु वारी येणं आता संपलं, असा सुटकेचा भाव चेह यावर आहे. आता
एकुलता व ल वाचणार, हणून फोटो ाफरला द ड पया ायची तयारीही चेह यावर
आहे. कती क क न लेकराला वाचवलं आहे? हे शेवट या वाईट दवसांत तला पूणपणे
वतःचं कतृ व हणून वारंवार सांगावं लागायचं.

पलोखाची साथ आली ते हाची गो . सगळ घरं रकामी क न शेतात राहावं लागलं रे
खंडू, दोन म हने. पटापट लोक मरायला लागले. घरं सुनी पडायला लागली. एकेकाची दारं
लागली. को ही रडणारं उरलं नाही. गाठ आली हंता हंता अंथ ण धरत अन् मेलेलेच
सापडत स या दवशी. को ही पाणी पाजायला न हतं. क गोर खंदली तं त यात या
मुड ावर माट ढकलायला लोक रा ले न हते. अ या गावातली दारं लागली. थोर या
काका या घरातली तो ध न दहा माणसं मेली पोराबाळांसकट. चा ही द र मेले. न याचे
दोन भाऊ मेले. त ही नणंदा मे या — मु , ब हणा, सखू गे या. जानु कशा कोणी झडप
घालून को हं एकाएक उचलून ने या. दवंडी आली क आ ही घरं तशीच उघडी टाकून
वठू ला कडेवर घेऊन आ ण चधीचं बोट ध न रानात राहायला गेलो. दगडाचे चु हे मांडले.
सगळं गावच होतं सोबतीला. रा भर उघ ावर नजत, गाणी हणत, नाचत. असं इठू
लेक एक वसाचं होतं ते हा वाचलं. गावात परत आलो, अध गाव रकामं झालतं.
वारावावधानात पाचोळा उडतो, तसे जीव उडू न गेलते. मी वेस मानली होती गाव सोडतांना :
वेसमाय, सुखानं परत येऊ दे . आनंदानं सग या गावाला वेसपंगत दली महारामांगासकट.
नंतर पडली आखाडीची दोन वस. वठू काही बाळसं धरीना. तु ा आजोबांना असं
काही बोललं क यांचं मन ठकाणावर राहत नसे. हणून मी काही सांगेना. गावात या
गावात लालू वै ाचे काढे पऊन पऊन लेकराचा कोठा कडू होऊन गेला. काही खाईना
पईना. हटलं आपला एकटा क ब, याला वाचवलंच पा जे. गोमा वै ानं क ची मेथी
खायला लावली. घमा पायाळू होता एक, या याकडू न पाठ वर लाथ मा न आणली —
लेक नु तं रडत होतं. परावर या फ कराकडू न धुरी दे ऊन आणली. धांगो भगताकडू न
कान फुंकले, होणारं सांगणा याकडे गेले. उपाय सांगणा यांचा तोटा नसतो. मी एकट बाई
मुंगीसारखी इकडू न तकडे वठू ला घेऊन पळत जाये. गोवर झाला, भतीवर गोव या थापा.
पट या आ या, घरावर शेणा या पट या मारा. घटसप झाला, कपाळावर ढ बू पैशाचा डाग
दे . डोळे आले, ज ताचं फूल डो यात भर. तोडगे, साद, अंगारे, ताईत, गंडे — दे वा दे वा
दे वा. जीव कसा पाणी पाणी झालता.
अशीच एकदा पहाटे वठू ला दे वळात नेलं. डो याला पदर लावून दे वापुढे गुपचूप रडत
होते, तर नारायणभटजीला क व आली असेल. हणतो, सीताबाई, काय ा रानवट
भगतां या न् फ करां या नादाला लागून एकुल या एक सो यासार या लेकराचे हाल चालवले
आहेत तु ही? रोग जडगावेल उलट मुलाचा. नु ती हाडं उरली आहेत, ती तरी श लक रा
ा अंगावर? माझं ऐक, यावल या आम या माकडेय दे शपांडे वै ांना दाखवून एकदा नदान
तरी क न घे. राजय माच वाटतो आहे मला तर. काही खरं दसत नाही तु या वठू चं. बाई,
ऐक, जाय आजच अंगारक आहे, गणपती पाठ शी आहे.
आजी या अंगात एकाएक ह णीचं बळ आलं. ती घरी आली, भराभर भाकरी
टाक या, एक पोटात ढोसली. बाक या शेतात या माणसांसाठ रडीत झाकून तवंगावर
ठे व या. ताक, दही श यावर ठे वलं. वठू एक घास खाईना, पण लांब चालत जायचं, याची
ललोपती क न चार घास गळायला लावले. आवराआवर केली. लहान या वठू ला राखणीचं
धोतर नेसवलं, फेटा बांधला, घरात साठवलेलं सगळं कणीदार तूप एका ं झायेल मड यात
टाकलं आ ण लागलो मायलेकरं यावल या र याला. एवढं मोठं तालु याचं गाव, कोण ा
खे ात या येडीला वचारतो? कधी गाव सोडू न गेले नाही, का शेता या मेर शवाय जग
पा लं नाही. पण केली हमत.
वाटे त गावचे, आसपास या गावांतले ओळखीचे लोक भेटत होते. आँ? कुठे ? या
मारखं ा वै ाकडे चाललीस तू सीतामाय? बरोबर कती पये घेतले? मोठमो ा
सावकारांना तो बामण घरात घेत नाही. इं ज कले टरला एकदा मा ा दे ऊन बरं केलतं
 यानं. न न ीमंतां या गा ा येतात या खं ा वै ा या वा ावर, नाडीपरी ा
क न जातात. एक हणाला, या या ओसरीत आ ावर खडू नं लहेल आहे : राजासारखी
याहारी करा, भका यासारखं जेवा. आपलं कुण याचं तर उलटं आहे. असो. तू जा तं खरी.
काय हंतो ते तं पाहाय. क याचं असलं तं दे व सगळं नीट करतो. हा तु ा घराचा एकच क ब
आहे, तुहे द र, नणदा, पुतणे सगळे गेले वरी — ा एक ा बहादराला केवढ मोठमोठ
रानं सोडू न गेले? धीर धर. वाचेल. वडील आप यावरची अशी चचा फार गंभीर होऊन
ऐकायचे. यामुळेच पुढ या आयु यात यांना कधी मोठे पणाचा गव शवलासु ा नाही.
कधी पाठं गुळ ला तर कधी कडेवर तर कधी खां ावर घेत, कधी पाय घासत फोपुटा
उडवत चालणा या थकले या अश वठू ला गोड बोलून चालवत, ओढत अशी मायलेकरं
तीन कोस चालत यावलला आली. ा णां या घरी नीटनेटकं जायला पा जे हणून
गावाबाहेर नद वर दोघांनी हातपायत डं धुतली, कपडे नीट केले, न या चांग या लाव या
आ ण ा ण आळ पुसत दे शपांडे वै ा या दगडी भतीत या दोन पु ष उंच दरवाजापुढे ते
जनावरांसारखे उभे रा ले. आधार कशाचाच न हता. उघ ा दरवाजातून दसणारं
सडारांगो या दगडी तुळशीवृंदावनाचं हे व छ जग कुठे आ ण आप या शेतक यांचं
शेणामुताचा बदाडा असलेलं जग कुठे ? नवं घर बांधतो आहे नवरा, पण शेवट गायी, बैल,
हशी — शेतक याचं घर कुठे असं होईल?
दे वाचं नाव घेत आजी दरवाजात डोकावून गोड आजवी सुरात हणाली, महाराऽऽज.
याच वेळ अंगणा या तकड या टोकाला बायकांचं कडा याचं भांडण ऐकायला येत होतं :
ज ळ मेली शळास तमी. मी का दहा पो या खाते? एकतरी पोळ ठे वायची…
आतून तार वरात : तुझी इ सा, बाईसाहेब, तु ही सांगाल तत या ठे वत जाईन, दहा
हणाल तर दहाही ठे वीन.
पाहा, पाहा कशी बरळतीय. जभेला हाड असतं तर अशी कसबीण… काय बकतीस,
मी आठ वसाची ती ल न झालं ते हा ा घरात आली… ते हापा नं या… या बोडक या
हाताखाली संसार केला. आ ण आता ही टवळ कानामागून येऊन डो यावर बसली… मला
पाहा न् फुलं वाहा…
एव ात अंगणात लाल मुकटा घालून बसलेली हातारी बाहेर या दाराकडे नजर पुरवत
हणाली, कोण आहे ते? बघा ग, त डाचा प ा बंद करा आ ण बघा… लभा यांनो, सवत ची
फुगडी अन् फेडा एकमेक ची लुगडी.
मग मघाची भांडणारी ौढ बाई दरवाजाकडे येत हणाली, कोण?
आजी लगबगीनं डो यावर मोठा पदर घेऊन मडकं पुढे करत के वलवा या आवाजात
हणाली, वै महाराज आहेत का?
ौढ ा णीण चडू न हणाली, आज नाही यजमान भेटणार. आ ण तनं पाठ फरवली.
आजी वडलांना पुढे करत बाई या पाया पड हणत होती, पण सकाळपासून चालत
आ यानं पाय खून आले या मायलेकरांना आता काय करावं, परत जावं लागेल का? अशा
भीतीनं काळवंडून टाकलं. तेव ात सवत ची फुगडीच आजी या कामा आली. माग या
परसातून एक सोळा-सतरा वषाची उफा ाची तरणी भारी लुगडं, धारवाडी खण,
दागदा ग यांनी उजळलेली हातात परडी घेऊन पदर फलकारत तरातरा पुढे आली आ ण ा
खेडवळ मायलेकरांवर माया दाखवत घराचं वरचढ मालक णपण स कर यासाठ उंच
वरात हणाली, का नाही भेटणार? गरीब बाई, बचारी, लेकराला घेऊन आली, आ ण परत
जा हणायचं? ा घराचं, हकड या माणसाचं नाव केवढं ? ये ग बाई, आंत ये रे पोरा…
तेव ात वडलांनी आजी या इशा याव न तर या बाई या पायापुढे डोकं लावलं. नंतर
वधवा हातारीपुढेही तसंच. हातारी हणाली, न, न, शवशील पोरा. तकडे ौढ
सवत चरफडत आत गेली.
आता आजी या गोड गावराण वाणीला आ हानच मळालं. तर या सवती या पाची
मधेमधे तुती करत तनं आपली हक कत सां गतली : बाईमहाराज, तीन कोस उ हाचे
चालवत आणलं आजारी लेकराले. वै महाराजांना तु हीच सांगा, तुमचं नाही ऐकणार तं
स या कोणाचं ऐकतील बरं महाराज? हा एकच वेल माझा आहे, याला सुकू दे ऊ नका,
माऊलीबाई. मी गरीबाघरची लेक, बरं घर मळालं आहे — पण हे असं ख आहे. पु य
घडील. तुम यासार या पदमीणीचं दशन झा याबरोबरच जवाले आधार वाटला पाहा. मी
तुमचं कोणतंबी काम करत जाईन दळण, कांडण…
वडलांचे पाणीदार डोळे आ ण बारीक झालेली मान पा न वै राजां या त ण बायकोचं
मातृधम मन वलंच होतं, ते आजीनं गोड बोलून पूण आपलंसं क न घेतलं.
जरा वेळानं वै राज जानवं कानाव न खाली उतरवत आले. दोघाही भांडणा या
बायकांना एका हातानं उचलू शकतील असा चंड दे ह. भलीमोठ च शडी, गंध,
करवतकाठ धोतर, केशरी काठाचं उपरणं. ओसरीत येताच न ा त ण बायको या आजवी
सुरांनी उ चत प रणाम झालेले वै राज हणाले, या वर.
मग आजी या डो यांतलं नाटक का यामागचं खरं का य, कोमेजून गेले या
काटकु या लेकराला पायापुढे लोटांगण घालायला लावायची धडपड, वतः खूप वेळ
पायाशी ज मनीला कपाळ लावणं आ ण मु य हणजे आत गोड भाषेत वै महाराजांना
दे वाचाच दजा दे ऊन सां गतलेली हक कत — शेवट : दे वा, आ ही अडाणी गावंढळ
शेतकरी, आम या हातचं तु हांला काय चालणार? पण चालत असलं तर हे वतः कढवलेलं
घरचं तूप घागरभर आणलं आहे. घरात आज पैसा सोडू न सगळं आहे — तोही हंगामावर
दे ईन. आ ा उडीद, तीळ, तु हांला लागेल ते पोतीची पोती आणून दे ईन महाराज, फ हा
एकटा क ब तुम या पु याईनं वाढू ा. ंदका.
वै ांनी मग या, व लपंत, जीभ दाखवा. हात ा — नाडी बघू तुमची — यांनी मन
लावून द ड घटका वडलांची नाडीपरी ा केली. नाव? पाळ यातलं व चंच ना — वृषभ
राशी. साडेसाती. पण आता संपते आहे. शेवट क व करत सु कारा सोडत ते हणाले, य
आहे. बरं झालं आता तरी आणलं, बाई, नाहीतर जीव हाताबाहेर गेला असता. सीताबाई,
काळजी क नका. य न तो दे व जाणा. दर शु वारी ाच वेळ येऊन औषधं घेऊन
जायची. सांगतो तशी यायची. पु हा कडू चराइताचा काढा रोज दोनदा. सगळं खाऊ ा.
भरपूर खेळू ा, बाक सगळ औषधं बंद करा.
बरा होईल का दे वा?
बाई य न करणं एवढं च आपणा पामरां या हाती असतं. कता कर वता तो.
ा णाचा श द, खोटा होणार नाही महाराज. येत जाईन. दे व पावला मला तर — असं
हणून आजीनं डो याला पदर लावला. नंतर घरात डोकावून त ण सवतीला वचारलं, तूप
खाऊन पाहा बाई. आणखी आणू का सांगा. जे काही लागेल, ते सांगत जा.
वठू लेक असं गुणाचं. आप यासार याला कडू चराइताचा एक घोट गळता येणार
नाही. पण बचारं माझं सोनुलं पेला पेला भ न पऊन टाक . घे माय, आ ा बरा हशील.
दर शु वारी तीन कोस चालत जाणं आ ण तीन कोस तसंच परत. यामुळेही सपाटू न भूक
लागत असावी. खरं तर ामुळेच वडील चार म ह यांत नीट झाले असावे. आजीनंही
दे शपांडे वै ां या घरात पडेल ते काम क न, कधी मारखं ा वै ा या आंगणात या
भ वर मोठमो ा कढयांमधली रसायनं उकळू न दे ऊन, कधी उखळात औषधी मु या
कुटायचं हातमोडं काम क न, तर कधी यां या गायीचा आटलेला पा हा परत फुट यासाठ
ड गरात या औषधी गवताची पडी डो यावर नेऊन, धा या या पोत ा नेहमीच बरोबर
नेऊन सग यांशी गोडी नमाण केली. कोणा याही पोटात घुस याची कला आजीजवळ
होतीच. एकदा तर वै राज हणाले, नाडीत एकदम सुधारणा आहे. सीताबाई, मला
थाळनेर या लोटू सावकारासाठ हेमगभमा ा नय मत करावी लागणार आहे.
राजेरजवा ांनाच परवडणारं हे औषध, पण अनायासे व लपंतांसाठ चमणीचा घास एक
चाटण करत जाईन. मा एक दवसाआड चाटू न जायचं. मग भरपूर जेवायचं, हां. पाहा
कृती कशी सुधारेल.
असा व लपंत प का झाला. शेवट एका दवशी आता ये याची गरज नाही, असं
वठू ची पाठ जोरजोरानं ठोकत वै राजांनी यांना नरोप दला. लोटांगणं घालून झा यावर
आजीनं पदर डो याला लावत वचारलं, तु हांला काही द णा दे ऊ हणते. खरं तर
आंगठ च क हटलं, पण हा काळ — वारी, कपाशी घरात पडू न आहे सगळं . कोणी
नगद यायला तयार नाही, महाराज.
सीताबाई, दे वा या दयेनं ा ा णाला सगळं काही मळालं आहे. काही आणू नका,
काही दे ऊ नका. तुम या समाधानाकरता, तेही तुमचा एवढा आ ह आहे, तर असं करा —
तु हीही वाचला आ ण मीही जवंत रा लो तोपयत, तर तुम या ा व लपंतां या ल नात
मला एक आंगठ ा —
वै राज माक डेय दे शपां ाचा वाडा यां या सात मजली हा यानं म मून रा ला.
सो याचा भाव दहा पये तोळा आ ण या वेळचं आयुमान सरासरी पंचवीस वष होतं —
ावर सातमजली हा य एवढाच वनोद खरा होता. पण तो न कळ यामुळे ग हव न आजी
 हणाली, तुमचा श द खरा ठरो, वै महाराज. आमचा वेल वाढो. मुला याच काय, मा या
नातवां या ल नातसु ा तुम या घरी सो याची आंगठ येईल. हयाती राहो फ . हा ग यावर
हात आहे…

तु ं गा या मजबूत जाड उ या गजांना आड ा बरग ांचे छे द दाखवणारा वडलां या

बैठक तला हा भतीवरचा सरा हाडकुळा फोटो कुणाचा?
नाकाका. फाशी जा याआधी धन सग राजपूत फोटो ाफरनं दे शभ पायी वतःचा
जीव धो यात घालून चो न काढलेला. भाजीतून गुपचूप तु ं गा या रसोईखा यात फ म
ला न कॅमेरा आधी घुसवला. नंतर इं ज सुप रटडंटला भेटायचं हणून आत वेश. पटकन
रसोईखा याकडे. तथे तांब ा भोप यातला कॅमेरा काढू न भं याबरोबर भतीव न एकदम
नाकाका या पज यासमोरच.
कळ दाबतांना दोन गजांमधून चेहरा पूण घेता येईल ततका घेतलेला. मागे तु ं गा या
भतीचे काळे शार दगड आ ण चु याचे मोठमोठे काळे पांढरे चौकोन. खुरमांडीखाली
उकरलेली जमीन. कै ाचा सरकारी पोषाख मँचे टरचा, सा ा यवाद , हणून नाकार यानं
खाद चं धोतर, जे अ या मां ांपासून वर छातीपयत एकाच धड यात सगळं काटकुळं शरीर
गुंडाळ यात असमथ. सतत अ स या ह के यानं अ यंत चपाड झालेला बरग ांचा
पजरा. उतरती बकोटं . खपाट पोट. थंडीही वाजत असावी हणून हातांची फुली क न
दो ही तळहात बलकुशांम ये दाबून धरलेले. कॅमे याची े म ा टोकापासून या टोकापयत
पूण भ न टाकणा या जबर गजांपे ा कती कमकुवत हात? अचानक बाहेर काय लक
वाजलं हणून डो यांचा फोकस हो याआधीच कॅमे याचा फोकस झा यामुळे मु या ह
ापदासारखे सरळ समांतर कान. न तेज खोल गेलेले अबोध डोळे . डोईवर आखूड
कापलेले वानरासारखे उभे केस. अ त वाचा शेवट न त झा यानं भांबावले या जड
पाप या. यां यातून खोल पाहणा या हेतुशू य बुबुळांनी जणू तकलं क , ानंतर
आप यामागून जगात उरेल तो स वर ोमाइडचा हाच एक पतलासा वा. बाक सगळं जे
काय झालं ते कशासाठ ? दे शासाठ दे शासाठ . इ कलाब ज दाबाद. दे शासाठ दे शासाठ .
धुड्म धडाड. कशासाठ दे शासाठ . शेवट — ग याभोवती फास, ऑऽक् ऑऽक् — बॉडी
नातेवाइकांना सुपूत करणे.
ा फोटोवर फोटो ाफरनं मोडीत ल हलेली तारीख आहे १—१२—१९४२.
नाकाकाचं ल न होऊन एक वष या तच झालेलं. इतर सग यांचे — भावडू चा, सग या
ब हण चे जोड यांचेच फोटो आहेत. पण यां यासारखं ल नानंतर जळगावला जोडीनं जाऊन
एक फोटो काढू न आणाय या सोप कारासाठ काकाला कुठे वेळ होता? खरं तर हे फोटो
काढणं या वेळ या शेतक यां या त ण पोरांचं एका दवसा या हनीमूनसारखं शहरात
फर याचं एक लभ न म होतं. तेही केलं नाही. आंधळ काकू ते हा सोळा वषाची
असावी. एको णसा ा वष फासावर लटकून मृत वातं यसै नक पदवी मळवणा या
भावामुळे वडलांना नंतर खूप मान मळत रा ला. परंतु राजकारणाब ल, दे शभ ब ल
यांना नको ततक घृणाही यामुळेच वाटायला लागली. ल न तरी कशाला केलं यानं जर
ळ उखडणं, टे लफोन या तारा तोडणं आ ण यावल या नद त दबा ध न येणारं टपाल
जाळणं हे रा ी रा ी पाळत ठे वायचे धंदे करतो तर? गावातली पा काँ ेससारखी दांडगी
पोरं जमा क न चावडीपयत काका भातफे या काढायचा. नंतर पोलीस चौकशीसाठ येत
ते हा सा ीदारांची, पाटलांची ेधा तरपीट उडायची. खोटं नाटं बयाण, कधी ताक द, दं ड
असं चाललं होतं. सुभाषचं ांचे ब ले वाटणं, तरंगा यारा, जे.पी., कुबानी, इ कलाब
ज दाबाद, वट इं डया — हे श द मोरगावात लहान लहान पोरांना नाकाकामुळे
प रचयाचे झाले. मंडी या मोरगाव या डायरीत न द आहे — ना हे ण लोकांपासून आलेलं
तर नाव नसावं — व वंसक, बेदरकार, आतंक .
काका हाय कुलात दहावीत शकत असतांनाच अचानक एकदा मोरगावात पोलीस
आले आ ण याला उचलून यावल या पोलीस टे शनवर घेऊन गेले. तळपायांतून र आलं
इतकं मारलं, पण काका कबलला नाही. यु सामु ी नेणारी मालगाडी घसरवणे — ा
टश सा ा य वरोधी कारवाईत हाय कूल या योगशाळे तून पोटॅ श चो न गावती बॉ ब
बनवणा यांना नेऊन द याचा आरोप या यावर होता. रे वे मजुरा या यु नफॉमम ये जाऊन
मोरनद वर या एका पुलाखाली खणतांना याला ओ हारा नावा या रे वे इं जन ाय हरनं
य पाठलाग क न पकडलं होतं. पण काका या सुदैवानं ओ हारानं मुठ त धरलेला
को या रे वे मजुराचा एका धो याकडू न चो न आणलेला यु नफॉममधला नळा शट इतका
ढगळ होता, क नद तून वर चढतांना या ओढाताणीत नाकाका या यातून नसटू न
पडायला वेळ लागला नाही. आतापयत या भू मगतां या घातपाती कृ यांना मदत करणारा
ड व ाथ हणून नासंबंधीची मा हती पो लसांनी जमा केली आ ण मोरगाव या ा
खतरनाक घातपाती पोराला छापा घालून नेलं. पेशल मॅ ज े टसमोर उभं केलं ते हा ओ
हारानं ा पोरावरचं ेम हणा, क क व हणा, का आय रश दे शभ ची इं जां व ची
एक सहानुभूतीची कृती हणा — समोर थरथर कापणा या ा दे ख या ह पोराला आपण
कधी पा लं नाही, अशी न ून खोट सा दली आ ण काका सुटला.
पंधरा दवस पो लसांनी मारलेले दं डुके आ ण आंडावर या लाथा सोसून काका आणखी
क र ां तकारक झाला, भडवे इं ज इथे आलेच कशाला, हे आधी सांगा — असं तो
हणायला लागला. शाळे तही इं जांनी केले या सुधारणा ा व ृ व पधत तर तो लालेलाल
होऊन हणाला, लुटा इं जानी एक पया इं लंडात नेला तर या बद यात दमडी यासु ा
सुधारणा के या नाहीत. एव ाव न श ा हणून यां या हेडमा तरची कोकणात
र ना गरीला बदली कर यात आली होती. माफ मागून घर या आईवडलांचं लेखी
ॲ फडे हट आण या शवाय शाळे त येऊ नये, असं याला कळव यात आलं. आता तो
जा त दवस बेप ा हायला लागला. गु त संदेश अनोळखी माणसांकडू न घरी यायला
लागले.
वडलांना आता ा दे शभ ने पेटले या भावाची काळजी वाटायला लागली. घरात च
लागेल हणून याचं ल नही ठरव यात आलं. ल नाला आजीचा थोरला भाऊ पं डतमामा हा
लहानपणापासून दोघा भा यांचा फार लाडका मामा होता. हे पं डतमामा मु ाम वतःची
मोटार घेऊन आले होते. मुंबईला फार मोठे सॉ ल सटर हणून यांचं नाव हायला लागलं
होतं. काँ ेस या अनेक दे शभ ांना यांनी तु ं गवासातून सोडवून आणलं होतं. आप या
वाया जात चालले या मन वी भा याला कान ध न चार श द सुनवावे, असा आजीचा
आप या भावाला आसू भरलेला नरोप होता, कारण मोरगावसार या अडाणी गावात
नाकाकाला एकही माणूस वादात पकडू शकत न हता. उलट चचा, उपदे श करणा यांनाच
याची जहाल भू मका मा य करावी लागे. मा य क नही शेवट , पण — असं हणून ते
नराशेत नघून जायचे.
गोरज मु त. पं डतकाकां या मोटारीतूनच बाब हणून नवरदे व, वरमाय, करव या
वगैरे मु य व हाडी वधू या गावी चांगदे वला नघाले. वाटे त पं डतमामांनी आप या लाड या
भा याला ग जारत व कली का ानं एकेक पॉइंट मांडायला सु वात केली :
या, अरे लहानपणी काय चंट होतास तू? वाटायचं मोठा बॅ र टर होशील. एवढ इ टे ट
आहे. लाखात एक कुशा बु तुझी. वलायतेत जाशील. अजून वेळ गेली नाही. नीट
अ यास कर. दे शाला कती उ च श त पदवीधरांची गरज आहे? आपण लोक
मागासलेलेच होतो, मागासलेलेच आहोत आ ण तु यासार यांनी मनावर घेतलं नाही तर
नांगरग े च रा . ा ण लोक पाहा — एक टळक तु ं गात जातात, पण पु याला श ण
खा यात शंभर टळक आडनावाचे अ वल कारकून इं जी शकून इमानेइतबारे इं जां या
नोक या करतात. यु नयन जॅकसमोर पंचम जॉजची ाथना सुरात हणतात. ा ण बंडखोर
वातं ययो े हणवतात, पण डफे स अकाऊंट् समधे पु याला सगळे ा णच आहेत,
टश सा ा याचे आधार तंभ… यांची पुढली पाली पाहशील कसं सग या महारा ाला
काबीज करते आ ण इं लंड अमे रकेत र हवाशी होते. आता ल न झा यावर जरा मी हणतो
ते मनावर घे. लवकरच पेशल ऑ डन स काढू न सरकार हा सगळा बेचाळ सचा लढा
चरडू न टाकणार आहे… अरे, जगात सा ा यवाद कोलमडणारच आहे सगळ कडू न.
बघशील. बारकेबारके दे शसु ा आपोआपच वतं होणार आहेत. इं लंडचा खु ाइम
म न टर असं बोलतोय. तु यासार यांनी सी. ही. रामन हावं, टागोर हावं. त णांनी
वैय क वकास फ करावा. स याचा फार वचार क नये, कारण वतःचासु ा वचार
जथे करता येत नाही, तथे स यांचा करणं हणजे भोळसटपणा झाला. वाथ
सांभाळणाराकडू नच कधीतरी परमाथ घडू शकतो. वतःचं हत हेच सव े कत असतं.
आयु य ही उधळू न लाव याची गो नसते. तु या मामाचं एवढं ऐक. काय?
नवरदे व संतापून हणाला, मामाचं हणूनच ऐकलं. स या कोणाचं ऐकलं नसतं. ल न
झा यावर परततांना मामा या मोटारीतून पु हा नको, असा नवरदे वानं लहरीपणा केला आ ण
नवरानवरी बैलगाडीतून ध के खात मोरगावला आले. आंध या काकू या वैवा हक
जीवनाची ही तका मक सु वात.
 मुंबई पेशावर मेल फ सै नकांना घेऊन आ ण पूण दा गोळा भ न रा ी भुसावळपुढे
बोदवडजवळचा तापीवरचा पूल पहाटे चार वाजता ओलांडत असतांना पुलाखाली ठे वलेली
गावठ फोटकं उडाली. सै नकांनी भरलेले चार डबे नद त पडले. मोठमोठे फोट गाडीत या
ड याड यांतून तासभर होत होते, असं आसपास या खे ांमधले लोक सांगत होते.
सरकारनं हा प ह या मांकाचा त ेचा क न मा हती दे णाराला दहा हजार पयांचं
रोख ब ीस जाहीर केलं. पण पंधरा दवस गेले तरी दोन आणे मजुरीनं दवसभर खपणा या
खानदे शी लोकांपैक एकही मा हती दे त न हता. खानदे शाचा कले टर मॅ सफ ड याचे
नातेवाईकही याच गाडीत होते. एक फुटका रॉकेलचा ट प नद त सापडला, तो हावी
गाव या महानुभाव मठातला आहे, हे स झालं. ाच मठात नाकाकाबरोबर याचे दोन
म वाणी, शपी आ ण जोशीमा तर के हातरी दे वपूजा करायला येऊन गे याचं कळलं.
पु हा एकदा पोलीस रातोरात नाकाकाला बे ा टाकून घेऊन गेले. सबंध गाव घाब न
गेलं. आता पोरगं सुटत नाही. पं डतमामानं सां गतलेला ऑ डन स लागू झाला होता.
मॅ सफ डनं आठ दवसांत घातपाती गटाचा मु य हणून नाकाकाला फाशी सुनावली.
बाक या दोघांना ज मठे प. घरी हे कळलं ते हा रडारड, सां वन करणारे, दे शासाठ
दे शासाठ हणणारे — एकच ग धळ झाला. फाशीची तारीख कळवली होती या या एक
दवस आधीच भ या पहाटे नाकाकाला फाशी दलं. घरी ेत आलं ते हा आजीनं कोणाला
तरी, सुरावर रडत रडत डोळे पुसत एक गो आठवली तशी सां गतली : लेक
लहानपणापासून असंच अरेद . शाळे त होता — पाचवीसहावीत असेल — एकदा मले हंतो,
आई तू सांगशील ती सगळ सगळ कामं मी करीन. हैस धुवीन, हैस पाजीन, चारा तोडीन,
शेतात बाबांना भाकरी दे ऊन येईन. तू याब ल मला एक गो क दे . हटलं, कोणती रे
बाळा? चावडीवर तो इं ज तांब ा मशांचा इं ज फौजदार येईल नं, ते हा मला
या यासमोर जाऊ दे . याचा ा दगडानं डोळाच फोडतो. लेकराऽ, तुहा नेम चुकला रेऽऽ
नेम चुकला ऽऽ हा हा हाऽऽऽ
काकूसु ा या आठपंधरा दवसांतच एकसारखं रडू न रडू न आंधळ झाली. कोणाशी
काही बोलतही न हती. क येक रा ी तचे डोळे सताड उघडे रा ले. मग त याच ल ात
आलं क आप याला जवळचं ताटसु ा दसत नाही. हे सु ा ती कुणाजवळ कधी बोलली
नाही. सगळे जवळचे रचे नातेवाईक तचं सां वन करायला येत रा ले.
मोठमोठे पुढारी आले. इथे भू मगत लोक सां वनाला येतील, यांना पकडायला हणून
गु त पोलीस चोवीस तास आम या वा ाबाहेर क हईवा यांचा वेष घेऊन बसलेले असत.
यामुळे वडलांना आंध या काकूला डॉ टरकडे नेणंही सुचलं नाही. जे हा डोळे गे याचं
कळलं ते हा खानदे शात चले जाव आंदोलनाची धामधूम, साने गु ज चा स या ह,
अमळनेरला क यु न टांची मलमजुरांकडू न जाळपोळ, चोप ाला आ ण भुसावळला ह -
मुसलमान दं ग,े र ते गा ा बंद. कुठू नही डॉ टरकडे शहरात जायची सोय न हती. शवाय
नाकाकाला र र या भू मगत सहका यांनी पाठवलेले गु त संदेश, तारा, प ं सीआयडी
पो लसांनी एकदम पोतडीभर वडलांकडे आणून दली आ ण तु हांलाही धोका आहे, असं
सू चत केलं.
वधवा हणून सतराअठरा वषा या त ण मुलीनं सगळा ज म ओढावा, हे सती
जा यापे ा कती बरं? कती वाईट? माहेर द र . पु हा आंधळ हट यावर शेतकरी
समाजात स या ल नाची श यता नाहीच. एकही भाऊ ा आंध या ब हणीला वागवू
हणाला नाही, क घरी चल हणाला नाही. उलट सगळे हणाले, आम यासार या गरीब
शेतक या या घरात हला काय सुख आहे? इथेच तची ह काची जागा आहे, लाखांची इ टे ट
आहे. इथेच मजेत राहा. बैस ताई, आ ही येतो. आंध या ब हणीनंही आपण खावलो, असं
चेह यावर अ जबात दसू दलं नाही. उलट भावांना हणाली, माझी काळजी कशाला
करता? मला इथे सगळं आहे. दे शासाठ जीव दे णाराची बायको आहे मी. शहीद दे शभ ाची
बायको.
पंधरा ऑग ट. स वीस जानेवारी. ता मा दन. महावीर च , दे शभ पर गौरव करा,
मृ यूला काहीतरी भ गळ हेतू चकटवून आधी या जीवनाला मह व दे याची वसंगती. शेवट
मरण हणजे मरणच. मरण हणजे थंडगार सकाळ. त डावर काळं कापड.
आ ण बायकोचं नंतर असं अंधारं आयु य. बजे, माझं डोकं खतं आहे, नखुसं
अमृतांजन आणून दे शील? बायडे, आमाक चोळ चे पाखे शवून दे शील? कोण आहे रे,
भावडू , खंडू, इकडे या बरं, सुईत दोरा ओवून दे बरं राजा. सुम,े ए लाडके, जरा माठ भ न
ठे व ग बाई माझा. सोना, शहाणी सून माझी, नखं काढू न दे शील का जरा? व लभाऊजी, ही
धुणं घालायची दोरी तुटली बघा. a id="page288"/> बांधून ाल का? माहा हात पुरेल
इतक च उंच करा. खंडू, आई आली का? आली क मला सांग. बाईचं बाईलाच सांगता येतं.
सांडू, मा ा ह शा या वाटणीत काय पेरता यंदा? काहीही पेरा बाबा, मला खा यापुरतं
मळतं, ब स होतं. माझं नाव घेतील, खंडूची पोरं.
सग या कुटुं बाची शांती ढासळू न टाकणा या, सताड उघ ा डो यांनी सगळं पाहते
आहे असं वाटणा या आम या ा आंध या काकूला अजूनपयत तरी आ ही काही कमी पडू
दलं नाही. ानंतर?
आता खंडेराव, तुलाच एक ाला तची सगळ इ टे ट मळणार आहे. समजा,
दे शभ ा या बायकोला इ टे ट नसली तर? तरी सांभाळावंच लागतं, ह संयु कुटुं ब मुख
खंडेराव, तुलाच आता तला शेवटपयत नीट सांभाळायचं आहे. पुंडलीक वरदे हा र व ल ी
ानदे व तुकाराम.

आता घरी चा ही ब हणी आ ण चा ही मे णे येऊन बसले असतील, हे हळू हळू यानात

येतायेताच माझी झोप उडाली. भयंकर ः व ापे ाही हे वा तव भयंकर आहे. यातून ा
सग याजणी आ ण आई मळू न सोनाव हनीचा छळ करतांना दसतात. हे मला के हाच फार
वेळ सहन करता येत नाही आ ण मी न राहवून त या बाजूनं बोललो, क सग या
मायलेक चा त याब लचा सामू हक े ष वेषानं उसळू न येतो. …सोना, ऐकायला येत नाही
का? वक लसाहेबांना उचक लागली मघा पासून. पाणी आण ांना यायला. …कुठे गेली
ही? अगं या बजाची पोरगी रडते आहे, ध अजून नाही तापवलं? …व हनी, मा या
वातीचे लंगोट वाळले का बघ बरं. …कुठे गेली ही, वडगन? सोना, सोना चहा ठे वलाच नाही
का अजून? …गुरांचं आंबोण तयार पा जे. शेतातले लोक येतील आता. …का ग, छबीचा
पोरगा पापड मागतो आहे, तेवढा तुला दे ता येत नाही?
खंडू संतापून ओरडतो, आई, तला का चारचार हात आहेत का? छबे, तू उठ क जरा—
झालं. अधापाऊण तास मा यावर चा हीपाची तोफा डागून सरब ी. गोळे पडत राहतात
: बरा आहेस तू तची बाजू घेणारा …कां रे ब हण ना असं टाकून बोलतोस?… यांचा ह क
आहे ा घरावर …अरे तुला काही शरम? तचा नवरा कधी आ हांला उलटू न असं बोलला
नाही बचारा …एवढ तरफदारी करत होतास तची — ल नच कर ना त याशी, अडाणी
लोकांम ये वधवा भावजयीशी करतात तसं …व कली करतो तची —
मी उठू न ज याव न वर धा यावर नघून जातो कवा दवसभर आपले जगरदो त
वगबंधू रघू नायक यां या घरी वेळ काढतो. नको यांची मनःशांती ढळवणारी दशनं.
आप याला हे असं यां यातून नघून जाता येत,ं पण बचा या सोनाव हनीला तर कायम
यां यातच वावरावं लागतं. हे सगळं ऐकत, सहन करत, दवसभर. शेतक या या घरातली
कामं कधीच संपत नाहीत. तरी ती एका कामाचा कंटाळा आला, क बदल हणून सरं काम
काढते. घरकाम झालं, क गो ात, गो ातलं झालं, क शवण. सुट त चौघी ब हण या
मुलामुल चा उताडा आला, क यांना पटे , झबले, लंगोट, च या, आं या शवणं. तचे
बांग ा नसलेले हात भराभरा ट प घालत असतात. भावडू गे यावर तर ती कती ु ध
दसायची? बाप रे. अजूनही बचारी ज मनीत नजर तवूनच चालते. ही ु धता ती कती
दवस अंगावर घेईल? खंडेराव, आपण काही ा ण नाही अस या वधवा ववाहा या शा ं
न् मृती पाळायला. अशा कठोर गो ी आचरणात आण यामुळेच ा ण दोनेक हजार वष
ह ं चे पुढारी रा ले. अस या असं कृत गो ी आपण कशाला पाळा? दोष, व हनी, आप या
हदशेत असतो.
खंडेराव, आता काही तू व ात नाही आहेस. वचार कर क , ापुढे तूच घराचा कता
असणार ना? काहीतरी कर. पंच वशीतली ही इतक दे खणी सवगुणसंप बाई सगळा ज म
ा घरात कसा झजून काढे ल? आंध या काकू या वेळ वेगळ प र थती होती. आ ण
वडील जु या वचारांचे होते. आ ण आंध या काकूला अशा वातं यवाद चार नणदा
अ धक एक बहा र सासू न हती. ांना ीमंतां या लेक अस याची घमड. ं ा या
जोरावर सासरी वरताण, नवरे मुठ त. ांना आपण जरा चूक दाखवली, क हणतात ह ली
मुलाइतकाच मुल चाही आईबापां या इ टे ट वर ह क असतो वचार वक लसाहेबांना.
— हा बजाचा नवरा. सवात मोठा मे णा, मतलबी, एलएल.बी. — भावडू या श दांत
लबाड, लु चा, बदमाश वक ल, पण वतःला कायदे त समजणारा. याला मी एकदा
हणणार आहे क , जा घेऊन डो यावर तुम या बायकां या वा ाची शेतं आ ण घरातली
जागा. इ टे ट मधले यांचे वाटे कोण ठरवणार, कोणी वकत घेतलं तरच पैसे वाटता येतील. ते
श यही नाही. हणजे यांची सगळ शरजोरी फ चालत राहणार. पु हा आंध या काकूचा
अधा वाटा तला दला, आ ण तरोनीचाही काढू न टाकला, तर राहते कती इ टे ट? पु हा
सोनाव हन चा वाटा काढला तर यांची ॉपट यांना दले या ं ाएवढ आ ण
सो याएवढ सु ा होईल क नाही? खंडेराव, ापुढे तू घराचा कता. असं ब हण ना खवून
चालणार नाही.
मु ा फ सोनाव हन ना वतं करणं. ती शार आहे. नदान मॅ क झालेली आहे.
तला कुठे तरी शकायला पाठवू. ट चग स ट फ कट, बालवाडी श का, न सग. छो ा
चऊला मोरगावला रा ावं. तू आता असणारच तला नीट सांभाळतात क नाही, हे
पाहायला. खंडेराव, कृती, कृती करायला शीक. पंचवीस वष नु ते वचार भंकस कर यात
गेले. कृती कर. खरं तर, सोनाचं ल नही कुणा चांग या बजवराशी लावून दे ता येईल…
जा हराती वाचतोस ना तू… पा हजे सु व प, नरोगी वधू… घट फोट झालेली चालेल.
समजा, तनं अशा बजवराशी ल न केलं, तर आपली चऊ पण त याबरोबर जाईल?
मुलांसाठ वधवा बाया सरं ल न करत नाहीत. ते बरोबर आहे का? पतृस ाक
वचारसरणी.
जरा वेळानं ज याव न कान लावून ऐकावं, तर खाली पाची मायलेक चे तोफखाने
अजून तुरळक गोळाफेक करतच असतात. आई तीसेक वषापूव ची मान सक पुन न मती
कर यात झगून गेली आहे. आपली सासू आप याला टाकून बोलायची, तसंच बे ब आता
हचं सुनेवर गरळ ओकणं सु आहे. ठे वणीत या दा ग यांसार या जु या भारी श ा
उ फूत वर येतात. संदभ : आजीनं मरता मरता सोनाराला बोलावून आणलं आ ण त या
कानात या सुंदर पव या ध म कु ा सोनाला द या : ा मा या सासूनं मला घात या
हो या, आता तू घाल. ाबरोबरच आईचा तळपापड झाला होता. पण ती राग गळू न ग प
बसली होती. तु या सासूनं तुला द या, तशा या मा या सासूनं मला ायला नको? हे मनात
दाबलेलं गा हाणं पु हा आता वर आलं आहे.
मोरीवर भांडी घासता घासता राखेनं भरले या मनगटांखाल या हातांनी कपाळावर
आले या बटा वर करत वैतागून सोना हणते, घेऊन टाका तु हांला पा जे तर. नको मला
दा गने. कुठे मरवायचं आहे मला? …पाहा, पाहा, कशी आडू न तीर मारते. हंजे मला
मरवायचं आहे ा वयात? काय बोलतीस? मी कशाला तु ाकडू न घेऊ या कु ा? मी का
आवडीची होती माय सासू या? तूच घालून उभी राहा या खडक त, को हाट ण — सोना
के हातरी खडक त उभी रा ली असेल थोडा वेळ वरंगुळा हणून. आईला वाटतं अशा
त ण वधवा सुनेनं असं मयादा सोडू न उभं रा नये. भावडू असतांनाही घरात या अशा
छळाला वैतागून ती तथेच उभी राहायची. खडक तून माग या गो ात या जनावरांकडे
पाहणं तला आवडतं. भावडू गरीब माणूस कधी लाडा या बायकोची बाजू घेऊन आईला
ग प करायचा नाही.
सात-आठ वषापूव ची गो : ह संयु कुटुं ब मुख वडलांची याला अनुभवी शकवण
क , बायकाबायकांमधे आपण एक श दानं मधे पडू नये. ते काय, चालणारच असतं
ज मभर. तरी एकदाच के हातरी चुकून तो फ हणाला होता, आई, क दे नं तचं तला
काय करते ते?
ब सं. आईचं दाबून ठे वलेलं मान सक दडपण उसळलं : वा रे वा, बायको या बैला.
घरांच वळण हला शकवायला न को? मी एवढा वीस माणसांचा गाडा ओढत आणला,
ते हा तर तु हांला हे दवस आले? आय यावर कोयता. बटक सारखी राबले मी, तुम या
घरात शेतात ख यात… हंता नं क भोवरा फरतो जाळ कन न् नवरा फरतो बायकोकन.
आईचं ध गोड नी लागत ततकं बायकोचं मूत गोड लागतं. बायको या पाची भूल पडली
या यावर. मो ानं सूर काढू न रडणं… अशानंच बायको डो यावर बसते… ब हण नीही
त याभोवती बसून खोट आसवं गाळणं. उसासे. आई, तुला हा होणार नी, पाहशील.
भावडू हबकून घराबाहेर नघून गेला होता.

सोना चूल पेटवते. शेवट वपाक तर तलाच कंरावा लागणार आहे? तो कधी चुकतो?
धुरात तचा सुंदर चेहरा नाहीसा होतो. जणू बनचेह याची सून वपाक करते आहे. चु हा
पेट याबरोबर एकदम तचा पवळा लाल चेहरा चमकतो. मनगटांनी कपाळावर येणारे केस
मागे करत ती परातभर पीठ जोरजोरानं मळत राहते. तवा तापला आहे क नाही हे पाहायला
त या पाक यांसार या बोटांनी चार थब त ावर उडवते. ते थब चुर चुर करत मो यासारखे
त ावर नाचत राहतात.

आम या आईची कृती त या आजी या हणजे तलवारवा या नबाबाई माणे अ यंत

वातं यवाद . तनं आम या चौघा ब हण मधेही हेच वाथपरायण वातं य
भनवलं. यामुळे येक नं आपाप या सासरी भांडणं क न वतं , हणजे आपला
एकट चाच श का चालेल, असं वभ कुटुं ब क न टाक यात ल नानंतरचे प हले दवस
यु पातळ वर खच केले. आईची शकवण : सु वातीलाच अशा वेगळं हो या या गो ी
होतात, पोरी हो, आताच हणा क मा या मा या माहेरचे दा गने, पैशे मा याजवळ हवेत.
बँकेत वतःचं खातं उघडा. शहरांम ये बँका कशासाठ असतात? सासूसासरे, नणदाद र
आ ण जावासु ा आप या कधीच समजू नये. आईचं वचन : आपण चूक केली असं
कधीच नव याजवळ कबूल क नये. एकदम दगड तुटत नाही. हळू हळू थोडंथोडं याला
आईबापापासून तोडत राहावं. कोणीतरी घरात असं असं बोलतांना ऐकलं, असं
नव याजवळ वारंवार हणत राहावं. वातं यामृत.
आम या बजा या भांडकुदळ वभावामुळे तला यो य हणजे शहरी नोकरदार
सु श त थळ मळत न हतं. फोटोतसु ा ती मार या हशीसारखी दसते. बाक या तघी
दसायला तरी ब या आहेत. योगायोगानं द र वक लसाहेब जबर ं ाचा आकडा टाकून
ल न करते झाले. यांनी ल नाआधी चापून सोनं, नगद पैसा मा गतला. मग ल नात सगळं
घर, जे भा ाचं होतं ते सग या कार या आंदणा या भां ांनी ताटवा ाचम यांसकट
भ न घेतलं. नंतर हळू हळू मोटरसायकल, रे डओ वगैरेही. यां या सुदैवानं वडलां या
हातात ऊस, केळ अशा नगद पकांचा चंड पैसा दर हंगामात येत गेला. खे ांत बँका
न ह या. पो टात ठे वूनही घरात पैसा मावेनासा झाला. वक लसाहेबामुळे आम या घरात या
पुढ या त ही ल नां या ं ाचा भाव आपोआपच वर या पातळ वर प का झाला.
सरा छबीचा गाडसाहेब ज माचं क याण करणा या ा सव ुत ं ामुळेच ल न
करायला तयार झाला. आ ण शेवटचा पाटबंधारेसाहेब तर शशीला ल नातच हणाला, तु या
वडलांना काही मागावं लागतच नाही, पण मध या काळात महागाई पट झाली आहे.
सगळं या माणात वाढवून ायला सांग. एक द लीचा लाडक चा नवरा आ कटे ट मा
काही न मागता ल न करता झाला. या या वडलांनी आ ण भावांनी मध याम ये
वडलांकडू न पैशे मारले. वडलांजवळ असायचेही भरपूर.
हे द लीचे आ कटे टसाहेब हणायचे : ह रत ांतीचे प रणाम हणून पुढे व हरी
आटतील. कोरडी या काळ शेतीचं युग सु होईल, ते हा ा लोकां या ल ात येईलच
क , गो ात या वीस गुरांपे ा दारात शी पैशे लटर पे ोलवर पळणारी एक कूटर अ धक
मौ यवान आहे. शहरातली दहा बाय दहाची एक खोली इथ या वीस एकरांपे ा अ धक
उ प दे णारी आहे. सुखाची तर आहेच. वास मारणा या, रोज साठवा ा लागणा या
शेणखतापे ा पट पीक दे णारी यु रया फॉ फेट खतं बरी — कानात अध क
पाठवायला सां गतली, पैशे दले, उ करडे उपसायची करक र नाही.
अनुसू चत जातीजमात या लोकांना सरकारी कजात हशी फुकटात वाटायची मोहीमही
ा वेळ सु झाली, आ ण गावोगाव डेअ या नघा या. शेतक यांना घरी गायी हशी
पाळणं परवडेनासं झालं. एकंदरीनं सोनाव हनी या वडलांसारखे लोक धना शेतक या या
घरात मुलगी दे णारे कायमचे फसले. यातून सोनाची बांगडी वाढली, हे दव. हासु ा ह रत
ांतीचाच बळ — व हरीत तीनशे फुटांवर पंप बसवायला भावडू नं वतः खाली उतरणं.
आ ण व न च हाटाला बांधलेली मोटर डो यावर पडणं. राम कृ ण हरी.

ा सग या ब हण चा कधीही न चुकता पार पडणारा वा षक काय म हणजे दर

उ हा या या आ ण दवाळ या सु या लागताबरोबर मोठमो ा रका या ं का घेऊन
आपाप या लटांबरासह मोरगावला येऊन थडकणे. ा ं का परत जातांना आम या
घरात या खा पदाथानी आ ण डाळ वगैरे महाग धा यांनी भ न घेऊन जाणे. यां यासाठ
सव कारचे पापड, शेवया वगैरे करायची धावपळ इथ या सग यांनी करायची, कारण
सोनाव हनी, आ या, भावडू वगैरे इथ या खे ात या शेतकरी लोकांना सुट कुठली? उलट
येणा यांची सेवा हे वाढ व काम. सग या ब हण ची खेपार आम या वा ाला हल टे शन
आ ण हॉटे ल समजते. त बल तीन तीन म हने उ हा याचा मु काम. जावईखच.
आ कटे ट मे णा मा द ली न सुभीला इथे सोड यापुरता येतो आ ण पु हा यायला
असाच एकदोन दवस येतो. ाला रोज दा लागत अस यानं आप या वारकरी
सास याकडे एकदोन बेचैन दवस काढणं याला फारच जड जातं. ाला द लीत या
कोट ची उलाढाल करणा या पंजाबी कॉ ॅ टरांनी अशा आ लशान सवयी लाव या हो या, हे
सुभी ल न होऊन तकडे गे याबरोबर ल ात आलं. वषभर तनं याची दा तोडायचा
य नही आटोकाट केला. तेव ात क यार न सु या झाली. नंतर संसार वकोपाला गे याचं
झाकून ठे वूनही लोकां या ल ात यायला लागलं. सुभीलाडक चं तर माहेरचं वारकरी वळण,
तथे रा ीबेरा ी दा मटण चकन. कॉ ॅ टर, सुपरवायझर, सरकारचे दलाल येऊन कोट चा
वहार करतात. परदे शी दा शवाय हे टडर भर याचे गु त वहार पूण होऊच शकत
नाहीत, हे आ कटे ट मे याचं हणणंही खरंच आहे. पण लाडक एकट घरात असतांना
कोणीतरी कॉ ॅ टर एकटाच रा ी नऊ-दहा वाजता घरी येऊन हणणार, अभीतक
आ कटे ट साब आये नह ? पी.ए. को गाडी म बठाकर तो नकले थे. खैर आतेही ह गे. तब
तक जरा कलक लॅक नाइट पडी होगी नं? लायेगी? पयाला और पानी भी लाइये. थो ा
थो ा वेळानं वपाकघरात डोकावून हणणार, कुछ चबाने को है? सुभाजी, मा चस दे दे .
रा ीबेरा ी लोक येत जात राहणार. स ेट या धुरानं घर भरलेलं. चकन मटन शजवणं,
आरडाओरडा, शवीगाळ , रा भर यांची घरात लबर लबर, छे . लडक नं हे फार दवस सहन
केलं नाही.
मग आम या आईची वातं यवाद शकवण कामी आली. रा ी नऊनंतर
येणा यांना दार उघडायचं नाही. घरात टडरांचा काळा पैसा वाटावाट करायचा नाही, गु त
सौदे करायचे नाहीत. एकाद दवशी हे दा डे खुनाखुनीही करतील, असे भांडतात. भीती
वाटते. पा ा घरात बंद. भारी दा या बाट या संडासात या या दे खत ओत या. उंची पेले
कचराकुंडीत फेकले. ा अडाणी बायकोमुळे धं ावर प रणाम झाला, असं आ कटे ट
मे णा हणतो. आता एका फमम ये करकोळ पगारावर नोकरी करावी लागणार. नाही तर
करोडो पये हातात पडले असते. द लीत या ा धं ाची नस हाताला लागली आ ण ा
अपेशी बायकोनं मांजन आणलं.
वडील हणाले, लाडके, आ हा खे ात या शेतकरी लोकांना कुठे माहीत होतं
आ कटे टचा धंदा कसा असतो न् फा कटे टची नोकरी काय असते? चुकलं पोरी. तुलाही
मोठं शहर पा जे होतं, मी तरी काय क ? आता असंच आयु य काढ बाई,
कु यामांजरासारखा संसार तु या पोर साठ सहन कर सगळं दे वाचं नाव घेत. नदान
लाख ची ॉपट तर आहे? ा वयात द लीत दहा हजार वेअर फुटांचा लॉट तु या नावी
आहे — व तात मळवला मं या या पी.ए.कडू न. असू दे . काढ दवस.
लाडक हणते, आता माझी सु या मोठ होईल, हे घरात असं वातावरण चालू ायचं?
वाढतच जाणार यांची सवय. ह ली तर मोठमो ा हॉटे लात पा ा रा रा भर चालतात.
सकाळ झोकां ा खात मोटारी या धडका गेटला मारत पडत झडत घरी येतो. खशात या
नोटा पडले या असतात पा कगम ये. ज यावर उभा असतो तोल सांभाळत. आ ण मला
दार उघडावंसं वाटत नाही. शेजारीही मधे पडू न कंटाळले आहेत. शवीगाळ . असा नवरा?
शीः
 काय ाचा स ला घेतला तर मुंबईचे पं डतमामासु ा हणतात, घट फोट हाच अशा
वेळ माग असतो. पण घट फोट आ ा ा वयात कसा यायचा? मुल या मनावर काय
प रणाम होईल? ा मुल यासाठ खरं मी तथे राहते. श ण फारच चांगलं आहे द लीत.
मुली रोज शाळे त जायला कशा अधीर झाले या असतात.
खंडूदादा, खरं सांग, माझं चुकलं का? काय करायचा असा पैसा, सुख नसलं तर?
भा ा या घरात ज मभर राहणं काय वाईट यापे ा?
लाडके, तुझं बरोबर आहे, पण तुझा संसार तर तुलाच करायचा आहे. ते मी कसं
सांगणार? ते तु या तूच बघ.

या तघा मे यांमधेसु ा फार सा य नाही — मोरगाव या हल टे शनवर येऊन

म हनेम हने राहणं आ ण पोटाला तडस लागेल इतकं खाणं सोडलं तर — काळजीपूवक
पाहणाराला आणखी एक सा य यां या चेह यांमधे दसू शकेल — भरपूर ंडा आ ण
सासुरवाडी न फुकटात मळे ल ते ते लाटणं. नवनवी प वा ं ब हण यातफ सुचवून, चापून
जेवणं आ ण झोपा काढणं. तकडे बचारी सोना खपतेच आहे. आई आ हांला पटाळू न
गावात कुणाकडे काय खायचं मळे ल ते यां याकरता आणून टाकतच असते —
भोईवा ातून काक ा, खरबुज,ं टरबुजं, कुठू न जांभळं , आंबे. म येच वक लसाहेब
जांभया दे त हणतात, कजाग तान, पचलं नाही अजून सकाळचं. बजाला ते वनोदानं
कजाग तान संबोधतात. धाकटे मे णे तला अ कडसासू हणतात. …सरबत आधी घेऊ या,
व हनी, लबं आहेत ना? हा कडक कूमच असतो. …पुरणपो यांचं उ ा वाटू .
गाडसाहेबांना मांडे खावेसे वाटताहेत. सोना, परवा पहाटे चार वाजता ग भजवून मु दे
आ ण पारी दळू न चाळू न ठे व. ते उंडे मु दे ऊ क रा ी मांडे करता येतील. …वैनी, आता
भजीच तळ गरम गरम. क पातव ा सांगू हो? …पाटबंधारेसाहेबांना आप या घरचे
दाथ यावरचे उडदाचे भडके फार आवडतात, डाळ वाटू न ठे व व हनी, आजच. मधेमधे
पापड बबडे शगदाणे मुलांसाठ हणता हणता टोपलंभर सग या पंधरावीस लोकांसाठ ,
बोटं फुंकत व हनी भाजत राहते.
मग शशी प े खेळायचं हणते आ ण मला हणते, प े काढ रे खंडू. सं याकाळपयत
रमीचे मोठमो ानं ब बलत डाव. मधेमधे वक लसाहेबांचे शा दक वनोद आ ण यांवर
हशा चालूच. टगलटवाळ ही. छबीचा आ ण गाडसाहेबांचा डाव लागला क ते दोघे मो ानं
ओरडणार, जकलो. वैनी, चहा टाक. कधी चौघी ब हणी आ ण तघे मे णे टाइमपास
करायला सनेमा या गा यां या भ ा लावून सुंदरसुंदर गा यां या चाली बघडवत राहतात.
मधूनमधून हा याचे फवारे चालू राहतात. सग या मे यांना हा वषातला बे ट पी रअड
वाटतो.
म येच आई हणते, कैरीचं सरबत कर गं, सोना. शवाय घरातले सगळे पोराबाळां या
लढाराबरोबर एकदम जेवायला बसणार. वक लसाहेबांचे शा दक वनोद ऐकत हाहा हीही
करत एक-एक द ड-द ड तास जेवणं चालणार. काही कमी पडलं तर एकसारखं वाढणा या
सोनाची तारांबळ. पोरांचे लाड, समजावणं करत सगळे उठे पयत सोनाला झोप यायला
लागते. तची कोणाला काही वाढ यात चूक झाली, क आई घु घु करणार.
वक लसाहेबांना पंधराजणां या गरीब संयु कुटुं बा या चखलातून वेगळं काढ याची,
यांना वतःला कधीच जमली नसती, अशी अफलातून वातं यवाद यु
लढव यापासून बजाला ते गृहदे वताच मानत आले आहेत. हे सग यात मोठे सुपु . घरात
लहानलहान भावंडं — ांनाही शकवून माग लावेपयत, नणदांची ल नं करीपयत आपलं
हातारपणही संपून जाईल असा भ व यदश वचार मनात आ याबरोबर बजानं परमगु
आईसाहेब यां याकडू न शकले या वातं या या सव रणनी या अंमलात आण या,
पण गरीब सासूसासरे बचारे हची सगळ तानाशाही मुका ानं सहन करत होते. द रही
आपली ीमंत माहेरवाली व हनी जसं हणेल तसं मा य करत रा ले. कोणीच एका
श दानंही भांडेना. उलट बजाची बाजू यायचे. यामुळे उलट तची फारच पंचाईत झाली.
आईची वातं यवाद महा शकवणसु ा ा सरळ वभावा या लोकांमुळे यश वी
होईनाशी झाली आ ण वेगळं नघ याचं बजाचं व मृगमरी चकेस श र र जात चाललं.
पण वृ ी नेहमीच सु वृ ीपे ा अ धक योगशील असते. मग आईसाहेबांनी
पढवले या एका तबकफाड यु नं एकाएक वक लसाहेब आप या भावांवर संतापून खोटे
डोळे पुसणा या आप या वातं यवाद प नीबरोबर घराबाहेर पडले. पु हा तुमची त डं
पाहणार नाही आ ण तु हीही मा याकडे येऊ नका हणत नेसू या कप ां नशी ही दोघं घर
सोडू न आली. हणजेच आ ापयत यां यासाठ या सवानी उपसलेले क णात
अफेडणीय झाले.
ानंतरची सव कतबगारी वक लसाहेबांची. यांनी एका स जन म ाला आपली
कहाणी सां गतली. हा ीमंत म संवेदनशीलही होता, क व हणून का मदत हणून, ा
घरातून बाहेर काढले या दांप याची सरी व था होईपयत आपलं न ानंच बांधलेलं घर
ा म ानं यांना फुकट राहायला दलं. नागपूर न आपली इथे बदली होईल तोपयत खुशाल
राहा, असा उदार आ य दे ऊन गेले या ा म ा या बँकेत या खा यात, तो नको नको
हणत असतांना, दरमहा पंचवीस पये घरभा ाचे हणून वक लसाहेब भरत रा ले,
कारण यांना भाडेक कायदा उ म माहीत होता. पुढे तीन वषानी म ाची बदली झा यावर
यांनी घर सोडायला नकार दला. म ाला चांगलंच रडकुंडीला आणलं. यां याच शा दक
वनोदात सांगायचं तर नाइन केम टु हज नोज. हॉ हॉ हॉ. असं मो ानं हसून ते ही गो
सांगतात. बजाही खदळते. मग मा याकडे ल क न हा वषय बंद हावा हणून ते
बजाला हणतात, कजाग तान, भूक लागलीय. हॉट हॉट खायला आहे? े श े श—
याला न हासता यांचा प छा पुरवायचा ठरवून मी हणतो, पण वक लसाहेब, हा एक
कारे व ासघात नाही का? उपकाराची फेड—
खंडेराव, घरमालकाकडे कार आहे, तो उपकार करणारच. ह ह ह. अहो आ हांला चार
अप यांची — आप यांचीच हणा क चा ही क या हणजे — ह ह ह ह — चार आप यांचा
 श णाचा, ल नांचा खच झेपेल? तु ही ाल अधा खच पोर चा मामा हणून? जाऊ ा,
ॉपट ब हणी या वा ाची ाल ते हा ाल, आता ॉपर ट तरी ा आ हाला ह ह ह ह —
हॉट हॉट आणा —
सगळे मे णे आ ण ब हणी प े पोटाशी धरध न हसतात.
हे पाहा वक लसाहेब, माणसाला गरजा कमी क न जगता आलं —
अहो, गांधीजी हणतात गरजा कमी करा, पण तो कोण कवी हणतो क गरजा
जयजयकार — हा हा हा. ावर सगळे बाक चे मे णे आ ण ब हणी हसतात. पु हा यां या
ा शा दक वनोदाला न जुमानता मी हणतो, पण कधी तरी म ाचं घर सोडावंच लागणार
ना तु हांला? क बळकावता येतं काय ानं?
स या तरी पंचवीस पये म ह यात ऐष करत राहता येतं ना? ह ली चेक परत येताहेत,
ते नीट कपाटात ठे वून दे तो. भाडं भरतो, मालकच नको हणतो — नवीन केस टाकू. आज
जळगावात भाडी गगनाला भडली आहेत. असं घर हजार पयांतही मळणार नाही
गावा या म यभागी. कोटात नाहीतरी आप याला रोज जावंच लागतं. एक केस टाकून दली,
गेली पाच वस. वतःचंच घर समजायचं स या तरी. पुढचं पुढे बघू. ताबा सोडायचे आताच
तो वन लॅक ायला तयार आहे. मी याला हणतो टू लॅक दे . हा हा… यू लॅक वन लॅक हा हा
हाऽ नवं घर होईल दोन लाखांत.
पण तुम या म ानं तु हांला फुकट —
खंडेराव, तु ही पडले ह वषयाचे ए सपोट, हा हा हाऽ कधी तरी पीएचडी करायला
परदे शात ए सपट हणून ए पोट होणार हा हा हाऽ, तु हाला लॉ काय कळणार? स या तरी
दरमहा पंचवीस पये भरले, घर ओ.के. हॉ हॉ हॉ, भरले घर ओ.के. ओ.के. हॉ हॉ हॉ.
पण वतःचं घर असं फ लग आलं पा जे. घर हणजे—
खंडेराव, तुमचे वचार उपयोगशू य आहेत, अगद च यूस फूऽऽल आहेत, हॉ हॉ हॉऽ —
तुमचे वडील कुठे आहेत? आमचे सासरेबुवा? हेअर आर दे ? यांना मी पटवून दे तो क
खंडेरावांना वहार शेती जमणार नाही. यांना पु तक जगच ठ क राहील.
असे आमचे हे थोर थोरले मे णे. यां या अनाठायी शा दक वनोदावर सगळे रा न
रा न खो खो हसत वेळ मजेत घालवत राहात. एकदा ते सगळे वक लसाहेबां या
कस यातरी ु वनोदावर हसत असतांना मी यांनाच मोठमो ानं हसायला लागलो.
यां यापे ाही जोरानं. मोठा क लोळ झाला. तसा मी व चत हसलो आहे.

सरे मे णे रे वेतले गाडसाहेब या मानानं आपलं काम भलं क आपण भले, असे.
आईकडू न बजाला पा दत, संयु कुटुं बातून वेगळं फुटायची वातं यखोर व ा
छबीला परभारे वणानं भरपूर मळाली होती. पण हे गाडसाहेब ल नापासून रे वेत या
बद यांमुळे आईबाप, भाऊब हण या कचा ातून सुटतच रा ले. एकदाच फ छबीनं
आई या शकवणीचा उ म उपयोग क न दाखवला : तची एक अ तशय शार नणंद
कॉलेजात शकता येईल हणून खे ातून त या घरी व याला ये या या तयारीत होती. पण
छबीनं तला हा दाखला पाठव, ते सट फ कट पाठव असं काही तरी खटपट करते आहे असं
दाखवत शेवट अचानक कळवून टाकलं क वधत ॲड मशन मळू शकत नाही, कारण
इकडे वेगळं व ापीठ अस यानं माय ेशन होत नाही. अशी खोट मा हतीही. यामुळे
बचा या नणदे ला उ च श णापासून भावजयी या आपमतलबीपणामुळे वं चत राहावं
लागलं, कारण सरीकडे हो टे लम ये त ण मुलीला ठे वणं जुनाट शेतकरी वळणा या
आईवडलांना यो य वाटलं नाही. मग तनं पो टानं श काचा ड लोमा मळवला आ ण
आता शाळामा तर झाली आहे. तचं काही होवो, छबीची चार वष नणंद वागव याची तर
याद गेली. वातं याचा जय झाला.
गाडसाहेब घरातले असे सव ॉ लेम छबीवर सोपवत असतात. पगार कमी यामुळे
घरात काहीही कमी पडलं क फुकट रे वे या पासावर छबीला मुलांसकट मोरगावला आणून
सोडतात. जातांना धा य, डाळ , मर या, मसाला सगळं घरातलं आप या भयंकर लांब
रे वे या पासल पश ांम ये भ न पु हा पासावर ती आप या गावी जाते. आम या
वडलांनी तला एक लॉट अको याला घेऊन दला आ ण यावरच चार खो यांचं एक वतं
घरही बांधून दलं. ा घरात रे वे या मारता येतील तेव ा व तू गाडसाहेबांनी दर ूट न
परत येतांना आणून टाक याची शक त केलेली दसते — पंख,े पडदे , मेणकापडं,
इले क फ टगा, वायरी, नळ, बे सन, ू , फोम या गा ा, सी आर असं काचेवरच
उमटवलेले आरसे, ऑइल पे ट डबे — काहीही. फार काय एक पूण कोचही घराबाहेर
बसणा यांसाठ रे वेतून ऑथराइझ्ड हमालांकरवी आणून टाकला आहे. बाहेर या
हरां ा या दाराला रे वे या ड यातली आतून बंद करायची भयंकर मोठ लॅचही लावलेली
आहे. रे वेत आ ण सासुरवाडीत नसले या व तूच फ वकत यायचा आम या रे वेत या
लोकांचा शर ता असून रे वे म न टरांपयत सगळे असंच करतात, ामुळेच रे वेचं बजेट
वेगळं मांडतात — हे एक उ र येक ाला मळतं. रोज ते ूट या वेळ जेवणाचा
भयंकर मोठा पतळ डबा घेऊन जातात आ ण येतांना याडात या दगडी कोळशा या
ढगातला तीनचार डबे दगडी कोळसा भ न आणतात. वषभर पाणी तापवायचं,
वपाका या शेगडीचं आ- नवृ ी इंधन हणजे हेच.

आता सवात धाकटे मे णे पाटबंधारेसाहेब हे ल न झालं या याही आधीपासून अ यंत

शार, बी.ई. या परी ेत प हले आलेले, येयवाद , गरीब शेतक या या घरातून वर आलेले
असे तडफदार त ण समजले जात. वडलांनी आप या वारकरी म ाचा हा होतक
मुलगाच जावई हणून नवड यानं सुभी या वेळ झालेली आ कटे चरल चूक फ न झाली
नाही. पाटबंधारेसाहेब क वताही करायचे आ ण यां या नामा नराळा ा द घ ामीण
क वतेला थम मांकाचं ब ीस — सामा जक जबाबदारी मानणारे तळागाळातील ामीण
सा ह याचे भावी आधार तंभ अशा स ट फ कटासह प ह या अ खल भारतीय ामीण
सा ह य संमेलनात मळालेलं यांनी े मही क न बैठक त टांगलेलं आहे. ते जे हा यु नयर
इं जनीअर हणून पाटबंधारेखा यात लागले ते हा हेड वाटर या साहेबांनी यांना एक याद
दे ऊन — ा ा शेतक यांना चोवीस तास पाणी मळे लच अशी वाटपाची कायम व पी
व था क न ठे वायला सां गतली. …कां? ा यां या ाला उ र हणून यां या बॉसनं
फ — नवखा आहेस, अशा अ वयाचे हावभाव क न धरणावर यांना लगेच जायला
सां गतलं. पण मे यांनी जी.आर. अ वये एकरेज नहाय को का माणे वेळाप कानुसार
पाणी दे णं चालू केलं. यांना या दवशीच दहाबारा संत त ऊस मालकांचे फोन आले. हे
जनतेचं सरकार आहे, मी सरकारी नोकर आहे, नयमानुसारच पाणी सोड यात येईल, असं
तडफदार उ र या लाचदे ऊ जमीनदारांना मळालं.
यानंतर ल न होऊन आमची शशीच धरणावर या वाटरवर हजर झाली. याच दवशी
पाटबंधारेसाहेबांणा आमदारसाहेबांकडू ण स वणय सादर : ल नाचा आहेर — असं
ल हले या डबीत जाड सो याची आंगठ एक शेतमजूर ठे वून गेला. याच दवशी पाटबंधारे
साहेबां या टे बला या खणात को या पा कटात नोटांचं जड पुडकं सापडलं. साहेब संत त
ओरडले, फेक रे हे कच यात. पण कोण फेकणार? ऑ फसातले सगळे ल कल कलं
क न चु चु लहीत होते.
आज शशी या घरी जम ये पसाभर आंग ा आहेत. यां या नावाचे लॉट ते
जथे जथे बदलीवर गेले तथ या मोठमो ा गावांम ये धूळ खात पडलेले आहेत. जळगाव,
ना शक आ ण ीरामपूर ा गावांम ये एकेक लॅट यां याच वेगवेग या नावांवर आहे. एक
तर नुक याच रांगू लागले या च. मकरंद या नावावरसु ा आहे. शवाय शशीला वडलांनी
घेऊन दलेली हणून दाखवलेली त या नावावरची वीस एकर बागायती शेती आहे. ही
साखर कारखा या या अख यारीतली जमीन कुठे आहे, हे कोणालाच माहीत नाही. मा
सात-बारा या उता यानुसार दर गाळपानंतर हशेबासह घरबस या सहकारी बँकेचा चेक
सभासद शेतमालक हणून त या नावानं येतो. बदलीही ांना पा जे, याच ठकाणी होते.
एकदा ते मला सुचवत होते, खंडेराव, पूणतः सुर त नोकरीच यावी. …उदाहरणाथ,
कोणती? …सरकारी व थेत. यांतही सवात पायाभूत घटक हटले, क कशाचीच भीती
नसते. …असे हणजे उदाहरणाथ कोणते? …सहकार खातं, पाटबंधारे खातं कवा पोलीस
खातं. … याय खातं? …उ म. कारण क , समाजाचा पाया कधीच कोसळत नाही.
साले पाटबंधारेसाहेब, समाजा या पायात रा न तोच पोखरत चैनीत राहता येतं. पु हा
वतः नामा नराळं रा न. यां या व ाथ दशेत या नामा नराळा ा ब ीसपा द घ ामीण
क वतेतली ही ओळ :
हे क व, गरीब शेतक या या नढळावरचा चतेचा घाम पुसणारा
पेपर नॅप कन होऊन तू नामा नराळा हो.
आई गवानं बायकाबायकांम ये नेहमी सांगत असते, मा या धाक ा लेक या घरात
पैसा मावत नाहीय्. वडीलही हे ऐकत असतात. हणजे ऐकून घेतात. वारकरी ह धमाचा
नै तक पाया कती भुसभुशीत झाला आहे, याचा पुरावा हणजे ही तळागाळातील गरीब
शेतक यांची मुलं. शकून वर गेली आ ण शेतक यांकडू नच पैशे खातात. शेतक याचा फाळ
गोतास काळ. बी नसुक नघालं होऽ हंगाम न ु क वाया गेला होऽऽ
दरवष गोदावरीवर या धरणाची भेग तातडीने बुजवणे, गरणेचा बंधारा साफ करणे,
पाटातला गाळ उपसणे, नां र-मधमे र या बंधा याला धोका— खालची चाळ स गावं
बुड याची भीती — जनतेत घबराहट — अ े चाळ स लाख पये मंजुरी दे यात यावी,
बुलडेझर चार, डंपर चाळ स, का शंभर, न वदा मंजूर करणे, इतके मजूर, इतके सुतार,
समट, दगड — अशा कागदांवर हे भराभरा स ा करत ती मंजूरही क न घेतात. य ात
कुठे च गाळ काढला जात नाही क चीरही पडलेली नसते. वर मं यांपयत, यां या पी.ए.पयत
पैशे पोचव यात वाकबगार अशी यं णा पाटबंधारे आ फसात आहे. एवढं च न हे तर
आप या ड हजनमधले सव यु नअर इं जनीअर, कारकून, यून, डंपरवाले, कांवाले या
सग यांना घरपोच पैशांचं वाटप अ यंत प तशीर होत राहतं. अकाऊंट् सचे लोक तारखा,
हाउचर इ याद सहकारी बँकांमधून मळव यात वाकबगार. शवाय वषभर हाताखाल या
लोकां ना जो जे वांछ ल तो ते बनबोभाट मळायची सोय — रजा, उ शरा येण,ं नाही
ऑ फसला आला तरी टू रवर गेलो होतो सांगून उलट वासभ ा मंजूर, घर या ल नांसाठ
ाय हरसकट जपा, सहकार खा यात या वर या अ धका यांना धरणावर या रे ट हाऊसवर
चांद यात पा ा — सगळं पाटबंधारेसाहेब सफाईनं पार पाडत असतात. नामा नराळं
रामरा य. सव जा सुखी.

सा या आप या ह लोकांचा वंशच ाचारी आहे काय? खंडेराव.

दे वासारखं बसा पा घंटा होईपयत.

बगरीत बांबू या कुडाला टे कून टकमका एकमेकांकडे पाहत बसलेलो आ ही
तीसचाळ स च ले प ले. हाताची घडी त डावर बोट क न कती वेळ दे वासारखं बसणार?
सव थम रघू नायकानं ग धळ सु केला आ ण टे बलावर पाय ठे वून झोप काढणा या उबाळे
गु जीला ास द यानं याला कान ध न उठबशा काढायची श ा झाली आहे. नद चं
सबंध गोलाकार पा दसेल अशा कुंभारवा ावर या टे कडीवर आमचा बगरीचा वग
प हली या आ ण सरी या मधोमध सारवले या ज मनीवर का प नक ह आखून
बसवलेला असतो. सग या त ही वगाना एकच श क. स या महायु ा या महागाईमुळे
सरकारला यादा श क नेमणं परवडत न हतं. शवाय वट इं डया चळवळ मुळे गाशा
गुंडाळ याची श यता तयार झा यानं इं जांनी ाथ मक शाळांचं खातं लोकल बोडाकडे
दे ऊन टाकलं होतं. मराठ सातवी फायनल पास झालेले उबाळे गु जी आ हांला एक दोन
तीन, प हलीत यांना बे एकं बे आ ण सरीत यांना अकरा एकं अकरापासूनचे पाढे एकाच
वेळ मोठमो ानं हणायला लावायचे. गु ज नाही तेवढं च येत असावं. हा व ेचा ग गाट
ऐकून येणारे जाणारे नर र लोक कुतूहलानं चा ही बाजूं या दारं खड यांमधून डोकावत
उभे राहायचे. जरा वेळानं ग गाटा या लयीमुळे उबाळे गु जी टे बलावर पाय पस न झोपी
जायचे. हातात छडी तशीच. मग वर या वगातली सतत नापास होत आलेली वा ट पोरं पाढे
सोडू न घोषणा द यासारखी ओरडायची : गु जी शकवा, गु जी शकवा. मग गु जी
तकडचा डोळा क चत उघडू न हणायचे, कोण हणतोय शकवा. ऑ? ये असा सामने. मग
शकवतो काय ते.
ा चाळ स उ साही वगबंधूंपैक मॅ कपयत आ ही तघेचौघे टकलो. यापुढे दोघंच —
बाळू धनगर बी.ए सी.ला प हला येऊन भाभा अणुश क ात मोठा शा झालेला आ ण
मी पीएचडीपयत तरी आलो आहे. आ हीसु ा दोघे घरातले प ह या पढ चे शकणारे.
सर वतीनं बाक यांना कुठे कसं लाथाडू न फेकलं, हे यांनाही कळलं नाही. बाक चे ते सगळे
मोठा या पश ा बोटांत अडकवून खां ामागे पाठ वर लटकावून तु तु उ साहानं
टे कडीवर चढणारे आपले संगाती कुठे गेल? े सरी तसरीत एकदोन मेल,े सातआठ नापास
झाले, यामुळे शाळे तून उठवले. चौथीपयत पंचवीसेक रा ले होते. सातवी फायनलला
यांतले अधसु ा बसले न हते. काह ना भावंडं राखायला घरी बसवलं. एक महाराचा
धन या तर पाट शवाय शाळे त मा तर बसू दे त नाही, हणून मला आजच पाट घेऊन
द या शवाय शाळे त जाणार नाही, असं रोजच रेकत आईबापांना छळत होता, हणून याला
शाळे तून उठवलं. ग ध या या गोरध याला टांगाटुं गी क न तीनचारजणं शाळे त मा तरांपुढे
टाकून हणायचे, मा तर, तुम या सांभाळ घातला आहे. पळू न येईल. चांगला कुटा याला.
मारा, झोडा, पन शाळे बाहेर येऊ दे ऊ नका.
उखा महाराचे चंगू मंगू जुळे मुलगे अचानक साथीत वारले. नजीर वजीर तडवी
मारक या मा तर या हातातली छडी हसकून मा तरलाच मा न पळू न गेला, तो पु हा
शाळे ची पायरी चढला नाही. धन सग भामटा मारकुटाऊ होता, कतीही मारलं तरी रडायचा
नाही. तो सातवीनंतर पोलीस झाला. सा या या म ठूला हातपायां या बेच यांम ये
काखांम ये जांघांम ये खरजेचे फोड सतत झालेल,े यामुळे तो चालतांना नृ य के यासारखा,
अलगद पावलं टाकत हवेत तरंग यासारखा, हात पस न चालत यायचा. या या बाजूला
कोणी बसत न हतं. एकदा याला मा तरनं सां गतलं क कोणी साहेब शाळा तपासायला
येणार आहेत, तू इकडे फरकूसु ा नकोस. यानंतर तो कायमचाच फरकला नाही. अशीच
तीनचार गावाबाहेरची पोरं आंघोळ के या शवाय यायचं नाही, असं सां गत यामुळे पुढे
वगात दसली नाहीत. दग ा, उख ा, कच या, टोप या, शेणफो ा — अशा नावाचे हे
सगळे वगबंधू एकेक मागे पडत गेले.
शाळा सुट यावर ब याचदा आ ही ा म ां या घरी जायचो. तथे तटां याकडे बक या,
गारशाकडे पज यात या ड गरी मैना, धन याकडे गवत कापतांना सापडलेलं मोराचं प लू,
जांधूनं पाळलेली कबुतरं — असं छान वाटायचं. एक पे सलीचा तुकडा धन याला दला क
तो मोरा या न या न या पाठ वर हात फरवू ायचा. दोन पे सलीचे तुकडे घेऊन नका
फौजदार हातावर कबूतर ायचा. तमा भळाकडे कव ा, केसो हे याकडे दगडी गो ा
मळाय या. ा उ कर ात खत ढाळतांना यां या आईबापांना सापडले या असाय या.
मूठभर शगा, दोन मुठ शगदाणे, पापड दे या या करारावर आ हांला एक बै ल मळायचा.
य ात दे णंघेणं लांबायचं, पण मै ी अ यंत दाट होती. रघू नायक तर फुट या पाट चा लांब
तुकडा हातातच ध न शाळे त यायचा. याला जेमतेम बोटांनी पकडता येईल असा या
पे सलीचा तुकडा दे याची जबाबदारी माझी असायची. कारण पे सल नाही हणून याला
मा तर ढोरासारखं मारायचे आ ण मला ते पाहवत न हतं.
रमतगमत एकमेकां या मानेभोवती हात टाकून चालणारे. पाठ वरची खां ावरची द तरं
पश ा एका हातानं सांभाळत स या हातानं एकमेकां या खो ा करणारे. कुणाचा कान
फुटू न वाहतो आहे, या याभोवती या माशा याला सतत उडवा ा लागताहेत. कोणाला
भगता या अघोरी उपायांनी कुठे तरी टोचलेलं आहे. कुणा या पायात खोल तलेला काटा
ओढतांना अधा खुडला गे यामुळे हा ानं टाचेचा अधा भाग कापून टाक यामुळे तो लंगडत
शाळे कडे धावत चालला आहे. कोणा या — क मा याच? — डो यात ग हाचं कुसळ
गेलेलं आ यानं जभेनं काढू न टाकलं, तरी डोळा लाल झाला आहे. मला डो यांत या
पा यामधून शाळा सारखी र रच चालली आहे, असं वाटत राहतं. मा या बरोबरचे दोघे तघे
सोडू न सग यंना तर तनं गुंगाराच दला. एकेकाची शाळा सुटली, सगळे घरी बसले.
तरी आ ही सगळे एकमेकांशी मारामारी, दं गाम ती करणारेच होतो. एक चांभाराचा
उघ ा हा तर आम या गावकुसात या व छ कप ांत या आंघोळ क न आले या
येकाला आप या न याका या लांब नखांनी त डावरच ओरबाडू न काढायचा. ही याची
ामीण जा तवग व थेवरची उपजत त या. माझं तसं ओरबाडलेलं त ड पा न एकदा
आजी मला ओढत नद पलीकडे घेऊन गेली. आ हांला पा न तो झोपडीत दडू न बसला, पण
चार पावलां या झोपडीत लपेल कुठे ? या या बापानं याला चामडं ठोकाय या लाकडानं
असं बदडायला सु वात केली, क मीच रडायला लागलो. आजीही याचा हात ध न हणत
होती, बस, बस, रे भाऊ बस कर. अरे लेकरं भांडणारच. उघ ानंही याच वष के हातरी
शाळा सोडली.
सकाळ सकाळ सगळ पोरं एकेका शेरीतून ग लीत पुढे वेशीतून गावठाणाकडे
बागडत येतांना दसायची. ब तेकांचे सदरे मारामा यांमुळे काखेपयत फाटलेल,े शबूड पुसून
पुसून पुढचा भाग डागाळलेले, ब तेकां या चड् ा फाट या आ ण पो टमा तर
दाखवणा या, खाली बारीक पाय. ीमंतांची भांग पाडणारी, व छ कप ांमधली पाचसात
पोरं सोडली तर सग यांचे केस आखूड कापलेल,े गावाबाहेर या पोरांचे तर पूण गोटे केलेले
कवा घरी वळ नं तासलेले कधीही तेल न लावलेले केस असायचे. शवराम हावी
महारवा ात या मांगवा ात या पोरांचे केस कापायचा नाही. सहासात म ह यांतून
एकदाच कोणीतरी नद या डोहाकाठ रांगेत बसवून यांची येकाची एकेका म नटात
खराखरा चंपी क न ायचा. यावेळ बाहेर या गावात मोठा गलबला रडारड पळापळ
पोरांना पकडू न डोहावर यायचा ग धळ हायचा. या पोरांचे सदरेही गावात यांनी टाकून
दलेले, मागून आणलेल,े फाटके, मोठमोठे गुड यांखाली येणारे, डग यांसारखे, खाली च ी
असली नसली तरी चाल यासारखे. ामुळेच ब दा चौथीनंतर हे श ण े ातून कायमचे
ह पार झाले.

क कमळाचा लहा रे
ब तेकां या दगडी पा ा चौकट तून नसटू न फुटले या असाय या. आ ण वषभर नवी
पाट अश य. शहरांत या कानांतसु ा मोसमा शवाय ठे वत नसत, हणून पाट ला मी फार
जपत होतो. सुताराकडू न चौकट चे चा ही कोपरे शा न तारेनं प क बांधलेली माझी पाट
पाणी टाकून जोर लावून सद यानं पुसत असतांना मधोमध उभी चीर जाऊन एकदा
भंगली. मग कोणताही श द ल हताना अध अ रं इकडे, अध चरले या रेषे या
पलीकडे. चौकट हालली क तोडा रं. म ये भेग पडू न श द आ ण अथ यां यातली फट
दसायला लागली.
क।।मळ न।।मन व।।हाण श।।शु बा।।रा ते।।रा
संपूण श द दाट नं एकाच बाजूत ल हणं जड जायचं. पुढे तशीच सवय जडली.
कुठ याही श दाचे दोन भाग होतातच, वभाजन करता येतंच आ ण तो फाटतो हा शोध
मनोपाट वर इतका प का कोरला गेला क , पुढे कागद, बो , टाक, फाऊंटनपेन, पे सली,
बॉलपेन आले, परंतु सलग श द लहायची सवय पडणं फार अवघड गेलं.
क कमळाचा क — ही लपी कोणी शोधली असावी? पुढे चो वसा ा वष हैसूर या
र यावर लपीत म शेषा बरोबर प ह यांदा कमळं पा हली — लाबपयत… क क क
क — क सारखी चखलावर उभी कमळं . सा ा कार.
शेषा नं ते हा खरो ी लपीवर बरंच संशोधन केलेलं होतं. हणाला, तसं नाही आहे ते.
आधी लपी डो यात कोरायची, मग नसगात व तू तशाच शोधाय या. जगातली सवात लांब
नद , सवात उंच पवत, ा ड, तुकाराम, तुं ाचा दे श — हे सगळं तुम या बापालाही
वतः पाहता येत नाही. हणून आधी हे लपीतून पाठ करायचं, माहीत असायची गरज पडत
नाही. ामुळेच मानवजातीचं ान वाढलं. ामुळेच नर र लोकांपे ा आप यासारखे
सा र ानाजनात न णात ठरतात. नु ती च हं हणजे ान. करायचं काय य नसग न्
फसग. असं ान मुठ त आ यानं तर युरोपी लोकांनी ह ं ना गुलाम केलं.
अरे, पण हे अवा तव च हांचे डोलारे, नु या ानाचं युग, हे पुढे कोलमडू न पडणार
नाही?

शाळा सुट यावर उनाड या. दवसभर पोरांना घरी टाकून आईबाप नघून जायचे. कोणी
मजुरीवर, कोणी वतः या शेतात मग एवढा मोठा दवस कसा पार करायचा? मुलं वेळ
काढायचे हजार उ ोग शोधतात. गोपाळ लोकांचा मो ा हेला गोठाणावर आला आहे रे,
हशी फळवताये रेऽ पळत पळत सगळ मुलांची गद मग तकडे. आपोआपच ल गक
श णाची फार वरची पायरी गाठली जायची. राम कुंभार मडक घडतो, याचं चाक पाहणं.
क डू मांग नु या नरगुडी या फोकांची मो कणगी कशी वणतो, थोटू चांभार कातडं कसं
कापतो, पोपट सोनार दा गना वतळवून मुशीत टाकतो, याला वेगळा आकार कसा येतो.
पुढे लोहारा या भ त वतळणारा लोखंडाचा रस वळ चा आकार कसा घेतो? लाकडा या
ड यातून खुच कशी सरावन सुताराला घडवता येते? या या डो यात आधीच खुच चा
आकार असतो. तो मूळ कोणी शोधला असेल?
एकटं राहणं सुस करायचं तेही पु हा वतः होऊन, मग खेळ नावा या महाग ा व तू
घरात नसले या पोरांनी फ फुकट या शोधा ा. घरात उ छाद मांडणा या चम या
टोपलीखाली पकडायची व वध कारची यु नीती. टोपली कती तरपी ठे वावी? यासाठ
कती उंच काडी तोडावी? दोरी एवढ पुरेल का? गाठ मारत मारत दाराआड बसून ओढता
येईल? वारीचे दाणे टोपलीखाली टाकून तास तास टोपलीकडे पाहत पार भरकन संपतेच.
कवा आरसा उ हात ध न झाडावर बसले या पोपटां या डो यांवर झोत टाकायचा —
झांज येऊन तो पडेल मग आपण याला पाळू . खेळापे ा खेळणं मह वाचं असायचं.
सगळे च खेळ बनखचाचे. ा फुकट खेळ याचे अनेक माग शोधायचे. पेरकुंडां या कवा
झाडां या कोव या पानां या शट् ा कर, दोन चवट पानं एकमेकांवर आपटू न फटफट
वाजवायचं खेळणं कर, काटे सावरी या कोयी बोटांम ये घालून गुंगी आणणारा टोय टोय
आवाज कर. आं याची कोय कापून त यातून काडीवर फरणारी सरी सबंध कोय. मऊ
खापर घासून घासून लहानशी चकती क न तला दोन भोकं पाडू न दो यानं फरव.
पेरकंडांची पूण बैलगाडी कर.
लहानपणाचे चचोके, कव ा, गो ा अशा बायक खेळांचं युग संपलं क रानट
खेळांचं युग सु हायचं. गुढ पाड ाला वाघ वाघ — रगणात दोरी रोवून याला
डरका या फोडत फरत ठे वायचं, रगणात येकाला एकेक ठे वलेला कडु लबाचा ड सा
वाघाला लकावणी दे त चपळाईनं काढत राहायचं आ ण शेवटचा ड सा काढला क या या
त डावर फटाफट ड से मारत झाडापयत. वाघाचा चेहरा नबो यांनी लाल हरवा सुजलेला.
हा राग तो पुढ यावर तसाच काढणार. अशा खेळांत कोणी ठे चाळणार, कोणी आपटणार,
पण या वयातला रानट पणा कुठे जरवणार? हातापायांवर पु या, बडं, भदं , अंगावर
कुठे तरी बडं, कुठे तरी वण असायचाच. द सभर खेळतांना पु हा पु हा पाया या याच
स या बोटाला ठे च लागून याचं नेहमी डोबर झालेलं असायचं. याचं हे नख आ ासु ा
कसं तरपं वाढतं नेहमी. लहान मुलांना चपला बूट असतात हे ऐकूनही माहीत न हतं. पु हा
पळतांना ठोकर बसली, कळवळू न खाली बसायचं. वाहणा या र ावर माती टाकायची
आ ण खेळायला लागायचं. मधेच तहान लागो, भूक लागो धडधड घरी पळत यायचं.
डो यात तकडे चाललेला खेळच. तवंगावर या टोप या धुंडून पापड, शगा, रडीत भाकर
श लक असेल तर श यातलं दही जे मळे ल ते खाऊन धाडधाड दारं ओढू न घेत पु हा
गावाबाहेर खेळात हजर.
सूरपारं या. दवसभर घर सांभाळता सांभाळता एकटा दाराशी बसून मी कंटाळलो आहे.
सूरपारं या. भावडू ला मी सोडत नाही. हे बघ, तु या डो याला वट लागली होती ना? जा
घरी. नाही, मला खेळायचं आहे. खंडू, तू लहान आहेस. मो ांम ये खेळू नकोस. हो, मी
खेळणार. बघ हं… सरसर वर चढू न स या फांद वर उडी टाकतांना हातात ती फांद आलीच
नाही, कारण तेव ात तला एक जण खालून लटक यानं ती वाकली. चुकलं. पाय वर
आ ण डोकं खाली टोकदार दगडावर. डो याला मोठा च दा पडला. भावडू धावत घरी गेला.
सगळ घरातली माणसं वडाखाली पळत आली. अंगावर र च र . आई मला उगं करते
तरी मी रडू न आईला हणतो, आई, दे वाचं नाव घे. आई रडायला लागते आ ण हणते, घेते
बाळा, घेते. तू उगा राहा. घरी आंगणात बायकां या गरा ात खंडेराव पडला आहे. हळद
भ न जखम थांबवली आहे.
शेतातून बाबा पळत येतात. बैलगाडी क न तीन कोसांवर या हगोणं गाव या
हाडवै ाकडे. तो रानातून कंबरमोडीचा पाला आणतो. वाटू न च ावर थापणं. पाला कोरडा
झाला, क सरा लावणं असं सतत दोन दवस. वै हणतो, सांगता येत नाही, पण वाचलं
तर पोरा या डो यात काहीतरी बघाड न क हणजे न क च राहणार. मग मी रा ी उठू न
आई या त डाजवळ त ड नेऊन पाहतो. आई जागी होते. काय पाहतो रे खंडू. आई, मी
जवंत आहे? होय बाळा. झोप आता. तुला काही झालं नाही.
आ ण डो यातला काहीतरी बघाड?

आकाशात तुडुंब भरलेली तांबडी झळाळ . अंधारात बुडत चाललेली लाल तजाची
कडा. एखादा पांढरा भरकटणारा ढग लाल नळा होत काळपट होत जातो. काव यांचे
बग यांचे थवेचे थवे पोटात घेऊ लागणारा काळोख उतरत येतो. तरी वाट पाहत राहावं.
के हातरी आई येणारच असते. हे खे ात या पोरांना लहानपणापासून श ण असतं —
आयु यात टकाव लागायचा असेल तर वाट पाहणं, एकसारखं वाट पाहणं — पावसाची,
पाऊस संपायची, ज मनीत वाफ हो याची, पेरणीची, कापणीची पकं वर ये याची, घरात
धा य ये याची, ते घेऊन ापारी कधी घर मोकळं करेल याची, या याकडू न, सरकारकडू न
येणा या आप या क ा या पैशांची, बाजाराची, मोटार ची — असं करत करत हातारपणी
मर याची. छ ः अंधार वाटे लाही झाकून टाकतो. तोपयत आ ही धीर धरतो.
दवसभर ब हण ना सांभाळू न मी कंटाळलेला असतो. यांना मी सांगून आलेलो असतो
क , मला उशीर झाला तर आंध या काकूजवळ बसा. नाहीतर मु या काक कडे जा. ती
नेहमी हणते — आजीनं शेती सांभाळली, तुम या आईमुळे ती वाढते आहे. पण हे असं.
हंगामा या दवसांत मजूर मळत नाहीत, हणून घरातली सगळ माणसं झाडू न शेतात,
भावडू सु ा.
 न आम या झीबू-ढबू बैलां या ओळखी या घंटा ऐकायला येतात. गाठो ात फ
पायाखालची वाटच दसेल इतकं खुपसलेलं डोकं दसलं क ती आईच असते. तला नेहमीच
शेतातून काय काय आणावं असं होतं. हणून ही सग यांनाच असा उशीर करते. गुरांना,
वासरांना वेगवेगळा चारा, भावडू ला मला आवडणा या ाच दवसांत उगवणा या
पालेभा या, ब हण साठ शगा, वाळकं, फूट, रडा. त या डो यावरचं लहानसं ओझं घेऊन
मी त या पुढेपुढे पळतो. दवसभरा या घरात या ह ककती सांगतो.
घरी आ याबरोबर चा ही बाजूंनी तला आ ही सगळे बलगतो. शशी सग यात आधी.
आ ही गाठो ातला रानमेवा शोधतो. तोपयत आई बजाला वचा न घेत,े कोणी कोणी
दवसभर काय काय केलं? कोणी कोणाला मारलं? चुकले यांची कडक श दांत
कानउघाडणी. लाडके, खंडूनं श यावरचं दही काढू न दलं होतं ना? कामात कसूर आईला
अ जबात खपत नाही. हणून आईला आवडत नाही असं कोणतंच काम आ ही करत नाही.
भावडू दादा अजून ख यातून कसा आला नाही रे? बचारा भावडू दादा, फारच साधा आहे रे.
कामाला नाही हणत नाही. खंडू, तू उ ापासून ते याकडू न ढे प आणून ठे वत जा बरं बाळ.
तेवढ च दादाला मदत. तू याला होशील तं तो तुला होईल. आ ण खंडू, हैस पाजलती ना रे?
…हो आई. खूपच पीत होती. मीही संतापून खूप पोहरे ओढू न तला पाजतच रा लो. आ ण
ती पतांना मी मु ाम रागावून हणत होतो, पी, साली, पी कती पतीस तर. ते हा ती
मा याकडे पा न या त या त पीत होती. …असू दे खंडू, तुला पु य होईल. चला पोरीहो,
वपाकाला लागू. आता माणसं येतील, उठा उठा —
एक लहानशी चमणी ओसरीत आ ण आत दे वापुढचा खा या तेलाचा संथ लामण दवा
— ा दोन उजेडांम ये सं याकाळचं रांधणं, वाढणं, जेवणं आ ण भांडी, उ ी, अंथ णं
आटोपतात. मी चमणी कधी अ यासासाठ मळे ल, याची आतुरतेनं वाट पाहत आंगणात
खाटे वर बसून पाय हलवत वडलां या, सालदारां या गो ी ऐकत बसतो.

चौथीचे आमचे येयवाद भंगाळे गु जी — यांनी वगातले चारपाच व ाथ नवडले,

यांनी नुक याच सु झाले या सरकारी कॉलर शप या परी ेला बसलं पा हजे होतं. यांत
मीही एक होतो. ामीण व ाथ अ धक बु मान असतात, ा मताचे ते होते. मा यांनी
आम या पालकांना अशी अट घातली क परी ा होईपयत ा पोरांना घरची, शेतीची
कोणतीच कामं सांगू नये. शेतक यांना इतक जाचक अट कोणतीच नसेल. काह नी याचा
अथ श ण आ ण शारी रक म यांचा छ ीसचा आकडा आहे, असा घेतला. तरी गावात
श ण ेमी चार पालक नघाले. तीन पये म हना सरकारकडू न दर म ह याला कॉलर शप
मळते हे आ मष होतंच. भंगाळे गु ज या व ासाला पा ठरावं आ ण मु य हणजे
ामीण व ा याचं बु ाखय सबंध ज ाला जाणवून ावं, हणून मी कंबर कसली.
तरी घरची आ ण शेतीची कामं करणं काही चुकत न हतं. धनगराचा बाळू , चावडीपुढचा मधू
आ ण घरामागचा गोपू पवार — या तघां या घरी शेती नस यानं फ घरचीच कामं होती.
गु ज नी दलेला अ यास रोज या रोज संपवलाच पा जे, हे आ ही चौघेजण सु वातीला
तरी पाळायला लागलो. पण मला दवसाचा वेळ कमी पडायला लागला. मग रा ी चमणीवर
अ यास. झोपेतसु ा.
सं याकाळ. ओसरीत सगळे चमणी या मण मण उजेडात जेवायला बसले आहेत.
शेवट या सांडू आ ण नथू सालदारां या ताटांवर तर पूण अंधार आहे. दवसभर ख यात या
कामांमुळे अ यास झालेला नस यानं मी चडफडतो आहे. के हा सगळे झोपतील आ ण मला
चमणी उचलून वर मा या अ यासा या जागेवर जाता येईल? एका तात मन लावून
गोपूकड या पु तकातली क वता वाचायची आहे — सुधारणा होणार तरी कधी ा दवी
दे शात? आ ण भंगाळे मा तरांनी दलेला सगळा अ यास के हा संपवता येईल याची चुटपुट.
सरी चमणी, कंद ल का नाही घेत? घासतेल महाग आहे. मळतही नाही. भावडू ला जेवला
क झोप यायची. शवाय याला मॅ कनंतर घरीच शेती सांभाळायला ठे वायचं ठर यानं पास
हो यापुरता अ यास दवसाच क न तो झोपी जायचा. दवसा एवढा सूय असतो, ते हाच
ल हणं वाचणं का नाही करत रे? — बाबा हणायचे. दवसा अंगणात खाटे वर जरा वेळ
ग णत सोडवत बसलं क बेरजे या मध या एका आक ाचा हातचा हातात ध नच दोर
ताणून सुटलेलं हशीचं रेडकू बांधायला जावं लागतं. मग याला खुं ाशी बांधतांना तथेच
हातचा आकडाही रा न जातो. ावणमासी हष मानसी पाठ करता करता अचानक आंधळ
काकू कोप यातून ओरडत राहते, खंडू, हशीला पाजलं का रे? ऊठ, अगोदर आडावर जा
— उठलास का? ावणमासीऽ हष मानसीऽ हरवळ दागेऽ ा छं दावर चरक ओढत ओढत
पोहरा वर येईपयत दर वेळ शेवटचं कडवं रा न जातं… महमद गझनी — सोरट सोमनाथ
— शंकर ते याकडू न ढे प आणायची वेळ झाली… अकबर हरणाची शकार करत असतांना
वा ाबाहेर गलका ऐकायला येतो — अरे खं ा, पळ पळ, तुम या मु या गो ाचा
पायखुंटा सुटला. नद त उतरला आहे, पळ, नाहीतर कोणा या पकात घुसेल. मग घामाघूम
होऊन गो ाला ध न परत बांधणं. पानपत या यु ाची कारणं… तकडे ब हण चं रडणं
ओरडणं चालूच. यांना खेळवणं… वैताग. वैताग.
असे दवस जातात आ ण आप याला दवस आ ण रा ी पृ वी या वतःभोवती
फर यानं कशी होतात, हे अजून नीट समजत नाही? इं जांनी आप याला लुबाड यानं
आप या शेतक यांना हे दवस आले, ते कसे? हे पा काँ ेसनं दलेलं पु तक वाचायचं
के हा? सूयाचाच उपयोग या त चांगला, पण यावेळ सारखी कामं. रा ी चमणीची वात
ढणढण क न वाचता वाचता हणं का व कशी होतात, हे समजलं, क एकदम डो यात
काश पड यासारखं होऊन झोपच लागते. रा भर चमणी जळतच रा ली, हा मोठाच
गु हा के यासारखं सगळे हणत होते.
तरी रा ी के हा चमणी मळते याची वाट पाहत बसतो. ओसरीत सालदार, आजी,
वडील शेतकामाचे मनसुबे करत वेळ घालवत बसतात. घ र एकच चमणी मण मणती, बसु
नको उचल चल झटपट ती… वडील संतापतात. रा ी वाचून वाचून काय दवे लावशील?
 पंधरा ऑग ट एकोणीसशे स ेचाळ स. मोठा समारंभ. चावडीपुढे पताका, गावभर
तरंगी झडे. आंध या काकूचा स कार. ती स काराला नको हणाली, हणून एक दडी
आम या घरापयत आली — पुढे मु य पा णे, बेचाळ स या चळवळ तले एक नेते. यांनी
नाकाकाचा फोटो पा न आ ण माल डो याला लावला. कशासाठ दे शासाठ . आंध या
काकूला माळाच माळा. तला काही दसत न हतं, यामुळे त या पायाशी वाकले या
दे शभ ा या डो यावरची गांधी टोपी त या हाता या फट यानं र उडाली. चावडीवरची
ा यानं खूप लांबली. येकानं मोरगावनं केले या पराकोट या अतुलनीय यागाचा
उ लेख केला. सव दय सुधारणांसाठ नाकाकांचा गाव हणून मोरगाव नवडलं गेलं.
लाखां या योजना मळा या. वतं भारताला चरकाल अ भमान वाटे ल, असं सव व
ब लदान क न अमर झाले या ां तकारकाचं मोरगाव.
पंधरा ऑग ट या याच दवशी एक व च कार घडला. मोरगाव या ामपंचायतीत
सातपु ात या चारपाच आ दवासी व यांचा समावेश आहे. यांतली ह रपुरा ओसाड आहे,
ती सोडू न सग या व यांवर भ ल, पावरा, कोरकू, तडवी असे आ दवासी राहतात.
तथ या लोकांनीही पंधरा ऑग ट साजरा करावा, असे सरकारी आदे श होते. यासाठ
तलाठ , पाट ल, कुळकण तथे गेले असता वेगवेग या व यांवर यांचं वेगवेगळं वागत
झालं. एका पा ावर यांची जीप गेली ते हा दरोडेखोर आले, असं समजून सगळे पळू न
गेलेले दसले. सगळ घरं बंद होती. स या एका कोरकूं या व तीवर हे ड गर चढू न जात
असतांना व न जोरात दगडांचा वषाव झाला. आपण झाडं तोडली हणून सरकारी
कोणीतरी दं ड वसूल करायला आले आहेत, असं कोरकूंना वाटलं.
गम अशा एका भ लां या व तीवर हे गेले ते हा तथला नाईक आ ण भलाट तले
बथरलेले लोक मोरगाव या पाटलालाच भली भाषेत आडवे वचारत होते : कोणता
दे श? कशाचं वातं य? ऑग ट हे कोणाचं नाव आहे? म ह याचं नाव? म हना तर आषाढ
चालू आहे. कोण गुलाम होतं? आ ही तर पूव पासून वतं च आहोत. कोणाची टाप नाही
इथे ये याची, हाँ. कोणा या परवानगीनं इकडे आला तु ही? कुठू न तीर येईल आ ण तुम या
छातीतून आरपार जाईल, तर मी जबाबदार नाही. चालते हाऽ. ज माचा न् मृ यूचा दाखला
काय करायचाय् आ हांला? या या शवाय ज मत नाही का आदमी? काय फरक पडणार है
तुम यासार यांबरोबर तरंगी फराळा खांबाव हे लटकावून? वातं य हणजे पु हा आम या
लोकांना अडकव याचाच काही तरी कार दसतो. चला, चालते हाऽ.
हणजे हे लोक पारतं यात न हते? आपणच पारतं यात होतो आ ण आज वतं
झालो? दे श वतं कवा परतं झाला क या यातले एकूण एक सगळे वतं कवा परतं
होतात? आ ण हे काही लोक पारतं यातही वतं होते यांचं काय? तेही जाऊ ा, पण
आता हेच लोक वातं यामुळे पारतं यात गेले यांचं काय? खंडेराव, वातं यातलं वातं य
खरं.
कॉलर शपला बसणा या आ हां चौघांचा कंद ल लब शाळे त स झाला. वडलांना
आता शहरांम ये मुंबईपयत मी टगांना जावं लागे. यांनी मोठा भाकर कंद ल, प हला
 वदे शी कंद ल आणला. आम या धा यावर कॉलर शपवाले गोपू अणू पवार, मधू रेवा
महाजन, बाळू कडू धनगर आ ण मी असे को ा आ ण पो यां या पा टशनांम ये जागा
क न रोज रा ी अ यास करायला लागलो. यां या घरी जागा आ ण कंद ल नस यानं
मा याकडे सगळे सं याकाळ जेवण झा यावर जमायचे. भंगाळे गु ज नी दलेला अ यास
झाला क वाद ववाद, चचा, गमती असं रा ी उ शरापयत चालायचं. मग खालून कोणीतरी
ओरडायचं, अ यास करता क म करी रे, पोरो हो? रात आहे क दवस? घासतेल कती
महाग आहे? आँ?
क आ ही माना खुपसून पु हा अ यासाला लागायचो. बाळू आ ण मधू चोर ा
पावलांनी अंगणातला जना उत न यां या घरी झोपायला जायचे. गोपू माग या ग लीतच
या या मामाकडे राहायचा. मामाचा हा ाचा धंदा नीट चालत न हता हणून ते गाडीमजुरी
करायचे. पण तथे जागा कमी अस यानं गोपू आम या बैठक तच झोपायचा आ ण पहाटे
मं दरात काकडारती झाली क उठू न नघून जायचा. तो ग णतात फार शार, पण दवसभर
याला याची मामी नाना त हेची कामं सांगून वेळच मळू दे त न हती. बगरीपासून तो
मामाकडेच शक यासाठ रा ला. मामी खा , तरी हा हणायचा — मामामुळे तरी मी
इथपयत शकलो. आम या ड गरात या खे ात कधी शाळा येईल न् कधी पु तक जाईल?
गोपूनं पाच वष मामा या पायरीत खांबाला टे कून वेळ मळे ल तसा अ यास केला. हा
शाळे तून आला क मामीचा तगादा चालू — शेण काढ, गोठा साफ कर. घर झाडलं का?
पाणी भरलं का? तु या मामाची भाकर शेतात घेऊन जा. भ या पहाटे थंडीत ताकाचं मडकं
घेऊन हा आला, क आई मा याशी तुलना क न याची क व करायची. आमचा खंडेराव
उ शरा उठतो, हे पाहा या या बरोबरीचं लेक आलं पण ताकाला. अशीच मुलं वर जातात.
याचा सदरा च ी फारच फाटलेली दसली, क माझा जुना सदरा च ी याला आईकडू न
ब ीस मळायची. तो हणायचा, मामीला वचा न उ ा नेईन. स या दवशी घेऊन
जायचा.
कंद ल लबाचा सरा मबर मधू. याचा दवसा घरी अ यास हायचा नाही, कारण याचे
मॅ क वारंवार नापास होणारे तीन बरोबरीचे भाऊ — दामू, हेमू आ ण ढे या सतत दवसभर
भांडत, बडबडत, एकमेकांची उणी णी काढत वेळ काढत बसायचे. एक बहीण ल नाची
होती, तलाही काही काम नस यामुळे भावाब हण ची एकमेकांची टगलटवाळ करणं,
वादावाद , उपहासानंच काहीही बोलणं हे दवसभर सतत चाललेलं असायचं. वषामागून वष
हेच मधू या घरात चाललेलं होतं. एक मोठा भाऊ मुंबईला एका मारवा ाकडे कराणा
कानात एक आ याला चाळ स पु ा बांधायचं काम करायचा — याची दरमहा दहा पये
येणारी मनीऑडर, एवढं च फ ा घराचं नगद उ प . बाक एक शेत, खा यापुरती वारी
दे णारं.
दर म ह या या दोन तारखेपासून रोज वगात गु जी पुकारा करायचे — फ कोणाची
रा ली रे? उभे राहा. ांत एक मधू आपला फाटका सदरा एका हातात ग याशी ध न उभा
असायचा. नंतर काही दवसांनी दररोज — फ कोणी दली नाही रे? — असा पुकारा झाला
क मधू लाजेनं खाली मान घालून फाटका सदरा सांभाळत उभा राहायचा. नंतर दररोज
गु जी फ एक ा मधूला उभं क न हणायचे, फ आणलीस का रे द ल रा? मला हशेब
क न हेडमा तरला ावा लागतो ना रे भकारचोटा? लालेलाल होऊन मधू खाली मान
घालून खांबासारखा उभा राहायचा. बैस खाली, उ ा आणलीच पा जे — हे ऐकायला न
आ यामुळे तो उभाच असायचा, कानांतून चंड र वाह चाल यानं याला हे ऐकूच यायचं
नाही. मग आ ही याला बसवायचो. मनीऑडर जे हा येईल ते हाच याला फ भ न दरमहा
मान वर करता यायची.
एके काळ ा भागातले सग यात मोठे सावकार हणून यांचे वडील रेवा महाजन
स होते. यामुळे आता नादारीही मळत न हती. ते दरोडेखोरांचा पाठलाग करत
असतांना घो ाव न पडू न मेले. कजदारांनी कोणीच परतफेड केली नाही. शेत,ं दा गने
गहाण पडले. या आधीचं मोठे पणात गेलेलं आपलं लहानपण आठवत मोठे भाऊ
वतमानकाळाशी सामना ायचे :
घोडागा ा, नोकरचाकर, वयंपाक , वाढपी — काय बाबां या जमा यात आम या
घराचा थाट असायचा. सबंध गावात सव थम चहा आम या घरी उकळायला लागली. ा
गावात या धोत यांना माहीतही न हतं चहा काय असते ती. घरी येणा या रका या सटा या
भपा या कोणालाही चहा या वेळ चहा मळायची. जमनी, जपान, आझाद हद सेना यांचे
यु ाचे फोटो असलेलं इं जी वतमानप गावात फ आम या बाबांकडे यायचं. बात या
वचारायला गावातले मोठमोठे ीमंत लोकही येत. गावात फ आमचे वडील इं जी
घडाघडा वाचायचे. शा ीय संगीत फ यांनाच समजायचं. मो ा भावालाही रागदारी
शकवायला एक गायनमा तर रे डओ टार जळगाव न खास घोडागाडीनं आणले जायचे.
एक हातानं फरवायचा फोनोही होता. अजून घरात पेट आ ण तबला उबडा ठे वलेला आहे.
घरात साखरे या श या शवाय पं उठत नसत, यावेळ गावातले मोठमोठे लोकसु ा
गुळाचा शरा खायचे. आ ण आता?
आता सग या भावांचे पायजमे बसून बसून फाट यानं घराबाहेर पडता येत न हतं.
गतकाळा या व वंसक मृ तदाबामुळे कोणी मॅ कसु ा पास होऊ शकला नाही. आमचे
भाऊ सतत आडवे पडलेले दसतात, उभे व चतच. आ ण कोणी यांना हटलं क , अरे
सु वातीला कुणाकडे हलक पलक जरी कामं मळाली तरी करावी, नंतर कामसू माणूस
जातो आपसूक वर. तर हे सगळे भाऊ असा स ला दे णारावर तुटून पडतात : ह ीचा ज म
का नांगर वाह यासाठ असतो? सहाचे छावे का उपास पडले हणून गवत खातील? याचं
त ड पा नये याची गांड धुवायला सांगता? — ही यांची सग यांची बोलायची शैली.
एकमोड वभाव. सग यां या दा ा केस वाढलेले. आंघोळ कोणीच वेळेवर करत नाही.
दा या तर गेले चार दवस हागायलासु ा घराबाहेर पडलेला नाही. आ ण हे या — यानं
गे या पूण म हनाभर आंघोळ केलेली नाही. वास मारतात दोघेही. नोक याच मळे नात
हणून नराश झाले आहेत. आ ण कुठे शेतावर जात नाहीत, क कोणाला भेटत नाहीत.
सदै व लोळू न टगलटवाळ . सग यांना मळू न एकच च पल आहे, यामुळेही आमचे भाऊ
बाहेर पडत नसतील. आ ण मलाच हे नबु हणतात. बेकारीमुळे पूण नकामी झालेले
आमचे भाऊ —
आ ण साले हे थोरले दोघे मळू न धाक ा ढे याला ज हारी टोचून टोचून न भ
करतात, क तो बचारा दवसभर खाटे वर उताणा पडू न वर या आ ाकडे पाहत बसतो.
फार वाईट वाटतं. कालच पाहा, नेहमीसारखं भांडण. ढे या काहीतरी वतःचा बचाव हणून
ा यानं सांगत होता, आजपयत एकदा तरी मी घरी काही नाट आणलं आहे का? गावातली
मा या बरोबरीची कती मुलं पोर ची लफडी करतात? रांडेकडेसु ा जातात — मी असं
काही केलं आहे?
तर दा या याला वेडावून हणतो, तू काय रांडेकडे जाशील रेऽ त डावरची माशी उडत
नाही तु या. हॅ हॅ हॅ. हे या हणतो, तु या संगं कोण पोरगी पळू न जाईल रेऽ ये ाचं हाट. हॉ
हॉ हॉ — मग दोघेही याला हासत राहातात, पोट धरध न.
असले वतंडवाद चाललेले असतात आम या घरात दवसभर. आ ण सुशीताईलाही हे
टोचून बोलतात : आ हाला हणतेस अपेशी आहात, पण तु याशी कोण ल न करायला तयार
होईल गऽ आरशात पाहा एकदा. मग तीही चडू न यांना हासडते, माझं न होवो रे करं ांनो,
पण तु हांला कोण बायका दे ईल, अपे यांनो. हातारे झाले दे जदावने—
घरात असं चाललेलं असतं. माझं अ यासाकडे कसं ल लागेल? कधी ा नरकातून
बाहेर पडेन, असं झालं आहे, खंडू.
मी एकटा असतांना मा याशीच फ तो हे बोलायचा. गोपू कवा बाळू असले, क
पु तकात डोकं खुपसून शांत.

कॉलर शप परी ेत बु म ा चाचणी नावाचा एक पेपर या वष न ानंच सु होणार

होता. तो कशासंबंधी असतो, हे खु भंगाळे गु ज नाही माहीत न हतं. शहरांत या
श कांशी प वहार क न काही फायदा झाला नाही. कोणीच प ांची उ रं पाठवत
न हते. ा पेपराचा आम याकडू न काय अ यास क न यावा, हे गु ज ना कळत न हतं.
आपले हे खे ातले व ाथ अशा परी ेत टकणार नाहीत हो. कशाला ा फंदात पडता,
भंगाळे गु जी? असं सगळे हणत होते. य न क नही कुठे ही ा वषयाची नमुना
प का उपल ध न झा यानं यांनी जमेल तसा तो पेपर शकवला. ते हणायचे, खंडेराव
अंगी बु अस यावर बु म ा चाचणी कशीही केली तर काय फरक पडेल?
सबंध खानदे शाचं जळगावला एकच परी ा क अस यानं आ ही मो ा पहाटे
आम या झीबू-ढबू या गाडीनं नघालो. पुढे दोन ठकाणी मोटारी बदलत चालत परी ा
क ापयत अगद वेळेवर पोहोचलो. एक रा मु काम पडणार होता. माझी लोखंडी पेट
आजानुबा जड आ ण तची हातात धरायची कडी इतक बारीक, क बोटं तुटताहेत क
काय असं वाटत होतं. तर बाळू ची प याची नवी पेट कडीक डा तुटून पड यानं याला सतत
हाता या प ह या बोटानं पेट चं वरचं झाकण खूप दाबून ठे व या शवाय आतलं सामान बाहेर
ये यापासून वं चत करता येणं श य न हतं. वेळ नस यानं हातपायत डसु ा धुता आलं
नाही. ल वी सवानी गु ज या मागोमाग तथे एका गोडाऊनम ये समट या भरले या
पोत ांवर केली. गु जी हणाले, मला आता इथे थांबता येणार नाही. तुम या अंगु लभंजक
आ ण अंगु ल नदशक पे ा ा मा याकडे. आप या रा ी या मु कामाची व था बघावी
लागेल. एक एक तासाचे तीन पेपर — म ये अधा अधा तास सुट असेल. भरपूर पाणी या.
भूक लागू दे ऊ नका. मी चार वाजता शेव चवडा काही जे मळे ल ते घेऊन येईन, ते खा.
खंडेराव, धडक ायची चांगली हाँ. खे ातही बु मान पोरं आहेत, हे जगाला दसेल.
जय हद.
परी ा सु होऊन गेली होती. आ हाला आमचे नंबर हॉलभर कुठे च सापडले नाहीत.
एक तर बाकावर बसून पुढे उतर या फळ वर पेपर सांभाळत ल हणं आ ही प ह यांदाच
पाहत होतो. एक गोरटे ला तुसडा गृह थ हॉलभर ननादणा या आम या गावठ चपलां या
नालांचे टाक् टाक् आवाज ऐकून हणाला, साले गावंढळ, अबे चौघांचे नंबर एक कशाला
शोधताय बे? ए बी सी डी माणे पाहा. हे इं जी कोणाला येत होतं? शेवट मला ढकलतच
यानं एका रांगेत या बाकावर बसवलं. प हलीच प का हातभर लांब बु म ा
चाचणीची. त यावर लहायचं धैय होत न हतं, इतका तो मी कधीच न पा लेला असा
पांढरा व छ कडक कागद होता. एक सुपरवायझर फरत होता, पण काही वचारायला
लागलो, क तो ओठांवर बोट ठे वून, शूः कुणी बोलायचं नाही — हणत पुढे जात होता.
पुढे बाजूला नोपावडर चा सुगंध येणा या, तुकतुक त व छ दसणा या तजेलदार
चेह या या, फडफडणा या रंगीबेरंगी र बनी लावले या दोन वे या सोडले या चुणचुणीत
शहरी मुली पा न माझं परी ेचं भान हरपलं. माग या एका मुलीचे सरळसरळ पजारलेले
पोतंभर चरचरीत केस सतत च कडे झेपावत होते. ा मुल चे आहेत असे व छ पांढरे
कॉलरचे ॉक आप या खे ात या ब हण ना कती सुंदर दसतील? कशी मा या मागची
मुलगी उठू न टकटक पेन वाजवून सुपरवायझरला — पाणी एवढं च ऐट त हणून कूम
सोडते आ ण लगेच लहायला पण लागते. ती बाजू या रांगेतली मुलगीही सुपरवायझरवरच
संतापून फाडकन हणाली, ड टब क नका. बाप रे, आप या ब हणी एवढ हमत
करतील? आपली बायडी तर खे ातलीच असून शहरी त डाव याची दसते. आ ण
सधुमावशीची सुधा? यांना असं कॉलर शपला का बसता आलं नाही? यांची लेदरट
पवळट परकर, रंग गेले या फ या चो या. आजीनं फणीत आले या केसां या पायावर
वळले या केसा यांनी सग या ब हण ची एकेक जाड वेणी करकचून बांधलेली असते… छे ,
आप या दे शाला आता वातं य मळालं आहे. सवाआधी हा शहरं आ ण खेडी यां यातला
भेद न केला पा जे.
ठण. ठण. ठण. पेपरं जमा करत सुपरवायझर आला. माझी कोरीच प का
दो हीकडू न पाहत हणाला, यायला, कशाला फु कट हौस करतात क गावढे करी—
ानंतर पुढ या दो ही पेपरांना मी ु ध होऊन डोकं शांत ठे वत लहायचा य न केला.
नापास होणार हे आधीच कळ यानं लहावंसं वाटे ना. वतःवर भडकून आपण प ह या
पेपराला पूण तासभर का इकडे तकडे पाहत गळाठलो होतो? खेडवळ. अडाणी. ल हलं
असतं तर प ास ट के माक तर सहज मळाले असते?
चार वाजता बाहेर आलो. भंगाळे गु जी शेव चव ा या पु ा हातात घेऊन उभे होते.
मायेनं हणाले, खा रे पोरांनो, चांगलं ल हलं ना? तघांपैक गोपू हा जागरणामुळे पूण दोन
पेपर झोपी गेला होता. मधू हणाला, बु म ा चाचणीत तर एकही वचारला न हता?
सगळ उ रंच होती. तसरा बाळू नीट काहीच बोलला नाही. आ ण मा यात
यां याएवढं सु ा धैय न हतं गु ज ना सांग याचं क गु जी, मी बावळटासारखा शहरी
पोर कडे पाहत वचारम न बसून रा लो, तेव ात वेळ होऊन गेली. शहरात या पोरांना
आ ही कसली धडक दे तो? यासाठ वतः शहरी झालं पा जे.
कॉलर शपचा नकाल शू य लाग यानं शाळे त आ ही कंद ल लब टगलीचा वषय
झालो. शवाय कंद ल लबा या आ हां चौघांना आपण बु मान असू शकतो, असा म
झाला. बचा या येयवाद भंगाळे गु ज ना बाक या मा तरांनी खूप अवहेललं. वषभर
अ यासाला सोडले या सांडांसारखे मुलांना मोकळे सोडू न दे णारे यांचे नराश पालक
हणाले, फुकट वेळ घेतला रे या ये ा मा तरनं. वडील मा हणाले, यानं काहीतरी
मेहनत घेतलीच ना? काहीतरी डो यात गेलंच ना. याला एक धोतरजोडा घेऊन दे ऊ.
मा ानंतर खे ातला असून मी खे ांचा फार श ू झालो. नुसती बैलां या जातीची
माणसं. काहीही खे ातलं हटलं क ट का करायला लागलो. ही अडाणी कृ षसं कृती पूण
न झाली पा जे, असं वाटायला लागलं.

सावधान. द . द णवृत. वामवृत. ताल से कदम.

थेट पेशावरपासून, लाहोरपासून रामे रपयत अखंड भारता या नकाशावर एकूण दहा
हजार शाखांमधले भगवे वज फडफडत आहेत. यांतली एक प मांचलात आम या
मौय ामची न ानं सु झालेली शाखा. नळू काका शाखा मुख. या या ग यात भगवा
माल. वर कोक दार काळ टोपी, खाक च ी, वेधक चमकदार ब कलाचा काळा ं द
चाम ाचा प ा. नळू काका या कडक नजरेखाली आ ही पंधराएक वयंसेवक कवायत
करत आहोत. मैदाना या कोप यावर झोप ांमधली वडारांची, महारांची पोरं हे कौतुकानं
पाहत आहेत. ताल से कदम. थाड थाड थाड थाड. पायांचे आवाज. द हणून हात वर
करताच चडीचूप शांतता. सगळे खांबासारखे तट थ. जा च जणू. नजरासु ा हाल या नाही
पायजेल — अशी अमानुष श त ामीण जीवनात पूव कधीच कुणी पा हली न हती. शाखा
उघडली ते हा मौय ामातले आ ही प हले आठ वयंसेवक भग ा वजाला सा ठे वून
मातृभूमीसाठ ब लदान करायची मम द ा ह र ा अशी शपथ घेऊन शाखेत व झालो.
आ हाला अ वनायक असं सांके तक नाव होतं. कानांत सांके तक भाषेत अ वनायक
हटलं क भराभरा आ हा आठ वयंसेवकांना गु त नरोप जायचे आ ण शाखा मुखां या
व ासातले आ ही आठजण पंधरावीस म नटांत गु त संकेत थळ जमा हायचो. आज
बाळासाहेब लमये ांत चारक मा या हसमयी येतील. एक घ टका व ाम. नंतर आपली
प व मातृभूमी संकटात अस यासंबंधी संदेश दे तील. तदनंतर बौ क होईल. अ वनायक
संकेत थळ आपाप या म ांना घेऊन येतील.
हे सव आ ही न ेनं करत होतो. हळू हळू मौय ाम शाखेत पंचवीस नय मत आ ण
चाळ स अ नय मत वयंसेवक झाले. बौ कांपे ाही आ हांला या वयात आवडायचे ते
शाखेतले नाना त हेचे मैदानी खेळ : ढकलाढकली, म ती, एक , शवाजी हणतो…,
आ या न सुटका, लाठ गरागरा फरवणं. पुढे काही वयंसेवक तर अशी गरगरा काठ
फरवतात क कतीही दगडांचा मारा करा— एकही दगड आत वेश क शकत नाही. श ू
चाल क न येत असतांना वाळू त लोळत श ूचे पाय खेचणं, हेही आ हांला आवडायचं. नाही
तर लहान लहान मुलांना असे खेळ कोणीही खेळू दे त न हतं. ामुळे सं या वाढली. आमची
शाखा हळू हळू दोन गट मुखांम ये वाटली गेली.
उ हा यात आ ही रोज सं याकाळ नद ओलांडून महारवा ानंतर या हागणखडीतून
पुढ या खळवाडी या मोक या मैदानात यायचो. हे मैदान वयंसेवकांनी कुदळ , खोरी
आणून वतः व छ केलेलं होतं. द ण सीमेवर वजदं ड रोव यासाठ गोलाकार
नळकां ासारखी वीतभर खोल गु ली पहारीनं खणून ठे वली होती. हेतू हा क शाखा मुख
नळू काका काखेत भगवा वज घेऊन नद पार करतांना दसले, क दं ड रोवून लगेच नम ते
सदाव सले ाथना सु करावी. दवानं आ हांला ब धा रोजच नवा ख ा खणावा
लागायचा, कारण यात रोजच झोपडप त या कोणी असं कृत पोरांनी नेम ध न हागून
ठे वलेलं असायचं. काही दवस तर वजाचा दं ड व ेतच रोवून आ ही वजाला णाम
करायचो, हे नंतर रा ी अंधारात शाखा संप यावर ल ात यायला वेळ लागायचा. हे
लां छना पद तर कृ य झोपडप त या कोणा आयसं कृ त व वंसनास चटावले या ल छ
यवनाचं कवा धम नरपे समाजवाद सेवादला या सै नकाचं असावं, ा शाखा मुखां या
संशयाव न अ वनायकांपैक एकदोघांनी तथे सकाळ सकाळ पाळतही ठे वली, पण
काही हाती लागलं नाही. कोणा या ल ात येऊ नये हणून आ ही वजदं डधारक हे छ
मातीनं बुजून अ य ठे वायचो, पण माकडचे ा करणारा हा कोणी शाखा े ा ते डकून
उक न पु हा तेच लां छना पद तर कृ य शताफ नं क न पु हा पूववत मातीनं बुजवून
ठे वायचा. एकदा तर आपटे नावाचे पूणवेळ चारक मौय ाम शाखेत बौ क यायला आले
असता हाच कार घडला. ते हा यांनी ा अ न करणारास चकव यासाठ दररोज
वेगवेग या दशांना वजदं ड रोव याची यु सां गत यामुळे आमचा हा बकट माग
लागला. तरी नंतरही वशाल रा ीयते या वजाखाली पंचमवण यांची व ा असते, हा
सहचारी भाव आ हां सव वयंसेवकांचे च वचलन कर यास बलव र ठरत असे.
नळू काका यावल या हाय कूलात जायला लाग यापासून याचे गोगटे नावाचे हेडसर
या या आडदांडपणाची नेहमी तुती करत असत. हळू हळू यांनी वगात या ा ण
मुलांकरवी ाला आप या घरी आ ण नंतर शाखेत बोलवायला सु वात केली. घरातले
सगळे ा याशी अ त ेमानं वागायचे आ ण थेट वपाकघरापयत ाचा वावर वाढला. संघ
जा तभेद मानत नाही, ह इथून तथून एक, हे त व आपण पाळतो हे नळू काकाला पटवून
दे यात आलं. हळू हळू यावल गावात तूत न मी व ती मुसलमानांची असून ते कुराणो चार
चार बायका क न यांची सं या चौपट कर यात कायरत आहेत — अशी चता खु ाचाय
सर करताहेत, हे पा न आधीच परोपकारी बलदं ड व अंगी असले या नळू काकानं तथ या
शाखेत मातृभूमी या र णासाठ स ज राह याची आण घेतली. लवकरच मौय ामात एक
शाखा उघड याची काम गरी या याकडे सोप व यात आली. तू मॅ क हो याची काळजी
क नको, आपण ते सव बघून घेऊ — असंही नळू काकाला सुचव यात आलं.
भारतवषावर एवढं संकट कोसळत असतांना तु यासार या वाथ यागी त णां या फ ट
लासची आ ण उ च श णाची काळजी वाह यास तुझे सव गु जन आ ण सम त
संघप रवार क टब आहोत, असंही बरेच ा ण सर याला शाबासक वजा सांगत रा हले.
नळू काका सवात धाडसी वयंसेवक स झाला. नंतर दस या या संचलनासाठ
पु या न खास आले या घा या डो यां या मोडक नावा या एका मंडल कायवाहानं तस या
वगाचं रे वेचं तक ट दे ऊन याला गट मुखाचं श ण घे यासाठ पु याला पाचारण केलं.
येताना फ दोन खाक च या आ ण दोन पांढरे सदरे, तीन लंगोट, दोन माल — एवढं च
घेऊन मोतीबागेत उप थत राह यास सां गतलं. नळू काकाला आता आभाळ ठगणं झालं.
पु यात याची राह याची सोय दांडेकर नावा या एका पी.ड यू.डी. इं जनीअर या बंग यात
केली होती. तथेही याला घर या मुलांसारखंच वागव यात आलं. घो ाव न भरधाव
ज मनीवरचा माल भा यानं उचलणं, ढालतलवार बनेट चालवणं, पालथं कोपरांवर
सरपटणं, दोरावर चढणं, नेम ध न सोडावॉटर या बाट या फेकणं, र ाची भीती घालवणं,
नकाशे वाचाणं — ा यु कला शकव या. शवाय दररोज वेगवेग या ह ववाद
वचारवंतांची म ळ बौ कं — अखंड आसेतु हमाचल ह थान, पतृभू, मातृभू आ ण
पु यभू, प व आयभूमी, ल छ वनाश, ह संघटन, आगीनंच आग वझते, गांधी आ ण
जना, चतोडची पद् मनी, ह रा , कुराण आ ण जेहाद, गांधीचं अ हसेचं बुळं आ मनाशक
त व ान — ा सै ा तक आ ण ा य क ांची वारंवार उजळणी होतच होती.
का मीरात इसवी दहा ा शतकापूव एकही मुसलमान न हता, सव ह होते. आज ८५
ट के मुसलमान कशामुळे झाले? धम र त र तः।
असं हणतात क , एका बौ कानंतर हे सव वयंसेवक पवतीवर फरायला गेले असता
वाद नघाला क , पंजाबातील ह ं नी मुसलमानांचा यो य वचपा काढला — सग यांची
छाती फुगून येते — परंतु बंगा यात मा ह लाख या सं येनं पळू न आले. पंजाबात आय
समाजानं बाटले या मुसलमानांचं शु करण क न यांना हजार या सं येनं परत ह
केलं, तसं बंगा यात का नाही टागोर वगैरे पुढा यांनी केलं? आप याकडे नाही का खानदे शी
माणूस भ ा असतो, पुणेरी माणूस तलवार घेऊन अटकेपयत जातो?
ावर नळू काका हणाला, कशाव न? आ ाच स क न दाखवा. लगेच खशात
नेहमी असलेला चाकू काढू न तो वेषानं हणाला, जो आप या मनगटातून आ ा र ाची धार
काढू न दाखवील, तो खरा ह . हे पाहा माझं खानदे शी र —
 तेव ात एक प हलवान हे आधीपासून पाहत होता, यानं तुम या आयचे मवाली
हणत एकेका या कानफ त दे ऊन तथून सग यांना हाकलून लावलं. ते हापासून
नळू काका संघ प रवारात ा तेजासाठ व यात झाला.
असे अनेक परा म क न वेगळ कोक दार काळ टोपी घालून नळू काका पु या न
नवनवे काय म घेऊन आला. नवे वीर ीज य खेळ आ ही खेळायला शाखेवर गद
करायचो. लवकरच ढालतलवार चा खोका पु या न आला. रा ीची बौ कं हणजे कुठे
अचूक तलवार खुपसली क ती दयातच जाते. ापुढे ह मार खाणार नाही. ह एकसंध
होता, एकसंध आहे, एकसंध राहील. गांधी, नेह कसले ह ? बौ धमामुळे हा दे श
कापु ष बनला. हा दे श एक होता, एक आहे आ ण एक राहील. शवाय नवे पुणेरी वा चार
: गोमा गणेश पतळ दरवाजा. ड बलाची अ हसा. अडलंय आमचं खेटर. पं पंच ह
सहन करणार नाही. शवाय पु याचं जुनं वैभव : सवाई माधवरावा या ल नात पंधरा लाख
प ावळ लागली. नाना फडणीस अ यंत बु मान — याचे चुटके.
याच सुमारास येक आगगाडीतून पंजाबी सधी नवा सतांचे ल ढे चे ल ढे भुसावळ
टे शनात उतरत होते. भुसावळला चाळ स हजार नवा सतांची छावणी तापीकाठ पडली.
मोरगावचे लोक सनेमा पाह यासारखे गा ा जोतून ा नवा सतांचे हाल पा न हळहळ
क न धा य, कपडे दे ऊन परत येत. मुसलमानांनीच हे केलं, असा संदेश येका या मनावर
प का होत चालला. एक पंजाबी त ण हातात सुरा घेऊन हणाला, आणा साले मुसलमान
सामने. सांगा कुठे असतील तथे जातो आ ण भोसकतो एकेकाला. अरे मा या गावात या
लहानलहान ह पोरी पकडू न ने या — मा या ा… ा डो यांदेखत. यांना चाबूक
मा न मुसलमान गुंड नाचायला शकवत होते, अ ील गाणी हणायला लावत होते
बाजारात. सगळ गद पाहत होती. मीही या गद त उभा होतो… आ ण तो ढसढसा रडला.
सरा हणाला, छाटले या मुं ा या ढगाखाली मी गाडला गेलो होतो हणून वाचलो.
रेलगाडी थांबवून ड यात घुसायचे मुसलमान गुंड — एकेकाची मान कापून नघून जायचे. …
एक मुसलमान ा दे शात ठे वायचा नाही. आ ही जनावरांसारखी का भ न बायकापोरं
आठ दवस आधी पाठवली — ती आता कुठे असतील भगवान जाणे. अजमेरजवळ अशा
बेवारशी ह बायकापोरांची मोठ छावणी सरकारनं उघडली आहे.
मोरगावातले साधेसुधे लोकही हे ऐकून थरथर कापत राहायचे. कोणी केलं हे? अथातच
पा क ता यांनी. मुसलमानांनी. रा ोही. कशासाठ ? माणूस असा असू शकतो? पा क तान
मुदाबाद. तरी महा मा गांधी को वधी पये भारता या तजोरीतून यांना ा, असं हणतो?
फेका बुढ् ाला बाजूला. पा क तान मुदाबाद. सश आ मण. गावोगाव फोटक
प र थती.
इं ज माणूस केवढा मोठा ू र सनेमा क शकतो? वतःचा दे श नीट सुर त ठे वून?
जगा या इ तहासातला एक ू र वे टन सनेमा.
एकूण वातावरण इतंकं गढू ळ होत चाललं क , आ हाला शाखेतच न त दशा
मळा याचा आनंद मोलाचा वाटत होता. दं गे सगळ कडेच होत होते आ ण याला
मुसलमानच जबाबदार आहेत, हे प कं मनात जलं. आ ही मुलांनी आपली वानरसेना
जमवून कां शौय दाखवू नये? अ वनायकांपैक एकानं अशी योजना तयार केली :
खानदे शात इ लाम प ह यांदा आणणारा मुसलमान संत शेख ब ला याचा दगा जवळच
कवढळ खे ात आहे. तो दगा रातोरात पंधरावीस वयंसेवकांनी उद् व त क न ह ं या
प ह या पराभवाचं हे मारक ने तनाबूत करता येईल. असाच इ तहास बदलतो क नाही?
ासाठ आम या गु त बैठक आम या वा ा या चांदणीवर भरायला लाग या. ग णतं
सोडवायची आहेत, असं सांगून आ ही चचा कोण या कराय या? तर मुसलमान यां या
बायकांना चोळणाच का घालायला लावतात?… याला कसना असतो, याची गाठ प क
मारली क ह ं ना सहजासहजी बला कार करता येणार नाही; हणून. आ ण आप या
बायकां या काय सा ा, वर के या क ं. … हणूनही मुसलमानांना ह मुली करणं
सोपं जातं. आप याही बायांनी सलवार कमीज, पंजाबी ेस घातला पा जे. … हणजे पु हा
मुसलमानी प तीचाच जय हण क . …कुठे बाहेर बाजारात मुसलमानांकडू न सं ीमोसंबी
घेत जाऊ नका बरं. ह लोक मरावे हणून ते वषाची इंजे शनं टोचून ठे वतात. एकजण
चोप ाला मेला असाच, हंतात. हणून तं साले व तात वकतात.
दोनतीन दवसांनी शरपूर सडकेव न येत होतो. समो न पजा याचा इब या
सायकलवर डबलसीट दं ावर बसून येत होता. मला पाहताच लहानपणी ओरडायचा तसा
ओरडला, आऽ रेऽ खं ाऽ. …कुठे गेलता रे इ ू?
मागे सीटवर टोपली दसत नाही का रेऽ कुठे जाणार यार केळ वकायचं सोडू न? घे,
एकतरी खा. यानं पटकन टोपली उघडू न दोन केळ मला दली. मी हणालो, नको. … यूं
रे? तुला तर आवडतात ही बाळकेळ ? घे… नको… घे रे… नको…
मला वाटत होतं याचा एक पैसा फुकट जाईल. सायकलवा यानं याला पु हा बसवलं
आ ण ग धळू न हात हालवत तो गेला. मग मला चरर झालं. यायला हवी होती केळ . दरवष
इब याकडू न म लदा खाणं, यां या परापुढे हैदोस. उरसा या क वा या, मोहरमचा वाघ
होऊन हा खेळणं. इब याचे वडील आम या वडलांचे व ासातले — दरवष म याचं शेत
उधळं यांना ायचं. कणसं वकून इमानानं अध पैसे बरोबर दे णारे. मा म याची राखण
ब याचदा आ हां दोघा पोरांवर यायची. थो ा चांभाराकडू न क न आणले या लहानलहान
दोन गोफण नी मा याव न आ ही रर क न गोटे पकात मारले क शंभरेक चम या
उडाय या. शेतातले मजूर आ हाला छोटे प हलवान क न कु ती खेळायला लावायचे :
एवढ एवढ आ ही मुलं कशी चुरशीनं ओ या मातीत लथळापथळ होऊन एकमेकांना चीत
करतो. हे झा यावर खाली डोहावर आ ही पळत जायचो. यावेळ याची कातरलेली नु ी
— अशी का रे? … आम यात असंच करतात. एवढं इब यानं हटलेलं यावेळ पुरेसं
वाटायचं …आता?
चांदणीवर या गु त बैठक त वनायक अ नहो ी स ला पटवून सांगत होता — त
बला कारासाठ सुंता करता. नावंही अशी कशी ठे वतात हबीबु ला? ामुळेच तर आप या
बायकांना भीती वाटत नसेल यांची? यांचं अ ला अ ला हणजे आप या ह ं वर ह ला
ह ला असंच वाटतं क नाही रे? … आ ण मग अ लाउ न खलजीचा पद् मनीवर ड ला.
खलजीनंच रामदे वराव यादवाची सुंदर पोरगी जताऊ अशीच ड ला मा न नेली. आ ण
वतः या बायकांना मा पडदा. वा रे वा. हा आपला ह ं चा दे श आहे. हे ापुढे सहन केलं
जाणार नाही हणावं. मकरसं ातीला ांत चारकां या वागतासाठ आ ही मॅ कपयत या
सव वयंसेवकांनी मळू न रा गौरवपर एक कवन रचलं. मा यातली प हलीच ओळ
ऐकता णी ांत चारक खवळ साते हणाले, बंद करा ही मातृभूमीची भ सना. येक
श दातून मातृभूमीचं पा व य हायला पायजेल आहे.
ा सदाव सल ह भूमीस युगानुयुगे पशणारा अरबी समु
चूक ल ात आ यावर ख जल हो साते आ ही नकाशावर शोधायला लागलो, क ह
महासागर कोण या ल छ भूमीला पशत असतो? पा क तान खूपच वर, अरब तान तर
भलतीकडेच, आ ण खालचे सलोन, दे श वगैरे बौ . मग भावडू या म ांना बेटाबेटांचा
मालद व हा नख शखा त मुसलमान दे श एकदाचा सापडला. नळू काका दलासादशक
उद्गारला, बेटं का असेना, बेटं मुसलमान तर आहे? जुळतं का पाहा :
या ल छ मालेभूम ना सतत झ बणारा आमचा वीयशाली ह महासमु
ा ह भूमीवर चरंतन वराजोत ा ण, य, वै य आ ण शु
तेव ात मंडल कायवाहांचा गु त संदेश — गोडसे नावाचे पु याचे गृह थ यावल न
लवकरच आप या शाखेला भेट दे यासाठ येत आहेत. थळकाळ नंतर कळव यात येईल.
कोट कोट ह ं चा व ासघात करणारा गांधी जग यास लायक आहे? ा वषयावर ते गु त
बौ क घेतील.

३० जानेवारी १९४८ रोजी प ह यांदा गांधीवधाची बातमी रे डओवर आली या रा ी

मोरगावातले मुसलमान घाब न दडू न बसले होते. हा खुनी माणूस मुसलमानच असू शकतो,
असं सगळे जण तर समजून चाललेच होते, पण वशेष हणजे खु मुसलमानांनासु ा तेच
वाटत होतं. फ पा काँ ेस मा पोरां या संत त घोळ यांना शांत राहा हणत सांगत होते
क , हे असं रा सी कृ य फ ा णच ा दे शात क शकतो. ते खरंच ठरलं. रा ी
द ली न इकडे तकडे केले या ं क फोनांव न खुनी माणूस गोडसे होता, अशा बात या
मोरगावात आ या आ ण सकाळ तर ठगू जोशीबुवांना द ली न मुलाची तारच आली —
काळजी या. ती पो टमननं चावडीवर आधी सवाना दाखवून मग ा णवा ात
जोशीबुवांना दली. अ वनायकांपैक सवात ये राजाभाऊ अ नहो ी यांनी रा ी
ा णवा ात साखर वादली, अशी कुजबूज होती. मा ती या पारावर भतीव न
ा णआळ त एकानं बायकोला हषभरात, अहो, पुरणपो या कराऽ, असंच काहीतरी
ओरडू न सां गत याचंही काह ना ऐक याचं प आठवत होतं.
सकाळ गोडसेचं नाव सव कळताच ा णवा ात मशानशांतता झाली. वनायक
अ नहो ी सकाळ च कुठे गायब झाला होता. आ ण नळू काका घाब न आम या
ओसरीत या शगां या कणगीत दडू न बसला. ओढा सा यांना बाहेर, असं गावभर ओरडणारी
टारगट पोरं दोन गाढवं, डांबर, गुलाल घेऊन चावडीसमोर खोळं बली होती. बसाडा रे या हले
गध ावर — असा सोहळा मुलांना व चतच खेळायला मळतो. मलासु ा मार बस याची
भीती अस यानं वा ाबाहेर जायचं नाही, अशी ताक द होती. शवाय कणगीला कान लावून
नळू काका एका री सूचना दे त होता या ऐकणं आ ण बाहेर काय चाललं आहे, हे स व तर
पण शताफ नं कणगी या आतून लावले या या या कानावर पडेल इत या हळू आवाजात
सांगणं — ही दोन + कोणी वा ात येताखेपी वतःचा जीव वाचव यासाठ धा यावर लपून
बसणं — अशी एकूण तीन कामं स या वयंसेवका या न ेनं मी डो यांत तेल घालून
केली. एकाएक बाहेर या दरवाजात संशया पद आवाज आले, क नळू काकासाठ माझे
कान टवका न ज याकडे : कुठे लपलाय तो शाखा मुख? हेच लपायचं श ण मळालं
का याला शाखेत. हंता ना रांडंचा लेक सांड. बाप गे यापासून वधवा माय हातारी एकट
शेती सांभाळते. आ ण हा सांड हे धंदे करायला मोकळा. याला गाढवावर बसव या शवाय
शकापण लागणार नै. पोरो हो, शोधा कुठे लपला आहे हा न या — क कणगीवर
धो या या तीन लाथा आपटू न मी वर गुल. पुढचं काका ऐकतच असणार. अशा वेळ
ब हण नाही काय करायचं ते सगळं शकवून ठे वलेलं असायचं. आ ण भावडू ला सां गतलेल,ं
क अशा टारगटांना घेऊन चा याचं घर शोधायला लावायचं. तथ या सरपणात आ ण
चा यात कवा अवजारांमागे नळू काका आ ण मी लपलेलो आहे याची तासभर तरी यांना
खा ी वाटायची. मग आंधळ काकू सग यांवर रागावून सग यांना बाहेर काढायची. हे पुढे
दोनतीन दवस चाललं.
सुदैवानं आम या बडलांना आता सरकारदरबारी ब यापैक वजन ा त होऊ लाग यांन
गावातले सगळे शाखेचे वयंसेवक सुटले. एक फौजदार आला होता तो माफ नामे घेउन
गेला. यात सव लहान मुले १० ते १५ वयोगटातली असून यांचा खेळ यापलीकडे तुत
करणाशी संबंध न हता — असं पाटलानं ल हलं, यावर वडलांसकट चार महाजनां या
सा ीदार हणून स ा घेत या हो या. फौजदार सांगूनही गेला क व लराव, ही आप याच
जातीची पोरं हणून सोडतो, नाही तर ठा यावर नेऊन फटके दले असते. आता ापुढे या
तुम या भावाला पण समजावून सांगा क भट मोठे मतलबी — ापुढे जदगीभर भटां या
शेप ा धराय या नाहीत.
चावडीवर जमलेले सगळे पालकही गा हाणं लावत होते क , फौजदारसाहेब हंता ते
बरोबरच आहे. कुण यां या घरीदारी ख यात गो ात सं याकाळ या वेळेला कती कामं
असता? पहाटपासून शेतात गे यानं घरातली, गावातली साठू न रा लेली कामं सगळ याच
वेळ , गुरंढोरं, चारापाणी गायी हशी ध काढणं — हे सगळं सोडू न या भटां या नादाला
लागलते, इची ले . काय तं या भग ा फरा यासमोर कवायती क या या. मोट धरली
घटकाभर तं या ती ायाम होईल. या भटांना सं याकाळ काय काम असतं
पूजापाठा शवाय? हे रकामचोट नाद शेतक यां या पो हांना नाही पायजे.
पुढे बरेच दवस सातारा-सांगली भागात मोठमो ा ह ववाद ा ण शेटसावकारांचे
वाडे पेटवून द या या बात या येत हो या. पा काँ ेस मोरगावात या पोरांना हणाले,
आपण प के गांधीवाद होऊ या. गावात अ जबात आगधूळ मारपीट नको. अ हसा परमो
धम. तु ही तसलं काही करायचं नाही. ा ऐद ा णांना आता ही भंगार खेडी सोडू न
जायला उ म सबब मळे ल. इथे आहे काय यां या लेखी माट अन् धुळ शवाय? आप या
गावातसु ा तु ही पाहाल, हे सगळे शारी क न शहरात पळतील. पंचांग पाहायला ा ण
उसने आणावे लागतील.
माझे कणगीतले दवस नावाची एक स चा ह ा टोपणनावानं ल हलेली टपणं
नळू काका या घरात पो लसांना सापडली. ा कणगीत या दवसांचा नळू काकावर खोल
प रणाम झाला, हे यांत दसलं. आप यासाठ व लभाऊसार या यु ध राला यःक त
फौजदारासमोर खोटं बोलावं लागलं, शपथेवर खोटं वय सांगावं लागलं, नाही तर गाढवावर
आपली धड नघालीच असती. शवाय रा ी वारंवार अ नहो याकडे जाऊनही आपण
पळू न जाणार आहोत, याचा यानं आप याला प ा लागू दला नाही. याला पुणं मुंबई
द लीपयत लपून राहायला नातेवाईक आहेत. आप याला शहरात एक घर कुठे असं
लपायला मळणार नाही. केवढा व ासघात. ापुढे राजकारण नसु ा नको. एकूण
काकाचा उतावळा भूतकाळ पाहता पाहता हताश वतमानकाळात प रव तत झालेला या
डायरीत दसतो. सु वातीला एक न द होती : आप याला लपून बसावं लागेल, अशी
कोणतीही गो ापुढे करणार नाही, करणार नाही, करणार नाही.
नळू काका नंतर पूण बदलून गेला. याची फदारलेली दे शभ झडली. रोज पहाटे उठू न
दे वळात जावं. काकड आरती करावी. घाम फुटे पयत तथला नगारा दो ही हातांनी
झोडायचा. माग या झाडांखाली हजार दं डबैठका काढाय या. नंतर खाली नद वर आंघोळ
क न धोतर सदरा पंचा तथेच वाहा या पा यात धुऊन यायचे. घागरीएवढा तां या भ न
दे वळात या तुळशीला टाकायचा. अभंग पाठ करत घरी पारपयत बसायचं. पारी
व लदादानं शकवलेले मृदंगाचे बोल गरवायचे. गावात कोणालाही कोण याही कारची
मदत करायची. रा ी जु या भजनां या चाली हाता या भजनी मंडळ कडू न शकाय या.
शेतीची कामं सोडू न कोणतीही कामं या या आवडीची. वशेषतः आप या बलसंवधनाचा
यो य उपयोग होत असेल, तर तथे नळू काका नेहमी पुढे. उदाहरणाथ, कोणाबरोबर बायको
ओढायला जाएं, हंगामा या दवसांत कुणा या शेतात चोर घुसले, ख यावर धा य लुटायला
पार यांची टोळ घुसली, हैस सु या व हरीत पडली, कोणा या घरावर दगड पडले क
दरोडेखोर येणार, हणून रा भर राखणीला — कशालाही नळू काका नेहमी तयार आ ण
त पर. परोपकार हे या या आयु याचं सू झालं. शवाय पायी गावात या हाता यांना
सांभाळत पैठण, मु ाबाई, आळं द , दे , पंढरपूर वा या — हेही नळू काकाचं वषभर चालूच
असायचं. आ ण सांडूबरोबर ज ा, तमाशेसु ा. या सग याचं मूळ माझे कणगीतले दवस.
या डायरीतली शेवटची न द होती :
झाडाखाली टगरीवा यानं हटलेला फटका इथे कणगीतही ऐकायला येतो आहे :
लेका आसं बोलावं तर कुनी हनू नाही खोटं
 आन् अशा जागी बसावं क कुनी हनू नाही ऊठऽ हो हो हो जीऽ
ा दवसांत मा तीवर जवळजवळ दररोजच अकादमी भरायची. सटा या आ ण
भपा यां या उप थतीत न ानं वतं झाले या भारतासंबंधी या य ांचा सवागानं
वचार करणारी चचा म यरा ीपयत तावातावानं चालायची :
हे पाहा, जे झालं ते बरंच झालं. आपले ानोबाराय काय हणतात, रताचे त मर
जावो. फाळणी झाली हणून मुसलमानांचा े ष करा हे बरोबर नाही. हे ह ववाद च
फाळणी करा हणत होते. तो सावरकर — इं जांनी अंदमानातून मोकळं सोड यापासून
इं जावर एक श द बोलत नाही पाहा. बोलला क पु हा का या पा यावर नेऊ असं ल न
घेतलं आहे सावरकराकडू न. फ मुसलमानां व लहीन, असं कबूलच क न घेतलं होतं
या याकडू न हंता. यांचं दे शकाय हणजे े षकाय …वाऽ आप या वारकरी पंथात काही
भारतमाता न् फारतमाता नाही आहे. हे व च माझे घर आहे. …सगळं व आ म ाना या
काशानं उजळो, असं सोपानकाकाबी हटले होते. …आम या महानुभाव संतांनी तर हटलं
आहे, तुम याकडू न मुंगीसु ा रांड न होआवी. …एवढा अ हसेचा ख जना सोडू न का बरं ही
पोरं हसेकडे वळली? …यांना खेळायला मळत होतं हो. ा वयात या पोरांसाठ काही
करावं लागतं — नाच गाणी खेळ सामने पाठांतर — हेच आप या शेतकरी लोकां या
यानात येत नाही. करता काय हे बैलं न् ढोरं, का रे भू? हणून ही पोरं करत होती मातृभू
पतृभू भू भू भूऽ
सटा या दे शमुख हणाला, मुंबईला मो ा ह -मुसलमान दं गा झाला. सोडावॉटर या
बाट या फेकायला सु वात झाली आ ण आ ही पळालो. वाटे त ह क मुसलमान? असं
आ हाला वचारत. गाय ीमं हणून दाखवा, असं ते लोक हणाले, तं हटलं भौ,
शेतक याला का चा गाय ी न् फाय ी मं येतो? गायीचं शेणमूत करणं येतं. हे कान टोचलेले
पाहा. मग सुटलो. …आ ण कान टोचायचे रा न गेले असले आम यासार यांचे, तर? …आँ,
तर… करदोडा पाहतात आ ण लगेच सोडतात. …का मीरम ये पा क तानी सै य घुसलं आहे
हणतात. …मग हा नेह काय करतो? …नेह त काय जान आहे हो? व लभभाई पटे ल
पोलाद पु ष — तुम याच जातीचा आहे. नेह ला न वचारता सै य पाठवून दलं, मगच
कळवलं. नाहीतर, एव ात का मीर सगळा गेला असता क . तरी अधा गेलाच ा
नेह मुळे. …मंग आता? …काय नेह आहे हो, सग या आप याच नातेवाइकांना नोक या
दे णारै हणतात तो. …मंग केवढा याग केला आहे नेह घरा यानं? … यानं याग केला तर
तो कती फेडायचा आ ही?
आप या गावात का कमी होऊन गेले याग करणारे? व लदाजीचा भाऊ ना — पण
हे फाळणी रोकता आली नाही यानला आं? झालीच कशी? होऊ ायला नको होती.
भपा या पाट ल हणाला, गांधी असे बसले हते पारावर द लीत. जना तकडू न
चा ला. गांधीजी हंता, ओ जना, अरे आमाक इकडे ये तं. अरे, वेगळा चु हा काहाले मांडतू
भौ? उगा बुडतीचा पायरो. मा ं आइक, तूच मु य हो सबंध ह थानचा. इं ज हाकलले
क बस झालं. अरे भावाभावांचं वैर फार वाईट. चालूच आहे, भां ाले भांडं लागतंच. पण
तो जना काही आयकेना रे भौ. वेगळं च न याचं हणे. मंग गांधीजी फ न हंता, हात
जोडतो भौ जना. तू मो ा बापाचा, आ ही लहा या बापाचे. मंग बी झालं? मी नेह अन्
पटे लले समजोईन. असे श द बोलले. तरी तो आडां या जना का आयके? आवरेल कु याले
जोर भारी. तो उलटा हंतो, अरे गांधी बु या, सोडा हो या गो ी. काय चावयता नु ते अ हसा
न् स य. तकडे मौलाना आझाद बसले होते तेबी हंता, कशाले कु या या त डात काठ
घालता हो बापू? म ा न मुसलमानायले वेगळे हता तं. तशात नेह बी चवळाया करतच
हता. पंत धान हयाची हौस. हौस ठ क आहे हो, पण घाई? लां ायची ललोपती कती
करायची? अशी फाळणी झाली. आठ दवसांत मनमाने नकाशावर रेघा मार या — इकडचे
मुसलमान ब बलले, तकडचे ह फसले. इं ज साला न सगळं पाहत हासून रा ला,
हंतो, मायला लई भनभन करत हते ना चले जाव चळवळ पासून. या तुम या मायचे.
ओली आग अनं को ळा गुड. पाहा भोसडीचे इं ज — केलं कोणी न मार पडला कोणाला.
मुसलमान मा प ह यापासून क रच. …असं कसं हंता? अरे इतका पसरला हणजे
काहीतरी जान असेलच क या धमात. …कशाची जान हो? तलवार लावली क जान हागते.
…सगळा खालचा वग यांनी जवळ घेतला. आपला ह धम खाल यांसाठ काय शेटं करतो?
आ ा बारे आप या अमळनेरचे साने गु जी मरता मरता वाचले. गांधीलासु ा धुडकावून
उपोषणाला बसले पंढरपुरात, अ पृ यांना मं दरात वेश ा हणून. उलट हज ांनासु ा
मुसलमान धमच जवळ करतो. …नको रे भौ ह धमात हजडे, ते मुसलमानांतच बरे. …
है ाबादचा नजाम अली आडवा चालून रा ला आहे नं, पाहा कसा पटे ल याला नीट करतो
तं. वटे ला दगडानंच उ र दलं पा जे. …पण एकानं गाय मारली हणून… अहो, यांनी
आधीच वास मा न ठे वलं आहे, तु हांला मारायला आता गायी शवाय रा लंच काय?
आं?
बरं झालं पण यार हे. आता गोडशामुळे मराठ ा ण रा ीय राजकारणात कधीच वर
येणार नाहीत. गेले ते गोखले आ ण टळकांचे दवस. …काय ु बोलता राव तु ही.
यां यामुळे तरी मराठ माणसाची दे शात शान राहायची. आता तुमचे मराठे पुढारी —
द लीत कु ा वचारणार नाही यांना. महारा ापुरतं यांचं राजकारण. …गोडशानं घाण केली
खरी. काय करत होते हे संघवाले, एवढा दे श पेटला होता इतक वष तर? संघासाठ संघ,
श तीसाठ श त — काही सामा जक जबाबदारीच नाही भटांना. र ते साफ तरी करा,
अ पृ यता, इं जीचं थ — काय कामाचा न ता भंभं रा वाद? आ ण शेवटू न हा गोडशा
हागला —
ावर एक सटा या हणाला, काही हागला नाही गोडसे. आप या नळू भाऊची डायरी
आ ही एकदा चो न पा ली होती — प ह याच पानावर वतः या र ानं रंगवलेला भगवा
झडा. नंतर एका पानावर एकाखाली एक ल हलं होतं :
१७५७
१८५७
 १९५७
काय याचा अथ? …याचा अथ तुम यासार यांना सांगून काय उपयोग? १७५७
पलाशीची लढाई, १८५७ ता याचं बंड, आ ण आ ा बरो बर शंभर वषानी — र रं जत
आसेतु हमाचल अखंड ह थान. एकूण एक इं ज कापून काढला जाणार होता. राजधानी
पुणे ठरली होती. रा वज भगवा. रा गीत — नम ते सदाव सले… वतं ते भगवते
एक त. घटना वगैरेचा य आ ण घोळ कशाला? मनु मृती आहेच. पु हा फाळणीचाही
आला नसता. पा क तान झालं नसतं हणजे केवढा ताप वाचला असता? पण
नयतीला हेच नको होतं, हणून १० वष आधीच हे ं डं वातं य मळवून सगळा डाव
गांधीबाबानं उधळू न टाकला. मग रा लंच काय होतं याला मार या शवाय?
उलटं सांगतोये रे हा सटा या. गोडशानं मारलं ते गांधीला अमर कर यासाठ . आ ण
सरं अ हसा वगैरे भानगडी बंद कर यासाठ — आता पाहा हे याचेच काँ ेसवाले चेले
ॲटमबॉ बसु ा करतील.
गांधी महा मा हणत होता जनापाशी क , मा ा दे हाचे तुकडे होतील पण फाळणी
होऊ दे णार नाही. तं जना हनला, अरे तु ा दे हाचे तुकडे तुहेच बामण लोक करतील.
बरोबर भ व य केलतं यानं. … अरे, मी काय हंतो आहे न् तू काय आयकतू आहेस?
आप या दे शात या हंजे आता भारतात या मुसलमानांना जर तु ही पा क तानी हणायला
लागले, तर ते कसं सहन करतील? आ ण आप याच लोकांम ये अशी फूट पडली, तर
पा क ता यांना फावणार नाही का? गावोगाव मुसलमान पसरले आहेत, यां याशी वैर
यायचं? …अरे, पण तेच वतःला ह ं पे ा वेगळं समजतात तर? उजवीकडू न उलटं
डावीकडे ल हतात ते. …अरे, आपणसु ा एकवीस बावीस हणतो, आ ण ल हतो
दोनानंतर एक. आपण यांना वेगळं समजतो, हे बरोबर नाही. आपण मेजॉ रट आहोत,
आपणच ते क शकतो. … हणजे कसं? हे बघ, शवाजी, संभाजी मुसलमानांशी कती
मळू न मसळू न राहायचे? दा ापोशाखसु ा मुसलमानांसारखेच. तु ही आता मुसलमानांना
रेटत भतीशी दाबलं तर ते उलटणार नाही का? हे आप यासार या ाचीन समाजाला
शोभणार नाही. परवडणारही नाही. … सुभाषचं बोस अजून जवंत आहेत.
मुसलमानासारखीच दाढ वाढवली आहे यानं बे ब मुसलमानच दसतो. यावल या
बाजारात एकदा कोणाला तरी दसले होते. इं ज लोक खटला भरतील हणून दडू न
बसतात.
इतका वेळ गुळणी ध न बसलेला एक सटा या सग यांवर कडी कराय या इरा ानं
रह य फोटासाठ यो य अशा हलका सूर लावत हणाला, तु हांला खरं सां गतलं तर पटणार
नाही. ा काँ ेसवा यांनीच गांधीला संपवलं. फतुरी —
हणजे? ते राममनोहर लो हया हणतात, तसं अलंका रक बोलताय का तु ही? गांधीजी
नकोसे झाले होते नेह , पटे ल यांना?
अहो, नेह , पटे ल या लोकांनी स ा हाती आ याबरोबर गु त चौकशी केली क ,
इं जांचं रा य ा दे शात इतक वष कशामुळे लांबलं? इं जांचा सग यात जवळचा माणूस
ह थानात कोण आहे? तर सगळ कडू न एकच रपोट आला : इं जांचा ह थानातला
सग यात आवडता माणूस गांधी हाच आहे. आता काय करा? येशू ताचा शेवट कोणी
केला? नंदांचा अंत करणारा चं गु त मो या आ ण मो यांचा शेवट करणारा शुंग,
नारायणरावांचा खून करणारा राघोबा? गोडशा होताच तयार — परभारे बामणा या हातून
गाय मारली क हो. रामरा य हणजे हेच. बोलो सयावर रामचं क जय.
उ . उप वश. आरम.
चार
खंडेराव, तुझं सगळं नराशाज य चाललेलं आहे. आठवणीसु ा न साहीच. ला न कल
शरीर वना शनी, मू छतून जागृतीत ये. काहीतरी जीवनस मुख वाटे ल असं आयु यात
घडलेलं आठव — काही म ांचे आपाप या प लांना हाका मारणारे आवाज, लुचणारी
कोकरं — रेनी या घरामागचा मढवाडा — टे कडीखाल या पळसा या रानातलं कुरण,
या यात प यांची वन पत ची नाना वध कुळं नांदत असतात. ते हा लांब कुठे तरी न या
आभाळाला लागून तजावरच काहीतरी छान असेल, असं वाटायचं वय. आप याला
आ व कार करायला अवकाश कुठे मळे ल याचा अ व थ शोध सु झालेला. अगद जवळू न
घरीदारी ल गक श णाचा खळखळणारा अवखळ वाह वाहतांना जाणवतो. शाळे त
कोणीतरी अ ील हणतात तसलं या या घरात दडवून ठे वलेलं जुनं पव या कागदांचं
संभोगासनांचं पु तक आणलेलं असतं आ ण पाट ल सरांनी ग णत घातलं, क आळ पाळ न
या या शेजारी जाऊन बसणा या आम या भयच कत नजरा चो न काही अजब च ं पाहत
अस याची चा ल लागताच हे पाट ल सर, जे अजून कारे आहेत, ते हळू च आम या
घोळ यामागे दबा ध न सरीकडे पाहात पाहात शताफ नं या पु तकावर झडप घालून
चाळू न झा यावर ते पु तक वतः या बगलेत घालून राजरोस नघून जातात. यातला एक
नकाशा पा न भेदरले या आ हां पोरांना सृ ीत या भयानक आ यापैक एक न
जाणवलेलं असतं. आमचे एक सर ल गकचा उ चार लह गक असा करतात. शाळे या
र यावर वडाखाली हशी लागोपाठ फळवतात. या काराशी संबं धत असतं आपण पतो ते
ध. भा पदात या कु यांचा हैदोस. पो यापुराणांत या चळले या ऋष या वीय सगा या
ाकृ तक गो ी. महाभारतात या नयोगात या ीपु षां या अजब जो ा. लाव या-
तमाशातले वग — बायको, कती वाजले ग? आता जवळ जवळ झोप याची वेळ झाली.
सनेमात तर अथपासून इ तपयत हेच.
आपलं शरीर काहीतरी सांगायला घुटमळत असतं, पण ते कधीच काय ते सागूं शकत
नाही कवा ते अनंतकाळ तेच काहीतरी सांगत असतं कवा न ांचे थ ा भ न वाहणारे
पवळे ध म धसमुसळे प हले पूर. ा गो चं संगीतासारखं आप याला कधीच भाषांतर
करता येत नाही. कवा खैरां या फुलो याचा मंदमधुर अमली सुगंध.
नागपंचमी. गावभर झाडाझाडांना उंच झोके बांधलेले. धनगरवा ात तर पपळा या
वर या फां ांना बांधलेले दोर. उंच आकाशात दसेनाशा होणा या पोरी.
फां ायवरी बांधीले वऽ पोर नी हदोळे …
ा मढरां या पलांना आपाप या आया कशा ओळखू येतात ग रेन? े
हाऽहा, सोता पा हा मचुक नाही समजाऊ ते, खंडू. ये क हा सइसानले आमना घर.
सकाळ सम ाकाळले यशी? सुमरन से, येयजो. तुले मढ चा ख स आवडस? दे स तुल,े ये
तं खरा. जठे बाळू ना घर सरतस ना, तठे च हजार घर आसं.
काटे री बाभळ चा र ता काही कमी सुंदर नसतो. कोणी पा नये हणून मी नद या
पा ापा ानं चालत बाभळ मधून धनगरवा ाची टे कडी खुंदलत वर येतो. म ा मोठा
क लोळ करत नद तून आधीच मढवा ात घुस या आहेत. यां या मागोमाग धुळ त या
न ीदार असं य खूरखुणां कत र याव न मी चालत जातो. आकाश भ न टाकणारे
मढरां या आयांचे आ ण कोकरांचे लुच याचे याँऽ याँऽ आवाज. भलतीची प लं लुचायला
लागली क लाथा झाडू न उल ा होणा या म ा. रेनी मो ा चपळाईनं अशी बावरलेली
कोकरं दो ही हातांनी यांचे मागचे दो ही पाय ध न ओढू न स या खांडात टाकत राहते.
शेवट एखा ा वध या मढ ची लेकरं तला आ ण ती यांना शोधत राहतात. हळू हळू सबंध
कडगरांम ये चु चु प याचा ब आयामी आवाज वातावरण भ न टाकतो. यांचा गरम
धाळ उ वास घेत मी आ ण रेनी एकेक झोपा बंद करत मोहरानं पांढ या झाले या
खुटखुट त लहानखु या नबा या झाडाखाली येतो.
इथेच का नंतर या अशाच सांजवेळेला आम या शेतात या वागरात क डले या म ा
चरायला सुटतात ते हा अनावर एडके मा ांना पुढ या पायांखाली आवळत असतात ते हा
टे कडीखाल या पळसा या रानात कुणास ठाऊक मी रेनीसाठ पाडू न आणलेली उ ण क ची
कैरी घोळसत तला गवतात धुंडून काढतो आ ण तला अंगभर चकटले या आघा ा काढू
लागतो ते हा ऊस खाता खाता त या माने या आ ण पाठ या सुरखाईनं मी अ व थ च
होतो ते हा टे कडीव न हर ा रसरशीत पानांची पांढरीफेक उ चशीष सलई सांज-
काशात आम यावर पाळत ठे वते. ते हाच क यानंतर कुणास ठाऊक, त या घरामाग या
मढवा ात लबो यांनी लदले या खुटखुट त नबोणीखाली एका लाकडावर बसून ती
पदरानं घाम पुसते आ ण छाती पुढे करत दो ही हातांनी पाठ ा काहीतरी चावतं ते चाचपत
हणते, मुंगी का रे? दे ख तं जरा काय से… अरे अरे खंडू, काय करस रे? आसं करतात का रे
मे या? हॅत्.
नंतर यथावसर आमची घसट वाढत जाते. बाळू कडेच अ यासासाठ राहणं वाढत जातं.
खंडेराव बाळू ला आप या दयातलं गुज सांगून टाकतो : बाळू , मला हीच बायको करायची
आहे. तो छातीवर हात ठे वून वचन दे त हणतो, खंडू, मला श य ते सव काही हा तुझा म
क न दाखवीन. नाहीतरी त या मै णी तला खंडोबाची मुरळ असं चडवतात.
नंतर एकदा बाळू कडे धनगरी व ा ऐकायला आ ही म जमतो. खंडेरावचं सगळं ल
रेनीकडेच असतं. घरामाग या उंबराखाली दवा ठे वायला ती पदराआड योत सांभाळत मंद
मंद पाय या उतरत येते आहे. धमकट. पायांत लखलखीत कलोभर वजनाचे पांढरे ल ख
चांद चे आं , हातात जड जड चांद चे तोडे, कोपरांवर घ तलेले बाजूबंद, वा या,
अंगभर या चांद नं खुललेली यामल आकृती, रसरशीत पोट या, त या नक ा नाकाला
शोभा आणणारी मो नथ, मो ं कुंकू, जा वंद या फुलांचा रस लावलेले मऊशार केस —
मग म ाव था ा त झालेला खंडेराव हणतो, एव ाशा पोरीला नऊवारी कती छान
दसते आहे रे बाळू ?
बाळू हणतो, काय मो हनी टाकली आहे रे खं ा ा पोरीनं तु ावर? आ ण हला
एवढ शी पोरगी काय हणतोस? खं ा, सोळा वरसांची बाई होऊन गेली आहे ती. मी
वचारलं वडलांना, तु याब ल. ते हसून हणाले, आडवं उभं कळे ना ा वयात कस या
ल ना या गो ी करतो तो? ल न करताय आता तचं. तो बघ तचा नवरा, तो ढोल उडवून
नाचतोय तो… आँ? एवढा मोठा गडी? मग? खं ा, तुला बोटभर तरी वर उचलता येईल का
एवढा ढोल, बार या?
खरंच रेनी मोठ दसायला लागते. साजरी पण. पाय या उतरतांना दाट काळोखात
पदराखालून वर झरपणा या शांत उजेडानं उजळलेला तचा चेहरा नाकातली नथ चमकत
रा यानं अद्भुत होतो. जणू ढगातून धावणारा चं . कप ांत मावेनासं झालेलं तचं
मजबूत शरीर चथाव या दे त राहतं. फलकारत ती आम या समो न जात येत राहते.
अंगणात धा याचे चौक भरत राहते — उडीद, ज धळे , मे या, बाजरे, मूग, तुरी, तां ळ अशा
धरतीतून आले या नजर बांधून ठे वणा या रंगांचे चौक मला भा न टाकतात. व ा रा भर
चालतातः
अरे कोसाकोसावर बोली बदले
वरसावरसानं बाळ रेऽ
मोठमोठे ढोल. पावे. दांड या पायांम ये घुंगरं. धरती हादरवणारं जोरकस नृ य.
चलमीची छापी ओली क न पु हा बसवेपयत नु या ढोला या धगा ावर सगळे धनगर
होऽ होऽ करत भी तदायक नाचत राहतात.

रेनीचं वयंवर मांडलं आहे. ा दांड यां या धुम त आपला काय टकाव लागणार?
हणून मी आधीच तला भर मंडपातून घो ावर उचलून घेतो आ ण भरधाव आम या
टे कडीखांल या पळसा या रानाकडे घोडा फेकत येतो. रेनी मला मागून घ बलगून बसली
आहे. तीन र ते फुटतात तथे अचानक घोडा खकाळू न माग या पायांवर उभा राहतो.
समो न तजापयत पसरले या म ाच म ा. का या पांढ या. बऽ बऽ करत चालून येत
आहेत. यां या गुबगुबीत लोकरदार पाठ वर गवता या बया घ चकटू न आ या आहेत.
थरा न झाडू न झटकून या आम या दोघांम ये बयांची मोठ रास उभी करतात आ ण
लवणात डोहावर पाणी यायला पळतांना ब आयामी आवाजांनी अवकाश भ न टाकतात.
मग आमचा घोडा लवणा या दरडीव न पलीकड या बाभूळबनात आ हाला उंच उडवून
खकाळत पळत सुटतो. तथले होले झुडपाझुडपातून घूं घूं करायचं थांबवतात.
ढोलीढोलीतून टोक टोक टोकरणारे तांबट त ध हो साते माना वेळावून पाहतात.
फांद फांद तून को कळांचा आ ोश थांबतो. उ चशीष सलई या झाडावर सार या चढउतार
करणा या खारी आपाप या झुपकेदार शेप ांवर बसून छातीवर घडी केलेले हात
काखांम ये दाबून बसतात. सशा या बळाशी दबा ध न कान उंचावणारं आशावाद
ऊदमांजर आ हांला पा न कान पाडतं. सातब हण चा कुं कुं करणारा थवा बाजू या
कर ा गवतातून उंच उडतो आ ण भुरर भुरर तीन गर या आम या डो यांव न मा न
पुढ या तशाच कुरणात पु हा दडतो.
चालता चालता आम या पायांत काटे मोडतात आ ण आत तून बसतात, हणून आ ही
हातांनी चालत खाल या डोहावर येतो. नद तले अ थर चंचल सुरंगे मासे थवे या थवे
लोटतात आ ण आमची त बबं भे न आम या तळपायांना चोखत राहतात, मग एकाएक
थरथरत उलटे मागे सरकत सरकत भर दशी नद या खळाळणा या वाहात नाहीसे होतात.
कुठ या व थे या धाकानं हा सगळा प रसर व मृती वधतो? कसे ढगासारखे बरसून
हे दवस आप यात ज न जातात? हे सगळं आप या आत या आत एकजीव झालेलं
आहे. आपण या मढरां या आकाश भ न टाकणा या जीवनस मुख आवाजात सुर त
आहोत. हेच ते गाथास तशती चे एक जनसी लोकसमूहांचे दवस. हाल सातवाहनानं
नवडले या सातशे गाथा सोडू न बाक या न नवडले यांचं काय? सातशे एकावी गाथा
इथेच कुठे तरी खंडेराव, शोधून काढ.
ये या पाठ ला चावणारी मुंगी शोधतांना मुठ ला
झालेली जळजळ कारा आयु यभर वझवत रा हला.

ओ हेळा रे होऽ क अन् जो हेळा रे होऽ

अखजी या रा ी खीर पुरणपोळ ची जेवणं झाली क गावातले सगळे शेतकरी
धनगरवा ा या उताराकडे जमताहेत. भावडू आ ण मी सांडूचा हात ध न उ साहानं पळत
आहोत. तेव ात धनगरवा ातून घसे खाकरत आवाजाचा प ला जोखणारे नव शके गडी
सु वात क न कुण यांचा कती जोर आहे, हे आजमावतात. रेनीचा एक ताडांग भाऊ
धोतर, छाती पूण उघडी, ल बतं उपरणं, डो याला माल, हातात उंच जाड काठ घेऊन
धनगरा या पोरांना उ ेजन दे तो. कुण यांची पोरं ह ली शाळे त जायला लाग यापासून
पु तकात या पुचाट क वता घोकत बसतात, यामुळे सांडूसारखे नवे नवे ज लद हेळे
कुण यांकडू न फारसे हटले जात नाहीत. यामुळे ह ली दर अखजीला कुणबीच हारतात.
धनगर लोक दवसभर म ांमागे रानोरान फरत असतांना यांना न ान ा क पना सुचत
राहतात. या या भाषेला फुलोरा असतो. आम या आजोबांपयत कुणबी-धनगर बाजी
रा भर चालायची. नंतर सगळे भलाट त जाऊन मोहाची दा यायचे, वारकरी लोकही
माळा काढू न मनसो .
ओऽ हेळा रे होऽ क अन् जो हेळा रे होऽ
आगासे टांगू रे पायना क याले लावू रेशमाचे दोर
सीतासारखे बैठनेवाले क रावणासारखे चोर.
काही दवसांपूव सीताराम पाटला या घरी बसून राहणा या बायकोला एका गोसा ानं
पळवून नेलं होतं. हा हेळा धनगरां या पोरांनी कुण यां या वम लागेल असा टाक यामुळे
सगळे जण सांडूकडे आशेनं वाट पाहत होते. सांडू डौलात धनगरां या टे कडीकडे हात क न
हणतो,
हेळाऽ रे होऽ क अन् जो हेळा रे होऽ
सन वरसाची भोगी नं लंबे सोडजा वो बाल
 वा भाई सांडू वाऽ
क अबला वरतारे दाबली नं खाले भल याची नार.
धनगरां या बायका लांब लांब केसांमुळे यां या नव यांनाही भोगी या रा ी ओळखू येत
नाहीत. हळू हळू हेळे चढत जातात. एकाच गावात राहायचं आहे, कोणाची उघड बदनामी न
करता, नाव न घेता, आडू न गमती करायचं कसब ह ली शकले या पोरांना नाही. पाणचट
पातळ वर हेळे आले क दो हीकडचे महाजन ही जुगलबंद संपवून दा यायला बसतात.
अरे अव या कापू क पव या न् पव याची बांधू रे मोट
घरची मांगे लेक अन् वरची पाडे रे पोट
यामजी शेटनं घरचीला मूल नसतांना वर या हणजे टे कडीवर या महानुभाव मठात या
सं याशीण बाईला पोट आणून ते पाडलं, ते च ह गावाबाहेर उ कर ावर सापड यानं एक
फौजदारी करण गावात गाजलं होतं. यामजी शेट गावातला गुंड माणूस, पण हेळा
रा ी या एव ा गद त कोणी हटला हे काय याला कळणार? शवाय हेळा नामी होता.
स या दवशी कुणबीसु ा शेतात, ख यात हा हेळा मो ा चवीनं हणतांना दसत होते.
वा रे वा कवी.
गाथास तशती त समा व न झाले या सातशे एका ा अशा ब याच गाथा मोरगावात
सापडतात. खंडेराव हाल सातवाहन राजाकडे ा ननावी कवीचा पुर कार करतो आहे.
उ मो म गाथा रचणा या तापी आ ण नमदा न ांमध या कोण या भा यवान कवीला
यंदाचा महारा गौरव पुर कार मळणार?
द डधर या ननावी कवीला स मानपूवक आणायला जातात. राजा सहासनाव न
आपलं भाषण सु कर याआधी राजकवीला यंदाची पुर कार ा त गाथा हणायची आ ा
करतो. तुरे नगारे म मतात. हणा, राजकवी, वातं यो र महारा ाला समपक हेळा हणा
:
हेळा रे होऽ क अन् जो हेळा रे होऽ
अरे मालक मारवाडी, ा ण संपादक ठे व या जणु रांडा होऽऽ
आ ण वृ वातं याचा झाला या या आयला राडा होऽऽ
साधू, साधू. लोकशाही या पायात रा न पाया कुरतडणारे हे पंचम तंभी — कवीनं यांची
सुयो य संभावना केली. जय हो.

सर वतीकंठाभरण महारा क वजन र सकवृंद हो, सातशे गाथा या मराठ ला

व भाषे या यो यतेला नेतील अशा जमव यासाठ दरवष तु ही सवजण ा हाल
सातवाहनास उपकृत करता. जा, नवनवे अ ात कवी शोधून आणा. इ तहासाखालचा
इ तहास ते त डीच को न ठे वतात. पोटभर जेवण आहे नाही, चतकोर भाकर दली तरी
तथ या तथे खाऊन गटगट पाणी पऊन खं जरीवर थाप मारणारे, डफ तुणतु यावर तं ा
भ लाचा पोवाडा, पावरा लोकां या शूर काजल राणीचा दमाख टगरीवर हणणारे,
टणटणीत संबळ बरोबर एका हाताला घुंगरं, टरटरीत आवाज, फे ाचा शेमला पुढे
सोडलेला, अनवाणी, गुड यापयतचं अध धोतर, मळक कोपरी, नाचायला झाडाखालची
सावली पुरेशी असलेले हे फाटके लोक ही व ा परंपरेनं मुलांना शकवत आले. सु वात
कशी करायची :
बैस सरसोती मा ा जभेवर
कर दे हाचा मा ा उ ार
दे हाचा उ ार हणजे हाच — दोन वेळ खा याची ांत. समाजा या पार तळाशी
नांदणारी नै तकता फाट या कप ां नशी महारा भर गावोगाव या जनसमुदायांपुढे मांडत
ते हडत असतात. सगळ मथकं, सग या वेदपुराणांमध या महाका ांमध या सग या
गो ी यां या जभेवर आहेत.
अरे पुतरासाठ यध य मां डला राजा दसरतानं
अरे रामा रामा जी रे हो रामा रामाऽऽ
शंकर-पावतीचे संवाद, असं य दे वदे वता, सगळे अवतार, यां या आयु यातले संग,
अ या माचे कूट , वारकरी, नाथ, महानुभाव, ा ण — सग यां या पाठांना छे न
जाणारं सारत व. बौ पाखंड नी आप या समृ पुराणकथांचं उ चाटन चालवलं होतं.
शहरी लोकांचा बौ सं दाय — ामीण जनतेला याचं काय होय?

दरवष चं हे असंच कंटाळवाणं भाषण य नृप े हाल महाराजांनी के यामुळेच

जाजनांनी वनयशील डु ल या पेलत आ ण नभ ड जांभया दाबत ऐकून घेतलं. सवा या
उ कंठा शगेला पोहोच या क ा व ोही गाथेचा रच यता कोण? रच य ी तर नसेल?
गोदाकाठचा कवी आहे क तापीकाठचा? अशी व च गाथा नवडलीच कशी? नवडली
तरी स तशती त ती सामील होईल काय? असे वतक चालतात. एक खानदे शी कवी सभेत
पदापण करतो. तेव ात सहासनाव न घोषणा होते : खानदे श थ क वराज… दोन गावे
आचं ाक वंशपरंपरेनं दान…
ध य ध य. मु छं दमु मराठ चे उ मो म कवी शेक ांनी नमाण होवोत. हे
खानदे श थ कवी, तू मराठ ला ध य केलंस. ध य ध य.
परंतु पुढे भलताच कार घडला. पुर कार ा त खानदे श थ व ोही कवी दो ही हात
उंचावून हणतो, नको नको महाराज. ही असली ामीण पीडा मला नको. कुरापतखोर खेडी
घेऊन मी काय क ? माझं वतःचं मोरगाव हे गावसु ा मला नकोसं झालं आहे, आणखी
दोन गावांचं मी काय क ? मा या वंशजां या मागे असली पीडा मुळ च लावू नका. ामुळे
आम या घरा याची गती कुंठे ल. ती तसली काळ जमीन तर नकोच. यापे ा
कायम व पी शासक य नोकरी, पहारेक याची दं डधारकाचीसु ा चालेल. कवा शहरात
काही उ ोग कवा शहरातली एक सद नका कवा रोख सुवणमु ा ा.
— ध य ध य, क वराज, ध य ध य
 असा जयश द सभे या कोप या कोप यांतून ऐकायला येतो. चुकून धा य धा य असं
ऐकायला आ याबरोबर सातवाहनांचा स साची वयोवृ धान उपरणं सावरत गडबडीनं
राजा या कानात चु क स, चु क स असं बोलतो. ा समारंभात ह त ेप क न तो राजाला
हणतो, महाराज, क वराजांना धा य कुठू न आणणार? कोठारं रकामी पडली आहेत आ ण
सुवणमु ा? शासक य नोकरी? शहरं आहेत कुठे ? वा तवाला ध न मागा हणावं. खेडेगावं,
ज मनी लागेल तेव ा पड या आहेत, याच ा ा महाराज. जय सातवाहन. जय महारा .
ग गाट. ग धळ. य वरतं.

भावडू ऽ ओऽ झोपलास का रे? उ ा मो ा पहाटे नघायचं आप याला. मग कुजबुज या

आवाजात नळू काका भावडू ला सांगतो, तातूची बायको ओढायला. गाडीबैल नीट तयार ठे व.
डंगरे झीबूढबू नको घेऊ.
आमचा चुलतभाऊ तोताराम. भावडू या बरोबरीचा. गरीब वभावाचा होतक मुलगा.
मॅ क उ म माकानी पास झाला. एकुलता मुलगा हट यावर बहादरपु याची एक शार
मुलगी सांगून आली आ ण मुलीकड यां या हे यामुळे यांचं ल नही लगेचच उरक यात
आलं. नंतर शकायचं तेवढं शकत राहा, पण घरात सून आलेली पा दे , ा हाता या
आईवडलां या हेकेखोरपणाला दाद दे ऊन तो चांगलाच फसला. शकायची इ छा असूनही
आ ण पु याला फ युसन कॉलेजात साय सला वेश मळू नही सहा म ह यांतच याला
कॉलेज सोडू न, घरची शेती करायला परत यावं लागलं. कारण याचे वडील अचानक
अधागवायूसारखां काहीतरी होऊन अंथ ण ध न बसले.
आपला जावई डॉ टर होणार, मुलगीही यंदा मॅ कला उ म माक मळवून
डॉ टरक चाच कोस घेईल, मग दोघांना इं लंडला एफआरसीएस करायला पाठवू वगैरे
आधु नक व ं पाहणा या बहादरपूर या ह रत ां त म नगरगंड त शेतकरी सास याचा,
हा ह त ह त, नयतीनं हरमोड क न टाकला. तोतारामचा आप याला एका श दानंही न
वचारता घेऊन टाकलेला हा नणय याला अ जबात आवडला नाही. यानं आपली फ ट
लासची मुलगी शेतात धस उपट यासाठ दली न हती, असा नरोप पाठवून मुलगी सासरी
पाठवायला नकार दला. घरात आजारी सास याचं करायलाच एक बाई लागत होती. पु हा
हाता या काकूला वपाकपाणी, झाडलोट, भांडीकुंडी, सालदारां या भाकरी — हे सगळं
करणं अश य होत गेलं. खे ात तर वपाकालासु ा कोणी बाई मळत नाही. आता काय
करा. मग चार मुर बी लोकांनी रा भर काहीतरी खलबतं केली आ ण नळू काकाला नरोप
आला, उ ा चारपाच दांडगे बहादरपूरला जा आ ण तोतारामची नवरी ओढू न आणा.
नळू काका बायको ओढ या या शा ात ए हाना पारंगत झाला होता. शुभ य शी म्
आ ण पूण गु तता, घो ासारखे चपळ बैल — ा या या साधनांची पूतता झाली.
भावडू सारखा उ म गाडी हाकणारा. तशात आमचे मो या आ ण मु या हे तरणेबांड गो हे
भावडू नं असे शकवून ठे वलेले क , यानं खालून व श ठकाणी पाय लावून नु तं रर
केलं, क ते वा यासारखे गाडी घेऊन पळायचे. बहादरपूरकरांना कळाय या आत गाडी तापी
ओलांडून आरप त येईल.
तोतारामनं सु वातीला गोडीगुलाबीनं कायभाग साधायचा य न केला. नंतर एकदा
बायको यायला सासुरवाडीला चार वडीलधारे रीतसर पाठवले. पण पारप त या या
असं कृत लोकांनी यांचा फार अपमान केला. तोताराम काय ताईबाईचा अधेला?
या याबरोबर आमची तडफदार मुलगी काय संसार करील? काय काडीमोड यायचा तो
घेऊ पण तो दे वजी धसाडा — या याशी आमची पोरगी नांदणार नाही.
दे वजी धसाडा? ताईबाईचा अधेला? एव ा गुणी न सनी पोराला अशी नावं ठे वावी?
आ ण शेतकरी झाला हणून काय झालं? नवरा तो नवरा — शेतकरीसु ा नवराच आ ण
डॉ टरसु ा नवराच. आ ण शेतकरी नको हे तरी आधी कुठे उरलं होतं. सगळं आयु य काय
अगोदरच काटे कोर ठरवता येतं काय? ल न करायची कशी घाई करत होते? आँ? चला रे,
नळू दादा, आणू ओढू न सालीला. काही झालं तरी आपली बायको आहे. ती वतः तर काही
बोलली नाही ना? मग? आपला नग आपण उचलून आणू.
बायको ओढ यात वाकबगार लोकां या तीनचार प ती हो या. पोरगीची ये याची इ छा
आहे का, असा सुगावा यायचा आ ण तला ा ा वेळ गावाबाहेर कुठ या दे वळाजवळ,
ज ेत कवा नद वर एकट ये असा नरोप पाठवायचा. तोताराम या बायकोचं मत कळायला
माग न हता. सरी प त मारामारी क न तला नव यानं उचलून गाडीत टाकायची.
बहादरपूरचे लोकही अ सल दांडुरंगे शेतकरी अस यानं तीसचाळ स दांडगे लोक गा ा
भ न नेले तरी यु ात आपला जय होईल, याची खा ी न हती. शवाय ा कामा या
दवसांत चारजणसु ा ा भानगडीत पडू न हातपाय मोडू न घेऊ इ छत न हते. हागणदारी
प तही जोखमीची ठरते — भ या पहाटे हागणदारीत अंधारात पाळत ठे वून नेमक आपली
बायको ओळखून तला अडवून उचलून आणणं. परंतु यात या यात सोयीची प त हणजे
पोरीवर पाळत ठे वून अचानक उचलून आणायची. ासाठ बहादरपूरला तोतारामची एक
मावशी होती, त याकडू न इ थंभूत मा हती घेतली. ा पोरी धुणं, भाकरी घेऊन दर गु वारी
लवणावर या म यात जातात, हे कळलं.
बायको ओढतांना य नवरा हजर असावा लागतो, पण काही झ बाझ बी या गो ी तो
क शकत नाही. ासाठ पोरीशी जी नल ज शारी रक म ती करावी लागते ती दरा या
ना यानं रीतीनुसार य ठरते आ ण ती पार पाड यात कारे द र वाकबगारच न हे तर
आसुसलेलेही असतात, असा अनुभव आहे. असं हणतात क , नळू काकापूव बायको
ओढ या या ा रात आमचे एक गाववाले खुशालराव प हलवान फार नावाजलेले होते.
एरवी स छ ल दसणारे हे गृह थ पोरगी उचल या या झटापट त त या दो ही पायांम ये हात
घालून आंगठा आ ण बोटा या चमट त तची कोयनी मुळापासून प क दाबूनच तला वर
उचलीत आ ण गाडीत टाकत. पोरगी आ वासून कळवळत गाडीत बसे आ ण सासरी न
ये या या गमजांना ही श ा तला पुढे आयु यभर अतीच कठोर वाटत असे. असो.
म यरा ी भावडू , नळू काका आ ण दोन कारे द र — एक जळगाव या कॉलेजात बी.ए.
मराठ करणारा, सरा फ टग नावाचा — चौघेजण आम या पड ा या बैलगाडीतून रवाना
झाले. फटफट यानंतर बहादरपु या या शवारात एका लवणातून आडरानात गाडी थांबवून
बैल चरायला सोडू न दले. चै ाचं ऊन. कुठे कुठे औतं चाललेली दसत होती. नांग न
ठे वले या का याभोर ज मनी. मोहा या झाडांचा म त फुलोरा. वर मधाचं सतेज वळवळतं
पोळं . सगळ कडे मधमा यांची अ ाहत धावपळ. राणीमाशीशी जुगताना खाली टपटपा
पडणारा नरांचा काळा पाथरा. ा गुंजारवापलीकडे एका रानातून स या, स यातून
तस या रानात अशी कोव या गुलाबी पानांमधून सळसळत जागा बदलणा या को कलां या
सादाची संथ साखळ .
शेताकडे जाणा या र यानं वळखा घातले या एका टे कडीवर हवरां या झुडपातून
फ टग हा लहाना द र एकद ड मैलावर या गावाकडे ल ठे वून आहे. बाक चे गाडीत
पगताहेत. तोताराम छाती धडधडत ल नात या शुभमंगल सावधाऽनसारखा चाकाजवळ दबा
ध न र यावर नजर ठे वून आहे. समजा, ती आलीच नाही तर? नळू काका या पोलाद
दं डात या सो ाकडे पा न याला आ म व ास येतो.
तेव ात फ टग वाकत ताकत घसरत टे कडी उतरतांना दसतो. तोताराम गाडीत यांना
उठवतो. फ टग दोन बोटं दाखवत लवनात उत न सांगतो — दोघीजणीच आहेत. एक तची
लहान बहीण दसते. चला, भावडू , आवाज न करता बैल घेऊन ये आ ण जोतून आम या
मागे मागे तयार राहा. ल ात आलं ना — नवरीची मोट उचलून टाकली क एकदम उल ा
दशेनं गाडी फरवून आप याला लवणातूनच मु य सडकेपयत जायचं आहे. तघेजण
टे कडीखालून सरकत गोलाकार फ न पलीकडे येतात. ती डो यावर टोपलं ठे वून लपलप
चालते आहे. मागे मागे तची लहानी बहीण लाडीगोडी करत वाटे वर या तरवड शी खेळत
येते आहे. तोता, ती बघ आता चढण चढायला लागली क तू आधी शांतपणे सामोरा जा. मी
तकडू न येतोच. घाबरायचं नाही, तुझी बायको है ती. हातच धर —
चढणीवर धपापतं ऊर, डो यावरचं टोपलं आ ण मागची ख ाळ बहीण सांभाळणा या
तला समो न अचानक एक पु ष येतो आहे, हे दसतं. घाईत उतरलेला पदर वर करते,
तोच हा तोताराम तर नाही असं नरखून पाहते. तोच नळू काका मागून दसताच त या
ल ात काय ते येतं आ ण ती घाम घाम होते. तची बहीणही थबकते. तोपयत सरा द र
पळत येतो. त या डो यावरचं टोपलं धपकन खाली उलटं पडतं. नळू काका या डोळे
व फारले या लहानीचा गालगु चा घेत हणतो, काय? येतीसं का मोरगावला बेबी? आंदणी
दासी छान होशील, चाल. ती लालबुंद घाब न कुंपणातून पलीकडे घुसते आ ण बाबा, बाबा,
ताईले घी चा लेऽऽ असं ओरडत गावाकडे पळत सुटते. सां गत या माणे तोताराम वीर ी
दाखव या या हेतूनं तचे हात ध न कवेत मारतो, जणू ती या या मानेभोवती वळखा
टाकेल. पण कोपराचा दडा या या डो यावर मा न ती नसटते. पु हा एक ढोसरा या या
छातीवर बसून तो मागे खसकतो. तेव ात नळू काका भ कम हातांनी त या कमरेचा ताबा
घेतो. लई शेपट वर करतीस आँ? सापसुई — फ टग तचे पाय दाबून धरतो. जळगावला
बी.ए. मराठ करणारा तचे हात एक बांध या या खटाटोपात तनं कडकडू न चाव यानं
आई गऽ करत मागे कोसळतो. ा गडबडीत तची चोळ फाटते आ ण ती एकदम गुड यांत
छाती लपवते. नळू काका तला तशीच खां ावर टाकून नेतो. भावडू वर सगळे गाडी लवकर
आण हणून ओरडतात. पण आम या मु या बैलाला हा काहीतरी गैर कार आहे, असं
वाट यामुळे तो भडकला आहे. फूंफूं करत मान घुसळतो, अ जबात पुढे सरकत नाही. हे
पा न मो या या याकडे पा न संतापानं मान हालवतो. भावडू ची सार य व ा ऐन वेळ
दगा दे ते. शेवट नळू काकाला तथपयत पोरीचं ओझं यावं लागतं. पाय झाडणा या तला
आत क बून सगळे भराभर वर चढतात. गाडी भरर पळत जाते.
ती ंदके दे त राहते. नळू काका, भावडू तला चार मु या या गो ी सांगतात : हे पाहा
व हनी, आ ही तुझेच लोक आहोत. आप या घरीच चालली आहेस तू. ते आईबापांचं घर का
तुझं घर आहे? रडू न काही फायदा नाही. जुळवून यायला शीक. जळगावला बी.ए. मराठ
करणारा द र हणतो, नाजूक दसता, पण काय पावर असते रे साली पो ह म ये. फ टग द र
अ ील बोलत राहतो, हे पाहा व हनी, कुलूप एक कडे अन् क ली एक कडे असं चालतं
का? अरे आपला गरधर राखोळ — धडगाव न बायकोला काठ नं झोडपत झोडपत
र यानं पुढे क न पायी घरी घेऊन आला होता. आता चार लेकरांची आई आहे.
तापी ओलांड यावर बैल संथ गतीनं चालले. आता सगळे व हनी, पाणी यायचं का?
व हनी, चहा मागवू का? असं करत होते. व हनी फुरंगटू न चहाचा कप फेकून दे त होती. पु हा
गुड यांत मान घालून सगळं माहेर डो यातून काढू न टाकायची खटपट करत होती —
शेजारीपाजारी, आईवडील, र यावर उलटं झालेलं भाकर चं टोपलं, शेतात नांगरणारे वडील,
पळत गेलेली लहानी बहीण — सगळं चाळवून ती आता त ध झाली होती. आपलं वतं
अ त व इथून संपलं, हे ती समजली. मोरगाव हे आता आपलं वतुळ.
दारी गाडी उभी क न भावडू नं काकूला ओरडू न सां गतलं, या तुमची ल मी. मग
बायकापोरांची गद . सासूनं कुंकू लावून तला ेमानं आत नेलं. खट यात या बायका
जम या. हातारे लोक येऊन चार शहाणपणा या गो ी क न गेले. सगळे हणाले,
कोटकचे या क नही काय साधतं? दो हीकडचा पैसा आ ण संसार वाया जातात. यापे ा
ओढू न आणलं हे बेश झालं. आता सुखानं नांद पोरी. जचा शेवट गोड, ती गो गोड. मग
सासूनं तला घरभर फरवून हटलं, हे सगळं तुझंच आहे, आता सांभाळ. याचा अथ घरातली
सगळ कामं आता तुझी, सांभाळ. ओढू न आणणा या दरांकडे, वशेषतः नळू काकाकडे
वा ातले सगळे लोक अ भमानानं पाहत होते.
नळू काकाचं ल नसु ा याच सुमाराला आसो ा या एका आपसात या भावती
नावा या मुलीशी ठरलं होतं. पण आम या अवधूत भटजीनं काहीतरी शनी या महादशेत
रा ची अंतदशा ते हा चालू अस यानं रा बदल होईपयत मु त नाही, असं सां गत यानं फ
साखरपुडा क न ठे वावा आ ण पुढ या उ हा यात ल न करावं असं ठरलं होतं. या वयात
आ हांला कळू ल चुकलं क ल न हेच माणसाचं येय, कत , साथक, कृताथता सगळं .
तेव ा एका गो ीसाठ च सगळे जगत असावेत. ही काहीतरी खास भानगड आहे.
 अचानक नळू काकाची लाडक बहीण सुमी मोठा उ पात घडवून गेली.
यशोदाआजीची सुमन कोनी नघाली — सग या गावात या बायका ही एकच बातमी
एकमेक ना सांगत हो या. खरं तर सुमीचे नऊ म हने उलटू न गेले होते. उशीर झाला होता.
मग एकाएक ओट पोट तुट यासार या कळा येत रा या. प हलटकरीण, बचारीचे नको
ततके हाल होत होते. शेजारणी पाजारणी आपाप या अनुभवातले घरगुती उपाय सांगून
जाय या. पाठ वर हात फरवून जाय या. सुमन, भतीला पाय लाव आ ण पोटातून नेट लाव.
सोपं असतं. व ल व ल हणावं. दरवष एक बाळं तपण सहज पेलत आले या बायांनाही
बाळं तपणाची आतून भीती असते. तशात सुमनसार या कोव या पोरीनं गडबडा लोळावं, हे
सग या यांवरचा तणाव प करत होतं. घरा या भती भे न जाणा या कसाया या
मढ सार या कका या रा न रा न बाहेर ऐकायला येत हो या. रा भर वा ातले सगळे
लोक जागे होते.
गावात, गावाबाहेर जेवढ हणून दै वतं, दे व, दे वचार होते — हसोबा, मेसको, मरीमाय,
भलवाडीतले, मुसलमानांचे — सग यांचे सगळे कोड क न झाले. नळू काकानं हातात
नंगी तलवार घेऊन ब हणी या खाटे भोवती सात फे या मार या. भ लां या नकट दे वीची
पूजा केली. गावाबाहेर या ओसाड पडले या ब ात बोवा गोसा ाचं दे ऊळ झाडू न धुऊन
व छ केलं. मा तीला मणभर तेल दलं. महादे वाला साकडं घातलं क , पोरगी सुख प
बाळं त झाली तर रोज एकशेआठ बेलपानं वाहीन. सोबत या या नंद लाही झडू ची माळ.
नळू काका वतः कवढळ या शेख ब ला या द याला मानता क न आला. हे लोक खूप
कपडे, भांडीकुंडी दान दे ऊन प ह या ओट या पु ज माची हौस फेडतील, हणून कातकरी
बाया, येऊन गे या तेवढाच एक शुभ शकुन होता.
रा भर बायका येऊन जाऊन आम या दारी अंगणात लागत हळहळ करत बस या :
असं कशाले दे तो माय दे व बी. दे याचं तं सुखानं ावं काही बी, नाही तं दे ऊ नये. …खरंच नी
त काय व माय. ही का मां याले गेलती याले? बचारीऽ. …सोळा वसाचं लेक . जराक
मोठ तं होऊ दे ता दे व, मी हंते.
गरीब ीमंत सग या जात या बायकांना अशा वेळ ल ात येतं क , आप या
आयु याला वेगवेग या वळशांनी बांधून ठे वणा या दोराची शेवट एकच गाठ असते —
बाळं तपण. कशासाठ इतकं ेम करणारे आईबाप मुलीला घराबाहेर काढतात? कशासाठ
हणतात क , सासर ाड असू दे पोरी, एकदा मुलं झाली क सगळं मागे पडू न जाईल.
हस याबागड याचं वय कशासाठ लवकर संपतं? आपण सासरी नघालो या वेळ
कशासाठ आपला पाय बाहेर पडत नाही? हातारे आशीवाद कां दे तात : तुझी कूस पको.
मगच बाई वतं होते.
हे सगळं समूहगान अचानक बंद होतं. आत लेक या यातना पाहाणं सहन न झा यानं
पदरात डोकं ध न यशोदाबय अंगणात येते आ ण ढसढसा रडते. सग या बायका तला
उगी उगी करतात. माही लेक कशी भोरडीचे पंख उपटले तशी फडफडते आहे व माय. काही
तरी सांगा ब हणी हो, लेक मरते आहे. कोणीतरी हणालं झडीला, हरखू या आईला बोलावून
 वचारा. झडी आली, सुमी या पोटावर हात लावत आतली चा ल घेतली, कान लावून ऐकलं.
मग हणाली, यशोदे , वेळे अशी आहे क आपण काही बकलं तं तेबी खरं होऊ पाहतं. मला
वाटतं इला टाच ावी लागेल. नदान पोरगी तर वाचेल. गभही वाचला तर आपला, नाही तर
दे वाचा. भलाला आणवा बाई.
सग यांची त डं पांढरी फटक पडली. आता हा एकच अघोरी इलाज रा ला होता.
शेवटचा. बाप रे.
सुमी या सासरी नरोप पाठवला. घरावर मृ यूचं गधाड घर घ लागलं. नळू काकाचा
म संवेदनहीन. बठरला. हे नको तर मग ब हणीला म ायचं? सू तकागृहं कुठे असतात?
आधीच का आपण ब हणीला तकडे गाडीनं नेलं नाही? आ ा? शहरात सू तकागृहापयत
जायला सहा तास लागतात. छे . एव ा गद त याचं ऐकायला कुणीच तयार न हता. एक
बेजबाबदार फालतू गो ी करणारा येडबंबू भाऊ, ा पलीकडे तथे याला काही कमत
न हती. मग अडले या भ लण ना टाच दे ऊन मोकळं कर यात न णात असा सुक या
भ ल पुढे घालून घेऊन ये, असं भावडू ला सांग यात आलं. ते हा नळू काका डोकं ब धर
झा यानं सरल धा यावर नघून गेला. तो पूण अंतमुख झाला. मूल लोट यासाठ लाडा या
ब हणीला यावा लागणारा ास पुढे याचे पाय उचलून नेणारं वादळ ठरला.
पु हा अंगणात झडीने ा प तीचे थरार अनुभव ऐकत बायकापोरं जमली.
कोणीतरी एका कोप यात कुजबुज या आवाजात जवतीची कहाणी सांगत होतं,
लहानपणी ऐकलेली : कुठ यातरी अंधूक थळकाळातलं हे गाव. अशा संगी याला
सगळ कडचे अ ांश रेखांश मळातात आ ण ते आप यासार या ऐकणा यां या जा णवेत
वा तव होतं. ऐका, पोरांनो, फळ आधी क बी आधी? कारण क जवती संतु होऊन
सवाचे वाथ पुरे करो. तर या गावावर जवतीचा कोप झाला. हणाली, रे नलाज यांनो,
तु ही उघड उघड पोटं पाडता? रबराची टोपणं वापरता? गभ तपासता आ ण मुल ना मा न
उ कर ात फेकता? हंजे मा याच तं जवावर उठले नं तु ही? ा या जवतीमुळे सगळा
तुमचा पसारा टकून आहे, या सजक अशा मलाच सज या? पु ष तर पु ष, यासु ा
हंता मला हा गभ नको. नु ती मजा करायला सोकाव या. तू गभात असतांना असंच तु या
आईबापांनी केलं असतं तर? आता नीट ऐका, ा गावात आजपासून लहान मूल हणून
ज मणार नाही.
अरेरेरे, हंजे सग यां या घरातली बाजली अडगळ त गेली. पाळणे सुने झाले. हळू हळू
पांगुळगाडे भंगारात पडले. जुनी खेळणी मोडली. नवी कोणी करीना. लहानपणच गेलं व
माय गावाचं. नातवंडं नसले या घरात आ याआजोबे रांगायला लागले. काय सांगू, जसजसं
वय वाढे , तसतसे सगळे बोबडं बोलायला लागले. हातारे हाता या मामा या गावाला जाऊ
या अशी गाणी हणायला लागले — आर या, ोक, धावे, तो ं वसरले. चडू शी एकटे
एकटे खेळायला लागले. काह नी आप या अंथ णा या वर चांदवे टांगले. गावात या
सग या हाता या प ाशी ओलांडून गे यावर तर जवतीचा कोप चरंतन व पाचा झाला.
आता गाव ओस पडणार. काय करावं?
 मग सग यांनी जवतीचा धावा केला. जवती श र उडालेली. काटे री बाभळ या
टे काडावर पडू न होती. लोक हणाले, बाई तुला नवं घर बांधून दे तो. चीर चोळ , हर ा
बांग ा वाहतो. गूळखोब याचा नवद दे तो. कोरा करा दे तो, पण गावात पाळणा हालू दे .
सांग, कोणता वसा वसू?
मग जवती स झाली. कोणता वसा ते सांगते. सोळा सुतांचा तातू हातात बांध.
कार या या मांडवाखालून जाऊ नको —
तेव ात भावडू बरोबर टाच दे णारा लहानशा बां याचा चपळ सुक या भ ल आ यानं
जवतीची गो अ यावर टाकून सग याजणी नळू काका या घराकडे पाहायला लाग या.
घरात आधीच बायकांची गद झा यानं सग यांना बाहेर काढ यात आलं. सुमीला ज मनीवर
गोधडी टाकून त यावर उताणं वर पोट क न झोपव यात आलं. चार मजबूत बाया तचे
हातपाय दाबून ठे व यासाठ बसव या. वर एक आडवी तुळई बांधली, जला ध न टाच
दे तांना जोर लावता येतो. सुमी या पोटाला पसा पसा लोणी चोळ यात आलं. मग तुळईचा
दो ही हातांनी आधार घेत सुक या आप या उज ा पायाची टाच सुमी या पोटावर फरवत
रा ला. सुमी या ओरड याकडे पूण ल करत आप या टाचेचा रेटा पोटावर वाढवत यानं
पोटातला गोळा खाली सरकवत आणला. मग डु ंग या दे वाचा काही मं हणत तुळई ध न
पोटावर अशी झटका दे ऊन टाच फरवली क , सुमी या एका गगनभेद ककाळ सरशी
टरकन पोटातलं बाळ मां ांम ये उतरलं. सग यांचा थरकाप उडाला. दम क डू न ठे व बाई,
झालंच, झालंच — आता हे शेवटचंच — असं हणत, तडफडणा या सुमीला दाबून
ठे वणा या बायांनाही शेवट काय झालं ते कळलं नाही. सांभाळा हणत सुक या भ ल
नघून गेला. अंगणातून याला जायला र ता मळे ना, इतक बायकामुलं जमली.
मूळ मेलेलं नघालं. मुलगा होता, चांगली वाढ होऊन दाट जावळ आलेल,ं टाळू पूण
भरलेली. आ ण बाळं तीण? आई, आई — असं दोनदा पुटपुटून तची शु गेली. थो ा
वेळानं तीही गे याचं दसलं. मोठा आकांत झाला. सगळं गाव हळहळलं.
तेरा ापयत नळू काकाकडे रकामटे कडी चचा चालत रा ली. यामुळे याला हळू हळू
मूढ वदशा येत चालली. वातं य मळू न इतक वष झाली, पण ा गावात साधी नस नाही
का डॉ टर नाही. सू तकागृहाची तर क पनाही क नका. काय हटलं असेल माय, पोरी या
जवानं? हरी हरी. दोन दवस काय सोसलं बचारीनं? सोशीकच होती सुमन
लहानपणापासून. मधे उमाळू येऊन यशोदाआजीचं रडणं — तुहं आ हाले कसं वझं झालतं
वं लेक ऽऽ हा हा हा हाऽ कोव या वयात ल नाची घाई केली. बापही नाही. न या एकटा
भाऊ असा उचाळू . याचं घरात ल च नसतं. उठला क दे वळात जातो अन् मृदंग ठोकत
बसतो. कोणाला माहीत होतं इत या कोव या वयात बाळं तपण तु ा पदरी येईल? लेक
कशी मासोयीसारक तळमळत गेली माय. हाऽ हाऽ हाऽ हा. तुले कसं ढकलतच सासरी
पाठवलतं व लेक ऽ हाऽहाऽहाऽहाऽ. तु ा जीव कसा सासरी जाऊ ना हणे वऽ लेक ऽ
हाऽहाऽहाऽ
शेजारणी जसजशा शांत कराय या तसतसं त यातून लेक या लहानपणापासून या
आठवणी क वतेसार या आपोआप यायला लाग या. आ या, आजी, आई हणत हो या,
काय इलाज होता यसोदे सांग. लेक त पोटातच मेलं अशी बी का वाचली असती का?
सांग. तुनं लेक चं ग हरं केलं वं, ग हरं केलं. कोणतीच आई लेक चं करणार नाही इतकं तुनं
केलं. उगी राहाय, बहीन, उगी. रडू नको. एवढु शी होती सुमी ते हापासून आईले काम क
लागे. ा व ल या पो ही काही करता काम? आता बी, सुमी माहेरी आली क कामच,
कामच असे. सदर कामच. नळू दादाचे कपडे कसे चकचक क न धूत होती?
आधु नक वचाराची पोरं हणायची, हे सगळं अडाणी आईबापांमुळे होतं. बनल नाचं
कोणीच रा नये, हा काय आप या ह लोकांचा वेडेपणा आहे? बायको ही फुकट
आपोआप घरात येणारी व तू झाली आहे, ज यासाठ ा बा या लोकांना काहीच करावं
लागत नाही. तीच एक व तातली करमणूक. तीच वेठ नं काम करणारी मजुरीण. फुकटातच
हणा ना — नु ते कपडे आ ण जेवणं दे ऊन सगळं च त याकडू न क न यायचं. हाण
आलं क नाही — सोय रक हेरत राहणं. तु हाला कती मुली? अरेरे. पोरगी पर याची आहे
हो. कोणी असला तर पाहा. — असे हे लोक. इं जी रा यात शेतक याचं अ ान पूव होतं
तसंच राहलं. सग यांत भरडले गेले आपण शेतकरी लोक. ल न झालं क तेवढं च एक पोट
भरणं कमी होतं. करतील सासरी काय करायचं ते. पोरगी के हा उजवता? पु हा खाली
धाक या दोन आ याच आहेत ल नावर. आटपा, मळे ल तो चांगलाच हणायचा. नाहीतर
पोरी मो ा झा यावर नबर दसतात. मुलगा बापकम असतो, मुलगी आपकम . तचं
नशीब त या हातात.
कोणी हटलं, पोरीला शकू ायचं आहे जरा. हे वय का संसार क याचं आहे हो बारे?
तर हंता, इत या उ शरा ल न? का हातारपणात करता तचं ल न? नातवाचं त ड पा न तर
जा वैकुंठाला? आम या हातारीनं नातवाचा नातू पा ला, तरी अजून जवंत आहे.
हणजे? तु ही लहानपणीच ल न करायला लागले तर नातवाचा पणतूसु ा पाहीलच ती.
बरं आहे नं ते, पोरी य ल ना या काळजीनं झोप येत नाही यापे ा? अरे शकवून बी
काय करनार भ ? ल नच ना शेवट ? कोव या वयातच चांगलं थळबी भेटतं. पोरीची जात
पाहता पाहता मोठ होऊन जाते. उगा चवळाया करते तुमची पोरगी — हा नको न् तो नको.
पोरगी हणजे पो टा या त कटासारखी असते, चकटवली क पा कटावर याचा प ा
याला मुका ानं आतलं सगळं मुका ानं पोचवून ायचं.
पण एकंदरीनं मुलीच परवडतात हो. सोळा सतरा वष फ खच येतो. हे टोणगे तं
आयु यभर छातीवर बसतात. …अरे चा ळशीनंतर सु ा युरोपात वैवा हक सुख घेतात. इथं
तर साधा आप याच बायकोचा हात धरायची चोरी.

बारा दवस सतत अशी बौ कं ऐकता ऐकता वतःचं आ मपरी णपर चतन करायला
वेळ न मळालेला नळू काका ु ध होऊन वतःचा राग दाबत राहायचा. मग रोज रा ी
उ शरापयत पज यात या जनावरासारखा एकटा या या धा यावर येरझारा घालत
राहायचा. चालता चालता म येच थांबून आकाशात नम कार करत तो मो ानं उद्गारायचा
:
अपराधी आहे मोठा
मारणे कृपेचा सोटा
रामकृ ण हरी रामकृ ण हरी
झोप येईनाशी झालेला, लाड या ब हणी या अशा मर यानं आधीच ांत च झालेला
तो सगळा अपराध वतःवर घेऊन प ा ापद ध हो याचा आटोकाट य न करत होता, पण
रोज दारशु ला येणा या अडाणी नातेवाइकांचे उपदे श मुका ानं ऐकायला लाग यानं
याची घुसमट पराकोट ला चालली. रोज रा ी मी आ ण भावडू आम या धा याव न
या याशी संवाद साधायचो. बायको ओढणा या ा मदाला एकंदरीनं जननल यी ीह ी
ववाह सं थेची भयंकर शसारी आली आहे, असं भावडू हणाला. असा ल न न कर याचा
नणय घेऊ नकोस, तुझं ठ क आहे, पण बचा या या आसो ा या पोरीलाच डाग लागेल.
लोक नाही नाही या कं ा पकवतील. ल न ठरलंच आहे तर मोडू नकोस, असं भावडू
याला पटवूर दे त असतांनाच आपला नणय एका च वर ल न यानं भावडू वरच ही
काम गरी सोपवली — आप या भावी सास याकडे ही च आजच दे ऊन ये.
नळू काका अ यंत जखमी सुरात हणत होता, भावडू , तूच एकटा मला समजून घेऊ
शकतोस. मा या हातून ना नादादासारखी जा व य दे शसेवा घडली, ना
पाकाँ ेससारखी महारो यांची सेवा करता आली. मा यामुळे जे जे घडलं ते मी भोगीन. मी
पूण प ा ापद ध होऊनच जगेन. माझी पंचतृ णा तर न झालीच आहे.
ावर भावडू ची आ ण याची थोडी चकमक उडाली. हे बघ नळू काका,
आप यासार यांनी समाजाचा कायापालट करावा, खे ात सुधारणा करा ा, बाळं तपणं
सुलभ होतील अशी सुस ज हॉ पटलं उभारावी. तकडे कोणी आयु यभर क क न
काहीतरी लस शोधून जगात या प ास लाख पोरांना दरवष पो लओ या तडा यातून
वाचवतो. जे रनंतर जगातलं येक मूल दे वी या जब ातून सुटलं आहे.
छे छे , ती आपली परंपरा नाही. मा या जवाची तळमळ शांत होईल असंच काहीतरी
मला शोधलं पा जे. जग हणजे सगळ माया आहे. माणसानं धडपड क न हे जग सुंदर
बनेल, असं मला वाटत नाही. मु चा माग — अमृतानुभव —
मग आपण इथे ज मलोच का? सं यास हा पलायनवाद नाही?
ज मलो, ज मलो, तरी हे नाकार याचं वातं य घेऊनच ज मलो ना.
तुकाराममहाराजांनंतर मराठ लोकांची आ मश खर करणारा कोणी झाला नाही.
वतःतच आसरा शोधणारा कोणी झाला? बाक या सग या जा णवा को या आहेत. तू
फ माझा हा गळफास काढायला मदत कर. लगेच नीघ. खंडूला घेऊन जा सोबत. राम
कृ ण हरी.
 भावडू मला सायकलवर डबल सीट घेऊन चालला आहे. आसो ाला पोडोचेपयत पार
होऊन गेली. गावात शुकशुकाट. सगळे शेतात गेलेले. आ ही गावहाळावर हातपाय त ड
धुतलं. खंडू, केवढा ध का बसेल रे ा पोरीला. घरातली सग यात थोरली पोरगी आ ण
आता ल न होणार ा आनंदात आ ण आपण — छे ः—
ते चौधरी कुठे राहतात हो? यांची भावती नावाची मुलगी — तचं मोरगावकराशी ल न
ठरलं आहे — ते —
वचारत वचारत आ ही एका लहानशा धा या या घरापाशी आली. आतून शलाई
मशीनचा तरर चरर असा जोरात आवाज ऐकायला येत होता. आमची ही होणार होती ती
शड शडीत हसरी काकू या हणाली. एकट च घरात होती. आईवडील भाऊब हणी सगळे
झाडू न शेतात गेलेले. गरीब शेतक याचं चचोळं लांब घर. दो ही भत ना पोती, कण या,
शेतीचं सामान. म ये जा यापुरता र ता. मागे कुडाचं हाणीघर. आनंद वभावाची गोड
हसणारी ही मुलगी, आम या वा ात आली असती तर चांगलंच झालं असतं. पण हेच होऊ
नये, ासाठ आ ही इथे आलो होतो. कपडे शलाईचा ामपंचायतीनं फुकट भरवलेला एक
कोस तनं आ ाच संपवला, असं ती म शनीभोवतीचे दोरे, कातरी, टे प टाप टपीनं गुंडाळू न
ठे वतांना गोड हसून हणाली. पाणी दे त लाजत ती हणाली, काय येणं केलं? यांचं सगळं
नीट चाललंय् ना?
काय बोलावं हे समजेना हणून नु तं बघत रा हले या भावडू नं भयकं पत होऊन
खशातली च तला दली. सरबत करते हं, असं हणत तनं च उघडू न वाचायला
सु वात केली. आ ही दोघे भाऊ घाब न एकमेकांकडे पा न खाली ज मनीवर थंड नजरा
तवून बसलो. या आ हांला कशा उचला ा, कळे ना. मधेच ती थरकली, मग भगरीसारखं
तचं हलकं शरीर च वाचता वाचता दगडी मूत सारखं जडशीळ होत गेलं. एकदा वाचून
झा यावर पु हा वाचतांना च हातातून गळू न पडली. ती तशीच पायाशी पडू न होती. मग
आ ही हळवे झालो.
यानंतर बराच वेळ आ ही तघे वे ासारखे न बोलता एकमेकां या नजरा टाळत बसून
होतो. भावडू एवढा मोठा असून यालाही अशा संगी कसा नरोप यावा, याची भाषा
अवगत न हती.
तोपयत सगळ प र थती जाण याइतक ती शार असावी. एकाएक पर या झाले या
आ हा दोघांसाठ मना व कठोर करा ा लागणा या आवाजात ती खेडवळ पोर लांब
वेणीचा झुपकेदार ग डा तळहातावर एकसारखा कु करत वतःशीच बोल यासारखी हणत
होती, हणजे? मा? का? कशी? कशाला? कशासाठ ? आ ण कुणी कुणाला का हणून
करायची? मग पराभूत आवाजात ती हणाली, ल न हणजे खेळ वाटतो का काय तु हां
लोकांना? मा क न, न क न यां या पायावर ध डा पडला यांची भरपाई होईल?
चारी आज म राहणार तर याला आमची परवानगी?
आधी बचकभर अ ाचा पुंजका दसतो आ ण पाहता पाहता अवाढ ा ढग होत जातो,
तसे तचे वाढत चालले, आवाजही करवती होत गेला. मग आ ही घाब न उठलो.
खडबडत बाहेर आलो. ती आता आमची कोण लागत होती? काहीतरी अमानुष ौयाचं
कृ य क न आ यासारखे आ ही र याला लागलो. वाराही उलटा होता. भावडू क ानं
पायडल मारतांना पुटपुटत होता, केवढा फटका, पण कती अवसानानं पेलला रे सालीनं?
मानलं आपण हला. खरं तर असं ल न मोडलं एकदा, तर मुल ना फार ास होतो. बदनामी
होते कारण नसता. …बापाला येऊ ा, बाप कळवील वगैरे काही नाही. वतःच नणय
घेऊन मोकळ झाली. अशा बाया पंत धान झा या पा जे आप या दे शा या — नाहीतर
काय साला तो जवाहरलाल नेह ? कतीदा पंत धान होतो?
मी कोर ा आवाजात हणालो, का रे दादा, नळू लाकानं कसं अनेकां या बायका
ओढू न संसाराला लावलं. उ ा आसो ाचे चार ध टगण आप या वा ात आले आ ण
नळू काकाला नवरा ओढू न नेला बायकोकडे नांदायला तर?
ावर भावडू च ावून एकसारखा खो खो हसत रा ला — थेट मोरगावपयत.
भावडू कडू न पडले या आवाजात इ थंभूत हक कत ऐकतांना अ यंत था त झालेला
नळू काका, दे वदशन क न येतो हणून नंतर जो गायब झाला, तो रातोरात कुठे गेला
कुणालाच कळलं नाही. याचा कुठे च मागमूस लागला नाही. या या आईनं हाय खा ली.

नंतर अनेक वषानी का तक त पंढरपूरला चं भागे या वाळवंटात तो कटला.

ज मनीव न हलकेच पंख मारत उंच आकाशात संथ तरंगणा या जय जय राम कृ ण हारीऽऽ
या ताना ऐकायला आ या. दे वदशन क न चं भागेवर या खानदे शवा ाकडे वळतांना हा
आवाज कानावर पडताच अंधळ काकू कान टवका न एकदम थबकली. तचा हात ध न
ओढत नेणा या रमा कोळणीला तनं वचारलं, कोणाचा आवाज ग रमे? ओळखीचा
वाटतो. बघ बरं, कोण आहे?
ह ली वडलांनी या दोघ ची पंढरपूरला खानदे शवा ात एक खोली दे ऊन तथेच कायम
राह याखा याची व था केलेली होती. गरीब रमालाही कोणाचा आधार न हता.
आंधळ ला धांगडी मळाली आ ण या दोघ नी ह धमाचं क याण केलं — सगळ तीथ,
चा ही धामं, आठ गणपती, डझन यो त लग. आता कायम पंढरीचा वास.
लाखांचा त लीन होऊन डोलणारा भ समुदाय. आकाशात चं . पताका. मृदंग. टाळ.
वचार रमे, कोणाचं क तन आहे रे दादा?
अव या पातकांची मी येक राशी
काक , बुवा तर आपला नळू च दसतो है. उपरणं, फेटा, उट , टळा, गंध, तुळशीमाळ,
फुलं — यां या आत नळू च है. … रमे, कसं बरोबर ओळखलं मी? वचार नाव कोणाला …
नळोबा हाराज मोरगावकर आज म बाल चारी. बसून या बाई, गद फार होणार हाये.
न न भ नळोबां या चाली ऐकायला येतात. यांचे गु डगंबर महाराज नुकतेच
वैकुंठवासी झाले, यांची गाद नळोबा हाराजांना मळाली आहे, बसून या.
 आंधळ काकू रमीला घेऊन बसली. सहज वर या स तकात जाणारा मोरगाव या
दे वळात ऐकलेला तोच आवाज :
तुका हणे मी तो पातकांची राशी
दे ई पायापाशी ठाव दे वाऽऽ
लाखो लोकांवर मो हनी टाकणारा आतून उमटणारा परमाथाचा श द. भ चा
तळमळता सूर. रमे, इत या प ा आम या वायाच गे या गं, आम या घरात हा एक तरी
तुकाराम महाराज नघाला.
व ल व ल जय हरी व ल, बोला पुंडलीक वरदे …

ढोल पवार खंडू रघु चारी

सकल ताडन के अ धकारी
— असं हणत हेडमा तर आ हाला तीन वष सतत उभं क न पायावर छ ा
मारताहेत. मागे भतीवर मोठा जगाचा नकाशा आहे. पाचवीपासून सातवीपयत जवळपास
रोज. …काय रे, मोरगाव या माकडांनो. ासाठ तुमचे पालक तु हांला ा तीन मैलांवर या
शाळे त पाठवतात? आँ? रोज उशीर कशामुळे होतो? लवकर नाही उठता? तुम या आया
गाभण आहेत काय तघां ाही? लवकर तयारी करायला सांगा उ ापा नं. मग कान चु न
चु न लाललाल झा यावर वगात जाऊ दे तात. आम या आजूबाजू या खे ांत या
सु श त लोकांनी मुलांना सोयीची अशी ही सातवीपयतची शाळा सु केली आहे. ा
शाळे ला कडक श तीचे हे हेडमा तर आ ण उ म शकवणारे श क जा त पगार दे ऊन
नेमलेले असतात. हे एका ीनं खरं होतं. शेतक यां या घरांत अ यासाला जागा नसते,
हणून शाळे तच सं याकाळापयत गृहपाठ, ग णतं सोडवून घे याचं वेगळं वेळाप क होतं.
लाय ीतली पु तकं तथेच बसून वाचायला मळायची.
सगळा अ यास प का समजत होता, कारण सगळं मराठ तच होतं, आ ण काहीतले
मराठ श द कळले नाही क , तेसु ा खानदे शीतून शकवलं जायचं. यामुळे एकदा वाचलं,
क ते डो याचा भाग घेऊन जायचं. उदाहरणाथ, भूगोलाचे मा तर नकाशावर समजावून
सांगायचे — दाट लोकव तीचे दे श हे. ह थानातला पेरा तं लई दाट, हणून तं उमजेना
आप याला. वरळ लोकव तीचे ते युरोपात, र शयात वर उ र ुवापयत. थंडी इतक
कडा याची क यांचं उठतच नाही तर लोकसं या कमी नाही राहणार तर काय? हसता
काय? माणसं या त झाली क माणसाची कमत कमी होते. लढायांम ये पु ष मारले जात.
मग इत या बायकांना नवरे कुठले? हणजे ब भायाप ती. कवा लफडे.
नुकतंच मस ड फुटू लागणा या आ हां पोरांना खो खो क न हसवणा या अशा गो ी
फार आवडाय या. ल गक श ण. आ ही पाचही जण — गोपू, बाळू , मधू, रघू आ ण मी
सगळे बरोबरच नघायचो. र यात खा ले या बोरांचा मधुर वास त डातून येतो आहे,
हातापायांवर बोरा ांचे ओरखडे आ ण धावत शाळे त शरताच वगासमोर कडक श तीचे
कोलते हेडमा तर छडी घेऊन उभे. पाठ वर मोरगाव या पशवी पेशा ल ट नेमा
श याकडू न खास शवून घेतलेली लांब बंदाची खाक पशवी — च ी याच कापडाची —
ज यात दोन उ या पु तकां या रांगांम ये कंपास, फूट, फड यातली भाकरी आ ण
म यभागी ढळढळ त लसणी या चटणीत या तेलाचा गोल डाग. शाळा सुटली क ानानं
ओसंडणारी डोक दं गाम ती क न हलक करणं, गावा या वाटे ला लागलो क कवठांखाली
फेरी मा न पुढे मळे ल तो खाऊ ओरबाडत घराकडे सरकणं — हवा यात रडा, शगा,
वाळकं, चबडं, बोरं, चचा, उ हा यात कै या. कधी काकवीचा मधुर वास ंगत गु हाळकडे
जाळ ांना, गुळ ांना टव याबाव या मदत क न चरवीतला उसाचा रस पोटभर पऊन
घरी उ शरा पोहोचणं. शाळे त अ यास असतो, एवढं कारण पुरेसं असायचं. तरी घरची
थोडीफार कामं करावीच लागणार, हे माहीत असायचं. जेवून पु हा अ यासा या न म ानं
रा ी उ शरापयत हा हा ही ही ग पा वातं य. शाळा न शकणा यांपासून वेगळा दजा इथूनच
सु होतो. चौथीत गळलेले वगबंधू गवताचे भारे डो यावर घेऊन, बैलगाडी हाकलतांना
आम याकडे पा न हणायचे, आप या न शबातच शाळा न हती, काय करा? ते हापासून ते
नशीब आप याला इथपयत घेऊन आलं आहे.
बाळू फार मोठा शोध लाव या या उ साहात आ हांला सांगतो : अरे सबंध र ववार
सा या कुंभारीण माशीचं दाराआडचं घर पाह यातच गेला. जेवणसु ा रा लं. होमवकही
रा लं. एवढं सं पेरभर घर करायला एव ाशा जीवाला अधा तरी दवस लागतो, पण काय
म असेल क डामुंगीलासु ा. अरे च ूह काहीच नाही यापुढे. हटलं एकसारखी
खडक तून बाहेर येते जाते गुं गुं करत ही — बघू कुठे जाते? एकूण पाचशेपे ा जा तच
फे या. मी मोज या. काही खातपीत तर नसेलच दवसभर. घरामागे मोरी या सांडपा याचा
मऊ गारा शोधून या यावर इव या इव या केसांसार या सहा पायांनी आ ण त डानं
कुंभारासारखी माती तुडवून तुडवून शेवट हरब याएवढा मातीचा गोळा जमा करते. मग
वमानासारखे पाय उचलून गुं गुं करत तरंगायला लागते. पंख हवेवर मारत जे आकाशात
उडते ते मा या अ यासा या खडक तून दाराआड. तथे खूप आत गरगर फ न दरवेळ
असा उचलून आणलेला मातीचा गोळा चकटवून छान पेरभर वतुळाकार ठपका दाबून
दाबून प का करते. हळू हळू पाया प का झाला क , म यभागी नवा गोळा थापते. मग
आप या बार या शरीरानं बुलडोझर सारखी माती मागेपुढे करत एक बाले क यासारखं
छोटं सं गोलाकार वतुळ, पूण सगळ कडू न कडेकोट बंद असं. या यात ब दा ती अंडी टाकत
असावी, ते काही मला दसलं नाही. पण तनं नवा गोळा आणून ते व नसु ा बंद केलं. ा
वतुळाभोवती या यापे ा थोडं उंच असं एक अधवतुळ थापलं. पु हा या याभोवती उल ा
बाजूनं उघडं असं सरं अधवतुळ — ते आणखी थोडं उंच असं. नंतर दर वेळ खडक तून
बाहेर जाऊन तसाच एकेक गोळा आणून ा त ही भत भोवती क या या तटासारखं
पूण वतुळ — अशा एकूण चार भत या व न यांना पूण झाकणारी छतासारखी माती
अंथ न घाईघाईत तनं आपला इवलासा क ला सीलबंद केला. प नंतर कधीच आली
नाही. संपकं तचं प लांसंबंधीचं कत . सूया ता या आत असं कडेकोट घर पूण क न
अंडी घालून नाहीसं हायला पा जे, हणजे कती अचूक ग णत असेल? मी तर च ावून
गेलो, खंडू. येक लहानशा गो याला उडत जाऊन तो तुडवून, तबून उचलून वाहत राहणं
— दवसभर या गो यांची सं या, येक गो याचं वजन, वतः या वजनापे ा जड गोळा
हवेत उंच उचलतेच कशी? हणजे गु वाकषण कमी करायची काहीतरी आय डया
असणार. तचं वजन कती आ ण या गो याचं वजन कती? हे मोजावं कसं? आम या
घरात तर दांडीची दोन पार ांची लोकर मोजायची मोठ तागडी आहे.
अ यास क न न आणणा यांना रांगेत उभं क न पायावर छ ा मारणारे कोलते
हेडमा तर बाळू चा कान पळत हणाले, अ यास कर, ये ा, नाहीतर ज मभर पढ जात
म ाच वळा ा लागतील, आ ण तू रे खंडेराव, तुला साधा नबंध ल हता येत नाही
मु े सूद? भरकटत काहीही लहीत सुटतोस? हे बघ, बघ नीट. वषय काय आहे?
उ हा याची सुट . हो ना? आ ण हे काय म ये दोन पानं ग णतं? कशाचा कशाशी संबंध
आहे? पृ वीवरचे खंड दरवष १/१० इंच वर सरकत आहेत तर आपला वषववृ ा या
उ रेला २१ अ ांशावरचा खानदे श उ र ुवावर जायला कती वष लागतील, अशी
मूखपणाची आकडेमोड? याचा उ हा याची सुट ा नबंधाशी काय संबंध? सप सप. आहे
हणा तुला बापजा ांनी क न ठे वलेली भरपूर जायदाद, नंबरचे नंबर शेतं — पुढे नांग याच
होणार, सप सप. आता यावल या एव ा नावाजले या हाय कुलात जाणार तु ही लोक,
तथले ट चर आ हालाच नावं ठे वणार — खाली काही शकवलं नाही हणून. नबंध भाषेचा
असतो, भाषेत कचरा फार असतो. येक श द, येक वा य उफनून पाखडू न अडसून
चाळू न यावं लागतं. सप सप. ल ात राहील? सप सप.

नंतर हाय कुलात. मोरगावचे आ ही पंचवीस-तीस व ाथ रोज पायी ये-जा करणारे

होतो. यावलचं हे हाय कूल रा ीय वचारा या दे शभ समाजवा ांनी वातं यापूव कठ ण
प र थतीत पंचवीस वष व श येयं समोर ठे वून चालव यामुळे श कां या इं जी
गुलाम गरीत जडले या सवयी मोडत न ह या. उदाहरणाथ, संडासात टमरेल नसणं कवा
एका तासाला एकच खडू फ वापरणं. काही गो ी अथात चांग याही हो या. उदाहरणाथ,
मध या सुट त ब कटं चवडा असलं न खाता अ या आ याचे वीस टमाटे , गाजरं असं तथे
मळायचं तेच स नं खाणं. शवाय नीट शकवायचं सोडू न श कांनी कुठ यातरी मोचात
भाग घेऊन वतःला अटक क न घेणं कवा नः वाथ समाजकायाला वा न घेणं कवा
दोनचार म हने नं रबारकडे आ दवास म ये जागृती करायला जाणं. ात पकड या गेले या
यागी श कांचे तास इतर यागी नसले या सा या श कांना सतत यादा यावे लागायचे :
ग णताचे सर इ तहास तर भूगोलाचे सर सं कृत आ ण इं जी. याला जतकं ाकरण
यायचं ततकं तो शकवायचा. मराठ चा असा तास हणजे या वेळ या स लेखकांची
टोपणनावं दे ऊन यांची खरी नावं ओळखणं — केशवकुमार हणजे — केशवसुत हणजेच
केशवकुमार काय? कुसुमा ज कोणाचा कोण? एका च कले या उ साही सरांनी भतीवरच
गु ार, मं दर, मशीद, चच अशा वेगवेग या आकारां या कमानी, घुमट आ ण शखरं रंगवून
सव धम समान आहेत असं खाली ल हलं होतं.
मु य दारात दररोज नवा सु वचार ल ह याची तीस वषापासूनची द घ परंपरा चालू
होती. पूण खाद चे कपडे वापरणारे भावसार सर यांनी ती आपला सजनशील आ व कार
हणून जोपासली होती. वया या वसा ा वष शाळे त पाच पये पगारावर ानदाना या ा
प व य कमाचा शुभारंभ यांनी केला, ते हापासून रोज रा ी वचार क न क न पांढरे
शु केस झालेले भावसार सर एक न य नवा सु वचार वतः नमाण करत आले. खरं तर ते
पैगंबरच हायला पा जे होते. मु य वेश ाराशी लावले या फ यावर लाल, नळा आ ण
पांढरा अशा तीन रंगांचे खडू हाता या बोटांम ये स ेट सारखे टोचून ते वतः आपला
सु वचार लहायचे. ा वेळ वेळेआधी शाळे त आलेली मुलं सजन या हणून हा कार
आ य ख ळत पाहत उभी असायची :
मै ी तून म सर वजा करा.
यशात न ता मळवा.
ेमा चा गुणाकार करा.
रागाचा भागाकार करा.
ात मै ी, न ता, ेम हे श द सा वक हणून न या रंगात, तर तामस श द लाल
आ ण बाक चे सव श द रजोगुणी हणून पांढ या खडू नं ल हलेले असायचे. यशसु ा लाल
रंगात ल ह यानं आम या मनात यशाब ल वाईट मत नमाण हायचं. भावसार सर गैरहजर
असले क , ही जबाबदारी मराठ या झांबरे मॅडमवर यायची. यां या लॉकरम ये नेहमी व.
स. खांडेकरांची एक तरी कादं बरी ठे वलेली असायची. त यातून ःखाचा ड गर
चढ या शवाय सुखाचा सूय दसत नाही!! अशी कधी दोनदोन उद्गारवाचक च हांनी
संपणारी आयती वा यं फ यावर अवा य अ रांत ल हली जायची. शवाय एकाच पांढ या
खडू नं. यामुळे ातला ड गर सा वक आहे क सूय, हे क पनेनं शोधावं लागायचं. भावसार
सर कधी ःख न या रंगात आ ण सुख लाल रंगात लहायचे. कोणतीच गो कायम लाल
कवा कायम नळ नसते, एकसुती पांढरी तर नसतेच, हे न कळ याइतके आ ही लहान
होतो.
ा रा ीय हणजे कमी पगारा या शाळे त ंथपालाचं काम शपायाला दलेलं अस यानं
शाळा सुट यावर एकेक तास थांबूनही चांगलं पु तक मळायचं नाही. कारण शंभरद डशे
मुलं कराणाव तूंसारखी अनाळकर, फडके, अ े अशी काहीही नावं सांगायची आ ण
वैतागून हे शपाई आत जाऊन एक बडी पऊन शांतपणे यायचे आ ण खडक तून
सांगायचे, पु तक जागेवर नाही. सं याकाळ अंधार झा यावर तीन मैल चालत जाणा या
आम यासार यांना वाचनाचं वेड हा शाप ठरला. मग आ ही अशी यु काढली क शपाई
हणाले, मानलं सा या मोरगाव या पो यांना. खडक शी उभे रा न रघू नायक हणायचा,
पु तक. …कोणतं? …जे असेल ते. …आँ? पुढे मी तसंच हणायचो. मागचे मधू, बाळू तसंच.
मग नाइलाजानं पाच पु तकं एकदम बाहेर यायची. ही सगळ पु तकं आ ही सगळे जण
आपसात फरवून वाचून पु हा नवी घेऊन यायचो. ामुळे मॅ कपयत चार वषात आ ही
रामायण, महाभारत, अरबी भाषेत या सुरस व चम का रक गो ी, साने गु जी, अनाळकर
वगैरे तर वाचलेच पण इ तहास, भूगोल, वासवणनं, समाज वा या चे अंक, व ापी
ह सं कृती सारखी पु तकं. जे जे ंथालयात होतं ते सगळं वाचत आणलं. रघूनं तर एकदा
मा यासाठ चार पु तकं चोरली होती. पण हेडसरांनी याला उलट शाबासक दली. हणाले
— उ म. वाचत जा.
रोज पहाटे आ ही मोरगावची चळ सेक मुलं घाईनं धूळ उडवत सडकेवर पळतांना
दसायचो. कारण शाळे त रोज ॐ सहनावतु । सहनौ भुन ु । ही ाथना तंतोतंत सात
वाजता सु हायची. खालचे वग ओरडू न ओरडू न तार वरात तर वरचे वग गंभीर खजात.
शे व ट ॐ शा तः शा तः शा तः । ा वेळेशी जे पोहोचले नाहीत यांना शाळे या
ाऊंडभोवती तीन फे या पळत मारा ा लागाय या. यापे ा घ नच पळत नघालेलं बरं,
असा रदश वचार क न आम यापैक उ शरा उठणारा द तर पाठ वर टाकून पळतच
घराबाहेर पडायचा. संगमावर टे कडी चढली क पुढेमागे धावत जाणारे सगळे दसायचेच.
सगळे एक आले क , गमती, ग पा. सहा वाजताची इं र एस.ट . वाटे त कुठे भेटते याव न
आ हा वगबंधूंचा वेग ठरायचा. बरेच दवस आ ही आपसांतलं संभाषण छं दब
क वतेसारखं क न बोलायचो. आज बरे झाले लवकरी जाग आली. कशी? सकाळ
सकाळ च असे व पडले क आपण लाय ीतून आणलेलं एक पु तक मी वाचतो आहे.
यात या सग या वेलां ा आ ण उकार द घ आहेत. येकच. छान वाटत होतं वाचतांना.
ततु यात मराठ चे सर आले आ ण माझा कण पळू न हणले, उशीर — ह व उ — झाला,
ऊ-द घ ऊ-ऊठ. क जागच आली त णी मजला सा या. व ात उठवले कोणी, तर झोप
का बरे मोडी? मराठ असे आपुली बरी सा या, अ आ इ ई क ख ग घ काही शा ीय श त
तरी आहे. इं जीत काय तर ए नंतर बी, आ ण पुढे सी? संबंध काय रे यांचा पर परांशी?
आता माझं नाव इं जीत रघू क राघू? कशालाही काहीही अ रं वापरतात साले. हणजे
इं ज अडाणीच ना अंती? ही आ ण पु हा ड यू, ए स काय आ ण झेड कशाला सगळे
डबल डबल.
भसे सर हणाले ना, तु हाला आठवीपासून तरी इं जी आहे. ानंतर पाचवीलाच
इं जी पुजली जाणार आहे. हॉ हॉ. सर हणाले क , काही झालं तरी इं जी फार गत भाषा
आहे. A quick brown fox jumps over the lazy dog — असं मराठ त आहे? मग
मी हणालो, सर, यात काय गत न् गत आहे. केलं क होईलच मराठ तही. क न
दाखव, असं सर वेडावून हणाले, आ ण मी बसलो मग रा भर दवसभर — एवढ र
झाली. कालच नेऊन दाखवलं सरांना :
आंबेफळ येथील औषधांचा त जेठाभाई हा खादाड छाप इसम
अ रशः उंटाएवढे ओझे घेऊन गाणे ऐकेल.
सरांनी पाठ थोपटली, हणाले, एव ाने काय होणार? असे बरेच मराठ त करावे
लागेल. मग काय? क क . पण सर हणतात, आधी खूप अ यास करा. खूप माक मळाले
पा जेत. पुढे शकायचे तर मॅ कचे माक मह वाचे. माकावर सगळे अवलंबून असते पुढचे.
परी ा झा यावर सुट त आ ही खानदे शातली जवळपासची सगळ दे वळं , लेणी, क ले,
संगमाची आ ण उगमाची ठकाणं, वाघळ सारखी जुनी व ापीठं वगैरे पा न यायचा सपाटा
लावला. अ ज ात आम याएवढा एक इं ज मुलगा आ ण मुलगी भेटले. यांनी
अ ज ा वषयी प ाससाठ हजार पये खरचले होते. रघू हणाला, ह थानात
ज म यामुळे आपले इतके पैसे वाचले. सग यांचेच पेपर चांगले गेले होते. सगळे च मोरगाव
सोडू न परगावी शकायला जायचं हणत होते. यामुळे भर उ हा यातसु ा भा ा या
सायकली घेऊन आ ण आपाप या घर या चट या, पठलं भाकरी घेऊन आ ही लांब लांब
भरा या मा न यायचो. तीन म ह यांत नेटानं आ ही खूप हडू न घेतलं. रा ी चांद यात
सायकली मारत पाटणला जायचं आ ण तथे पतळखो यापयत चढत जाऊन झोपी जायचं.
नंतर सं याकाळ खाली येऊन सायकली मारत वाघळ ला रा ी मु काम असं धुंद त
चाललं असतांना अचानक रघू नायक हणाला, सातपु ात पालला मी येत नाही. का रे
बाबा? लाजून तो हणाला, माझं ल न ठरतं आहे, वडील हणतात, तुझे म कुठे , आपण
कुठे . आता आपाप या कामधं ाचं बघ, शकायचं हटलं तर भांडवल लागतं. आपण
शकायचं आ ण घरात या लोकांनी आप या व ापु तकांसाठ अधपोट राहायचं, हे बरोबर
नाही. एवढं शहाणपण ये याइतपत वडलांनी शकवलं, हेच आमचं भा य. तु ही जा.
आम यात इतक वष तु ही आ ण आ ही, मी आ ण ते असं कोणीच कधी मानत न हतं.
इथे आता भगदाड पडलं. काही काही जात ची वतुळं आपलं आयु य आधीच प कं क न
टाकतात, पण यामुळे काय वशेष फरक पडतो? रघू नायक नंतरही आप याला
पूव सारखाच जवळचा आहे. सतरा वषाची रोजची मै ी — ती कशी संपेल?
तो एकदा क वतेतच हणाला, ऐका,
असतेच कुणा या न शबी केवळ रडणे ।।धृ।।
क ध फुटतील र ते दोन कधी तनचार
तु ह हमर यांनी जगभर, रघु इथेच ज म थळ चचणार ।।धृ।।
ही क वता रघू नायकानं हटली ते हा डो यांत अ ू जमा झाले.
रघू नायकाचे वडील तीन बघे जराईत शेत आ ण बाक गाडीमजुरी क न चारजणांचं
कुटुं ब पोसत होते. रघू हा मोठा मुलगा, यानं नदान मॅ क झालं पा जे अशी यांची
एकमेव इ छा होती. कारण हे लोक गु हेगारी जमातीचे अस यानं पोलीस खा यात यांना
काही कमत न हती. एकदा यांना काहीतरी कोटाची नोट स आली. नंतर यांना पकडू न
कोटात उभं केलं गेलं. वक ल काहीतरी इं जीतून वचारायचा आ ण पो लसांनी दम
दे ऊन ठे व यामुळे दर ाला हे कबूल, कबूल — असं हणत गेले. यायाधीश शेवट
इं जीतून काय नवाडा बोलला, तेही कळलं नाही. नंतर पोलीससु ा चांगले वागले. पण ा
नवा ानुसार यांचं एक मोठं नद काठचं शेत चं सावकारा या ता यात गे याचं नंतर
कळलं. चुलते हणाले, सावकाराचं डोकं कु हाडीनं उडवू या. पण रघूचे वडील वारकरी
झाले होते. यांना मं दरात दया, मा, शांती — असा काहीतरी उपदे शाचा स ला मळाला.
आधीच तु ही लोक गु हेगार जातीचे. इत या प ा तुमचं हेच चाललं होतं, आता पु हा ा
खुनाखुनीत प ा प ा. अशानं माणसं वर येत नाहीत. म दे , या सावकाराला पाप
भोगावंच लागेल, ा नाही तर पुढ या ज मी न क च. तू तू या रघूला चांगला शकव.
सद्गुणी, स छ ल कर. शेत गेल,ं जाऊ दे .
ते हापासून रघूला नदान ल हता वाचता आलंच पा जे, हे यांचं मु य येय ठरलं.
रघूनंही आ हा कंद ल कबा या कॉलर शप नापास मुलांची संगत कधी सोडली नाही.
यामुळे, तो मॅ कपयत पास होत आला. सातवीनंतर आ हां सवाबरोबर यानं हाय कुलात
वेश घेतला. कोळ वा ा या टोकाला कोचानम ये खपरेलाचं पो ार घर. अंगणाभोवती
रानट गवताचं बाड, माती या मोठमो ा जु या भती. दारा या चौकट वर पेपरातून कापून
मळवलेली तरपीतारपी र घू ना य क अशी चकटवलेली अ रं. काम ांचं एकपाखी दार,
जे लांब दोरीनं एका खुंट ला बांध यावरच बंद हायचं, एरवी आपोआप उघडं राहायचं. एका
खांबाला टांगलेलं एक ढोलकं तुणतुणं. वर बोहा ाचे दाढ मशांवाले मुखवटे टांगलेले ात
रावणाची दहा त डंसु ा. आत उज ा कोप यात चूल, चुलीवरच धा यावर जा याची जाड
बांबूची सांग. ा शडीवर एकावर एक पाय यांवर बसून आ ही रघू या आईनं ताजा क न
दलेला क ाचा घाटा भरपूर खायचो. नंतर वर धा यावर कांमळावर बसून रघूकडे
असलेला ५० पानांचा प ा खेळायचो. यातले नसलेले दोन प े सग यांनी कायम ल ात
ठे वायचे, चौकटची रांड आ ण इ पकचा ए का — ा दोन नसले या प यांमुळे आमची
मरणश आ ण आ म व ास दो ही वाढली, कारण ही अ य पाने कुणाकडे आहेत,
कुणी वापरली, हे नीट ल ात ठे वावं लागे. पण प ास पानां या प यांचा हा आ म व ास
एका मयादे पलीकडे आयु यात टकत नाही. तशात आम या खे ातलं गाथा स तशती
त यासारखं वातावरण असं सदासवकाळ ल गकतेनं मुसमुसलेलं असायचं क वयात
आलेली कारी पोरंपोरी ल नाला उतावीळ झाली नाहीत, तरच नवल. काज ांची ढुं गणं
नैस गक कामभावना ने खेचक लखलखाटानं कट करायला लागतात, तसंच.
मॅ कचा रझ ट लागाय या आधीच रघूचं — या याच श दात थाडकन ल न झालं
आ ण धाडकन मुलगाही याला दहा म ह यांत झाला. तो रडायला लागला क रघू वतःशी
हणायचा,
असतेच मुला या न शबी बासम रडणे.
झाले ब आहेत ह ब हो तल ब परंतु बासम हा. हा हा हा.
दो ही बाजूंना प या या अधगोल छतांची गे रंगाची एकसारखी लांबलांब गोदामं. यांचे बंद
लोखंडी अवाढ ा दरवाजे आ ण हातभर क ा-कोयं ांना लटकलेली ल अलीगडी
कुलपं. यां यातून चार वष सायकल मारत मारत मी शेवट येतो. या भय व ा या शेवट
स या महायु ापूव मँचे टरमध या गर यांसाठ कपाशी या गाठ दाबणा या जनपुढे
ठाकतो. तथे उंच टावरखाली भुताची कोठ हणून ओळख या जाणा या गे ट हाउसपुढे
थांबतो. ा टावरवर या घ ाळात नेहमी पावणे तीन वाजलेले असतात. पाच मैल सायकल
रेटत रोज पायाचे पेटके जवंत होतात. फु फुसं पट हवा फेकत राहतात. समोर कॉलेजची
इमारत हदकळत राहते. उज ा हाता या पपळाखालून एकदम काटकोनात हॅ डल
वळवलं क चार फूट उंच भतीवर तत याच उंच लाकडी रफांचा लांब हरांडा. ा
बंग यात आमचं ंथालय. दानशूर रावबहा र थोरग हाणे यांचा साठ हजार म ळ ंथांचा
सं ह ‘खासदारसाहेब’ यांनी मळवला. व े या ेमाखातर दान करणा या रावबहा रांचं
मो ं तैल च ंथालया या दारावर टांगलं गेलं — उंच शसवी खुच , हातात हॅट, पूण सूटबूट,
चांद या मुठ ची काठ , सो याची बटणं, यांत या एकातून खशात या घ ाळाची
साखळ . बाजूला टे बलावर पु तकांचा ढ ग. राज बडा चेहरा.
ाउलट ‘खासदार’साहेब हणजे कधीही के हाही गांधी टोपी, नेह शट, टळक
उपरणं, यशवंतराव धोतर असे साधे राहायचे. अनेक वष उ हाता हात कोरडवा शेतकामात
कायमचा रापलेला चेहरा आ ण अनेक वेळा स या हांमुळे तु ं गवास ांमुळे राज बडं
दस याचा य नसु ा ते करायचे नाहीत. मराठ चौथीपयत शकलेले, तरी वनोबा,
गांधीजी, नेह , लो हया, शंकरराव दे व अशा मोठमो ा पुढा यांबरोबर तु ं गात रा न खर
रा वाद , अ हसक आ ण बु वाद झालेले. आम या वडलांचे फू त थान. यां या
च याची मोठमोठ भगं जणू आप या नधा रत आदशा पलीकडे काहीही न पाह याची
वृ ी दशवायचे.
आपण खेडूत, अ श त या तमेचा पूरेपूर उपयोग क न घे यात ते बेरक .
सं कृत या जोशीबाई वणधमा या कट् ा पुर क या हो या, यांचा उ लेख ते नेहमी एव ा
मो ा व षका जोशीबाई असा करायचे : लोकसभेत आम याबरोबर दोन खासदार
चम यांसारखे बसलेले असतात जनसंघाचे. तरी आप या व षका जोशी हणतात,
के हातरी आमचं ह ववाद सरकार स ेवर येणार. हॉ हॉ हॉ. …इं जीचे ा यापक
खे ात या मुलांचं इं जी सुधार यासाठ क घेत नाहीत, उलट कांगावा असा करतात क ,
वी वक हाड… क हाडली हो?… एकाब ल तो इं जीत जीभ हालवतो एवढं च, तर
अथशा ा या एका ा यापकाचं अमे रकेची भारताला मदत ा वषयावर एकदा ा यान
ऐक यावर खासदारसाहेब हणाले, काय इं जीत चव चव करत होता तो? हं ेड थाऊजंड,
म लयन डॉलर आ ण इतके मे क टन — कती होतात हे पयात? पोरांना यातलं कळतं
क नाही हे याला कळत नाही, तर मूळ यालासु ा ते कतपत कळलं?
असे हे ‘खासदारसाहेब’ मोरगावला आम या घरी आले आ ण मी दलेला थंड पा याचा
तां या व न त डात रकामा करत हणाले, आप याच कॉलेजात यायचं जूनपासून.
परवानगी मळाली आहे. शकून सं थेचं, आप या भागाचं नाव वाढे ल असं मोठं मनु य
हायचं. हणजे असा असा खंडेराव मनु य होऊन गेला, असं हटलं गेलं पायजे, हाँ.
आपण होऊन जायला हणजे काय करायला पा जे? हणजे चार वष होऊन जा या
साठ च शकायचं?
ानंतर मोरगावात दोनतीन म हने चाललेले आम या पुढ या श णाचे वाद थांबले.
ामीण जनतेला उ च श णाचं अमृत चाखायला मळावं ा सद्हेतूनं े रत झाले या
पुढा यांनी सु केले या सातपुडा श ण सं थे या फैजपूर ामीण महा व ालयात ा
पंच ोशीतला घरट एक मुलगा पाठवलाच पा जे, असा सं थेनं ठरावच केला. आमचे
वडीलही या सं थेचे वतक आ ण नंतर कोषा य होते. यामुळे भावडू नंही मला धीर दला
: खंडू, मा या वेळ प र थती वेगळ होती. आता मी एकटा शेतीचं सांभाळ न. तूत ा
ामीण कॉलेजात एक वष काढ, मग पुढ या वष काहीतरी यु काढू न मुंबईला बदली
क न घेऊ. नाहीतरी प ह या वष कॉलेजात काही शकवत नाहीत. परी ाही नसते.
तु यासार या अ यासू व ा याला काय, कुठे ही वेश घेतला तरी काय बघडतं?
खरंच काही बघडलं नाही. जे होतं ते चांग यासाठ च. समजा, क तु ही स या
कुठ या र यानं गेला असता, तर वेगळ झाडं, वेगळ वळणं, अजून काही काही. आ ण ही
नेहमी मा या झोपेत येणारी फा गुनातली ल ख चांदणी रा . चांद सार या र याव न
आपण एकटे सायकल रेटत मोरगावकडे येत आहोत. भुतासारखे. कधी पावसात भजत,
कधी अंधा या रा ी मध या ना यात घो ासारखी सायकल टाकून पलीकडे उतरत.
लाय ीत या शपायानं आप या डो यावरचा दवाच बंद के यानं पु तकात चावाकाची गो
तशीच मटवून आपण एकटे उ शरा कॉलेज या गोदामांमधून र याकडे सायकल दाबत येत
आहोत.
समजा क यावेळ च कॉलेजात साय स फॅक ट सु झाली असती आ ण आपण
साय सकडे गेलो असतो, कवा मानसशा वभाग दोन वषानी सु झाला तो वषय आपण
घेतला असता. कवा समजा इ तहासाचे भावेसर इकडे आलेच नसते. तर? तर काय फरक
पडला असता? याला कधीच काही उ र नाही. व ात काहीतरी चंड गुंता आपण सोडवू
पाहतो, पण तो जा त जा त गुंताडा होत जातो आ ण आपण व ा या काठाशी गटांग या
खात असतो. सुषु तीचे डोह पाय ओढत असतात. चार वषामधून हीच चांदणी वाट
आप याला आडवी तडवी पुढे नेते आहे. मोटाळं मोकळं होईना, रामा गुंताडा काही सुटेना.
वडां या दाट अंधा या सावलीतून पु हा लोभस चांद यात.
या वष आ ही सातआठजण उ म माकानी मॅ क पास झालो आ ण आपण आता
बदलणार आहोत, ा जा णवेनं सबंध मोरगाव कंपायमान झालं. ा पोरांना पुढे उ च
श णाला तर पाठवावंच, पण कुठे काय हे कुणाला माहीत होतं? यामुळे गावात या
सटा या भपा या लोकांना मा तीवर या अकादमीत चचा करायला भरपूर वाव मळाला.
मलासु ा भावडू सारखं पूण शेतीला जुंपायचा वडलांचा डाव मी यु पातळ वर हाणून
पाडायचं ठरवलं. माझं शेतीब ल चांगलं मत न हतं. शवाय मी भावडू सारखा साधा, गरीब
नाही. वडील आ हा दोघां या पाठ वर हात फरवत हणायचे : ही आमची झीबू ढबूची
जोडी. पण पुढे बी.ए. झालो ते हा तर मी तलवारच उपसली, क आप याला पुढे शकायचं
आहे. नाहीतर आपण घर सोडू न पळू न जाऊ. वडलांना मा यामुळे झोप येत न हती. आता
याचं वाईट वाटतं, पण माझी ही चा ही वष भय व ासारखी गेली. शेतीची वडील सांगतील
ती कामं रोज भांडणात कशीबशी करायची आ ण मळे ल या वेळात अ यास, वाचन, रा ी
जागरणं, श य तो घर टाळू न कॉलेजात, भावे सरां या हरां ात यां याकडची पु तकं
वाचत. लाय ी सं याकाळ बंद होईपयत. व ातच जणू कॉलेज या गोदामांमधून सायकल
मारत. टावरवरचे पावणेतीन वाजलेल… े
एकदा अकादमीत सटा या दे शमुख हणत होता, कुठे ही पोरांना शकायला पाठवा, पण
मुंबई-पु याला नको. वेसवेचं लाव य घातक. आपली पोरं तथे वाया जातात.
पण तकडे पेपर वकून शकतात. मुन शपालट या द ाखाली या त चांगला
अ यास करता येतो हंतात. इथे खे ात चम या न् कं दलात नीट दसतं तरी का? कोण
मोठा होईल खे ातून?
तरी पु यामुंबईला जाऊन आप या भागात या वाया गेले या कतीतरी मुलांची उदाहरणं
नावागावासकट सटा यांजवळ होती. ावर भपा या पाटलांचं हणणं असं होतं क , शहरात
शकून ही मुलं अ त ववाद होतात. … हणजे काय भौ? … हणजे कुणास ठाऊक, धड
इकडचेही नाही आ ण तकडचेही नाही, असं झालं क अ त ववाद होतो हणतात. अशी
सु श त पोरं वशेषतः यां या आईबापांना हणतात क आयतं खायला ा. का? तर
तु हीच आ हांला पैदा केलं ना? आमची परवानगी घेतली होती का अगोदर? असं हंतात ते.
मा यासारखा तर हणेन क तुम या आयला तुमचा अ त ववा ांनो, तुम या गांडीवर
लाथा मारायला पैदा केलं. हौ. आमचा पोरगाही ह ली या पाटलां या पोरांबरोबर
गोठाणावर या लोटू या टपरीवर रे डओ सलोन बनाका आयकत बसतो रा ी नऊ-दहा
वाजेलोक आ ण काय यां या ग पा तर नूरजहाँ न् मुबारक बेगम, सुरैया, बमन आ ण सी.
रामचं — कुठले भांबरभुसके लोकं हे. आ ण कामाला तं हात लावत नाही, इयी ले .
तकडे सेवा ामनं बनधुरा या चुली शोध या आहेत हनं. …असं? इकडे कधी येतील?
…कधी येतील हंजे? या हले का पाय असता क आपोआप तुम या घरात चालत येतील?
जाऊन घेऊन या. आम या हचे चु हा फुंक फुंक डोये गेले इची ले , दसेना तले …
रामभौ, भावजायले ना दसेना, तुले दसलं हंजे पुरे झालं. खो खो खोऽ
व याला नयी तालीम सु आहे, गांधीज ची. ह ली हात आ ण डोकं यां यात फारकत
झाली आहे, असं वनोबा हणाले. …हॅ हॅ, ते काही खरं नाही. घ ग ा वणा न् टकलीवर
पेळू ध न बसा. आपले धनगर या त चांगलं शकवतील ा गो ी. या यात काय श ण
आहे धतु याचं? … खरो ाला सहा म ह यांचा ाथ मक श क हो याचा कोस सु झाला
आहे, नोकरीची शंभर ट के गॅरंट . रामचं मा तर हणतात, ाथ मक श कच या त
समाजसेवा करतो. रा ाला याची गरज आहे. ा गरीब महारमांगांना भलपाव यांना कोण
शकवणार? शहरी ऐतखाऊ हो यासाठ च श ण आहे काय? …हे पाहा, आप या
समाजात या बु मान त णांनी मुंबईला जावं, इं लंडात जावं, मोठमो ा पद ा
मळवा ा हे सांगायचं सोडू न हा खे ात ाथ मक श क होऊन बाराखडी शकवावी
हंतो आहे भडसुमा या. …अरे, पण रा ाला गरज कशाची आहे? …रा रा काय लावलं
आंहे हो? कुठे असतं रा दाखवा बरं एकदा समोर? उगा क पना आहे ा. … हणजे?
भारत हे रा नाही? …असलं काय न् नसलं काय, आप यात या यामुळे काय फरक
पडतो?
पूववगबंधू रघू नायक या वेळ श याकडे टे ल रगचं काम शकत होता. तो हणाला,
खे ात राहा हणजे कसं — ा शलाई मशीनसारखं. कतीही जोरात पाय मारा, सुई
जथ या तथेच, वर खाली — मु य हणजे आपणही जथ या तथेच — हॉ हॉ, दे टाळ .
या सुमाराला पं डतमामा मुंबई न येऊन गेले. यांनी वडलां या आ ण मा यामधला
बेबनाव पा न स ला दला क , खंडेराव अजून शाळे तून बाहेर पडलेलं पलू आहे. शेतीत
एक पोरगा भावडू पुरे झाला. याला शकू ा, कारण श णानं माणसा या डो यात काश
पडतो. आता सरकारनं ह रत ांती पुकारली आहे. पंचवा षक योजनांनी शेतीत फार फरक
पडेल. शकून झा यावरही शेती करताच येते. आता नवी बयाणी येतील. एका टोमॅटो या
झाडाला द डशे टोमॅटो लागतील. पुढे उ म शेती आ ण क न नोकरी अशीच थती होईल.
ानंतर एकद ड ब यातले शेतकरी भकारीच होतील. तुम यासारखे शंभरद डशे ब यावाले
शेतकरी दे शात एक ट का आहेत, यांना फार उ म दवस येतील. ाला शेतक कॉलेजात
पाठवा.
माझा या यावर मुळ च व ास बसत न हता, द डशे टोमॅट या शेतक कॉलेजात तर
आप याला काही रस न हता.
ते हा यांनी बायडीचा नवरा राकेश मुंबईत पोलीस ऑ फसर आहे, याचे ताप
सां गतले : ह ली ामा णकपणे कोणतीच नोकरी करता येत नाही, पाहा तो — इ पे टरची
जागा मळव यासाठ यानं प ास हजार पये गुपचूप मु यमं याला दले. आता हे पैसे तो
कसे कमावील ते बघ. एका बाईनं एका लॅटम ये कुंटणखाना चालवला होता.
शेजा यापाजा यांनी त ारी के या, पण हा इ पे टर राकेश गृह थ या बाईकडू न पैशे
घेऊन शेजा यांनाच दमबाजी करतो. धा या पश ांम ये घाण पाणी भ न भेसळ
करणा या आं ात या झोपडप वा यांना पकड यासाठ याला पाठवलं, तर हा
यां याकडू न पैशे खाऊन तथे कोणी सापडलं नाही, असा रपोट क न मोकळा झाला.
असे अडवंटे धंदे नको रे बाबा. खंडेराव, हे जग फार भयंकर आहे. धम, नीती,
माणुसक सु ा रा ली नाही. तु या घरी सुदैवानं एवढं आहे, नीट पाऊल टाक. शहरातली
नोकरी हणजे ताडामाडाची सावली. आताच र ते बदलतात. उ म शेती कर, माझं ऐक.
शहरात पोरं फार हसक होत चालली आहेत — दा , गांजा, चरस, मारामा या, खून — छे .
पण जाता जाता ते हणाले : माणसानं व हताचं वाटे ल, तेच करावं. वडलांसाठ ,
समाजासाठ काही क पाहणं अंततः चुक चं ठरतं. गांधीजीसारखा आतला आवाज ऐकून
काय ते करावं.
ामुळे मला प आला. आंध या न ेनं एक च सरळमाग हटवाद गांधीलमाशी
होऊन मध जमा करत राहा — मामा, ॲड होकेट मुंबई हायकोट. हे सुभा षतवजा वा य
मा या वहीत शेवट या पानावर आहे. आणखी काही दवसांनी ल हलेलं वा य खाली आहे :
आईबाप हा जसा मुलांना पडलेला असतो, तसा श क हाही व ा याना पडलेला
असतो — खंडेराव. एफ्.वाय.बी.ए. सातपुडा श ण सं थेचे क., व. आ ण वा.
महा व ालय.
फथ नावा या एका इं जी गृह थाची फैजपूर गावाबाहेर रे वेपयत पसरलेली एक
मोठ कापसाची जन होती : धी मँचे टर ज नग ॲ ड े सग व स ा नावाची. हा एकटा
गृह थ नेहमी माणे आप या आवड या रेशमी केसां या वे श कॉली जाती या कु ी या
मानेवर तीन वेळा थोपटू न मुंबईला गेला; परंतु नेहमी माणे तस या दवशी तो परत आला
नाही. ते हापासून ही कु ी अ पाणी टाळू न बंग या या दारातच दोन म हने मालकाची वाट
पाहत बसून होती. कोणालाही आत श दे त न हती. शेवट तनं तथे दारातच ाण
सोडला. अशा कु यांमुळेच साहेबानं सग या जगात इं जी सा ा य पसरवलं, असं गावातले
लोक हणायचे. तकडे फथ साहेबाला मुंबई न परभारे लंडनला तातडीनं जावं लागलं
होतं. कारण तकडे जमन ह यांमुळे याची बँक ऑफ मँचे टर बुडा या या बात या आ या
हो या. नंतर वाटे तच तो हाटाटॅ कनं मे यानं समु ातच याची का फन बुडव यात आली
आ ण ते हापासून मँचे टर कापड मलला कापसा या गाठ पुरवणारी याची इथली
जनसु ा बंद होती.
द लीत ‘खासदारसाहेबां’नी ब याच खटपट क न ही बेनामी जागा सं थे या नावावर
क न घेतली. मग झपा ानं कॉलेजला मा यता, ाचायाची नेमणूक, ा यापकांसाठ
जा हराती, जुनी गोदामं त क न यांतच वग, ऑ फसं, हो टे लं सुस ज करणं, ंथालय,
ा यापकांचे वाटर बांधणं हेही सहा म ह यांत आटोपून कॉलेजचं जवाहरलाल नेह ं या
ह ते उद्घाटन क न घेतलं. ‘खासदारसाहेबां’चा आमरण नवडू न ये याची सोय
हो याइतका दरारा ा सग या अचाट काम गरीनं नमाण झाला. पुढे हजारेक व ा याना
फ माफ सकट जेव याखा याचा राह याचा खच नाही, अशी व था झाली. सं थे या
कायका रणीचे सभासद क न घेतले या मो ा शेतक यां या ख यांमधून येक पाचदहा
पोती उचलून आण याचा ह क हो टे ल थायी स मतीला दे यात आला. घरी बस यापे ा
कॉलेजातच जा त करमणूक होते, हे आसपास या खे ांमध या मुलामुल ना पट यामुळे
कॉलेजला कधीच सं येचा तुटवडा जाणवला नाही. दहा फूट उंच तट चा ही बाजूंनी अशी
मुल ची मोठ दोन हो टे लंही कडेकोट बांधून तयार झाली. प रसर गजबजून गेला. सग या
खे ापा ां न इथे बसी सोड याची व था झाली. पु तकांची, व ांची कानं, टप या,
हॉटे ली आपोआपच आ या. चंड पसारा झाला. आधी फ पु यामुंबई या लोकां या
नावापुढे बी.ए., एम.ए. दसायचं. आता इथून पो यांनी बी.ए., एम.ए. नपजू लागले.
एकदा व ापीठाची एक चौकशी स मती कायम संल नता दे यासाठ आली, यांनी
एकदोन मु े भीतभीत उप थत केले. प हला, ले ाऊंड नाही. ते हा ‘खासदारसाहेब’
हणाले, हणजे खेळायची जागाच ना? हे आपण उभे आहोत इथून या टे क ांपयत
ले ाऊंड नाही तर काय आहे? खेळायचे चडू , श या बाक भंगार सामान आ ा मागवून
घेऊ. सरा नघाला, फ ज स डपाटमटजवळ या उंच टावरखाली गे ट हाऊस अशी
पाट लावले या एका तीस फूट उंच, लांब ं द भगदाडं पडले या कोठ ब ल. हला भुताची
कोठ असं हटलं जायचं. इथे कायम वा त क न राहणारं भूत अधूनमधून तकडे गावात
जाऊन कोणाला तरी अचानक झडपायचं. यामुळे के हा के हा ककश डफ वाजवत
घुंगरांची काठ फरवत घुमत नाचत एक भगत, या यामागे झपाटलेलं माणूस आ ण
दहाबारा बायामाणसं असे इथलं भूत. उतारायला यायचे. या ग धळामुळे फ ज सचे तास
आ ण ा य कं बंद करावी लागायची. फ ज समागची ही पडक कोठ क येक वष
जु या मशीनरीसमवेत कायमची बंद होती.
फथ या काळ पजलेला गाडंभर कापूस एका पज यासार या चौकोनी लोखंडी
कोठ त दाबून दाबून भरणारा एक चपळ माणूस बाहेर आला, क वरती शडीवर बसलेला
सरा एक जण हातातली एक लांब दोरी ओढायचा, क तकडे कुठे तरी इं जन घरात घंटा
वाजायची, क तकडू न काहीतरी दांडा दाबला, क वाफे या जोरानं हा अवाढ रा सी
पजरा फु स आवाज होऊन साही बाजूंनी मटत यायचा, क चार फूट गु णले चार फूट अशी
दगडासारखी कडक वजनदार गाठ ा खानदे श जन या श यासह बाहेर पडायची. मग
अशा हजार गाठ जवळ या रे वे टे शनातून मुंबई या हाबर लाइननं गोद तून आगबोट नं
इं लंडकडे रवाना होत.
एकदा पजलेला कापूस दाबून दाबून भरणारा माणूस बाहेर पडाय या आतच लोखंडी
कोठ संकोचली, चार फूट झाली आ ण कापसाची गाठ र ानं भजलेली बाहेर पडली.
ते हापासून ही कोठ बाद झाली. नंतर ा गाठ नेणारी आगबोट जपानी वमानांनी बुडवली.
ती कंपनी बंद पडली. भूत झाले या गरीब चपळ माणसा या शोकसंत त हो सा या हातपाय
पाखडणा या बायकोनं या वेळ एकूण तीन शाप द याचं लोक मरणात आहे. यातला
मालकाला — तू पाय खो खो मरशेल, हा शाप लगेच खरा ठरला. आम या ा जनचा
फथ मालक दवाळं नघून लंडनकडे जातांना मेला. सरा, जळो ते लंडन, हाही
हटलर या वमानांनी खरा केला. तसरा — याची बायको अशीच मा ावानी बेसहारा
होऊन पर या या घरी मरेल.
ा यापकां या जा हराती दे ऊन फार उपयोग होत नाही, उलट खराब लोकच
व ापीठा या नयमानुसार यावे लागतात, हे सं थे या पदा धका यां या ल ात आलं. एक
हणजे नातेवाइकांना सुगावा लागतो, ते सगळ कडू न सु ं ग लावून गळ पडतात आ ण
आप या ह जातीजमाती गावगोत ा भानगड मुळे झडकारणं अश य होतं. उदाहरणाथ,
एक हद चा बोबडा ले चरर असाच व ापीठा या नयमांनुसार शरला होता. नदान
ले चरर तरी बोबडा असू नये, हे सग यांनाच मा य असलं तरी हा मुलाखतीत शारीनं
बोबडे वण तेवढे टाळू न बोलत होता, हणून नवडला गेला. शवाय आपण
‘खासदारसाहेबां’ या जवळ या ना यातले असून आप यालाच यायचं ठरलेलं आहे, असं
यानं पसरवून सग या उमेदवारांना मुलाखतीला ये यापासून परावृ केलं होतं. ाचा तास
हणजे अधूनमधून हस यानं म मणारा समजला जायचा. साले जहाँ से अ छा… खो खो…
लाजा ध लाज… खो खो… सो याचं अंडं दे णारी मुलगी… खो खो खो… न न झा यावर ते
आप या आईबापांना वसरले…. खो खो खो… महायु ानंतर ‘लीद ऑफ नेश स’ थापन
झाली… खो खो खो.
असेही बरेच ा यापक होते यांचे काहीतरी जोडधंदेच मु य होऊन बसले होते. शेती
तर सग यांचीच होती. एकाचं अडत कान, एकाची पठाची गरणी तर एकाचं कापड कान
जवळच होतं. पमनंट झा याबरोबर सगळे जण मोठमो ा पा ा ायचे आ ण नंतर वगातच
फ पु तक हाती धरायचे. शवाय तृतीय ेणीचे शपाई, झाडू वाले, यून वगैरे नोकर तर
ब तेक सं थेत या पदा धका यांचे जावई, भाचे असे अस यानं ते ा यापकांशीच काय
ाचायाशीसु ा वातं य, समता आ ण बंधुभाव ही त वं राबवून वागायचे. नवडणुकां या
मोसमात ा यापकांसकट हे सगळे आपाप या नातेवाईक पुढा याचा चार करायला
गावोगाव हडायचे. ा बद यात तास न घेणं हा नयम होऊन बसला. पुढे वरोधी प ा या
वतमानप ांनी फोटोसकट ा ा यापकांवर लेख ल हले. ‘खासदारसाहेबां’सकट
सग यांची बदनामी केली. ते हा सं था हते छु न पृह अशा ये ा यापकांनी
सदसद्बु खातर ‘खासदारसाहेबां’ना एक नवेदन सादर केलं क , हे कार बंद हावेत.
‘खासदारसाहेबां’नी ा सव न पृह ा यापकांना ाचायासह घरी बोलावून सखोल
ोप नषद चचा केली क , व ापीठा या नयमांनुसार जा हरात तर ावीच लागणार?
आता राग येऊ दे ऊ नका, पण प सांगा क आप या भागात कवा सबंध महारा ातसु ा
आप या वषयात सोळा आणे व ा असलेला मनु य कोणी असतो काय? चौदा आणे?
बारा आणे तरी? आठ आणे कॉलर असतीलही, पण तेही मोठमो ा शहरांत नावाजले या
सं थांम ये कमी पगारावरसु ा जायला मागतात. मास ए युकेशन असंच असणार नाही
काय? उ म बौ क गती बु मान मनु यांमुळे साधते, क सव सामा जक प र थती
बौ क योगशीलतेला अनु प झा यामुळे साधते? आता आप या ामीण शेती धान
समाजात बौ क उ मतेला अवकाश आहे काय? नवन ा क पनांना अवकाश
मळ यासाठ ा खे ापा ांमधली आता अ त वात असलेली थती खळ खळ करणं
आव यक नाही काय? ासाठ इथलीच मनु ये तयार करणं भाग नाही काय? आपण
समजा आइन टाइनला इथे फ ज सचा मनु य हणून नेमलं तर काही फरक पडेल काय?
आ ण तो इथे शकवायला येईल काय?
ये ा यापक काही उ र दे ऊ शकले नाहीत, पण एकजण हणाला, क आपण
नदान चार आणे कॉलर तरी घेऊ या? हे ‘खासदारसाहेबां’ना पटलं, कारण सुदैवानं याच
दवशी एका ा यापकानं ाचायाना रजेचा अज दला होता. यात ल नासाठ ‘माशल’ लीव
ावी, असं पे लग दोन ठकाणी होतं. ा यापे ा चांगला माणूस आप याला सहज मळू
शकतो, वगैरे अशा चचनंतर ‘खासदारसाहेबां’नी संमती दली क , आप या सं थेला भूषण
ठरतील, असे ा यापक मनु य कुठे मळा यास नमं त क न सुसंगत अशा जा त
पगारवाढ सकट ज र नेमावे.

अशा आमं त नेमणुक पैक एक आमचे आवडते इ तहासाचे सर डॉ. शशी भावे. हे
वषभर स पे डाव थेत फार मानहानीत आ ण वप ाव थेत पु यात नर नरा या सं थांशी
एकाक झगडत असतांना ‘खासदारसाहेबां’नी यांना य भेटून दोन पगारवाढ व फुकट
नवास थान दे याचं कबूल क न जू क न घेतलं. पु याला मोठे इ तहाससंशोधक मनु य
हणून गाजलेले, ववा हत असूनही चारी राहणारे, लागोपाठ म मथबाधांमुळे वेगवेग या
सं थांमध या व ा थन शी वैर कार करतांना आढळ यानं तीन वेळा अधपगारी नलं बत
केलेले, तसरी बायको करता यावी हणून व धपूवक मुसलमान झालेले हे क व- ा यापक
केवळ एव ासाठ सु ा आ हा व ा याचे कुतूहल वषय होते. पु या या बुरसटले या ह
नी तम ेत गुदमर यानंतर कठ ण प र थतीत आप याला आसरा दे णा या आम या
सातपुडा श ण सं थेचं ऋण यांनी शेवटपयत मानलं. प सडेतोड ट का कर याची
सं कृती कॉलेजात वाढवली. मु य हणजे आ हां व ा यासाठ अहोरा क घेतले.
आ हाला ाचीन इ तहासाचं वेड तर इतकं लावलं क , कशा याही मागे इ तहास असतोच,
ही ी आ हाला मळाली. आप या वागतसमारंभात ते हणाले, इ तहासात पुढे जाणं
हणजे मागे जाणं, इ तहासा या मागे इ तहासपूव काळा याही मागे ाक्इ तहासा याही मागे
पुरात वापयत इ तहासाची आघाडी असते.
‘खासदारसाहेब’ नी तबाज हणून स होते. भावे सरांना कायम क नये, हणून
काही हतश ूंनी ब याच कारवाया के या. योगायोगानं ाच सुमाराला कॉलेजात या
कुणीतरी ‘खासदारसाहेबां’ना पु याकड या एका पव या वतमानप ाचा अंक वाचायला
द ला . चटावरचं ल न ा मथ याखाली भावे सरांचा पूव चा दे खणा फोटो आ ण
ेम करण मांक ३ : मशः अशा उपमथ याखाली अ खं पान भ न रसभ रत
वणनांसकट छापलं होतं क ,
हमखास खराब कव ना फूत दे णा या शारी रक या, हे ा फ म
हीरोसारखं दसणा या व ान ा यापकाचं गगनचुंबी वै श आहे. पाहा यांची
‘टं च’ शीषकाची या सुमारास स झालेली अ ील क वता. वानगीदाखल
त यातली ही एकच ओळ वाचा : आ लगन दे लग न दे ग न दे न दे दे ग गलचुंबन
— असा अ रछल करणारे हे ा यापक आप यावर भाळले या कोव या दया या
एका व ा थनी या थेट घरी जाऊन हणाले क , ये, उ ा सं याकाळपयत तू जर
मा याशी ल न करायचा न य केला नाहीस, तर परवा सकाळ तु या ा दासानं
आ मह या केलेली असेल.
आप या आवड या सरांनी आप यासाठ अशी कुबानी करणं कृत नपणाचं
वाटलं हणून हणा का त यावर जीव ओवाळू न टाकणारा पु ष तला तोपयत
भेटला न हता हणा, वतमानप ात या मा हतीनुसार या सकाळ ही दोघं एका
 लॉजम ये आनंद करत असतांना घटना थळ पो लसांना सापडली. हे ल न यांनी
कसं उरकलं? आधी दोन बायका ल ना या असून पु हा ही तसरी करता यावी
ासाठ ांनी सुंता क न घेतली होती काय? क तु ं गवास चुकव यासाठ ? पुढ ल
अंकात वाचा :
( ेम) करण — ४.
हे वाचून ‘खासदारसाहेब’ हणाले, सं थेचं हत मह वाचं आहे. य व ा म ाला जे
चुकलं नाही, ते आप या भावेला कसं चुकेल? पेपर भरायला काहीतरी लागतंच.
अनेक वषापासून आधु नक मराठ क वतेत या ेमावर पीएचडी करणा या मराठ या
ा. बळ राम कुळकण सरांना भावे सर सांगत होते, ेमात पडणं फार सोपं. मराठ चे सर
हणाले, ही आधु नक मराठ क वतेची प हली दशा. उदाहरणाथ, केशवसुत, तांबे, क वराज
चं शेखर :
मम णयभानु हा खर या णी जाहला,
मनोघन तयामुळे सरसरा वू लागला.
कवा
काळे भोर वशाल केस ळती ती या नतंबावरी.
ानंतर स याला आप या ेमात पाडणं, फार कठ ण. मराठ क वतेची ही सरी दशा.
उदाहरणाथ, मढकर.
डो यांमध या डा ळबाचा
सांग धरावा कैसा पारा?
पण तसरी या न कठ ण, क कोणी आप या ेमात पडत असेल तर तला/ याला
परावृ करणं. अ ण कोलटकर पाहा :
मा या डो यां या फस ा झुडुपातून
नरमांसभ क
अ ूंनी उ ा घेत या
आ ण तु याभोवती गराडा घातला

ते हा खंडेरावला वाटू न गेल,ं आपली स या कोणती दशा आहे? दय ामा णकच

असतं. फतुरी घडते ती बु कडू न. वयानुसार जगाकडे पाह याचा दशक ब उंच होत
जातो. र तमनोरथो कंठावधक शाळे तली :
ती डोहावर या हरखू या गा यात या डोहावरची हरखू…
नंतर च ोभक पळसां या कुरणातली :
सारखे झालो पारखे झालो हरवलो हारवलो
भावे सरांनी आप या चळव या वभावामुळे सतत काहीतरी उ ोग आम या मागे
लावले. ा बखरीतले तु हाला मराठ न वाटणारे श द वेगळे ल न काढा. ते तुम या नावानं
आपण इ तहास प केत पुढे छापू. खंडेराव, तुम या घरामाग या व हरीत सापडलेली जुनी
ह यारं आपण आप या इ तहास वभागात आणून ठे वू. मी उ ा भा ाची जीप घेऊन येतो.
तू रसायनशा वभागात पाट ल सरांकडू न कोणते धातू पा यात कसे गंजतात याची
मा हती क न घे. टपणं काढ. पुढे कामा येतील. तुम या पूवजांची मा हती गावात या
हाता या माणसांकडू न मळव. आपण एक लेख तयार क . तुम या गावात जुनी
ऐ तहा सक प ,ं सनद पडले या असणार. जमवत राहा : साधा तुकडा, कागदाचा कपटा,
दगडाची खलपी मोठमो ा गो ी करतात. तुम या गावात वापरले जाणारे वा चार,
हणी यांचं मूळ शोधून काढ. मघा तू हणालास केसोबुवासारखा बसू नकोस. हा कोण
केशवबुवा — शोधून काढ. इं ायनीसारखी फ क न बसू नको — हे तर ेट आहे. ही बाई
अशी पाय फाकून बसणारी कोण के हा होती?
ा शवाय दर र ववारी, सुट या दवशी आ ही तघेचौघे व ाथ सरांबरोबर यां या
वतः या खचानं खानदे शात या जु या ऐ तहा सक थळांना भेट दे ण,ं अ ज ा या
घाटमा यावरची जुनी गावं खुंदलणं, दे वळातले शलालेख शोधून काढणं, जु या पो या,
भांडी, नाणी र तून भंगारातून धुंडाळू न आणणं. काही गावांम ये गोठाणावर पडले या
दोनतीन बेवारशी श पाकृती, मथुन श पं आ ही आणून आम या वभागा या हरां ात
अ भमानानं ठे वली. ांतला खाली उडतं गाढव कोरलेला एक शलालेख पुढे वादा पद
ठरला. कॉलेजात आम या वभागाला दले या एका गोडाऊनवजा यु झयमम ये ा व तूंची
तीनतीन रे ज टरांम ये न द करावी लागायची. ा न द करायची प तही आ हांला ामुळे
कळली. बी.ए. झा याबरोबर आमचे वगबंधू आ ण मी ामुळे टू रझमम ये गाइड हणून
भराभर लागले. या चा ही वषात आमची पा न झालेली ठकाणं हणजे घरची शेतीची
कंटाळवाणी कामं टाळ याची सुवणसंधी. घर या लोकांनी आमचा नाद हळू हळू सोडू न
दला. पोरं वाया गेली, ही तमा आम या प यी पडली, पण तरी ही कामं चुकत न हतीच.
चा ही वष शेतीची कामं आ ण व ाजन — ही तारेवरची कसरत करतच हा खंडेराव बी.ए.
झाला.
भावे सरांना राह यासाठ एक लहानसं चार साडेचार हजार वेअर फुटांचं गोदाम
आतून घरासारखं क न दलं होतं. हळू हळू ते आ हांला गु कुलासारखंच झालं. च ुभुज
य धन तर तथे हरां ातच झोपायचा. सरांची बारीकसारीक कामं क न झाडलोट करणं
वगैरे आनंदानं करायचा. गोदामा या चा ही बाजूंनी लाकडी रफांचे हरांडे — ां यात ा
टोकापासून या टोकापयत खालपासून छतापयत सलग भतीवर लाकडी फ या ठोकून
पु तकं वगैरे ठे व याची सोयही डोकेबाज सुतारांनी क न दली होती. कारण जतके दवस
काम वाढे ल ततके दवस मजुरी — बाक बचा यांना गावात काहीही धंदा नसायचा. भावे
सरांनी क भ न आणलेली वतःची पु तकं, अनेक कारचे कोश, ड शन या, जनलांचे
ग े , कागदप ं, कुठू न कुठू न मळवले या मोडी लपीत या जु या ह त ल खतांची लाल
फड यांची बासनं — गोदाम भ न गेलं.
 हे सगळं व ेचं व प पा न आ हा शेतक यां या मुलांना वाटायचं — वषभर
काबाडक क न चखलात पाय भरवून थंडीउ हाचं राबून बैल- हशी गाडं औतफाटा
लफडी सांभाळत पु हा पावसाची वाट पाहत आयु य काढ यापे ा ही अशी े ं आपण का
अंगीका नये? खंडेराव, नीट वचार कर.
कोणीतरी सरांना वचारायचं, का हो, हे बासनांत बांधून ठे वलेलं संशोधन कधी पुरं
करणार? तर सर हणायचे, हे हणजे… मोरोपंतां या आयची प हली ओळ सहज रचून होते,
तसं झालं आहे. सरी ओळ यमक सापडेपयत तशीच अपुरी राहते — यामुळे प हली
ओळही काज ासारखी गु ांग चमकावत पडू न राहते — तसं. सापडेल कधीतरी
आप याला आयु यातलं यमक. तूत मु छं दच चालवू.
हा संग लगेच म ह याभरात आला : वगातली एक मुलगी नेहमी एका इं जी या
मुलाबरोबर काहीतरी. भाषांतर करत बसायची. यथावकाश मै ीचं ेमात भाषांतर झा यावर
ती या मुलाबरोबर पळू न गेली. तला न दणी ववाह करायची पूण मा हती भावे सरांनी दली
होती, हे त या घर यांना कोणीतरी सां गतलं. चारपाच लोकांसह तचे काका जे हा संत त
नजरेनं कॉलेजात येऊन सरांना शोधायला लागले ते हा यांना आम या वभागातला तो
ाचीन शलालेख तळाशी गाढवा या आकृतीसकट दसला — ा दानप ात बदल करेल
तेया चए माये गाढव झ वजे. हा कस या उ च श णाचा कार आहे, असं ओरडत ते
सरांना शोधत यां या घरी गेले. घरात फेक यासारखं होतंच काय? शेवट हरां ात या
पो यांची यांनी फेकाफेक केली. सर घरी आ यावर आ ही हळहळ केली. एकानं
आया पूण के याचं सां गतलं :
हंसे मु ा नेली केला कलकलाट मग काकांनी ।
भाव सं हत मोडी ंथ ते मोडीत काढले लोकांनी ।।
सग या अंगणात पसरले या पो या एक लावत असतांना मी हणालो, ‘सर, वाया
जाईल तु ही एवढं क ानं जुळवलेलं संशोधन?’
वाया? हे पाहा खंडेराव, आयु यात कुठलीच गो वाया हणून जात नाही — आयु य
तेवढं वाया जातं मा शेवट . ते असो. म तमौला आनंद वृ ी या भावे सरां या लाकडी
प यां या ा गु कुलात आ हां व ा याना कोणालाही के हाही येऊन अ यास कर याची
मुभा होती. यांचं क वतेवर इतकं अफाट ेम होतं क आ हा सवाना ते सतत क वतासं ह
वाचायला ायचे. ताजी ताजी मा सकंही यां याकडे यायची. नाहीतरी आम या कॉलेज या
लाय ीत पुरोगामी वचाराला वा हलेली — सवकष ांतीचा पुर कार करणारी —
जा तसं था न कर यास बांधील — मुखपृ ावर मशाल उंच ध न एक गुडघा क चत
वाकवून उभा असा ां तदश युवक त — अशी एकूण कंटाळवाणी मा सकं यायची. तथे
बसून वाचणारे सतत जांभया दे त पानं उलटवतांना दसायचे. उ ान मुखपृ ा या कवा
बायकां या नाग ा जा हराती असले या मा सकाची वगणी भ नये, असा चयरत
‘खासदारसाहेबां’चा स आदे श होता.
पण रे टरनं एका र ववारी हो टे लमध या मुलामुल या खोलीखोलीची झडती घेतली.
ते हा द ड मण र भरली इतके नटन ांचे फोटो, कुंटणखा यातले अ ील फोटो, ल गक
पवळ पु तकं — असं खलनबंब सा ह य ा धाडीत नघालं. ते ज त क न
‘खासदारसाहेबां’ना कळव यात आलं, याबरोबर ‘खासदारसाहेब’ ग हरे आजारी पडले.
हंसे मु ा नेली चे कार आप या ाच सं थेत वाढणार आहेत, असे काक संदेश
‘खासदारसाहेबां’ना मळणंही वाढत चाललं होतंच. फुकटच आदशवादा या झट यात
आपण हा वयंवर मंडप उभारला का? असे तापात बरळत ते न ान तळमळू लागले.
ते हा भावे सराद चारपाच मु स ा यापक यां या घरी गेले आ ण अ य चचा घडवून
आणली : ओढाळ वय असतं हे. नसगापुढे कोणाचं काय चालतं? तकडे युरोपात लहान
वयातच ल गक श ण दलं जातं. … हणजे कसं? … हणजे बायॉलजीचं हो — ाच
वयात मुलां या अंडकोशात बीजं तयार होतात आ ण मुल या गभाशयात अंडी. ामुळे
मुलंमुली उधाणावर येतात. अमे रकेत तर शाळकरी मुली सरास गभपात करतात. आप या
खानदे शीत हण नाही का, बोर पकली पो हं जमणारच. अहो, असंही संशोधन चालू आहे
क , मोठमोठे कलांचे आ व कार, सफ या, क वता, सगळे ा बीजा डां या समागमा या
ेरणांमुळेच घडतात. ही कपट वेषातली बीजा डं लकाव या दे त आप याला मथवत
असतात.
ा पा ा य पां ड यावर ‘खासदारसाहेब’ अ यंत ु हो साते ग यातली तुळशीमाळा
काढू न सव ा यापकांना न पणे घराबाहेर काढते झाले. अशा वृ ीला वनोबा गीतेवर
वचनं दे ताना ोतगामी हणाले होते, ही धु या या तु ं गातली आठवण काढू न यांनी सव
ा यापकांची नभ सना केली. मुळात वारकरी असलेले ‘खासदारसाहेब’ पु हा
स या हीसु ा होते. हणजे हेकेखोरपणाचा कळस. ा सद्गुणापायीच खु महा मा
गांध नी ांना दांडी या स या हात सग यात पुढ या पथकात ठे वलं होतं. ां या डो यावर
इं ज फौजदाराची काठ मोडली होती, पण हे जागेवरच कमरेवर हात ठे वून ु ध उभे होते,
असे रपोट आहेत.
लगेच ‘खासदारसाहेबां’नी कॉलेजात या सव व ा याची सभा घेऊन कंटाळवाणीनं
लांब आ ण कळव यानं ं द असं भाषण दलं : तळहातावर शर घेऊन हसत हसत फासावर
चढणारे त ण आम या पढ चे आदश कुठे आ ण हे नटन ांची च ं बाळगणारे तु ही
कुठे ?…
मागे कुजबुज… फासावर चढणं एक वेळ आप याला जमून जाईल, पण हसत हसत?
छे . र ा या स ानं ही भूमी शपून… बाप रे…
लगेच चयाचे खास वग कॉलेजात सु झाले. तेही स चे. योगासनं, नसग पचार,
महा मा गांध चं सा ह य, कॉलेजवर ायाम नय मत. हो टे लमध या मुलामुल ना
हवा यातसु ा फ थंड पा यानंच आंघोळ. कोणी कोणी आजारी पड यास गांधी
आ मातले नसग पचारत कॉलेजात कायम नवासी. शवाय सं याकाळ ७ ते सकाळ
७ वषभर मुल या हो टे लला बाहे न कुलपं. रखवालदार. ामुळे कॉलेजची क त रवर
पसरली. सगळ कडचे द पालक बेलाबालासार या उ ाम मुल ना आम या कर ा
हो टे लम ये सोडू न जायला लागले. पुढे ‘खासदारसाहेबां’ना पद्म ी कताब मळाला, पण
लवकरच संयु महारा ाची चळवळ सु झा यानं ते राजकारणातून फेकले गेले. कारण
संयु महारा ात जातीयता वाढे ल आ ण अ पसं याकांना जा त वाईट दवस येतील, ा
मताचे ते होते. मग तर पूण वेळ आप या सं थेत या मुलामुल या चयाकडे कंबर कसून
ल ायला ते मोकळे झाले. हेही कबूल केलं पा जे क , या तीन वषात योगासनांनी
आमची कृती धडधाकट झाली आ ण पुढे आयु यभर आ हांला चयाचा फायदा झाला.
चय हेच जीवन वीयनाश हाच मृ यू.

कतीही कठ ण पेपर असो, पास होणारच अशा अंगा या या पु ा परी ेत खशात ठे वूनही
इंटरला आपण नापास होऊ, याची शंभर ट के खा ी झा यानं वगबंधू लोटू हावी कॉलेज
सोडतो. हजामती कर याचा पढ जाद धंदा आपण करणार नाही, हे बंड यानं मॅ कम येच
गोठाणावर पानाची टपरी टाकून फ े क न दाखवलं होतं. आता मु य र यावर पे ोल
पंपापुढे एक धाबंवजा हॉटे ल तो सु करतो. दस याला मु त, सगळे वगबंधू म जमलेले.
रघू नायक फायू टार हॉटे ल असं साधं नाव सुचवतो. बरं दसेल का हो भौ, हे नाव? ग हरं
भारी. उ म. लोटू ’ज फायू टार हाटे ल अशी फळ रंगवायला टाकली जाते. य ात ती
लोटस फायू टार झाली. दवसा रा ी उ शरापयत ग पा मारायला एक ऐ तहा सक जागा
झाली.
कॉलेज या र यावरच साखर कारखा या या कॉलनीमागे वगबंधू ड गर राहायचा. ड गर
इब या म यार असं खडू नं ल हलेला लाकडी दरवाजा लांबून दसताच मो ानं हाक
मारायची, असं चा ही वष मी करायचो. कारण चुलीपुढ या सरपणा या जागेत उ कडवा
बसून ड गर जेवतांना माझी हाक ऐकली, क ताट घेऊन दारात यायचा. लहानसं एका
खोलीचं माट चं घर. बसायला जागा शडीवर. मला बैस हणून भराभरा तयारी क न आ ही
लगेच नघायचो. याचे वडील इब या नेहमी बांग ा भरायला आसपास या दहाबारा
खे ांवर आळ पाळ नं जायचे. ड गर मला हणायचा, मी शकतो आहे याचं कारण
अ ला या मेहेरनं एक तर तु यासारखा म मला सगळ मदत करतो, काही कळलं नाही तर
शकवतो, हे आहेच. पण हा अनेक प ा चालत आलेला बलवरांचा धंदा मला सोडायचा
आहे. असले बांग ा भरा बांग ाऽ भकार धंदे प ा प ा मागे लाग यानंच आपण
जथ या तथे रा लो. इं जांना सहज गुलाम झालो. मी हणायचो, शेतीचंही भूत तसंच
आहे ड गर. तु यासारखीच माझीही रोज घालमेल होते. चल. उसाचा रस पऊन सरां या
घरी हे ूटो रयल लहीत बसू.
आ ही नघतांना ड गरची वटक सलवार कमीज घातलेली हडकुळ आई बळजबरीनं
पाणी यायला लावते. घरात सरं काहीच दे यासारखं नसतं, हणून हे मी यावंच, अशी
तची इ छा असते. उरलेलं पाणी दाराबाहेर या जुईवर फेकून आ ही सटकतो. पुढे पे ोल
पंपावर नापास वगबंधू लोटू या लोटू स फायू टार टपरी हाटे लात नेहमी माणे आमचा
अ यो य ःखसहभागाचा संवाद चालतो. उसाचा रस ताजा पाड यासाठ बैल घाणीला
बांधेपयत जु या वगबंधू लोटू नं आम यासाठ मु ाम मोठा केलेला बॅटरीवरचा रे डओ
आ हाला या आम या जगापलीकड या व ां या जगात नेतो. साथी न कोई मं जल… दया
है न कोई मै फल. खं ा, काय एकतारी वाजवली आहे रे? बंबई का बाबू मधलं. यावलला
लागला आहे. चालायचं का? लोटू वनोदानं हणतो, नो, याही रा ी आम या गे या. नो नो.
मी काय कॉलेजचा बेकार व ाथ आहे रे आता अशा दां ा मा न रा ीचे सनेमे
टाकायला?
चल, ड गर आपण दोघं गुपचूप प हला खेळ पा न नऊशी घरी येऊ. मला उशीर झाला,
क घरी ताट वाढू न सगळे झोपी गेलेले असतात. दोघांना पुरेसं असतं. जेव,ू मग तू माझी
सायकल घेऊन तु या घरी जा, नाही तर झोप आम याकडेच. …ले कन यार पैश? े मेरे पास
तो अठ ीबी नाही आहे. चार दनां पैशेच नही मल रहे, भौत कडका प ा घर म. …मी दे तो
रे, चल. …तू ह मेशाच मेरे पर खचा करतो यार खंडू, मुझे भौत शरम लगती. …दे शील रे तू,
आता पुढ या जूननंतर बी.ए. झालास क नोकरी लागतेच आहे तुला.
नोकरी नाही मळाली तर? … मळे ल मळे ल. …अ ला कसम, नाही मळाली ना, तं
आपण चोर होऊ, दरोडेखोर होऊ, पण हा दारोदार बांग ा भरायचा फ करी धंदा नाही
करणार खंडू आपण. …काय भारी गाणं लावालं आहे रे ड गर रे डओवर. पॉप का जॅझ?
जॅझ वाटतंय्. …काय फरक यां यात?
फरक? काही का असेना, ऐकायला तर छान वाटतं? ऐक… आधी खाल या खज
आवाजात एक जण सु करतो — बघ, वतःशी गुणगुण यासारखा. मग तीच ओळ
कोरसचे दहाबारा गाणारे जाड बारीक आवाजात हळू हळू हॉ यूम वाढवत खजापासून सु
करत हणताहेत. हे बघ आ ा या मु य गाणा यानं एकदम तान उंच क न तस या
प तच नेली अचानक. …अब सीधे नीचे उतार र ा दे ख वो तान खाली …कोरसवा यांनी
तथून ती तान खां ावर घेत यासारखी उचलून खाली पु हा बसवली. …सुन, पीछे मोटे मोटे
ऑगनां बासां फुलुटां, मां, पेटां. ा दयभेदक ककाळ नं जणू आपण अणू अणू होत
जातो. अब दे ख भला, खंडू ांपेच गाना संपते संपते ब दा फरसे वो ऐशीच ककाळ
मारेगा. …बघू, जॅझचं काहीच न त नसतं. सांगता येत नाही — पण ऐकू या. …केवढ
अफाट ताकद दे वा यान लागत असेल रे, अशी ककाळ वजा तान मारायची म नटभर
हणजे? कोण रचत असेल यार ही अशी रचना? सगळ वा ां वेगवेग या तानां लेनेवाले
हैच, कोरस के लोगां तो वा. …ड गर, असं सजना मक काही करणं आप या खानदे शात या
चाळ स लाख लोकांपैक एकाला तरी येईल?
खानदे शांच काय, अरे महारा ात कोणी नघणार नाही. मौ लकता वेगळ च चीज असते
यार. …और अपना भारा तांबे का मधुघट? लता मंगेशकरनं ढळला रे ढळला दन सखया
ऐसाच खीचा है ना? …ते छानच आहे रे, पण छानला काय करतोस? मृ यूची ड डी
आणणारं हे ेट गाणं — तचा आवाज आणखी वर फाटतो न् फाटतो ला पश क न
लाटे सारखा फुटायला पा जे होता, यार. सं याछायांसारखा. पण हे त यात नसेल हण, का
संगीत द दशक वसंत भूला जमलं नसेल हण, का भारा तांबेनंच शेवट सखया असा श द
आणून ठे व यानं हण — मृ यू या गोठवणा या पशाची सगळ ती ता कमी कमी होत
गेली सखया नंतर. …म समझता, ढळला आ खर म डालते तो ये बनता था, नही? … हणजे
हा इफे ट यायला नदान जागा झाली असती. पण सगळे मराठ च ना रे हे, मराठ गाणं
एवढं च उंच जाईल, अशी व था असेल, तर याला आपण काय करणार? खरं क नाही?
फर भी ये अपने ांक दे सी चीज सो दे शी चीज, और वो हांक चीज क ी भी
ओ र जनल हो, सो कायकू ओ र जनल? …आप या ा पढ जाद धं ांनी आप या जातीही
कयामतपयत प या के या आहेत. …असं ओ र जनल गाणं आप याला करता येवो न
येवो, नदान रे डओवर तरी ऐकायला मळतं ना? मार बरं अशी उंच ककाळ वरपयत …
अ ला कसम, नाही जमणार. …मयताब बेचारा तर ह ली मो या वकायला जातो बाजारात.
…मायला, नपास ह गा बे हटलं, कुछ पढाई कर, साले, आयु यभर अशी लाकडं तोडू न
फॉरे ट या ऑ फसरला पैशे चा न मो या आणाय या, वकाय या, तथेच वारी, मीठ,
मर या घेऊन दळायला पळायचं, तथून घरी …आयु यभर काय मो या तोडणार मयताब,
तकडे सगळे ड गर भुंडे झाले आहेत तस या चौ या पुडापयत. आता पाच वषात एक
सागाचं झाड दसणार नाही सातपु ात. …पुरा या जमा यात वाघ, लस ा हो या — डर
होता. आता एक जानवर नाही दसून रा लं, पैशे खाणा या फॉरे ट रजर शवाय. काटा
खुशाल झाडां, आपण तं नसटणार इन्शाअ ला खंडू ांस,े लवकरात लवकर. रे वेत अज
करणार आहे. आमचा मामू हमाल आहे भुसावळ टे शनवर. आ ही बांग ा एकख े
मागवतो तथ या यू.पी.कड या शेख शहाबु न नावा या ऑ फसरला मामूनं मा याब ल
सांगून ठे वलं आहे. इ शा अ ला, पुढ या वष आपण इथे नसणार, खंडू. …बरं होईल बे ा,
तुझी सगळ पतरं उ रतील बांग ा भरत मेलेली, तुला आगगाडीवर गाड झडा हालवतांना
पा न, हॉ हॉ हॉ.
म ग लोटस फायू टार हॉटे लमधून वगबंधू लोटू नं ेमानं फुकट दलेली स ेट फुंकत
बाहेर. खु क या मागानं सनेमाला. ग पा, हसतखेळत तीन मैल मा या सायकलवर डबल
सीट. मधे र यावर आपट खाऊन हासत हासत पु हा सायकलवर. सनेमा पा न झा यावर
यात या येक सीनवर गंभीर चचा करत परत.

एकदा चांद या रा ी असाच गुपचूप मुगले आझम पा न येत असतांना संगमावर

वडाखाली रघू नायक भुतासारखा उभा असलेला दसतो. उ ा काही क न प ास पये
उसने दे हणतो. तू इतका वेळ घरी नाही हट यावर वाटलंच क , हा गुपचूप सनेमाला गेला
असणार.
वषभर श या या हाताखाली टे ल रग शक यापासून तर पोलीस भरतीपयत रघू
नायकानं अनेक नोक यांसाठ य न केले. एका नातेवाइकानं, वर मं यापयत लाच ावी
लागते असं सांगून रघू या वडलांकडू न वारंवार पैशे मारले. संधीची शडी मळा या शवाय
यशाचा मजला गाठता येत नाही, असा सु वचार ल हला तर लाल रंग संधीची शडी ा
दो ही श दांना वापरावा क फ शडीला?—भा ाचे पैशे घरात न हते, हणून मला
प ास पये उसने मागायला आलेला रघू असं वचारत होता. मुंबईचं दो ही बाजूंचं
आगगाडीचं भाडं वीस पये, बाक खच दहा पये. यांतलेही वीसेक पये यानं वाचवले.
टोपी, सदरा मा याकडू नच दोन दवसांकरता वापरायला मा गतला.

…सकाळ थेट दादरला उत न टे शनवरच संडास आटपून तथेच कपडे बदलून

चहापाव लागोपाठ दोनदा खाऊन पोलीस ाऊंडवर आपुन वेळेवर रांगेत. सग या
पळ यापासून दोरीवर चढ या या चाच या उ म पार पाडू न सं याकाळशी पु हा टे शनवर.
मुंबईत आपलं कुणीच नाही, नाहीतर फरायचा वचार होता खंडू. पर या गावी टे शनावर
उतर यावर इथे आपलं कुणीतरी आहे, ही नु ती जाणीवसु ा केवढा आ म व ास दे त? े …
हजार दोन हजार वष समाजा या प रघावर घोटाळणा या कतीतरी लोकांना आप या नदय
गावगा ा या पलीकडे कुठे ही जागा नसावी? अ नहो याचा ंकटे श घरातून पळू न गेला
आ ण नंतर काशीला पाठशाळे त शकतो आहे, असं कळलं. स चे चुलतभाऊ माधुकरीवर
शकून मोठमो ा पदांवर गेले. ही न त सुर तता सग यांना नसते. नु ता माणूस आ ण
याची मता असं पृ वीवर कुठे धकतं?
रघूला पो लसाचीही नोकरी मळाली नाही. दोष, म ा, आप या हदशेतच असतो.
मग एका रा ी संगमावर आ ही दोघांनी रा भर मनसुबे क न रघू नायका या भावी
आयु याचा र ता कशी जोडू न टाकला. मुंबईला पोलीस खा या या इंटर साठ उसने
नेलेले प ास पये यानं परत न करता ाय हंग शक यासाठ वापरावे, नंतर के हातरी
ाय हरची नोकरी मळा यावर फेडावे, असं ठरलं.
म ह याभरानं मी कॉलेजला जाय या तयारीत असताना रणगा ासारखा आवाज करत
एक जुनाट फाट या टायरांची भलीमोठ मसडी क आम या वा ासमोर थांबली. प प
आवाज. पोरांचा हैदोस. ग यात उपरणं टाकलेला रघू नायक ाय हर या सीटवर
अ भमानानं चाक ध न बसला आहे. ये म ा, तुला फरवून आणतो, वर चढ. उ ापासून
आप याला सुकलाल या पेढ वर रोजची एक खेप प क झाली. अ ज ाव न जायचं.
तु या भावे सरांना तकडे जायचं असेल, ते हा सांगत जा. आता आप या हातात हे चाक
आहे आ ण र ते तर जगभर फुकटचोट पसरलेले आहेत. आता आपण कुणाला ऐकत नाही.
सुटली साली संसाराची ददात. नाही तर गाडीमजूर रा लो असतो. हे सगळं तु यामुळे झालं,
म ा. …मा यामुळे? …होय, खंडू, तु या प ास पयांमुळे. काही हण, या रा ी तु या
मसलतीमुळे आयु याला वळण मळालं — हे असं —
असं हणून यानं U टन घेतला. एका धा यावर आ ही चहा यालो. तो हणाला, व
पाहायचं वय कधीच संपून गेलं होतं. नंतर व ांची व ं पाहायचे दवस आले होते. तेही
संपले. आता पायाखाली ॲ सलेटरचे दवस आले. काय नोक या तरी असतात
आप यासार याला? आप याबरोबरची महारवा ातली पोरं मुंबईला काय करतात माहीत
आहे? अजु या जे. जे. हॉ पटलात तुम या खट यात या रमेश डॉ टर या व श यानं
लागला. सांगतो इं जीत अ स टं ट वाडबॉय असं, पण काम? — ेत फाडणं. हे मो छ ी
मुड ा या कपाळावर ध न हातोडा मारायचा. हॅत. सोमा दे वनारकडे क लखा यातं चामडे
उचलून यायचं काम करतो. गायीचं मटण मळतं फुकट — खेडी सोडू न हे नवबु काय
वाघ मारायला गेले शहराईत? — काय फरक पडला, सांग.
तसंच असतं र या सु वातीला. पुढची पढ पाहशील यांची मुंबईत — मोठमो ा
पदांवर बसलेले दसतील. इथे काय आहे मोरगावात याटा?
कोणाचं काही असू दे , खंडू. आता आपण कोणा या बापाला ऐकणार नाही. थोडे दवस
थांब — वतःची कच घेतो आधी, जुनी का होईना. मग कजावर नवी बे झ.
मला कॉलेजपुढे ेमानं सोडू न टायलीत हात दे ऊन तो चंड आवाज करत नघून गेला.
सडकेवर मोठा धुळ चा ढग.
एकदा अ ज ात भावे सर आ ण आ ही चारपाच व ाथ असे सोडू न दे ऊन
सं याकाळ परत आ हाला यायला रघू नायक क घेऊन आला. बस यावर घाटाखाली
उतरत असतांना समो न र ता ं द करणारी, टे क ा फोडणारी मोठ बुलडोझरं आली.
मागे उलटं सरकत जा या शवाय ग यंतर न हतं. मग मागे मागे पूण उलट जात जात क
थेट वर अ ज ा या पाय यापयत. अंधार पडतांना असं अधा तास मागे मागे वर वर जाणं
— अरे अरे अरे, खाली दरीत टाकशील बाबा —

भावे सरांचे अनेक व ान म , गु , गाइड, आजेगु — चुलत गाईडांपयत अनेक

लोक यांना भेटायला यायचे. या न म ानं कॉलेजवर ासंगपूण ा यानं वषभर
ऐकायला मळायची. ऑ सस नद पासून स त सधु थेट घ गर नद पयत पसरलेले लोक.
इसवी सनापूव तीन हजार वषापयतचा भूतकाळ यां या पणजेगु ं नी प क न
सां गतला. यांचे खापर गु तर क जम ये आय लोकांचं मूळ थान अफगा ण तान ते
स त सधु असून इकडू नच आय भाषा युरोपभर पसर याची ा यानं ायचे. सरांचे एक
गु बंधू आम या कॉलेजात हेच सांगून गेले. आ ही सव व ा यानी हाच वचार खरा समजून
चाल याची सवय लावून यायची, असा न य केला. नंतर सरां या चुलत गु ं नी स माण हे
खोडू न काढलं. तरी आय इकडचेच असं ध न चालावं, असंच वाटत होतं. कां?
वाचता वाचता अचानक खालून हाका ऐकायला येतात : खंडू, ओ खं ा, बैलायले
पाणी पाजलं नाही का रे? बचारे तहानेले कती झाले. इतका वेळ काय पाहातोयस काय तू
ये ावानी चांदनीव न. आँ? सूया त? सूया त काय पाहतो मूखासारखा? रोजचंच आहे ते.
यात काय इतका वेळ पा ासारखं? यापे ा सूयादय पाहात जाय, येडपटा. या न म ानं
तरी लवकर उठशील इची ले . जरा बाहेर फरावं. शेतात काय चाललं आहे ते पाहावं.
आईबापायले भावाले मदत होते. ये खाली.
 एक अ तथी ा यापक फार चांगलं बोलले होते : ा भूमीतून कमळासारखे आपोआप
एकेक पंथ उमलत आले. चुकून यांना नंतर अडाणी इं जांनी धम असं नाव दे ऊन वेगवेगळे
केले. इथले सगळे धम हणजे इं धनु यासारखे एकात एक शरलेले आहेत, हे यावेळ
अ तथी ा यापकांनी पटवून दलं होतं.
सोयाबीन नावाचं नवं पीक पायलट योग हणून आप याला लावायला मळालं आहे.
उ ा कृ षमं ी, रा यपाल सगळे आप या शेतात येताहेत. तू आ ण भावडू फुलां या माळा,
गु छ, पानसुपारी हे सगळं सांभाळायचं. फोटो या वेळ नेहमीसारखं पसार हायचं नाही,
खंडू. उलट सग यां या पुढे उभं राहायचं, हाँ. … यायचे रा यपाल न् कृ षमं ी. शेतीचा हा
वसाय मुळात सामा जक. गडी, मजूर, बैल, मं ी — इथे वाचन चतन एका ताला काहीच
वाव नाही. भावडू हे सगळं मनापासून करतो. या यासारखंच मीही हावं, असं कसं चालेल.
याची च पल मला होते? ब तां या आ ही न मळो मतासी. काय या जनाशी चाड मज?
माझं भाषण सग यात खराब झालं. दय फूट झालो होतो. बोलतांनाही मा या कानात
या गगनभेद कचा या ऐकायला याय या आ ण म कोरा होऊन जायचा : घ न नघालो
आ ण वामीनारायण मं दरा या कोप यावर इंग यां या वा ातून बायकांचा गलबलाट.
यांची सून नुकतीच माहे न सहा म ह यांचं बाळ घेऊन आली होती. बरोबर माहे न
घमघम या गावराण तुपातले लाडू . लांबून वास येईल असे. बरोबर या जुनाट घरातले उंद र
खाटे खाली ठे वले या लाडू ं या ड यावर आले. सुने या बाजेवर कुशीत बाळ गाढ झोपलेला.
तसे इंगळे हणजे गरीब शेतकरी. अडीच ब या या वाटणीत क ानं खा यापुरतं धा य
काढणारे. रा ी चमणीसु ा लावायचे नाहीत. घरात बाळ हट यावर लावायला पा हजे
होती. रा ी के हा काय झालं कुणाला कळलंही नाही. सकळ बाई उठू न पाहते तो लेकराचं
सगळं नाक ओठ कुरतडू न खाऊन टाकलेले. बाळाची सो याची हसली बद या, चांद चा
करगोटा, वाळे जसंचं तसंच होतं. सासू आ ण नणदांचा ःखाचा कढ उतर यावर संताप
आ ण े ष उफाळू न आला. सुने या भोवती हवेत हात नाचत होते : काय ही बाई हणावी का
हैस? रेशी. उदाशीले इतक कशी झोप? लेकुरवाळ चे कान कसे हरनीचे पायजे. का
जननारीनले इतक सुध नसावी? उंदरं खाटे वरचं लेक खाता आहे अनं ही — इचं काय
गेल?ं आम या घराचा क ब खुडाला. कसा सुंदर पोरगा — मोतीच जानू. …पन कावं ब हना,
इतकं उंदरायनं चावलं तं लेक रडलं नसेल का? …अवं उंद र ासातून भूल फुंकतो.
मोठमो ा माणसांवर भूल पडते. आम या हाता याचा न हता जेव या पायाचा अंगठा
सगळा खा ला? अधोडी जात उंदराची. …आमचे महार मांग लोक बरे तुम या कुण यांपे ा
— घरात कु ं मांजर असतं. राखन असते. सगळा वाडा हळहळत होता. बचारी पोरसवदा
आई पोरा या त डावर पदर पांघ न सु बसली होती.
बाजूला जमलेले लोक हणतात, उंद र फारच झाले ग ा. जोशीबुवा उतरणचं पंचांग
सांगतांना हणालेच होते क , यंदा सं ांत उंदरावर बसून येते आहे. सोडा हो ा पुराणात या
वान या — गे या वष ती रे ावर बसून आलती, तं का रेडे या त झालते? ामपंचायतीत
पडले या पॅनेलची माणसं हणाली, उंद र मारायचं बजेट दाखवतात आरो य स मतीचे लोक
— काय उंद र मारता साले पैसेखाऊ? पजरे तरी घेता का? आहेती तीनचार पजरे ते
सरपंचा या ख यात कोठ वर, इ यायला. व पॅनेलचा पाठ राखा हणतो, वषा या
गो या टाकू दे ता तुमचे वारकरी लोक? मोठे अ हसा अ हसा करणारे तुमचे लोक. अरे तो
मारवाडी हातारा फ आडवा येतो — जैन धमा या हे व आहे हणतो. येक जीव
सारखाच है हंतो. …अरे एका उंदरा या जोडीचे सहा म ह यांत तीन ह जार उंद र तयार
होतात. आँ? खरं हंता का?
हे खा लीकडचं इंग या या मो ा दाजीचं घर — दहा वसापासून बंद है. पो हं द ली-
चंद गडकडे. घर नु तं भुयार केलं है उंदरांनी. आंखोर ती वरलीकडची दो ही पडाऊ घरं —
वसातून एकदार येता ते मुंबईचे साहेब — वा वा करता, काय नद , काय ड गर, काय हवा,
हंता. मातृभूमी मातृभूमी करता. ा अडी आ ही मुतत, या तडी आ ही हागत — असं
काही काही बोलता. अनं चा ले जाता : वकता का बरं नी हे लोक? राहा या घरात उंद र
इतले होत नी. भा ानं तं ावं? …भावना मक कारणासाठ …झा याची भावना, हे शहरात
गेलेले शकलेले लोक, इ या मायचे; वकून तरी टाका हटलं भौ तुमची घरं, तं भोसडीचे
उलटं हंता, काका, अहो, असं कसं घरं वका हंता? आमची मुळं आहेत इथे चाळ स
प ांपासून. वतःची माय वका हण यासारखं होईल ते. इ या मायचे. …तसं नाही ते
जनाभाऊ, वकायला काढली घरं, तं कती पैशे मळतील ा भु कड लोकायकडू न यांना?
अरे दहा न् वीस हजार पये तं यांचा एक दवसाचा भ ा असतो. वमानाचं भाडं असतं
एका फेरीचं यांचं एवढं तं. सुनीच राहतील ही या हची घरं उंदरायसाठ . ता ही पोरं राखी
या तुमची तु ही.
ा श दाचं नेहमी पे लग चुकतं. ल ात ठे वा : गाढवाला लावा गाढव, याला लावा मी,
मी या वर असतो दे श, अ या सनेशन.
खंडू पळ पळ, लवकर ख यात. वावधन सुटलं आहे. वावटळ त गुडा या प ा उडत
चाल या. खंडेराव, खंडेराव. पळ रे पोरा, फेक तुझं पु तक तथेच. पळ बा पाऽ.
कमवा आ ण शका योजनेत झाडांचे ख े खणायचं काम संपवून वगबंधू मयताब
तडवी थकून यायचा. ाचायानी मोठं सागांचं बन करायचं ठरवलं होतं. नंतर सागा या
रोपांना पाणी दे याचंही काम यानं घेतलं होतं. लांबून व हरीचं पाणी एकेक पोहरा ओढू न
भर उ हात सागा या येक रोप ापयत यायचं. ा सग या काबाडामुळे वगात तास सु
झा याबरोबर याला झोप घेरायची. या या घरीही नेहमी काहीतरी उलटं पालटं घडत
असायचं. कधी वडील पहाडात कळकाचं बेट खणत होते ते हा आत लपून बसले या
साळुं नं चातं फेकून मारली. सगळा चेहरा सुजला. कधी आई अंजनाचा पाला ओरबडतांना
बबीची गाठ सरकली. तो हणायचा, काय जदगानी है रे हमारे वाल क . तु ही कुनबी लोगां
काय नसीबवान — शेत है और घर. बरे दे वा कुणबी केल । नाहीतर बगाराने असतो
शकलो ।।
खंडू, मो याला गुरां या दवाखा यात दाखवून ये. बरोबर मु यालाही ने, नाहीतर तो एकटा
र यातून परत फ पाहतो. थंडी आहे, झुली पांघ न नेयजो. गो ात शेणामुताचा बदाडा,
सालदार गावाकडे नघून गेला. आता परत येतो क नाही. वर उचल पैशे मागत राहतो,
शाकटा. अजून सहा म हने बाक हैत. वतःच खो यानं व छ क न यावं. कामाची काय
लाज? पूव महार मांग होते, आता कुण याचे दवस बदलले आहेत. मा यांचा भणाण,
शेणमूत सगळं सहन करायचं.
पृ वीवर प ह या मानवी व या समु काठ च का झा या? वाचत राहा — आपोआप
समजेल. पृ वीची उ प ी. व ात हजारो मैल वेगानं सतत कुठे तरी अनंताकडे धावणा या
आकाशगंगा. पृ वीचं भ वत — पूण राख कवा गॅस होणं. पृ वी या पोटात सतत
सरकणा या धगधग या पवत रांगा, पूव ह थान आ ण द ण आ का आ ण अज टना
एक जोडलेले होते ते हा या महासागरात या खळबळ , जनुकं समु ाखाली कशी तयार
झाली? ककवृ ावरच कां वाळवंटं होतात? वाचत राहा.
बैलांना कुटारात खारवण मसळू न दे . ग हाणीत काड या त साठली तर बैलांना ते
आवडत नाही. आधी ग हाण साफ क न मग कुटार टाक.
सर हणाले, अरे तुम या सनाव या अचूक बरोबर असतात. इ तहासात तेवढं च फ
बदलत नाही, बाक सगळं बदलू शकतं हे तुम या ल ात आलं, हे बरं झालं. समु मंथन.
दे वांचंच नाव असुर कसं, के हा झालं? सं कृत आव यक आहेच. घरीच ब तेक सगळं
करावं लागतं. तु हाला जु या सं कृत चा अ यास आव यक, आव यकच आहे. तू सं कृतही
घेतलंस ते उ म झालं.
खंडू, मध या घरात या कोठ त उतर तं बाळा, दोन पाय या ग दे काळू काकाला. कार
आहे या या घरी, काम करनं पडतं. उठ लवकर. ल हणं रा दे घटकाभर.
तगामी बुरसटलेले लोकसु ा चांगलं वचार वतक बोलून जातात. सामा जक याय
असा नसतोच. नुसता याय असतो. सामा जक वशेषण लावलं क याया या व अथ
होतो. वदतो ाघात. रझवशनब ल बोलला. चुक चं होतं पण बरोबर होतं.
नांगराची रही पा न पोटापोटानं चालत जा. पुढे भावडू नं नांगरतांना मोठा गोट पाडला
आहे बघ — शकतो आहे अजून. तू तं काहीच कामाचा रा ला नी. नुस या मजुरांवर शेती
करायचे दवस रा ले नी भाऊ आता.
वनोद नबंध पधा — मोरगाव या आठवडे बाजारात होलसेल गवताचे ापारी.
एकाकडे दाती धर यासाठ . स याकडे वणवा झाक यासाठ . पलीकड या रांगेत
एकापाशी पडी — हातारा भुकेला सह उपाशी मरतांना याला वाचव यासाठ . उंटा या
पाठ वर शेवटची हणून टाकायला एकच गवताची काडी वकायला तकडू न एक ापारी
बसला आहे. पण सग यात परोपकारी कानदार बुड याची वाट पाहत बसला आहे. सबंध
यु न ह सट त आम या कॉलेजला वनोद नबंध पधची ढाल. मकडू गडी हणतो, आ ण
तलवार नाही? नदान याले?
ऊठ रे खंडू, कतला दवस वर आला आहे? लोक सगळे उठता त हा हा जोकसी जपेल
राहतो, अनं लोक जपता त हा याचा कंद ल लागेल राहतो.
 मो ा मु कलीनं ंथपालाकरवी मुंबई न चारपाच पु तकं लोन स हसखाली मागवून
वाचली होती. दोन पायांवर उभं राहायला शक यापासून आ दमानवाला ासो छ् वास
काटकोनात करावा लागला, यामुळे हवेचा वाह अचूक अडवून भाषेचे वनी जभेवर
उ चारता यायला लागले. अजूनही माणूस चतु पाद झाला तर भाषा नाहीशी होईल का? म
पु हा लहान होणं श य नाही. भाषा कायमची चकटली हणायची. हे के हा घडलं असावं, ते
ा पु तकात सापडत न हतं. ंथपाल हणाले, एम.ए.ला यु न ह सट त जाल, तर
भाषाशा हा वषय या, तूत बी.ए. तर पास हा. मनाशी ठरवलं — एम.ए.ला जाईनच.
कठा यासारखा फरतोस तू खंडू. अरे ा दवसांत जेवायची फुरसत नसते आ हाला.
काम गोड असतं भाऊ, का माणूस गोड असतं? थोडीतरी मदत करत जा भाऊ.
शेतक या या पोरांनी नोकरदारां या उठवळ पोरांसारखं वागून कसं चालेल? म यात जा,
केळ ला यु रयाचा ढोस दे ऊ लाग. यु रयाची एक मूठ तर पोटॅ शची अध मूठ खोडाशी
टाकायची. मगच इं जन सु करायचं. तुडुंब भरायची एकेक वई, बरं का, नाहीतर केळ
जळू न जातील. हाँ. जा.
पा णे शा हणाले, चौथी मती तुकारामासार यांना पशत होती. तीन मती तर
आप या सग यांनाच जाणवतात. पशुप यांना दोनसु ा नीट कळत नाहीत, हणून कु े
वेगात या वाहनामागे धावत सुटतात. सर हणाले, आप या लाय ीत आईन टाइनवर एक
पु तक आलं आहे, ते वाच.
डे या भरायला कालपासून सु वात. खंडू, तू टे शनवर जाऊन टे शन मा तरला हा
जेवणाचा डबा रोज दे ऊन यायचा. तु या कॉलेज या वेळात एवढं काम करायचं — याची
बायको गावी गेली आहे. वचारत जा, जेवणात काय कमी या त लागतं ते.
वगबंधू ड गर नवे भारी बूट घालून टापटाप चालत वगात आला. हणाला, कती
खूपसुरत दसत असणार आज मी? खूपच. तोच हणाला, खंडू चांगलं दसून काय उपयोग?
नोकरीच मळाली नाही तर. चल चल, आपण रा भर जागून कौ ट या या अथशा ावरचा
पाठ क न टाकू. एवढं अवाढ सा ा य या काळात कसं चालवलं असेल, वचार
कर. तर तो हणतो, नोकरी मळे ल का, हा वचार फ मी करतो, सरा वचार करायला
सांगूच नको.
आता खानदे शी के यांसाठ वातानुकूल बोट मळणार आहेत डसबरपासून. मग पाहा
आपली कूल केळ र शयात कशी ए पोट होतात ते. तु या वडलांमुळे आप या मोरगाव या
ू ट सेल सोसायट ची केळ आधी भरतील. मग स या गावांची. तर? आपला घड केवढा
असतो? एका के यात र शयन माणूस लांबा होईल. चं ावर पण नेतील आपली खानदे शी
केळ .
ीवादा व आ ही सग यांनी चचास ा या आधीच नीट तयारी केली होती. एकच
फाडफाड बोलणारी त पध ण होती —
हो टे लमधली बेलाबाला नावाची आगाऊ ीवाद उध ा छातीची चंट मुलगी. आप या
डा ा हाताची नखं द डेक इंच वाढवलेली दसतील अशी दाखवायची. ल करी
अ धका याची ही मुलगी तकडे अ यास सोडू न त र गो ी करायची, हणून आम या
ा वातावरणात हो टे लमधे ती सुधारेल हणून आणून टाकले या ा पोरीचा आम या
खेडवळ पोरांम ये बोलबाला फार झाला. खरं तर हात हणजे पुढचे पाय. कतीही आपण
शरीराबाहेरची ह यारं जोपासत सुसं कृत झालो आ ण बेलाबाला अशी सुंदर नावं ठे वत गेलो,
तरी नखं पंधरवा ाला कापावीच लागतात. को वधी वषापासूनचा मूळ ह तेचा हा
पुरावा काही शेपट सारखा नाहीसा करता आलेला नाही. ीवाद चचा ठ क आहे, पण
सग या मानवी समूहांम ये ी ही पु षापे ा कमी उंचीची का रा ली आहे? (टा या)
वगबंधू भुवन तला वचारतो, तुमची उंची कती, बेलबाला? सटपटू न बोलली, चार फट्
अकरा उंच. …हशा. …बोलबाला.
हेऽ गावडी हॉऽ गावडीऽऽ आप या वाघदडी या गायरानात नारळ घेऊन जा रे खं ा.
तथ या व हरीत पाणी लागलं — डबल बोअर करावं लागलं. आता आणखी एक ऑइल
इं जन यायचं आहे. एक लाख केळ ची खोडं लागतील ा शेतात. तुला काही दवस इं जन
चालवायला जावं लागेल. नु तं हॅ डल मारायचं क आपोआप पाणी चालू होतं. झोपायचं
तथेच. मधूनमधून ऑईल ले हल पाहात राहायची, ब स. चोवीस तास पा याचा उपसा
झाला पा जे. ा गायरानातले न येणारे गुरा यांचे आवाज आता संपले — हेऽ गावडी
हॉऽ गावडीऽऽ
कठोप नषदात या न चकेत आ ण यमा या संवादावर यंदा न क एक वीस माकाचा
येणार आहे, असं एक प पु यात या जोग लासेसम ये जाणा या एका मुलीकडू न
हो टे लवर बोलबालाशेजारी राहणा या अपणा नावा या नेहमी फ ट लास फ ट येणा या
पु या या आम या वगभ गनीला आलं. ते लंपास क न बोलबालानं आ हांला आणून दलं.
सं कृत घेणारे आ ही सगळे जण हडबडू न गेलो, कारण हाच ुतीचा भाग आम या
सं कृत या जोशी मॅडमनी अमे रकेला जा या या घाईत नीट शकवला न हता. पु हा सं कृत
इं जीत शकायचं या या आयला. यम न चकेताला सांगतो तसं ेयस् आ ण ेयस् हे
एकमेकांत इतके मसळलेले असतात, तरी ते आ हांला वेगळे करता आले. पण मरणारा
हणतो मेलो आ ण मारणारा हणतो मी मारलं — दोघांनाही कळत नाही क कोणी मरत
नाही, आ ण कोणी मारत नाही — हे कसं काय? जरा व तच.
बाई इं जीतलं भाषांतर वाचा हणा या हो या. मराठ त नीट समजेल असं भाषांतर
मळालं नाही. न हतंच. सगळे ा यापक हणाले, इं जीची सवय क न या. इं जी शवाय
जगात तरणोपाय नाही. इं जीमुळे एक फायदा हणजे मूळ सं कृताबर कूम ते आहे का, हे
समजायला काही माग नसतो. फ इं जीच समजलं पुरे झालं. मराठ मुळे हे नमाण
होतात. ा सं कृत समासाचा हा अथ, ा श दाचा हा — असं. हणून सांगतो, मराठ
भाषांतरा या भानगडीत पडू नका. मग कोणीतरी हणालं, अरे आप या पंढरीबुवाकडे का
नाही जात. मोठे ानी गृह थ आहेत. त ण वयात वर येऊन काशीला पळू न गेले होते.
जा.
 आ ही सगळे यां या घरी गेलो. नुकतेच शेतातून आलेले पंढरीबुवा बैलांचं शेण काढत
होते. चारापाणी झा यावर हातपाय धुऊन उपर याला त ड पुसत आले. तोपयत आ ही
यां या अंगणात खाटे वर बसून होतो. स मु े नं समोर सरी खाट पाडू न बसले. आ ही
आमचा सांगेपयत दोनदा यांची बायको चुलीकडू न धुरातून यां या नावानं ओरडू न
गेली. जजाबाई-तुकारामासारखंच. मग ते हणाले, पो हायहो, अगदर ाने री नीट समजून
या. गीतेतलं व पदशन वगैरे एकदार समजलं नं, क सग या सृ ीचं रह य समजतं.
सगळं नरथक आहे. आपलं शंभरेक वरसांचं फार तर आयु य. ा अफाट अनंत
को वधीसु ा काहीच नाही अशा ा डात आपण काय करतो न् काय जगतो न् कसे
नाहीसे होतो, हे असून नस यासारखंच नाही का. तेच ते. शेवट पंढरीबुवां या सवागावर
अ सा वकभाव उमटत होते.
रामराम होऽ खंडेराव भाचेऽ, तुपले बाप ऑल इं डया फारमर फोरमचे अ या मुंबई
रा याचे उपा य नवडू नशान आले हंता. गुजराथी शेतक यांची आनं आप या लोकायमंधी
लई खेटराखेटरी झाली हंता. आता भा षक रा य हन यावर आसंच हनार है हंता. वा
भौ वा. आता तुम या बापा या द ली या वा या. थेट जवा हरलाल नेह ं या घरामंधारच
खाना, हंता. वा भौ वा.
श दाला अथ असतो, तर अथाचा काय अथ असतो? आपला हा वषय न हता,
खंडेराव. तू फलॉसफ या डसोझा सरांकडे जा — आ ा नाही, पारी भरपूर मासे जेवून
दोन तास झोप असते यांची. चारनंतरच उठणार. ा यापक झा यापासून यांची हीच
दनचया. सुशागाद गृह थ आहे. पण ासंगी. ‘खासदारसाहेबां’ या मते बारा आ यां या वर
व ा असलेला. उ साहानं वगबंधू च ुभुज आ ण मी यो य वेळ यां या घरी गेलो. चंड
दे ह. व तारशील पोट ग जारत ते हणाले, कदे ? या. बरं आहे तु हाला फलॉसफ त इंटरे ट
आहे. अथ भाषेत हणजे तो मानवा या म त या पेश म ये उपजतच तयार होत जातो.
बाहेर या सृ ी या नरी णाबरोबर तो ापक होत जातो. मग वतःशी हस यासारखं हसून
डसोझा हणतात, सोपं उदाहरण — आतां हे माजो बानयान पळय. नेवे आसतां ते ा ते
वोटाक घट बसता. पुण परते परते घालून पळय कशे झगा याभशन दसता. मा या
वोटाचा ढे र तसो याका आकार आयला, नी? भाशेत या अथाचेय अशच जाता म रे.
म त मूळ प ी हो श द आसता. तु ही जतके नर नराळे प ी सृ ीत पाहाल —
चमणी, कावळा, मोर, हंस — ततक ती संक पना फैलणार.
एकदम पटलं होतं. अजून प कं यानात रा लं आहे — डसोझासरांचं ब नयन.
अरे पनामा रोग पडला आहे आप या केळ वर. फवारे मारायला मजूर मळे ना. फार
वषारी औषध असणार हे, आपला सालदार सोपानमामा आजारी पडला दवसभर ास
घेत यानं. तू मामाला दवाखा यात घेऊन जा. बचारा धुमा या आहे कामाला. याला
मोसंबी, ा ं घेऊन दे येतांना, बरं का.
वगबंधू च ुभुज अधूनमधून घरी येऊन काल सरांनी काय शकवलं, असं वचारत,
आपण काल काय केलं क यामुळे कॉलेजात येता आलं नाही — हे सांगतो. कसंबसं बी.ए.
क न हलक पलक का होईना, नोकरी मळाली पा जे, खंडू. वडील खाजगी पावर
हाऊसम ये नोकरीला होते, आता वीज येणार हणताहेत सरकारची. यामुळे पावर हाऊस
बंद होतं आहे. तु यामुळेच झालो तर मी बी.ए. पास होईन.
या कासाराकडे काय जात असतोस रे खंडू ह ली? भंगारात कसली जुनी भांडी
घेतोस? घरात अडचण फुकट. असली घुंगरं घरात आणू नये — भुताटक ची असतात ही.
कसली ाचीन कला न् या डोम लोकांची सं कृती, चोरांची? रातोरात आणून वकतात
कासारांना. ाचीन इ तहास हणजे हेच — चो या करणं. हॅ हॅ हॅ.
भावडू या या सासुरवाडीला जाऊन बस यामुळे बरेच दवस म यात या केळ ची
दे खभाल मा या ग यात पडली. तरी मधे घाईघाईत सायकल मारत कॉलेजात एकदोन तास
केलेच. म यात वगबंधू ड गर म यार आ ण मी — दा रयस या वा यांपासून तर महमद
गझनीपयत सग या सनाव या आ ही एकमेकांकडू न पाठ क न घेत या. हे झालं क
व हरीवर भरपूर जेवून ताणून ायची. खाली इं जनाची धुगधुग. खोल व हरीतून पंपाचा
संथ सूं सूं आवाज. थाळ यात कोसळणारी मांडीएवढ व छ गोड पा याची धार. केळ
तुडुंब भरली आहे. गारेगार. चचेखाली पोतं अंथ न मी एका तेनं झोपतो आहे. इं जनीर
झप मला हणतो — बघ बघ, आप या बागेत मोर आले रे, ऊठ.
यावेळ एक लेख तयार केला होता : अलाउ न खलजीनं रामदे वरावा या जताऊ
नावा या मुलीशी रीतसर ल न लावलं. त यापासून जो मुलगा झाला उमरखान नावाचा,
याला आप यानंतरचा स ाट केलं. आता ा उलट बाजीरावाला म तानीपासून झाले या
समशेरबहा र नावा या मुलाला पु यात या मराठ ह ं नी काय दलं? याला ल नाची
मुलगीसु ा दली नाही. बचा याला तकडे मुसलमान मुलगी शोधावी लागली. तरी हे
बाजीरावाचे चरंजीव पानपतावर मरा ां या बाजूनं लढता लढता घायाळ होऊन कुबान
झाले. बाक या मरा ांसारखा पळ काढला नाही. असे आपले लोक. हा लेख चार
ठकाणां न परत आला. शेवट कॉलेज मॅग झनम ये छापावा लागला.
मृगाचा पाऊस. मकडू आप या ह एव ा झीबू आ ण ढबू बैलांना संथ गतीनं
चालवतो आहे. आई आ ण व हनी तफणी या मागे मागे हाताचं अंतर राखून चा ावर
मूठमूठ बी सोडत चालत राहतात. यां या मागे दोरी ताणलेली ठे वत भावडू पास ध न
चालतो आहे. या दोघीजणी पु हा ओट तून पसा भ न बी तयार ठे वतात. मधूनमधून
झुरझुरणा या सर नी दोघीजण या सा ा चब झा या आहेत. आजीबरोबर आई पूव ाच
शेतात ाच बैलजोडीमागे अशीच भजत पेरणी करायची, या या आठवणी आई सांगते.
रका या झाले या ओ ा लगबगीनं बांधावर या खांडातून बया यानं भरायची घाई.
औता या खूप मागे मी फसाट ओढत धावतो आहे. पावशा प ी डो या या जवळू न तू
तूऽऽतू तू तूऽऽतू क न झेपावत जातो. बी पेरले या स या चुकवत व न पोटापोटानं पावलं
टाकतांना मला वेगही कमी क न चालत नाही, कारण पाऊस कोसळाय या आत
सग यांनी आपापलं काम संपवलंच पा जे. अंधार पडाय या आत सगळं वावर पे न
फसाटू न झालं क प यांची, डु करांची भीती नाही. मा या मां ांची हाडं आता तुटतात क
काय अशी सणसणताहेत. का या मातीत पाय पड धरतात, झटकतांना गुड यात चमक
भरते. तरी मी बरोबर मेर गाठतो आ ण मकडू जवळ धुरे बसतो.
घरी गाडं पोहोचताच एकेक कडक पा यानं आंघोळ आटोपून ओसरीत जेवायला बसतं.
शशी शारच आहे, आधीच आंगणात चु ावर हंडाभर पाणी तापवून ठे वते. भाकरी क न
ठे वले या असतात. ताटात ताती भाकर आ ण चटणी. तरी आई, व हनी ढणढण चुली या
जाळावर आणखी कढ , बेसन भराभर करतात. अ या तासात जेवणं उरकून उ ा स या
वावरात पेरायचं बयाणं तयार ठे वून झाकदडप क न सगळं घर डाराडू र झोपलेलं. मी
कॉलेज मॅग झनसाठ ायचा लेख त करत कं दलातलं घासतेल संपलं तोवर जागत
शेवट तथेच आडवा झालो. सकाळ उठलो तो खालून सगळे जण मा या नावानं
ब बलाब बल करत होते. मी पाच वाजता उठू न सायकलवर बया याचं पोतडं सोसायट तून
म यात नेऊन ठे वायचं ठरलं होतं. तकडे सातनंतर मी धडपडत गेलो. सगळे मजूर आराम
करत माझी वाट पाहत बसले होते. तेव ात अध वावर पे न झालं असतं. सहा वाजता
उठणं हेसु ा ऐद पणा, हणजे हे लोक भुता या जातीचेच हणायचे.
बचा याची बायको मेली. कशीबशी कोरडी भाकर खात बसला असेल. ही भाकर न्
भाजी नेऊन दे बरं खंडू या झाडाखाली, गणपत नाना याहरी करतो आहे तथे. आपण
मोटे वर बाग करायचो ते हाचा जुना गवांद होता. आपले बरे दवस आले हणून स याची
आठवण ठे वू नये का? पळ. पेर याव न नको चालत जाऊ, पोटानं चालत जा.
मा ा घरा या पाठ मागे रे
उंटणी डु ल या खाये.
श य तो एकाच वेळ एकच गो केली क यशाची खा ी वाढते. सतरा भानगडी क
नये. काही आठवूसु ा नये. आठवणी वसरला माणूस क जकलाच.
अरे पोहरा पडला खंडू, आडात उतर बरं. ढोरं तहानेले झाले आहेत. मु या जनावरायची
हयाकया पडील, ठे व ते पु तक आमाक बाजूले. द हानबी काढू न ठे व, फाट ल घसरत ढुं गण
लावत उतरतांना. मुक काक या दो ही हशी दवसभर ओरडतच असाय या. यां याशी
जुगलबंद इकडू न आम या वगारीची. अ यासच होऊच ाय या नाहीत.
काय भारतीय सं कृतीची जगाला दे णगी आहे आजपयत? शू य. हणजे ग णतातलं
शू य ध न शू य. बु बळाचा खेळ — शेवट शू य. समाधी, नवाण, नवृ ी, सं यास,
कम स ा त, असं ह, माया — हे असले येकाचा शेवट शू य राहील असे शोध लावले.
शू लोक मरमर मरत रा ले, यां या जवावर हे असले शोध. टे नॉलाजी तर काहीच नाही
— कारण यामुळे क क यांचे क वाचतात ना. बुडवून टाका तुमचा सगळा इ तहास. नवं
युग सु करा.
अरे प हाट वर फकडी पडली, अ खं ब ड पोखरेल या या आधी फवारणी केली
पा जे, भावडू .
 आंतररा ीय क त चे ह शा दे वद बरोबर सांगत होते, असं सु वातीला वाटलं
होतं. वचार कर यातच बदल झाला पा जे. ॉइड, मा स तर ह ली कुठ याही
ॅ युएटाला त डी लावायला लागतातच. पण वचार कर याची प तच बदलली पा जे.
पण ते असंही हणाले क , जैन आ ण बौ धमचौय करणारे पंथ आहेत. भांडवलशहा
आहेत. अनेक मोठमोठे नरी छ मणक त व मोहेनजो-दडो काळापासून आयावतात
लोकजागृती करत होते. यांचे वचार महावीरानं आ ण गौतम बु ानं शकून घेतले आ ण
यांना ड चू दला. यां याब ल साधी कृत ताही दाखवली नाही. कु यात चावाक सोडले
तर बचा यांची नावंसु ा कोणाला माहीत नाहीत. म खली गोसाल, पुरण क सप, आलार
कोलाम, पकुध का यायन, अ जत केशकंबळ , संजय बेल पु — आणखी कोण कोण —
उ क रामपु , नगंठा नातपु हे वल ण वचारवंत खाल या दजाचे, खाल या जात तले,
ु वगातले, आ दवासी, गरीब घरा यांतले रंक लोक दसतात. महावीर-बु ांसारखे
उ चवण य य राजपु न क च न हते. ीमंत े ी ापारी राजेरजवाडे अशांचा
आ य ा भणंगांना कुठू न मळणार? हे नु तं वचारात सो फ टकेशन जोपासणारे मण
कुठे ही पूण नागडे हडायचे. … ो यांमधून आवाज — यांचं झालं ते हायला एवढं कारण
पुरेसं नाही का? (हशा) तु ही कां कपडे घालून भाषण दे ताहात? बु ालासु ा लोक वसरले
हते, तं ान्ला केसांचं कांबळं पहनणा या तुम या नाग ा क यु न ांना यादमंधी हतं
कोन ठे वनारै?
अरे खंडू, आप या जळगाव या लॉटवर झोप ा बस या का पा न ये. तकडू न
काळातले लोक आले आहेत खूप. वाटलं तर इ पे टर बोरो याची मदत यायची.
रातोरात झोप ा उठवून गावाबाहेर माणसांसकट टाकून यायचं. तो करेल बरोबर. तू नु तं
या याकडे कं लेट करायची. तुझा अ यास तुला उमजू दे त नाही. नाहीतर लॉटभोवती
कुंपण घालायचं आहे. आता ा सु त तरी चारपाच दवस काढशील का जरा?
गुढ पाड ाला घोडवाहन शकांनी दौडी करत इथ या मूळ मराठ लोकांचा पराभव
केला, असं असेल तर इथ या गुलाम झाले या मूळ या शकपूव मराठ लोकांनी हा
घोडवाहन शकांचा वजय कां दरवष साजरा करायचा? इ तहाससंशोधक पा णे हणाले,
आपणच शक असू? आप या दे शात कोणी कोणाचा श ू राहत नाही. कोणी आय रा ला
नाही क कोणी शक, ण नाही. सब घोडे बारा ट के.
अरे बारे धरायला जा पारी. थोडावेळ — भावडू ला मुलगी झाली. घरात काय मुल ची
वाण होती? आ ही सगळे तला पाहायला चाललो आहोत. घरी कोणी नसणार. तू
काकूकडेच दोन दवस जेव.
लागोपाठ चार धमा या धा मक सुट् ा हणून या दवशी लाय ीतून महारा ात या
ओ र जनल वचारवंतांची पु तकं पशवी भ न आणली होती — फुले, राजवाडे,
राजारामशा ी, व ल रामजी, सावरकर, केतकर, वनोबा, साने गु जी, आंबेडकर आणखी
एकदोन. घरी कुणीच न हतं. दारावर ठे वलेली क ली काढू न कुलूप उघडू न पु तकं नीट
लावून ठे वली. हातपाय धुऊन त डावर गार पा याचे फटके. तथेच दांडीवर वाळत
असले या कप ांमधलं आईचं खरखरीत लुगडं शोधून याला त ड पुसलं. रडीतली
भाकर ताटात मोडू न बारीक चुरा केला. श यावर या खोब या उतरवतांना ब याचदा एक
हातातून नसटू न फुटायची. हणून एक एक करत काढली. आधी कढ ची. मग द ाची
टु मनी. शेवट लो याची. पोटाला तडस लागला इतकं तुडुंब जेवण. ही आईची शकवण —
काहीही फेकून ायचं नाही. भाकरीचा चतकोरही फेकायचा नाही. धरतीला कती क
पडतात एकेक पान, एकेक कण मातीपासून तयार करायचा हणजे? आ ण आपण ते
फेकायचं? हा मातलेपणा झाला. हे एरवीसु ा चाटू नपुसून खाणं नै तकता हणून चांगलं.
इतकं जेवायचं सरं कारण पारभर ठगा सोसायट या ओ ावर ताणूनच ायची होती.
घरट एक माणूस पीक संर ण ठगा सोसायट त पाठवावा लागतो. व ादशीला आमची
पाळ .
भावडू पंढरपूरला गे यानं मा यावर पाळ . मुका ानं ठगा घेऊन गावाबाहेर या
सोसायट या ओ ावर आलो. रांगेत ठे वले या ठ यांम ये सग यात दे खणा ठगा माझाच —
जाडजूड, वजनदार. पीक चोरणा या या डो यात एकच बसला क तो बसलाच. कधीतरी
ही संधी आप याला मळे ल, ा आशेनं भावडू ही आ ण मीही खुशीनं ठ याची पाळ
करायचो. ती संधी या दवशी चालून आलीच होती. लबा या गार सावलीत दोघा तघांनी
ताणून दली होती. बाक चे सातआठजण तथे नेहमी पडलेला गं जफा सारीपाट खेळत होते.
अचानक नद पार कड यात चोर घुस याची ब ब ऐकली. आ ही पोरं आपापले ठगे उचलून
च यासारखे नद ओलांडून या शेतात घुसलो. वारीचं भरग च पीक आ ण म ये जोरात
खसखस, ताटं मोड याचे आवाज. शकवलेलं होतं या यु नीती माणे आ ही शेताला घेरलं
आ ण आत सावधानीनं वाट करत चाललो, त माकडांचा कळपच अंगावर धावून आला.
तुंबळ यु . मी तर एका या नको या जागेवर ठ याचा साद दला. एकाला महा या
चावला. हळद लावून ठ क झालं. माकडांना मा नये, माकडांनो — असं मु य ठगेवाला
तुळशीकाका हणाला, नु तं हाकलावं. … हणजे ते नंतर स या शेतात घुसणार, हणजे
उपयोग काय? तुळशीकाका हणाला, काय करावं एवढं मी तुला सां गतलं. हनुमानाचे वंशज
हे. तु ही लोक श णानं सुधाराय याऐवजी बघडत चालला का रे? राम कृ ण हरी.
खंडू अजून झोपलाच नाहीस का रे? लवकर उठावं लागेल रे भाऊ उ ा. पहाटे पाच
वाजताशी तू तथे हजर पा जे. भावडू आ ण सोपानमामा औषध कालवून दे त जातील, तू
मजुरांवर नु ती टे हेळणी करायची. चाळ सेक मजूर असतील. कपाशीवरचा ला या रोग
पसरला तर आपली सगळ वषाची मेहनत वाया जाईल. उ ाचा दवस कॉलेजला गेला
नाहीस तं तुझी काही वषाची मेहनत वाया जायची नाही.
या रा ी गरधर राखोळ पळत आला. कपाशीवर चोर आले मालक, पळा, पळा. मी
आ ण भावडू अंधारात सायकल डबलसीटनं का ा घेऊन सग यात पुढे. मागून दोघे
सालदार, वडील, शेजारीपाजारी, गणपत, भाकरी मागायला याच वेळ आलेला थोटा
चांभारसु ा एकच हातात काठ उंच उभा न — असे वीसपंचवीस लोक कोसभर पळत
आले. व चतुथ चा सग यात मोठा चं आकाशात. चांद याच चांद या. गार हवा. टपूर
चांदणं. छातीएव ा कपाशीची ब डंही लांब टे क ां या पाय यापयत चांद यांसारखीच
घोळ याघोळ यांनी गद करत. शेवट मा एक कोपरा काळपट — तथली कपाशी वेचून
चोर ना यातून नुकतेच पळालेले. त ध झाडी. शांत टे क ा. ना यापलीकडे को हेकुई.
भावडू वेषात ास फेकत हणतो, माग दसतो आहे बघ, खंडू, चाल तं खाली. सापडला
एकादा चोर तं लंबं क न टाकू तथ या तथे.
मागून वडलांची हाक — उत नका रे पोरो हो, या मागे. जाऊ दे नेली तं गाडाभर
कपाशी. दे व द ल आप याले पट. शवारात चोर पकडणं का सोपं असतं रे? कोणीतरी
हणतं, शेतक याले ना संर ण ना नुकसानभरपाई. रामभरोसे धंदा हा. वडील भावडू ला
उद्बोधक बोलतात : काल सं याकाळ अचानक मजुरी वाढवा हणून ते अडू न बसले. तू
माझं ऐकलं नाही, बेटा. थांब हणालास तू, जातील कुठे ? आपलं एवढं सावटं काम — आठ
दवस एकसारखी कामं आहेत, हे ठ क होतं. अ ल घडवू हणालास, पण आता हे काय
भावात पडलं, सांग. अशा वेळ चार आठ आणे दले तरी चालतं. या बापायहो हणावं.
ापुढे यानात ठे वत जा. मग वडलांनी सग यांसाठ गावातून चहा मागवला. हलवायाकडू न
जलबी गरमगरम मागवली. नंतर सगळे हसत खदळत गावाकडे परतले.
भावडू आ ण मी गरधरला सोबत रा लो. चांद यात का ा आपटत कपाशी या
ब डांमधून फरत रा लो. तो बघ ययाती. भावडू एकेक न दाखवत राहतो. यां या
खाली या वृषभ राशीत या कृ का आ ण रो ह या. पूण वर पाहता पाहता तथेच
आकाशगंगेत आ ही फरतो आहोत अशी दयगंम झोप दाटते. असंच आकाश. वरती
शीतल चं बब.
भयंकर सनेमा होता. चार दवस गुंगीतच गेले. कोणता बरं? सहारा वाळवंटातले ते
टोळ वाले वाजवतात ती सनई का पपारी थेट आप या महारी पपारीसारखीच. बे ब. दे शी
गो ी वै क अस या क , ड गर या मते बस म ला बस म ला.
अरे थांबाडा रे या खं ाले. खं ा, अरे तो गायीचा घास ने रे. र यात दसली क
खाऊ घालजो. भुलजो नको आं? ब डं सोडलं क रोज आपली उजी गाय पायरीजवळ हंबा
घालते आ ण तचा घास घेत या मचुक गोठाणाकडे जात नाही. आज का रागावली मा ावर
का काय, तं घास न घेताच गेली.
सौरा ात या ारकेजवळ या कना या या टोकापासून ई ज त कती समु मैल र
आहे? या काळ दोऊंमधून तथे जायला तीस दवस लागत असतील, हे आपण ग णतं
क न शोधून काढलं होतं.

काय सा या खे ात या ा अडाणी बायका पारभर आंगणात जमून टँ वटँ व गजा या

करत राहतात. अल्- ब णीचं एक करण संपवणं मु क ल गेलं. यांना काही बोललं तर
अ ील खेसर करतात.
खंडू, ऊठ झोपलास काय? आपला खांड ाला पाठवलेला क उलटला. भावडू बरोबर
तुला जाणं पडतं. केळ सगळ वाया जातील. सरा क घेऊन जा. येईल या भावात वकून
टाका. तेव ा पैशांचे स डआळ वर या फवा याचे डबे ब हाणपुरात म ावर वकत या
आ ण बाक स फेट क भ न आणा. रकामी क आणायची नाही.
आ दमानव इ थओ पया या खाली के नयात या तु काना सरोवरापासून इतका रवर
कसा काय जगभर चालत गेला असेल? क तसे वानरस श लोक आणखी ठक ठकाणी
आपोआप नमाण झाले असतील? सलॅबसम ये न हतं हे. सर हणायचे, उगा वेळ घालवू
नको. परी ा सांभाळा.
खंडू, सालदाराबरोबर आपण पा जेच. जा, कपाशी या गा ा का ावर नीट उ या
क न मोजाय या. गोवधनभाई या गोदामात रका या क न ंडी यायची.
सो वएट काशनं इतक व तात मळत होती क तेव ासाठ सु ा आ ही अमे रकेचे
श ू झालो होतो. खरंच इतके मोठमोठे लेखक इं जीत नाहीतच. म ह या दोन म ह यांतून
आ ही दोघे तघे जण जळगावला तेव ासाठ जाऊन पश ा भरभ न पु तकं आणायचो.
एका च कले या इ तहासा या पु तकात प ह यांदा जग स च कारांची च ं पाहायला
मळाली. नाही तर इकडे ा कोप यात ड गरात कोणाला कळला असता पकासो न् डाली.
एक च पा न तर पूण फरक पडला — एक पानभ न चौकट बाहेर फां ा गेलेला मोठा
वृ . ऑफ लाइफ असं च ाचं नाव. या या फां ाफां ांवर कुठला तरी सजीव ाणी,
येक जाती. आ ण ध का बसला तो अ या न अ धक फां ांना बॅ टे रया, हायरस,
वषाणू, माणसाला मारक असे वषारी जीवजंतू — चांगले तजेलदार, सुंदर. काही
वन पतीही अशाच संहारक. वचू, साप, वाघ, सह वगैरे तर ओळखू येणारे, पण क येक
माहीत नसलेले. आता आपण सगळे जर एकाच जीवनवृ ाची पैदास असू, आपण हणजे हे
सगळे संहारक मळू न आपण असू, तर सग यांबरोबर राहायला शकलं पा जे. हणजे
माणसांबरोबर तर सोडाच, पण णात पोटात श न आप याला न करणा या अ य
सू म जंतूबरोबरसु ा राहणं हा जग याचाच एक भाग हणायचा. खंडेराव, कशालाही सहन
कर याची पा ता वाढव. सहनशीलता वाढव. ह र ओम.
खंडू, तुरी पाखडू न झा या क सगळं कूट डाल भ न ख यात घेऊन जा. गो ांपुढे
टाक. आ ण ही उ ाची घमेली हशीला खाऊ घाल.

बी.ए.ची शेवटची टम. घरची कामं वाढतच चालली, ती टाळायची हणून मी उ शरापयत
कॉलेजात. नंतर जेवणापुरतं घरात बसून लोटू ’ज फायू टार हॉटे ला त गॅसब ी या उजेडात
वाचत बसणं. आता घरातले सगळे झोपले असतील अशा अंदाजानं गुपचूप बाहेर या
 ज यानं वर. मग रा भर ठरलेला वषय संपवूनच झोपायचं. गावात ह रत ांतीची व ं सु
झाली होती. नगद पकं पे न व हरी उपस याचा चंग शेतक यांनी बांधला. चग
झा यासारखे व हरी खोलवर खणत चालले. रा भर दवसभर शवारात इं जनं
धुगधुगायची. गावात मजुरी वाढली. गावाबाहेरचं गाव चौपट झालं. न न आ दवासी
लोक मोरगावात यायला लागले आ ण था यक झाले. यांना वेगळं मशान क न ावं
लागलं. मोरगावात या झोपडवासीयां या मुल ना ल नात नको ततक मागणी आली, कारण
ल न झा याबरोबर इथेच नद काठ चार खांब रोवून लहानसं खोपटं उभारलं क रोजगार
प का. स या कोरडवा गावांम ये चारपाच पये रोज तर इथे दहा पये — तेही नगद
रा ी या रा ी. हातभ ची दा एक पयात एक पेला हणजे रा ीत क वसर याची सोय.
बैलांची शेती जुनाट होत चालली. ॅ टर, च या, मळणीची यं ं येत गेली. जुनी धा याची
घरं जाऊन हवे या बांधणं सु झालं. यासाठ पु हा आणखी मजूर लागायला लागले. आता
लवकरच गुजरातेतून वीज येणार, असं जाहीर झालं. बारमा काबाडक ू कोरडवा
फाटकूतुटकू शेणखतू म म टु कूझुकू शेती कालबा होत चालली. शेतक यांची संप ता
वाढली. एक गणू ग ध याचं पडकं घर फ पूव सारखंच गात रा लं :
कोळ को ानं वो घर बां धलं सुख भोग याला, होऽ होऽ
सुख भोग याला न् आतम ये घुसूनच मेला होऽऽ
आरे रामा रे जी रं जी रं रामा जी रं जी रं होऽऽ
तरी मा यावर रोज सं याकाळ हशीचं रेडकू पाजायचं काम आलं. एवढा धडधाकट
टोणगा, तो मला सारखा ओढू न आप या नसगद ह का या आई या आचळाकडे ओढू न
यायचा. रे ांना नु तं ताक पाजत पाजत शेवट मा न टाकायचं, हा कृ षसं कृतीतला
अ ल खत अ हसक कायदा. हैस व यापासून प हले तीन दवस पलासाठ दांडगाई
करणा या आईला अडसण लावून तचा सगळा चीक खरवसासाठ पळू न यायचा. रेडकू
बाजूला पडलेलं ठे वायचं. हशीनं फ याला चाटायचं. नंतर चधी या बो याने पाणचट
ताक पऊन पऊन तो मे यावर थो ा चांभाराकडू न या या कात ाचं भोत क न घेतलं,
त यासमोर उभं क न ठे वलं, क या याकडे पाहत हैस पा हा सोडत राहते. अशा ू र
मागानी कुणबी सं कृती गेली दहा हजार वष मानवी समाजाला अ हसेचं मृगजळ पाजत
आली आहे. आ ण सगळे जण हणतात, टोणगे वाचतच नसतात हो. बनागरजेचे टोणगे. हेच
ह काचे सड या या त डाला लागू नये अशी ही व था. राम कृ ण हरी.
मुंबईचे पं डतमामा या वेळ आप याकडे आले होते. ते हणाले, अरे आम या घरामागे
आरे कॉलनीत तर ज म झा याबरोबर शेकडो टोण यांना, गो ांना एका खड् ात टाकून
मोकळे होतात. हे अधवट जवंत कोवळे जीव रोज या रोज कांनी वा न ने याचं कं ाट
हजारो पयांचं असतं. यां याच ह काचं ध सगळ मुंबई पते. शेतकरी हायचं नाही असं
तू ठरवलंस, तरी ध तर कुठे ही असलंच यावं लागेल ना रे ये ा.
— हेच ीवाद मॉडेल मानवी समाजाला कां आदश ठ नये? इत या पु षांची गरज
आहे?
 पृ वीवरचं पाणी आटू न ुवाकडे बफाचे ड गर होत आहेत. असे पा याचे साठे कमी होत
चाल यानं हळू हळू माणसं आ ण ाणी एक यायला सु वात झाली आहे. ते हा माझा एक
भयानक दसणारा सुसं कृत होऊ पाहणारा तीनेक हजारावा वानरस श पूवज दसतो. तो
नद काठ ल हा यांत लपून बसतो. हश चे भेसूर कळप त यावर येतात. म हषासुर. यांचं
नरी ण करता करता दहावीस प ांम ये ा खंडेरावचे पूवज हशी माणसाळवतात.
म हषासुरांना मारायचं तं च क न टाकतात — फ वगारी जगवणं, हेले असे मा न
टाकणं. ध वतःसाठ .
केवढा वरोध यायचा माणूस हणजे : स या बाजूनं हे गुराढोरांचं न पाप जग कती
लळा लावतं? आप यासाठ हातारे होईपयत ओझं मुका ानं वाहणारे नसबंद केलेले बैल.
यांना मरेपयत वागवणं. ठांगळ हशी भाकड गायी ता ापारो ा वगारी वासरं घरात या
माणसांसारखी सांभाळणं. घरातलं उरलेलं सुरलेलं शळं पाकं बुडाचं, क ड लागलेलं, उ ं,
व ांवरचं पापडांचं पाणी, केळ ची पानं सगळं दार या गुरांना. वाया काहीच जात नाही. ही
एरवीच जग याची काटकसर. प ा या प ा जनावरांची नाती — आजी या वेळ ची भुरी
हैस होती, तची ही नात. ही उजी गाय आजोबांनी आणले या पांढ या शु दे वणी गायीची
पणती. मु या मो यापयतचे बैल गो हे मूळ या पणजोबांपासूनचे पांढरे तांबडे ठपके
घरा या या शैलीसारखे मरवणार. बचारे आप याला ज मोज म न वळ पोट भर यासाठ
चकटलेले मुके जीव. दे व या गायीला नवडले या भाजीचा उरलेला पाला टाकला, क
तकडू न काबरी गाय संतापून फूं फूं करत ा वणभेदाब ल नषेध न दवणार, तर रंभी हैस
ा जा तभेदाचा शगं हालवून वरोध करणार. त या ग हाणीत टाकलेलं खातांना मा
चुपचाप खात राहणार. पाड ाला हश ना गाय ना ओवाळू न कुंकू लावणं. इडा पीडा टळो,
बळ चं रा य येवो. मुल नी शेणाचा गायवाडा करणं, या यात शेणा या गवळणी बसवणं,
तथे वपाक करणं — हे सगळं वैभव गुरांसाठ , बळ या रा यासाठ . युटो पया :
कोपी झडोऽ कुपी झडोऽ
गायी हश नी वाडा भरोऽऽ
गो चडी झडो गोमाशा झडो
सो या यानं वाडा भरोऽऽ

गरधर कोतील दरसाल दस या या सुमाराला आम या घरातले भाले बर या, जाळ ,

वाका या दो या घेऊन ड ग या शेतावर पारध करायला जातो. मालक, हरणखुरी
भलवा ातले पाचजण पारधसाठ सांगून ठे वले है. शंभर पये मीठ मरची चहापाणी
यासाठ ा. रोज दहावीस हरणं खलास क न येतो. फार ास आहे सा यांचा. फार वीण या
जातीची. पु हा येणार नाही अशी अ ल घडवा.
खरं तर च ,े वाघ, ह ी, गडे, अजगर, साप हे ाणी नाहीसे कर याचं पाप ा
कृ षसं कृतीचंच आहे. अर यं शेतीखाली आली, हे मोठाले ाणी नाहीसे केले,
वाघ च यांपासून पळ काढ याची ग तमान ऊजा कमावलेली लांब लांब पायांची हलक हरणं
वाढत चालली. आता ड गरातून कळपचे कळप हरणं, सांबरं, रानडु करं येऊन पेरलेलं सगळं
फ त क न टाकतात.
ाच वेळ शेतक यांना हे भ ल हवे असतात. एरवी हे भुकेनं मेले तरी पवा नसते.
एकदा भलवाडीतून भ लां या ल नाची मरवणूक नाचत नाचत येत होती — बायका, मुल,ं
हाता यांसकट तर या पोरीपोरं ज लोष करत नद नद नं दा पीत, गाणी हणत यांचे ते
धुंद त नाचत चाललेले. तर हे गावातले लोक कृतक सुसं कृत शेतकरी बायामाणसं
धा यांव न मोठमो ानं हासत भ लां या जग याचा उ सव साजरा करणा या अशा
डांना तु छ रानट समजत होती. नदान ा मुली वतःचे नवरे नवडतात, आप यासारखे
ंडे दे त संसार करत नाहीत — असं हट याबरोबर घरातले सगळे मा यावर तुटून पडले.
जा, खंडू, तूही असा हलगी या तालावर नाचत गुलाल उधळत, आ ण उचलून आण एक
पोरगी. सगळे हासले. शेतीमुळे ा लोकां या सग या स दयभावना न झाले या आहेत.
नाचणं, गाणं तर नाहीच. केवळ वाथापलीकडे ामीण कृ षसं कृतीत काही उरलेलं नाही.
खंडेराव, सगळा चोथा.
कोणाचं तरी ा यान छापून आलेलं एका मा सकात ते हा वाचलं होतं — क श ण
हे शारी रक मातून मु मळव याचं एक मु य साधन आहे. वतः या मेहनतीनं अ
उ पादन करणा यांपे ा सु श त नोकरमा या, वक ल, अ यापक जा त चांगलं अ जेवतो.
वतः या मेहनतीनं कापूस उ पादन करणा यापे ा फॅशनेबल धंदे करणारे शहरी पांढरपेशे
अ धक सुंदर कपडे वापरतात. मकांना साधं जीवनमान उंचावता येणार नाही, क
जग याची स दय ी ा त करता येणार नाही. भावडू हणायचाच क , क न करणं
हणजेच सां कृ तक वकास. शेती हणजे खरचटणं, टोचणं, लागणं, आपटणं, ढोसणं,
कापणं, ठे चणं, चेपणं, मुरडणं, परगळणं, मुरगळणं, काहीतरी चावणं, डसणं — बैलां या
शगांचे आकार पाहत यां या ग यात या घंटा ऐकत ब थड म नं चाकां या धावांखाली
नेहमीची चाकोरी ध न ठे वणं.
हा पांढरी-काळ चा झगडा सहा हजार वषापासून चालू आहे. यांचा व लही पांढरीनाथ
आहे. याचे भ काळ चे. सूसा महानगर ज मनीखाली गेल,ं आता यूयॉक के हा जाईल?
ा आधीची शकार सं कृती बरी. यामुळे गरधर पारध करायला नघाला ते हा
या याबरोबर जायचंच, असं ठरवून घरी फ भावडू ला गुपचूप कळवलं. नाहीतरी
दवाळ ची सुट होतीच. या सं याकाळ गरधर या झोपडीकडे तयारी क न गेलो. अंधार
पडाय या आत ड गरात या स या पुडात हरणखुरीत पोहोचायला हवं. म याकडे वळताच
गरधर या कु यांचं भुंकणं ऐकायला आलं. मी हाक दे ताच गरधरनं यांना चूप केलं असावं.
मा या एका हातात कोयता, स या हातात लांब बरचीची काठ , मुसक , दोर आ ण पायांत
बूट पा न गरधर बरं केलं हणतो. आम या लोकांचे तळपाय बुटापे ा जाड असतात, असं
हणतो. हरणांमागे च यावानी धावावं लागतं. नु या वा याला आपलं अंग घासलं, तरी
तकडे हरणाला ऐकायला जातं. आ ही नघतांना गरधरची बायको एका आजारी पोराला
मांडीवर घेऊन बसलेली काहीतरी क बडनखीचा पाला आणायला सांगते. …पोराला ताप
आलाय का रे? …हौ. …मग? …चार दसापासून असंच फणफणलं आहे. वाचनार नी ते.
चला. गावातसु ा डॉ टर नसतो तर इथे रानात काय औषधं मळणार? आ ण आ ा ा
पकां या मोसमातच हरणंही येतात. शेतक यांना आ ाच यांचा नायनाट करायचा असतो.
पोरांचं काय, चालूच असतं. मु य हणजे पारंप रक पारधीची अनावर ओढ. शवाय
आ यावर हरणाचं भाजलेलं मांस डाल भ न येणार, याची वाट बायको पाहते आहे. …
तुझी दोन मुलं साथीत गेली का रे? …हौ. …गभपात आ ण कृ म गभ खलनं आ ण
संत त नयमन यां यात आ ण ा च वृ नरोधात तसा काय फरक आहे? मी याला वाटे त
हरणखुरीपयत बोधनाखातर मा सकात वाचले या संत त नयमना या नर नरा या प ती
समजावून सांगत होतो, तर तो पोट धरध न हासत होता — ऽ.

नेहमी माणे पारध संपवून आठव ाभरात ये याऐवजी आ हाला बारातेरा दवस
लागले. मा या अडाणीपणामुळे हरणांना चा ल लागायची आ ण ते बूऽक असे जंगलभर
घुमणारे आवाज क न पळू न जायचे. ाससु ा रोखायचं मला शकावं लागलं. याला फुकट
पारधीवर आणलं, असं गरधरचे भ ल साथीदार शकारी मा याकडे पाहायचे. अडाणी
खेडवळ माणूस शहरी लोकां याकडे असहा य होऊन पाहतो, तसं मी पाहायचो. शवाय मी
मालकाचं आंडोर हणून यांचा नाईलाज होता. डो यात ऊन, चांदणं, को ांचा को हाळ,
रानगा या कळपांचे त वनी, कर ा कुरणांत वरखाली होत वेगानं पुढे धावणारी शगंच
शगं. रान हश चं हंबरणं, वानरांचं कचाळणं. अद्भुत, भयानक आ ण शांत रसांचा
पर परांशी असलेला संबंध लावत परत येत असतांनाच खंडेराव आला, खंडेराव आला,
आला — असा ग धळ गावातून ऐकायला येतो. हे अर याचं सुंदर च आजपयत याला
पु हा रचता आलेलं नाही.
कुठे आहेरे तो मूख. नादान. न वचारता चा ला गेला. आ ण इतके दवस? आपलंच
बाप फासावर लटकेल, असं वागावं? सग या गावात ग धळ. धावपळ. वडील पोलीस
चौक वर.
याचं असं झालं क , म यात गरधर राखणदार इतके दवस नाही, याचा सुगावा
लाग यानं चोरांनी आम या दो ही व हर मधले जपानी पंप काढू न नेले. धाडशी चोरी.
पोलीस चौक लांब तालु या या ठकाणी. पु हा पो लसांना वद दे ऊन तपासासाठ इकडे
गावात मु कामाला बोलवा हट यावर रोज दा -मटण घरी, पु हा लाच — हे
आप यासार या वारक याला नको, हणून भावडू नंसु ा पो लसात गु हा दाखल न करता
नवे पंप वकत घेतले आ ण पाणी सु केलं. अजूनही आ ही पारध क न परतलो नाही,
हट यावर वडलांनी सरा एक तरणाबांड भ ल राखणीला ठे वला.
एका रा ी असं झालं क , एक चोर आम या ा न ा राखणदाराला व हरीवरच
संशया पद डोकावतांना दसला. हा दा ा बाजू या लवणात या हातभ ची दा पऊन
तर झालेला पाणी प यासाठ फ व हरीवर आला असावा, असं ातले जाणकार नंतर
सांगत सुटले. पण आम या उ साही त ण आ दवासी राखणदारानं याला पाठ मागून
गचकन धरलं. हा दा ा पी घे पी घे हरीनाम का पेलाऽ असं मोठमो ानं ओरडत
असतांना याला ओढत ओढत खाली इं जनघरा या तळमज यात जेमतेम उभं राहता येईल
अशा कोठ त लोटू न दारं बंद क न हा नवा उतावळा राखणदार उ साहानं गावात पळत
आला. पी घे पी घे हरीनाम का पेलाऽ — हे सूर रपयत ऐकत तो पळतच गावात आला
आ ण उ साहात आपला परा म सांगत सुटला. वडील, मकडू सालदार, भावडू आ ण
पोलीस पाट ल आ ण चावडीवर चलीम पीत बसलेले वीसेक लोक यात भणंग टकाराम
वेसकरासारखे व नसंतोषीही होते, सगळे म याकडे धावले. चोरखटलं अजून उलटलं
न हतं आ ण उजाडायला वेळ होता. ा लोकांनी का ा उगा न कोठ उघडली आ ण
आतून चोराचा मुडदाच पाटला या अंगावर पडला.
…अरे अरे, हा तं मेला साला. …कशानं मेला असेल? …अरे, लवणात या हातभ चा
माल ज त करा. न ता नवसागर पाजतो साला भी या. … ा कोठडीत हवाच नाही, मानूस
गुदमरनार नी तं काय? … न ता पानी पेयाले आला अशील रेऽ बचाराऽ, चोर समजीसन
डांबलंऽ गरीब मानसाले नाहक. भणंग टकाराम वगैरे व नसंतोषी आता वडलांकडू न पैसे
दपटायला मळणार ा हो यावर हणायला लागले, का हो पाट ल, हा खून हणायचा क
आ मह या? चोरा याच बाजूनं असं दयेचं पारडं झुकायला लागताच मोरगावात आपलं
ामा णक अ त व स क न वडलांकडे कायम था यक मजूर हो याचं व तथ या
अंधारातच टाकून दे सा या न ा कत त पर भ ल राखणदारानं तथून पोबारा केला. हा
त ण भ ल नंतर पो लसां या भीतीनं आयु यभर सातपु ा या जंगलाबाहेर येऊ धजला
नाही. तो कोण, कुठला, ड गरात या कोण या व तीतला का पलीकड या नेमाडात या
भलवा ांमधला? सग यांनी आपण याला ओळखत नस याचे हात वर केले. आ ा?
बचारा खुनीच गायब? गरधर असता तं हा कार झाला नसता. म न पडले या दा ाची
ओळख उजाड यावर पटली. हा पा णा गावाबाहेर या मजुरी करायला आले या सोमा
महाराचा जावई. हा सोमा हणजे त ाद मजूर हणून स . …पंप तीन दवसांपूव
चोरीला गेले होते, याची पो लसांत लगेच फयाद करायला हवी होती व ल महाजन तु ही.
आता फौजदार आ यावर तु हाले जड जाईल हे गडाखू सगळं .

अशा वेळ आ ही घरी पोहोचलो. आधीच ड गर उत न अंगाचे टाके ढले झालेले. डोकं
अर या या पा भूमीमुळे अनाकार झालेलं. वडील संतापून राग करत होते. आता
वाटतं, आपण चुकलो होतो. वडील बरोबर होते, पण ते हा खंडेराव मनाशी गाठ बांधत होता
क , अशा माणसा या छ ाखाली आपण जगू शकणार नाही. वेगळा माग शोधून काढू .
खंडेराव, तू एवढा ु होतास, या यावर आता तुझा व ास बसतो? याच वेळ वडलांना
रा स समजून तू मोरगाव सोडायचा न य केला होतास. आ ण बी.ए. झा याबरोबर
तडकाफडक तू वडलांना न सांगता घ न नघून गेला होतास. वडील आपला संताप
मा यावरच काढत रा ले : तू आ हांला मारायला नघाला आहेस. तु यामुळेच हे अ र
आम यावर कोसळलं. गावात आपण अजातश ू आहोत, पण काय सांगता येतं? पी घे पी घे
हरीनाम का पेलाऽ
दर यान, मुंबईचा भट नावाचा एक पेपरवाला मोरगावात येऊन गेला. या नंतर
मा तीवरची अकादमी दररोज भरत होती. शेतक या या सवसाधारण स ः थतीचा संपूण
ऊहापोह ा न म ानं होत होता. एका बैठक त भपा या दे शमुखानं अशी बातमी आणली
क , यंदाचा उ हाळा गे या शंभर वषात या उ णतेचा उ चांक तोडेल, अशा बात या येत
आहेत. तकडे तर असा उ हाळा तापतो आहे क लोकांचे च मे वतळू न काचा ज मनीवर
गळू न पडताहेत. मग सरा भपा या हणतो, तू ा मुंबई या पेपरातली बातमी सांग. पेपरात
माना खुपस या जातात :
ह रजनाचे ेत शेतक या या म यात
रह यमय मृ यू क खून?
अशा शीषकाची बातमी वाचून दाखवली जाते. पुढे पुढे ा बातमीतून जातीय, वग य,
ावसा यक राजकारण शोधलं कवा लादलं जातं. वतमानप ांब ल भीती आधीच वसत
असले या ा खे ातले लोक अचानक आप यावर जगाची नजर रोखली गेली हणून
बथरतात. ा न म ानं प ह यांदाच वशाल सामा जक वतमानप आप या ु
जीवनाशी पश करतं आहे, ा जा णवेनं काही वचार क शकणारे शेतकरी आ मभानी
होतात.
सु वातीला सटा या दे शमुख हणतो, ह ली कायदाही शेतक या या व चालला
आहे. शेतक यानं काही पे नये, उ प काढू नये असे कायदे काढले आहेत. अहो, उ ा
महारामांगांनी कुण याची गांड मारावी, असाही कायदा नघेल. पांढरपेशे लोक शहरात बसून
हेच शेती वरोधी धंदे करतील. आप याच भागातले कुणबी लोक गांडू आहेत हो, सरीकडे
लोक नाही सहन करणार एवढं . … हणजे? …अरे ा ा इसमानं आ हांला जा तवाचक
श ा द या, असं नु तं पोलीस चौक वर सांगून आले हे ह रजन, क पो लसांना भागच
पडतं गु हा न दवणं. ध न नेणंच पडतं तु हाला जेलात. का हो पा हणं, तुम या तकडे
मोगलाईतही असंच चालतं का?
मोरगावात मराठवा ातून पा णा आलेला एक पोरकट वृ माणूस हसत हणतो,
आम या तकडे? चोर सापडला का रे, क याला झोडपून पडू दे तो तथेच मायझवा ाला.
कायदा न् पोलीस? हॅ हॅऽ, आता आमची चार पो हं हैती दांडगी एकेक दाहाजनांना भारी.
हानपनापा न शेतावरी वाढली बायकापोरं एरवाळ . बखळ पानी हर ना आम याकडं.
भा या, काक ा, ऊस — दाबून माळवं घे यात यायसकं. कु ी हैती लकानी. मेरेवर जरा
खुसखुस झाली म ताली, क एकेक काठ घऊनं बांधाबांधानं धावतो. भतीवरे बर या
फर या तलवारी टांगले याच आ ता. नु ता दसला का को ही, का याचा झालाच फदाना.
मंग वस दोन वस को ही आप या वावरात पाय ठवू धजत नै. का चे पो लस नं का चा
कायदा —
 क करना यायले कशाला पायजे हा कुटाना? आसं कुटं आसतंय? कायदा का फ
शेतक यालेच? चोराइले काही नाही?
परवा आम या गावातली आपली बारक पोरं सुइक सुइक खेळत होती — हणजे
येका या हातात काठ . तेव ात आयतेच ख याकडू न चोर पळत आले — आम या
राशीवरचे दाणे चो नं. पकडा पकडा गलबला ऐकला. न् पोरांनी पाहता पाहता चोरांना
का ांनी लंबं केलं. हॉ हॉ हॉ. नको नको मंताले ते पानी मांगू लाले. कुण याचे क का
काहीच नाहीत? अरे, पा याला तहान लागते आन् भाकरीला भुका लागता तरी शेतकरी
हंतो एवढ आथ पुरी क , एवढा भारा बांधू. मंग? अरे उ हा यातसु ा घडीचं रकामपण
नसतं. खतं घालणं, खळ नीट करणं, वाडगे बांधणं, कुंपणं घालणं, कुडं थापणं, घरं
शाकारणं, पेवं उपसणं, सारवणं, बी- बयाणं नवडू न पाखडू न सांभाळू न ठे वणं, पेरणीची
तयारी, औतफाटा पांभर — ब हनझू सुतार दहा चकरा मा याले लावतो, ल हार हंतो,
रकामपन नी. या. नागरणं, वखरणं, काशा येचणं, कुंधा खणणं, बाव या काढणं, ताली
बांध घालणं — ऊन तं मन मन तसं तापतं, भौ. कोणाले सांगता?
एकदोन हातारे हणाले, ते कसं असो. आपण बळ राजे. असं को हाला मा नही.
कुण यानं चोराला नु तं टोकायचं असतं. धरला हात य , तरी मा नही. गरीब लोक
असता, भूक उसळली दहीत, चोरलं, खा लं. चोर चलटं लागूच हैती. आपला. वारकरी धम
— प ी उंदरं डु करं हरणं को हे चम या पकं खातातच क रे. हे धरतीमातेचं दे णं असतं
पोरो हो, सग याइचा शेर असतो या यात —
मंग शेती हा धमदाय वसाय जाहीर क टाका ना, आजोबा. इं लंड अमे रकेत
शेतकरी अशाच शे या करता का? ह शेतकरी नयेचं फ दे णंच लागतो? याला कोणी
काही दे ऊ नये?
अरे काय शाणपणा या गो ी सांगता होऽ, कुनबी का फ पका ाचाच धनी?
आम या ख यात कोठ वरचे प ं उचकवून तयार हरब यांची पोती घीसन पळाले गेलसाली.
आ ही बाहेर खाटा टाकून झोपलेलो. काय राखण करणार?
अरे, सरकारनं मातवलं ा लोकायले. भरमसाट कज दे ले हशी पाळायला. आ ण चारा
यांना? — ही आपली पकं शेतांमधली. यां यासाठ तर पेरतो हणा क आपण — भर
पकात हैस घातली रातीबेराती — आपण का पकात खाट टाकून नजणार? हे ल हणार
पेपरवाले — यांना काही रा ी असं रानभर पसरलेलं राखावं लागतं? तरी यां या
ऑ फससमोर कां गुरखे असता? ते चोरांना नाही मारत? तथे सामा जक याय नाही लागू
पडत? यां या मायचे. पोलीस, बं क , मशीनगन असता यां या राखणीला? मग? आपणच
रखवालदार ठे वला तर ह रजनांवर अ याचार? हा का याय झाला का? वा रे वा. हंजे हे
खुशाल शहराइत सावलीत या नोक या करणार. आन् आप या बारा म हने क ानं पकं
उगवणा यांना धमक ? इथे साधी पोलीस कंपलेन ायची तर कुठे असते चौक ? रा ीचा
गु हा ते सकाळ याला न न घेतील? हासता ते तं.
 खरंच आहे हो, तो मायझवा ा संपादक माची काय त ा मानतो? शेतक याला
येक गो राखावी लागते मायझू. पीक धा य तर सोडाच, शेताचं कुंपण, शेतातली माती बी
राखावी लागते. ते बी हे रात दवस आपला उघ ावर पसारा सगळा मायझू. चोर के हा, कुठे
नसतात? आहे शेतक यासाठ काही गोडाउनं का कोठारं, का नुकसानभरपाई का वमा?
शहरात बारे मोटार नाबी वमा असतो. शेतक याला कामाला मानसं पुरत नाहीत, तं चोरांचं
न् मजुरांचं कोणी पा हा —
यातून पेरणीची न् लावणीची धुमाळ — घरातले हातारेकोतारे पोरंबाळं बायका सगळे
चग लाग यासारखे पळापळ करत असता. अरे, पोटातलं बाहेर येऊ पाहतं अशी वेळ येते.
पु हा बेभरोशाचा पाऊस, वळ व, अ तवृ ी, पीकच वा न जातं आ ण गोफण मारत घसा
कोरडा पडेपयत व हाणं तं आहेच इची ले — चम या भोर ा सातब हणी राघू रानडु करं
हरणं वढाळ जनावरं टोणगे पोळ गाढवं बक या आ ण भामटे — घेतलं एक कणीस तं का
दै व नेलं रे कुन या, खाऊ दे नं, आधो ाऽ पोटानंच खातो क रे — असं वरतून.
अरे, शेतक याची प हली वैरीण शेतीच. तीच याचं सगळं आंड ठे चून टाकते. सरा वैरी
ापारी — ऐन ख यात पीक आलं क भाव उतरवणार मायझौ, तसरा वैरी सरकार —
तलाठ , मामलेदार, बँकांचे लोक, झोनल ऑ फसर — एका खरेद व या वहारातले
शंभरदोनशे पये कापून घेता. अमरवेल जशी ज या झाडाले खाते तशी शेती शेतक याला
खाते.
अरे माग या ज मात काही पाप केलं अशील नं, त हा तं आपुन शेतकरी झालू? ते
शवलीलामृत बी बदलावं लागील भौ — शवशंभू एका तात पावतीबरोबर डा करत
असतांना एक गंधव चुकून या या खोलीत घुसला. याला शाप दला शंभूनं — जाय, तू
महारा ात शेतकरी हशील. हॉ हॉ हॉ.
यापे ा ती द ात या रा साची गो सांगा नं हो — घासला क तो उभा रा न
हणणार, काम सांगा, नाही तं खातो… याला सांगावं ही शेती कर — मायला कधीपण
संपणार नाहीत.
खरं सांगू का, हे मजूर मातले. कामं करता नी साले. पूव हलर ढोल या नगारे घेऊन
भलरीसाठ लानीवर शेतावर येत, गाणं हणत, नाचत, शगं वाजवत. आता? आता तं
राव या कर या पडता इची ले . आद या सं याकाळ मा ा दारी १०-१२ जणं घीसन
बोम ा येणार. हणणार, दे वरामदाजी, तो व लभाऊ तं स वातीन पये मजुरी कापनीचे
दऊन रा ला आहे. गरीब मानसं आ ही, चार आणे या त मळतील तकडे जाऊ. मंग मी
झालो आडला नारायण न् काय. ओ भो, ओ भो करत दा ा धरी धरी स वातीन रोजीले
कबूल झालो, तं मं दरात व लभौ हंतो, मी कुढ स वातीन रोजी केली? आपण अडीचच
दे तो. पहाटे बोम ाले हतलं वारे भौ बोमटू , तुनं तं चांगलंच गुताडी दे लं रे तुही ले ,
शाक ा. मजूर फार नंबर दोन झालेत ग ाय हो. शेतकरी भुकेला रा ला, तरी मजूर
हनतच राहानार : मालक, परवडत नाही. आणखी वाढवा रोजी. मजूर हंजे जवारीवरचा
गोसाई रोग.
 मुंबईला मं ालयात मो ा पदाव न नवृ , इकडे भावने या खातर आप या
लहानपण या गावात राहायला आलेले यमाजी चौधरी भाऊसाो इतका वेळ शांत बसून ऐकत
होते. यांना कु ा चावला ते हा प तीस कलोमीटर ज ा या गावी स हल
हॉ पटलातसु ा भाऊसा ना रॅबीजवरचं औषध मळालं न हतं, तरी या यातून वाच यानं
यांचा बराच म नरास झाला होता. शवाय इथे खे ात नोकरचाकर मळत नाही, भांडी
घासायला, वपाकाला बाई मळत नाही — अशी कामं करणं त ा नस याचं ल ण
समजतात. शु हवा सोडली तर इथे काही नसतं, पाणीसु ा ा केळ -उसामुळे आटत
जाणार आहे अशी खा ी झालेले भाऊसाो मं ालयात या फायली आवाजात हणाले,
शेती आज जरी तु ही वकली दे वराम दाजी, आ ण बँकेत मुदती या ठे वीत टाकले, तरी
एक लाखावरचं पंधरा हजार पये दरसाल ाज खाता येईल घरी बसून काही न करता. मी
तेच करतो. म त बारा यो त लगं झाली, अ वनायक झाले, चार धामं झाली. शेती करत
बसलो असतो तर वषातून चार दवससु ा गावाबाहेर पडता आलं नसतं. बैल न् सालदार न्
यांना चारापाणी न् धा य, मळे न् खळे , वाळवा न् साठवा आयला, रोजचंच काही बाही.
शेतीचं उ प मजुरी वजा क न कती येतं काढू न पाहा बरं. उणे येईल.
आन ये यात घर या बायांचे चोवीस तास क आन् पोरांची कामं पन मजुरीत धरली तर
घाटा रे दाजी, न वळ घाटा. भाऊसाो एवढे मं ालयात मं या या फायली बदलून नणय
उलटे करायचे, ते बरोबर सांगताहेत. ऊन असो, पाऊस असो, थंडी असो सगळे धावताहेत
मायला. आम या भोळे मा तरचा धाकटा पोरगा नु ता लफंगे गरी करतो इची ले जळगावात,
रे वे टे शनासमोर वतमानप ं वकतो, प े खेळतो, सनेमाची त कटं लॅकमंधी वकतो,
पण शेती नको हणतो. का? तर थोरला भाऊ शेती करतो आहे, याची हालत पाहा हंतो,
कसे आपले भाऊभावजय कामानं ग गाई जाता तं.
मजुराची बायको या ती सुखात राहाते हन क . शेतक या या बाईला घरचं दारचं,
शेतं शवारं, पु हा येणारे जाणारे, पु हा ध भतं, पोरंसोरं ढोरं — के हा खाटे ला पाठ लागेल
असं होतं. पारी एक म नट लवंडणंसु ा होत नै. हणून ह ली पो ह चे बाप शेतक याला
दे ऊन नी राहाले पो ही — यापे ा पानटपरीवाला बरा हंता ते. नदान बाईला सुख असतं.
अरे, या ब ह या पाटलाचा पोरगा बँकेत शपाई लागला, याचे पेढे वाटत होता काल या
दशी. मी हटलं काय मोठा सो याचा हंडा सापडला का रे ब ह या? तं तो हंतो, अरे
सो याचा हंडा काय करतू? नोकरी मळाली नोकरी — सो याची मुरगी. दर म ह याला
सो याचं अंड दे ते. पु हा मे यावर बायकोला ती मरेपयत पे शन. फक र नै. ७०-८० वष
घरात दरमहा पैसा येणार. बरोबर है न भौसाहेब?
बरो बर. तुका हणे मु प रणली नोकरी । आता दवस चारी खेळ मेळ ।।
आणखी एक सांगतो, ऐका. स या धं ात दरवष नवी वही, नवं पान सु होतं.
मा तर, ा यापक, बँकेचे ऑ फसर तं माच म हना आला क पाट पुसून टाकतात. इथे
शेतक याची गुरंढोरं चारा शेतं बलुत — काहीही पुसून टाकता येत नाही. एका वष शेती
बुडाली क , ती भ न काढायला दहा वष पुरत नाहीत. खराब धा य वतः खाऊन चांगलं
वकलं, तरी उरी तशीच राहते. मौज मजा तर सोडू नच ा. पोरांना पोर ना शकव यापुरता
तरी पैसा कधी राहतो श लक? मग काय — लवकर उजवून टाका — लढार, हणून
सांगतो हे कुण बक चं कुंपण तोडा न् बाहेर खु या जगात पळा.

सी नयर बी.ए.ला असताना वा याकडू न आणले या हगा या पुडीचा कागद पेटवणात

टाकतांना सवय हणून मी तो वाचत होतो. या फाट या कागदावर ब तेक ओळ पुसट
झा या हो या, पण एक ओळ मो ा क ानं वाचली आ ण मी चरकलो :
अरे अरे, मा या सार यालासु ा प तावा हावा ना?
मग मी या कराणा कानात जाऊन या याकडची र पूण तपासली. ही क वता
ल हणारा कवी कोण? कुठला? मोरगावचा आमचा वाणी आजूबाजू या तीनचार
खे ांमधून र वकत यायचा. दोनचार घरांम येच ल हणारे वाचणारे होते. ीमंत लोक
तर र वकत न हते. हणजे हा कवी गरीब घरातला असावा. शेवट या र त आणखी
एक कागद सापडला. अ र तसंच. कागद तसाच. शाईही काळ तीच. या यावर एक पूण
क वता होती :
सहज याने भांडार दाखवीले
ह यामो यांचे तेज फाकलेले
हे कोणाचं भांडार? ा कवीनं हे कुठे पा लं असावं. आसपास या दोनेक गावांतच
हरेमोतीवाले गडगंज सावकार आहेत. दोन दवसांत सायकल दामटत या गावांचा धांडोळा
घेतला. तथ या कानदारांना मा याकडचा व च आयताकृती कागद दाखवला. ा
आकाराची खूप जाड वही तुम याकड या र त अलीकडे आली आहे का? वचारलं.
ल हणारे लोक एकूणच मोजके. वडलां या ओळखीमुळे कानदार अग यानं धुंडू दे त होते.
हणायचे, ा नांगरगठ् ा लोकां या गावात कुठ ला कवी पैदा होणारै रे, खंडेराव. कवी
तकडे पु यामुंबईत. शेवट — तुला काही अ यास ब यास असतो क नाही, असंही
वचारायचे. तरी इंजाळपूर गावात एका कानदारानं ाच आकाराची मो पण फाटक वही
घरी पेटवण हणून नुकतीच बायकोनं ने याचं सां गतलं. लगेच एका पोराला मा याबरोबर
पाठवलं. खे ांत या घरात गो ात या, शेतात या सरपणामुळे नघणारे अलोट धुराचे
लोट. यामुळे पूण काळवंडलेले वपाकघर. तथे चुलीवर या गोख यात पेटवणासाठ
खुपसून ठे वलेली ती अनमोल वही मी घेतली आ ण उताव या घाईनं घरी सायकल मारत
आलो. मोठा ख जना सापड यासारखं झालं. क वता जेमतेम ब या हो या. मधेमधे असे
तुकडे सापडले :
हे शवार माझे असे —
जणु का ळज तुकडाच ते
अशा छं दात या क वता एकोणीसशे तशी या सुमारास मराठ त फार ल ह या
जाय या, हे भावे सरां या हरां ात या पु तकांत मी पाहतच होतो. डॅश या त, तीन टबं
नाहीतच, हणजे इ.स. १९४० या आधीच ब तक न :
ताल चप यांचा रंग येत कानी
उभा चोखा एकटा महा ारी
हणजे साधारण १५-१६ वषापूव हा कवी इथ या कुठ या तरी खे ात होता. याचं
शेत होतं आ ण या या गावात व ल मं दर असणार. महार भ बाहे न क तन ऐकतांनाची
अनुभूती यात अ सल वाटली.
एक क वता वाच यावर कवीचं एकूण बरोबर चाललं नसावं, हे ल ात आलं.
नाही आहे जगाची वागणूक मनावर घे याजोगी
याला उ र एकच — यांना तु बा हासत राहा.
याचा अथ? तु खरं तर तू असायला पा जे. कवा हा तु. बा. आ ा रां या नावाचा तर
नसावा?
आणखी एक तुकडा मळाला. ा कवीला आपलं गाव सोडावं लागलं या वेळची
असावी :
आता एका हातानं आप याच स या हाताचं बोट ध न चालतं हावं
तु यात होतंच काय क तुला सोडतांना डो यातून मा या पाणी वाहावं
हळहळ नराशा पराभव अपेस क वतांचा भारा — आ ण गहाणखत
ा खालचा कागदाचा कोपराच पेटवणासाठ फाडलेला होता, पण आता न त सुराग
लागला. तथ याच ब ीराम सावकाराकडे ओळख दाखवून गेलो.
याचा दवाणजी भंडारीत या १९३८ साल या खताव या काढू न सांगतो : हा कवी तु.
बा. बडाळे . राहणार मौजे इंजाळपूर इथलाच. ाला सात भाऊ होते. ा ये ा गृह थानं
बीयेड या उ च श णासाठ आप या वा ाचं घर आ ण शेत आम याकडे गहाण टाकलं
होतं. दहा वष झाली तरी एकसारखा नापास होत रा यानं याला परी ाही पास करता
आली नाही आ ण आम यावाली द डशे पये उचल पाचशे झाली तरी परतफेडीची आशा
न हती. ते हाचं इं ज सरकार हणजे काय वचारता? आदश राजधमपालन. तसे रा यकत
ा दे शाला लाभले, हा आप यावाला नसीब. ते हा सावकाराचा श द हणजे माण. स या
दवशी ज तीचा कूम दारावर लावला. खंडेराव, अहो क वता करनारा हन यावर असं नाही
तं कसं होएल? तो रामजोशी सनेमा पा ला का तु ही? लावणीपायीच तं घर सोडणं पडलं
ना याला? मंग, या आता रजा.
हाच कवी एकदा शेतात ऊन लागून मरायला टे कला होता, असंही या या शेता या
जवळ या शेतक यांनी सां गतलं. … हणजे हा कवी या या गहाण पडले या ‘काळजा या
तुक ावर’ ःखी मनानं मायेपोट भर उ हा यात पारीसु ा जात होता का? …होय, तो
रोज तथे आं या या झाडाखाली बसून हातवारे करत काहीतरी वे ासारखं बरळायचा —
हेच क वता फ वता बनकामाचं रचत असेल न् सरं काय? अहो, या यापाशी कागद
यायलासु ा पैसे नसायचे.
 भावे सरांना हे सगळं फारच आवडलं. माझं संशोधन, या क वताही. मी हटलं, ा
कवीचं पुढे काय झालं असावं, हे शोधून काढ या शवाय सर, मला चैन पडायची नाही. सर
हणाले, ालाच पुरात व हणतात, खंडेराव. काहीही कचरा उक न संबंध शोधायचे. पण
खंडेराव, तू आता जरा परी ेचं मनावर घे. आप या श णप तीत परी ा कोअर — वांधे
होऊ शकतात, बाळा. एम.ए.ला तुला मनासारखं बौ क े मळे ल — पुरात व- ाचीन
इ तहास असंच घे. हाँ, आ ण आपले एक मोठे संशोधक म द ली न पुढ या म ह यात
इकडे येत आहेत. आभीर अवशेषांची मा हती गोळा करायला. आपण गे या वष गेलो होतो
ते तु या गावाजवळचं ठकाण यांना दाखव. यां याबरोबर दोन तीन दवस राहा. तुझी
बी.ए.ची परी ाही तोवर आटपेल. आता फ अ यास —
सर, ा तु. बा. बडाळे कवी या एका ओळ चा अथ काय असावा?
का ा या का ात फसलो ७७ या ं ात
बरेच दवस ा एका ओळ चा अथ उलगडत होतो. का आ ण कावा — हे कळलं,
पण ा तु. बा. कवीनं इथे स या र असं अ रात न ल हता अंकच का वापरले असावे?
लवकरच बेलबालामुळे हा अथ लागला.

याचं असं झालं क इं जी या दे शपांडे सरांनी सालाबादा माणे ल हाळे नावाचं

इं जीतून भाषांत रत केलेलं एक जग स नाटक गॅद रगसाठ बसवायची नोट स लावली.
ा नाटकांचं मूळ इं जी नाव ल ह मॅरेज होतं. ात वेगवेग या जा तधमा या अ यंत गरीब
तर अ यंत ीमंत, तरी पर पर ेमात शरीरानं तसंच मनानं पडणा या सुमारे सातआठ
ेमवे ा युगुलां या अडथ या या शयतीसार या ेमकथा मांड या हो या. इं जीतून अनेक
भा षक योग क न भाषांतरलेलं असा गवगवा इं जी या दे शपांडनी केला. हे
‘खासदारसाहेबां’ या मते आठ आणे व ान, तरी मराठ या कुळकण सरांनी याचा
पदाफाश केला, जरी ‘खासदारसाहेबां’ या मते येक मराठ चा ा यापक सरासरी चार
आणेच व ा असलेला असतो.
सारांश, ल हाळे नाटकाचा वषय पा न नोट स वाचताच सबंध कॉलेजातून प ाससाठ
तरी नायक-नाय कणी आपली नवड हावी ा उ फूत आशेनं जम या. ांत या सवात
धाडशी हणून यश वी, हणजे यांचं ल न शेवट होतंच असे, कोणताही भेदाभेद न
मानणारे — एक लगभेद सोडू न, पुरोगामी कृ तशील आधु नक जा त वर हत समतावाद
ेम ववा शह जोडीदार नायक-नायक ण हणून मी आ ण बेलबाला दोघांची नवड
झाली. याबरोबर सग या म मंडळ कडू न एक डोळा क चत लवता असा अ भनंदन
वषाव : खं ा, आयला जोरात हाय न काय. बोलबाला. तला तर हा कार उलट आवडला.
ती हणाली, का रे खंडेराव, हे लोक आप याला आँखे मारता? म सर कही के.
नाटका या तालमी रा ीबेरा ी. टे जवरही दे शपांडे सरांनी फार पुरोगामी ेम संग
दाखवलेले. आ ण डायलाग तर इतके शृंगा रक क तालमी पाहायलासु ा दालन ग च
भरायचं. ‘खासदारसाहेबां’ या चय प रवेशाचे बारा वाजले. पण नै तक मु ा असा क ,
समजा, नाटकात ेयसीपा ावर आपण यकरपा अस यानं खरंच मनापासून ेम करतो
आहोत, असंच सदे ह दाखवावं लागतं. ही मुलगी ेमास पा नसली तरी ेमपा हणून
टे जवर तर असतेच. खोटं ेम तर उ म अ भनयाला अपा ठरतं. शवाय ही तथे
तालम या म येच कुजबुजायची क , असंच नाटकात यासारखं इकडेच परभारे र ज टर
ल न वगैरे मा न आईवडलांना मी चांगलाच धडा शकवणार आहे. हणजे ासाठ एका
नर बळ ची गरज होती. हणजे कला हणून नाटक हे सा यही आ ण साधनही. शवाय हे
हणजे आधी यय, ल नानंतर पुनः यय.
पोरगी अचाटच नघाली. नाटकातले ेम संग खरेच वाटले पा जेत अशा सव गो ी ती
कटा ानं मा याकडू न पाळू न यायला लागली. एवढं च न हे तर ते खाजगीच वाटू न यायला
लागली. आ ण खोटे संगही खरे वाटायला लागले. आ ण खरंच, ते खोटे तरी कसे हणावे?
टे जवर ते खरेच असतात. खरं वाटे ल असा अ भनय करणारा मी गावठ माणूस. पण ा
हो टे लवर राहणा या पोरांचं सग यांचं असंच. घरापासून हणजे वा तव व थेपासून पूण
तुट यानं आम यासारखं हशीला पाज, बैलांना चारा टाक, मजुरांवर ल ठे व असा जाच
नसतो. माणसांपासून वेगळं राहणं बरं नाही. ामुळे ही पोरं या त वतं , मोकळ ,
रोमां चक आ ण हळू हळू ा बोलबालासारखी ॲबसड हायला लागतात. एका परीनं आपलं
बरं होतं, कायम घर गुरं शेतं छातीवर होती. ख या भावना नाटकात या पा ांमुळे उफाळू न
याय या, कती ठरवलं तरी नाटकाबाहेर या कशा काय कप ांसार या उता न
ठे वाय या? हे टे जवर आ ण अ य ही आवरणं कठ ण झालं. शवाय मी एकदा असं हणून
चुकलो क , जाती या सुंदरीस अ भनयाची काय गरज? यामुळे ही वतःच मै ण मधे
कं ा उठवायला लागली क , बी.ए.ची परी ा मारली क आ ही स या दवशी
नाटकात या सारखंच र ज टर ल न मारणार आहोत. सव तचं मारणंच — जेवण मा न
येत,े सं याकाळ सनेमा मारणार, फ ट लास मारणार. हे एकच यापद तला कामाचं
होतं.
सुदैवानं ा नाटकावर पडदा पडला आ ण ते रंगीत तालमीपासूनसु ा वं चत कर यात
आलं. ा सूडना ाची नांद फार पूव झाली होती. एकदा मराठ या कुळकण सरांना
मराठ सु ा नीट येत नाही, असं भर व ा यासमोर दे शपांडनी हणवलं होतं. आता या
अपमानाचा इतक वष गुंडाळू न ठे वलेला ंग वेगानं उसळला आ ण आपलं एम.ए. नंतर
बंद पडलेलं रा ी रा ी जागरणं क न अ यास कर याचं पूवा मीचं र वाप न कुळकण
सरांनी एक लेखी नवेदन तयार केलं आ ण ते थेट खासदारसाहेबांना सादर केलं.
ते असं क , मा या मनात आप यासार या यागमूत वषयी पराका ेची न ा व
पू यभाव अनु मे वसत व नांदत असतात. मी जक र करणारा उचापती नाही व कोणी
मा यावर तशी रमत घेतली तर मी इतःपर हणून आपणांस अवा र हणता ल हणार
नाही. कब ना ा धा ासाठ माफ ही मला तु हाला मागणे आहे व ती मला तु हाला
करणे आहे, हे यो य होईल. आता मूळ मु याकडे वळू ावे. आम या सं थे या हता ी यथ,
नावलौ कका तव, वकास र णासाठ व शीलसंवधनासाठ अनु मे झटणारा, झगडणारा,
झजणारा, झुंजणारा व लढणारा मी आप या ाचीन सा वक खानदे शी सं कृतीचा पाईक
आहे व यो य कारवाई (= ु प ी : कायवाही) हो यासाठ अंमळ अ य स य आपणांस
कळ व याची तसद दे णे आहे. एक परी माझी गो रा ावी, परंतु नेहसंमेलनासाठ उभे
केलेले नाटक पाहावयास गावातले व पंच ोशीत या खे ापा ातां ांमधले हजारो
द ु आजीआजोबे, आजी माजी आईवडील बैल गा ा क न पाहावयास येत असतात,
ते आपणास नषेधून नदतील याचाही वचार नखालस होणे गरजेचे आहे. आता मला मु य
वषयाकडे येऊ ावे, ही वनंती. तो हट यास हा क , चया मी त णत ण स रळवून
सोडणा या मशार न हे नाटककाराची चौकशी बरीक झाली पा हजे, कां क इं जीतून
भाषांत रत, मूळ इं जीत लोक य हणून हणून तुत नाटकाचा गाजावाजा कां हणून
चाल वला जात आहे?
स यं ूयात् यं ूयात् न ूयात् ॅ डी व क रम् ।
अशी पोरकट को ांची वा ये इं जीतून कशी काय भाषांत रत होतील बरे? वडं बत
भाषांतर असा सा ह य कार अजून तरी ऐ कवात नाही. ते हा ा काराचा शहा नशा
अंमळ झाला पा हजे, कां क या मूळ ल ह मॅरेज ा तथाक थत इं जी नाटकाव न
दे शपांडे मजकुरांनी ल हाळे हे नाटक भाषांत रत केले हणतात, ते ल ह मॅरेज हे नाटक
इं जीत नाहीच आहे. असणे श यही नाही, कां क ल ह मॅरेज अशी हण इं जीत नाही.
ल ह अ धक मॅरेज ाचे श दशहा भाषांतर : ल ह + आळा हणजे बंधन, दोरी. असाच
सदरील नाटकाचा अथ यावा काय? सदर नाटक इं जीतून आणले अशी धूळफेक क न
ा सं थेत नेहसंमेलना या रा ी हा जणू काही मदनो सव खासा साजरा होणार आहे,
याकडे हा आपला न सेवक आपले ल वेधू इ छतो, कां क तुत नाटकात तुत केले
जाणारे शृंगाररसाची झाक असलेले व शेफारवणारे अ ील व चटकदार संवाद घोकवून
घेत याने आपला चय वण व ाथ गण ांत च भडकू लागला आहे. व ा थनी सव
पराका े या धाधाव या आहेत, तसेच नख शखा त ीवाद होत चाल या आहेत. हे मी
ख चत सांगू इ छतो. वस तगृहात येक स एकेक मुलगा चा लागला असून यांना
चा महाराज असे ा व ा या या खासगी बोलीत संबोधले जाते, हे आ ही यही ऐकतो.
ल हाळे नाटकातील काही गु त अथाचे खुबीदार संवाद क यांतील अ ील अथ
आप यासार याला येक अ राची छाननी के या शवाय कळणे ायः अश य ाय आहे,
तो मी उलगडवून पाह याचा भगीरथ य न केला आहे. प ह याच वेशातली काही
उदाहरणे वागनीदाखल दे तो :
खंडेराव हा बी.ए. फायनलचा व ाथ टे जवर वेश करतो. याची नाटकातली ेयसी
बी.ए. फायनलचीच बेलाबाला ही मुलगी हणते, ये ना ग ा. ावर खंडेराव हा उ र
करतो, थांब नागडे… एका भाया सुंदरी वा दरी वा — सतरंजी दाखवत … उभया वयी
अवयव … ट लग पती, डा लग यकर … से स पीअर रो मओ कत युत यू लएट …
कसं गळू न गे यासारखं वाटतंय् … फक्त… मला तुझा फक र होऊ दे … तुजवर बसला
माझा ेमा … काय, बसायचं काय? … त डात दे ईन … ने तनाबूत गलथान बाई … भगवती
… पयोधर… सा ा यवाद छाती आ ही आम या मठ या स या हाने चु — हे असे
र यु पादक र यु पादक डायलॉग इं जीचे दे शपांडे अननुभवी मुलामुल करवी यही
कृतीसह पाठ क न घेव वतात. द कत हणून कोण याही गो ीची नाही. जर ा सं थेत
शील व नी तम ा अनु मे जोपास याचा व राख याचा पतकर आपण घेतला आहे, तर
ाचा फाड पाडावा व सदर ल हाळे नाटक बंद पाडवावे, अ यथा काळ सोकावेल अशी
आमची न वनंती आहे.
आपला न ,
ा. बळ राम कुळकण ,
मराठ चे ा यापक (एम.ए. फ ट लास सेकंड,
न. च. केळकर सुवणपदक वजेते)
या प ा या ती नंतर सव वभाग मुखांना वाट यात आ या. ातील मजकुराचा,
वशेषतः या मठा या स या हात आप या ऐन त णपणात ‘खासदारसाहेब’ ाणाची पवा
न करता पडले होते, यातील च हां या हेळणा मक उ लेखाचा, असा सवकष प रणाम
झाला क ‘खासदारसाहेब’ पु हा एकदा एकाएक ग हरे आजारी पडले.
परंतु यम प रणामच फार झाले. ते पुढ ल माणे :
एक : मराठ या ा यापकांना मराठ शवाय सरं काहीच येत नाही, हा अंध े चा
कार असून उलट मराठ या ा यापकांना कशाचंही वाजवीपे ा कांकणभर या तीच ान
असतं, हे स झालं. दोन : दे शपांडे सरांना मूळ इं जी पु तक दाखवता आलं नाही.
यामुळे मराठ त या भाषांतर सं कृती या एकंदर व ासाहतेवरच च ह उभं रा लं. तीन
: आठ दवसांवर येऊन ठे पले या नेहसंमेलनासाठ वेगळं च ीपा वर हत ववेकानंद
नाटक ा नावाचं लांब लांब ा यानस श संवादांचं चंड सात अंक नाटक, दे शपांडे
सरांकडू न स नं बसवून घे यात आलं. ा पु तकाला या वष चा महारा रा य वा षक
पुर कार मळाला होता. पाच : ामुळे दे शपांडे सरांनी नाटककार हो याचं लहानपणापासून
जोपासलेलं र य व भय व ात पांत रत झालं. सात : ीपा वर हत ा आकषक
शीषकामुळे हणा का ा नाटकात या चारचार पानी ा यानवा या पाठांतरांमुळे हणा,
आय या वेळ कोणीही नवे जीजीगीषु त ण व ाथ नाटकात काम करायला पुढे आले
नाहीत. यामुळे जु या ल हाळे नाटकामधील पु षपा ंच ाही नाटकात भरती कर यात
आली आ ण आ ही पोरांनी तेच जुने जभेवर बसलेले संवाद टे जवर घडाघडा हणून रा
मा न नेली. नाटकाचं नाटक झालं. उदाहरणाथ, शकागो या धमप रषदे त वामी (हा मुळात
वगबंधू च ुभूज होता) हात छातीवर बांधून : दस ॲ ड स टस, वैवा हक आयु यात सुख
थोडं असेल, पण चयात तर छदाम सुख नसतं. (— हे ल हाळे नाटकातलं वा य.)
श या. टा या. बेलबालानं तर उभी रा न रा न…
 सायकलला माग या कॅ रयरवर यु रयाचं अवजड पोतं लावून वे ावाक ा
गाडर यातून वाघदडी या शेतात. व हरीवर नव श या इं जनीअर गडी झप होता. इं जन
सु क न वर या कुंडात यु रयाचं पाणी करणं आ ण ते बागेत छो ा पाईपातून फरवणं,
असं र ड काम मा यावर सोपवलेलं होतं. तासाभरात हे सु क न मग कॉलेजात जायचं
होतं. पारी एका पुरात वा या व ान अ धका याचं भाषण — खानदे शातले अ हरांचे
अवशेष. आम या इनामापुढे ड गरात एका चंड मो ा वा ाचे अवशेष आ ही दोनतीनदा
पा न आलो होतो. हा वाडा अहीर गव यांचा अस याचे लोकगीतांमधले पुरावे सरांनी गोळा
करायला सां गतले होते.
डो यात हे सगळं आ ण या आधी हा यु रयाचा कुटाना. घाई. वर व हरीपयत जाऊन
ग ाला घेऊन येईपयत यु रया भजून राहील, हणून आधीच नकोसं झालेलं हे यु रयाचं
ओझं कुंडात या पा यात उलटं केलं. सूं आवाज होऊन वाफा आ या. पाणी एकदम तापलं.
मग पळत झप याऽ झप याऽ हाका मारत व हरीवर आलो. पाहतो तर सामसूम. इं जन
बंद. पाणी बंद. झप खाली पंपाशी ठाकठोक करत होता. पंपानं हवा धरली होती.
पंचाईत. मग मीही कपडे काढू न चचेला नीट टांगून तळघरातून व हरीत उतरलो. कती वेळ
ते नटबो ट फरवणं चाललं होतं कुणास ठाऊक. तेव ात हौ हौ हौ थरर हौ हौ न
मढपाळाचे आवाज. आ ही खाली पंप तीतच दं ग. आणखी के हा तरी ब न मोठा
गलबलाट. आरडाओरडा. म ांचं केकाटणं. …ओ म ायवा याऽ, अबे म ा मे या बे
तुही ले अपे याऽऽ पय पय, गेलं बे तु ं सगळं खांड.
आ ही धडपडू न वर आलो. कुंडाभोवती मेले या म ांचे मुडदे च मुडदे . जशा गवता या
गा या पड या आहेत शेतात. मुके जीव, कडक उ हानं तहानलेले. पोटभर यु रयाचं पाणी
पऊन ह जे होऊन मेले. तरी मागा न नवी नवी मढरं धडपडतच होती. पळ पळ झप ,
हाकल म ाइले. …कशागुनं झालं असेल रे खंडूभू हे? …अरे, मीच यु रया कुंडात उपसून
आलतो, हटलं वरघळू न राहील. मला काय माहीत पंपाचं पाणी बंद आहे? चुकलं सालं,
आता काय करा? …काय करणार? आता पाहा धनगर कसे का ा घीसन येता आपली
डो क फो ाले. लोथायतील ते आता आप या दोघाइले माट त. या या आत पळा इथून
इ या मायला. आगोदरच मी ा धनग याइशी भांडून बदनाम झालो है. माय झौ, हा
आमचा मळा आहे. हाळं आहे का हे? ही का मढरं पानी पाजा याची जागा है? तरी साले
सदा इकडेच पानी पाजाळता. खुशाल शेत खुंदलता. …ते जाऊ दे झप , आता? आता
काय क याचं? …आपली काय चुक है, सांग. मा हयाकया पळली ग ा आप यावर.
वाईट झालं. आता आपुन पळ इथून. मले सायकलवर आ ा वाटे वर सोड. मी जातो मा ा
घरी, तू जाय कॉलेजवर. रा ीपयत त ड दाखवायचंच नी. आप याले काही माहीत नी
ह याचं. पन वाईट झालं हे खरं.
या दवशी हजामवा ाची आ ण धनगरवा ाची मारामारी. वडील म य थी पडले न्
मढराग णक चाळ स पये भरपाई क न दे तो हणाले. माझं नाव झप नं कुठे च येऊ दलं
नाही. रा ी मी चोरासारखा घरात शरलो तर वडील दे वासमोर हात जोडू न उभे. यां या
गालावर आसवं पडत होती. डोळे उघड यावर मा याकडे पा न कपाळाला हात मा न घेत
तासभर आग ओकत होते. काय पोरगा पोट आला दे वा हा. आता याला कोणतं काम कधी
सांगायचं नाही. जानु आ याले एकच पोरगा आहे आता. उबगखो या, या झप यामुळे
वाचलो आपण, नाही तर पोलीस तुलाच पकडू न घेऊन गेले असते. उलफ ू. यानमो ा.
नको तढ हागी दे तो. बेउम या. उचाळू .
भावडू रा ी मला हणाला, फार मो ा संकटातून वाचलो आपण, खंडू. तु या डो यात
भलतंच काही चाललेलं असतं, हणून हे असं होतं. तुझा काही दोष नाही. स याची जनावरं
आपण कशी राखायची? काय ा या गो ी कराल तर एक पया मळणार नाही, हटलं मी
ए या धनगराले. एका गावात राहायचं आहे. गोडीगुलाबीनं मटवलं पंचांनी सगळं . आता तू
तु या परी े शवाय बलकूल कशाकडे ल दे ऊ नकोस. मी बघतो सगळं .

बी.ए.ची परी ा दे ऊन गावी परततांना सारखं वाटत होतं क , लवकरच आप याला हा

प रसर पारखा होणार. आप या आयु याला फाटा फुटणार. मग मी गावावर, पड या
तटा या भत वर, बु जावर, नद वर, शेतांवर नको ततका ेम करायला लागलो. सकाळ
उठ याबरोबर म यात व हरीवर आंघोळ आटपून तथेच मजुरांबरोबर याहरी क न पारी
अंग भाजायला लागेपयत. घरी परतावंसं वाटे ना.
सं याकाळची वेळ. गंगाबयचं शेत जवळजवळ सगळं नांग न झालं होतं. ही गंगाबय
हणजे आम या आजोबांची एक नपु क मेलेली चुलती. बचारीची सगळ मुलं लेगात
मेली. एकच मुलगी वाचली होती, ती र व हाडात ल न होऊन गेली, तकडेच मेली.
कधीतरी मूल होईल या आशेवर गंगाबय जगत रा ली. असं हणतात क , ती पोटावर च या
बांधून डोहा यांचं नाटकही करायची. मग पणजोबांचा भाऊही मेला. हातारीला शेवटपयत
पणजोबांनी ेमानं वागवलं. हणजे हातारपणात हागणं मुतणं करणं. कधी आंघोळ,
केसांना फणी. दोन वेळ जेवण. आ ण घरात रा दे णं. या बद यात त या वा ाचं हे
सो यासारखं दहा बघे वावर आम याकडे आलं. तचं नावघेणं हणून हे गंगाबयचं शेत,
असंच सगळे हणायचे. एवढं नावच रा लं, बाक चं कुणालाच काही माहीत नाही. ाही
आजीकडू न ऐकले या गो ी.
गंगाबय या शेतात नांगरणं जोरात चाललं असतांना कल या उ हात भावडू आ ण मी
को या तोडत होतो. एकाएक लांब ड गराकडू न मकडू सालदाराला कसली तरी चा ल
लागली आ ण यानं औत उभं केलं. तजावर च व च आकृती उमटत मो ा मो ा
होत चाल या. चाल क न येणा या चतुरंग सेनेसारखा ठे ला यांचा मो ा तांडा टे कडी
उतरतांना दसला. पुढे बरडावर ज मनीशी नाक लावत आ म व ासानं सरकत येणारे चपळ
लकाने कु े, घोडे, मागे हशी, गायी, बैल आ ण गाढवं. तरणीबांड पोरं पळतांना. तजेलदार
तर या पोर यासु ा हातात उंच उंच बाबूं, डो यावर लहानमोठ बोचक . लहानलहान
पोरां या हातात जंगलातून तोडले या वेळू या छ ा. बैलां या पाठ वर उल ा खाटा
बांधले या, यां यात अवजड मोठमोठे डालके, गाय वर ढ गचे ढ ग झुल सार या रंगीत
गोध ा, पट . गाढवांवर दो ही बाजूंनी ज मनीपयत ल बणा या मोठमो ा अवजड
पोत ा. दे वा या घो ावर फ लहानशी टोपली, बाक येक घो ावर हातारे
हाता या, यां या पु ात ऊन लागू नये हणून शर ाणासारखी गनगटं बांधलेली
लहानलहान पोरं, झपाझपा दमाखात चालणा या कोव या वयात या तटतट त आयां या
कडेव न लवंडणारी, खां ावर पगणारी, पाठगुळ ग च झोपलेली ता ही पोरं, येक या
डो यावर लहानमोठ गाठोडी. बोट ध न चालणारी ता या नांगरले या ढे कळांसारखी
काळ ढणढणीत पूण नागडी पोरं. हे सगळं सै य आमचा बांध ओलांडून आम याच दशेनं
चाल क न येतांना दसलं आ ण मकडू हातात पु हानं घेऊन धोतराची ओट खोसत तकडे
धावत जाता जाता ओरडतो :
कोन रे ओऽऽ थांबा थांबा बे तुम या बहीनझौ, ए रांडाय हो, अरे कुढ चालले? आँ?
को हाचा तांडा हा? कोनीकडे चालला? आँ? का वं ए धांगडे, थांब.
उ हा या भ त दवसभर भाजत बैलांमागे धावणारे मजूर कावले. आमचा सरा
नांगरही थांबला. मी आ ण भावडू , बाक चे सगळे तां ाकडे चालत गेलो. समो न भुंकत
आलेले कडक पडलेले कु े लाहा लाहा करत जभा लांबवत कान उंच उभे क न
वातावरण ंगत एकदा मागे एकदा पुढे असे पाहत नांगरती या रेषेरेषेनं ठ प झाले. यां या
मागून घोडे. गाढवं तर धारातीथ कर याची वाटच पाहत होती, ती मुतत रा ली. उ हाचा
तडाखा सोसत ड गर उत न आशेनं काळ त आलेले हे सगळे जीव हबकले.
त लख नजरां या दोघी तघी तर याता ा बाया पदर सावरत गुड यापयत या साडीचा
का ा खोसत पुढे आ या. अटकर बांधा मजबूत हातांम ये ह तीदं ती पाट या एक या
ग यात ओबडधोबड पोत, सरी या पोतीला हरवेलाल मणी, तसरीचा गळा भ न
कथलाचे दा गने. दोघ या बोटांत लोखंडा या मुं ा. यां यातली धारदार डो यांची बाई
ल डवाळ सुरात हणते, जी सरकार, यंका नायक ठे ला याचं पाळं आमचं. वसाआड
मोरगावला पालं मांडतो आमी मालक, हकडंच क मोरगाव?
तु ा मायची झवाडी, आ हलेच इचारती हय मोरगाव कुटं ती? दाखोवू का तुले
मोरगाव? आँ? तुमी पालमां ा अढलोक घुस याच कशा? हा परत, चला मागे. हा र ता
का तुमचा इनाम हाये का? नांगरतोय ते दसलं हाय का? हा तकडू न नद नद नं.
आमचं ह णतलं तं कुटलं वं मालक इनाम? कडेपठार खुंदलणारी भटक जात आमची,
ा कु याय्वानी. नद मंधा न लइ फेरा पडतो शेट. जनावरं पा यात उतरायला भीताले.
सोडा आ हले. रातबी पडायला आली, माणसं होरं गेलीतं, मोरगावले पाटलाची रजा घेनी
पडते मुकामासाट . उजेडासरशी गेलं तं बरं दादा. हागनखडीत तं पालं मांडावी लागता.
चारा, पीठं मांगायची, दगडं जळण धुंडाळू न भाकरी टाकाय या — लई रात होएल, शेट.
ड गर उत न आलू, लई ग ाटले हैती सगळे , जनावरं बी न् लेकरं बी. जाऊ ा आज या
पुरतं, दादाय हो.
 भावडू तची गयावया पा न कळवळतो, जाऊ दे मकडू , आताचे इकडू न चुकून चढलेच
आहेत तं. पु हा मागे फ न लवणातून एवढ टे कडी वलांडून — पोरंबाळं , जनावरं
अगोदरच पाहा कशी थकलेली — यापे ा —
तू गप बैस भावडू , वरघळलास का इचं छाताड बघून. अरे लई बोलगाभ या असता
बाया ा. नांगरतीतून सरी मोडू न टाकतील ही जनावरं बघ कती आहेत. फुकट नांगरतो का
कुनबी पहाटपासून — हे हातपाय गळू न जाऊ हंता, इची ले . शाकट जात ही — उघडं
दसलं क हात घालणार. काही नाही, फरता मांघे पालमां ाय हो, का दाखोवू —
कु ी, जनावरं, माणसं त ध. आता सरी एक ध पु दे खणी बाई पुढे होत हणते,
भावजी, नु ती नागरतीच तं हाय क रे. पकं आसता आमी घुसलो आ तो का भावजी, सांग
बरं.
तसरी हणते, दादा वझी केवढ , बघ. आतापुरतं जाऊ दे क रं. आमी तं मानसं, पन ा
जनावरायकडे तं बघ क रं. पहाटचे ताहानेले हायती. आता तुम या गावाखालीच ड हावर
पतील, बाबा.
इतका वेळ एक डोळा कायम बायांवर ठे वून हातावर तमाखूचुना चोळणारा सालदार
सोपानमामा लंपट नजर तकडेच लावून आम या मजुरां या हातावर आयती चमट चमट
ठे वत ा बाईला हणतो, का वं ए नागरग डी, लई छाती काढू न दबोयती का आ हले? तुहे
का यार है का आ ? आं?
एव ात तमाखू चढलेला सुकदे व मजूर हणतो, उंदरं खाता सा या, या यागुनं पाहा
कशा घागरी या ह या — सगळे हासतात. भावडू वर ा रानीमाळ वणवण भटकणा या
फाट या कप ांमध या, तरी फुट या म यांनी सा या दा ग यांनी प सजवू पाहणा या
बायांचा मोठा भाव पडला होता. पाहा खंडू, अशा थतीतही कती आ मस मानानं
वागतात. जनावरांची बाजू घेऊन बोलतात. कशा वतःचं प अशा रानावनातही
सजवतात?
अचानक या बाईनं अंमळ लवून बबीखाली खोसलेला पदर ओढला आ ण वाकून
आम यासमोर पसरला. याबरोबर त या ग डस वळणदार शसवी पाठ वरची प क
मारलेली गाठ उमटू न दसली. बळकट भुजा. का याभोर मजबूत खां ांव न मानेखालून
उतरणा या जबर नायूं या रेषांनी आमचे मजूर, गडी, सालदार सग यां या नजरा हबकून
गे या. फ भट या बायकांचीच असू शकते अशी अवाढ छाती पा न सगळे च कत
झाले. उघडं पोट.
दादा, पदर पसरते.
पदर पसर याचा हा य अथ शरीर समपणाचा ल गक संकेत. यांची पु षांशी
लवादाची दे हभाषा. समपणाचा उघड पयाय. भावडू एकदम लाल होतो. अरेरे,
आ मस मानाचा डौल जाऊन आता ही अशी नःस व कृती? या बायांची पोरं, पोरी हे
सगळं पाहतच होती. भावडू मधला मालक जागा होतो:
 जा ग बायांनो, पळा लवकर. अंधारा या आत आप यालाही नघायचंय रे मकडू , चला,
काय वेळ घालवता इथे? जाऊ ा यांना. पु हा इकडू न येयाचं नी बरं मावशे, पळा.
मा ा शेतवा या दादा, दे व लई बरकत द ल बेटा, हणून पदर पसरणारी बाई उठते.
बायकापोरं पाय उचलतात. लगेच कु ी सूं करत नागरतीतून र ता काढत पळतात. मग त ण
पोरं पोरी सर व न उ ा मारत जातात. मागून घोड़ी, गाढवं, गायी, बैल नांगरलेले चर
सपाट करत सगळा प ा खुंदलत जातात. आयांनी बकोटं ध न फरफटत चालवलेली पोरं
ढे कळांनी पाय सोल यांन रडत कचाळत फतकल मारतात. बराच वेळ हा को हाळ माजतो.
नांगरले या शेता या पोटातून ा लटांबरानं नुकताच पाडलेला लांबचा लांब सपाट र ता
प दसतो. मकडू कुरकुरतो. एव ा पट् ात पीक नझूर येईल, हणतो, नांग न काय
उपयोग झाला? सांग. पण भावडू ालां काहीच उ र न दे ता मला सांगत होता, खंडू, ा
भट या लोकांचा कुठे च काही ह क नाही. पाय रोवायला जमीन तर नाहीच, पण र तासु ा
नसावा? यां या वतः या चालीरीती, रवाज, भाषा, वागणं — कशाचाच अ भमान यांनी
बाळगू नये, आप या जग याला काही कारण असू नये, ते आहे असंसु ा वाटू न घेऊ नये,
आ ण वाटलं तर ते वाटणंसु ा न करणं — हे बरोबर आहे का?
घरी वडीलही भावडू वर रागावले. कोणताही धंदा असा स याचं हत पा न चालत
नाही, बेटा. बराच वेळ वडलांची गीता. भावडू बचारा खाली मान घालून ऐकत राहतो.
शेतीला भावडू ही लायक न हताच. माझं ठ क होतं. मी तर मनाशी सारखा हणतच होतो,
कृ षसं कृती आ पलपोट सं कृती. वनसं कृती या, भट या सं कृती या पोटावर पाय दे ऊन
फोफावलेली. आता ह याही पोटावर औ ो गक शहरी सं कृती पाय ठे वणारच आहे. व तुतः
को या बचा या गंगाबय या मालक चं शेत — तीन प ांनी कोणा या ता यात जातं आ ण
गडीमजूर मालका या हतासाठ झगडतात. भांडवलशाहीचा ू र अंश. तुका हणे यांचा ।
संग न हे भला । शोधीत व ला । जाऊ आता ।। व ल व ल जय हरी व ल. बोलाऽ
पुंडलीक वरदे व हा र व ल, श रद् यानदे ऊ तुकाऽऽराऽम. मृदंग, टा या. ठालवी ठालवी
ठालवी ठालवी — ऐकत धा यावर चांद यात डोळे उघडे ठे वत झोपता झोपता उषःकाल.
उजाडलं पण उ ा कुठे आहे? आजच उ ा आहे.

या वष उ हाळाही जीवघेणा होता. अ े चाळ स वर ऊन गेलं. रो ह या गे या पण

आकाशात ढगाचं पलूसु ा कुठे दसेना. ड गरात मो ा वणवा लागला, तो आम या
धा याव न रा ी दसायचा. औत उ हातच उभं क न कपाळावर उबडा हात ठे वत
आभाळाकडे पाहणारा मृगातला शेतकरी, हे माझं आयु यभराचं भय व झालं आहे. या
वष न ा आट या. शवारातलं पाणी दोन दोर खाली गेलं. मोठमोठ झाडं सुकली. एकदा
शेतात या मा या आवड या टु णटु ण खेळणा या सशां या कुटुं बासाठ मी पा याची
काठफुटक ं झट रांजणी घ न शेतात नेली. व हरीतून पाणी श न बादलीबादलीनं यां या
गु त बळाजवळ ती मांडून पा यानं भ न ठे वत होतो. मधेच व हरीव न पा लं तर
तकडू न लांबून आपलं लढार पाणी पाजायला घेऊन येतांना एक को ही दसली. गेले बचारे
ससे, वाटलं. नसग करेल तसं होऊ ावं. पंढरीबुवांनी समजावून सां गतलेलं कठोप नषद्
— व पदशन. कोणी मरत नाही. कोणी मारत नाही.
शेतांम ये तहानेनं चोची वासून म न पडलेली चम यांची कुळं . पा याचा भास होऊन
उ हात पंख पसरत उतरणारे पाखरांचे थवे खालीच पंख पसरलेले न े पडू न म न
जायचे. गावात भाकर ा वो माईऽ हणत हडणारी गावाबाहेर या व यांवरची नागडीउघडी
पोरं. मृग गेला, आ ा गे या, पेरणार के हा, खाणार काय. ख यांम ये चो या. अशा ु ध
मनः थतीत बी.ए. या नकालाची वाट पाहत येक दवस ढकलणं. चढाचे करळ दवस.
चढानंतर पुढे उतार असतोच, हे शेतमालाचं भरलं गाडं हाकत ख यात येणा या खंडेरावला
एकवीस वष माहीत असून गुदमर वाढत गेली.

पुरात व वभागातले डॉ. चौधरी नावाचे भावे सरांचे गु बंधू अ ज ा या सरकारी डाक
बंग यातून भ या पहाटे जीपनं आम या घरी आले. अ हराणी बोलली जाते या सबंध उ र
महारा , डांग आ ण म य दे श ा टापूत या अ हरां या अवशेषांची मा हती द ली या
गॅझेटसाठ ते जमा करत होते. आम या गावात बरेच अ हर धनगर गवळ होते. धनगराचा
ए या ा मा या शाळाबंधूकडू न यांची लोकग त मला आवडलेली मी बरीच ल नही
घेतली होती. यां यातले आता मराठ त नसलेले अनेक अप ंश ाकृतचे श द, वा चार
चौधर नाही माहीत न हते. मी भंगारातून जमवले या व तू धा यावर एका कोप यात झाकून
ठे व या हो या — भांडी, नाणी, गायीबैलांचे जुने पतळ साज, गेठे ा यांना उपयोगी
वाट या.
मा याकडे एका महानुभाव सं याशानं मह वाची हणून भेट दलेली सुंदरी लपीतली
पोथी होती. ही पुरात पूण भज यानं वा य झाली होती. ा सं याशाला भाजलेले गरम
गरम शगदाणे फार आवडायचे, ते मी याला ायचो. द ा घे याआधी याची आई याला
असेच भाजून ायची, ते याला आठवायचं. तो मागावर उ रेकडे नघून गेला, ते हा ही
मळ व तू मला दे ऊन गेला. ही पोथी भूजप ावरची अस यानं फार जुनी असावी, यामुळे
मह वाची पण असू शकेल, असं चौधरी हणाले. सरकारी अ भलेखागारात अशा व तू
सुर त राहतील, असंही यांनी सुचवलं. एकूण मा याकडची मा हती घेऊन ते खूश झाले.
मग आ ही गवळ वा ात जाऊन आलो. तथेही यांनी बरेच फोटो काढले. तेव ात मी
घरी आलो. वा ात या हाता या झीबूढबूंना चारापाणी केलं. गाडी जोतली. आईनं
फड यात बांधून ठे वलेलं भाकर चं गाठोडं आ ण पा यासाठ मडकं, लोटा गाडीत टाकला.
गवळ वा ातून चौधर आ ण याचा ाय हर दोघांना घेऊन वाघदडी या शेताकडे ग पा
करत चाललो. दोन दवस ड गरात जोराचा पाऊस पड यानं रान रंग पालटत होतं. पाणघोडे
तरंगत होते. वाघदडी लवण पव याध म पुरानं वाहत होता. ते दोघे हणाले, फार न णात
धुरकरी आहेस तू खंडेराव. मी हणालो, बैल न णात असतात. शेतकरी आ ण बैल यां यात
बैल या त शहाणा असतो. …उदाहरण? …मी आ ण हे.
आम या वाघदडी या शेतात चारो यां या झाडाखाली गाडी सोडली. ाय हरला वर या
धबध याचं पाणी भ न, ह यारं, कॅमेरे, टे प वगैरे सामान वर घेऊन जायला चौधर नी
सां गतलं. बैल पाणशेरीत लांब कासरे बांधून चरायला सोडू न दले. जरा लांबून ह रपु याची
उजाड व ती चौधरीसाहेबांना दाखवून ड गर चढायला लागलो.
चालता चालता एक लहानसा ओहळ वर या डोहातून खाली झरपत आलेला पा न
चौधरी हणाले, हा ओहळ कृ म केलेला वाटत नाही? गुरांना पाणी पता यावं हणून?
श यता आहे. खाली हे पाणी खडकात मोठा तलाव खोदलेला या यात जातं आ ण मग
तलावाचं पाणी भर यावर परत सुल ा दशेनं लवणात येतं. खंडेराव, पंधराशे वषापूव
गुरांची, शेतीची, पा याची या त पवा होती. धबध या या खांदराखाल या अंगाला हे पडकं
दे ऊळ न क च ाचीन चौथ यावर न ानं बांधलेलं असणार. ही मानुदेवी भ लांची
आ दवास ची हट यावर जागा तरी ाचीन असावी. दे ऊळ नंतरचं. हेमाडपंती. अ कोनी
छत पडू न गेलं पाहा. यादवां याही आधी या चालु य काळात या चौथ यावर दगडी
ओबडधोबड खांबांनी हे पु हा उभारलं असावं. आ भरांचा ा दे वळाशी संबंध दसत नाही.
खरं हणजे आ भर फार गावठ , शेती आ ण ध भतं सांभाळणारे साधेसुधे लोक होते.
पु हा सातवाहनांनंतरचा आ भरांचा काळ फारच अराजकाचा. जवळची अ जठा लेणी ा
काळात झाली कशी, हेच नवल. आ भरांचे तर फारच थोडे अवशेष उरले आहेत.
मी हणांलो, काय फरक पडतो?
चौधरी चडू न हणाले, तुम यासार या न ा पाली या व ा यानी हे संशोधन नीट केलं,
तर न तच फरक पडेल. अवशेषां शवाय इ तहासपूव काळाचं काहीच ान होत नाही. ते
तुम यासार यांनाच करावं लागेल. ा वयात गु तं बसून रा नका, खंडेराव, वाचत राहा,
अहो, काही लहीत राहा.
— असं काहीकाही यांनी सु के यावर मा माझा वतःवरचा ताबा सुटला. रागा या
भरारीत मा यात साठू न रा हलेली खंत जरा जा तच करडेपणानं झाली असणार :
चौधरीसाहेब, रड कुठवर सांगावी? इकडे खे ात शेतक यां या सं कृतीत काय ाना या
गो ी श य आहेत? जे आ भरांचं झालं, तेच आज या शेती सं कृतीवा यांचं होईल. ानाचं
इकडे काही खरं नाही. दवसभर हशी गो ातून ओरडत असतात, गुरांचं चारापाणी
कर यातच अधा दवस जातो. अ जबात वाचनसु ा करता येत नाही, चतन मनन आणखी
कठ ण. ल हणं तर अश यच. शेती दवस दवस ापारी होत चालली आहे. कॅश ॉप.
मला सग या गो चा तर कार आला आहे. आज या शेतक यांपे ा जंगलातले रानट लोक
काहीतरी सं कृती सांभाळतात. हे माझं मत ठाम आहे. ान आ ण कला तर ा ामीण
कृ षसं कृतीत श ूच वाटतात. पाणी उपसणं, ूबवेली खोदणं आ ण बघा हा माळरानाचा
प ा, असा बोडका ड गर करणं — ही सं कृतीची ल णं वाटतात तु हांला? ानाब ल आहे
ती आ थाही इथे जपता येत नाही. इथली आम या आजीआजोबां या पूव असावी, ती
उ फूत आ दमताही न झाली आहे आ ण आधु नकतेची ववेकशीलताही मुळं धरत नाही
आहे. आ ही काय करावं?
मोड यातोड या श दांत मला काय हणायचं ते मी यां यापयत पोहोचवू शकलो.
ते फारच अ व थ झाले. मग अनुभवी वयोमानाचा खंबीर पंजा मा या मानेवर ठे वत ते
हणाले, अरे अरे अरे खंडेराव, काय सपासप वार करत चालला आहेस. तु ही मराठे तलवार
चालव यात एकूणच पटाईत. अरे, असा वचार क न नाही चालत. एक ल ात घे क ,
कुठलीही मक सोसायट सामू हकच असते. अ े रयन कृ ष सोसायट तर अतीच. मुळात
शेतीत वाथाचं अथशा असतं. बौ क सोसायट त तुला हवी असणारी बाजी
चालते, हे पु हा कृषी- बगरकृषी समाजरचनेशी — नागरी आ ण ामीण समाजरचनेशी —
संबं धत आहे. शहरात रा न शेती करणंच श य नाही. खे ात मा दो ही कारची
समाजरचना श य आहे. बु काळातही आप या बु मंतांना हे श य झालं नाही. खे ात
बौ क जीवन श य आहे, ानासाठ एक म नमम सुब ा लागते. पण इं जांनी आप या
शेतीला आ ण पयायानं शेतीशी संबं धत सग या घटकांना — खेडी असोत, शेतकरीवग
असो, शेतमजूर असोत — सवानाच इतकं शोषून घेतलं आहे क आणखी शतकभर तरी
खे ांचा आ ण ानाचा संगम अश य आहे. हणून खंडेराव, आपण हे समजून घेतलं
पा जे. शेतीतही सुधारणा होत आहेत. धरणं बांधून होत आहेत. वनसंवधनही होतं आहे.
भूजल तर उंचावणार आहे —
ामीण शेतमजुराचा तर उंचावणार आहे काय? शहरी जे या पोषणासाठ आव यक
तेवढे च ब ह तरी बदल इथे होणार. इथ या लोकांसाठ हणून काय हो याची श यता आहे?
गु तं पॅ स ह उ पादन?
मला पटतं आहे तू काय हणतोस ते. याला एकच माग हणजे तु यासार या
इ तहास ेमी मुलानं खूप शकलं पा जे. नराश होऊ नकोस. संधी आपोआप चालून येतात.
आता स ल ग ह मट टू रझमसाठ म हनाभर गाइड े नग ो ॅम सु करतं आहे. इथेही
सुट त तू बोअर झालाच आहेस, अज कर. औरंगाबादला जा.
इकडे कुणाला कळतं के हा कुठे काय होतं, चौधरी सर. नु ता अज फॉम यायला आठ
दवस लागतात —
मी तुझा अज घेऊन जातो. आठवणीनं सं याकाळ दे .
मी पुढे काय काय करावंसं वाटतं, याचे बरेच पोरकट आराखडे चौधर ना सांगत होतो.
तोपयत आ ही धबध या या वर या डोहावर आलो. पुढे पठार. एक पड या लांब ं द
भतीची तुटक रेषा दोन मैल रपयत. चौधर नी आता कॅमेरा बाहेर काढला. ाय हरनं टे प,
मीटरं काढली. पंधरा फूट लांब आ ण साडे सहा फूट ं द अशा प या भाजले या माती या
वटांपैक दोन वटा पो यात नीट गुंडाळ या. इथे कुठे लढाऊ बु जासारखं उंच काही दसत
नाही. हा न क च आ भरांचा गवळ वाडा. थँ यू खंडेराव, हा खरा इ तहासाचा पुरावा.
भती या आतूनसु ा गुडघाभर वाळलेलं गवत. शांतता ेमी आ भरांची ख लारं रा ी या
वा ात क डलेली असायची. वाघ शेकड या सं येनं ड गरभर फरत असणार, गुराखी ा
वा ाभोवती राखण करत असणार. चौथं पाचवं शतक असावं. या रानाला वाघदरी हे नावच
होतं हट यावर सगळं कळतंच. इथून कुठू न तरी उ र-द ण म य दे शातून उ रेकडे
जाणारा पूव चा महामागही असणारच. ह रपु याचे तू सां गतलेले लभा या ापा यांचे माग,
याला पु हा पढा याचं रेकॉड आधार होईल. पुढ या वेळ मी आम या वन वभागाकडू न
आ ण भूमी अ भलेख कायालयातून तपशील घेऊन येतो. मह वाचं संशोधन ठरेल हे. सध
राज थानपासून सबंध आ भरां या दे शात पंधराशे सोळाशे वष हीच प त — नद त या
ल हा यांची धडवाळ वणायची.
दवाळ या रा ी ा पसरट आकारा या धडवाळ त घराघरातलं तेल टाकत ा
वा ातून या वा ात आम या गावचे गवळ ढोरक उंच सुरेल आवाजात हणत जातात :
ध ा ध ा हे दवायी — असं आधी होर या हणतो. मग बाक चे तसंच हणत सरकत
जातात :
ध ा ध ा हे दवायी
गायी हशी घे वोवायी
नं गायी हशी घे वोवायी
धबध या या आवाजात डोहाकाठ आ ही भाकरी काढ या. लसणाची चटणी, क होडे,
कांदा, लोणचं, पापड — वा, खंडेराव, फार पौ क जेवण तुम याकडचं.
चालून ड गर चढू न इतकं दम यामुळे पौ क वाटतं ते.
ा वेळ दवसभर घु यासार या वावरणारा चौधर चा ाय हर जेवण संपवून
वाघासारखी भयंकर ढे कर दे त उठला आ ण भाकरीचं फडकं हवेत झटकून फडकावत ताल
ध न नाचत हणाला, वा भौ, आम या माळ ात हेच गाणं असं हणता :
ध ापूरचा धनगर गवयी रे ध ापूरचा धनगर गवयी
गायी हश चे भरले वाडे रे गायी हश चे भरले वाडे
क प या गायचे ह डे गो हे रे क पला गायचे ह डे गो हे.
खंडेराव आप याला तु याजवळ या लोकगीतांवर एकदोन लेख ल न दे . हो नाही न् ना
नाही. पा जेच. हे पाहा, आप याला काय हायचं आहे आ ण आपण काय आहोत — ा
दो हीत संघष कमीजा त असतोच. तुम यासार याला हा आपला दे श हणजे केवढं अफाट
े आहे काम करायला? जवळजवळ सगळं च आप याला न ानं पुनरचना क न
मांडायचं आहे. हे पाहा, ा इथे सातपु ात एका खबदाडात केवढा इ तहास जाणवतो
आहे? असं स या कोण या दे शात आहे? आता तुझा बी.ए.चा नकाल लागला क , भावे
सरांना वचार कुठे एम.ए. करायचं ते. पु याला डे कन कॉलेजात जा, बडो ाला चांगलं
डपाटमट आहे. औरंगाबादलाही आमचे फार कतबगार ोफेसर म पवार वभाग मुख
आहेत. तथेही चालेल, पण काहीतरी करा. आप या मग रावरच शेवट आपण पोहत जातो,
वाह नावापुरता असतो.
 नापास होता होता वाचलास खं ा तू. च ुभुज हणाला, मा यासार या वपाक,
धुणंभांडी, झाडलोट करणा याला तु यापे ा या त माक पडले, भड ा. ड गरसु ा
तु यासारखा कसाबसा सुटला. सरांनी ही च पाठवली आहे — खंडेराव, यश वेगळं
कृताथता वेगळ . धीर ध न पुढे एम.ए.त वचपा काढू न घे. घरी बसून रा नको. अज कर
—
याच वेळ औरंगाबादला टू रझम डपाटमट या श णाला ताबडतोब हजर हावे,
असं प आलं. खाणं पणं फुकट, पंचतारां कत हॉटे लवर — म हनाभर. याच वेळ सुदैवानं
घरात पेर यांचा धगाणा, वडलां या साखर कारखा या या शुभारंभा या धावपळ , घरात
बजा बाळं त झालेली, त या दोघी मुली कांज यांमुळे आजारी, भावडू ची चऊही गोवरानं
कर करी, तशात छबीचंही सरं बाळं तपण घरी माहेरीच, तचीही दोन मुलं सांभाळणं —
घरात सोनाव हनीला नु ता घोर. हे सगळं मला अस झालं होतं. भावडू ला फ सांगून मी
जगरदो त वगबंधू रघू नायक यां या कवर म यरा ी मोरगाव सोडलं.
पाच
 डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे
तु या कुरपेनं भरारा धावती राती बेराती गा ा न घोडे
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे
ये संपून आषाढ लागेल तरी साला हा माळावरचा तांडा यंदा उठलाच नाही का रे?
खंडू, आईक, आईक, रात उलटली तरी नाचताचाहेत मायला. जगरदो त वगबंधू रघूनायक
अ ज ा या घाटात जणू काही क मागे मागे उलट हाकतो आहे, असा भास होतो.
झपा ानं हातातलं चाक फरवत तो हणतो आहे, णल ध न ः? झोपू नकोस रे भड ा,
काही तरी गाणं हण. ही पाहाय, ही पडक मशीद पाहाय. …उ े दराज़ मांग के लाये थे चार
दन… वा खं ा, काय जाडा खर या आवाज हाये रे तु ावाला? भड ा, आयु य एकच
असतं आप याला, तेबी चार दसाचं. हणून तं खं ा, तू वतः नणय घेतोस ना, ते पटलं
ग ा आप याले. हणून तं आपुन मालकाचा कूम मोडू न आज तु ासाठ ही
औरंगाबादची रा ीची खेप घेतली नं? पुढे सोताची क घेतली ना, क क हाबी तू बोलोय,
खंडू, तु यासाठ हा रघू नायक अ या रा ी हजर होयेगा. हाँऽ. भड ा, तु ाकन तं मा ा
हातात हे ट रग आलं है. नाही तर सदा हातात दोर — पाच पये रोजावर पहाडात
बैलगाडी, आठ म हने तंगचाई. …जाऊ दे रे र या, एव ा आयु यात वसभर बैल हाकलले तं
तुझा एवढा जीव गेला, तं आयु यभर रोज पहाडातून लाकडं ढायणारे आपले शाळाबंधू केसो
आ ण जांधू आ ण गारशा …पण खं ा, ई सत ा तीसाठ — असले श द मी मु ाम
वापरतोय, याचं कारण झोप उडते यामुळे — तर आता तू ई सत ा तीसाठ घर सोडू न
असा पळू नच चाललायस ना? तू साला ज च मानूस बहीनऽझू. तुजा भाऊ भावडू ऋजू
सो वळ माणूस. बाप हनला शेती कर, करतो. नाहीतर तू? हंतोस बापाचं त ड पाहायाचं
नै. पन मला तं रोज दवसभर मप या बापाचंच थोबाड पाहावं लागतं. आ ण मप या मुलाला
या या बापाचं. हॉ. हॉ. ज मतः मळाले या कवचकुंडलांसारखी तु ा आंगाला एकजीव
अस यासारखी तुही शेती न् येवढ मोठ इ टे ट — तू टाकणार?… कालपयत, र या, असं
वाटत होतं क या वडलोपा जत ॉपट त आपला उभा ज म ठोकून ठाकून प का बसवून
टाकला आहे, सोनू सोनाराकडे साचे आहेत तसा. पण झाली मायला सुटका. झोपलास का रे
भड ा, मनु मृतीत?
खो खो क न दोघेजण डो यांत पाणी येईपयत हसलो. दहावीत कोरा े सरांनी
मनात या मृती आठवणं असा मनु मृतीचा अथ सांगणा या बाळू ला संतापून भतीशी अभं
केलं होतं. लांब आडवा हात उगा न खूप मागे नेऊन जे थ पड मारली — फाऽट,
भतीवरच. अग आई गऽ श या, रांडी या — हात मोडला गं आई — असं हणत सरांनीच
कळवळत बसकट मारली. बाळू उंदरासारखा पटकन यांचा हात चुकवून खाली झुकला
आ ण सरांचा हात भतीवर. पुढे सहा म हने कोरा े तो उजवा हात झोळ त लटकावून वाम
ह तेन सं कृत शकवत होता. हॉ हॉ. एकूण बाळू या या मनु मृतीत कायमचा कोरला गेला.
हॉ हॉऽ. चला इतकं हास यामुळे आपण आता नैस गक शौचालयात ताबडतोब पखाली
रका या करायला पा झालो आहोत. पहाटही होतेच आहे. ते पाहा, खाली दरीत तु ा
औरंगाबादचे दवे. तू सगळं आटपून तकडे पंपावरते ये. मी म ावर फोन क न परततांना
काही माल मळतो का बघतो — डझेल पुरते पैशे मळतील तं (आंगठा तजनीवर चोळत)
भाते मनीराम चतीत जावा. …जावा, जावा — असं हणत रघूनं पंपापुढे क उभी केली.
मला एक पीला ह ीही उलट पेटवून दली. जावा.
समोर टे कडी या मा यावर ाचीन ले यासारखं काहीतरी होतं. तथे चढू न गेलो. भतीत
कोरले या फुट या तुट या चारपाच हातां या उंच उ या मूत पुढे कोणीतरी उदब ी, दवा
लावून गेलं होतं. इत या पहाटे ? एक हात आशीवादासाठ उभारलेला. वाटलं, न ा गावी
न ा आयु याची सु वात करत आहोत, पाया पडावं. पण या सुंदर दे वतेला गुड याखाली
पायच न हते. पाया पडायला पायबंद घालणारा हा कोणता दे व?

क भ न पु यापयतची बीट मळा यामुळे खूष हो साता रघू नायक उ साहानं द ली

दरवाजातून औरंगाबादे त शरला. पंचतारां कत हॉटे लात न शोभणारी आपली कळकट क
धुराचे लोट सोडत मोठमोठे आवाज करत घुसवून माझी पेट उतरवून द यावर हळवा
होऊन तो हणतो, या बेकार दवसांत तूच एक म मला होतास. आता बरे दवस येतील
तर तू मोरगावात नसणार. आता मी इकड या बटा घेत जाईन, यार. अचानक आलो तरी
मला वेळ दे णे. ते तुझं कत आहे. दा र यात म शोधावे लागतात, ीमंतीत म तु हांला
शोधून काढतात…
अवतरण दे णं टाळा. तो अवगुण ठरतो.

यावेळ ह थान-पा क तानमधे दोन शेजारी कु यांमधे नेहमी बाचाबाची होते, तसं
काहीतरी सु झा यानं ा मोसमात औरंगाबादला येणा या टू र टांचे तांडे अचानक र
झाले होते. यामुळे पयटनखा यानं ा पंचतारां कत हॉटे लमधे ऐन वेळ सवलतीत आमचा
गाइड सट फ कट कोस ठे वला होता. सव ऐ तहा सक थळांची पो टं र, तकृती, मूत ,
मडक मांडलेली होती. दे शातले मोठमोठे त आ हाला च कला, थाप य, ाचीन
इ तहास, प रसरशा , यु शा , ह लॉजी, यु झऑलाजी अशा वषयांवर ा यानं
दे णार होते. ा हॉटे लमध या परां या गाद वर आ ण पसां या उशीवर पडताच शरीरात या
सग या पेशी उलगडू न झोप गरग लागली. आपण आता या शेतीपासून, या खे ापासून
फार लांब आलोत, याची सुखद जाणीव दाटली.
…तीन र ते फुटतात तथे बाभुळबनातले तांबट आपलं नरपट टोकरायला सु वात
करतात. गुंगीत भराभरा मागे जाणा या कवर जणू आपण उलटे इ तहासात जात आहोत,
असं. मी ा दौलताबादला आजपासून ह थानची राजधानी केली आहे. पाय मोडका दे व.
उद् व त ह रपूर. जणू मी पु हा एकदा लहानपणी ज ेत हरवलो आहे. डो याला मोठ खोक
पडली आहे. न मोटे चा कुं कुं आवाज येतो आहे. सांडू या खां ावर बसून नद पार
करता करता तो गाळात हळू हळू फसत चालला आहे, पूण गाडला गेला का? म यात
जातांना वळणावर जांभळाखाली पांढरा शु ग या कु ा शेपट हालवत उभा आहे. तू घ न
नघाला क याले समजतं क हा वाटे वर पळत जाऊन तथे पाहत उभा राहतो — असं
गरधरची बायको तापी झाडो यातून सांगते. मग शेतात मी असेपयत ग या सतत मा या
मागेपुढे करतो. अचानक महारवा ातून ढोलक या घाईवर तुणतुणं लावणं चाल याचं
ऐकायला येतं. मग संबळ आ ण यांचा मेळ जुळला क तार वरात महारी सनई. मग
भय व — कुठलं ते आता आठवत नाही. खे ात कुणीतरी मरता मरता आप या अ यंत
आवड या भावाची का ब हणीची का र थ मुलाची का मुलीची एकसारखी आठवण काढतं
आहे. मरणा या माणसाचा जीव दे हा या उंबर ात घुटमळतो आहे. नरोप गेला आहे.
येईल, येईल. येतच असेल. आला का? कोण? अरे हा तर मीच खंडेराव धडपडत गावी
आलो आहे. जीव सोडायचं आप यासाठ थांबवून ठे वणारं ते कोण आहे? हणजे आपलं
नातं शरीराशरीरातलं नसतं? ते जवाचंच असतं? दरद न घाम येऊन मी उठतो. आपण
आता र थ होणार तरी ते आप या ने णवेचं एक क कायमचं होऊन बसलं? जकडे
कुकडे आपण जाऊ ते ा एका क ब या परीघातच असणार? भ व यात या सव
घटनांचा हा आधीच पश? झोपेतला अवकाश आठवून ब रेषा वतुळं एवढाच उरतो…
बाहे न टू रझमचे डायरे टर कुंभार साहेब एकसारखी बेल दाबत असतात. दरवाजा
उघडताच सही करा हणतात, तु ही व ल व ल हणत टा या वाजवत होता हो
एकसार या. भजन करता का रोज सकाळ ? अंथ णातच? चला, युने कोचे जमन साहेब
उद्घाटनाचं भाषण दे णार आहेत. ेकफा ट आटपा. चला से मनार हॉलमधे. सगळे
श णाथ गेलेसु ा.

आपण आता मोरगावात नाही याची सुखद जाणीव. हॉटे लबाहेर कडक ऊन आ ण आत
याला तकूल वातानुकूल गारवा. धुरी दले या काळसर काचां या भती. आत मोऊव
ग ा या आरामशीर खु या. ा ाचीन दे शाब ल जगात या टू र टांना प रचय क न दे णारे
टू र ट गाईड कोसचे आ ही श णाथ मराठवा ात या ऐ तहा सक थळांब ल मौ लक
ा यानं ऐकत पगतो. झाकले या द ां या शु ाद्भुत काशात त ांची भाषणं ऐकत
डु ल यांचे अपराधी तसाद दे त मराठवा ातले रोमन काळातले ापारी र ते नकाशावर
पाहत मी वतःशी पुटपुटतो, आप या मोरगावपे ा हे सगळं च कती शांत, शीतल,
सुखदायी?
पारी मनसो जेवून पु हा गुंगत त ांची व ापूण भाषणं आदबशीर माना
सांभाळत ऐकतांना व ापीठातले पुरात व वभागाचे पवार सर मराठवा ाचा नकाशा टांगून
गावोगाव वखुरलेले अवशेष दाखवतात. चचा सु करतात. मी आम या गावाजवळ या
अ हरां या गवळ वा ावर बोलतो. पवार सर आ ण आणखी दोघे तघे शलालेखत मला
नंतर अनेक वचारतात. मोरगावला येऊन मा हती घेऊन गेलेले पुरात वखा यातले
ऑ फसर के. के. चौधरी काय हणाले होते, हे मी सांगतो. पवार सर आ ण ते चौधरी
बडो ाला एक शकले, यामुळे पवार सर खूष होऊन मला घरी ये हणतात. मी एकदोनदा
गेलो ते हा यांनी फार मोलाचं मागदशन केलं. एकदा दौलताबाद क यावर खो न
ठे वलेला मोठा भुयारी र ता यांनी दाखवला.
आम या कोसात दोन समशीतो ण म मळाले. एक नांदेडचे प कार अनंतराव —
असंच नाव छापून घेतले या अ यंत भारी लेटरहेडवर हा परदे शी टू र टांना एकच ठरलेलं प
ल न कळवायचा : क आम या गोदाकाठ या जांभूळबेटात या ाचीन वा ात मळ
अशी भूजप ावर कोरलेली भृगुसं हता यही सुर त ठे वलेली असून त या आधारे आपण
९९ ट के अचूक भ व य वतवू शकतो. ाच एका सद्हेतूनं े रत बेकार प कार अनंतराव
हॉटे लवर सतत फे या मारतो, हे ल ात आ यावर स दय डायरे टर कुंभार साहेबांनी
वतःचं भ व य वचा न या बद यात प कार अनंतरावला गाइड या कोसमधे भरती
क न घेतलं. मराठवा ात या त णांनी दवसभर एस.ट . टॅ डवर तंबाखू चुरत सटा या
मारत बस यापे ा असे काही पोट भर याची कोशीस करावी, ा मताचे ते अलीकडे क र
पुर कत होत चालले होते. याचं मु य कारण भृगुसं हतेतच सापडलं. प कार अनंतराव
यांची कुंडली मांडून दोनतीन तास ग णत कर साता हणाला, तुमची खरी ेड सब-
अ स टं ट जॉयंट डायरे टर मराठवाडा वभाग अशी आहे. डायरे टरचं मोशन हो यापासून
वं चत अव थेत तु हांला तोपयत इथेच राहावं लागेल जोपयत दा णा य बॉस तुम या वर
द लीत बसलेले आहेत. आ यानं थ क हो साते सब-अ स टं ट जॉयंट डायरे टर हळू हळू
कडवट त ड करते झाले आ ण उद्गारले, आधी ती लाथा माथा सात वष आ ण आता तो
गणपथी नोटे शन मा या फायलीवर शे न ठे वतात मायचे. याला काही उपाय? …उपाय?
पु हा दोन तास ग णतं मांडून प कार अनंतराव हणाला, ये या शनी-मंगळ युतीनंतर
मराठवा ाचा मं ी मानवसंसाधन वभाग सांभाळे ल, तो तु हांला सवात वरची जागा दे ईल.
शंभर ट के कामयाबी.
यानुसार आणखी दोन वष वाट पाहत सब-अ स टं ट जॉयंट डाये टर कुंभार साहेब
आनंदानं प कार अनंतरावा या गाठ परदे शी टू र टांशी क न ायले. पु हा ा कोसमधे
वेश.
सरा समशीतो ण म वानखेडे सतत सूटबूटटाय घालून येणारा आंबेडकर कॉलेजचा
व ाथ हॉटे लमाग या पोह या या तलावावर अपघाती कोणी बुडू नये हणून रोजगार
सेवकवगात नेमलेला होता. हा भेटला क कुंभार साहेब नेहमी ाची गंमत करायचे, काय
द लत कवी? कुठे पाहा या या तलावावर चालले का? या ूट क न. गावामाग या नद त
मासे पकड यात लहानपण गे यानं इथे उ म पोहणारा असा याचा लौ कक झाला.
हॉटे लमधलं एक लहान मूल पोहतांना बुडालं आ ण कोटाकडू न ताबडतोब ाची नेमणूक
झाली. सं याकाळचं जेवण फुकट आ ण ये याजा याचं र ाचं भाडं — रोज मळायचं.
ा शवाय उ हा यात गावात या शाळकरी व ाथ - व ा थन ना पोहणं शकव याची
रोजचे चार आणे फ याला मळायची. पु हा तलावाख़ाल या फ टर मो यांखाली रोज
सापडणारी परदे शी टू र टांची वदे शी नाणी, कधी एकदा कानातली सो याची रग. सारांश,
अशा रोजमु यावर द लत कवी वानखेडे गेली चा ही वष इथे नेमानं येऊन उ म माकानी
इं जीत बी.ए. पास झाला. दवसभर काहीही न खाता इथपयत पायी चालत आ यानं इथे
तो भरपेट जेवायचा आ ण तेवढं पचव यासाठ पु हा तीन मैल बेगमपु यात या खोलीवर
पायी चालत जाऊन रोज दो हीकडचे र ाचे पैशे वाचवायचा. पुढे चाणा कुंभार साहेब
यां या एक गो ल ात आ यावाचून रा ली नाही : ती हणजे, वानखे ानं या या
खोली या आसपास नहरे-अंबरी शेजारी राहणा या एका पाठक नावा या गरीब पगलकेशा
ा ण मुलीला वतः या पैशांनी पोह याचा पास तर घेऊन दलाच, पण वरतून पोह याचे
भ भ कार वतः रस घेऊन फुकट शकवले. ामुळे ही मुलगी पोह या या रा ीय
पधत सरी आली आ ण ा गरीब पण मनानं ीमंत त ण गु या सु ढ ऋणानुबंधात
आपण आज म राहणंच पसंत क — असंही तनं शाळे त या स कारा या वेळ उघड
सां गतलं. हे ऐकून प कार अनंतराव — गु ची श या गु ला फळली — असं उद्गारता
झाला. असा हा एका दगडात अनेक प ी टपणारा वानखेडेही आम या गाइड या कोसात
होता.
म यंतरी पवार सर द लीला यां या संशोधन क पासाठ पुरात व सवकडे गेले ते हा
मी जमवलेली लोकगीतं, अ हरांची मा हती नीट ल न मोरगावला येऊन गेले या चौधरी
ऑ फसरांकडे सरांबरोबर पाठवून दली. ते हा पवार सरांवर चौधर नी सोपवले या
काम ग यांमधली एक — खंडेरावला एम.ए.साठ व ापीठात दाखल क न यावं. पवार
सर आ यावर मला यांची च दे तात. मी पुटपुटतो, घ न एम.ए.ची फ ? हो टे ल?
पु तकं? पवार सर हणतात, काही तरी माग काढू रे. इ.बी.सी. तर कुठं गेली नाही? आ ण
आम या दौलताबाद ोजे टमधे पाटटाईम रसच अ स टं ट हणून ता पुर या जागेवर येत
जा. तुला ते काम तर आवडतंच. तूतास शनवार-र ववार येत जा. बाक चं पुढे बघू.

वे ळला एर ही उगाच हौस हणून मी जातच होतो. आता काम हणून. ऐ तहा सक
दं तकथा आ ण वे ळ खु ताबाद भागात या आ या यकांनुसार, लीळाच र ात या
च धर वाम या इसाळु वा या ले यावर या बाई : हा अवघा ड ग पोकळ असे : ा
सू ानुसार आ ण तवा रखांमध या हक कतीनुसार : दे व गरी या क यातून वे ळ या
ले यात आरपार एक माणूस चालत जाईल, एवढा गु त भुयारी माग असावा. पुढे तेराशे
स ावीस साली दौलताबादला राजधानी के यावर महमद तघलखानं बाजू या एका टे कडीवर
दा खाना ठे वून मधूनच ा जु या भुयारामधूनच एक वेगळा सु ं ग खोदला होता.
एकदा एक मजूर आ ण मी मोठा टॉच घेऊन क याखाल या तटामधून कुठे भुयाराचं
त ड असावं, याचा शोध घेत चाललो होतो. सकाळची वेळ. अचानक एका ववरातून ऊद
पळत बाहेर पडलं आ ण पु हा आत शरलं. मी लगबगा खुणा टोचत याचा पाठलाग करत
चाललो. समोर टॉचनं पाहता पाहता एकदम पु षभर ख यातच कोसळलो. मा या मागचा
मजूर घाब न माग या मागे पळाला. खूप आत रवर लहानसा उजेडाचा ठपका दसत
होता. भुयार सापडलं. पण इथे कती वेळ असं उभं राहणार? मागेही जाता येत नाही.
थरकाप. बाक चे लोक येईपयत मी मागे टॉच दाखवत सं याकाळपयत उभा होतो. खंडेराव,
या अंधारात तू न घाबरता न पळता पाय रोवून उभा रा ला होतास, तसाच कोण याही
कामात उभा राहत जा. इथला ऊद जसा ज मनीतून कोणाला कळणार नाही, असं वेडंवाकडं
वर खाली गरक घेणारं तरपंतारपं बळ उक न इथेच कुठे तरी सुर त जागेवर लपून
बसलेला आहे. तसाच तूही वतमानकाळात बसून राहा. कान, डोळे , नाक, मशा
णा णाला त लख ठे वून ा तकूल प र थतीला के हा अनुकूल करता येईल, याची
वाट पाहत तो बळाबाहेर पडला होता, तसा तूही ऐस. हे अफाट व ातलं तु या आयु याचं
बुजलेलं भुयार खणत राहा. कच नको. धज. शेवट एक उजेडाचा ब असतोच सुटकेचा.
असाच आ मम न आ मक हो. खणत राहा, ती चांदणी, ते उजेडाचं टोक के हातरी
तु याही वा ाला येईल, तोच शेवट. तेच यश. पूण वराम.
सबंध दवसभर तसाच उभा रा न अंगावर काटा आले या, असे मृ यूचे वचार
करणा या खंडेरावला शोधत सगळे चतातुर लोक कुठे तरी वर ऐकायला आले. काय तो
ण. खंडेराव आता संपला, असं सग यांना दवसभरा या शोधानंतर वाटत असतांनाच
टॉचचा झोतही यांना दसला. ा न म पवारसरांनी दौलताबादला सग यांना आनंदो सवी
पाट दली.
आमचा गाइड कोस संपत आला, ते हा पवारसरांनी मला यां या तासाआधी बोलावून
घेतलं. हणाले, तुझी राह याची व था होते आहे. माझा म के. बी. दे शपांडे अमे रकेतून
आणखी दोनेक वष तरी येत नाही, न क च. ते हा तू दोनचार पाटनर शोध. चांगलेच घे
आ ण याचा बंगला साफसूफ क न राहायला जा. तु यासाठ डपाटमटमधे एक
सट फक ट मी टाईप क न ठे वलंय, ते अजाला जोडू न वेश तूत घेऊन टाक. स ल ग हमट
यंदा पुरात वाला उ ेजन दे यासाठ र गड फेलो शपा जाहीर करतं आहे. तुला मळे लच.
आता गावी जाऊच नकोस. दे आता तु या शेतीला रजा. चौधर कडू न मला तुझी गावाकडची
सगळ हक कत कळली आहे.

या दवशी पारी वातानुकूल थंडा ात शांत पं याखाली मऊ ग ा या आरामगार

खु यामधे जै जै असे अखंड जयजयकार च बाजूंनी ऐकायला येतात. जय जय. डु लक
टवटवी पु हा डु लक पु हा टवटवी. अशा सुषु ती या कना यावर डु चमळणा या होडीतून
खंडेराव गोदाकाठ या व ाने रा या दे वळापुढे ठे चाळतो. तस या शतकातच थेट चालु य
काळातून वाकाटकां या अवशेषांवर पवार सरां या भाषणात एक गद डु लक गोदावरीत या
डोहासारखी डो यांना चपकू पाहते. जयश द चालूच आहे. वाकाटकां या अ यंत काटक
अशा महाराजां या ह ते समारंभपूवक खंडेरावचा स कार होतो आहे. वतः राजा धराज
ह रषेण महाराज अ जठा ले यात या आप या राजसभेत खंडेराव या अंगावर व ालंकार
चढवतांना दसतात. ते हणतात,
आयला खंडेराव, तु ही क वलोक लई सकलगुणालंकृतसु श तपटु यायसके. असा
मऊशीर शांत शीतल सुरवाड अवकाश या कुण या या शेतक वसायात कधी आसतो? तू
घरदार शेती सोडलास, उ म केलास. अंबडत नसंल तं माय झौ दे सोडू न ती माट . हतंच
हा मायला. बी.ए.ला इ तहास शकलं थतंच शेती तुटलास तू. आ ही हे एवढं इ तहास केलो
ते शेतीत मेलो असतो तं जमलासतं हय? आन् गांडमनी सांगतो, आ ही हे येवढं केलं ते
समजावून सांगायला पुढं तुम यावानी येडी मानसं नसली तं आ ही आसूनी नास यासारखंच
क वं. ह ली कोण कोणाला वचारीना गेलं. द ड ह जार वरसायमधी आप या लोकाइनं
बरीच गती केली आसल, नै? जै जै जय होऽ.
शेवट या स ाला मस गाइड नाव पडले या द ली न खास गाइड श णाचा
समारोप करणा या टू रझम खा यात या बाई यां या चेह यावर मोठमोठे लांब केस ल बत
होते, या आ हाला काही ावहा रक गो ी शकव याकरता आ या. यां याशी झालेली
ो रं : टू र टांना खरा इ तहास सां गतलेला चालेल? …ते तुमचं काम नाही. तु हाला
कशासाठ एखा ा तीथ े ावर एखा ा क यावर आ ही टू र टांबरोबर पाठवतो?
त डओळख फ क न दे यासाठ .
…त डओळख? माग या पोरकट गाइड श बराथीम ये खसखस. …खोलात जायचं
नाही. पु हा खसखस. पैठण. वारकरी पंथाब ल एकच म नटात ओळख — कसे जा तभेद
मटवले वगैरे. मुसलमान तर सोडाच, आपाप या गावात या महारामांगांनासु ा वारक यांनी
जवळ घेतलं नाही. सामावून घेणं आणखी रच. व ला या चरणी सगळे एक? पंढरपुरात
आषाढ ला चोवीस सवणा या पाल या गे यावर अजामेळ मांगाची शेवटू न. नळू काका तथे
दे वळात नाचून कसलं आ या मक सुख मळवतो? एकादशीला मरची, रताळं , पे , पपया,
शगदाणे, खजूर, बटाटा, साबुदाणा असले ल छ यावनी पदाथ कसे काय चालतात? हे तर
अलीकडे बोट नी संमु ाव न आयात केलेले पदाथ. वारकरी पंथाची वरव न मा हती
ायची. चला आता पुर कार : सव कृ म टर गाइड — खंडेराव व ल. टा या.
उ ापासून रोज सकाळ ६ वाजता टू रझम ऑ फसात येणे. टू र टांबरोबर पूण दवस प
अ जठा. अधा दवस प दौलताबाद — खु ताबाद — वे ळ कवा पैठण — औरंगाबाद
लेणी — बीबी का मकबरा. इं जी- हद दो ही भाषा आलटू न पालटू न वापरणे. टू र टांकडू न
टपा, चहापाणी घेऊ नये. जथे आपली गाडी पाक कराल तथले हॉटे लवाले मोफत दे तातच
— कानात कुंभार साहेबांची सावध फूटनोट.
गंभीर सूचनाः कोणा याही धा मक भावना खव या जाणार नाहीत, याची येक
ठकाणी बोलताना काळजी यावी. अ यथा र ज े शन कॅ सल होईल.
पुढे दोन वष हा उ ोग चालला होता. खरच यापुरते पैसे मळत रा ले. एम.ए.चा
अ यासही न वळ पु तक झाला नाही. एम.ए.ची दो ही वष मोठमो ा व ान परदे शी
पा यांबरोबर मला अ ज ाला, वे ळला जा यासाठ कुंभार साहेबांचं खास प
शपायाकरवी यायचं. शवाय न ा पयटन थळांचा सव सरकारनं वषभर चालवला, या
स मतीतही त ांबरोबर मला बोलावणं असायचं. मराठवा ात संतांची ज म थळं ,
समा या — ज मनीवर या, पा यात या आ ण हवेत या, कुठे कोणी कोणाला द ा दली,
कोणाला कुठे वर आली, कुठे आ म ान कटलं, अशा तीथ े ांची गणती नाही. या
या प रसरात या लहानथोरांना सगळ मा हती आहे, फ एक कुठे डरे टरी नाही. या ा,
उ स, दे व चे रथ, यो त लगं, शनीसकट हांची पीडा नवारक जागृत थानं, नागबलीचे
ा ांचे नद काठचे, पाताळातले घाट, संगम, टे काडं, झरे, गुहा, मठ, लेणी, दे रासर, दे वळं ,
ऋषी, बौ भ ,ू सं यासी, नाथ, मलंग, सूफ , जैन मुनी, शीख धमगु , लगायत, म शद ,
मनोरे, कबरी, क ले, महाल, बु ज, तट — मराठवा ात भूगोल आ ण इ तहास एकच.
खंडेराव ध य झाला. एम.ए. परी ा, व ापीठ, हे उगाच भूतकाळा या तं तून ु लक
वतमानकाळात ये यासारखं झालं. नवी नवी जुनी थळं सापडतच रा ली. संपतच न हती.
ामुळे गाइडचा कोस संपून हॉटे ल सोडायला लागेपयत एम.ए.साठ व ापीठात
जाऊन वेश, हो टे ल ा भानगड ना वेग येत न हता, ना वेळ होता. पवार सरही नेहमीच
व ापीठ सुधार या या मो हमेवर ा यानाला कुठे तरी गेलेले असायचे. गे या वष
इं लंड न त शला व ापीठावर पीएचडी क न आ यापासून आपली व ापीठं सुधारली
पा जेत, हा यास यांनी घेतला. पुढे ाचा शेवट असा झाला क , इथे काहीही सुधा
पाहाणं हणजे वेळ वाया घालवणं आहे, ा मु कामावर ते पोहोचले. पण तोपयत आमची
एमएची दोन वष संपत चालली. खरं हणजे पवार सर आप याआप या ल ह यावाच यात
आनंद घेणारे गृह थ. परंतु इं लंड न आ याआ या सामा जक सुधारणे या ा वं यामैथुनात
रममाण झाले. व ापीठांना सु ती आली आहे, याचं कारण राजक य पुढा यांचे प े
कुलगु होतात. मु यमं यांचा त नधी कुलगु नेम या या स मतीवर नको, कारण
ामुळे मु यमं यानं सुचवलेलं नाव पॅनेलमधे आपोआप येतंच आ ण रा यपाल तेच नाव
उचलतो. रा यपालही अ धकारावर या राजक य प ाचाच, महारा ाची काहीही मा हती
नसलेला माणूस असतो. हे सगळ बदललं पा जे. व ापीठं फ ान े ात या लोकांचीच
झाली पा जेत. परी ा प ती, व ापीठ कायदा, नयम, अ ध नयम, शकव या या
प ती, अ यास मांची रचना — ांत आमूला बदल झाले पा जेत, अ यथा ा
अधशतकात व ापीठं कोलमडतील. अशी चळवळ झपाट यासारखी पवार सरांनी सु
केली. पूण वेळ ते ा यापक संघाचं काम करायला लागले.
यां या दवानं या वष च नेमक जु या कुलगु ं ची मुदत संपली आ ण नवा कुलगु
हणून आपलीच नेमणूक हावी, असं मराठवा ात या येक सा र माणसाला वाटायला
लागलं. समानतेची लोकशाही आकां ा उफाळू न आली. कुलगु नेम या या स मतीवर
मु य मं यांचा त नधी हणून नवृ श णसंचालक नेमले गेले. यांना पे शन वाढू न
मळावं हणून शेवटचे दोन म हने संचालक केलं होतं, हणून ते मु यमं यांचे आमरण ऋणी
झाले होते आ ण कुलगु ं चं नाव मु यमं यांकडू न के हा मळतं, याची वाट पाहत होते.
शेवट मराठवाडा हायकोट बचव न नुकतेच नवृ झालेले मराठवा ातले ा ण ज ज
यांचं नाव वरतून आलं. JUDGE या पे लगमुळे टाय प टनं ी. जुडगे ा आडनावाचे
कोणीतरी कुलगु होणार, अशी आवई उठवून दली. जुडगे हेच नाव पुढे च लत झालं.
ा सग या राजकारणा वरोधी एक मराठवाडा जन हतस मती तयार झाली. ा
स मतीनं व ापीठ बचाव मोहीम सु केली. जुडगे महाशय फ आठनऊ म हनेच ज ज
झालेले होते — पेशल पावस-दयाबु हणून. याआधी अनेक वष जुडगे हा गु हेगारी
वक ल हणून मुंबई हायकोटात केसी लढवायचा. आ ाचे मु यमं ी जे पूव साधे आमदार
होते, यांना पूव एका खुना या आरोपातून जुड यानं सहीसलामत वाचव यामुळे साह जकच
आता मु यमं ी झा याबरोबर यांनी जुडगे महाशयांची कृत ताफेड केली. जुडगे गृह थ
अ यंत त वशू य, अस याचे पुरावेही जन हतस मतीनं जमा केले आ ण पवार सर वगैरे
मळू न हे लोक रा यपालांकडे मुंबईला जाऊन आले होते. महारा मोठं रा य अस यानं
राजधानीपयत वासाला लागणारं अंतर जतकं जा त, ततक कोटाचा नणय बदल याची
श यता कमी. गड चरोली, चं पूर, सावंतवाडी इथले र रचे लोक तर मुंबईला जाऊन याय
मागून पाहायचा यामुळेच कंटाळा करतात. मराठवा ात या लोकांना नदान काही तासांत
पोहोचता येतं. राजभवन पु हा मुंबईचं शेवटचं टोक. जतके तास मुंबईपयत लागतात, ततके
पु हा रा यपालांपयत पोहोचायला. अशा अहोरा चालणा या समाजसुधारक भानगड मुळे
पवार सरांना मोक या वेळ भेटणं मु क लच होतं. पण वानखेडे व ापीठामागेच
मकब याजवळ राहायचा, या याबरोबर व ापीठात रीडस वाटसवर भ या पहाटे गेलो.
पवार सर एका ा यापकाशी व ापीठा या वाय तेसंबंधी तावातावानं भांडत होते.
मला पाहताच चचा थांबवून कपाटातला क लांचा एक जुडगा काढू न मा या हातात दे त
हणाले, आजच के. बी. दे शपांडेसरांचा हा बंगला पा न घे, तुझं सामान तथे आणून टाक.
बंगला चांगला आहे. अनेक वष बंद आहे नं, पु हा गेटवर भूतपूव… अशी पाट आहे, हणून
बेगमपु याचे लोक याला भूतबंगला हणतात. तु ही दोनचार म मळू न घेऊन टाका, कोण
ते तूच ठरव. दरमहा बँकेत दे शपांडेसरां या खा यात शंभर म नमम पये टाकायचे. व त
आहे, पण नदान वापरात राहील जागा. तुझी राहायची तर सोय झाली. आ ण ॲड मशन
घेतली का? आजच घेऊन टाक.
नंतर समोर या वचारवंत दसणा या ा यापक म ाची ओळख क न दे त ते हणाले,
हे आपले ोफेसर थमेश दवे सर — मोठे लेखक आहेत.
थमेश दवे? हणजे यांचीच बायको आप या स ची आ या, पावती, मोरगाव या
अ नहो ी भटज ची मुलगी? ही आम या तरोनी आ याची लहानपणची मै ीण. मॅ कनंतर
पु याला एकट फ युसन कॉलेज या हो टे लवर बी.ए. शकायला गेली. पु हा सायकलही
चालवायची आ ण ते हा महारा ात या यांची ही ग तमान गती पा न तला अनावर
त मयतेनं शकवणा या याच कॉलेजात या ाच थमेश ा पुरोगामी रॉ य ट
ा यापकाशी तनं खर ेम ववाह क न सबंध महारा ाला हादरा दला होता. ही पावती
अ नहो ी हणजे आप या वगबंधू स ची आ या. मी चाचरत माझं नाव गाव दवे सरांना
सां गतलं आ ण ओळख दाखवली. अरे, तू तर मा या सासुरवाडीचा. घरी ये एकदा, मी
मोनाला सांगतो. तकडे सुनेरी महल माग या ोफेसस वाटसवर ये. मी लाजून संकोचून बरं
 हटलं. ध य वाटलं क , आप या मोरगावचे ा ण कती पुढारलेले होते, क मुल ना
ेम ववाहासाठ पु याला शकायला पाठवायचे. नाहीतर आमचे लोक? — तरोनी आ या…
मी दवसभर आत होतो. तशात परततांना व ापीठा या र यावर भुतासारखी गोरख चच
समोर दस याबरोबर अचानक मा या चेतना ब धर झा या. झाड मी तं भत हो साता पाहत
होतो, असं वाटत होतं क कुठे तरी का व ात ा आकाराचा आप याशी संबंध आहे. मग
मी या झाडाखालीच बसून रा लो.
चलो म छदर गोरख आया हणूनच उठलो आ ण वानखेडे या खोलीवर गेलो. लहानशी
खोली. छपरापयत पु तकं रचलेली. ज मनीवर फ चटई. याला चहासाठ टो पेटवायला
लावला. याची एक भारी द घक वता सकाळ च वाच यात आली होती आ ण मी भारावून
गेलो होतो. इं जी वषयात बी.ए.ला प हलाच आ यामुळे याची ॲड मशन झा या झा या
याला पाचसात मोठमोठ ब सं, दरमहा एक फेलो शप अशी याची भरभराट होती. आ ही
रा ी उ शरापयत ग पा मार या — क वता, गावाकड या गो ी, काहीही. सकाळ चार
वाजता मी उठलो ते हा तो हणाला, अरे तुला पवार सर दे ताहेत या बंग यात मला पाटनर
घेशील? ही माझी खोली हणजे मा या गावाकड या नातेवाइकांची धमशाळा झाली आहे,
ह काची. ा सग यांमधला मीच एकटा शहरात प ह यांदा आलो चुकून. दर आठदहा
दवसांनी कोणीतरी बहीण, मे णा, मामा, काका, फुवा, फुई, भाऊ, आई आ ण बापसु ा
येतातच. डॉ टरं, औषधं, सरकारी दवाखाना — खे ात तकडे काय भेटतं? तापानं
फणफणलेलं मूल पांघरलेलं घेऊन बहीणच भ या पाहाटे दारात बचारी हट यावर काय
शे सपीअर न् काय ट एस् ए लयट मायला? पु हा जायचं नाव काढत नाहीत रे. आप याच
ड यातलं वाटू न सग यांना जेवू घालायचं. नु या ज मनीवर झोपता. चांगलं वाटतं यांना
इकडे शहरात. आपणच कॉलर शप या पैशांतून यांचं एसट चं तक ट काढू न बसवून ावं
लागतं, तरच जातात. पैशेच नसतात तर कोणाजवळ. क व येते. पण आ हाला कॉलर शप
तरी काय मोठ मळते? पु तक घेतलं तर जेवणाचे खाडे करावे लागतात. वषभर हे चालूच
राहातं. मी कसा बी.ए. फ ट लास फ ट आलो, माझं मलाच माहीत, यार खंडेराव, तुला
हणून सांगतो. मी पास झालो, ते हा आई रडली ढसढसा. बामणां या, कुण यां या पोरां या
आया हासतात तर आमची आई रडली.
आता एम्.ए.ला चांगला अ यास कर, लेका. कोणाला आप या भूतबंग याचा नवा प ा
कळवू नको. एम्एलाही फ ट लास आलास तर अमे रकेत फेलो शप मळते.

जवळ होते ते सगळे पैशे घेतले आ ण वानखेडे या खोलीवर चहा घेऊन आ ही दोघे
व ापीठावर आलो. वानखेडेनं इं जीत आधीच ॲड मशन प क केली होती. प कार
अनंतरावही ज या लझमसाठ खटपट करत होता. नवा कुलस चव भानगडीखोर अस यानं
आतून गुपचूप ॲड मशन घेणा यांची वदळही दसत होती. एक यून आतून बाहेर येऊन
वारंवार ओरडत होता : रांगत उभं हावा रं, पो हो हो आ ण खसखस पकवत होता. माझा
अज पा न आतला कारकून शेजार याला हणाला, मायला, आ कऑलाजीसाठ जमवलेच
बघा आठदहा व ाथ पवारसरांनी. रांगेतला मागचा मुलगा हणाला, लई पो ल टकस है
हकडं आट् सकडं. कोण ा यापक तरपं चाललं का, येला व ाथ च मळू दऊना गेलं
कुलस चवाचे भगत ा यापकं. अपमान कर यात.

ॲड मशनचं आटपून आ ही दोघं पवारसरां या म ाचा भूतबंगला हणून स

असलेला बंगला शोधत नघालो. वानखेडे चार वषापासून इकडेच राहत अस यानं याला
इथ या घरांची चांगलीच मा हती होती. हा गाइड नावाचा बंगला व ा वहार कॉलेज या मा.
रा. जोशी सरांचा. गायडं ल न बांधला — केवढा ामा णकपणा? हा पणकुट बंगला —
फ ज स या भटसरांनी हा कसाबसा बांधून ा वष च पुरा केला. …अरे, मग मेटाकुट हे
नाव या त बरं झालं असतं क . कवा मेटा फ ज स. एका बंग यावरची सगळ अ रं
नघून फ वा! असं रा लं होतं. शेवट मकब यामागे दफनभूमी या र यानं वर ले यांकडे
चालत जाता जाता डॉ. के. बी. दे शपांडे, भूतपूव कुलस चव एम.ए. (उ मा नया),
डप.ट .एच. (लंडन) अशी संगमरवरी पाट दसली. बागेचं जंगलच झाले या ा दे ख या
बंग यासमोर उभं राहताच मी हणालो, काहीतरी… इथेच आपण पूव राहत होतो, असा
व च भास मला झाला. तुला? वानखेडे हणाला — आजच रा ीपासून आपण रोज इथेच
झोपणार आहोत, असा भास मला होतो आहे. साला माझा घरमालक भाडं वाढवू हणतो :
एवढ शंभर पयांची पु तकं दर म ह याला वकत यायला तु यापाशी पैशे असतात आ ण
पाच पये भाडं वाढवू दे त नाहीस? महार शकायला लाग यापासून पु तकं महागली, असं
हणतो. माजला महार कागदाला गांड पुशी — असं हणतो. आता संडासात पाणीच नसेल
तर कागद वाप नये? शवीगाळ करतो, सामान बाहेर फेकेन हणतो. जातीव न श ा
दे तो, अशी पो लसचौक त त ार करीन हटलं क चरफडत गु ता संतापानं पाहतो.
आप याला नको ते तसं पाहणारा घरमालक. एवढा वतं बंगला आप याला इत या
व तात — आणखी दोघे जण पाटनर घेऊच — आपला प कार अनंतराव ज या लझम
करायचं हणतोय. यालाही हे जवळ पडेल. शवाय आम या एका जु या लासमेटला
एम.एससी.ला ॲड मशन मळाली आहे. तो फॉरे ट ऑ फसर या परी ेलाही बसतो आहे,
याला हो टे ल न क मळते आहे, पण हो टे लवा यांना तथली खराब मेस कंप सरी असते.
पु हा खाडे घेऊ दे त नाहीत. परवडू ना गेलं ते हो टे ल, हंतो. तुला एकदा भेटला होता हा
म छदर मानकापे… हॉ — नवकवी मानकापे. चांगला राहील मानकापे. …उ मानाबादकडचा
आहे. आजच वचारतो दोघांना. येतीलच भडवे दोघेही.

खाल या हरां ात एक मोठ काळ कु ी प लांना पाजत पडलेली असायची. गेटपुढे

लबा या झाडांखाली मोक या पटांगणात कुंभाराची गाढवं रांगेत वेडीवाकडी बसलेली
असायची. यांचा अधूनमधून सामू हक आ व कार- वातं याचा काय म बनासे सॉर
चाललेला असायचा. बंग या या माग या बाजूलाही पपळा या झाडाखाली बुं याला टे कून
एखादा माणूस बसलेला दसायचा. ती आकृती अ तशय लोभस दसायची : झाडाखाली
बसलेला माणूस. तथेच शे यांचे कळप आडोशाला उभे असायचे. हे च अनेक वषापासून
तसंच अस यानं आ हाला बदलता आलं नाही. पण आ ही आपापले काय म सु . क न
टाकले. अ यास, वाचन, चचा, तंबाखू, ब ा, स ेट , टू र ट डपाटमटवर फे या मा न
म ह या या खचापुर या गाइड या अ जठा, वे ळ-घृ णे र, कधी पतळखोरं अशा पा
प या क न ठे वाय या. उ खननाचे आठ दवस, पंधरा दवस आ ण दोन म ह यांचे असे
त ही कॅ पही सरांनी नोट सबोडावर लावले होते. तेवढे दवस तर जेवणाचा मटणार
होता, शवाय रोजचा भ ा, वासखच वेगळे .
भावी प कार संपादक अनंतराव जोशी, भावी द लत कवी बी. सी. वानखेडे आ ण
भावी वन अ धकारी व नवकवी म छदर मानकापे, आ ण मी — आ ही चौघांनी परम
उ साहात के. बी. दे शपांडे भूतबंग याचा कायापालट क न टाकला. बंग यातलं जे काही
झाडू सकट पायपोसांकट सामान इकडे तकडे होतं ते खाल या दवाणखा यात भ न बंद
क न टाकलं. वरती ज या या बाजूला लागूनची भली मो खोली मी वतः घेतली. समोर
भली मोठ ग ची. मागे काटकोनात या तीन खो या हो या. उजवीकडची मोठमोठे माळे
असलेली लांबट खोली वानखेडेनं आप या गाडी भ न आणले या पु तकांसाठ घेतली, तर
डावीकडची चौरस आकाराची खोली प कार अनंतरावला आवडली. अनंतरावकडे पाचसात
पु तकं फ होती, ती तो खडक त ठे वायचा. म छदरनं ा दो हीमधली सुंदर टे क ा,
वृ राजी वगैरे दसतात, हणून ती घेतली आ ण अशा नसग यांमुळे हमखास खराब
क वता फुरतात हे नंतर दोन वष स क न दाखवलं. ा त ही खो यांमागे चचोळ
बोळवजा जागा होती, तथे आ ही वयंपाकाची जागा केली. बाथ म संडासी मा खाली
बागेत हो या. नळ, भांडी घासायची, मोरी, हौद खाली बागेतच.
आ ही आधी सग या खो या वतः झाडू न धुऊन घेत या. मग एस.ट . ऑ फस या
गोडाऊनमधून पासल या खो यां या फ या मणावर वकत घेऊन हातगा ांवर
बेगमपु यात या ओळखी या सुताराकडे टाक या. दोनतीन दवसांत येकाला एक टे बल,
एक खुच आ ण पु तकांसाठ एक मोठा रॅक. शवाय उरले या लाकडांतून मला एक यादा
लहाना रॅक. बाद या, टमरेल,ं कपडे वाळवाय या दो या, झाडू , चार सतरं या. इकडे
मराठवा ात मोठमोठे दरोडेही पडतात, असं कळलं. समजा चोर आले तर चौघांना चार
मजबूत का ा. वीज गेली तर घासतेल भरलेले कंद ल. न जाणो कामवासना अनावर झाली
त र पवनपु हनुमान असा संत त मा तीचा फोटो — अशी व वधतेत एका मता
दश वणा या चजा सरा यातून खरेद क न आण या. दर र ववारी चौघांनी अ या च या
घालून सहा हजार वेअर फूट बंग याचं आवार साफ करणं, झाडांना पाणी घालणं, गाढवं
हाकलून लावणं, आत हरां ात शे यांपाठ येणा या बोकडांना पटाळणं ही सामू हक
हताची कामं सोडली तर एरवी येकांन मन लावून फ अ यासच करावा, अशी श त
आ ही सवानी लावून घेतली.
 प कार अनंतराव, बी.ए. (मराठ ) फ ट लास अशी एक ाची फळ वतः अनंतरावनं
आम या बंग या या गेटवर लटकावून दली, कारण न न अ याय त लोकांना
बात या दे यासाठ यावं लागणार असा याचा होरा होता. तो फारच खरा नघाला. पो टमन,
कोटातले बातमीदार, त हेत हे या उ ोगांमधले लोकसंपक अ धकारी, धमक दे यासाठ
बातमी दे णारे खरेखोटे पुढारी — सग यांची आम या बंग यावर वदळ वाढली. ा शवाय
भ व य वचारायला येणा या लोकांनाही तो इकडे. बोलावू लागला. यात अधूनमधून
डायरे टर कुंभार साहेबसु ा यायचे. ब याचदा रा ी उ शरापयत भेटणारे येत रा ह यानं
अनंतरावला रोज बारा या आत दै नक मराठवाडा समाचारसाठ पुरे करायचे दोन तंभ पुरे
करता यायचे नाहीत. मग सामू हक दयाबु नं म छदर, वानखेडे आ ही सगळे यानं
ल हलेलं खोडत बाजूला समासात ओळ वाढव याचं मदतकाय करायचो : काळ
प र थती आहे. इथे एक ओळ तं वाढव — ही व तु थती नाकारता येणार नाही. पु हा
दोनतीन ओळ नंतरः इथे दोन वा यं टाक यादाची — हे नु तेच व तु थतीला सोडू न होणार
नाही, तर तचा घोर वपयास ठरेल. हाँ. वाढले दोनतीन स टमीटर. पु हा इथे टाक —
अपवाद तो अपवादच, अपवाद हा नयम कसा होऊ शकेल? आणखी वाढवा — असं
सवसाधारणपणे कोणताही बु शाबूत असलेला पुढारी मा य कर यावाचून राहणार नाही.
वा भौ वा, आणखी एकदोन स टमीटर वाढवा, तोवर मी कपडे घालून येतोच. इथे काकपद
टाका, वर लहाः असे का हावे? पु हा इथे कोप यात टाकाः वातं य मळू न इतक इतक
वष झाली तरी… इतक इतक तसं या तसं नको टाकू भड ा, कती झाली तो आकडा
टाक. कती झाली? मोज… इथे वर, खाली खरोखरच हा श द टाक जागा सापडेल या
वा यां या आधी. खरोखरच ाचार क न दे णे… अबे क न दे णे असं तोडू न लही
मायला. शेवट टाक — यात शंकाच नाही.
तेव ात अनंतराव सायकलची क ली परजत कॉपी पा न हणायचा — वा कॉलम
उतू जाईल आता. चहा पाजतो तकडे, या नाझवर. मी ही कॉपी ेसम ये दे ऊन आलोच
दहापंधरा म नटांत. या तकडेच.
आता आपण फार मोठे संपादक होऊन मराठ वृ प सृ ीत या स तष पैक एक
होणार, असं व बाळगणा या अनंतरावचा प का रतेतला वास इतर कोणाही
संपादकां माणेच खाचखळ यांमधून झाला. सु वातीला रपोटर झाला ते हा या या
लेटरहेडवर एक ओळ याला वतः फुरलेली लाल शाईत यानं छापून घेतली होती :
एकच तारा समोर आ ण पायतळ अंधार. शवाय एक गुडघा काटकोनात उचलून एका
हातात मशाल उंच धरले या युवकाचा आयता समाजवाद लॉक बाजूला छापलेला.
यावेळ एक थोर वचारवंत याला हणाले, हे बघ अनंता, ह ली मरा ांचं रा य येतं आहे.
संयु महारा खरं तर आप या लोकायमुळे होतोय, पण ेय लाटलं छ पती लोकांनी. तुला
ा प का रतेत वरपयत — अगद रा ीय पातळ वर जायचं असेल तर तुला गुरगुरायची
सवय लावून घेतली पा जे.
यावेळ सरे एक मा स ट वचारवंत तथेच होते, ते याला हणाले, बरो बर. आ ण
वेळ आ यावर शेपट टाकायची सु ा — हॉ हॉ — तरच तू बडला, गोयंका, जैन यां या
पेपरात संपादक होशील.
नांदेडजवळ गोदे काठ या खे ात वाढलेला अनंतराव मुळात डॉ टर होणार होता, इंटर
साय स या परी ेत प म महारा ात या व ा या या तुलनेत मागासले या
मराठवा ात या क ातून शकणा या बु मान मुलालासु ा नमपटच माक मळतात, हे
बोधवा य अनंतरावाला इतकं पटलं होतं क , या या गुणप केवर या फ ज समध या 58
माकाचे यानं बे ब 88 दसतील असे बेमालूम क न घेतले. पण मुंबईला श णखा यानं
मे डकल वेशाची याद जाहीर केली, तीत परी ेत पुढ ल तीन वष बस यास डबार असं
या या नावासमोर छापलेलं दसलं. यामुळे हरमुसून हा एका ज हाप ात रपोटरक करत
बाहे न बी.ए. (फ ट लास) मराठवाडा यु न ह सट झाला. इकडचे थोर समाजवाद नेते
शेषराव जोशी यांनी अनंताची प का रतेतील काम गरी सजनशील आहे, अशी शफारस
क न याला मुंबई या सवा धक खपा या पेपरात चकटवून दला. परंतु अनंतरावनं
ल हले या मजकुरात सजनशील योग कोणते आ ण चुका कोण या, हे नवडणं हळू हळू
रापा त होत गेलं. पुढेपुढे यानं ल हले या मजकुरातील शंका पद वाटणा या श दांखाली
लाल शाई या खुणा क न तो आहे तसा वर धाडू न मोकळा होणारा जु या पठडीतला
संपादकही सजनशील समजला जायला लागला. उदाहरणाथ, दा बंद या काळात एका
इं जी पु तकाचं परी ण :
तकतीथ स या पेग (page?) नंतर मु यांवर येतात… नेह ं नी भाभांसाठ
अणुकूल वातावरण केले… मधुकरराव चौधर चे शै णक धोरण अ भ नदनीय…
कु ं दकरांचा हा नवा ंथ मराठ गद् याची गती दशवतो… ीमती बंदारनायके यांना
स श सहका याची (सहकायाची?) गरज… बालगंधवा या काळातील संगीतानं
गांजलेली (?) रंगभूमी… आमचे एैटदार (दोन मा ा?) प कार …सुधारणांचे अधुवय
आगरकर —
अशा रीतीनं सजनशीलतेची पातळ हा यापलीकडे व फारवणा या प कार
अनंतरावची मुंबई या ा पेपरातून उचलबांगडी झाली, तीही मराठवा ाकडचं
अशु लेखन बन द कत करणारा हणून. यानंतर शु लेखनाचे नयम कोळू न
पऊन अनंतराव मराठवाडा समाचार ा पेपरात नय मतपणे पु पत भाषेत तंभ
भरणारा हणून पोटापुरती कमाई करता झाला. हा पेपर ा ण एकता प रषदे चा
अस यानं ा तंभात ामु यानं खाल या जात साठ या नोक यांमध या
आर णा व चचा घडवून आणली जायची कवा जाती या आधारावर
व ापीठांमधे घुसून पुरेसं ान नसले या अपा ा यापकां व वेगवेग या
नावांनी व ा या या त या छापणं कवा मराठे आ ण महारांमधे कलागती लावून
याब ल कला मक भाषेत ल हणं — ा जबाबदा या एकटा अनंतराव
जबाबदारीनं सांभाळायचा. उदाहरणाथ :
असे हटले जाते क , डॉ. आंबेडकरांनी म. शदे यांचे ब ल कृत नता
 दाख वली?
लो. टळक वारले ते हा छ. शा महाराजांनी सुतक पाळले, ही दं तकथाच?
या. रानडे, आ. वनोबा, वा. सावरकर, घ. आंबेडकर आ ण क. भाऊराव
— ांपैक एक नाव व ापीठाला न त : मराठे व. इतर वाद पेटणार!
असं मौ लक संशोधन क न तंभ भर याचं नदय संकट प कार अनंतराववर दररोज
घर ा घालत असायचं, पण सं याकाळ या सुमारास ते या या शरीरावर य
कोसळतांना दसायचं. ा वेळ तो अ व थ होऊन खोलीतून बाहेर ग चीवर आ ण परत
आत येरझारा घालतांना दसायचा. खोलीत परी णासाठ फुकट आलेली पु तकं, टे बलावर
कायम पा न पा न खुणा क न फाटत आलेली मराठ शु लेखनाचे नयम ही पु तका
आ ण एक खास अ यंत भारी कागदावर छापून घेतलेली लेटरहेडं, यां या वर या क हरवर
लाल शाईत छापलेलं :
धीधरा धीधरा तकवा । हडबडू गडबडू नका ।।
– वामी रामदास
एकदा पाटनर कवी म छदरनं याला वचारलं, तकवा मंजी काय करा भौ?
ावर आधीच लेखनकामाठ नं त अनंतराव चडू न हणाला, अथ श दकोशात
असेलच.
रामदास वामी या मंडपात रा न गेले या बायको या ःखावर फार सुंदर क वता होईल
नाही? वानखेडे हणाला, सुंदर? तकडे कवळ पोरगी का बोडक ठे वली ज मभर का
मारली — आ ण तुला सुंदर क वता लहायचीय? यापे ा ही उद् व त बाई हातात वहाण
घेऊन याला शोधत शवथरकडे चाललीय अशी क वता — पे ा ोकच का नाही लहीत
— जनाचे ोक :
मनाची नको लाज ठे वू जरी तू ।
जनाची तरी ठे वी पळपु ा नाग ा थू ।।
तू भड ा स ाथ गौतमावरच का नाही लहीत? ते तं एक पोरगं पण काढू न पळालं
बायको सोडू न.
फार ल न झालं है ा करणावर — टागोरापासून सग यांनी लवलं है ये ा. इथे
मराठ कव ना तर रामदासा या ा बचारीचं नाव सु ा माहीत नै.
ते जाऊ दे रे, पण असा नु ता त लंगोट बांधून पु ष सं यासी उघड फरायचे, तसं
सं या सन ना श य होतं? का खंडेराव?
अशा मु ा, आउसा, अ का महादे वी ब याच हो या. तेरा ा शतकापयत तरी.
चांगलेच सुदारलेले होते हण क आपण थतवर —
मग आपला तंभ अजून अधासु ा ल न झाला नाही, हणून सं त अनंतराव,
आ हाला ग चीवर सोडू न आप या खोलीत घुसायचा. दार लावून लहीत राहायचा. कागद
फाड याचे आवाजही टरटर वारंवार ऐकायला यायचे. मधेच तो झुझुडुम् झुझुडुम असे
व च आवाजही करायचा. याचे हे दै नक हाल पा न म छदर हणायचा, अरे रे पाथा,
ापे ा एक लोटगाडी घेऊन आ ण हमाली क न पोट भरणं बरं नाही का? मग अनंतराव
लालेलाल हो साता लुंगी गुंडाळू न पु हा आत तंभ ढकलत राहायचा :

ःखद नधन
ीधर वामन पंधरा वषा या धर आजाराशी झगडत आज वया या ८१ ा
वष अखेर कालवश झाले. सकाळ सकाळ च ही बातमी ऐकली

आ ण णभर सु झाले. कोणाला क पनेत तरी वाटले असेल काय, क ते असे

अकाली काळा या पड ाआड जातील हणून? यांनी अशा अपंगाव थेतही पूण
केले या क वतेत हट या माणे, हे मृ यो, तूच ओशाळशील हे खरेच झाले. ीधरपंत
अमर झाले आ ण मृ यू यांचे कलेवर फ घेऊन गेला. इदं च ना त परं न ल यते
अशी यांची थती झाली होती. ते गेले हे अजूनही खरे वाटत नाही. पण हे वा तव
आप या पुढे द हणून उभे आहे. मराठ सा ह याची आज सकाळ कधीही न भ न
येणारी हानी झाली आहे. लोक यतेची यांना चाड न हती, चीडच होती, हणूनही ते
इतके ल त रा हले. हा सर वतीचा पु ४७ कादं ब या, १० द घक वतासं ह आ ण
अग णत असं हत लघुकथा वगैरे थोर वारसा आप याला ठे वून गेला आहे. येक
सा ह य संमेलनात ते उभे रा न य अ य ालाही खडसावीत आपली द घक वता
पूण वाचून संपवीत असत. आता सा ह य संमेलने यां या शवाय भरत राहतील ना?
उ मा नया व ापीठात मराठ चे सुवणपदक यांना कधी मळाले नाही असे झाले
नाही. ते मं मु ध होऊन वगात शकवीत. सा ह य े ात अ यंत म ळ व त ेचा
समजला जाणारा महारा रा य पुर कारही यांना दरवष कधी मळाला नाही असे
झाले नाही. (कंपो. तंभ अपुरा रा ह यास ीधरपंतां या कोण याही एका क वते या
बसतील तत या ओळ येथे टाका ा. — अनंतराव).
असे तंभ ल न ल न वाईटातून चांगलं नघतं हणतात तसं एक झालं क , हळू हळू याचा
व त मराठ शु लेखनावर अभूतपूव ताबा बसला. मराठ वृ प सृ ीचा स तष
हो यासाठ शु लेखना शवाय आणखी काय पा जे?
आणखी एकच पा जे होतं — ज या लझमचा ड लोमा. यालाच अनंतरावला वेश
मळाला नाही. न ाने नेमलेले कुलस चव उ साही अस यानं यांनी मराठवा ात वा लट
हवी, इ वा लट नको — अशी घोषणा केली आ ण ज या लझमला फ चाळ स जागा
भर या. अज आले होते चारशे. तथे ती ा याद त आपलं नाव टाकलेलं पा न अनंतरावचं
 ा तेज भडकलं. आ ण यानं दररोज पेपरातून व ापीठावर फतरं टाकायला सु वात
केली. म छदर या भाषेत आता तो खरा वृ फ वातं यधंदा वशारद झाला. रोज अशा
बात या छापून यायला लाग या :

कोन शला अनावरण समारंभ

साठ ल पये खचून बांध यात येणारी ही इमारत सामा जक श ां या
वकासासाठ राहील, असा उ लेख कुलस चव वारंवार करत असतांना ज या लझम
वभागाचे मुख डॉ. सांब सदा शव यांनी ‘शा ां’चा वकास ही चूक ासपीठावरच
दाखवून द याने ो यांम ये हशा पकला. यामुळे कुलस चव, जे पूव एका
कॉलेजला ाचारात बुडवून इथे जू झाले आहेत, यांचा संताप ‘अनावर’ झाला.
हणून ा घटनेला अनावरण समारंभ हटले गेले.

ीदा य
मराठवाडा असे नु ते नाव असले या ा व ापीठात ज या लझम ध न
न मे वभाग मुख दा णा य आहेत. ते आपाप या रा यांमधून रीडर, ले चरर तर
आणतातच, परंतु तकड या व ा याना वेश दे ऊन था नक व ा यावर अ याय
करतात. म ास व ापीठात पूव साधे यून असलेले ा. चलपती राव हे दा णा य
गृह थ बंगलोरला ले चरर नंतर को हापूरला रीडर होऊन आता इथे
मराठवा ात या गेली ४० वष रपोटर असले या व ान उमेदवाराला बाजूला
सा न ोफेसर हणून नेमले गेले आहेत. को ट या कोट उ ाणे । झेपावे उ रेकडे
।। हे वणन वामी रामदास यांनी दा णा यांचेच फार पूव अचूक क न ठे वले आहे.
द णे तू न च ीदा य हा श द आला असावा, हेही ा ज या लझम या
ा यापका या एकूण चालचलणुक व न दसते. परंतु ासंबंधी ाच तंभात पुढे
सवडीने ल ह यात येईल.
अशा रीतीनं अनंतरावनं ट केचा भ डमार चालू ठे वला आ ण ज या लझम वभागात
ॲड मशन तर मळवली. ‘वृ ासुराचा वजय’ अशी आ ही याची ॲड मशन गुलमंडीवर
इ ती या चारचार पलेट खाऊन साजरी केली.
मग वषभरानं व ापीठाचा ज या लझमचा ड लोमा मळा यावर एक वतःचं वृ प
काढ याची योजना प कार अनंतराव या धाडशी डो यात घोळू लागली. चारपानी
सणसणीत वृ प . ां तकारक. याला एकूण खच? जा हराती ही एकमेव जमेची बाजू.
मोठमो ा रा ीय वतमानप ांना फुकट पेपर नघतो एव ा करोड या जा हराती
मळतात, आपणही तो माग चोखाळू . संपादनासाठ चार लोक. यांचा आं शक पगार? मग
आ ही सवानी एकदा रा ी बसून उ शरापयत प कार अनंतरावसाठ फार कफायतीचा
मा टर लान क न दला :
 सबंध वषा या ३६१ दवसां या मजकुराचा, बात यांचा, तंभाचा व जा हरात चा
ताळमेळ. एक भा ाची खोली आ ण एक टे ल टर. यासाठ बँकेकडू न कज? को-
ऑपरे ट ह बँके या मॅनेजरला लाच घेतांना पकडू न धमक — क या याकडू न एकरकमी
कज मळणारच.
प ह या पानावर या रा ीय, आंतररा ीय बात या?
या तर सग या पुढे हना या सग या तयारच आसता हो टे ल टारमधी. इं जीतून
फ भाषांतर क न जागा सापडेल तथं तथं पानभर बसवणं. एक पाटटाईम व ाथ ण
ठवू. सुमारे ६०० चौरस इंचां या ा जागेवर चारपाच भारी जा हरात ना लागंल तेवढ पेस
सोडू न बाक उर या ाच टे ल टार बात या. झालं एक पान. बाक तीन पानं?
वषातले नदान १० दवस का मीर सीमेवर गोळ बार ही बातमी, …ठार …जखमी हे
तयारच ठे वायचं, आकडे फ या या दवशी भरणे, मधेच काही बातमी नसेल ते हा
मं मंडळाचा व तार होणार? असं आधी च ह. पुढे साधारण दोन म ह यांनी
च हा या ठकाणी नाही टाकणे, एकदोनदा… …. वरोधी प नेते …. …यांची प ो
— ही बातमी, तर एकदोनदा सरकार या वचाराधीन अशी मोठ बातमी. …ठार …जखमी,
बस… वळणावर खोल दरीत कोसळली. जीप- क आ ण एस.ट .ची गाडी ट कर. एकदा
माचआधी बजेटब ल अफवा — पे ोलचे भाव वाढणार? डझेल या भावात बेसुमार वाढ.
एकदा सु ा ना यां या टं चाईने जनता बेजार. आ ण दर माचात अस लीत, लोकसभेत
बजेट सादर झा यावर सरकारने जनते या त डाला पाने पुसली — असा कायम मथळा.
प कार अनंतराव हणाला बस, बस, आ ण वधूवर शुभं भवतुचं अधएक पान, २६
जानेवारी, १५ ऑग ट, टळक कवा आंबेडकर कवा शा महाराज यां या ज मतारखांना
पमनंट मजकूर तयारच असतो. या शवाय दरवष ची सा ह यसंमेलनं हटली क
पानदोनपानं रोजची कुठे गेली नाहीत. व ापीठातून दोनचार कालमं तर रोज हटले तरी
मळतील. भरपूर भरपूर, भरपूर मजकूर यार. पेपर नघणार. र ज टर कराय या मागे
लागतो. कागदासाठ ही अज क न ठे वतो. पुढ या वष तुमची एम.ए.ची परी ा आटोपली
क मु त. तोपयत मला ड लोमा मळालेला असणार अन् एम.पी.एस.सी. पास होऊन तूही
फॉरे ट ऑ फसर झालेला असणार. चला, वानखेडे, टायकोट घाला. उठा. पाथानो, आप या
वतमानप ाचा शुभारंभ. नाझ मधे साजरा क . अरे पण नाव काय ठे वायचं ठरलं? सांग? ू
उ ाची र . भारी नाव — उ ाची र आज वाचा — पोरं ओरडत वकतील.

या दो ही वषात या आम या रा ी या बैठक इ माइल मामू या नाझ मधे हाय या.

तथे तीनशेसाठ दवस चोवीस तास रा ी चार वाजेपयतसु ा वदळ, रे डओ सलोन, नंतर
रेकाड , उसाचा रस, चहा, पकोडे, पराठे , खमारोट आमलेट, बयाणी, दे शी मुग चं चकन
खातपीत राहणारे आम यासारखे व ापीठातले जागरणं भंकस करणारे व ाथ , स क
मलचे रा पाळ बदलणारे मजूर, टांगेवाले, हमाल, घरात जेवणाची सोय/श यता नसलेले
गरीब फाटके एकटे कटे ब दा सगळे मुसलमान येत जात असायचे. दर मनटाला
ग याव न मालक वतः येक माणूस ल ात ठे वून उंच वरात ओरडरी दे त असायचा :
लंबी दाढ : एक चाय. कतीही खा लं तरी ब दा पाच पयां या वर बल कुणाचं नसायचं.
सु वातीला आ ही इथे उपरे होतो, मग इ माइल मामू या कुटुं बातले होऊन बसलो. तो
आ हाला मानायला लागला ते या या अकरा साव भावांनी है ाबादला पाटनर शप मधे
बअर बार काढला ते हा.
तीन मजली बअर बार — तळमजला धाव या करकोळ ग हाइकांसाठ , मधला बसून
आरामात पणारे, ग चीवर खासपा ा, जनाना म मै णी — फॅ मली. एकाच वेळ
हजारेक लोक बाट या पीत आहेत असं य. इ माइलनं आ हांला खास बोलावून गळच
घातली क , ा बअर बारला अ यंत भारी नाव सुचवा — फार ह नको, फार मुसलमान
नको, फार जुनाटही नको फार नवाटही नको असं जबर नाव, जे ह मुसलमान गरीब म यम
वरचे — सवाना आवडलंच पा जे, असं आम याकडू न पा जे होतं. कारण आ ही
व ापीठातले फनकार व ान इं जी मराठ फारशी उ सगळं वाचणारे, असं याचं मत
झालं होतं. यातलं फनकार हे एकच, तेही इं जी अथानं आ हांला लागू होतं. पण करोडो
पयांची उलाढाल होणार असले या ा हॉटे लचं नाव ईदनंतर या स या रा ीच ठे वायला
अंत ानी बडे मौलवी साहेब नु ला स यद यांनी स केली होती, कारण ाच नावानं
हजरत लाडले मशायक आळं द शरीफ यांना चादर चढवून खुद या या दवशीच उ सात पाच
हजार फ करांना मेहेर वाटू न तथेच अ लाची वा माग यासाठ ग फातून खासे पाच
भाऊही यायला नघाले होते. एक साव भाऊ तकडे ं कची वाट पाहत बसला होता. वेळ
पाळणं नकडीचं होतं. आ ही रा भर एकेक नाव सुचवत होतो आ ण इ माइल मामू डोळे
मटू न बाजू या खुच वर बसला होता : ये ठ क नही — ये इतना बुरा नह — ये बडे भाई को
पसंद नह पडेगा — और बोलो — असं हणत नवाडा दे त होता. थंडा बअर हाऊस पासून
चाळ सेक नावं उ , फारशी, सं कृत, इं जी नामंजूर झा यावर हौस-ए- बअर? हौस-ए-थंडर
वाह वाह, या नाम है — हौस भी और ठं डा भी और मय क बक़ भी — ओ हो हो हो —
हौस-ए-ठं डर. लगेच यानं भावांना ं क केला. येच नाम ना भैया.
नंतर कळलं क , आ बद सकल वर : हौसे ठं डर हाऊस फु ल चाललेलं असतं. वाह,
खंडूभाय, आप लोगां है ाबाद जाएंगे, उधर आपको मोफत बअर पीना पडेगा. वाकई.

बडी मूछ : चार चाय

दर र ववारी अनंतराव नाझम ये आम या आधीच येऊन बसलेला असतो आ ण तथली
सगळ उ ाची र वाचून फ त करत चहा पीत राहतो. कुठे च या या ज मराशीचं भ व य
मनासारखं नसतं. कशात तरी सा ता हक भ व य उ ेजक असेल, हणून अनंतराव
बेळगावचा त ण भारत वकतही घेतो. उलगडत एक बातमी वाचून दाखवतो : बेळगावात
मराठ त प ा ल हलेली प ं एका गटारात फेकून दलेली आढळली. क र क ड अ भमानी
पो टरमा तर वीरभ पा शापेट आ ण कानडी पो टमन लग णा म हषी ा दोघांनी
संगनमतानं हे महारा े षी कृ य मळू न केलं असावं कवा सु ं सु ं ही केलं असावं. …सु ाले
कर वयले… चामु डराय आ ण गंगराज अशीच नावं असणार यांची, चामु डराये कर वयले.
गंगराजे सु ाले कर वयले. हॉ हॉ.
अरे, बेळगाव या क ड पेपरात हीच बातमी कशी येईल? क डमधे प े ल हलेली प ं
मराठ पो टमननं गटारात टाकली — अशी. हॉ हॉ.
मग इं जी प ा ल हलेलं बरं. अशानंच इं जी टकतंय आप या दे शात. वानखेडे
हणतो, मायले, इं जीची पे लगं अ न मराठ ची लगं — काही नयम नाहीत. आमचे एक
गु जी शाळे त जसं पे लग तसाच बे ब उ चार क न शकवायचे — फाथर, आलम्स,
क्नॉट, कटचेन — काय सांगतूस, जसं पे लग तसे बे ब उ चार इं जीत फार थोडे श य
आहेत. कायम ड शनरीत चोमनी खुपसून ठे वावी लागती मायला इं जी वाचायचं तर. यात
पु ा इं जी श दांचे उ चारंबी शकायचे? मुळ च गरज नै. हा खंडेराव बघा, वानखे ाकडू न
वॉर ॲ ड पस घऊनी वाचतानी म हना झाले सारखा ड शनरीच उघडतो. मी या याकडचं
ए क भकार ऑफ वेक फ ड नावाचं पु तक वाचून ठरवलो क , ापुढे इं जी पु तक
वाचायचं नै. आमची फॉरे टरीची पु तकं तेवढ वाचावी लागणार. कशाला आप या मराठ
मे डयमवा यांनी सयस पु तकं वाचावी? लर थ लरं वाचावी बटवीन बटवीन.
पण यापशी हद तले ेमचंद, हजारी साद का वाचू नये? पु हा आम यासार यांनी
कशागुनं इत या भाषा शका ा? लहानपणापासून मायला भाषाच शकत आलो क .
कॉमसला साय सला — नकोच भाषा वषय. पाथा, भाषेची गरज पडणार नाही, असा धंदा
करावा. …भाषे शवाय चालणारा धंदा एकच आहे — तो सु ा बायकांसाठ च, तथे काही
बोलावं लागत नाही. …आमचा ल या ले चरर कोदं डरामन इं लंडात इं जीचे खर ट
उ चारांचा ड लोमा शकाया गेला आ ण ढे रेज मा वाढवून आला साला. भलतेच उ चार
करायला लागला मायला. आधीपासून बोबडा होता, यामुळे आर वगैरेचे उ चार आले याला
बरो बर, पण हाईट मॅन ला वाईट मॅन हणणं शकून आला. …इं जीचीच लई चौडी
करायले यार तु ही पाथानो, आ ण आपली म हाट कशी आहे? मराठ लगं शकवू मी
साळं त. भील न ग ड पोरांना कसं वळकू येताल टे बल पु लंगी आन् खुच ी लगी तर
डे क नपुंसक?
…मंजी ल गक छळ करनारी भासा हन क म हाट . येक श दाबरोबर या या
लगाची वेगवेगळ खून दाखोवूनच शकवीत जावं का म हाट — हा आंगटा, ही करंगळ ,
आन् हे बोट असं क न दाखवा तरच येक नामाचं लग कळं ल. …म हाट चं ा न मंजी
न वळ बामणायनंच रचेल वाटतं — वण, भेद, कम, श दां या जाती न् शु बोलनं न्
अशु लवनं…
काही का असेना आप या ह लोकांना ाकरण तरी माहीत होतं. युरोपात काय होतं?
तेही रोमन सा ा य संप यावर आठशे वष सलग डाक ए जस — कृ णयुग? ं
 यांची कृ णयुगं बरी, ती संपली तरी. आपली ीकृ णयुगं या यापे ा वाईट, चालूच
हायेत मायला.
आप या मराठ या ोफेसरला मोशन कां मळालं? तर यानं एक मळ
राधामाधव वलासडंपू जुनी पोथी शोधून छापली. काय असणार अशा पोथीत ीकृ णा या
सोदे गरी शवाय? जनमाणसात मधुरा भ असं भचाराचं सोदाहरण गोपी-राधेसकट
प ीकरण. असंच हणा ना क , इकडे खांडववन जळत होतं न् तकडे ीकृ ण सोदाहरण
पावा वाजवत होता. हॉ हॉ. खरं तर एक सोदा-हरण ा नावाचं कृ णावर महाका
लहायला हवं.
ग यावर या इ माइल मामूला उंच हात क न मी चार बोटं दाखव याबरोबर तो आत
वाकून ओरडर दे तो : मु तफा, ज द , बडी मूछ — चार चाय.
जरा वेळानं एकावर एक चार कपबशांची चळत नाचवत अ ाळ व ाळ काळाभोर
हबशी मु तफा आम या टे बलापुढे उभा ठाकतो. इ माइल मामूकडू न नवी ओरडर ऐकायला
येईपयत मु तफा नेहमी माणे आम या का शा वनोदा या ग पा रस घेऊन ऐकत स मत
उभा राहतो. भारतीय सै यानं है ाबाद सं थान काबीज केलं यावेळ चौदापंधरा उमर
असलेला हा पोरगा एका च लर चोरां या टोळ त घरफोडीचं काम करायचा.
रझाकारांबरोबर पा क तानात पळू न जा या या खटाटोपात इथे औरंगाबाद या पो लसांना
तो रंगेहाथ सापडला. यावेळ कोठडीतून कोटात सवच गु हेगारां या त डावर येक एक
मोठ टोपी टाक यात आली. मु तफा या त डावर या टोपीला इतका कसा भयंकर घुरट
वास येत होता, क याला एकामागून एक एकसारखे कतीएक करपट ढे कर यायला लागले.
…जब जब म ही टोपी क चत व छ हवेसाठ उठाने वा ते बे ांसकट हाथ उपर नवू, तब
तब पु लस मेरे हाथ मत उठाने दवू, दाबूनच ठवू. हजार साल से धोई नह थी, यार, उस
टोपी को ऽ मुझे लगा म दमच तोड ं गा. ा करणानंतर या पो लसी टोपी या बूँची
मु तफानं इतक धा ती घेतली क तोबा तोबा, पु हा आयु यात तो एकही गु हा क धजला
नाही.
एकदा या या त डू न एक शेर ऐकला आ ण आ ही चाट झालो. वषानुवष ा हॉटे ल या
भटारखा यात फाट या चटईवर झोपणारा हा हबशी माणूस घरी है ाबादकडे कधी गेला
होता का? असं दो ता यात आ ही मु तफाला एकदा वचारलं. याबरोबर तो कळवळू न
आकाशाकडे उलथे हात क न भयंकर गंभीर होऊन उद्गारला,
मुझको दयारे-गैर म मारा वतन से र
रख ली मेरे खुदा ने मेरी बेकसी क शम
आयला, मु तफा. आ ण या या जभेवर एवढ वै क दजाची क वता? आ ण
आप याला असा लीलया ऐकवतो? मु तफा, तुला काय ब ीस दे ऊ? लुंगी? टोपी? कुछ नही
साब, अ छ सुपुदगी-खाक क आँ मांग. और कुछ नही. आ ण तो रका या कपब यांची
चळत घेऊन गेला.
 ाच सुमारास आमची सवाची उ शायरी पाठ करायची चर मरणीय अव था सु
झाली होती. याची इ ाप ी अशी आली क , प कार अनंतरावचे वडील आम या बंग यावर
नांदेड न काही कामाकरता अचानक औरंगाबादला आले आ ण भ या पहाटे टे शन न थेट
आम या बंग यावरच आले. आम या सग यां या खो यांम ये वेगवेग या कारचे तंबाखू,
चुना, जदा, च ट, सगार, स ेट , ब ा, चु े चलीम, पाइप आ ण वानखेडेकडे तर चोर-
बाजारातून हौसेनं आणलेला कासु ा मळाला. जानवं कानावर ठे वून यांनी ा सग या
व तू तंबाखू या पु ांसकट पो यात भर या आ ण कुठे तरी वतः फेकून आले. हणाले,
तंबाखूचा नतीजा काय होतो? मी अ ा र वषाचा ा ण इ थे आ ा तु हां सम तांकडू न
त ा वदवून घेत या शवाय जल ाशनसु ा करणे नाही — हणा क , ा णापासून
आ ही तंबाखूला पश करणार नाही क . घरात तंबाखू आणणार नाही क .
बचारा अनंतराव डसढसा रडू न यां या पाया पडला. तु ही सगळ माझीच मुलं आहेत,
सग यांनी त ा हणा. मग यांनी म या हापयत काहीतरी अनु ान केलं आ ण आशीवाद
दे ऊन ते गेले. पण तंबाखू?

स या दवशी रा ी नाझ मधे चहा पऊन तंबाखूची तलफ सहन करत आ ही

मकब याकडू न पानच क कडे जाणा या मु य र यानं चालत होतो. चौकात लखलखीत
असा वेल नी फुलांती सजवलेला व छ ठे ला. है ाबाद सं थानात सात प ांपासून स
बशर नवाझ अजगर अली मदाना मगरबी यां या ब ीस कार या प या दे णा या ा
ठे यातून कसलीही खरखर न होता मधुर आवाजात आळवलेली ओळ ऐकताच मछ दर
थबकला. आयला, कोण रे?
कौन जीता है तेरे जु फ के सर होने तक
इथे रा भर टे प कवा रे डओवर उ गझला, क वा या, नाटं , मुशायरे चालू असतात.
दगडांवर बसून र ावाले, हमाल, टांगेवाले कवा नुसतेच पान खायला येणारे रकामटे कडे
फुकट शायरी ऐकत असतात. खु मालक बशर नवाझ हे एके काळ फार गाजलेले शायर
असून यांचा है ाबाद सरकारकडू न मोठा स कार झाला होता, तो एक ाचीन जाड
चौकट तला फोटो वर छताशी उंच टांगलेला. आ ण खाली बडलं पा कटं चु े तंबाखूचे पुडे,
नाना त हे या पानमसा या या पे ा, केशर वगैरे खलून केले या चु यांची भांडी, जाफरानी
डबे, खमाम या ड या आ ण कानामागून कोणा या तरी घरातून आणलेली वजेची वायर
— त या एका ी- पनमधून एकात एक असे आठदहा फाटे जोड — बशर नवाझनं
आपला उंच हात वर केला, क ूबा, रंगीत ब ब, झोत दवे, टे प, रे डओ, स ेट
पेटव याचा करंट — अशी वीसेक बटणं. समोर फुलां या लांब आखूड माळा आ ण खाली
ज मनीवरही समोर या गटारापयत कमी जा त लांबी या लाल भडक पचका या. तंबाखू
खाणा यांचा वग.
च ासारखे व छ रेखीव बशर नवाझ वचारतात, आपने कुछ फरमाया भाईसाब?
 वर हात क न बेगम अ तरनं तार वरात ताणलेली ह फ़जची गझल बारीक करत यानं
मला वचार याबरोबर तंबाखू सोडू न साडेचोवीस तास तलफ क डलेले आ ही चौघेजण
एकेमकांकडे पाहत काढता पाय घेणार, तोच वानखेडे आ ण अनंतराव यांनी असा बूट
काढला क , पानातून तंबाखू खायला हरकत नाही. सरी पळवाट : खोलीवर आपण तंबाखू
ठे वणार नाहीच, ती इथे बशर या ठे यावरच येऊन खावी कवा यावी कवा ओढावी. शवाय
दवसातून फार तर एकदोन वेळाच इथे येणं श य होईल, हा दलासा होताच. परी ां या ा
दवसांत संगीतानं म ही ताजातवाना होत जाईल. घे, तंबाखू घे.
अशा रीतीनं आमचं बशर नवाझ या ठे यावर नय मत येणं सु झालं. हळू हळू ते
आमचं कुटुं ब अस यासारखंच झालं — काहीही नरोप वेवणं, मोचा येणार हणून ले चस
होणार नाहीत अशा मोला या सूचना, उ खननासाठ कॅ पला कवा कुठे ही गाइड हणून
टू र टांबरोबर जावं लागलं तर परत आ यावर के हा कुठे भेटू, रे वे टे शनवर जा यासाठ
कतीही रा ी र ा बोलावणं — सगळं इथूनच हायला लागलं. बशर या ठे यासमोर रा भर
र ातच दा पऊन तर झोपलेला गुलजार तर नेहमी रा ी या पला खूष — सवेरेका
प हला ग हाईक जतना कराया दगा — कतीही असो — तेव ा सग या पैशांचा ना ता
टे शनसमोर खमा पाव चाय. रातका अ खरी ग हाईक — मस जद् के जेरे साया खराबात
चा हए. पीना और सो जाना. बाक म ये दवसभर कतीही मळो — घर पे दे ता —
जवार, ग , आ खर बीबीब च का भी पेट रहताच है ना? असं गुलजारचं वषानुवषाचं
जमाखचाचं बजेट. क करी जीवनाचं रह य. नह बहार को फुरसत, न हो, बहार तो है.
हळू हळू आम या खोलीवर हद पॉकेट बु समधले एक एक पयातले ग़ा लब, मीर,
इक़बाल, मो मन असे मोठमोठे पा णे येऊन बसले. वानखेडे हणायचा. मोठमो ा फया
दे ऊन तकडचे थड लास कवी म टन अन् टे नसन अन् ाऊ नग शकलो आ ण हे आपले
ेट कवी पानवा यानं फुकटात शकवले पाहा. बशरनं तर चंगच बांधला क अ सलाम
आलेकुम झा यावर रोज आ हांला एक उ शेर पेश करायचा, यात या येक श दाचा अथ
सांगायचा आ ण पु हा तो हणवून घेत यावर मगच पानाला लवंग टोचून अदबीनं पुढे वाकून
व ाचं तबक हातात ायचं. कुठे कळलं नाही तर घर या पु तकात तोच शेर शोधायचा,
नाहीतर स या दवशी गे या गे या अथ वचा न यायचा.
मने चाहा था के अ दोहे वफ़ा से छु टूँ
वो सतमगर मेरे मरने पे भी राज़ी न आ
न ेनं जगणं कती भयंकर असतं पहा. अ दोहे वफ़ा हणजे न े या यातना. ापे ा मेलेलं
बरं, असं हा छळ सहन करणा या प त तेला, भ ाला वाटतं. पण तो छळणारा तला म
पण दे त नाही. कारण मग छळायला असं न ावंत कोण मळणार? न ेनं काही करत राहणं
हणजे सुटका नसते, पाथा. कधी बेगम अ तरनं गायलेली ग़ा लबची गझल ऐकतांना बशरचं
मत : यही घजल मु लका पुखराजने बहोत अ छ फरमायी है. …म छदर, अरे कवी हावं तर
असं — नूरजहाँ, म लका पुखराज, सैगल, सुरै या पासून तर महमद रफ , बेगम अ तर
आजपयत कती लोकांनी आपली क वता गायलेली असावी? तोबा तोबा. हे खरं आप या
भाषेवरचं ेम.
एकदा मी बडो ा न सौरा ात लोथलला म हनाभर उ खनना या कॅ पसाठ नघालो. …
कधर जा रहे हो जी? अरे रे रे, फर अपनी शायरी पीछे पड जायगी खंडेरावसाहब. …
बशरसाब, हमे या बुरा था मलना, अगर बार बार होता… वा भै खंडेराव, अब लगा ग़ा लब
ठकानेपे. ठ क वापस आ जाओ, आते ही फर दलो दमाग शु करगे.
मग आ यावर मुबारक हो, मुबारक हो, खंडेराव साहब, कुछ नये शेर मले ह, आपको
पेश करने जी तरस रहा था… चलो, सुनाओ… ये तो रामपूर द वान म नह है. सु नए :
है कहाँ तम ा का सरा कदम यारब
हमने द ते-इमकाँ को एक न -े पा पाया
सव श यतां या जंगलावर एकाच पायाचा ठसा आहे. माणसा या आकां ांचं सरं पाऊल
कुठे आहे? हणजे नाहीच. या शेर नकाला यार बशर तूने. …और एक सु नए : क ल-ओ-
अब -ए-बूत यक रह-ए- वाबीद-ए-शौक यानी मुसलमान का काबा हो या ह का
मू तघर — समझे नं, रह-ए- वाबीद हंजे झोपेत चालणारे लोक असतात तसं. पण रह-ए-
वाबीद-ए-शौक हंजे शौकसे झोपेत चालणं. धम कोणताही या — असं शौकात झोपेमधी
चालणंच आहे. अधरम आ ण धरम काही फरक नाही. आता पुढचा मसरा पाहा — हरदे क
बात है दे खो —
काबा-ओ-बुतकदा यक मह मल-ए- वाब-ए-संगी
मुसलमानाचा काबा काय आ ण ह चं मू तघर दे ऊळ काय — एक मह मल हंजे काही
झाकायला आपण झूल वगैरा आवरण टाकतो ते — दो ही धम एका भयंकर भय व ाला
झाकणारी क हरंच आहेत.
एको णसा ा शतकात असे लोक आप याकडे झाले. हेच शकवले असते तर आपलं
सगळं च बदललं असतं क रे. गो डन े झरी शकायचं न शबात आप या या या आयला
या या — आपला बोधनकाळ हणजे पु हा इं जी व ा शकायचा. कसले थड लास
इं जी कवी वाचले आप या लोकांनी? कसलं बोधन झा ाचं.
परबोधन का मतलब?— बशर नवाझ वचारतात.
— स याचं बोधन हणजे परबोधन. हॉ हॉ…
आ ण कोणी तापी असला क परताप : स यांना ताप. …आ ण वास हणजे
परवास. … त वनी सुनो परती वनी — अरे उ उ चारच यो य अथ दशवतात.
— आ ण परय ने वाळू चे कण रग डता तेलही गळे , स या याच य नाने — हे तर
फारच खरं आहे. दे स जर परदे स तर परदे स आपला दे स — वा वा,
अशी भंकस करत हसत मजा करत आ ही खो यांवर यायचो. मग सकाळपयत
अ यास.
या सुमारास व ापीठात गु हेगारी वृ ी या ाचायाची कुलस चव हणून नयु
के यामुळे व ाथ संघटनांनी बेमुदत संप पुकार यानं वगात जायचा च उद्भवत न हता.
उलट एकदा दवे सरांनी आपण तास घेणार — हणून नोट स लावली, तरी कोणाचाच
व ास बसला नाही. यूनसु ा दरवाजा उघडायला आला न हता, व ाथ सर लांबच,
हणजे आपाप या घरी.

आम या व ापीठात या वष नामांतराचा दे श ापी ग धळ सु होणार, अशी वानखेडेनं

गु त बातमी आणली होती. प कार अनंतराव आ ण कवी म छदर मानकापे दोघेही हणत
होते क , आ ही मराठवा ातले लोक हे मुळ च होऊ दे णार नाही. आ ही कायम मार खातच
आलो, ापुढे हे चालणार नाही. पुणे व ापीठाचं नाव बदला. कवा सरं नवं व ापीठ
आंबेडकरां या नावानं खोला. ा बात यांनी अ व थ झाले या भावडू नं मोरगाव न दोन
तीन प ं टाकली होती क , तुझी खुशाली कळव. आई आ ण बाबा काळजी करतात. तुझं
एम.ए. वगैरेचं नाही जुळलं तर सरळ घरी ये. आप या घरी भरपूर आहे, असं बाबा हणतात.
उ म शेती.
मग मी भावडू ला कबूल केलं होतं तसं स व तर प लहायला घेतलं. क येक दवस
क येक म हने झाले तरी ते संपतच न हतं. रोज थोडा थोडा याला आवडेल असा नवडू न
मजकूर लहीत होतो. हे क येक पानी प कधी संपलं हे कळायला माग नाही.
के. बी. दे शपांडे बंगला
वरचा मजला, मकब यामागे
बेगमपुरा, औरंगाबाद

य भावडू स,
सा ांग नम कार.
तु या प ांना उ र दे यास उशीर झाला याचं कारण मला एम.ए. आ कऑलाजीला
वेश मळा यावर राह या या जागेसाठ धावाधाव करावी लागली. आ ही चौघा जणांनी
मळू न वर ल हले या प याचा बंगला, हो टे लसारखाच पण वतं आम या सरां या
म ाचा व त भा ानं घेतला आहे. पु हा असे पैसे पाठवत जाऊ नकोस. पैशांची मला
अ जबात गरज नाही, कारण दर सु या दवशी मोठमो ा परदे शी पयटकांचा गाईड
हणून मलाच बोलावतात. बाबांना कोणी मा हती दली क , पुरात व केवळ मढ
उकर याचा वषय आहे? तर ते खरे नाही. हा आंतररा ीय दजाचा वषय असून यात,
दे वळांचा, धा मक व तूंचाही अ यास असतो. आप या दे शात चारपाच ठकाणीच हा
शकवला जातो. मला एक सरकारी श यवृ ीही मळे ल, असे सर हणाले. मु य हणजे हा
मा या फार आवडीचा वषय असून या यात मी गती करेन, असा मला आ म व ास
वाटतो. तूच नेहमी मला चडवतोस क , हा खंडेराव वतमानकाळात या भूतकाळात
जगणारा माणूस आहे. असो.
गेले ३-४ दवस व ापीठात ग धळ चाल यामुळे पुढे प लहायला खंड पडला. असो.
वग अजून सु झाले नाहीत व लवकर सु होतील, असं वाटत नाही.
म यंतरी पु हा आठ दवस खंड पडला (हे मी आता वारंवार ल हणार नाही, कारण खंड
पडतच जाईल असं वाटतं), कारण व ापीठात नवा कुलगु आ याबरोबर संप, ग धळ,
मोच रोज चालले होते. यात ा राजकारणाला नामांतराची कलाटणी मळाली. कुलगु
हणून आपली नेमणूक हायला हवी होती, असं औरंगाबाद या आंबेडकर श णसं थे या
एका ाचायाला वाटत होतं. तरी यांचं नाव साठ उलटू न चालली तरी एकदाही कुलगु ं या
ाथ मक याद तसु ा येत न हतं. ा ा ण जुडगेपे ा अ धक व ान असून आपण
सुटटाय घात यावर बे ब बाबासाहेबांसारखेच दसतो, असाही यांचा दावा होता. ा
मागासले या मराठवा ात बाबासाहेबांनी आम या श णसं था मो ा क ानं सु क न
शै णक ांती घडवून आणली आहे. याआधी इथे काय होतं? महारा ात मराठे च नेहमी
राजक य वच वाखाली बेसुमार मरा ांची आ ण सुमार ा णांची — ा आता जू
झाले या जुड यासार यांची — कुलगु पदावर वण लावणार. एकदा तरी महार कुलगु
का नको? हजारो वषापासून आम यावर अ याचार होत आले, ापुढे आ ही ते सहन क
शकत नाही, वगैरे. शवाय बाबासाहेबांनी वतं भारताला घटना दली. यांचं उ चत मारक
हणून ा व ापीठाचं नाव आंबेडकर व ापीठ करा, असं मोठं आंदोलन ा आंबेडकर
श णसं थेनं सु केलं. याला मराठवाडा ा नावाचा अ भमान दाखवून ा णांनी ाण
पणाला लावून वरोध केला. दो हीकड या ा यापक पुढा यांनी व ा याना लावून
द यामुळे यांनी शाळाकॉलेजांतले वग बंद पाडले. मारामा या सु झा या. ब तेक
गावोगावचे व ाथ घरी नघून गेले.
अशा भंपक सुधारणा आप या पु यात कवा मुंबईत न होता स या मागासले या
भागात झा या तर उ मच, असं वाटणा या पु यामुंबई या उ चवण य पुरोगामी
वचारवंतांनी सगळ कडू न मराठवाडा व ापीठाचं नाव बदललं पा जे, अशी मोहीम सु
केली. समाजवाद संघटनांमध या ल नावर आले या इंटरका ा ेम ववाही पोरापोर ना तर
ही तु ं गात जा याची सुवणसंधीच चालून आली आहे. आमचे पाटनर प कार अनंतराव
आ ण वानखेडे दोघेही ा चळवळ त व बाजूंनी स य अस यानं आम या खोलीतच हे
वाद अहोरा झडतात. पण आ ही खेळ मेळ नंच राहतो. अनेक ल नो सुक त णत णी ा
ां तकारक ल ात भाग घेत तु ं गात गेली. वातं यो र काळात त णांना आपलं
येयवाद तेज दाखव याची संधीच उपल ध होत न हती, ती आता झाली. व ापीठाला
रणांगणाचं व प आलं आहे. दे शभर या आंदोलनाचे पडसाद उमटताहेत. ा वांझ
चळवळ मुळे व ा याचे मोलाचे दवस वाया जात आहेत, हे पा न आम या सरांनी
दायमाबाद या उ खननाचा क प जो मुळात दवाळ या सु त ठरला होता, तो आधी हाती
घेतला आ ण आ ही सग या व ा यानी वरेकाठ श बरात पुरात वाचे ाथ मक धडे
घेतले. मी एक संपूण मडकं उक न याची खापरं नीट जुळवून जोडली, ते आम या
यु झयमम ये ठे वलं जाणार आहे. हे माझं प हलं मह वाचं संशोधन. माझं अंतयाम सांगतं
क , मी ाच वषयाला वा न यावं.
दादा, आ ाच मी झोपेतून अचानक उठलो, ते आप या डु मा गो ाचं हंबरणं बे ब
ऐकायला येत होतं. खरंच. इकडे सु वाती सु वातीला मला आप या घराकड या गो पासून
तुट यासारखं वाटत होतं. आपण रांगेनं लवणाकाठ लावलेले आंबे जगले का? ड गर, नद ,
प ी — फारच आठवणी येत हो या. आप या गायी, गो हे, हशी, बैल गो ात मी
शर याबरोबर कसे धडधड उभे राहायचे चा यासाठ ? ताजं ध, लोणी, ताक, ता या
हर ा भा या, पोर ची गाणी, आंगणातले खेळ, वा ातले सगळे आवाज, मो ा पहाटची
घरामागून ऐकायला येणारी काकडआरती आ ण सं याकाळचे अभंग. पशुप यांनी
गजबजलेला मोरगावचा प रसर. रा ी शांत झा यावर अ प ऐकायला येणारा नद या
धारांचा आवाज. बारे धरतांना चोहीकडू न टराटरा केळफूल जनणा या केळ . उ हात वाळत
घातले या मुगा या शगा फुटतांनाचे एकसारखे तडतड आवाज.
हे इथले डांबरी र ते मा या पायांशी जुळत नाहीत. पण मी सारखा कशात तरी
अडकवून घेतो. यामुळे या नो ता जयातून बाहेर पडतो आहे. इथे आवतीभोवती सारखे
बडबडे पाटनर, म , सर, चचा, लाय ी, अ यास, उ खननासाठ म हनाभर रानात
नद काठ कॅ पातली ढोरमेहनत — एक जमन आ कऑल ज ट हणाला — अरे, हा एकटा
तीन जणांचं काम करतो. तो मला चाकलेट ायचा. यामुळे माझं अंतमुख हायचं सनच
सुटलं. तरी इथे मी अ व थ झालो, क वरती ग चीवर येतो. समोर मकब याचा घुमट नजर
मऊ क न टाकतो. मागे ड गरापयत का याभोर खडकांचा उंचसखल गा लया, संपूण
उ रेला टे क ां या मृ चढउतारांची आकाशाखालची रेषा, रवर शंकवासारखा दे व गरी,
उजवीकडे खु ताबाद-वे ळचे ड गर, यामागे गोदावरीचं खोरं, पैठण. सातवाहनांपासून
मलीक अंबरपयत सग यांना वेड लावणारा हा भूगोल. आम या घरापासून जवळच मलीक
अंबरचा चंड मोठा नहर, यावरचा मोठा उंच मनोरा, तटाची मोठ भत आ ण मोठा
दरवाजा आहे. इथे रा न गेलेले महमद तुघलखासारखे वेडे लोक चोहो बाजूंनी मा याकडे
हात वर क न हणतात, हे खंडेराव तु याजवळ व नसेल तर तूही नसशील, हे ल ात
ठे व. येक आशेचा गळा घोट. येक अपे ा ठोक न ह पार कर. सग या व था
बडतफ कर. मग जे उरतं ते ज मनीखाली खणतखणत हळू हळू मातीपासून मोकळं करतो
या मड यासारखं हे व . याचा अथ सांगता येत नाही. कारण ते संपूण नाहीशा झाले या
कधीकाळ या थळाचा नु ता खापरं खापरं झालेला अ थकलश असतो. ाच एका
थळात गाडू न बसले या पलीकड या एकेकाळ अखंड असले या व ाची खापरं.
तू पु याला केळ या कवर वगैरे गेलास तर मा याकडे थांबून जा. तुला दवसभर पडू न
पु तकं वाचणं फार आवडतं, इथे तुला पा जे ती पु तकं मी आणून दे ईन. तथे शेतीमुळे
तुला पु तक हातात धरायला सु ा वेळ मळत नाही. आता तुझी हंगामाची कामं संपताच ये.
शेतीची कामं फार धडपडू न करायची नाहीत. व हन ना फार काम पडतं, पण काही इलाज
नाही. च. चऊ आता रांगायला लागली क नाही? मी होतो ते हा पाळ यात डोळे मटू न
मुठ बंद अशी सतत झोपलेली दसायची. तची काळजी या. मुलगा-मुलगी असा फरक
आप या घरात फार चालतो. हा अडाणीपणा आपण पु षांनी ापुढे चालू ायचा नाही.
खरं तर तूच मला हे लहानपणापासून शकवत आला आहेस. पण आप या घरातलं
वातावरण इतकं अडाणी जुनाट, क तुलाही हात टे कावे लागतात. असो. या नरकातून मी
तर नघालो आहे. तुझीच मला क व येते. तू तुझा गरीब वभाव थोडाफार तरी बदलायला
शीक. चार दवस आई ब बलेल, ग प बसेल. त या एकट मुळे सगळं घर उलटं सुलटं फरतं.
सगळे हणतात, तनं बचारीनं फार सोसलं आहे. रा ं दवस घरात, शेतात राबली. हे खरं
आहे, हणून आपलं घर इतकं वर आलं आहे. पण भावडू , याला काय वर येणं हणायचं?
कण या को ा पे ा तजो या भरणं हणजे गती? यापे ा शेजारची स बाई एका
कुडा या घरात सहा माणसं कशी ेमानं सांभाळते? एक कवठ घरी आणलं तर सगळे जण
घासघास ेमानं खातात.

भावडू , कधी कधी माझा म आकसून जातो. लाल घे ा लाग यासारखा सणसणत
भगभगतो. एव ा अ ज अ ज खव खव नखव वषा या अवकाशात आपलं आयु य दसत
सु ा नाही, अ य जीवाणूसारखं. तरी आपण कशाकरता ा एव ाशा आयु यात
अमानुष गो ी करत असतो?
तू आप या घरात या ऐकले या नागोरावांपासून या ऐ तहा सक गो ी पं डत मामानं
मुंबई न पाठवले या एका डायरीत ल न ठे व या हो या — यावेळ तू दहावी-अकरावीत
हाय कुलात होतास. आपण वरती रांजणांम ये जागा क न म ये चमणी ठे वून अ यास
करायचो. ही डायरी नीट सांभाळू न ठे व. मला लागेल. शवाय शलेदार दे शमुखाचा बाळाजी
— तुझा म — यां याकडची कुजत चाललेली मोडी प ं मागून घे आ ण आप या वर या
भंडारीत नीट ठे वून दे . झुंजाररावांनी पानपताव न एक नखं उपट याचं यातनायं
अबदाली या छावणीतून पळवून आणलं होतं, असं गावातले लोक सांगायचे. ते यं आम या
इथ या यु झयमम ये ठे वायला तो दे ईल काय? असलं तर वचा न बघ.
दादा, मला कधीमधी असं एक व पडतं क , आपलं सबंध घर भ न दो यांचा एक
गुंतावळ होऊन बसला आहे. अगद आंगणापयत. आ ण याचा नीट गुंडाळा क न ठे वणं तू
मा यावर सोपवलं आहेस आ ण मी रडकुंडीला येईपयत दो या सु या सु या करतो आहे.
तेच तेच सारखं करता करता मा या अंगाला घाम फुटला आहे. आ ण मी एकटाच कती वेळ
तेच तेच करतो आहे?
असंच काहीतरी व आताही पड यामुळे मला जाग आली आहे, आ ण लगेच तुला
पु हा लहायला बसलो आहे.
कवाला वगबंधू रघू नायक यालाही वरील प ा दे . तो अशात इकडे आला तर चटणी
भाकरी, पापड, बबडे या या जवळ भरपूर दे . आ ही चौघेजण मळू त एक खातो. कवी
म छदरही घरी गेला, क पश ा भ न खारो या, त कू असे मराठवा ाकडचे पदाथ
आणतो.
ा दवसांत के बी दे शपांडे बंग यात आ ही जेवणाचे नाना वध योग केले.
दोघादोघांनी आळ पाळ नं वपाक करणं, बाक या दोघांनी पीठ, कणीक दळू न आणणं.
येकानं आपली वतःची अ धक सामाईक अशी वपाकाची मोठ भांडी घासून ठे वणं.
भाजी, कराणा, तेल अशा व तू आळ पाळ नं आणून ठे वणं. ही व था हां हां हणता
कोलमडली, कारण येक जण वतःची पाळ वसरायला लागला आ ण ऐन वेळ इ माइल
मामू या नाझ हाटे लात आमलेट पराठा खायला जावं लागायचं.
मग एक मोठं च करण झालं. मीराबाई नावाची गरीब बाई, तीन मुल ची आई,
नामांतरा या जाळपोळ मुळे औरंगाबादे त पळू न आलेली काम शोधत होती. तला
वपाकासाठ वानखेडेनं शोधून आणली. या चौघ नी आमचा सगळा बंगला बागेसकट
व छ चकाचक क न टाकला. आमचा एक वेळचा वपाक, सग यां या खो यांची
झाडलोट, भांडी या फार मन लावून कराय या. सु वातीचे काही दवस ज याखाल या
वळचणीत या चौघी मायलेक मु या ा यांसार या झोपाय या. नंतर वानखेडेनं आंबेडकर
नगरात तला एक झोपडीही भा ानं घेऊन दली. पण पुढे झोपडी या मालकानं त या
थोर या मुलीला ल नाचं आ मष दाखवून पोट तर आणलंच, शवाय मध या कोव या
मुलीवरही ह क सांगू लागला. आम या बंग यावर ा भानगडी होऊ लाग या, यात
आमचाही हात आहे क काय, असं शेजा यांना वाटू लाग याचं आ हांला वाटू लागलं.
शवाय अनंतरावनं — ा बाई या हातचं आपण खाणार नाही, जातीचा नाही, पण
हाय जन वगैरे — हणून बचा या मीराबाईला बंग यातून बाहेर काढलं. शेवट याचं यानं
बघावं असं ठरलं.
मधे एकदा तो आ ण प कार अनंतराव तेलंगणात वनोबांबरोबर भूदानया ेत आठ
दवस पायी चालत गावोगाव हडत होते. यां यावर वनोबां या त व ानाचा इतका
जबरद त भाव पडला, क सव दया शवाय या दोघांना काही सुचतच न हतं. यांनी
घरातली सगळ ट लची, धातूची भांडी मोडीत दे ऊन टाकली आ ण सगळ मातीची भांडी
घरात भरली — वपाकघरात तवली, काहील, मडक , लहानमोठे लोटे , गाडगी, नंदाळ ,
टु म या, खोब या. आ ण खरंच टु मणीतलं दही काय छान लागतं? आ ण मड यातली कढ ?
आम या बाजूलाच कुंभारांचे आवे आहेत. दे शातले को वधी गरीब लोक मातीचीच भांडी
वापरतात हणून न हे, तर एरवीच मातीचं काहीतरी घरात हवं हणून. ामुळे आ ही सगळे
लाखो वषापूव या आ दमानवाशी जोडलो गेलो. नसग पचार आरो य वगैरे ा यम गो ी
झा या. आ ण मग रोज आमचं गीताई हणणंही सु झालं. थ क करणारं भाषांतर :
आ मा च आपला बंधु
आ मा च रपु आपला.
भावडू , आप या दे शात भाषांतरापे ा पॅरा े ज — पुनवचनच — पूव पासून चाललेलं
आहे. ते जाऊ दे , पण ा वयंपाकामुळे न् मड यांमुळे आ ण गीताईमुळे सु ा कवी म छदर
सव वषयांत नापास झाला आ ण यानं ा सग या गो चा धसका घेतला. याला
फॉरे या परी ेला बसायचं होतं. यामुळे यानं आता दो ही वेळचा डबा लावला आ ण
वपाक बंद. आ हीही सगळे बाहेरच जेवायला लागलो.
गेली अनेक वष भूतबंगला हणून बंद असलेला आमचा हा बंगला आता नाना कार या
राह याखा या या योगांमुळे, हस या खदळ यात, चचा, वाद ववाद, आरडाओरडा
ां यात रा भर म मू लाग यानं बेगमपु यात या ा पोट भरणा या क करी जमाती या
लोकांना अजूनसु ा भूतबंगला हेच नाव यो य वाटायला लागलं.

काल आ ही दे व गरीचा द ड हजार वषापूव चा नकाशा तयार केला. फार सुंदर प रसराचं
भान या चालु यांना. आता एक मनोरा चांद मनार वे ासारखा समोर उभा न सग या
क याचा बाज घालवला नंतर या लोकांनी. मला तथे असं व पडलं क , आपण
ज मनीत उलटे खोल मनोरे बांधतो — हणजे व हरीच बांधतो आहोत. या कामा तरी
येतात. या खणणं सोपं नसतं. हवेत उगाच कुतुब मनार टाइप मनोरे बांधून उपयोग काय?
काही झालं तरी अ यासाचं मी बरोबर सांभाळलं आहे. सु वातीला रोज लाय ीत
जाऊन वाचाय या पु तकांची याद आधी तयार केली. सकाळ तास झाले क , जेवून
शांतपणे लाय ी बंद होईपयत अ यास. वाचून नोट् स काढणं. जुने उ खननाचे रपोट वाचणं.
ाचीन महानगरांवरची पु तकं धुंडाळू न चाळणं. उ खनना या नर नरा या प ती. नकाशे.
भूगोल. भूगभशा — असं जे मळे ल ते, आमचे ढवळ कर सर, पवार सर सांगतील ती
संदभपु तकं वाचणं चाललं होतं. हळू हळू वा तुशा ाचीही ओळख सरांनी क न दली
आ ण जु या वा तू पाहताच भती, पाया, कळस, भतीतले तंभ, तंभांचे कार,
यां यावरची न ी, शीषप , तंभपाद, तंभम य, तंभशीष यांचं व ेषण, ीक, रोमन,
द ण भारतीय प ती, कोण या काळात कोणती शैली ढ होती, पुढेही ती कशी कुठे कुठे
चालू राहते — के. के. चौधरी हणाले होते, ान हे वतःच मळवावं लागतं. तु हांला
शकवणारे फ दशा दाखवतात, प त चा प रचय क न दे तात, ब स. बाक वतः सगळं
करणे. शरीरात या येक हाडाच मा हती स या क न घेतो आहे. यामुळे मा या नोट् स
घर भ न वाढत चाल या. योगायोग असा झाला क , मला टू रझम डपाटमटकडू न नवन ा
ठकाणी संशोधनपर पाहणी करणा या क मट बरोबर सहायक हणून गाइड या
मानधनाइतके पैशे दे ऊन स मानानं पाठवतात.
मराठवा ात कुठ याही खे ात गेलो क कुठे तरी नद वर, कुठे पायरी हणून जुने
दे वळाचे खांब सापडतात. एका शेतातच खूपच जु या दे वळाचे अवशेष नघाले. र यांवर
पडलेले दगडही फार सापडले. फुट या मूत ही घरं खणतांना पायात या मातीत नघाय या.
आम या वभागात पवार सरांनी तुटपुं या ँटवर एक यु झयम उभं केलं होतं. हे सगळे
अवशेष ा वष आ ही जमा केले. माझी ही दो ही वष अमाप उ साहात भरग च कामात
जाणार. अ य कुठे ही माझा एवढा अ यास झाला नसता.
 प ह या वष जेमतेम तीन म हने आमचे वग नय मत चालले. आ ण आता स या वष
एम.ए.ची परी ा सु हाय या आधी फ दोन म हने. जुडगे कुलगु नं तर एका
मुलाखतीत सोदाहरण सां गतलं क , ह थानात कोण याच व ापीठात य ात तीन
म ह यांपे ा जा त वग भरत नाहीत. खु बनारस ह व ापीठात या वष फ एक
म हना वग भरले. अलीगड व ापीठ तर अठराच दवस उघडं होतं. मुंबई व ापीठ
उ हाळा, दवाळ आ ण नाताळ ध न साडेचार म हने रीतसर बंद असतं, तथले रझ ट
लागून ॲड मशन या पूण होईपयत पुढ या परी ा सु होतात, वगैरे. असे आमचे
कुलगु . एकूण इथे नल जपणात कोणी हार खात नाही.
आम या व ापीठाचा हा भाग व ानगरी हणून ओळखला जातो. पूव ा
व ापीठाची सहाशे एकर जागा जे हा सरकारनं ता यात घेतली, ते हा मामुली र कम
जमीनमालकांना दे ऊन व ापीठा या दोन अवाढ इमारती बांधायला सु वात झाली : एक
शासक य इमारत आ ण सरी लाय ी. मोगल काळापासूनची छावणीची ही जागा पड या
इमारती, मोगलां या बेगमां या हा या या जागा, गायरान हणून ड गरापयत नु ती पसरली
होती. शे या चारणारी पोरं दवसभर वडा या झाडाखाली खेळ मांडून दवस घालवायचे.
वडाची मोठमोठ झाडं, कडु नबांचे पुंजके, ब भळ चं बन, मागे ड गरा या पाय याशी मोठं
तळं , या यात हवा यात हमालयातले प ी गद क न तीन म ह यांनी नघून जायचे.
कुरणावर गायी बैल हंबरत असायचे.
हळू हळू अगद आ ही एम.ए. सु केलं ते हापयतसु ा हा मीठा मनोरम प रसर होता,
असं सगळे हणतात. पण जसजशा व ापीठा या मोठमो ा इमारती उ या रा या,
तसतसा हा प रसर शै णक-बग ळ होत चालला. हजारेक व ाथ हो टे लांम ये राहायचे.
आम यासारखे आजूबाजू या घरांम ये भा ानं राहणारे आणखी ततकेच. गावातून
एकसार या बसी, मोटरसायकली, मोटारी यांचा ग धळही वाढत गेला. म येच नबाखाली
मराठवा ात या व ा या या सवा धक गरजे या व तू हणजे पानतंबाखू व ा आ ण
स ेट यां या टप या. या असं य वाढ या. यामुळे बेगमपु यातले लोक व ानगरीचं
इं जी पे लग व ानगरी असंच समजून वाचायला लागले. हळू हळू जागा सापडेल तथे
व ा याची ती गरज ा सदराखाली टपरीची हाटे लं उभी रा ली, कारण भ साठ
व ापीठातली झाडं तोडू न फुकट सरपण मळायची सोय होती. प रणामी खमंग भजी,
आमलेट पाव, बटाटावडा, चहा गेटपाशी मुबलक मळू लागले. कॉ ट न फार र आत
अस यानं आ ण तथं ा यापकांची वदळ अस यानं तास बुडवून ब ा पीत भंकस करत
बसायला तकडे कोप न हता. एका वॉचमननं आप या दोन बेकार मुलांसाठ माती या
भती घालून हेअर क टग सलून उभारलं आ ण हो टे ल या मुलांना नु तं केस कापायला दोन
मैल जा याचा ास वाचवला. पु हा व तात. ा काना या उद्घाटनाला मोठा
स यनारायण कर यात आला. नंतर अशीच क या वटांची कानं, घरं रातोरात उभी रा ली
आ ण अ त मणं ही व ा या या गरजेसाठ च होत आहेत, असं हटलं जायला लागलं.
थी सस टाय पग, बाई डग, ओळखप ांसाठ फोटो टु डओ, टे शन या, दोन र ची कानं
— ांत पुढे परी ा वभागात या उ रप कांचे न तपासलेले ग े ही एका दा ा यूननं
र त वकलेले सापडले, यांचे नकाल परभारे कसे लागले हा चौकशी स म यांचा वषय
झाला.
स या एका यूननं, जोडधंदा हणून सायकलीचं कान भर डांगणावर काढलं, तर
स यानं कूटरीचं गॅरेज सु केलं. हळू हळू एक इ ीची धो याची लाँ ी, एक बा बे सूट
पेशा ल ट टे लर, एक स याची बीट घेणारी झोपडी, मीरत-उ र दे शकडची सव वषयांची
परी ेत हमखास यश मळवून दे णारी गायडं वकणारं धी इंटरनॅशनल ला स स हे तुफान
गद चं पु तकांचं कान — ा सवानी लाच दे ऊन महारा वीज बोडाकडू न कायम
व पाची वीज कने शनंही मळवली. बाक चे लोक तारेवर आकडे टाकून वीज वापरत
होतेच. आणखी एक गरज पुरी झाली — व ानगरी या कंपाऊंडला लागूनच चंड वावभर
शाळुं का असलेलं एक जुनं शवालय होतं, याला लागूनच है ाबादे न आले या चारपाच
त ण वे यांनी समटचे प के गाळे च बांधून धंदा सु केला आहे. हे तीका मकच वाटतं.
इथले ब तेक उ ोग अनुसू चत जातीजमात चे, व ापीठात या चतुथ ेणी कमचा यांच,े
यांना आपले तुटपुंजे पगार परवडत न हते अशांचे होते. व ा याना क समजून उभारलेले
होते. यामुळे चरकाल टकणारे होते.
प कार अनंतरावला भरपूर मजकूर इथे घरामागे व ापीठातच मळायला लागला
आ ण याचा तंभ वधारला.
पाटनर वानखेडे या क वता इथ या ा जीवना या व ापीठात या व तवातून हणजे
वा तवातून फुरले या आहेत. या या एका क वतेत असं आहे क , खरं जीवन
व ापीठा या बाहेर या ा मा या व ापीठातच आहे. सारांश, व ेचं था पत व ापीठ
आंदोलन त झालं तर हे माझं व ापीठ भरभराटत गेलं. एका माजी उ साही र ज ारनं
ा सग यां व कोटात अ त मणाखाली केसी भर या, यांचा अवा तव व कली खच
सनेटनं आद या वष मंजूर न के यामुळे या रगाळ या. काही अ त मण करणा यां व
खट यांचा नकाल लागला, यांनी ताबडतोब वर या कोटातून शार व कलातफ थ गती
मळवली आ ण उलट वरचा मजलाही चुढवला. तशात नामांतराचं आंदोलन पेट याबरोबर
व ापीठातच रझवशनमधे टे पररी ले चरर हणून नेमले या पण अनेकदा इंटर दे ऊनही
पमनटं न केले या एका नवबौ ा यापकानं १४ ए ल रोजी व ापीठात भर मो या या
जागेवर श त जागा बळकावली, दोन खो या रातोरात बांध या आ ण समोर आंगणात
बाबासाहेब आंबेडकरांचा अधपुतळा चबुत यावर प का बसवला. या रा ी ठ ठ
लाऊड पीकरवर सु स द लत कवी सं ाम ठोसे या या ां तकारक सं ामगीतांचा
काय म लावला. मा सवणा या गांडीवर लाथा होऽ आमचा बु ा या चरणी माथाऽ हे
गाजलेलं अमर सं ामगीत सग या बेगमपु यात ऐकायला गेलं आ ण प र थती तंग झाली.
प कार अनंतरावनं हे सगळं फोटोसकट मराठवाडा समाचार मधे छापून नामांतर वरोधी
लेख ल हला. वानखेडेनं ा व प ल हलं ते संपादकानं छाटू न चुक चा अथ होईल,
असं छापलं, दवानं एवढ अ त मणं, बेकायदे शीर कृ यं सरास चालू असतांना
जा तभेद त अपराधी अशा ह सवणाना ा अ त मण करणा या फाट या जमात शी
सामना कर याचं धैय न हतं.

वषा या शेवट सनेट या मी टगमधे हे सव धसाला लागले. प कार अनंतरावकडे

दर तासा द ड तासाला एक सनेटचा सभासद काय झालं, ते कळवत होता. वेगवेग या
नावां या, परंतु आतून ा ण व मराठा, मराठा व महार, मराठवा ातले व
बाहेरचे प म महारा कवा वदभातले — अशा संघटनांनी आपापले मोच आधीच बांधले
होते. यातही छ पती छावा संघटने या लोकांना अशी ब ंबातमी लागली क व नवबौ
कमचारी संघटना आय या वेळ नामांतराचा ठराव मांडणार आहे आ ण खु मु यमं यांनी
कुलगु ं ना रा ी फोन क न दडपण आणलं आहे क , कसंही क न हा ठराव संमत झाला
पा हजे हणजे आम या पुरोगामी सरकारचे हात मजबूत होतील.
बैठक या सु वातीला से युलर फोरम नावा या संघटने या कायक यानी व ापीठ
प रसरातील सव अ त मणे तातडीने बुलडोझरने भुईसपाट करावी, यासाठ लागणा या
खचाचे बजेट मंजूर कर यात यावे, असा ठराव आणला.
व ापीठ काय ात या भारतीय लोकशाही अ भ नवेशानुसार सनेटवरही चतुथ ेणी
कमचा यां या यु नयनचे अ य , अ पसं याकांचे त नधी वगैरे आव यक असतातच. ा
सवा या भाषणांनी या वषाची सनेटची बैठक फार गाजली. सु वातीलाच कुलगु ं नी
लोकशाही या मयादा थोड यात पटवून द या. दोनच दवस लोकशाही नलं बत करा, मी
हा प रसर व छ सुंदर क न दाखवतो, असं ते हणाले.
ावर व ापीठ कमचारी संघटनेचे चटणीस नषेध न दवत हणाले, स माननीय
सभासदांनी अ त मणांवर चचा कर याआधी पुढ ल गंभीर बाब वर अगोदर चचा करावी :
१. व ापीठात या चार मु य अ धका यां या मुलांना मे डकल-इं ज नयर ग कॉलेजांत
वेश कसा दला (गेला), यां या गुणप कांमधे फरक कां आढळतो, याची चौकशी. रेकाड
बदल याब ल गु हा न दव याची कारवाई. अ यथा कमचारी संपावर जातील.
२. द ड लाख नवी झाडे लावली, असे वृ ा त दरवष पेपरांत येतात. ही झाडे कुठे
आहेत? जी थोडीफार जगली आहेत, ती कां वाळू न चाललीत, याची चौकशी. मा.
कुलस चवां या वावरात व ापीठाचे टँ कर आजसु ा ाय हरसकट कायरत आहे, याचे
सा ीदार आहेत.
३. हद वभाग मुख ोफेसर भगत यांनी यांचा वतःचा पीएचडी थी सस
स याकडू न ल न डॉ टरेट मळवली होती, ते आता आप या व ा याचेही बंध मीरत न
आयते ल न आणतात, याचे पुरावे आम याकडे आहेत. ा शवाय यांनी यू.जी.सी.कडू न
मळ पु तकां या खरेद साठ मळाले या द ड लाख पये ॅ टमधून फुटपाथवरची र
पु तकं ंथालयात भरली. खो ा पाव या आण या, यांत कोकशा ाचीसु ा स च
पु तकं आहेत. याची चौकशी कर याची हमत व ापीठ शासनाकडे आहे काय?
 ग धळ. टा या. घोषणा — गुंड आहे. चौकशी कशाला, कुलगु आप या अ धकारात
याला बडतफ क शकतात. नलं बत कशाला, लं बतच क . टा या.
यानंतर मराठवा ातले एक थोर वातं यसै नक बोलले क , मराठवा ात श णाचं
माण कमी अस यानं इथे बाहे न वशेषतः वदभातून नवबौ मंडळ मो ा माणावर
थलांत रत झाली आहे. मराठवाडा हे नाव बदलून आंबेडकर व ापीठ कर याची मागणी
ाच बगरमराठवा ा या — मु यतः वदभात या नवबौ ांची आहे. यांनी आप या
भागात या नागपूर कवा अमरावती व ापीठाला आंबेडकराचे नाव ायची हमत
दाखवावी. पु याला तर हे मारच खातील. टा या. हे मराठवा ाला बुचाडणं चाललं आहे.
ावर वदभातून आलेले व आता औरंगाबादे त या एका यु नयनचे अ य होऊन
बसलेले गृह थ संतापून हणाले, ा ादे शक संकु चततेचा मी नषेध करतो. है ाबाद
सं थाना या वलीनीकरणापूव चे चुक या ज मतारखांचे दाखले दाखल क न बरेच
भू मपु लोक इथे लागले आहेत. उ त या उल ा तारखा सग या सुल ा माने ल न हे
खोट वयं दाखवतात. ाथ मक शाळे त वेश घेतांनाच यांची वयं दहादहा वीस वीस वष
कमी लागलेली आहेत. याचा यांना फायदा हा क , उव रत महारा ात या उमेदवारांपे ा हे
मराठवा ाचे लोक पंधरावीस वष अ धक व ान दसतात. शवाय ा माक डेयस श
स नयर रटायडाचं खरं वय ६० होऊन गे यावरही दहावीस वष पगार चालूच राहतो. शवाय
आपण य ात मोठे असून सरकारी ा लहान आहोत, हा लहान अस याचा गंड
इथ या सव व ान ा यापकांना ज मतःच असतो. कारण यांचा ज म हे दहावीस वषाचे
असतांना होतो — हणजे न दवला जातो. हशा. टा या. आरडाओरडा.
ावरही खडाजंगी चचा झाली. आ ही महारा ात सामील झालो, ते अशा अपमाना पद
ट केसाठ ? वय कमी लाव यासाठ ? ध कार. प म महारा ाचा ध कार. प मेकडील
गणरा यांचा ध कार, हणजे मी आता न वद वष चा आहे? आम याकडे न ानं
ज मले या मुलांची नावं चावडीवर तला ाकडे ज मा या र ज टरमधे वेसकर न दवायचा.
यात फार तर म ह या दोन म ह यांचा फरक हायचा. पण वीस वष?… हे उ र दे शात
फार चालतं, हणतात. दहावी होऊनच ज मतात ते. …सवाचे मूळ उ तले ज मदाखले
त ांकडू न जुवात क न या. साठ या वरचे सगळे ा यापक काढू न टाका… बरं हील
मायला, त ण पदवीधरांसाठ जागा तरी होतील… ा संतां या भूमीतच संतांचा अवमान?
हणजे ाने रानं सोळा ा वष ाने री ल हली, ती असंच वय चो न?… श य आहे…
असं कोण हणालं, सामने या. …असं नाही, पण जवळपास असंच.
ानंतर नवबौ तृतीय ेणी कमचारी संघटनेचे स चव गौतमीपु गायकवाड बोलले :
अ य महाराज, मनुसं कृतीचे आचरण आप याच व ापीठातले अ धकारी करत
असतात, याब ल आचारसं हता का होत नाही? ा व ापीठाचा तुतूचा अ ज य संघ
रा ीय पधासाठ घेऊन जाणारे अ खल ह व ाथ प रषदे चे कायकत असलेले आपले
डासंचालक दे वद आचाय यांनी खेळाडू ंना एक वेळ कायम भेळ कचोरी असं खायला
घालून सवाची जेवणाची बलं मा फायू टार हॉटे लची लावली आहेत. यांची ही खोट बलं
पास करणारी अ काउंट ण आम या अनुसू चत जाती या मुलांची जीओआय कॉलर शप
मा कधी वेळेवर दे त नाही. उ ा या, असं येकाला दररोज हणते. कोणी आमचा गरीब
व ाथ भुकेला असतो, तो उलट बोलला तर — तु ही काय सरकारचे जावई हो, असं ही
अ का उंट ण उघड बोलते. आम या एका वभाग मुखाचा धेड ऑफ डपाटमट असा
उ लेख केला जातो. इं जी वभागाचे ा. दे शपांडे यांना कुठ याही ऑल इं डया
कॉ फर सला जायची सवय आहे. हा गृह थ कॉ फर सला न जाता आसपासची तीथ े ं
पा न येतो. नुकताच हा गृह थ अशाच एका कॉ फर ससाठ व ापीठा या खचानं कु े
व ापीठात गेला आ ण तथे पाच ा णांकरवी कु े सरोवरात अनु ानं करवून घेतली.
बाबासाहे बां नी मनु मृती जाळली ती का उगाच? नामांतर ासाठ च झालं पा जे आ ण
ाच व ापीठाचं झालं पायजे. आ ण आजच आम या नामांतरा या ठरावाला मंजुरी
मळाली पा जे. टा या. ग धळ. सी.बी.आय. तफ चौकशी करा. मनुवा ांची चौकशी करा,
नलं बत करा. ऐका.
ानंतर आय चाण य हणून ओळख या जाणा या एका व ान परंतु कु टल
ा यापकाला पाचारण कर यात आलं. यांचं भाषण — अज ातच टाइप त सवाना
आधी मळालेली होती ते — यांनी वाचायला सु वात केली : डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांब ल ा व ापीठात कोणाला आदर नाही. ग धळ. आरडाओरडा — टाईप
तीत च ह चुकून रा न गेलं. …चौकशी करा. कुलस चव ह ववा ांचा प झाला
आहे. हा पुरावाच आहे. …खोडसाळपणाब ल मी माफ मागतो. कामकाज चालू ठे वा.
अजडा कती मोठा आहे? मह वाचे ठराव आधी घेऊ ा. … हणजे? हा नामांतराचा ठराव
मह वाचा नाही, असं कुलगु साहेबांना हणायचं आहे काय? ध कार. …थांबा, ऐका,
चाण य कसा ठरावा या वरोधी बोलेल पण दाखवेल आपण बाजूनं आहोत. ऐका —
सभासद हो, डॉ. आंबेडकर हे आधु नक मनूच आहेत. ग धळ. मनू? ही तर शवी झाली.
ऐका …नवा मनू येतो आहे. …पु हा मनू मनूच करतो आहे. कुलगु , ांना बोलू दे ऊ नका.
…अशा मनु याचं नाव व ापीठाला …परतून मनूच हनू ते — असा आ ह काही लोकांचाच
आहे. हे हणजे उंदरांनी आप या सुर ततेसाठ जहाजा या तळात बळं उकरणं आहे. …
आँ? काय हंताला? आप या लोकाइले उंदरं हंताला क तो? आँ?
दर यान तीन म ह यांपासून चारासाठ गाजत असले या सनेटमधून मॅनेजमटवर
नवडू न ाय या मह वा या पाच जागांची मतमोजणी होऊन आली. कुलस चवांनी वजयी
उमेदवारांची याद वाचून दाखवली. छ पती संघटनेनं आपले पाच उमेदवार उभे केले होते, ते
सगळे पडले. चंड आरडाओरड — आयला, बबन, असं कसं हायलं रे? एकसु ा
आप यापैक नवडू न आलं हाई? …चुकलं ग ा कुटं तरी. …काही चुकलं नाही,
जाधवराव. मी वतः पेट त ा हातानं अठरा मतं एक ा आप या साळुं केसाहेबांना दलेली
नीट दोनदा तपासून टाकली क रे. पंधरा मतांचे नवडू न आले, आ ण आपला अठरा मतांचा
कसा येत नाही? …मायला, का मीरमध या इले शन सारखंच हण क रे. कुलस चवच
बसतो मतमोजणीला — झारीतला शु ाचाय. …बरं झालं, ा यात बराबर सापडला. जा, तू
चं रावला सांगून ये कानात — नामांतराचा ठराव मांडू ायचा नाही. मु य मं ी ब बलला
तर ब बलू ा. मायला मागून पुढून मारायले मराठवा ाची. आज जुड याला हाणू. …
कुलस चव भडवा बघ कसा टु रटु र करतो आहे, क ा तूतास. महाग पडेल भड ाला.
दांडू घुसव या शवाय आदत सुधरत नी या यावाली.
मग नामांतरचा ठराव मांडाय या आधी छ पती छावा संघटने या लोकांनी अभूतपूव
धांगड धगा सु केला. कुलगु साहेब, माफ मागायला सांगा. आय चाण याला तु ही
पाठ शी घालताहात. बाय या कुलगु , आरे बांग ा भर.
ावर खास सनेट या सभेसाठ फे शअली वगैरे क न आले या ीवाद यांनी ा
उ चा नषेध केला. इत यात एक व न ेपकाची दांडी व न गरगर फरत आली आ ण
कुलगु या टकलावर हे व न ेपणा आदळू न ते कोसळले. अशी ही सनेटची
अंदाजप क सभा उधळली. यामुळे पुढ ल वषभर नवीन सुधारणा, न ा योजना, यां या
खचाची तरतूद अशा ज करी या गो ी अनायासे टळ या. सव श क व श केतर
कमचारी पु हा एक वष आनंद आनंद हणून खूष झाले. प कार अनंतरावची तर पुढे अनेक
दवस कॉलम भरायची ददात मटली. …पुढली सनेटची बैठक के हा होईल? …ते एक
क मट ठरवील. … ा क मट वर कोण लोक असतील? …तेही एक क मट ठरवील. … या
क मट वर कोण लोक असणार? …ते व ापीठ ठरवील. … व ापीठ हणजे कोण? …
हणजे मीच. जा आता इथून. गेट आऊट.
…गेट आउट? इ ापीट मंजी मीच? मायला अजून क फम झाला नाही क तं ा
हांड या कुलस चवाची ही हमत? इथे गतवष कुलस चव हणून ये याआधी ाचाय होता,
ते हा यानं खोट खरेद बलं दाखवून कॉलेज बुडवलं आपलं. ाचारात जेलामंधी जात
ता, आप या जातीचा हणून गृहमं यांकडे आ ही वतः जाऊन याला सोडवलं तं. …
कु हाडीचा दांडाच हाय क मायला. जातीचं राजकारण हे असं भोवतं मायला. … वाथ
लोकं आसता. आता पाहाय, कसं ेनं या ह व ाथ प रषदे या लोकायशी जुळवून
घेतलं? आता यांची मेजॉ रट हण यावर याचं क फमशन तेच करणारी क . तेच लोक
सग या मॅनेजमट या क म ांवरी. तेवढा षार तर हैच हा. …आता न ा द डेकशे जागा
भरणार हैतं व ापीठात. आता नोक यांवरी सगळे यांचेच. …काय तरी केलं पायजेल,
बबनराव. हा सुटायला न पायजेल. …तर, आपण नेते झालो ते काय शेटं भादरायला?
आजच प कं क . तू एक कर. आप या नतीनला आज गाठ. एक ालाच. नाझ हाटे लात
बेगमपु यात या बघ, रा ी याला. बरो बर गावंल तो. थतंच भेटू. आपण तघेच. या कानाचं
या कानाला कळता कामा नई. गु तचा अथ कळतो ना तुला? झडावंदन. झडावंदन.

२५ जानेवारीला रा ी नाझमधे आ ही रे डओ सलोन ऐकता ऐकता अचानक नतीन

नावाचा प हलवान पोरगा हळू च खूण क न म छदरला बोलावून घेऊन गेला. अ या तासानं
पु हा मोटारसायकलव न याला नाझवर सोडू न जोरात फटर करत नघून गेला. म छदर
घाबरलेला दसला. काय झालं रे?… काही नी, काही नी. …मंग? कुटं गेलता? …काही नी.
…काही नी? …कमाल आहे. चहा घे. मामू ऽ. लगेच तकडू न ओरडर : काला मफलर एक
चाय. जया बेकरार है छायी बहार है… नेहमी मान डोलावून हवेत हात उडवणारा म छदर
आता गटागटा चहा पीत ऐकत रा ला. काहीतरी व च झा याचा घोर याला लागलेला
दसला. उ ा २६ जानेवारी… झडावंदनाला जायचं का रे, वानखे ा? म छदर एकदम
हणाला, सगळे जाऊ या. उ ा मजा येणार आहे. … हणजे? …पु हा तो ग प. खोलीवर
परत येतांना मा तो मा या कानात पुटपुटला, ज याखाली एक पोतडी नतीननं ठे वली
आहे. चढतांनी सांभाळू न. बाहीरचं गेटबी उघडंच ठे व.
सकाळ आ ही सगळे लवकर उठू न घाईघाई मु य इमारतीसमोर श तीत उभे.
कुलस चव दोरी ओढायला लागताच त डावर माल सोडलेला एक करकोळ पोरगा स या
रांगेतून पुढे झाला. या या भोवती एकदम घोळका तयार झालेला दसला. यानं
कुलस चवा या डो यात जोरात एक सळई हाणली. कुलस चव कोसळला. तेव ात तो
घोळका, सळई, मारणारा पोरगा सगळे मागे गअर टाकून उ या असले या
मोटारसायकल व न दसेनासे झाले. मोठा ग धळ. झडाही असा दो यांमधे मेचका होऊन
अडकला, क याला अ यावर ल बकळत ठे वूनच काय म पार पडला. मु य पा णे
झ ाकडे बोट दाखवून हणाले, हे आप या दशाहीन जास ाकाचे तीक आहे.

ानंतर कोटात खटला चालला. हळू हळू खच परवडेना हणून व ापीठानं हा वैय क
मामला समजून अंग काढू न घेतलं. कुलस चव वाचला, पण याला मृ त ंश झाला. कोटात
तो असंब बरळायचा : हे आनंददा यनी तू कुठे आहेस? मा या व या लोकांनी शॅ पेन
उघडली होती, ते नोशनल डेला फाफळले. पैठण या परी ाक ावर कॉपी फार होते, छापा
टाकला पायजे तर कुलगु जुडगे हणाले, तू मेरा चांद मै तेरी… यांला मी फायलीत रोज
555 सगरेट चं पाक ट पाठवून दे ऊ क . कारण घरी यांची उजवी हाफ स ेट पऊ दे त
न हती.
कोटानं नंतर ही केस काढू न टाकली.

ा केसचा नकाल लागेपयत कले टर ऑ फसमध या कवा रटायड पोलीस ऑ फसरांना

कुलस चव हणून नेमणं चाललं होतं. यामुळे आपसूकच व ानगरीमधे चा ही बाजूंनी
अ त मणं वाढत गेली. एका रा ी तर पैठण न जायकवाडी धरणा या तस या ट याची
सु वात केली, ते हा अडीचशे गावं पा याखाली गेली. या व या बुडालेले गरीब बेसहारा
लोक का भरभ न, आपली फाटक तुटक बढारं घेऊन इथे आली — मुसलमान, महार,
मांग, वडार, को हाट सग या व था पतांनी आपाप या झोपडप या उभार या. बक या
चारणारे वाढले. यामुळे हळू हळू मोगल काळातली जुनी डेरेदार झाडं बोडक होत गेली.
सरपणात एकेक झाड मो या होऊन चुल समोर अ य हायला लागलं. लहानलहान पोरं
आधी बुं यावर साल चे धडपे कोरायची, क हळू हळू झाड वठत जायचं. वतः आमचे
वॉचमन, यून सायकलीमागे कॅरीयरवर मोळ बांधून राजरोस घरी नेतांना दसायचे. पवार
सर, दवे सर आ ण आ ही काही चळव ये व ाथ , झाडंतोड थांबवा — असं नवेदन तयार
केलं. ते घेऊन एकदा कुलगु ं कडे गेलो.
कुलगु ं नी वातानुकूल खोलीत ते वाचून आ हाला आत बोलावलं. कोण तु ही? काही
अ यास ब यास करता, का हे धंदे करायला तुम या आईवडलांनी तु हांला इथे पाठवलं
आहे? आँ? मी का व ापीठ चालवू, क झाडांची राखण क ? कुलस चवांकडे का नाही
जात?— कुलस चवांकडे ब याचदा गेलो, सर. ते हणता, हे माझं काम न हे. हे स यु रट चं
काम आहे. स यु रट चे जाधव हणाले, अहो येवढे व ान ोफेसर तु ही, येवढाले तुमचे
युजीसीचे पगार, येवढाले वाटर, पे ोल या गा ा — काय? ा गरबांना रा ीची भाकरही
चु ावर नको? यां हले कोढ ला गॅस न् पानी? तकडे गोदावरीचं पानी अडवूनी को ळ
केली तु ही लोकायनंच. आन् ना उठवीलं वडलोपा जत जागेवरनं पयावरणाचा हास तु ही
क न हायले, का हे? काय? ाला एकदोन क यु न ट ा यापकांनी जोरा दला. तुम या
घरातच नळ न् गॅस यऊ तोवर तं तुम या ा शहरी म यमवग मू यां या प रसरवाद गमजा
चालता. जरा दोन कोसावर एका ा खे ात जाऊन पाहा, मायला कसे आपले लोकं
पयावरण पांघ न झोपता तं.
नंतर संयु महारा जाहीर झाला, या सोह यात महारा ा या पयावरणावर मो ं
इंटरनॅशनल चचास आम या व ापीठात झालं. कुलगु ं या ह ते उद्घाटन.
खंडेराव, उ च श ण हेच.

काटे री बाभळ चा र ता काही कमी सुंदर नसतो. बेगमपु यामागे व ापीठा या

लाय ीकडू न येतांना मोठं ाचीन तळं होतं, याचं पाणी आटलं. ड गरा या पाय याखाली
वंशपरंपरा नेमानं हवा यात येणारे लांब शेप ांचे सारस प ी या वष आ ोश करत
घर ा घालत पुढे नघून गेले. यांचे वारशाचे वड, तलाव नाहीसे झाले. एका सूया ता या
लाल पा भूमीवर उरले या एकाच वटवृ ावर रा भर बसता यावं हणून शेकडो सारस प ी
फांद फांद व न एकमेकांना लोटत आहेत, ढकलत आहेत, हे य खंडेराव या मृ तगृहेत
कायमचं चणलं गेलं आहे.
परी ा त डावर आलेली. अ मयुगात या बदल या ट यांवर मानवी व या कशी गुजराण
करत, याचा अ यास काही आटोपत न हता. लाय ी बंद झा यावर खोलीकडे चालत येतो.
रा भर जागरण करायचं हणून भरपूर न जेवता दोन अं ांचं आमलेट क न चहा पीत रा
काढायची. मधे फुटणा या एका पायवाटे नं माझे पाय झोपडप या शेवट बाभळ मधून ा
सारसां या वडाकडे आपोआप वळायचे. एका स ेटचं अंतर. तथे वडा या बाजूला
माती या भती व छ पांढ या मातीनं पोतारले या. वरतून झाडपा याचं गवताचं छ पर.
चा ही बाजूंनी का ांचं कुंपण लावून आवरलेली एक जागा — धरण व था पत कम ननं
चवट जग या या आशेनं पु हा उभारलेली ही जागा. लहानखुरी, सूप लांब केसांची कम न,
दोन लहान गो ज या पोरी क ब ांम ये रांगणा या. दार नेहमीच उघडं, आतली व था पत
ग रबी दडव यात वार य नसणारं. अंगणात लहानसं सब्जाचं रोप पे न आपलीशी केलेली
जमीन. खुरा ांमागे आंघोळ ची उघडी जागा. आंगणात मोठा रांजण ती वतः पाणी वा न
भ न ठे वायची. दगडांची चूल. घर हणजे ा शवाय आणखी काही असतं?
मी दस याबरोबर वाट पाहत अस यासारखी त परतेनं प ा, चंड केस सांभाळत
मागून दो ही हातांनी यांची गाठ मारत खुरा ांत अं ांवर बसलेली क बडी उचलून त या
पोटाखालची दोन अंडी कम न लगबगीनं आणायची आ ण मा या हातावर ठे वायची —
उ ण, लांबट, दे शी क ब ां या खास पवळसर रंगाची ही दोन अंडी सांभाळत मी त या
हातावर थंडगार नाणं ठे वतो. पटकन तळवा मटू न हषभ रत चेह यानं न याभोर डो यांनी
आनंद उतू जाऊ दे त ती कृत तेनं वळते.
अरेर,े खंडेराव, ती दोन उ ण अंडी तळहातावर तशीच सांभाळत झाडाझाडांवर पु हा
पु हा उडू न उडू न पु हा बसणा या काव यां या कावकावीमधून तू खोलीकडे अजून तसाच
चालतो आहेस, इथे तुझं मन अजून होरपळत घुटमळतं आहे. काही ख ख ना सां वनाची
वाट नसते.
एक नतांत मरण लेशी ण : ब याच दवसांनी वराकाठचा उ खननाचा कॅ प
आटोपून मी व ापीठात परत आलो आहे. यु झयमम ये पवार सरां या खोलीत सगळे
अवशेष नीट रचून दारं बंद क न बाहेर पडताच ल ात येतं क , काहीतरी खा लं पा जे.
पावलं आपोआप काटे री बाभळ या र याकडे मला रेटत नेतात. कम न या कुंपणाआत
पूण सामसूम. छपराखाली शांत. खुराडीसु ा उघडी नज व. डाली उल या पडले या.
आंगण सु . स जा वाळलेला. लालपांढ या दे शी क ब ांपैक एकही नाही. दाराशी दात
दाखवणारं बेवारशी कु ं. आता काहीतरी खायला नाझपयत चालत जा याइतके ाण अंगात
नाहीत.
माग या वडाखाली दोन लहानलहान वट या रंगा या कमीजसलवारी दस या. गवतात
चम या दसत नाहीत तशा कम न या ा झप या गो ज या बा या. मला जवळ येतांना
पा न दोघी ग धळ या.
यू बेट , अ मी कहाँ है?
थोरली तर एकदम भांबावून लाल लाल होऊन गेली. काय बोलावं तला कळे ना.
यू बेट , बैदा मलेगा? अ मी रख के गयी है?
धाकट नुकतीच बोलायला यायला लागलेली, छोटे छोटे हात वर क न हणाली, मर
गयी.
ऑ? मर गयी?
हाँ. एक दन पापाने ऐसा मारा ऐसा मारा, मर गयी.
बाप रे. खंडेराव, ते हा तुझा दगड झाला. …कॅ पवर तू नघाय या तयारीत असतांना भर
 पारी कम न धापा टाकत तु या ज यावर चढू न आली होती. क बडीसारखी धुगधुगत
एकदम हणाली, है ाबाद के गाडी म मुझे बठा दगे? मेरे पास खाली इ े पैसे है. डो यात
भीती.
खंडेराव, हा तु या नामदपणाचा ता पट हणून तू मनात या मनात चणून टाकला
आहेस. एक अ यंत नीचेची गो .
जदगी यूँ भी गुजर ही जाती
य तेरा राहगुजर याद आया

डायरे टर कुंभार साहेब नेहमी माणे अनंतरावकडे भ व य वचारायला न जाता हातात

पे ांचा पुडा सांभाळत ललकारले : मानकापे साहेब, उठा हो, एम.पी.एस.सी. पास झालात
तु ही. पेढे या. आ ाच मुंबई न आलो.
कुंभार साहेबांना आतून अशीही प क बातमी कळली होती क , म छदरचा मावसा, जो
आमदार होता तो मु यमं ीच होणार आहे. यामुळे म छदर पुढ या सव परी ा, मुलाखती
पास होऊन कले टर होणारच. लगेच आ ही सव आनंदात नाझ हॉटे लवर जायची तयारी
करायला लागलो. कुंभार सरही बरोबर होते. आता मु यमं यांकडे थेट जायची आपली सोय
झाली, असं अनंतरावला सांगता सांगता यांनी आपली थाही ओकून टाकली —
आप यासार या अ पसं याकांना ा लोकशाहीत कोण ओळखतो? आम या सबंध
जातीचा एकसु ा पुढारी क लयुग संपेपयतही कधी आमदार हणून नवडू न येऊ शकणार
नाही. …आ ण मु य मं ी? हॅ हॅ हॅ — क न कुंभार साहेब मनापासून हसले. मु य मं ी? हॅ
हॅ हॅ — पु हा ते हसले, आता जरा के वलवा या सुरात. पण आमचं एवढं बदलीचं काम
मानकापे साहेबांना क न ायला सांगा. दोनेक दवसांतच च हाण साहेब मु य मं ी हणून
शपथ घेताहेत.
थांबा, कुंभारसाहेब, आज तु हीच म छदरशी सगळं नीट बोलूत या. हॉटे लमधे गुपचूप
— हँ ऽऽ.
ह ली अनेक दाबदबावांखाली बचा या म छदर मानकापेचा जीव था यावर न हता.
चुकून लॉटरी लाग यासारखी याची एकदम बारा ओळ ची एक क वता प ह यांदाच एका
पेपरात छापून आली. पण त याखाली याचं नाव नेमकं कंपो झटरनं नीट टाकलं नाही.
तकडे वानखेडेही पगलकेशा पाठक पोरीला भेटायची सुसंधी हणून नेहमी माणे दररोज
बाहेर जातांना बुटाला पॉ लश के याबगर आपले लाल मोजे चढवत नाही, आ ण झळझळ त
भांग पाडू न उसळते केस खुलवणा या चेह यावर पावडर मार या शवाय कडक इ ीचा
नळाभोर सदरा पेहरत नाही. नहरे-अंबरी व न नाझ हॉटे लकडे जातांना आ हांला गुंगारा
दे ऊन मधेच एका बोळातून पाठक पोरी या घराव न इं जी Q या आकाराची घरट मा न
पु हा मु य र यावर आम यात शताफ नं मसळ याची एक लृ तीही यानं वतः शोधून
काढली होती, हणजे यू तीच. काहीतरी क न टे शनरी या कवा पु तका या कानात
मुसंडी मा न कवा मुतारीतून अ य होऊन यो य तो संदेश पोचवून परत यू या शेपट तून
हा आम या मागून नाझ वर हजर. आज तर हरवा गद टाय बांधून वरतून भारी काळा कोट
आ ण उ सुवासाचा े, वर या खशात पांढ या मालाची घडी दसेल अशी असते.
आ ही तघे कुंभार साहेबांसह गेटजवळ खोळं बतो. …ओऽ द लत कवीऽ फॅशन आवरा
हो ऽऽ तुम या आयचे गावठ सायेब — असं दोनतीनदा मानकापेनं ओरड या शवाय तो
खोलीबाहेर पडत नाही. कुंभार साहेब अनंतरावला मानकापेची क वता छापलेला पेपर
मागतात. तो पेपर उघडतो. …अरे रे, मानका या या अडाणी संपादकानं तुझी स दयशा ीय
ीदे ह थाप यदश क वता अ यात तोडू न दोन तंभांत कशामुळे छापली मायला. …
पेपरा या एकाच तंभात छापायला ल हलं होतं भग ाला. …कोणाला वेळ असतो रेऽ
पेपरात अशी छापा न् तशी छापा. तथे हणजे ंऽ आडवी नै नं उभी नै. हंजे लांब ओळ ती
फुगीर छाती, बारीक कंबर तथे आखूड ओळ — अशा सूचना ल न दे ल या? पण आता
अडाणी वाचक शडीसारखी एकाखाली एक न वाचता डावी उजवी अशी एकच लांब ओळ
क न वाचतील ना रे? …काय फरक पडतो बरं, वाच तं पाथा कशी वाचतूस तं?
चालः ये रे जलद नभी न भी
होऊन बी मी व ली
भजली क वझली
वाजवीत धुंद मुरली
असेल माझा हरी
ये रे परत न भी नभी
ा धरतीवर ा धत वर
भेदरली ती भादरली
थांबला तो संपला
कोण तुझा यार बसलाय
तर दे ईल खाट यावरी
पुरती पूत कर यापुरती
- द थ ड ड धा
वा हो. हे शेवट कवीचं नाव अंस हणजे म छदर मानकापे समजायचं का? कुंभारसाहेब
हणतात, आडवी आ ण उभी दो ही बाजूंनी क वता चांगली वठली आहे. …वठली? हॉ हॉ.
पुढ या र ववार पुरवणीत या करा, असं प टाकू — नावच क वतेखाली वराजत नाही,
तर करायचं काय क वता न ती भौ? मराठ तला काशन वसायच असा — ते जाऊ दे ,
म छदर या या क वतेची पा भूमी मी सांगतो — ती खाली उभी होती भर पावसात याची
वाट पाहत, बरोबर?… कशाला स याचं वाकून पाहा भो? …पाटनरचं आ ण या पगळ शी
ल ह मॅरेज होणार?… न तं मॅरेज होणार हन क रे. …कशाला बोट घालून वास या भो?
या पोरीचा बाप क र ा ण है, फ ा ण व ा यानाच ॅ ट कलमधे जतकेचे ततके
माक दे तो तो. ब जनसमाजाची पोरं कतीतरी शार असो — फ काठावर पास.
 आता ाला कोण सांगेल सगळं ? अशा गो ची सु वात परीकथेसारखी होते. पण
शेवट? भय व . पेपर उघडू न पाहा कुठलाही — वष पऊन आ मह या, खून, जाळपोळ.
…पण द लत पुढारी हायचं असेल, तर बायको ा णच हवी, असंही दसतं. …ते मुंबई-
पु यात. ा अशा मागासले या भागात? आ ण जवावर उदार हो याइतकं हे मह वाचं
असतं? हद सनेमात ठ क आहे. …हे वाईट होईल, बघाल तु ही. … ालाच वषफुल
थ कग हंता, हॉ हॉ. …पूव सूड हणून श ू या दे शात बायकांवर बला कार करायचे. तसा
तर कार नाही हा? हॉ हॉ हॉ, मायला काय वनोद करतोस. हजारो वष आम यावर अ याय
करणा यां या पोर शी ल न करणं हा सूड यायचा फार नामी उपाय आहे. हॉ हॉ.
तेव ात गॉगल घातलेला, राज बडा वानखेडे ज याव न डौलात उतरतांना दसतो.
सूटबूट असेल ते हा तो हमखास त डात सगार फफ् फफ् पेटवत राहतो. एवढा उशीर
के याब ल आ ही याची भोसडप चालूच ठे वतो : वा, गोगल गाय. …केस भाराभर उसळू
ा… केशवसूट…
हॉ हॉ… फॅशन करता रंग जगाचे णो णी ते बदलू ा. मला गुलछबू नवकवी हणतो
आ ण हा द लत कवी? … हंजे? आ ही कायमच उघडं राहावं न् लंगोट लावून तुम या संगं
यावं का इची लेक कप ातही पायराक सांभाळू न? …तसं न हे, तू ल हतोस कसं आ ण
वलायती कपडे साहेबासारखा नेसतोस कसं —
गुंजन नको भंजन बोल
रंजन पुरे ग ा अंजन घाल
चंड चंड बंड कर जातीपाती बंद कर
असे कपडे घालणारा न् इं जीत कायम बोलणारा माणूस काय जातीपाती बंद करणार?
द लत क वतेत ओरडायला चांगलं वा य आहे मा . आवा याबाहेरचं वा य. कुंभारसाहेब
हणाले, काही असो महारांनी आपली पोळ भाजून घेतली ा मध या काळात. आमचे
ओ.बी.सी. साले तसेच बगरपावर रा न गेले. संघ टतच नाही होऊ शकले. …अहो, मांगांचे
तर हाल वचा नका. …यांची वेटाळं आता काय बदललीयत. जा तवादावर तर यांचं
त व ान उभं आहे. जाती टक या तर तं हे टकणार. शवाय बंद कर हे बंड कर या आधी
यायला पायजे तं. …कां? …ड ा वनीचं वजन द पे ा जा त हाये.
डग याचं वजन. मानका या, अस या षंढ तं ांनी तर मराठ तलं पवाद नवका
एकाच पढ त हवंसं झालं. हवंका . हॉ हॉ. …मराठ त कोण कवी पवाद होते रे,
न वळ पवाद होते, बा लश. द लत सा ह य सद भ चीला ध न नसतं, असा कवी-
समी क कुलकण चा समी ालेख पुढ या र ववारी येतो आहे… उ ा या र त? सवण
सदा भ ं ची अशी मतं असतील. …शृंगा रक आ ण अ ील यां यातला फरकच या द लत
कव ना कळत नाही, असं मांडलं आहे. …शृंगा रक सदाभुच ला ध न असतं हणजे व न
फार तर कमरेपयत कवा खालून फार तर जघनं… जघन? ढुं गणाला सं कृतम ये?… जघन
एकवचन क अनेकवचन?… अनेक कसे असतील रे? वचनसु ा असतं सं कृतात. तर
बाक उरलेलं हंजे जे जे ा दो ही मधारचं ते ते अ ीलच सरळ. …डगनं, या या आयला
आपलं तेवढं शृंगा रक, स यांचं अ ील.
आ मसंतु भडवे. यां या कुठ याही सं हाला आ मसंतु हेच नाव शोभेल. …बरं,
नवकवी, तु ावाला आ मसंतु क वतासं ह के हा नघणार? …अरे या काशकाला सं ह
काढ हटला, क तो पैशे काढ हणतो मला… बरं तू तु या तीसचाळ स क वतांचा भारा या
एका क वतांना वा हले या मा सकाकडे पाठवला होता. यासाठ अट हणून या मा सकाची
वगणी पण पाठवली होती. मा सक लगेच यायलं, पण अजून या यात तुझी एक क वता
आली नाही लेका छापून? टपालहशीलही भारा परत पाठव यासाठ पाठवलं होतं? द ड वष
झालं. …येतील के हा तरी, वचाराधीन आहे असं दरमहा प दे तो संपादक. …संपादक?
तुला प दे तो? मायला, तूच दरमहा जोडकाड पाठवतोस, याचं उ र कापून येत,ं हण. …
येडाच हायस मायला, परतीची त कटं का न पाठवली? हंजे या परत पाठवाय या
लायक या आहेत, अशी सूचनाच झाली ती. … या त कटांची कमत क वतांपे ा महाग
झाली. त कटं तरी साभार परत मागीव लेका संपादकाकडू न. क वता रा दे हणावं
तकडंच. क वतां या ती काढू न ठे व याएस ना?… छे , कशाला कॉपी करायचा खच
वाढवायचा ा महागाईत? गे या तं गे या. स या कतीतरी ल न होतात तशाच पु हा…
तुझं बरं वानखे ा, तुझा प हला सं ह — भीमटोला या या एकूण पाच हजार ती
कशा खपव यास हे सांगू का? चालबाज, तू नागपुरात प व द ाभूमीवर १६ आ टोबर
रोजी दोन पोरांना न या टो या चढवलास आ ण घेऊन गेलास आ ण या गद त उभा ठाकून
रांगेत या येकाला तुझा एक सं ह यायला भाग पाडलास. बचारे खे ापा ातून
आलेले गरीब नवबौ — यांना वाट वलं, इथे द णा करतांना हे तु या क वतांचं चोपडं
कंप सरी यावंच लागतं. पु हा क हरावर बाबासाहेबांचा फोटो हट यावर तर यावंच
लागलं येकाला. चांगला धंदा आहे हा. …काय मळालं रे मला या यात? छपाईचं खच
तेवढं नघालं. लघुकथालेखक असतो तर दवाळ अंकाचे दर लघुकथेचे पंचवीस पये तरी
मळाले असते. …दवेसरांचा लेख काय गाजतो आहे — कथालेखक वृथालेखक नावाचा.
सगळे होलसेल लघुकथा नमाते संतापले आहेत. धमाल केलीय सरांनी. ापार आहे
लघुकथा हणजे, असं ल हलंय. …आम या सं कृत या सलॅबसमधे का ापार असा
एक टॉ पक आहे. …कॉमसशी संबं धत? …मग, ाज तुती सारखे अलंकार नमाण झाले
असते का या शवाय? पूव क वतांना ाजासकट पैशे मळायचे.
कुंभार साहेब हणाले, काय सांगताय राव तु ही? ह लीबी घसघशीत पैशे मळता
ग ायहो क वतांना. आम या ऑ फसातली पाट ल बाई — परवा १ मे ला ऑल इं डया
रे डओवर महारा रा य थापना दना न म क वतांची पधा सरकारनं ठे वली होती. ा
पधत पाट ल बाईनं क वता धाडली होती. एका क वतेचे — वीसच ओळ या — पाचशे
पये ब ीस मळालं बाईला. आम या हॉटे लात सरा एक कवी वेटर आहे. तो हणाला,
मला कसं कळलं नाही ा पधचं? तर ती हणाली, माझे नवरे आहेत ना जा हरात
वभागात, हणून कळलं. …नवरे? — पण एकच असेल, नाही का? …ते जाऊ ा रे पो हो
हो, क वता आयकसान तं चाट पडसान. रे डओवर रोज वाजवत होते :
 झकास बाई झकास
होतोय हारा ाचा वकास

आशा वीस ओळ आहेत. काय असतील बरं पुढ या ओळ ची यमकं?

मी सांगतो,
भकास बया भकास
यु रया ावा पकास

कुंभार साहेबांना मानकापेचं हे वडंबन फारच आवडलं. को ती स ेट पेता,

मानकापेसायेब? असं न तेनं वचा न ते लगबगीनं नहरे-अंबरी जवळ या चौकात स ेट
आणायला र ता तु तु ओलांडून गेले. पुढे बाजू या यू-बोळात या गद त वानखेडे
सटकणार तेव ात समो न पगलकेशा. परामानसशा ीय माण हणून नेमक यां या
दशेनं येतांना दसली. त या सोबतीला तची नेहमीची सखी, चेह यावर मो कुरळ बट
सोडू न शान मारणारी. ही गुबगुबीत मुलगी मानकापेवर नजरांचे तीरावर तीर सोडू न नेहमीच
घायाळ करायची. आ ाही तेच झा यानं अ व थ हो साता तो एकदम धांद न उतावळतो
आ ण वचारतो, काय नाव रे ा स या बट वा या टपोरीचं? साली नेहमीच मटण हालवत
त याबरोबर असते. वानखेडे हणतो, ही नॉट ओनली तर ती बट ऑलसो. ा
वनोदापे ाही ल गक आ मणाचा कार हणून आ ही या दोघ कडे पाहत चंड मो ानं
सामू हक हसतो. याचा ल गक वचपा हणून दांडगी बट ऑलसो मानकापेला गद त
हशीसारखी खेटून जाते. तो चेकाळू न व ा या परीधीवर गटांगळतो. याला नवक वता
फु फु करते. सैरभैर चंचल च सं याराग…
पु ढे नाझ हाटे ल आ यावरसु ा कावराबावरा मानकापे सारखा मागे बट ऑलसोकडे
मान वळवून पाहता पाहता हाटे लपुढे खणून ठे वले या खोल गटारात याचं दफपतन होतं.
सुळकणा या याला कोलमडाया या आधीच मी आ ण अनंतराव गचांडी ध न वर ओढू न
घेतो. इ माइल मामू ग याव न धावत येतो. मानकापे या पायावरचा चखल धु यासाठ
चंबूत पाणी मागवतो. वानखेडे पलीकड या आडोशात पगलकेशीशी काहीतरी हातवारे
करतांना दसतो. बट ऑलसो पाय उंचावून इकडे मानकापेकडेच पाहतांना दसते. आ ही
नद काठ या शेवट या टे बलापाशी बसताच तकडे इ माइल मामू आत ओरडर दे तो : बडी
मूछ, तीन गरम चाय. जरा वेळानं कुंभार साहेब वीस स ेट चं पनामा पाक ट घेऊन आम या
टे बलापाशी येतात. आता मामूची ओरडर : काली टोपी एक चाय. मानकापेला स ेट पेटवून
द यावर ते अदबीनं याला हणतात, साहेब, जरा इकडे येता का?
अनंतराव हणतो, येवढासा एम.एससी.चा व ाथ मानकापे पाहा कसा ताठ उभा
आहे? आ ण बचारा ौढ वय क परेशान कुंभार, पण पाहा पाहा, कती वाकून हात जोडू न
याला गळ घालतो आहे. सी.एम.चा भाचा ना? असं असतं खंडेराव, जात माना न माना,
तचं अ त व तर असतंच. …अ त व असतं? हे काय मराठ बोलतोस तू अनंता? …तेच,
समोर जेच दसतं आहे, तेच. आम या पेपरात अलीकडे आ ही रोज चचा चालवली आहे —
मराठा पावर अशीच बेलगाम चालली तर — आता हा का उगीच फॉरे ट ऑ फसर होतोय?
— आप यासार या लहानलहान जात ना काय फायदा झाला संयु महारा ात आ ही
मराठवाडा- वदभ सामील झालो — मराठा मेजॉ रट प क च केली ना? ते पाहा हा कुंभार
डायरे टर एका छ पती व ा याला हात जोडतो आहे. अरे अरे, नाही पाहावत हे —
आपण पेपरचा माणूस — संताप येतो…
मग वारंवार वाकून नम कार करणा या कुंभार साहेबांना सोडू न मानकापे परत येतो.
आता आ ही मानकापे या फर या यायला सु वात करतो : सी.एम.चे भाचे हन यावर
आता हीआयपी हायले तुमी, आँ? हटलं होतं ना पाथा मी तुझी कुंडली पा न — गु
हषल युती हणजे कुठ या कुठे जाणारेस तू. फॉरे ट ऑ फसर झा यावर आ हाला येकवेळ
जंगलातलं वाघ दाखीव ग ा. …बरं लगीन करनंच पडीन आता एम.पी.एस.सी. झा यावर.
…अजून ओरल हायचीय भड ांनो. …ओरल? काय बशाद तुला आता कोणी
सले शन या आड येईल. सगळं महारा रा य तु या मुठ त है — आता अ यास दे सोडू न.
क वताबी दे सोडू न. आता लगीनच कर मायला — आता शान राहणार तुझी. तुला जीप,
ाय हर, बंगला, हाताखाली नोकर चाकर. …पु हा फॉरे ट ऑ फसर झा यावर कॉ ॅ टर
लोकांची वदळ — ऑ? हाँऽऽ को या नोटांची बंडलं, वा ऽऽ. …पण मघा म छदरला गटारात
घरं ग ळतां ना बट ऑलसो नं पा लं का रे? …पा लं असणार. हसली का रे ती, याला
पडतांना पा न—
अजूनही म छदरचं ल बाहेर मोटारीआड उभी रा न गूळ काढणा या वानखेडे-
पगलकेशीकडे हाया नट सार या मेक-अप केले या. बट ऑलसो कडेच डकासारखं
चकटू न आहे. इशा यांवर इशारे, ां कत इशारे. मग वानखेडे इकडे येतांना दसतो. याला
पाहताच मामूची ओरडर : काला च मा, एक कोफ . बसता बसता वानखेडे हणतो, लागलं
का रे फार म छदर? ती तुझी लाडी — बट आलसो — फार काळजीत होती. जा पळत —
सांगून ये, काही फार लागलं नाही हणावं. हणजे तुला वाटलं यापे ा मला कमी लागलं,
असं तला उडत उडत सांग. जा.
पण म छदर तथेच बसून रा ला. या या अ व थपणा या हमनगाचं टोक कुंभार
साहेबांनी दले या स ेट या धुरातून एकसारखं वर जात रा लं.

यानंतर काही दवसांनी अनंतराव, वानखेडे आ ण मी बशर या ठे याकडू न जात होतो.

ते हा लांबून ग़ा लबचा हा मतला ऐकायला आला :
ये न थी हमारी क मत के वसाले-यार होता ऽ
मी हणालो, म लका पुखराज वाटतं. अनंतराव मला ओढू न हणाला, तो बघ
भाजीबाजारात मानका या, ध पु बट-आलसोबरोबर आडोशाआडोशानं चालतोय. काय
वशाल पोरगी आहे रे ती.. वा वा वा… ये न थी हमारी क मत के वशाले यार होता… हॉ हॉ
हॉ. मा या त डातला पानाचा उंच फवारा उडाला. मी वानखेडेला हणालो, तू आता
अमे रकेत पीएचडी करायला जाणार आहेस, तर तथे ही मजा, ही नाजूक सुर य
कामभावना दसेल? अशी तरल मुलायम ी-कंडोम संवेदनशीलता —
तेरे वादे पर जए हम तो ये जान झूठ जाना
वानखेडे हणाला, आय ड ो, खंडेराव, मला सांग — ीॲ क चर काळात शकार
खा याची जी सुर य इट सी इट सी मजा होती, ती आता या दोन पये फेकून सात पदाथ
एका राइस लेटमधे दहा मनटांत वचावचा खा यात आहे?
मी परत पान खा याचं न म क न पाना या ठे यावर ऐकायला आलो :
मुझे या बुरा था मरना अगर एक बार होता.

अ ज ा या शेवट या ले यांवरची एक दरड कोसळू न अचानक आणखी दोन मोठ लेणी

दसायला लागली. दोन हजार वष तरी ती बुजलेलीच असतील? पवार सरांनी तडकाफडक
आमचा कॅ प अ ज ात घेतला. मोठमोठे त लोक तथे येणार हणून य अ यास
करायला मळे ल, हा यांचा हेतू होता. आमचे तीन आठवडे कसे गेल,े हे कळलंच नाही. कॅ प
क न ढ गभर फोटो, ट प या घेऊन आ ही मो ा उमेद नं परत आलो, तर पवार सरांना :
तुम यावर चौकशी का बसवू नये — अशी कुलगु ं ची नोट स. यो य परवानगी न घेता कॅ प
घेणे, कॅ प या खचाला मा यता न घेण,े अफरातफर — असे आरोप होते. आ ही व ाथ
संतापून गेलो. स नयर या आ हा सहा जणांपैक मुंढे हा वगबंधू तर कुलगु ं ना थोबाडीत
दे ऊन येतो हणून यां या ऑ फसकडे नघालासु ा. पण पवार सरांनी याला आवरलं. ते
हणाले, मलाही इथून नघून जा याची संधी मळते आहे. वाईटातून चांगलं नघतंय.
भांडायचा आता कंटाळा आला आहे. दवे सर सु ा राजीनामा दे ऊन मुंबईला चालले आहेत.
बरेच चांगले चांगले ा यापक नघून जाय या तयारीत आहेत. व ापीठाचा सुवणकाळ
संपला. मी तर आप या कॅ पचं व थत पोझल दलं होतं. पण ते कुलस चवानं
फॉरवडच केलं नाही. होऊ ा मायला ए कायरी. तु ही सगळे लोक सा ीदार आहातच.
कती क घेतले आपण? हे यु झयम, ा म ल व तू आपण आखलेली काशनं, लेख —
छे . आता पोरांनो, तु ही तुम या परी ेचा अ यास फ करा. एम.ए. होऊन सरीकडे जा.
शुभा ते पंथानः स तु.
सरां या टे बलावर या काचेखाली तुकारामाची ही ओळ मो ा अ रांत ल हलेली
दसायला लागली :

सुटायाचा काही पाहातो उपाय

आ ही स नयर या मुलांनी संताप गळू न कँट नमधे नणय घेतला क , आपलाही ३-४
म हनेच ा जागेशी संबंध उरला आहे. म ा सगळं .
 पण दवे सरांकडे जाणं आव यक होतं, कारण ते मला नेहमी दसले क थांबून
अ यासाची चौकशी करायचे. काही काही वाचायलाही सांगायचे. यां या वाटसवर जाणं
मा मी टाळायचो. फ एकदाच गावा न आलेली मेह णची बोरं ायला गेलो होतो.
ते हाही आम या मोरगाव या अ नहो ी खट यातली स ची पावतीआ या ऊफ आ ा या
ा. मोना लसा दवे भेट या न ह या. सर एकटे घरी होते, आ ण एका व ा याला वृ ीशी
कसं झगडलं पा जे ाब ल स ला दे त होते : अ यंत न पाप, सद्गुणी माणूससु ा
वृ ी न क शकतो — वतःचा बळ दे ऊन. हणजे या या ीनं जगात या
ौयासार या एका था पत अनु चत मू या व सरं रा त मू य आहे, याचं तो
ा य क क नच बळ जातो — मधेच मी गे यावर मा या हातातली बोरांची घमघमाट
गाठोडी ंगून ते मलाही या चचत सामील क न घेत हणाले, मेह णची बोरं का रे? वा वा,
बा चा आनंद आता थो ा वेळानं या येतील ते हा तू पाहशीलच. बैस. तुझं मत सांग —
वृ ना शरण जाणारे अनेक असतात, कारण मनःशांती मळव याचं ते एकच साधन
असतं. झगडायचं तर कायम मनःशांती घालवून जग याची तयारी करावी लागते; नाही का?
… ालाच जगडणं हणू —
मी लगेच आद या रा ी बशर मयाँकडू न ऐकलेला शेर घोक याची संधी चालून आ यानं
उद्गारलो :
ताब लाये ही बनेगी ग़ा लब
वा कया स त है और जान अज़ीज
हणजे : सहन करणं भागच आहे, गा लब, संग कठ ण आ ण जान यारी …वा रे वा,
काय यो य उदाहरण शोधलंस रे तू. ेट. थांब, मी वतः चहा क न आणतो, सगळे च पऊ.
मग वपाकघरात चहा करता करता ते हणाले, जगा या इ तहासात वृ ी पु हापु हा
वर येतांना दसतात. हा पेच नवनवे धम न् गांध सारखे महा मे नमाण होऊनही
मट यासारखा नाही. पूव एकाद सरा माणूस, टोळ , जमात पणा करायची. आता तर
सबंध दे श इं लंडसारखा पणा करतो. अमे रका — काय चाललं आहे तकडे
हएतनाममधे? कसा मुकाबला करायचा? कशी सहनश वाढवायची? का वतःच ू र
बनायचं? हीच सं कृती जगभर था पत करायची? आ ण मानवजात संपवायची? क
वतःचा बळ दे याची सं कृती का था पत क नये? आँ?
यांचा व ाथ चहा पीत मान हालवत होता. नंतर दवेसर तासभर ग पा मार यावर मला
हणाले होते, उ ा ये, येत जा.
एव ा मो ा लेखक माणसाचा आप यासार या चार वा यं नीट बोलता न येणा या
खेडवळ पोरानं कशाला उगाच वेळ या, असा खे ात यासारखा वचार करत यां याकडे
पु हा जाणं मी लांबवत रा लो. व ापीठात पावती आ या के हाही घाईघाईत वगावर
जातांना कवा वगातून तशाच चटचट बाहेर पडतांना दसाय या. यां याकडे समजा आपण
गेलो आ ण हटलं, मी तुम या गावचा आहे, आ ण समजा यांनी आपण या गावचेच नाही
असं दाखवलं, तर काय करावं? ही मा यासार या गावठ मुलाची धा ती या वेळ खरीच
होती. पण आता ते सोडू न चालले हट यावर ती धा ती मावळली. शवाय आ या ा ण
अस याचं दडपणही अलीकडे ा णांवर बरीच पु तकं वाचून कमी झालंच होतं. कोणी
जातांना नरोप ायला जा याचा हा सावज नक रवाज चांगला वाटला. समजा दवे सर घरी
नसले तरी स ची, आणखी आप या तरोनी आ याची ओळख पटे लच.
स याच दवशी सं याकाळ लाय ीत काहीतरी उंद र मे यामुळे सग या व ा याना
बाहेर पडावं लागलं. यामुळे दवे सरांकडे जाणं भागच पडलं. काहीशा चताव या थतीतच
मी सुनेरी महालामाग या ोफेसर वाटरांकडे आलो. आपण गावंढेकरी अस यामुळे
यूनगंडात कशी श वाया जाते, याचं चतन करत दवे सरांची अ त स नंद कूटर
लावले या वाटरसमोर उभा रा लो. ही कूटर सबंध औरंगाबादे त आ ण व ानगरीतसु ा
टगलीचा वषय झाली होती, कारण बायकोला असं आयतं मागे बसवून आपण वाहन
चालवणं इकडे व च समजलं जायचं. शवाय हे दोघं ा नंद वर कायम कुठे ही जोडीनंच
वहार करतांना दसायचे हणून पावतीपरमे रौ असं लोक ओळखायचे.
यातून ांना अजून मूल झालं न हतं, हाही सावज नक कुतूहलाचा वषय ठरला होता.
ांना मूल होऊच शकत नाही, अशी कुचकुच होती. बाई या माहेर या हणजे आम या
मोरगाव या स या खट यात या एका मुलाला हे मांडीवर घेणार आहेत, अशीही कुणकुण
होती. नंतर काठे वाडात या दवे सरां या गावाकड या दरबार राजपूत जमातीत या ता ा
मुलीला ओट त घे याचं चाल याचीही कुजबूज होती, कारण ा जमातीतील ध पती
कर याची हणजे मुल ना धात नाकत ड बुडवून लहानपणीच मा न टाक याची चाल
होती. अशा य माजो या जातीतली मुलगी अंगावर घे यापे ा गुजरातमधलीच खाल या
जातीतली एखाद अंगु लयत पोरगी, जी बचारी आईनं सरा नवरा के यानं तचं बोट ध न
आलेली असते, तीच का पतक नये? कवा पंढरपूर या अनाथा मातली कोणी अभागी
मुलगी? असं दवेबा चं समाजवाद मत होतं. ावर दवे सर दोन बंग यांपलीकडे राहणा या
जोशीबा पयत ऐकायला जाईल एव ा रॉ य ट त व ानात गडगडले होते : मूख, आप या
दे शात मुलगी खाल या वगातली वर या वगातली असा भेद करणं, हे तुझी ा णी बू वा
मनोवृ ी दाखवतं. असे वचार दवे सरांसार या रॅ डकल मॅ न ट वचारवंताला जा त
शोभादायक वाटत होते. परंतु अलीकडे दवेबा या मोलकरणीनं ा नवराबायकोचं चो न
ऐकलेलं भांडण लगेच जोशी सरां या मोलकरणीला, आ ण पयायानं जोशीबा ना, कळवलं
क बाईसाहेब कृ म गभधारणा क न घेणार आहेत. ा मराठवा ासार या मागासले या
भागात ही पुढारलेली सोय नस यामुळेच खरं तर हे जोडपं राजीनामे दे ऊन मुंबईला चाललं
आहे. अशा व च अफवांमुळे पावतीपरमे रौ कॅ पसवर भगुळवाणे ठरले होते.
धा तावले या थतीतच मी दारावरची घंटा दाबली. स या आ यानं दार उघडलं.
चेह यावर कुठे च आपली मोरगावची गावठ चया नसलेलं नागरी प. मा आप या गाव या
अ नहो ी लोकांसारखी ा णी चण. नाक स या घरात यां यासारखंच सरळ नीट उभं.
जणू च मा बस यासाठ च बनवलेलं. कोण? …मी — मी स चा म — इथे एम.ए.
आ कऑलजीला — मोरगावचा — माझी आ या — तरोनी—
 अचानक ा णी तट थ चेहरा वा स य सधु झाला. अरे अरे, तू व लभौचा धाकटा
मुलगा? ये ा, नाव सांगावं नं रे अगोदर. ये, ये, बैस. थमेशनं सां गतलं होतं क , तु या
माहेरचा — मेह णची बोरं — का ं नाही आला रे इतके दवस? आँ? कानोडं लागतं का
रे… काय तुझं नाव? हाँ, खंडेराव… छान. थमला या या टडीत क डू न ठे वला आहे.
झोपलाही असेल. इतके भेटणारे झाले आहेत ह ली आ ही औरंगाबाद सोडू न चाललो
हणून. याचं एक पु तक ल हणं संपतच न हतं — पाच वषापासून. तु ही पोरांनी हे
नामांतराचं लफडं काढू न हे वषभर शकवणंच बंद पाडलं, यामुळे यंदा याला भरपूर वेळ
मळाला बघ. यंदासु ा परी ा लांबतीलच, असं दसतंय. थमचा सगळा वेळ शकव यात
आ ण व ा याशी ग पा मार यात जातो. काय येवढं शकव यासारखं असतं कुणास
ठाऊक. व ापीठात या ा यापकांनी वतःचं संशोधन, ल हणं वाचणं करावं का
शाळामा तरसारखं वगात आ ण वगाबाहेर आ ण घरीदारी सगळ कडे टे परेकॉडरसारखं
शकवत राहावं? बरं झालं बाई, हा मराठवाडा सुटेल एकदाचा. लोकांमुळेच अशा
चांग या गो ी होतात पाहा. नाहीतर थमेश इथेच रटायर होऊन इकडेच घर घे या या
तयारीत होता. सु ताईच फार बळ होते ा धं ात. तूसु ा — खंडेराव हणालास नं तुझं
नाव — खंडेराव, एम.ए. झालं ना आता इथून, क ये या जूनमधेच हा मागासलेला
मराठवाडा सोड. थमेशचा स ला घे — तो या या व ा याना नेहमी हा स ला दे तो — क
पुढारले या गत लोकांम ये राहावं — क साधी माशी आगगाडीत शरली, क आपोआप
द डशे मैल वेगानं पुढे जाते. त ण पोरांनी क भागी राहावं — द ली, मुंबई, महानगरं,
इं लंड, अमे रका — बेधडक घुसावं. हे शहाणपण याला वतःला आ ा सुचतं आहे.
सुदैवानं आ हा दोघांनाही मुंबई व ापीठात एके ठकाणीच बोलावताहेत. हा आ ा तकडे
जू होईल, मी सावकाशीनं जाईन. चल, वपाकघरातच बसू.
तेव ात बेल वाजली. जा, तं बाळ, हणावं सर झोपले आहेत. नाव वचा न ठे व. माझं
डोकं खतं आहे, हणावं.
मी परत यावर हणालो, वकट पती, नागभूषणम आ ण आयंगार सर आहेत. के हा येऊ
वचारताहेत.
आ या संतापून मला खुणा क न यांना जायला सांग हणते. मी पु हा परत यावर
तचा संताप आवरत नाही : हे सगळे साऊथ इं डयन लोक दवे सरांना पुढे क न आपला
वाथ साधत आले. उचापती करणारे आहेत हे. कधी मरा ां या बाजूनं ा णां व ,
कधी ा णां या बाजूनं मरा ां व — वारा वाहील तशी पाठ फरवणारे. परके लोक
असं राजकारण के यावाचून टकणारच नाहीत पहा. यांना मराठ येतच नाही, यामुळे फ
कसंबसं इं जी बोलत राहतात. हणून लोकांना वाटतं मराठ लोकांपे ा यांचं इं जीवर
भु व आहे. आम या वेळ इं जी हटाव चाललं होतं, हणून इं जीचा एकसु ा ोफेसर
इकड या ह थानात न हता. सगळे द णेतूनच. मोकाट सुटले होते कॉलेजांमधे,
यु न ह स ांमधे.
हणजे सगळे लोकलच ा यापक हवेत का?
 तसं नाही रे. तु या पवार सरांना परवा थम पटवून दे त होता क , त वासाठ
झगडणा यांनाच बरोबर यावं. व ापीठ सुधारायची पवार सरांची मोहीम कशी यां यावरच
उलटली पाहा? ोफेसर शपसाठ तीन वेळा सले शन होऊनसु ा ा लोकांनी यांना
अपॉइंटमट दे ऊ नये? दे शपांडे सर जॉ फ चे तर हणत होते क , ले चरर, रीडर लोकांनी
कशाला व ापीठ सुधाराय या भानगडीत पडा? ोफेसर शप मळा यावरच करावे असले
उ ोग. ह ह ह ह. मुलांनी फ शकावं, ा यापकांनी फ शकवावं. ल हणं वाचणं
सोडू न भल या चळवळ कर कशाला? कायका रणीचे लोक कशासाठ असतात? कुलगु ,
कुलस चव कशासाठ असतात? व थापनच खराब असेल तर आपण हे कसं त
करणार?
पु हा बेल वाजली. पु हा चारपाच जण भेटायला आले — भगत, जाधव, शदे सर. पु हा
मी दाराशी जाऊन सर झोपले आहेत, थोडा ताप आहे, परवाच या — असं सांगून आलो.
आ या हणाली, छान केलंस. हे सगळे छ पती लोक पळपुटे, शेपूट घालणारे आहेत.
परवा पवार सर, थमेश — यांनी ा यापक संघात सुचवलं क , इथ या कुलस चव,
कुलगु ं या हडेलह पीसंबंधी रा यपालांकडे आपण य जाऊ, भेटून खरी प र थती
सांगू. तर बघ, यां यातला एकही ा यापक तयार झाला नाही. कसं व ापीठ सुधरेल असे
भ े ा यापक अस यावर? आ ण आता आ ही चाललो तर भेटायला कशाला यायचं? छान
केलंस यांना हाकललं ते. तु या आ यासारखाच शार दसतोयस रे तू. बरं, तू आता जेवूनच
जा. तु या वेणी आ याचं काहीच कळत नाही का? पा क तानात तं फार काही काही
चाललं आहे ह ली. नशीब बचारीचं. मा यापे ा शार होती रे तुझी आ या. मॅ क या
वष च मी ह ध न बी.ए.साठ पु याला आले नं ते हापासून मोरगाव तुटतच गेलं बघ.
तुम या वा ा या चांदणीवर आ ही सग या मै णी कणेरखडे खेळाय या. आता जावं
हटलं तर कुणी जवळचं रा लं नाही. तु ही लोक आ हाला टकूच दे त नाही — सहज गंमत
हणून हटलं रे. खरं सांग,ू माय मेली, लेक चं माहेर तुटलं.
आ याचे डोळे पाणावले, केवढा या शे या आम या, आ ण वाडे — आता दोनच घरं
रा ली — तीसु ा स सार या भणंगांची. कसं येणार? आता एसट झाली आहे हंता थेट
मोरगावपयत? आमची गंगूआ का मेली बचारी बाल वधवा, आ ण ते हा माझं डोकं फरलं.
नको हे खेडं पु हा पाहायला. हाल केले बचारीचे ज मभर. मला झोप येत नाही, के हा के हा
गंगूआ काची आठवण आली क . मं दरात आरती होते का अजून? काय सुंदर वाटायचं रे
ऐकायला? साधेभोळे गरीब शेतकरी लोक. तुझा ना काका आम या बरोबरीचा — तरंगी
झडा घेऊन भातफेरी काढायचा. याची बायको खरंच आधंळ झाली का? तची चांगली
सोय ठे वता नं? ब चारी. आ ण तुमची आमराई अजून आहे? तू हे चांगलं केलंस बाबा, इथे
शकायला आलास. तुझा वषयही चांगला आहे. तुमचं डपाटमटसु ा फार नावाजलेलं
आहे. चांगला अ यास कर, क तुला परदे शातसु ा कॉलर शप मळे ल. आता थमेश
उठे लच, याला भेटायला खूप लोक येताहेत. तू पटकन वेळ काढू न या याशी बोलून घे.
याला दे शभरची मा हती आहे. दर पंधरावीस दवसांनी याला कुठे तरी बाहेर जावंच लागतं
— नवडस म या, यूजीसी या मी टगा, परी ा, ा यानं, से मनार, कॉ फर सी,
पीएचडी या हाय हा — मी पण या याबरोबर जातेच. सगळा दे श पा न घेऊ या. खरंच
सांगते खंडेराव तुला, तू पण ा यापकच हो. पैसा कमी मळतो या धं ात, पण एवढा मान
असतो स या धं ात? आता एम.ए.ची परी ा झाली, क पीएचडीची सु वात क न टाक.
आ ण काय रे पोरा, केवढ नखं वाढलीयत तुझी? शी शी शी. जा, ते बाथ ममधे
आरशाखाली नेलकटर आहे — ऊठ —
आ या या बोल यात गावचा गोडवा होता. आपली बोलीच शेवट गोड लागते.
तासाभरात इथे घर यासारखं वाटायला लागलं. वाटलं, सां कृ तक भेदाचे पडदे कती
तकला असतात? गावात तर ते जाणवतही न हते. हे केवढं मोठं घर, पण सग या खो या
नको तत या व छ, टापट प. येक व तू मशीनमध या पाटसारखी जथ या तथे,
अडगळ हणून कुठे ही नाहीच. मुलं नाहीत हणून? तरोनी आ याचंही असंच, पण तचं
सं या सनीचं जग या यापे ा जा त सुंदर असेल? हे द क मूल घेणं वगैरे — मुलं का बरं
झाली नसतील यांना? कमाल श त बायकांना ह ली मुलं नको वाटतात. मग ल नाचा अथ
काय? शेवट अ व थता इतक वाढली क स ेट पणं अप रहाय वाटलं. मग ज या या
त डावर एक झरोका दसला, यात गलो टनसारखं पूण मानेपयत त ड खुपसून मी स ेट
पेटवली आ ण भसाभस झुरके गळू न साळसूद वपाकघरात शरलो. आ याला मदतही
करायला लागलो. आता वपाकातले जा त जा त खानदे शी श द त या त डी यायला
लागले. लहानपणी मोरगावला शरलेले हे श द तचा भाग होऊन बसले : स गे शगदाणे
खापांबरोबर भुजू नकोस. खापा जळू न जातात न् त या चटणीला जळक चव येते. ती
पावशी काढ तं गोख यातली. काकडी जाडीमोठ च खीस. अजून थमेशला उठवू या नको.
लहायचं हणजे म त सरं काही बाहेरचं शरायला नको. नाहीतर श द, वा यं, पॅरे सगळं
बघडत जातं.
मधेच तनं वाट भर साखर माग या बागेत छडकली. मी कुतूहलानं मान वाकवून
पाहतो, तर ती हणाली, मुं यांसाठ . आ ही मुं या पाळ या आहेत. आमचे गु महाराज
मुनीवरजी येक श याला कुठला तरी एक ाणी पाळायला लावतात. कु ा, माकड,
चम या, कोणी कबूतर, कोणी कावळा — मा या एका गु ब हणीनं मांजरं पाळली आहेत.
रोज सं याकाळ ३०-४० मांजरं ध यायला त या घराभोवती यांव यांव करत असतात.
यापे ा उंदरं का पाळू नये?… शीःऽ… शी काय, आपली पृ वी सग यांचीच नाही का?
ाणी तथून सारखेच नाही का? आ या, मी उवा पाळू का डो यात?
तू तु या आ यावरच गेलास रेऽ तीसु ा अशीच उलटं डोकं चालवायची. मुं या कुठे , उवा
कुठे — बचा यांचा काही ास नसतो. मुं यांइतकं शहाणं कोण आहे? मला सांग.
आ या, तुम या दारी गायी असाय या — आता मुं या, हॉ.
खरंच, खेडं सुटलं क आपण असे ु ु होत जातो, नाही?
मा या चेह याकडे नरखून पाहत डोळे वटारत आ या हणाली, तू तंबाखू खातोस
वाटतं. मग तू आम या ा गु महाराजांना एकदा तरी भेट. मुनीवर महाराज वे ळजवळ
खुलताबादला आलम गरी दर यामागे तेरापंथी जैन मठात राहतात. मुसलमान लोकही यांना
फार मानतात, यामुळे मुनवर असंही यांचं नाव झालं आहे. कुठलंही कसलंही सन कसं
सोडावं, याचं अ तशय साधं वासनाछे दतं यां याजवळ आहे. फुकट टमट. तंबाखू, दा ,
चरस —
मी हणालो, आम या पाटनरला वतमानप वाचायचं सन आहे. खरंच — या शवाय
याची संडाससु ा होत नाही.
खो खो हासत आ यानं : तु या वेणी आ यासारखाच तूही व च डो याचा मुलगा
आहेस रे. ते जाऊ दे . मला सांग, आप या गावी के हा गेला होतास अशात? सग यांचं ठ क
आहे ना? तु या घरी कोण कोण असतात… चांगलं झालं, तुझे वडील कतबगारच आहेत.
सग या ब हण ना शहरात थळं पा ली एव ाव नच ल ात येतं. आता सग यात
धाकट — काय नाव — शशी — हाँ तचंही शहरातच ठरतं आहे ना? छान. पण तुझा भाऊ
बचारा शेतीत अडकला, शार होता लहानपणी फार. असू दे . या यामुळे तर तुला शकता
येतंय्. शीक. तुम या शेतक यांमधे शकणं हणजे आराम, शहरात राहणं, सावलीतलं काम.
आहे नं? खरंच आहे ते. थमेश हेच या या व ा याना सांगतो — बौ क ॉपट थावर-
जंगम मालम े न कैकपट नी चांगली. ती कधीच वाया जात नाही. हा लाडू दरा याचा
खाऊन बघ. मी वतः केले काल. थम मुंबईला डबा भ न नेईल. एक मो ा लाडू आ ण वर
मूठभर चवडा — तोही कशाकरता? तर नंतर चहाची चव चांगली यावी एव ासाठ —
एवढं खा लं क याचा रा ीचा अ यास चांगला होतो. बरा लागतो आहे का? वतः केले मी
काल. स तु याच वगातला का? आता भ ुक तरी नीट करतो ना? शकला असता, तर
आता तु याबरोबर इथे आला असता पाहा. आ ण आमचा याम? वतःचं पोट तरी भरता
आलं पायजे क नै रे? काय होणार या पोरांचं पुढे? आता गावी जाणार आहेस अशात?
मेह णची बोरं खा ली न हती पाहा कती वषात. तु यामुळे यंदा मळाली. आ ही
सगळ कडची बोरं खा ली आहेत — पण खरच आप या मेह ण या बोरांची सर
क शालाच नाही. हो क नाही? तुझी वेणी आ या आ ण मी — गु चूप नद ओलांडून
पुंजो धनगरा या म यातली चो न हे एवढ परकरभर ता जी टपोरी बोरं वेचून आणाय या
— गु चूप. म जाच म जा. तो पुंजो मामा आहे का रे अजून? अजून ज ेत बारागाडे
ओढतो? अखजी या रा ी वहनं नघतात नं आप या गावात? पुंजोचं भवानीचं वहन
सग यात सुंदर. पुंजो काय नाचायचा साजरं. भवानीचं स ग कशी खरोखरची दे वीच नाचते
आहे. आप या खे ात कलेला कमत नसते, क माणसाला कमत नसते. शहरात असा
नाचणारा आंतररा ीय पातळ वर गेला असता. कुठे ही नृ याचा काय म पाहतांना मला
पुंजोची भवानी आठवते पाहा. याची सर कोणालाच नाही. पु हा काही वा नाहीत का
रंगमंच नाही. या तशा मोरगाव या खड् ाखुड् ां या धुळ या र यावर गावभर नाचत
राहायचं. वा. याला सा ात भवानीदे वीच स आहे, असं गंगूआ का हणायची. पटायचंच
पाहा ते.
 आ यानं मला वचा न खास खानदे शी येळ यादोसे आ ण शगदा यांची चटणी त डी
लावायला, असं रांधायला सु वात केली. तकडे बाहेर दाराची घंटा वारंवार वाजायला
लागली : आहेत का? कोण? दवे सर? झोपलेत, तु ही कोण? उ ा या — असं मी यश वी
चालवलं होतं. पण सरां या समोर राहाणारे तघे त ण ले चरर मा मला बधले नाहीत,
कारण हे तघेही मा या चांग या प रचयाचे होते. खरं तर भांडखोर कूट हणून हे सग या
व ापीठात स होते. बाहेर हरवळ वर बसून स ेट पीत ते मला हणाले, दवे सर उठले
क आ हांला सांग.
हे तघे जण — काटकुळा ा. शपी, रोज सकाळ ाउंडला सात फे या मारणारा
फोपसा डॉ. माळ आ ण तोतरा ा. पढारी — हे एकमेकां या इत या उखा यापाखा या
काढत होते, क ते फारच जवळचे म असणार यात शंका वाटत. न हती. पण तघांची
चलणूक समतळ हो याचं कारण तघेही वषानुवष मोशन न मळता दोन बाय अडीच
हणूनच शकवत रा ले. ले चररां या टे बलावर २ × २।। फूट आकारा या काचा
मळाय या हणून हे नाव. रीडरला ३ × ४, तर ोफेसर झा यावर झोपता येईल एवढा ६ ×
४ चा टे बल, वर पूण काच भ न एवढा मळायचा. तशात यावष महारा ात या सग याच
व ापीठांम ये पूवदश बॅकलॉगसकट मागासवग यांसाठ रीडर, ोफेसरसकट सव जागांना
रझवशन लागू झालं. यामुळे हे लोक हातावर तंबाखू चोळत बसले, नराशादायक
जीवन ीनं वाव लागले.
यातही येक अनुसू चत वगात काही शरजोर जात चंच वच व अस यामुळे करकोळ
जमात ना कुठलीही जागा मळणं कठ ण झालं. हरवळ वर बसले या कूटातला ा. शपी
अनेक वष पीएचडी आ ण जीवन ा दो ही गो ना कंटाळलेला, तर ा. पढारी तोतरा
अस यामुळे दर इंटर मधे वनोद उमेदवार ठरलेला. डॉ. माळ पीएचडी असूनही पोरकट
अस यामुळे ३ × ४ सु ा होऊ शकला न हता. याचा एक अनुसू चत जातीचा व ाथ सु ा
३ × ४ होऊन डो यावर जाऊन बसला होता, आ ण आता ६ × ४ साठ स ज होता. डॉ.
माळ ची पैठणजवळ चार बघे बागाईत अस यामुळे याला मायंदळ सुर तता होती. हणून
आडंदेवढं बोलणं हा याचा आज म लागतगुण झाला होता. नोकरीत खराब दवस आले,
तरी केवळ ा ज मनी या तुक ामुळे याचा आ म व ास आज म बुलंद होता.
काय रे भड ा शपी, तुझा डाय रया अझून बरा नाही हवून रा ला?… काम करतू
माळ भो, गेलं वष लीप वष होतं नी, तं बरं वाटलं, एक दवस तरी जेवणं कमी झालं. …
मायला, तू या शेरे पंजाब हाटे लामधी जेऊ जेऊ असा शे न रायलास. अ सर नाय तं
को हाय टस होईल यार अशानं तुला. खास का या लोकांचे आजार हैतं हे. खरं क खोटं ,
पढारी?… हॅ हॅ हॅ… हॅ बट — ल न क न टाक मदा आता, नाही तं तू असा पीएचडी
हनारच नैस — बॅचलर ऑफ पीएचडी ज मभर राहाणार. …खू खू खू… खुसखुशीत गगगग
गरमगरम — बरो बर बोलला पढारी, घर या चु ावरची भाकरी सोडू नं याचं हे बाहेरचं
बेकरी न् बकरी खाणं बंद. …ह ह ह ह… हगवणीला बायको न् ना ना नागवणीला सासरा —
मायला, आधीच तं आपलं हे ले चररचं उद म हनं आठो ाला पंधरा तास — तीन बाय
चार वा यांना आठच तास आन् सहा बाय चारला तं चारच तास …ब बो ब … बोबलणं रे रे रे
रेडासु ा इतकं ओ ओ ओ ओरडू शकणार नाही. …याचं रेकणं तर वगाभाएर आयकाया
येतं. …हॉ हॉ हॉ हॉ…हॉ हॉल म म मतो. …आधीच तं पढारी सर, आप या ा उद मात
ायाम कमी हनं थोतरी सोडू न इतर इं यं बल हऊन रा ले. …आँ? माळ सर, हंजे
तुमची खरंच बल झाली आहेत? …माझं सोड शप या, भड ा, तू आधी लॅट घे
ल नासाठ . …म म… महागाई वा वा वा… वाढ — आबे, वन म- कचनसु ा श य नाही २
× २।। या पगारात … ा ा ा… ा आनंद कडू नं लॅट घेतला बी,
बरोबर मा हती आहे पढारीची. आनंद कडू ला काही आहेत सरे उ ोग? येक
व ा याला शंभरपैक शी पं यायशी माक. … ख ख ख… खरापतीसारखे, व ाथ ही
खू खू खू… खूष. … तकडे लाय ीत घुसतो न् ा पु तकातून एक यारा, या पु तकातून
चार ओळ अशा कॉ या मा न पेपरं ल ल काढतो भामटा साला. …म म मू… मू मंत खो
खो खोटा. अरे, याला लागेल असं कामाचं पु तक दसलं, क लाय ीतून पळवतोच. खु खु
खु खु.…खुशाल. नाही तं भल याच रॅकमधे ठे वून दे तो. मंग काय बशाद ते वषानुवष
स याला सापडेल? मायला, हा उ ा आपला — हे हे हे… हेड हो हो… होणारच.
तकड या आनंद कडू सार या शेतक यां या पोरांना हे चकाट नं क करायचं बाळकडू च…
आनंद कडू , बाळ कडू … खे खे खे खे खे ात या — मायला यां यात असंच मोशन
मळवायचं जीनसु ा आनुवं शक तयार होत असेल, नाही?… ह ह ह ह…हळू हळू होतच
असतील. क क न क न कोर ा ज मनीतून हंगाम घेत यासारखं ज नं वाचून वाचून
मटे रयल जमवून … ह ह ह… हडतच असतं ते भाषणं से मनारं हाणत —
तेव ात कु स अशी एक चौकडी दवे सरांना भेटायला आली — कुळकण ,
का यप, जोशी आ ण म या दांडेकर. यांना पाहताच बागेतलं कूट एकदम ग प झालं.
कारण हे चौघे वभाग मुख मनु य असून व ापीठा या येक क मट वर सतत असणारे
अस यामुळे दरारा असलेले ोफेसर मनु य होते.
आहेत का दवे सर? व हनी, चहा यायला आलोय तुम या हातचा. पु हा अशी चहा
मागायची संधी तु ही गे यावर कधी येणार? — असं हणून हे लोक बैठकखोलीत पाय
पस न बसले.
हे चौघे जण एकमेकांशी इत या आदरानं स यपणे वागत होते क , यां यातला रावा
यामुळेच कट होत होता. आ यानं हसतमुखानं यांचं वागत केलं. मीही यांना पाणी, पेले
ायला मदत करत होतो. खडक तून बाहेरचं कूट काय बोलताहेत या याकडे एक कान,
तर हे चौघे जण काय हणताहेत या याकडे सरा कान — असं अधा तास ऐकून मी पूण
डोकं खवून घेता झालो. ात या जोशी सरांची बायको दवसभर खडक त बसून
व ापीठ प रसरात काय काय चाललेलं असतं याची मनटा मनटाला मा हती जमवायची.
यातला खडान् खडा नव याला रा ी सां गत या शवाय तला झोप यायची नाही. खरी गो
उलट अशी होती क , बायकोकडू न कोण कुणाकडे के हा गेलं होतं कती वेळ बसलं होतं,
बरोबर कोण-कोण होते — अशी सगळ णा णाची बखर रा ी स व तर ऐक या शवाय
 ोफेसर जोश नाच झोप यायची नाही. कारण तेही दवसभर डपाटमटात हीच मा हती
कणाकणानं हाताखाल या यून, रीडर, ले चरर, डेमॉ े टर, फार काय व ा याकडू नसु ा
जमवत असायचे. ा सव घडामोडी ऐ तहा सक पुनरचन प तीनं जुळवून ते राजकारणी
डावपेच खेळत फार त ण वयातच ोफेसर आ ण वभाग मुख मनु य होऊन बसले होते.
पाणी पता पता ते कुलकण सरांना हणाले, काय हणाले मग कुलगु साहेब आज?
कुळकण सर हे ऐकताच चमकले, पण जणू कोणीच काही बोललं नाही असं दाखवत
मला हणाले, यंग मॅन, मी चहा घेत नाही, बा ना सांग. कॉफ करा हणावं.
पु हा जोशी हणाले, कुलगु ं ना चॅ सलरनं अजट बोलावलं आहे, हणतात. ब दा
पवारा या चौकशीब ल असावं? या या ोफेसर शपचं होतंय का?
पु हा जणू काहीच ऐकायला आलं नाही, असं दाखवत कुळकण सर दांडेकरांना
हणाले, चांगलं पु पभाषा मक ल हलं आहे. दै नक मराठवाडा — हीनस ॅ टक स् —
वाचलं का? आप या कुलस चवांचे उ लेख —
पण दांडेकरांचं पूण ल जोश कडे होतं, ते जोश कडे त ड फरवून वचारत होते,
आ कऑलाजी डपाटमट याच फायली गाडीत टाक या, हे न क का? का हो, का यप
सर? व ापीठ काय ात असं आहे —
कडक वृ ीचे का यप सर प हणाले, पा व याचा भंग करणा यांना ाय —
तेव ात बागेतून माळ ची मो ानं छे को : या, या पाट ल मंडळ , कसं काय? जॉईन
झाले का? बरं हाय का?… बरंच हणायचं… पाट ल हट यावर बरंच चालणार क हो.
असे तरपे दोन-अडीच संवाद ऐकायला आ यावर ोफेसर पाट ल हे एका कॉलेजातून
व ापीठात थेट ोफेसर शपवर नुकतेच नेमले गेलेले त ण गृह थ दारात दसले. ग रबीतून
वर आले या ांना व ापीठात ोफेसर शप मळ यासाठ दवे सरांनी खूप मोलाचा स ला
द यानं हे भेटायला आले होते. यां याबरोबर पीएचडी करणारे मा या ओळखीचे दोघे
पाट ल नावाचेच कॉलेजचे ले चररसु ा होते. हरवळ वर बसले या २ × २।। कूटाकडे
तु छतेनं पाहात ते तथून सटकले आ ण बैठक खोलीत डोकावून पाहतात तो य जोशी,
कुलकण , का यप आ ण दांडेकर. वैतागून ोफेसर पाट ल पुटपुटले, मायझौ, बाहेरचे भंगट
टाळावे तर आत चगट व े . आगीतून फोपा ात.
पाटलांना पाहाताच आधी पाय ताणून बसलेले चौघे त त उठू न औपचा रक पुकारलेः
बधाई होऽ, काँ ॅट्स, छानच झालं हो. कुलगु ं नी आ यापासून काही चांग या गो ी के या,
यांतली ही एक. तुम यासार या कठ ण प र थतीतून एवढं आंतररा ीय काम करणा याला
ोफेसर शप फारच आधी मळायला हवी होती. या बसा, इकडे या. जॉईन झालात ना?
लवकर हा, इथे फार का ा घालणारे लोक आहेत. यंग मॅन, चहा वाढवायला सांग आत.
पाट ल ोफेसरांबरोबर या दोघा जणांना बाहेर या बा कळ कूटामधे जाणं श त
वाटलं. यामुळे तकडे बागेतले संवाद आता खर झालेले ऐकायला येत होते, तर आत या
स य ोफेसरांची कुजबूज अ यंत मौ यवान खाल या सुरातली होत गेली. तरी माझं डोकं
दो ही कानांची पारडी सांभाळत सगळं टपून घेत होतं. कारण आपण एम.ए. नंतर
ा यापक हायचं ठरवलं तर ा भानगडीच आपलंही जीवनसव व होऊन बसतील, ा
वचारानं मी त ु ध झालो तरी मी सवाना पाणी, चहा, कॉफ दे त रा लो.
कॉलेज ले चररला आठव ाचे तीस तास कायभार होणार आहे. … … सेड इट?
है है है? … शवाय परी ेतही पो लस गरी, परी ांची व था, पेपरं तपासणं हणजे
स मजुरीच मायला. पु हा गॅद रगा, खेळ, नाटकं न् नाचगाणे बसवमं, कॉलेज मॅग झनचे
लेख ल न घेणं, हणजे वारंवार तपासून वतःच ल न दे णं, एनसीसी, मदान,
पोरापोर या भानगडी सोडवणं. … तकडे को ायमकडे एक पो ापो र ट है हंता
हनीमूनवर खास जाना यांसाठ … ऐ वॉ वॉ वॉ ट टु नो… नो नो, जवळ सांग यासारखं काही
नसलं तरी ो यांना बसवून ठे वायचं तं फ आप या ा ा यापक या धं ातच
आ मसात करता येतं. जवळ लाख असलं पण सांगताच आलं नाही, तर अशा जवळ
अस याचा फायदा काय?… पण जवळ काहीच नसलं तं सांग याचा तरी काय फायदा
भो?… मी यांनला एकमेकांवर रेललेलो पा लो. …चालायचंच, त ण हैतं. का… का…
कामातु णानां ना भयं ना लाजा… कोबीचं वाळवंट कुठे असतं रे?… हस… हस… हसका
दाखवला पायजे भड ाला. …आता फ चारशे पये भ न नंबर लावून ठे वायचा गांधी
े डरकडे. पुढे के हा तरी कूटर मळे लच. लॅकनं पाच हजारात जाते. तीन हजाराचा नगद
फायदा. डोकं लागतं पैशे कमवायला… स… स… सकतो तो पोरांना. …अरे तुम या
कॉलेजात पोरं अ यास करता क समाजवाद मोच न संप करता? गृहभेट , पदया ा,
सायकल फे या, बहारंमध या काळाला मदत, उ र दे शात या पूर तांसाठ नधी —
मायला दरवष च काळ न् पूर येणार. अ यास के हा करणार पोरं तुमची? भारतीय
एका मतेसाठ दौडया ा आ ण सा रतेची योत ग ल छ व तीत ग लीग लीतून
फरवायची? अ यास सोडू न? व ा थ व ा थन नी?
अझून आयक तं या होऽ या सोयगाव या भागवत पाटला या पोरानं एका ढोर
जाती या पो हीला पोट आनलं, आंखी बड फुटाय या आत आम या गाव या दे शमुखा या
पो हीशी घाईघाईत लगीनबी करायला. तं यां या कॉलेजचे ां तकारक युवकयुवती धावले
ऐनवेळ थतं मंडपातच नदशनं करायला. सं याकाळ हे धो धो पाऊस पूर — मायला
अडकले झवाडे युवकयुवती ां तकारक मंडपातच. मंग काय, जेवले थतंच ल नाचं न्
काय. आले स काळ थकडंच पोटभर हागून परत.
ही…ही…ही…ही का कोव या व ा याची कामं हैती?… आ ण ती अ पृ य मुलगी
आलीच नाही?
तला धा हा जार पये दऊनं ग प बशीवलं हतं तर. पन ये ा तू असा इ चार कराया
वा क ा शहरात या पो ह नले नरोध भेटतो, ा अबॉशन तक क शकता, तसं या
ह रजन पो हीला खे ात जमतं? मंग?
आमचे जाल याचे पा णे आहेत यांनी तर मांजरां या नावावरसु ा कूटरचे नंबर लावले
आहेत. हॉ हॉ. …पण कु कु…कुंटणखाना चालवला? खरं आहे हे? …परवा हंगेरीत कोण इ े
नाज का कोणा दे शभ ाला र शयनांनी फाशी दलं तर इकडे तुम या व ा यानी संप
करावा? हरताळ करता हे ठ क, पण यामागे न ा नसली, तर काय उपयोग?… घं ाची
न ा. यांचं यांचं काम करतात ते क ा ना. वा रे वा, उ ा तु ही ह तमैथुनसु ा
काय ानं बंद करावं हणाल.
तुमचं गो वददादा कॉलेज हंजे फॅशनशो आहे क स दय पधाचा कॅटवॉक? … ं ं … ं
ंगा ा साला, लखो टयानं ा कॉलेज या पोर चा कुंटणखाना चालवला, हे कुलस चवाला
माहीत नाही? याचा रोजचा प या या गँगमधला दो त तो. …का हो माळ सर, तुम या
खासदारसाहेबांनी गावाकडे एक नवं कॉलेज काढायचं जाहीर केलात, याचं पुढे काय
झालं?
हे पाहा शपी, हैस काही तुम या धासाठ गाभण राहत नाही. खासदारसाहेब
हणताहेत : एकच काय, कॉलेजांची रीघ लावूत. सरकारची मंजुरी मळवून घेऊत. पाच
आमदारांनी स ा घेऊन शीएमकडे गेलते हंटा. वषभर थांबा हंटलेतं — मे डकल
इं जनी रगसाठ अज करा हंटाहेतं. मंग काय बशाद खालून व ापीठानं मंजुरी न ायला?
मु यमं ी आता आमचेच झाले हैती. वषाभरात सँकशन.
मग तुमची शान माळ सर — ाचाय डॉ. ही. एस. माळ यांचे ामीण जनतेला नवी
दशा दे णारे महा व ालय. हॅ. अ भनव श णप ती — सुस ज ंथालय — अनुभवी
ा यापकवृंद — हॅ — याचाच अथ आता तुम या ना यागो यात या द डदोनशे बेकार
त णांना नोक या, पण यांनला नय मत पगार दे याला वस नकात.
हॅऽ हॅऽ हॅऽ पगार? आ ण नय मत? अहो आप याच लोकांनला अशासाठ घेयाचं क
यांनला वष वष पगार नाहीबी दे ला तं धकतं. असेच ा यापक नेमायचे. गावात कानांमधे
यांची उधारीची खाती हमीवर उघडू न दे याची. हणे पगार, हॅऽ उलटे तेच लाख लाख पैशे
दे णगी दे तात नोकरीवर चकटवायचे. या शवाय बायकूच मळत नाही ा खे ात या
ॅ युएट पोरांना. घरनं सास याकडनं धा य, भांडीकुंडी घेऊन येतात. … … शारी —
शा …?
नौअडेस एनी गाय इ पेशली गरीब गाय सफस मो ट. …छ छ छ पती… मरा ाचं स ग
घेतलेलं कुणबी बरं, पण हे कडू बा टाड आनंदा अ सल मराठं हणवतं मायला. …घं ाचा
मराठा तो. आडजात… ऑड जात? एकदाची खानेसुमारीत जात लावली का रे, क
कोणा या पोराला ती बदलवता येत हाई. … श श… शवाजी फू फू… फुले आ ण बा बा बा
बाबासाहेब जप केला क ह ली सगळं मळतं.
काय मंग यंदा यशवंतराव च हाण ा यानमालेसाठ कुणाला बोलवायचं ठरवलंय? ्
द लीचे इ तहासाचे ोफेसर थापर येताहेत… इ तहासासाठ थापर हे अगद यो य नाव
शोधलं ग ाय हो. — अरे पढारी साहेबा, फ धा पये वेश फ भरली क पोरं
परी ेपयत फु कट शकता. मागासवग अणुसू चत जाती, अणुसू चत जमाती यां या
श यवृ या एकरकमी सरकारकडू न लाटाय या. पु हा आ थक मागास, भट या नोमॅ डक
टो या — न ते दाखले जोडले क झालं. य ात पोरं वगात बसो न बसो, र ज टरवर
असतात ना? हजारो वष व ेपासून वं चत ठे वलेले ामीण द लत समाज — यांना
श णाची दारं उघडी होताहेत. बचा यांना पास करत राहायचं, ॅ ट मळवत राहायची.
आता दाखले खरे खोटे हा मु ा वेगळा, पण या न म ानं पोरं चार बुकं तं शकता? क
नाही?
तु ही काही हणा जोशी सर, उ च ान ामीण वगैरे असू शकत नाही. उ च श ण हा
नागरी उ ोगच आहे. सधन नागर वगाचीच ही चळवळ आहे, नाही? राहणी, अ भ ची,
वचारसंप ता, कलासाधना, शा ीय शोध — ा सग या खच क गो ी आहेत. स य तर
मानावंच लागेल क हो. जगातले आधु नक समाज कती पुढे चाललेयत, आ ण हे काय
आप या कॉलेजायु न ह स ांमधे सामा जक यायाचं खूळ चालवलंय्? बोलायची सु ा
चोरी झालीय्. उगाच सरकार आता आयआय ा काढतं आहे का अ जावधी पयांचं बजेट
होतं आहे. ानाजन ही कडकच या आहे. कोपरानं खणून कुठे ा — ा ा ा…
े ात गु गु… गुणव ा —
मायला सु ाच सु ा — ह ं या सग या दे वां या, शवाय मुसलमान, ती, यू —
यांचा तं एकच दे व असूनबी कती सु ा होऽ. बौ , जैन यांचा तर दे वबी नसला, तरी सु ा
कुठे गे या नाहीत, शीखसु ा. मायला समदे महापु षबी हांगाच हाळजले. जगातले एकूण
एक धम ाच दे शात मरायला आले हैतं. यां यामुळे उमजेना गेलं. पु हा र ववार दर र ववारी
असतोच. आ ण महारा डे, न् १५ ऑग ट न् २६ जानेवारी आ ण गांधी, शवाजी न् टळक
न् फुले न् आंबेडकर जयं या अन् पु य त या. काही शतकांनंतर हळू हळू ही महापु षांची
सं या वाढत वाढत ३६० होणार आ ण पूण वषभर सु या मळणार काय?
सु या असून नसून काय फरक पडतो रे राजा? सगळे ा यापक इथे राजकारण करता
आन चका ा पटता. व ापीठात आले क अघोदर यूनला घंट मा मा बोलोयता.
ुबा, पंख,े टे बललॅ प एकदाच सगळे सु करायला लावता. ते सगळे सं याकाळपयत
चालूच ठे वायचे, असं यूनला बजावलेलं असतं — आपण इथेच कुठे तरी आहोत हे
दाखव यासाठ . मग याला तीनचार लोकायचा चाहा करायला लावता. मग फोनव न चार
ा यापक प यांना बोलावून पारपरत चाटा मारत बसता. कंटाळले क घरी जाऊन जेवून
पडता. झोपा काढता नं सं याकाळ याला गे ट हाऊसवर प यांचे डाव. जा जा जागरण…
जनजागरण हणतात ते हेच. यांचे यूनसु ा बसूनबसून कंटाळता मायला. कामच नसतं
कुणाला काही आप या व ापीठांमधे.
झालं का मग पेपरसे टग? काय चकधानी लावली रे? बेकार सुतार गांड तासतो तसंच
तु ावालं. मायला एका तासाचंसु ा काम नसतं ते : १ : — वर नबंध लहा. २:
— वर काशझोत टाका. ३ : — ची साधकबाधक चचा करा. ४ : — अवतरण दे ऊन
— याचा ऊहापोह करा. ५ : खालीलपैक कोण याही दोह वर ट पा ा. असे सनातन दहा
काढू न कोण याही पाच ांची उ रे लहा. सव ांना समान गुण आहेत — अशा
सूचना वर टाका. एकूण गुण १०० — असेच तीन सेट थोडं खालचं वर वरचं खाली क न
 ल न काढायचे, टोब यात बंद क न लाख श का मा न दे ऊन टाकायचे. परी ेला
बसणारेबी असा को ता अ यास क न पेपर ल हता, क आपण डोकं चालवून काढा?
आं? ९५ ट के पोरं तर फ न भरता फुकटात शकता. तूच का ाले जीव तोडी तोडी काम
क न रा ला बाळा? पु तकात पाही पाही काय काहाडतू? पु तक घेतं कोन
पोरायमधी? परवडतं का पु तक घेणं बाळा? ब तेकांची आईबापं २०-२५ पये मजुरीवर
जातात. ५० पयांचं पु तक कसं घेणार? जनरल टाकावे. आपण तर सहसा कोणाला
नापासबी करत नाही.
अनी त नाही का गरीब हणून नापास न करणं?
हणजे? आरे बाळा, नापास केलं का, क काही जाली पोरं र हॅ युएशनला अज
करतात. कुलस चवाचे एजंट गाठू न यानला पाचशे पये दले क माक आपोआप वाढवून
तपासून येतात. आपला कुलस चव ा पैशांवर तर माजला होता… पाचशातले न मे याचे,
न मे या या गु त पॅनेलवर या तपासनार ा यापकांचे. हजारो पये. बचारे मोठमोठ
कुटुं बं पोसून पेणावलेले गरीब ा यापक एरवी एका पयाला एक पेपर असं तपासणारे —
तेही व श यानंच पेपर तपासायचं काम मळवणारे. परी ाप ती गु त अस याचे हे अनथ.
हणून आपण थोडंफार काहीतरी ल हणा या सग यांना पास करणं, ही ाचार वरोधी
नै तक कृती ठरते.
काय सालं इत या प व सुंदर व े या े ात ही अशी परी ेसारखी घाण वास
मारणारी गो असावी. तीही शेवट ? घोकंप . टे शन. पेपरं. र . माकाचे ग धळ, बेरजां या
चुका, या कॉ या अन् ाचाराचे घोटाळे . पारदश नाही ही परी ाप त तेच बरं बाबा.
नाहीतर हे सगळं कळलं ना तर एक पोरगं शकायला येणार नाही.
मी कॉ या पकडणा या लाइंग काडमधे दोन वष न हतो का? जुड या या आधी या
आप या कुलगु ं ची ती आय डया होती — गे या परी ांमधे न ानं जू झाले या जुडगे
कुलगु कडे आ ही गेलो आ ण पैठण क ावर मास कॉपी चाल याचं समजतं, आ ही उ ा
धाड टाकतो, संमती ावी. असं वचार याबरोबर जुडगे — हा हायकोटाचा यायाधीश होता
हंजे बघा — तर जुडगे हणतो, मी वतः एलएलएम या पेपरांना कॉ या क न पास झाली
आहे. कॉपी शवाय अमे रका न् र शया न् सतरा दे शां या रा यघटनांवर उ र ल हता येईल?
बंद करा हे असलं लाइंग कॉड नं वॉड. फुकट जीप आ ण पे ोल न् कोटकचे यांचा
खच. परी ाप ती सुधारणं हाच एकमेव उपाय ावर आहे — असंही वरतून हणाला
जुडगे. आता सांगा.
अहो सर, हागणारा लाजत नाही, पाहणारा लाजतो.
खरंच आहे कुळकण सर यांचं. अहो, तो हरामखोर भगत, मी आ ण तु ही — आपण
एकदा बीड या कॉलेजवर धाड टाकली होती — ते हा आपले कुलस चवच ाचाय होते —
आठवतं? अचानक गेलो तर सगळ कडे शांत, एक मुलगा कॉपी करत न हता. कारण
रातोरात भगतनं माणूस पाठवून उ ा आ ही छापा टाकणार असं कळवलं होतं.
 आप या ह ह ह ह… ह लोकायचा वंशच रघताचा आहे. ामा णकपणा नसेल,
तथे छापे घालून काय हाती लागणार?
मला तर वाटतं जे काय थोडे फार लोक ामा णकपणे, काम करताहेत यांना सचोट
भ ा ावा.
सचोट भ ा? एवढा पैसा कुठू न आणावा?
एवढा हणजे केवढा लागेल? आहेतच कती न ावंत ा यापक मायला? शेकडा
दोनचार —
ये ा, भ ा सु केला तर, उरले यां अ या णव ट यांनाच सचोट वाले दाखवून
भ ा ायची व था होईल —
हॉ हॉ हॉ हॉ… हॉने ट … श श श श… श ण.

जेवतांना दवे सर नेहमी दवसभरात काय काय घडलं ते बा ना आ ण मला सांगतात :

आज पारी मी बेगमपु या या मशानापुढ या र यानं कूटरनं आलो. एक भयंकर य
पा लं, मोना. एक ध पाड उंचापुरा राकट बाप आप या दो ही हातांवर लहानसं बाळ घेऊन
येतो आहे, असं दसलं. जवळ आले ते हा मूल मेलेलं गाडायला चालले आहेत, असं ल ात
आलं. मूल आडवं. याचं शरीरा या मानानं मो ं डोकं खाली ल बत होतं. बापा या नेसूचं
धोतर कसंबसं बाळावर पांघरलेल,ं बाक चं उडत होतं. या या मागून कुदळ फावडं
सांभाळत सरा तसाच एक मजबूत सहकारी. समो न मी. धूळ उडवत ते गेले. दवसभर हे
य आठवतं आहे.
आ या हणाली, भयंकरच आहे. जेवतांनाच तुला असं कसं सांगावंस वाटतं रे. हा
कोवळा पोरगा काय हणेल —
जेवतांना का सांगू नये? स याचं ःख के हाही वाटू न घेता आलं पा जे. याला यो य
वेळ कोणती असणार? लहान मूल मरणं हा आप या सग या मो ांचा अपमान वाटत
नाही?
मी हणालो, टू र ट लोकांना गाइड हणून मी अ ज ात मरतांनाचा झोपलेला बु
दाखवतो आ ण या या त डावरचे क ण भाव वणन क न सांगतो, ते हा सगळे फॅशनेबल,
परदे शी वगैरे सगळे टू र ट खरंच मनापासून हणतात — हाऊ यू टफुल. मरणा या या
वेदनाही यू टफुल?
जेवणानंतर, मी काय काय वाचलं आहे, हे वचा न घेत यावर यांनी या गो ी
सां गत या या मी प या यानात ठे वत होतो. घरी आ यावर मरणश बरी अस यानं
तशाच ल न काढ या :
एक : मूळ ंथ वाचा. महाभारत, रामायण, उप नषदं , कुराण, बायबल — मुळातूनच
वाचा. या यावर बोलणा यांनी हे ंथ मुळात वाचलेले नसतात.
 दोन : आधी भारी ंथ वाचा, नंतर यम, हलके वगैरे. हणजे इ लयड, ओ डसी, अरबी
भाषेतील सुरस व चम का रक गो ी, रेसीन, तोल तोय, दो तो क , शे सपीअर, लाबेर,
सवा तस आ ण आप या दे शातले मघाशी दहाबारा सां गतलेले — तुकाराम, गा लब,
भतृहरी वगैरे. हे वाटतात ततके फार नाहीत. मा या मते शंभरेक.
तीन : के हाही आप या मातृभाषेतूनच हे सगळे ंथ वाचावे. मराठ भाषांतरं खराब
असली तरच इं जी भाषांतरं वाचा, पण इं जीच खराब येत असेल तर ते सारखंच पडतं.
चार : आप या भाषेची हणून काही भारी पु तकं गणावीच लागतात, ती वाचलीच
पा जेत. उदाहरणाथ, लीळाच र , ाने री — काही वे यांमधून, काही पूण.
पाच : श य तो पंचवीस वषापूव ची पु तकंच वाचा.
सहा : मा सकं, वतमानप ं मु ाम होऊन वाचू नयेत. वर या एक ते पाच कारांमधली
पु तकं वाचायला मळत नसतील, अशा थळ कवा काळ ती आपोआप वाचून होतात.
ा शवाय हाटे लात, संडासात, वासात. तरी चांगला वाचक अशा ठकाणीसु ा लघुकथा,
छोटे खानी कारचं सा ह य वाचेल — पंचतं , इसाप वगैरे.
दवे सरांनी उ लेखलेले इतर मु े : व ा वसायात अ यापन, संशोधन वगैरसाठ
उपयु तावाद खराबसु ा वाचावं लागतं, हे नाइलाजी वाचन वेगळं .
खंडेराव, एक प कं ल ात ठे व — काहीही न वाचणं आ ण खराब वाचणं ांत तसा
काही फरक नाही. उलट नर र लोक, यांनी काही वाचलेलंच नसतं, यांनी खराबसु ा
काही वाचलेलं नसतं, हणून ते लोक जा त शहाणे असतात. आप या दे शात ा
लोकांमुळेच सां कृ तक समतोल टकून आहे. अथात आप या समृ मौ खक
अ रसा ह या या भावामुळे हे घडतं, हा मु ा वेगळा.

जाता जाता कुंपणापाशी दवे सरांना मी पवार सरांब ल वचारलं. ते हणाले, फार वाईट
चाललंय याचं. कुठे तरी स या व ापीठात जाणार तो. एवढा शार आ ण व ान माणूस
आहे कुठे तुम या आ कऑलजीत? इं लंड न आ यावर फुकट हे समाजसुधारणेचं खूळ
घेऊन फसला शेवट . सग या थरावर श ू कमावले, बाक काही मळवलं नाही. एक तर
आपण मायनॉ रट चं माणूस — वेळ आली क कोणी मराठं बामण तुम यासाठ उभं
राहणार नाही. एवढं तर माहीत पा जे? आप या सग यांना लाज वाटायला पा जे
खंडेराव क , एव ा कतबगार माणसाला ाच एका ोफेसर या जागेचा तीन वेळा इंटर
ावा लागला?
पण सर तीन वेळा कशाला इंटर ायचा? माहीत होतं ना हे ह ववाद लोक
पावरमधे आहेत तर —
हे तु या पवार सरांचं तरपं डोकं — हणाला, एकदा घेतलं नाही, तर चूक झाली अशी
अ धकारात या कोणालाही सफाई दे ता येते. पण तीनदा मी इंटर दे ऊनही दर वेळ माझी
नेमणूक होऊ दली नाही, याचा अथ यांनी हे सगळं ठरवून केलं, हे मला स करायचं होतं.
लोकशाहीत हे असं झगडणं न् ह क न् भानगडी सहनच करा ा लागतात. पण पवारांना
फारच कमत ावी लागली. पवारबाई पाहा कशा सुकून गे या. पोरांचे हाल. या अशा
मागासले या लोकांम ये मू यं फ यं कोण मानतं? याग कुणासाठ करावा, याचाही आधी
वचार करावा लागतो. संवेदनशील माणसाला जगतांना — तू कोणता श द सुचवलास
मघाशी — जगडतांना — जा त ास सहन करावा लागतो. पवार सरांना काय, कुठे ही
ोफेसर शप मळे ल. आमं णं येतील — बघशील लवकरच. पण अशा मागासले या भागात
एकतर इतक चांगली माणसं येत नाहीत. आता मलासु ा हे सहन होईना. ा वयात आता
मुंबईत राहणं — जे मी आयु यभर टाळलं पाहा. या झोपडपट् ा आ ण ती वतमानप ं
आ ण गद आ ण ाइम — न वळ लॉलेसनेस आ ण हायल स… यां यात आपण आपलं
आपलं जग याचं ओया सस हणा, का आयलंड हणा — क न जगायचं.
मधे अशी बातमी होती क , तु ही तीनचार ये ा यापक रा यपाल शमाना भेटले —
तकडू न काही —
तो शमा — आता तर रा पती हणून नेमणूक झाली आहे याची. तो? तो काय ल
दे णार अशा गो कडे? अरे, आ ही एक श मंडळ घेऊन गेलो — यामुळेच तर कुलगु
आ ण कुलस चव मलाही श ू समजून ास ायला लागले होते. आ ही भरपूर पुरावे दे ऊन
दोनशे पानी नवेदन आधीच पाठवून दलं होतं. तेव ात माझं बौ त व ानावरचं पु तक
संपलं असतं. पण ा हरामखोर शमानं आमचं नवेदन पा लंसु ा न हतं आ ही भेटलो
तोपयत. महारा ात या सग या यु न ह स ांचा मु य कुलपती — मलबार हलवर
राजभवनात समु ाकडे कु लं क न बसत नू या स ा ठोकणारा हा कु लपती? एका
मं या या म य थीमुळे आ हाला भेटू तरी दलं, नाही तर सामा य नाग रकाला म हने म हने
अपॉइंटमट मळत नाही रा यपालाची. आ ही गेलो — तुरबाज पांढरे लाल फे ांचे शपाई
न् सो या या े मधून भारी कपब यांमधून चहा. सोनार सर हणाले, साहेब आम या
व ापीठात कती बेबंदशाही चालली आहे — आपण जरा ल घातलं तर — परी े या
पुनमू यांकनाचं रॅकेट, पोट वभागातली खोट बलं, अ धकारी, खोट मजुरीची बलं १
ल झाडं लाव याची — कुठे आहेत ही झाडं, यांना पाणी दे यासाठ टँ कर, डझेलची
खोट बलं — ा व च आमचे आ कऑलजीचे रीडर डॉ. पवार उघड बोलत होते, तर
यां यावरच चौकशी — यांना तीनदा इंटर क मट नं रकमड क नही नेमणूक न करणं
— आपण जरा वेळ काढू न —
तर ा कुलपतीनं काय हणावं? व ापीठं वाय आहेत ना? तु हीच नवडू न दलेले
लोक मॅनेजमटवर असतात ना? मी रा यपाल हणून फार तर व ापीठाकडू न एका ा या
त ारीवर कॉमट मागवू शकतो.
मीच हटलं, पण सर, कुलस चव महाशंय तु हांला खोट प ीकरणं पाठवतात, आपण
हे तरी पा लं पा जे, क —
ावर शमा जे संतापला हणतोस, मला का हे एकच काम आहे, असं तु ही समजता?
सात-आठ व ापीठां या फायली आ ण दोनदोनशे पानी नवेदनं वाचायला आम या
चारपाच आयएएस स चवांनाही वेळ पुरणार नाही. आ ही काय ानं आ हाला दले या
अ धकारानुसार व ापीठाकडू न मा हती मागवतो, या आधारे नणय घेतो. तो पटला नाही
तर तु हांला कोट आहेतच याय मळवायला. नु या तुम या एका व ापीठा या त ारी या
फायल नी आमचं ऑ फस छतापयत भरलं आहे. चौक या, यु नयनचे ठराव, ा यापकां या
यु नयन या धम या, येक नेमणुक व अपील — हे पाहा लनड ोफेसस, अशा ा
पसनल ीव सेससाठ वाकई हमे फुसत नही. मी तर ा मताचा आहे क , रा यपालाकडे
कुलपतीचं ऑ फस असू नये — बराय्, या आता — गेला साला आत लंगडत, कु लपती.
अरे, व ापीठांसाठ वेगळा कुलपती असावा ा मताचा तू आहेस, पण स या तरी तू दो ही
सांभाळतोस ना रे. अशी आपली लोकशाही. खाली हे व ापीठातलं रांगडं जा तवाद
राजकारण आ ण वरती कुठला असला यूपीकडचा हातारपणात ब सीसारखं
रा यपालपद मळालेला काँ ेस प ाचा नेह न राजकारणी — अशां या हातात
उ च श ण असेपयत आप या व ापीठांचं काय होईल मला काही कळत नाही, खंडेराव.
मी हणालो, पुढे पवार सरांचं काहीच झालं नाही?
काहीच नाही. मी याला समजावून सां गतलं क , रे पवार, कोटात वगैरे काही जाऊ
नकोस. आप यावर झाले या येक अ यायाला ा जगात दाद मळतेच, अशा मात जगू
नकोस. नाही मळत याय काही गो चा — नाही तर नाही. जाऊ दे . फार उशीर झालाय.
काटे री झुडपाला वळसा घालून जावं —
मला वाटलं, रा खूप झा यानं दवे सर मलाच उशीर झाला हणताहेत आ ण यां या
वाटरमाग या काटे री झुडपाला वळसा घालून मलाच घरी जायला सांगताहेत. मी अचानक
हात जोडू न बराय हटलं आ ण नघालो.

अनंतरावला वृ प व ेचा ड लोमा मळा याबरोबर वानरी उ साह चढला. यानं याच
दवशी आम या बंग या या गेटवरची फळ नवी क न आणली : प कार अनंतराव, बी.ए.
मराठ फ ट लास, वृ प व ा पद वका (फ ट लास). आ ही तघेजण आपाप या
परी ां या अ यासात होतो, तर हा ड लोमा फ ट लास पास झा यांबरोबर आपण नवीन
पेपर सु करणार आहोत, अशा बात या छापून आणायला लागला. कोणकोणाला धम या
दे ऊन पेपरासाठ ऑ फसची जागा मळते का याचा यानं धडाडीनं शोध सु केला. लगेचच
या या तावडीत एक उपमं ी सापडला. ा उपमं याचा लखो टया नावाचा भाचा आप या
मामा या भरव तीत या चारमजली न ा इमारतीत गो वददादा कॉलेज या न ान ा
पोर ना फूस लावून कुंटणखाना गु त रतीनं चालवतो, असे पुरावे या या हाती आले. शोध-
प का रतेचा एक वषय यानं वृ प व े या ड लो या या अ यास मात फार कुतूहलानं
अ यासला होता. याचा आता अ यंत उपयोग झाला.
योगायोगानं एका र ववारी कुंभार साहेब नेहमी माणे अनंतरावला कुंडली
दाखव यासाठ आले, ते हा यांनी एक डोळा मा न खशातलं को कासारखं एक
च मु त दरप क अनंतराव या हातात क बलं. मी सरकारी नोकर, पु हा मोशन नाही,
बदली नाही, कृपा क न माझा या याशी काहीही संबंध येऊ दे ऊ नका, असं हणून कुंभार
साहेब सटकले. एक नशा शहा नावाची मुलगी असं प क इंड अल ए रयात नेहमी वाटते,
एवढ मा हती फ यांनी दली. मग आ हाला सवाना तातडीनं आप या खोलीत बोलावून
अनंतराव हणाला, याचा अथ लावून दाखवा बरं, पाथानो.

‘वेणू’ज ॅ टक स? कोण ही वेण? ू आ ण ा आक ांचा अथ? ूशनची फ वर या

वगासाठ उलट कमी? आ ण इतक ? ा यापकांचा पगारच दोनशे पये, ते हा एवढे पैस? े
छे . आधीच परी ा त डावर आले या, यामुळे आ ही आपाप या खो यांम ये दारं लावून
अ यासाला बसलो. अनंतराव शोध-प का रते या अवसानात दोन रा ी VENU’S
PRACTICALS अशी इं जी पाट लावले या, उपमं या या इमारतीमाग या चोर
दरवाजा या अंधा या ज यासमोर दबा ध न टे हळणी करत बसला, क युरेकाऽ.
नंतर एकदम दै नक मराठवाडा समाचार मधे पु पत भाषेत या या या तंभाचा
महारा भर गवगवा झाला, इतक हीनस उफ वेणूज ा य के ही लेखमाला वाचायला
अभूतपूव गद हायची. दै नक मराठवाडा समाचार चा खप एकदम वाढला. अनंतरावला
मराठ वृ प ीय वतुळात उ च थान मळालं. उपमं याची ा तंभांमुळे बदनामी तर
झालीच, शवाय मं ी महोदयांनी ताबडतोब राजीनामा ावा, अशी मागणी अ लेखांमधे
यायला लागली. आ हालाही अनंतरावांनी च कत क न सोडलं. अ यास सोडू न हे तंभ
वाचणं भाग पाडलं. मराठ प सृ ीचे स तष हणायला अनंतराव लायक ठरला. याची गो
थोड यात अशी :
लखो टया हा उपमं याचा भाचा आप या बापा या अडत कानावर नय मत
न बसता उनाड या करीत असे. वडलांनी घराबाहेर काढ यावर याने औरंगाबादे त,
नशा उफ नशा शहा नावा या एका मो ा हॉटे लीत वागतसुंदरीचं काम, करणा या
मुलीला हाताशी ध न ा ाचीनतम धं ाचा ीगणेशा केला. सु वातीला ही एकच
मुलगी आ ण तीन नर नराळे भारी ेस यां याकडे होते — वेगवेग या
पोषाखांमधली हीच फा तमा, हीच रोझी आ ण हीच नूतन. तथे ठे वलेला वेणूधरन
नोकर हा येणा या ग हाइकांना प च दोन अट सांगी — ॅ टकलला एका वेळ
एकानेच बसावे आ ण एका वेळ तघ पैक कोणीही एकच बसायला मळे ल. पुढे ा
 नशा शहाचा आकार बघड याने हणा कवा ा कुट नाटकाचा पदाफाश झाला
हणा, लखो टयाने मस नशा शहा पोरीला एका भरपूर मुली असणा या गावात या
म यवत ठकाण या गो वददादा कॉलेजात वेश मळवून दला. ही नशा शहा सतत
वगात या व कॉलेजात या सव आट् स, कॉमस, साय स पदवीपूव वगापासून तर
शेवट या वषात या मुल शी मै ी क न गरजू मुल ना हेरत राही. पुढे लखो टयाने ा
नशा शहाशी न या भागीदारीने आप या मामा या चार मजली इमारतीतले तीन
लॅट घेऊन मोठा धंदा सु केला. तळमज यावर दा चा बारही उपमं या या
मालक चा रा भर चालू असतो, तथे नशा शहा ग यावर बसते व वरती एकट (?)
राहते. चौ या मज यावर या त ही खो यांम ये मोठमोठे पलंग, न ा फोम या डबल
गा ा, पूण पलंग दसेल असे व तृत आरसे, वतं मो या, नळ इ याद सुखसोय नी
हे लॅट बसणा यांस सुख हावयाजोगे असून ग हाइकांची वाटच पाहत असतात.
व तुतः लगमजु रण साठ परवाना लागतो, तो उपमं यांनी काढला आहे काय?

हीनस ॅ टक स या ा बातमीमुळे पो लसां या त डचं पाणी पळालं. कोटात मोठ

धावपळ झाली. आठपंधरा दवसांत मं ीमहोदयांनी प कार अनंतराव आ ण दै नक
मराठवाडा समाचार चे संपादक जोशी दोघांवर अ ूनुकसानीचे खटले भरले. शहा
बा नीसु ा आप या चा र यावर घाला घात याचे चारपाच वेगवेगळे खटले भरले. अनंतराव
आ ण जोशी यांना नशा शहा हीच कुंटणखाना चालवते याची शहा नशा करता आली नाही.
लखो टया हा. उपमं याचा भाचा आहे, हेही स करता आलं नाही. शवाय ही चार मजली
इमारत उपमं यां याच मालक ची आहे, हेही यां या व कलाला स करता आलं नाही. फार
काय, हे लॅट नायू मसाज ॅ टकलसाहाच आपण खु भा ानं घेतले आहेत, अशी सा
वतः वेणुधरन हा दे ता झाला. लखो टया तर पूण सुटला. प कार अनंतराव आ ण संपादक
जोशी ांस येक तीन म हने कारावासाची श ा ठोठाव यात आली, पण दया हणून
अनंतरावची जा मनावर सुटका झाली. दोघांनी जाहीर माफ मागावी, असाही कोटाचा कूम
होता. सरकारी जा हरात साठ दै नक मराठवाडा. समाचार अपा ठरव यात आलं. ा
वृ वातं य ाणवायू या अभावी हे वतमानप पुढे बंद पडलं.
नवे वतमानप खोल याचे व भंगलेला, दै नक तंभलेखन उ सजन बंद झालेला
प कार अनंतराव आता भूतबंग यावर भुतासारखा राहायला लागला. कुठे ही बाहेर पडेनासा
झाला. भयंकर गो हणजे याला न ानाशाचा रोग जडला आ ण तो खंगत चालला.
मानकापे हणाला, ढुं गणाचं वृ वातं य… वृ ासुराचा ताप पा लास? पाथा, आता
तरी प का रतेचा नाद सोड. कुठे तरी इ जतची नोकरी धर. वतमानप हातातसु ा धरायचं
नाही. बंद . मनाई.
तरी अनंतरावात सुधारणा दसेना. तो गु तपणे अंधारात वतमानप वकत घेऊन यायचा
आ ण खाली संडासात चो न टाचनं वाचायचा. ासाठ वतःकडे पैशे नसले तरी
आम यापैक कोणी आंघोळ ला गेला क , चारआठ आणे चो न यांचे पेपर आणून
वाचायचा. मग आ ही तघांनी ठरवलं क , ाला सनमु साठ नावाजले या हजरत
मुनवर उफ मुनीवर सूरी यां या खान यात घेऊन जाऊ. खु दवे बा सार या व षीनं
मुनीवरांचं ाचीन वासनाछे दतं वानलं होतं. पु हा फुकट टमट हणजे भ गरी नाही.
शवाय बेगमपु यातले क येक लोक मुनवरबाबांनी दा , गांजा, रंडीबाजी — कतीही जुनं
कुठलंही कसलंही आयु याचा स यानास करणारं सन असो — या यातून क येकांची
सुटका केली असं छातीठोक सांगायचे. वानखेडे हणाला, वतमानप ाचं सन सुटतं का,
य न क न पा .
मग आ ही तघाजणांनी समोर या इसाकचाचाची जुनी र ा केली आ ण भ यापहाटे
प कार अनंतरावला — चल ऊठ, मोठे अव लया सूफ संत आले आहेत हणून — उचलून
र ात टाकलं आ ण वे ळ या र याला लागलो. खु ताबादला औरंगजेबा या कबरीमागे
वळ यावर एका जु या इद यापुढे मो ा मैदानभर बैलगा ा, टांगे, र ा, मोटारी, का,
ॅ टर लावलेले होते. इत या पहाटे सु ा अव लया मुनवरजीकडे पाचशेसहाशे लोक आले
होते. रांगेतले बायकापु ष एक टे काड चढू न चंड भुयारासार या वाटे नं पुढे सरकत होते.
पुढे दो ही बाजू या भती इत या चचो या होत गे या आ ण भुयारातला अंधार इतका दाट
होत गेला क , पुढ यामाग यांना एकमेकांना चाचपडतच पुढे पाय टाकता यायचा. मधेच
चौकात या उजेडात उ चत अंतर ठे वून चला — असं चु यानं ल हलेलं होतं. वानखेडे या
माग या बाया या या पाठ वर टोचत हो या, तर आम यापुढे मानकापे होता तो या या
पुढ या मुसलमान पोरीला मागून धरत होता. उ चत अंतर ठे वा. मी अनंतरावला प कं ध न
सरकत होतो. खरा कार कळला तर तो पळू न जाईल, हणूनही. पुढे दोन रांगा फुट या.
पांढ या इराणी झगा यांमधले मुनवर बाबांचे भ आ हाला एका उंच छता या महालात
घेऊन गेले. समोर बदला घेऊ नका, बदला — असा मराठ आ ण उ त मुनवरज चा गु मं
ल हलेला होता, तो क येक शतकांपासून श य परंपरेनं यां यापयत आला होता.
अव लया मुनवर ऊफ मुनीवर बाबा यां या पूवायु याब ल अनेक ख याखो ा चाटा
रांगेत वेळ काढणा या ह -मुसलमान-जैन-बौ सग यांकडू न ऐकायला येत हो या.
येक जण तो मूळ आप याच जातीचा आहे, असं बंडल मारत होता.
जा त न पूछो साधु क — असा याला जबाब मळायचा. वानखेडे हणाला, अरे या
हणीचा अथच असा होतो क , आप या दे शात साधू हटला क तो कधीही नीट उ च
जातीचा नसतोच, कशाला याची आडजात जाणून फुकटचोट हरमोड हा? हॉ हॉ. एक
रा ीय दजाची भूमकाही होती, क मुनीवर पूव आय.सी.एस. हायला लंडनला गेल,े पण
सावरकरां या नादाला लागून ां तकारक हणून पकडले गेले व तु ं ग फोडू न हमालयात
यो यांबरोबर फरले व आता वातं य मळा यावर कट झाले. सरी ग प हणजे ते मोठे
डॉ टर होते पण गोवा मु आंदोलनात स या ह बरोबर हापशाजवळ पकडले गेले. श ा
हणून पोतुगीज सै नकांनी यां या डो यावर साधा नारळ फोडला आ ण बॉडरवर आणून
टाकलं, ते हापासून यांची मृती गेली. आरो य वषयक तर यांना चटकन कळत होते.
 यांचे चा र य आ ण गुण पूण महा यासारखे होते. यांचे श य एकेकाला आत नेत.
अपवाद हणूनच स याला सोबत जाता येई. अनंतराव एकटा आत जाऊ शकत नाही, असं
खुणेनं दाखवून मी यु नं आम या दोघांचा वेश मळवला. एक श य हणाला,
चला, या, व ाथ दसताहेत. काय झालं आहे यांना?
मी थोड यात अ र काय ते सां गतलं.
हणजे? वतमानप ? आ ण सन? सुटत नाही?
मुनवरज या चेतनाअव थेत हा नवीन होता. मग मी सार मा यमां या रा सी
श वर पाच मनटं बोललो. तशी यांनी डोळे मटू न समाधी लावली. मग एकदम स हसू
फुटलेला यांचा चेहरा ानश या सीमेवर जाऊन आ यासारखा आ हाला समजून घेत
होता. आ य वाटलं ते याचं क , यांना वतमानप हे सन कसं यावर काहीच समजावून
सांगावं लागलं नाही. हे सन सोडायचं कसं एवढाच यांना आता पडला. कारण हे
सगळं यांना मानवी उ ांतीतली नवी वकृती वाटली. पण पटली. चतातुर सुरात ते
हणाले, माग या चौकात थोडे थांबा.
तोपयत रांगेत या पुढ या एकाला श यानं अव लयांसमोर उभं केलं. मी माग या
चौकात अनंतरावला बसवून गुपचूप एका मो ा वा या या पड ाआड दाराशी उभा रा न
मुनवर बाबांचा अफलातून वासनाछे द उपचार पाहत रा लो. चेहरा खूप वेळ याहाळू न मग
अव लयासाहेब एखा ाला अ ील ही वचारायचे : तु हारा कुछ लंड का ॉ लेम है
या? मुंबई या मोठ ढे री तोलत आले या माणसाला यांनी मं दला : श य तो कामावर
जातांना पायी चालत जा, आठ तास कवा वीस मैल — यांपैक जे आधी येईल ततकं. नंतर
एकाचा काहीतरी वचारोग बरा होत न हता, याला रोज सं याकाळ कामाव न आ यावर
आंघोळ करत जा, सकाळ नको — असा स ला दला. तेही खरंच होतं. सकाळ व छ
होऊन बाहेर पडायचं आ ण दवसभराची घाण अंगावर ठे वून जेवणखाण, मुलाबाळांना घेणं
आ ण झोपणं ही ह प त चुक चीच आहे. एका दातपड याला स ला : दो ही वेळा शानं
दात घास यापे ा एकदा शानं, एकदा सा या बोटांनी दात घासा — हर ा चोळवटू न.
शवाय दातांमधे अडकलेला कचरा दो यानं काढणं वरव न श कर यापे ा जा त चांगलं.
एका पुढा याला : खाज सुटते? इतके बग यासारखे पांढरे शु कपडे नका घालू. साधे
पा यानं धुवा. साबण कमी वापरा. ब नयन-जांगे सुलटे — हणजे शवणी बाहे न क न
— घाला. जगाला कसं दसतं ा सोसात तुला हे च े पडलेत, आता वतः या नाजूक
वचेला कसं चांगलं होईल हे बघत जा. एका स रीत या माणसाला ते मं दे त होते :
ह तमैथुनात काही गैर नाही. तुझी बायको वेगळं घर क न राहीन हणते ा वयात, तचा
रोजचा छळ वाचेल. तुला हाता याला हे फार सोईचं, परवडणारं आ ण शवाय ा वयात
बदसंगातून गु तरोग, एडस खरीद याचा अ जबात धोका नाही. आप या ाचीन
ऋ षमुन या थोरवीचं रह य हेच होतं. — ह तमैथुन व तमैथुन म तमैथुन. चला.
पूण रांग संपेपयत हे चाललं. मग अव लयासाहेब यानात बसले. दर यान यांचा श य
आ हाला तकडे यां या समोर घेऊन गेला. ब याच वेळानं स मत चेहरा क न यांनी डोळे
उघडले. मुलांनो, आम या मो ा भ गणांत ही उपाधी आहे. तला जडीपासून उखड याचा
मं ऐका :
१. सकाळ उ शरा उठणे, हणजे इतर मह वा या कामांचा तगादा पुढे येईल आ ण पेपर
वाच याची घातवेळ टळे ल.
२. एकदम सोडणे. याला न म च पा जे असेल तर घरात या चा मृ यू कवा
अशीच एकाद मुख घटना साधून त ा करणे, मग समोर दारात पेपर पडलेला असला
तरी तुडवून जाणे.
३. कवा एक दवसाआड मग एकेक दवस वाढवत पुढे म हनाभर पेपराला हात न
लावणे. चुकूनही नाही. पयायी सा वक धा मक मजकूर वाचणे. फार मह वा या बात या
कानावर आपोआपच पडतात, यांची चता नको. पेपरचं सन सुट यावर दवस कती
स जातो, याची जाहीर चचा करणे.

परी ा म ह यावर आली असताना अचानक वगबंधू जगरदो त रघूनायक क बंग याबाहेर
उभी क न वर आले आ ण हणाले, खंडेराव भौ, चला हो, शशीचं ल न, अचानक ठरलं. ही
आईची च :
बाळा, आप या आंगणातला हा शेवटचा मांडव. पु हा वीस वषानी का कधी
आप या लहान या चऊचं ल न होईल इथेच का आणखी कुठे तोवर कोण मरतं कोण
वाचतं का तीच मरते का वाचते का कोणाचा हात ध न चा ली जाईल — कोणी
सांगावं? तू ज र ये. तु यासाठ ही आता मुली शोधणं सु करावं लागेल. तेवीस वष
झाली तुला गुढ पाड ाला. परी ांचं काय, या सदरच असतात. ल नातच त ण मुलीही
जवळू न पा न होतात. कोणी चांगली मुलगी अचानक सापडू न जाते. आप यालाही
पाहणारे मुल कडचे असतातच. ल न आयु यात एकदाच होतं, बाळा. लगेच रघूबरोबर
नघून ये.
रा ी रघू या कवर ग पा मारत मधेमधे धा यावर खातपीत आ ही सकाळ मोरगावला
पोहोचलो. दोन दवसांनी पु हा तसेच औरंगाबादला परत आलो.
दो ही दवस नुसता मन ताप, पा णेरावळे , गद , सतराशे वधी — या यात नवरी या
धाक ा भावानंच फ करायचे दोनचार वधी मला करावे लागले. आमचा नवा मे णा
नवरदे व या या पाटबंधारे खा यातले दोनेकशे लोक कारकून शपायांसह खास व हाडी
हणून आप याबरोबर आणता झाला. वधूप ाची फ जती करावी हणून आ ण आपला
बडेजाव दाखवावा हणूनही. शवाय गुरवां या वाजं यांचे दोन टायफे आ ण रंगीबेरंगी
यु नफामचा चाळ स भकार दसणा या वाज यांचा बॅ ड. यानं वखचानं चारपाच एस ा
दोन दवस करारावर आण या हो या. ाव न याची टे बलाखालची मळकत कती हजार
असावी, याचे अंदाज मांडवात ऐकायला येत होते. काय शशी पोरीचं भा य.
 ा सग यांची बडदा त एक ा भावडू ला पाहावी लागली. व ा का ा पानतंबाखू
स ेट सरबतं चहा गा ाचादर पासून तर मानपान सगळं . तकडे सोनाव हनीला वरमाय
आ ण व हाडण ची सेवा सणी फुगणी नपटणं. मूखाचा बाजार. ा गावठ लोकांना ल न
हणजे नु तं खाणं. पं वर पं . सबंध गावाला चुलीला नवतण, हणजे वा ात
दवसभर रांध याखा याचाच ग धळ. भावडू च सगळं सांभाळत होता. पु हा घरातच ठाण
मांडून कूम सोडणा या थोर या दोघा मे यांची उ तवारी. हे दोघे वीर आप याला ा
ल नात काय जावईभेट मळते, याचा कानोसा घेत होते. यांचे पाय धुऊन येकाला एक़ेक
सो याची मुंद नवरी या धाक ा भावानं ायची, अशी प त आहे. हे कळताच मी नेमका
ग चीव न मागे नद कडे गायब झालो. बचा या भावडू नं दोघांचे पाय धुऊन जावईभेट
दली.
थोरले मे णे वक लसाहेब नेहमी माणे असं य दमदमीत खातपीत आ ण ततकेच
पाचकळ शा दक वनोद करत होते. उदाहरणाथ छबीताई हणाली, आमचा भाऊ खंडू
सारखा अ यासातच डोकं खुपसून असतो. तर वक लसाहेब हणाले, खूप सु असतो?
बजाताई हणाली, अगं उ च श ण असंच असतं. ावर वक लसाहेब — च श ण
हणालीस का? कोणीतरी हणालं, आपण अ जन — तर वक लसाहेब — अ ते
बाराखडी आली क अ जन होतो. हशा. असं वारंवार त होऊन दवसभर.
लाडक चा दा डा आ कटे ट नवरा द ली न आला न हता. याला आंगठ मळाली
नाही, हणून हे दोघे मे णे हळहळले. आता तो फारच दा यायला लागला होता. हणून
ापुढे दा ला शवणार नसाल, तरच परत द लीला येईन — असं नकराचं भांडून दोघा
मुल ना बरोबर घेऊन संतापातच ती माहेरी आली होती. कुटुं ब व था कती तकला
असते? माती या भां ासारखी. के हाही तुकडे तुकडे होऊ शकतात. ा मन वी पोरीचं
काहीतरी फार बघडणार, पु हा तला दो ही मुलीच, मुलगा नाही — असा त या भ व याचा
घोर लाग यानं वडलांचा नूर गेला होता. यात खंडेराव, तुझं ते फटकून वागणं. वडलांशी
संवाद नाहीच. ते वचारतात, खंडू आप या लाडक चं काय करायचं रे? तर तुझं उ र —
ल नं जुळवतांना घाई केली, आता भोगा फळं . ते कळवळू न वचारतात, खंडू, सुट त येशील
ना परी ा झा यावर? तर तू — कोणती सुट ? कोणती परी ा? अशी उ रं वडलांना
सु श त हणवणारा मुलगा दे तो? साधं सांगता येत न हतं, क बाबा, मला एम.ए.ची परी ा
झा यावर पीएचडीची तयारी करायची आहे, कठ ण असतं पीएचडीची जागा मळवणं. —
खंडेराव, अरे अरे. आता प ा ापा शवाय तू काय क शकतोस? आयु यभर मनमुराद
हळहळ करता येणंच ब दा तुला यश वीपणे येईल.
ा दो ही दवसांत भावडू ल ना या धबड यात इतका तला होता क , या याशी पाच
मनटं नवांत बोल याचाही अवसर मळाला नाही. बचा याला कामच काम. दो ही दवस
धड झोपही याला घेता आली नसावी. आ ण सोनाव हनी? ती तर कायम चुलीपाशीच
असायची. रा ीही आ ण दवसभर. एकदा फ ब हण या आ हापायी पंगतीत त या
गालांना गुलाल लावावी लागली, आ ण पु हा एकदा त या पाठ वर पापड फोडावा लागला.
 रा ी नघतांना भावडू चा नरोप यायचा तर खूप शोधूनही सापडेना. शेवट क सु
होता होता तो गो ातून घाईघाईत धावत आला — ग यात उडणारं उपरणं, गाईनं शेपट नं
उमटवलेले शेणाचे छाप पडलेलं ढलं झालेलं धोतर, ल नातला सो या या बटणांचा रेशमी
सदरा, नखांमधे हश या आंबवणाचं पीठ, डो यावर या मोठ् ा भाराभर झुलपांमधे
गवता या का ा — मो ानं ओरडू न तो हणतो,
आता तकडेच भेटूऽऽ
तकडेच? आता चरर होतं आहे, पण ते हा, खंडेराव, तू बऽरंऽ असं हणालास. क
र हस गअरमधे मागे मागे सरकत गेली. भावडू तथेच हात वर क न उभा दसेनासा
झाला. याच वेळ वेशीबाहेर लांब नद कडे तार वरात महारी सनई डफ मशालकरी मागे पूण
डोकं पांघरले या साव यांसार या बाया मरीमाय या दे वळाकडे चाल या आहेत असं
दसलं. काहीतरी पार य चाललेलं वाटत होतं. जणू आप या घरापासून केवळ उल ा
गअरवर भयंकर वेगानं मागेमागे नेत थेट बेगमपु यात भूतबंग यावर ती क आप याला
टाकून नघून गेली. भावडू , आता तकडेच भेटूऽऽ. हणजे मृ युलोकात?

आ याबरोबर परी ेची जीवघेणी तयारी. ु ध असा सलग म हना. धोकंप . पृ वी या

सु वातीपासूनचे भूगभातले थर, जीवांची नज वातून उ प ी. जुनं अ मयुग, नवं अ मयुग,
यां यातले पूव न् पूवम य न् म य न् उ र असे कालखंड, ांझयुग — इ तहासपूव काल,
पुरातन इ तहास, ाचीन इ तहास — डोकं च ावून टाकणारे हाडांचे नाना कार, रेखाटणं,
आकृ या, नाना वंशां या आप याकडे वचकून पाहणा या ू र कव ा, इ ज त,
मेसोपोटे मया, नने हा, सधुदेश, प ह या वानरमनु या या कवट ची मापं. तु काना पोरगा.
हमयुग,ं थलांतरं. ीक, रोमन, ह ू — आ ण उपास, जागरणं. वारंवार काली फॉस.
स लका. एक लाख श ची हो मओपथीची औषधं. वरेवर या एका उ खनन श बरात
डे कन कॉलेज या म ा सरांनी मनःपूवक बारा ार आ ण हो मओपथी शकवली होती, ती
आता कामा आली. पाठ खते — ॲ टमनी टाट सु कर. डो यांवर ताण? टा घे. वा.
ॲलोपथी नको न् ते डॉ टरकडे जाऊन वेळ घालवणं नको. घर पु तकांनी उतू चाललं रे
पाथा. खंडेराव, एकदा तरी जेव, मरशील नाहीतर मायला रातोरात. जनुकशा माहीतच
पा जे. शरीररचना पाठच पा जे. मानववंशशा ातलं नवं संशोधन थोडं तरी वाचायला
हवं. उ खननांचे इ तहास तप शलांसह आधीच प के केले आहेत, ते बरं झालं — ॉय,
बॅ या, माया, जे सलेम, हडा पा, त ला, पैठण, दौलताबाद. प हला सांगाडा
जुळवतांनाचा संथ थरार. आणखी एकदोनदा असा सांगाडा जुळवला, क आप यातला
रोमँ टकपणाच तमाम संपून जाईल. पेर,ं सांध,े मनगटं — कती हाडंच हाडं. सुंदर नाजूक
हातां या वचेखाली ही अशी हाडं असतात. ा काळात पाटनर तघेही बचारे कमीत कमी
आवाज करायचे. नाही सां गतलं तरी आप यासाठ अंडी, ेड, केळ घेऊन यायचे.
मानकापेनं एक वडंबनही आप यावर क न ठे वलं होतं:
आधीच ह तशात इ तहास पढला
 झाली तशात ह पुरात व बाधा तयाला.

ह ली कोणीतरी आम या बंग यामाग या कोप यात बेकायदा बक या कापायचा

खाट कखाना सु केला होता. आसपास या गरीब शेजा यांना खुरं शग उरलेलं सगळं
फुकट दे ऊन यानं आपला धंदा बनधा त केला होता. रा ी कोणीतरी कापाय या बक या,
कोकरं, बोकड आणून सोडायचा, क भ यापहाटे खाटखाट आवाज सु होईपयत या मृ यू
ंगत वाट पाहत उ या जीवांची आकांतानं ब ब सु राहायची. मधेच सगळा कळप खाली
बंग यात या बागेत घुसून ग धळ घालायचा. मग खाटकाकडचं पोरगं रर रर करत
एकेक चा कान ध न ओढू न यायचं. श नवारी तर म यरा ीपासूनच एकेक ला ओढू न
खाटखाट मार याचे आवाज; कारण र ववारी व ानगरीत या सव शाकाहारी ा यापकांना
मांसाहारी हो याचे फायदे माहीत झालेले. यातूनही भ या शेळ ची पलं आधी कापून
टाक यानं त झालेले सड पळू न याय या घाईत कोणीतरी. तेवढा वेळ शेळ शांत उभी.
तला सु याखाली याय या आत लोट भर ध चुरर सुर चुर सुर करत पळ याचा आवाज.
खंडेराव, अशा च भेदक आवाजांमधे झोप येईलच कशी? थत बन. झोप यायचा
य न कर. काय, मानवाचा इ तहास ौया शवाय आणखी सरं काही सांगतो? ा सग या
गो सकट मानव ाणी आहे.
तरी नेटानं मळे ल तेवढ झोप घेत मी परी ा पार केली.

हं, बोला म छदर मानकापे, आपलं नाव सांगा. श ण?

तु ही हटला तेच, सर. श ण वगैरे सगळं तुम या हातात या अजात लवलेलं आहे.
बरं, मराठ तली प हली कव य ी कोण?
महदं बा ढवळे .
छान. बंदे मॅटरम रा गीत कोणी ल हलं?
बंकम चं .
तुम या आवडीची पु तकं कोणती?
वाचतच नाही, तर आवड याचा कुठे येतो?
उ म. आता सांगा बरं आज या पेपरात हंजे उ ा या र त कोणती मह वाची बातमी
आली आहे?
पेपर वाचणं बंद केलं आहे, मुनीवर आचाया या गु मं ापासून.
को या ंथात कु ती मा ा या आहेत?
को ती मा ?
तु हांला व ृ व येतं?
 व ृ व? हणजे भाषणबाजीच ना? काय करायचं व ृ व येऊन? ऐकणा यांना मूख
बनव याची कला…
मी काय वचारलं? ते तु हांला येतं का, एवढं च वचारलं ना? बाक ची व ा कशाला?
नीट ऐकू आला का? मी काय वचारला होता? आ ण तु ही उ र कशाचं दे ताय?
मी कुठे उ र दे तोय?
मी काय वचारला होता?
मला कुठे आठवतोय तुमचा ? एकाच वेळ चार चार पाच पाच वचारताय तु ही.
आता शेवटचा एकच वचा ?
तुम या ाला उ र दे याचा च कुठे उद्भवतो?

अशी रंगीत तालीम बाजू या वानखेडे या खोलीतून म छदर मानकापे या फॉरे ट

ऑ फसर या जागेसाठ होणा या इंटर ची उठ या उठ या मला ऐकायला येत होती. पु हा
मी डोळे मटू न गे या दोन वषाचा ा भूतबंग यात गेलेला असा वनोद काळ आठवून
सुखानं झोपी जात होतो. हा र य कालखंड संपला. सग यांनी भरपूर अ यास केला. उ म
पेपर ल हले. माझीच परी ा सग यात लांबली. संप यावर दोन रा ी आ ण एक दवस
सलग झोपून आज तस या दवशीही मी हा शीण काढू न टाकत होतो. जागा झालो, त हे
तघे जण मा या त डावर थंडगार पाणी शपडत होते.
आहे आहे, खंडेराव जवंत आहे रे. झोप पाथा, झोप.
झोपायचं काही रा लं नसंल, इतकं सगळं पोट भ न झोपून घेतलास, खंडेराव, तयारी
कर. दवसभर आज मजा क त. उ ा मला मुंबईला इंटर ला जायचंय्. आता कुठ या
आप या भेट हायला? कोइमतूरला वषभर े नग. मग कुठे पो टं ग होते क … संडासात
घेऊन जा खंडेरावला — आंग धू बाळा, का आ ही घालू आंघोळ? चला, लवकर बाहेर पडू .
ये या दवसां या जीवघे या धावपळ ची क पना येताच माझी झोप उडाली. चौघे जण
चार दशांना तर जाणार. यांतली आपली कोणती? भावाभावांसारखे चौघे जण इथे नांदलो
— कती समृ आठवणी — रा ं दवस अ यास, नाझं मध या भंकसी, क वता, स ेट ,
तंबाखू, थ ाम करी, उपदे श, परी ा, लाय री, वपाकाचे अग णत योग — आ ण
बशर या ठे यांवर या गझला, प पाणी बु ासार या लांब बोटांम ये सोपकेस हळू च ध न
चालणारा प कार अनंतराव, सदै व खाटे वर M या आकारात रजई तयार ठे वून पटकन ती
पांघ न आत क वता रचणारा क वराज म छदर मानकापे, झोपडीत बक यांजवळ अ यास
करत सतत प हला येणारा आ ण आता अमे रकेत पीएचडीसाठ जायची तयारी करत
असलेला बी. सी. वानखेडे.
पारी खु ताबाद या रे ट हाऊसवर जेवण सांगून आ ही वे ळचा सगळा प रसर हडू न
हा दवस साजरा केला आ ण सं याकाळ परत रे ट हाऊसवर जेवायला आलो. आ ही तघे
जंण गाइड हणून टू र टांबरोबर इथे अनेक वेळा यायचो. रे ट हाऊसचा खानसामा सराज
आम या चांगलाच प रचयाचा होता. महंमद तुघलखानं १३२७ मधे द लीकडू न लाखो लोक
इथे नवी राजधानी वसवायची हणून आणले. नंतर ब तेक सगळे परत ह थानात गेले.
पण काही लोक वेगवेग या कारणांसाठ दौलतांबादलाच कायम रा ले. यांपैक सराजचं
घराणं स होतं. अ तम जेवण झा यावर पानाचं तबक तंबाखू स ेट वगैरे घेऊन
सराज आला आ ण आम याशी जु या आठवणी ता या करत बसला. एकाएक वानखेडेला
सलगी या सुरात यानं वचारलं, य , बाईसाब का कैसा चल रहा है? उ हे लाया नै?
ऐक याबरोबर वानखेडे कावराबावरा झाला.
मी लगेच थ े या सुरात हणालो, का रे ती पाठक पोरगी दसली नाही ब याच दवसांत?
याबरोबर अनंतरावनं मला खूण केली क , ा वषयावर बोलू नको. वानखेडेनंही
शारीनं मो कलक ा पानाची प तंबाखू टाकून त डा या तोब यात भरली आ ण फ
चार दोन हातवारे क न तो ग प बसला. आयतंच त ड बंद झा यानं पाठक पोरीचं करण
या या त डू न ऐकता आलं नाही. पण नंतर दोन तीन दवसांनी अनंतरावनं मला स व तर
सां गतलं क , ा सा या वानखेडेचं लहानपणीच गावाकड या एका पोरीशी ल न झालेलं
आहे. आता पगलाकेशीशी र ज टर ल न कराय या सुमारास या याच गाव या एका
माणसानं हे लफडं बाहेर काढलं. मग व कलाकडू न नां लक या कायदे शीर नो टसा,
रवाजानुसार पेपरातून फारकत — अशा सग या भानगडी के यावरच याला आता ा
स या पोरीशी ल न करता येईल. बरीच धावाधाव चालली आहे. मायला. अरे, मी पेपरात
खु यानं या गावाकड या आधी या बायकोला सोड च द याची या या कांबळे
व कलाची नोट स वाचली आहे. कुणाला सांगू नकोस, गु त ठे व. म छदरला पण बोलू
नकोस. काय करतो ते क दे याचं याचं. बघू आप याशी तरी खरं बोलतो का.
पण या दवशी रे ट हाऊसवर मा वानखेडे साळसूद हो साता आम याशी वाद घालत
होता. मलाही याचं हे लफडं माहीत न हतं. मग म छदरचीही फरक उगाच काढावी हणून
यालाही सहज छे डलं, ती बट आ सोसु ा ह ली दसत नाही रे? काय चाललंय तुमचं?
आँ? तस या चटोर पोरी तुम यासारखा शेतक या या घरात चालतील? अशा आय एस आय
माक या रेडीमेड बायका तु यासार या कले टर होणा या खे ात या पोरांनी के या, तर
या तु या बदरकड या खे ापा ात या पोरी कोणी कराय या? आप या पोर नी उठली
क लांबून पाणी ओढू न आणावं, वैपाकपाणी, धुणंभांडी, झाडलोट, शेणसारवण हेच
ज मभरी करत राहावं?
वानखेडे या त डाचा तोबरा अजून बंदच, पण कान आम याकडेच टवकारलेले.
अनंतराव धूत चेह यानं या याकडेच प कारासारखा टक लावून.
म छदर, हे सगळं घरकाम सांभाळू न शेतात राबणा या आईबापां या, भाकरी
थापणा या, भावंडं सांभाळणा या आ ण सगळं आव न पु हा शाळे त जाणा या कसंबसं
दहावी बारावीपयत पोचणा या या खे ापा ात या पोर ना ते ं द र ते न् कानं न्
नाटकं, फराय या बागा अन् घरातच नळ बाथ म संडास ा नागरी सु वधा कधी भेटणार?
आँ? ा गरीब स े ला पोर ना कधी स वानखेडे, स म छदर भेटणार?
आता वानखेडेला बलकूल राहवलं नाही. हनुवट वर करत पाना या लग ातून आवाज
काढत तो हणाला, हंजे? स े ला का शहरात नसतात का?
फ शहरातच असतात, हण क .
तसं नाही रे, पण असा वचार करणं संकु चत नाही?
आ ण फ शहरी, छानछोक चंट दसली क पडा ेमात, करा बायको — हे संकु चत
नाही? फ वषम संधीच दे णा या आप यासार या दे शात हा अ वचारीपणा नाही? यात
पु हा ल नासारखी संधी आप या सं कृतीत एकदाच आ ण शेवटचीच. फ शहरातलीच
आ ण वर या वगातली पोरगी नवडणं हा भेदभाव नाही?
हे बघ, जवानी असते, दवानी असते. जाती, वग ा सां कृ तक, कृ म गो ी असतात.
वरवर या असतात. ाकृ तक जै वक गो ी बे सक, भूगभासार या असतात. तुझा ग़ा लब
आठव —
है ये वो आ तश ग़ा लब
के लगाये न लगे और बुझाये न बने
ववाहसं था हंजे परोपगारी धमादाय सं थाच क न टाकताय खंडेरावसारखे लोक.
अ ह यो ारक रामचं ी. खंडेराव महाराज क जऽय.
पण मग आप या नवडीला मह व ायचं नाही? ेम —
ढुं गणाचं ेम. हे पहा, हे वधूवरांनी वतःची नवड करायचं थातुरमातुर हणजे — केवळ
शहरी, उ चवग , भांडवलशाही आ ण पा ा य वाद मू य आहे. जगात करोडो चनी,
ह , अरब, आ क , आ दवासी जनसमूह हे मायको नवडीचं लफडं मानत नाहीत. जै वक
ा यो य जोडीदार असणं हीच तर शंभर ट के नवड झाली. खरं तर सुंदर नाही अशी
मुलगीच नसते.
हणजे स दय कमी जा त असं काही नसतं, तु या मते? — समे —
ढुं गणाची सम .
हॉ हॉ. ती तर बे सक असतेच.
हे नवडीचं थोतांड कती मयादे पयत यायचं? डे टग क न क न नंतर न या
लोकांनी घट फोटच यायचे यापे ा अंतपाट फटे पयत एकमेकांना पा लेलं नसतं, या
लोकांचे संसार सुखाचे झाले नाहीत? ल नानंतर ेम करता येत नाही? आ ण अशा पारंप रक
शरीरसंबंधांतून तभावंत संतती ज मली नाही?
ल नानंतर डे टग करता येईल काय?
फारच जुनाट पारंप रक सनातनी वचार आहे खंडेराव तुझा. नाही का रे म छदर?
मानकापे ठाम हणाला, सनातनी असेल, पण मानवतावाद तर आहेच. आ ण
नादारां या हताचाही. आ ण नै तकही.
आम या परी े या काळात पवार सरांनी व ापीठात या आप या रीडर आ ण
वभाग मुख ा जागेचा राजीनामा दला आ ण द लीला पुरात व खा यात लास वन
सुप रट डग आ कऑला ज ट हणून ते जू होणार असं कळलं. घरातलं सामानही
हलव याचं कळलं.
मला भेटायला बोलावलं यावेळ ते आम या पुरात व वभागात या यु झयममध या
यां या खोलीत फायली उपसत होते. मी गे याबरोबर यांनी शपायाला शे या
कॅ ट नमधून चहा उ ा पा आणायला सां गतलं. मी नेहमी भूकेला असतो हणून खास
मा यासाठ ते नेहमी उ ा पा मागवायचे.
…कसे गेले पेपर? जाऊ दे , संपली ना परी ा नीट? ब स. आता पुढे पाहायचं. आता
तातडीनं पीएचडीचा सनॉ सस कराय या नादाला लाग. ा टे जला जतक धावपळ
करशील, ततक तुझी पीएचडीची वष खुशाल जातील. बॅड लक माझंसु ा क , आता तुझा
गाइड हणून मी नसणार. काही बघडत नाही. हा माझा प ा फोन नंबर घे — के हाही
अगद रा ीबेरा ी काहीही वचारायचं. संकोच करायचा नाही. आप याकडे ह ज टग
ोफेसर हणून आलेले र ी सर हैसूरचे. यां याकडे हैसूर व ापीठात लगेच जायचं.
वजयनगर, ह पीचं उ खनन र ी सरांचं. तुला मदत करतील. तु यावर फ़ार खूष होते ते.
माझं प ही बरोबर घेऊन जा. तथे सगळ ाथ मक मा हती जमवून आराखडा क नच
यायचं. तोपयत तुमचा एम.ए.चा नकालही लागेल. मग ठरव तूच कुणाकडे पीएचडी
करायची ते — बडो ाला, अलाहाबादला, पु या या डे कन कॉलेजात — सगळे आपले
म आहेत. इथे ब तेक सगळे येऊनही गेले आहेत. तुला ओळखतीलच. य जाऊनच
यायचं. डपाटमट पाहायचं, मा हती मळवायची. मागे राहायचं नाही. आता तुला मोठा
आ कऑला ज ट हायचं आहे. पीएचडीचा मोठा कालखंड तथे घालवायचा आहे. मला तर
पाच वष लागली होती. मनसो संशोधन करायचं ा वयात. पुढे आयु यभर ते
आप याबरोबर राहतं. आता गाव घरदार काही वष वस नच जा. एकदा शगांवर घेतलं ना
क ब स. शग तुटो क पीएचडी तुटो. तु यासार याला कोणीही कुठे ही पीएचडी साठ
घेतील, मला खा ी आहे. अरे हो, आ ण आपले घरमालक डॉ. के. बी. दे शपांडे ऑ टोबरात
भारतात येताहेत. ते हा तु या म ांना सूचना दे ऊन ठे व. तोपयत तुझंही संशोधनाचं न त
होऊन जाईल. कवा र ज े शन, फेलो शप मळे पयत ले चरर शपही तुला कुठे तरी
मळे लच.
मधेच एक फाईल उघडताच ते हणाले, बघ हे यु झयम उभं करायला तू वतः कती
क केले आहेस? हे तू नांदेड न भंगारातून व तात आणलेले सुरे, अंकुश, ती गु ती,
बचवा, बाण. ा तलवारी — श ण न आपण दोघांनी इनामदाराकडू न मळव या — ही
नागीण, ती खांडा. हे पानपतातलं तु या मोरगावा न तू मळवलेलं नखं उपट याचं यं तर
लाजवाब आहे, कती यातना होत असतील? म ळ व तू… पण एवढे क उपसून
आप याला — मला काय मळालं? अपमान. चौकशी. आरोप…
 सरांचा आवाज भावनाजड झाला. नंतर दात खात वेषानं ते हणाले, मी ा जा तवाद
हरामखोरांना बदनाम के या शवाय राहणार नाही. आता पुरा ांसकट चॅ सलरला पाठवलेलं
नवेदन पेपरांमधे लेख क न छापतो. पाहा कशी फ फ होते तर —
सर, एक ग़ा लबचा शेर सांगू का? ा इथे तुकारामा या अभंगाची ओळ सुटायाचा काही
पाहातो उपाय तु ही टे बलावर काचेखाली लावली आहे, तथे तो लाव यासारखा आहे.
तु हांला आवडेल :
सफ़ ना जब के कनारे पे आ लगा ग़ा लब
खुदासे या सतम ओ जौर-ए-नाखुदा क हएँ?
सफ़ ना हणजे होडी आता कना याला लागली ना तुमची? आता कशाला नद
ओलांडतांना नावा ानं केले या छळाची आ ण जोरजबरद तीची खुदाकडे गा हाणी करा?
सर, मनातून हे सगळं व ापीठच काढू न टाका.
मी ल न दलेलं हे चटकूर काचेखाली जड हातांनी हळू वारपणे ठे वतांना यां या
च यातून डोळे ओले झालेले दसले. बराच वेळ ते मनगटं चोळत हताश बसले. मी हणालो,
येऊ? तु हांला टे शनवर पोहोचवायला येईन. ते नको हणाले.
आठे क दवसांनी मा या खोलीत एक प आ ण यावर पवारसरांची शफारस — असं
मळालं. तेरला डे कन कॉलेज या पुरात वाचे लोक पुढ या स टबरात मोठं उ खनन सु
करताहेत. इसवी सनापूव तस या- स या शतकात गोरोबा कुंभाराचं हे तेर मोठं ापारी
क होतं — भूम य समु ातून इटलीपासून भडोच सुरत ते भारता या पूव कना याव न
जावा सुमा ाकडे ापारी मागावर. उ खननासाठ तुम या शफारशीचा अ यंत चांगला
व ाथ अ स टं ट हणून पाठवा. सोबतचा अज आ ण जीवनपट या व ा या या ह ते
भ न पाठवावा. स टबरात डॉ. सांख ळया कळवतील या तारखेला तेर येथील उ खनन
श बरात हजर हायला सांगावे. वगैरे वगैरे.
मी डे कन कॉलेज या र ज ारला ताबडतोब होकार कळवला. आधी ठर या माणे
हैसूर व ापीठात दोन-तीन म हने राहायचं हणून रझवशनं केली. प ं टाकली. ा
धावपळ त घरी जायचा वचारही मनात आला नाही. प ही टाकायला जमलं नाही. तुफानी
धुंद तच हैसूरला गेलो.

अथातो धम ज ासा।
खंडेराव, आता तू तोच रा ला नाहीस. तू तूच रा ला नाहीस. झोपेत जागणारा तो मी.
जागेपणात झोपणारा तो तू. कोणाची झोप? कोणाची जागृती — माणूस भंग यावर हे
गैरलागू होतात. झोप येत नाही? न ानाश? हो मओपथी या एकेक लाख श या गो या,
वतःच? तू झण झणलास. तुझं डोकं कलकलतं, आ ण फैलावत जातं. भाऊ मे याचं तू
कोणाला सांगतही नाहीस. सांगायलाही इथे कोणी नाही. आता भूतबंग यावर एकही पाटनर
नाही — म छदर फॉरे ट ऑ फसर या े नगसाठ कोइमतूरला, वानखेडे या याच जु या
कॉलेजात ले चरर लागला आ ण हो टे लचा वाडन झाला, अनंतराव नांदेडला उपसंपादक
झाला — सगळे खो या खाली क न गेले. तुलासु ा ा म हनाअखेर भूतबंगला साफसूफ
क न गे या दोन बषात तु ही लोकांनी केलेली मोडतोड, कुंपण वगैरे सग या या
क न झाडू मा न मालका या साडू कडे क ली नेऊन ठे वायची आहे आ ण बँकेचं
पासबुकही शेवटचं तुझं भाडं भ न या न द सकट. काहीही सोडतांना वतःलाही व छ
मोकळं वाटलं पा जे — असं भावडू या वहीत ल हलेलं आहे. सग या घरा यात या
जु या गो ी, वंश-वृ , ऐकले या गो ी बारीकसारीक तप शलात वेगवेग या व ांमधे ल न
ठे व या आहेत. या तो कोणालाच वाचू दे त न हता. काल मोरगाव न नघतांना तू या
वतः या ता यात घेत यास. वाचतांना सारखा भावडू च ते सांगतो आहे, असं वाटत रा लं.
खंडेराव, तू ह ली अशा क वता रचत अंगावर आलेला काळ तोलू पाहतोस :
कां हो ढासळली नसे वहीर ती मा या च अंगावरी?
कां शीषावरी मा झया न बजली झेपावली स वरी?
खंडेराव, हैसूर न गावी पोहोचताच तू चरर वझून गेलास. ेतया ा. आ ही जातो
अमु या गावा । अमुचा रामराम यावा ।। काय एखा ाचं आयु य असं संपावं? मशान
शेवट मानवी भूगोलाचा अप रहाय भूभाग असतो. परलोक सागराची दांडी आप या जवंत
व तीशेजारी कृ ण ववरासारखी आ वासून शांत पडलेली असते. घरात या कती जणांचा तो
पूण वराम असतो? आता भावडू चा.
ा दवसांत तुला व च , अथ न लागणा या गो ीच फार दसायला लाग या. खरं तर
सग याच गो ी एरवीसु ा अशा रह यमयच असतील. आताच या तशा असतात हे कळतं
आहे, वतःचा भाऊ गे यावर. नशीब.
जथे तीन र ते फुटतात या त ात मुकब या यापुढे एक माणूस अचानक कुठू नतरी
अवतर यासारखा समोर आला आ ण तु या खां ावर हात टाकून हणतो, ओळखलं का?
नाही नं? बरोबर, आता तु ही कसे ओळखणार आ हांला? बराय्.
मग रा भर तू वचार करत होतास — ा माणसाचा फ चेहराच कां अंधाराचा
अस यासारखा होता? का चेहराच न हता? शेम यानं पूण डोकं हनुवट पयत बांधलेलं.
या या खां ावर काहीतरी होतं.
सरा खेळ सुटला, क हे एकेका मोटारीचे हेडलाइट खडक तून या कोप यापासून या
कोप यापयत लागोपाठ सरकत राहतात. अनंत काळ लागोपाठ खड यांवर मोरगाव या
नद काठ या झाडांमधून चमकणा या सूयासारखे झगमगत राहतात. मोरनद चा
पावसा यातला अ ाळ व ाळ घ गावता महापूर. काठावर लहानसा तू, खूप उंच अशा
याचा हात ध न उभा आहेस. तीनेक वषाचा असशील. अशी थोडीशीच य कां मरणात
राहतात? खंडू, फार पुढे जाऊ नकोस. हळू पाय टाक. बघ बघ, वा न जाशील — खंडूऽऽ.
तोच बचारा तु याआधी वा न गेला.
कोणी तरी या यासारखंच हाका मारतं आहे? गे या वष रा ी एकदा तु यासाठ
रानमेवा, रडा, वाळकं घेऊन तो कवर आला. खोलीचा बेगमपु यातला प ा नीट कळवला
न हता. तर अंधारात तो येक घरासमोर उभा रा न हाका मारत फरला, खंडेराऽऽव,
खंडूऽऽ, ओ खंडेराव —
तू अ यासात इतका गक, क तुला वाटलं भासच होतोय. पण खाली खरंच भावडू तुला
हाका मारत होता. नंतर स या दवशी तो बरोबर वचारत वचारत इथे आला. पण
याआधी तू राज थानात उ खननासाठ सकाळ च नघून गेला होतास. आठ दवसांनी तुला
तो वाळलेला रानमेवा पाटनरनं ठे वून दलेला मळाला. कुटुं ब अशा बारीक बारीक तंतूंनी
प कं होतं. तुटत नाही. नाहीतर स खे भाऊ स या ब हणी, हातारे आईबाप कोण
कोणाला वचारतो? ते जाऊ दे , पण आता तुला ओ दे ता येत नाही. आ ण पु हा तशा
हाकाही कोणी मारणार नाही.
चांद यांनी ख चून भरले या आकाशाखाली ख यात तू आ ण भावडू खाटा टाकून
थंडीनं कुडकुडत बसलो आहोत. बाजूला वारीचे परा मड. चोरांना कळावं, क आ ही
आहोत हणून दोघेजण सार या का ा आपटताहेत. सकाळ चं मोहरतो. तुला झोप येते
आहे. शेवट दे वयानी तारकागु छ दाखवत भावडू हणतो, खंडू तू झोप, मी एकटा राखण
करतो. तुला पांघरायला याचाही ा तो दे तो. अंधारात अंगावर चांद या झेपावतात.
चा ला गेला. पण गेला असं वाटतच नाही, उलट तो आताच कायम जवळ आहे असं
जाणवत राहतं. या तच.
खंडेराव, स ेट तंबाखू नसता तर हे असं दवसरा ी पेलणं तुला जमलं असतं? चतांचे
रा स स ेट या होमांनी अखंड मनोपाताळात पटाळत राहा. तू ा चक ाशी जखडू
नकोस. सुटा हो. आरशाला आरसा समोरासमोर लावून खळे मा न बंद क न टाक.
कम न या धाक ा पोरीने या न पाप मनानं आईचा मृ यू सहन केला — ते न पाप
मन मोठे पणी का षत होतं?… ब त पीटा, ब त पीटा — मर गयी. ही मनः थती
आपलीही झाली… असली… पा जे असं तुला वाटतं. आ ण तू रा भर डोळे उघडे ठे वून
सोसत राहतोस :
सोसणं भागच आहे, खंडेराव
संग बाका आहे आ ण जान यारी
गा लबसारखा ाकूळ होऊन जगत राह याचा, मृ यूला बाजूबाजूनं घेऊन चालत
राह याचा कठोर करार. डोईजड तह. कारण एकच — जान यारी.
झोप येईना अशा लागोपाठ कती रा ी? पीएचडीचं अ यावरच टाकून हैसूर न
मोरगावला जावं लागलं. सगळे लोक बाबांना हणायचे, पाहा, अशासाठ मुलगा हवा.
मुल चा काय उपयोग चार असून? एवढ इ टे ट जावयां या भरोसे टकेल? भावडू गे यानं
वडील पूणतः खचले होते. भावडू मुळेच यांनी हा डोलारा वाढवला होता. एक लाख केळ .
रा प तपदक मळवणारा एक कंटलचा एकच छातीएवढा केळ चा घड. नवीनवी बयाणी
आ ण योग. ज हा प रषदे चे पायलट काय म — हजारो उलाढाली. वडलां या भंडारीतून
हजार हशेबांची भडोळ बाहेर पडायला पाहतात. हजारो पाव या, बलं, करार भोवती झोके
घेत पसरत जातात. यांची वावटळ होते.
खंडेराव तू ा माच आहेस. तू हणालास, आप याला काही हे तुमचं शेतीचं लफडं
जमणार नाही. काय करायचं ते करा. आ ण तू म ह याभरात कुढत मरमुटत झट यात इकडे
नघून आलास.
याच दवसांत के हातरी र पेपरा या तुक ावर अ प चेह याचा तु यासारखाच
फोटो — हरवला आहे. ५’११” सावळा रंग. अंगावर न या चौकट चा शट. खाक रंगाची
पँट. अरे, हे तर पूण तुझंच वणन. तुला वाटलं, आपण खरोखरच तर हरवलो नसू? खाली
होतं : असशील तसा घरी परत ये. खाली प ा न हता. कोणा याही घरी कोणीही हरवलेला
गेला तर चालेल? चालेल? पण तू जाशील?

परी ांचे नकालही व ापीठा या नामांतरा या मारामारीमुळे लांबताहेत.

आणखी झोप न ये याचं कारण तेर या उ खननाचं प येईना. ते सोडू न पु हा तकडे
हैसूरलाही जाता येईना. डे कन कॉलेज या पुरात वा या ा यापकांनाही पीएचडीसाठ
भेटणं आव यक होतं. पु हा रा ीचा एक अद्भुत वाटायला लावणारा कार हणजे समोर
रसूल मयाँ या घराची ओसरी एका वे डंगवा या सु श त बेकारानं बँकेकडू न कज काढू न
भा ानं घेतली होती. इतके दवस टू खुटू चालणा या या या सुरै या वे डंग व सला
अचानक मोठं वे डंगचं कं ाट — सहा हजार दरवाजे आ ण सहा हजार खड यांचं मामुली
लाच खलवून मळा यानं तो खूष होऊन रा रा भर काम करायला लागला. भूतबंगला
आता रा ी खरोखर भुताटक त यासारखा चमकत राहायचा. फरर ल ख खर तेजाचे लोळ,
सारखा ठण यांचा झगझगाट नेमका ग चीवर या मा या खड यांतून खोलीत उमटत
राहायचा. के हा के हा तर झोपेला सा ांग नम कार करत पडू न राहणा या तुला आपण
व ातच आहोत पण या या भोवतालची झोप का नाही — असं व च संवेदन म त
भणभणायचं.
तशात अलीकडे माग या खाटकानं मो ा माणावर आपला धंदा पसरवला होता
आ ण वतःचेही बोकड पाळले होते. ते सदै व तुम या बागेतच ब ब करत ंदडत असायचे.
गटारी अमावा ये या रा ी तर कांनी बक या उपस या गे या. ग धळ, आत या तागडी या
साख या रा भर खणाणत हो या, डो याला डोळा लागू दे त न ह या. एरवीही
म यरा ीपासूनच बक यां या मुंड या उडव याचे म आवाज ऐकायला येणं सु हायचं.
आधीच काव न गेलेला तू… या दवशी डोकं फर यासारखं केलंस. गुपचूप जना उत न
तू एका आडदांड गुटगुट त बोकडाला ध न ठे वलंस. एव ाशा बोकडात कती श
असते, हे तुला प ह यांदाच कळलं. पण शथ क न या या पायाला दोरी अडकवलीस
आ ण घामाघूम हो साता ज याखाल या अडगळ या खोलीत याला ज नं ओढत नेला.
कडी घातली.
 बोकडानं आतूत प या या दारावर मुसं ा मा न सगळ ग ली जागी केली. यात तो
बोकड थेट माणसासारखाच आवाज काढू न ब ब करत होता.
बाहेर तू भेलकांडत आलास आ ण पाहातोस तो गेटसमोर मो ा सुरा घेऊन उघडा,
टाळू पुरती घ टोपी घातलेला यमासारखा मो ा ं द जब ाचा खाट क उभा. तुला आतून
घाबर यासारखं झालं का? जणू तो खाट क तु या उघ ा पोटावरच सुरा मारायला आला
आहे, असा परजत होता. ते हा तुला होश उडा यासारखं थोडं तरी वाटलं असावं. पण
आपण ह , हा काय मुसलमान — असंही तुला वाटू न गेलं का? तू बेडरपणे या यासमोर
जाऊन भांडलास. मागून बळदातून बोकडाचे फू कार आ ण शगं मोडतील अशा लोखंडी
दाराशी ट करी, तर बाहे न हा बेकायदे शीर धंदा क न रा भर झोपू न दे णारा खाट क.
होऊ दे मारामारी. मा दे सुरा. काय ा आयु याला एरवी अथ असतो? चार शेजारीही
जमले. समोर वे डंगवा यानं याची नळ बंद केली आ ण तोही आला. छोड दो जी —
बगीचे म है ही या? तु हारा नुकसान क ा हो रहा? खुदका बंगला होता तो या करते?
तुझा एकच नधडा जबाब होता — कल क डवाडेमसे ले जाना. ब स.
जमले यांना तु या मारामारीला न भ याचं नवल वाटलं.
क डवाडा कुठे , पु हा पो लसांची भानगड — मग खाट क वारंवार मनतवारीनं हणत
होता, छोड दो जी. उलट तूच शवीगाळ केली असावी. …मुझे तकलीफ होती है. च लाता
है तु हारा बकरा — नही छोडू ंगा.
शेवट खाट क हणाला, वो मेरा खुदका पाला है जी. ब चा है. शरारती है. ले कन अभी
काटता उसको. दे खो तो, अभी उसको पानी पलाता —
असं हणून तो आत आला, दार उघडलं. बक याला ग जा न थोडा वेळ यार केला,
नंतर याचा कान ध न मागेमागे लाडालाडानं लहान मुलासारखं डु डु धावणा या या
बोकडाला माग या खाट कखा यात नेलं. जरा वेळानं बऽबऽ घुमसलेली ककाळ —
झटका. मग खाट् खाट् ऐकायला आली. संपलं.
अरेरे.
समजलं, खंडेराव? जगणं मरणं हा असा खेळ असतो. कोणी मरत नाही, कोणी मारत
नाही. जीव उडू न जातो. असे वचार करणा याला काय झोप येणार? फ अंगावर कोसळत
राहातं चौ यांयशी ल यो यांचं पोकळ आरपारपण.
गोरोबा काकाचं तेर. लहानपणापासून गो तून मनात. बसलेलं. तुडुंब वाहणा या
तेरणे या काठाकाठानं चालतांना पैलतडी उंच टे कडीवर गोरोबाचं घर. ओळखी या जागेवर
आ यासारखं घर यासारखं — कुठे मोर नद , कुठे ही तेरणा. तु या आजीआजोबासार या
अडाणी वारक यांनी पाहा कसा एवढा मोठा महारा तेरा ा शतकात जोडला? सांजेला
आंगणात आजीनं सां गतले या गोरोबा या गो ी पु हा कानात ऐकायला येऊन दाट झोप.
खरं तर उ खनना या साइटवर चार वेळा चालत जाणं आ ण येणं ामुळे आ ण अ पा
लग णा या भारी वपाकामुळे आडवा झा याबरोबर तुला झोप यायला लागली.
म ह याभरातच डे कन कॉलेज या ा न ा कुटुं बात तू एक होऊन गेलास. सांख ळया सर,
ढवळे सर, म ा, शेषा , महादे वन, तवारी, जैतली हे पीएच ांचे ये आ ण संशोधक
छा — हे सगळे आधीही उ खनना या श बरांमधे, कधी चचास ांमधे भेटलेले होते.
ा शवाय डॉ. मंडीही पंधराएक दवस ा कॅ पमधे रा न गेली. यावेळ ती अंदमान-
नकोबार मध या आ दवास वर संशोधन करत होती आ ण मराठ शक यासाठ डे कन
कॉलेजात या भाषाशा वभागात होती.
दरवष च असं उ खननाचं श बर दे शात कुठे ही सांख ळया सर ठरवायचे. नेपाळ,
अफगा ण तानातसु ा हे लोक जाऊन आले होते. तेरणेकाठ दोन म हने उ खनन होऊनही
फारसं मह वाचं काही हाती लागेना, हणून पुरात वाचा सगळा ताफा नराश झाला होता.
उ खनना या साइटजवळ एक चंड पपळाचं झाड होतं. या या मुळांम ये ज मनी या वर
उचल या गेले या बारीक ठक या दसत हो या. हणजे पूव ज मनीत खूप खाली इथे
न क मडकं गाडलेलं होतं. बाळपणीच पपळा या पाळांनी खाली व हरी या तळाचा
क जा शेकडो बष आधीच घेतला असणार. आपण वाढत गेला तसतशी वटांसकट
गोलाकार वहीरही या मुळांमधे प क एकजीव क न ज मनी या वर उचलत आणलेली.
तुला काय वाटलं तर तू लांब इथे पपळाजवळ वतःचा लॉट आखून खणायला सु वात
केली. सग यांना वाटलं अजून नवाट एम.ए.ला बसलेला व ाथ आहे. तू हणालास, जथे
मडकं आहे, तथे पुरले या ेताचा सांगाडा सापडलाच पा जे. सांख ळया सर हणालेच
क , ा गो ी अंतः ेनं होतात. चौघा मजुरांबरोबर माती उपसत माण उक न त या
खाल या थरात बरोबर सलग सापळा सापडला. ढवळे सर हणाले, आप या डपाटमटचं
े टज आता वाढे ल. ा वष चं आप या दे शात या पुरात वातलं हे सवात मह वाचं
संशोधन ठरेल. फ डेशनकडू न आप याला ॅ टही वाढवून मळे ल — तसं तू तु या
इंटर मधे ा कॉ टश बाईबरोबर चचत सूचव.
ा खड् ात सापडलेली माती चाळतांना खंडेराव — असे फोटो मंडीनं काढू न नेले.
खंडेराव, तू आता स होणार? आता तुला लोक चचास ांना बोलावणार? फ अ यास
अ यावत करत जा. मु य हणजे आता तुझी पीएचडी डे कन कॉलेजात प क होणार.
तरी म ा हणत होता, कॉलर शप मळणं कठ ण आहे. इंटर फार कडक असतो.
तीन जण युने कोतफ आ ण पु हा यां यापुढे एक से मनारही ावा लागतो. तरी पण तू
तयारी कर. अनेकांचे अज येतात. आप याला मळो न मळो, य न करायचा. सांख ळया
सर मा तु या काटकसरी, श बरात या वाग यावर भलतेच खूष झाले आहेत. हाता याचं
येकाकडे बारीक ल असतं. …खंडेराव, ूबबाहेर आलेली मडक जोडायची पे ट पूण
आत घुसवूनच जेवायला आला बघा. संपूण रा भर दो या गुंडाळू न मगच झोपला गडी.
आप या आंघोळ चं पाणी दांडानं झाडांमधे सोडलं काल. पऊन उरलेलं पाणी झाडांना
टाकतो. दोन मोड या वजे या बटणांपासून एक तयार केलं — आपली गावात जायची फेरी
टळली ना? पु हा उरलेले पाट पा कटात गुंडाळू न खो यात नीट ठे वून दले. माझी र फल
बघडली तर सरीचं टोक लावून चालू क न दली. वा. पाठकोरे कागद नोट् ससाठ
वापरतो, चांगले कागद मह वा या कामासाठ . काहीही वाया न घालवणं. ा गो ी एरवीच
चांग या असतात. पुढ या श बरात आपण खंडेरावला यायलाच पा जे. तोपयत
आप याकडे पीएचडीला आला तर उ मच. कॉलर शप मा या या लकवर. नाही तर
आपली डपाटमटची फेलो शप साठ पये म हना तर मळे लच.
डे कन कॉलेजातले ब तेक सगळे च संशोधन करणारे ा साठ पये म ह यात सगळं
भागवत होते. यामुळे श बरातही काटकसर हे मुख मू य होतं. मंडी तर कॉट अस यानं
तला हे. श बर फार आवडलं. एवढे मोठमोठे जग स पुरात व इथ श बरात या तंबूत
कती साधेपणानं राहतात? सकाळ ायाम, ाणायाम, नंतर सतरंजी या घडीवर बसून
ेकफा ट — खीर, द लया, उसळ, रडा, उपमा, पोहे, शरा — रोज साधा वेगवेगळा पदाथ
आ ण ध, चहा, कॉफ , क नंतर पाच तास उ हात आपाप या उ खनना या जागेवर काम,
क परत आ यावर उ मानाबाद या ज ध या या खास चवीची भाकरी, एक भाजी, भात,
डाळ ब स, क तासभर आपाप या तंबूत प वहार, वाचन, आराम, क चहा घेऊन पु हा
साइटवर चालत, क सं याकाळ पु हा असंच साधं चकर उ मानाबाद जेवण — पोळ ,
डाळ, रोज एक नवी भाजी, भात, बरोबर केळं , पपई, पे , चकू असं या या वेळ
मळणांर फळ. लगेच झोप येईल असं भरपूर जेवून ग पा वनोद करत एकेक आपाप या
तंबूत थोडा वेळ वाचन, लेखन क न नऊशी सगळे झोपलेले.
खंडेराव, तू यो य ठकाणी आला आहेस. पवार सरांना तू प ल हलंस : मी आता
सरीकडे कुठे अज फज करणार नाही. डे कन कॉलेजातच सांख ळया सर मला
पीएचडीसाठ घेतील असं वाटतं आहे. आता इथून मी औरंगाबादला दे शपांडे बंग यात
ज याखाल या बळदातली माझी खोक आ ण ं का घेऊन थेट डे कन कॉलेजात जाणार.
वषय प का क न काम सु करणार. युने कोची एक फार मोठ कॉलर शप आहे — ती
मळाली नाही तरी बाक या सहका यांसारखा साठ पयांवर चा ही वष पीएचडी करत
राहणार. प ास पये खच — दहा पये श लक.
खरं रह य खंडेराव हे क , तुला तो सबंध कंकाळ सापड यापासूनच तू खरा पु हा
ठकाणावर आलास. या सलग आड ा हाडां या ज टल सुसंघ टत रचनेत तुला हरवलेलं
वा य सापडलं. कवट त या डो यां या आरपार भोकांमधून पलीकडचं जे काहीच नसतं
ते तुला अखेर सापडलं. हा तुझा सग यात मोठा शोध. पुरात वाचं संशोधन ते यम आहे.
परात वाचा पश, तो मु य :
ह ती है न कुछ अदम है ग़ा लब
अ ख़र तू या है, ऐ, नह है ।
अ त वही नाही आ ण ना त वही नाही, तूही नाहीच आहेस. आ ण जरी तू हणशील
आहे, नाही आहे :
हरचंद कह के है, नही है ।
येका या आयु याची कमाई हीच क तो मरतो. जु या अ मयुगातलं ा
सांगा ा शवाय माणसाचं काय रा लं? जे काही या युगात असेल, याची क पनासु ा
येत नाही. हा एवढाच आप याशी या युगाचा पश — हा एवढाच या युगाचा अथ. इथेच ते
युग सु झालं, इथेच ते संपलं. कुठ याही सं कृतीचा शेवट हाच असतो — एक संप याची
अतीत फडफड. आपली आजची सं कृतीही लवकर फडफडो. क सगळं शांत.

सांख ळया सर हणाले, तुला कशावर संशोधन केलेलं या त आवडेल?

सर, दशमानप ती आप या दे शात कोण या लोकांनी शोधली, हा एक कायम
खुणावणारा वषय आहे. हे लोक का भूकंपात गाडले गेले का खांडववनात जाळले गेले का
यांचा वंश वंस झाला —
हे आप या पुरात वात या च हांव न समजेल? अजून सधु लपीसु ा उकलत नाही
तर ा आक ांचं कसं शोधता येईल?
दहा पयतचे आकडे वेगळे करायचे, अकरा-बारा-तेरा-पंधरा-सतरा-अठरा… ा
सग यां या शेवट रा आहे. पहा—रा हणजे दहा, असं या आयपूव वडपूव कदा चत
मुंडापूव आ दवासी टोळ या भाषेत सापडेल — तथे दशमान प तीचं सू सापडेल. या
ेट लोकांनी हा अद्भुत शोध लावला, हे गृहीत मेय तर मा य हो यासारखं आहे? सव
आय, वड भाषांमधले आकडे उसनेच घेतलेले दसतात. ा उपखंडात या आज
अ त वात असले या दहा हजार भाषांची तपासणी — यांचासु ा अजून अ यासच कोणी
केला नाही.
अरे आपण पुरात वाचे संशोधक आहोत. भाषाशा ाचे न हे. आ ण पूव चा संपले या
भाषांचे वनी कसे शोधणार? पटलं तुझं मला, पण —
रावण मधेही दहा ा अथ रा — असावं. हद महासागरात या भाषाही तपासून बघू.
रव हणजे आवाज हणून रावण अस या सं कृत बंडल ु प यांवर आपला व ास नाही.
कुठे तरी दशमान प तीचा उगम सापडेल, असं वाटतं.
तोपयत तू शी वषाचा होशील. असली बेभरोशाची संशोधनं तु यासार या त ण
मुलांनी क नये. नोकरी, बायको, पगार, पैसे — काही लागतं का नाही संशोधकांना?
सर, हे सगळे मोठमोठे शा ीय शोध, हता यांची गती, मापं, वजनं, रॉकेट, का युटरं,
मोठे लांब टे लफोनचे नंबर, मोठमोठ अंतरं, असं य सं या — अग णत ग णतं — आपली
मानवी स यताच पूण दशमान झाली आहे. ही या अ ात लोकां या बु म ेनं झाली,
यांचा नदान मागमूस—
हे पाहा खंडेराव, हा वषय रा वयानं फ आप या े ातला ठरतो. सरं काहीतरी
ठरव.
ठ क आहे. जा णवां या उ ांतीवरही मला काम करावंसं वाटतं. मातृस ा, पतृस ा,
कुटुं ब, समाज, जा , नंतर धम, ह ली व ान. पुढे —?
छे छे . खंडेराव. इ तहासात, समाजशा ात, एकूणच सामा जक शा ांम ये अशी
फेकाफेक चालते. पुरात व हे अ सल शा आहे. इ तहासात बंडलं चालतात, इ तहासावर
मालक कुणाची ावर सगळं ठरतं. पा ा यांची स या इ तहासावर मालक आहे. तोही
इ तहास खोटाच आहे.
सर, पुरात वात जा णवांचा अंतभाव का करायचा नाही? मड यावर या आकृ यांव न
सु ा जा णवा शोधता येतील — मातृकाचे हे इथेच आप याला सापडलेले दगड —
का प नक. शा ीय प तीला सोडू न होतंय हे सगळं .
जा णवांची उ ांती का नाही शोधता येणार? दगडी व तूंमधे कोरलेले आकार, रेषा,
उठाव, आंत रक प र े य —
ते ठ क आहे, पण यासाठ सग या पृ वीचं उ खनन करावं लागेल. पुरात वा या
क ेतली थानं कती ट चभर — सबंध जगात हजारेक — एव ाव न जा णवांचा
इ तहास पीएचडीसाठ नाही करता येणार.
पूव े या कसो ा हो या, आता आपण बु या कसो ा लावतो, हळू हळू ेकडे
माणूस वळतांना दसतो — माणसं नाहीशी होतात, जा णवा राहातात.

नंतर असंच येक चचत होत स लं. दर वेळ नवा वषय — महानगरांचा नाश?
व ापीठांचा उ कष आ ण लोप? बौ धम आ ण तं माग? मुसलमानी- ह थाप य?
शेवट या दवशी नघता नघता सांख ळया सर तुला बोलावून हणाले, इ तहासा या
सटा या वाचून वाचून तुझं चुक चं का से ुअलायझेशन झालं आहे. तु या डो यातला
ग धळ समृ आहे, यात मा शंका नाही. चालू ठे व. मा ा एक तारखेला पु याला येशील,
ते हा हा ग धळ मागे टाकून र ज े शनसाठ नीट पुरात वात बसेल असाच वषय घेऊन ये.
नाही तर मा याकडचे एकदोन टॉ पक तुला सुचवीन. र ज े शन क न टाकू. तू ये.
तु या एका हातात टे प, एका हातात कॅमेरा, बगलांमधे र ज टरं — असं अस यानं तुला
सांख ळयासरांना कृत तेचा नम कारही करता आला नाही. मंडी, म ा, महादे वन वगैरे
यां याबरोबर जीपम ये बसले आ ण गेले. रा हलेले ढवळे सर, लपीत शेषा , हरा पा
भां ांवर काम करणारा जैतली पु याला येशील यावेळ बरोबर काय काय आणायला
पा जे वगैरे मोलाचे स ले तुला दे त होते — ढवळे सर सां कृ तक तर शेषा आ ण जैतली
ावहा रक :
साठच पये दरमहा मळतात. मेसचे तीस, धाचे दहा आ ण साबण, इ ी, व चत
पु यात जायचं तर बस वगैरे दहावीस… पु यात फार जाय या भानगडीत पडायचंच
कशाला? आपली पीएचडी भली क आपण भले …महादे वनची पाच वष झाली,
अशोका या शलालेखांवर काम करतोय. अजून टाइप पण करायला सु वात नाही …
पाचदहा पये उरतात करकोळ खचाला …पु यात कशाचीही मंडळं आहेत : ननावी प ं
पाठवून जुळलेली ल नं मोडणा यांचंसु ा एक मंडळ आहे … याय या पा यासाठ मडकं
 कवा चंबू आण. तथे बागेत एकच नळ प या या पा याचा आहे, तथून भ न आणावं
लागतं… आप या कॉलेज या आजूबाजूला पूण म लटरी कॅ प आहे. कानं नाहीत.
औरंगाबाद नच सग या व तू आणा — शंभर वषापूव चं जग आहे. बाथ म संडास
लांब या एका बराक त आहे …बराक ? … स या महायु ात म लटरीनं छावणी हणून
डे कन कॉलेज वापरलं ना — यां यामुळे एव ा तरी सोयी झा या हो : पाणी, वीज,
टे लफोन, र ता एकच आम नं केलेला …पु यात असे काही लोक आहेत क , पु यात
रा यानं आपलं आपोआप लेखकामधे पांतर होईल, अशा आशेनं राहातांत. आ ण बघा,
खरंच झालंय् यांचं व . लेखक झालेच दहावीस वषात हे सगळे चे सगळे पु यात रा न
रा न न वळ. बागेत हौदावरच चहा वगैरची भांडी नेऊन धुवायची, एक बादली आणलेली
बरी …आपलं कॉलेज सग यात जुनं, अजूनही जुनंच वाटतं. कधीच कोणी व ाथ कवा
संशोधक आधु नक सोयी करा अशी त ार घेऊन सांख ळया सरांकडे आजपयत आलेला
नाही — सगळे जण ाचीन काळातच राहतात, कारण ाचीन काळावरच संशोधन करायचं
ना. नो टयार तर अ मयुगावर करतो आहे. दोघे जपानी बु काळावर —
जीप स या फेरीत ा उरले यांना घेऊन गेली.

३८ डे कन कॉलेज हो टे ल, पुणे-६.
डा ा बाजूला संथ मुळामुठा काठोकाठ बंधा याव न कोसळते आहे, उज ा बाजूला
उंच टे क ा आ ण मधून खंडेराव चालत चालला आहे — हे जणू क येक वषापासून असंच
चालतो आहे. कॉलेजला कंपाऊंड वगैरे नाही, पण गेटमधूनच शरता येईल अशी व था
आहे — काटे री झाडं, ख े, कपारी सगळ कडू न. अ यंत ाचीन वडाची झाडं थेट
हो टे लपयत. शंभर वषापूव या दोन मजली भयंकर उतारा या गे रंगा या छपरांमधून
मधेच डोकं पुढे काढू न कॉलेजचं कातळ अवलोकणा या खड या, यां यावरही तशीच
टो यांसारखी भयंकर उताराची गे छपरं. शंभर वषा या गोल ज यां या जु या इमारतीत
वर या मज यावर ३८ मांकाची खोली खंडेरावची आहे. मागे वडांमधेच एका जु या
इमारतीत दाट वाट नं यु झयम रचलेलं. पुरात वाची एक इमारत अशीच सांगाडे, मडक ,
ह यारं यांनी उतू चाललेली. जपानपासून कॅनडापयतचे संशोधक व ाथ इथे हो टे लमधे
अशा रीतीनं राहतात क , वीस फूट मोठमो ा उंच खो यांमधे दहा फूट उंचीची लाकडी
पा टशनं टाकून दोन पीएचडी या व ा यासाठ एकमेकांना दसणार नाहीत पण ऐकू मा
येतील, अशा दोन वतं जागा केले या. पा टशनव न एकमेकांना व तू दे ता यायची सोय.
दरवाजे मा दोन वतं . खंडेरावचा असा पाटनर नेपाळ पुरात वावर पीएचडी करणारा
काठमांडूचा पशुपती शमा. हा वतः साधा डाळभाताचा वपाक क न तथेच जेवायचा. ा
या या सकाळ सं याकाळ वपाक ये या य कालखंडात खंडेरावला लाय रीत जाणं
भाग पडायचं, कारण पशुपती शमा रांधतांना पहाडी नेपाळ चाल वर कायम गुणगुणत
राहायचा. कवा पीएचडी या थी सस या न द काड लावतांना मधेच याचं धावत जाऊन
भात शजला का हे वारंवार पाहणं, आ ण ा वेळ —
या बने भात जहाँ
भात बनाये न बने ।
असं हे एकच गाणं नेहमी सैगलसारखं बे ब गाणं. येक पीएचडी या व ा याला
असा व न ऐकायला येणारा पाटनर अस यामुळे एक कुटुं बाची त त ा भावना सवामधे
होती. दोन जपानी संशोधक — एक यामाझाक आ ण सरा तकाहारा हे महारा ातला बौ
धम अ यासायला आले अस यानं ते सतत खंडेरावकडे येऊन मराठ श दांचे अथ
वचारायचे. आणखी डॉ. मंडीही. यावेळ ती मराठ बोलता ये याचे धडे घेत होती, कारण
तचे गु थोर इ तहासकार बॅशम यांनी तला पटवून दलं होतं क , आया या आ ण
वडां याही पूव महारा ात आ ण व यपवता या खाली ीलंकेपयत मूळचे भारतीय
लोकांचे पूवज जी भाषा बोलायचे ती सधुसं कृतीशी जोडलेली असावी. हे संशोधन ये या
सह कातला सवात मोठा शोध होईल. यानुसार मंडी ही ीलंकेत या वे ा ा ाचीन
जमातीचा आ ण अंदमान- नकोबारमध या ग वगैरे ाचीन जमात चा महारा ात या
काही जमात शी संबंध शोधत होती. चालीरीती, र गट, म तकांची मापं हेही त या
अ यासाचा भाग होते. एकूण ही ब दा तशीची चपळ शार बाई सतत चचा करायला
उ सुक अशी कॅ ट नमधे वाटच पाहत बसायची. मोरगावला ती रा न आ यावर खंडेरावला
हजारो ांची उ रं ावी लागली. या बद यात अथात खंडेरावला युरोपब ल आ ण त या
मानववंशशा ाब ल अफाट मा हती मळाली. या वषात खंडेराव जतका ात झाला,
ततका आधी या कुठ याही एका वषात झाला न हता. चचसाठ त याकडे शेकडो वषय
होते.
इथे ये याआधी ती ेट नकोबार बेटावर दोन म हने कुठ यातरी लंडन या फेलो शपवर
होती. ेट नकोबारी जमातीत प ास वषापूव इं जी अमलात आठशे तरी लोक
टो याटो यांनी नकोबार बेटांवर राहायचे. आता फ चाळ स रा ले आहेत. तु ही
भारतीय नाग रक, तेही भारतीय नाग रक — तु हांला असं कशामुळे झालं माहीत आहे?
म ानं काही तरी साथीचं कारण सां गतलं.
छे . हे लोक पूण नागडे राहायचे हणून तुम या भारतीय तथाक थत सुसं कृत
अ धका यांनी या बेटांवर बोट नी कप ांचे ग े टाकले — जांगे, च या, बं ा, आं या
वगैरे. या वषुववृ ावर या उ ण पावसाळ भज या हवेत हे घामट दमट कपडे वाप न
वचा रोग, यूमो नया असे पंधरासोळा कारचे रोग होऊन हे बचारे मेले. फ चौदा उरले.
नंतर आ ही युने कोतफ तुम या सरकारची परवानगी घेऊन ा लोकांसाठ खास
आरो य व था उभारली. कपडे ायचे तर ते धुणं, वाळवणं, साबण लावून व छ ठे वणं
याचं ान ायला नको? ते कोण दे णार? यां यात नागडं रा न काम करायला तुम या नस
तयार न ह या. मीच बोट तून एकट कपडे न घालता जायचे. यामुळे यांना मा याजवळ
यावंसं वाटायचं.
ही सडपातळ सुंदरी कप ां शवाय कशी छान दसत असेल, याची खंडेराव क पना
करत होता, हे म ा या ल ात आलं. तो हद त तला कळणार नाही असं हणाला, ते
शशासारखे काळे भोर लोक आ ण हची ही पांढरी वचा वगैरब ल यांना कसं वाटलं
असेल?
ओ, यांची मुलं इथे इथे बोटं लावून पाहायची, आत काळ कातडी लपवली आहे का
पाहायला. आ ण सगळे हसायचे. इतकं सुंदर, सग या जमावानं हसणं कती सुंदर वाटायचं.
ेट पीपल. कपडे शोधून आपण ही न नतेची नहतुकता घालवून बसलो, असं तु हाला नाही
वाटत?
असं मंडीकडे काहीतरी नवंनवं चचसाठ असायचं :
एका बेटावर एका त ण माणसाला एक लहानसं मूल सतत चकटू न असायचं. मी
यां या भाषेत वचारलं, हा कोण? नकोबारी हणाला, मा या बायकोचा मुलगा. … हणजे?
तुझा नाही? …मा या बायकोचा. …असं कसं? ावर तो चडू न हणाला, तु हा बायकांना हे
कळायला पा जे. बायकोला मी सोडू न स यापासून मूल नाही होऊ शकत? …आ य.
अरे, इं लंडमधे सु ा कुठलाही नवरा असं चतूसु ा शकणार नाही.
ही नै तकता भारतीयां या क थानी यायला पा जे. इथे थो ाशा संशयाव न
बायकोला जाळू न टाकणारी आमची ह सं कृती — आपण सुसं कृत हणवणारे समाज,
कती ु ?
अशा कतीतरी वतः पा ले या ऐकले या गो ी मंडीजवळ चचसाठ असाय या.
त याजवळ वेळ कसा जायचा हेच कळायचं नाही.
इथे दवस काय, म हनेही भराभर चालले. एक मु य कारण हणजे भारत सरकार या
सां कृ तक दे वाणघेवाण काय माखाली आलेले हे सगळे जपानी, को रयन, थायी, ीलंक
— सगळे साठ पयांत सबंध म हना घालवायचा हणून अ यासा शवाय सरं काहीच
करायचे नाहीत. अ यास आ ण चचा. याचं आणखी एक कारण हणजे, पा जे ते पु तक
सापडायचंच. एकेका वषयावर दहावीस पु तकं — धाप लागेल इत या नोट् स काढणं, काड
करणं. चोवीस तास शांतता. फार तर सं याकाळ वडा या झाडांवरची शु बग यांची शाळा
थोडा वेळ गलबलायची. वीज फुकट अस यानं ब तेकांनी जु या बाजारातून व त शेग ा
आणून खोलीवरच चहा, ेड, आमलेट खाऊन अ यास करत सुटायचं तं आ मसात केलेलं.
ब तेक जणांना अधूनमधून मोठमो ा चचास ांची आमं णं यायची. आपाप या
संशोधनावर नबंध ल न बरेच जण दे शात परदे शात जायचे. खंडेरावलाही बडो ाला
यु झयमसंबंधीचा कोस करायला पाठवलं आ ण तकडेच लोथलला उ खनना या
श बरालाही बोलावलं. तथेच सरांबरोबर पीएचडी या बंधाची परेषा प क होऊन गेली.
लवकरच युने को या कॉलर शपचे इंटर होणार हणून तीन त जाहीर झाले.
डा वननंतर या उ ां तवादासंबंधी एक चचास येकाला ावं लागणार होतं. वतःचे
वचार मौ लकता याला या त वरची ेड. ा वेळ डे कन कॉलेजात या सं कृत,
भाषाशा , मानववंशशा , समाजशा आ ण इ तहास ा वषयांचे दे शी परदे शी
प ासपंचाव खास संशोधकही हजर राहतात. मधेच वचा न हसंही करतात. मजा
येते. खंडेरावनं आ ापयत जे काय वाचलेलं ऐकलेलं चतन केलेलं म या ठक यांत
असेल, ते याला व थत मांडायचं ब धा जमत नाही. ा कॉलर शपसाठ गोहाती
कलक यापासून केरळपयत दहाबारा उमेदवारांनाच इंटर ला पा ठरवलं आहे. खंडेराव
यांतला एक पा झाला, हेही खूप झालं, राव. तयारी करा. मौ लक काहीतरी बोला. एकदम
दोनशे पये म हना माग या जूनपासून बाक सकट मळणार. पु हा युने कोतफ आमं णं येत
जाणार. तयारी. युने को कॉलर हा राव.

जु या बाजारात भंगार धातुसामाना या मोठमो ा ढगांव न नजर टाकत खंडेराव

नेहमी माणे चालला होता. अचानक पायाला ठे च लागून सपशेल पालथा पडला. उठू न
गुडघा दाबत भंगारात या एका खो यावर तो बसला. डोळे उघडू न पाहतो तो एक मुठ एवढ
जड पावशेर वजनाची असणार अशी घुबड पवळ ध म पतळाची भंगारात पडलेली आहे.
ती पटकन उचलता येईना, इतक वेगळ च भारी होती. खरं तर दोन पतळ घुबडी अस या
तर आणखी छान दसतील. भंगारचा कानदार धोतर, उपरणं, तां क अस यासारखी शडी
आ ण कपाळावर भ म — पोती उपसत होता. अनेक शतकांपूव राज थानमधे अशी च ं
ओतणारे धातुकम कलाकार होते. खंडेरावनं कमत वचारली : ही घुबड यायचीच असं का
वाटलं कुणास ठाऊक. मोडी या भावात दहा पये. खशात नुकतंच एका जनलला दले या
बौ आ ण रोमन कॅथ लक धमामध या सा यावर या लेखाचं मानधन हणून मळालेले
वीस पये होते. घुबडी या मूत त काहीतरी गूढ जाणवत होतं. आणखी अशी घुबड आहे?
कानदार हणाला, आहे, आहे. शोधावी लागेल, वेळ लागेल. खंडेरावनं बारीक नजर
फरवत नेली, क लगेच स या एका कबाडी या ढगातून या याकडेच कोरलेले गोल डोळे
शांत रोखून पाहणारी सरी घुबडही दसली. तराजू या पार ात दो ही आड ा
लोळणा या बाळांसार या घुबडी फार गमतीदार वाट या. कती शतकं या खंडेरावची वाट
पाहत गावोगाव फरत असणार? शेवट या आप याच, आप याजवळ परत आ या, असंही
याला वाटलं. म हनाभर खचाचा वांधा झाला. पण जडशीळ, गुबगुबीत, सतत रोखून
पाहणा या, बाकदार चोची या, ठोकून ठोकून पंखांवर छातीवर पसं कोरले या आ ण पाय
जोडू न बसले या ा घुबडी काहीतरी अद्भुत योगायोग होता. अनेक शतकं ओलांडून
आ यासारखं वाटलं.
टे बलावर या झगझगीत पव या घुबडी पाहता णी एकाएक अ व थ झालेला शेषा
हणाला, अरे अरे, असे धातूंचे ाणी यातु व ेनं मंतरलेले असतात. राजघरा याचा,
ासादांचा, महालांचा नायनाट क नच ते बाहेर भंगारात येतात.
असू ा. हजार वषापूव या कमयागारांनी वसा ा शतकात या खंडेरावसाठ च ा
घड या हो या. हा जु या पु यातला संगमावरचा कस याचा भाग हणजे व ल जगदे वनं
गाढवाचा नांगर फरवला ते जुनं नायगाव. यावेळ ही उलुकं याचाही नायनाट क न
ज मनीत गे या असा ात. कवा कोणीतरी खंडेरावसाठ ा नशाचरांना काळात े पत
केलं असेल, या आता याला पाव या. कवा न ां या संगमावर कराय या खास त वधीत
आचारकमात ा दोन पतळ घुबड ना मह व असेल, हे पुढे के हा तरी शोधून काढता
येईल. आप या दे शात हजार वषाचं माग मण धुंडणं काही सोपं नाही.
सकाळचे अकरा वाजले असावेत, कारण ऑल इं डया रे डओवर कामगार सभे या
काय माची मराठ गाणी घरोघर लागली होती. टे शनपुढ या इरा या या हॉटे लात पंखा
पाणी पेपरा द ‘पंच पकार’ फुकट सेवन क न शवाजीनगर न डे कन जमखा यावर या
आड ा उ या ग या ओलांडत खंडेराव झपाझपा चालला. इंटरनॅशनल बुक डेपोत
कामा या यो नपीठासंबंधी तं व ेवरचं एक पु तक मागवलं होतं, ते यायला तो हे मधले
शाट कट घेत जोरात आला. अचानक सग या बाजूंनी घराघरांतून नभोवाणी नवेदक बाईचा
एकच आवाज — गा यका आहेत : ा खांडेकर, कवी ग. द. माडगूळकर यांचं गीत आ ण
संगीत : वसंत पवार, कवा जगद श खेबुडकर, राम कदम. के हा मा णक वमा. खंडेरावचे
पाय जड होतात. पावलं मराठ भावगीतां या, सनेमा गा यां या तानांमधे अडकत राहतात.
एका बंग यातून जीवनात ही घडी… तर पुढ या बंग यातून …अशीच रा दे . पुढे मन पसाट
माझेऽ अडले रऽ… क नंतर वळ यावर चाळ सार या घरातून थांब जरा साऽ थांब जरासाऽ.
पाय रेटत फुटपाथ बदलणं जवावर येईल असे आत सूर. शेवट कुठ याही सं कृतीचं स व
त या संगीतात सापडतं.
याऽ कातरवेळ , पा हजेऽ सतूऽ जवळ — मालती पांडे? अ नल भारती? मधुकर
पाठक? धीमा साधा सरळ ठे का. जुनी एकोणीसशे तीस या सुमाराची खुश दची लकब.
पा हजे वरचा आघात — पा हजेऽऽस तूऽ
ककश मराठ तलं पा हजे — आ ण — स तोडू न स तू ला जोडायचं र. हा तूऽऽ
भावो कट अशा ऊऽऽ वरात पांघ न गुलजार क न टाकलेला. पा हजेऽ सतूऽऽ जवळ ऽ
मराठ त धुमाकूळ घालणा या ट ठ ड ढ ण ळ सार या रांग ा ंजनांना आप या
आवाजा या लगावात लपेटून हतबल करायचं लाघव. लय तरल ठे वत श दां या आघातात
नादमयता ओतणं आ ण ाकरणाखाल या तळातला मराठ पणाचा अथ कवटाळणारे नाचरे
सूर.
बाई बाई, मनमोऽ राऽ चाऽ कसा पसाराऽ फुलला.
एका सुराव न स या सुरावर पाय ठे वत, मागे पुढे सरकत जाणारी थरकती रेषा.
खंडेरावसार या खे ात या क क यांचं संगीत भजनं पोवाडे तमाशे लोकगीतं ऐकत
मो ा झाले या माणसाला या चाली पो यात पकड या गेले या घुशीसार या बेफाम
करतात. दो ही कान टवका न येक सुराचा झंकार म त या शेवट या संवेदन े ात
साठव याची सवय आहे. पण हा हळवा नजाकती मराठ आवाज अ प पणे एका
ंजनाव न स या ंजनावर अलगद न उतरता मध या वरांवर पराका ेचं वजन कां
टाकतो? रे डओत या ा म यमवग मराठ स दयबु तली कसली क पत धा ती ा
शहरी गा यांमधे लपलेली जाणवते? गा यात या श दांत वराइतकाच या श दांचा अथही
उमटला पा जे. हा काहीतरी उ चवण शहरी म यमवग कला कार आहे. ातला अथ
ामीण क करी लोकांचा नाही. पण हे शहरी लोकसु ा आपलेच लोक नाहीत का? मराठ ,
मराठे , म हाटा, मरह े —
आता कोणाचं हे गाणं?
माझा हो शल काऽऽ हो शल काऽऽ हो शल काऽऽ
आशा भोसले? संथ, मधुर दबले या शहरी स दयबु चा ल डवाळ. आहे कुठे मराठ चं
अ भजात संगीत? गे या पंचवीस बषातच दे शात या कती दे शी कलांनी वतःला
ला सकल क न घेतलं — भरतना म कथाकली क थक म णपुरी, कुचीपुडी, भांगडा,
ओ डसी, य गान, ठु मरी, गझल, बाऊल — अ भजात हो यासाठ लागणारे सं कार मराठ
कलांना दे णारे कोणी लोक न हते? अधा जा त महारा पा यासाठ उ हा यात चार सहा
म हने हडत असतो. पावसाची वाट पाहत वष घालवतो. ते रापलेले चेहरे, धुळ नं माखलेले
पाय, घामानं चबलेले पदर — ते गावठ लोक ा कले या नंदनवनात काय वेश करतील?
आ ण इथे इं जांचं आ ण आता इं जीचं आधु नक ेयस घ पकडू न ठे व यानं वसलेली
नागरी सुर तता — पांढरी लांबी चोपडलेले पडलेले चेहरे, फॅशन, कपडे, नय मत पगार,
वा षक वाढ, पे शन — जे आपण मे यावर बायकोला आपोआप मळणार असतं, वाढ व
महागाई भ े, दरमहा घरभाडं, ा हडंट फंड, उ म प रसर, मुलामुल या यश वी वाटचाली
— हा वेगळाच महारा . सुखद, या मराठ वा तवापासून र रा इ छणारा.
तरी खंडेराव हीच स दयबु जोपास. नढाव. सोकाव. गुंग. अशीच स दयबु ा
क ातून उपजत राहील. ल ढामा यमां ारे ती महारा भर या उपाशी लोकां या ओठांवर
गुणगुणेल. खेडोपाडी, घरोघर त ण मुलंमुली या अफूत तीन मनटं वतःला वसरत राहतील
— गणेशो सव, शाळा कॉलेजांतले उ सव, गॅद रगा, मेळे, हळद कुंकू, तमाशे, नाटकं —
फार काय मुलगी पाहतांनासु ा त णाई या आशाआकां ा ा स दयावरच फोफावतील —
र तू जरी ऽ ऽ जवळ तु या ऽ मी ऽ ऽ जवळ तु याऽ मी
वेळेचा य न करता कमीत कमी मान सक जागेत या कठोर वा तवाचा गोड गोड
मराठ आभास — यातही जवळ तु याऽ मी हे पु हा एकदा हट यानं वधू पसंत पडणारच.
हे नागरी सं कृती या ग धळाचे चौक ओलांडून मराठ समाज कधी झाडी ते मालवणी ते
खानदे शी ते माणदे शी होणार?
हे तर हे, खंडेराव, आणखी आता वरतून ऐकू या हे शेवटचं साडेअकरा पयतचं गोड गोड
मराठ भावगीत : सग या इमारत मधून घुमतं आहे. क ी क ी छानै आपलं मराठ संगीत,
हो क नै रे, खंडेराव?
पा यामधुनी, कारंजाची, फुटावीऽ
सुरेल सुंदर तान, असावे घरटे अपुले छान
तर कामगार बंधूंनो, राम राऽम. (शीषक संगीत).
 युने को जने हा फाउंडेशनचे अंडरसे े टरी व ा से मनारचे अ य रा. हे स, ा
क मट चे सव सभासद, डे कन कॉलेजचे डायरे टर व पुरात व वभागाचे ोफेसर व मुख,
स माननीय संशोधक सहकारी वग आ ण इतर व ान म हो,
उ ांतीवर या मा या तुत दहापानी नबंधाचे सोयीसाठ मी दोन भाग केले असून
प हला भाग यांत चालस डा वन व इतर णे यांनी हा स ा त मांड यापासून तर
आजपयत नर नरा या े ांत — वशेषतः गे या दहा वषात वक सत झाले या
जनुकशा संशोधनात, म आ ण ान हण े ात, तसेच जीवशा , मानसशा ,
मानववंशशा वगैरे सव ुत वषयांमधे ा स ांताने कोणते मूलभूत बदल कसे घडवून
आणले, याचा आढावा घेतला आहे. हा आढावा पूणपणे इकडू न तकडू न जमा केले या
यम व पा या साधनांवर आधा रत अस याने टाइप क न आप या सवाना आधीच
वाटला आहे. तो मी येथे वाचणार नाही. तळट पा, मी वापरले या पु तकांची, जनलांची व
लेखांची सू च आ ण माझा जीवनपट, जो फार छाप टाकणारा नाही, छापला आहे.
आता हा सरा भाग, यात मु य वचार जे मला वतःला मांडायचे आहेत, तो वीस
मनटांत त डी मांडायचा य न करतो. सं कृती फ माणसानेच वक सत केली, हा म
अस याचे प ह या भागा या शेवट मी तुत केलेच आहे. आनुवं शक नसलेला परंतु
परंपरेने चालू ठे वलेला वहार कवा सं कार हणजे सं कृती — अशी तुत उमेदवाराने
वतः रचलेली ा या असून तीही अंशतःच खरी आहे. जीवशा ीय पा भू मवरच सं कृती
जोपासता येत,े असे मेय मांडले आहे.
आता तु ही हणाल क , अहो, वै ा नक कोनात चांगलेवाईट हा वचार गैर ठरतो,
परंतु व जन हो, आपण वै ा नक नसून मान व ेचे व ाथ आहोत, हे सांग यासाठ
मी येथे उभा आहे — उ ांतीमुळे उभा राह या पलीकडे मानव सरे काय क शकतो?
(हशा) सबब उभा आहे हे पाद मानवी ा याने हणणे अ तसामा य वधान ठरते.
उ ा ती स ा तातील ुट ची पु तक चचा मी प ह या भागात केलीच आहे. आता उभे
राहणे हे अवल ण उ ांती या प रणामांपैक एक कसे आहे, यासंबंधी ामु याने मी
बोलणार आहे. मा या ल खत नबंधाचे हे एक अनाव यक प र श हटले, तरी चालेल.
कुजबूज. परी कांपैक एक हणतो, छापून वाटलेला भाग पुरेसा
वचारगभ आहे, पु हा नवीन त डी भाषण कशाला? सरा परी क हणतो,
ऐकून घेऊ. तसरा हणतो, बोला.
स य गृह थहो आ ण कुलीन यांनो, आपणा सवास हे व दत असेलच क , मानवी
सं कृतीचा अंत मानवजात न हो यात आहे. सव े ात या शा ांचे ावर एकमत
आहे. सुमारे दोन कोट वषापूव या चतु पाद मानवपूवजापे ा चाळ स लाख वषापूव
उ ा त झालेला पाद मानव ाणी कती चुक या मागाने ा सवनाशा या अधोगतीकडे
चालला होता, हे काही मोज या उदाहरणांनी स करता येते. शंभर कलोमीटरवर मालक
येत असतांना काही जाती या कु यांना वासाने ते समजते. अनेक पशुप ी, उदाहरणाथ
घुबड, कबुतरे इ याद अनेक, हे साडेतीन ान यांवा या उ ांत माणसापे ा काही
 ान यां या बाबतीत अ धक उ ांत आहेत. आज या उ ांतीत मानवाला पाच ान ये,
यां याशी संल न पाच कम यांसह आहेत, असे हणणे कतपत शा ीय ठरेल?
ानसंवेदना या बाबतीत आजचा उ ा त मानव इतर क येक ा यां या तुलनेत
अधोगतीकडेच चाललेला दसेल. नाक ा ाण याचा उपयोग आ ण कान ा
वण याचा उपयोग डोळे ा ी या इं यांना दस यासाठ च मा लाव यासाठ च झाला
आहे काय? आम या गावातील ब हदशेला जाणारे ा ण, बडी वारंवार पेटवून पणारे वृ
कवा सुतार लोक काना या पा यांचा खुंट सारखा कवा ॲश े सारखा कवा पे सल
टॅ डसारखा वापर करतात. (हशा) यातही डोळे पूण पुढे आ याने च यानेसु ा
आजूबाजूचे कवा मागचे अवकाश मान वेळावूनही दसत नाही. यामुळे पाठ त सुरा
खुपसणे असे वा चारही सव मानवी भाषांम ये ढ झाले आहेत. डो यां या पाप यासु ा
इत या पातळ पारदशक होत चाल या आहेत क , या मटू न काही उपयोग होत नाही.
च धरपूर, सगणपूर येथील गुहांम ये आ दमानवाने चतारलेले डोळे कवा पकासो, डाली
आ द थोर कलाकारांनी रेखाटलेले अंगाबाहेर आलेले डोळे — हे मा या मते मानवी
उ ा तीवरील कटू भा येच आहेत.
मानवच काय, कोण याही ा या या जीवनच ात या सवात मह वा या तीनही या
— ज म, मैथुन आ ण मृ यू — ा आड ाच होतात. झोप वगैरे या पु हा आड ाच
असतात. हा सापासारखा मूळ आडवेपणाच अजूनही आपली उ ां तपूव सुर तता
टकवून आहे. वाकणं, चा ही पायांवर ठाम रांगणं, आडवं होणं ा आ दम मानवी कृत ना
दवानं गौण व, शरण जाणे, ढुं गण अपणे — असे अथ दे हबोलीत आले आहेत. काही या
तर आड ाच श य असतात. (खसखस) उदाहरणाथ, बीजो सजन खोलवर व फलन
अचूक हावे हणून जनना या जै वक अंतः ेने संभोगत पर युगुल यथावकाश आडवे
होते. ात वरचा कवा खालचा हा मानवी म या उ ांतीतील भेद डावा-उजवा ा
वभाजना माणेच ाकृ तक असूनही ीजातीला खालची समज या या पूव हापायी
उ ांतीमुळे यम उफ खालचे थान मळाले, या तव सव यांनी मुळापासून
उ ां त वरोधी झाले पा हजे. पाद वामुळे यांचे गभवहन अ धक अनैस गक व क द
झा याचे दसते. कातर-ज माचे वाढते माण हेच स करते. अशा मा द व वरोधी
उ ा ती व सव ीजातीने ताठ उभे रा हले पा हजे. (हशा). असे हटले जाते क ,
व तवाचा शोध लागून काही लाख वषानी घरातली वयंपाकाद कम ीने करावी व
शकाराद धाडसाची कम पु षांनी करावी, येथून ही ीची अधोगती सु झाली. आता
धाडसाची कामे कोणता पु ष करतो? सबब, यानेच वपाक केला पा हजे (टा या, हशा)
आ ण वरचा-खालचा भेद अ य वहारात तरी उलटा क न हणजे खालची कामे यानेच
जातीने क न दाखवून दला पा हजे. (खू खू खू)
ाचीन महाकवी ास, होमर, वा मीक वगैरचे इ तहास वाच यावर कोण याही सुबु
माणसा या हे ल ात आ या शवाय राहाणार नाही क , ताठ उभे राह याचे हे खूळ
मानवा या वतः या संर णासंबंधी अग णत सम या उ या करते झाले. चतु पादांचे दय
भोसकणे, गळा चरणे ा गो ी सो या नसतात. परंतु श ूला पाद मानवाचा गळा चरणे
सोपे जावे, कवा दय बाणखंजीराद श ांनी आप याला वधणे सुकर हावे, ासाठ च
तो श ूला सामोरा जातो क काय? काही चे दय उज ा बाजूला अस याचे आढळू न
आले आहे. ही मह वाची तउ ांती लेखली पा हजे. मराठ रा ीयतेचा पाया घालणारा
थोर पु ष मलीक अंबर याने आपला अंगर क असा उजवीकडे दय असलेला ठे वला होता.
यामुळे एका आणीबाणी या वेळ कसा संग घडला याची गो या काळा या अहमदनगर
रा यात हणजे बृहन् महारा ात सव ुत होती. वेळे या अभावी ती येथे सांगणे मी टाळतो.
(सांगा. आ हाला कुतूहल आहे. अ य महाराज ा गो ीसाठ फ पाच
म नटे मंजूर करतात. घाईतच मलीक अंबर ाची गो सांगून होते.)
मूळ मु ा हा होता क , पाद वामुळे कायमच वर णपराङ् मुख होऊन बस याने
उ ा तीलंड मानवसमाज संहार व सवनाश हेच संर णाचे एकमेव साधन जोपासत बसला
आहे. ामुळे शा त शांतीला हे जग कायमचे पारखे झाले आहे. दोनच पायांवर शंभर वष
शरीराचा बोजा चालवणे अश य अस यामुळे शारी रक, मान सक आ ण समाजशा ीय
आप ी वाढ या. हळू हळू दोन पायांवर सु ा चालणे बंद होऊन कोळसा, वीज, पे ोल, अणू
इ याद कृ म उजा ोत वाप न पृ वीवर पयावरणाचे संकट उभे ठाकले आहे. सबंध
जीवसृ ीचे भ व य धो यात ने याची भरपाई ही श ोदरपरायण मानवजात करील काय?
ती करता येणे तरी आता याला श य आहे काय?
ा त र असेही स करता येते क नरंतर शारी रक असुर तता केवळ पाद
मानवजातीवरच ओढवली आहे. गुड याचे रोग, मांडी या एका तकला हाडावर सबंध
पोटाचे पोते व जड धड सतत वाह याचे ओझे पडत अस याने होणारे अ थभंग, शवाय
खुच सार या आसनावर ढुं गण टे कव याचे अवलं ब व — जे गो रला, चपांझी, ओरांग
उटांग वगैरे आप या अज बांधवांनी मुळ च अंगीकारले नाही. सारांश, उभे राह याचे वेड
ा उ ांती या मुळाशी इतके आहे क , मूळे आडवेपणाशी उ या शरीराचे उभे वैर तने
चालवले आहे. पायाखाली काही इंच आडवी पावलेही हळू हळू न होऊन टाचच उरेल.
(हशा) पाचवे बोट तर उ ांती या पुढ ल ट यातच नाहीसे होईल.
आपण शेपट ही आधी या ट यावर घालवली. पुढे पु छा थीला माकडहाड असे
तु छतापूवक संबोधून तीही नाहीशी होईल, मग उभे कशा या आधाराने राहायचे?
आड ा या आधारावर तर उभे उभे असते. पायांचे नु ते खुंट राहतील. अंगावरचे दाट
केसा छादन नाहीसे झा याने पुढ ल संभा कवा अ नवाय हमयुगांम ये आपला टकाव
लागेल काय? शवाय केसहीन वचा व छ ठे व यासाठ लागणारे आंघोळ चे पाणी इतके
पुढे मळे ल काय? तसेच, शजवलेले अ खाऊन खाऊन बावीसच दात राहातील व मानवी
जबडा आणखी लहान व नाजूक होईल. अ कलदाढ आ ण अ कल दो ही ना हशा झाले या
असतील अशा या अंधारयुगाकडे ही सवनाशी उ ा ती आप याला नेत आहे. (खसखस)
स तन ा यां या म त एक वास करणा या संवेदनशीलतेवर संशोधन करणा या
अनेक म शा ांना मानवी म तच वल ण बदल उ ांतीमुळे झालेले आढळले. एक तर
मानवी म उ ां तपूव होता या या वीसपट भारी व मोठा झाला आहे. मानवी दयाला
आधीच उ या शरीरात गु वाकषण व र पंपावे लागते, यात ही बला वाढ याने दये
पेणावून बंद पडू लागली आहेत. म भारी होऊन बस याने आ ाच पाठ या क याला तो
अपेलनीय झाला आहे व मानेभोवती चलखत घालून तो तोलून धरावा लागतो. पाठ या व
कंबर यांचे माण मयादे पलीकडे जात चालले आहे. असाच मानवी म वाढत गेला तर
डो यां या ओ याखाली तोल जाऊन कोलमडू न माणसे र यावर कोसळत राहतील.
पा यात तर डोके शीषासनात खाली तळाशी जाऊन पाय वर रा न ती बुडतील.
आता व ान संशोधकजन हो, आपण हे उ ांती या दवाळखोरीचे च उलटे क
शकत नसलो, तरी एका गो ीकडे मी आपले ल वेधू इ छतो. म तकापुढचा म अवा तव
मोठा होत चाल यामुळे मागचा लहान म संकोचत चालला आहे. तो लहान म मोठा करणे
व हा मोठा म लहान करणे अशी त-उ ांती होणे श य आहे; कारण असे बदल
माणसा या इ छाश मुळे होतात, हे डा वनो र काही शा ांनी दाखवून दले आहे.
उदाहरणाथ, मानवी शेपूट, अपे ड स वगैरे शरीराचे अवयव याची सा दे तात. ा
उ ांतीने मानवाला अ धक वचारी, हणजेच अ वचारी केले तर लहान म , जो
भाव नकता, ेम व क णा इ याद माणुसक ची क े सांभाळतो आ ण थरता दे तो, तोच
परका होऊन गेला आहे. आजही जगात लहानमो ा द डशे लढाया चालू आहेत, याव न
मानव उ रो र अ धक हसक होत चाल याचे दसते. महा मा गांध चे अ हसेचे गोडवे गात
आपला दे शही अणुबॉ ब गुपचूप तयार करीत आहे, हे उघड गु पत आहे.
तथाक थत आधु नक गत मानवसमूहांम ये ाना ध त सं कृती जली, परंतु
संवेदन े ात अधोगती झा याची एकदोन उदाहरणे डॉ. मंडी, युने को कॉलर यां या
नकोबारी लोकां या अ स संशोधनाव न मी आपणांस थोड यात सांगतो. यांची
परवानगी घेतलेली आहे.
सव जगातील मानवी समूहांपासून अ मयुगातच अ ल त झाले या ेट नकोबारी
बेटावरील आ दवास म ये डॉ. मंडी रा न आ या. ा लोकांबरोबर हद महासागरात दोघे
जण बसू शकतील एव ाशा होडीत मासेमारीसाठ या जाय या. एव ाशा होडीत लांब
काठ या बरचीने मासे मार याची व ा, खरे तर कलाच, कां क ह यात कलेची सव ल णे
सापडतात : आप या होडीचा वेग, समु ात या वाहाचा वेग, लाटांचा नय मत यय,
पा या या कती खालून मासा पळतो आहे यावर सतत नजर — याचा वेग आ ण आपण
बरची फेकू तचा वेग, हवेतून तसेच खाली पा यातून — एवढ तं े सांभाळू न पु हा बरेच
काही उरते : एकदा एक मोठ मासळ बरची या ट यात असूनदे खील तो नकोबारी मुलगा
बरची फेकत न हता, आ ण मंडीबाई सारखी याचं ल वेध यासाठ सारखी बोट दाखवून
कचाळत होती — वो दे खो, वो दे खो. शेवट तो मुलगा वैतागून हणाला, गप बसा. कळत
नाही का ती पोटु शी आहे?
पा यात चाळ स फुटांव न मासळ या आकाराव न आ ण आकारा या मानानं
धाव या या गतीव न लोकांना ती गरोदर मासळ आहे, हे कसं कळतं — हा
अला हदा. खरा — गरोदर ना मा नये. आणखी सुसं कृत हणवणा या
आप यासार यांना शरमवेल अशी हणजे, या या दवसाची गरज असेल तेवढे च मासे
मारायचे. दोन तर दोन. मोठे दोन आ ण एक छोटा लागत असेल तर दोन मोठे पकडू न
झा यावर तसरा मोठा समोर आला तरी सोडू न ायचा आ ण लहान मळे पयत समु ावर
तशा कडक वषुववृ ा या सूयाखाली हडत राहायचे. पयावरणाचा सवनाश करणा या गत
मानवसमूहांनी आता इतके मागे जाणे शहाणपणा ठरेल. लाँच बोट त मैलभर जाळ लावून
लहानमो ा गरोदर, प लं, सग या मास या पकडणारी औ ो गक सं कृती चांग या या
उलट दशेनं, संवेदनब थडतेकडे चालली आहे. मांग याची पीछे हाट करणारी उ ा ती
चुक या दशेने झाली आहे, याचे भान आप याला आता आले पा हजे.
ेम, माया, सहजीवन ही मू ये ा ककश आधु नक वचारश ला तु छ वाटतात.
यामुळे अडीच तीन हजार वषात पु हा गौतम बु ासारखा मानव ज मत नाही. हे ा
उ ांतीचे अपयश आहे.
शेवट मा यासार या अप व छा ाने आप यासार या अनुभवी संशोधकांना या त
काय सांगावे? प र थतीशी या तीत या त जुळवून घेणे आ ण आप याला आव यक
असेल तेवढ च प र थती बदलणे अशी उ ांतीची नवी ा या केली, तरच आपली
एकसुरी गती, जी खरे तर अधोगतीच होत चालली आहे, ती बदलून मानवी सं कृती
आणखी काही वष आपली पृ वीवरची मुदत वाढवू शकेल. क वकुलगु मज़ा ग़ा लब
या या ा यु मकाने मी मा या चचास ाचा सरा भाग येथे संपवतो :
है कहाँ तम ा का सरा कदम यारब
हमने द ते-इ काँ को यक न े-पा पाया
ो यांमधून :
अथ सांगा. इथे कोणाला उ समजतं?
आहे कुठे आकां ांचं सरं पाऊल, दे वा,
आ हाला ा श यतां या रानात एकाच पावलाचा ठसा मळाला.

चचास संप यावर चहा ब कटांचा ग धळ आ ण लगेच ो रं सु झाली. पण

एकाएक समोर याच खुच वर मान झाले गाववाले जगरदो त वगबंधू रघू नायक.
मंडीजवळच बसलेले. भयंकर न धुतलेला मफलर, घामन ीची गांधी टोपी आ ण पूण काळ
होत आलेली सद याची कॉलर, परंतु चचास ात जमले या या हॉलमधला सवात तेज वी
चेहरा. खंडेरावचं अथातच ांकडे नीट ल लागेना. शवाय ा परी कांचा नणय पुढ या
वष के हा तरी येणार. सांगायचं ते आपण सां गतलं आहे, हणून खंडेरावनं कशीबशी उ रं
गुंडाळली आ ण रघू नायकाबरोबर बाहेर आला.
काय राव तू फडाफडा बोलत होतास रे, खंडू? बोलतांना क द एक पे लग चुकत
न हतास. कती वचारप र लुत भाषण केलंस रे, तेही इत या परदे शी लोकायसमोर.
आप याले ध य वाटलं भड ा तुझं ान आ ण तेही इं जीत पा न, या या आयला. ओ हो
हो, मोरगावचं नाव अव या जगात नेणार यार तू. मायला चालू दे . वा. पण मी तुले एकदोन
अजट नरोप दे याकरता आलू आहे. हणून मंडईत क पेढ वर लावली आन् कपडे वगैरे न
बदलता आलू इकडे तु या डे कन कॉलेजवर लांब कुठ या कुठे मायला. केळ चा पकलेला
घडबी आणलाय राव तु यासाठ , पण तू सकाळ सकाळ इकडे सभेवर. तो तु या
खोलीबाहेर दाराला लावून आलो आहे. नेणार तं नाही नं कोनी? तु या सग या म ायले
वाटजो. ती साली गोरी बाई आप या मोरगावला रा ली होती नं, ती बी धानका इथे खाली
मला पा लं अन् माझा हात ध नच आत खुच वर बसोयलं. आपला हा असा अवतार —
पण काय झाट कोण हणणार आहे? आ ही क करी लोक असेच राहणार. तु ही बु जीवी
राहा गांड ना पावडरी न अ रं लावून छानछोक त. पन गोरे लोक वेगळे असावेत. तला बी
एक केळांची फणी दे यजो, राजा. तले मीनं मोरगावात बरंच काही काही दाखवलं होतं —
कुंभारवाडा, भलाट . आता मराठ बोलतेय ब यापैक . आन कारे खंडू, या तु या
वा यावा यावर टा या वाजवत हो या, या पोरी अझूनी का याच आहेती का? लग़नं झाली
नी अझूनी या हची? आय हाय, मंग तू इकडचीच करतू का काय बायकू? आँ? खरं बोल बरं
खं ा, हाच तु या आईवडलांचा नरोप समज. आई हणली क , खंडूला सांग पीएचडी
फ एचडी जलमभरच चालणार. बा शग बांधून घे मग करत बैस अ यास. फार चांग या
दोनतीन पोरी तु या आईनं, आ यानं पा न ठे व या आहेती. पोर ची घरंदारं बी उ म. मॅ क
झाले या. तर काय कळवू आईले गे यावर? आँ? करतूस यंदा? सांगू आईले न् बाबांना
तयारी क याले? अरे पोरी या जाती अडवून हाई ठे वता येत वषवष. हे बघ खंडू, तू मी
लहानपणापासून एका गांडीनं हागत आलो. तु या मनात इकडचीच फकडी पोरगी असली तं
तसंबी मले सांगून दे यजो बरं.
बरं सरा जरा श रयस नरोप आहे. थोडं मनावर घे ग ा. तुझे वडील फार थकले,
ये ा. भाऊ गे यापासून तर फारच. एवढ कोट ची इ टे ट तुझी न् तू काय ा अस या
रानासार या डे कन कॉलेजात वषवष काढू न रा लास? हे जरा वचार कर. वडलांनी तुला
आठ दवस तरी रजा काढू न यायले सां गतलं आहे. पु हा ब हण या कट कट चालूच हैती.
सोनंनाणं दे णंघेणं गुरंढोरं — तुमचं मोठं सा ा यच है. आता तू एकुलता मुलगा. जरा बसून
इचारमनसूबा कर ग ा. तुझा वाडा एवढा गजबजलेला — आता उदास लागतो यार. येतू
का मग? चल नाही तं कवर आज सं याकाळ नघू — उ ा पहाटसरशी मोरगाव. मी माल
भ न इकडू न तुला उचलतो. आँ?
खंडेरावे एक श द न बोलता रघू नायकाची बडबड ऐकत खोलीवर आला. बाहेर दाराला
टे कवून ठे वलेला पवळाध म केळ चा घड आत ठे वला. रघूनं चहा, पाव, चवडा फ त करता
करता पु हा तेच मु े अ धक ककशपणे मांडले : खं ा, काय ही पु तकं न् नोट् सचे उ करडे
नु ते. काय ा गो ासार या खो या मायला. खा या प याचे तर हालच असतील.
खंडेराव, अरे जदगीत काही मजा वगैरे कर यासाठ बी त णपणाची वष ठे वावी ये ा.
काही अंगसुख… उप रसुरत ा तललना अधरमधु वधू — हे जरा बघ ग ा. भाऊ इतक
वष सगळं पाहायचा. सग या ब हण कडे वतः भाऊबीज ायला जाऊन यायचा. आता
तु या शवाय यांनाबी कोण आहे? व ान झाला हणून माणूसपणा तोडायचा असतो का रे?
चुकले असतील आईवडील, अडाणी. वस न जावं लागतं, राव. आप या खे ात
लहानपणापासून काय श ण, काय जगाचं वारं लागतं, सांग बरं? सांभाळू न यावं लागतं.
आ ण इत या म ह यांत एक साधं काड टाकायचं नाही का रे शहा या? काय राव,
आम यासारखे अधवट बरे तुम यासार या डॉ टर न् फ टर लोकायवून तं? शकला वाया
गेला, अशी हण उगाच पाडली काय आप या लोकायनं? माझा बाप गेलसाली वारला —
तुला प टाकलं होतं नं? याला आ ही नवराबायक नी पंढरपूरला घेऊन गेलतो — पोरानं
अनं वाहारीनं पाठगुळ नेऊन चं भागेत नान घडवलं. दे वा, आणखी आता काय पा जे
हतं या ज मात? — असं हणत हातारा सुखानं मेला परत आ या आ या. मानूस
मे यावर अशा गो नीच जीव समाधानी पडतो. बरं वाटतं क , केलं हाता या माणसासाठ
काहीतरी यानं वर जाय या आधी. काय सरं या जदगीत समाधान असतं?
खंडेरावनं रघूसमोर याचं टे बल कॅलडरच ठे वलं.
या, एक दवस कोरा नाही या यात तं. अरं र रं र रं, पा क तानात कशाला चाललास
तू? आँ? फुकट? भा ातो ासकट राह याखा या या खचासकट? वा. भौ वा. चहा दे
ग ा आणखी या गोठचा. वा. लई मोठा मान मळत असेल, नाही? मोहेनजो-दडो मधेच?
सधु नद वर? तो आप याला सुतार मा तरनं शकवला होता तो आप या जु या लोकांचं
शहर, तोच धडा नं रे? अरं ररं ररं, लेका, काय नसीब खंडेराव तु यावालं. वा भौ. तु ावाला
तं स कार करायला पा जे मोरगाव या ामपंचायतीनं. पण तुले त एक दवस टाइम नी.
सांभाळ पण बाबा, येडझवे लोक तथले. पा क तानात लां ायची ल करशाही आ ण
आपुन ह . सांगतो गावात सग यायले. अ भमानाची गो आहे. पण घरी एकदा येऊन जा.
एक दवसही काढता येणार नाही? कागदप ं, पासपोट, हसा, कती ए ब या, युने को —
काय काय मायला ा डायरीत अपाइंटमट तु या. आ ण दोन लेखही पाठवायचे आहेत?
वाचन तर करावंच लागेल हणा. चलतो, माझा दलाल मंडईत ब बलत असेल. सांगतो घरी
सगळं . सांभाळू न जा, हं. बराय म ा. केवढा मोठा माणूस झालास रे तू? पण म ा, तेवढं
एकदा वडलांची भेट घेऊन येयजो.
सहा
अमृतसर न दोन रा ी, मधला एक दवस तोही झोपूनच काढलेला आ ण आजचा
दवससु ा अधा होत आलेला. भूक लागून लागून आता या त लानी चढत चालली.
तापी या पुलाखालून वर ड गरात नुक याच झाले या पावसामुळे घ घावणारा पवळाध म
पूर ऐकून आ ण पा न गावाचा पश झा यासारखं वाटलं. इ तहासा या कच याचे मोठमोठे
परा मडएवढे ढ ग सधुनद या काठावर उभे आहेत, आ ण आपण उंदरासारखे घसरत
मोहेनजो-दडोत या आप या तंबूकडे घरंगळतो आहोत, असं एक व आ ाच का रा ी
पडू न गेलं वाटतं. आता भास झाला भावडू घरासमोर उभा रा न आप याला हाका मारतो
आहे, आ ण अ यासा या तं त हा भासच आहे, असं पु हा आप याला वाटतं आहे.
तापी या पुलाव न गाडी भुसावळ टे शन या अफाट याडात शरली आ ण सधी
नवा सत ापा यांनी सधी बोलीत या पर या ंजनांनी असा क ला केला, क ड यातला
मा यासकट येक माणूस उठू न बसला. हे लोक म य दे शातून व तात माल आणतात
आ ण इथे नाकं चुकवून याडातच गाडीतली गाठोडी खाली टाकतात. यां यासाठ च गाड
लोक गा ा थोडा वेळ याडातच उ या करतात — असं एक जण हणाला. आ ण खरंच
गाडी एक म नट थांबली. भराभरा सगळे सधी उत न गेले.
अनेक वष या यापासून आपण र पळतो आहोत, तेच समोर आलं आहे. नको ती
कलाटणी आपण तथे जा याचा अवकाश क मळणार आहे. प र थतीच आपला नणय
घेते आहे.
खंडू, अरे मी काय हंतो आहे, अन तू काय ऐकतो आहेस?
— असंच आजही पु हा घरी गे या गे या आप याला वडील चडू न हणतील.
पोहोचलो तर खरं : सधु ते तापी. पाच हजार वषाचा वास. मोहनजो-दडो ते मोरगाव.
गे या तीन दवसांत वासात गेली क येक वष चूप बसवलेले वचार संग माणसं थळं
धगाणा घालून गेली. सग या ने णवा काश या. ा सग या गो ी माणसं संग
आप यातच सतत दडी मा न बसलेले असणार. पण जे आठवलंच नाही तेही कती
असणार? जे आठवलं याला अ त व मळालं. नाही आठवलं ते न हतंच, नसावंच असं
समजावं क काय? जा णवा अंधार या तरी सगळा क डलेला नचरा होऊन गेला. आता
शांत शांत वाटतंय.
याडात असं य ळांव न एक नु तंच इं जन मागेपुढे येत जात एकेक डबा ओढू न
जोडत जोडत मोठ लांब मालगाडी तयार कर यात मशगूल होतं. येक डबा मागेमागे
लोटतांना धडम् असा आवाज क न सु वाती या ठाम ड याला जोरात ध का, या या
माग यांना कमी कमी बसत मागचे डबे तसेच ढ म उभे. दर वेळ हे य अ यंत तेच तेच,
पण अ यंत नवीन वाटणारं होतं.

लॅटफॉमला गाडी लाग यावर सगळं आव न टे शन बाहेर. खानदे शी लोकांना श त

माहीतच नस यामुळे बाहेर या एस.ट . टे शनवर नेहमीचा ग धळ, धावाधाव, कुठली गाडी
कुठे लागली याचा प ा नाही, लाउड पीकरवर बोलणारा भसा ा एकही अ र कळू नये
अशा सूचना पुकारत केवळ ग गाटात भर टाकत असतांना याला वचारतो, मोरगाव? उ र
: ते ड गरातलं? गा ा बंद हायेत. पाऊस कतला झाला पहाडात? सतरादा सकाळपा नं
सांगतोय. र ता वा न गेला — पूलबी पडला. का एकेका या घरी येऊन सांगू — ल नावानी?
इकडू न शरपूर चोप ाकडू न जा भौ, यावलकडची गाडी भेटली तं.
इत या उ शरा लांब या फे यानं जाएं श यच न हतं. इकडे आकाशात तुरळक ढग होते.
पण वारापा याचं थैमान तकडे चालूच असलं तर? आता रे वे वाटसमधे राहणा या वगबंधू
ड गर म णयारकडे गेलं पा हजे. सं याकाळशी मोरगावला पोहोचायचंच तर कसंही क न
ड गर ती व था करील, अशा बाबतीत तो शार आहे. कोणा या मोटरसायकलमागे,
कवर, टॅ टर, बैलगाडी — काहीतरी व था करणारच.
रे वेची भत पोख न बगर तक टवा यांनी पाडलेला थेट र ता इकड या सग यांनाच
माहीत होता. बाहेर पड याबरोबर समोरच त कट चेकर लोकांचे वाटस. बाहेर दारावर
७८६ असा आकडा. नंतर या या खाली वाटर नंबरचा आकडा. या याखाली यु न सपल
नंबर. जुनी पाट बदललेली. आता : ड गर खान इ ा हम खान पठाण — अशी. पूव चा
ड गर इब या पजारी आता म यमवग रा ीय मुसलमान झा याची खूण. दार उघडंच. गद
पडदे . एक द याचा मोठा फोटो, या या बाजूला लॅ टर ऑफ पॅरीसम ये कुबल-काबा
शळा. भतीवंर े मी केले या सोनेरी वखा या कुराण शरीफ मध या अरबीत या आयती.
ड गर या ल नाला मी, मयताब आ ण च ुभुज बरोबर गेलो होतो. ड गर या बायकोनं
मला ओळखलं आ ण बुरखा घातला होता, तो काढू न टाकला. ड गर बाहेर आ याआ या
उराउरी भेटलो.
आता मी सतरा डाऊन हावडावर ूट क न येतो. रा ी जेवू. मला मोहेनजो-दडोचं
सगळं सांग. कसं आहे पा क तानात? इथेच झोप, सकाळ मी वतः तुला मोटरसायकलवर
मोरगावला सोडू न येतो. कती वष झाली यार तु या घरी येऊन? अ यासा या व ा घेऊन
यायचा मी तेरे वा ेपर. व लदाजीचीही आँएं घेईन. मोठा माणूस यार तुझा बाप —
आपला ज हा खरं सांगायचं तर व लदाजीमुळे एवढा सुधारला. पु हा काही कताबं-
पदांची हाव नाही.
मी नघायचीच तयारी के यानं ड गरचा नाइलाज झाला. यु नफॉम चढवून तो तयार
होइपयत मी भरपूर पोहे, पराठे , चहा खा यानं उ साह आला. बाहेर जाऊन यानं
बैलगाडीची व था केली. मधला शॉटकट चखलीचा पुराना रा ता बैलगाडीनं पार कया रे
कया, के बस, मोटारसायकल या न या वेळात तू पोहोचशील. सं याकाळ या आत घरी.
मी बरोबर सगळा वचार केला है. चलो, खंडू, अरे शाद कर ले भ या, जलद से जलद .
बायकोशी बोलायला कोणीच न हतं. येतांना मा मेरे ाँच ठहरना, भला. पु या या गाडीत
मी तुला बसवून दे ईन. फर, इतना बडा ट .सी. आ म, उसका या मतलब? रातभर गपे
मारगे यार. धमालक बात तुला सांगाय या आहेत, आव तो सई, खुदा हा फज. शांततेसे
जाना. खुदा कभी बुरा करता नाही. दाजीको सलाम कहना. अरे हाँ, तेरी भाभीने ये शेवल
बांधके दये है — रा तेम चबाने के वा ते. अ छा, खुदा हा फज.

धुरकरी पोरगा नाना फड णसासारखा एक गुडघा वर ठे वून स या पायानं बैलां या

आंडाखाली पाय टोचत गाडी रणगा ासारखी धुडुमधुड्म रपाटत गावाबाहेर आला. हा
पोरगा वाव क बडब ा, वनोदाकडे कल असणारा होता. वाटे त या येकाशी तो नाग रक
हणून संवाद था पत करत चालला. कोणी र यात नसलं तर बैलांशी तर कायमच. ओ
भौ, सायकलवा या, आमाक बाजूबाजूनं चालवावी नं रे नाना, सायकल? अरे ओ बय, कुढ
चाललीस? का हो मामाऽ, हैस बाजूनं या होऽ.
मी चतनाला वेळ काढत मागे जाणारा र ता पाहत होतो. तीन वषापूव मो ा ज नं हे
शेतक याचं आ ण बैलगाडीचं जणं नको हणून आपण इकडे कायमची पाठ फरवली,
पु हा हा जीवघेणा शु क ामीण पसारा आप या न शबात आहे काय? पाच हजार
वषापासून या जा णवांचं संशोधन सु करणा या आप यासार याला एवढाही नणय घेता
येऊ नये? हे दरवष मृगा या पावसाकडे डोळे लावत बस या या वा षक ामीण जा णवा
फ आयु यभर याच याच फरवत बसायचं. खंडेराव, वडलांना सरळ नाही सांग.
इची ले , शेतातून वख न आलू नं आता बैलायचे जोतं सोडू , क मालक हंतो,
तरमक, अरे तरमक. नेहमी त या, आता तरमक हट यावर वाटलंच काही बला आली.
… तरमक, आ ा या आ ा ट सी साहेबा या वाटरवर जा. मोसगावले खेप टाकून ये, मंग
चारापानी कर. …बरं मालक. आपण चाकर माणूस —दादला येडा बी असला तरी बायकोले
खालीच पडावं लागतं क नै?
तेव ात गावाबाहेर या एका व तीतून या सबंध मातकट रंगा या प रसराला वरोधी
अशी भयंकर शु व छ टोकदार अशी गांधी टोपी वेगानं आम याच दशेनं येतांना दसली.
इं ज लाठ मार करत असतांनाही कोणी स या ही गांधी टोपी इत या वेगानं धावली नसेल.
अरे थांबाडा होऽ दमनीवाले भौ, अरे कुकडे चालली हो बैलगाडीऽ? आय हाय, याले
थांबाडा होऽ.
मी आप या आप या तं त होतो, आ ण हा वय कर माणूस आता गाडीमागेमागे
हाताला लांब पशवी गुंडाळू न फटक फटक लॅ टक या चपलांचे ननाद उमटवत आकांतानं
पळत होता.
तरमकनं कासरे ओढू न गाडी थांबवली.
कोन? गाडी मोरगावले चा ली, चखली आडवाटे नं —
अरे दादा, मले बी बसाडू न घे नं राजा, चखलीलोक. आता रा ी एक बी यसट सुटणार
नही ग ा. मी शगरे गु जी, चखली या ाथ मक शाळे चा हेडमा तर. कालद
श णा धकारी शाळा तपासायसाठ येतो आहे न् आज हा ततंबा गा ांचा. याची सगळ
 व था करनी पडते भौ, भंडोय याची. बसू? जानं ज री आहे ग ा.
हे पाहाय गु जी, गाडीत मोठे डीएचपी का पीएचडी साहेब बसले आहेत. अढ मा या
धुरपाट वर बसनं पळ न — एका मांडीवर.
शाबास रे मा या पुता, अरे एका टगरावर बसू दलं तरी चालील. अ सं, आमाक खरक
नं रे तकडे, असा काय भारी भ न रा ला आहे? मुळला रे मा ावाला पाय, अरे रे रे.
मु य सडकेखालून चाकोरी या गाडर यातून गाडी शांतपणे चालली. पुढे टभी
खे ाबाहेर चाल चापलीनसारखा दसणारा दोन झाकणा या खशांचा गुड यापयत सदरा,
एका खशात दोन पेन, खशावर बॉलपेनचे फराटे , नवी कोरी र ता झाडणारी पायजमा,
डो याव न हनुवट खाली गाठ मारलेला हात मालाचा कोण, काखेमधे हातात एक
रकामं तरटाचं घडी केलेलं पोतं घेऊन र यातच मधोमध उभा — अशा माणसानं बैलगाडी
थांबवली.
कोन? राजाभाऊची बैलजोडी नं रे ही. वळखलीच. तरमक बसला आहे का रे? कुढ
चालला? वा रे वा, आप याले बी यऊ दे … आँ? जागा नै? अशी कशी जागा नै? आम या
गावाचा जावई है तुहा मालक राजाभौ — मी पा हना है यांचा, लई टे र नको दाखवू मले.
तु या बापाची आहे वा ं ही गाडी?
असं का ं बोलतू भो? बाप काढायची काही गरज?
टभीकर पा हनं, बैलगाडीच काय, मीबी मा या बापाचा नाही, बोला. गाडीत मोठे
डीएचपी साहेब हैत. जागा नाही.
तकडू न जेव या हाताले बसू दे न रे, तु ा बापाचं काय जातं?
परतून बाप काढला पा ह या तू. आता आमची उघडीच सापडली राव तु हाले.
जाऊ ा, जाऊ ा. बैस रे भौ तकडू न. चहा पाजजो डबल साखरचा चखलीले
पोहोच यावर बकले. चाला, चाला. तापट रे बक.
चॅपलीन पा णा बस यानंतर थो ाच वेळात या या बाजूचा बैल शेरला आ ण
चॅपलीनची नवी पायजमा पूण भरली.
अरं ररं ररं, मायला तरम या, मारली रे मा ावाली तुनं चांगलीच इची ले . हा बैल शेरतो
सां याचं नं तू, यार. आता सासुरवाडीले असं शेण घीसन जाऊ?
अरे माणसाचं सोडू न सग या ा याचं शेण औषधी असतं राजा. काही होत नाही.
मा या बायकोला मढ या पाच ल ा गरम पा यात चु न यायला सां गतलं आम या
वै ानं. आठ वष झाली आता, नाक वाहणं बंद.
गु जी कोण गावचे? कुढली तुमची सासुरवाडी?
थो ाच वेळात या तघांनी एकमेकां या पूण सग या खाजगी गो सकट मा ह या
काढू न घेत या. नंतर मनापासून हासत खदळत धूळ उडवत घसरघसर गाडी चाकोरीतून
चालली. ढगांनी सूय पूण झाकून टाक यानं झाकोळ. झोपेचं स ग घेऊन आडवा झालो. पाय
ताणून दले.
गुज , आपुन अ यासात नंबर एक होतू शाळे त. पण नशीब गांडू, हे असं — बैलाय या
गांडी पाहायचं. आमचा बाप — न वळ पताजी. रा ं दवस दा पता. लेकानं मले न
वचारता चौथीतून मा ं नाव काढू न टाकलं शाळे तून आन गावठानावर या भ या वा या या
हाताखाली हाटे लीत भजे तळायला ठे वलं. दोन पये रोजानं — याचा दा चा खच नघाला
नं. जोकसी दा पऊन मारझोड करतो. शकतो तं तुम यासारखे गुज होतो, मायेला
नोकरी या गावी घेऊन जातो, मजा —
मजा? तुला काय नु ती मचा दसते आँ? अरे मला झोप नाही दोन दवस. हेडमा तर
शारी क न रजेवर नघून गेला — बारबो ा. नवृ पूव रजा घेतली. आ ण मी लहीत
बसलो हशेब —
हंजे ते नवृ ीनाथ झाले, अन् तु ही ाने र, हॉ, हॉ, हॉ, हॉ.
लइ गफले क न ठे वले या नवृ ीनाथानं. आता जर का उ ा श णा धकारी ट या या
ल ात आलं क यानं कॉ टरशी हडमुंड क न वजवंदनासाठ हचाराची सागाची ब ली
घेतली लवलंय, अन तथे ाउंडवर तर नु ता टोकर है पाच पयाचा — क ा
ाने रगु जीला समाधीच यावी लागते उ ा. पु हा असे बरेच गफले क न ठे वलेयत
हेडमा तर नवृ ीनाथानं. समजा भरा हणला घोटा याचे पैश,े तं कोणा या बापाला एवढे
पैशे भरणं श य आहे? पाहतो काय होतं ते, नाही तं तो वजखं याचा टोकरच घेऊन जातो
हेडमा तर या घरी आ ण दे तो घुसवून या या च ीतून आरपार सा या या —
का रे टभीकर पा ह या, चखलीले काय काम काढलं असं सं याकाळ याला?
काय कथा सांगायला लावता गु जी, ल नाचं जुळलं जुळलं क लगेच मोडायवर बी
आलं.
आँ? कशानं रे पोरा? बोलभाक झाली नं?
सगाई करणा यांमधे म य थ आमचाच ब हणोई होता हो, ा चखलीचा. पोरगी
दे व याकडची आहे. ा सा यानं ंडा नवरदे वाला कॅश पा जे हणून सास याकडू न
परभारे उचलला चोट् ानं आ ण सां गतलंबी नाही आ हांला. साखरपु ाला गेलो तं हा
घाटा उघडक ला आला. आता आमची गत मुक सारखी झाली नाही का — उघड बोलताही
येत नाही. कारण ह ली गु हा झाला आहे मायला ंडा घेणं — असंच अधूनमधून चखलीला
जाऊन पाहावं तं हा कानोडा त ड लपवतो. बहीण तं नव या या ा झाटमारीपणानं पार
हैराण झाली आहे. बाप चुलते हणताहेत याला शेवटचं आज बजावून ये, क ं ाचे पैशे
आज दले नाही तं सगाई मोडतो. करील या पोरीचा बाप या याकडू न वसूल पैशे. चूक
याची आहे.
अरे अरे टभीकरा, बचा या पोरीला मध यामधे वनवास झाला क रे. तू सु श त
पोरगा, कधी सुधारणार तुमचा समाज? मळाला हण ंडा आ ण राहा उभा बोह यावर.
पोरगी तं बरी आहे नं?
 एकदाच पा ली आहे, बरी आहे, पण तकडची अ हरानी बोली बोलते — आम यापैक
कोनाला समजून नाही येऊन रा ली अशी. खानदे शी अशु बोलली क झाली अ हरानी —
बोली काय करतू पा ह या, होट तं चांगले हैत नं बोलणारणीचे? तसं तं पु याकडचे लोक
बी आप या खानदे शीला असंच हंता — जरा पुणेरी अशु बोलली क झाली खानदे शी. हॉ
हॉ हॉ.
तसं तं सं कृतवाले बी हणायचेच मराठ हंजे अशु सं कृतच.
गुज , मी खायाला भार झालतू — मंग लागलू राजाभौ कडे बैलायचं चारापानी क याले.
दोन वेळचं जेवन मळे , पहाटे अंधारात पानी भर यापासून घरात, दारात, परसात, गो ात,
ख यात, म यात, शेतात, रानात — कामच काम इ या ले . को ा गो ीचा उजेड पडू न
नाही रा ला आप या डो यात, गु जी. हातारा पता पता मरता, तं सुटतो आ ही सगळे .
काय करावं, मरत बी नाही अपघातात पताजी.
पेपरात येतं नं, कोणाचा बाप मेला, एसट या, रे वे या अपघातात क चाळ स प ास
हजार पये या या पो याइले भेटता सरकारकडू न इनाम. एक कान मांडता येतं तेव ा
पैशाइत.
अरे वमान अपघाताचे तर चारपाच लाख पये मळता.
हा पताजी बारे एस.ट .त बसत नाही, तं वमानातून काय पडील? काय चार लाख
मळवून दे ईल?
अरे अरे, असं बोलू नये बक, ज मदाता असतो — अरे आईबाप आनुवं शक असता
—
हंज?े
हंजे आईबाप आप याला पा हजे तसेच मळत नाहीत.
मुलं तरी कुठे पा जे तसे मळता हो?
अगोदर तं बाप हटलं, क आपलं डोकसं फरतं. काय साले आईवडील बी पोट
जलमता आम यासार या या? चौथीत सग या क वता पाठ हो या हो गु जी आप या —
ती अ वलास वेसण खाशी, घालून फरे दरवेशी — अजून आपण करमलं नाही, क एकटे
हणत बसतो. आ ण ती णो णी पडे उठे प र बळे उडे बापडी… वा रे वा. आ ण शेवट …
मातीत ते पसरले अ तर य पंख… वा, काय मेलीच वाटतं खरोखर.
ह ली असे चालीवर हणता येईल असं ल हणारे रा ले नाही का हो गुज ?
आप या क वता अशा दहा वषानंतर कोणाला आठवू नये, अशीच एखा ाची इ छा
असेल आ ण तशी मनाई तो वतःवर घालून लहीत असेल, तर आपण काय बळजबरी
करणार कुणावर?
का हो गु जी, रा गीत ेचाळ स सेकंदांतच हटलं पायजे, पाऊण म नटबी झाला क
दे शाचा अपमान होतो, हे खरं का?
 अचानक तरमकनं कासरे ओढले. समो न पूण र ताभर पसरलेला गवताचा भर घेऊन
एक बैलगाडी संथपणे येत होती. दो ही बैलजो ा एकमेक ना समोरासमोर लागून ठ प
उ या रा या. आम या एका बैलानं तर समोर या बैला या त डावरचा फेस चाटायला
सु वात केली.
ए, तुही दमनी मांघे नेशील अनं र ता दे शील, त हा तं हाकलू गाडं बे? उंद या?
का न मी र ता दे ऊ? तू हा एवढा ड गर आणला दोन खेपांचा एकच — तू मांगे सरक,
तु ा का बापाचा र ता आहे?
अरे तू काय, तुहा बाप मागे सरक ल.
शवीगाळ नंतर मारामारीची पाळ ये याआधी गु जी आ ण पा ह यानं तरमकला न
जुमानता, आमची गाडी मागे मागे नेली. एका कोप यात उभी के यावर समोरचा गवताचा
ड गर आम या गाडीला घासून गेला.
तू मो ा बापाचा, आ ही लहा या बापाचे भौ, मंग तं झालं? चाल रे तरमक आपलं
आपलं.
तु ही अस यानं गुज आपुन अशा तंग ा वर के या, नाही तं दाखाडलं असतं याला
कोनाचा बाप लहाना है ते.
चखलीचा वास यायला लागला, नंतर बाहेर र या या दो ही बाजूला उखारी करणारी
गाढवं, कु ी. जवळच गु ज ची शाळा, तथे पुढे एका त या या हॉटे लसमोर ते सगळे
उतरले. मीही उठू न बसलो. ते तघे चहा पीत होते. गु ज नी तरमकला खूण केली, आ ण
मा याकडे हात केला. तरमक ओरडला, झोप झाली का हो डीएचपी साहेब? काही पेता
चहा ल सी सरबत? का मागवू को हा नाही तं फेपशी?
मी नाही हणत, आटप लवकर अशी खूण क न ा पा णचारापासून बचाव हणून
पु हा आडवा झालो. पु हा गाडी सु झाली. पु हा चाकांची चाकोरीशी घसर घसर. आता
बोलायला कोणी नस यानं तरमकलाही सं याकाळ अंधार पडाय या आत परतायचे वेध
लाग यानं सव अंगा नशी, दो ही पाय खालून टोचत, कासरे कमी या त ताणत हातानं कधी
डा ा कधी उज ा बैलाची पाठ थोपटत चांगलीच वेगानं गाडी मोरगाव या शवारात
आणली. मी वर या आकाशात या एका मो ा तरंगणा या ढगाकडे पाहत गाव शवेपयत
वा ातून घराकडे अंगणात आपोआप पसरत पसरत गेलो. बाजूनं आम या कव ा
शेतातली गो रलासारखी अवाढ चच मला लहान लहान करत गेली. बालपणात घेऊन
गेली. त या श ावर ऊन थरकत होतं. तीच त या मागची पसरत गेलेली लहानमो ा
चढउतारांची सातपु ाची हरवी गद वळणदार रेषा.
आलं होऽ साहेब तुमचं मोरगाव, उठा. पूर आहे नद ले.

मोरगाव. बडां या रांगा. गोठाणावरचे कडु नब फुलो यानं पूण पांढरे झालेले. तो गोड वास
नाकातून छातीत भरतो. बैलही मोठमो ा नाकपु ा क न तो वास नाकात घेतात. न
वेशीचा बु ज आ ण या यावर उगवलेला चंड पपळ. लहानपणापासून आप या येक
ये याजा यावर जणू पाळत ठे वणारा. आपण ज मलो या वष या भूकंपात बुरजाला
खालपासून वरपयत मोठ तडा गेलेली. यात अनेक चम यांनी साळुं यांनी वरपयत
मांडलेले घर ांचे संसार आहेतच. बाजारासाठ आले या बैलगा ा ू सांसार या
आकाशात जू केले या रांगेनं लावले या.
बैलगाडीतून सामान उतरवून तरमक नद तून गाडी परत फरवतो. कोणीतरी
ओळखीचा माणूस बाजाराकडू न पळत येतो आ ण ं क डो यावर एका हातात बॅग घेऊन
वेशीतून झपझप चालत जातो. आला, खंडू भू आला. एकच गलका होतो. आम या
वा ाकडची ग ली माणसांनी पूण भ न गेलेली. तीन तीन चार चार जणांची टोळक
ज मनीवर रेघा मारत, ब ा पीत सुतक चेहरे क न वेळ काढत बसलेले. येक जण
प रचयाचा. एकेक टोळकं उठू न रामराम. जयभीम. …आला खंडूऽ, दे वाची करणी. लांब
परदे शातूनसु ा इथे बरोबर आणून सोडलं पाहा. …पु य व लदाज चं. एकटा मुलगा, अशा
वेळ पा हजेच नं. …बरं झालं रे भा या, डोळे लावून बसलोय आ ही दोन दवसांपासून. …
जाऊ दे रे मा ा नातवाले, र ता करा रे. …चल, खंडू, चल बाळा, असा इकडू न चल. …
खंडेराव आला. …खं ा आला? …खंडेराव आले? पाणी आणा, लवकर लवकर. …
व लदाजीची ओसरी रकामी करा बरं आता, पोर नो. बायकांनी आत बसा. उठा. खंडू येतो
आहे. …पं डत मामा, ओ पं डत मामा, बोलवा यांना. … नळू काका कुठे गेला? मं दरात?
बोलवा.
आंगणा या कोप यात रांजोणीत या थंडगार पा यानं हातपाय धुऊन त डावर थंड
हबके मा न वर या माठातलं पाणी तां यानंच गटागटा पऊन मी तोल सावरत अंगणात या
गद नं आपसूक थेट ओसरी या पाय यांपयत मा यासाठ सोडू न दलेली वाट ध न
सवयी या पाय या एक सोडू न चढत वर ओसरीत शरतो. उज ा कोप यात जथे आजीची
खाट असायची तथे पूण पांघरलेला वडलांचा आडवा दे ह दसतो. कोणाचातरी
लहानपणापासून प रचयाचा आवाज दादाऽ हणून ककाळ फोडतो. लगेच याला गप केलं
जातं. कुजबुज. सरीकडू न बायकांमधून असाच ंदका ऐकायला येतो, तोही दाबला जातो.
आत पूण माग या पड भतीपयत घर भ न पदर पांघरले या डोळे पुसणा या बायकांकडे
आधाराची नजर फरवताच जीव हबकून जातो. हे सगळे असे ओळखीचे शोक त चेहरे
एक पा न घशाला कोरड पडते. एक मूल मो ानं टाहो फोडतं. तोच जणू आपला ा
घडीला आतला तसाद.
चंड कलबलाट. बाहेर अंगणातून चेहरेच चेहरे आप यावर डोळे रोखून पाहताहेत.
येक हालचाल ते टपून घेत होते, पुढे काय करतो, याची उ कंठे नं वाट पाहत होते.
याबरोबर मी पूण व तु न , भलताच कोणी त याईत होऊन गेलो — एकुलता एक मुलगा
जो मरणा या बापाला शेवट या णी भेटायला आला आहे, तो काय करतो? खाटे जवळ या
आई, ब हणी, आंधळ काकू, चधू आ या, मुक काक , सधु मावशी उ या रा न मला जागा
क न दे तात. जवळचे रचे गावोगावचे लांबून लांबून आलेले ःखा ांत गणगोत सगेसोयरे
सगळे जणू बांड मुलगा परतला, अशी अ भ चेह यांवर दशवतात आ ण हा यां या
ीनं ऐ तहा सक असा संग टपतात. चा ही बाजूंना हे असे चेहरे कॅमे यांसारखे रोखलेले
जाणवतात आ ण गेली चार वष फरारी गु हेगारासारखा माझा धीर सुटतो. प ा ापानं
सुट यासारखं ते भान न हतं. हे सगळे आपापली हजार कामं सोडू न ढ हणून एकच
काम करायला आले आहेत — जाणा याला नरोप.
मागा न पाठ वर नळू काका शवाय स या कुणाचाच नसणार असा हात फरतो. …
खंडू, आलास. फार मोठं काम झालं हे पोरा. बाबा तु याशी काही तरी बोलायचंय्, असंच
हणत रा ले. आ ण कालपासून वाचाच गेलीय्. पण चांगलं ओळखतात. इत या
चेह यांम ये तुझाच चेहरा शोधताहेत ते, बघ. ये,
तकडे पं डतमामांनी खाटे भोवतीची सगळ गद हटवली होती… ये खंडू, बाबांशी बोल.
व ल, हे बघ खंडू आला. झालं ना तु या मनासारखं? वठू , रे वठू , डोळे उघड, बघ कोण
आलं —
झाकले या पायांवर घाईघाईत कपाळ टे कवून मी उशाकडे येतो. वाकून वडलां या
चेह याजवळ चेहरा नेतो. खोल डोळे अधवट उघडझाप करतात. यांवरही यांचा ताबा
रा लेला दसत न हता. मी हाक मारताच एकदम यांची मान उंचावली, डोळे पूण उघडले.
बुबुळं जुळली, पूण मा या चेह यावर थर झाली. ओठ हालले. एकाएक पांघ णातून
धडपडत हात बाहेर आला. चेह यावर हसू उमटलं. हात वरपयत आला, तो नळू काकानं
मा या चेह यावर फरवला. ओठातून काहीतरी पुटपुट चालली होती. पंचवीस वषाचा नरम-
कडक, कोवळा-ककश कु यामांजरासारखा बापलेकांचा गुंतागुंतीचा संबंध. तो संपला. हात
एकदम जड होऊन नसटला. चेहरा भावहीन. डो यांतली बुबुळं तेवढ हालचाल करत
रा ली.
जळ दे खे जाळं बलगी बसे वलग होईना, रामा, मोटाळं सुटेना.

शशीऽ, अग बजाऽ, आईला तीथ आण हणावं झालं, भेट तर झाली. …ओळखलं? …

ओळखलं तर. हासले क चांगले. हात त डापयत नेला. लेकराला कुरवाळलं. …चला, डोळे
मटा. ा घरा यातलं एक मोठं पव संपलं. हातावर बांधकाम होतं यां या — घरं, को ा,
व हरी, शाळा, मं दर, कारखाना. काम काम काम. काय काय नाही केलं ा व लनं. कशी
वाईट प र थती होती लहानपणी? आ ण केवढा आता मांडवावर वेल गेला? राजयोग.
भुइये उतारता? व हन ना बोलवा. मांडी दे रे खंडू, बैस बेटा इकडे असा त ड कर. द ण
कुकडे, आँ? …इकडे हो. उतरवा. नळू भौ, नीट मानेखालून धर. खंडू तू नु ता मांडीवर डोकं
घेऊन तसाच बैस. …असाच शेवट असतो दे वा बा पा, तूच एक आहेस. हरी हरी.
भुइये उतारलं? हौ, अजून ाण आहेत… थांबा, बोलू नका हो. छातीला कान लाव पाहा
जरा… काय नशीब असतं पाहा. ऊन असो, पाऊस असो, क धी दाजीची दे वाची सेवा
सकाळ सं याकाळ चुकली नाही. पंढरीला जायचे ते हाच मृदंग सुना पडायचा… वा रे वा
पु य. मुला या मांड वर डोकं ठे वून जा यासाठ दे वाला कती कती गो ी जुळवा ा
लाग या असतील? ध य, पंढरीनाथा.
घरातून चंड रडारड. कानठ या बसतील असे कचा यांचे आवाज. यात लहान
मुलांची रडणी.
काहीतरी सांगत होते पण. एकुल या एक मुलाला कती कती सांग यासारखं असतं
होऽ, रा न गेलं. …सुपु हणतात तसे दोघे सुपु होते व लदाज चे. काय, सद्गुणांचे जणू
पुतळे च. नाही तं ह लीचे त ण?… काहीतरी बोलले हणतात ना? आता मुलगा बरोबर
जाणतो आप या लाड या वडलांना काय सांगायचं ते श दा शवाय मुलाला कळतं. …खरंच
आहे ते बी. समजणाराला भाषेचं मा यम अडथळाच असतो. ज मभर बाप मुलाला सांगतच
राहतो बरं, बरं वाईट — कडू गोड …खंडूला बरोबर कळलं असेल काय बापाले शेवटचं
सांगायचं होतं ते. चांगलं झालं पण, पोरगा भेटला. नाहीतर चौ यांयशी ल यो या पार करता
करता पु हा के हा बापलेकांची भेट एव ा अनंत ांडांमधे घडेल? … हणून तं ा मनु य
ज माची महती मोठमो ा साधुसंतांनी गायली आहे.
अवधूत बोवा, ा इथे पाटावर बसा. तुमचे लहानपणापासूनचे संगाती चालले. चांगलं
मो ानं वाचा. ा णाचा आवाज हणजे सा ात वेदांचा आवाज… महावा यं हणतो
आधी — ऐका रेऽ …अहम् ा म…
आपली बायडी आली नं वाटतं मुंबइवून काल? ये ग, तुझा गोड आवाज तु या लाड या
मामाला शेवटचा ऐकव. हण — याजसाट केला होता अ ाहास …शेवटचा द स गोड
हावा. वा. खंडू, तू दे वाचं नाव घेतच राहा, बाळा. हण — तो हा व ल बरवाऽ, तो हा
माधवऽ बरवा. आपली काकू महानुभाव महंतांना घेऊन येतेच आहे. पो हीहो, या खोलीत
दाराशी नागदे वबाबांसाठ धुतले या कापडाची घडी टाका. पोथी वाचतील. …दे व तथून
एकच. महानुभाव मठालाही व लपंत दरवष दे णगी ायचे पाहा. सगळे महंत येताहेत
इकडे शेवटचं मरण ायला. सं या शणी पण येताहेत. आता इथे ओसरीत फ बाहेरचे
भेटणारे बसू ा. सगळा गाव उलटे ल. असं कोणतं घर आहे मोरगावात, जथे व लदाजीची
मदत गेली नाही? थेट भलाट , महारवाडा, मांगवाडा, कोळ तं यां या घरात यासारखे.
येऊ दे एकेकाला. शेवटचं दशन यावंसं वाटतं सग यांना.
अवधूतभटजी, वाचा मो ानं. चालू ा तुमचं : वासां स जीणा न यथा वहाय । नवा न
गृह्णा त नरोऽपरा ण. … वनोबांनी हेच गीताईत असं केलं आहे : सांडू नया जजर जीण व े
। मनु य घेतो सरी नवीन. नळू महाराज, तु ही भटजीबुवांबरोबरच वनोबांची मराठ गीता
लगेच हणत जा. चांगलं समजतं. बचारी चधू आ या दे वापुढे एकसारखे धावे हणते आहे.
तला सग यात जबर घाव बसेल बचारीला. कती भावाचा म हमा सांगते… स या
भावावर कोणाची काय असेल इतक ा साव ब हणीची भावावर माया होती.
प ह यापासूनच.
 घटकाभर आई आ ण ब हणी धाय मोकलून रड यानं जमलेले ग लीपयतचे लोक
सद्ग दत हो साते आपाप या आठवणी सांगून संपले या एका आयु याचं आप याशी
असलेलं नातं गाठवत रा ले. रघू नायक रा ी उ शरा कची खेप क न आला, तो येऊन
बराच वेळ बसला. एस ा मळतील तसे, नाहीतर बैलगा ांनी सायकलीवर पायी
सकाळपयत लोक येतच रा ले. कोणीही आले क पु ष मंडळ मा याजवळ बसायची —
ओळखलं का? अशी सु वात क न. बायका आत या घरात आईजवळ जाय या. आवेगानं
ग यात गळा घालून सुरात सूर मसळू न व धवत एका पारंप रक छं दात शोक
कराय या. भावडू नं ाला शोकव ा असं नाव दलं होतं. ऊफ अ ुधरा — असंही. कढ
संप यावर सूर खाली उतरत यायचे. नंतर डोळे पुसत अडखळती ग प शैली. ा
वलाप वधीचा भार सगळा आईवर एकट वर पडू नये, हणून आ या तला रा भर रडायला
साथ दे त होती. रा भर चालले या ा उमा यांनी दोघ या ःखाचा बराच नचरा सकाळशी
होऊन गेला. येक वलापाचा शेवट एकाच प तीनं हायचा : आहे चं े तुला ज धळा, का
मा यासार या नु या तुरीच झा या? …असू दे बहीण, लेक ची जात सग या घराची वात
— सगळं घर उजळू न टाकते. …एवढं शकला तुझा खंडू, पाहाय, सगळं बरोबर करील.
व लदाजीचा तं आप या भागात झडा लागला, खंडूचा सग या नयेत लागेल. …हयाती
राहो. ःख नी क याचं. ऊनसावली संसाराले लागलीच आहे. सावर बहीण. रडू नको. उगी.
एखाद हातारी सरकत चा ही पायांनी वतःला रेटत रा ी या अंधारातही आम या
जवळ यायची आ ण तार वरात वलाप सु करायची : लेका लेका, तू कसा एकाएक
चा ला गेला रे, वठू ऽऽ हा हा हा हा.
दोघे तघे तला उचलून आत घेऊन जायचे. कोण ही हातारी? कुठली? कुणास ठाऊक.
व लदाजीची मावशी होती. पूव कधीच कुणी तला भेटलं न हतं, पण आली बचारी.

मांग या पहाटे घरामाग या व ल मं दरातून काकड आरतीचे सूर, नगारे झडले.

कोणीतरी वीणे या झंकारांबरोबर सु वर आळवून आळवून हणत होता :
दे हाचा वसर पाडी मज…
दे शकालव तु भेद मावळला । आ मा नवा ळला व ाकार
मग मं दरातून पंधरावीस वारकरी हरी हरी करत आले आ ण आम या वा ात शरले.
वडलांबरोबर पंढरपूर या वारीवर हमेशा जाणारे रेवा महाराज पुढे आहेत. स री पार
केले या ा आजोबांची ब शी पूण घासून हनुवट पूण वर जात अस यानं ते बोलतात ते
ठाम नणय घेऊनच वा य पुरं करतात, असं वाटतं. यां या अ धकाराखाली सरे पाचसहा
आ ाधारक क न वारकरी — पा काँ ेस वगैरे कडक श तीत आम या ककत मूढ
घराचा क जा घेतात. आधी दे वळातलं तीथ आ ण फुलं, बु का पायाशी ठे वून येकानं हरी
हरी हणतं ेताचं दशन घेतलं. एकानं मायेनं मा या पाठ वर हात फरवला. सरा सद्ग दत
हो साता वडलांकडे पा न मो ानं हणतो : अजुना, आपलं होतंच काय इथे? आ ण नेणार
आहेस तरी काय?… ंदका.

मढे पंचकात रोज दोनचार ेतांची, लहान मोठे वधवा सवा ण कारे हातारे —
सग यांची व धवत व हेवाट लावून लावून ा वषयातले रेवा महाराज त झालेले.
हरी हरी. चला, मालक णबाई, आता मालक चालले वैकुंठाला, याचा होता याला
मळे ल, बाई. आता असं हातपाय गाळू न नाही चालणार. चहा ठे वा रे पा, रघू, बाहेर
अंगणात. आ ण यां या नानाचं पाणी ठे वा लगेच. हे शेवटचंच आता. सगळे जण चहापाणी
उरका. उठा. पो हीहो, आटपा सगळे पहाटचे वधी. उशीर नको, शेतक यांना सो याचा
दवस असतो वं ताई. माणूस होता, आता याचा दे ह उरतो, तो पंचमहाभूतांना अपण
करायचा. उखा, गणू ते याकडू न पूजा, गुलाल, सुतळ चं पढाऊ आण. स याकडू न कापड
घेऊन ये म तकाचं — वीस बाय पाच — बरं. लेक हो, आटपा लवकर. मला गव या,
लाकडं काढू न ा. कुठे आहेत — सालदारांना पाठवा जरा इकडे. मुरली, तू भामा
कुंभारणीकडू न मडकं आण, पळ. सनका ा दे दोनतीन. जा रे लाकडं गव या टाकून ये
मे यावर. आपली द णेकडची स दळ आहे नं, त या खाली टाक. आ ही दडीबरोबर
आलोच. पाणी मड यात भ न ठे व. उठा, अवधूत भटजीला औ वदे हकाचं सगळं घेऊन ये
हणावं, लवकर. मांगाचा सुप ा आला आहे वाटतं. छान, टोकरंबी दसले या या हातात.
वाजवून ये हणावं गावात. व लदाजीला ठे वायला यायचं ते येतील. हे पाहा, पो हीहो,
आता ब बलप नको. तुमची पो हं सांभाळा, गो ात यांना गायवासरं काहीतरी दाखवा,
काही करा. आ ा आ ही व लदाजी जातो, मग काय रडा ओरडा, मनसो . आता आमची
कामं क ा. चहा या सगळे .
उठ रे मकडू , असा उदास नको बसू बेटा. अरे मालकानं मुलासारखा वागवलेला लाडाचा
सालदार माणूस तू, आता मालक गे यावर तूच कारभारी हायाला हवं. बघ, चहाचा ग धळ
आटप बरं आधी. आ ण संगमावर जा. तथेच बैस. वं ताईऽ चं भागा, आंघोळ ची तयारी
करा. हे पाहा, एवढा गाडा ओढला तु ही आम या व लदाजीबरोबर, आ ण अशा रडता?
अरे अरे अरे. चला दे वाजवळ कान धरा — रडणार नाही हणा. टाळकरी आले का? मृदंग…
केसोबुवा तु ही या. मृदं या तं आपला गेला रेऽ काय करता? असू दे . अशी वाजव क व ल
दाजी वैकुंठात नाचत नाचत जाईल, हाँ, वारीवर आमचा फड नाचत जायचा त सा.
पूण दात पडलेले, बायको गे यापासून गेली वीस वष मुलासुनांकडू न हेळसांड सहन
होईना हणून पूण वेळ व ल मं दरात झाडलोट करणारे, फाटक पण व छ बंडी, ठगळांचं
पण व छ धोतर, मोठ कपाळाखाली येणारी गांधी टोपी — असे केसोबुवा उ साहानं
ग यात मृदंग टाकून आले. नळू काकानं वीणा लावायला सु वात केली आहे. टँ ऽव टँ ऽव
टँ ऽव टँ ऽव. पं डतमामानं आंघोळ ची तयारी केली. धोतरं ओट खोचून रेवा महाराज आ ण
आणखी तघांनी वडलांचा दे ह अलगद उचलून पाय यांमधून अंगणात उतरवला. पु हा
एकदा घरातून ओ साबो सी ंदके, हंबरडे, आ ोश — खु नळू काका डो याला उपरणं
लावून भतीचा आधार घेत कोसळला. अरे अरे… सं याशी झाला, तरी शेवट भाऊच ना,
माणूसच ना?
डंग डंग डंग डंग डंगा का डंग डंग डंग डंग डंग डंग
दडंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग
दडंग दडंग डंग
सुपडू भाऊ मोठमो ा केसांचं आयाळ चेह याभोवती उडवत एकच घाई थंडपणे
वाजवत सदासवदा संसारा या आज या ढळढळ त गरजां या पज यात खुडबुडणा या
शेतक यांना एकदम अशा ताचं भान दे त दे त गावभर ग लीग ली तुडवून येतो.
तोपयत इकडे तरडी बांधून होते. रेवा महाराज एक चरण सद्ग न हणतात : आपु या
माहेरी जाईन मी आता…
चं भागाबाई, पुढे या. आंघोळ घाला. चधूताई, पाणी टाकत जा. हे नवं धोतराचं पान
नेसवा. सोने, ये माय, पुढे ये. पूजा कर. चला, तकडू न दशनाची ओळ लावा — आधी आई,
मग सोनाव हनी, मग आंधळ काकू, मग चधूआ या, चा ही ब हणी, बायडी, तायडी,
ब हण ची एक वषापासून तर आठ वषापयतची सगळ मुलं. चार वषाची चऊ तर पु हा
पु हा डोकं लावते. नंतर मुक काक , खट यातले लोक, नंतर आजी या माहेरचे, आजोळचे
आ ण पणजोळचे. आता ब दा हा मोसगावचा संबंध संप याचं जाणवणारे अनेक
नातेवाईक, नंतर ब हण या सासरचे अनेक, सोना व हन या माहेरचे काही, आई या
माहेरकडचे मामा ध न, वा ात या सग या काकू, आ या. शेवट पायांचे आंगठे
करकचून, हात एकावर एक बांधून कपडा लपेटून सुती गुंडाळू न झा यावर फुलं, तु शीची
लाकडं, चंदन — चधू आ यानं या ेला गेली होती ते हा गंडक मधून आणलेला अद्भुत
रंगांचा शा ल ाम — एकेक उशाशी ठे वलं जातं. पुरे करा ब हणी हो आता, ा रजा. राम
कृ ण ह र. राम कृ ण ह र.
खंडू, ओ बेटा खंडेराव, ये माय, धर हे मडकं, दो यांना असं पुढे ध नच चालायचं दो ही
हातांत. ज मनीला पश कुठे ही होऊ ायचा नाही. मागे मुळ च पाहायचं नाही. आमची दडी
मागून ऐकत, एकेक पाऊल टाकत चालायचं. चार खांदेकरी — चला होऽ. बायकांना सांगा,
आता बारा दवस कुठे घराबाहेर पडायचं नाही. आ ण खाट उचलून तथे सारवून लामण दवा
अखंड जळू ा. हा ाला हणावं आठ लोकांची डोई काढायला पारशी संगमावर ये.
आपण तथे नद वरच नान क न येऊ. पाया पडू न या. उचला. हळू . मृदंगे — टाळकरी
— हरी व ल…
आ ही जातो आपु या गावा
आमुचा रामराम यावा
टाळक यां या मागे अनवाणी उपर यानं डोळे पुसत टा यांनी ताल धरत सगळे तीनेकशे
वारकरी भसा ा समूह आवाजात हणतातः
तुमची आमची हे च भेट
येथु नया ज मतुट
 अंबूमाय मांगीण, धनाबय महारीण, गुणाफुई चांभारीण वा ाबाहेर उ या असतात.
वेशीसमोर दशनासाठ तरडी उतरवली जाते. वर बु जामधला पपळ. सगळे
गावाबाहेरचे लोक दशन घेतात. झडीही लांबून रडत पळत घागरा सांभाळत येते आ ण
नागोराव आमचे सातवे पूवज यां या काळापासून वाराबाई लभाणीनं मानलेली वंशपरंपरा
चाल हणून तरडीपुढे — दगडानं बांग ा फोडते. नाणी ब ासे उधळते.
दडी सरा अभंग घेते :
आपु या माहेरा जाईन मी आता
रला सागर गंगा ओघी मळे
धनजीबुवाचं पडकं घर समोर येतं. माझं मडकं… माझं मडकं.
हळू हळू डो यावर उपरणं पांघरलेले कतीतरी गावकरी ेतया ेत सामील होत जातात.
रवर ा समूहगानाचा गंभीर भाव पडत जातो. आजूबाजू या उ या लोकां या दयातून
उ फूत त व ान बाहेर पडतं : पाहा माणूस काय बरोबर नेतो? केवढं आहे ा मरणाराकडे
— घरंदारं शेतंमळे इं जनं सोनं पैशे — काही नाही असं नाहीच. पण मोक या हातीच जातो
नं? …येतांना मुठ बंद क न येतो शाकटा, पण हे जातांना पाहा — दे वा, आता मले बी
लवकर ने रे; बलकूल सहन नही होऊन रा लं रे हे खणं …काय घाई करता आजोबा,
के हातरी तो झडप घालणारच आहे …ताटातला घास ताटातच राही जातो.
आपण च खेळे आपणा स
मधील ते वाव अवघी उपा ध
मधील ते वाव… हीच खरी गोची.
नद या काठाकाठानं वाळू व न दडी मु कंठानं समूह वरात अभंग हणत चालली.
दो ही तीरांवर या टे क ांमधून अभंगाचे अद्भुत त वनी उमटू न अवघा भोवताल
पारलौ कक झाला. अशी ेतया ा असेल तर आप यालाही मरायला आवडेल, असं
आ या मक वातावरण झालं. पैलतडी राहणारे गावकुसाबाहेरचे लोक तकडू न वर हात
जोडू न जोडू न तरडीला नम कार करत होते.
संगमाअलीकड या वळणावर या जु या खाजासाहेबा या पराला मान हणून तरडी
खाली ठे वावी लागते. खांदेपालटही होते. तेव ात मध या दगडी बंधा याव न आम या
ड ग या शेतातला थोटा राखणदार लंगडत कोलमडत तथे येतो. याला कोणी नरोपही
दला नसावा, तरी तो इत या न चालत येतो. आ ण तरडीपुढे गुडघे टे कवून सगळं आंग
हादरतं असा टाहो फोडू न रडतो. हा पूण बोटं झडलेला महारोगी होता, वडलंनी याला
वखचानं सरकारी आरो य क ातून नय मत औषधपाणी क न बरं केलं आ ण गावात
कोणी राहायला जागा दे ईना हणून आम या ड गरात या शेतात एक कोठ बांधून दली
आ ण तथेच याला आज म राखणदार ठे वलं. याला रघू नायक वगैरे दोघा तघांनी उचलून
मागे नेईपयत याचं गदग न रडणं आ ण थो ा हातांनी नम कार करणं काही थांबत न हतं.
झीबू आ ण ढबू या घंटा ऐकायला येतात. तथे मकडू सरण रचतो आहे, तो हणतो,
कालपासून हे बैल ग हरे ग धळले आहेत. एकाएक भडकतात. दो ही न ां या बेच यात
दाट बाभळ , भोकर, उंबर, जांभळ , रानवेली उगवले या शांत उंचशा गावखरात मशान
आहे. दो ही न ांना महापूर आले, क वा न आलेली अशी आडवी तडवी जवंत झाडंही इथे
वाढ यामुळे दाट रान झालं आहे. शवाय पाणलोटात वाहत आलेले नाना रंगांचे सरडे,
घोरपडी, को हे, मुंगूस, मुंगळे , गोगलगायी, गोमी, सुरवंट अशी अनोखी सृ ी. महापुराचा
घ घ आवाज तर जणू ा अवकाशाचाच आवाज वाटायचा. भावडू आ ण मी इथे धाडसी
शोध लावायला आ यानं वडलां या हातचा फोकानं मार खा याची जखमी आठवण —
भावडू पाठ चोळत रडत हणतो आहे, मा नको नं, बाबा, पु हा नाही या मसणखाईत
जाणार. — आता भावडू ही इथेच, मारणारे वडीलही इथेच. ही अ न जागा लहानपणी
आ हाला नतांत कुतूहलाचा अवकाश होता. अजूनही आहे. चौ या मतीची सरह . तेर,
मोहेनजो-दडो पासून आजपयत सतत वषानुवष मानमोडी, महामारी, लेग आ ण
आयु या तात अ य होणा या लाखो माणसांचं शेवटचं टे शन. इथे पोहोचवून बसवून
दलेले पूवज परत कधीही घरचा र ता न सापडलेले हरवले. चचैवे त चचैवे त । चचा त
चचतो भगः । भावडू ला बरो बर ा जांभळ समोर तकडे जाळलं होतं. आप या ह
लोकांचं बरं क कबर थडगं कसलीच खूण मागे राहत नाही. वलीन. शू य. गडप. चल खंडू,
आपण या दाट पानांत झरपणारा सूय काश खाली पडू न दे णा या पलोईखाली. —
आपलं अ त व एकमेकांना घू घू क न कळवणारं एक सोनेरी हो यांचं जोडपं पाहायचं
का? हे आता पृ वीव न नामशेष होत आहेत.
खंडू, अरे तकडे जांभळ खाली काय करतोयेस. झालं सगळं सरण नीट लावून. ये माय,
ही घागर अशी खां ावर घे. काकानं चता पेटवली क मी अ यानं इथे लहानसा टोचा
पाडीन, क तू मागून पाठ व न पा याची धार खाली सांडत सांडत चतेभोवती फेरा मा न
पु हा इथेच असंच उभं राहायचं, आ ण तापीकडे त ड क न घागर माग या मागे अ यावर
टाकून ायची. माट ची घागर माट ला मळे , बरं? हाँ, नळू महाराज चूड लावा आधी
डो याकडू न चा ही कोप यांवर पटापट. एकदम धडाधडा सगळ कडू न पेटलं पा जे सरण.
अ सं. खंडू, जा चालत माय. मारा रे ब बा : वू वू वू वू वू वू वू वू वो वो ऽऽ.
सगळा प रसर मनगटावर या ब बांनी म मला. वे ावाक ा वाळा, ठण या, हवेत
उंच वर जाणारी काळ राख. चा ही बाजूंनी उ कडवे बसलेल,े वचारमु े त असे व चत
जाणारे शेतकरी. वाळा बसत जातात. खाल या मो ा लाकडांमधे धुमसत राहतात.
म तक फुट याचा आवाज येतो आ ण हरी हरी हणत जो तो कराड उत न खाल या
संगमाकडे उतरायला लागतो. इकडू न डोहात सूर मारत पलीकड या वाळू व न ओ या
अंगानं धनगरवा ातून शाटकटनं एकेक घरोघर जातो. पारशी सगळे आपाप या शेतात
औतं चालवत असतात.

मी, नळू काका, पं डत मामा आ ण रेवा महाराज चतेपुढेच बसून असतो. खट यातले
जवळचे भाऊबंद आ हाला उठवतात. उ ा कैलासवासी व लदाज या मरणाथ वतः
नळोबा महाराजांचं क तन आहे. गावोगाव या वारक यांना नरोप ा. या हणावं — म ळ
योग आहे. उ ापासून तेरा ापयत रोज सकाळ जेवणाआधी गीतापठणाला दाज या घरी
आ ण भोजनो र ाने री पारायणांना पारी मं दरात. चाळ स जण एका वेळ वाचू
शकतील, घरी बायांना सांगा. मं दरावर घंटा वाजला क नघायचं. चतेजवळ राखण कोण
बसतं — तोताराम? उ म. सोबत — पा काँ ेसला ठे वा, अनुभवी माणूस बरा. ा
मड यात बरोबर सावडू न अ थी आणाय या बाळांने — माहीत आहे नं? हातां या दोन,
पायां या दोन आ ण मानेची ही इथली पाच हाडं. पंढरपूरलाही तुम या भाऊबंदांपैक दोघे
जण चं भागेत टाकायला जातील. हा अ मा मी बरोबर नेतो आहे, बरं? हरी हरी हणत
राहा. हरी हरी, व ला, तूच एक आहेस.
खंडेराव, जा बेटा आता घरी. रघू तथे उभा आहे, या या बरोबर जा. आंघोळ क न
दे वपूजा कर. आता तू घराचा धनी झालास. संयमानं सगळं एकेक हातात घे. सग यांशी
ेमानं राहा. झा या चुका वस न जा ा. हे पाहा, असा माणूस चा ला जातो. काय राहातं
मागे? केवढं तु या आई-वडलांनी तु यासाठ क न ठे वलं आहे? सात प ा नु तं बसून
खा लां, तरी कमी होणार नाही. ये आता तकडचं तुझं शकणं गुंडाळू न. गावात काही
सुधारणा कर, काही कर. आ ही काय, हे इथे तु या वडलांनी नंबर लावलाच आहे इथेच संपू.
रामकृ णहरी.

झन झन झन झन दान पावलं हो दान पावलं

व ल दाजी या नावानं होऽ व ल दाजी या नावानंऽ झन झन झन झन
मांगल् या पहाटे सोनाव हनीनं दले या सुपातली वारी गरगर फरत झोळ त टाकून
वासुदेवानं मौ खक परंपरे या वंशवृ ावर वडलांचं थान प कं न दवून टाकलं. या या आधी
कुंडलीक आजोबा या नावानं दान पावत होतं. इ तहासाचं पान वासुदेवानं सग यात आधी
पहाटे पहाटे च बदलून टाकलं.
आता शडी या सग यात वर या पायरीवर आपणच उभे आहोत. आप या डो यावरचं
छ पर उडालं. आता वर पोकळ .
सं याकाळ ग ड पुराण अवधूत भटज नी वाचून दाखवलं. वारंवार वाचावं लागणारं हे
चोपडं यांना पाठच झालं होतं. पू नावा या नरकात जा यापासून वाचवतो तो पु . अनेक
नरक. अनेक यातना. यम त. शहारे आणणारा तो मृ यूनंतरचा ांत. घाबरवून सोडणारे
तपशील.
रा ी नळोबा महाराजांचं क तन ऐकायला न न लोक मोरगावला येतात :
वै णवभ हो, झरे नाले लवण न ा महान ा — रा ं दवस त ही काळ
क पा तापयतसु ा धावतच असतात — कशासाठ ? समपातळ मळपयत. व ल
व ल… बोला पुंडलीक वरदे हारी व ल ी ानदे व तुकाराम… हाँ…
 ानदे व च पा ण ऐसे । दो ही डोळस आरसे
पर पर पाहाता कैसे । मुकले भेदा ।।
वी चतरंग याय : समु ावर लाटा जशा एकामागून एक नरंतर चालूच असतात, हे
सृ ीतलं एक गूढ आहे. तसं हा आप या जीवसृ ीचा महासागर. आ ण या यात एक पढ
नाहीशी होते, पुढली पढ तयारच असते, या याही पुढली मागा न आपोआप तयार होते.
व ल व ल व ल व ल. सेवेकरी बुवा, काय हणतात तुकाराम महाराज —
मरण माझे म न गेल… े

स या दवशी सकाळ आंगणात महानुभाव नागदे वबाबा पारायणात समोर या चार

नवीनच सं यास घेणा या पोरांना ीच धरांची सू ं फोड क न सांगतात :
ापरी ीकृ ण च वत गोसा वयांचे चरण शरण :
ःख म त सुख : ते सुख बो लजे : तो आनंद न हे.
माया सृ संहा करी : वखो इं यी वलया जाए : इं य
अंतःकरणी वलया जाए : अंतःकरण दे ही वलया जाए : दे ह
वदे ही वलया जाए : वदे ह हे न य : कारण अ व ेचां ठायी
वलया जाए : काय कारणी वलया जाए :
मरणाची भीती हाइंभटामधे नमाण झाली. वचारतात, भटो, मज दे वो होईल?…
सकाळ याहरीसाठ खट यातले जवळचे भाऊबंद भाजीभाकरी आपाप या घरी
रांधलेली घेऊन येतात. सुतक फटे पयत घरात सैपाक करायचा नस यानं सकाळ सं याकाळ
सा या जेवणाचा हा कडू घास खायला सगळे जमून आपाप या कामाला, शेतात, ख यात
नघून जातात. ौरानंतर अंगणा या कोप यात लाहाड खणतात. घरात यांबरोबर
पारायणासाठ , दारशु साठ येणा या रोज या पंचवीस-तीस नातेवाईकांसाठ साधं जेवण,
चहापाणी बायामाणसं मळू न राधणं सु होतं. एक सवाचा वेळ जा याचं एक मु य
साधन. ःखाचा वसरही.
वडलांचे जुने नवे सहकारी, नेहमीचे मजूर, बलुतेदार, शाळे तले गु जी, सोसाय ांमधले
पदा धकारी. सहकारी बँकामधले कमचारी, आमदार, सभापती, उपचार हणून बसून
जाणारे. यां याजवळ व लदाज ची एखाद वाथ यागाची, लौ कक गुणांची आठवण
असायची :
केवळ व लरावांनी मं याकडे श द टाकला हणून या पंचवीस-तीस खे ांमधे वीज
आली. नाहीतर इत या लांब ड गरात वीज आली असती? पुढ या पंचवा षक योजनेत
टाकणार होते, खरं आहे नं हो हे, अ य साहेब?
व लराव खरे वारकरी, कधी वतःसाठ , वतः या नातेवाइकांसाठ सरकारकडे हात
पसरला नाही. आ ही मागो ऐसे नाही तुजपाशी — ही व लभाऊंची राजकार यांशी
वाग याची पॉ लसी. आपले मु यमं ी तर हणाले आम याजवळ, क व लभाऊंनी काहीही
मा गतलं असतं तर आ ही आनंदानं दलं असतं — पुर कार, इं ज नअ रग कॉलेज,
कृ षपं डत, आ मशाळा — पण गृह थ आम या आडसट् ात आलाच नाही. इले शनचं
तक टसु ा आम या हायकमांडनं लगेच दलं असतं.
खंडेराव, एकदाच सांगतो, पु हा सांगणार नाही. तु ही एवढे वरपरत शकलेले लोक,
आ ही तु हाला काय सांगणार? पण अशातच शीएमला भेटून या. श पथी असते,
व लदाज या अचानक जा यानं लोक तु हांलाच शंभर ट के नवडू न दे तील. आप या
भागातून नवे तुम यासारखे उ च श खत तडफदार त ण पाट ला पायजेच हैत. आईकसान
तं पाट तुमचं वागतच करील. आप या भागाला नवं नेतृ व लाभेल. इकडे म त शेती
करायची, बाक राजकारणबी तुम यासारखे न ा दमाचे लोक नाही आले, तं कसं सुदरेल.
करा इ यार. होऊन जाऊ ा आधी हे सगळं . मी बोलतो पु हा शीएमजवळ. बराय. दोन घास
खातो — व लदाज चा आम या पाठ वर हमेशा हात होता — नघतो, तकडू नच पं तून
परभारे जाईन. वचार करा. येतो. रामराम.
आ मशाळा तरी यायला पा जे होती व लदाज नी — आपलं ड गरे शेत तं
आ दवासी भागातच आहे. करोडो पये उ प असतं …शंभर ट के ँट असते हो. नु ती
नावं दाखवायची, भोजनाचा व ापु तकांचा मनमाने खच टाकायचा. आम या गाववा यांनी
मं याला एक लाख पये लाच पोहोचवली, तरी आ मशाळा मळाली या ड गर
कठो या या लोकांना — या त पैशे ायला पा जे होते राव.
लोकशाही व वारकरी धमाचं हे उदाहरण आहे. पैसा असा वाममागानं मळवावा?
काळानुसार वारकरी पंथ बदलायला नको?
आ ण काळानुसार लोकशाही बदलायला नको?

गावातले काही रकामे लोक हातारेकोतारे गावोगाव या अशा ह ककती, ग पागो ी,

गमती ऐक यासाठ दवसभर इकडेच येऊन चलीम पीत मु काम ठोकून बसलेले असायचे.
गावात या बायकाही दे वदशन क न इकडेच पोरीबाळ मधे नवंनवं काही ऐकता येत,ं हणून
बसाय या, सुरस व चम का रक कथाही ऐकायला यायला लाग या. हा तेरा दवसांचा
अवकाश सग यां या सांग या या, ऐक या या ह काचा झाला.
वडलां या उदाहरणाव न सरळ हणता येत होतं क , ा समाजात तु हांला कधीच
कोणी एकटं रा दे त नाही — अगद सरणापयत. चरचरणा या गुळगुळ त डो याव न
अधूनमधून हात फरवत पुढले तेरा दवस न वळ घरात बसून कसे जातील, असं मला
प ह या दवशीसु ा वाटलं नाही. दवसभर रा ीही भेटायला येणा या माणसांचा ओघ
संपलाच नाही. नरोप त डी असो, कोणा कोणाला तस याकरवी चौ याला कळवायला
सां गतलेला असो — बरोबर र रचे नातेवाईक येत गेले. आप या कुटुं बांचं पोत कती घ
वणलेलं असतं? ते पुढ या पढ लाही आप यात तुणून टाकतं. यां याशी जुळेल, यांना
भावेल असंच आपणही जगलं पा जे, असं व च वजन मनावर पडत होतं. भावडू ची
सासुरवाडी, चा ही ब हण चे सासूसासरे आ ण सगळे द र जावा, काकांचे जावई,
चुलतभाऊ, चुलतब हणी, आ या, आतेभाऊ, आतेब हणी, मामेभाऊ, मामेब हणी,
मावसभाऊ, मावसब हणी — लागेबांधे कती लांबवर असावेत? कोणाला ये याची
बळजबरी न हती, पण आतूनच वाटतं असावं क , र चाललेलं हे घर एकदा पाहावं.
येकाचे डोळे तर ओले होतच होते. ःखाचे आरोह अवरोह आयु यात फार कमी वेळा
गा याची अशी संधी असते. सुख वाटू न घेता येत नसेल, पण ःख वाटू न घे याकरतासु ा
कोणी एवढा उटारेटा करत असेल, तर ते खरंच समजलं पा जे.
नदान मृ यू हे एक वा तव होऊन जातं. लांबून लांबून येणारे रोजचे हे नवेनवे भेटणारे
ेमळ लोकही इतके होते, क यांना ेमाचा तसाद हणून साधे चार श द बोलणं हे न तेचं
मान सक श ण होऊन बसलं. हातारे लोक, यांना काहीच सांगायचं नसतं, पण
घटकाभर या ेमाचे भुकेले. एवढ धडपड क न नातं सांभाळायला येऊन जातात, तर
आता घराचा मणदोरा झाले या आपण — ये आजी, बैस — एवढं तर हटलं पा जे? पण
आजीला खूप आतलं जुनं साकळलेलं दाखवायचं असतं — तु ा बापा मरता मरता
वाचवला रे तु ा आजीनं. रोज कडू चराइताचा वाट वाट भ न काढा यायला लावायची,
गोडीगुलाबीनं, कधी काठ नं मा न — पोट या लेकराला असं करावं लागणं आई या
जातीला क ी होरपळ होत असेल? बचारा वठू गटागटा कडू वाट रकामी क न फेकून
ायचा. केवढं सहन केलं? साव ब हणीचा संसार, त या पोर ची ल नं, चुल यांची शेती,
स या भावजयीचा आंधळा संसार, काकां या शे या — नेमानं पैशे पाठवायचा, पै पैसा
इकडे तकडे नाही. उलट पदरचं घालून पोथारा करायचा. काय ती इं ज अमदानीतली
कोरडवा शेती — काळ, क . तरी केवढं केलं. खंडू, तुले वडलांची पु याई तारत राहील.
सुखी राहा, माय. येते मी, ड गरात चढणीचा र ता आहे. अंधार पडाय या आत गेलेलं बरं.
बैस माय …आम या घरी येशील खंडू एकदा? मी आहे तोवर?
— आ ण पदर गालावर ठे वून मुका.
खंडू, तुला लवकरच नणय घेतांना हे सगळं लागेल, नीट धडा क न, पासंग लावून
पारडी तुकावी लागतील.
अनेक वष ठार आंधळे झालेले न वद तले एक काका काठ नं र ता ंगत बरोबर
अंगणात येऊन हंबरडा फोडतात : चा ला गेला रे इ ा, एकटाच? दसत नसतांना आठ
ग या ओलांडून धडपडत हे कशाकरता इथे आले असणार? अनेक वष खळाळ या
वाहाची घसवट अह नश सोसत पूण गुळगुळ त झाले या गो ातली एक चुंबक य उजा
जगाचा शेवट जाणवून घे याची.
गावोगावां न येणा यांचा ओघ हळू हळू कमी कमी होत गेला. तापी या पारप तले
सगळे येऊन गेले. तरी म ह याभरानं सु ा एकादा पणजीचा भाचेजावई जो लांब ब तर
ज ात श क आहे तो सु वर इकडे येऊन जातो. ओळख ठे व खंडेराव, ये के हा
आम या आ दवासी भागात — असं ेमानं हणून जातो. हे माणसामाणसांनी वणलेलं
जंगल त मत करतं.
 हे एवढं सू म आ ण स य जगणं आप याला श य होईल?
मी तुम या आजीचा भाचा — हेमा. ओळखलं नाही? लहानपणी आपण सातपु ात
— गोमुखावर —
हाँ हाँ. अरे हेमा, चांगलं झालं रे आलास. आता काय करतोस?
मालेगावजवळ तलाठ आहे. दोन मुलं आहेत — शाळे त जातात — बरं चाललं आहे. ये
एकदा —
स यासोय यांपैक अजून कोणकोण आलं नाही, याची प क आठवण आईजवळ
असते. आपली बडो ाची आजी नं — यांची चुलतबहीण — प मळालं तचं क , येणार
आहे. कवा, अजून यांची इं रची मामेबहीण कशी नाही आली? मुंबईचे काका लोक अजून
कसे आले नाहीत? सगळे जण बरोबरच तेरा ाला येतील असं दसतं आहे.
एसट या ह ली गावात चार फे या होतात. दर एसट त कोणी तरी पा णे येणार, हे
गृहीत धरलेलं. कोणी आलं क , रडारड हायची ती ओसरली क , वडलांची एकेक आठवण.
मौ खक इ तहास इथे पूण न दवून हायचा : व लमामांनी मला भर र यात प ास पयांची
नोट काढू न दली. हणाले, रमेश ही घे परी ेची फ …घरात एक पैसा न हता यावेळ ,
परी ेला बसता येत न हतं. मामा जाता जाता हणाले, अ यास चांगला कर आ ण पास
झालास क मला पेढे मा आण. नंतर मी चांगला पास झालो, यामुळेच माझी एसट त
ाय हर हणून नवड झाली …आता पेढे कोणाला — ढसढसा रड याचा उ े क — उगा
उगा, अरे तुझं नीट झालं ना, मामा या आ याला — आईलाही ंदका. सां वन करणा यांचे
ग हव न असहाय उद्गार. हे सगळं खरं होतं. उमा यातून येत होतं. नु ता उपचार न क
न हता.
चम यांची चव चव ये-जा, भुरभुर, चोचीत चारा आ ांमध या घर ांमधून आतून
पलांची सू म वरबोली. अधूनमधून ककश कावळे . पलीकड या पड भतीतली साळुं यांची
कल बल. कु यांचं भुंकणं. गो ातला वासरांचा ग धळ.
इकडे अंगणात मंडप घालून यात ह रपाठ, गीता पठण चालू झालं, क घरात या
वीसपंचवीस बायकामुली समोर येऊन बसाय या. नळू काका या गोड ग यातून ह रपाठ
ऐकणं गावात या सग यांना मोठा योग वाटला. आजूबाजू या गावातले वारकरीही रोज
लोटायचे :
कापुराची वाती उजळली योती ।
ठायीच समा ती झाली जैसी ।।
भावे वण भ भ वण मु ।।
बळे वण श बोलू नये ।।

वरती भावडू या कपाटात याची जुनी पु तकं-व ा, यानं जमवले या, ल न ठे वले या
जु या गो ी मी पाहत होतो. तथे एक चोपडा ती मशनचं जुनं चार प क सापडलं :
 ध य होत ते गरीब, कारण ई राचं रा य यां यासाठ आहे.
जे ःखात असतात, यां यावर ई राची कृपा असते, कारण तोच यांना
दलासा दे णारा आहे.
एका कागदावर उ वमूलमधःशाखम थं असं उल ा पपळाचं च यानं पेननं काढलं
होतं. ते हा मी याला हणालो होतो, अरे, फुकट वेळ घालवलास. सरळ नेहमीसारखा पपळ
काढायचा आ ण तो उलटा धरायचा.
तो हणाला होता, असा काढ यानंच याचा अथ असा होतो.
— अजून मला ाचा वचार करावासा वाटतो.
ाच वेळ खालून ऐकायला आले — लहान लहान पावलांचे खदळत वर वर येणारे
आवाज. सगळ पुढची पढ च जणू ज यात या अंधूक जागेतून वर येते आहे आ ण मज
कुटुं ब मुखाभोवती ग धळ करते आहे. सगळ भाचरं आ ण एक पुतणी — चऊ, बाप
गे यापासून जगाकडे अ व ासानं पाहणारी बावरले या डो यांची. सगळे जण मला
सांगायला आले होते क खाली चला, कोणीतरी पा णे आलेयत. सग यात छो ा चऊला
उचलून घेऊन ा सग या बाळगोपाळां या छो ा छो ा पावलांचे पडसाद मागेपुढे
म मत कुटुं ब मुख मी व न खाली खाली उतरतो आहे. हेही एक च . तसंच उलटं .
खाली दसला अंगणात खांबाला टे कून उभा सांडू. पूव ही तो ाच खांबाला असाच
टे कून शेतात काय काय केलं हे वडलांना सांगत अ साच उभा राहायचा. पण आता फारच
बाबदार, हीरोसारखा. मो ा कोस याचा रेशमी फेटा, खां ाव न पुढे शेमला, लांब
वाढवलेले दाट काळे भोर केस — वगात कुठ याही ऐ तहा सक, पौरा णक भू मकांना
उपयोगी पडतील असे. मला खालून वर आ यानं पाहता पाहताच छातीला लागून मुसमुसत
रा ला. मग शेम याला डोळे पुसून लहानपणापासून वडलांबरोबर केले या सालदारक या
आठवणी. कोरकू मुलगी फुला हला पळवून आण या या आरोपाव न पो लसांनी याला
कोठडीत टाकलं, ते हा वडलांनी भर पावसात पुरातून पायी जाऊन चौक तून याला
सोडवलं. ते हापासून याचं नवं जीवन सु झालं — तमास गराचं. या या कोण याही
खेळात सु वाती या नमना या गणात अनेक स पु षांची आ ण आदरणीय ची नावं तो
यायचा. यात शेवट या नमनात :
अहो व लदाजी मोरगावकर
कती मानू यांचं उपकार
ण नाही फटणार, नाही फटणार जीऽ जीऽ जीऽ
नारायणगावला या या फडाचा मु काम असतांना हा गण ऐक यावर गद तला
तापीकडचा एक पा णा सांडूला भेटून हणाला, हे मोरगावचे तु ही हणता ते व लराव
मृदंगे का? वारकरी? — ते तर नुकतेच वारले…आँ? काय बकताय?… खरंच हो.
क रातोरात मोटरसायकलव न सांडू इकडे आला : बारा वष ा घरात मुलासारखा
रा लो मी, खंडू. आता आम याकडे ये के हातरी. वतःचा न वा क घेतला आहे, फडात
वीस लोक आहेत. आठ म हने टू र असते — महारा भर — इं र, जबलपूर, रायपूर,
बडो ापयत. चार म हने घरी नवीन गाणी बसवावी. चाली शोधा ा. वग रचावे. ये घरी खंडू.
व लदाजी या आशीवादानं बरं चाललं आहे. दोन मुली आहेत शाळे त जातात. ये. तु या
वडलांना घरी या हणायची माही हमत होईना, ग ा. पण तमाशा तं तुला आवडतोच. तुला
घेऊन कसे आपण गुपचूप ज ेला ततकराव पाहायला जायचे, है नं? आता तं तुही फुलामामी
लोककलाकार हणून द लीला जाते.
जेवणाची पंगत बसायला थोडा वेळ होता. तेव ात तो हणाला, जरा गो ात जाऊन
येतो — आपली जोडी तीच आहे, का बदलली? बघतो भ या-बशा वळख दावतात का —
रा ं दवस दहा वस बरोबर कामं केली आ ही. मीच शकट केलते ते हा आपले नवाळे गो हे
— झीबू-ढबू, ते पण वळखतीलच — लई बुकलायचो मी या लबाडांना.
गो ात गे यागे या आम या चा ही बैलांनी सांडूला कसं ओळखलं — हा एक नतांत
मनोहर संग ठरला.

गो ातून आ ही बाहेर आलो ते हाशी बाहेर लांबवर जेवणारांची पंगत बसत होती. तथे
मला खळवून टाकणारं य हणजे पंगत वाढत होती तसतसं शेवट बसणारांमधे आमचा
जुना राखोळ गरधर कोतील आ ण या या अंगाला लागून याचा सातआठ वषाचा
काडीमुडी मुलगा. सांडूला पंगतीत बसायला सांगून मी गरधरकडे आलो, गरधरच का रं तू?
…हौ जी. फाटकं ब नयन, बरीच पाठ उघडी, पोट खपाट ला लागलेलं, डोळे खोल गेलेले.
रानात शकारीमागून बरची उभा न आ दमानवासारखा मा या पुढे बेभान पळणारा हा
आमचा आडदांड भ ल राखोळ . असा झालेला पाहताच मी व ास न बसून ओरडलो,
काय आजारी होतास काय? …नही मालक, असंच आहे वसाद डवसा पासून. …
बायकोपोरं? …ती तं मेली. हे एक आंडुर आहे. …बैस, बैस. नीट पोट भ न जेवा हाँ.
एवढाच संवाद. ही एका संप शेतक या या शेतात पंधरा वष इमानानं काम कर याची
फल न प ी. कोणीही मरतांना मागे लाखांची ॉपट वा यावर सोडू न जाणं कशासाठ ?
आ ण त या न मतीतले भागीदार हे मजूर — कुपोषण, अ प आयु य, आजार, शेवट
राखणीची पोट भर यापुरती रोजीरोट सु ा नाही. जंगलं गेली, आता आ दवास ना ा
कृ ष धान ाम व थेत थान हे एवढं च — मालक मेलाच तर एकदा या या दश ये या
पं त, शेवट शेवट बसून का होईना, जेवणाचा ह क. मुलाला एक पान दे ऊन आपण एक
घेऊन गरधर इतर आ दवास या पं त जेवायला बसतो. आणखी संवाद श य नसतो.
वडील हणायचेच क , हा खं ा आप या शेती या व थेला नाका बल माणूस आहे.
असे भलते वचार क न तर हा दवाळं काढे ल. खंडेराव, बघशील — हीच कृ ष व था,
हीच ाम व था आता तु यावर ज मभर सूड उगवत राहील?
 भयंकर कडक उ हात बाहेर झाडांवर काव याची ककश कावकाव हणजे आणखी
पा णे येणार अस याची सूचना — सैपा याय हो, सावटा सैपाक करजा होऽ.
आंधळ काकू चाचपडत बरोबर मा याच दशेनं जना चढू न वर आली. कुठू नही ती
माझा आवाज ओळखते. बसले या दहा जणांमधे उ या असले या मलाच पोलीस
तपासतात तसं खालपासून वरपयत हातांनी चाचपत डो यामागची लहानपणची खोक
बोटांना सापडली क आनंदानं गोड हसून हळू च उद्गारणार, खं ाच आहे. मग पाप यांची
कठोर फडफड. कशी ा घरात ल नापासून नाकाकाला फाशी दलं तथपयतचा इ तहास
— आंधळ झा यावरही कशी जमना हैस सांभाळायची. भ भतं करायची. … व लदाजी
कसे रोज जेवायला बसले क आधी मो ानं वचारायचे, लहानीमाय जेवली का, पोर नो? न
चुकता. गेला माझा आधार. खंडूऽऽ आता तूच आ हांला सांभाळ, बाळा. भळभळा
कढामागून कढ —
पंढरपुरात चांगलं चाललं आहे नं काकू?
होय बाळा, चांगलंच हणायचं. एकटा जीव सदा शव. वठू भावोजीनं मा याच नावावर
खानदे श वा ात खोली बांधली आहे — मी मे यावर धमशाळे ला ती मा या नावानं दे णगी
हणून जाईल. कारभारी दर म ह याला मा या खा यातलं ाज काढू न दे तो — पुरे होतं.
रमा आ ण मी रोज चं भागेत नान करतो. भजन क तनं दे वदशन — वेळ जातो.
नळू काका आला, क सगळं पा न जातो. आता तथेच दे ह ठे वीन मी. नाहीतरी इथे माझं
काय आहे? रमा कोळ ण बरी सांभाळ करते बचारी. तलाही कोणी नाही — आ ही
बरोबरीनं या ा के या, चा ही धामं केली. मी मे यावर धमशाळे त राहील ती.
पंढरपूरची व लाची मूत हातांनी खालपासून वरपयत तनं पूण चाचपून पा ली आहे.
अशी ध य झालेली ती एकट च भ . डो यांनी पाहणारे मूत चं वणन करतात, पण तसंच
सुंदर ते यान हातांनी पा लेलं आंधळ काकू बे ब सांगते.
अचानक काकू मा या कानाला लागून ध कादायक गो सांगते. कोणी आसपास नाही,
हे तला कसं कळलं कुणास ठाऊक. …खंडू, तू साधा आहेस, पण आता ल न करशील,
मुलंबाळं होतील. इतका साधा नको रा स. समजलं ना? ा दोन दवसांत काय चाललं
आहे, तुला कळलं, ये ा?
मग ती वारंवार ज याची चा ल घेत कानात पुटपुटत रा ली : माझाही अधा ह क आहे
या सो यावर, हणून तुला सांगते आहे. पंचवीस वस मी ा घरात सतीचं वाण घेऊन जगले
— मला एक श दानं वचा न मोठे पणा ायला नको होता? तु या आईनं — इकडे नवरा
असा झाला, क पोर ना बोलावून घेतलं आ ण सगळं सोनं-दा गने — तुला वचारलं होतं?
नाहीच वचारणार ती — तजोरी साफ केली आ ण गुपचूप वर चांदणीखाल या खोलीत
खुशाल सगळं वाटू न टाकलं. माझं सोड — माझा पायगुण असा… आली आ ण नवरा
तु ं गात गेला. आ ण बचा या सोनाचा यात वाटा नाही? तला कळू न दे ता असं करावं?
घराची खरी मालक ण आहे ती — तला मोलकरीण क न टाकलं आहे. पैशेबी ते हाच एक
एक लाख वाटले… तुला तं सांगायला पा जे होतं? नाही सांगणार तुझी आई —
तलवारवा या नबाबाई या खाणीतली आहे ती… आ ण पो टाची सट फ कटं ही तनं लपवून
ठे वली —
कोणीतरी आ याची ज यावर पावलं वाजली, ती आधी तला ऐकायला आली. आ ण
एकदम वषय बदलून आंधळ काकू खाली चालायला लागली. … रमा कोळ ण आ ण मी
तेरावं झालं क जाऊ. आता तु या ल नालाच येईन वषाभरात. ा वषात नाही केलं नं बाळ,
तं मग तीन वष आप यात मुलाचं ल न होत नाही. आटपून टाक.
जाताजाता काकूनं हा फार चांगला रवाज सां गतला — तीन वष रीतसर ल न लांबवता
येतंच. पण एकूण गे या एकवीस बावीस वषाचा वैध ाचा, एकटे पणाचा आ ण घरावरचा
ह क तुट याचा, सग या भा याचा सूड आंध या काकूनं ा एका मनटात उगवून घेतला.
कारण यानंतर आई या आ ण मा यामधलं अंतर वाढतच गेलं. आप यावर आईचा आ ण
ब हण चा तोळाभरही व ास नसावा, सरा भाऊही गेला तरी — हे ःख वडील गे याची
ठोकर ताजी असतांना एकदम घराचीच, मला प व वाटणा या ह कुटुं ब व थे या
सड या भांडवली पायाची, कळस आणणारी होती. मीच वारंवार वडलांना हणायचो क ,
मुलासारखंच मुल ना वागवलं पा हजे. आ ण खरं तर चधू आ या या मुल चाही ह क
आहेच. आ ण भावडू या ेमाचं मोल? या या बायकोची, मुलीची काय कमत? गचाळ ह
कुटुं बसं था.
एकदा वरती मी फेरी टाकली तर चा ही ब हण या पे ांना मोठमोठ कुलपं होती
आ ण या चौघी जणी कायम तथे. कोण जातं या यावर मांजरासारखी पाळत ठे वत हो या.
खंडू, तू आता मु य आहेस. सवासमोर आईला धमकाव. याय कर, घरात या सग या
मुल ना वारसा धन सारखं वाटू न टाक.
पैशामुळे कुटुं बात य आई-मुलगा, भाऊ-ब हणी जर तुटत असतील तर कुटुं ब नु ती
ढसूळ भाव नक रचनाच असते क काय? पण मा या संवेदनाच ब धर झा या. आप याला
एकच आयु य असतं. वडलांचं असंच संपलं, आता आपलंही ाच पैशाअड या या
गुंता ात घालवायचं? आपलं आयु य स या कशासाठ आहे. ा चखलात न पडलेलं
बरं.
ानंतर मी मु झा यासारखं वाटलं. शेवटपयत ा ॉपट या भानगडीत पडलो नाही.
पण भयानक लेश झाले.

थोरले मे णे वक ल साहेब हे ह ली सु ीम कोटा या एका केसीसाठ वारंवार द लीला

जायचे. यामुळे यांना वडील वार याचं उ शरा कळलं. पण आ या आ या यांना सासरा
गे याबरोबर चंड सोनंनाणं घबाड आयतं मळा याचं कळ यानं ते अमयाद उ ह सत
हो साते ब त शा दक वनोद करतांना ऐकू येत होते : बजा, वासां स जीणा न — वास
येतोय ते जुने कपडे धुवायला टाकून दे आ ण नवा न आण. कोणीतरी यांना मा याब ल
वचारत होते : का हो, तुमचा एकुलता एक मे णा खंडेराव काही नोकरी करतो का?
वक लसाहेब मा याकडे बोट दाखवून सग यांना हसवतात : आमचा मे णा नोकरी नो
करीऽ हाँ हाँ हाँऽ तो पीएचडी करी. हाँ हाँ हाँ. मा सासुरवाडीत वारंवार प वा ं खायला
सोकावलेले वक ल साहेब नाइलाजानं खा ा लागणा या रोज या कडू घासा या सा या
जेवणाला कंटाळले. दोनच दवसांनी अजट काम आहे, पु हा तेरा ाला येतोच — असं
हणत ते नघून गेले. जाताना मोठं कुलूप लावलेली दा गने-कॅशची बॅग मो ा खुषीत घेऊन
गेले. हेच खरं अजट काम असावं. यानंतर धाकटे दोघे मे णेही असंच काही कारण सांगून
आपाप या जड बॅगा चोरांसारखे घेऊन गेले. यांत या पाटबंधारे साहेबांची बॅग भुसावळ
टे शनात भाम ांनी बरोबर पळवली. मोठ रडओरड होऊन हे गु त कार थान बाहेर आलं,
सग या गावात नाच क झाली, पण मी ग प बसलो. लाडक चं गाठोडं आईनं कुठे तरी
लपवून ठे वलं, कारण त या नव याचं आ ण तचं आता फारच फाटलं होतं.
खरं तर वडलांचं आयु य कमी हो याचं ते एक कारण होतं. यांना जोराचा मधुमेह
झाला, हेही शेवटपयत कळलं न हतं, असं पं डत मामा हताश सुरात एकदा मला सांगत
होते. कामं इतक , क तपास यांसाठ मुंबईला डॉ टरांकडे जायचं के हा? आ ण खे ात
पेशा ल ट कुठे असतो? हॉ पटलं ज ा या गावीसु ा कशी असतात? गावं बे चराख
करायचंच धोरण इं जांपासून आजपयत चाललेलं आहे. …खंडू, तुझं माझं एकमत आहे.
पण बेटा, आता कसं करशील? तुला तर सरा पयायच नाही. तुला ाच प र थतीत राहावं
लागेल.

एकदा पं डत मामा बाजूला नेऊन हणाले, अरे खंडेराव, आप या बायडीचा नवरा

राकेश इ पे टर झा यापासून भलतंच काही काही करायला लागला आहे. मुंबईत पोलीस
इ पे टर हणजे कुठलाही चोरधंदा क शकतो. महानगरीत वाक ा मागानं काय नाही
मळत? आम या वक ल लोकांमधे याची तमा फारच वाईट आहे — यां या ल नात मी
म य थी होतो, हणून मला अपराधी वाटतंय — तू जरा तु या आतेब हणीशी बायडीशी
बोलून घे — तू आता कुटुं ब मुख हट यावर ा पोरीबाळ ना तुझाच आधार राहील. नदान
कुणाचं कसं चाललं आहे, हे तर तू वचारायचं शीक बाळा. हळू हळू येतं पोहायला पा यात
पड यावर.
आधीच लाडक या दो ही मुली जवळ येतात ते हा मझां डोकं भणाणायला लागतं.
पु हा बायडीचंही तसंच चाललं आहे क काय? पु ष लोक काही ट के तरी दा डे खुनी
लुटा लबाड भ असतातच, यांतले काही आप या घरात या मुल या न शबी नवरे
हणून ये याचा संभव थोडा तरी असणारच. हा अंधार आप या घरात या ा पोर या
न शबात आला. याला काय माग असणार? खंडेराव, खरं शहाणपण असे सोडव यातच
असतं. ते पु तक संशोधन कर यात नाही.
मग एकदा पा लं तर आडावर बायडी खाली मान घालून कपडे धुता धुता कुणाला
दसणार नाही अशी मुळूमुळू रडत होती आ ण चधू आ या आई या कणवेनं कुणाला ऐकू
येणार नाही, अशी तची समजूत घालत होती : असू दे , असू दे , सहन करावं बायडे, सहन
कर यात बाईचा मोठे पणा असतो.
एव ा मो ा कुटुं बात जो तो आपापला आ व कार पा हजे तसा, पा हजे ततका
क न घे यात यश वी असतोच. तेच ा मायलेक करत हो या.
या दवशी पारी चधू आ याला गो ाकडे सरपण आणतांना गाठू न कुटुं ब मुखाची
भू मका बजावायचं शकणा या मी सरळच वचारलं, आ या, बायडीला आता दोन मुलं
आहेत दहाबारा वषाची — थोरला मुलगा, धाकट तर कती शार, घरी सगळं आहे
हणतात, भरपूर पैसा आहे, वतःचा लॅट घेतला आताशी — असं असून तला काही ास
आहे?
आ याचा चेहरा एकदम गोरामोरा झाला.
हे बघ आ या, अशा गो ी झाकू नये. उघड बोला ा. या यात काय कमीपणा आहे?
आम या लाडक चं असंच लपवून ठे वत होते, पण एकदम फटाका फुटला आ ण —
आ मा हणाली, खरंच, बचा या वठू वर एकाएक केवढा ताण पडला?
— मग आ यानं खूण क न मला वर जायला सां गतलं. थो ा वेळानं लाललाल
झालेली आ म व ास गेलेली बायडी आ ण अ यंत कासावीस अशी आ या, वर आ या.
आ ही थेट वर या चांदणीखाल या पाय यांवर बसलो.
खंडू, मी हला समजावते क बायडे, बायको या जातीनं पडतंच यावं. सहन करावं.
नमतं यावं. संसार हंजे दोन जीवांचा वचार. पण काय रा स मळाला रे खंडूदादा मा या
पोरीला. घरची थोडी तर मा हती काढायला पा जे होती — पण मीच वठू ला भाग पाडलं
— शहरातलाच जावई पा जे हणून. या या हजार कामांत तो तरी चार दवसांत काय
मा हती काढ ल बचारा? पं डत मामासु ा म य थी मळाला, पण एव ा मो ा शहरात
यालाही गावाकडची काय मा हती? बदमाश, गुंड, पैशे खाणारा — पु हा याचा बापही
पोलीसच — सगळं मवाली वळण बघ. फसलो बध. नको घरं न् दारं न् पैसा, खायला
यायला नसलं तरी बरं, पण हे वळण नको. इकडे खे ात दोन ब यावा या या
छपरात या घरात बाईला सुख असतं — पण हला नाही तेवढं ही. बोल, बायडे, दादाच आता
तुझा आधार राहील. पोटातलं ओठावर येऊ दे , बाई.
बायडी घरातली सग यात शार मुलगी — बचारी आता चाचरत बोलत होती : घरात
पे ा या पे ा काळा पैसा बे हशेबी पडलेला आहे. कुठे तरी पु याकडे शेती घेतो आहे.
सगळे चोर धंदे करतो. गुंड रा ी बेरा ी येऊन पैशे टाकून जातात. एखा ा वेळ ते मलाच
मा न टाकतील, असं वाटतं. सोनं, डॉलर — पोलीस वाटरमधून हा वहार चालतो.
परवा हेराइन पकडलं तर यानं ते घरात दाबून ठे वलं आ ण गँगवा यांना पट भावानं
वकलं. आता मुलं मोठ झाली आहेत — आ ण दादा… एक बाईही… ठे वली आहे यानं…
बायडीचा आवाज चरका होत होत शेवट हमसून हमसून रडत आई या अंगावर ती
पडली. मायलेक सूं सूं करत रडत हो या.
व लरावां या वारकरी कुटुं बातले सं कार ह याही आड आले. चांगले सं कारच ह ली
अडचणीचे होताहेत क काय? नाहीतर चंट मुल नी हेही संसार शो भवंत केले असते…
स यम् शवम् सुंदरम्? अरे अरे खंडेराव, हा धगधगता वा तवाचा व तव आ ण तु या या
पु तक प ा. अरे अरे, कुटुं ब मुख खंडेराव, तू बायडीला उगी करतांना खु यासारखा
फ हणत रा लास : सहन कर, बायडे, तुला आता दोन मोठ मुलं आहेत, उ ा मुली या
ल नाचा — आता ा टे जला वेगळं होणं — मुलां या मनावर कती वाईट प रणाम
होईल बरं? सहन कर, सहन कर.
अरे अरे खंडेराव, नढावले या कुटुं ब मुखासारखाच तू आताशी असे मूख उपदे श
करायला लागलास. कुटुं ब मुखीचा राजीनामा दे , नाना.

दहावं, दश या. जाग आली ते हा बरेच आवाज खालून मला उठवत होते. चं मोहरला
होता. आयु याचं एक मोठं पव आप यातून सरकून गे याचं संवेदन. खाली दे वळात
काकडारती संपून कोणीतरी दोन हातारे एक अभंग आलटू न पालटू न हणत होते.
वडलां या उ र येपयत गावात या सोळा वारक यांनी अखंड नाम मरण करायचं ठरवलं
होतं, तेही आज संपणार. का याभोर आकाशात या चांद या पाहत पडू न रा लो.
गावहळावरची मोट वाजायला लागली. हळू हळू तांबूस कोवळे फटकारे उमटू न पूवकडे
न या आकाशात तांबडं फुटलं. खाली दहा ाची तयारी जोरात चाललेली ऐकायला येत
होती. मी एकेका झावरीची घडी क न सगळा ढ ग खां ावर घेऊन खाली आलो. ब तेक
पा णे मंडळ वपाका या तयारीत होती. सग या मुली आंगणात रांगो या काढत
गलबलाट करत हो या.
पडदानासाठ आईनं नागोरावपयत या पूवजांची नावं मा याकडू न ऐकून घेतली आ ण
समाधान केलं. मी तला खापरपणजी या आधीची नावं वचारली, ती तलाही माहीत
न हती. आंध या काकूनं सां गतली. तनं वचारलं, कां? … पडदानासाठ . मी सग या
बायकां या पण नावानं पडदान करणार आहे, हे सांगताच ती हणाली, फ पु षांची
यायची असतात, ये ा.
नळू , काकाबरोबर सगळे चुलते, चुलतभाऊ, पुतणे मधे मी …न बोलता चालत
नद नद नं संगमावर आलो. वाळू त झीबू-ढबू संथपणे कडबा चघळत बसले होते. नद
ओलांडून पलीकड या टे काडावर धूर, घंटांचे आवाज. मं घोष. काकबलीसाठ अवधूत
भटज नी शा ानुसार हे संगमावरचं टे काड नवडलं. यां या यजुवद सं हतेनुसार तथेच
सकाळपासून होमहवनाची सगळ साम ी वगबंधू स आ ण शा याभट यांनी दोन
दवसांपासून जमवत आणली होती. पंचवीस यजुवद ा ण चचोली नावा या यां या मूळ
गावातच उपल ध अस यानं आम या त ही बैलगा ांनी हे पंचवीस ा ण मोरगावात
सूय दयापूव आणून ठे वले होते. लहान मोठे काळे सावळे , श ा, जानवी, श त पोटं
तावातावानं मं घोष करताहेत. होम धडाडला आहे. इत या सकाळ धडपडत येऊन
कुठ याही यजमाना या पूवजां या सद्गतीसाठ र र ड गरद यांत खेडोपाडी हे ई राचे
पुरो हत असे त पर काळे भोर, ल , श त वै दक ा ण सदै व हजर अस यावर शहरी
बौ धम नाहीसा झाला, यात काय नवल? गावढे क यांसाठ मरणाचंही एक येडंभाबडं
स दयशा करणा या सग या ा याब ल मला कळवळा आला. येक मरण या पंख
श थल क न हवे या झोतांवर आपोआप शांतपणे खाली खाली तरंगत येत ज मनीकडे
पाय लांबवत पु षभर ल हा यांमधे नाहीशा होणा या या बग यासारखे सहज संथ मं ांचे
छं द. कुंभ, हळद, कुंकू, रंग, वधी. ौर, हवन, तपण. अ मा वसजन… आप या
आयु यातला असा एखादा दवस पूवजांसाठ दे णं सग याच ःखाचा फटका बसले या
वंशजाला नैस गक वाटत आलं असणार.
हळदकुंकू, गुलाल, अबीर, सातू, दभाची आंगठ घाला — ा बोटात… हाँ … तीळ …
फुलं … तुळशीप … अ मा आणला का हो? ठे वा इथे. नावं मो ानं या — व ल …
अपण करतो … सद्गती लाभो … कुंड लक … अपण … सीताबाई … माबाई … अपण
… आजोबानंतर पणजोबा … मधे बायांची नावं घेऊ नका … नळू काका हणाला, असू ा
हो, काय बघडतं? सव यः … एकेका पडावर पाणी सोडा … तलांजली … ा अ यावर
टाका …तीन वेळा पाणी वाहा. ओवाळा. सा ांग नम कार करा.
वडलांकड या पतरांबरोबर आईची आई, आईची आजी तलवारवाली नबाबाई, पु हा
तची आई ाचीही नावं आठवत गेली. डो यातले पूवजांचे ीपु ष सांगाडे भंगत भंगत
अफाट जै वक अर यात दोन दोन र ते फुटत मीही वतःला भागत चाललो. कुणाची नावं
घेताय तु ही, यजमान खंडेराव?… बायका आप या पूवज न ह या का? या मातरांना
इत या पाच हजार वषात ा जा णवेत वतःपुरती जागासु ा मळाली नाही? कां नाही
यांची नावं यायची? इतक लाखो वष वपाक करत आले या आप या मातरांना
मृ युलोकात ा ाचं अ नको असतं? खरं तर हे सगळे पतरं यां या आयां याच पोटातून
आले नाही का? आ ण नावंच मा हती नसलेली आ दमानवापयतची मातरं आ ण पतरं? या
अनाद काळापासून या अ ात ीपु ष साख यांना आपण जोडले जातो. नसगा या
महाभयंकर पाशवी जै वक रसायन ज न ात आपली ही येडीभाबडी कृ म नाती आधार
हणून रचत असतो — कुटुं ब न् आईबाप न् पु न् क या. — या मानानं मर यात काहीच
का य नाही, इतकं का य जवंतपणी ही नाती टकवून एकमेकांवर ेम कर यात आहे.
नाहीतर स या भावाब हण ची भांडणं, मारामा या…
चला, यजमान खंडेराव, उठा, इकडे होमापुढे बसा, पद्मासनात. पडदान करा एकेक
— अहो ही नु ती तीकं असतात. बायकांची नावं नाही चालत इथे. काकबली … चला
उठा… ा शळे वर पान ठे वा. हणा, मी घरात या सग यांचा सांभाळ करीन. सग यांना
ेम लावीन. कोणाला अंतर दे णार नाही… आणखी काही इ छा व लपंताची अतृ त असेल
ती — नद कडे पाठ करा. अ मा माग या मागे नद त भरकवा. पूजा नमा य सोडा.
काय कावळे जमलेत हो, यजमान खंडेराव, तुम या बळ साठ . वा वा वा, व लपंतां या
सग याच इ छा तृ त झा या. ापणम तु. कम समापयेत. झालं. तलक लावला क
सुतक फटलं. सग या खट यात या लोकांना टका लावा.
नद ओलांडतांना सग यात वयोवृ आजोबा कृ णाबुवा अचानक थांबले आ ण मागे
वळू न हणाले, अरे अरे, गेला बचारा.
कोणीही मे यावर एवढं च कमीत कमी श दांत हणता ये यासारखं असतं : अरे अरे,
गेला बचारा.
हा चरंतन अंधार क पनेत येतो ते हाच वतमानकाळा या मयादाही कळतात. तोपयत
नाही.
इथे वैतरणीपलीकडे व मृती या गूढ दे शात गेले या ह चा ऐ हक इ तहास संपतो.
ानंतर दरवष सुपु ानं घर या घरी पा हजे या थळ , ा एका दवशी तरी, स नं बबीचा
अथ समजून यायचा. आ दमानवापयत सग या भुके या पूवजांची आठवण काढायची.
अगारीवर थोडं थोडं अ टाकत आठवतील ती वाडवडलांची नावं यायची. जग याचा शेवट
या अग तकतेत होतो, तला अंतगत क न घे याचं येडंभाबडं च ह, याकम.

तेरा ा दवशी मोठा सावज नक मृ त दन. अ दान. मरणारास नधनशां त, पु य आ ण

पूण वराम. हा ग धळ एवढा मोठा क , कुटुं बा या इ तहासाचं पान आज बदललं आहे, याची
वाही. ू चा पुढला आटा.
सकाळपासून उपचार हणून जेवायला येणारे वडलां या लोकसं हातले कुठ यातरी
सहकारी सोसायट चे कवा प रषदे चे कवा संघाचे कवा स मतीचे, शाळे चे कवा कॉलेजचे
चेरमन कवा अ य कवा उपा य कवा सरपंच कवा स चव. कारकून, तलाठ .
शाळांमधले श क, कॉलेजातले ा यापक, आ ण असे क येक पांढ या कॉलरवाले ामीण
पुढारी. इत या ामीण बांधवांनी उ हातलं शेतकाम टाळू न सावलीतली उदर नवाहाची साधनं
नवडली — एवढ एक बाबसु ा यां या ज म स शारीचा पुरावा.
इतर ामीण क करी मंडळ पारी शेतांतून आ याबरोबर गावपंगती या अवाढ
काय मात पटकन सामील होऊन जातात. कोणी वपा यांना मदत, कोणी जुना सालदार
भाजी कापायला बसतो, कोणी इं जनेर प ाव या, कोणी ोण वाटतो. माझे अनेक जुने
शाळाबंध,ू कॉलेजबंधू मा या जवळ रा न त परतेनं माझी सगळ कामं पार पाडत राहतात.
आसपास या पंचवीसेक गावांमधले वडलां या बैठक तले वारकरी, न न येणारे
नातेवाईक, दारशु ला आधी येता आलं नाही असे चाकरमाने, इ म आ ण एरवीसु ा
सु त गावाकडे आलो हणून फेरी टाकणारे आम या प रवारातले नाना त हेचे लोक
तेरा ासाठ आधीच एकदोन दवस मु कामी आले. राह या घरात ओसरी, मधलं घर आ ण
पुढलं अंगण पूण बायकांनी भ न गेलं. यामुळे घरची दारची सगळ पु ष मंडळ आ ही
वर या मज यावर कायम ग पा मारत बसलो. लांबलचक बैठक त बोरे सतरं यांची बछाईत
होती. सगळे पा णे जेवणा या पं ची वाट पाहत ग पा ठोकत बसायचे आ ण नंतरही जेवून
झा यावर नरोप यायला मा याजवळ बसूत जायचे. अनेक वषानी सगळे म , शाळे तले
गु जी, कॉलेजातले सर, थोडा वेळ भेटून ग पा मा न गेले.
माग या ज यांन गो ातून खाली परभारे नद त जायची सोय होतीच. एक मोठा पूर
येऊन गे यानं नद चा सबंध प रसर व छ आ ण हरवा झाला होता. पाणीही भरपूर होतं,
यामुळे शहरांतून आलेले बाळगोपाळ नद त डु ंबत, वाळू त बंधारे बांधत, अबाधबी खेळत
दवस घालवायचे.
गावपंगतीसाठ गावात या आठशे उंबर ांची चार हजार पानं पडतील असा अंदाज
होता. पण अं ये ी या न म ानं कोणालाही पानाव न उठवत नाहीत, हणून ा न म ानं
जीवा याला महापु य घडव याचा मळ योग असतो. अथातच गावातले गरीब लोक
झाडू न आसपास या गावांमध या आप या गरीब नातेवाइकांना पोटभर जेवायला या, असे
नरोप पाठवतात. असं सगळं मळू न एकंदर आठ ते नऊ हजार पान पडेल, असा ल जंगले
ा त सर वयंपा यानं अंदाज सां गतला. यानं गावपंगत या वयंपाकासंबंधी येक
बाबीचे व थापक य फतवेच जारी केले. हंडे, कळशा, बघुनी, पातेली, तांबे, बाद या,
कढया, म घराघरातून ह कानं जमा करणं सु झालं. गावभर पाणी शपडू न धूळ बसवून
टाकली. सवाना वयंपाक ताजा गरम मळावा हणून गावात चार ठकाणी लाहाडी खणून
सरपण टाकणं सु झालं, सग या गावाचा सहभाग दसला पा जे हणून घरोघर बायकांना
बोलाव यात आलं. पो या लाटतांना बायकांना बारंवार चहा दे याची व था झाली.
द डशे पा यांना आ ण चाळ स ा णांना यथाशा व पा स ावीस दानं ायची
ठरली. ती खरेद कर यासाठ मधले मे णे गाडसाहेब यां याबरोबर पासावर खास ड यातून
चधू आ या, सधु मावशी, चा ही ब हणी आ ण वक लसाहेब नाशकाला जाऊन आले.
कारण महापु यासाठ आ ही दे ऊ केले या घर या भाकड गायी ा णांना नको हो या, तर
अं ये ीत यजमानाकडू न यजुवद ा णांना ायचे खास धम ंथात वणन केलेले च ,
माळा, ंथ आ ण कद फ नाशकातच मळतात, अशी अवधूत भटज माफत शा ा ा.
मांग, महार, मुसलमान, का -ना ं पासून ा णांपयत जु यान ा सग या रती रवाजांचा
समाहार कुठू न कसा ावेळ होतो, हे कोडंच होतं. अचानक कुणीतरी हा ाचा अपमान
के यानं तो फुरंगटू न बसला आहे, असं रघू नायकाकडू न कळलं. आ ही सगळे या या घरी
याला वनवून आम या वा ात घेऊन आलो. तो मला हणाला, खंडेरावाचा श द मला
पाळला पा जे. हा गावगा ातला एक होतक कुटुं ब मुख हो याचा नजराणा. येक
का चं हे तीका मक वच व कुण याला मानणं भागच असतं. एरवी सगळे याचंच वच व
मानत असतात.

येणारे पा णे खाली आईजवळ पाच मनटं बसून वर या बैठक त आ हां म मंडळ त

येऊन ग पा मारत बसायचे. आम या बाजूलाच एका कोप यात भत ना टे कून ये नाग रक
आपाप या स ः थतीब ल मोठमो ानं ता वक व पाची चचा करत होते. थोरले मे णे
वक लसाहेब काह ना काय ाचा स लाही शा दक वनोदासह दे त होते. ॉपट , कोणती
बचत वृ ापकाळात यो य, वगैरे स ला दे णारे पं डत मामा यां यातच बसलेले असायचे.
आंगणातही झाडांखाली खाटा टाकून बसले या स यासोय यां या ग पा ऐकायला येतच
हो या.
उदाहरणाथ, नबाखाली पेपर वाचणारा आजी या माहेरचा एक पा णा अचानक वर
आम या बैठक त खडक शी पंखा हालवत वारा घेत बसले या वक ल साहेबांना मो ानं
वचारतो,
अहो वक ल साहेब, वाचलं? शवाजीवर च र ंथ लहाय या आतच पोतदार साहेबांचा
ंथ आटोपला.
अरेर,े यांना वाचायचंच जमलं नाही, तर पुढे ल हणार काय?
खूप न द काढू न ठे व या आहेत हणे? या न द वाचून स या कुणाला ल हता येईल?
न द वाचून कुणालाही ल हता येईल.
लहायचं सोडू न ा, नदान वाचायला पा जे होतं यांनी.
ंथच आटोपला हट यावर आता वाचणार काय?

खाली कोणीतरी हेडमा तर सांगत होते, ह ली आ हांला शाळे त ही पु या तथ ची ा ं

आ ण जास ाक दनाची उ ापनं वगैरचा फारच काच होऊन बसला आहे, साहेब.
स युलरमधे सां गत या माणेच करावी लागतात. वातं य दनाला वंदे मातर सु ा पूण
हणावं लागतं.
ज यातून वक लसाहेबांचं उ र : गु जी, वन—डे मातरम्. वषाकाठ एका दवशी
हणायला काय जातं? आंगणातून वक ल साो हणतात कशाव न हणता च ुव स यम्?
कोटात सा ुव स यम् असतं. पारी नेहमीचा चहा उकळू न झा यावर अचानक दहापंधरा
पा णे बैठकखोलीत आ यामुळे बजानं कमी कमी चहा टाकलेले कप आणले. तर
वक लसाो कोट करत वचारतात, चहा-कपात आहे? ावर हसू कोसळ यानं एका
पा या या नाकातून चहा आला. ा पा यांमधला अमे रकेतून आलेला आमचा एक
मावसभाऊ वक ल साहेबां या वनोदावर खूष होऊन यां याशी सां कृ तक
दे वाणघेवाणवजा संवाद सु करता झाला. साह जकच वक ल साहेबांनी आप या आवड या
प वा ां या वषयावर तौल नक ग पा सु के या : वक ल साहेब, तु हांला ॲपल पाय
कवा पायनॅपल पाय आवडतो? उ र : आप याला मुरगीची तंगडी आवडते. हाँ हाँ हाँ.
तकडे अमे रकेत ा वगैरे करतात का?… छे , आप याच ह लोकांमधे अशा तकशू य
चाली सापडतात. …मग ते पेट त माणसाला सील क न मागे काळे कपडे घालून
म लटरीसारखं लांब चेह यांनी चालत जाणं फार तकाला ध न आहे का? आ ण कोणी
दे व त पपाणी वाजवतो ते हा सगळे खो यांमधून बाहेर येतात, हे? …जगात वेगवेग या
ठकाणी वेगवेग या चाली रती आहेत — अशी कुणाची टगल क नये. …बरोबर बोलले
आजोबा, आमचा भाचा पूव आ केत असतो. तथले यो बा आणखी ब याच जात चे लोक
कोणी मेलं क उलट आनंद करतात — ीपु ष मुलं सगळे नाचून गाऊन बेभान
होतात, धगाणा करतात. दा पतात. कारण मेलेला जीव परलोकात आप या पूवजांना
मळाला, असं यां या धमात आहे. …आपले आ दवासीही असंच दे शी दा पऊन मरण
साजरं करतात. हंजे मरतात. …बरोबर, इतरांनी आपलं मरण साजरं कर यापे ा आपणच
ते का तसं साजरं क नये?

मं ालयातले नवृ भाऊसाो यमाजी चौधरी वचारतात, खरंच आहे नाही तं काय. मरण
हणजे एक द घ स डेच. पु हा मंडे नाहीच. हरी हरी. कती वष तुमचं दय तंबु यासारखं
तुम या आयु याला साथ दे ईल? यावर सरे ये नाग रक : — वाऽ, आ ण फु फुसांचा
तबला — आप या लय नसले या वे ावाक ा आयु याला शेवटपयत ताल दे णं सोपं
आहे? एकदा हे आयु य नरथक आहे, हे कळलं क तुकाराम महाराजांसारखं आनंदाचे
डोही आनंद तरंग. आयु याला अथाची बैठक दली, क ही मजा गेली समजा. …मनु यज म
हणजे पोटात अस यापासून बाहेर ढकलणंच दसतं पाहा — शाळे त, शाळे तून कॉलेजात,
तथून नोकरीत, नोकरीतून वृ ा मात, आ ण तथून हे शेवटचं ढकलणं जगातूनच.
ऽ ऽ ऽ
एक गो तोल तोय ची आहे — एका गावात एक हातारा माणूस मेला आहे. या या
घरात या लोकांना चता — आता शवपेट वकत आणा, चचमधे जा, उसने पैसे घेऊन
ाथनेब ल बशपाची फ ा, मरणा याची शवपेट कुठे ख ा खणून पुरा, पु हा बायकापोरं
रडारड, शेजारपाजा यांचा हातोसा, लोकांना सुतक वगैरे सग या बाजूंनी वैताग. माणूस
मे यावरचा.
याचवेळ रानात एक ह रण मरतं आहे. लांबून एक को ही आ ण तची हदनभर पलं ते
मरणार आ ण आप याला आज पोटभर जेवण मळणार हणून आनंदात आहेत. प ी
नेहमीसारखेच चव चवताहेत. सूय नेहमीसारखा काशतो आहे. सगळ सृ ीच नेहमीसारखी
आनंदात आहे. माणूस आ ण नसग — केवढं अंतर पडलं आहे?
असेच धडे पु तकात घातले पा जे. कठोप नषदात नाही का, न चकेताला यम सांगतो :
अरे, सृ ीत कोणी मरत नाही क कोणी मारत नाही. ा केवळ क पना आहेत.

आम या मुंबईपे ा कती थंडगार वाटतं हो तुम या खानदे शात — इत या कडक

उ हा यातसु ा?… नद आहे नं त ही बाजूंनी?… छे छे , अहो व न चांदणीव न पाहा
चा ही बाजूंना मोरगाव या शवारात केळ या हर ागार बागा — व हरीत तीनशे फुटांवर
पाणी चाललं आहे — पूण केळ पा यातच उ या असतात. …पाणी आणखी खोल
गे यावर? आटू नच गेलं तर? …पुढची पढ यांचं यांचं बघून घेईल. आज तं लाख लाख
केळ एकेक शेतकरी टकवतो?

समाधीसारखं बांधायचं का व लदाज या मरणाथ? काय थोडाफार खच येईल. …

काय या खचाचं सोडा हो, आप या धमात नाही आहे मे यावर असं चबुतरावानी उभारायचं.
… येक गो बघडली आहे. ह ली या मुलांपाशी काही दे वधम नदान न ता काहीच
रा लं नाही हो. …अ संच आपलेही आईबाप आप याब ल बोलायचे.
मोहेनजो-दडोतसु ा उ रेकडे त ड क नच पुरायचे, हणतो खंडेराव. हणजे काहीच
सुधारणा नाही?
बदल हणा हो, सुधारणा कसली मेले यांना गाड यात? सतत नास ओढणारे आ ण
उरले या वेळात एकामागून एक जांभया दे त राहणारे नवृ पो टमा तर हणाले,
हातारपणात पदाथ दसतो, पण याचं पद आठवत नाही. करायचा काय नु ता अथ …
अहो, अथसु ा आठवत नाही मला तर.
आपण तर आजारी पडायलासु ा घाबरतो हो बोवा, फुकट पोरासोरांना ये याजा याचं
भाडं न् खच. आपण हणजे जर का च. कधी म काय सांगता येत? ं आम या अंधेरीत
एक हातारा झोपेतच मेला, यालासु ा लोक सकाळ उठवत होते.
फार ेम असेल हाता यावर, नाही?
आईबाप तुसडे असलेलेच बरे, रघु नायका. मेले, मेले. फार ेमाचे संबंध हट यावर
बचा या पोराबाळांवर उगाच भाव नक दडपण राहतं आपण जाईपयत. आधीच बचा यांचं
आयु य कती दगदगीचं झालंय्. आपण ठरवलंय्, मुंबईत मरायचं नाही. चार खांदेकरी
मशानापयत मळत नाहीत. व ु वा हनी असते, एवढा एक दलासा असतो.

हं, कसा झाला नागबली वधी नाशकात तुमचा, पी. के. साहेब?
उ म. मुलांचा आ ह होता, क न टाकला.
पूव लोक अ पायुषी असायचे. यांना द घ आरो य लाभावं, हणून हे वधी होते. या
काळ द घ आयू हणजे स री — महाभारतात असं आहे क जो ७७ वष ७ म हने आ ण ७
दवस जगतो, तो दे व बनतो. पी. के. साहेब, तु ही आताच ७८ वषाचे आहेत. दे वच.
ह ली जनुकशा ानं समजतं हंता, मूल साधारण कती वष जगणार. याचं तंतोतंत
ग णत तुम या जीनमधे ल हलेलंच असतं हंता.
हे चांगलं होईल ग ायहो. हा इत या वसायनं मरनार आहे, हे कळलं तर मानसं शेवटे
शेवटे तं ेमानं वागोयतील? समजा व लभौ वषाभरातच जाणार हैत हे मले गे या
अखजीत कळलं असतं, तं मीनं या हले भर ज ेत शवीगाळ केली नसती, इची ले .
चुकलतं मा ं.
 का रे भांगो या, अशा दे वमाणसाला शवीगाळ केलती?
हे पहा काका, तोरणदारी अन् मरणदारी खोटं बोलू नी. मीनं शेतात गांजा पेरला होता
गुपचूप साळ या पोटापोटात, कोणीतरी लावून दे लं, इची ले . पो लसायनं मले पकडीसन
चावडीवर आनलं, दं डायले काढ या लावून. त हा व लभौ या नु या श दानं सोडी दे लं
असतं. पन स खा मावसभाऊ असून या मानसानं मले वाचोयलं नाईऽ, उलट काना हयी
गेला या दशी.

का हो नळोबा महाराज, तु ही परवा क तनात सां गतलं, मरण ही शरीराची कृतीच

असते. असं भगवान ीकृ ण हणो का कोणी धृतरा हणो. पण लहान मूल मरणं हा
अ याय आहे, असं दे वाला नाही वाटत?
खरं सांगू का हेडमा तर साहेब, या ाला आम या शा ात उ र नाही. या यावर
पूवज माचं एक कमी पान आहे, पण मी ते कधी वापरत नाही.
दवसभर काम के यावर जशी गरकनी झोप येते नं, अंथ ण असो नसो, तसं या
माणसाचं व लभौसारखं आयु य गेलं तो सुखानं मरतो. फटकन नज यावर कशाचं ःख न्
कशाचं सुख?
कोणी मे याची तार आली, लाल सायकलवर, क मले इकडे धडक भरते बुवा. कोणी
आपलं तं मेलं नसेल? कां म नये? मुलगा — मुलगी —
शुभ बोला हो, नारायणराव.
या यात काय अशुभ आहे? वाईट वाटतं, पण आपली आई, आपली बहीण अशीच
मेली होती — तार आली होती —
आम या नातवंडांना वाटतं, आजीआजोबा म च नयेत. तसंच मग आप यालाही
नातवंडांमुळे वाटायला लागतं. याचा आप या जग या या इ छे वर प रणाम होतच असेल,
नाही का? हणजे न मरावंसं वाट या या इ छे वर?

द घ आयु य हणजे दवस दवस वाईटच होत जातं पाहा. काहीतरी व च ाधी —
र दाब, अंडवृ , ब को , मूळ ाध — शीः. मुलंही ह ली कंटाळा करतात. बायको
असेपयत ठ क चालतं. आ ही दोघं एकदम गेलो तं काही मोठं काळजी कर यासारखं नाही.
पण दोघांतलं एक गेलं क मा सरा मेलाच — एकेक दवस काढणं कठ ण जाईल.
मरणारीण तं सुटेल, आधी गेली तं.
आमचा वजय चार वष घरी आला नाही. हणतो, बापू आता वमानतळ असले या
गावी तु ही राहायला जा. मी लॅट घेऊन दे तो बंगलोर, है ाबाद, पु यात. जळगावसु ा नको
हणतो. तकडे ह थानात येऊनही तुम या मोरगावपयत येणं श य होत नाही, हणतो.
खुळ नघाली पाहा आपली पोरं — यां यासाठ कुठे तरी भयंकर महानगरात लॅट या
पज यात बसा? तुमचं मोरगाव हणतो व न?
कॉ युटरमुळे म त असा बघाड होतो, हंता.
आपण तकडे गेलोच तर सहा म ह यांत हाकलता — चला, हसा संपला. हे
ॉपट चंही काय करावं काही कळत नाही, इची ले . पोरा या दोन म ह यां या
पगाराएवढ सु ा कमत येणार नाही ा वाडवडलांचं सोनं हट या गेले या शेतांची न्
बैलांची न् छपरांची. अ नी ायला तरी येतील क नाही, कुणास ठाऊक.
अरे नारायण बुवा, अरे मरतांना कशाला पायजे जवळ मुलं, फुकट यांचे मह वाचे
उ ोग सोडू न? आपण नाही का मढं झाकून पेरायला जा याब ल स ?

तु हांला कळलं का? आम या गावचे जु या काळातले लेखक राम अ रदे — ल त

असो, पण यांनी या काळ कुठू न कुठू न जमवलेली पु तकं यां या पोरांनी र त वकून
टाकावी का? ती काय वतमानप ं असतात?
शहरात जागा नसते हो पा हणे झोपायलासु ा — कुठे टाकणार ही अडगळ? काह चे
आईबाप आयु यभर धडप ा क न फेमस होतात — ब ीसं, पदकं, स ट फ कटां या
मोठमो ा े मी, फोटो, छातीइतक उंच मृ त च हं — नंतर गरीब पोरांना सांभाळायचा
ताप. भंगारवालेसु ा घेत नाहीत.
आमचा ये या पो टात असून एक चार ओळ चं काड खुशालीचं कधी टाकत नाही.
याला हटलं, अरे, आ ही जवंत आहोत तोपयतच काड टाक हणू. मे यावर कशाला हणू
आ ण तूही कशाला टाकशील प ? पण आता आ ही जवंत आहोत एवढं तु या यानात
आहे क नाही, यासाठ च काड टाक.
आता काय सांगायचं काका, वातं यसै नक भोगे मोठे ां तकारक होते साव ाचे,
आप या ना भाऊबरोबर. यांची मा हती नाही कुणाला. आ ही खानदे श म मंडळानं
शोधून काढलं क , यां या वधवा बायकोनं एक आ मच र ल हलं आहे. शोध, शोध,
पायपीट क न, गरगावात सापडलं यांचं घर, भोगे आडनाव अजून तरी टकवलं आहे
हणून. के हाही जा, कुलूपच. एकदा रा ी फोनवर सापडले : आहे का एखाद त, सरी
आवृ ी छापतो आ ही… भो यांची सून फोनवर हणते, आहे कुठे तरी घरात. पण मुलगा
हणतो, नाही सापडणार, पु हा फोन क नका.
आप याकडे ावणबाळाचे आदश — चुक चे होते, च ुभुज सर, चुक चे होते. खरं तर
दशरथांन या आईबापांनाच बाण मारायला पा जे होता. तु ही काही हणा, आईबापांनी
मुलांवर ेम करणं ाकृ तक आहे, पण मुलांनी आईबापांवर ेम करणंच अ- ाकृ तक,
नसगा व आहे. आईबापांनी तशी अपे ाही क नये. मुलांनी फार तर भाव नक
कारणांसाठ हणा, कवा न वळ ावहा रक पतॄण वगैरे हणू हणा, काळजी फार तर
यावी. कत हेही ठ क आहे. सहानुभूतीही ाकृ तक ठरेल. पण ेम? छे . माया? छे छे .
अमे रकेत पाहा ना, मुलांमधे राहा यापे ा वृ ा म चांगले समजले जातात. यामुळे मुलं
हो यासाठ ल नही कोणी करेनासे झालेयत.
आमचे शंकराचाय हणतातच, कुपु असू शकतो, पण कुमाता भव त व चत. खरं तर
एका मौ लक पातळ वर माता ही फ सुमाताच असते आ ण पु हा कुपु च असतो.
जै वक स य हेच आहे.
माता सोडा हो, पण बाप? सुबाप कोणी असतो का, ा सुमातेचा काउंटरपाट?
कुठ या शंकराचायाचं पीठ दळताय राव तु ही ा युगात? स नं हणजे इ छा नसतांना
आईबाप झालेले ह ली न ाणव ट यां या वर असतील — हणजे वे छे नं आईबाप होऊ
न इ छणारे.
हणजेच ज म यापूव सु ा आई जेवू घाली ना आ ण बाप भीक मागू दे ईना —

हे पाहा ा. बळ राम कुळकण , मूल हणझे भ व यकाळ असतो. आईबाप हे भूतकाळ

असतात, हे तु ही मा य करता का?
चुकताय ा. दे शपांडे तु ही, आईबाप हणजे भ व यकाळ.
कसं काय?
असं बघा क , भ व यातलं मृ यूचं वै क कवा जै वक स य वारसदार मुलांना,
नातवंडांना ा य क हणून दाखवून नंतर नाहीसे होणार असणारे कोण असतात? हातारे
आईबापच. यामुळेच ःखाचं संवेदन कुटुं बात सतत जागृत ठे व याचं काम आईबापच
करतात. मुलं हणजे कॉमेडी, आईबाप हणजे ॅ जेडी — हे ल ात ठे वा. आप या
वेदकाळापासून वृ व हेच आयु याचं साथक मानलं आहे. हातारा होशील, हयाती राहो,
चरायू हो — हे आपले आशीवाद.
ते सोडा हो, आप या मानवजातीनं अंगीकारलेली महान मू यं — वावलंबन,
वाय ता, वातं य — तुमचं थोर वृ व ा मू यां या पूण वरोधात जातं, ा यापक भावे.
हणून मु यतः वृ ांची सव सं कृत म ये ऐ तहा सक काळापासून अवहेलना होताना दसते.
— मुलंही परावलंबीच असतात.
पण ती मोठ झा यावर नैस गक मरणातून कृत रा न आप या उपयोगी पडतील,
अशी मानवी सं कृतीची संरचनाच आहे. वृ ांचं ढुं गण धुऊन भ व यात काय मळतं? मेले
क गेले. जे काय यां यासाठ केलं ते संपतं तथेच. मुलांनी ां यासाठ जे काही करायचं ते
वतः या समाधानासाठ फ . हातारपणात कौटुं बक आधार मळणार नाही, असंच न ा
युगाचं त व ान राहणार आहे. ाथ मक शाळांसारखे गावोगाव वृ ा म बांधायला
आतापासून सु वात करा — भ व यात या वृ ांनो, हणजे तु ही त णांनो.
एक शेर : हा तर सुगंध आहे, हवेत व न जाईल
अडचण फुलाची आहे, यानं कुठे जावं?
वक ल साहेब हणाले, मी सांगतो उ र : वृ ा मात.
 हे पाहा वक ल साहेब, आ ही गंभीर चचा करतोय. कुळकण सर, चंगीझखान वगैरे
मंगोल लोक पुढ या शहरावर ह ला कराय या आधी या छावणीत हाता याकोता यांना
श लक रा लेलं धा य वगैरे ठे वून नघून जायचे. तोच यांचा शेवट. मरतील तोपयत
राहतील. बफ, पाऊस, पूर, भूक पुढचं सगळं पार पाडायचे. हेच नैस गक वागणं होतं.
सती, जोहार, हारा करी, आ मदहन, वष ाशन ांपे ा समाधी घेणं चांगलं नाही का?
सोपं आहे का हो समाधी घेणं. यापे ा गळफास सोपा — गैचीत घातला, क नैची
दाबाली, क तु ही मेलाच. हे सगळे इ छामरणाचे कार आहेत. पण आपली जगाला दे णगी
हणता येईल असा कार हणजे जैनांचा संथारा. याला तोड नाही. धमानंद कोसंबीसारखे
ा काळात संथारा घेतात. मी जैन सं यासी हायचा या यासाठ च वचार करतोय्.
रटायरमटचं वय साठ ऐवजी ५८ करणार आहेत, हे खरं का? हणजे ामुळे
वृ ापकाळ दोन वषानी वाढे ल.
पण का हो भावे सर, तुमचे म नागपूरचे कोलते साहेब रटायर होऊन बरीच वष
झाली. तरी संशोधन उ साहात चालू आहे. कसं समजायचं आपण वृ झालोय क नाही —
संथारा के हा सु कुरायचा?
आपण आ ण जग यां यातलं अंतर वाढत चाललं क वृ व सु झालं समजा. ते कती
मयादे पयत वाढलं क संथारा करायचा, हे आपणच वे छे नं ठरवायचं.
हे फार नगे टव त व ान आहे. आजीआजोबा, आईबाप अशी भरपूर माणसं असले या
कुटुं बातली मुलं लवकर शहाणी होतात, असं संशोधनानं स झालं आहे. यांची वाढही
समतोल होते. ते चांगले नाग रक होतात.
फ मुलां याच भ याचा वचार करता राव तु ही. हे वृ व हणजे कती भयंकर असतं
— दवसरा संपूण लागोपाठ लांबच लांब वेळ काढायचा कसा, खाटे वर पडू न? आ ण
मुलांना उ तवारी करायला लावा? आठवणी काढाय या कती? व ं पाहायची कती?
आ ण यांचा काही उपयोग? न वळ जग याचा थकवा… हणून तर ानदे व, एकनाथ,
तुकाराम — नसटले या यातून समा या घेऊन — एक ज मनीत, एक पा यात आ ण एक
हवेत.
यांचे दवस वेगळे होते हो. ह ली सगळ आबाद द घायुषी होत चालली आहे.
रोगराईवर मात के यानं मरत कुणीच नाही. ह ली सगळे च पेअरपाट नवे टाकून मळतात
— दय, फु फुस, मू पड, हाडं, गुडघे — एक म सोडू न. तेही होईल लवकरच.
हंजे काय चरंजीव हायचं काय, लॅ टकसारखं? पृ वीवर कायम पडू न?

पाट ल सर आले… या, या, सर बसा. पाट ल मॅडम आ या आहेत ना? काय करताय
ह ली?
सरं काय? आईबापांचे पांग फेडतोय्. तेवढं च.
 खरं आहे सर. अहो, साधुसंत अशी सेवा करायचे हणून तं वंदनीय ठरले?
साधुसंतांचं ठ क असतं. घराबाहेर या अपंगांची सेवा केली क ती जगाला दसते, इथे
घरात या घरात हाता या सासूसास यांची वीस वष माझी ल मी सेवा करते आहे. एवढं
गुमूत बाहेर यांचं वा लं असतं तर मदर टे रेसा या आधी हला संत केलं असतं लोकांनी.
सासूसासरे कधी मरतात, याचीच खरं तनं वाट पाहावी. पण जुने गरीब घरातले सं कार.
आता न वद वषाचे झालेत हातारे. यां या आधी आ हीच जाऊ असं वाटायला लागलंय. मी
स खा मुलगा असून हाता याचं बेड यांचं डबडं कधी उचलत नाही. ही पर या जातीची
बाई, हनंच का हणून राबावं? हा मी वतःलाच वचारतो ह ली.
सरांनी इंटरका ा ल न केलं, ते हा हाता यानं यांना कळवलं होतं क ापुढे त ड
दाखवू नका. एक पैसा मदत केली न हती.
व लदाज नी आ हा दोघांना यां या शाळे त लावून घेतलं — सग यांचा वरोध
प क न — आ हाला ते दे वासमान होते दोघांनाही, हणून आमचं नभावलं ते हा.
पण काहो पाट ल सर, काहीतरी घबाड मळणार असेल हाता यांनी लपवून ठे वलेलं?
या शवाय का कोणी एवढ मनापासून सेवा करील?
अशी डागणीही वरतून ऐकून यावी लागते पाहा आ हांला. कवडीची ॉपट ठे वलेली
नाही आम या हाता यांनी. हातारीचं डोरलं आठदहा गुंजांचंसु ा नसेल. तसे वहारी
न हते आमचे आईवडील. इमाने इतबारे मजुरी क न संसार केला. कधी कुणाचा े ष केला
नाही — हेही सं कार ह ली मह वाचेच हणावे लागतील. आ ण आ ही आम या
आईबापां या पाच पैशांचा लाभ नसतांना एव ा ख ता खातो आहोत, याचा आम या
मुल वर थोडाफार तर प रणाम होईल? याही यां या सासूसास यां या ॉपट वर नजर न
ठे वता संसार सुखानं करतील.
बरोबर आहे पाट ल सर, हीच खरी आपली जुनी सं कृती आहे. मधे बघडवली अधवट
सु श त नोकरदारांनी.
पण सायकॉलॉजी काय झाली आहे ह ली, क हातारी मरणार हणजे काहीतरी ॉपट
मागे ठे वून जाणारच — घरदार शेतीवाडी सोनं कॅश —
अहो, ा तुम या खे ात या ॉप ा कवडी कमती या झा या आहेत आता. बँका,
ठे वी, शेअरबाजार, कंप यांमधे भागीदारी, कोट नी कमतीचे लॅट, एज या — अशा
ॉप ा ठे वून जातात शहरातले हातारे. खरं सांगा, सुकलाल शेट. पु न उरतो हणतात,
तसे हे लोक मे यावरही उरलेले असतात.
आ ण पे शन? पॉ हडंट फंड? वमा? आ ण मे यानंतर साठ वष कॉपीराइटची
मानधनं? पेटंटं? आमची मावशी श क होती. तला सबंध घर चालेल एवढं पे शन मळतं.
घरात सगळे बेकार. गे या वीस वषापासून ती बछाना ध न आहे. ती म नये हणून सगळे
डो यात तेल घालून औषधपाणी करत असतात. वषातून एकदा पाठुं गळ उतरवून र ानं
बँकेत हयातीची सही केली क वषभर दरमहा बँकेतून पे शन.
 आ ण कज काढू न आयु यभर या यावर जगणारे आ ण ते न फेडता म न जाणारे
सग यात ज नयस.
एकूण जीवनाची फल ुती हाता यांनी कती ॉपट मागे ठे वली.

हळू हळू आंगण रकामं झालं. वाडा सुना झाला. घरही भकास होत चाललं. यंदा खंडेरावचं
ल न नाही, हणजे आता तीन वष इकडे येणं होणार नाही — असं हणत रचे नातेवाईक
चार दवस जा त रा न गेले. एकेक जण मला पोटाशी ध न डोळे ओले क न गेला. कोणी
खां ावर हात ठे वून चार श द अनुभवाचे सांगून गेला. पा णे सगळे गे यावर ब हणी आ ण
मे णे गेले. लाडक ला सग यांनी समजावून दलं क , मुल या श णासाठ द लीला
दा ा नव याबरोबर संसार करणं भाग आहे. तीसु ा रडत गेली. नळू काकाला
आळं द ला ाने री स ताहात पूण आठवडाभर जाणं भाग पड यानं तोही मला एका तात
नेऊन चार श द सांगून गेला. पं डत मामाही मोलाचा स ला दे ऊन गेले.
नंतर कडक ऊन. गडीमाणसांची ठरलेली पेर यांपूव ची कामं. सालदार अनुभवी होते, ते
इमानानं सगळं पार पाडत रा ले. मीच एकटा वेळ काढत सु होऊन पडू न राहायचो. कुठे
पु तकं, संशोधन, त शला. अ जठा. कुठे हजारो न द , लेख, प वहार, कॉलेजमधे पडू न
रा लेली कामं — ग़ा लबचा द वान सु ा जवळ असता तर तळमळ कमी झाली असती.
डोकं संपूण ब धर होऊन गेलं. दवस वं या जाऊ ने दजे : एका झाडाची सवे न होआवी :
एका थानाची सवे न होआवी :
आप या वडलांनी आप याला हा चांगलाच खो दला — आयु यभराचा. आपण बरे
एकुलते एक सुपु सापडलो.
आता आप याला खो ायला कुणीच नाही. आयु यभर ा. ॉपट या मैदानावर पळत
राहायचं? छे . इथून नसटायचं बघावं.

आतापयतचे सगळे पूवज तु यात या वंशवृ ावर चल बचल क न उठले, तु याशी

बोलू पाहत होते. हणून सारखं पडू न राहणं बरं वाटायला लागलं. खंडेराव, आतापयत जणू
तू एकाच वेळ दोन दोन होतास. भावडू गे यापासून तू हरवलाच होतास. नळू काकासारखा
माये या जंजाळातून मु हो. ठरैवे त चरैवे त. भावना कठोर क न न करा ा. मु हावं
— इ त पतंजली मुन चा अ ोभकारक पयाय शोध, वतःचं हत पाहणाराकडू न पर हतही
साधतं.
आपलं डोकं ठकाणावर नसतं, रा ी झोपेत कशाचा कशाशी संबंध नसतो असं
एकसारखा बरळत असतो, एकदा तर कवट -सांगाडा-हाडं असंच भयंकर बोलत होता,
झोपेत क वतांसारखं काहीतरी हणतो — एकूण घराला काहीतरी नाट लागलं हणा का
एकंदरीत ल ण ठ क नस याचं हणा — भीती प क झा याबरोबर घरात या बायां या
त डचं पाणी पळालं. घरात आता सग या बायाच, पु ष एकच — या यावरही ही बला
आली. इतक वष वडलां या कतबगारीमुळे घराचे वासे मजबूत अस याची ा बायांची —
वशेषतः आ याची — ा कोलमडली.
खरं तर झोपेत अधूनमधून बडबडणं, ही माझी जुनी सवय होती. अ व थ झोपेमुळे तू
बरळतोस, असं भावडू ही लहानपणी मला हणायचा. रा ी मा या खशात रा न गेलेला
भोवरा कवा गो ा तो काढू न दाखवायचा आ ण हणायचा ा टोच यामुळे मनात
चल बचल होत राहते. व च द घ व ं पडत असतांना यातच काहीतरी अरंबळणं,
हीसु ा माझी लहानपणापासूनची खोड आहे. मा या आ ापयत या सग या पाटनरां या हे
सवयीचं झालं होतं. ह ली ती वाढत चाल याचं दसतं. परंतु मला पूण भान असतं क ,
आपण व ातच आहोत. उदाहरणाथ, एकदा व ात कुणीतरी गाढ झोपले या मला
झोपेतून उठवत होतं. मी उठतच न हतो. मग तो का ती हणते, अरे हा व ातसु ा उठत
नाही, तर खरोखर काय जागा होईल? असं काहीतरी.
डे कन कॉलेजातला म पाटनर पशुपती शमा अ यास करत असतांना जर याला
झोपेत या मा या उद्गारांचा काही भाग पा टशन व न ऐकायला आला, तर तो ल न
ठे वायचा आ ण सकाळ मला ते वाचून दाखवायचा : केवळ वंशवृ पारंबी मी. कवा फांद
तुटतेय काव या बैस.
मोहेनजो-दडो कॅ पात तर शेजार या तंबूत या या लासु ा माझं बडबडणं ऐकायला
यायचं. काही व ं तर इतक रचने या ीनं मनोरम होती क , अधवट जाग आ याबरोबर
ती मला वतःलाच कळे ल अशा लघु लपी- च लपी-कूट लपी यां या म णात मी ल न
ठे वली आहेत. अलीकडे तर जागृताव था इतक अस वाटते, क जा तीत जा त वेळ मी
झोपेतच घालवतो. आ ण व तर चालूच राहावं असं वाटतं, ही व तु थती आहे. व ातच
खरं आपण मु असतो. बरेच दवस व पडलं नाही, तर झोप अंगी लागत नाही.
पण ा व च वाग यानं घरात या बायांचा धीर सुटला. या अलीकडे बरीच धावाधाव
करताहेत, हेही मा या ल ात आलं.
एकदा सं याकाळ जेवून मी ग चीवर पड यापड या संपूण डो यावर पांघ न आत
तयार झाले या सुषु ती या अबोध अवकाशात गभाशयात यासारखं डो याला गुडघे लावून
तरंगत अशीच व ं पाहत होतो. आई, आ या, व हनी आ ण शेजार या काकू ज या या
त डाशी उ या रा न एका पाठोपाठ एक हणा या, अरे खंडू, उठतोस का जरा? …
वा ात या आप या जु या दे वासमोर आप या म यातले मजूर आले आहेत … हणताहेत,
मालक जरा वेळ येतील का पूजेला. … हटलं, का नाही येणार? …चलतोस का राजा थोडा
वेळ…
खाली जाऊन पाहतो तो पंचवीसतीस रापलेले, फाटके, गरीब लहानलहान चणीचे
ऊसतोडीचे घाटावरचे मजूर पड भतीत या आम या जु या दे वापुढे टभे पाजळू न बसले
आहेत. मा या ह ते पूजा सु कर यासाठ थांबलेले. गा हाणं घालायला इथे जमले होते.
मलाही गा हा याचे सूर आवडतातच… पुढे जाऊन बसलो. डोळे मटू न सगळं गा हाणं
ऐकत होतो. कधी संपणार नाही असं वाटणारं, असं. अखंड. तथेच झोपी गेलो. झोपेत व
पडलं, या व ातही असेच गा हा याचे सूर ऐकायला येत होते. भाषा मा अनोखी होती :
हे घर नांदतं रा दे , दे वाऽ
— असं होर यानं हटलं, क लगेच या या समोर आ ण मा या आगेमागे भोवताली
गोलाकार बसलेले याचे सांगाती शरीरासकट याला मो ानं सामू हक साथ दे तात :
होऽ दे वाऽऽ
ा घराची येल मांडवावरे चढू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
थोर या बाये या पुताला हळद लागू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
आ या बाये या भा याला हळद लागू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
धाक ा बाये या द राला हळद लागू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
थोर या बाये या पुता या घरात काकनं वाजू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
आ याबाये या भा या या घरात काकनं वाजू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
धाक ा बाये या द रा या घरात काकनं वाजू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ
थोर या बाये या पुता या उंबरात लेकरं रांगू दे , दे वाऽ
होऽ दे वाऽऽ