ी छ पती ि वाजी महाराज

कृ राव अजुन केळू सकर

 ी छ पती ि वाजी महाराज
चर
कृ राव अजुन केळू सकर
☐
का न मां क – 1905
☐
का क
साकेत बाबा भां ड,
साकेत का न ा. ि .,
115, म. गां ध ीनगर, े न रोड,
औरं गाबाद - 431 005,
फोन- (0240)2332692/95.
www.saketpublication.com
info@saketpublication.com
•
पुणे काया य
साकेत का न ा. ि .,
ऑिफस नं. 02, ‘ए’ िवं ग, पिह ा मज ा,
धन ी कॉ े , 373 िनवार पेठ,
क ा ाळे समोर, कागद ग ् ी, पुणे -411 030
फोन- (020) 24436692
 ीम ि यकु ावतंस
ा छ पितमहाराज
जी. सी. एस. आय. जी. सी. ी. ओ. ए . ए . डी. इ.
सं थान करवीर, यां ा चरणीं
ां ा महा तापी पू वजाच ह च र
ंथक ान अ ं त आदरबु ीन व परम
न तापू वक अपण के आहे .
 महारा ाचे वा यमहष गु वय केळू सकर
आज जगभर सग ा े ात ं वतमानपयावरण झाकोळ े ं असताना
जनक ् याणासोबत उ म ासनासाठी आयु भर ास घे त े ् या छ पती
ि वरायां ची कषाने आठवण येत आहे . छ पती ि वराय जाऊन तीन े वष
उ ट ी; तरीही जगभराती इितहासत , अ ासक ां ा सव े ां ती कामां चे,
उ म ासनाचे मु कंठाने ं सा करत आ े आहे त. मानवीइितहास हा सरकारी
द रखा ात, ोकसं ृ ती ा कथा-गीतां त आिण हजारो ोकां ा िजभां तून
मौ खक परं परे ा पाने उ गडत जातो. याक रता इितहास े खकास या सव
े खनसाधनां चा ोध घे त िवषयां ा मुळापयत जावे ागते. दु दवाने आप ् याकडे
तट थपणे इितहास ि न ठे व ाची परं परा कमी अस ् याने बरे चदा ि िहणारा
ा ा सोयी माणे ि न घे णा याचे िहतसंबंध राखत ि हीत जातो. यामुळेच छ पती
ि वरायां चे सवागपू ण च र ये ास खू प काळ जावा ाग ा.
छ पती ि वराय या युगपु षां चे मराठीती पिह े च र ि िह े गु वय कृ राव
अजु नराव केळू सकर या ब जन समाजा ा ावं त े खकाने. मराठीती आजचे
िव ात च र कार डॉ. धनंजय कीर ि िहतात, ‘‘केळू सकरकृत ि वच र ाएवढे
सम व सिव र च र आजपयत कोणीही ि िह े नाही. छ पती ि वाजी
महाराजां चे पिह े मोठे च र जसे गु वयानी ि िह े ; तसेच गौतमबु आिण संत
तुकाराम यां चे पिह े च र कारही केळू सकरच आहे त.’’ मराठीती मोठे िवचारवं त,
िव ात च र कार, इितहासकार, िववे कवादी व े , सामािजक नेते आिण कामगारां चे
ते कैवारी होते. राजकीय ऋषी मामा परमानंद, ायमूत माधवराव रानडे या
िवचारवं तां नी ां ा े खणीची व िवचारां ची ं सा के ी. ां नी हानमोठी प ीस
च र ं ि िह ी. ते गीता आिण बौ धमाचे भा कार होते. धम ा , अथ ा ,
ि ण ा , समाज ा , इितहास, त ान या िवषयां वर अनेक ंथ ि िहणारे
कां ड पं िडत होते. गे ् या तकाती ातनाम े खक ा. माधवराव दामोदर
आळतेकर णा े , ‘‘रा.रा. केळू सकर हे जु ा िपढीती णजे आगरकर-
िटळकां ा िपढीत े मह ाचे े खक होऊन गे े ; पण ब जन समाजा ा वा ा ा
येणारी फरफट केळू सकरां ा वा ा ा आ ी आहे .’’
 2.
या ावं त े खकाची पारख राजकीय ऋषी मामा परमानंदां नी के ी. गु वय
केळू सकर िव ् सन हाय ू ा ि क णू न काम क ाग े . े खक ायचे
या िज ीने ां नी े खन-वाचनाची साधना सु के ी. महा ा फु े यां ा
स ोधक चळवळीत ते ओढ े जाऊन िठकिठकाणी भाषणे क ाग े . ाचे
वृ ां त ‘दीनबंधूत’ येऊ ाग े . सुबोधपि केती एक िननावी े ख मामा परमानंद
यां ना आवड ा. मामां नी केळू सकरां चा ोध घे त ा. ां ाती े खनगुण
ओळख े . ां ची भेट घे त ी. या े खकात े खनकौ ् य आहे त. ा ा पु क
का नाची संधी िमळा ी पािहजे , या िवचारां नी ते णा े , ‘‘बडो ाचे ीमंत
सयाजीराव महाराज हे सािह क े चे चाहते आिण जाणकार आहे त. महा ा फु े
यां चे कायकत रामचं धामणसकर महाराजां चे िदवाण आहे त. ां चेकडे मी तुमची
ि फारस करतो.’’
महाराजा सयाजीराव गायकवाड यां चा मुंबईत मु ाम असताना मामां नी
केळू सकरां ब िवनंती के ी. महाराजां नी केळू सकरां ना भेटीस बो ाव े .
केळू सकरास न िवचा न खडसून परी ा घे त ी. केळू सकरां चे चां ग े वाचन
बघू न महाराजां चे समाधान होऊन ते णा े , ‘‘िद ोरी ऑफ ने िसरीजम े
जगभराती बारा ंथां चा मराठीत भाषां तर कर ाचा आमचा बेत आहे . याती
ा चा जु ना इितहासाचे भाषां तर तु ी करा.’’
महाराजां नी एका पु काचे भाषां तर कर ाचे काम ब जना ा ू माणसा ा िद े ,
ही गो बडो ाती िव ानां ना आवड ी नाही. या संदभात कुजबुज अन्
केळू सकरां ा े खनदजाब सं याची चचा महाराजां ा कानावर आ ी; पण ते
आप ् या िनणयावर खं बीर रािह े . ते बारा ंथ 1883 ा छापू न झा े आिण
ावे ळ ा दि णा ाइज कमेटीचे पिह े ब ीस ‘ ा चा जु ना इितहास’ या
केळू सकरां ा 568 पृ ां ा भाषां तरास िमळा े . यानंतर ाग ीच महाराजां नी
‘सेनका व एिप े ट्स’ 650 पृ ां ा ंथा ा भाषां तराचे काम केळू सकरां ना िद े
आिण गु वय केळू सकरां ा सािह सेवेची सु वात गायकवाड सरकार ा मदतीने
सु झा ी.
 3.
ा चा जु ना इितहास (1883), तुकारामबावां चे च र (1896), सेनेका व
एिप े ट्सची बोधवचने (1897), गौतमबु ाचे च र (1898), सात उपिनषदां चे
भाषां तर (1898) आिण ीम गवतगीता हा 1100 पृ ां चा ंथ (1902) यासारखे
चौफेर े खन के े ् या केळू सकरां चे बडो ात येणे-जाणे वाढ े होते. बडो ाचे
िदवाण रामचं िवठोबा धामणसकर हे ां चे चां ग े ेही झा े होते. ि काची
नोकरी, वे गवे ग ा मािसकां चे संपादन, कौटुं िबक आिथक ओढाताण - ासाठी
ि कव ा घे णे आिण रािह े ् या वे ळात झंझावातासारखे े खन करत होते. म ेच
कृती ढासाळ ी. अ ात ते बडो ात धामणसकरां ना भेटाय ा आ े . ावे ळी
खासेराव जाधव हे क े र ावरी अिधकारी तेथे बस े े होते. धामणसकर
खासेरावां ना णा े , ‘‘हे गु वय रा. रा. कृ राव केळू सकर. आप ् या समाजाती
िव ान इितहासत आहे त. ां नी आतापयत काही मराठी ंथ ि िह े आहे त. आता
छ पती ि वाजी महाराजां वर च र ि िह ाचा ां चा मानस आहे . ाक रता चचा
कर ासाठी मु ाम आ े आहे त.’’
त ण खासेराव णा े , ‘‘ ंथ चां ग ा ि हा हं गु जी; कारण आप ् या मरा ात
ंथ ि िहणारे तु ीच पिह े आहात.’’ खासेरावां ा िति येस गु वय
केळू सकरां नी हसून ितसाद िद ा आिण केळू सकर-खासेरावां ची पु ढे ओळख वाढत
गे ी. नुकतेच आजारातून उठ े ् या गु वय केळू सकरां ना दाजीसाहे ब व रामचं
दळवी हे दोघे बंधूही ि वच र े खनाचा आ ह करत होते. मराठा ा डं ट
फंडातफ ते काि त ावे , अ ी ां ची इ ा होती. 1903 सा ी गु वयानी ी
ि वाजी महाराजां संबंधाचा अ ास सु के ा. उप साम ी वाचू न िटपणे
काढ ी. होई तेवढे चां ग े आिण िनद ष ि वच र े खन सु के े . मध ् या
काळात प ीचे आजारपण, दोन मु ींचा िववाह आिण अित माने पु ा आजारी
पड े . वासुदेव ि ं गोजी िबज हे िव ान स ोधकी माणू स मदती ा धावू न आ े . हे
ी. िबज सयाजीराव महाराजां कडे काही काळ ंथपा होते. यां ा मदतीने छ पती
ि वरायां चे च र े खन पू ण होऊन िडसबर 1906 ा ंथ िनणयसागर छापखा ात
गे ा. 1907 सा ी काि त झा ा. गु वय केळू सकरां नी छ पती ा महाराजां ना
हा ंथ अपण के ा. छ पतींनी एक हजार पये दे ऊन आणखी पाच े ती घे त ् या.
महाराजा सयाजीराव आिण बापू साहे ब काग करां नी े की दोन े ती घे ऊन मदत
के ी.

4.
‘‘ ि यकु ावतंस छ पती ि वाजी महाराज यां चे च र ’’ हा 598 पृ ां चा पिह ा
च र ंथ ि िहताना इितहासकाराने स ाचे का न व समथन करावे , अ ी गु वय
केळू सकरां ची िववे कवादी भूिमका होती. स िबनधोक सां िगत े पािहजे . मग ामुळे
कोणा ा आनंद होई िकंवा वाईट वाटे याचा च र े खकाने मनात िकंतु ठे वू नये,
असे ते णत. यामुळेच गु वय केळू सकर यां नी पिह े सम आिण सिव र
ि वच र ि िह े , असे डॉ. धनंजय कीर यां नी गौरवाने ि िह े आहे .
ि वच र ाती ऐितहािसक स ाब ि िहताना आप ् या आ कथे त गु वयानी
ि िह े आहे , ‘‘िक े क ोकां ना न आवडणा या गो ी मी या च र ात आधारभूत
ि िह ् या आहे त. छ पती ि वाजी महाराजां ना रा थाप ा ा कामी मस त
व उपदे दादोजी कोंडदे व, हाजी महाराजां चे िक े क ह क आिण रामदास
ामी होते, असे णणे मी साफ खोडून काढ े आहे . दादोजीने हाजी
महाराजां कडे अनेक प ं ि न कागाळी के ी की, ि वबा आप े ऐकत नाही.’’
रामदास ामीं ा उपदे ाने व स ् ् याने ि वरायां नी रा ां चे तोरण बां ध े ,
या ाही िब कू आधार नाही. ि वाजी महाराज आिण रामदास यां ची पिह ी भेट
1673 ा झा ् याचा सबळ े खी पु रावाही ां नी िद ा आहे . ामुळे यापू व ची
1649ची ामी व ि वरायां ची भेट झा ी, यास आधार नाही. दासबोधा ा े वटी
राजकीय बाबींचा उ ् े ख आहे ; परं तु तो रामदास ामीं ा हातचा नसून केवळ
ि आहे . ामी 1682 ा िनधन पाव ् यानंतर ि िह ा आहे , असे केळू सकर
गु जी ि िहतात.
ायमूत माधवराव रानडे यां नी मरा ां चा इितहास ि िह ा. यात ते णतात,
ि वरायां चा महारा ापु रते रा थाप ाचा उ े व य होता. ा. रानडे यां चे
हे णणे अ माण असून अ ख िहं दु थानवर रा थाप ाचे ि वरायां चे
होते, हे गु वय केळू सकरां नी या च र ात ि िह े आहे . ि वाजी महाराज आणखी
दहा वष जग े असते, तर ां नी या सग ा गो ी जगा ा क न दाखव ् या अस ा.
दादोजी कोडदे व व रामदास हे ि वाजींचे गु नाहीत हे सां गणे अनेक मंडळींना
आवड े नाही. काही मंडळींनी ां ावर जाित े षाचाही आरोप के ा. समका ीन
वृ प ां नी हात राखू न या ि वच र ाब ि िह े . मा ा. ना. के. बेहरे सारखे
िव ान मनमोकळे पणाने णा े , ‘‘केळू सकरकृत ी छ पतींचे च र हा सुंदर ंथ
अनेक वषापासून मा ा िन पाठाचा झा ा आहे .’’ ि वच र काि त झा े ाच
वष 1907 सा ी अ ख भारतीय मराठा ि ण प रषदे ची पिह ी प रषद धारवाड
येथे भरिव ात आ ी. को ् हापू रचे ना. भा रराव जाधव या प रषदे चे ागता
होते. सयाजीराव महाराजां चे उजवे हात अस े े खासेराव जाधव अ होते. हे
खासेराव महाराजां चे जवळचे नातेवाईक आिण क े रच न ते, तर
ां ितकारकां ना मदत करणारे , स ोधक चळवळीचे सि य कायकत आिण
बडो ाती अनेक क ् याणकारी योजनां चे वतकही होते.
आप ् या अ ीय भाषणात गु वया ा ि वच र ाब गौरवाने बो ताना
खासेराव णा े , ‘‘आम ा महारा ाती काँ ेसभ मंडळी ी ि वाजी
महाराजां चा उ व क रते. हा उ व खरोखर भ पु र र आहे असे आ ी
समजतो काय? ां ची जर ी ि वाजी महाराजां ा ठायी खरी पू बु ी असती तर
ां ाच वं जां स ते ू ण ास का तयार झा े असते? आमचे िम रा.रा.
केळू सकर यां नी नुकतेच ी ि वाजी महाराजां चे च र ि िह े आहे . ते फार सरळ
आिण मनोवे धक भाषेत प र माने ि िह े असून ऐितहािसक मािहतीने भर े े आहे .
पु ळ गो ी आजपयत ोकां ा नजरे आड हो ा ा या पु कामुळे पु ढे आ ् या
आहे त आिण ा योगाने आप ् या ोकां ा संबंधाने जे अ ानाचे समज होते ते दू र
झा े आहे त. असे हे एक चां ग े पु क एका मरा ाने ि िह े अस ् याने आम ा
ा ण बंधूस आनंद ावयास पािहजे होता; परं तु िनराळाच कार मा ा कानी
आ ा आहे . ा ण ोकां नी हे पु क वाच ाक रता िवकत घे त े नाही एवढे च
नाही, तर या पु काची जािहरातसु ा ां नी आप ् या वतमानप ात पै से घे ऊन
िस कर ाचे नाकार े , हा िकती ू िवचार! यावर आप ् या मंडळींनी बेिद न
होता ां ासारखे ायक आहोत असेच दाखिवणे हा उ म माग आहे . िवनाकारण
हे वा, े ष कर ात अथ नाही. यावर एकच उपाय आहे - ि क े पािहजे . आपण
एका दे ात राहतो; आप े फार काळापासून चां ग े संबंध आहे त. ते संबंध वाढ े
पािहजे . ात दोघां चाही फायदा आहे . ि ण हाच उ ष आिण प रवतनाचा
एकमेव माग आहे .’’
गु वय केळू सकरां नी ां ा छ पती ि वाजी महाराज यां ा च र ाचे इं जी
भाषां तर ा.नीळकंठराव ताकाखाव यां नी के े . ते भाषां तर खासेराव जाधवां नी
वाच े . हा उ म ंथ जगभराती इं जी वाचकां समोर गे ् याने छ पती ि वरायां चे
अ ौिकक काम जगापु ढे येई , असे ां ना वाटू ाग े . खासेराव गु वय
केळू सकरां ना णा े , हा तुमचा ंथ छापावया ा ागणारे मी अव य िमळवू न
दे तो. या ंथा ा का नासाठी सयाजीराव महाराजां कडे थम टाकावा, असा
खासेरावां चा िवचार होता; पण ा काळात बडो ाती कौटुं िबक-राजकीय
अडचणींची क ् पना खासेरावां ना होती. ामुळे ां नी त: ा ् हे र ा ी.
खासेराव पवार आिण ीसंत सरदार ि तोळे यां ाकडे गो काढ ी. सरदार
ि तोळे यां नी कजाऊ साडे पाच हजार पये िद े आिण इं जी ि वच र 1921
सा ी छापू न आ े . ंथा ा पाच हजार ती छाप ् या. छ पती राजाराम यां नी दोन े
ती घे ऊन मदत के ी. इतर राजे रजवा ां कडून अन् धनवान मराठा मंडळींकडून
या ंथां ब कमा ीची उदासीनता अनुभवाय ा िमळा ी. साडे चार हजार ती
गु वय केळू सकरां ा अंगावर पडून रािह ् या. तुमचे कज फेड ासाठी मी
महारा भर िफ न भीक मागेन असा खासेराव जाधवां नी िद ा. छ पती
ा ं नी मदतीचा िद ा; पण थो ा अंतराने हे दो ी पु ष अका ी गे े . े वटी
इं दूरचे महाराज तुकोजीराव होळकरां नी मदत के ् याने गु जीं ा डो ावरचे
कजाचे ओझे दू र झा े . तीन हजार ती जगभराती इं जी वाचना यां ना खचाने
भेट पाठिव ् या. पाच े ती होळकर सरकारां ना िद ् या. पु ढे दु दवाने या ािभमानी
राजा ा सं थान सोडून जावे ाग े . याचे दु :ख गु वय केळू सकरां ना झा े .
होळकरां ा या मदतीमुळे केळू सकरां चे सगळे दे णे िफट े . पाच हजार पये
ां ाकडे ि ् क रािह े . ि वच र ाचे भाषां तरकार ा. ताकाखाव यां ना कृत ता
णू न पाच हजार पयाचे ं भर तोळे सोने घे ऊन स ानाने मानधन णू न िद े . हा
ा काळात ा े खकाचा सवात मोठा स ान होता.

5.
महाराजा सयाजीरावां नी त ा ीन िव ानां चा िवरोध झुगा न गु वय केळू सकरां ना
ंथ े खनास ो ाहन िद े , ते ंथ बडोदा सं थानने काि त के े आिण ब जन
ावं तास े खक णू न उभे राह ास मोठी संधी िद ी. हे गु वयानी कृत तापू वक
आप ् या आ कथे त नमूद के े आहे .
म. फु े , राजष ा आिण डॉ. बाबासाहे ब आं बेडकर या क ा युगपु षां ना
सवाथाने साहा करणारे , पाठबळ दे णारे महाराजा सयाजीराव होते, हे आता
पु रोगामी महारा समजू न घे त आहे ; ोकमा िटळकां नी गीतारह ंथ
ि िह ापू व तेरा वष अगोदर णजे च 1902 सा ी 1100 पृ ां चा ीम गव ीता ंथ
1902 सा ी ि िह ा; पण बावीस वष का क न िमळा ् याने तो धू ळ खात पडून
रािह ा, अ ी खं त ां नी आप ् या आ कथे त ि िह ी. पु ढे तो सावळाराम यंदे यां नी
काि त के ा. सावळाराम यंदे यां ना पु क का नास सयाजीरावां नी मदत के ी.
गु वय केळू सकर हे गौतमबु , संत तुकाराम आिण छ पती ि वाजी या युगपु षां चे
मराठी भाषेती पिह े मह ाचे च र े खक आहे त. मामा परमानंद, ा.रानडे ,
डॉ.धनंजय कीर, ां ितकारक खासेराव जाधव या िवचारवं तां नी केळू सकरां ा
े खणीची व िवचारां ची ं सा के ी.
महा ा फु े यां ची स ोधक चळवळ, मराठा ऐ े ू सभा, कामगार चळवळ
आिण अनेक सामािजक सं थां त ां नी आयु भर काम के े . ां ामुळे
डॉ.बाबासाहे ब आं बेडकरां सारखे नेते समाजास िमळा े . नाईक मराठा मंडळाची
थापना गु वय केळू सकरां नी ाऐं ी वषापू व के ी. खे ाती गरीब आिण ि कू
इ णा या िव ा ाना आजही या मंडळातफ ि वृ ी दे ात येते.
जनात जनादन पाहणारे गु वय केळू सकरां नी आयु भरात सात हजार पृ ां न
अिधक चौफेर े खन के े . पु रोगामी महारा ाती वाचकां नी व अ ासकां नी
केळू सकरां ा एकूण े खनाची णावी त ी दख घे त ीच नाही. ां नी उ ा
आयु ात चाळीसेक मोठे ंथ ि िह े ; पण गौतम बु ां चे च र आिण छ पती
ि वाजी महाराजां चे च र वगळता उ ा महारा ाने या ब जन समाजा ा
महष कडे पू णत: पाठ िफरव ी. ां चे संत तुकारामबावां चे च र हा मराठीती
पिह ा ग पाती िववे कवादी च र ंथ 1896 सा ी काि त झा ा. गे ् या
एक े अठरा वषात या ंथां ची दु सरी आवृ ी काि त करावी असे महारा ाती
संत सािह ा ा का कास, अ ासकास आिण संत तुकारामा ा अ ासकां स
 ोध ावा वाट ा नाही, हाही इितहास आहे . तो ंथही आ ी नुकताच काि त
के ा आहे . अ ा या महारा ा ा वा यमहष ची ओळख महारा ाने आज पु ा
क न घे ाची गरज आहे .
- बाबा भां ड
 गु. कृ राव अजु न केळू सकर यां चा अ ् पप रचय
‘‘मराठी वा यात े खकां ची सं ा वाढत आहे , तथािप कोण ाही िवषयाचा अ ास
कर ाची इ ा वाढत अस े ी िदसत नाही. ि त वा य घे त े तरी ासाठी जो
अ ास पािहजे तसा करणारे े खक फार थोडे आढळतात. ाकरण,
अ ं कार ा तसेच जु ा वा याचा अ ास, हा अ ा े खनाचा पाया होय. तसा
पाया ु ासंग फारच थो ा े खकां नी के ा आहे . मग कथानकाचा व पा ां चा
प रपोष, िनरिनरा ा रसां चा प रपोष वगैरे दाखिव ास ज र अस े ा अ ास
तर दू रच.’’
पिह ् या मुंबई मराठी सािह संमे नाचे अ या ना ाने के े ् या भाषणातून गु.
कृ राव अजु न केळू सकर यां नी काढ े ् या वरी उ ारां त ां नी आप ् या य ी
व अनुकरणीय जीवन माचे रह कथन के े आहे . आधी के े मग सां िगत े .
कॉ े जम े जाऊन उ ि णाचा ाभ क न ावा ही उरा ी बाळग े ी
मह ाकां ा गृहप र थतीमुळे ां ना तृ क न घे ता आ ी नाही, णू न ते िनरा
झा े नाहीत. उ मो म ंथां चे प त ीर वाचन व मनन यां ा साहा ाने जे वढा
णू न ानसं ह करता येणे होते तेवढा ां नी के ा व ाचा आप ् या
दे बां धवां स यथा ी उपयोग क न िद ा.
ंथा यन व ंथ े खन हे वसाय िवि ातीती ोकां साठी नसून मागास े ् या
वगाती ोकां नी मनात आण ् यास व त ी ां ना संधी िमळा ् यास ां नाही दीघ
ासंगा ा ब ावर ा ां तात वे क न कोणा ाही थ क न
सोड ासारखे ावी संपादन करता येते, हे ी. कृ राव अजु न केळू सकर यां नी
आप ् या उदाहरणाने सवास दाखवू न िद े आहे .
या जगात े क मनु ास िनरिनरा ा कार ा भूिमका ीका न ोकसेवेचे
त पार पाडता येते. आप ् या आवडीचा एखादा वसाय प न व ात ावी
िमळवू न ा वसाया ारे ोकसेवेची आप ी हौस भागवू न घे णारी माणसे वारं वार
ीस पडतात. ा ीने पाहता ि क व े खक यां ची भूिमका अ ं त े कारची
आहे . ि क व े खक हे कोण ाही समाजाचे खरे खु रे आधार ं भ होत. ेक
ि काने व े खकाने समाजाती आप े उ थान ओळखू न आप ् या वाणीचा,
े खणीचा व संपादन के े ् या ानाचा समाजकायाकडे उपयोग कर ाचे ठरव े
तर ां ाकडून पार पडणा या कामिगरीचे मह इतर कोण ाही कामिगरीपे ा
े आहे .
ि क व े खक यां चे मो ां ना होणा या अ ं त किन अ ा ा ीव न
ठरवायचे नसून ां ाकडून पार पडणा या े तर कामिगरीव न ठरवावयाचे
आहे .
आमचे च र नायक ी. कृ राव अजु न केळू सकर यां नी ि क व े खक या उभय
ना ां नी गे ् या अध तकात जी अिभनंदनीय समाजसेवा के ी ित ा स ा ा
काळात िचतच तोड सापडे . ि क असून पु ा आज िव ाथ . आज ां ा
वयास जवळजवळ पाऊण े वष होत आ ी. ‘कृतां त कटकाम ज जरा िदसो
ाग ी’ अ ा थती त ते येऊन पोहोच े आहे त. ां ची सव गा े आता िवगि त
झा ी आहे त. दु स यां ा साहा ाि वाय ां ना बाहे र पडता येत नाही; परं तु जोपयत
ां ना हातात पु क घे ऊन वाचणे व ि िहणे होते तोपयत ां नी आप ् या
आ ं ितक आवडी ा या दो ी गो ी पार पाड ात के ाही कुचराई के ी नाही.
वाचन, मनन व िनिद ास या ान ा ी ा ित ी पाय या िझजिव ाचे भा
ां ा माणे फार थो ां ा वा ास येते. चौपाटीवर िकंवा चन रोड ा बागेत
सकाळ ा ां त वे ळी हातात एखादा ंथराज घे ऊन वाचनानंदात म झा े ी ां ची
ती भ , ां त, गंभीर मूत पाह ाचे भा ां ा वा ास आ े असे ां ना
आमचे णणे पट ् याि वाय राहणार नाही.
त: आज िव ाथ रा न गु. कृ राव केळू सकर यां नी ि क व े खक या
ना ाने ीकार े ् या दो ी भूिमका उ ृ पणे ोभवू न दाखिव ् या आहे त. ां चा
कोणताही े ख ा, ां नी ि िह े ् या कोण ाही पु काचे पान उघडून पाहा, ात
तु ा ा ां चा दां डगा ासंग व िववे क िदसून येई . ां ाच ां त सां गायचे
झा ् यास ‘पाया ु ासंग’ पदोपदी तुम ा ीस पडे . यामुळेच ां चे े खन
समाजोपयोगी व िचर थायी होऊन राहणारे आहे .
ी. कृ रावां चा ज ता. 20 ऑग 1860 रोजी ीकृ ा मी ा िदव ी वगु
ता ु ाती केळू स गावी झा ा. घरची थती फार ग रबीची होती. यामुळे
आरं भापासून ि ण संपादना ा बाबतीत ां ना क सोसावे ाग े . ां चे ाथिमक
ि ण सावं तवाडी येथे झा े . ां चे वडी कामधं ािनिम मुंबईस येऊन रािह े
होते. आप ् या मु ाने ा काळ ा मानाने थोडे ब त ि ण संपादन क न
कुटुं बभार उच ावा, अ ी ां ची इ ा असणे ाभािवक होते. ा उ े ाने ां नी
कृ रावां स मुंबईत आण े व ां ना एका इं जी ाळे त माफी ठे व ाची व था
के ी; परं तु ातही य येऊन ां ना आप ् या विड ां बरोबर गावी जावे ाग े .
अ ा प र थतीत येथेच ां ा ि ण मास ख ास हण ागावयाचे ; परं तु
सुदैवाने ां स पु नरिप मुंबईस ये ाची संधी िमळू न ां चा िव ् सन हाय ु ात वे
झा ा व तेथून 1881 सा ी कृ राव मॅिटकची परी ा उ ीण झा े .
ा काळ ा मानाने पाहता अनेक अडचणींचे खं दक ओ ां डीत मॅिटकची परी ा
पास होईपयत मज गाठणे हे काही कमी मह ाचे न ते; परं तु कृ रावां ची
मह ाकां ा ा काळात व ा वयातही फार दां डगी होती. आपण िव विव ा यात
ि ण संपादन क न मागास े ् या वगाचे नाव उ करावे , असे ां ना फार
वाटत असे. घरची फार ग रबी, यामुळे िव विव ा यात वे कर ाची आप ी
ब व र इ ा क ी तृ होणार, असे वाटू न मॅिटक ा वगात असताना ां नी नाना
ं कर े टची सं ृ त ि वृ ी िमळिव ाची कसून तयारी चा िव ी होती; परं तु
अव ा तीनच माकानी ां ना ा ि वृ ीस मुकावे ाग े व ाचबरोबर
कॉ े जात वे कर ाची ां ची आकां ा फ ू प होऊ क ी नाही. तरीही ते
िनरा झा े नाहीत. अ त हे ने ां नी य चा िव े होते व ां ा य ां स य
िमळू ाग े होते. डॉ. मॅकीकन यां ची ां ावर फार मज होती. केवळ ग रबीमुळे
ां ना कॉ े जात वे करता येत नाही, हे समजू न ां नी कृ रावां स दरमहा सहा
पयां ची ि वृ ी व िव ् सन कॉ े जात फीची माफी दे ाची व था के ी; परं तु
े वटी घरचे दा रद् च ां ा आड आ े व ां ना नोकरी प र ाि वाय दु सरा
माग रािह ा नाही. उ ि ण संपादन कर ासाठी हपाप े ् या ां ा मनाची
ावे ळी केवढी िनरा ा झा ी असे , याची क ् पना ां ा थतीती
माणसां ि वाय कोणा ा होणार आहे ?
कॉ े जात जाऊन उ ि ण संपादन कर ाचा माग खुं ट ा व नोकरीपे ा
प रावा ाग ा! नोकरीच करावयाची तर िज ामुळे ानसंपादन व ानदानाचे
काय अिवरत चा ू ठे वता येई अ ी कमी पगाराची अस ी तरी ि काची नोकरी
प र ाचे ठरवू न दरमहा पं धरा पये पगारावर थम साडे चार वष ां नी
मुंबईती एका इ ाय ी ाळे त व नंतर िव ् सन हाय ू म े ि काची नोकरी
प र ी.
ि काचा आयु म णजे ठरािवक सा ाचा असावयाचा. ठरािवक वे ळी
ठरािवक िवषय आप ् या मगदु रा माणे ि किव े णजे झा े . ा प ीकडे
पाह ाची ज री असतेच असे नाही. कृ रावां चे मा तसे न ते. एक आद
ि क या ना ाने िव ् सन हाय ू म े आप ी कारकीद ां नी सं रणीय
क न ठे व ी आहे . वगात ां ची ि कडक असे व कोणताही िवषय, िव े षत:
ाकरण ि किवताना ा िवषया ी ते त ू प होऊन जात असत. ां ा हाताखा ी
ि ण घे ऊन बाहे र पड े े िव ाथ ां ा ि किव ा ा ं सनीय प तीब
ाची आठवण अ ादरपू वक काढतात. 1925 सा ी ा ाळे तून कृ राव
सेवािनवृ झा े . ावे ळी ां स अपण कर ात आ े ् या मानप -समारं भा ा वे ळी
िव ािथवगावर ां नी केवढी छाप बसव ी आहे हे सवा ा िनद नास आ े .
अ ापन वसाय करणा याने फार तर जे िवषय ि कवावे ागतात ां चे अ यन
के े णजे पु रेसे असते. कृ रावां चे तसे न ते. ां ची अ ोट ानतृ ा ां ना
तेव ावर थ रा दे त न ती. अ ापनापे ाही ां ची अ यनाची आवड फार
दां डगी होती.
उ ि णाचा ाभ घडो वा न घडो, ा ा ानसंपादन क न ाचा इतर जणां स
प त ीर उपयोग क न दे ाची इ ा आहे ा ा ंथा यना ा सा ाने केवढे
अपरं पार काय पार पाडता ये ासारखे आहे , याचे आद वत व ू ितदायक
उदाहरण णजे ी. कृ राव अजु न केळू सकर यां चे होय.
ां चे वाचन एकां गी न ते. ानमंिदरात वे क इ णा याने ा मंिदरा ा
नानािवध दा नां पैकी एखा ा दु स या दा नात वे क न कसे चा े ? ाने सव
दा ने पादा ां त क न ावर आप ी कूमत चा िव ासाठी ब प रकर होऊन
रािह े पािहजे . कृ रावजींनी अफाट ानभां डाराती सव ब मो व दे दी मान
र े पारखू न ती ह गत के ी. तेव ावर ते थां ब े नाहीत. महत् यासाने ह गत
के े ् या र ा ं कारां ची ोभा बंिद पे टीत ठे व ् याने वाढणार नसून ां ची
मु ह ां नी खै रात कर ातच आयु ाती खरी मौज आहे , हे ओळखू न ां नी
नानािवध िवषयां वर उपयु व िचर थायी पाचे ंथ ि न ते सवा ा
आटो ात आणू न सोड े .
सं ृ त, मराठी व इं जी या भाषां ती उ मो म ंथां चे प र ी न चा ू असता ा
ा वे ळी सूिचत झा े े मह ाचे मु े िटपू न ठे व ासाठी एखादी वही ते
आप ् याबरोबर नेहमी ठे वत असत. े क ंथाचा कसून अ ास करावयाचा हा
ां चा नेहमीचा प रपाठ अस ् यामुळे कृ राव णजे एक चा ते-बो ते
‘ ंथभां डार’ होऊन रािह े अस ् यास नव नाही.
इ ाय ी ाळे त ि काचे काम करीत असता मराठी भाषेचे अ यन कर ाकडे
ां चे वे ध ास ा ाळे चे मु ा ापक कारण झा े . कृ रावजीस उ े ू न ते
सहज िवनोदाने णा े की, ‘‘हे पहा, केळू सकर तु ी मराठे आहात, ते ा तु ा ा
मराठी भाषा फार चां ग ी आ ी पािहजे .
ते सहज बो े अस े तरी कृ रावजींनी ही गो मनास ावू न घे त ी व ितचा
प रणाम ां नी मराठी भाषेचे प त ीर व पाया ु अ यन कर ात झा ा. मराठी
भाषा आपणास उ म कारे ि िहता व बो ता आ ी पािहजे , या ढिन चयाने ां नी
ज र अस े ी तप चया के ी व ितचे भरपू र फळ ां ा पदरात पड े .
ा ा समाजजागृती करावयाची आहे , आप ् याकडून काहीतरी समाजकाय पार
पडावे अ ी ाची आकां ा आहे , ा ा साहा करणारी दोन मुख साधने णजे
े खक व व ृ हीच होत. कृ रावजींनी ही दो ी साधने दीघ अ ासाने आप ी ी
के ी व समाजकायाकडे ां चा भरपू र माणात उपयोग के ा.
गे ् या 50-60 वषात ोकोपयोगी व समाजजागृतीचे काय करणा या असं सं थां ी
ां चा िनकट संबंध आ ा. अ ा काही सं थां चा येथे उ ् े ख के ् यास अ ासंिगक
होणार नाही.
ीमती जनाबाई रोकडे जे .पी. यां नी आप ् या विड ां ा नावे थापन क न नंतर
ु िनिसपाि टी ा ाधीन के े ी ाथिमक ाळा, ‘धमाजीराव रोकडे मोफत
वाचना य’, ‘अह ् याबाई मोफत सूितकागृह’, ‘मुंबई मराठी ंथसं हा य’,
ंथसंपादक व ंथ का क मंडळी, सेवासदन सोसायटी, बु सोसायटी, ‘गोम क
मराठा समाज’, ‘नाईक मराठा मंडळ’, ‘वा य सेवा मंडळ,’ ‘आयन ए ि अर
ीग’, ‘मदस डे ीग’, ‘मराठा ऐ े ू सभा’, मराठा ॉ डं ट फंड, िपसाळ
े तकी ाळा वगैरे अनेक सं थां ी कोण ा ना कोण ा ना ाने ां चा संबंध आ ा
असून, ापै की काही सं थां चे कणधार या ना ाने ां नी ाथ ागपू वक बजाव े ी
कामिगरी ा ा सं थां ा इितहासात ामु ाने नमूद के ी जाई .
ब जन समाजा ा क ् याणाचे कोणतेही काय असो, ात भाग घे त ् याि वाय ते
सहसा राहत नसत. केवळ आप ् या े खन-वाचना ा वे डात म होऊन ते रािह े
नाहीत. िव ा ासंग हा िजतका िज ा ाचा िततकेच समाजकाय हे िज ा ाचे
मानून ां नी ात यथा ी भाग घे त ा.
कृ रावजींची वा यसेवा भरीव, ाच माणे िविवध कारची आहे . बडो ाचे
िव ािभ ाषी महाराज ीमंत सयाजीराव गायकवाड यां नी आरं भी ा काळात ां ना
िद े े ो ाहन अ ु पयोगी ठर े . ‘दी ोरी ऑफ ने िसरीज’ या नावाची
ंथमा ा तयार कर ाचे ठरवू न ती कामिगरी महाराजां नी बारा िव ान े खकां वर
सोपिव ी. ात ‘ ा चा जु ना इितहास’ ि िह ाची कामिगरी कृ रावजींकडे
आ ी व ती ां नी अ ं त समाधानकारकरीतीने पार पाड ी. परी क किमटीने ां चा
ंथ सव ृ ठरवू न ाब ां ना भरपू र पा रतोिषक िमळा े . हा ंथ सुमारे 600
पृ ां चा असून मािहतीपू ण आहे . ानंतर ‘सेनेका व एिप े टस यां ची बोधवचने’ हा
सुमारे 625 पृ ां चा दु सरा ंथ महाराजां नी ां ाकडून ि न घे त ा. सेनेका व
एिप े ट्स हे ीस दे ाती ोईक पं थाचे दोन महासाधू सुमारे दीड हजार वषापू व
होऊन गे े . या ंथा ारे ोईक त ानाची व ा दो ी साधूं ा बोधवचनां ची
ओळख क न दे ताना त म अ ी आय साधु वयाची बोधवचने ां नी मधू नमधू न
गोव ी असून ाव न िनरिनरा ा धमासंबंधाने ां नी तु ना क ा कसा
अ ास के ा होता हे िदसून येते.
ां चे एक िम कै. ण पां डुरंग नागवे कर यां नी 1894 सा ी ‘अ ा क
ानर ाव ी या नावाचे िव े षत: आ ा क िवषयां स वािह े े एक मािसक सु
क न ाचे संपादक ां नी ी. कृ रावजींकडे सोपिव े . या मािसका ारे ां चे
बरे च आ ा क वा य िस झा े . याच मािसकातून ां नी भगव ीतेवर अनेक
ंथां ा आधारे टीका ि िह ास सु वात के ी. गीतेती ेक ोकाचा अ य,
अथ, ाखा ी वामनपं िडतां चा ोक, मोरोपं तां ची आया, तुकारामाचा अभंग,
मु े वरां ची ओवी व उ विच घनाची सवाई ही म : दे ास सु वात के ी. अ ा
रीतीने गीतेती ोकां चे ीकरण कर ाचा उप म ां नीच थम के ा. पु ढे
ी. नागवे कर यां नी ही टीका तं पु क पाने छापवू न ती िस के ी. ानंतर
1930 सा ी मुंबईती सु िस का क े ट दामोदर सावळाराम यंदे यां नी ा
ंथाची ि तीयावृ ी िस के ी. याच मािसकातून ां नी गौतम बु व तुकारामबुवा
यां ची तं व िव ृ त च र े म : िस क न पु ढे ती पु क पाने िस
झा ी. ही दो ी च र े फार मह ाची आहे त. बु च र ावर अ ासपू वक ि िह ात
आ े ा हाच पिह ा व मह ाचा ंथ होय. सु िस बु भ व येथी बु
सोसायटीचे सं थापक प. वा. डॉ. आनंदराव नायर यां ासार ा थोर पु षां चे
सव बु त ानाकडे वळिव ास हे च च र मु े क न कारणीभूत झा े .
1907 सा ी मुंबईती ‘Advocate of india’ प ा ा मा कां नी ‘जगद् वृ ’ या
नावाचे एक मराठी सा ािहक सु क न ाचे संपादक कृ रावजींकडे
सोपिव े होते. या वृ प ा ी ां चा सुमारे सात वष संबंध होता. या प ातून ां नी
अ ासपू वक ि िह े े िविवध िवषयां वरी े ख िस झा े आहे त. मागास े ् या
वगाती थोर व कतबगार पु षां ची च र े; तसेच समाजसुधारणे चे प, नीितबोध,
संप ीची उ ी व वाटणी, आरो ा वगैरे अनेक िवषयां वर ां नी वाचनीय े ख
ि िह े . याच प ातून ां नी ‘नीितबोधमा ा’ या नावाची नीित ा ावरी े खमा ा
गुंफ ी. ानंतर या मा े चे े की 250 पृ ां चे असे चार भाग िस झा े . या
भागां तून िनरिनरा ा 55 नीितिवषयां वर सुमारे 800 सुबोध गो ी िस झा ् या
आहे त. हान मु ां ा ीने हे वा य अ ं त मह ाचे आहे . अ ा कारचे वीस ंथ
िस कर ाचा आप ा मानस ां नी जाहीर के ा होता व त ंबंधी ज र ती
तयारीही चा िव ी होती; परं तु पु ढे महायु ामुळे छपाईची साधने महाग होऊन
मा े स पु रेसा आ य न िमळा ् यामुळे ां ना ती बंद ठे वावी ाग ी. या मा े ची
अ ािपही चार पु े गुंफता येती इतके े खन ां ापा ी तयार आहे .
कृ रावजींनी ि िह े ा सवात मह ाचा व िचर रणीय असा ंथ णजे ‘ ी
छ पती ि वाजी महाराजां चे च र हाच होय. या ंथाची साम ी जमिव ात ां नी
सतत 3/4 वष मेहनत घे त ी. या ंथाचे े खन चा ू असता ां ची प ी आजारी पडून
ातच ितचे दे हावसान झा े ; तरीही एकदा आरं भ े े मह ाय अ ावर सोडून
ावयाचे नाही, हा ां चा नेहमीचा बाणा अस ् यामुळे सहा े पानां चा हा च र ंथ
ां नी ि न पू ण के ा व 1907 सा ी येथी मराठा ॉ डं ट फंडातफ तो िस
झा ा. या ंथास को ् हापू रचे महाराज ी ा छ पती यां नी उदार आ य दे ऊन
ि वाय कृ रावजींस एक हजार पयां चे पा रतोिषक िद े . ाि वाय काग ,
बडोदा वगैरे सं थानां तूनही ां स या ंथाब हान-मोठी बि से िमळा ी.
कोणताही ंथ तसाच मह ाचा अस ् याि वाय ाचे इं जी िकंवा इतर कोण ाही
भाषेत भाषां तर होत नसते. या ि वच र ाची भाषां तरे गुजराथी व िहं दी भाषां तून झा ी
असून, स ा धारवाड कॉ े जात अस े े ो. िन. स. ताकखाव एम. ए. यां नी या ंथाचे
इं जीत भाषां तर कर ाचे ठरवू न ते 1918 सा ी पू ण के े व पु ाचे रे रं ड डॉ.
मॅ क यां नी ते तपासून िद े . या ंथाची छपाई णजे फार मो ा खचाचे काम
होते. ाचबरोबर गे ् या दहा वषात उप झा े ् या मािहतीची भर घा ू न
कृ रावजींस मराठी ि वच र ाची दु सरी आवृ ी छापावयाची होती. मनोरं जन
छापखा ाचे ा वे ळचे मा क कै. का ीनाथ रघु नाथ िम यां नी हे दो ी ंथ
आप ् या छापखा ात छाप े . ापायी कृ रावजींस हजारो पयां चे कज झा े .
धडाडीने पु ढे सरसावू न, अनेक िम ां ा साहा ा ा बळावर ां नी हे दोन मह ाचे
ंथ छापू न िस के े खरे ; परं तु कजाचा भार फार वाढ े ा होता; तो ह का ावा
णू न ां ची व ां ा िम ां ची सदै व धडपड चा ू होती. इत ात इं दूरचे उदार
अिधपती ीमंत सवाई तुकोजीराव होळकर महाराजां ा कानी कृ रावां ची क ण
कहाणी गे ी. खरोखर ा काळात कृ रावजींची थती अ ं त क णाजनक
झा े ी होती. ाच सुमारास ी ि वाजी महाराजां चे वा य ारक कर ासाठी
कृ रावजींनी आप ् या काही िम ां ा साहा ाने एक किमटी थापन के ी होती;
परं तु ां नी जमिव े ा रकमेचा आकडा काही पाच हजारां प ीकडे गे ा न ता.
इत ात इं दूरािधपतींची 24000 पयां ची उदार दे णगी िमळू न ा मोबद ् यात
जगाती मुख इं जी ंथा यां स फुकट वाट ासाठी इं जी च र ा ा 4000 ती
ां नी घे त ् या व ा मूळ उ े ानु प जगाती मुख ंथा यातून ठे व ाची
व था के ी. अ ा रीतीने कृ रावजी हे वृ ापकाळी एका मो ा काळजीतून
मु झा े .
कृ रावजींनी अनेक सु िस पु षां ची च र े ि न िस के ी आहे त. ात कै.
रा. ब. खासेराव जाधव, कै. िद. ब. रामचं राव िवठोजी धामण र, कै. रा. ब.
य ् ा ा बाळाराम जे . पी., कै. े ट तुकाराम जाबजी जे . पी., कै. माधवराव राघोजी
रोकडे जे . पी., ीमती जनाबाई रोकडे जे . पी., ी. गोिवं द जनादन बोरकर ऊफ
गजानन ामी ोितषी, ी. गुणाजी धोंडुजी घु े जे . पी. वगैरे च र ां चा ामु ाने
उ ् े ख करता येई . बायब ा ा जु ा कराराचे नवे भाषां तर कर ा ा कामी
बायब र जन किमटीवर ां नी दहा वष काम के े आहे .
एव ाव न कृ रावजींची वा यसेवा िकती भरीव व िचर थायी पाची आहे ,
याची क ् पना सहज करता ये ासारखी आहे .
मुंबई, ता. 12-10-1934
पु षो म बाळकृ कु कण
 ावना
मराठा- ॉ डं ट फंडाचे उ ादक कै. रा. रा. गोिवं दराव कृ राव दळवी यां ा
मनात हे च र ि िह ाची क ् पना थम आ ी होती; परं तु ते अ ् पायू
झा ् याकारणाने ां चा तो संक ् प अिस रािह ा. पु ढे ा फंडा ा चा कां नी
ु त े खकास हे काम सां िगत े ; परं तु महारा ाती एक-दोन िव ान गृह थ
ि वाजी महाराजां चे च र ि हीत आहे त असे कळ ् याव न व केसरीप कारां कडे
ि वाजी महाराजां ा ारकासाठी स. 1895 पासून जमा होत अस े ् या हजारो
पयां पैकी थो ा ा रकमेचा िविनयोग महाराजां चे एखादे च र ि ू न छाप ाकडे
होऊन ते सव ोकां स ि ीधम पु कां माणे अगदी अ ् प िकमतीत िवकत
िमळ ाचा योग येई असे वाट ् याव न ाने हे काम हाती घे त े नाही; परं तु पु ढे
सहा-सात वषापयत या िव ानां कडून एखादे च र िस होईना व केसरीकारां कडे
जम े ी र म त ीच पडून रािह ी, असे पा न आपण तरी आप ् या ी माणे
सां त अनुकू अस े ् या मािहतीचा आधार घे ऊन ि वरायां चे च र ि िह ाचा
य करावा व परमि य िम ाचा सदु े िस ीस ावा, असे ा ा मनात आ े
आिण या उ ोगास तो ाग ा. ाचे हे फळ आज महारा ीयां ा पु ढे ठे व ास तो
समथ झा ा, याब ास अ ानंद वाटत आहे . हे फळ हान असून अप आहे
िकंवा यात असावा तसा गोड रस नाही िकंवा हे अगदीच बेचव आहे अ ी िभ ची
वाचकां ना कदािचत वाटे ; परं तु एक कु बागवान नुसते बी व खत जमा
कर ातच अ ािप गुंत ा आहे व दु सरा दे ां तरा न क मे आण ा ा उ ोगात
म झा ा आहे , तोपयत जे फारसे चोखं दळ नाहीत अ ा सा ा जनां ा ुधातृ ीस
हे फळ दु स या रसभ रत फळां ा अभावी थोडे से तरी उपयोगी पडे अ ी उमेद
आहे .
मरा ां चे नाव जगा ा इितहासात अजरामर क न ठे वणा या अ ा या
महा ताप ा ी रा ीय वीरा ा अतु परा मां चे िव ृ त वणन तं
च र े खना ा पाने कर ा ा कामी महारा ाती मोठमो ा िव ान
ंथकारां कडून आजपयत आळस िकंवा अना था का झा ी हे कळत नाही.
पू वका ीन बखरकारां नी व कवींनी ि वाजी महाराजां चा च र मिहमा आपाप ् या
मािहती माणे व ी माणे इतका गाय ा असता, आधु िनक िव ाचारसंप ते ा
काळी दे , रा इ ािदकां िवषयी सदोिदत िवचार कट करणा या
पं िडतां कडून या महापु षािवषयी नुसता तोंडाने अिभमान कट कर ाप ीकडे
काहीच होऊ नये हे चम ा रक िदसते. दु स यां ा ातं ाचा अपहार करणा या
िकंवा दे ाचा ना कर ास वृ होणा या अनेक पु षां ची च र े मराठी भाषेत
िस ावीत आिण ा ौढ ताप वीरमणीने दे ास ातं िमळवू न दे ाचे
सुय संपािद े ाचे सिव र च र ि िह ाची ू त कोणा ाही होऊ नये यास
काय णावे ? नाही णावया ा गु वय ो. राजाराम ा ी भागवत यां नी ि वाजी
महाराजां चे एक हानसे च र पु ळ वषापू व ि न िस के े होते; परं तु ते
फार ोटक होते. तसेच कृत च र ाची जािहरात िस झा ् यावर एक ब तेक
तेव ाच आकाराचे च र घाईघाईने छापू न िनघा े आहे ; परं तु ि वरायां ा
तापिकरणां चा समावे अ ा हान ा अवका ात होणे नाही हे ब ु त
वाचकां स सां गावयास नकोच.
कृत च र े ख ि िह ा ा कामी सां त उप अस े ् या एकंदर मािहतीचा
आधार घे त ा असून, ास साधे तेवढे पू ण आण ाचा य के ा आहे .
याब ि वाजी महाराजां ा संबंधाचे े ख ि िहणा या एकंदर न ा-जु ा
ंथकारां चा ु त े खक ऋणी आहे . ा ा ा गो ी आज स वाट ् या व ा
माने ा घड ् या अ ी ाची खा ी झा ी, ा गो ी ा माने ाने ु त ंथात
नमूद के ् या आहे त. िक े क पं िडतां चे इितहास सं ोधनाचे काम सां त चा ू आहे .
ां चे ोध जगापु ढे आ ् यावर कृत च र े खात काही दु ी करावी ागे हे
उघड आहे ; परं तु तेव ासाठी अडून ं का होऊन बसणे बरोबर नाही, असे
वाट ् याव न हा े ख िस के ा आहे . यात जे काही दोष व ूनता अिभ
वाचकां स िदसून येती ां ब ते े खकास मा करती व हे ि वरायां चे
य ोवणन आहे हे ात आणू न ाचा यथोिचत आदर करती , अ ी उमेद आहे .
या ंथास आ य दे ाचे ा उदार गृह थां नी आगाऊ अिभवचन िद े , ां चे येथे
आभार मानणे उिचत होय. आ यदा ां स हे पु क सात-आठ मिह ां पूव
िमळावयास हवे होते; परं तु अनेक अप रहाय अडचणींमुळे छाप ाचे काम
ां बणीवर पड े . तरी िवनंतीप ात जे वढा ंथ दे ाचे वचन िद े होते ा ा
दीडपट मोठा ंथ ां स पू व ठर े ् याच िकमतीत िमळा ा आहे , हे ात आणू न
हे ु त े खकास या िदरं गाईब मा करती अ ी आ ा आहे . हा ंथ
महारा ीयां स थो ा िकमतीस ावा अ ी उ ट इ ा अस ् याकारणाने तो इतका
वाढ ा असूनही मागा न िवकत घे णा यां स ाची िकंमत ा मानाने फार ी
वाढिव ी नाही.
े वटी हे च र तयार कर ास अगदी दु म ळ व जु ा ंथां चे साहा रा. रा.
गणपतराव कृ राव ितवरे कर, जे . पी., रॉय एि आिटक सोसायटीचे ाय े रअन
यां ा कृपे ने िमळा े . ाब ां चे, मराठा ॉ डं ट फंडा ा चा कां नी ि य
मातृभाषेची ही अ ् प ् प सेवा कर ाचा सुयोग आणू न िद ् याब ां चे व े ट
तुकाराम जावजी जे . पी., िनणयसागर छापखा ाचे मा क यां नी हे पु क छापू न
िस कर ा ा कामी िद े ् या सव तींब ां चे आभार ु त े खक
मन:पू वक मानतो.
ता. 20 िडसबर स. 1906 इ. - च र े खक
दादर, मुंबई
मराठा- ॉ डं ट फंडाचे उ ादक कै. रा. रा. गोिवं दराव कृ राव दळवी यां ा
मनात हे च र ि िह ाची क ् पना थम आ ी होती; परं तु ते अ ् पायू
झा ् याकारणाने ां चा तो संक ् प अिस रािह ा. पु ढे ा फंडा ा चा कां नी
ु त े खकास हे काम सां िगत े ; परं तु महारा ाती एक-दोन िव ान गृह थ
ि वाजी महाराजां चे च र ि हीत आहे त असे कळ ् याव न व केसरीप कारां कडे
ि वाजी महाराजां ा ारकासाठी स. 1895 पासून जमा होत अस े ् या हजारो
पयां पैकी थो ा ा रकमेचा िविनयोग महाराजां चे एखादे च र ि ू न छाप ाकडे
होऊन ते सव ोकां स ि ीधम पु कां माणे अगदी अ ् प िकमतीत िवकत
िमळ ाचा योग येई असे वाट ् याव न ाने हे काम हाती घे त े नाही; परं तु पु ढे
सहा-सात वषापयत या िव ानां कडून एखादे च र िस होईना व केसरीकारां कडे
जम े ी र म त ीच पडून रािह ी, असे पा न आपण तरी आप ् या ी माणे
सां त अनुकू अस े ् या मािहतीचा आधार घे ऊन ि वरायां चे च र ि िह ाचा
य करावा व परमि य िम ाचा सदु े िस ीस ावा, असे ा ा मनात आ े
आिण या उ ोगास तो ाग ा. ाचे हे फळ आज महारा ीयां ा पु ढे ठे व ास तो
समथ झा ा, याब ास अ ानंद वाटत आहे . हे फळ हान असून अप आहे
िकंवा यात असावा तसा गोड रस नाही िकंवा हे अगदीच बेचव आहे अ ी िभ ची
वाचकां ना कदािचत वाटे ; परं तु एक कु बागवान नुसते बी व खत जमा
कर ातच अ ािप गुंत ा आहे व दु सरा दे ां तरा न क मे आण ा ा उ ोगात
म झा ा आहे , तोपयत जे फारसे चोखं दळ नाहीत अ ा सा ा जनां ा ुधातृ ीस
हे फळ दु स या रसभ रत फळां ा अभावी थोडे से तरी उपयोगी पडे अ ी उमेद
आहे .
मरा ां चे नाव जगा ा इितहासात अजरामर क न ठे वणा या अ ा या
महा ताप ा ी रा ीय वीरा ा अतु परा मां चे िव ृ त वणन तं
च र े खना ा पाने कर ा ा कामी महारा ाती मोठमो ा िव ान
ंथकारां कडून आजपयत आळस िकंवा अना था का झा ी हे कळत नाही.
पू वका ीन बखरकारां नी व कवींनी ि वाजी महाराजां चा च र मिहमा आपाप ् या
मािहती माणे व ी माणे इतका गाय ा असता, आधु िनक िव ाचारसंप ते ा
काळी दे , रा इ ािदकां िवषयी सदोिदत िवचार कट करणा या
पं िडतां कडून या महापु षािवषयी नुसता तोंडाने अिभमान कट कर ाप ीकडे
काहीच होऊ नये हे चम ा रक िदसते. दु स यां ा ातं ाचा अपहार करणा या
िकंवा दे ाचा ना कर ास वृ होणा या अनेक पु षां ची च र े मराठी भाषेत
िस ावीत आिण ा ौढ ताप वीरमणीने दे ास ातं िमळवू न दे ाचे
सुय संपािद े ाचे सिव र च र ि िह ाची ू त कोणा ाही होऊ नये यास
काय णावे ? नाही णावया ा गु वय ो. राजाराम ा ी भागवत यां नी ि वाजी
महाराजां चे एक हानसे च र पु ळ वषापू व ि न िस के े होते; परं तु ते
फार ोटक होते. तसेच कृत च र ाची जािहरात िस झा ् यावर एक ब तेक
तेव ाच आकाराचे च र घाईघाईने छापू न िनघा े आहे ; परं तु ि वरायां ा
तापिकरणां चा समावे अ ा हान ा अवका ात होणे नाही हे ब ु त
वाचकां स सां गावयास नकोच.
कृत च र े ख ि िह ा ा कामी सां त उप अस े ् या एकंदर मािहतीचा
आधार घे त ा असून, ास साधे तेवढे पू ण आण ाचा य के ा आहे .
याब ि वाजी महाराजां ा संबंधाचे े ख ि िहणा या एकंदर न ा-जु ा
ंथकारां चा ु त े खक ऋणी आहे . ा ा ा गो ी आज स वाट ् या व ा
माने ा घड ् या अ ी ाची खा ी झा ी, ा गो ी ा माने ाने ु त ंथात
नमूद के ् या आहे त. िक े क पं िडतां चे इितहास सं ोधनाचे काम सां त चा ू आहे .
ां चे ोध जगापु ढे आ ् यावर कृत च र े खात काही दु ी करावी ागे हे
उघड आहे ; परं तु तेव ासाठी अडून ं का होऊन बसणे बरोबर नाही, असे
वाट ् याव न हा े ख िस के ा आहे . यात जे काही दोष व ूनता अिभ
वाचकां स िदसून येती ां ब ते े खकास मा करती व हे ि वरायां चे
य ोवणन आहे हे ात आणू न ाचा यथोिचत आदर करती , अ ी उमेद आहे .
या ंथास आ य दे ाचे ा उदार गृह थां नी आगाऊ अिभवचन िद े , ां चे येथे
आभार मानणे उिचत होय. आ यदा ां स हे पु क सात-आठ मिह ां पूव
िमळावयास हवे होते; परं तु अनेक अप रहाय अडचणींमुळे छाप ाचे काम
ां बणीवर पड े . तरी िवनंतीप ात जे वढा ंथ दे ाचे वचन िद े होते ा ा
दीडपट मोठा ंथ ां स पू व ठर े ् याच िकमतीत िमळा ा आहे , हे ात आणू न
हे ु त े खकास या िदरं गाईब मा करती अ ी आ ा आहे . हा ंथ
महारा ीयां स थो ा िकमतीस ावा अ ी उ ट इ ा अस ् याकारणाने तो इतका
वाढ ा असूनही मागा न िवकत घे णा यां स ाची िकंमत ा मानाने फार ी
वाढिव ी नाही.
े वटी हे च र तयार कर ास अगदी दु म ळ व जु ा ंथां चे साहा रा. रा.
गणपतराव कृ राव ितवरे कर, जे . पी., रॉय एि आिटक सोसायटीचे ाय े रअन
यां ा कृपे ने िमळा े . ाब ां चे, मराठा ॉ डं ट फंडा ा चा कां नी ि य
मातृभाषेची ही अ ् प ् प सेवा कर ाचा सुयोग आणू न िद ् याब ां चे व े ट
तुकाराम जावजी जे . पी., िनणयसागर छापखा ाचे मा क यां नी हे पु क छापू न
िस कर ा ा कामी िद े ् या सव तींब ां चे आभार ु त े खक
मन:पू वक मानतो.
ता. 20 िडसबर स. 1906 इ. - च र े खक
दादर, मुंबई
 ि तीय आवृ ीची ावना
आज बरोबर चौदा वषानी या च र ंथास दु स या आवृ ीचा योग आ ा आहे .
ि वाजी महाराजां संबंधीचा अिभमान चोहीकडे जागृत होऊन ां ा नावाचा सव
जयजयकार होऊ ाग ा, ते ा आपणही साम ानु प या जयजयकारात
अ ्प ् प भर घा ावी अ ा उ े ाने कृत े खकाने हा च र े खनाचा खटाटोप
के ा होता आिण ि वरायां ना घु व वै गु आणणारे असे जे िक े क िनराधार व
िनरथक वाद पु ळ िदवसां पासून चि त होते ां ची अस ता यो पु रा ां िन ी
थािपत कर ाचा य ाने के ा होता. हा य िक े कां ना न आवडावा हे
साहिजकच होते; परं तु कृत े खकाचे एति षयक अिभ ाय अस व िनराधार
आहे त, असे स माण िस कर ास कोणीही समथ िकंवा उद् यु झा ा नाही, याचे
नव वाटते. या व िव पु रा ा ा अभावी थमावृ ीत े अिभ ाय या आवृ ीत
कायम ठे वावे ाग े आहे त. आप ् या े खात कट झा े ी िक े क मते काही
जणां स आवड ी नाहीत णू नच केवळ ती ा े खा ा पु ढी आवृ ीतून काढू न
टाकणे कोणाही स िन मनु ास सहसा यो वाटणे ाभािवक नाही. ती खोटी
ठरत तोपयत ां चा अव ं ब करणे अगदी बरोबर आहे .
युरोपात ् या रणभूमीवर आम ा मराठे बां धवां नी आप ् या अंगचे ौय व परा म
उ म कारे कट के ् याव न ां ची चोहीकडे वाहवा झा ी आिण या ां ा
ठायी ा यु ोपयोगी गुणां चा कष पू व काळी ा ौढ ताप राजमणी ा
ो ाहनाने व अ ौिकक कतृ ामुळे झा ा होता ाचे रण आम ा मराठे
बां धवां स िव े ष कारे होऊन ाचे काही तरी ा वत ारक करावे , असे ां ा
मनात आ े आिण त ी थ फंड जमिव ास ते ाग े . ते ा कृत े खका ा असे
वाट े की, या महातेज ी राजमणी ा च र ासंबंधाने ब याच पा चा
इितहासत ां चा जो िवपरीत ह झा ा आहे तो काढू न टाक ाचा य
के ् यावाचू न ां ा ारकास िनद ष प ा होणार नाही. णू न ाने
आप ् या या ंथाचे इं जी भाषां तर करिव ाचा िन चय के ा आिण हा ाचा
िन चय ाचे िव ान िम ो. नी. स. ताकखाव, एम. ए. यां ा साहा ाने िस ीस
जाऊन हा भाषां तर प ंथ आता एक-दोन मिह ां त िस हो ाचा योग आ ा
आहे . आता आम ा महारा ीय जनां सही ि वरायां चे सा ंत च र वाच ाची इ ा
होणे ाभािवक अस ् याकारणाने ां ासाठी कृत े खकाने आप ् या ंथाची ही
ि तीय आवृ ी िस कर ाचे धाडस के े आहे . हा च र ंथ वाचू न
ि वरायां िवषयी महारा ीयां ा व िव े षत: मराठे बां धवां ा ठायी यथाथबु ी व खरा
अिभमान जागृत झा ् याने ां ा ारका ा कायास मनापासून साहा कर ास
उदारधी पु ष उद् यु होती आिण पं चवीस वषापू व अ ाच कायासाठी एक मोठा
फंड जमा होऊन तो जमा करणारां ा ठायी ि वरायां िवषयी खरा अिभमान वसत
नस ् याकारणाने व ामािणकपणाचा अभाव अस ् याकारणाने जम े ी र म
गडप होऊन ारककाय अिस रािह े . तसा कार पु नरिप होणार नाही असा
प ा भरवसा आहे .
ही आवृ ी अथात गे ् या चौदा वषा ा अवधीत इितहास सं ोधकां नी िस
के े ् या ब तेक मािहतीचा उपयोग क न सुधा न वाढिव ी आहे . याब या
इितहास सं ोधकां चा े खक ऋणी आहे . या सवाम े बंगा चे सु िस इितहासकार
ो. जदु नाथ सरकार यां चे ऋण फारच मोठे आहे . ि वरायां ा च र ासंबंधाची जी
मािहती आजपयत अनुप होती ती या िव ान इितहासकारां ा ु प र मां मुळे
इं जी वाचकां साठी ां नी ि िह े ् या ि वरायां ा च र ा ारे उप झा ी आहे .
या ां ा ब मो मािहती ा आधाराने कृत ंथास बरे च पू ण आ े आहे .
या च र े खा ा थमावृ ीस करवीर सं थानाचे अिधपती ी छ पती ा महाराज
सरकार, ीमंत महाराज बापू साहे ब काग कर आिण ीमंत महाराज सयाजीराव
गायकवाड सरकार यां नी उदार आ य िद ा होता, याब े खक ां चा ऋणी आहे .
आम ा इ ा ा ा ि ण खा ा ा अिधका यां नी हा ंथ ाय यां त ठे व ास
ायक आहे असे ठरिव े होते आिण दि णा ाईझ किमटीकडून े खकास
पा रतोिषक िमळा े होते, या व या अिधका यां चेही आभार मानणे उिचत होय.
या ंथाची ही आवृ ी सुधा न वाढिव ् यामुळे तीत ं भर-स ा े पृ ां चा नवा
मजकूर घा ावा ाग ा. तरी कागदा ा िव ण महगते व बारीक टाईप योजू न
ंथाची पृ सं ा फार ी वाढू िद ी नाही. छपाई ा एकंदर सािह ा ा िकमती
चौपट-पाचपट वाढ ् यामुळे व मजु रीचे दरही ित ट वाढ ् यामुळे या ंथाची िकंमत
मोठी ठे वणे भाग पड े आहे . तरी िकमती ा भारीपणा व ि वरायां चा खरा
अिभमान बाळगणारां नी या च र ा क ंथास आ य दे ास माघार घे ऊ नये, अ ी
ां स न तेची िवनंती आहे .
हा ंथ छापत असता तपास ा ा कामी माझे िम रा. रा. िव राव िजवाजी
नाडकण , मनोरं जन मािसक पु काचे संपादक यां नी उ म साहा के े , याब
े खक ां चा फार आभारी आहे . ाच माणे ंथ छापावयास ागणारे साहा
मराठा ॉ डं ट फंडाचे चा क आिण माझे परम ेही रावसाहे ब ह र चं िव ाम
राजवाडकर जे . पी., रा. रा. य वं तराव तानाजी माणगावकर व रा. रा. रामचं राव
अजु न गोळे यां नी िद े , याब े खक ां चा फार आभारी आहे . े वटी
ि वरायां िवषयी वा िवक अिभमान वाहणा या महारा ीयां स एवढीच िवनंती आहे
की, कृत च र े खनात काही अपू णता व दोष अ ािप िदसती , ाब े खकास
गय क न हे ि वरायां चे च र आहे या व हे त: वाचू न आप ् या पु ढी िपढी ा
वाचावयास िमळावे णू न सं ही ठे व ाचे ां नी अव य मनावर ावे आिण
े खका ा प र मां चे चीज करावे .
ता. 20 िडसबर स. 1920 - च र े खक
दादर, मुंबई.
 पू वजवृत
ौढ तापिनधी ि यकु ावतंस छ पती ि वाजी महाराज यां चा ज भोस े नामक
एका नामां िकत कु ात झा ा. हे ि य घराणे दे वराजजी महाराणा या नावा ा एका
रजपू त राजाने महारा ात थािप े . या महारा ाची पू वपीिठका येणे माणे आहे :
अयो ा ां तात ि सोदे नावाचे सूयवं ीय राजे रा करीत असत. ापै की कोणी
एक पु ष नमदा नदी ा दि णतीरी येऊन तेथे तं रा संपादू न रािह ा. पु ढे
ाि वाहन नामक ककता राजा झा ा. ाने या पु षा ा वं ाती एका राजा ा
परािजत क न ाचे रा हरण के े . ा समयी राजप ी आप ा एक पाच-सहा
वषाचा पु घे ऊन नमदा नदी ा उ रभागी मेवाड ां तात िवं पवताजवळ गे ी
आिण तेथे एका ा णा ा घरी आप ् या पु ास गाई राखावयास ठे वू न ा ा
आ याने रािह ी. या माणे गाई राखीत असता या मु ास एके जागी पु र े े पु ळ
सापड े . ते ाने ा ा णास दाखवू न आपण कोण, कोठून आ ो वगैरे सव
वतमान िविदत के े . मग ा ा णाने ास रा थापने ा कामी मनापासून
साहा के े . तो पहाडी मु ू ख िभ ् ां ा हाती होता. ां ा ी ढू न ां नी ां स
पादा ां त के े व ा पहाडात एके थ ी भवानीचे दे वा य होते, ा ाजवळ एक
िक ् ा बां धून ाचे नाव िच कूट असे ठे व े . भवानी ा दे वा याचा जीण ार
क न ा िक ् ् यात आणखी एकि ं गजी सां बाचे दे वा य ां नी बां ध े . या
पु षा ा वं जां नी िच कुटास पाच े वष रा के े , असे णतात. हा िच कूट
िक ् ा िचतोड या नावाने इितहासात िस झा ा.
पु ढे िद ् ीस यवनी पाद ाहत झा ी. ते ा यवन बाद हां ची व रजपू त राजां ची
वारं वार यु े होऊ ाग ी. िक े क िहं दुराजे यवन ूपुढे हतवीय होऊन ाचे
अंिकत होऊन रािह े . िचतोड ा रजपू त राजां ीही या िद ् ी ा बाद हां नी
अनेक वे ळा घोर सं ाम के े ; परं तु ां नी ूंस पु ळ वष मुळीच दाद िद ी नाही.
रा व ातं यां चे र ण ां नी मो ा ौयाने के े . स. 1275 ा सुमारास
िचतोड ा गादीवर णिसंह नामक महाराणा बस ा. ाचा चु ता भीमिसंग
रा कारभार पाहत असे. या भीमिसंगाने पि नी नावा ा एका अित ाव वती
ी ी िववाह के ा होता.1 ही ी ाने िसंह ीपा न आणिव ी होती, असे
णतात. या पवती ी ा ोको र सौंदयाची वाता अ ् ाउ ीन ख जी नामक
िद ् ी ा बाद हा ा कानी जाऊन ितचा अिभ ाष ाने धर ा आिण ब
सेनेिन ी मेवाड ां तात ारी क न िचतोड िक ् ् यास वे ढा िद ा. आती रजपू त
ू ी मो ा ौयाने ढ े . ते ास कैक िदवसां पयत मुळीच हार गे े नाहीत; परं तु
अ ् ाउ ीन काही के ् या वे ढा उठिवना. ा ा चं ड सै ाचा गराडा
िक ् ् यासभोवती एकसारखा पड ा होता. ते ा राजाने िन पाय होऊन असा बेत
के ा की, िक ् ् याती एकंदर रजपु तां सह ूसै ावर एकदम ह ् ा क न
धारातीथ पतन पावावे . हा बेत ा ा पदर ा एकूण एक ू र रजपु तां स पसंत
झा ा; पण या वे ळी राजास असा एक िवचार सुच ा की, मेवाड ा ि सोदे वं ाचा
समूळ उ े द होणे इ नाही; तो कायम राह ास काही तरी उपाय योिज ा पािहजे .
ाचे बारा पु होते. ते सगळे समरय ात ाणां ची आ ती दे ास िस झा े होते.
णिसंहाचे आप ् या ि तीय पु ावर इतरां न िव े ष े म होते. या पु ाचे नाव
अजयिसंह असे होते. ा ा राजाने असे सां िगत े की, आप ् या घरा ाचे िनमू न
होणे इ नाही. या व तू अरव ी पवतात कै वाडा णू न एक िबकट थ आहे ,
तेथे पळू न जाऊन ाणाचे र ण करावे . हा स ् ा ा वीय ा ी पु ास पसंत
होईना; परं तु िप ाचा फारच आ ह पड ् यामुळे हा अजयिसंह िन पाया व
िप ा े माणे कै वाडा येथे जाऊन रािह ा.2 इकडे राजा आप ् या आ जनां सह
ू ा सै ावर तुटून पड ा. या रणकंदनात चौदा े रजपू त ाणां स मुक े . िक ् ा
ू ा हाती ाग ा. आती सव चीजव ू यवनां नी ु टू न ने ् या व सव राजिच ां चे
हरण के े . िक ् ् यात एक भ नौबत होती ती व िक ् ् यास पं चरसी धातूचे
दरवाजे होते ते ां नी काढू न ने े .
1) ही पि नी णिसं हाची राणी होती असे िक क बखरींत आढळते.
2) िचटणीसकृत बखरीत असे ट े आहे की, णिसं ह आप ् या सव ोकां िन ी ू ी अखे रचा सं ाम
क न गत ाण झा ा, ते ा ा ा प ीने िक ् ् यातून आरसिसं हजी व सजनिसं हजी अ ा दोन राजपु ां सह
प ायन क न िभ ् ां चा आ य ध र ा. पुढे हे राजपु वयात येऊन मोठे परा मी िनपज े व ां नी िचतोड
वगैरे िठकाणे यवनां पासू न परत घे त ी. तापिसं ह महाराजां नी तयार के े ् या वं ावळीत णिसं हा ा या
दोनच पु ां ची नावे िद ी आहे त. आरसिसं हा ा ऐवजी अरसीिसं ग असे नाव तीत आहे . ‘िसं ह’ या ाचा िसं ग
हा अप ं आहे .
अजयिसंहाने वर सां िगत ् या माणे पळू न जाताना आप ् या े बंधूचा अ ् पवयी
पु ह ीरिसंह यास बरोबर ने े होते. पु ढे ाने ोकां ची जमवाजमव क न आप े
बरे च रा पु न: काबीज के े . ह ीरिसंह वयात येऊन मोठा परा मी िनपज ा.
अजयिसंह मोठा धम ी असून, ाचे या आप ् या पु त ावर फार े म असे.
या व ाने ा ा ा ा विड ां ा गादीवर बसवू न आपण ाचा कारभार पा
ाग ा. ां नी राजनगर णू न दु सरा एक िक ् ा बां धून तेथे आप ी गादी
 थािप ी; कारण िचतोड येथी नौबत वगैरे राजिच े ू ा हाती गे ी होती, ती
परत िमळवीपयत ा िक ् ् याची पायरी चढावयाची नाही अ ी ां नी ित ा के ी
होती. ा ू ा पायी आप ् या घरा ाचा असा भयंकर संहार झा ा व विड ां ा
राजधानीचा असा धु ा उडा ा, ां चा पु रा पराभव क न सूड उगवीपयत आप ी
िन ाणे मागे चा वावी, ताटात भोजन क नये, प ं गावर िन ा क नये, म ू
क नये, असा ां नी िनयम के ा. हा यवन े ष ा ि सोदे राजवं ाने पु ढे असाच
चा िव ा. ां नी जागजागी आप ी ठाणी बसवू न व नवे िक ् े बां धून स ावृ ी
पु ळच के ी व उदे पूर येथे आप ी गादी थापू न र ण के े .
अजयिसंह मरण पाव ् यावर ाचा पु सजनिसंह याने असे मनात आण े की,
रा िवभागाकारणे आप ् या चु त भावा ी क ह करीत बस ात काही अथ नाही,
तर बा ब े क न नूतन रा संपादन कर ात वा िवक पु षाथ आहे ; असा
पो िवचार क न हा ू र पु ष दि णे कडे आ ा. ाने सोंधवाड ां त काबीज
क न तेथे आप ी गादी थािप ी. या महाराणा ा वं ात िद ीपिसंहजी महाराणा,
िसंहजी महाराणा1, भोजासी महाराणा व दे वराजजी महाराणा असे राजे अनु मे
झा े . या सवानी यवनां ी सतत यु े क न रा कायम रा ख े ; परं तु पु ढे
दे वराजजी महाराणा यवनां ा सतत होणा या ासाने जे रीस येऊन रा ाचा ाग
क न दि णदे ी आ ा व कृ ा आिण भीमा या न ां ा तीरी पाळे गारी क न
कसाबसा योग ेम क ाग ा. दि णे त आ ् यावर ाने आप े नाव यवनभीतीने
पा ट े आिण आपणास भोसावं त भोस े असे णवू ाग ा. या ू र पु षा ा
मनात या ां ती साध ् यास पु न: रा थापावयाचे होते; परं तु िजकडे -ितकडे
यवनां चे ाब ् य झा े अस ् याकारणाने ाचा हा उ े िस ीस गे ा नाही. ते ा
े वटी ास िसंगणापू रची पाटी की िमळवू न थ राहावे ाग े .
1) यां चे नाव ि वाजी महाराणा असे इतर आढळते.
2) िचटिणसां ा वं ावळीत याचे नाव बरबटजी असे िद े आहे .
3) इतर खे ोजी असे नाव आहे .
4) ही वं ावळ िचटणीसकृत बखरीतून घे त ी आहे . ही सातारचे छ पती तापिसं ह महाराज यां नी तयार
करिव े ् या वं ावळी ी तंतोतंत जुळते. ही वं ावळ ह ् ी छ पती ा महाराज, सं थान करवीर यां ा
आ याने को ् हापुरास छापून िस झा ी आहे . राज थानचा ात इितहासकार टॉड याने आप ् या ंथात
मेवाड ा भाटां कडू न िमळा े ् या ि वाजीं ा वं ावळीचा उ ् े ख के ा आहे . तोही सदरी वं ावळी ी
बराच जमतो. या वं ावळीचा अनु म येणे माणे आहे : णिसं ह, अजयिसं ह, सजनिसं ह, िद ीपिसं ह,
ि वाजी, भोसजी, दे वराजजी, उ से न, मा जी, खे ोजी, जनकोजी, सतुजी, सं भाजी आिण ि वाजी ऊफ
बाबाजी. या वं ावळीचा उ ् े ख सदरी इं ज ंथकाराने ा िठकाणी के ा आहे तेथे तो येणे माणे णतो :
‘या सजनिसं हा ा वं ात पुढे एक महापु ष िनमाण होऊन िहं दु थानाती यवनपाद ाही उ थू न टाकी व
ा ा पूवजां ची जी दु द ा यवनां नी के ी होती ितजब ां चा चां ग ाच सू ड उगवी , असा योगायोग होता.
कारण सातार ा गादीचा मूळ थापक जो ि वाजी तो या सजनिसं हा ा वं ात उ झा ा. मुळात िद े ् या
वं ावळी ा स तेस एवढा पुरावा पुरे आहे . राज थानाती भाटां ा तोंड ा राज ीसु ा कृि म असू न,
ि ी ं ै े े े
 ा ि वाजी महाराजाचा दरारा व वै भव यामुळे केवळ अ ात आ ् या; ा व ुत: पाहता स न ेत असा
तक जे करीत असती ां चा तो तक िनराधार आहे , असे ण ास हरकत नाही. एकंदरीत पाहता ि वाजी
महाराजां ा पूवजां संबंध ाने मािहती दे ताना ब तेक बखरकारां नी वाटती तसे वाद जमेस ध न काही जं ी
जुळवू न िद ी आहे . या व ा पर रां िव अस ् या तर ात काही नव नाही. अ ां पैकी काही येथे नमूद
करतो. ीि विद जय नामक बखरीत महाराजां चे वं वृ येणे माणे िद े आहे : ि सोदे भोस ् यां ा कुळात
उदे िसं ग नामेक न कोणी रा थापक िनमाण झा ा. ाने उदे पूरनगर वसिव े . या ा वं ाती एका
पु षास िचतोड िक ् ा एका यवनपाद हाकडू न िमळा ा. ा िक ् ् यावर ाने आप े रा थाप े . ा
िक ् ् यावर एक फार मोठी पंचरसी धातूची नौबत होती. ती तेथ ा राजा सामोपचाराने दे ई ना णून िद ् ी ा
बाद हाने ा ावर ारी क न िचतोड िक ् ् यास मो ा सै ाचा गराडा िद ा. ते ा िन पाय होऊन
पंध रा-वीस हजार रजपूत ू वर चा ू न जाऊन सगळे रणात पड े . ती नौबत, िक ् ा व एकंदर मा म ा
बाद हा ा हाती ाग ी. ा गद त काकाजी भोस े णून एक रा ाचा चु ता कारभारी होता. तो आप े
कुटुं ब व राजप ी यां स घे ऊन िक ् ् यातून चोरवाटे ने िनघू न गे ा व उदे पूर ा रा ाचा आ य ध न रािह ा.
ा वे ळी राजप ी गरोदर होती. ित ा पुढे पु झा ा. ाचे नाव चं से न असे ठे िव े . उदे पूर ा रा ाने ा
आप ् या आ ास काही मु ू ख तोडू न िद ा. पुढे चं से न वयात आ ा ते ा ा काकाजीचे व ाचे पटे ना.
णून काकाजीस तेथून पळू न जावे ाग े . तो दि णेत येऊन दौ ताबाद सरकारचा आ य क न, िहं गणी,
बेरडी, दे ऊळगाव, वे ळ इ ादी गावां ा पाटी ा खरे दी क न तेथे सु खव ू होऊन रािह ा. ा
काकाजी ा वं ात बाबाजी िनमाण झा ा. मराठी सा ा ा ा बखरीत हे वं वृ येणे माणे िद े आहे :
भोस ् यां ा कुळाचा मूळपु ष ि वराव िचतोडकर उदे पुरी राहत होता. यास पु तीन- रामराव, उदे िसं ग व
भीमिसं ग. अकबराने उदे पुरावर ारी क न यु के े ते ा रामराव व उदे िसं ग हे रणात पड े व भीमिसं ग
याने उदे पूर ा रा ास भोस ा िक ् ् यात नेऊन ठे व े . ा िक ् ् या ा नावाव न ा ा वं ास भोस े
असे उपनाव पड े . या भीमिसं गास िवजयभान व रायभान असे दोन पु होते. रायभानाचा वं िचतोडास
रािह ा व िवजयभानाचा पु खे ळकण हा िचतोड न महारा ात आ ा. ा ा वं जां चा अनु म येणे माणे
आहे : खे ळकण, जयकण, महाकण, ि वाजी (हा भीमतीरी भीमखे टमा ी येथे होडात बुडून मे ा.), बाबाजी
भोस ा. हा वे डसर होता. िभडे कृत ि वाजी महाराज यां ा वं ा ा व अ धानां ा इितहासात अ ी मािहती
िद ी आहे की, मूळपु ष सजनिसं ह, महाराणा हा उदे पूरनजीक िचतोडे हरी राहत असे . यास िद ीपिसं ह,
िसं हाजी व भोसाजी असे तीन पु होते. ां पैकी भोसाजी हा िचतोडनजीक भोसावं त णून एक गाव आहे तेथे
येऊन रािह ा. ाव न ास भोस े हे उपनाव ा झा े . ा भोसावं ताचे भाऊबंद कोणी खे ळकण व
मा कण असे होते. ते अहमदनगर ा बाद हापा ी चाकरीस रािह े . यां स ोक खे ोजी व मा ोजी असे णू
ाग े . यां स या बाद हाकडू न ेकी पंध रा े ारां ा नेमणुका िमळा ् या. चाकणचौ यांं ी, पुरंदरपरगणा व
सु पेमहा हे ां स सरं जामादाख िमळा े . पुढे खे ोजी एका ढाईत पड ा व मा ोजी चासकमानी ा गावी
डोहात बुडून मरण पाव ा. मा ोजीचा बाबाजी नामक एक मु गा होता. तो अ ् पवयी अस ् याकारणाने
मा ोजीचा सरं जाम ज झा ा. बाबाजीची आई ास घे ऊन वे ळधु मे वर येथे जाऊन रािह ी. बाबाजी वयात
आ ् यावर दे ऊळगाव, खानवटे , िजंती वगैरे गावां ा पाटी ा खरे दी क न ां ची व था गुमा े ठे वू न तो
क ाग ा. ा माणे बाबाजी भोस ् यापयत ा वं ावळीसं बंध ाने अनेकां चे अनेक तक आहे त. छ पती
तापिसं ह यां नी तयार के े ी वं ावळ इतरां न िव े ष ा व िव वसनीय वाट ् याव न ितचाच आधार
मुळात घे त ा आहे .
1) े डगावकरा ा बखरीत हा ज क 1552 िद ा आहे .
या ा वं जां नी पु ढे खानवट, िहं गणी, बेरडी, दे ऊळगाव, िजं ती, वे ळ, बनस ,
कळसवावी, मुंगीपै ठण, नानजव इ ादी गावां ची पाटी की खरे दी के ी. या
दे वराजजीची वं परं परा येणे माणे आहे : इं सेन, ु भकृ जी, पिसंहजी,
भूमीं जी, धापजी, बरहटजी2, ख ाजी3 ऊफ ख कण, कणिसंहजी ऊफ जयकण,
संभाजी आिण बाबाजी ऊफ ि वाजी. या बाबाजीचा ज सन 1533म े झा ा.4
बाबाजी मोठा सदाचारी व धम ी होता. या ा मा ोजी आिण िवठोजी असे दोन पु
होते. मा ोजी स.1550 म े ज ा1 व िवठोजी स.1553 म े ज ा.1 हे मोठे
ार व सद् गुणी िनपज े . हे वयात येऊन संसार पा ाग े असता दे ऊळगाव ा
े तक यां चे व यां चे जिमनीसंबंधाने तंटे उप थत होऊन ां ी ां चे पटे ना. या व
ते दौ ताबादे जवळ वे ळ गावी येऊन रािह े ; परं तु े तकी ा रड ा उ ावर
िनवाह कर ाऐवजी आप ् या अंगची धमक व ारी यां चे यो चीज होई असा
काहीतरी वसाय पाहावा असे ां ा मनात येऊन ां नी िसंदखे ड ा खु जी
जाधवरावा ा पदरी थमत: पायबारिगरीची नोकरी धर ी. हा जाधवराव
दे विगरी ा यादवां चा वं ज असून, िसंदखे डचा दे मुख होता.
अहमदनगर ा िनजाम ाहीत या ा बारा हजार ारां ची मनसब होती व ा
फौजे ा खचासाठी ा ा ा सरकारातून जहागीर िमळा ी होती. ाचे ा
सरकारात मोठे वजन असून, ा ासारखे ब ा व ू र सरदार ा वे ळी
िनजाम ाहीत फारच थोडे होते. जाधवरावाने मा ोजी व िवठोजी यां स मो ा
आनंदाने आ य िद ा. े कास पाच होन पगार दे ऊ क न ि वाय ां नी आप ् या
पं ीस भोजन करावे असे ाने ठरिव े . ही गो स.1577म े घड ी.1

मा ोजीराजे यां चे वृ
मा ोजी रीराने मोठा िध ाड असे. तो इतका की, ा ा ारीस घोडे िटकत नसे.
या व जाधवरावाने ा ा दे वडीवर ठे व े . तो मोठा चतुर, ार व गुणी
अस ् यामुळे जाधवरावाचा ा ावर वकरच ोभ जड ा. ाने ास
मूत जािनजाम हापा ी नेऊन, हा मोठा नेकीचा व उमदा पु ष आहे , अ ी ाची
ि फारस के ी. बाद हाने ाची इ त व ारी पा न खु होऊन ा ा आप ् या
रात ि े दारी िद ी. मग मा ोजी घरची घोडी व बारगीर ठे वू न िनजाम हाची
नोकरी क ाग ा, तरी तो जाधवरावां ा अंिकतच होता असे िदसते.
मा ोजीचे फ टणचा दे मुख जगपाळराव िनंबाळकर या ा बिहणी ी झा े .2
ितचे नाव दीपाबाई असे होते. वर सां िगत ् या माणे ा ा बढती िमळा ् यावर ाचा
संसार चां ग ा थाट ा. ाचा भाऊ िवठोजी ासही ि े दारी िमळा ी होती. ा
िवठोजीस आठ पु झा े .3 परं तु मा ोजीस काही एक संतती होईना. आप ् या पोटी
मू नाही णू न दीपाबाईस अित य वाईट वाटू ाग े . ा दां प ाने पु ा ीसाठी
पु ळ दानधम, अनु ाने व नवससायास के े . े वटी ाने नगरचा पीर हा रीफ
यास नवस के ा. े क गु वारी मा ोजी फिकरां स दानधम व खै रात करीत असे.
असा म ाने सतत सहा मिहने चा िव ा. ते ा सुदैवाने दीपाबाई गरोदर होऊन
स. 1594 म े ित ा थम पु र झा े . हा पु आपणास ा िपरा ा अनु हाने
 ा झा ा असे मानून मा ोजीने ाचे नाव हाजी असे ठे व े . नंतर दु सरा मु गा
झा ा. ाचे नाव रीफजी असे ठे व े .
1) िम. िकंकेड व रा. ब. पारसनीस यां नी आप ् या मरा ां ा इितहासात मा ोजी व िवठोजी यां ची ही हिककत
े डगावकरां ा बखरी ा आधाराने अ ी िद ी आहे की, हे दोघे बंधू थम फ टणचा सरदार जगपतराव ऊफ
वणगपाळ या ा पदरी नोकरीस रािह े . तेथे ते आप ् या अंग ा कतबगारी ा व ौयवीयादी गुणां ा योगाने
मो ा यो तेस चढ े . एके समयी ते आप ् या ध ाबरोबर एका त ावात ान करावयास उतर े असता
ां ावर िवजापूरकरां ा ोकां नी ह ् ा के ा. ा समयी उभय प ां चे यु झा े . ात मा ोजी व िवठोजी
यां नी मो ा ौयाने ढू न ू स िपटाळू न ािव े . ा ां ा ौयाची वाता पिह ा मूितजािनजाम हा यां ा
कानी गे ् यावर ाने ां स बो ावू न आप ् या पदरी सरदा या िद ् या.
2) एक-दोन बखरीत असे आढळते की, मा ोजी, जाधवाने िद े ् या कामिगरीने सं तोष न पावू न तो फ टणचा
िनंबाळकर जगपाळराव याजकडे गे ा. ाने ाची ारी पा न आप ी बहीण दीपाबाई ही ा ा िद ी; पण
ाने ावे ळी जाधवरावाचा आ य सोड ा होतासे िदसत नाही. िम. िकंकेड व रा. ब. पारसनीस
े डगावकरां ा बखरी ा आधाराने असे णतात की, खु जी जाधवरावा ा ि फार ीव न ा
जगपतरावाने (जगपाळरावाने) आप ी बहीण मा ोजीराजां स िद ी.
3) ां पैकी नागोजी याचे वं ज बनस े येथे अ ािप आहे त.
हाजी हा चां ग ा दे खणा असून मोठा च ाख, ार व गुणी होता. ाची वाणी
मधु र असून चा च णू क फारच मोहक असे. ा मु ाची चा चया पा न
जाधवरावास मोठे कौतुक वाटे . तो ा ा आप ् या घरी वे ळोवे ळी घे ऊन जाई व
ा ा व ाभरणे दे ऊन नटवी-सजवी, असे ाचे अनेक कारे ाड करी.
जाधवरावा ा िजजाऊ नावाची दोन-तीन वषाची एकु ती एक मु गी होती.
ित ाबरोबर हाजी तासां चे तास खे ळे. अ ी ा मु ां ची मै ी बा पणापासूनच
जम ी होती. हाजी पाच वषाचा असता ि म ाचा सण आ ा. जाधवरावाने
रं गपं चमीचा समारं भ क न मात र ोकां स व आ ां स आप ् या घरी आमं ण
के े . इतरां बरोबर मा ोजीस आमं ण िमळा े . ाव न तो हाजीस घे ऊन
समारं भास गे ा. जाधवरावाने हाजीस हाक मा न आप ् याजवळ बो ािव े . तो
जाऊन ा ा मां डीवर बस ा. इत ात िजजाऊ घरातून धावत येऊन आप ् या
बापा ा दु स या मां डीवर बस ी. दो ी मु े ब तेक समान वय व गोिजरवाणी पा न
जाधवराव सहज िडवाळपणाने बो ा, ‘मु ी, हा तु ा नवरा पािहजे काय?
खरोखर हा जोडा यो िदसतो!’ इत ात ही दो ी मु े जवळ अस े ् या
तबकाती रं गगु ा घे ऊन एकमेकां वर उडवू ाग ी. ती ां ची बा भावास
अनु प अ ी ीडा पा न सभेत बस े ् या ोकां स मोठे कौतुक वाट े व ते हसून
णा े की, ‘जोडा यो आहे .’ ते ा मा ोजी व िवठोजी उठून सभासदां स णा े ,
‘ऐका हो, जाधवराव आजपासून आमचे ाही झा े व िजजाऊ आमची सून झा ी. ते
आता काय बो े ते तु ी सवानी ऐिक े च आहे . आता हा िन चय बद णार नाही.
थोर ोक सभेत बो ् यावर मागे सरणार नाहीत!’ ा माणे सव सभाजनां स सा ी
ठे वू न ते खा ी बस े . ते ां चे बो णे ऐकून सभेती ोक णा े की, ‘ माण
आहे .’ जाधवराव हा कार पा न अगदी चिकत झा ा. ाने ा वे ळी काहीएक
उ र के े नाही.
दु स या िदव ी जाधवरावाने सव आ ां स भोजनाचे आमं ण िद े . इतरां बरोबर
मा ोजीसही बो ावू पाठिव े . मा ोजीने उ ट असा िनरोप िद ा की, ‘आ ी तु ी
ाही झा ो. आता तुम ाबरोबर भोजन समारं भा ा वे ळी होई . म ंतरी
आ ास बो ावू नये!’ ही गो जाधवरावाची ी ाळसाबाई िह ा कळ ी. ते ा ती
मा ोजीचा हा उ ामपणा पा न फारच रागाव ी. जाधवरावासार ा मात र
मनसबदारा ी मा ोजीसार ा य:क चत् ि े दाराने सोयरीक क पाहणे हे
अथात मोठे च धाडस होते. ाळसाबाई आप ् या नव यास णा ी, ‘आप ् या
तोंडून सभेत गे ा हे अनुिचत झा े . ते उठून बो े ा वे ळी ां स ाग ीच
धमकी ावी ती आपण िद ी नाही. ा वे ळी उगीच बस ा हे ठीक झा े नाही.
मा ोजी आप ् या पदरचा नोकर. ा ा घरी मु गी िद ् याने ोकापवाद येणार.
िनंबाळकर, ि क, महािडक असे बरोबरीचे सरदार, मनसबदार, दे मुख आहे त.
ां ा घरा ां त मु गे आहे त. ते टाकून मा ोजी ाच मु ास मु गी ावयाची ती
एवढी ाची मात री तरी काय पािह ी?’ जाधवरावाने ितचे असे समाधान के े की,
‘मी सभेत सहज िवनोदाने बो ो. माझे ाब वचन काही गुंत े नाही.’ मग ाने
मा ोजीस परत असे सां गून पाठिव े की, ‘ रीरसंबंधाची गो िब कू बो ू नका.
आम ा घरात ती कोणा ा िवचारास येत नाही. सभेत मी बो ो ते केवळ िवनोदाचे
होते. ते खरे समजू न ह ध न बसणे समजू तदार मनु ास ोभत नाही. भोजनास
अव य यावे . पु ढे सू असे तसे घडून येई !’ ावर मा ोजीचा असा जबाब
आ ा की, ‘इत ा ोकां सम आपण बो ा ते अ माण कसे होई ? आ ां स
आप ् या ी सोयरीक अव य कत आहे !’ हा ाचा उ टपणाचा जबाब ऐकून
जाधवरावास अित य ोध आ ा. भोजन आटोप ् यावर ाने कारकुनास बो ावू न
आणू न असा कूम के ा की, मा ोजीचा व िवठोजीचा जो काही िह ोब झा ा असे
तो ां स चु कता करावा व नोकरी सोडून आता ा आता मु े माणसे घे ऊन येथून
जावयास सां गावे . ा माणे जाधवरावाकडची नोकरी सुटून ा दोघा बंधूंस
वे ळगावी जाऊन राहावे ाग े व पु न: ां ा हाती नां गर आ ा !
 ा अपमानामुळे मा ोजीस पराका े चे वाईट वाट े . आप ी यो ता मोठी नाही,
आप ् यापा ी दौ त नाही णू न जाधवरावाने आप ा हा उपमद के ा, तर आता
आप ी यो ता हरउपायाने वाढवावयाची असा िन चय ाने के ा. ा ा रा ंिदवस
हाच ास ागून रािह ा. सभेत सवादे खत के े ा करार मोडून जाधवराव मु गी
दु स यास दे णार, ही आप ी मोठीच अ ित ा झा ी, या न मरण पु रव े , असे ा
मानी पु षास वाटू न ा ा िच ास सारखी तळमळ ागून रािह ी. मना ा अ ा
उि थतीत असता ते दोघे बंधू एके िदव ी रा ी आप ् या े ताची राखण
करावयाक रता गे े . ती माघ मिह ाती पौिणमेची रा होती. ते े त आळीपाळीने
राखत बस े . पिह ् याने िवठोजी िनज ा आिण मा ोजी जागत बस ा. तो बस ा ा
जागी एक वा ळ होते. काही वे ळ गे ् यावर ा वा ळातून भवानीचा
सुवणकंकणमंिडत असा दे दी मान ह हळू च बाहे र िनघू न ाने ास
पा िव ् याचा भास झा ा व तो असा ह ू न एकदम अ य झा ा. मा ोजीने
िवठोजीस उठवू न आपणास झा े ा ां त सां िगत ा. िवठोजी णा ा, ‘हा ां त
टका आहे .’ मग तो जागत बस ा आिण मा ोजी झोपी गे ा. तो िनि होताच
ा ा पड े . ात भवानीदे वी ु पातळ नेस े ी, कपाळी कुंकुममळवट
भर े ी व सव अ ं कारां नी यु अ ी ा ापु ढे उभी रािह ी व ा ा पाठीवर
हात मा न ास जागृत क न णा ी, ‘मी तु ा सव कारे स झा े आहे . ा
वा ळात सप आहे , ते प माझे आहे . ास नम ार क न ते वा ळ खण
णजे ात तु ा सापडे , ते तू घे . सप िनघू न जाई . ा ा वाटे स जाऊ
नको. तु ा वं ास स ावीस िप ा रा िद े आहे .’ हे पड ् यावर मा ोजी
जागा झा ा व ते ाने आप ् या भावास िनवे दन के े . मग ा दोघा बंधूंनी ाती
ां ताची चीती पाह ाचा िवचार क न ते वा ळ खण े . ात ां स पु ळ
सापड े . ते ां नी घरी आणू न माग ् या दारी परसात पु न ठे व े .1
1) ां ट डफ णतो की, हे मा ोजीने कोणास तरी ु टू न िमळिव े असावे . हा असा िनराधार तक
कर ाचे काहीएक योजन नाही. कारण ा धामधु मी ा व रा ां ती ा काळी छपवू न सु रि त
ठे व ाचा मु उपाय ट ा णजे ते जिमनीत पु न ठे वावे हा असे . हे ात आिण े णजे ास हा असा
आक क ाभ झा ा यात काही गूढ मान ाजोगे नाही. िम. िककेड े डगावकरां ा बखरी ा आधाराने
हा धन ाभाचा कार िनराळाच दे तात. ते णतात की, हे दोघे बंधू फ टण ा जगपाळरावापा ी नोकरीस
राह ापूव ां ना हा धन ाभ झा ा. तो असा : एके िदव ी िवठोजी ात:काळी े तावर गे ा असू न
सायंकाळपयत घरी आ ा नाही णून मा ोजी ा ा पाहावयास गे ा. तो एका दाट रानातून चा ा असता
काळोख पड ा आिण तेथे ा ा भवानीने द न दे ऊन असा वर िद की,‘‘तु ा घरा ात ि व अवतार घे ई .
तो िहं दूधमाची पुनरिप थापना क न मुस मानां स दे ातून हाकून दे ई आिण िहं दूंचे रा थापी . ते 27
िप ा चा े . े वट ा राजा आं ध ळा असे .’’ मग ितने एक वा ळ दाखवू न ते खण े असता ात
सापडे असे सां िगत े .
हा अविचत धन ाभ झा ् यामुळे मा ोजीस मोठा प आ ा. ाने ोकां त असा
वाद पसरिव ा की, आपणास ीभवानी स झा ी असून, ितने आपणास पु ळ
दाखिव े आहे व आम ा कुळात ककता उ होई असा वर िद ा
आहे .1 नंतर ां नी ते , ीगोंदे येथे े षाबा नाईक पां डे ा नावाचा एक सावकार
राहत असे, ा ा घरी नेऊन ठे िव े . ा सावकाराचा व ां चा पु ळ िदवसां चा
घरोबा होता. ा ा मदतीने मा ोजीने हजार घोडी खरे दी क न पु ळ बारगीर व
ि े दार नोकरीस ठे िव े . तो पिह ् यापासूनच धम ी होता. ात आणखी ही
ा ी दै वी सादाने झा ी असे वाटू न ाचा भािवकपणा िव े षच वाढ ा. ा
झा े ् या ाचा िविनयोग धमकृ ां कडे करावा, अ ी ा ा मनाची वृ ी झा ी.
ा े तात ् या वा ळात ते सापड े ते ाने ा णास दान के े व ा
वा ळावर एक सुंदर दे वा य बां ध े . सातारा िज ् ात ं भुमहादे वाचा डोंगर आहे .
ा ा ि खरावर चै मिह ात मोठी या ा भरत असे. ा या ेस पाच-सात ाख
माणसे जमत.
ा वे ळी तेथे पा ाचा फारच तोटा येत असे. या ेक ं स तीन-तीन कोसां व न पाणी
आणावे ागे. हा ास कमी कर ा ा उ े ाने मा ोजीने ा डोंगरावर एक उ म
थ पा न तेथे िव ीण त ाव बां ध ा. ा कामी ाने पु ळ पै सा खच ा. हा
त ाव बां धून ात िवपु पाणी झा ् यावर मा ोजीने तेथे ा णभोजन घात े व
फिकरां स खै रात दे विव ी.
ाि वाय आणखी तेथे ाने धम ाळाही बां ध ् या. वे ळ येथे घृ े वराचे दे वा य
अगदी जीण झा े होते, ाची ाने डागडु जी के ी व ा गावाजवळ एक त ाव
बां ध ा. ा माणे आणखी िक े क िठकाणी तळी, िविहरी वगैरे बां धून ाने े ां ा
िठकाणी पु ळ दानधम के ा.
ा माणे अनेक धमकृ े क न ाने मात रपणािवषयी व पु ी पणािवषयी
ौिकक संपािद ा. मग ाने आप ा मूळ हे तू िस ीस ने ाचा उ ोग पु न: सु
के ा. वर सां िगत ् या माणे ाने हजार-बारा े ार पदरी बाळगून आप ा इतमाम
बराच वाढिव ा व जाधवरावापा ी मु ीिवषयी पु न: मागणी के ी; परं तु जाधवराव
काही के ् या ा ा ी रीरसंबंध कर ास राजी होईना. ते ा मा ोजीने
जाधवरावा ा ता ाती परग ां त धामधू म सु के ी व िनंबाळकरास भेटून असे
सां िगत े की, जाधवराव मु गी दे ाचे कबू क न आता दे त नाही णतो.
या व ाची खोड मोड ाक रता आ ां स दोन हजार ारां ची कुमक ावी.
ही कुमक िमळा ् यावर ाने जाधवरावा ा जहािगरीस उप व दे ाचा उप म
चा ू ठे व ा. इतकेही क न जाधवराव आप ा ह ा ह सोडीना. ते ा ाने पु ढी
यु ी योिज ी. िनंबाळकरा ा ारां िन ी मा ोजी व िवठोजी ीगों ास आ े . तेथे
सगळे अडगळ सामान ठे वू न ते िनंबदे ा याचा घाट उतर े व नेवासे गावाव न
जाऊन गोदावरी ा अ ीकडे आ े . तेथे ां नी पारध क न दोन डु करे मा न ती
दौ ताबादे जवळ ा मि दीत टाक ी आिण ा डु करां ा ग ां त िच ा
बां ध ् या. ा िच ां त ां नी िनजाम हा ा असा अज के ा की, ‘जाधवरावाने
आम ा मु ास मु गी दे ाचे भरसभेत कबू के े असून आता बायको ा
सां ग ाव न वचनास िफर ा आहे व ाने आ ां स नोकरीव नही दू र के े आहे .
या व आ ी िन पाय होऊन िनंबाळकरां चा आ य ध न हा कार के ा आहे .
ाउपर बाद हा आमची दाद घे ऊन जाधवरावा ी आमची सोयरीक क न दे ई
तर उ म, नाही तर आ ी असाच कार दु स या मि दीतही क .’1 हा ाकार
िनजामास कळ ा ते ा ा ा जाधवरावाचा अित ियत राग आ ा आिण ाने
ा ा आप ् या जु रास ता ाळ बो ावू न आणू न पु ळ दम िद ा. तो
जाधवरावास णा ा की, ‘तु ी करार क न आता नाही णता हे उिचत न े .
तुम ामुळे आम ा मि दीत हा तेचा कार मा ोजी भोस ् याने के ा आहे .
तु ी हा क ह िवनाकारण माजिव ा आहे . तरी आता मा ोजी ा मु ास मु गी
दे ऊन ा ा ी समेट करा!’ ावर जाधवरावाने असा जबाब िद ा की,
‘भोस ् यां ा मु ास मु गी दे ासंबंधाने अपमान कर ाचे कारण एवढे च की,
ां ची आमची यो ता सारखी नाही. एरवी ते आमचे आ च आहे त. आम ा घरात
सवाचा िवचार असा आहे की, समान थ पा न मु गी ावी!’
हा ाचा जबाब ऐकून बाद हास वाट े की, आपण सां गत असता हा ऐकत नाही;
उ ामपणा दाखिवतो; तरी ाचा गव हरण कर ासाठी मा ोजीस चां ग ी मनसब
दे ऊन यो तेस चढवावे . खरे ट े असता हा मोठा अपराध के ् यामुळे मा ोजी व
िवठोजी यां ना ासन कर ाचा िवचार ा ा मनात यावा; परं तु तो काळ
िनजाम ाहीस ितकू होता. मोग ां ची ा रा ावर एकसारखी व ी असून, ते
बुडवू न टाक ाचा िनधार अकबर बाद हाने के ा होता. अ ा आणीबाणी ा वे ळी
आप ् या रा ाती मराठे सरदारां त क ह माजू न, ां पैकी काही ूस जाऊन
िमळा ् याने आप ा प िततका कमजोर होई , असा िवचार बाद हाने क न
मा ोजीस आप ासा कर ाचा बेत के ा. मग ाने मा ोजी व िवठोजी यां स मो ा
ेहभावाने बो ावू न आणू न े की बारा हजार2 ारां ची मनसब िद ी व मा ोजीस
राजे हा िकताब दे ऊन ि वनेरी व चाकण हे िक ् े व ास भोवता चा मु ू ख
सरं जामादाख िद ा आिण पु णे व सुपे ा परग ां ची जहागीर क न िद ी.3 हे
वतमान स. 1604 ा माच मिह ात घड े .
1) िम. िकंकेड णतात की, जाधवरावाने मु गी दे त नाही असे सां िगत े ते ा मा ोजी तुळजापूर ा
भवानी ा द नास गे ा आिण ित ापुढे दं डवत घा ू न ाने आप े गा हाणे ित ा िनवे दन के े . नंतर रा ी
दे वीने ात येऊन ाचा मनोरथ पूण होई असे आ वासन िद े . मग ाने परत अहमदनगरास येऊन
खु जी जाधवास आप ा अपमान के ् याब ं यु ास आ ान के े . हे ां चे भां डण मूितजा ा कानावर
जाऊन ाने म थी के ी आिण जाधवा ा हाजीस मु गी ावयास भाग पाड े .
1) ही मनसब फ मा ोजीस िद ी असू न, ती पाच हजारां ची होती असे िक ेक िठकाणी ट े आहे .
िक ेकां चे असे णणे आहे की, मा ोजीने जगदे वराव िनंबाळकरां ा माफत िनजाम ाही दरबाराकडे िफयाद
के ी; परं तु िनंबाळकर आिद ाहीत ा सरदार अस ् याकारणाने ाचे िनजाम हा ी काही सू त होते िकंवा
कसे याची ं का वाटते.
2) ा वे ळी मा ोजीस िमळा े ् या जहािगरीची यादी ि . िद. यात फार मोठी आहे . ती खरी आहे , असे
मान ् यास ा ा पुणे, नाि क, अहमदनगर व खा े एव ा ां तां ती काही परगणे िमळा े होते असे
णावे ागते; पण ा सु मारास यात ् या काही ां तां वर मोग ां चा अंम बस ा अस ् याकारणाने हे सं भवनीय
िदसत नाही.
ा माणे मा ोजीचा प बाद हाने घे ऊन ाची यो ता वाढिव ी, हे पा न
जाधवरावा ा ाची मागणी इतः पर नाकबू करवे ना. बाद हाने उभय प ां स
आप ी कुटुं बे व आ यां स दौ ताबादे स आणावयास सां िगत े आिण िववाहसमारं भ
आप ् या सम करिव ा. खु बाद हा समारं भास हजर रािह ् यामुळे दरबारचे
एकूणएक अमीर आ े होते. अ ा कारे हाजी व िजजाबाई यां चा िववाह मो ा
थाटाने झा ा. मा ोजीने ा समयी पु ळ खच के ा. दरबार ा सग ा अिमरां स
टो े जं ग मेजवानी िद ी व ा णां स दानधम व फिकरां स खै रात के ी. हा िववाह स.
1604 ा एि मिह ात झा ा. ा माणे मा ोजीचा हे तू िस ीस जाऊन वरती
आणखी ास मनसब व राजे हा िकताब िमळा ा.
ा िववाहानंतर मा ोजीराजे िनजाम ाही रा ाचे मनसबदार होऊन ा गडबडी ा
काळी ा सरकारास फार उपयोगी पड े . ते मोठे ू र व ार अस ् यामुळे ां चे
दरबारात तेज पडू ाग े . सरकार ा अनेक िबकट कामिग या क न ां नी
दरबारची ाबासकी िमळिव ी. ा माणे जाधवरावा ा ह ा व बाद हाने ां स
जी ही एक मोठी मनसब िद ी तीस ते सवथै व पा होते असे िनद नास आ े .
सरकारचे मु ी मोठमो ा कामां त ां ची मस त घे ऊ ाग े . ि वाय ां चा
 भाव मोठा े मळ व परोपकारी अस ् यामुळे दरबारचे ोक ां ना सवदा अनुकू
असत. हाजी बापाबरोबर नेहमी दरबारात जात असे. तो मोठा दे खणा, कु ा बु ी,
आजवी व सु ी अस ् यामुळे बाद हाची ा ावर फारच मज बस ी व
दरबार ा अमीर-उमरावां सही तो फार आवडू ाग ा. मा ोजीराजे आप ् या
मनसबदारीचा पं धरा वष मो ा इ तीने उपभोग घे ऊन दरबारात आप े वजन
अतोनात वाढवू न सन 1619 म े मृ ू पाव े आिण िनजाम ाहीने ां ची दौ त व
मनसब हाजीराजे यां स िद ी.
❖❖❖
 हाजीराजे यां चे वृ िनजाम ाहीती नौकरी
हाजीराजे यां स मनसबदारी िमळा ी, ावे ळी िनजाम ाही रा ाचा कारभार
मि कंबर पाहत होता. आता येथे पिह ् याने ा सरकारची ा काळी क ी काय
थती होती ते थोड ात सां गतो. सन 1600 म े अकबर बाद हाने अहमदनगर
काबीज के े व चां दबीबी सु ताना िहचा खू न ित ाच पदर ा सरदारां कडून झा ा.
ितने िनजाम ाही त ावर बहादू र िनजाम हा ा नावाचा जो एक बा राजा
बसिव ा होता तो मोग ां ा हाती ाग ा व ां नी ा ा ा ् हे र ा िक ् ् यात1
नेऊन कैदे त ठे व े . ा माणे िनजाम ाही राजधानी व िनजाम हा ूं ा हाती
ाग ा असता मि कंबराने मुळीच न डगमगता ोकां ची पु न:जू ट के ी व
िनजाम ाही त ावर दु सरा एक अ ् पवयी वारस बसवू न ास दु सरा मूितजा2
िनजाम हा असे नाव िद े आिण ास दौ ताबाद ा मजबूत िक ् ् यात नेऊन
ठे वू न तेथे बिहरी घरा ाचे िन ाण ाने पु न: उभार े . ा कारे मि कंबर ा हाती
सव स ा येऊन हब ी ोकां चा दरबारात वरच ा झा ा. ामुळे िनजाम ाहीती
मराठे सरदारां ा मनां त वै ष येऊन रा ात दोन फ ा झा ् या. मराठे
सरदारां ा फळीचा मुख िनआन राजू नामेक न एक सरदार होता. मि कंबर व
िमआन राजू यां नी िनजाम ाहीचा जो मु ू ख मोग ां नी काबीज के ा होता ापै की
बराच परत घे त ा. िमआन राजू ने दौ ताबादे पासून उ रे स गुजरातेपयत व दि णे स
अहमदनगरपयत सगळा मु ू ख आप ् या क ात घे त ा व दि णे कडचा सगळा
ां त मि कंबर ा हाती आ ा. हे दोघे ही सरदार आपण िनजाम हाचे अंिकत
आहोत असे बा ा ारी णत; परं तु वा िवक स ा ां नी आप ् या हाती ठे व ी
होती. मूितजा िनजाम हास आव ा ा िक ् ् यात ठे व े असून, ा ा खचासाठी
ा िक ् ् या ा सभोवताती काही गावां चे उ ावू न िद े होते.
1) कोणी णतात की, ा ा आ ा येथे नेऊन कैदे त ठे व े होते.
2) ो. जदु नाथ सरकार या ा बुराण िनजाम हा णतात. दु सरे ब तेक इितहासकार या ा दु सरा मूितजा
िनजाम हा हे च नाव दे तात. आता एवढे मा खरे की, या ा आजाचे नाव पिह ा बुराण िनजाम हा असे होते.
या व गादीवर बस ापूव याचे नाव कदािचत बुराण िनजाम हा असे असावे .
पु ढे िमआन राजू ने मोग ां ी स क न मि कंबरबरोबर यु चा िव े ; परं तु
ात मि कंबरची सर ी होऊन िमआन राजू ा ा हाती ाग ा आिण मराठे
सरदारां ची फळी फुटू न सगळे मि कंबराचे अंिकत झा े . ा माणे ितप ास
हतवीय क न मि कंबर िनवधपणे कारभार पा ाग ा. ाने सव रा ाचा
बंदोब यथा थत क न जमाबंदीची उ म ि ाव ी. ा सुधारणे ब ाचा
महारा ात मोठा ौिकक झा ा. पु ढे ाने स. 1610 म े दौ ताबादे जवळ खडकी1
नावाचे हर वसवू न तेथे िनजाम ाही त ने े . ाने मोग ां ी अनेक यु संग
क न पु ळ य संपािद े . अहमदनगर मोग ां ा हाती गे े होते ते ाने पु न:
काबीज के े . ा माणे मि कंबर बळ होऊन मोग ां चे काही चा ू दे ईना, ते ा
िद ् ीचा बाद हा जहां गीर याने आप ा पु हाजहान यास मोठे सै दे ऊन
िनजाम ाही मु ू ख पु नरिप काबीज कर ासाठी दि णे त स. 1617 म े रवाना के े
व ा ा मागोमाग आपणही सै घे ऊन िनघा ा. मोग सै ाची व मि कंबराची
स. 1620 म े मोठी िनकराची ढाई झा ी. ा यु ात मराठे सरदार मो ा ौयाने
ढ े . हाजीराजे यां ा अंग ा ौयवीयादी गुणां चे िनद न पिह ् याने ाच
यु ात झा े . मि कंबराचा पराभव होऊन ास मागे हटावे ाग े , तरी हाजीराजे
यां नी कच न खाता मोग ां ा सै ावर वे ळोवे ळी छापे घा ू न ास पु रेपू र है राण
क न सोड े . ा मदु मकी व ां ची िनजाम ाही दरबारात मोठी वाहवा झा ी. ते
मोठे ू र व यु कु सरदार आहे त अ ी सवाची खा ी झा ी. मि कंबराचा
ां ावर फारच ोभ जड ा.
हाजहानने पािह े की, मराठे सरदारां चे पाठबळ आहे तोपयत िनजाम ाही
पादा ां त होणे कठीण आहे . या व ाने ां ात फंदिफतुरी आरं िभ ी. खु जी
जाधवराव वगैरे सरदारां स ाने मोठी ा ू च दाखवू न व क न घे त े . ा
सरदारां चे मि कंबरा ी चां ग े से पटत नस ् यामुळे ते सहज िफतूर झा े . असे
सां गतात की, खु जी जाधवरावास मोग ां कडून चोवीस हजारां ची मनसब ा
झा ी.1 ि वाय ा ा िक े क आ ां सही मोठमो ा मनसबा िमळा ् या. हे
वतमान स. 1621 म े घड े . हाजीराजे मा मोग ां ा ा ा चीस भु े
नाहीत. ते मि कंबराचा प ध न रािह े .
1) ाच हरास पुढे औरं गजेबाने औरं गाबाद असे नाव िद े .
2) काही बखरीत खु जी जाधवराव मोग ां स जाऊन िमळ ाचे कारण येणे माणे िद े आहे : दु सरा मूितजा
िनजाम हा मरण पाव ् यावर ाचे दोघे हान मु गे सहा-सात वषाचे होते. बाद हा ा यां नी साबाजी
अनंत णून एक चतुर पु ष िनजाम ाहीत मु ी होता ा ा िवचार े की, विजरी चा िव ास ायक असा
पु ष आप ् या रा ात कोण आहे ? ते ा ाने हाजीराजे यां चे नाव सां िगत े . ाव न ां नी ास विजरी
दे ऊन सव रा कारभाराचा कु अख ार िद ा. हाजीराजे िनजाम हा ा मु ां स आप ् या मां डीवर घे ऊन
त ावर बसत व खु जी जाधवराव वगैरे मोठमो ा सरदारां स त ापुढे येऊन कुिनसात करावी ागे.
जाधवरावास ाब फारच वाईट वाटू ाग े . जो कुणबी आप ् या दे वडीवर एक वे ळ चाकर होता, ा ा
पोराची अ ी बढती होऊन ाने मसनदीवर बसावे आिण आपण ा ासमोर उभे रा न मुजरा करावा, ात
आप ा पाणउतार होत आहे , असे जाधवरावास वाटू न ा ा मनात ा सरकारिवषयी वै ष आ े . मग ाने
िद ् ी ा बाद हाकडे आप ा वकी प दे ऊन पाठिव ा आिण ास िनजाम ाहीवर ारी करावयास

ंि े े ी ौ े ी ि े
सािगत े . ाने मीरजुम ानामक एका सरदारास साठ हजार फौज दे ऊन जाधवरावा ा मदतीस पाठिव े .
ास जाधवराव व दु सरे मराठे सरदार जाऊन िमळा े .
ा माणे िफतुरी होऊन आप ा प दु बळ झा ा असे पा न मि कंबराने
िन पाया व अहमदनगर व ा भोवता चा मु ू ख मोग ां स दे ऊन ां ी स
के े . पु ढे हाजहानास िद ् ीकडे जावे ाग े . ही संधी साधू न मि कंबराने
मोग ां ा सै ास हाकून दे ऊन ां ा हाती गे े ा मु ू ख पु नरिप काबीज के ा.
नंतर हाजहान पु न: दि णे त आ ा व िफतुर झा े ् या मराठे सरदारां ा
साहा ाने मि कंबराने घे त े ा मु ू ख ाने पु नरिप ह गत के ा. ा वे ळी
मि कंबर फारच जे री ा आ ा. हाजीराजे यां नी ास मो ा इतमामाने साहा
के े ; परं तु मोग ां चे सै बळ चं ड अस ् यामुळे ाचे काहीएक चा े ना. ते ा
अ ा बळ ू ी भां डत रा न िनजाम ाही बुडवावी ापे ा तह क न स ोखा
करावा, असा मि कंबराने िवचार के ा व ा माणे ां ी संधी क न तो ां ा
तावडीतून बरे पणी सुट ा. यानंतर ाने मोग ां ी िवरोध असा कधीही के ा नाही.
ापु ढे मि कंबर फार िदवस जग ा नाही. एकाएकी रोग होऊन स. 1626 म े ाचे
दे हावसान झा े . मरणसमयी ाचे वय 80 वषाचे होते.
मि कंबर मरण पावताच मोग ां नी खु जी जाधवरावा ा मदतीने िनजाम हा ी
पु न: यु सु के े . ा सुमारास जहां गीर बाद हा मरण पाव ् यामुळे हाजहानास
िद ् ीस जावे ाग े . ते ा ाने जाधवरावा ा मदतीस काही फौज ठे वू न
िद ् ीकडे कूच के े . ा वे ळी हाजीराजां नी साबाजी अनंत नामक एका चतुर
पु षा ा साहा ाने अ ् पवयी मूितजा िनजाम हा ा आईचा आप ् यावर पू ण
भरवसा बसवू न िनजाम ाहीचा सगळा कारभार आप ् या हाती घे त ा होता आिण
दौ ताबादे वर मोग चा ू न आ े ते ा िनजाम हास व ा ा आईस तेथून काढू न
क ् याणाजवळ मा ी नावाचा एक िक ् ा कासार घाटात आहे तेथे नेऊन ठे व े .
ा िक ् ् यास जाधवरावाने मोग सै ािन ी वे ढा िद ा. हाजीराजां नी सहा मिहने
िक ् ा ढवू न ूस िब कू दाद िद ी नाही. तरी ूचा वे ढा काही के ् या
उठे ना. मोग ां चे अिधकािधक सै िक ् ् यासभोवार जमा होऊ ाग े . इतके झा े
तरी ू ी े वटपयत ट र दे ाची िहं मत हाजीराजां स होती.
खरे पाहता िनजाम ाहीचे र ण कर ास इमानाने व ौयाने झटणारा परा मी
सरदार ावे ळी हाजीराजां वाचू न कोणीही न ता; परं तु ा पड ा काळी
िनजाम हा ा आई ा दु बु ी सुच ् यामुळे राजां चे मन उदास होऊन ां स
आप ् या ध ास सोडून जावे ाग े . खु जी जाधवरावाने िनजाम हा ा आई ी
िम ाफाने बो णे ावू न ित ा व क न घे त े व िनजाम ाही अिजबात
बुडिव ाचा घाट घात ा. हे पा न हाजीराजां स फार वाईट वाट े . ां नी असा
िवचार के ा की, खावं दच बेदी झा ा तर ा ा वतीने ढू न आप ा ाण धो ात
घा ात काय अथ आहे ? आपण याचे सेवक णवू न येथवर िनमकह ा ीने
वाग ो, ाचे यापु ढे काही चीज होई से िदसत नाही. ते ा आप ् यामुळे पाद ाहत
बुडा ी हे अपय क ास ावे ? आपणच येथून िनघू न जावे हे उ म. असा बेत
क न व तो िनजाम हास व ा ा आईस कळवू न ां नी आप ् या िनवडक
िव वासू ोकां िन ी िक ् ् यातून िनघू न जा ाची िस ता के ी.
मग एके रा ी अक ात िक ् ् याबाहे र पडून, ूची फळी फोडून ते पार िनघू न
गे े . जाधवरावा ा हे च हवे होते. हाजीराजे िक ् ् यातून पळू न गे ् याचे वतमान
ास कळताच तो ां ा पाठ ागास िनघा ा. हा पाठ ाग जाधवरावाने िक े क
िदवस मो ा आवे ाने व नेटाने चा िव ा. ही व ु रजामातां ची धरपकड
फ टणपयत झा ी. तेथपयत हाजीराजे ा ा िब कू सापड े नाहीत.
फ टण ा सरह ीवर पोहोचताच जाधवरावाने ाग ीच माघार खा ् ी. कारण
ा ा ठाऊक होते की, िनंबाळकराचे साहा िमळू न हाजीराजां ना अंमळ जोर
आ ा की, ते आपणावर उ टू न आप ी दाणादाण कर ास कदािप चु कणार
नाहीत.
हाजीराजे मा ी िक ् ् यातून िनघा े ा वे ळी ां ची बायको िजजाबाई व ां चा
मु गा संभाजी, जो ा वे ळी तीन-चार वषाचा होता, ही ां ाबरोबर होती. िजजाबाई
ा वे ळी सात मिह ां ची गरोदर होती. पाठीवर ू अस ् यामुळे ां ना मो ा वे गाने
दौड करावी ाग ी. िजजाबाईस घो ावर बसवू न नेत होते. काही कोस दौड झा ी
न झा ी तो ित ा पोटात दु खून येऊन अ ा वे दना होऊ ाग ् या की ित ाने एक
पाऊ पु ढे जाववे ना. ते ा ित ा कोठे तरी सुरि त थळी ठे वू न पु ढे जावे असा
राजां नी बेत के ा.
ा वे ळी जु रास ीिनवासरावाचे ठाणे होते. हा तेथे तं होऊन बस ा होता. ाचे
व हाजीराजां चे पू व पासून स होते. या व िजजाबाईस ा ा आ याने ि वनेरी
िक ् ् यात ठे व े व ित ा र णाथ काही ार व इतर ोक िद े .1 हाजीराजे पु ढे
िनसटू न गे ् यावर मागोमाग जाधवराव ा िक ् ् यापा ी आ ा, ते ा ोकां नी
 ा ा असे सां िगत े की, हाजीराजां चे आिण तुमचे वै मन अस े तरी मु ीने
काही तुमचा अपराध के े ा नाही. या व ित ा भेटून ित ा र णािवषयी यो
तजवीज करावी. ती मोग ां ा हाती ाग ी असता िवटं बना कोणाची होणार याचा
िवचार करा. हा बु वाद ऐकून जाधवरावाचे मन व े आिण तो ित ा भेटीस गे ा.
ितने ा ा पु ळ दोष दे ऊन ट े : ‘ ां ाऐवजी मी आता तुम ा हाती
सापड े आहे . जे काही पा रप करावयाचे ते म ा करा.’ जाधवरावाने ित ा
पोटा ी ध न ट े : ‘होणारासारखी बु ी सुचून वै मन पड े , ा ा काही
इ ाज नाही. तु ा आता कोठे जावयाचे ते सां ग. िसंदखे डास च त अस ीस तर तु ा
मी ितकडे सुरि तपणे पोचिव ाची व था करतो.’ ती णा ी, ‘म ा येथेच
राहावयाचे , माहे री जावयाचे नाही.’ ितचा असा िन चय पा न जाधवरावाने ित ा
र णाथ आणखी काही सरं जाम िद ा. ा माणे ती मानी ी आप ् या पतीने नेमून
िद े ् या िठकाणीच रािह ी. आप ् या पती ी आप ् या िप ाने असे वै र करावे हे
ित ा मुळीच आवड े नाही. चोहोकडे अ ी धामधू म असता तेथेच राह ाचा आ ह
धर ा आिण पु ढेही कधी ती माहे री गे ी नाही.
हाजीराजे पळा े ते थे ट िवजापु रास गे े . िनजाम हा ा आईची घरफूट नजरे स
येताच ां नी िवजापू र सरकारा ी राजकारण कर ासाठी बाळकृ पं त हनुमंते यां स
ितकडे अगोदरच पाठिव े होते. ा सरकारचे ावे ळचे मु मु ी मुरार जगदे व
व रणदु ् ाखान यां स हाजीराजां ची यो ता चां ग ी ठाऊक होती. अिद हाने
राजां चा ब मान के ा व िनजाम ाही बुडू न दे ाचा जो ां चा हे तू तो िस ीस
ने ास ागे ते साहा कर ाचे ाने ां स वचन िद े व ां ा मदतीस काही
फौजही िद ी.
1) िक ेक बखरींत असा उ ् े ख आहे की, हाजीराजां नी िन पाया व िजजाबाई ा वाटे तच टाकून व ित ा
र णाथ काही ोक ठे वू न पुढे प ायन के े . पुढे जाधवराव तेथे आ ा व ा ा आप ् या मु ीची क णा येऊन
ित ा ाने ि वनेरी िक ् ् यात सु रि तपणे पोचिव े व ित ा र णाथ पाच े ार ठे व े .
इकडे िनजाम ाहीत अिधकारा र झा े . मि कंबर मरण पाव ् यावर ाचा पु
फ े खान ास विजरी ा झा ी. हा फ े खान भावाने मोठा गिव व ू र होता.
मि कंबराची कतबगारी, धोरण व रा ाती मोठमो ा सरदारां स वागवू न घे ाची
ै ी ही ास मुळीच न ती. ाने मोग ां ी काही वे ळ यु चा िव े ; पण ात
ा ा य असे कधीच आ े नाही. ावे ळी मोग ां चा सरदार खानजहान ोदी हा
ा ा ी दि णे त ढत होता. ा सरदाराने फ े खाना ी पु ढे वकरच तह
के ् यामुळेच ढाई बंद पडून िनजाम ाहीचा काही वे ळ िनभाव ाग ा.
िनजाम हास फ े खानाचा ि रजोरपणा सहन न होऊन ाने ा ा
अिधकाराव न दू र क न कैदे त टाक े आिण तकरीबखान नामक एका दु स या
सरदारास आप ा वजीर के े .1 हे असे अिधकारा र झा े ते ा जाधवरावाने पु न:
िनजाम हाकडे जावे असे मनात आणू न ा ा ी स ो ाचे बो णे ाव े .
मूितजािनजाम हा हा मोठा खु न ी मनु असून, ा ा धोरणही बेताचे च होते.
ा ा मनात जाधवरावािवषयी पराका े चा दं होता. एवढाच ब ा सरदार
आपण होऊन आप ् याकडे येत आहे , तर माग े सगळे िवस न जाऊन ा ा
आप ् या प ाकडे घे ऊन आप ् या रा ाची बळकटी करावी, असा िवचार ा ा
काहीच सुच ा नाही.
पू व के े ् या िनमकहरामीब सूड उगिव ाचा ाने बेत क न जाधवरावा ा
दौ ताबादे ा िक ् ् यात आप ् या भेटीस बो ािव े व ाचे काय णणे आहे ते
सम ऐकून घे ाचे िमष के े . ा माणे जाधवराव आप ा मु गा अच ोजी यासह
िनजाम हा ा दरबारात आ ा. इत ात काही गु मस त करावयाची आहे असा
बहाणा क न बाद हा कचे रीतून उठून आत गे ा आिण पू व ठरवू न
ठे िव ् या माणे ितघे मुस मान सरदार आप ् या तरवारी उपसून जाधवरावा ा व
ा ा मु ा ा अंगावर धावू न आ े आिण ां नी ां ा हातां त ् या तरवारी
िहसकावू न घे त ् या. हा असा दगा पा न ते िपतापु आप ् या कंबरे ा क ारी
काढू न ां ा ी मो ा ौयाने ढ े ; परं तु यवन सरदारां पुढे ां चे काहीएक न
चा ू न े वटी ते तेथेच ठार झा े .2 जाधवरावाची बायको िग रजाबाई व बंधू
भोताजीराव हे काही सै ासह हराबाहे री हौदापा ी उतर े होते. ां ना हे घोर
वतमान कळताच ते आप ी फौज घे ऊन िसंदखे डास पळू न गे े . मग िग रजाबाईने
मोग बाद हापा ी अज क न आप ा दीर भोताजीराव1 ां स आप ् या
नव याची मनसब व जहागीर दे विव ी. बाद हाने ित ा एका मु ास व नातवासही
मनसब िद ी. ानंतर हे जाधवाचे घराणे अखे रपयत मोग ां ची नोकरी क न
रािह े .
1) खाफीखान णतो की, फ ेखानामागून हमीदखान हा वजीर झा ा. हा हब ी सरदार होता. याची ी
अित पवती होती. ित ा सु तान मोिहत झा ् यामुळे हा मोठा यो तेस चढ ा.
2) मोडककृत अिद ाही ा इितहासात ही जाधवरावाची हिककत अंमळ िनरा ा रीतीने िद ी आहे . ती
अ ी : फ ेखानास कैद के ् याव न जाधवराव वगैरे मराठे सरदारां स आप ् या िजवाचे व अ ूचे र ण कसे
करावे याची िफकीर वाटू ाग ी. जाधवरावाने पळू न जाऊन मोग ां चा आ य कर ाचे मनात आण े . ही
गुणगुण िनजाम हा ा कानावर जाताच तो घोटा ात पड ा. जाधवरावासारखा ब ा सरदार मोग ां कडे
जाऊन ां नी ास पाठी ी घात े तर आप ा प बराच दु ब होई असे ा ा वाट े व ास पकडू न कैद
कर ाचा ाने बेत के ा. नंतर एके िदव ी जाधवराव आप ् या पु ासह दरबारात काही कामािनिम आ ा
े ो
असता हा असा द ाने ाचा खू न झा ा. जाधवरावाबरोबर ा ा दु स या मु ाचा व एका नातवाचा खू न झा ा,
असे मुस मानी बखरीत आहे .
हाजीराजे ा वे ळी प रं ा ा िक ् ् यात असून, आसपासचा मु ू ख ह गत
क न ात तं पणे अंम चा वीत होते. आप ् या सास यास द ाने ठार
मार ् याचे वतमान ऐकून ां नी असे मनात आण े की, िनजाम हा ी पु न: स ोखा
कर ा ा नादास ाग ात िकंवा ा ा प ाने भां ड ात आता काही अथ नाही.
कारण मूितजा बाद हा मोठा खु न ी व घातकी मनु आहे अ ी ां ची पु री खा ी
झा ी. मग राजां नी असा बेत के ा की, ा वे ळी साधे तेवढा मु ू ख हाता ी घा ू न
आपण तं होऊन बसावे . ां नी संगमनेरपासून पु ापयतचा सगळा मु ू ख
काबीज के ा व आसपासचे सगळे िक ् े ह गत के े .
ा धामधु मीत ां नी िवजापू र सरकारचाही काही मु ू ख घे त ा. ाव न ा
सरकारास राग येऊन राजां चा बंदोब कर ासाठी मुरारपं तास मो ा सै ािन ी
पाठिव े . ाने राजां ा ता ात े काही महा ह गत के े . पु णे, इं दापू र वगैरे
काबीज क न राजां चा वाडा वगैरे घरे जाळू न टाक ी. िवजापू रकरां ा ा मो ा
सै ा ी झुंज ाचे राजां स ावे ळी साम न ते. णू न ां नी जु र ा
ीिनवासरावाचा आ य धर ा. मुरारपं ताने िभ सार ा टे कडीवर एक िक ् ा
बां धून ाचे नाव दौ तमंगळ असे ठे व े आिण ावर दोन हजार ोक हाताखा ी
दे ऊन रामरावास ठे व े . ाने चं राव, बाजी दळवी वगैरे सरदारां बरोबर सै दे ऊन
तळकोकण काबीज करावयास पाठवू न त: िवजापु राची वाट धर ी.
िवजापू रकरां ची वावटळ िनघू न गे ् यावर ां नी जु रा न िनघू न, पमेगड नावाचा
िक ् ा मोडकळीस आ ा असून ात कोणाचे ठाणे न ते, ाची डागडु जी क न
ाचे ामगड2 असे नाव ठे व े व ात ते रा ाग े . येथे रा न ां नी आप ् या
हातचे गे े े सगळे िक ् े व महा पु न: हळू हळू काबीज के े . पाच-सहा हजार
फौजे ची जमवाजमव के ी व जु र व संगमनेर ां पासून अहमदनगर व दौ ताबाद
ां पयत सगळा मु ू ख हाता ी घात ा; ाच माणे बा े घाटाचाही मु ू ख ां नी
क ात घे त ा.
ा सुमारास मोग ां ा खानजहान ोदी नावा ा एका सरदारावर हाजहान
बाद हाची इतराजी झा ् याव न तो दि णे त पळू न येऊन िनजाम ाही सरकार ा
आ याने रािह ा. ा ा पा रप ास िद ् ी ा बाद हाने फौज रवाना के ी, ते ा
िनजाम ाहीती दे मुख व जहागीरदार ोदीचा प उच ू न मोग ां ी ढू ाग े .
 हाजीराजां नीही ाचा प ीका न ा ा पु ळ साहा के े व मोग ां ा
सै ाचे काही एक चा ू िद े नाही. हे वतमान हाजहानास कळ े ते ा ा ा
अ ी भीती वाट ी की, दि णे ती मराठे सरदार व मुस मान बाद हा ोदीस
सामी झा ् याने आप ् या स े ा व गादी ा ध ा बसे ; या व ा ोदीचा व
ा ा प ा ा ोकां चा वे ळीच नायनाट के ा पािहजे , असा िनधार क न तो
मो ा सै ािन ी दि णे त आ ा व ाने असे जाहीर के े की, जे कोणी ोदी ा
मदत करती िकंवा ा ा प ा ा सामी होती ां चा समूळ ना के ् यावाचू न
आपण राहणार नाही. मग ाने आप ् या एकंदर सै ा ा तीन टो ा क न तीन
सरदारां ा हाती दे ऊन ोदीवर व ा ा प ा ा ोकां वर रवाना के ् या. ापु ढे
ोदी ा प ाचा िटकाव न ागून तो दि णे कडे पळत सुट ा. ाने िवजापू रकरां ची
कुमक मािगत ी; पण ती ां नी ा ा िद ी नाही. ते ा तो पु न: दौ ताबादे कडे
वळ ा व िनजाम हाने ा ा मदत के ी. मोग ां ा व िनजाम हा ा सै ाची
ढाई झा ी. तीत मोग ां ची सर ी झा ी. ा माणे चोहोकडून िन पाय होऊन
ोदी काबु ास पळू न जा ा ा उ े ाने उ रे कडे दौड क ाग ा. मोग ां ा
फौजे ने ाचा सारखा िप ा पु रिव ा, ते ा े वटी िनरा होऊन ोदी आप ् या
िव वासू ोकां सह एकदम मागे उ ट ा व ू ा सै ावर ह ् ा क न मो ा
ौयाने ढू न समरभूमीवर पड ा.
ा माणे ोदीचा ना झा ् यावर हाजीराजां स अ ी दह त पड ी की, आता
हाजहान आप ् या ित े माणे वतन कर ास वृ होऊन आप ् या चं ड
सै ाचा मोचा आपणावर िफरवी . ा संगी आप ा बचाव कर ाची ां ना एक
यु ी बरी ी िदस ी. ती ही की, बाद हा ा रण जाऊन कृतापराधां ची मा
मागावी व ाची नोकरी प न राहावे . मग ा आ याचा अज ां नी अजीमखान
नामक एका सरदारा ा ारे बाद हास के ा. ात ां नी बाद हास अ ी िवनंती
के ी की, ‘मी तुमचे नोकरीस राहावयास तयार आहे . तु ी म ा मा ा
अपराधाब मा क न मा ा िजवास काही अपाय करणार नाही असे आ वासन
ा तर मी आप ् या जु रास दाख होईन!’
हाजहानास राजां ा अंग ा ौयवीयादी गुणां ची चां ग ीच तीती होती. ि वाय
िनजाम ाही बुडिव ाचा जो ां चा संक ् प होता तो िस ीस ने ा ा कामी
हाजीराजां सार ा ब ा व परा मी सरदाराचे साहा िमळा ् यास फारच
उ म, असे ा बाद हास वाटू न ाने राजां चे बो णे ता ाळ मा के े व ां स
अभय वचन दे ऊन जु रास बो ािव े . ते ा राजे आप े दोन हजार ार घे ऊन
बाद हा ा भेटीस गे े . तेथे ां चा ब मान होऊन ां स पाच हजारां ची मनसब
िमळा ी.1 िनजाम ाही सरकारकडून ां ना पू व िमळा े ी जहागीर ां ाकडे
कायम के ी व तीि वाय आणखी काही महा िद े .2 हाजहान इतकेच क न
रािह ा नाही, तर ाने राजां ा काही आ ां स व पदर ा इतर सरदारां सही
मनसबा िद ् या.3 िवठोजीचा खे ळोजी4 णू न एक मु गा होता. तो ा वे ळी
राजां बरोबर होता. ासही इतरां बरोबर मनसब िमळा ी. हे वतमान स. 1630 म े
घड े . ा वे ळी जु र, संगमनेर व बैझापू र हे ां त हाजीराजां स िमळा े . ते ह गत
कर ास राजां स पाठिव े आिण नंतर ास नाि क येथे ठे व े .
1) काही मराठी बखरींत हाजीराजा ा ा वे ळी बावीस हजारां ची मनसब िमळा ी होती असे आहे . खाफीखान
णतो की, सहा हजार पायदळ व पाच हजार घोडदळ ठे वता येई एवढी मनसब ां स िमळा ी होती.
(इि अट भा. 7, पृ. 15)
2) ा नवीन िमळा े ् या ां तां पैकी अहमदनगरचा ां त असावा. कारण पुढे ि वाजी महाराजां नी ा ां तावर
ह सां िगत ा होता. िम. िकंकेड णतात की, ां स आणखी फ ेखानाचीही जहागीर िद ी.
3) ो. जदु नाथ सरकार णतात की, राजां ना ा वे ळी बाद हाने दोन पये इनाम िद े व ां चा मु गा
सं भाजी यास दोन हजारां ची मनसब िद ी व ां ा एका िमनाजी नावा ा बंधू ा तीन हजारां ची मनसब िद ी.
4) ा ा पाच हजारी मनसब िमळा ी होती. ा ाबरोबर याचे दोघे भाऊ मा ोजी व परसोजी हे ही मोग ां कडे
गे े . पुढे दौ ताबाद मोग ां ा ता ात जाऊन िनजाम ाही बुडते असे पा न खे ोजी मोग ां स सोडू न
िवजापूरकरां कडे गे ा. याची बायको गोदावरी नदीवर ानास गे ी असता ित ा एका मोग सरदाराने पकडू न
ने े . ाने चार ाख होन खं डादाख घे ऊन ित ा सोडू न िद े . ानंतर िवजापूरकरां चा मोग ां ी तह
झा ् यावर ा ा ा सरकारने आप ् या नोकरीव न दू र के े . ते ा तो दौ ताबादे जवळी आप ् या
विड ां ा पाटी की ा गावी जाऊन रािह ा आिण तेथून मोग ां ा अम ात ु टा ू ट क ाग ा.
औरं गजेबाने आप े ोक ा ावर पाठवू न ास पकडू न आणून ठार मार े . ( ो. सरकारकृत औरं गजेबाचे
च र , भा. 1, पृ. 55)
ा वे ळी दि णे त मोठा दु ाळ पडून ोक अगदी है राण झा े . िनजाम ाही जे चा
फारच ना झा ा. ात आणखी पटकी उ व ी. तीमुळे तर हजारो ोक पटापट
म ाग े . सगळा दे ओस पडून सरकारी वसु ास मोठाच ध ा पोच ा. असा
दु हेरी कहर गुदर ा असून, मोग ासारखा बळ ू िनजाम ाहीत सारखा
धु माकूळ उडवू न दे त होता. िनजाम ाहीती बरे च जहागीरदार व मनसबदार
मोग ां नी नाहीतसे क न ां ा जागी आप े सरदार नेमून िद े . असा चोहोकडून
गहजब झा ् यामुळे आप ी गादी आता खास जाते असे िनजाम हास वाटू ाग े .
आप े मोठे मोठे सरदार िफतूर क न मोग ां नी आप ् या प ास सामी क न
घे त े , ते ा आता आप ी धडगत िदसत नाही, असा िवचार क न, ा सव कहराचे
मूळ तो ोधू ाग ा. ते ा ा ा मनाने असे घे त े की, आप ा नवा वजीर ा सव
संकटां चे कारण आहे . मग ाने ा ा अिधकाराव न दू र क न फ े खानास
बंदीतून आणू न पु न: विजरी िद ी. तक ीबखानास ही आप ी मानखं डना सहन न
होऊन तो मोग ां स जाऊन िमळा ा. ां नी ा ा सहा हजारी सरदार क न
आप ् या पदरी ठे वू न घे त े .
फ े खाना ा हाती पु न: अिधकार येताच ाने िनजाम हाचा मागी अपकाराब
सूड उगिव ाचा िनधार के ा. बाद हास वे ड ाग े आहे असा वाद ाने ोकां त
पसरवू न ा ा ितबंधात ठे व े व वकरच गळफास दे ऊन ठार मार े . ा ा
प ा ा मोठमो ा पं चवीस सरदारां चा एकेक िदव ी ाने खू न क न सव स ा
आप ् या हाती घे त ी (स. 1632). हे असे ू र कम क न सव रा ािधकार आपण
बळकािव ा. तो आप ् या हाती कायम राहावा यासाठी ाने हाजहान बाद हास
असा अज के ा की,1 ‘िद ् ी ा बाद हाचा अंिकत होऊन राह ाची म ा िकती
उ ट इ ा आहे यािवषयी खा ी ावी णू नच केवळ हे साहसकम मी के े आहे .
तूत मी मूितजाबाद हाचा हा सेन नावाचा दहा वषाचा मु गा गादीवर बसिव ा
आहे . या संबंधाने बाद हाचा काय अिभ ाय आहे तो कळावा.’ हाजहान मोठा धू त
होता. ा ा फ े खानाचा मनसुबा ता ाळ कळू न आ ा.
1) िम. िकंकेड णतात की, ाने हा अज आप ा मु गा अ ू रसू या ा ह े पाठिव ा.
िनजाम ाहीचे बरे च परगणे ा वे ळी ा ा हाती ाग े होते. काही िक ् े मा
अंमळ मजबूत अस ् यामुळे ह गत झा े न ते. या व फ े खानास हाता ी
ध न आप ा मत ब पु रा साधावा असा िवचार क न ाने ा ा असा िनरोप
पाठिव ा की, िनजाम ाही खिज ाती सव मौ ् यवान जवाहीर व उ म-उ म
ह ी आम ाकडे पाठवू न ा तर जो मु ू ख अ ािप तुम ा हाती उर ा आहे तो
बा राजास बहा क न तु ां सही खाजगी जहािगरीदाख काही ां त तोडून दे ऊ.
फ े खानास ही मागणी थमत: च ी नाही. जवाहीर व ह ी पाठिव ास तो
िब कू राजी न ता. ते ा हाजहानाने ा ा पा रप ासाठी मोठे सै रवाना
के े . मोग ां ी सामना कर ाचे ाण फ े खानास मुळीच न ते. णू न तो
घाब न जाऊन बाद हास रण गे ा. तो मागत होता तेवढा सगळा ऐवज ाने
िबनहरकत ा ाकडे पाठिव ाची व था के ी व रोख आठ ाख पये दे ऊन
आणखी साि ना काही खं डणी दे ाचे ही कबू के े . ाव न ास दे ऊ के े ी
जहागीर ा ा नावाने क न बा राजा ा वतीने सव रा कारभार पाह ाची
परवानगी ा ा हाजहानाने िद ी.
ही जी जहागीर फ े खानास िमळा ी तीत हाजीराजां स पू व िद े ् या काही
महा ां चा समावे झा ा.1 ामुळे ां स पराका े ने वाईट वाट े व ां नी मोग ां ची
ताबेदारी झुगा न दे ऊन पु न: तं होऊन राह ाचा िवचार के ा. ां नी
फ े खानाचा पडता काळ पा न िनजाम ाहीचा साधे तेवढा मु ू ख काबीज करावा
असे मनात आण े आिण नाि क, ि ंबक, संगमनेर, जु र व उ र कोकणचा काही
भाग हाता ी घात ा. गा नाचा िक ् े दार फ े खाना ा ि रजोरपणास ासून
िक ् ा हाजीराजां स काही दाम घे ऊन ावयास िस झा ा. हे वतमान मोग
सुभेदारास कळताच ाने ा िक ् े दारास मोठी ा ू च दाखवू न तो िक ् ा
आप ् या ाधीन क न घे त ा.
मग हाजीराजां नी िवजापू र सरकारा ी पु न: समेट कर ाचे मनात आणू न ा
दरबारचा मु मु ी मुरारपं त ा ा आप ासा क न घे त े व ा ा ारे ा
सरकार ी असे बो णे ाव े की, ‘िनजाम ाहीत चोहोकडे बेबंदाई होऊन
फ े खानावर कोणाचाही भरवसा नाही असे झा े आहे . मोग ां नी ा ा अगदी दीन
क न सोड े आहे . अ ा समयी िनजाम ाही ां त काबीज करणे फारसे कठीण
नाही. तूत दौ ताबादचा िक ् ा सहज ह गत हो ाजोगा आहे . कारण तेथी
बंदोब चां ग ा नसून तो ा सरदारां ा हवा ी आहे , ते बेिद झा े आहे त.
सरकार ा मज स येत अस ् यास ा िक ् ् यावर फौज पाठवावी. मी सरकार ा
नोकरीस रा न तो िक ् ा मो ा यु ीने व िहमतीने ढू न काबीज क न दे तो.’ ही
ाची मस त ा सरकारास पसंत वाट ी. हाजीराजां सारखा ब ा व परा मी
सरदार आपणास ाभ ् याने मोग ां ी ट र दे ास आपणा ा बराच वकूब येई
असे ास वाट े . मग अिद हाने आप ी फौज हाजीराजां ा मदतीस दे ऊन
मुरारपं तास राजां बरोबर दौ ताबादे वर पाठिव े .
हाजीराजे िवजापू रकरां ी संगनमत क न ां ची फौज घे ऊन आपणावर चा ू न
येत आहे त असे पा न फ े खान2 घाब न गे ा. ां ा ी सामना कर ाचा ा ा
आवाका न ता. मग ाने मोग सुभेदार मोहबतखान यास असे कळिव े की,
‘‘ हाजीराजे मजवर चा क न येत आहे त. िक ् ् यात सामु ी मुळीच नाही. तरी
येऊन माझा बचाव करावा व िक ् ा ाधीन क न ावा. मी बाद हाचा अंिकत
होतो.’’ ाव न मोहबतखान ा ा कुमकेस आ ा. ा मोग सरदाराने
िवजापू रकरां चे सै दौ ताबादे वर चा ू न येत होते, ास अडवू न ा ा ी मोठा
िनकराचा सामना के ा. ा वे ळी हाजीराजां नी आप ् या अंग ा ौयाची व
यु कौ ् याची अगदी पराका ा के ी; परं तु ुसै ाचा जमाव मोठा
अस ् याकारणाने िवजापू रकरां ा फौजे चा मोड होऊन तीस मागे हटावे ाग े .
1) िम. िकंकेड णतात की, ा फ ेखानाची जी जहागीर हाजीराजां स िद ी होती ती ाची ास परत
िद ् यामुळे हाजीराजां स वाईट वाट े आिण ां नी मोग ां ची नोकरी सोड ी.
2) अ ु हमीद ा बाद ाहना ात असे ट े आहे की, ा वे ळी िवजापूर सरकारचा मु कारभारी
खवासखान हा होता. हा मूळचा क ावं त असू न ा अिधकारास पोच ा होता. मुरारपंत हा ाचा िव वासू
मस तगार होता. (इि अट, भा. 7, पृ. 23)
िक ् ा ढू न हाती येत नाही असे पा न हाजीराजे व अिद हाचे सरदार यां नी
तो भेद क न ता ात घे ाचा बेत के ा. ां नी फ े खानास असा िनरोप पाठिव ा
की, दौ ताबादे चा िक ् ा मोग ां ा ाधीन करा तर तुमचा सव ी ना होई ;
परं तु हाजीराजे यां चे जे नुकसान झा े आहे ाची भरपाई क न दे ऊन तो
िक ् ा आम ा ता ात ा तर आम ा दरबाराचा तुम ा ी पू ववत ेह राही
व तुमचा ू तो आमचा ू, असे मानून आ ी तु ां स सव संगी साहा क . हे
ां चे बो णे फ े खानास मा होऊन ाने मोग ां ी दगा कर ाचे धाडस के े .
ते ा िवजापू रकरां नी ास अ साम ी व पै सा पु रिव ा. ही अ ी कुमक
िमळा ् यावर मोग सै ाने िक ् ् याखा ी तळ िद ा होता, ावर ा
िक ् ् याव न एकाएकी तोफां चा भिडमार सु के ा. हाजीराजे िवजापू रकरां ची
फौज घे ऊन फ े खाना ा कुमकेस आ े . ां नी मोग ां ा छावणीवर बाहे न
एकसारखे छापे घा ू न ां स अगदी है राण क न सोड े . ा माणे ां नी पाच
मिह ां पयत िक ् ा ू ा हाती जाऊ िद ा नाही. तरी मोग ां ा ब सै ापु ढे
ां चा दम न िनघू न अखे रीस मोहबतखान िवजयी झा ा आिण दौ ताबादे चा िक ् ा
ाने सर के ा.1 हे वतमान इ. स. 1633 म े घड े .
फ े खानाची ा यु ात पु री दु द ा उडा ी. तो अगदी हतवीय होऊन मोग ां स रण
गे ा. िद ् ी ा बाद हाने ाचा सव अिधकार काढू न घे ऊन ा ा काही वािषक
वे तन ठरवू न थ बसावयास ाव े . ा बा राजास िनजाम ाही त ावर
बसिव े होते ा ा ा ् हे र ा िक ् ् यात नेऊन कैदे त ठे व े आिण िनजाम ाही
रा खा सा क न सगळा मु ू ख आप ् या ता ात घे त ा. ा माणे स. 1633
म े िनजाम ाहीची अखे र झा ी. हाजहान बाद हास याब कृतकृ ता वाटू न
आपण एव ापु रते िनवध झा ो असे तो मानू ाग ा. हाजीराजे बळ होऊन पु न:
िनजाम ाहीची थापना करती व ां ा ी आपणास पु नरिप यु संग करावे
ागती , हे ा ा ानीमनीही न ते.
 ा ढाई ा वे ळी हाजीराजां स साधे ा उपायाने जे र कर ाचा िवचार मोग
सेनापतीने के ा होता. दौ ताबादे स मोग ां चा वे ढा पड ा असता, हाजीराजे
ां ावर वे ळोवे ळी छापे घा ू न ां स है राण क ाग े . ते ा मोहबतखानाने
ां चा सूड उगिव ासाठी असा बेत के ा की, हाजीराजां ची ी िजजाबाई ही
बायझापु रास2 आहे . ित ा हरउपायाने पकडून आणावे . इत ात िनजाम ाहीती
एक िक ् े दार1 मोहबतखानास रण येऊन आपणास मोग बाद हा ा
नोकरीस ठे वा असे णू ाग ा. ते ा ाने ा ा असे सां िगत े की, ‘ हाजीराजे
यां ची ी बायझापु रास आहे , ित ा पकडून आणू न आम ा ाधीन कर, णजे
तु ा इमानािवषयी बाद हाची खा ी होऊन तु ा नोकरी िमळे .’ ही अट ा
िक ् े दारास मा होऊन ा य ास तो ाग ा. ाने मो ा यु ीयु ीने
िजजाबाईस पकडून मोग ां ा छावणीत आणू न दाख के े ; परं तु ा वे ळी
मोग ां ा रात जाधवरावाचा भाऊ जगदे वराव हा होता. ा ा ही गो च ी
नाही. ाने खानापा ी अ ी रदबद ी के ी की, ‘ हाजीराजे यां चे आम ा
घरा ा ी वाकडे आहे , ते तु ास मह ू र आहे च. ा वै मन ामुळे ां नी
िजजाबाईस व ित ा मु ास सोडून िद े असून, दोन-तीन वषापू व मोिहते यां ची क ा
तुकाबाई िहज ी िववाह के ा आहे . ामुळे तर िजजाबाईचा व ां चा पु रा बेबनाव
झा ा आहे . या व ां ना पकडून कैद के ् याने हाजीराजां स तर काहीएक वाईट
वाटणार नाही; पण ामुळे आम ा घरा ाची मा नाहक इ त घे त ् यासारखे
होई .’ हे ाचे णणे खानास खरे वाटू न िजजाबाईस ाने जाधवा ा ाधीन
के े . ाने ां ना हाजीराजां ा ता ाती कोंडाणा िक ् ् यात सुरि तपणे पोचते
के े . ा माणे आम ा च र नायकावर बाळपणी आ े े हे मोठे च अ र टळ े .
पू व कारे दौ ताबादे जवळ िवजापू रकरां ा फौजे चा मोड होऊन ित ा माघारी
िफरावे ाग े आिण तीबरोबर हाजीराजे ही िन पाया व मागे आ े ; परं तु ा
पराभवाने व आ ाभंगाने राजे मुळीच हता झा े नाहीत. ां चा जोम व उ ाहही
कायम होता. िकंब ना तो ा अपय ाने िव े षच वृ ं गत झा ा. ां नी ा समयी
असा िन चय के ा की, िनजाम ाही मोग ां नी बुडिव ी ती पु न: थािपत करावयाची.
ही ित ा काही अ ीत ी सोपी न ती. मोग ां सार ा ब ा ू ी ां ना
झगडावयाचे होते. राजां नी िवजापू रकरां ा सै ासह परत ितकडे माघारी न जाता
ित ा वाटे तच सोडून नाि काकडून भीमगडाकडे कूच के े .2 हा िक ् ा ां ा
ता ात पू व पासूनच होता. ितकडी डोंगरी मु खात रा न ां नी पु न: फौज
जमिव ी.
1) ो. सरकार हा िक ् ा मोग ां ा हाती जा ाचे कारण असे सां गतात की, िक ् ् याती माणसां ची भारी
उपासमार होऊ ाग ी ते ा फ ेखानाने मुरारपंतां कडे अ साम ीची मागणी के ी. ास ाने असा जबाब
िद ा की, िक ् ा पिह ् याने आम ा हवा ी करा णजे अ साम ी दे तो. ही अट ास मा न होऊन ाने
तो अभे िक ् ा मोग ां ा ाधीन के ा. िम. िकंकेड असे णतात की, महबतखानाचा मु गा खानजमान
दौ ताबादे कडे येत आहे असे कळताच हाजीराजे यां ा अगोदर दौ ताबादे कडे येऊन थडक े आिण ां नी
फ ेखाना ी असे बो णे ाव े की, ाने मोग ां चा नाद सोडू न िवजापूरकरां ी सं गनमत करावे व सो ापूर व
दु सरे पाच ां त यां वरची आप ी स ा सोडावी णजे दौ ताबाद वगैरे िक ् े िनजाम हाकडे रा िद े
जाती . हे बो णे फ ेखाना ा कबू झा े . ते ा हाजीराजे िक ् ् यात काही ोक व अ साम ी भ न
मोग ां ी ट र दे ास िस झा े .
2) हे हर औरं गाबादे ा प चमेस 25 मै ां वर आहे . हाजीराजे खानजहान ोदीचा प सोडू न मोग ां ा
सरदारां स कुमक क ाग े ा वे ळी जु र, नाि क, ि ं बक, सं गमनेर वगैरे ां त ां स जहािगरीदाख
िमळा े . ाबरोबर बायझापूर ां ा हाती आ े होते. ा गावी जाधवरावां चे कुटुं ब राहत असू न, िजजाबाई
आप ् या आईकडे ा वे ळी गावी राहत होती असे जे. रा. सरदे साई यां चे णणे आहे ते िनराधार आहे . जु र ा
ीिनवासरावाचा पुंडावा मोडू न ास पकड ा ा धामधु मीत राजां नी िजजाबाई व ि वाजी यां स ि वनेरी
िक ् ् यातून काढू न बायझापुरास नेऊन ठे व े होते, असे ते आप ् या मराठी रयासतीत णतात. (पृ. 152
पाहा.) ो. सरदार िजजाबाई ा पकडू न ने ् याची हिककत दे त नाहीत. खे ोजी ा ी ा पकडू न ने ् याचे मा
ते ि िहतात; पण ब तेक मराठी बखरीत िजजाबाईस पकडू न ने ् याचे ि िह े आहे .
1) िम. िकंकेड णतात की, हा ि ं बकचा िक ् े दार होता व ाच नाव ा दारखान असे होते.
2) िम. िकंकेड - बाद ाही ना ा ा आधारान णतात की, महबतखान दौ ताबादे स आप े ोक ठे ऊन
माघारी वळताच हाजीराजां नी ाग ीच पुन: दौ ताबादे वर ह ् ा के ा. ते ा िक ् ् याचा रखवा दार
खानदौरान याने मो ा ौयाने ढू न राजां चे काहीएक चा ू िद े नाही.
पदरी बरीच ी फौज झा ् यावर ां नी पु णे व चाकण यापासून बा े घाटापयत सगळा
ां त मोग ां ा हातचा िहसकावू न घे त ा. ा माणे ते मोग ां ची एकामागून एक
ठाणी उठवीत चा े . ते ा दौ ताबादे ा बंदोब ासाठी इरादतखान नामक एका
सरदाराची नेमणू क झा ी होती. ाने हाजीराजां ची ही धामधू म बंद कर ाचा एक
उपाय योिज ा. तो असा की, िवठोजीचा मु गा मा ोजी भोस े णू न होता, ा ी
ाने ेह क न ा ा ारे हाजीराजां ी असे बो णे ाव े की, तु ी मोग ां ा
मु खास उप व कर ाचे सोडून ा तर तु ां स पु न: हाजहान बाद हाकडून
बावीस हजारी मनसब दे विवतो व तुम ा मु ां सही मो ा मनसबा दे विवतो; ि वाय
तुम ा ा काही दु स या माग ा असती ा मा करिवतो. हे राजां ना मुळीच
कबू झा े नाही. अस ् या ा चीने ां चे मन ा वे ळी वळ ासारखे न ते.1
हाजीराजां ा पदरी ा वे ळी आठ-दहा हजार फौज झा ी असून, िनजाम ाहीचा
मोग ां ा ता ात गे े ा बराचसा ां त ां नी काबीज के ा. ामुळे मोग ां ा
सै ाचा आपणावर वकरच ह ् ा होई हे ां ना ठाऊक होते. ा ा ी एकटे
भां ड ाचे साम ां स न ते हे उघड आहे . या व ां नी असा िवचार के ा की,
िवजापू र सरकारची मदत िमळा ् यावाचू न आप ी ित ा े वटास जाणार नाही. ा
वे ळी ा दरबारात खवासखान मु कारभारी होता. ा ा ी राजां नी मुरारपं ता ा
 ारे असे बो णे ाव े की, िनजाम ाही ा 84 िक ् ् यां पैकी एक दौ ताबादे चा
िक ् ा गे ा णू न काय झा े ? तु ी म ा साहा करा तर मी होई तेवढी
खटपट क न िनजाम ाही पु न: उभी करतो व बिहरी घरा ाचा झडा पु न:
उभा रतो.
हे ां चे णणे काही मु ां स पसंत वाट े नाही; परं तु राजां नी ां ा सव हरकती
व सं य मोडून काढू न ां ची मने आप ् यािवषयी ु के ी. ते ा ां ा
मस तीस कबू होऊन ां स ागे ती कुमक कर ास ते तयार झा े व ां नी
राजां कडून असा करार क न घे त ा की, िनजाम ाही वं ाती कोणीतरी वारस
पा न ास गादीवर बसवू न ा ा वतीने राजां नी िनजाम ाहीचा कारभार पाहावा.
ा करारा माणे राजां नी मूितजा नावाचा एक दहा वषाचा मु गा ीवधन1 येथे
नजरकैदे त होता, ा ा सोडवू न आणू न ा ा भीमगड येथे त ाची जागा क न
तेथे ठे व े . हे वतमान स. 1633 ा स बर मिह ात घड े .
ा मु ा ा नावाची ाही िफरवू न आणखी मु ू ख व िक ् े घे ाचा सपाटा राजां नी
चा िव ा. ही ां ची िहं मत व कतबगारी पा न व ा ु कृ ाने संतोष पावू न,
िनजाम ाही घरा ाचा अिभमान बाळगणारे सव सरदार, जहागीरदार व दे मुख
ां ा प ास सामी होऊन ां स ागे ती मदत कर ास उद् यु झा े .
1) मोडककृत अिद ाही ा इितहासात ा सं बंध ाचा उ ् े ख अगदीच िनराळा आहे , तो असा :
िवजापूरकरां ा एका सरदाराने हे स ो ाचे बो णे राजां ी ाव े ते ा ां नी असा उ ट िनरोप पाठिव ा
की, अिद हा म ा आप ् या पु ा माणे मानून बावीस हजारां ची मनसब क न दे ई तर तु ी सां गा तसे
वतन मी करीन. ही अट ा सरदारास मा होऊन ाने अिद हाकडू न आ ाप आणिव े आिण राजां ी
असा करार के ा की, िनजाम ाही ां त काबीज कर ा ा कामी िवजापूर सरकारने फौजेची मदत ावी व
काबीज के े ा ां त उभयतां नी वाटू न ावा. मुळाती मजकूर हाजीराजां ा कैिफयतीतून घे त ा आहे .
2) ो. सरकार णतात की, जुध न िकंवा अंजराई नावाचा िक ् ा जु र ा प चमेस तीन मै ावर आहे . तेथे
ा मु ास नजरकैदे त ठे व े होते.
िनजाम ाही राती ि पाई बेकार होऊन सैरावै रा िफरत होते, ते
हाजीराजां ा िन ाणास येऊन िमळा े . ा माणे ां चा प बळावत जाऊन
सै बळही हळू हळू वृ ं गत झा े . राजां नी िनजाम ाही ा ता ात ी सगळी
कोकणप ी, पू वस1 अहमदनगरापयत सारा मु ू ख व दि णे स नीरा नदीपासून
चां दोर ा डोंगरापयत एकंदर ां त ह गत के ा. राजां चा जु र हरावर फारच
डोळा होता. तेथे ीिनवासराव हा तं पणे अंम करीत होता. हा राजां चा मोठा
दो होता. िनजाम ाहीचे ां त बळकावू न जे सरदार तं होऊन बस े होते ां ना
मोडून काढ ् यावाचू न रा ास बळकटी येणार नाही, हे राजां ा ात येऊन ां नी
ीिनवासरावा ा आप ा अंिकत होऊन राह ािवषयी सामोपचाराने पु ळ सां गून
पािह े ; परं तु जु टीचे बळ केवढे आहे हे ा ाथ सरदारा ा ानात न येऊन तो
राजां ा ण ास काही के ् या कबू होईना. ते ा ास ता ात आण ासाठी
राजां ना कपटिव ेचा योग करावा ाग ा. ां नी ा ा ी रीरसंबंधाचे बो णे
ावू न ाची मु गी आप ा मु गा संभाजी यास मािगत ी.
अ ा कारे सोयरीक जु ळिव ा ा िमषाने ास ां नी आप ् या घरी भोजनाचे
आमं ण के े . ा माणे ीिनवासराव भोजनास आ ा असता ास ां नी कैद के े
व ा ा ता ात ी जु र, जीवधन, सौंदा, भोरग वगैरे ठाणी ह गत के ी.
त ावर बसिव े ् या मु ास भीमगडा न जु रास आण े . ीिनवासरावा माणे च
िभवं डीस ि ी सायासैफखान व जं िज यास िस ी अंबर2 हे तं होऊन पुं डावा
करीत होते. ां सही राजां नी आप ् या काबूत आण े .
ा माणे मोग ां नी काबीज के े ा िनजाम ाहीचा ब तेक मु ू ख ह गत क न
हाजीराजां नी िनजाम ाही त पु नरिप थािप े , हे वतमान हाजहान बाद हास
कळताच ाने राजां ा पा रप ासाठी फौज पाठिव ी. ितचा ां नी पु रा धु ा
उडवू न िद ा. प रं डे येथे मोग ां ा सै ा ी िवजापू रकरां ा साहा ाने मोठे तुंबळ
यु क न ाचा ां नी अगदी फड ा उडिव ा व अहमदनगरातून ास हाकून
दे ऊन खा े ाकडे िपटाळू न ाव े . मग हाजहानाने खानडौरान3 व खानजमान
यां स मोठे सै दे ऊन हाजीराजां चे बंड मोडून टाक ासाठी रवाना के े ; परं तु
ाही सरदारां स राजां नी चां ग े च खडे चार े . िवजापू र दरबारचे रणदु ् ाखान व
मुरारपं त यां चा राजां स चां ग ा पािठं बा असून, खु ां ापा ीही ज त फौज
जम ी होती. ामुळे मोग ां ा सै ाचा ां ना वर सां िगत ् या माणे पराभव करता
आ ा व ां नी अहमदनगर येथे फौज जमा क न दौ ताबादे पयत ा मोग ां ा
मु खात ु टा ू ट चा िव ी.
1) ो. सरकार णतात की, तळकोकणात ि ी साइबखान नामक िनजाम ाही सरदार तं होऊन
क ् याणास होता. ा ा हाजीराजां नी मुरारपंता ा स ् ् याने असे प ि िह े की, ‘तु ी नवीन
िनजाम हा ा मुजरा करावयास यावे आिण आ ां स सहाय करावे .’ हे ां चे सां गणे ा ि ीने कबू के े
नाही. ाने सरळ तळकोकण हाजीराजां ा ाधीन क न आपण िवजापूरकरां ा दरबारी जाऊन
राह ाचे योिज े . हाजीराजां ना ही गो च ी नाही आिण मुरारपंत हाजीराजां ा मदतीस काही ोक
ठे वू न िवजापुरास जाऊ ाग ा ते ा ास जाऊन िमळ ास हा ि ी िनघा ा असता ा ावर
हाजीराजां नी ह ् ा क न ास अगदी है राण के े आिण मुरारपंता ा रदबद ीमुळे तो ां ा हातचा
सु ट ा.
2) हा अंबर साइबखाना ा वतीने हाजीराजां बरोबर ढत असता राजां नी ास जेर क न कैद के े , असे ो.
सरकार णतात.
3) ो. सरकार ि िहतात की, ा सरदाराने हाजीराजां ा एका तुकडीस गाठून ितचा मोड के ा आिण ां ा
ोकां ची मोठी क उडवू न तीन हजार ोक कैद के े व ां चे 8000 बै धा वगैरे साम ी घे ऊन जात होते
ते सगळे ध न ने े .
आपण दोन वे ळा सै पाठिव े ाची हाजीराजां नी दु द ा उडिव ी, हे पा न
हाजहान अगदी संतापू न गे ा. ात आणखी िवजापू र सरकारने ा बंडखोरास
मदत के ् याचे समजू न तर ा ा अिधकच चे व आ ा. िनजाम ाही अिजबात बुडवू न
आप ा ताबा ा मु खात बसिव ् याब जी ास ध ता वाटत होती तो सगळा
म होता, असे राजां नी थोड ाच अवका ात ा ा यास आणू न िद े .
िनजाम ाही ी ारं भी क ह सु के ा ते ा जी थती होती तीच पु नरिप ा
झा ी असून, पू व ा न िव े ष ब ा ू ी ढ ाची पाळी आ ी, हे ा
बाद हा ा ात येऊन ा ा अंगाचा तीळपापड झा ा. मग ोधा ा आवे ात
ाने अ ी ित ा के ी की, चं ड सेना घे ऊन दि णे त जावयाचे , हाजीराजां चा
पु रा नायनाट क न िनजाम ाही मु ू ख पु नरिप सगळा काबीज करावयाचा व संग
पड ् यास िवजापू रची अिद ाही आिण गोवळकों ाची कुतुब ाही ा यवनी
रा ां चे समूळ उ ाटन करावयाचे . असा प ा िनधार क न हा बाद हा मो ा
ज त फौजे िन ी1 हाजीराजां ा पा रप ास िपसाळ े ् या िच ा माणे दि णे त
धावू न आ ा.
थमत: ाने असा बेत के ा की, महं मद अिद हास धमकीचा िनरोप पाठवू न
हाजीराजां ा कटातून फोडावे . ा माणे ाने अिद हाकडे आप ा वकी
पाठवू न असे कळिव े की, ‘िनजाम ाहीती जे िक ् े तु ी घे त े आहे त ते सगळे
आम ा ाधीन करावे ; मु ू खमैदान2 नावाची तोफ तु ी प रं ा ा िक ् ् यातून
िवजापु रास ने ी आहे , ती परत करावी; हाजीराजां स व ां ा प ा ा ोकां स
कोण ाही कारचे साहा क नये; ा अटी कबू क न ाबर कूम वाग ास
तु ी तयार झा ा तर तु ास िनजाम ाही ा स े खा ी कोकणपटृ ी, सो ापू रचा
िक ् ा व ा खा चा सगळा मु ू ख आ ी दे ऊ आिण ा अटी तु ां स कबू
झा ् या नाहीत तर तुमचे रा सफाई बुडवू न टाक ास आ ी उद् यु होऊ.’
िवजापू रकरां ना ा ां ा अटी मा झा ् या नाहीत. कारण रणदु ् ाखान वगैरे
सरदारां स हाजीराजां ा कटातच राहणे िव े ष िहताचे वाट े .
1) प ास हजार फौज घे ऊन बाद हा ा वे ळी दि णेत उतर ा असे ो. सरकार णतात.
2) ा नावाचा अथ रणभू मीचा राजा िकंवा िसं ह असा आहे . ही तोफ अहमदनगर येथे िनजाम हा ा
कुमाव न कु ुंतुिनयाती एका कारािगराने ओतून तयार के ी. ितचे वजन साठ खं डी आहे असे णतात.
एका इं कामगाराने िह ा वजनाचा अजमास 32000 र के ा आहे . िहची ां बी नऊ हात असू न परीघही
िततकाच आहे . हीत गोळा राह ाची जागा इतकी मोठी आहे की, तीत बसू न पागोटे सहज बां ध ता येते. िह ा
तोंडाचा ास चार फूट आठ इं च आहे . से न िनजाम हाने िवजयनगर ा रामराजावर ारी के ी ते ा ही
तोफ बरोबर ने ी होती असे णतात. ही ह ् ी महाका ी ा नावाने िस आहे . भािवक ोक िहची पूजा
अजून क रतात. औरं गजेबाने िवजापूर िजंक ् या ा रणाथ िहजवर स. 1685 म े एक े ख कोर ा होता.
ं ी ी ं ं े े े ो े ं ीि
कपनी सरकार ा मनात ती इ ड ा राजास नजर कर ाचे स. 1823 म े आ े होते; परतु ती िकना यापयत
आण ास सोयीचे र े नाहीत, असा एका िइं ि◌र्ं जिनअराने अिभ ाय िद ा, णून ती येथे रािह ी.
हा बेत फस ा ते ा हाजहानने दोघां चेही एकाच वे ळी पा रप कर ाचा बेत
क न आप ् या फौजे चे चार भाग के े आिण दोन हाजीराजां वर व दोन
िवजापू रकरां वर पाठिव े . हाजीराजां वर पाठिव े ् या दोन टो ां पैकी एकीवर
ाइ ाखान नामक सरदार मुख असून ा ा चां दोर, नाि क, संगमनेर वगैरे
हरे व ां ा आसपासचा मु ू ख, िक ् े जे राजां ा ता ात होते ते घे ाचे काम
सां िगत े . दु स या टोळीवर खानजमान नावा ा सरदारास नेम े असून, तीत वीस
हजार ार होते. ा ा अ ी कामिगरी सां िगत ी की, ाने हाजीराजां ी
मैदान ां तात सामना क न ां ना तेथून हाकून ावे व कोकणप ीती िक ् े सर
क न िनजाम ाही मु खात राजां स कोठे ही थारा दे ऊ नये.
ा माणे मोग ां ा जबरद सै ाचा हाजीराजां वर दोहोबाजूं नी एकदम मारा
सु झा ा. तरी ते य ं िचतही डगमग े नाहीत. ू ी अढळ धै याने ट र दे ऊन
े वटपयत ढावयाचे , िभऊन हार जावयाचे नाही, असा िनधार ा वीय ा ी
पु षाने के ा. ा संगी राजां नी आप े सव ा तेज गट के े . ां चे अ ितम
यु कौ ् य, िव ण रणवे ग, पु रा गिनमी कावा पा न ां ा क ा ूनेदेखी
तोंडात बोट घात े .
मोग ां ा सै ास राजां नी पु ळ है राण के े ; पण ां चा जमाव फारच मोठा
अस ् याकारणाने राजां चा िजकडून ितकडून मोड होऊ ाग ा. नाि क व चां दोर
ा ां तात े पं चवीस िक ् े मोग ां नी काबीज के े . सो ापू र व बेदर ा हरां ा
दर ानचा सगळा मु ू ख राजां ा हातचा गे ा. कोकणप ीती ही बरीच ठाणी
मोग ां नी घे त ी. ूने कोकणातून सकून ाव ् यामुळे हाजीराजे
अहमदनगराकडे जाऊन दबा ध न बस े . तेथे ां ावर ू ा दो ी टो ां नी
एकवट होऊन चा के ् यामुळे िन पाय होऊन ां ा तावडीतून मो ा ि ताफीने
सुटून चां भारगोंदे व बारामती यां ा दर ान ा मु खात ते हटू न रािह े . तेथेही
ूने िप ा पु रिव ् यामुळे ते को ् हापू र व िमरज ा ां तां कडे वळ े . येथे ां ना
िवजापू रकरां ची कुमक िमळताच ते उ टू न मोग ां ा सै ावर छापे घा ू ाग े .
ां ची रसद मा न ां स दाणावै रण िमळे नासे ां नी के े . राजां ी सामना
कर ाचा िकंवा ां ा पाठीस ाग ाचा आवाका ास उर ा नाही.
हे वतमान हाजहानास कळ े ते ा ाने खानजमानास असा कूम पाठिव ा की,
हाजीराजां ा पाठीस ागून फौजे ची खराबी फार होत आहे . तरी तूत ां चा नाद
सोडून िवजापू र सरकार ा मु खात ारी करावी. ा सरकारचा पाडाव के ् यावर
मग हाजीराजां स जे र कर ास उ ीर ागणार नाही. ा कुमा माणे तीन मोग
सरदारां नी िवजापू रकरां ा रा ात ारी क न िजकडे -ितकडे एकसारखा
धु माकूळ उडवू न िद ा. ां चे पु ळ िक ् े व हरे ां नी ह गत के ी व हजारो
ोक बंिदवान के े . ूची भ ी मोठी फौज थे ट िवजापू रपा ी जाऊन थडक ी.
ते ा अिद हा अगदी घाब न गे ा. ू ी सामना कर ाचे साम ास
न ते. या व ाने ा ा ी तहाचे बो णे ाव े व उभय प ां म े ाग ीच तह
झा ा.1 तो िवजापू रकरां ना अनुकू असाच झा ा. या तहात असे ठर े की, प रं डा व
सो ापू र हे िक ् े व ाखा ी सगळा मु ू ख महं मद आिद हा ा िमळावा;
सो ापू र ा पू वस बेदर, क ् याणी व नळदु ग ा ां तां वरही अिद हाचाच अंम
कायम राहावा; मु ू खमैदान तोफ ानेच आप ् याकडे ठे वावी; कोकणप ीत
िवजापू रकरां ा मु खास ागून जो िनजाम ाहीचा ां त वसई ा नदीपयत होता तो
अिद हा ा ाधीन ावा; ा माणे च भीमा व नीरा ा न ां ा दर ान
चाकण ा िक ् ् यापयत जो मु ू ख पू व िनजाम ाही ा ता ात होता तो
अिद हास िमळावा; हा एवढा मु ू ख िमळा ् याब अिद हाने मोग
बाद हास वषा ा बारा ाख होन खं डणी ावी; हाजीराजे आप ् या ता ाती
एकूणएक िक ् े सोडून दे ऊन आप ् याजवळ ा सव तोफा व इतर सगळी
यु साम ी मोग ां ा ाधीन करती तर ां ना व ां ा पदर ा एकंदर ोकां ना
हाजहान बाद हाने मा करावी, नाही तर िवजापू रकरां नी ां ना आप ् या रा ात
कोठे ही थारा दे ऊ नये; ते जसे मोग ां चे ू आहे त तसेच ते आप े ही आहे त, असे
अिद हाने मानावे . हा तह स. 1636 म े झा ा.1
1) मोग ां ा ा ारीचे वणन ो. सरकारां नी औरं गजेबा ा च र ात के े आहे ते असे - मोग सै े तां ची
नासाडी करीत घरे दारे जाळीत चा े व गुरेढोरे हरण क न गावाती ोकां ची क करीत चा े ; ां नी
ध ाक ा माणसां स पकडू न गु ाम के े . ा माणे चां ग े नां दते गाव ां नी अगदी बेिचराख क न टािक े .
िवजापूरकरां नी हापूर ा त ावाचा बां ध फोडू न िवजापुरा ा आसपासचा दे ज मय क न सोड ा.
ामुळे मोग ां चा िन पाय होऊन ते परत गे े .
ा माणे िवजापू रकर तह क न ा झा े ् या अ र ातून त: मु झा े .
ामुळे हाजीराजां चा एक मोठाच मदतगार नाहीसा होऊन ते एकटे पड े ; पण
अजू नही ां नी िहं मत सोड ी न ती. ू ी े वटपयत झुंजावयाचे अ ी ां स
धमक होती. िवजापू रकरां ी समेट क न हाजहानाची सगळी फौज मोकळी
झा ी. मग ितने एक ा हाजीराजां वर आप ा मोचा िफरिव ा. अ ी ही एक
झा े ी मोठी सेना राजां ा एकसारखी िप ास ाग ी. म े थोडासा अवका
सापड ा, तेव ात राजां नी कोकणात उत न आप ् या रािह े ् या िक ् ् यां चा
कडे कोट बंदोब चा िव ा होता; पण इत ात मोग ां चा चं ड सेनासमु
ां ावर ोट ा आिण ां स िवजापू रकरही सहाय झा े . ां चा सरदार
रणदु ् ाखान सै घे ऊन ां ा मदतीस गे ा. ामुळे एकंदर िक ् े ू ा
हाती जाऊन ते अगदी जे रीस आ े आिण मा ी ा2 िक ् ् यात जाऊन रािह े .
मोग ां चा सरदार खानजमान हा ां ा पाठीवर होता. ाने ा िक ् ् यास गराडा
घा ू न मोच ाव े . राजां नी तो िक ् ा काही वे ळ ढिव ा; परं तु े वटी िन पाय
होऊन ां नी तो ू ा ाधीन के ा आिण हाजहान बाद हास ां नी असा
न तापू वक अज के ा की, ‘मा ा सव अपराधां ची मा करावी व म ा आप ् या
नोकरीस ठे वावे . ‘बाद हाने ही राजां ची िवनंती मा के ी नाही. ां ना ाने असा
जबाब पाठिव ा की, ‘तु ां स पू व मनसब िद ी असता तु ी िद ् ीपदपाद ाही ी
िवरोध के ा व े वटी हे असे बंड क न आमची पु ळ खराबी के ी. या व
तु ां स आम ा पदरी पु नरिप नोकरी िमळणे नाही. तु ां स िवजापू रकरां ा
नोकरीस राह ाची मा परवानगी िद ी आहे . ा माणे जबाब िमळा ् यावर मा ी
येथे िनजाम ाही त ावर बसिव े ् या बा राजास बाद हा ा ाधीन क न
आप ् या उर े ् या ोकां िन ी हाजीराजे िवजापु रास आ े . हे वतमान स. 1637
म े घड े .1
1) ो. सरकार यां नी औरं गजेबा ा च र ात ा तहाची क मे िद ी आहे त, ती अ ी - 1) अिद हाने मोग
बाद हाचे अंिकत होऊन ाचे कुमात राहावे , 2) िनजाम ाहीचा अंत झा ा असे ठरवू न ितचा मु ू ख
अिद हा व मोग बाद हा यां नी आपसां त वाटू न ावा आिण हा वाट े ा मु ू ख ता ात घे ात मोग
सरदारां ना हरकत क नये, 3) अिद हाचा सगळा मु ू ख ा ाकडे कायम रा न आणखी सो ापूर,
वां गणी, परडा, भाळकी, िचदगुप, पुणे, सु पे व कोकण ां त वगैरे प ास परगणे िनजाम ाही ा स ेत े ाने
ावे , 4) अिद हाने वीस ाख पये ावे , 5) गोवळकों ा ा कुतुब हा ी कोण ाही कारची क ागत
अिद हाने क नये. ा ा ी वडी बंधू ा ना ाने वतावे , 6) उभय प ां नी एकमेकां ा सरदारां स िफतवू
नये व िफसाद के े ् या सरकारास नोकरीस ठे वू नये, 7) हाजी भोस े यां नी िनजाम ाही घरा ात ा एक
राजपु उभा के ा होता. तरी ां नी आप ् या ता ात े जु र, ि ं बक वगैरे िक ् े मोग ां ा हवा ी के े
नाहीत तर ास अिद हाने आ य दे ऊ नये, िकंब ना िवजापूर सरकार ा मु खात कोठे ही थारा दे ऊ नये.
2) हे िठकाण मुंबई ा ई ा े स सु मारे 32 मै ां वर आहे .

हाजीराजां ची अिद ाहीती नोकरी

हाजीराजे िवजापु रास आ े ते ा ां चा अिद हाने व रणदु ् ाखान, मुरारपं त
वगैरे मु ां नी ब मान के ा व ां स आप ् या पदरी मो ा इतमामाने ठे वू न घे त े .
असा कतृ वान, ब ा व ू र सरदार आपणां स ाभ ा णू न ां स अित ियत
आनंद झा ा. मोग ां ी नुकताच तह झा ा होता. ा अ ये हाजीराजां ची पू व ची
सगळी जहागीर अिद हा ा हाती आ ी होती. तीपै की पु णे व सुपे हे परगणे 2
ाने राजां कडे जहािगरीदाख कायम के े . ा जहािगरीची व था पाह ाचे काम
राजां नी दादोजी कोंडदे व नामक एका ार व िव वासू ा णास3 सां िगत े आिण
ा जहािगरी ा र णाथ ा ाबरोबर एक हजार ार ठे व े . ा ारां वर िस ी
िह ा यास ां नी मुख नेम े .
मोग ां कडून अिद हास भीमा व नीरा ा न ां मध ा ां त िमळा ा होता, ाची
व था ाव ाचे काम ाने मुरारपं तास4 सां िगत े . ा मु ाने ा कामिगरीवर
जाताना हाजीराजां स बरोबर घे त े . कारण ा मु खाची मािहती राजां ना चां ग ी
होती. ा कामी राजां चे ास उ ृ साहा झा े . ते जसे अ ितम यो े होते तसेच
ते चतुर व बु मान होते. ां ा अंग ा ा अ ौिकक गुणां व मुरारपं ता ा
मनात ां ािवषयी अिधकच आदरबु ी उ झा ी व ां जवर ाचा पू ण ोभ
जड ा. सु तानाने नेमून िद े ी कामिगरी बजावू न मुरारपं त दरबारी आ ा ते ा
ाने सु तानापा ी राजां ची अित ियत तारीफ के ी व अ ी ि फारस के ी की,
अ ा ू र, यु क ािनपु ण व राजकायधु रंधर पु षास सहसा सोडू नये; ां ची साधे
तेवढी बढती क न ास आप ् या पदरी कायम राह ािवषयी उ े जन ावे .
हाजीराजां ा अंगचे चातुय पा न मुरारपं त थ झा ् याची एक गो िक े क
बखरींत येणे माणे िद ी आहे : राजां नी िवजापू रकरां स मथवू न दौ ताबाद ा
िक ् ् यां वर ह ् ा कर ासाठी ां ची मदत मािगत ी, ते ा मुरारपं तास ां नी ा
मोिहमेवर पाठिव े .5 ही फौज कूच करीत असता वाटे त सूय हण6 झा े , ते ा
भीमा-इं ायणीसंगमी नागरगाव1 येथे ां नी सै ाचा तळ िद ा व पु ळ दानधम
के ा. ा वे ळी मुरारपं ता ा मनात असे आ े की, आप ् या ारी ा ह ीची
रौ तु ा क न ते पे ा णां स दान करावे ; पण ह ीची रौ तु ा करावी क ी हा
न उ व ा. यािवषयी कोणास काही यु ी सुचेना. ते ा हाजीराजां नी असे
सुचिव े की, ह ी ा होडीत चढवावे आिण ा ा भाराने ती दबे तेथे खू ण करावी.
मग ह ी ा खा ी उतरवू न तीत दगड भरावे व ा खु णेपयत ती पा ात बुडा ी
णजे ते सगळे दगड काढू न िनरिनराळे तो ावे . अ ा रीतीने ह ीचे एकंदर वजन
कळे . ही साधी पण कोणासही न सुच े ी यु ी राजां नी सां िगत ् याव न
मुरारपं ताने ां ची फारच तारीफ के ी आिण ह ीची तु ा झा ी तेव ा िकमतीचे
गाव ाने ा णां स इनाम िद े .
1) ो. सरकार तारीख - इ- ि वाजी नामक ंथा ा आधाराने स. 1636 ा ऑ ोबर मिह ात राजे िवजापूर
सरकार ा नोकरीस रािह े असे णतात.
2) हे परगणे मुरार जगदे व याने हाजीराजां ची ारी व यो ता पा न दौ ताबादे ा ढाई न परत येताना
ां स िद े होते, असा रायरी ा बखरीत उ ् े ख आहे . तारीख-इ-ि वाजी नामक बखरीत चाकणपासू न
इं दापुरापयतचा ां त व ि रवळ ही राजां स जहािगरीदाख िमळा ी असे आहे .
3) हा दादोजी ां त पुणे, परगणा, पाटस, मौजे म ठण येथ ा पटवारी होता. रा. राजवाडे यां नी अठरा व एकूणीस
या खं डां त िस के े ् या ा वे ळ ा कागदप ां त या ा नावापुढे कोंडाणा िक ् ् याचा सु भेदार व जु र
सु ाचा मुजुमदार असा उ ् े ख आहे .
4) ो. सरकार हे ‘‘बसातीन-इ-सु ातीन’’ याती उ ् े खा ा आधाराव न असे णतात की, मुरार
जगदे वाचा वध स. 1635 ा सु मारास झा ा होता. हे खरे ठर ् यास हाजीराजे दु स याच कोणा तरी
सरदाराबरोबर सदरी मोिहमेवर गे े असावे त; परं तु मराठी बखरीत मुरारपंताचेच नाव िद े आहे .
5) ा मोिहमेची हिककत मागे िद ी आहे .
6) हे हण के 1555 ीमुखनामसं व री भा पद मिह ा ा अमाव े स णजे ता. 23 स बर सन 1633 रोजी
झा े .
वर सां िगत ् या माणे मुरारपं ताबरोबर जाऊन सु तानाची कामिगरी बजावू न
हाजीराजे िवजापु रास परत आ ् यावर तेथे फार िदवस रािह े नाहीत. पु ढ ् या वष
अिद हा ा मनात असे आ े की, कनाटकाती िहं दू जमेदारां स िजं कून ितकडे
आप ी स ा वाढवावी. ा मोिहमेवर ाने रणदु ् ाखानाची योजना के ी व ास
सर र असा िकताब दे ऊन हाजीराजां स ाचा दु म नेम े . ा मोिहमेत
राजां नी रणदु ् ाखानास मदत करावी णू न ां ना ा ां तात काही जहागीर
दे ाचे वचन सु तानाने िद े . राजां नी रणदु ् ाखानास मो ा उ ाहाने साहा
के ् यामुळे सु तानाचा उ े बराच िस ीस गे ा. ां नी ितकड ा जमेदारां ी
दोन-तीन वष यु संग क न ापै की पु ळां स पादा ां त के े . ा झटापटींपैकी
एकीचा उ ् े ख एक-दोन बखरीत आढळतो. रायाराय नामक2 एक राजा
कनाटकात बळ होऊन िवजापू रकरां ा ितकडी ां तास फार उप व करीत
होता. ा ा ी हाजीराजां नी दोन वे ळा मोठी िनकराची ढाई क न ाचा
पराभव के ा व अ कोट, बाग कोट को ् हार, बग ळ3, वासकोट, बाळापू र
व ि रटे हे परगणे काबीज के े . ही अ ी परा माची कृ े के ् यामुळे
रणदु ् ाखानाचे राजां वर अित ियत े म जड े . िवजापु रास परत आ ् यावर हा
खान सु तानापा ी राजां ची वारं वार वाखाणणी क ाग ा. सु तान ां ावर
फारच खु झा ा आिण ां नी कनाटकात जे परगणे िजं क े होते ां ची जहागीर
ां स ाने क न िद ी. ा जहािगरीस आणखी रतनपू र, दे वगड, कनकिगरी व
राजदु ग हे ितकडी परगणे अिद हाने पु ढे काही िदवसां नी जोडून िद े .
ा माणे च महारा ात इं दापू र, बारामती व मावळ ां त हे राजां स जहािगरीदाख
आणखी िमळा े व क हाड ां ताती बावीस गावां ा दे मुखीची सनद ां ना ा
झा ी.
ा माणे हाजीराजां ा अंग ा ौयवीयादी गुणां चे यो द न होऊन ां चे
अिद हाने चां ग े चीज के े . ते मोठे ार व िव वासू नोकर आहे त अ ी ां ची
खा ी झा ी. कनाटक व िवड ा दे ां त ा जो मु ू ख अिद ाही स े खा ी आ ा
होता, ाची यो व था ावू न ाचे र ण कर ाचे काम अमळ िबकट होते. ते
चां ग ् या ार व भरव ा ा सरदारावाचू न नीट तडीस जाणार नाही हे
अिद हास कळू न चु क े होते. ा कामिगरीवर हाजीराजां ची योजना झा ी तर
उ म, असा अिभ ाय सव मु ां चा पड ा. ाव न राजां स ा ां ताची सुभेदारी
दे ऊन ितकडे रवाना के े . हा ां त िवजापू रकरां ा स े त नवीनच आ ा
अस ् याकारणाने ात चोहोकडे फारच बेबंदाई माज ी होती, ती मोडून टाकून
सरकारची स ा नीट थािपत करावयाची होती.
1) ा गावी हा असा ह ी तो ् याव न ास तुळापूर असे नाव पड े . औरं गजेबाने ा गावास हे नाव
िद ् याची गो सां गतात ती अथात खरी नाही.
2) हा िवजयनगर ा राजघरा ात ा असावा असा तक आहे . याचे ीरं ग राय असे ही नाव िक ेक ंथां त िद े
आहे .
3) ाचे स ाचे नाव बंग ोर असे आहे . िम. िकंकेड णतात की, कप गौडा नावा ा एका राजाचे हे हर
राजधानी होते. रणदु ् ाखान व हाजीराजे स. 1637म े कनाटकात ् या मोिहमेवर गे े ते ा ां नी या
राजा ी यु क न ा ा िजंक े . दु स या वष रणदु ् ाखानास िवजापूर सरकारने परत बो ािव े आिण
कनाटकात ी मोहीम सव ी हाजीराजां वर सोपिव ी. ां नी को ् हापूर, बाळापूर वगैरे ां त ह गत के े . हे
ह गत के े े ां त िवजापूर सरकारने राजां स जहागीर णून िद े .
राजां नी सव घोटाळा व धामधू म नाही ी क न िजकडे ितकडे चां ग ा बंदोब
के ा. जमाबंदीची नवी प त ा ां तात सु क न सव जे ा आबाद व सुखी
के े आिण सरकारी उ ही चां ग े वाढिव े . ही सगळी व था नीट ाव ासाठी
राजां नी महारा ाती पु ळ ा ण कारकून ितकडे ने े . ह ् ी ा ां तात
आढळणारे दे मुख, दे पां डे, कुळकण , ि र े दार इ ादी उपनावां चे ोक
मूळचे महारा ात े असून, ां ना थम हाजीराजां नी ितकडे ने े होते. राजे त:
मि कंबरा ा ता मीत े अस ् यामुळे ां ना ही व था ाव ास मुळीच कठीण
पड े नाही आिण ती ावताना ितकडी जे ा ां नी िवनाकारण नाड े तर
नाहीच, परं तु उ ट ा ोकां चा आपणावर ोभ जडे अ ाच रीतीने वाग ास ते
सवदा झटत असत. िवजापू र सरकारास ितवष पाठवावा ागणारा वसू िनयमाने
पावता क न त:पा ीही काही अथसंचय ावा यािवषयी ते सवदा खबरदारी घे त
असत.
कनाटकात गे ् यावर हाजीराजे पिह ् याने बग ळास राहत असत; परं तु पु ढे
िजकडे ितकडे बरीच थता झा ् यावर ते बाळापु रास रा ाग े . ा वे ळी
तंजावरास िवजयराघव णू न एक ब ा राजा रा करीत होता. ाचे
ि चनाप ् ी ा राजा ी वै मन येऊन उभयतां म े क ह सु झा ा.
ि चनाप ् ीकराने हाजीराजां ी स क न असे बो णे ाव े की, ‘तु ी
आ ी एक होऊन, तंजावर ा राजाचा पराभव क न ाचा मु ू ख काबीज क .
तुम ा ारी ा खचास पाच पये आ ी दे तो व जी काही ू ट िमळे ती
तु ी ठे वावी.’ ाव न राजां नी िवजयराघवावर चा ू न जाऊन ा ा ी यु के े .
ात ा राजाचा पराभव होऊन तो रणात पड ा. तंजावर हाजीराजां ा क ात
आ े . ात ां स पु ळ सापड े . हा ां त चां ग ा आहे असे पा न राजां नी तो
आप ् या ाधीन ठे व ाचा िवचार के ा व ि चनाप ् ीकराची अ ी समजू त के ी
की, तंजावर ां त आ ी ठे वणार. तु ी आ ां ा ारीखचाब काहीएक दे ऊ
नये.1 परं तु ा ा हे न आवडून तो राजां बरोबर यु ास उठ ा. ाचाही राजां नी
पराभव क न ाचा मु ू ख काबीज के ा. हे जे दोन नवीन ां त राजां नी िजं क े ते
िवजापू र सरकारने ां ाकडे कायम के े .
येथपयतचा हाजीराजां चा च र म पािह ा असता सहज असा न उ वतो की,
असा तेज ी, महापरा मी व धै य ा ी पु ष िवजापू र सरकारची ताबेदारी प न
थ तरी कसा रािह ा? मोग ां सार ा बळ ूं ी ट र दे ऊन ां ा
मोठमो ा सरदारां सही ाने काही वे ळपयत िब कू दाद िद ी नाही, तो
पु षिसंह असा परव होऊन रािह ा हे कसे?
1) ॉटवे रग व बुंदे े असे णतात की, तंजावरचा राजा पंचीरं गू णून होता. ाचा व मु चा पाळे गार
जंजा ा नाईक ां चा क ह ाग ा असता, जंजा ास हाजीराजां नी मदत क न पंचीरं गूचा पराभव के ा व
ां चा ां त आप ् याकडे ठे व ा. हे जंजा ा ा न आवडू न ाची व राजां ची क ागत ाग ी. तीत तो ठार झा ा
व राजां नी ाचाही ां त ह गत के ा.
ा नाचे समाधान असे आहे की, हाजीराजे मोठे धोरणी व धू त होते. केवळ
आवे ादी वृ ीस व होऊन अिवचाराने एखादे कृ क न आप ा ना क न
घे णे हे ख या हा ा पु षास उिचत न े . खरा धोरणी पु ष असतो तो संग येई
तसे वतन क न आप ा इ हे तू सा कर ास झटत असतो. िनजाम ाही
मोग ां नी बुडिव ी असता हाजीराजां नी ितची पु न: िवजापू रकरां ा साहा ाने
थापना के ी; परं तु मोग बाद हाने िवजापू रकरां स मोठी ा ू च दाखवू न ां ा
कटातून फोड े व सव िनजाम ाही मु ू ख काबीज क न दोघा बाद हां नी वाटू न
घे त ा. ामुळे हाजीराजां चा िन पाय झा ा. ां ना आता कोणाचाच आधार
रािह ा नाही. हातचा गे े ा मु ू ख पु न: िमळिव ाची खटपट क ट े तर दोन
बळ बाद हां चा आप ् यावर एकदम िग ् ा होऊन आप ा पु रा नायनाट
ावयाचा हे ां स कळू न चु क े होते. या व नुसते थोडे से बंड उभा न धामधू म
करीत रा न आप ा पु रा ना क न घे ापे ा कोठे तरी कायमची जहागीर
िमळवू न पु ढे काय होई तर पाहावे , असा िवचार क न ां नी ा वे ळी िवजापू र
सरकारात नोकरी प र ी.
पु ढे कनाटकात सुभेदारी िमळू न अिद हाची पु री मेहरबानी व िव वास संपादन
के ् यावर हाजीराजां नी आप े पू व प थोडे थोडे गट कर ास आरं भ के ा.
कनाटक ां तात साध ् यास तं रा थाप ाचा इरादा हाजीराजां चा होता,
असे िक े क इितहासकारां चे णणे आहे .1 ितकडी ोकां ची ीती संपादन क न
सं ह कर ात ां चा मु उ े अथात हा होता की, तं ावयाचा योग
आ ा असता ा ोकां चे साहा िमळू न व र सरकारां ी यु संग कर ाचे
साम आपणां स यावे , हा ां चा उ े होता. यास एक पु रावा असा आहे की,
ां ा हात ा िक े क सनदा व इतर द ऐवज कनाटकात ् या ोकां कडे
सापडतात, ां वर व र सरकार ा वतीने वगैरे आ याचा जो मायना नेहमी ा
प तीस अनुस न असावयाचा तो नसून, ‘ हाजीराजे भोस े यां ा दरबारातून’
असा उ ् े ख आढळतो. दु सरा पु रावा असा की, ि वाजी महाराजां नी
िवजापू रकरां ा मु खात धामधू म सु के ी ते ा ा दरबारचे िक े क ोक
उघडपणे बो ू ाग े की, हाजीराजे यां चे आप ् या पु ा ी गु कार थान चा ू
असून, ां नीच ा ा ही अ ी धामधू म कर ास उ े जन िद े असावे . ाव न
अिद हाने राजां स असा कूम के ा की, ‘तु ी आप ् या पु ा ा बेकैद वतनास
आळा घा ू न ाचा यो बंदोब करावा.’ ावर राजां नी दरबारची अ ी समजू त
के ी की, ‘मी मा ा पू व ा बायकोचा व ित ा ा मु ाचा कधीच ाग के ा
असून, दु सरे ही के े आहे . ां चा माझा आज पु ळ िदवस कोण ाही कारचा
संबंध नाही. सरकारास वाटे ा रीतीने ाचा बंदोब करावा!’ राजां ा ा
जबाबाने ा वे ळी अिद हाचे समाधान झा े असावे असे िदसते. कारण ाने ा
संगी ां चे काहीएक ासन के े नाही. आता ा उडवाउडवी ा जबाबाचे खरे
इं िगत काय होते हे कोणासही सां गावयास नको. आप ा मु गा जे हे धाडसाचे काम
करीत आहे ते सवथा िनिष आहे असे राजां ना वाट े असते तर ां ना ा ा ा
अ ् ड वतनास आळा घा ू न वाटे तसा बंदोब ते ाच करता आ ा असता;
परं तु आप ा मु गा करत आहे ते आप ् या इ उ े ाचे संवधकच आहे , असे
हाजीराजां ना वाट ् याव न, पू व कारचा जबाब दे ऊन व आप ् यावरचा
वहीम कसाबसा उडवू न ते नामािनराळे रािह े .
1) उ ् िकजकृत ैसूरचा इितहास पाहा.
पु ढे ि वाजी महाराजां ची बंडाळी अिधकच वाढ ी. ती िवजापू र सरकारास अगदी
अस होऊन ाने हाजीराजां स चां ग ीच तंबी दे ाचा िवचार के ा. वर िनिद
के ् या माणे राजां नी आप ा आप ् या पु ा ी काहीएक संबंध नाही असे िन ून
सां िगत े असता, ां चा पु न: सं य येऊन ा ा ि ा कर ाचा िवचार िवजापू र
सरकारने मनात आण ा. यास मु कारण असे झा े की, हाजीराजां चे थ
कनाटकात अित ियत वाढू न ते तं हो ाचा बेत करीत आहे त आिण त थ
साधनसाम ी जमवीत आहे त, अ ी दरबारची पू ण खा ी होऊन चु क ी होती. हा
असा राजां िवषयी प ा वहीम ये ास काही तरी सबळ कारणे , अथात ा
सरकार ा िदस ी असावीत यात काही संदेह नाही. िवजापू रकरां नी हाजीराजां स
ासन कर ाचा िन चय क न ां ना पकडून आण ासाठी मु फाखान नामक
एका सरदारा ा पाठिव े .1 हा सरदार ावे ळी कनाटकात ् या मोिहमेवर असून,
हाजीराजे ा ा मदतीस होते. ां नी ावे ळी िजं जीस वे ढा घात ा होता.
मु फाखानाने राजां स यु ीने पकड ाची कामिगरी बाजी घोरपडे मुधोळकर यास
सां िगत ी. राजां ी उघडपणे समरां गणात गाठ घा ू न ां चा पराभव क न ां स
कैद कर ाचे काम अितदु घट होते. घोरप ासार ा सरदारास तर ते केवळ
अ च होते. जो वीरपु ष मोग ां सार ा चं ड ूंसही पु न उर ा व ां ा
मोठमो ा सरदारां नी पकड ाचा खटाटोप के ा असता जो ां ा हाती ाग ा
नाही, तो िवजापू रकरां ा य:क चत सरदारास कस ा हार जावया ा? घोरप ाने
राजां ना पकड ाची अ ी काही खटपट अथात के ी नाही. ाने ां ना मेजवानीस
णू न आप ् याकडे बो ािव े . ाचे आमं ण ीका न राजे ा ा घरी गे े ,
ते ा घोरप ाने आप ा वाडा दाखिव ा ा िमषाने ां स आत ने े आिण ते एका
खो ीत ि र े असता ती एकदम बंद क न ां स आत अडकव े आिण तेथे
अंधारात ह ारबंद ोक ठे व े होते, ां नी ां स कैद के े .1 या माणे ां स पकडून
घोरप ाने िवजापु रास पाठवू न िद े .2 घोरप ाने राजां ी हा दगा के ा ावे ळी ते
चं दावराजवळ िजरावाडी येथे थो ा ोकां िन ी तळ दे ऊन होते. ा
िव वासघाताब घोरप ाचा सूड पु ढे ि वाजी महाराजां नी राजां ा
सां ग ाव न कोण ा कारे उगव ा हे ां ा च र ात यथा थ ी कथन के े
आहे .
हाजीराजां स पकडून िवजापु रास आण े ते ा ां स दे हा ासन करावे , असा
िवचार दरबाराने के ा. यासंबंधाची वाटाघाट होता होता े वटी असे ठर े की,
राजां स िभंतीत िचणू न ठार मार ाची दह त घा ावी; णजे ते आप ् या पु ाचा
बंदोब क न ा ा यो ि ा करती . ासंबंधीची सा ंत हकीगत पु ढे
यथा थ ी ावयाची आहे .3 येथे एवढे च सां गावयाचे की, हाजीराजां सार ा
परा मी व ू र सरदारास दे हा ासन कर ाचा िवचार अिद हाने के ा तो
ां जिवषयी पु रा वहीम आ ् यामुळेच के ा, यात काही संदेह नाही. पु ढे ि वाजी
महाराजां नी आप ् या िप ास ा घोर मृ ू पासून मोग बाद हा ी संधान बां धून
सोडिव े .4 िद ् ी ा बाद हा ा म थी व राजां स ठार मारता येईना तरी ां स
पु ा कनाटकात जाऊ दे ऊ नये, िवजापु रासच नजरकैदे त ठे वावे , असा अिद हाने
ठराव के ा. हाजीराजे ा माणे िवजापु रास जवळजवळ चार वष अडकून पड े
होते. इत ा अवका ात ि वाजी महाराजां नी िवजापू र सरकार ा मु खात
काहीएक धामधू म के ी नाही. हाजीराजां नी अनेक उपायां नी दरबार ा मु ां स
वळवू न आप ् यावरचा वहीम नाहीसा के ा व आप ् यावर दरबारचा पु न: पू ववत
भरवसा बसवू न कनाटकात ी सुभेदारी परत िमळिव ी व ते ितकडे िनघू न गे े .
1) िम. िकंकेड, पृ. 142
2) मोडक णतात की, मु फाखाना ा कुमाव न घोरपडे आिण आसदखान यां नी एके िदव ी ात:काळी
हाजीराजां ा छावणीवर अक ात चा के ी. राजे रा भर ा ीखु ा ी क न थ झोपी गे े होते. ू
आपणां स पकडावयास एकाएकी चा ू न आ ा असे कळताच ते घाब न उठ े व ा ा हातून सु टून
जा ा ा इरा ाने घो ावर बसू न एकटे कोणीकडे तरी जाऊ ाग े . इत ात बाजी घोरप ाने गट
क न ां ना पकडू न कैद के े आिण खानाकडे आण े . ाने ां स अटकेत ठे व े आिण ां ा तीन हजार
घोडदळाची दाणादाण क न टाकून ां ा छावणीत ी सारी चीजव ू ु ट ी. पुढे अिद हा ा हा कार
कळ ् यावर ाने अफझ खानास रवाना क न हाजीराजां स िवजापुरास आणिव े आिण ां ची
कनाटकात ी सगळी दौ त ज करिव ी.
3) आठवा भाग पाहा.
4) िक ेक बखरींत असा उ ् े ख आहे की, रणदु ् ाखान हाजीराजां चा िजव ग िम होता. ाने
बाद हापा ी रदबद ी क न ां स सोडिव े . रायरी ा बखरीत हा रदबद ीचा कार येणे माणे िद ा आहे :
हाजीराजां स घोरप ाने पकड ् यावर अिद हाने ा ा असा कूम पाठिव ा की, ‘ हाजीराजां स
िवजापुरास आणू नये. ितकडे च ां ना ठार मारावे .’ हा कूम ऐकून रणदु ् ाखानाने सं सार सोड ् याचे िमष
क न फिकराचा वे धारण के ा व बाद हाकडे जाऊन म े स जा ाची परवानगी तो मागू ाग ा. हा
असा ब ा सरदार आपणास अंतर ् याने आप ् या रा ाचे मोठे च नुकसान होई , असे बाद हास वाटू न
ाने ास हातास ध न खा ी बसिव े . आप ा बेत रिहत कर ासाठी अनेक कारे सां िगत े व े वटी असे
ट े की, ‘तुमची काही इ ा अस ् यास ती गट करा, णजे मी ती ाग ीच तृ करतो.’ ते ा
रणदु ् ाखान णा ा, ‘आप ् या रा ास अपाय जो काही झा ा आहे तो ि वाजीराजां मुळे. हाजीराजे काही
ी ई ी ी े े ी े े ी ं े ई
एक आप ् या रा ा ी वाईट रीतीने वाग े नाहीत. कुराणात असे आहे की, चाग ् यास इनाम ावे व वाईटास
ासन करावे . ा धमा े माणे पाहता हाजीराजां स ि ा ठरिव ी आहे ती अ ायाची आहे .’ हे बो णे
बाद हास मा होऊन ाने हाजीराजां ची ि ा र के ी व पुढे चां ग ् या रीतीने वागती ािवषयी खानास
जामीन घे ऊन राजां ना आप ् या दरबारी बो ािव े . तेथे ां चा ब मान होऊन पुन: ां स मो ा इतमामाने
कनाटकात पाठिव े .
ा माणे िजवावर ा संकटातून पार पडून कनाटकात गे ् यावर हाजीराजां नी
िवजापू र सरकार ी उघड असा िवरोध कधीही के ा नाही; परं तु साधे तेवढी
स ा वाढवू न के ा तरी तं हो ाचा ां चा िवचार े वटपयत कायम होता.
ानंतर हाजीराजां नी कनाटकात कोणकोणते यु संग के े यािवषयीचा इितहास
उप नाही. या व ा महापरा मी पु षाचे अखे रपयतचे जीवनवृ येथे दे ता येत
नाही. कनाटकात िवजापू रकरां ा ा मोिहमा वे ळोवे ळी झा ् या ां ची मुस मान
इितहासकारां नी अगदी संि हकीगत िद ी आहे ; तीत कोठे कोठे हाजीराजां चा
ोटक उ ् े ख के ा असून, ां नी िवजापू र सरकार ा बाजू ने मो ा ौयाने यु
के े , असे ट े आहे . िवजापू र सरकाराने कनाटकात ां ना जी जहागीर िद ी होती
ती ां ाकडे कायम रा न तीत आणखी पु ळ भर ां नी घात ी. तंजावर व
ि चनाप ् ी हे ां त ां स कसे ा झा े हे पू व सां िगत े च आहे . याि वाय
आणखी आण चा िक ् ा, पोत नोवो वगैरे िठकाणां वर ां ची स ा होती.
ि वाजी महाराजां नी चा िव े ् या रा थापने ा उ ोगािवषयीचे वतमान
राजां ा कानी वारं वार जात असून, ाब ां स मोठे समाधान वाटे . ा अ ा
महापरा मी पु ाची भेट घे ािवषयी ां स मोठी उ ं ठा ागून रािह ी होती; परं तु
महाराजां ची सगळी धामधू म िवजापू रकरां ा रा ात होत अस ् याकारणाने
राजां नाही आप ी उ ट इ ा तृ क न घे ाचा सुयोग पु ळ िदवस आ ा
नाही. पु ढे ि वाजी महाराज व िवजापू र सरकार यां ाम े काही वे ळ तह होऊन
वै रभाव अंमळ नाहीसा होताच राजां नी दे ी जा ाची परवानगी िवजापू र
सरकारकडून घे ऊन आप ् या ा महा तापी पु ाची भेट घे त ी.1 ा वे ळी
हाजीराजे पु ा ा आ हा व महारा ातच रािह े असते; परं तु इकडे ये ाची
परवानगी दे ताना िवजापू र सरकारने अ ी अट घात ी होती की, काम आटोपताच
राजां नी कनाटकात परत जावे , पु ा ी िम ाफी क न इकडे रा नये. ही अट
मोड ी असती तर ां ची कनाटकात ी सारी दौ त अिद हाने ज के ी असती.
या व इतके म क न िमळिव े ी दौ त घा वू नये णू न ते परत कनाटकात
गे े .
1) ा भे टीची सा ं त हिककत पुढे चवदा ा भागात िद ी आहे .
पु ाची भेट घे ऊन परत आ ् यावर हाजीराजे फार िदवस जग े नाहीत. नंतर दोन
वषानी ां चे दे हावसान झा े . ां ा मृ ू ची हकीगत येणे माणे आहे . बेदनूरचे
पाळे गार भ ा ा नाईक व ि वा ा नाईक यां नी पुं डावा क न िवजापू रकरां ा
अम ाती मु खास उप व के ा. या व ां चे पा रप कर ाची कामिगरी
अिद हाने हाजीराजे व सजाखान यां स सां िगत ी. हाजीराजां नी भ ा ा
नाईकाचा पराभव के ा व तो नाईक ां स रण आ ा. ाने िवजापू रकरां चे जे ां त
हाता ी घात े होते ते सगळे सोडून िद े . मग ा ा थोडी ी जहागीर दे ऊन
िवजापू रकरां ा अंिकत के े . ही हाजीराजां ची कामिगरी अिद हास कळ ी
ते ा ाने फार खु होऊन राजां स मो ा गौरवाचे प ि िह े व ां स व े,
अ ं कार, ह ी, घोडे वगैरे नजरा ादाख पाठिव े . दरबार ा सव मु ां नी
वे गळीवे गळी प े पाठवू न राजां ची फार तारीफ के ी. ा मोिहमेवर हाजीराजे
गुंत े असता ते एके िदव ी बंदेकीर1 नावा ा गावी ि कारीस गे े . तेथे स ाची
पारध उठून हाजीराजां नी आप ा घोडा ा ा मागे ाव ा. धावता धावता
भंडोळीत घो ाचा पाय अडक ा. ासरसे घोडा व राजे खा ी पड े व छातीवर
घो ाचा पाय पडून, ा ध ाने ां चे तेथेच ाणो मण झा े . बरोबरची माणसे
ोध करीत तेथे आ ी. ां नी राजां ची ती अव था पा न ं कोजीराजां स तेथे आण े .
ां नी ां ची यथासां ग उ रि या के ी. मरणसमयी राजां चे वय स र वषाचे होते. हे
खे दजनक वतमान इ. 1664 ा जानेवारी मिह ात घड े . अिद हाकडून
ं कोजीराजां स दु खवटा येऊन मनसबदारीची व े ां ा नावे झा ी. हाजीराजे
ा जागी वार े तेथे ां ची छ ी बां ध ी आिण िवजापू रकरां कडून सनद आणू न ा
गावाचे उ ित ा खचास ावू न िद े .
1) हा गाव तुंगभ े ा तीरी असू न, ाची बसवपाटण व वासवप ण अ ी नावे इतर िद ी आहे त.
2) एके िठकाणी असे ि िह े आहे की, सं भाजी ा िवजापूर सरकाराकडू न िनराळी दौ त िमळा ी होती व
ा ा महमद अिद हाची ी बडी साहे बीण िहने िव वासघात क न िवषाची ु गदी िद ी, तीमुळे तो मृ ू
पाव ा. ि विद जयात ा कनकिगरी ा ढाईचे कारण असे सां िगत े आहे की, कनकिगरी हाजीराजां स
जहािगरीदाख िमळा ी असू न, तेथी सरदार आ ाखान तो िक ् ा सामोपचाराने दे ई ना, णून ा ा ी
यु करावे ाग े . ो. सरकार णतात की, हाजीराजे बंध मु होऊन कनाटकात आ ् यावर काही िदवस
तुंगभ ा नदी ा आसपास ा आप ् या जहािगरी ा सरदारां नी बंडावा के ा होता, तो मोड ात गुंत े असता
सं भाजी असा ढाईत पड ा. िम. िकंकेड णतात की, हाजीराजे िवजापुरास चार वष अडकून पड े असता
ां ा प चात कनाटकात ् या ा सरदारां स ां नी अंिकत क न ठे व े होते ां नी बंडाळी चा िव ी होती.
ा गडबडीत मु फाखान नामक एका सरदाराने राजां ा ता ाती कनकिगरी नामक िक ् ् यावर ह
सां गून ह ् ा के ा आिण तो ह गत के ा. ते ा सं भाजी सै घे ऊन ा िक ् ् यापा ी आ ा आिण ाने ा
सरदारास असे सां गून पाठिव े की, ा तुम ा वादासं बंध ाने थम िवजापूर सरकारास िवचारावे . हे असे
सामोपचाराचे बो णे ाने ाव े असता ा सरदाराने आप ् या तोफखा ावर ा ोकां स असा कूम के ा
की, साध ् यास सं भाजी व ा ा भोवता चे ाचे कामदार यां स गोळे सोडू न ठार करावे . ा कुमा माणे

ं ी े ं ी ी ी े े े
 ानी के ् याव न सभाजी ठार झा ा. ही अ ी कुरापत काढावयास ा सरदारा ा अफझ खानाने वृ के े
असे णतात. हाजीराजां नी पुढ ् या वष सु टून येऊन हा िक ् ा पुन: सर के ा.
हाजीराजां स एकंदर तीन औरस पु होते. ां पैकी वडी पु संभाजी हा
दौ ताबादे स असता स. 1623 म े िजजाबाई ा उदरी झा ा. ा ावर राजां चे
फारच े म असे. हा ां ाबरोबर नेहमी असे. हा स. 1653 म े कनकिगरी ा
ढाईत जं िब याचा गोळा ागून मरण पाव ा. ा ढाईची हकीगत अ ी आहे की,
हाजीराजां ा ता ाती बाळापू र नामक ता ु ास कनकिगरी ा सं थािनकाने
उप व के ् याचे वतमान समज ् याव न ां नी संभाजीस फौज दे ऊन ा
सं थािनका ा ि ा करावयास पाठिव े . ाने कनकिगरीस वे ढा दे ऊन
िक ् ् यावर मारा चा िव ा असता, गोळा ागून तो समरां गणात पतन पाव ा.2
ामुळे हाजीराजां स पराका े चे दु :ख झा े . ां ना ा सं थािनकाचा अित ियत
राग येऊन ा ावर ां नी जातीने ह ् ा के ा व ाचा पु रा मोड क न
कनकिगरी ह गत के ा. ा क हात अफझ खानाकडून ा सं थािनकास आतून
साहा िमळा े होते; ाब ा ाही ासन करावे असे राजां ा मनात आ े ;
परं तु ा ा ी उघडपणे वै र क न यु ास वृ झा ् याने अिद हास ोध
येऊन ाची आपणावर चढाई होई , या भीतीने राजे ा ा वाटे स गे े नाहीत;
परं तु पु ढे वकरच ा संभाजीचा धाकटा बंधू ाचा सूड घे णार होता, हे
हाजीराजां ा ा वे ळी ीही आ े नाही.
खु जी जाधवरावाने पाठ ाग के ा ते ा राजां नी िजजाबाईस ि वनेरी िक ् ् यात
ठे व े होते, हे मागे सां िगत े च आहे . तेथे आम ा महा तापी च र नायकाचा ज
स. 1627 म े झा ा. हा राजां ना िजजाबाई ा पोटी दु सरा मु गा झा ा. राजां नी स.
1630 म े मोिह ां ची क ा तुकाबाई िहज ी दु सरा िववाह के ा. ितजपासून ां स
स. 1631 म े एक पु झा ा. ाचे नाव ं कोजी असे होते. हाजीराजां नी तंजावर
ां त काबीज के ् यावर तुकाबाई व ं कोजीराजे यां स तेथे नेऊन ठे व े . पु ढे
हाजीराजां ा प चात ं कोजीराजे कनाटकाती सगळी जहागीर आटपू न
रािह े . ा दौ तीचा िह ा घे ासाठी पु ढे ि वाजी महाराजां नी कनाटकात ारी
के ी, ितची हकीगत यथा थ ी दे ऊ. महारा ात पु ाचे भेटीस जाऊन, ाचे वै भव
पा न कनाटकात परत आ ् यावर हाजीराजां नी ं कोजीस जवळ बो ावू न असा
बोध के ा की, ‘‘तुमचे वडी बंधू ि वाजीराजे यां नी जवामद क न नवे रा
संपािद े आहे . तु ी आप ् या इकडी दौ तीचे मा क आहा. आमचे काका
िवठोजीराजे व आमचे बंधू रीफजीराजे यां ा कुटुं बाचे तु ी चा वावे . जापा न
यथा ाय क न रा करावे . तुमचे वडी बंधू ि वाजीराजे यां नी तर सव पृ ी
आ मण कर ाचा चं ड उ ोग आरं िभ ा आहे . ई वरकृपे ने ां चे मनोरथ प रपू ण
झा े तर ते सवाचे संगोपन करती च; परं तु ां ावर कदािचत समय गुदर ा तरी
आ ी इकडी दौ तीचा पाद हाकडून इत ् ा तोडून घे त ा आहे . ही दौ त
तुमची दोघां ची आहे ; परं तु सां त ा दौ तीचे र ण तु ी ारीने करावे . तु ी
माझे आवडते पु असून परा मी ि वाजीराजां चे बंधू आहा, हे ानात ठे वा! पदरी
चार िव वासू माणसे आहे त, ां ा िवचाराने चा ् यास तुमचे क ् याण होई .’’
❖❖❖
 ि वाजी महाराजां चे बा पण
हाजीराजे िनजाम ाही सोडून िनघा े असता खु जी जाधवराव मोग सै ािन ी
ां ा पाठीस ाग ा. ा समयी िजजाबाई सात-आठ मिह ां ची गरोदर
अस ् यामुळे ित ा ि वनेरी िक ् ् यात ठे वू न राजे पु ढे कूच क न गे े , हे मागी
भागात सां िगत े आहे . बाई ा र णासाठी जी माणसे ठे व ी होती ां पैकी
बाळकृ पं त हनुमंते1, ामराव2 नीळकंठ व रघु नाथ ब ् ाळ कोरडे 3 असे तीन
िव वासू कारकून होते. नंतर जाधवरावानेही आप े काही ार ित ा र णास ठे व े
होते. ि वाय ित ा जु र ा ीिनवासरावाचा आ य होता असे िदसते. ा माणे ती
काही अं ी सुरि त थळी होती हे खरे ; तरी आप ् या ि य पतीवर असे संकट
गुदर े असून ा धामधु मीत आप ा तीन-चार वषाचा मु गा ां ाबरोबर आहे ,
ाचे काय होई ही िचं ता ित ा एकसारखी ागून रािह ी. ा ोगाने ती
िदवसिदवस कृ होत चा ी. हा िचं ता र ित ा ाग ा असता ितने िक ् ् याती
ि वाईदे वीस असा नवस के ा की, राजां वरचे अ र टळू न ते सुरि त रा न, माझे
पोटी पु झा ा तर ा ा तुझे नाव ठे वीन. पु ढे िदवस पु रे होऊन ती के 1549,
भवनाम संव र, वै ाख ु पं चमी, सोमवार, ता. 10 एि स. 1627 ा िदव ी
सूत झा ी.1 ा माणे मराठी सा ा ाचे सं थापक ि वाजी महाराज यां चा ज
ा अ ा ऐन धामधु मी ा काळी पु ापासून सुमारे प ास मै ां वर ि वनेरी
िक ् ् यात झा ा.2 िजजाबाईस पु र झा ् यामुळे सव आि त मंडळींस परमानंद
झा ा. ा िठकाणी आिण ा थतीस अनुकू झा ा तेवढा उ व ां नी के ा.
आसपास ा गावां ती हे करणी हे घे ऊन आ ् या. तेव ां स बारा-तेरा िदवस
भोजन घा ू न ु गडी, चोळखण वगैरे बि से िद ी. हाजीराजे ा वे ळी िवजापु रास
होते, ां स हे पु ा ीचे वतमान जरे , कारकून वगैरे पाठवू न कळिव े . ही
ु भवाता घे ऊन गे े ां स राजां नी सो ाची कडी, व े वगैरे िद ी व पु ळ
दानधम के ा. ि वाईदे वी ा सादाने हा पु झा ा असे मानून ां स नवसा माणे
ि वाजी असे नाव ठे व े .3
1) म ् हार रामरावकृत बखरीत हे नाव कृ ाजीपंत हनुमंते असे आहे . याचे नाव नारो ि ं बक हणमंते असे एक-
दोन िठकाणी आढळते.
2) काही िठकाणी हे नाव ं कराजी नीळकंठ असे आहे .
3) म ् हार रामराव, सोनोपंत डबीर णून आणखी एक कारकून होता, असे णतो. सभासद णतो की, हे
कारकून राजां नी बग ळास असता िजजाबाईबरोबर पाठिव े होते. गोमाजी नाईक पाणसं बळ नावाचा एक
माणूस िजजाबाई ा ापासू न ित ा तैनातीस जाधवरावाने िद ा होता. तो ा वे ळी ित ा बरोबर होता असे
णतात.
िजजाबाई आप ् या पु ासह ा िक ् ् यात तीन वष होती. तेथून ित ा
हाजीराजां नी बायझापु रास नेऊन ठे व े असावे . कारण स. 1633 म े ित ा येथून
पकडून ने ् याचे माग ् या भागात सां िगत े आहे . मोग ां ा तावडीतून
सोडिव ् यावर भोताजीराव ऊफ जगदे वराव जाधव याने ित ा कोंडाणा िक ् ् यात
नेऊन ठे व े . येथून पु न: ती काही िदवस ि वनेरी िक ् ् यात व काही िदवस
मा ी ा िक ् ् यात राहत होती असे िदसते.4 हाजीराजां नी मोग ां ा
ता ात ा िनजाम ाही मु ू ख पु न: काबीज कर ाचा सपाटा चा िव ा, ते ा ती
ा िक ् ् यात राहत होती. पु ढे मोग ां ची व राजां ची यु े होऊ ागून िजकडे ितकडे
धु माकूळ उडा ा असता ां नी ित ा कोठे ठे व े होते ते कळत नाही; परं तु एवढे
खा ीने सां गता येते की, ती आप ् या ि य पु ाचा व आप ा बचाव ावा यासाठी
आप ् या माहे र ा माणसां ा आ यास कधीही जाऊन रािह ी नाही. ती अ ी
जाऊन रािह ी होती, असे जे िक े कां चे णणे आहे ा ा मुळीच आधार नाही.
गरोदर थतीम े केवळ िनराधार झा ी असून, ितचा बाप ित ा आप ् या गावी
नेऊन पोचिव ास तयार झा ा असता जी मानी ी ितकडे जावयास कबू झा ी
नाही, ती पु ढे कधी माहे री जाऊन रािह ी असावी, हे मुळीच संभवत नाही.
1) म ् हार रामरावकृत बखरीत व ि विद जयात हा ज काळ वै ाख ु ि तीया गु वार असा िद ा आहे ;
परं तु ा ितथीस गु वार येत नाही. रायरी ा बखरीत के 1548, यनाम सं व र, वै ाख ु पंचमी सोमवार
ही ितथी िद ी आहे ; परं तु ा ितथीस सोमवार येत नाही. या व ा दो ी ितथी िव वसनीय न ेत. अ ीकडे
े डगावकर भोस े यां ा घरा ात सापड े ी बखर िस झा ी आहे . तीत हा ज का के 1551
फा ् गुन व 3, ु वार असा िद ा आहे . रा. बाळ गंगाधर िटळक यां नी 1900 सा ी ‘केसरी‘ ा ता. 24
एि ा अंकात असे ठरिव े होते की, ि वछ पतींची ज ितथी के 1549 भवनाम सं व र, वै ाख ु 1,
गु वार उ र रा , अ वनी न , ता. 6 एि स. 1627 अ ी आहे . का ेितहाससं हकारां कडे का ीनाथ
कृ े े यां नी एक जं ी पाठिव ी होती. तीत मुळाती ितथी िद ी असू न रोिहणी न िद े आहे . हे न
ा ितथीस असू न ती एकंदरीत बरोबर िदसते (रा. राजवाडे कृत म. इ. सा. खं ड 4 पाहा.). मराठी सा ा ाची
बखर व उ ् िकजकृत ैसूरचा इितहास ां म े वै ाख ु पंचमीच िद ी आहे .
2) िजजाबाई ा िक ् ् यावर ा ा घरात राहत असे ाची एक िभं त अजून े ष आहे . तीत नाि कचे माजी
क े र िम. जॅ न यां नी मुंबई सरकार ा कुमाव न सं गमरवरी दगडाची पाटी बसवू न अ ख
भरतवषाती अ ंत थोर अ ा ा ौढ ताप राजमणी ा ज थानाचे िचरका रण राही से के े आहे .
3) िम. िकंकेड दं तकथाि य अस ् याकारणाने हाजीराजां स झा े ् या ा पु र ासं बंध ा ा दोन कथा
आप ् या ंथात नमूद करतात. ा अ ा : 1) एक गोसावी हाजीराजां ा ात आ ा आिण ां ा हाती
एक आ फ दे ऊन णा ा, ‘‘हे तू आिण तुझी बायको िमळू न खा, णजे तुम ा पोटी ि व अवतार घे ई .
ा ा मुस मानां स मुजरा करावयास ावू नको आिण तो बारा वषाचा झा ा णजे ास तं पणे वागू दे !’ हे
पा न राजे जागे झा े आिण पाहतात तो ां ा हाती हे फळ होते. ते ां नी िजजाबाईकडे नेऊन
उभयतां नी खा ् े . पुढे हे पु र झा े ते ा ात ि वाने द न िद े ा भावनेने ां नी ाचे नाव
ि वाजी असे ठे व े . 2) दु सरी दं तकथा अ ी आहे की, ि वाजी महाराजां चा ज झा ा ते ा ि वाने
हाजीराजां स ात द न दे ऊन असे सां िगत े की, ‘तु ा पोटी पु झा ा आहे , तो माझा अवतार आहे .’
4) िम. िकंकेड णतात की, हाजीराजे यां स व क न घे ासाठी बा ि वाजींना पकडू न आणावे आिण
अटकेत ठे वावे णून मोग ां नी तीन वष य के ा; परं तु िजजाबाईं नी ां स अ ा तजिवजीने पवू न ठे व े
की, ां ची सगळी खटपट थ गे ी.
 ात आणखी जाधवां चे घराणे मोग ां चा आ य ध न रािह े होते. ामुळे तर
आप ् या माहे री जा ाचे ित ा मनात कधीही आ े नसावे . कारण हाजीराजां नी
मोग ां ी स. 1634 पासून यु सु के ् यामुळे मोग सरदारां चा आ य करणे
फारच धो ाचे होते व ते ित ा पतीसही मुळीच पसंत पड े नसते. ते ा सारां
काय की, ि वाजी महाराजां ा ज ापासून पु ढ ी दहा वष, हाजीराजां नी
चा िव े ् या धामधु मी ा काळी िजजाबाई आप ् या पु ासह राजां ा ता ाती
कोण ा ना कोण ा तरी िक ् ् यात राहत असे व ितचे साधे तेवढे चां ग े र ण
ावे यािवषयी राजे खबरदारी घे त असत. बायझापु रास असता ित ा एका
िक ् े दाराने पकडून मोग ां ा हाती िद े ते ा ित ा जाधवाने सोडिव े , हे मागे
सां िगत े च आहे . ा संगी ितने खरे ट े असता माहे री जाऊन सुख प राहावे ;
पण ती पु ा आप ् या पती ा ता ाती कोंडाणा िक ् ् यात येऊन रािह ी.
ाव न ितचा मानी भाव चां ग ाच िदसून येतो. मोग ां ा सै ाची वावटळ
िजकडून ितकडून सुट ी असता व राजां ा ता ाती एक-एक िक ् ा व ठाणे
ू सर करीत असता, ितचा हा िनधार कायम राहावा हे मोठे च नव होय.
ा दहा वषात ित ा मनाची अव था क ी काय झा ी असावी व ित ा अहिन
िकती िचं ता ागून रािह ी असावी, याची क ् पना सहज हो ासारखी आहे . आज
ा िक ् ् यात तर उ ा ा िक ् ् यात अ ी ितची पळापळ होत असून, ू के ा
घा ा घा ू न आप ् या परमि य पु ाचा व आप ा ना करी याचा नेम नाही, असा
ित ा एकसारखा घोर ागून रािह ा होता. ा माणे च हाजीराजां नी
मोग ां सार ा अ ं त बळ ू ी चा िव े ् या अितघोर सं ामाचा े वट कसा
काय होतो ाचा ित ा ोग ाग ा होता; परं तु ती अ ं त ािभमानी व पितिन
अस ् यामुळे ितने ही दहा वष मो ा धै याने व िन चयाने कंठ ी. ा एव ा काळात
ि वाजी महाराजां चे संगोपन िजजाबाईने कोण ा कारे के े व ां स सुि ण
दे ािवषयी क ी काय व था के ी, याचा उ ् े ख कोण ाही बखरीत नाही. तरी
एव ा वयात महाराजां नी घो ावर बसणे , ितरं दाजी करणे , बंदूक मारणे , प ा
िफरिवणे इ ादी यु ोपयोगी क ां चा बराच अ ास के ा होता व ां स ि िहता-
वाचताही चां ग े येऊ ाग े होते.
1) ो. सरकार तारीख-इ-ि वाजी या ंथा ा आधाराने णतात की, हाजीराजां नी दादोजी कोंडदे वा ा हाती
आप ् या जहािगरीची व था इ.स. 1636 म े िद ी ते ा ां नी ास असे सां िगत े की, माझी बायको
िजजाबाई व पु ि वाजी ि वनेरी िक ् ् यात आहे त. ां स पु ास आणून आप ् या दे खरे खीखा ी ठे व व
ां स ागे तेवढा पैसा खचासाठी दे !
पु ढे हाजीराजां स अिद ाहीत आ य िमळू न ते स. 1637 म े िवजापु रास जाऊन
रािह े , ते ा आप ् या ा गुणवान मु ास व िजजाबाईस ां नी आप ् याबरोबर
ितकडे ने े .1 मग िवजापू र सरकारकडून िमळा े ् या जहािगरीची व था दादोजी
कोंडदे व यास सां गून हाजीराजे रणदु ् ाखानाबरोबर कनाटकात गे े . ा वे ळी
ां नी िजजाबाईस व ि वाजी महाराजां स ा िव वासू कारकुना ा ाधीन क न
ास असे सां िगत े की, महाराजां स यो ि ण दे ऊन चां ग े वळण ावावे .
ाव न दादोजी कोंडदे वाने ा माय े करां स मो ा इतमामाने पु ास आण े
आिण तेथे चां ग ा वाडा बां धून1 ात ां स ठे व े . तेथे महाराजां ा नावाने एक
उ ृ बाग तयार क न ात नाना कारची फळझाडे ाव ी. दु सरे वष
हाजीराजे कनाटक ां तात बग ळ येथे असता दादोजीस परग ां चा िह ोब
घे ऊन ितकडे जावे ाग े . ा वे ळी ाने ि वाजी महाराजां स व िजजाबाईस
राजां ा भेटीस ने े व ती पु न: ाग ीच पु ास परत आ ी, ा वे ळी राजां नी
ां ाबरोबर ामराव नी कंठ पे वे , बाळकृ पं त मुजुमदार, सोनोपं त डबीर व
रघु नाथ ब ् ाळ कोरडे सबनीस यां स आप ् या जहािगरीची नीट व था
ाव ासाठी पु ास पाठवू न िद े .2
हाजीराजे कनाटकाती मोहीम फ े क न िवजापु रास परत आ े ते ा ां ा
मनात असे आ े की, ि वाजी महाराजां स िवजापु रास आणू न ां चा तेथे िववाह
करावा. ा माणे राजां नी दादोजीस ि न कळिव े . हा ां चा मनोदय महाराजां स
कळ ा ते ा ते णा े की, आप े िवजापु रास यवनां ा व ीत न होता
पु ासच ावे . कारण तेथे कायात यवन येऊन धम ोप ावयाचा. ही महाराजां ची
इ ा दादोजीने राजां स प ा ारे िविदत के ी व असे कळिव े की, आ ी इकडे
चां ग ी मु गी पा न काय आटपू न घे तो. हा िवचार पसंत पडून ां नी ास संमती
िद ी. ा माणे दादोजीने ि रके यां ची क ा सईबाई िहज ी स. 1640 म े पु णे येथे
महाराजां चा िववाह मो ा थाटाने के ा.
पु ढे स. 1641 म े हाजीराजां नी महाराजां स व िजजाबाईस िवजापु रास आणवू न
आप ् याजवळ ठे व े . येथे ती दोन-तीन वष होती असे िदसते. यवनां ा राजधानीत
इतके िदवस राहावयास िमळा ् यामुळे तेथ ी थती महाराजां स यथा थत
पाहावयास िमळा ी व यवन े ष आधीच ां ा दयात थोडाब त वास करीत होता,
तो ा समयी चां ग ाच ढ झा ा. पु ढे जे राजकारणासंबंधाचे आटोकाट ान ां नी
हरएक संगी गट क न सव जगास थ क न सोड े , ाचे संपादन ां स येथे
घड े .
महाराज ा वे ळी केवळ चौदा वषाचे होते. तरी ां ची सव यु क ां त चां ग ी गती
झा ी होती. ते अंगाने बळकट व दे खणे असून, अित ियत चपळ व चौकस होते.
ह ी, घोडे व नाना कारचे कारखाने पू वक पा न ा संबंधाने मािहती क न
घे ाचा ां ना पराका े चा नाद होता. हा ा व थोर माणसां चा यथोिचत स ान
क न ां चे आपणावर े म जडे असे ां नी करावे व ां स नाना कारचे न
िवचा न ां ाकडून िमळे िततकी मािहती िमळवावी. ह कट माणसां ा
वा यासही ते उभे राहत नसत. सनी व ौकीन मनु ाचा ां ना पु रा ितटकारा असे.
विड ां ची अव ा िकंवा अमयादा ां ा हातून य ं िचतही कधी होत नसे. हे असे
गुण पा न राजां कडे येणारे सरदार ोक महाराजां चे फार कौतुक करीत. राजां चा
परम िम मुरार जगदे व हा तर महाराजां ची ही चा च णू क पा न फारच खु होत
असे.
1) ा वा ाचे नाव ाने राजमहा असे ठे व े होते. हा वाडा िनवारवा ा ा पूवस मुठा नदी ा उज ा
तीरावर होता. ह ् ी ा जागी ुिनिसपाि टीची बाग आहे . - िम. िकंकेड पृ. 130.
2) दादोजी कोंडदे वा ा मदतीसाठी ा कारभा यां ना पाठिव े होते. ां ा आडनावां व न ां चे े ात
येतात. खु दादोजी कोंडदे व कागदोप ी आप ् या नावापुढे ‘सु भेदार नामजाद िक ् े कोंडाणा’ असे ि ही. हा
िक ् ा राजां ा जहािगरी ा म वत अस ् याकारणाने दादोजीने येथे राचे ठाणे के े असू न, तेथे तो
वे ळोवे ळी जाऊन राहात असे .
एके िदव ी ा मुरारपं ताने अिद हापा ी हाजीराजां ा ा पु ाची फारच
तारीफ के ी. ती ऐकून अ ा गुणी मु ास पाह ाची इ ा बाद हास झा ी आिण
ा ा आप ् या द नास आण ािवषयी ाने मुरारपं तास आ ा के ी. ाव न
महाराजां स बाद हा ा भेटीस ावयाचे ठर े ; परं तु हा बेत महाराजां स च ा
नाही. ां नी मो ा मयादे ने व आजवाने राजां स असे कळिव े की, ‘हे यवन परम
नीच, ां चे आजव करणे , ां स स ाम करणे हे मा ा मनास मुळीच आवडत नाही.
ा गो ीचा म ा राग येतो. धम व ा ण यां ची तेथे सदोिदत िनंदा चा ते, ती म ा
िब कू पाहवत नाही. र ाने जाता-येता गोवध होतो तो ीस पड ा णजे म ा
फारच वाईट वाटते व असा े ष येतो की, गोवध करणारां चा ि र े द करावा; परं तु
वडी रागावती व भ ताच काही तरी प रणाम होई , हे मनात येऊन िन पाय
होतो. मुस मानां चा म ा मुळीच संसग नको असे वाटते. अमीर उमरावां ा घरी
जाणे व ां ा ी प रचय करणे हे मा ा िच ास यो वाटत नाही. ां चा
झा ा असता म ा व े बद ावी ागतात.’ हे महाराजां चे णणे राजां स कळ े
ते ा ां नी कारभारी ोकां कडून ां स असा बोध करिव ा की, ‘तुमचे वडी
यवनां ची सेवा क न एव ा वै भवास चढ े आहे त. ां चा े ष िकंवा ितर ार
करणे बरोबर नाही. तु ी सुजाण आहा. तु ां ा असे बो णे ोभत नाही. अ ाने
विड ां ची अव ा होते.’ समवय ां कडूनही महाराजां स पु ळ सां गिव े .
िजजाबाईनेही अनेक कारे समजू त घात ी. तरी महाराज आप ा हे का सोडीनात,
ते ा खु हाजीराजां नी महाराजां स सम बो ावू न असा बोध के ा की, ‘यवन
पृ ीपती आहे त; धम र ण क न ां ची सेवा कर ास काय हरकत आहे ?
ई वरी सू ा माणे आ ां स सां त ां ची सेवा प न योग ेम करणे भाग आहे .
दे वास असे करावयाचे नसते तर िहं दूंचे रा ां ा हाती का जाते बरे ?
का वतमानानु प वागून आ ी हे वै भव संपािद े आहे . हे जतन कर ास तु ां स
बाद हाची कृपा संपादन के ी पािहजे .’ हा उपदे ऐकून महाराजां नी समयाद व
सिवनय असे उ र िद े की, ‘म ा विड ां ची आ ा ि रसावं आहे ; परं तु गोह ा व
दे व ा णां ची िवटं बना यवत करतात, ती मा ाने िब कू पाहवत नाही.’
हा असा यवन े ष ि वाजी महाराजां ा ठायी पू णपणे िवकास पाव े ा पा न
हाजीराजां स अथात वाईट वाट े असावे ; परं तु अ ा ार व पाणीदार मु ास
कडक रीतीने वागिवणे िकंवा ि ा करणे ां स इ वाट े नाही. खरे ट े असता
ां सही यवनां चा ितर ार वाटत न ता असे नाही; परं तु ां ा ी सामोपचाराने
वागून आप े काय साधू न ावे असा ां चा नेहमी मनसुबा असे. पु ाचा असा िन ह
पा न ां स फारसा राग आ ा नसावा असे िदसते. महाराजां ी या संबंधाने अनेक
वे ळा बो ू न े वटी ां स ां नी मो ा आ हाने दरबारात जा ास तयार के े .
दरबारात गे ् यावर बाद हास जिमनीस हात ावू न मुजरा करावा, असे महाराजां स
ां नी सां िगत े ; परं तु महाराज दरबारात गे े ते नुसता स ाम क न विड ां जवळ
जाऊन बस े . बाद हाने राजां बरोबर कोणी मु गा आ ा आहे असे पा न
मुरारपं तास िवचार े : ‘ हाजीराजां चे पु ते हे च काय?’ पं ताने ‘होय’ ट े आिण
ि वाजी महाराजां नी रीती माणे कुिनसात के ा नाही. याब बाद हा ा मनात
काही िवक ् प येऊ नये णू न ास ाने असे सां िगत े की, ा मु ाने दरबार
कधीच पािह ा नाही, हा याचा पिह ाच संग आहे . घरी सवास स ाम कर ाची
सवय अस ् यामुळे याने हजरतीस स ामच के ा. मू अ ान आहे .’ ा माणे
समजू त घात ् यावर बाद हाने ि वाजी महाराजां स व े, जवाहीर वगैरे दे ऊन
िनरोप िद ा. घरी आ ् यावर महाराजां नी दरबारची व े टाकून ान के े .
ानंतर महाराज राजां बरोबर वे ळोवे ळी दरबारात जात; परं तु बाद हास नुसता
स ाम क न ते आप ् या जागी जाऊन बसत. हा असा ां चा नेहमीचा म पा न
बाद हा ा मनात सं य आ ा आिण हा कुिनसात मु ाम करीत नाही िकंवा कसे
याची हािन ा करावी असे ा ा मनात येऊन ाने महाराजां स जवळ बो ावू न
ासंबंधाने न के ा. ा समयी महाराजां नी मो ा खु बीचे उ र दे ऊन वे ळ
मा न ने ी. ते णा े : ‘मुजरा करावयास म ा सां गतात; परं तु मी ऐन संगी
िवस न जाऊन जोहार करतो, याची माफी असावी. े करा ा ा जोहारातच
कुिनसात आहे असे हजरतीने मानून ावे . दु सरे असे की, हजरत आिण माझे वडी
हे म ा सारखे च वाटतात. हजरत कोणी िनराळे आहे त असे वाट ् यास मुजरा
करावयास ि केन.’ हे संगोिचत उ र ऐकून बाद हास हसू आ े .
दरबारात जाताना वाटे त कसायां ची दु काने ागत. ां त क े गोमां स व गुरां ा
मुं ा िवकावयासाठी मां डून ठे व े ् या असत. ा माणे च उदमी ोक
राजवा ासमोर ि जव े े मां स िवकावयास बसत. हा कार पा न ि वाजी
महाराजां स अित ियत वाईट वाटे व ते अगदी संत होत. ा उद ां स व खाटकां स
िजवे मारावे असा ां स े ष येई; परं तु करतात काय? ां स िन पाया व ा वाटे ने
मुका ाने जावे -यावे ागे. एके िदव ी महाराज ा र ाने चा े असता एक
कसाई गाईचा वध करताना ां ा ीस पड ा. ाबरोबर ते ा ा अंगावर धावू न
गे े आिण ा ा चां ग ा मार दे ऊन ां नी ती गाय सोडिव ी. ा गो ीचा चोहोकडे
बोभाटा झा ा; परं तु हाजीराजां चे वजन दरबारात अतोनात अस ् यामुळे ां ा
वाटे स कोणी गे ा नाही व बाद हानेही ती गो मनास आण ी नाही. हा गोवधाचा
कार नेहमी नजरे स पडून ि वाजी महाराजां स अगदी वीट आ ा. ां ना तो अस
होऊन यवनां ा राजधानीत अत:पर रा नये असे वाट े व दरबारात पु न: कधीही
जाऊ नये असा ां नी िन चय के ा; परं तु िप ाने आ ा के ी णजे ितचे उ ् ं घन
करणे मह ाप आहे असे ते समजत. या व ां नी एके िदव ी तीथ पां स असे
सिवनय कळिव े की, ‘म ा आप ् याबरोबर दरबारात यावयाची आ ा क नये.
कारण वाटे त गोमां साची दु काने मां ड े ी असतात. ती मा ाने पाहवत नाहीत.
आपण बाद हाचे ताबेदार अस ् यामुळे आपणां स ा गो ीकडे कानाडोळा करावा
 ागतो. बाद हा ा मनास वाईट वाटे असे काही एक आपणां स बो ता िकंवा
करता येत नाही. तरी र ोर ी होणारा गोवध व गोमां साची दु काने बंद होत नाहीत
तोपयत मी दरबारास यावयाचा नाही. हा कार बंद होई अ ी काही तजवीज
के ् यावर मग म ा दरबारास बरोबर ये ाची आ ा करावी.’ हे पु ाचे िनकराचे
बो णे ऐकून हाजीराजे पे चात पड े . एकटे दरबारात जावे तर बाद हा
िवचारणार, मु ास का आण े नाही णू न, ास काय उ र ावे ? अ ा िफिकरीत
राजे पड े असता िमरजु म ा नामेक न एक सरदार ां ापा ी काही
स ् ामस त िवचारावयासाठी आ ा. ा ा ी काही वे ळ बो णे झा ् यावर
ा ा ां नी आप े संकट िनवे दन के े . ते ा ा सरदाराने राजां ना असे ट े की,
मु ास आज घरीच रा ा. आपण दोघे दरबारात जाऊ आिण हजरतींची मज पा न
ा करणी गो काढू .
ा माणे ते दरबारास गे े व सरकारी कामकाज आटोप ् यावर, बाद हाची
खु मज पा न ा सरदाराने ा ापा ी असा अज के ा की, ‘खु दावं त, आपण
सवाचे े मायबाप आहा. आप ी िहं दू व मुस मान अ ी जा असून, आप ी सवावर
सारखी कृपा आहे . आप ् या पदरी जसे मुस मान नोकर आहे त तसे िहं दूही पु ळ
आहे त. ां स आपाप ् या धमा माणे वागू दे णे हे खावं दां स उिचत आहे . गोवध व
गोमां ससेवन ही िहं दूंस मोठी पातके वाटतात. आप ् या राजर ावर व
राजवा ा ा आसपास गोमां साची दु काने असून, सवादे खत गोह ा होत असते. ती
पा न िहं दूंस अित ियत वाईट वाटणे साहिजक आहे . हाजीराजां सारखे इ तदार व
वजनदार सरदार आप ् या पदरी आहे त. ां ा मनास जे णेक न वाईट वाटणार
नाही असे करणे हे आपणां स उिचत आहे . खावं दां पा ी या करणी आपण होऊन
बो ाचे धै य ां स होत नाही. हाजीराजां चा पु ि वाजी आज दरबारास आ ा
नाही, याचे कारण हे च होय. हा गोवधाचा व गोमां स िव याचा दे खावा ा ाने
मुळीच पाहवत नाही. तो आप ् या बापावर फारच रागाव ा आहे . ासाठी हजरतीने
ा गो ीचा चां ग ा िवचार करावा.’ हा ाचा अज बाद हाने ां तपणे ऐकून घे ऊन
ाचा यो िवचार के ् यावर ास असे वाट े की, ा संबंधात बंदोब अव य
के ा पािहजे . मग ाने अ ी ताकीद दे विव ी की, ‘ हरात कोणीही गोवध क
नये िकंवा गोमां साची दु काने मां डू नयेत. हा कूम मोडणारां स मोठे ासन होई .
िहं दूं ा धमािव हा कार अस ् यामुळे ां ादे खत कोणी गोह ा के ी िकंवा
वाटे त गोमां स िवकावयास मां ड े आिण ास कोणा िहं दूंने ठार मार े तरी ाची
दाद सरकारात िमळणार नाही,’ असा स कूम चोहोकडे जाहीर क न हरा ा
दि णे स दू र एके बाजू स कसाईपु रा बसिव ा व तेथे सव कसायां स जाऊन राहावयास
कूम के ा. हा बंदोब के ् यावर ि वाजी महाराज पु न: आप ् या िप ाबरोबर
दरबारात जाऊ ाग े . ां ची ारी, तेज व चौकसपणा पा न बाद हाची
ां ावर मज बस ी. तो ां स वे ळोवे ळी व े, भूषणे , मेवािमठाई वगैरे दे ऊन
संतु करी.
एके िदव ी एक कसाई गोमां स पाटीत भ न हरा ा दरबारानजीक आत येऊन
िवकावयास बस ा असता ितकडून ि वाजी महाराज आप ् या काही समवयी
िम ां सह घो ावर बसून चा े होते. ां ची नजर ा कसायाकडे गे ी. ासर ी
ां नी त वार उपसून ाचा तेथेच ि र े द के ा. ते ा ा कसाया ा बायकोने
सरकारवा ात जाऊन बाद हापा ी गा हाणे के े व ासंबंधाचा पु रावा
दरवाजावर ा ोकां नीही के ा. ती िफयाद ऐकून बाद हाने ट े की,
‘ि वाजीराजे यां नी के े ते यो आहे . हरात येऊन मां स िवकावयास बसू नये अ ी
ताकीद तु ां स के ी असून ितची तु ी परवा के ी नाही; ाब तु ां स ि ा
झा ी ती बरोबर आहे .’ असे बो ू न ा कसाया ा बायकोस चार पये दफनाईस
िद े व चवा ावर े र रां डरोटी क न िद ी.
ा गो ीचा हरात फारच गवगवा झा ा. जो तो णू ाग ा की, ‘आता
मुस मानां चा ा राजधानीत काही बोज रािह ा नाही. यवनी पाद ाही आजच गारद
झा ी की काय? बाद हा कस ीच त ार कानावर घे त नाही. ि वाजी तर असा
उ ाम आहे की, तो बाद हा ा कुिनसातसु ा करीत नाही. ा ा वाईट वाटते
णू न सग ा कसायां ना हराबाहे र हाकून काढू न ां ची दु काने व ी ा बाहे र
दू र ने ी. ामुळे सग ा मुस मानां ची गैरसोय झा ी आहे . ाव न तो
हाजीराजां चा मु गा फारच े फा न गे ा आहे . तो आता भरर ात मुस मानां चे
बेधडक खू न क ाग ा आहे . हे काही बरोबर नाही.’
हा सगळा बोभाटा हाजीराजां ा कानी येऊन ां स मोठी िचं ता उ झा ी.
मु गा चां ग ा ार, बु मान व गुणी िनपज ा आहे अ ी तारीफ ऐकून ा ा
जवळ आणू न ठे व े , ते अ ासाठी की, आपण कमािव े ी दौ त याने राखू न तीत
परा माने भर घा ावी; परं तु हा असा डपणा करतो या ा काय करावे ? या ा
काही ि ा करावी तर याचा भाव तापट आहे , भ ताच काही तरी प रणाम
ावयाचा. मग दोन बोधा ा गो ी सां गून तो ता ावर येतो की काय ते पाहावे , असा
िवचार मनात आणू न ां नी महाराजां स आप ् याजवळ बो ावू न िजजाबाईंसम
पु ढी माणे उपदे के ा : ‘तु ी अ ािप हान आहां , तु ां स अजू न जगाचा
अनुभव नाही. भ ाच गो ींचा िवषाद मानून संतापू न जाणे व काही तरी डपणाचे
कृ करणे हे तुम ासार ा समजू तदार मु ास ोभत नाही. यवनां स मुजरा
करावयाचा नाही, गोवध पाहताच त वार उपसावयाची असा बाणा ध न ा
मुस मान ाहीत कसे चा े बरे ? ां ची आपणां स नोकरी करावयाची तर हा
अिभमान ध न िब कू उपयोगी नाही. आ ी अ ा बा ाने वागतो तर आ ां स
आज बसाय ा जागाही िमळा ी नसती. तुमचे वडी आजपयत यवनां ची चाकरी
क न त: ा कतबगारी ा जोरावर ा ाचे फज झा े . आ ी आजपयत िकती
क व दगदग सोसून ही दौ त संपाद ी आहे हे आमचे आ ां स ठाऊक.
िनजाम ाहीत असता िकती ास व संकटे सोसावी ाग ी व ां तून िनभावू न आ ी
ा दरबारी कसे मानमा ता पाव ो आहो ाचा काही िवचार करा. आम ा माणे
तु ीही ा दरबारी रा न आजवाने व ीनतेने वागावे आिण आमची दौ त पु ढे
चा वावी, अ ी आमची फार इ ा आहे . तु ी वहार जाणू न, वडी वागत आ े
ा रीतीने वागा व हरएक काम द तेने व ारीने करा , तर तुम ासारखा
मात र व सुखी कोणी असणार नाही; परं तु सां त जो उ ामपणा तु ी दाखवीत
आहा ास तु ी आळा घा णार नाही तर ते आ ां स येथून घा वू न दे ती व
सगळी दौ त ज करती . दरबारात आमचे वजन असून काही अमीर-उमराव
आमचे दो आहे त णू न बरे आहे ; परं तु ा ा आमचे वै भव पाहवत नाही ां नी
बाद हाचे मन आ ां िवषयी क ु िषत के ् यास आमचा येथे एक णभर िटकाव
ागायचा नाही. याचा पु रा िवचार करा आिण आप े पु ढी वतन सुधारा. नसती
क ागत उ क न िहतना क न घे ास वृ ावे हे तुम ासार ा
समंजस मु ास मुळीच उिचत नाही.’ हा विड ां चा उपदे ि वाजी महाराजां नी
िनमूटपणे ऐकून घे त ा. ां स ु र मुळीच के े नाही.
ा माणे हाजीराजां नी महाराजां स त: उपदे क न आणखी िजजाबाईसही
ा ा दोन गो ी एकां ती बो ावयास सां िगत े . ा माणे ितने महाराजां स गोड,
ममते ा ां नी असा बोध के ा की, ‘‘तु ी आता हान नाही. विड ां ा
मज िव वागून ां स कोण ाही गो ीब िवषाद वाटू दे णे हे तुम ासार ा
नीितमान मु ास मुळीच ोभत नाही. तामसी वृ ी टाकून न तेने वागा तर ात
तुमचे क ् याण आहे . विड ां नी इतका काळ प र म क न व दगदग सोसून
िमळव े ी दौ त तु ी राखावी हे यो होय. विड ां स हरएक कारे साहा
कर ाजोगे तुमचे वय झा े असून अंगी ारीही काही कमी नाही. असे असून
ां ा मनास वाईट वाटे िकंवा दौ तीस ध ा बसे असे वतन तु ी करावे हे
काही ठीक नाही. विड ां ची अव ा क न आप े सव ी नुकसान क न घे णे
तुम ासार ा हा ा मु ास उिचत न े . गैरचा ीने चा ू न व अिवचार क न
आप ा दु िकक क न घे ऊ नका. तुम ा कु ी ाचा िवचार क न वागा. ास
ब ा ागू दे ऊ नका.’’ हे आईचे ममतेचे भाषण ऐकून महाराजां नी असे उ र के े
की, ‘‘तुमचा उपदे म ा ि रसावं आहे . तुम ा सां ग ा माणे वाग ास मी
सवदा त र आहे ;े परं तु तुरका ा जिमनीस हात ावू न मुजरा करणे , धमिवटं बना
व गोवधादी अन त कम होत अस े ी पाहणे म ा िब कू आवडत नाही. ती
ीस पड ी णजे एवढा संताप येतो, की माझे दे हभानही नाहीसे होते. ा गो ीस
माझा िन पाय आहे . ई वरी स ा काय असे ती असो. तुरकां चे अ खाऊन
राह ात धमहानी आहे असे म ा वाटते. यानंतर मा ा हातून काही अिवचारी
कृ े होऊ नयेत असे आप ् या मनात अस ् यास म ा येथे ठे वू नका; यवनां ा
रा ाबाहे र कोठे तरी दू र ठे वा. हे असे मी आपणां स िन ून सां गतो, ते आप ी अव ा
िकंवा आप ा उपमद करावा णू न सां गत नाही. ही माझी आपणां स कर य जोडून
िवनंती आहे .’’
हे महाराजां चे णणे िजजाबाईने राजां स कळिव े आिण अ ी िवनंती के ी की,
‘मु गा चां ग ा ार, हाणा व मयाद ी असून, असा डपणा करतो याब
ाजवर रोष क न ास काही तरी ासन कर ास उद् यु होणे उिचत नाही.
ाचा आिण यवनां चा ज ां तरीचाच े ष असावा. एरवी तो असा वागता ना. काय
असे ते असो. ा ा काही यवनां ची ताबेदारी क न राहणे कधीही आवडणार
नाही. आ ी िकतीही सां िगत े तरी तो ता ावर यावयाचा नाही. ासाठी ा ा येथे
जवळ ठे वू न नसती भानगड व दौ ती ा संकट उ क न घे ापे ा चार पाव े
दू र ठे वावा, हे ठीक िदसते. मायाजाळात गुंतून ा ा जवळ ठे व ् याने आप ् या
ित े ची हानी हो ाचे भय आहे ; या व आप ् या िच ास यो िदसे तो िवचार
करावा.’ हे एकून हाजीराजां स फार वाईट वाट े व ां नी दीघ वास टाक ा. मग
मुरारपं त आिदक न अिमरां चा स ् ा घे ऊन महाराजां स आप ् यापासून दू र
ठे व ाचा िवचार राजां नी के ा. ा सुमारास दादोजी कोंडदे व दौ तीचा िह ोब
घे ऊन िवजापु रास आ ा. ा ाबरोबर ि वाजी महाराज व िजजाबाई यां स पु न:
पु ास पाठवू न िद े .
ि वाजी महाराजां स पु ास रवाना कर ापू व ां चा िवजापु रास आणखी एक
िववाह झा ा. हा दु सरा िववाह कर ािवषयी खु अिद हाचा आ ह पड ा असे
णतात. हाजीराजे महाराजां स घे ऊन एके िदव ी दरबारात गे े असता
बाद हाने ां ना िवचार े , ‘याचा िववाह के ा काय?’ ावर राजां नी उ र के े की,
‘होय, पु ास असता यां चा िववाह झा ा.’ बाद हाने ट े , ‘तु ी आ ी नसता
िववाह झा ा तो कस ा िववाह? येथे मो ा समारं भाने यां चा दु सरा िववाह करा,’
असा बाद हाने आ ह के ् यामुळे राजां नी एका मराठे सरदाराची सु ण मु गी
पा न ितज ी महाराजां चा िववाह मो ा थाटाने के ा. दरबारचे सव अमीर-उमराव
व खु बाद हा समारं भास आ े होते. नजरनजराणा व अहे र िकती झा ा ाची
गणती नाही. राजां नी दानधम, भोजने, मेजवा ा इ ािदकां त िवपु खच े .
महाराजां ा ा दु स या बायकोचे नाव सोयराबाई असे ठे व े .
वर सां िगत ् या माणे ि वाजी महाराज व िजजाबाई यां स दादोजी कोंडदे वां बरोबर
पु ास पाठिव ् यावर पु न: कधी ां स हाजीराजां पा ी राह ाचा योग आ ा
नाही. ानंतर राजे कनाटकात सुभेदारीवर गे े , ते पु न: िवजापु रास िकंवा पु ास
कायमचे राहावयास असे कधीच आ े नाहीत. ते ा अथात हा िपतृसाि ाचा योग
महाराजां स पु नरिप ा झा ा नाही. ाव न ब तेक1 इितहासकार असा तक
करतात की, हाजीराजां ची िजजाबाईवर व ा पु ावर अ ीती झा ी
अस ् याकारणाने ां ना ां नी आप ् यापासून दू र ठे व े होते आिण ा तकास
माण काय, तर व ु र-जामातां चे वै मन येऊन ां चे यु संगही झा े हे होय;
परं तु हाजीराजां चे आप ् या ा ी-पु ां ी येथवर झा े े आचरण पािह े असता
ा तका ा मुळीच आधार नाही असे णावे ागते.
1) थम ां ट डफ यां नी हा तक आप ् या मरा ां ा इितहासा ा ितस या भागात के ा असू न, रानडे यां नी
हाच तक आप ् या पु का ा चौ ा भागात नमूद के ा आहे . रा. सरदे साई आप ् या मराठी रयासतीत हा
तक खरा मानून िजजाबाई आप ् या बापा ा आ यास गे ी नाही णून ितची ुती करतात (पृ. 159). ो.
जदु नाथ सरकारां चा तक तर फारच िव ण आहे . ते णतात की, िजजाबाईचे ता गे ् यामुळे
हाजीराजां चे ितजवरचे ेम उडू न ां नी दु सरी त ण व िव े ष पवती बायको के ी असावी!
महाराजां ा ज काळापासून सतत दहा वष राजे कोण ा धामधु मीत होते हे पािह े
णजे एव ा अवका ात ां स कौटुं िबक सौ अनुभव ास मुळीच थता
न ती असे िदसून येई . राजां नी दु सरा िववाह के ् याव न िजजाबाईवर ां ची
अ ीती झा ी होती असा कोणी तक करती तर तोही िनराधार आहे . कारण दोन-
दोन-तीन-तीन बायका कर ाची चा मराठे सरदारां त ते ा होती व अजू नही आहे .
ते ा राजां नी दु सरा िववाह के ा तो िजजाबाईवरचे े म उडा ् यामुळे के ा हे णणे
बरोबर नाही. पु ढे महाराज िवजापू रकरां ा मु खात धामधू म क ाग े ते ा
राजां नी आप ् या ा ी-पु ां ी काहीएक संबंध नाही असा जबाब दे ऊन
आपणावरचा वहीम उडवू न िद ा, याव न कोणी सदरी तक करी तर तोसु ा
बरोबर नाही. कारण हा ां चा जबाब केवळ कपटाचा होता, हे कोणा ाही
समज ासारखे आहे . िजजाबाई ी ां चा खरोखर बेबनाव झा ा असता तर ां नी
िवजापु रास जाऊन थता ा झा ् याबरोबर ित ा व महाराजां ना ितकडे ने े
नसते. पु ढे स. 1643 ा सुमारास महाराजां ना व ित ा पु ास दादोजी कोंडदे वापा ी
कायमचे ठे वू न िद े , ाचे कारण तरी तसेच अप रहाय घडून आ े णू न.
महाराजां ा ठायी यवन े ष पु रा बाण ा अस ् यामुळे ां स जं वळ ठे व ाची मुळी
सोयच नाही असे पा न केवळ िन पाया व ां स राजां नी पु ास रवाना के े . ा
एव ा गो ीचा नीट िवचार के ा णजे सदरी िनिद के े ा तक केवळ िनराधार
आहे असे णावे ागते. िजजाबाईचा पिह ा मु गा संभाजी हा िप ा ा अनुरोधाने
वागून ा थतीम े समाधान मानून राहणारा अस ् यामुळे तो राजां बरोबर नेहमी
असे. ाव न ि वाजी महाराज राजां स कमी ि य होते असे कोणी णे तर ते
यु न े .
❖❖❖
 ि वाजी महाराजां चे ि ण
महापु ष िनमाण हो ास अनुकू प र थती व सुि ण यां ची अपे ा असते. ही
ि वाजी महाराजां स चां ग ी ा झा ी होती असे ण ास हरकत नाही. ां ची
पिह ी दहा वष मातृसमागमेच गे ी. मनु ा ा मनावर बरावाईट प रणाम हो ास
हे वय अित ियत मह ाचे असते. ा वयात ा सदसद् वृ ींचे बीजारोपण होते ा
पु ढे अनुकू सं ारां नी िवकिसत हो ाचा ढ संभव असतो. हे वृ ीिवकासाचे काम
फार नाजू क आहे . हे मु े क न मातािपतरां ा आचरणावर अव ं बून असते.
ां तून मातृि णाचा भाव मोठाच असतो. ितचा भाव व आचरण ही ज ी
असती त ी ती ित ा े करात उतर ाचा संभव फार असतो.
गभसंभवका ापासूनच ा ि णास आरं भ होतो, असे काही ा ां चे णणे
आहे ते खरे आहे असे मान ् यास िजजाबाई गरोदर झा ् यापासून कोण ा
संकटाव थे त होती व ा अव थे त ित ा मनाची वृ ी क ी झा ी असावी हे
कोणासही सां गावयास नको. यवनां िवषयी पराका े चा े ष ि वाजी महाराजां ा
दयात अगदी हान वयातच जो इतका िवकास पाव ा, ाचे कारण पा जाता
ां ा मातेचीच वृ ी त ी पू ण बन े ी होती हे होय. बा राजां ची पिह ी दहा वष
तर केवळ घोर संकटां त गे ी आिण ही संकटपरं परा ां ापायी ां स ा झा ी
ा यवनां िवषयी े ष व ितर ार ा वृ ी ां ा दयात पू णपणे िवकास पाव ् या
तर ात काही नव नाही. ां त आणखी िजजाबाईसारखी अ ं त ािभमानी,
मह ाकां ी व बु मान माता ां स अहिन हाच बोध करणारी सवदा सि ध
अस ् यावर मग हा वृ ीिवकास पािहजे तसा ावयास हरकत कोणती?
िजजाबाईंचा ज ा कुळात झा ा होता ते एक वे ळ दे विगरीस राजवै भव भोगीत
होते. हे राजवै भव यवनां नी हरण के ् यामुळे ास हीन थती व परव ता ा
झा ी. ा गो ीचा िवसर ा कुळाती माणसा ा सहसा पड ासारखा न ता
आिण िजजाबाईंसार ा मानी ी ा तर ाची िव ृती कदािप होणारी न ती. पु ढे
ित ा िप ास व बंधूंस िनजाम हाने िव वासघात क न ठार मार े , ामुळे तर
ितचा यवन े ष फारच वाढ ा होता. ा माणे च भोस ् यां ा कुळाचे राजवै भव
यवनां ाच पायी न होऊन ां ती पु षां स परागंदा ावे ाग े व अगदी हीन
थतीम े का मणा करावी ाग ी, हे ती कधीही िवसर ी न ती.
पु ढे हाजीराजां नी बा ब ाने काही काळपयत यवनां ी क ह क न ां स
आप ् या अंगचे अ ितम ा तेज व िव ण ौय दाखवू न चिकत क न सोड े ;
परं तु ां चे सै बळ चं ड अस ् याकारणाने हाजीराजां स हार खाऊन पु नरिप
यवनां ची ताबेदारी केवळ िन पाया व प रावी ाग ी. हा पतीचा अ ौिकक
परा म पा न व ते काही वे ळ समरिवजयी होऊन एक यवनपाद ाही केवळ ां ा
मुठीत आ ी असून, े वटी ां स हतवीय ावे ाग े , हे ात येऊन ित ा
दयात कोण ा वृ ी उ व ् या असती बरे ? भोस ् यां ा कुळात ककता पु ष
िनमाण होऊन तो सव िहं दूंस यवन ासापासून मु करी , असा भवानीदे वीचा वर
होता, तो आता वकरच खरा होई अ ी आ ा ा माऊ ी ा दयात काही वे ळ
ु रण पाव ासारखी कृती हाजीराजां ा हातून घड ी होती; परं तु ितचे
पयवसान िनराळे च होऊन ां स पु नरिप यवनां ची ताबेदारी ीकारावी ाग ी, हे
पा न ितची िकती िनरा ा झा ी व ित ा िकती वाईट वाट े , हे येथे सां गावयास नको.
आप ् या पू वजां चे गतवै भव पु नरिप ा होऊन आप ् या कुळात ककता पु ष
खा ीने िनमाण होई असे ा भािवक ी ा नेहमी वाटत असे आिण हाजीराजां नी
के े ् या परा माव न तर ित ा ही गो असा आहे , असे मुळीच वाटत नसे. ा
संबंधा ा गो ी ती आप ् या ि य पु ा ी नेहमी बो त असे. उभय कु ां ा
राजवै भवाचे हरण यवनां नी के ् यामुळे आपणां स िकती हीन थती ा झा ी आहे
ते ती ास वे ळोवे ळी सां गत असे. हाजीराजां नी नुकतेच जे परा म के े होते ां चे
वणन ाजपा ी पु न: पु न: क न ा ा दयात तसे परा म कर ािवषयीची
इ ा जागृत होई असे कर ािवषयी ती झटत असे. गोह ा करणा या,
दे व ा णां ची िवटं बना करणा या, ू र व िव वासघातकी अ ा यवनां ची सेवा क न
योग ेम चा िवणे अ ं त िनं व िवपि मू क आहे असा बोध ती ा ा अहिन
करीत असे. िजजाबाई मोठी धम ी अस ् यामुळे ती घरी नेहमी पो ापु राणे
वाचवी. ां ती कथा ऐक ाचा नाद ि वाजी महाराजां स हानपणापासूनच
ाग ा. ामुळे धमािवषयीचा अिभमान व ा ही ां ा दयात अ ् पवयातच
उ झा ी. राम-रावण, कौरव-पां डव इ ािदकां चे यु संग ऐकून ां ा अंगात
ु रण येत असे व आप ् या विड ां चे परा म माते ा तोंडून पु न: पु न: ऐकून
तसे आपण क न जीिवताचे साथक क असा प ां ा ठायी समजू
ाग ् यापासून उ होऊन तो िदवसिदवस वृ ं गत होत गे ा.
ि वाजी महाराज जा ाच मोठे बु मान व चपळ अस ् यामुळे ां स जे जे सां गावे ते
ते चां ग े समजत असून, ाची आठवण ां स उ म राहत असे. िजजाबाई भावाने
फार गंभीर, धीर व अिभमानी होती. ित ा सहवासाने व बोधाने ितचे हे गुण
महाराजां त पू णपणे आ े होते. ां ा आचरणास चां ग े वळण ावावे , ां स
कुसंगती ागू नये, ां ना कोणतेही सन िकंवा ढं ग ागू नये, ािवषयी ती फारच
जपत असे. ां स यु ोपयोगी क ा ि किव ाची व था ितने हान वयापासूनच
के ी होती. ा माणे महाराजां ा ठायी साहस, ौय, मदु मकी, सदाचार ीती,
धमिन ा इ ादी गुणां चा िवकास ा माऊ ी ा सुि णाने चां ग ा झा ा; परं तु
ा सव वृ ी न िव े ष मह ाची अ ी एक वृ ी ा े मळ माते ा बोधाने
महाराजां ा दयात उ होऊन उ रो र िवकिसत होत गे ी व ित ा भावाने
ां चे नाव जगा ा इितहासात अजरामर होऊन रािह े आहे . ती वृ ी कोणती
णा तर ‘ ातं ीती’ ही होय.
यवनां चे ताबेदार होऊन परतं तेत आयु मण कर ात काहीएक पु षाथ नाही.
यवनां वर भरवसा ठे वू न ां ची सेवा िकतीही एकिन े ने व इमानाने के ी तरी ितचे
काहीएक चीज ावयाचे नाही व ख या सौ ाचा ाभ ावयाचा नाही, ा िवचारां चे
बाळकडू ा मातेने बा राजां स पाज े असून, परतं तेमुळे िकती हानी होत असते,
िकती हा व िवप ी भोगा ा ागतात व जीिवतर ण हो ास िकती पं चाईत असते,
याचा अनुभव महाराजां स बाळपणापासून चां ग ाच आ ा होता. ा माणे
ानुभव आिण मातृबोध यां ा योगाने महाराजां ा दयात ातं ीती पू णपणे
बाण ी असून, यवनां ची ताबेदारी ाण गे ा तरी करावयाची नाही, असा िनधार ां नी
हान वयातच के ा होता. पु ढे ा िनधारा माणे कायिस ी कर ास ते वृ झा े
असता दादोजी कोंडदे व याने ां स ापासून परावृ कर ािवषयी अनेक कारे
बोध के ा व इतर उपाय योिज े ; परं तु िजजाबाईने असा काही य के ् याचा
उ ् े ख कोण ाही बखरीत नाही. ाव न हे उघड होते की, यवनां ची ताबेदारी
झग ु ा न दे ऊन तं राजस ा थािपत कर ाची ू त , आवे व उ ाह ही
ां ा ठायी मातृबोधानेच थमत: उ झा ी यात काही ं का नाही.
िवजापु रास असता महाराजां नी यवनां िवषयीचा ितर ार थम गट के ा ते ा
िजजाबाईने पती ा आ े व न ां चा िनषेध के ् याचा माग ् या भागात उ ् े ख
के ा आहे . ाव न कोणी णती की, यवनां ची ताबेदारी प न राहावे असाच
िजजाबाईंचा महाराजां ना बोध होता; परं तु हे णणे बरोबर नाही. कारण ित ा
अंतयामी कसेही िवचार घोळत अस े तरी पतीची आ ा ि रसावं मानून तद् नुसार
वतन करणे हा सा ी ीचा धम आहे , हे मनात आणू न ितने महाराजां स ा संगी
तसा बोध के ा. ात वावगे असे काहीच झा े नाही. ते ा ता य काय की,
िजजाबाईंसारखी परम सा क, भािवक, ािभमानी व ो षि य माता ि वाजी
महाराजां सार ा परम मातृभ व अ ं त बु मान पु षास सुदैवाने ा होऊन
ित ा अित े मळ बोधाचा ठसा ां ा िच ावर उ ृ उठून ां ा हातून सव
जगास थ क न सोडणारे व िहं दू जे स यवन ासापासून सोडिवणारे परा म
घड े .
येथवर िजजाबाईंकडून कोण ा कारचे ि ण ि वाजी महाराजां स ा झा े ते
सां िगत े . आता स. 1637 म े हाजीमहाराजां नी दादोजी कोंडदे वास महारा ाती
आप ् या जहािगरीची व था सां गून ि वाजी महाराजां स ा ा हवा ी के े व
ास असे सां िगत े की, या ा यो कारे ि ण ावे . ते ा अथात ानंतर
महाराजां ा ि णाचे काम मु त: दादोजीकडे आ े . तरी माते ा सुि णाचा
े वट येथे झा ा असे मा समजता कामा नये. ितचा सव जीव ाण महाराजां वर होता.
सव आ े चा व भावी उ षाचा कंद केवळ हा आहे असे ित ा वाटे . उभय कुळां चे
गतवै भव यवनां पासून पु नरिप िहसकावू न घे ाचे साम ा ा अंगी येई असे
ित ा वाटू ाग े होते. फार काय, पण भवानी ा वर सादाने आप ् या कुळात जो
ककता उ होणार आहे असे ा भािवक ीस वाटत होते, तो कदािचत
आप ् या ा पु ा ाच पाने गट होई असे ित ा वाट ाजोगी काही िच े
महाराजां ा ठायी ए ापासूनच िदसू ाग ी होती. ते ा अथात महाराजां ा ठायी
सद् गुण व धम यां िवषयीची ीती उ रो र वृ ं गत होई से कर ािवषयी ती
सवदा झटत असे.
आता दादोजी कोंडदे वाकडून महाराजां स कोण ा कारचे ि ण ा झा े ते
सां िगत े पािहजे . थमत: ा पु षाची थोडी ी मािहती येथे िद ् यास अ ासंिगक
होणार नाही. दादोजी हाजीराजां ा नोकरीत के ापासून होता ते कळत नाही.1
परं तु तो फार ार, चाणा , ामािणक व ामीिन आहे अ ी खा ी झा ् यापासून
राजां नी पु णे, सुपे, बारामती, इं दापू र, मावळ वगैरे महारा ाती आप ् या जहािगरीची
व था पाह ाचे काम ास सां िगत े . ही आप ् या ध ाची कामिगरी ाने उ म
 कारे के ी. हे ां त मोग व मुस मान यां ा दीघकाळ चा े ् या क हां मुळे
ब तेक उद् झा े होते. ाि वाय आणखी महारा ात स. 1630-31 सा ी
भयंकर दु ाळ पड ् यामुळे हे ां त अगदी बेिचराख झा े होते.2 ां त पु न: वसती
क न ाने ते चां ग े ागवडीस आण े व े तक यां स उ े जन यावे णू न ां स
काही वषाचा सारा माफ के ा. आसपास ा गावचे े तकरी ा ां तात येऊन जिमनी
नां ग ाग े , ामुळे उ वाढू न ोकही सुखी झा े . दादोजीने जिमनीची मोजणी
व तबंदी क न मि कंबरी वसु ाची प त इकडे ितकडे सु के ी, ती अथात
अ ी की, दरसा जे पीक येई ाची अजमास पाहणी क न ावर वसू
ठरवायचा. ामुळे ोकां स अिधकािधक िपके काढ ाचा प आ ा. अ ा रीतीने
े तक यां ी कौ करार होऊन जिमनी आप ् याकडे कायम ा राहती , ां ची
नां गरणी-पे रणी क न होणा या उ ाचा यो अं आपणास िनवधपणे भोगावयास
िमळ ाची ा वती आहे , असे रयतेस वाट ् याव न ती दादोजी ा
व थे खा ी ां तां त येऊन सुखाने रा ाग ी.
1) ो. सरकार मुस मानी बखरीं ा आधाराव न असे णतात की, िवजापूर सरकारचा सरदार मुरार जगदे व
या ा हाजीराजां नी 1633 म े चां ग े साहा के ् याव न ां स ाने ा सरकाराकडू न चाकण ा
िक ् ् यापासू न पुणे, सु पे, इं दापूर व वाई हे परगणे जहािगरीदाख दे विव े . ते ा ां ची व था ाव ाचे
काम राजां नी दादोजी कोंडदे वाकडे सोपिव े . ापूव हा गृह थ िहं गणी, बेरडी व दे ऊळगाव ा गावां चे
कु क ाचे काम करीत होता. ा गावां ा पाटी ा मा ोजीराजां नी खरे दी के ् या अस ् याकारणाने
दादोजीचे सगळे आयु भोस ् यां ा नोकरीत गे े असू न, हाजीराजां ना ाची कतबगारी व इमान ही
चां ग ीच अवगत होती, णून ां नी ास सदरी िव वासाची कामिगरी सां िगत ी.
2) ा दु ाळासं बंध ाचा उ ् े ख जेधे यां ा काव ीत व पाद ाहीना ात के ा आहे .
ा वे ळी मावळात ् या मावळे ोकां ची थती फारच िनकृ होती. ते रा ंिदवस
िकतीही क करीत तरी ां स खावयास पोटभर अ व जाडे भरडे व ही िमळ ाची
पं चाईत असे. हे ोक मोठे क ाळू व िव वासू आहे त असे पा न दादोजीने ां ची ती
दीन थती सुधार ािवषयी िव े ष प र म के े . ां स ाने सा याची सूट दे ऊन
जिमनीची ागवड कर ास उ े जन िद े . पु ळां स आप ् या पदरी ि पायां ा
नोक या दे ऊन वसू जमा कर ाची वगैरे कामे ाने सां िगत ी. ां स एक-दोन
पये पगार व नाचणी, वरी यां सारखे थोडे धा िद े णजे बस होत असे. ा
पहाडी मु ु खात ां ड ां चा, वाघां चा वगैरे उप व फार असे. तो नाहीसा कर ासाठी
दादोजीने मावळे बरकंदाज ठे वू न ां स अ ी ा ू च दाखिव ी की, जो कोणी
ां डगा िकंवा वाघ मा न आणी , ास ब ीस िमळे . ा बि सा ा आ े ने
ां नी पु ळ िहं प ूं चा संहार क न ां चा ा ां तातून ब तेक ास नाहीसा
के ा.
 ा मु खात चोरवडा फार माज ा होता. या व दादोजीने जागोजाग चौ ा पहारे
ठे वू न चोरां चा बंदोब के ा. चां ग े उ ाचे वृ ाव ास व बागाईत वाढिव ां स
ोकां ना ाने उ े जन िद े , ामुळे िजकडे ितकडे बागबगीचे , आमराया इ ादी
िनमाण झा ् या. हाजीराजां ा ता ात ् या िक ् ् यां ची डागडु जी क न ां वर
ाने ि बंदी ठे व ी व मावळे ोकां ची एक प टण तयार के ी. मावळात ् या
खो यां त जागोजाग दे मुख व दे पां डे होते, ते िनजाम ाही, अिद ाही व
मोग ाही यां ा धामधु मी माज ् यामुळे कोणा ाही न जु मानता ब तेक तं
होऊन बस े होते. ां स वठणीस आणू न हाजीराजां चे अंिकत कर ा ा कामी
दादोजीस फारच यास पड े . साम, दाम, दं ड व भेद ा चारही कारां ची योजना
ास संगानुसार करावी ाग ी. ां ा आपसां त ् या क ागती िमटिव ाचे काम
ाने मो ा चातुयाने के े .
या ां ा कतृ ाची क ् पना अ ीकडे िस झा े ् या कागदप ां व न1 चां ग ी
करता येते. अ ा रीतीने हाजीराजां ा जहािगरीची व था दादोजी कोंडदे वा ा
प र माने उ म होऊन ितचे उ पु ळ वाढ े . ा उ ातून ि पाई, नोकर,
कामदार, कारकून वगैरे ोकां स ावा ागणारा मु ािहरा व इतर िच ् हर खच वजा
जाता बाकीचा सगळा ऐवज दादोजी हाजीराजां कडे वषा ा वषास ामािणकपणाने
पावता करीत असे. ा िव वासू कारभा या ा सचोटीची अ ी एक गो सां गतात की,
एके िदव ी ि वाजी महाराजां स बरोबर घे ऊन तो राजां ा एका बागेतून चा ा
असता एक पाडाचा आं बा ाने आप ् या हाताने तोड ा; पण आपण हे बेकायदा
काम के े असे मनात येऊन तो णा ा की, ‘आपणास ाब ासन असावे
आिण ा हाताने तो आं बा तोड ा तो हात तोडा,’ असे तो बरोबर ा चाकरां स सां गू
ाग ा. ते पा न ि वाजी महाराज णा े : ‘हे तुमचे करणे बरोबर नाही. ा बागेची
ावणी तु ीच के ी आहे . तु ी मा कच आहां .’ हे ऐकून ाने आप ् या
अंगर ाची एक अ नी ां डी के ी व असा ां ा अ नीचा अंगरखा तो आमरण
वापरीत असे, असे णतात.2
1) रा. राजवाडे यां नी िस के े ी 15, 16, 17, 18 व 20 खं डे पाहा.
2) रायरी ा बखरीत ही गो अमळ िनराळी िद ी आहे . हा आं बा एका कुण ा ा बागेत ा ाने तोड ा
असू न, ा कुण ास आप ा हात तोडावयास तो सां गू ाग ा; परं तु तो कुणबी काही के ् या ऐकेना. णून तो
ा हातात चम ाचा मोजा घा ू ाग ा. ही गो पुढे हाजीराजां स कळ ी ते ा ते ा ा ा
ामािणकपणाने फार सं तोष पाव े व ास सात े होन व एक ख ात (झगा) ां नी ब ीस पाठिव ा आिण
हातमोजा इत:पर वाप नये असे ास सां िगत े . ा माणेच ास ागे तो खच आप ् या उ ातून
कर ाची ां नी परवानगी िद ी.
एकंदरीत पाहता दादोजी मोठा इमानी व ािमकायद असा होता. हाजीराजां नी
आप ् या जहािगरीची व था ा ा सां िगत ी व ावे ळी तो चां ग ा पो वयाचा
असून मोठा अनुभिवक होता. ाचे वतन पिव असून धमावर ाची पू ण ा
असे. एकंदर धमकम तो िनयमाने करी. ा ा मनाची वृ ी अ ी असे की,
ािमकायासाठी दे ह िझजवू न व द तेने, इमानाने वागून ो ष साधावा. ते ा
अ ा ा ामािणक, धम ी व पापभी पु षा ा ाधीन आप ् या पु ास
कर ास हाजीराजां स काहीएक िद त वाट ी नाही, हे साहिजक आहे आिण
दादोजीनेही आप ् या ध ा ा ा गुणी व ार मु ाचे संगोपन मो ा े माने व
द तेने के े .
ि वाजी महाराजां स व िजजाबाईस कोण ाही गो ीचे उणे पडू न दे ािवषयी तो
मनापासून झटे . ि याचा मु गा ि यकम कर ास चां ग ा यो ावा यासाठी
ाने महाराजां स यु क ा ि किव ाची उ म व था के ी. ां चे रीर बळकट
व चपळ हो ास ागणा या कसरती व ायाम ां ाकडून तो िनयमाने करवीत
असे. िजजाबाईने ा कार ा ि णास पू व च आरं भ के ा होता व हे ि ण
दादोजीने पु ढे द तेने चा ू ठे व े . ा कार ा ि णाि वाय आणखी
महाराजां कडून िव ा ासही करिव ा होता. ा अ ासाची व था थम
िजजाबाईने करिव ी असून1 पु ास गे ् यावर दादोजीने तो पु ढे चा िव ा होता.
महाराजां स उदू व फार ी ा भाषा चां ग ् या ि किव ् या हो ा. इतकेच न े तर
ां स थोडे से सं ृ तही ि किव े होते. असे सां गतात की, ां नी काही पदे व आर ा
के ् या असून, ां त उदू भाषेती बरे च आहे त.2 दादोजी त: धम ी पु ष
अस ् यामुळे महाराजां सही ते वळण ाग े . कथा व पु राणे यां चे वण ां ना िन
घडू ाग े व धमािभमान ां ा ठायी िव े षच ढ झा ा.
हे जे ि ण महाराजां स दादोजीकडून ा झा े ात काही िव े ष न ते.
1) िचटणीसकृत बखर पाहा. ि विद जयाती अ ु प वणन खरे मान े तर पुराणां तरी ा सव ि यां स
सव िव ा व सव क ा ि किव ाचा प रपाठ असे , ा माणे महाराजां स ि ण िमळा े होते असे णावे
ागते.
2) रा. राजवाडे कृत म.इ. सा. खं . 4 पृ. 74 पाहा. ा िव ान इितहास ोधकाने सर ती मंिदर व 5, अं. 5 यात
‘ि वाजीची सा रता’ ा नावाचा एक े ख ि न ां ट डफचे महाराजां ा िनर रतेसंबंध ाचे िवधान सवथा
अस आहे असे िस के े आहे . ां ा वे ळ ा, ां ा पूव होऊन गे े ् या व पुढे झा े ् या ब तेक मराठी
सरदारां स ि िहता-वाचता येत असे , असे ां चे णणे आहे . ते खरे आहे असा पुरावा ां नी िद ा असू नही ो.
सरकार यां स तो न पटू न ते महाराज िनर र होते असा ह ा ह ध न बस े आहे त. रा. दे व यां चे णणे हे की,
रामदास ामींस पाठिव े ् या प ा ा अखे रचा थोडासा मजकूर महाराजां ा हातचा आहे , ते ां ना
िव वसनीय वाटत नाही. अ ीकडे िस झा े ी प े , या ा इ ािदकां व न असे िनिववाद िस झा े आहे
की, ि वाजी महाराजां सच काय; पण ां ा मातु ी िजजाबाई, ां चे पणजे बाबाजी, ां चे आजे मा ोजी व ां चे
तीथ प हाजी यां सही ि िहता-वाचता येत असे . मराठे हे ि य आहे त, ू न ेत, हे ानात ठे व े पािहजे
ि ो ं ी ं ि ि े े ि ि
आिण सोळा ा व सतरा ा तकात ् या कु ीन मरा ाचा ि िहणे-वाचणे ि क ाचा सावि क प रपाठ
होता. इतकेच न े तर ां ापैकी काही कवीही होते. ौपदी यंवराचा कता अविचतसु त का ी व
िस ां तबोधाचा कता हामुनी हे मराठे होते. साधु वय तुकारामबावा यां चे अ यन व किव ही तर सव ु त
आहे त.
ा कारचे ि ण दे ाची व था िजजाबाईने पू व च के ी होती. दादोजीकडून
ां स िमळा े े ि ण या न िनराळे होते. दादोजी जमाबंदी ा कामात मोठा ार
होता. ा ा व थे खा ी अस े ् या ां तां चे उ वाढिव ािवषयी व ाती
रयतेस खु ठे व ािवषयी यो उपाय योज ा ा कामी तो पु रा वा बगार होता.
हाताखा ी ोकां स उ म रीतीने वागवू न ां ाकडून वाटती ती कामे करवू न
घे ात ाचा हातखं डा होता. ायमनसु ा ा कामातही तो पु रा ार असून
िन:प पाती व िनरपे असे. ता ाती जे चे यो र ण होऊन ती आबाद राही
अ ी ि ाव ास तो मनापासून झटे . ािमिहताचे हरएक काम तो मो ा
द तेने व िनर सपणे करीत असे. हा सगळा कारभार दादोजी कोण ा रीतीने करी
हे महाराज नेहमी जवळ रा न पाहत असत. े क गो ीची बारकाईने चौक ी
क न उपयु वहार ान संपादन कर ाची ां ना पराका े ची हौस असे. ां चा
चौकसपणा असा काही अमयाद असे की, े क बाबतीत े कडो न क न
जवळ ा माणसां स ते पु रेपू र क न सोडीत. ही अ ी िज ासा व चौकसपणा ां ा
अंगी अस ् यामुळे दादोजीचे े क काम नीट समजू न घे ास ते सवदा उद् यु
असत.
एखा ा करणाची मािहती आपणां स नीट झा ी नाही असे आढळू न आ े णजे
ां स फार वाईट वाटत असे. दादोजीस ते फार मान दे त असत. ा ा सि ध रा न
ा ा सव अनुभव ानाचा ाभ आपणां स घडावा असे ां स मनापासून वाटे ; परं तु
दादोजी सवच गो ी ां ा िव माने करीत नसे. हे ात येऊन ते ा ा एके
िदव ी असे पणे बो े की, ‘आ ी हान अस ो णू न काय झा े ? ेक
गो आ ां स कळवू न करावी. आपण आ ां स विड ां ा जागी आहां . आ ां स
हाणे करावयासाठी विड ां नी आप ् या ाधीन के े आहे . े क कामाची
व था आ ां स सां गून के ी नाही तर आ ी हाणे कोण ा रीतीने ावे ?’ ही
अ ी ां ची उ ुकता पा न दादोजी हरएक कामां त ां ची मस त घे ऊ ाग ा.
महाराज े क गो ीचा मन:पू वक िवचार करीत व तीसंबंधाने ा अनुभिवक व
पो पु षाचे साधकबाधक िवचार मनापासून ऐकून घे त. कधी कधी मो ा िबकट
बाबी व पं चायती उप थत होऊन ां वर अिभ ाय िकंवा ाय दे णे कठीण पडे . अ ा
भानगडी ा नां चा िनणय क न यो िनवाडा दे ाचे ि ण दादोजीकडून
महाराजां स अ ् पवयातच ा झा े . ां ची धारणा ी व कु ा बु ी अ ौिकक
अस ् यामुळे कसेही िबकट करण अस े तरी ाचे आक न हो ास व ते ानात
ठे वू न ापासून पु ढे फायदा क न घे ास ां स मुळीच कठीण जात नसे.
सारां , जमाबंदीची व था नीट ावू न जा आबाद क ी राखावी, े तक यां स
उ े जन दे ऊन उ कसे वाढवावे , घोडे वगैरे जनावरां ची जोपासना क ी करावी,
ि पाई- ादे वगैरे नोकर पदरी ठे वावयाचे ते कसे पारखू न ठे वावे , नोकरां स राजी
राखू न ां ाकडून इ कामे क ी िबनबोभाट करवू न ावी, पागा व र यां ची
ि क ी राखावी इ ादी गो ींचे ान महाराजां स दादोजीकडून अ ् पवयातच
चां ग े ा झा े . ा अनुभवाचा व ानाचा प रपाक पु ढे िकती उ म कारे झा ा
व ापासून कोणती काय उ व ी ते सव जगास िविदत आहे ; परं तु यवन े षाचे
बाळकडू ां स ि य मातेकडूनच पाज े गे े , हे वर िनिद के े च आहे . यवनां ची
ताबेदारी ाण गे ा तरी क नये, ां चे अ खाणे णजे िवषभ ण करणे होय,
रा थापन क न िहं दू जे स यवन ासापासून मु कर ाचा य मन:पू वक
करावयाचा इ ादी मदु मकीचे िवचार ां ा दयात हानपणीच उ वू न ते
उ रो र ढ होत गे े , ते ां ा माते ा ि णामुळेच मु त: होत. ासंबंधाचे
सगळे े य िजजाबाईसच िद े पािहजे . दादोजी कोंडदे वा ा मनात अस े िवचार
उ हो ाचा फारसा संभव न ता. ाची ी इतकी दीघ न ती. ां ा कृपे ने
आप ् या ध ास ही जहागीर ा झा ी आहे ां ा ी न तेने वागून ां ची
इतराजी होऊ न दे ािवषयी काया-वाचा-मने क न झटावे व कसेही क न
जहािगरीचे संर ण करावे , एवढे च आप े कत आहे असे ा िव वासू व सरळ
मना ा पु षास वाटत असे. ध ाची जहागीर वाढिव ाचे धाडस क न यवनां ा
कोपास पा हो ाचा िवचार ा ा मनात कधीही आ ा नाही, हे ाभािवकच होते.
महाराजां स व िजजाबाईस िवजापु रा न दादोजी कोंडदे वाबरोबर े वटी रवाना
के ् यावर वकरच महाराजां नी आप ा कृतसंक ् प येणे माणे बो ू न दाखिव ा;
‘विड ां नी यवनां ची ताबेदारी प न संपािद े ् या दौ तीवर िनवाह क न राहणे
म ा यो वाटत नाही. त: ा परा माने नवीन दौ त संपादन कर ाचा माझा
िनधार झा ा आहे . मा ा हातून काहीतरी नवी कमाई होई तरच भोस ् यां ा
कुळात ज घे त ् याचे साथक. पु षाने त: ा कमाईचे अ खावे यातच पु षाथ
आहे . दै वावर भरवसा ठे वू न राहणे सवथा यो न े . दै व पं गू आहे . पु षाने
य ाने ास सब के े पािहजे . यवनां नी आ ा िहं दूं ा ातं ाचा अपहार
क न गो ा णां स व े ािदकां स अनेक कारे ास िद ा आहे व िहं दू धमाची
चोहोकडे ानी होत चा ी आहे . हा अिन कार बंद क न ातं ाची
पु न: थापना कर ािवषयी तन-मन-धने क न उ ोग आरं िभ ाचा मी िन चय
के ा आहे . ा स ायिस ीसाठी य करताना सव ना होऊन ाण वे चावे
ाग े तरी िचं ता नाही. आजपयत माझे वय थ गे े . ास आता उपाय नाही.
इत:पर आय ा िपठावर रे घा ओढीत बसून ा थतीत समाधान मानून राह ात
मुळीच पु षाथ नाही.’ हा महाराजां चा संक ् प दादोजी कोंडदे व यास कळ ा, ते ा
ाने ां स ापासून परावृ कर ा ा उ े ाने येणे माणे बोध के ा : ‘तु ी
मनात योिज े ी गो सा होणे परम दु घट आहे . सव दे यवनां नी पादा ां त के ा
आहे . सव िक ् े व ठाणी ह गत क न ां नी ां वर आप ् या फौजा ठे व ् या
आहे त. तुम ा विड ां नी संपािद े ् या दौ तीचे र ण क न राहा णजे पु रे आहे .
नवी संपाद ासाठी खटपट क गे ् यास यवनां ी िवरोध घडे व आहे तीही
गमावू न आप ् या विड ां स व त:स तु ी ाणसंकटात पाडा . आप े वडी
काही कमी परा मी नाहीत; परं तु बळ यवनां पुढे ां चे काहीएक न चा ू न अंती
ां स यवनां ची ताबेदारी ीकारावी ाग ी. याचा नीट िवचार करा. भ ताच
अिवचार क नका!’ ा बोधाव न दादोजी ा बु ीचा पोच िकतपत होता व ास
कोण ा गो ींत इितकत ता वाटत असे, हे होतच आहे .
पु ढे महाराजां नी कृतसंक ् पा माणे रा थापने ा उ ोगास आरं भ क न
िवजापू रकरां ा मु खात धामधू म सु के ी ते ा दादोजी अगदी घाब न जाऊन
महाराजां स णा ा की, ‘तु ी जो हा कार आरं िभ ा आहे तो सवथा अिन होय.
येणेक न तु ां स व तुम ा जहािगरीस मा खास धोका आहे . यवनां ा चार
पाद ाहती चोहो बाजूं स ब नां दत आहे त. ां ापु ढे तुमचे साम ते िकती? ा
अ ा उप ापामुळे तुम ा विड ां स मा तु ी नाहक पे चात आणणार आहा. ते
ितकडे ां ा अंम ात आहे त. तुम ा ा कृतीमुळे ां जवर अिद हाचा कोप
होऊन ां स तो मोठे ासन करी व तु ी आप ् या जहािगरीस मुकून दे ोधडीस
ागा आिण विड ां नी कमािव े ी दौ त अिवचाराने गमािव ् याब तुमची
अपकीत होई . या व िवजापू रसरकार ी इमानाने वागून आहे ही दौ त कायम
राखा तर ात तुमचे क ् याण आहे .’ हा असा अवसानघातकीपणाचा बोध
दादोजीकडून ां स वे ळोवे ळी होई. तो ते िनमूटपणे ऐकून घे त. ास उ ट जाब असा
िब कू करीत नसत. अ ा ा नाउमेदी ा बु वादाने महाराजां चे मन
स ंक ् पापासून य ं िचतही परावृ झा े नाही हे आ ा महारा ीयां चे मोठे चे
भा समजावयाचे .
असे सां गतात की, आपण एव ा कळकळीने ख या िहताचा बोध के ा असता हा
वाटे वर येत नाही, ते ा आता काय करावे असा ा इमानी पु षास ोग ागून
रािह ा. ध ाने ा मु ास आप ् या ाधीन क न यास चां ग े वळण ाव ास
सां िगत े आहे ; पण हा असा बेकैदपणे वतन क न आप ् या ध ावर नसते संकट
आणणार, ते ा अ ा पे चात ध ास आण ् याचे अपय पयायाने आप ् या माथी
येणार व तु ी जवळ असून ा ा हे फंद कसे क िद े ? असा बो आपणास
ागणार व आजपयत इमानाने के े ् या नोकरीवर पाणी पडणार, हे िवचार
दादोजी ा मनात येऊन तो झुरणी ा ाग ा व कृती ीण होऊन ाचे वकरच
दे हावसान झा े .1
ा करणी आपणावर काही दोष येऊ नये णू न दादोजीने या संबंधाची क ी
हकीगत हाजीराजां स ि न कळिव ी आिण अ ी िवनंती के ी की, ‘आजपयत
आप ् या इकडी जहािगरीची व था व र ण आ ी यथामती इमानाने के े .
सां त आप े िचरं जीव आपढं गीपणाने मनास वाटे ते करीत आहे त, ामुळे
ओढवणा या दु रणामां चे अपय आम ा माथी न यावे एतदथ आपणां स वे ळीच
ि न कळिव े आहे . तरी याचा आपणां स यो िदसे तसा बंदोब करावा.’ परं तु
हाजीराजे यां नी महाराजां चा ा बाबतींत करावा तसा काहीच बंदोब के ा नाही.
कारण उघडच आहे की, हाजीराजां ाही मनात रा थापनेचा िवचार ावे ळी
घोळत होता. ा संबंधाचा उ ् े ख यथा थळी के ाच आहे . एकंदरीत ता य काय
की, रा थापनेचा िवचार महाराजां ा मनात उ ावया ा दादोजी
कोंडदे वाचे ि ण य ं िचतही कारण झा े नाही; तर ा िवचारािव च ाने
ां स वे ळोवे ळी बोध के ा होता आिण हा ि े चापे चा असता तर हा
नेभळे पणाचा उपदे ऐकून तो ा थतीम े समाधान मानून थ रािह ा
असता; परं तु महाराजां चे तेज िव ण असून अंगीकृत कायाचे मह व ते सा
कर ास ागणारी साधनसाम ी यां चे ान ां ा ठायी पू णपणे वसत
अस ् याकारणाने ते ापासून अणु मा पराङ् मुख झा े नाहीत. हा मातृबोधाचा
भाव िकती िव ण आहे पाहा! मातृमुखाने िनघा े ा े मळ व मधु र असा एक
द सह उपदे कां ा बोध चु र ा ानां न अिधक आहे , अ ी एक
उ ी आहे . ितचे स महाराजां ा च र ात चां ग े यास येते.
1) मराठी सा ा ा ा बखरीत असा उ ् े ख आहे की, दादोजीस हा ोग अस होऊन ाने िवष ा न
क न ाणना के ा. ‘तारीख-इ-ि वाजी’ याम े असाच उ ् े ख आहे . ा यवनी बखरीत ि वाजी
महाराज सोळा वषाचे असता दादोजी मरण पाव ा असा उ ् े ख आहे ; परं तु अ ीकड ा ोधाव न असे
िन चतपणे कळते की, तो सन 1647 ा ऑ ोबर मिह ात मरण पाव ा. भा.इ.सं .मं.अ. के 1835 - अंक 53
ाव न असे णावे ागते की, महाराजां नी तोरणा िक ् ा घे त ा (1646) व राजगडा ा तीन मा ा बां ध ् या
(1645) ा वे ळी दादोजी हयात होता; पण ा दो ी कार थानां त ाचे अंग अस ् याचा उ ् े ख कोठे च नाही.
आता ा कार थानां पासू नच िवजापूर सरकारा ी िवरोध सु झा ा आिण हे च दादोजी ा िचंता रास
िव े ष कारण झा ् याचा उ ् े ख वर के ाच आहे .
वर द िव ् या माणे महाराज दादोजी ा ा बोधा माणे वाग े नाहीत, ाव न
कोणी असे समजू नये की, ते ा ा ी सव बाबतींत डपणाने वागत असत. ते
दादोजीस विड ां सारखा मान दे त असत. ा ा ी सवदा न तेने वागून तो जे काही
सां गे ते ते मनापासून करीत. आप ् या िप ाचा हा परम िव वासू नोकर आहे , हे
जाणू न ा ावर ते ोभ करीत. महाराजां ा डपणा ा व धाडसा ा कृ ां स
बोधाने आळा पडत नाही असे पा न ां ा अंग ा ोको र चप तेस व जोमास
काही तरी िनरा ा कारचा ायाम िमळावा ासाठी दादोजी ा ा आप ् या
बरोबर गावोगाव िहं डवू न जमीन महसु ाची वगैरे व था दाखवू ाग ा. आप ा
ब तेक कारभार ां ा अंगावर टाकून ां चा बराच वे ळ ितकडे च गुंतून राही असे
तो क ाग ा. हे काम महाराज मो ा उ ाहाने व ारीने करीत; पण अ ा
उपायाने ते कृतसंक ् पापासून य ं िचतही परावृ झा े नाहीत. उ ट एवढे मा
झा े की, जहािगरीती दे मुख, दे पां डे, दरकदार, कामदार वगैरे ोकां ा
ओळखी होऊन ां ा ी महाराजां चा संबंध आ ा व तं पणे कारभार
चा िव ाची धमक ां ा अंगी अिधकच आ ी.
ा माणे आपण योिज े ी यु ी िन ळ झा ी असे पा न तर दादोजीस िव े षच
वाईट वाट े . पु ढे कसे होई याची िचं ता ास फारच ाग ी. ामुळे ाची कृती
िबघडून जाऊन तो अ व थ झा ा. तो असा िबछा ास खळ ा ते ा िजजाबाईने व
महाराजां नी ाची ु ू षा उ म कारे के ी. महाराज नेहमी ां ा िबछा ापा ी
बसून राहत. कोणी काही उपाय सां गत तेवढे सगळे ां नी क न पािह े ; परं तु काही
एक गुण न येऊन दादोजीचा अंतसमय जवळ आ ा. ते ा ाने आप ् या ता ात
अस े ा सव खिजना वगैरे महाराजां ा हवा ी के ा. िक ् े , कोट, ां त, पागा,
 र इ ािदकां ची व था कोण ा कारे ठे वावी, पदर ा हान-मो ा
माणसां ी कसे वागावे व ां ाकडून कोणकोणती कामे कसक ी ावी इ ादी
गो ी ाने ां स नीट समजावू न सां िगत ् या. मग कारकून, दरकदार, कामदार व
इतर नोकर यां स आप ् याजवळ बो ावू न आणू न हाजीराजां ची नोकरी इमानाने व
द तेने करावयास ाने सां िगत े व महाराजां चे व ां चे हातां त हात दे ऊन ां स असे
सां िगत े की, इतउ र तु ी ां स धनी समजू न ां ा कमात वागा! ां चे
कोण ाही कारे उणे पडू दे ऊ नका! ा माणे सव िनरवािनरव क न मग
त: ा मु ा-माणसां चे आप ् या प चात चा िव ािवषयी महाराजां स ाने
सां िगत े व े वटी अ ी इ ा गट के ी णतात की, ‘तु ी रा थापना
क न गो ा ण व धम यां चे र ण कर ाचा स ंक ् प के ा आहे . ास
ई कृपे ने य येऊन तु ी जगात ौिकक व ध ता िमळवा अ ी म ा पू ण उमेद
आहे .’ असे बो ू न ा अ ं त ामािणक पु षाने ाण सोड ा. मरणसमयी ाचे वय
स र वषाचे होते.
येथवर जे िन पण के े आहे ाव न िजजाबाई व दादोजी कोंडदे व यां जपासून
महाराजां स कोण ा कारचे ि ण ा झा े होते हे वाचकां ा ात ये ाजोगे
आहे . आता महाराजां स िमळा े ् या आणखी एका कार ा ि णाचा येथे
उ ् े ख क न हे करण आटपू . हे ि ण ां स िवजापु रास िपतृसमागमे ा
झा े . हाजीराजां चे िवजापू र दरबारात मन ी वजन असून ब तेक मराठे व
मुस मान सरदारां ी ां चे दळणवळण असे. ामुळे दरबाराचे रीती रवाज, अमीर-
उमरावां ा चा ीरीती, रा कारभाराची प ती, िनरिनरा ा सरकारी खा ां ची
व था इ ादी गो ींचे ान महाराजां नी मो ा उ ाहाने व आ थे ने संपादन के े .
ा गो ीसंबंधाने जवळ ा ोकां स े कडो न क न ां स जी काही मािहती
असे ती िमळिव ाचा म ां चा नेहमी चा ू असे. िवजापु रास असता ां नी
आप ा काळ य ं िचतही थ दवड ा नाही. केवळ चै नीखातर मो ा डौ ाने
इकडून-ितकडे िमरव ात जसा इतर सरदारां ा मु ां चा वे ळ जात असे तसा यां चा
कधीही गे ा नाही. राची व था, पागेचा बंदोब , दा गो ाची व बंदुका-
तोफां ची तरतूद कोण ा कारे ठे वतात हे ते पु न: पु न: जाऊन पाहत असत व
मोठमो ा अनुभिवक पु षां स ा संबंधाने नाना न िवचा न आप ् या
िद द रात ही सव मािहती बेचूक नमूद क न ठे वीत असत. आप ा पु असा
चौकस व ार असून ास चां ग ् या गो ींचा नाद आहे हे पा न हाजीराजां स
फार समाधान वाटे व महाराजां चे ासंबंधाचे कोड पु रिव ात ते िब कू कसर
करीत नसत. दरबार ा मु ां ी काही मस ती चा ् या णजे राजे महाराजां स
जवळ घे ऊन बसत. दरबारी जाणे झा े णजे ते ां स बरोबर घे ऊन जात. ा माणे
ां स पु ळ गो ी ऐकावयास व पाहावयास िमळा ् या आिण ां ची धारणा ीव
आक न ी अ ितम अस ् यामुळे ां चा ा गो ींनी पु ढे पु ळ फायदा झा ा.
िपतृसमागमाने ां स हे अ ं त उपयु ान ा होऊन आणखी यवन े षही ां ा
िच ां त पू णपणे िवकिसत झा ा. यािवषयीचे िन पण मागी भागात के े च आहे .
येथपयत महाराजां ा ि णाचा कार सां िगत ा, तो ब तेक ावहा रक व नैितक
ि णाचाच केवळ होय. याि वाय आणखी ां ाकडून काही ंथां चे अ यन
करिव े होते िकंवा कसे यािवषयी िव वसनीय अ ी मािहती बखरींतून आढळत
नाही. ि विद जयात महाराजां ा ि ण काराचे वणन के े आहे , ते
अ ु प असून ास इतर आधार नाही. वामन, तुकाराम, रामदास वगैरे
साधूं नी महाराजां ा ु ितपर उ ार गट के े आहे त. ाव न असे अनुमान होते
की, ां चे अ यन बरे च झा े असावे ; परं तु महाराजां चे च र ि न ठे वणारां स ा
कारचे ि ण िव े ष मह ाचे वाट े नाही हे िनिववाद आहे . ंथ ा ाना न
वहार ानाचे तेज कधी कधी खर असते हे महाराजां ा उ च र ाव न
जगा ा यास आ े आिण ां ा ठायी ा ा तेजाने िदपू न जाऊन इतर
बाबतीसंबंधाने इितहास े खक अमळ मु रािह े यात काही नव नाही.
❖❖❖
 रा थापने ची िस ता १६४३-४६
महाराजां नी िवजापु रा न परत आ ् यावर असा स ंक ् प के ा की, यवनां ची
महा े द ताबेदारी झगु ा न दे ऊन तं रा थापना करावयाची, धम यां ची
यवनां ा स े तून मु ता करावयाची व धम िवडं बन करणा या यवनां स
दे ातून हाकून ावयाचे . ा कृतसंक ् पास अनुस न ां नी आरं भी काय काय
के े ाचे वणन उप बखरींत ण ासारखे नाही. जे अ ् प ् प कोठे कोठे
आढळते ाचे साधे तेवढे सुसंगत िन पण येथे करतो.
पु ास परत आ ् यावर आप ी सगळी जहािगरी जाऊन पाह ा ा िमषाने
आसपास ा पहाडी मु खां त महाराज एकसारखे िफ ाग े . जवळ ा
मािहतगार ोकां स बरोबर घे ऊन व िनरिनरा ा गावी नवे ेही क न ां ा
साहा ाने जवळपास ा ब तेक थ ां चे व िक ् ् यां चे िनरी ण ां नी मो ा
उ ाहाने के े . े क िक ् ् या ा चोरवाटा व द याखो यां ती िबकट र े ां नी
एकूणएक त: िहं डून पािह े . ां ची ा मािहतीची एवढी उ ं ठा पा न बरोबर ा
ोकां स मोठे कौतुक वाटे आिण ऊन िकंवा पाऊस, िबकट चढाव िकंवा िहं सक
वापदे यां ची भीती िकंवा पवा मुळीच न करता अ ा अ ् पवयी राजिबं ा पु षाने
साधारण क ाळू -रां ग ा माणसा माणे रानावनां तून अिव ां तपणे मण करावे हे
ां स अंमळ चम ा रक वाटणे साहिजकच होते; परं तु पु ढे जो तुतू आमरण
घा ावयाचा होता ा ा ही तयारी अ ाव यक होती हे ा बाप ां ा ात
कोठून यावया ा? ा माणे ा ां तात आप ् या चळवळीस आरं भ करावयाचा
ाची पाहणी यथा थत करीत असता तीबरोबरच ां नी दु सरीही एक तयारी
अ ाहतपणे चा िव ी होती. ती कोणती णा तर मनु ां ची अनुकू ता.
जो जो मनु भेटे ा ा ी ेह क न ास आप ासा क न घे ा ा क े त
महाराजां चा हातखं डा होता. कोणी कसाही मनु अस ा तरी ा ा ी ां नी थोडा
वे ळ भाषण के े की, तो ां स अगदी भाळू न जात असे. ही अ ितम क ा ां स
अगदी अ ् पवयात सा झा ् यामुळेच मु त: ां स अंगीकृत कायात असे उ
य आ े . ां नी पदर ा े क मनु ा ी मो ा े माने व रहसाळीने बो ावे .
आपण ह के व हे े असा भास ां ा मनास िब कू होऊ नये अ ी सावधिगरी
महाराज ां ा ी वाग ात सवदा घे त असत. ां स काही संकट िकंवा अडचण
अस ् यास ती मो ा ेहभावाने ऐकून घे ऊन ां स आप ् याकडून हो ासारखे
असे तेवढे साहा कर ास ते सवदा तयार असत. पदर ा माणसां स संगी
पै ाअड ाची मदत कर ास ते मागेपुढे पाहत नसत.
महाराजां ा ा अ ा औदायामुळे पै ाचा फार मोठा खच होऊ ाग ा ते ा
दादोजीने एके िदव ी अ ी त ार के ी की, ‘आपण धनीच आहां . आपण कोणास
काही ा ट े तर आ ां ा दे णे ा ; परं तु आपणां स जी नेमणू क क न िद ी
आहे ित ा बाहे र खच होऊन आप ् या विड ां ा खचास जाणारी र म कमी
झा ी असता ितकडून आ ां स नाहक दोष येई . यासाठी आपणां स जा खच
कर ाची परवानगी आणू न ावी, णजे मग आमचे काही णणे नाही.’ यावर
महाराजां नी असे उ र के े की, ‘तु ां ा ाची पं चाईत क ा ा? जो अिधक खच
होई ाची मंजुरी आ ी विड ां कडून आणवू !’ हे ऐकून दादोजी कुंिठत झा ा. ा
बाप ा ा महाराजां चे पु ढी धोरण काय ठाऊक? पदर ा मनु ां चे िन:सीम े म
संपादू न ां ा हातून पु ढे मह ायिस ी करावयाची हा िवचार ा ा कोठून
असणार? आप ् या ध ा ा उ ाची जोगवण कसो ीने क न साधे तेवढा
मोठा ऐवज ा ाकडे वे ळ ा वे ळी ामािणकपणाने पावता करणे एवढीच आप ी
इितकत ता आहे असे ास वाटे , यात काही वावगे न ते.
महाराज पदर ा माणसां ना राजी ठे वू न ां ी ममतेने वागू ाग े . ामुळे ा ा
ा ा वाटू ाग े की, हा धनी परम दयाळू व उदार आहे . हा आप े िहत पाहणारा
आहे ; या ी इमानाने वागून या ा आ े त सवदा रािह ो तर आप े क ् याण होई .
असा महाराजां नी सवास वे ध ािव ा. पदर ा माणसां पैकी मावळे ोकां वर
महाराजां ची मेहरबानी फारच असे. ते अडाणी व बावळटसे िदसत; पण ते मोठे
ामािणक व इमानी असून, सां िगत े े काम ारीने व अन भावाने करीत.
कोणतेही अ ं त िव वासाचे काम ां ावर सोपिव े असता ासंबंधाने
ां ाकडून दगा असा िब कू होत नसे. ते अगदी गरीब थतीत े अस ् यामुळे
ां स कोणी नोकरीस ठे वू न अ व ाची सोय के ् यास ाचे ते मोठे उपकारी होत व
आप ् या अ दा ासाठी ाणही ावयास तयार होत. थमत: दादोजी कोंडदे वाने
ां ा अंगचे हे गुण पारखू न ां स आप ् याकडे नोकरीस ठे िव े . हे ां चे गुण
महाराजां ा ात यावयास िव ं ब ाग ा नाही. ां नी ा ोकां स ममतेने व
उदारपणे वागवू न अगदी आप े से क न सोड े . ा ोकां चा महाराजां स पु ढे िकती
उपयोग झा ा, हे इितहास िस आहे . महाराजां ा जहािगरी ा आसपास ा
पहाडी मु खां त े ते रिहवासी असून, च रताथासाठी ा अट रानां तच ां चे
नेहमी िहं डणे -िफरणे अस ् याकारणाने ितकडी सगळे र े , चोरवाटा व
पाऊ वाटा ां ा नेहमी पायां खा ा असत. वर सां िगत ् या माणे महाराज
गावोगावी िहं डू ाग े ते ा ा माव ां स ते बरोबर घे ऊन जात आिण तेही
आप ् या त ण व े मळ ध ा ा उपयोगी हर कारे पडून ास खु राख ास
अगदी मनापासून झटत. के े ् या कामिगरीब थोडे से इनाम िद े तरी तेव ानेच
संतु होऊन आप ् या ध ा ी अिधकािधक इतबाराने वाग ाचा य करीत.
महाराजां चा भाव उदार असून ते सवा ीच े मभावाने वागत अस ् यामुळे हे
मावळे ां ा अगदी भजनी ाग े . आजपयत ोकां नी आपणां स तु व ह े
मान े असता हा दयाळू धनी आपणा ी े मळपणे वागतो व गोड बो तो, हे पा न ते
महाराजां वर अित ियत ीती क ाग े . ां ा मनात महाराजां िवषयी अ ं त
अिभमान व भ ीही उ झा ी आिण जे थे ा ध ाचे चरण तेथे आप े ि र,
ा ा इ कायिस ीसाठी समयी ाणही दे णे ा झा े तरी िचं ता नाही, असा
ां ा मनाचा िनधार झा ा आिण हा ां चा िनधार कसाही िबकट संग आ ा तरी
कधी य ं िचतही ढळ ा नाही. ा माव ां चे पु ढारी काही दे मुख होते, ां ा ी
महाराजां नी पिह ् यापासून ेह संपादू न ां ना आप ् या इ कायास अनुकू क न
घे त े . ापै की तीन नावे इितहासात िस आहे त. ती ही : एसाजी कंक, तानाजी1
मा ु सरे व बाजी पास कर.2 हे ितघे ही िपढीजात वतनदार असून मावळात े ोक
ां स आप े पु ढारी समजत. हे ित ी पु ष महाराजां ा े क कार थानात
पिह ् यापासून होते व पु ढे मोठमो ा कामिग या ां नी अित ियत इमानाने व
मदु मकीने क ा पार पाड ् या, ािमकाय आप ् या ाणां ाही आ ती ावयास ते
कसे वृ झा े हे यथा थ ी सां गू.
महाराजां नी के े ा संक ् प दादोजी ा पसंत पड ा नाही, हे मागे सां िगत े च आहे .
तो आप ् या उ े ास उ े जन दे त नाही हे पा न ां नी ा ा हाताखा ा इतर
कारकूनमंडळीकडे आप ा बेत बो ू न दाखिव ा व ां स आप ् या मस तीस
अनुकू क न घे त े . गावोगावचे दे मुख कामािनिम पु ास आ े णजे ां स
एकीकडे बो ावू न ां जकडे ां नी आप ी मस त बो ावी, ां चा तीसंबंधाने काय
अिभ ाय आहे ते समजू न ावे व ां ा ी अ ा यु ीने व मोहक रीतीने भाषण
करावे की, ते ां ा मस तीस काया-वाचा-मने क न सामी होत. ते गावोगाव
िहं डत असता े क दे मुखाची गाठ घे ऊन ा ा ी स ो ाचे भाषण क न व
इतबार दाखवू न ा ा आप ासा क न घे त. ा माणे च जे मराठे सरदार भेटत
ां ा ीही मो ा आपु कीने वागून ां स व क न घे ाचा महाराज य
करीत. ां चे वय हान होते तरी ां चे उ ाहजनक व मदु मकीचे भाषण ऐकून व
योज े ् या मस तीची सा ता िकतपत आहे हे नीट ात घे ऊन हे दे मुख व
मराठे सरदार ां स त ाळ व होत व ां ा मस तीत ि र ास उद् यु होत.
ि वाय ां चा आदर ी पणा, ां चा वीय ाह, यवनां िवषयी ां ा ठायी वागत
असणारा पराका े चा े ष, धमर णािवषयीचा पू ण िनधार व रा थापनेने
होणा या अनंत फाय ां चे मनोवे धक रीतीने ितपादन कर ाची ां ची उ ृ ै ी
हे पा न कोणी कसाही कुरबाज, आपढं गी िकंवा आप ् यापु रते पाहणारा अस ा तरी
तो महाराजां ना अगदी भाळू न जात असे. दु सरे असे की, महाराजां ा वीय ा ी
विड ां नी के े े परा म व संपािद े ा ौिकक हे ा ां तात सव मह ू र होते
आिण अ ा तापी पु षाचा पु आप ् या िप ा माणे च जवानमद िनपजू न मदु मकी
क न आपणास यवनां ा मगरिमठीतून खास सोडवी असा उ ाहजनक िवचार
ां ा मनात उ होऊन महाराज अ ् पवयी होते तरी ां स सामी हो ास ते
तयार झा े आिण जे कोणी ा ां ा मह ायास साहा झा े नाहीत ां स ां नी
कोण ा कारे ासन के े ाचा पु ढे िनद होई .
1) हा खु मावळात ा दे मुख न ता. मावळाखा ा कोकणप ीत ा हा दे मुख होता.
2) हा मुसेखो याचा दे मुख. मावळात ाचे मन ी वजन होते. दे मुखां चे बखे डे िमटिव ा ा व ां स व
क न घे ा ा कामी दादोजी कोंडदे वास ा पास कराचे पु ळ साहा झा े . दादोजी ा काही
िनका ां वर याची सा आहे . का ोजी जेधे दे मुख याचा हा जावई होता. सं कटात सापड े ् या दे मुखां स
याचे नेहमी चां ग े साहा होत असे . ि वाजी महाराजां स अनुकू होऊन ां ा रा िस ी ा उप मास
तो साहा कर ास वृ झा ा ते ा तो चां ग ा पो वयाचा होता.
ा माणे महाराज आप ् या जहािगरीती व आसपास ा गावां ती दे मुखां स व
सरदारां स व क न घे ा ा उ ोगास ाग े . आता ा अंगीकृत दु घट कायात
ां ना य ये ाचा संभव िकती वाट ा असावा िकंवा हे काय पु ढ ामाग ा पोच न
पाहता केवळ डपणाने व धाडसाने ां नी आरं िभ े की काय, याचा िनणय येथे
अव य झा ा पािहजे .
महाराजां ा ा उ े ास पिह ी अ ं त ो ाहक गो ट ी णजे ां ा
महापरा मी तीथ पां चा येथवरचा च र म होय. िनजाम ाहीत नोकरीस असता
ां नी जे परा म के े , ती ाही बुडिव ास मोग वृ झा े असता ां ा ी जे
यु संग ां नी के े व पु ढे िनजाम ाही मोग ां नी पार बुडवू न टाक ी असता ितची
 थापना पु नरिप कर ासाठी जो चं ड उ ोग ां नी के ा ाचा िक ा महाराजां पुढे
ढळढळीत होता. मोग ां सार ा जबरद ू ी झंज
ु ासदे खी हाजीराजे
कचर े नाहीत व पु ढे ा ूने ां स परािजत के े ते ां चे सै बळ चं ड
अस ् यामुळेच केवळ होय; ा माणे च पु ढे िवजापू र सरकारा ा पदरी नोकरी
धर ् यावर ां ा साहा ाने ा सरकारास कनाटकाती मोिहमां त य येऊन
ां ची ितकडे ढ स ा थािपत झा ी, ा गो ी महाराजां स चां ग ् या िविदत हो ा.
ाव न ां ची अ ी खा ी झा ी की, आपण आप ् या ोकां चा चां ग ा जमाव
क न ां स यो कारे तयार के े तर ां ा मदतीने यवनां ची स ा महारा ातून
हळू हळू िनमूळ करता येई . ा माणे ताप ा ी विड ां नी घा ू न िद े ा अ ं त
उ ाहजनक िक ा वळवू न ां स साजे असे काही तरी कतृ कर ाचा प
ि वाजी महाराजां सार ा स ु ा ा दयात उ झा ा यात काही नव नाही.
स ृ ां त ‘बापसे बेटा सवाई’ असे णवू न घे ाचा सुयोग व सद् बु ी फारच
थो ा सुपु ां स ा होते. िनजाम ाहीची पु न: थापना क न सव रा सू े
आप ् या हातां त वागिव ाची विड ां ची उ ट आकां ा ू अित बळ
अस ् यामुळे तृ झा ी नाही व े वटी िन पाया व यवनां चीच पु नरिप ताबेदारी
ां स प रावी ाग ी हे चां ग े झा े नाही, असे महाराजां स नेहमी वाटत असे व हे
ते वारं वार बो ू नही दाखवीत. िवजापु रास असता तेथे जी थती महाराजां ा
अव ोकनात आ ी होती तीव न तर ां ा मनात यवनां ा ताबेदारीचा पु रा वीट
उ झा ा होता, हे मागे सां िगत े च आहे . आप ा पडता काळ अस ् यामुळे
आप ् या विड ां सार ा पु षिसंहास ही हीन थती प न राहावे ाग े आहे .
या व ा अिन थतीतून साधे ा उपायाने सुट ाचा उ ोग करावयाचा असा
ु िन चय महाराजां नी अ ् प वयातच के ा. ाव न ां ा ठायी तेज ता,
ािभमान व ातं ीती ा वृ ी हान वयातच िकती िवकास पाव ् या हो ा हे
होते.
आणखी असे की, पु णे, सुपे, मावळ वगैरे ां तां त े िक े क दे मुख यवनी अम ास
ासून ा रा ां ती ा समयी पुं डावा क ाग े होते व ां चे आपापसां तही सदा
क ह चा ू असत. ते ा अ ा नाराज दे मुखां स एकीचे मह िकती आहे हे
समजावू न सां गून तं ता ा क न घे ाचा यो उपाय सुचिव ा तर तो ां स
िकती च ाजोगा होता हे सां गावयास नकोच. हे काम महाराजां नी मो ा
यु यु ीने क न ां ा आपापसां त ् या कुरबुरी िमटवू न टाक ् या व आप ् या
इ कायास ां स अनुकू क न घे त े .
महाराजां ा इ उ े ा ा िस ीस अनुकू अ ी आणखी एक गो ही होती की,
पु णे, सुपे मावळ वगैरे िनजाम ाही ां त िवजापू र सरकार ा ता ात नुकतेच आ े
असून, ा ां तां ची व था ा सरकारने अ ािप चां ग ी ी ाव ी न ती व
आसपास ा िक ् ् यां वर फौजफाटा वगैरे ठे वावा तसा ठे व ा न ता; ि वाय ा
सरकार ा दरबाराती मु ी मंडळींत बखे डे माज ् यामुळे तर हा बंदोब
पु ळच िढ ा होता. ात आणखी हाजीराजां ना इकडी ां तात जहागीर िद ी
अस ् यामुळे ा ां ताचा बंदोब आपोआप राही असे िवजापू र सरकारास वाटणे
साहिजकच होते. मा ोजीराजे व हाजीराजे यां ा ता ात इकडी ां त पु ळ
वष असून, दादोजी कोंडदे वासारखा उ म कारभारी ा वे ळी ां स ाभ ् यामुळे
ा ां ताची व था अ ी चां ग ी रािह ी होती की, तेथी जाजन आबाद होऊन
िहं दूं ा रा ात आपण सुखी होऊ असे ां स वाटू ाग े होते व
हाजीराजां सार ा, फौज बाळगून असणा या महापरा मी पु षा ा तेज ी
पु ा ा मनात रा थापनेची ू त उ होऊन त थ उपाययोजनेतही
तो परम कु आहे , अ ी ां ची खा ी होऊन ास तन-मन-धने क न साहा
कर ास ते उद् यु झा े यात नव ते कोणते? मनु ां ची ही अनुकू ता पा न
महाराजां स अिधकािधक प येणे साहिजक होते.
आता हा रा थापनेचा सदु े िस झा ा असता रा चा िव ास ागणारी
यो ता व बु म ा महाराजां ा अंगी िकती होती हे पु ढे सव जगा ा यास
आ े च आहे . हे राजकीय ि ण महाराजां स घरचे च होते. ां ा घरी नेहमी ाच
गो ी िजजाबाई, दादोजी कोंडदे व व इतर कारभारी बो त. ां ा जहािगरीची
व था ठे व ा ा कामी जो वहार िन चा त असे तो महाराजां ा सदोिदत
डो ां समोर होत असे. जमीन महसू , ि बंदी, ायमनसोबा इ ादी गो ींत
महाराज हानपणापासून मन घा ू ाग े होते, ते मागे सां िगत े च आहे . ा
िमळा े ् या अ ् प ् प अनुभवां त आणखी िवजापु री ा झा े ् या अनुभवाची
भर पड ी होती. हा दु सरा अनुभव ां स थोडाच वे ळ िमळा ा हे खरे ; परं तु तेवढा
महाराजां सार ा तै बु ी ा, तेज ी व उ ाही पु षास पु र ाजोगा होता.
िवजापू र सरकाराची ा वे ळी पू ण भरभराट असून हरएक राजकीय करण ा
काळ ा मानाने पू णाव थे स आ ् यासारखे होते. अ ा दरबारात हाजीराजां चे मोठे
वजन अस ् यामुळे दरबाराती े क घडामोड महाराजां स समज ास मुळीच
अडचण पड ी नाही हे मागे सां िगत े च आहे .
हे रा साधन सािह महाराजां सार ा अ ौिकक पु षास आरं भी अनुकू
झा े तेवढे बस झा े आिण िजजाबाई मातु ीने ां ा सुपीक मनोभूमीत ाव े े
रा साधन ीतीचे स ीज उ म कारे अंकु रत होऊन ा माऊ ी ाच हाती
ाचे यथा थत िसंचन वारं वार झा े व ास अनुकू प र थतीचे व उ ाह, आवे ,
ो ष ीती, यवन े ष, िप ाचे ो ाहक च र इ ादी गो ींचे उ ृ खत िमळू न
ा अंकुराचा सुंदर वृ बन ा आिण ाचा ाखािव ार सम जगास चिकत
क न टाकणारा असा झा ा. ा रा प िव ा वृ ा ा मधु रतम फ ां चा
आ ाद काही काळ महारा ीयां स घडून ते सुखी, संप व कीितमान झा े .
❖❖❖
 रा थापने ा आरं भ १६४६-४७
माग ् या भागात सां िगत ् या माणे महाराज पु ास आप ् या जहािगरीत येऊन
रािह ् यावर एखा ा संप सरदारा ा मु ा माणे ऐषआरामात म होऊन न राहता
मािहतगार ोकां स बरोबर घे ऊन आप ् या जहािगरीती व आसपास ा ां ताती
एकूणएक मह ा ा जागा व िक ् े ां नी बारकाईने पािह े , यवनां चा बंदोब
े क िक ् ् यावर िकतपत आहे ाची मािहती िमळिव ी, सग ा चोरवाटा व
हमर े पािह े , ब तेक दे मुखां ी ओळखी व मस ती के ् या. कोणते ोक
आप ् या उपयोगी पडती व कोणते आपणास हरकत करती ते पा न ठे व े ,
ा माणे च कोण ा रीतीने आप ् या इ कायास आरं भ करावा व तो के ापासून
के ा असता िव े ष य ी होई याचा नीट िवचार के ा. जवळ ा ोकां बरोबर
यासंबंधाने वारं वार ख बते के ी आिण मग आप ा काय म ठरिव ा.
1) रा. राजवाडे कृत. खं ड 4, पृ 73.
आता हा रा थापनेचा आरं भ महाराजां नी आपण होऊन के ा नसून
हाजीराजां ा सां ग ाव न दादोजी कोंडदे व व ा ा बरोबर अस े े दु सरे
कारकून यां नी महाराज केवळ अकरा-बारा वषाचे असताच तो के ा, असे एका
इितहास सं ोधकाचे 1 णणे आहे आिण ा आप ् या िवधानास तो सभासदा ा
पु ढी वचनाचा आधार घे तो. ‘बग ळा न पु ास येताच बारा मावळे काबीज के ी.
मावळे दे मुख बां धून द क न पुं ड होते ां स मार े .’ परं तु ा एका
वचनाव न रा थापनेचा गु मं हाजी महाराजां नीच आरं भी िद ा असून, हे
काय दादोजी कोंडदे वा ा स ् ् याने साधावयाचे ां ा मनात होते असे णणे
सवथा यु न े . सभासदा ा ा वा ाचा संदभ वा िवक पाहता असा आहे की,
हाजीराजां नी कनाटका ा मोिहमेत उ म कामिगरी बजाव ् याब बारा मावळे ,
बारामती व इं दापू र ही ां स सरं जामासाठी िद ी होती. हे नवीन िमळा े े ां त
आप ् या ता ात घे ािवषयी दादोजी कोंडदे वास राजां नी सां िगत ् याव न ाने स.
1638 म े बग ळा न परत आ ् यावर, सभासद णतो ा माणे , मावळे काबीज
क न मावळे दे मुखां स अंिकत के े . हाजीराजां चा ा वे ळी नुकता कोठे
िवजापू रकरां ा दरबारी वे होऊन ां स थाियकपणा येऊ ाग ा होता. अ ा
समयी पु न: ाग ीच बंड कर ाचा अिवचार आरं िभ ् याचा िनराधार आरोप
ां ावर करणे केवळ हा ा द होय. हाजीराजां स मावळात रा थाप ाचा
 य दादोजी कोंडदे वा ा मस तीने कर ाची इ ा का झा ी याचे कारण
सदरी इितहास सं ोधक असे दे तो की, ‘कनाटकात अफज खान, मा ोजी
घोरपडे वगैरे िवजापू रचे सरदार े षाने हाजीचे पाऊ थर क दे त ना.’ हे
कारण तर स. 1638 म े मुळीच संभवत नाही. अफज खान वगैरे सरदार राजां चा
े ष पु ढे आठ-दहा वषानी क ाग े .
सदरी सा ी कनाटका ा इितहासात ा ित ा ा नावां चाही उ ् े ख नाही.
ा अ योजक अनुमानास ‘मू े कुठार:’ या ायाने असा अपवाद आहे की,
दादोजीने जर हाजीराजां स मावळात रा थापनेचा स ् ा िद ा होता तर पु ढे
सात-आठ वषानी महाराजां नी ा कामास सु वात के ी ते ा ाने एवढे
आकां डतां डव का के े बरे ? व ि वाजी महाराज ाचा नेभळा बु वाद िब कू
ऐकेनात ते ा झरु णीस ागून िकंवा िक े कां ा मते िवष ा न क न ाने
ाणना का के ा? हाजीराजां ा मनात रा थापनेचा िवचार ावे ळी
आ ा होता हे खरे मान े तर ते काम दादोजी कोंडदे वापा ी ा वे ळी अस े ् या
हजार-बारा े ोकां ा साहा ाने िस हो ासारखे आहे असे मान ाइतकी मूढ
बु ी ां ची होती काय?
बग ळा न परत येताना दहा-वीस हजार ोक दादोजी कोंडदे वाबरोबर िद ् याचा
पु रावा कृत अनुमान करणा यास एखा ा कोण ा जु ा िचटा यात सापड ा आहे
काय?1 पण एवढे भगीरथ काम एखा ा दु स या दाड ि पायास सां ग ापे ा
हाजीराजे त: आप ् या सै ािन ी का नाही एकदम चढाई क न आ े ?
कोणीकडूनही पाहता ाचे हे अनुमान अ ं त दु असून, महाराजां स यामुळे नसते
घु येणारे आहे . ाव न कोणी असे मा समजू नये की, हाजीराजां ा मनात
तं रा थाप ाचा िवचार कधीच आ ा नाही. या करणी मागे थोडासा
उ ् े ख झा ाच1 आहे . वाद िमळू न इतकाच आहे की, ि वाजी महाराजां नी त:
रा थापनेस आरं भ कर ापू व सात-आठ वष हाजीराजां ा सां ग ाव न
महारा ात तं रा थाप ाचा उ ोग सु झा ा होता की काय? तो सु झा ा
होता हे खरे णावे तर तो नंतर ाग ीच बंद का पड ा? व दादोजी कोंडदे वाची
मती पु ढे का पा ट ी? आता हे मा खरे आहे की, दादोजी कोंडदे वाने
हाजीराजां ा जहािगरीची सु व था ावू न तीस हान ा टु मदार रा ाचे
प आणू न दे ाचे काम उ म कारे के े आिण ां चा हा सगळा कारभार
आम ा अ ् पवयी, कु ा बु ी च र नायका ा डो ां समोर झा ा
अस ् याकारणाने हे ां स चां ग े च ि ण िमळा े . एव ापु रता रा थापनेस
आरं भ झा ा असे ण ास फार ी हरकत नाही. तथािप, ही जहागीर
अिद हा ा कृपे ने िमळा ी असून तीवर ाचा पु रा ह व ताबा होता. तो
झुगा न दे ाचे धाडस थम ि वाजी महाराजां नी के े . ते दादोजीने िकंवा
हाजीराजां नी के े नाही.
आता येथे कोणी असे णे की, हाजीराजां ा मनात महारा ात तं रा
थाप ाचा िवचार न ता, तर महाराजां संबंधाची कागाळी दादोजी कोंडदे वाने
ां ाकडे के ी असता व िवजापू र सरकारकडून ां स यासंबंधाने जरब िमळा ी
असता, ां चा बंदोब कर ाचे िकंवा ां स आप ् या जहािगरीतून हाकून दे ाचे
राजां नी मनात का आण े नाही? ा नाचे उ र सोपे आहे . महाराजां नी िवजापू र
सरकारा ा अम ाती मु खात धामधू म आरं िभ ी ा सुमारास कनाटकात
हाजीराजां चे ब ान नीट बसून ां ा हाती बराच ां त जहािगरी ा वगैरे पाने
आ ा होता व ते ितकडे बळ होऊन ां चे थ बरे च वाढ े होते. ि वाय पु ढे
िवजापू र दरबारात दु फळी माजू न ा रा ात िजकडे ितकडे अ व था झा ी होती.
अ ा संधीस राजे त: कनाटकात तं रा थाप ा ा य ात होते हे मागे
सां िगत े च आहे . ते ा अ ा समयी पु ाने बेताबाताने आरं िभ े ी चळवळ
य ी हो ाचा संभव आहे असे ां स वाटू न, ा कागा ां संबंधाने कानां वर हात
ठे वू न ते नामािनराळे रािह े . रा थापनेचा िवचार ां ा दयात पू णपणे वागत
होता व ां स यवनां ची सेवा मनापासून आवडत न ती हे िनिववाद आहे ; परं तु
सदरी इितहाससं ोधक णतो ा वष च ां नी ा कायास आरं भ के ा हे णणे
मुळीच बरोबर नाही. कनाटकात हाजीराजां नी पु ढे थोडी ी चळवळ के ी हे खरे ;
परं तु ि वाजी महाराजां माणे ां नी िवजापू र सरकारा ी उघडउघड िवरोध के ा
असे कधीही घड े नाही. ते े वटपयत िवजापू र सरकारां चे अंिकतच रािह े .1
1) रा. राजवाडे यां नी ि वका ीन कागदप े पु ळ जमा क न ां चे पाच भाग िस के े आहे त. ते ब तेक
कागद िनवा ां चे मेहजर आहे त. मावळाती दे मुख पर रां ी क ह करीत, ते एकमेकां ी मारहाण क न
अनेक कारे खराबीस येत. ते यवनी अम ाची फार ी परवा करीत नसत. अ ा ोकां ना आहारी आणून
आप ् या ध ाची जहागीर सु रि त व सु व थत राख ाचे अितिबकट काम दादोजी कोंडदे वासार ा
कतबगार व इमानी पु षा ा हातून िस ीस गे े . ा दे मुखां ा एकमेकां त ् या क ागतींचे िनवाडे दादोजी
कोंडदे वाने कसे के े याचा मास ा सदरी कागदप ां त पु ळ पाहावयास िमळतो. ा कागदप ां व न
आणखी ि वाजी महाराजां नी ा दे मुखां स व क न घे ा ा कामी कसक ी खटपट के ी याचाही
थोडासा उ ् े ख सापडतो. रा. राजवा ां नी जमिव े े काही कागद आप ् या पंध रा ा खं डात िद े आहे त,
ां ती तीन कागदां वर ितप ं े खे व विध ु िव ववं िदता। ाहसू नो: ि व ै षा मु ा भ ाय राजते ा
वचनाची मु ा छाप ी आहे . या ित ी कागदां त ा मजकूर पािह ा तर तो चाकण कस ात ा कृ भट िबन
ी े ी ी ि े ं ि
मुरारीभट े नावा ा एका इसमा ा काही जमीन इनाम िद ् याचा आहे . यात ् या पिह ् या कागदाचा क
1561 (आ वन ु . 8) असा आहे . याव न हे इनामप स. 1639 मधी असावे असे िदसते. ा सनात ि वाजी
महाराजां चे वय बारा-तेरा वषाचे होते. ते ा अथात हे इनामप दादोजी कोंडदे वाने क न िद े असू न ा णास
िद े ी जमीन हाजीराजां ा जहािगरीत ी अस ् यामुळे ां ा अ ् पवयी पु ा ा नावाची वर द िव े ् या
वचनाची मु ा ा प ावर ाने के ी असावी. ा एव ा आधारावर रा. सरदे साई आप ् या ‘ रयासतीत’ (पृ.
169) असा तक करतात की, दादोजीने हाजीराजां ा सां ग ाव न ि वाजी महाराजां ा नावाने रा
थापनेस हा असा आरं भ कनाटकातून आ ् यावर के ा होता! अस ा बादरायणसं बंध जोडू न दे ात काहीच
अथ नाही. ा काळचे दे मुख, वतनदार व इतर जमीनदार सरदार आप ् या नावा ा अ ा मु ा आप ् या
कागदप ां वर करीत असत. सदरी वचनाची मु ा ि वाजी महाराजां नी आप ् या पुढी वहारां त कायम
के ी हे खरे ; पण एव ाव न वादिवषयक तकास काही बळकटी येते असे णवत नाही.
1) पृ. 56-57 पाहा.
असो; तर ा माणे महारा ात रा थापनेची क ् पना व आरं भ याचे सव े य
केवळ िजजाबाई मातु ीस व महाराजां स िद े पािहजे . आता हा आरं भ महाराजां नी
कोण ा कारे के ा याचे सिव र िन पण कोण ाही बखरीत के े े नाही. जी
ोटक मािहती अ व थतपणे िद ी आहे ती साधे तेवढी जु ळवू न दे ाचा य
येथे के ा आहे .
महाराजां नी एकंदर दे थतीचे अव ोकन क न व मुस मान, मोग व आप े
िहं दू ोक यां ा थतीचा पू ण िवचार क न असे मनात आण े की, मोग व
मुस मान यां ा ता ात स ा ीबंधारा आहे हे खरे ; परं तु ावर ां चा अंम ावा
िततका ढ झा े ा नाही व तो आप ् या ता ात कायमचा रािह ् याने आप ा
मोठासा फायदा आहे असे ां स वाटत नस ् यामुळे ितकडी कोटिक ् ् यां चा वगैरे
बंदोब ां नी चां ग ासा ठे व ा नाही; ते ा हाच ां त पिह ् याने आप ् या क ात
ावा. येथी िक ् े आप ् या ता ात अस ् यास सभोवता ी मु ू ख सहज
जे रद ीत येई . यवनां नी िकतीही खटपट के ी तरी ा ां तां ती िहं दू जा
अनुकू झा ् यावाचू न तो ां ा हाती कायमचा असा कधीही राहणे नाही.
या व यवनां स सहसा सा न होणारा असा हा मु ू ख आप ् या ता ात आ ् याने
येथी िबकट िक ् ् यां ा आ याने यवनां ी थो ा ा ोकां ा साहा ाने झंज ु ता
येई व संग पडे ा वे ळी ा िक ् ् यां त छपू न बसून र ण करता येई ;
ा माणे च आप ् या जहािगरीती व आसपास ा ां ताती दे मुखां वर जरब
ठे वू न ां स आप े कायमचे अंिकत कर ास हे डोंगरी िक ् े फारच उपयोगी
पडती , असा िवचार क न पिह ् याने काही िक ् े ह गत कर ा ा उ ोगास
महाराज ाग े . ा वे ळी आसपास ा ब तेक िक ् ् यां वर िवजापू र सरकारने
रखवा दार ठे व े होते. ां ा ी यु क न ा सरकारां ी उघड िवरोध गट
कर ाचे साम महाराजां स ा काळी मुळीच न ते. या व दु स याच काही तरी
यु ीने िक ् े ह गत कर ाचा बेत ां नी के ा. पु ा ा नै े स सुमारे वीस
मै ां वर तोरणा नावाचा िक ् ा आहे . ा िक ् ् यावरी अंम दारां ी बो णे
ाव ाक रता महाराजां नी एसाजी कंक, तानाजी मा ु सरे व बाजी पास कर ां स
पाठिव े . ा िक ् े दारास ां नी असे सां िगत े की, हा िक ् ा तूत आम ा
ाधीन करा. तो आ ी पात हापासून आप ् याकडे क न घे णार आहोत.
ा माणे ां ा ी सामोपचाराने बो ू न व काही ाच दे ऊ क न हा िक ् ा स.
1646 म े महाराजां नी आप ् या ता ात घे त ा.1
1) जेधे यां ा काव ीत हाजीराजां स ि वाजी महाराजां ा आगिळकी व िवजापूर सरकार ा
कुमाव न कैद क न कनकिगरी येथे स. 1648 म े अटकेत ठे व ् याचे नमूद क न पुढे ां स व
ां ाबरोबर कानोजी नाईक जेधे यां स स. 1649 म े सोड ् याचे ि िह े आहे . ा समयी हाजीराजां नी
कानोजी नायकास असे सां िगत े की, ‘आ ां स कनाटकात बग ळ ां ताची पाच होनां ची जहागीर िमळा ी
आहे . आ ां स ितकडे जाणे भाग आहे , तुमचे वतन मावळात आहे . आमचे िचरं जीव राज ी ि वबा पुणे येथे
आहे त. ां ाजवळ तु ी आप ् या ोकां िन ी राहावे . तुमचे ा ां तात ाब ् य आहे . तरी मावळचे अवघे
दे मुख ां स जू होऊन ां ा आ े त वतती असे करा. मोग ां कडी िकंवा अिद हाकडी फौज
आ ी तर इमान राखू न ित ी ढाई करा!’ हा असा करार ा नायकाकडू न बे रोटीवर हात ठे ववू न पथपूवक
करिव ा आिण ास प दे ऊन ि वाजी महाराजां कडे पाठिव े . ा मजकुराव न रा. बा. गं. िटळक असे
अनुमान करतात की, ‘‘दादोजी कोंडदे व व ि वाजी महाराज यां नी पुणे ां तात रचू घात े ् या ूहास व
धोरणास हाजीची पूण अनुमती होती. कदािचत हाजी महाराजां चीच ही मस त असावी.’’ हे अनुमान 1638-
39 मधी प र थती ी कसे जुळत नाही हे वर सां िगत े आहे च. 1649 नंतर ि वाजी महाराजां ा (दादोजी
कोंडदे वा ा न े) ूहास हाजीराजां ची पूण अनुमती होती असे ण ास मा हरकत नाही.
ही िवजापू र सरकारची के े ी पिह ीच आगळीक आपणां स पचावी णू न
महाराजां नी िवजापू र दरबारात ाग ीच वकी पाठवू न असे कळिव े की, ‘हा
िक ् ा आ ी घे त ा तो सरकार ा फाय ासाठीच केवळ होय. ा एकीकड ा
मु खात आम ासारखा िव वासू नोकर अस ् याने पाद ाहीचे पु ळ कारे िहत
हो ाजोगे आहे . इकडी मु खाती जमीन महसू दे मुख जमवीत अस ् यामुळे
ाची आकारणी ावी त ी बरोबर झा े ी नाही व दे मुख खरी आकारणी काय
आहे ते कळू दे त नाहीत. अ ाने ां चा फायदा होऊन सरकारचे नाहक नुकसान
होते. ते ा आम ा ता ात मु ू ख आ ् याने ाची धारे बंदी यथा थत होई .’ ा
ण ाचे ं तर यावे णू न िवजापू र सरकारास गे ् या दहा वषात जो वसू
िमळा ा होता ा न पु ळ अिधक दे ाचे महाराजां नी कबू के े . ां ा ा
अजाचा जबाब िमळ ास बरे च िदवस ाग े . महाराजां ना तरी हे च हवे होते. ां ा
विक ाने दरबार ा ोकां स अवदाने चा न अजाचा िनका अनुकू क न
घे त ा. इकडे महाराजां नी मावळे ोक जमवू न तोरणा िक ् ् याची डागडु जी के ी व
तो चां ग ा मजबूत क न ास चं डगड असे नाव िद े . ा िक ् ् यात खणत
असता महाराजां स पु ळ सापड े . हा धन ाभ आपणास भवानी ा सादाने
झा ा असून आप ् या स ृ ास ितची पू ण अनुकू ता आहे असा वाद भािवक
ोकां त ां नी पसरिव ा. यामुळे तर ां ची महाराजां वर अिधकच िन ा बसून ते
ां स िव े ष उ ाहाने साहा क ाग े . ा ा झा े ् या ाचा िविनयोग
महाराजां नी दा गो ाचा व इतर यु ोपयोगी सामु ीचा मुब क सं ह कर ाकडे
व एक नवीन िक ् ा बां ध ाकडे के ा.
तोरणा िक ् ् या ा आ ेयेस तीन मै ां वर मुरबाद2 नावाचा डोंगर चां ग ा आहे असे
पा न येथे व ी क न िक ् ा बां ध ाचे काम महाराजां नी मो ा झपा ाने सु
के े . ा डोंगरास तीन सोंडा िकंवा मा ा हो ा, ासही तटबंदी के ी. मु
िक ् ् यास राजगड असे नाव दे ऊन तेथे एक मोठी इमारत उभार ी3 व तीन
मा ां स सुवेळा, संजीवनी व प ावती अ ी नावे िद ी. ा माणे हे चार नवे च
िक ् े तयार के े . ि रवळानजीक खे डबेर नावाचे गाव होते, तेथे रान फार होते. ा
िठकाणी फमा ी आं ां ची झाडे ावू न ानजीक पे ठ वसिव ी व ितचे नाव
ि वापू र असे ठे व े . येथे मावळे व कोकणे ोक जमवू न महाराज राजकारण क
ाग े .
ा िक ् ् याचे बां धकाम चा े असता ा संबंधाची कागाळी अिद हा ा
कानावर गे ी. ते ा हे काम बंद कर ािवषयी ाने महाराजां स कूम पाठिव ा व
कनाटकात हाजीराजे होते, ां स खि ता पाठवू न ाब चा जाब िवचार ा. ते ा
ां नी असा जबाब ि न पाठिव ा की, ‘‘ ा करणी ि वाजीने म ा काहीएक
िवचार े नाही व मीही ास काही सां िगत े नाही; परं तु मी त: व माझे सारे कुटुं ब
पात हाचे इमानी नोकर आहोत. या व ि वाजी काही करीत अस ् यास ते
आम ा जहािगरी ा सुधारणे साठी िकंवा सुरि तपणासाठी करीत असावा. आम ा
जहािगरी ा ग ास आमचा असा चां ग ासा िक ् ा नाही णू न हा िक ् ा
आमचा मु गा बां धीत असावा. याब सरकारने मनात िवक ् प आणू नये.
सरकारिव तो काहीएक करीत नसावा.’’ हा असा जबाब पात हास पाठवू न
ां नी दादोजीस व महाराजां स या करणी एक प पाठिव े . ात ा गो ीब
महाराजां चा िनषेध क न असे का के े णू न िवचार े व पु ढे तसे न कर ािवषयी
ां स िन ून सां िगत े . दादोजीने ापू व च राजां ना एक प पाठवू न सिव र वतमान
कळिव े होते व ा संबंधाने ि वाजी महाराजां सही पु ळ कारे बोध के ा होता;
पण ाचा काहीएक उपयोग झा ा नाही, हे मागे सां िगत े च आहे .

ी ो ी ि ी ं ी ं ं ि ी े े
1) खाफीखान णतो की, ि वाजी महाराजानी थम चदनवदन हा िक ् ा काबीज के ा. रा. राजवाडे
णतात की, ‘तोरणा व राजगड हे िक ् े ता ात घे ाचे कारण असे होते की, दि णेस रोिहडखो यात बां द
दे मुख राहत होते, ते महाराजां स अनुकू न ते. ां ना क ात आण ासाठी हे दोन िक ् े ां नी ह गत
के े . ा योगे स. 1646 म े महारा रा ाची मु तमेढ भ म रोव ी गे ी. हे ां चे े वटचे िवधान रा
थापनेचा आरं भ दादोजी कोंडदे वाने हाजी महाराजां ा सां ग ाव न के े असे जे ां चे त:चे व
रयासतकारां चे णणे आहे ास िव आहे . हा िक ् ा घे त ् याचा कार िक ेक बखरींत असा सां िगत ा
आहे की, पावसा ा िदवसां त िक ् े दार आप े ोक घे ऊन िक ् ् याखा ी येऊन खो यां त राहत असे . ही
सं ध ी साधू न महाराज हजार-बारा े ोक घे ऊन िक ् ् यावर गे े आिण तो ां नी ह गत के ा. िक ् े दाराने
िवजापूर सरकारकडे ासं बंध ाची कागाळी के ी. ते ा महाराजां नी उ ट अ ी कागाळी के ी की, िक ् े दार
आप े ठाणे सोडू न गे ् यामुळे आ ां ा ा ा र णाथ ोक ठे वावे ाग े .
2) यास कोणी मु ोदे व व कोणी दु रजादे वीचा डोंगर णतात. े डगावकरां ा बखरीत याचे मुस दे व असे नाव
िद े आहे .
3) ि विद जयात ट े आहे की, हा िक ् ा मूळचाच असू न, तो महाराजां नी राजकारण क न घे त ा व
ा ा तीन सोंडा हो ा, ा मा न ा बां ध ् या. महाराजां नी हा असा उप म के ् याची वाता अिद हा ा
अिधका यां स कळ ी ते ा ां नी रोिहडखो याचा दे पां डे दादोजी नरस भू (गु े) यास असे जरबेचे प
ि िह े की, रोिहडे वरा ा डोंगरा ा आ याने ि वाजी महाराजां नी मावळे वगैरे ोक जमवू न पुंडावा मां ड ा
आहे . िक ् ् यावरी ठाणे उठवू न तो काबीज के ा आहे व ास राजगड असे नाव िद े आहे , ास तू सामी
आहे स; उ वगैरे पोचते करीत नाहीस; तरी हा कार तू सोड ा नाहीस तर तु ा िवजापुरास नेऊन तुझी
गरदन मार ात येई . ही गो ा दे पां ाने ि वाजी महाराजां स कळिव ी. ते ा ां नी ास ाग ीच प
ि िह े , ाती आ य असा होता की, ‘‘िवजापुरा न तु ां स कूम आ ा तो समज ा. हा ी बेमानिगरी
तु ी व आ ी करीत नाही. तुमचे कु दे व रोिहडे वर यां नी आ ां स हे य िद े आहे . पुढे तो ‘िहं दवी’ रा
क न सव मनोरथ पुरिवणार आहे . राज ी दादोजीपंतां ा िव माने तुम ा विड ां चे, तुमचे व आमचे ीपा ी
इमान झा े ते कायम आहे , ात अंतर पडणार नाही. तु ी आम ाकडे िनघू न यावे .’’ सदरी आ याची प े
रा. राजवा ां ा पंध रा ा खं डात े खां क 267 व 268 यां त िस झा ी आहे त. ही स. 1645 मधी आहे त.
ते ा अथात ा ा राजगड हे नाव िद े तो मूळचाच असू न, तोरणा िक ् ा ह गत कर ापूव ा ा मा ा
बां ध ाचे काम चा ू झा े असावे . आता ि वाजी महाराजां नी पाठिव े ् या प ात दादोजी कोंडदे वा ा
िव माने आणभाक झा ् याचा उ ् े ख आहे . ाव न रयासतकार णतात की, ा उ ोगात दादोजीच
आरं भी सू चा क व ो ाहक होता; पण ा गो ीने ां ा ा ण ास मुळीच बळकटी येत नाही.
मावळाती काही दे मुख व दे पां डे हाजीराजां ा जहािगरीत असू न, कोणासही जुमानीत नसत. ां स व
क न घे ाचा हा एक उपाय दादोजीने योज ा होता, असे िदसते. हाजीराजां ची जहागीर िवजापूरकरां ा
अंम ात असू न, ित ा सीमा काही ठर ् या न ता. ते ा अथात आप ् या ध ा ा काबूत जेवढा ां त
येई तेवढा घे ाचा हा दादोजीचा उप म होय. ात ाचे या न िव े ष धोरण न ते, असते तर सदरी
प वहार सतरा-अठरा वषा ा मु ाने आपण होऊन कर ाऐवजी ते दादोजीसार ा वयोवृ व अनुभववृ
कारकुनाकडू नच झा ा असता; पण ि वाजी महाराजां नी दादोजीचा बु वाद न जुमानता आप ् याच
जबाबदारीवर हा उप म के ा अस ् याकारणाने सदरी प वहार दादोजी ा िव माने झा ा नाही हे उघड
होते. ही गो आप ् या अनुमानास सव ी ितकू आहे हे रयासतकारां ा ात कसे आ े नाही न कळे .
ानंतर वकरच दादोजी कोंडदे व मरण पाव ा व जहािगरीची सगळी व था
महाराज त: आप ् या विड ां ा नावे पा ाग े . ा सुमारास जहािगरी ा
वसु ीची मागी बाकी माग ाक रता हाजीराजां कडून ोक आ े . ां स
महाराजां नी असा िनरोप दे ऊन रवाना के े की, ‘दादोजीपं त वार े . येथ ा खच
वाढ ा असून, इकडी िभकार जिमनीचे उ जहािगरी ा खचास पु रत नाहीसे
झा े आहे . कनाटकां त आप ् या ता ात मोठा मु ू ख असून, तो सुपीक आहे .
या व आपण ितकडी उ ावरच इत:पर िनवाह करावा हे बरे .’ ा जबाबाने
हाजीराजां स मुळीच राग आ ा नाही असे िदसते. उ ट आप ा मु गा कतृ वान
िनपजू न अचाट कृ े क न ो ष साध ास उद् यु झा ा आहे हे पा न ां स
मोठे समाधान वाट े . यानंतर ां नी आप ् या जहािगरीची एकंदर व था
पाह ाचा कु अख ार महाराजां स मो ा आनंदाने िद ा आिण ‘तुमची ारी व
कतबगारी ऐकून मी फार खु झा ो आहे ’, असा िनरोप ां नी ां स पाठिव ा.
ा वे ळी िवजापू र दरबारात दु फळी माज ी असून फारच घोटाळा झा ा होता.
या व हाजीराजां नी असा िवचार के ा की, कनाटकात आपणास िमळा े ् या
जहािगरीचे र ण क न थ राहावे हे बरे . ि वाय ि वाजी महाराजां नी
चा िव े ् या धामधु मीमुळे आप ् यावर काही िकटाळ ये ाचा संभव आहे . ते ा
आपण चार पाव े दू र राहावे णजे ाचा आप ा काही संबंध नाही असे सां गता
येई . ा माणे इतउ र हाजीराजे कनाटकात कायमचे जाऊन रािह े .
हाजीराजां ा जहािगरीपै की सुपे ां ताची व था बाजी मोिहते याजकडे होती. हा
बाजी हाजीराजां चा मे णा णजे तुकाबाईचा बंधू होता. ा ा ता ात सु ाचे
ठाणे आिण तीन े घो ां ची पागा होती. दादोजी मरण पाव ् यावर महाराजां नी ास
प ि िह े की, ‘तु ी आप ् याकडी वसु ाचा िह ोब व एकंदर पागा घे ऊन
पु ास यावे .’ हे ाने मान े नाही. ा प ाचे उ र काहीएक न दे ता प घे ऊन
जाणारापा ी ाने असे उ ार काढ े की, ‘ हाजीराजे सम असता हे मा क
कोठून झा े ? यां ना कूम पाठव ाचा अिधकार काय? हे अिद हा ा रा ात
पुं डावा क न िक ् े ह गत करत आहे त, याब ां ना ासन ावयाचे ; पण ते
विड ां ा जोरावर खपू न जात आहे . यामुळे हे े फार े आहे त. आप ी फंदिफतुरी
हे अ ीच पु ढे चा वती तर यां ा विड ां ची ोभा न रा न यां चाही ाण धो ात
पडे . याचे यां ना काही वाटतच नाही. आपणास तो ासार ा गो ी करा ा;
अस ् या फंदात ां नी पडू नये.’ मामा काय बो ा ते जासुदां नी महाराजां स सिव र
कळिव े . ते एकून ां स फार राग आ ा व ि म ा ा िदवसां त पो माग ा ा
बहा ाने काही मावळे बरोबर घे ऊन ते ा मामा ा भेटीस गे े . ां नी ास
अचानक पकडून कैद1 के े आिण ा ा ता ात ा ां त व पागाही ह गत के ी.
ाि वाय ा ा खिज ात पु ळ , जवाहीर, उं ची व े वगैरे मौ वान व ू
सापड ् या. हा मोिहते आप ् या विड ां चा मे णा आहे हे ात आणू न महाराजां नी
ाचा आदर के ा व ास आप ् यापा ी रा न आपण आरं िभ े ् या कायास
साहा करावयास सां िगत े ; परं तु तो काही के ् या कबू होईना. ते ा ा ा व
 ा ा प ा ा ोकां स मो ा इतमामाने कनाटकात हाजीराजे बग ळ येथे होते
ितकडे पाठवू न िद े .
1) िक ेक बखरींत असे आहे की, महाराज काही मावळे घे ऊन मोिह ा ा नकळत ा ा ता ाती ां तात
ि र े व म रा ीस सु ा ा ठा ावर छापा घा ू न ां नी ते सर के े व मोिह ास व ा ा प ा ा ोकां स
बंिदवान के े . महाराजां नी तीन े िनवडक ोकां िन ी ा ा िक ् ् यावर जाऊन तो िनज ा असता ा ा
गाठून कैद के े असे एक-दोन बखरींत आहे .
ा एका कृ ाने पदर ा सव माणसां वर व इतर ोकां वरही महाराजां ची चां ग ी
जरब बस ी. तो विड ां चा खु मे णा असता ाचीसु ा यां नी मयादा ठे व ी नाही,
ते ा यां ा ी फारच सां भाळू न वाग े पािहजे , यां ची आ ा मोड ी िकंवा
ां ािव काही खटपट के ी तर पािहजे ास ासन करावयास हे मागेपुढे
पाहणार नाहीत, असे िवचार ां ा मनात येऊन ते महाराजां स फार वचकू ाग े .
पु ा ा पू वस चाकणचा िक ् ा आहे . हा िक ् ा पु ास जा ा-ये ा ा मागात
अस ् यामुळे तो आप ् या ता ात अस ् यास फारच सोयीचे होई असे महाराजां स
वाट े . ा िक ् ् याची हकीगत अ ी होती की, िनजाम ाही सरकाराकडून हा
पिह ् याने हाजीराजां स िमळा ा होता. पु ढे ां स जाधवरावा ा पाठ ागामुळे
िवजापु राकडे पळू न जावे ाग े . ते ा ा धामधु मीत मातडदे व व होनापा दे पां डे
नावा ा पुं डां नी तो बळकािव ा होता. नंतर मुरार जगदे वा ा िदवाणाने ा पुं डां स
कैद क न हा िक ् ा ता ात घे त ा व मुराररावाने तो राजां ा ाधीन के ा.
दादोजी कोंडदे वाने राजां ा जहािगरीची व था ावताना ा िक ् ् यावर
िफरं गोजी नरसाळा यास हवा दार नेम े होते. दादोजी मरण पाव ् यावर हा
िफरं गोजी ा िक ् ् यात तं होऊन बस ा होता. ा ा ी यु न करता तो
सामोपचाराने व होतो की कसे ते पाह ासाठी महाराजां नी ा ाकडे आप ा
वकी पाठवू न िक ् ा ाधीन क न दे ािवषयी बो णे ाव े . हे ा
िक ् े दारास मा होऊन ाने िक ् ा ाधीन क न िद ा व महाराजां ा
भेटीस येऊन ां ची ताबेदारी प न नोकरी कर ास तो कबू झा ा. हे ाचे
ग रबीचे वतन पा न महाराज खु झा े व ा िक ् ् यावर ा ाच पु न: हवा दार
नेमून आसपास ा खे ां चा वसू जमा कर ाचे काम ां नी ा ा सां िगत े . ा
िक ् ् यावर िब ा मा ा णू न एक जु ना कामदार होता; ा ा महाराजां पा ी
राहणे न वाट ् याव न ास हाजीराजां कडे जाऊ िद े . बाकीचे पू व चे
जु ने कामगार होते ते महाराजां ा नोकरीस राह ास तयार झा ् याव न ां स
 ां ा कामां वर कायम के े . चाकण िक ् ा पु रा ता ात आ ् यावर बारामती व
इं दापू र येथ े ठाणे दार महाराजां स व होऊन ां चा अंम मानू ाग े .
िफरं गोजी नरसा ाने महाराजां ा आ े व न पु ढे ि वनेरी िक ् ा ह गत के ा.
ा िक ् ् याचीही दे खरे ख महाराजां नी ा ाच सां िगत ी व ा दो ी िक ् ् यां ा
आसपास अस े ् या गावां त दादोजी कोंडदे वाने चा ू के े ी जमाबंदीची प त
अम ात आण ाची कामिगरी ाजकडे सोपिव ी.
ानंतर महाराजां चे पु ाजवळी कोंडाणा नावा ा िक ् ् यावर गे े . पु ात
सुरि तपणे नां दावयाचे तर हा मजबूत िक ् ा आप ् या हाती अव य आ ा पािहजे ,
असे ां स वाट े . हा िक ् ा ाधीन झा ् याने महाराजां ा सग ा पु णे ां ता ा
जहािगरीस बळकटी येणार होती; परं तु हा ह गत होतो कसा याची ां स मोठी
पं चाईत पड ी. िवजापू र सरकाराने ा िक ् ् यावर एक मुस मान हवा दार नेम ा
होता. ा ा ी उघडपणे यु क न िक ् ा सर कर ाचे साम महाराजां स ा
वे ळी आ े न ते व यदाकदािचत ा ा ी यु कर ास महाराज वृ झा े
असते तर िवजापू र सरकारा ी उघड वै र के ् यासारखे होऊन आप ा ना हो ास
िव ं ब ागणार नाही हे ां ना प े ठाऊक होते. या व ां नी ा िक ् े दारास
ाच दे ऊन व क न घे ाचा बेत के ा आिण हा ां चा बेत सहज िस ीस गे ा.
कोंडाणा िक ् ा हाती आ ् यावर ाची नीट व था क न ास िसंहगड असे
नाव िद े .
ा सुमारास पु रंदर नामक िक ् ् यावर नी कंठ है बतराव नामेक न एक ार
ा ण होता. ा ा ता ात हा िक ् ा व आसपासचा ां त होता. हा ास
िनजाम ाही सरकाराकडून इनाम िमळा ा होता. पु ढे िनजाम ाही मु ू ख मोग ां ा
ता ात गे ् यावर हा नी कंठराव तं होऊन बस ा होता. हाजीराजे व दादोजी
कोंडदे व ां ा ी हा िम भावाने वागत असे. दादोजी मरण पाव ा ा सुमारास हा
नी कंठराव मरण पाव ा. ा ा तीन पु होते. ां पैकी वडी मु गा िनळोपं त1 हा
सगळा कारभार आटपू न आप ् या धाक ा भावां स मोजीनासा झा ा. ा भावां ची
नावे िप ाजी व सं ाजी अ ी होती. ां चे णणे अथात असे होते की, िक ् ् याची
मा की ितघा भावां ा हाती सारखी असावी. हा असा ा ितघा भावां त क ह जुं पून
रािह ा होता. ि वाजी महाराज परा मी िनपजू न आप ् या जहािगरीची वृ ी
कर ा ा य ात आहे त हे पा न िनळोपं त ां ा ी ेहभावाने वागत असे.
आता हा िक ् ा आप ् या क ात येतो कसा हा िवचार महाराजां स पड ा.
िक ् ् या ा मा का ी उघडउघड वै र करावे तर ते पड े िपढीजात िम ; ते ा हे
करणे ोकोपचारास अमळ िव तर खरे च; परं तु बारामती, इं दापू र व सुपे ा
आप ् या ित ी परग ां चे संर ण व बंदोब यथा थतपणे ावयास ा
िक ् ् याचे साहा अव य हवे असे महाराजां स कळू न चु क े होते. वर
सां िगत ् या माणे ा भावां म े क ह ाग ा आहे असे पा न महाराज सुपे ां तात
जा ा ा िमषाने2 राजगडाव न काही िनवडक मावळे बरोबर घे ऊन िनघा े . ते
जवळ आ े असे कळ ् याव न धाक ा भावां नी आप ् या भां डणाचा िनवाडा
कर ासाठी महाराजां स पु रंदरास बो ािव े . ाव न महाराज ा िक ् ् या ा
पाय ा ी नारायणा ा दे वा यात तळ दे ऊन रािह े . िक ् ् यावर एकदम चढू न
गे ् यास िनळोपं तास सं य येई असे ां स वाट े . इकडे ा धाक ा भावां सही
उघडपणे ि वाजी महाराजां स जाऊन िमळ ाचे धै य होईना. अ ा बुचक ात
उभय प पड े असता िक ् ् यावरी ोकां नी असा िवचार के ा की, हे ितघे बंधू
पर रां ी भां डत अस ् यामुळे प रणामी िक ् ा कोणा ा हाती ागे याचा नेम
नाही. ापे ा तो ि वाजी महाराजां ा हाती गे ा तर फार बरे होई . कारण
आसपा ा मु ु खावर ां ची स ा असून, ते आणखी मु ू ख व िक ् े काबीज
कर ा ा उ ोगात आहे त. ते ा आपण ां ासार ा परा मी व थोर पु षा ा
पदरी पडावे हे बरे , असे मनात आणू न ां नी महाराजां स िक ् ् यावर आण ाची
एक यु ी योिज ी, ती अ ी :
1) िम. िकंकेड व रा. ब. पारसनीस यां चे नाव िप ो असे दे तात.
2) फ टण ा िनंबाळकरां वर ह ् ा कर ा ा िमषाने जाऊन ते ा िक ् ् यापासू न सहा मै ां वर सासवड
येथे मु ाम क न रािह े होते, असे ि विद जयात आहे . रायरीची बखर ि िहणारा णतो की, महाराजां नी
आपणां स एक पावसाळा तुम ा िक ् ् या ा आ याने रा ावे असे बो णे िनळोपंतां पा ी के े ; ते ां स
मा झा ् याव न िजजाबाईस बरोबर घे ऊन ां नी पुरंदर िक ् ् याखा ी मु ाम के ा.
ां नी ा ितघा भावां स असे सां िगत े की, ि वाजी महाराजां चा व तुमचा ेहभाव
आहे च. ते आज िक ् ् याखा ी मु ाम क न आहे त. ां स जाऊन भेटा व ां चा
आदरमान क न ां स िक ् ् यावर घे ऊन या. ां त आणखी हे दीपवाळीचे िदवस
आहे त. ते ा ां स ानास आमं ण करावे . ते वरती आ ् यावर आप ् या
गृहक हाचे कारण ां स सां गावे व ते सां गती तसे वागावे . ती ां ची सूचना ा
ितघां ही बंधूंस मा होऊन ते गडाखा ी महाराजां ा भेटीस गे े व ां स ां नी
वरती ानास ये ािवषयी आदरपू वक आमं ण के े . ते ा महाराज णा े ,
‘मजबरोबर चार मात र ोक आहे त. ां स येथे सोडून मीच एकटा वर कसा येऊ?’
 ावर ते णा े की, ‘सवास घे ऊन वर यावे .’ मग महाराजां नी आप ् या बरोबर ा
काही ोकां सह वर जाऊन तीन िदवस ां चा पा णचार घे त ा. तेव ा अवका ात
ा भावां चे भां डण ऐकून घे ऊन व ां ची समजू त घा ू न क ह िमटिव ाचा य
महाराजां नी के ा; पण ां चा एकोपा काही के ् या होईना. धाक ा भावां नी
महाराजां पा ी अ ी िवनंती के ी की, आमचा वडी बंधू आ ास काही दे त नाही,
या व आपण आ ां ा आप ् या पदरी ावे . ितसरे िदव ी रा ी महाराज ितघा
भावां ी बो त बस े असता िनळोपं त झोप येऊ ाग ी णू न उठून िनजावयास
गे ा. ही संधी पा न महाराजां नी धाक ा भावां स असा उपाय सुचिव ा की, तुमचा
बंधू सामोपचाराने ऐकत नाही. तरी ास ता ावर आण ाचा एक उपाय म ा
िदसतो. तो असा की, तो आता िनज ा आहे तेथे ास कैद करावे . ही यु ी ां स
ाग ीच कबू झा ी आिण ां नी ास कैद क न ि वाजी महाराजां कडे आण े .
मग महाराजां नी िक ् ् याखा ी आप ् या मावळे ोकां स वर बो ावू न व
िक ् ् यावरी जे ोक अनुकू होते ां स सामी क न घे ऊन ां ा साहा ाने
ा ितघा भावां स िक ् ् याखा ी आणू न िक ् ा ह गत के ा.1 मग ां चे इनाम
गाव ां स यथािवभाग वाटू न दे ऊन ां स िक ् ् या ा खा ा माचीवर राह ाची
परवानगी िद ी.2 पु ढे महाराजां नी ां स आप ् या पदरी नोक या दे ऊन वाढिव े .
ा माणे ां नी पु रंदर िक ् ा र पात होऊ न दे ता िबनबोभाट क न आप ् या
सुपे, इं दापू र वगैरे परग ां स बळकटी आण ी.
ानंतर महाराजां ा आ े व न माणकोजी दहातोंडे याने िवसापू रचा िक ् ा
ह गत के ा. तेथे हाजीराजां ा हाताखा चा एक सरदार ि ी िब ा हब ी
णू न होता. ा ाकडे ा िक ् ् याचा हवा ा ावा असा महाराजां चा मनोदय
होता; परं तु ासंबंधाने ास िवचारता ाचे असे णणे पड े की, ‘महाराज पुं डावा
करीत आहे त; ां चे आचरण केवळ बेकैद आहे ; हा ां चा ाणना ाचा उ ोग
आहे . अ ां ा पदरी मी रा इ त नाही.’ हे ाचे उ र ऐकून महाराजां स मुळीच
राग आ ा नाही. कारण तो हाजीराजां ा पदरचा जु ना नोकर होता. ाची
य ं िचतही बेअदबी होऊ न दे ता उ ट चां ग ी िबदागी क न ास महाराजां नी
हाजीराजां कडे रवाना के े . ानंतर ितकोना, ोहगड व राजमाची हे पु णे
परग ा ा वाय े कडी िक ् े ां नी ह गत के े .
1) िम. िकंकेड णतात की, गडावर गे ् यावर दु सरे िदव ी महाराजां नी ा ितघा बंधूं स ट े की, आपण
सासवडाजवळ ा नदीत ानास जाऊ या. ते ां स पसं त वाटू न ते ितकडे ात:काळी ानास गे े आिण तेथून

े ो ि ं ो ं ी े ि े े े ं
परत येतात तो िक ् ा महाराजा ा ोकानी ह गत क न ावर आप े िन ाण ाव े आहे असे ास
िदस े .
2) िक ेक बखरींत असा उ ् े ख आहे की, वडी बंधू कडे पूव चे वं परं परे चे वतन चा िव े आिण दु स या
दोघा बंधूं स दु सरीकडे इनामी वतने क न िद ी. िम. िकंकेड णतात की, यां त ् या वडी बंधूं चे नाव िप ो
नी कंठ असू न, ा ा महाराजां नी ा िक ् ् याखा ी व पुरंदर गावा ा आसपास मोठी जमीन इनाम क न
िद ी; मध ा ं कररावजी नी कंठ या ा ां नी आप ा तोफखाना व िप ाखाना यां वर नेम े आिण
धाक ा ाही आप ् या पदरी ठे वू न घे त े .
ा माणे ि वाजी महाराजां नी आप ् या जहािगरी ा आसपासचे मु मु
िक ् े आरं भी ाधीन क न घे ऊन ित ा चां ग ी बळकटी आण ी. हा वे ळपावे तो
ां नी िवजापू र सरकारा ी िवरोध असा फारसा कट के ा न ता. ा
सरकाराचे तोरणा, कोंडाणा वगैरे दोन-तीन िक ् े घे त े , ते य ं िचत र पात
होऊ न दे ता ां नी हाताखा ी घात े असून ा संबंधाने ां स असे िनिम होते की,
ते आप ् या जहािगरी ा आसपास अस ् यामुळे ां ची व था आप ् या हातून नीट
ठे व ी जाऊन आप ् या जहािगरीसही ां पासून सुरि तपणा येई व आसपासचे
दे मुख पुं डावा करतात ां जवर चां ग ी जरब ठे वता येऊन सारा दे ासंबंधाने
दे मुख टं गळमंगळ करतात, ां ाकडून तो जे ाचा ते ा वसू करता येई .
आता चाकण, पु रंदर वगैरे इतर िक ् े घे त े ते पुं डां नी बळकाव े असून ते िवजापू र
सरकारा ा मुळीच मोजीत नसत. ते ा अ ा पाळे गारां ना अंिकत कर ात आपण
िवजापू र सरकाराचे िहतच करीत आहोत असे ां ना भासिवता आ े . असो; तर ा
ु ् क वाटणा या चळवळीचे िवजापू र दरबारात ा वे ळी फारसे काही वाट े
नाही, हे ठीकच होते. कारण ां ची समजू त अ ी होणे साहिजक होते की,
हाजीराजे आप ् या ी इमानाने वागून आप ी नोकरी मो ा ारीने करीत
आहे त, ते ा ां चा हा अ ् पवयी मु गा आप ् या स े िव काही खटपट करीत
नसावा. तो जे काही करीत आहे ते आप ् या िहताचे च असावे . दु सरे असे की,
अिद हा त: मोठमो ा इमारती बां ध ात गक झा ा असून, कनाटकात
स ावृ ी कर ाकडे च ाचे िव े षत: ाग े होते आिण
हाजीराजां सार ा ू र व ार सरदारा ा साहा ाने ाने ही स ा ा मु खात
पु ळ बसिव ी अस ् यामुळे ां ावर अिद हाची अित ियत मेहरबानी होती.
ते ा ां ा ा अ ् पवयी मु ाची महारा ाती चळवळ बंद क न ा ा
ता ात ी जहागीर खा सा कर ाचा िवचार मनात आण ् यास ां स
दु खिव ् यासारखे होई असेही पात हास वाट े असावे .
परं तु महाराजां चा उ े व धोरण केवढे दू र ीचे होते हे काही येथे सां ग ाचे
योजन नाही. स ावृ ी क न रा थापना कर ाचा जो िबकट व दीघ
उ ोग पु ढे आमरण करावयाचा होता ाचा हा खं बीर पाया ते रचीत होते. मजबूत
िक ् ् यां चा आ य िमळा ् याने आप ् या ता ाती मु खाचे चां ग े र ण करता
येते व ू ा मु खात अक ात चा ू न जाऊन ाचा मोड क न पु न: िक ् ् यात
सुरि तपणे ठाणे ध न राहता येते, हे ां ा ात येऊन हे पहाडी िक ् े
बळकाव ा ा उ ोगास ां नी पिह ् याने आरं भ के ा.
ा माणे महाराजां नी ा वे ळी चाकण िक ् ् यापासून नीरा नदीपयतचा सगळा ां त
स े त आण ा. काबीज के े ् या े क िक ् ् याची डागडु जी वगैरे क न
ां वर मावळे ोक रखवा ीस ठे व े व ां चा साधे तेवढा उ म बंदोब राख ा.
ामुळे आसपासचे दे मुख जमीन महसू िबनत ार दे ऊ ाग े . दादोजी
कोंडदे वाने चा ू के े ी वसु ाची ि सव सु के ी. े तकरी ोकां स कौ
दे ऊन राजी राखू न ां ाकडून वे ळ ा वे ळी उ येई असे के े . रयतेस
सुरि तपणा वाटू न ती जिमनीचे उ वाढिव ास मनापासून झटे असे
कर ािवषयी महाराज नेहमी त र असत. ामुळे ती ां स फारच चा ाग ी.
सव िहं दू जे स हा आप ा राजा असावा असे वाटू ाग े . महाराजां चा हा
स ावृ ीचा अजब उपाय पा न पदर ा ोकां स अित ियत कौतुक वाटू ाग े .
ां ची ही यु म ा व कु ता पा न ां ािवषयी ा ोकां ा मनात
पू ताबु ी उ झा ी व ते महाराजां ा भजनी अिधकच ाग े . मावळे ोकां ना
तर महाराज केवळ मायबाप वाटू ाग े . ते ां ा िजवास जीव दे ास तयार झा े .
ाणां ची पवा न करता महाराज सां गती ते एकिन े ने करावयाचे असा ां नी
िनधार के ा.
वर सां िगत ् या माणे जमीन महसु ाची वगैरे व था यथायो ाव ् यावर
महाराजां नी आप ् या पदरी साधती तेवढे ोक ठे व ाचा म चा िव ा. ां ा
नोकरीस राह ाची उ ं ठा ास ास वाटू न पु ळ ोक ां ाकडे येऊ
ाग े . हा धनी आपणां स ाभ ा तर आप े मोठे च भा होय असे ां स वाटू
ाग े . मनु ाची यो पारख कर ा ा कामात तर महाराज अित ियत िन ात
असत. कोणी कसाही मनु आ ा तरी ाची पारख जातीने क न तो कोण ा
कामास ायक आहे हे नीट ठरवू न ास ते काम महाराज सां गत असत. ू र ि पाई
व ार कारकून जे वढा सापडे तेवढा नोकरीस ठे वावयाचा असा ां चा म असे.
अ ा कारे ार व इमानी माणसां ची जमवाजमव क न ां ा अंगी चां ग ी
वाकबगारी येऊन पु ढी मह ायास ते उपयोगी पडती अ ी खबरदारी ावयास
महाराजां नी मुळीच आळस के ा नाही.
हा असा ोकां चा जमाव करता करता मावळे ोक दहा हजारां पयत जम े व
हाजीराजां ची पागा जागोजाग होती, ती एक क न व तीत नवी भर घा ू न ती तीन
हजारां पयत ने ी. हाजीराजां नी तैनातीत िद े े व दादोजी कोंडदे वाने आप ् या
पसंतीने नोकरीस ाव े े काही कारकून होते. ते अ ािप महाराजां पा ी कायम
असून, ां चे ां स हरएक संगी उ म साहा िमळू ाग े . आप ् या त ण
ध ाची रा थापनेिवषयीची अ ी ु हाव व िहं मत पा न ां ाही अंगी
ु रण चढ े . ते महाराजां स े क करणी यो िदसे ती स ् ामस त इमानाने
दे ऊ ाग े . ां चे वय हान होते तरी ां ा अंगी अचाट कतबगारी व अ ौिकक
यु म ा होती हे पा न ते ां स अित ियत मान दे ऊ ाग े व ां ा केवळ अ ा
वचनात वागू ाग े . महाराजां नीही ां ा अंग ा गुणां चे यो चीज क न ां स
साजती असे े दे ऊन वाढिव े . रा ाचा पाया आप ् या जहािगरीपु रताच
घा ावा व पदर ा ोकां ा मनात ा क ् पनेचे बीजारोपण करावे , असा िवचार
क न महाराजां नी ा वे ळी ामराज नी कंठ रां झेकर यास1 पे वा के े .
बाळकृ पं त दीि त यां स मुजुमदारी िद ी, सोनोपं तास डिबरी सां िगत ी व रघु नाथ
ब ् ाळ बोकी यास सबनीस नेम े . ाि वाय येसाजी कंक, तानाजी मा ु सरे व
बाजी पास कर यां स माव ां ा रावर सरदार के े व एकंदर सेनेचे नायक
त: झा े . सरनौबत हा ा अजू न कोणास िद ा न ता.2 ा रीतीने त: ा
जहािगरी ा बाहे र स े चा िव ार फारसा झा ा न ता, तरी तेव ापु रता
रा ाचा पाया घा ू न तो कायम राख ाचा व ावर भ इमारत उभार ाचा
उ ोग महाराजां नी पु ढे कसाकसा के ा तो आता यथा म सां गू.
❖❖❖
1) यास 1643 म े पे वाईचा ा िमळावा असे ि . िद. यात ट े आहे , ते राजवाडे खरे समजून चा तात;
परं तु हे सं भवनीय िदसत नाही. ाचे नाव िच गु सं ाजी असे दे तो.
2) सभासद व िच गु णतात की, सु पे ां ताचा दे ािधकारी तुकोजी चोर मराठा सर र होता, ा ा
सरनौबत के े ; परं तु हाच ा माणकोजी दहातोंडे (दु तोंडे, दातवडा) यास िद ् याचा ात उ ् े ख आहे .
 स ावृ ी १६४८-४९
पू व कारे रा थापनेस आरं भ क न ास आव यक अ ी थोडी-ब त
व था ावू न महाराज स ा वाढिव ा ा उ ोगास ाग े . हा उ ोग ां नी
आरं भी कसकसा के ा ते कथन कर ापू व ां ा जहािगरी ा सभोवता ी
मु ु खाची व था क ी काय होती ाचे िद न करणे उिचत होय.
नीरा नदी ा दि णतीरीचा मु ू ख पू वस ि रवळपयत व दि णे स कृ ा नदी ा
उ रे कडी डोंगरापयत िहरडस मावळचा कृ ाजी नाईक बां द नामक दे मुख
या ा ता ात असून तो ाचा वसू जमा करीत असे व रोिहडा िक ् ा ा ा
ाधीन होता. ा दे मुखा ा मनात ि वाजी महाराजां िवषयी पिह ् यापासून अढी
असून तो ां चा े ष करीत असे.1 ाने आप ् या िक ् ् याचा बंदोब उ म कारे
ठे व ा असून ा ा र णाथ ोकही पु ळ ठे व े होते. महाराज जवळपासचे
िक ् े ह गत क ाग े ते ा हा िक ् ा ां ा हाती न जाऊ दे ािवषयी
ाचा पू ण िनधार झा ा होता. पु रंदर िक ् ् या ा आसपास ा मु ु खावरही ा
बां द ाचा पु रा डोळा होता. पु ढे हा िक ् ा महाराजां नी ह गत के ा ते ा ा ा
आप ् या िक ् ् यािवषयी मोठी काळजी ागणे साहिजक होते.
1) हा बां द पु ाखा ी बारा मावळां त मोठा जोरावर असू न तेथ े बइते (दाईत) घे त असे . दादोजी
कोंडदे वास तो मुळीच जुमानीना ते ा दादोजी ि वापुरा न ा ावर चा ू न गे ा; पण बां द ाने ाचा पराभव
क न ा ा ोकां स िपटू न काढ े . पुढे का ोजी नाईक जेधे याने ा ा चार गो ी सां गून दादोजी ा भे टीस
आण े ; परं तु हा दे मुख ि वाजी महाराजां स अनुकू झा ा नाही. असाच एक खोपडे आडनावाचा दे मुख
होता; तोही महाराजां ी िवरोध करीत असे . ां नी तोरणा वगैरे िक ् े ह गत के े ते ा ा दोघा दे मुखां नी
िवजापूरकरां ा सरदाराकडे कागाळी के ी होती.
कृ ा नदीपासून वारणा नदीपयतचा घाटमाथा चं राव मोरे या ा हाती होता.
जावळी ां तावर याची स ा असून ह मगड येथे याचे ठाणे होते. हा तर महाराजां स
सामोपचाराने सहसा व हो ासारखा न ता. ा ा ोकां चा मोठा जमाव असून
ां ा बळावर हा कोणासच मोजीत नसे.
वाई येथे िवजापू र सरकाराने नेम े ा एक मोकासदार होता. पां डवगड, कमळगड
वगैरे आसपासचे िक ् े ा ा हवा ी होते. को ् हापू र ां त एका मुस मान
अिधका या ा व थे खा ी होता व तेथ ा प ाळा िक ् ा ा ा ता ात होता.
क ् याण ां त पू व िनजाम ाही ा स े खा ी होता. तो स. 1636 म े मोग ां ी
झा े ् या तहाने िवजापू रसरकारा ा ता ात आ ा होता. ा ां ताचे दोन भाग
क न ां वर दोन अिधकारी नेम े होते. क ् याण-िभवं डीपासून नागोठ ापयत ा
उ रे कडी ां तावर मु ् ा अहमद1 नावाचा एक कु ीन मुस मान सरदार नेम ा
होता. ाचे मु ठाणे क ् याण-िभवं डी येथे होते. ा ा ता ात ा मु ू ख मोठा
िव ीण असून घाटावरचे व घाटाखा चे पु ळ िक ् े ा ा ाधीन होते. ा
िक ् ् यां वर चां ग ासा बंदोब न ता. दि णे कडी भागावर एका हब ी
सरदाराची नेमणू क के ी असून ा ाकडे तो केवळ जहािगरीदाख होता. ही
जहागीर ा ा पू वजां स िनजाम ाही सरकाराकडून िमळा ी होती. ही जहागीर
ास अ ासाठी िद ी होती की, ाने आरमार ठे वू न ापाराचे र ण करावे आिण
म े स जाणा या या ेक ं स तां ब ा समु ात नेऊन पोहोचवावे . ही जहागीर
थमतः वं परं परा चा त आ े ी नसे. जो कोणी हब ी सरदार आरमारावरी
कामिगरी उ ृ कारे बजावीत असे ास ही जहागीर ा होत असे. अ ा रीतीने
िनवड े ् या सरदारास वजीर ही पदवी िमळत असे. ा ि ीपा ी ख ा ी वगैरे
आरमारावरी ोक ब तेक हब ीच असत. ामुळे आि केती ा ोकां ची
कोकणात एक हान ी वसाहतच झा ी होती. ा ि ी ा सव आरमाराचा जमाव
दं डाराजपु री ा बंदरात असे. ा बंदरापा ी एक हानसे बेट असून ा ा मजबूत
तटबंदी के ी होती. ा बेटास जं िजरा असे नाव आहे . या वे ळी हब ां चा मु
सरदार फ े खान होता. ा ा ता ात बरे च िक ् े होते. ाम े तळे , घोसाळे व
रायरी हे मु होत. हे सगळे िक ् े मराठे सरदारां ा हवा ी के े े होते.
कोकणपटृ ीत िवजापू रकरां चा अंम पु ळ काळापासून होता. ा ां तात े परगणे
ा सरकारने जहािगरीदाख िद े असून तेथ े दे मुख ा जहािग यां चा उपभोग
वं पं रपरा घे त असत व जिमनीचा वसू तेच आटपीत. दाभोळ, अंजनवे , र ािगरी
व राजापू र ा बंदरां ची व था मा सरकारी अिधका यां कडे असे व ा हरां ा
आसपास ा ां ताचा वसू तेच े गोळा करीत. सदरी सां िगत े ् या दे मुखां पैकी
अंमळ बळ असे वाडीचे सावं त होते. िफरं ां ा ता ाती गोवे ां ता ा गतचा
मजबूत पहाडी ां त ा दे मुखां ा ता ात जहािगरीदाख असे. ा सावं तां ा
खा ोखा यो तेचे दे मुख ट े णजे गां रपू रचे सुव होत.2 ां ा ता ात ा
ां त अमळ एकीकडचा अस ् यामुळे ते जावळी ा मो या माणे ब तेक तं
होऊन बस े होते.
1) िक ेक बखरकार याचे नाव मु ाणा असे दे तात.
2) याचे नाव दळवी असे ां ट डफ दे तो; आिण िचटणीस, सभासद व िच गु सु व असे नाव दे तात.
येणे माणे ि वाजी महाराज स ावृ ी कर ास िस झा े ते ा ां ा
जहािगरी ा सभोवता ी ां ताची व था होती आिण ाच ां तावर ां चा रोख
पिह ् याने ावा हे ाभािवक होते. घाटमा ावरी व ाखा ी ां ताची मािहती
माव ां ा साहा ाने महाराजां नी िमळिव ी होतीच व ितकडी काही दे मुखां स
व क न घे त े होते. ा माणे च कोकणाती दे थती पाह ासाठी व
ितकडी दे मुखां स व िक ् े दारां स भेटून आप ा यवनी अंम झुगा न दे ाचा
संक ् प जाहीर क न, ते आप ् या बेतास अनुकू होतात िकंवा कसे हे
पाह ासाठी आप ् या पदर ा ा ण व भू कामदारां स महाराजां नी ितकडे
पाठिव े . ां नी सव िहं डून महाराजां ा स ंक ् पास बरे च दे मुख व मराठे
सरदार अनुकू क न घे त े .
महाराजां पा ी ा वे ळी मनु सं ह पु ळ झा ा होता व आणखी ोक ां ा
नोकरीस राहावयास तयार होते; परं तु इत ा ोकां स मु ािहरा कोठून ावा ही
अडचण ां स ा झा ी. ता ात आ े ् या मु ु खाचे उ ा एकसार ा वाढत
जाणा या खचास पु रणे मुळीच न ते. ोकां स वे ळ ा वे ळी वे तन िमळा े तर
ते मनापासून कोणतीही कामिगरी कर ास िस असतात. र व पागा साधे
तेवढी वाढिव ् यावाचू न आरं िभ े े काय िस हो ाची आ ा िब कू न ती.
ा माणे च ह गत के े ् या िक ् ् यां ची व था नीट ावू न ां वर अ ादी
साम ी मुब क ठे व ् यावाचू न ू ा भावी ह ् ् यां पासून ां चे र ण होणे
न ते. ते ा कोण ा तरी उपायाने िमळिव ् यावाचू न ग ं तर नाही हे
महाराजां ा ात येऊन ा उ ोगास ते ाग े . जे कोणी धना सावकार
आढळत, ां ाकडून उसने घे ाचा म ां नी चा िव ा व जे सावकार
सामोपचाराने ावयास राजी नसत ां जपासून ते बळजबरीने ावयास ते
उद् यु होत. हा म अ ायाचा तर खरा; परं तु ा दे का यास ते वृ झा े होते
ते अ ं त मह ाचे असून िस झा ् याने सवाचे च क ् याण हो ाजोगे होते. या व
मनु ां ची व ाची अनुकू ता साधे ा उपायाने करणे ा होते. मनु ां स
ा ा ा चीने अनुकू करता येई; परं तु ां ापा ी असे ां स मोहक
वाणीने बो ू न व कर ाचा उपाय हर ा असता दु सरा उपाय ट ा णजे
जु ु माचाच होता.
एके समयी ां ना अ ी बातमी ाग ी की, क ् याणचा सुभेदार मु ् ा अहमद
या ाकडून मोठा खिजना िवजापू र दरबारी जात आहे . हा खिजना कोकणातून
वाई ा मागाने चा ा होता. तो ु ट ाचे मनात आणू न महाराजां नी तीन े ार व
काही मावळे बरोबर घे ऊन खिजना घे ऊन जाणारां वर ह ् ा के ा1 व ां स उधळू न
ावू न सगळा ऐवज ता ाळ राजगडावर नेऊन ठे व ा. ा खिज ाबरोबर
चां ग ाच सरं जाम होता. कारण ि वाजी महाराज िकंवा दु सरा कोणी पुं ड तो ु टी
अ ी भीती ा सरदारास होतीच. ा झटापटीत महाराजां कडचे दहापाच ोक ठार
झा े व पाचपं चवीस जखमी झा े व मु ् ाचे पाचपं चवीस ोक पड े व े प ास
जायबंदी झा े . आप े जे ोक ाणां स मुक े ां ा कुटुं बां चा िनवाह महाराजां नी
चा िव ा व ां नी चां ग ी कामिगरी बजािव ी ां स ां ा यो ते माणे इनामे
वग रे दे ऊन उ े जन िद े . ामुळे सवास असे वाटू ाग े की, हा भू दयाळू व
उदार असून गुणां ची बूज अव य करावयाचा. याची सेवा इमानाने के ् यास ती थ
ावयाची नाही. ा रीतीने महाराजां ा पदर ा ोकां चा प व उ ाह हे
अिधकािधक वाढत चा े .
1) ि .िद. णतो की, येसाची कंक व तानाजी मा ु सरे यां नी काही माव ां िन ी जाऊन हा खिजना
महाराजां ा आ े व न ु ट ा.
हा खिजना ु ट ् यामुळे क ् याण ा मु ् ा ी उघड वै र उप थत झा े . ते ा
महाराजां नी आबाजी सोनदे व यास ा ावर पाठिव े . ाने जाऊन क ् याणावर
एकाएकी छापा घात ा व ते सर क न मु ् ा हयातीस1 बंिदवान के े व ा ा
ता ात े सगळे िक ् े आप ् या क ात घे त े . ा िवजयाचे वतमान महाराजां स
कळ े ते ा ां स मोठा आनंद झा ा व ते जातीने क ् याणास गे े . मु ् ास कैद
के े होते, ास सोडवू न ाचा ब मान के ा व ास आदरपू वक िवजापु रास रवाना
के े . आबाजीपं ताने ा मु ् ाची सून2 ढाई ा गद त पकडून ठे व ी होती.
महाराज क ् याणास आ ् यावर ां ापा ी आबाजीने असा अज के ा की, ा
ढाईत एक अित ाव संप त ण ी सापड ी आहे . ती महाराजां ा सेवेस
यो आहे असे वाट ् याव न ठे वू न िद ी आहे . हे ऐकून महाराजां नी ास आ ा
के ी की, ‘तु ी जी सुंदर ी ठे व ी आहे ती सभेस घे ऊन या!’ अ ी आ ा होताच
ा कारभा याने ित ा चां ग ी नटवू न-सजवू न सभेस आण े . ित ा पा न महाराज
हस े आिण णा े की, ‘ ा बाई ा ाव ासारखे आम ा मातु ीचे ाव
असते तर आमचे ही प िह ासारखे झा े असते !’ हे ऐकून सग ा ोकां स
अचं बा वाट ा. ां ा ा िन ही वृ ीचे ां ना मोठे नव वाट े . मग महाराज
आबाजी सोनदे वास णा े , ‘ ा ा य पािहजे ाने पर ीचा अिभ ाष कदािप
क नये. राजाने उ ीचा अंगीकार क नये. पर ीचा अिभ ाष के ् याने
रावणासारखे ब ा पु ष ना पाव े आहे त. मग आम ासार ाची कथा काय?
जा अप समान आहे .’ हे असे बोधाचे भाषण ऐकून सवा ा िच ावर असा
प रणाम झा ा की, महाराज महापु ष आहे त. ां ा हातून अनाचार कदािप
ावयाचा नाही व पदर ा माणसां नी तो के ् यास तो मुळीच खपावयाचा नाही. मग
महाराजां नी ा ीस व ा ं कार दे ऊन मो ा इतमामाने ितचा सासरा िवजापु रास
गे ा होता ितकडे पाठवू न िद े .3
क ् याण ां त िजं क ् याब आबाजी सोनदे वाची फार तारीफ क न महाराजां नी
ा ा ा ां ताचा सुभेदार नेम े व ितकडे जमीन महसु ाची व थत प त
ाग ीच सु के ी. यवनी अम ात जा अगदी टे कीस आ ी होती, तीस
आ वासन दे ऊन ार के े . ा ां तात ा ाचीन सं था ु ाय झा ् या हो ा,
ां चे पु ीवन के े . दे व थानां स व ा णां स जी वषासने पू वकाळी चा ू होती ती
पु न: सु के ी व जी ा काळी चा ू होती ती त ीच कायम ठे व ी. ामुळे सव
िहं दू जा संतोष पावू न महाराजां ची कीत सव सृत झा ी.
1) ो. सरकार हे आडनाव नवै यत असे दे तात. ते आणखी असे णतात की, महं मद अिद हा ा वे ळी फार
आजारी अस ् यामुळे हा मु ् ा िवजापुरास बरे च िदवस होता आिण ा ा प चात ा ा ा क ् याण
ां ता ा जहािगरीची अ व था झा ् यामुळे महाराजां ा हाती हा ां त असा सहज आ ा.
2) ि . िद. णतो की, ही ा मु ् ाची क ा असू न ित ा आबाजी सोनदे वाने ाजपासू न राजीखु ीने पैसा
दे ऊन घे त े होते. तारीख- इ- ि वाजी नामक यवनी बखरीत मुळात ् यासारखाच मजकूर आहे . ही कोणातरी
दु स याच मुस मानाची मु गी होती असे िक ेकां चे णणे आहे .
3) क ् याण हरात ि वाजी महाराजां स पु ळ पुर े े सापड े असे ा वे ळचा टाविनअर नावाचा एक
युरोिपयन वासी ि िहतो.
ा िवजयाने महाराजां ना व पदर ा ोकां ना मोठाच प आ ा. मु ् ाचा
वसवसा मोडून काढ ् यावर ां नी आसपासचे िक ् े सर कर ाचा धू म सपाटा
चा िव ा. िक ् े दारां ी थम सामोपचाराचे बो णे ावावे व र पात न होता ते
िक ् े ता ात क न दे तात की कसे ते पाहावे ; तसे ते करारास न आ े तर
ां ावर अक ात छापे घा ू न िक ् े ावे त, असा म ां नी चा िव ा. मावळे
व धारकरी यां स िक ् ् यां ची बारीकसारीक मािहती असे. ा िक ् ् यां ची मािहती
नसे तेथ े मािहतगार िमळवावे . इतकेही क न एखा ा िक ् ् यावर वे नच
झा ा तर ावरी रखवा दारां पैकी काही जणां ी भेद करावा व ा ा
कोटघे यां ा आती घरे ाकार ासाठी आगोटीस गवत वगैरे पु रिव ाचा करार
िक ् ् याखा ा गावक यां नी के े ा असे, ां पैकी काही जणां स ाच दे ऊन
आप े से करावे व आप ् या धारक यां ा मा ावर गवता ा मो ा दे ऊन ात
तरवारी घा ा ा. अ ा बहा ाने िक ् ् यावर जावे व भेद क न व के े ् या
रखवा दारां ा मदतीने बाकी ा रखवा दारां वर एकदम घा ा घा ू न िक ् ा सर
करावा. ा माणे ां नी कां गारी (कां गुरी), तुंग, ितकोना, ोहगड, राजमाची, कुवारी,
भोरप, घनगड, के ना, मा ी आिदक न िक ् े घे त े . ा ां तात िक े क
दे मुख पुं डावा करीत व पाळे गार रयतेस फारच उप व करीत ां स जे रीस आणू न
िकंवा ममता दाखवू न आप े अंिकत क न महाराजां नी सगळा मावळ ां त ां ा
ासापासून मु के ा व तेथी जा सुखी के ी. यवनां चा सुळसुळाट अगदी
मोड ा; आप ा िहं दू राजा झा ा असून कोण ाही बाबतीत कोणावर जु ू मजबरी
होईना ी झा ी, हे पा न सव िहं दू जा महाराजां स दु वा दे ऊ ाग ी. धमर ण
होऊन रा ाचा अनुभव येऊ ाग ् याने सवास सुख झा े .
ा माणे क ् याण ां ता ा उ र भागाती जा आबाद व सुखी झा ी. हे ऐकून
दि ण भाग जो ि ी ा क ात होता तेथ ् या िहं दू जे सही ि वाजी महाराजां ची
स ा आप ् यावर ावी अ ी इ ा होऊ ाग ी. ा वे ळी हब ां ा नोकरीस
सोडवळे कर व कोडवळे कर असे दोन मराठे जमेदार होते. ां नी महाराजां स असे
सां गून पाठिव े की, ‘आ ां स हब ां ा ताबेदारीचा अगदी वीट आ ा आहे . तो
आ ां स अनेक कारे छळतो. आप ी ारी कोकणात यावी, णजे आ ी तळा व
घोसाळा हे िक ् े आपणां स घे ऊन दे तो. हे िक ् े हाती आ ् याने आपणां स
पु ळ ां त साध ासारखा आहे व यवनां ची ताबेदारी जाऊन आ ी आप ् या
पदरी पडू.’ ही अ ी ितकडी ोकां ची अनुकू ता पा न महाराज काही ोकां िन ी
ितकडे गे े व ते िक ् े ां नी ाधीन क न घे त े . ा िक ् ् यां नजीक सुरगड
आहे , तोही ां नी ह गत के ा व आसपास ा ां तात आप ा अंम बसिव ा.
हब ां चा हा ां त हाती आ ा खरा; परं तु तो कायमचा ाधीन राहणे अंमळ कठीण
होते. कारण ि ी मोठा बळ होता. ासाठी महाराजां नी बीरवाडीस चां ग ी मेट
पा न तेथे िक ् ा बां ध ा आिण रायरी ा1 बळकट डोंगरावर ि ं गाणा नावाचा
िक ् ा बां ध ा. हाच िक ् ा पु ढे िव े ष मजबूत क न ास रायगड असे नाव
िद े . ा सव िक ् ् यां वर आप े ोक ठे वू न ां चा चां ग ा बंदोब के ा.
 ा माणे हब ां ा ता ातून कु ाबा ां ताचा पू वभाग महाराजां ा स े खा ी
आ ा.
1) रायरी व ि ं गाणा हे िक ् े िनराळे असू न रायरी ा िक ् ् यास पुढे रायगड असे नाव िद े असे िक ेकां चे
णणे आहे .
ा मोिहमेत महाराजां ना िस भवानी तरवारीचा ाभ झा ा. महाराज
ह रहरे वरा ा द नास जाऊन परत येत असता ां स कोणी असे सां िगत े की,
गोव कर सावं तां ा घरी एक नामी धोप तरवार आहे . ितची िकंमत तीन े होन आहे .
ही तरवार ां जकडून आपण ावी असे जवळ ा ोकां नी महाराजां स सुचिव े .
ां स महाराज णा े की, ‘ख या मद पु षाने कोणा संभािवत मनु ापा ी एखादी
व ू अस ी तर ितचा अिभ ाष ध नये. मंतकम ाची गो पु राणां तरी आहे , ती
तुम ा ात असे च. ामुळे उप थत झा े े वै र भगवं तां सच िनभावता आ े .
आपण मानवां नी अस ् या ु ् क व ू साठी नसते वै र माजवू नये.’ हा असा ां चा
िन: ृ हपणा पा न ोक उगीच रािह े . इकडे सावं तां ा कारभा यां नी ास स ् ा
िद ा की, ि वाजी महाराजां सार ा तापी पु षा ी स कर ाची अमो संधी
आ ी आहे , ती थ दवडू नका. ां स तुम ाकडची तरवार नजर क न ां चे
िम संपादा. ही मस त ा सावं तां ना चू न ां नी महाराजां ची भेट घे ऊन ती
तरवार ां स नजर के ी. ामुळे खु होऊन महाराजां नी ां ना ितजब तीन े
होन व पोषाख िद ा व ां स नोकरीस ठे व े . ा तरवारीवर महाराजां ची फार ीती
असे. कोण ाही मोिहमेस िनघावयाचे झा े तरी ती घे त ् यावाचू न ते िनघत नसत. ा
तरवारीचे नाव ां नी ‘भवानी’ असे ठे व े . ती हाती आ ् यावर महाराजां स ेक
मोिहमेत य येत गे े णू न ितची ते िन पू जा करीत. नवरा ात घटाजवळ ठे वू न
ितची पू जाअचा क न दस या ा िदव ी ती पु न: हाती ध न न ा मोिहमेस िनघावे
असा ां चा म असे.
ा मोिहमेत महाराजां नी राजापू र हरावर ह ् ा के ा. हे हर ि ी ा ता ात
होते. तेथे मोठा ापार चा त अस ् यामुळे ते मोठे ीमान होते. ा हराची
नाकेबंदी क न ते ु ट ाचा बेत महाराजां नी के ा. तेथ ् या कमावीसदाराने
ां ा ी सामना कर ाचा घाट घात ा; पण ास चां ग े ासन के ् यामुळे तो
रण आ ा. मग हराती ापा यां कडून व ीमंत ोकां कडून काढवे तेवढे
काढ े . ा हरात महाराजां स एक मोठा ार व ायक मनु ा झा ा.
ाचे नाव बाळाजी आवजी असे होते. ाचा बाप आबाजी हरी िच े हा जं िज या ा
ि ी ा पदरी िदवाण होता. ाजवर ि ीची इतराजी होऊन ा ा व ा ा
भावा ा ाने ठार मार े व ा ा बायकामु ां स म त येथे नेऊन गु ाम णू न
िवक ासाठी तारवात घा ू न रवाना के े . बाळाजीची आई मोठी ार व धू त होती.
ितने ख ा ां चे मन वळवू न आपणां स राजापु रास नेऊन िवकावयास सां िगत े . तेथे
ितचा भाऊ िवसाजी ं कर हा मोठा ापारी होता. ाने तीस ा ख ा ां कडून
िवकत घे त े . ती आप ी नात ग आहे हे ां स ाने कळू िद े नाही. ितचे तीन
मु गे. हा बाळाजी आवजी व दु स या दोघां ची नावे िचमणाजी व ामजी अ ी होती.
ा ितघां मु ां स िवसाजीने चां ग े ि ण िद े होते. बाळाजी एका कसबेदारा ा
हाताखा ी कारकून होता. ि वाजी महाराजां ची ारी कोकणात आ ी आहे असे
ऐकून ाने आप ् या दै ाव थे ा हकीगतीचे एक प ां स पाठिव े . महाराज ा
प ाचे अ र पा न फार खु झा े व ां नी ा ा आप ् या पदरी कारकुनीची
नोकरी प न राहावे असा ा प ाचा जबाब पाठिव ा. ास बाळाजीने असे
ु र पाठिव े की, मामाचे कज आहे ते िफट ् यावाचू न म ा येववत नाही. पु ढे
महाराज राजापु रास गे े ते ा तेथ ् या ोकां स ां नी असे सां िगत े की, येथे
बाळाजी आवजी णू न कोणी गृह थ आहे , ास आम ाकडे घे ऊन या. ा माणे
ास महाराजां कडे आण े , हे वतमान ा ा आई ा कळताच ती घाब न धावत
आ ी व महाराजां ा चरणी ोटां गण घा ू न आप ी सगळी हकीगत ितने ां स
िनवे दन के ी. ती ऐकून महाराजां ना फार गिहवर आ ा व ित ा दु स या दोघा
मु ां सही बो ावू न आणू न ितचे ां नी सां न के े की, जसे हे तुझे तीन मु गे तसाच
मी तुझा चौथा मु गा आहे असे समज व ा ितघा मु ां स मजबरोबर पाठव; मी ां चे
क ् याण करीन. बाळाजी आवजीचे अ र पा न महाराज अगोदरच संतु झा े होते,
ात आणखी ाची भेट झा ् यावर ाची इ त व ारी पा न तर ां स
फारच आनंद झा ा व ां नी ास आप ा िचटणीस नेम े . िचमणाजी हा जमाखच
ि िह ात मोठा कु आहे असे पा न ास द रदार के े व ामजीस
रायगडाची कारखानिव ी िद ी.
ा बाळाजी आवजीवर महाराजां ची अित ियत कृपा असे. हरएक गु कार थान
महाराज पिह ् याने ा ाकडे बो त. तो अित ियत ामािणक व ािमिन
अस ् यामुळे महाराजां चा ा ावर पू ण िव वास असे. मोठमोठी मह ाची प े,
खि ते वगैरे महाराज हमे ा ा ाचकडून ि हवू न घे त. तो उ म े खक व मजकूर
जु ळिवणारा अस ् यामुळे ा ा कोण ाही करणािवषयी थोडी ी समजू त िद ी
णजे पु रत असे. ा ा आधाराने सुसंगत व मु े सूद मजकूर ि िह ा ा कामात
तो पु रा वाकबगार असे. असे सां गतात की, एके संगी ारीत असता महाराजां नी
ा ा एक खि ता ि हावयास सां िगत ा; परं तु सगळा िदवस काही ना काही काम
िनघा ् यामुळे ा ा रा होईपयत तो खि ता ि हावयास अवका िमळा ा नाही.
रा ौ महाराजां नी ास जवळ बो ावू न, सां िगत े ा खि ता ि िह ा काय? असा
न के ा. ते ा बाळाजी अगदी घाब न गे ा. ि िह ा नाही ट े तर कूम
तोड ् याब ि ा खा ीने ावयाची हे ास प े मािहत होते. मग क ी तरी
वे ळ मा न ने ी पािहजे असे मनात आणू न ाने न कचरता होय असा जबाब िद ा.
ते ा तो कसा काय ि िह ा आहे तो आ ां ा वाचू न दाखवा, अ ी महाराजां ची
आ ा झा ी. ते ा बाळाजीने द र सोडून एक कोरा कागद पु ढे ध न न
अडखळता सव खि ता बो ू न दाखव ा. तो ऐकून महाराज फार खु झा े आिण
असा नामी मसुदा ि िह ् याब ां नी ाची तारीफ के ी. जवळ िदवटीवा ा
िदवटी घे ऊन उभा होता. ा ा नजरे स बाळाजीचे हे सारे कृि म पडून तो हस ा.
महाराजां नी ा ा दरडावू न हस ाचे कारण िवचार े . ते ा ाचा िन पाय होऊन
ाने महाराजां स सां िगत े की, बाळाजीबावां नी जो कागद आता महाराजां स वाचू न
दाखिव ा तो कोरा होता, ावर काहीएक ि िह े न ते. ा माणे बाडी
उघडकीस आ ी ते ा बाळाजीने आप ा अपराध कबू के ा व तो खि ता
ि िह ास फुरसद क ी झा ी नाही ते सां िगत े . ाची अ ी धारणा ी पा न
महाराज फार संतोष पाव े .
❖❖❖
 िपतृसंकटिनवारण १६४९-५३
एथवर सां िगत ् या माणे ि वाजी महाराजां नी िवजापू रकरां ा मु खात दोन- तीन
वष धु माकूळ उडवू न िद ा. ाचे वतमान ा दरबारात वे ळोवे ळी पोहोचे ; परं तु
ाजकडे ा सरकारने फारसे पु रिव े नाही. क ् याणचा सुभेदार मु ् ा याचे
समूळ उ ाटन होऊन तो रडत िवजापू र ा दरबारात गे ् यावर ा ा तोंडून क ी
हकीगत कळ ी ते ा मा पात हास वाट े की, यापु ढे ि वाजी महाराजां ा
धामधु मीकडे दु क न उपयोग नाही. ि वाजी महाराजां नी सरकारी खिजना
ु ट ा, क ् याण ां त काबीज के ा, जवळपासचे ब तेक िक ् े ह गत के े व
आणखी िक ् े घे ा ा व सरदार बुडिव ा ा उ ोगात ते आहे त असे वतमान
िवजापु रात सव पस न खळबळ उडून गे ी. पात हा महमद अिद हा यास
असा सं य आ ा की, हे सारे हाजीराजे यां चेच गु कार थान असावे . ां नी
आप ् या मु ास आतून सां िगत ् याव न ाने हे असे उघड बंड आरं िभ े आहे . हा
सं य ये ास आणखी असेही कारण असावे की, रणदु ् ाखान कनाटकातून परत
आ ् यावर ितकडी सगळा बंदोब हाजीराजां स सां िगत ा असून ितकडी
सुभेदारीही ां सच िद ी होती. ा माणे ब तेक तं व था हाती आ ् यावर व
ितकडी ोकां चा िव वास व ीती संपादन के ् यावर राजां ा मनात ितकडे तं
रा थाप ाचा िवचार घोळू ाग ा होता, यािवषयी मागे सां िगत े च आहे .
ि वाजी महाराजां नी ा मु खात धामधू म चा िव ी होती तो हाजीराजां ा
हातचा नुकताच गे ा अस ् यामुळे तो परत आप ् या क ात यावा ासाठीच ां नी
ही खटपट आप ् या पु ाकरवी चा िव ी असावी असा वहीम पात हा ा येणे
साहिजक होते.
असा सं य पात हा ा आ ा खरा; परं तु हाजीराजां चे एकदम उघडपणे पा रप
करणे न ते. बरे , ि वाजी महाराजां वर फौज पाठवावी तर ितकडे कनाटकात
हाजीराजे गडबड क न दौ तीस अपाय आणती . ते ा हा काटा यु ीने
काढ ाचा िवचार पात हाने के ा. ाने थमत: हाजीराजां स असे प पाठिव े
की, ‘‘तु ी आमचे इतबारी अमीर असता तुमचा पु जो तु ी पु णे ां ती ठे व ा आहे
तो बद ा आहे . ाने हरामखोरी क न आम ा ता ात े िक ् े घे त े व
क ् याण ां तही काबीज के ा. ही गो बरी नाही. यात िहत काय पािह े ? याक रता
तु ास असे फमािव ात येत आहे की, ि वाजीने असा गाफी पणा व पुं डावा क
नये अ ी ास तु ी ताकीद ावी, ाने ता ात रा न मेहरबानी संपादन करावी.
ा माणे वाग ास तो राजी नस ् यास तुम ावर इतराजी होऊन तुमची जहागीर
काढू न घे त ी जाई व ास व तु ां स ासन कर ात येई . तुम ा हातून ाचा
बंदोब िकंवा पा रप होत नस ् यास ा ा जु रास आणावे .’’
हाजीराजां नी ा प ाचा जबाब असा पाठिव ा की, ‘‘ि वाजी माझा पु खरा; परं तु
तो मा ा कमात नाही. तो िबघड ा आहे . माझा ास काही इ ाज नाही. मी
पात हाचा एकिन नोकर आहे . यात माझी तक ीर िब कू नाही. माझा गु ा
असे तर मी मनोभावे जु रास हजर राहतो. हजरतींनी ि वाजीवर ारी क न
ास िजवं त ध न आणावे िकंवा काय मन माने ते करावे . ास मी आड आ ो तर
माझा मु ािहजा ठे वू नये. ि वाजी ा तंबी दे ऊन कमात आणावे , एवढाच माझा अज
आहे . म ा दु सरे काही कळत नाही.’’ ा माणे हाजीराजां कडचे उ र आ े तरी
बाद हाची खा ी होईना.1 णू न ाने आप ा सरदार मु फाखान हा कनाटकात
मोिहमेवर गे ा होता ास असा गु कूम पाठिव ा की, हाजीराजां स यु ीने
पकडून िवजापु रास पाठवावे . असे के ् याने ि वाजी महाराज सहज वठणीवर येती
असे ास वाट े . मु फाखानाने ही कामिगरी बाजी घोरपडे यास सां िगत ी.
ा घोरप ाने राजां स कसे द ाने पकड े हे मागे सां िगत े च आहे .2 ाने ां स
िवजापु री आण ् यावर पात हाने पु न: असे िन ून सां िगत े की, तु ी आप ् या
मु ाचे बंड मोडून टाका. दु स या सरदारां कडूनही ास पु ळ सां गिव े ; परं तु ा
सवास ां चा एकच जबाब होता, तो हा की, ‘ि वाजीचा आिण आप ा काहीएक
संबंध नाही. तो सरकारा ी बंड करीत आहे . ाच माणे तो मा ा ीही
बंडखोरासारखे वतन करीत आहे . मग पात हाने राजां कडून आप ् या सम
ि वाजी महाराजां ना अ ा आ याचे प ि हिव े की, ‘तु ी एकदम िवजापु रास
िनघू न यावे व पात हाचे जे िक ् े , कोट वगैरे बळकाव े असती ते ां ा
ाधीन करावे . तुम ामुळे ां ची आम ावर अित ियत इतराजी झा ी आहे .’
1) ि विद जयात सां िगत े आहे की, ा वे ळी अिद हाने ि वाजी महाराजां सही एक जरबेचे प पाठवू न
ा ि रजोरपणा ा कृ ाब ां चा िनषेध के ा व ां स िवजापुरास जुरास ये ािवषयी कूम के ा.
महाराजां नी ास असा जबाब पाठिव ा की, मा ा ता ात आ े ा सगळा ां त जहािगरीदाख ा तर मी
िवजापुरास येतो.
2) भाग दु सरा, पृ. 57
हे असे विड ां चे प आ े ते ा महाराजां ना मोठा िवचार पड ा. आप ् यामुळे
विड ां वर संकट आ े . आता कसे करावे ? ां ची आ ा ि रसावं क न
आजपयत िमळिव े े िक ् े व ां त सोडून दे ऊन यवनां चे अंिकत होऊन राहावे
तर आपण आरं िभ े े ु काय अिस राहते आिण ा थतीिवषयी आपणां स
अित ियत ितटकारा वाटत आहे तीच ीका न राहणे भाग पडणार, असे िवचार
ां ा मनात येऊन ते िचं ता होऊन बस े . ही ां ची उदासीन अव था पा न
सईबाईने िचं तेचे कारण िवचार े . ते ा ां नी ित ा विड ां ा प ात ा मजकूर
कळिव ा व पु ढे काय करावे णू न िवचार े . ितने उ र के े : ‘आ ी या.
आमची बु ी ती िकती? साहे बां पा ी मोठमोठे िवचारकत कारकून व सरदार आहे त,
ां चा स ् ा ावा. िवचार े च ा अथ म ा असे वाटते की, रा साधावे .
धमाचे व गो ा णां चे र ण करावे अ ी इ ा धर ी आहे ती यो आहे . दे वावर
भार घा ू न चा ावे . य दे णार तो समथ आहे . रा साधावयाचे तर मोह काय
उपयोगाचा? थोर े महाराज पड े दू रदे ी. नाही तर ां सही ा गो ीचा संतोष
वाटतो.’ हे सईबाईचे भाषण ऐकून महाराज संतोष पाव े . आप ् यासारखे च ितचे मत
आहे हे पा न ां स समाधान वाट े . नंतर मातु ी, कारकून व सरदार यां स िवचारता
ां नीही अ ीच मस त िद ी. मग ां नी हाजी महाराजां स प ाचा जबाब असा
पाठिव ा की, ‘आ ी ितकडे आ ् याने काही एक उपयोग होणार नाही. घे त े े
िक ् े , कोट व ां त सोडून ा णू न सां गू ाग े तर आ ी काही सोड ास राजी
होणार नाही, या व आप ् या दै वी असे तसे आपणां स होई व आम ा दै वी
असे तसे आ ी क .’
हे महाराजां कडचे गे े े प पात हास दाखवू न हाजीराजां नी पु न: अ ी िवनंती
के ी की, ‘मु गा आप ् या ाधीन िब कू नाही. ाचे पा रप हजरतीस वाटे
ा रीतीने करावे . मजवर िवनाकारण दोषारोप क न कोपायमान होऊ नये.’ परं तु
इत ाने पात हाचे समाधान झा े नाही. ा ा वाट े की, यात हाजीराजां चीच
सगळी बाडी आहे . ां ना ि ा के ् यावाचू न मु गा ता ावर यावयाचा नाही. मग
ाने िभंतीस दगडाचा एक कोनाडा क न ात बस ापु रती थोडी ी जागा ठे व ी
व तीत राजां स िचणू न एक िचरा मा ावावयाचा ठे व ा आिण ां ना असे सां िगत े
की, अमूक मुदतीत तुमचा मु गा आ ां स रण आ ा नाही तर हा िचरा कायमचा
बसवू न टाकू. ा कोना ातून ां ना िदवसातून एक-दोन वे ळा काढीत व पु न: आत
ठे वू न दे त.
असा हा अितभयंकर ाणां त संग विड ां वर आ ् याचे महाराजां स कळ े ते ा
ां ना पराका े चे दु :ख झा े व आता पु ढे काय करावे याचा िवचार पड ा. आप ् या
पायी विड ां चा ाणना खिचत होतो असे मनात येऊन ां चे दय ोकिव
झा े . अ ा महापरा मी नरपुं गवाचा असा परम उ े गकारकरीतीने अंत ावा व तो
मु ा ा बेता पणामुळे ावा हे खरोखरीच सु ी िपतृभ ा ा दयास अ ं त
दु :ख दे णारे होय. आजपयत ा गो ी आपण के ् या ा विड ां ा कानावर गे ् या
असून ां नी ाब आपणां स ासन के े नाही, ते ा ा ां स संमत असा ा
असे महाराजां स वाटू न ां नी आप ा योज े ा हा म िन चयाने पु ढे चा िव ा
होता. आपण हा एवढा उप ाप के ा ाचा प रणाम असा घोर होई असे ां स
वाट े न ते; कारण ां स हे माहीत होते की, कनाटकात आप ् या विड ां चे वच
अित ियत वाढ े अस ् यामुळे ते पात हास एकाएकी दाद दे णार नाहीत; परं तु
घोरप ाने ां स द ाने पकडून िवजापु रास आण े णू न हा दु धर संग ां जवर
ओढव ा.
ख या वीय ा ी व ढिन चयी पु षाची परी ा अ ाच िबकट संगी होत असते.
महाराजां ा अंगचे अनेक गुण ा भयंकर संगाने चां ग े कसास ाग े . एक तर
ां ची िपतृभ ी िकती िन:सीम होती ते िदसून आ े . ते केवळ ाथसाधू व
रा ोभी असते तर ां नी िप ा ा िजवाची पवा के ी नसती. रा तृ े स व
होऊन िपतृह ा कर ासही औरं गजे बासारखे नराधम वृ होतात, तर क ाने
संपािद े े रा िप ा ा ाणर णासाठी कोण सोड ास तयार होई ? परं तु
महाराज ा कोटीत े मानव न ते. दु सरा मोठा गुण ट ा णजे आरं िभ े े
स ाय कसेही संकट ा झा े तरी कदािप अिस सोडावयाचे नाही असा अढळ
िन चय हा होय. यवनां ा स े तून दे सोडवू न तं कर ाचा िनधार एक वे ळ
के ा तो ा वे ळी िपतृमोहा व चळ ाचा समय ा झा ा होता. कृतसंक ् प
सोड ा नाही तर िपतृह े स आपण कारण होतो व िपतृर ण करावयासाठी यवनां स
रण जावे तर के े ा संक ् प अिस रा न जगात आप े हसे होते; ा माणे
‘इकडे आड आिण ितकडे िवहीर’ अ ी महाराजां ची थती ा वे ळी होऊन गे ी;
परं तु महाराजां नी ा संगी संक ् प कायम राखू न िपतृसंकटिनवारणाची जी
अजब यु ी योज ी तीव न ां ा अंगची क ् पकता व धू तता चां ग ीच यास
आ ी.
हा काळपावे तो ां नी मोग ां ा मु खास य ं िचतही उप व के ा न ता. याचे
एक कारण तर उघडच होते की, दो ी पात ाहतीं ी एकदम िवरोध करणे इ
न ते. ि वाय मोग ां चा बंदोब सरह ी ा मु खात िव े ष चां ग ा होता. दु सरे
असेही कारण असावे की, िवजापू र सरकारची स ा दु बळ क न टाकणारा रपू
उ ावा व हाजीराजां सार ा ू र व ब ा सरदाराने िकंवा ां ा
वीय ा ी पु ाने िफसाद करावी हे मोग बाद हास इ च वाट ासारखे होते.
या व िवजापू र सरकारा ी यु संग करावे ागून यदाकदािचत आप ा पाडाव
होऊ ाग ा तर मोग ां चा आ य ीका न आपणां स सावरता येई असे
महाराजां स वाट ् याव न ां नी ा सरकारास मुळीच दु खिव े न ते.
मोग बाद हाचा उ े महाराजां स प ा माहीत अस ् याव न ां ना ा वे ळी
अ ी खा ी वाट ी की, आपण ा ापा ी मदत मािगत ी असता ती तो ता ाळ
दे ई . मग ां नी हाजहान बाद हास ाचा मु गा मुरादब जो ा वे ळी दि णे त
सुभेदार होता, ा ा ारे असा अज के ा की, ‘‘आमचे वडी हाजीराजे यां वर
िवजापू र सरकाराची इतराजी होऊन ां स िभंतीत िचणू न मार ाचा ठराव ा
सरकारने के ा आहे , तरी ां स ा ाणसंकटातून सोडिव ाची मेहरबानी करावी व
ां स आप ् या पदरी ावे . ा माणे च आ ीही आप ् या नोकरीस राहावयास
तयार आहो. िनजाम ाही ा संबंधाने झा े ा ढा मनात न आणता अ ा ू र व
इमानी सरदारास जीवदान िद े असता दि णे ा मोग ी अंम वृ ं गत व ढ
कर ास ां ाकडून व आ ां कडून पु ळ साहा होई .’’ अ ा अ याचा
अज रघु नाथपं त मुरादब ाकडे घे ऊन गे ा ते ा अथातच ा ा तोंडास पाणी सुट े
असावे . हाजीराजां नी िनजाम ाहीस ह ा ं ब दे ऊन िव ण ौय व परा म
कट के ा होता, ाचा िवसर ास पड ा न ता. ा माणे च ि वाजी महाराजां नी
रा थापने ा कामी दि त के े ी अचाट कतबगारी व यु म ा ा ा
कानी वे ळोवे ळी गे ीच असावी. ते ा असे परा मी व ू र सरदार आपणां स
अनुकू झा े , तर िनजाम ाही माणे अिद ाही व कुतुब ाही बुडिव ास
आपणां स िव ं ब ागणार नाही असे ास वाटणे साहिजक होते.
महाराजां ा ा न ते ा अजाचा जबाब मुरादब याने सन 1648 ा माच
मिह ात असा पाठिव ा की, तुमचे काय मागणे आहे ते कळिव ासाठी तु ी
आप ा एखादा िव वासू वकी इकडे पाठवावा. ा माणे महाराजां नी वकी
पाठिव ा मुरादब ाने हाजहान बाद हास ही गो कळवू न महाराजां चा अज मा
कर ािवषयी रदबद ी के ी, ते ा ा बाद हाचे मन वळू न ाने िवजापू र
सरकारास असा खि ता पाठिव ा की, हाजीराजे भोस े यां स कोण ाही कारचे
ासन न करता सोडून ावे व महाराजां स स. 1649 ा ऑग मिह ात मुरादा ा
ारे असा जबाब ि िह ा की, ‘ हाजीराजां चे पू व चे गैरवतन मनात न आणता ां ना
आम ाकडे नोकरीस ठे व ास आ ी राजी आहो व तु ां सही पाच हजार ारां ची
मनसब दे ास तयार आहो. तरी तु ी आप ् या विड ां स व इतर नात गां स घे ऊन
दरबारी जू ावे .’ ानंतर दोन मिह ां नी मुरादाने हाजीराजां सही अ ा
आ याचे प पाठिव े की, ‘तुमचे पु ि वाजी यां नी तुम ा सुटकेिवषयी अज
क न आपण जू रची नोकरी प र ाची इ ा दि त के ी हे पा न आ ां स
समाधान वाट े व तुमचे मागी अपराध मनास न आणता तुमची सुटका
कर ािवषयी ि िह े आहे . आ ी बाद हाकडे जाणार आहो. ां ाकडे
तुम ासंबंधाने रदबद ी क न तुमची पु नरिप नोकरीस राह ािवषयीची िवनंती
मा करावयास ावू . तु ी आप ा एक इतबारी वकी मा पाठवा णजे
ा ाबरोबर कौ ाचे फमान व तुमचे पु संभाजी वगैरे यां स पू व माणे मनसबा
दे ात येती . मोग दरबारा ी मा तु ी इत:पर इमानाने वाग े पािहजे .
तुम ावर ा दरबाराची पू ण कृपा आहे याचे सूचक णू न तु ां क रता पोषाख
पाठिव ा आहे . ाचा ीकार करावा.’
1) िक ेक बखरकारां चे असे णणे आहे की, रणदु ् ाखान व मुरारपंत यां ा रदबद ीने हाजीराजे मु
झा े . ां नी पात हास असे सां िगत े णतात की, अ ा थोर व ू र सरदाराचा अ ा िनं रीतीने वध के ् याने
आप ा दु िकक होई व सव मराठे सरदार आपणावर िबथरती ; परं तु हे खरे नसावे ; कारण हे दोघे ही
मु ी ा वे ळी हयात न ते असे िदसते. रणदु ् ाखाना ा रदबद ीचा चम ा रक कार मागे दु स या
भागाती एका िटपेत िद ा आहे . ो. सरकार णतात की, हाजहानाने अिद हास खि ता पाठिव ा
असावा असे वाटत नाही; तर रणदु ् ाखानाने रदबद ी के ् यामुळेच हाजीराजां ची सु टका झा ी असावी;
परं तु मुरादब ाकडू न ि वाजी महाराजां स व हाजीराजां स आ े ी प े ां नी रा.ब. पारसनीस यां जकडे मूळ
फार ी भाषेत ी आहे त ती खरी मानून ां चा अनुवाद के ा आहे . ां त े ितसरे प मुरादब ाने ि वाजी
महाराजां ा माच मिह ात ् या अजानंतर सहा मिह ां नी खु हाजीराजां स ि िह े असू न ां ना ाबरोबर
पोषाखही पाठिव ा होता आिण मोग ां ा नोकरीस राह ासं बंध ाचे बो णे कर ास वकी पाठवावा असे
ाने ि िह े होते आिण ऑग मिह ात ाने ि वाजी महाराजां स ि िह े ् या प ात हाजीराजां स वगैरे
घे ऊन जुरास ये ािवषयी ि िह े होते. जेधे यां ची काव ी खरी मान ी तर हाजीराजे जून मिह ा ा
सु मारास ( े . ु . पौिणमेस) मु झा े असावे त. िम. िकंकेड णतात की, हाजीराजां स हाजहान
बाद हाकडू न वर िद े ् या आ याचे प िवजापुरास आ े ते पा न अिद हा ा मोठी िचंता उ झा ी
असावी. हाजीराजां चा वध के ा तर ि वाजी महाराज मोग बाद हाचे अंिकत होऊन ां नी िजंक े े मु ू ख
मोग ां ा स ेखा ी जाती आिण हाजीराजे आता ां चे अंिकत झा ् यामुळे ां चा आपण वध के ा तर
ाब मोग बाद हा आपणाकडे जाब मागे , असा िवचार ा ा पड ा. मग हाजीराजां चे िम मुरार
जगदे व व रणदु ् ाखान यां नी रदबद ी के ् याव न ाने ां स सोडू न िद े .
हाजहानाचा खि ता अिद हास अमा कर ाची छाती न ती. कारण ां चा
मागे तह झा ा असून मोग बाद हास नाखु के ् यास आप े मोठे च नुकसान
होई ही दह त अिद हास होती. ाने हाजीराजां स जािमनावर खु े के े ;1
परं तु ां स िवजापू र हर सोडून जा ाची स मनाई के ी. तेथे ां स नजरकैदे त
ठे व े . ानंतर हाजीराजे िवजापु रास सुमारे चार वष अडकून रािह े होते. तेथून
सुटून जा ाचे ां नी नाना य के े ; परं तु अिद हा ां स आप ् या
कनाटकाती जहािगरीत काही के ् या जाऊ दे ईना. ां ा वतीने ब ा-ब ा
सरदारां नी पात हाची पु ळ समजू त के ी, पण ाने आप ा ठराव पा ट ा
नाही. चार वषानंतर राजां स कनाटकात जाऊ दे ास मु त: असे कारण झा े की,
ा मु खात िजकडे ितकडे धु माळी सु होऊन पात हाचा ितकडी अंम
नाहीसा हो ाचा रं ग आ ा. ते ा ितकडी पुं डां चा बंदोब ाव ाचे काम अ ं त
कठीण असून ते हाजीराजां सार ा ार व ू र सरदारा ा हातूनच पार
पड ासारखे होते. हे जाणू न अिद हास राजां ना ितकडे रवाना करणे भाग पड े ;
परं तु ां स ितकडे पाठिव ापू व ाने ां ाकडून अ ी आणभाक क न घे त ी
की, ां नी मुधोळकरास व ा ा जहािगरीस कदािप उप व क नये. पात हा
इतकेच क न थां ब ा नाही तर ां नी झा े ी गो िवस न जाऊन पर रां म े
स ोखा ावा णू न ाने ां स असे सां िगत े की, तु ी आपाप ् या इनामां ची
अद ाबद करावी. घोरप ाने कनाटकाती सगळी जहागीर हाजीराजां स ावी
व ां नी क हाड ां तावरी आप े ह घोरप ास ावे त. पात हा ा ा
कमाव न ां नी ही अ ी अद ाबद के ी.
परं तु हाजीराजां ा मनात ा घोरप ां िवषयीचा दं िकमिप गे ा नाही.
नजरकैदे तून सुटून कनाटकात पाऊ पडताच राजां नी ि वाजी महाराजां ना असे प
ि िह े की, ‘तु ी आमचे खरे पु असा तर बाजी घोरप ास ि ा करा .’ खरे
ट े असता हा राजां कडचा िनरोप ां स हवा होता असे नाही. ां ा मनात
घोरप ािवषयी पु रा े ष उ होऊन ते ास ि ा कर ाची यो संधी पाहतच
होते. ही संधी ां स आठ-नऊ वषानी आ ी. हाजीराजां नी मनावर घे त े असते तर
ाचा सूड उगिव ास ां ना उ ीर ाग ा नसता; परं तु ास पात हाचा आ य
अस ् यामुळे ां ी उघड वै र करवे ना. पु ढे स. 1661 ा सुमारास वाडीचे खे मसावं त
व खमसावं त दे साई यां नी िवजापू रकरां ची मदत घे ऊन ि वाजी महाराजां ी ढाई
कर ाचा बेत के ा, ते ा ां ा मदतीस ा बाजी घोरप ास िद े . ाव न
घोरपडे िवजापू रकरां ा सै ासह कोकणात यावयास िनघा ा.
1) बाजी घोरप ाचा मा ोजी नावाचा एक मु गा ा गडबडीत बचाव ा असू न तो पुढे आप ् या बापा ा
जहािगरीचा मा क झा ा. हा मा ोजी मोठा परा मी िनपज ा. असा ब ा सरदार आपणंस व झा ् याने
आप े मोठे काय होई असे वाटू न महाराजां नी ा ा भागानगराकडू न एक प पाठिव े व ां त असे द िव े
ी ो े ो े ं ी ी ो ं े े ि ं
की, घोरपडे व भोस े ा घरा ाती क ह नाहीसा होऊन पर राचे स ावे व उभयता िमळू न यवनास
पदा ां त क न मरा ां चे रा थापावे असे आम ा मनात आहे ; परं तु ा स ो ा ा प ाने हा मा ोजी
वळ ा नाही. तो े वटपयत िवजापुरकरां ाच नोकरीस रािह ा.
तो ितकडे जा ापू व पिह ् याने आप े गाव मुधोळ येथे गे ा. महाराजां ना घोरपडे
आ ् याची खबर ागताच ां नी िव ाळगडाव न मो ा वे गाने कूच क न जाऊन
मुधोळावर अक ात छापा घात ा. घोरप ाची व ां ची मो ा िनकराची ढाई
झा ी. तीत घोरपडे पड ा. मग महाराजां नी सगळे मुधोळ हर ु टू न जाळू न
उद् क न टाक े व घोरप ाचे सगळे नात ग व हाती ाग े िततके ोक
पकडून ठार मार े . असे सां गतात की, ा वे ळी सुमारे तीन हजार ोकां चा संहार
महाराजां नी के ा! एवढे भयंकर कृ ापू व िकंवा ानंतर ां ा हातून कधीही
झा े नाही; परं तु यवनां चा प ध न केवळ आप ा तळीराम गार कर ासाठी ा
घोरप ाने1 हाजीराजां चा जीव धो ात घात ा ाब महाराजां ा मनात
केवढा खर दं होता हे याव न िदसून येते व िपतृभ ी ां ा ठायी िकती
उ होती हे ही चां ग े होते.
हाजीराजे िवजापु रास 1649 पासून 1653 पयत नजरकैदे त होते. ितत ा
अवका ात महाराजां नी िवजापू र सरकार ा मु खास काहीएक उप व के ा नाही.
कारण उघडच होते की, आप ् या पू व मास अनुस न य ं िचत् गडबड ा
सरकार ा ां तात के ी असता आप ् या ि य िप ा ा िजवास धोका आहे हे ते
जाणू न होते. बरे मोग ां ा मु खात काही धामधू म क ट े तर ितकडून मोग
बाद हाचा रोष होऊन आप ् या िप ावर पु न: ाणसंकट यावयाचे हे ां स प े
माहीत होते. या व हा एवढा काळ ां स जाग ा जागी थ बसून काढावा
ाग ा. ात सुख मान ासारखी गो एवढीच होती की, िवजापू र सरकाराने मोग
बाद हा ा भीती व महाराजां पा ी अ ी अट घात ी नाही की, आमचे जे िक ् े
व ां त तु ी घे त े आहे त ते आमचे आ ां स परत िद े नाहीत तर आ ी
हाजीराजां स दे हा ासन क . महाराजां नी ा एव ा अवका ात काबीज
के े ् या िक ् ् यां ची डागडु जी व व था नीट के ी व हाती आ े ् या ां तात
जमाबंदीची वगैरे ि ाव ी.
आता िवजापू र सरकारने तरी ि वाजी महाराजां चे पा रप कर ाचा य एव ा
अवका ात के ा नाही, याचे कारण असे असावे की, ां नी मोग बाद हास रण
जाऊन ा सरकारास ह िद ा होता व ते मोग ां ा पदरी नोकरी कर ास तयार
झा े होते हे अिद हास कळू न चु क े होते. या व ां ा वाटे स ा वे ळी गे े
असता काबीज के े े िक ् े व ां त मोग ां ा ाधीन क न, ां स रण जाऊन
ते ां स आपणावर ारी कर ास िचथावू न दे ती आिण मग आप ी धडगत
राहणार नाही अ ी दह त अिद हास वाटणे साहिजकच होते.
❖❖❖
 मोग ां ी संबंध १६५०-५७
िपतृसंकटिनवारणाथ व आरं िभ े े काय िस ीस ावयास आ े ा जबरद
वाय नाहीसा कर ासाठी महाराजां नी केवळ िन पाया व हाजहान
बाद हास पू व कारे रण जाऊन ाची नोकरी प र ाचा हे तू केवळ
बा ा ारी द िव ा. ा ा साहा ाने िप ाची मु ता झा ् यावर ा ा ी
के े ा करार पाळ ास महाराज टं गळमंगळ क ाग े . खरे ट े असता ही
ां नी ा बाद हास केवळ कावणी दाखिव ी. यवनां ची ताबेदारी ाण गे ा तरी
करावयाची नाही असा ढ संक ् प महाराजां नी के ा होता तो अ ा संकटाने
ढळणारा न ता.
पु ढे िद ् ीपतीकडून महाराजां स असा तगादा आ ा की, तु ी आप ् या
करारा माणे वागावे व आम ाकडे नोकरीस येऊन आ ी दे ऊ के े ी मनसब
ीकारावी. हा तगादा महाराजां नी मो ा यु ीने टाळ ा. ां नी मुरादाकडे आप ा
वकी रघु नाथपं त यास पाठवू न अ ी मागणी के ी की, ‘जु र व अहमदनगर ा
ां तात आमचे विड ोपािजत सरदे मुखीचे ह अ ीकडे वसू झा े े नाहीत, हे
आमचे ह ा ां तात मंजूर ावे .’ ाने महाराजां ना असे उ र पाठिव े की,
आ ी बाद हा ा जु रास गे ् यावर तुम ा मागणीचा अनुकू िवचार होई ; परं तु
आपणाकडी एक वकी मा पाठवू न ावा, ास िवचा तो मजकूर समजावू न
दे ता आ ा पािहजे . णजे काम हो ास िदरं गाई ागणार नाही. हे असे प ा
हाजा ाकडून 1649 सा ा अखे रीस आ े होते. ा माणे हाजहानाचा नोकरी
धर ािवषयीचा आ ह महाराजां नी काही ना काही िनिम पु ढे क न
चा ढक ीवर टाक ा.
सन 1657 म े हाजहानाने आप ा पु औरं गजे ब व मीरजु म ा यां स िवजापू रचे
रा काबीज कर ासाठी मोठे सै दे ऊन रवाना के े .1 ां नी सरह ीवरचे
क ् याण, बेदर वगैरे िक ् े सर कर ाचा सपाटा चा िव ा. ते ा महाराजां नी
औरं गजे बा ी ेहभावाचे बो णे ावू न असे कळिव े की, ‘आ ी िद ् ीपतीचे
नोकर आहो. आ ी तु ा ा ा मोिहमेत ागे ते साहा कर ास तयार आहो.
आ ी िवजापू रकरां चे जे िक ् े व ां त ह गत के े आहे त ते आम ाकडे च रा
ावे . िवजापू रकरां चे समु िकना याचे दाभोळ वगैरे ां त आ ी तुम ासाठी काबीज
करतो.’
हे महाराजां चे बो णे ा हाजा ास मा होणे साहिजक होते. कारण ा ा
महाराजां ची यो ता चां ग ी मह ू र होती. ाने ां स प ि न कळिव े की,
‘तुम ा ता ात िवजापू र सरकाराचा जो ां त आहे ास आ ी इत:पर हात
ावणार नाही, तुम ा मनात समु िकना याचा मु ू ख काबीज कर ाचे आहे
ा माणे तु ी अव य करावे .’
ा वे ळी औरं गजे बा ा मनात ि वाजी महाराजां ची मु ाखत घे ऊन ां ना असे
सां गावयाचे होते की, ‘ ा मोिहमेत तुमचा आमचा िहतसंबंध सारखाच आहे .
तु ी आ ा ा सामी होऊन मनापासून मदत करा तर ात तुमचे पु ळ
क ् याण होणार आहे .’ अ ा आ याचे ाने महाराजां ना पु ढे प ही पाठिव े होते.
ा माणे आिमष दाखवू न महाराजां ना व क न घे ाचा ा हाजा ाने बराच
य के ा; परं तु महाराज कस े व ाद! ा ा गु कावणी ा ते मुळीच फस े
नाहीत. आपण िद ् ीपतीचे ताबेदार आहोत असे िनरोप ते ा ा वारं वार पाठवीत,
एवढे च. ा माणे औरं गजे बा ा न ता दाखवू न ां नी ा ा सै ाची वावटळ
आप ् या मु खास काहीएक उप व न होऊ दे ता दू र घा िव ी. मोग ां चे सै ां ब
जाऊन िवजापू रकरां ी ढ ात गुंत े आहे असे पा न महाराजां नी आप े साम
साधे ा उपायाने वाढिव ाचा िनधार के ा.
यवनी बखरीं ा आधाराने ो. सरकार णतात की, मोग ां नी अिद ाही मु खात
धु माकूळ मां ड ा ते ा ा दरबाराने ि वाजी महाराजां स फार मोठी ा ू च दाखवू न
मोग ां ा नै े कडी ां तावर ह ् ा करावयास सां िगत े . ते अथात अ ा हे तूने
की, मोग अिद हा ा ई ा ेकडी ां तावर चा ू न येऊन बेदरास ां नी वे ढा
िद ा होता, तो उठवू न ते आप ् या ां ता ा र णाथ परत जाती . ा माणे ां नी
िमनाजी भोस े व का ी यां स ितकडे ारी करावयास पाठव े . ां नी स. 1657 ा
माच मिह ात भीमा नदी ओ ां डून चामारगों ाचा ां त ु ट ाचा धू मधडाका
चा िव ा; अ ी ु टा ू ट करीत थे ट अहमदनगर ा वे ीपयत जाऊन थडक े .
1) ो. सरकार णतात की, औरं गजेब स. 1653 पासू न दि णेती सु ावर आ ा असू न स. 1656 म े तो
गोवळकों ा ा हा ी ढत होता. स. 1656 ा नो बर मिह ात महमद अिद हा वार ा ते ा ाने
िवजापुरावर ारी कर ाची तयारी क न ा दरबार ा सरदारां स व मां डि कां स व क न घे ाचा य
चा िव ा. ते ा ि वाजी महाराजां नी अहमदनगरचा मोग सु भेदार मु ताफतखान या ा ारे औरं गजेबापा ी
ेहभावाचे बो णे ाव े .
येणे माणे िमनाजीस पू वकडी अहमदनगर ां तात पाठवू न महाराज त: जु र
हरावर चा ू न गे े . हे हर या वे ळी चां ग े संप असून महाराज ा
हरासंबंधाने व अहमदनगरासंबंधाने िद ् ीपतीपा ी ह सां गत होते; परं तु तो
 ां चा ह ाने मुळीच कानावर घे त ा न ता. या व ा गो ींचा सूड
उगिव ा ा इरा ाने ां नी ती हरे ु ट ाचा िवचार मनात आण ा होता. जु र
हरावर ां नी रा ीचा छापा घात ा आिण तटा ा दो या ावू न आत उत न
तेथ ् या ठा ावरी ोकां ची क उडिव ी आिण ते हर यथे ु ट े . ात
ां स तीन ाख होन, दोन े घोडे व इतर पु ळ मौ ् यवान चीजव ू सापड ् या.
ही ू ट ां नी ागो ग पु ापयत नेऊन पोचिव ी. तेथे काही ोक पू व च ठे वू न
िद े होते. ां ा हवा ी ती क न ां स ती रायगडास ताबडतोब ावयास
सां िगत े .
औरं गजे बास ही गो कळ ी ते ा ाने तेथ ् या ठाणे दारास मोठा ठपका दे ऊन
ा ा मदतीस काही सै रवाना के े . ाने निसरीखान इराजखान व दु स या काही
सरदारां स तीन हजार ोक दे ऊन अहमदनगर ां ताचे र ण कर ास व ि वाजी
महाराजां ा मु खावर ारी कर ास पाठिव े . ा माणे च रावकण नामक
सरदार औरं गाबादे कडून हाजा ा ा मदतीस येत होता. ासही ाने अहमदनगर
ां तात ि वाजी महाराजां वर जावयास सां िगत े आिण ािह े खानास
आप ् याकडचे एक हजार ोक ितकडे घे ऊन जा ाचा कूम के ा. इकडे मराठे
अहमदनगरापयत ु टा ू ट करीत आ े , हे ऐकून अहमदनगरचा िक ् े दार
मु ताफतखान ां ावर चा ू न गे ा आिण ाने चामारगों ाचा ह ् ा उठवू न
िमनाजीचा पाठ ाग के ा; पण ाने ां स दाद िद ी नाही. तो ा ां तात एकसारखा
धु माकूळ उडवीत होता. जु र हर ु ट ् यावर महाराज ा ा आसपास ां त
ु टीत असता रावकण व ािह े खान ां ावर चा ू न आ े . ते ा ते जु र
परग ातून िनसटू न जाऊन अहमदनगर परग ात ि र े आिण ितकडे ु टा ू ट
क ाग े आिण अहमदनगरापा ी काही ोकां िन ी ते अक ात आ े आिण
हरा ा पे ठा ु टू ाग े . ही बातमी िक ् ् यावर पोहोचताच तेथून
मु ताफतखानाने काही ोक हरा ा बचावासाठी रवाना के े . ामुळे ां स ते
हर हवे तसे ु टावयास सापड े नाही. तरी ा ह ् ् यात ां स बरे च
िमळा े .1 सात े घोडे व चार ह ी ां ा हाती ाग े . हे घे ऊन महाराज ू ा
तावडीतून पार िनघू न गे े . ा झटापटीत ां चे िक े क ोक ाणास मुक े . ा
वे ळी आणखी वर सां िगत े ् या निसरीखानानेही ां ा ी गट के ी होती. ा
सरदाराबरोबर मोठे सै अस ् यामुळे महाराजां चा िनभाव न ागून ते ूस झुकां डी
दे ऊन पार िनघू न गे े . मोग ां चे घोडदळ अगदी थकून गे ् यामुळे ां चा पाठ ाग
कर ाचे ास ाण उर े न ते.
1) ो. सरकार णतात की, मु ताफतखानाने हरात ् या ोकां चा व ां ा चीजव ूंचा बचाव ावा णून
ां स िक ् ् यात नेऊन ठे व े .
ही ू ट िमळा ् यावर महाराजां नी आप े घोडदळ वाढिव ाचा सपाटा चा िव ा.
वर सां िगत ् या माणे ां स जु र व अहमदनगर ा हरां त पु ळ घोडे िमळा े
होते. ाि वाय आणखी िजकडून घोडा िमळे ितकडून तो खरे दी क न आण ा.
ावर आप े बारगीर ार के े व मराठे ि े दार िमळा े तेवढे चाकरीस ठे व े .
ापू व जे घोडदळ महाराजां पा ी होते ावर माणकोजी दहातोंडे यास मु नेम े
असून ास सरनौबत हा िकताब िद ा होता. हा माणकोजी पू व हाजीराजां ा
नोकरीस असून मोठा अनुभव ीर होता. ाने ा घोडदळाची व था उ म ठे व ी
होती. तो वार ा ते ा ा ा जागी नेताजी पा कर नामक एका ू र सरदाराची
नेमणू क महाराजां नी के ी. हा पा कर मोठा ार व धाडसी होता. ाचा मराठी
ि े दारां त मोठा ौिकक होता. ा ा वि ् याने पु ळ ि े दार महाराजां ा
नोकरीस येऊन रािह े .
ि वाजी महाराजां नी मोग ां ा जु र व अहमदनगर परग ां त धु माकूळ उडवू न
दे ऊन पाठीवर मोग ां चे सै असूनही ही दो ी हरे ु ट ी आिण े वटी ां ा
सरदारां स दाद न दे ता आप ् या सुरि त िक ् ् यात परत गे े हे पा न औरं गजे ब
संत झा ा आिण ाने निसरीखान वगैरे सरदारां स असा एकसहा कूम िद ा की,
‘मराठे सापडती तेथे ां ची क उडवावी. ि वाजी महाराजां ा ां तात ि न
तेथ ् या ोकां चा संहार करावा िकंवा ां स गु ाम करावे . ां ची पु णे, चाकण वगैरे
ठाणी सर क न साफ उद् क न टाकावीत. मोग ी अम ात ् या ा
दे मुखां नी िकंवा इतर े तक यां नी मरा ां स भर िद ी असे ां चा वध करावा,
ां ची कीव अ ी मुळीच क नये.’ िवजापू रकरां ी यु जुं प े होते तोपयत आप ा
नै े कडचा ां त मरा ां ा हाती ागू नये णू न ाने ा बाजू ा चार-पाच
िठकाणी आप ् या राची ठाणी क न ां स अ ी ताकीद िद ी की, मरा ां चा
मोग ी मु खात िब कू ि रकाव होऊ दे ऊ नये आिण ां ा मु खात वारं वार
छापे घा ू न तो उद् करावा; परं तु औरं गजे बा ा कुमाची अंम बजावणी
कर ास ा ा सरदारां स महाराजां नी िब कू सवड िद ी नाही.
पु ढे मोग ां नी िवजापू रकरां चा िजकडून ितकडून मोड क न ां स अगदी जे रीस
आण े , हे वतमान महाराजां ा कानी आ े ते ा आता आप ी वाट काय होते याची
धा ी ां स उ झा ी. िवजापू रकरां चा पु रा पराभव के ् यावर औरं गजे ब
आप ् यावर उ ट ा असता ा ा ी ट र दे ाचे साम आपणां स अ ािप
आ े े नाही हे ां स माहीत होते. या व हे संकट सामोपचाराने टळ े तर पाहावे
असा िवचार क न महाराजां नी औरं गजे बास अगदी न तापू वक अज1 के ा की, ‘मी
आप ् या दोन हरां स उप व िद ा ाब म ा मा करावी. अ ी आगळीक मी
पु न: कधी करणार नाही. इत:पर मी आप ् या सेवेत हजर रा न अगदी इमानाने
वागेन. आप ा प मी कदािप सोडणार नाही.’ ा आ याचे प ि न आणखी ा
आप ् या ण ाची खातरजमा कर ाक रता आप ा िव वासू व ार वकी
रघु नाथ ब ् ाळ कोड यास ां नी हाजा ाकडे पाठिव े .
1) ो. सरकार णतात की, हा अज ां नी निसरीखानास के ् याव न ाने ां स असा िनरोप पाठिव ा की,
तु ी आप ा वकी आम ाकडे पाठवू न काय मागणी करावयाची असे ती करा. ाव न महाराजां नी
रघु नाथपंतास थम ा सरदाराकडे पाठिव े . ते ा ाने औरं गजेबास ही गो कळिव ी; परं तु ाने काहीएक
जबाब िद ा नाही. ाव न ां नी पुन: खु औरं गजेबा ा िवनंती अज ि िह ा.
2) ो. सरकार ा विक ाचे नाव रघु नाथपंत असे दे तात.
परं तु इत ात हाजहान आजारी पड ् याने प औरं गजे बाची बहीण रो नार
िहजकडून आ ् यामुळे व िवजापू रकरां ी तह होऊन दि णे त ी कामिगरी ब तेक
आटोप ् यासारखीच झा ् याव न तो आप ी फौज घे ऊन िद ् ीकडे गबगीने
गे ा. तो उ रे कडे चा ा आहे असे पा न महाराजां नी ा ाकडे कृ ाजी
भा र2 ा नावाचा दु सरा एक वकी पाठिव ा. ास असे कळिव े की, ‘आ ी
जो िद ् ीपतीचा अपराध के ा आहे ाब आ ां स आता फारच प ावा वाटत
आहे . आ ी इकडे पु ळ घोडे ार जमा के े आहे त. ु तसार ा संगी
आपणां स ज री अस ् यास साहा कर ास आ ी तयार आहो आिण दि णे ती
तुम ा मु खाचे र ण तुम ा प चात कर ाचे काम आम ावर सोपिव े असता
आ ी ते मो ा खु ीने प ; परं तु आप ् या हाती गे े ् या ां तात आमचे काही
वं परं परागत आ े े ह आहे त, ते आपण चा ू करावे त; आम ा घरा ा ा
जहािगरीचा काही भाग आप ् या क ात गे ा आहे तो आ ां स परत िमळावा व
जु र आिण अहमदनगर ा ां तां ती आमची दे मुखी आ ां स परत िमळावी,
णजे आ ी आप ् या ोकां िन ी िद ् ीपतीची जी नोकरी बजावू तीब चा
मोबद ा आ ां स िमळा ् यासारखे होई . ा माणे कोकण ां त अिद खाना ा
ता ात िद ा आहे ाची व था ा ाकडून चां ग ी ी ाग े ी नाही. हा ां त
आम ाकडे िद ् यास पु ळ फायदा होणार आहे .’
ा आ याचे प घे ऊन महाराजां चा वकी औरं गजे बाकडे गे ा. ावे ळी तो अगदी
गडबडीत होता. या व ा प ाती फाजी माग ा पा न ा ा राग तर आ ा
नाहीच; पण ाने असे मनात आण े की, आप ् या ां तात ा ह ां ा वगैरे
माग ा ि वाजी महाराज करीत आहे त ते ां स िमळ ाची आ ा तूत ावू न ठे वावी
व िवजापू र ा रा ात तो ां नी धु माकूळ मां ड ा आहे तो तसाच चा िव ास ां ना
उ े जन ावे , यां तच आप ् या ता ाती मु खाचा बचाव आहे . मग महाराजां ा
सदरी प ास ाने असा यु ीने जबाब िद ा की, ‘तु ी के े ् या अपराधां ब
तु ां स प चा ाप झा ा आहे णू न तु ां स मा के ी आहे . कोकणात ा ां त
तु ी खु ा क ात ावा. सोनोपं तास (आबाजी सोनदे वास) आम ाकडे पाठवू न
ावे , णजे तुम ा विड ोपािजत ह ां संबंधाने वाटाघाट करता येई . तुम ा
आम ाम े े वटचे करार न ी झा े णजे तु ी पाच े ार आम ा कुमकेस
पाठवू न ावे व आम ा मु खात बंदोब व ां तता ठे व ासाठी तुमचे सै सवदा
तयारीत ठे वावे .’
ा उभय प ां ा प वहारापासून काहीएक िन झा े नाही. उभयतां नी
पर रां स मधाचे बोट दाखिव े एवढे च. ां ाम े कायमचा असा करार काहीच
झा ा नाही. कारण उघडच होते की, औरं गजे ब ानंतर आप ् या बंधूं ी ढ ात व
बापास कैदे त टाकून गादी बळकाव ा ा धामधु मीत गुंत ा होता. महाराजां ना तरी
हे च हवे होते. ां ना हे ठाऊक होते की, आपण के े ् या माग ा औरं गजे ब कधीही
मा करणार नाही; परं तु ास अ ा रीतीने झु िव ाने ता ाि क अनथ टळू न
आप ा कायभाग साधू न घे ास चां ग ा अवका सापडावा णू न ां नी ा वे ळी
ास अ ी न ता दाखिव ी. औरं गजे ब तरी काही कमी धू त न ता. ि वाजी
महाराजां ची ही न ता मानभावीपणाची असून आप ी पाठ वळताच ते आप ् या
मु खास ास दे ास कमी करणार नाहीत हे ास प े कळू न चु क े होते. णू न
उ रे स जाताना ाने आप ा सरदार मीरजु म ा यास अ ी ताकीद िद ी की,
नैऋ े कडी ां तावर चां ग े ठे व. ‘तो कु ाचा पोर’ टपू न रािह ा आहे ;
ा माणे च अिद हा ा ाने असा िनरोप पाठिव ा की, ि वा काही िक ् ् यां त
पू नछपू न आहे , ा ा हाकून ा! तु ां ा ास आप ् या पदरी ठे वावयाचे असे
तर ा ा दू र कनाटकात जहागीर दे ऊन ठे वा, णजे ाचा आम ा मु खास
उप व होणार नाही.
असे सां गतात की, औरं गजे बाने िद ् ीस जाऊन आप ् या बापास बंदीत घा ू न ाचे
त बळकाव ाचा इरादा मनात आण ा व आप ् या साहा ास दि णे ती
सरदारां स प े पाठवू न बो ािव े . इतरां बरोबर ि वाजी महाराजां सही ा आ याचे
प आ े . ते वाचू न पाहताच ां ा अंगावर हारे आ े . िप ािव उठून
पु ाने बंड करावे हे ां स मुळीच आवड े नाही. ां नी ाचा िध ार के ा व ते प
घे ऊन येणारास आप ् या समो न हाकून िद े . इतकेच क न महाराज थां ब े
नाहीत, तर ां नी ते प कु ा ा े पटास बां धून पु णे हराती र ात िफरिव े व
औरं गजे बाचा ा कुकमाब सव ोकां त उपहास के ा. औरं गजे बा ा आप ् या
प ाचा हा असा अनादर झा े ा कळ ा ते ा ा ा फार राग आ ा व ाने अ ी
ित ा के ी की, ाब महाराजां चा वकरच सूड उगवावयाचा; परं तु हा सूड
ाचा कधीच उगवता आ ा नाही. फार काय; पण हा महाराजां िवषयीचा रागही
वकर नाहीसा झा ा असावा. कारण असे की, पु ढे स. 1659 म े महाराजां नी
अफझ खानास नामोहरम के ् याचे वतमान ा बाद हास कळ े ते ा ाने
महाराजां स मो ा गौरवाचे व ाबासकीचे प पाठव े व ा ां ा परा माब
पा रतोिषक णू न ां स ाने िवजापू रकरां ा सरह ीवरी दोन-तीन िक ् े िद े .
इतकेच क न तो रािह ा नाही तर ाने महाराजां स हा ु म पु ढे चा िव ास
आ हपू वक सां गून असे वचन िद े की, तु ी िवजापू रकरां चे जे ां त काबीज करा
ावरची खं डणी तु ां स माफ कर ात येई . हे असे उ े जन औरं गजे बाने
महाराजां स िद े यात ाचा मत ब अथात असा होता की, ि वाजी महाराजां ा
हातून अिद ाही बरीच कमजोर झा ी णजे ती बुडिव ास आपणास सोपे
जाई व ि वाजीसार ा बां डगुळासही ता ाळ छाटू न टाकता येई ; परं तु हे
े वटचे काम पु ढे िकती जड होणार होते हे ा धू त बाद हा ा ानीमनीही
ावे ळी न ते.
❖❖❖
 िवजापू रकरां चा आणखी मु ु ख काबीज करतात १६५४-५८
हाजीराजां ची िवजापु रा न सुटका होऊन ते कनाटकात सुख पपणे जाऊन
पोहोच ् यावर महाराजां नी िवजापू र सरकार ा रा ात पु न: धामधू म सु के ी.
सगळा घाटमाथा व कोकणप ी आप ् या हाता ी घा ाचा ां नी बेत के ा व
आणखी िक ् े सर कर ाचा म सु के ा. हे वतमान िवजापू र दरबारास
कळ े ते ा ास मोठी िचं ता पड ी. सै पाठवू न ां ा ी यु कर ास वृ
ावे तर ते मोग ां चा आ य क न उ ाचे िव आज उभे करती ; कारण
अिद ाही बुडिव ाचा िवचार मोग बाद हा ा मनात पु ळ िदवस होता.
या व महाराजां ी समोरासमोर सामना न करता ां स यु ीने पकडून आणावे
असा िवचार ा दरबारात होऊन ा कामिगरीवर बाजी ामराज नावा ा एका
सरदारास बरोबर दहा हजार ोक दे ऊन पाठिव े . महाराज ा वे ळी महाड ां तात
होते. बाजी ामराज वाई ा वाटे ने आ ा तो जावळी ा चं राव मो या ा आ याने
पारघाटाजवळ दबा ध न बस ा. मनात हे तू हा की, महाराज ा वाटे ने आ े
णजे ां स अचानक पकडावे ; परं तु महाराजां चे हे र नेहमी चोहोकडे अनेक वे ां नी
िफरत. ां नी येऊन ा ािवषयीची बातमी िद ी. ाव न महाराज सावध होऊन
आप ् या ोकां िन ी पारघाटा ा पाय ा ी ा बाजीवर एकाएकी जाऊन तुटून
पड े व ा ा ोकां ची दाणादाण क न ां स रानोमाळ पळावयास ाव े .1
ाचा पराजय झा ् यावर तो िन ाही होऊन रडत माघारी िवजापु रास गे ा.
1) िचटणीस णतो की, बाजी ामराज महाडास जाऊन पोच ा ते ा ि वाजी महाराज चेऊ बंदर ु टू न
ह गत कर ात गुंत े होते. तेथून ते थे ट राजगडावर गे े आिण महाराजां ा एका तुकडीने बाजी ामराजावर
ह ् ा क न ाचा अगदी मोड के ा. े डगावकरां ा बखरीत असा उ ् े ख आहे की, महाराजां ना
पकड ासाठी रिहमतपूरचा रणदु ् ाखान व दतवडचा बाजी घोरपडे यां स 8000 ोकां सह पाठिव े होते.
ां जवर महाराजां नी व नेताजी पा कराने दोहींकडू न ह ् ा क न ां चा पराभव के ा.
ा बाजी ामराजा ा जावळीचा कृ ाजी बाजी1 चं राव मोरे याने आप ् या
ां तातून येऊ दे ऊन संगी मदतही के ी, हे पा न महाराजां स ाचा मोठा राग
आ ा आिण ाचा काटा काढू न टाक ् यावाचू न ा ा ां तास ागून अस े ा
आप ा मु ू ख सुरि त होत नाही असे ां स वाट े . ा मो या ा ता ात कृ ा व
वारणा ा न ां ा दर ानचा घाटमा ावरी ां त होता. ा ा पदरी दहा-बारा
हजार मावळे वगैरे होते. तो आपणास राजा णवीत असे. सोळा ा तकात या ा
पू वजां स िवजापू र ा अिद हाने ही जहागीर िद ी होती. ा सरकारास िनयिमत
कारभार दे ऊन बाकी ा उ ाचा उपभोग तो त: घे त असे व जवळपास ा
मु खात ु टा ू ट क न ग र झा ा होता. ह मगड येथे ाचे ठाणे असे. बरे च
िक ् े व खोरी ा ा ता ात होती. महाराजां नी ापू व अनेक वे ळा ा ा ी
स ो ाचे बो णे ावू न आप ् या मस तीने राहावयास ा ा सां गून पािह े होते.2
महाराजां नी ास असे सां गून पाठिव े की, ‘तु ी आपणास राजे णिवता ते केवळ
थ होय. आ ी खरे राजे . आ ास ी ं भूने रा िद े आहे . तु ी िवजापू रकरां स
कर दे ता, तो दे ाचे बंद क न आ ास दे त जावा व आमचे अंिकत ावे . हे मा
होत नस ् यास सगळे च उ तु ी भोगावे व आ ां स ज र ागे ते ा पाच
हजार ोक मदतीस दे त जावे . तु ां वर कसेही संकट आ े तरी आ ी तुमची कुमक
क . आमचे अंिकत न होता बदफै ा तर तुमची जावळी ह गत क न
तु ां स कैद क न ठे वू .’ हे ा ा मुळीच मा झा े नाही.
ाने महाराजां स असा कु याचा जबाब पाठिव ा की, ‘तु ी का राजे झा ा.3
तु ास रा कोणी िद े ? आप ् या घरी आपणां स फुकटचे राजे णवू न घे त े तर
ते कोण मानी ? जावळी ा या तर तुमचा एक माणू सही परत जाणार नाही.
तुम ात पु षाथ असे तर उ ा येणार ते आजच यावे . आ ी कोकणचे राजे आहो,
ीमहाबळे वरा ा कृपे ने आ ी रा करीत आहो. ां ा कृपे ने आ ां स
पात हाने राजे हा िकताब िद ा आहे . मोरचे व िसंहासनही आ ां स ाने िद ी
आहे त. आ ी कैक िप ा जावळी येथे रा करीत आहोत. आम ा ी कटकट
करा ती िवचार क न करा. तु ां ा वरकड मु ू ख आहे . येथे उपाय करा तर तो
अपाय होई . य न घे ता अपय ास पा होऊन जा !’ महाराजां नी ास असा
धमकीचा िनरोप पाठिव ा की, ‘तु ी आपणां स राजे णावयाचे सोडून दे ऊन व
मोरचे वगैरे राजिच े एकीकडे ठे वू न मा ाने हात बां धून भेटीस या व आमची
चाकरी करा तर ठीक आहे . बदफै ी करा तर ाणास मुका !’ ही धमकी
मो याने जु मान ी नाही.
1) िम. िकंकेड व रा.ब. पारसनीस याचे नाव बाळाजी कृ ाजी असे दे तात; परं तु रा.ब. पारसनीस यां नी ‘इितहास
सं हा’ ा पिह ् या वषा ा दहा ा व अकरा ा अंकां त िस के े ् या मो यां ा हिककतना ात
कृ ाजी बाजी असे याचे नाव िद े आहे .
2) असे सां गतात की, महाराजां नी त: ा मो यास भे टीस जाऊन ा ा ी बो ू न ा ा व क न घे ाचा
य के ा; पण तो काही के ् या वळ ा नाही. उ ट ाने ां स पकडू न कैद कर ाचा घाट घात ा; पण
असा दगा घड ाचा सं भव वाटू न ते ा बाबतीत पूव पासू नच सावध होते. ते तेथून ाग ीच िनसटू न गे े . (रा.ब.
पारसनीसां चे महाबळे वर वणन पाहा.)
3) असे सां गतात की, पूव िजजाबाई ि वाजी महाराजां स घे ऊन महाबळे वरास द नास आ ् या हो ा. ावे ळी
ा मो या ा तीन सुं दर मु ी पा न िजजाबाईं नी एक आप ् या ा पु ास मािगत ी. ते ा भोस ् यां चे घराणे
आप ् या न हीन आहे अ ा सबबीवर ही ां ची मागणी ाने कबू के ी नाही. (िकंकेड पृ. 147)
हा मो या ा ता ात ा डोंगराळ व िबकट मु ू ख आप ् या हाती आ ् यावाचू न
सगळा घाटमाथा आप ् या क ात येत नाही व ावर रा न यवनां स ह दे ाचा
जो आप ा िवचार, तो चां ग ासा साधत नाही व कोकणप ीत आप ी स ा िनवध
थािपत होत नाही असे ानात येऊन ा मो याचे अिजबात उ ाटन कर ाचा
महाराजां नी िवचार के ा; परं तु ा ा पदरी आप ् या माणे च ू र मावळे वगैरे
ोकां चा भरणा असून ाचा भाऊ सूयराव व कारभारी हणमंतराव हे मोठे यो े
आहे त, ते ा ा ावर एकदम चा ू न गे ो असता आप ् या ोकां ची पु ळ
खराबी होई व आपणां स हटकून य ये ाचा संभव फार कमी आहे असे ां स
वाटू न ास यु ीने जे र कर ाचा ां नी बेत के ा. मग ा ा मु खाती
िक ् ् यां ची वगैरे वा िवक थती क ी काय आहे ते पा न ये ासाठी महाराजां नी
रघु नाथ ब ् ाळ यास काही ोकां िन ी पाठिव े . ा ा मु खात यु ीने वे
क न1 तेथ ी सगळी हा हवा पा न ाने महाराजां स असे ि न कळिव े की,
‘आपण काही िनिम ाने ा ां ताकडे सै ािन ी यावे व आ ी सूचना पाठवू ते ा
घाटाखा ी उतरावे .’ ाव न काही ोक ितकडे पाठवू न महाराज त:
राजगडाव न िनघा े व मो ा रे ने पु रंदरास जाऊन तेथून महाबळे वरास
दे वद ना ा िनिम ाने गे े . तेथ ् या जं ग ात आप ् या ोकां ची जमवाजमव क न
ते तेथे तयारीने रािह े व आपण जवळ आ ् याचे रघु नाथ ब ् ाळ यास ां नी
कळिव े . ते ा तो जावळी न िनघू न महाराजां पा ी गे ा. नंतर महाराज
महाबळे वराव न िनसणी ा घाटाने उत न जावळीस गे े व ह मगडास वे ढा
घा ू न मो यां ी ढू ाग े . एक मिहनाभर तेथे2 रण माजू न रािह े . े वटी कृ ाजी
चं राव आप ् या ोकां िन ी जावळी सोडून पळा ा आिण रायगडावर जाऊन
रािह ा. ाचा पाठ ाग क न महाराजां नी रायगडावर चढाई के ी. मो यां नी तो
िक ् ा तीन मिहने ढिव ा; पण े वटी ास हार खावी ागून तो महाराजां स
रण आ ा आिण रायगड ां नी सर के ा. महाराजां नी कृ ाजी बाजीचा ब मान
के ा आिण ा ा आप ् याबरोबर चाकणास ने े . मो यां ची पु न: जावळी येथे
थापना क न हा आप ा अंिकत होऊन राही असे करावे व ा ाकडे थोडे से
ोक ठे वू न संग पडे ते ा आपणां स मदत करावयास ये ािवषयी ा ाकडून
करार क न ावा असे महाराजां ा मनात होते; परं तु चाकण ा िक ् ् यावर
असता ा मो याने मुधोळ ा (िम. िकंकेड व रा.ब. पारसनीस याचे नाव बाळाजी
कृ ाजी असे दे तात; परं तु रा.ब. पारसनीस यां नी ‘इितहास सं हा’ ा पिह ् या
वषा ा दहा ा व अकरा ा अंकां त िस के े ् या मो यां ा हिककतना ात
कृ ाजी बाजी असे याचे नाव िद े आहे .) ं कोजी घोरप ा ी संधान बां धून
आप ी सुटका ा ा साहा ाने क न घे ासाठी ा ा ाने प े पाठिव ी; ती.
महाराजां ा हाती ाग ी. ते ा ां नी मो यास ट े की, ‘तु ी रायगड येथे
आम ा ी इमानाने वाग ाची आणभाक के ी असून ं कोजी घोरप ास हे
िफतुरीचे कागद पाठिव े तर तु ी मोरे बेइमान आहा,’ असा ा ावर ठपका ठे वू न
ाचा ि र े द के ा. मो या ा बायकामु ां स महाराजां नी पु रंदरास नेऊन ठे व े
होते. ाचे दोघे मु गे होते ां स थोडीसी जहागीर दे ऊन ा ा कुटुं बाची व था
ावावी असे ां ा मनात होते; परं तु ा मु ां नीही िवजापू रकरां कडे गु
प वहार के ा, तो महाराजां ा हाती आ ् यामुळे ां नी ां स पु ास नेऊन
ाचा वध के ा1 आिण मो या ा बायकां स व मु ींस सोडून िद े .
1) ि . िद. णतो की, चं रावाचा कारभारी हणमंतराव या ा ी थमत: सं बंध जुळिव ाचे बो णे
कर ा ा िमषाने रघु नाथ ब ् ाळ ा ाकडे गे ा होता व तो बेफाम पा न ाचा ाने द ाने वध के ा व
नंतर महाराजां नी चं रावा ी यु क न ास रणात ठार के े व जावळी काबीज के ी. रायरी ा बखरीतही
ब तेक असाच मजकूर आहे . ात असे सां िगत े आहे की, हणमंतरावा ा महाबळे वरी गाठून तेथे ाचा वध
के ा व मग महाराजां नी महाबळे वर व जावळी मो या ी ढू न काबीज के ी.
2) मोरे घरा ाचा हिककतनामा.
ा मो याचा हणमंतराव णू न एक मोठा परा मी बंधू होता, तो सदरी
धामधु मीतून िनसटू न गे ा होता. जावळी महाराजां ा हाती गे ् यावर तो
तळकोकणात राजा होऊन बस ा होता. तो मोठा ू र व िहमती अस ् यामुळे
जावळी परत घे ाची खटपट तो करी या भीतीने महाराजां नी ा ा ी काही
राजकारण कर ा ा िमषाने संभाजी कावजीस ा ाकडे रवाना के े . ाने
हणमंतरावाकडे जाऊन ा ा ी मो ा ेहभावाचे बो णे ाव े .
तो णा ा : ‘होणार ते घडून आ े . ते तु ी मनात ठे वू नका. तुमचे क ् याण करावे
असे महाराजां ा मनात आहे . तुमचा ां चा रीरसंबंध घडावा ासाठी ां नी म ा
तुम ाकडे पाठिव े आहे . तुम ा केसासही ध ा ागणार नाही असे अभय
महाराजां नी तु ां स िद े आहे . तरी झा ् या गो ीब अणु मा सं य न धरता
महाराजां चा मनोरथ तु ी िस ीस ावा. असे के ् याने महाराज संतोष पावती .’
ा माणे संभाजीने कृि म भाव िब कू न दाखिवता ा ा ी एकां ती भाषण
करता करता ा ा पोटात क ारीचे वार चा वू न ा ा िजवे मार े .1
 ा माणे जावळी ां त काबीज क न मो या ा ता ात े सगळे कोट-िक ् े
महाराजां नी ह गत के े व ितकडी ां तात आप ा अंम बसिव ा. मो याने
आप ् या गडावर ािदकां चा सं ह पु ळ के ा होता, तो सगळा महाराजां स
आयताच ाभ ा. मो या ा आ याने ि वथर खो यात बाबाजी कोंडदे व2 ा
नावाचा एक ा ण होता. मो याचा नायनाट क न महाराज ा ां तात आप ा
अंम बसवू ाग े ते ा हा ा ण ि रजोर होऊन ां स मुळीच जु मानीना. ाने
आसपास ा ां तात पुं डावा आरं िभ ा. ाव न ास पकडून कैद के े . ा णास
िजवे मा नये असा महाराजां चा भोळा समज अस ् यामुळे ाचे डोळे काढ ाचा
कूम ां नी िद ा.
ा मो या ा ां तात वाईजवळ गोळे वाडी णू न एक गाव आहे . तो गोळे नावा ा
एका मराठे सरदारा ा ता ात होता. मोरे नामोहरम झा ् यावर हा सरदार तं
होऊन बस ा. महाराजां नी ा ावर चा ू न जाऊन ाचा मोड के ा आिण
गोळे वाडी काबीज के ी. ा धामधु मीत महाराजां ा एका ा ण सरदाराने ा
गो ाची सून कैद क न महाराजां पुढे आणू न उभी के ी. ती अित ियत सुंदर
अस ् याकारणाने महाराज ितचा अंगीकार करती असे ा ा णास वाट े होते;
परं तु महाराज पापभी अस ् याकारणाने ां नी क ् याण ा मोिहमेत सापड े ् या
सुंदर यवनीस पा न जे उ ार काढ े तेच ा समयी काढ े असे णतात.1
1) ा मु ां ची नावे कृ ाजी व बाजी अ ी िक ेक बखरींत िद ी आहे त; परं तु ती बरोबर नाहीत; कारण ां ा
बापाचे नाव कृ ाजी बाजी असे होते. महाराजां नी कृ ाजी याचा अ ाच कारणाने वध के ा होता ही गो
द ा ा कारा ी जुळेना णून ा ा नावाचा असा िव ह के ा असावा. रायरी ा बखरीत असे आहे की,
ह ् ा क न जावळी ह गत के ी व बाजीराव कृ राजे (कृ ाजी बाजी) सापड े ां स यां सु ा कैद
के े व ां स पु ास नेऊन अ ंत भोजन घा ू न ां चा पु ा ा दि णभागी ि र े द के ा. िक ेक बखरींत
असे ट े आहे की, महाराजां नी रघु नाथ ब ् ाळ व सं भाजी कावजी यां स चं राव मो याकडे सोयरीक
जुळिव ा ा िमषाने पाठवू न ां ाकरवी ाचा द ाने वध करिव ा आिण मग जावळीवर ह ् ा क न ती
काबीज के ी. ा झटापटीत चं रावाचा ू र कारभारी रणात पड ा आिण ाचे दोघे मु गे बाजी व कृ ाजी
यां स पाडाव क न महाराजां नी पु ास ने े . ां स थोडी ी जहागीर दे ऊन ां ची चां ग ी व था ाव ाचा
महाराजां चा इरादा होता; परं तु ां नी िवजापूरकरां ी गु प वहार क न कार थान के े व तेथून पळू न
जा ाचा िवचार के ा. हे ां चे कागदप मु े द क न महाराजां नी ां ापा ी जवात के ी व ां चा वध
के ा. कृ ाजी बाजी चं राव मोरे या ा पिह ् याने द ाने मारवू न मग महाराजां नी जावळीवर चढाई क न
ा ा ोकां ी ढू न ती घे त ी असा मजकूर िक ेक बखरींम े आहे . तो खरा मानून आ ी तो ा
च र ंथा ा पिह ् या आवृ ीत िद ा होता; परं तु रा. ब. पारसनीस यां नी ‘इितहास सं हा’ ा पिह ् या
पु का ा दहा ा व अकरा ा अंकां त चं राव मोरे यां चा ‘हिककतनामा’ िस के ा आहे , तो
जेधे दे मुखां ची ‘ काव ी’ इ. सं . मंडळा ा चतुथ सं मे ना ा अहवा ात िस के ी आहे ती व रा.
राजवाडे यां नी आप ् या 18 ा खं डा ा पाच ा े खां कात एका ु िटत काव ीचे काही बंद िस के े
आहे त ते आम ा पाह ात आ े . ां व न ा द ा ा कारािवषयी आ ां स जो सं य वाटत होता तो ढ
होऊन कृत मुळात िद े ी हिकगत आ ां स खरी आहे असे वाटते. ही हिकगत अथात ब तेक चं राव मोरे
यां ा उपरीिनिद हिककतना ा ा आधाराने ि िह े ी आहे आिण ती जेधे यां ा काव ीती सं ि
िटपणां ी जुळते. तीत असे ट े आहे की, के 1577 म े पौष चतुद ीस जावळी ढू न घे त ी आिण हा मोरे
रायरी येथे जमाव क न होता, ास जेर क न तो िक ् ा के 1578 ा वै ाख मिह ात घे त ा व काही
दे मुखां ा म थीने चं राव मोरे महाराजां स रण आ ा. हा े वटचा उ ् े ख रा. राजवा ां नी छाप े ् या
ी ी ो ी ं ी े ी ि ी े े ं ी ी े े ी
 काव ीतही आढळतो. ही ानी छाप े ी ु िटत काव ी जेधे या ा काव ी ी ब तेक जुळते. रायरी ा
बखरीत ा व ि विद जयात ा उ ् े ख वर एका िटपेत िद ाच आहे . ाव नही असे िदसते की, कृ ाजी
बाजी चं राव मोरे याचा द ाने वध झा ा न ता. आता येथे सहजी असा न उ वतो की सभासद जो,
ब तेक पिह ा बखरकार व ा ा खरी हिकगत माहीत अस ाचा िव े ष सं भव ा ा े खात हा द ाचा
ामक मजकूर नमूद झा ा कसा? याचे एक सबळ कारण असे िदसते की, चं राव हे नाव नसू न मोरे
घरा ा ा मूळ पु षास हा यवनां कडू न िकताब िमळा ा होता. तो ा घरा ात े पु ष आप ् या नावापुढे
ावीत असत. कृ ाजी बाजी नामोहरम झा ् यावर ाचा बंधू हणमंतराव, जो तळकोकणात राजा होऊन बस ा
होता, ानेही हा िकताब धारण के ा असावा आिण सोय रकीचे बो णे कर ा ा िमषाने सं भाजी कावजी याने
ा ा एकां ती गाठून ाचा वध के ा असे सभासद णतो आिण कृ ाजी बाजी चं राव याचाही घात अ ाच
उपायाने के ा असे तो णतो; पण आप ा बंधू ा यु ी ा बळी पड ा ितचाच आप ् यावरही योग
करावयास सं भाजी कावजी आ ा असता ाजवर हणमंतरावाने भरवसा ठे व ा कसा याचा चम ार वाटतो.
ते ा अवां तर पुरा ाव न कृ ाजी बाजी याचा असा द ाने वध झा ा नसू न हणमंतरावाचाच झा ा हे खरे
असावे आिण ा हणमंतरावाने चं राव हा िकताब धारण के ा अस ् यामुळे सभासदाने दोघे ही वादिवषयक
द ा ा बळी पड े असे ि िह े असावे आिण ा ा नंतर ा काही बखरकारां नी हाच वाद
अंध परं परा ायाने खरा मानून आपाप ् या े खां त नमूद क न ठे व ा असावा. हणमंतराव मो याकडे सं भाजी
कावजी सोय रकीचे बो णे कर ा ा िमषाने गे ् याचा उ ् े ख ब याच बखरींत आहे . हा अथात खरा असावा;
पण कृ ाजी बाजीसारखा कुरबाज व धू त राजा जो ि वाजी महाराजां स तु े खीत असे ाने
महाराजां कड ा सोय रकीचे बो णे करावयास आ े ् या ा णावर िव वास ठे वू न ा ी एकां तात गो ी
के ् या असा ा हे मुळीच सं भवत नाही आिण रघु नाथ ब ् ाळा ा एक ा ा हे असे कर ाचे धाडस झा े
असावे असे ही णवत नाही. ा ार ा णा ा जावळी ा ां ताची थती क ी काय आहे हे पा न यावयास
महाराजां नी पाठिव े होते एव ाच एका गो ीव न ा ा णावर असा दगा के ् याचा आरोप के ा आहे . खरे
पाहता जावळी काही अ ा द ाने सहज हाती आ ी नाही. महाराजां स तेथे चार-पाच मिहने ढाई करावी
ाग ी. ा वादात आणखी एक मु ाची गो ही ानात ठे व ासारखी आहे की, वादिवषयक द ाचा कार
नमूद करणारे िक ेक बखरकार णतात की, ा मो याचे बाजी व कृ ाजी असे दोन मु गे महाराजां नी पाडाव
क न पु ास ने े होते. ां नी घोरप ा ी प वहार के ् याव न ां चा महाराजां नी ि र े द के ा. ही जी
ा ा मु ां ची नावे िद ी आहे त ती खरी नसावीत; कारण ा मो याचे नाव कृ ाजी बाजी असे होते. याव न
पाहता पु ास ि र े द के ा तो ाचा, ा ा मु ां चा न े असे णावे ागते.
1) हा मजकूर सभासदा ा बखरीतून घे त ा आहे . िचटणीस एवढे च णतो की, हणमंतरावास सं भाजी
कावजीने मार े . े डगावकरां ा बखरीतही असाच मजकूर आहे .
2) सभासद ाचे नाव बाजी कोडणे राऊ असे दे तो.
िहरडस मावळात बां द दे मुख होता. ास आप ा अंिकत कर ाचा य
महाराजां नी ा ा ी सामोपचाराने बो णे ावू न के ा; परं तु तो अस ् या सौ
उपायाने व होईना. तो रोिहडा नामक िक ् ् यात बळ होऊन बस ा होता. ा
िक ् ् यावर महाराजां नी रा ीचा अक ात छापा घा ू न ास गाठ े . आप ् यावर
ि वाजी महाराज पु ळ ोकां िन ी चा ू न आ े आहे त, ां ापु ढे आप ा
िनभाव ागणार नाही, हे ास बां द ास प े ठाऊक होते. तरी े वटपयत
ढ ाचा िनधार क न तो आप ् या ोकां सह महाराजां वर तुटून पड ा. उभय
प ां कडी ोक मो ा ौ याने ढ े . खु बां द हाती घे ऊन रणात ढत
होता. अखे रीस ाचा मोड होऊन तो समरां गणात पड ा. ते ा ाचे उर े े ोक
िन पाय होऊन महाराजां स रण आ े . ां त बां द ाचा िदवाण बाजी भू दे पां डे
हा मुख होता.2 ा दे पां ाची मदु मकी पा न महाराज फार खु झा े . ा ा
ां नी मो ा औदायाने व ममतेने वागवू न ाची वतनवाडी ा ाकडे कायम के ी.
पु ढे हा दे पां डे महाराजां ी मो ा इमानाने वागू ाग ् यावर ास ां नी आप ् या
नोकरीस ठे व े . ा ा एका पायदळ तुकडीचा सरदार के े . हा षार व ू र पु ष
पु ढे महाराजां ा उपयोगी कसा पड ा हे यथा थ ी सां गू.
बां द ास नाहीसा के ् यावर सग ा मावळ ां तात महाराजां चा अंम िनवधपणे
बस ा. ां नी ात ा पुं डावा नाहीसा क न रयतेस िनभय के े . ा ां तात सव
जमीन महसु ाची चां ग ी ि ावू न िद ी. जे ा िहतावह असे कौ दे ऊन सव
जमीन ागवडीत येई असे के े . आप ् या रात नोकरी धरावयास जे ोक
राजी असत ां स ती दे ऊन आप े सै बळ वाढिव ाचा म महाराजां नी
एकसारखा चा िव ा होताच. जावळी ा मो या ा पदरचे पु ळ उमदे ोक
महाराजां स आयते सापड े , ां चा सं ह महाराजां नी मो ा खु ीने के ा.
जावळीचा व ा ा आसपासचा जो मु ू ख सर के ा तो आप ् या हाती सुरि त
राहावा ासाठी कृ ानदी ा उगमां सि ध िबकट व खडकाळ जागा पा न तेथे एक
भ म िक ् ा बां धावा असे महाराजां ा मनात आ े . हे काम ां नी मोरो ि ंबक
िपं गळे यास सां िगत े . हा िपं गळे मोठा ार पु ष होता. ाचा बाप हाजीराजां ा
नोकरीस असून राजे कनाटकात गे े ते ा ां ाबरोबर हा ितकडे गे ा होता. तेथे
ास आप ् या बापा ा व हाजीराजां ा हाताखा ी ा धामधु मी ा काळास
यो असे ि ण व अनुभवही ा झा ा होता. तो स. 1653 ा सुमारास
महारा ात परत येऊन महाराजां पा ी नोकरीस रािह ा होता. ा ा जी जी कामिगरी
सां गावी ती तो मन:पू वक इतबाराने व ारीने करी, हे पा न महाराजां चा ा ावर
भरवसा बस ा होता. ा ा हातून हे िक ् ा बां ध ाचे काम चां ग े होई असे
महाराजां स प े ठाऊक होते. ा माणे ाने ते काम उ म कारे बजािव े व
महाराजां ची ा ावर िव े षच मेहरबानी बस ी. ा िक ् ् याचे नाव तापगड असे
ठे व े . ावे ळी महाबळे वरा ा दे वा याचा जीण ार महाराजां नी क न कृ ा
नदी ा उगमापा ी एक दे वा य व पोवळी बां ध ी.
1) िम. िकंकेड, पृ. 134
2) महारा सािह नावाचे एक मािसक अ ीकडे िस होऊ ाग े आहे . ाती ऐितहािसक सािह ा
सदराखा ी पिह ् या अंकात ा दे पां ां ा वं जां कडे सापड े ी तीन प े िस के ी आहे त, ां त ् या
प ाव न असे िदसते की, ा कृ ाजी नाईक बां द ाचा पराभव दादोजी कोंडदे वाने पूव एक वे ळ के ा असू न
ास कैद के े होते. दादोजी कोंडदे वाचा या बां द ाने एक वे ळ पराभव के ा असू न जेधे याने ास दादोजी ा
भे टीस आणून ां चा समेट के ् याची हिकगत मागे सात ा भागा ा आरं भी ा एका िटपेत रा. राजवाडे यां ा
पंध रा ा खं डाती 302 े खां का ा आधाराने िद ी आहे . जावळी ा चं राव मो या ी महाराजां नी ढाई
के ी ते ा हा बां द महाराजां ा प ाने ढ ् याचा उ ् े ख जेधे यां ा काव ीत के ा आहे तो खरा
मान ा तर हा बां द पुढे पुन: महाराजां स जुमानीनासा झा ा असावा िकंवा बां द ा आडनावाचे अनेक
दे मुख असावे त असे मानावे ागते.
 ानंतर औरं गजे बाने िवजापू र सरकारावर ारी क न ाचा पराभव के ा व
ा ा ी तह क न पु ा िद ् ीकडे कूच के े . ा मोग ां ा मोिहमेमुळे
आप ् या ता ाती मु खास उप व होऊ नये णू न महाराजां नी कोणती यु ी
के ी हे माग ् या भागात सां िगत े च आहे . औरं गजे बासार ा धू त व ू र पु षा ा
काव ा दाखवू न अिजबात फसिव े व ास न ता दाखवू न िवजापू रकरां ा
अम ात हवा तसा िधं गाणा घा ाची मुभा ाजकडून िमळिव ी. पु ढे तो उ रे कडे
िनघू न गे ् यावर महाराजां नी कोकण ां त काबीज कर ाचा म पु न: सु के ा.
समु िकना याची र ािगरी, िवजयदु ग, सुवणदु ग, साळ ी, खारे पाटण वगैरे ठाणी
ां नी ह गत के ी.
ावे ळी सात े पठाण महाराजां कडे नोकरी मागावयास आ े . मोग ां ी चा ू
अस े े यु आटोप ् यावर िवजापू र सरकारने ा पठाणां स आप ् या नोकरीव न
दू र के े होते. ते भटकत भटकत पु ास महाराजां पा ी येऊन णा े की,
‘आ ां स आप ् या रात नोकरीस ठे वा. आप ी कीत ऐकून व आपण
हाजीराजे भोस े यां चे ताप ा ी पु आहां हे जाणू न आपणां कडे आ य िमळे
ा आ े ने आ ी आ ो आहोत. आ ां स नकार सां गू नये.’ अ ी गळ ा पठाणां नी
घात ी असता ा यवनां स नोकरीस ठे वावे की कसे याचा िवचार महाराजां स पड ा.
जवळ ा िक े क ोकां चे णणे पड े की, ‘हे दु यवन असून िद ् ी ा िकंवा
िवजापू र ा बाद हाने यां ना भेदमं दे ऊन पाठिव े असावे . हे पिह ् याने िव वास
दाखवू न संधी पा न आप ा घात करती . यां ना कोठे च क ी नोकरी िमळा ी नाही?
यां ा गुण भावां िवषयीची मािहती आपणां स काहीच नाही, या व यां स नोकरीस
ठे वणे बरोबर नाही.‘ महाराजां ा पदरी गोमाजी नाईक पानसंबळ या नावाचा एक
हवा दार होता. हा जाधवाकडचा नोकर िजजाबाईचे झा े ते ा सेवेसाठी
णू न िद ा होता. िजजाबाईवर जे पु ढे सुख-दु :खां चे अनेक संग आ े ां त ित ा
जवळ रा न ाने ितची व आप ् या या छो ा ध ाची सेवा अ ं त इमानाने व
ारीने के ी होती. ि वाजी महाराजां नी रा थापनेचा घाट घा ू न त थ
उ ोग आरं िभ ा ते ा हा परम िव वासू आहे असे पा न ां नी ाची यो ता
वाढवू न ास हवा दार के े होते. ा गोमाजीने ा समयी महाराजां स अ ी मस त
िद ी की, ‘आपण धनी आहां . आप ा ौिकक ऐकून हे आ े आहे त. यां ना िवमुख
पाठिवणे बरोबर नाही. आपण रा वृ ी करणार आहां , ती पदरी सव कारची
 ू र माणसे अस ् यावाचू न क ी सा होई ? फ िहं दू तेवढे नोकरीस ठे वावयाचे
असा िनधार के ् यास कसे चा े ? ाने रा करावयाचे ाने सव जातीं ा
ोकां वर सारखी नजर ठे व ी पािहजे . सवास आपाप ् या धमा माणे वागू िद े
पािहजे . कोण ाही जातीत गुणी व यो माणसे सापड ी तर ां चा सं ह राजाने
अव य के ा पािहजे . ते ा ा गो ीचा पु रा िवचार क न महाराजां नी उिचत िदसे
ते करावे .’ गोमाजी नायकाची ही मस त महाराजां स पसंत पडून ां नी ा पठाणां स
सम बो ावू न आण े व ां जकडे नीट बारकाईने पा न व ां स पु ळ
उ टसु ट न िवचा न ां चे त ताड े आिण ां स आप ् या नोकरीस
ठे व ् याने काहीएक दगा होणार नाही अ ी पु री खा ी झा ् यावर ां स ठे वू न घे त े .
ा पठाणां ा पथकावर राघो ब ् ाळ अ े यास सरदार नेम े . ानंतर महाराज
आप ् या नोकरीस मुस मान ोक ठे वू ाग े . ा मुस मान नोकरां पैकी काही
जणां नी ां ा रात मो ा यो तेस चढू न ां चे मो ा ारीने व इमानाने
नोकरी के ् याचे इितहासात आढळते.
महाराज सगळी कोकणप ी ह गत कर ाचा िनधार क न ा उ ोगास ाग े
ते ा ास जं िज या ा ि ीपासून फारच ास होऊ ाग ा. तो महाराजां नी
कािबज के े ् या िकना यावरी ां तात आप ् या आरमारा ा साहा ाने वारं वार
उप व दे ऊ ाग ा. ते ा ा बळ रं पू स िजं क ् यावाचू न आप ा उ े िस ीस
जात नाही असे ात येऊन महाराजां नी ामराजपं त पे ाबरोबर पु ळ ोक
दे ऊन ास ा ावर पाठिव े . ावे ळी फ े खान ा नावाचा िस ी जं िज यास
रा करीत होता. ा ा हे प े ठाऊक होते की, आपणावर ि वाजी महाराजां चा
डोळा असून ां ची ारी आपणावर वकरच होणार आहे , णू न तो ज त तयारी
क न होता. ामराजपं ताचे व ाचे दं डाराजपु रीजवळ अनेक सामने झा े . ां त
पे ास हार खावी ाग ी. ा ा ा तयारीपु ढे महाराजां ा ोकां चे काही एक
न चा ू न ां स मागे हटावे ाग े . ां चे पु ळ ोक ना पाव े . हे अपय
आप ् या सै ास आ े े पा न महाराजां स फार वाईट वाट े . ामराजपं तावर
ां ची इतराजी झा ी. ास परत बो ावू न ा ाकडचा पे वाईचा ा काढू न
घे त ा व ा मोिहमेवर रघु नाथपं तास पाठिव े . मोड होऊन मागे हट े ् या सै ा ा
कुमकेस आणखी ोक रवाना के े . ामराजपं ताकडी पे वाईचा ा काढू न
घे त ा. तो मोरो ि ंबक िपं गळे यास सां िगत ा. ा मोरोपं ताकडे हा अिधकार आमरण
रािह ा. ाच वे ळी िनळो सोनदे व ाने चां ग ी कामिगरी बजाव ी णू न ास
बाळकृ पं ताकडची मुजुमदारी काढू न िद ी. गंगो मंगाजी यास वाकिन ी सां िगत ी
व येसाजी कंक यास पायदळाची सरनोबती िद ी.
वर सां िगत ् या माणे िस ी ी यु चा े असता वाडीचे सावं त दे मुख यां स असे
कळ े की, ि वाजी महाराजां नी कोकणप ी कािबज कर ाचा संक ् प क न
मोठे सै रवाना के े आहे . अ ा बळ सै ा ी ढ ाचे ाण ां स ा वे ळी
मुळीच न ते. ते िवजापू र सरकारचे अंिकत असून ां स ा सरकारचा आ य
अस ् यामुळे ते महाराजां स मुळीच जु मानीत नसत; परं तु महाराजां नी जावळीचा मोरे
नामोहरम के ा. आसपासचे सगळे पुं डपाळे गार हतवीय के े . एकंदर मोठमोठे
िक ् े कोट क ात घे त े व इतका धु माकूळ ां नी चा िव ा असता
िवजापू रकरां ाने ां चे पा रपा करिव े नाही. ात आणखी मोग ां ी नुकताच
जो सं ाम झा ा ात िवजापू र सरकाराची हाडे चां ग ीच नरम झा ी आहे त व
ह ् ी तर ा दरबारात दु फळी माजू न कोणाचा पायपोस कोणा ा पायात नाही
अ ी अव था झा ी आहे . ते ा अ ा समयी ा सरकाराकडून आपणास कुमक
िमळू न ि वाजी महाराजां ी ट र दे ास आपणास साम येई याची आ ा
मुळीच नाही, असे िवचार ा सावं तां ा मनात येऊन महाराजां ी ेह कर ातच
आप ा तरणोपाय आहे असे ां स वाट े . ां नी महाराजां कडे वकी पाठवू न तहाचे
बो णे ाव े . ते ां स ता ाळ मा झा े . ा तहात असे ठर े की, सावं तां नी
आप ् या जहािगरी ा उ ाचा अधा िह ा ि वाजी महाराजां स ावा व हा वसू
महाराजां नी आप े ोक नेमून वे ळ ा वे ळी करीत जावा. बाकीचे अध उ व
दे मुखीचे सगळे ह सावं तां नी िबनत ार भोगावे ; ां नी इत:पर िवजापू रकरास
कर दे ऊ नये व आप ् या ां ताती एकंदर िक ् ् यां वर आप ् या खचाने ोक
ठे वू न ां चा यो बंदोब राखावा आिण ज र पडे ते ा ि वाजी महाराजां स
तीन हजार पायदळािन ी मदत करावी.
ा माणे केवळ िन पाया व सावं तां नी महाराजां ी तह के ा; परं तु ा मानी
दे मुखास ाब वकरच प ावा वाट ा. तहात ठर े ् या क मा माणे
वाग ास ते तयार न ते. ि वाजी महाराजां चा आप ् याकडी ताबा उडवू न दे ऊन
ते पु नरिप िवजापू र सरकाराचे अंिकत झा े . ाब महाराजां नी ां ची खोड क ी
मोड ी ते पु ढे यथा थ ी सां गू.
इकडे ि ीवर पाठिव े ् या सै ाने बराच वे ळ झुंज के े ; परं तु ि ी काही के ् या
जे रीस येईना. इत ात पावसाळा सु होऊन उभय प ां स ढाई तहकूब करणे
भाग पड े . पावसाळा संपताच ि ीची खोड चां ग ीच िजरवावयाची असा िन चय
क न महाराजां नी ा ावर पाठिव ासाठी मोठे सै तयार के े व ाजवर
मोरोपं त पे वा व नेताजी पा कर ा सरदारां ची नेमणू क के ी. ा वष पावसाळा
नेहमीपे ा अंमळ जोराचा अस ् यामुळे ही न ा दमाची मोहीम ावयास िव ं ब
ाग ा. इत ात महाराजां वर िवजापू र सरकार ा एका मो ा सरदाराची मोहीम
झा ी. ते ा अथात ितकडे ां चे सगळे ागून ही ि ीवरची मोहीम ां बणीवर
पड ी. आता हे नवे अ र महाराजां वर कोणते आ े व ातून ते कसे पार पड े
ाचे िन पण पु ढी भागात क .
❖❖❖
 अफझ खानचा वध
मागी भागात सां िगत ् या ् रमाणे ि वाजी महाराजां नी िवजापू र सरकाराचा बराच
मु ू ख व पु ळ िक ् े काबीज के े . चं राव मो यासार ा ब ा सरदारास
िजं कून नाहीसा के ा. वाडी ा सावं तां स आप े ताबेदार कर ाचा घाट घात ा.
क ् याणचा सुभा तर कायमचा कािबज के ा. िस ी ा ह दे ऊन सगळी कोकणप ी
ह गत कर ाचा बेत मां ड ा. असे सां गतात की, ा वे ळी महाराजां नी िवजापू र
सरकाराचे चाळीस िक ् े काबीज के े होते. हे सगळे वतमान िवजापु रास
वे ळोवे ळी जात होतेच. ां स वठणीस आण ाचा एक उपाय तर िवजापू र सरकार
क न चु क े च होते. तो अथात हाजीराजां स पकडून आणू न दे हा ासन
कर ाचे भय घा ाचा होय; परं तु ा उपायाचा भ ताच प रणाम झा ा.
महाराजां नी मोग ां ी संधान क न उ टा ा सरकारासच ह आण ा. पु ढे
हाजीराजां स सोडून िद ् यावर महाराजां स पकडून आण ासाठी बाजी ामराज
यास पाठिव े ; परं तु तोही पराभव पावू न परत गे ा. यानंतर मोग ां ी यु करावे
ाग ् यामुळे महाराजां स ि ा कर ाचा बेत ा सरकारास काही वे ळ तहकूब
करावा ाग ा. नंतर मोग ां ी तह के ् यावर व औरं गजे ब रा ािधकार
बळकाव ा ा खटपटीत गुंत ् यामुळे ा ा मोिहमेची धा ी नाही ी झा ् यावर
महाराजां स ि ा कर ाचा िवचार ा ा मनात आ ा. अ ा बंडखोरास होई
िततके वकर ासन के े पािहजे , ा ाकडे इत:पर दु क न चा णार नाही,
असे ास वाटू ाग े .
1) मोडककृत िवजापूरचा इितहास
ा वे ळी अ ् ी अिद हा िवजापू र ा गादीवर बस ा होता. ाचे वय वीस-
एकवीस वषाचे अस ् यामुळे ाची आई सगळा कारभार खवासखान नामक एका
ार मु ा ा साहा ाने पाहत असे. ही बडी साहे बीण ा नावाने इितहासात
िस आहे .1 िहने आप े एकंदर सरदार व अमीर यां स बो ावू न आणू न असा कूम
के ा की, हरामखोर ि वाजी पात ाहीम े फारच पुं डावा करीत आहे . ा ावर
मोहीम क न ा ा िजवं त ध न आणावा; असे बो ू न ा कामिगरीवर कोण
जा ास तयार आहे असे ती ां स िवचा ाग ी; परं तु ही कामिगरी प र ास
कोणीही पु ढे सरसावे ना. कारण ां ा कानी ि वाजी महाराजां चे परा म वारं वार
आ े अस ् यामुळे ां चे ां ना पराका े ने भय वाटू ाग े होते. ां ा ी सामना
कर ास कोणीही कबू होईना. ा सभेत अफझ खान नामक एक सरदार होता,1
ास ईषा चढू न तो उठून उभा रािह ा व कुिनसात क न णा ा की, ‘म ा ा
पुं डावर ारी कर ाचा कूम झा ् यास मी ा ा चढे घो ािन ी जाऊन पकडून
आणतो व ा िसंहासना ा पाय ा ी बां धून ठे वतो. ाची मी तमा धरीत नाही.
मा ा भीतीने ि वा िब ् ीसारखा होई .’ हे ाचे वीर ीचे भाषण ऐकून बडी
साहे बीण खु झा ी व ास पु ळ नजरनजराणा दे ऊन ि वाजी महाराजां वर
जा ास ितने कूम िद ा. ा ाबरोबर बारा हजार ार, पु ळ पायदळ िद े
होते.2 ि वाय चां ग ा भ म तोफखाना, पु ळ अि बाण, उं टावर ाद े े
जे जा ा वगैरे मुब क यु ोपयोगी सामान होते. असे सां गतात की, हे सामान तीन
वषापयत यु करीत रािह े तरी पु र ासारखे होते. अफझ खानाने ा सै ाि वाय
आणखी दोन-तीन हजार मावळे आप ् या रात नोकरीस ठे व े , कारण ा ा
मावळ ां तात ारी करावयाची असून ां ा ी सामना करावयाचा होता,
ां ाजवळ मावळे ोकां चाच जमाव मोठा होता; परं तु ा बाप ा ा ठाऊक
न ते की, ि वाजी महाराजां नी नोकरीस ठे व े ् या माव ां चे इमान, ािमिन ा व
ारी ही ा वे ठीस धर े ् या माव ां त कदािप येणारी न ती.
1) हा मोग ां ी नुक ाच झा े ् या यु ात ौय दाखवू न व कनाटकात ् या मोिहमेत चां ग ी कामिगरी क न
मोठी यो ता पाव ा होता. वाई ां ताची सु भेदारी या ाकडे असू न यानेच दरबारात येऊन यासं बंध ाची कागाळी
के ी होती, असे णतात. हा जातीचा भटारी असू न पुढे परा माने सरदारपद पाव ा होता. याचे मूळचे नाव
अबदु ् खान असे होते. ाच नावाने ाचा िक ेक बखरींत व पोवा ां त उ ् े ख आहे . ो. सरकार ाचे
मूळ नाव अबदु ् ा भटारी व उपनाव अफझ खान असे दे तात.
2) ां ट डफ णतो की, या ाबरोबर पाच हजार ार व सात हजार पायदळ होते. िचटिणसा ा मते तीस
हजार सै होते. िच गु णतो की, एकंदर स र हजार सै होते. पोवा ात बारा हजार ार होते असे
ट े आहे . राजापूर येथे इं ज ोकां ची ा वे ळी वखार होती, ित ा हकीकती ा कागदप ां व न असे
िदसते की, अफझ खानाबरोबर दहा हजार सै होते. हे असे थोडे सै अस ् याकारणाने बडी साहे बीण िहने
अफझ खानास अ ी मस त िद ी होती की, ि वाजी महाराजां ी स कर ाचे िमष करावे व ास मेची
ा ू च दाखवू न द ाने पकडावे िकंवा ठार मारावे .
3) पोवा ां त ट े आहे की, फोिड ी तुळजा । वरती मसू दच बां ध ी ॥ मसू द बां धु नी पुढे गायजब के ी ॥
अफझ खान ही अ ी फौज घे ऊन कृ ा नदी ा अ ीकडे आ ा व कूच-दरकूच
करीत बा े घाट चढू न तुळजापू र येथी भवानी ा दे वा यापा ी ाने मु ाम
के ा. हे मरा ां चे व िव े षत: भोस े घरा ाचे कु दै वत आहे , हे जाणू न ाने ा
दे व थानाची नासधू स के ी. दे वीची गंडकी मूत होती ती भोपे यां नी पा ात पवू न
ठे व ी. दे वीची मोठी मूत होती ती फोडून जा ात भरडून ितचे ाने पीठ के े .3
नंतर तेथून आप ा मु ाम ह वू न ाने पं ढरपु राकडे कूच के े व वाटे त
माणके वरा ा दे वा याची नासाडी के ी. ाने असा आडवा र ा धर ाचे कारण
असे सां गतात की, ा वे ळी पाऊस फार अस ् यामुळे डोंगराळ दे ां तून सै नेणे
अंमळ कठीण होते. भीमातीरी मु ाम क न पं ढरपू र ा दे व थानाचा ना
कर ाचे ाने मनात आण े . हे अ र पा न बड ां नी पां डुरंगाची मूत छपवू न
ठे व ी व गावात े सगळे ोक रानोमाळ पळा े .1 ा गावाची व आसपास ा इतर
गावां ची खराबी क न तो पु ाकडे वळ ा व वाटे त महाराजां चे जे जे िक ् े व ां त
ाग े ते ते ह गत करीत चा ा.
इकडे हे रां नी येऊन महाराजां ना अफझ खाना ा ारीची वाता कळिव ी. ावे ळी
ते राजगडावर होते. आपणां स िजवं त ध न ने ासाठी खान येत आहे , ा ा ी
सामना कर ाची व था क ी काय करावी, यािवषयी आप ् या सरदारां ी ां नी
मस त घे त ी. ते ा सवाचा असा िवचार पड ा की, ा ा ी यु कर ास
चां ग ी अडचणीची जागा पाहावी. अ ी िबकट जागा कोणती आहे ते पाहता
जावळीस जाऊन तापगडावर तयारीिन ी राहावे असे ठर े ; परं तु काही जणां चे
णणे असे पड े की, ाची सेना मोठी बळ आहे . ा ा ी ढाई क न
आप ा िनभाव ागणार नाही. या व ा ा ी स करावे हे बरे . ही मस त
ऐकून महाराज बो े : ‘‘यवन बेइमान आहे त. ां ा ी स करणे ही अनुिचत
गो होय. ते के ा घात करती याचा नेम नाही. ते दु बु ी, कपटी ोक िव वास
दाखवू न आप ा ना करावयास चु कणार नाहीत. खरे स कर ाची गो ां ा
ीही यावयाची नाही. ां ा ी समर क न आप ी खरी मदु मकी ां स दाखवू न
ां चा पराभव कर ाची म ा उमेद आहे . ा यवनां ी स ् ा करणे नाही असा
माझा कृतसंक ् प आहे . ते बळ आहे त तर ां चा हरयु ीने संहार के ाच पािहजे
!’’
हे अ र कसे टाळावे ािवषयी िच िचं तातुर होऊन महाराज रा ी िनि झा े
असता ां ना ात तुळजापू र ा भवानीने द न दे ऊन ट े : ‘तू काही िचं ता
क नको. तु ा हाती अफझ खानाचा वध करवू न तु ा मी य ी क रते.’ हे
पड ् यावर महाराज जागृत झा े व उठून मुख ा न क न ां नी मातु ीस
उठिव े आिण ते ित ा िनवे दन के े . नंतर ात:काळी पदरचे कारकून व सरदार
यां स बो ावू न आणू न वृ कथन के े आिण ते ां स णा े की, ‘
जगदं बा आ ां स स झा ी आहे . आता अफझ खानाची ती कथा काय? ा ा ी
यु क न ा ा गद स िमळिव ाची िहं मत म ा जगदं बे ा सादाने आ ी
आहे .’ हे ऐकून पदरचे ोक णा े की, ‘हे साहसकम िस ीस गे े तर फारच
उ म; नाही तर मा परम कठीण संग आहे !’ असे ां चे सिचं त उ ार ऐकून
महाराजां नी िन ून ट े की, ‘खाना ी स के े तरी ाणना ावयाचा. ापे ा
यु करावे हे च उ म. जय आ ा तरी उ म व ाण गे े तरी उ म. ि भुवनां त कीत
होई . समरां गणात परा म क न मरावे हे म ा े य र वाटते. ूस रण
जाऊन ा ा हातून ाणना ावा हे अ ं त अनुिचत होय. या व खाना ी यु
कर ाचाच माझा िनधार झा ा आहे . ा ा ी ढू न य िमळा े तर ठीकच
होई ; परं तु जर क रता मी ढाईत पड ो तर मा ा मागे मा ा कमाईचे र ण
क न िमळा े ् या रा ाची व था नीट ठे वा व मा ा मातु ी ा आ े त वागून
माझे नाव मागे राखा!’
1) वे गी पंढरपुरा आ ा । फोिड ा िवठोबा । पा ात पुंडि क टािक ा ॥ - पोवाडा.
ा माणे िन चय कथन क न महाराजां नी ता ाळ तापगडावर जावयास
िनघ ाची तयारी कर ाचा कूम िद ा व आप ा झा े ा बेत मातु ीस िविदत
कर ासाठी ते महा ात गे े . िजजाबाई ा चरणां वर म क ठे वू न आप ा काय
िवचार झा ा आहे तो ित ा सां िगत ा. ा वे ळी ा दोघां सही गिहवर आ ा. ◌ं संकट
िकती िबकट आहे व ातून िनभाव ाचा संभव िकती अ ् प आहे हे ां स कळतच
होते, तरी ा वे ळी ा वीरमातेने ा संकटातून मु हो ास दु सरा मागच नाही
असा पो िवचार क न सव मायाजाळ एकीकडे ठे वू न ा ा अितक ाने िनरोप
िद ा. ितने ां ा म की हात ठे वू न असा आ ीवाद िद ा की, ‘तू ा यु ात
य ी हो ी . ू ी मो ा ौयाने व ारीने ढू न म ा वीरमाता णीव!’
ा माणे मातेची संमती घे ऊन महाराज आप ् या ोकां सह तापगडावर ने े .
हे वतमान अफझ खानास कळ े ते ा तो पु ाकडचा रोख िफरवू न वाईस आ ा
व तेथे तळ दे ऊन मो ा ारीने रािह ा. महाराज अ ा डोंगराळ व िबकट जागी
जाऊन रािह े हे पा न खाना ा फार वाईट वाट े . तो ां त िकती खडतर आहे हे
ास प े ठाऊक होते. ते ा अ ा अडचणी ा जागी ि वाजी महाराजां ी सामना
करणे आपणास फार जड जाई हे ा ा ात येऊन तो िवचारात पड ा.
मग ाने असे मनात आण े की, ां ना ितकडून हरयु ीने काढावे , ां ना ह े भाव
दाखवू न व इतबार वाटे असे क न इकडे आणावे आिण िजवं त ध न मत ब
साधावा. ा हे तूने ाने मावळात ् या िक े क दे मुखां ना प े ि न अनेक कारे
ा ू च दाखवू न आपाप ् या ोकां िन ी आप ् या मदतीस ये ािवषयी ि िह े .
ा माणे खं डोजी खे ापडे आप े मावळे घे ऊन अफझ खानास जाऊन िमळा ा.
ा खोप ाचे आिण कानोजी जे धे यां चे दे मुखीसंबंधाने भां डण होते. जे धे
महाराजां स रण गे ् यामुळे ाजकडे िहरडस मावळाची दे मुखी कायम झा ी
होती. ा रागाने खोप ाने महाराजां ी िवरोध क न यवनां ची ताबेदारी ीकार ी
होती. ाने ा वे ळी ि वाजी महाराजां ना पकडून आणतो असा े खी करार
रोिहडखो याची दे मुखी परत िमळ ा ा आ े ने अफझ खाना ी के ा होता! ा
खोप ा माणे च गुंजन मावळचा दे मुख िवठोजी है बतराव यास अफझ खानाने
आपणास येऊन िमळ ािवषयी ि िह े होते. अफझ खानास खोपडे जाऊन
िमळा ् यामुळे आप े वतन जा ाची भीती आहे व आपणासही अफझ खान
बो ावीत आहे अ ा आ याचे प कानोजी जे ाने महाराजां स ि िह ् याव न
ां नी ास असा जबाब ि िह ा की, ‘तुम ा वतनाची तु ां स पवा अस ् यास तु ी
ा ाकडे जावे ; पण चां ग ा िवचार क न जावे .’ ावर जे धे महाराजां कडे जाऊन
णा ा की, ‘मी आप े वतन तुम ा पायी अिप े आहे . तुमचे बरे ते माझे बरे .’ असे
णू न आप ी मु े माणसे व चीजव ू तळे गावास पोहोचती क न तो आप े ोक
घे ऊन तापगडावर गे ा.1
1) रा. राजवाडे कृत खं ड 15, े खां क 334, 335, 338 व 364 आिण खं ड 17, पृ. 31 पाहा.
2) हा मावळात मुसेखोरे येथ ा वतनदार होता.
अफझ खान वाईस येऊन िभड ा, ते ा ा ा गोटाती एकंदर हा चा क ी
काय आहे व ा ाबरोबर सै ाची वगैरे िस ता िकतपत आहे ते पाह ासाठी
महाराजां नी ा कामिगरीवर िव वासराव नाना भू2 याची नेमणू क के ी. हा
िव वासराव फिकराचा वे घे ऊन दररोज रा ी गोटात िहं डे व एकंदर बातमी
महाराजां स पोचवी. ाव न महाराजां ना कळू न आ े की, खानाबरोबर मोठी फौज
असून ाची तयारी भ म आहे . आप े ोक घे ऊन ास समरां गणात गाठ े
असता पु ळ माणसां ची खराबी होऊन य हटकून येई याची वानवा आहे .
या व ा ा यु ीने नामोहरम क न आप े ोक राखावे त असा िवचार
महाराजां नी के ा व ा िवचारास पदर ा ोकां चीही संमती िमळा ी. मग ां नी
अफझ खानास असा न तेचा िनरोप पाठिव ा की, ‘आप ् यासार ा ब ा व
ू र सरदारा ी सामना कर ाचे मा ा मनात कदािप यावयाचे नाही. िवजापू र
सरकारा ी होई ा उपायाने स ् ा करावा अ ी माझी उ ट इ ा आहे . मी
अिद हाची मोठीच आगळीक के ी आहे . मी सव ी अपराधी आहे . म ा
बाद हाकडून मा होई की नाही याची ं का वाटते. या व आपण म थी
क न मजवर हजरतीची कृपा होई व कृतापराधाब माफी होई असे करा
तर माझे मोठे च भा होय असे मी समजे न. मी आजपयत जे काही के े आहे
ाजब म ा पराका े चा खे द वाटत आहे . आप ् या आ याने व ि फार ीने तरी
मा ा गु ाची माफी म ा सरकाराकडून होई की नाही कोण जाणे . तरी पण मी
मा ा ता ात ा सगळा मु ू ख आप ् या हवा ी कर ास तयार आहे . एवढे च मा
की, हजरतीची मजवर कृपा ी अव य होई अ ी खातरजमा आपण करावी.’
हा असा अगदी ग रबीचा व िभ ेपणाचा िनरोप अफझ खानास आ ा तो खराच आहे
असे ा गिव व डौ ी खानास वाट े . ाती कपट ा ा ानात आ े नाही.
ि वाजी महाराज आता आप ् या सग ा गो ी कबू क न आप ् या क ात
यावयास िव ं ब ागत नाही असा प ा भरवसा ास वाट ा. ते ा ा ा पु रा
िव वास दाखवू न ा िबकट जागेतून बाहे र काढ ाचा आप ा पू व बेत ाने
कायम के ा आिण कृ ाजी भा र1 नावा ा एका ार ा णास ां ाकडे
विक ीस पाठिव े . खानाने ा विक ास एकां ती नेऊन आप े सव मनोगत कळवू न
असे सां िगत े की, तु ी ि वाजी महाराजां कडे जाऊन ा ा प ा ेहभाव
दाखवू न येणे माणे बोध करा : ‘‘तुमचे तीथ प हाजीराजे व आ ी काही िनराळे
नाही. ां चा आमचा घरोबा असून बंधु ाचे नाते आहे . ते ा तु ी आ ा ा काही
परके नाही. तु ी आम ािवषयी य ं िचतही िक ् िमष मनात बाळगू नका. तुमचे
वडी हाजीराजे यां नी महापरा म क न मु ू ख काबीज के ् यामुळे पात हां ची
ां ावर पू ण मज आहे . ासाठी तुमचे सवतोपरी क ् याण क न तु ां स
तळकोकणचे संपूण रा आ ी दे विवतो. तु ी घे त े े िक ् े तुम ाकडे च
कायम राहती असे करतो. तुम ा मदु मकीब पात हापा ी तुमची ि फारस
क न तुम ा मनासारखा सरं जाम तु ां स दे विवतो. तुमची ां ची भेट क न दे ऊन
तुमचे ते अित ियत गौरव करती असे करतो.’’ खानाने हा िनरोप महाराजां स दे ऊन
विक ास असा कानमं सां िगत ा की, ‘ ास संतोष व उ े जन वाटे असे बो ू न ते
आम ा भेटीस िबनिद त येती असे करा. इतकेही क न ते आम ा भेटीस
यावयास तयार होत नस ् यास आ ी ां ा भेटीस येतो असे ां स सां गा.’
1) िक ेक बखरींत असे आहे की, अफझ खानानेच थम महाराजां कडे वकी पाठव ा. महाराजां नी काही
िनरोप पूव पाठिव ा न ता. ो. सरकारां चेही असे च मत आहे . खानाकडी विक ाचे नाव ां ट डफ ‘ पंताजी
गोपीनाथ’ असे दे तो. िच गु द ाजी गोपीनाथ असे दे तो व ि विद जयात गोिवं दपंत णून आणखी एक
वकी खानाकडू न आ ा होता असे आहे . सभासदकृत बखरी ा महाड ा तीत पंताजीपंत असे नाव िद े
आहे . े डगावकरां ा बखरीत खानाकडी विक ाचे नाव द ाजी भा र असे िद े आहे . वाई ां तात ् या
अफझ खाना ा जहािगरीची व था पाह ाचे काम ा कृ ाजी भा राकडे असू न ाचा ा ावर मोठा
िव वास होता, असे ो. सरकार णतात.
खानाचा हा वकी आप ् याकडे येत आहे असे कळ े ते ा महाराज गडाखा ी
उत न ा ा सामोरे गे े व वर घे ऊन आ े . आ े ् या मनु ां ची व था उ म
कारे ठे वू न विक ाचे बो णे ऐकून घे ासाठी महाराजां नी कचे री भरिव ी.
कृ ाजी भा राने खानाचा िनरोप इ ं भूत िनवे दन के ा. तो ऐकून घे ऊन ते णा े
: ‘‘ ा मेहरबानीब खानाचे आ ी फार आभारी आहो. आ ी काबीज के े ् या
मु खापै की थोडासा जरी आ ां स जहािगरीदाख िमळा ा तरी तेव ानेच
आ ा ा संतोष होई . कसेही झा े तरी आ ी पात ाहाचे नोकर आहो. या
इकड ा ां तात पुं डपाळे गार होते, ां चा संहार क न आ ी सगळा मु ू ख
मोकळा के ा आहे . सरकारी मु खाचा नीट बंदोब क न आबादानी के ी आहे .
जु ा िक ् ् यां ची डागडु जी क न काही नवे ही बां ध े आहे त. फौजही चां ग ी नामी
जमा के ी आहे . या माणे पात हाची दौ त वाढव ी आहे . ही सगळी आयतीच
ां स िमळा ् याने आ ी ां ची मोठीच कामिगरी के ी असे होणार आहे . खान
आ ां स आम ा विड ां माणे पू आहे त. ां ा भेटीस आ ी मो ा ीतीने
येऊ.’’ या माणे ौिककात जे काही बो ावयाचे होते ते बो ू न कचे री बरखा के ी
व खानाचे ोक आपाप ् या नेमून िद े ् या िब हाडास गे े .
महाराजां नी खानाकडी ोकां स िब हाडास जागा दे ताना अ ी तजवीज के ी होती
की, कृ ाजी भा राचे िब हाड इतरां पासून अमळ दू र एकीकडे असावे . ाचे
कारण अथात असे की, ा ा एकां ती गाठून िफतिव ाचा ां चा बेत होता. रा ी
िजकडे ितकडे िनजानीज होऊन सामसूम झा ् यावर म रा ी ा सुमारास महाराज
ा विक ा ा डे यात हळू च गे े व ास उठवू न ा ा ी येणे माणे बो े :
‘‘तु ी जातीचे ा ण वण े आहा. आजपयत मी जे काही के े आहे ते िहं दूधम व
िहं दू ोक यां चे र ण कर ासाठीच केवळ आहे . भवानीने म ा अ ी आ ा
के ी आहे की, ‘गो ा णां चे र ण कर. िहं दूंची दे वा ये व िहं दूंचे दे व यां ची नासधू स
करणारां चे पा रप कर. िहं दुधम े ां चा संहार कर.’ जगदं बे ा ा आ े माणे
मी जे काय आरं िभ े आहे ास आप ् यासार ा े ा णां चे साहा अव य हवे .
आप ा धम बुडत चा ा. दे व ा णां स पीडा होत आहे . सव भरतखं ड मय
हो ाचा समय आ ा आहे . याब तु ा ा अव य खे द वाट ा पािहजे . आ ी ही
दु : थती नाही ी कर ाचा उ ोग आरं िभ ा आहे . तो आप ् यासार ाच थोर
पु षां ा साहा ाने िस ीस जाणार आहे .’’ ा माणे अ ं त गोड व मोहक ां नी
 ा ा ी भाषण के ् यामुळे ाची वृ ी ाग ीच पा ट ी. ा ा ठायी
धमािभमान जागृत झा ा. महाराजां चे असे गौरवाचे व उ े जनपर भाषण ऐकून तो
अगदी भाळू न गे ा. ाने पािह े की, हा पु ष धमर ण व रा थापन
कर ा ा ु कायात उद् यु झा ा असून ा ा अंगी ा कायिस ीस
आव यक असे धै य, ौय, वीय आदीक न गुण उ म आहे त व आजपयतचे याचे
परा म तारीफ कर ासारखे आहे त. या व या ा साहा होऊन या ा य ाचा
वाटे करी हो ातच पु आहे . असा िवचार क न ाने महाराजां पा ी पथ घे ऊन
असे ट े की, ‘तुमची नोकरी इमानाने क न राहावे असा माझा िनधार झा ा
आहे .’ अ ी आणभाक के ् यावर ाने महाराजां स असे कळिव े की, ‘खानाचा
वा िवक उ े तु ा ा पकडून िवजापु रास ने ाचा आहे . तो तु ा ा िव वास
दाखवू न भेटीस बो ावणार आहे व पकडून िवजापु रास घे ऊन जाणार आहे . हा ाचा
बेत कदािप िफरणार नाही.’ ा माणे खाना ा विक ास व क न घे त ् यावर
पु ढे काय करावे ािवषयी उभयतां चे काही वे ळ ख बत झा े व असे ठर े की,
कृ ाजी भा राने खानास िव वास दाखवू न तोच त: गडाजवळ भेटीस येई
असे करावे व तो असा आप ् या काबूत आ ् यावर ाचा घात करावा, णजे मग
ा ा सै ात गडबड उडून ाचा हवा तसा मोड करता येई . हे असे गु
कार थान क न महाराज थानी गे े .
मग काही िदवस िस पणे विक ा ी वरकरणी बो णे झा ् यावर असे ठर े की,
खानाने जावळीस यावे व तेथे पर रां ा भेटी होऊन एकंदर करारमदार ावे . ा
भेटीची व था मु र कर ाक रता महाराजां नी आप ् याकडून पं ताजी गोपीनाथ1
यास खानाकडे वकी णू न पाठिव े . हा ा ण महाराजां ा अगदी िव वासात ा
होता. ा ा रवाना कर ापू व एकां ती नेऊन कृ ाजी भा राबरोबर झा े े
सगळे ख बत ां नी सां िगत े आिण ट े की, ‘तु ी खानास असा िनरोप ा की,
आ ीच तुम ा भेटी ा यावे , पण आ ा ा अित ियत भीती वाटत आहे . वाईस
भेटी ा यावयास आ ां ा धै य होत नाही. तु ी आ ा ा विड ां समान आहा.
या व मेहरबानी क न तु ीच जावळीस या तर आ ी तुम ा मु ाखतीस
अव य येतो. आ ां ा धीर दे ऊन पात हा ा द नास घे ऊन जा व आमची
ाजपा ी ि फारस करा तर ात तुमचा थोरपणा आहे . खरा िव वास असे तर
तु ी जावळीस यावयास अनमान क नये.’ ा माणे ा ा पु ळ गौरवू न
सां गावे , काही एक अंदे ा येऊ नये. ाचा एकंदर रोख काय आहे व ा ा सै ाची
वग रे व था क ी काय आहे ती पा न या. ‘खाना ा विक ास िनरोप दे ताना
ाजवर सु स होऊन महाराजां नी ा ा भरजरी व े, मो ाचा चौकडा, सुवणाची
कडी व पदके, एक अरबी घोडा व पाच हजार होन एवढे ब ीस िद े व आप ् या
विक ासही व ा ं कार दे ऊन ा ाबरोबर चां ग ा वाजमा िद ा.
कृ ाजी भा राने परत जाऊन खानास असे कळिव े की, ‘ि वाजी महाराज
आपणां स रण येऊन भेटावयास िस आहे त; परं तु ां ना वाईस यावयास धै य होत
नाही. येथे आ ् याने आप ा काही तरी िव वासघात खास होई असे ां ा मनाने
घे त े आहे . ां चा वकी आप ् याकडे आ ा आहे . ा ा आप ् या मु ाखतीस
बो वा तर तो त: ि वाजी महाराजां चा िनरोप काय आहे तो सां गे . मग पं ताजी
गोपीनाथास भेटावयास बो ावू न खानाने ा ा तोंडून महाराजां चा िनरोप सा ंत
ऐकून घे त ा. कृ ाजी भा राने ावर अ ी छान म ् ि नाथी के ी की,
‘जावळीस ते बो ावीत आहे त ापे ा तेथपयत जाऊन काय साधते आहे तर का
सोडा? तु ी होऊन जावळीस गे ् याने तुम ा मनात काही एक कपट नाही असे
ां ना वाटू न ते तुम ा भेटीस अव य येती व ते असे आ े णजे तुमचा कायभाग
साधे .’ यावर खानाने अ ी हरकत घे त ी की, ‘तो जावळीसार ा िबकट जागी
म ा बो ावीत आहे ; परं तु तेथे काही दगा होणार नाही हे तु ी पथे वर सां गू कता
काय?’ कृ ाजी भा र बो ा : ‘ि वाजी महाराजां ा मनात तुम ािवषयी काही
एक कपट नाही अ ी माझी पू ण खा ी आहे . यासंबंधाने तु ी काहीएक संदेह मनात
आणू नका. ही संधी आ ी आहे , ती थ दवडू नका. जावळीस जाऊन ा ा
भेट ास मुळीच हरकत नाही. तेथे आप े र घे ऊन च ा. ा ा तळ दे ास
पु रे ी जागा ितकडे असून गवतपा ाचीही मुब क सोय हो ासारखी आहे .’
ा माणे ाने खाना ा सव हरकती मोडून काढू न ा ा मनात जावळीस जाऊन
महाराजां स भेटावे व तेथे ां स पकडून कैद करावे , हा बेत चां ग ा भरिव ा. ही
आप ् या विक ाची खातरजमा खानास खरी वाटू न ाने जावळीस जा ाची तयारी
के ी व तो सां गे तसे वागून आप ा इ उ े िस ीस ने ाचा िन चय के ा. मग
महाराजां चा वकी पं ताजी गोपीनाथ याने अफझ खानाचा वा िवक बेत काय आहे
ाचा बारीक तपास काढू न येऊन महाराजास असे कळिव े की, खान जावळीस येत
आहे , ास भेट ाची तयारी क न तु ी गडाखा ी जावे आिण ा ा एकां ती
गाठून ठार करावे आिण मग ा ा सै ावर छापा घा ावा.
1) रा. राजवाडे णतात की, हा पंताजी गोपीनाथ महाराजां चा जुना नोकर होता. िजजाबाईबरोबर व
महाराजां बरोबर सोंग ा खे ळ ाचा याचा अिधकार होता.
ा माणे खान जावळीस यावयास िस झा ा हे पा न महाराजां नी आप ् या
जवळ ा सव सरदारां स बो ावू न पु ढे काय करावे णू न िवचार े . ां नी
महाराजां स प दे ऊन ट े की, ‘ ा संगी आपण आ ां स जी काही कामिगरी
सां गा ती ि रसावं क न तद् नु प वत ास ाणापरती मेहनत क व आप ा
उ े े वटास नेऊ. आपण मुळीच िचं ता क नये!’ मग मातु ीस आप ा उ े
कळवू न ितची मस त िवचार ी. ितनेही ां चे आ वासन क न ट े की, ‘तु ा
पदर ा िव वासू माणसां ा मस तीने ठरे तसे कर. ा कामात तु ा य दे णार
ीजगदं बा समथ आहे . तु ा आजपयत कोण ाच मस तीत अपय आ े े नाही.
या व ही मस तही तू धै याने व ारीने पार पाड ी असा म ा प ा भरवसा
आहे .’ ा माणे सवाचा स ् ा घे ऊन महाराज पु ढी कायास ाग े .
खानास आप ा पु रा िव वास यावा णू न ा ा सोयीसाठी जे वढी व था करणे
होते तेवढी िनर सपणे कर ाचा सपाटा ां नी चा िव ा. ा ा सै ास घाट
चढू न वर येताना अडचण पडू नये णू न जागोजाग अस े ी दाट झाडी तोडून वाटा
के ् या; ा ा सै ास तळ दे ास जागा ावी ासाठी झाडे झड ु पे तोडून
चां ग े िव ाण व खु े मैदान के े . वाटे त जागोजागी धारक या ा गु व कट
चौ ा ठे वू न ावर कारकून नेम े व ां स असा कूम के ा की, खाना ा सै ास
ा कोण ा गो ीची उणीव पडे ती पु रवावी व े क मु ामास मेजवानीची
उ ृ व था ठे वावी. आता खाना ा सै ा ा सोयीसाठी जी ही वाट महाराजां नी
के ी होती ती अ ा यु ीने के ी होती की, ा वाटे ा आसपास िकर झाडी असून
तीतून प ीकडे काय आहे ते िदसू नये. कोठे कोठे आड ा वाटा हो ा, ां त
मोठीमोठी झाडे टाकून ा साफ बुजवू न टाक ् या हो ा.
महाराजां नी हा आप ा गु बेत नेताजी पा कर, मोरोपं त पे वे व तानाजी मा ु सरे
यां स कळवू न नेताजी पा करास सै घे ऊन कोकणातून घाटामा ावर गो ाग
बो िव े व ास िक ् ् या ा पू वभागी अंमळ दू र दाट झाडीत दबा ध न
बसावयास सां िगत े . ते अ ाक रता की, खानाचे ोक ा बाजू ा चढू न ये ाचा
संभव होता. मोरोपं ताबरोबर जु ने कस े े यो े होते. ा ा अ ी वद िद ी की,
‘खानाचे ब तेक सै खा ी जावळीस तळ दे ऊन राहावयाचे आहे . ा ा
आसपास ा झाडीत तु ी आप ् या ोकां िन ी पू न राहावे .’ नेताजी ा साहा ास
रघु नाथ ब ् ाळ व मोरोपं ता ा साहा ास ि ंबक भा र यां स िद े . ा सवास
असा कूम के ा की, खानाचा समाचार घे ऊन फ े झा ् यास ि ं गां चा आवाज
होई . ाबरोबर नेताजीने पु ढे चा क न येऊन ूचे जे सै वर येई ावर
ह ् ा करावा आिण गडाव न पाच तोफा झा ् या णजे मोरोपं ताने जावळी येथी
खाना ा रावर तुटून पडावे . कोणीही बेफाम रा नये व ु टीवर नजर ठे वू नये.
ही अ ी बाहे री व था क न गडावर जे थे िजतके ोक व तोफा वग रे साम ी
हवी ी वाट ी तेथे िततकी त: पा न ठे व ी. जागोजाग नाकेबंदी के ी.
िक ् ् या ा माग ा बाजू ा े क बु जावर प ास मनु व पु ढ ा बाजू ा
े क बु जावर ं भर मनु ठे व े ; ि वाय िक ् ् या ा दरवाजाव न आत
सदरे पयत जागोजाग पु ळ ोक ठे वू न िद े ; ां वरी मु ास अ ी वद िद ी
की, आ ी गडाव न खा ी उत ाग ो णजे करणा वाजे . ा वे ळी तु ी
हळू हळू पु ढे सरकत यावे आिण भेटीसाठी के े ् या जागेपासून बाणा ा ट ात
राहावे . ा माणे िक ् ् या ा दरवाजापासून भेटी ा जागेपयत ट ाट ां नी
हजार-दोन हजार ोक उभे राहती अ ी व था के ी व े वटपयत थोडे से
िनवडक ोक बरोबर असावे त असे ठरिव े .
गडाखा ी बु जानजीक मोकळी जागा होती, तेथे खानाची मु ाखत घे ाचे ठरवू न
ा जागी सुंदर व भ मंडप तयार करिव ा. ात एक मु बैठकीची व दोन-तीन
हान बैठकीं ा जागा करिव ् या. मु बैठकीची सदर फारच उ ृ करिव ी.
वर सुंदर छत ावू न ा ा मो ां ा झा री ाव ् या व िजकडे ितकडे गा ा,
पडगा ा, ोड, िग ा वगैरे सुरेख ावू न ठे व े . ा माणे ा सदरा एकी न एक
उ म क न सव मंडप चां ग ा ंगार ा.
ही अ ी सगळी व था क न ां नी खानास ये ािवषयी िनरोप पाठिव ा.
ाव न तो आप ् या ोकां िन ी रडतोंडी ा घाटाचा र ा नीट के ा होता ाने
यावयास िनघा ा. ा वे ळी ाने तोफा वगैरे आप े अवजड सामान वर आण े नाही
असे णतात.1 खान रडतोंडी ा घाटाने उत न पारानजीक कोयने ा काठी
मु ाम क न रािह ा. ा वाटे ने वर येताना ा ा राचे फारच हा झा े व
ा ा सै ात े पठाण णू ाग े की, ‘हा ि वाजी मोठा हरामखोर आहे . ाची
करामत व िहकमत कोणा ा कळावयाची नाही. ा संगी अ ा िबकट िठकाणी
चढू न गे ् यावर आप ी काही धडगत िदसत नाही.’ हे उ ार अफझ खाना ा कानी
जात; परं तु ा ा बु ीस प ा म पड ् यासारखा झा ा होता. ि वाजी महाराज
अ ा यु ीने आप ् या हाती खिचत ागती अ ी बळकट आ ा ास
वाट ् याव न ाने हे धाडस के े . खाना ा मु ामा ा जागी तंबू, रा ा, मंडप
इ ािदकां ची तयारी क न ा ा रास ागणा या सामानासुमानाची तरतूद
चां ग ी क न ठे व ी होती. ही सगळी व था पा न खान ब त खु झा ा. ा ा
आता खास वाटू ाग े की, ि वाजी महाराजां चे िद आप ् यािवषयी साफ आहे , ते
आपणास िबनिद त भेटती व मग आप ा हे तू िस ीस जाई .
1) काही बखरकारां चे असे णणे आहे की, खानाने आप ा तोफखानाही वर आण ा होता.
2) ो. सरकार णतात की, ाने गोपीनाथपंतास पाठिव े .
जावळीस जाऊन पोहोच ् यावर खानाने कृ ाजी भा रास2 गडावर पाठवू न
महाराजां स असा िनरोप िद ा की, ‘आ ी खा ी येऊन दाख झा ो आहो. भेटीस
स र यावे . िव ं ब ावू नये.’ हा िनरोप घे ऊन वकी गडावर गे ा. ा ा ी
ौिककात काही बोे ावयाचे होते ते बो ू न मग ा ा महाराज एकां ती घे ऊन गे े व
ा ा ी िहतगुजा ा गो ी क ाग े . ते ा तो वकी णा ा की,
‘आप ् या ी कबू के ् या माणे खानास जावळीस तर आण े आहे . आता
खा ाखा ां ची मु ाखत एकां ती करिवतो. ा समयी आपण आप ा परा म व
आप े ौय यां ची पराका ा क न काय िस ीस ावे .’ नंतर असे ठर े की,
नेम े ् या िठकाणी खानाची व महाराजां ची भेट आजपासून ितस या िदव ी ावी.
कृ ाजी भा राने मा खानाकडून असे करवावे की मु ाखतीस येताना ाने
आप ् याबरोबर फ एक ि पाई सदरे स आणावा व महाराजां नीही एकच ि पाई
बरोबर ावा. वरकड सगळे ोक उभयतां नी दू र ठे वावे त. ही व था खानाकडून
मा करिवतो असे अिभवचन दे ऊन कृ ाजी भा र गडाखा ी आ ा. खानाकडे
जाऊन ाने भेटी ा अटी ास कळिव ् या व वरती आणखी अ ी सफाई के ी
की, ि वाजी महाराजां ना तुमचा भरवसा अ ािप येत नाही. या व आप ा मत ब
साध ासाठी ते णतात ा अटी मा कर ास आपणां ा काहीएक हरकत
नाही. खाना ा ि वाजी महाराज के ा हाती ागतात असे होऊन गे े होते. ा अटी
मा कर ास ाने मुळीच आढे वेढे घे त े नाहीत. ा ा ा ता ाळ मा
झा ् या. भेटीची जागा तयार के ी होती ती क ी आहे ते पा न ये ासाठी ाने
आप ् या भरव ाचे ोक पाठिव े . ां नी ती पा न येऊन खानास अ ी बातमी
िद ी की, जागा चां ग ी मोकळी असून जवळपास फौज वगैरे काही ठे व े ी नाही.
े वटी भेटीचा समय समीप आ ा. खान पं धरा े िनवडक ोक बरोबर घे ऊन
िनघा ा. हे पा न कृ ाजी भा र1 णा ा की, ‘एवढे ोक भेटी ा जागी घे ऊन
गे ा तर ि वाजी महाराजां स तुमचा िव वास वाटणार नाही व ते कदािचत
गडाखा ीही येणार नाहीत. तु ी पात ाही वजीर असून नामां िकत वीर आहा.
ि वाजी महाराज आपणां पुढे केवळ तृणवत् आहे त. ां ना पकडावया ा एवढी
तयारी क ा ा? ते करारा माणे एक ि पाई घे ऊन येणार2 ते ा आपणही एकच
मनु बरोबर घे ऊन सदरे स जावे हे ठीक िदसते.’ हे ा गिव खाना ा पसंत वाटू न
ाने आप े ोक वाटे त जागोजाग ठे व े व काही जणां स भेटी ा िठकाणापासून
बाणा ा ट ात ठे वू न तो पा खीत बसून पु ढे चा ा. ा ा बरोबर दोन जरे ,
सैदबंडा ा नावाचा एक ि पाई व कृ ाजी भा र एवढे च ोक तो सदरे स आ ा
ा वे ळी होते.
1) ो. सरकार णतात की, गोपीनाथपंताने ा ा असे ट े .
2) पोवा ात ट े आहे की, मोरोपंत व ामराजपंत यां स खाना ा आणावयास पाठिव े असू न खान चार
हजार ोक घे ऊन पा खीत बसू न येऊ ाग ा ते ा ां नी ा ा ते ोक दू र ठे वावयास ावू न पा खीही
ां बच ठे वावयास सां िगत े .
ाची अ ी प ी खा ी होती की, करारबर कूम ि वाजी महाराज भेटावयास आ े
णजे बस आहे . ां ना आपण त णी कैद क न घे ऊन जाऊ. ां चे आप ् यापु ढे
बळ ते िकती? ा माणे ा ा ब ाचा पू ण भरवसा अस ् याकारणाने ाने
आप ा जामािनमा एखा ा कचे रीस जावया ा वे ळी करतात तसा के ा होता.
ा ा अंगात मझ ीनचा िझरिझरीत अंगरखा असून एका हातात नुसती एक तरवार
होती. खान महाराजां ा पू व च सदरे स जाऊन बस ा व ां ना वकर खा ी घे ऊन
ये ासाठी ाने आप ् या विक ास गडावर पाठिव े . ाने सां िगत ् याव न
महाराजां स कळ े की, खान एका ू र ि पायास बरोबर घे ऊन सदरे स आ ा आहे .
ते ा महाराजां नी खाना ा असा िनरोप पाठिव ा की, तु ी फ एका ज यािन ी
सदरे स बसा तर मी खा ी येईन. ाव न खानाने सैदबंडास दू र जाऊन राहावयास
सां िगत े .
इकडे महाराजां नी पू व कारे सगळा कडे कोट बंदोब के ् यावर ान, दे वपू जा
आदीक न िन िवधी उरक े . नंतर ां नी ीभवानीचे रण के े व हा
आणीबाणीचा व केवळ िजवावरचा संग पार पाड ािवषयी ितची मनोभावे ाथना
के ी. ती इतकी सो ं ठ होऊन के ी की, भवानी ां ा अंगात संचा न येणे माणे
बो ी. ‘अरे मु ा, िचं ता क नको, या समयी तु ा पाठीवर मी उभी आहे . खानास
मोह घा ू न मी तु ा स ुख आण े आहे . तरी तू िनभय िच े अवसान ध न ाचा
वध कर! ाचे ि र कापू न मा ापु ढे ठे व ! ा ा िधराचा िटक ा ाटी ावू न
ै सा बळी दे ऊन म ा संतु कर !’ जवळ ा कारभा यां नी दे वीचे हे िटपू न
ठे व े व अंगात े वारे जाऊन ते सावध झा े ते ा ां स ते िनवे दन के े . ते ऐकून
ां स अिधकच प आ ा. नंतर ां नी आप ् या एकंदर सरदारां स उ े ू न असे
भाषण के े .
‘‘आ ी तर जीिवत तृण ाय समजू न ू ा अंगावर चा ू न जात आहो. यात य
आ े तर ठीकच आहे ; परं तु काही भ ताच कार घड ा तर तु ी घाब न जाऊ
नका. ठरिव े ् या बेता माणे ूवर चा ू न जाऊन ाचा मोड करा व रा ाचे
र ण करा. तु ी सव ू र व परा मी आहा. आमची सगळी मदार तुम ावर आहे .
तुम ासारखे इमानी व वीय ा ी पु ष साहा आहे त णू न आ ां स यवनां ची पवा
वाटत नाही. या समयी सवानी आपाप ् या ौयाची व परा माची पराका ा करावी.
तुमची अनुकू ता आहे णू न म ा अफझ खानाचा मुळीच िह े ब वाटत नाही.
आजपयत के े ी कमाई आप ् या साहा ाचे व ौयाचे फळ आहे . ही आप ी
कमाई कायम राख ास िजवाची परवा न करता ा कठीण संगी झटा तर तुमची
कीत अिधकच वाढे !’’
हे असे वीय ाहाचे उ ीपन करणारे भाषण ऐकून सव ोकां ा अंगात ु रण
आ े . ते णा े : ‘‘आपण आ ां स जी जी आ ा करा तद् नुसार वाग ात आ ी
य ं िचतही कसूर करणार नाही. ासाठी आमचे ाणही बळी पड े तरी ाची
आ ा ा ि ती नाही. हे ाण आप ् या चरणी एकवार वािह े आहे त. ते आता आमचे
न े त. ािमकाय गत झा े तर ते आ ी मोठे च भूषण समजू !’’
ा माणे पदर ा ोकां त उ ाह व अिभमानही जागृत क न व ा ा ी आणखी
काही िनरवािनरवी ा गो ी बो ू न महाराज खा ी जा ा ा तयारीस ाग े . ां नी
अंगात िजरे घा ू न ावर झगा चढिव ा, त ीच डो ास िजरे टोपी घा ू न वरती
पागोटे घात े . चोळणा व काचा कस ा; उज ा हातात िबचवा घे ऊन तो अ नीत
छपव ा व डा ा हाता ा पं जा ा वाघनख चढिव े . हा असा पोषाख के ् यावर
महाराज पु न: दे वी ा द नास गे े व मातु ी ा चरणी म क ठे वू न गडाखा ी
खाना ा भेटीस जा ािवषयी ितजपा ी िनरोप मागू ाग े . ासमयी ा माऊ ीस
गिहवर येऊन ती णा ी, ‘‘बाळा, तू जगदं बे ा कृपे ने जय पाव ी . माझा तु ा
पू ण आ ीवाद आहे . कुंतीचे पु भीम व अजु न हे जसे महापरा मी िनपज े तसा तू
भोस ् यां ा कुळात िनमाण झा ा आहे स. ा कुळाचे नाव जगात गाजीव!
अफझ खानास रणात ठार क न रा ाची अिभवृ ी कर! ि वबा, तू म ा आज
कुंती ा पं ीस ब ीव. खाना ा िजवं त सोडू नको! ाचे ि र तोडून आण! तुझा
वडी बंधू संभाजी हा ा खानामुळे ाणास मुक ा आहे ाचे उसने घे !’’1
ा माणे मातु ीचा आ ीवाद घे ऊन महाराज गडाखा ी हळू हळू उत ाग े .
ां ाबरोबर तानाजी मा ु सरे , येसाची कंक, िहरोजी फरजं द, पं ताजी गोपीनाथ वगैरे
पाचप ास ोक होते. सदरे पा ी आ ् यावर पा खीतून उत न महाराज िजवा
महा ा व संभाजी कावजी यां स2 बरोबर घे ऊन आत गे े . ते खाना ा पा न
ा ् यासारखे क न म े म े थबकू ाग े . कृ ाजी भा र खानापा ी होताच.
ाने ा ा असे सां िगत े की, आप ी िध ाड मूत पा न ि वाजी महाराज घाबरत
आहे त, णू न ते असे करीत आहे त. या व हा तुमचा ज याही येथून जाऊ ा,
णजे ां ना पु ढे यावया ा धीर होई . खाना ा हे खरे च वाटू न ाने ा
ज या ाही दू र जावयास सां िगत े . मग महाराज खानाजवळ गे े . ां ाबरोबर ा
ज या ा दोन हातां त दोन तरवारी हो ा. तरी ा ा संबंधाने खानाने हरकत
घे त ी नाही.3 महाराज जवळ आ े असे पा न खान उभा रा न ां स भेटावयासाठी
णू न दोन-तीन पाव े पु ढे सरसाव ा. खान ा वे ळी अगदी उतावळा झा ा होता.
ा ा आता अ ी प ी खा ी वाट ी की, महाराज िन: असून आप ् या
तावडीत सहज सापडती . कारण उघडच होते की, ाचे धू ड मोठे िव ा असून
महाराजां चा बां धा अमळ ठगणा व सडपातळ होता. कृ ाजी भा राने रीती माणे
उभयतां ची ओळख क न िद ् यावर ते एकमेकां स आि ं गन करावयास सरसाव े ,
तो खानाने महाराजां ची मुंडी कवटाळू न4 डा ा काखे खा ी घ धर ी व हातात
क ार होती ितचे ान टाकून ती ां ा कु ीत चा िव ी; परं तु ां ा अंगात
िजरे होते ास ती ागून खरखर ी, अंगास ाग ी नाही. खानानेच पिह ् याने दगा
कर ाचा य के ा ते ा आता आपणां स पािहजे ते कर ास हरकत नाही असे
मनात आणू न महाराजां नी डा ा हातात वाघनख होते ते खाना ा पोटात चा िव े व
दु स या हातात ् या िबच ाचाही मारा के ा व ा ा काखे तून आप ी मुंडी
चपळाईने काढू न घे त ी. वाघनखाचा मारा होताच खानाचे पोट फाटू न आतडी बाहे र
आ ी. ती एका हाताने साव न ध न ाने आप ् या हात ा त वारीचा एक
स ड वार महाराजां वर के ा. तो ां नी चपळाईने उडी मा न चु किव ा. तरी तो
ि र ाणास िनसटता ागून ते तुटून जवाइतकी जखम झा ी. इत ात महाराजां नी
डो ाचे पाते वते न वते तो खानावर आणखी एक वार क न ास अगदी
घायाळ के े व ा ा हातात ी तरवार ते िहसकावू न घे ऊ ाग े ते ा खान
मो ाने ओरड ा की, ‘मार े , मार े , दगा दगा, वकर धावा!’
हे कानी पडताच अभय प ां कडी जे ोक दू र उभे होते ते तेथे येऊन
पोहोच ापू व सैदबंडा तेथे धावत आ ा व ाने महाराजां वर प ाचे वार चा िव े
ते ा महाराज िजवा महा ाजवळी प ा उज ा हातात चढवू न व डा ा हातात
िबचवा घे ऊन ाचे वार चु कवू ाग े . इत ात िजवा महा ाने सैदबंडा ा खां ावर
िफरं गीचा वार क न ाचा प ाचा हात तोडून टाक ा व े वटी तो जे र होऊन
पड ा.1 मग उभय प ां कडी ोकां चे रणकंदन माज े . ा गद त खाना ा
ोकां नी ि ताफी क न ा ा पा खीत घा ू न चा िव े .2 इकडे येसाजी कंक व
तानाजी मा ु सरे यां नी महाराजां स ा गद तून सुख प बाहे र काढ ् यावर ते
खाना ा पा खीमागून धाव े . भोयां चे पाय तोडून ां नी पा खी खा ी पाड ी
आिण खानाचे डोके कापू न मा ात बां धून आण े .3 ा घा मे ीत कृ ाजी
नावाचा कारभारी अफझ खानाबरोबर होता, तो खानाची अ ी द ा पा न तरवार
उपसून महाराजां वर चा ू न आ ा. ाचे दोन-तीन वार महाराजां नी चु किव े व
ा ा सां िगत े की, ‘ ा णास मा नये अ ी म ा मा ा विड ां ची आ ा आहे .
या व तू ब या गो ीने िनघू न जा!’ असे बो ू न ा ा सोडून िद े .1
1) रायरी ा बखरीत असे आहे की, ा वे ळी आपणां स जय िमळे की नाही याची ं का वाटू न महाराजां नी
काही ा णां स पु ळ दे ऊन का ी व गया येथे पाठिव े व आप ् या िजवास धोका आ ् यास आप े
उ रकाय ा पु े ात करावयास ां ना सां िगत े . ा माणेच ां नी ा णां स पु ळ गो दाने के ी व
आप ी दाढी काढ ी. हे सारे पा न िजजाबाईस फार दु :ख होऊन ती रडू ाग ी. ते ा ित ा महाराजां नी दू र
नेऊन ठे व े . आता ा खानामुळे संं भाजीचा वध झा ् याचा जो उ ् े ख आहे ाचा खु ासा दु स या भागात ् या
एका िटपेव न हो ाजोगा आहे . हाजीराजां ा कनाटकात ् या जहािगरीत जो बंडावा झा ा होता तो ा
खाना ा िचथावणीमुळे झा ा होता असे णतात.
2) िजवा महा ा व सं भाजी कावजी असे दोघे बरोबर होते असे सभासद, िच गु व े डगावकर णतात. िम.
िकंकेड व ो. सरकार हे च णणे खरे मानतात. पोवा ात असे आहे की, िजवाजी महा दार याजपा ी आप ी
तरवार दे ऊन ासच बरोबर घे त े होते. ां ट डफ णतो की, महाराजां बरोबर तानाजी मा ु सरे होता.
3) ो. सरकार णतात की, ा भे टी ा वे ळी एकंदर आठ पु ष सदरे स होते. अफझ खान, ाचा वकी व
ाचे दोन जरे आिण ि वाजी महाराज, ां चा वकी आिण ां चे दोन जरे . ते आणखी असे णतात की,
एखादा पाडाव के े ा बंडखोर जसा िन: होऊन रण येतो, तसे महाराज खानापुढे जाताना िदस े .
अफझु खापा ी मा त वार होती. खाफीखान णतो की, दोघे ही अ होते.

ं ो ी ं ि ं ि ी ं ी ो
4) ाट डफ णतो की, पर रास आि गन करताना ि वाजी महाराजानीच थम खाना ा पोटात वाघनख
खु पस े . एकंदर मराठी बखरींती मजकूर मुळात ् यासारखा आहे . मोडककृत अिद ाही ा इितहासात
अफझ खाना ा वधा ा कार िनराळाच िद ा आहे . तो असा- अफझ खानापुढे आप े काही चा णार नाही
असे पा न महाराजां नी ा ा ी स कर ाचा घाट घात ा व ास पराका े ची ग रबी दाखवू न व ा ा
डे यात जाऊन गोडगोड बो ू न ा ा तापगडावर मेजवानीस बो ािव े . तो महाराजां वर िव वास ठे वू न
गाफी पणाने दहा-बारा ोकां िन ी गडावर आ ा असता ा ावर महाराजां ा ह ारबंद ोकां नी गद
क न ास ठार के े . बुसातीनु ातीननामक बखरीतही असाच मजकूर आहे . पृ. 569 पाहा िच गु ाची
बखर व पोवाडा यां त पर रां ी रागारागाचे भाषण होऊन मग हे ं यु झा े असे ट े आहे . महाराजां नी
भे टीसाठी असा भप ाचा तंबू उभार ् याब खान ां जवर रागाव ् याव न ां ची पर रां ी बो ाचा ी
झा ी असे िक ेकां चे णणे आहे . े डगावकर णतो की, महाराजां नी आप ् या वै भवाचे असे द न
के ् याब ां ा विक ापा ी खानाने नाखु ी दि त के ी. ते ा ा विक ाने ाची अ ी समजूत के ी
की, ा सग ा ब मो व ू अखे रीस िवजापूर सरकारा ा ता ात जावया ा आहे त. तारीख-इ-ि वाजी ा
यवनी बखरीत असे आहे की उभयतां ची थोडी ी बो ाचा ी झा ् यावर गोपीनाथपंताने महाराजां स खानाची
माफी मागावयास सां िगत ् याव न ां नी पुढे होऊन खाना ा पोटावर डोके टे क े . ाबरोबर खानाने ा ा
दाबून ध न ा ावर तरवार चा िव ी. ते ा महाराजां नी ा ा पोटात वाघनख खु पस े .
1) येसाजी कंकाने ा ा ठार के े असे िचटणीस णतो. तानाजी मा ु सरे व ि वाजी महाराज या दोघां नी
िमळू न ा ा मार े असे डफ णतो.
2) सभासद व िच गु णतात की, खान त: चबुत याव न उडी टाकून पळत सु ट ा व ‘दगा दगा ! ’ असे
मो ाने ओरड ा. ते ा ाचे ोक धावू न येऊन ा ा पा खीत घा ू न घे ऊन जाऊ ाग े .
3) डफ णतो की, हे ि र खं डू मा े याने व दु स या कोणी कापून आण े . िच गु व सभासद हे णतात की,
महाराजां ा आ े व न सं भाजी कावजी याने ते आण े . पोवा ात ट े आहे की, सं भाजी कावजीने भोयां चे
पाय तोड े आिण महाराजां नी त: खानाचे ि र काप े . ो. सरकार णतात की, सं भाजी कावजीने हे काम
के े .
ा सव गडबडीतून महाराज सुटून िक ् ् या ा दरवाजावर सुख प जाऊन
पोहोच े . ावे ळी दोन-चार घटका िदवस उर ा होता. पू वसंकेता माणे इ ारती ा
तोफा सुट ् या व ि ं ग वाज े . ा तोफा खाना ा तळावरी ोकां ा कानी
पड ् या ते ा ां स असे वाट े की, ा भेट झा ् याब ा होत. ा माणे ते
गाफी रािह े असता इकडे नेताजी पा कर पू व ठर ् या माणे खानाबरोबर वर
आ े ् या पं धरा े ोकां वर तुटून पड ा. इत ात खानाचा वध होऊन ाचे ि र
कापू न गडावर ने ् याचे वतमान ा ोकां स कळू न ां ची धां द उडा ी. नेताजी
पा करा ा ोकां नी ां ावर ह ् ा के ा, ते ा तर ां ची केवळ ेधा झा ी.
तरी ते फार ू र व रणात कस े े असे िनवडक ढव े अस ् यामुळे ां नी
माव ां ी बराच वे ळ यु के े ; परं तु े वटी ां चा पु रा मोड झा ा. माव ां ा
हाती िजतका पठाण ाग ा िततका ां नी कापू न काढ ा. ितकडे मोरोपं त
िपं ग ानेही संकेता माणे खाना ा जावळी येथी रावर एकदम घा ा घात ा.
ूचा आपणावर असा ह ् ा येई हे ां ा ानीमनीही न ते. ते अगदी बेफाम
होते. णू न हा असा ां ावर अक ात ह ् ा झा ा ते ा ां ची तर पु री गडबड
उडा ी. तरी तेही मो ा नेटाने ढ े . े वटी ां ची दाणादाण होऊन ते सैरावै रा
पळत सुट े . महाराजां चा आप ् या सरदारां स नेहमी असा कूम असे की, जे कोणी
हातात े ठे वू न रण येती ां स ठार मा नये. ामुळे पु ळ ोक पाडाव
झा े . िक े क ोक आसपास ा रानां त कैक िदवस पळत-छपत होते. ां ना ां तून
िनघू न जा ास वाटच मुळी सापडे ना. अ ा रीतीने दीन व है राण झा े े पु ळ
ोक महाराजां ा ोकां नी ध न आण े .2
ा माणे हाती ाग े ् या ू ा ोकां स3 महाराजां नी आप ् या नेहमी ा मास
अनुस न मो ा औदायाने व ममतेने वागिव े . ां चा यो पराम घे ऊन व ां स
वाटखच वगैरे दे ऊन सोडून िद े . जे अमीर - उमराव पाडाव झा े होते ां चा यो
मानमरातब क न ां स व े, घोडी वगैरे दे ऊन व ां चा गौरव क न िवजापु रास
जावयास िनरोप िद ा. महाराजां चा हा असा मनाचा थोरपणा पा न पाडाव के े े
िक े क मराठे ि पाई ां ा नोकरीस राहावयास तयार झा े . अ ा ोकां स ां नी
ठे वू न घे त े . ावे ळी झुंजारराव घाटगे ा नावाचा एक मोठा सरदार महाराजां ा
हाती ाग ा होता. ा ा बापाचा व हाजी महाराजां चा परम ेह होता, हे
महाराजां स ठाऊक होते. या व ां नी ा ा आप ् याजवळ राह ािवषयी पु ळ
आ ह के ा; पण तो काही के ् या ऐकेना. ते ा ा ा व ा ं कार वगैरे दे ऊन
मो ा स ानाने िवजापु रास परत पाठिव े .
1) यवनी बखरी ा व राजापूर ा इं ज वखारवा ् यां ा े खात आधाराव न ो. सरकार णतात की,
अफझ खान हा असा आप ् याच दगेखोरपणास बळी पड ा. तो असा महाराजां स द ाने पकडू न ावयास
िकंवा ठार मारावयास आ ा असता ां नी ा ा हाती न सापड ाची खबरदारी घे त ी नसती तर ां स वे डे
ट े असते. िम. करक रआ व ायमूत रानडे यां नी मराठी बखरीत िद े ा एत ंबंध ाचा वृ ां त बरोबर आहे ,
असे ितपादन के े आहे . ा वादात एवढी गो िनिववाद आहे की, महाराजां स पकड ाची िकंवा ठार
मार ाची ित ा खानाने के ी होती आिण ा ा तावडीत न सापड ासाठी महाराजां स यु ी योजणे ा
होते. ाने मावळां त ् या खोपडे वगैरे दे मुखां ी के े ् या कार थानाव नही ाचा सदरी ा हे तू
िदसतो.
2) ा ढाईत खानाकडे तीन हजार ोक गारद झा ् याचे वतमान राजापूर ा इं ज ापा यां ना िमळा ् याचे
ां ा कागदप ां त नमूद के े आहे , असे ो. सरकार णतात.
3) ो. सरकार णतात की, खानाचे दोघे मु गे, एक मोठा सरदार ि ं बाजी भोस े व झुंजारराव घाटगे असे ा
पाडाव के े ् या ोकां त होते.
ा गद त अफझ खानाचा मु गा फाज खान हा रणात घायाळ होऊन पळा ा. तो
आप ् या जखमी झा े ् या पायास िचरगुटे बां धून झाडीतून पत छपत चा ा
होता. ास व अफझ खाना ा कुटुं बाती इतर माणसां ना खं डूजी काकडे याने
पकड े .1 ते ा ाने ास ाच दे ऊ के ् याव न ाने ा ा कोयने ा तीराने
क हाडास सुरि त नेऊन पोहोचिव े . महाराजां पुढे ास आण े नाही. ाब
महाराजां नी ा ा दे हा ासन के े .
ा ढाईत महाराजां स पु ळ ू ट िमळा ी. े पाऊण े ह ी, सात-आठ हजार
घोडी,2 हजार-बारा े उं ट, सगळा तोफखाना, दोन-तीन हजार बै , मोहरा, होन वगैरे
रोख नाणी दहा-बारा ां ची, सोने, र े , मोती वगैरे जडजवाहीर दोन-तीन
िकमतीचे , कापड सुमारे दोन हजार ओझी, डे रे, रा ा, पा े वगैरे ारी ा
उपयोगाचे मुब क सामान, इतकी ू ट ां स िमळा ी. याि वाय आणखी खाना ा
रात े पु ळ मराठे ि पाई महाराजां ची मदु मकी व औदाय पा न चिकत झा े
व ां ा नोकरीस मो ा खु ु ीने रािह े . यामुळे ां ा रात भरती झा ी.
खानाचे ि र कापू न आण े ते महाराजां नी भवानीस वािह े . भवानीचे द न
घे त ् यावर ते मातु ी ा द नास गे े . आप ा परम ि य पु िवजयी होऊन
सुख पपणे गडावर येऊन आप ् या ीस पड ा णू न ित ा अित ियत आनंद
झा ा. ितने ा ा पोटा ी ध न ट े : ‘‘संभाजीचा सूड उगवू न तू मा ा
डो ां चे पारणे फेड े स, ि पाईिगरीची थ के ीस, हे य तु ा िमळा े हे तुझे
मोठे च भा समज े पािहजे . ू ा मा न सुख पपणे म ा येऊन भेट ास हा
सो ाचा िदवस उगव ा!’’ असे बो ू न ितने महाराजां ना िनंब ोण के े ; ां ा
समागमे जे होते ां स मोठमोठी बि से, व ेभूषणे दे ऊन ां ची बढती करिव ी.
‘तु ी होता णू न हा िवजयी होऊन आ ा!’ अ ी ां ची तारीफ ितने के ी.
1) िचटणीस व ि विद जयकार णतात की, खं डोजी खोपडा ा नावाचा एक अफझ खानाकडी
माव ां चा मु सरदार होता; ाने फाज खान व खानाचा किब ा यां स दोन े ोकां ा मदतीने क हाडास
नेऊन पोचते के े . हा खोपडा पुढे महाराजां ा ोकां ा हाती ागून ाचा ां नी ि र े द के ा. कानोजी
जे ाचा ित ध जो खोपडे तोच हा असावा. सभासद णतो की, फाज खानास इतर सरदारां माणे पकडू न
आण े असता ाचा महाराजां नी यो मान क न ास सोडू न िद े .
2) ो. सरदार णतात : 65 ह ी, 4000 घोडे , 1200 उं ट, 2000 ओझी कापड आिण दहा ां चा ऐवज
महाराजां ा हाती ाग ा.
मग आप ् या सै ाची हा हवा क ी काय आहे ते पाह ासाठी महाराज
गडाखा ी गे े . यु ात घायाळ होऊन जे बेजार झा े होते ां ची ु ू षा यो कारे
ावी अ ी ां नी चां ग ी तजवीज के ी व े काकडे त: जाऊन ां चा पराम
घे त ा व ां ा ी मधु र व उ े जनपर भाषण क न ां चा वे दनां चे ां स फारसे
काही न वाटे असे के े . रणाम े पड े ् या एकूणएक ि पायां ची यादी करिव ी व
ां ा बायकामु ां चे समाधान व आ वासन क न ां ा िनवाहासाठी ां स वतने
क न िद ी. समरभूमीवर ाणां स मुक े ् या ा अंम दारां स पू व वतने वगैरे
िद ी होती ती ां ा मागे ां ा कुटुं बां त वं परं परे ने चा ू ठे व ी. ढाईत जखमी
झा े ् या ोकां ा जखमा डो ां नी पा न ा जखमां ा मानाने कोणास
दोन े , कोणास ं भर, कोणास पाऊण े असे होन ब ीस िद े ; ि वाय ां ा
ां ा यो ते माणे कोणास पागोटी, कोणास कडी वगैरे इनामे िद ी. जे वर ा
दजाचे जु म े व सरदार होते ां स मंिद े , झगे, सो ाची कडी, कंठमा ा, ि रपे च,
मो ां चे तुरे, अंग ा, घोडी इ ादी इनामे िद ी. िक े कां स गाव, मोकासे
आिदक न ब ीस िद े आिण ां ची ज ी मदु मकी नजरे स आ ी ित ा मानाने
ां ची बढती के ी. कोणी पायचे होते ां स घोडी िद ी; कोणास सरदा या िद ् या,
कोणां स पा ा, अबदािगरे िद ी; यु ात पड े ् या िक े क पु षां चे मु गे जवान
होते ां स बो ावू न आणू न आप ् या नोकरीस ठे व े . ोकां स इनामे व बढ ा
दे ाचा हा समारं भ महाराजां नी पदर ा सव ोकां स जमवू न ां ा सम के ा व
ां नी मदु मकी के ी होती ां ची तारीफ िस पणे के ी. ामुळे सवास अित ियत
उ े जन व उ ाह ा झा ा आिण महाराजां ा अंगचे हे औदाय, हा दयाळू पणा व
गुणां ची बूज कर ाची ही उ ृ प त पा न ां ची नोकरी िव े षच जोमाने,
उ ाहाने व इमानाने कर ाचा प े कास आ ा. ावे ळी महाराज पं ताजी
गोपीनाथास िवसर े नाहीत. ाने खानाकडे जाऊन विक ीचे काम मो ा
ि ताफीने के ् याब िहवरे गाव इनाम दे ऊन पु ळ मोठे ब ीस िद े .1
ा माणे च िव वासरावाने हे राचे काम उ म कारे के ् याब ा ाही मोठे
ब ीस िद े .
ही मोठी फ े झा ् याब तापगडावर व इतर िठकाणीही आनंदो व के ा.
िजकडे ितकडे वा ां चा एकच गजर होऊन रािह ा. घरोघरी िवजयगु ा उभार ् या.
ह ीव न करा वाट ् या. ा णां स दि णा िद ् या. गोरग रबां स खै रात के ी.
ा णभोजने घात ी. महा थ ीचे िस , साधू , गोसावी यां स पू जोपचाराथ
पाठिव े . अफझ खाना ा वधाचे वृ आप ् या एकंदर इ िम ां स कळिव े .
हाजीराजां स कनाटकात ते वाितकां बरोबर ि न कळव े . हा जो िवजय िमळा ा
तो सग ा िहं दू रा ाचा झा ा असे मानून ा ी थ चोहोकडे मोठा उ व कर ात
आ ा. तुळजापू र, पं ढरपू र व ि ं गणापू र येथी दे व थाने करणा या माणसाचा हा
असा वध झा ा तो पु राणां तरी ा एखा ा रा सा ा वधासारखा होता, असे सव
ोक मानू ाग े आिण ाचा ना झा ा यात काही तरी ई वरी सू आहे असे ां स
वाटू ाग े . सवा ा दयां त दे ािभमानाचे वारे संचार े . अ ा वृ ीचा ां स
कैक तके िब कू गंधही न ता. ा समयी ोकां ा मनां त कोण ा भावना
उ व ् या ां चे िद न एका पोवा ात झा े आहे . अफझ खाना ा वधा ा
हकीकतीचे वणन ा पोवा ा ा पाने करावे असा कूम िजजाबाईंनी
दरबार ा एका ािहरास के ा असून ाब ास एक े र सोने व एक घोडा
इनाम िद ा असे णतात.
1) रायरी ा बखरीत ट े आहे की, द ाजी गोपीनाथ हा महाराजां चा वकी असू न ाने उ ृ कामिगरी
बजाव ् याब ा ा महाराजां नी एक ाख होन ब ीस दे ऊन िहवरे गाव इनाम िद ा. ि . िद. णतो की,
पंताजीपंतास िहवरे गाव इनाम िद ा. िक ेकां त असे णणे आहे की, खानाचा वकी कृ ाजी भा र ास
महाराजां नी इनामाची ा ू च दाखवू न आप ासा क न घे त े व ास पुढे िहवरे गाव इनाम दे ऊन आप ् या
नोकरीस ठे वू न घे त े .
अफझ खानाचा वध ा िठकाणी के ा तेथे ाचे डोके पु न ावर एक बु ज
बां ध ा व ाचे नाव अफझ बु ज असे ठे व े . खाना ा हातची तरवार िहसकावू न
घे त ी होती, ती जयाचे ारक णू न जतन क न ठे व ी. हा िवजय आपणां स
तुळजापू र ा भवानी ा सादाने ा झा ा असे मानून ितची थापना तापगडावर
करावी असा िवचार महाराजां नी के ा. गंडकी नदीस ार ा ण पाठवू न एक
ि ळा पै दा के ी व कारागीर तुळजापु रास पाठवू न तेथ ् या मूत ा नमु ावर नवी
मूत घडिव ी. बा े िक ् ् यावरी कोटात चां ग ी जागा पा न तेथे सुंदर
दे वा य बां ध े आिण ात ा मूत ची थापना सुमु त यथािवधी करिव ी. ा
दे वा यात िन पू जा, नैवे व ा णभोजने कर ासाठी ा- ा कामावर कारभारी
नेमून ां स तनखा ावू न िद ा. दे वा यात उ वादी कर ास ागणा या खचासाठी
नेमणू क क न िद ी. ि वाय दे वीस ंगार ासाठी दागदािगने व उं ची व मुब क
िद ी. तेथे तुळजापु रा माणे उ व, नवस, या ा वगैरे ा ा अ ी व था के ी.1
अफझ खानाचा वध होऊन ाजबरोबर िद े ् या फौजे चा पु रा ना झा ा ही
खे दकारक वाता अिद हास व बडे साहे िबणीस कळ ी ते ा ां स पराका े चे
दु :ख झा े . असे सां गतात की, जासुदां नी हे भयंकर वतमान पात हास कळिव े
ते ा तो अ ं त िद गीर होऊन त ाव न उत न महा ात जाऊन प ं गावर
िनज ा. तसेच बडे साहे िबणी ा कानी हे वतमान पडताच ती ‘अ ् ा अ ् ा!
खु दा!’ णू न प ं गावर अंग टाकून ोक करीत पड ी. अफझ खानासार ा ू र
व ब ा सरदारास नामोहरम क न ाचे ि र कापू न ने े ; एवढी मोठी फौज गे ी
असता ितचा पु रा फड ा उडा ा; एकंदर चीजव ू ु टीस गे ी, असे जबर नुकसान
होऊन ि वाजी महाराजां चे साम फारच वाढ े . ते आता मुस मानी पात ाहत
बुडवू न टाकून िहं दू पात ाहीची थापना करतात असा सव अमीर-उमरावां स धाक
पडून ते िचं ता ां त झा े . आता अिद ाहीची धडगत िदसत नाही. ि वाजी महाराज
आप ी िवजयी फौज घे ऊन िवजापू र हर ह गत करतात, अ ी चचा घरोघर
होऊ ाग ी. पात ाही नौबत तीन िदवस बंद पडून पात हा व ाची आई यां नी
तीन िदवस अ सेवन के े नाही असे णतात.2
❖❖❖
1) िक ेकां चे असे णणे आहे की, हे दे वा य चं राव मो यास िजंक ् यावर बां ध े . िम. िकंकेड या
दे वा यासं बंध ाची एक दं त कथा े डगावकरां ा बखरी ा आधाराने अ ी दे तात की, महाराजां नी िवजापूर
सरकारा ी िवरोध आरं िभ ् याकारणाने ां ना आप ी कु ािमनी तुळजापूरची भवानी िह ा द नास
ितवष जाणे दु घट झा ् याकारणाने ां नी रायरी ा िक ् ् यावर भवानीचे दे वा य बां ध ाचा बेत के ा व
मूत साठी सं गमरवरी दगड पा न आणावयास ोक पाठिव े ; पण दे वीने ा ा ात येऊन ां स सां िगत े
की, माझे दे वा य महाबळे वरासि ध बां ध ावे अ ी माझी इ ा आहे . तरी भोर ा नावा ा टे कडीचा ोध
ावू न येथे माझी थापना कर व तेथेच तु ासाठी एक िक ् ा बां ध . ात ् या ा ित ा आ े माणे हा
भोर ा डोंगर महाबळे वरापासू न बारा मै ां वर सापड ा. तेथे ां नी हे दे वा य व तापगडही बां ध ा. दे वीचे
दे ऊळ ा गडावर अफझ खाना ा वधापूव होते याब एक पुरावा ते असा दे तात की, महाराजां नी
अफझ खाना ा मु ाखतीस जाताना व ाचा वध क न परत आ ् यावर दे वीचे द न घे त े असा उ ् े ख
आहे . या उ ् े खाव न फार तर एवढे च िस होते की, हा नवा गड बां ध ा ते ा ावर आप ् या
उपा दे वतेचे एखादे हानसे दे वा य महाराजां नी अगोदर बां ध े असू न सदरी िवजयां नंतर ते िव े ष मो ा
माणावर बां ध े असावे .
2) अफझ खाना ा वधासं बंध ा ा अनेक दं तकथा चि त आहे त. मा ा याने िवजापुराचा वृ ां त ि िह ा
आहे . ात तो असे णतो की, आप ् या मोिहमेचा वाईट े वट होऊन आप ा तीत ना होणार हे
अफझ खाना ा पूव च समजून आ े होते. णून ाने आप ् या 63 बायकां ना बो ावू न आणून ठार मार े . हे
अ ंत ू र कम कर ाचे कारण असे सां गतात की, आप ् या प चात ां चा परपु षां ी सं बंध होऊ नये, णून
ाने ही अ ी अमानुष खबरदारी घे त ी ! ा अफझ खानाचा वाडा ा जागी होता ा ा आसपास ा
ा ा वध े ् या बायकां ा कबरी अजून दाखिवतात. े डगावकरां ा बखरीत ा दं तकथे चा उ ् े ख आहे .
तेथे आणखी असे ट े आहे की, हा अफझ खान मोिहमेस िनघताना आप ् या गु ा द नास गे ा ते ा ा
गु ा तो ि रावाचून नुसता धड आहे सा िदस ा. ो. सरकारां नी अफझ खानाचा वाडा ा िठकाणी होता ते
िठकाण पािह े असू न तेथे ह ् ी रान माज े आहे . काही मोड ा इमारतींचे े ष तेथे िदसतात आिण
ा डोहात अफझ खानाने आप ् या 63 बायका ोटू न दे ऊन बुडवू न ठार मार ् या तो ां नी पािह ा, असे ते
णतात.
 िवजापू र सरकार ा दु स या सरदाराचा पराभव
अफझ खानाचा वध क न ा ा मो ा सै ाचा पु रा ना के ् यावर महाराजां चा
धाक चोहोकडे बसून ां ना पु ढी रा िव ाराचे काम सु भ झा े . ा
सरकाराचे आणखी िक ् े व ां त काबीज कर ास ां ना फारसे कठीण गे े नाही.
अफझ खानाने ि वाजी महाराजां वर ारी के ् याचे वतमान ि ीस
कळ ् याबरोबर ाने तळा व घोसाळा या िक ् ् यां स वे ढा िद ा; परं तु इत ात
ा ा कानी असे आ े की, खानाचा वध होऊन सगळे सै गारद झा े . ाबरोबर
ाने वे ढा उठवू न पीछे हाट के ी. ा ावर ारी कर ा ा इरा ाने महाराजां नी
आप े सै तयार के े ; परं तु ा वे ळी प ाळा हाती ये ाचा सुमार िदस ् याव न
ते ितकडे वळ े .
ा िक ् ् यावर िवजापू र सरकारने नेम े ा िक ् े दार होता. तो आपण होऊन
िक ् ा ाधीन क न दे ास तयार झा ा. ाव न ा ा ी बो णे चा िव े .
हा उ म िक ् ा असा अनायासे हाती येत आहे हे पा न महाराजां ना पिह ् याने
अमळ सं य आ ा. ां ना वाट े की, असा ोभ दाखवू न आपणा ा कचा ात
धर ाचा िवजापू र सरकारचा गु बेत असावा; तरी पण गड आप ् या हाती
आ ् यास फार बरे होई , असे वाट ् याव न आप ा एक परम िव वासू सरदार
बरोबर पु ळ मावळे दे ऊन ा िक ् ् यावर पाठवावा असा ां नी िवचार के ा.
मग अ ाजी द ो याची ा कामिगरीवर नेमणू क के ी आिण आपण त: बरोबर
पु ळ ार व पायदळ घे ऊन जवळपास तयारीत रािह े . ते अथात अ ाक रता
की, काही दगा आहे असे आढळू न आ ् यास ूचे ता ाळ पा रप करता यावे .
परं तु ढाईचा संग मुळी आ ाच नाही.
िक ् े दाराने कबू के ् या माणे िक ् ा िबनहरकत ाधीन के ा1 (ऑ ोबर
1659). असाच पावनगडही ां ा क ात आ ा. हे िक ् े ता ात आ ् यावर
महाराजां नी वसंतगड छापा घा ू न घे त ा. कृ ा नदी ा दो ी तीरां वरी ां तां त
आप ा अंम बसवू न तेथ ा वसू िबनबोभाट जमा ावा यासाठी ितकडी सव
गडां वर आप ी ठाणी महाराजां नी बसिव ी. ही अ ी ठाणी ब ीसि रा ा ा
गढीपयत बसवीत जाऊन ितकडी वसू जमा कर ासाठी ां नी कामदार नेम े .
प ाळा क ात आ ् यावर महाराज ा गडावर जाऊन रािह े व स ा ी ा
मा ावरी व ाखा ी िक ् े ह गत कर ाचे ां नी मनात आणू न ितकडे
आप े ोक पाठिव े . हे ब तेक िक ् े ां स िबनहरकत िमळा े , ढाई वगैरे
फार ी करावी ाग ी नाही. मा रां गणा व खे ळणा हे िक ् े छापा घा ू न ावे
ाग े . खे ळणा िक ् ा ावयास बरे च यास पड े णू न ास ां नी िव ाळगड
असे नाव िद े , ते अ ािप चा त आहे . हा एवढा मु ू ख महाराजां नी अफझ खानाचा
वध के ् यावर दोन-तीन मिह ां ा अवधीत ह गत के ा. ा माणे सगळा
को ् हापू र ां त व ाती िक ् े महाराजां नी घे त े .
ा वे ळी िमरज येथे िवजापू रकरां चे ठाणे असून ावर ु मजमान नावाचा सरदार
मु होता. या ा ता ात को ् हापु रापासून र ािगरीपयत मु ू ख असून आणखी
कानडा ां तही ा ा हवा ी होता. ाने महाराजां ा ा धामधु मीस मुळीच हरकत
घे त ी नाही. ाचे कारण एक तर असे असावे की, तो ां ना िभऊन जाग ा जागी
थबकून रािह ा असावा िकंवा ा वे ळचे राजापू र येथ े इं ज ापारी सं य घे तात
ा माणे ा ा महाराजां नी ाच दे ऊन गुपचू प बसिव े असावे ; परं तु पु ढे ा ा
असा कूम आ ा की, ाने ि वाजी महाराजां वर चा ू न जाऊन को ् हापू र ां ताचे
र ण करावे . ा ाजवळ ा वे ळी तीन हजार ार व थोडे से पायदळ होते. इत ा
ोकां सह तो प ा ाजवळ चा ू न गे ा (ऑ ोबर स. 1659). तो जवळ आ ा
असे पा न महाराजां नी ा ावर आप ् या ारां िन ी ह ् ा के ा. ाचा पु रा मोड
क न ास कृ े पार हाकून िद े व ाचा े वटपयत िप ा पु रिव ा. ाचा
पाठ ाग करत करत महाराज थे ट िवजापु रापयत गे े .1 वाटे ती मोठमोठी गावे
ु टू न ां नी उद् के ी व पे ठा हो ा ां वर द बसिव ा. हा असा सारखा
धु माकूळ उडवू न दे ऊन ते ितकडून मो ा वे गाने परत े , ते इतके की, ां चा
पाठ ाग करणे ू ा दु रापा झा े आिण ां चा तो िव ण वे ग पा न
िवजापू रकरां नी हा य के ाही नाही.
1) हा िक ् ा ह गत के ् याची हिकगत इतर िद ी आहे ती अ ी : िक ् ा अित ियत मजबूत असू न सहज
ह गत हो ासारखा नाही असे पा न तो घे ाची महाराजां नी पुढी यु ी योज ी. आप ् या पदर ा काही
सरदारां स ि ा कर ाचे िमष के े . ते ा ा सरदारां नी आप ् या हाताखा ा सातआठ े ोकां सह
महाराजां ची नोकरी सोड ् याचा बहाणा क न प ा ावरी िक ् े दारास अ ी िवनंती के ी की, आ ी
ि वाजी महाराजां वर नाखु होऊन ां ची नोकरी सोडू न आ ो आहो. आ ां स तुम ा चाकरीस ठे वा. हे ां चे
णणे ा िक ् े दारास खरे वाटू न ाने ां स िक ् ् यावर घे त े . इकडे महाराजां नी िक ् ् यास वे ढा िद ा.
मग एके िदव ी रा ी सं केता माणे वर गे े ् या ोकां नी खा ी काही ोकां स जेथे दाट झाडी होती अ ा
जागी वर घे त े . महाराजां ा ोकां नी एकवट होऊन रखवा दारां वर ह ् ा के ा व ां चा मोड क न
िक ् ा ह गत के ा.
2) राजापूर ा इं ज ापा यां चा ा वे ळचा असा े ख आहे की, अफझ खानाचा मु गा फाज खान हा
ुमजमानाबरोबर होता. फाज खानाचे ब तेक ोक पड े आिण ुमजमान जेमतेम ी येथे जाऊन
थ बस ा. ो.- सरकार, पृ. 294.
 ा माणे थे ट िवजापू र हरापयत जाऊन सगळा ां त ु टू न उद् क न
महाराज िव ाळगडास येऊन दाख झा े . येथे ां ा आ े व न अ ाजी द ो
याने पायदळ सै जमा क न अगदी िस ठे व े होते. ते घे ऊन ते ाग ीच
र ािगरी ां तात ि र े आिण ितकडची बंदरे व हरे काबीज कर ाचा ां नी
सपाटा चा िव ा. ा मोिहमेत ां नी राजापु रावर मा ह ् ा के ा नाही, याचे
कारण राजापू र ा ापा यां नी असे नमूद क न ठे व े आहे की, हे हर
ु मजमान याचे असून महाराजां ी ाने स ोखा के ा होता. बडी साहे बीण ाचा
े ष करीत असे णू न ा ा संर णाथ महाराजां ी ेह करावा ाग ा.1 ा
वे ळी ां नी दाभोळ हर आिण ाखा ी सगळी ठाणी ह गत के ी. ा
ठा ां वरचे अिद हाचे सुभेदार राजापु रास पळू न गे े . तेथून रायगडावर येऊन
पु न: फौजे ची चां ग ी तयारी क न ां नी चे ऊ हरावर ह ् ा के ा. ा हरात
ां नी तीन िदवस मु ाम क न ते यथे ु ट े . हे हर ा वे ळी मोठे सधन होते.
ात महाराजां स पु ळ सापड े . तेथ ा ठाणे दार खोजोजी यास कैद क न ते
हर ां नी ह गत के े व ही सगळी ू ट रायगडावर सुरि त ने ी.
ा धामधु मीत दाभोळचा सुभेदार पराभव पाव ् यामुळे अफझ खानाची तीन जहाजे
ा बंदरात होती ती घे ऊन तो राजापु रास गे ा. तेथे ु मजमाना ा कुमाव न
ा जहाजां वरचा मा बंदरावर उतर ा. ही बातमी महाराजां ा एका सरदारा ा
ागताच ाने राजापु राकडे आप ् या ोकां िन ी दौड के ी. मराठे जवळ आ े
असे कळताच राजापू र येथ ा ु मजमानाचा सुभेदार वरी एका जहाजात बसून
जाऊ ाग ा, ते ा तेथ ् या इं ज ापा यां चा एक द ा िम. हे ी र ं टन नामक
एका इं ज कामदाराकडे येऊन णा ा की, मी तुम ा नावाने ु मजमान या ा
काही रकम कज िद ी आहे . ती ा सुभेदाराकडून वसू क न ा.
याव न ा कामदाराने आप े एक जहाज ा जहाजा ा मागे ावू न ा
सुभेदारा ा अटकाव के ा. ते ा ां नी काही रकमे ा मोबद ् यादाख ा
जहाजात ा मा िद ा. ही अ ी ां ची गडबड चा ी असता महाराजां चे वर
सां िगत े े ोक ा बंदरावर येऊन थडक े आिण ां नी राजापू रचा सुभेदार ा
जहाजातून पळू न जात होता ते पकडून दे ािवषयी वरी इं ज कामदारास
सां िगत े ; पण तो ते ऐकेना. इतकेच न े तर, ा सुभेदारा ा सां ग ाव न ाने
अफझ खाना ा वर सां िगत े ् या दोन जहाजां पैकी एक आप ् या क ात घे ऊन
 ास िनराळे नाव िद े आिण ां ची बो ाचा ी होत असता ितसरे जहाज िनसटू न
गे े . ते ा महाराजां चा सरदार सुभेदाराजवळू न घे त े ा मा ा ाकडे मागू
ाग ा, तोही तो दे ईना. तो णा ा की, आमची र म हरा ा महसु ातून
घे ाची आ ा ा परवानगी दे त असा तर ज के े ् या मा ाची तु ां स िकंमत
दे तो.
2) ो. सरकार, पृ. 294.
ा माणे िनरा ा झा ् यावर ा सरदाराने इं जां चे दोन द ा पकडून ने े आिण
आमचे द ा सोडून ा असे सां ग ासाठी ा ाकडे िफि प िगफड नावाचा एक
कामदार गे ा होता ा ाही ाने अटकेत ठे व े आिण इं जां स असे सां गून
पाठिव े की, अफझ खानाची ित ी जहाजे व सुभेदाराकडून घे त े ा मा
आम ा ाधीन होईपयत कैद के े ् या इसमां स आ ी सोडून दे णार नाही. ाने हे
ितघे कैदी खारे पाटणास नेऊन ठे व े . इकडे र ं टन याने ि वाजी महाराजां ना प
ि न अ ी िवनंती के ी की, ‘आमचे कैद के े े इसम सोडून दे ाचा कूम
करावा. तु ी दं डराजपु रीवर ह ् ा करा ा वे ळी आ ी तु ां स मदत क .
तुम ा ोकां नी आ ां स मुस मानां ची जहाजे पकडून ावयास सां िगत े ; परं तु
आ ी ते के े नाही; कारण ां ा ी वै र करणे आ ां ा इ वाट े नाही.’ ा
आ या ा प ाव न महाराजां नी आप ् या सरदारास असा कूम पाठिव ा की,
इं जां ा कै ां स सोडून ावे . ु मजमाना ा मुख ारां ा ता ात राजापू र हर
पु न: ावे आिण ा हरात ् या ोकां ची जी काही चीजव ू ु ट ी असे ती
ां ची ां ना परत करावी. असे सां गतात की, आप ा दो ु मजमान या ा
हरावर असा ह ् ा के ् याकारणाने महाराजां नी आप ् या ा सरदारा ा1
नोकरीव न दू र के े . हा कूम पोहोचताच द ा ां स सोड े ; परं तु िगफड याची
सुटका एका ा णाने बाडी के ् यामुळे वकर झा ी नाही. ाव न र ं टन
याने महाराजां कडे पु न: त ार के ी; पण ां ाकडून पु न: कूम ये ापू व ा
इं ज कै ा ा खारे पाटणा न िव ाळगडाकडे महाराजां चे ोक घे ऊन जात असता
इं जां ा ि पायां नी ां ावर ह ् ा क न ां ना सोडिव े असे णतात.2
अफझ खान व ु मजमान अ ा ब ा सरदारां चा ि वाजी महाराजां पुढे
काहीच उपाय न चा ू न एक तर ाणास मुक ा व दु सरा जीव घे ऊन जे मतेम
िवजापु रात जाऊन पड ा व महाराजां ा ोकां नी ा राजधानीपयत दौड क न
सव दे ु टू न जाळू न टाक ा. ामुळे िवजापू र सरकारा ा अम ाती एकूणएक
गावां त ् या ोकां स महाराजां ची मोठीच दह त वाटू ाग ी. हानसहान मुस मान
सरदार व िक ् े दार महाराजां चे नाव ऐकताच थरथरा कापू ाग े ; मग ां ावर
चा ू न जा ाचे धै य होणार कोणा ा? हे पा न िक े क मराठे पुं ड गावात ि न
ि वाजी महाराजां चे नाव सां गून खं डणी व ू ट जमवू न यथे मजा मा ाग े .
िवजापू र सरकारास तर महाराजां ची फारच धा ी वाटू ाग ी. ा दरबाराती
अमीर-उमरावां म े यादवी माज ी होती, तीसु ा ा वे ळी अं त: बंद पडून जो तो
ि वाजींचे बंड कसे मोडावे ा िफिकरीत पड ा. ि वाजी महाराजां वर आता
कोणास पाठवावे ही िचं ता अिद हास ा झा ी. कोणी नामां िकत सरदार पु ढे
होऊन दं ड ठोकून मी ि वाजीवर जातो असे ण ास तयार होईना. असे सां गतात
की, अफझ खानाचा मु गा फाज खान याची बाद हापा ी आप ् या बापा ा
घाताब सूड उगिव ासाठी महाराजां वर मोहीम करावी अ ी सारखी अजीजी
असे; परं तु ास एक ास ां ावर मोहीम कर ाची छाती न ती. िक े क
सरदारां चे असे मत पड े की, अिद हाने त: या मोिहमेवर जावे ; पदर ा
कोण ाही सरदारावर या बाबतीत भरवसा ठे वणे बरोबर नाही; परं तु िक े कां नी
उ ट असा अिभ ाय िद ा की, बाद हाने त: अ ा बंडखोरावर चा ू न जाणे
कमीपणाचे आहे . ि वाय ि वाजी महाराज अित ियत धाडसी व ार अस ् यामुळे
के ा काय करती याचा नेम नाही आिण बाद हाचा जीव ा अिवचाराने धो ात
पडे .3
ही अ ी िवजापू र दरबारात भवित न भवित चा ी असता ा वे ळी ि ी जोहर
नामक एक सरदार पु ढे आ ा. हा जातीचा हब ी असून मोठा परा मी होता.
हा कनाटकाती मोिहमां त पु ळ चां ग ी कामिगरी क न मो ा यो तेस चढ ा
होता. पु ढे याचा आिण बाद हाचा बेबनाव येऊन हा कुनूळ ां तात तं होऊन
रािह ा होता. ा ा ा ि रजोरपणाब बाद हा ा मनात ास ि ा
करावयाची होती; परं तु पु ढे ाने कृतकमाब माफी मागून बाद हाची आपणावर
पु न: कृपा ी ावी असा य चा िव ा होता. बाद हाने ास ा वे ळी असे
सां गून पाठिव े की, तू ि वाजी महाराजां वर ारी क न ां ची खोड मोडून ये ी
तर तु ा आ ी मा क न मो ा यो तेस चढवू . ही अट ा सरदारास पसंत
होऊन तो ा मोिहमेवर िनघा ा, ते ा ा ाबरोबर फाज खानही बापा ा
मृ ू ब सूड उगिव ा ा हे तूने िनघा ा.1
ि ीजोहराबरोबर बाद हाने फारच मोठी फौज िद ी होती. अफझ खानाबरोबर
िद े ् या फौजे ा दु ट ती होती असे णतात. हा ि ी ा मोिहमेस िनघ ापू व
ास बाद हाने स ाबतखान अ ी नवी पदवी दे ऊन ाचा गौरव के ा. मनात असे
की, कोठून तरी ास आप ी कामिगरी उ ाहपू वक व इमानाने कर ाचा प
यावा. फाज खानास अ ी उ ं ठा ागून रािह ी होती की, ि वाजी महाराजां ी
मो ा िनकराचा सामना क न ां चा पु रा मोड क न आप ् या बापाचे उसने
आपणास के ा ावयास िमळते. ा माणे इकडून ा दोन सरदारां ना महाराजां वर
पाठवू न, ितकडून जं िज या ा ि ी ा वाडी ा दे मुखां ा मदतीने महाराजां ा
ता ाती कोकणप ीवर ारी कर ास अिद हाने फमािव े . ि ीजोहर व
फाज खान यां नी पिह ् याने प ा ावर ह ् ा कर ाचे ठरवू न ा गडाकडे कूच
के े व तो िक ् ा घे ाचे काम ि ीजोहराने करावे आिण फाज खानाने
घाटाव न कोकणात ि वाजी महाराजां ा मु खात ि रावे असे ठर े .
महाराजां चे हे र सवदा चोहोकडे िहं डत. ां नी ही सगळी हिकगत ां ना ाग ीच
कळिव ी. आपणां वर ूची अ ी िजकडून ितकडून गद होणार आहे हे आगाऊ
समजताच े क िक ् ् यावर उ म बंदोब क न आप ् या ोकां स ार
राहावयाची वद महाराजां नी िद ी. ूं ा चोहोकडून होणा या ह ् ् यां स ट र
दे ाची ां नी कडे कोट तयारी के ी. रघु नाथपं तास कोकणात फ े खान ि ी ी
झंजु ास सां िगत े ; क ् याण-िभवं डी ां ताचे र ण कर ाचे काम आबाजी सोनदे व
यास सां िगत े . बाजी पास कर यास वाडी ा खम सावं ता ी ट र ावयास
पाठिव े . घाटावर मोरोपं तास पु रंदर, िसंहगड, तापगड इ ादी िक ् े व ां ा
आसपासचा मु ू ख यां चे र ण करावयास सां िगत े आिण आपण त: प ा ाचा
बचाव करावयाचा असा िन चय क न ा िक ् ् यावर कडे कोट बंदोब ाने रािह े
व नेताजी पा करा ा आप ् या ारां िन ी ि ीजोहरा ा सै ावर ां बून ां बून
छापे घा ू न है राण करावयास सां िगत े . महाराज त: प ा ावर जाऊन रािह े .
याचे कारण असे की, िवजापु राकडून येणा या सै ाचा रोख थमत: को ् हापू र
ां तावर असून प ाळा िक ् ा घे ाचा बेत ाने के ा होता हे महाराजां स कळू न
तो ां ा हाती सहसा जाऊ दे ऊ नये असे ां नी मनात आण े ; परं तु ा
िक ् ् याचे र ण त: कर ाचे ां नी मनात आण े हे बरोबर न ते असे पु ढे
यास आ े .
1) ा सरदाराचे नाव दोरोजी होते असे णतात.
ो ं ी ं े ी ं ं ी
2) हा सगळा मजकूर ो. सरकार यानी आप ् या थात राजापूर येथी इ ज ापा या ा स. 1660 मधी
कागदप ां ा आधाराने नमूद के ा आहे , ाव न जुळिव ा आहे .
3) असे णतात की, ा सु मारास औरं गजेब आप ् या भावां स नामोहरम क न व बापास अटकेत ठे वू न
िद ् ी ा त ावर बस ् यानंतर ाने दि णेत आप ी स ा कायम क न वाढिव ाचे मनात आण े आिण
ा ा अम ात ् या मु खात ि वाजी महाराज धामधू म करीत होते, ां चा ना कर ासाठी ािह ेखान
नामक एका सरदाराबरोबर मोठी से ना दे ऊन पाठिव े . (1660) आिण िवजापूर ा अिद हासही महाराजां वर
ारी करावयास सां िगत े . णून अिद हाने ही अ ी मोिहमेची घाई चा िव ी होती. ािह ेखाना ा
मोिहमेची हिकगत पुढे सोळा ा भागात िनराळी िद ी आहे .
1) िचटणीस व ि .िद. हे सरजाखानानामक आणखी एक सरदार यां ाबरोबर िद ा होता असे णतात.
ि ीजोहर आप ् या सै ािन ी प ा ाकडे येऊ ाग ा ते ा ास महाराजां नी
थम मुळीच हरकत के ी नाही. ास चां ग ा अंगावर येऊ दे ऊन मग ाची खोड
मोडावी असा ां चा इरादा होता. प ा ापा ी ुसै ाने ठाणे िद े ते ा नेताजीने
आप ी हा चा सु के ी. तो ा सै ावर रा ीचे छापे घा ू ाग ा; ाची रसद
बंद क न ास दाणावै रण िमळे नासे क ाग ा. ू ी उघड सामना कर ाचे
तो टाळी. आसपास ा द यां तून हळू च नकळत माव ां ा टो ा ू ा
ठा ाजवळ येत व ा बाजू ा बंदोब अंमळ िढ ा असे ितकडून आत तरवारी
घे ऊन घु सत व कापाकापी करीत व ूचे ोक अंगावर चा ू न आ े णजे ावर
गरनाळा सोडून पार िनघू न जात. ा माणे नेताजीने ू ा सै ास पु ळ है राण
के े व त:चे फारसे नुकसान होऊ न दे ता ाचे पु ळ ोक ठार के े .
ि ीजोहराने पािह े की, अस े छापे घा णारे पार नाहीसे के े पािहजे त, ाि वाय
काहीएक करता यावयाचे नाही. या व तो त: ां ावर आप ् या ोकां िन ी
ह ् ा क ाग ा व जे ोक सापडती ां चा संहार कर ाचा ाने सपाटा
चा िव ा; परं तु ा डोंगरी मु खात मरा ां चा पाठ ाग कर ाचे काम अित ियत
कठीण आहे व ते कर ापासून काहीएक फायदा नाही, असे पा न ाने आप े
ोक दू रदू र ठाणी क न ां वर ठे व े होते, ते सगळे एकवट क न िक ् ् यास
िव े षच मजबूत वे ढा िद ा. ा वे ळी हवा फारच ितकू होती. तरी ाने
िक ् ् यावर मो ा जोराचा मारा चा िव ा; िक ् ् यातून बाहे र व बाहे न
िक ् ् यात कोणाही मनु ास जाऊ दे ऊ नये असा कडे कोट बंदोब ाने के ा व
आप ् या सै ास असा एकसहा कूम फमाव ा की, कोणीही मराठा हाती
ाग ् यास ास िजवं त सोडू नये. आप े ोक रा ंिदवस सावध व जागृत राहावे
ासाठी रा ी िनराळे व िदवसा िनराळे असे अिधकारी व ि पाई पहा यां वर असावे त
अ ी ाने व था के ी आिण सव फौजे वर आपण त: दे खरे ख क ाग ा.
 ा माणे महाराज ा िक ् ् यावर चार मिहने अडकून पड े . ूचा वे ढा
उठ ाचा रं ग मुळीच िदसेना. कारण ाचे सै फारच मोठे असून ाचा बंदोब
नामी होता. नेताजी पा कराने बाहे न िकतीही छापे घात े तरी ते सै
ण ासारखे कमी झा े नसते. व न तोफां चा मारा िकतीही के ा तरी ापासून
ां चे फारसे नुकसान हो ासारखे न ते. दु सरे असे की, खु महाराज ा
िक ् ् यात अडकून पड े आहे त असे ूस कळू न आ ् याव न तो आता ा
िक ् ् याचा वे ढा उठवू न दु सरीकडे जाई हे ीही आणावया ा नको. िक ् ा
सर कर ासाठी आप ् याकडून ि क के ् यावाचू न तो राहणार न ता, हे उघड
होते. ि ीजोहार ा आता अ ी खा ी वाटू ाग ी होती की, हा िक ् ा वे ळाउि रा
आप ् या ाधीन होऊन ि वाजी महाराज हाती खास ागती आिण जे काम
आजपयत कोणा ाही हातून झा े नाही ते के ् याचे य आपणां स िमळू न आप ी
िवजापू र दरबारात मोठी बढती होई . हे िवचार मनात येऊन ा ा मोठाच आवे
व उ ाह ा झा ा होता. इकडे महाराजां नी तर िक ् ् यावर सव कारचा
बंदोब असा उ म राख ा होता की, ू ाखा ी एक-दोन वष सारखा गराडा
दे ऊन बस ा तरी ा ा हाती तो कदािप गे ा नसता व ा िक ् ् यावरी ोकां स
दोन वष पु रे इतकी अ साम ी व दा गोळा भ न ठे व ा अस ् यामुळे बाहे न
ही साम ी ये ाची बंद झा ी तरी काहीएक अड ासारखे न ते. असे होते तरी हा
असा आप ा कोंडमारा होऊन आपण एकेच जागी अडकून पड ो, आप े ोक
बाहे र काय करीत आहे त ते कळ ाचा माग मुळीच उर ा नाही, आप ् या ोकां स
संगानु प जे काही कूम ावयाचे ते दे ाची सोय आता रािह ी नाही, हे ात
येऊन ां स अित ियत वाईट वाटू ाग े . येथून आप ी सुटका होते क ी ही िचं ता
ां स उ झा ी. िक ् ् यासभोवार ूचा प ा गराडा पड ा असून कोण ाही
िठकाणी ाचा बंदोब अगदी े चापे चा न ता. ते ा ातून िनसटू न जा ाचा बेत
साध ासारखा न ता. बरे , ूवर एकदम तुटून पडून सामना ावा तर तेही सा
न ते; कारण ाचे सै फार मोठे होते व असे धाडस के ् यास आप े सव ोक
खा ीने ना पावती असे महाराजां स वाटत होते. ते ा ा ा तावडीतून सुटून
जा ाचा दु सराच काही तरी उपाय योज ा पािहजे असे मनात आणू न ां नी
ि ीजोहरा ा असा िनरोप पाठिव ा की, ‘आ ी िक ् ा ाधीन क न दे ास
राजी आहो व आम ा िजवास काहीएक धोका नाही असे अभय िद ् यास आ ी
 त: िक ् ् या ा खा ा माचीवर तहाचे बो णे कर ाक रता येतो.’ हा िनरोप
ऐकून ि ीस मोठा आनंद झा ा व ाने ां स अभयवचन िद े . ाव न महाराज
आप ् या बरोबर थोडे से ोक घे ऊन ि ी ा छावणीत सं ाकाळ ा सुमारास
दाख झा े . ां स हे माहीत होते की, ि ी ा ां वर िव वास ठे व ास मुळीच
हरकत नाही. उभयतां ची गाठ पड ् यावर महाराजां नी असा बेमा ू म बहाणा के ा की
तो ा ि ीस खराच वाट ा. िक ् ा ाधीन क न दे ासंबंधा ा ब तेक मु
मु क मां चा िवचार होऊन ती न ी के ी; पण इत ात रा पड ी णू न
काही िकरकोळ बाबींचा िनका उदियक क असे वचन दे ऊन महाराज ाचा
िनरोप घे ऊन परत िक ् ् यावर गे े .1 ि वाजी महाराज अगदी दीन होऊन
आपणास रण आ े . आता ते आपण सां गू तसे िबनत ार ऐकती असे ि ीस
वाटू न तो िन चं त झा ा. ते आता यु करीत नाहीत, िक ् ा आप ् या हाती
आ ् यातच जमा आहे असे समजू न ि ी ा ोकां नी िक ् ् यावरचा मारा बंद
के ा. पहा यावरचे ोक बेसावध रा न मजा क ाग े .
1) ही हिकगत मोडककृत अिद ाही ा इितहासात येणे माणे आहे . महाराजां नी ि ीस मो ा न तेचे प
पाठवू न कळिव े की, ‘आ ी तु ां स िम या ना ाने भे टू इ तो. आमचे अपराध मा क न आ ां ा
आ वासन िद ् यास व भे टीची परवानगी िमळा ् यास दोन-तीन ोकां िन ी आप ् या डे यास येऊन आमचा
सगळा हे तू कळवू .’ ि ी एव ाने खु ू न गे ा व तो जा ाच बेइ मान अस ् यामुळे ाने महाराजां ना
असे कळिव े की, मी बा ा ारी बाद हाकडू न आ ो आहे . तरी मा ा मनातून तुमचे नुकसान कर ाचे
नाही, णून तु ी स क न करारमदार ठरिव ् यास तुम ा एका केसा ाही ध ा ागू दे णार नाही,
तुम ा भे टीची आ ां स फार उमेद आहे . हा असा धीर िमळा ् यावर महाराज म रा ी ा सु मारास दोन-तीनच
माणसे बरोबर घे ऊन िक ् ् याखा ी उत न ा ा जाऊन भे ट े . ा वे ळी ि ीने ां ची फारच बडदा
ठे व ी व काही करारदार ठ न महाराज परत िक ् ् यावर गे े . ही गो बाद हास कळताच तो सं तापून त:
ि वाजी महाराजां वर चा ू न जा ास िस झा ा. पृ. 202.
ा माणे ि ी ा ोकां स गाफी क न महाराजां नी िक ् ् यातून िनसटू न
जा ाचा बेत के ा. आप े िनवडक मावळे एकवट क न रा ी ा काळोखात ते
िक ् ् याखा ी उत न ू ा पहारे क यां ा अंगां व न बे ा क िनघू न गे े .1 ते
सगळे बेफाम अस ् यामुळे ि वाजी महाराज पळू न जात आहे त हे ां ा ातही
आ े नाही; पण नंतर वकरच ां ना महाराज पळू न गे ् याचे कळ े व ते ां ा
पाठ ागाची तयारी क ाग े ; तो इकडे महाराज आप ् या ोकां सह अित ियत
वे गाने िव ाळगडाकडे 2 पार िनघू न गे े . फाज खान व ि ीजोहराचा मु गा ि ी
उजीज,3 हे घोडदळ घे ऊन महाराजां ा पाठ ागास िनघा े व ां ा मागोमाग
मोठे पायदळही िनघा े ; परं तु उजाडून िदवस बराच वर येईपयत महाराजां चे ोक
ां ा ीस पड े नाहीत. ते ां ा नजरे स पड े ते ा ते िव ाळगडापासून सहा
मै ां वर घाट चढत होते.
आप ् या मागून ूने येऊ नये तर ास म ेच अडवू न धरावे णू न ां नी घाटा ा
खं डीत पां ढ या पा ाजवळ काही मावळे ठे वू न ा ावर बाजी दे पां डे ास मु
नेम े व ास असे सां िगत े की, आ ी िक ् ् यात जाऊन पोहोच ् यावर पाच
तोफा मा न इ ारा क . तोपयत ा खं डीत रा न ू ा अटकाव करावा. हा
बाजी दे पां डे मोठा ू र व इमानी आहे अ ी महाराजां ची पू ण खा ी होती.
कोण ाही िबकट संगी ा ावर िबनिद त भरवसा ठे व ास काही एक हरकत
नाही असे ां स वाटे . ा आणीबाणी ा संगी ास सां िगत े ी कामिगरी तो उ म
कारे पार पाडी असे महाराजां स वाट ् याव न ां नी ाचीच ा वे ळी िनवड
के ी. ती अगदी यथायो होती. ा ाबरोबर पाच हजार मावळे िद े होते. ाने ा
खं डीत जागोजाग मोच बां धून झाडीतून ोक उभे के े . मुस मानां चे ार पु ढे
चा ू न आ े ां वर ां नी गो ा व जे जा ां चे दु रटे चा िव े , ामुळे ां ना
खं डीतून वर चढता येईना. मागा न पायदळ येऊन पोहोच ् यावर मुस मानां नी
खं डीत ् या माव ां वर मो ा आवे ाने ह ् ा के ा; परं तु ां नी िजवावर उदार
होऊन मो ा जोमाने यु क न हा ह ् ा मागे सार ा, मग पु न: ां नी मो ा
जमावाने ां ावर ह ् ा के ा; परं तु तोही दे पां ाने मागे हटिव ा. ा वे ळी
उभय प ां कडी ोक मो ा आवे ाने व ौयाने ढ े . ा माणे बाजी भूने दोन
हर िदवस येईपयत ू ा एव ा मो ा सै ा ा ौयाने झु िव े , ा ा
खं डीतून वर येऊ िद े नाही. हे पा न फाज खानास अित ियत चे व आ ा. ाने
आप ् या कनाटकाती पायदळािन ी पु न: ितस याने माव ां वर मो ा नेटाचा
ह ् ा के ा व ां वर तोफां चा सारखा भिडमार चा िव ा. ा वे ळी िन े ि े
मावळे ख ास झा े होते व ूकडचे जवळजवळ पाच हजार ोक ठार झा े होते,
तरी बाजी दे पां ाने धै य न सोडता हा ितसरा ह ् ा मागे हटिव ाचा य के ा.
1) रायरी ा बखरीत असे आहे की, महाराज वीस हजार माव ां िन ी मुस मानां ा फौजेवर एकाएकी तुटून
पडू न ां ा ी ढत- ढत िव ाळगडाकडे िनघू न गे े व फाज खान ां ा पाठीस ाग ा. तहा ा
बो ाचे िमष क न ास अगोदर बेसावध के े न ते.
2) ते रां गणा नावा ा िक ् ् याकडे पळत गे े असे िक ेक बखरींत ट े आहे व ते ां ट डफ व ा. रानडे
खरे समज े व आ ीही पिह ् या आवृ ीत असे च ट े होते; परं तु रां गणा िक ् ा प ा ापासू न पाऊण े
मै ां वर आहे व पां ढरे पाणी िव ाळगडापासू न सहा मै ां वर आहे . जे ां ा काव ीत महाराज खे ळणा
िक ् ् याकडे पळू न गे े असे आहे . खे ळणा तोच िव ाळगड होय.
3) ‘तारीख-इ-ि वाजी’ म े याचे नाव ि ी ह ा असे आहे .
इत ात ा ा तोफेचा गोळा ागून तो रणात पड ा; पण ाण जा ापू व ा ा
कानी पाच तोफां ची सरब ी पडून महाराज िक ् ् यावर जाऊन पोहोच ् याचा
इ ारा िमळा ा. ते ा तो इमानी दे पां डे मरणवे दना ाग ् या हो ा तरी आनंद
पाव ा. आपणां वर सोपिव े ी कामिगरी आपण मदु मकीने पार पाड ी व
ामीकाय आप ा ाण खच पड ा याब ास पू ण समाधान वाट े . आप ा
सरदार पड ा हे पा न माव ां ना पु ढे धीर िनघे ना व महाराजही िक ् ् यावर
जाऊन पोहोच े , ते ा आप ी कामिगरी आता आटोप ी असे समजू न ते रानात वाट
सापडे ितकडे पां ग े आिण सगळे िक ् ् यावर चढू न गे े ; जाताना ां नी आप ् या
ू र सरदाराचे े त वा न ने े . ते ू ा हाती ागू िद े नाही. मुस मानां ाने
ां चा ा िबकट रानातून पाठ ाग करव ा नाही.1
खं डीवरी मावळे पसार होऊन ती मोकळी झा ी ते ा ू वर चढू न
िक ् ् याखा ी आ ा; पण ा वे ळी ा ां ताती हवा रखरखीत झा ी होती.
उ ाळा जबर अस ् यामुळे न ां स व ना ् यां स पाणी नाहीसे झा े होते. ि वाय
िक ् ् याखा ची जागा अगदी अडचणीची अस ् यामुळे तेथे ठाणे ठे वू न िक ् ् यास
मोच ावू न वे ढा घा णे कठीण होते. फाज खानास तर अ ी भीती वाटू ाग ी की,
ि वाजी महाराज हर रे आप ी फौज बुडवू न बापासारखीच आप ीही द ा
करती . ा दह तीमुळे ाने वे ढा दे ाचा िवचार सोडून िद ा. ात आणखी
ि ीजोहर प ा ाजवळचा तळ ह वू न िव ाळगडाकडे ये ास कां कूं क
ाग ा. णू न फाज खानाचा िन पाय होऊन तो िव ाळगडाखा चे आप े ठाणे
उठवू न प ा ाकडे आ ा; परं तु प ा ा ाही वे ढा घा ू न बसणे ास फाय ाचे
िदस े नाही. याचे एक कारण तर उघडच होते की, महाराज आता मोकळे
झा ् यामुळे के ा काय करती व आप ा धु ा उडवू न दे ती याचा नेम नाही असे
भय ास वाटू ाग े .
दु सरे असे की, पावसाळा नजीक आ ा अस ् यामुळे ापु ढे वे ढा घा ू न बस ् यास
आप ा ा डोंगरी मु खात िनभाव ागणे नाही असे ास वाटणे साहिजक होते.
ात आणखी महाराज िव ाळगडास िनघू न गे ् यावर प ाळा िक ् ा ां नी
राघोबा ब ् ाळ अ े या ा ाधीन के ा होता. तो ि ीजोहरा ी मो ा ौयाने
ढत होता. ाने ा वे ळी फारच ारीने व िहकमतीने िक ् ् याचे र ण के े .
महाराजां नी ास बाहे न साहा कर ास फौज पाठिव ी होती. मुस मानां नी
िक ् ् यास मोच ावू न ह िद ा णजे मागून तळावरी ोकां वर ा फौजे ने
ह ् ा करावा व कापाकापी क न सापडे ते सामानसुमान ु टू न पळू न जावे .
िक ् ् या ी गट करणारे ोक माग ा बंदोब कर ासाठी परत तळावर धाव े
णजे िक ् ् यावर ा ोकां नी ां चे मोच मा न काढावे . असा दु हेरी मारा
महाराजां ा ोकां नी सु ठे व ा. ते ा ि ीजोहाराने व फाज खानाने
िक ् े दारास िफतूर कर ाचा घट घात ा. ां नी रघु नाथ ब ् ाळास असे सां गून
पाठिव े की, ‘तु ी िक ् ा आम ा ाधीन क न दे ऊन आम ा प ाकडे या
तर तुमची बाद हाकडे ि फारस क न तु ा ा यो तेस चढवू व चां ग ी जहागीर
क न दे ववू .’ ास ा इमानी पु षाने असा जबाब पाठिव ा की, ‘आ ां स
धन ोभ िब कू नाही. आ ी आम ा ध ा ी कदािप िनमकहराम होणार नाही!’
असा ाजकडून िन ून जबाब िमळू न ां चा तो बेत फस ा. े वटी चोहोकडून
िन पाय होऊन ां नी असा िवचार के ा की, तूत िवजापु रास िनघू न जावे व
पावसाळा संपताच पु न: न ा दमाची मोहीम करावी; परं तु बाद हाची एवढी मोठी
फौज इकडे आणू न ितची बरीच खराबी मा के ी, आप ् या हातून काहीच परा म
झा ा नाही.
1) िम. िकंकेड णतात की, ि ीजोहर िव ाळगडाजवळ गजपुरी णून एक गाव आहे , तेथे येऊन काही
िदवस तळ दे ऊन रािह ा आिण मग ाने िव ाळगडा ा पूवभागी जाऊन गडास सु ं ग ाव ा; ाबरोबर
महाराजां नी दु सरीकडू न सु ं ग ावू न जोहरा ा पु ळ ोकां चा स ा उडिव ा.
अ ा थतीत आपण परत गे ो तर आप ी फिजती होई , ोक आपणां स नामद
णती व बाद हाची आपणां वर फारच इतराजी होई , ापे ा िवजापु रास न
जाता पावसाळा ाच ां तात काढावा व मग पु न: ढाई सु करावी, असा ां नी बेत
के ा. हा ां चा बेत ां ा राती ोकां स कळ ा ते ा ां स तो न चू न ते
बेिद झा े आिण दे ी जावयास रजा मागू ाग े . ां ची समजू त काही के ् या
पडे ना व ते आप ा ह सोडीनात. ा माणे सारी फौज नाराज झा ी असता तेथे
राहणे ां स िनभय वाटे ना. या व ां ना आप ा तळ उठवू न िवजापु रास जावे
ाग े .
हे सरदार असे हतवीय होऊन परत आ े े पा न अ ् ी अिद हास अित ियत
वाईट वाट े . एवढे मोठे सै घे ऊन जाऊन काहीएक न करता ि ीजोहर परत
आ ा व आप े ोक मा पु ळ कमी झा े हे पा न ा ा ाचा फार राग आ ा.
हा अिद हा मोठा तापट व उताव ा भावाचा होता. ात आणखी ि ीचा
म र करणा या सरदारां नी बाद हा ा मनात असे भरवू न िद े की, ि वाजी
महाराजां नी ि ीस ाच िद ् यामुळे ाने ां स प ाळाव न सुटून जा ास सवड
िद ी, एरवी ते ा ा हाती सहज ाग ासारखे होते. बरे , पु ढे ते िव ाळगडावर
जाऊन रािह े ते ा ा िक ् ् यास वे ढा दे ाचे सोडून तो प ा ासच रािह ा व
ाही िक ् ् याचा वे ढा नेटाने चा िव ाचे सोडून िनमकहरामी क न परत आ ा.
हे ा सरदारां चे णणे ा िपत ा काना ा बाद हास खरे वाटू न ाने ि ीवर
िफतुरीचा आरोप के ा. तो ऐकून ि ीस मोठाच राग आ ा व ा संतापासर ी
अ ात ा बो ू न आप ् यावरचा आरोप ाने उडिव ाचा य के ा. ा ा ा
स ोध भाषणाचा असा अथ के ा गे ा की, तो बाद हाची बेअदबी कर ास वृ
झा ा असून ा ा ठायी राजिन ा मुळीच नाही असे िदसत आहे .
इकडे आपण ू ा तावडीतून सुट ो व ाचे सै ही बरे च खराब होऊन परत गे े
हे आप ् यावरचे मोठे च अ र टळ े , हे पा न महाराज परम हष पाव े . ा ा
अि तीय परा माने व ाणा ा आ तीने संकटाचे िनवारण झा े ा बाजी
दे पां ाचा मु गा बाळाजी बाजी यास महाराजां नी बो ावू न आणू न ाचे समाधान
के े . ा ा बापा ा मदु मकीची व इमानाची फारच तारीफ के ी व ाची सरदारी
ा ा िद ी. ा ा ता ात जे िक ् े होते ां चे काम बाळाजीस सां िगत े व ास
ब ीचा ा दे ऊन काही जहागीरही क न िद ी. ाचे सात भाऊ होते, ां स
आणू न महाराजां नी पा ा व तैनाती िद ् या व ां स मावळे ोकां ची सबिन ी
सां िगत ी.
ा समयी रघु नाथ ब ् ाळ अ े याने मो ा िहमतीने ू ी ट र दे ऊन
प ाळगडाचे र ण के े , ामुळे महाराज फार खु झा े . ाचीही तारीफ क न
ास यो तेस चढिव े व ास प ाळा व ाखा ी ां त यां चा सुभा सां िगत ा.
ाने हे काम मो ा ारीने के े . ाने ा नवीन ता ात आ े ् या ां ताची
व था चां ग ी ाव ी. ढाई ा धामधु मीमुळे े तकरी ोक े ते सोडून वाट
िमळे ितकडे पळू न गे े होते, ां स कौ व आ वासन दे ऊन परत आण े व
ां ाकडून जिमनीची ागवड करवू न उ वाढिव े .
वर सां िगत ् या माणे महाराजां नी ि ीजोहरा ा व फाज खाना ा घाटावरच
अडकवू न ां नी िनकराचे यु संग के े व ां ा सै ाची पु ळ नासाडी के ी
आिण पु ढे यु चा िव ाचा जोम व धमक नाही ी होऊन ां स नामोहरम होऊन
परत जावे ाग े .
इकडे कोकणात जं िज या ा ि ीने संकेता माणे आरमार तयार क न
समु िकना यावरी महाराजां ा ता ाती िक े क ठा ां वर ह ् ा क न ती
ह गत के ी. रघु नाथपं तास ा ा ी यु करावयास पाठिव े होते. ाचा ि ीने
ब याच वे ळा पराभव के ा.
खै रातखान व याकूबखान यां नी महाराजां ा ता ात ् या तळागडास वे ढा घात ा
होता. इत ात ां स कळ े की, ि वाजी महाराज यवनां ा तावडीतून सुटून व
ां स मागे जावयास ावू न रायगडावर जा ाक रता इकडून येत आहे त, ते ा ते
सरदार घाब न जाऊन वे ढा उठवू न जं िज यास परत गे े . ूचे हे वतन पा न
रघु नाथपं ता ा नवा दम आ ा आिण ाने ि ीचा पु रा िप ा पु रिव ा. ा ा
ोकां स ाने कोठे च थारा नाहीसा क न सोड ा व ा ा ता ाती
दं डाराजपु रीचा सगळा ां त काबीज के ा.
ा माणे अगदी जे रीस आ ् यामुळे ि ीने रघु नाथपं ता ी तहाचे बो णे ाव े .
ाने आप ा वकी रघु नाथपं ताकडे पाठिव ा. मग उभय प ां म े स ् ा होऊन
ढाई बंद झा ी. ि ीने रघु नाथपं ताचा ब मान क न ास ब मो पो ाख व
घोडा नजर के ा.1
मागे सां िगत े आहे च की, िवजापू र सरकाराने महाराजां वर ि ीजोहरा ा पाठवू न
जं िज या ा ि ी ा व वाडी ा सावं तां ना महाराजां ा ता ाती कोकणप ीवर
ारी क न ती ह गत कर ास सां िगत े होते. ा दोघां नी पर रां स साहा
करावे असे ठर े होते. ा माणे सावं तां नीही ा वे ळी महाराजां ी ु गट
के े . या व ां स ि ा कर ाची कामिगरी महाराजां नी बाजी पास करास
सां िगत ी होती.2 सावं तां ी ा ा पु ळ झटापटी झा ् या, ां त ास बरे च य
आ े. े वटी कायसावं त ि ी ा साहा ाने पाच हजार ोकां िन ी बाजी
पास करावर चा ू न आ ा.
1) ऑम णतो की, ि वाजी महाराज प ा ाव न िनघा े ते दं डाराजपुरीवर मो ा सै ासह आ े व
तेथ ् या ि ीजोहराचा हातचा कूम णून एक खि ता ां नी दाखिव ा. ात असा मजकूर होता की,
दं डाराजपुरी ि वाजी महाराजां ा ाधीन करा णजे ते प ाळा िक ् ा सोडू न दे णार आहे त. हा कूम ा
ि ीस खरा वाटू न ाने दं डाराजपुरी महाराजां ा ाधीन के ी. कारण ा ा वाट े की, ि वाजी महाराज
प ाळगडाव न िनघा े आहे त. ते ि ीजोहरा ा परवानगीवाचून िनघा े नसावे त; परं तु पुढे ि ी ा वहीम
येऊन ाने जंिजरा मा महाराजां ा ाधीन के ा नाही.
2) हा महाराजां चा बा िम असू न अित ियत इमानी व ू र होता. हा यु कमात पुरा िन ात असू न अंगाने
मोठा िध ाड होता. ास माव ां ा पायदळाची सरनोबती िद ी होती. हा मूळचा मुसेखोरे येथे राहणारा
असू न आठ गावां चा दे मुख होता. हा थम रायगडाखा ी छ ीिनझामपुराजवळ कुरडू नावा ा गावात राहत
असू न खं डीचे नाके सां भाळीत असे . ा ापा ी य वं ता घोडी, गज ी िफरं ग व अजगर ढा ा तीन उ म
व ू हो ा. ाची घोडी तर एक अपूव र च होती. ती आपणास ा ावी असे िवजापूर सरकारास वाटू न
ाने सोन दळ ास ती ा ाकडू न जबरीने आणावयास पाठिव े . ाचा पास कराने पराभव के ा. (पोवाडा)
उभय प ां चे राजापु रानजीक तुमु यु झा े , पास कर त: हातात िफरं ग घे ऊन
रणात ू ी मो ा आवे ाने ढत होता. ाची कायसावं ता ी गाठ पडून दोघां चे
 ं यु झा े .
दोघे ही वीर मोठे ब वान व यु कु अस ् यामुळे ां ची झटापट मो ा िनकराची
झा ी. एकमेकां नी एकमेकां स पु ळ जखमा के ् या, तरी ां चा जोम काही कमी
झा ा नाही. े वटी ते पर रां ा वारां नी एकाच वे ळी रणात पडून गत ाण झा े .1
महाराजां चा हा ू र सरदार पड ा तरी ा ा ोकां नी धीर न सोडता ू ी
े वटपयत ढू न ाचा पु रा मोड के ा. बाजी पास कर रणात पड ् याचे वतमान
कळ े ते ा महाराजां स अित य दु :ख झा े . आप ा अ ं त इमानी व िजव ग िम
व मोठा ू र सरदार आपणां स ि ी ा व सावं तां ा वै रामुळे अंतर ा हे मनात
येऊन महाराजां नी ां स चां ग ीच ि ा करावयाची असा िनधार के ा.
❖❖❖
1) ो. सरकारां नी 298 ा पृ ावर डच ापा यां ा ा वे ळ ा कागदप ां व न असा मजकूर घे त ा आहे
की, ि वाजी महाराज ावे ळी वगु ् यापासू न चार िदवसां ा वाटे वर सै घे ऊन आ े असू न ां चा कुडाळ ा
दे सायां नी पराभव क न ां स मागे िपटाळू न ाव े . हे वतमान अथात ा ापा यां नी कण पकण ऐक े
असू न ते बाजी पास करा ा सदरी मोिहमेस अनु ू न असावे .
 िवजापू र सरकारस हतवीय के े .१६६१-६२
माग ् या भागात सां िगत ् या माणे ि ीजोहर व फाज खान हे मोठी बळ सेना
घे ऊन महाराजां वर चा ू न आ े असता ां ा ा मो ा आवे ा ा मोिहमेचा
े वट वाईट झा ा हे पा न अ ् ी अिद हा फार िद गीर झा ा व ास
अित ियत राग येऊन ा आवे ासर ी ाने ि वाजी महाराजां वर आपण जातीने
ारी करावयाची असा िनधार के ा. मग पु न: मो ा सै ाची जमावाजमव क न
हा बाद हा क हाड ां तात गे ा. बाद हा मोिहमेस िनघा ा हे पा न
आसपास ा ां तां त े जे जमेदार ि वाजी महाराजां स करभार दे ाचे कबू क न
ां चे अंिकत झा े होते ते गडबडून जाऊन बाद हा ा छावणीत येऊन आ ी
आप े ताबेदार व नोकर आहो असे कबू क ाग े . ि ीजोहराने ा वे ळी
बाद हापा ी मा हो ािवषयी रदबद ी के ी; परं तु तो बाद हाबरोबर पु न:
मोिहमेस जावयास िस झा ा नाही. कारण ा ा दरबार ा अमीर-उमरावां ा
हे वेखोरपणाचा चां ग ाच अनुभव येऊन चु क ा होता. तो आप ् या जहािगरीस िनघू न
गे ा.
बाद हाने प ाळास वे ढा दे ऊन तो घे त ा. ा माणे च ाने पावनगडही काबीज
के ा. नंतर आसपासचे ब तेक िक ् े जे महाराजां नी ह गत के े होते ते
एकामागून एक सर कर ाचा सपाटा ाने चा िव ा. रां गणा व िव ाळगड हे दोन
िक ् े मा ा ा हाती गे े नाहीत. इत ात पावसाळा सु झा ा. ते ा
स ा ी ा घाटामा ावर बरसाती ा िदवसां त राहणे नीट न वाटू न तो परत ा व
कृ ानदी ा तीरी िचम गे तेथे छावणी क न रािह ा.
इकडे महाराजां नी असा बेत के ा होता की, बाद हा ा फौजे ी सामना इत ात
क नये. कारण ां ना कळू न आ े होते की, ा ा बरोबर चं ड सेना
अस ् यामुळे ा ा ी एकदम यु कर ास वृ झा े असता आप ् या ोकां ची
फार खराबी होऊन आप े सै बळ कमी होई . नुकतीच ि ीजोहरा ी ढाई
करावी ाग ् यामुळे ां चे बरे च ोक कमी झा े होते. ाची वावटळ िनघू न गे ी न
गे ी तो ही दु सरी ती न बळ अ ी ा झा ी होती. बाद हा िक ् े कािबज
कर ा ा खटपटीत गुंत ् याने ाची बरीच फौज ख ास होई ; असे झा े णजे
ा ा ी सामना कर ास कठीण जाणार नाही आिण तो पराभव पावू न परत गे ा
 णजे मग ाने घे त े े िक ् े आपणां स पु नरिप सर करता येती , असे
महाराजां नी ा वे ळी मनात आण े .
परं तु इत ा अवका ात महाराज काही थ बस े न ते. ां नी राजापू र हरावर
पु न: ह ् ा क न ते ा वे ळी ह गत के े . ा हरात इं ज ोकां ची वखार होती
ािवषयी मागे उ ् े ख के ाच आहे . ां चे ा वे ळी बरे च नुकसान झा े .
वखारीवर ा र ं टन, िजफड वगैरे चार इं ज ापा यां स महाराजां नी कैद क न
थम वै सती येथे ठे व े ; मग तेथून ां ना काढू न सोनगडावर ठे व े आिण े वटी
काही िदवस रायगडावर ठे व े . हा असा ां ावर राग काढ ाचे कारण असे की,
ि ीजोहराने प ा ास वे ढा घात ा होता ते ा ा ा ां नी दा गोळा पु रवू न
मदत के ी होती. इतकेच न े तर ां ा िक े क ोकां नी ा ा ोभाने
ि ीजोहार ा छावणीत जाऊन एक कारचे कु पी गोळे सोड ाचे काम के े
होते.1 तीन वषानंतर ा ाकडून खं ड घे ऊन ां स बंधमु के े .
राजापू र ह गत के ् यावर महाराजां नी ंगारपु रावर आप ा मोचा िफरिव ा. तेथे
सुरवे 2 ा आडनावाचा एक मराठा सरदार तं पणे रा करीत होता. तो
कोणासच मोजीत नसे. ा ापा ी दहा हजार ोकां चा जमाव होता. तो नेहमी
आसपास ा मु खात पुं डावा क न ास उप व दे त असे. ाचे मु कारभारी
िप ाजी व तानाजी असे दोघे ि रके ा आडनावाचे मराठे सरदार होते. िप ाजी
ि रके महाराजां पा ी सुर ाचा वकी ा ना ाने होता; परं तु हा सुरवे नीट वागेना
णू न महाराजां नी ा विक ास कैदे त ठे व े होते. सुर ाचा उप व नाहीसा क न
टाक ा ा इरा ाने महाराजां नी ाचे मु हर जे ंगारपू र ाजवर अक ात
छापा घा ू न ते सर के े . ंगारपू र हातचे गे े तरी हा सुरवे काही हार आ ा नाही. तो
आप ् या ोकां स धीर दे ऊन महाराजां ा सै ा ी एकसारखा ढत रािह ा. े वटी
महाराजां नी ा ावर चा ू न जाऊन ा ा समरां गणात गाठून ा ा ी दा ण
यु के े . ां त सुरवे पड ा व ि रके पळू न गे ा. सुर ाचा असा ना झा ा ते ा
ा ा अम ात े काही सरदार पळू न जाऊन ि ी ा मु खात आ य ध न
रािह े . हे महाराजां स मुळीच आवड े नाही. ि रके वगैरे सरदार आप ् या ोकां ची
पु न: जमवाजमव क न व ि ीचे साहा घे ऊन हा कािबज के े ा ां त घे ाचा
य करती , तो ां नी क नये णू न महाराजां नी तानाजी ि र ास आप ासा
क न ंगारपू र हर व दु सरे काही गाव इनाम क न िद े . ा माणे त: ि रके
महाराजां ची ताबेदारी ीका न रािह ा ते ा दु सरे ही काही सरदार ि ी ा
आ यास गे े होते, ते परत आपाप ् या गावी आ े . ां स महाराजां नी ां ची वतने
परत दे ऊन संतु के े . ां पैकी जे कोणी नोकरी कर ास राजी व ायक होते ां स
महाराजां नी आप ् या पदरी ठे व े . ा ि र ाची क ा पु ढे महाराजां नी आप ् या
े पु ास के ी.1
1) ो. सरकार, पृ. 299
2) डफ ाचे नाव दळवी असे दे तो व सु रवे ाचा िदवाण होता असे णतो. ि र ाचे तर तो नावही दे त नाही.
मुळाती मजकूर मराठी बखरीव न घे त ा आहे .
नंतर पावसाळा सु झा ा, तरी महाराज थ रािह े नाहीत. कारण िवजापू र ा
बाद हाने ां ावर ारी के ी ते ा ि ीने के े ा तह मोडून पु ा उच घे ऊन
ां ा ां तास उप व के ा होता. ामुळे महाराजां स ाचा अित य राग आ ा
आिण पावसाळा संपून िवजापू रकरां स िकंवा वाडी ा सावं तां स ा ा मदत करता
ये ापू व ाचे अिजबात उ ाटन कर ाचा ां नी िन चय के ा. महाराजां नी
ं काजीपं तास ा ावर पाठव े . उभय प ां ा पु ळ झटापटी होऊन े वटी
ं काजीने दं डाराजपु री व सभोवता चा आणखी बराच ां त काबीज के ा. ा
ह गत झा े ् या ां तात आणखी िक ् े बां धून व ां वर पाच-सहा हजार ोक
ठे वू न तो ां त कायमचा हाती राही असे के े . ि ी ा ता ात काय तो एक
जं िजरा रािह ा. तोही ह गत कर ाचा िन चय क न ावर महाराजां ा
ोकां नी तोफां चा भिडमार चा िव ा; परं तु हा य ां स वकरच सोडून ावा
ाग ा. कारण ां ापा ी ह ा ितत ा तोफा नसून ां ची सरब ी कर ास
ागणारी ार माणसेही हाता ी न ती. पु ढे वकरच पावसाळा संपून िवजापू र
सरकारा ा सै ाची हा चा सु झा ी, ते ा महाराजां स ितकडे पु रवावे
ाग ् यामुळे ि ीवरचा ह ् ा िढ ा पड ा.
वर सां िगत ् या माणे अ ् ी अिद हा पावसाळा सु झा ् यामुळे मोहीम बंद
क न िचम गे तेथे तळ दे ऊन रािह ा होता. तेथे असता ा ा अ ी बातमी आ ी
की, कनाटकात फारच बंडाळी माज ी आहे . ते ा ाने ि ीजोहरास ितकडे
पाठिव ाचा िवचार क न आप ् याकडे मो ा आदराने बो ावू न आण े व ाचा
चां ग ा स ान क न ास कनाटकास जावयास सां िगत े ; परं तु तो काही के ् या
कबू होईना. ा ा ा बाद हाचा मुळीच िव वास येईना. कारण ाचा मु
वजीर इ ािहमखान हा ि ीचा फार े ष करीत असे आिण बाद हापा ी ाचे
अित ियत वजन असे. या व ि ीजोहर ाग ीच आप ् या जहािगरीस परत गे ा.
 ाव न बाद हाचा असा प ा समज झा ा की, हा कनाटकाती बंडवा ् यां स
सामी असून ि वाजी महाराजां ीही ाचे संगनमत असावे .
ि ीजोहर कनाटकाती बंडे मोड ास जा ाचे कबू करीना ते ा आता पु ढे
काय करावे असा अिद हास िवचार पड ा. ाचा ा वे ळी असा प ा िनधार
झा ा होता की, ि वाजी महाराजां चे पा रप के ् यावाचू न परत जावयाचे नाही.
ा ा जवळ ा िक े क मस तगारां चाही अिभ ाय असाच होता; परं तु दु स या
िक े कां चे णणे असे पड े की, आधी कनाटकात ी बंडाळी मोड ी पािहजे .
ि वाजी महाराजां स ोधू न काढ ासाठी राने, द या, डोंगर धुं डीत रा न राची
खराबी होई आिण े वटी डोंगर पोख न उं दीर काढ ् यासारखे होई !
1) महाराजां ा ा ारीचा उ ् े ख सोनगड येथे ठे व े ् या इं ज कै ां नी आप ् या एका प ात स. 1661 म े
के ा होता. तो असा : ि वाजीने दळवी राजे व ं गारपूरचे राजे यां ना िजंकून आप ी स ा वाढिव ी आहे .
दं डाराजपुरीपासू न खारे पाटणापयतचा समु िकनारा ां ा हाती गे ा आहे . ( ो. सरकार, पृ. 56)
अ ी बाद हाची ि धा वृ ी होऊन पु ढे काय करावे ते ा ा सुचेना. इत ात
वाडीचे दे मुख खमसावं त व खे मसावं त यां नी ाजपा ी असा अज के ा की,
आपणां स पु रेसे साहा िमळा ् यास आपण ि वाजी महाराजां चे पा रप क न
सव कोकण ां त सोडिवतो. हा ां चा अज मंजूर होऊन असे ठर े की,
बिह ो खान व मुधोळचा बाजी घोरपडे यां नी सै जमवू न सावं तां स मदत करावी व
ा ितघां नी िमळू न ि वाजी महाराजां वर ारी करावी आिण बाद हाने सै घे ऊन
कनाटकात जावे . ा माणे महाराजां वर न ा दमाची मोहीम तयार होत असता बाजी
घोरपडे ा तयारीसाठी मुधोळास आ ा. हे वतमान महाराजां स कळताच1 ा ावर
अक ात घा ा घा ू न ा ा व ा ा पु ळ नात गां स व ोकां स ठार मार े .
आप ् या तीथ पां स ाने िव वासघात क न पकड ् याब ाचा ां नी असा
भयंकर रीतीने सूड उगव ा, यािवषयी पू व सां िगत े च आहे . हा असा घोरप ाचा
ना झा ा ते ा ा ा जागी खवासखानाची रवानगी झा ी. ा सरदारां नी
कोकण ा घाटापयत कूच के े न के े तोच ां स आप ् या सै ािन ी ताबडतोब
कनाटकात िनघू न ये ाचा बाद हाकडून कूम आ ा. ाव न ते ितकडे िनघू न
गे े . कनाटकात े बंडखोर ोक बळ अस ् यामुळे ां चा मोड कर ास मो ा
सै ाची ज र पड ् याकारणाने बाद हास ां ना ितकडे िन पाया व बो वावे
ाग े .
ा माणे कनाटकाती बंडवा ् यां ी झगड ात बाद हाचे सगळे सै गुंतून
पु ळ िदवस ितकडे च रािह े . ामुळे महाराजां स चां ग े च फाव े . बाद हाने जे
िक ् े काबीज के े होते ते सगळे ां नी भराभर ह गत के े . इतकेच न े तर
आणखीही बराच ां त ां नी ावे ळी िजं क ा.
1) िम. िकंकेड व रा.ब. पारसनीस आप ् या पु कां त हाजीराजां चा व महाराजां चा ा करणी झा े ा
प वहार दे तात, ाव न असे कळते की, हा घोरपडे वाडीचे सावं त व खवासखान यासह महाराजां वर ारी
करणार हे वतमान हाजीराजां नी महाराजां स प ि न कळिव े . ा प ात ां नी असे ि िह े होते की, ‘‘ ा
बाजी घोरप ाने धमर णा ा कायास साहा करावयाचे सोडू न मुस मान व तुक यां ा कार थानास
सामी होऊन आम ा ी दगा के ा आिण आ ां स िवजापुरास ने े . तेथे आम ावर कोणता सं ग ओढव ा
होता हे तु ां स िविदत आहे च. मरा ां ची स ा थािपत क न धमर ण कर ाचा जो तुमचा मनोरथ तो
िस ीस ावा असा सव भू चा सं क ् प आहे असे आता िदसू न येत आहे . णूनच आम ावरचा ा
समयीचा घोर सं ग टळ ा. तुम ावर आता खवासखान घोरप ा ा साहा ाने चा ू न येत आहे , यात ि व
आिण भवानी तु ां स य दे वो! ा दोघां चा चां ग ा सू ड ावा अ ी आमची इ ा आहे . िप ाची इ ा पूण
कर ास त र असा तुम ासारखा आ ाधारक पु आ ां ा सु दैवाने ा झा ा आहे . या व एवढी
कामिगरी कर ाची मी तु ां स आ ा करतो. बाजी घोरपडे आप े ोक घे ऊन मुध ोळास गे ा आहे .’’ ा
आ याचे प आ ् यावर मुध ोळावर ह ् ा क न महाराजां नी ाचा सू ड घे त ् यावर हाजी महाराजां स
आपण कोण ा रीतीने ही कामिगरी बजाव ी ते ि न कळव े .
वाडी ा सावं तां नी आप ् या राजिन े चे द न क न ि वाजी महाराजां ी
ढ ासाठी आपण होऊन बाद हाची मदत मािगत ी व ा माणे महाराजां वर
आप ा िकती दात आहे ते कट के े . ाब ां स चां ग ीच ि ा करावयाची
असा महाराजां नी िन चय के ा व ां ा ता ाती ां तावर ाग ीच ारी क न
ां ा ी यु आरं िभ े . सावं त अगदी घाब न गे े . बाद ाही फौजे ा
साहा ावाचू न ां स महाराजां ी ढ ाचे ाण मुळीच न ते व हे साहा
िमळ ाची आ ा ा संगी अगदी न ती. महाराजां नी ां चे कुडाळ, बां दे वगैरे
ां त काबीज के े . सावं त िफरं गणात पळू न जाऊन गो ा ा सुभेदाराचा आ य
ध न रािह े . िफरं ां नी ां स आ य िद ा हे पा न महाराजां नी ा सरकारास
धमकीचा िनरोप पाठिव ा. ासर ी ां चे डोळे उघडून ां नी सावं तास आप ् या
रा ातून िनघू न जावयास सां िगत े . ते ा ां चा िन पाय होऊन ते महाराजां स रण
आ े . ां नी थम िपतां बर े ण ास महाराजां पा ी विक ीस पाठिव े व अ ी
िव ी के ी की, ‘आ ी सावं त असून भोस े घरा ा ी आमचे नाते आहे . या व
आ ी आप े च आहो. आप े ताबेदार होऊन आप ् या ी इत:पर इमानाने वागावे
असा आमचा िन चय झा ा आहे . तरी आमची आगळीक मनास न आणता
आम ावर कृपा ावी.’ हे ां चे न तेचे णणे कळ ् यावर महाराजां नी ां स
अभय दे ऊन भेटीस आणिव े ; वाडी ां ताची दे मुखी ां ाकडे कायम के ी व
ां नी ितवष खं डणी ावी असे ठरिव े .1 महाराजां नी ां ा पायदळास आप ् या
नोकरीस ठे वू न दू र ा कामिगरीवर रवाना के े व आप ् या पदरचे ोक ां ा
ां तां ा र णासाठी ठे व े .
 ा सावं तां ा पदरी नाना सावं त2 व राम दळवी असे दोघे सरदार होते. ते चां ग े
ार व जवानमद आहे त असे पा न ां स महाराजां नी आप ् या नोकरीस ठे व े .
राम दळवी फारच ू र आहे असे महाराजां ा नजरे स आ ् याव न ा ा ाधीन
काही फौज के ी व ास कोकणाती काही ां तां चा बंदोब ठे व ाची कामिगरी
सां िगत ी. ा माणे महाराजां नी सावं तां ची व ां ा या दोघा ू र सरदारां ची
कायमची तुटातूट के ी.
ा मोिहमेत महाराजां नी पं चमहा , मदनगड, बारदे वगैरे ां त काबीज के े व खु
गो ावर रोख धर ा, ते ा िफरं गी घाब न गे े . ि वाजी महाराजां चा आपणां वर
ह बसू नये व ां ापासून आपणां स काहीएक उप व होऊ नये ा हे तूने
ां ाकडे कुडाळकर दे सायां चा सबनीस अनंत े णवी यास पाठवू न ां नी तहाचे
बो णे ाव े ; परं तु ा े ण ाने िहत ु दाखवू न महाराजां चा िव वासघात
कर ाचा घाट घात ा. िफरं ां कडून तहाचे बो णे आ े ते ा ते बेफाम राहती
असे ास वाटू न ाने िफरं ां स अ ी मस त िद ी की, ां ा छावणीवर रा ीचा
एकाएकी छापा घा ू न ां चा ना करावा; परं तु ही गु मस त गणोजी नावा ा
एका तां डे ास समजू न ाने ती महाराजां ना कळव ी. ते ा अथात ते सावध रािह े .
सदरी मस ती माणे अनंत े णवी दहा हजार िफरं गी बरोबर घे ऊन म रा ी ा
सुमारास महाराजां ा गोटावर ह केच चा ू न आ ा. तो इकडे महाराज आप े
ठाणे सोडून अधा कोस मागे हटू न तयारीने उभे रािह े होते. िफरं गी सै गेटापा ी
घे ऊन तोफाबंदुकां ची सरब ी करीत रािह े . महाराजां नी उजाडे पयत काहीएक
हा चा के ी नाही. ात:काळ होताच ां ा घोडे ारां नी िफरं ां ा सै ावर
एकदम चा क न कापाकापी सु के ी. िफरं ां चा पु रा मोड झा ा. ां चे फार
तर हजार-बारा े ोक जीव घे ऊन माघारी पळू न गे े असती . बाकी ां पैकी काही
समरभूमीवर पड े , काही पा ात उ ा टाकून बुडून मे े व काही पाडाव झा े .
ा माणे एवढी फौज गारद झा े ी पा न िफरं गी अगदी घाब न गे े . ां चा
बारदे सगळा महाराजां नी ु टू न उद् के ा. िफरं गी सापडे तेवढा ठार
मार ाचा सपाटा चा िव ा. िफरं गी सावकार सापड े ते ा पकडून आणू न
ां ावर जबर खं ड बसिव ा. कुडाळ, बां दे, साकळी, मणे री, तुचाळी वगैरे
िठकाणी महाराजां नी ठाणी घात ी होती; ा माणे च ां नी बारदे ातही ती
जागोजाग घात ी. चोहोकडून गोवे ां तास ज ी काय चौकीच बसिव ी. आता गोवे
आप ् या हातचे जाते अ ी दह त िफरं ां स पड ी. अनंत े ण ाची कपटाची
मस त ऐक ् यामुळे आप ् यावर असे घोर संकट ओढव े ाब ां स अनुताप
झा ा. मग ां नी महाराजां स आप ् या विक ाबरोबर प पाठवू न झा ् या गो ीब
मा मािगत ी. ा ाबरोबर महाराजां स वीस हजार पु त ा, उं ची व े व इतर
नजराणा ां नी पाठिव ा व तहाचे बो णे के े . ते महाराजां स मा होऊन असा तह
ठर ा की, िफरं ां नी दरसा न ा तोफा पु रवा ात, काही जवाहीर ितवष ावे
व आप ् या जहाजां स कौ महाराजां कडून ावे .
1) सभासद णतो की, ां स तन ादाख सहा हजार होन ावे असा करार क न ठे व ा. ां नी कसबा
कुडाळ येथे राहावे व वाडा, ड, ठाणे, कोट वगैरे काहीएक बां धू नयेत व ोकां चा जमाव क नये असे
ठरिव े .
2) सभासद ाचे नाव तानाजी सावं त असे दे तो.
वर सां िगत ् या माणे सावं तां चा मोड होऊन ां स महाराजां चे अंिकत ावे ाग े .
ही हिकगत िवजापू र सरकारास कळ ी ते ा ां स फार वाईट वाट े . कोकणा ा
बाजू स एवढाच एक सरदार नाव घे ासारखा उर ा होता. तोही ि वाजी महाराजां चा
ताबेदार झा ा ते ा कोकणप ी परत िमळिव ाची ा सरकाराची आ ा ब तेक
नाही ी झा ी. जं िज या ा ि ीचे ास थोडे से पाठबळ होते, ा ाही महाराजां नी
बराच िनबळ क न सोड े होते व तो ावे ळी िवजापू र सरकारा ा आ याने रा न
आप ा इतउ र िनभाव ागणे नाही असे समजू न ा सरकारा ी अंमळ बेपवाईनेच
वागू ाग ा होता. ते ा आता पु ढे ि वाजी महाराजां ी ढाई करावयास कोणास
उभे करावे हा िवचार ा सरकारास येऊन पड ा. दरबाराती कोणीही सरदार
तयार होईना आिण ां चा उप व तर काही के ् या कमी होईना. ते ा िन पाय
होऊन अ ् ी अिद हाचा वजीर अ ु महमद याने ां चा ास नाहीसा
कर ा ा हे तूने ां ा ी गु पणे तह के ा. हा तह असा गु पणे कर ाचे
कारण अथात असे होते की, दरबारा ा अिमरां स तह के ् याचे वतमान कळ े असते
तर ां ना ती गो मुळीच आवड ी नसती व ां नी ा विजरास दोष दे ऊन
कामाव न दू र करिव ाची खटपट के ी असती. इतकेच न े तर बाद हास
भ तीच मस त िद ् याब ा ा जबर ि ा करिव ी असती. असो, महाराजां चा
उप व नाहीसा कर ासाठी ां नी िजं क े ा मु ू ख ां ाकडे च रा ावा. तो
परत घे ाची खटपट िवजापू र सरकारने क नये, याि वाय ां स आणखी काही
मु ू ख तोडून ावा; ि वाजी महाराज आप े अंिकत आहे त असे िवजापू र सरकारने
इत:पर मानू नये; ा सरकारने ां स ितवष सात होन खं डणीदाख ावे त;
पर रां नी पर रां स संग पडे ते ा साहा करावे आिण महाराजां चा ामजी
नाईक पुं डे िवजापू र दरबारात वकी असावा.
हा तह झा ् यावर महाराजां नी िवजापू र सरकारा ा उर े ् या मु खास उप व
दे ाचे बंद के े . पु ढे हाजीराजे महारा ात यावयास िनघा े . ां स िवजापू रकरां नी
परवानगी दे ताना असे सां िगत े की, तु ी आप ् या पु ास भेटून आम ा ी ते
इत:पर स ो ाने वागती असे करा. ा माणे हाजीराजां नी महाराजां स
सां िगत ् याव न ानंतर ां नी िवजापू र सरकारा ी आपण होऊन िवरोध के ा
नाही. ा िपतापु ां ा भेटीचे वणन पु ढे तं भागात क .
ा माणे महाराजां ा अंग ा ौयवीयादी गुणां चे अ ौिकक तेज गट होऊन
ारं भी जी गो दादोजी कोंडदे व भृती जनां स असंभा व घोर प रणामी अ ी
वाट ी ती सुसा आहे , एवढे च न े तर, बरीच सा झा ी आहे , हे ां नी त: ा
कतबगारीने सवा ा यास आणू न िद े आिण िवजापू र सरकाराचा हा एक
हानसा जहागीरदार आहे असे पं धरा-सोळा वषापू व िक े क दे मुखां स व मराठे
सरदारां स वाटे , तो आता इतका बळ झा ा की, सरकारास अगदी हतवीय क न
ां ाकडून ितवष तो खं डणी घे ऊ ाग ा, हे पा न ां स केवढे नव वाट े
असावे ?
आता ा वे ळी णजे सन 1662 पयत महाराजां ा ता ात िकती मु ू ख आ ा
होता याचे येथे िद न क . एव ा अवका ात ां ा ता ात क ् याणपासून
गो ापयत सगळी कोकणप ी आ ी होती. ा एव ा मु खाची ां बी सुमारे तीन े
मै होती. भीमा नदीपासून वारणा नदीपयत सगळा कोकण घाटमाथा ां ा
क ात आ ा होता. ा ां ताची ां बी सुमारे 160 मै होती व सग ा मु खाची
ं दी सरासरी ं भर मै होती. ा माणे ां ाजवळ ावे ळी प ास हजार पायदळ
व सात हजार घोडे ार होते. हे सै ां ा ता ात ् या मु खा ा मानाने अंमळ
अिधक होते; परं तु एवढे सै ठे वणे ां ना आव यक होते; कारण ां ना रा
थापना दोन बळ पात ाहतीं ी वै र क न करावयाची होती. ापै की एका
पात ाहीस तर ां नी पू व कारे चीत के े . आता दु सरी जी मोग पात ाहत,
ितज ी कसकसे वै र आरं िभ े हा वृ ा यथा म सां गू.
❖❖❖
 िपतृद न
महाराजां नी िवजापू र सरकारास हतवीय क न ा ाकडून आप े ातं कबू
करिव े व ाजवर वािषक खं ड बसिव ा, हे वतमान हाजीराजां स कळ े ते ा
ां स परम हष झा ा असावा यात काही ं का नाही. अ ा अि तीय परा मी पु ाची
भेट घे ाची उ ं ठा ां स पु ळ िदवस ागून रािह ी होती. महाराज
आपणां कडी हिकगत ां स वारं वार प े पाठवू न कळवीत असत व तेही वे ळोवे ळी
प पाठवू न ां चा गौरव व पु र ार करीत असत; परं तु हा सगळा प वहार
अ ं त गु पणे होत असे. कारण महाराजां ा एकंदर कतृ ात आप े अंग आहे
असे िवजापू र सरकारास कळू न दे ािवषयी हाजीराजे फारच सावधिगरी घे त
असत. आप ी कनाटकाती दौ त कायम राखू न साध ् यास ितकडे तं रा
थाप ाचा ां चा इरादा होता, हे मागे सां िगत े च आहे . या व िवजापू र सरकारास
आप ा वहीम पु न: न येऊ दे ािवषयी ते फारच जपत.
पु ढे ा सरकाराचा आिण ि वाजी महाराजां चा स ोखा झा ा ते ा आपणां स
महारा ात जाऊन ये ाची परवानगी सहज िमळे असे वाट ् याव न ां नी ा
सरकारापा ी असा अज के ा की, आम ा आरा दै वतां स आ ी काही नवस
वगैरे के े आहे त ते फेड ासाठी व ा दे वतां चे द न फार िदवस घड े नाही ते
ावयासाठी आ ां स महारा ात एक वे ळ जाऊन यावयाचे आहे . तरी आ ां स
ितकडे जा ाची परवानगी िमळावी. हा आप ा अज मंजूर ावा णू न ां नी
आतून खटपटही के ी होती. दरबाराने हा ां चा अज मंजूर क न ां स असे
फमािव े की, ‘तु ी दे ी जाता आहा तरी तुमचा पु मोठा पुं ड झा ा आहे ,
ा ा ब त कारे बोध क न व यु यु ीने समजावू न पाद हाचे भेटीस
आणावे . ाने तुम ा माणे पाद हाची अिमरी ीका न राहावे . तुमचा बोध ऐकून
तो आम ा दरबारी येई तर ास विजरी सां गून सव पाद ाहत ा ा ाधीन
क . कसेही क न तो आमचा अंिकत होई असे राजकारण करा.’ यास
हाजीराजां नी एवढाच जबाब पाठिव ा की, ‘माझा पु मा ा ाधीन आहे िकंवा
कसे ते सरकारास िविदत आहे च. तरी पण मजकडून होई िततका य मी क न
पाहतो. म ा सरकारा ा िहताचे तेच करणे आहे . ीकु ािमनीचे द न घे ऊन
नंतर आप ् या कायासाठी पु ाचीही भेट घे तो. ा ा बोधा ा चार गो ी सां गून
पाहतो.’ असे उ र हाजीराजां कडून गे ् यावर ां स पु न: असे सां गणे आ े की,
‘तुम ाकडून होई तो य क न पाहा. न जम ् यास तु ी तरी परत आम ाकडे
या, ास िम ाफी होऊ नका! पु ोभास व होऊन ितकडे च रा नका!’
ा माणे पाद हाची परवानगी िमळा ् यावर राजे कनाटकातून दे ी यावयास
िनघा े . येताना आप े ि तीय कुटुं ब व ां ा पोटी झा े ा पु ं कोजी यास
बरोबर आण े . आपण येत आहो हे महाराजां स प पाठवू न ां नी कळिव े होते. ते
थम तुळजापु रास आ े . तेथे भवानीचे द न घे ऊन ां नी पु ळ दानधम के ा.
असे सां गतात की, रा थापना क न गो ा णां ा पीडे चा प रहार करावा व
धमर ण करावे असा सदु े ध न आप ् या परा मी पु ाने चा िव े ् या
खटपटीस य आ ् यास पयां चे सोने घे ऊन ा ा मूत वगैरे घडवू न भवानीस
अपण क , असा नवस हाजीराजां नी के ा होता. ा माणे महाराजां स बरे च य
आ े असे पा न राजां नी सोने खरे दी क न ा ा चां ग ् या मूत कनाटकाती
कारािगरां कडून तयार करवू न ा वे ळी बरोबर आण ् या हो ा; ा दे वीस यथािवधी
अपण के ् या. नंतर ां नी िसंगणापू रचा महादे व, पं ढरपू रचा िवठोबा व
ि खर ं भुमहादे व यां चे द न घे त े . े क दे व थानी पु ळ दानधम के ा,
ा णभोजने घात ी व गोरग रबां स खै रात के ी.
हाजीराजे महारा ात आ ् याची खबर महाराजां स कळताच ां नी ां ा ेक
मज े स सव काही तरतूद यथा थत ठे व ी. हाजीराजां स ज ी पु ा ा भेटीची
रा ंिदवस उ ं ठा ाग ी होती त ी महाराजां सही िपतृद नाची उ ट इ ा झा ी
होती. िजजाबाईस तर हा सो ाचा िदवस वाट ा. आता ही भेट पु ळ वषानी
ावयाची ते ा अथात चा ी माणे ती दे वा यात ावी असे ा णां ा िवचाराने
ठर े . हे दे वा य जे जुरीचे नेमून तेथे उभयतां नी यावे असा बेत झा ा. राजे जवळ
आ े असे पा न महाराजां नी आप ी फौज, ह ी, घोडे ार, कारकून वगैरे बरोबर
घे ऊन सरनौबत यास सामोरे पाठिव े . आपण त: जे जुरीस जाऊन ां ची वाट
पाहत रािह े . ां ची ारी वाजतगाजत सामोरे गे े ् या ोकां समवे त दे वळात येऊन
दाख झा ी. मग दे वाची यथासां ग पू जा क न हाजीराजां नी िजजाबाई, ि वाजी
महाराज व ां ा दोन या यां ची िविधपू वक भेट घे त ी. तो िवधी असा की, एक
छोटे का ाचे ताट आणू न ात तूप घात े होते. ा तुपात ा चौघां ची मुखे
हाजीराजां नी एकसमयाव े दे क न अव ोकन के ी. हा िवधी आटोप ् यावर
महाराजां नी परमि य िप ा ा चरणी म क ठे व े . ां नी ां स उच ू न ध न
 े माि ं गन िद े . दोघां ाही ने ां तून े मा ू चा े . मग राजां स पा खीत बसवू न
महाराज त: ां चे जोडे हातात ध न मो ा मयादे ने पा खीबरोबर अनवाणी
चा े . ा माणे अ ं त आदराने ां स डे यास आणू न िबछायतीवर बसिव े आिण
महाराज ां चे जोडे तसेच हाती ध न ां ा समोर मो ा मयादे ने उभे रािह े व
अितन तापू वक येणे माणे बो े , ‘‘महाराजां ा आ े चा भंग क न
िवजापू रकरां ी वै र के े , ामुळे महाराजां स फार े झा े . हे अित ियत
अनुिचत होय. पु ा ा करणीमुळे िप ास ाणसंकट ा ावे हे खरोखरच अगदी
वाईट. याब म ा मोठे दु :ख वाटते. हा मजकडून मोठा अपराध घड ा आहे .
ाब महाराजां नी म ा वाटे ते ासन करावे !’’ हे ां चे भाषण ऐकून राजां स
अित ियत गिहवर आ ा. ते स िदत होऊन ां ा ने ां तून अ ु धारा चा ् या. मग
राजां नी महाराजां स पु न: आि ं गन दे ऊन मो ा आ हाने जवळ बसिव े व ां ची
अनेक कारे ं सा क न ते येणे माणे बो े : ‘‘तु ी ि सोदे ि य कु ात
िनमाण होऊन ा कु ास अनु प असा अ ितम परा म के ा व िहं दू जे स
यवनां ा े द स े तून सोडवू न रा थापन व धम र ण कर ासाठी
भगीरथ य क न ां त य ी झा ा, हे पा न म ा पराका े चे समाधान व
ध ता वाटत आहे . आम ा विड ां स असा ां त झा ा होता की, तुम ा कुळात
ककता उ होऊन तो िहं दू जे चे व िहं दू धमाचे यवनां पासून र ण करी !’ हा
ां त खरा होता, हे तु ी आप ् या अ ौिकक कतृ ाने यास आणू न िद े .
तुम ा ठायी ा ौयवीयादी अनुपम गुणां ा योगाने आम ा कु ाचा पु नरिप
भा ोदय झा ा आहे . असा ताप ा ी पु आम ा उदरी िनमाण झा ा णू न
आ ी ै ो ां त ध झा ो आहो!’’ ि य िप ाचे असे ु ितपर व ो ाहन द
भाषण ऐकून महाराजां नी उठून ां ा चरणां वर पु न: म क ठे व े आिण हात
जोडून मो ा िवनयाने असे ट े की, ‘‘मजकडून जे काही य ं िचत झा े आहे तो
सगळा महाराजां ा चरणां ा पु ाईचा ताप आहे . महाराजां चा पू ण आ ीवाद
होता णू न म ा मा ा कायात थोडे से य आ े आहे .’’
ा माणे ा महा तापी िपतापु ां चा े मसंवाद झा ् यावर महाराजां नी तेथे आ े ् या
आप ् या पदर ा सव सरदारां ा व कारभा यां ा भेटी करिव ् या. नंतर ां नी
तुकाबाईचे मो ा आदराने व स ानाने द न घे त े . ं कोजीसही मो ा े माने
आि ं गन िद े . हाजीराजां बरोबर आ े ् या सरदारां ा व कारभा यां ा
महाराजां नी भेटी घे त ् या. ा माणे सग ां ा भेटी होऊन ां ची दये े मरसाने
उचं बळू ाग ी. महाराजां ा ठायीची अ ी िन ीम व अ ौिकक िपतृभ ी पा न
सवास पराका े चे नव वाटू न ते ां ची अित ियत वाखाणणी क ाग े .
महाराजां नी ा आनंदो वा ी थ तेथे पु ळ दानधम के ा. ा णभोजने घात ी
व गरीबगु रबां स खै रात के ी. येथून पु ढे ां नी पु ास याण के े .
हाजीराजां नी पु ास दोन मिहने मु ाम के ा. तेथे ां चे व ां ाबरोबर
आ े ् या सव हानथोर ोकां चे महाराजां नी ब त कारे े मपू वक आदराित व
पा णचार के ा. राजां ा सेवेत सवकाळ त र रा न ां स कोण ाही गो ीचे उणे
पडू िद े नाही. रा थापनेस आरं भ के ् यापासून घड े ् या एकंदर गो ींचे
िन पण त: के े . िन : जो काही रा कारभार पाहणे तो ां ा िवचारे व
ां ा नावे चा िव ा. हाजीराजां स हे वतन पा न अित ियत समाधान वाटे . असा
ू र, परा मी व हाणा पु आप ् या ी अितन तेने वागून आप ् या अ ा वचनात
राह ास सवदा त र आहे असे पा न ां स िकती तरी आनंद व ध ता वाट ी
असावी! महाराजां नी आप ी सव दौ त राजां स दाखिव ी. ती पा न तर ते
अित ियत थ झा े ! एव ा अ ् प अवका ात एखा ा सावभौम नृपतीस
ोभे ी संप ी िमळिव ् याब ां ची राजां नी तारीफ के ी.
हाजीराजां नी कनाटकातून येताना काही उ ृ तरवारी तयार करवू न आण ् या
हो ा. ा ां नी महाराजां स िद ् या व ां ा अ ितम परा माने त:स परम
संतोष झा ् याचे सूचक णू न आप ् या हाताती एक ब मो तरवार खु ां स
िद ी. ितचा महाराजां नी परमपू बु ीने ीकार क न ती आप ् या ि य व
महा तापी िप ा ा हातची य ी तरवार जाणू न ितचे नाव तुळजा असे ठे व े ती
भवानी तरवारीजवळ िन पू जेस ठे व ी.
महाराज आप ् या विड ां ाच बडदा ीत नेहमी िनम असत. ां नी एव ा
अवका ात कोण ाही कार ा राजकारणात िकंवा मोिहमेत िब कू मन घात े
नाही. एखा ा सामा सेवका माणे ते ां ा सेवेत सवदा त र असत. आता ते
आप ् या िप ाचीच तेवढी बडदा क न रािह े नाहीत, तर ां नी आप ी साव
माता तुकाबाई िहचीही सेवा मो ा आदराने के ी. िजजाबाई मातु ी ी जसे ां चे
े माचे व आदर ी तेचे वतन असे, तसेच तुकाबाईं ीही ते वतन करीत. ित ा
तैनातीस चां ग ी ार माणसे ठे वू न तीस सव गो ींची अनुकू ता क न िद ी. ित ा
व ं कोजी ा जे जे काही हवे असे ते ते ां स ता ाळ िमळ ाची व था नीटपणे
होत आहे की कसे, याची ते िन चौक ी ठे वीत व आपण त: तुकाबाईपा ी
वारं वार जाऊन ित ापु ढे हात जोडून उभे राहत आिण ‘काही आ ा आहे काय?’
णू न िवचारीत.
नंतर महाराजां नी राजां स अ ी सिवनय िवनंती के ी की, ‘‘महाराजां नी थोडी तसदी
घे ऊन मु मु िक ् ् यां ची व था कोण ा कारे ठे व ी आहे ती
पाहावी.’’ ा माणे राजे काही िक ् े पाहावयास गे े . अथात महाराजां नी
ां ाबरोबर जाऊन ां स े क िक ् ् याची व था दाखिव ी व तो कसा ा
झा ा ती हिकगत िनवे दन के ी. काही नवे िक ् े बां ध े . ां ची रचना कोण ा
कारे के ी होती, ते ां स दाखिव े . े क िठकाणची व था पा न राजां नी ा
काही सूचना वगैरे के ् या ा महाराजां नी िच दे ऊन ऐकून घे त ् या. राजां स
तापगडावर नेऊन तो िक ् ा, भवानीचे दे वा य व ा बु जापा ी
अफझ खानाचा वध के ा होता, ते थ महाराजां नी ां स दाखिव े व ा वे ळी
कोणकोण ा िहकमती योज ् या हो ा ां चे सिव र कथन के े . ा माणे
िक ् ् यां ची पाहणी करीत असता े क िक ् े दार, सरदार व कामदार यां ा
राजां ी भेटी करिव ् या. े वटी प ाळगडावर गे ् यावर हाजीराजां नी परत
कनाटकात जावयाचा आप ा मानस महाराजां स कळिव ा. तो समजू न ां स फार
वाईट वाट े . ां नी महारा ातच रा न संपािद े ् या रा ाची व था पाहावी अ ी
महाराजां ची इ ा होती व ती ां नी ां स अनेक वे ळा बो ू नही दाखिव ी होती.
ावर राजां चे णणे असे पड े की, ‘‘मी तुम ा मायेस गुंतून इकडे रािह ो तर
ितकडे संपािद े ी दौ त सारी यवनां ा हाती नाहक जावयाची. दु सरे असे की, मी
कनाटकाती जहागीर सां भाळू न रािह ् याने तुम ा पु ढी मास अनेक कारे
साहा होऊन सव भरतभूमी आ मण कर ाचा व यवनां स दे ातून हाकून
दे ाचा तुमचा संक ् प े वटास जा ाचा संभव िव े ष आहे .’’ हे संयु क कारण
ऐकून महाराजां नी आप ा आ ह सोड ा आिण विड ां ची रवानगी कर ा ा
तयारीस ते ाग े . प ा ावर पु न: राजां बरोबर आ े ् या एकंदर ोकां स मो ा
थाटा ा मेजवा ा के ् या. िनरिनरा ा िठकाण ा गुणीजनां स बो ावू न आणू न
ां ची करमणू क करिव ी. ां स ां ा दजा माणे जवाहीर, व े वगैरे िद ी.
ां चा मु कारभारी ं बक नारायण हणमंते यास उं ची पोषाख व जवाहीर दे ऊन
ढा -त वार ब ीस िद ी. खु हाजीराजे , तुकाबाई व ं कोजी यां स नाना परी ा
अप प िचजा नजर के ् या. याि वाय ां स कोण ा व ू ह ात ते िवचा न
घे ऊन ा ां स आणू न िद ् या. पो ाख, जवाहीर, ह ी, घोडे वगैरे पु ळ दे ऊन
आणखी वाटखचासाठी पु रेसा खिजना व सरं जाम ां ाबरोबर िद ा.
ा माणे जा ाची तयारी झा ी ते ा ा परमयो िपतापु ां स अित ियत गिहवर
आ ा. महाराज तर फारच क ी झा े . यवनां ा ताबेदारीत िकती े व संकटे
आहे त याचा पु न:पु ा य आ ् यामुळे ितचा ाग कर ातच वा िवक सौ
आहे असा ां चा अिभ ाय झा ा अस ् यामुळे आप ् या ताप ा ी िप ाने ितचा
अखं ड ीकार क न राहावे हे ां स मनापासून आवडत न ते; परं तु ा
ताबेदारीचा अंगीकार क न राह ात आप ा कोणता हे तू आहे ते राजां नी
द िव ् याव न महाराज िन र झा े . तरी ां ा तावडीत ां नी अ ा
वृ ापकाळी आपण होऊन जाऊन पडावे हे ां स कसेसेच वाट े ; परं तु
नाइ ाजा व ां स विड ां ची पाठवणी करणे भाग पड े . राजे िनघते वे ळी
महाराजां नी ां ा पदर ा ोकां स पु न:पु ा िवनवू न सां िगत े की, ‘‘थोर े
महाराज वयोवृ झा े आहे त. ां ा जीवास मनापासून जपा! मी ितकडे वकरच
ां ा द नास येणार आहे . ा वे ळी तुम ा नोकरीब तु ां स मी यो
पा रतोिषक दे ईन!’’
असे सां गतात की, महाराजां नी ा वे ळी आप ् या तीथ पां पा ी असे कबू के े
की, आपण हयात आहा तोपयत िवजापू र सरकारा ा उर े ् या मु खास मी उप व
करणार नाही! हाजीराजां नी िवजापु रास जाऊन बाद हाची मु ाखत घे त ी व
ि वाजी महाराजां कडून त:स िमळा े े ह ी-घोडे व जवाहीरही ां नी पाठिव े ा
नजराणा णू न बाद हास अपण के ी व हजरतीने फमािव े े काम फ े क न
आ ो असे सां गून ां चा िनरोप घे ऊन ते कनाटकात िनघू न गे े .
ानंतर हाजीराजे आप ् या ि य व सु ी पु ाचे आणखी परा म व कीत
ऐकावयास फार िदवस जग े नाहीत व ही ां ची भेटही े वटचीच झा ी.
महारा ातून परत गे ् यावर दोन वषानी ां चे दे हावसान झा े . हा मृ ू ां स कसा
अविचत ा झा ा हे मागे ां ा वृ ात कथन के े आहे . ही िपतृिनधन वाता ऐकून
महाराज ोकसागरात बुडा े . ‘आजपयत आप ् या ि रावर वडी असून ां ा
िहमायतीवर यवनां ी वै र आरं िभ े . ते हा ोक सोडून गे ् याने आपण केवळ
िनराधार झा ो. आपण के े े परा म ऐकून ां स खरा अिभमान व संतोष
वाटावयाचा व ां ा तोंडून गौरवाचे आ ् याने आप ् या िच ास समाधान,
उ ाह व ध ता ही वाटावयाची, ते आप े परमि य वडी आपणां स सोडून गे े !’
असे खे दो ार काढू न ते परम क ी झा े . िजजाबाई मातु ीस अनावर ोक झा ा. ती
सती जावयास िस झा ी ते ा तर महाराजां स आका पाताळ एक झा े . तीथ प
गे े आिण मातु ीही सोडून चा ् या हे पा न ां स अतोनात दु :ख झा े . ित ापा ी
अगदी दीनपणे बसून ितची ां नी नाना कारे समजू त घात ी. तरी ती सा ी ऐकेना,
ते ा ितचे पाय ध न ते एकसारखे रडत बस े . काही के ् या पाय सोडीनात. हा
आका पा न मोरोपं त, िनराजीपं त, द ाजीपं त वगैरे कारभारी जवळ होते, ां नी
पदर पस न मातु ींची अ ी िवनवणी के ी की, ‘आपण अि वे के ् यावर
महाराज काही ाण ठे वणार नाहीत. संपािद े े रा आजच यास जा ाचा संग
आ ा. ि वाजी महाराज व थोर े महाराज यां चे नाव मागे राहत नाही. ा गो ींकडे
नजर दे ऊन महाराजां स ओसंगी ावे . मन घ क न राहावे . हे का ध न सती गे ा,
तर वं य के ा ही अपकीत जगात होई !’ ा माणे सवानी सां न क न
आ ह के ् यामुळे केवळ पु े मा व ितने आप ा िवचार सोड ा.
सं दाया माणे तीथ पां ची उ रि या क न ावधी पयां चा दानधम
महाराजां नी के ा. हाजीराजां चा अंत जे थे झा ा ा बंदेकीर1 गावी पु ळ पै सा
खचू न छ ी बां ध ी व ितची पू जाअचा िनयमाने चा ावी णू न पा रप गार नेमून
िवजापू र सरकाराकडून काही गावे घे ऊन ां चे उ तेथ ् या खचास ावू न िद े ,
हे मागे सां िगत े च आहे .
❖❖❖
1) बेिदकरे , बेदिगरी, बां दिगरी असे ा नावां चे आणखी पाठ इतर आढळतात. पृ. 46 पाहा.
 आरमार व समु ाती िक ् े
कोकणप ी काबीज के ी, ती आप ् या हाती िनवधपणे राहावी यासाठी महाराजां नी
ा ां तां त उप व करणा या ब तेक पुं डां चा नायनाट के ा िकंवा ां स आप े
अंिकत क न ठे व े ; परं तु एका यवन सरदारा ा उपसगास ां स अ ािप आळा
घा ता आ ा न ता. जं िज या ा ि ी ी अनेक वे ळा यु संग क न ाचा
बराच मु ू ख ां नी ह गत के ा होता व तेथे नवे िक ् े बां धून ां त आप ी
कायमची ठाणी बसिव ी होती; परं तु ाचा जं िजरा फार मजबूत असून, ास ा ा
आरमाराचा आ य अस ् यामुळे तो महाराजां ा हाती दे ईना. ाचे आरमार नेहमी
समु ात िफरत असून संधी साधे ते ा महाराजां ा ता ाती िकना यावर ा
गावां स वारं वार ास दे त असे. जिमनीव न ा ा िक ् ् यात दाणावै रण वगैरे
साम ी जा ाचे बंद क न ावर हवे िततके िदवस मारा करीत रािह े तरी ास
तो जु मानीत नसे. आरमारा ा साहा ाने ा ा दू र ा बंदरां तून ागे ती साम ी
आणिवता येत असे. ामुळे िक ् ा हवे िततके िदवस ढिव ाचे साम ास
ा झा े होते.
जं िजरा हाती आ ् यावाचू न ाचा ा िकना यावरी उप व नाहीसा होत नाही हे
ात येऊन महाराजां नी असा िवचार के ा की, ि ीचे सगळे बळ काय ते
आरमारात आहे ; ते ा ा ासारखे आप े ही आरमार असावे , णजे ा ा ी
आपणास पा ातून यु करता येऊन जं िजरा सहज ह गत होई व ाचे आरमार
आप ् या ां तास उप व ावयास आ े असता ास आप ् या आरमारा ा
साहा ाने सकून ावता येई . ा माणे च ि ी जो आज इतका गबर झा ा आहे
तो समु ातून होणा या ापारावर आरमारा ा साहा ाने ास ह ठे वता येतो
णू न होय. ापा यां ची जहाजे ु टू न ास महामूर धन िमळिवता येते व नवे ोक व
नवी जहाजे ास िमळिवता येतात. या व अ ा बळ ू ी आपणास ढावयाचे
णजे ा ासारखे आप े ही आरमार अव य अस े पािहजे . असा िवचार क न
ां नी चोहोकडून कारागीर आणिव े व हान-मोठी चार-पाच े जहाजे तयार
करिव ी. ां ची नावे ां ा आकारमाना माणे िनरिनराळी ठे व ी. ती नावे
येणे माणे होती : गुराबा, तरां डी, ग बते, दु बारे , ि बाडे , महािग या, पडाव, मचवे ,
बाथोर, ितरकटी, पा इ. ही तयार करावयास सुमारे दहा ाख पये खच झा ा.
ावर तोफा वगैरे ढाऊ सामान चढवू न ती स के ी व ां वर रा न ढणारे
 ोक पु ळ तयार के े . कोळी, चां चे1, भंडारी वगैरे जे ोक जहाजे चा िव ा ा
क े त िन ात असून, ां स प चम िकना याची मािहती चां ग ी होती असे ोक
िजकडून ितकडून आणवू न ां स ा जहाजां वर ठे व े . ा आरमाराचे सेनािधप
मायनायक2, भंडारी व दयासारं ग अ ा दोन सरदारां स िद े होते. पु ढे काही
मुस मान ख ा ीही ां नी आप ् या जहाजां वर ठे व े . हबसाण ा ि ीवर नाराज
होऊन िम ी व दौ तखान असे दोघे सरदार महाराजां ा आरमारावर नोकरीस
रािह े .
ा माणे आरमार तयार होऊन ते समु ात िजकडे ितकडे िफ ाग े आिण ाने
मोग ाई, िफरं गी, व ं दे जी, फरा ीस व इं ज तारवां वर ह ् े क न ती ु ट ाचा
सपाटा चा िव ा. ामुळे महाराजां स नाना कार ा व ू मुब क िमळू ाग ् या
व आरमाराचा अवाढ खच बाहे र ा बाहे र भागू ाग ा. हब ा ा चां ग ीच
दह त पोहोच ी. तो आपणास इतके िदवस समु ाचा राजा णवी, ा ा असा
जबरद रपू िनमाण झा ा. ा ा व महाराजां ा आरमारा ा चकमकी वारं वार
झडू ाग ् या. िफरं गी इं ज वगैरे ापा यां स मोठी दह त वाटू न आप ी जहाजे
समु ातून सुरि तपणे जावी-यावी यासाठी ते महाराजां स वािषक खं ड दे ऊ ाग े .
ा माणे महाराजां ची स ा प चम समु ावर हळू हळू बसत चा ी व ि ीचे
मह कमी होत गे े .
आप ् या आरमारास िनवा या ा जागा िमळा ात णू न ां नी समु िकना या ा
िक े क िक ् ् यां ची डागडु जी कर ाचे मनात आण े . कु ाबा िक ् ा पू व चा
होता तो ता ात घे ऊन ाची चां ग ी दु ी के ी व हे आरमाराचे मु ठाणे के े .
सव िठकाण ा जहाजां ची झडती तेथे होत असे. ा माणे च सुवणदु ग, िवजयदु ग
वगैरे िक ् ् यां ची डागडु जी क न ते चां ग े मजबूत के े . ा सव िठकाण ा
आ याने ां नी आप े आरमार नेहमी ज त ठे व े . ा सव िठकाण ा आरमाराने
ापा यां ा िकंवा म े स जाणा या या ेक ं ा जहाजां वर ह ् े क न
िमळिव े ् या ु टीचा िह ोब कु ाबा िक ् ् यापा ी मु ठा ास जाऊन ावा
अ ी व था के ी.
1) हे चां चे ब : कोळी व भं डारी असत. यां चा इं ज वगैरे युरोपीय ापा यां स मोठा धाक असे . यां ची व ी
प चम समु ा ा तीरावरी खे ां तूनच ब त क न आढळते.
2) मायनायक णजे पा ावरचा नायक. माय हा अरबी भाषेत पा ा ा आहे . दया हा पि यन भाषेत
समु ा ा आहे आिण सारं ग णजे क ान िकंवा सरदार. कोणी णतात की, दयासारं ग मुस मान होता;
परं तु तो िहं दूच असावा असे दु स याचे णणे आहे . (रा. राजवा ां चे आठवे खं ड, पृ. 27 व तारीख-इ-ि वाजी
पाहा.)
िफरं ां नी जे ा पािह े की, महाराजां ा आरमारापु ढे आप ा िनभाव न ागून
येथून उठावा होतो, ते ा ां नी महाराजां कडे आप ा वकी पाठवू न ेहाचे बो णे
ाव े . ाव न महाराजां नी ां ाकडून काही तोफा, दा गोळा व इतर ढाऊ
सामान ितवष दे ाचे कबू क न घे ऊन ां स उप व ावयाचा नाही असा
करार के ा. हा करार ते ां जकडून ितवष नवा क न घे त असत. इं जां ीही
ां चा असाच करार झा ा होता, असे िक े क िठकाणी ि िह े े आढळते.
महाराजां नी त: ा आरमारावर मु होऊन कधी मोिहमा के ् या नाहीत. एकदा
मा बािस ोर हर ु टावयास जाताना ते जहाजात बसून गे े व तसेच ज मागाने
परत आ े ; परं तु हा वास ां ना फारच ासदायक वाट ा. एक तर ां स व ां ा
फौजे ती पु ळ ोकां स समु ाग ा व ते ामुळे फार है राण झा े व दु सरे असे
की, तुफानात सापडून के ा काय संग गुदरे याचा नेम नाही व पा ात ा वास
काही कमी नाही. वारा जसा अनुकू िकंवा ितकू ागे तसा तो कमी-जा
िदवसां नी संपावयाचा. ा माणे अफाट समु ात अडकून रािह ् याने आप ् या
रा ाती हा हवा कळ ाचा माग अिजबात खुं टतो हे महाराजां ा चां ग े
यास आ े आिण ां नी पु न: कधीही ज वास के ा नाही.
महाराजां ा आरमाराची यादी िच गु ाने िद ी आहे . ती खरी मान ् यास ां त थोर
गुराबा 30, ग बते 100, महािग या 150, हान गुराबा 50, हो ा 10, हान हो ा
150, तारवे 60, पा 25, जू ग 15, मचवे 50 एवढी होती. इं ज ोकां नी ां ा
आरमारा ा या ा वे ळोवे ळी ि न ठे व े ् या आढळतात. ां व न पाहता
महाराजां चे आरमार कारवारापा ी गे े ते ा ात एक डो काठीची तीसपासून
एक े प ास टनपयत वजनाची 85 जहाजे व तीन मोठी जहाजे होती. पु ढे मुंबईचे
इं ज ि ी ी स ो ाने वागू ाग ् याव न ां स दह त वाटावी णू न
महाराजां नी एक े साठ जहाजे मुंबई ा बॅकबेसमोर नेऊन उभी करिव ी होती,
असा तेथी इं जां चा े ख आहे .
हे असे आरमार तयार क न मोग , ि ी, िफरं गी, इं ज, डच वगैरे ोकां ा
प चम िकना याजवळू न जाणा या येणा या जहाजां ना ह दे ऊनच महाराज रािह े
नाहीत, तर ां ासारखा आपणही परदे ां ी तं पणे ापार सु कर ाचा
ां चा इरादा होता, असे ा वे ळ ा सुरत, कारवार वगैरे िठकाण ा इं ज
ापा यां ा े खां व न िदसते. उ र कोकण ा िकना यावरी बंदरे ां ा
ता ात आ ् यावर ां नी हा ापार सु के ा असे िदसून येते. राजापू र येथे
अफझ खानाची जी जहाजे ां नी ह गत के ी ां चा उपयोग ां नी ाच
कामाकडे के ा. सुरत ा इं ापा यां चा स. 1663 मधी असा े ख आहे की,
ि वाजी महाराज अरब ान ा प चम िकना यावरी मोकाबंदरास
पाठिव ासाठी दोन मोठी जहाजे जै तापू र ा बंदरात स करवीत होते. पु ढे स.
1665 मधी ा ापा यां चा असा उ ् े ख आहे की, महाराज आप ् या
ता ात ् या आठ-नऊ मो ा बंदरां तून ितवष दोन-दोन तीन-तीन जहाजे इराण,
बसरा, मोका वगैरे बंदरां ी ापार करावयास पाठवू ाग े . ाच ापा यां चा
1669 सा चा असा े ख आहे की, महाराजां ची तां दूळ वगैरे भर े ी िक े क
ापाराची जहाजे कारवार ा िकना यापा ी वादळात सापडून ना पाव ी.1
1) ो. सरकार पृ. 338
हे आरमार मु त: ि ी ा आरमारा ी ट र दे ऊन ास हतवीय
कर ासाठीच तयार के े होते व ा ा ी समु ात अनेक वे ळा यु संग झा े
असावे त; परं तु ां चे वणन के े े कोठे ही आढळत नाही. ि ीचा जं िजरा काबीज
कर ाचा जो उ े तो मा ब तेक िस झा ् यासारखा होता; परं तु पु ढे ाने
िवजापू रकरां ी ताबेदारी सोडून मोग ां चा आ य के ् यामुळे ास बरे च साहा
होऊन तो उ े े वटी अिस च रािह ा. ि ीचा जं िजरा आप ् या ता ात येत
नाही तर ासारखा आपण एक जं िजरा बां धावा असे मनात येऊन महाराजां नी
आप ् या ता ाती समु िकना याची पाहणी के ी व मा वणचा िकनारा अ ा
िक ् ् यास सोयीचा आहे असे पा न तेथे तो बां ध ाचा िन चय के ा. हा जं िजरा तेथे
बां ध ाचा आणखी असा उ े होता की, गो ा ा िफरं ां नी काही गडबड
के ् यास ां ावर जरब ठे वणे सोपे जावे ; ाच माणे वाडी ा सावं तां चीही काही
जहाजे असून ते ापा यां ची जहाजे ु टीत; ते ा ा सावं तां नीही काही बंड के ् यास
ां ावरही हवा तसा दाब ठे वता यावा.
वर सां िगत ् या माणे पा ात िक ् ा बां धावयाचे ठर ् यावर जे थे तो बां धावयाचा
तेथ ा तळ कसा काय आहे व आसपास पा ात ा माग कोठून कसा आहे याचा
तपास कर ाचे काम महाराजां नी काही को ां स सां िगत े . ां नी मोठी मेहनत
घे ऊन व िजवाची पवा न करता एकंदर जागा नीट पािह ी व ही मािहती महाराजां स
मो ा इमानाने िद ी. ा ां ा कामिगरीब ां स महाराजां नी मोठे ब ीस िद े ,
 ां स आप ् या जहाजां वर तां डे ां ा नोक या िद ् या व एका गावाचे वतन ास
वं परं परा क न िद े .
नंतर उ म मु त पा न गणे पू जन व समु पू जन के े . ा णभोजने घात ी.
समु ास ं भर होनां ची दि णा, पं चखा े, फळफळावळ, सुवणाचे ीफळ, व े,
मंिद व चादरही अपण के ी. ा माणे पू विवधी क न िक ् ् या ा कामास
आरं भ के ा. पाच े पाथरवट व दोन े ोहार जमा क न आण े . दोन े खं डी
ोखं ड खरे दी क न टा ा, हातोडे , पहारा, अडू वगैरे िवखणे घडिव ी. िचरे काढू न
टाकी ावू न तयार करिव े . पाच खं डी ि से खरे दी क न िक ् ् याचा पाया
भ म घात ा. चु ना चां ग ा प ा करावयासाठी चां ग े ार पाथरवट, कामाठी,
कोळी वगैरे ोक जमिव े . एकंदर तीन हजार माणसां चा जमाव झा ा. ास
जहाजात घा ू न व सव मा मसा ा बरोबर दे ऊन समु ात नेऊन ठे व े . आप े बरे च
आरमार ा जागे ा आसपास ठे वू न ावर तोफा, दा गोळा वगैरे यु ोपयोगी
सामानाची मुब क तरतूद के ी. िकना यावर पाच हजार मावळे ोकां ची चौकी
ठे व ी. गोवे कर िफरं ां ी ा वे ळी तह झा ा असून ां स ा कामात हरकत
कर ाचे धै य मुळीच न ते. ा माणे च सावं तही ा वे ळी महाराजां चे अंिकत झा े
होते, या व ां ाकडूनही काही अडथळा हो ासारखा न ता. जी काही भीती
होती ती ि ी ा व मोग ां ा जहाजां ची; परं तु हा िक ् ा बां धून होईपयत
ां ाकडून काहीही हरकत झा ी नाही असे िदसते.
महाराज त: आप ् या हाताने येथे काही िदवस काम करीत होते असे णतात.
एकंदर कामावर पिह ् यापिह ् याने ां ची दे खरे ख होती व िक ् ा कसा बां धावा
आिण तो पा ात प ा पाया ु उभार ास काय यु ा योजा ात, ासंबंधाची
सगळी क ् पना ां ची त:चीच होती. इमारतीचा पाया मजबूत होऊन वरी
िभंतींचे काम चा ू झा े ते ा महाराजां नी पु ढ ा कामावर दे खरे ख कर ास गोिवं द
िव वनाथ भू सुभेदार यास ठे व े व आपण रायगडावर िनघू न गे े . हा िक ् ा पु रा
ावयास तीन वष ाग ी. सव काम पु रे झा ् यावर महाराज ही इमारत पाहावयास
प ा ाव न बाव ा ा घाटाने मा वणास आ े . वे िवधी सुमु तावर के ा.
पाच हजार ा णां चे भोजनािदके क न तपण के े . सव ोकां स करा वाट ी.
वे करताना आरमारावर ा तोफां ची सरब ी झा ी. पाथरवटां ा मुकादमां स
व े व सो ाची कडी इनाम िद ी. ा कामासाठी गोवे करां नी ं भर कसबी ोक
िद े होते. ां स नावाजू न ां ा क ानास भरजरी व े व सो ाची कडी िद ी.
गोिवं द िव वनाथ भू यास ाबासकी दे ऊन झगा, मंिद , भरजरी चादर, मो ां चा
तुरा, चौकडा, सो ाची कडी व त वारही इनाम िद ी.
ा जं िज याचे नाव महाराजां नी िसंधुदुग असे ठे व े . हा दु ग बां धावया ा एक कोटी
होन खच झा े असे णतात. ा िक ् ् यावर तीन हजार मावळे ोक ठे वू न ां वर
एक माम े दार नेम ा. ा माव ां पैकी जे ार होते ां स नाईक, सरनाईक व
तटसरनोबत असे े िद े . िक ् ् यावर पा ाचा मारा होऊ नये णू न पा ात
एक मोठा बु ज बां धून ाचे नाव द याबु ज असे ठे व े .1 याि वाय आणखी
अंजनवे ी, र ािगरी, प दु ग, सरजाकोट, गहनदु ग, खाकेरी व राजकोट असे जं िजरे
महाराजां नी बां ध े असे णतात.
हा जं िजरा बां धूनही ि ीस ण ासारखा ह बसेना व मुंबई ा बंदरानजीक
अस े ् या महाराजां ा ता ाती ां तास ि ीचा फार ास होऊ ाग ा व ास
इं जां चीही थोडीब त अनुकू ता िदसू ाग ी. ते ा मुंबई बेटापासून बारा मै ां ा
अंतरावर खां देरी व उं दे री अ ी दोन खडकाळ बेटे आहे त, ती क ात घे ऊन ावर
िक ् े बां ध ाचा बेत महाराजां नी के ा. हा बेत ां नी कोण ा कारे िस ीस ने ा
याची सिव र हिकगत पु ढे एका तं भागात ावयाची आहे .2
ा माणे आरमार तयार क न व पा ात िक ् े बां धून ि ी, िफरं गी, इं ज,
मोग व मुस मान यां ावर पु रा ह बसिव ाचा व मुस मान आिण मोग यां ा
स े वर चोहोकडून घा ा घा ाचा महाराजां चा संक ् प ते अ ् पायू झा ् यामुळे
तसाच अिस रािह ा. समु ावर पु री स ा बसवू न सव ापाराची िक ् ी आप ् या
हातां त ठे वावयाची व आप ् या ता ाती मु खास ूकडून कोण ाही बाजू ने ास
होऊ ावयाचा नाही असा ां चा इरादा होता; परं तु ां ा प चात हे धोरण
कोणा ाही न कळू न हे आरमार पु ढे हळू हळू न ाय झा े .
❖❖❖
1) ा िक ् ् यात एके िठकाणी महाराजां ची पाव े उमट ी होती असे मानून ावर एक दे ऊळ बां ध े आहे .
ात महाराजां ची मूत ठे व ी असू न, ितची पूजा िन होत असते. ही पूजा करणारां स ह ् ी को ् हापूर
सरकारकडू न नेमणूक आहे .
2) अ ािवसावा भाग पाहा.
 मोग ां ा रा ात ा या व ािह े खानाची मोहीम
१६६०-६३
औरं गजे ब दि णे त ् या सु ावर असता महाराजां नी ा ा ता ाती जु र,
औरं गाबाद वगैरे ां तां त धामधू म के ी होती; परं तु पु ढे िवजापू रकरां ी तह क न
औरं गजे ब ां ावरी मोिहमेतून मोकळा झा ा ते ा ाचा मोचा आपणावर
िफरे , ा भीतीने महाराजां नी आप ् या अपराधाब ाजकडे मा मागून ाचा
अंिकत हो ाची ा ा ा ू च दाखिव ी. इत ात हाजहान आजारी पड ् याची
वाता ऐकून तो िद ् ीकडे जावयास िनघा ा. ते ा महाराजां नी हाजीराजां स पू व
िमळा े ् या जहािगरीचा काही भाग मोग ां नी ह गत के ा होता, ाची ाजकडे
मागणी के ी आिण अिद हा ा ता ाती कोकण ां त काबीज कर ाची मुभा
मािगत ी. ा ां ा माग ां चा जबाब औरं गजे बाने न दे ता आबाजी सोनदे वास
आप ् या दरबारी पाठवावयास सां िगत े . पु ढे औरं गजे बाने बंधूं ी िवरोध क न
िप ास बंदीत टाकून िद ् ीचे त बळकाव ् यावर ितकडे अनेक राजकारणे
उप थत होऊन ां तच तो गुंतून पड ् यामुळे ा ा दि णे कडे ावयास
मुळीच फाव े नाही. तरी महाराजां नी अफझ खानाचा वध क न िवजापू रकरां ा
सेनेचा धु ा उडिव ा. हे वतमान औरं गजे बा ा पोहोच े ते ा ाने ा िवजयाब
ां स अिभनंदनपर प पाठिव े असे णतात; परं तु ाच समयी ा कावे बाज
बाद हाने अिद हा ा प पाठवू न असे फमाव े होते की, ि वाजीची चां ग ी
खोड मोडावयास आळस क नका! औरं गजे बाने आप ् या रा ारोहणाचा पिह ा
वािषक उ व के ा ा समयी महाराजां नी ाचे अिभनंदन कर ासाठी आप ा
वकी ा ा दरबारी पाठिव ा व आप ी पू व मागणी पु नरिप के ी. तीस ाने
असा जबाब िद ा णतात की, दे वा ा कृपे ने मी आता आप ् या ूंस िजं कून
आप े सगळे मनोरथ िस ीस ने े आहे त. मी ािह े खानास दि णे चा सुभेदार
नेम े आहे . तो तुम ा मागणीची व था करी . असे सां गतात की, ाने
महाराजां ना या समयी स ानसूचक ि रपाव पाठिव ा.1
ा माणे ािह े खानास औरं गजे बाने सन 1659 ा जु ै मिह ात दि णे ा
सु ावर पाठिव े . ा ा ाने अमीर-उ -उमराव असा ब मानाचा िकताब िद ा.
हा सरदार औरं गजे बाचा मामा होता. हा पू व गोवळकों ा ा मोिहमेत
औरं गजे बाबरोबर होता. ानंतर तो माळवा ां ताचा सुभेदार झा ा होता.
िवजापू रकरां चा जो ां त ि वाजी महाराजां नी ह गत के ा होता तो ां ाकडून
ावयाची कामिगरी ास सां िगत ी होती. ा माणे िद ् ी ा त ावर आप ी
थर थापना होईपयत ाने महाराजां ना ेहभाव दाखवू न दि णे ती आप ् या
स े त ् या मु खास ां ाकडून उप व होऊ िद ा नाही आिण ां ा ी
करारमदार कर ाचे आिमष दाखिव े ; परं तु आतून िवजापू रकरां स भर दे ऊन
महाराजां ी िनकराचा सामना कर ास वृ के े आिण ाच वे ळी
ािह े खानाबरोबर ज त सेना दे ऊन महाराजां वर पाठिव े . िवजापू रकरां नी
ि ीजोहरा ा स ाबतखान हा िकताब दे ऊन महाराजां वर पाठिव े आिण
कोकणातून हबसाणचा ि ी व वाडीचे सावं त यां सही महाराजां वर उठिव े .
यां ा ी झा े ् या यु संगाचे वणन मागे तेरा ा भागात के े च आहे . आता
ािह े खाना ी झा े ् या यु संगां चे वणन क .2 ा संगी महाराजां स थम
बरीच हार खावी ाग ी यात काही नव नाही. एकाच वे ळी दोन बळ ूंनी
चोहोकडून घे र े असून, हब ी व सावं त हे ही कोकणात आप ा डाव साध ास
टप े असता एव ां ना ट र दे ऊन ां ा कचा ातून िनभावणे काही सोपे
न ते.
ािह े खानाने िद ् ी न िनघताना अ ी ित ा के ी होती की, ि वाजी
महाराजां स िव ं ब न ागता मा न गद स िमळिवतो व ां ा ता ात ा सगळा
मु ू ख ह गत करतो. असे सां गतात की, ा ाबरोबर एक ाख फौज, पाचसात े
ह ी, चार-पाच हजार उं ट, तीन हजार दा गो ां चे छकडे , दोन हजार घो ां चे
छकडे व ब ीस कोटींचा खिजना एवढी साम ी होती. हे अवाढ सै मु ाम करी
ते ा दोन गाव ां ब व दीड गाव ं द पसरे . िद ् ी न दि णे त यावयास या बाद ाही
फौजे ा तीन मिहने ाग े .
1) रा. राजवाडे कृत आठवा खं ड पाहा.
2) आ ी पिह ् या आवृ ीत ािह ेखानाची ही मोहीम स. 1662-63 म े झा ी असे मराठी बखरीं ा व ॅ
डफ यां ा आधाराने ि िह े असू न, ती तेरा ा भागात विण े ् या िवजापूरकरां ी घड े ् या समर सं गां पासू न
अ ग के ी होती व महाराजां नी आप ् या आरमारा ा उभारणीची सु वात मोग ां ा ा मोिहमेपूव के ् याचे
ि िह े होते. ा माणेच महाराजां स िपतृद नही ापूव च घड े असे मान े होते; परं तु खाफीखान व ो.
सरकार हे औरं गजेबा ा कारकीद ा पिह ् या दहा वषाचा इ ंभूत इितहास ‘अ मगीरनामा’ नावा ा
मोग दरबारी ठे व े ् या बखरीत नमूद के ा आहे , ा ा आधाराने असे णतात की, ािह ेखान स. 1659
म े दि णेत येऊन ाने स. 1660 ा आरं भी ि वाजी महाराजां ा मु खावर ारी के ी. हे ां चे णणे
खरे मान ास दु सरा आणखी असा आधार आहे की, जे ां ा काव ीत ािह ेखाना ा मोिहमेसंबंध ी ा
तारखा सदरी यवनी बखरीती तारखां ी जुळतात.
 ािह े खानाने पिह ् याने औरं गाबादे स जाऊन तेथी सु ाचा बंदोब के ा व
िवजापू रकरां स दि णे कडून ि वाजी महाराजां वर चा ू न यावयास सूचना पाठिव ी.
ा माणे ां नी महाराजां वर मोहीम के ी. ितची हिकगत तेरा ा भागात िद ीच
आहे . ािह े खान त: सन 1660 ा जानेवारी मिह ात सै ािन ी ां ावर
मोहीम करावयास िनघा ा. तो अहमदनगरा न पु णे ां ता ा पू वभागी चा ू न आ ा.
वाटे त जे जे िक ् े ाग े ते तो काबीज करीत चा ा. ा माणे सोनवडी, सुपे,
बारामती इ ादी ां त काबीज करीत तो नीरा नदी ा खो यातून होळगावा ा वाटे ने
ि रवळास आ ा आिण तेथून काही ोक पाठवू न राजगडा ा आसपासची खे डी
ाने उद् करिव ी. तेथून कूच क न तो सासवडास येऊन छावणी क न
रािह ा. असे सां गतात की, िसंदखे डचा जाधवराव ािह े खानाबरोबर होता. ास
ितकडी ां ताची चां ग ी मािहती अस ् याकारणाने खाना ा ाचा चां ग ा उपयोग
झा ा. सुपे ां त काबीज क न तो ा जाधवरावा ा ता ात िद ा. ाने जे जे
िक ् े व ठाणी काबीज के ी ां वर आप े ोक ठे वू न िद े . सासवडास तळ
दे ऊन रािह ् यावर (ता. 1 मे स. 1660) ाने आसपासचे िक ् े पा न ये ासाठी
ोक पाठिव े . मनात असे की, ही पाहणी क न झा ् यावर एकामागून एक िक ् े
घे ाचा सपाटा सु करावयाचा.
ही एवढी मोहीम होईपयत महाराजां ा ोकां ना ािह े खाना ा चं ड सेने ी
सामना कर ाचा आवाका मुळीच न ता हे उघड आहे . ू ा ा ठा ावर
चा ू न येई ते ते सोडून दे ऊन ते पळ काढीत. तरी मोग सै ा ा िपछाडीवर
महाराजां चे ार वे ळोवे ळी छापे घा ू न ां स है राण करीत, ां स दाणावै रण िमळू
दे त नसत व ां ची घोडी व इतर चीजव ू हाती ागे ती ते ु टू न नेत. पु ढे खानाने
ि वापू र व का जचा घाट काबीज करावयासाठी काही ोक पाठिव े . ां ावर
महाराजां ा तीन हजार ारां नी ह ् ा के ा. ां ची मोठी िनकराची ढाई झा ी;
पण खानाचे ोक पु ळ अस ् यामुळे ां चे काही एक चा े नाही आिण ां स
माघार ावी ाग ी. ानंतर पु न: खानाने काही ोक पु रंदर िक ् ् या ा
आसपासची खे डी उद् करावयास पाठिव े , ां वर महाराजां ा तीन हजार
ोकां नी ह ् ा के ा. ां चा तेथे घोर सं ाम झा ा. ात मोग ां ा सै ाचा ब तेक
मोड हो ाचा समय ा झा ा होता; परं तु इत ात खानाकडून आणखी पु ळ
ोक ां ा कुमकेस आ े . ा ता ा दमा ा ोकां पुढे महाराजां ा ोकां चा
िनभाव न िनघू न ते पु रंदर ा खं डीकडे पळत सुट े . ते ा िक ् ् याव न ूवर
तोफां चा भिडमार सु झा ा. ामुळे ाची आणखी बरीच खराबी झा ी. तरी ाने
दम ध न महाराजां ा ोकां स पु रंदराजवळू न िपटाळू न ाव े . ानंतर खानाने
सासवडचा तळ ह वू न पु ाकडे मोचा िफरिव ा आिण ात िबनहरकत छावणी
के ी (ता. 9 मे सन 1660). येथे ाने पावसाळा घा वावयाचे ठरिव े ; परं तु मोग
सै ाचा वे पु ात ावया ा पू व च महाराजां ा ोकां नी ा हरा ा
आसपास ा गावां ती दाणावै रण वगैरे अगदी नाही ी क न तेथ ी व ी साफ
उठवू न ाव ी होती आिण दू र ा गावां तून मोग ां ा छावणीत ती मुळीच
पोहोचे नासे के े . मोग ी अम ातून दाणावै रण आण ाची तर या वे ळी मुळीच सोय
न ती. कारण पावसाळा सु होऊन नदी-ना ् यां स पू र आ े होते. ामुळे
खाना ा सै ाचे पराका े चे हा होऊ ाग े . ते ा ाने असा बेत के ा की,
पु ा ा उ रे स अठरा मै ां वर चाकण िक ् ा आहे तो ह गत क न तेथे
आप े ठाणे करावे णजे अहमदनगराकडून दाणावै रण आणिवणे सोईचे होई .
हा असा बेत क न भरपावसात चाकण िक ् ् यास ाने जातीने वे ढा िद ा. ा ा
सभोवार ाने मोचे ावू न िनरिनरा ा िक ् ् यां व न आण े ् या मोठमो ा
तोफा ां वर चढिव ् या आिण िक ् ् यावर भिडमार सु के ा; परं तु पाऊस
सारखा कोसळत अस ् यामुळे ाचे दा सामान बरे च खराब झा े . िक ् ् याव न
होणा या तोफां ा सरब ीमुळे ाचे ोक भराभर पडू ाग े . खानाचा िह ोब असा
होता की, हे ठाणे हान आहे , हे आप ् या हाती त ाळ ागे . ा िक ् ् यावर
िफरं गोजी नरसाळा हा हवा दार होता. ाने तो िक ् ा मो ा ौयाने दोन मिहने
ढिव ा. मोग सै ाने आप ी ि क के ी; परं तु काही इ ाज चा े ना.
िक ् ् यात े ोक रा ी ा वे ळी अक ात खा ी येऊन खाना ा मोचावर वारं वार
ह ् े करीत; ा माणे च महाराजां चे घोडे ार बाहे न खाना ा फौजे वर वरचे वर
छापा घा ू न ितची पु ळ खराबी करीत. हे ां चे अचाट धै य व धमक पा न खान
अगदी थ झा ा; पण ा ाकडे ोकां चा भरणा मन ी अस ् याकारणाने ा ा
असा नेट धरता आ ा. वे ढा पड ् यापासून छप ा ा िदव ी ािह े खानाने सु ं ग
ावू न िक ् ् या ा ई ा िद े चा बु ज उडिव ा. ामुळे िक ् ् यास मोठे
भगदाड पड े . िक ् ् यावरी िक े क ोक ा बु जावर होते ते ठार झा े . मोग
ा भगदाडातून िक ् ् यावर चढू न जाऊ ाग े . ा समयी तो ू र िक ् े दार
आप ् या उर े ् या ोकां सह ूवर तुटून पड ा. ामुळे ां ना वर जाता येईना.
रा भर िफरं गोजीने मो ा ौयाने ढू न िक ् ् यात ूचा वे होऊ िद ा नाही.
दु स या िदव ी िन पाय होऊन िफरं गोजी ू ा हाती ागून िक ् ा सर झा ा.1
ािह े खानाने ाचे ते ौय पा न ा ा फार वाखािण े व ाचा मोठा स ान
क न तो ास णा ा की, ‘तु ी बाद ाही फौजे त नोकरी प रा तर तु ां स
मी मो ा यो तेस चढिवतो’. खाना ा ा ा चावणीस िफरं गोजी मुळीच भु ा
नाही; परं तु ाब खानास वाईट न वाटू न ाने ाचा ब मान क न ास सोडून
िद े . तो महाराजां कडे आ ा ते ा ां नी ास ा ा मदु मकीब व इमानाब
नावाजू न मोठे इनाम िद े आिण पु ढे भूपा गडावर हवा दार नेम े .2
असे सां गतात की, पु ास बाबाजीराम व होना ा दे पां े 3 असे दोघे दे मुख होते.
ते काही कारणाव न नाराज होऊन ािह े खानास ब हाणपु राजवळ जाऊन
िमळा े . ािह े खानाने चाकणचा िक ् ा काबीज क न पु न: पु ास काही
िदवस थ रािह ् यावर ा मराठे सरदारां ा मदतीस आप े सै दे ऊन
महाराजां ा ता ात ा उ र कोकणचा काही भाग काबीज के ा. ा वे ळी
क ् याण व िभवं डीही मोग ां ा हाती गे ी (सन 1661). हे वतमान ऐकून महाराजां स
ा सरदारां चा फार राग आ ा. ां चा संभाजी नावाचा एक नात ग महाराजां ा
पदरी सरदार होता. ा ा ते भरदरबाराम े ाब टाकून बो े की, तुमचे हे
दोघे आि त असून, आ ां स सोडून आम ा ूस जाऊन िमळा े , ते ा आता
तुमचाही आ ां स भरवसा येत नाही. हे टोचू न बो णे संभाजी ा मुळीच सहन झा े
नाही. तो फारच रागाव ा आिण ािह े खानास जाऊन िमळा ा. हा संभाजी जवान
असून, मोठा बळकट होता. ाने ािह े खानाची थम मु ाखत घे त ी ते ा ाने
ा ा आप ् या अंग ा बळाचा य एक घोडा चार पायां स ध न उच ू न
दाखिव ा. खान हे ाचे अचाट बळ पा न खु झा ा आिण ाने ा ा पाच े
ारां ची सरदारी दे ऊन आप ् या रात नोकरीस ठे व े . पु ढे हा संभाजी
मोग ां ा तफ मा कूर येथे ठाणबंदी क न रािह ा असता ा ावर महाराजां नी
ा ा गावचा नतोजी णू न एक सरदार पदरी होता ास फौज दे ऊन पाठिव े .
ाने संभाजीवर ह ् ा क न ाचा मोड के ा व ास रणात ठार के े आिण
मा कूरगाव जाळू न टाक े .
1) हा असा ू चा िनकराचा वे ढा चाकण िक ् ् यास पड ा असता महाराज त: प ाळा िक ् ् यावर
अडकून पड ् यामुळे ां ना ास कुमक पाठिवता आ ी नाही. ां चे िफरं गोजीस असे सां गणे होते की, िक ् ा
ढवे तेवढे िदवस ढवू न िन पाय झा ् यास ू ा ाधीन करावा.
ि ो ी ि े ं े ो ो े ि
2) िद जय णतो की, हा िक ् े दार महाराजाकडे असा नामोहरम होऊन आ ा ते ा िक ् ा ू ा
ाधीन के ् याब ा ावर रागावू न ा ा आप ् या नोकरीव न दू र के ् यावर तो ािह ेखानास जाऊन
िमळा ा. ाने ा ा मा कूर गावाचा ठाणेदार के े ; परं तु महाराजां नी नेताजी पा करा ा पाठवू न ास
आप ् याकडे आणिव े . ही ा बखरकाराची चूक आहे . मोग ां कडे जो गे ा तो सं भाजी नावाचा एक सरदार,
िफरं गोजी न े, हे पुढी मजकुराव न ानात येई .
3) िचटणीस यां ची नावे सं भूजी कावजी व बाबाजीराम होना ा दे पां े अ ी दे तो. अ मगीरना ात ही नावे
बाबाजी भोस े व रघु नाथ अ ी आहे त.
चाकणचा िक ् ा ह गत कर ात खानाचे बरे च ोक ख ास झा ् यामुळे पु ढे
आणखी मु ू ख काबीज कर ाचे सोडून तो परत पु ास येऊन रािह ा. ाची
पिह ् याने अ ी धमक होती की, ि वाजी महाराजां ा ता ात े िक ् े आपण हा
हा णता काबीज क ; परं तु ा एका िक ् ् याखा ी दोन मिहने झटापट करावी
ागून हजारो ोकां चे बळी ावे ाग े , हे पा न ाचा तो म नाहीसा झा ा. ाची
आता अ ी खा ी झा ी की, ि वाजी महाराजां ा ता ाती िक ् े घे ाचे काम
मोठे िबकट आहे . औरं गजे बाचा तरी समज पिह ् याने असाच होता. ा ा वाटे की,
हे पहाडी िक ् े काबीज कर ास आपणां स मुळीच अवका ागणार नाही व
मराठे ोकां सार ा ूस िजं क ाचे काम फार सोपे आहे ; परं तु ि वाजी
महाराजां चे व ां ा पदर ा एकएका सरदाराचे परा म व ौय यां ची वाता
जसज ी ा ा कानी जाऊ ाग ी तसतसा ाचा हा समज पा टत गे ा. ाने
जोधपू रचा राजा य वं तिसंग यास ािह े खाना ा मदतीस आणखी दहा हजार
ोक दे ऊन रवाना के े .
खानाचे सगळे सै काही एक हा चा न करता पु ाजवळ तळ दे ऊन दोन वष
थ रािह े होते. ह गत के े ी ठाणी परत महाराजां ा हाती न जा ािवषयी
मा बरीच चां ग ी खबरदारी ाने घे त ी होती. इकडे नेताजी पा कराने आप ् या
ारां िन ी अहमदनगर व औरं गाबाद ा हरां पयत ा या क न मोग ी मु ू ख
उद् कर ाचा धू मधडाका चा िव ा होता आिण मोग ी फौजे चे किहकवाड व
रसद बंद क न व ावर अक ात छापे घा ू न तीस ाही ाही क न सोड े .
ा ावर ह ् ा करावयास जावे तर ाचा वे ग इतका काही िव ण असे की, तो
ू ा तावडीतून सहज िनसटू न जात असे व ाचा पाठ ाग कर ात काही एक
अथ नाही, असे ू ा ोकां स वाटू न ते जाग ा जागी राहत. ािह े खानाने
नेताजीचा हा उपसग नाहीसा कर ाचा िन चय क न ा ावर आप े सात हजार
ार पाठिव े . ां नी ास गाठून उभय प ां चे घनघोर यु झा े . ूसै ाचा
जमाव फारच मोठा अस ् याकारणाने नेताजीचा ा यु ात पराभव झा ा. ाने ा
 संगी आप ी अगदी ि क के ी. ास पु ळ जखमा ागून तो ब तेक घायाळ
झा ा. अ ा थतीत तो ू ा हातून िनसटू न दि णे कडे पळत सुट ा आिण
मोग ां चे ार ा ा पाठीस ाग े . अ ा आणीबाणी ा संगी महाराजां चा िम
ु मजमान याने मोग सरदारा ा भेटून असे सां िगत े की, ‘तुम ा सै ा ा
इकडचा मु ू ख माहीत नस ् याकारणाने तुमचा हे तू िस ीस जावयाचा नाही. तरी
तु ी माघारी जा. मी नेताजीचा पाठ ाग क न ा ा पकडतो.’ हे ाचे णणे
मोग सरदारास पटू न तो परत गे ा आिण नेताजी ू ा तावडीतून सुट ा.1
ािह े खान वष-स ा वष धामधू म क न पु णे येथे छावणी क न पु ढे दोन वष
थ रािह ा याची कारणे मु त: दोन असावीत. एक तर वर सां िगत े आहे च की,
महाराजां ा ता ात े दु सरे िक ् े काबीज कर ा ा भरीस आपण पड ो, तर
आप े सै ख ास होऊन आपणास रडत माघारी जावे ागे िकंवा ाणास मुकावे
ागे असे ास वाट े . दु सरे कारण अथात असे िदसते की, महाराज
िवजापू रकरां ना खडे चा न ां ा उपसगापासून मु होऊन ा वे ळी पु ा ा
आसपास आ े होते. ां ा ी सामना कर ाची छाती खाना ा झा ी नसावी. खरे
ट े असता महाराजां चे सगळे कोट, िक ् े व मु ू ख काबीज क न ां ना गद स
िमळिव ाची ित ा क न तो दि णे त आ ा होता. ते ा महाराज त:
कोकणात ी मोहीम क न वर आ े असता ां ावर ाने चा ू न जावयास हवे
होते; परं तु तसे ाने काहीच के े नाही. मोग सै ाची हा चा ही अ ी बंद
पड े ी पा न महाराजां नी त: मोग ां ा मु खात धामधू म सु के ी. मोग ां नी
क ् याण-िभवं डी स. 1661 म े काबीज के ी. ती थम परत ावी असा िवचार
क न ां नी ा कामिगरीवर मोरोपं तास पाठिव े . ाने ही फ े िमळवू न आणखी
जु र ा उ रे कडी मोग ां ची सगळी ठाणी ह गत के ी. ा माणे च नेताजी
पा कराने आप ा पू व चा म मो ा जोमाने चा ू ठे वू न आप ् या ारां िन ी ाने
मोग ां ा मु खात ां बपयत मोहीम के ी व गावचे गाव ु टू न व हरां वर व
पे ठां वर खं ड बसवू न पु ळ िमळिव े . ही ाची दौड इतकी वे गाची असे की,
आज येथे तर उ ा दू र कोठे तरी दु स याच िठकाणी तो गट होत असे. ा माणे तो
बा े घाट, परं डे , हवे ी, क बुग, आवसे, उदगीर वगैरे गावे ु टीत, मु ू ख मारीत व
खं ड ा घे त गोदावरी नदी ा तीरापयत गे ा. थे ट औरं गाबादे पयत दौड क न ाने
ा हरा ा आसपासचा मु ू ख ु ट ा.2 मोग ां चा सुभेदार महकूबिसंग णू न
औरं गाबादे स होता, तो ही अंदाधुं द ऐकून दहा हजार ोकां िन ी नेताजी पा करावर
चा ू न आ ा. ा ा ी नगरानजीक यु क न नेताजी पा कराने ाचा पु रा मोड
के ा. ाचे ह ी-घोडे व दु सरे यु ोपयोगी पु ळ सामान नेताजी ा हाती ाग े .3
ा माणे मोग ां ा मु खात सारखा धु माकूळ उडवू न दे ऊन िमळिव े ् या ु टीची
जवात तो महाराजां कडे करी.
1) ही हिकगत ो. सरकार सु रत येथी वखारवा ् यां ा ा काळ ा कागदप ां ा आधाराने दे तात. पृ. 97
2) िचटणीस णतो की, ा वे ळी नेताजी पा कराकडची सरनोबती काढू न तापराव गुजर या ा िद ी होती व
ा गुजराने ही मोहीम के ी; परं तु हे अिधकारां तर जयिसं गा ा मोिहमे ा वे ळी झा े असे िदसते.
3) रायरी ा बखरीत असे ट े आहे की, महकूबिसं ग जाग ा जागी थ बस ा होता. ास औरं गजेबाने
जरबेचा कूम के ् याव न तो आप ् या सै ािन ी चा ू न आ ा. ा ा अहमदनगरपा ी गाठून ाचा पराभव
तापराव गुजर याने के ा व तो सु भेदार ा ढाईत पड ा. खाफीखान णतो की, ािह ेखान औरं गाबाद
सोडू न िनघा ा ते ा मुमताजखान यास तेथ ा सु भेदार नेम े होते.
बळगड णू न एक बळकट िक ् ा मोग ां ा हाती होता. ावर के रिसंग
नामेक न एक रजपू त सरदार होता. ा ा ी भेद क न िक ् ा हाती येत नाही
असे पा न महाराजां नी त: ा ावर ह ् ा के ा. के रिसंगाने िक ् ा बरे च
िदवस ढिव ा; परं तु महाराजां पुढे आप े काहीच चा ावयाचे नाही असे पा न ा
रजपू त सरदाराने आप ् या किब ् याचे जोहार के े व आप ् या पदर ा ोकां सह
तो महाराजां वर तुटून पड ा व ां ी मो ा िनकराने ढू न आप ् या एकंदर
ोकां िन ी समरभूमीवर पतन पाव ा. मग महाराजां नी रजपु तां ची े ते ओळखू न
ां स अ ी दे विव ा. ा के रिसंगाची आई व मु गी चु कून िक ् ् यावर रािह ् या
हो ा, ां स महाराजां नी मो ा अदबीने वागवू न आप ् याकडे ठे वू न घे त े . पु ढे ा
बायां नी आप ी अ ी इ ा गट के ी की, आ ां स आम ा दे ी जावयाचे आहे ,
तर ितकडे जा ािवषयी आ ां स परवानगी असावी. ाव न ास व े, भूषणे ,
आदी क न दे ऊन ां नी ां स मो ा इतमामाने पाठवू न िद े .
असे सां गतात की, महाराज पा खीत बसून हा िक ् ा पाहावयास चा े असता
ां ा े ् यास बोरीची फां दी ागून तो खा ी पड ा. ते ा पा खी उभी क न ते
णा े की, ‘‘ ा िठकाणी आ ां स उभे के े , ापे ा येथे भुईखा ी असावे .’’
मग ां नी तेथे खणिव े तो जिमनीत खरे च ाग े . तेथे ां स चार ाख
मोहरां चा चबु ा सापड ा.
इतकी धामधू म मोग ां ा मु खात के ी तरी ािह े खान पु ा न आप ा तळ
उठवू न महाराजां ी सामना करावयास आ ा नाही. ाने पु ाजवळ आप ् या
सग ा राची कायमची छावणी दे ऊन महाराजां ची घे त े ी ठाणी सहसा सोडून
 ावयाची नाहीत असा ाचा िनधार होता. ा ा तेथून कसा ह वावा या िवचारात
महाराज होते. ते िसंहगडावर अनुकू संधीची वाट पाहत बस े . इकडे ािह े खान
पु ास दादोजी कोंडदे वाने महाराजां साठी बां ध े ् या वा ात जाऊन रािह ा होता.
ा वा ाचे नाव ा महा 1 असे होते. ा वे ळी ि वाजी महाराज िसंहगडावर
होते, हे खानास माहीत होते. ते के ा काय यु ी क न आपणां वर अक ात छापा
घा ती याचा नेम नाही हे तो पू णपणे जाणू न होता. आता खरे ट े असता ा
संधीस ाने िसंहगडास वे ढा दे ऊन ां स आत कोंडावे व िक ् ा ह गत क न
ां स पकड ाचा य करावा; परं तु चाकण िक ् ् यापा ी ा ा जो अनुभव
आ ा होता ाव न ाने हा िवचार मनात आण ा नाही.
दु सरे असे की, ा िक ् ् यात खु ि वाजी महाराज राहत आहे त ाचा बंदोब
िब कू े चापे चा नसावयाचा हे ास प े ठाऊक होते. पु ाचा आप ा मु ाम
सुरि त राहावा यासाठी ाने आप ् याकडून होई िततकी सावधिगरी राख ी होती.
ाने आप ् या ोकां स असा एकसहा कूम दे ऊन ठे व ा होता की, ‘कोणाही
स मरा ास परवा ावाचू न हरात वे क दे ऊ नये व कोण ाही मराठे
ि े दारास आप ् या गोटात येऊ दे ऊ नये.’ जे मराठे सरदार बाद हाचे ताबेदार
होते, ां स मा तो आप ् या जवळ येऊ दे त असे.2 दु स या कोणाही मरा ाची तो
मु ाखत घे त नसे. ा माणे सव हरभर िजकडे ितकडे चौकीपहारे ठे वू न कडे कोट
बंदोब क न खान रािह ा. पु ढे ि वाजी महाराजां ी सामना कसा करावा ा
िवचारात तो ा वे ळी असावासे िदसते.
1) कोणी याचे नाव राजमहा असे दे तात.
2) िम. िकंकेड णतात की, ाने आप ् या घोडदळात ा एकूणएक ि े दार काढू न टाक ा होता; पण ाने
पायदळात े मराठे काढू न टाक े न ते.
महाराज िसंहगडाव न ूची सव हा चा पाहत होते.1 तो अ ी चं ड सेना
घे ऊन आप ् या पा रप ाचा िवडा उच ू न दि णे त येऊन पु णे-सुपे वगैरे ां त
बळकावू न बस ा, ते ा ा ा तेथून कसा सकून ावावा यािवषयी मस त
कर ासाठी महाराजां नी आप ् या पदर ा सरदारां स व कारभा यां स जू र
बो ािव े . सवाचे मत असे पड े की, ा ा ी यु क न आप ा िनभाव ागणार
नाही. आप ी फौज ती िकती आिण ाची फौज केवढी मोठी! या व ा ा ी
स ् ा क न ाची भेट ावी हे उ म; परं तु हा स ् ा होतो कसा याची पं चाईत
पड ी. कारण खाना ा रात असा कोणी नामां िकत रजपू त सरदार न ता, की
जो िहं दुधम व िहं दु रा यां चा अिभमान ध न खाना ी हरयु ीने स ् ा क न
दे ई . ािह े खान बाद हाचा मामा अस ् यामुळे ास ाच ु चपतीने व
क न घे ाचा माग न ता. ाचे अभय वचन घे ऊन व ा ा भेटीस जाऊन
स ् ा कर ाची गो तर बो ावयासच नको होती. कारण ाची अ ी ढ ित ा
होती की, ि वाजी महाराजां स पु रे ासन करावयाचे . णू न महाराजां नी ा संगी
असा िन चय के ा की, ू ी समोरासमोर यु क न आप े ोक िवनाकारण
खराब करावयाचे नाहीत. दु स या उपायां नी ूस साधे तेवढे जे र करावयाचे . ते
उपाय अथात हे च की, ाचे किहकवाड, सामान व रसद बंद क न ा ा घाबरा
करावा; कोठे अडचणीत ध न ाचे ोक मा न काढावे ; एखा ा िक ् ् यास तो
मोच दे ऊन बस ा असता ा ा फौजे वर चोहोंकडून छापे घा ू न ास है राण
करावे .
हे असे जबरद का र येऊन ा िवचारात महाराज गुंग होऊन बस े असता
ां ा अंगात भवानी संचा न बो ी की, ‘‘मा ा े करास णावे की,
ािह े खानाची िफकीर िकमिप न करणे . जसा अफझ खान तापाने मा र ा
तसाच हा दु यवन तु ा ह े ि ा द क रते. यािवषयी तू िचं ता क नये.’’ ही
दे वीची वा े जवळ होते ां नी ि न ठे व ी. ती महाराजां नी सावध होऊन पािह ी
ते ा ां स संतोष झा ा व आपणां वर जगदं बेचा साद आहे असे मानून आप ी फ े
होई अ ी कुनगाठ ां नी बां ध ी व परा मे क न ूपराभव कर ाची िहं मत
धर ी.
1) िम. िकंकेड णतात की, महाराज ा वे ळी िसं हगडाव न राजगडास गे े होते.
2) िम. िकंकेड णतात की, हे प ाने फार ी भाषेत ि िह े , आिण महाराजां नी ाचा जबाब सं ृ त भाषेत
पाठिव ा.
ा महा ात राहत असता ािह े खानाने बाबाजीराम या ा मदतीने सं ृ त
जाणणा या एका ा णास बो ावू न आण े व ास काही दे ऊ क न ि वाजी
महाराजां स एक प ि हिव े .2 ाती आ य असा की, ‘तू मकटासारखा डोंगरात
राहणारा आहे स. तू आप ् या िक ् ् यां ा आ यास रा न वाटे त ी बंडाळी
करत आहे स. यु ाचा संग आ ा णजे तू िक ् ् यात दडी मा न बसतोस. तू
िक ् ् यात छपू न िकतीही िदवस बस ास तरी तुझा िप ा मी सोडणार नाही. मी
राजा इं आहे . तु ा मजबरोबर यु कर ास धै य नाही. तू मा ासमो न पळू न
जातोस.’ ा प ाचे उ र महाराजां नी असे पाठिव े की, ‘मी मकटासमान आहे
णतोस तर ा मकटां नी रावणाचा ना क न ं का ह गत के ी ां ासारखा
मी आहे . मी तु ा पळता भुई थोडी क न सोडीन.’1
 ािह े खाना ा पु णे येथी छावणीवर अक ात घा ा घा ू न ास जे र कर ाचे
ावे ळी न ते. ाचा बंदोब उ ृ होता व ाचे सै ब ही मोठे होते.
या व ा ा ा उ ामपणाब व गिव पणाब ास कसेही क न
दे हा ासन िद े णजे ा ा फौजे चा मोड सहज करता येई असे मनात
आणू न महाराज हा बेत िस ीस ने ा ा उ ोगास ाग े . ां नी दोन ा ण
पु ास पाठवू न ां ाकरवी खाना ा राती एक मराठा ि े दार िफतूर
के ा. ा ा असा बहाणा करावयास सां िगत े की, आपण समारं भ करणार
आहो; या व आपणां स हरातून वाजतगाजत वरात काढ ाची परवानगी िमळावी,
असा ाने खानापा ी अज करावा. ा माणे ा ि े दाराने अज क न परवानगी
िमळिव ी. मग ाने आप ् या काही िम ां स सामी क न घे ऊन ही वरात
काढ ाचे ा ा णां स वचन िद े . इतकी तयारी झा ् यावर महाराज
िसंहगडाव न हजार-दीड हजार िनवडक मावळे घे ऊन िनघा े . येताना का ज ा
घाटात झाडां स जागोजाग पोत बां धिव े व तेथे काही बै ठे वू न ां ाही ि ं गां स पोत
बां धिव े . आणखी तेथे डोंगरात िबकट जागी वीस-पं चवीस करणे करी व िसंगाडे
ठे वू न िद े . खाना ा गोटावर ह ् ा क न फ े िमळवू न िसंहगडाकडे जाताना
इ ारतीचा कणा वाजे ते ा ा िठकाणी ठे व े ् या माव ां नी झाडां चे व बै ां ा
ि ं गां चे पोत उजळावे व कणे आिण ि ं गे एकदम वाजवू ागावे व तेथून सवानी
चा ते ावे , असे ां स सां गून ठे व े . ा यु ीचा उ े अथात असा होता की,
खानाचे ोक पाठ ागास िनघा े णजे ां नी का ज ा घाटात उजे ड पा न व
वा ाचा गजर ऐकून ितकडे चा करावी व आपण िसंहगडावर सुरि त जाऊन
पोहोचावे . महाराज गडाव न उत न पु ाकडे जाताना वाटे त जागोजाग थोडे थोडे
ोक ठे वीत गे े व ा सव ोकां स असे सां गून ठे व े की, क ाती बारीक नळीची
इ ारत होताच सवानी येऊन िमळावे . आं बेओहोळापा ी आ ् यावर तेथे पाचसात े
ोक ां नी ठे वू न िद े व खाना ा छावणीबाहे र काही अंतरावर दोन-तीन े ोक
ठे व े .2 पू वसंकेता माणे िफतूर के े ् या ि े दाराची वरात िमरवत िमरवत
हरा ा वे ीपा ी आ ी तो महाराज आप ् याबरोबर फ पं चवीस असामी
घे ऊन तीत जाऊन िमळा े .3 ा संगी महाराजां बरोबर येसाजी कंक, तानाजी
मा ु सरे , दादोजी बापू जी दे पां े व िचमणाजी बापू जी दे पां े हे होते. मराठे
 ोकां चा ा काळी असा रवाज असे की, वरातीस वगैरे िनघताना ते आप ी े
बरोबर घे त. या व ां ा हातात े अस ् याब कोणासही ं का आ ी नाही.
1) रायरीची बखर जे ां ा काव ीत असा मजकूर आहे की, सोनाजी पंिडत नावा ा एका ा णाने हा
खानाचा िनरोप राजगडावर महाराजां कडे आिण ा!
2) सभासद णतो की, नेताजी पा कर व मोरोपंत यां स सै ासह छावणीबाहे र काही अंतरावर राहावयास
सां िगत े होते. ो. सरकारही असे च णतात.
3) महाराजां चे दोन े ोक मोग ां ा पायदळात ् या मराठे ि पायां चा वे घे ऊन नवरा मु गा सजवू न घे ऊन
हरात ि र े . ा तोतया नव याबरोबर महाराज चा े होते आिण छावणी ा दु स या बाजूकडू न ां चे
आणखी दोन े ोक तसाच वे घे ऊन आप ् यां त े च कैदी णून ध न ां स मारहाण करीत आत ि र े ,
असे खाफीखान णतो.
या संगी महाराजां नी अंगात िच खत चढवू न व न झगा घात ा होता व डो ास
ि र ाण घा ू न व न मंिद बां ध े होते. ां ा एका हातात त वार असून,
दु स या हातात वाघनख व िबचवा अ ी े होती. िमरवणु की ा साहा ाने
खाना ा गोटात महाराजां चा व ां ा बरोबर ा माणसां चा वे झा ् यावर काही
वे ळाने िजकडे ितकडे सामसूम झा े . रा फार झा ् यामुळे सगळे ोक झोपी जाऊन
काही चौ ां वरचे ोक तेवढे अधवट जागे होते. गोटाबाहे र स पहारा
अस ् याकारणाने आत ् या चौ ां वरचे ोक अंमळ बेफाम असत. खान राहत होता
तो वाडा खु महाराजां चा अस ् यामुळे ात कोठून कसा वे होई ते ां स
चां ग े ठाऊक होते. महाराज आप ् या ोकां िन ी थे ट ा वा ापा ी गे े आिण
यंपाकघरा ा िभंती ा एक खडकी होती. ती बुजिव ी होती, ती ां नी खणू न
आत उतरावयास वाट के ी व ा वाटे महाराज दोन-तीन असामी बरोबर घे ऊन
आत उतर े . ां ची चा ागताच खाना ा जना ाती बायका जा ा झा ् या व
ां नी आप ् या ध ास जागे के े . ासर ी तो घाब न उठून एका खडकीवाटे
खा ी उत ाग ा. इत ात महाराजां ची ा ावर नजर पडून ा ाकडे धावत
जाऊन ां नी ा ा अंगावर आप ् या तरवारीचा वार के ा. ा वाराने ा ा
हाताचे एक बोट तुट े . इकडे ाचा मु गा अ ु फ े खान व ा ा खास
तैनातीचे ि पाई महाराजां वर चा ू न आ े . ा सवाची क उडवू न महाराज
आप ् या ोकां सह सुरि त बाहे र पड े .
गि माने छापा घात ् याचा पु कारा खाना ा रात होऊन सव ोक ग ब ू न
गे े . िजकडे ितकडे एकच गोंधळ माजू न रािह ा. ग ीम कोठे आहे णू न जो तो
ोधू ाग ा. महाराजही ा गद तून ‘ग ीम कोठे आहे ’ असे ओरडत आप ् या
ोकां सह धावत सुटून हराबाहे र आ े .1 जागोजाग ठे व े ् या ोकां स एक
क न ते िसंहगडाकडे चा े . ते ा इ ा याचा कणा वाज ा. ाबरोबर का ज ा
घाटात म ा ी पे टून कण व ि ं गे वाजू ाग ी. ते ा छापा घा णारे ोक ा वाटे
िनघू न गे े असे खाना ा ोकां स वाटू न ते ां चा पाठ ाग करीत ितकडे धावत
सुट े .1 इकडे महाराज आप ् या सव ोकां सह िसंहगडावर सुख प जाऊन
पोहोच े .
खानाचे ोक का ज ा घाटाकडे दौड करीत गे े . ते ात:काळी तेथे पाहतात तो
झाडां स व बै ां ा ि ं गास पोत बां ध े े ां ा ीस पड े . ते ा िनरा होऊन ते
ितकडून माघारी िफर े व गि माने हा ु कावा के ा असून, तो िसंहगडावरच
परत गे ा अ ी खा ी होऊन ते िसंहगडाखा ी जमा झा े . अगदी िक ् ् यापा ी
येईपयत ां स महाराजां नी काहीएक अटकाव के ा नाही. ते ोक मो ा आवे ाने
आप ् या त वारी परजीत व रणवा े वाजवीत गडापा ी िभड े . ां चा असा िन चय
झा ा होता की, काही झा े तरी िक ् ा सर क न ि वाजी महाराजां स पकडून
ठार क ; परं तु ते िक ् ् यावरी तोफां ा मा यात येऊन ां वर सरब ी होऊ
ाग ी ते ा ां ची धां द उडून ते सैरावै रा पळत सुट े . े कडो ोक तेथ ् या तेथे
म न पड े . िन ाणा ा ह ीस गोळा ागून तो पड ा. हा कहर पा न
िक ् ् याजवळ राह ाचे कोणास धै य होईना. ‘सबसे जीव ारा’ या ायाने जो तो
आप ा ाण वाचतो कसा ते पा ाग ा. ा माणे मोग ां ची दाणादाण होऊन ते
वे ढा उठवू न माघारी पळत सुट े , तो दु सरीकडे नेताजी पा कराने आप ् या ारां ची
एक टोळी कत जी गुजरा ा हाताखा ी दे ऊन ास ां ावर ह ् ा करावयास
पाठिव े . ा टोळीने ां ावर अक ात घा ा घा ू न ां ची पु री धू ळधाण के ी.
मोग ां ा पु ळ टो ा गुजराने कापू न काढ ् या. हे वतमान ता. 5 एि स. 1663
म े घड े .
हा असा आप ् या ोकां चा पु रा मोड झा ा हे पा न ािह े खान अगदी बेिद
झा ा. आधीच मु ा ा मृ ू मुळे ाचे िच ोकाकु झा े होते. ात आणखी
आप ् या ोकां चा असा धु ा उडून बरे च सै ख ास झा े , हे पा न ाची िहं मत
अगदीच खच ी. पु ढे मोहीम चा िव ाचा दम ास िब कू उर ा नाही. ा ा
आता असे वाटू ाग े की, ि वाजी महाराज मोठे दगेखोर अस ् यामुळे ते के ा
काय करती याचा नेम नाही. आप ा ाण जा ाची पाळी आ ी होती, ती सुदैवाने
चु क ी. िसंहगडास वे ढा दे ऊन बसावे तर पावसाचे िदवस आ े . त ात आप ् या
ोकां चा सगळा वकूबही नाहीसा झा ा. ते आता ि वाजी महाराजां ी सामना
कर ाची गो ही बो ू दे णार नाहीत. बाद हा ा आ हा व मरा ां ी ढत
रािह ् याने फौजे ची नाहक खराबी होऊन ते काही हार जाणार नाहीत.
ािह े खाना ा मनात आणखी असा िवचार आ ा की, आपण इत ा कडे कोट
बंदोब ाने रािह ो असता तेथे ि वाजी महाराजां नी वे क न आप ा ाण
घे ाचा घाट घात ा. ते ा आप ् या गोटात िफतुरी झा ी आहे असे िदसते. या व
अ ा िफतूर ोकां चा इतबार ध न पु ढे ढाई चा िव ात काही अथ नाही.
अफझ खानासारखी आप ीही द ा ावयास चु कणार नाही, असा िवचार क न
ािह े खानाने िसंहगडास पु न: वे ढा घा ाचा बेत सोडून व ि वाजी महाराज
जवळ असता पु ास तळ दे ऊन राहणे धो ाचे आहे अ ी ा ा मनाची प ी
खा ी होऊन तो तेथ ी छावणी उठवू न पे डगावास जाऊन रािह ा.1
1) िचटणीस ही छा ाची हकीकत िनराळी दे तो ती अ ी : खान वा ात राहत नसू न बागे गत डे रा दे ऊन
रािह ा होता. ा डे यात महाराज एक-दोन असामींसह ि र े व तो िनज ा होता तेथे जाऊन ा ा उरावर
बस े व आता वार करणार तो खानाची ी जागी झा ी व ितने तो कार पा न महाराजां चे पाय घ ध न
आप ् या पतीस जीवदान ावे अ ी ब त गयावया क न ाथना के ी. ते ा महाराजां चे दय वू न ां नी
असा िवचार के ा की, हा िजवं त रा न आप ् या ी यु करावयास आ ा तर ा ा समरां गणात गाठून ासन
क या. ा ा ा वे ळी मा नये. मग खानास मो ा खबरदारीने दाबून ध न ा ा छातीव न उठून
ा ा मानेवर ां नी त वार ठे व ी व दु स या हातात े वाघनख ा ा पोटास रोवू न ा ा ट े , ‘ऊठ आिण
मी जेथपयत नेई न तेथपयत मा ाबरोबर च . आ ी बाहे र पडे पयत ग ब ा के ् यास ठार करीन !’ असे
बो ू न ा ा हाताची दोन बोटे कापून ा ा ा ा बायकोसह हाती ध न महाराज आ ् या वाटे ने आप ् या
बाहे र ा ोकां स जाऊन िमळा े . बाहे र पड ापूव ते ास णा े की, ‘ि वाजी तो मीच. तू मजवर मोहीम
क न आ ास; पण तुझे पा रप क न तु ा ठार मार ास म ा उ ीर ागणार नाही. तु ा आप ा जीव
ारा अस ् यास आम ा ी यु कर ाचा बेत सोडू न तू ा ां तातून चा ता हो!’ सभासद व िच गु हीच
हकीकत िनरा ा रीतीने दे तात. ते णतात की, खान ा डे यात राहत असे ा डे यात महाराज ि र े ते ा
काही बायका जा ा हो ा, ां नी ग ब ा के ा. ाबरोबर खान जागा झा ा व गि माने आपणावर अक ात
छापा घात ा असे समजून बायकां त ि र ा. महाराज ास ोधू ाग े . इत ात खान आप ी त वार घे ऊन
आपणां वर वार कर ा ा बेतात आहे असे महाराजां ा ीस पडू न ां नी ा ावर आप ् या त वारीचा
हार के ा. तो चुकिवता चुकिवता ा ा हाताची तीन बोटे तुट ी. इकडे खानाचे ोक ग ब ा ऐकताच
डे यात ि ाग े . हे पा न महाराज आप ् या ोकां सह डे यातून बाहे र पडू न पार िनघू न गे े . रायरी ा
बखरीत ही छा ाची हकीकत येणे माणे िद ी आहे . खान ा महा ात उतर ा होता. ा महा ापा ी एक
माळी राहत असे . ास ा ा मे ा ारे िफतूर क न असे ठरिव े की, ाने महाराजां स ािह ेखान िनजे
ा खो ीत रा ी ा हरी घे ऊन जावे व ा कामिगरीब पाच े होन महाराजां नी ा ा ावे त. ा माणे
व था के ् यावर महाराज राजगडाव न रा ीचे िनघू न मो ा वे गाने पु ास ा झा े व काही िव वासू
ोकां सह मा ा ा मदतीने वा ात ि र े . दारा ी पंचवीस पहारे करी होते. ां ना व एक खोजा जागा होता
ा ा ां नी कापून काढ े . मा ाने चुकून महाराजां स खाना ा मु ा ा खो ीत ने े . ा ा महाराजां नी
तेथेच ठार के े व एका दासी ा धमकी दे ऊन ािह ेखानाची खो ी दाखिव ास सां िगत े . िजवा ा
भीती व ती ितने दाखिव ी. इत ात ग ब ा होऊन खान उठ ा आिण घाब न जाऊन खडकीवाटे उडी
टाकू ाग ा. ाबरोबर महाराजां नी ा ावर तरवारीचा वार के ा. तो िनसटता ागून ा ा एका हाताचा
अंगठा तुट ा. मग अित ियत ग ब ा होऊन खानाचे ोक म ा ी पेटवू न िजकडू न ितकडू न जमा झा े . ते ा
महाराज आ ् या वाटे ने िनघू न गे े ; पण बागेची ेक बाजू खाना ा ोकां नी वे ढ े ी पा न ां ा अंगावर
आप ् या ोकां िन ी मो ा आवे ाने ह ् ा क न ां स कापून काढू न महाराज हराबाहे र सु रि त पोहोच े
व घो ावर बसू न राजगडास िनघू न गे े . ि विद जयात या न िनराळाच मजकूर आहे , तो असा : महाराज
रं गमहा ात ि न ािह ेखानाचा मु गा िनज ा होता ा खो ीत ि र े व खान तो हाच असे समजून
ा ावर िफरं गेचा वार क न ास ठार के े . िफरं गेचा आवाज ऐकून ाची बायको जवळ िनज ी होती ती
जागी झा ी. ित ा महाराज बो े की, ‘ओरड ी तर ाणास मुक ी ! ािह ेखान तो हाच काय? बो !’
ती णा ी, ‘हा ां चा बेटा’ मग ित ा ािह ेखानाची खो ी दाखवावयास सां िगत ् याव न ितने िजवा ा

ी ी ी ो ी ि ी ी ि ं ी ी ीि े े
भीती व ाची खो ी दाखिव ी. तीत ि न महाराजानी खानावर त वार उगार ी. ती िद ा ा उजेडाने
चमक ी. ासर ी खानाची बायको िकंिचत जागी होती ती उठून बस ी व आप ् या पतीस मारावयास मारे करी
आ ा आहे असे पा न महाराजां ा चरणी ितने म क ठे व े व परम ीनतेने अ ी ाथना के ी की, यां स
मा नये. इत ात खान जागा झा ा; पण घे ऊन ां ा ी यु कर ाचे ास धै य न होऊन तो तोंड
झाकून घे ऊन िबछा ावर पडू न रािह ा. मग ित ा ा िवनवणीने महाराजां चे दय व े आिण ते तीस णा े
की, ‘ ास मी िजवं त सोडतो; पण आ ी बाहे र िनघू न जाऊ तोपयत काही एक गडबड करणार नाही अ ी
आणभाक तू आिण याने करावी !’ ही अट ा ीस मा होऊन ितने आप ् या पतीस उठवू न के े ा करार
सां िगत ा. तो ासही मा झा ा. मग ा ा उज ा हाताची एक करं गळी कापून ास हातात ध न
वा ा ा िदं डीपयत ने े व ट े की, ‘उ ा मा ा वा ातून िनघू न जा, नाही तर ाणास मुक ी !’ ो.
सरकार यवनी बखरीं ा आधाराने असे णतात की, महाराजां नी नेताजी पा कर व मोरोपंत िपंगळे यां ा
बरोबर ेकी एक-एक हजार ोक दे ऊन ां स खाना ा चंड छावणी ा दोन बाजूंस एका मै ा ा
अंतरावर राहावयास सां िगत े आिण त: चार े िनवडक ोक घे ऊन ा ा छावणीजवळ आ े .
पहारे क यां नी ां स हटक े ते ा ां नी ास असे सां िगत े की, आ ी बाद हा ा रात े ोक असू न,
आ ां स नेमून िद े ् या जागी जावयाचे आहे . असा बहाणा क न ां नी छावणीत वे के ा आिण रा
पडे पयत ते एके बाजूस थां बून रािह े . नंतर महाराज दोन े ोक बरोबर घे ऊन खान राहत होता तेथे गे े . ते
िदवस रमजानचे अस ् याकारणाने खानाचे नोकर सगळा िदवस उपास काढू न रा ी चापून जेवून थ घोरत
पड े होते. खानाचे यंपाकी पहाटे चे जेवण तयार करावयास उठ े होते. ां स काही एक ग ब ा न करता
कापून काढू न ागृहाचे दार बुजिव े होते, ते खणून काढू ाग े . ा खण ाचा आवाज व ठार के े ् या
ोकां चे क हणे यां नी खाना ा िक ेक दासी जा ा झा ् या आिण काही गडबड आहे असा सं य येऊन
खानास उठवू ाग ् या; पण आप ी झोप मोड ् याब खान ां ावर रागाव ा आिण पुन: झोपी गे ा.
दारा ा माणूस आत ि रे इतके भगदाड पडताच महाराज िचमणाजी बापूजी यास बरोबर घे ऊन आत ि र े
आिण थे ट ािह ेखान िनज ा होता ा खो ीत गे े . ाबरोबर खाना ा बायका जा ा होऊन ां नी खानास
उठव े . ते ा महाराजां नी ा ावर वार के ा. ाने ाचा अंगठा तुट ा. इत ात बायकां नी िदवे िवझव े
आिण ा गद तून ां नी खानास पळव े . इकडे महाराजां चे बाहे रचे ोक आत ि र े व क सु झा ी.
तीत खानाचा एक मु गा पड ा व दु सरे दोघे जखमी झा े . खाना ा सहा बायका व दोन दासी ाणास
मुक ् या. ही अ ी ओरड होताच महाराज िनसटू न गे े . िम. िकंकेड णतात की, महाराज पिह ् याने ा
महा ा ा दरवाजापा ी गे े ; पण खाना ा जनानखा ात खोजे जागे असू न आत िदवे होते णून ते िपछाडीस
यंपाकघरात ी खडकी बुजिव ी होती ती खणू ाग े , ते ा खाना ा दासींनी िभं ती ा भोक पड े े पा न
धावत जाऊन खानास उठिव े . ाने आत ि र े ् या पिह ् या माणसा ा छातीत बाण मा न ा ा खा ी
पाड े ; पण ाने पडता-पडता खानावर तरवारीचा वार के ा. ामुळे खानाचा अंगठा तुट ा. इत ात
महाराजां चे दु सरे ोक पुढ ् या दरवाजावरी खोजां ना ठार मा न आत ि र े आिण खाना ा नोकरां ची आिण
ां ची मारामारी सु झा ी. ा गद त खाना ा दासींनी पिव े . खानाचा मु गा पड ा आिण खानाचा एक
सरदार ा ासारखाच िदस ा ा ा ां नी ठार के े . तो खानच पड ा असे समजून महाराज आप े ोक
घे ऊन ा गद तून िनसटू न गे े .
1) महाराजां नी अस ी काही यु ी योज ् याचे िकंवा िसं हगडास मोग ां नी वे ढा घात ् याचे ो. सरकार सां गत
नाहीत.
ा ा ा वे ळी य वं तिसंगाचा पु रा वहीम आ ा. तो ास गाफी िगरीब उघड-
उघड दोष दे ऊ ाग ा. ाने औरं गजे बास प ि न असे कळिव े की, ‘आप ् या
सै ात िफतुरी झा ी असून य वं तिसंगास ि वाजी महाराजां नी ाच दे ऊन व
क न घे त े आहे .2 णू न आप ी ही द ा ां नी के ी.’ हे वतमान बाद हास
कळ े ते ा तो पराका े चा ख झा ा. ा ा घरा ात ् या सव माणसां ना दु :ख
झा े . ा ा दरबार ा सग ा ोकां ा मु ा उदास झा ् या. ि वाजी
महाराजां सार ा य:क चत बंडखोराने आपणास असे खा ी पाहावयास ाव े ,
याची ा ा मोठी रम वाट ी. ाची आता अ ी खा ी झा ी की, ि वाजी मोठा
सैतान पै दा झा ा आहे . कोणा ा कधी ानीमनी येणार नाही असे अचाट कम
क न मोठमो ा ू र सरदारां चाही ना कर ास तो चु कत नाही. आपण एवढी
मोठी सेना ा ावर पाठिव ी असता ितचा काहीच उपयोग झा ा नाही. मोग
बाद ाहीचा आब मा दवड ा, असे मनात येऊन यापु ढे दि णे ती मु खाचे र ण
कसे करावे ही िचं ता ास उ झा ी. ािह े खान व य वं तिसंग यां ाम े
बेबनाव आ ा आहे हे पा न ां ा हाती दि णे ती व था सोपिवणे बरोबर नाही
असा िवचार क न ाने ां स माघारी बो ािव े आिण सु तान मोअिझम यास
दि णे चा सुभेदार नेम े . ािह े खानासार ा ब ा सरदाराचा असा एकदम
उपमद क नये णू न ा ा बंगा चा सुभेदार के े व य वं तिसंग नाराज होऊन3
कदािचत मरा ां स जाऊन िमळे या भीतीने ास सु तानाचा दु म नेमून
दि णे तच ठे व े . खरे ट े असता ा समयी खु औरं गजे बानेच दि णे त ारी
क न ि वाजी महाराजां चे पा रप कर ाचा िन चय करावा; परं तु का मीरकडे
काही राजकारण उप थत होऊन तो ा वे ळी ितकडे जावयास िनघा ा होता.
1) ो. सरकार णतात की, तो पु ाची छावणी उठवू न औरं गाबादे स गे ा.
2) ो. सरकार णतात की, हा य वं तिसं ग महाराज ा वाटे ने आ े ा वाटे जवळच आप ् या दहा हजार
ोकां चा तळ दे ऊन होता. ाने महाराजां स येते वे ळीच िकंवा परत जाते वे ळी मुळीच अटकाव के ा नाही िकंवा
ां चा पाठ ाग के ा नाही, असा आरोप ािह ेखानाने ा ावर ठे व ा; परं तु ा य वं तिसं गास महाराजां नी
ा वे ळी व क न घे त ् याचे कोण ाही बखरीत आढळत नाही.
3) बिनअर णतो की, ा रजपूत सरदारा ा बाद हाने िद ् ीस परत बो ािव े असता तो ितकडे न जाता
आप ् या सं थानास िनघू न गे ा.
औरं गजे बा ा आ े मुळे ािह े खान दि णे तून िनघू न गे ् यावर य वं तिसंगाने
आप े इमान व ौय यां चे द न कर ा ा इरा ाने िसंहगडास पु न: वे ढा िद ा;
परं तु महाराजां ा ोकां नी ा ावर चोहोकडून घा े घा ू न ा ा असा काही
घाबरवू न सोड ा की, ा ाने ा िक ् ् यापा ी फार वे ळ नेट धरव ा नाही. ाचे
पु ळ ोक मे े . ात आणखी ा ा छावणीती दा सामाना ा आग ागून
एकदम ोट झा ् यामुळे ाचे बरे च ोक दगाव े . तो थो ाच िदवसां त वे ढा
उठवू न जे मतेम औरं गाबादे स जाऊन पोहोच ा.1
ा माणे ािह े खानाची वावटळ उडवू न िद ् यावर महाराजां नी ाग ीच दि ण
कोकणाकडे आप ा मोचा पु न: िफरिव ा. ा वे ळी अिद हा कानडा ां तात
मोिहमेवर गे ा असून बेदनूरचा राजा ि वा ानायक हा ितकडे बळ झा ा होता,
ा ा ी ढत होता. ही संधी साधू न ते को ् हापु राव न व कुडाळाव न
वगु ् यापयत आ े . (मे, स. 1663) ा वे ळ ा इं जां ा े खां त असे नमूद के े
आहे की, महाराज ा ा गावाव न गे े , ा ा गाव ा ोकां स आपण िकंवा
आप े ोक मुळीच उप व करणार नाहीत असे कौ ते दे त गे े . वगु ् याचे ोक
ा वे ळी महाराजां ा तेथ ् या ठाणे दारावर उठ े होते. ही बातमी ागताच ते ा
गावी गे े आिण तेथ ् या ोकां स चां ग ी ि ा दे ऊन व तेथ ् या ापा यां स ु टू न
तेथे आप े दोन हजार ोक ां नी ठे व े . महाराज कोकण ा बंदरापा ी परत
आ े असे कळताच साकळी, िदचो ी वगैरे ठा ां वरचे मुस मान सुभेदार पळू न
गे े . ही ां ची धामधू म ऐकून अिद हाने फोंडे येथी सुभेदारा ा असा कूम
पाठिव ा की, ाने वाडी ा सावं तां स आप ् या ोकां िन ी मदत क न राजापू र
वगैरे िठकाण ा महाराजां ा ोकां स हाकून ावे ; परं तु ा ा ा कमा माणे
वाग ाचा आवाका न ता. वगु ् याचा बंदोब क न महाराज गबगीने माघारी
गे े .
❖❖❖
1) जे ां ा काव ीव न असे िदसते की, य वं तिसं गाने स. 1663 ा िडसबर मिह ात वे ढा घात ा असू न,
स. 1664 ा जून मिह ात ा ा तो उठवू न माघारी जावे ाग े . ा तारखा ख या मान ् या तर हा वे ढा सहा
मिहने पड ा होता असे णावे ागते.
 सुरात, बिस ोर वगैरे हरां ची ु ट
ढाईचा िवचार सोडून य वं तिसंग औरं गाबादे स परत जाऊन थ बस ् यावर
महाराजां नी क ् याण व दं डाराजपु री ा दोन िठकाणी आप ् या फौजे ची जमवाजमव
के ी आिण हे सै जमा कर ाचा उ े ोकां त असा खोटाच जाहीर के ा की,
वसई व चे ऊ येथी िफरं गी ोकां वर ारी करावयाची आहे व ि ीस जे र
कर ाचा पु न: एक वे ळ जोराचा य करावयाचा आहे ; परं तु हे सै एक
कर ाचा वा िवक हे तू सुरत हरावर ह ् ा क न ते ु ट ाचा होता. ा वे ळी
िहं दु थानात जी थोडी धना हरे होती ां त सुरत हराची गणना होत असे.
दे ोदे ींचे ापारी ा हरी येऊन िहं दु थाना ी ापार करीत असत. ामुळे तेथे
मोठमोठे ापारी पु ळ असत व ां पैकी काही फारच सधन असत. महाराजां ा
पदरी बिहरजी नाईक ा नावाचा एक अित ियत ार मनु होता. ास हे राचे
काम सां िगत े होते. तो नाना कारचे वे घे ऊन सव िहं डत असे व आप ् या
ध ा ा सव कारची खरी मािहती नेहमी आणू न दे त असे. ाने सुरत हराची
टे हळणी क न व तेथ ा बंदोब वगैरे कसा काय आहे , ते नीट बारकाईने पा न
येऊन महाराजां स असे सां िगत े की, ा वे ळी सुरतेवर ह ् ा क न ती ु ट ् यास
अगिणत िमळ ासारखे आहे .1
1) िक ेक इितहासकारां चे असे णणे आहे की, ि वाजी महाराजां नी त: वे पा टू न सु रत हरात वे
के ा आिण तेथे तीन िदवस रा न अव य तेवढी मािहती िमळिव ी व ीमंत सावकारां ची घरे पा न ठे व ी.
हे राने ही मािहती िद ् यावर महाराजां नी पू व कारे आप ् या सै ाची तयारी
क न ा हरावर त: मोहीम कर ाचे मनात आण े ; कारण ां नी ापू व
अनेक वे ळा पािह े होते की, कोणा तरी सरदारास अस ी मोहीम सां िगत ् याने ावा
तसा उपयोग होत नाही. ा िवचारा माणे ते दहा हजार िनवडक मावळे बरोबर
घे ऊन ा ारीस िनघा े . ां ाबरोबर मोरोपं त, तापराव गुजर, ं काजीपं त,
मकाजी आनंदराव, िनळोपं त, अ ाजीपं त, द ाजीपं त, मानिसंग मोरे व पाजी
भोस े हे होते.
एव ा ोकां िन ी ां नी कोकणातून नीट सुरतेची वाट धर ी.1 परं तु आपण
सुरतेवर ह ् ा करावयास जात आहो असा सं य मोग ां स येऊ नये णू न ां नी
असा बहाणा के ा की, आपण नाि कतीथास जाऊन तेथून पु ढे मोरोपं ताने नुक ाच
घे त े ् या िक ् ् यां ची पाहणी करावयास चा ो आहो. हा खोटा बहाणा क न ते
उ रे कडे कूच क न गे े व मोठमो ा मज ा क न अचानक सुरतेपा ी येऊन
दाख झा े . सुरतेपासून 28 मै ां वर गनदे वी णू न एक गाव आहे . तेथपयत
महाराज येऊन पोहोच े असून, ते हर ु टावयास येत आहे त, अ ी वाता हरात
येऊन पोहोचताच तेथळे सगळे ोक अगदी घाब न गे े आिण आप ी बायकामु े
घे ऊन तापी नदी ा पै तीरी पळू न जाऊ ाग े . काही ीमंत ोक िक ् े दारास
ाच दे ऊन िक ् ् या ा आ यास जाऊन रािह े . महाराज पाच मै ां ा ट ात
आ े ते ा हराचा मोग सुभेदार इनायतखान याने ां ाकडे एक माणू स खं डाचे
बो णे कर ास पाठिव ा. ा ा ां नी अटकेत ठे व े हे पा न इनायतखान
घाब न गे ा आिण हराती ोकां चे काय होई ते होवो, आप ा जीव वाचवावा,
अ ा बु ीने हा ाड सुभेदार िक ् ् यावर जाऊन रािह ा. हराचे र ण
कर ाचा ाने काहीच उपाय योिज ा नाही.2
1) ऑम णतो की, हा आप ा बेत कोणास कळू नये णून ां नी चेऊ व वसई ा हरां पुढे दोन छाव ा
के ् या व असे भासिव े की, ा दोन हरां वर आपणां स ह ् ा करावयाचा आहे ; पण वसईसमोरी छावणीतून
चार हजार ार घे ऊन ते िनघा े व ा छावणीत पूव माणे बंदोब ठे वावयास व रणवा े वगैरे वाजवावयास
ां नी सां िगत े .
2) िक ेक मराठी बखरकार णतात की, हा सु भेदार आप े ोक घे ऊन महाराजां ा ोकां वर चा ू न आ ा.
ो. सरकार ा वे ळ ा सु रते ा इं ज वगैरे ापा यां ा े खां ा आधाराने असे णतात की, ा सु भेदारा ा
हरा ा र णासाठी पाच े ोक ठे व ाचा खच िमळे ; पण ाने ब तेक पैसे दाबून इतके ोक कधीही
ठे व े न ते आिण हरात मोठमोठे ापारी होते, पण आप ् या दौ ती ा र णासाठी ां नी आप ् या पदरी
मुळीच ोक ठे व े न ते. बिनअर व ा े ीन हे ा काळचे वासी असे णतात की, हा सु भेदार ि वाजी
महाराजां ना आडवा आ ा ते ा ाची ां नी अ ी समजूत के ी की, आपण काही हरात वे करणार नाही,
असे च पुढे कूच क न जाणार. ऑम णतो की, हराचा सु भेदार व िक ् ् याचा सु भेदार असे दोघे घाब न
र णासाठी िक ् ् यात जाऊन रािह े आिण िजत ा ोकां चा समावे हो ाजोगा होता ितत ां स ां नी
आत घे त े .
महाराज ता. 6 जानेवारी स. 1664 रोजी सुरतेजवळ येऊन ब हाणपू र ा वे ी ा
बाहे र ा बागेत उतर े . आद ् या रा ी ां नी दोन जासूद प दे ऊन हरात
पाठिव े . ात ां नी असे ि िह े होते की, हरा ा सुभेदाराने आिण हाजी स द
बेग, बहारजी भोरा व हाजी कासम अ ा ितघा अितधना सावकारां नी आप ् याकडे
येऊन हराचा खं ड ठरवावा, नाही तर आपण सगळे हर जाळू नपोळू न उद्
क ; पण ा प ाचा काहीच जबाब आ ा नाही. ते ा महाराजां चे घोडे ार हरात
घु स े . असे सां गतात की, सुरतेजवळ आ ् यावर ां नी असे जाहीर के े होते की,
हराती कोणाही ापा यास उप व कर ाचा आप ा इरादा नाही, तर
औरं गजे बाने आप ् या रा ावर ारी क न आप ी बरीच खराबी के ी व आप े
काही संबंधी जन मार े , ां चा सूड उगव ासाठी मी आ ो आहे . महाराजां चे ोक
आत ि ाग े ते ा िक ् ् यावर ा ोकां नी ां ावर तोफां चा भिडमार
चा िव ा; पण ाची ां नी मुळीच पवा के ी नाही. ा ोकां नी िक ् ् याव न
खा ी उत न आप ् या ु टी ा कामास य आणू नये णू न ां नी िक ् ् यास
मोचे ावू न ां ावर खा ू न बंदुका वगैरे सोडीत रा न ां स तेथेच अडकवू न
ठे व ासाठी आप े काही ोक ठे वू न िद े . तो िक ् ा मोठा बळकट होता. तो सर
हो ासारखा न ता. िक ् ् याव न तोफा सुटत, ामुळे महाराजां ा ोकां ची
फार ी खराबी झा ी नाही; पण ामुळे हरात ् या घरादारां ची मा पु ळ
नासाडी झा ी.
आत ि न सावकारां चे वाडे काबीज क न महाराजां नी चार िदवस ते हर
सावका ु ट े . जे ीमंत ोक आप ी पवू न ठे व े ी संप ी दाखवीनात ां स
मृ ू ची भीती घा ू न ां जपासून ती िहरावू न घे त ी. ा धामधु मीत महाराजां ा
तडा ात एक य दी सापड ा. तो कॉ ॅ नोप चा ापारी असून, याने
औरं गजे ब बाद हास िवक ाक रता अित मौ वान जवाहीर आण े होते.
महाराजां स हे वतमान ागून ां नी ास आप ् यापु ढे आणिव े व जवाहीर कोठे
ठे व े आहे ते आणू न ावयास सां िगत े . तो काही के ् या कबू होईना. ते ा ा ा
खा ी पाडून ा ा मानेवर तीन वे ळा त वार ठे व ी व ठार मार ाची ास भीती
घात ी; परं तु तो य दी ापारी िब कू डगमग ा नाही. ा ा आप ् या िजवापे ा
ारे वाट े . दु सरा एक ापारी चाळीस बै ां वर कापड ादू न आ याकडून
सुरतेस आ ा होता. ा ा पकडून आणू न ा ाकडे नगदी नाणी मागू ाग े . तो
णा ा, मा ाकडे हे कापड आहे . हे अजू न मी मुळीच िवक े नाही. हे घे ऊन म ा
सोडा; पण ाचे ते णणे महाराजां ना खरे न वाटू न ाचा उजवा हात छाट ा आिण
ाचे कापड महाराजां ा ोकां नी जाळू न टाक े . कारण अस ी अडगळ बरोबर
वागिवणे सोयीचे न ते. सोने, पे व जवाहीर जे वढे सापडे तेवढे च ते ु टीत असत.
डच ोकां ा वखारीजवळ वर सां िगत े ् या बहरजी भोरा यां चा वाडा होता. ा
ापा याची अपार संप ी होती असा सव ौिकक होता. ाचा वाडा महाराजां चे
ोक एक सबंध अहोरा ु टीत होते. तेथून ां नी 28 े र मोठे मोती, िहरे , पाचू ,
मािणक वगैरे पु ळ जवाहीर व अगिणत ु टू न ने े असे णतात. तसाच
इं जां ा वखारीपा ी वर सां िगत े ् या हाजी स द बेग याचा वाडा व मोठमो ा
वखारी हो ा. ा ा वा ात ि न ां नी पु ळ ु ट े . ही ा वा ाची
ू ट चा ी असता इं जां ा वखारीं ा ग ास अस े ा दु स या एका
ापा याचा वाडा ु टू न ास आग ावू न दे ा ा बेतात महाराजां चे ोक होते. ा
 ां ा कृतीमुळे आप ् या वखारी ा धोका आहे असे पा न इं ज वखारवा ् यां चे
काही ोक ां स ितबंध करावयास बाहे र पड े . ां ची व महाराजां ा ोकां ची
काही वे ळ चकमक होऊन ते तेथून िनघू न गे े . स द बेग ा वे ळी आप ा वाडा
सोडून िक ् ् यावर जीव घे ऊन पळा ा होता. ा ा वा ा ा र णाथ इं जां नी
आप े काही ोक ठे वू न िद े . ामुळे ा ा रािह े ् या संप ीचा बचाव झा ा
असे णतात.
सुरत येथी इं ज वखारवा ् यां चा मु सर ऑ झे न याने ि वाजी महाराज सुरत
हर ु टावयास येत आहे त असे ऐकताच आप ् या मा म े चे र ण करावयाचे , ती
सोडून पळू न जावयाचे नाही, असा िन चय के ा. ाने ा ी येथी आप ् या
जहाजां वरचे ख ा ी वगैरे िमळू न एकंदर दीड े युरोिपयन व साठ दे ी ि पाई यां स
बंदुका वगैरे दे ऊन स के े आिण तारवावर ा तोफा आणू न ा आप ् या
वखारीं ा आसपास मा या ा जागा पा न रोखू न ठे व ् या. ा अ ा की, मराठे
वखारींवर ह ् ा करावयास आ े तर ां ना तोफां ा भिडमारामुळे पु ढे येता येऊ
नये. ाने हे आप े ोक महाराज हरापा ी ये ापू व चोहोकडे िफरवू न असे
जाहीर के े होते की, मरा ां ी ट र दे ाची आप ी तयारी आहे . पु ढे वर
सां िगत ् या माणे स द बेग या ा घराचा इं जां नी बचाव कर ाचा घाट घात ा
आिण ाचा वाडा ु ट ास ोकां ना हरकत के ी असे पा न महाराजां स ाचा राग
आ ा आिण ां नी ऑ झे न यास सां गून पाठिव े की, ‘‘आम ाकडे तीन ाख
पये पाठवू न ा अगर स द बेग याचा वाडा आ ास ु टू ा. दोहोंत ी एकही गो
न करा तर मी त: तुम ावर चा ू न येऊन तुम ा एकूण एक माणसां ची क
करीन!’’ ा ां ा िनरोपास ाने असा जबाब पाठिव ा की, ‘‘यां त ी कोणतीही
गो कर ास आ ी तयार नाही. तु ी आम ावर वाटे ते ा चा ू न या!’’ ा
ा ा िधटाई ा जबाबाव न इं जां स ासन करावयास महाराज चु क े नसते;
परं तु ां ना माहीत होते की, ां ा ी भां डणा ा नादात ागून आप े ोक खराब
के ् यासारखी ां ाकडून आप ् या ु टीत काही फार ी भर पडणार नाही. ि वाय
मोग ां ची फौज तेथे येऊन पोहोच ापू व हरातून आप ा पाय काढू न िमळा े ी
मुब क ू ट सुरि तपणे आप ् या मु खात होई िततकी वकर ावी हे बरे .
असा िवचार ां ा मनात आ ा नसता तर ां ना े -दोन े इं जां चा समाचार
ावयाचे मुळीच कठीण गे े नसते. दु सरे असेही णावयास हरकत नाही की, ा
इं ज ापा यां ना होता होईतो आपण होऊन ास दे ऊ नये असे महाराजां ना वाटत
असे.
याचे एक उदाहरण येथे दे तो. महाराज सुरत हरात ि र े ते ा अॅ नी थ
नावाचा ई इं िडया कंपनीचा एक नोकर डच ोकां ा जहाजातून उत न
िकना यावर येत होता. ा ा महाराजां ा ोकां नी पकडून कैद के े . हा इं ज
गृह थ मरा ां ा छावणीत तीन िदवस इतर कै ां बरोबर बंदीत होता. ितसरे िदव ी
ाचा एक हात छाट ाचा कूम महाराजां नी के ा, ते ा तो िहं दु थानी भाषेत
णा ा, ‘माझा हात छाट ाऐवजी ि रच कापा.’ ाव न ा ा डो ाची टोपी
काढ ी. ाचे उघडे डोके पाहताच तो इं ज आहे असे ओळखू न महाराजां नी ा ा
मा नका णू न सां िगत े आिण ा ा ऑ झे न या ाकडे काही िनरोप दे ऊन
पाठिव े . ऑ झे न याने ा ा उ ट िनरोप दे ऊन पाठिव े नाही. ा इं ज
गृह थाने महाराजां ा छावणीत घडणारा सगळा कार डो ां नी पािह ा
होता. तो णतो की, महाराज एका तंबूत बसत आिण पकडून आण े ् या ा
माणसां वर असा आरोप होई की, यां नी पवू न ठे व े आहे , दाखवीत नाहीत,
ां चे हात िकंवा डोकी तोड ाचे कूम ते भराभर दे त असत.1
1) हा सगळा मजकूर मु त: ो. सरकारा ा पु का ा आधाराने िद ा आहे . तो अथात ां नी ा वे ळ ा
इं ज ापा यां ा े खां व न जुळिव ा आहे .
ा हराची ू ट चा िव ी असता महाराजां नी सवच ोकां ना आप े उ प
दाखिव े नाही असे एक-दोन गो ीव न िदसून येते. एक गो अ ी की, सुरतेस ा
वे ळी रे वरे फादर आं ोज ा नावाचा एक कापु ि अन पा ी राहत असे. ाचे घर
कोणी दाखिव े असता महाराजां नी ा ावर ह ् ा के ा नाही. ा वे ळी ते असे
णा े की, हे पा ी ोक पिव आचरणाचे असतात. ां स उप व दे णे बरोबर नाही.
दु सरी गो अ ी की, ा हरात मोहनदास पारख या नावाचा एक डच ोकां चा
द ा होता. हा चां ग ा नीितमान असून, मोठा धै य ी होता. हा काही वषापू व
मरण पाव ा असून, ाचे कुटुं ब मागे होते. ा ा घरी पु ळ संप ी आहे , असे
ोकां नी महाराजां ना सां िगत े ; परं तु ा स ु षाची कीत महाराजां स िविदत
झा ् यामुळे ां नी ा ा घरास िब कू हात ाव ा नाही.
ा माणे सुरत हर ु टू न झा ् यावर सगळी ू ट धोक ां त भ न ा घो ां वर
ादू न महाराज राजगडावर सुरि त येऊन पोहोच े . ां स अटकाव कर ाचे धै य
कोणाही मोग सरदारास झा े नाही. ा मोिहमेत िमळा े ् या मा ाचा िह ोब
आका न पाहता साडे आठ कोटी होनां ची र म झा ी असे णतात. ा मोिहमेत
मोग ां ची व इतर सावकारां ची पु ळ घोडी आण ी होती. ां ा डा ा िटरीवर
चौकडीचे डाग दे ऊन खू ण के ी व तेव ा घो ां ची नवी पागा के ी. सुरत हर
ु टू न आ ् यावर ां नी औरं गजे ब बाद हास अ ा आ याचे प पाठिव े की,
‘‘तुझा मामा ािह े खान या ा मी ासन के े . तु ा सुरत हराची सुरत िबघडवू न
टाक ी. िहं दु थान िहं दूंचे आहे , ाजवर तुझा ह नाही. दि णे वरही तुझा ह
नाही. ती िनजाम सरकारची असून, ा सरकारचा मी वजीर आहे .’’ ा प ास ा
बाद हाकडून काहीएक उ र आ े नाही.
असे सां गतात की, इनायतखानाने महाराजां चा द ाने खू न कर ाचा घाट घा ू न
एका इसमास स ो ाचे बो णे कर ा ा िमषाने पाठवू न ां चा खू न करावयास
सां िगत े . ा इसमाने महाराजां कडे जाऊन सुभेदाराकड ा तहा ा काही अटी
सां िगत ् या. ा ऐकून महाराज ास णा े , ‘‘तुझा धनी बायकासारखा िक ् ् यात
पू न बस ा आहे , ा ासार ा आ ी बायका आहो काय, की ा ा अस ् या
अटी आ ी मा करा ा?’’ ावर तो माणू स णा ा, ‘‘आ ी काही बायका नाही.
तु ां स आणखी काही सां गावयाचे आहे .’’ असे बो ू न तो पवू न आण े ा खं जीर
चटकन बाहे र काढू न महाराजां ा उरात खु पसावया ा धाव ा. ाबरोबर
महाराजां जवळ नागवी तरवार घे ऊन एक ि े दार उभा होता, ाने ाचा तो खं जीर
धर े ा हात छाटू न टाक ा. तरी तो आवे ाने पु ढे सरसाव ा अस ् याकारणाने
ा ा तुट ा हाताचा महाराजां वर असा जोराचा आघात झा ा की, ते व तो असे
दोघे ही जिमनीवर पड े . ा मारे क या ा अथात महाराजां ा ोकां नी छाटू न पु रा
के ा आिण ा रागा ा आवे ात ते कैद क न आण े ् या ोकां ची क सु
क ाग े . इत ात महाराजां नी वर उठून ां स ा ू र कृ ापासून परावृ
के े .
महाराज सुरत हर सोडून परत गे ् यावर सात-आठ िदवसां नी मोग ां चे सै तेथे
येऊन दाख झा े . तोपयत महाराज परत येती या धाकाने हरातून पळू न गे े े
ोक परत आ े न ते, ते आता हळू हळू येऊ ाग े . इनायतखान िक ् ् यात
पू न रािह ा होता, तो हरात आ ा ते ा ोकां नी ाची छी:थू के ी व ा ा
े णमार के ा. इं ज ापा यां नी ा वे ळी चां ग ी मदु मकी दाखिव ् याव न सर
ऑ झे न याची सगळे ोक तारीफ क ाग े . असे सां गतात की, इं ज
 ोकां ा धै य ा ीपणामुळे ां ा वखारीं ा आसपासचा हराचा बराच भाग
ि वाजी महाराजां ा हातून सुट ा. मोग सेनापती हरात आ ा ते ा सर
ऑ झे न ा ा भेटीस गे ा आिण ा ा पु ढे आप ् या हातची बंदूक ठे वू न
णा ा, ‘मी हे मा ा हातचे आता खा ी ठे व े आहे . आता ा हराचे र ण
करणे तुम ाकडे आहे !’ तो सेनापती ाची वाखाणणी क न णा ा, ‘तु ां ा
ि रपाव व घोडा दे ऊन तुम ा कमरे ा तरवार बां धून तुमचे गौरव करणे म ा
उिचत आहे .’ तो णा ा, ‘हा जामािनमा यो ा ा उिचत आहे . मी काही यो ा
न े , आ ी ापारी आहो. आम ा ापारा ा तुम ा बाद हाकडून सव ती
िमळा ा एवढीच आमची अपे ा आहे .’ औरं गजे बाने सुरतेती ापा यां चे हे असे
भयंकर नुकसान झा े . याब आप ी सहानुभूती ां ना सवाना आयात मा ावर
एक वषपयत जकात माफ क न कट के ी आिण इं ज व डच ापा यां नी
मदु मकी दाखिव ् याब ां ा मा ावर एक ट ा जकात माफ के ी.1 ई
इं िडया कंपनी ा व थापकां नी सर ऑ झे न यास ा ौया ा कामिगरीब
एक सुवणपदक िद े .
सुरते न परत आ ् यावर हाजीराजे मरण पाव ् याची अ ं त ोकजनक वाता
महाराजां स कळ ी. ामुळे ां चे काही िदवस दु :खात व िप ाचे औ दे िहक
कर ात गे े . ा वे ळी महाराज िसंहगडावर होते. सव िवधी आटोप ् यावर ते पु न:
रायगडावर गे े . तेथे रा न आप ् या एकंदर कारभाराची व िनरिनरा ा खा ां ची
सु व था ां नी ाव ी. हाजीराजे वार ् यावर ां नी आप ् या नावास राजे हा
िकताब जोड ा व आप ् या नावाचे नाणे पाड े .
ा वे ळी महाराज अंमळ थ होते तरी ां ा ोकां चा मोग ां ा मु खात
सारखा धु माकूळ सु होता. नेताजी पा कर आप ् या ारां िन ी वषाचे आठ
मिहने मु ू खिगरी क न वषाकाळा ा आरं भी पु ळ ू ट घे ऊन परत येत असे.
महाराजां चे आरमारही थ रािह े न ते. समु ातून जाणारी-येणारी ापा यां ची
ताव ु टू न िकंवा ध न आण ाचा म ां चा सव काळ चा ू असे. मोग ां ची
जहाजे म े स जाणा या या ेक ं स घे ऊन जात, ती पकडून ीमंत या ेक ं कडून ते
दं ड घे त असत. खु महाराजां नी नंतर वकरच अहमदनगरावर ह ् ा क न
तेथी पे ठ ु ट ी व औरं गाबादे पयतचा मु ू ख पु न: ु टू न उद् के ा.
 ा माणे महाराज इकडे गुंत े आहे त, असे पा न प ा ावर िवजापू र सरकारचे
दोन सरदार होते, ां नी महाराजां ी झा े ा तह मोडून कोकणप ी परत घे ाचा
मो ा जोराचा य के ा. िक े क ठाणी ां नी सर के ी. ही ां ची धामधू म कानी
येताच महाराज अितवे गाने ा ां तात येऊन दाख झा े . इत ा वकर ते ा
मु खात येऊन पोहोचती असे ा सरदारां स वाट े न ते. ां नी ा सरदारां ी
सामना क न ां चा पराभव के ा व ां ा हजारो सैिनकां ची क उडिव ी.
जवळजवळ सहा हजार ोक ा यु ात समरभूमीवर पतन पाव े , असा कारवार व
िवजापू र येथी इं ज ापा यां चा े ख आहे .2 (नो बर सन 1664)
िवजापू रकरां ा सरदारां चा वर सां िगत ् या माणे पु रा पराभव क न ते पु न:
िसंहगडावर गबगीने आ े . कारण जु र येथे मोग ां ा सै ाची छावणी होती तेथे
आणखी ोक औरं गाबादे न रवाना होऊन ते महाराजां ा ता ाती ठा ां वर
ह ् े कर ा ा तयारीत आहे त, असे वतमान महाराजां ा कानी आ े होते.
महाराज पु न: िसंहगडावर येऊन दाख झा े , असे पा न मोग ां नी आप ी
हा चा बंद के ी.
ा माणे मोग जाग ा जागी थ बस े असे पा न महाराजां नी आप े काही
ार कृ ा नदी ा दि णे स िवजापू रकरां ा मु खात ु टा ू ट करावयासाठी
रवाना के े . असे सां गतात की, महाराजां ा तीन े घोडे ारां नी 1664 सा ा
िडसबर मिह ात बळी हरावर घा ा घा ू न ते यथे ु ट े . हरात े ोक
पळू न गे े . मराठे हर ु टू न परत गे ् यावर िक े क िदवस ते पु न: थानी आ े
नाहीत. ा हराची ू ट करावयास मजमाना ा1 ोकां नी मरा ां स मदत
के ी असा इं ज ापा यां चा ा वे ळचा े ख आहे . बळीि वाय आणखी बरीच
हरे महाराजां ा ोकां नी ु ट ी. हा असा ां स ितकडून ह दे ऊन इकडून ा
सरकाराची बािस ोर वगैरे धना हरे त: जाऊन ु ट ाचा बेत ां नी के ा.
बािस ोर हरास ज मागाने जा ाचे ठरवू न मा वणास िसंधुदुगापा ी आप े मोठे
आरमार महाराजां नी स करावयास ाव े .2 हा आप ा बेत अगदी गु
ठे व ासाठी ां नी बाहे र अ ी बातमी पसरिव ी की, मोग ां ा जु र येथी
छावणीवर ह ् ा कर ा ा तयारीने आपण चा ो आहो, अ ी गु कावणी
दाखवू न ते एकाएकी मा वणास ा झा े आिण जहाजात बसून गो ाव न
बािस ोर हरास गे े .3 (फे ुवारी स. 1665). ा हरापा ी पोहोचू न सूय दया ा
सुमारास ते हरात ि र े . तेथ े ोक अथात अगदी बेसावध होते. समु ातून कोणी
ू आप ् या हरावर चा ू न येई हे ां ा ानीमनीही न ते. एक िदवस तेथे
रा न ां नी सगळे हर ु टू न फ के े . सुरत हरा माणे च ा हरात पु ळ
ू ट िमळा ी असे णतात. ु टीचा एकंदर ऐवज दोन-तीन कोटींचा होता.
1) ो. सरकार पृ . 118. कोणी णतात की, औरं गजे बाने ा वे ळी इं जां ा
मा ावर अडीच ट े जकात माफ के ी.
2) ा ढाईत महाराजां चा पराभव होऊन ते एका िक ् ् यात पळू न गे े आिण तेथे
ां स मुस मान सरदारां नी घे र े असे इं ज ापारी णतात; परं तु मराठी
बखरकार णतात की, महाराजां नी ां चा पराभव के ा. बसातीन-इ-स ातीन
नामक बखरीत ा ढाई ा संबंधाने असा उ ् े ख आहे की, औरं गजे बाने
महाराजां वर जयिसंगास पाठिव ाची तयारी क न अिद हाकडे वकी पाठवू न
ा ा ि वाजीवर दि णे कडून ारी करावयास सां िगत ् याव न ाने जयिसंग
दि णे त येऊन पोहोच ापू व च खवासखानास मोठे सै दे ऊन महाराजां वर
पाठिव े . तो आपणां वर चा ू न येत आहे असे कळताच महाराजां नी ा ा एका
अडचणी ा िठकाणी गाठून अगदी जे र के े . ा यु ात मुस मानां चे तीन-चार
सरदार पड े . हा असा आप ा मोड होतो असे पा न खवासखान िजवावर उदार
होऊन, हाती तरवार घे ऊन रणकंदनात घु स ा. हे ाचे धाडस पा न ाचे ोक
ा ा मागून मरा ां वर तुटून पड े आिण महाराज पराभव पावू न पळू न गे े .
1) माग ् या भागात सां िगत ् या माणे मजमान याने मोग ां स भू थाप दे ऊन नेताजी पा करास ां ा
तावडीतून सोडव े ; ा ा ा गु ा व अिद हाने ा ा आप ् या नोकरीतून दू र के े होते.
2) ा वे ळी ां नी 85 साधारण जहाजे व तीन मोठी जहाजे स करिव ी असे णतात. ( ो. सरकार पृ. 308)
3) 1) ा हराचे नाव काही बखरींत बसनूर असे आहे . ि .िद. यात याचे नाव हरहसनूर असे आहे . रायरी ा
बखरीत नुसते हसनूर असे आहे . ो. सरकार याचे नाव वस र असे दे तात.
हे हर ु ट ् यावर तेथून पु ढे कूच क न कडवा , िस े वर, िमजान, अंको ा,
को े , माऊद वगैरे िठकाणे ां नी सर क न तेथे आप ा अंम बसिव ा. ां नी
गोकण, महाबळे वर ह गत क न तेथ ् या दे व थानाचे द न घे त े व तेथे
पु ळ दानधम के ा. ि वा ा1 नाईक नामेक न एक जहागीरदार बेदनूर ां तात
तं होऊन बस ा होता, ा ा ितकडे जा ापू व महाराजां नी असा िनरोप
पाठिव ा होता की, तु ी आ ां स ितवष काही पे खु दे ऊ क न तुमचा
वकी आम ाकडे ठे वावा. ास ा मग र राजाने असा जबाब िद ा होता की,
‘आ ां कडून पे खु घे ाची अस ् यास ती येऊन ा!’ हा उ ामपणाचा जबाब
महाराजां स सहन झा ा नाही. पु ढे ितकडी ां तां त वर सां िगत ् या माणे ारी
क न एक-एक ठाणी ते सर करीत चा े , ते ा तो नाईक अगदी घाब न गे ा.
ाने आप ा वकी ता ाळ महाराजां कडे पाठिव ा. ा ाबरोबर ां स मोठा
उं ची पो ाख व एक ाख पयां चे जवाहीर ाने नजर पाठिव े . ा माणे
अित ियत न ता व ेहभाव दाखवू न तो त: महाराजां ा भेटीस आ ा आिण
ाने ां ापा ी असा करार के ा की, आपण दरसा तीस पये
खं डणीदाख दे त जाऊ. ा ा ा कराराने व न तेने महाराज खु झा े व ास
अभय दे ऊन ां नी ा ापा ी उमाजीपं तास वकी णू न ठे व े . ा वे ळी
सोमराणीचे ठाणे एका जमेदारा ा हवा ी होते, ते ाने महाराजां ा ाधीन के े .
1) पार ी बखरीत याचे नाव भ ा ा असे िद े आहे . ा राजास स. 1663 म े अिद हाने आप ा अंिकत
के े असू न, तो ाच वष मरण पाव ा असे इं ज ापा यां ा े खाव न िदसू न येते; परं तु तो स. 1670 म े
मृ ू पाव ा असा इतर उ ् े ख आहे .
गोकणास आ ् यावर महाराजां नी फ बारा जहाजे ठे वू न बाकीचे आरमार परत
पाठिव े व चार हजार ोकां सह पु ढे कूच क न आणखी िक े क ापाराची हरे
ु टू न ते कारवारास आ े . ते ितकडे येत आहे त असे ऐकून तेथ ् या इं ज ापा यां नी
आप ी सगळी रोकड व इतर वा न ने ासारखी चीजव ू तेथ ् या नदीत
म त ा इमामाचे हानसे ग बत होते ात नेऊन भर ी आिण आपणही ात
जाऊन रािह े . ा हरात ा वे ळी े रखान आप ् या पाच े ोकां सह अविचत
आ ा होता. ाने महाराजां स सां गून पाठिव े की, तु ी हरात वे करावयास
या तर आ ी ाचे र ण कर ास िब कू कसूर करणार नाही. महाराजां नी
काळा नदी ा मुखा ी आप ् या सै ाचा तळ दे ऊन े रखानास असा िनरोप
पाठिव ा की, इं ज ोक आमचे क े दु मन आहे त. ां चा म ा सूड ावयाचा
आहे . े रखानाने हा ां चा िनरोप इं ज ापा यां स कळिव ा ते ा ां नी असे
सां गून पाठिव े की, आम ाकडून तु ां स ा ा ऐवजी दा गो ां ची िबदागी
िमळे . हे ऐकून महाराज पराका े चे संताप े आिण ां नी इं जां स पकड ् यावाचू न
जावयाचे नाही, असा िन चय के ा. हा ां चा बेत ऐकून े रखानाने कारवार ा
सग ा ापा यां कडून काही घे ऊन व इं जां कडून एक े बारा पौंड घे ऊन ते
महाराजां स िद े . ते हाती पड ् यावर ते तेथून िनघू न गे े . कारवाराजवळ असता
जयिसंग दि णे त येऊन आप ् या मु खावर ारी कर ा ा बेतात आहे , असे
वतमान महाराजां ा कानी पडताच ते वर सां िगत ् या माणे कारवार ा
ापा यां कडून जे काही िमळा े तेव ाने समाधान मानून ते रा ात परत
जावयास िनघा े . ां नी आप े सारे र खु ी ा मागाने रवाना के े व आपण
 त: एका मो ा पा ात बसून ज मागाने िनघा े . मनात असे की, अनुकू वारा
ाग ् यास कोकण ा िकना यावर वकर पोहोचता येऊन ितकडे ि ीची
हा चा काय आहे ते ाग ीच कळे ; परं तु वारा ितकू ागून जहाजे
चा े ना ी झा ी. ामुळे ां स बरे च िदवस पा ात खोळं बून राहावे ाग े . अ ा
रीतीने अफाट समु ात रखडत रािह ् याने आप ् या रा ां ती हा हवा व ूंचे
हा हवा काहीएक कळे नासे होते हे काही ठीक न े , असा िवचार क न महाराज
पु न: कधी आरमार घे ऊन ज मागाने मोिहमेस गे े नाहीत. कारण उघडच आहे की,
ा पु षास णभर थ बसवत नसे व े क िदव ी हे रां ा व वाितकां ा ारे
चोहोकडची मािहती कळ ् यावाचू न चै न पडत नसे, ास िदवसां चे िदवस पा ात
डु ं बत रा न जिमनीवरी मािहती मुळीच कळ ाचा माग नसावा हे कसे आवडे ?1
❖❖❖
1) ा ां ा परा माचे वणन करताना इं ज ापा यां ना महाराजां ा रणवे गाचा अ ंत अचंबा वाटू न ते असे
ि िहतात की, ि वाजी महाराजां चा दे ह वायू प असू न, ा ा पंख असावे असे ा ा ा ा वाटू ाग े आहे .
कारण ते कोण ा वे ळी गट होती याचा काहीच नेम नाही. ते आज एका जागी आहे त, तर उ ा दू र कोठे
गे ् याची बातमी येते. ा िठकाणी कडे कोट बंदोब असतो ावर ह ् ा क न आप ् या ोकां ची खराबी
करावयास ते कधीही उद् यु होत नाहीत. ा हरां स व गावास तटबंदी वगैरे काही नाही व जेथे री
बंदोब वगैरे फारसा नाही अ ाच िठकाणां वर ते ह ् ा क न ती ु टतात. ां ा ठायी उ ोग ी ता,
मसिह ु ता, जोम व चप ता ही िव ण आहे त असे जो तो बो त असतो. ( ो. सरकार पृ 119). दि ण
कोकण, उ र कानडा ां तां ती ां ा मोिहमां संबंध ाने ा इं ज ापा यां नी आणखी असे ि न ठे व े आहे
की, दि णेत व सग ा दि ण िकना यावरी ां तां त सार ा ढाया सु आहे त. येथ े राजे पर रां ी
सारखे भां डत आहे त. ि वाजीचा िजकडे ितकडे िवजय होत आहे . ा ा आवर ाचा आवाका कोणा ाही नाही.
ाचा सग ा हान-मो ा राजां ना पराका े चा धाक वाटत आहे . ( ो. सरकार पृ. 306)
 िमझाराजा जयिसंग याची ारी
दि णे कडी मोिहमेवर असता जयपू रचा िमझाराजा जयिसंग व िद े रखान अ ा
दोन सरदारां स बरोबर मोठे सै आिण यु ोपयोगी सामान व सरं जाम मुब क दे ऊन
औरं गजे बाने आप े पा रप कर ास रवाना के ् याचे कळताच महाराज मो ा
रे ने रायगडावर येऊन दाख झा े . ािह े खानाचा मोड होऊन तो परत
गे ् यावर व य वं तिसंग हतपरा म होऊन जाग ा जागी थ बस ् यावर
महाराजां वर औरं गजे ब अित य झा ा असूनही ां चा ना कर ाचा पु न: य
कर ाचे ाने इतके ां बणीवर टाक े याचे मु कारण असे होते की, ा ा ा
वे ळी त:चीच सुरि तता वाटत न ती. ाने आप ् या बापास कैदे त टाकून व
भावां स खडे चा न गादी बळकाव ी अस ् याकारणाने ा ावर के ा कोणता
संग येई याचा नेम न ता. मोअझीम यास दि णे ती सु ावर पाठिव ाचे ाने
ठरिव े होते; पण ा ा हवा ी मोठी फौज क न ास ि वाजी महाराजां बरोबर
यु करावयास सां गावे तर तो काय करी याचा नेम न ता. कारण जसे आपण
आप ् या बापा ी वतन के े तसेच आप ा मु गा आप ् या ी कर ास चु कणार
नाही अ ी औरं गजे बा ा नेहमी भीती असे. या व ाने असा बेत के ा होता की,
उ रे कडे एकंदर थर थावर झा ् यावर व आप ी स ा िनवधपणे थािपत
झा ् यावर दि णे वर आपण त: मो ा सै ािन ी ारी क न ि वाजी
महाराजां चा व िवजापू र ा अिद ाहीचा एकदम ना क न टाकावयाचा.
ि वाजी महाराजां नी ािह े खाना ा अविचत गाठून घाबरा के ा तरी ात ां नी
काही पु षाथ के ा नाही; िवजापू रकरास ते भारी झा े होते ते तरी ा सरकार ा
दु ब तेमुळे संभव े ; खरे ट े असता ते आप ् यापु ढे केवळ क:पदाथ आहे त;
ां ना िचरडून टाक ास उ ीर ागणार नाही, असे औरं गजे बा ा वाटत होते. तो
महाराजां ना ‘पहाडका चु हा’ णत असे. महाराजां ा वा िवक साम ाची ही
अ ी क ् पना औरं गजे बा ा मनात बरे च िदवस वागत होती.
महाराजां नी मोग ां ा मु खात सारखा धु माकूळ उडवू न दे ऊन बरीच ठाणी सर
के ी, सुरत हर ु ट े . आप ् या नावास राजा हे पद जोडून आप ् या नावाचे नाणे
पाड े इ ादी गो ींनी औरं गजे बास ां चा िव े षच राग आ ा होता. ात ां नी
आरमार तयार क न म े स जाणा या मोग व मुस मान या ेक ं ची जहाजे
पकडून ु ट ाचा धू मधडाका चा िव ा, ते ा आप ् या धमािव अ ी
आगळीक करणा या काफराचा एकदम ना क न टाकावा असा िन चय क न
ाने वर सां िगत ् या माणे िमझाराजा जयिसंग व िद े रखान यां स बरोबर मोठी फौज
दे ऊन रवाना के े .1 आता हे दोन सरदार पाठिव ात औरं गजे बाचा मत ब अथात
असा होता की, ां पैकी एक कोणी िफतूर झा ा तर दु सरा तरी आप ् या ी इमानाने
वागे . कारण ि वाजी महाराज ू ा सरदारां स िफतूर कर ा ा क े त मोठे
वीण होते, हे ा ा कळू न आ े होते. िद े रखानास औरं गजे बाने असा कानमं
िद ा होता की, ‘जयिसंग िहं दू अस ् याकारणाने तो ि वाजी महाराजां ी िम ाफी
होऊन काही िफतवािफतवी करी तर ती ास क दे ऊ नको! सावध रा न
बारीक बातमी ठे व व दगा खाऊ नको!’ खरे ट े असता ा दो ी सरदारां वर
औरं गजे बाचा इतबार न ता; परं तु तूत दि णे ती ूस कमकुवत कर ा ा
कामी ां चा उपयोग होई असे समजू न ां स ाने रवाना के े होते.
1) ा सरदारां बरोबर आणखी दाऊदखान, राजा रायिसं ग, सु जनिसं ग बुंदे , िकरतिसं ग (हा जयिसं गाचा मु गा),
मु ् ा यािहयन वै ती (पूव चा िवजापूरकरां चा सरदार) वगैरे इतर सरदार होते, असे ो. सरकार णतात. (पृ.
120)
2) मोडककृत अिद ाहीचा इितहास, पृ. 212
ा कामी अिद हाची मदत िमळावी ा इरा ाने औरं गजे बाने एका
विक ासमागमे ा सरकारास पु ढी आ याचे प पाठिव े . ‘‘ि वाजी फार दं गा
क न फंदिफतूर व बंड करीत आहे , मुस मानां स फार पीडा दे त आहे व सव
रयतेस अ ं त दु :ख दे ऊन उप व कर ास मागेपुढे पाहत नाही. याकरता ाचे
पा रप कर ािवषयी िढ ाई क न चा ढक के ् यास मुस मानी रा बुडून
जाई . याकरता सव मुस मानां स व आ ा उभयता मुस मान बाद हां स ा सव
फंदिफतुरीचे व बंडाचे मूळ कारण जो ि वाजी, ाचा समूळ ना क न गोरगरीब
रयतेस ा ा जाचातून सोडिवणे ा आहे . यािवषयी य कर ास य ं िचतही
आळस क न उपयोग नाही. या व आमची मनीषा अ ी आहे की, इकडून ा
खराब ि वाजी ा पा रप ासाठी मोठे ू र यो े व ि पाई रवाना होत आहे त, असेच
आपणाकडूनही रवाना ावे आिण उभयतां नी ा ि व पी सपाचे म क फोडून
ा ा गैररहा वागणु कीचा सूड ावा. या सव फंदिफतुरीचा काटा मागातून उपटू न
काढावा. असे के ् याि वाय तो कधीही वठणीस यावयाचा नाही आिण हा जबरद
उप व दे ऊ पाहणारा काटा फार बळाव ा नाही तोच काढू न टाक ् याि वाय
थता ा होणार नाही, हे आपणास पसंत पड ् यास आपण व आ ी ा
उभयता बाह हां म े साफी व िम ता राही ; काही एक कपट िकंवा वै र राहणार
नाही.’’2 हा औरं गजे बाचा िनरोप पसंत पडून अिद हाने मदत कर ाचे वचन
िद े व ाने खवासखाना ा महाराजां वर जं गी फौजे िन ी पाठव े . ा सरदारास
महाराजां नी िबकट िठकाणी गाठून ा ा ी मो ा िनकराचा सामना के ा व ाचा
पराभव क न ास िवजापु राकडे िपटाळू न ाव े , हे माग ् या भागात सां िगत े
आहे .
िमझाराजा जयिसंग व िद े रखान यां स दि णे त पाठिव े ते ा मोअझीम व
य वं तिसंग यां स िद ् ीस परत जावे ाग े . ां स परत बो ाव ाचे कारण अथात
असे होते की, ां ा हातून काहीच परा म झा ा न ता; ि वाजी महाराजां स
दाबात ठे व ाचा वकूब ां ात मुळीच न ता व ते कदािचत ि वाजी महाराजां ी
िम ाफी होऊन ां स हवा तसा धु डगूस घा ू दे त असावे , असाही वहीम ा
बाद हास आ ा असावा. ा नवीन पाठव े ् या सरदारां स औरं गाबादे चा सुभा
सां गून मु दोन कामिग या सां िगत ् या हो ा. एक अ ी की, ां नी ि वाजी
महाराजां चा नायनाट करावा व दु सरी अ ी की, िवजापू र सरकारकडून खं डणी
वे ळ ा वे ळी पोहोचत नसे, ती ां ाकडून वसू करावी व ां नी पु न: मोग ां ी
िवरोध गट के ा होता, या व ि वाजी महाराजां चा समाचार घे त ् यावर ा
सरकाराचे पा रप करावे .
जयिसंग मो ा ज त फौजे िन ी महाराजां चे पा रप करावयास दि णे त मो ा
उ ाहाने आ ा खरा; परं तु महाराजां चे परा म ा ा कानी वे ळोवे ळी गे े होते
आिण ां ची यु म ा, साहस, ौय व धमक अ ितम असून ां ा पदरचे ोक
हातावर ि र घे ऊन ढ ास सवदा तयार असत, हे ास चां ग े कळू न आ े होते.
अ ा ताप ा ी पु षा ी सामना कर ाचे काम काही सोपे न ते हे तो जाणू न
होता. या व आप ी मोहीम क ी य ी करावी या िचं तेत तो रा ंिदवस पड ा
होता, असे ावे ळी ाने औरं गजे बास पाठिव े ् या प ां व न िदसून येते. ाने ा
वे ळी महाराजां ा सग ा ूंस उठवू न ां ावर चोहोकडून एकदम िग ् ा
करिव ाचे योिज े . ाने िवजापू रकरां स असे आिमष दाखिव े की, ते ि वाजी
महाराजां वर दि णे कडून फौज पाठवू न ां स है राण करती तर ा सरकारा ा
मोग बाद हा ा जी खं डणी ितवष ावी ागत असे ती बरीच कमी कर ात
येई . ि वाय बाद हाची ा सरकारवरची व ी नाही ी होई . ाने ा स
व िडक अ ा दोन युरोिपयन गृह थां ा हाती युरोिपयन ापा यां ा प चम
िकना यावरी िनरिनरा ा ठा ां ा मुखां स अ ी प े पाठिव ी की, ि वाजी ा
पा रप ासाठी बाद ाही फौज दि णे त आ ी आहे , ित ा तु ी मदत करावी.
ि वाजीने आरमार तयार क न प चम िकनारा सगळा काबीज कर ाचा म
चा िव ा आहे , तरी ा ा आरामारास साधे तेवढा ह ावा. असेच प ाने
जं िज या ा ि ी ा ि िह े आिण औरं गजे बास असे ि न कळिव े की,
गुजराथे कडून बाद ाही आरमार दि णे कडे येऊन ि वाजी ा आरमारावर ह ् ा
करावयास ही संधी उ म आहे .
दि णे ती ा ा मराठे सरदारां ी व राजां ी महाराजां नी िवरोध के ा होता,
ां स महाराजां वर उठिव ासाठी जयिसंगाने काही ा ण वकी चोहोकडे
पाठिव े . ाने कनाटकात ् या जहागीरदारां स व राजां सही प े पाठवू न बाद ाही
फौजे स येऊन िमळावे व िवजापू रकरां स व ि वाजी महाराजां स ह ावा असे
सां िगत े . ा ा ा प ां व न बेदनूरचा ि व ा नाईक व बसवप णचा
जहागीरदार हे आप ् या ोकां िन ी जयिसंगा ा मदतीस गे े . ज ार ा राजाने
जयिसंगाकडे आप ा वकी पाठवू न बाद हाची मोहीम य ी हो ासाठी मदत
कर ाचे अिभवचन िद े . ाव न जयिसंगाने ा राजां ना असे सां गून पाठिव े की,
तु ी आप ् या भावाबरोबर िकंवा मु ाबरोबर आप े ोक दे ऊन इकडे पाठवावे
णजे तु ां स बाद हाकडून मोठी मनसब दे विवतो. जावळी ा मो याचे दोघे मु गे
बाजी आिण अंबाजी यां नी जयिसंगाकडे एक ा ण पाठवू न असे कळिव े की,
आ ां स ाचे साहा दे ऊन मोग ां ा छावणीपयत सुरि तपणे ा , तर
तुम ा रात नोकरीस राह ाची आमची तयारी आहे . ा माणे ां स
जयिसंगाने आप ् याकडे आणिव े . ां ाबरोबर आणखी माणकोजी धनगर गे ा.
अफझ खानाचा मु गा फाझ खान आप ् या बापा ा मृ ू ब ि वाजी
महाराजां चा सूड उगिव ास एकसारखा पाहत होता, तो जयिसंगास जाऊन
िमळा ा. क ् याण ां ता ा उ रे स िक े क कोळी राजे होते, ते जयिसंगा ा
तोफखा ावर एक युरोिपयन होता ा ा म थीने मोग ां स जाऊन िमळा े .
जयिसंगाने महाराजां ा पदर ाही काही अंम दारां स ाची व मो ा ाची
ा ू च दाखवू न िफतिव ाची खटपट के ी. तीमुळे पु रंदर िक ् ् यापा ी
महाराजां चे तीन हजार घोडदळ होते ावरी अंम दार आ ाजी व कहर कोळी
यां नी जयिसंगाकडे आप ा माणू स पाठवू न महाराजां स सोडून मोग ां कडे ये ाची
आप ी तयारी आहे , असे कळिव े . सुपे परग ा ा मूळ ा जहागीरदाराचे दोन
वं ज राम व हनुमंत हे चां दा ा राजाचे सरदार होते, ां ना ितकडी मु खाची
चां ग ी मािहती अस ् याकारणाने जयिसंगाने ां स आप ् याकडे बो ावू न घे त े .
ा ण हे र पाठवू न महाराजां ा संबंधाने ां ा मनां त े ष िकंवा म र होता ा
सवास वर सां िगत ् या माणे जयिसंगाने आप ् या प ाचे क न घे त े .1
हे दोघे सरदार स. 1665 ा फे ुवारी मिह ात िद ् ी न िनघू न नमदा नदी
उत न अ ीकडे आ े . महाराजां स ां ा ारीची खबर िमळताच परत वकर
यावयास िमळावे ा हे तूने ते ज मागाने येत असता ां चा ितकू वा यामुळे कसा
खोळं बा झा ा ते माग ् या भागात सां िगत े आहे . ा मोग सरदारां नी थम
औरं गाबादे स जाऊन सु ाची व था ाव ी व नंतर महाराजां ा मु खात ि र े .
जयिसंगाने सासवडास आप ् या सै ाची छावणी के ी. कारण हे िठकाण
महाराजां ा ता ात ् या मु मु िक ् ् यां ा व ां तां ा ब तेक म भागी
असून, तेथून ह ा ा िद े स आप े ोक सहज पाठिवता येती असे ा ा
आढळू न आ े होते. ि वाय येथून िवजापू रकरां ा मु खावर ारी करावयास सोपे
असून, ितकडून महाराजां ना सहा आ े असता ास अटकाव करता ये ाजोगा
होता.
1) हा मजकूर ो. सरकार यां ा ंथां तून घे त ा आहे . जयिसं गाने औरं गजेबास छावणीतून वे ळोवे ळी
पाठिव े ् या प ां ा आधाराने हा ां नी आप ् या ंथात नमूद के ा आहे . पृ. 125, 126 व 127.
सासवडास सै ाचा तळ दे ऊन ाने पु रंदर िक ् ा काबीज कर ाचा बेत के ा.
ाने पु ास बरे च ोक ठे वू न िद े . ोहगडासमोर ाने ठाणे क न तेथे 3000
ोक ठे वू न ां स ितकडून महाराजां चे ोक येऊ दे ऊ नये िकंवा जु राकडे ां स
जाऊ दे ऊ नये, असे सां िगत े . कुतुबखान या ा हाताखा ी सात हजार घोडदळ
दे ऊन पै नघाटापासून जु रापयतचा र ा राखावयास ठे व े . तळे गावा ा र ाने
मरा ां नी मोग ी अम ात ् या मु खावर ह ् ा क नये णू न ितकडे ही ाने
जागोजाग ठाणी के ी, पु णे व आसपासचा ां त महाराजां ा हाती जाऊ नये णू न
इित ामखाना ा ाने चार हजार घोडे ारां िन ी पु ास ठे व े . ोहगड व पु णे
यां ा दर ान दोन हजार घोडदळ ाने ठे वू न िद े . ि रवळ ा ठा ावर 3000
घोडदळ ठे वू न दि णे कडून पु रंदर िक ् ् यास कुमक पोहोचू न दे ाची व था
ाने के ी. ही कामिगरी स द अ ु अझीज यास सां िगत ी असून, ा ाबरोबर
बाजीचं मोरे , आबाजी गोिवं दराव व माणकोजी धनगर हे होते. सुपे येथे मजबूत ठाणे
क न पु ळ ोक ाने ठे वू न िद े . ा माणे चोहोकडून कडे कोट बंदोब
क न जयिसंग ता. 14 माच सन 1665 रोजी पु ा न िनघा ा. सासवडाजवळ
आ ् यावर ाने िद े रखानास तोफा वगैरे साम ी दे ऊन पु रंदराकडे पाठिव े आिण
पु णे व सासवड यां ा दर ान काही ोक ठे वू न िद े .
िद े रखान पु रंदराजवळ आ ा ते ा महाराजां ा काही ोकां नी ा ावर ह ् ा
के ा; पण ां चे काही एक चा े नाही. पु रंदरापा ी पोहोच ् यावर जयिसंगाने
ा ा मदतीस आणखी तीन हजार ोक व वे ढा घा ास ागणारी साम ी रवाना
के ी आिण आप ् या जवळ ा सै ाचा तळ सासवड व पु रंदर यां ा दर ान
दे ऊन त: िसंहगडास वे ढा घात ा. ि वाय ाने सहा-सात हजार ार राजगड,
िसंहगड, रोिहडा वगैरे िक ् ् यां ा आसपासचा सगळा ां त ु टू न, पोळू न, बेिचराख
कर ासाठी पाठव े . ां नी े कडो गावे ु टू न जाळू न उद् के ी. हजारो गुरे व
े तकरी ध न आण ाचा सपाटा ां नी सु के ा. ा कामिगरीवर जयिसंगाने
दाऊदखान वगैरे सरदारां स1 नेम े . ा टो ां ा व महाराजां ा ोकां ा दररोज
चकमकी झडू ाग ् या. ां पैकी िचं चवडजवळ झा े ् या एका चकमकीचे थोडे से
िव े ष वणन यवनी बखरींत आढळते. महाराजां चे पाच े घोडे ार व एक हजार
पायदळ ोहगडाकडून पु ाकडे चा ू न येत आहे , असे कळताच जयिसंगाने ां वर
दोन सरदार मोठे सै दे ऊन पाठवू न ां चा मोड के ा.2
1) हे सरदार ि वाजी महाराजां स अनुकू झा ् याचा वहीम जयिसं गास ा वे ळी आ ा होता; कारण ां नी
महाराजां ा ोकां ा हा चा ीवर करडी नजर न ठे व ् यामुळे ां स पुरंदर िक ् ् यावर कुमक वगैरे
पोहोचती करावयास व मोग सै ावर ह ् े करावयास चां ग े फाव े होते. ि वाय कुतुबखान वारं वार असे
णे की, पुरंदर िक ् ा घे ा ा नादास ागू नये. कारण तो केवळ अभे आहे . आप ् या सै ाची मा थ
खराबी होणार. ो. सरकार, पृ. 139
2) हा सगळा मजकूर ो. सरकारां ा पु काव न घे त ा आहे .
3) यवनी बखरींव न असे िदसते की, नेताजी पा कराने मोग ां ा से नेवर वारं वार छापे घा ू न तीस बरे च
है राण के े होते. एि मिह ात ाने पर ा ा िक ् ् यावर ह ् ा के ा असता मोग सै ाने ास
िपटाळू न ाव े होते.
इकडे महाराज िकना यास ागून ता ाळ रायगडावर येऊन पोहोच े व ा
झा े ् या बळ ू ी कोण ा रीतीने सामना करावा यािवषयी मस त
कर ासाठी ां नी आप ् या मु मु सरदारां स रायगडावर बो ािव े . ावे ळी
नेताजी पा करावर महाराजां ची इतराजी झा ी. कारण ू आप ् या मु खात
चा ू न आ ा ते ा ा ावर नजर ठे वू न ास साधे तेवढा ास ावा हे ाचे
काम असता तो आप ् या ारां सह ां ब ा ां तात िनघू न गे ा होता. कोणी णतात
की, ास जयिसंगाने अवदाने चार ् याव न ाने आप ् या कामाची अ ी हे ळसां ड
के ी.3 महाराजां नी ा ा ता ाळ परत ये ािवषयी कूम पाठिव ा. तरी तो
ाग ीच परत आ ा नाही. ामुळे महाराजां स ाचा अित ियत राग येऊन ां नी
ाचा सरनोबतचा ा कमी के ा व तो कत जी गुजर यास िद ा.1 ा गुजरास
तापराव गुजर असे पु ढे नाव िद े . ा सरदाराने या वे ळी फारच चपळाई दाखिव ी.
ाने ू ा सै ाची रसद बंद क न ास दाणावै रण िमळे ना ी के ी व ा ा
हा चा ीवर पु री नजर ठे वू न ासंबंधाची एकंदर बातमी महाराजां स एकसारखी
पोहोचिव ाची व था के ी.
जयिसंगाबरोबर ऐं ी हजार फौज असून तीत चां ग े कडवे व कस े े ि पाई
पु ळ होते. ाची व था फारच नामी होती व तो मोठा ार यो ा व सेनापती
अस ् याकारणाने ा ा हातून गाफी िगरी िकंवा गैदीपणा मुळीच हो ासारखा
न ता. ि वाय ाने महाराजां ा सग ा ूंस उठिव े होते. ाने महारा ात
वे करताच एकदम दोन िक ् ् यां स गराडा घात ा आिण चोहोकडून ठाणे बंदी
क न े क ठा ावर मोठमो ा सरदारां स मोठी फौज दे ऊन ठे व े . यु मो ा
जोमाने व आवे ाने क न बाद हाकडून बहादु री िमळिव ाचा ाचा पू ण िनधार
िदस ा. अ ा ब ा , ू र व फौजबंद सरदारा ी सामना क न आप ा िनभाव
ागे की नाही, हा िवचार महाराजां स ा झा ा. अफझ खान व ािह े खान ा
सरदारां स हर रे ां नी नामोहरम के े , तसा काही कार ा मोग
सरदारां संबंधाने करणे न ते. कारण ते आपणां वर कोण ाही कारे िव वास
ठे वणार नाहीत हे महाराजां स प े माहीत होते. जयिसंगासार ा चाणा , द व
यु कमात कस े ् या वीरापु ढे आप ा काही एक र चा णार नाही, अ ी
महाराजां ची पू ण खा ी होती.2 बरे , ास धम व दे ातं ा संबंधाने बो ू न
िफतिव ाचा य करावा तर िद े रखान ा ाबरोबर आहे , तो आप ा
फंदिफतूर काहीच चा ू दे णार नाही, असा महाराजां स चोहोकडून पे च येऊन पड ा.
पदर ा ोकां ची मस त घे त ी. ां चेही असेच उदासीनतेचे िवचार िनघा े . पु ढे
काय करावे अ ा िवचारात महाराज अगदी म असता ां ा अंगात दे वी संचार ी
व ितने असे सां िगत े की, ‘‘अरे बाळा, ा वे ळी संग मोठा दु धर आहे .
जयिसंगराजाचा पराभव तु ा हातून होत नाही. तु ा ास भेटावे ागे . िद ् ीस
बाद हाचे भेटीस जावे ागे . तेथे कठीण संग ा होई ; पण मी तुजसमागमे
संर णास येते. तु ा संकटां तून सोडवू न पु न: रा ास घे ऊन येते; राजा, तु ा
िवजयी करीन. यािवषयी तू अणु मा िचं ता क नको.’’ ही सगळी वा े िचटणीस व
वाकनीस यां नी ि न ठे व ी व महाराज सावध झा ् यावर ां ना वाचू न दाखिव ी. ती
ऐकून ां स मोठे समाधान वाट े .
1) सभासद णतो की, प ाळा िक ् ् यास ि ी जोहराने वे ढा िद ा ा वे ळी गड नवाच हाती आ ा
अस ् यामुळे ावर साम ी वगैरे ठे वू न ाची मजबुती कर ास अवका झा ा न ता. या व नेताजी
पा करास र घे ऊन उपरा ास यावे असा महाराजां नी कूम पाठिव ा; पण तो दू र गे ् यामुळे वे ळेवर
आ ा नाही णून ाचा ा कमी के ा.
2) ॉटवे रं ग णतो की, जयिसं गास ठार मार ासाठी तापराव गुजरास महाराजां नी पाठिव े होते.
तापरावाने जयिसं गापा ी जाऊन म ा नोकरीस ठे वा ट े . ाव न ास ा सरदाराने आप ् या तैनातीस
ठे व े . तो ा ाजवळ नेहमी रा न ाची पुढेपुढे होऊन से वा करीत असे . एके िदव ी जवळ फारसे ोक
नाहीत असे पा न ाने जयिसं गावर ह ् ा कर ाची सं ध ी साध ी; परं तु जवळ ा ोकां नी ा ा ता ाळ
पकडू न िन: के े . जयिसं गाने ा ा काहीएक ि ा न करता सोडू न िद े .
वर सां िगत ् या माणे जयिसंग िसंहगड व पु रंदर ा िक ् ् यां स वे ढा िद ् यावर ा
िक ् ् यां ा दर ान आप ् या सै ाचा तळ दे ऊन रािह ा होता. ा ा महाराजां चे
येथपयतचे सव कतृ मह ू र होते. धमर ण व रा थापना यां ी थ ते
अहिन उ ोग करीत आहे त, तो चां ग ा आहे असे ास वाटत असे. अ ा पिव
कायास उद् यु झा े ् या तेज ी पु षा ी यु क न आपणां स जय िमळे अ ी
ा ा खा ी न ती. कारण ा ा सद् हे तू ा िस थ काया-वाचा-मने क न
झटणारी माणसे ा ा पदरी असून सव यो े ा ा ी इमानाने व ारीने वागून
ाणां चे बळी ावयास सवदा िस असत, हे ा रजपू त सरदारा ा पू णपणे माहीत
होते. ते ा अ ा बळ पु षा ी यु संग कर ाचे टाळू न ास अ उपायां नी
व क न ावे व आप ी अ ू बचावू न बाद हाचीही कामिगरी बजािव ् यासारखे
करावे असा िवचार ाने मनात आण ा. दु सरे असे की, अफझ खान, ािह े खान
वगैरे सरदारां ची ज ी द ा झा ी त ीच आप ीही ावयास चु कणार नाही, अ ी
दह त ा ा दि णे त पाय ठे व ् यापासून वाटू ाग ी होती. ते ा आप ी कामिगरी
क ी तरी एकदाची उरकून महारा ातून िनसटता पाय ावा, असे ा ा मनाने
घे त े होते.1 णू न ाने महाराजां स जासुदाबरोबर प पाठवू न असे कळिव े की,
‘‘औरं गजे ब अित ब ा पात हा आहे . ा ा ी तु ी स करावे हे उ म.
ा ा ी ु क न प रणाम ागणार नाही. आ ी जसे जयपू रचे राजे
ा माणे तु ी उदे पूर ा घरा ाती ि सोदे . तु ी थोर वं ात िनपज ा असून,
िहं दू धमाचा तु ां स पू ण अिभमान आहे हे पा न आ ां स संतोष वाटतो.
धमर णाथ व स ा थापनाथ जो उ ोग तु ी चा िव ा आहे ास आमची पू ण
अनुकू ता आहे . तुमचा बचाव क न तुमची स ा कायम राखावी असे आम ा
मनात आहे . या करणी तुमचा मानस कसा काय आहे ते कळवावे .’’
अ ा आ याचे प जयिसंगाकडून आ ् याने महाराजां ची िचं ता बरीच दू र झा ी.
दे वी ा आ े माणे आप ् या मनात ा ा ी यु करावयाचे नाही व
ा ाकडूनही स कर ािवषयीचे प आ े ; ते ा आता ा ा ी साधे ा
रीतीने ेह करावा, असे महाराजां ा मनात आ े . पदर ा माणसां चाही असाच
अिभ ाय पड ा. मग ा ा ी स ाचे बो णे कर ास कोणा तरी ार
विक ास पाठवावे असे ठ न ती कामिगरी रघु नाथपं तास सां िगत ी.2
जयिसंगराजास िद व ,े अमू ् य अ ं कार, उमदे घोडे व ह ी नजर पाठवू न ास
एक प ही िद े . ा प ाती आ य येणे माणे होता : ‘‘आपण वाितकाबरोबर प
पाठिव े ते पा न अ ानंद झा ा. ते दो ी हातां त घे ऊन िपतृद नतु ् य समजू न मी
दया ी धर े . आपणाकडून प ये ाचा िकमिप भास नसता ते आ े याब परम
समाधान वाट े . िचं ता दू र झा ी. प ींचा भाव समजू न ते ममतेने भर े आहे असे
वाटते.
1) काही बखरकार णतात की, आपणां स ा मोिहमेत य िमळावे णून जयिसं गाने ते, जप व अनु ाने
चा िव ी होती!
2) ापूव महाराजां नी जयिसं गाकडे समेटाचे बो णे कर ाक रता अनेक वे ळा प े पाठिव ी होती; परं तु ात
ां चे कपट आहे असे मानून जयिसं गाने ां ा ोकां स परत ािव े होते; जयिसं गाकडू न महाराजां ना प गे े
न ते असे ो. सरकार णतात.
प पावता णीच द नास िबनिद त यावे . कोण ाही गो ीचा मनात अणु मा
आ ेप न आणता व हे परकीय आहे त अ ी िचं ता मनात अ ् पही न करता
आप ् यावर अव ं बून रािह ् याने वां क हे तू प रपू ण होऊन माझे सव कारे
क ् याण होई असे म ा वाट े . जसे आप े िचरं जीव रामिसंगराजे त त् म ा
समजू न आपण ममतापू वक प ि िह े . तेणेक न िच अित संतोष पाव े . ही अ ी
वृ ी माझी झा ी आहे की, कसे ते एक जगदं बा जाणे . तुमचे िद ् ी न दि णे त
आगमन झा े ही उ म गो घडून आ ी. मनाती सव मनोरथ िस होती अ ी
मा ा िद ाची खा ी झा ी. माझे सारे भय न होऊन मन आनंदाित य पाव े .
आपण वडी ा धमसंर णकत. बाद हाची आ ां वर इतराजी तर ब त झा ी
आहे . पु ढे काही तरणोपाय िदसत नाही, ही िववं चना आ ास ागून रािह ी आहे .
बाद हा सवाचे खावं द हे माण; परं तु ा धमास अवरोध झा ा. मय धरा
झा ी. अिवं ध उ होऊन िहं दू धम बुडवीत चा े . संपूण पु े े क न ा
थळी ते गोवध क ाग े . दे वा ये पाडून तेथे ां नी मि दी बां ध ् या. ां चा हे तू
असा की, िहं दुधमरिहत धरा करावी. हा सव कार अस वाटू न विड ां ा तापाने
व ी जगदं बे ा अनु हाने यवनां ी आजपयत मी यथा ी िवरोध के ा.
िहं दू धमाचा अिभमान िहं दू राजां नी टाक ा हे काही चां ग े नाही. ा भूमीचे रा
िहं दू राजे पु रातन काळापासून करीत आ े असून, सां त ते पद होऊन यवनां चे
अंिकत झा े आहे त, हे पा न मन उि होते. या गो ीसंबंधाने आपणां स पू ण ईषा
असावी. आता बाद हाची मी अनेक कारे आगळीक के ् यामुळे ास ोध येऊन
ाने आपणां स मजवर पाठिव े आहे , तरी पाद हाचे दरबंदगीस मी अंतर करणार
नाही. मजकडे जे िक ् े व ां त आहे त ते मी आप ् या बा बळे पररा ातून काबीज
के े आहे त. ां स बाद हाकडून उप व न होता ाचे मन मा ािवषयी ावे
हे म ा इ आहे . ा ा मनात दि ण काबीज करावयाची आहे . ास मी मनापासून
मदत करीन.’’ ा अ ा मजकुराचे प ां नी रघु नाथपं ता ा हाती िद े व ा ा
तोंडीही पु ळ गो ी कळिव ास सां िगत े .
जयिसंगाने रघु नाथपं ताची भेट आदरपू वक घे त ी. महाराजां कडून आ े ् या
नजरा ाचा ीतीपू वक ीकार के ा व मो ा े माने कु पु स े . मग ते प
वाचू न व तोंडचा िनरोप ऐकून तो फार संतोष पाव ा व णा ा, ‘‘िद ् ीपती
औरं गजे ब बाद हा काही सामा न े . तो सावभौम असून अितब ा आहे .
ा ा ी धा के ् याने कोण ाही कारे बरे होणार नाही. अ ाने प रणाम ागतो
की काय? यात िहत काय पािह े ? याउपर राजे यां नी अनमान न करता आम ा
समागमे बाद हा ा द नास िद ् ीस च ावे . आ ी त: ां स घे ऊन जाऊन
मु ाखत करिवतो. ा संबंधाने सव कारचे साहा ां स करतो. ां नी अणु मा
भय िच ात वागवू नये. जसे आमचे पु रामिसंग तसेच ि वाजीराजे आ ां स आहे त.
आ ी रजपू त स व े आहोत. आम ापासून बेइमानपणा होणार नाही, अ ी िन ा
मानून राजे यां नी उदियक ां ज िच े आम ा भेटीस यावे . मनात काही एक िद त
ध नये. बाद हापा ी राजे यां ची सव गो ींनी ि फारस क न ां स रा ास
यावयास िनरोप दे विवतो. तेथे ां चा यथायो ब मान होई असे करतो.’’ हा असा
उ ट िनरोप दे ऊन व आ े ् या विक ास व ा ं कार दे ऊन ाने गौरिव े व
महाराजां स नजराणा पाठिव ा.
िनघते वे ळी रघु नाथपं ताने जयिसंगास एकां ती गाठून ा ा ी येणे माणे भाषण
के े . ‘‘तु ी हाणे िहं दू राजे आहां . ा धम ा मयादे नु प र ण के ् यास ात
भूषण आहे . असे के ् याने ठाकूरजी तुमचे क ् याण पु पौ ादी वं परं परे ने करी .
अिवं धां नी धमावरोध के ा. ीका ी, यमुना, सर ती इ ादी महातीथ
अिवं धभयाने संपूण जनां ची रािह ी. दु यवन दु मास वत े आहे त. यासंबंधीची
ईषा तु ी अगदी टाक ी. अ ा यवनां स वं मानून तु ी सेवाधमास वृ झा ा, ही
केवळ ता होय. ा गो ीचा तु ां स अिभमान नाहीसा झा ा आहे . अ ा
थतीम े जीिवतर ण के ् याचा पु षाथ तो कोणता? ि वाजी महाराज तुमचे
े क आहे . ां ाकडून िहं दू धमाचे र ण करिवणे आप ् या हाती आहे . तरी
ां ा कतृ ाब यो अिभमान ध न ां चे साधे ा मागाने क ् याण करणे
हे आप े कत आहे , असे मी समजतो. िहं दू राजां ा कुळां त तु ी ितसूय उदय
पाव ा आहां . ि वाजी महाराजां चा ना के ् याची अपकीत आप ् या वा ास येऊ
दे ऊ नका. ां ा िजवास दगा झा ् याने आप ा दु िकक होई . ां नी तुम ा
चरणी म क ठे व े आहे . ाणदातेपणाचे य तु ी ावे .’’ हे भाषण ऐकून
जयिसंगास ाचा राग तर मुळीच आ ा नाही, पण उ ट तो अगदी े मळपणाने
णा ा की, ‘मा ाकडून राजां ना काहीएक दगा होणार नाही’ व याब
ा ापा ी ाने आणभाकही के ी.
मग जयिसंगाने रघु नाथपं ताची िद े रखान ी भेट करिव ी. महाराजां नी ा ासाठी
पाठिव े ा िनराळा नजराणा ा ा िद ा व उभयतां ा स ् ् याने असे ठर े की,
ि वाजी महाराजां नी औरं गजे बापासून कोण ा गो ी ठरवू न ावया ा ा नीट
खु ासेवार कळवा ा, णजे ां सारखा िवचार करता येई . रघु नाथपं त ाचा
िनरोप घे ऊन परत रायगडावर आ ा व महाराजां स सिव र हकीकत ाने िनवे दन
के ी. ाव न महाराजां नी आप ् या करारां ची एक यादी तयार के ी. तीती
आ य असा होता की, ‘आ ी जे ां त व िक ् े काबीज के े आहे त, ते दरोब
आमचे आ ां कडे राहावे आिण वरकड दि ण ां ताची चौथाई व सरदे मुखी
आम ाकडे चा ावी. अ ा अटींवर आप े व बाद हाचे स ावे .’ ही यादी
घे ऊन तो वकी पु न: जयिसंगाकडे गे ा. ाने ती यादी पािह ी ते ा ाची ब तेक
खा ी झा ी की, ि वाजी महाराजां चा तह कर ाचा इरादा मनापासून आहे . यात
काही फसवाफसवीचा कार नाही. ासंबंधाने ा विक ाकडूनही ाने
पथि येवर खा ी घे त ी आिण ास असे सां िगत े की, राजे आम ा भेटीस
आ ् यावर तहा ा अटी नीटपणे ठरवू .’
जयिसंग ि वाजी महाराजां ची भेट घे ऊन ां ा ी तह कर ा ा िवचारात आहे हे
िद े रखानास कळ े ते ा ा ा ाभािवकपणे असा वहीम आ ा की, हे िहं दू-िहं दू
एक होऊन बाद ाही कामिगरीस अडथळा येणार. मग तो जयिसंगाकडे येऊन,
‘‘ि वाजीची भेट घे ऊन तहाची क मे ाग ीच ठरवू नका. तो णत आहे ा
अटींवर तह होता कामा नये. सव गो ी खु ासेवार ि न बाद हाकडे पाठवा ा व
ितकडून कूम येई तसे वतन करावे . तूत आपण ा ा दोन िक ् ् यां स वे ढा
घात ाच आहे , तो पु ढे नेटाने चा वावा. मी पु रंदर घे तो आिण तु ी िसंहगड ावा,’’
असा आ ह ाने धर ा. जयिसंगाने ा ा असे सां िगत े की, ‘‘ि वाजी आम ा ी
तह क न मोग बाद हाचा अंिकत होत आहे हे फारच चां ग े आहे .
िनजाम ाहीपै की जे िक ् े व ां त ाने काबीज के े आहे त तेवढे आपणां स ा
तहाने सोडवू न घे ता आ े णजे आम ा मोिहमेचे काम झा े . हे िक ् े घे णे फार
कठीण आहे . े क िक ् ् यापु ढे हजारो माणसे खराब करावी ागती व इतकेही
क न ते हाती येती की नाही ं काच आहे . या व हे िक ् े काबीज कर ाचा
नाद सोडून दे ऊन तूत सभोवता ा ां तां तून िक ् ् यां वर दाणावै रण जा ाचे फार
तर बंद करावे , या न जा गडबड कर ाचे कारण नाही.’’ अ ा रीतीने जयिसंगाने
ा ा पु ळ समजावू न सां िगत े ; परं तु तो आप ा आ ह सोडीना. तो जयिसंगास
इतकेच णा ा की, ‘‘तु ी िसंहगड घे णार अस ा तर ा, मी जाऊन पु रंदर तर
सर करणार. काही झा े तरी बाद हाची मंजुरी घे त ् यावाचू न कोण ाही कारचा
तह ठरता कामा नये.’’
इतके बो ू न तो पु रंदरचा वे ढा िव े ष िनकराने चा िव ासाठी ितकडे िनघू न गे ा.
ाने िक ् ् यास चोहोकडून मोचबंदी के ी. या िक ् ् याचा हवा ा मुरारबाजी भू
नावा ा एका सरदाराकडे होता. ूचे सै जवळ येत आहे असे पा न ाने ास
दाणावै रण िमळू नये अ ी तजवीज क न व ावर पु न: पु न: छापे घा ू न ास
बरे च है राण के े होते. ूचा दा गोळा पे टवू न दे ऊन ाची यु सामु ी ं बे
कर ाचा धू मधडाका ाने चा िव ा होता. ू पाठीस ाग ा णजे फरारी
होऊन िक ् ् यात येऊन बसावयाचे असा म ाने काही िदवस ठे व ा होता; परं तु
अखे रीस ा ा पु रंदर िक ् ् यात कोंडून ा ासभोवती ूने चं ड सै ाचा वे ढा
िद ा. हा मुरारबाजी अित ियत ू र व ार होता. ा ा हाताखा ी ा वे ळी
अवघे दोन हजार मावळे व हे टकरी होते. िक ् ् यात दा गोळा व धा ादी साम ी
पु ळ भ न ठे व ी होती. मुरारबाजीने व ा ा ोकां नी िक ् ् याचे र ण बरे च
िदवस मो ा ौयाने के े . ूचे सै एवढे मोठे होते तरी ास मुळीच दाद िद ी
नाही. िक ् ् याखा ी हजारो मोग धडपड क न ाणां स मुक े . ां स
िक ् ् याजवळ जाता येईना.
महाराजां नी राजगडाव न केदार दरवाजाकडून रसद पोहोचिव ी व ोकां ची भरती
के ी. िक ् ् या ा एका माचीवर बु जाखा ी खडका ा सु ं ग ावू न तो पाडून
आत ि र ाचा बेत िद े रखानाने क न ा कामा ा आप े ोक ाव े . हे
िक ् ् यावर ा ोकां नी पा न ा माणसां वर पु न:पु न: छापे घा ू न ां स नको जीव
असे के े . ा कामी ूकडी े कडो माणसां चे बळी पड े ; परं तु ां चा जमाव
फारच मोठा असून, ां स आणखी वारं वार कुमक पोहोचत अस ् याकारणाने हे
सु ं ग ाव ाचे काम े वटास जाऊन बु ज जमीनदो झा ा व ू ा ोकां चा
िक ् ् या ा ा माचीवर वे झा ा. ां नी आत ि रताच घरे ु टू न जाळू न
टाक ाचा सपाटा चा िव ा. तो इकडे हे टकरी ोकां नी आप ा अचू क गोळीबार
असा झपा ाने सु के ा की, ासर ी ू ा ोकां ची अगदी धां द उडा ी. ते
सैरावै रा पळत सुट े . जो तो आप ा जीव बचाव ासाठी कोठे तरी छपू न राह ास
जागा पा ाग ा. ा माणे ां ची दाणादाण झा ी असता खानाचे आणखी पाच-
सहा हजार ोक मो ा जमावाने िक ् ् यावर चढू न येऊ ाग े . ां ावर
मुरारबाजी आप ् या सात े िनवडक माव ां सह एकदम चा ू न गे ा. उभय
प ां कड ा ोकां चे मो ा िनकराचे यु झा े . माव ां ा तरवारीं ा
सपा ाखा ी दोन हजार मोग व पठाण रणात पड े . मावळे ही बरे च धारातीथ
पतन पाव े . तरी ां नी ूचा ह ् ा डोंगराखा ी मो ा नेटाने िपटू न ाव ा.
खानाचे ोक वाट िमळे ितकडे पळत सुट े . खान त: खा ी नारायणा ा
दे वळापा ी ह ीवर ार होऊन उभा होता.
आप ् या ोकां ची दाणादाण झा े ी पा न ास अित ियत चे व आ ा आिण ाने
आप ा ितरकमठा स के ा व पु ढे सरसावू न आप ् या पठाणां स मुरारबाजीवर
चा ू न जावयास कूम के ा. ोक पळत सुट े होते, ां स मागे परतवू न ां सह तो
त: माव ां वर तुटून पड ा. ा समयी मुरारबाजीने आप ् या ौयाची अगदी
ि क के ी. ाने िद े रखानाचे पाऊ जरासु ा पु ढे पडू िद े नाही. ा ा
पदरचे पठाण एवढे कडवे होते तरी आवे ाचे वारे अंगात पु रे संचार े ् या
माव ां ा त वारींपुढे ां चे काही एक चा े ना. मुरारबाजी तर अगदी िजवावर
उदार झा ा होता. खानाचे ोक फार, ां नी आप ् या िक ् ् या ा एका माची ा
सु ं ग ावू न ती कमजोर के ी आहे ; आप ा ा रणकंदनात मोड होऊन िक ् ा
हातचा जाणार, ते ा महाराजां चे े कडो ोक थ खच घात ् याचे अपय घे ऊन
ां स काय तोंड दाखवावे , असा िवचार क न तो त: ढा िफरं ग घे ऊन आप ् या
ोकां पुढे होऊन ां स धीर व उ े जन दे त मो ा आवे ाने ढत होता. ढता
ढता ा ा समोर खानाचा ह ी िदस ा. ासरसा तो पु षिसंह ा ावर चा ू न
गे ा. ा वे ळी ाची ढा तुटून तो ूचे हार हातास े ा गुंडाळू न ावर घे त
होता. तो अगदी जवळ आ ा असे पा न खानाने ा ा हाका मा न ट े , ‘तू
मोठा ू र ि पाई आहे स. तुझा हा आजचा अद् भुत परा म पा न मी केवळ चिकत
झा ो आहे . तू ा समयी कौ घे ऊन मा ा ाधीन हो. मी तु ा मो ा यो तेस
चढिवतो!’ हे ाचे ऐकून मुरारबाजी ाचा िध ार क न बो ा, ‘तु ी
तु कडे , तुमचा िहसाब काय? मी ि वाजी महाराजां चा नोकर आहे . मी तुझा कौ
घे तो काय? मी ा रणात आप ा दे हपात करीन; परं तु तु ां स सहसा रण येणार
नाही!’ असे बो ू न खानावर आप ् या त वारीचा वार कर ा ा बेतात तो होता.
इत ात खानाने तीर मा न ाचे ि र उडिव े .1 ा माणे आप ा सरदार पड ा
हे पा न माव ां नी माघार घे त ी व ढता ढता चढू न िक ् ् याचे दरवाजे ावू न
घे त े . इत ात महाराजां कडून ां स कुमक येऊन पोहोच ी. ाबरोबर ां स नवा
दम येऊन खाना ा ोकां ी पु न: ढ ास ते तयार झा े . िक ् ् यावर नगारे , कण
वगैरे रणवा े वाजू ाग ी, ां नी ू ा ोकां वर पू ववत तोफां चा भिडमार सु
के ा.
खाना ा ोकां चा असा मोड होऊन पु ळ ि पाई ाणास मुक े तरी िक ् ा सर
के ् यावाचू न येथून जावयाचे नाही, असा ह ाने धर ा. असे सां गतात की, ाने
आप ् या डो ाची पगडी उत न अ ी ित ा के ी की, ‘हा गड घे ईन ते ा पगडी
घा ीन,’ असा िन चय क न ाने खा ची माची पु न: काबीज के ी आिण
िक ् ् या ा उ रे कडचा भग अभे आहे असे वाटू न ाने वाय े स माळ2
नावाचा एक हानसा िक ् ा आहे , तो ह गत करावा आिण ा ावर दमदमे
रचू न मु िक ् ् यावर तोफां चा मारा चा वावा असा बेत के ा. ा िक ् ् यावर
बाबाजी बोवाजी व य वं तराव बोवाजी हे दोघे बंधू हवा दार होते. ां ाजवळ
फार ी फौज न ती. िद े रखानाने ा िक ् ् यावर ह ् ा के ा ते ा मुरारबाजी
आप ् या मदतीस काही ोक पाठवी ा भरव ावर ा दोघा बंधूंनी आप ् या
थो ा ोकां िन ी ू ी मो ा िनकराची ढाई चा िव ी. ां नी बराच वे ळ
िटकाव धर ा. े वटी हे उभय बंधू रणात पड े आिण िक ् ा ू ा ाधीन
झा ा. िद े रखानाने ा िक ् ् याव न मु िक ् ् यावर तोफां चा भिडमार
चा िव ा.
1) मुरारबाजीचे ि र तुट ् यावर ा ा नुस ा कबंध ाने िक ेक यवनां ची क उडिव ी अ ी आ ाियका
आहे .
2) ा ा ां ट डफ व गड णतो.
इत ात पाऊस सु झा ा. तेणेक न ाचा मारा चा ावा तसा चा े ना.
िक ् ् यावर ा ोकां नी आप ा मोहरा पड ा णू न य ं िचत नाउमेद न होता
ा ासारखे च आ ी सव ू र असून, ािमकाय ाणां ची आ ती दे ास
उद् यु आहो हे दाखिव ाचा प ां ा अंगात पु रा संचार ा होता; परं तु
खानाने िक ् ् यावर दोहोंकडून सारखा मारा चा िव ा. ते ा ां ची िहं मत अंमळ
खच ी. खरे पाहता अ ा दु हेरी मा याखा ी तो िक ् ा जमीनदो ावा; परं तु
कमधमसंयोगाने खानाचा तोफखाना असावा तसा मजबूत न ता व त ात आणखी
पाऊस पड ् यामुळे ाचा बराच दा गोळा िभजू न खराब झा ा होता. ू असा
अ ीस पडून पु रंदर िक ् ् यावर गद क न रािह ा आहे असे पा न महाराजां नी
आप ् या तेथी ोकां स साधे तेवढी मदत क न आणखी काही िदवस असाच
दम ध न राहावयास सां गून पाठिव े . मोग ां नीही आणखी तोफा, दा गोळा वगैरे
सामान मागवू न िक ् ् यावर मो ा माणावर जोराचा भिडमार चा िव ा.
ा माणे पु रंदर िक ् ् याखा ी िद े रखानाने धडपड चा िव ी असता ितकडे
िसंहगड घे ासाठी एका सरदारास फौज दे ऊन जयिसंगाने पाठिव े होते. तो सरदार
ा िक ् ् यापा ी जाऊन ास मोच ाव ा ा उ ोगास ाग ा असता
ा ावर महाराजां ा ोकां नी पहाटे ा सुमारास अक ात छापा घा ू न ाची
फौज उधळू न ाव ी व सामानसुमान सारे ु टू न ने े . ते ा तो मोग सरदार रडत
माघारी गे ा.
मरा ां चा हा असा झपाटा पा न जयिसंग अगदी चिकत झा ा. महाराजां चे ोक
मोग ां ा छाव ां वर रा ीचे छापे घा ीत, सव र े , नाकी व चोरवाटा यां त दबा
ध न पाळतीवर राहत, ां स दाणावै रण कोठूनही िमळू नये असे करीत, ां चे
ओ ाचे बै , उं ट वगैरे हातास ागती तेवढे घे ऊन जात व सभोवता ा रानास
आग ावू न ां स घाबरवू न सोडीत. असा ां चा तुतू चा े ा पा न जयिसंंगास
येथून आपण के ा िनसटू न जाऊ असे झा े . ा माणे च िद े रखानाचे ोक पु रंदर
िक ् ् यापा ी अगदी िजिकरीस आ े आहे त, असे ा ा कळ े ते ा ाने खानास
असे सां गून पाठिव े की, ‘तुमचा हा ह ा ह काही चां ग ा न े . ि वाजी महाराजां ची
माणसे एका न एक अिधक आहे त. िक ् ा हातां त येणे कठीण आहे . एका
िक ् ् यास इतकी माणसे खराब के ी तर कोकणबंधारीचे व स ा ी ा दाट
झाडीती व रानां ती िबकट िक ् े ावयाचे झा ् यास तेथे कसे करा ? ि वाजी
महाराज आपण होऊन रण येऊन भेटत होते व तह कर ास राजी झा े होते ती
संधी थ दवडून आप ा िव वास मा गमिव ा. हे काही चां ग े झा े नाही.’ हे
जयिसंगाचे णणे खानास ावे ळी संयु क वाटू ाग े . कारण ास पु रंदर
िक ् ् यापा ी जो थोडासा अनुभव आ ा ाव न ास असे वाटू ाग े होते की,
ि वाजी महाराजां चे िक ् े काबीज कर ाचे काम अितिबकट आहे . मग ाने
जयिसंगास असा उ ट िनरोप पाठिव ा की, ‘पु न: एक वे ळ राजकारण क न
िव वास दाखवू न ि वाजीराजे भेटीस येऊन तह करती असे करावे . आ ी अ ी
ित ा के ी आहे की, िक ् ा घे ऊ ते ा उतर े ी पगडी परत डो ास घा ू . तरी
ां नी आमचे िन ाण ा िक ् ् यावर नेऊन ावू ावे आिण मग तहात पािहजे तर
तो िक ् ा ां नी आप ् याकडे ठे वावा.’
िद े रखाना ा दु रा हा व जयिसंगाने महाराजां ा विक ास िनरोप िद ा होता;
परं तु ाची आता बरीच रग िज न तो आपण होऊन तहाची गो बो त आहे , असे
पा न ाने महाराजां कडे आप ा वकी पाठवू न असे बो णे ाव े की, ‘तुमचे
णणे आ ां स मा आहे . मा पु रंदर िक ् ् यावर खाना ा आ हा व आमचे
िन ाण ावू ावे . मग तहात तो िक ् ा हवा अस ् यास परत ा. तु ी आ ां स
भेटून जे काही करार करावयाचे ते करावे . ां ची यादी बाद हाकडे पाठवू न ां स
मंजुरी आणिवतो. तु ा ा जो ास पोहोच ा आहे तो मनास आणू नये. आम ावर
पू ण भरवसा ठे वू न िबनिद त आम ा भेटीस यावे .’ हा िनरोप महाराजां स आ ा
ते ा ां स अंमळ बरे वाट े . हे मह ंकट कसे दू र होते याची ां स िचं ता ागून
रािह ी होती. तरी ा वे ळी ां नी बा ा ारी थोडे से आढे वेढे घे त े . ां नी
जयिसंगास असा उ ट जबाब पाठिव ा की, ‘तुम ाकडून िव वास राख ा गे ा
नाही. आ ी तह कर ास तयार असता तु ीच तो िबघडिव ा. पु रंदर िक ् ् यावर
तुमचे िन ाण ावू दे णे तर दू रच रािह े ; परं तु ा िक ् ् यापु ढची खानाची फौज
उठवू न माळ (व गड) ाने घे त ा आहे तो परत ावा, णजे भेटीस येऊन तह
कर ाचा िवचार पा .’ हे ां ाकडचे बो णे आ ् यावर जयिसंगाने ां ची अट
कबू क न ां स पु न: िव वास वाटे असा िनरोप पाठिव ा.
1) मनु ी णून एक युरोिपयन अंम दार जयिसं गा ा तोफखा ावर होता, तो आप ् या पु कात णतो की,
महाराजां चा आप ् यावर भरवसा बसावा णून जयिसं गाने हर य के ा आिण ां स असे आ वासन िद े की,
तु ी मजवर पूण िव वास ठे वा तर बाद हाकरवी तुमचे सव हे तू पूण करिवतो. हा युरोिपयन आणखी असे
णतो की, ि वाजी महाराजां चे आिण आप े अनेक वे ळा भाषण झा े . ा वे ळी ां ा अंगी चौकसपणाचा
गुण अ ितम िदसू न आ ा. ां नी युरोिपयन ोकां संबंध ाने वगैरे आपणां स े कडो न के े .
2) बुंदे े व ां ट डफ हे णतात की, मोग ां चे सै पुरंदर िक ् ् यावर गद क न रािह ् यामुळे ि वाजी
महाराज घाब न जाऊन काही ोकां िन ी जयिसं गा ा छावणीत आ े व बाहे री एका चौकीदारास
जयिसं गाकडे पाठवू न ां नी असे कळिव े की, आपण तुम ा भे टीस आ ो आहोत. जयिसं गाने आप ा मु गा
िकरतिसं ग यास ां ना सामोरे पाठिव े व ां ना मो ा इतमानाने आप ् याजवळ आण े . जयिसं ग त:
आप ् या तंबू ा दारापयत ां स भे टावयास आ ा व मो ा आदराने आि ं गन दे ऊन ‘अ ा रीतीने आम ा
ाधीन हो ाचे कारण काय?’ असे ाने ां स िवचार े , ा ू र परा मी पु षास पाहावयास छावणीती
ोकां ची तंबू ा दारापा ी एकच गद झा ी. खाफीखान णतो की, ि वाजी महाराजां ची बायको व इतर
िक ेक नात ग िसं हगडावर होते. मोग ां नी ा िक ् ् यास वे ढा घात ा होता, तो उठवावयास ावू न िकंवा
अ कारे ां स तेथून सोडिवणे नाही, असे पा न केवळ ां ा बचावासाठी ां नी जयिसंं गास रण
जा ाचे मनात आणून ाची मु ाखत घे ाची आप ी इ ा ास कळव ी. ते ा ा सरदाराने एका
मुन ी ा ारे असा उ ट िनरोप पाठिव ा की, तु ी िन पटपणे रण येणार असू न तुमचे िक ् े आम ा
ाधीन करा तर तुमची िवनंती मा क , नाही तर तु ी आ ् या वाटे ने परत जाऊन ढाई सु ठे वा!‘
ावर महाराजां नी ा ा असे कळिव े की, ‘आपण अगदी ख या िद ाने तु ां स रण आ ो आहो.‘ मग
जयिसं गाने महाराजां स आणावयास एक मो ा दजाचा सरदार सामोरा पाठिव ा.
ा माणे जयिसंगाने खातरजमा क न पु रा इतबार दाखिव ा1 ते ा महाराजां नी
ा ा भेटीस जा ाचे मनात आण े . आप े बडे बडे सरदार व मु ी बरोबर
घे ऊन व महा दार, चोपदार वगैरे सव राजिच ां िन ी ते जयिसंगा ा भेटीस
िनघा े .2 ां नी खास सेवेसाठी घे त े ् या नोकरां ा अंगावर ब मो अ ं कार व
व े होती. सरदार व मु ी यां ा अंगावर भरग ी पोषाख व जवाहीर होते. बरोबर
बरे च िनवडक मावळे व हे टकरी घे त े होते. ां नाही उ म पे हराव िद े होते. ह ी व
घोडे चां ग े ंगार े असून, ां वर मु ी व सरदार आ ढ झा े होते. खु
महाराजां चा पे हराव अगदी साधा होता. ते हाती तीरकमान घे ऊन ह ीवर बस े होते.
अ ा थाटाने ते जयिसंगा ा भेटीस आ े . आपण येत आहोत हे कळिव ासाठी
ां नी रघु नाथपं तास पु ढे पाठिव े होते. ते जवळ आ े असे कळताच जयिसंग बरोबर
काही ोक घे ऊन ां स सामोरा गे ा. जयिसंग आपणां स सामोरा आ ा असे पा न
महाराज ह ीव न खा ी उत न पु ढे पायी चा त गे े . जयिसंगही आप ् या
ह ीव न उत न पु ढे चा त आ ा. ां नी एकमेकां स े माि ं गन िद े . ाबरोबर
उभयप ां ची वा े वाजू ाग ी. मोग ां ा राती अमीर-उमराव सगळे
आपाप ् या तंबूंतून बाहे र पडून महाराजां स पाहावयास गबगीने धाव े . ां चे ते तेज
व ऐ वय पा न ते केवळ चिकत झा े . हा दि णचा राजा फार चां ग ा ोभतो असे ते
आपापसां त बो ू ाग े .
जयिसंगाने महाराजां स आप ् या अंबारीत बसवू न वाजतगाजत डे यात ने े . तेथे
गे ् यावर ते एका आसनावर बस े . सरदारां सरदारां ा ओळखी क न िद ् या.
महाराजां ची ती इ त पा न जयिसंग अगदी दं ग होऊन गे ा. तो ां ची ब त तारीफ
क न णा ा, ‘‘तु ी तापाने िहं दू धमाचे र ण करीत आहात. दि णे ती
मुस मान बाद हां स तु ी जे र क न औरं गजे ब बाद हासही िचं तेत पाड े आहे .
याब तुमची िजतकी वाखाणणी करावी िततकी थोडीच आहे . आ ी तु ास सव
कारे अनुकू आहोत. आ ां स तुमचा पू ण अिभमान आहे . तु ी आ ी काही
िनराळे नाही. आमचा पु रामिसंग तसे तु ी म ा आहात. इत:पर काही एक िचं ता
क नका. तुम ा इ े माणे बाद हाकडून सव काही व था करिवतो.’’
जयिसंगाचे असे े माचे व आदराचे भाषण ऐकून महाराज णा े , ‘‘तु ी म ा
विड ां समान आहात. तुम ा ठायी माझा पू ण भाव आहे . मी िमळिव े े रा सारे
तुमचे आहे . मीही तुमचाच आहे . विड ां ा मां डीवर माझे े कराचे उसे आहे .
तुम ा आ े माणे मी द नास आ ो आहे . या गो ीचा अिभमान ध न जे यो
िदसे ते कर ास वडी समथ आहे त. तु ां स जे िक ् े पािहजे त ते दे ास मी
तयार आहे .’’ हे अितन तेचे भाषण ऐकून जयिसंगराजा संतोष पाव ा. मग तो ां स
णा ा : ‘‘िद े रखान हा मोठा डौ ी अरब उमराव आहे . तो बाद हा ा मो ा
मेहरबानीत ा आहे . ास आधी अनुकू क न घे त े पािहजे . तु ां स ा ा
भेटीस जाणे ा आहे . तुम ाबरोबर माझे रजपू त नोकर व एक मोठा ू र व
इ तदार सरदार दे तो.’’ महाराज णा े , ‘‘मी तुम ा सां ग ाबाहे र नाही. ा ा
भेटीस जा ास म ा हरकत नाही. तुमचे अभय अस ् यास म ा ाची भीती
िब कू वाटत नाही.’’
मग जयिसंगाने आप ा मामा सुभानिसंग यास बरोबर दे ऊन व महाराजां स एका
ह ीवर बसवू न िद े रखानाकडे पाठिव े . हा खान ा वे ळी पु रंदर िक ् ् या ा
दरवाजापा ी होता. महाराज जयिसंगराजा ा छावणीत येऊन ा ा भेटून
आप ् याकडे येत आहे त हे ऐकून ा ा बरे वाट े नाही. िक ् ा सर कर ाची
ित ा आपण के ी ती आता थ जाते हे मनात येऊन तो मानी पु ष फारच खजी
झा ा व े वटी ा मोिहमेचे सगळे य रजपू त सरदारां स ा होते हे पा न ास
म रही वाट ा. हे िहं दू-िहं दू एक होऊन आप ् या मोिहमेस यां नी खो आण ा आिण
जयिसंगाने आप ा िवचार घे त ् यावाचू न वाटे तसा तह के ा, याब ास राग व
वहीम आ ा; परं तु महाराज जवळ आ े असे कळताच केवळ सामोपचाराथ तो
ां स सामोरा गे ा व ां स आप ् या गोटात आणू न दोघे ही एका िबछायतीवर
ोडा ी टे कून बस े .
खानास महाराजां चा इतबार िब कू न ता. तो आप ी े जवळ अगदी स
ठे वू न मो ा सावधिगरीने बस ा. तहासंबंधाने बो णे सु होऊन सुभानिसंगाने
महाराजां चे णणे खानास समजावू न सां िगत े . ते ा खानाने थोडासा नसता आव
दाखवू न ट े की, ‘मी हा िक ् ा ह गत क न आती एकूण एक मनु ां ची
क उडवीपयत तुमचे काही एक ऐकणार नाही!’ महाराजां नी ास ट े की,
‘िक ् ा आप ाच आहे . तो घे ाची तसदी िवनाकारण क ा ा? ा िक ् ् या ा
दरवाजा ा चा ा आपणां स ावयास आण ् या आहे त. ा ा! माझे सगळे िक ् े
व ां त आप ् या ता ात आज आ े आहे त असे समजा. म ा मा ा अपराधाब
मा करावी अ ी माझी िवनंती आहे . बाद हा ा पदर ा आप ् यासार ा ू र
सरदारां ी झुंज ाचे धाडस करणे हा ु वे डेपणा आहे . तरी माझे आजपयतचे
वतन मनास न आणता माझी बाद हापा ी रदबद ी क न तो म ा आप ् या पदरी
नोकरीस ठे वी असे करा. आपण ि फारस करा तर माझे ऊिजत हो ासारखे
आहे .’ हे न तेचे भाषण ऐकून व िक ् ् या ा चा ा आप ् या हाती िद े ् या पा न
खान अगदी खु झा ा आिण णा ा, ‘जयिसंगराजे वडी आहे त. ते बाद हा ा
िव वासात े आहे त. आ ी ां चे केवळ अंिकत आहो. ते जे काही करती ते
आ ां स मा आहे .’ असे बो ू न खानानेच महाराजां स दोन घोडे , एक त वार, एक
र खिचत खं जीर व दोन भरजरी व े नजर के ी. मग ां ाबरोबर तो जयिसंगा ा
छावणीत आ ा आिण ां चा हात ध न ां ना जयिसंगा ा हाती िद े . मग ाने
पु रंदर िक ् ् याचा वे ढा उठिव ा.1 महाराजां नी जयिसंगास, खानास व ां ा
ब ा-ब ा सरदारां स मो ा थाटाची मेजवानी िद ी. ां नीही महाराजां स व ां ा
िनवडक ोकां स मेजवानी िद ी.
महाराजां स िनरोप दे ताना जयिसंगाने ां स एक झगा, एक घोडा, एक ह ी व ि रपे च
एवढे नजर के े . महाराज ा वे ळी जयिसंगा ा भेटीस िन: आ े होते. खानाने
िद े ी त वार ां नी थोडा वे ळ कमरे स अडकवू न पु न: काढू न ठे व ी आिण ट े
की, ‘मी िन: सेवका माणे बाद हाची एकिन पणे सेवा करीन!’ ही अ ी
ीनता दाखवू न ां नी पु रंदर िक ् ् याचा वे ढा उठवावयास ावू न ात सात हजार
माणसे अडकून पड ी होती ां स सोडिव े .
िक ् े महाराजां नी काबीज के े होते ते ां ाकडे िनवे ध राहावे आिण ही सगळी
आपणां स िद ् ी ा बाद हाकडून जहागीर िमळा ी आहे असे समजू न ाचे
अंिकत ीका न महाराजां नी राहावे ां चा मु गा संभाजी, जो ा वे ळी केवळ
आठ वषाचा होता, ा ा बाद हाकडून पाच हजार ारां ची मनसब िमळावी
िनजाम ाहीती आप े विड ोपािजत ह महाराज सोडून दे ती ां ा
मोबद ् यादाख िवजापू र सरकार ा अम ाती ां ताचा जो मु ू ख मोग
िजं कती ातून घाटावरचा पाच ाख होन उ ाचा व कोकणात ा चार ाख होन
उ ाचा ां त महाराजां ना ावा, अिद हा ा अम ाती घाटावर ा ां ताची
चौथाई व सरदे मुखी वसू कर ाचा ह महाराजां ना ावा व जं िजरा ां ा
ाधीन करावा.1 ा े वट ा तीन अटी औरं गजे बास मा होऊन ाब चे
ा ाकडून फमान आ े तर महाराजां नी ास चाळीस ाख होन पे खु णू न
ावे , ही र म तीन वषास ाख पयां ा ह ां नी भरावी व मोंग ास साहा
कर ासाठी महाराजां नी आणखी ार चाकरीस ठे वावे त महाराजां नी जयिसंगापा ी
अ ी अजीजी के ी की, मी बाद हाचे अनेक अपराध के े आहे त, ा ापु ढे
दाखवाय ा म ा तोंड नाही, तरी म ा इतर सरदारां माणे बाद हा ा दरबारात
हजर राह ाची स ी होऊ नये माझा संभाजी ां ा दरबारी राही आिण तु ी
दि णे त मोहीम करा ते ा म ा सां गा ती नोकरी बजाव ास मी त र राहीन.
ा अ ा क मां ची यादी जयिसंगाने अजा ा पाने औरं गजे बाकडे पाठिव ी व
अ ी ि फारस के ी की, ‘ि वाजी महाराज बाद हा ा फार उपयोगी पडती ते
दि ण दे ाचे केवळ िक ् ी आहे त ां ची िवजापू रकरां ी अ ाने पु री फारकत
हो ाचा संभव आहे ि वाय िवजापू रकरां चे इकड ा डोंगरां वरी व जं ग ां ती
िक ् े व ां त काबीज कर ाचे काम अितिबकट आहे , ते ां ा मदतीने सहज
सा होई हे आप ् या सेवकवगात सामी होती ते ाच दि णदे िजं कता
येई .’ या अजात महाराजां नी जयिसंगा ा सूचनेव न कृतापराधाची मा मागून
बाद हाचे द न घे ाची इ ा द व ी होती.
हा अज औरं गजे बाकडे गे ् यावर ाने महाराजां स एक मोठे प ि न ां ा
अजाती ब तेक क मे कबू के ी िवजापू र ा रा ात चौथाई व सरदे मुखी हे
ह वसू कर ाचा अिधकार महाराजां नी मािगत ा होता तो ाने ां स अ ा
अटीवर दे ाचे कबू के े की, जयिसंगास िवजापू रकरां वरी मोिहमेत महाराजां नी
आप ् या सै ािन ी मदत करावी व ती ाही बुडिव ा ा कामी मनापासून झटावे
व जे पे खु ां नी ावयाचे के े होते ाचा पिह ा ह ा भरावा
1) ो. सरकार णतात की, पुरंदर िक ् ् यासभोवता चे सगळे बु ज व मा ा मोग ां नी सर क न तेथून
मु िक ् ् यावर तोफां चा मारा चा िव ा. ते ा िक ् ा ू ा हाती जाऊन आत ् या आप ् या उर े ् या
ू र ि पायां ची क उडते व ां ची बायका-मु े ां ा हाती ागून ां ची िवटं बना होते, ती टाळावी णून
महाराज फ सहा ा ण बरोबर घे ऊन जयिसं गा ा तंबूत तहाचे बो णे करावयासाठी गे े . ा वे ळी जयिसं ग
ा िक ् ् यापा ीच होता. तहा ा अटी ठरत असता ाने िक ् ् यावर सारखा भिडमार चा िव ाचा कूम
िद ा होता. तो बंद क न िक ् ् यावर ा ोकां स वाचवावे णून महाराजां नी आप ा एक कामदार खाना ा
सरदाराबरोबर पाठवू न आत ् या ोकां स ढ ाचे बंद क न िक ् ा खाना ा ाधीन करावयास सां िगत े .
2) कोणी णतात, पंचवीस िक ् े व कोणी णतात, स ावीस िक ् े सोडू न ावे असे ठर े होते. ो.
सरकार णतात की, तेवीस िक ् े सोडू न दे ाचे ां नी कबू के े . रा. राजवाडे यां नी आप ् या आठ ा
खं डात मोग ां कडी एक यादी िसं के ी आहे . तीत ही सं ा वीस आहे . ो. सरकार तर तेवीस
िक ् ् यां ची नावे देखी दे तात ा सग ा ां ताचे उ चाळीस ाखां चे होते असे खाफीखान णतो. ा
ां ताचे उ दहा ाख पये होते असे णतात ो सरकार वरी तेवीस िक ् ् यां चे उ चार ाख होन
णजे वीस ाख पये व बारा िक ् ् यां चे उ एक ाख होन णजे चार ाख पये होते असे णतात
1) ो. सरकार ा े वट ् या दोन अटी दे त नाहीत.
जं िज यासंबंधाचे क म मा ाने कबू के े नाही जयिसंगा ा िवनंतीव न
औरं गजे बाने ि वाजी महाराजां स फमान व ख ात (ि रपाव) ही पाठिव ी वर
सां िगत ् या माणे ां नी पु रंदर मोग ां ा ाधीन क न आणखी िसंहगड ां चा
सरदार िकरतिसंग या ा ाधीन के ा आिण संभाजी ा मोग ां ा उ सेननामक
रजपू त सरदाराबरोबर जयिसंगा ा छावणीत पाठवू न िद े
करारा माणे महाराजां नी जयिसंगास िवजापू रकरां वर ा मोिहमेत दोन हजार ार व
आठ हजार पायदळ एव ा सै ािन ी मदत के ी पिह ् याने ां नी फ टण ा
बजाजीराव िनंबाळकरा ी यु क न ाचा पु रा मोड के ा व फ टण ह गत
के े हा िनंबाळकर महाराजां चा नात ग1 असून ां ा ी स ो ाने कधीही
वाग ा न ता तो िवजापू र सरकारचा एकिन सेवक णिव ातच मोठा गौरव
मानीत असे ा िनंबाळकरा ा ता ात त ोरा नावाचा िक ् ा होता; तोही
महाराजां ा माव ां नी छापा घा ू न घे त ा ा माणे मागात जे जे िक ् े ाग े ते
ते महाराज काबीज करीत चाा े
अ ् ी अिद हा मोग ां ी झुंज ाची कडे कोट तयारी करीत होता,परं तु
मोग ां ा माग ां चा कसाबसा िनका ावू न ां ची मोहीम मागे परतवू न
ाव ाचीही खटपट ाने चा व ी होती; पण तीत ास य िमळा े नाही
जयिसंग व िद े रखान यां नी आप ् या फौजे सह िवजापू रकरां ा मु खात वे
क न ां त व िक ् े काबीज कर ाचा सपाटा चा िव ा े वटी मंगळवे ढे येथे
मोग ां ची व िवजापू रकरां ची गाठ पडून मो ा िनकराची ढाई झा ी ा वे ळी
िवजापू रकरां ा सै ात पु ळ मराठे े सरदार होते ां त महाराजां चे साव भाऊ
ं कोजीराजे हे मुख होते ा मराठे सरदारां नी ा यु ात आप ् या ौयाची व
यु कौ ् याची अगदी पराका ा के ी ां तून िव े षत: ं कोजीराजां नी फारच
परा म के ा इकडे मोग ां ा तफ ने महाराज आिण तापराव गुजर हे ढत होते
ां नी तर केवळ अचाट धै य व कु ता गट क न जयिसंगादी मोग सरदारां ना
अगदी थ क न सोड े जी जी कामिगरी ां स सां िगत ी ती ती ां नी उ म
कारे बजावू न तीत पू ण य संपािद े ा ढाईत िवजापू रकरां चा अथात पराभव
झा ा. पु न: आणखी एक वे ळ महाराजां नी िकरतिसंगाबरोबर िवजापू रकरां ा
सै ावर ह ् ा क न ां चा पु रा मोड के ा
1) बजाजी िनंबाळकराची बहीण सईबाई ही महाराजां स िद ी होती आिण ां ची मु गी सखू बाई ही बजाजीचा
मु गा महादजी यां स िद ी होती. असे सां गतात की, ा बजाजी ा िवजापुरास नेऊन अिद हाने अटकेत
ठे े व े आिण ास असे सां िगत े की, ‘तु ा िजवािन ी सु टून जावयाचे असे तर मुस मान हो.’ हे असे सं कट
ा झा ् याकारणाने ाने मुस मानी धम नाइ ाजा व ीकार ा. तेणेक न ा ा घरा ात े कडो वष
चा त आ े ी जहागीर ा ाकडे कायम रािह ी आिण अिद हा ा मु ीने ा ा ी िववाह के ा; पण
पुढे ा ा ि वाजी महाराजां ा मातु ी िजजाबाई यां नी मराठामंडळ जमवू न व ाणा सं कट ओढव ् यामुळे
हे धमातर करणे ा झा , ा सबबीवर ा ा ु क न घे ासाठी ा ाधार काढवू न ा ा पुन: िहं दू
धमात घे त े आिण तो असा पावन झा ा यािवषयी कोणा ा मनात िकंतु रा नये णून ि वाजी महाराजां ची
क ा सखू बाई ही ाचा मु गा महादजी यास िद ी असे णतात.
महाराजां ा अंगचे असे अ ौिकक धै य, ौय व यु चाप ् य पा न जयिसंगराजा
अगदी दं ग होऊन गे ा ाने ां ची अित य वाहवा क न औरं गजे बास ढाई ा
हिककतीचे एक प पाठिव े ात महाराजां ची व ां ा ोकां ची अित ियत ु ती
के ी ाव न ा बाद हाने महाराजां स पु न: एक प पाठवू न ां ची ात फारच
तारीफ के ी आप ् या फौजे स असे उ म साहा के ् याब ां चा यथोिचत
गौरव के ा आिण आप ् या मेहरबानीचे सूचक णू न ास ि रपाव आिण
र खिचत खं जीरही पाठवू न िद ी
जयिसंगाने िवजापू रपयत ू ा ोकां स िपटाळीत ने े खरे ; परं तु िवजापु रास वे ढा
घा ास ागणारी तोफां ची वगैरे साम ी ाने बरोबर घे त ी नस ् याकारणाने
ा ा माघार ावी ाग ी दु सरे असे की, अिद हाने मोग ां ी ट र दे ाची
ज त तयारी के ी असून िवजापू र ा िक ् ् यात अ साम ी, ोक व तोफा वगैरे
यां ची उ म तरतूद क न ठे व ी होती या व ा वे ळी ा ा ी सामना के ् याने
य ा ी हो ाचा संभव ा ा फारसा िदस ा नाही तो आप े ोक घे ऊन मागे
िफर ा, ते ा ा ावर िवजापू रकरां नी वारं वार ह ् े क न ास है राण
कर ाचा य के ा; पण महाराजां ा ोकां नी ां चे फारसे काही चा ू िद े नाही
ा वे ळी नेताजी पा कर, ास मोग ोक िति वाजी णत, ाने अित ियत
मदु मकी दाखिव ी असे णतात ा माणे पीछे हाट करावी ाग ी ती केवळ
ि वाजी महाराजां नी मनापासून साहा के े नाही, असे िद े रखान वगैरे सरदार
णू ाग े आिण ां स अटकेत ठे वावे असे ते जयिसंगास सां गू ाग े .1 इकडे
महाराजां नी जयिसंगा ा असे सुचिव े की, आप ् याबरोबर काही ोक िद ् यास
आपण जाऊन िवजापू रकरां कडचा प ाळा िक ् ा सर करतो हे ां चे णणे
कबू क न ाने ां स ा मोिहमेवर रवाना के े ; परं तु ा िक ् ् यावर
िवजापू रकरां चा बंदोब उ म कारचा अस ् याकारणाने तीत ां स य आ े
नाही ि वाय नेताजी पा कर ा वे ळी महाराजां वर होऊन िवजापू रकरां ना
िमळा ा होता. महाराजां चे हजारो ोक ा िक ् ् यापु ढे ठार झा े ते ा िनरा
होऊन ते त: िव ाळगडाकडे िनघू न गे े आिण ां चे काही ोक प ाळा
िक ् ् या ा आसपास धामधू म करीत रािह े ामुळे ा िक ् ् यावर सहा हजार
ोक होते, ां स महाराजां चा िकंवा मोग ां चा पाठ ाग करता आ ा नाही
िव ाळगडास आ ् यावर महाराजां नी दोन हजार ोक एका मुस मान
सरदाराबरोबर दे ऊन फों ास वे ढा दे ासाठी पाठिव े आत ् या िवजापू र ा
ोकां नी दोन मिहने िक ् ा ढिव ा; पण े वटी ते हार खा ा ा बेतात आ े
इकडे अिद हाने मजमान, ि ीमसाऊद वगैरे सरदारां स बरोबर पाच हजार
घोडे ार व एक हजार पायदळ दे ऊन फों ाचा वे ढा उठिव ास पाठिव े हे ोक
ितकडे चा े असता वाटे त एका टे कडीवर ि वाजी महाराज आप ् या थो ा
ोकां िन ी तळ दे ऊन आहे त अ ी बातमी ां स ाग ् याव न ा ावर एकदम
घा ा घा ाचा ां नी बेत के ा आिण ा िद े कडे ां नी आप ा मोचा िफरव ा
िबनी ा फौजे त महाराजां चा िम मजमान होता
1) मनु ी णतो की, ि वाजीचा वध करावा अ ी मस त िद े रखानाने जयिसं गा ा अनेक वे ळा िद ी आिण
तो ही गो करावयास धजत नसे तर आपणा ा ती करावयास परवानगी ावी इं ज ापा यां ा ा वे ळ ा
े खाव न असे कळते की, ि वाजी महाराजां नी िद े रखानास असे सां िगत े की, आपण दोन िदवसां त िवजापूर
सर क ही अ ी ां नी ास भर िद ् याव न वीस हजार ार घे ऊन तो िवजापुरावर चा ू न गे ा; परं तु
ा ा ा मोिहमेत य आ े नाही, ाव न िद े रखान आप ा ाणघात करी ा भीतीने महाराज पळू न गे े
जे ां ा काव ीत ट े आहे की, महाराज जयिसं गाचा िनरोप घे ऊन रायगडास आ े
 ाने रणवा े वाजवू न ां ना ू जवळ आ ् याचा इ ारा िद ा ाबरोबर ां नी
तेथून पळ काढ ा मसाऊदखानाने ां चा पाठ ाग के ा व ां चे दोन े ोक ठार
के े ; पण ते ू ा तावडीतून िनसटू न गे े ूचे ोक पु ळ अस ् याकारणाने
ां नी ां ा ी सामना के ा नाही ां चा पाठ ाग कर ाचे सोडून मसाऊद परत
येत असता महाराजां नी मजमानास ेहभावाची प े पाठिव ी, ती ा ा हाती
ाग ी ती ाने अिद हाकडे पाठवू न िद ी ती पा न अिद हाने
मजमानास असे धमकीचे प ि िह े की, तुम ा ा िनमकहरामीब तु ां स
नोकरीव न दू र कर ाची पाळी न यावी असे तु ां स वाटत अस ् यास फों ाचा
वे ढा उठिव ाची व था करा, ाव न मजमानाने आप ् या ितकडी एका
अम दारास असा िनरोप पाठिव ा की, साधे तो उपाय क न फों ाचा वे ढा
उठवा. ा अंम दाराने महाराजां ा सरदारां स व न ेहभाव दाखवू न ां ा
छावणीवर अक ात घा ा घात ा आिण ां ा ोकां स फों ाजवळू न उधळू न
ाव े हा असा दगा के ् यामुळे मजमानािवषयी महाराजां ा मनात िवतु आ े
मजमान इतकेच क न रािह ा नाही, ाने मोहीम पु ढे चा वू न फोंडे, कुडाळ,
बां दे, िडचो ी, साकळी वगैरे हान-मोठी गावे ह गत के ी ानंतर महाराजां ना
औरं गजे बा ा भेटीस जावे ाग े णू न िवजापू रकरां ा मु खात ां ना पु नरिप
ाग ीच मोहीम कर ास अवसर सापड ा नाही
ा माणे महाराज आप ् या मु खात परत गे े आिण नेताजी पा करासारखा ू र
यो ा िवजापू रकरां स जाऊन िमळा ा हे काही ठीक नाही असे मनात आणू न
जयिसंगाने नेताजीस पाच हजारां ची मनसब व अडतीस हजार पये रोख दे ऊ क न
आप ् याकडे आण े .1 ा वे ळी आणखी कुतुब हा अिद हा ा मदतीस
आ ् याचे वतमान जयिसंगा ा ाग े , ते ा ि वाजी महाराज ां स जाऊन िमळा े
तर आप े काय मुळीच साधावयाचे नाही, असे वाटू न ाने औरं गजे बास असे ि िह े
की, ा संगी ि वाजी ा कसेही क न अगदी आप ासा क न घे त े पािहजे , तर
ां स तुम ा भेटीस पाठवू न दे तो ा सूचनेव न औरं गजे बाने महाराजां स एक प
पाठवू न ात ां चा पु ळ गौरव क न ां ना िद ् ीस आप ् या दरबारी
बो ाव े व असे आ वासन िद े की, इकडे आ ् यावर तुम ा सव अटींचा पु न:
यो िवचार क तु ां स मो ा यो तेस चढवू व मोठा िकताब दे ऊऩ दि णे त परत
जा ास रजा दे ऊ. ा माणे महाराजां स प पाठवू न जयिसंगास असा कूम
पाठिव ा की, ‘ि वाजीराजे यां स वाटखचास एक ाख पये ितकडी ितजोरीतून
दे ऊन आम ा दरबारी ज र पाठवू न ावे .’ हे प आ ् यावर जयिसंगाने
महाराजां स अ ी मस त िद ी की, तु ी िद ् ीस अव य जावे , मनात काही एक
िकंतू घडू नये तेथे माझा मु गा रामिसंग आहे तो तुमची सव तरतूद ठे े वी तो तु ां ा
कोण ाही कारचा दगाफटका होऊ दे णार नाही हा असा जयिसंगराजाचा आ ह
पड ् यामुळे महाराजां नी औरं गजे बा ा भेटीस जा ाचा िन चय के ा
❖❖❖
1) हा नेताजी पुढे काही िदवस जयिसं गा ा रात होता ि वाजीमहाराज आ ा येथे औरं गजेबा ा भे टीस
जाऊन ा ा अटकेतून सु टून आ ् यावर औरं गजेबाने नेताजीस कैद क न आ यास ने े ते ा आप ी सु टका
ावी णून ाने मुस मानी धम ीकार ा आिण तेथे तो हान ी मनसब िमळवू न रािह ा; पण पुढे
1676म े तो तेथून पळू न दि णेत आ ा आिण मुस मानी धमाचा ाग क न पुन: महाराजां कडे नोकरीस
रािह ा. (खाफीखान)
 आ ास याण
जयिसंगराजाचा अ ा ह पड ् यामुळे व औरं गजे बाचे ही मोठे े उ े जन त प
आ ् याव न महाराजां नी िद ् ीस जा ाचा ठराव के ा व जयिसंगा ा छावणीतून
िनघू न ते रायगडावर आ े आप ् या मु मु सरदारां स व अंम दारां स
आप ् याकडे बो ावू न आणू न ां नी ास आप ा िद ् ीस जा ाचा िवचार
कळिव ा ावर िक े कां चा अिभ ाय असा पड ा की, ‘औरं गजे ब केवळ दै आहे
तो मोठा कपटी असून आप ा हाडवै री आहे ाचा िव वास धरणे यो नाही ि वाय
िद ् ी येथून दोन मिह ां ा वाटे वर आहे मागात काय संकटे येती याचा नेम
नाही.’ महाराज णा े : ‘‘आता िद ् ीस जाणे ा आहे ी भवानीनेही ट े
आहे की, ‘िद ् ीस जाणे पडे , पण तेथून मी िनभावू न आणीन.’ ितकडे गे ् याने
उ रे कडी मु ू ख व िद ् ी दरबारही पाहावयास िमळती आम ा पू वजां नी
उ रदे ी रा े के ी ा जगाचे आ ां स अव ोकन घडे व भागीरथी, यमुना
आदींक न महातीथाचे द न घडे . जयिसंगराजां नी आ वासन िद े आहे व
आपणां स अनुकू असा तहनामा बाद हाकडून ठ न आ ा आहे . ते ा आता
भीतीचे काही कारण उर े नाही. इतकेही क न एखादा िबकट संग आ ा असता
ातून आ ी ीं ा कृपे ने िनभावू न येऊ अ ी आ ां स धमक आहे .’’ ा माणे
ां ची हरकत मोडून काढू न ां नी संभाजीसह िद ् ीस जा ाचा िवचार कायम
के ा
मग मोरोपं त पे वे , अ ाजी द ो सुरनीस व िनळो सोनदे व मुजुमदार ा ितघां स
सवा नेमून ां नी ां ा ाधीन सगळा रा कारभार के ा ां स रायगडावर
राहावयास सां िगत े आिण एकंदर सरदारां स व कारकुनां स ां ा कमा माणे
वाग ाची ताकीद िद ी तापराव वगैरे काही िज ा ा ा सरदारां स मातु ी व
राजाराम यां स संभाळावयास सां गून ते णा े , ‘‘एकंदर मु खाची व था व
बंदोब आजपयत ठे े व ा आहे तसाच पु ढे इमानाने व ारीने ठे वा. ◌ः रािह े े
गड, कोट, िक ् े व ां त यां चे जतन करा. संपािद े ् या रा ात साध ् यास भर
घा ा आ ी िद ् ीस गे ् यावर आ ां कडी बातमी हमे ा काढीत राहा. ितकडे
कसाही संग आ ा तरी आ ी डगमगणार नाही हरयु ीने ातून पार पडून
दे ी येऊ. आ ां स जयिसंगासारखे िहं दुराजे अनुकू आहे त आ ां स काही
दगाफटका झा ् यास ते आम ा वतीने भां ड ास तयार होती अ ी आमची पू ण
खा ी आहे आ ी ितकडे मो ा सावधिगरीने रा आमची िचं ता तु ी क नये.
मातु ीसाहे बां चे समाधान मा तु ी वरचे वर करीत राहा आम ावर ितकडे
यदाकदािचत अ ानी-सु तानी गुदर ी तरी तु ी िब कू न घाबरता रा ाचे
र ण करा राजारामा ा नावे रा कारभार चा वा तुम ा इमानावर, ारीवर व
िहमतीवर पू ण िव वास ठे वू न सव रा तु ां स िनरवू न मी उ रे स जात आहे !’’
ा माणे माग ी सगळी व था ावू न महाराजां नी िद ् ीस जा ाची सव तयारी
के ी आप ् याबरोबर अगदी िनवडक ोक घे त े , ते असे की, कसाही संग आ ा
असता िब कू न कचरता महाराजां ी थ ाणही दे ास ते िस होती
ां ाबरोबर िनराजी रावजी हाणे , ि ंबकजी सोनदे व डबीर, द ाजी ि ंबक,
माणको हरी सबनीस1 हे कारकून होते.2 िहरोजी फजद, राघो िम , दाव जी
गाडगे3, िजवा महा ा हे जरे होते ि वाय महाराजां नी आप ् याबरोबर धारकरी व
मावळे िमळू न सरासरी चार हजार ोक चां ग े िनवडून घे त े होते.4 िनघतेसमयी
पु न: सव सरदारां ा भेटी घे ऊन महाराजां नी ां स नीट ारीने राहावयास सां िगत े
व ीभवानीचे द न घे ऊन ते मातु ींचा िनरोप ावयास गे े ितने ां ना परम ीतीने
पोटा ी ध न म की दयाह ठे व ा व डो ां त आसवे आणू न स िदत वाणीने
असा आ ीवाद िद ा की, ‘बाळा, तू ी ं भू व ी जगदं बा यां ा सादाने े य ी
होऊन परत सुरि त ये ी अिवं ध परम कृत , दु रा े व क णाहीन आहे त ां ा
दरबारी संभाजीबाळास घे ऊन जात आहे स, ही गो काही सामा न े ि वबा,
वासात मो ा सावधपणे वाग संभाजीबाळा ा कृतीस जप. बाद हाची अदब
र ून समयोिचत वतन कर. काय िस ीस नेऊन वकर दे ी ये. जयिसंगराजा
स वचनी आहे तो मोठा धम ी व ि यावं त िहं दू राजा आहे ा ा मस ती माणे
वागून इ उ े िस ीस ने. तू सु ी , सदाचारी व धमािभमानी आहे स. जसे
पं डूसुतां स ीकृ - सादाने भारतीय यु ात य आ े , त ी तु ा तु ा विड ां ा
पु ाईने व ीजगदं बे ा वर सादाने य ा ी होई .’ ा माणे मातु ींचा
आ ीवाद घे ऊन ितचे चरण वं दून महाराजां नी सईबाईचा िनरोप घे त ा
1) िचटणीस याचे नाव जीवनराम माणको असे दे तो
2) याि वाय आणखी बाळाजी आवजी िचटणीस व नरहर ब ् ाळ सबनीस हे होते असे िचटणीस णतो
3) यां ची नावे सभासद दे त नाही ि . िद. रघु नाथराव कोरडे , येसाजी कंक, तानाजी मा ु सरे व बाळाजी आवजी
यां ची नावे दे तो जे ां ा काव ीत असे सां िगत े आहे की, ि ं बकपंत डबीर व रघु नाथपंत कोरडे ि वाजी
महाराजां बरोबर गे े होते आिण महाराज सु टून गे े ते ा ां स कैद के े होते
4) ा राबरोबर तापराव गुजर सरनोबत हा होता असे िक ेक बखरींत ट े आहे
मग पु ा एक वे ळ औरं गाबादे स जाऊन जयिसंगराजाची भेट महाराजां नी घे त ी ा
वे ळी जयिसंगाने ां स ां ा ोकां स मो ा थाटाची मेजवानी िद ी व िद ् ीस
गे ् यावर कोण ा रीतीने वागावे ते ां स सां िगत े ाचा पु रामिसंग हा
बाद हा ा दरबारात होता.1 ास एक प दे ऊन ात ाने असे ि िह े की,
‘महाराजां ची बरदा उ म कारे ठे वू न ां स ागे ते साहा कर ास िब कू
कसूर क नये!’ े वटी जयिसंगाने महाराजां ची अ ी खातरजमा के ी की, ‘तु ी
िद ् ी न परत येईपयत मी दि णे त राहतो व इकडे तुम ा ता ाती ां तां स व
िक ् ् यास मोग ां कडून काही एक उप व होणार नाही असा बंदोब ठे वतो
ितकडे गे ् यावर औरं गजे बाने तुम ा ी काही दगाबाजी के ् यास माझा पु रामिसंग
तुमचा बचाव कर ास अव य झटे इतकेच न े तर तो ाब बाद हा ी
िवरोध कर ास चु कणार नाही व मीही इकडून ाची खोड मोड ास तयार होईन.’
येणे माणे जयिसंगराजाचे पु नरिप आ वासन घे ऊन महाराज िद ् ीस जावयास
िनघा े जयिसंगाने गाझीखान नामक एक सरदार महाराजां बरोबर मागद क णू न
िद ा. आपण येत आहो हे कळिव ासाठी ां नी आप ा वकी पू व च पाठिव ा
होता. आप ् या भेटीस ि वाजी महाराज येत आहे त असे कळ े ते ा ाने ां स
एक प पाठवू न कळिव े की, ‘तु ी मनात िकमिप िकंतु न धरता आम ा दरबारी
या आ ी तुमचा ब मान क न तु ां स दि णे त दे ी जावयास िनरोप दे ऊ.
ासोबत तु ां स ख ात पाठिव ा आहे .’ अ ा आ याचे ां ना प पाठवू न
आणखी ाने औरं गाबादे ा ितजोरीतून ां ा वाटखचास एक ाख पये दे ाचा
कूम पाठिव ा आिण आप े सव महा करी व मोकासदार यां ना अ ी ताकीदप े
पाठिव ी की, ि वाजी महाराज आम ा भेटीस येत आहे त, या व ां चा जे थे जे थे
फौजे सह मु ाम होई तेथी फौजदारां नी ां ना भेटून ां स ागणा या घासदाणा
वगैरे साम ीची उ म तरतूद ठे े वावी हाजा ा माणे ां ची अदब सवानी चा वावी
ही अ ी आगाऊ सूचना गावोगाव गे ् यामुळे महाराजां चा मु ाम जे थे जे थे होई तेथे
तेथे आसपास ा गावां त े ोक ा अ ा वीय ा ी व ौढ तापी पु षाचे द न
ावयास उ ुक होऊन ोटत असत महाराज त: अ ं त ािभमानी व इ तदार
अस ् याकारणाने ां स आप ा य ं िचतही अपमान सहन होत नाही हे गावोगाव ा
महा क यां ा व मोकासदारां ा कानां वर पू व च गे े होते असा एक कार
महाराज औरं गाबादे स जयिसंगा ा भेटीस िद ् ीकडे जावयास िनघताना गे े ते ा
घड ा होता, तो असा : महाराज हरापा ी आ े असे ऐकून तेथी ोक ां ची
मो ा थाटाची ारी पाहावयास हराबाहे र ोट े हराचा नायब सुभेदार
साफ ीखान हा महाराजां चा े ष करत अस ् याकारणाने ां ना त: सामोरा न
जाता ाने आप ् या पु त ास ां ना सामोरा पाठिव ा ही बेपवाई पा न ां स राग
आ ा व ते जयिसंगा ा गोटाकडे जावयास िनघा े ते पा न तो अमीर णा ा,
‘सुभेदारसाहे ब दरबार भरवू न आप ी वाट पाहत आहे त ितकडे पिह ् याने च ावे .’
हे ऐकून महाराज णा े , ‘तुम ा सुभेदारा ा मनातून आमचा ब मान करावयाचे
होते तर ते त: आ ास का नाही सामोरे आ े ?’ असे बो ू न ा ा व ा ा
बरोबर ा ोकां ना परत जावयास सां गून ते तः आप ् या ोकां िन ी जयिसंगा ा
वा ात गे े मग तो सुभेदार आप ् या हाताखा ा सव अंम दारां सह महाराजां ा
भेटीस आ ा व ाने झा े ् या गो ीब मा मागून ां चे समाधान के े व ां स
मोठी मेजवानी िद ी ा माणे च इतर उमरावां नीही महाराजां स मेजवा ा वगैरे
क न ां चा ब मान के ा.1
1) काही बखरकार णतात की, हा रामिसं ग दि णेत आप ् या बापाबरोबर आ ा असू न तेथून ा ा
महाराजां बरोबर पाठिव े .
रा सोडून जा ापू व आप ् या िक ् ् यां चा बंदोब आप े ोक आपण
ावू न िद े ् या ि ी माणे आप ् या मागे कसा काय ठे वतात हे पाह ासाठी
महाराज एका िक ् ् यावर रा ी ा हरी अक ात गे े आिण आती हवा दारास
हाक मा न णा े की, ‘िक ् ् या ा दरवाजा ी ि वाजी महाराज आ े आहे त.
गिनमां ची झड मागे आहे . ां स दरवाजा उघडून आत ा.’ हे ऐकून ा
िक ् े दाराने आप े ोक तटावर जमवू न उ र िद े की, ‘रा ीस दरवाजा कदािप
उघडू नये अ ी महाराजां नी कैद क न िद ी आहे या व दरवाजा ा वे ळी
उघडता येत नाही. ू आ ा अस ् यास घे या ा ोकां कडून ास रोखू न धरतो
आपण तटा गत दरवाजानजीक असावे . ू पु ढे चा ू न न येई असा बंदोब
करतो!’ यावर महाराजां नी असे ट े की, ‘आ ाही आमचीच व दरवाजा
उघड ास परवानगीही आमचीच! आ ी खु सां गत आहो मग तु ा ा काय
हरकत? दरवाजा उघडणार नाही तर तु ां स ि ा होई . तु ी इतबारी चाकर.
तु ी आम ा कमा माणे वाग े च पािहजे !’ असे ां नी दरडावू न सां िगत े तरी
िक ् े दार न घाबरता णा ा की, ‘आता रा थोडी उर ी आहे . मागून येणा या
गिनमाचे काहीएक चा ू दे त नाही,’ असे बो ू न ाने महाराजां स रा भर बाहे रच
थोपवू न धर े . ातः काळ झा ा ते ा हवा दार वगैरे िक ् ् याती अंम दार हात
बां धून दरवाजाजवळ आ े आिण कु पे काढू न महाराजां स आत घे ऊन णा े ,
‘आ ी अ ायी आहोत. पा रप करणे असे ते करावे .’ हे ां चे वतन पा न
महाराज फार संतोष पाव े व ां स नावाजू न ां नी ां ची बढती के ी ा माणे
आप ् यामागे आप ् या िक ् ् यां चा बंदोब नीट राही अ ी खा ी वाटू न महाराज
आप ् या ोकां सह िद ् ीस िनघू न गे े .
ा समयी औरं गजे ब आ यास जाऊन रािह ा असून तेथेच ाचा सगळा दरबार असे
या व महाराज िद ् ीस न जाता आ यास2 गे े ते जवळ आ े असे कळ े ते ा
औरं गजे बाने रामिसंग व दु सरा एक अंमळ कमी दजाचा सरदार असे, ां ना सामोरे
पाठिव े अ ा सामा सरदारां स आपणा ा सामोरे पाठिव े हा आप ा अपमान
झा ा असे महाराजां स वाट े ; परं तु ा वे ळी हा अपमान ां नी मुका ाने सहन
के ा ां ासाठी जी हवे ी ठरव ी होती तीत ां नी आप ् या ोकां िन ी मु ाम
के ा व बाद हा ा भेटीचा िदवस ठरिव ािवषयी रामिसंगास सां िगत े ा वे ळी
महाराजां नी रामिसंगापा ी असा आ ह धर ा की, ‘बाद हाची व आप ी भेट
बरोबरी ा ना ाने होई अ ी व था करावी.’ परं तु ा ावर रामिसंगाचे असे
णणे पड े की, ‘बाद हा सावभौम आहे तो आप ् यासारखा छो ा राजास
बरोबरीचा मान दे णार नाही यासाठी अस ी अट ा ा कळिवणे िदसत
नाही.’
1) ॉटवे रं ग व बुंदे े यां ा इितहासातून हा मजकूर घे त ा आहे
2) मराठी बखरी व ां ट डफ यां ा आधाराव न थमावृ ीत औरं गजेबाचा दरबार िद ् ीस असू न महाराज
ा हरी गे े असे ि िह े होते; परं तु हाजहान स 1666 ा जानेवारी मिह ात मरण पाव ् यावर
औरं गजेबाने आप ा दरबार आ यास ने ा व तेथेच तो ब तेक कायमचा रािह ा, याव न हे होते की,
महाराज रायगडाव न िनघा े ते िद ् ीस जावयास णून गे े असावे ; परं तु औरं गजेबाचा दरबार आग यास
गे ् यामुळे ते ितकडे गे े खाफीखाना ा बखरीत व जे ां ा काव ीत बाद हाची मु ाखत आ यासच
झा ी असे आहे रा. राजवाडे आठ ा खं डात असे च णतात
इकडे औरं गजे बाने महाराजां ा व ां ाबरोबर आ े ् या ोकां ा खचाची वगैरे
तरतूद चां ग ी ठे व ी होती; परं तु ा ा मनात ा वे ळी महाराजां िवषयी अमळ
वै रभाव जागृत होऊन ां चा ना कर ाची बु ी ा ा सुच ास एक मोठे कारण
झा े ािह े खानाची बायको ा संगी िद ् ीत होती. ित ा मनात अथात
महाराजां िवषयी पराका े ची े षबु ी वागत होती; कारण ित ा पु ाचा वध
महाराजां ा हातून झा ा असून ित ा नव या ा फिजती ा तेच कारण झा े होते
ितने बाद हा ा जनानखा ात आप ा वि ा ावू न ाती यां ची मने
महाराजां संबंधाने क ु िषत के ी व ां ाकडून बाद हास अ ी िवनंती करिव ी
की, ि वाजी महाराज हाती सापड े आहे त, ां चा काहीएक गौरव न करता ां चा
वध करावा ामुळे ाचे मन िफ न तो महाराजां चा घात कर ास उद् यु झा ा
हा ाचा बेत दरबारा ा अमीर-उमरावां स कळ ा, ते ा ां नी ा ा असा अज
के ा की, हजरती ा ावर आम ासार ां चे जीिवत अव ं बून आहे असा
िव वासघात के ् याने जयिसंगराजासारखे ब ा िहं दू सरदार आप ् या पदरी
आहे त ते बेिद होऊन बंड करती ही मस त ऐकून ाने आप ा बेत रिहत के ा
रामिसंगाने बाद हापा ी जाऊन भेटीचा िदवस ठरिव ा बाद हाचा प ासावा
वाढिदवस ता. 12 मे स 1666 रोजी होता ा िदव ी मोठा दरबार भरावयाचा असून
सव अमीर-उमराव ा ा मुजरा करावयास व नजरनजराणा ावयास येणार होते.
ा िदव ी ि वाजी महाराजां स दरबारास घे ऊन यावे असे बाद हाने रामिसंगास
फमाव े बाद हाने ा िदव ी मो ा तरतुदीने दरबार भरिव ा मोठमो ा इमानी
सरदारां स व पठाणां स चां ग े स क न आप ् या त ा ा आसपास जागोजाग
नं ा त वारीिन ी उभे के े कारण ास अ ी दह त होती की, ि वाजी महाराज
काही सामा पु ष न े , तो केवळ सैतान आहे ! संग पड ् यास तो पं चवीस-
पं चवीस हात उडी मारतो!
बाद हाने असा कडे कोट बंदोब क न आप ् या आसनाजवळ पाच ह ारे
अगदी तयार ठे व ी असून अंगात िच खत चढिव े होते व व न मझ ीनचा झगा
घात ा होता ा िदव ी दरबारास एकंदर सरदार व े टसावकार आ े होते
महाराजां स पाह ाची सवास उ ं ठा ागून रािह ी होती. जनानखा ाती
यां नाही ां स पाह ाची उ ट इ ा झा ् याव न ां ची पड ाआड
बसावयाची व था के ी होती.
1) िचटणीस णतो की, ां नी कुिनसात के ा नाही व रामिसं गाने तो संं ग मा न ने ा सभासद णतो की,
ां नी तीन वे ळा भु ई स हात ावू न स ाम के ा; पण तो मनात असा अथ आणून के ा की, एक स ाम
ं भूमहादे वास, दु सरा ी जगदं बेस आिण ितसरा हाजीराजां स
2) पंध रा े मोहरा नजर णून व सहा हजार पये िनसार णून बाद हापुढे ठे व े असे ो. सरकार णतात
दरबाराची वे ळ झा ी ते ा महाराज आप ् याबरोबर थोडे से िनवडक ोक बरोबर
घे ऊन रामिसंगासमवे त कचे रीस आ े ां नी रीती माणे कुिनसात क न1
बाद हा ा त ापु ढे नजराणा ठे े व ा.2 ाची रामिसंगाने नेहमी ा रवाजा माणे
जवात के ी औरं गजे बाने ां ना कु न िवचार े ां ची समपक उ रे
महाराजां नी िद ् यावर ां ना उज ा हातास साधारण तीचे अमीर उभे होते ां त
जाऊन उभे राहावयास ाने हाताने खू ण के ी ा माणे महाराजां स ा बाजू स
रामिसंगाने ने े ां ना ा ाबरोबर ितकडे िन पाया व जावे ाग े ; पण तेथे
जाऊन बाकी ां बरोबर उभे न राहता ते खा ी बस े आिण रामिसंगास ां नी
िवचार े की, ा अिमरां चा दजा काय आहे ?1 ते पं चहजारी मनसबदार आहे त, असा
जबाब ा ाकडून िमळा ा ते ा ां स अित ियत राग आ ा आिण ते ा ा
णा े की, ‘बाद हाने माझी गणना अ ा साधारण अिमरां त के ी हा माझा मोठा
अपमान झा ा आहे . मी यां ाबरोबर उभा राह ास राजी नाही.’ असे बो ू न ां नी
रामिसंगापा ी क ार मािगत ी.2 हा कार बाद हाने पा न काय गडबड आहे
णू न िवचार े . ते ा जवळ ा अिमरां नी महाराजां चे णणे ा ा कळिव े .3
ाबरोबर बाद हा दचक ा व ा समयी हा काय करी कोण जाणे अ ी दह त
वाटू न ाने रामिसंगास कूम के ा की, ि वाजीराजां स िनरोपाचे िवडे दे ऊन डे यास
घे ऊन जावे उदियक पु न: मु ाखत होई ाव न रामिसंगाने महाराजां स
दरबारातून िब हाडी ने े .4
1) िक ेक बखरीत व बुंदे ् या ा बखरीत असा उ ् े ख आहे की, महाराजां नी आप ् या पुढे उ ा अस े ् या
एका रजपूत सरदाराचे नाव रामिसं गास िवचार े ाने ाचे नाव रायारायिसं ग ि सोदे णून सां िगत ् याबरोबर
महाराज रागाने बो े , ‘माझी रायिसं गा ी बरोबरी के ी काय? माझा सात वषाचा मु गा व माझा नोकर नेताजी
पा कर यां स पाच-पाच हजारां ा मनसबी िद ् या मी बाद हाची एवढी कामिगरी बजाव ी असू न म ा असा
ह का दजा ावा काय ? मी ा दरबारात आ ो तो असा ह का दजा ीकार ास काय ? ो सरकार
(पृ.175), सभासद व िचटणीस णतात की, ा सरदाराचे नाव ज ंतिसं ग असे होते; पण तो सात हजारी
मनसबदार अस ् याकारणाने पुढ ् या रां गेत बाद हापुढे उभा असावा असे ो सरकार णतात
2) ाव न असे अनुमान होते की, महाराजां स दरबारात िन: ये ास सां िगत े होते आता ां नी क ार
क ासाठी मािगत ी ते समजत नाही बुंदे े णतो की, ि वाजी महाराजां ना ा अपमानाब फार वाईट
वाटू न ा दु :खा ा झट ासर ी ते मू त झा े ते ा ां स ानगृहात ावयास सां िगत े तेथे ां स वारा
घा ू न व गु ाबपाणी ि ं पडू न सावध के े दरबारचा थाटमाट व चकचकाट पा न ते असे घाब न बे ु झा े
असा ा इितहासकाराचा तक आहे . तो आणखी णतो की, ु ीवर आ ् यानंतर ां नी आपणां स आप ् या
िब हाडी ावयास सां िगत े तेथे गे ् यावर ते वे ासारखे चाळे क न काही तरी बरळू ाग े ते मोठमो ाने
ओरडू न णत होते की, मी वे डा ा ग डा ा न ां त सापड ो. तो म ा वकर ठार का मारीत नाही ?
3) आम णतो की, महाराजां स बाद हा ा भे टीस ने े ते ा ा ा अंत: थ हे तूब ां नी ास दोष िद ा
व ते णा े की, ािह ेखानावरी सं ग व सु रतेची ू ट ा दोन गो ींव न माझी यो ता तु ां स कळ ीच
असे , असे बो ू न आप ा खं जीर काढू न आप ् या उरात खु पसू न घे ऊ ाग े ; पण ां चा हात जवळ ा
ोकां नी धर ा व बाद हाने ां चे समाधान क न असे आ वासन िद े की, तुम ा िजवास जरासु ा ध ा
ागणार नाही तु ी आम ा पदरी रा न आ ां स कंदाहार ा ारीत मदत करावी
4) ां ना ि रपाव, जवाहीर व ह ी दे ासाठी बाद हाने तयार ठे े व े होते, ते अथात या गडबडीमुळे ाने ां स
िद े नाही, असे खाफीखान णतो.
ानंतर पु न: महाराजां स औरं गजे बा ा मु ाखतीचा संग आ ा नाही कारण
बाद हा ां स पु ा भेट ास राजी न ता हा ाचा ठराव कळ ा ते ा ां स फार
वाईट वाट े व बाद हा ा मनात आप ् यािवषयी पु रे कपट वसत आहे अ ी ां ची
खा ी होऊन ां स अंमळ भीतीही वाट ी मग ां नी बाद हाचा मानस तरी काय
आहे ते समज ासाठी रामिसंगास ा ाकडे पाठिव े औरं गजे बाने ास असे
सां िगत े की, ‘ि वाजी महाराजां स आम ाच दरबारी ठे वू न घे ऊन मोठमोठी कामे
सां गावी असे आम ा मनात आहे दि णे ती ां ची जहागीर आहे तीसंबंधाने ां ा
इ े माणे करार होऊन चु क े च आहे त ही जहागीर ां नी आप ् या पु ा ा नावे
चा वावी. इकडे ां ना करोडो पयां ची नवी जहागीर क न दे ऊ. ाख-प ास
हजार फौज हाताखा ी घे ऊन ां नी ा ां तीच मोठमो ा कामिग या करा ात.
ां ासार ा ू र, चतुर व कतबगार पु षा ा गुणां चे चीज ा दरबारी उ म
होई !’
हा बाद हाचा िवचार महाराजां ना मुळीच आवड ा नाही ि वाय हा िवचार
ां ज पणाचा आहे असे तर ां स िब कू वाट े नाही तो कपटी व धू त असून
आपणां स इकडे गुंतवू न टाकून आप ा दि णे ती काटा अिजबात काढू न
टाक ाचा ाचा इरादा आहे , हे ां स कळू न चु क े होते मग ां नी आप ा वकी
रघु नाथपं त यास ा ाकडे पाठवू न असा अज के ा की, ‘बाद हाने म ा िव े ष
बढतीची आ ा दाखवू न इकडे बो ािव े .1 ाव न मी येथे आ ो मी ाची कोणती
कामिगरी के ी आहे ती ास मह ू र आहे च जयिसंगराजा ा िव माने जे
करारमदार झा े आहे त ाबर कूम वाग ास मजकडून वमा ही कसूर
ावयाची नाही अिद ाही व कुतुब ाही खा सा कर ाचा बाद हाचा इरादा
आह, तो िस ीस ने ास मी मनापासून साहा करीन.2 ा ा सै ास दि णे त
ागे ती मदत मी करीन. इकडे पर ा मु खात रा न बाद हाची नोकरी
मजकडून िजतकी हो ासारखी आहे , ितज न पु ळ चां ग ी नोकरी मी दि णे त
रािह ् याने होणार आहे . या व म ा इकडे राह ाचा आ ह करणे बाद हा ा
िहताचे नाही व ते मा ाही िहताचे नाही. याि वाय म ा मा ाबरोबर आ े ् या
मा ा हान मु ास व माणसां स ा दे ाची हवा मुळीच मानवणार नाही. ा साठी
म ा मा ा ोकां सह दि णे त परत जा ाची परवानगी ावी.’
1) मनु ी णतो की, महाराज मोग दरबारी गे े णजे ां स बाद हा ा सरदारमंडळात पिह ी जागा
दे ाचे क म जयिसं ग व बाद हा यां नी पथे वर के े ् या करारात होते हा करार ां नी पाळ ा नाही महाराज
आ या न परत आ ् यावर ां स मोग ां ा दि णेती ां ताचे सु भेदार नेम ात येई , असे जयिसं गाने ां स
अिभवचन िद े होते, असे िक ेक मराठी बखरकारां चे णणे आहे ते िव वसनीय असावे असे ो सरकार
णतात खाफीखान णतो की, महाराजां स फार तर मोग दरबारातून सात हजारां ची मनसब िमळा ी असती
कारण ां चा पु सं भाजी व ां चा सरदार नेताजी यां स ेकी पाच पाच हजारां ची मनसब अगोदरच िमळा ी
होती तो आणखी णतो की, महाराजां ी के े े करार जयिसं गाने बाद हास कळिव े न ते
2) सभासद णतो की, आपणां स बाद हाने दि णचा मु से नापती नेम े तर आपण िवजापूर व गोवळकोंडे
िजंकून दे तो असे महाराजां नी जयिसं गास सां िगत े होते आिण जयिसं ग ा गो ीस कबू झा ा होता ा वे ळी
कंदाहार िजंकून दे तो असे महाराजां नी बाद हास कळिव ् याचे एका यवनी बखरीत आहे
 ा अजास बाद हाने िन चत असे काहीच उ र िद े नाही महाराजां ना िद ् ीसच
ठे े वू न घे त े णजे दि णे ती ब तेक ास कमी होऊन आप ा उ े िबनधोक
े वटास नेता येई असे ा ा मनाने पू णपणे घे त े होते ां ना तेथे अडकवू न
ठे व ् याने ते आज नाही उ ा वठणीस येऊन आप े पु रे ताबेदार होती असे ास
वाट े होते खरे ट े असता महाराज ा ा तावडीत सापड े अस ् यामुळे ां चा
पु रा ना कर ाची उ म संधी ा समयी ा झा ी होती; परं तु जयिसंगराजा ा
म थीने ां ा ी करार झा े अस ् याने दगा कर ाचे धै य ा ा झा े नाही.1
ि वाय अ ा वीय ा ी व तेज ी पु षाचा साध ् यास यो उपयोग क न ावा
असेही ा ा मनात आ े असावे मग बाद हाने रामिसंगा ा म थीने महाराजां स
आप ् या दरबारी राह ािवषयी अनेक कारे ा ू च दाखवू न पािह ी; परं तु ते
ा ा ा ण ास िब कू कबू होईनात
जाफरखान नामक2 एक अमीर बाद हा ा मो ा मज त ा होता ाचे
ािह े खाना ी मे ाचे नाते होते ाने बाद हा ा अ ी मस त िद ी की,
ि वाजी महाराज सामोपचाराने दरबारी सरदारी प न राह ास कबू होत
नस ् यास ां ना वाटे ती जरब दाखवू न आप ् या काबूत ठे वावे , सोडून दे ऊ नये ही
मस त ास पसंत पडून ाने ा माणे कर ाचे मनात आण े . हे वतमान
महाराजां स कळ े ते ा ते जाफरखाना ा मु ाखतीस गे े व ास भेटून णा े
की, ‘आपण बाद हा ा कृपे त े आहात. आ ां स वचने िद ् या माणे सरं जाम
वगैरे दे ऊन परत दि णे त पाठिव ाची व था आपण बाद हाकडून करिव ाचे
य ावे .’ ा िवनंतीस ा कपटी खानाने वरव न होकार िद ा. ाचे असे बो णे
चा े असता ा खानाची बायको, जी ािह े खानाची बहीण होती, ितने
अंतगृहातून बाहे र खानास असे गु पणे सां गून पाठिव े की, ‘ि वाजी
महाराजां बरोबर जा वे ळ बो त बसू नका ां ना वकर िनरोप ा ते के ा काय
करती याचा नेम नाही!’ ही सूचना ऐकताच खानाने ां ना िनरोपाचे िवडे िद े हा
वजीर वळत नाही असे पा न आपणां स एकां त भेटीचा ाभ िद ् यास आपणा ा
बाद हा ी काही गो ी बो ता येती असा महाराजां नी अज के ा; परं तु
जाफरखाना ा ािह े खानाकडून असे प आ े होते की, ि वाजी महाराज मोठे
चे टकी आहे त ां ा ी एकां त भेटीचा योग आणू न बाद हां नी आप ा जीव धो ात
घा ू नये हे प बाद हा ा दाखवू न ा विजरान ास ि वाजी महाराजां ची मु ाखत
पु नरिप घे ऊ नये अ ी मस त िद ी खरे ट े असता ा अ ा सूचनेची ा ा
मुळीच गरज न ती, ाने अफझ खानास ा ा दहा हजार ोकां देखत
भरिदवसा पु रा के ा व ािह े खान वीस हजार सै ा ा म भागी आप ् या
जनानखा ात कडे कोट बंदोब ाने िनज ा असता ा ा गाठून जखमी क न जो
सहज िनसटू न गे ा, ाचा असा भरवसा औरं गजे बासार ा धू त व कपटी मनु ा ा
वाटणे न ते. ि वाजी महाराज मोठा पं चा री आहे ाचा वायुमय दे ह असून
ा ा पं ख आहे त आिण तो आप ् या ूवर चाळीस-प ास हाताव न झडप
घा तो असा वाद सव पसर ा होता ते ा अथात ां ची सदरी िवनंती बाद हाने
मनास आण ी नाही
1) मुस मान बखरकार णतात की, महाराजां स पाहावयास आ े ् या जनानखा ाती यां म े बाद हाची
िनसाबेगम नावाची एक मु गी होती. ितने महाराजां ची कीत व परा म पूव ऐक े च होते ां चे प व तेज
यावे ळी पा न व ां चा ािभमान व वीर पु षास अनु प असे उ त आचरण पा न ती मोिहत व चिकत
झा ी आिण ितने आप ् या बापापा ी ां ा सं बंध ाने रदबद ी क न ा ा दु उ े ापासू न ास परावृ
के े
2) हा ाचा वजीर होता असे ो. सरकार णतात.
औरं गजे बाने महाराजां स जरब दाखवू न आप ् या ण ास अनुकू क न
घे ाचा इरादा कायम क न हरचा कोतवा पो ादखान यास असा कूम के ा
की, ि वाजी महाराजां ा हवे ीस पाच हजार ोकां िन ी चौकी ावी.1 कोणास
आत-बाहे र परवा ावाचू न जाऊ दे ऊ नये ि वाजी महाराजां स कोठे जाणे झा ् यास
आप ् या ोकां चा स पहारा ां ाबरोबर असावा ही अ ी स चौकी
ठे व ािवषयीचा कूम सुट ा ते ा महाराजां नी रामिसंगाकडून बाद हास असे
सां गिव े की, ‘मी तुमची ताबेद
े ारी ीका न सव दि ण ह गत क न दे ास
तयार झा ो असता मजवर भरवसा पटत नाही व म ा दि णे त जावयास
करारा माणे कूूम िमळत नाही, ापे ा बाद हा ा मज माणे येथेच सरदारी
प न राह ास मी िस आहे .’ यावर बाद हाचे असे णणे पड े की, ‘राजां चे
अंत:करण ु आहे असे वाटत नाही जू रची चाकरी प न राहावयास सां िगत े
असता ते ऐकत नाही या व आ ां स असा बंदोब करणे ा झा े आहे ां ा
मनाती एकंदर िक ् िमष जाऊन ां चे िद आम ािवषयी साफ होईपयत ां स
अ ा अटकावात ठे वावयाचे आहे बाकी णा तर जयिसंंगराजे व िद े रखान यां ा
िव माने झा े ् या करारना ाने आ ी गुंत ो आहो ते ा ां स ि ा कर ाचे
आ ां ा काय योजन आहे ? जसे तु ी आमचे िव वासू सरदार आहा तसेच ते
आमचे सरदार होऊन आम ा आ े त िनखा सपणे वागती असे करा, णजे सव
काही ठीक होई !’
बाद हाचे हे णणे रामिसंगाने महाराजां स कळिव े ते ऐकून ां चा िन पाय झा ा
ां ा सभोवती बाद हा ा ोकां चे चौ ापहारे कायमचे बस े यां तून सुटून जावे
कसे हा िवचार आता ां स ा झा ा; परं तु आप ् या ूस िकंवा आप ् या
पदर ा ोकां स आपण घाबर ो आहो असे िब कू न दाखिवता ां नी असा
िवचार के ा की, आप ् याबरोबर आ े े ोक ू ा तावडीतून सुटून जा ाची
यु ी िनिव पणे पार पडावी या व ां नी बाद हापा ी असा अज के ा की,
‘आम ाबरोबर आ े ् या ोकां स उ रदे ाची हवा मानवत नाही, ते वारं वार
आजारी पडतात ाकरता ां स तरी दे ी िनघू न जा ाची परवानगी िमळावी
जे वढी माणसे आव यक ागती तेवढीच ठे वू न घे तो असे के ् याने सरकारास
िवनाकारण होणारा खचही टळे . बाद हा ा हा ां चा िवचार पसंत पड ा आिण
ाने ां स िनघू न जा ाचे परवाने िद े . मग महाराजां नी काही िनवडक ोक व
थोडी कारकून मंडळी मागे ठे वू न इतरां स रवाना के े हे ोक महाराजां स ू ा
कचा ात सोडून जा ास तयार होईनात. ते ा ां नी ां ची अनेक कारे समजू त
क न असे आ वासन िद े की, ‘तु ी मा ािवषयी काहीएक काळजी क नका
मी ू ा तावडीतून सुटून वकरच परत येतो तु ी बे ा क िनघू न जा. तु ी येथे
रािह ् याने माझी यु ी साधणे दु रापा होई .’ असे िन ून सां िगत ् याव न ते
िव वासू व ािमिन सेवक िन पाया व ां ना सोडून दे ी िनघू न गे े
1) हरा ा तटाबाहे र जयपूरवाडा होता, ात ां स नेऊन ठे े वावे असा कूम बाद हाने रामिसं गास के ा
आिण अटकेची जबाबदारी ा ावर टाक ी असे ो सरकार णतात.
इकडे औरं गजे बाने जयिसंगास प पाठवू न ि वाजी महाराजां स कोणती अिभवचने
िद ी होती णू न िवचार े असता जयिसंगाने पु रंदर ा तहा ा क माखे रीज
आणखी कोण ाही कारचा करार महाराजां ी के ा न ता असा जबाब पाठिव ा;
परं तु महाराजां स बंदीत ठे व ् याचे ा ा कळ े ते ा ास मोठा िवचार पड ा
आप ी दि णे ती मोहीम य ी ावयास महाराजां मुळे जबरद वाय येणार
हे जाणू न ाने ां स हरयु ीने उ रे स पाठवू न दे ऊन ां ा िजवास य ं िचतही
ध ा न पोहोचता ां स परत दे ी यावयास िमळे असे आ वासन िद े होते हे
आप े वचन आता खोटे होऊ पाहते हे मनात येऊन तो फार ख झा ा आिण ाने
बाद हास पु न: पु न: प े पाठवू न अ ी िवनवणी के ी की, ि वाजी महाराजां ा
िजवास अपाय झा ् याने प रणाम चां ग ा होणार नाही बाद हा ा एका सरदाराने
के े ी आणभाक खोटी ठ न आम ावर कोणीही कस ् याही बाबतीत िव वास
ठे वणार नाही अ ाने आमची बेअ ू होई ि वाजी महाराजां चा ाणघात के ा तरी
ां ा रा ाचा असा कडे कोट बंदोब आहे की, ते आम ा हाती येणे अित ियत
कठीण आहे ां चा ना कर ाऐवजी ां स आप ा दो के ् याने दि णे त आप ा
रा िव ार कर ास पु ळ मदत होणार आहे .
ा आ याची प े जयिसंगाकडून औरं गजे बा ा गे ी तरी तो जा ा महाकपटी
अस ् याकारणाने ाने महाराजां स दे ी जाऊ दे ाचा िवचार ां बणीवर टाक ा
इतकेच न े तर ां ना मुळीच पळू न जाता येऊ नये णू न ां ना अफगािण ानात
पाठिव ाचे ाने मनात आण े होते असे णतात; परं तु जयिसंगासार ा थोर
सरदारास व इतर रजपू त सरदारां स हे करणे मुळीच पसंत न पडून ते नाराज होती
णू न ाने हा बेत रिहत के ा असावा ाने रामिसंगा ा असे मा बजाव े होते की,
ि वाजी महाराजां स नीट बंदोब ाने अटकेत ठे व ाची सगळी जबाबदारी तुजवर
आहे ही कामिगरी धो ाची आहे असे जयिसंगास वाटू न ाने रामिसंगास ती कसेही
क न आप ् यावरची दू र करावी णू न प ि िह े पु ढे दि णे त ् या मोिहमेवर
त: जावे असे औरं गजे बा ा मनात आ े ते ा जयिसंगाने ास प ि न असे
सुचिव े की, दि णे ती आप ी मोहीम य ी हो ाचा संभव सां त फारच कमी
िदसत आहे अ ा संगी ि वाजी महाराजां स दि णे त मुळीच येऊ दे ऊ नये, िद े तर
आप ् या मोिहमेची अखे र अपय ाची हो ाचा ढ संभव आहे तरी ां चा ाणघात
के ् यास ां चे ोक िबथ न अिद हास जाऊन िमळती . असे झा ् याने आमचे
अतोनात नुकसान होणार आहे ा माणे च ां स अ ा रीतीने अटकेत ठे वावे की, ते
सुटून दे ी खास येती अ ी ां ा ोकां स आ ा वाटावी.1
वर सां िगत ् या माणे आप ् या ोकां स पाठवू न िद ् यावर महाराजां नी
बाद हापा ी पु न: अज के ा की, ‘म ा ा दरबारी राहणे ा आहे , ापे ा
येथी अमीर- उमरावां ा व मा ा ओळखी-मु ाखती ा ा हे इ आहे . ासाठी
म ा ां स यथावका भेटून ां ा ी प रचय कर ाची परवानगी असावी ा
अजास बाद हाकडून मंजुरी िमळ ास अडचण आ ी नाही मग ते रामिसंगा ा
बरोबर घे ऊन सरदारां ा भेटीस जाऊ ाग े महाराजां चे बो णे -चा णे अित
मोहक अस ् याकारणाने ा सरदारां चा ेह संपादन कर ास ां ना िब कू
िव ं ब ाग ा नाही ां ा ी बो ताना ां नी णावे की, बाद हाची नोकरी
इमानेइतबारे क न बहादु री व बढती िमळिव ाचा आप ा पू ण िनधार झा ा आहे
हे ां चे मानभावीपणाचे बो णे ा सरदारां स खरे वाटू न ते ां ा ी िव े ष
रहसाळीने वागू ाग े व महाराजां चे हे णणे बाद हा ाही कानावर वारं वार
जाऊ ाग े
1) हा मजकूर ो. सरकार यां ा ंथाव न घे त ा आहे .
नंतर आपण गु वारचे त क न मोठा उ व करतो असा बहाणा महाराजां नी
के ा व ािनिम आप ् या नूतन दो उमरावां ा घरी मेवािमठाई पाठिव ाचा
म आरं िभ ा. ती िमठाई ने ा-आण ासाठी ां नी वे ळवाचे मोठमोठे दहा पे टारे
के े ां त िमठाई भर ी णजे ते इतके जड होेत असत की, ां स दो या बां धून म े
वासे घा ू न दोन-दोन माणसां ना ते वा न ावे ागत ा पे टा यातून िमठाई जाऊ
ाग ी णजे चौ ां वरी ोक ते उघडून पाहत व मग पु ढे जाऊ दे त हा असा म
ितगु वारी चा ू अस ् यामुळे पहारे क यां स सहजी असे वाटू ाग े की, हे सगळे
पे टारे उघडून पाह ाचे कारण नाही एक-दोन पािह े णजे पु रे. ा चौ ां वर ा
ोकां स वे ळोवे ळी इनामे व बि से दे ऊन महाराजां नी खु ठे व े होते ां स ां नी
जवळ बो वावे , ां ा ी मो ा े मळपणाने बो ावे ां ची सुखदु :खे ऐकून ावी
व ां स ागे ती मदत सढळ हाताने करावी ा माणे च ां ावर ा
अंम दारापा ी बाद हािवषयीची आप ी िन ा बो ू न दाखवावी अ ा गोड
वतनामुळे ते ोक अंमळ गाफी रा ाग े
ा माणे आप ी सुटून जा ाची यु ी िस ीस जा ाचा ढ संभव िदसू ाग ा
ते ा ां नी आप ् याजवळ बाकी रािह े ् या ोकां सही हळू हळू िनघू न जावयास
सां िगत े . कोणी आपणास हवाच मानवत नसून आपण आजारी पड ो असे िमष
क न िनघा े कोणी चाकरीस कंटाळू न ती सोडून जा ाचा बहाणा क न िनघा े .
ा माणे कोणी काही, कोणी काही सबब सां गून परवाने िमळवू न तेथून िनघू न गे े
ां पैकी काही जणां स अमूक िठकाणी आप ी वाट पाहत राहावे असे महाराजां नी
सां िगत े
ा माणे जवळ ा ब तेक ोकां स तेथून रवाना के ् यावर महाराजां नी आप ् या
तैनातीस तेथी च जरे व चाकर ठे वू न िद े े वटी पु संभाजी, िहरोजी फजद व
दु सरे एक-दोन चाकर एवढे च काय ते महाराजां पा ी रािह े आप े सव ोक
बरे पणी िनभावू न गे ् यावर महाराजां नी आपण आजारी आहो असा बहाणा क न
कै ास बो ावू पाठिव े व ा ाकडून काही औषधोपचार चा िव ा आप ् या
कृतीस आराम नाही, आपणाजवळ कोणी फारसे येऊ नये, काय कामकाज असे
ते दु नच करावे असे ां नी सवास फमािव े असा गैरराबता राखू न ां नी आणखी
थोडे िदवस तेथे काढ े मग आप ् या कृतीस अंमळ आराम पड ा असे दाखवू न
वै ास व अमीर-उमरावां स खु ा ीदाख ते मेवािमठाई पाठवू ाग े ा णां स व
गोरग रबां स पु ळ दानधम क ाग े व मि दींतून फिकरां स खै रात
कर ासाठी मेवािमठाईचे पे टारे एकसारखे पाठवू ाग े असा नेहमीचा पाठ
चा ा असता एके िदव ी सं ाकाळी ां नी चार-पाच पे टारे भ न तयार करिव े .
एका पे टा यात आपण बस े व एका पे टा यात संभाजी ा बसिव े आिण हे सगळे
पे टारे 1 चौ ां व न चा िव े ते ा िन ा ा प रपाठा माणे रखवा दारां नी एक-
दोन पे टारे उघडून पा न सगळे पे टारे िबनिद त जाऊ िद े ा रीतीने महाराज
हराबाहे र पडून आप ् या ोकां स जाऊन िमळा े .2
महाराज आप ् या मु ामाव न िनघा े ते ा ां नी आप ् या जागी िहरोजी फजद
यास ठे वू न ास आप ा पे हराव घा ू न आप ् या िबछा ावर िनजावयास सां िगत े व
संधी साधू न ानेही आप ् या मागोमाग िनसटू न यावे असे ठरिव े ा िव वासू
सेवकाने ही गो कबू के ी तो णा ा : ‘‘आपण बे ा क िनघू न जावे . मजवर
कसाही संग आ ा तरी मी डगमगत नाही आप ् या कृपे ने मीही येथून सुटून येईन.’’
मग तो महाराजां ा िबछा ावर िनजू न रािह ा. ाने आप े सव अंग पां घ णात
झाकून घे ऊन एका हातात महाराजां ची अंगठी घात ी होती तो अमळ उघडा ठे व ा
व जवळ एका मु ास पाय चे पीत बसिव े ा रीतीने ाने सव रा काढ ी
ात:काळ झा ा, चार घटका िदवस आ ा तरी महाराजां ची खो ी उघडत नाही असे
पा न पहारे करी दारा ी येऊन ा मु ास िवचा ाग े की, ‘महाराज आज फार
वे ळ का िनज े ?’ ा मु ास ि कवू न ठे व े होतेच, ाने उ र के े , ‘महाराजां चे
ि र फार दु खत आहे .’ हे ऐकून ते तेथून िनघू न गे े मग काही वे ळाने िहरोजी उठून
आप ा चोळणा-मुंडासे चढवू न ा मु ास घे ऊन बाहे र पड ा आिण बाहे र नोकर व
जरे होते ां स अ ी ताकीद िद ी की, ‘महाराजां ची कृती गे ् या रा ी फारच
िबघड ी असून आता अमळ डोळा ाग ा आहे . कोणी गडबड क नये व आं त
जाऊ नये मी काही औषध आणावयास वै ाकडे जातो.’ अ ी वद दे ऊन तो िनघा ा
तो चा ा असता ास चौकीवर ा ोकां नी महाराज फार वे ळ िनज ् याचे कारण
िवचार े ास कृती िबघड ् याचे िनिम सां गून व आपण औषध आणावयास जातो
आहो असे बो ू न तो मो ा गबगीने िनघा ा तेथून तो रामिसंगापा ी गे ा व ास
महाराज सुख पपणे पार पड ् याची हकीगत गु पणे सां गून ाचा िनरोप घे ऊन
दे ी चा ता झा ा
1) ही िमठाई मथु रेस ा णां ना व फिकरां ना वाटावयासाठी नेत आहे त असा बहाणा के ा, असे एका बखरीत
ट े आहे .
2) बुंदे े णतो की, ि वाजी महाराजां नी ेक गु वारी गरीबगु रबां स मेवािमठाई वाट ाचा प रपाठ ठे े व ा
होता ामुळे हजारो ोक ां ा दारापा ी जमू ाग े . एव ा ोकां स पुरे ी िमठाई आण ासाठी मोठे े मोठे े
हारे तयार क न ते भ न आणू ाग े . हारे रकामे झा े णजे अथात ते पु ा िमठाई भ न आण ासाठी
ह वाया ा दु कानी नेत. अ ा दोन रका ा हा यां त महाराज व सं भाजी बसू न पळू न गे े . खाफीखान णतो
की, महाराजां नी तीन उ म घोडे खरे दी क न ते ा णां स दान करावयास णून हराबाहे र नेविव े व ते
तेथून चौदा कोसां वर एका गावी स क न ठे व ास सां िगत े . आ मगीरनामा नामक एका बखरीत असे
आहे की, ि वाजी महाराजां ना अटकेत ठे व ् याचे वतमान जयिसं गा ा कळ े ते ा ाने असे करणे ठीक नाही
असे बाद हास प ि न कळिव े . ाव न महाराजां ा हवे ीजवळची चौकी उठिव ी होती
1) सं भाजी ा घो ावर बसवू न आपण ाची गाम ध न महाराज मथु रेकडे गे े असे बुंदे े णतो
2) रायरी ा बखरीत असे आहे की, हराबाहे र एक दि णी कुंभार राहत असे . ा ा ी िहरोजी फजदाने
सं ध ान बां ध े होते. महाराज हराबाहे र पड ् यावर ा कुंभारा ा घरी गे े व तेथे वे पा टू न एक मिहना
छपून रािह े . औरं गजेबाने ां ा ोधासाठी चोहीकडे पाठिव े ् या माणसां ची िनरा ा होऊन ते माघारी
आ ् यावर महाराज बैरा ाचा वे घे ऊन तीथया ा करीत गे े . आम णतो की, हरा ा एका े वटास
यमुना नदी ा तीरी एक होडी महाराजां ना प ीकडे घे ऊन जा ासाठी तयार ठे व ी होती तीत ते बसू न पै तीरी
गे े व होडीवा ् यास ां नी काही दे ऊन असे सां िगत े की, ‘औरं गजेबास जाऊन सां ग की, मी
ि वाजीराजां स नदी ा प ीकडे नेऊन सोड े !’ महाराज तेथून भरधाव घोडा काढू न नदी ा तीराने बरे च
खा ी गे े व पु ा अ ीकड ा तीरी येऊन तेथून एका आडवाटे ने डोंगरद याने ओ ां डून पार िनघू न गे े
इकडे महाराज हराबाहे र पड े , ते दू र एके जागी ां ासाठी घोडा तयार ठे े व ा
होता, ावर ार होऊन व संभाजी ा आप ् यापु ढे घे ऊन1 भरधाव घोडा काढू न
आप ् या कारकून वगैरे काही मंडळींना ा गावी जाऊन राहावयास सां िगत े होते
तेथे जाऊन पोहोच े .2 आप ् या ोकां ना िमळा ् यावर पु ढे कोठ ा मागाने कोठे े
कसे जावयाचे ते ां नी ठरिव े तेथून एकदम सरळ मागाने दे ी जाणे सुरि त
न ते चोहोकडून चौक ी चा ी अस ् यामुळे पु न: ू ा हाती ाग ाची भीती
होती या व ां नी आप ् याबरोबर ा आणखी काही ोकां स वे पा टू न दे ी
जावयास सां गून आप ् याबरोबर चार-पाच कारकून व दोन-तीन जरे ठे वू न घे त े
मग ां नी बैरा ाचा वे धारण क न तीथया ा करीत करीत सावका दे ी
जावे असा िवचार के ा ते पिह ् याने मथु रेस आ े तेथे मोरो ि ंबक िपं गळे यां चे मे णे
कृ ाजीपं त, का ीपं त व िवसाजीपं त असे ितघे बंधू ओळखीचे भेट े ां स
महाराजां नी आप े सगळे वृ कथन क न संभाजीस तुम ापा ी ठे े वता काय असे
िवचार े . ां नी ती गो मो ा खु ीने कबू के ी.1 महाराजां नी ां स असे सां गून
ठे व े की, ‘आ ी दे ी जाऊन पोहोच ् यावर तु ां स प पाठवू . मग तु ी
आप े सारे कुटुं ब घे ऊन संभाजीसह वतमान आम ा रा ात यावे . तेथे आ ् यावर
तुमचे आ ी बरे क .’ अ ी व था के ् यावर ा बंधु यापै की कृ ाजीपं तास
आप ् या समागमे का ीपयत ने े . तेथे महाराज दाढी, िम ी व डी यां चे मुंडन
क न पु रे गोसावी बन े . ां नी आप ् या हाती सं ासी वागिवतात तस ा एक मोठा
दं ड ठे वू न ां त ब मो र े व सो ाची नाणी भ न ठे व ी. काही नाणी जो ां त
ि वू न भर ी आिण काही जवाहीर मेणाने मढवू न ते आप ् याबरोबर ा ोकां ा
पे हरावां त ि वू न ठे व े
मथु रेस असता महाराज िन नदीवर ानास जात एके िदव ी तेथ ा घाट पा न ते
सहज बो े की, हे एवढे मोठे तीथ असून ा घाटाची व था कोणीच क ी नीट
के ी नाही? असे बो ू न ां नी ा घाटा ा रचनेवर टीका क न ती क ी असावी ते
सुचिव े . ही चचा ऐकून एक चोबा णा ा : ‘तु ी इमारतीची कामे जाणता. तु ी
बैरागी नाही, कोणी तरी वे षधारी आहा !’ हे ऐकून कृ ाजीपं ताने ाचा हात दाब ा,
ास पु ळ दे ऊन आप ् याबरोबर तीथया ेस ने े व तेथून दे ी आणू न
महाराजां नी ा ा नेमणू क क न िद ी
1) ही िमठाई मथु रेस ा णां ना व फिकरां ना वाटावयासाठी नेत आहे त असा बहाणा
के ा, असे एका बखरीत ट े आहे .
2) बुंदे े णतो की, ि वाजी महाराजां नी े क गु वारी गरीबगु रबां स मेवािमठाई
वाट ाचा प रपाठ ठे व ा होता ामुळे हजारो ोक ां ा दारापा ी जमू ाग े .
एव ा ोकां स पु रे ी िमठाई आण ासाठी मोठे मोठे हारे तयार क न ते भ न
आणू ाग े . हारे रकामे झा े णजे अथात ते पु ा िमठाई भ न आण ासाठी
ह वाया ा दु कानी नेत. अ ा दोन रका ा हा यां त महाराज व संभाजी बसून पळू न
गे े . खाफीखान णतो की, महाराजां नी तीन उ म घोडे खरे दी क न ते ा णां स
दान करावयास णू न हराबाहे र नेविव े व ते तेथून चौदा कोसां वर एका गावी स
क न ठे व ास सां िगत े . आ मगीरनामा नामक एका बखरीत असे आहे की,
ि वाजी महाराजां ना अटकेत ठे व ् याचे वतमान जयिसंगा ा कळ े ते ा ाने असे
करणे ठीक नाही असे बाद हास प ि न कळिव े . ाव न महाराजां ा
हवे ीजवळची चौकी उठिव ी होती
1) सं भाजी ा घो ावर बसवू न आपण ाची गाम ध न महाराज मथु रेकडे गे े असे बुंदे े णतो
2) रायरी ा बखरीत असे आहे की, हराबाहे र एक दि णी कुंभार राहत असे . ा ा ी िहरोजी फजदाने
सं ध ान बां ध े होते. महाराज हराबाहे र पड ् यावर ा कुंभारा ा घरी गे े व तेथे वे पा टू न एक मिहना
छपून रािह े . औरं गजेबाने ां ा ोधासाठी चोहीकडे पाठिव े ् या माणसां ची िनरा ा होऊन ते माघारी
आ ् यावर महाराज बैरा ाचा वे घे ऊन तीथया ा करीत गे े . आम णतो की, हरा ा एका े वटास
यमुना नदी ा तीरी एक होडी महाराजां ना प ीकडे घे ऊन जा ासाठी तयार ठे व ी होती तीत ते बसू न पै तीरी
े े ो ी ं ी ी े े ंि े ी औं े ं ी ी
गे े व होडीवा ् यास ानी काही दे ऊन असे सािगत े की, ‘औरगजेबास जाऊन साग की, मी
ि वाजीराजां स नदी ा प ीकडे नेऊन सोड े !’ महाराज तेथून भरधाव घोडा काढू न नदी ा तीराने बरे च
खा ी गे े व पु ा अ ीकड ा तीरी येऊन तेथून एका आडवाटे ने डोंगरद याने ओ ां डून पार िनघू न गे े
मथु रेस असता महाराज िन नदीवर ानास जात एके िदव ी तेथ ा घाट पा न ते
सहज बो े की, हे एवढे मोठे तीथ असून ा घाटाची व था कोणीच क ी नीट
के ी नाही? असे बो ू न ां नी ा घाटा ा रचनेवर टीका क न ती क ी असावी ते
सुचिव े . ही चचा ऐकून एक चोबा णा ा : ‘तु ी इमारतीची कामे जाणता. तु ी
बैरागी नाही, कोणी तरी वे षधारी आहा !’ हे ऐकून कृ ाजीपं ताने ाचा हात दाब ा,
ास पु ळ दे ऊन आप ् याबरोबर तीथया ेस ने े व तेथून दे ी आणू न
महाराजां नी ा ा नेमणू क क न िद ी
1) रायरी ा बखरीत असे ट े आहे की, का ीस कोणी नानाजी िव वासराव णून होता, ा ा घरी
सं भाजीस ठे व े कारण तो ा दौडी ा दगदगीने वारं वार आजारी पडू ाग ा. िव वासराव हा िकताब सदरी
ा णां स महाराजां नी आपण व सं भाजी दे ी सु ख प पोहोच ् यावर िद ा.
इकडे महाराज पळू न गे ् यावर आ यास काय वतमान झा े ते पा . चौकीवर ा
ोकां ा नजरे स वकरच असे आ े की, महाराजां ा चाकर माणसां ची हा चा
काहीच िदसत नाही, ां ची कृती बेआराम आहे असे ां ा एका नोकराने बाहे र
जाताना सां िगत े आिण औषध आणावयास जातो असे बो ू न तो गे ा, तोही अ ािप
परत आ ा नाही. ते ा हे काय वतमान आहे हे पाह ासाठी चौकीवरचे अंम दार
महाराजां ा िनजावया ा खो ी ा दारापा ी आ े व आत डोकावू न पाहतात तो
प ं गावर महाराज नाहीत व जवळपास कोणी नोकरही नाहीत हा कार पा न ते
घाब न गे े ां नी एकच गू के ी िजकडे ितकडे धावपळ क न ते ोध, तपास
क ाग े ; पण ां स महाराज िकंवा महाराजां चा एक मनु ही सापडे ना. तेथ े च
जे नोकर ां नी सेवेस ठे े व े होते ां स िवचारता ते णा े की, ‘महाराज ा खो ीत
िनज े असून ां चे पाय एक पोर रगडीत होता एवढे काय ते सकाळी आ ी पािह े
ानंतर ते खो ीतून बाहे र के ा आ े व कोठे िनघू न गे े ते आ ी काहीच पािह े
नाही ’ ही सगळी िबना ा पहारे क यां नी पो ादखानास जाऊन कळिव ी. ते ा तो
घाब न जाऊन बाद हाकडे धावत गे ा व ि वाजी महाराज कोठे तरी गडप झा े
असे ाने ास कळिव े तो णा ा, ‘माझे पहा यावरचे ोक अित य िव वासू व
ार असून ां ा हातां वर तुरी दे ऊन तो गु झा ा तो ां स िफतवू न पळू न
जा ाची तर गो च बो ावयास नको! ते ा एक तर तो जिमनीत गडप झा ा असावा
िकंवा अ ानात उडून गे ा असावा. ा ा गौडबंगा -िव ा अवगत असावी कारण
माझे ोक ा ा हवे ीभोवती अहोरा स पहारा करीत असता तो फरारी झा ा
आहे . यात मा ा ोकां ची तक ीर मुळीच नाही.’ हे वतमान ऐकून बाद हास
पराका े चे आ चय वाट े . पो ादखान जा ा इमानी असून ाने चौकी पहा यास
अगदी िनवडक ोक ठे व े होते हे ास माहीत होते, तरी तो ा कोतवा ावर
फारच रागाव ा. मग ि वाजी महाराजां चा ोध ाव ास ाने सव िद ां स ार
पाठिव े े क ां ताती सुभेदारास व ता ु कादारास प े पाठवू न असा कूम
सोड ा की, ि वाजीराजे आ यास अटकेत होते, ते पळू न गे े आहे त. ते कोणा ा
ह ीतून जाताना सापड े असता ाने ां ना एकदम पकडून कैद क न जु रास
पाठवावे ा माणे च ाने जयिसंगा ा असे प पाठिव े की, ि वाजी महाराजां चा
जो सरदार तुम ा रात तु ा ा साहा कर ास णू न ठे व ा आहे ा ा
पकडून आम ा दरबारी पाठवू न ावे आिण हा प ी आम ा िपं ज यातून उडून
गे ा आहे ा ावर नीट नजर ठे वावी व ा ा आप ् या जागी पु न: जाऊन गडबड
क दे ऊ नये
महाराज िबनहरकत हराबाहे र िनघू न गे ् यावर िहरोजी फजदाने रामिसंगास
झा े ी हिकगत कळिव ी ते ा ाने बाद हाकडे ताबडतोब असा अज के ा की,
‘आम ा तीथ पां ा व आम ा माफतीने ि वाजी महाराज आप ् या दरबारात
येऊन दाख झा े असून ां ा ी करारा माणे वतन न होता ां स अटकेत ठे व े
ते ा अथात ां ा संबंधाची हरएक कारची जोखीम आम ा ि रीची नाही ी
झा ी आहे आता ां चे आपणां स काय वाटे ते करावे .’ ावर बाद हाने असा
जबाब िद ा की, ‘ि वाजीराजे आम ा मज माणे वागू ाग ् यास ां ची सफराजी
कर ास आ ां ा िव ं ब ागणार नाही ाब तु ां स िकंवा तुम ा विड ां स
काळजी नको!’ ा माणे रामिसंगाने आप ् यावरचा वहीम उडिव ाची खटपट
के ी खरी; परं तु पु ढे महाराज कोणती यु ी योजू न पळू न गे े याचा सुगावा
औरं गजे बास ाग ा ते ा ाचा अंदे ा ास आ ् यावाचू न रािह ा नाही ाची
रामिसंगावर इतराजी होऊन ास दरबार बंद झा ा व ाची मनसब काढू न घे त ी.1
1) िचटणीस णतो की, रामिसं गा ा महाराजां ची ही कपटयु ी ठाऊक होती; पण ाने ती उघडकीस आण ी
नाही काही दि णी ा णां स ि वाजी महाराज पळू न गे ् यावर पकडू न कैद के े होते ां ना पु ळ मारहाण
के ् यामुळे ां नी असे कबू के े की, महाराज पळू न गे े हे रामिसं गास ठाऊक होते जयिसं गा ा आप ् या
पु ावर बाद हाने हा आरोप के ् याचे समज े ते ा ाने बाद हास असे प ि िह े की, माझा पु रामिसं ग
केवळ िनरपराध आहे तो बाद हा ी अ ी िनमकहरामी कदािप करणार नाही ा णां स पकडू न कैद के ् याचा
उ ् े ख जे ां ा काव ीत आहे जयिसं ग एवढे च क न रािह ा नाही, तर ाने बाद हा ा विजरास असे
ि िह े की, ि वाजी महाराजां ी रीरसं बंध ाचे बो णे कर ाचे िमष क न ां ची मु गी मा ा मु ास
मागतो अ ा रीतीने ां स मा ा छावणीत आणून ठार मारतो णजे मी बाद हाचा िकती एकिन से वक आहे
हे यास येई (हा - अंजुमान नामक ंथात जयिसं गाने अ ा आ याचे प िद े आहे असे ो सरकार

ं ी ि ं े े े ि ी े ि ं ी ि ं
 णतात) परतु असा काही य जयिसगाने के ् याचे िदसत नाही पुढे अकरा मिह ानी जयिसग मरण
पाव ् यावर रामिसं गास पुन: चार हजारी मनसब दे ऊन आसाम ां ताकडे मोिहमेवर पाठिव े ितकडे तो िनवत ा
पो ादखानासार ा परम िव वासू कोतवा ाने असा कडे कोट चौकीपहारा ठे व ा
असून ातून कोणास नकळत अचानक ि वाजी महाराज िनसटू न गे ् याचे वतमान
तेथी अमीर-उमरावां स समज े ते ा जो तो तोंडात बोट घा ू न रािह ा आिण
चोहोकडे अ ी चचा सु झा ी की, जयिसंगराजासार ा थोर व िव वासू सरदाराने
ि वाजीराजां ना पु रे इमान दाखवू न व आ वासन दे ऊन आप े से क न घे त े आिण
बाद हा ा कुमाव न िव े ष बढतीची आ ा दाखवू न ां ना इकडे रवाना के े
असे असता ां ा ी के े ा करार मोडून व जयिसंगराजास खा ी पाहावयास
ावू न बाद हाने ां ा ी द ाचे वतन के े , हे काही ठीक झा े नाही अ ा ू र,
ार व वीय ा ी पु षाचा गौरव क न व ा ा ी करारा माणे वागून ा ा
आप ासा कर ाची संधी आ ी असता बाद हाने ती थ घा िव ा. हा काही
हाणपणा झा ा नाही
दि णदे काबीज कर ा ा कामी अ ा परा मी व कु पु षाचे साहा
केवळ अमो होते; परं तु बाद हा ा दु बु ीने ास ते ाभ े नाही. ि वाजी
महाराज प े री असून ां जवर दे वाची मेहर आहे असा बळ रपू बाद हास
दि णे त अस ् यावर ाचे ितकडे काय चा णार? जयिसंगा ा भाकेस गुंतून ाने
परा माने ह गत के े े कोटिके ् े व ां त बाद हा ा हवा ी के े व आपण
त: ाचा ताबेदार होऊन राह ास तयार झा ा. असे असता बाद हा ा कपटी
वतनामुळे तो अगदी िबथ न गे ा आहे . तो आता पु न: काबूत येणे नाही. हा
ोक वाद बाद हा ा कानी जाऊन तो फारच ख झा ा. महाराजां ा ोधास
पाठिव े े सगळे ोक िनरा होऊन परत आ े सुभेदार व ता ु कदार यां सही ते
कोठे े आढळता ना, ते ा ास अ ी दह त वाटू ाग ी की, महाराज हरातच
कोठे े तरी पू न रािह े असून संधी साधू न आपणां स के ा दगा करती याचा नेम
नाही. ा भीतीने तो फारच जपू न व बंदोब ाने रा ाग ा. ा ा रा ीची झोपही
थ ागू नये अ ी अव था होऊन गे ी
महाराज आप ् या ोकां सह मथु रे न गोसा ा ा वे ाने बैरा ां ा तां ात
िमसळू न तीथाटन करावयास िनघा े ते े क तीथा ा िठकाणी सव िवधी यथासां ग
क न दानधम वगैरे बेताबाताने करीत गे े उ रे स ह र ारापासून तहत खा पयत
मु मु तीथ व दे व थाने यां चे द न घे त घे त ते दि णे त आ े ा वासात ां ना
फार ास झा ा ते आ ा न िनघा े ते ा पावसाळा सु झा ा होता न ां ना पू र
येऊन कोठे कोठे े मुळीच उतार िमळत नसे अ ा िठकाणी ां ना िक े क संगी
पो न प ीकड ा तीरास जावे ागे. िक े क ां तां त िबकट अर े व डोंगर ागत
ातून पायां नी मज ा करणे फार कठीण असे; परं तु ा सव मां स व अडचणींस न
जु मानता ते मो ा धीराने माग मण करीत गे े . एका गाव ा फौजदाराने ां स
काही विहमाव न अटकेत ठे व े असता ास आपण कोण, कोठचे हे सां िगत े
ते ा तो दचक ा व मा मागू ाग ा. महाराजां नी ास थोडे दे ऊन ट े
की, आ ी ा वाटे ने गे ो असे कोणा मोग अम दारास कळवू नका.1 एके समयी
एका तीथावर ानास जाऊन महाराज पा ात उतर े व ां नी ा णास मं
णावयास सां िगत े , इत ात तेथे एका ा णाने ट े की, ‘दि णे चा राजा
ि वाजी हा आ यास अटकेत होता, तो सुटून फरारी झा ा आहे .’ ते ऐकताच
महाराज गबगीने ान क न तेथून ाग ीच िनघू न गे े .1 महाराज कटक
ां तातून वास करीत असता फार थक े णू न ां नी एक साधारणसा घोडा िवकत
ावयाचे मनात आणू न एक घोडा ठरिव ा; परं तु ास ावयास जवळ ाचे नाणे
नस ् यामुळे ां नी होनां ची थै ी बेसावधपणे घोडा िवकणा या ा समोर उघड ी ते
पा न तो घो ाचा मा क णा ा : ‘तू अ ा घो ास इतके पै से दे ऊ करीत
आहे स याव न असे वाटते की, तू ि वाजीराजा असावास!’ ासर ी ती सगळी
थै ी ा ा अंगावर टाकून महाराजां नी तेथून िनसटता पाय घे त ा.2
1) खाफीखान णतो की, ा फौजदाराने महाराजां ना व बरोबर ा ोकां ना पकडू न कैद के े व ां चा तपास
चा िव ा ते ा महाराजां नी ा ा म रा ी ा सु मारास गाठून आपण कोण ते कळिव े आिण ा ा हातात
िहरा ठे व ा, ते ा ाने ां ना सोडू न िद े .
हे असे तीथाटन करीत महाराज दि णे त आ े , ते एकदम रा ात न जाता
गोंडवण, भागानगर, िवजापू र ा ां तां तून प ा ास आ े व आपण दे ी आ ो
अ ी आप ् या ोकां स सूचना दे ऊन ाच वे ाने रायगडास दाख झा े . ा माणे
रा सोडून गे ् यापासून नऊ मिह ां नी ते दे ी आ े . रायगड िक ् ् या ा
दरवाजापा ी गोसा ा ा वे ाने जाऊन ते तेथी रखवा दारां स णा े की,
‘आ ां स िजजाबाईसाहे बां ची भेट ावयाची आहे .’ ते ा ां नी ‘कोणी बैरागी
आपणां स भेटू इ त आहे त,’ अ ी वद ित ा िद ी. ितने ां स आत घे ऊन
यावयास सां िगत े . ित ा सि ध ते गे े ते ा िनराजीपं ताने ित ा बैरा ा ा भाषेने
आ ीवाद िद ा; परं तु महाराजां नी एकदम पु ढे सरसावू न ित ा पायां ी दं डवत
घात ा ितने ां ना ओळख े नाही इतकी ां ची चया बद ू न गे ी होती गोसा ा ा
या वतनाब ित ा आ चय वाट े महाराजां नी आप ् या डोकीची टोपी काढू न
ित ा मां डीवर ि र ठे व े ते ा काही खु णा पटू न ितने ां ना ओळखू न आि ं गन
िद े व े मा ूं नी ां स ािण े माताच ती! ित ा आनंदास पारावार रािह ा नाही.
महाराजां चा तो केवळ नवाच ज झा ा असे ित ा वाट े
ा माणे थम आप ् या ि य मातेचे द न घे ऊन मग ां नी आप ् या सव
सरदारां ा, कारभा यां ा व इतर मातबर ोकां ा भेटी घे त ् या िजकडे ितकडे
आनंद झा ा जो तो महाराजां ा द नास येऊ ाग ा महाराजां नी मोठा उ व
क न ा णां स पु ळ दानधम के ा, गोरग रबां स अ व मुब क िद े
ीभवानीचा उ व क न ित ा मु ाफळां चा अिभषेक के ा ह ीव न साखर
वाट ी. सव सरदारां स व िक ् े दारां स साखर पाठिव ी रा ां ती मोठमोठी
दे व थाने, ा ण, तप ी, संत व साधू यां स दि णा व करा पाठिव ी गडोगडी
तोफां ची सरब ी करिव ी महाराज परत सुख प आ ् याची वाता एकंदर रा ात
पस न सव जे स अ ानंद झा ा. ू ा िच ात पु नरिप दह त उ झा ी व
ि वाजी महाराज केवळ अिजं असून ां ापु ढे कोणाचे काही चा णार नाही, ते
आता यवनां ा सव पाद ाहती बुडिवतात असे ां ना वाटू ाग े ां ा अ ौिकक
यु म े ची व अ ितम धै याची कीत सव अिधकच पसर ी
1) खाफीखाना ा ंथातून ा दोन गो ी घे त ् या आहे त. हा ंथकार णतो की, महाराजां स मं सां गणारा हा
ा ण ां स सु रते ा बंदरात पुढे भे ट ा. हा तेथे ावे ळी वै कीचा धं दा करी. ाने खाफीखानास असे
सां िगत े की, ‘मी का ीस एका ा णा ा घरी नोकरीस होतो. तेथे ि वाजी महाराजां ना मी मं
सां िगत ् याब म ा ां नी जी दि णा िद ी ती घे ऊन मी दे ी आ ो आिण ा ाने ा मा ा हवे ् या
बां धू न मी येथे सु खव ू राहत आहे .’
2) ही गो बुंदे े दे तो.
ा आनंदभरात महाराज आप ् याबरोबर गे े ् या ोकां स िवसर े नाहीत. ां नी
ा मानाने मसाहस के े होते ां स ा मानाने इनामे व बढती दे ऊन गौरिव े .
कोणाची तैनात वाढिव ी, कोणां स व ा ं कार, कोणां स ह ी-घोडे , कोणास गाव व
महा असे ा ा ा ा यो ते माणे िद े िहरोजी फजद ां चे साहा ा
संकटमय वासात अित ियत झा े णू न महाराजां नी ा ा पागेवर सरदारी दे ऊन
पा खी अबदािगरी िद ी. बरोबर गे े ् या कारकुनां नी मो ा ारीने व इमानाने
वागून ा झा े ् या संकटातून िनभाव ास मन:पू वक साहा के े णू न
ां ावर महाराजां चा इतबार अिधकच बस ा
या े न परत येत असता महाराज एका कुण ा ा घरी एके रा ी व ीस रािह े
आिण ा ाकडे ि धासाम ी मागू ाग े ते ा ा कुण ाची वृ आई होती ती
 ां स णा ी, ‘तु ां बैरा ां स काही ि धासाम ी िद ी असती, पण नुकताच
ि वाजीराजां ा ोकां नी आमचा गाव ु ट ा, ां त आमचाही बराच मा ु टीस
गे ा ि वाजीराजा िद ् ीस गे ा आहे , तेथे ाचे औरं गजे ब बाद हा अ ािप
पा रप का करीत नाही न कळे . ा ापासून आ ा ग रबां स ब त उप व होतो.’
हे ितचे बो णे ऐकून महाराजां ा ात येऊन चु क े की, आप ् या मागे आप े
ोक थ न बसता ां नी पू ववत मु ु खिग या कर ाचा म चा ू ठे व ा आहे ,
याब ां स अथात संतोष वाट ा महाराजां नी या ातारी ा ‘तुमचे क ् याण
होई !’ असा आ ीवाद दे ऊन ा कुण ाचे नाव-गाव िवचा न घे त े पु ढे
रा ात येऊन पोहोच ् यावर महाराजां नी ा कुण ास सहकुटुं ब बो ावू न
आण े व ाचा िकती मा ु टीस गे ा ते िवचा न घे ऊन ाची ास भरपाई
क न िद ी व ास आप ् या नोकरीस ठे व े
मग पू वसंकेता माणे मथु रेस का ीपं ता ा प पाठवू न कळिव े की, आ ी
रा ां त येऊन पोहोच ो तु ी सगळे बंधू सहकुटुं ब संभाजीस घे ऊन इकडे यावे .
हे प पावताच तो ा ण संभाजीस घे ऊन िनघा ा वाटे त एक मोग अंम दार ां स
भेट ा संभाजीचे ते तेज व प पा न ा ा असा सं य आ ा की, हा ि वाजी
महाराजां चा पु असावा.1 ाव न ाने ां स अटकाव के ा ते दोघे बंधू णा े
की, ‘आ ी मथु रेस राहणारे ा ण असून हा आमचा मु गा आहे .’ ते ा तो
अंम दार णा ा, ‘हा तुमचा मु गा आहे हे खरे असे तर तु ी ा ा घे ऊन एका
पा ी भोजन करावे .’ का ीपं तास ती अट मा करणे ा झा े . ाने द ात पोहे
का वू न ते केळी ा पानावर वाढ े व संभाजीसह भ ण के े . हे पा न ा यवनाने
ा ा सोडून िद े .2 ते ा ण संभाजीस घे ऊन रायगडावर सुख प येऊन पोहोच े .
संभाजीस पा न सवास आनंद झा ा का ीपं ताने आप ् या पु ाचे संगोपन क न
ां स मो ा यु ीने संभाळू न आण े णू न ास महाराजां नी पु ळ िद े व
‘िव वासराव’ असा िकताब दे ऊन गौरिव े ; ा ा व ा ा दु स या दोघा बंधूंना
ां नी चां ग े े दे ऊन आप ् या पदरी ठे े वून घे त े .1
1) बुंदे े णतो की, सं भाजीचे केस चां ग े ां ब अस ् याव न ास मु ीचा वे दे ऊन का ीपंत आप ् या
ीसह िनघा ा होता
2) काही बखरींत असे आहे की, का ीपंता ा घरी सं भाजी आहे असे औरं गजेबास कळ ् याव न ाने ा ा
घरात चौकी बसिव ी. ते ा ा ा णाने वर सां िगत ् या माणे मोग अंम दारां ची खा ी क न
आप ् यावरचा वहीम नाहीसा के ा
ा माणे महाराज अटकेतून सुटून सुख पपणे दे ी जाऊन पोहोच ् याचे ऐकून
औरं गजे बास पराका े चे दु :ख वाट े . आप ् या तावडीत प ा सापड े ा हा ू र व
यु मान पु ष असा सहज सुटून गे ा याब ा ा आमरण खे द वाटत होता असे
ा ा े वट ा मृ ु प ात ् या उ ् े खाव न ात येते ां त तो असे ि िहतो
की, ‘‘कोणतेही रा कायम राहावयाचे असे तर ा ा सवात मोठा आधार
ट ा णजे रा ात काय काय चा े आहे ाची बातमी सवदा उ म कारे
ठे व ाची व था करावी हा होय. ा बाबतीत एक ण ह गज पणा के ा तर
ाचा प रणाम ा द होऊन तो पु ढे कैक वषापयत भोगावा ागतो ा
हरामखोर ि वाजी ा मा ा गाफी पणामुळे मा ा हातून सुटून जाता आ े आिण
ामुळे म ा मा ा सग ा मोिहमां त आमरण अपय आ े .’’2
ा आ या ा याणात आणखी एक गो घड ् याचे काही मुस मान बखरकार
ि िहतात. ती अ ी : महाराज बाद हा ा भेटीस दरबारात गे े ते ा
जनानखा ाती यां स ां ना पाह ाची इ ा होऊन ा पड ाआड बसून ां ना
पाहत हो ा ा यां म े औरं गजे बाची िनसाबेगम ा नावाची एक अिववािहत
मु गी होती ितचे वय ावे ळी स ावीस वषाचे होते ती महाराजां स पा न मोिहत
झा ी व ितची ां जवर पराका े ची ीती जड ी हा वे ळपावे तो ती महाराजां ची कीत
कण पकण ऐकत होती ते मोठे ू र, परा मी, धाडसी व ार असून दे तं
कर ािवषयी िजवापाड प र म करीत आहे त असे ितने ऐक े होते. ां ा अचाट
कृ ां ा गो ी ऐकून ित ा नेहमी कौतुक वाटत असे. ा माणे च ां चे पाडाव
झा े ् या ूं ी मो ा औदायाचे वतन, मातािपतरां ी अ ं त े माची वागणू क,
धमाती दे वां वर ां ची अित ियत भ ी ा िवषयी ा गो ी ऐकून ित ा ते फार
ि य झा े होते ि वाय ितचा बाप एवढा सावभौम बाद हा असून व ा ा पदरी ू र
सरदार व चं ड सेना असून ाची ते अगदी पवा न करता रा वृ ी एकसारखी
करीत आहे त, हे कळू न ती ां ची तारीफ करीत असे असा वीय ा ी व तेज ी पु ष
ित ा बापाचा दो होऊन ां ा दरबारी पा णा णू न आ ् यावर जे ा ित ा
ीस पड ा ते ा ां चे ते तेज व प पा न व दरबाराती ािभमानाचे वतन
पा न ती ता ाळ मोिहत झा ी आिण िववाह करावयाचा तर अ ाच यो व
अ ितम पु षा ी करावयाचा, नाही तर ज भर अिववािहत राहावयाचे असा ितने
आप ् या मना ी संक ् प के ा
असे सां गतात की, महाराजां स हे ितचे े म आप ् यावर जड ् याचे कळ े असून
ित ा वतीने कोणी ां ा ी असेही बो णे के े की, तु ी मुस मानी धमाचा
 ीकार करा तर हजादी तुम ा ी िववाह कर ास तयार आहे ; परं तु महाराज
ा गो ी ा मुळीच कबू झा े नाहीत. अ ा मो ा सावभौम बाद हाचा जावई
होऊन राह ापे ा धम व जाती, ही ां स िव े ष ि य वाट ी नुस ा
रा तृ े नेच जर ते ो ािहत झा े असते तर हा संबंध जु ळवू न ते कदािचत नमदा
नदी ा अ ीकडे एकंदर दि णे चे पाद हा होऊन रािह े असते; परं तु रा तृ ा,
िवषयवासना व ातं ीती यां पे ा धमािभमान व कु ािभमान ा वृ ी ां ा
ठायी बळ हो ा, हे ा गो ीव न चां ग े िनद नास येते
पु ढे ही बेगम िनधारा माणे आमरण अिववािहत रािह ी औरं गजे ब दि णे त आ ा
ते ा ा ाबरोबर ती इकडे आ ी होती. ती सन 1702 म े पु री येथे आप ् या
बापा ा छावणीत मरण पाव ी ितचा दे ह जे थे दफन के ा तेथे ित ा बापाने एक
सुंदर कबर बां धून ा गावास बेगमपू र असे नाव िद े . ही िनसाबेगम चां ग ी
ि क े ी होती असे णतात.1 ा बेगमे ा दयात महाराजां िवषयी े वटपयत
केवढी आदरबु ी वसत होती याचे एक ऐितहािसक उदाहरण आहे ते असे :
औरं गजे बाने संभाजीस पकडून हा क न ठार मार ् यावर रायगड िक ् ा
ह गत के ा. ा िक ् ् यातून जी माणसे कैद क न आण ी ां त संभाजीराजाचा
एक हान मु गा होता. ास िनसाबेगम िहने मागून घे त े व तो आप ा नातू मानून
ाचे ा नपा न मो ा े माने आमरण के े हाच मु गा पु ढे ा राजा झा ा हे
सवास िविदत आहे च.
❖❖❖
1) ि िद. णतो की, सवच भावां स िव वासराव हा िकताब िद ा यां स महाराजां नी िद े ी सनद रा राजवाडे
यां नी आप ् या आठ ा खं डात िस के ी आहे ा सनदे व नही असे िस होते की, महाराज आ यासच
गे े होते
2) ो सरकार, पृ 193
1) ित ा ित ा बापा माणे कुराण मुखो त होते व ितने काही किवताही के ् या हो ा असे णतात. (मासीर-इ-
अ मगीर, एि अट भा. 7, पृ. 196 व ो. सरकारकृत औरं गजेबाचे च र , भा 1 पाहा)
 गे े े िक ् े व ां त परत घे त े १६६७-६९
महाराज िद ् ीस अटकेत पड े हे वतमान दि णे त कळताच ां ा ोकां नी
मोग ां ा ां तां त पु न: धामधू म सु के ी व पु ढे ते अटकेतून सुटून दे ी यावयास
िनघा े हे समज े ते ा ां ा सरदारां स अिधकच चे व येऊन ते मोग ां स
चोहोकडून ास दे ऊ ाग े . तो इतका की, ा वे ळ ा इं ज ापा यां चा असा े ख
आहे की, ‘ि वाजी महाराज औरं गजे बा ा अटकेतून सुटून पळा े हे खरे असे तर
आता ते ा बाद हास ाही ाही क न सोडती . आपण हा काय कार के ा असे
ा ा होऊन जाई ’ हे ां चे णणे पु ढे खरे झा े .
महाराज दि णे त येऊन पोहोच ापू व मोग ां ची आिण िवजापू रकरां ची ढाई पु न:
जुं पून मोग ां ा सै ाची पु ळ खराबी झा ी. जयिसंगाने िवजापु रास वे ढा घात ा
असता ा ा सै ास दि णे ती ि े दारां नी चां ग ाच हात दाखिव ा. ास
दाणावै राण कोठूनही िमळे ना ी होऊन ा ा सै ाची पु री उपासमार झा ी.
ि वाय ा वष अवषण झा ् यामुळे ोकां स पाणीही िमळे नासे झा े .
िवजापू रकरां ा मदतीस गोवळकों ा ा कुतुब हाने फौज पाठिव ् यामुळे तर
मोग ां चा ां ापु ढे मुळीच दम िनघे ना आिण औरं गजे ब काही आणखी फौज
जयिसंगा ा मदतीस पाठवीना. कारण ा ा असा वहीम आ ा होता की, जयिसंग
ि वाजीराजां ना आतून व झा ा असून मागेपुढे आपणास तो डोईजड होई व
ि वाजी महाराजां ी तो एक होऊन आप ् या स े स ध ा पोहोच ास उ ीर
ागणार नाही. ा माणे औरं गजे ब दि णे ती मोिहमेिवषयी अंमळ बेपवाई दाखवू
ाग ा ते ा अथात जयिसंगाने असा िवचार के ा की, आप े उमदे रजपू त ि पाई
िवनाकारण बळी दे ऊन अपय ाचा वाटा पदरी ावा ापे ा ही ढाई सोडून परत
यावे हे च नीट िदसते. मग तो ू ी यु कर ाचे सोडून औरं गाबादकडे पीछे हाट
क ाग ा. ते ा अथात ूने ाचा पाठ ाग के ा; पण तो ू र सरदार ां ा
तावडीतून जे मतेम िनभावू न औरं गाबादे स जाऊन पोहोच ा.
ि वाजी महाराजां कडून जे िक ् े ा ा हाती आ े होते व जे ाने ां ा मदतीने
पू व काबीज के े होते ां चा यो बंदोब ठे व ासदे खी पु रेसे ोक ा ापा ी
उर े न ते व ा कामी ागणारा खचही कर ापु रते ा ा हाती न ते.
या व ाने घाटावर ोहगड, िसंहगड व पु रंदर आिण कोकणात मा ी व कनाळा
अ ा मु पाच िक ् ् यां वर बरे च ोक ठे वू न दे ऊन ां चा बंदोब नीट राख ा.
याि वाय ा िक े क गडां स अ ािदकां ची साम ी िमळ ासारखी होती ां वर ाने
थोडे से ोक ठे व े आिण बाकी ा िक ् ् यां चे दरवाजे जाळू न टाकून व तटां चे
सहज पड ासारखे भाग होते ते पाडून टाकून ां वर ोक ठे वू न बंदोब
कर ाची मुळी गरजच उ िद ी नाही. ा माणे िजकडी ितकडी व था
ावू न जयिसंग औरं गाबादे स जाऊन थ बस ा असता ा ावर औरं गजे बाची
इतराजी होऊन ाने ा ा परत बो ािव े व दि णे ा सु ावर य वं तिसंग व
हाजादा मोअझीम यां ची नेमणू क के ी. हा उमदा व ू र रजपू त सरदार ख
होऊन परत चा ा असता वाटे त आजारी पडून ब हाणपू र येथे स.1667 ा जु ै
मिह ात मरण पाव ा.
इकडे मोरोपं त िपं ग ाने मोग ां नी अिजबात सोडून िद े ् या िक ् ् यां ची पु न:
डागडु जी क न ां वर आप ी ठाणी बसिव ी व ां ा आसपास ा मु खावर
आप ा अंम पु न: थािपत के ा. ा िक ् ् यां वर मोग ां चा बंदोब अमळ
बेताचाच होता तेथ ् या ोकां स सकून ावू न ते पु नरिप ह गत कर ाचा म
ाने िनर सपणे चा िव ा. ा माणे महाराज परत दि णे त येऊन दाख
हो ापू व मोग ां कडे गे े े बरे च िक ् े ां ा सरदारां नी पु न: ह गत के े व ते
परत आ ् यावर सगळा क ् याण ां त ां नी पु नरिप काबीज के ा.1
जयिसंग व िद े रखान यां ाबरोबर एवढी मोठी फौज दे ऊन दि णदे काबीज
कर ाक रता ां स पाठिव े असून काही एक उपयोग झा ा नाही. ि वाजी
महाराज हाती सापड े होते तेही सुटून गे े व िवजापू र व भागानगर एक झा े असून
ां स आणखी ि वाजी महाराज जाऊन िमळा े णजे दि णे ती मोग ी स े चे
समूळ उ ाटन हो ास िव ं ब ागणार नाही असे िवचार औरं गजे बा ा मनात
येऊन ाने त: दि णे त ारी कर ाचा बेत के ा होता. इत ात उ रे कडे
काही कु बूर उप थत झा ् यामुळे ा ा ितकडे जावे ागून हा बेत रिहत करावा
ाग ा. ि वाजी महाराजां सारखा महापरा मी पु ष आपण आप ा क र ू
क न सोड ा याची ा ा मोठीच धा ी ागून रािह ी. बरे , हाजा ा ा व
य वं तिसंगा ा ही दि णे ती मोहीम सां गून ां ा ता ात मोठी फौज ावी तर
ात आप ् या मु ाचा पराजय झा ् यास आप ा सगळा आब जाणार व ाचा
यदाकदािचत् जय झा ा तर तोच ितकडे फंदिफतुरी क न आपणास मोजीनासा
होई , ा विहमाने ाने ास ही मोहीम सां िगत ी नाही. ा अ ा वहीमखोरपणाचा
व िदरं गाईचा पु रा फायदा आम ा ताप ा ी च र नायकाने हवा तसा घे ास
िब कू आळस के ा नाही.
1) क ् याण-िभवं डी मोग ां ा हाती पुढे बरे च िदवस होती असे ो. सरकार णतात.
सु तान मोअझीम व य वं तिसंग यां ची दि ण ा सु ावर नेमणू क झा ी. ती
महाराजां ना पु ळ अनुकू झा ी. ां नी िद ् ीस असता य वं तिसंगा ी ेह
के ा होता. हा रजपू त सरदार मोठा बाणे दार व धमािभमानी होता. औरं गजे बाने
आप ् या बापािव बंड के े ते ा हा पिह ् याने ा ािव होता; परं तु पु ढे
ाची सर ी हो ाचा रं ग िदस ा ते ा हा ास सामी झा ा होता. तरी हा
औरं गजे बा ा फारसा िव वासात ा होता असे नाही. ाचा मोठा दोष काय तो
ोभ हा होता; परं तु हा ाचा दोष महाराजां ा प ावर चां ग ा पड ा. ‘हे
ाचे ा ची पढीचे ढोर’ असा महाराजां चा ा ािवषयी अिभ ाय होता. ां नी
ा ा मुब क अवदाने चा न अगदी आप ासा क न घे त े . हाजादाही
भावाने फार चां ग ा असून मनाचा थोर व ू र होता. बापाचा वहीमखोरपणा
ा ात िब कू न ता. तो हाताचा सढळ असून ऐषआराम ा ा फार आवडत
असे. ा ा कोणी काही सां िगत े असता ाचे मन सहज िफरत असे. य वं तिसंगाचे
ा ावर फारच वजन असे. ा ा सां ग ाबाहे र तो फारसा जात नसे. ा ा
दि णे त पाठिवताना बाद हाने असे बजावू न सां िगत े होते की, ‘तु ी ि वाजी
महाराजां ा गळा पडू नका. तुम ा हातून ां ा ी मस त िनभावणार नाही.
ां ा ी होता होईतो े ष क नका. ां नी आजपयत पु ळ सरदारां स बुडिव े
आहे . त ी तुमची द ा झा ् यास दु िकक होऊन पात ाहीस अपाय होई . या व
ां ा ी स ोखा क न आप ा ितकडी ां त राखा.’ बाद हा ा ा
सूचने माणे हाजा ा ा मनात ि वाजी महाराजां ी तह कर ाचे होते. ते
िद ् ीस गे े ते ा ां स अटकेत ठे व ाचा य बाद हाने के ा होता तो ा
हाजा ास मुळीच पसंत पड ा न ता. ि वाजी महाराजां सारखा ू र व ार
अमीर हाती राख ातच िहत आहे असे ाचे मत होते.
असे सां गतात की, हा हाजादा दि णे त येत आहे असे कळ े ते ा महाराजां नी
गरीब े तक याचा वे ष धारण क न ास पु रीजवळी एका गावी गाठून काही
दही नजर के े . ते उ ृ आहे असे पा न हाजा ाने ाचा ीकार के ा व ते
आपणां स भोजना ा वे ळी वाढावयास सां िगत े . ा द ात एक मेणाची गोळी ा ा
सापड ी. ा गोळीत एक िच ी होती. तीत महाराजां नी असा मजकूर ि िह ा होता
की, ‘मा ा ी यु क न िवजय संपाद ास परा मी हाजादा येत आहे तो कसा
आहे , हे त: डो ां नी पाहावे णू न मी ही यु ी योिज ी.’ याव न हाजा ा ा
मनात महाराजां िवषयी कोणती वृ ी उ झा ी असे याची क ् पना सहज
हो ासारखी आहे . अ ा यु मान व साहसी पु षा ी िवरोध करणे मोठे धो ाचे
आहे अ ी ाची पु री खा ी झा ी. औरं गाबादे स येऊन पोहोच ् यावर ाने
य वं तिसंगाकरवी महाराजां ी तहाचे बो णे ाव े .1
महाराजां नी य वं तिसंगास ाची ा ू च दाखवू न पू व च आप ासा क न घे त े
होते. या व आपणां स अनुकू असा तह क न घे ास ां ना मुळीच कठीण गे े
नाही. मोग बाद हा ी एव ात पु रा िवरोध करणे िहताचे नाही असे ां स वाटत
होते व त ात हाजा ासार ा उम ा पु षा ी ेह जु ळवू न ठे व ् याने आप ा
डाव मागेपुढे साधणे सु भ होई , असे ां चे धोरण होते. ते ा हाजादा आपण
होऊन स ोखा कर ास उद् यु आहे असे कळ ् यावर महाराजां नी बाळाजी
आवजी िचटणीस यास मोठा वाजमा दे ऊन य वं तिसंगाकडे पाठिव े . ात ां चा
हे तू अथात असा होता की, हाजा ाचा वा िवक मनसुबा काय आहे तो नीट
कळावा. ां नी ा ा नजराणा णू न ब मो व े, जवाहीर व ह ी पाठिव े .
य वं तिसंगाने िचटिणसा ा हजा ाकडे ने े ते ा तो ा ा णा ा, ‘‘आमचे
महाराज जयिसंगा ा िव माने तहनामा ठरवू न बाद हा ा मु ाखतीस
िद ् ीदरबारी गे े . तेथे सम मु ाखत झा ् यावर िक े क मु ां चा प ा ठराव
क न घे ऊन बाद हाची नोकरी प न राहावयाचे असा ां चा इरादा होता.
जयिसंग, रामिसंग वगैरे मात र सरदारां नी म थी के ी असून बाद हास ां चा
िव वास न वाटू न ाने ां स अटकेत ठे व े . हे काही नीट झा े नाही.’’ ावर
हाजा ाने येणे माणे उ र के े . ‘‘बाद हा ा मनात ि वाजी महाराजां िवषयी
काही एक िवपरीत भाव न ता व ह ् ीही नाही. ाचा मानस एवढाच होता की,
उभयतां मधी पं च मुळीच नाहीसा ावा व राजां नी ा ा पदरी सरदारी प न
राहावे ;’’ परं तु ां स ते पसंत झा े नाही. ते ा ां स दपट हा दे ऊन आप ् याकडे
ठे वू न ावे अ ा िवचाराने ाने ां स ितबंधात ठे व े . राजां स अथात ते न मानून ते
तेथून िनसटू न आ े . आ ां स बाद हाने येते वे ळी अ ी आ ा के ी आहे की,
‘‘राजां ी िवरोध क नये. ां ासारखे पु ष मागे झा े नाहीत व पु ढे होणार
नाहीत. णू न ते आम ा पदरी राहावे त ासाठी आ ी य के ा; पण तो िवफ
झा ा. आता झा े ते ठीकच झा े . ां ची मज ितकडे च राहावे अ ी आहे . ापे ा
ां ा ी पू व झा े े करार कायम क न ां ाकडून कामिग या करवू न ावात
व ां ा िवचारे वागावे ; आ ां स काही वाकडे करणे असते तर ाच समयी करतो.
हे असे बाद हाचे णणे आहे , ावर आप ा काय मनसुबा आहे तो कळवावा.’’
1) ो. सरकार अखबरात नावा ा यवनी बखरी ा आधाराने असे णतात की, ि वाजीमहाराजां स आप ् या
रा स ेची नीट व था ावावयाची होती. आप ् या िक ् ् याची डागडु जी क न ां वरी बंदोब नीट
करावयाचा होता आिण प चम िकना यावर ि ी व अिद हा यां स पुरा ह दे ऊन ितकडी आप ी स ा
वाढवू न ढ करावयाची होती, णून ां ना ा वे ळी मोग ां ी स ोखा राखावयाचा होता. ा हे तूने ां नी
औरं गजेबास असे प ि िह े की, ‘बाद ाही सै मजवर पाठिव ् याची खबर म ा ाग ी आहे . ही ऐकून
माझी पाचावर धारण बस ी आहे . मी पुनरिप बाद हाचा अंिकत हो ास तयार आहे आिण माझा मु गा
सं भाजी या ाबरोबर चार े ोक दे ऊन मोग ां ा रात ा ा पाठिवतो.’ हे ां चे णणे बाद हाने
मनास आण े नाही. ते ा महाराजां नी य वं तिसं गास हाजा ापा ी म थी कर ािवषयी असे प ि िह े
की, बाद हाने माझा अ ेर के ा आहे . नाही तर मी ास कंदाहार ां त पुनरिप िजंकून िद ा असता. माझा
जीव बचाव ाक रता मी आ या न पळू न आ ो. माझा साहा कता िमझाराजा जयिसं ग तर मरण पाव ा. तु ी
मा ासाठी रदबद ी क न म ा माफी करावयास ावा, णजे मी माझा मु गा सं भाजी यास माझे ोक
दे ऊन हाजा ा ा नोकरीस पाठिवतो.
हे असे हाजा ा ी भाषण झा ् यावर ाचा हे तू कसा काय आहे ते िचटिणसाने
महाराजां स ि न कळिव े . ते ा महाराजां नी ा ा ी तह कर ास राजी होऊन
तहाची क मे क ी असावीत हे उभयतां ा िवचाराने ठर े . ती क मे अ ी होती. :
1) पर रां नी पर रां ी इत:पर ेहभावाने वागावे , 2) पू व झा े ा तह कायम
करावा, 3) उभय प ां चे पर रां िवषयी िद साफ झा ् याखे रीज महाराजां नी आप ी
सगळी फौज मोग ां ा कुमकेस पाठवू नये व पर रां ा भेटी-मु ाखती होऊ
नयेत, 4) फौजे ा खचास काही मु ू ख ावू न िद ् यास तूत पाच हजार फौज
महाराजां नी मोग ां ा कुमकेस पाठवावी, 5) पू व ा तहात ठर ् या माणे संभाजीस
पाच हजार ारां ची मनसब ावयाची, ित ा सरं जामासाठी व हाड ां ताती आवढे
व बा ापू र हे ता ु के ावू न ावे त, 6) पू व ा करारा माणे चौथाई व सरदे मुखी हे
ह वसू कर ाची महाराजां स पू ण मुभा असावी, 7) आिण िनजाम ाहीती व
अिद ाहीती जे िक ् े व ां त महाराजां पा ी स ा आहे त ते ां ाकडे रा
ावे त.1 हा असा तहनामा होऊन ावर हाजा ाने आप ी सही के ी आिण
महाराजां स असे सां िगत े की, ‘तु ी तहा ा अटी नमूद क न एक अज आ ास
केवळ बा ोपचाराथ करावा, णजे आ ी तो बाद हाकडे त:ची ि फारस
क न पाठवू न दे ऊ.’ ा सूचने माणे अज तयार क न तो हाजा ाने
औरं गजे बाकडे पाठवू न िद ा व ावर अ ी मोठी जोराची ि फारस ि िह ी की,
‘ि वाजी महाराजां सारखा महा तापी पु ष आपणास पु नरिप असा अ ् प सायासाने
व होत आहे तर ा ा अटी कबू क न ा ा ी ेहभाव जोडावा.’ हा
 हाजा ा ा ि फार ींसह गे े ा अज बाद हास ा वे ळी मंजूर करणे सोईचे
वाट े व ाने महाराजां स ‘राजा’ हा िकताब दे ऊन संभाजीस दे ऊ के े ी मनसब
कायम के ी आिण व हाड ां तात ा ा जी जहागीर क न ावी असे सुचिव े
होते, ितची सनद पाठवू न िद ी.2
ा नवीन िमळा े ् या जहािगरीची व था ाव ासाठी रावजी सोमनाथ नावा ा
एका ा ण कारकुनास मोकासदार असा नवा िकताब दे ऊन यो सरं जामािन ी
महाराजां नी रवाना के े . संभाजी मोग ां चा मनसबदार झा ् याव न ा ाबरोबर
तापराव गुजरास पाच हजार ारां िन ी दे ऊन औरं गाबादे स पाठिव े . (सन 1667
ऑ ोबर). ाची हाजा ाने मो ा स ानाने भेट घे ऊन ा ा राहावयास तं
जागा नेमून िद ी व तो एक नवाच पु रा वसिव ा; परं तु संभाजीचे वय ा वे ळी अगदी
अ ् प अस ् यामुळे ा ा हाजा ाने परत पाठिव े व तापराव गुजरास
आप ् यापा ी ारां सह ठे वू न घे त े . महाराजां नी त: मनसबदारी ीका न
मोग ां ची ताबेदारी प र ाचा संग मो ा यु ीने टाळ ा.
ा स ो ामुळे पु णे, सुपे वगैरे ां त महाराजां ा क ात पु नरिप िबनत ार येऊन
पू व ा तहाने हातचा गे े ा ब तेक मु ू ख ां स िमळा ा; मा पु रंदर व िसंहगड हे
िक ् े ां ा हाती अ ािप आ े न ते.3 ही अ ी ा ू च महाराजां स दाखिव ात
ा कपटी बाद हाचा मत ब अथात हा होता की, ां ना असे फूस ावू न पु नरिप
आप ् या काबूत आणू न ां चा पु रा घात करावा; परं तु हाजा ाचा उ े असा
िब कू न ता. तो जा ा उदार व मनाचा िन पटी होता.
1) िचटणीस णतो की, ा तहना ाअ ये पूव सोडू न िद े े स ावीस िक ् े पुन: मोग ां ा ाधीन करावे
ाग े .
2) रा. राजवाडयां चा आठवा खं ड, पृ.17 पाहा.
3) ो. सरकार णतात की, चाकण खरीज क न कोणतेच िक ् े ां ा हाती परत आ े न ते असे िदसते.
असे सां गतात की, ा हाजा ा ा आप ् या बापाचा कपटी भाव व
वहीमखोरपणा सहन न होऊन ाने ा ािव बंड कर ाचा घाट घात ा व
ि वाजी महाराजां पा ी मदत मािगत ी. ा गो ीचा ां स अंदे ा येऊन ां नी
हाजा ास असा िनरोप पाठिव ा की, ‘तुमची व बाद हाची खरीखु री ढाई सु
झा ी णजे मी आप ् या फौजे िन ी तुम ा रास येऊन िमळतो.’ महाराजां स
आप ा सं य आ ा असे ात येऊन हाजा ाने ां ची खा ी हो ासाठी
आप ् या सै ासह वतमान उ रे कडे कूच के े व पु न: महाराजां ना िनकडीचा िनरोप
पाठिव ा व ां चा सं य दू र ावा णू न आप ् या वतीचे मोठमोठे े दार नेम े .
 ावर महाराजां नी असा जबाब पाठिव ा की, ‘दि णे कडी तुम ा मु खाचे र ण
तुम ा प चात मी इकडे रा न करतो. तुमचे सै बाद हा ी ढ ास पु रेसे आहे .
इतकेही क न तुमचा पराभव झा ् यास मा ा अम ाती ां तात तु ी खु ा
येऊन राहावे .’ ानंतर हाजा ाने महाराजां स आप ् या सव सै ाचे आिधप
तुम ाकडे दे तो असे आिमष दाखिव े ; परं तु ासही ते ु झा े नाहीत. े वटी
ां चे साहा न िमळा ् यामुळे हाजादा हता होऊन माघारी िफर ा व आप ् या
बापाची मा मागून पु न: औरं गाबादे स येऊन रािह ा. महाराजां नी ा ा ा संगी
साहा के े नाही ा गो ीचा राग तर ा थोर मना ा हाजा ास आ ा नाहीच;
परं तु उ ट तो ां ा ी अिधकािधक ेह वाढिव ाचा य क ाग ा.1
औरं गजे बाने हाजा ास असे सां गून पाठिव े की, ‘ि वाजी महाराजां स अिद ाही
व कुतुब ाही ां तां वर ा या कर ास उ े जन ावे . ा अ ा रीतीने कमजोर
झा ् या णजे आपणां स ा बुडिव ास कठीण जाणार नाही. ा ां तां वर ा या
क न जो मु ू ख ते काबीज करती ात ा काही ां ा सरं जामां स णू न ावू न
ावा.’
1) मनु ी णतो की, औरं गजेबाने हाजादा मोअझीम याचे हे खोटे च बंड उप थत करावयास फमाव े होते.
यात ा कपटी बाद हाचा ितहे री हे तू होता. एक तर ि वाजीमहाराजां स पुनरिप फसवू न िगरफदार करावे ;
दु सरा हे तू असा की, आप ् या से नापतीचे इमान कसास ावावे आिण ितसरा हे तू असा की, पुढे कधी मोहझीम
याने बाद हािव खरे खुरे बंड उभार े तर ाचा कोणास िव वास येऊ नये. ो.सरकार(पृ.212 ते 219)
णतात की, औरं गजेबाने स. 1670म े िद े रखानास हाजा ा ा मदतीस पाठवू न महाराजां वर चढाई
करावयास फमाव े असता ा दोघां चे भां डण होऊन ते इतके िवकोपास गे े े की, उभयतां म े ढाई सु
झा ी आिण ित ा ब तेक बंडाचे प आ े . ा ढाई ा वे ळी हाजादा व य वं तिसं ग यां नी
िद े रखानाचा खानदे ात पाठ ाग के ा आिण ां नी ि वाजीमहाराजां ना मदतीस बो िव े . महाराजां ी ां नी
ा वे ळी उगीच नावा ा ढाई सु के ी होती.
बाद हा ा ा सूचने माणे महाराज ा मु खात वारं वार ा या क ाग े .
मोग सै ा ा मदतीने ि वाजी महाराज आप ा उर े ा मु ू ख काबीज क
ाग े आहे त असे पा न िवजापू रकरां नी मोग ां ी तह कर ाचा मानस द िव ा.
ा माणे उभय प ां म े तह होऊन असे ठर े की, सो ापू रचा िक ् ा व
ा गतचा अठरा हजार होन वसु ाचा मु ू ख िवजापू रकरां नी मोग ां स ावा. ा
तहाची हिकगत महाराजां स कळताच ां नी य वं तिसंग व हाजादा यां स भेटून
ां ाकडून असे कबू क न घे त े की, ां नी िवजापू रकरां ा व
भागानगरकरां ा रा ां त वाटे त ी धामधू म के ी तरी ाकडे मोग सरदारां नी
कानाडोळा करावा. असा बंदोब क न महाराजां नी अिद हा ा मु खात
चौथाई व सरदे मुखी हे ह वसू कर ाचा धू मधडाका चा िव ा. ा ां ा
सतत होणा या ासापासून आप ा मु ू ख सोडिव ा ा इरा ाने अिद हाचा
वजीर अ ु महमद याने महाराजां ीही तह क न ां स वषास तीन ाख होन
खं डणी दे ाचे पु न: कबू के े 1 व ां नी अिद ाही मु खात कोण ाही
िनिम ाने गडबड क नये असे ठर े . हाही तह ा विजराने गु पणे के ा. कारण
िहं दूं ी तह क न ां स खं डणी दे ाचे कबू के ् यास यवनी बाद ाहीचा
पाणउतारा के ा असे दरबार ा अमीर-उमरावां स वाटू न ां नी नसता गोंधळ
मां ड ा असता; परं तु खु अिद हास हा तह पसंत होऊन ाने महाराजां चा
वकी िवजापू र ा दरबारात ठे वू न घे त ा. ा विक ी ा कामिगरीवर ामजी
नाईक पां डे ाची महाराजां नी नेमणू क के ी.2
हा असा अिद हा ी तह होऊन ा ा रा ात मोिहमा कर ाचे बंद पड े ते ा
महाराज कुतुब हा ा मु खाकडे वळ े व ात वे ळोवे ळी ा या क न दे
ु टू न उद् क ाग े . ा बाद हा ा महाराजां चे पा रप कर ाचे साम
मुळीच न ते. ात आणखी ां ना मोग ां चे पाठबळ आहे असे कळ ् यावर तर
ां ा ी यु कर ाचे ा ा धै य होईना. ते ा ां ची ही आप ् या रा ावरी
झडप बंद कर ासाठी ा ा सामोपचाराचाच उपाय योजणे भाग पड े आिण ाचे
िदवाण माद ा व आक ा यां नीही ा ा अ ीच मस त िद ी. मग ा िहं दू
िदवाणां ा म थीने कुतुब हाने महाराजां ी संधी क न असे ठरिव े की, ‘ ाने
ां ना ितवष पाच ाख पये खं डणी ावी, पर रां नी पर रां ी इत:पर
ेहभावाने वागावे व पर रां चे वकी पर रां ा दरबारी राहावे त.’ ा करारा ये
महाराजां नी िनराजी रावजी नावाचा वकी तान हा कुतुब हा ा दरबारी ठे वू न
िद ा.3
1) िक ेक बखरकारां ा मते ही खं डणी सात ाख होन ठर ी होती असे आहे . हा खं डणी दे ाचा करार
िवजापूरकरां नी अथात दु स यां दा के ा होता.
2) हा असा िवजापूरकरां ी तह झा ् याचे ो.सरकार ि हीत नाहीत. तथािप, ा वे ळ ा सु रत वगैरे िठकाण ा
इं ज ापा यां ा े खां चे उतारे ां नी िद े आहे त ाव न असे िदसते की, महाराजां चा ा वे ळी
िवजापूरकरां ी कोण ाही कारचा बखे डा चा ू न ता (पृ.204 व 316). जे ां ा काव ीत हा तह 1667
ा मे मिह ात झा ् याचा उ ् े ख आहे . ा काव ीत बाबाजी नाईक पां डे यास वकी नेम ् याचे नमूद
के े आहे . मागे तेरा ा भागात अिद हाचा वजीर अ ु महं मद याने महाराजां ी गु तह के ् याचा
उ ् े ख आहे . ा वे ळी हा ामजी नाईकच वकी होता.
3) खाफीखान (इि अट, सातवा भाग, पृ. 286-87) णतो की, ि वाजीमहाराजां नी आ या न परत आ ् यावर
गोवळकों ाचा सु तान अ ु कुतुब हा याची भे ट घे ऊन ा ा ी सं गनमत के े आिण ाचे जे िक ् े
िवजापूरकरां नी काबीज के े होते ते परत घे ऊन दे ाचे वचन ास िद े . ा माणे ां नी हे िक ् े िजंकून
ां त े काही कुतुब हास िद े व काही आप ् या ता ात ठे व े ; परं तु ा िक ् ् यां ची नावे खाफीखान दे तो
ां त े िक ेक पुढे काही िदवसां नी महाराजां नी िजंक े असे िदसते. ि वाय हाच बखरकार पुढे णतो की,
महाराज सु तान अबु हसन गादीवर बस ् यावर दोन-तीन वषानी पािह ् याने है दराबादे स (भागानगरीस) गे े .
सदरी तहाची हिकगत मराठी बखरी ा व ॉटकृत दि णे ा इितहासा ा आधाराने िद ी आहे . ां ट

ी े ो े ं ी े े ी ि ी ी े
डफही ा तहाचा उ ् े ख करतो. जे ा ा काव ीत असा उ ् े ख आहे की, िनराजी रावजी याने
कुतुब हा ी स.1672 ा जून मिह ात तह क न एक ाख होन खं डणी ा सु तानाने ावी असा करार
के ा असू न ापैकी 66000 होन महाराजां कडे आणून िद े . ही खं डणी सु तान अबु हसन गादीवर
बस ् यावर पुनरिप आणखी घे त ी असावी असे िदसते. स.1669 ा सु मारास िनराजी औरं गाबादे स
मोग ां जवळ तापराव गुजराबरोबर होता असा जे ां ा काव ीत उ ् े ख आहे .
ा माणे ा दो ी पाद ाहतींस दीन क न ां ावर वािषक खं ड बसिव ् यावर
महाराज कोकणप ीकडे वळ े . तेथे अजू न िफरं गी व ि ी यां चा सुळसुळाट चा ू
होता. तो मोडून काढू न सव कोकण ां तावर आप ी स ा िनवध बसवावी असा ां चा
हे तू होता. मग ां नी गो ावर अक ात घा ा घा ू न तेथी िफरं ां स हाकून
दे ाचा बेत के ा; परं तु तो िस ीस गे ा नाही असे िदसते. ां ा व महाराजां ा
ा समयी झा े ् या यु संगाचे वणन कोठे ही आढळत नाही. ाव न ते मुळी
झा े च नसावे असे वाटते. नंतर ां नी ि ीचा जं िजरा ह गत कर ाचा पु न:
एकवार मो ा जोराचा य के ा; परं तु ाचा काही एक उपयोग झा ा नाही. असे
सां गतात की, ि ी ा वे ळी बराच जे रीस येऊन ाने मुंबई ा इं ज ापा यां पा ी
मदतही मािगत ी होती. ा माणे महाराजां चे हे दो ी बेत ा वे ळी अिस रािह े .
वर सां िगत ् या माणे अिद हा, कुतुब हा व मोग यां ा ी तह होऊन
िजकडे ितकडे थर थावर झा ् यावर महाराजां ना एकदोन वष थोडी ी िव ां ती
िमळा ी. ा िव ां तीचा उपयोग ां नी संपािद े ् या रा ाची व था नीट
ाव ाकडे के ा. ही व था क ी काय ाव ी ते पु ढे एका तं भागात
सिव र कथन क .1 येथे पू वकथानुषंगाने पु ढे काय घड े ाचे िनवे दन क .
कोणा ाच ां तावर ा याि का या कर ाची सोय न रा न महाराज ा वे ळी
थ बस े . ते ा पु ळां चा असा समज झा ा की, ां स ां ा हे तू माणे
रा ा ी होऊन ां ा सव इ ा तृ झा ् या. आता ते संपािदत रा ाचा नीट
बंदोब राखू न थ राहती . मोग ां ी ढ ाचा ां ात वकूब असता तर ते
पु न: ां ा ी तह क न ां चे अंिकत झा े नसते. ापु ढे ते मोग सुभेदारा ा
नजरनजराणे पाठवू न ास खु राखू न ा ा तं ाने वागती व फार तर
संपािदत दौ त काही िदवस कायम राखती ; परं तु हा ोकां चा समज अगदी
चु कीचा होता असे ां ा पु ढी च र माव न सहज ानात येई . मोग ां ी
ट र ावयास स ा आप ी तयारी असावी त ी नाही हे महाराज पू णपणे जाणू न
होते. ते ा ां ा ी तूत ेहभावच राखावा असे ां स वाट े . बरे िवजापू रकर व
भागानगरकर यां ा ी के े ा तह मोडून ां ा रा ां त पु नरिप धामधू म क
ाग ् यास दो ी पाद हा एक होऊन आप ् या ी सं ाम कर ास िस होती , हे
 ां स आता प े कळू न आ े होते; कारण नुकतेच िवजापू रकरां चे मोग ां ी यु
जुं प े होेते. ात कुतुब हा ा मदतीने अिद हाने मोग ां ा सरदारां चे काही
एक चा ू िद े न ते. ते ा असाच एकोपा ते पु न: करती असा ढ संभव होता.
या व मोग ां चाच आ य ध न राहणे आप ् या िहताचे आहे असे महाराजां ा
ात पू णपणे येऊन चु क े होते. ि वाय ा पाद हाती ी िवरोध कट क न
यु ास िस झा ् यास मोग सुभेदार आपणां स साहा करती अ ी आ ा
महाराजां स मुळीच न ती. कारण, एक तर मोग ां चा िवजापू रकरां ी नुकताच तह
झा ा होता व दु सरे असे की, काफर यवन पाद ा ा बुडिव ास उद् यु झा ा
असता ास औरं गजे बासारखा क ा धमािभमानी बाद हा साहा करी हे
सहसा संभवनीय न ते.
1) भाग चोिवसावा पाहा.
हे सव ानात आणू न महाराजां नी ा वे ळी मोग ां ाच तं ाने वागून कुतुब ाही व
अिद ाही हळू हळू कमजोर कर ाचा िवचार मनात आण ा. आणखी असे की,
औरं जे बा ा मनात दि णे ती ा दो ी पाद ाहती बुडवू न टाकून तेथे आप ी स ा
थािपत कर ाचा िवचार पु ळ िदवस वागत होता व त थ ाने हा
काळपावे तो अनेक य ही के े होते. असाच उ े महाराजां चाही होता. ते ा एका
भ ा ा ा ीसाठी दोन िसंह जे थे टप े े असतात तेथे जो िसंह अ ािप
बा ् यद े त आहे ाने दु स या जरठ िसंहा ी एकदम धा क जाणे अिवचाराने
होणार असून अपे ि त भ ाभ न होता जवळ असे -नसे तेही सव जावयाचे हे
महाराजां स समजत होते. या व आप े ायू मजबूत होऊन आप ् या दाढा व पं जे
सु ढ होईतोपयत ा ब ा िसंहा ी स ोखा राखू न ा ा तं ाने जो काही अपे ि त
भ ाचा अं ा होई तो हण करावा व हा आधीच जरठ झा े ा िसंह
सृि मानुसार अ व रोड झा ् यावर ाने िमळिव े े हे सबंध भ व ाचे
पू व चे काही असे तेही हळू हळू हाता ी घा ावे असे ां चे धोरण होते. हे अगदी
यो होते व हे साध ाचा रं गही थोडाथोडा िदसू ाग ा होता. मोग ां ी स
के ् यामुळे कुतुब हा व अिद हा यां ावर महाराजां चा पु रा ह बसून ते ां ना
पू व कारे वािषक खं ड दे ास तयार झा े .
पण हे मोग ां ी के े े स फार िदवस िटक े नाही. ा वहीमखोर मोग
बाद हा ा वकरच असे वाटू ाग े की, ि वाजी महाराजां नी आपणास मानभावी
न ता दाखवू न केवळ भुरळ घात ी आहे . हाजादा व य वं तिसंग यां स अनेक
 कारे ा ू च दाखवू न हे आप ा डाव साधणार आहे त असा सं य ा ा मनात
पु रा भ न ाने हाजा ास असा कूम पाठिव ा की, ‘ि वाजी महाराजां ी अ ा
स ो ाने वागणे ठीक नाही. ते अिधकच बळावत चा े आहे त. ां चा दि णे ती
यवनी पाद ाहतींवर पु रा डोळा असून ते ा घे ा ा उ ोगात आहे त. ा ह गत
क न ते बळ झा े णजे आप ् याही पाद ाहतीवर उ टती . मग ां स
आटोपणे कठीण जाई . ा यवनी ाहीती जे कोटिक ् े व ां त ां नी आम ा
साहा ाने घे त े ां चे उ ां नी आम ा पो ास जमा करावे , ते न करता ां चा
उपभोग ते आपणच घे त आहे त, हे काही ठीक नाही. या व ां ा ी के े ा तह
मोडून ां स िद े े िक ् े व ां त माघारी ावे त, ां ची फौज आप ् या मदतीस
णू न ठे व ी आहे ती माघारी पाठवावी िकंवा साध ् यास ितचा ना करावा आिण
तापराव गुजर, ि वाजी महाराज व इतर बडे बडे सरदार यां स ताबडतोब कैद
करावे . ा कुमा माणे तु ी वागणार नाही तर तुम ावर माझी फार इतराजी
होई .’1 हा असा कुमाचा खि ता िद ् ी न िनघा ् याने वतमान हाजा ा ा
गु बातमीदारां नी ा ा आगाऊ कळिवताच ाने ही बातमी तापराव गुजरा ा
गु रीतीने कळिव ी व ‘आ ा ा आ ा येथून पळू न जा’ असा ास इ ारा के ा.
ाबरोबर तापराव आप े ार घे ऊन महाराजां चा औरं गाबादे स अस े ा िनराजी
रामजी नावाचा वकी यासह रातोरात मोग ां ची छावणी सोडून औरं गाबादे न
िनघा ा व सुख पपणे पु ास येऊन दाख झा ा. ितकडे बाद हाचा सदरी
िनिद के े ा कूम हाजा ा ा हाती पडताच ाने मराठे पळू न जात होते ां चा
पाठ ाग कर ासाठी काही ोक पाठिव े . ते अथात अ ा उ े ाने की, आप ् या
मस तीने ते पळू न गे े असा अंदे ा बाद हास येऊ नये; परं तु ा पाठ ागास
पाठिव े ् या सै ा ा हातून काहीएक न होऊन ते परत औरं गाबादे स गे े े . मग
हाजा ाने ा बाद ाही फमानास असा जबाब पाठिव ा की, ‘मराठे हरामजादे ,
मोठे बाड! ते आप े फमान ये ापू व च आम ा रातून फरारी झा े . ामुळे
ां स पकडून कैद कर ाचे साध े नाही!’ हे वतमान ऐकताच औरं गजे बाने
हाजा ा ा मदती ा िद े रखान व दाऊदखान यां स दु सरीकड ् या मोिहमा सोडून
औरं गाबादे स पाठिव े . ाि वाय आणखी िक े क सरदार उ रे कडून पाठिव े .
तापराव गुजर सव फौज व चीजव ू घे ऊन व हाजा ाने गु पणे िद े ा पु ळ
नजरनजराणा घे ऊन सुरि तपणे परत आ ् याने महाराजां स आनंद वाट ा.
मोग ां ी झा े ा तह अ ा रीतीने एकाएकी मोड ् याब ां स वाईट वाट े नाही.
कारण ां स आता थ बसून राहणे बरे वाटत न ते. दोन वषाची थता िमळू न
आप ् या रा ाची व था नीट ाग ी व आप ् या एव ा फौजे चे दोन वष
िबनघोर पोट भर े यां तच ां स समाधान वाट े .
❖❖❖
1) बुंदे े णतो की, बाद हाने सं भाजी ा िद े ी जहागीर काढू न घे त ी ती अ ा िनिम ाने की,
ि वाजीमहाराजां स िद ् ीस जाताना एक ाख पये खचासाठी णून िद े होते, ां ा मोबद ् यादाख ही
जहागीर खा सा करावी असे बाद हाने ठरिव े . ा माणे ती जहागीर मोग ां नी परत घे त ् याचे वतमान
कळताच महाराजां नी तापराव गुजरास से नेसह गो ग बो ािव े व ां चे ोक व हाडाती जहािगरीवर
होते ते सापड ा तेवढा मा ु टू न रा ास परत आ े .
 मोग ां ा मु खात पु ा ा या १६७०-७२
मोग ां ी के े ा स ोखा मोड ा ते ा महाराजां नी ां स आप े उ प पु न:
दाखिव ास सु वात के ी. ां ा ां तां त ां नी िजकडून ितकडून धामधू म
आरं िभ ी. ा समयी ां नी व ां ा ोकां नी असा काही िव ण जोम व ौयही
गट के े की, तसे ां नी पू व कधीही दाखिव े न ते असे ट े असता चा े .
िसंहगड व पु रंदर हे िक ् े ू ा ता ात होते, ते ह गत कर ाचा िनधार
महाराजां नी थमत: के ा. याचे कारण असे की, ते िक ् े ू ा हाती
अस ् यामुळे पु णे, चाकण वगैरे ां तां त जाणे -येणे िनभयपणे होणे अंमळ कठीण असे.
ा िक ् ् यां वर जयिसंगराजाने ठे वू न िद े े रजपू त ोक सवदा ार रा न
िक ् ् यां चे र ण कर ात चां ग े द असत. थम िसंहगड काबीज करावा असा
िवचार महाराजां नी के ा.1 ा िक ् ् यां वर उदयभानू नावाचा मोठा ू र व ब ा
सरदार मु होता. तो मोग सरकारा ी पु रा इमानी अस ् याकारणाने तो
कोण ाही उपायाने व हो ासारखा न ता. ा ा हाताखा ी रजपू त ि पाई
अगदी िनवडक व ू र यो े होते. ते ा असा हा सव कारे अभे गड आप ् या हाती
येतो कसा, हा िवचार महाराजां स ा झा ा. ते ा तानाजी मा ु सरे 1 पु ढे होऊन
णा ा की, मजबरोबर माझा धाकटा भाऊ सूयाजी यास ावे त व मी िनवडीन ते
एक हजार मावळे मजबरोबर ावे . णजे मी हा िक ् ा ह गत क न येतो.2
ाचे हे णणे ां नी कबू के े .
1) ाचे वणन बखरींतून येणे माणे के े आहे . तो अंगाने अित ियत िध ाड व सु ढ होता. ाचे प भयानक
िदसे . ाचे म ू िपंगट व ने आर असत. ा ा िम ा ह दं ड ाय मो ा व ां ब असू न उभय भागी ि ं बे
ठे व ी असता ती अच राहत. ाचे म क िव ा होते. तो ह ीसारखा पु ष असू न ाने ह ी ा सु ां स
ध न जाग ा जागी उभा क न ठे वावा, असे ाचे चंड बळ असे . समरां गणात ा ापुढे कोणाचाही
िटकाव ागत नसे . ा ा तोडीचा पु ष महाराजां ा सा या रात एकही न ता. तो सराईत, दां डाईत व
पटाईत असा असू न सव ां ा कारवीत अ ंत वीण होता.
2) पवा ात ट े आहे की, तो बारा हजार फौज घे ऊन िक ् ् यापा ी गे ा.
3) तीन े िनवडक मावळे घे ऊन तो गे ा, असे मुस मानी बखरींत आहे .
4) क ् याण दरवाजापा ी अ ी ि डी ाव ी असे मुस मान इितहासकार णतात.
5) फ ास मावळे तटावर चढ ् यावर सो तुट ा असे पवा ात ट े आहे .
िसंहगड हा िक ् ा स ा ी ा पू वकडी बाजू स आहे . पु रंदर िक ् ् या ा
टे क ा ा िक ् ् यापयत आ े ् या असून ावर जावयास एका उं च व अ ं द
क ाव न वाट आहे . हा कडा पू वप चम आहे आिण उ रे कडून व दि णे कडून
हा िक ् ा एखा ा िव ा व खडकाळ डोगरासारखा िदसतो. ाचा चढाव अ ा
मै ाचा आहे . हा िक े क भागी केवळ उभा सु ासारखा आहे . इतके उं च चढू न
गे ् यावर मग का ाभोर खडकाचा चं ड कडा आहे . हा चाळीस फूट उं च आहे .
ा भ क ावर दगडां चा भ म तट बां ध े ा असून ावर मोठमोठे बु ज
आहे त. िक ् ् याचा आकार ितकोनी आहे . आती घे र अजमासे दोन मै ां चा आहे .
िक ् ् यात दरवाजावाचू न दु स या कोठूनही वे होणे नाही, असे पाहणारास
वाटते. ा िक ् ् याव न पािह े असता पू वस नीरा नदीचे अ ं द पण सुंदर पा
ीस पडते; उ रे स िव ीण मैदान दे व पु णे हर नजरे स पडते व दि णे स
आिण प चमेस पवतां ा उं च रां गा िदसतात. ा दु न पािह ् या णजे ज ा काय
ा गगनास जाऊन िमळा ् या आहे त ा भासतात. ाच िद े ा रायगड िक ् ा
आहे .
तानाजी मा ु सरे हा िक ् ा ह गत कर ाची ित ा क न रायगडाव न एक
हजार माव ां िन ी िनघा ा.3 हे मावळे िसंहगडाकडे एका जमावाने गे े नाहीत.
डोंगरां तून व खो यां तून िनरिनरा ा वाटां नी जाऊन ते ठर े ् या िठकाणी काळो ा
रा ी एकवट झा े . ही माघ मिह ाती कृ प ाची अ मी होती. सवजण जमा
झा ् यावर तानाजीने ां त ् या अ ा ोकां स काही अंतरावर राहावयास सां िगत े व
इ ारा होताच ां नी पु ढे चा ू न यावे असे ठरिव े . बाकीचे ोक िक ् ् या ा
तटापा ी जाऊन गुपचू प उभे रािह े . मग तटा ा ा भागी ूचा वे हो ाचा
संभव नाही, असे गडावरी रखवा दारां स वाट ासारखे असून िव े ष बंदोब
ठे व ाची खबरदारी घे त ी नसावी असे वाट े , ा भागी एका ार माव ास
घोरपडी ा साहा ाने चढवू न दोरीची ि डी एका खडकास बां धिव ी.4 ा
ि डीव न एक-एक असे तीन े मावळे तटावर चढू न गे े ,5 ते तेथे दबून छपू न
िजकडे ितकडे रािह े . इत ात ां ची चा ागून ते वर चढू न येत होते ा बाजू स
िक ् ् याचे रखवा दार धावत आ े व ां पैकी एक जण काय आहे ते पाह ासाठी
अंमळ धीर क न पु ढे आ ा. ा ावर एका माव ाने गेच बाण मा न ा ा
तेथ ् या तेथे पु रा के ा. ते ा िक ् ् यावर ा रखवा दारां त एकच क ् ा होऊन
जो तो आपाप ी े घे ास धाव ा.1 ही अ ी ां ची गडबड उडा ी आहे तोच
ां ावर ह ् ा के ् यास आप ा डाव साधे असे तानाजीस वाटू न तो
आप ् याबरोबर वर आ े होते तेव ाच ोकां िन ी पु ढे सरसाव ा. िजकडून
गडबड ऐकू येत होती ितकडे माव ां नी बाणां चा मारा सु के ा. रखवा दारां नी
िदव ा-म ा ी पे टवू न उजे ड के ा ते ा ां स आप ् यावर कोण चा ू न आ े
आहे त हे िदस े व ां ची एकच धां द उडा ी. िक े कां स तर आप ी े
ावयासही अवका िमळा ा नाही.
1) ाचे वणन बखरींतून येणे माणे के े आहे . तो अंगाने अित ियत िध ाड व सु ढ होता. ाचे प भयानक
िदसे . ाचे म ू िपंगट व ने आर असत. ा ा िम ा ह दं ड ाय मो ा व ां ब असू न उभय भागी ि ं बे
ठे व ी असता ती अच राहत. ाचे म क िव ा होते. तो ह ीसारखा पु ष असू न ाने ह ी ा सु ां स
ध न जाग ा जागी उभा क न ठे वावा, असे ाचे चंड बळ असे . समरां गणात ा ापुढे कोणाचाही
िटकाव ागत नसे . ा ा तोडीचा पु ष महाराजां ा सा या रात एकही न ता. तो सराईत, दां डाईत व
पटाईत असा असू न सव ां ा कारवीत अ ंत वीण होता.
2) पवा ात ट े आहे की, तो बारा हजार फौज घे ऊन िक ् ् यापा ी गे ा.
3) तीन े िनवडक मावळे घे ऊन तो गे ा, असे मुस मानी बखरींत आहे .
4) क ् याण दरवाजापा ी अ ी ि डी ाव ी असे मुस मान इितहासकार णतात.
5) फ ास मावळे तटावर चढ ् यावर सो तुट ा असे पवा ात ट े आहे .
उभय प ां चे ता ाळ यु सु होऊन दोहोंकडचे यो े मो ा आवे ाने ढू
ाग े . िक ् ् यावरी ोकां ची सं ा वर आ े ् या माव ां न फारच मोठी
होती. तरी तानाजीचे कस े े यो े िब कू न डगमगता मो ा ौयाने रजपु तां स
सारखे चे पीत पु ढे चा े . िक ् ् यावरी ोकां चा मोड हो ाचा रं ग िदसू ाग ा.
इत ात उदयभानू व तानाजी यां ची ा यु ा ा गद त ा होऊन ां चे ं यु
जुं प े . दोघे ही वीर मोठे ू र, यु कु व ब वान अस ् याकारणाने ां ची झटापट
बराच वे ळ मो ा िनकराची झा ी. दोघां सही पु ळ जखमा झा ् या आिण े वटी
पर रां चे वार पर रां ा वम ागून ते दोघे ही एकाच वे ळी समरभूमीवर चीत
होऊन गत ाण झा े . आप ा ोर ा पड ा असून ूचा जमावही फार मोठा
आहे , ते ा आता आप ी येथे धडगत नाही असे वाटू न माव ां नी माघार घे त ी. ते
जे थून वर चढू न आ े होते ितकडे ते पळत सुट े . इकडे तानाजीचा भाऊ सूयाजी वर
काय कार झा ा आहे हे पाह ासाठी खा ी जे ोक उर े होते ां स घे ऊन
तटावर येऊन पोहोच ा होता. ास आप ा भाऊ रणात पड ा असून मावळे पळत
सुट े आहे त असे कळताच तो पु ढे सरसावू न ा पळणा या माव ां स णा ा,
‘तुम ा बापाचे े त महारां नी उच ू न टाकावे हे तु ां पैकी कोणास बरे वाटे ते
सां गा! खा ी उत न जा ाची आ ा मुळीच ध नका! कारण दो या मी के ाच
तोडून नाही ा क न टाक ् या आहे त. तु ी ि वाजी महाराजां चे क े इमानी व ू र
ि पाई आहा ते िस क न दाखिव ाचा हा समय आहे . ूस पाठ दाखवू न
मरणभीती व रणभूमीव न प ायन करणे हे ख या वीरां स ोभत नाही. तर च ा,
मागे िफरा आिण ू ा आप े ौय दाखवा!’ हे वीय ाह दी करणारे भाषण
ऐकून व आप े न ा दमाचे सोबती वर आ े असून,2 आपणां स सूयाजीसारखा
ोर ा अ ािप आहे हे ां ा मनां त येऊन ां स पु न: प चढ ा व आप ा
अित ू र व ि य मोहरा रणात पड ा, ाचा वचपा ावयाचा असा ां नी िन चय
के ा व ू र पु ा मो ा आवे ाने ह ् ा कर ास ते सगळे िस झा े .
व
1) अफू ा न े त अस ् यामुळे ां ना यु ास िस ावयास िव ं ब ाग ा असे णतात.
2) ा वे ळी सू याजीने क ् याण दरवाजा उघडू न आप े आणखी ोक आत घे त े .
मावळे ोकां ा अंगात एकदा आवे ाचे वारे ि र े णजे ते िजवाची परवा न
करता आप ् या समोरचा ू िकतीही बळ अस ा तरी ा ा ी झगड ास
तयार होत. ात आणखी तानाजीने िनवडून काढ े े ते ोक. मग काय िवचारता?
ां नी ‘हर हर महादे व!’ अ ी गजना करीत ूवर एकच गद के ी व ाचा पु रा
मोड क न िक ् ा क ात घे त ा. ा घोर सं ामात सुमारे तीन े मावळे रणात
पड े . अजमासे पाच े रजपु तां ची े ते समरभूमीवर सापड ी आिण थोडे से ोक
छपू न रािह े होते ते रण आ े . पु ळां नी तटाखा ी उ ा टाकून ाण ाग
के ा.
आप ी फ े होऊन गड काबीज झा ा ही आनंदाची बातमी आप ् या ध ास
कळिव ासाठी पू वसंकेता माणे िक ् ् यावरी एका कब ा ा घरास सूयाजीने
आग ाव ी. महाराजां स ा छा ाचा प रणाम काय होतो ते कळ ाची उ ं ठा
ागून रािह ी होती. ां नी ही आग पािह ी ते ा ां स हष झा ा; परं तु ा
िजवावर ा कामिगरीत आप ् या अ ं त इमानी व िजव ग िम ाची ाणा ती पड ी
हे कळ े ते ा ां ना पराका े चे दु :ख वाट े . ां नी ा वे ळी असा दु :खो ार काढ ा
णतात की, ‘गड हाती आ ा; पण िसंह गे ा!’1 मग ा मावळे ोकां नी ही
बहादु री के ी ां स महाराजां नी इनामे िद ी. े कास एकएक ाचे कडे ब ीस
िद े व ां ावर ा अंम दारां स ां ा ां ा यो ते माणे इनामे िद ी.
सूयाजीने ा संगी अ ितम परा म क न आप ी सर ी के ी णू न ाची
पु ळ तारीफ क न ा ा िसंहगडावर मु अिधकारी नेम े .
िसंहगड हाती आ ् यावर पु रंदर िक ् ा ह गत ावयास िव ं ब ाग ा नाही. हा
गड घे त ् यावर सुमारे एका मिह ाने सूयाजी आप ् या माव ां िन ी ा
िक ् ् यावर रा ीचा एकाएकी चढू न गे ा व वरी ोकां स कापू न काढू न तेथे ाने
महाराजां चे िन ाण उभार े . ा िक ् ् यावरी रजपु तां स, िसंहगडावर माव ां नी
छापा घा ू न आप ् या बंधूची धू ळधाण क न सोड ी होती हे पू व च कळ े
अस ् याव न ते ा छा ा ा वे ळी अगदी घाब न गे े व ां चा समुदाय फारच
मोठा होता तरी ां स माव ां ी सं ाम कर ाचा आवाका मुळीच रािह ा नाही,
 णू न येथे महाराजां ा ोकां ची फार ी खराबी झा ी नाही. नंतर काही िदवसां नी
चां दोर हरावर चा ू न जाऊन महाराजां नी तेथ ा चाळीस हजार पयां चा बाद ाही
खिजना, एक ह ी व बारा घोडे ह गत के े व ते हर ु ट े .
ानंतर मा ीचा िक ् ा मोग ां ा ता ात होता तो सर कर ाचा िवचार क न
महाराजां नी ही कामिगरी मोरोपं तास सां िगत ी. ाने ा िक ् ् या ा वे ढा घा ू न
ावर एकदम चा के ी. ते ा उभय प ां कडी ोकां नी मो ा आवे ाने यु
के े . मोरोपं ताचे एक हजार ोक रणां गणात पड े व ाचा मोड होऊन ास मागे
हटावे ाग े ; परं तु तो िब कू नाउमेद झा ा नाही. ाने िक ् ् याचा वे ढा मो ा
नेटाने चा िव ा. िक ् ् यावरी ोकही इरे स चढू न िक ् ा मो ा ौयाने
ढवीत रािह े . पे ाने थोडासा दम खाऊन पु न: िक ् ् यावर छापा घात ा; पण
ा वे ळी िक ् ् यावर ा ोकां नी ास मागे हटिव े .
1) िक ेक इितहासकारां चे असे णणे आहे की, हा वे ळपावे तो ा िक ् ् याचे नाव कोंडणा असे असू न
महाराजां ा ा खे दो ारां व न ास िसं हगड असे नाव पड े .
ा माणे दोन वे ळा मागे परतावे ाग े तरी पे ाचे ोक हता झा े नाहीत.
िक ् ् यावर ा ोकां स जु र न मदत िमळ ाची आ ा होती, णू न ां नीही
े वटपयत िहं मत सोड ी नाही. ही अ ी उभय प ां कडी यो ां ची झटापट
सारखी दोन मिहने चा ी होती. दो ीकडी यो े ईषने ढत होते; परं तु े वटी
ूचे ोक हतवीय होऊन िक ् ा पे ा ा हाती आ ा.1 ानंतर कनाळा
िक ् ाही महाराजां ा ोकां नी छापा घा ू न सर के ा व पावसाळा सु हो ापू व
सगळा क ् याण ां त पु न: काबीज के ा. ोहगड, ि वनेरी, ि ंबक, रोिहडा,
अिहवं त, रावळाजावळा, मकरं दगड वगैरे काही िक ् े मोग ां ा हाती अ ािप
रािह े होते, ते छापे घा ू न सर के े ; स. 1670 ा एि अखे रपयत अहमदनगर,
जु र व परे ा यां ा आसपासची मोग ां ची 51 गावे महाराजां ा ोकां नी ु ट ी.2
मोग ां ा ां तां त महाराजां ा ोकां नी हा धु माकूळ चा िव ा ते ा खा े ात
दाऊदखान होता तो आप े घोडदळ घे ऊन अहमदनगरास आ ा आिण ाने
ां ावर सात हजार घोडे ार रवाना के े . ा वे ळी महाराजां ा ोकां नी ा
ां तां त ् या तीन िक ् ् यां ना वे ढा घात ा होता. तो ां स उठवावा ाग ा. ही अ ी
ा मोग सरदारां कडून ां स हरकत आ ी तरी ा वे ळी औरं गाबादे स मोअझीम व
िद े रखान यां ाम े क ह सु झा ा असून औरं गजे बास आप ् या ा मु ाचा
सं य आ ा अस ् याकारणाने ितकडी मोग सै ाकडून महाराजां स फार ी
हरकत झा ी नाही, ामुळे ां ना मोग ां ा ां तात हवा तसा धु डगूस घा ता
आ ा.3
1) बुंदे े णतो की, ा िक ् ् यास महाराजां नी त: वे ढा घात ा होता. िक ् े दार मनोहरदास नामेक न
एक रजपूत सरदार होता. ास अ साम ीची टं चाई पडू न तो अगदी टे कीस आ ा आिण ाने महाराजां स असा
िनरोप पाठिव ा की, ‘आ ी जातीचे रजपूत आहोत, एकूण एक माणूस रणात पडे पयत िक ् ा सोडू न दे णार
नाहा’ महाराजां ना ा िक ् ् या ा चोरवाटा ठाऊक हो ा. ां पैकी एका वाटे ने ते आप े काही ोक घे ऊन
वर चढू ाग े ; परं तु ू चे ोक चोहोकडे सावध अस ् यामुळे ां स ां ची चा ागून ते ां ावर तुटून
पड े व ा हातघाईत महाराजां चे पु ळ ोक जायबंदी झा े . ही अ ी ां ा ोकां ची खराबी झा ् यामुळे
ां स ा वे ळी वे ढा उठवू न जावे ाग े ; परं तु पुढे मनोहरदास आप ् या मदतीस ोक िमळत नाहीत असे
पा न िनरा झा ा आिण आप ् या ाचा राजीनामा दे ऊन िक ् ा सोडू न िद ा. ते ा महाराजां नी ावर
छापा घा ू न तो सर के ा.
2) सभासद णतो की, मोग ास िद े े 27 िक ् े महाराजां नी चार मिह ां ा अवधीत पुनरिप काबीज के े .
ही अ ु ी आहे असे ो.सरकार णतात.
3) ा वे ळी सु रतेचे ापारी ि िहतात की, ि वाजी काही आता चोरासारखे छापे घा ीत नाही. तो बरोबर तीस
हजार ोक घे ऊन मोग ां ा ां तां त ा या क न िवजय िमळवीत चा ा आहे . औरं गाबादे स हाजादा
बस ा आहे ; पण ाची ा ा मुळीच पवा वाटत नाही.
ा सुमारास महाराजां नी आप े काही ोक जं िज या ा ि ीवर रवाना के े होते.
ां नी ा ा मु खावर एकसारखे ह ् े क न ास अगदी है राण क न सोड े .
ते ा ाने मोग ां ची मदत मािगत ी असावी असे िदसते; कारण स.1669 म े
औरं गजे बाने महाराजां स एक प ि न असे फमाव े होते की, ां नी ि ी ा
वाटे स जाऊ नये. ा ि ीने ा संगी सुरते ा ापा यां ना असे ि न कळिव े
होते की, मरा ां ी े वटपयत ढत राहावयाचा आप ा संक ् प आहे व े वटी
उपासमार होऊन जे रीस आ ् यावर िक ् ा मोग ां ा हवा ी करावा असा आप ा
बेत आहे . हा ाचा बेत महाराजां ना चां ग ा ठाऊक होता. ि वाय िवजापू रकरां वर
जयिसंगाने ारी के ी होती, ते ा हा ि ी अिद हाचा अंिकत णवीत असूनही
ाने जयिसंगा ा ा चीस भु ू न ा ा ा वे ळी साहा के े होते. पु ढे
महाराजां नी पु रंदर येथे जयिसंगा ी तह के ा ा वे ळी ां नी जं िजरा आप ् या
ाधीन करावा अ ी अट घात ी होती; पण ती ाने मा के ी न ती. ते ा अथात
हा जं िजरा मोग ां ा ता ात गे ् यास प चम िकनारा आप ् या हाती िनवध
राहणार नाही व आरमार तयार कर ाचा जो आप ा उ े तो अिस राही असे
ां स वाट े आिण ां नी ि ी ा नाहीसा कर ाचा ढ संक ् प के ा, णू न
ां नी स. 1670 म े त: जं िज यावर ारी क न ास जिमनीव न वे ढा घा ू न
ावर तोफां चा सारखा मारा चा िव ा. पावसाळा सु झा ा तरी हा वे ढा ां नी
उठिव ा नाही व तोफां चा भिडमार काही कमी के ा नाही. पावसाळा संप ापू व तो
िक ् ा ह गत कर ाचा ां चा कृतसंक ् प होऊन ां नी आप ी ि क
चा िव ी होती. ा िक ् ् यास नुसता वे ढा दे ऊनच ते रािह े नाहीत, तर ाचा
मा क फ े खान ा ा तो सोडून िद ् यास मोठी र म व जहागीर दे ाची ां नी
ा ू च दाखिव ी.
ा ा चावणीस फ े खान पिह ् याने भु ा नाही; उ ट आपणा ा अ ी ा ू च
ां नी दाखिव ी णू न ा ा मोठा रागही आ ा; पण पु ढे महाराज मो ा नेटाने
एकसारखा मारा क ाग े ते ा ाचा धीर िनघे ना. ि वाय आप ा धनी
अिद हा याजकडून मदत िमळ ाचीही ा ा या वे ळी मुळीच आ ा न ती.
ा माणे तो िन पाय होऊन, महाराजां स रण येऊन ां ा आ याने राहावयास
िस झा ा; परं तु ा ा हाताखा ी दु सरे ितघे सरदार होते, ां चा महाराजां वर पु रा
दात होता. ां ना हा फ े खानाचा बेत मुळीच पसंत पड ा नाही. ां ना धमाचा
मोठा अिभमान असून िहं दूंचा व ातून िव े षत: मरा ां चा ते अित ियत ितर ार
करीत. काफरास रण जाऊन ाचे अंिकत होऊन राहणे ां स िब कू च े
नाही. फ े खान हार खाऊन महाराजां चा अंिकत झा ा असता आप ी धडगत
ागणार नाही अ ी दह त ां ना पडून ां नी ाचा बेत साधे ा उपायाने हाणू न
पाडावयाचा असा िनधार के ा. मग ां नी आप ् या सव दे ीयां ी संगनमत
क न ां ा मदतीने फ े खानास कैद के े व िक ् ा ढिव ाचे काम नेटाने
चा ू ठे व े . इतके क नही ि वाजी महाराजां पुढे ा समयी आप ा िनभाव ागणे
कठीण आहे असे वाटू न ां नी सुरत येथी मोग सरदारा ी1 असे बो णे ाव े
की, ‘आ ां स ा संगी आव यक तेवढे साहा करा व पु ढेही संगानुसार मदत
कर ाचे अिभवचन ा तर िवजापू र सरकारचे अंिकत झुगा न दे ऊन आम ा
ता ाती आरमारासह आ ी मोग बाद हाची सेवा कर ास राजी होऊ व
जं िजरा िक ् ा आ ां स मोग बाद हाकडून जहागीर िमळा ा आहे असे मानून
चा ू .’ हे ां चे बो णे ा सुभेदारास पसंत पडून ाने ाब औरं गजे बापा ी
ि फारस के ी. ाने तो ां चा अज मंजूर क न ां पैकी एकास इतरां ा
स ् ् याने ा िक ् ् याचा मा क ठरिव े व ास याकूतखान असा नवा िकताब
िद ा.2
1) ो. सरकार णतात की, हे बो णे ां नी मोग ां ा दि णेती सु भेदारा ी ाव े ; परं तु ा ि ींना
सु रतेकडू नच मदत िमळा ी ङअस ी पािहजे; आिण ां ना सु रते ा सु भेदारा ीच प वहार करता आ ा
असावा.
2) ो.सरकार णतात की, ा ितघा सरदारां पैकी एकाचे नाव ि ी सं बळ असे होते. ा ा मोग आरामाराचा
से नापती नेमून ा ा तीन ाखां ची जहागीर क न िद ी आिण ि ी कासीम व ि ी खै रात यां स जंिजरा व
ा ा ागून अस े ा मु ू ख याची व था सां िगत ी, ा माणे ि ीचे सगळे आरमार मोग ां ा ता ात
गे े .
ही अ ी मोग ां ची मदत ि ी ा िमळा ् यामुळे महाराजां ा मा यास ाने मुळीच
जु मान े नाही. ते ा ा एका िक ् ् यापा ी इतके िदवस धडपड करीत रा न इतर
मह ा ा कामिग यां कडे दु करणे नीट न वाटू न ां नी आप ा संक ् प अिस
ठे वू न तेथ ा तळ ह िव ा व पु ढे अनुकू संधी साधू न ा ि ीची पु री खोड
मोडावयाची असा िन चय के ा.
आता सुरते ा सुभेदाराने ि ीस मदत क न आप ा ब तेक िस ीस गे े ा
उ े हाणू न पाड ा, तरी ा ा हरावर पु न: एक वे ळा ह ् ा क न ाची रग
िजरवावी असा महाराजां नी िवचार क न पावसाळा संपतो न संपतो तो पं धरा हजार
ारां िन ी ा हरावर अक ात घा ा घात ा; पण ा सुमारास तो सुभेदार
एकाएकी काही उप व होऊन मरण पाव ा होता व हरा ा र णास ठे व े ् या
ब याच ोकां स य वं तिसंगाने िकंवा हाजा ाने काढू न ने े होते. हा कार ां नी
केवळ य े ने के ा असावा िकंवा ि वाजी महाराजां चा डाव नीट साधावा णू न
के ा असावा. कसेही असो, महाराजां ना ते हर पु न: एक वे ळ यथे ु टावयास
सापड े . िक ् ा सर1 क न ात आप े थोडे ोक ठे वू न दे ऊन ां नी ते हर
तीन िदवस सावका ागे तसे ु ट े .
सुरत हरावर महाराजां चा ह ् ा होणार अ ी भीती गुजरात ा मोग सुभेदारास
वाटू न ां ा ी यु कर ाची ाने तयारी चा िव ी. ाने िवजापू रकरां स बारा
हजार ोक आप ् या कुमकेस पाठवावयास ि िह े . तसेच मुंबई ा इं ज
ापा यां कडे दा गो ां ची ाने मागणी के ी; परं तु ही सगळी जमवाजमव
हो ापू व च महाराजां चा सुरत हरावर ता. 3 ऑ ोबर 1670 सा ी अचानक
ह ् ा आ ा. स बर मिह ापासून ां नी क ् याणजवळ आप ् या ोकां ची
जमवाजमव के ी असून ां ची गुजरातेवर ारी होणार हे सुरते ा इं ज
ापा यां ना अगोदरच कळ े होते आिण ां चा पिह ा ह ् ा सुरत हरावर
खा ीने ावयाचा असे वाटू न इं ज, च, डच वगैरे ापा यां नी सुरत येथी
आप ् या वखारींत ा सगळा मा दहाबारा मै ां वर ा ी नावाचे बेट आहे ात
भ न ठे वू न ा ा सभोवार फ ां ा िभंती के ् या व ावर तोफा चढवू न
ठे व ् या. इं जां नी सुरत येथी आप ् या वखारींची नासधू स होऊ नये णू न काही
ोक ां ा र णासाठी ठे वू न िद े . हरात े मोठमोठे ापारी व अंम दार
सगळे पळू न गे े .

ं ी ॉि ो ी ि ं ी ो
1) ा काळचा इ ज वासी डॉ.ि अर णतो की, हा िक ् ा सु ग ावू न जमीनदो कर ाचा य
महाराजां नी चा िव ा असता मोेग फौजेने ां स िपटाळू न ाव े .
ा वे ळी औरं गजे बा ा कमाव न सुरत हरास तटबंदी के ी होती; पण हरात
ा संगी अवघे तीन े मोग सै होते. ां चा महाराजां ा सेनेपुढे िटकाव न िनघू न
ते िक ् ् यात पळू न गे े आिण महाराजां चे ोक हरात ि र े . ां नी हरात
सग ा घरां वर चौ ा ठे वू न ां त ा मा ु ट ा. इं ज, च व डच ोकां ा
वखारींस मा ां नी उप व िद ा नाही. इं ज वखारीं ा रखवा ीस ठे व े ् या
ोकां नी महाराजां ा ोकां वर तोफाबंदुकां चा थोडासा भिडमार के ् यामुळे ां चे
काही ोक दगाव े . ितसरे िदव ी पु न: ते इं जां ा वखारींवर ह ् ा करावयास
आ े ते ा इं जां कडून दोन असामींनी नजरनजराणा घे ऊन महाराजां ा
हराबाहे री तंबूत जाऊन ां ा ी ेहभावाचे बो णे ाव े . ते ा महाराजां नी
ां ा हातां त हात घा ू न ां स असे आ वासन िद े की, ‘इं ज आमचे दो
आहे त, ां चे आ ी मुळीच नुकसान करणार नाही.’ महाराजां नी डच ोकां ना
पिह ् याच िदव ी असा िनरोप पाठिव ा होता की, ‘तु ी काहीएक गडबड न करता
आप ् या िठकाणी थ राहा तर तु ां स आ ी उप व करणार नाही.’ ा
िनरोपा माणे वाग ास ते कबू झा ् यामुळे अथात ां ा वाटे स महाराजां चे ोक
गे े नाहीत.
च वखारवा ् यां नी महाराजां ी थमपासून न तेने वागून व ां स काही खं ड
दे ऊन आप ा बचाव क न घे त ा. ा वे ळी का ारचा तारतार जातीचा राजा
सुरतेस येऊन रािह ा होता. ा ा ा ा पु ाने पद ु त के ् याव न तो म े ची
या ा क न येथे औरं गजे ब बाद हा ा आ याने रािह ा होता. ा ा वा ावर
ह ् ा के ा असता पु ळ सापडे असे वाट ् याव न महाराजां ा मनात
ितकडे जावे असे आ े . ा ा वा ास जावयाची वाट च ोकां ा वखारीव न
होती; परं तु ां स चां नी ितकडून िबनहरकत जाऊ िद े . ा वा ा ा ु टीत
महाराजां स सोने, पे , जवाहीर वगैरे ब मो मा पु ळच सापड ा.
हर ु टू न झा ् यावर खा ी बेटावर महाराजां चा मोचा िफरणार व तेथे पळू न गे े े े
ापारी आप ् या ाधीन करावे व आपणां स खं ड ावा अ ी मागणी ते युरोिपयन
ापा यां कडे करणार अ ी दह त पड ् याव न ा ापा यां नी आप ा तेथ ा
सगळा मा तारवां वर चढिव ा; पण तो िदवस उधाणाचा अस ् याकारणाने
मरा ां स तेथवर चा क न जाता आ े नाही असे णतात.
ितस या िदव ी ब हाणपु रा न महाराजां ना असे वतमान कळ े की, मोग ां चे सै
सुरत हरा ा र णास येत आहे . ाव न ां नी आप ् या फौजे चा तळ गबगीने
ह वू न सव ु टीसह दे ाकडे कूच के े . तेथून िनघतेवेळी ा हरा ा
रिहवा ां स ां नी असे प ि न ठे व े की, ‘तु ी ितवष बारा ाख पये खं डणी
िबनबोभाट पावती के ् यास तुम ा हरास पु न: ु टीची भीती उरणार नाही.’ ा
वे ळी महाराजां नी 66 ां ची ू ट ने ी असे णतात.
ि वाजी महाराजां नी सुरत हर ु टू न जाळू न टाक े अ ी वाता औरं गाबादे स
पोहोचताच तेथी सुभेदाराने मोहबतखान व दाऊदखान अ ा दोन सरदारां स बरोबर
आठ-दहा हजार फौज दे ऊन सुरते ा कुमकेस रवाना के े . महाराज सा ् हे र ा
मो ा र ाने माघारी यावयास िनघू न चां दोराजवळ कंचनमंचनाव न गे े न गे े
तो ा मोग सरदारां नी ां ना वणीिदं डोरीजवळ गाठ े . ना काजवळी खं डीतून
कोळवणात उतरावे असा महाराजां चा बेत होता. इत ात मोग सरदारां ची बरीच
फौज ा घाटापा ी येऊन पोहोच ी. ूने असा माग अडिव ा ते ा आप ी
सगळी ू ट खं डीतून सुरि त जाते क ी हा िवचार महाराजां स ा झा ा. मग
ां नी आप ् या फौजे ा चार-पाच तुक ा क न एकी ा ू ा तोंडावर रा न
ता े रे झाडावयास सां िगत े ; दु स या दोन तुक ां स ू ा दो ी बाजूं वर चा ू न
जावयास कूम के ा व एका तुकडी ा ाधीन ु टीचा सगळा ऐवज क न तीस
असे सां िगत े की, ूवर तीन बाजूं नी ह ् ा होऊन ां चे ोक ितकडे गुंत े असता
ितने ां ा तळाव न झपा ाने िनघू न जाऊन पहाड उत न प ीकडे जावे .
ा माणे ही तुकडी घे ऊन महाराज मो ा वे गाने चा े असता दाऊदखानाने
ां चा पाठ ाग के ा. ासर ी महाराज त: काही ोकां िन ी ा ावर उ टू न
पड े व ास थोपवू न ध न आप ी ू ट सुरि तपणे खं डीतून खा ी पाठिव ी.
महाराजां ा ोकां चा असा चोहोकडून ह ् ा झा ा ते ा मोग सरदारां नी
आप ् या एकंदर फौजे स एका त ापा ी एकवट क न महाराजां ा सै ा ी
सामना सु के ा.
महाराज त: ा वे ळी अंगात िच खत चढवू न, डो ात ि र ाण घा ू न, दोन
हातां त प े चढवू न व घो ावर ार होऊन ढत होते. तापराव सरनोबत वगैरे
सरदारां स िपछाडीचे र ण करावयास सां गून ते त: ूसै ावर चा ू न गे े . ते ा
दो ी सै ां चे घोर रणकंदन माज े . उभय प ां कडचे ोक मो ा े षाने ढ े .
आप ् या ोकां स उ े जन यावे णू न महाराज त: आघाडीस रा न ू ी ढत
होते. ामुळे ां स पराका े चा आवे चढू न ां नी आप ् या ू र ाची अगदी सीमा
के ी. हे तुंबळ यु सारखे दोन हर चा े होते. तीन हजार मोग रणात पड े व
मोग सरदार जखमी होऊन रणातून पळू न गे े . ा माणे मोग ां ा फौजे चा
फड ा उडून ती सैरावै रा पळत सुट ी. ते ा ितचा पाठ ाग न करता ां ा
तळावर सापड े तेवढे सामानसुमान, ह ी, घोडे वगैरे बुचाडून महाराज खं डीकडे
िनघा े , तो ां स रायबागीण नावा ा एका ू र बाईने आप ा मु गा जगजीवन
यासह काही फौजे िन ी अडिव े . ही रायबागीण मा रचा दे मुख उदाराम याची
बायको होती. एका ढाईत िहचा नवरा पड ा असता िहने पु ढे होऊन आप ् या
ोकां स धीर दे ऊन ढाई िजं क ् याव न औरं गजे बाने िहची तारीफ क न िह ा
रायबागीण असा िकताब िद ा होता. ती आडवी आ ी ते ा महाराजां ा फौजे ने
ित ा चोहोकडून घे न अगदी जे रीस आण े , ते ा ती दाती तृण ध न महाराजां स
रण आ ी. ां नी ितचा मोठा आदरमान क न व ित ा व ा ं कार दे ऊन परत
पाठिव े .
1) ब हाणपूर हे खा े ाचे मु हर. हे दाऊदखाना ा ता ात होते; पण तो ा वे ळी अहमदनगरजवळ
ढाई ा कामात गुंत ा होता. ाचा मु गा अहमदखान हा ाचे काम पाहत होता. य वं तिसं ग ा वे ळी तेथे
येऊन हाजादा मोअझीम या ा खचासाठी पाच ाख पयां ची मागणी करीत होता. ा ा अहमदखानाने
सां िगत े की, बाद हाचा कूम घे ऊन या णजे तु ा ा पाचा ा िठकाणी वीस ाख पये दे तो. हा असा
जबाब िमळा ा ते ा य वं तिसं गाने ोधािव होऊन ते हर ु ट ाची भीती घात ी. ा अ ा खटपटीत
य वं तिसं ग अस ् याकारणाने ाने तापरावा ा वर ासारखा िनरोप पाठिव ा असावा.
सुरते न परत आ ् यावर महाराजां नी आप े आरमार व फौज यां ची ज त तयारी
के ी व तापराव गुजरा ा हाताखा ी दहा हजार ार व मोरोपं ता ा बरोबर वीस
हजार पायदळ दे ऊन ां स मोग ां ा उ रे कडी ां तात ा या करावयास
पाठिव े . ा ां ताती ोक धन र असून ितकडी बंदोब चां ग ा न ता.
या व ितकडे ारी के ् याने पु ळ धन ाभ होई असा ां चा अंदाज होता
आिण हा अगदी बरोबर ठर ा. तापराव गुजराने खा े ात ारी के ी. हा ां त ा
काळी सधन असून ात ोकव ीही पु ळ होती. तापरावाने ब हाणपु रापयत
दौड क न ा हराजवळचे बहादू रपू र नावाचे गाव ु ट े . या वे ळी तो
ब हाणपु रावरही चा ू न गे ा असता; परं तु तेथे य वं तिसंग होता.1 ाने ा ा ा
हरावर चा क नको असा िनरोप पाठिव ् याव न ाने ितकडचा मोचा
िफरिव ा आिण इतर मोठमोठी हरे ु टू न ां वर वािषक खं ड बसिव ा. ेक
गावा ा मुखाकडून ाने असे े खी ठराव क न घे त े की, मोग सरकारास जो
वािषक वसू ावयाचा ाचा चौथा िह ा ि वाजी महाराजां ना िकंवा ां ा
अम दारां ना ितवष ावा. ही अ ी चौथाई ते दरवष दे त गे ् यास ां ा गावाची
ू ट हो ाची भीती उरणार नाही, इतकेच न े तर ां स कोणी उप व िद ् यास
ां चे महाराजां चे ोक र ण करती . मरा ां नी मोग ां ा मु खात चौथाई
बसिव ी ती पिह ् याने ाच वे ळी होय. ा मु ू खिगरीत तापरावाने कारं जे हर
ु टू न तेथे तीन िदवस मु ाम के ा. ितकडचे ोक आप ् या घरात पु न
ठे वीत असत, हे तापरावा ा कळ ् याव न ाने मोठमो ा ोकां चे वाडे पाडून
खणती ावू न काढ े व तेथी ब ा ोकां स कैद क न आण े . जे कोणी
ीवे ष धारण क न पू न-छपू न रािह े तेवढे च काय ते ा ा हातून सुट े . कारण
महाराजां ची आप ् या ोकां स अ ी एकसहा ताकीद असे की, कोठे ही व के ाही
ीजातीस कस ् याही कारचा उप व क नये.1 ा हरात तापरावा ा
अगिणत ू ट िमळा ी. ती ाने चार हजार बै ां वर व उं टां वर ादू न ने ी. ा ु टीत
उं ची कपडा, सोने- पे व इतर जडजवाहीर िमळू न एकंदर एक कोटीचा ऐवज ाने
ा एका हरातून ने ा असे णतात. हा असा कहर तापरावाने ू ा मु खात
क न सोड ा असता मोरोपं ताने आप ् या पायदळािन ी मोग ां ा मु खात
ि न औंध, प ा, सा ् हे री,2 मु ् हे री, ि ंबकगड, रामनगर वगैरे िठकाणे काबीज
के ी व जागोजाग नवे गड बां ध े .
1) सभासद णतो की, ही कारं जे हराची ू ट खु महाराजां नी के ी. जे ां ा काव ीत असा उ ् े ख
आहे की, वणी-िदं डोरी ा ढाईनंतर महाराज कुंजरगडास गे े आिण पुढ ् या मिह ात कारं ाकडे गे े व
अिहवं त, रावळाजावळा व माकडगड जे मोग ां नी काबीज के े होते ते ां नी परत घे त े . सु रत येथी इं ज
ापा यां चाही असाच उ ् े ख आहे .
2) हा िक ् ा महाराजां नी त: ढू न सर के ा असे णतात. ा िक ् ् या ा ां नी वीस हजार सै ािन ी
वे ढा घात ा होता व तेथ ा मोग सु भेदार ढाईत पड ् यावर ा िक ् ् यास सो ा ा ि डया ावू न ते वर
गे े आिण तो ां नी ह गत के ा, असे ो. सरकार णतात.
महाराजां नी आरमार तयार के े , ात एक े साठ जहाजे होती. महाराजां ा
ोकां नी भडोच हरावर जिमनीव न ह ् ा के ा णजे ास पा ातून ा
आरमाराने कुमक करावी असे ठ न ते ितकडे रवाना झा े . ा माणे ते मुंबई
सोडून प ीकडे गे े असता ास महाराजां नी मागे बो ािव े . ाव न ते माघारी
येत असता ास वाटे त दमणजवळ िफरं गी ोकां चे एक मोठे जहाज सापड े . ते
पकडून ाने दाभोळ ा खाडीत आण े . ाच सुमारास िफरं ां नी महाराजां ची
दहा-बारा जहाजे पकडून वसई ा खाडीत ने ी होती असे णतात. ाव न असे
िदसते की, महाराजां ा आरमाराचे व िफरं ां ा आरमाराचे दमण व मुंबई यां ा
दर ान कोठे तरी यु झा े असावे .
ही अ ी धामधू म मोग ां ा रा ात महाराजां नी चोहोकडून चा िव ी असता
मोग ां कडून ां ना ण ासारखा काहीच ितकार होऊ नये याचा चम ार
वाटतो; पण ा गो ीचे मु कारण असे असावे की, मोग बाद हा ा दि णे ती
सुभेदारापा ी ा वे ळी सै बळ बेताचे च होते आिण ा ा मदतीस आणखी फौज
पाठिवणे अंमळ जोखमीचे आहे असे औरं गजे बा ा वहीमखोर मनाने घे त े होते.
मा ी िक ् ् यावर पे ाने गद के े ते ा जु र येथे आणखी फौज ठे वणे इ
वाटू न तेथे ोकां ची भरती के ी होती व आसपास ा मु खास उपयोग ावा णू न
सुरत येथे पाच हजार ोक जादा ठे व े होते. ा माणे च औरं गाबादे सही काही फौज
होती; परं तु ही सगळी फौज महाराजां ा फौजे ी ताडून पाहता काहीच न ती. हे
सगळे मोग सै एकवट होऊन महाराजां ी ढ ास आ े असते तर ा ा ी
सामना कर ास हा हा णता चाळीस हजार फौज जमा कर ाची ां स
अनुकू ता होती. याि वाय े क गडावर व ठा ावर पु रेसे ोक रखवा ीस ठे व े
होते ते िनराळे च. ा माणे सै ाची कमतरता हे एक कारण असून आणखी
चोहोकडे अ ी अफवा पसर ी होती की, सु तान मोअझीम याचे महाराजां ी गु
कार थान असून तो ां स हरएक बाबतीत अनुकू आहे आिण य वं तिसंगा ी तर
ाचा चां ग ाच ेह आहे . हाजा ाने औरं गजे बाकडे जे ा ते ा आणखी ोक
मदतीस पाठवू न दे ािवषयी अज करावा; परं तु तो वहीमखोर बाद हा ाचे मुळीच
ऐकत नसे. हाजा ाचा वा िवक इरादा असा होता की, दि ण िहं दु थानात आप ा
प होई िततका सबळ क न ठे वावा. कारण बाद हा मरण पाव ् यावर
आपणा ा गादी िमळावी असे ास वाटणे साहिजक होते. दु स या कोणी गादी
बळकाव ी तर ास तु ं गवास ा हो ाचा ढ संभव होता. ि वाजी महाराज
चोहोकडून धामधू म क न िदवसिदवस बळ होत चा े ते ा ास
बाद हाकडून अिधकािधक फौज मागून घे ाचे िनिम सापड े . इकडी
हा हवा बाद हा ा तो वे ळोवे ळी ि न पाठवी व हवी िततकी फौज हाता ी
नस ् यामुळे ूचा मोड कर ाचे साधत नाही असे कळवी. असा तगादा एकसारखा
ाव ् याने बाद हा के ा ना के ा तरी वळू न आप ी मागणी कबू क न
आणखी फौज आप ् या मदतीस पाठवी व ही अ ी फौज आप ् याकडे जमत
चा ी णजे अथात आप ा प बळ होई असे हाजा ाचे धोरण होते. ाच
कारणा व ाने जवळ अस े ् या फौजे िन ी ि वाजी महाराजां ी सामना
कर ाचा िवचार मनात आण ा नाही. ां ासार ा महा तापी पु षा ी साधे
तेवढा स ोखा ठे व ् याने पु ढे ाचे आपणास पु ळ साहा होई असे ास वाटे .
ाने एक-दोन वे ळा महाराजां वर आप े सै पाठिव े हे खरे ; परं तु ते केवळ
बाद हा ा डो ां स पाणी ाव ापु रते. महाराजां ची सर ी होई अ ा बेताची
फौज तो ां ावर पाठवी.
फरं तु औरं गजे बाने हे हाजा ाचे धोरण मुळीच चा ू िद े नाही. ाने
य वं तिसंगा ा परत बो ावू न ा ा जागी मोहबतखाना ा चाळीस हजार
ोकां िन ी दि णे त रवाना के े . या सरदारा ा तं अिधकार िद ा व ा ावर
हाजा ाची काहीएक कुमत चा ू नये असे ठरिव े . औरं गाबादे स हाजा ाकडे
अवघे एक हजार ोक रा दे ऊन बाकीची सव फौज मोहबतखाना ा ता ात
िद ी. ा माणे च सुरते ा सुभेदारावर बाद हाची इतराजी होऊन ावर कामाची
हे ळसां ड के ् याचा आरोप ाने ठे व ा. तो सहन न होऊन ा मानी सुभेदाराने िवष
ा न क न आ घात के ा. ते ा ा ा जागी बाद हाने दु सरा सुभेदार नेमून
सुरत व खं बायत येथे पु ळ ढाऊ जहाजे बां ध ाचा कूम िद ा. हे असे आरमार
वाढिव ाचा हे तू अथात असा होता की, महाराजां ा आरमाराचा उप व नाहीसा
कर ा ा कामी जं िज या ा ि ी ा चां ग े साहा ावे .
मोहबतखानाने दि णे त येताच महाराजां ी यु आरं िभ े . औंध व प ा हे िक ् े
ाने ां ा हातचे थम घे त े . इत ात पावसाळा सु झा ् यामुळे ा ा आप ी
मोहीम बंद राखू न छावणीस परत जावे ाग े . पावसाळा संप ् यावर ाने आप ् या
फौजे चे दोन भाग के े . एका सै भागावर िद े रखानास मु क न चाकण ा
िक ् ् यावर ह ् ा करावयास ाने पाठिव े . ाने तो ता ाळ काबीज क न
आती नऊ वषा न अिधक वया ा सव माणसां ची क उडिव ी. ही फ े ास
िमळा ् यावर ा ा रावळाजावळा व अिहवं त हे िक ् े ावयास मोहबतखानाने
पाठिव े . पिह ् या िक ् ् यावर ाने ह ् ा के ा असता गडक यां नी मो ा
ौयाने गडाचे र ण क न ूचा ह ् ा मागे हटिव ा. इत ात मोरोपं ताने ां ा
कुमकेस बारा हजार ोक पाठिव े . ते ा िद े रखानाने ते िक ् े घे ाचा बेत
सोडून कणे रगडाकडे 1 कूच के े व तो गड सर के ा. तो परत ावा ा इरा ाने
रामाजी पां गारे 2 णू न एक ू र सरदार ह मां चा नाईक होता, ाने दोन हजार3
माव ां िन ी ावर छापा घात ा. हे ोक थोडे आहे त असे पा न िद े रखान
आप ् या ोकां िन ी ां ावर चा ू न आ ा. ूचे पु ळ ोक आहे त हे पा न
तो पां गारे गडबड ा नाही. ाने आप ् या ोकां स ट े की, ‘तुम ां त जे कोणी
िनदान करावयास मा ा बरोबर ये ा ा तयार असती ां नी पु ढे ावे .’ ते ऐकून
सात े मावळे दं ड ठोकून पु ढे झा े . ां नी ूसै ावर एकदम तुटून पडून मो ा
आवे ाने यु चा िव े . दोन हजार पठाण रणात पड े आिण हे सात े वीर
आप ् या मोहर ासह मोठमो ा जखमा ागून धारातीथ पतन पाव े . हे ां चे
अ ौिकक ौय पा न िद े रखान अगदी चिकत झा ा. बाकी ा ोकां सही चे व
येऊन ते मोग ां ी काही वे ळ ढत रािह े ; परं तु अखे रीस ां चा मोड होऊन ते
पळत सुट े . मोहबतखान व दाऊदखान या दोघां नी िमळू न अिहवं त िक ् ् यास वे ढा
िद ा. आत ् या ोकां नी एक मिह ापयत ूस दाद िद ी नाही. े वटी
दाऊदखानाने सु ं ग ावू न िक ् ् यात वे के ा, ते ा आत ् या ोकां चा
िन पाय होऊन ते ू ा ाधीन4 झा े . ा ढाईचे य दाऊदखानास िमळा े
णू न मोहबतखानास पराका े चा राग आ ा आिण ा दोघां चे मुळीच जमेना णू न
औरं गजे बाने दाऊदखानास परत बो ािव े . फुढे पावसाळा सु झा ा ते ा
मोहबतखानाने पारनीर येथे आप ी छावणी के ी. पाऊस अित य पडू ाग ् यामुळे
ा ा छावणीत ी जनावरे व माणसे साथी ा रोगाने पटापटा म ाग ी; पण
ाची काही एक पवा न करता मोहबतखानाने ते िदवस ा ीखु ा ीत व
सरदारां ा घरी मेजवा ा झोड ात घा िव े . ा वे ळी मोग ां ा छावणीत
अफगािण ान व पं जाब येथ ् या चार े नृ ां गना हो ा असे णतात.
1) िचटणीस कोणारगड असे नाव दे तो.
2) िचटणीस याचे नाव माजी न गे असे दे तो.
3) िक ेकां ा मते हे ोक एक हजारच होते. ही ढाई सा ् हे र ा यु ानंतर झा ी असे ो. सरकार यां चे
णणे आहे .
4) ो. सरकार, पृ.241
मोहबतखानाने पिह ् याने थोडी ी धडपड क न पु ढे बरे च मिहने काही एक काम न
करता घा िव ् याव न बाद हा ा ाचाही वहीम आ ा. ि वाजी महाराजां नी
ा ा अवदाने चा न व क न घे त े असावे असे ा ा वाट े . णू न ाने
बहादू र हा व िद े रखान यां स गुजराथे तून बाग ाण ां तात पाठवू न ि वाजी
महाराजां चा तेथ ा अंम उठवावयास सां िगत े . ां नी येऊन सा ् हे रीस वे ढा िद ा
आिण ा वे ाचे काम इख ासखान, राव अमरिसंह वगैरे सरदारां वर सोपवू न ते
अहमदनगराकडे गे े . तेथून बहादू रखान सुपे ां तावर चा क न गे ा आिण
िद े रखान पु ावर उतर ा. ाने पु णे हर काबीज क न तेथ ् या नऊ
वषावर ा सग ा रिहवा ां ची क उडिव ी. आप ् या ां तावर आ े ी ही
मोग ां ची वावटळ घा वू न दे ासाठी महाराजां नी आप ् या िक ् ् यावरी ोक
महाड येथे जमवू न मो ा सै ािन ी ां ा ी सामना कर ाचा बेत के ा.
इत ात सा ् हे रीस वे ढा पड ् याचे वतमान आ े . हे ठाणे िव े ष मह ाचे
अस ् याकारणाने महाराजां नी ाचे र ण साधे ा उपायाने कर ाचा िन चय
के ा. ा िक ् ् यात अ साम ी अंमळ कमी आहे असे कळताच ां नी ती
पु रिव ाचे मनात आण े ; परं तु ू ा ोकां चा ा िक ् ् यास चोहोकडून गराडा
पड ् यामुळे हा बेत साधतो कसा याचा िवचार ा झा ा. मग ां नी
आप ् याबरोबर मोठी फौज घे ऊन िद े रखाना ी यु कर ासाठी णू न ा
िद े ा कूच के े .
हा ां चा बेत खानास कळताच तो आप े ोक एकवट क न ां ा ी सामना
करावयास अगदी िस होऊन रािह ा; परं तु ा वे ळी महाराजां नी ा ा पु रे
फसिव े . सा ् हे री ा िक ् ् याभोवता ी ाचा गराडा कमी होताच ां नी
उ रे कडून ा िक ् ् यात अ साम ी व दा गोळा यां चा पु रवठा क न िद ा.
महाराजां नी िद े रखाना ा फौजे वर बाहे न छापा घा ाक रता दोन हजार ोक
पाठिव े ; परं तु िद े रखानाने ां ावर ह ् ा क न ां स कापू न काढ े . ही अ ी
आप ् या ोकां ची खराबी झा े ी ऐकून महाराजां नी मोरोपं तास कोकणातून
ह मां िन ी ितकडे रवाना के े व तापरावास आप ् या ारां िन ी सा ् हे र ा
र णासाठी ता ाळ ितकडे िनघू न जावे असे प पाठिव े . ा माणे महाराजां ची
वीस हजार फौज मोग सै ावर चा ू न गे ी.
ही फौज जवळ आ ् याचे कळताच मोग सेनापतीने ित ा पु ढे येऊ न दे ासाठी
आप े बरे च ोक ितजवर पाठिव े . ा मोग सै ावर इख ासखान ा नावाचा
सरदार मु नेम ा होता. ही मोग ां ची फौज आप ् या अंगावर चा ू न येत आहे
असे पा न तापरावाने पु ढे कूच करावयाचे बंद क न आप ी सगळी फौज
ढाईस तयार ठे व ी. मोग ां नी ां ावर मो ा आवे ाने ह ् ा के ा. ते ा
काही वे ळ ां ा ी यु के े से क न आप ् या ोकां स तापरावाने पळ ाचा
इ ारा के ा. ासर ी ते िजकडे ितकडे पां गून धावत सुट े . हे पा न मोग सै ाने
जयानंदभरात ां चा पाठ ाग आरं िभ ा. हा पाठ ाग करताना अथात ां ा रां गा
फुटू न ते िजकडे ितकडे पसर े . इत ात तापरावाने अक ात उ ट खाऊन
आप ् या ोकां स एकवट हो ाचा इ ारा के ा. ाबरोबर ते जमून ूवर तुटून
पड े .
1) सभासद याचे नाव सू यराव असे दे तो. े डगावकरां ा बखरीत सु रेराव असे याचे नाव िद े आहे .
ही अ ी ां ची झटापट चा ी असता मोरोपं त आप ् या ोकां िन ी तेथे ा
झा ा व ा ा मदतीने मोग ां ा ा सै ाचा पु रा फड ा उडा ा. इत ाने
इख ासखानाची रग िजर ी नाही. ाने आप ् या ोकां ची जमवाजमव क न व
आणखी पु ळ ोक मदती ा मागवू न मरा ां वर पु न: िनकराचा ह ् ा के ा;
परं तु ा वे ळीही महाराजां ा ू र ोकां नी ां चा पु रा धु ा उडिव ा. पाच हजार
मोग रणात पड े . ां चे मोठमोठे तीस अंम दार ाणास मुक े . इख ासखान
वगैरे िक े क सरदार जायबंदी होऊन मरा ां ा हाती ाग े . राव अमरिसंह
ढाईत पड ा. मोग ां ा छावणीचे एकूण एक सामान मरा ां ा हाती ाग े .
महाराजां चेही हजार-दीड हजार ोक ाणां स मुक े . ां चा सुरराव काकडे 1 या
नावाचा ू र सम े रबहादर सरदार ा घनघोर सं ामात जं िब याचा गोळा ागून
पतन पाव ा. हा काकडे महाराजां ा अगदी जु ा मदतगारां पैकी असून पाच हजार
माव ां चा सरदार होता. महाराजां नी जावळीवर ह ् ा के ा ा वे ळी चां ग ा
परा म क न हा िस ीस आ ा होता. रोिहडा िक ् ा ानेच छापा घा ू न घे त ा
होता. महाराजां स तो रणात पड ् याचे कळ े ते ा फार वाईट वाट े व ‘माझा एक
जु ना, इमानी व ू र सरदार म ा सोडून गे े ा,’ असा खे दो ार ां नी काढ ा.
इख ासखानाचा असा पु रा पराभव होऊन पु ळ फौज गारद झा ी हे पा न
बहादू रखानाचा सगळा आवाका न झा ा. ा ा उर े ् या ोकां िन ी
मरा ां बरोबर ढ ाचे धै य न होऊन सा ् हे रीचा वे ढा उठवू न ाने
औरं गाबादे कडे एकसारखी धू म ठोक ी. मरा ां नी ाचा िप ा े वटपयत सोड ा
नाही. हे सा ् हे रीचे यु स. 1672 म े झा े .
ा यु ां त 125 ह ी, 700 उं ट, 6000 घोडे , पु ळ जडजवाहीर, े कडो बै व इतर
यु ोपयोगी सामान महाराजां स िमळा े . ा संगी आनंदराव, ं कोजी द ो,
पाजी भोस े , खं डोजी जगताप, संताजी जगताप, मानिसंग मोरे , िवसाजी ब ् ाळ,
मोरो रं गनाथ, मुकुंद ब ् ाळ वगैरे सरदारां नी ब त त के ी णू न ां स
महाराजां नी नावाजू न व भूषणे िद ी. ढाईत पाडाव के े ् या ोकां पैकी जे मोग
सरदार व बडे बडे अंम दार रायगडावर पाठवू न िद े होते ां चा महाराजां नी
चां ग ा परामष घे त ा व ां ा जखमा ब या झा ् यावर ां चा ब मान क न व
ां स नजरनजराणा दे ऊन सोडून िद े . बंिदवान के े ् या ोकां पैकी ां ची इ ा
आप ् या पदरी राह ाची िदस ी ां स महाराजां नी ठे वू न घे त े . अ ा रीतीने
ां ा रात पु ळ भरती झा ी.1
मोग ां ा सै ा ी समोरासमोर सं ाम क न हा वे ळपावे तो महाराजां स जे िवजय
ा झा े , ां म े सा ् हे रीजवळी ा िवजयाची गणना पिह ी आहे . असा मोठा
िवजय ां स पू व कधीच ा झा ा न ता. ा घनघोर सं ामात महाराजां ा
ोकां नी दाखिव े ् या ौयाची व यु कौ ् याची कीत चोहोकडे पस न ां चा
दरारा पू व पे ा पु ळ वाढ ा. मरा ां ा ठायी ा ौयवीयादी उ गुणां चे हे
अ ितम द न पा न मोग सरदार अगदी थ होऊन गे े . ां ना महाराजां ा
ोकां ची िव े षच दह त वाटू ाग ी. मराठे ि पाई िवजापू रकरां ची व मोग ां ची
नोकरी सोडून महाराजां पा ी येऊ ाग े . ां ना ां ा यो ते माणे महाराज
आप ् या रात नोकरी दे ऊन ठे वीत. सा ् हे री घे त ् यावर ा िक ् ् यासमोरी
मु ् हे री नावाचा िक ् ा ां नी ह गत क न सग ा बाग ाण ां तावर आप ा
ह बसिव ा. तेणेक न सुरत हरास कायमची दह त बस ी.
1) यु ात कैद के े ् या ूं ा ोकां स ा काळी अ ा रीतीने वागिवणारा ा अंगी िकती भू तदया अस ी
पािहजे हे च आहे . अ ा महामन पु षास ू र णणारास काय णावे कळत नाही. रणात कैद के े े
ोक, ूं कडी बायका-मु े , िनरिनरा ा धमाचे धमगु मि दी व दे वळे यां ा सं बंध ाने महाराजां चे जे वतन
असे ाची अ ीकडे युरोपात ् या यु ा ा वे ळी घड े ् या घोर कमा ी तु ना के ी असता सु ध ारणे ा
ि खरास जाऊन पोहोच ् याचा गव वाहणा या ि ी जनां स े ने खा ी मान घा ावी ागे .
ा सुमारास बुंदे खं डाचा राजा छ सा हा महाराजां ा भेटीस आ ा. हा चं पतराय
बुंदे े याचा मु गा. हा जयिसंगा ा ि फार ीव न मोग बाद हा ा रात
रािह ा होता; परं तु तेथे ास ा ा कतबगारी माणे बढती िमळे ना णू न तो
नाराज झा ा आिण एके िदव ी ि कारीस जा ा ा िमषाने गोंड ां तात मोग ां ची
छावणी होती तेथून िनसटू न आ ् या प ीसह महारा ात आ ा. महाराजां नी ाचा
ब त आदरमान के ा. तो णा ा की, ‘आप ् या पदरी रा न औरं गजे बा ी यु
करावे अ ी माझी उ ट इ ा आहे . ती आपण पु री करावी.’ महाराजां नी ा ा
ा िहमतीची व मदपणाची तारीफ क न ट े , ‘‘हे तापी राजा, तू दे ी जा
आिण तेथून औरं गजे बावर ऊठ ! आप ् या ू ी ढू न ाजवर िवजय संपादन
कर. आप ा दे ू ा हातून सोडवू न ावर रा कर. तू आप ् या दे ात रा न
ू ी ढ ास िस हो ी तर तु ा कीत माणे तु ा पु ळ ोक साहा
होती . जे ा जे ा मोग तुजवर चढाई करावयास तयार होती ते ा ते ा मी
ां चे दु सरीकडे वे धे से करीन व ां चे बेत व योजना हाणू न पाडीन.’ असा
प दे ऊन महाराजां नी ास िनरोप िद ा. ा काळचा इितहासकार भीमसेन
णतो की, छ सा िनरा होऊन रायगडाव न परत गे ा. कारण उ र
िहं दु थानाती ोकां वर भरवसा ठे वू न ां स जबाबदारीचे े दे णे बरोबर नाही असे
महाराजां चे मत होते.
मोग ां ा मोठमो ा सरदारां नी ज त सेना घे ऊन महाराजां वर ा वे ळी ारी
के ी असता ां चा पु रा मोड क न ां ची दाणादाण के ् यामुळे महाराजां चा वचक
चोहोकडे बस ा. ां चे ाब ् य पु ळ वाढ े आिण आता मोग ां ची िकंवा इतर
कोण ाही यवनी पाद ाहतीची ां ना तमा वाटे ना ी झा ी. ा वे ळ ा इं
ापा यां चा असा े ख आहे की, मोग ां चे दोन मोठे सरदार मो ा सै ािन ी
ि वाजी ा मु खात ि र े होते; परं तु ां ची मोठी फिजती व नुकसान होऊन ां स
परत जावे ाग े . ो. सरकार णतात की, ा सुमारास सतनामी ोकां नी व खै बर
येथी अफगाण ोकां नी बंड के ् यामुळे मोग बाद हा ा दि णे ती आप ी
फिजती दू र कर ाचा य सु कर ास सवड न ती. थो ाच िदवसां नी
मोहबतखान व हाजादा मोअझीम यां स उ रे कडे जावे ाग े आिण
बहादू रखाना ा दि णे चा सुभेदार नेम े ; परं तु तो जाग ा जागी थ बस ा.
ानंतर महाराजां नी मोरोपं तास दहा हजार ोक दे ऊन सुरतेकडे पाठिव े . मागे
सां िगत ् या माणे औरं गजे बाने सुरत हरापा ी आरमार तयार करवू न ते ि ी ा
साहा ास दे ऊन महाराजां ा कोकणप ीवर समु ातून ा या कर ाचा व ां ा
आरमाराचा ना कर ाचा बेत के ा होता. हे मोग ां ा आरमार तयार होऊन
ि ी ा आरमारास िमळू न आप ् या ां तात उप व दे ास तयार हो ापू व ते
जाळू न टाक ाची कामिगरी ां नी मोरोपं तास सां िगत ी; परं तु ही कामिगरी ा ा
हातून िस ीस गे ी नाही. कारण तो ितकडे जाऊन पोहोच ापू व च मोग ां चे
आरमार ा बंदरातून िनघू न ि ी ा जं िज यापा ी जाऊन रािह े . हा बेत फस ा
तरी ाने सुरत हरास वे ढा िद ा, आत जाणारी अ साम ी व इतर ापार ाने
अिजबात बंद के ा व तो जबरद खं ड मागू ाग ा. ाने ा हरास वे ढा
घा ापू व तेथ ् या सुभेदारास तीन प े महाराजां ा नावाने पाठिव ी. ां त ् या
े वट ा प ाचा आ य येणे माणे होता : ‘‘तु ा ता ात ् या ां ताचा जो वसू तू
बाद हास ितवष दे त असतोस ाचा चौथा िह ा तू आम ाकडे पावता के ा
पािहजे स. ासंबंधाची दोन प े आ ी तु ा ि िह ी. आता हे प े वटचे आहे . माझा
मु ू ख व माझे ोक यां ा र णासाठी आ ा ा मोठे सै ठे वणे तु ा बाद हामुळे
भाग पडत आहे . तरी ा सै ाचा खच ा ाच जे कडून िमळा ा पािहजे . ही
र म रत पाठवू न दे णार नाहीस तर आम ासाठी तेथे एक घर तयार ठे व.
आ ी तेथे बसून सरकार दे णे व जकात त: वसू क . आ ां स तु ा हरात
वाटे ते ा यावयास हरकत करणारा कोणीही उर ा नाही.’’
ही प े आ ् यावर सुरत ा सुभेदाराने तेथ ् या मोठमो ा मुस मान व िहं दू
ापा यां स जमवू न ां ा ी असे बो णे के े की, हराचे र ण कर ासाठी दोन
मिह ां पयत तीन हजार पायदळ व पाच े घोडे ार ठे वावे ागती ; तरी ां ा
खचासाठी . 45000 आपसां त वगणी क न आ ास ावे . मग ाने हरात ् या
घरां ची यादी क न ां ाकडून सदरी िनिम ाने बराच पै सा गोळा के ा; पण
ाने ा पै ाचा वचना माणे उपयोग न करता तो आप ् या खाजगी ितजोरीत जमा
के ा. सदरी नमूद के े े मोरोपं ताचे ितसरे जरबेचे प आ े ते ा ापारी वगैरे
ोक घाब न जाऊन हर सोडून पळू न जा ाची परवानगी ा सुभेदाराकडे मागू
ाग े ; पण तो ां स ती दे ईना. ाने खं डाची र म जमिव ासाठी ापा यां कडे
एक ाख पयां ची व जमीनदार-दे सायां कडे साठ हजार पयां ची मागणी के ी; परं तु
ां ना ाचा िव वास न येऊन ां नी ा ा मागणी माणे रकमा दे ाचे नाकार े .
तरी ाने ीमंत रिहवा ां कडून पु ळ पै का गोळा के ा व ां ती काही खं ड
णू न मोरोपं तास दे ऊन संतु के े व बाकीचा आप ् या खाजगी ितजोरीत ठे वू न
िद ा.
इकडे महाराजां नी असा िवचार के ा की, सुरतेजवळचा साधे तेवढा ां त काबीज
क न ा हरास प ा ह बसवावा. या उ े ाने ां नी1 आप ् या फौजे िन ी
ज ार (घोडबंदर) व रामनगर ा ां तां त दोन छोटे कोळी राजे रा करीत होते
ां ा रा ां त ारी के ी. महाराज दोन वे ळा सुरतेवर ह ् ा करावयास गे े ते ा
ां स ा राजां नी आप ् या डोंगरी मु खातून जाऊ िद े होते. मोग अंम दारां स
आपण सुरतेवर चा क न जात आहो याचा सुगावा ागून ां ाकडून आपणां स
हरकत होऊ नये ा उ े ाने महाराजां नी ही ां ा रा ातून आडवाट काढ ी
होती.

ी ि ी ो ोि ं ि ं े ंि ी ो ी ि ी े े ो ी ी े
1) ही कामिगरी मोरो ि बक िपगळे यास सािगत ी होती आिण ती ाने सु रतेवर मोहीम करताना बजाव ी असे
ो. सरकार णतात. पृ.244.
2) हा िव म हा रा झा ा ते ा तो मोग ां ा अंम ाती नाि क ां तात पळू न गे ा. ितकडे रा न तो
आप ् या ोकां िन ी महाराजां ा ठाणे ां ताती उ र भागी वे ळोवे ळी ु टा ू ट करीत असे . फुढे मोरोपंताने
स. 1678म े नाि क ां तावर ारी के ी. ते ा तेथ ् या फौजदारा ा सै ास िमळू न तो मरा ां ी मो ा
आवे ाने ढ ा; परं तु े वटी तो पराभव पावू न रणात पड ा. ( ो. सरकार पृ.148)
3) हे सं थान आता धरमपूर या नावाने नां दत आहे आिण रामनगर आता नगर या नावाने िस असू न ते
धरमपुरापासू न 24 मै ां वर आहे .
ा माणे ा राजां नी आपणास िबनहरकत जाऊ िद ् याब महाराजां नी ां स
पु ळ दे ऊन ां ा ी ेह के ा होता. ा वे ळी तरी ां ा रा ां त ां नी
िम भावानेच वे के ा. ज ारचा राजा िव म हा2 यास अंिकत क न ज ार
ह गत के े आिण ा ा ितजोरीत े सतरा ाख ज के े . तेथून ते
रामनगरावर3 चा ू न गे े . तेथ ् या राजाने ां स आप ् या िक ् ् यात घे ताच ते
णा े की, ‘हा िक ् ा आम ा हाती असणे इ आहे . आम ा खिज ाची णजे
अथात सुरतेची िक ् ी तुम ा हाती असणे सोईचे नाही! ‘हे ां चे णणे ा
राजा ा मा करणे भाग पड े . ा राजा ा ता ात थोडे से डोंगरी िक ् े काय ते
होते व सभोवता चा मु ू ख िफरं ां ा ता ात होता. आप ् या ां तात ा राजाने
ु टा ू ट क नये णू न िफरं गी ास ितवष काही खं डणी दे त असत. ाचे
सगळे िक ् े क ात घे त ् यावर महाराजां नी िफरं ां ा दमण येथी
िक ् ् यावर काही ोक रवाना के े . ते आप ् यावर चा ू न येत आहे त हे पा न
िफरं ां ची पाचावर धारण बस ी. िक ् ् यास तटबंदी के ी होती; पण ावर तोफा
वगैरे ठे व ाची व था चां ग ी ी के ी न ती. ां नी काही तोफा िक ् ् या ा
बु जावर चढवू न जे मतेम तयारी क न आप ा एक अंम दार महाराजां चे ोक
चा क न येत होते ां ाकडे पाठवू न ते का येत आहे त ते िवचार े . ां नी
महाराजां ा सां ग ाव न असा जबाब िद ा की, ‘तु ी रामनगर ा राजास
खं डणी दे त असा ती यापु ढे कायम कर ासाठी आ ी आ ो आहोत.’ हे अ र
एव ानेच टळत आहे हे पा न ां नी वािषक खं डणी नेमाने दे ाचा करार मो ा
आनंदाने के ा.
औरं गाबादे स पु नः अिधकारां तर झा ् याचे वर सां िगत े च आहे . मोहोबतखानाचा
पू व कारे पराभव होऊन पु ळ सेनेची खराबी झा ी हे औरं गजे बास कळ े
ते ा ाचा ास फार राग येऊन ाने ा ा व हाजा ा ा परत बो ािव े आिण
गुजराथे चा सुभेदार बहादू रखान यास दि णचा सुभेदार नेम े व ा ा ता ात स र
हजार फौज दे ऊन ा ा मरा ां ी यु करावयास सां िगत े ; परं तु ाचीही क ी
फिजती झा ी ते वर सां िगत े च आहे . तो दि णे ती सु ावर आ ा ते ा ितकडी
सगळी थती ा ा ात येऊन ाने असा िवचार के ा की, आप ् याजवळ
अस े ी फौज मरा ां ी ट र दे ास पु रे ी नाही. या व ां ा ी यु
कर ा ा भानगडीत न पडता आप ् या मु खात ां ा वारं वार ा या होऊन
रयतेस उप व होतो तो नाहीसा करणास तूत झटावे .
वर सां िगत ् या माणे कोळी राजां ची सं थाने काबीज के ् यामुळे मोरोपं त िपं ग ास
मोग ां ा नाि क ां तात सहज ि रता आ े . ाने स. 1672 ा जु ै मिह ात
ितकडचा घाट ओ ां डून ा ां तात ारी के ी. नाि क ि ंबकचे ठाणे खु जी
जाधवा ा पणतू ा ाधीन होते. ा ाजवळ चार हजार ोक होते; परं तु ाचे
काहीएक चा े नाही. मोरोपं ताने ाचा पराभव क न ितकडचा ां त ह गत
के ा. ा माणे च वणीिदं डोरी ा ठा ावर ि ी िह ा होता. ाचाही ाने
पराभव क न ा ां तावर आप ा ताबा बसिव ा. ा माणे हे सरदार नामोहरम
झा ् यामुळे औरं गजे बाचा ां जवर मोठा रोष झा ा. ते ा हे दोघे सरदार व तसेच
आणखी दोघे मोग सरदार बाद हाची नोकरी सोडून आप ् या मो ा
घोडदळािन ी महाराजां स येऊन िमळा े , ामुळे िद े रखानाचे धाबे दणाण े .
आता गुजराथे चे र ण कसे होते याची ा ा मोठी िफकीर पड ी. इकडे महाराजां ची
मोठी फौज रामनगरपा ी पु नः येऊन थडक ी. ते ा सुरतकरां ची पु नरिप पाचावर
धारण बस ी; परं तु ा फौजे ने तेथून मोचा िफरवू न व हाडाकडे दौड के ी आिण तो
ां त व ते ं गण ु ट ाचा सपाटा चा िव ा. ते ा बहादू रखानाने ितचा पाठ ाग
चा िव ा; पण ा ा झुकां डी दे ऊन ती तेथून िनसट ी ती भागानगरकडे गे ी. परत
येताना ती दोन भाग क न दोन िद ां नी दौड करीत सुट ी. ां त ् या एका भागा ा
मागे बहादू रखान ाग ा व दु स या ा मागे िद े रखान ाग ा; परं तु ां ना ां नी
दाद िद ी नाही. एके िठकाणी महाराजां ा साडे सात े घोडदळाने मोग ां ा दहा
हजार ोकां वर ह ् ा के ा आिण ां ची अगदी धां द उडवू न िद ी; परं तु
मोग ां स आणखी कुमक येऊन पोहोच ् यामुळे मरा ां ना े वटी हार खावी
ाग ी. ां चे चार े ोक रणात पड े .
मग ा घाटातून मराठे ोक ा या कर ासाठी येतात ा घाटावर आप े ोक
ठे वू न दे ऊन ां स ितबंध करावा व पहाडां ती खं डींतून तोफा रचू न ठे वा ात
असा बहादू रखानाने बेत के ा. हा बेत िद े रखानास पसंत पड ा नाही. चाकणचा
िक ् ा वे ढा घा ू न घे त ् यामुळे ाचे पारडे अमळ जड झा े होते. तो मोठा ार
सरदार आहे असा औरं गजे बाचा अिभ ाय झा ा होता. ा सरदाराची रग अ ािप
चां ग ी ी िजर ी न ती. मरा ां ी यु कर ाची धमक ा ा अंगी अ ािप
कायम होती. ाने खानजहानास असा स ् ा िद ा की, अ ा रीतीने पहाडां तून
फौज अडकवू न ठे व ात काही ह ी नाही. जवळ अस े ् या फौजे िन ी ि वाजी
महाराजां ा ता ाती िक ् ् यां वर ह ् े क न ते घे ाचा उ ोग नेटाने
चा वावा; परं तु हा स ् ा ा सरदारास पसंत न पडून ाने आप ा पू व बेतच
अम ात आण ा. ा व थे चा प रणाम असा झा ा की, महाराजां चे ोक
खा े ात ा या कर ाचे सोडून िनरिनरा ा टो ा क न अहमदनगर व
औरं गाबाद ा हरां ा आसपास िघर ा घा ू ाग े . ा न ा सुभेदाराने ां चा
िजकडून ितकडून पाठ ाग क न मोड कर ाचा य के ा; पण ात ास
मुळीच य येईना. े वटी पावसाळा सु होऊन ा ा भीमातीरी पे डगावास छावणी
क न राहावे ाग े . येथे असता ाने आप ् या र णासाठी एक भुईकोटा िक ् ा
उभा न ास बहादू रगड असे नाव िद े . हे िठकाण मरा ां वर चोहोकडून ह ् ा
कर ास सोयीचे अस ् याकारणाने बहादू र हाने आप ी छावणी येथे बरीच वष
के ी होती.
ा वे ळी ि वनेरी िक ् ा मोग ां ा ता ात गे ा असून ावर ां चे बरे च ोक
होते. हा िक ् ा आप ् या हाती यावा अ ी महाराजां स उ ट इ ा झा ी. कारण
एक तर हे िठकाण मोग ां ा ता ात ् या ां ता ा सरह ीवर अस ् यामुळे ा ा
योगाने ा ां ताचे चां ग े र ण होत असून उ र कोकणातून मोग ां ा ां तात
ि र ास यामुळे मोठीच अडचण असे. दु सरे असे की, हा िक ् ा महाराजां चे
ज थान अस ् याकारणाने तो ू ा हाती असणे इ नाही असे ां स वाटे . णू न
ां नी हा िक ् ा ह गत कर ाचा िवचार के ा. हा अ ु अझीजखान ा
नावा ा एका सरदारा ा हाती होता. हा पू व ा ण असून याने मुस मानी धमाचा
ीकार के ा होता. हा औरं गजे बाचा मोठा िव वासू सरदार होता. या ा महाराजां नी
पु ळ दे ऊ क न िक ् ा आप ् या ता ात दे ािवषयी िनरोप पाठिव ा.
ा सरदारने ां नी दे ऊ के े े हाताखा ी घा ू न िक ् ा ाधीन क न
दे ाचे वचन िद े आिण महाराजां नी सात हजार घोडे ार अमूक िदव ी िक ् ा
ता ात ावयास पाठवावे असे सां गून पाठिव े . ा माणे ां नी आप े घोडदळ
ितकडे पाठिव े ; परं तु ा सरदाराने दगा के ा. ाने बहादू र हा ा आप ा द ाचा
बेत कळवू न पु ळ मोग सै िक ् ् यापा ी आणिव े आिण महाराजां चे ोक
िक ् ् यापा ी आ े ते ा ां ावर एकदम ह ् ा के ा. ा झटापटीत
महाराजां ा ोकां चा मोड होऊन ास मागे पाय ावा ाग ा.
ा माणे हा मोग सरदार िन पाय होऊन जाग ा जागी बसून रािह ा असता
महाराजां नी एक दू रची मोहीम के ी. गोवळकों ा ा कुतुब हा ा रा ात च
ोकां नी काही गडबड के ् याव न1 तो हा ितकडे मो ा सै ािन ी जा ा ा
िवचारात आहे असे ा ा दरबारात महाराजां चा वकी होता ाने ास
कळिव ् याव न ते रायगडाव न दहा हजार ोक घे ऊन ितकडे मोहीम कर ास
िनघा े . आप ् या नेहमी ा प ती माणे ां नी आपण कोठे चा ो आहोत हे
कोणासही कळू िद े नाही. ते औरं गाबादे वर की अहमदनगरावर की िवजापु रावर
िनघा े आहे त हे ां ा पिह ् या रोखाव न कोणास काहीच कळे ना; पण ते
मोठमो ा मज ा क न एकदम कुतुब हा ा मु खात ि र े व है दराबाद
हरापा ी अक ात जाऊन थडक े . हा एकाएकी आ े ा घा ा पा न हरात े
ोक गडबडून गे े . महाराजां नी हरा ा पु ढा यां स व अंम दारां स असा धाक
घात ा की, ‘वीस ाख होन खं ड िबनत ार पावता करा, नाही तर तुमचे हर
जाळू न उद् करतो!’ ास ती अट मा होऊन ां नी तेवढा ऐवज जमा क न
ां ाकडे ने ा व ां ा कचा ातून ते हर सोडिव े . महाराज एव ा रकमेने
तृ होऊन ा िकंवा दु स या कोण ाही हरास िब कू उप व न करता परत
मो ा वे गाने रायगडास येऊन दाख झा े .
ा मोिहमेवर महाराज गे े असता मागे मोग ां ा सुरत येथी आरमाराने व
ि ी ा आरमाराने एकवट होऊन कोकणप ीती समु िकना या ा गावां वर
ा या क न ां ची फारच नासाडी के ी. दं डाराजपु रीस महाराजां नी जे कोट
उभार े होते, ावर छापा घा ू न ां चा ां नी ना के ा. राघो ब ् ाळा ा
ता ात हे कोट होते. तो मोग ां ी मो ा िनकराने ढ ा; परं तु े वटी ाचा
पराभव होऊन तो रणात पड ा.
दं डाराजपु रीवर ि ीने हा ह ् ा होळी ा सणात के ा. कोटां वरी रखवा दार
झोपी गे े असता रा ी ा वे ळी हा ाचा ह ् ा अक ात आ ा. ि ी खै रात
जिमनीव न चा क न येत आहे असे पा न मराठे ा ा ी सामना करावयास
ितकडे गे े असता याकूबखानाने समु ा ा बाजू ने चाळीस तारवां िन ी ह ् ा
क न तट सर के ा आिण ा ा ोकां नी आत ि न क चा िव ी. या
धामधु मीत तेथ ् या दा ा कोठारास आग ागून ाचा भडका उडा ा. ामुळे
पु ळ ोक ाणां स मुक े . असे सां गतात की, महाराज ा वे ळी चाळीस मै ां वर
होते. ां ा कानी ा भड ाचा आवाज जाऊन ते खडबडून जागे झा े आिण
णा े की, ‘दं डाराजपु रीस काही तरी घात झा ा असावा!’ हा काय कार आहे
ाची चौक ी कर ाक रता ां नी ितकडे माणसेही पाठिव ी असे णतात.
दं डाराजपु री ा ग ास महाराजां चे सात िक ् े होते; ावर याकूबखानाने ह ् ा
के ा. ां त े ोक दोन-तीन िदवस ढ े ; परं तु े वटी ां चा नाइ ाज होऊन
ां त े सहा िक ् े याकूबखानाने सर के े .
1) चां ा ग नराने सट थॉमी नावा ा ठा ाती कुतुब हा ा ोकास हाकून दे ऊन ते ह गत
के ् याव न ा हाने ते परत घे ासाठी ितकडे आप े सै पाठिव े होते.
एका िक ् ् यावर ा ोकां नी मा सात-आठ िदवस िटकाव धर ा. एव ा अवधीत
महाराजां कडून कुमक येई अ ी ां ना आ ा होती; पण ती थ आहे असे पा न
े वटी ां ना तो िक ् ा ू ा ाधीन करावा ाग ा. याकूबखानाने आत ् या
ोकां स अभय िद ् याव न ते िक ् ् याबाहे र आ े . ही एकंदर सात े माणसे होती;
परं तु िक ् ा हाती आ ् याबरोबर याकूबखानाने दगा क न ां त ् या दे ख ा
बायका व मु े होती ास पकडून गु ाम के े व ां स मुस मानी धमाची दी ा
िद ी. ा ाता या व कु प बायका हो ा ां स ाने सोडून िद े आिण सग ा
पु षां ची क के ी व आप ् या अ ं त अधमपणाची व ू र कमाची हकीगत ाने
मोग सेनापती ा ि न कळिव ी. ां नी ा ा ा दु माची तारीफ क न
ाची मनसब वाढिव ी आिण ा ा ि रपाव नजर के ा.1 पु ढे महाराजां नी
गोवळकों ा न परत आ ् यावर याचा चां ग ाच वचपा घे त ा.
ि ीने के े ् या भयंकर ू रकमाब ास चां ग े ासन कर ाचा महाराजां नी
ढसंक ् प क न ा ा ां तां त सारखा धु माकूळ मां ड ा. दं डाराजपु री काबीज
कर ासाठी ां नी मुंबई ा इं जां कडे मदत मािगत ी; परं तु सुरते ा कौ ाने व
अ ाने मुंबई ा ापा यां स असा स ् ा िद ा की, ‘ि वाजीस साहा के े
असता आप ् यावर मोग ां ची इतराजी होऊन आप ा ा दे ातून उठावा होई .
ि वाजी दा गोळा वगैरे मागत आहे , ास तो दे ऊ नये व दे त नाही असेही न
सां गता ाचाही आपणावर रोष होऊ दे ऊ नये असे ास झु वीत राहावे .
दं डाराजपु री ि वाजी ा हाती गे ी तर ात आप े नुकसान आहे . कारण ामुळे
मुंबई बंदरा ा ा ाकडून नेहमीचा उप व हो ाचा संभव आहे .’ ा
स ् ् या माणे वागून मुंबई ा इं ज ापा यां नी तट थ वृ ी धर ी. तरी पु ढे
औरं गजे बाने 36 तारवां चे आरमार महाराजां ा कोकण िकना यावरी हरां वर
ह ् ा करावयासाठी पाठिव े . ा आरमाराने महाराजां ा ब याच हानसहान
ापारी जहाजां चा ना के ा. ा आरमारा ा भीतीने महाराजां नी आप ी सहा
जहाजे मुंबई ा बंदरात ठे व ी होती. ां चा सुगावा मोग आरमारास ाग ा. ते ा
ती काबीज कर ाचा ाने बेत के ा; परं तु इं ज ापा यां नी ां जकडे असा बहाणा
के ा की, ि वाजीने स. 1660 म े राजापू र येथी आप ी वखार ु ट ी होती, ितचा
बद ा घे ासाठी ही ाची तारवे आपण काबीज के ी आहे त. हे ां चे णणे खरे
वाटू न मोग आरमार तारवां ा वाटे स गे े नाहीत. मुंबई ा इं जां नी ि वाजी
महाराजां स राजी ठे वू न मोग ां चा आपणावर कोप होऊ न दे ािवषयी ही अ ी
िहकमत ढव ी. च ापारीही महाराजां स राजी ठे व ािवषयी झटत असत. च
ोक मोग ां ना कळू न दे ता महाराजां स दा गोळा व बंदुका, तोफा पु रवीत असत.
महाराजां ा आरमाराचा व मोग ां चा आ य धर े ् या ि ी ा आरमारा ा
ढाया वर सां िगत ् या माणे चा ् या असता एका च जहाजाने राजापु रास ओरवा
क न महाराजां ा आरमारा ा 80 हान तोफा व 2000 मण गोळे गु पणे िवक े
असे णतात. मोग ां ा व ि ी ा आरमारावरी सरदारां नी ा वे ळी मुंबई ा
बंदरात ि न महाराजां ा ता ात ा कु ा ां त उद् कर ाचा घाट घात ा
व ा बेटां ती इं ज ग नर आं िगअर याजपा ी बंदरात वे कर ािवषयी
परवानगी मािगत ी. ती ाने िद ी नाही. पु ढे वर सां िगत ् या माणे िकना यावरी
काही गावां ची खराबी क न ि ी मागे परत ा व इं जां ची परवानगी न घे ता
मुंबई ा बंदरात ि र ा. तेथे गे ् यावर ाने ां ापा ी असे बो णे ाव े की,
‘तु ी-आ ी िम ाफी होऊन ि वाजी महाराजां वर ध .’ हा कार तेथे
महाराजां चा वकी होता ास कळ ा ते ा ाने इं जां स अ ी दह त घात ी की,
‘तु ी ि ीस िम ाफी ा तर आमचा धनी तुम ावर खास ारी करी !’ ते ा
अथात हे चं ड अ र टाळ ासाठी आं िगअर याने ा संगी ित हाईतपणा
ीका न राहणे िव े ष सोयीचे व िहताचे आहे असे मनात आणू न ि ी ा
बो ास कार िद ा नाही. तरी ाने मुंबई बंदरातून काही तारवे पे ण व नागोठणा
येथी खा ां त पाठवू न ा बाजू ा महाराजां ा अम ाती गावां ची नासधू स
चा िव ी आिण तेथ े ोक पकडून ने ाचा म चा िव ा. ते ा महाराजां ा
ोकां नी रायगडाव न उत न ि ी ा ोकां वर ह ् ा के ा व ां ची क
उडिव ी. ां ा िक े क अंम दारां ची डोकी कापू न महाराजां कडे ने ी असे
णतात.1
ा सुमारास डच ोकां चे इं जां ी वै र वाढू न ते एकमेकां ी यु क ाग े . डच
ोकां चा एक सेनापती बावीस तारवां चे आरमार घे ऊन म बार िकना याजवळू न
उ रे स आ ा. ा ा मनात मुंबई बेटावर ह ् ा क न ते ह गत करावे असे होते.
ा ा कानी महाराजां ची कीत अगोदरच गे ी होती. ां स ाने असा िनरोप
पाठिव ा की, ‘तु ी आ ां स तीन हजार ोकां ची कुमक जिमनीव न क न मुंबई
बेट घे ास मदत करा तर दं डाराजपु री व जं िजरा घे ास तु ा ा आ ी आम ा
आरमाराची मदत दे ऊ!’ ा िनरोपास महाराजां कडून काय जबाब िमळतो याची तो
सरदार वाट पाहत रािह ा; परं तु महाराज ा वे ळी दु स याच एका मह ा ा बेतात
गुंत े अस ् यामुळे व ा डच सेनापतीवर भरवसा ठे वू न इं जां ी िवरोध करणे
बरोबर नाही असे ां ना वाट ् यामुळे ां नी ाचे णणे मनास आण े नाही.
ां ाकडून मदत िमळत नाही असे पा न तो डच सरदार हता होऊन माघारी
गे ा.
❖❖❖
1) ही हकीकत खाफीखाना ा बखरी ा अधाराने िद ी आहे .
1) ो. सरकार, पृ 349.
 िवजापु रकरां ी पु ा यु संग १६७३-७४
मागे सां िगत े आहे की, अिद हाचा मु वजीर अ ु महमद याने महाराजां ी
गु तह क न दरसा तीन पये खं डणी ां स दे ाचे कबू के े होते.
ा माणे महाराजां स ितवष खं डणीचा ऐवज पावता होत असे. ामुळे ां नी
िवजापू रकरां ा ता ाती मु खात अ ीकडे गडबड कर ाचे सोडून िद े होते;
परं तु स.1673 म े अिद हा मरण पाव ा1 व ाचा पाच वषाचा मु गा गादीवर
बसून ाचा मु कारभारी खवासखान हा झा ा. ामुळे अ ु महं मदा ा
हातचा कारभार जाऊन महाराजां ी के े ा तह िबघड ा. खवासखान
अिधकारा ढ होताच कोणा ाही मोजीनासा झा ा. इतर सरदार ाची धा क
ाग े . ते आपाप ा प सबळ क न पर रां ी क ह क ाग े . हे ां चे
आपापसां त े वै मन महाराजां स ां ा ा ण कारभा याकडून इ ं भूत कळत
असे. ते ा ां नी पािह े की, िवजापू रकरां ा रा ात पु न: गडबड कर ास हा
समय उ ृ आहे . मग ां नी िव ाळगडावर मोठी फौज जमा क न अिद ाही
मु खात पु न: मोहीम कर ाची तयारी के ी. इकडे ा सरकारचा मु सेनापती
अ ु करीम बिह ो खान हा मोग ां ी स क न महाराजां ी यु कर ास
िस झा ा.
1) ो. सरकार या ा मृ ूची तारीख स. 1672 नो बर 24 अ ी दे तात.
जमा के े ् या फौजे पैकी पं धरा हजार ोक प ाळा ावयास महाराजां नी परत
पाठिव े . ां नी ा िक ् ् यास वे ढा घात ा असता हा अ ु करीम मो ा
सै ािन ी ां ावर चा ू न आ ा. उभय प ां चे घनघोर यु झा े . ां त खानास
पिह ् याने जय आ ा. ते ा तो आप ् या थक े ् या सेनेस िव ां ती िमळावी णू न
ितको ास काही वे ळ तळ ठोकून रािह ा. इत ात महाराजां ा फौजे स वे ळीच
कुमक येऊन पावताच ां नी पु न: ूवर मो ा आवे ाने चा क न ाचा पु रा
मोड के ा.1 ा माणे प ाळा िक ् ा ह गत झा ् यावर महाराजां नी सातारा
िक ् ा ावरी रखवा दारास ाचे ने व क न घे ऊन हाताखा ी घात ा.2
(स बर स.1673) महाराजां स ा झा े ् या ा िवजयाची वाता इं ज ापा यां स
कळ ी ते ा ां चा अ आं िगअर याने ता. 16 स बर 1673 म े असे ि न
ठे व े आहे की, ‘‘ि वाजी आता आप ् या सग ा ूं ी ट र दे ास समथ
झा ा आहे . आता तो ां स मुळीच जु मानीत नाही. मोग ां चे सै ा ा मु खात
उतर ाचा संभव आहे आिण दु सरीकडून िवजापू रकरां चा सरदार बिह ो खान
ा ावर चा ू न येई असेही वाटते; परं तु ां स दाणावै रण िमळ ाची पं चाईत
पडून ां ना फार िदवस नेट ध न ां ा ी ढता यावयाचे नाही. िवजापू र ा
सरदारां चा असा काही कावा िदसतो की, ि वाजी ी नेटाने यु क न ाचा सफई
ना कर ास ते तयार नाहीत.’’ महाराज दि णे कडे वळ े ते ा ां ा पाठीवर
जा ाचे सोडून बिह ो खानाने को ् हापु रास तळ िद ा. तो अ ा िनिम ाने की, ते
कानडा ां तातून येऊ ाग े की, ां स अटकाव करावा. हा िवजय ा झा ् यावर
महाराजां नी पु ढे कूच क न िवजापू रकरां ची िक े क गावे व हरे ु टीत जाऊन
बळी हरावर ह ् ा के ा.3 हे हर ा काळी मोठे धना असून तेथे मोठा
ापार चा े . नाना दे ींचे सावकार ा हरी ापारासाठी येऊन रािह े होते. ा
हराची ू ट ां नी िबनहरकत यथे के ी. ा ु टीत जे वढे ां ना िमळा े
तेवढे दु स या कोण ाही हरा ा ु टीत िमळा े न ते असे णतात. ा हरात
इं ज ापारी होते ां नाही महाराजां नी ु ट े . ामुळे ां चे सात-आठ हजार
होनां चे नुकसान झा े , असा ां चा े ख आहे .4 ा वे ळचा मुंबईचा ग नर आं िगअर
याने महाराजां ी मो ा अदबीने वागून ां चा स ोखा राख ा होता. ाने ां ना
कधीही नाखु कर ाचा संग येऊ िद ा न ता. बळी येथी इं ज ापा यां चे
झा े े नुकसान भ न दे ािवषयी ाने महाराजां पा ी अनुकू संधी साधू न मागणी
के ी. ास ां नी असा जबाब िद ा की, ‘ ा हरी अस े ् या तुम ा ापा यां स
मा ा ोकां कडून मुळीच उप व झा ा नाही व तु ी णता िततके ां चे नुकसान
झा े नाही.’ ा गो ीसंबंधाने ाची खा ी कर ासाठी महाराजां नी आप ् या
अंम दाराकडून ु टी ा या ा आणिव ् या व ां व न ास असे दाखवू न िद े
की, फ दोन े होन िकमतीचा मा इं जां ा वखारींतून ु ट ा होता.
1) मोडककृत इितहासात ा ढाईसं बंध ाने असा उ ् े ख आहे की, महाराजां नी आप े जे ोक ढाई सोडू न
गे े ां पैकी काही जणां स दे हा ासन िद े . जे ां ा काव ीत असा उ ् े ख आहे की, अ ाजी द ो याने
प ाळा िक ् ् यावरी ोकां स व क न घे ऊन तो ह गत के ा. ो.सरकारही असे णतात की, ता.5मे
स.1673 रोजी प ाळा िक ् ् या ा रखवा दारा ा ाच दे ऊन महाराजां नी िक ् ा परत आप ् या ाधीन
क न घे त ा.
2) ही मोहीम तापरावाने के ी, असे ो. सरकार णतात.
3) ो.सरकार, पृ.255.
4) ा हरात मराठे ि न ु टा ू ट क ाग ् याचे वतमान मुजफरखान यास कळ े ते ा तो पाच हजार
घोडदळ घे ऊन ा ा र णासाठी आ ा. तो येत आहे अ ी बातमी कळताच मराठे ु टीचा ऐवज घे ऊन तेथून
िनसट े . ा घाईत ु टीचा काही मा ते र ात टाकून गे े , ते गे ् यावर दु स या िदव ी मुझफरखान तेथे
येऊन पोहोच ा. हा सरदार महाराजां ी िम ाफी झा ् यामुळे ाने ही अ ी िदरं गाई मु ाम के ् याचा वहीम
ाजवर येऊन ा ा हाताखा ा सरदारां नी व ोकां नी ा ा सोड े आिण कानडा ां ता ा सु भेदारीव न
ा ा िवजापूर सरकारने दू र के े असे णतात. ो. सरकार, पृ. 319.
एव ा नुकसानीची व मागे राजापु रास झा े ् या नुकसानीची भरपाई क न दे ास
आपण तयार असून ती सवडीनुसार क न दे ऊ, असे ास महाराजां नी कळिव े . हे
िम भावाचे बो णे चा े असता महाराजां नी इं जां स राजापू र येथे पु न: वखार
घा ािवषयी आ ह के ा. ही सूचना ां स मा झा ी; परं तु ते अंिगकार याजपा ी
आप े आरमार चां ग े स कर ासाठी काही तोफा मागू ाग े . ा दे ास तो
राजी होईना. कारण ा ा मोग ां ची व ि ीची भीती होती. हा असा इं जां ी
स ोखा राखू न ां ा नुकसानीची भरपाई क न दे ास महाराज तयार झा े याचे
कारण अथात असे की, ां जकडून आपणास ि ी ी व मोग ां ा आरमारा ी
झगडताना मदत िमळ ाचा संभव आहे असे ां स वाटे . ां नी आं िगअर यास असेही
सां गून पाठिव े की, ‘तुम ा ी स ो ाचा तह कर ाची आमची इ ा आहे . तु ी
ि ी ा आप ा ू समजू न ाचा जं िजरा काबीज कर ास आ ा ा मदत करा
तर तुमचे सव नुकसान आ ी भ न दे ऊ!’ ही अट ा ग नरास मा झा ी नाही.
कारण सुरतेस इं जां चा ापार उ म चा ा होता आिण ते हर मोग ां ा
ता ात अस ् यामुळे ां चे बरे वाईट मोग बाद हा ा हाती होते. या व ा ा
य ं िचतही दु खिवणे ां स िहताचे न वाटणे साहिजक होते.
ि वाजी महाराजां स इं ज मदत करतात असे ा बाद हा ा समज ् यास तो ां चा
सुरते न उठावा कर ास चु कणार नाही हे ां स प े माहीत होते. ि वाय ि ी
मोग ां चा अंिकत झा ा अस ् याकारणाने ा ािव ि वाजी महाराजां ी ां नी
संगनमत के े असता ते औरं गजे बा ा मुळीच आवड े नसते. बरे , ि वाजी
महाराजां ी िवरोध क न ि ी ी ेह करावा तर ितकडूनही ां स भीतीच होती.
कारण महाराजां चा अंम मुंब ु ई बेटा ा आसपास सव थािपत झा ा असून ां ा
मु खात इं जां चा पु ळ ापार चा त असे. ते ा ां चा आपणां वर कोप झा ा
असता आपणां स मुंबई बेटात िब कू थारा िमळावयाचा नाही अ ी ां ना सदोिदत
धा ी असे. या व आं िगअर कोण ाही प ास सामी न होता केवळ
ित हाईता माणे वागे. ि ी ा ापा ी वे ळोवे ळी साहा मागत असे; परं तु तो
ां स नेहमी नकार सां गे. ि ी मुंबई ा बंदरात आप ी जहाजे जाऊ दे ािवषयी
ा ापा ी परवानगी मागत असे; फरं तु तो कोण ाच प ा ा आरमारास आप ् या
बंदरात येऊ दे त नसे. मोग ां ची मा चार जहाजे आप ् या बंदरात ाने रा िद ी
होती; पण ावरी माणसां स जिमनीवर कोण ाही िनिम ाने उतर ाची
 ाजकडून स मनाई असे. ा ा ा ित हाईतपणाब उभय प ा ा मोठा
मान दे त.1 असो. आता इं ज व महाराज यां ाम े घड े ् या ापु ढी खटपटीचे
िन पण पु ढे एका तं भागात क . येथे आता पू वकथानुषंगाने िवजापू रकरां ी
ां नी ा समयी के े ् या आणखी यु संगां चे वणन क .
1) ो. सरकार, पृ. 345, 347 पाहा.
महाराजां ा मनात असे होते की, सव प चम िकनारा आप ् या ता ात िनवधपणे
यावा. ा हे तू ा िस थ ां नी आप े आरमार चां ग े स क न कारवार,
अंको ा वगैरे हरां वर पु न: ह ् े कर ासाठी ितकडे पाठिव े व आती
ां तां त ् या दे मुखां स िवजापू र सरकारािव बंड उभार ाची फूस िद ी. ा
दे मुखां नी आप ् या ां तां ती मुस मान ठाणे दारां स आपाप ी ठाणी सोडून पळू न
जावयास ाव े .
िवजापू रकरां ी आरं िभ े े यु आपणां स िनवधपणे व िन चयाने चा िवता यावे
ासाठी मोग ां स काव ा दाखवू न काही िदवस तरी जाग ा जागी थ
बसावयास ावावे ा उ े ाने ां नी खानजहानापा ी असे सामोपचाराचे बो णे
ाव े की, ‘आमचे अपराध मा क न आम ातफ बाद हापा ी रदबद ी
करावी व आ ां स दि णे ती दे मुखी दे ऊ के ी आहे ती दे ऊन बाद हाने
आप ् या पदरी ावे . आमचा मु गा संभाजी यास जी मनसब दे ाचे ठरिव े आहे
ती पु न: ावी, णजे इतउ र बाद हा ा सेवेत आ ी अंतर पडू न दे ता सव काळ
इमानाने वागू!’ ा आ याचा अज ा खानाने औरं गजे बाकडे रवाना के ा व तो
मंजूर कर ािवषयी ास आ हपू वक िवनंती के ी. ात ा वा िवक कार असा
होता की, खानजहानाने िन पाय होऊन महाराजां ी गु रीतीने स ोखा के ा होता.
कारण दि णे त आ ् यावर ा ा वकर असे कळू न आ े होते की, महाराजां ी
यु क न ां स जे रीस आण ाचे काम मोठे कठीण आहे . ि वाय ाची फौजही
ा वे ळी बरीच कमी होत आ ी होती आिण बाद हा काही नवी फौज पाठिव ास
राजी न ता. अ ा थतीत ाने असा पो िवचार के ा की, महाराजां ी िवरोध
कर ाचे सोडून ां ा तं ाने वागावे व ां चा आप ् या मु खास उप व न होई
तर पाहावे . फुढे महाराज िवजापू र सरकार ी पु न: यु कर ात गुंत े असता
ां ा मु खावर ा मोग सरदाराने खरे ट े असता ारी करावी; परं तु ती तो
न करता जाग ा जागी थ रािह ा. ाब औरं गजे बाचा आपणास ठपका येई
ा भीतीने ानेच महाराजां स ही अ ी अ सुचिव ी असावी. कसेही असो, पण
महाराजां नी िवजापू रकरां ी यु चा िव े असता मोग ां नी ां ा मु खास
काहीएक उप व के ा नाही आिण मरा ां नीही मोग ी अम ात मुळीच धामधू म
के ी नाही.
ा सुमारास कारवारचा फौजदार िमयानसाहे ब याने बंड क न आप ् या
हाताखा ा मुस मान अंम दारां स कैद के े व जे दे मुख ा ा बंडास सामी
होईनात ां स ाने जे र के े . गो ा ा िफरं गी जे ा व मा म े ाही तो उप व
दे ऊ ाग ा. कारवारास इं जां ची वखार होती ां जपा ी तो बंदुका व दा गोळा
मागू ाग ा. तो ते ा ा दे ईनात णू न ाने ां ची वखार ु ट ी. असा ाने
ितकडे पुं डावा मां ड ा, हे िवजापू र सरकारास कळू न ाने ा ा पा रप ासाठी
आठ हजार ोक रवाना के े . हे वतमान महाराजां स कळ ास िव ं ब ाग ा नाही.
ां नी ही संधी साधू न ा सरकार ा मु ु खात उघडपणे ारी के ी. पु ढे िमयान
राजू ा ता ात ी कारवार, अंको ा व ि वे वर ही ठाणी सर क न ास ां नी
जे र के े . ा समयी महाराज ितकडे चा क न कारवारपासून एका िदवसा ा
ट ावर तळ दे ऊन रािह े . ते ा वे ळी तेथ ् या एका उं च टे कडीवर िक ् ा
बां ध ा ा िवचारात होते असा इं ज ापा यां चा े ख आहे आिण कारवार ा
फौजदारास ां नीच बंड करावयास उ े जन िद े होते असे ां चे णणे आहे .
परळीचा िक ् ा ा वे ळी िवजापू रकरां ा ता ात होता; तो काही मावळे पाठवू न
ां नी छापा घा ू न घे त ा व ाजवळी साता याचा िक ् ाही ते छापा घा ू न सर
कर ा ा बेतात होते; पण ा िक ् ् यावरचे ोक मो ा बंदोब ाने
रािह ् यामुळे तो असा सहज हाती ागेना. ते ा महाराजां ा ोकां नी ा ा वे ढा
िद ा. ावर अ साम ीचा वगैरे पु रवठा चां ग ा अस ् यामुळे ावर ा ोकां नी तो
चार-पाच मिहने मो ा िनकराने ढिव ा; पण े वटी तो महाराजां ा हाती आ ा.
यात ां स पु ळ ू ट िमळा ी. ती ां नी रायगडावर पाठवू न िद ी. नंतर
चं दनवं दन, पां डवगड, नंदिगरी, ताटोरा वगैरे िक ् े ां नी ह गत के े . ा माणे च
वाई, क हाड, ि रोळ व को ् हापू र ही गावे काबीज क न केरीरायबागपयत
आप ी स ा ां नी बसिव ी. ा मोिहमेत ां स पु ळ ू ट िमळा ी. ती सगळी
घे ऊन ते रायगडास आ े . मग ते पु न: आप ् या ोकां ची तयारी क न वीस हजार
पड ा तयार करवीत आहे त वदं ता मोग ां स कळ ी. ही तयारी ते कोणते तरी हर
ु ट ा ा इरा ाने करीत आहे त असे ां स वाटू न ां नी सुरत हराचा बंदोब
उ म ठे व ा. इकडे िवजापू रकरां स असे वाट े की, कारवार ा बंडखोर
फौजदारास मदत करावयास ते चा े आहे त; परं तु ितकडे मोग ां नी आप ् या
हराचा कडे कोट बंदोब के ् याचे कळ े ते ा िवजापू रकरां ची ती दह त अंमळ
कमी झा ी; परं तु महाराजां नी ा दोघां सही फसिव े . ां ा पं चवीस हजार
ोकां नी घाटां तून िनरिनरा ा वाटां नी खा ी उत न एकवट होऊन अक ात
फों ा ा िक ् ् यावर ह ् ा के ा व ते ास वे ढा दे ऊन बस े . ग ीम अगदी
नजीक येऊन ठे प ा असे पा न कारवार ा बंडखोरां चे पा रप करावयास आ े ी
िवजापू रकरां ची फौज घाब न गे ी व ां ा ी ढ ाचे सोडून घाटावर िनघू न
गे ी.
हा असा धु माकूळ महाराजां ा ोकां नी िवजापू र सरकार ा मु खात मां ड ् यामुळे
खवासखानाने बिह ो खान1 ास मोठी फौज बरोबर दे ऊन ां ावर पाठिव े .
ाने एकदम प ा ाकडे चा क न जाऊन आसपासचा ां त काबीज के ा व
ा िक ् ् यास वे ढा िद ा. हे वतमान कानी पडताच महाराजां नी तापराव गुजरास
ा ावर पाठिव े ; पण प ा ा ा िक ् े दारास कुमक करावयास जाऊन
ू ी ढत रािह े असता आप ् या ोकां ची िवनाकारण खराबी ावयाची, ती न
होता प ा ाचा वे ढा तर उठावा, अ ी यु ी ा वे ळी योिज ी पािहजे असा िवचार
तापरावा ा मनात येऊन ाने सरदारावर चा ू न न जाता िवजापू रकडे आप ् या
फौजे चा रोख िफरिव ा व ितकडी ां त ु टीत ु टीत तो थे ट िवजापू र हरापा ी
जाऊन थडक ा.
ग ीम असा आप ् या वे ीपा ी येऊन िभड ा हे पा न खवासखान घाब न गे ा.
तापरावा ी सामना कर ास पु रे ी फौज हरात न ती. या व बिह ो खान
यास प ा ाचा वे ढा उठवू न राजधानी ा र णासाठी गो ग परत यावे असा
िनरोप पाठिवणे खवासखानास भाग पड े .
1) मराठी बखरीत याचे नाव अ ु करीम असे िद े आहे . मुळात े नाव ो. सरकार यां ा आधाराव न
घे त े आहे .
ा माणे तो सरदार परत येत असता ा ा िमरज व िवजापू र यां ा दर ान
उमराणी येथे गाठून तापरावाने ाची वाटच बंद के ी. ाने मुस मानां ा फौजे स
चोहोकडून गराडा घा ू न अगदी जे रीस आण े . ित ा दाणा, पाणी, वै रण वगैरे काही
एक िमळे नासे होऊन ितची उपासमार होऊ ाग ी. छावणी सोडून कोणी मुस मान
अंमळ इकडे ितकडे िफरताना आढळ ा की, ास कापू न काढावे , असा म
महाराजां ा ोकां नी चा िव ा व समो न तर मोठा जोराचा ह ् ा कर ाचा
धाक घात ा. ामुळे तो खान अगदी िजकरीस येऊन दाती तृण ध न रण आ ा
व तहाचे बो णे ावू न तेथून िबनहरकत जाऊ दे ािवषयी अिजजी क ाग ा,
ते ा तापरावाने ा ा काही एक उप व न करता िवजापु रास जाऊ िद े .
ां चा तह कसा काय ठर ा होता ते काही कळत नाही; परं तु हे तापरावाचे करणे
महाराजां स मुळीच पसंत पड े नाही. ां नी ा ा ाब मोठा दोष िद ा व
त द क एक प ही ा ा पाठिव े . हे ा मानी सरदारास सहन न होऊन तो
तेथून िनघू न दू र ा मोिहमेस गे ा. ही ाची मोहीम ा वे ळी व हाड ां ताती
पै नघाटात झा ी असे णतात.1 ही मोहीम ा वे ळी ाने करणे बरोबर न ते.
कारण महाराज त: फों ास वे ढा घा ू न तो घे ा ा य ां त गुंत े होते. या व
ूने दु सरीकडून गडबड के ् यास ा ा दाबात ठे व ास ां ना तापरावाचे
साहा अव य हवे होते.
ा माणे तापराव महाराजां वर सून दू र ा मोिहमेस िनघू न गे ा असे पा न
बिह ो खानाने आप ् या फौजे ची जमवाजमव क न व िवजापू रकरां कडून
आणखी कुमक मागवू न प ाळा िक ् ा सर कर ाची खटपट पु न: चा िव ी आहे
असे महाराजां स कळ े . हा ा मु समान सरदाराचा बेत हाणू न पाड ाची
कामिगरी कर ास कोणीही सरदार जवळ नाही हे पा न ां ना अमळ संकट
वाट े . कारण दि णे त नुकता िमळिव े ा मु ू ख व आप ा जु ना मु ू ख ां म े
फोंडे वगैरे जी ठाणी होती ती ह गत क न आप ा ताबा एकसंधी कर ािवषयीचा
जो संक ् प, तो तेथून िनघू न गे ् याने अिस राहतो असे ां स वाट े . इकडे
बिह ो खान सै ािन ी प ा ापयत तर चा ू न गे ाच. इत ात तापराव
गुजरास हे वतमान ागून तो आप ् या घोडदळासह ा ां तात अितवे गाने येऊन
दाख झा ा व ूवर ह ् ा कर ा ा तयारीत होता. इत ात महाराजां कडून
ा ा असा कूम आ ा की, ‘तु ी आप ् या बेकैद वतनाने आ ां स नाखु के े
आहे . तु ी ा ा तह क न सोड े तोच पु न: फौज घे ऊन आम ा मु खात
ि र ा आहे . ते ा अ ा मनु ाचा इतबार तु ी कोण ा आधाराने धर ा होता?
ाचा ाच वे ळी ना के ा असता तर ा ापासून आज आ ां स ास झा ा
नसता. ा तुम ा कृ ाब आ ी तु ा ा दोष ाव ा आहे . आता
िवजापू रकरां ची फौज सफई बुडिव ् याखे रीज आम ा समोर कदािप येऊ नका!’

ो ी ो े ं े े ि ी े े े ी ि े ो
1) सभासद णतो की, तो भागानगराचा दे , चादे , दे वगड, रामिगरी, बाजेदे हे ु टीत दू र िनघू न गे ा. ो.
सरकारही असे च णतात.
ा िनरोपामुळे तापरावास पराका े चा े ष आ ा. तो ूवर एकदम मो ा
आवे ाने चा ू न गे ा. ूचे सै फार मोठे होते याचा ाने िवचारही के ा नाही.
ाची नेहमीची ढ ाची प त अ ी असे की, ुसै बळ अस े णजे ा ा
आप ् या अंगावर चां ग े घे ऊन ां ापु ढे आप ा मोड झा ा आहे असे द वू न
पळू न जा ाचे िमष करावे आिण ूचे सै िव ळू न पाठीस ाग े णजे
ावर अक ात उ टू न एकवट होऊन ाचा स ा उडवू न ावा. हा गिनमीकावा
तापरावाने ा वे ळी के ा नाही व एकदम रागा ा आवे ात ूवर ह ् ा के ा.1
ामुळे मरा ां चा मोड होऊन े कडो ोक रणात पड े . ा हातघाईत त:
तापराव धारातीथ पतन पाव ा. आप ा सेनापती पड ा हे पा न मरा ां चे धै य
खचू न ते पळत सुट े . बिह ो खान याने ां चा पाठ ाग क न आणखी पु ळ
ोकां ची क उडिव ी. मराठे पळा े ते थे ट प ाळा िक ् ् या ा आ यास गे े .
मागून ू चा ू न आ ा. ा ावर िक ् ् याव न तोफां चा भिडमार सु झा ा.
तो इकडे हं साजी मोिहते णू न एक पं चहजारी सरदार आप ् या ोकां िन ी मागे
होता, ा ा तापरावाबरोबर ह ् ा करावयास गे े ् या ोकां ची ही अ ी धां द
उडा े ी कळताच तो तेथे मो ा वे गाने धावत आ ा आिण ूचे ोक
प ा ापा ी जे सरी येथे गद क न होते ां ावर िनकराचा ह ् ा क न ां चा
ाने पु रा फड ा उडिव ा व िवजय संपादन के ा.
ा माणे मु समान आपणां स िवजय ा झा ा ा हषाने मरा ां ा पाठीस
ाग े होते, ां चाच उ ट मोड होऊन ां स सैरावै रा पळ ाची पाळी आ ी आिण
मराठे पू व पळत सुट े होते ते उ टू न ां ा पाठीस ाग े . ां ा ा वे गापु ढे
मुस मानां चा िटकाव न ागून ां ा हजारो ोकां चा ना झा ा. बिह ो खान
अगदी नामोहरम व ख होऊन िवजापु रास जे मतेम जाऊन पोहोच ा. ही जे सरीची
ढाई 1674 सा ी झा ी. हं साजी मोिह ाने ा2 संगी िव ण परा म क न
ूवर िवजय िमळिव ा, ामुळे महाराजां स मोठा संतोष वाट ा. ां नी ाची
पु ळ तारीफ क न ा ा सरनोबत के े व ‘हं बीरराव’ असा िकताब िद ा. ा
समर संगी हं साजी ा हाताखा ी आणखी दोन मराठे सरदारां नी अित ियत ौयाने
ढू न मोठा वणनीय परा म के ा होता. ां ची नावे संताजी घोरपडे व धनाजी जाधव
अ ी होती. ा सरदारां ची महाराजां नी पाठ थोपटू न ां चा ब मान के ा व ां स
मो ा अिधकारा ा जागा िद ् या. तापराव गुजर केवळ आप ् या ठप ामुळे
रागास चढू न असा आवे ाने ू ी ढू न समरभूमीवर पड ा, हे आप े मोठे च
नुकसान झा े असे महाराजां ना वाट े . असा ू र व परा मी पु ष आपणां स अंतर ा
णू न ां नी पु ळच खे द के ा. इतकेच क न महाराज रािह े नाहीत, तर ाने
आप ी सेवा मो ा इमानाने व ौयाने के ी ितचे चीज कर ाक रता ां नी ा ा
नात गां स व पदर ा सव ोकां स चां ग ् या नेमणु का क न िद ् या व ा ा एका
मु ी ी आप ा पु राजाराम ाचे क न ा ा कुटुं बास आप े नात ग
के े .
1) महाराजां ा सदरी िनरोपामुळे अित ियत दु ः ख होऊन तो अगदी िजवावर उदार झा ा आिण ाचे
दे हभान सु टून तो सहा घोडे ारां िन ी एकदम बिह ो खानावर चा ू न गे ा असे णतात. सरकार पृ. 259.
2) याचे नाव ो. सरकार आनंदराव असे दे तात.
ा हं बीररावा ा महाराजां नी अ ी आ ा के ी की, ूचा पु रा पराभव के ् यावाचू न
परत िजवं त येऊ नको! ही अ ी िनकराची आ ा होताच तो आप े घोडदळ घे ऊन
िवजापू रकरां ा मु खात ि न बिह ो खाना ा पाठीवर गे ा. इकडे
बिह ो खानाचा मरा ां नी असा िप ा पु रिव ् याचे ऐकून मोग सरदार
िद े रखान आप े सै घे ऊन ा ा मदतीस आ ा. ते ा ा दोघा सरदारां ी
ट र दे ऊन आप ा िनभाव ागणार नाही असा िवचार क न हं बीररावाने ां स
झुकां डी दे ऊन कानडा ां ताकडे भरारी मार ी. सदरी दोन सरदारां नी ाचा
पाठ ाग कर ाचा आव काही वे ळ घात ा; परं तु तो िदवसा ा पं चेचाळीस मै ां ची
मज मारीत होता, ामुळे ां ा हाती तो ागणे मुळीच न ते. णू न ते
िनरा झा े आिण िद े रखान परत आप ् या ठा ावर गे ा आिण बिह ो खान
को ् हापु रास गे ा.
हं बीररावाने कानडा ां तात ि न बिह ो खाना ा जहािगरीती पे च नावाचे
हर ु ट े . ा ु टीत येथे ा ा दीड ाख होनां चा ऐवज िमळा ा असे णतात.
ही ू ट घे ऊन तो परत येत असता ा ा बिह ो खान व खजरखान यां नी
बंकापु रापा ी गाठ े . ां ची तेथे मो ा िनकराची ढाई झा ी. तीत मुस मानां चा
पु रा पराभव होऊन ते पळू न गे े . ा ढाईत हं बीररावा ा ूकडचे पाच े घोडे ,
दोन ह ी व इतर पु ळ यु ोपयोगी सामान िमळा े .
ही ढाई स.1674 ा माच मिह ात झा ी.1 ा पराभवाब बिह ो खानास
अित य खे द वाटू न ाने पु न: आप ् या मदती ा आणखी ोक घे त े आिण
हं बीररावाने ह ् ा के ा; पण ा ा ी ढाई कर ाचे सोडून िमळिव े ी ू ट
हं बीररावाने क ीब ी एकदाची रा ात पोहोचती के ी. तरी मुस मानां ा ा
पाठ ागामुळे ाचे बरे च नुकसान झा े . सदरी ू ट सुरि त थानी पोहोचती
के ् यावर ाने बा े घाटाकडे भरारी मार ी. या वे ळी ाने खा े , बाग ाण,
ब हाणपू र, व हाड, गुजरात ा मोग ां ा ां तां वर मोहीम क न ितकडची हरे
ु ट ी. मोग ां चे सै ा ा पाठीस ाग े ; परं तु ाची दौड अ ी वे गाची असे की,
मोग सै ास तो तीसचाळीस मै मागे टाकू ाग ा. ामुळे ते िनरा होऊन
माघारी गे े .
वर सां िगत ् या माणे मराठे िवजापू रकरां ी ढ ात गुंत े असता िद े रखानाने ही
संधी साधू न महाराजां ा कोकणाती ां तात उतर ाचा य के ा; परं तु
महाराजां नी िनरिनरा ा घाटां त ोक ठे वू न ा ा अडिव ाची तयारी के ी होती.
ां ा ोकां नी ा ा एके िठकाणी गाठून ाचा पु रा मोड के ा. ा ढाईत ाचे
हजार पठाण पड े आिण महाराजां चेही पाचसहा े ोक मे े . हा असा पराभव
झा ् यामुळे तो परत आप ् या ठा ावर गे ा. पु ढे उ रे स खै बरी अफगाणां नी बंड
के ् यामुळे औरं गजे बास ितकडे पु रवावे ागून दि णे तून िद े रखान वगैरे
सरदारां स ितकडे बो वावे ाग े आिण औरं गाबादे ा ठा ावर एकटा बहादू रखान
थो ा ा ोकां िन ी रािह ा. ामुळे महाराजां स मोग ां कडून काही काळपयत
तरी उप व हो ाची भीती रािह ी नाही. ि वाय िवजापू रकरां चीही या वे ळी
चां ग ीच रग िजर ी होती; णू न ते ां ा ी सामना करावयास पु न: वकर तयार
होती से वाटत न ते. ही अनुकू संधी साधू न ां नी आपणां स मो ा थाटाने
रा ािभषेक करवू न घे ाचा बेत क न तो िस ीस ने ा. ाची हकीकत पु ढी
भागात सिव र िद े ी आहे .
1) सभासद णतो की, हं बीरराव मोठे सै घे ऊन सं पगावावर चा ू न गे ा. ा ावर िवजापूरकरां नी
से नखान िमआना यास पाच हजार पठाण दे ऊन पाठिव े . ां ची तेथे दीड िदवस ढाई झा ी. से नखान
पराभव पावू न पाडाव झा ा. िवजापूरकरां चे चार हजार घोडे , बारा ह ी व पु ळ उं ट हं बीररावा ा हाती
ाग े . जे ां ा काव ीत सं पगाव ु ट ् याचाच उ ् े ख आहे . िचटणीस व िद जयकारही असे च णतात.
मुळात ा मजकूर ो. सरकार यां नी नारायण े णवी नावा ा रायगडावरी विक ा ा प ा ा आधाराने
िद े ् या मािहतीव न घे त ा आहे . (पृ.261)
महाराजां नी फों ां स वे ढा घात ् याचे वर सां िगत े आहे . हा वे ढा बरे च िदवस घा ू न
ते तेथे नेट ध न रािह े ; परं तु काही के ् या िक ् ा हाती ागेना ते ा एव ा ा
एका िक ् ् यापा ी आप ी फौज अडवू न ठे वावी हे ठीक न वाटू न ां नी तो वे ढा
उठिव ा व तो उठिवते वे ळी ा िक ् ् या ा सुभेदाराकडून असा करार क न
घे त ा की, िवजापू र सरकारचे सै घाटातून खा ी उत न दे ासाठी आप े
काही ोक ितकडे ठे वू , ां स ाने काहीएक हरकत क नये. हा करार
पाळ ् यास आपण ा ा िक ् ् यास िकंवा ा ा ता ाती ां तास मुळीच
उप व करणार नाही. ा िक ् ् यास महाराजां नी वे ढा घात ा, ते ा सुरत येथी
च ोकां पासून पु ळ दा गोळा व ऐं ी तोफा िवकत घे ऊन ही यु साम ी
राजापू रास नेऊन ठे व ी होती, असे णतात. ा मोिहमेत महाराजां नी
राजापु रापासून बारदे ापयत सगळा िकनारा आप ् या ता ात घे त ा व ितकडी
बंदोब कर ाक रता काही ोक ठे वू न ते रायगडास परत आ े . ा वष घाटावर
अवषण होऊन रा ा दाणावै रण व पाणी िमळ ाची पं चाईत पडू ाग ी.
णू न महाराजां नी आप े घोडदळ िचपळु णास आणू न ठे व े .
वर सां िगत ् या माणे महाराज फों ा ा िक ् ् यास वे ढा घा ू न ितकडे गुंतून
रािह े असता इकडे मोग ां ा व ि ी ा आरमाराने जू ट क न ां ा
कोकणिकना यास पु न: उप व दे ास सु वात के ी. महाराजां ा व ां ा
आरमारां ा पु ळ झटापटी झा ् या; परं तु ात महाराजां ा आरमारास फारसे
य आ े नाही. ां ची पु ळ जहाजे ूंनी पकडून ने ी. ही मोग ां ची व ि ीची
एकवट झा े ी आरमारे इं जां ा परवानगीची दरकार न करता मुंबई ा बंदरात
ि र ी व ां ा ोकां नी महाराजां ा ता ाती कु ा ां तात उत न पु ळ
गाव ु टू न उद् क न टािक ी. ां नी पु ळ जे ची क के ी व पु ष,
बायका व मु े पकडून ां स गु ाम णू न िवक े .
हे ां चे करणे मुंबईचा इं ज ग नर आं िगअर यास मुळीच आवड े नाही. ाने
ां ा व र ां पा ी ाब त ार के ी व तो णा ा की, तुम ा अ ा कृ ाने
ि वाजी महाराज आपणावर नाहक आग पाखडती ; परं तु ा ा ा त ारीचा
काहीएक उपयोग झा ा नाही. ि ी ा ा हाकाटीकडे मुळीच न पु रिवता
आप ी जहाजे मुंबई बंदरात नां ग न ठे वू न कु ा ां तावर एकसारखे ह ् े करीत
रािह ा. ा ा पा रप ास रायगडा न तीन हजार ोक रवाना झा े . ां नी
ि ी ा ोकां ी सं ाम क न ाचा पराभव के ा व ास िपटाळू न ाव े . हा
असा मरा ां कडून स ड मार ास िमळू न ाचे पु ळ ोक ाणां स मुक े .
ते ा ाने आप ी जहाजे ग ीम जाळू न टाकती ा भीतीने मुंबई ा बंदरातून
काढू न ने ी. स. 1674 ा माच मिह ात ि ी संबळ याने महाराजां चे आरमार
सातव ी ा खाडीत असता ावर ह ् ा के ा. महाराजां ा आरमारावर
दौ तखान मु होता. उभय आरमारां ची मोठी िनकराची ढाई झा ी. तीत ि ी
संबळ व दौ तखान ा दोघां सही मोठमो ा जखमा झा ् या; पण े वटी महाराजां चे
आरमार िवजयी होऊन ू ा आरमारा ा पळ काढावा ाग ा. फुढे
कारवाराकडून परत आ ् यावर महाराजां नी असा िन चय के ा की, िकतीही ोक
खच पड े व केवढाही खच झा ा तरी ि ीची दं डाराजपु री काबीज क न ाची
पु री खोड मोडावयाची. ा उ े ाने ते ितकडे दा गोळा, तोफा व फौज स. 1674
ा मे मिह ा ा सुमारास एकसारखी पाठवीत रािह े .
❖❖❖
 रा ािभषे क १६७४
हं बीरराव मोिह ाने बिह ो खान याचा पराभव के ा. ात िवजापू र सरकारची
पु ळ सेना गारद झा ी. ामुळे ि वाजी महाराजां ी ढ ास पु रे ी फौज पु ा
जमिव ाचे ाण ास रािह े नाही व दु सरा कोणीही सरदार मरा ां वर ारी
कर ास तयार होईना. अ ा थतीम े ा सरकारचा मु वजीर खवासखान याने
असा िवचार के ा की, तूत महाराजां ा वाटे स जाऊ नये; पु ढे चां ग ी तयारी क न
ां ावर ारी करावी. हे वतमान महाराजां स कळू न ते ा सरकारिवषयी अमळ
िनधा झा े . आता औरं गाबाद येथी मोग सुभेदारास तर ां नी पू व कारे
पु रा भा न टाक ा होता. तोही आप ा सुभा सां भाळू न थ होता. आप ् या
मु खावर मरा ां नी ा याि का या कर ाचे सोडून िद े एवढे च िमळिव ् याने तो
आपणास कृतकृ समजू न महाराजां ा तं ाने वागू ाग ा. बरे , औरं गजे बाने तरी
काही हा चा करावी, तर तो उ रे स काही गडबडी चा ् या हो ा ां चा
बंदोब कर ात गुंत ा होता. ि वाय ा ा आता महाराजां ची अंमळ दह तही
वाटू ाग ी असावी असे मान ास हरकत नाही. तो जा ा मानी अस ् यामुळे
महाराजां चे पा रप कर ास दि णे त त: ारी करावी तर तीत आपणास य
आ ् यास बरे आिण जरक रता आप ा पराभव झा ा तर ासारखी दु सरी फिजती
नाही, असे ास वाटे .
ा ा मनात आणखी हाही िवचार येई की, आपण ि वाजी महाराजां ी अनेक वे ळा
िव वासघाताचे वतन के े आहे . या व दि णे त आपण ां ा तावडीत
सापड ् यावर ते मागी अपकारां ब के ा कसा वचपा घे ती याचा नेम नाही.
दु सरे असे की, महाराजां ा पदर ा एका न एक ू र व इमानी सरदारां चे परा म
ा ा कानी जाऊन तो थ होत असे आिण अ ा सरदारां पुढे आप ् या रडतराव
घो ावर बसणा या सेनापतींचा कस ा िनभाव ागतो, असे ास आता वाटू ाग े
होते. बरे , भागानगरकर व िवजापू रकर ा ा मदत क न ि वाजी महाराजां स जे र
कर ास उद् यु होती णावे , तर ां चीही आ ा न ती. कारण ा पाद ाहती
बुडिव ाचा संक ् प मोग बाद हाचा झा ा असून ाचा रोख ावर नेहमी असे.
औरं गजे बाने तर ा दो ी सरकारां स पु ळच घाबरवू न सोड े होते. ते ा अथात हे
मुस मान ोक मोग ास नेहमी पा ात पाहत. ा दो ी पाद ाहतींची स ा
ि वाजी महाराज हळू हळू कमी करीत चा े आहे त, ही गो आपणास अनुकू
अ ीच घडत आहे असे औरं गजे बा ा वाटे . कारण ाचा बेत असा होता की, यो
संधी ा होताच दि णे वर मो ा सै ािन ी ारी क न पिह ् याने ा कमजोर
झा े ् या पाद ाहती बुडवा ात आिण मग मरा ां ची खबर ावी. असा ाचा
िनधार झा ् यामुळे ाने ा वे ळी दि णे ती आप ् या सुभेदारास महाराजां ी
कोण ाही कारचा िवरोध कर ाची िनकड ाव ी नाही िकंवा कुमक पाठिव ी
नाही. मागे ा सुभेदाराने महाराजां चा एक अज ा ाकडे पाठिव ा होता, ाचाही
िवचार कर ाचे ाने ां बणीवर टाक े . खरे ट े असता हा अज िन ळ
बाडीचा होता हे ा धू त बाद हास ते ाच कळू न आ े होते. असो, तर अ ी ही
मोग बाद हा ा मनाची थती झा ी अस ् याकारणाने तो महाराजां िवषयी अंमळ
बेिफकीरच रािह ा होता. ि वाय महाराजां नीही अ ीकडे ा ा मु खात ा या
कर ाचे सोडून िद े होते. ामुळे ास राग ये ासारखे काही कारण ावे ळी तरी
िनदान उप थत झा े न ते. कोणीकडूनही पाहता मोग ा वे ळी थ बस े
आहे त अ ी महाराजां ची खा ी होऊन चु क ी होती. आता भागानगर ा
कुतुब हाकडून आपणां स काही भय आहे असे महाराजां स मुळीच वाटत न ते. ा
सरकारकडून ां स वािषक खं डणी िनयमाने येत असून तेथ ा मु धान माद ा
हा ां स सव कारे अनुकू होता.
ा माणे सव यवन पाद हां स जाग ा जागी तट थ के ् यावर महाराजां नी त:स
रा ािभषेक करवू न घे ाचा िवचार मनात आण ा. हाजीराजे मृ ू पाव ् यापासून
महाराज आपणां स राजा तर णवीत असतच, ा माणे च ते आप ् या नावाचे
नाणे ही पाडू ाग े होते. महाराजां स ा वे ळी असे वाटू ाग े की, ा िवधी माणे
रा ािभषेक होऊन छ िसंहासनादी राजिच े धारण के ् यावाचू न आप ् यािवषयी
ोकां ा मनात पू भाव उ ावयाचा नाही. ू आपणां स नेहमी
पुं डपाळे गारां तच े खती , इतर राजे व पाद हा आपणास ावा तसा मान दे णार
नाहीत व आप ् या ी ते जे करारमदार व तह करती ते ते आप ा धाक आहे
तोपयत फार तर पाळती . आपण केवळ बंडखोर आहोत असे ां स वाटू न अनुकू
संधी येताच ते मोड ास ते वृ होती ; यात काही राजनीतीचा भंग झा ा असे
ां स वाटणार नाही. तसेच जे काही पर थ ोक ा दे ात येऊन रािह े आहे त
तेसु ा आपणास केवळ ु टा समजू न आप ा ितर ार करती ; ि वाय जे
मराठे सरदार अ ािप यवन पाद हां ा आ याने आहे त िकंवा तं पणे पुं डावा
करीत आहे त ां ा मनात आपणां िवषयी मा ताबु ी उ ावयाची नाही व
आप ् या स े चा काही थाियकपणा नाही असे समजू न ते आपणां स
आप ् यासारखाच एक पुं डावा करणारा बडा सरदार आहे असे मानून आप ् या
प ास येऊन िमळणार नाहीत. इतकेच न े तर खु आप े जाजन आप ् या
स े ा यो मान दे ऊन आप ् या ी राजिन े ने वत ास सहसा तयार होणार नाहीत
आिण आपण ां स िद े े कौ व ाव े ी ि ते यो कारे मान ास वृ
होणार नाहीत. आपण अजू न मोग ां चे िकंवा मुस मानां चे जाजन आहोत, आप ा
असा कोणी राजा नाही ही समजू त िहं दुजनां ा ठायी कायम राहणार व ते आप ् या
स े िवषयी बेदरकार राहणार आिण महारा रा सं थापना क न व सव मरा ां स
एकवट क न ास रा आिण ातं यां ची िकंमत व गोडी ावू न दे ाचा जो
आप ा आज तीस वषाचा स ंक ् प, ास यावे तसे य येणार नाही, हे िवचार
ां ा मनात नेहमी घोळत असत.
सतत तीस वष रा थापनेची िजवापाड खटपट क न तीत असे उ म य
संपादू न व सभोवता ा यवन पाद ाहतींस सव कारे कमजोर क न ाजवर
ां नी आप े तेज पाड े व छाप बसिव ी. असे असता त:स राजिच ां नी
ा री ा मंिडत कर ाचा िवचार अ ािप ां ा मनात आ ा न ता याचे च
एखा ास नव वाट ासारखे होते; परं तु हाजीराजे िजवं त होते तोपयत ही गो
महाराजां ना मुळी करणे च न ती आिण ते महारा ात आ े ते ा इकडे च रािह े
असते तर ां ाच हाती सव रा कारभार ां नी िद ा असता व ां ा नावाने गादी
थािप ी असती. पु ढे ते मरण पाव ् यानंतरची दहा वष मोग ां ी व मुस मानां ी
रणसं ाम कर ात व नेहमी ज त ठे वा ा ागणा या चं ड सै ा ा खचासाठी व
काबीज के े ् या े कडो िक ् ् यां ा डागडु जीकडे व व थे कडे होणा या उदं ड
खचासाठी साधे ितकडून िमळिव ा ा उ ोगात क ी अगदी गुंतून गे ी
होती ते येथवर वाच े च आहे . या व यथा ा िसंहासना ढ हो ाची ही क ् पना
ां ा मनात पु न: पु न: आ ी असूनही ती ां ना हा काळपावे तो ा ाभावा व
अिस च ठे वावी ाग ी होती; परं तु आरं भी िनिद के ् या माणे ास अमळ
थता व िनभयता ा होताच ां नी हा ु उ े िस ीस ने ाचे मनात
आण े .
हा उ े रत िस ीस ने ास आणखी एका गो ीमुळे कारण झा े . एके समयी
महाराजां ा वा ात एक योजन झा े . ािनिम सव मानकरी व सरदार यां स
आमं णे के ी. भोजनसमारं भाची व था होऊन कारभारी मंडळीने सदरे स मोठा
चौरं ग ठे वू न ावर गादी घात ी. हे उं च आसन ां नी अथात महाराजां साठी के े व
दु तफा वरकड मंडळीने बसावे अ ी व था के ी. समारं भास आ े ् या मंडळीत
मोिहते, महाडीक, ि क, िनंबाळकर, घाडगे, जाधव आिदक न मराठे सरदार होते.
महाराजां साठी असे उं च आसन के े े पा न ां स िवषाद वाट ा व ते णू ाग े
की, ‘ि वाजी महाराजां कडे आता थोरपणा आ ा काय? आ ी कदीम, ता े वार
सरदार, आ ी मोरचे ाचे अिधकारी. ां ा विड ां स हा अिधकार कधीही ा
झा ा न ता. असे असता आमची मानखं डणा क न हे उ थानी बसणार व
आ ी ां ाजवळ खा ी बसणार, हे आ ां स कमीपणा आणणारे आहे . अ ी
अमयादा क न घे ापे ा ा सदरे स आ ी बसूच नये हे उ म!’ असे बो ू न ते
उठून चा े . ते ा कारभा यां नी ां ची समजू त क न ां स असे सां िगत े की, ‘ ा
करणी तु ी महाराजां पा ी बो ा. ासमयी ां चा रोष होई असे क
नका!’ महाराजां ा कानी हा गवगवा गे ा ते ा ां स मोठा िवचार पड ा.
मग ां नी ात ् या काही सामा दजा ा मराठे सरदारां स एकां ती आणू न ां ची
ा सदरे स भोजनास बस ािवषयी मा ता घे त ी. नंतर घोरपडे , िनंबाळकर वगैरे
काही ब ा माना ा सरदारां स एकां ती बो ावू न तुमची हरकत कोणती आहे असे
ां स ां नी िवचार े . ावर ा मानी सरदारां नी असा जबाब िद ा की, ‘आ ी
यवन पाद हां चे पु रातन नोकर. चारपाच े वषाचे जु ने सरदार. आ ा ा ही अमयादा
सहन होणार नाही! तरी याचा िवचार तु ीच पाहावा!’ हा ां चा जबाब ऐकून
महाराजां नी ास ट े की, ‘ ां स आप ् या िति तपणाचा एवढा अिभमान वाटत
असे ां नी आम ा कचे रीत येऊ नये! कारण पडे ा वे ळी ां स बो ावू न
आणू . उगाच बखे डा माजिव ाचे कारण नाही. ां स ही व था चत नाही ां नी
ा समयी येथून िनघू न जावे !’ असे णू न बखे डखोर मंडळीस िनरोपाचे िवडे दे ऊन
कचे री बरखा के ी. ाव न महाराजां ा ात हे येऊन चु क े की, आप ् या
पदर ा मराठे सरदारां सही आप ् यािवषयी िव े ष मा ताबु ी नाही, याचे कारण
आपण अिभिष स ाधी नाही हे होय.
 ा माणे रा ािभषेक क न घे ाचा िनधार क न ा िवचारात गुंग होऊन
महाराज िनि झा े असता भवानी ात येऊन ां स णा ी की, ‘तू
धमर णाथ इतका उ ोग के ास ापे ा तू िसंहासनाधी हो ास यो आहे स.
तुझा हा हे तू मा ा सादाने पू ण होई !’ असे दे वीकडून आ वासन िमळा ् यावर
ां नी आप ् या ि य मातु ींकडे ही गो पिह ् याने काढ ी. ित ा हा ां चा हे तू
पसंत पड ा.
मग रामदास ामींकडे कारकून पाठवू न ां स हा उ े कळिव ा. ां नीही ास
आप ी संमती िद ी. ाच माणे िचं चवडचे दे व वगैरे जे साधु संत रा ात होते
ां चेही अनुमत ां नी कारकून पाठवू न घे त े . नंतर ां नी रा ाती मोठमोठे
पं िडत, िव ान व िति त ा ण यां स पा ा-मेणे पाठवू न मो ा स ानाने
आण े , मु मु सव कारभारी व सरदार यां स जमा के े व आप े इ िम व
सु ंबंधी यां स बो ावू न आण े . ा सवाची सभा क न ां स हे आप े मनोगत
कळिव े व ां चा ाब स ् ा िवचार ा. ते ा ा गो ीचा ां स मोठा आनंद
वाटू न सवानुमते असे ठर े की, ां नी राजोिचत छ िसंहासनादी िच े यथासां ग
ा री ा धारण करावीत.
मग हा रा ािभषेकिवधी स ा करावयाचा अस ् यास कोणकोण ा गो ींची
अनुकू ता व िस ता पािहजे यासंबंधाने ि जनां चे मत घे ता महाराजां स असे
समज े की, तबंध ाचा झा ा आहे , ा ाच रा ािभषेकिवधी ा ानुसार
करता येतो. महाराजां चा हा तबंध झा ा नस ् यामुळे ां ची पं िडतजनमते ू ां त
गणना होत असे. णू न ां चा हा हे तू िस ीस जाणे कठीण आहे असे महारा ाती
पं िडत णू ाग े . महाराज ा वे ळी े हेचाळीस वषाचे असून ां चे अनेक िववाह
होऊन ां स संततीही झा ी होती. अ ा वयातीत पु षाचा तबंध ा ो कारे
होणे नाही असा ा पं िडतां चा अिभ ाय पड ा. ा पं िडतां ा मतामुळे हा एक
नवीनच वाय उप थत झा ा. ातून कसे पार पडावे हा िवचार महाराजां स ा
झा ा.
ा समयी महाराजां ा पदरी अस े ् या एका अ ं त ार, ामािणक व ािमिन
सेवकाने ां स ा पे चातून सुट ाची मस त िद ी. हा सेवक कोण णा तर
बाळाजी आवजी िचटणीस हा होय. ाने महाराजां स अ ी िवनंती के ी की,
‘महारा ाती पं िडतां ा ा अिभ ायाने महाराजां नी िन ाही होऊ नये. ामींनी
आजपयत जे जे दु घट मनोरथ िच ी आण े ते सगळे ई कृपे ने िस ीस गे े . ते ा
हाच मनोरथ तेवढा का अिस राहावा? का ी े ात गागाभ 1 णू न एक महापं िडत
आहे . तो चार वे द, सहा ा े व ृ ादी ंथ यां चे सां गोपां ग अ यन क न मोठा
ौिकक पाव ा आहे . ाने सां िगत े े ा ाथ इतर थ ीं ा मोठमो ा पं िडतां स
ि रसावं होतात असा ाचा महान अिधकार आहे . ास ा करणी ा ाथ
िवचारावा हे यु िदसते. ह ् ी हा पं िडत पै ठणास आ ा आहे . तरी ा ा व
पै ठण ा इतर महापं िडतां ना ामींनी बो ावू न आणावे . ामींची उ कीत
ास िव ु त आहे च. या व तो आप ् या िनमं णास नकार सां गणार नाही!’ ही तोड
ऐकून महाराजां स मोठे समाधान वाट े व इतर कारभा यां सही ती यो वाट ी. मग
ा पं िडतास बो ावू न आण ाची कामिगरी बाळाजी आवजीस सां गून के व पं िडत,
भा चं भ पु रोिहत व सोमनाथ का े यां स ा ाबरोबर िद े . गागाभ ास व
पै ठण ा महापं िडतां स आण ासाठी ां ाबरोबर पा ा-मेणे वगैरे इतमाम व
दहा हजार पये खचासाठी णू न िद े .2
1) याचे खरे नाव िव वे वरभ असे असू न ा ा बापाने ाचे गागा असे ाडके नाव ठे व े होते. याच नावाने
तो पुढे िस ी पाव ा. याचे घराणे मूळचे पैठणचे असू न तेथे ाचे पूवज िव ापीठ थािपत क न ात
वे द ा ािदकां चे पठण ते िव ा ाकडू न करवीत. ा ा पूवजां नी अनेक टीका क आिण तं ा ंथ
रचून पैठणास व का ीस पंिडतमंडळात अ णी सं पािद े होते. ाचा रामे वरभ नावाचा िव ात पूवज
का ीस जाऊन रािह ा. गागाभ ही आप ् या पूवजपरं परे माणे िव ा वीण झा ा असू न ाय, अ ं कार व
वे दां त ा िवषयात ाची पारं गतता िव े षच होती. ाने अनेक ंथ ि िह े . ात जैिमनी सू ां वरी ाची
टीका, ाय ा ावरी ाचा भ िचंतामणी नावाचा ंथ व काय थधम दीप हे िस आहे त.
2) सभासद व िच गु असे णतात की, गागाभ ास कोणी बो ावावयास गे े न ते; तर तो आपण होऊनच
महाराजां ची कीत ऐकून ां ा भे टीस आ ा. ा वे ळी ाचा ां नी यथायो आदरस ार के ् याव न तो
पंिडत खू झा ा आिण महाराजां ची पु ळ ुती क न येणे माणे बो ा : ‘ ा कि युगी ा धम अगदी
बुडा ा. सं पूण पृ ी यवनमय होऊन यवन िसं हासना ढ झा े . सू यवं व चं वं यां त ाण उर े नाही.
यजनयाजन बंद पड े . सव अनाचार माज ा. ा णधम अगदी ोप ा. महा े े कुंिठत झा ी. तु ी
परा माने दि णेत ् या पाद हां स हतवीय के े , िद ् ी ा औरं गजेबबाद हास ठायी बसिव े , ाचे
मोठमोठे सु भेदार चा ू न आ े , ां चा पराभव के ा. एवढे रा तु ी सं पािद े . घोडा व तीन े साठ िक ् े
तुम ा ता ात असू न धनसं पदाही ब त आहे . असे असता तु ास त नाही. या व तु ां स िसं हासना ढ
क न सव रा ािधपतींकडू न छ पती णवावे ही इ ा मा ा व इतर िहं दूं ा मनात उ झा ी आहे .
राजा िसं हासना ढ झा ् यािवना ास जगी भू षण नाही. तु ी िसं हासन थ झा ् याने औरं गजेबादी
यवनपाद हां ा नाकां स चुना ाव ् यासारखे होई . हा आमचा हे तू तु ी पूण करावा!’ ा ा ा भाषणान
महाराजां ा मनात ती गो भर ी.
बाळाजी आवजी पै ठणास जाऊन गागाभ ास भेट ा व ास महाराजां चा हे तू
कळवू न तेथ ् या इतर पं िडतां ची सभा ाने भरिव ी आिण तीपु ढे हा न िवचार ा.
ा सभेत पं िडतां चा काही वे ळ वादिववाद होऊन े वटी सवाची अ ी एकवा ता
झा ी की, जयपू र, उदे पूर वगैरे िठकाणी रजपू तराजां स जसा रा ािभषेक होतो त त्
तो ि वाजी महाराजां सही हो ास काही वाय नसावा. ा माणे ा पं िडतां ची
अनुकू ता झा ् यावर ां स बाळाजी आवजीने रायगडावर आण े . हे पं िडत येत
आहे त असे कळताच महाराजां नी ां स मो ा आदराने सामोरे जाऊन गडावर
वाजत-गाजत मो ा थाटाने आण े . ां चा ां नी ब मान क न ां स राहवयास
उ म थळ नेमून िद े व ां ची बडदा उ ृ कारे ठे व ी.
मग महाराजां नी आप ् या पदरचे कारभारी व पं िडत आिण इतर ि जन यां ची सभा
पु नरिप भरवू न ित ा गागाभ व पै ठणचे पं िडत यां स आण े आिण आप ् या
रा ािभषेका ा यु ायु तेिवषयीचा न ा सभे ा पु न: के ा. ासंबंधाने
पं िडतजनां त भवित न भवित होऊन अखे रीस गागाभ ाने असा िनणय िद ा की,
‘ि वाजी महाराज ि सोदे राजवं ात उ झा े असून मूळचे ि य आहे त. ां चे
पू वज नमदा नदी ा अ ीकडे येऊन आपणां स मराठे णवू ाग े व तबंधादी
िक े क सं ारां स ां नी फाटा िद ा, तरी ां चे ि य काही न होत नाही.
उदे पूर, जयपू र इ ादी िठकाणी जसे रजपू तराजां चे तबंध होऊन मग रा ािभषेक
होतात, तसा महाराजां चा ावयास कोण ाही कारचा वाय नाही. यास ा
िकंवा ढी मुळीच आड येणार नाही. यां ा उदे पूर येथी कु ात जर अ ािप
छ िसंहासनां चा अिधकार चा ू आहे , तर मग यां सच तेवढा ितरोध का असावा, हे
समजत नाही. आता महाराजां चे वय मोठे झा े असून ां चे अनेक िववाह होऊन
पु संततीही झा ी आहे . ते ा ां चा तबंध ावा कसा? असा जो न आहे ाचे
समाधान एवढे च आहे की, ा संगी आप माचा अव ं ब क न तबंध हा
रा ािभषेकिवधीचे एक अंग आहे णू न समजावे व तो मु िवधी ा अनुषंगाने
बे ा क करावा!’ हा गागाभ ाचा िनणय पै ठण ा व महारा ाती पं िडतां स मा
होऊन तबंध क न रा ािभषेक करावा असे सवानुमते ठर े .
महाराजां स आप ् या इ े माणे ा िनणय िमळा ् याने ब त संतोष झा ा. मग
गागाभ ादी पं िडतां नी जे जे सािह ा िविधि थ जमवावयास सां िगत े ते िव ं ब न
ावता महाराजां नी जमिव े . महान ां ची पु ोदके, समु ोदके, सु णी अ व व
गज, ा चम, मृगचम इ ादी आणव ी. िसंहासन, पीठ, सुवणािदकां चे क व
इतर पा े तयार करिव ी. मोठमो ा िव ान ोित ां स स ा सुमु त पाहावयास
सां िगत े . ां ा अनुमताने े ु योद ी (आनंदनाम संव र) िस के ी.
मग संपूण े ाती व इतर थळींचे िति त व िव ान ा ण, एकंदर मां डि क व
इतर राजे , सव सु ंबंधी, रा ाती सगळे मातबर ोक व सेवकजन यां स
आमं णप े पाठिव ी. जे थे िसंहासन थापावयाचे ते राजधानीचे थ पु भूमी
असून ा ा आसमंता भागी पु े े व महानदी असावी, तेथे िवपु उदक असून
पु र ादी कृि म ज ा य अनेक असावे त, ा ा सभोवता ी दे ां त नाना
त हां ची धा े उ होत असावीत, ते थ ूंस दु :सा असावे , असे ि जनां नी
सुचिव ् याव न रायगड िक ् ा ां पैकी ब तेक णां नी यु असून, ूस
दु :सा असे थ रा ात दु सरे कोणतेही नाही असे ठर े व ा गडावर
रा ािभषेक समारं भ कर ाचा िन चय झा ा.
महाराजां नी ा गडावर आपणास राहावयासाठी उ म वाडा बां ध ा होता.
ा माणे च अठरा कारखा ां ची थ े व धान, सरकारकून वगैरे अिधका यां स
राहावयासाठी घरे बां ध ी होती. िसंहासनासाठी सभागृह करिव े होते.1 ते एवढे मोठे
होते की, ात हजारो माणसां चा समावे ावा. ाची रचना अ ी चां ग ी के ी
होती की, आत बसणारास ीतो बाधा सहसा होऊ नये. ा सव व थे व न असे
िदसते की, ाच गडावर आप ी गादी थाप ाचा महाराजां चा इरादा
मुळापासूनच होता. ास पं िडतजनां ची संमती िमळा ् यावर तेथी वा ा ा िभंती
वगैरे रं गवू न व ां वर िच े काढवू न ा परम रमणीय के ् या. ा मु सदरे स
िसंहासन मां डावयाचे तेथे उं ची व ां चे चां दवे , पडदे वगैरे ावू न ती अितमनोहर
के ी. िसंहासन जे थे ठे वावयाचे तेथे सो ाने मढिव े े चार ं भ रोवू न ां स अमू ् य
जरीचा चां दवा ाव ा व ास मु ाफळां ा गदां चे घोस टकिव े . ा माणे च
गडावरी इतर जागा व इमारती रं गवू न व साफसूफ करवू न सु ोिभत के ् या.
रा ािभषेकािनिम येणा या थोर थोर ा णां स व मां डि क राजां स उतरावयासाठी
चां ग ् या सोयी ा जागा पा न तेथे सव व था उ म ठे व ी. भोजना ा पं ी
बस ासाठी व सभािदकां साठी मोठमोठे िव ीण मंडप िनरिनरा ा थ ी उभा न
िद े . सव रा ां ती मोठमोठे गुिणजन, गव े , बजव े , क ावं ितणी वगैरे बो ावू न
आणवू न आ े ् या पा ां ची करमणू क होई अ ी व था के ी. ा ण
भोजनासाठी एकएके जागी पाच पाच हजार ा णां ा पं ी बसा ा अ ी दहा-
पाच थ े करिव ी. ा े क थ ी भोजन तयार कर ासाठी पाककत, वाढणारे
व पा रप ागार नेमून सव कारची तरतूद उ म करिव ी. जे वढे ा ण येती
तेव ां साठी िन नूतन प ा े तयार करावीत अ ी व था के ी. सु द, आ व
सेवकजन येती ां ा िब हाडां ची सोय यथा थत क न ां स कोण ाही गो ीचे
उणे पडू न दे ाची ताकीद िद ी. ां ा भोजनासाठीही मोठमोठे मंडप तयार के े .
 ा माणे िक ् ् यावर व िक ् ् या ा खा ा माचीवर िजकडे ितकडे मंडप, तंबू,
रा ा यां ची एकच गद होऊन रािह ी. समारं भास येणा या एकंदर हानथोर
मंडळीस कोण ाही कारची के ाही ूनता पडू नये ासाठी धा ािदकां ची
पवत ाय कोठारे करवू न ावर अिधकारी नेम े व ा सवावर अ नेम ा.
एकएक पदाथ एकएका अिधका या ा हवा ी असून ा ा हाताखा ी इतर
कारकून व नोकर ठे व े . ां नी ा ा जो िज स ागे तो ता ाळ पु रवावा, ा
िजनसेची उणीव कोण ाही संगी पडू दे ऊ नये व कोणा ाही कधी नाही णू नये
असा एकसहा कूम दे ऊन ठे व ा. तसेच सव दजा ा ोकां ची ां ा यो ते माणे
व इतमामा माणे यथा थत सोय होत आहे की कसे यावर दे खरे ख ठे व ासाठी
जागोजाग कामगार नेम े . सवास अ ी िन ून ताकीद होती की, सव हानथोर
ोकां चा यथोिचत आदरस ार कर ात कोणी य ं िचतही कसूर क नये.
1) या सभे ि वाय आणखी िववे कसभा (जेथे पंिडतां चे पूव रप ावे ), ायसभा (जेथे ोकां चे खट े ऐकावे ),
गट सभा (जेथे गोरग रबां ा िफयादी ऐका ा), बोधसभा (जेथे कीतनपुराणादी वण ावे ), र ागरसभा
(जेथे अ ं कारव ािदकां ा िकंमती ा ा), नीितसभा (जेथे परकीयां चा आदरस ार व भे टी ा ा) इ ादी
सभां ा जागा वा ात िनरिनरा ा क न आणखी अंतगृहे , दे वगारे , भोजनगृहे इ ादी के ी होती. ि . िद.
ा आदरस ारा ा कामावर चां ग ् या इमानी व ािमकायिन अ ा कामगारां ची
िनवड क न समारं भा ा पिह ् या िदवसापासून े वट ा िदवसापयत ेक
िदव ी ात:काळापासून सायंकाळपावे तो े काने कोणकोणती कामे करावीत,
कसकसे सािह िमळवावे व तयार करावे , कोणकोणास काय काय ावे याचे िनयम
क न जाबते ि न ां चे ां जपा ी दे ऊन ठे व े . पु न: ा ा ण ाची िकंवा
आ ा ा अमूक काही िमळा े नाही असे ण ाची पाळी न येऊन सव वहार
िबनबोभाट व अगदी घोटाळा न होता ावा असा बंदोब क न ठे व ा. ामुळे
गडावर व गडाखा ी हजारो ोकां चा जमाव जम ा असूनही ा सवाची बडदा
नेम े ् या कामगारां नी उ म कारे ठे व ी. ां नी ां नी आपणां स नेमून िद े ी
कामे ठरिव े ् या िनयमानुसार मो ा उ ाहाने व िनर सपणे के ी.
ा माणे समारं भास ागणारी एकंदर साम ी िस होऊन येणा या पा ां ची सव
सोय यथा थत के ् यावर पिह ् याने े ु चतुथ स तबंध समारं भ सु
झा ा.1 हा िवधी दोन िदवसां त उरकून घे त ा.
ा दोन िदवसां त एक ा णभोजन झा े . सव ा णां स एक एक पया दि णा
िद ी. पं िडत, वै िदक व इतर ि ा ण यां ची संभावना यथायो के ी. एक ा
गागाभ ास सात हजार होन ा वे ळी िमळा े व इतर ा णां स 17000 होन िमळा े .
 तबंध के ् यावर महाराजां स गाय ीमं ि किव ा आिण ि यां नी पाळावया ा
ा िविहत िनयमां चे ां जकडून पठण करिव े , असे णतात.2 नंतर ष ीस
थमपटबंधनिवधी क न पु ाहवाचनपू वक य ास आरं भ झा ा. िवनायक ां ती,
न ां ती, ह ां ती आिदक न रा ािभषेकां गभूत सव ा िवधी यथासां ग के े .3
ऋ ज व यजमान (महाराज) इतके िदवस दु फ ािदकां चा आहार क न त थ
रािह े . ा सहा-सात िदवसां त िन प ास हजार ा णभोजन झा े . समारं भास
आ े ् या पा ां स दररोज िनरिनरा ा कारचे िम ा भोजन घात े व ां ा
जागोजाग सभा करवू न गायनवादनािदकेक न ां चे मनोरं जन के े . नाना कार ा
मंग वा ां नी तो गड जसा काय दणाणू न गे ा.1
1) ा समारं भापूव महाराजां नी मे मिह ात िचपळु णास जाऊन तेथ ् या पर ु रामाचे द न घे त े आिण परत
रायगडावर आ ् यावर चार िदवसां नी तापगडावर जाऊन तेथे त: ित ािपत के े ् या भवानीचे द न घे त े .
ा वे ळी ा दे वी ा ां नी सवा मण सो ाची छ ी व इतर ब मो व ू वािह ् या. ितकडू न आ ् यावर ां नी
आप ् या घरा ाचा उपा ाय बाळं भ या ा साहा ाने महादे व व भवानी यां ची बरे च िदवस एकसारखी
पूजाअचा के ी.
2) ा वे ळी महाराजां नी असा आ ह धर ा णतात की, ‘माझे ि य ा अथ आता िस व मा झा े
आहे ा अथ मा ा रा ािभषेकिवषयक पुढी कायात वे दो मं णावे ; इतर ि जां माणे म ाही ते वण
कर ाचा अिधकार आता ा झा ा आहे .’ हे ां चे णणे जम े ् या वृं दास िब कू मा झा े नाही.
ां ची सारखी खळबळ उडा ी. ते णू ाग े की, ‘कि युगात फ ा ण तेवढे ि ज उर े आहे त!’ ा
ां ा अ ाहसामुळे गागाभ सु ा गां ग न गे ा आिण ाने वै िदक मं ां चा उ ार ा समारं भात मुळी
के ा नाही असे णतात! सगळे िवधी पुराणो मं णून उरकून घे त े ! कुणी णतात की, ा वे ळ ा
ोभी ा णां नी वे दमं ट े असावे त; पण ते महाराजां ा कानी न पडती अ ा बेताने उ ार े
असावे त. तारीख -ई-ि वाजी नामक यवनी बखरीत असा उ ् े ख आहे की, आप ् या कायात वे दमं ण ास
हरकत घे णा या ा णां स आप ् या िदवाणी व री खा ां तून काढू न टाकावे व धमकमिवधी व दे वपूजा
कर ा ाच कामास ते ायक आहे त असे ठरवावे , असे महाराजां नी मनात आणून आप ् या पदर ा पु ळ
ा णां स कामाव न दू र क न ां ा जागी काय थास नेम े ; परं तु मोरोपंत िपंग ाने ा णां ा तफ
रदबद ी के ् यामुळे महाराजां नी असे कर ाचे रिहत के े .
3) 1) ा वे ळी िक ेक ा ण णू ाग े की, महाराजां नी आजपयत अनेक हरे ु टू न जाळू नपोळू न टाक ी
आहे त, ामुळे पु ळ ा ण, गाई, या व मु े यां चा ना झा ा आहे . यां चे ां स मोठे पातक ाग े आहे .
ा पातकाचे ा न झा ् यावाचून ां ची ु ी होऊन ते ुत िवधीस पा ावयाचे नाहीत. ही पातकमु ी
हो ाचा सोपा उपाय ां नी असा सु चिव ा की, ाब ा णां स आठ हजार पये दि णा णून वाटावे . ही
र म अथात महाराजां नी ा णां स ता ाळ िद ी. ो. सरकार, पृ. 274.
े वटी योद ीचा सुमंग िदवस ा झा ा. इ िम ां ची व ािमिन सेवकजनां ची
दये आनंदोम नी उचं बळू ाग ी. अिभषेक समारं भ अव ोकन कर ाची सवास
उ ं ठा ागून रािह ी. मग महाराजां नी अ धानां ची योजना के ी. े खक य - एक
प े खक व दु सरा गणक े खक असे नेम े . ाद को (बारा महा ), अ ाद
ा ा (अठरा कारखाने) इ ािदकां वरी अिधकारी, दे ािधकारी, नगरािधकारी असे
पृ थक् पृ थक् नेम े . ा सवास मंग ान करावयास सां गून महाराजां नी त:
मंग ान के े . मृि का ान, पं चग ान, गंगािदपु तीथ दक ान, पं चामृत ान
ही ां नी िविधयु के ी. सवानी ु व े, गंध, पु े व अ ं कारही धारण के े .
 ीरवृ ाचे आसन स ा हात उं च व िततकेच ं द क न ते सुवणाने मढिव े होते.
ावर महाराजां नी आरोहण के े . प राणी सोयराबाई पटबंधन क न जवळ बस ी
व युवराज संभाजीही सि ध बस ा. पू वस मु धान मोरोपं त िपं गळे हाती घृ तपू ण
सुवणक घे ऊन उभा रािह ा. दि णे स सेनापती हं बीरराव मोिहते दु पू ण
रौ क घे ऊन उभा रािह ा. प चमेस रामचं नी कंठ पं िडत2 अमा दिधपू ण
ता क घे ऊन उभा रािह ा. उ रे स छं दोगामा धान रघु नाथ पं िडतराव
मधु पूण सुवणक घे ऊन उभा रािह ा. ां जपा ी मृि कामय कुंभां त समु ज व
महान ां चे3 ज भ न ठे व े . उपिद ां ा ठायी मेक न आ ेयीस द ो पं िडत
सिचव छ घे ऊन उभा रािह ा. नै भागी जनादन पं िडत हणमंते4 सुमंत जन
घे ऊन उभा रािह ा. वाय िद े स द ाजी पं िडत मं ी5 चामर घे ऊन उभा रािह ा.
ई ा भागी बाळाजी पं िडत6 ायाधी दु सरे चामर घे ऊन उभा रािह ा. स ुख
स भागी प े खक बाळाजी आवजी े खनप घे ऊन उभा रािह ा. वामभागी
गणक े खक िचमणाजी आवजी े खनपा घे ऊन उभा रािह ा. आसमंता ागी सव
को व ा ा यां चे अिधकारी उभे रािह े . सु द् जन व मां डि क राजे सभोवते उभे
रािह े . या माणे सव जण उभे रािह ् यावर अिभषेकास आरं भ झा ा. सुवणपा
तिछ क न ात उदक घा ू न ाचा व धान जे क घे ऊन उभे रािह े होते
ाती ां चा महाराजां स यथा ा मं ो ारपू वक अिभषेक के ा. ा समयी
सव मंग वा ां चा व क ावं ितणी, गव े इ ािदकां ा नृ गायनाचा एकच घोष
सु झा ा. हा िवधी आटोप ् यावर महाराजां स पु ा मंग ान घा ू न सुवािसनींनी
आर ा के ् या. का पा घृ तपू रत क न ात व आद ात ां स मुख
पाहावयास सां िगत े . एवढा िवधी झा ् यावर ा णां स दि णा िद ् या. नंतर पु ा
ु व े प रधान क न ते िसंहासनावर आरोहण कर ा ा मु ताची वाट पाहत
रािह े .
1) इं ज व डच ापा यां ा ा वे ळ ा े खां व न असे कळते की, महाराजां नी तबंध िवधी आटोप ् यावर
ाग ीच आप ा आणखी एक िववाह करिव ा. हा अथात ां चा ितसरा िववाह होय. हा िववाह ां नी वे दमं
णावयास ावू न करिव ा असा जे ां ा काव ीत उ ् े ख आहे . अिभषेकसमारं भ झा ् यावर ां नी
आप ा आणखी एक िववाह करिव ा. असे ही ा ापा यां ा े खां व न कळते.
2) सभासद याचे नाव नारो नी कंठ असे दे तो.
3) ा महान ा ट ् या णजे कृ ा, गोदावरी, यमुना, गंगा व कावे री ा होत.
4) िचटणीस याचे नाव ि ं बक सोनदे व असे दे तो व सभासद ि ं बक सोनदे वाचा पु रामचं पंत असे नाव दे तो.
5) सभासद याचे नाव िनराजीपंत असे दे तो.
6) िचटणीस याचे नाव िनराजी रावजी असे दे तो.
महाराजां नी िसंहासनही ा ो कारे तयार के े होते. तो कार असा : थम
ीर, वट व औदुं बर ा वृ ां ा ाकडां ची वे दी क न ती सुवणा ा तगटां नी
मढवू न र खिचत के ी होती. ा तगटावर वृ षभ, माजार, तरस, िसंह व ा यां ची
िच े अनु मे एकावर एक अ ी चोहो बाजूं स कोर ी होती. या ा सो ाचे आठ ं भ
असून ा े कावर एक-एक िसंह सो ाचा बसिव ा होता आिण ावर िच िविच
वृ , फ े , पु े, वे ी, प ी व म कूमािद ज चर यां ची िच े दाखिव ी होती.
ा माणे च नृ ां गना तंतुवा े हाती घे ऊन नाचताहे त अ ी िच े ावर कोर ी
होती.1 अ ा स ा िस के े ् या िसंहासनावर थम मृगचम घा ू न ा ावर
काही सुवण घात े होते. मग ा ावर ा चम घा ू न ा ावर काही मृदू
कापास आसन घात े होते व ते मखमा ीने मढिव े होते. ावर ोड व त े ठे व े
होते. ां स बाद ी जरीव ां ची आ ादने घात ी होती. िसंहासनास मागे भावळ
क न ास छ ाव े होते. हे छ जडवाचे असून ा ा मो ां ा झा री हो ा.
ावर मंडप असून ास सुवणमय व ां चा चां दवा ाव ा होता व ास
मु ाफळां चे घोंस अडकव े होते.
ही अ ी िसंहासनाची व था क न उ म णां चे गज व अ व चां ग े सजवू न व
सुवणा ा अ ं कारां नी सु ोिभत क न सभामंडपासमोर उभे के े होते.
िसंहासनारोहण मु त समीप आ ा ते ा ीिव ू ची सुवणमय ितमा तयार के ी
होती, ितची षोड ोपचारे पू जा क न महाराजां नी ती स ह ा ा ठायी थापन
के ी व मु तघिटका भरताच सव वृ ास नम ार क न ां चा
वे दमं ो ारपू वक आ ीवाद घे त ा आिण मातु ीस नम ार क न ितचा
े मपु र र आ ीवाद घे त ा व ती िव ू मूत त ीच हातात धारण क न ते
िसंहासना ढ ावयास गे े . महाराजां नी िसंहासना ा स अंगास पिह ् याने
जाऊन स जानू टे कून नम ार क न पाय न ावता पू वकडे मुख क न
आरोहण के े व िसंहासना ा अ ं भी अ धान ब ां ज ी उभे रािह े ते
येणे माणे :
पिह ् याने उज ा बाजू स धमा पं िडतराव, डा ा बाजू स मु धान (पे वे ),
ां ा मागे उज ा बाजू स सेनापती (सरनोबत), डा ा बाजू स अमा (मुजुमदार),
ां ा मागे उज ा बाजू स सुमंत (डबीर), डा ा बाजू स सिचव (सुरनीस), ां ा
मागे उज ा बाजू स मं ी (वां कनीस) व डा ा बाजू स ायाधी , युवराज संभाजी,
महामहोपा ाय गागाभ व मु धान मोरो ि ंबक िपं गळे हे िसंहासनासि ध
उ ासनावर बस े आिण इतर दरबारचे ोक व आमंि त महाजन, आपाप ् या
दजा माणे आप ् या नेम े ् या जागी उभे रािह े . िसंहासनारोहण झा ् याबरोबर
नौबती, चौघडे वगैरे एकंदर मंग वा ां चा एकच गजर होऊन रािह ा; नृ गायनादी
सु झा े ; सव े कां नी एकच जयघोष के ा. ा नादाने सव िद ा दणाणू न गे ् या.
एकंदर वृं दाने आ ीवाद वचनां चा दीघ राने उ ार के ा. महामहोपा ाय
गागाभ पु ढे सरसावू न सो ामो ां ा झा री ाव े े छ ह े उच ू न
महाराजां ा म कावर ध न दीघ राने णा ा : ‘ि वछ पती सदा िवजयी
होवो !’ तोफां ची सरब ी सु झा ी. रा ाती े क िक ् ् यावर अ ी सूचना
के ी होती की, एका िक ् ् यावर ा तोफा दु स या िक ् ् यावर ऐकू जाताच तेथे ा
सु करा ात. ा माणे रा ाती एकंदर िक ् ् यां वर एकदम तोफां ची सरब ी
सु झा ी.
1) ा सग ां स एकंदर तीन खं डी ब ीस े र व ब ीस मासे सोने ाग े होते असे काही बखरकार णतात.
िसंहासना ढ झा ् यावर महाराजां नी पू व चा ु पे हराव उत न ा व े
प रधान के ी. चौकडे , कं ा, माळा, ि रपे च, तुरा, झगा, पों ा असे अ ं कार
अंगावर घात े व धनु बाण व त वार यां चे पू जन मं िविधपू वक क न ती े
हातात घे त ी. ा समयी ां जवर ोकां नी सो ा ा ा पु ां ची वृ ी के ी.
ा णां ा सोळा सुवािसनींनी ां ना आर ा के ् या. ां स व ेभूषणे िद ी.
िसंहासनावर बस ् यावर जे काही आणखी मं िवधी करावयाचे होते ते क न
महाराजां नी ा णां चे आ ीवाद घे त े . ऋ ज, आचाय व ा ण यां ची पू जा क न
ां स मुब क दि णा िद ् या. ा वे ळी गागाभ ास एक पये दि णा व ब मो
व भूषणादी दे ऊन गौरिव े . सव ऋ जां स पाच-पाच हजार पये दि णा िद ी.
पु रोिहतास चोवीस हजार पये दि णा िद ी. ि ा णमंडळींपैकी जे जसे
ूनािधक िव ान होते ा मानाने ास हजार-हजार, पाच-पाच े , दोन-दोन े पये
दि णा िद ् या. इतर झाडून सा या ा णां स पं चवीस-पं चवीस पये सरसकट िद े .
ि वाय गोसावी, तडीतापसी, गोरगरीब, िभकारी वगैरे ोकां स पाच-पाच, चार-चार,
दोन-दोन असे पये वाट े . मोठमो ा साधु संतां स व धमपरायण ा णास गावे व
वतने इनाम क न िद ी. महाराजां नी ा वे ळी आप ी सुवणतु ा के ी. ितचे सोळा
हजार होन वजन भर े . हे होन अथात ा णां स वाटू न िद े .1
 ानंतर अ धान, सुभेदार, दरखदार, महा दार, कारखानदार व इतर अिधकारी
यां स अिधकाराची व े िद ी. मु धान व सेनापती यां स बाद ी व े पाच, सणगे
व ि रपे च, मो ाचे तुरे, कं ा, चौकडे , झगे, ि केकटार, ढा त वार, चौघडे ,
नौबती, जरीपटके, ह ी, घोडे , सो ा ा दां डी ा चव या इ ादी दे ऊन, करारप े
क न पदे िद ी. अमा ास बाद ी व े, पोषाख, ढा त वार, चौकडा, कंठी,
ि रपे च, ि केकटार, ाचे क मदान, चवरी, ह ी, घोडा अ ी िद ी. असेच
सिचव, सुमंत, मं ी, पं िडतराव व ायाधी यां स व ा ं कार िद े . ही िद े ी पदे
अ धानां नी ब मानपु र र घे ऊन महाराजां स नजरा क न मुजरे के े . ेक
धानास महाराजां नी एक-एक होन ब ीस िद े . मग बाळाजी आवजी यास
िचटिण ीची व े िद ी. ास मंिद , दु मज ा, दु पेटा, झगा, िवजार, कंठी, ि रपे च,
चौकडा, ाचे क मदान, चवरी, घोडा अ ी िद ी. अ ीच िचमणाजी आवजीस
गणक े खकाची व े िद ी. ां नीही नजरा क न मुजरे के े . अ धानां स
मुताि क क न िद े . ा मुताि कां सही व े िद ी. राजा ापद ं कराजी नी कंठ
महागावकर यास िद े . ामजी नाईक पुं डे यास फौजे ा ब ीिगरीची व े दे ऊन
ढा त वार व ताडीचे क मदान अ ी िद ी. वरकड सुभेदार, महा दार,
कारखानदार, फौजे चे सरदार व मानकरी यां स अिधकाराची व े िद ी.
1) ा सोळा हजार होनां चे वजन सरासरी एक े चाळीस र णजे मुंबईचे पाच मण होते. नुसती सु वणतु ा
करवू नच ा ण तृ झा े नाहीत. ां स सु वणादी स धातूं ी तो े आिण त म ताग, रे ीम, कपूर, वण,
जायफळ वगैरे मसा े , घृ त, करा, नाना कारची फळे , म े , तां बू व इतर खा पदाथ यां ा ीही ां स
िनरिनराळे तो े आिण ा सग ा तो े ् या व ू ा णां स वाटू न िद ् या.
ानंतर अ धान, सुभेदार, दरखदार, महा दार, कारखानदार व इतर अिधकारी
यां स अिधकाराची व े िद ी. मु धान व सेनापती यां स बाद ी व े पाच, सणगे
व ि रपे च, मो ाचे तुरे, कं ा, चौकडे , झगे, ि केकटार, ढा त वार, चौघडे ,
नौबती, जरीपटके, ह ी, घोडे , सो ा ा दां डी ा चव या इ ादी दे ऊन, करारप े
क न पदे िद ी. अमा ास बाद ी व े, पोषाख, ढा त वार, चौकडा, कंठी,
ि रपे च, ि केकटार, ाचे क मदान, चवरी, ह ी, घोडा अ ी िद ी. असेच
सिचव, सुमंत, मं ी, पं िडतराव व ायाधी यां स व ा ं कार िद े . ही िद े ी पदे
अ धानां नी ब मानपु र र घे ऊन महाराजां स नजरा क न मुजरे के े . ेक
धानास महाराजां नी एक-एक होन ब ीस िद े . मग बाळाजी आवजी यास
िचटिण ीची व े िद ी. ास मंिद , दु मज ा, दु पेटा, झगा, िवजार, कंठी, ि रपे च,
चौकडा, ाचे क मदान, चवरी, घोडा अ ी िद ी. अ ीच िचमणाजी आवजीस
गणक े खकाची व े िद ी. ां नीही नजरा क न मुजरे के े . अ धानां स
मुताि क क न िद े . ा मुताि कां सही व े िद ी. राजा ापद ं कराजी नी कंठ
महागावकर यास िद े . ामजी नाईक पुं डे यास फौजे ा ब ीिगरीची व े दे ऊन
ढा त वार व ताडीचे क मदान अ ी िद ी. वरकड सुभेदार, महा दार,
कारखानदार, फौजे चे सरदार व मानकरी यां स अिधकाराची व े िद ी.
या माणे सव अिधका यां स व े दे ऊन व ां ा नजरा व मुजरे घे ऊन महाराज,
चां ग ा सु णी घोडा सो ाचे व जडावाचे सामान घा ू न स क न आण ा होता
ावर बसून राजां गणात आ े व येथे सो ाची अंबारी, मो ां चे अ ं कार, जरीबाब
गा े व झा रा अ ी घा ू न सु ोिभत क न एक ह ी उभा के ा होता ावर
आ ढ झा े . ा ह ी ा म की सेनापती एका हातात मोरचे व एका हातात
अंकु घे ऊन बस ा. पाठीमागे खवासीत मु धान मोरचे घे ऊन बस ा. वरकड
धान व मुताि क दु स या ह ीवर बस े . नंतर खा ां मागून चा णारे तेवढे सरदार
ह ींवर व घो ां वर बस े आिण ारी दे वद नास चा ी. ा ारीची रचना
येणे माणे के ी होती. आघाडीस जरीपटका व भगवे िन ाण यां चे दोन ह ी चा े ,
ां ा मागे धान व सेनापती यां चे जरीपट ाचे ह ी व सव फौजे ती िन ाणे
चा ी. ा िन ाणां बरोबर जू रपागेचे व करो ोकां चे अंम दार आपाप े घोडे
सो ा ा ा सामानाने ंगा न, उ म व ाभरणे े वू न व हाती बंदुका घे ऊन
िबनी ा संर णासाठी चा े . ां ा मागून गा ां व न तोफा चा िव ् या. ां ा
मागून घो ां ा गा ा चा िव ् या. ां ा मागून ू र यो े , कोणी ह ीवर व
कोणी घो ावर बसून चा े . ां ा मागून िवटे करी, प े करी, सां गबच वा े ,
बाणे करी व बंदूकवा े असे िनरिनराळे पायदळाचे ोक चा े . ां ा मागून
खासबारदार व बंदूकवा े ोक चा े . ां ा मागून तासे, मफ, ह ा वगैरे
रणवा े वाजवीत वाजं ी चा े ; ां ा मागून प ास कोतवा -ह ी, ं भर
सां डणी ार व उं टाव न बाणां ा कै ा चा ् या. ां ा मागून प ास कोतवा -
घोडे चा े . ां ा मागून हाबाजे वाजिवणारे , काळू सनया वाजिवणारे ,
घो ां व न नगारे वाजिवणारे , करणे करी, ि ं गाडे इ ादी मंग वा े वाजवीत
चा े . ां ा मागून धाडी गाणारे , भाट व बंिदजन तापवणन करीत चा े .
ां ा मागून ा, िन ाणे , भा े व बोथा ा घे त े े ोक, चोपदार व वे धारी हे
चा े . ां ा मागून मोठमोठे ू र म ् व जे ठी ोक ह ीवर बसून चा े . ां ा
मागे महाराजां चा ह ी चा ा असून ां ा सभोवती मावळे सरदार मोठमोठे
अ ं कार व पो ाख े वू न दु न चा े . ां ा मागून धान मु ी व इतर बडे
अिधकारी यां चे ह ी चा े व ा सवा ा मागून आणखी काही फौज चा ी. अ ा
थाटाने ारी दे वद नास गे ी.
सव र े साफ क न ंगार े े होते. मागात जागोजाग सडे घा ू न रां गो ा
घात ् या हो ा. सव घरे सु ोिभत के ी होती. िजकडे ितकडे ज, पताका, तोरणे
ाव ी होती. सव नगरदे वतां ा पू जा यथासां ग क न ां स नैवे ािदकां चे अपण
करिव े होते. ारी िमरवत िमरवत िनघू न दे वतां चे द न क न, ां स व ा ं कार
अपण क न व ा णादी पु जा यां स दि णािदकां नी संतु क न माघारी िफर ी.
परत येताना र ातून सुवािसनींनी मंग आर ा के ् या व मा ां व न दही, ा ा,
पु े, दू वा यां ची महाराजां वर वृ ी के ी. ा माणे परत राज ारी आ ् यावर महाराज
रथात बसून राजां गणात गे े व तेथून ि िबकेत बसून सभा ारी आ े . तेथे
पोहोच ् यावर ां ाव न भर े ा क व िनंब ोण ही उत न टाक ी. असे
करणारां स व ा ं कार दे ऊन ां नी गृह वे के ा.
वा ात आ ् यावर थम महाराजां नी कु दे वतेचे द न घे त े व मग ि य मातेस
नम ार के ा. रा ां नी आर ा ओवाळ ् या, ां स अमू ् य व ाभरणे िद ी. मग
पु ा माघारी येऊन ते िसंहासनावर बस े व सवा ा नजरा1 व मुजरे घे ऊन ां स
पान, गु ाब, अ र वगैरे दे ऊन ां नी िनरोप िद ा. मग ा णभोजने झा ी व
महाराजां नी सव सु न व इ िम यां समवे त बसून भोजन के े . मां डि क राजे व
इतर आ जन यां चा ब मान क न व ां स व ा ं कारािदकां नी गौरवू न िनरोप
िद ा. गुिणजन आ े होते ां स मोठमो ा िबदा ा दे ऊन संतु के े . ा माणे हा
रा ािभषेक समारं भ मो ा थाटाने व िनिव पणे पार पड ा. समारं भास आ े े
एकंदर ोक मोठा संतोष पावू न महाराजां ा ऐ वयसंप तेची व औदायाची
वाखाणणी करीत थानी गे े . ा समारं भास ाग े ् या एकंदर खचाचा आकडा
एक कोटी बेचाळीस होन एवढा झा ा असे णतात.
महाराजां नी ‘ ि यकु ावतंस ीराजाि वछ पती’ असा िकताब धारण के ा.
कागदोप ी आप ् या रा ािभषेकापासून नवा क ावू ाग े व रा ाती
एकंदर ोकां स हा क चा ू कर ाची ताकीद िद ी. रा ािभषेक के 1596 े
ु योद ीस झा ा. ा िदव ी इं जी तारीख 6 जू न इ.स. 1674 ही होती.
 ा माणे अगदी हान वयात जो अ ं त ु हे तू मनात ध न इतकी वष
त थ अ ाहत प र म के े तो पू ण होऊन ां नी रा सं थापना व स ा
िसंहासनारोहण क न महारा ात त:चा नूतन क चा ू के ा.2
1) ा वे ळी िक ेक राजेरजवा ां कडू न महाराजां स नजराणे आ े असे णतात; परं तु ां ची नावे कोठे ही
िद े ी नाहीत. गोवळकों ा ा कुतुब हाचा वकी ह ी, घोडे , जवाहीर वगैरे नजराणे घे ऊन आ ् याचा मा
उ ् े ख आहे .
2) यास रा ािभषेक- क अ ी सं ा िद ी. ा एका गो ीव न महाराजां ा ठायी िनरिभमानता िकती वसत
होती हे होते. िव म क, ाि वाहन क हे जसे ा ा रा सं थापकां ा नावानी वृ झा े , त त्
महाराजां नी हा नवा क नामाने चा ू करणे पूव मिस होते. तथािप नामाचा बडे जाव वाढिवणे ां स
यु िदस े नाही. हा रा ािभषेक क महारा ात जवळजवळ 104 वष चा ा. स. 1777म े पे ां ा
हाती रा सू े सव ी जाऊन सातारचे छ पती ां ा हाती केवळ बा ् यासारखे झा े . ते ा नाना फडणीस
व सखाराम बापू यां नी दु सरा ा स. 1777म े गादीवर बस ् यावर महाराजां नी सु के े ा क बंद क न
ां ािवषयी ा कृत तेचा व पू ताबु ीचा होम आ परता व यंम ता एत ू प अि कुंडात के ा !
ां चा हा अिभषेक समारं भ असा थाटाचा झा ् याचे वतमान यवन पाद हां स कळ े
ते ा ते िकती ख झा े असती हे काही सां गावयास नको. ां चा हा वे ळपावे तो
असा समज होता की, ि वाजी महाराज िकती झा े तरी एक मोठे से पुं ड िकंवा
पाळे गार णता येती . ते काही आप ् यासारखे राजपदािधकारी पाद हा न े त.
या व ां ािवषयी भािवक जाजनां ा ठायी वा िवक पू भाव वसावयाचा
नाही. ां चे बंड मोडून टाक े णजे ते होते की न ते असे होऊन ां ची कोणा ा
आठवणसु ा उरणार नाही; परं तु हा ां चा िह े ब अगदी चु क ा. ा महावीय ा ी
पु षाचा रा थापनेिवषयीचा ढ संक ् प पिह ् यापासून झा ा होता तो नुसते
यवनां चे ां त व िक ् े काबीज क नच राही व सव जे ा िच ा ा ठायी
त:िवषयी वा िवक पू बु ी उ होई असे कर ाचा एक मोठा उपाय जो
स ा रा ािभषेकिवधी, ाचा अव ं ब कर ास तो चु के हे का यी घडणे
नाही. महारा ाती ा णां नी महाराजां ा ा िवचारास ा ा ा हरकती
दाखिव ् या तरी य ं िचतही िन ाही न होता ां नी का ी ा व पै ठण ा
महापं िडतां ा साहा ाने हा िवधी यथासां ग करिव ा. खरे ट े असता महाराज
ि यकु ो अस ् यािवषयी ा वे ळ ा कोण ाही पं िडतास व ा णास सं य
न ता; परं तु सं ार ोपा व ां ा पदरी ू बां ध ाचा िक े कां चा य
होता. अ ा पं िडतां ची तोंडे बंद कर ासाठी ां स गागाभ ादी पर थ पं िडतां चे
साहा ावे ाग े . कसेही असो; परं तु ख या ि यास उ म कारे ोभणारे
महापरा म क न ा महापु षाने महारा ीयां स यवनां ा ताबेदारीतून सोडवू न
रा व ातं यां चा अनुभव घडिव ा ां चे ि य ा वे ळ ा सव समंजस व
कृत जनां स अमा होणे न ते. संपािद े े रा िचरायू कर ाचा व
िहं दूपदपाद ाहीचा खं बीर पाया घा ाचा हा राजपदारोहण प उपाय योज ात
महाराजां नी मोठीच दीघ ी द व ी यात काही ं का नाही. ानंतर सव रजपू त
राजे व इं ज, डच, च, िफरं गी वगैरे परदे थ1 ोक महाराजां स िव े ष मान दे ऊ
ाग े हे उघडच आहे ; पण अिद हा, कुतुब हा व मोग बाद हा यां सही आता
महाराजां ना बरोबरीचा मान दे णे ा झा े . ापू व एकंदर ोकां स ां चा धाकच
िव े ष वाटत असे; परं तु आता धाक व मान ा दोन वृ ी ां ा ठायी उ झा ् या.
रा ारोहणािनिम महाराजां ा रा ात सव आनंदो व चा ा असता एक
अ ं त खे दजनक गो घडून आ ी. ती अथात िजजाबाई मातो ींचे दे हावसान ही होय.
ा परमपू व अ ं त े मळ माते ा ि णाने, उपदे ाने व सतत ो ाहनाने हा
एवढा चं ड उ ोग महाराजां नी हाती घे ऊन असा य ो ाभास आण ा व पु
सव िवजयी होऊन व राजपदा ढ होऊन नूतन ककता झा ् याने िज ा
आनंदास पारावर रािह ा न ता, ती हा सुखसोहळा पाहावयास फार िदवस िजवं त
रािह ी नाही. रा ािभषेक समारं भ आटोप ् यावर दहाबारा िदवस झा े नाहीत तोच
एकाएकी काही िवकार होऊन ितचा ात अंत झा ा! ा ऐन आनंदभरात असा
अक ात मातृिवयोग झा ् यामुळे महाराजां ना अतोनात दु :ख झा े . आप ी
ऐ वयवृ ी पा न िज ा वा िवक समाधान व उ ाह वाटावयाचा ती आप ी अ ं त
ि य जननी आपणां स सोडून गे ् यामुळे ां स सव ऐ वय ू वत वाटू ाग े .
महाराजां ा ठायी मातृभ ी िकती िन ीम होती हे ा समयी ोकां ा नजरे स
उ म कारे आ े . मातेची उ रि या ां नी ावधी पये खचू न यथासां ग के ी व
ते पज ाचे चार मिहने ां नी रायगडावरच रा न मातृ ोकात घा िव े .2 एव ा
िदवसां त िसंहासनारोहण िब कू के े नाही. मग आ वन ु पं चमी ा
सुमु तावर पु नरिप िसंहासनारोहणसभा के ी. ानंतर अ धान व फौजफाटा
बरोबर घे ऊन ते रायगडाव न िनघू न तापगडावर दे वी ा द नास गे े . तेथून ते
रामदास ामीं ा द नास गे े आिण मग ि खरचा महादे व व जे जुरीचा खं डोबा
यां चे द न घे ऊन ते परत रायगडावर आ े .
❖❖❖
1) ा पर थ ापा यां चे ितिनधी रा ारोहणसमारं भा ा समयी रायगडावर गे े असू न ां नी सगळे िवधी
डो ां नी पा न ां चे वणन आप ् या े खां त नमूद क न ठे व े आहे . ते ब तेक सदरी वृ ां ता ी बरे च
जुळते आहे . मुंबईचा इं ज ापा यां चा अ हे ी ऑ झे न व ाचा दु भाषा नारायण े णवी व वगु येथी
डच ापारी अ ाहम यां चे एत ंबंध ाचे े ख आहे त. ऑ झे न याने एक िह याची अंगठी महाराजां स नजर
करावयास ने ी होती. महाराज िसं हासना ढ होऊन ोकां चे नजराणे ीका ाग े ते ा नारोजीपंताने
ऑ झे न व नारायण े णवी यां स महाराजां पुढे ने े . ां नी दु नच म क ववू न मुजरा के ा आिण नजराणा

े े ं ी ं े ी ं ि ं ी ो ि े ि
पुढे के ा. महाराजानी ाचा मुजरा घे ऊन व नजराणा ीका न ास िसहासनापा ी बो ािव े आिण
ि रपाव नजर क न िनरोप िद ा.
2) िजजाबाई ता. 18 जून रोजी मरण पाव ी. ितची पाच ाख होन िकमतीची खाजगी मा म ा होती, ती सगळी
अथात् ितने मरणसमयी महाराजां ा ाधीन के ी.
 रा व था
रा ािभषेक िवधीने रा थापनेची पू तता क न महाराजां नी िहं दुपदपाद ाहीची
इमारत खं बीर पायावर उभार ी व सतत तीस वष के े ् या अिव ां त प र मां ची
साथकता के ी. आता ही पाद ाहत सुघिटत व िचरायू ावी एतदथ जे उ ृ िनयम
व िनबध ां नी के े ां चे यथोप वणन ु त भागात क न, मग िसंहासना ढ
झा ् यानंतर ा च र भागाचे िन पण करणे इ िदसते. ही रा व था ां नी
रा ारोहण-िवधीनंतर के ी असे मा कोणी समजू नये. ती ां नी पू व पासूनच
संगोपात ावू न ठे व ी होती, िकंब ना ितचा आरं भ सै जमवू न िक ् े व ां त
काबीज क ाग ् यापासूनच झा ा असे ण ास हरकत नाही.
ा काळी चि त अस े ् या िहं दू व यवनी रा प तींची मािहती ां स उ ृ
होती. तीि वाय आणखी ाचीन रा प तीचे वणन ंथां तरी आढळते, ाचे
पया ोचन ां नी यथावका के े होते. ा सव रा प तींती गुण-दोषां चे मनन
ां नी दीघका क न का दे वतमानास अनु प व रयतेस अ ं त सुखावह अ ी
रा प ती कोणती असावी हे ां नी आप ् या मना ी ठरवू न ितची थापना
यथा संगी के ी. यात ां नी जे धोरण व जी बु म ा गट के ी तीस अवाचीन
िकंवा ाचीन काळ ा इितहासात जोड िमळणे नाही असे ट े असता
अित यो ी होणार नाही. रा संपाद ास ागणारे वीय, ौय, यु म ा इ ादी
गुण महाराजां ा ठायी प रपू ण वसत असून आणखी संपािदत रा ाची सु व था
ाव ास ागणारे रा वहारचातुय, जापा नपटु इ ादी गुणही ां ा अंगी
अ ितम वसत होते हे ाव न िस होते.
राजा एखा ा िदवाणा ा मस तीने िकंवा त: ाच बु ीने रा कारभार चा वू
ाग ् याने सव व था यथा ाय व यथायो होत नाही व जाजनां स सुख ा
होत नाही, याचे कारण उघडच आहे की, कोणी कसाही बु मान पु ष अस ा तरी
ा ा एक ा ा रा ाती एकूण एक घडामोडीचे इ ं भूत ान असणे नसते;
ा माणे च तो िकतीही नीितमान अस ा तरी ा ा हातून सव कारभार
िन:प पाताने व िनरपे बु ीने होई हे सहसा न े . आणखी असे की,
िनरिनरा ा खा ां ची व था ावताना एकापासून दु स यास हरकत िकंवा अडचण
कोणती आहे ते एक ादु क ा ा ात ये ाजोगे नसते आिण सग ा खा ां ची
व था सुयं ाग ् यावाचू न ती सव जणां स िहतकर होणे नाही आिण जाजन
नाराज झा ् याने रा ा ा बळकटीस अपाय होतो, हे त महाराजां ा ात
पू णपणे येऊन ां नी सव रा सू े त: ा हातीच न ठे वता ती वागिव ा ा कामी
अ धानां चे साहा घे त े . ही अ धान मंडळाची सं था ा काळ ा कोण ाही
रा ात नसून ितचे अव ं बन महाराजां ा मागे कोणीही करावे तसे के े नाही.
पे ा ा हाती सव राजसू े जाऊन राजा केवळ नामधारी झा ा, ते ापासून तर
ितचा सव ी ोप झा ा. सां त परकीयां ा सुधार े ् या रा प तीत मा हे
धान मंडळाचे त आढळते.
रा ािभषेका ा वे ळी हे अ धान कोण कोण होते हे माग ् या भागात सां िगत े च
आहे . आता ां ा कामा ा संबंधाने येथे थोडे से िद न करतो.
1) मु धान णजे पे वा. ाची पदवी अथात राजा ा खा ोखा असून ाची
दे खरे ख मु की व री अ ा दो ी खा ां वर असे. रा ाची एकंदर व था
सुयं चा ते की कसे ते हा पाही. राजां ा गैरहजे रीत ा ा जागी याने व था
पाहावयाची असे. रा ाती इतर कामदार व अंम दार हे एकिद ाने चा ू न
रा व थे ा यो मदत करती असा बंदोब हा ठे वी. एकंदर खि ां वर व
फमानां वर राजा ा ि ामोतबाखा ी याचा मोतब असे.
2) सेनापती णजे सरनौबत. ाचा अिधकार सव रावर असून ासंबंधीची
सगळी व था ाने पाहावी. हे सेनापती दोन असत एक घोडदळावरचा व एक
पायदळावरचा. घोडदळावरी सेनापतीचा ा मोठा असून पायदळावरचा सेनापती
ा ा कमतीत असे, असे िदसते. कारण पायदळावर ा सेनापतीस धान
मंडळात जागा नसे.
3) पं त अमा णजे मुजुमदार. ाची दे खरे ख रा ाती एकंदर जमाखचावर
असे. सव री व मु की खा ां चे व िक ् ् यां चे िह ोब ाने पाहावे अस असे.
सव ां ताती जमाखचाचे त े ा ाकडे तपासावयास येत. ामुळे सव
अिधका यां ा जमाखचावर दाब रा न काही चू क िकंवा अफरातफर झा ् यास ती
ाग ीच उघडकीस येत असे. फाजी खचा ा मंजुरी िकंवा कोठ ाही खच कमी
कर ासंबंधाचा कूम जु रातून िमळावयाचा तो ा धाना ा अनुमतीने व
ि फार ीने िमळत असे. ा कारणा व ा धाना ा हाताखा ी पु ळ कारकून
असत व िनरिनरा ा ां तां चे, राचे व िक ् ् यां चे िह े ब तपासावयास
िनरिनराळे सरकारकून नेम े े असत.
4) पं त सिचव णजे सुरनीस. याची दे खरे ख सरकारी द रावर असे. रा ाती
िनरिनरा ा ां तां ती अिधकारी, री अंम दार व िक ् े दार यां ाकडून
येणारी प े व सरकारातून ां स जाणारे खि ते यां ची पाहणी क न ाती मत ब
तपासून पाह ाचे काम ा ाकडे असे. िक ् े दारां स ावयाची हवा प े,
इनामप े, सनदा इ ािदकां ची नोंद ाने ठे वावी असे असे. एकंदर सरकारी
खा ां ा द रां ची व था नीट ि वार ठे व ी आहे िकंवा कसे ते ाने पाहावे .
ा धाना ाही हाताखा ी पु ळ कारकून असत. ा ा ि ावाचू न
कोणताही सरकारी कागद िकंवा खि ता मु की िकंवा री
अंम दारां स जात नसे. पं त अमा व पं त सिचव हे आप ् या वतीने वषा ा वषास
आप ् या हाताखा ा कारकुनां स ां तो ां ती ा अिधका यां ा व िक ् े दारां ा
िह े बाची व द रां ची व था नीट आहे की कसे ते तपास ास पाठवीत असत.
िह े बाचे वगैरे ताळे बंद पा न काही चु का आढळू न आ ् यास कारकुनास ि ा
कर ाचा अिधकार ां स असे. कधी कधी हे धान त: जाऊन एखा ा दु स या
खा ाची तपासणी करीत असत.
5) मं ी णजे वाकनीस. या ाकडे खासगीकडी व था असे. अठरा कारखाने,
बारा महा , जू रपागा व िज े बीचे पायदळ यां चा बंदोब नीट राहतो िकंवा कसे ते
याने पाहावे . खासगीकडी द र व प वहार या ावरही ा धानाची दे खरे ख
असे. हा आणखी राजाची दररोजची कृ े व रा ात होणा या घडामोडी यां ची नोंद
ठे वी. ि वाय राजां चे आमंि त पा णे िकंवा भेटीस येणारे ोक यां ा तैनातीचे ोक
व मानकरी यां ावर ाची स नजर असे. यामुळे राजाचा घात कर ास कोणा ा
सवड िमळत नसे.
6) सुमंत णजे डबीर. ा ाकडे परमु खा ी होणा या एकंदर वहाराची
दे खरे ख असे. अ राजां ी साम िकंवा यु कर ा ा वगैरे बाबतीत राजा ा यो
स ् ा हा दे त असे. पररा ां ती बातमी काढ ाचे व पररा ां ा विक ां ी बो णे
वगैरे कर ाचे काम याचे असे. परराजां कडून येणारे खि ते व जासूद व ां स
सरकारातून जाणारे खि ते व जासूद यां ची व था ाव ाचे काम याजकडे असे.
7) ाय ा ी िकंवा पं िडतराव. ाने राजास संगोपा ा ाथ सां गावे ,
जातीजातींचे बखे डे िनवडावे आिण दे व थाने व स ु ष यां स िद े ् या नेमणु कां ची
व था पाहावी. ाच माणे सरकारातून होणारे धमादाय व धमिवधी यां ची व था
यां नी पाहावी. फौजदारी खट ् यां त जे स धम ा ानुसार ाय िमळतो की कसे हे
पाहावे आिण कोणी धमबा आचरण के े िकंवा काही अ ाचार के ा तर ास
ासन करावे व ाय च सां गावे .
8) ायाधी . या ाकडे हरएक मु की व िदवाणी खट ् यासंबंधाने ोकां स यो
ाय िमळत आहे की कसे ते पाह ाचे काम असे. पं चां ा िकंवा मु की
अिधका यां ा हातून िमळा े ा ाय कोणास बरोबर न वाट ् यास ाने जू रास
अज करावा व ाचा िनका ा धानाने पु रावा पा न ावा. जिमनीचे ह ,
ामा ाचे ह इ ािदकां संबंधाचे िनका ा धाना ा सहीने जाहीर होत.
ही अ ी रा ाती सव खा ां ची व था िनरिनरा ा धानां कडे सोपिव े ी
असे.1 ामुळे जो तो आपाप े काम नीट ारीने कर ास झटत असे. एखादे
तसेच िबकट करण अस े तर ाची सुनावणी ा धानां नी महाराजां पा ी
पिह ् याने एकां ती करावी. ा करणाचा ा अिधका या ी संबंध असे ासही
जू र बो वावे . ा माणे एकां ती ख बत झा ् यावर इ िदस ् यास ाचा ख पु ा
धान मंडळात ावा. ात सव रा ाचा संबंध असे अ ा बाबींची वाटाघाटी धान
मंडळात होऊन ाची हािन ा सवानुमते होत असे. असा ां ावर िव वास
टाक ् यामुळे व ां ा मस तीस यो मान िद ् यामुळे जो तो आपाप े कत
ारीने व द तेने कर ास झटू न रा ाचे व छ पतींचे मनापासून िहत व उ ष
इ त असे.
ा धान मंडळापै की सेनापतीखे रीज इतर सारे ा ण असत आिण पं िडतराव व
ायाधी ा धान याखे रीज बाकी ां स री नोकरीतही िन ात असावे ागे.
ा धामधु मी ा काळात सतत संगराव था अस ् यामुळे सवासच यु क ािनपु ण
असणे ा असे. संग येई ा माणे ा सरदारां स त वार बां धून यु ास जावे
ागे. राजाकडून जाणा या े क खि ावर, आ ाप ावर व तहना ावर महाराज
व मु धान यां चे ि ामोतब होऊन आणखी चार धानां ा स ा ा ा असे
असे. हा मान सेनापती, पं िडतराव व ायाधी याखे रीज बाकी ा धानां स असे. ा
सव धानां स एक-एक मुताि क िद े ा असे. धान ारीवर गे े णजे ां ा
मागे ां ा सग ा कामाची व था ा मुताि काने मुखपणे पाहावी असे असे.
ां ा ध ां चे ि ामोतब ां ा हाती असत; परं तु एखादे तसेच मह ाचे काम
अस े तर ाचा िनका ां नी आप ् या व र ां ा अनुमतीवाचू न ावू नये असे
असे. ा मुताि कां ा हाताखा ी दु सरे सात कामदार असत. ां ची नावे येणे माणे :
(1) मुजुमदार- ां ापा ी जमाखचाचे काम असे. (2) फडणीस - हा मुजुमदाराचा
दु म असे. (3) सबनीस िकंवा दफतरदार - ाजपा ी दफतर ठे व ाचे काम असे.
(4) िचटणीस - ा ापा ी सव प वहाराचे काम असे. (5) कारखाननीस -
ा ापा ी सग ा कोठीची व दा ाग ् ् याची व था पाह ाचे काम असे. (6)
जामदार - याजकडे नगदी खे रीज क न एकंदर चीजव ूं चा सं ह कर ाचे काम
असे आिण (7) पोतनीस - या ा ता ात सव रोकड असे. ा सव कामदारां ा
हाताखा ी अथात कामा ा मानाने कमी-जा कारकून असत. खु खा ां ा
तैनातीस एक िचटणीस, एक फडणीस, एक पारसनीस व एक पोतनीस असे असत.
िचटणीस बाळाजी आबाजी हा िव वासू भू गृह थ होता हे मागे सां िगत े च आहे .
फडणीस बाळकृ पं त हनुमंते हा होता. हा हाजीराजां चा मु कारभारी जो
हनुमंते ाचा िनकट संबंधी होता. पारसनीस कोण होता हे कळत नाही. तरी हा
पार ी भाषेती प े व खि ते वाचू न ाचा अथ सां ग ाक रता, कोणास ा भाषेत
प े वगैरे पाठिवणे झा ् यास ती ि िह ाक रता नेम े ा होता. ाचा पोतनीस
ीगों ाचा े ाबा नाईक पुं डे याचा नातू होता. मा ोजी राजां नी वा ळात िमळा े े
ा े ाबा नाइका ा घरी ठे व े ते ा ाने ां जपासून असे वचन घे त े होते
की, ‘आ ास रा ा ी झा ी असता आ ी तु ा ा पोतनीस क ’ ा वचनां ची
पू तता णू न महाराजां नी ा ा नातवास आप ी पोतिन ी दे ऊ के ी.
1) ा धानां ची वािषक वे तने येणे माणे होती. मु धान, पंत अमा आिण पंतसिचव यां स ेकी पंध रा
हजार होन आिण मं ी, सु मंत, से नापती, ायाधी व पंिडतराव यां स ेकी दहा हजार होन दे त असत.
ही अ ी रा ाती एकंदर खा ां ची व था िनरिनरा ा धानां ा हाती दे ऊन
आप ् या खासगत दौ तीची व था नीट ागावी णू न महाराजां नी ाद को
(बारा महा ) व अ ाद ा ा (अठरा कारखाने) थािप ् या. ाद को ां ची नावे
येणे माणे होती :- अंत:पू र (द नी महा ), भां डार (महा पोते), धा ागार
(महा कोठी), अ वधन (महा पागा), गोधन (महा थटी), आराम े े (महा
े रीबाग), महा टं क ा ा, महान ि िबकादी याने, महा इमारत, महा सौदािगरी,
महा छिबना आिण वसनागर (जामदारखाना), अ ाद ा ां ची नावे येणे माणे
होती - गज ा ा (पी खाना), म ् ा ा (ता ीमखाना), धा सं ह (आं बारखाना),
भे रदुं दुभी (नगारखाना), यं ा ा (तोफखाना), वै ा ा ( रबतखाना),
पानीय ा ा (आबदारखाना), उ ा ा ( ु तरखाना), ि िबर ा ा (फरासखाना),
खटक ा ा (ि कारखाना), र ा ा (जवािहरखाना), पाक ा ा (मुदपाकखाना),
ा ा (ि े खाना), तां बू ा ा ( राफखाना), रथ ा ा (गाडीखाना),
े खन ा ा (दफतरखाना), नाटक ा ा (नटखाना) आिण िजनसखाना. ा सव
को ां वर व ा ां वर दरोगे, कारकून, हवा दार इ ािदकां ची यथायो नेमणू क
के े ी असे.
ही ज ी आप ी खाजगी संबंधाची व था महाराजां नी ाव ी असे त ीच
िजजाबाई मातु ीं ा संबंधाची व था ां नी नीट ावू न िद ी होती. ित ा सेवेस
ार माणू स व बायका ठे वू न िद ् या हो ा. ित ा चौकीस ि पाई, ादे व बायका
नेम ् या हो ा. पु जारी, पु रािणक वगैरे ा ण ित ासाठी वे गळे नेमून िद े असून
ां नी दे वपू जा, पु राणपठण, अनु ाने वगैरे करावी असे असे. ित ा दानधमास
पु ळ तनखा ावू न िद ा होता. एक िदवाण, एक िचटणीस, एक फडणीस, एक
पोतनीस असे कामगार व इतर कारकून मंडळी ित ा एकंदर वहाराची व था
ाव ासाठी नेम ी होती. ित ा कोण ाही गो ीची उणीव वाटू नये व ित ा
सुखासमाधानात य ं िचतही अंतर पडू नये ािवषयी महाराज मन:पू वक जपत.
येथे कथानुषंगाने महाराजां ा दरबारा ा रचनेची थोडी ी मािहती दे णे इ िदसते.
दरबारात म भागी मां ड े ् या िसंहासनावर छ पती ि वराय अिधि त झा े णजे
ां ा मागे जरे , मोच ,े चामरे , पं खे, पानदाने इ ादी घे ऊन उभे राहत असत.
िसंहासना ा पा वभागी अ ं त िव वासू असे िक े क आ जन उभे राहत
िसंहासनाजवळ खा ी उज ा रां गेत मु धान, पं तअमा , पं तसिचव, मं ी,
िचटणीस व पररा ां ती वकी अनु माने बसत असत आिण डा ा रां गेत
सेनापती, सुमंत, ायाधी , पं िडतराव, फडणीस, सेनािधकारी सरदार व नामां िकत
ू र पु ष बसत असत. धानमंडळाचे मुताि क व कारकून आपाप ् या मा कां ा
मागे बसत आिण महाराजां ा ाद को ां चे व अ ाद कारखा ाचे अिधकारी
िसंहासना ा दो ी बाजू स मागे उभे असत. इतर कारभारी, ता ु कदार, माम तदार,
िक ् े दार वगैरे आमदारां ा जागा दरबारात ठर े ् या असत. दरबारात
राजद नास कोणा ा जावयाचे अस ् यास ाची वद आत पोहोचवू न ां स ा ा
यो ते माणे बसिव ाचे काम चोपदार दरबारा ा ारा ी उभे रा न करीत.
आता ां नी आप ् या राची व था क ी के ी होती ते पा . पायदळात मु
दोन कारचे ोक असत - एक घाटमा ावरचे मावळे आिण दु सरे घाटाखा ी
कोकणात े हे टकरी. मावळे त वारबहा र असत व हे टकरी अचू क नेम मार ात
कु असत. े कापा ी ढा त वार व बंदूक ही े असत. ही ह ारे ां नी
त:ची आणावी असा ब तेक िनयम असे. ां स ागणारा दा गोळा मा
सरकारातून िमळत असे. ां चा पो ाख मु त: ट ा णजे मां डचोळणा असून
कंबरे ा काचा कस े ा असे व ाव न एक उपरणे गुंडाळ े े असे. िक े कां ा
अंगात दार अंगरखा असे व डो ास पागोटे असे. हे मावळे व हे टकरी सवदा
डोंगराळ दे ात राहणारे अस ् याकारणाने अवघड डोंगरावर व क ावर
चढ ात ते अ ं त कु असत. असे चपळ ोक कोण ाही ां तात िकंवा दे ात
आढळणे नाही असे ट ् यास अ ु ी होणार नाही.
पायदळात दहा माणसां चा एक दािहजा के े ा असे. ात नऊ पाईक िकंवा ि पाई
व एक नाईक असे. अ ा पाच दािह ां वर िकंवा नायकां वर एक हवा दार असे. दोन
हवा दारां वर एक जु म े दार असे. दहा जु म े दारां वर एक हजारी असे.1 ाि वाय
काही पाच हजारी2 सरदार असत. हे सगळे हजारी व पाच हजारी सरदार
सरनोबता ा कमात असत. पायदळाती काही ि पायां ा हाती ितरकमठे , प े ,
इटे , बर ा व सां ग असत व काही खास बारदार असत. ा माणे जो ा ा ा
कारवीत कु असे ाने ते वागवावे असा िनयम असे. ही ह ारे ां नी
आप ् या खचाने ावीत असे असे. दा गोळा मा ां ना सरकारातून पु रवीत
असत. ि पायां स व नायकां स दरमहा एक, दोन िकंवा तीन होन पगार असे.
जु म े दारास वषाची ं भर होन तैनात असे. हजारी सरदारां स पाच े होन तैनात असे
आिण पाच हजारीस सा ीना अडीच हजार होन तैनात असून ा ा सरकारातून
पा खी, अबदागीर वगैरे नेमणू क असे.
1) िचटणीस णतो की, माव ां ा पायदळात पाच हवा दारां वर एक जुम े दार असे व पाच जुम े दारां वर
एक हजारी सरदार असे .
2) महाराजां ा रात पाच हजारी कोणी नसू न सात हजारी मा असत, असे िक ेकां चे णणे आहे .
घोडदळात दोन कारचे ोक असत. एक बारगीर व दु सरे ि े दार. बारिगरां ा
घोडदळास पागा अ ी सं ा असे. पागेती सगळी घोडी सरकारी असत व ां ची
िनगा सरकारामाफत होत असे. ि े दारां ा घोडदळाती घोडी े क ि े दाराने
आपाप ी आणावी व ां ची जोपासना ाची ाने करावी असे असे. ाब ा ा
सरकारातून जादा तैनात िमळत असे. ही ि े दारां चे घोडदळ ठे व ाची प त
यवनी पाद ाहतीती होती. ही महाराजां स फार ी आवडत नसे. कारण अ ाने
घोडी राहावी त ी ार राहत नसत व कोणी ि े दार चाकरीस कंटाळ ा असता
तो आप ् या घो ां सकट िनघू न जा ाचा संभव असे. या व ा ि े दारां ची सं ा
कमी कर ाचे धोरण महाराजां चे नेहमी असे. अ ी ि े दारी क न उदरिनवाह
करणा या ोकां चीच सं ा ा काही पु ळ अस ् याकारणाने महाराजां स ा ा
ा अटीवर नोकरीस ठे वणे ा असे. कोणी ि े दार आप ी घोडी सरकारास
दे ास राजी झा े असता ा ा यो िकंमती ठरवू न ा ां स दे ऊन ती घोडी
पागेस ावीत व अ ा ि े दारां स खास पागेत नोकरीस ठे वीत. सरकारी घो ा ा
माग ् या चौकावर ओळखीसाठी ि े मारीत असत. घोडे ारां ा पायात तंग
तुमान असून अंगात दार अंगरखा असे; कंबरे स े ा गुंडाळ े ा असे व डो ास
पागोटे असून ते दौडी ा कामात पडू नये णू न ाचा एक फफा हनुवटीखा ू न
घे त े ा असे. त वार कंबरे ा े ् यात अडकव े ी असे व पाठीस ढा
टकाव े ी असे. सवा ा हातात भा े असत व काहीं ा हातात बंदुका असत. ही
सगळी े ां ची ां नी आणावीत असा ब तेक िनयम असे. बारिगरां स दा गोळा
सरकारातून िमळत असे व ि े दारां नी तो आप ् या पदरचा आणावा असे असे.
पं चवीस बारगीर िकंवा ि े दार यां जवर एक हवा दार असे. पाच हवा दारां वर एक
जु म े दार असे. पाच जु म े दारां वर एक सुभेदार असे.1 अ ा दहा सुभेदारां वर एक
पाच हजारी असे. हे सगळे सुभेदार व पाच हजारी सरनोबता ा कुमात असत.
घोडदळाचा सरनोबत अथात िनराळा असे. पं चवीस घो ां स एक पखा ी व एक
ना बंद असे. हवा दाराने आप ् या ता ाती घो ां स दाणावै रण वगैरे नीट
िमळू न ां ची चाकरीचु करी बरोबर होते िकंवा कसे ते पाहावे व ां ा
सामानासुमानाचा बंदोब ठे वावा असे असे. घोडदळाती े क बारिगरास ा ा
दजा माणे दोनपासून पाच होनपयत पगार असे. ि े दारास सहापासून बारा
होनपयत पगार असे. जु म े दारास2 वीस होन पगार असे. सुभेदारास वषाची एक
हजार होन तैनात असे व ा ा पा खीब नेमणू क असे. पाच हजारीस वषाची
दोन हजार होन तैनात असून पा खी आिण अबदािगरी यां ची नेमणू क असे.
ि े दारां चे सुभेदार अथात िनराळे असून ते सगळे सरनोबता ा कमात असत.
े क सुभेदार, पाच हजारी व सरनोबत यां ापा ी जासूद व हरकारे असत.
 ा राि वाय आणखी महाराजां नी आप ् या ारीबरोबर िज बीचे पाच हजार
ोक ठे व े े असत. हे असे िनराळे नेम ाचे कारण अथात असे होते की, महाराज
यवनपाद ाहां चे दावे दार अस ् यामुळे ां ावर के ा काय संग येई याचा नेम
नसे. या व खा ां ा र णासाठी नेहमी ज त असे ोक ठे वणे इ असे.
महाराजां नी माव ां ची पाहणी क न ां ची िनवडक पथके के ी. ां चे तीस,
चाळीस, साठ, ं भर असे जथे क न ां जवर चां ग े ू र, मद व इमानी सरदार
नेम े . ा िज बी ा पायदळास सरकारातून उं ची पो ाख िमळत. ते ां नी
ारी ा वे ळेस घा ावे त असे असे. ां ा डो ास मंिद , अंगात घा ावयास
सक ादी अंगरखे व अंगावर ावयास ताडपदरी िकंवा पै ठणी पासोडे िद े े असत.
कोणास सो ाची कडी, ा ा मोहनमा ा, कोणास कं ा असे अ ं कार
घा ावयास िद े े असत. ां ा ह ारां स कट, अबना , तहना वगैरे सो ाचे
क न िद े े असत. ा जू र पायदळा माणे च जू रपागाही के ी होती. तीत पाच
हजार घोडी असत. ां चे जीनसामान सो ा ाचे असे व ावरी करो िकंवा
ार चां ग े ार व ू र बारगीर पा न ठे व े े असत. ाि वाय आणखी दोन े
उमदी घोडी खा ां साठी णू न िनराळी ठे व े ी असत. ा घो ां वरी जीनसामान
फार उं ची असे. खा ां ची ारी िनघा ी णजे ा उभय कार ा जू रसेनेती
ोकां नी ठर े ् या प तीने मागे, पु ढे व दो ी बाजू स अंतराअंतराने चा ावे असे
असे.
1) िक ेकां ा मते दहा जुम ् यां स एक हजारी असे व अ ा पाच हजारां वर एक पाचहजारी असे .
2) सभासद णतो की, जुम े दारास पाच े होन तैनात व पा खी यां ची नेमणूक असे .
घोडदळाती व पायदळाती े क माणू स महाराज त: पा न पारखू न ठे वीत.
रात नवीन नोकरीस ागणा या े क मनु ाने जु ा ि पायाची खा ी ावी
ागत असे. अ ा खा ी दे णा या ि पायाकडून जामीनप ि न घे त असत.
जु म े दार, सुभेदार, हजारी व पाच हजारी सरदार नेमावयाचे ते चां ग े ू र, मद,
कु ीन व यु ा ा कामात पु रे कस े े मराठे पा न नेमत असत. ेक
सुभेदारा ा व हजारी सरदारा ा हाताखा ी एक ा ण सबनीस व एक भू
कारखाननीस िकंवा ा ण मुजूमदार व भू जाबनीस असे े दार िद े े असत.
ा माणे च पाच हजारी सरदारां स एक िदवाण, एक सबनीस व एक कारखाननीस
असे े दार िद े े असत. ा े दारां ा हाताखा ी कमी-जा कारकून असत.
ाि वाय आणखी ागती तेवढे कारकून हे सरदार आप ् या खचाने ठे वत.
सुभेदारास व हजारी सरदारां स अ ी स ताकीद असे की, ां नी आप ् या
हाताखा ा ोकां स वे तन वगैरे वे ळ ा वे ळी िमळते की कसे ते पाहावे .
आता रा ाती िक ् ् यां चा बंदोब कसा के ा होता ते पा . महाराजां ा
ता ात सुमारे 280 िक ् े होते असे बखरकारां नी िद े ् या या ां व न िदसून येते.
ा िक ् ् यां चे व िव े षत: डोंगरी िक ् े , ां ना गड णत ां चे मह
महाराजां स िव े ष वाटे . कारण काबीज के े ् या ां ताचे र ण यथा थत ावयास
ा िक ् ् यां ची आव यकता ा धामधु मी ा काळात अित ियत होती. कसाही
मोठा ू आ ा तरी ास न जु मानता ा िक ् ् यां ा आ याने ा ा ी
मिह ां चे मिहने व वषाची वष ढत राह ाचे साम येत असे. कारण िक ् े
ब : अवघड डोंगरावर बां ध े े असून ां वर जावयास एखादी दु सरी वाट असे
आिण बाकीचे चढाव सोपे अस ् यामुळे ते सगळे सु ं ग वगैरे ावू न तासून काढू न
उ ा सुळ ासारखे के े े अस ् यामुळे ते िनखा स बे ाग असत. ग ीम जवळ
आ ा असता वाट बंद के ी णजे िक ् ् यावर फार थोडे ोक अस े तरी ां चे
काहीएक चा त नसे आिण े क िक ् ् यावर दाणागोटा, दा गोळा व इतर
िनवाहा ा व उपयोगा ा व ू यां चा साठा नेहमी भरपू र असे. ूवर मैदान- दे ात
ह ् ा क न तो जे रीस न येई तर ा ा हातातून िनसटू न ा िक ् ् यां त सुरि त
येऊन राह ाची उ म सोय असे. ा िक ् ् यां ा आसपास अस े ् या ां तावर
ूचा अंम कदािप बस ाचा संभव नसे. कारण ा ावर वाटे ा रीतीने ह ् े
क न ाचा तेथून उठावा कर ास ा िक ् ् यां ा आ याने चां ग े साधत असे.
इतकेच न े तर थो ा ोकां ा साहा ाने ू ा मोठमो ा सै ा ी ट र
दे ाचे साम ा िक ् ् यां ा योगाने चां ग े येत असे. सारां , हे िक ् े
रा ाचे केवळ जीव ाण आहे त असे महाराजां स वाटणे साहिजक असे. णू नच
ा िक ् ् यां ची डागडु जी कर ास व नवे िक ् े यो जागी बां ध ास िकतीही
पै का ाग ा तरी तो खच ास महाराज सवदा त र असत. पदर ा िक े क
ोकां नी एकदा महाराजां स असा अज के ा की, ‘िक ् े 1 ब त झा े . ां ा मागे
पै का िवनाकारण खच होत आहे !’ ां स ां नी असा जबाब िद ा की, ‘जसा कुळं बी
े तास माळा घा ू न ते राखतो तसे िक ् े रा ा ा र णासाठी आहे त. तारवां स
खळे मा न बळकट करतात त ी रा ास बळकटी िक ् ् यां ची आहे .
िक ् ् यां ा योगाने औरं ग हासार ाची उमर गुज न जाई . आ ा ा
धमसं थापना व रा थापना करणे आहे . सवास अ ास ावू न ां चा बचाव
करावयाचा आहे . िद ् ीचा बाद हा आम ा रा ाचा ना करावयास टप ा
आहे . ाची ारी आम ावर झा ी तर ा ा जु ने-नवे तीन े साठ िक ् े आहे त.
एक एक िक ् ा तो वष वष ढ ा तरी ास 360 वष ागती !’ हे असे
िक ् ् यां चे मह ां स वाटत अस ् याकारणाने ां नी ां ची व था फार
बारकाईने ावू न िद ी होती.
1) पुढे एकितसा ा भागात ही यादी िद े ी आहे .
े क िक ् ् यावर चां ग ा इतबारी, घरं दाज, कु ीन, मद व हाणा असा मराठा
पा न ास हवा दार नेमीत. ा ा हाताखा ी एक सरनोबत, एक िकंवा अनेक
तटसरनोबत1 असे अंम दार चां ग े ार मराठे पा न ठे वीत. ाि वाय आणखी
एक सुभेदार, एक सबनीस, एक फडणीस व एक कारखाननीस असे े दार असत.
सुभेदार, फडणीस व सबनीस हे ब तक न ा ण जातीचे असत व कारखाननीस
जातीचा भू असे. हे सगळे कामगार चां ग े िव वासू, हाणे व ामीसेवात र असे
पा न ठे वीत. ां ची खा ी जू र ा कारभा यां नी िकंवा कोणी मो ा दजा ा
सरदाराने ावी ागत असे. हवा दाराकडे िक ् ् याचा एकंदर कारभार असे.
ा ा कमात इतर े दारां नी वागावे असे असे. िक ् ् या ा दरवाजां ा चा ा
ा ापा ी असत. िक ् ् यास ागणारे सामानसुमान, दा गोळा व दाणाग ् ा हे
ा ा िव माने आणीत. ि ामोतब ा ा नावे असे. िक ् ् यावर ठे व े ् या
राचा एकंदर बंदोब ा ाकडे असे. रोखाप करणे , सरकारी खि ते येणे ते
सगळे ा ा नावे होत. सुभेदाराकडे मु की कारभार असे. आसपास ा गावां ा
वसु ाची व था ाजकडे असे.
हा सगळा कारभार ाने हवा दारा ा अनुमते करावा असे असे. सबिनसाकडे
िक ् ् यासंबंधाचे ि िहणे कर ाचे काम असे. िक ् ् यावरी ोकां ची हिजरी व
चौक ी ाने करावी असे असे. कारखानिनसाकडे कोठीची व दा गो ाची
व था असे. ां चा सगळा िह ोब तो ठे वी. ोकां स रोजमुरा ाने वाटावा व
िक ् ् या ा इमारतीची दे खरे ख व दु ी ठे वावी असे असे. ा माणे ेक
िक ् ् यासंबंधाची कामे िनरिनरा ा मु जातीं ा हाती ठे व ् यामुळे दगाफटका
हो ाची फार ी भीती नसे. िक ् ् यावर र ठे वावयाचे ते ाचे मह पा न
कमीजा ठे वीत. याि वाय आणखी ावर कायमची व ी असे. ा माणे एक
िक ् ा णजे एक हानसा तं रा िवभाग मानीत. िक ् ् याती फौज बाहे र
 ढाईवर गे ी णजे सुभेदार व कारखाननीस हे िक ् ् याची डागडु जी क न
ावर सामानसुमानाचा व पै ाचा पु रवठा कर ात गुंत े े असत. कारण बाहे री
फौजे स सामानसुमान पु रिव ाची पाळी कोण ा िक ् ् यास के ा येई याचा नेम
नसे. एकंदरीत पाहता िक ् ् या ा व थे संबंधाचे सगळे िनयम अगदी बारकाईने
ठरिव े े असून े क कामदाराने ते पाह ािवषयी ां ची अगदी कडक ि
असे. िक ् ् यां ा बंदोब ाकडे ां चा खच फारच काटकसरीचा असे. ेक
िक ् ् या ा मगदु रा माणे ात अ ादी साम ी, दा गोळा वगैरेची तरतूद नीट
आहे की कसे ाची तपासणी ते वे ळोवे ळी करवीत.
1) पुरंदर, िसं हगड, तापगड वगैरे काही िक ् ् यां ा ेक बाजू ा एक एक तट - सरनोबत नेम ा असू न
ां ना तट वाटू न िद े ा असे .
हा झा ा िक ् ् यां वरी बंदोब . आता िक ् ् यां ा तटाखा ी डोंगरां चा व
ां ा पाय ां चा बंदोब कसा काय ठे व े ा असे ते पा . तटाखा ी िक ् ् यां ा
माची-माची ा मेठे असत. ती राख ासाठी जागोजाग मेठकरी ठे व े े असत. ां नी
आपाप ् या चौ ां वर रा ंिदवस रा न आसपास ूची काही हा चा होत
अस ् यास ित ावर नजर ठे वावी व तेथ े रान राखावे असे असे. िक ् ् या ा
पाय ा ी वाटां वर ना ाना ां नी रामो ी, परवारी, महार, मां ग, बेरड वगैरे
ोकां ा चौ ा असत. ां नी हरएक कारची बातमी ठे वू न काही कमीजा
अस ् यास ाची वद ता ाळ िक ् े दारास ावी व ास सावध करावे .
िक ् ् यासंबंधाने कोणी भेद काढावयास आ े असता ास भ तेच काही तरी
सां गून चकवावे व ूचे ोक िक ् ् या ा आसपास िघर ा घा ू ाग े असता ते
थोडे अस ् यास ां ावर अक ात घा े घा ू न ां स कापू न काढावे .
सं ाकाळ झा ी णजे िक ् ् याचा दरवाजा बंद क न ास कु ू प ावावे .
हवा दाराने जातीने येऊन ते ओढू न पाहावे व िक ् ् या घे ऊन जाऊन आप ् या
उ ास ठे वा ा. िक ् ् यावरी अंम दारां नी रा ीची सव िक ् ् यासभोवती
पाळीपाळीने ग घा ावी. जागोजाग पहारे बरोबर आहे त की कसे ते हवा दाराने
रा ीस एक-दोन वे ळा त: येऊन पाहावे . सरनोबताने ग ी ा ोकां ची दे खरे ख
ठे वावी. िक ् ् या ा दोन-चार नाजू क जागी ठे व े ् या रखवा दारां ची चौक ी
तटसरनोबताने करावी. हवा दाराने रा ंिदवस सदरे स ह ारबंद ोकां सह जाग क
राहावे . िव े षत: रा ी ा वे ळी िब कू गाफी रा नये. ा सग ा े दारां ा व
अंम दारां ा वागणु कीचे जाबतेकानू क न ठे व े े असत. ां बर कूम सवानी
वाग ात िब कू कसूर क नये असे असे. एकमेकां नी एकमेकां ा कामात
सहसा हात घा ू नये. ास जी कामे नेमून िद ी असत ती ाने द तेने व ारीने
करावी असे असे. कोणी काही बाचाबाची के ् यास िकंवा आप ् या कामात िढ ाई
के ् यास ा ा मोठे ासन होत असे.
िक ् ् यावरी ोकां स अिड ी, नगदी वगैरे वे तन वे ळ ा वे ळी पावते ावे , ां ची
नाराजी कोण ाही कारणाने होऊ नये, असा स बंदोब ठे व े ा असे.
िक ् ् यावर दाणाग ् ा, ाकूडफाटे , दा गोळा, कुट े ा चु ना वगैरे नेहमी
ागणा या िजनसां ची बेगमी दोन-चार वष पु रे इतकी क न ठे वीत. अम ा
िक ् ् यास अमके सामान िक ् ् यावर पोहोचावे असे धारे बां धून िद े े असत.
िक ् ् यां चे चढाव जे थे सोपे होते तेथे ते तासून, सु ं ग ावू न व इमारती क न बे ाग
करिव े े असत. ासंबंधाची एक चम ा रक गो सां गतात ती अ ी : आप े
राजधानीचे थान सुरि त असावे व ावर ूचा िग ् ा सहसा होऊ नये यासाठी
महाराजां नी रायगड िक ् ् याची चां ग ी मजबुती क न ते िठकाण आप ी
राजधानी के े . हा िक ् ा सव बाजूं नी बे ाग क न ावर जावयास एकच वाट
ठे व ी आिण असे जाहीर के े की ा वाटे खेरीज दु स या वाटे ने जो कोणी
िक ् ् यावर चढू न जाऊन तेथे िन ाण ावी ास ं भर होन व एक सो ाचे कडे
ब ीस दे ात येई . ा जािहरातीव न एका धे डाने िक ् ् यावर एका अित कठीण
वाटे ने चढू न जाऊन िन ाण ाव े . ाव न ास ठे व े े ब ीस िद े ; पण ाचे
पाय तोड े आिण ती वाट साफ बुजवू न टाक ी. आता ा हवा दार, सुभेदार,
तटसरनोबत वगैरे कामगारां स तैनाती काय असत हे कळत नाही. हवा दारास
पा खी व िदवटी यां ची नेमणू क असे. िक ् ् यां वर र असे, ास इतर
रा माणे च वे तने िमळत असत. े क िक ् ् या ा र णासाठी राि वाय
आणखी जे काही मेठकरी, रामो ी, परवारी, महार, मां ग, बेरड वगैरे ोक ठे व े े
असत ां स िनयिमत वे तने क न िद े ी नसत; तर िक ् ् या ा आसपास ा
जिमनी ां स ावू न िद ् या हो ा. ां ची नां गरणी, पे रणी क न ां नी उदरिनवाह
करावा व ाच जागी घरे दारे क न राहावे असे असे. ा अ ा सव ोकां स गडकरी
अ ी सं ा असे. ा हाणपणा ा व थे मुळे ा गडक यां स असे वाटे की, ा
गडाचे आपण मो ा इमानाने र ण के े पािहजे ; कारण ही आप ी दू ध पाजणारी
आई आहे ; ती ू ा हाती गे ी असता आप ् या उ ावर गदा येऊन आप ा
ना होई . अ ा समजु तीमुळे े क गडावर पु ळ इमानी व ू र पु षां ची वाढ
होत गे ी. जु ा कस े ् या वृ ि पायां ा चाकरीब ां स यो पा रतोिषक
ावयाचे ट े णजे ास गडावरी अंम दारी ावी असा महाराजां चा प रपाठ
असे.
े क िक ् ा आसपास ा ता ु ा ा िनसबतीत ावू न िद ा असून ावर
सामानसुमानाची भरती कर ाचे काम ता ु कादाराने िकंवा माम तदाराने
सुभेदारा ा स ् ् याने करावे असे असे. िक ् ् यावरी ोकां पैकी कोणाची तिगरी,
बहा ी िकंवा गयाळी करणे ती जू र ा आ ाप ाने करीत. ाचा इत ् ा दु स या
कोणाकडे ही नसे.
आता तोफखा ाची व था क ी के ी होती ते पा . ा ा बंदोब ाकडे यो
कामगार नेम े े असत. ां ा नावाचा िकंवा दजाचा उ ् े ख कोठे ही आढळत
नाही. िनरिनरा ा िक ् ् यां वर यो जागी तोफा ावू न ठे व े ् या असत.
राबरोबर जाणा या तोफां साठी मोठमोठे गाडे तयार करिव े े असत.
ा माणे च दा गो ासाठी छकडे तयार करिव े े असत. हे गाडे व छकडे
ओढ ास ागणारे बै पाळ े े असत. संगी अडचण पडू नये णू न ेक
गा ास बै ां ा दु हेरी जो ा राबरोबर चा वीत. सुतार, ोहार, चां भार,
र ीददार, त फदार, गो ं दाज वगैरे कामक यां चा भरणा चां ग ा के े ा असे.
काही फारच जड तोफा असत; ा ओढ ाकडे ह ींची योजना करीत. ेक
तोफेस अमके गारदी पायदळ असावे असा िनयम के े ा असे. तोफखा ाकडी
अिधका यां नी ास ागणा या दा गोळा वगैरे सामानाची तरतूद नेहमी द तेने
ठे वावी असे असे. तोफा ावणे , काढणे वगैरे कामे कर ास फारच जमावद ागत
असे; या व ा कामात पु रे वाकबगार असेच ोक पा न ठे वीत. िनरिनरा ा
िक ् ् यां वर ठे व े ् या तोफां खेरीज राबरोबर चा िव ासाठी सुमारे दोन े
तोफा गा ां वर घात े ् या असत. ा िफरं गी, च, इं ज वगैरे पर थ
ापा यां कडून िवकत घे ऊन िकंवा तहा ा िमषाने घे ऊन ां चा सं ह करीत.
ाि वाय आणखी महाराजां नी आरमार तयार के े होते. े कडो हान-मोठी जहाजे
बां धून ां वर ढाऊ सामानाची चां ग ी व था के े ी होती. ा आरमाराचे
महाराजां स मोठे मह असे; परं तु ाची व था क ी काय ाव ी होती ते
कोण ाही बखरीत नमूद के े े नाही. बारदे ापासून अि बागपयत ा प चम
िकना यावर ां नी अनेक िक ् े व जं िजरे ह गत के े व नवीन बां ध े आिण ि ी,
मोग , पोतुगीज, डच व इं ज यां ा जहाजां वर आप ा ह ठे वू न ां ाकडून
आप ् या स े ती मु खास उपसग ागू नये णू न ां नी हे आरमार तयार के े
होते. ि वाय इतर दयावद ापा यां माणे आप ाही ापार चा वावा अ ी ां ची
इ ा होती व तीस अनुस न ां नी थोडासा आरं भही के ा होता.
येथवर रा ा, िक ् ् यां ा व आरमारा ा व थे चे यथोप वणन के े .
आता काबीज के े ् या मु खाचा बंदोब कसा के ा होता ते पा . रा ाती
मु खाचे महा व ां त असे िवभाग के े होते. ाख, पाऊण ाख िकंवा सवा ाख
पये उ होई एवढी गावे एका महा ात मोडत. असे दोन िकंवा तीन महा
िमळू न एक ां त िकंवा सुभा होत असे. े क महा ावर एक महा करी असे. यासच
तरफदार िकंवा ता ु कदार णत. हा अिधकारी जातीचा ा ण िकंवा भू असे.
े क महा ास एक मराठा हवा दार नेम े ा असे. े क ां तावर िकंवा सु ावर
एक सुभेदार नेम े ा असे. यासच माम तदार णत. सुभेदारा ा ता ात एक-दोन
िक ् े ही असत. दोन िकंवा तीन खे ां वर एक कमावीसदार नेम े ा असे. ाने
सरकारी वसू महा क यां ा िकंवा ता ु कदारां ा संमतीने जमा क न ाचा
िह े ब सुभेदारा ा कचे रीस गुजरावा असे असे. सुभेदारा ा हाताखा ी एक
मुजुमदार, एक िचटणीस, एक फडणीस, एक द रदार असे े दार जु रातून नेमून
िद े े असत. ाि वाय आणखी े का ा हाताखा ी कामा ा मानाने कमीजा
कारकून नेम े े असत. महा क यां नी कमावीसदारां ा कामावर दे खरे ख ठे वावी व
सुभेदाराने महा क यां वर कमत चा वावी असे असे. कोणा ा काही त ारी
अस ् यास ाचा िनका सुभेदाराने ावावा; फौजदारी खट े ाने िनवडावे ;
िदवाणी खट े उप थत झा े असता ां चा िनका गावपं चां कडून करवावा व
पं चां ा अ ा िनका ाबर कूम ोकां कडून वागणू क करवावी. सरह ी ा मु खात
नेहमी धामधू म हो ाचा संभव असे. या व ा मु खाती महा करी व सुभेदार
यां ा िजमेस पायदळ व ार िद े े असत. वसू के े ा दाणाग ् ा व नगदी
नाणे सुभेदाराने आप ् या ह ीती एखा ा िक ् ् यात सुरि त राह ासाठी ठे वू न
ावे असे असे. सुभेदारास चार े होनां ची वािषक तैनात असे. ाच मानाने इतर
े दारां स कमीजा पगार असे. महा करी व कमावीसदार यां स िकती पगार िमळे
ते कळत नाही.

े ं े ं ि ी ि ी ं ी ी
1) रा. राजवाडे कृत खड 15, े खाक 340 याव न जिमनीचा वसू ठरिव ा ा बाबतीत महाराजानी क ी
उ मि ावू न िद ी होती ते िदसू न येते.
रा ाती एकंदर जिमनीची मोजणी क न ती ागवड करणा यां ा नावे ावू न
ितची नोंद महा क यां ा द री असे. जमीन माप ासाठी काठी के े ी असे. ती
पाच हात पाच मुठी ां ब असे. एका हाताची ां बी चौदा तसू असून एका काठीची
ां बी 82 तसू असे. वीस का ां चा एक िबघा व एक े वीस िब ां चा एक चावर असे
मोजणीचे माण धर े े असे. े क िब ास िकती पीक ावे हे उ ा िपकाची
पाहणी क न ठरवीत. ा उ ा ा पाच ति मा क न तीन ति मा जिमनीची
ागवड करणा या े तक याने भोगा ा व दोन ति मा सरकारास ा ा असा करार
असे. हे सरकारदे णे े तक याने धा ा ा िकंवा नगदी ा पाने ावे असे असे. ा
सरकारदे ाब रयतेकडून ितवष कबु ायती घे त.1 अवषणादी संकटसमयी
े तक यां स सढळ हाताने तगाई दे त. ही तगाईची र म ां नी चार-पाच वषा ा
ह ां नी फेडावी असे असे. ागवडीस न आ े ् या जिमनी न ा रयतेस ावया ा
झा ् या णजे ित ापा ी गुरेढोरे नस ् यास ती ित ा सरकारातून ावी, ित ा
बीजास दाणा ावा व पीक होईपयत िनवाहासाठी धा व पै का ावा. दोन-चार
वषानी हा ऐवज उगवू न ावा. ा माणे रयतेस कौ क न दे ऊन जिमनी
इ ा ाने िद ् या व ब तेक सुपीक जमीन ागवडीस आण ी. उ ाचा अजमास
बरोबर पा न रयतेवर कर बसवावा, जु ू म असा कोणावर क नये, अ ी
अिधका यां स स ताकीद असे.
ा जमीन महसु ा ा बंदोब ात एक मोठी रयते ा िहताची गो महाराजां नी
के ी. ितचा िनद ा थ ी अव य के ा पािहजे . महाराजां नी काबीज के े ् या
यवनी मु खां त अ ी पु रातन विहवाट होती की, महा ोमहा ी व गावग ा दे मुख,
दे पां डे, दे साई, पाटी , कुळकण , खोत, िमरासदार, जमीनदार वगैरे असत. ां ा
ता ात महा व गाव असून रयतेकडून जिमनीचा वसू ां नी करावा असे असे.
सरकारी अिधकारी रयतेकडून वसू घे त नसत. ाची सव जबाबदारी
दे मुख वगैरे जमीनदारां कडे असे. ामुळे असे होई की, सव रयत ा
िमरासदारां ा ता ात सव ी असे. ां ना वाटे तसा ते रयतेकडून वसू चोपू न
घे त. एखा ा गावाचे सरकारदे णे दोन े िकंवा तीन े पये असे तर हे िमरासदार
ा गावा ा रयतेकडून दोन हजार िकंवा तीन हजार पये वसू उगवीत असत. ा
रीतीने आप ा तळीराम गार कर ासाठी ते रयतेस नाहक ास दे त व सरकारासही
बेसुमार फसवीत. ते आप ् या वसती ा गावास डे , वाडे , कोट वगैरे बां धून ि पाई,
ादे व बंदुका, त वारी बाळगून बळावत असत. ां चा हा बेकायदे ीर कारभार
सरकारी अिधका यां ा कानी गे ा णजे ते ां ाकडे सरकार दे णे अिधक मागत;
परं तु ां स िक े क दे मुख वगैरे बळ जमीनदार दाद दे त नसत. संग पड ् यास
ां ा ी भां डावयासही तयार होत. अ ा व थे मुळे िजकडे ितकडे
पुं डपाळे गारां चा सुळसुळाट झा ा होता.
ही अ व था महाराजां नी अिजबात मोडून टाक ी. रयतेकडून वसु ाची कमािव ी
कर ासाठी आप े वे तनी कामगार सव नेमून िद े . पू व ा िमरासदारां नी व
जमीनदारां नी रयतेस कोण ाही बाबतीत काडीइतका ास दे ऊ नये; ां स पू व ा
अम ात जे ट े िमळत असत ां चे यो माण ठरवू न ां स ते सरकारी
कामगाराकडून ितवष िमळत जावे , ां नी ते रयतेकडून वसू क नयेत
असे ठरिव े . हा जो सरकारी उ ाचा ठरीव अं ां स कोणतीही जोखीम ि री न
बसता िमळत असे, ां स सरकारातून ितवष मंजुरी िमळवावी ागे. ामुळे ां ा
वतनावर पु रा दाब बसून रयत ां ा कचा ातून साफ सुट ी. ामुळे ती सुखी व
तं झा ी. पू व ती ा जमीनदारां ची व िमरासदारां ची केवळ गु ाम बन े ी असे.
ा दे मुख, दे साई, दे पां डे वगैरे ामािधका यां चे वाडे , डे व कोट महाराजां नी
पाडून जमीनदो के े व ां नी इत:पर अस े फंद क नयेत, इतर रयतेसारखी
साधी घरे बां धून राहावे , असा एकसहा कूम सोड ा. कमावीसदार, महा करी व
सुभेदार यां स ां ावर करडी नजर ठे वावयास सां िगत े . ा माणे ा जमीनदारां ची
अरे रावी बंद झा ् यामुळे ते महाराजां ा अम ास अमळ ासत हे साहिजक आहे ;
परं तु अ ा ोकां स री व मु की खा ां त भराभर नोक या िमळू न ां ची बढती
व उ ष अंग ा परा मानुसार होऊ ाग ा. ामुळे ही ां ची नाराजी केवळ
अ ् पकाि क असे. कारण असे पाहा की, नोकरीब वे तने िमळू न ि वाय
वं परं परागत चा त आ े े िमरा ीचे ह व थत बां धून िद े होते. ा माणे
आणखी उ ां स िबनबोभाट पावते होत असे. ा माणे महाराजां नी रयतेस
अ यींची सुखी क न आणखी ा िमरासदारां सही खु राख े .
जमीन महसु ा ा बाबतीत आणखी एक मह ाची गो येथे नमूद करणे इ आहे .
तीव न महाराजां चे धोरण केवढे दू र ीचे होते ते िदसून येते. ती गो अ ी :
 े क ां ताचा णजे सु ाचा जो वसू होई तो सगळाच खचू न टाकू नये, तर
ातून काही ि ् क टाकावा, असा ां नी िनयम ावू न िद ा होता. या ि कीस
खजाना णत. ा खजा ास तसाच संग आ ा तर हात ावावा; नाही तर तो
वाढत जावा, िनदान ज ाचा तसा राखू न ठे वावा असे असे. मोग ां चा ह ् ा येऊन
फाजी खच करावा ाग ा तर तो आधी साधे तेवढा बाहे र ् या बाहे र वारावा
आिण तो नच भाग ा तर ा राखू न ठे व े ् या खजा ातून तो भागवावा असे असे.
कोण ाही बाबीसंबंधाने िव े ष खच करावयाचा झा ् यास ासंबंधाची आगाऊ
मंजुरी ावी असे असे. ा े क ां ता ा सुभेदारापा ी अ ी ि ् क कायमची
ठे व ात येत असे. कोण ा ां तात िकती ि ् क राखावी ते ा ा ां ता ा
मगदु रा माणे ठरिव े े असे. ा माणे महाराजां ा ता ाती एकंदर
मु खात ् या खजा ां ची गोळाबेरीज स ा ाख होनां ची असे.1
आता मु ू खिगरी करावयाची तीसंबंधाने महाराजां नी कोणते िनयम के े होते ते येथे
सां गू. आसपास यवनां चा अंम असून ां ा दाढे तून सोडिव े ा मु ू ख आप ् या
क ात कायमचा राखावयाचा णजे ास ा काळी पु ळ फौज बाळगून राहणे
ा असे. महाराज फौजे ा वा िवक खचासंबंधाने अित ियत काटकसर करीत.
तरी ितची सं ा नेहमी वाढ ा माणावर ठे व ातच रा ाचे संर ण व वधन
हो ाचा संभव असे. ि वाय े क िक ् ् यावर काही र कायमचे ठे वू न ाचा
िनवाह आसपास ा गावां ा उ ावर भागवावा ागे. ामुळे जमीन महसू जमा
होई तेव ाने एव ा राचे पोषण होणे केवळ दु रापा होते. दु सरे असे की,
मोग व िवजापू रकर अ ा सधन पाद हां ा मोठमो ा सेनां ी सतत यु करावे
ाग ् यामुळे य अतोनात होत असे. या व महाराजां स ितवष आप ् या
काही फौजे स मु ू खिगरीवर पाठवावे ागे. यात अथात ां चा दु हेरी हे तू असे.
राचे पोट बाहे र ा बाहे र भ न आणखी आप ् या खिज ातही काही भर
पाडावी हा एक हे तू व दु सरा िव े ष मह ाचा हे तू असा की, यवनी अम ास असा
सवदा ास दे त रािह ् याने तो हळू हळू कमकुवत होऊन ां चा इ उ े जो
भरतभूमी यवनां ा स े तून सोडिव ाचा तो सुसा ावा.
1) रा. राजवाडे कृत खं ड 8, े खां क 21 व 22 पाहा.
सरनोबताने आप े घोडदळ घे ऊन ितवष आठ मिहने मु ू खिगरीस जावे , ाने
िवजापू रकरां ा व मोग ां ा मु ु खात चौथाई व सरदे मुखी हे ह वसू करावे
व ू ा मु खाती सधन हरे ु टावी. ारीस जाताना े क ि पाया ा
िब ादीची तप ी वार यादी क न ितची िकंमत ात नमूद करावी. ती अ ा
क रता की, ारी न परत आ ् यावर ा ापा ी अस े ् या सामानाचा झाडा
घे ऊन ते ा यादी ी ताडून पाहावे . ा ाजवळ काही अिधक मा आढळ ् यास
तो ाने कोठून आण ा हे ास िवचारावे . तो ु टीचा आहे असे ठर ् यास तो ज
करावा िकंवा तेव ा मा ाची िकंमत ठरवू न ती ा ा पगारातून वसू क न
ावी; परं तु ा ा िब ादीपै की एखादादु सरा िज स गहाळ झा ा असता ाची
भरपाई सरकारातून ावी. सरकारी कामिगरीत अप रहाय कारणामुळे एखा ा
ि े दाराचा घोडा मे ा िकंवा िन पयोगी झा ा असता ाची जी िकंमत यादीत नमूद
के ी असे तेवढी ास ता ाळ िमळे . ारीस जाणा या रापै की कोणीही
इसमाने आप ी बायको, बटीक िकंवा क ावं तीण बरोबर नेऊ नये व ा माणे च
ारीबरोबर क ा नसावे अ ी स ताकीद असे. जो कोणी हा िनयम मोडी ास
दे हा ासन होई. हा िनयम कर ाचे कारण अथात असे होते की, े क माणू स
िन सनी अस ् यावाचू न ा ा हातून सरकारचाकरी ारीने व जोमाने होत नाही,
हे महाराजां स चां ग े कळू न आ े होते.
मु ू खिगरीत ा णव ीस व दे व थानां स उप व दे ऊ नये, गायी ु टीत पकडू नयेत,
ओ ास हवे असती तर बै मा ागती तेवढे धरावे . े तक यां स व यां स
कदािप ु टू नये. ीमंत मुस मान िकंवा ां ा पदर ा ीमंत िहं दूंस खं ड दे ाचे
साम आहे असे पा न ां सच फ पकडावे व ठरिव े ा खं ड दे ताच ास
सोडून ावे . इतर जे स सहसा ास दे ऊ नये. अ ा पकडापकडीत मु े व बायका
ां स कधीही हात ावू नये. खं ड बसिवताना ा णां स ओ घे ऊ नये, यवनास घे त
जावे .
पावसाळा सु होऊन न ाना े भर े नाहीत तो ारीस गे े ् या सग ा राने
दे ी छावणीस यावे . दे ा ा सरह ीपा ी येताच राती एकंदर ोकां चे
झाडे ावे व पू व चे िब ादीचे जाबते जू घा ावे . कोणापा ी काही अिधक मा
सापड ् यास ाची यादी िकंवा ज ी ावी. एखा ा मो ा िकमतीचा िज स
सापड ् यास तो सरकारी ु टीत सामी करावा. एकंदर ु टीची तप ी वार यादी
करावी. सरकारी ु टीची अफरातफर कोणी कधीही क नये, के ् यास ा ा
ि ा होत असे. रा ात आ ् यावर पागा नेम े ् या जागी छावणीस ावी. ा
छाव ा मु दोन-तीन िठकाणी असत. येथे घो ां साठी तबे े व ारां स
राहावयासाठी घरे बां ध े ी असत. छावणीस गे ् यावर सुभेदारां नी आपाप ् या
ता ाती घो ां ा दाणावै रणीची, औषधपा ाची वगैरे व था करावी,
माणसां ची हिजरी-गैरहिजरी पाहावी व ां ा पगाराचे िह े ब तयार करवावे .
सरकारी ु टीची यादी तयार झा ् यावर सरनोबताने ती सगळी ू ट घे ऊन
राजद नास जावे . तेथे सगळा िह े ब समजावू न सां गून ू ट सरकार-पो ास जमा
करावी. व े, दािगने वगैरे असती ते धु ववू न दु क न ां स अदमासाने
िकमती घा ू न ठे वा ा. कोणा ि पायास िकंवा अंम दारास ा ु टीती एखादा
िज स हवा अस ् यास ाची िकंमत ा ा वे तनात बाद क न ास तो ावा.
ां नी ारीत चां ग ् या कामिग या के ् या असती ां ची जु रास ि फारस क न
ां ना इनाम िकंवा बढती सरनोबताने सुभेदारा ा इत ् ् याने दे ववावी. कोणी
ढाईत मरण पाव े असती तर ां ा बायका-मु ां स सरकारातून नेमणु का
िमळत. कोणास जबर जखमा ागून ते पु ढे नोकरीस ना ायक ठर ् यास ां स काही
तहहयात वे तन सरकारातून िमळत असे. कोणी ारी ा कामात जखमा ागून
िकंवा दु स या कारणाने आजारी झा ् यास ा ा औषधपा ास पै सा िमळे . कोणास
क ा, कोठे जखमा झा ् या ाची पाहणी क न ा मानाने ां ा नुकसानी ा
भरपाईदाख ां स बढती िकंवा मानाची पदवी दे त असत. ा ा ा कामावर
नेम े असे ा ा तो ना ायक आहे असे समजू न आ ् यास ा ा ा कामाव न
काढू न दु सरे काम दे त िकंवा ास रातून कमी क न दु स या एखा ा खा ात
नोकरी दे त. सरकारी नोकरीव न ास सहसा दू र करीत नसत. ारीत कोणी
बेकैद वतणू क के ी िकंवा नामद के ी तर ाची चौक ी क न ास ासन
करीत व तो असा गु ा वारं वार क ाग ् यास ा ा नोकरीव न दू र करीत.
ु टी ा मा ापै की एखा ा िज साची अफरातफर कोणी के ् यास ा ा फारच
कडक ि ा करीत. ा सव गो ी सरनोबताने जू र ा कमाने करा ा, आपण
होऊन क नयेत असे असे.
पावसाळा संपताच दस या ा मु ताने पु न: ारीस िनघ ािवषयी घोडदळा ा
सूचना होत असे. पावसाळा संपता-संपता हा दस याचा सण येतो. ा सणात महाराज
मोठा उ व करीत असत. ा ि े दारां ना, बारिगरां ना िकंवा ि पायां ना रात
नोकरी धरावयाची असे ां नी िवजयाद मी ा जु रास येऊन आप े कसब व बळ
दाखवावे . ां ची यो परी ा महाराज त: जातीने करीत व जे ा कामा ा ायक
असत ां स ा कामावर नेमीत. मु ू खिगरीस जावयास िस झा े ् या एकंदर
राची पाहणी ते त: करीत. ा वे ळी े क घोडा ते िनरखू न पाहत असत. मग
पु ा ा रात ् या नोकरां ा खासगी सामाना ा या ा होत असत. सरनोबत व
इतर सरदार ा वे ळी महाराजां ा द नास येत व ा मु खात ारीस जा ाची
आ ा ां जकडून होई ितकडे ते आप ् या हाताखा चे र घे ऊन िनघत.
ारीस जाणा या सरदारां चे व इतर ब ा-ब ा अंम दारां चे पगार आगाऊ दे त
असत व राती ि पायां चा व इतर नोकरां चा पगार ारी न परत आ ् यावर
ाग ीच दे त असत. ा माणे एकदम िमळा े ् या पगारात ां नी आप ् या
कुटुं बाची उ ा वषाची तरतूद क न ठे वावी असे असे. पावसा ा ा चार
मिह ां चा पगार ां ना दस या ा िमळत असे, असे िदसते. ारीस गे ् यावर ां ना
आठ मिहनेपयत पदरमोड सहसा करावी ागत नसे. ां चे पोट बाहे र ा बाहे र भरत
असे. रात ् या े क नोकरास राजी राख ाची खबरदारी महाराज घे त असत.
ामुळे ां ा सै ात िफतुरी िकंवा नाराजी अ ी िब कू होत नसे. जो तो बहादु री
क न महाराजां कडून ाबासकी व बढती िमळिव ास मनापासून झटे . ा बाबतीत
राती ोकां ची ज ी काय पर रां ी धा ागून रािह े ी असे.
इतर खा ां ती नोकरां चे पगार, वे तन व तैनाती वे ळ ा वे ळी दे ाची व था
महाराज मो ा द तेने ठे वीत. वषा ा वषास सवा ा वे तनाचा िह े ब पावता होऊन
सरकारकडे कोणाचे येणे ि ् क रा दे ऊ नये अ ी ां ची ताकीद असे. नोकरां स
मु ािहरा वे ळ ा वे ळी पाव ् याने ते राजी राहतात, ां ा गैरहिजरीत ां ा
कुटुं बां चे हा होत नाहीत व ते कजबाजारी होत नाहीत हे ते पू णपणे जाणू न असत.
माणू स िद गीर अस ् यास िफतवािफतवी क न रा ास अजय करतो,
कामचोरपणा करतो व सोपिव े े काम ारीने व इमानाने बजावीत नाही, हे
ां ा ात येऊन चु क े होते. आप े री व मु की खा ां ती नोकर
कजबाजारी होऊ नयेत ािवषयी ते फारच खबरदारी घे त असत.
कजबाजारीपणामुळे मनु ाचार व िन ाही होतो व एखादे अन त कम
कर ास तयार होतो, हे जाणू न ां नी असा िनयम के ा होता की, कोणी कज क
नये. कायादी संगी गरीबगु रबां स व ता े वारासही कज काढणे ा होत असते.
या व अ ा कायास कोणा ा मदत हवी अस ् यास ाने सरकारास अज करावा.
मग ाची ज ी यो ता असे ा मानाने ास मदत िमळत असे. इतकेही क न
कोणी उ ापे ा अिधक खच क न िकंवा दु स या कारे उधळप ी क न
कजबाजारी झा ा असता ास सरकारी नोकरीव न ता ाळ दू र करीत.
मोठमो ा अंम दारां चा पगार रोख दे त असत िकंवा वसु ावरी अिधका यां स
ां ा नावे वराता दे त. ा अिधका यां नी ा वरातां बर कूम दाणा िकंवा नगदी नाणे
ां चे ास वे ळ ा वे ळी दे त जावे असे असे. अ ा वरातां नी िमळणा या वे तनां चा
िह ोब वषा ा वषास होऊन सा झाडा होत असे. कोणाची बाकी अ ी कधीही
ठे वीत नसत. एखादा पगारी नोकर े तकरी अस ा तर ा ा ता ाती जिमनीचा
धारा इतर े तक यां माणे ठरवू न तो ा ा वे तनात धरीत असत. तो असा बाद
होऊन जे काही दे णे िनघे ते ास वराता दे ऊन ग ् ा व नगदी या ा पाने
वे ळ ा वे ळी पावते होत असे. कोणा री अंम दारास िकंवा इतर खा ां ती
े दारास ा ा तैनातीदाख एखा ादु स या गावाचे उ ावू न दे त नसत. अ ा
दे ा ा मोकासा णत. हे असे मोकासे ावू न दे ाची चा यवनी अम ात िजकडे
ितकडे असे. ा चा ीमुळे मोकासदार ोक गावाती रयतेस हवा तसा ास दे त.
जमीनदार व ते एक होऊन रयतेस खु ा नागवीत. सरकारी अम ा ा जोरावर ते
रयतेकडून हवी ती कामे क न घे त. हा कार अगदी अिन वाट ् याव न गावग ा
वसु ावर सरकारी कारकून नेमून दे ऊन जे काही वरातां नी दे णे ते ा वसू
करणा या अिधका यां नी सरकारी उ ातून ावे ; ां स वराता िमळत असे ां ची
मा की कोण ाही गावावर िकंवा महा ावर कोण ाही कारे चा ू नये, असा स
बंदोब के ा होता.
ा माणे च जहािगरी दे ाची प त महाराजां नी अगदी बंद के ी. यवनी अम ात
ब ाब ा सरदारां ना व कामगारां ना सरकारी कामिगरी चां ग ी के ् याब
जहािगरी दे त असत. ा जहािगरीती गावां चे उ जहागीरदारां नी आप ् या वतीने
ोक ठे वू न जमा करावे आिण ाचा काही अं खं डादाख भरावा िकंवा यु ादी
संगी अमूक इत ा सै ाची सरकारास मदत करावी असे असे. ा माणे
जहागीरदार केवळ मां डि क राजा माणे च होऊन बसत. ां ा जहािगरीती
रयतेवर ां चा ताबा सव कारे चा े . ामुळे रयतेस असे वाटे की, हे च आप े
स ाधी . जहागीरदार फौजफाटा ठे वीत व आप ् या जहािगरीत कोटिक ् े बां धून
मो ा बंदोब ाने राहत. दु सरे असे की, ा जहािगरी वं परं परा चा त. ामुळे
ां नी पिह ् याने ा जहािगरी कमािव े ् या असत ां चे व र सरकारािवषयीचे े म
व इमान ां ा वं जां त कायम राहणे नसे व मूळ पु षां ची कतबगारी ां ा
वं जां त अस ाचा संभव नसे. या व व र सरकारा ी जहागीरदार अमळ
बेपवाईने वागू ागत. इतकेच न े तर ा सरकारािव बंडे उभार ासही ते
तयार होत आिण परच ादी अ र ां मुळे मु सरकार कमजोर हो ाचा िकंवा
अिजबात न हो ाचा समय आ ा असता ा जहागीरदारां कडून ास मदत
िमळ ाचे एकीकडे च रा न हे तं होऊन बसत. हा अिन कार महाराजां नी
आप ् या रा ात मुळीच चा ू िद ा नाही. काबीज के े ् या मु खात कोणी असे
जहागीरदार आढळ ् यास ां ा जहािगरी ां जकडे पू व माणे मा की ह ाने
महाराज ठे वीत नसत. ां स फार तर ां ा ता ाती गावां ा उ ाचा अमूक
एक अं ह ादाख िमळावा असे ठरवीत व ा गावाती रयतेकडून वसू जमा
कर ाचे काम सरकारी कारकुनां कडून करवीत. जहागीरदारां चा कोण ाही
कारचा ताबा रयतेवर चा ू दे त नसत. ा जहागीरदारां पैकी जे सरदार ार व
कतबगार असत ां स अथात ते आप ् या रात िकंवा इतर खा ां त ां ा
यो ते माणे नोक या दे ऊन ठे वीत. अ ा खा सा के े ् या जहािगरीत
जहागीरदारां नी वाडे , डे , कोट, िक ् े वगैरे बां ध े असत ते सगळे महाराजां नी
जमीनदो के े . ां नी सामा रयते माणे घरे बां धून राहावे असे ठरिव े . जे
िक ् े मजबूत असत ावर अथात आप ी ठाणी बसवू न ते आप ् या क ात
महाराज घे त असत.
ा माणे महाराजां नी पाटी , कुळकण , खोत, दे मुख, दे साई, दे पां डे, जमीनदार,
मोकासदार, िमरासदार, जहागीरदार वगैरे ोकां ा तावडीतून रयत सोडवू न ित ा
सुखी के े . आता अ ा ह दारां सही महाराजां नी नाखु न कर ािवषयी
िदस े तेवढे उपाय के े . जहािगरी ा प तीस आप ् या रा ात थारा न
िद ् यामुळेच महाराजां ा कारकीद त मोठमोठे परा म क न िस ी पाव े ् या
सरदारां स व अिधका यां स जहािगरी वगैरे न िमळू न ां ा घरा ां ची फार ी कोठे
नावे ही ऐकू येत नाहीत. मोरोपं त िपं गळे , आबाजी सोनदे व, तानाजी मा ु सरे , येसाजी
कंक, बाजी पास कर, बाजी भू, नेताजी पा कर, तापराव गुजर, हं बीरराव मोिहते
वगैरे सरदारां ची घराणी, ही जहािगरीची प त महाराजां नी चा ू ठे व ी असती तर
आज कदािचत हयातही असती.
आणखी एका मह ा ा गो ीसंबंधाने महाराजां नी उ म ि घा ू न ठे व ी होती.
ितचे िद न ा िठकाणी करणे उिचत होय. ती अ ी की, कोणताही सरकारी ा
वं परं परा कोणा ाही कुळात चा ू ठे वू नये. बाप िकतीही ार व कतबगार
अस ा तरी ा ा कामिगरीब ा ा प चात ा ा मु ास मोबद ा ावयाचा
झा ् यास ाची वा िवक यो ता िकती आहे ते पा न ावा; केवळ बडे बाप का
बेटा असे समजू न ा ा बापाचा ा ास अंगी कतबगारी नस ् यास सां गू नये
िकंवा दु सरा कोणताही मोठा ा ा ा अंगी विहवाटावयास ागणारी अ व
ारी नस ् यास दे ऊ नये असा ां चा िनयम असे. ामुळे ा ा ा ा अंग ा
वा िवक गुणां ची बूज होऊन सरकारी काम ारीने व यो कारे बजाव ात येत
असे. महाराजां ा पदरी पे वा, सेनापती वगैरे धान व सुभेदार, हवा दार वगैरे
अंम दार ार व कतबगार असून ां ा हातून रा साधनास इतके मोठे
साहा झा े असूनही ां चा ा ां ा वं ात कायम राख ाचा अिवचार ां नी
कोणा ाही बाबतीत के ा नाही. इतकेच न े तर, कोणी केवढाही मोठा े दार
अस ा तरी ा ा हातून आप ् या कामात कसूर झा ी असता िकंवा ा ाकडून
बेकैद वतन होऊ ाग े असता ा ा ा ा ाव न दू र कर ास महाराज
कधीही चु कत नसत आिण अ ा े दारां स िकंवा सरदारां स जहािगरी िद ् या
नस ् यामुळे ां स ा माणे वाटे ते ा दू र कर ास अडचण पडत नसे. ही ि
अथात अगदी नवी होती. कारण पु रातन रा प तीत िकंवा यवनी रा प तीत
िह ा उ ट कार आढळतो. ा राजां ा वे ळेपासून पे वाई माजू न ा ि ीस
पु रा खो िमळा ् यामुळे मराठी सा ा ाचे कसे वाटोळे झा े हे सवास मह ू र
आहे च.
येथपयत महाराजां नी आप ् या री व मु की खा ां ची व था क ी ाव ी
होती ाचे िद न के े . आता रा ात नेम े े अिधकारी आपाप ी कामे ावू न
िद े ् या ि ी माणे वे ळ ा वे ळी इमानाने करतात िकंवा नाही याची दे खरे ख
धानमंडळ व महाराज आपण त: फुरसती माणे ठे वीत असत; परं तु ेक
िक ् ा, े क महा , े क सुभा व े क छावणी व ारी यां ती
अिधका यां ा हा चा ींवर वे ळोवे ळी नजर ठे व ाचे मुख अिधका यां स
साध ासारखे नसे. णू न ां नी हे र व बातमीदार ठे व े े असत. ा सवाचा नाईक
बिहरजी हा होता. ाजवर महाराजां चा पू ण इतबार असे. मु ु खिगरीवर पाठिव े ् या
 राती अंम दार के े ् या ु टीचा व िमळिव े ् या खं डाचा िह े ब बरोबर
दे तात िकंवा काही अफरातफर करतात हे पाह ासाठी महाराज ेक
ारीबरोबर हे र पाठवीत. े क िक ् ् यावरी अंम दार आप ी कामे ि वार
करतात िकंवा कसे ते पाह ासाठी हे हे र िजकडे ितकडे िफरत असत. ा माणे च
महा करी, सुभेदार वगैरे मु की खा ाती अिधकारी रयतेस ास दे तात की काय
व वसू के े ् या उ ाचा ऐवज सरकारात इमानाने जमा करतात िकंवा कसे हे
पाह ासाठी े क ां तातून व महा ातून महाराजां चे हे र िफरत. ा हे रां चे व
जासुदां चे एवढे च काम नसे. ां स आणखी परमु खाती हा हवा काय आहे ,
ूची हा चा काय आहे , अिद ाही, कुतुब ाही, मोग ी वगैरे दरबारात काय
मस ती चा ् या आहे त, ां ची मािहती वे ळोवे ळी िमळवावी ागे. हे महाराजां चे हे र
िजकडे ितकडे अनेक वे ां नी सवदा िफरत असत. जी काही मािहती ां स िमळे ती
तप ी वार ि न ते महाराजां स जे ाची ते ा कळवीत. ही हे रां कडून आ े ी प े
महाराज एकां ती बाळाजी आवजी िचटणीस याजकडून वाचवीत. रा ाती
एखा ा अंम दाराने िकंवा अिधका याने काही बेकैद वतन के ् याचे ा
बातमीदारां कडून कळ ् यास ाची बारीक चौक ी क न तो खरोखरीच गु ेगार
ठर ् यास ा ा ाग ीच ि ा होत असे. ामुळे सव नोकरां वर सारखी जरब
रा न जो तो आप ् या कामात द राही.
महाराजां ना ा वे ळी ायखाते तं नेम ाची आव यकता फार ी वाट ी नाही.
जिमनीसंबंधाचे व दे वघे वीसंबंधाचे खट े उप थत झा े असता ां चा िनका
ाव ाचे काम ां तां ा िकंवा महा ां ा अिधका यां नी पं चां कडे सोपवावे असे
असे. ा काळी ामपं चायतीची प त चोहोकडे चा ू असे, तीच रयते ा सोयीची
वाट ् याव न महाराजां नी कायम ठे व ी. आप ् या खट ् यां ा िनका ासाठी
रयते ा ां ब कोठे जावे ागू नये, ितचा ाय जे थ ् या तेथे व ु थती
डो ां नी पाहणा या पं चां नी फुकट करावा हे ां स इ वाटे . पं चां नी िद े े िनका
अथात महा करी व सुभेदार कायम क न ां स कूम अंम बजावणी करीत
असत. इतकेही क न हा पं चां चा िनका कोणास पसंत न वाट ् यास ाने जु रास
ासंबंधाने अज करावा व ा खट ् याची चौक ी ायाधी ाने करावी असे असे.
आता फौजदारी खट े उप थत झा े असता ां चा िनका ां ता ा सुभेदाराने
ावा असे असे. ा सुभेदारा ा िनका ावर कोणास त ार करणे अस ् यास ाने
 जु रात अज करावा व ा िनका ासंबंधाची फेरतपासणी पं िडतरावाने करावी असे
असे. रात काही तंटेबखे डे िकंवा गु े झा ् यास ां ची चौक ी री
सुभेदाराने िकंवा दु स या व र अंम दाराने करावी व ाने िद े ् या िनका ावर
त ार करणे अस ् यास ाने जु रात अज करावा व ाची तपासणी सरनोबत याने
करावी असे असे.
रा ात चोरभय फार असे, ते महाराजां नी अगदी नाहीसे क न टाक े . जागोजाग
चोर व बेरड असत, ां स ध न आणू न िक े कां चे ि र े द करीत, िक े कां स े ते
ागवडीस दे ऊन एखा ा िक ् ् या ा आ याने ठे वीत. तेथी गडक यां ची
ां ावर करडी नजर असावी असे असे. िक े कां स गडक यां त नोकरीस ठे वू न
ां ची उपजीिवका चा े असे करीत. ा गावात चोरवडा फार असे ा गावा ा
रखवा ीस एखाददु सरा बेरड ठे वू न दे त. ाने त: चोरी के ी असता ाचा
ता ाळ ि र े द होई व ा ा रखवा ी ा गावात दु स या कोणी चोरी के ी
असता ितचा ाने प ा ावू न ावा िकंवा ती भ न ावी असे के े .
रा ाती मोठमोठी दे व थाने व तीथ थाने होती ां स ाचीन धमादाय चा त
आ े होते ते महाराजां नी पु न: यथा थत चा ू के े . ा िक े क दे व थानां स पु रे ा
नेमणु का न ा ां स ा भरपू र ावू न िद ् या. िक े क न ा दे व थानां स मुळीच
नेमणु का न ा, ां ची पू जाअचा, नैवे , उ व, अिभषेक, नंदादीप वगैरे यथा थत
चा ावी णू न ां स जिमनीचे उ ावू न िद े . ा सव दे व थानां ची व था नीट
चा ावी णू न ां स पा रप गार नेमून िद े . ावू न िद े ् या उ ाचा य
ा णां नी व पु जा यां नी वाटे तसा क नये णू न ां नी सव खचाचा िह े ब
तप ी वार ठे वावा असे असे. हे िह े ब ितवष सरकारी अिधकारी तपासून पाहत
असत. मोठमो ा े ाती िक े क स ा ा णां स वषासने दे ऊन ां नी
ानसं ा क न सुखाने का मणा करावी असे के े . ा माणे च थोर स ु षां चा
योग ेम यथा थत चा ू न ां चे उ व वगैरे चां ग े ावे णू न ां स गाव िकंवा
जिमनी ावू न िद े ् या असत.
महाराज केवळ आप ् या धमा ा दे व थानां सच नेमणु का क न दे त असत असे
नाही, तर रा ात मुस मानां ा कबरी, मि दी, पीर वगैरे असत, ां स यवनी
अम ा ा वे ळी ावू न िद े ् या नेमणु का ते पु ढे चा वीत. ा कदािप खा सा
करीत नसत. इतकेच न े तर िक े कां स पु रे ा नेमणु का नस ् या तर ा भरपू र
क न दे त असत. ाव न यवनां ा पू थानासंबंधाने ां ा मनात ितर ार
िकंवा े ष िब कू वसत नसे हे िस होते. महाराजां नी िकंवा महाराजां ा
सरदारां नी इत ा ा या- ढाया के ् या; पण एकाही संगी मुस मानां ा पिव
थाना ा उप व िद ् याचे कोठे ही आढळत नाही. खरे ट े असता यवन जसे
िहं दूं ा दे व थानां ची वे ळोवे ळी नासधू स करीत असत, तसा कार ां नी ां ा
मि दी वगैरे पू थानां चा के ा असता तर ां स कोणी दोष ाव ा नसता; परं तु
महाराजां ची धमसंबंधाने उदार बु ी असून धमवे ड ां ा ठायी िब कू न ते.
यवनी अंम सव थािपत होऊन महारा ाती वे द ा ां चे अ यन अगदी
ोप ् यासारखे झा े होते. ास उ े जन यावे णू न महाराजां नी अ ी व था के ी
होती की, पढ े ् या ा णां नी ितवष ावण मासात जु रास यावे व ां ची परी ा
पं िडतरावाने ावी. ाने एका ंथाचे अ यन के े असे ा ा एक मण धा ,
दोन ंथां चे अ यन के े असे ा ा दोन मण धा , पं च ंथी व द ंथी यां स
पाचपाच-दहादहा मण धा ितवष दे त जावे . कोणी मोठे पं िडत, वै िदक, ोितषी
वगैरे आ े असता ां ा यो ते माणे ां चा स ार क न ास ं भर- ं भर,
प ास-प ास पये दि णा दे त असत. ा ण परमु खात ा अस ् यास ाची
संभावना दे ऊन करावी व रा ात ा अस ् यास ा ा धा दे ािवषयी,
ा गावी ाची वसती असे ा गावा ा अिधका यावर वरात दे त जावी. ा माणे
सं ृ त धम ंथां ा अ यनास महाराजां नी उ े जन िद े . ाि वाय जे ा ण
अि हो ावयास िस होत िकंवा काही अनु ान िकंवा य कर ाचे मनात आणत
ां स ािदकां चे यथोिचत साहा महाराज करीत. आप ् या रा ाती स ा
ा णां नी व स ु षां नी दु सरीकडे कोठे याचना करावयास जाऊ नये िकंवा ां चा
योग ेम चा ास अडचण पडू नये, अ ी खबरदारी महाराज सवदा घे त असत.
रा ात जागोजाग अ स े घा ू न गरीबगु रबां ा िनवाहाची सोय के ी व मोठमो ा
दे व थानां त वे ळोवे ळी ा णभोजन घा ाची व था के ी. ाि वाय
िन नैिमि क दाने मुब क कर ाचा प रपाठ महाराजां नी घात ा.
महाराजां नी गायींची ख ् ारे माणदे , भीमथडी वगैरे गवताची कुरणे पा न
जागोजाग ठे व ी होती. गायींची जोपासना कर ासाठी गवळी व चाकर ठे व े होते.
रास वगैरे बै हवे असत ते ा ख ् ारां त तयार होत असत. ा माणे च
कोणा े तक यास बै सरकारातून दे ाचे ठर ् यास ते ा ख ् ारां तून दे त असत.
गायीं ा ख ् ारां माणे च मिहषींचीही ख ् ारे जागोजाग ठे व ी होती. ती धनगर
व गवळी यां ा ाधीन के ी असून ां नी दे ात िकंवा डोंगरात चा या ा जागा
असती तेथे राहावे असे असे. ा ख ् ारां ची मोजदाद वषा ा वषास होऊन
अमुकाकडून अमूक ोणी िकंवा तूप यावे व ा णभोजनास ागणारे दू ध अम ाने
अमके पु रवावे असे ठरवू न ठे व े . ा माणे च वीस-पं चवीस हजार े ा, मढरां चे
कळप धनगरां कडे राखणीस िद े े असत. ां चीही मोजदाद ितवष होऊन
अमुकाने अमूक इतकी मढरे दस या ा वगैरे योजनास व सरकारी खचास
पाठवावी असे ठरिव े े असे.
ा माणे सव दौ तीचा बंदोब िततका चां ग ा क न ाचे िनयम बां धून
िद े . तसेच ां नी आप ् या त: ा िदनचयचे िनयम क न ठे व े . ते उष:का ी
उठत. पहाटे ची नौबत ावी व गायकां नी वीणामृदंगादी मंजूळ वा ां ा साजासह
भगवं ताचे ु ितपाठ गावे व ा नादाने ां नी उठून काही वे ळ ात: रण करावे .
नंतर ौचादी िवधी उरकून गोद न व मंग ा ं भन करावे व गंगादी महान ां ा
तीथाने यु अ ा उदकां नी ान क न जप व दे वाचन करावे . नंतर काही वे ळ
पु राण वण करावे . ा सग ा गो ी चार घटका िदवस आ ा नाही तो आटपा ा.
मग व ा ं कार े वू न ितरं दाजी व िन ाण मारणे यां चा ायाम एक घटका क न
सभेस जावे . तेथे कारभारी आपाप ् या कामां ची सुनावणी क न कूम िकंवा मंजुरी
ावयाची ती घे त. कोणी द नास येत, ां चे मुजरे ावे व ां जकडे कृपा ीने
पाहावे . कोणाकडे नुसते अव ोकन क न तहा करावे , कोणा ी दोन
बो ावे , कोणा ा काही कामिगरी सां गावी, अ ी सवाची अंत:करणे वे धून ावी.
ाव न सग ां स वाटे की, आप ् यावर महाराजां ची कृपा आहे . कोणी गुणीजन
आ े असता ां ा गुणां ा मानाने ां चा गौरव क न ास इनामे वगैरे दे ऊन
खु करावे .
ा माणे दहा घटका िदवस येईपयत सभेस बसून मग कोणा ी काही मस ती
करावया ा अस ् यास ा िनरिनरा ा िठकाणी बसून करा ात. मग बारा घटका
िदवसास ा णभोजनाचे उदक सोडून नैवे क न पं भोजन करणारां स बरोबर
घे ऊन भोजन करावे . तां बू सेवन के ् यावर पु न: येऊन मं सभेस बसावे आिण प े
आ ी असती ती िचटणीसाकडून वाचवावी, ास ा प ां चे जबाब ि हावयास
सां गावे व कोणास पाठवावयासाठी ि न तयार के े े प ां चे मसुदे िचटणीसाने
वाचू न दाखवावे . नंतर काही काययोजना करावयाची अस ् यास ती करावी आिण
माग ् या िदव ी आय य झा ा असे तो व पु ढ ् या िदव ी करावयाचा तो पाहावा.
इतके काम आटोप ् यावर अंत:पु रात जाऊन दोन-तीन घटका वामकु ी करावी.
नंतर पु न: मुख ा न क न सभेस यावे व कारखाने व महा यां ची व था क ी
काय ठे व ात येत असे ती जातीने पाहावी. अिधका यां नी ायमनसोबा के ा असे
तो पाहावा व ास यथोिचत मंजुरी ावी. कोणाची काही िफयाद िकंवा अज
अस ् यास तो मनास आणावा. चार घटका िदवस उर ा णजे ारी बाहे र
िफरावयास िनघे . कारखाने, महा वगैरे पाहावयाचे अस ् यास ते जातीने जाऊन
पाहावे , दे वद न करावे . मग बागबगी ात िकंवा आरामवािटकेत जाऊन तेथे घोडी
फेरणे , बोथा ा िफरिवणे इ ादी मदानीचे खे ळ खे ळून सायंकाळ झा ी णजे पु न:
परत येऊन सभेत बसावे . तेथे पु न: ोकां चे मुजरे व भेटी घे ऊन दोन घटका रा ीस
जप ान क न पु राणािदकां चे वण करावे आिण मग भोजन करावे . तां बू सेवन
के ् यावर पु न: सदरे त येऊन रा कारभाराचा िवचार करीत एक-दोन कारभा यां सह
एकां ती बसावे . तदनंतर हे रां कडून आ े ् या बात ा, नाजू क कामे व प े पाहावी व
धा ािदकां चे िनरख ऐकून अंत:पु रात जावे . ा माणे आप ् या िदनचयचे िनयमन
क न े क घटकेस जे काम करावयाचे ते ा घटकेस करावे . ा घटकेचे ा
घटकेस असे कदािप होऊ नये याची खबरदारी महाराज घे त असत. आपण आप ी
कामे व ीर के ी तर आप े नोकरही आप ी कामे वे ळ ा वे ळी कर ास
झटतात व ती ां जकडून त ी झा ी नाहीत तर ास बो ाव ास आपणा ा
जोर येतो; हे त महाराजां स चां ग े कळत असे. काम वे ळ ा वे ळी िनयिमतपणे
करावे ; आजचे उ ावर टाकू नये व य ं िचतही आळस क नये; ही गो महाराज
त: ा वतनाने आप ् या सेवकां ा िच ात अहिन ठसिव ाचा य करीत.
आप ् या आयु ाचा एक णही थ जाऊ नये अ ी महाराजां ची नेहमी उ ट
इ ा असे. ा माणे च आप ् या सेवकां नीही आपाप ी कामे िनर सपणे व द तेने
वे ळ ा वे ळी करावी अ ी ां ची फार इ ा असे. जो मनु मेहनती व ार असून
आप ् या कामात द असे तो महाराजां ना आवडत असे. कोणास बढती िकंवा मान
ावयाचा ा ा अंगी मु त: हे गुण आहे त िकंवा कसे ते महाराज पाहत असत.
गुणां ची नीट पारख क न व ारी पा न कोणां स बढ ा ावया ा ा ते दे त.
केवळ कोणी मज त ा अस ा िकंवा ेहीसंबंधी अस ा िकंवा कोणी ाची
ि फारस के ी अस ी तर तेव ाव न ास एखादा ा िकंवा बढती महाराज दे त
नसत. े काची ि फारस महाराजां पा ी ावयाची ट ी णजे ा ा अंग ा
वा िवक गुणां व नच फ ावी असे असे. येणेक न गुणां ची खरी बूज व चाह
होऊन ायक माणसां स उ े जन िमळे . आळ ी, खु ा चं द, नातेवाईकां ची डाळ
महाराजां कडे िब कू ि जत नसे.
महाराज सभेस बस े णजे तेथे हा िवनोदादी कार कोणी िब कू क नयेत
असा ां चा दरारा असे. खु म रे , नक े , खु ामते यां चा महाराजां स पु रा
ितटकारा असे. बीभ व अ ी गो ी ां स कधीही आवडत नसत. ा माणे च
कोणाही सनी िकंवा छं दी मनु ास ते आप ् या जवळ कधीही येऊ दे त नसत.
सवदा यु संग, घोडी, े व पररा साधन यां ा चचत ां चा काळ जात असे.
कधी काही करमणू क कर ास सवड िमळा ी असता िन सनी व िन पट अ ा
कृपे त ् या दोन-चार मनु ां बरोबर एकां ती बसून हा िवनोद करावा िकंवा भूषण
कवीसार ा कवीं ा वा ् ां चे वण क न मन रझवावे , असा ां चा प रपाठ
असे. कोणी उ म गायक िकंवा िव ान पु ष आ ा असता ाचे गायन िकंवा
वा ातुय वण क न ाची यथोिचत िबदागी दे ऊन संभावना करावी. नृ गायनादी
क ां चा महाराजां स वीट होता असे नाही. ां ा वणाव ोकना-िदकेक न ते
आप े मनोरं जन कधी कधी करीत असत; परं तु ात ते आस होऊन जात नसत.
ा माणे च ां स ि कारीचा णजे फारसा नाद होता असे नाही; परं तु मृगया
कर ाचा मु उ े जो िहं सक प ूं चा संहार कर ाचा तो ा धमास अनुस न
आहे असे मनात आणू न ते फुरसत िमळा ् यास एक-दोन मिह ां नी एकदा ि कारीस
जात. ा वे ळी ह रणादी गरीब प ूं चा ते सहसा वध करीत नसत. ा ादी िवधीस
ां ची आव यकता अस ् यास िचत संगी ते मृगया करीत.
आप ् या नोकरां नी एकमेकां ी स ो ाने वागावे , कोणी कोणाचा े षम र क
नये अ ी ां ची स ताकीद असे. ाने ाने आपाप ी कामे करावीत, दु स यां ा
कामात ढवळाढवळ क नये व कोण ाही गो ीचा आ ह ध न एकमेकां ी धा
िकंवा े ष क नये असा िनबध असे. कोणाही नोकराने दु स याची ना ी
सां ग ाचा य के ा असता महाराज ा ा ती आप ् याकडे बो ू दे त नसत.
कोणी अिधकारी दु स या अिधका याचा े ष क ागून पर रां म े वै रभाव उ
झा ा असता ां ात म थी क न महाराजां नी ां चे वै मन नाहीसे करावे .
इतकेही क न हा ां चा वै रा ी नच म ा तर ते एका जातीचे अस ् यास
ां ाम े ां नी रीरसंबंध जु ळवू न दे ऊन तो कायमचा िमटवावा. हान
े दारां नी मो ा े दारां ची अमयादा सहसा क नये. महाराजां ा तैनातीस
अस े े माणू स िनकट संबंधा व िकतीही कृपे त े अस े तरी ां नी ा ा जोरावर
कोणाही मो ा े दाराची बेअदबी िकंवा मानखं डना क नये. ां नी
कारभारािवषयी काही एक बो ू नये. ां नी महाराजां ी स गी क न आप ् या
संबंधाने िकंवा आप ् या इ िम ासंबंधाने काही एक बो ू नये. जे काही बो णे असे
ते यो अिधका या ा ारे बो ावे . महाराजां ा अगदी जवळ ा नात गां नी िकंवा
कृपे त ् या सरदारां नीसु ा जे काही महाराजां पा ी बो ावयाचे ते न बो ता
यो अिधका यां ा ारे बो ावे . असे असताही कोणी काही िवनंती महाराजां स
के ी असता ितचा जबाब अमूक अिधका यापा ी सां गतो असे बो ू न ास ते
िनरोप दे त असत. एखा ा अिधका यािव कोणी काही सां गावयास आ ा असता ते
मनास आणत नसत. त ात ा अिधका याचा खरोखरीच बाक आहे असे ात
आ ् यास ाची यो चौक ी क न खा ी झा ् यावाचू न ास ठपका िकंवा ि धा
दे त नसत. राजा कानाचा ह का िकंवा च बु ी अस ा णजे ाचे मन म री,
कपटी व बाड ोक एखा ा सेवकािवषयी क ु िषत कर ास चु कत नाहीत व
तेणेक न चां ग ् या सेवकािवषयी िवनाकारण सं य येऊन ाचे तो राजा अ ायाने
नुकसान करतो, ही गो महाराजां स चां ग ी कळत असे व बाडां ची पाव े
ओळख ास ां ना िव ं ब ागत नसे. ा वृ ीमुळे सेवकजनां स असा प ा
भरवसा असे की, आप ् या हातून एखादा मोठा अपराध झा ् यावाचू न िकंवा
आप ् या कामात आप ् याकडून कसूर झा ् यावाचू न महाराजां ची आपणावर कदािप
इतराजी ावयाची नाही.
आता महाराजां नी आप ा दरबार भर ासंबंधाची व ारी िनघ ासंबंधाची ि
क ी काय ावू न िद ी होती ितचे येथे िद न करणे उिचत होय. पिह ् याने दरबार
भर ाची रीत सां गू. दरबारा ा िठकाणी म भागी िसंहासन मां ड े असून ावर
छ पती बसत. पाठीमागे जरे मोरचे े , चामरे , पं खे, पानदाने वगैरे घे ऊन उभे राहत.
िसंहासना ा दो ी बाजूं स आ व िव वासू असे दहा-बारा मानकरी उभे राहत.
िसंहासना ा उज ा बाजू स खा ी अनु मे मु धान, पं त अमा , पं त सिचव,
मं ी, िचटणीस, पररा ाती वकी , माम तदार व िक ् े दार आपाप ् या
यो ते माणे बसत. डा ा बाजू स पं िडतराव, सेनापती, सुमंत, ायाधी , फडणीस,
सेनािधकारी, सरदार व ू र ि े दार आपाप ् या यो ते माणे मवार बसत असत.
धानां चे, सरदारां चे व इतर अिधका यां चे मुताि क व कारकून आपाप ् या
व र ां ा मागे बसत. ां ा पाठीमागे दो ी बाजू स कारखा ां चे व महा ां चे दरोगे
बसत व हवा दार, नाईक वगैरे उभे राहत. अ भागी दोन चोपदार उभे राहत.
आ े ् या सभासदां कडून मुजरे करिवणे , ां स यो ते माणे बसिवणे , कोणी परकी
आ ् यास ाची वद ावणे ही कामे ा चोपदारां ची असत. दरबारा ा दे वडीची
चौकी चोपदारां ा ता ात असे. कोणा इसमास दरबारास बो वावयाचे झा ् यास
ा दे वडीवरचे चोपदार ि पायास िकंवा ारास पाठवीत.
आता ारीची ि क ी ठरव ी होती ते पा . महाराजां ची ारी िनघा ी णजे
ित ापु ढे पिह ् याने जरीपटका व भगवे िन ाण यां चे दोन ह ी चा त. ां ा मागून
मु धान व सेनापती यां चे जरीपट ाचे दोन ह ी चा त. ां ा मागून
राती एकंदर िन ाणे चा त आिण ां ाबरोबर पागेचे व ि े दारां चे सरदार
आप ् या काही ोकां सह िबनी ा र णाथ घो ां वर बसून चा त. ां ा मागून
तोफखाना व दा गो ाचे छकडे व गा ा चा त. ां ा मागून ू र सरदार
घो ां वर व ह ींवर बसून चा त. ां ा मागून पायदळ राती प े करी,
िवटे करी, सां गबच वा े , तीरकमानवा े , खासबारदार व बंदुकावा े रां गारां गां नी
चा त. ां ा मागून ता े , माफ, ह ा, ि ं गे, कण वगैरे रणवा े चा त. ां ा
मागून कोतवा -ह ी व बाणां ा कै ा उं टां व न चा त. ां ा मागून खासे घोडे
व कोतवा -घोडे चा त. ां ा मागून ाहाबाजे , काळू सनया वगैरे मंग वा े व
घो ां वरी नगारे चा त. ां ामागून भाट व बंिदजन चा त. ां ा मागून ा,
िन ाणे , ज र तोमर, भा े व बोथा ा घे त े े ोक, बाणदार, चोपदार, भा दार व
वे धारी हे चा त. ां ा मागून जे ठी, म ् वगैरे पायां नी चा त. इतके ोक पु ढे
चा त व ां ामागून महाराज ह ीवर अंबारीत बसून िनघत व ां ा सभोवता ी
जरे , िव वासू मावळे व ां चे सरदार चा त. महाराजां ा ह ी ा मागोमाग
जनानखाना चा े . ामागे अंतराने अ धान दरबारात ा माने बसत ा माने
ह ींवर बसून चा त. ां ामागे िचटणीस, फडणीस, कोटणीस, मानकरी व इतर
सरदार घो ां वर बसून चा त. सग ां ा मागून साहे बी नौबत असून तीबरोबर
सर र व इतर सरदार चा त.
महाराज गुणीजनां चा परामष घे ात व ां चा सं ह कर ात िकती त र असत
याचे एक इितहास िस उदाहरण बखरींतून िद े आहे . ाचा येथे उ ् े ख क न
ा ां ब े ् या करणाचा समारोप क . िद ् ीस बाद हा ा पदरी िचं तामणी
नावाचा एक कवी होता.1 तो आप ी कवने गाऊन बाद हाचे मनोरं जन करीत असे.
ा कवीचा भूषणनामा एक बंधू होता. हाही मोठा कवी होता. तरी ास काही ा ी
नसे. तो आप ् या भावा ा आ याने असे. हा घरातच बसून राहतो असे कोणी
ट ् याव न ा कवीस मोठा राग आ ा आिण यवनां चे अ भ ून राहावयाचे
नाही असा िनधार क न तो िद ् ी न िनघा ा. तो िफरत िफरत कमा ं ा
पहाडाती एका राजापा ी गे ा.2 ाने ा ा आप ् या पदरी ठे वू न घे त े . काही
वष तेथे रािह ् यावर ा कवीस दे ी जा ाची इ ा झा ी. ाव न ा राजाने
ा ा एक ाख पये दे ऊन जावयास िनरोप िद ा. िनरोप दे ताना तो णा ा की,
‘असा दाता तु ा पृ ीवर दु सरा कोणीही आढळणार नाही!’ ही गव ी ा
ािभमानी कवीस च ी नाही. ाने ास त णीच असा जबाब िद ा की,
‘तु ासारखे िकंब ना तु ा न मोठे दाते पृ ीवर सह ावधी असती ; परं तु अ ी
गव ी बो ू न िद े े ाख पये तु मानून जाणारा याचक मा कोणी नसे !’
असे णू न तो िन: ृ ह कवी ते न घे ता िनघू न गे ा. मग पु न: मण करीत करीत
तो ि वाजी महाराजां ची कीत ऐकून दि णे त आ ा. महाराजां चे द न घे ऊन तो
णा ा, ‘जो यवनां चा े ा आहे अ ा ा पदरी राह ाचा माझा मानस आहे .’
ाव न ां नी ा ा आप ् यापा ी ठे वू न घे ऊन चां ग ी तैनात क न िद ी. तो
नाना िवषयां वर सुंदर किवता ज भाषेत क न महाराजां चे मनोरं जन वे ळोवे ळी
करीत असे. ाने महाराजां ा तापाचे वणन का पाने के े आिण ा का ास
‘ि वराजभूषणका ’ असे नाव िद े .3 हे सुरस का ऐकून महाराज फार खु
झा े . ां ा पदरी काही वष रािह ् यावर तो दे ी जावयास िनघा ा. जाते समयी
ां नी ास पु ळ दे ऊन परत ये ािवषयी आ हपू वक सां िगत े व ानेही
परत ये ाचे कबू के े .
1) हा थम नागपूरचा राजा भोस ा मकरं द हा या ा पदरी ब त वष होता, असे णतात.
2) हा कवी थम प ाचा राजा छ सा ा ा पदरी सहा मिहने होता व तेथून महाराजां पा ी सन 1664 त
आ ा असे का ेितहाससं हकार णतात.
3) हे का का ेितहाससं हनामक मािसक पु कात पु ळ वषापूव छापून िनघा े आहे . हे ाने
रा ािभषेका ा आद ् या वष पुरे के े असू न ात का ाती अ ं कारां चे वणन के े आहे व ां ा
उदाहरणाथ जी प े ाने रिच ी आहे त ात ि वाजीमहाराजां चे वणन के े आहे .
भूषणकवी ि वाजी महाराजां कडून स ान पावू न व पु ळ घे ऊन परत
िद ् ीस आ ् याचे वतमान औरं गजे ब बाद हास कळ े . ते ा ा ा आप ् या
भेटीस आणावे असे ाने िचं तामणी कवीस सां िगत े . बाद हाची ही इ ा ाने
आप ् या बंधूस कळिव ी. ते ा तो णा ा, ‘बाद हा आम ा यजमानाचा ू
आहे . ाचे द न आ ा ा क ा ा हवे ? कारण आम ा मुखातून ि वाजी
महाराजां ा तापावाचू न दु सरे काही िनघावयाचे नाही. ामुळे ा ा ोध मा
येई !’ परं तु िचं तामणी कवीने आप ् या बंधूस फारच आ ह के ् याव न तो
बाद हा ा दरबारास जावयास कबू झा ा; पण ाने अ ी अट सां िगत ी की,
‘आ ा ा दरबारात काही किवता णावयास सां िगत ् या असता आ ी फ
ि वाजी महाराजां चे ताप गाऊ. ही अट बाद हास कबू झा ् यास आ ी
दरबारास येऊ!’ िचं तामणी कवीने आप ् या बंधूची ही अट बाद हास कळिव ी. ती
ास मा होऊन भूषण कवी दरबारास गे ा व बाद हाने ा ा काही वणन
करावयास सां िगत े . ते ा तो ा ा णा ा की, ‘आपण हात धु ऊन बसा. कारण
माझा बंधू ंगाररसपर किवता णू न आप े मन रझवतो. ा वे ळी आप ा हात
वारं वार िवजारीस ागतो. मी वीररसपर किवता णणार, ते ा तो हात िम ां वर
जाणार आहे !’ हे ऐकून बाद हा बो ा की, ‘आमचा हात तुझे का ऐकून िम ां वर
गे ा नाही तर तुझा ि र े द होई !’ अ ी धमकी दे ऊन ास किवता ण ाचा
कूम ाने के ा. ाव न तो महाराजां चे ताप वणू ाग ा. ते ऐकून बाद हाने
ा ा असा कूम के ा की, ‘आ ी सावभौम राजे असून आ ां स सव राजे करभार
दे तात असे वणन कर!’ ते ा ा कवीने सव राजां स वृ ां ची उपमा दे ऊन बाद हास
मराची उपमा िद ी व तो सव वृ ां ा पु ां ती मधू सेवन करीत असतो, असे
वणन के े . ा वणनात ाने ि वाजी महाराजां स चं पक वृ ाची उपमा िद ी. याचे
कारण उघडच होते की, जसा चं पकपु ास मा मर करीत नाही, तसे
बाद हाचे हाणपण एका ि वाजीराजां पुढे मा चा त नाही, हा भाव कवीस
करावयाचा होता. मग बाद हाने ा ा िवचार े की, ‘आ ा ा हात धु ऊन
बसावयास सां िगत े ते क ा ा?’ ते ा कवीने आणखी फ सहा प े ट ी. ात
ाने असे काही उ ृ वणन के े की, सहा ा प ा ा अंती बाद हास पु रा आवे
चढू न ाचा हात ा झट ासर ी अक ात िम ां वर गे ा. ते पा न कवीने आप े
कवन आटोप े ... बाद हा ाचे ते चातुय व किव ी पा न अित ियत खु
झा ा व ाने ाचा यथोिचत स ान क न चां ग ी संभावना के ी. ा दरबारी
महाराजां चा वकी होता, ाने ही इ ं भूत हकीकत ां स ि न कळिव ी. ती
ऐकून महाराज परम संतोष पाव े व ा कवीस रत पाठवू न दे ािवषयी ा
विक ास ां नी प ि िह े . ते प पाहताच भूषणकवी पु नरिप महाराजां पा ी येऊन
रािह ा होता असे णतात.
❖❖❖
 मोग ां ी व िवजापु रकरां ी पु ा क ह १६७४-७६
मोग ां चा सुभेदार खानजहान या ा ी स ोखा क न औरं गजे ब बाद हाकडे
ा ा ारे एक अज महाराजां नी पाठवू न ास मधाचे बोट दाखिव ाचा य के ा
होता व मोग सै ाची हा चा आप ् यािव होऊ नये असे के े होते हे मागे
सां िगत े च आहे ; परं तु हा स ोखा फार िदवस िटक ा नाही. महाराजां नी त:स
मो ा थाटाने रा ािभषेक क न घे त ा व िचरवां त िहं दुपदपाद ाहीची पु न:
थापना के ी, हे वतमान औरं गजे बास कळ े ते ा ास अित ियत वाईट वाट े .
आप ा दि णे ती सुभेदार ा ा िम ाफी आहे असा ा ा वहीम आ ा आिण
थ बसून रािह ् याब ाने ा ा ठपका िद ा. ा वे ळी हा खान आप ् या
पे डगाव येथी छावणीत थपणे चै न करीत रािह ा होता. रा ािभषेकाची गडबड
आटोप ् यावर दु स या मिह ात ाची छावणी ु ट ाचा बेत महाराजां नी के ा
आिण दोन हजार घोडदळ ितकडे पाठवू न दे ऊन मोग ां चा ां त ु ट ाचा घाट
घात ा. ते ा अथात हा खान ा घोडदळा ा हाकून दे ाक रता ा ावर चा ू न
गे ा. ाने ा ा गु काव ा दाखवीत ा ा छावणीपासून बरे च दू र ने े . खान
असा छावणी सोडून दू र गे ा ते ा महाराजां नी सात हजार ोकां िन ी ा ा
छावणीवर अक ात ह ् ा क न तेथ ् या ोकां स उधळू न ाव े आिण ाची
छावणी यथे ु ट ी. ा ु टीत ां ना एक कोटी पये व इतर बरीच चीजव ू
सापड ी. बाद हा ा नजर कर ाक रता खानाने दोन े उ म घोडे िमळिव े होते,
ते सगळे महाराजां ा हाती ाग े . मोग ां चे तंबू वगैरे सामान जाळू न टाक े .1 मग
िद े रखानाने आप ् या फौजे िन ी महाराजां ा मु खात ि न ढाई आरं िभ ी.
महाराजां नी मोरोपं तास ा ावर पाठिव े . ाने खाना ी समोरासमोर सामना
कर ाचे सोडून मोग ां ा मु खात वे क न ां ची ठाणी सर कर ाचा
सपाटा चा िव ा. मोग ां नी परत घे त े ी औंध व प ा ही ठाणी ाने पु नरिप
काबीज के ी. ि वनेरी िक ् ा ा वे ळी मोग ां ा ता ात होता, तो परत घे ाचा
मोरोपं ताने पु ळ य के ा; पण तो िस ीस गे ा नाही. ा माणे मोरोपं त ितकडे
गुंत ा असता हं बीरराव सेनापती सुरतेजवळी घाटातून वर चढू न गे ा. ाने
आप ् या फौजे ा अनेक टो ा क न ा चोहोकडे सोड ् या व मोग ां ा
ता ात ा ितकडी सगळा मु ू ख ु टू न उद् के ा. ा ा फौजे ची एक टोळी
तर नमदा नदी ओ ां डून भडोच ां तात ि र ी व ितने ितकडी ोकां वर जबरद
खं ड बसिव े . ा धामधु मीमुळे अथात िद े रखानास आप ् या सु ाती मु खाचा
बंदोब नीट ठे व ासाठी महाराजां ा मु खातून फौज काढू न ावी ाग ी.
1) ो. सरकार, पृ. 283.
िद े रखान माघारी गे ् यावर मोरोपं त दहा हजार ोकां सह क ् याणास तळ दे ऊन
रािह ा. तेथून ाने वसई ा िफरं ाकडे वकी पाठवू न ां ा ता ाती सग ा
ां ता ा उ ा ा चौ ा िह याची मागणी के ी. ही चौथाईची मागणी िफरं गी
ोकां कडे महाराजां नी पिह ् यानेच के ी असे िदसते. िफरं ां नी पू व तह क न
तोफा, दा गोळा वगैरे ितवष महाराजां स पु रिव ाचे कबू के े होते व ा
तहाबर कूम ते वागतही असत. ा वे ळी ां ा ां तावर चौथाईचा ह
बसिव ाचे कारण असे झा े की, ां नी आप ् या ां ताती पु ळ िहं दू कुटुं बां वर
ि ी धम ीकार ािवषयी जु ू म के ा असून, जी कुटुं बे तो ीकार ास तयार
झा ी नाहीत ां चा ां नी भयंकर रीतीने छळ चा िव ा होता. ाब महाराजां स
फार वाईट वाटू न ां नी हा खं ड ां ावर बसिव ाचे मनात आण े . मोरोपं ताने
पाठिव े ् या ा विक ास ां नी ब तक न नकार सां िगत ा नसावा. कारण ा
वे ळी ां चे यु झा ् याचे कोठे ही ि िह े े आढळत नाही. िफरं ां नी काही तरी
तोड क न मोरोपं तां ा कचा ातून आप ी मु ता अव य क न घे त ी असावी.
ए हवी ां स ा ा ी ढ ाचे साम मुळीच न ते आिण मोरोपं तानेही ां ा
ां तास उप व के ा नाही असे िदसते.
ा माणे सा ी बेटासमोर मोरोपं तां चा तळ पड ा असून तो तेथे बरे च िदवस रािह ा.
ामुळे ि ी ा मोठीच दह त वाटू ाग ी. ात आणखी ा ा असे कळ े की,
महाराजां ची पु ळ फौज घाटाव न खा ी उतरत आहे . ाचे आरमार ा वे ळी
मुंबई ा बंदराजवळ होते. ा ा हे मराठे आग ावू न दे ास काही कमी
करावयाचे नाहीत अ ी ि ी ा भीती वाटणे साहिजक होते णू न ाने ते तेथून
रत काढू न ने े . मोरोपं त सै ािन ी घाट उत न क ् याणास तळ दे ऊन
रािह ् याचे वतमान सुरतेस पोचताच तेथी ोकां ची पाचावर धारण बस ी. ात
आणखी हं बीरराव सेनापती भडोचपयत पोहोचू न ितकडी मु खात धामधू म करीत
होताच. असा दु हेरी ह ् ा आप ् या हरावर येऊन आप ी काय द ा होई कोण
जाणे असे ां स वाटणे साहिजक होते.
ा माणे हे दोन धान इकडे गुंत े असता त: महाराज काही थ बस े न ते.
घाटाव न एकसारखी फौज उतरत होती. ती सगळी मोरोपं ता ा छावणीत जमा
झा ी. ही एवढी फौज इकडे का जमत आहे ते कोणासही काही िदवस कळ े नाही.
मोरोपं तां पा ी एकंदर पं चवीस हजार फौज जमा झा ् यावर ा ा छावणीची तयारी
क ी काय आहे ते पाह ा ा िमषाने महाराज रायगडाव न िनघू न कोकणात
आ े . इत ा गबगीने ितकडे जा ाचा हे तू काय ते कोणासच कळ े नाही. ा
वे ळी जु रास मोग ां चे मोठे ठाणे असून तेथे ां ची जवळजवळ चाळीस हजार
फौज जम ी होती. ा सव फौजे चा रोख महाराजां ा मु खात ि न यु संग
कर ाचा होता, हे महाराजां स कळ ् याव न ां नी ूस कळू न दे ता ही तयारी
करिव ी व आपण त: ते सै घे ऊन, जु राकडे मो ा वे गाने कूच क न ा
मो ा फौजे वर अक ात ह ् ा के ा. उभय प ां चे मोठे घनघोर यु झा े . ात
मोग ां ा सै ाचा पु रा मोड होऊन ते सैरावै रा पळत सुट े . ा ढाईत महाराजां चे
जे नुकसान झा े ा ा दसपट मोग ां चे झा े . ूचे सै अ िद ां स उधळ े
होते. ां ा मागे महाराजां चे ोक टो ा क न ाग े . ा ढाईत ूची पु ळ
घोडी व दु सरे मुब क यु ोपयोगी सामान महाराजां ा हाती ाग े . ूसै पळत
सुट े होते. ा ा पाठीस ाग े ् या टो ां नी ाची सारखी पाठ पु रिव ी. वाटे त
मोग ां चा िजतका मु ू ख ाग ा िततका सगळा ां नी ु टू न उद् के ा. एका
टोळीने तर ू ा सै ाचा पु रीपयत सारखा िप ा पु रिव ा. एकंदर पे ठा ु टू न
खं डोगणती मा ा टो ां नी आण ा. ा माणे च सुरतेस ा र ाने ापाराचा
मा जात असे ा र ावर महाराजां चे ोक रा न सापड ा तेवढा मा ु टू न
आणू ाग े . ा वे ळी रामनगर ा तीन-चार हजार को ां नी ितकडी रानात े व
पहाडी र े रोखू न मरा ां चा पु ढे वे होऊ न दे ाचा य के ा, असे णतात.
इकडे महाराजां नी जु रचे ठाणे घे ाचा िन चय क न ा िक ् ् यास वे ढा िद ा व
ावर जोराचा मारा चा िव ा; परं तु काही के ् या िक ् ा हाती येईना. महाराजां ा
दोघा मनु ां नी िक ् ् यावर चढू न जाऊन ाचा दरवाजा उघड ाची यु ी
योज ाचा बेत के ा; परं तु ते िक ् ् यावरी ोकां ा ीस पडून ां नी ां ावर
मोठमोठे खडक ोट े . ामुळे ां चा ना झा ा. खडक खा ी ोटू न वे ढा
घात े ् या ोकां चा ना कर ाची यु ी बरी आहे असे वाटू न ां नी ां ावर
मोठमोठे खडक ोटू न दे ाचा धु मधडाका चा िव ा. ामुळे महाराजां ा
ोकां ची पु ळ नासाडी होऊ ाग ी व ां चे धै य सुटून ते पळू ाग े . गनीम
पळताहे त असे पा न मोग ां चे ोक ां ा पाठीस ाग े ; परं तु ामुळे ाचा
फार ना झा ा. कारण ूपुढून पळ ाची मरा ां ची रीत फारच िव ण असे.
ते पळत सुट े णजे अंमळ दू र जाऊन पु ा अक ात एकवट होऊन ूवर
तुटून पडत व ू ब अस ् यास ां ची पु ा दाणादाण झा ी असता ते परत काही
वे ळ पळत सुटत आिण पु ा एकदम एक होऊन ूवर उ टत. अ ा गिनमी
का ामुळे ां चा पाठ ाग क न ां चा पु रा मोड क असे कोणी मनात
आण ् यास ाची पु री फिजती होत असे. ा गिनमी का ाने ां नी ा वे ळी
मोग ां ची पु ळ फौज खराब के ी; परं तु उ ट खाऊन पु ा जु रास वे ढा दे ात
काही ह ी नाही असे महाराजां स वाट ् याव न ते आप ् या ोकां सह रायगडास
गे े .
रायगडावर येताच ां ना असे कळ े की, फों ा ा सुभेदाराने आपण दू र ा
मोिहमेत गुंत ो आहोत असे पा न आपणा ी के े ा तह मोडून पु ा िवजापू र
सरकारची ताबेदारी ीकार ी व तो आप ् या ितकडी घाटात ् या ठाणे दारास ास
दे ऊ ाग ा, णू न महाराजां नी ाची चां ग ी खोड मोड ाचा िन चय क न ा
िक ् ् यावर ारी कर ासाठी मोठी फौज तयार के ी. ा ारीवर महाराज त:
गे े . मोिहमेसाठी पं धरा हजार घोडदळ, चौदा हजार पायदळ व इतर दहा हजार
माणसे जमवू न राजापु रास गे े आिण तेथे तीन िदवस मु ाम क न चाळीस जहाजे
तयार क न ां स वगु ् या ा बंदरात जाऊन राह ाचा कूम के ा आिण मग
कुडाळास जाऊन तेथून फों ाकडे वळू न िक ् ् यास बळकट वे ढा िद ा. हा
िक ् ा अित ियत मजबूत असून आती ोक मो ा िहमतीने ढ े . िक ् ा
काही के ् या हाती येईना ते ा िक ् ् यावरी ोकां स अ साम ी वगैरे पोहोचे नासे
क न आती ोकां ची उपासमार क न ास जे र कर ाचा ां नी बेत के ा
आिण पावसाळा आ ा तरी िक ् ् याचा वे ढा कायम राख ाची तजवीज के ी.
िक ् ् याचा सुभेदार महं मदखान या ापा ी फ चार मिहने पु रे इतकी
अ साम ी होती. िवजापू र सरकारकडून ास मदत िमळ ाची मुळीच आ ा
न ती; पोतुगीज ोकां कडून ास मदत िमळ ासारखी होती; परं तु ास आप ा
गोवे ां त कसा बचतो याचीच िफकीर पड ् यामुळे ां स महाराजां ी उघड िवरोध
कर ाचे धै य झा े नाही. ितकडचा सुभेदार ु म जमान या ाकडे व माणसे
फार ी नस ् यामुळे ा ाही ास या संगी मदत कर ाचे साम न ते. ा
वे ळी बिह ो खान िमरज येथे पं धरा हजार ोकां िन ी तळ दे ऊन होता. ा ा
मनात फों ा ा िक ् े दारा ा मदतीस जावयाचे होते; परं तु ा िक ् ् याकडे
जावया ा वाटां वर झाडे तोडून ां चे मेढेकोट महाराजां नी रच े होते व ावर
आप े ोक ठे वू न िद े होते. ा अडचणीतून पार पडणे अित ियत धो ाचे आहे
व ितकडे जा ाचा य के ा तर तो िन ळ होऊन आप ् या ोकां ची पु ळ
नासाडी होई असे ास वाटू न ाने आप ा बेत रिहत के ा; पण ाने फों ा ा
िक ् े दारास मदत न के ् याचे कारण दरबारचे ोक असे सां गू ाग े की,
बिह ो खानास ि वाजीमहाराजां नी ाच िद ् यामुळे तो असा जाग ा जागी थ
रािह ा. महं मदखानाची अ ी चोहीकडून िनरा ा झा ी तरी ाने मो ा ौयाने व
ारीने िक ् ा बरे च िदवस ढिव ा. महाराजां नीही मो ा नेटाने वे ाचे काम
चा ू ठे व े . ां नी िक ् ् याचा बाहे रचा कोट ह गत क न ा ा सभोवता चा
खं दक बुजिव ा व पाच े ि ा तयार करिव ् या आिण अधा अधा े र सो ाची
पाच े कडी तयार क न आप ् या ोकां स असे सां िगत े की, जे कोणी ि ा
ावू न िक ् ् यावर चढू न जाती ां स ही कडी इनाम दे ात येई . ा झटापटीत
महाराजां चे पु ळ ोक ठार झा े व े कडो जायबंदी झा े . मग महाराजां नी ा
िक ् ् यास मोठमोठे सु ं ग ाव े . ते उडा ् यामुळे ास मोठे थोर े भगदाड पड े
व ावरचे पु ळ ोक ात सापडून ाणां स मुक े . ा माणे िक ् ् यात वे
होऊन उभय प ां कडी वीरां ची झटापट मो ा आवे ाने झा ी. िक ् ् यावरी
ोकां चा पु रा पराभव झा ा व िक ् ा महाराजां ा क ात आ ा. िक ् ् यावरी
एकूणएक पु षां ची क के ी. ा गद त महं मदखान व दु सरे पाच असामी काय ते
वाच े . याचे कारण असे की, महं मदखानाने िवजापू रकरां चा ितकडी सगळा ां त व
िक ् े महाराजां ा ाधीन कर ाचे वचन िद े व ाने ितकड ा िक ् े दारां स
िक ् े मरा ां ा ाधीन कर ािवषयी प े ि िह ी. ती ां नी जु मान ी नाहीत,
णू न खानास कैद क न ठे व े . इकडे अको ् याचा फौजदार इनामतखान याने
महं मदखाना ा ता ात ा मु ू ख आप ् या क ात घे ऊन ितकडी िक ् ् यां वर
आप े ोक ठे वू न िद े ; परं तु महाराजां पुढे ाचा िनभाव ागणे नस ् यामुळे
ाने ां ाकडून काही पै सा घे ऊन ते िक ् े व ा सभोवता चा ां त ां ा
ाधीन के ा. पु ढे थोड ा अवका ात अको ा, ि वे वर व का ा ही हरे ां ा
हाती आ ी आिण दि णे स गंगावती नदीपयत ा िवजापू र सरकार ा सग ा
मु खावर ां चा ताबा बस ा.
फों ा ा िक ् ् यास वे ढा घा ू न नेटाने ढ ा ा कामी महाराजां ा
राती इ ाहीम नावा ा ू र सरदाराने मोठा परा म के ् याव न ास
नावाजू न ाची ा िक ् ् यावर नेमणू क के ी. िक ् ् याची हवा दारी
मुस मानास िद ी ती हीच पिह ् याने होय. एरवी ती मरा ावाचू न कोणास दे ऊ नये
असा ां चा नेम असे. ाव न हे होते की, ा मुस मान सरदारा ा
इमानीपणािवषयी महाराजां ची पू ण खा ी झा ी होती. नाही तर अ ा सरह ी ा
िक ् ् यावर ास हवा दार नेम ाचे धाडस ां नी सहसा के े नसते.
फोंडे िक ् ् यावर आप े ठाणे बसिव ् यानंतर आसपासचा ां त महाराजां नी
ह गत के ा आिण तो आप ् या हाती कायमचा राह ासाठी ात भीमगड व
पारगड असे आणखी दोन नवे िक ् े बां ध े व ावर आप े ोक ठे वू न िद े . नंतर
ां नी सुंदा ां तात ि न ितथ े पु ळ िक ् े काबीज के े . कारवारचा िक ् ा
तेथी िक ् े दार सामोपचाराने ाधीन क न दे ईना, णू न ा हरास आग
ावू न दे ाचा कूम महाराजां नी आप ् या ोकां स िद ा. ा हरात इं ज
ापारी होते, ां ा ी मा ते चां ग ् या रीतीने वाग े . ां ा वखारीस ां नी
उप व िद ा नाही. ा वे ळी महाराजां नी सगळे दि ण कोकण व कानडा ां ताचा
उ रे कडी सगळा मु ू ख काबीज के ा. बेदनूर ां तात एक ी ा वे ळी रा
करीत होती.1 या व ा ां तास उप व करणे बरोबर नाही असे महाराजां स वाट े .
ा राणीने महाराजां स पु ळ नजराणा पाठवू न अ ी िवनंती के ी की, ‘माझे काही
कारभारी व नात ग मजवर उठ े आहे त. ां चे पा रप कर ासाठी म ा आपण
मदत करावी.’ ा ित ा िवनंतीस महाराजां नी मो ा संतोषाने मान दे ऊन ित ा
मदतीस आप े काही ोक रवाना के े व ितचे संकट िनवारण के े . ा राणीने
महाराजां स काही खं डणी दे ाचे कबू क न ां चा एक वकी आप ् या
दरबारात ठे वू न घे त ा.
महाराज फोंडे ां तात मोिहमेस गे ् याची बातमी कळताच फ टणचे िनंबाळकर व
म वाडीचे घाटगे अ ा दोन िवजापू र सरकार ा जहािगरदारां नी प ाळा व तातोरा
ा दोन िक ् ् यां ा दर ान अस े ी सगळी ठाणी महाराजां ा ोकां कडून
घे त ी व ां चे ितकडी सव र हाकून िद े . ा िक ् ् यां ा आसपासचा
एकंदर मु ू ख ां नी ह गत क न िवजापू र सरकारास िद ा; परं तु दि णे ती
मोहीम फ े क न महाराजां नी घाटावर येताच हा ां त व ही ठाणी पु ा काबीज
के ी व यापु ढे हा ां त पु नरिप िवजापू रकरां ा जहागीरदारां ा हाती असा सहज
जाऊ नये णू न प ाळा व तातोरा ा िक ् ् यां ा दर ान ां नी िक ् ् यां ची
एक रां गची रां ग उभा न िद ी. ा िक ् ् यां ची नावे वधनगड, भूषणगड व
सदाि वगड अ ी होती. हे नवीन बां ध े े िक ् े काही फारसे बळकट होते असे
नाही; परं तु ां ा योगाने आसपास ा मु खाचे र ण चां ग े होऊ ाग े .
1) ही िवधवा असू न िहचा मु गा अगदी हान अस ् यामुळे ती ा ा वतीने रा कारभार पाहत होती.
असे सां गतात की, दि णे स फों ाकडे मोिहमेस गे ् यावर मोग ां नी आप ् या
ां तास उप व दे ऊ नये णू न ा वे ळी ां नी बाहादू रखाना ी पु ा तहाचे बो णे
ाव े . ाती मु क मे अ ी होती की, महाराजां नी औरं गजे बास सतरा िक ् े
ावे त व आप ा मु गा संभाजी यास काही ोकां िन ी मोग सुभेदारा ा
मदतीसाठी औरं गाबादे स पाठवावे . हा असा तह ावा हे इ वाटू न औरं गजे बाने
फरमान पाठवू न तहाची ही क मे कबू के ी व ात ि वाजीमहाराजां स मागी
अपराधां ब मा के ी आहे असे नमूद के े . ा बाद ाही फरमानाचा ीकार
क न िक ् े ाधीन क न ावे असा िनरोप बहादू रखानाने महाराजां स
पाठिव ा. एव ा अवधीत महाराजां ची फों ाकडी मोिहमेत फ े होऊन ते
ितकडून मोकळे झा े होते. णू न ां नी सदरी िनरोप घे ऊन येणा या ोकां कडे
खानास असा उ ट िनरोप पाठिव ा की, ‘तु ी आम ावर असा कोणता संग
आण ा आहे की आ ी तुम ा ी तह करावयास पाहावे ?’ हा जबाब ऐकून
बहादू रखान चिकत झा ा. ि वाजीमहाराजां नी आपणास खो ा नादास ावू न साफ
फसिव ् याब ा ा अित ियत वाईट वाट े आिण ां ना ासन कर ाचा
िन चय क न ाने िवजापू रचा वजीर खवासखान या ा ी संगनमत के े आिण
दोघां नी दोहोकडून महाराजां वर ारी कर ाचा बेत के ा. औरं गजे बा ा हा बेत
पसंत वाटू न िवजापू रकरां नी ि वाजीमहाराजां ना जे र कर ा ा कामी ही अ ी मदत
के ् यास ां ना एक वषाची खं डणी माफ कर ाचे ाने वचन िद े ; परं तु इत ात
िवजापू रदरबारात उ टापा ट होऊन खवासखाना ा हातचा कारभार गे ा,
ामुळे मोग ां चा सदरी बेत अिस रािह ा.
इकडे हं बीरराव सेनापती गुजराथे त सव एकसारखा धु माकूळ उडवू न दे त होता. तो
मोग ां ा ां तात यथे ु टा ू ट क न परत दे ी यावयास िनघा ा. ा ा
हा चा ींवर िद े रखानाचे पु रे होते. हं बीरराव ास टाळा दे ऊन ु टी ा
ऐवजासह चा ा असता ा खानाने ाचा मो ा आवे ाने पाठ ाग के ा. तरी
 ा ा हातून पार िनसटू न जाऊन हा महाराजां चा महा तापी सेनापती ु टी ा
एकंदर मा ासह रायगडास सुरि त जाऊन पोहोच ा व िद े रखान चु रमुरे खात
माघारी गे ा. पावसाळा संपताच हं बीररावाने पु ा मोग ां ा मु खात ि न
ाची फारच खराबी के ी. ा ा हरकत करावयास कोणीही मोग सरदार आ ा
नाही. कारण ा वे ळी मोग ां चे व िवजापू रकरां चे काही कारणाव न यु जुं प े
असून िद े रखान वगैरे सरदार ितकडे गुंतून रािह े होते. ामुळे हं बीररावाचे
चां ग े च फाव े .
ा वे ळी िवजापू र सरकारचा कारभार खवासखान पाहत होता. ाने आपणावर
मोग ां ची एकच गद झा े ी पा न बहादू रखाना ी असा तह कर ाचे योिज े की,
िवजापू रसरकार मोग बाद हाचे मां डि क आहे असे समजू न चा ावे व
बा राजाची बहीण पाद ािबबी ही औरं गजे बा ा एका मु ास ावी; परं तु हा तह
दरबार ा इतर सरदारां ना पसंत न होऊन ां नी खवासखानाचा खू न के ा. ा
सरदारमंडळाचा मुख अ ु करीम1 हा होता. ाने सव कारभार आप ् या हाती
घे ऊन मोग ां ी ढ ाची तयारी के ी. बहादू रखान सै ािन ी िवजापु रावर
चा ू न आ ा. उभय प ां ा िक े क चकमकी झा ् या. ात िवजापू रकरां ची
सर ीच झा ी. हा असा मोग सै ाचा मोड हो ाचा रं ग िदसू ाग ् याव न
िद े रखानाने म थी क न ढाई बंद के ी व उभय प ां म े तह होऊन स ोखा
झा ा.
मोग ां नी िवजापू रवर चढाई के ी ते ा सदरी न ा विजराने गोवळकों ाचा
िदवाण माद ा या ा म थीने ि वाजीमहाराजां ी तह के ा. ाची क मे
येणे माणे होती. िवजापू र सरकारने महाराजां ना तीन ाख होन पे खु णू न ावे ;
मोग ां ा उपसगापासून बचाव कर ासाठी ां स ितवष एक ाख होन
खं डणीदाख ावे त; पू वस कृ ा नदीपासून प चमेकड ा सगळा मु ू ख
महाराजां ा क ात गे ा आहे तो ां ाकडे च कायम राहावा. यात को ् हापू र
ां ताचाही समावे ावा; परं तु हा तह फार िदवस िटक ा नाही आिण तो
मोड ् याब महाराजां ना मुळीच पवा वाट ी नाही. कारण ा वे ळी िवजापू र
दरबारात गोंधळ माज ा असून कोणा ाच हाती कायमची स ा राहणे अ झा े
होते.
1) ो. सरकार याचे नाव बिह ो खान असे दे तात.
घाटाखा ी कोकणात महाराजां चा अंम ब तेक ां तावर कायमचा बस ा होता.
ि ी ा व मोग ां ा आरमाराने व सै ाने ास वारं वार उप व ावा; परं तु तो
ां त ां स ां ा हातचा िहसकावू न घे ाची ताकद न ती. िव े षत: मोग ां ा व
िफरं ां ा सरह ी ा ागून जे क ् याण, कु ा वगैरे ां त महाराजां ा ता ात होते
ावर मोग ां चा डोळा िव े ष असे. हे ां त काबीज कर ाचा घाट घा ू न
खानजहान कोकणात उत न धामधू म क ाग ा होता; परं तु हा ाचा आप ् या
ां तास होणारा ास नाहीसा कर ाची ां नी अ ी सोपी यु ी काढ ी की, ा
मोग सुभेदारास दहा हजार होन दे ऊन ाची मूठ दाब ी. एवढे आिमष
िमळा ् यावर तो खान कोकणाती ारी र क न परत घाटावर गे ा; परं तु ि ी
काही थ बस ा नाही. ाने आप े आरमार स क न महाराजां ा ता ाती
कोकण िकना यावरी गावास ास दे ाचा तडाखा सु के ा. ाने वगु ् यास
उत न तेथी ोकां स ु टू न ां ची घरे दारे जाळू न टाक ी. ा वे ळी येथे डच
ोकां ची एक वखार होती. ित ावर ि ीने ह ् ा के ा असता डच ोकां नी
ा ा ी ढू न आप ा मो ा ौयाने बचाव के ा असे णतात. महाराजां चे
आरमार िवजयदु ग व राजापू र येथे स होऊन ि ी ा पाठ ागास िनघा े ; परं तु
ाचे आरमार ां स कोठे च भेट े नाही. े वटी मरा ां ा आरमाराने ा ा
जं िज यास समु ातून वे ढा िद ा. ते ा तो ा ा र णासाठी तेथे ा झा ा. उभय
आरमारां ची ढाई झा ी. तीत काहीएक िन न होऊन मरा ां ा आरमारास
ा वे ळी वे ढा उठवू न जावे ाग े .
वर सां िगत ् या माणे मोग ां ा सुभेदारास कोकणातून काढू न ाव ् यावर
महाराजां नी असा िवचार के ा की, सा ी ां तात िफरं ां स चां ग ा ह दे ासारखे
आप े ठाणे नाही. ते िनमाण के ् याने ां ा व इतर ूं ा ितकडी हा चा ींवर
आपणास चां ग ी नजर ठे वता येई . ा इरा ाने ां नी वसईनजीक िसबोन नावाचा
एक िक ् ा िफरं ां ा ता ात होता, ा ा समोरासमोर एक नवा िक ् ा
बां ध ाचे काम सु के े . िफरं ां नी ते बंद पाड ािवषयी पु ळ खटपट क न
पािह ी; परं तु ां चा काहीएक उपाय न चा ू न िक ् ् याचे काम मरा ां नी मो ा
झपा ाने चा िव े .
ा सुमारास महाराजां ची कृती बेआराम होऊन ते साता यास सात-आठ मिहने
अडकून पड े . ते ा िजकडे ितकडे अ ी अफवा उठ ी की, ि वाजीमहाराज
आजारी पड े असता ां स ां चा पु संभाजी याने िवष योग के ् यामुळे ते मृ ू
पाव े ; परं तु ही वदं ता कोणास फार ी खरी वाट ी नाही. कारण अ ा खो ा
कं ा पू व अनेक वे ळा उठ ् या हो ा. महाराजां ा तीस-ब ीस वषा ा
आयु मात ां ची ही पिह ् यानेच कृती िबघड ी असावी असे वाटते. कारण ती
अ ी पू व नादु झा ् याचा उ ् े ख आणखी कोठे ही आढळत नाही. इतकी वष
सतत प र म क न व अनेक संग टाळू न रा िस ी के ् यावर ां स काही
िव ां ती अव य हवी होती; पण ती ां स ा होणे अ होते. कारण आसमंतात
अस े ् या बळ ूंचा रोख ां ावर सारखा अस ् यामुळे ां ा ी ट र
ावयास सवदा उद् यु रािह ् यावाचू न मुळी गतीच न ती. कृती अित मामुळे
नादु झा ् याकारणानेच केवळ ते एवढे मिहने साता यास पडून रािह े ; परं तु ा
आजारीपणातही ां नी एका मो ा मोिहमेस िनघ ाचा बेत के ा व कृती नीट
होताच तीवर ते त: िनघा े . ही मोहीम ां नी कनाटकावर के ी. ितचे वणन पु ढी
भागात क .
ा कनाटकावरी मोिहमेचा िवचार साता यास चा ा असता इकडे मोरोपं त िपं गळे
दहा हजार ोकां िन ी क ् याणकडे िनघा ा. ाने थम रामनगर ा कोळी
राजा ा हाकून दे ऊन ाचे सं थान काबीज के े आिण सुरतेपासून तीन िदवसां ा
वाटे वरी काही गावे काबीज क न तेथे आप ी ठाणी बसिव ी. ा वे ळी ाने
काही ोक व मजू र पारने नावा ा मोडकळीस आ े ् या िक ् ् यावर पाठिव े .
ा ोकां नी तो िक ् ा ता ात घे ऊन ाची दु ी क न तो चां ग ा मजबूत
कर ाचे काम मो ा झपा ाने चा िव े . आता हा िक ् ा ता ात घे ात
महाराजां चे धोरण अथात असे होते की, तेणेक न दमण येथी िफरं ां वर चां ग ा
वचक बसावा व सुरते ा र ा गत तो िक ् ा अस ् याकारणाने मोग ां ा
ितकडी हा चा ींवर चां ग ी नजर ठे वता यावी. िफरं ां ाने अथात ा कामासही
मुळीच हरकत करव ी नाही. िक ् ा चां ग ा दु झा ् यावर तो कसा काय
मजबूत झा ा आहे हे पाह ासाठी महाराज त: कृती बरी झा ् यावर पिह ् याने
ितकडे गे े आिण मग तेथून येऊन कनाटक ा मोिहमेवर िनघा े .
❖❖❖
 कनाटकाती मोहीम १६७६-७८
महाराज साता यास कृती िबघड ् यामुळे रािह े असता ं कोजीराजां चा मु
कारभारी रघु नाथ नारायण हणमंते हा ां ाकडे आ ा. हा रघु नाथपं त
हाजीराजां चा पिह ा मु कारभारी नारो ि मळ हणमंते याचा पु . बाप
िनवत ् यावर हाजीराजां चा कारभार हा रघु नाथपं त पाहत असे. हाजीराजे मरण
पाव ् यावर ं कोजीराजे अथात कनाटकाती जहािगरीचे मा क झा े व
रघु नाथपं ताकडे च सगळा कारभार रािह ा; परं तु पु ढे काही वषानी ं कोजीराजां ा
मनात असे आ े की, सगळा कारभार आप ् या बु ीने चा वावा. विड ां ा
वे ळ ा ा कारभा याची कोण ाही बाबतीत मस त सु ा घे ऊ नये. ा माणे
ं कोजीराजां नी कारभार आप ् या हाती घे ऊन रघु नाथपं ताचे काही एक चा े नासे
के े . ह के व सामा ोक जवळ क न ां ा तं ाने ते वागू ाग े व
रघु नाथपं ताची पदोपदी मानखं डना क ाग े . ते ा रघु नाथपं ताने पािह े की,
आता आप ा बोज येथे राहणे कठीण आहे . विड ां नी िमळिव े ी कीत कायम
राख ाची आ ा आता काहीएक उर ी नाही. तर आता तु ी जवळ असून
दौ तीस अपाय कसा घडू िद ा, असा दोष यां चे वडी बंधू ि वाजीमहाराज यां चा
आपणावर येई , तो न यावा ासाठी कारभारात े आप े अंग अिजबात काढू न
घे ऊन कोठे तरी े ास जावे व तेथे ानसं ा क न उर े े आयु घा वावे , असा
बेत ाने मनात आण ा; परं तु पु ा ाने असा िवचार के ा की, आप ् या ध ाची
दौ त आपण हयात असता बुडा े ी पाहणे बरोबर नाही. तर ा वे ळी कारभार
सोडून न जाता साधे तेवढी दौ तीची सेवा करीत राहावे व राजे काही सुिवचार
ऐकती तर पाहावे . असे मनात आणू न तो काही िदवस आप ् या त ण ध ाकडून
होणारी मानखं डना सो ीत तसाच रािह ा.
रघु नाथपं ताने एके समयी ं कोजीराजास येणे माणे बोध के ा, ‘साहे ब, आ ी तुमचे
िपढीजात सेवक. तुमचे साधे तेवढे िहत करणे हे च आ ास े य र आहे असे
मानून आ ी तुमची सेवा करीत आहोत; पण ती तु ास चत नाही. ह ा
माणसां ी सहवास क न ां ची मस त ऐकत असता, हे काही चां ग े न े ! तुम ा
विड ां नी परा माने क ी कीत िमळिव ी व तुमचे वडी बंधू ि वाजीराजे यां नी
रा थापना क न िदगंत ौिकक कसा संपाद ा आहे याचा काही िवचार मनात
आणा! तु ीही ां ा माणे च परा म करावा अ ी आमची मनापासून इ ा आहे .
आ ी तुम ा पदरी सेवक असता तुम ा हातून नाव घे ासारखे काहीच घड े
नाही तर ि वाजीराजे आ ास दोष दे ती . तु ी आ ास वाटे ती सेवा सां गावी व
आ ी ती जीवे भावे करावी, हे च आ ास उिचत होय. तुम ा पदरी ोक व
उदं ड असता ां चे काहीच चीज होत नाही. ह ा ोकां ा नादी ागून ाचा
मा थ ना तु ी करीत आहात. विड ां नी िमळिव े ् या कीत न अिधक कीत
िमळवावी, तरच ां ा कुळात ज घे त ् याचे साथक.’ ा माणे ा िव वासू
सेवकाने ं कोजीराजां ी अनेक वे ळा बु वाद के ा; पण ते काही के ् या वाटे वर
येईनात. ाचा तो बोध ां ना िवषतु ् य वाटू ाग ा. ाचा ां स अित ियत कंटाळा
येऊ ाग ा. ते ाचा उघडउघड अनादर क ाग े .
ही ां ची अ ी उ ाम वृ ी पा न रघु नाथपं ताने ां ा संबंधाने एक प
ि वाजीमहाराजां स पाठिव े . ते वाचू न महाराजां नी ं कोजीराजां स एक बोधपर प
ि िह े . ाती आ य येणे माणे होता : ‘तु ी उदासीन रा न ु ोकां ा
मस ती माणे चा ता, असे ऐकतो. रका ा, खु ा चं द ोकां स वाटे िततके
चा न ां ची िमजास वाढिवता. विड ां नी जी थोर, िव वासू व यो माणसे जोड ी
ां चा अनादर क न मनास वाटे तसे वागता हे काही ठीक न े . तरी इत:पर
आप े वतन सुधा न रघु नाथपं तां सार ा थोर, अनुभिवक व िव वासू कारभा यां ा
मस तीने वागून िहत साधा व स ावृ ी करा अ ी आ ास पू ण उमेद
आहे .’ ा प ानेही ं कोजीराजे ु ीवर आ े नाहीत व ां नी आप ा पू व म
सोड ा नाही. ां ाजवळ नेहमी असणा या नीच मनु ां नी ां ा बु ीस प ा
ं के ा अस ् यामुळे ां ना आप े वा िवक िहत क ात आहे ते समजे ना.
रघु नाथपं ताने आप ् या वडी बंधूकडे ही आप ् या िव कागाळी के ् यामुळे ते
ाचा पू व न अिधकच उपमद क ाग े . तो ा इमानी सेवकास अस होऊन
ाने तेथून बरे पणी िनघू न ि वाजीमहाराजां कडे ये ाचा िनधार के ा. मग आप ् या
कुटुं बास ितकडे च ठे वू न तो महाराजां ा भेटीस िनघा ा.
ि वाजीमहाराजां स नूतन रा संपाद ाचा ह ास अम याद आहे हे जाणू न ाने
कनाटकातून येताना ितकडी काही सं थािनकां ी बरे च राजकारण के े व
ि वाजीमहाराजां स ं कोजीराजां ा पा रप ासाठी कनाटकात ावे असा ाचा
बेत अस ् यामुळे ां ना वाटे त कोणाचीही अडचण रा नये णू न भागानगर ा
कुतुब हा ी राजकारण कर ाचा िवचार मनात आणू न तो ितकडे गे ा.
कुतुब ाहीत ा वे ळी आक ा व माद ा असे दोन बंधू मु वजीर होते. ां ा
हाती ा ाहीचा एकंदर कारभार होता. ा वजीरां स भेट ाचा रघु नाथपं ताने िवचार
के ा; पण ां स एकदम भेटून ओळख दे ऊन राजकारणाचा प र ोट करणे ठीक
न वाटू न ाने ां स पं िडत ा ना ाने थम भेट ाचा बेत के ा. कारण हे वजीर
मोठे धम ी व दान ू र असून ां नी अ स े घात ी होती. रघु नाथपं त आप ा
वाजमा दू र एका गावी ठे वू न एकटाच ां ा राजधानीत गे ा व ां ा
ानसं े ा समयास ां ची भेट ावयास गे ा. कोणी पं िडत भेटीस आ ा असता
ाचा ब मान क न यथोिचत संभावना करावी असा ां चा म असे. ास
अनुस न ां नी रघु नाथपं ताचे आदराित उ म कारे के े . ा समयी ां ा
वा ात दु सरे काही पं िडत आ े होते. ां चा पर रां त, ‘ि व सव म की िव ू
सव म’ असा वाद उप थत झा ा. रघु नाथपं तही ां ा ा वादात पड ा. तो त:
वै व असता ाने थमत: ि व सव म होय असे ितपादन क न ितप ास
अगदी िन र के े . ा माणे िव ु प िनब झा ा असता पु न: रघु नाथपं ताने
िव ु प ाचे समथन क न तो िनिववाद थािपत के ा. ह ाचे अ ितम वादपटु
पा न माद ापं त अगदी थ झा ा व तो अित ियत मोठा िव ान आहे अ ी
ाची पू ण खा ी झा ी. मग तो रघु नाथपं तास णा ा, ‘ ामीराज, आपण थोर व
स ा आहा. आपण कोठून व आप े अपे ि त काय काय आहे ते िनवे दन करा!’
ाव न रघु नाथपं त णा ा, ‘आ ां स ाची िकंवा भूिम ामजीिविकची अपे ा
िकमिप नाही. आपण सु व धमिन आहा. आपणां ी एकां तात दोन घटका
बो ावयाचे आहे . मग ते बंधू रघु नाथपं तास एकां त थ ी घे ऊन गे े ते ा तो ां स
णा ा, ‘मी काही याचक पं िडत न े . मी ि वाजीमहाराजां चा सेवक आहे . माझे
नाव रघु नाथपं त आम ा महाराजां कडे कनाटकात ी काही राजकारणे घे ऊन मी
चा ो आहे ां स ती साधावयास ा मु खात जावयाचा संग येणार आहे ; परं तु ा
ां ा मोिहमेस आप ी अनुकू ता अव य हवी आहे . आप े व आप ् या हाचे
ां स समयपर े साहा िमळावे व ां ाकडूनही आपणां स साहा ावे एतदथ
आप ् या पाद हा ी ेहभावाचे बो णे कर ािवषयी ां ची म ा आ ा
झा ् याव न मी आप ् या द नास आ ो आहे . आपण धम ी आहा व
ि वाजीमहाराज धमर णाथ प र म करीत आहे त. या व आपण ां स अव य
साहा असावे . असे कर ात आप ् याकडून आप ् या ध ा ी ोह घडावा असे
मुळीच णणे नाही, तर आपण ां ािवषयी आप ् या पाद हाचे मन ेहयु
करावे एवढीच अपे ा आहे .’ हे ाचे भाषण ऐकून ते वजीर संतोष पाव े ां ा
मनात महाराजां िवषयी पू व पासूनच आदरबु ी वसत होती व ां ा अतु
परा माची वाता ां ा कानी एकसारखी दु मदु मत होती ि वाय कुतुब हाकडून
ां स खं डणी दे विव ा ा कामी ां नी पू व पु ळ खटपट के ीच होती
रघु नाथपं ताकडून असे िम भावाचे बो णे आ े े ां स सव कारे मा होऊन
ां नी ास कुतुब हा ा भेटीस ने े व ाचे राजकारण कायम के े .
ि वाजीमहाराजां नी कनाटकात जाताना भागानगराव न जावे व पर रां ा भेटी
ा ा असे ठर े . मग ा विजरां नी रघु नाथपं तास मो ा थाटाची मेजवानी क न व
व ा ं कारां नी गौरवू न े माने िनरोप िद ा. िनघते वे ळी ा ा हाती
ि वाजीमहाराजां स पाद हाकडून एक प दे विव े .
ा माणे भागानगरचे राजकारण िस क न रघु नाथपं त ारं भी सां िगत ् या माणे
ि वाजीमहाराजां स साता यास येऊन भेट ा. हा आप ् या विड ां चा िव वासू व
ार कारभारी आप ् या भेटीस येत आहे हे महाराजां स कळ े . ते ा ते ा ा
त: सामोरे गे े व ास ां नी मो ा स ानाने थानी आण े .1 ाने
कनाटकातून अनेक अप प व ू महाराजां साठी आण ् या हो ा, ा ाने ां स
नजर के ् या ि वाय ब मो जवाहीरही ाने पु ळ आण े होते, ते सारे ाने
ां ा ाधीन के े हा नजराणा पा न व ाची आप ् या ठायी एवढी िन ा आहे हे
पा न महाराज संतोष पाव े आिण आप ् या विड ां चा हा जु ना व अनुभव ीर,
ार व इमानी कारभारी आपणां स येऊन िमळा ा हे आप े मोठे िहत झा े असे
मानून ां नी ाचा ब त गौरव के ा व ा ा अमा धानाचा ा दे ऊन आप ् या
पदरी ठे वू न घे ाचा िवचार मनात आण ा हा ा ा वे ळी रामचं पं त यां जकडे
होता ा ा ाव न दू र क न तो रघु नाथपं तास सां िगत ा असे णतात.2
रघु नाथपं त महाराजां कडे आ ा ते ा महाराजां ची कृती नादु अस ् यामुळे ते
साता यास रािह े होते हे मागे सां िगत े च आहे . ात आणखी ते पावसा ाचे िदवस
अस ् याकारणाने चार मिहने ां चा मु ाम तेथेच झा ा. ा फुरसदी ा वे ळी
रघु नाथपं ताने महाराजां जवळ ं कोजीराजासंबंधाने जे काही सां गावयाचे होते ते सव
सां िगत े व कनाटकात मोहीम क न आप ् या विड ां ा ितकडी दौ तीचा
यो बंदोब कर ाचा िवचार ां ा मनात पु रा भरवू न िद ा. ही मोहीम फ े
 ावी ासाठी आपण ितकडी सं थािनकां ी राजकारणे क न आ ो असेही
ां स सां िगत े . ा माणे च भागानगर ा कुतुब हा ी के े े राजकारणही ाने
महाराजां स िनवे दन के े ा ा ा सां ग ाव न महाराजां नी असा िवचार मनात
आण ा की, आपणां स आप ् या विड ां ा ितकडी दौ ती ा अ ा िह याचा
ह िहं दु ा ा माणे आहे च, ाअथ ा िमषाने ितकडे ारी क न
ं कोजीराजां कडे ा ह ाची मागणी करावी ि वाय ितकडे गे ् याने काही नवीन
मु ू खही हाती ये ाचा संभव आहे च, अ ाने िनदान विड ां ा ितकडी दौ तीची
व था तरी नीट ावता येई
1) रायरी ा बखरीत असे आहे की, रघु नाथपंत कनाटकातून येताना िवजापुरास गे ा. ते ा ास अिद हाने
आप ् या पदरी ठे वू न विजरी दे तो असे ट े . हे वतमान महाराजां स कळताच ां नी रघु नाथपंतास असा िनरोप
पाठिव ा की, ‘आ ी िजवं त आहे तोपयत आम ा विड ां ा िव वासू से वकाने यवनां ची नोकरी प रणे ठीक
नाही. तु ी बे ा क आम ाकडे यावे . आ ी तुमचा अ ेर कदािप करणार नाही!’
2) िचटणीस णतात की, ‘आप ा मजमूचा धं दा परं परागत अस ् यामुळे तो आपणां स सां गावा,’ अ ी
रघु नाथपंताने िवनंती के ् याव न तो ा महाराजां नी ास िद ा. रायरी ा बखरीत असे ट े आहे की, िनळू
सोनदे व मुजुमदार हा ा सु मारास वार ा होता, ाचा ा महाराजां नी रघु नाथपंतास िद ा.
हा समय ा मोिहमेस अनेक कारे अनुकू होता कुतुब हा ा रा ातून
कनाटकात जावयास काहीएक हरकत आता उर ी न ती. ा ाहीतून ां स
खं डणी िमळत असून ितचे वजीर जे माद ा व आक ा ते ां स सव कारे
अनुकू होते. ात आणखी रघु नाथपं ताने ा े ाची बळकटी महारा ात येतेवेळी
चां ग ीच के ी होती. दु सरे असे की, िवजापू रकर व मोग ां चा ा वे ळी स ् ा
होऊन ेहभाव जु ळ ् यासारखा झा ा होता तो कुतुब हास मुळीच पसंत न ता.
िवजापू रकरां चा मु कारभारी व िद े रखान यां चे काही नाते अस ् यामुळे हा ां चा
ेह जम ा होता. आता हा िद े रखान गोवळकों ा ा कुतुब ाहीचा केवळ
हाडवै री होता व तो खान ि वाजीमहाराजां सही अगदी पा ात पाहत असे या व
दोघां चाही वै री एकच अस ् यामुळे ां चा ेहभाव ढ हो ास मुळीच पं चाईत
पड ी नाही1
आता आपण आप ा दे सोडून दू र गे ् यावर मागे मोग ां नी काही गडबड क
नये व आप ् या स े ती मु खास उपसग ावू नये णू न महाराजां नी िनराजीपं त
ायाधी ा ा मोग ां चा सुभेदार खानजहान बहादू र याजकडे स ो ाचे बो णे
करावयास पाठिव े . तो खान ाच ू चपतीने वळणारा अस ् यामुळे ा ा ां नी
पु ळ व जवाहीर नजर पाठिव े . ा िवषयास भु ू न ा खानाने महाराजां ा
मु खास आपण िब कू ास दे णार नाही असे वचन िद े ा वे ळी महाराजां नी
आणखी असा कावा के ा की, ा खानास खासगी रीतीने पु ळ दे ऊन
आणखी मोग बाद हासही मां डि क ा ना ाने खं डादाख पु ळ पै का िद ा.
असे सां गतात की, महाराजां नी ा वे ळी चार ाख होन खं डणी मोग बाद हास
दे ऊ क न खानजहानास पाच हजार ारां िन ी साहा कर ाचे वचन िद े . ही
खं डणी दे ताना महाराज असे णा े की, ‘ही दु भ ा गाई ा आपण पड दे त आहो.’
औरं गजे बा ा हा तह मा झा ा. तो ावे ळी िसंधू नदी ा अ ीकडे पठाणां ी
ढ ात गुंत ा होता ाने आप ् या पु ास असे सां गून पाठिव े की,
‘ि वाजीमहाराजां ी यु कर ाचे तूत तहकूब क न ां ा ी तह करावा हे बरे
असे के ् याने आप ् या इ तीस काही कमीपणा येई हे मनात आणू नये!’
ा माणे मोग सुभेदाराची मूठ दाबून ाचा उपसग आप ् या स े स न होई असे
महाराजां नी के े आप ् या दि णे कडी सरह ी वरी िक ् े बां ध ाचे काम
ां नी चा ू के े होते ते ा वे ळी पु रे होऊन ां वर ोक ठे वू न ितकडी बंदोब
यथा थत के ा ामुळे िनंबाळकर, घाटगे वगैरे अिद ाही जाहािगरदारां नी
ितकडून ह ् े के े असता ां चे काहीएक चा ू नये असे झा े महाराजां स दु सरी
काळजी आप ् या कोकणप ीची होती ितजवर ि ीचा पु रा डोळा असून ाचा ा
ां तास सततचा ास होता आप ् या प चात तो काही गडबड करी तर ती वे ळीच
मोडून काढ ाचे काम ां नी अ ाजी द ोपं त सिचव ास सां िगत े . ा धाना ा
हाताखा ी ां नी पु ळ सै दे ऊन ठे व े . क ् याणापासून फों ापयर्ं त
अस े ् या एकंदर िक ् ् यां ची व ां तां ची व था ा सरदाराकडे िद ी इकडी
िक ् ् यां वर ां नी असा नामी बंदोब ठे व ा होता की, ूने कोण ाही
िक ् ् यावर ह ् ा के ा असता ास िजकडून ितकडून ागोपाठ कुमक होऊन
तो ा ा हाती सहसा जाऊ नये, तो हवे िततके िदवस ढिवता यावा. ा माणे सव
मु खाचा बंदोब उ ृ क न सगळा रा कारभार ां नी मोरोपं तां कडे
सोपिव ा. व इतर सव धानां नी व सरदारां नी ा ा आ े त वागून ा ा ागे ती
मदत वे ळ ा वे ळी करीत जावे असा सवास कूम दे ऊन ठे व ा.1
1) ो. सरकार णतात की, ा समयी िवजापूर दरबारात मोठी दु फळी झा ी होती. तेथे अफगाण व दि णी
अ ा दोन फ ा झा ् या हो ा. अफगाण फळीचा मुख बिह ो खान याने गादीवर ि कंदर नावाचा हान
मु गा बसिव ा होता. ा ा वतीने रा कारभार पाह ाचे काम बळकावू न खवासखान, जो अगोदर
रा कारभार पाहत होता, ाचा खू न के ा. दि णी फळीने सदरी नवीन कारभा यां ा खजरखान नामक
एका ार मदतगाराचा खू न के ा. ानंतर ा दो ी फ ां मधे क ह होऊन बिह ो खानाने मोग सु भेदार
बहादू रखान यास आप ् या प ाचा क न घे त ा. या सु भेदाराने िवजापुरावर ारी कर ाची तयारी ा वे ळी
चा िव ी होती. ा माणे अिद ाही दरबार कमकुवत झा ा अस ् याकारणाने ि वाजीमहाराजां ा
कनाटकाती मोिहमेस ितकडू न हरकत हो ाचा सं भव मुळीच न ता.
 ा माणे सगळी व था नीट ावू न महाराज कनाटकात जावयास सन 1676
सा ा अखे रीस िनघा े . ां नी आप ् याबरोबर तीस हजार ार2 व चाळीस हजार
पायदळ एवढी सेना घे त ी. एव ा मो ा सेनेस इतके दू र परमु खात ावयाचे
णजे हे खचाचे मोठे च क म होते हा एवढा खच आप ् या खिज ातून न करता तो
बाहे र ा बाहे र भागे तर पाहावे असा िवचार ां नी के ा आिण भागानगरकरां ा
रा ात िवपु आहे , ा दरबारास ाची मागणी करावी असे ां नी मनात
आण े . ा बाबतीत ा सरकारवर जु ू म करणे ां ना इ वाट े नाही. कारण
ां जकडून ां स करभार िमळत असे. ि वाय माद ा व आक ा यां स
रघु नाथपं ताने अनुकू क न घे त े होते. या व महाराजां नी ा दरबारात ा
आप ा वकी ् हाद3 िनराजी यास असे ि न पाठिव े की, ‘आम ा मनात
कनाटकात मोहीम करावयाची आहे . ते ा ारीखचास काही तान हा
बाद हापा ी मागावे व ितकडे जातेवेळी ां ची भेट ावी अ ी आमची
इ ा आहे .’ ही गो या विक ाने तान हास कळिव ी, ते ा तो अगदी घाब न
गे ा. ि वाजीमहाराज सै ासह आप ् या भेटीस येणे ा ा अंमळ धो ाचे वाट े .
ही वावटळ बाहे र ा बाहे र जावी णू न तो ां स ागे तेवढे दे ास कबू
झा ा आिण ि वाजीमहाराजां नी आप ् या भेटीस मु ाम ये ाचे कारण नाही, असे
ाने ा विक ास सां िगत े . ही िबना ् हाद िनराजीने महाराजां स ि न कळिव ी
परं तु पू व रघु नाथपं ताने माद ा व आक ा यां जपा ी ठराव के ् या माणे महाराज
आप ् या रासहवतमान भागानगराकडे जावयास िनघा े . आपण भेटी ा इ े ने
जवळ आ ो आहो हे तान हास कळिव ासाठी ां नी रघु नाथपं त व िनराजी रावजी
यां स पु ढे पाठिव े . महाराज जवळ आ े हे वतमान ा बाद हास कळ े ते ा तो
फारच घाबर ा. ा रा ाती एकंदर ोकां स मोठी दह त पड ी; परं तु
रघु नाथपं ताने व ् हाद िनराजीने ाजपा ी अ ी पथि या के ी की,
‘ि वाजीमहाराज केवळ ेहभावाने आप ् या मु ाखतीस येत आहे त. यात ां चा
दु सरा काही एक उ े नाही.’ माद ा व आक ा यां स ां चे णणे अथात खरे
वाट े व ां नी बाद हाची अ ी समजू त के ी की, ‘ि वाजीमहाराजां ी ेह
के ् याने आप े पु ळ क ् याण हो ासारखे आहे .’ ही आप ् याही मु ां ची
खा ी ऐकून ा बाद हाची धा ी अंमळ कमी झा ी
1) ो. सरकार इं ज ापा यां ा े खां ा आधाराने णतात की, ावे ळी महाराजां चा मोठा परा मी सरदार
नेताजी पा कर महाराजां वर सू न जो मोग ां स जाऊन िमळा ा होता तो िद ् ीकडे दहा वष◌र् रा न परत
महारा ात आ ा. ितकडे गे ् यावर ाने मुस मानी धमाचा ीकार के ा होता; परं तु दि णेत आ ् यावर ा ा
ि ं े ं ी ी ी ि ी ंि ी ी ो ी
पुन: िहदू धमात घे ऊन महाराजानी कनाटकात जाताना काहीतरी कामिगरी सािगत ी असावी; पण ा गो ीचा
कोण ाही बखरीत उ ् े ख नाही.
2) ई इं िडया कंपनीचे येथी ितिनधी णतात की, ा ाबरोबर वीस हजार घोडे ार व चाळीस हजार
पायदळ होते
3) हा िनराजी रावजीचा पु . ा ा िनराजी मरण पाव ् यावर कुतुब ाहीत वकी नेम े होते
महाराजां नी आप ् या एकंदर सै ास अ ी स ताकीद दे ऊन ठे व ी होती की,
‘कुतुब ाही रा ा ा सरह ीत पाय ठे व ् यावर ा ां ताती रयतेस ितळ ाय
उपसग क नये. जे थे जे थे मु ाम होई तेथे दाणावै रण, ाकूडफाटे वगैर
ागणारा सगळा मा खु खरे दीने िवकत ावा रयते ा एका काडीसही
क नये. ही कैद मोडून कोणी ु टफाट के ् यास ा ा कडक ि ा होई . ा
कुमाकडे दु क न कोणी कुतुब हा ा रयतेस ास िद ा असता ा ा
हाताची बोटे िकंवा सबंध हात तोडावा व गु ा फारच मोठा अस ् यास ाचा
ि र े द करावा. असे क ाग ् यामुळे सव सै ास धाक ागून कुतुब हा ा
रयतेस य ं िचतही उपसग ागेनासा झा ा. ही हकीकत कुतुब हा ा कानी
जाऊन ास मोठे समाधान वाट े .
असे सां गतात की, ि वाजीमहाराजां ची ारी जवळ आ ् याचे कळ े ते ा ां ना
समोरे जा ाची तयारी ाने के ी हे महाराजां स कळ े ते ा ां नी ास असा
िनरोप पाठिव ा की, ‘‘आपण माझे वडी बंधू आहा. विड ां नी धाक ा ा हा असा
मान दे णे उिचत नाही!’’ ाव न कुतुब हाने त: जा ाचा बेत रिहत क न
आप े वजीर माद ा व आक ा यां स व इतर मात र गृह थां स मो ा
वाज ािन ी नगराबाहे र िक े क मै पयत सामोरे पाठिव े . ां नी महाराजां स
वाजतगाजत नगरापा ी आण े तेथे ां ा सग ा सै ाने तळ िद ा दु सरे िदव ी
कुतुब हाची मु ाखत घे ाचे ठर े .1 ा भेटीस जा ा ा वे ळी महाराजां नी
आप ् या िनवडक ोकां स मोठे उं ची पो ाख िद े ां ना मो ां चे तुरे, सो ाची
कडी, नवी झगझगीत िच खते वगैरे री जामािनमा दे ऊन ां स मो ा िपढीजाद
उमरावां माणे सजिव े . ां चे ह ीघोडे ही ब मो अ ं कारािदकां नी ंगार े
ा माणे एखा ा बाद हास ोभे ी मो ा थाटाची ारी तयार क न महाराजां नी
प ास हजार सै ािन ी नगर वे के ा. ितकडे कुतुब हाने सव नगर ंगारावयास
ावू न गु ा, तोरणे व पताका िजकडे ितकडे उभारावयास व वा े वाजवावयास
सां िगत े नगराती एकंदर ोकां ना ि वाजीमहाराजां स व ां ा एका न एक ू र,
ब ा व परा मी सरदारां स पाह ाची अ ं त उ ं ठा वाटू न सव र े ोकां ा
गद ने अगदी भ न गे े . ां नी उ रे कडी व दि णे कडी पाद हातीस हतवीय
के े , ां नी अिद हा ा दरबारास िव ाप करावयास ाव े , ां नी िद ् ी
दरबार ा अमीर-उमरावां स व खु मोग बाद हास घाबरवू न सोड े ते महा तापी
वीर डो ां नी पा न नाग रकां ा दयात धाक व कौतुक ा वृ ी उ वणे
ाभािवक होते. सग ां चे डोळे अथात महाराजां कडे ाग े होते. ां ा सभोवती
ां चे मं ी व सरदार होते ते ीस पड े णजे े कजन ‘ि वछ पतींचा सदा
िवजय असो!’ असे उ राने उ ारीत. र ाती घरां ा ग ां व न
वगैरे ां जवर सो ा ा ा पु ां ची वृ ी होऊ ाग ी मधू नमधू न सुवािसनी बाया
पु ढे येऊन ां स आर ा ओवाळीत व पु ष मंडळी येऊन ां स पु हारां नी मंिडत
करीत. महाराज ा स ाराने परम संतोष पावू न सो ा ाची नाणी मुठींनी
र ा ा दो ीं बाजूं स उधळीत चा े . जागोजाग सुवािसनी बायां स व गृह थां स ते
व ाभरणे नजर करीत गे े . महाराजां नी ा िदव ी नगराती एकंदर गोरगरीब व
फकीर यां स मुब क खै रात के ी.
1) जे ां ा काव ीत ा भे टीची तारीख सन1677 चा माच मिहना अ ी िद ी आहे
ही मु ाखत हो ाची जागा दादमहा ावर ठ न तेथे बाद हाने बैठकीची वगैरे
सुंदर व था करिव ी होती ा महा ाजवळ महाराजां ची ारी पोहोच ् यावर
आप ा सगळा वाजमा खा ी ज त उभा ठे वू न महाराज त: काही
कारभा यां िन ी कुतुब हा ा महा ात गे े . बाद हा माडी उत न खा ी येऊ
ाग ा. ां नी असे सां गून पाठिव े की, आपण महा ाखा ी ये ाची तसदी घे ऊ
नये वर गे ् यावर उभयतां नी एकमेकां स ेमाि ं गन िद े व ते एकासनी बस े
माद ा व आक ा हे जवळ बस े . इतर सारे अमीर-उमराव उभेच रािह े
महाराजां बरोबर आ े े कारभारी हं बीरराव सरनोबत, रघु नाथपं त, िनराजीपं त,
द ोपं त वाकनीस व बाळाजी आवाजी िचटणीस1 एव ास मा बसावयास सां िगत े .
कुतुब हा ा जनानखा ात ् या बायां ना महाराजां स पाह ाची उ ं ठा ाग ी
अस ् याकारणाने दरबारा ा सभोवता ी खड ां स जा ा ावू न ां तून ा
ां जकडे मो ा कौतुकाने टकमक पाहत हो ा नंतर काही वे ळ बाद हाचे व
महाराजां चे मो ा ेहभावाचे बो णे झा े . बाद हाने महाराजां बरोबर आ े ् या
एकंदर सरदारां ा भेटी घे त ् या व ां चा यथोिचत स ान के ा. ां ा सै ाची
ि व व ा ं कार पा न बाद हा फार खू झा ा. मग ां स व ां ा सग ा
वाज ास िवडे व अ रगु ाब िद े . महाराजां स व ां ा मु कारभा यां स व
सरदारां स ब मो जवाहीर, ि रपाव, ह ी व घोडे ब मानपु र र नजर के े ा
वे ळी बाद हाने आप ् या हाताने महाराजां ा अंगास अ र ाव े व िवडे िद े
आिण महाराज जावयास िनघा े ते ा ां स पोहोचवीत माडीव न िज ा ा
त ापयत तो त: आ ा ा माणे सुमारे हरभर दादमहा ात रा न बाद हाचा
अित े माचा आदरोपचार अनुभवू न महाराज आप ् या ोकां सह परत आप ् या
मु ामासाठी तयार के े ् या वा ात गे े वाटे ने जाताना ां नी पु न: र ाती
गोरग रबां स दान िद े
ा माणे ि वाजीमहाराज कुतुब हा ा आदराित ाने पू ण संतोष पावू न
दादमहा ातून परत गे ् यावर ा हाचे िच अंमळ थ झा े .
अफझ खानासार ा ब ा सरदारां स ाने एक ाने पु रा के ा, ािह े खान
कडे कोट बंदोब ाने आप ् या जनानखा ात िनज ा असता ाने ा ावर झडप
घात ी, औरं गजे बासार ा अित बळ बाद हा ा भर दरबारात सभोवता ी मोठे
खं दे यो े नाग ा त वारी घे ऊन उभे रािह े असता ाने ा बाद हाचा िध ार
कर ास मागेपुढे पािह े नाही, ाने सुरतेसारखी मात र हरे िबनहरकत ु टू न
फ के ी, तो महावीर ा नेभ ा व ऐषआरामात आज िनम अस े ् या
हा ा मु ाखतीस आ ा असता ा ा मना ा केवढा धाक वाट ा असावा हे
काही येथे सां गावयास नको. तरी ा भेटी ा अंती ाची अ ी खा ी झा ी की,
ि वाजीमहाराज ख या िद ा ा मनु ा ी खरे पणाने वागणारे असून आप ् या ी
ेहसंबंध जोडावा अ ी ां ची वा िवक इ ा आहे महाराजां चा जो वकी ा ा
दरबारी होता ाने आपणां स फसिव े नाही ाब ाने ा ा चां ग े पा रतोिषक
िद े
1) सभासद महाराजां बरोबर दादमहा ात गे े ् या कारभा यापैकी सोमजी नाईक वसनागार व जनादनपंत यां ची
नावे आणखी दे तो.
महाराजां नी भागानगरां स एक मिहना मु ाम के ा असे णतात माद ा ा
िव माने बाद हा ी ां चे राजकारणी पु ळ बो णे झा े माद ापं ताने
महाराजां स आप ् या घरी मो ा थाटाची मेजवानी के ी, ां ा बरोबर ा
सरदारां स व कारभा यां स व े िद ी व खु महाराजां स व ा ं कार व ह ीघोडे
नजर के े ा मेजवानी ा समयी माद ा ा वृ मातो ीने त: आप ् या हाताने
यंपाक क न महाराजां स भोजन वाढ े आिण ते जे वीपयत माद ा व आक ा
हे ां ापा ी मो ा अदबीने बस े होेते असे णतात महाराजां नीही ा बंधु यास
मोठी मेजवानी िद ी व ां स ह ीघोडे दे ऊन व ां ा बरोबरी ा मंडळीस व े
दे ऊन गौरिव े बाद हास व ा ा पदर ा अमीर-उमरावास महाराजां नी एक
मोठी टो े जं ग मेजवानी िद ी व सवास ब मो व े व जवाहीर दे ऊन संतु के े .
नगराती एकंदर अमीर व मनसबदार यां ा भेटी घे ऊन महाराजां नी ां ा ी ेह
संपािद ा
ा मु ाखती ा वे ळी एक मजे ची गो घड ् याचे एका बखरीत ि िह े आहे .1 ती
अ ी : कुतुब हा एके समयी सहज बो ता बो ता रघु नाथपं तास णा ा की,
‘ि वाजीमहाराजां ा पदर ा ोकां ची ि पाईिगरीिवषयी मोठी आ ा ऐकतो. तर
ां ची ती ि पाईिगरी पाहावी असे आम ा मनात आ े आहे .’ रघु नाथपं त
णा ा : ‘ ां ा पदरचा एक एक ि पाई ह ी ा बरोबरीचा आहे .’ ावर
बाद हा णा ा : ‘ते ह ी ी झुंजती काय?’ रघु नाथपं त बो ा : ‘अ काय?
ते ह ीची तमा धरीत नाहीत!’ कुतुब हा णा ा : ‘ह ी ी कसे ढती ? आज ही
ां ची ढाई पा एक ि पाई घे ऊन या!’ बाद ाहाची ही मनीषा महाराजां स कळवू न
ां ा कमाने येसाजी कंकास दहा चां ग े मजबूत ि पाई िनवडून काढू न
कुतुब हाकडे ावयास सां िगत े हे ि पाई िनवडून घे ऊन येसाजी कंक
रघु नाथपं ताबरोबर बाद हा ा भेटीस गे ा. ा ि पायां स बाद हाने व े दे ऊन
गौरिव े आिण मग एक मदो ह ी आणू न ां ा पु ढे मोकळा सोड ा. तो नीट
येसाजी कंका ा अंगावर धावत आ ा. ते ा ाने तीळभरही न कचरता आप ी
त वार उपसून मो ा चपळाईने ह ी ा तोंडावर स ड वार के ा. ासर ी ा
ह ीची सोंड दातापासून पु री उतर ी हे पा न बाद हा अगदी चिकत झा ा
येसाजीस जवळ बो ावू न ाची ाने फार तारीफ के ी व ां स सो ाची कडी, तोडे
व ग ाती गोफही ब ीस िद ा. बाद हा इतकेच क न थां ब ा नाही, तर ाने
येसाजीस पाच हजार पये उ ाचा गाव इनाम क न दे ाचे मनात आण े . हा
ाचा मानस येसाजीस कळ ा ते ा ाने बाद हास मो ा अदबीने मुजरा क न
ट े की, ‘मी महाराजां चे अ खातो, ते आप े च आहे . ां ा आ े ने मी येथे येऊन
माझी करामत आपण पािह ी. तरी आप े हे ब ीस मी घे णे यो न े . आ ां स
महाराजां नी काय उणे के े आहे की, आप े ब ीस घे ऊन मी िनवाह करावा. आप े
ब ीस घे ऊन मी आप ा ओ ाळा झा ो असता माझी बु ी होऊन महाराजां ा
सेवेत अंतर पडे . या व जे काही दे णे ते महाराजां कडे ावे . ते धनी आहे त चाकरी
करणे हा आमचा धम आहे !’ ही ा इमानी पु षाची िन: ृ हता व िन ीम
ामीिन ा पा न बाद हास केवढे चोज वाट े असे ते येथे सां गणे न गे
1) ि व िद जय. ो. सरकार णतात की, ही गो है दराबाद ा अमीर - उमरावां नी महाराजां स व ां ा
सरदारास मोठी मेजवानी िद ी ासमयी घड ी. एका बखरीत असे आहे की,‘‘ तुम ाकडे िकती नामां िकत
ह ी आहे त?’’ असा न कुतुब हाने के ा ते ा ां नी आप ् या हजारो मावळे वीरां कडे बोट दाखवू न ट े
की हे सारे माझे ह ी होत.
ा माणे कुतुब हाचा व ा ा विजरां चा पा णचार घे ऊन महाराजां नी तेथून पु ढे
िनघू न जा ाचा संक ् प के ा व बाद हाचा िनरोप मािगत ा. ावे ळी ाने पु न:
दरबार भरवू न सवा ा पर र भेटी झा ् या व िनरोपास ह ी पाच, घोडे पाच व
पो ाख पाच असे ाने महाराजां स अपण के े व ां ा सरदारां स आिण
कारभा यां सही व ेभूषणे दे ऊन संतु के े पर रां नी पर रां स हरएक संगी
साहा करावे अ ी उभय प ां ची पथि या झा ी.1 महाराजां नी ारी खचासाठी
मािगत े े बाद हाने मोठया खु षीने िद े .2 व उभयतां चा असा करार झा ा
की, कनाटकात हाजीराजां ची जहागीर आहे ित ा बाहे र आणखी मु ू ख महाराज
िजं कती ात ा िन ा कुतुब हास ावा व कुतुब हाने आप ा तोफखाना
महाराजां ा सै ाबरोबर पाठवावा कुतुब हाने आप ी काही फौजही मदतीस दे तो
ट े ; परं तु महाराजां नी ती घे त ी नाही.3 ा उभयतां ा करारात आणखी एक
क म असे होते णतात की, कनाटकात ा जो िवजापू रकरां चा ां त
ि वाजीमहाराज ह गत करती ात ा काही ा सरकारास ां नी अ ा अटीवर
सोडून ावा की, अ ु करीम या ा अिद ाही ा रा कारभाराव न दू र
क न आक ा यास ा ा जागी नेमावे .4
ा माणे मुब क व भ म तोफखाना िमळवू न महाराज कनाटकाकडे
जावयास िनघा े . वाटे त पिह ् याने तुंगभ ातीरी करनाळे कडपे णू न एक सं थान
आहे . तेथी सं थािनकाने5 पाच ाख होन खं डणी महाराजां स दे ाचे कबू के े
ाव न ां ा ां तास काही एक उप व न करता ां नी पु ढे याण के े ा
हरापासून सुमारे पं चवीस मै ां वर िनवृ ीसंगम ागतो. ावर ान क न
कृ ानदी उत न महाराज प ीकडे गे े आिण पायदळ सै कड ा ा वाटे ने पु ढे
रवाना क न ते त: काही घोडे ारां सह, पू वस ी ै म ् ि काजु नाचे दे वा य6
आहे . ा ा द नास गे े अंतरपु रीवर सव फौज ठे वू न ते थो ा ा ोकां िन ी
गंगा ानास गे े तेथ ् या पवताचा दे खावा व वन ी अ ु म असून कृ ानदीचे
पा घाट उत न पू वसमु ाकडे चा े आहे ते रमणीय व परमपू थान
पा न महाराज अगदी त ् ीन झा े हा दु सरा कै ासच आहे असा ां स भास झा ा
ते दे वद नास गे े असता तेथे ां ा ठायी असा काही िव ण भ भाव ि त
झा ा की, ा दे व थानास आप ् या दे हाचे अपण क न जीिवत साथक करावे असे
ां ा मनाने घे त े आिण ा आवे ा ा झट ासर ी त वार उपसून ते आप े
ि रकम दे वास अपण करावयास िस झा े ; परं तु हा आवे अनावर होऊन
ां ा अंगी भवानी संचार ी व बो ी की, ‘तु ा असे के ् याने मो ा होणे
नाही तु ा हाताने अ ािप उदं ड कत ता होणे आहे धम- र णासाठी तू िनमाण
झा ा आहे स, या व असे साहस क नको!’ महाराज सावध झा ् यावर ां ना
जवळ ा ोकां नी भवानीची ही आ ा िनवे दन के ी ती ऐकून ां नी अ ा कारे
आ य कर ाचा िवचार रिहत के ा; परं तु अ ा पू व रमणीय थानी रा न
तप ाची वृ ी धारण करावी व आमरण तप चरण क न े ष जीिवत घा वावे
अ ी इ ा ां स झा ी. मग कारभारी व सरदार ोकां स ते णा े की, ‘आमचे सव
मनोरथ ीजगदं बे ा सादाने पू ण झा े आहे आता संसारापासून िनवृ होऊन
अ ा पिव थानी राहावे व उर े े आयु मो साधनात घा वावे असे आम ा
मनाने पू णपणे घे त े आहे . तरी तु ी ही मोहीम येथेच पु री क न रा ास परत
जावे व मा ा पु ास गादीवर बसवू न ा ा नावे रा कारभार चा वावा!’ हे ऐकून
जवळ ा ोकां स मोठे संकट पड े . ां नी ां ची अनेक कारे समजू त घा ाचा
य के ा व भवानी ा आ े माणे वतन कर ातच जीिवतसाथक आहे असे ां स
ट े ; परं तु ाचा काही एक उपयोग झा ा नाही ां नी तप ीवे धारण क न
सवाग भ चिचत के े ते एकसारखे ानम होऊन बसू ाग े एखा ा
परमहं सासारखे ां चे दे हभान न होऊन ते ई वरिचं तनात सव काळ घा वू ाग े
ही ां ची वृ ी झा े ी पा न ां ा पदर ा ोकां स मोठी िचं ता पड ी
महाराजां सभोवती अहिन पहारा ठे वू न ते काय करतात ते ते पा ाग े . ान
िवसजन क न ते अंमळ दे हभानावर आ े णजे ां ा ी रघु नाथपं ताने बो ावे .
धम ा ाती अनेक वचनां ा आधाराने ां स असे िस क न दाखवावे की, ा
वृ ीचा अव ं ब करणे ि यास उिचत न े ही अ ी िवर ाव था ां ा ठायी नऊ
िदवस रािह ी.1 मग रघु नाथपं ता ा समयोिचत बोधाने ां स हा असा जीिवत य
करणे नीट न वाटू न ते पु ढी मास ाग े ा दे व थानी ां नी एक ा णां स
भोजन घा ू न दानधम अतोनात के ा तेथे एक उ म घाट बां धून ाचे नाव ीगंगे
असे ठे व े तप ीजनां स तप चरण कर ासाठी अनेक गुहा तयार करिव ् या व
धम ाळा व मठही बां ध े ा माणे आणखी आठ -दहा िदवस ा थळी मु ाम
क न ां नी पु ढे याण के े
1) ा मु ाखती ा वे ळी महाराज कुतुब हास असे बो े णतात की, अिद हा आिण तु ी म ा मदत
करा तर मी तु ां स सव िहं दु थान िजंकून दे ई न.
2) ा वे ळी कुतुब हाने महाराजां स दहा ाख होन रोख व ि वाय कां ही जवाहीर िद े होते असे उ ् कीज
णतो. पाच ाख होन िद े होते असे रायरी ा बखरीत ि िह े आहे . ो. सरकार णतात की, कुतुब हाने
महाराजां ा ारीखचासाठी दररोज तीन हजार होन णजे दरमहा साडे चार ाख पये दे ऊ के े होते.
3) ो. सरकार णतात की, कुतुब हाने आप ा सर र िमझा महं मद अमीन यां स बरोबर आप े पाच हजार
ोक दे ऊन महाराजां ा मदतीस िद े .
4) ि िद. ावे ळी आणखी असे एक कराराचे क म ठर े की, कुतुब हाने महाराजां स ितवष एक ाख होन
खं डणी दे त राहावे , णजे मोग ां ी ढ ाचा सं ग आ ा असता महाराजां नी ां स ागे ते साहा करावे .
5) ाचे नाव आनंदराव दे मुख असे होते. उ ् कीज.
6) ाचे नाव ां ट डफ व उ ् कीज पवतम् असे दे तात व सभासद ै ् य पवत असे दे तो. हे दि ण िहं दु थानात े
अित ाचीन दे वा य आहे . या िठकाणी कृ ा नदी सातआठ े हात खो खो यातून वाहते. ा खो यातून
हजार-बारा े हात उं च चढाव आहे , तेथे एका िनिबड व िनजन अर ा ा म भागी हे दे वा य आहे . ा
थ ासभोवार हान टे क ा आहे त आिण दे वा या ा सभोवार चौदा-पंध रा हात उं च व भ म िभं तीचे
आवार आहे . ा आवाराची ां बी सु मारे साडे चार े हात व ं दी सु मारे साडे तीन े हात आहे . ा आवारा ा
िभंं ती ं द असू न ा कर ा रं गा ा दगडा ा आहे त. हे सगळे दगड चौरस असू न सार ा आकारमानाचे
आहे त आिण ां वर ह ी, घोडे , वाघ, पारधी, यो े , योगी इ ािदकां ा आकृ ा कोर ् या असू न आणखी
पुराणां तरी ा िक ेक सं गां ची िच े कोर ी आहे त. ा आवारा ा म भागी दे वा य आहे . ते चौरस आहे .
या ा िभं ती व छ र ही िवजयनगर ा कृ दे व राजाने िपतळे ा प ाने मढिव ी आहे त. येथून खा ी
कृ े ा पा ापयत घाट बां धू न काढ ा आहे
1) उ ् कीजकृत ैसूरचा इितहास पाहा.
इकडे ां चे पायदळ ं कटरमणिगरी ा खं डीने उत न कनाटकात गे े होते
ास गाठून अवजड सामानासह ह ा ह ा मज ा करीत यावयास सां गून
महाराजां नी काही मावळे व घोडदळ यां सह पु ढे कूच के े ते म ास हरापासून सात
मै ां वरी एका गावी सन 1677 सा ी मे मिह ा ा पिह ् या आठव ात पोहोचू न
तेथे थोडे िदवस मु ाम के ा महाराजां नी म ास येथी इं ज ापा यां ना ता 14 मे
रोजी एक प पाठवू न ां ाकडे काही औषधी िजनसां ची मागणी के ी. ते ा ा
ापा यां नी अदमासे साठ होन िकंमतीचा मा व काही उं ची कापड महाराजां स
नजर के े . ा नजरा ां ब आभार द न प ां ना मे ा पं चवीस तारखे ा
पाठवू न आणखी तसाच मा आपणां स िकंमत घे ऊन दे ािवषयी कळिव े .
ाव न इं ज ापा यां नी ां स आणखी काही मा नजर के ा ाची िकंमत 52
होन होती असे णतात ा माणे उभयप ी ेहभाव गट झा ा असताही
महाराजां ा ोकां नी पु ढे काही िदवसां नी ं कोंजीराजां ा ता ाती ां तात ितमरी
येथे इं जां ची एक वखार होती ती ु ट ी. येथून पु ढे कूच क न महाराज
कनाटकाती िक े क हान-मोठया सरदारां ा ता ात े ां त रघु नाथपं ता ा
कार थाना ा योगाने काबीज करीत चा े . ां ना ां ा ी यु संग कर ाची
पाळी आ ी नाही. चं दीचा1 मोठा भ म िक ् ा ां ा हाती असाच िबनबोभाट
आ ा. ां नी ा िक ् ् यापा ी येऊन ास मोचबंदी क न वे ढा िद ा. हे ठाणे
िवजापू रकरां ा ता ात े असून अंबरनाथाचे 2 पु पखान व नासरखान ां ा
हवा ी होते. ां ा ी रघु नाथपं ताने पू व च राजकारण क न ठे व े होते या व हा
िक ् ा ह गत ावयास मुळीच पं चाईत पड ी नाही.3 महाराजां नी िक ् ् यां स
मोच ावताच सदरी िक ् ् ◌े दारां नी िक ् ् याचे दरवाजे खु े क न
महाराजां ा ोकां स आत घे त े आिण िक ् ा ां ा ाधीन के ा. हा िक ् ा
हाती आ ् यावर ाचा हवा ा ां नी रामजी न गे नावा ा एका अ ं त इमानी
मावळे सरदारां स िद ा ितमाजी के व यास ाचा सबनीस नेम े व ाजी साळवी
यास कारखाननीस के े . ा िक ् ् याची एकंदर व था ांं नी महारा ाती
आप ् या िक ् ् यां सारखीच के ी. ा वे ळी मदु रा येथे एक जे सुइटपं थाचा पा ी
होता ाचा े ख आहे की, ि वाजीमहाराजां नी ा िक ् ् यास नवीन तटबंदी क न
सभोवता ी मोठा खं दक खण ा, िक ् ् यावर मोठमोठे बु ज रचू न मा या ा
नवीन जागा के ् या हे सगळे बां धकाम ां नी इतके उ म करिव े की, युरोपात ् या
मोठमो ा कु कारािगरां ना ते पा न खा ी मान घा ावी ागे . ा ठा ा ा
आसपासचा सगळा ां त काबीज क न ावर िव िपळदे व गोराडकर1 यास
ां नी सुभेदार नेम े व ास रा ाती जमाबंदीची प त ितकडे सु करावयास
सां िगत े . पखान व नासरखान यां स काही नेमणू क क न दे ऊन संतु के े
ा मोिहमेत पिह ् यापिह ् याने महाराजां नी असा बहाणा के ा होता की, आपण
गोवळकों ा ा कुतुब हा ा तफ ही ारी करीत आहे त. हा बहाणा कर ाचे
कारण अथात असे होते की, ां ना ा सरकाराकडून पु ळ साहा झा े होते
व आणखी हो ाची आ ा होती; परं तु पु ढे वकरच हा बहाणा टाकून ते नवीन
काबीज के े ् या ठा ां वर आप े ोक ठे वू न आप ् या नावानेच ां ची व था
क ाग े . हा कार कुतुब हा ा कळ ा ते ा ाचे डोळे साफ उघडून ाने
ां स आणखी मदत कर ाचे बंद के े . ा माणे ारीखचास ागणारी र म
िमळ ाची अडचण पडू ाग ी ते ा महाराजां नी ू ट क न िमळिव ास सु वात
के ी. ही अ ी ां नी ा ां तात धामधू म आरं िभ ी ते ा ितकडी ोकां ची क ी
गडबड उडून गे ी होती हे म ास ा इं ज ापा यां नी ि न ठे व े आहे . ाचा
आ य असा : ‘ि वाजीमहाराज िवडदे ात ि र े हे वतमान चोहोकडे पसर े
ते ा सव ोक पराका े चे घाब न गे े . तो मोठा भयंकर पु ष असून ाने प चम
िकना यावरी ां तचे ां त ु टू न जाळू न उद् के े व यवनपाद हां स ाही ाही
क न सोड े अ ी ां ची ाती चोहोकडे पसर ी होती. या व ा ोकां स
ां ची फारच दह त वाटू ाग ी. आप ी आता धडगत क ी ागते याचा ा ा
ा ा िवचार पड ा. ि वाजीमहाराजां ना कोठे आहे व कोणावर ह ् ा के ा
असता खिचत ाभ ावयाचा हे काही दै वी ी ा योगाने कळत असून ते
जाती ितकडे ास हटकून य ा ावयाचे , असा ा ोकां चा समज होऊन
गे ा होता.’
1) ि विद जयकार याचे उपनाव ग ड असे दे तो.
2) िचटणीस ि म ् ी असे ा ां ताचे नाव दे तो. सभासद ि वादी असे नाव दे तो; पण ि वादी हा एक मोठा
िक ् ा ि नोमा ी ां तात होता. काही बखरीत व जे ां ा काव ीत या िक ् ् याचे नाव ि पाटी असे िद े
आहे .
चं दी सर के ् यावर तेथून कूच क न महाराज ि नम ् ी2 ां तात गे े ा ां ताचा
ताबा े रखाननामक एका पाच हजारी सरदाराकडे होता हा अथात िवजापू रकरां चा
अंिकत होता महाराज आप ् या ां तात ि र े असे पा न तो सरदार आप ् या
ोकां िन ी ां ावर चा ू न आ ा. ा ा ी महाराजां ा ोकां नी सामना क न
ा ा व ा ा सै ा ा चोहोकडून गराडा घात ा. ा यु ात तो सरदार पराभव
पावू न तो ां त महाराजां ा हाती आ ा. ा िवजयात ां स पु ळ व ह ी-घोडे
िमळा े .
ा ां तात वे ू र, ि वादी, आण वगैरे िक ् े होते. ां वरचे अिधकारी महाराजां स
सामोपचाराने व होईनात. या व महाराजां चे पायदळ सै मागा न कूच क न
येत होते. ाने वे ू र ा1 िक ् ् यास स 1677 ा मे मिह ात वे ढा घात ा हा
िक ् ा मोठा बळकट असून ा ा सभोवती खं दक होता. ाची ं दी मोठी होती,
इतकी की, ात मोठमो ा सुसरी असत. ा िक ् ् याचा तट इतका ं द होता की,
ा ा फां जीव न दोन गा ा एकदम जात ा िक ् ् या ा वे ाचे काम नरहरी
ब ् ाळ याने मो ा नेटाने व ारीने चा िव े . ा िक ् ् या ा दोन बाजूं स दोन
टे क ा हो ा ां स ाने साजरा व गोजरा अ ी नावे दे ऊन ावर मोच चढिव े व
तोफा ावू न मु िक ् ् यावर जोराचा मारा चा िव ा. ा भिडमारापु ढे
िक ् ् यावर ा ोकां चा िनभाव न ागून ां नी तो मरा ां ा ाधीन के ा.2
1) ा िक ् ् याची वे ् ू र व ये ् ू र अ ी नावे इतर िद े ी आढळतात.
2) मुस मान बखरकार णतात की, ा िक ् ् याचा हवा दार अबदु खान याने महाराजां कडू न प ास हजार
होन ाच घे ऊन तो ां ा ाधीन के ा. जे ां ा काव ीव न असे िदसते की, ते वे ाचे काम चौदा
मिहने चा े असू न े वटी तो रघु नाथपंत व आनंदराव यां नी सर के ा. सट जॉज येथी इं ज ापा यां ा
े ं े े ी ेि े ि े ि े ी ो ं ी
 े खाव न असे कळते की, अबदु खानाने िक ् ा ढववे िततके िदवस ढवू न े वटी तो मरा ा ा हाती
गे ् यावाचून राहात नाही असे पा न ां ाकडू न तीस हजार होन ाच घे ऊन तो ां ा ाधीन के ा.
ाच वे ळी आण व ि वादी ा िक ् ् यां स महाराजां ा ोकां नी वे ढा घात ा हे
िक ् े ां ा हाती ऑ ोबर मिह ात आ े . ि वादी येथे े रखान त: जाऊन
रािह ा असून तो िक ् ा ाने थोडे िदवस ढिव ा; परं तु मरा ां ा मारापु ढे
िनभाव न ागून तो आप ् या ोकािन ी रा ी ा वे ळी िक ् ् यां तून िनसटू न पळू
ाग ा ते ा मरा ां नी ाचा पाठ ाग क न ा ा ोकां चा स ा उडिव ा
आिण े वटी हा खान ं भर घोडे ारां िन ी जे मतेम ां ा हातून सुटून भवनिगरी
येथे जाऊन राही ा इतके झा े तरी सदरी िक ् ा महाराजां ा हाती ाग ीच
आ ा नाही ा खाना ा सास याने आप ् या बाकी ा ोकां िन ी हा िक ् ा
आणखी काही िदवस ढिव ा. हे वे ाचे काम आप ् या दोघा मुस मान सरदारां स
सां गून महाराज त: आप े घोडदळ घे ऊन े रखानास पु रा कर ाक रता
भवनिगरीकडे गे े . येथे म ास ा इं ज ापा यां नी ां ाकडे आप ा ने ू र
राम ा नावाचा वकी पाठवू न म ासेजवळ असताना महाराजां नी मािगत े ् या
िजनसा पाव ा के ् या असे णतात. ां नी कावे री नदी ा तीरी आरं दीनजीक
ि वादी येथे आप ् या घोडदळाचा तळ दे ऊन तेथे पावसा ामुळे मु ाम के ा.
येथे असता मदु रा ां ता ा राजाचा वकी महाराजां कडे आ ा. ा राजाकडे ां नी
आप ् या ारीखचासाठी एक कोटी पयां ची मागणी के ी होती. हा राजा
ं कोजीचा दो होता. ा ापा ी एवढी मागणी कर ाचे कारण असे की, ाची
दौ त फार मोठी होती हे ां स ठाऊक होते. ा ा विक ाने महाराजां स असे
सां िगत े की, ‘आम ा ध ाचा काही मु ू ख ै सूर ा नायकाने व काही मु ू ख
ं कोजीराजे यां नी बळकाव ा आहे . हा मु ू ख आम ा ध ास परत घे ऊन ा
तर ते आप ् या खचासाठी सात ाख पये दे ती .’ इकडे सदरी राजा
ि चनाप ् ी येथे राहत होता तो आप ् या कुटुं बासह मदु रा येथे येऊन बंदोब ाने
रािह ा. महाराजां नी ा ा विक ाबरोबर रघु नाथपं तास पाठवू न ा ाकडून
ावया ा खं डणीची र म ठरिव ी ाने सात ाख होन ावयाचे ठ न दीड
ाख होन ता ाळ िद े ते ा अथात ा ा ां तास ां नी उप व िद ा नाही
सदरी िठकाणी छावणीस असता महाराजां नी ं कोजीराजास असा िनरोप
पाठिव ा की, ‘तुम ा-आम ाम े सामोपचाराचे बो णे कर ाक रता
तुम ाकडी कारभारी गोिवं दभट गोसावी, काकाजीपं त व िनळोनाईक1 यां स
आम ाकडे पाठवू न ावे , ‘ ाव न ं कोजीराजां नी ा गृह थां स महाराजां कडे
रवाना के े . ां जपा ी महाराजां नी असे बो णे के े की, ‘थोर े महाराज यां नी
कै ासवास के ा ास आज तेरा वष झा ी महाराजां ची सव दौ त रघु नाथपं ताने
ं कोजीराजा ा ाधीन क न ां स स ाधी के े ; परं तु ते िपतृधन आहे .
आमचा ां त अधा वाटा आहे ा वा ाचा उपभोग ां नीच आजपयत घे त ा हा
आमचा वाटा आ ी ां ाकडे यापू व च मािगत ा पािहजे होता; परं तु आ ी दू र
अस ् यामुळे आ ां स आज िदनपावे तो तसे कर ास सवड िमळा ी नाही. ते
महाराजां चे पु आहे त, दौ तीचे मा कच आहे त. ते खाती तोपावे तो खावोत,
आ ां स फावे ा वे ळी आप ा भाग मागून घे ऊ, असा िवचार क न आ ी आज
तेरा वष सबुरी के ी. पु ढे काही राजकारणा ा िनिम ाने कुतुब हा ा भेटीस आ ो
व तेथून कनाटकात यावे से वाट ् याव न इकडे आ ो आहो. इकडे कोणकोणते
ां त आ ी आतापयत काबीज के े हे ां स मह ू र आहे च, तर आता आमचा अधा
िह ा आ ां स िबनत ार ावा असा ां चा मनसोबा आहे िकंवा कसे ते ां नी
वकर कळवावे ां चा आमचा क ह ोकां नी पाहावा, मग चौघां नी ां स सां गावे व
ां नी रीतीवर येऊन िह ा ावा व ां ा आम ां त िवनाकारण िवतु ावे , हे
यो नाही. तीथ प कै ासवासी झा ् यामागे ते व आ ी एका र ाचे भाऊ,
एको ाने वागू, एकमेकां ा सुख-दु :खाचे िवभागी होऊ, थ क ह माजिव ् याने
कोणाचे कधीही बरे होणे नाही!’ असे ां स सां गून ां ाबरोबर आप े काही
कारभारी दे ऊन ास महाराजां नी ं कोजीराजाकडे पाठवू न िद े . ां नी
ं कोजीराजाकडे जाऊन ां स महाराजां चा सव मनोदय कळिव ा.
1) ि विद जयकार रं गोनाईक व ितमाजीनाईक यां ची नावे आणखी दे तो.
ं कोजीराजां ा मस तगाराने ां ना ा वे ळी असा स ् ा िद ा होता की,
‘ि वाजीमहाराज िह ा मागत आहे त तो ां स गुपचू प दे ऊ नका. तु ी मद आहा
ां ा ी यु कर ास िस ा.’ महाराजां ी ढाई कर ास ां ना आणखी
मदु रे ा व ै सूर ा राजां नी भर दे ऊन आपण मदत करतो असे सां िगत े होते.
णू न ां नी महाराजां ा सदरी िनरोपाचा काही एक िवचार न करता ां ा
कारकुनां स मुळीच काही जबाब िद ा नाही ते ा ते माघारी महाराजां कडे गे े .
ं कोजीराजां नी ढाईचा घाट घा ू न काही तयारीही के ी; परं तु ा राजां नी मदत
दे ाचे अिभवचन िद े होते, ां नी आय ा वे ळी नाही ट ् याव न ां चा
िन पाय झा ा. ां ना एक ा ा महाराजां ी समर संग कर ाचे साम न ते.
असे सां गतात की, मदु रे ा नायकां ी रघु नाथपं ताने कार थान के ् यामुळे ाने
ं कोजीराजाचा प असा ऐन संगी सोड ा. ही अ ी ं कोजींची िनरा ा
झा ् यावर ते महाराजां ा भेटीस दोन हजार ोकां िन ी आ े 1
महाराजां नी ं कोजीराजां ची मो ा े माने भेट घे ऊन ां ची बडदा उ म कारे
ठे व ी 2 ं कोजीराजां बरोबर हाजीराजां ा नाटक ाळां चे दु सरे ितघे पु
िभवजीराजे , तापजीराजे व रायभानराजे हे महाराजां ा भेटीस आ े होते ां चाही
यथोिचत आदरमान ां नी के ा. ां स कोण ाही गो ीचे उणे पडू नये व ां नी काही
सां िगत े असता कारकून मंडळींनी ते ता ाळ ऐकावे अ ी ां स ताकीद दे ऊन
ठे व ी ं कोजीराजे महाराजां चा पा णचार घे त पं धरा-वीस िदवस छावणीत रािह े ;
परं तु ते आपण होऊन विड ां ा दौ ती ा वाटणीसंबंधाने एव ा अवका ात
काही एक बो त ना ते ा आपणच ां ा ी बो ावे असे मनात आणू न महाराजां नी
ां ना एकां ती बो ाव े व पु ढी माणे बोध के ा :
‘तु ी आ ी बंधू. थोर े महाराज िनवत ् यास आज तेरा वष झा ी. ां ा
मागे सव दौ तीचा उपभोग तु ीच एक ां नी घे त ा. विड ोपािजत दौ तीचे आ ी
उभयता िवभागी. तु ी आ ां स काही एक न कळिवता आप ् या मनास येई त ी
दौ तीची विहवाट के ी. आ ी िवभाग मागतो आहो तो तु ी परा माने
संपािद े ् या दौ तीचा न े . तु ां स ई वराने नवीन दौ त संपादावयाचे साम व
बु ी ावी आिण आ ी ती पाहावी, अ ी आमची फार इ ा आहे ; परं तु विड ां ा
जोडीची व था आम ा िवचाराि वाय करणे तु ां स िविहत नाही. काय काय
दौ त आहे ितचे कागदप वगैरे असती ते आ ां स दाखवा. तु ी आ ी समजू न
चा ू . तु ां स जड पडे तेथे आ ी तु ां स अव य मदत क . तु ी मनात
कोण ाही कारचा िकंतु ठे वू नये!’ असे महाराजां नी ां स अनेक कारे समजावू न
सां िगत े ास ं कोजीराजे नुसते ं ं णा े ; परं तु ां ा ण ास ां नी काही
एक जबाब िद ा नाही
नंतर पु न: पु न: संगिव े षी महाराज ां ा ी ा करणी बो ू न ां ा मनात तरी
काय आहे ते समजू न घे ाचा य करीत; पण ं कोजीराजे पु रे मौन ध न रािह े .
ां नी आप ् या मनात ा भाव ां स िकंवा दु स या कोणास य ं िचतही कळू िद ा
नाही. जवळचे कारभारी व सरदार यां सही ा करणी ां ची समजू त घा ावयास
महाराजां नी सां िगत े ; परं तु काही एक उपयोग झा ा नाही. ं कोजीराजां नी ा
कारभा यां पा ी असे मा उ ार काढ े णतात की, ‘महाराजां नी काबीज के े ् या
मु खाचा अधा िह ा ावा णजे इकडी आम ा ता ात ् या मु खाचा अधा
िह ा आ ी दे ास कबू होतो.’
1) रायरी ा बखरीत असे आहे की, महाराजां नी ंकोजीराजां स थमत: असा िनरोप पाठिव ा होता की,
‘आमची तुमची भे ट आज पु ळ वष मुळीच झा े ी नाही. ती ावी णून आ ी इत ा दू र आ ो आहो. तरी
आ ां स भे ट दे ऊन आनंिदत करावे !’ ाव न ंकोजीराजे आप ् या फौजेसह ां ा भे टीस आ े . दोघा
बंधूं ची भे ट महादे वा ा दे वळात होऊन ां नी एका ताटात भोजन के े .
2) ो. सरकार णतात की, ंकोजीराजे आप ् या मु ाखतीस येत आहे त असे ऐकून महाराज आप ् या
मु ामाव न िक ेक मै ां ना सामोरे गे े .
ा ां ा ण ास महाराजां चा जबाब अथात असा होता की, आम ा ता ात ा
मु ू ख ब तेक नवा संपािद ा आहे ; परं तु तुम ा हाती अस े ा सगळा मु ू ख
आम ा तीथ पां ा कमाईचा आहे . ां त तु ी काही एक भर घात े ी नाही ते ा
विड ां ा ा दौ तीचा अधा िह ा आ ां स िहं दु ा ा माणे िमळणे रा आहे .1
ा माणे पं धरावीस िदवसपयत ं कोजीराजां चे मन वळिव ाचा य महाराजां नी
के ा; परं तु तो सगळा थ गे ा. हा ां चा असा ह ा ह पा न महाराजां स राग
आ ा आिण ास कैद क न दौ तीचा अधा िह ा बळजबरीने ावा असे एक
वे ळ ां ा मनात आ े ; परं तु ां नी पु न: असा पो िवचार के ा की, हे आप े
धाकटे बंधू आहे त ां ा ी असे कठोरपणाचे वतन करणे यो न े असे करणे
आप ् या इ तीस ोभणार नाही सामोपचाराने हे वठणीस येतात िकंवा कसे ते
पाहावे . ं कोजीराजे आप ् या ण ा माणे वाग ास कबू नाहीत असे पा न
ां नी ास आप ् या गोटातून जा ास िनरोप िद ा व ां स तंजावरपयत2
पोहोचिव ास हं बीरराव मोिहते, पाजी भोस े , मानिसंग मोरे व आ ाजी रं गनाथ
केळकर यां स बरोबर िद े .3
तंजावरास सुख प पोहोच ् यावर ं कोजीराजां नी बरोबर आ े ् या ोकां ची
व ेभूषणे दे ऊन संभावना के ी व ां स परत रवाना के े ानंतर पु न: एक वे ळी
महाराजां नी ां स आप ् या कारकुनाकडून असा िनरोप पाठिव ा की, ‘तंजावर
ां ताचा अधा भाग व दु सरे िक ् े आ ां स आमचा अधा भाग णू न ावे .
एव ानेच आमचे समाधान होई . तु ी आ ी पर रां ी स ो ाने राहावे हे
उ म. गृहक ह वाढिव ात उभयतां चे नुकसान आहे . असे के ् याने क मा
भोगावे ागती . पू व कौरव-पां डव यां स कसे े सोसावे ाग े ते ानी आणा व
थ क ह वाढवू नका. आजपयत आमचा वाटा तु ी खा ् ा तो खा ् ा. यापु ढे
तरी ाचा अिभ ाषा ध नका! वाटा काही सुटणार नाही तु ां स तो ावा ागे .
तु ी िवचाराने वागून ा गो ीस कबू ा , तर कमी-जा ीचा िवचार अव य
होई .’ ं कोजीराजां ा पदर ा काही यवनां नी ां स अ ी मस त िद ी की,
‘ि वाजीराजे वडी बंधू खरे ; परं तु ां नी तुमचे धनी जे अिद हा ां ा ी बंड
के े आहे . ां नी सरकारचा पु ळ मु ू ख काबीज के ा आहे . या बंडखोरपणामुळे
तुम ा विड ां स पु ळ दु :ख सोसावे ाग े होते. एकदा तर ां ा िजवावरचा
संग आ ा होता. तु ी नेहमी आप ् या विड ां ा तं ाने वागत राही ा णू न
अिद हाने ां ा प चात ां ची दौ त तुम ाकडे रा िद ी, नाही तर ाने ती
खा सा के ी असती. त ा जी दौ त अिद हा ा िन ळ कृपे ने कायम रािह ी
आहे , ितचा िह ा ा बंडखोरास तु ी काय णू न ावा 1 दु सरे असे की, ही केवळ
चाकरीब िमळा े ी दौ त आहे . तु ी अिद हाची ताबेदारी करता णू न
तु ां स ही िमळा ी आहे . तीत ा बंडखोराचा संबंध काय?’ ा मस ती माणे ां नी
िनरोप घे ऊन येणारां स जबाब िद ा आिण असे सां िगत े की, ‘विड ां चे वे ळचे ह ी-
घोडे , जवाहीर वगैरे जे काही असे ाचा वाटा मागणे अस ् यास रघु नाथपं त
कागदोप ी काही या ा असती ा समजावती व जे वढा ऐवज अंगी ावती
तेव ाचा िह ा ावयास आ ी राजी आहोत. रघु नाथपं त वडी आहे त. ते उिचत
िदसे ते करती . विड ां स वाकडा जबाब ावयाचा न ता णू न इतके िदवस
आ ी काहीएक बो ो नाही!’ ा माणे िन ून जबाब दे ऊन ं कोजीराजां नी
आ े ् या कारकुनास व ाभरणे दे ऊन रवाना के े
1) म ास व सट जॉज येथी इं ज ापा यां चे ा करणी जे े ख आहे त ां व न असे िदसते की, महाराजां नी
हाजीराजां ा तीन-चतुथा दौ ती ा ह सां िगत ा व ंकोजींना ा दौ तीचा एकच चतुथा घे ऊन
थ राहावयास सां िगत े .
2) चंदावर व चंजावर अ ी नावे इतर आढळतात.
3) ो. सरकार णतात की, ंकोजीराजे महाराजां ची मागणी मा करीनात ते ा ां नी ां चा कठोर ां नी
िनषेध के ा, णून ते रा ी पाच घोडे ारां सह तंजावरास पळू न गे े . ही अ ी मस त ां ना ां ा
कारभा यां नी िद ी णून महाराजां नी ां स काही िदवस कैदे त ठे वू न मग ां ना े ापागोटे दे ऊन तंजावरास
रवाना के े . सभासद णतो की, ंकोजीराजे महाराजां ा गोटातून िभऊन पळू न गे े . ाव न महाराजां नी
िद िगरी दि त क न ट े की, ‘आ ी काही ां ना अटकेत ठे वणार न तो. आमचा ौिकक िदगंती
पसर ा आहे . आमचा विड ां ा दौ तीचा िह ा राखावा णून आ ी ां ाकडे तो मागत होतो. तो ां ना
ावयाचा नाही तर ां ावर आ ी जु ू म करीत नाही. ां नी असे पळू न जावयाचे न ते. ते अजून हान
आहे त. ां नी हे मु ासारखे वतन के े आहे .’ मग ां ाबरोबर आ े ् या कारकुनां स व ा ं कार वगैरे दे ऊन
गौरिव े व आप ् या ध ाकडे जावयास िनरोप िद ा. जे ां ा काव ीत व े डगावकरां ा बखरीतही
ंकोजी पळू न गे ् याचाच उ ् े ख आहे .
असे सां गतात की, ा समयी ं कोजीराजां नी अिद हास प पाठवू न कळिव े
की, ‘विड बंधू दौ तीचा वाटा मागत आहे त. ही दौ त चाकरीची आहे आ ी ितचा
वाटा ावा की काय ते कळवावे . ावर बाद हाचा असा जबाब आ ा की,
‘ हाजीराजां नी ा सरकारची नेकीने चाकरी के ी णू न इकडून ां स
जहािगरीब वं परं परे ची सनद िमळा ी. हा मु ा ानात आणू न ि वाजीराजे
िह ा मागत आहे त. ते हरामखोर झा े तरी ां स िवचारणार आ ी खबरदार
आहोत. तु ी गृहक ह क न सरकारात दु मनी आणता याचे कारण काय? वाटा न
ावा असे आ ी तु ा ा ि न कळव े असता ते आम ा अंम ास ख े
करती व िवनाकारण ां ची आमची चु रस वाढे . ासाठी ते चाकरी ा दौ तीचा
ह मागत असती तर तो ां स अव य ावा. ते ह ् ी आम ा ी ु ाने
वागत आहे त. ते जर अ ी चाकरीची दौ त िवभागून घे ऊन आमची चाकरी
कर ास तयार होत असती तर ते ठीकच आहे . अ ाने ां चे आमचे िम तरी
होई ते वडी अस ् यामुळे दौ तीचे मा कच आहे त!’ हा असा अिद हाचा
जबाब आ ा तरी दे खी ं कोजी ा पदर ा मुस मानां नी ां चे असे कान फुंक े
की, ‘ि वाजीराजे दं डे खोर आहे त. हजरत ां स भीत आहे त. तु ी दौ तीचे
मुख ार खावं द आहात. तु ी ां ा ी ढाई करावयास माघार घे ऊ नये. हार-
जीत पाहावी. आ ी िजवं त आहे तोपयत तु ां स वाटा दे ऊ दे णार नाही. तु ां स डर
तो कस ा? ि वाजीराजे च काय आईचे दू ध ा े आहे त?’
सदरी िनिद के ् या माणे ं कोजीराजां चा जबाब आ ् यामुळे व ते यवन
सरदारां ा मस तीने आपणा ी िवरोध करावयास तयार झा े आहे त हे
कळ ् यामुळे महाराजां स फारच संताप आ ा आिण ां नी ं कोजीराजां ा
ता ाती मु खावर ारी कर ाचा बेत मनात आण ा; परं तु ां नी पु न: असा
िवचार के ा की, ां ावर ारी क न ां स जे र कर ात पु षाथ तो कोणता? ते
कसे झा े तरी आप े बंधू आहे त. विड ां ा दौ तीत असा धु माकूळ उडवू न
दे ापे ा दु सरे ां त काबीज कर ास काय कमी आहे त? ते सर क न ां वर
आप ी स ा बसिव ् याने तेवढा यवनी अंम तरी कमी के ासे होई . असे मनात
आणू न ां नी ं कोजीराजां वर ारी कर ाचा बेत रिहत के ा
ं कोजीराजे भेटून गे ् यावर महाराज ि वादी न वे ु रास आ े तेथे आप े ठाणे
बसवू न, ा ा आसपास अस े े महाराजगड, जगदे वगड, कनाटकगड वगैरे
आणखी िक ् े ां नी काबीज के े . नंतर ितकडी घाट चढू न ते हाजीराजां स
पू व अिद हाकडून िमळा े ् या जहािगरी ा ां तात आ े . ितकडी को ् हार,
बा ापू र, बग ळ, ि रटे , वासकोट वगैरे ता ु के जे पू व हाजीराजां स
जहािगरीदाख िमळा े होते ते सारे ां नी ह गत के े ां ि वाय आणखी
ितकडी बरे च कोट व िक ् े काबीज क न काही चां ग ् या टे क ां वर ां नी
आणखी नवे िक ् े बां ध े . िजकडितकडे आप ी ठाणी घात ी व ितकडी एकंदर
पाळे गारां चा फड ा उडवू न चोहोकडे थता के ी.1 ां नी सा ाबाद खं डणी
दे ाचा करार के ा ां स मा ां नी ास िद ा नाही आरणीचा कोट हाजीराजां नी
वे दोभा र नामक एका ा णा ा हवा ी के ा होता. तो अ ािप ा ा मु ां ाच
हाती होता. ा ा ा मु ां नी ि वाजीमहाराजां ना रण येऊन िक ् ् या ा चा ा
ां ा ाधीन के ् या. ही ां ची न ता पा न महाराज खू झा े व तो कोट आिण
ा ा आसपासचा तीन उ ाचा मु ू ख ां नी ां ाकडे ावू न दे ऊन ां स
आप े अंिकत के े . ा ां ताचा बंदोब नीट राहावा णू न मानिसंग मोरे व रं गनाथ
केळकर यां स काही फौजे िन ी ितकडे ठे े वून िद े . नंतर महाराज ीरं गप ण वगैरे
ां तातून खं ड ा घे त घे त गदग े वर येथे आ े . तेथी दोन कोट ां नी काबीज
के े . ा ां ताचा अिधकारी खानगौड दे साई हा िभऊन पळू न गे ा. ामुळे तो ां त
सहज ां ा हाती आ ा
ा ां तात वृ चा म नावाचे एक ाचीन ि वदे वा य होते. ा दे व थाना ा
द नास महाराज काही ोकां िन ी गे े असता तेथे तेबेनापटम येथी डच
ापा यां ा एका ितिनधीने महाराजां ची मु ाखत घे त ी. ाने रे मी व े, चं दन,
वं गा, मा िदवी नारळ, तरवारीची पाने वगैरे व ुं चा नजराणा महाराजां स िद ा.
तेथून कूच क न महाराज विनअमवाडी येथे मु ामास असता ां नी म ास येथी
इं ज ापा यां ा अ ास ता.22 स बर रोजी येणे माणे प ि िह े -
‘‘कनाटकात ् या िक े क िक ् ् यां त म ा काही इमारती बां धावया ा आहे त. तरी
तोफां साठी मोठे गाडे व सु ं गाचे काम ां ना करता येते असे ोक तुम ाजवळ
अस ् यास ते आम ाकडे पाठवू न ावे . सु ं ग ावू न दगडी कोट उडवू न दे ाचे
कसब ां ना अवगत आहे अ ा ोकां ची तर आ ां स फारच गरज आहे . अस े
वीस-पं चवीस िकंवा िनदान दहा-पाच तरी ोक आम ाकडे पाठवावे त. आ ी ां स
चां ग े वे तन दे ऊ व आम ा िक ् ् यां वर ठे वू न दे ऊ’’ या प ा ा सदरी इं ज
ापा याने असा जबाब पाठिव ा की, ‘‘आ ा ा कोण ाही प ा ा िमळू न राहता
कामा नये, णू न आप ी मागणी मा करता येत नाही.’’ येथून पु ढे कूच क न
महाराजां नी पोत नोवा हे हर ु टू न अरकाटचा दि णे कडी सगळा ां त व
उ रे कड ाही ां त ह गत के ा. ऑ ोबर ा ितस या तारखे ा महाराज
म ासेपासून दोन िदवसां ा वाटे वर गे े होते असे णतात.
1) ो. सरकार इं ज ापा यां ा े खां ा आधाराने णतात की, महाराजां नी ंकोजीराजां ा तंजावर
ां तात ारी कर ाचा बेत रिहत के ा तरी का े न नदी ा उ र भागाती हाजीराजां ा जहािगरीचा
सगळा ां त व िक ् े आिण े रखाना ा ता ात ा सगळा मु ू ख काबीज के ा.
ा माणे महाराज कनाटकाती िवजापू रकरां ा अम ात सारखा धु माकूळ उडवू न
दे त व खं ड ा बसिवत चा े असता, िद ् ीस ां चा वकी होता, ाचे कडून व
इतर हे रां कडून अ ी प े आ ी की, औरं गजे ब बाद हा मो ा फौजे िन ी दि णे त
जातीने ारी कर ा ा िवचारात आहे व ासाठी ा ा फौजे ची तयारीही चा ी
आहे . ही बातमी कळताच महाराज कनाटकातून दे ी जावयास मो ा गबगीने
िनघा े . ां नी चं दीचा िक ् ा व ा ा आसपासचा मु ू ख संताजीराजां ा ता ात
पू व िद ा होता, ाची व इतर काबीज के े ् या मु खाची व था व बंदोब नीट
राहावा णू न संताजी ा मदतीस रघु नाथपं त व हं बीरराव सेनापती यां स काही
फौजे िन ी मागे ठे व े व ै सूर ा डोंगरी दे ा ा र णास रं गो नारायण यास
काही ोकां िन ी ठे व े . ा माणे ितकडचा बंदोब ावू न महाराज बाकी ा
फौजे सह दे ी यावयास िनघा े . ा मोिहमेत रामे वरापयतचा सगळा मु ू ख
काबीज कर ाचा ां चा बेत होता; पण वर सां िगत े ् या बातमीप ां मुळे ां स
दे ी येणे ा होऊन हा संक ् प अिस रािह ा.1
ा मोिहमेत महाराजां नी वीस-बावीस ाख होन उ ाचा मु ू ख व ं भर िक ् े
काबीज के े असे णतात. ावे ळ ा म ास येथी इं ज ापा यां चा असा े ख
आहे की, ‘ि वाजीमहाराजां नी िजं जी व बे ोर ा दोन बळकट िक ् ् यां ा
आसपासचा बावीस ाख होन उ ाचा मु ू ख काबीज के ा व ा ा
बंदोब ासाठी पु ळ पायदळ व घोडदळ ठे वू न िद े . ां नी 14 मोठे े िक ् े व 72
मजबूत टे क ा काबीज के ् या. कनाटकाती ब तेक सधन ोकां कडून अपार
काढ े . ा ा ां तातून ते जात तेथे कोणते ोक सधन आहे त याची ां ना
बारीक मािहती असे इकड ा सव ीमंत ोंकां ना प े पाठवू न ां ाकडून
ारीखचासाठी णू न कजाऊ रकमां ची मागणी ते करीत िकना यावरी ां तातून
ां नी असे दोन ाख होन काढ े खु म ासे न व पाि कत येथून ां नी प ास
प ास हजार होन काढ े . े न दे ात सीझर याने ारी के ी त ी ां नी ा
मु खात ारी क न फार ा ढाया न करता मु ू ख काबीज के ा. ां नी ा
ां तातून सोने, िहरे , र े , पाचू वगैरे ा पाने िकती ने े याची गणती नाही.
 ा कारे ां नी आप ् यापु ढी रा िव ारा ा कायास ागणारे साम
उ म संपािद े .’
आता उ रे स वा िवक कार असा घड ा होता की, खानजहानबहादू र याज ी
महाराजां नी तह के ा होता तो औरं गजे बास पसंत पड ा नाही व ा सुभेदारािवषयी
ा ा मनात पु रा वहीम उ झा ा. िद े रखानाने बाद हास असे सुचिव े की,
िवजापू र सरकारचा मु कारभारी अ ु करीमखान यास आप ् या प ाकडे
घे ऊन ा सरकार ा फौजे ा मदतीने कुतुब हा ा राजधानीवर ारी करावी
णजे ि वाजीमहाराज दि णे तून ये ापू व कुतुब ाही खा सा करता येई . ही
ाची सूचना बाद हास यो वाटू न ा माणे कर ाचा कूम ाने ास िद ा व
खानजहानबहादू र यास परत बो ाव े
1) दे ी िनघू न येताना ां नी आप ् या मागे ठे व े ् या सरदारां स असे सां िगत े होते की, ां नी पाि आकोट,
म ास व म ास येथी डच व इं ज ोकां ा ठा ां वर छापे घा ू न ती ह गत करावी. च ोक ा वे ळी
पां देचरी येथे होते, ां स मा उप व दे ऊ नये, असे ां नी ां स फमािव े होते.
िद े रखानाचे व अ ु करीमखानाचे हे असे संगनमत हो ाचे कारण अथात असे
होते की, ि वाजी महाराजां चा व कुतुब हाचा मागे सां िगत ् या माणे ेहभाव ढ
झा ा याचे मोग ां स व िवजापू रकरां स फारच वै ष वाट े होते. मोग व
िवजापू रकर एक होऊन ां ची संयु सेना आप ् या रा ावर येणार आहे असे
माद ापं तास कळताच ानेही आप ् या सै ाची कडे कोट तयारी के ी. पु ढे ा
प ाचे तुंबळ यु होऊन माद ाने ुसै ाचा पु रा मोड क न ास मागे हटिव े .
ा वे ळी िवजापू रकरां ा फौजे ची तर अगदी वाताहत होऊन गे ी ां ा रास
अ ाचा पु रवठा न होऊन ोक पटापट म ाग े ि पायां स मु ािहरा न
िमळा ् यामुळे ां ात िफसाद होऊन ते चाकरी सोडून मन माने ितकडे िनघू न
गे े
अंम दारास व ब ा ब ा सरदारां सही कोणी जु मानीना. दु सरे असे झा े की,
अ ु करीमखान ा धामधु मी ा ऐन संगी आजारी पडून वकरच मरण पाव ा
ामुळे तर कोणाचा पायपोस कोणा ा पायात नाही अ ी अव था होऊन गे ी.
ते ा िद े रखानाने िवजापू र दरबाराची सु व था ावू न राची नाराजी नाही ी
कर ाचे मनात आण े . मग ाने ा दरबार ा अमीर-उमरावां त माज े ी
दु फळी मोडून मसाउदखान ा नावाचा मोठा धना जहागीरदार होता, ास
इतरां ा संमतीने अिद ाहीचा कु कारभारी नेम े हा मसाउदखान ि ी
जोहराचा जावई असून मोठा ीमान होता. याने िद े रखाना ी असा करार के ा की,
‘आपण अिद ाही रा ां त उ म बंदोब राखू न िजकडे ितकडे ां तता होई असे
क , तु ास झा े े कज वा . ि वाजीराजां ी कोण ाही कारचा संबंध ठे वणार
नाही व बेदी झा े ् या राचा मु ािहरा वगैरे दे ऊन ते कायम राही असे
क .’ यां ती े वट ी अट मा ाने बरोबर पाळ ी नाही ाने आप ् या
राती पु ळ घोडे ारां स रजा िद ी. ामुळे हे ि े दार दे ात चोहोकडे
िहं डून जे स ास दे ऊ ाग े . मोरोपं त िपं ग ाने अ ा बेकार झा े ् या पु ळ
ारां स आप ् या रात नोकरीस ठे व े
हे सगळे वतमान महाराजां स वे ळोवे ळी कळतच होते. िवजापू रकर व मोग एक
होऊन कुतुब हावर तर चा ू न गे े होते. ा माणे च ते आप ् या रा ावरही
ह ् ा करती , अ ी भीती वाटू न ते मो ा गबगीने दे ी यावयास िनघा े ते
म ास सोडून ै सूर ां तात स 1677 ा िडसबर मिह ात आ े . या ां ताचा पू व व
म भाग ां नी काबीज के ा. तेथून पु ढे कूच क न ते कोप ां तात आ े आिण
तेथ ् या िक ् ् यास ां नी वे ढा दे ऊन तो पं धरा िदवसां त सर के ा आिण ा
िक ् या ा आसपासचा सगळा ां त व े वरचा कोटही काबीज क न तेथी
पुं डपाळे गारास अंिकत क न ठे व े
ा माणे गदग, मा गुंड वगैरे ठाणी ां ा हाती आ ी. तेथे आप ी स ा कायमची
बसिव ासाठी ां नी जनादनपं त सुमंत यास थो ा फौजे िन ी मागे ठे वू न िद े .
येथून पु ढे महाराज मज -दरमज करीत मो ा वे गाने जात असता िवजापू रकरां चे
दोन सरदार सेनखान माइणा व ोदीखान हे दहा हजार ारां िन ी ां जवर चा ू न
आ े . ा सरदारां ी यु क न ां चा ां नी मोड के ा तसेच बाव ीखान पठाण
ा नावाचा आणखी एक सरदार महाराजां नी काबीज के े ् या को ् हापू र, तारळे
वगैरे ां तात उ ात करीत आहे , असे कळताच ा ावर िनळोजी काटकर1 यास
महाराजां नी पाठिव े ाने ा पठाणास तु ं बानजीक गाठून ाचा पराभव क न
ाची फौज उधळू न ाव ी
ा ढाईत ां नी ां नी परा म के ा ां स नावाजू न महाराजां नी इनामे िद ी व
िनळोजी काटकरां स भरजरी व े, सुवणपदक, मो ां चा तुरा, कडी, एक ह ी व दोन
घोडे अ ी बि से िद ी. येथून पु ढे उ रे स संपगावाकडे महाराज कूच करीत असता,
बे वाडी ा िक ् ् याची मा कीण सािव ीबाई2 दे साईण णू न एक िवधवा ी
होती. ितने महाराजां ा सै ास हिकव ास उपसग िद ा. ाव न ित ा
िक ् ् यास ां ा काही ोकां नी वे ढा िद ा
सािव ीबाईने न डगमगता िक ् ा स ावीस िदवस ढिव ा े वटी ितची अ साम ी
व दा गोळाही संप ा ते ा ितने आप ् या ोकां िन ी वे ढा घात े ् या ोकां वर
तुटून पडून ां ची बरीच खराबी के ी. ती ा ा ी सगळा िदवस मो ा आवे ाने
ढ ी; परं तु अखे रीस पराभव पावू न ती ां ा हाती ाग ी. ित ा ां नी
महाराजां पा ी आण े . ितने ां चे मोठे नुकसान क न आणखी स ावीस
िदवसपयत ां ना दाद न िद ् यामुळे ां ची बरीच फिजती झा ी, तरी ीजातीस
ि ा क नये असा ां चा िनयम अस ् याकारणाने ां नी ित ा व ेभूषणे दे ऊन
गौरिव े आिण दोन गावे इनाम क न दे ऊन सोडून िद े .3 महाराज तोरग ास
मु ाम क न राही े असता ां ना रघु नाथपं ताकडून एक प आ े . ात
ं कोजीराजां नी महाराजां ा प चात गडबड के ् याची हिककत होती. ती ऐकून
महाराजां स ाच मु ामास तळ दे ऊन राहावे ाग े . आता ं कोजीराजां नी काय
गडबड के ी ते सां ग.ू महाराज कनाटकातून दे ी यावयास िनघा े असे
ं कोजीराजां स कळताच ते ितकडी काही मुस मान सरदारां ी िम ाफ क न
ां ा साहा ाने संताजी भोस े , रघु नाथपं त व हं बीरराव सरनोबत यां जवर
फौजे िन ी चा ू न आ े .4
1) याचे उपनाव कोठे व काटे असे इतर आढळते.
2) िहचे नाव कोणी म बाई व कोणी ा बी असे दे तात.
3) तारीख-इ-ि वाजी ा यवन बखरीत असे ट े आहे की, महाराजां ा सखु जी गायकवाड नामक सरदाराने
ित ा पकडू न वाईट रीतीने वागिव ् याव न ाचे दो ी डोळे काढू न ा ा मानव ी गावी कैदे त ठे व े .
सािव ीबाई ी झा े ् या ा यु सं गासं बंध ाचा इं ज ापा यां चा 1678 सा ा फे ुवारी मिह ात ा े ख
येणे माणे आहे . ‘‘ ां नी स ा एका िक ् ् यास वे ढा घात ा आहे . ां ची ा िक ् ् या ी ज ी फिजती
उडा ी त ी मोग ां ी व िवजापूरकरां ी एव ा ढाया झा ् या ां त कधी झा ी न ती. ां नी एवढी रा े
िजंक ी ां ना ा दे साईणबाई ा इतके िदवस जेर करता आ े नाही!’’
4) रायरी ा बखरीत असे आहे की, ंकोजीराजे त: फौज घे ऊन आ े नाहीत, तर ां नी आप ा िदवाण
जग ाथपंत व इतर सरदार यां स रघु नाथपंत व सरनोबत यां जवर पाठिव े .
महाराजां ा छावणीतून पळू न आ ् यावर ां नी मदु रे ा व ै सूर ा नायकां ी
संगनमत कर ाचा य के ा; पण मदु रेचा नायक ां स सामी झा ा नाही.
ं कोजींनी या वे ळी िवजापू र सरकाराचीही मदत मािगत ी, पण ती ां ना िमळा ी
नाही. ितकडी काही पाळे गार व मुस मान जहागीरदार यां नी मा ां स ा वे ळी
साहा के े . ं कोजीराजां नी ा वे ळी त:चे दहा हजार पायदळ व चार हजार
घोडदळ िस के े असून आणखी मुस मान सरदार व पाळे गार यां चेही बरे च ोक
ां ा साहा ास आ े . ं कोजीराजे मोठी फौज घे ऊन आपणां वर ह ् ा
करावयास येत आहे त असे पा न रघु नाथपं त, संताजी भोस े व हं बीरराव यां नी
आप ी सेना ां ा ी सामना कर ासाठी तयार क न ां स बाळगोडापु रानजीक
गाठ े . रघु नाथपं ताने ां ा ी एकदम सामना न करता ां ना दोन समजु ती ा
गो ी सां गून पािह ् या; परं तु ते काही के ् या आप ा हे का सोडीनात व ां ा
प ाकडचे मुस मान सरदार तर अगदी उतावीळ होऊन हातघाईवर आ े . ते ा
अथात िन पाया व ां ना ां ा ी यु करणे ा झा े . ा यु ात
ं कोजीराजां ा प ाचा पु रा मोड झा ा.1 ा वे ळी हाजीराजां ा नाटक ाळे चे
पु तापजी व िभवजी हे पाडाव झा े . ं कोजीराजे े -दोन े ोकां सह पळत
सुट े . तेही महाराजां ा ोकां ा हाती सहज ाग े असते; परं तु ां स ध न
पाडाव के े असता आप ् या ध ाचा उपमद के ा असे होऊन आणखी
ि वाजीमहाराजां सही कदािचत वाईट वाटे असे मनात येऊन रघु नाथपं ताने ां स
जाऊ िद े . ा ढाईत ं कोजीराजां चे एक हजार घोडे व तीन सरदार ां ा हाती
ाग े असे णतात
हे वतमान महाराजां स कळ े ते ा ां नी रघु नाथपं तास ि िह े की, ‘ते आमचे
धाकटे भाऊ आहे त. ां नी पोरबु ी के ी तरी ते बंधूच आहे त ां चे र ण करणे
उिचत होय. ां चे रा बुडवू नये’ ा माणे च ं कोजीराजां सही ां नी एक प
ि िह े , ाती आ य येणे माणे होता : ‘तु ी तुरकां ा नादी ागून आम ा
ोकां ी यु के े असे कळ े . ात तुमची खराबी होऊन तापराजे व िभवजीराजे
यां स आम ा ोकां नी पकडून कैद के े व तुमचे पु ळ सरदार जखमी झा े , हे
ऐकून आम ा मनास फार वाईट वाट े तु ी आ ी भाऊ, तुमचे नुकसान ते आमचे
नुकसान व तुमचा ौिकक तो आमचा ौिकक असे आ ी समजतो. तु ी असा
अिवचार क न आप ी अपकीत िदगंत पसर ी, हे काही यो के े नाही. हे तु ी
के े ते आप ् या बु ीने के े नाही ा ोकां ा मस तीने ही गो कर ास तु ी
वृ झा ा ां स ई वरस े ने ि ा तर झा ीच आहे तुम ा मनात आम ािवषयी
भ ताच भाव उ झा ् यामुळे ही गो तुम ा हातून घड ी आहे . यवनां ची
मस त न ऐकता तु ी आम ावर सव भार टाक ा असता तर ात तुमचे िहतच
झा े असते. आता तुमची अपकीत होऊन तु ां स आमचा भाग दे णे ा होणार
आहे विड ां नी िमळव े ी दौ त चाकरीची आहे ते ा ितचा वाटा आ ां ा कसा
ावा असे तुम ा मनात आ े , हे बरोबर नाही. तु ी आ ां ा ितचा वाटा िद ् यावर
मग िवजापू र सरकार आहे आिण आ ी आहो. ते तु ां स िवचारणार नाहीत. असे
असता तु ी पोरपणा करीत आहा. यानंतर तरी विड ां नी ावू न िद े ् या
चा ी माणे वागा. स ाग सोडू नका. अनीती सोडा. िवचाराने चा ा. दु टुमदनां चा
संहार क न जाजन सुखी करा
तु ी थोर े महाराजां चे पु असून मोठे कु ीन आहा. असे असता धमाधमाचा िवचार
तुम ा मनात काहीच येत नाही; परं तु अ ाने तु ी क ी ा . आजपयत सव
दौ तीचा तु ी एक ानेच उपभोग घे त ा. आता तरी आमचा अधा वाटा आ ां स
ा. आमचा भाग आ ां स दे ऊन तु ी सुखाने राहा. तुळजापू र ा भवानीची
आ ां वर पू ण कृपा अस ् यामुळे आ ां स सदोिदत िवजयच ा ावयाचा हे
ानात ठे वू न आम ा ी यु संग कर ाचे धाडस यवन मस तगारां ा नादी
ागून करावयाचे न ते
1) उ ् कीज णतो की, ा ढाईत पिह ् याने सं ताजी भोस ् याचा मोड झा ा व ा ा सै ाने माघार घे त ी,
ते ा ां स अित ियत वाईट वाट े . समरभू मीव न मागे हट े ् या सव ोकां स रा ी ा वे ळी जमा क न
ाने असे ठरिव े की, अ ा रीतीने पराभव पावू न मागे पळू न जावे ापे ा पुन: एक वे ळ ू वर अक ात्
घा ा घा ू न मारावे िकंवा मरावे हे चां ग े . अ ाने आप ी अपकीत टळू न ािमकाय ाण िद ् याचे े य
आपणां स ा होई . हे ाचे मो ा पाचे बो णे सवास पसं त पडू न ा ा बेतास ां नी कार िद ा
आिण िदवसभर ढू न ते थक े असताही ू वर पुन: ह ् ा कर ास तयार झा े . मग ां नी थोडी ी िव ां ती
घे ऊन ंकोजीराजां ा सै ावर अक ात् घा ा घात ा. हे ां चे सै ा वे ळी िवजयानंदभरात थ िव ां ती
घे त पड े होते. या व महाराजां ा ोकां चा हा असा अविचत घा ा आ ् यामुळे ां ची अगदी गाळण झा ी व
सं ताजी ा ोकां नी ां चा पार स ा उडवू न िद ा.
दु य धनासारखी बु ी ध न िवनाकारण आप ् या ू र ोकां चा संहार करावयाचा
न ता. तु ी आप ् या सेवकां ा हातून पराभव पाव ा ामुळे तुमचा दु िकक
मा झा ा आहे . ढाई झा ी तीत जो ना झा ा तो आमचाच असे आ ी समजतो.
यापु ढे तरी अस ा कार होऊ दे ऊ नका. तु ी पु रातन माणसां चा अ े र क न
नवीन माणसां चा ोभ ध नका. विड ां ा हातची विहवाट े ी माणसे तु ी
विड ां माणे च मान ी पािहजे त. ां चा अनादर क न मनास वाटे तसे वागता
ाचे हे फळ तु ां स ा झा े आहे व यापु ढेही ते भोगावे ागे . रघु नाथपं त
आ ां कडे आ े णू न हा िबघाड झा ा असे समजू नका भाऊपणामुळे वाटा दे णे-
घे णे आहे च. ते कधी चु कावयाचे नाही. यात दु स या ा सां ग ा-ि किव ाचा काही
संबंध नाही. तु ां स तुम ा ब याचे सां िगत े ते तु ां स िवपरीत वाट े , ामुळे ा
थरास गो आ ी. जु नी माणसे विड ां ा िठकाणी मोजू न ां ाकडून काम ा
तर य पावा व तुमची दौ त वाढे , हे ानात पु रे ठे वू न काय करणे ते करा.
अरणी, बगळू र को ् हार, वासकोट, ि रटे वगैरे ता ु के आम ा हाती आ े च
आहे त. चं दावरसु ा आम ा ोकां ा ाधीन करा. नगद जडजवाहीर वगैरे जी
चीजव ू विड ां ा हातची आहे ितचा अधा वाटा आ ां स ा तु ी आम ा ी
िनमळपणाने वाग ् यास तुंगभ े प ीकडे प ाळ ां ताती आम ा ता ात ा तीन
होनां चा मु ू ख आ ी तु ां स दे ऊ हा ां त नको अस ् यास कुतुब हास सां गून
ा ाकडून तु ां स तेव ाच उ ाचा मु ू ख दे ववू . उगाच गृहक ह माजवू न
तु ी आ ी क ी ावे यात काही अथ नाही. याउपर तरी तुमचा-आमचा स ोखा
राहावा. आ ी तुमचे वडी बंधू या ना ाने जे सां गतो ते ऐका तर ात तुमचे
क ् याण होई . आम ा ी िवरोध करा तर िवनाकारण क पावा .1
ा माणे ं कोजीराजास प पाठवू न रघु नाथपं तासही असे ि न कळिव े की,
‘ ं कोजीराजां ी ाउपर क ह क न ां चा िहरमोड क नये व ां चा आब
जाई असे काही क नये ते थोर ् या महाराजां चे पु आहे त. ां नी दौ तीचा
उपभोग घे त ा तरी ां त काही गैर झा े नाही. ां ा ी होई ा रीतीचा तह
क न स करावे .’ ा अ ा आ याचा खि ता महाराजां कडून येताच
ं कोजीराजां ा मागे फौज रवाना के ी होती ितची हा चा ाने बंद के ी.
ितकडे ं कोजीराजे सदरी आ याचे प आ े ते वाचू न मो ा िवचारात पड े .
ां नी मनात असे आण े की, ‘आप ् या फौजे चा मोड होऊन ती अ िद ां स
उधळ ी. आप े ह ी, घोडे , उं ट वगैरे सव ां ा हाती ाग े . आप े ोक
पु ळ मे े . ां ची रां डापोरे आप ् यापा ी धरणे ध न बस ी आहे त. पु ळ
ि े दार आप ी पाडाव झा े ी घोडी आ ां स ा णत आहे त. जखमी झा े े
ोक अ अ करीत आहे त. ा सग ां ची समजू त घा ावी तरी क ी? वडी बंधू
तर वाटा घे त ् यावाचू न सोडणार नाहीत. एकंदर चीजव ू ची मािहती दे णारे
रघु नाथपं त ां ापा ी आहे त. आता कोणता िवचार करावा. ढाई पु न: चा वावी
तर तीत आमचे अिधकच नुकसान होऊन िवरोध मा वाढणार व सव दौ त हातची
जाणार. आ ी आरं भी िवरोध के ा तोच मूखपणा झा ा. दादासाहे बां ा भेटीस गे ो
ा समयीच ीनतेने वागून ते सां गत होते ते ऐक े असते तर आज आमची ही द ा
झा ी नसती. आमचे वडी बंधू मोठे भा ा ी आहे त. आ ी वाईट ोकां ा
नादाने ां ा ी क ह के ा हे फार वाईट झा े .
1) महाराजां ा ा प ाची अ नक रा. ब. पारसनीस यां नी इितहाससं हात िस के ी आहे .
ं कोजीराजास हा असा प चा ाप होऊन ते िचं ता झा े . ां स भोजन, यन
काही सुचेना. ते असे चार हर िवचार करीत बस े , ते ा ां ची ी दीपाबाई
 ां ाजवळ जाऊन िचं तेचे कारण िवचा ाग ी. ते ा राजे णा े ,
‘दादासाहे बां चे कामदार इकडे रािह े , ां नी पुं डपाळे गारां चा बंदोब क न
पाद ाही अम ाती िक ् े कोट काबीज के े . ां ा िन ढाया होतात; पण
ां स अपय असे कोठे े च येत नाही पाद हाकडून ां चे पा रप होईना, तेथे
आमचा पाड काय? आ ी ां ी ढू न फळ काय? ढाई झा ी तीत आमची
खराबी मा पु ळ झा ी.’ हे ऐकून ती णा ी, ‘थोर े महाराज कै ासवासी झा े
ां ा मागे तेच आपणास वडी आहे त. सो ां ा नादास ागून अपकीत मा
क न घे त ी. बंधु ात िवरोध आण ा. आता ाब खे द वाटतो. पिह ् यानेच
िवचार करावा तो के ा नाही. दादासाहे ब पु ोक अवतारी पु ष आहे त. आपण
सरळ रीतीने चा ् यास ते आप ा अनादर करणार नाहीत. आप ् या ा अ ा
वागणु कीमुळे मा ां ाकडून भीती आहे . ां ना णजे ा दौ तीची पवा आहे
असे नाही. ां नी अ ा दौ ती िकती कमिव ् या असती व आम ासारखे
दौ तदार ां ा पदरी िकती तरी असती . आपण ां ा ी िनरथक भां डता आहा
ां स रण गे ा असता तर ात काय हानी होती? वडी वाटा मागतात तो का दे ऊ
नये? आपण नवीन दौ त तर नाही ना िमळिव ी? आप ी कमाई तर ते नाही ना
मागत? ां जकडून अमयादा ती काय झा ी? आप ् या ेहात ां नी अंतर के े
नसता ां ा ी आपण िवरोध क न िवनाकारण क ह माजिव ा तो क ा ा?
रघु नाथपं त विड ां ा वे ळचे िव वासू चाकर. ते आपणां स विड ां चे िठकाणी असे
असता ां स नाराज के े . ते सव व था नीट राखते व आपणां स सुखासमाधानाने
राहता आ े असते. आपण ु ां ा नादास ागून िवनाकारण मत गमािव ी.
आता तरी सव िवरोध एकीकडे ठे वू न रघु नाथपं तास रण जावे आिण ते सां गती
तसे वागावे , णजे आपणां स ते काडीइतके संकट पडू दे णार नाहीत. आपण या वे ळी
नसता अिभमान ध न भ ाच रीतीने वागा तर नाहक फिजती मा होई
रघु नाथपं तां ची व आप ी बाचाबाची झा ी अस ् यामुळे ां ाकडे जा ास िद त
वाटत असे तर खु दादासाहे बां स रण जावे . ां ा ी अजू न तरी ीनतेने
वाग ् यास ते आप ा अव य सां भाळ करती . हे सवापरी चां ग े . ां स रण
गे ् याि वाय प रणाम नाही.’
दीपाबाईचा हा स ् ा ं कोजीराजां स यो वाटू न ां नी महाराजां ी समेट
कर ाचा िन चय के ा व तहाची क मे ठरिव ासाठी रघु नाथपं तास आप ् या
भेटीस बो ािव े . रघु नाथपं ताने ां स असा जबाब पाठिव ा की, ‘ ा करणी
महाराजां ची आ ा होई तसे आ ां स वतन करणे आहे या व ां ची परवानगी
िमळा ् यावाचू न म ा तुम ा भेटीस येववत नाही.’ मग महाराजां ची आ ा घे ऊन तो
ं कोजीराजां कडे जावयास िस झा ा आिण ाने ां स असे कळिव े की, ‘आ ी
ि वाजीमहाराजां चे सेवक व तु ी ां चे धाकटे बंधू, या व तुमची-आमची भेट होणे
ती बरोबरी ा न अिधक ना ाने ावी’ ही अट ं कोजीराजाने मा के ी. मग
भेटीचे थळ नेमून तेथे डे रे िद े आिण दोंहोकडून दोघे ह ींवर बसून डे यानजीक
आ े1 ं कोजीराजे अंबारीतून खा ी उतर ् यावर रघु नाथपं त उतर ा. ते
एकमेकां चा हात ध न डे यात गे े . तेथे दोन मसनदी करिव ् या हो ा, ां पा ी
दोघे बरोबरीने गे ् यावर रघु नाथपं त हात सोडून एकीकडे उभा रािह ा आिण
णा ा : ‘ ा मसनदीचे आ ी चाकर, िहजवर बस ास आपणच यो आहा.’
असे णू न ां स मसनदीवर बसवू न मुजरा क न तो त: पू वमयादे माणे दू र
बस ा आिण बो ा की, ‘जसे ि वाजीमहाराज तसेच तु ी म ा आहा.
तुम ाकडून िनघू न जाताना मी ट े होते की, मी तुम ा अ ासनी बस ास यो
असा चाकर आहे , हे तुम ा यास आणू न ावे णू न एवढे करावे ाग े .
वरकड चाकरां माणे मी न े , णू नच ि वाजीमहाराजां नी माझा अंगीकार के ा
आहे , तसाच तु ीही करावा. तुम ा िहतािव ाणही गे ् या वागू नये हा माझा
संक ् प आहे ; पण ामी वाकडे चा े असता ां स यो िवचार सां ग ास मी
चु कणार नाही. रा व स ा वाढिव ािवषयी मी तु ां स वारं वार िवनंती करीत
गे ो; परं तु ु माणसां चे ऐकून तु ी माझा उपमद के ा. णू न मी
ि वाजीमहाराजां कडे जाऊन कनाटकात रा साध ासारखे आहे असे ां स
सुचिव े . ते महापरा मी असून स ा व धम यां ची सं थापना कर ास व दु
ां चा संहार कर ास वृ झा े अस ् याकारणाने ां ना माझी सूचना पसंत
होऊन ते इतके दू र कनाटकात आ े व इकडे ां नी तीन-चार कोटींचे नवे रा
संपादन के े , तरी तुम ा ठायी ां चा ोभ ब त आहे ां ची तुम ावर फारच
ममता आहे आ ां सही ां ची अ ाच आ याची प े आ ी आहे त यानंतर तु ी
ां ा ी पणे वतावे , जसा ण रामचं ा ा आ े त सदै व वाग ा तसे तु ी
ां ा ी वागावे हाच तुमचा धम आहे . असे करा तरच तुमचा उ ष होई .
कोणताही कठीण संग आ ा असता म ा आ ा करीत जावी, णजे मी सेनेसह
येऊन तु ां स ागे ते साहा करीन. ि वाजीमहाराजां माणे काही तरी परा म
तुम ा हातून ावा व तुमची कीत वाढावी हीच माझी इ ा आहे .’ ा माणे अनेक
कारे ं कोजीराजां स बोध क न रघु नाथपं ताने ां ाकडून असा करार क न
घे त ा की, ‘ ां नी विड ां ा जहािगरीचे अध उ ि वाजीमहाराजां स दरसा दे त
जावे , विड ािजत जडजवािहराचा अधा ऐवज ां स ावा व काही रोख पै सा
ारीखचासाठी णू न ावा.’ ा अटी ं कोजीराजां नी कबू के ् यावर
महाराजां नी तंजावर ां त ां ाकडे च रा दे ऊन आणखी जहािगरीचे जे दु सरे
ता ु के ज के े होते तेही सोडून िद े .1
1) ही भे ट चंदावरासच झा ी असे ि विद जयकार णतो. रघु नाथपंतास क ं ोजीराजे व दीपाबाई यां नी
फारच आ ह के ् यामुळे तो महाराजां ा कमाची वाट न पाहता चंदावरास गे ा व ास पिह ् याने एकां ती
नेऊन उभयतां नी ां चे चरण ध न ‘ि रसु री तु ां जवळ, तारा की मारा!’ असे ट े . ही अ ी ां ची न ता व
अनुताप पा न रघु नाथपंताने ां ा ी तह के ा.
रघु नाथपं ताकडून ासंबंधाचे कागद महाराजां ा हाती गे ् यावर ां नी ां स जबाब
ि िह ा ाती मत ब येणे माणे आहे . ‘‘िचरं जीव राज ी ं कोजीराजे यां स
सौभा वती दीपाबाईंनी ानावर आणू न तु ां स नेऊन तह ठरिव ा हे ठीक झा े .
िचरं जीवां स आ ी सम सां गत होतो ते ां नी मनास आण े नाही. ावे ळी ां स
धुं दी होती. ां ा फुस ावणीव न ां नी आमचे बो णे तु मान े होते, ां चा
कावा आता ां स िदसून आ ा व ां ची नजर खु ी झा ी हे ठीक झा े . ते
थतीवर येऊन तुम ाकडे बो े आहे त ा माणे वाग ाचा ढ िन चय
ां ाकडून ा. तुमची मज अस ् यास िचरं जीवां ा सं थानाचा बंदोब
ठे व ासाठी तु ी ितकडे राहा. आम ा चं दी वगैरे ां तां चे काम जनादन पं िडतां कडे
सोपवावे व कमी-जा कामाची चौक ी तु ी वे ळोवे ळी ठे वू न नीट बंदोब
राखावा. िचरंं जीवां जवळ तु ी रािह ा तर तेथी बंदोब पु ढी माणे राखू न
आ ां स वरचे वर ितकडी हिककत कळवीत जा. बंदोब ा ा क मां चा
तप ी :-
1) सोयरे व मानकरी यां चा यो बंदोब करावा ां चा अपमान होऊ न ावा ां चा
आदरमान करीत जावा. ास खासगी कामे सां गून राबवू नये.
2) दरखदार व कामदार यां ा स ् ् याि वाय कोणतेही कामकाज होऊ न ावे .
बरावाईट स ् ा ां स िवचारीत जावे . इतबारी ोक असती ां सच कामिग या
सां गा ा. दरखदारमंडळी ी बखे डा क नये. ां ा यो ते माणे ां स बढ ा
दे ऊन वागवू न ावे
3) ागीदपे ामंडळी चां ग ी कु ीन, इमानी, इतबारी अ ी पा न जामीन घे ऊन
जवळ बाळगावी व कृपे त ठे वावी. सव िठकाणची बातमी राखावी; परं तु हे अम ाचे
ऐकतात असे कोणास वाटू न ावे . सवास जरबेत वागवावे
4) आसपासचे सं थािनक आप े िम असोत िकंवा ु असोत, ां ाकडे आप े
वकी व बातमीदार ठे वू न, कोणास कळू न दे ता, सव िठकाणची बातमी वरचे वर
आपणां स कळे अ ी तजवीज ठे वावी.
5) पागा, ि े दार व पथके यां चे काम िन पा न ती सु थतीत ठे वावी घोडी व
माणसे नेहमी ार राखावी. ि े दार असती ां चे घोडे खरे दी क न पागेस
ावावे व ां स आप ् या पागेत नोकरीस ठे वावे रा ा चाकरीचा राबता िन
ठे वावा णजे ते सवदा ार राहते, नाही तर गािफ ी वाढू न परच आ े असता
ना होतो. या व पागा व तोफखाना सवदा तयारीत ठे वावा
6) दु , दु रा , िहं दु दे े , चोरटे , चहाड, सोदे , िफतवे खोर, दरवडे खोर, म पी
इ ािदकां स आप ् या रा ात थारा दे ऊ नये ां ना रा िद े च तर ां ाकडून
जामीन िकंवा दं ड ावा. ां ाकडून जे स पीडा न हो ािवषयी खबरदारी ावी.
ां चा प ा बंदोब राखावा गािफ ी क नये
1) ा वे ळी ंकोजीराजां नी को ् हार, बाळापूर, महाराजगड, जगदे वगड व कनाटक हे िक ् े महाराजां ा
ाधीन के े असे रायरी ा बखरीत ट े आहे . तीही िठकाणे महाराजां नी अगोदरच काबीज के ी होती हे
मागे सां िगत े च आहे .
7) हानथोरां ी के े े ह नामे, तहनामे इ ािदकासंबंधाने तंटे उप थत होऊ न
ावे . गोरगरीब व अनाथ असती ां चा यो परामष ावा व ां स यथोिचत
साहा करावे . ां स कोणी िवनाकारण नाडती िकंवा ास दे ती तर ासंबंधाचा
बंदोब वे ळ ा वे ळी ावावा
8) धमादाय, दे व थानां ा नेमणु का,अ ाहार वगैरे चा त आ े असती तसेच पु ढे
चा ू ठे वावे . ां चा उ े द होऊ न ावा. ां चा यो बंदोब ठे वावा.
9) दे णे-घे णे िकंवा भाऊबंदकी यां ासंबंधाने उ वणारे तंटे व बखे डे यां चा िनवाडा
कर ासाठी ायक पं चां ची नेमणू क जे ाची ते ा करावी. जे स यो ाय िमळे
असे करावे . ाच न घे ता इ ाफ िमळे अ ी तजवीज ठे वावी. सरकार गोरग रबां चे
अिभमानी मायबाप आहे असे समजू न कोणा ाही कवडीस न ि वता ायमनसोबा
करावा
10) कोणास अभय दे ऊन ाचे र ण कर ाचे वचन िद ् यावर मग पु न: ा ी
िन ारण दं डे ी करावी, असा नीच कार आम ा कुळात झा ा नाही व यापु ढे
होऊ नये
11) िक ् ा अरणी हा महा वे दोभा र यास थोर े महाराजां नी िद ा आहे ाचे
ह ् ी आठ पु हयात आहे त. ां ाकडे तो कायम राखावा. ते सरकारी चाकरीवर
हजर रािह ् यास उ म, न रािह े तर ाब ां ा महा ास उप व दे ऊ नये
12) िवजापू रकरां कडून काही सनदी अंम आहे . ा माणे च दौ ताबादकरां कडून
वडी इकडे आ े ते ा ही अंम तहात िमळा ा. ाि वाय ां नी िके े क
पाळे गार काबूत आणू न खास अंम के ा. ा सव मु खाचा िह े ब जमेत बरोबर
ाग े ा नाही, तो नीट ावावा. त ीच थोर े महाराजां ा वे ळेपासून ा
अंम ाब िवजापू रकरां ची पाच हजार फौजे िन ी चाकरी करावी ागत आहे . हे
चाकरीचे क म आ ी ा सरकार ी तह के ा ात काढू न टाकून असे ठरिव े
आहे की, आ ी ां स संगोपात मदत क . हा करार तीथ प िजवं त असता झा ा
आहे . ते ा अथात ही चाकरी तु ां स इत:पर कर ाचे कारण नाही. ा चाकरी ा
ऐवजी ां स संगिव े षी मदत करणे पडे ती तु ी आप ् या फौजे िन ी करावी ती
न के ् यास ाचा जाब तु ास िवचा . ही मदत आ ां स दे णे ा झा े असता
ारीखच तु ास ावा ागे
13) वरघाटी, िहं गणी, बेरडी, दे ऊळगाव वगैरे गावां ा पािट ा, दे मु ा वगैरे
विड ोपािजत वतने आहे त. ािवषयी तु ी बो ू नये. ती वतने आ ी विहवाटू
14) संगिव े षी इकडी एखादा माणू स ितकडे गे ा िकंवा ितकडी इकडे आ ा,
तर पर रां नी ाचा यो पराम िकंवा चौक ी ठे वावी. कोणाची काही समजू त
करणे अस ् यास िकंवा खु ासा करणे अस ् यास तो घे ऊन िजकड ा माणू स ितकडे
रवाना करावा. ािवषयी हरकत क नये.
15) आ ी सोडिव े ् या ां तापै की बग ळ, बासकोट, िस े कोट, अ ा तीन मा ां चे
उ आज तीन ाख वराई आहे . चां ग ी जमाबंदी के ् यास ां चे उ पाच
ाखापयत होई . हे महा आ ी आम ातफ िचरं जीव सौभा वती दीपाबाई िह ा
चोळीबां गडीसाठी िद े आहे त. ा ां तावर ं कोजीराजां नी िकंवा ां ा वं जां नी
ह सां गू नये िकंवा ां चे उ घे ऊ नये मु ींनी परं परे ने आप ् या खासगी खचास
हे उ ठे वावे ा ां ताचा बंदोब मा तु ी राखावा.
16) चं दी ां ताजवळ आ ी जो ां त सोडिव ा आहे ापै की सात ाख होनां चे महा
िचरं जीव राज ी ं कोजीराजे यां स दू धभाताक रता इनाम िद े आहे त. ते ां ा
वं ात परं परे ने चा ावे . ा महा ां ची यादी क न तु ी आम ाकडे पाठवावी
णजे ास मंंजुरी दे ऊ व सनदा पाठवू .
17) तु ी (रघु नाथपं त) िपढीजाद इतबारी सेवक व तुमचे कुटुं ब थोर व स ा . हे
जाणू न तंजावर ां तां पैकी एक ाख वराई उ ाचे गाव तु ां स तोडून ावयाचे
आहे . ां ची यादी इकडे पाठवावी णजे सनदा पाठवू न दे ऊ. ा गावां चे उ
तु ी वं परं परे ने भोगत जावे .
18) तुम ा सं थानात ा कोणी चोर वगैरे गु ेगार आम ा रा ात आ ा िकंवा
आम ाकडचा तुम ा सं थानात गे ा, तर तो पर रां नी पर रां ा ाधीन
करावा, अनमान क नये
19) थोर ् या महाराजां ा छ ीकडे चौघडा वगैरेची दरमहाची नेमणू क तु ी करावी.
ितकडे ह ी, घोडे ,कारकून, ि पाई, ादे इ ािदकां ची नेमणू क नेहमी असावी.
ािवषयी िढ ाई क नये.
ा एकोणीस क मां बर कूम वाग ािवषयी िचरं जीवां ची मा ता अस ् याब
ां चे प घे ऊन आम ाकडे रवाना करावे . णजे आ ां स मोठे समाधान वाटे .’
ा माणे आ े े क मबंदी प रघु नाथपं ताने ं कोजीराजां स वाचू न दाखिव े .
ाि वाय आणखी महाराजां नी ं कोजीराजां सही एक तं प पाठवू न ां चे
आ वासन के े . मग रघु नाथपं ताने ं कोजी ा जहािगरीची व था ठे वू न आणखी
महाराजां नी नवीन संपादन के े ् या ां तावरही दे खरे ख ठे वावी असे ठर े . हा असा
ं कोजीराजां ी स ोखा क न व कनाटकात िमळिव े ा ां त िनवध झा ा असे
पा न महाराज तोरग ा न पु ढे कूच क न गे े व हं बीरराव सरनोबत यास सेनेसह
दे ी िनघू न ये ाचा कूम ां नी पाठिव ा
ितकडे िनंबाळकर व घाटगे हे प ाळा ां तात ि न तो उद् क न
क हाडापयत ां त ु टीत गे े . हे वतमान महाराजां स तोरग मु ामी कळ े ते ा
ां नी िनळाजी काटकर या ाबरोबर काही ोक दे ऊन ास ा सरदारावर
पाठिव े . ाने ास कु येथे गाठून ां चा अगदी धु ा उडवू न िद ा व
ां ाकडची ब तेक ू ट परत ह गत के ी. ही ू ट आप ् या जे ची असून
ाची ास िमळावी हे यो होय असे मनात आणू न महाराजां नी नीट चौक ी
क न ाचा जो मा होता तो ास िमळावा अ ी तजवीज के ी. आपण ा
ऐवजाती एका तनसडीसही ि व े नाहीत.
महाराजां नी कोप ां त काबीज क न1 ावर जनादनपं त यास ठे व े होते.
ा ावर िवजापू रकरां ा फौजे चा ह ् ा हो ाचा रं ग आहे असे कळताच ां नी
ा ा मदतीस काही ोक रवाना के े व त: थो ा ोकां िन ी रायगडावर
येऊन दाख झा े . (माच सन 1678)
1) हा ां त मोरोपंताने तेथ ा सु भेदार कासीमखान या ा काही ाच दे ऊन घे त ा होता, असे ो. सरकार
णतात.
2) ा कार थानाचा उ ् े ख राजापूर येथी इं ज ापा यां नी आप ् या े खात के ा आहे .
कनाटकातून दे ी येत असता महाराजां नी िवजापू रचा िक ् ा ह गत क न
िसकंदर अिद हा याचा कारभार आपण पाह ाचा घाट घात ा होता.
बिह ो खान मृ ू पाव ् यावर जम ीदखान नावा ा सरदाराने अिद हाचा
कारभार चा िव ा होता; परं तु ा ा पु ळ िवरोधी झा े असून ां ापु ढे ाचा
िनभाव ागणे कठीण भास े , ते ा ाने ि वाजीमहाराजां पा ी असे बो णे ाव े
की, ‘तु ी म ा सहा होन ा तर िवजापू रचा िक ् ा तुम ा ाधीन करतो
आिण अिद हाचा सगळा कारभार तुम ा हाती दे तो.’ हे बो णे ां स मा
होऊन ां नी आप ् या ारीचा रोख िवजापु राकडे िफरिव ा; पण ां ना वकरच
असे कळ े की, ा जम ीदखानास मसाऊदखानाने द ाने कैद क न सगळा
कारभार आप ् या हाती घे त ा ते ा अथात ां ची िनरा ा होऊन ते ितकडून माघारी
िफ न प ा ाकडे गे े .2
महाराजां ा कूमा माणे हं बीरराव दे ी यावयास िनघा ा हे वर सां िगत े च
आहे . तो जवळ आ ा असे ऐकून जनादनपं ताने ा ा मदतीने िवजापू रकरां ा
सै ावर ह ् ा कर ाचा बेत के ा व हं बीरराव ा गो ीस मा झा ् यावर ां नी
आप ् या फौजे िन ी तुंगभ ा व कृ ा ा न ां ा मध ् या दे ात ू ा सै ास
गाठ े व ाचा पराभव क न ास अ िद ां स उधळवू न ाव े . ाचे पाच े
घोडे , पाच ह ी व एक मोठा सरदार एवढे ां नी पाडाव के े व ितकडी सगळा
ां त पादा ां त क न तेथे आप ा अंम बसिव ा. कोप व बे वाडी ा ां ताती
दे मुख िवजापू रकरास वसू दे त नसून आपणच सगळा ां त बळकावू न पुं ड होऊन
बस े होते. ा सग ां स जनादनपं ताने जे रीस आणू न ां ाकडून
ि वाजीमहाराजां चा ताबा कबू करिव ा. हे जे ां त ां नी काबीज के े ां चे मह
मोठे होते. कोप तर दि णे चे केवळ नाके असून ै सूरकडी जो ां त महाराजां ा
स े खा ी आ ा होता ा ाम े व प ाळा ां ताम े जो दे होता ाचे हे
म वत ठाणे होते. या व तुंगभ ा नदी ा अ ीकडी व काही प ीकडी ां त
ता ात आ ् यामुळे तेवढी महाराजां ची स ा अखं ड झा ी. हे जे िवजापू रकरां चे ां त
काबीज के े ते परत घे ाचा य ां ाकडून यानंतर झा ा नाही कारण ां चे
घोडदळ ब तेक ख ास झा े असून मोग ां ी व कुतुब हा ी ढाया करक न
ां ची ब तेक ह ाखी झा ी होती त ात आणखी वकरच पावसाळा सु होऊन
न ाना ् यां स पू र आ ् यामुळे ितकडे फौज पाठिव ाची सोय उर ी न ती. ही
एवढी फुरसद जनादनपं तास व रघु नाथपं तास िमळा ् याव न ां नी ितकडी
एकंदर बंदोब उ म क न ठे व ा
हं बीरराव जनादनपं तास मदत क न िनभय के ् यावर पु न: दे ाकडे यावयास
िनघा ा. ा ा वाटे त दे ऊरचा िक ् ा ाग ा. ावर ाने ह ् ा के ा. हे वतमान
िवजापू रकरां स कळ ् यावर ां नी सेनखाननामक एका सरदारा ा दहा हजार
ोकां िन ी ा ावर पाठिव े . ां चा हं बीररावाने मोड क न ां स पाडाव के े 1
व हा िक ् ा सर के ा. ाव न ां ावर ोदीखानास पाठिव े . ाचाही पराभव
क न हं बीररावाने ां स कैद के े ा माणे च ाने गोंड व बहादू रबंदा हे िक ् े
छापा घा ू न ह गत के े . ही अ ी ूची वाटे त ाग ी तेवढी ठाणी सर करीत
करीत हं बीरराव महाराजां कडे येऊन दाख झा ा. ा ा ा उ ृ
कामिगरीब महाराजां नी ाचा पु ळ गौरव क न ां स इनाम िद े
ाजबरोबर धनाजी जाधव व बयाजी घोरपडे हे ा मोिहमेत होते. ां नीही उ म
परा म के ् याव न महाराजां नी ां ची वाखाणणी क न ां स इनामे व बढ ा
िद ् या. ा माणे च कनाटका ा मोिहमेत ां नी ां नी चां ग ् या कामिग या के ् या
ां स ां नी ां ा यो ते माणे पा रतोिषके दे ऊन संतु के े ा मोिहमेस
िनघा ् यापासून अठरा मिह ां नी महाराज दे ी परत आ े
पु ढे काही िदवसां नी रघु नाथपं ताकडून असे प आ े की, ‘ ं कोजीराजां ची उदास
वृ ी झा ी आहे . ते ने झाकून बसतात, कोणा ी बो त नाही, खा ािप ाकडे ही
दु करतात, सदै व एकां ती बसून काय करतात ते कळत नाही. आ ी जवळ गे ो
णजे कां ही बो े तर बो तात, ा णां नी जे कां ही मागावे ते ां स बे ा क
दे तात. ही ां ची वृ ी वष-सहा मिह ां नी पा टे णू न वाट पािह ी; पण काही
नाही. ती आहे त ीच आहे , या व केवळ िन पाया व ती कळिव ी आहे .
कळिव ी नाही असा आपणां कडून दोष न यावा. तरी आपणां स कत असे ते
करावे .’’ हे वतमान ऐकून महाराजां नी ं कोजीराजां स येणे माणे प ि िह े :
‘रघु नाथपं त तुमची भेट घे ऊन आ े . ां नी तु ां कडी मजकूर ि न कळिव ा तो
वाचू न मनास फार वाईट वाट े . कारण महाराजां ा पोटी तु ीं-आ ी उभयता बंधू
एकमेकां स आधार असून तु ी उदास होऊन बस ा आहा हे ऐकून मनास खे द होतो.
उदास होऊन बस ासारखे संकट तु ावर काय आ े आहे ते कळवा तर ाचे
िनवारण करता येई . आ ां स कोणतीही गो कळिव ास तु ी ं का ध नये.
तुमचा जो मनोरथ असे तो ता ाळ पू ण होई . आम ाकडून तु ां स संतोष
होई असे कर ास मुळीच आळस ावयाचा नाही ही खा ी ठे वा. तुम ा मनास
अ ी िवकृती का झा ी ते अव य कळवा. ितचे प रमाजन करता येई . इत:पर
उदासीनपणे वागू नका, वाग ा असता जवळ आणू न ठे वावे ागे . मग इकडून
तुमचे जाणे घडणार नाही. हे मनात ठे वू न वागवू न सरळ रीतीने वागा. रघु नाथपं ताचा
स ् ा नेहमी ऐकत जा. यातच तुमचे िहत आहे . पु ढे तुमची मज !’ हे असे प ां स
पोहोच ् यावर ते ु ीवर येऊन नीट वागू ाग े .
☐☐☐
1) हा से नखान मोठा ू र पु ष होता. तो वर सां िगत े ् या तुंगभ ा व कृ ा ा न ां ा मध ् या ां तावर
सु भेदार होता. ा ा हं बीररावाने ितकडू न हाकून िद ् यावर तो िवजापुरास पळा ा असावा आिण तेथून तो सै
घे ऊन हं बीररावा ी पुन: सामना करावयास आ ा असावा. ा ा हं बीररावाने पाडाव क न महाराजां पुढे
ने ् यावर ां नी ाचा आदरमान क न ास सोडू न िद े . ही अ ी बेअ ू झा ् यामुळे तो पराका े चा ख
झा ा आिण ाने िवष ा न क न दे ह ाग के ा. ो. सरकार, पृ. 406.
 मोग ां ी े वट े यु संग
कनाटकाती मोहीम फ े क न व ितकडी पु ळ मु खावर आप ा ताबा
बसवू न ि वाजीमहाराज िवजयी होऊन दे ी परत आ े , ही खबर औरं गजे बास
कळ ी ते ा ास अित ियत वाईट वाट े . बहादू रखानास ाचे आिमष दाखवू न
व मोग बाद हास खं डणी दे ाचे कबू क न ां नी रा ास ा ाकडून
उप व न ागे असे के े होते. ा स ो ाचे औरं गजे बास पिह ् याने फारसे काही
वाट े न ते. हा असा स ोखा होणे ा समयी ास सोयीचे वाट े होते. याचे कारण
अथात असे होते की, तो उ रे स पठाणां ी ढ ात गुंत ा होता, ामुळे ा ा
दि णे ती सुभेदारां स कुमक पाठिव ास सवड न ती. पु ढे ास हा तह नापसंत
होऊन ाने बहादू रखानास दोष िद ा खरा; परं तु महाराजां ा मु खावर ा ा गद
करावयास न सां गता िद े रखाना ा सूचनेव न ाने कुतुब हा ी यु कर ास
ास परवानगी िद ी; परं तु ात ा ा य आ े नाही. एवढे मा झा े की, ाची
पु ळ फौज ा धामधु मीत ख ास झा ी. ामुळे मोग ां स महाराजां ा मु खात
गडबड कर ास ाण उर े नाही ा वे ळी औरं गजे बाचा असा िह ोब होता की,
कनाटकासार ा िबकट, अनोळखी व दू र ा ां तात ारी क न
ि वाजीमहाराजां चे सै बळ कमी होऊन ते बरे च दु ब झा े , णजे ां ना
िजं क ास फारसे सायास पडणार नाहीत; परं तु ाचा अजमास अगदी चु क ा.
ां नी ा ारीत कनाटकात ् या ब याच मु खावर कायमची स ा बसवू न
िवजापू रकरां चा ितकडी अंम पु ळ कमी के ा व ितकडूनही ा सरकार ा
मु खावर चढाई कर ाचा माग सुगम क न ठे व ा हे पा न औरं गजे बास असे वाटू
ाग े की,‘आता ि वाजीमहाराज िवजापू र सरकार ा उर े ् या मु खावर
चोहोकडून गद क न अिद ाही बुडवू न टाकती व आप ा अंम थे ट
रामे वरापयत बसवती आिण आप ा बेत, जो दि णे ती दो ी मुस मानी ा ा
बुडवू न दि ण समु ापयत एकछ ी स ा कर ाचा तो आता िन ळ होतो’ णू नच
ाने िद े रखाना ा सूचनेव न ि वाजीमहाराज कनाटकातून परत ये ापू व
अिद ाही बुडिव ाचा िवचार मनात आण ा होता; परं तु ात ास य आ े
नाही. मग ाने बहादू रखानास दि ण ा सुभेदारीव न दू र क न आप ा पु
मोअझीम यास पु न: ा सु ावर पाठिव े
माग ् या भागात सां िगत ् या माणे मसाऊदखाना ा हाती िवजापू रकरां चा कारभार
येऊन ा ा ी िद े रखानाने तह के ् यावर मोरोपं ताने आप ् या े क ठा ाची
व था त: जातीने जाऊन पा न सव बंदोब नीट ठे व ा व िजकडे ितकडे
आप ् या ोकां ची ज त तयारी के ी. मोग व िवजापू रकर एक होऊन आप ् या
मु खावर वकरच ारी करती अ ी ा ा भीती होती. ा वे ळी कोकणात
ि ीने गडबड आरं िभ ी होती. ा ा ी मोरोपं तास काही वे ळ यु करावे ाग े .
ाचा तप ी पु ढी भागात दे ऊ.
मसाऊदखाना ी िद े रखानाने के े ा तह औरं गजे बास पसंत पड ा नाही ाने
ाब ा सरदारास दोष िद ा व ास असा कूम पाठिव ा की, िवजापू र
सरकार ा राचा थक े ा मु ािहरा अ ािप िद ा नाही तो दे ववावा, ा
दरबारचे िजतके सरदार आप ् या तफचे होती िततके क न ावे त. सव
रा कारभार आप ् या तं ाने चा े असे करावे . िकंब ना सव रा आप ् या
आ याने चा े असे करावे . ा बाद ाही कमा माणे िद े रखानाने ा दरबार ा
ब तेक अफगाण सरदारां स आप ् या प ां स सामी क न घे त े ; परं तु दु सरे काही
सरदार होते ां स मोग ां चा पु रा ितटकारा असे. ते काही के ् या व होईनात.
बा राजाची बहीण पाद ाबीबी औरं गजे बा ा मु ास दे ाचे ठरिव े होते.
ा माणे ितची मागणी कर ाक रता बाद हाचे ोक आ े ते ा ा सरदारां नी
एकच क ् ा के ा. ां ा मनातून मोग बाद हा ी हा रीरसंबंध करावयाचे
न ते. ते ा वे ळी ितप ा ी यु कर ास िस झा े . दु सरा प ही पाद ाबीबीस
मोग ां कडे पाठिव ाचा हे का ध न बस ा. हा असा गृहक ह माजू न रािह ा
असता तो िवकोपास जाऊन आप ् या बंधूचे रा यास जाऊ नये णू न बीबी
त: पडदपो ी सोडून बाहे र येऊन ोकां स णा ी की, ‘मी मोग ां कडे जा ास
तयार आहे .’ ही अ ी ितची त:ची इ ा ोकां स कळ ी ते ा िव प भां डण
सोडून थ बस ा. बीबी िद े रखाना ा छावणीत जाऊन दाख झा ी व ा
खानाने ित ा मो ा वाज ािन ी िद ् ीस पाठवू न िद े
एव ाने िद े रखानाचा संतोष झा ा नाही. मसाऊदखानाने तहा माणे वतन के े
नाही, णू न ाचे पा रप कर ासाठी ा खानाने िवजापु रावर चा के ी. ते ा
हे अ र कसे टाळावे हा िवचार मसाऊदखाना ा पड ा. ा आणीबाणी ा संगी
आपणां स ि वाजीमहाराजां कडून साहा िमळा े तर पाहावे असा ाने िवचार
के ा. ाने ा वे ळी असे मनात आण े की, ि वाजीमहाराजां चे आप ् या
सरकारािवषयी अंत:करण ु नाही ां ाकडे मदत मािगत ी असता ती ते दे ती
न दे ती , तथािप ते हाजीराजां चे पु आहे त. ां चे वडी ा रा ा ा आ याने
वाढ े होते हे ानात आणू न ते ा संगी ते आप ् या पू व ा ना ास जागतात की
कसे ते पाहावे . ात ां चा कु ीनपणा िदसून येई . पु न: मोग ां ी ां चा िवरोध
आहे च. ते ा कदािचत ते ां ा ी ढ ाची ही संधी साध ास त र होती .
असा िवचार क न ां नी महाराजां ना असे ि िह े की, ‘आ ी एकमेकां चे े जारी
आहो. आ ी एकच िनमक खात आहोत. ा ाहीसंबंधाने म ा ज ी िचं ता आहे
त ीच तु ा ाही आहे . ु या ाहीचा ना कर ास रा ंिदवस टप े आहे . तर
तु ी-आ ी एक होऊन मोग ां ना इकडून हाकून ावू या. िद े रखान पु ळ
सै ािन ी िवजापु रापा ी येऊन थडक ा आहे . ही पाद हत तुमची आहे . तरी
वकर येऊन मदत के ी पािहजे .’
आता येथे एका करणाचा उ ् े ख अव य के ा पािहजे . ा कुतुब हा ा मनात
ि वाजीमहाराजां संबंधाने वै मन उ झा े होते. ाचा िदवाण माद ा याने
महाराज कनाटका ा मोिहमेस जाताना ां ा ी ेहभाव ढ क न आप ् या
हाकडून ां ा मोिहमेस ागणारा खच व मदतीस फौज व तोफखाना दे विव ा
होता; परं तु महाराजां नी ितकडी एवढे मु ू ख व िक ् े काबीज के े असून व चं ड
ू ट दे ी आण ी असून कुतुब हा ा ां त ा एकही मु ू ख िकंवा िक ् ा िद ा
नाही आिण मोिहमेसाठी घे त े ् या रकमेतून एक कपिदकही परत के ी नाही, हे
पा न कुतुब हा ा ां चा पराका े चा ोध आ ा आिण ा ठकबाजीब ां चे
पा रप करावयाचा िनधार क न ाने िवजापू रकरां ी संगनमत कर ाचे योिज े
ाने मसाऊदखान व ाचे ित ध जे सारजाखान वगैरे सरदार ां ा ी ा
बाबतीत बो णे क न ां ा राचा मु ािहरा थक ा होता तो दे ाासाठी
ां स ागे तेवढा पै सा पु रिव ा आिण ां नी एक होऊन ि वाजीमहाराजां स
कोकणाबाहे र पडू ावयाचे नाही असा िन चय क न ां ा ी ढाई कर ासाठी
मोठी फौज एकवट के ी; परं तु वर सां िगत ् या माणे िद े रखानाने िवजापु रावर गद
के ी त ा ा दो ी ा ां चा बेत जाग ा जागी रािह ा आिण मसाऊदखाना ा
उ ट महाराजां पा ीच मदत मागणे ा झा े . ां ची मदत मािगत ् यामुळे तर
िद े रखाना ा अिधकच े ष आ ा
मसाऊदखाना ा सदरी िवनंतीस महाराजां नी मो ा आनंदाने मान दे ऊन
प ा ास आप े घोडदळ जमा के े व सात हजार ार िवजापू राकडे पाठवू न
िद े . ा सै ास ां नी असा कूम िद ा की, ‘तु ी िवजापू रचा िक ् ा ता ात
घे ऊन ात मो ा ारीने राहावे व आ ी बाकी ा ारां िन ी ु ा
िपछाडीवर ह ् ा क न ाची रग िजरिवतो.’ ा कमा माणे महाराजां चे ार
िवजापू रापा ी गे े त ा ां स मसाऊदखानाने सां िगत े की, ‘तु ी अटं ग नदी ा
तीरी तळ दे ऊन ू ा मुकाब ् यास तयार राहा.’ महाराजां चे सरदार ते ऐकेनात. ते
हरानजीक जाऊन खानापू र व खु सकपू र येथे डे रे दे ऊन रािह े व ां नी खानास
सां गून पाठिव े की, ‘िक ् ् याचा एक दरवाजा व एक बु ज आम ा ाधीन
करावा, णजे आ ी िक ् ् याचे र ण करतो,’ परं तु मसाऊदखानास ते मा
होईना व तो मरा ां ा ा सै ाती मोठमो ा सरदारां खेरीज कोणासही हरात
येऊ दे ईना मग हे मराठे जोहारपु रात िक ् ् यानजीक ा मैदानात जाऊन उतर े .
येथे थोडे िदवस रािह ् यावर महाराजां चे काही ोक ापारा ा िमषाने हरात
जाऊ ाग े . बै ां वर ग ् ् यां ा गो ा घा ू न ां त तरवारी व ह ारे पवू न
े क बै ामागे एक एक ार असे ते हरात जाऊ ाग े व िनरिनरा ा जागी ते
टो ा क न रा ाग े . हे ां चे ढोंग वकरच उघडकीस आ े . ते ा अथात
ां स ाग ीच ितबंध झा ा. ाव न महाराजां चे काही सरदार मसाऊदखानाकडे
जाऊन णू ाग े की, ‘आ ी तुम ा कुमकेस आ ो असून आम ा ोकां स
तु ी आत येऊ दे त नाही. अ ाने आ ी ू ा तोंडी सापड ाचा संभव आहे .
ावे ळी आमचे र ण होणे कठीण जाणार आहे . ऐन संगी तु ी आ ां स
िक ् ् यां त तर जागा दे णार नाही’ मसाऊदखानाने ां ा ा बो ाची पवा
मुळीच के ी नाही. कारण ा ा महाराजां चा भरवसा िब कू वाटत न ता.
महाराजां ा मनात ा वे ळी साध ् यास िवजापू र हर काबीज करावयाचे होते असे
िदसते. मसाऊदखान मरा ां स सामोपचाराने हरात वे क दे ईना ते ा अथात
उघड वै र क न ां नी ा हरावर एकच गद के ी. दौ तपू र व खु सकपू रही
ु टू न ां नी तेथी ीमान उद ां स पकडून कैद के े . ा माणचे ां नी
जोहारपु रावरही ह ् ा के ा ां ा ी ढ ास काही ोक आ े ां स ां नी
घायाळ क न िपटाळू न ाव े . ा चकमकीत काही सरदार ठार झा े . इत ात
िक ् ् याव न ां ावर तोफां चा सारखा भिडमार होऊ ाग ा. ामुळे ते अंमळ
मागे हट े . मग िक ् ा ह गत कर ाचा य मरा ां नी काही िदवस के ा;
परं तु तो असा हाती येणे न ते. ि वाय िद े रखान मो ा सै ां िन ी
िवजापु राकडे येत होता, या व ते तेथून माघारी गे े .1
इकडे िद े रखान िवजापु राजवळ येऊन थडक ा ां ा हा चा ींवर महाराजां ची
नजर होतीच. तो िवजापु रा ी तळ दे ऊन रािह ा की, ा ावर मागून ह ् ा
कर ा ा तयारीने ते ा ा छावणीपासून सातआठ कोसां वर येऊन ठे प े . तेथे
आ ् यावर ां ना असे कळ े की, िद े रखाना ा सै ात पठाण ोकां चा भरणा
पु ळ असून ाचा जमाव फार मोठा आहे ाव न ां नी असा िवचार के ा की,
ा ा ी ा समयी सामना क न आप े ोक िवनाकारण नासावे ापे ा तो इकडे
ढ ात गुंत ा असता आपण ा ा मु खात ि न यथे ु टा ू ट करावी.
असा बेत क न तेथून ते उ ट े व मो ा वे गाने भीमानदी ा अ ीकडे येऊन
मोग ां ा ां तात ि र े . ितकडे ां नी सारखा कहर उडवू न िद ा. तरी
िद े रखानाने िवजापु रास वे ढा घात ा होता तो काही िढ ा के ा नाही िकंवा
मरा ां ा पा रप ास ोकही पाठिव े नाहीत.2 महाराजां नी भीमा नदीपासून
गोदावरीनदीपयत मोग ां चा एकंदर मु ू ख ु ट ा धरमगां व, चो ा वगैरे मोठमोठी
ापाराची हरे ां नी ु ट ् यावर ते गोदावरी ा अ ीकडे येऊन जा ना हरात
ि र े व ते हर ां नी तीन िदवस सावका ु ट े . जवळ औरं गाबादे स सु तान
मोअझीम होता; पण ाची ां नी मुळीच भीती धर ी नाही. व जवाहीर ोकां नी
कोठे पवू न ठे व े े असे ते ां ना न ी ठाऊक असे तर ते ते आप ् या
ोकां स बेचूक दाखवू न दे त. ां ा ोकां नी ा संगी मुस मान फिकराचीही घरे
ु ट ी असे णतात. महाराजां ा नेहमी ा िनयमािव ही गो घड ी. कारण
अ ा धमपरायण ोकां स उप व दे ऊ नये अ ी ां ची आप ् या रास स
ताकीद असे. हा िनयमभंग के ् याब ां नी गु ेगारां स ासन के ् याचे कोठे ही
ि िह े े नाही.1
1) िक ेक बखरीत असा उ ् े ख आहे की, मरा ां नी िवजापूर ा िक ् े दारास प ास हजार होन ाच दे ऊन
िक ् ा ाधीन क न घे त ा व हे पैसे मसाऊदखान ा िक ् े दारापा ी मागू ाग ा, ते ा तो
सरजाखानास दहा हजार होन दे ऊन ा ा पाठी ी पड ा
2) ो सरकार णतात की, मसाऊदखानाने िद े रखाना ी वे ळी समेट क न ास िवजापूर हरात
बो ावू न मो ा थाटाचा पा णचार के ा व ा ा साहा ाने महाराजां ा ोकां वर तो चा ू न गे ा. इत ात
ास असे वतमान ाग े की, महाराज त: सात-आठ हजार फौजेिन ी आप ् या ोकां ा मदतीस येत
असू न मोग ां ची िकंवा िवजापुरकरां ची फौज पुढे आ ् यास तीवर रा ीचा छापा घा ा ा तयारीत ते आहे त;
परं तु मसाऊदखान व सरजाखान यां ामधे बेबनाव होऊन मोग ां ा साहा ाने मरा ां वर ारी कर ाचा
ां चा बेत रिहत झा ा.
 ा माणे जम े ी गडगंज ू ट रायगडावर सुरि तपणे पावती कर ासाठी महाराज
जावयास िनघा े असता ां स वाटे त गाठून सामना ावा या इरा ाने हाजा ाने
रणम खानास दहा हजार ारां िन ी पाठिव े . ाने ां चा पाठ ाग क न ां स
संगमनेराजवळ गाठ े उभय प ां ची मो ा िनकराची ढाई झा ी. ा वे ळी संताजी
घोरप ास मोठा आवे चढू न तो अमळ अिवचाराने रणकंदनात घु स ा. ामुळे
ा ा हाताखा ी सै भागात थोडासा घोटाळा झा ा व ा हातघाईत िसधोजी
िनंबाळकर पड ा. तथािप महाराज मुळीच डगमग े नाहीत िजवाची पवा न करता ते
पु ढे सरसावू न आप ् या ोकां स उ े जन दे ऊ ाग े . आप ा धनी त: हातात
घे ऊन सग ां ा पु ढे आहे असे पा न ां स पराका े चा प येऊन ते
ूवर एकदम तुटून पड े . ामुळे मोग ां ना धीर िनघे नासा होऊन ते रानोमाळ
पळत सुट े .2 ा माणे मोग ां चा पु रा मोड होऊन महाराज िवजयी झा े व सगळी
ू ट घे ऊन पु ढे कूच क ाग े
वर सां िगत ् या माणे रणम खाना ा फौजे ची दाणदाण झा ी असता ास
हाजा ाने के निसंगास3 फौज दे ऊन पाठिव े . ही अ ी मदत पोहोच ् यावर
िजकडे ितकडे पां ग े ् या मोग ां स पु न: दम येऊन ते एकवट झा े व ां नी
महाराजां स एका खं डीपा ी गाठ े ा खं डीतून पार िनघू न जा ाचा ां चा इरादा
होता
आता ा न ा दमा ा मोग सै ाबरोबर झगड ाचे ाण ा वे ळी आप ् या
ोकां त मुळीच उर े नाही हे ां स समजू न चु क े होते. ते ा आता काय करावे ा
िफिकरीत ते पड े . ां ाजवळ िहरजी नाईक णू न एक हे र होता. ाने हे
आप ् या ध ाचे संकट पा न अ ी हमी घे त ी की, मी महाराजां ची सगळी ू ट व
सै मोग ां ची गाठ पडू न दे ता घाट उत न घे ऊन जातो. असे णू न ाने अहोरा
सारखे कूच क न दु स याच एका खं डीतून महाराजां चे सगळे र खा ी ने े .
ाचा सुगावा मोग ास काही एक ाग ा नाही. मराठे आप ् या तळावर नाहीत हे
पा न मोग ां चे ोक ते कोठून कोणीकडे गे े ते पा ाग े ; परं तु ां स मुळीच
प ा ाग ा नाही. कारण ां ना ती खं डच उमग ी नाही. मग ते ा खं डीपा ी
महाराजां ची वाट पाहत बस े होते तीतून खा ी उतर े . तो इकडे महाराजां चे सै
मो ा वे गाने कूच क न प ा येथे1 सुरि त जाऊन पोहोच े .
1) मुस मान बखरकार असे णतात की, महाराजां नी हया समयी मुस मान साधू ा ास िद ा णून ां स
वकर मरण आ े . ो. सरकार णतात की, ा हरात स द जानमहं मद नावाचा एक साधू होता, ा ा
मठात ीमंत ोक आप े जडजवाहीर घे ऊन जाऊन पून बस े . याचा सु गावा महाराजां ा ोकां स ागून ते
ि े ि ि ी ं ी े े े ं
 ा मठात ि र े आिण ा साधू ा िवनवणीस न जुमानता ानी तेथे प े ् या सग ा सावकारास मारहाण
क न ां चे सगळे जवाहीर ु ट े . असे सां गतात की, ा साधू ने ि वाजीमहाराजां स ाप िद ा. ा ु टीनंतर
पाच मिह ां नी महाराज मरण पाव े . ा साधू ा ापामुळे ां चा असा अका ी अंत झा ा असे मुस मान
ोक णू ाग े .
2) काही बखरकार णतात की, हं बीरराव ा ढाईत जखमी झा ा.
3) हा जयिसं गराजाचा नातू. ाचे नाव सभासद के रिसं ग असे दे तो. िच गु णतो की, ा के रिसं गाने तीन
कोसां वर मु ाम क न महाराजां स असा गु िनरोप पाठिव ा की, तुमचे-आमचे बंधु ाचे नाते आहे . आमची
गाठ पड ी नाही तर तु ी कूच क न वे गाने िनघू न जावे
ा माणे ू ा तावडीतून आपण बरे पणी िनभावू न आपणां स ा गडावर िव ां ती
िमळा ी णू न ां नी ाचे नां व िव ामगड असे ठे व े . मराठे प ा येथे जाऊन
बंदोब ाने राही े असे पा न मोग सै िनरा होऊन माघारी औरं गाबादे स गे े .
ा किठण संगी िहरजी नाईकाने मोठे च साहा के े ; णू न ास महाराजां नी
पु ळ इनाम िद े प येथे िव ां ती ावयासाठी महाराज काही िदवस रािह े असता
ां नी असा िन चय के ा की, ा गडा ा आसपास अस े े एकंदर िक ् े काबीज
कर ास ही संधी चां ग ी आहे . तरी िद े रखान िवजापु राकडे गुंत ा आहे इत ात
हा बेत िस ीस ावा. मग ां नी मोरोपं तास ही कामिगरी सां गून ा ा साहा ास
कोकणातून पायदळ मागिव े व ाि वाय ा ा हाताखा ी पु ळ घोडे ारही
िद े . ा कमा माणे िक ् े सर कर ाचे काम मोरोपं ताने मो ा सपा ाने
चा िव े ावे ळी ाने मुंगीप ण हर काबीज क न ि वनेरी िक ् ा
मोग ां कडून परत घे ासाठी ोक पाठिव े . मरा ां नी जु र हरात वे क न
ते रा ी ा समयी तीन े असामी िक ् ् यास दोरां ा ि ा ावू न वर गे े . ां स
तेथ ् या िक ् े दाराने कापू न काढ े आिण सकाळ ा वे ळेस िक ् ् या ा
आसपास कपारीतून व गुहां तून पू न रािह े ् या मरा ां स डकून काढ े व ां स
इनामे दे ऊन परत पाठिव े आिण महाराजां स िनरोप िद ा की, ‘मी येथ ा
िक ् े दार आहे तोपयत हा िक ् ा तुम ा हाती ाग ाची आ ा ध नका!’
महाराज प ा येथे असता मसाऊदखानाकडून एक जासूद प घे ऊन मो ा तातडीने
आ ा. ा प ाती आ य येणे माणे होता : ‘तु ी ा संगी ा दरबारा ी साधे
तेवढे नेकीने वागून हाजीराजां चे यो पु आहा असे द िव े . हाजीराजां नी
खा ् े ् या िनमकाचे तु ी चीज के े तुम ा ी या दरबाराचे वै मन असता, तु ी
ऐन संगी येऊन साहा के े . तु ी आप ् याकडून अगदी थ के ी. तु ी जी
मस त के ी की, गि मा ाच मु खात धामधू म क न ा ा उखळू न काढावे व
मग ां स चोहोकडून घे न मारावे , तीही उ म होती. ा मस ती माणे ा ा
सग ा मु खाची तु ी खराबी के ी व ाचा एक-दोन िठकाणी चां ग ाच पराजय
के ा. ा माणे च आम ा राजधानी ा िक ् ् यातही तुम ा ोकां नी आ ां स
चां ग ी मदत के ी; परं तु िद े रखान केवळ ह ास पे ट ा आहे मोग ां ची सगळी
दौ त खराब झा ी तरी िचं ता नाही; परं तु िवजापू र घे त ् यावाचू न येथून जावयाचे
नाही असा ाचा िनधार झा े ा िदसतो तो इकडचा वे ढा काही के ् या उठवीत
नाही. तो राजधानी ा कोटानजीक येऊन िभड ा आहे . तरी ा समयी तुम ाकडून
मदत िमळा ् यावाचू न आमचा िनभाव ागे से िदसत नाही. अ ा संकटात मागचा-
पु ढचा िवचार मनात न आणता मो ा रे ने येऊन अिद ाहीचे र ण के े
पािहजे !’ हा िनरोप पोहोचताच महाराज पु न: िवजापु राकडे जावयास िनघा े .
इत ात ां स अ ी बातमी आ ी की, संभाजी पळू न जाऊन िद े रखानास िमळा ा.
ते ा हं बीररावास फौजे सह िवजापु रकरां ा मदतीस पाठवू न आपण त:
प ा ास गे े व संभाजी ा ू ा गोटातून परत कसे आणावे ा िवचारास ाग े
आता संभाजी आप ् या तीथ पां वर सून ूस जाऊन िमळ ाचे कारण येथे
सां गणे इ होय. संभाजीस सुि ण ा ावे णू न महाराजां नी चां ग ी व था
के ी होती. ा ाकडून िव ा ास करिव ासाठी, ास सदाचाराचे वळण
ाव ासाठी मोठमोठे पं िडत ठे वू न िद े होते; परं तु ाचा काहीएक उपयोग झा ा
नाही. ाचे वतन नेहमी उ ृं ख असे. रा ािधकार यो रीतीने चा िवता ये ास
आव यक अ ा गुणां चा िवकास ा ा ठायी ावा एतदथ महाराजां चा सदोिदत
य असता ापासून इ प रणाम काहीएक झा ा नाही. ा ा यो वे ळी
युवरा ािभषेक करता यावा णू न ाचा तबंधही के ा होता; परं तु तो सवदा
उ पणे व अनग पणे वागत अस ् यामुळे महाराजां स परम खे द वाटे . एके िदव ी
ि तळगौरी ी थ राजवा ात हळदकुंकवाचा समारं भ झा ा. िक ् ् यावरी
एकंदर सुवािसनी या वा ात आ ् या. एक ा ण ी अ ं त ाव संप होती.
ित ा पा न संभाजी मोिहत झा ा व ित ा ाने महा ात नेऊन ितजवर ब ा ार
के ा हे वतमान महाराजां स कळ े ते ा ां स पराका े चा संताप आ ा आिण ते
णा े , ‘‘हे रा ाचे अिधकारी असता अग गमन करतात. े वणाचा असा
उपमद करतात. हे अित ियत नीच कम होय. सव जा ट ी णजे ित ा राजाने
आप ् या कुटुं बा माणे े ख े पािहजे . असे अ ं त अन त कम के ् याब यां स
ि ा अव य के ी पािहजे . पु झा े णू न काय झा े ? ां ा हातून असे दु म
होऊ ाग े तर ां चा आ ी ाग क .’’1 असे णू न ां नी ां ना कैद क न
प ा ावर नेऊन ठे व े . पु ढे काही िदवसां नी ास स कैदे तून काढू न ाच
िक ् ् यावर नजरकैदे त ठे व े . ही कैद अथात संभाजी ा अस झा ी होती.
तीथ प दू र मोग ां ी ढ ात गुंत े आहे त असे पा न ाने प ा ाव न
पळू न जा ाचा बेत के ा व िद े रखानास ासंबंधाने आगाऊ सूचनाप पाठिव े .
ा खानास ही घरफूट पा न अथात मोठा आनंद झा ा. संभाजीस सामोरे जाऊन
आण ासाठी एक ासखान व घै रातखान यां स तीन-चार हजार ार दे ऊन पाठिव े
ा माणे संभाजी पळू न गे ा असे कळताच महाराजां नी ा ा पाठ ागास ोक
पाठिव े . इत ात सु ा ा प ीकडे चार कोसां वर संभाजीची व एक ासखानाची
गाठ पडून ास मोग ां चा आ य िमळा ा. ा ा पाठ ागास गे े ् या ोकां नी
पािह े की, ू ा ोकां चा जमाव मोठा आहे . ावर ह ् ा कर ात काहीएक
अथ नाही. णू न ते िनरा होऊन परत थानी आ े . इकडे िद े रखान संभाजीस
भेट ास एवढा उ ं िठत झा ा होता की, तो त: काही ोकां िन ी ास सामोरा
गे ा. ि वाजीमहाराजां ा गादीचा वारस आप ् या ाधीन झा ् यामुळे ास परम
हष वाट ा. ा ा सगळी दि ण िजं क ् यासारखे वाटू न मोठे समाधान वाट े .
संभाजी ा ा गोटात येऊन पोहोच ् यावर ाने नौबती वगैरे रणवा ां चा गजर
करिव ा. ा ा ाने सात हजारी सरदार क न राजा हा िकताब िद ा व एक ह ी
नजर के ा.
1) हे आप ् या तीथ पां चे ोधो ार ऐकून सं भाजी घाब न जाऊन रातोरात आप ् या प ीस घे ऊन पळू न
गे ा, असे िक ेक िठकाणी ट े आहे
िद े रखानाने संभाजीचा मोठा आदरमान के ा हे वतमान औरं गजे बास कळिव े व
ास असे सुचिव े की, ‘संभाजी आप ् या प ास येऊन िमळा ा हे फार चां ग े
झा े आहे . ि वाजीमहाराजां चे पदरचे काही सरदार संभाजी ा प ास येऊन
िमळ ाचा संभव आहे . अ ी घरफूट झा ् याने हे वकरच दु बळ होती व आप ा
डाव अनायासे साधे . संभाजी ा आप ् या एका सै भागावर मुख नेमून ा ा
बापािव ढ ास पाठिव े असता ा ा ता ात े ां त व िक ् े काबीज
ावयास िव ं ब ागणार नाही’; परं तु बाद हास ही सूचना पसंत पड ी नाही
कारण ा ा असा वहीम येणे साहिजक होते की, ि वाजीमहाराजां चेच हे कार थान
असावे . संभाजी ा ां नी आप ् या राती भेद काढावयास िकंवा िव वास
दाखवू न दगा करावयास पाठिव े असावे . औरं गजे बाकडून ा संबंधाचे िनषेधप
येऊन पोहोच ापू व िद े रखानाने संभाजीबरोबर आप े काही ोक दे ऊन ास
भूपाळगडावर ह ् ा करावयास पाठिव े . हे महाराजां चे अगदी पू वकडी ठाणे
असून ते ां नी चां ग े मजबूत बां धून ात धा ाचा वगैरे मुब क पु रवठा के ा होता
व मोग ां ी यु करताना आप ् या जे स ा ा आ याने राहता यावे अ ी
तजवीज के ी होती. ा िक ् ् यात े ोक मो ा िनकराने ढ ास िस झा े .
ां नी मोग ां ा ा वे ास मुळीच दाद िद ी नसती; परं तु महाराजां चा पु संभाजी
िक ् ् या ा दरवाजापा ी उभा आहे असे पा न ा ावर गोळागोळी क ी
करावी, अ ी ां स पं चाईत पड ी. संभाजीने ा िक ् ् या ा हवा दारास असा
दम भर ा की, ‘दरवाजा उघड ा नाहीस तर ि र े द करीन.’ ते ा अथात
िक ् ् यां वरी ोकां स मोठी दह त पड ी. ते वाट फुटे ितकडे पळत सुट े .
ा िक ् ् याचा हवा ा िफरं गोजी नरसाळा याजकडे होता. ािह ाखानाने
चाकण ा िक ् ् यां स वे ढा घात ा असता ाने तो िक ् ा मो ा ौयाने
ढिव ा तोच हा वीर होय; परं तु ा संंगी ा ा ोकां चा धीर न िनघू न ते ा ा
भराभर सोडून गे े . ते ा ाचा िन पाय झा ा. ाचे अवसान अगदी खच े बरे ,
ूवर तोफां चा भिडमार करावा तर संभाजी पु ढे उभा आप ् या ध ा ा पु ावर
गोळा सोडता तर येत नाही, अ ा पे चात तो सापड ा णू न तो रा ी ा वे ळी
िक ् ा सोडून पळू न गे ा ामुळे तो िक ् ा मोग ां ा हाती सहज ाग ा.
िक ् ् यावर काही ोक रािह े होते ते सगळे मोग ां नी पकड े . िद े रखानाने येथे
येऊन सात े यो ां चे डावे हात तोडिव े व इतर ोकां ना पकडून गु ाम के े . ा
िनरपराध ोकां ना असे िछ िभ के े , हे ू र कम संभाजीस यो वाट े नाही
ही उ ि ा कर ाचे कारण अथात असे असावे की, इतर िक ् ् यां वर ा ोकां स
तेणेक न दह त बसावी. ा ा तेथे पु ळ ू ट सापड ी. जी चीजव ू ा ा
नेता आ ी नाही ती ाने जाळू न टाक ी व िक ् ् यां ची तटबंदी वगैरे पाडून टाकून
तो अगदी उजाड के ा. ा िक ् ् यावर मोग ां नी चढाई के ् याचे वतमान ऐकून
महाराजां नी ा ा र णासाठी सोळा हजार घोडदळ पाठिव े ; परं तु ते ितकडे
जाऊन पोहोच ापू व च िक ् ा वर सां िगत ् या माणे मोग ां ा हाती जाऊन
ाची दु द ा झा ी. महाराजां ा ोकां नी मोग ां ा सै ां वर दु न दु न छापे
घा ू न तीस है राण के े . ां चा सरदार इराजखान व बजाजी िनंबाळकर हे
िद े रखाना ा सै ासाठी अ साम ी घे ऊन जात होते, ास गाठून ां नी ां चा पु रा
मोड के ा व ां ा ता ात े सव धा वगैरे ु ट े . संभाजीमुळे भूपाळगड
आप ् या हातचा जाऊन आप ् या ोकां ची अ ी दु द ा झा ी, तरी पु ढे आणखी
असा कार होऊ नये णू न ां नी इतर िक ् े दारास अ ी ताकीद िद ी की,
‘संभाजी बेदी होऊन मोग ां कडे पळू न गे ा आहे . तो ां चे ोक घे ऊन
कोण ाही िक ् ् यापु ढे आ ा असता ास य ं िचतही जु मानू नये. ा ा ी
बे ा क ढावे . िक ् ा सोडू नये.’
मग महाराजां नी संभाजीकडे कारकून पाठवू न ास येणे माणे बोध करिव ा : ‘हे
वतन तु ी करीत आहा हे काय? आ ी म क न रा थािप े ते तु ासाठी
की दु स या कोणासाठी? यवनां स सामी होऊन पु न: हे रा ां ा घरात
घा ाची ही बु ी तु ां स कोठून सुच ी? ापासून अपाय कोणास होणार? तु ां स
की आ ां स? आ ां िवषयी णा तर आ ां ा यापु ढे काहीएक कत उर े नाही
एखा ा े ात जाऊन राहावे िकंवा रामदासगु ं पा ी जाऊन बसावे , असे आम ा
मनात अ ीकडे आ े आहे . ते ा हे रा न झा े तर ात हानी तुमचीच आहे .
मागे झा ् या गो ी ा झा ् या. ा मनात न ठे वता िनघू न यावे . याउपर ुकडे रा
नये. खासगी खचास ता ु का ावू न घे ऊन पािहजे तेथे राहावे . कारभार आटपवे
िततका करावा.’ हा व अ ाच आ याचा पु ळ बोध ा कारकुनाकडे के ा; पण
ामुळे संभाजीचे डोळे काही उघड े नाहीत
ितकडे हं बीरराव मोिहते सरनोबत महाराजां ा कमा माणे सै घे ऊन
िवजापू रकरां ा मदतीस चा ा असता ा ा रणम खानाने आठ-नऊ हजार
ारां िन ी वाटे त गाठ े . उभय प ां ची ढाई झा ी. तीत तो मोग सरदार पराभव
पावू न पळू न गे ा. मग हं बीरराव िद े रखाना ा छावणीजवळ जाऊन ितजवर
वे ळोवे ळा छापे घा ू ाग ा. ा ा रास दाणावै रण कोठूनही िमळू नये असे
ाने के े . ामुळे मोग ां ची उपासमार होऊ ाग ी ह ी, घोडे व माणसे
अ ावाचू न पटापट म ाग ी. ते ा अथात खानाचा उपाय खुं टून ास आप ा
तळ ह वावा ाग ा व मरा ां ा तावडीतून जे मतेम सुटून कसाबसा एकदाचा तो
औरं गाबादे स येऊन पड ा. हं बीररावापा ी सै ाचा जमाव मोठा नस ् यामुळे
खाना ी ा ा सामना करता आ ा नाही. तरी ाचे सै औरं गाबादे स जाऊन
पोहोचे पयत सेनापतीने ाचा चां ग ाच पाठपु रावा के ा.
इत ाने िद े रखानाची रग काही िजर ी नाही. पावसाळा संपताच ाने पु न:
आप ् या फौजे ची तयारी के ी आिण िवजापू र सरकारा ा मु खात ि न तो
 ु टा ू ट क ाग ा. ाचा वर सां िगत ् या माणे पराभव झा ा अस ् यामुळे
ा ा पराकाळे चा चे व येऊन ाचा सूड िवजापू रसरकार ा गरीब रयतेवर
उगिव ाचा म ाने मो ा िनदयपणाने चा िव ा. पु ष, बायका व मु े पकडून
ास गु ाम कर ाचा सपाटा ाने सु के ा. िहं दू-मुस मानां ा बायकां नी
ा ा हाती ागून िवटं बना ावयाची ती टाळ ासाठी िविहरीत व त ावात उ ा
टाकून ाण ाग के ा! ाने गावचे गाव ु टू न जाळू न बेिचराख के े . एका मो ा
गावात े तीन हजार िहं दू रिहवासी पकडून ां स ाने गु ाम णू न िवकून टाक े .
अथनी नावाचे एक मोठे ापाराचे हर होते ते साफ जाळू न टाक े व ात
सापड े ् या सग ा िहं दू ोकां स गु ाम क न ने े . ा वे ळी संभाजी
ा ाबरोबर होता. ा ा खानाचे हे भयंकर ू र कम पा न पराका े चे वाईट वाट े
आिण ाब ाने ाचा िनषेध के ा; पण खानाने काही आप ा घोर म सोड ा
नाही. हे ाचे घोर कम पा न संभाजीचे डोळे उघड े आिण ाने ीकार े ् या
माचा ास प चा ाप झा ा. हं टी णू न एक मोठे े हर होते ते ाने ु टू न कृ ा
नदीस उतार िमळताच ित ा प ीकडे जाऊन ाने कनाटकात ु टा ू ट चा िव ी
ा वे ळी ाने आप ् या सै ा ा दोन टो ा क न दोन बाजू स रवाना के ् या.
एका टोळीवर अथात आपण त: मुख झा ा. जनादनपं तास ही ाची धामधू म
कळताच ाने सहा हजार ोकां िन ी ा ावर ह ् ा के ा व ा ा ी ढू न
ाचा अगदी मोड क न टाक ा. तो व ाचे ोक मरा ां ा मारापु ढे हतवीय
होऊन पळत सुट े . ा माणे मोग ां ची एक टोळी उधळू न ाव ् यावर
जनादनपं ताने ां ा दु स या टोळीस गाठून तीही कापू न काढ ी. हा असा पु रा
पराभव झा ् यामुळे खान अगदी सद होऊन मागे पळत सुट ा. ावे ळी महाराजां नी
भूपाळगड पु नरिप काबीज क न ाची दु ी के ी व ावर पु न: आप े ठाणे
बसिव े , असे णतात
िद े रखानाची अ ी दु द ा उडा ् याचे वतमान औरं गजे बास कळ े , ते ा ाचा
ा ा फारच राग आ ा. ाचे हे करणे ा ा मुळीच आवड े नाही. आप ् या
सु ाचा बंदोब राखायचे सोडून तो िवजापू रकरां ी ढाई करावयास गे ा णू न
ास ाने ठपका िद ा व ास असा कूम पाठिव ा की, ‘ि वाजीमहाराजां चा पु
संभाजी हा तुम ाकडे आ ा आहे , ास सरदारी दे ऊन आप ् या रात ठे वणे
धो ाचे आहे . कारण तो काहीतरी िफतवािफतवी क न आप ा पु रा ना
कर ास चु कणार नाही. या व ास कैद क न िद ् ीस पाठवावे !’ हा
बाद हाचा कूम िद े रखानास मुळीच आवड ा नाही. ाने संभाजीस आप ् या
गोटातून पळू न जावयास सां िगत े ाव न संभाजी तेथून गबगीने िनघू न महाराज
प ा ाजवळ होते तेथे येऊन ां स भेट ा.1 ा वे ळी प ाळा िक ् ् यावर
िद े रखान संभाजीसहवतमान ह ् ा कर ा ा बेतात आहे असे कळ ् याव न
महाराजां नी ा िक ् ् याची मजबुती के ी होती चां कडून घे त े ् या प ास तोफा
ा िक ् ् यावर ां नी ावू न ठे व ् या हो ा
1) ो सरकार णतात की, िद े रखानाचा पूव कारचा ू रपणा पा न सं भाजीस ाचा वीट येऊन तो
ा ा छावणीतून िवजापूराकडे पळा ा. ा ाबरोबर ाची प ी येसूबाई ही होती. ित ा ाने पु षवे िद ा
होता. िवजापूरास मसाऊदखानाने ाचा आदरमान क न ास आ य िद ा. िद े रखानास हे कळताच
मसाऊदखानास ाच दे ऊन सं भाजीस परत पकडू न आण ासाठी ाने आप ा एक सरदार पाठिव ा. ा
गो ीचा सु गावा ागताच सं भाजी िवजापुरा न रातोरात पळा ा आिण महाराजां नी ा ा घे ऊन यावयास
पाठिव े ् या ोकां स भे टून तो प ा ास येऊन पोहोच ा
ा माणे संभाजी परत आ ा, ास भेटून महाराजां नी ा ा ी येणे माणे बु वाद
के ा : ‘तु ी आ ां स सोडून मोग ां स जावू न िमळा ा ही फार वाईट गो के ी.
औरं गजे बा ी आप ा दावा असून िद े रखानाचे आिण आप े हाडवै र आहे . असे
असता ां ा तावडीत तु ी आयतेच जाऊन पड ा हे मोठे च धाडस के े . ां नी
तु ां ा दगा करावा; परं तु जगदं बेची कृपा होती णू न तु ी ां ा हातून
िजवािन ी सुटून आ ा. हा एक िद े रखानाचा आम ावर उपकारच झा ा. तु ी
िहं दूपदपाद ाहीचे अिधकारी असून थोर कुळात उ झा ा आहा. तु ी काही
सामा नाही ही आमची सगळी कमाई तुम ासाठीच आहे , असे असता य:क चत
सरदार तो िद े रखान ा ा आ यास तु ी जावे आिण आप ा अपमान व घात
क न ावा हे तु ासार ा बु मान, ार व अिभमानी पु षास ोभ े तरी
कसे? तु ी पु ढे आम ा गादीचे मा क होणार, ते ा ही सव जा तु ां स
े करासमान वाट ी पािहजे . ित ा िव ाचे , जीिवताचे व अबूरचे ् र ण करणे हे
तुमचे परम कत आहे . असे असता तु ीच जर अन त कम क न आप ् या
जे स दु :ख दे ऊ ाग ा, तर ितचे पा न ावे कसे? अग ागमन िकंवा पर ीगमन
हे य : य क न पु रा ना करणारे आहे . रावणादी रा क ाची ा पातकामुळे
क ी दु द ा झा ी व तेणेक न रा ं व कु य कसा झा ा, याचा िवचार
मनात आणा. तुम ा अंगचा हा महादोष िनघावा णू न मी केवळ पु वा ् या व
तु ां स थोडी ि ा के ी. तीब तु ां स िवषाद वाटू न तु ी हा अिवचार के ा; पण
ामुळे काही अिन कार घड ा नाही, हा जगदं बेचा आ ां वर मोठाच साद
झा ा. आता हे ढं ग तु ी पु नरिप क नका. अ ी घरफूट झा ् याने ूस आनंद
वाटू न आमचा ना कर ा ा कामी ां स मोठा प येई . यवनां ा
ताबेदारीतून सुट ाचे दीघ प र म आ ी इतकी वष अ ाहतपणे क न ातं व
रा ही संपाद े असता ा गो ीची काही दरकार न धरता पु न: यवनां ा
आ यास जा ाची तु ां स दु बु ी सुचावी हे मोठे च दु भा होय. तु ां स राजपद
भोगावयाची इ ा झा ी अस ् यास ा रा ाचे दोन िवभाग क न तुंगभ ापासून
कावे रीपयतचा सगळा मु ू ख तु ां स दे तो व नमदा नदीपासून तुंगभ ा नदीपयतचा
मु ू ख राजारामास दे तो आिण मी त: एखा ा पु े ात जाऊन बसतो िकंवा
रामदास ामीं ा चरणां पा ी रा न उर े े आयु परमे वरा ा भ ीत घा वतो;
परं तु ही व था ावीतोपयत तु ां स प ा ावर अटकेत ठे वणे ा आहे . कारण
तुमचा म ा आता भरवसा वाटत नाही. रायगडावर जाऊन राजारामाचे क न
येतो आिण मग पु ढे काय करावयाचे ते पाहतो! असे बो ू न ां नी संभाजीस
प ा ावर पु न: नजरकैदे त ठे व े . ा ा खचासाठी ा ां ताती तीन
उ ाचा ता ु का ावू न िद ा. ाचा कारभार पाहावयास िव ि ंबक दे पां डे
यां स ‘खासिनस’ हा ा दे ऊन ठे व े .1 ा ा बंदोब ाकडे सोमाजी नाईक बंकी,
बाबाजी नाईक सम े रबहादर व बाबाजी ढमढे रे ा परमिव वासू सरदारां स ठे व े व
ां स असा कूम दे ऊन ठे व ा की, ‘संभाजी ी िन बु वाद क न ां स वाटे वर
आण ाचा उपाय करत राहावे . ा ा ी मो ा यु ीने वागावे , ां स आम ा
आ े वाचू न गडाखा ी कदािप उत दे ऊ नये आिण िक ् ् याचा एकंदर बंदोब
तेथी हवा दारा ा हाती असावा, ात संभाजीस सहसा हात घा ू दे ऊ नये.’
संभाजी ा खचास ावू न िद े ् या ां ताची व था जनादन नारायण सुमंत यां स
सोपवू न ा ाही ां ावर नजर ठे वावयास सां िगत े .
1) हा िस मुरारबाजी दे पां डे यां चा नातू
वर सां िगत ् या माणे मोग सै ाची खराबी होऊन ां स परत जावे ागून िवजापू र
सरकार ा ा कचा ातून सुट े . हे संकट िनवारण ि वाजीमहाराजां ा
साहा ाने झा ् यामुळे ां स सरकारातून एक प आ े . ाती आ य असा होता
की, ‘तु ी आ ां स ा संगी चां ग ी मदत क न ू ा तावडीतून सोडव े . हा
तुमचा मोठाच थोरपणा व कु ीनपणा होय. तु ी हाजीराजां चे पु ां ा ऋणातून
आज उतराई झा ा. आम ा सरकारा ी तु ी िवरोध के ् यामुळे तुमचे व या
सरकारचे वै र इतके िदवस चा े असून तुम ा वतना व हाजीराजां स आम ा
सरकारनी फारच ास िद ा. असे असून तु ी हा सगळा अपकार मनास न आणता
आम ा िवनंतीस मान दे ऊन आ ां स यो संगी मदत के ी. यामुळे तुमची िदगंत
कीत झा ी आहे .’ हे प विक ाबरोबर पाठवू न महाराजां स व े, जवाहीर, ह ी,
घोडे वगैरे नजर पाठिव े व ा प ास महाराजां कडून असा जबाब गे ा की, ‘आ ी
तुम ा पाद हातीती इतका मु ू ख काबीज के ा असूनही आमचे तीथ प
आ ां स िब कू सामी नाहीत अ ी आप ी खा ी झा ी, ते ा ां ाकडे
अस े ी जहागीर अ ापपावे तो कायम राखू न ां चे व ां ामागे ां ा दु स या
पु ाचे थोर मनाने चा िव े , हा आम ा घरा ावर आप ा मोठाच उपकार झा ा
आहे . आ ी तुम ाच आ याने आजपयत वाढ ो आहो. आ ी जी काही दौ त
िमळिव ी आहे व जी फौज जमिव ी आहे ती िनदानी तुम ा उपयोगी पडावी यातच
आ ां स कृतकृ ता वाटते. तुम ा सरकारचे ता सबळ होते णू न तु ां स ही
फ े िमळा ी. आम ाकडून झा े िततके आ ी के े . यानंतर संकट पडे ते ा
साहा कर ािवषयी आ ां स अव य ि हावे . मनात काही दु जाभाव वागवू नये. हा
जवाब आप ् या विक ा ा हाती दे ऊन ां नी अिद हास यथोिचत नजराणा
पाठिव ा व तहा ा अटींची यादी ा ाकडे िद ी. ती तीन क मे येणे माणे होती :
(1) कोप व बे वाडी (िब ारी) ा सभोवता चा मु ू ख आम ा ाधीन करावा,
(2) िवड दे ात आ ी जो मु ू ख काबीज के ा आहे ा ावर अिद हाने
काहीएक ह सां गू नये, (3) तंजावर वगैरे जे ां त हाजीराजां ा जहािगरीत
मोडतात ावर अिद हाने कोण ाही कारचा ताबा ावू नये, तर ां वर आमचा
पू ण अंम चा ावा आिण (4) संगोपात एकमेकां नी एकमेकां स साहा करावे . या
अटी मसाऊदखानाने कबू क न ा आ याचा तह मंजूर झा ा. मग महाराज
मसाऊदखाना ा भेटीसाठी िवजापु राकडे गे े व ां चे आणखी काही गु ख बत
झा े . ावे ळी महाराजां ा मनात असे आ े की, िवजापू र हरात जाऊन
अिद हाची भेट ावी. मसाऊदखानाने ां ा ा उ े ास अनुमोदन दे ऊन
पाच े ोकां सह िवजापु रास अिद हा ा भेटीस यावे असा ास िनरोप पाठिव ा;
परं तु मोरोपं त िपं ग ाने ां स अस े धाडस क नये असे सुचिव ् याव न ां नी
हा बेत रिहत के ा
ा माणे कनाटकाती व िवड दे ाती ां तावर ि वाजीमहाराजां चे भु
िवजापू र सरकाराने कबू के ् याचे वतमान ं कोजीराजां स कळ े , ते ा ां स
अित य िवषाद वाट ा व आप े ातं आता अगदीच न झा े असे ां ना वाटू
ाग े . आधीच महाराजां नी ां ावर रघु नाथपं ताचा ह पु रा बसवू न ां ा
जहािगरीची ब तेक व था आप ् या हाती घे त ी. ां त आणखी िवजापू र सरकारने
ा जहािगरीवर आप ा काहीएक ताबा नाही असे सदरी तहां त कबू के ् यामुळे
ा सरकारकडून मागेपुढे कां ही मदत िमळवू न आपण आप ् या बंधू ा हातून
मु होऊ अ ी थोडी ी आ ा ां ा मनात होती ती समूळ खुं ट ी. ामुळे ते
अगदी उदास होऊन बस े . आप ् या िन वहाराकडे दु क न ते
िवर ासारखे वागू ाग े . ां ा वृ ीत जो पा ट झा ा ािवषयी रघु नाथपं ताने
महाराजां स कळिव ् याव न ां नी ां स पु ढी आ याचे एक प पाठव े .
‘पु ळ िदवस झा े , तुम ाकडून प येऊन काही एक वतमान कळ े नाही.
ामुळे िजवां स काळजी ाग ी आहे . रघु नाथपं त ि िहतात की, तु ी उदास व ख
होऊन आप ् या दे ाची िनगा राखत नाही. तु ां स आप ् या िजवाचा कंटाळा आ ा
आहे . तु ी कोणतेही सण िकंवा उ व करीत नाही. तुमची सेना ब त असून ती
थ बस ी आहे . तु ी दरबारा ा कामकाजात मुळीच घा त नाही. तु ी पु रे
बैरागी बनून कोण ा तरी पिव थानी बसून काळ दवड ा ा गो ी बो त आहा.
असा पु ळ मजकूर ते तुम ा संबंधाने ि िहतात. तो वाचू न आ ां स फार खे द
झा ा आहे . आम ा विड ां चे उदाहरण तुम ा पु ढे असता तुमची वृ ी अ ी ावी
याचे आ ा ा नव वाटते. सव संकटा ा संगी ते कसे वाग े , या संगाचे िनवारण
ां नी कसे ारीने, धै याने व ढ िन चयाने के े आिण मोठा ौिकक व मान
संपादू न तो कसा आमरण राख ा, याचा अंमळ िवचार करा. ां चे हे उ चर
तुम ा डो ां समोर घड े . ां चा तु ां स िन समागम घड ा असून ां ची ही
ारी व चाणा पणाही तु ां स नेहमी पाहावयास िमळा ् यामुळे तुमचा ापासून
पु ळ फायदा ावा. आ ी त: अनुकू थ नुसार र ण क न रा
कसे संपादन के े हे तु ां स िविदत आहे च. तु ां स सां त चां ग ी अनुकू संधी
ा झा ी असता तु ी सव पं चाचा ाग क न बैरागी बनावे हे तु ां स उिचत
आहे काय? तु ी आप ा सव कारभार दु स या ा हाती ावा आिण ां नी तुमचे
सं थान िगळं कृत करावे हे चां ग े काय? तु ी आप ् या दौ तीचा ना होऊ ावा व
त:स अपाय क न ावे हे बरोबर नाही. हा कस ा हाणपणा? व याचा े वट
काय होई बरे ? आ ी तुमचे वडी बंधू असून तुमचे संर ण कर ास सवदा त र
आहो. आम ापासून तु ां ा काहीएक भीती बाळगाय ा नको. तरी आता ही वृ ी
सोडून ा! िवर होऊ नका, उदािसनता टाका. सुखाने का मणा करा. ते,
उ ापने, सण, उ व व इतर वहार नीट पाळा. आप ् या जीवास जे णेक न सुख
होई ां जकडे पु रवा. आप ् या पदर ा ोकां स रकामे बसू दे ऊ नका.
आप ् या राची व था नीट राखा, मह ा ा राजकारणात मन घा ा,
आप ् या पदर ा ोकां कडून आपाप ी कामे नीट करवू न ा. ां स कामिग या
सां गून ा ते बरोबर रीतीने बजािवतात की काय ते द तेने पाहा. यो रीतीने वागून
नाव ौिकक संपादन करा. तु ी आमचे धाकटे बंधू. तुमची कीत व उ ष झा े ा
आम ा कानी आ ् याने आ ां स समाधान वाटे . तुम ा सि रघु नाथपं त
आहे त. ते कोणी परके नाहीत. कोण ा संगी कोणती गो करणे उिचत आहे ते
ां ा मस तीने ठरवीत जा. ते तु ां स आम ा माणे च मानून चा ती . आमचा
सव भंरवसा ां ावर आहे . तसाच तु ीही भरवसा ठे वा. ां स सहसा सोडू नका.
ां चा तु ास व तुमचा ां स पू ण आ य असावा. येणेक न तुमची ाती होई .
िव े ष सांं गावयाचे ते हे च की, आळस क नका अनुकू संधी येई ती थ दवडू
नका. आप ् या राकडून काहीतरी कामिगरी क न घे त च ा. हे वय परा म
कर ाचे आहे . बैरागी ावयाचे ते वृ ापकाळी ावे . तर आता उठा, उदासीनता
टाका, आळस झाडा आिण काहीतरी परा म क न आ ां स दाखवा. तु ी सु च
आहा! तु ां स ब त काय ि िहणे ? ’’
हे महाराजां चे ं कोजीराजास ब तेक े वट े च प असावे . ा नंतर वकरच
ां ची कृती िबघडून ां तच ां चा अंत झा ा
☐☐☐
 इं ज व िस ी १६७४-८०
महाराजां नी स. 1661म े राजापू र हर ु ट े . स 1664म े सुरत हर पिह ् याने
ु ट े . स. 1665म े कारवार हरावर ह ् ा क न खं ड बसिव ा. स 1670म े
सुरत हर पु न: ु ट े व स 1673म े बळी हर ु ट े . ा सव िठकाणी
इं जां ा वखारी असून ा ा संगी ां चे बरे च नुकसान झा े होते, हे मागे
सां िगत े च आहे . राजापू र हर महाराजां ा ता ात आ ् यावर तेथी वखार
इं जां नी उठिव ी होती. स. 1668म े सुरते ा इं ज ापा यां नी मुंबई बेटात1
वखार घा ू न तेथे आप े कायमचे ठाणे के े व सभोवता ा मु खात ापार सु
के ा
1) हे बेट इं ड ा दु स या चा स राजा ा स 1661म े पोतुगा ा राजा ा मु ी ी िववाह के ् याब
आं दण णून िमळा े होते. हे चा स राजाने ई इं िडया कंपनी ा ितवष दहा पौंड घे ाचे ठरवू न स
1668म े िद े होते. हे सु रत येथ ् या इं ज ापा यां चा मुख सर जॉज ऑ झडन या ा हवा ी के े .
ा बेटा ा ग ास सा ी ां तात िफरं ाचा अंम होता. ां स मुंबई बेट आप ् या
हातचे गे ् यामुळे फार वाईट वाट े व ते इं ज ापा यां चा े ष क ाग े . ते
आप ् या ता ाती ां तात ां स कोण ाही कारचा ापार क दे ईनात.
मुंबईती इं जां स धा ािदकास पु रवठा सा ी ां तातून मुळीच होईना. ामुळे ां स
दु स या ां तां तून दाणाग ् ा आणावा ागत असे. आता सा ी खे रीज क न
मुंबई ा आसपास ा इतर ां तावर ि वाजीमहाराजां चा अंम होता. या व
ां ा ी स ोखा ठे व ास आप े िहत आहे असे इं जां स वाटणे साहािजक होते.
ि वाय महाराजां चीही ा ोकां वर व ी अस ाचे काही एक कारण न ते. ते
कु ापारी व ार दयावद आहे त असे ां जिवषयी महाराजां चे मत होते.
ां ा ापाराने आप ् या मु खाचे िहत आहे असे ां स वाटे . दु सरे असे की,
िस ी ी यु संग करावे ागत, या व ां ाकडून आरमाराची वगैरे मदत
आपणां स िमळे अ ी ां स आ ा होती. ां ची जहाजे मजबूत व मोठी असत. अ ी
जहाजे आपणां स ां ाकडून िमळती व चां ग ् या बंदुका, तोफा व दा गोळा ते
आपणां स पु रवती असे महाराजां स वाटे . आणखी असे की, िस ी मोग ां ा
साहा ाने इं जां ा ा बंदरां त ि न आप ् या कु ा वगैरे ां तां स उप व करी
अ ी भीती ां स नेहमी असे. ती टाळ ाचा एक उपाय ट ा णजे , इं जां स
आप े ेही क न ठे वणे हा होय असे ां चे धोरण होते. खरे ट े असता इं जां स
या बेटातून हाकून दे ऊन तेथे आप े ठाणे बसिव ास महाराजां ना काही कठीण होते
असे नाही; परं तु अ ा परदे ां ती ापा यां स िवनाकारण ास ावा व आप ् या
मु खा ी ां चा ापार होत आहे तो बंद पाडावा हे ां स बरोबर वाट े नसावे .
सग ा प चम िकना यावर आप ी स ा असावी असा ढ संक ् प महाराजां चा
होता; पण तो सा ावयास चां ग े मजबूत आरमार आपणां स तयार के े पािहजे
असे ां स वाटे व हे तयार कर ा ा कामी ां ाकडून साहा हो ाचा संभव
असे ां स ते साधे तेवढे न दु खव ाचा य करीत. ाच कारणा व ते च,
डच वगैरे पर थ ापा यां ी िम भावाने वागत. िफरं गी ोकां ी यां चा पिह ् या
पिह ् याने स ोखा असे, परं तु ां ा धमवे डाचा फै ाव झा ् यामुळे ते िहं दू जे स
छळू ाग े हे महाराजां स खपे नासे होऊन ते े वटी े वटी ां ा ी वै र क
ाग े होते. तरी ते तहा माणे तोफा, बंदुका व दा गोळा ितवष पु रवत. या व
महाराजां नी ां ची थोडी ी सबुरी के ी होती. ते आणखी कां ही वष जग े असते तर
िफरं ां चा ां नी ा दे ातून पु रा उठाव के ा असता
आता, इं ज ापारी सुरतेस मोग ां ा आ याने अस ् यामुळे ां ाकडून
आपणां स फारसे साहा होई असे महाराजां स वाटत नसे. णू न ां नी ां ा
वखारी वारं वार ु ट ् या; परं तु पु ढे सदरी िनिद के ् या माणे इं ज ापारी मुंबईस
येऊन रािह ् यावर ां चा महाराजां ी अंमळ िनकट संबंध आ ा. इं ज ापा यास
मुंबई बेट िमळा ् यावर चार वषानी णजे स.1672म े आं गीअर नावाचा एक ार
व धोरणी ग नर तेथ ् या वखारीवर आ ा ाने ि वाजीमहाराजां ी कायमची मै ी
कर ाचा िवचार मनात आण ा व ा उ ोगास तो ाग ा. इकडे िस ी ा मनातही
असा उ े होता की, इं जां स अनुकू क न घे ऊन मुंबई बेटा ा बंदरात आप े
आरमार ावे व तेथून ि वाजीमहाराजां ा कु ा वगैरे ां तास उप व ावा. तो
मोग ां चा ताबेदार झा ् यावर ा सरकारचे आरमारही ा ा ाधीन झा े होते व
ा सरकार ा वि ् याने तो मुंबई बंदरात वे करावयास जे ा ते ा पाहत असे;
परं तु आं गीअर ां स तसे क दे त नसे. सुरतेचा मोग सुभेदार ास वे ळोवे ळा
िनरोप पाठवी की, ि ीस तुम ा बंदरात येऊ ा, पण आं गीअर
ि वाजीमहाराजां ा धाकाने ा गो ीस कदािप कबू होत नसे. हे ां चे
ित हाईतपणाचे वतन महाराजां स पसंत वाटे . ां चे ां ािवषयी चां ग े मत झा े
होते.
महाराजां ा फौजे ची िफरं ां ा वसई ां ता गत िक ् े वगैरे बां ध ासंबंधाची
धामधू म सु झा ी ते ा ां चा आपणां सही कदािचत उप व होई या भीतीने
आं गीअर याने ां ा ी स ो ाचा तह कर ासाठी े फटनंंट उ ीक यां स
ां ाकडे पाठिव े 1; परं तु तो राजापू र व बळी येथे झा े े एकंदर प ीस हजार
होेनां चे नुकसां न भ न ावे असे एक क म पु ढे क ाग ा. णू न ां नी
ावे ळी इं जां ी तह के ा नाही. पु ढे पु न: दु स या वष आं गीअर याने
िनक ् सनामक एक वकी संभाजी ा माफत तह कर ास महाराजां कडे
पाठिव ा; पण ावे ळी सु ा उभयप ां चे करारमदार जम े नाही महाराजां चे णणे
असे की, ‘राजापू र येथे तुम ा मंडळीचे नुकसान झा े आहे ते आ ी भ न दे ऊ;
परं तु तुम ा ोकाचे जे काही : नुकसान मा ा ोकां नी के े असे ते
मजकडे मागू नका. कारण ते मजकडे जमा झा े नाही. आता बळी येथे तु ी
णता िततके तुमचे नुकसान आम ा हातून झा े नाही.’ यासंबंधाने ां ची खा ी
कर ासाठी महाराजां नी ां स आप ् या बळी येथी ु टी ा या ाही दाखिव ् या
हे मागे सां िगत े आहे .2 हा असा उभय प ां मधे तेढा पड ा होता. दु सरे असे की,
महाराज इं जां कडे तोफा मागत होते व ते मोग व िस ी यां ा भीतीमुळे दे ास
राजी न ते.
पु ढे काही िदवसां नी िस ीने मुंबई बंदरात इं जां ा परवानगीची दरका न करता
आप े आरमार ने े व महाराजां ा ां तात तो धामधू म क ाग ा. हे आं िगअर
यां स बरे न वाटू न ाने ां स मनाई के ी व ां चे आरमार आप ् या बंदरातून काढू न
ाव े . हे वतमान महाराजां स कळ े ते ा ां नी इं जां वर फार खू होऊन ां स
असे सां गून पाठिव े की, ‘तुम ा-आम ात ा ितढा काढू न टाकून तह कर ासाठी
तु ी आप ा वकी आम ाकडे पाठवू न ावा; परं तु ा वे ळी सुरते ा मोग
सरदारां कडून आं िगअर यां स पु न: पु न: अ ी प े येऊ ाग ी की, ये ा पावसा ात
िस ी ा आरमारास तुम ा बंदरात रा ावे . ते ा ा इं ज ग नरास मोठा पे च
पड ा. मोग ां स नाखू के ् याने सुरते न आप ा उठाव होई अ ी भीती ां स
वाटणे साहिजक होते. हा प वहार महाराजां ा कानी आ ा ते ा ां नी इं जां स
असा धमकीचा िनरोप पाठिव ा की, ‘तु ी मोग सुभेदाराचे ऐकून िस ीस आप ् या
बंदरात येऊ ा तर डच ोकां चे आरमार तुम ा बेटावर ह ् ा करावयास येत
आहे व ावरी सरदार आम ाकडे मदत मागत आहे , ास आ ी दहा हजार
 ोकां िन ी मदत क न तुमचे बेट सर क !3 इकडे िस ीने तर आप े आरमार
मुंबई बदराजवळ आणू न उभे के े . आं गीअरने ां स तेथून िनघू न जा ास सां िगत े ;
परं तु हे ां चे सां गणे न जु मानता िस ी ा आरमाराती कां ही पडाव खाडीत ि र े
व ि वा ा उ रे कडी बाजू स िकना यावर ां चे बरे च ोक उतर े व तेथी
रिहवा ां ना हाकून दे ऊन तेथे पावसा ात आप ी छावणी कर ाचा ां नी बेत
के ा; परं तु ां स इं जां ा ि पायां नी तेथून हाकून िद े . मग पु न: िस ीचे पाच े
ह ारबंद ि पाई पडावात बसून माजगावां जवळी िकना यास आ े व खा ी उत
ाग े ते ा ां ावर तोफां चा मारा सु के ा. ामुळे ां स तेथून पळू न जावे
ाग े . इत ात डच ोकां चे आरमार उ रे कडे येत होते ते वगु ् याजवळ
िव ळू न थोडे से सुरतेकडे गे े , थोडे से इराणकडे गे े व बाकीचे खा ी
िसंह दीपाकडे गे े . ही वाता मुंबई ा इं जां स कळ ् यावर ां स धीर आ ा व
ि वाजीमहाराजां ा धमकीचा बाऊ ां स अम कमी वाटू ाग ा. इकडे िस ी ा
ोकां नी जिमनीवर उतर ाचा दोन वे ळा के े ा य थ गे ा, तरी िस ी कां ही
मुंबई बंदराजवळू न आप े आरमार काढू न नेईना.1 तो फारच गट क ाग ा
ते ा इं जां नी ा ा ी असा ठराव के ा की, ाचे तीन े पे ा अिधक ोक
बंदरात रा नयेत, ां ावर इं जां ा ोकां चा पहारा असावा व ते
ि वाजीमहाराजां ा ां तां स उप व दे ऊ ाग े असता ां स इं जां नी एकदम
हाकून ावे . ाने पु न: बंदरातून 36 ढाऊ जहाजे पाठिव ी होती ा जहाजां ा
साहा ाने महाराजां ा ता ात ् या िनरिनरा ा बंदरावर ह ् े क न ती
ु ट ाचा सपाटा चा िव ा आिण तेथ ् या े कडो पडावां चा ना के ा. ा
धामधु मी ा वे ळी महाराजां ची सहा ढाऊ जहाजे मुंबई बंदरा ा आ याने होती,
ावर मोग आरमाराने ह ् ा के ा त ा इं ज ापा यां नी मोग सरदारा ा असे
सां िगत े की, ही जहाजे आ ी ज क न ठे व ी आहे त, ि वाजीने राजापू र स
1660 म े ु ट े ते ा तेथे आमचे जे नुकसान झा े ा ा भरपाईसाठी ही जहाजे
आ ी अढकवू न ठे व ी आहे . हे ां चे णणे खरे वाटू न मोग सरदाराने ां स हात
ाव ा नाही. मोग ां चे साहा िमळा ् यावर िस ी संबळ याने महाराजां चा सरदार
दौ तखान या ा ता ाती आरमारावर स 1674 ा माच मिह ात मुचकुंद
खाडीत (सातव ी नदीत) ह ् ा के ा. उभय आरमारां चे घनघोर यु होऊन
िस ीचा काटा काढू न टाक ाचा महाराजां नी िन चय क न ा ा ी िनकराचा
सामना कर ासाठी ते ा वे ळी कोकणात ढ ाची सव साम ी व ोक एकसारखे
पाठवीत होते आिण ां नी बारदे पयत सगळा कोकण िकनारा ह गत क न
सग ा बंदरात ढाईची ज त तयारी क न ठे व ी
ावे ळी महाराजां चा वकी 2 मुंबईस तहाची क मे ठरिव ाक रता आ ा होता.
ाने इं ज ापा यां ची िस ीस अनुकू ता नसून ते आपणां स साधे तेवढी मदत
कर ास उद् यु आहे त असे ां ना ि न कळिव ् यावर ां स इं जां ा
वतनाब समाधान वाटू न ां स आप ा वकी तहाची क मे ठरिव ास गडावर
पाठवू न ावयास ि िह े . ा माणे आं गीअर याने आप ा एक वकी 1
वाज ािन ी रायगडावर पाठवू न िद ा. हा इं जां चा वकी रायगडापा ी
गे ् यावर ा ा गडावर जा ाची मनाई झा ी. कारण ावे ळी महाराज गडावर
न ते. ते ा सुमारास रा ािभषेका ा गडबडीत असून तापगडावर दे वी ा
द नास गे े होते.2 ितकडून परत आ ् यावर ां ा परवानगीने तु ां स जावयास
िमळे असे इं ज विक ां स गडावर ा अिधका यां नी सां िगत ् याव न ां स
गडा ा पाय ा ी पाचाड नामक गावी तंबू ठोकून राहावे ाग े . आपण कोण ा
कामासाठी आ ो आहो हे इं ज विक ाने नारायणजी पं िडत3 यां स कळिव ् याव न
तो ां ा भेटीस आ ा. ते ा ा विक ाने ा ा आं गीअरचे प दाखिव े आिण
महाराजां स व इतर मु ां स आण े े नजराणे दाखिव े ते पा न तो खु झा ा,
आिण ाने ा विक ां स असे वचन िद े की, ‘महाराज तापगडाव न परत
आ ् यावर तुं ास ां ची मु ाखत क न दे तो.’ मग ाने तहाची क मे ि न
आण ी होती ती नारायणजी पं िडतां स दाखिव ी आिण ासंबंधाने ां चा काय
अिभ ाय आहे ते िवचार े . त ा ा िस ी ी महाराजां नी स ोखा करावा असे एक
क म होते. ासंबंधाने नारायणजी पं िडत णा ा, ‘हे क म तु ी अिजबात गाळा,
ते आम ा महाराजां स मुळीच पसंत होणार नाही! िस ीस नाहीसा क न जं िजरा
ह गत कर ाचा ां चा िवचार आजका चा नाही स. 1648 सा ापासून ते ा ा
िप ास एकसारखे ाग े आहे त. ामुळे ां चे आजपयत पु ळ नुकसान झा े
आहे . ां चा नायनाट के ् यावाचू न आमची कोकणप ी सुरि त होणार नाही. या व
कां ही झा े तरी ां स बुडिव ाचा प ा िनधार झा ा आहे . ासाठी माणसां ची व
पै ाची खराबी िकतीही झा ी तरी ती कर ास ते तयार आहे त. सां त ा ा
जं िज यास वे ढा िद ा असून तो सर हो ाचा संभव आहे . ितिदव ी तो तोफा,
दा गोळा, ोक व पै का ितकडे पाठवीत आहे . ते ा अथात हे तुमचे क म ां स
मुळीच चणार नाही, ासाठी ते गाळा तर ठीक होई !’ ाव न ाने हे क म
गाळ े हे सां गावयास नकोच. मग हा वकी णू ाग ा की, ‘महाराजां नी आप ् या
रा ातून चोहोकड ा ापा यां स जा ाये ाचा माग मोकळा करावा बा े घाटाचा
र ा बंद आहे तो खु ा करावा. अ ाने ापारी ोकां स आप ा मा बंदरात
आणता येई व तेणेक न महाराजां ा रयतेचा व आमचाही पु ळ फायदा
होई . महाराजां चे सव वय ि पाईिगरीत गे ् यामुळे ां ा ात ही गो येत
नसावी. तरी तु ी ां ची ा करणी नीट समजू त घा ावी!’ ावर नारायणजी
णा ा, ‘ही व था वकरच होई , कारण िवजापू र सरकारास आता
महाराजां ी वै र क न एकसारखे यु संग कर ाचा पु रा ास झा ा आहे व तसे
कर ास ा ा आता ाणही उर े ा नाही, णू न ते सरकार महाराजां ी तह
क न समेट कर ा ा िवचारात आहे . ा उ े ाने ितकडून अनेक वे ळा वकी ही
आ े होते हा तह दोन-तीन मिह ात होऊन िजकडे ितकडे ां तता होई व ापारी
ोकां स सग ा वाटा खु ् या होऊन ां स आप ा मा पािहजे ितकडे सुरि तपणे
ने ाची सोय होई . महाराज त न ीन झा ् यावर राजपदास अनु प असे
जापा न कर ाकडे आप े सगळे पु रवती आिण आप ् या रा ाती
ापार वाढिव ाचा हरएक उपाय द तेने करती . हा काळपावे तो ां स
िवजापू रकरां ी व मोग ां ी सतत यु संग करावे ाग ् यामुळे ा गो ीकडे
पु रिव ास हवी िततकी थता ां स िमळा ी नाही.’ ा माणे इं ज विक ां चा व
नारायणजी पं िडतां चा संवाद झा ् यावर ा विक ाने ा ा एक िह याची अंगठी
नजर के ी व ां ा वडी मु ासही बि स िद े व महाराजां ची भेट वकर करवू न
दे ािवषयी ां स िवनंती के ी
1) ा वे ळी महाराजां नी ा इं ज ापा यां कडे दा गो ाची वगैरे मागणी के ी
होती. ती ां नी मा के ी नाही णू न ां ा जहाजास आप ् या ता ां ती
कोंकण ा बंदरात ये ास महाराजां नी मनाई के ी. ामुळे ां स सरपण वगैरे
िमळ ाची पं चााईत पडू ाग ी णू न ां नी े फटनंट उ क यास महाराजां कडे
पाठिव े . ास दा गोळा पु रिव ाची ा ू च दाखवू न ां नी राजापू र ु ट े ते ा
इं ज ापा यां चे जे नुकसान झा े होते ाची भरपाई क न दे ािवषयीचे ाने
बो णे के े , ा माणे च महाराजां ा स े त ् या मु खात इं जां ना ापार
कर ाची मोकळीक सरसकट दोन ट े जकात घे ऊन ावी अ ी ाने
ां जपा ी मागणी के ी. ा वे ळी इं ज ापा यां ा सुरत येथी अ ाने असे
ि न कळिव े होते की, ि वाजीमहाराजां ी दा गोळा पु रिव ाचा िकंवा
िस ी ी ढ ास मदत कर ाचा करार क नये, तर नुसती वचने दे ऊन
ां स आ ा दाखवावी. ती पु री कधीही क नये
2) पृ 364 पाहा. बळी ु ट ी ते ा आप ् या ापा यां चे 7894 होन नुकसान झा े
होते असे ां चे णणे होते; परं तु महाराजां ा या वे ळ ा ु टी ा या ां त ां चा
फ दोन े होन िकमतीचा मा हाती ाग ् याचा तप ी होता
3) ही गो स 1672-74 सा ा ा दर ान घड ी. ा सुमारास डच व इं ज यां ा
म े युरोपात यु चा ू होते. डच ोकां चा सेनापती रक ॉफ वानगाऐन याने
ि वाजीमहाराजां ी असे बो णे ाव े की, ‘मुंबई ा इं जां ी ढ ा ा कामी
आ ां स मदत करा, णजे तु ां स आ ी िस ीकडून दं डाराजपु री परत घे ास
मदत करतो.’ हे ां चे बो णे महाराजां स पसंत पड े नाही. याव न ां चा डच
ोकां पे ा इं जां वर िव े ष भरवसा होता, हे उघड िदसते.
1) स 1673 ा ऑ ोंबर मिह ात ि ीने मुंबई बंदरातून आप े काही ोक पेण व नागोठणा ा खा ां तून
महाराजां ा मु खात पाठवू न तेथी खे डी ु टू न जाळू न टाक ाचा सपाटा ाव ा. ते ा महाराजां ा
ोकां नी ां ावर ह ् ा क न ां ा ं भर ोकां ची क उडिव ी आिण ां ा सरदारां ची ि रे तोडू न
महाराजां कडे ने ी. ो सरकार, पृ 349
2) महाराजां नी ा वे ळी भीमाजी पंंिडत ास इं ज ापा यां चा दु भाषी नारायण े णवी याजबरोबर रायगडा न
पाठिव े होते ाने ा वे ळी ु टी ा भरपाई सं बंध ाचा वाद िमटवू न 10025 होन दे ाचे कबू के े . ही तोड
सु रत येथी कौ ास मा झा ी; परं तु महाराजां स ा वे ळी को ् हापुराकडे ढाई करावयास जावे
ाग ् यामुळे तहाची क मे ठरिव ाचे ां बणीवर पड े
1) याचे नाव हे ी ऑ झे न असे होते हा 1677 पासू न 1679 पयत मुंबईचा डे ु टी ग नर होता
2) ा वे ळी महाराजां नी स ा मण सो ाचा नजराणा दे वी ा ने ा होता असे डॉ ि अर आप ् या वासवृ ा
णतो
3) हे नाव डॉ. ि अर दे तो. हा मुंबईती इं ज ापा यां चा दु भाषी होता, हे वर एका टीपेत सां िगत े आहे च.
महाराज परत आ ् यावर ा इं ज विक ास गडावर ये ाची परवानगी िमळा ी व
ास राह ासाठी एक बंग ा िद ा. नंतर नारायणजी पं िडताने महाराजां जवळ
जाऊन ा विक ा ा तफ ने फारच िवनवणी के ् याव न ां नी ास चार िदवस
ोट ् यावर जु रास घे ऊन ये ािवषयी परवानगी िद ी. इं ज विक ाने
महाराजां पा ी जाऊन तहाची क मे समजावू न सां िगत ी. ती ां स पसंत होऊन
ां नी ा ा असे आ वासन िद े की, ‘तु ां स आम ा रा ाती कोण ाही
भागात ापार कर ास मुळीच हरकत होणार नाही व तु ां स िकंवा तुम ा मा ास
आम ाकडून िब कू उप व होणार नाही. ासंबंधा ा तहास आमची पू ण
अनुकू ता आहे !’ ावर तो वकी णा ा : ‘ ाच, उ े ाने म ा आम ा
काउ ा ाअ ाने आप ् याकडे पाठिव े आहे . िहं दु थानात व इराणात ज ा
सव ती आ ां स ितकडी बाद हाने िद ् या आहे त, त ाच आपणां कडूनही
िमळा ा एवढीच आमची िवनंती आहे . महाराजां नी ‘ठीक आहे ’ असे बो ू न ा
विक ाने तहा ा क मां ची यादी आण ी होती ती नीट पा न तीत काही कमी जा
अस ् यास कळिव ािवषयी मोरोपं तास कूम के ा आिण आपण त:
रा ािभषेकासंबंधा ा तयारीसाठी गबगीने दरबारातून उठून गे े .
ा विक ास नंतर असे कळ े की, आप ् या कामाचा िनका रा ािभषेकिवधी
आटपे पयत काही एक ागणार नाही. मग ाने नारायणजी पं िडताकडे जाऊन इतर
मु ां साठी आण े े नजराणे कसे ावे ािवषयी ाचा स ् ा िवचार ा. ते ा
ाने ा विक ास असे सां िगत े की, ‘मोरोपं तासाठी आण े ा नजराणा तु ी
त: घे ऊन गे े पािहजे . इतर मु ास नजराणे ावयाचे ते कोणा कारकुना ा
हाती पाठिव े तरी चा े ; परं तु तुमचे काम वकर व सुरळीत झा े पािहजे तर
तु ी ा मु ां स चां ग े च नजराणे िद े पािहजे . ां ासाठी तु ी ा व ू
आण ् या आहे त ा काहीच न े . तु ां स ां ना आणखी व ू िद ् या पािहजे त!’ हे
ाचे णणे ा विक ास खरे वाटू न ाने मुंबई न गो ाग आणखी व ू
मागिव ् या. ा रीतीने ा मु ां स खु कर ात काही अिधक पै का खच झा ा
तरी प र ा; पण पावसाळा सु होऊन ा गडावर तीन-चार मिहने अडकून
पडणे ां स सोयीचे वाट े नाही
असे सां गतात की, इं जां ा विक ाने महाराजां पुढे वीस क मे मां ड ी होती,
ापै की अठरा क मे कबू झा ी. ाती काही येणे माणे होती : राजापू र येथे
इं जां चे नुकसान झा े ाब दहा हजार होन महाराजां नी ां स ावे , राजापू र,
दाभोळ, चे ऊ व क ् याण येथे इं जां नी वखारी घा ा ात, महाराजां ा सव
रा ात ापार कर ास इं जां स मोकळीक असावी, ां नी यो वाटे ा दरां नी
य-िव य करावा, ां चे िनरख अमूकच असावे असा काही िनबध नसावा, इं जां नी
मा ा ा िकंमती माणे आयात मा ावर े कडा अडीच ट े जकात ावी आता जी
दोन क मे महाराजां स नापसंत झा ी ापै की एक असे होते की, इं जां चे नाणे
महाराजां ा रा ात चा ावे . ावर महाराजां चे णणे असे पड े की, ‘हे क म
तहात ठर ाची आव यकता नाही. कारण कोणतेही नाणे आम ा रा ात
चा ािवषयी आम ाकडून मुळीच ितबंध होत नसतो व जे नाणे घे त ् याने
आम ा जे चे नुकसान हो ाचा संभव असतो व ते घे ािवषयी आम ाकडून
जु ू म होणे रा नाही. तुमचे नाणे मोग ां ा ना ाइतके जड व चां ग े अस ् यास
ते चा ास आम ाकडून काहीएक हरकत नाही!1 तो जे ा खु षीचा सौदा
आहे .’ आता दु सरे क म असे होते : तुफानाने िकंवा दु स या कोण ाही कारणाने
इं जां ची तारवे फुटू न ां ती जो मा िकना या ा ागे तो, िकंवा जी तारवे
िकना यास ागून फुटत ती ां स परत िमळावीत. या क मास महाराजां ची हरकत
अ ी होंती की, ‘कोकणा ा िकना यावर तारवे फुटू न ागणारा मा िकंवा ती
फुट े ी तारवे परत दे ाची विहवाट नाही. ां वर तेथी राजाचा ह ाचीन
काळापासून चा त आ ा आहे . तो सोडून दे णे आ ां स यो िदसत नाही. इं जां स
ही सव त िद ी असता च वगैरे इतर ापारी ती मागू ागती . ा व ा
अटीिवषयी आ ह ध नये. अ ा फुट े ् या तार ावर ा ख ा ास मा ागे
ते साहा कर ाची व ाचा बचाव कर ाची व था ाव ात येई . ा माणे
महाराजां चा अिभ ाय पड ् यामुळे ा क मासंबंधाने इं ज विक ां स काहीएक
बो ता येईना. तरी नारायणजी पं िडताने ां स असे सां िगत े की, हे ही क म मंजूर
हो ास फार ी अडचण येणार नाही. कारण मोग बाद हाकडून व
अिद हाकडून तु ां स ही सव त िमळा ी आहे . ते ा ती आम ा रा ातूनही
िमळावी असे महाराजां ा मनात ये ासारखे आहे ा माणे ा तहा ा क मां ची
वाटाघाट होऊन े वटी सगळी क मे मंजूर झा ी2 आिण रा ािभषेकानंतर काही
िदवसां नी ा तहावर महाराजां ची सही झा ी व एकंदर धानां ाही ां वर स ा
झा ् या. ा तहा ये राजापू र येथे झा े ् या नुकसानाब इं जां स दहा हजार होन
ावयाचे ते रोख न दे ता ां ची फेड येणे माणे कर ाचे ठर े : इं जां नी
महाराजां कडून सतत तीन वष पाच -पाच हजार होनां चा मा खरे दी करावा व
ाब ां स फ अध िकंमत ावी णजे अथात तीन वषात साडे सात हजार
होन िकंमतीचा मा िमळा ा व बाकीचा अडीच हजार होनासंबंधाने असा करार
के ा की, इं जां नी राजापु रास वखार घात ् यावर ा बंदरात जो ां चा मा येई
ावरची जकात अडीच हजार र म होईपयत माफ करावी. हा असा तह क न
ां ची यादी वर सां िगत ् या माणे स ा झा ् यावर नारायणजी पं िडताने इं ज
विक ा ा हाती िद ी व महाराजां चा ा ा असा िनरोप सां िगत ा की, ‘तुमची
वसाहत आम ा रा ानजीक होऊन तुमचा ापार आम ा रा ां त चां ग ा
चा ् याने आम ा रयतेचे पु ळ क ् याण होई असे वाट ् याव न तुम ा ी
आ ी हा स ो ाचा तह के ा आहे . तर हा तुमचा आमचा ह े ढ राहावा अ ी
आमची इ ा आहे .’
1) मुंबईत जे नाणे ा वे ळी चा ू होते ते ह के असू न ाची िकंमत कमी- जा होत असे . स. 1674व 1683
अ ा दोन सा ी ा बेटात बंडे झा ी, ाचे एक कारण ना ां चा खोटे पणा हे होते असे णतात
2) ऑम णतो की, ा दोन क मां संबंध ाने महाराजां नी हरकत घे त ी होती ती काही मंजूर झा ी नाहीत. डॉ
ि अर णतो की, ना ासं बंध ाने तेवढे क म खे रीज क न बाकीची कायम के ी. मुळाती मजकूर ां ट
डफ ा इितहासातून घे त ा आहे . डॉ ि अर णतो की, रा ािभषेक -समारं भ झा ् यावर थो ा िदवसां नी
नारायण े णवी याने इं ज विक ास येऊन सां िगत े की, ना ासं बंध ा ा क माखे रीज बाकी सग ा
क मास ि वाजीमहाराजां ची मंजुरी िमळा ी हया तहना ावर ता 12 जून स 1674 रोजी स ा झा ् या रा
राजवाडे यां नी आप ् या आठ ा खं डात ा तहा ा सं बंध ाचा एक कागद छाप ा आहे . ात येणे माणे
उ ् े ख आहे : इं जां नी ि वाजीमहाराजां कडे चार सव ती मािगत ् या हो ा ा अ ा : (1) महाराजां ा
रा ात इं ज ापा यास जकात घे त ् यावाचून ापार करावयास मोकळीक असावी. (2) इं जां ा मा ावर
महाराजां ा ता ाती बंदरात जकात घे ऊ नये. (3) इं ज ोकां चे नाणे महाराजां ा रा ात चा ू करावे
आिण (4) इं जां ची ापाराची जहाजे फुटू न जो मा ां ा बंदरास ागे तो ां ा ाधीन करावा व ां ची
फुटकी जहाजेही ां स िमळावी. या क मां पैकी पिह ी दोन क मे महाराजां नी कबू के ी. दु सरी दोन मा
के ी नाहीत.
रा ािभषेक झा ा ावे ळी हा वकी मुंबई ा ग नराचा ितिनधी ा ना ाने
दरबारास गे ा होता. ावे ळी ाने महाराजां स एक िह याची अंगठी नजर के ी. ा
विक ां स महाराजां ा िसंहासनापयत जा ाचा योग आ ा होता. ते ा ा ा ाची
रचना पाहावयास िमळू न ाचे ाने येणे माणे वणन के े आहे : ‘िसंहासना ा
दो ी बाजूं स सो ा ा भा ् यां ा टोकां वर स ा द क पु ळ सां केितक िच े
होती. उज ा बाजू ा भा ् यां वर दोन मोठे सो ाचे मासे असून ां ा िव ाळ
दाढा दाखिव ् या हो ा व डा ा बाजू स भा ् यां वर घो ां ा े प ा असून दोन
मो ा उं च भा ् यां ा टोकां वर सो ाचा तराजू समतो ठे व ा होता. मासे
दाखिव े े होते ाव न समु ावर महाराजां ची स ा आहे हे सुचिव े होते व
घो ां ा े प ा दाखिव ् या हो ा ाव न जिमनीवर ां ची स ा आहे असे
सुचिव े होते आिण तराजू अ ासाठी दाखिव ा होता की, या रा ां ती सव जे स
सारखे वागवू न यो ाय िमळे , असे आ वासन एकंदर ोंकां स िमळावे ’
इं जां चा हा वकी रायगडावर एक मिहना होता असे णतात. ाने रायगडाचे व
तेथी इमारती व राजमंिदर यां चे वणन के े आहे , ते डॉ ि अरनामक ावे ळ ा
एका वा ाने आप ् या वासवृ ात ि िह े आहे ते येथे िव ारभया व उत न
घे त नाही.1 इं ज विक ाने ा वे ळी जे वणन के े व जो पो पणा दाखिव ा
ाव न महाराजां चा इं जां िवषयी बराच अनुकू ह झा ा तहा माणे राजापु रास
इं जां नी वखार घात ी2; परं तु ती फार िदवस िटक ी नाही ते ा सदरी िनिद
के े ् या अटी माणे ां स सगळी र म िमळा ी की नाही यािवषयी ं का वाटते.
 ा तहानंतर दोन वषानी आं गीअर मृ ू पाव ा1 व ा ा मागून झा े ा ग नर
ा ासारखा ार व धोरणी न ता
1) डॉ. ि अर याने आप ् या वासवृ ात ा वे ळची एक मौजेची गो नमूद के ी आहे आिण िम. िकंकेड यां नी
ा गो ीचा अनुवाद के ा आहे . ती गो अ ी : एक खाटीक गडावरी ोकां स मां स पुरवीत असे . तो इं ज
विक ास पाहावयासाठी मु ाम गडावर आ ा. याचे कारण असे की, ा इं जां नी एका मिह ात ा ाकडू न
जेवढे मां स खरे दी के े तेवढे रायगडावरी सग ा ोकां नी उ ा वषात खा ् े न ते. ते ा अ ा
मां सभ कास डो ां नी पाह ाची ा ा इ ा झा ी
2) ा पुन: घात े ् या वखारीवर सर जॉन चाइ ् ड यास मुख नेम े ; परं तु कोकणचा महाराजां चा सु भेदार
अ ाजी द ो हा ास अनुकू नस ् यामुळे इं जां चा ापार तेथे चा े ना. ते ा इं जां कडू न पुन:
महाराजां कडे वकी गे ा. आप ् या ापारास ठर ् या माणे सव ती न िमळा ् यास आपण राजापूरची वखार
उठवू असे ाने महाराजां स सां िगत े . ते ा महाराजां नी ां ची समजूत क न ास आप ा चां ग ा आ य
िमळे असे अिभवचन िद े आिण राजापुरा ा ु टी ा वे ळी ां ा झा े ् या नुकसानाची भरपाई करावयाची
रािह ी आहे ती दाणा, गवत, सु पारी वगैरे िजनसा ां स पुरवू न कर ात येई असे ां नी सां िगत .
मागे सां िगत े आहे की, िस ी मुंबई ा खाडीत ि न महाराजां ा कु ा वगैरे
ां तां स फार उप व दे ई तो महाराजां ा ां ताती िनरपराध रयतेस पकडून पु ष
असत ां स ठार मारी आिण बायका व मु े यां स गु ाम णू न िवकी. असा कहर
ाने सन 1673म े के ् याचे वर सां िगत े च आहे हा ाचा िधं गाणा इं जां स मुळीच
आवडत नसे. ते आप ् याकडून होई तेवढा ां स ितबंध करीत; परं तु कधी कधी
ाचा काहीच उपयोग होत नसे मोग ां ा धाकामुळे ां स ा ा ी उघडपणे यु
कर ाचे धै य होत नसे. ाचा जं िजरा काबीज क न तेथे आप ी वखार घा ावी व
मुंबईचे ठाणे उठवावे , असे ां ा मनात येऊन ां नी कंपनी ा डायरे रां कडे
ाब परवानगी मािगत ी; परं तु ां नी ती ां स िद ी नाही. िस ी ा घोर कृ ां चा
प रणाम एखादे वेळी आपणां सही भोगावा ागे असे ां स महाराजां ा धाकामुळे
वाटे ; परं तु िस ी ी वाकडे चा ् याने मोग दु होऊन ां ा रा ात आपणां स
थारा िमळणार नाही, अ ी ां स धा ी असे. ा माणे एकीकडून
ि वाजीमहाराजां चा व दु सरीकडून औरं गजे बाचा असा दु हेरी धाक अस ् यामुळे
ावे ळी िस ीस न दु खिवता साधे तेवढे तट थ राह ातच आप ा िनभाव आहे
असे इं ज ापा यां स वाटे .
िस ीस चां ग ी ि ा करावयाची असा िनधार क न महाराजां नी आप ी फौज व
आरमारही िस क न ा ा ी यु सु के े . दं डाराजपु री पू व मोग ां ा
मदतीने ाने परत घे त ी होती ती महाराजां नी पु न: काबीज के ी. जं िज यापासून
गो ापयत सगळा कोकण िकनारा ां ा ता ात आ ा. िस ीने मोग ां ा
आरमारा ा साहा ाने महाराजां ा ता ाती कोकण िकना यावरी गावे ु टीत
व जाळीत वगु ् यापयत दौड के ी; परं तु िवजयदु गाजवळी महाराजां ा
आरमाराने ा ावर ह ् ा क न ां स सुरतेपयत िपटाळू न ाव े . इकडे
महाराजां ा ोकां नी जं िज यास पा ातून व जिमनीव न वे ढा दे ऊन ा ावर
सारखा मारा चा िव ा. पा ात मोच उभे क न ां ावर तोफां चा भिडमार
चा िव ा. जिमनीव न जं िज यापयत एक मोठा बां ध घा ाचा य सु के ा;
परं तु इत ात िस ी संबळ सुरतेकडून मोठे आरमार घे ऊन आ ा त ा मरा ां ना
जं िज याचा वे ढा उठवावा ाग ा. तरी दु स या वष (स 1676म े) पु न: मोरोपं त
िपं ग ां बरोबर दहा हजार ोक दे ऊन ं कोजी द ोजी िस ी ी यु करीत होता
ा ा मदतीस पाठिव े आिण जं िज यावरी ह ् ा पु न: मो ा नेटाने चा ू के ा.
ावे ळी ते बेट मरा ां ा हाती ये ाचा ढ संभव िदसू ाग ा इत ात िस ी
का ीम मोग आरमार घे ऊन आ ा आिण ाने मरा ां चे पा ाती मोच उडवू न
दे ऊन आरमार उधळू न ाव े आिण जिमनीवरी मरा ां ा रावर तोफां चा
एकसारखा भिडमार चा िव ा. ामुळे ां ना वे ढा उठवू न परत जाणे भाग पड े ;
परं तु जं िजरा काबीज कर ाचा ां चा िन चय अखे रपयत रािह ा. सदरी
झटापटीत िस ी ा हजारो ोकां चा ना होऊन तो अगदी डबघाईस आ ा; परं तु
मोग ां ा आ याने तो पु न: वकरच सावर ा.
1) ां ट डफ णतो की, हा स 1676म े मुंबईस मरण पाव ा; परं तु दु स या एके िठकाणी असे ट े आहे की,
हा स 1677म े सु रत येथे मरण पाव ा
पु ढे महाराज कनाटकात मोिहमेवर गे े असे वतमान िस ी ा कानी येताच ाने
कोकण िकना यावर पु न: धामधू म सु के ी. ा धामधु मीत ास मोग ां ा
आरमाराचे पू ण साहा होते, हे सां गावयास नकोच. ाने जयतापू र हरावर ह ् ा
क न ास आग ावू न िद ी; परं तु तेथी ठा ावर ा ोकां नी ा ावर
िनकराचा ह ् ा के ् यामुळे ा ा तेथ ् या खाडीतून पु ढे जाता आ े नाही.
महाराजां ा आरमाराने ाचा पाठ ाग के ा; पण ास न गाठता तो आप ी
जहाजे घे ऊन मुंबई ा बंदरात ि र ा व माजगावास उत न तेथे मु ाम क न
रािह ा1 तेथे असता महाराजां ा ता ाती कु ा ां तात राहणारा एक दु ा ण
िस ीपा ी येऊन णा ा, ‘तु ी म ा साहा करा तर मरा ां ा अम ाती
िक े क संभािवत ा णां स पकडून तुम ा हवा ी करतो!’ ा ा ा ण ास तो
अथात कबू झा ा आिण ा ाबरोबर ाने आप े थोडे से ोक व एक पडाव
दे ऊन ास गु पणे रवाना के े . ा कृ कमात आप े अंग आहे असे ाने
इं जां स कळू िद े नाही. ा दु ा णां ने िस ी ा ोकां ा साहा ाने चार ा ण
पकडून आण े . ां स िस ीने कोणास समजू न दे ता आप ् या जहाजात कैद क न
ठे व े . हे वतमान चे ऊ येथी महाराजां ा सुभेदारास कळताच ाने मुंबईती
इं जां स जरबेचे प पाठिव े की, ‘तुम ा बेटात आम ा ां तात े ा ण पकडून
ने े आहे त ां स सोडवू न एकदम आणू न ा, नाहीतर तुम ाकडे इकडून
दाणाग ् ा व सरपण जात असते ते बंद क ! हे काहीच नाही, तर या नही वाईट
प रणाम तु ां स भोगावा ागे !’ इं जां स हा धमकीचा िनरोप पोहोचताच ां नी
िस ीपा ी ा गो ीचा तपास के ा. ाने पिह ् याने कानां वर हात ठे व े ; परं तु इं ज
अगदी िजिकरीस आ े असे पा न तो णू ाग ा की, ा करणात माझे अंग
मुळीच न ते. े वटी ा ा ा ा णां स सोडून ावे ाग े . ा पडावातून ा
ा णां स आण े होते, ावरी अकरा ख ा ां स इं जां नी पकड े व ापै की
ितघां स दे हा ासन दे ऊन बाकी ां स से हे े ना येथे रवाना के े . ही गो स.
1677 म े जॉन पे िटट नामक मुंबई ा डे ु टी ग नरा ा कारकीद त घड ी.
महाराज कनाटकातून परत आ ् यावर मोरोपं त पे वा वगैरे ा ण कामगारां नी
ां जपा ी असे गा हाणे के े की, ‘िस ीने आम ा रा ाती ा णां स पकडून
नेऊन ां ची िवटं बना के ी आहे . या व ाचे पा रप अव य के े पािहजे . ह ् ी
मुंबई बंदरात ाचे आरमार असून इं जां नी ास मोग ां ा आ हा व माजगाव
येथे पावसा ात छावणी क न राह ास परवानगी िद ी आहे . तरी ा ा
आरमारास आग ाव ासाठी आप े ोक पाठवावे !’ हे ाचे णणे महाराजां स
अथात मा होऊन ां नी आप ् या आरमाराचे सरदार दयासारं ग व दौ तखान यां स
चार हजार ोकां िन ी जु ै मिह ात पनवे येथे पाठिव े ; परं तु ां स प ीकडे
घे ऊन जा ास पु रेसे पडाव सापडतना आिण पाऊस अस ् यामुळे दु सरीकडून तेथे
पडाव आण ाची सोय न ती. ा माणे ां ची िनरा ा होऊन ितकडून माजगावास
ये ाचा बेत ां स रिहत करावा ाग ा. मग दौ तखान तेथून क ् याणाकडे कूच
क न गे ा व ठाणे ां तात वे कर ाची परवानगी िफरं ापा ी मागू ाग ा.
ात ाचा मनसोबा असा होता की, ठा ाव न जाऊन माहीमची खाडी ओ ां डून
मुंबई बेटात ि रावे आिण िस ी ा छावणीवर व िकना याजवळी ा ा तारवां वर
ह ् ा करावा आिण तेथे पडाव पै दा क न जवळच ओरवा क न अस े ् या
ा ा आरमारावर चढू न ास आग ावू न ावी
1) ा सु मारास िस ी सं बळ यास बडतफ क न िस ी कासीम यास मोग ां नी आप ् या आरमारावर मु
सरदार नेम े ; परं तु िस ी सं बळ आप ् याकडचा अिधकार दे ास थम राजी होईना; परं तु े वटी तो ास दे णे
भाग पड े . ते ा तो ि वाजीमहाराजां ा आरमारावर जाऊन रािह ा, असे ऑम णतो
महाराजां चे हे ोक पनवे ीस आ ् याचे वतमान कळ े ते ा इं ज फारच घाब न
गे े ां नी बेटां ा रखवा ीस ठे व े े ब तेक ि पाई माजगावाजवळ नेऊन ठे व े
पु ढे दौ तखान आप ् या ोकां िन ी क ् याणकडे गे ा असे समज े ते ा ां नी
आप े र माहीमास आणू न ठे व े व माहीम ा खाडीत एक ढाऊ जहाज
(ि गेट) आणू न ठे व े ; परं तु ा खबरदारीची काहीएक ज र ाग ी नाही. कारण
वसई ा िफरं ासही महाराजां चे ोक जवळ आ ् याब दह त वाटू न ां स
आप ा सा ी ां त कसा सुरि त राहतो याचा िवचार पड ा. तेथी िफरं ां चा
सुभेदार आप े िनवडक सै घे ऊन ठा ास आ ा आिण ाने तेथी खाडीत
चाळीस पडाव चां ग े स क न ठे व े . ामुळे दौ तखानाचा ठा ाव न
ये ाचा माग खुं ट ा ा माणे तो सरदार िन पाय होऊन, एव ा दू र इतके ोक
आण े ाचे काहीतरी चीज करावे णू न िफरं ा ा मु खात ि न गावचे गाव
ु टू न उद् करीत सुट ा. ाने आप े काही ोक दमण व सुरत या हरां कडे
ु टा ू ट करावयास पाठिव े . इत ात रायगडाव न ास परत िनघू न ये ािवषयी
कूम आ ा. ते ा ास आप ् या ोकां िन ी ितकडे जाणे ा झा े
हा असा इं जां चा आ य क न िस ी आप ् या अम ाती मु खास उप व करतो
हे पा न महाराजां स मन ी राग आ ा, हे साहिजक आहे . इं जां नी ां स असा
आ य ावा हे ा ा ी के े ् या स ो ा ा तहास अगदी िव होते. पू व जसे
ते ित हाईतपणाने वागून िस ीस आप ् या बंदरात थारा दे त नसत, तसेच ां नी नेहमी
करावयास हवे होते; परं तु आं गीअर मृ ू पाव ् यापासून मोग ां ा धाका व ां नी
ही तट थ वृ ी अंमळ सोड ी होती. णू नच ां नी ा वे ळी िस ीस आप ् या
बंदरात पावसाळाभर रा िद े होते. ा पं डावाब इं जां स ि ा कर ाचे
महाराजां नी मनावर घे त े असते तर ात काही अ ाय झा ा नसता; परं तु
महाराजां चे धोरण काही िनराळे होते. मोग ां ा पायी इं ज हे असे आप ् या
इ े िव वतन करीत हे ां स कळू न चु क े होते. ते ा ा अ ा अप रहाय
कारणा व ां ाकडून होणा या आगिळकीब ां ावर धरणे ां स
उिचत िदस े नाही. दु सरे असे की, इं जां ामुळे ां ा रा ात ापार वाढू न
जे ा हातां त पै सा खे ळू ाग ा होता. ि वाय आपण मोग ां ची सुरत वगैरे ठाणी
सर क न िस ीचा जं िजरा िक ् ा ह गत के ् यावर इं जां वरचा ह नाहीसा
होई आिण मग ां ा साहा ाने आप े आरमार सुधारता येई अ ी ां स उमेद
होती. इं ज ोकां स होता होईतो न दु खव ािवषयी महाराज िकती जपत याचे एक
उदाहरण दे ऊ. चे ऊ चा सुभेदार पे िटट नावा ा एका इं ज ापा याकडे
ापारसंबंधाने थक े ् या काही बाकीची मागणी करीत होता, ा माणे च सुरत येथे
इं जां चा एक मुनीम होता. ा ा भावा ा अ ाच कां ही बाकीिवषयी ाने
एकसारखा तगादा ाव ा होता; परं तु ां नी ा बाकीची फेड कर ाचे बरे च िदवस
िदरं गाईवर टाक े होते. ाब ां चा सूड उगव ाचा िवचार ा सुभेदाराने मनात
आण ा.
ा वे ळी िस ीचे आरमार जाळ ाचा य फस ् यामुळे महाराजां स वाईट वाट े
होते ा व आपण ा संधीस इं जां चा सूड घे त ा तर तो महाराजां स मुळीच
नापसंत होणार नाही असे ा ा वाट े . मग मुंबईचे पडाव ा ा ता ाती बंदरात
ापार करावयास आ े होते ते सगळे ाने पकड े . ते ा मुंबई ा काउ ाने
चार पडावावर साठ युरोिपयन नेमून ां ना धर े े पडाव सोडिव ास पाठिव े . ा
सुभेदाराने पकड े ् या पडावां वर आप े ोक रखवा ीस ठे व े होते ां वर ा
इं ज ि पायां नी ह ् ा क न ब तेक पडाव सोडवू न आण े . इं जां ा ा
कृ ाब ा सुभेदाराने महाराजां कडे त ार के ी आिण असे ि न कळिव े
की, ‘आप ् या स े चा ां नी उपमद के ा आहे ; तरी ां स अव य ि ा के ी
पाहीजे !’ ां नी ां स असा जबाब पाठिव ा की, ‘इं जां नी जे काही के े ते बरोबर
आहे . ां ची जहाजे व मा तु ी क ात घे त ा असे तो ां चा पावता करावा!’ ा
कमा माणे ा सुभेदारास करणे ा झा े
स 1678 ा अखे रीस महाराजां नी आप े आरमार चां ग े तयार क न जं िज यास
पा ातून वे ढा िद ा व ावर तोफां चा भिडमार चा िव ा. िस ी का ीम हा ा
वे ळी मुंबई ा बंदरात होता. ा ा ोकां चा मु ािहरा थक ् यामुळे ते बेिद झा े
होते ा ापा ी पै सा न ता. सुरते ा सुभेदाराकडे ाने कां ही पै सा मािगत ा
होता; पण तो वे ळेवर आ ा नाही णू न ा ा तेथून ह ता येईना अ ा रीतीने िस ी
ितकडे िन पाय होऊन अडकून पड ा तरी जं िजरा काही के ् या महाराजां ा हाती
येईना. ते ा ा वे ळीही ां स तो वे ढा उठवू न जावे ाग े
महाराजां नी ावे ळी असे मनात आण े की, िस ी ी आजपयत के े ् या झटापटीत
आपणां स य येत नाही याचे मु कारण हे होय की, ां स वाटे ते ा मुंबई ा
बंदरात दडी मा न राहता येते. इं ज म े नसती तर ा ाकडून आप ् या
मु खास उप व घडणार नाही. इं जां चा ां स हवा ते ा आ य िमळू न आप ् या
रा ात मनसो धु डगूस घा ता येतो. या व िस ीची व मोग ां ची मुंबई
बंदराजवळी हा चा साधे तेवढी बंद पाड ाची व इं जां सही पु रे धाकात
ठे व ाची कां हीतरी तजवीज के ी पाहीजे , असा िवचार क न ां नी ही पु ढी
यु ी काढ ी. मुंबईपासून बारा मै ा ा अंतरावर खां देरी व उं दे री अ ी दोन हान
बेटे आहे त. ही समोरी िकना याव न दोन-तीन मै ां ा अंतरावर आहे . ा बेटात
कधीच कोणी व ी के ी नसून ां वर पु ळ रान होते ा बेटां तून इं जां स कधी
कधी सरपण िमळत असे ा न दु सरा काही उपयोग ां चा होई असे कोणास कधी
वाट े न ते ा बेटां व न मुंबई बंदरात जाणा या येणा या े क जहाजावर नजर
ठे वता येऊन ूची ितकडी हा चा हवी ते ा कळ ाजोगी आहे असे
महाराजां ा ात आ े . ां नी ती आप ् या ता ात घे ऊन ावर मजबूत िक ् े
बां ध ाचे मनात आण े आिण आप े तीन े ि पाई व िततकेच मजू र े व
िवखणे मुब क दे ऊन थम खां देरी बेटावर पाठिव े व तटबंदीचे काम झपा ाने
सु के े . हे वतमान इं जां स कळ े ते ा ते मो ा िफिकरीत पड े . ा बेटावर
महाराजां चे ठाणे झा े असता आपणां स िकती धोका आहे ते ां ा ते ाच ात
आ े . या व ते णू ाग े की, ‘ ा बेटावर आप ा ह आहे . िफरं ां नी मुंबई
बेटाबरोबरच ही बेटे आ ां स िद ी होती.’ ितकडे वसईचे िफरं गीही ां वर ह
सां गू ाग े . ते णा े की, ‘ ा बेटावर इं जां चा मुळीच ह नाही. ही आज
पु ळ वष आम ाच ता ात आहे त. आ ी ावर वसाहत करणार होतो; परं तु
ावर िविहरी खण ् यास ां स गोडे पाणी ाग े नाही, णू न तो बेत आ ी रिहत
के ा.’ महाराजां नी ा ां ा ण ाकडे मुळीच पु रव े नाही.
इं जां नी महाराजां स हरकत कर ाचा िन चय के ा. ां नी तीन ि बाडे तयार
क न ां वर चाळीस युरोिपयन नेम े व ां स असे सां िगत े की,
‘ि वाजीमहाराजां चे तारवे खं देरीजवळ येऊ दे ऊ नका व बेटावर ां चे अम दार
आहे त ास आप े ोक घे ऊन िनघू न जावयास सां गा.’ ा माणे ही ि बाडे ा
बेटापा ी गे ी आिण ावरी अम दारानी महाराजां ा ोकां स ितथू न िनघू न
जावयास सां िगत े . ावर ां नी असा जबाब िद ा की, ‘आम ा ध ा ा
कमावाचू न आ ी आमची कामिगरी सोडून जाणार नाही!’ मग हे इं जां चे तारवे ा
बेटाभोवती िघर ा घा त होते व े वटी वादळ आ े ते ा ते तेथून परत गे े .
इं जां नी ाबरोबर आणखी एक र े ज नावाचे ि गेट दे ऊन ती पु न: खां देरीकडे
रवाना के ी. ा र े जवर सोळा तोफा हो ा. हे इं जां चे तारवे पु न: खां देरीजवळ
िफ ाग े . एका ि बाडावरचा े फटनंट दा िपऊन छाकटा झा ा होता. तो
आप े ि बाड बेटा ा ावू न आप ् या हाताखा ा ोकां िन ी वर चढ ा. ते ा
ां ची व महाराजां ा ोकां ची झटापट होऊन ा अंम दारास व आणखी सहा
इं ज ि पायां स ां नी ठार मा न बाकी ां स कैद क न ठे व े आिण ां चे ते
ता िकना यावर ओढू न घे ऊन बां धून ठे व े . वारा जोराचा सुट ा असून भरतीचा
ताण अस ् यामुळे दु स या ि बाडास ां ा मदतीस यावयास मु की पड ी. ां चा
काहीच इ ाज चा े ना व अनुकू वारा ागून ाटां चा जोर कमी झा ा तरी ां स
खां देरीजवळ जा ाचे धै य होईना
मरा ां चे तारवे खां देरीजवळ येती ां स ितबंध कर ाचे काम ा तारवां वर ा
इं ज ि पायां स सां िगत े होते; परं तु तेही ां ाकडून नीट होईना. मरा ां चे तारवे
रा ीची झपा ाने येऊन तटबंदीस ागणारा मा मसा ा व ोकां स ागणारी
अ साम ी आणू न पोहोचवीत आिण त ीच रे ने परत जात. ां चा पाठ ाग
इं जां ा जहाजां ाने होत नसे. याचे मु कारण असे होते की, मरा ां ा
पडावां ा व ् ां ची व तारवां ची रचना अ ी होती की, ती वारा िकंवा ाटा िकतीही
ितकू अस ् या तरी ज द चा त; इं जां चे तारवे तसे ज द चा त नसत. ि वाय
ां चा जमाव फार थोडा अस ् यामुळे ां स मरा ां वर ह ् ा कर ाचे धै यही होत
नसे. णू न इं ज अंम दारां नी आप ् या व र ां पा ी आणखी कुमक मािगत ी.
ाव न ां नी आणखी काही जहाजे भा ाने घे त ी आिण ां वर ोक नेमून ती
खां देरीकडे रवाना के ी. असे सां गतात की, ा बेटापा ी इं जां ची एकंदर आठ
जहाजे होती. एक ि गेट, दोन गुराबा, तीन ि बाडे व दोन मचवे . ा जहाजां वर
युरोिपयन व इतर ि पाई िमळू न एकंदर दोन े ोक होते. ाि वाय आणखी
ख ा ी होते.
दौ तखाना ा हाताखा ी आरमार खां देरी ा समोर चे ऊ जवळ ओरवा क न
होते. तेथून े क रा ी काही जहाजे तो बेटावर पाठवी आिण ूचा पाठ ाग
हो ापू व ती पु न: ा आरमारापा ी येत. एके समयी दौ तखानाने आप े आरमार
तेथून उठवू न बेटाकडे चा िव े . ते इत ा रे ने चा े होते की, इं जां चे तारवे
नां गर ओढू न घे ऊन तयार हो ापू व ते ां ाजवळू न पार िनघू न गे े . जाता जाता
 ाने इं जां चे एक गुराबा हाती ाग े ते पकडून ने े . ते ा इं जां ची बाकीची जहाजे
तेथून पळत सुट ी; एकटे र े ज मा धीर क न रािह े ; पण ास मरा ां ा
आरमाराने चोहोकडून घे र े . र े जवर तोफा चां ग ् या रच ् या अस ् यामुळे
ा ाव न होणा या सरब ीपु ढे महाराजां चा िटकाव ागेना. ावे ळी ा
र े ज ा कॅ नने आणखी अ ी दगाबाजी के ी की, आप ी ि डे पाडून आपण
हतवीय होऊन रण आ ् याचा बहाणा के ा. हा दौ तखानास खरा वाटू न तो
ा ाजवळ चोवीस गुराबां िन ी आ ा आिण ा इं ज जहाजावर आप े ोक
पाठिव ासाठी ाने हो ा पा ात ोट ् या. ाबरोबर ा कॅ नने तोफां ची
सरब ी सु के ी. ामुळे मरा ां चे बरे च नुकसान झा े आिण ां ची पाच जहाजे
फुटू न बुडा ी.1 ही अ ी ां ची झटापट चा ी असता ितकडे बेटावर काही
आणखी ोक, अ साम ी व मा मसा ा पोहोचवू न पडाव िनघू न गे े . ा माणे
आप ी मु कामिगरी े वटास गे ी असे पा न दौ तखानाने आप े आरमार
नागोठ ा ा बंदराकडे चा िव े , इं जां चे ि गेट काही वे ळ ा ा मागून गे े ;
पण ते आरमार दू र िनघू न गे े ते ा ते परत आ े .2 ा माणे दौ तखानाने
नागोठ ा ा खाडीत रा न खां देरीवर ागणारी साम ी पु रिव ाचा म
एकसारखा चा िव ा होता. ां स इं जां ा जहाजां कडून ण ासारखा काही एक
ितबंध झा ा नाही.
ही अ ी खां देरीपा ी मरा ां ा व इं जां ा जहाजां ची धावपळ चा ी असता
महाराजां नी पाच हजार ोक क ् याणास पाठिव े . ां नी पू व माणे च पु न: वसई ा
िफरं ापा ी ठा ाव न मुंबईकडे जा ास परवानगी मािगत ी, ती ते दे ईनात. हे
मरा ां चे सै क ् याणकडे आ ् याची बातमी मुंबई ा इं जां स कळताच ां ना
मोठी धा ी पड ी. िफरं ां नी ां स आप ् या ां तातून ये ाची परवानगी िद ी
िकंवा ां स पु रेतसे पडाव िमळा े तर ते आप ् या बेटावर खास चा ू न येती असे
ां स वाटू ाग े . पू व सारखा माजगावपा ी िकंवा माहीमपा ी बंदोब करणे ही
ां स आता अनुकू न ते. कारण ा वे ळी ां चे ब तेक ि पाई व सव जहाजे
खां देरीपा ी गुंत ी होती. हे े असे संकट ा झा े ते ा ते अगदी घाब न गे े व
ां नी रायगडावर आप ा वकी तहाचे बो णे कर ासाठी पाठिव ा.
इकडे खां देरीपा ी इं जां ची जहाजे जमा होऊन मरा ां ा आरमारास अटकाव
कर ाचा य ां नी चा िव ा होता, तरी ां स न जु मानता मरा ांं चे पाडाव ा
बेटापा ी मा मसा ा घे ऊन एकसारखे येतच होते. इत ा अवका ात बेटावर
तोफा ाव ाचे काम पु रे क न ते इं जां ा आरमारावर सोडू ाग े . ामुळे
ां स आप ी जहाजे तोफां ा मा याबाहे र ावी ाग ी. इत ात सुरते न कां ही
जहाजे ां ा मदतीस आ ी. ात हं टर नावाचे ि गेट होते ावर सोळा तोफा
असून छ ीस युरोिपयन होते. ही अ ी कुमक िमळा ् यावर इं जां स थोडा धीर आ ा
व नागोठ ा ा खाडी ा तोंडावर रा न मरा ां ची जहाजे बाहे र न येऊ दे ाचा
ां नी य चा िव ा; परं तु हा ां चा य थ झा ा. कारण ा खाडीस
दु सरीकडून वाट होती, ा वाटे ने मरा ां चे पडाव बे ा क बाहे र पडून बेटाकडे
जात-येत. मग इं जां नी असा िवचार के ा की, खाडीत ि न मरा ां ा
आरमारास आग ावू न ावी, परं तु हा ां चा बेत मुंबई ा ग नरास व सुरते ा
अ ासही पसंत पड ा नाही. कारण अ ाने ि वाजीमहाराज अित य संतापू न
आप ा पु रा धु ा उडवू न दे ती अ ी ां स दह त वाटत होती. ि वाय रायगडावर
पाठिव े ् या विक ाने महाराजां ी पु न: तह के ् यावर हा क ह िमटे अ ी ां ना
आ ा होती
1) ा सु मारास िस ी सं बळ यास बडतफ क न िस ी कासीम यास मोग ां नी आप ् या आरमारावर मु
सरदार नेम े ; परं तु िस ी सं बळ आप ् याकडचा अिधकार दे ास थम राजी होईना; परं तु े वटी तो ास दे णे
भाग पड े . ते ा तो ि वाजीमहाराजां ा आरमारावर जाऊन रािह ा, असे ऑम णतो
2) आर. अॅ ओ ाची याचे ‘िकंगिवं रबेि यन’ पृ. 38 व 39 पाहा.
ा माणे महाराजां नी खां देरी-उं देरीवर आप ी ठाणी घा ाचा उ ोग जारीने
चा िव ा असून इं जां कडून ां स काहीएक अटकाव होईना व िफरं गी तर तट थ
होऊन रािह े होते, हे वतमान सुरत येथी मोग सुभेदारास कळ े ते ा ां सही
मोठी दह त वाट ी. आजपयत ि वाजीमहाराजां चे ाब ् य जिमनीवरच िव े ष
झा े होते ते आता समु ावरही थािपत होऊन आप ा दोहोकडून कोंडमारा
हो ाचा समय आ ा असे ां स वाटू ाग े . सुरतेचे मह काय ते परदे ां ती
ापारामुळे वाढ े होते. ा ापारावर महाराजां चा पु रा ह बसून सुरत हर व
दु सरी बंदरे वकरच ां ा हाती जाती असे भय यां स वाट े . ा संगी िस ीसही
अ ी भीती वाटू ाग ी की, आप ा जं िजरा आता महाराजां ा हाती जाऊन आप ा
नायनाट खास होई .
ाने ा वे ळी महाराजां ा आरमारास ितबंध करावा; परं तु ां चे ोक मु ािहरा न
िमळा ् यामुळे नाराज झा े होते. तो मोग ां पा ी काही साहा मागत होता;
परं तु ते ावे की दे ऊ नये ा िवचारात मोग बाद हा होता. इत ात महाराजां नी हे
नवीन ठाणे समु ात बसवू न सवासच ह दे ाचा य के े ा पा न ाने िस ीस
हवे होते तेवढे साहा क न व आप ीही जहाजे ा ा मदतीस दे ऊन मरा ां ा
आरमारावर रवाना के ी िस ी आप ् या आरमारासह मुंबई ा बंदरात येऊन
पिह ् याने तेथ ् या इं ज काउ ास भेट ा. ा ा ी काही ख बत के ् यावर
तो इं जां ा कुमकेस णू न खां देरीजवळ गे ा. िस ीने बेटाभोवती िफ न ाची
बारकाईने पाहणी के ी आिण इं ज अंम दारा ी बो णे ाव े की, ‘तु ी म ा
मदत करा तर हा मरा ां चा िक ् ा मी ह गत करतो.’ हे ाचे बो णे ां स
यो वाट े नाही. कारण ां स असे कळू न चु क े होते की, ‘िस ी आप ् या मदतीने
हे बेट सर क न बळकावू न बसे व मग ा ाकडून आपणास फार ास होई .
ापे ा ि वाजीमहाराजां कडून होणारा ास प र ा’ णू न ते िस ीस साहा
कर ास अळमटळम क ाग े .
िस ीस इं ज मदत करीनां त त ा ाने त: बेटावर आप ् या जहाजाव न तोफा
सोड ास आरं भ के ा आिण बेटाव नही मरा ां नी आप ् या तोफां चा भिडमार
सु के ा. हा सगळा कार इं ज ोक तट थ वृ ीने पाहत रािह े . हे ां चे वतन
पा न मरा ां ा आरमाराने ां स उप व दे ाचे सोडून सगळा रोख आप ा
हाडवै री जो िस ी ा ावर धर ा. ावे ळी रायगडावर इं जां चा वकी जाऊन
तहाचे बो णे करीत आहे हे िस ीस समज े होते. ा बो ात िबघाड कर ा ा
हे तूने ाने आप ी काही जहाजे मुंबई ा बंदरात नेऊन महाराजां ा ां तात वे
के ा आिण ितकडी चार गां वे जाळू न उद् क न पु ळ माणसे पकडून
आण ी
ा माणे िस ीचे व इं जां चे आरमार खां देरी बेटापा ी िघर ा घा ीत असता ाची
पवा न करता नागोठ ा ा खाडीतून मरा ां चे पडाव बेटास येऊन ागत व
अ पा ाची व दा गो ाची साम ी ावरी ोकां स एकसारखी पु रवीत. आप ी
सव जहाजे घे ऊन एकदा ू ा मुकाब ् यास जावे असा िवचार क न
दौ तखानाने नागोठ ा ा खाडी ा तोंडा ी आप ् या काही गुराबा आण ् या. ही
मरा ां ची जहाजे बाहे र येऊ पाहत आहे त असे िस ी ा व इं जां ा ीस पडून
ां स ितबंध कर ा ा इरा ाने ां नी आप ी आरमारे ितकडे िफरिव ी. हा
ूंचा जमाव पा न मरा ां ा आरमाराने माघार घे त ी व ू आत ि नयेत
णू न खाडीचे तोंड अडिव ासाठी कां ही पडाव तेथे दौ तखानाने ठे वू न िद े . हे
पडाव आप ् या आरमारा ी रा ीचे अक ात येऊन ास आग ावू न दे ती ा
भीतीने िस ीने ते तेथून काढू न ने े आिण इं जां चे आरमार एकटे च तेथे टे हळणीस
रािह े . िस ी पु न: बेटाकडे वळू न ावर तोफां चा भिडमार क ाग ा; परं तु
मरा ां नी ा ा िब कू दाद िद ी नाही.
खां देरीवर मरा ां नी तोफा वगैरे रचू न उ म बंदोब के ् यामुळे ते ह गत
हो ाचा आता संभव नाही असे पा न िस ीने मोठी ि ताफी क न उं देरीवर
आप ् या तोफा व माणसे चढव ी आिण इं जां स असे कळव े की, ‘हे बेट मी
आप ् या ता ात घे णार!’ हे ाचे कृ पा न दौ तखान आप ् या आरमारािन ी
खाडीबाहे र पड ा व ा ा आरमारावर चा ू न गे ा. दो ी प ां चे तुंबळ यु झा े .
ां त कोणाचीच सर ी झा ी नाही. इं ज ोकां ची जहाजे ा िठकाणी जाऊन
पोहोच ापू व हे ां चे यु संप े . मग दौ तखानाने उं च िठकाणी तोफा चढवू न
उं दे रीवर मारा सु के ा व खां देरीव नही ा बेटावर तोफां ची सरब ी होऊ
ाग ी. हा असा उभय प ां चा मारा कां ही िदवस सारखा चा ा होता मग पु न:
दौ तखान आप ् या आरमारािन ी िस ी ा आरमारावर तुटून पड ा. उभय प ां चे
चार तासपयत मो ा िनकराचे यु झा े . ा ढाईत मरा ां ा चार गुराबा व चार
हान जहाजे ना पाव ी व सुमारे पाच े ोक ाणास मुक े . पु ळ ोक
िस ी ा हाती ाग े व दौ तखान जखमी झा ा. ा ढाईत िस ीचे फारसे
नुकसान झा े नाही असे णतात. ा ढाईनंतर मरा ां चे उर े े आरमार
आप ् या घायाळ झा े ् या सरदारास घे ऊन राजापु रास गे े . तेथे फुट े ् या
जहाजां ची दु ी क न नवीन माणसां ची भरती के ी व पु ा ते आरमार ू ी
ढ ास तयार झा े .
ितकडे रायगडावर जो इं जां चा वकी तहाचे बो णे ाव ासाठी गे ा होता ास
अनुकू जबाब िमळू न महाराजां नी आप ा वकी मुंबईस तहाची बो णी
कर ासाठी पाठिव ा. ही महाराजां ची अनुकू ता पा न इं जां नी खां देरी
बेटाजवळी आप े आरमार परत बो ािव े व िस ीस जो नुकताच िवजय िमळा ा
होता तो आपणां स मुळीच पसंत नाही असे द िव े . महाराजां चा वकी मुंबईस
येऊन तह ठरवीत आहे तो मोडे तर पाहावे , असा िवचार क न िस ीने
मरा ां ा गुराबा पकड ् या हो ा ा मुंबईस िवकावयास पाठिव ् या व मुंबई ा
बंदरात आप ् या आरमारािन ी ये ािवषयी तो इं जां पा ी परवानगी मागू ाग ा,
ती ाने ां स अथात िद ी नाही. ते ा तो ां ा खाडीत ि न दो ी
िकना यावरी गाव उद् क ाग ा. ा धामधु मीत ाने हजारा न अिधक
ोक पकडून ने े असे णतात.
िस ीची अ ी गडबड चा ी असता मुंबईस स 1680 ा माच मिह ात
महाराजां चा व इं जां चा पु न: तह झा ा. ां त स 1674म े के े ा तह कायम के ा
व िस ी ा आरमारास इं जां नी आप ् या बंदरात पावसा ात आ य दे ऊ नये
आिण िद ाच तर ां नी ा ाकडून महाराजां ा मु खास िकमिप उप व न
कर ाचा करार क न ावा असे ठर े .
ा तहानंतर खां देरी व उं देरी ही बेटे महाराजां ा ता ात आ ी. एक ा िस ी ा
मरा ास ा बेटाव न काढू न ाव ाचे साम न ते उं देरीवर ाने वर
सां िगत ् या माणे आप ् या तोफा चढिव ् या हो ा; पण दो ी बाजू कडून होणा या
मरा ां ा मा यापु ढे तेथे ाचा िनभाव न ागून ते बेट आप ् या ाधीन ठे व ाचा
िवचार ां स सोडावा ाग ा. ही आप ् या बंदराजवळी दो ी बेटे मरा ां ा
ता ात जाऊन ावर ां ची ठाणी बस ी याब इं जां स पु ढे मोठे वै ष वाटू
ाग े . ती आप ् या ता ात असावी असे ां ा मनात फार होते, या व
मरा ां ी ढू न ती परत घे ािवषयी ां नी कोट ऑफ डायरे स यां ाकडे
परवानगी मािगत ी; परं तु ां स ती िमळा ी नाही. ा कोटाचे असे णणे पड े
की, मरा ां सार ा बळ ोकां ी वै मन क न आपणां स तेथे थारा नाहीसा
कर ात काही हाणपणा नाही
ही बेटे क ात घे ऊन पु ढे ा गो ी करा ा असे महाराजां ा मनात होते ा
िस ीस ावयास महाराज जग े नाहीत. ही खां देरी बेटाजवळी धामधू म
संप ् यानंतर वकरच ां चे दे हावसान झा े .
☐☐☐
 स नसेवा
एथपयत आम ा महा तापी च र नायकाचे जीवनवृ कथन के े आहे . ात
ां ा अंग ा ौय, वीय, औदाय, राजकायिनपु ण , जापा नपटु यु म ा,
बु म ा, मातृिपतृभ ी इ ादी उ गुणां चे िद न अनेक संगी झा े आहे .
त ीच ां ा ठायीची धम ी ताही िक े क संगी झा ी आहे . ही वृ ी
महाराजां ा ठायी केवढी िन ीम वसत होती हे साधू समागम व साधु सेवा यािवषयी ते
सवदा िकती सो ं ठ असत, ते सां िगत ् याने यास येणार आहे . ा व ा
संबंधां ा काही गो ींचे िन पण कृत भागात क .
सदाचारसंप व धम ी माते ा सहवासाने महाराजां ा ठायी धमबु ी अगदी
अ ् प वयापासून जागृत होऊन ितची वृ ी कथापु राणािदकां ा वणाने उ रो र
होत गे ी होती. पु ढे दादोजी कोंडदे वासार ा धमपरायण व पापभी पु षा ा
दे खरे खीखा ी ां चे काही वय गे ् यामुळे ा वृ ीचा प रपोष िव े षच झा ा होता. हे
जे वळण ां स त ण वयात ा झा े होते ते आमरण कायम रािह े होते. ा
उ वृ ी व ां स नेहमी असे वाटे की, केवळ ऐिहक ऐ वय ा ीने
जीिवतसाफ ् य ावयाचे नाही, तर खरे जीिवतसाथ पर ोक साधनातच आहे .
महाराजां ा वे ळी महारा ात भागवतधमाचा सव सार होऊन भ मागाचे सु भ
साधन सव जाती ा व सव दजा ा ोकां स संतमंडळा ा बोधाने अनुकू झा े
होते. मुकुंदराज, ानदे व, नामदे व, एकनाथ वगैरे पू वका ीन संतमंडळां चा
च र मिहमा व बोधामृत यां चे वण महाराजां स नेहमी घडत असे. ा माणे च
मु े वर, रामदास ामी, वामनपं िडत, तुकारामबाबा, जयराम ामी, रं गनाथ ामी,
आनंदमूत , के व ामी इ ादी महासाधू व ंथकार महाराजां चे समका ीन असून
ां ची कीत व काही कवनेही महाराजां ा कानी वे ळोवे ळा पडत असत, ि वाय ा
काळी पं ढरीस वषातून दोन वे ळा ावधी भगव ां चा मेळा जमत असे. ा
वारीस ब तक न े क गावातून वारकरी ानदे व, नामदे वािदकां चे अभंग गात व
िव नामाचा घोष करीत पं ढरीत जात. ही अ ी धमजागृती एकंदर महारा ात ा
काळी झा ी अस ् याकारणाने ितचा सुप रणाम महाराजां ा मनावर ावयास
िव ं ब ाग ा नाही हे च आहे .
महाराजां नी रा थापनेस ा ां तात आरं भ के ा ां त ानदे व व तुकारामबाबा
ा महासाधूं ची आळं दी व दे ही िठकाणे आहे त. ते ा अथात ां ा संबंधा ा
गो ी व ां नी के े ् या बोध चु र किवता हान वयापासूनच ां स ऐकावयास
िमळा ् या हो ा. ातून तुकारामबाबां ची उ ृ कीतने तर ां स हानपणापासूनच
ऐकावयास िमळा ी होती. ामुळे ा महासाधू िवषयी महाराजां ा मनात अ ं त
आदरबु ी वसत असे. तुकारामबाबा ाकाळ ा कीतनकारां त अ णी असून
पराकाटे चे भािवक व े मळ भगव अस ् याने ां ची बोधवाणी अ ं त ासािदक
व मनोवे धक असे. ा व महाराजां स ां ची कीतने ऐक ाचा अित य उ ् हास
असे. तुकारामबाबा वे ळोवे ळी पु ात येऊन कीतने करीत. ती ऐकावयास ते जात
असत. ि वाय कोठे आसपास ा गावां त ां चे कीतन होणार आहे असे कळ ् यास
ते रा ीचे ा गावी जाऊन कीतन- वणाचा ाभ अव य साधत असत.
तुकारामबाबां चे कीतन वण कर ाचा ह ास महाराजां स िकती होता याचे एक
उदाहरण येथे दे ऊ
कोणे एके समयी तुकारामबाबास काही भािवक ोकां नी पु ास आणू न ां ची कीतने
घरोघर कर ाचा म आरं िभ ा. ा वे ळी महाराज िसंहगडावर होते. ां ना हे
वतमान कळ ् याव न ते दररोज रा ी गडाव न पु ास कीतन ऐकावयास येऊ
ाग े 1 ते नेहमी रा ी पु ास येतात असे यवनां स कळ ् याव न पाळतीवर रािह े .
एके िदव ी एका वा ा ा घरी कीतन असून ि वाजीमहाराज ते ऐकावयास येणार
आहे अ ी िब ं बातमी चाकण ा यवन िक ् े दारास कळताच ाने दोन हजार
पठाण महाराजां स पकडून आण ासाठी ा िठकाणी पाठिव े . ा पठाणां नी ा
वा ा ा घरास वे ढा घात ा. ां नी महाराजां स पू व कधीही पािह े नस ् यामुळे
कीतन ऐकावयास बस े ् या एकंदर ोकां स पकडून ने ाचा बेत के ा. हे अ र
पा न कीतन वण करावयास बस े े ोक घाब न जाऊन ग ब ा क ाग े .
तुकाराममहाराजां नी गडबड क ाची णू न िवचारता ां स ते संकट िनवे दन के े
आिण ट े की, ि वाजीमहाराजां स येथून पळू न जा ाची आ ा ावी. ते ा
तुकारामबाबा णा े की, ‘कीतन चा े असता म ेच उठून जाऊ नये, असे आहे .
आज एकाद ी आहे . अ ा सुिदनी सवास ह रकथा वण करीत असता मरण ा
झा े तर आप े मोठे च भा समजावयाचे . िव ा ा भ ीत गुंत े असता मृ ू
आ ा तर कैव ् य ा होऊन ज -मरणाची येरझार चु के . ासाठी येथून
कोणीही िनघू न जाऊ नये’ असे णू न बाबां नी िव नामाचा गजर क न दे वाचा
परम स िदत अंत:करणाने धावा चा िव ा. इकडे महाराजही अ ा समयी
कीतनातून उठून जावयाचे नाही असा िनधार क न जाग ा जागी मो ा धै याने
बसून रािह े . ते ा ां ाबरोबर जे िव वासू नोकर आ े होते ापै की एकाने
आप ् या ध ावर आ े े हे संकट िनवार ाची अ ी यु ी योज ी की, तो राजां चा
ि रपे च चढवू न एका घो ावर बसून यवनां स िदसे अ ा रीतीने तेथून िनसटू न
गे ा. ा ा असा हळू च भरधाव घोडा फेकून पळू न जाताना पा न यवनां स वाट े
की, हे ि वाजीमहाराजच पळू न जात आहे त. णू न ां नी आप े घोडे ा ा
मागोमाग भरधाव सोड े . ती चां दणी रा अस ् यामुळे तो मराठा ार िजकडे पळत
गे ा ा िद े ने ां नी ाचा पु ळ वे ळपयत पाठ ाग के ा; परं तु तो काही के ् या
हाती ागेना. े वटी चं अ ास जाऊन चोहोकडे काळोख पड ा. इत ात तो
ारही आडवाटे ने िनसटू न पार िनघू न गे ा. ा वा ा ा घरापा ी काही पठाण
होते तेही आप ् या सोब ां ा मागोमाग िनघू न गे े आिण कीतनास बस े े ोक
िनभय होऊन आपाप ् या िठकाणी गे े . महाराजही तुकारामबाबां चा िनरोप घे ऊन
रातोरात िसंहगडावर िनघू न गे े 1
1) ही कीतने ोहगावी होत होती असे एके िठकाणी ट े आहे
तुकारामबाबां ा बोधाचा प रणाम महाराजां ा दयावर होत असे, याचे एक
उदारण आहे ते असे : एके समयी तुकारामबाबा ोहगावास येऊन रा ीस घरोघर
कीतन करीत आहे त असे ऐकून महाराज ां पैकी एक वण करावयास एकदा
आप ् या बरोबर ा ोकां सह गे े . कीतनास आरं भ होऊन पिह े मंग ाचरणच
अ ा थाटाने सु झा े की, ते ऐकून महाराज अगदी थ होऊन गे े . भािवक
ो ां चे िच े मभराने उचं बळू न जो तो दे हभान िवस न टा ा-चु ट ा वाजिवत
व मुखाने िव नामो रण करीत नाचू ाग ा. असा अद् भुत भ रस महाराजां नी
पू व कधीही अनुभव ा न ता. पु ढे ितपादन सु झा े . ां त तुकारामबाबां नी
वै रा वृ ीचे मह व ण वणन क न िव ावाचू न ा िव वाम े दु सरे काहीच
थोर नाही, आप ् या जीिवताचे साथक ां स करावयाचे असे ाने िव भ ीचा
सोपा माग ीकारावा, असा अनेक दाख े दे ऊन व मधू नमधू न ता ाि क ू त ने
ासािदक अभंग णू न ो ां स बोध के ा. ऐिहक वै भवाची व ऐ वयाची अ थरता,
सुखिवषयां ची अनथावहता व जीिवताची णभंगुरता ातृवृंदा ा मनात पू णपणे
ठस ासारखा ां चा बोध वण क न महाराजां ा िच वृ ीत िव ण पा ट
झा ा. ते मूळचे च भािवक व सुवृ अस ् यामुळे तुकारामबाबां चे ते बोधामृत चु र
व ृ वण क न ां चे िच त ् ीन झा े आिण ां ा उपदे ानुसार वतन
के ् यास िन:सं य कैव ् य ा ी होई अ ी ां ा े मळ व ऋजु अंत:करणाची
ता ाळ खा ी झा ी
कीतन आटोप ् यावर महाराज बाबां चा िनरोप घे ऊन आप ् या मु ामास गे े व
तेथून उठून रानात एकां ती जाऊन बस े व बाबां ा बोधाचे मनन क ाग े . ही
ां ची वृ ी पा न बरोबरचे कारभारी ां ाकडे जाऊन, ‘ही अ ी उपरती ा वयात
आपणां स होणे उिचत न े ,’ असा ां ा ी बु वाद क ाग े . हे ां चे बो णे
महाराजां नी मुळीच मनास आण े नाही. ां नी ां स असे िन ून सां िगत े की, ‘तु ी
कोणी मा ाकडे येऊ नका, तु ां ा वाटे त ी मा ा दौ तीची व था करा.
म ा ात इत:पर मुळीच मन घा णे नाही. आयु णभंगुर आहे . ते के ा संपे
याचा नेम नाही या व मा ा ज ाचे साथक म ा ा णापासूनच करावयास
ाग े पािहजे . रा साधना ा जं जाळास ागून मी मो सुखास अंतरावे हे मुळीच
यो वाटत नाही.’ हे महाराजां चे भाषण ऐकून कारभारीमंंडळीस मोठी िचं ता उ
झा ी आिण ां नी ही सगळी हिककत िजजाबाईमातु ीस ि न कळव ी, ते ा ती
ाग ीच ि िबकेत बसून ोहगावास आ ी आिण पिह ् याने तुकारामबाबां ा
द नास जाऊन ितने ां ना हात जोडून व पदर पस न अ ी िवनंती के ी की,
‘ ािममहाराज, माझा पु ि वाजी आप े कीतन ऐकून िवर झा ा आहे आिण
संसाराचा ाग क न वनात जाऊन बस ा आहे ाने संपाद े े रा आता कोण
सां भाळी बरे ? ते पु न: यवनां ा हातां त जाऊन गरीब िहं दू जे स ा िवधमायां चा
जाच पु नरिप सोसावा ागे . ते ा ा गो ीकडे नजर पु रवू न ास रा साधनाचा
उ ोग न सोड ािवषयी बोध करावा.’ हे ितचे न तेचे भाषण ऐकून तुकारामबाबां नी
ित ा आ वासन िद े आिण सां िगत े की, ‘ि वाजीमहाराज नेहमी माणे आज रा ी
कीतनास येती , ा वे ळी मी ां ना दोन गो ी सां गून ां चे मन पु न: संसाराकडे
ागेसे करतो.’
1) हे अ र दे वाने ि वाजीमहाराजां चे प धारण क न ा पठाणां स आप ् या मागून धावावयास ावू न
िनवारण के े , असा भािवक ोकां चा ा वे ळी समज झा ा. मिहपतीने व िचटिणसाने आप ् या ंथात हाच
समज कायम ठे व ा आहे ; परं तु आप ् या ध ाचा जीव वाचिव ासाठी आप ा ाण सं कटात घा ाचे साहस
कर ास तयार होणा या ामीभ ां ची कमताई ा काळी न ती
ा माणे व था क न िजजाबाई रा ी बाबांं ा कीतनास येऊन बस ी.
महाराजही िन िनयमा माणे कीतनास आ े . ा संगी बाबां नी कमकां डाचे योजन
काय आहे ते सां गून, ाने ाने आपाप ् या धमा माणे वतन करावे , यातच खरे े य
आहे असे ितपादन के े . ह रभ ीसाठी संसाराचा ाग क न वनात जाऊन
बस ाचे काहीएक कारण नाही. जनां त रा न आप ा संसार नेकीने व माणु सकीने
चा ू न आप ् या बां धवां ा सुखां त ीनुसार भर घा ास अहिन झटावे यात
खरा मदपणा आहे . आप ् या सभोवताती जनां ची सव कारे वाईट थती ित णी
द़ृ ीस पडत असता, अ ा िवप जनां चा ाग क न केवळ मो ासाठी
िगरीकुहरात जाऊन बस ात मुळीच पु षाथ नाही आिण जनक ् याणहे तूने
संसारात राहावयाचे ट े णजे गृह था मासारखा दु सरा आ म मनु ास िहत द
होणे नाही. जगास कंटाळू न, बायकामु ां चा ाग क न व अंगास राख फासून जे
िवर होतात, ां ा हातून इं ि याचे दमन न होऊन ते े पु न: पु न: मोहव होतात
आिण जनां ा अिध ेपास पा होतात अ ा िवटं बना पावणा या मनु ाचा मान
नाहीसा होतो व ख या मो सुखासही तो आं चवतो. ते ा ता य काय की,
गृह था माचा ाग क न, गोसावी बनून इत त: मण करीत राह ापे ा,
संसारात रा न नीतीने वागावे व परोपकार आिण ह रभ ी कर ात आयु
घा वावे हे िव े ष चां ग े . ा माणे सवसाधारण असा बोध क न तुकारामबाबां नी
राजा ा कत ासंबंधाने थोडे से िववे चन के े . ात ां नी असे दाखवू न िद े की,
राजा जर सदाचारी व जापा नद अस ा तर ा ा हातून ोकक ् याण पु ळ
हो ासारखे असते. पु राणां तरी विण े ् या अंबरीष, जनक, धम आदीक न
राजष ची उदाहरणे दे ऊन ां नी असे िस के े की, ह रभ ी व स तन सा
कर ासाठी राजाने रा ाग कर ाची गरज नाही. हा असा अनेक ां त
दे ऊन मो ा कळव ाने के े ा स ोध महाराजां नी ऐक ा ते ा ां ची वृ ी अगदी
तट थ होऊन गे ी. बाबां नी के े ा एकंदर बोध स असून तद् नुसार वाग ातच
वा िवक िहत आहे असा ां चा बु ीचा िनधार झा ा आिण मग बाबां ा व
आप ् या मातु ी ा चरणां वर म क ठे वू न ते थानी परत गे े व आप ा रा
संपादनाचा ु म ां नी पु ढे चा िव ा.
ा माणे तुकारामबाबां वर महाराजां ची ा अित ियत बसून ा अ ा महासाधू चे
साि आपणां स नेहमी घडावे व ा ा बोधामृताचे सेवन सदोिदत करावे अ ी
उ ट इ ा ां ा दयात उ झा ी आिण ां नी ां स ा आ याचे प
ि िह े व ते एका कारकुनाकडे दे ऊन ां स आणावयास घोडा, छ ी वगैरे सरं जाम
ा ाबरोबर िद ा. बाबां नी ते प वाचू न महाराजां स उ रादाख काही अभंग
ि न पाठिव े . ापै की दोन अभंग येथे दे तो :-
िवरं चीने के ां ड सकळ । तयामां जी खे ळ नाना यु ॥1॥
यु ीचे चाळक तपोिन ानी। गु भ ी मनी िव वासची ॥ 2 ॥
ऐसा तुझा े मा कळे कां हीएक। पा िनयां े ख पि केचे ॥ 3॥
ि व नाम तुझ ठे िव े पिव । छ पित सू िव वाच कीं ॥ 4 ॥
त नेम तप ान योग कळा । क िन मोकळा झा ासी तूं ॥5॥
हे त ाग ा आमुिचये भेटी । प ामाजी गो ी हे िच थोर ॥6॥
याचे ह उ र ऐक गा भूपित । ि िहतों िवनंित हे ताची ह ॥7॥
अर वासी आ ी िफरो उदासीन । द न हे हीन अमंगळ ॥ 8 ॥
व ािवण काया झा ीस म ीन । अ रिहत जाण फळाहारी ॥9॥
रोड हातपाय िदसे अवकळा । काय तो सोहळा द नाचा ॥10॥
तुका णे माझी िवनंित स गीची । वाता हे भेटीची क नका ॥11॥
तु ां पा ी आ ी येऊिनयां काय । वृ था आहे ीण चा ाचा ॥1॥
मागावे त अ तरी िभ ा थोर । व ासी हे थोर िचं ािबंदी ॥2॥
िन े सी आसन उ म पाषाण । वरी आवरण आका ाचे ॥3॥
तेथ काय करणे कवणाची हे आस । वायां होय ना आयु ाचा ॥4॥
राजगृहा याव मानािचये आसे । तेथ काय वसे समाधान ॥5॥
रायािचये घरी भा वं ता मान । इतरां स ान नाही तेथे ॥6॥
दे खोिनयां व भूषणां चे जन । त ाळ मरण येत आ ां ॥7॥
ऐकोिनयां मनीं उदास ा जरी । तरी आ ां ह र उपे ीना ॥8॥
आतां हिच तु ां सां गेन कौतुक । िभ ेऐस सुख नाही नाही ॥9॥
तप तयाग महाभ जे जन । आ ाब दीन वतताती ॥10 ॥
तुका णे आ ी ीमंत मनाचे । पू व दै वाचे ह रभ 1 ॥11॥
1) हे असे सहा अभं गाचे प आहे ; परं तु काही अभं गात अ धान व रामदास ामी ां चा उ ् े ख आहे
ाव न ते ि आहे त असे णावे ागते कारण ावे ळी अ धानां ची योजना के ी नसू न
रामदास ामींचेही द न महाराजां स झा े न ते तुकारामबाबा 1649 म े वार े हे आता ब तेक िनिववाद आहे
हे असे अ ं त िन: ृ हतेचे प ो र आ ् यामुळे महाराजां ची इ ा अतृ रािह ी;
परं तु ाब ां स काहीएक िवषाद वाट ा नाही, तर उ ट ा महासाधू िवषयी
ां ची आदरबु ी व पू बु ी िव े षचे वृ ं गत झा ी. पु ढे ा साधू चा अंत
होईपयत सवडी माणे ां ा द नास िकंवा कीतनास ते जात असत. बाबां चे
अिकंचन पा न ां स काही तरी नेमणू क क न ां चा योग ेम नीट चा े से करावे
असे महाराजां ा मनात फार िदवस होते; परं तु हा उ े िस ीस जा ापू व च
बाबां चे दे हावसान झा े . तरी ां ा बोधामृताचे अनेकदा ा न के ् याचे काहीतरी
उतराई झा े पािहजे व ां नी जनास सदाचाराचा व ई वरभ ीचा जो बोध के ा
ाब थोडासा मोबद ा ां स नाहीतर ां ा वं जां स िद ा पािहजे , असे मनात
आणू न महाराजां नी ां ा मु ास तीन गावां ची सनद क न िद ी. ती अ ािप
ां ा वं जां त चा त आहे .1
तुकारामबाबां स गु क न ां ा समागमाने आप े आयु घा वावे असा
महाराजां चा हे तू फार होता, तो बाबां ा अकाि क िनधनाने तसाच अिस राही ा.
ाकाळी पु ळ साधू संत होते; परं तु ते तुकारामबाबां ा तोडीचे नस ् यामुळे
महाराजां ा मनात ां पैकी कोणास आप े गु कर ाचे आ े नसावे . एके िदव ी
महाराज महाडां स असता तेथे एका ह रदासां चे कीतन झा े . ते वण करावयास ते
गे े . ह रदासाने धु र् वा ान ावू न ु वा ा ई वर ा ीिवषयी ा अढळ िन चयाचे
सुरस वणन के े . ते ऐकून महाराजां ा मनात असे आ े की, ु वास नारदगु ा
झा ् यामुळे मो िस ी घड ी, तसा आपणां सही कोणी गु िमळा ा पािहजे .
गु वाचू न पर ोकिस ी घडणे नाही; परं तु हा गु करावयाचा तो खरा सा क व
मो सा क न दे णारा असा पािहजे , असे महाराजां स वाटत अस ् यामुळे ां ा
कसोटीस कोणी फारसा उतरे ना. तुकारामबाबां चे अ ौिकक साधु व ई वरिन ा
अव ोकन करावयास िमळा ् यामुळे ां ची कसोटी अंमळ उ तीची होती. दु सरे
असे की, रा साधनां ा खटपटीत व संपािद े ् या दौ तीचे र ण कर ा ा
य ां त ां चा ब तेक काळ गे ा अस ् यामुळे ां स साधु प रचया क न ां चे
अंतेवािस ीकार ास मुळीच अवका न ता, णू नच ां नी तुकारामबाबां स
आप ् या सि ध राहावयास बो ाव े होते; परं तु ते बाबा अ ं त िवर अस ् यामुळे
ां ा ऐ वयास व ब मान पु र र के े ् या आमं णास ते भु े नाहीत. ाव न
महाराजां ची अ ी खा ी झा ी होती की, खरे साधू असतात ां चे ठायी िन ीम
वै रा वृ ी बाण ी अस ् यामुळे ते कोणाचीच पवा करीत नाहीत व ां स कोणा ा
आ याची िब कू दरकार नसते. या व असा साधू आप ् याजवळ येऊन
राह ास तयार होणे कठीण आहे असे ां स वाटे . तरी ख या साधू चा समागम ावा
व ां ा अनु हाने कैव ् यसाधन करावे असे ां ा मनात अहिन वाटे . जे थे जे थे
कोणी साधु संत असत तेथे सवडीनुसार जावू न ां चे द न घे ाचा महाराजां चा
प रपाठ असे. ां चा पराम घे ऊन ां ा योग ेमाची ते यो तजवीज करीत

ं ं े े े े ि ि े े
1) हा तुकारामबाबासबधाचा मजकूर ब तेक ज ाचा तसा कृत े खकाने ा साधू चे च र ि न िस के े
आहे ातून घे त ा आहे
रामदास ामी हे अ ां त े साधु संत होते. ते अित ियत िवर असून सवदा
रानावनात मण करीत असत. ते एके िठकाणी असे कोठे च कायमचा वास करीत
नसत. ते चाफळ खो यात रघु पतीचे दे वा य व मठ बां धून तेथे ब तक न असतात
असे कळ ् याव न महाराज ां ा द नासाठी तेथे गे े . दे वा यात जाऊन दे वाचे
द न घे ऊन बाहे र मंडपात येऊन रामदास ामी कोठे आहे त णू न ते चौक ी
क ाग े त ा ा खो यात महाराजां नी नेम े ा अिधकारी नरसोम नाथ हा तेथे
येऊन मुजरा क न णा ा की, ‘ ामी नेहमी मठात राहत नाहीत. ब तक न
अर ातच असतात ह ् ी कोंडव ा ा घळीनजीक बिहरवगड आहे ते तेथे
आहे त.’ मग महाराजां ा िवषयी सिव र हिककत ा ा िवचारीत असता
रामदास ामींचे ि िव गोसावी व भानजी गोसावी यां नी महाफळ, गंध व
पु माळा असा दे वाचा साद ां स आणू न िद ा. तो घे ऊन ां नी ा गोसा ास
नम ार क न िवचार े की, ‘हे दे वा य कोणी बां ध े ? समथ इतके िदवस येथे
वास करीत असून ां ची आ ां कडून काही सेवा घड ी नाही हे कसे?’ ा
गोसा ाने उ र िद े की, ‘आपणां स समथाचे द न घड े नाही तरी हे दे वा य
बां ध ास पै सा आपणां कडूनच आ ा आहे .’ ते ा महाराज णा े : ‘तु ी आ ां स
थोरपणा दे ाक रता हे बो त आहात असे वाटते. हे खरे असे तर आम ाकडून
के ा व कसा पै सा आ ा ते सां गावे .’ गोसावी णा े : ‘िग र गोसावी नाि ककर
याचे पु ास आप ् या उपा ायां ा घरी कीतन झा े ते ऐकावयास आपण गे ा
होता. कीतन चां ग े झा े असे वाटू न आपण ा गोसा ास तीन े होन दे ऊ ाग ा.
ते ा तो णा ा की, ‘मी िनरी आहे . म ा हे नको.’ ावर आपण बो ात
की, ‘आ ी हे अपण के े ते के े . आपण भगव आहात. आप ् या इ े स
येई तसा ाचा िविनयोग करावा.’ ते ा ा गोसा ाने आपणास सां िगत े की,
‘चाफळ खो यात रामदास ामी रघु पतीचे दे वा य बां धीत आहे त. तेथे हे पावते
करावे .’ आपण ‘बरे ’ णू न ती र म आप े माम तदार नरसोम नाथ यां ा
ह े ामींकडे पावती के ी. हे ऐकून महाराजां स आठवण होऊन खू ण पट ी. नंतर
ते ा टे कासभोवती िफ न पा ाग े तो ां ा ीस असे पड े की, उ रे कडून
वाहणा या एका ओ ामुळे टे कास उप व होत आहे . तो नाहीसा कर ासाठी ां नी
नरसोम नाथास सां िगत े की, ‘जो काय खच होई तो क न ओढा वळवावा व
 ावर एक पू बां धावा व या कामाची पाच े होन र म सरकार-ितजोरीतून
खचावी.’ ा माणे तेथी व था क न महाराज कोंडवणा ा घळीस समथा ा
द नास गे े ; पण तेथेही ां ची भेट झा ी नाही. ते ा िनरा होऊन ते तापगडावर
आ े . महाबळे वरास जाऊन तेथ ् या दे व थानाचे द न महाराजां नी घे त े व तेथून
ते पु न: वाईस उतर े आिण तेथे ा ण भोजन, दानधम वगैरे क न मा ीस आ े .
तेथे कृ ावे ासंगमी ान क न दानधम कर ात व ा णभोजने घा ात ते
गुंत े आहे त तो ां स रामदास ामीचे एक ओवीब प आ े ते असे :-
िन चयाचा महामे । ब त जनां सी आधा ।
अखं ड थतीचा िनधा । ीमंत योगी ॥ 1॥
परोपकारािचया रा ी । उदं ड घडती जयासी ।
तयाचे गुणमह ासी । तु ना कैची ॥2॥
नरपती हयपती गजपती । गडपती भूपती ज पती ।
पु रंदर आिण छ पती । पृ भागी ॥3॥
य वं त िकितवं त । साम वं त वरदवं त ।
पु वं त िनितवं त । जाणता राजा ॥ 4॥
आचारिचचार ी । दान ी धम ी ।
सव पण सु ी । सक ां ठायीं । ।5॥
धीर उदार गंभीर । ू र वीयासी त र ।
सावधपण नृपवर । तु के े ॥6॥
तीथ े े मोिड ीं । ा ण थान झा ीं ।
सकळ पृ ी आं दोळ ी । धम गे ा ॥7॥
दे व धम तो ा ण । करावया संर ण ।
दय थ झा ा नारायण । े रणा के ी ॥8॥
उदं ड पं िडत पु रािणक । कवी वर याि क वै िदक ।
धू त तािकक सभानायक । तुम ा ठायीं ॥9॥
या भूमंडळाचे ठायीं। धम र ी ऐसा नाहीं ।
महारा धम रािह ा कां ही । तु ां क रतां ॥ 10 ॥
आिणकही धमकृ चा ती । आि त होऊनी िक े क राहित ।
ध ध तुमची िकित । िव वीं िव ार ी ॥11॥
िक े क दु संहा र े । िक े कां स धाक सुट े ।
िक े कां स आ य झा े । ि व क ् याण राजा ॥12॥
तुमचे दे ी वा के । परं तु वतमान नाहीं घे त ।
ऋणानुबंध िव रण झा । काय नेणूं ॥13 ॥
सव मंडळी धममूित । सां गणे काय तु ां ित ।
धम थापनेची कीित । सां भािळ ी पािहजे ॥14॥
उदं ड राजकारण तट । तेण िच िवभाग ।
संग नसतां ि िह । मा के ी पािहजे ॥15॥
हे असे प आ े ाचा मो ा े माने ीकार क न ते महाराजां नी वाचू न पािह े व
प घे ऊन येणा या ि ाचा आदरमान क न उ ट जबाब ि िह ा की,
‘ ामीराज, मी अपराधी आहे आपण मा ी आहा आ ीवादप पाठिव े ते
पा न परमानंद झा ा तो प ात कोठवर ि ? आप ् या प ात माझी ु ती के ी,
तीस मी सवथा पा न े ामीं ा द नाची म ा फार िदवस उ ं ठा ाग ी आहे
तरी मी आप ् या द नास येत आहे . कृपा क न म ा द न ाभ घडावा व माझी
ब त िदवसां ची इ ा तृ ावी.’ ा अ ा आ याचे प ि न महाराजां नी ा
ि ा ा हाती िद े व ास ामीमहाराज कोठे आहे त णू न िवचार े . ाने
सां िगत े की, ‘सां त ते चाफळ येथे आहे त; परं तु ां चा नेम नाही. कारण ते णात
एका थळा न दु स या थळी जातात.’ ा माणे बो ू न तो ि प ाचा जबाब
घे ऊन परत गे ा
मग दु स या िदव ी महाराज ारी ा ोकां सह चाफळास गे े . तेथे रघु पतीचे द न
घे ऊन ते रामदास ामी कोठे आहे त णू न िवचा ाग े . ि मंडळी णा ी,
‘समथ ि ं गणवाडी ा मा तीपा ी आहे त. का अ मानी आप े प घे ऊन ि
आ ा ते क ् याणगोसा ाने आजच ामींकडे ने े आहे . आपण आताच ामींपा ी
जा ाची घाई न करता, येथे नैवे तयार होत आहे तो दे वास समपण झा ् यावर
मंडळीसह साद घे ऊन पु ढे जावे , तोपयत आपण द नास आ ् याची वद
ामीमहाराजां स दे ऊन जबाब आणतो.’ महाराज णा े , ‘आज गु वार आहे ,
ामीमहाराजां चे द न घे त ् यावाचू न अ हण करावयाचे नाही, असा आ ी िनधार
के ा आहे .’ ते ा ि मंडळी णा ी, पु ळ मंडळीसहवतमान गे ् यास गाठ
पड ाचा नेम नाही या व गडबड क नये.’ हे ऐकून महाराजां नी िदवाकरभटजी
 ा नावां चा एक ि वाट दाखवावयासाठी बरोबर घे ऊन आप े एक-दोन मनु
समागमे घे ऊन ि ं गणवाडी ा मा तीपा ी आ े , तो रामदास ामी तेथून खडी ा
खा ी बागेत गे े आहे त असे समज े , णू न ते ितकडे गे े . ा समयी ामी
उं बराखा ी बस े होते व क ् याण गोसा ाने नुकतेच नेऊन िद े े महाराजां चे प
वाचू न हसत होते. इत ात िदवाकरभटजी पु ढे व ा ा मागून महाराज तेथे जाऊन
पाहोच े . महाराज ामींपु ढे ीफळ ठे वू न सा ां ग दं डवत क न उभे रािह े . ते ा
रामदास ामी अगदी चिकत होऊन बो े , ‘ि वाजीराजे , प व तु ी एकदमच
आ ात, फारच रा के ी. तुम ा दे ी आ ी इतके िदवस आहो, आमचा पराम
आजपयत बराच घे त ा आिण आज का आ ा?’ महाराज णा े , ‘मी बरे च िदवस
आप े द न घे ाचा य करीत आहे ; परं तु तो आजपयत सफळ झा ा नाही
याब म ा मा करावी. आज म ा अनु ह साद ावा अ ी माझी उ ट इ ा
आहे . ती पू ण कर ास ामी समथ आहे त.’ ही ां ची िवनंती रामदास ामींनी मा
के ी व क ् याण गोसा ा ा सां ग ाव न महाराजां नी पू जेचे सािह आणिव े
आिण महाराजां नी ान के ् यावर िदवाकरभटजीने पू जािवधी सां िगत ा. ा माणे
समथाची पू जा क न महाराजां नी ां ा चरणी म क ठे व े . ते ा ां नी ां स
उपासने ा मं ाचा अनु ह िद ा व यथोिचत बोध के ा. तो दासबोधाती तेरा ा
द का ा सहा ा समासात अंतभूत झा ा असून ास घु बोध अ ी सं ा आहे ,
असे णतात.
हा बोध वण क न महाराजां ची वृ ी अगदी पा ट ी व ां नी रामदास ामींस
अ ी िवनंती के ी की, ‘म ा हा रा संपाद ाचा खटाटोप आता पु रे आहे . तो
सोडून आप ् या ि मंडळीबरोबर रा न आप ी सेवा कर ात उर े े आयु
घा वावे असे मा ा मनात आ े आहे . तर आप ् या समागमे राह ाची म ा आ ा
ावी.’ ही ां ची िवनंती ऐकून रामदास ामी बो े , ‘याक रताच म ा रण आ ा
की काय? तुमचा मु धम ा . ि यां नी रा र ण क न जे चे पा न करावे ,
दे व- ा णां ची सेवा करावी. तुम ा हातून अ ािप पु ळ अ ौिकक परा म
ावयाचे आहे त. फार िदवस मय पृ ी झा ी आहे . ां चे िनमू न तुम ा
हातून करवावे अ ी ीरघु पतीची इ ा आहे . ीकृ ाने अजु नास भगव ीतेत बोध
के ा आहे तो तु ां स माहीत आहे च. तो ात आणा. तु ां स मु त: ा धमाचे च
अनुकरण के े पािहजे . पू व राजे झा े ां ा कथा पु राणां तरी सां िगत ् या आहे त,
 ां चे वण तु ां स घडतच आहे आिण तुम ा पू वजां नी के े े परा म तु ां स
िविदत आहे त. ते ात आणू न तु ी तुम ा ा धमास अनु प असे वतन करा. ते
सोडून भ तेच कम कर ाची इ ा तु ी धरता ती बरोबर न े .’ हा ामींचा बोध
वण क न महाराजां नी आप ा बेत रिहत के ा व ते थानी िनघू न आ े .
ानंतर महाराज फुरसदी माणे रामदास ामींस वे ळोवे ळी भेटत असत व ां ा
आ ा क बोधाचे िच पू वक वण करीत असत. ा स ु षा ा ठायी ां ची
परमिन ा होती. कायबा ् या व ां स ामीं ा द नास वारं वार जा ास फावत
नसे व ते मनास येई ितकडे मण करीत अस ् यामुळे ां ा द नाचा योग मो ा
यासाने येत असे. जासुदां स पाठवू न पिह ् याने ामी कोठे आहे त ाचा ोध
क न मग ां ा भेटीचा ाभ साधावा ागत असे. ा माणे ां ा द नासंबंधाने
नेहमी अिन चय अस ् याकारणाने ां स आप ् या जवळ कोठे तरी ठे वू न ावे असे
महाराजां ा मनात फार असे व ा संबंधाने ते ां स वारं वार आ ह करीत असत.
े वटी रामदास ामींनी ां ा इ े माणे वाग ाचे कबू क न परळीस आपण
राहतो असे ट े , ाव न ां स महाराजां नी मो ा समारं भाने ा गडावर आण े
तेथे एक वाडा होता ात समथास ठे वावे असे ां ा मनात होते; परं तु ां नी तो
पा न ट े की, ‘हा वाडा जीण झा ा आहे . तो सोडून नवा बां धवावा. तोपयत
िक ् ् या ा दरवाजाचे उ रे स ओव या आहे त ां त आ ी रा .’
हा िक ् ा नुकताच हाती आ ा अस ् यामुळे ावरची व था वगैरे नीट न ती,
ती महाराजां नी चां ग ी ावू न िद ी ा िक ् ् यावर िजजोजी काटकर यास
हवा दार नेम े होते. ां स समथा ा आ े त सवदा वागावयास सां िगत े .
िक ् ् यावर व िक ् ् याखा ी राहणा या एकंदर ोकां नी समथार्ं ा आ े त वागावे
असा एकसहा कूम ठे व ा. समथाकडी नेहमी ा भोजनखचास मौजे वावरदरे ा
गावाचा वसू ावू न िद ा ासंबंधीची व था कोंडोपं त नावा ा कारकुनास
वाकिनसा ा िनसबत पाहावयास सां िगत ी व ाने नेहमी गडावर ामींपा ी
असावे अ ी ास आ ा के ी. रामदास ामी परळीस येऊन रािह ् यावर ा
िक ् ् याचे नाव स नगड असे ठे व े ा गडावर नाना दे ींचे साधु संत नेहमी
समथा ा भेटीस येत ां चे द न महाराजां स अनायासे होऊ ाग े . पु ढे समथाचा
ि समुदाय फारच वाढ ् यामुळे पू व ावू न िद े े उ भोजनखचास पु रेनासे
झा े णू न महाराजां नी ही नेमणू क पु ळ वाढिव ी. ही नेमणु क वाढव ी ाच
वष महाराज कनाटका ा मोिहमेवर गे े असा समथा ा च र े खात उ ् े ख
आहे . ते ा अथात ही नेमणू क स 1676 म े वाढव ी हे िस होते
महाराज व समथ यां ा भेटी ा अनेक संगां चा उ ् े ख समथार्ं ा च र े खात
के ा आहे ; परं तु ां चे िन पण अद् भुत चम ारां नी यु अस ् याकारणाने ां चा
अनुवाद ाकृत ंथात करणे उिचत िदसत नाही. तरी या गो ींव न एवढे अनुमान
काढता ये ासारखे आहे की, महाराजां ा ठायी गु भ ी, धमिन ा व
सदाचार ी ता ा सद् वृ ींचा िवकास उ ृ कारे झा ा असून ते ा
सद् गुणां व रामदास ामींसार ा अ ं त िन: ृ ह साधू ा आदरास व ीतीस पा
झा े होते. याव न ां ची जनक, अंबरीष, धम इ ादी पु राण िस साधु नृपवरात
गणना के ी असता अ ु ी होणार नाही.
रामदास ामींनी महाराजां स तीन गो ी करावयास सां िगत ् या हो ा असे णतात.
एक गो अ ी की, महाराज पू व पासून सां बाची भ ी करीत आ े होते. या व
ां नी ावणमासी कोटी पािथवि ं गे क न ा णभोजने घा ावीत. दु सरी गो अ ी
की, ते िव ान ा णां ची संभावना वे ळोवे ळी करीत असत. ती ां नी दरसा ावण
मिह ात रा ाती िव ान ा णां स बो ावू न करीत जावी. मागे रा व था
करणात सां िगत े आहे च की, पढ े ् या ा णां ची परी ा ावण मिह ात घे ऊन
ां स ां ा िव े माणे दि णा दे ाचा म ां नी चा ू ठे व ा होता. ितसरी गो
अ ी की, महाराजां ा रा ाती िहं दू जे ने एकमेकां स जोहार कर ाचे सोडून
रामराम करावा व कागदोप ीही एकमेकां स रामराम ि हावा. ही रामराम कर ाची
प त कोणा ा मते पू व पासूनच सु होती असे आहे . आणखी एका गो ी ा
संबंधाने येथे उ ् े ख करणे आव यक आहे . ती अथात महाराजां ा भग ा
िन ाणासंबंधाची होय. ां ा िन ाणास हा रं ग रामदास ामीं ा अंगावरी भग ा
व ां व न आ ा होता असे णतात ा संबंधाची आ ाियका येणे माणे आहे .
एके समयी महाराजां ची ारी साता यास असता रामदास ामी आप ् या काही
ि ां सहवतमान ा हरात िभ ा मागावयास गे े महाराज हरात आहे त हे ां स
ठाऊक नस ् यामुळे ते िभ ा मागत मागत महाराज राहत होते ा वा ापा ी गे े .
हे वतमान ां स कळताच ां नी बाळाजी आवजी िचटणीस यास एक िच ी
ि हावयास सां िगत ी व तीत असा मजकूर ि हिव ा की, ‘आजपयत जे रा
िमळिव े आहे ते ामीिभ ेस अपण होवो.’ मग िच ीवर मु ा क न ती महाराजां नी
समथा ा झोळीत घा ू न ां स भ पु र र नम ार के ा ते ा समथानी ां स
पु स े : ‘ि वबा िभ ेस धा घा ावयाचे असून तु ी िच ी घात ी ती कस ी?’
महाराज णा े , ‘िभ ेस घा ावयाचे तेच घात े आहे .’
मग समथानी ती िच ी क ् याण गोसा ास वाचावयास सां िगत ी. तीती मजकूर
ऐकून समथ णा े , ‘ि वबा, तु ी सव रा िभ ेस घात े . आता तु ी काय
करणार?’ महाराज णा े , ‘ ामीराज, आप ् या इतर ि मंडळीं माणे आप ी
सेवा क न राहवे , हीच माझी इ ा आहे .’ ही अ ी ां ची वृ ी पा न समथानी ां स
दा रथी राम व िवदे ही जनक यां ा कथा सां गून वहाररी ा राजधमा माणे
आचरण क न परमाथ साध ातच खरा पु षाथ आहे असा पु नरिप बोध के ा व
ां स आप ् या वतीने सव रा कारभार पू ववत चा िव ाची आ ा के ी. ती
ि रसावं क न तद् नुसार ते वागू ाग े आिण हे रा रामदास ामींचे आहे हे
सवास समज ासाठी ां नी आप ् या िन ाणास भगवा रं ग िद ा.1
1) ही आ ाियका महाराजां ा कोण ाही बखरीत आढळत नाही.
आता येथे एका मह ा ा गो ीसंबंधाने थोडे से ि िहणे इ िदसते. रामदास ामींना
गु क न ां ावर एवढी िन ा महाराजां नी गट के ् याव न िक े कां चा असा
तक आहे की, ा साधू कडून ां स रा साधना ा कामी हरएक संगी
स ् ामस त िमळत असे. समथाचे च र े ख आज उप आहे त ां त
समथा ा वडी बंधूंचा हनुमान ामी णू न एक वं ज होता, ाने समथा ा
दे हावसानानंतर सुमारे स ा े वषानी समथाचे एक च र ि िह े तेच पिह े असून
त ं तर ा इतर एति षयक े खां स आधारभूत झा े . हनुमान ामीं ा ा बखरीत
महाराजां स समथाकडून स 1649म े अनु ह िमळा ा होता व ते ापासून ते
समथा ा उपदे ानुसार रा वहारात वागत असत, असा उ ् े ख आहे ;
परं तु ही अनु हाची तारीख िब कू खरी नाही. सदरी च र े खात ा काही
तारखा िद ् या आहे त ा ब तेक िव वसनीय वाटत नाहीत. महाराजां ा
च र मासंबंधाने काही तारखा यात िद ् या आहे त ा ब तेक चु क ् या आहे त.
रामदास ामींची महती वाढिव ा ा उ े ाने ां ा च र कारां नी हा स ाप ाप
के ा असावा िकंवा पू वपरं परागत चा त आ े ् या आ ाियका स वत मानून
ां चा अनुवाद ां नी े खां त के ा असावा. हे पू वका ीन च र कार मिहपतीचे
अनुकरण क न अद् भुत चम ारां चे वणन ंथात करतात. ाव न ां ची
स िन ा िकती ी होती हे उघड िदसत आहे . महासाधू ा ी ा वणन करावया ा
 ट ् या णजे ा चम ाराचे कथन अव य आण े पािहजे अ ी समजू त सामा
ोकां ची अस ् यामुळे ां ा एि षयक े खकां स ऐितहािसकरी ा माण णवत
नाही. तरी ां ा ा अद् भुत कथामय ंथात स ाचा अं बराच असतो. तो
स ा े षण करणाराने िनवडून घे त ा पािहजे ; परं तु हे कत आमचे िक े क
आधु िनक पं िडत िवसरतात िकंवा ां स पराङ् मुख होतात, णू न सामा जनां ा
माचा िनरास होत नाही. आता हा अनु हका कसा चु क ा आहे ते येथे थोड ात
सां गणे इ होय.
1) भाग बािवसावा पाहा.
रामदास ामींचे जे च र े खक आहे त ां सवात महाराजां स समथाचे द न थम
चाफळ खो यात झा े असून ावे ळी ा खो यावर महाराजां ची स ा होती व तेथे
ां चा एक माम े दारही होता असे सां िगत े आहे . तसेच ा चाफळ गावाकडे
जावयासाठी महाराज तापगडाव न िनघू न महाबळे वरावर गे े व तेथून क हाड,
वाई व मा ी ा गावां व न आ े असून वाई व मा ी येथे ा णभोजने व दानधम
पु ळ के ् याचा उ ् े ख ा च र ात आहे . ाव न हे उघड होते की, अनु ह
घे ा ापू वू तापगड बां ध ा असून ा ां तावर महाराजां ची ावे ळी स ा थािपत
झा ी होती; परं तु वा िवक इितहास असा आहे की, महाराजां नी तापगड स
1658 ा सुमारास बां ध ा असून वाई, मा ी वगैरे ां त महाराजां नी इ 1673म े
पिह ् यानेच काबीज के े .1 ापू व ते ां ा क ात आ े न ते. ा माणे
महाराजां नी रामदास ामींचा अनु ह घे त ् यावर एक-दोन वषानी ां स परळी ा
िक ् ् यावर नेऊन ठे व े व िस रा दानाचा कार साता यास घड ा असे
सदरी े खात ट े आहे ; परं तु ते दो ी िक ् े महाराजां नी स. 1676म ेच
ह गत के े होते. ा एका ऐितहािसक माणामुळे रामदास ामीं ा भ ां नी सव
सृत के े ा वादिवषयक वाद अगदी िनराधार आहे असे ण ास काही एक
वाय नाही
महाराजां ा च र ा ा ा बखरी िस झा ् या आहे त ां त अद् भुत चम ारां चा
व े नसून ा ब तेक इितहासकथना कच आहे त ते ा ां वर िव वास
ठे व ास फार ी हरकत वाटत नाही. ा बखरीत महाराजां नी कोण ाही संगी
रामदास ामींचा स ् ा घे त ् याचा उ ् े ख आढळत नाही नाही णावया ा एका
संगी मा ां चे मत िवचार ् याचे आढळते. तो संग रा ािभषेक समारं भाचा
होय.1 आता िचटिणसकृत बखरीत व ीि विद जयात महाराजां नी
रामदास ामींचा अनु ह घे त ् याची ता इ. स 1649 ही िद ी आहे . तीही खोटी की
काय? असा कोणी न के ् यास ां स उ र एवढे च की, ती समथा ा
च र े खाव न ा बखरकरां नी उत न घे त े ी िदसते.2
महाराजां ा इतर जु ा च र े खात हा अनु ह घे त ् याचा उ ् े ख मुळी के ा
नाही.1 मग ा अनु हका ाचा िनणय, रामदास ामींचा ि िदवाकर गोसावी
या ा वं जाजवळ िमळा े ् या प सं हापै की काही अ प ां चे उतारे िस
झा े आहे त2 ाव न ब तेक झा ाच आहे . ाव न पाहता महाराजां ची थम
भेट स 1672 म े झा ी. ा माणे च स 1676 पयत समथ परळीवर कायमचे
राहावयास आ े न ते. आणखी असे की, चाफळ येथी मठास िकंवा परळी येथी
मठास िकंवा समथानी थाप े ् या दु स या कोण ाही दे व थानास गावां चे वगैरे उ
ावू न दे ासाठी महाराजां नी 1674 सा ापू व एकही सनद क न िद े ी सापडत
नाही. रा राजवाडे व स ाय े जक मंडळी यां नी आजपयत िकतीतरी कागदप े
डकून काढू न िस के ी आहे त; परं तु स 1674 पू व ची एकही सनद ां स अ ािप
सापड ी नाही, हा चम ार न े काय? ते ा अथात हनुमान ामीने आप ् या
बखरीत स 1649म े अनु ह झा ् यावर समथास जिमनी ा सनदा क न िद ् या व
पु ढे अफझु खाना ा वधानंतर पु न: एकदा अ ाच आणखी सनदा क न िद ् या
असा उ ् े ख के ा आहे तो अगदी खोटा आहे . ावे ळी ा गु -ि ां ची मुळी
गाठच पड ी न ती तर इनामा ा सनदा कोठून सापडणार.
1) महाराजां नी समथाचा स ् ा हरएक मह ा ा संगी घे त ् याचे उ ् े ख
ऐितहािसक बखरीतून नाहीत. यािवषयी समथभ ां स वै ष वाटू न हनुमान ामीं ा
बखरीत ा उ ् े खा ा अभावाची िममां सा पु ढी भाकडकथा दे ऊन के ी आहे .
ि वाजीमहाराजां नी स 1649म े अनु ह घे त ् यापासून ते ित गु वारी रामदासां ा
द नास येऊन राजकीय करणी स ् ा मस त िवचारीत. हा ां चा नेम पाळ ास
ां ना िक े क वे ळी िनकडी ा संगामुळे अडचण येऊ ाग ी. हे जाणू न समथानी
ां स एके संगी सां िगत े की,‘ ि वबा, तुमचा हा नेम चा णार नाही. तु ी संग
येई त ी मस त क न काम करीत असावे .’ महाराजां नी ट े की,‘ हा ाण
जावो की राहो. आप ् या आ े वाचू न पाऊ ही पु ढे पडावयाचे नाही.’ हा असा ां चा
िनधार पा न रामदासां नी ां स अ ी तोड सुचिव ी की, ‘ हे राजा, ु िचभूत होऊन
एक न िवचारणारा व एक े खक असे ितघे एकां ती बसा आिण कायासंबंधाने न
िवचारावयाचा असे तो न िवचारणाराने िवचारावा णजे तुम ा अंगात दे वी
संच न तुम ा मुखे बो े ते े खकाने ि न ठे वावे मग दे वीचे वारे िवसजन
पाव ् यावर ि न ठे व े ा मजकूर वाचू न ात के े ् या आ े माणे वतत जा.’ ही
अ ी भाकडकथा रच ा ा सदर ामी ा आधार एवढाच होता की, महाराजां ना
एखादा िबकट संग ा होऊन काहीएक सुचेनासे झा े णजे ां ा अंगाात
दे वीचे वारे येऊन ा संगी कसे वागावे ते वदत असत, असे इितहासात नमूद झा े
असून ते सव ु त होते; परं तु रामदासां सार ा क ा रामभ ाने ा दे वतां चा
आप ् या का ात अनेकदा उपहास के ा आहे , ात ् या एका दे वतेचे साहा
घे ाचा उपदे करावा हे िविच िदसते. रामदास त: हवे तेथे हवे ते ा गट होत
असत अ ी ां ा संबंधाने आ ाियका हनुमान ामीं ा बखरीत िद ी आहे . ती
अनुस न महाराजां ना असे का नाही सां िगत े की, ‘ ि वबा, तु ा एखा ा
कायासंबंधाने पे च ा होई ते ा माझे रण कर णजे मी गट होई .’ समथ
एवढे िन ीम रामभ होते की, ां ना पं ढरपू र ा िवठोबाचे ावे ळी अित ियत
गाजत अस े े महा तु वाटे . एकदा कोणा ा आ हा व पं ढरपु रास ते गे े
ते ा िवठोबाची मूत राम प झा ी. अ ी कथा आहे . ि वाय ते मा तीचे अवतार
असून ां नी िजकडे ितकडे रामाची व मा तीची दे वा ये थािप ् याचा वाद आहे .
ा दो ी वादास अनुस न ां नी महाराजां स तुम ा अंगी राम िकंवा मा ती
संच न जी आ ा होई तद् नुसार वागा असे सां गावयास हवे होते. हनुमान ामी,
समथ व महाराज यां ा तीस-ब ीस वे ळा झा े ् या भेटी ा गो ी दे तो, ाती
एकाही संगी महाराजां नी ां स राजकीय बाबतीत स ् ामस त िवचार ् याचा
उ ् े ख तो कोठे ही करत नाही. ि वाय रामदाससाधूं ी1649 पासून संघटन होते हे
जर खरे , तर महाराजां ा मनात उपासनां तर का उ व े नाही हे एक कोडे च आहे .
खरे पाहता महाराज अखे रपयत भवानीचे उपासक होते. ते रामभ झा ् याचा
पु रावा नाही
2) रामदास ामींचे दे हावसान झा ् यावर ां ा वडी बंधूं ा वं जां कडे ां ा
मठाची व था आ ी आिण हनुमान ामी नावा ा ां ा एका वं जाने
रामदास ामींचे च र थम ि िह े . हे रामदासां ा िनधनानंतर सुमारे स ा े
वषानी ि ही े हे वर सां िगत े च आहे . ाच सुमारास म ् हार रामराव िचटिणस यां नी
ि वाजीमहाराजां चे च र ि िह े . ा उभय च र कारां नी आपाप ् या कामी
पर रां चे पु ळ साहा घे त े असावे . तरी ात ् या ां त िचटिणसाने
महाराजां ा इितहासास अगदीच िव अ ा िक े क गो ी ा हनुमान ामींनी
रामदासां ा च र ात ां ची महती वाढिव ा ा उ े ाने ि ही े ् या आहे त ा
सग ां चाच अनुवाद के े ा नाही रामदासां नी महाराजां स अनु ह िद ् याची
हिककत मा ाने हनुमान ामीं ा बखरीव न घे त ी आहे . हनुमान ामीने
महाराजां ा व रामदासां ा वारं वार झा े ् या भेटीसंबंधा ा तीस-ब ीस
भाकडकथा आप ् या बखरीत ि िह े ् या आहे त, ां चा िचटिणसाने उ ् े ख
के े ा नाही. िद ् ीस जातां ना मा महाराजां नी रामदासां चे द न घे त े होते असा
या बखरकाराने आप ् या बखरीत उ ् े ख के ा आहे ; पण रा ािभषेका ा
संगाखे रीज इतर कोण ाही संगी महाराजां नी ां ची स ् ामस त घे त ् याचा
उ ् े ख के े ा नाही. अनु हाची तारीख ाने स 1649 अ ी िद ी आहे , तरी
महाराजां नी रामदासास परळी िक ् ् यावर स 1678म े आणू न ठे व े व चाफळ
खो याती मठास ाचवे ळी इनाम गां व िद े , असे ाने ि िह े आहे . हनुमान ामी
णतो की, रामदास ामी परळीस 1650 म े जाऊन रािह े . ा तारखे स परळीचा
िक ् ा महाराजां ा ता ात आ ा न ता णू न िचटिणसाने ही तारीख िद ी नाही
असे िदसते. ा माणे च स 1659म े अफझ खाना ा वधानंतर महाराजां नी
रामदासास परळी येथे भेटावयास जाऊन काही गाव इनाम िद ् याची आ ाियका
िचटिणसा ा खरी वाट ी नाही णू न ती ाने िद ी नाही. ि विद जयात
महाराजां स स नगडावर िव ेचा ाभ रामदासां कडून झा ् याचा उ ् े ख आहे
अनु हाची हिककत अथात ात हनुमान ामां ा बखरी ा आधारानेच िद ी आहे
1) महाराजां चे दे हावसान झा ् यावर थो ाच वषानी सभासदाने महाराजां ा च र ाची बखर ि िह ी. तीत
रामदासां चा मुळीच उ ् े ख नाही. ानंतर िच गु ाने बखर ि िह ी तीत रामदासां चा उ ् े ख फ दोन
थळी अगदी ोटक के ा आहे . ां चा अनु ह महाराजां नी घे त ् याचा वगैरे उ ् े ख मुळीच नाही.
रा ािभषेकानंतर रामदास ामींनी महाराजां स राजनीतीचा उपदे के ् याचा मा उ ् े ख ां त आहे ; पण
तोही अगदी सं े पत: के ा आहे
2) ही प े रा गो का चां दोरकर यां नी केसरी प ा ा ता 26माहे जून स 1906 इसवी ा अंकात एक प िस
के े आहे ात नमूद के े आहे . ापैकी दोन उतारे येथे दे ऊ. के व गोसावी याने िदवाकर गोसा ास
पाठिव े े उ र :- ‘‘राजे ी ि वराज भोस े समथाचे भे टीस येणार णून ि िह े , समज े . मी येणार होतो;
परं तु माझी कृती फार िबघड ी. येणे होत नाही मी इकडू न अकास येणेसाठी ि िह े ; परं तु अकाचेही येणे
ावयाचे नाही. भानजी गोसावी तेथे असती . राज यां ची पिह ीच भे ट आहे . वाडीचे ोक खटपटीस आणावे ,
उपयोग होई द ाजी पंताकडू न दोन े होन उ वास पाठिव े ते आ े असती . ोभ करावा िमती चै व
एक के 1594 (ता. 4 एि 1672).’’ महाराजां चे िजजाजी काटकर हवा दार, कारकून, िक ् े स नगड
यां स प : ‘‘ ीरामदास गोसावी ि वथरी राहतात. सां त िक ेक िदवस गडावर येती ां स येऊ दे णे, राहती
िततके िदवस रा दे णे. उतरती त ा उत दे ण.े .. छ.8, जमािद ाखर सन सबा सबैन, 1077 - के 1598 (इ.
स. 1676).
आता येथे कोणी अ ी ं का घे ती की, महाराज स1672 पयत ां स भेट े
नस े तरी ां ची मािहती ां स असावी. ही मािहती ां स िनदान स 1658 पयत
मुळीच न ती.1 व ानंतरही समथाचे रण ास रािह े असावे असे िदसत नाही.
कारण महाराज समथा ा द नासाठी थमच चाफळास गे े ते ा ‘इतके िदवस
ामींची आपणां कडून काहीच सेवा घड ी नाही हे कसे?’ असा न ां नी
समथा ा ि ां स के ा होता, असे रामदासां ा बखरीत ि िह े आहे . ा
िव रणाचे या नही ब व र माण खु रामदास ामीं ा वर िद े ् या ओवीब
प ाव न िमळ ासारखे आहे . ात आप े वतमान घे त े नाही व आप ् यािवषयी
िव रण झा े असावे , असा उ ् े ख समथानी के ा आहे . दु सरे असे की, ा
प ात जी महाराजां ची ु ती के ी आहे ित ा ते 1649म े िकंवा पु ढे पं धरा-वीस
वषानी तरी ायक झा े होते असे सहसा णवत नाही. ा प ात समथानी
महाराजां स ज पती ट े आहे . कोकणप ी काबीज क न ित ा तीरी िक ् े
बां ध ा ा व आरमार िनमाण कर ा ा कामा ा ां नी 1663 नंतर सु वात
के ् याचे इितहास िन चतपणे सां गतो. ते ा अथात 1649 ा वष ां स ज पती हे
िव े षण ावणे मुळीच न ते. असो; ते ा एकंदरीत काय की, 1672 पयत
समथाची व महाराजां ची मुळी भेटच झा ी न ती. आता ही भेट घे त ् यावर
ाग ीच अनु ह घे त ा की कसे हे िन चया क सां गता येत नाही.2 वर समथा ा
बखरीती हिकगत ज ीची त ी िद ी आहे . ती खरी मान ् यास वाई, क हाड वगैरे
ां त स 1672 म ेच काबीज के े असावे असे िदसते आिण परळी व सातारा हे
िक ् े स 1673म े काबीज के े असावे . समथाचा ि अनंत गोसावी याने
भैरवभटास एक प पाठिव े होते.3 ात कै ासवासी ि वाजीराजे भोस े यां सी
प रधावी संव री ि ं गणवाडीचे मठी ीहनुमंतासमोर परमाथ झा ा, असा
उ ् े ख आहे . हा प रधावी संव र स 1672 म े येतो
आता तुकारामबाबां ा साि ाची इ ा क न महाराजां नी ां स आण ाक रता
वाजमा व प पाठिव े असता, ां स ा महािवर साधू वराने जे एक अभंगा क
प ि िह े आहे , ात रामदास ामींचा उ ् े ख असून ां ा ठायी मन थर
कर ािवषयी बाबां नी महाराजां स सां िगत े आहे ; ाव न रामदास ामींचे द न व
अनु ह महाराजां स ा प वहारापू व च घड ा होता असे कोणी णती ; परं तु
पू व ऐितहािसक माणे अस ठर ् यावाचू न ा अभंग प प ा ा माणावर
िभ ठे वता येणार नाही.
दु सरे असे की, रामदास ामीं ा च र ात िद े ा अनु हाचा क खरा आहे असे
मानून चा े , तर तुकारामबाबां चे दे हावसान झा े ाच वष हा अनु ह झा ा असे
णावे ागते. हे जर खरे तर समथाचा अनु ह घे त ् यानंतर तुकारामबाबा,
रामदास ामी व ि वाजीमहाराज यां ा अनेकवे ळा भेटी झा ् या व परळी येथे मोठा
समारं भ झा ा, ते ा तुकारामबाबा आ े होते इ ादी गो ी समथा ा बखरीत आहे त
ाही ख या मानून तुकारामबाबां चा िनधनकाळ बराच पु ढे ोटावा ागे ; परं तु तो
स 1649 सा ाप ीकडे मुळीच ढक ता येत नाही; हे िनिववाद आहे . आणखी असे
की, महाराजां नी बाबास प पाठिव े ते अथात ां ा दे हावसानापू व कां ही िदवस
पाठिव े अस े पािहजे ; परं तु रामदास ामीं ा बखरीत ते अनु ह घे त ् यानंतर
ब याच िदवसां नी पाठिव ् याचा उ ् े ख आहे . िचटिणसकृत बखरीतही असाच
उ ् े ख आहे . ा बखरीत तर संबंधाचा काहीसा कृि म कार िदसतो. तीत
तुकारामबाबां ा अभंग प प ाचे दोन तुकडे के े आहे त.
रामदास ामींचे द न घड ् यापू व तुकारामबाबां स बो वावयास पाठिव े ते ा
ां नी उ र पाठिव े ते दोन अभंगात िद े आहे आिण रामदास ामींनी अनु ह
िद ् यानंतर पु न: महाराजां नी बाबां स येऊन द न ावयासाठी िवनंतीप ि िह े ,
ाचे उ र ां नी पाठिव े ते चार अभंगात िद े आहे . जर समथा ा ठायी
महाराजां चा भाव ढ झा ा असून ां ा द नाचा वे ध ागून रािह ा, तर
तुकारामबाबां कडे धाव घे ाचे ां स काय योजन होते? नुसते द न ावयाचे होते
तर ां स प पाठवू न बो ाव ाचे काय कारण होते? महाराज नेहमी िफरत असून
वे ळोवे ळी तुकारामबाबां चे कीतन ऐकावयाची संधी साधत असत, असा इतर
उ ् े ख आहे . अ ा समयी ां स द न होत नसे काय? ते ा अथात हा सगळा
कार केवळ बनावट िदसतो.
1) िदवाकर गोसा ास भा र गोसावी यां चे प :- ‘‘ि वाजीराजे यां चेकडे िभ े स गे ो ां नी िवचार े , तु ी
कोठी कोण, कोणा िठकाणी असता? ाव न आ ी बो ो की, आ ी रामदास ी समथाचे ि ,
चाफळास राहतो मग ते बो े की, ते कोठे राहतात व मूळ गाव कोण? ाव न आ ी सां िगत े की,
‘गंगातीरीचे जां बेचे राहणार. ुत चाफळास मठ क न ीदे वाची थापना क न उ ाह महो व चा ू
क न आ ां सव ास आ ा की, तु ी िभ ा क न उ ाह करीत जावा. ऐसे सां िगत ् याव न आ ी िहं डत
आहोत असे बो ताच राज ींनी द ाजीपंत वाकेिनवीस यां स ितवष ीचे उ वास दोन े होनू दे त जाणे णून
प पाठिव े . ते होनू समयास येती , कळावे . फा ् गुन ु 2, के 1580.’’ हे प रा दे व यां नी थाप े ् या
दासबोध ंथा ा ावनेत े हेचाळीसा ा पृ ावर िद े आहे . ही नेमणूक क न िद ् यासं बंध ाचा उ ् े ख
समथा ा ि ां चे महाराजां पा ी जे भाषण झा े ात झा े ा नाही. भे टीसं बंध ाचा मजकूर समथा ा
बखरीतून घे त ा आहे . रा चां दोरकर आप ् या पूव प ात णतात की, ि वरायाकडू न समथास ा सनदा
ि ो े ी ी ी ी े ो
िमळा ् या हो ा ात के 1594 (1672) ा अ ीकडी एकही न ती ते ा अथात भा र गोसा ा ा
प ात सां िगत े ी वािषक र म ितवष िनयमाने िमळा ी नसू न ितचा ठराव ावे ळी सनदे ने झा ा नसावा
2) पु ा ा फ ु सन कॉ े जचे ोफेसर भाटे यां नी दोन वषार्ं पूव ‘ स नगड व समथ रामदास’ नावाचे एक
हानसे ; पण सुं दर पु क िस के े आहे . ात ां नी रामदास ामी व ि वाजी महाराज यां चा गु -
ि सं बंध कधी घडू न आ ा याचा िनणय कृत ंथात ् यासारखाच के ा आहे . ा वादाचा यो िनणय िव े ष
पणे ात यावा असे ां स वाटत असे ां नी ां चे सदरी पु क अव य वाचावे . रा चां दोरकरां कडची
अ प े ां नी नीट तपासू न वाचून पािह ी आहे त व भाटे णतात की, के व गोसा ाने पूवोर् प
पाठिव ् यावर आठ िदवसां नी णजे चै व नवमी ा महाराजां स अनु ह झा ा असावा. कारण ा ितथीस
अमृत िस ी योग असू न उ राषाढा न होते. ा अिभजात मु तावर अनु ह झा ् याचा उ ् े ख एक-दोन
बखरीतही आहे . या व ां चे हे अनुमान खरे आहे . असे ण ास हरकत नाही
3) हे ही प रा. चां दोरकरां ा पुव प ात अं पाने अ णून िद े आहे .
ाव न असे णावे ागते की, तुकारामबाबां ा कां सेस ाव ाचा य महाराज
करीत होते ते ा समथाचे नावही ां स माहीत नसावे . ावर सहजी अ ी ं का
उ होते की, तुकारामबाबां नी आप ् या प प अभंगात रामदास ामींचा
उ ् े ख के ा आहे ाची वाट काय? ा ं केचे िनरसन असे की, ा अभंगापै की
काही अभंग तुकारामबाबां चे नसून केवळ ि आहे त आिण हे ब तेक
रा ािभषेकानंतर रामदास ामीं ा भ ां नी रचू न ां त सामी के े आहे त , असे
ां ती छ पती ा िव े षणा ा व अ धानां ा उ ् े खाव न णावे ागते.
कारण तुकारामबाबां ा हयातीत महाराज छ पती झा े नसून अ धानां ची योजना
ां नी के ी न ती हा ेप करणा यां नी आप ् या गु ची महती वाढिव ासाठी हा
स ाप ाप के ा नसता तर महाराजां स हीनपणा आणणारा वाद आज महारा ात
चि त झा ा नसत. हा वाद अथात असा की, धमर ण व रा साधन ही
मु त: रामदास ामीं ा उपदे ाने महाराजां कडून घड ी. ा वादाचे स
थािपत कर ासाठी काही इितहास-सं ोधक गृह थ साधे तेवढा पु रावाही गोळा
कर ात गुंत े आहे त असे समजते; परं तु वर नमूद के े ी प े खोटी ठरत नाहीत
तोपयत ां चा हा य थ होय व ां चे आजपयतचे एति षयक वा ां िड
केवळ अनथक होय.1
आता आणखी एका ं केचा िवचार क न हे करण संपवू . ही ं का अ ी की,
रामदास ामींची ि वाजीमहाराजां नी थम भेट 1672म े घे त ी असून ावष
िकंवा ा ा पु ढ ् या वषा ा आरं भी ां चा अनु ह घे त ा हे जर िनिववाद आहे ,
तर समथा ा दासबोधात जी राजनी ादी करणे ा राजमणीस उपदे पर अ ी
आढळतात ती के ा ि िह ी असावी? ा ं केचे समाधान असे आहे की,
दासबोधां चे जे एकंदर वीस द क आज ा उप आहे त. ापै की पिह े आठ
द क काय ते मूळचे असून दासबोध सगळा एवढाच होता व बाकीचे द क एक तर
समथा ा ि ां नी मागून सामी के े असावे िकंवा समथानीच ते पु ढे संगोपा
रच े असावे त. रा ं ी दे व यां नी आप ् या दासबोधावरी ावनेत ( थमावृ ी)
ासंबंधाचा पु रावा येणे माणे नमूद के ा आहे :-1) आठ द कां ा अखे रीपयत
ंथाचा वाह एकसारखा चा े ा िदसतो. ां त कोठे ही पु न ी नाही. अनेक
वे ळा पु न ी कर ात आ ी आहे ती आठ ा द कानंतर. ी समथाना मु त:
अ ा िन पण करावयाचे होते. अ ा ाि वाय आठ द कां ा अखे रपयत
दु सरा िवषय नाही. राजकारण हा आठ द कापयत कोठे ही आ े ा नाही. ी
ि वाजीमहाराजां चा ओघ अजू न येऊन िमळा ा न ता. राजकारण हा थम
नव ा द कात ओझरता आ ा आहे , (2) द. 7-10-42 ही ओवी अ ी आहे : ‘सर ी
ां ची खटपट । आ ा ंथाचा े वट। येथे सां िगत े प । सद् गु भजन ॥’ आिण
खरोखरच आता ानद क सां गून ंथ संपूण करावयाचा होता (3) नव ा द का ा
सहा ा समासाची दु सरी ओवी अ ी आहे : ‘ह दासबोधी असे बोि े । ानद कीं
ां जळ के । मूळमायेत दाखिव े । पं चभूितक ॥’ ा ओवीव न हे िस होते की,
हा द क दासबोधाती णू न ि िह ा नाही. हीच गती ा पु ढी द कां ची
समजावयाची आिण ा अथ ा े वट ् या बारा द कां त कोठे कोठे
ि वाजीमहाराजां स उ े ू न बोध के ा आहे असे णतात ा अथ ते स. 1672 नंतर
रच े असावे त. ते ा एकंदरीत ा वादाव न असा िन ष िनघतो की, समथा ा
ा बोधाची एवढी महती ां चे भ गातात तो महाराजां नी रा साधन व
ातं संपादन यासंबंधाचा उ ोग ब तेक आटोप ् यावर झा े ा आहे . िकंब ना
ां ा ा अ ौिकक कतृ ाव न ा साधू स हा बोध सुच ा असावा.
हनुमान ामीने आप ् या बखरीत असे ि िह े आहे की, स. 1649 म े महाराज
समथास भेटावयास गे े ते ा समथानी ां स दासबोधा ा तेरा ा द कां ती
घु बोध के ा; परं तु ा वे ळी दासबोधाचे एक अ रही ि िह े नसावे असे िदसते.
कारण समथानी 1654 म े एकां ती जाऊन दासबोध ि िह ास आरं भ के ् याचा
पु रावा िदवाकर गोसा ाने बिहरं टभटास के 1576 म े पाठिव े ् या प ाव न
होतो. ा प ात येणे माणे मजकूर आहे ‘क ् याण गोसावी, िचमणाबाई, आका व
अनंतकवी यां स घे ऊन ंथ े खनाक रता ि वथराचे घळींत दहा संव र राह ाचा
संक ् प क न ीसमथ गे े .’1 ि वाय दासबोधातही ा रचनाकाळा ा
िनणयास आधार आहे तो असा : दासबोधा ा सहा ा द का ा चौ ा समासात
‘चार सह सात साठी। इतकी कि युगाची राहाटी। उर ् या कि युगाची गो ी ।
ऐसी असे॥’ अ ी एक ओवी आहे . याव न हा समास स 1659 म े समथ ि हीत
होते असे णावे ागते.
1) रा राजवाडे यां नी तुकारामबाबां ा सदरी अभं ग प प ाव न रामदास ामी व ि वाजीमहाराज यां ची
भे ट तुकारामबाबां ा िनधनापूव झा ् याचा िनणय होतो असे ितपादन के े आहे ते िकतपत स आहे ते वरी
िववे चनाव न ानात ये ासारखे आहे . ा ि वाय आणखी तीन कागद ां स सापड े आहे त. ां ती
मजकुराव न थम भे टी ा काळाचा बराच िनणय होतो असे ां चे णणे आहे . ा तीन कागदां पैकी दोन प े
आहे त. ही महाराजां नी रामदास ामां स रा ािभषेकानंतर ि िह ी आहे त एका प ात रा ािभषेकानंतर ां ची
पर रां ची रायगडावर एकां ती भे ट झा ् याचा उ ् े ख आहे आिण दु सरे 1679मधी असू न ात रामदासां ा
कृपेने व उपदे ानुसार वतनानेच आपणां स य ा ी झा ् याचा परम ीनतेचा व अहं भाविवरिहत असा उ ् े ख
आहे . ा अ ा औपचा रक उ ् े खाचा आधार केवळ दु बळ आहे . महाराजां सार ा परमभािवक व
साधु संतािवषयी परम आदराची वृ ी सवदा दयात वागिवणा या साधु नृपाने आप ् या परमयो गु ं पा ी असा
िवनय गट करावा हे केवळ अनु प होय. ाव न भ तेच तक करणे अ योजक होय. आता रा राजवाडे
यां ना आणखी एक कागद सापड ा आहे . ात रामदासां ा च र ाती सं गां चे मवार िटपण आहे .
हनुमान ामीने रामदासां ा च र ंथात जे अद् भु त व असं भा सं ग विण े आहे त ां ची हे िटपण ब तेक
अनु मिणकाच आहे . हे िटपण रामदासां ा िनधनानंतर काही िदवसां नी ि िह े असा ात उ ् े ख आहे .
ावर भरवसा ठे वू न रा राजवाडे णतात की, हे िटपण इतके जुने आहे , ाअथ ात े क बरोबर अस े
पािहजेत आिण हनुमान ामींचे बखरीत े क ा िटपणीत ् या ं काबर कूम आहे त, ाअथ हनुमान ामीने
िद े ा अनु ह क बरोबर अस ाच पािहजे; परं तु ते िटपण कधी ि िह े याचा का िन चत नाही, या व
हनुमान ामां ा बखरीती भाकडकथां चे हे िटपण असावे . ि वाय ते रामदास ामीं ा सं दायां ा
अिभमा ां नी तयार के े े आहे . त ा ते हनुमान ामीं ा बखरी माणेच ऐितहािसक पुरा ा ा अभावी
अिव वसनीय समज े पािहजे
ा कात महाराजां नी अफझ खानाचा वध के ् यावर समथाचे परळीस जाऊन
द न घे त े . ा वे ळी समथानी ां ना अठरा ा द कां ती सहा ा समासां त ा
उ म पु ष णाचा बोध के ा अ ी सां दाियक बखरीत एक भाकडकथा आहे .
तीव न सदरी प आप ् या तकास बळकटी येते असे णतो; परं तु ा कात
समथ सदरी द िव ् या माणे सहावा द क ि हीत होते. ावे ळी अठरावा द क
मुळी ि िह ा न ता आिण स 1659 म े समथ परळीस अस ाचा संभव न ता.
कारण महाराजां नी तो िक ् ा काबीज के ् यावर चाफळा न ां ना परळीस
आण े . आणखी असे की, िदवाकरभटा ा वर िद े ् या प ाव न असे िदसते की,
समथ ा वे ळी ि वथर खो यात एकां ती जाऊन दासबोध रचनेत गुंत े होते.
1) रा चां दोरकरां नी पूव प ात िदवाकर गोसा ाचा हा प ां अ णून िद ा आहे .
एकंदरीत सारां काय की, दादोजी कोंडदे वाने रा थापनेस आरं भ क न
महाराजां स तो माग दाखिव ा, िकंब ना हाजी राजां ा पदर ा कारकुनां नी हा
ु उ ोग महाराजां स पु ढे क न सु के ा असे णणारे इितहास पं िडत
आम ा दे ात झळकत आहे त, ां ा ा िवधानाचा खोडसाळपणा मागे
दाखिव ाचा य के ाच आहे .1 तसाच हा रामदास ामींस महाराजां ा हातून
घड े ् या एकंदर कत ाचे े य दे ाचा य आहे . हा िकती खोटा आहे हे सदरी
िववे चनाव न वाचकां ा ात येई अ ी उमेद आहे .2
्
1) मागे 5 वा भाग पाहा
2) ा खोडसाळपणाचा आणखी एक माम ा येथे नमूद कर ाजोगा आहे तो असा : ‘रामदास व रामदासी ’
नावा ा ंथमा े ती नव ा भागात समथा ा सं दायाची कागदप े िस के ी आहे त. ात रा. चां दोरकर
यां ाकडी सदरी िनिद के े ् या प ां चा समावे च के ा नाही. ही प े पिस के ् याने समथा ा
सं दायास व ां ा आजपयत गाज े ् या महतीस ू न येई अ ी का कास दह त वाट ी असावी. रा.
चां दोरकराकडी कागदप ां ची हिककत ो. भाटे यां नी सां िगत े ् या ‘स नगड व समथ रामदास’ या
आप ् या पु कात िद ी आहे . तीव न पाहता समथाचा वर सां िगत े ा ि िदवाकर भट या ा उपा े
आडनावा ा मा े गाव येथ ् या एका वं जाने समथ सं दायां संबंध ाची बरीच कागदप े अ ंत अमो िनधी
णून एका ज ी पेटीत घा ू न ा उपा ाया ा विड ां नी जिमनीत पुरवू न ठे व ी होती. ती रा. चां दोरकरां नी
ा ा घरी म रा ीस जाऊन ा ा मातु ीस नकळत आण ी. ाव न पाहता, ‘रामदास व रामदासी’
ंथमा े ा का कां स या कागदप ा ा अ पणािवषयी सं य घे ास मुळीच जागा न ती. असे
असताही अ ी स गोपनमू क आवडिनवड ां नी का के ी ते कळत नाही. ो. भाटे यां चे सदरी पु क
िस झा ् यावर ‘मराठी रयासती’ चे कत रा सरदे साई यां नी ‘नवयुग’ नामक मािसक पु कात एक े ख
ि न ि वाजीमहाराज व रामदास ामी यां ा गु -ि ासं बंध ाचा समथ सं दायानुसार झा े ा आप ा
अिभ ाय आप ् या ंथा ा पुढ ् या आव ीत बद ाचे अिभवचन िद े आहे स. 1907 म े कृत च र ंथ
पिह ् याने िस झा ा. तो रा. सरदे साई यां नी वाच ा नाही असे णता येत नाही. ात सदरी िद े ् या
सां दाियक मतािव अिभ ाय नमूद के ा होता. तो रा. सरदे साई यां स पट ा न ता; परं तु हाच पुरावा ो.
भाटे यां नी िद ा तो ां स खरा वाट ा, ही गो ात ठे व ाजोगी आहे . दादाजी कोंडदे व ि वाजीमहाराजां स
रा थापने ा कामी ू ितदाता व साहा कारी होता, िकंब ना रा ाचा मूळ पाया घा णारा होता असा
जो रा. सरदे साई यां चा अिभ ाय आहे तो ाकृत ंथ पुन: वाचून बद े काय?
 अं तकाळ
मागे सां िगत ् या माणे खां देरी बेटावर ठाणे क न इं जां स व ि ीस जाग ा जागी
बसिव ् यावर महाराजां स अ ी बातमी ाग ी की, औरं गाबाद येथी रा ा
खचासाठी पु ळ मोठी र म िद ् ी न येत आहे . ासर ी ां नी आप े
िनवडक घोडे ार बरोबर घे ऊन, कोणास कळू न दे ता, ती र म घे ऊन येणारां वर
ह ् ा के ा व ते सगळे ह गत क न ूकडून हरकत हो ापू व ते
रायगडावर अितवे गाने येऊन पोहोच े . ा दौडीमुळे ां स अित ियत थकवा आ ा,
ां ा छातीत दु खू ाग े , थुं कीतून र पडू ाग े व अंगात मन ी र भर ा.1
हे दु खणे िदवसिदवस अिधकािधक जड होत चा े . पदर ा ोकां नी मोठमोठे वै
आणू न नाना कारचे उपचार के े . अनेक दे वतां स नवस के े . सव कारची अनु ाने
के ी. मां ि कां करवी जादू टोणे करिव े . सारां , सव कार ा उपायां ची पराका ा
के ी; पण काही एक उतार पडे ना.
1) सभासद व िच गु हे णतात की, ां ा अंगात नुसता ीत राचा ादु भाव झा ा होता. िचटणीस व
रायरीची बखर ि िहणारा, हे णतात की, राची था झा ी होती. ां ट डफ गुडघीचा रोग झा ा होता असे
णतो. बुंदे ् या ा बखरीत मरणाचे कारण िनराळे च िद े आहे . तो णतो की, महाराजां नी जा ना
हअंतकाळ / ळाती हकीकत ा वे ळचा वासी डॉ. ि अर व िस इितहासकार ऑम यां ा ंथाव न
घे त ी आहे .
आपण आजारी पडून अ व थ झा ् याची बातमी बाहे र कळू दे ऊ नये अ ी
महाराजां नी स ताकीद िद ी होती आिण ही वाता पसर ी असती तर ती कोणी
खरी मान ी नसती. कारण अ ी वाता पू व अनेक वे ळा पस न ते कोण ा तरी
मोिहमेवर जा ा ा तयारीत असत, असे मुस मान बखरकारां चे णणे आहे . ा
समयी महाराजां चे ोक सुरते ा तटापयत धु माकूळ करीत जाऊन ा हरावर
ां नी मो ा नेटाचा ह ् ा चा िव ा होता. ाव न आती ोकां स असे वाट े
की, ि वाजीमहाराज आप ् या हरावर ह ् ा करावयास आ े आहे त.
ामुळे ां ची अगदी ेधा उडून गे ी. इं ज ापा यां नी आप ा पै साआडका सगळा
तापी नदी ा प ीकडे ा ी येथे ां ची काही जहाजे होती ां वर पाठवू न िद ा.
सुरते ा मोग सुभेदाराने ा वे ळी पु ळ खं ड भ न मोरोपं त पे ास माघारी
परतिव े . ा मोिहमेवर महाराजां चा त: जा ाचा िवचार होता; परं तु ाणां त
दु खणे ाग ् यामुळे तो बेत रिहत करणे ा झा े . वर सां िगत ् या माणे गुजराथ
ां तात ु टा ू ट क न व खं ड वसू क न मोरोपं त रायगडावर आ ा तो
महाराजां ची कृती बेसुमार िबघड ी होती.
आप ा अंतसमय समीप आ ा असे पा न महाराजां नी आप े धान वगैरे कारभारी
व आ जन जवळ बो ािव े . ावे ळी मोरोपं त पे वे , ् हादपं त ायाधी ,
बाळाजी आवजी िचटणीस, रामचं पं त अमा , रावजी सोमनाथ, सूयाजी मा ु सरे ,
बाजी कदम, महादजी नाईक पानसंबळ वगैरे गृह थ जवळ होते. ां स महाराज
णा े : ‘‘आम ा आयु ाची मयादा संप ी. आता आमचा िनधनसमय िदसतो.
अत:पर आमचा दे ह राहत नाही. आम ा विड ां ची चाळीस हजार होनां ची जहागीर
होती, ती वाढवू न एक कोट होनां चे रा आ ी िमळिव े . ऐं ी हजार पागा के ी. हे
रा आम ा मागे मदु मकीने, िहं मतीने व ारीने र ण करणारा असा परा मी
पु नाही. राजाराम अ ् पवयी आहे , तो वाच ा तर तो एक हे रा सां भाळू न
वाढवी . संभाजी वडी मु गा असून तो जाणता आहे ; परं तु ाची बु ी काही
चां ग ी नाही. उभयता पु ां स रा वाटू न दे त होतो; परं तु संभाजी ास कबू झा ा
नाही. इतकेही क न रा ाचे िवभाग करावे तर आम ा पदरचे चार मातबर आहे त
ते एकास एक िव होऊन रा वृ ी न होता क ह मा माजे , कोणी कोणाची
मयादा ठे वणार नाही. वडी पु ाने रा करावे व किन पु ाने ा ा आ े त चा ू न
ाची सेवा करावी, असा राजधम आहे ; परं तु तद् नुसार आम ा पु ां कडून वतणू क
हो ाचा संभव िदसत नाही. संभाजी मा ामागे सव रा आटोपी . रात े
नामां िकत ू र सरदार संभाजी वडी णू न ा ा प ाकडे जाती . राजाराम
धाकटा णू न राचा ओढा ा ाकडे न होऊन ाचा प दु बळ होई .
कारभारी ोक राजारामाचा प ध न राहती . अ ाने दु फळी होई . संभाजी थोर
थोर पु षां स पकडून दे हा ासन करी . मोठमो ा सरदारां ची इ त घे ऊन
ां स ठार मारी . ु ोकां चा वरपगडा होई . जे नामां िकत व घरं दाज पु ष
मासाहस क न आजपयत आ ा ा साहा झा े ां चा अपमान व अ ित ा
क न तो रा ाची एकंदर ि िबघडवी . तो कैफी व इषकबाज अस ् यामुळे
ाची मती ं पावे . तो मदां धपणे वतन करी . िनदय, अिवचारी व कृत अ ा
ोकां चा वरच ा होऊन रा ात बेबंदाई होई . संभाजी ा हातून दौ तीचा सव ी
ना होई . आ ी गुणसंप माणसे िमळवू न रा ाचा पाया घात ा. ा
माणसां ची आम ा प चात दु द ा व बेअदबी होऊन ती राहणार नाहीत, हा असा
आम ा रा ात घोटाळा झा ा णजे औरं गजे बास आयतेच फावे . तो आजपयत
आम ा धाकाने जाग ाजागी रािह ा आहे . तो ही अ व था पा न मो ा
फौजे िन ी दि णे त ारी करी . पिह ् याने अिद ाही व कुतुब ाही या
पाद ाहती दु ब झा ् या आहे त ां चा नायनाट क न तो आम ा रा ावर चढाई
करी . संभाजी ाने रा ाचे र ण होणार नाही. औरं गजे ब ाचा सव ी ना
कर ास वृ होई . कैफी मनु दगा पाव ास िव ं ब ागत नसतो. राजाराम
हयात रािह ा तर मा मा ा काही िव वासू सरदारां ा मदतीने तो दु नां ा हाती
गे े े रा पु नरिप परत िमळवी . एरवी काही धडगत िदसत नाही!’’
हे असे िनदानीचे व िन ाहाचे भाषण ऐकून सवाचे कंठ दाटू न आ े . ां ा
ने ां तून धारा वा ाग ् या. ां स पराका े चे दु :ख झा े े पा न महाराज बो े ,
‘‘तु ी अणु मा मी होऊ नका. ा मानवी दे हास ई वराने मृ ू नेिम ा आहे . हा
मृ ु ोक आहे . िजतके उ झा े िततके जावयाचे . िचरं जीव असा कोणीच नाही.
धन, सुत, जाया, वीर ी, परा म, अहं ता ही सव िम ा असून येथ ् या येथेच
राहावयाची. ास ु होऊन मोहव झा ् याने िच ास नसती तळमळ ागते.
ात काही िहत नाही. ा काळी जे घडावयाचे ते माण मानून िनरपे िच ाने
वतावे यातच क ् याण आहे . तु ी सव परा मी आहा. कळे तसा य क न
रा ाचे र ण करा. सव जण एका िवचाराने वागा. आम ा कृतीस आराम
पडावा णू न तु ी करावयाचे तेवढे य के े . सव मानवी य कुंिठत झा े .
आता य क नका. आमची आयु मयादा पू ण झा ी. आ ी गानुभवास
जावयास िस झा ो. आता तु ी सावध राहा. आम ामागे ि यापू वक रा र ण
करा. संपूण भारतखं ड िजं कावे , िद ीचे त ावे , ीभागीरथी करमु करावी,
अटकनदी ा प ीकडे रा आ मण क न ासन चा वावे , असा आमचा
उ ट हे तू होता; तो अिस रािह ा. आमचे आयु खुं ट े . तु ी ा गो ीचा ोक
क नये. िववे काने िच ाचे समाधान करावे .’’ ा माणे ां चे सां न क न
महाराजां नी सग ां स बाहे र जावयास सां िगत े .
मग ां नी भागीरथीचे उदक आणू न ाय च िवधीयु ान के े . सव अंगास
अि हो ाचे भ े पन क न ां नी ा व तुळ ीमाळा धारण के ् या. दभासनी
बसून मोठमो ा पं िडतां स व सं ा ां स जवळ बो ािव े व ां ा ी
आ ाना िवचार चा िव ा. अ ी िवर ता धारण क न ते सव काळ भगव जन
क ाग े व कथाकीतनादी वण क न काळ घा वू ाग े . तगो दाने
आप ् या सम करवू न ां नी सह गो दानां चा ारा संक ् प के ा आिण
भगव ीता व सह नाम यां चे पाठ चा िव े . असा आसमंतात वृं दां ा वाणीचा
घोष चा ा असता, के 1602 रौ नाम संव रे उ रायणी, चै ु पौिणमेस
रिववारी दोन हरी (ता. 5 एि स. 1680) ‘ ीराम!’ हे उ ा न महाराजां नी
अ ं त ां तपणे व समािहत िच ाने दे ह ाग के ा. ा माणे आमरण अिव ां त
प र म क न संपािद े े ऐ वय व दौ त सोडून जाताना ां स अ ् पही खे द
झा ा नाही, हे काही हानसहान धै य न े , धमपरायणतेने ा होणारे मनोजय
कर ाचे साम ां ा ठायी िकती वसत होते हे ाव न चां ग े होते.
पु राणां तरी विण े ् या राजष ा मास अनुस न सव रा पु ा ा ाधीन
क न व सवसंगप र ाग क न ई वर ा ी ा मागाने अखं ड अव ं बन करावे
असा िवचार ां ा मनात वारं वार येई; परं तु यवनपाद ाहतीचे भरतभूमीतून समूळ
उ ाटन क न िहं दुपदपात ाहीची सं थापना कर ाचा जो आप ा हे तू आहे तो
अपू ण रािह ा आहे , त ात आप ् या प चात रा ाचे र ण क न जे चे
यथा ाय पा न कर ाजोगे गुण आप ् या वडी पु ा ा अंगी नाहीत, ते ा अ ा
थतीत रा ाग क न वान था माचा अंगीकार के ् यास जे चे अिहत
होऊन रा ना होई व तेणेक न आप ी सव अपकीत होई हे िवचार
ां ा मनात येऊन संसार ागाचा िवचार ां स अकाि क वाटे . े वटी ां नी असा
िनधार के ा होता की, संसारात रा न धमाचरण करावे , स मागम करावा,
िवषयसुखात आस होऊ नये व कत यथासां ग क न मो साधावा यातच
खरा पु षाथ आहे . संसार ाग क न िग रकुहराचा वास के ् याने
कत पराङमुख झा ् याचा दोष पदरी येऊन आप ा ाडपणा होई
असे ां स वाटे .
महाराजां चे दे हावसान झा े ते ा सव कारभारी, सरदार व आ जन यां स पराका े चे
दु :ख झा े . आबा वृ ोकसागरात बुडा े . धानमंडळीने िक ् ् याचे दरवाजे बंद
क न ही िनधनवाता बाहे र न पसरे अ ी खबरदारी घे त ी. सव राजिच ां नी यु
अ ी े तया ा काढू न महाराजां ा क े वरास िविधपू वक मं ा ी िद ा. महाराजां ची
तृतीय प ी पु तळाबाई िहने सहगमन के े . उ रि या साबाजी भोस े 1
ि ं गणापू रकर यां ाकडून राजारामास समीप बसवू न सां गोपां ग करिव ी. दानधम
ब त के ा.
1) ां ट डफ ाचे नाव हाजी भोस े असे दे तो.
2) मागे 64 ा पृ ावर ही ि ा ा घरा ां त ी होती असे आ ी ट े आहे ते अथात् चुकीचे आहे .
े डगावकर भोस ् यां कडी वं ावळी ा आधाराव न िम. िकंकेड णतात की, सईबाई िवठोजी मोिहते
े ं ी ो ी
नेवासकर याची क ा होती. (पृ. 277)
3) ही जाधव िकंवा इं गळे यां ा घरा ात ी होती, असे जे ां ा काव ीव न िदसते; पण रा. राजवाडे
यां नी आप ् या सं कीण े खात िद े ् या यादीव न ही पा कराची मु गी होती असे िदसते.
4) ा दोघींची नावे रा. राजवाडे यां नी िस के े ् या यादीत नाहीत. ही नावे े डगावकरां ा वं ावळीव न
घे त ी आहे त. रा. राजवा ां ा यादीत जाधवां ा घरा ात ी का ीबाई हे एक नाव आहे . जे ां ा
काव ीत जाधवां ी रीरसं बंध के ् याचा उ ् े ख आहे तो कदािचत ा का ीबाईसं बंध ाचा असावा. रा.
राजवा ां ा यादीत आठ बायका हो ा असे ट े असू न सहा बायकां ची नावे िद ी आहे त आिण दोघींची
नावे न दे ता ा फजद व िवचारे यां ा घरा ात ् या हो ा असे ट े आहे .
5) ही पिततपावन के ् याची अ ौिकक गो फ टण ा िनंबाळकरां ा दफतरातून घे त ी आहे . ा जावया ा
महाराजां नी पुरंदर ता ु ात ् या एका गावाची पाटी की बारा े होनास खरे दी क न अपण के ी होती असे
णतात.
महाराजां स सात बायका हो ा ा अ ा : (1) सईबाई, ही फ टण ा ात
िनंबाळकरां ा घरा ात ी होती2, (2) सोयराबाई, ही ि क घरा ात ी होती; (3)
पु तळाबाई3, (4) सकवारबाई, ही गायकवाड घरा ात ी होती, (5) सगुणाबाई, ही
ि ा ा घरा ात ी होती; (6) ीबाई4 आिण (7) गुणवं ताबाई,4 सईबाईस
संभाजी, सखू बाई व अंिबकाबाई अ ी तीन अप े झा ी. सखू बाई ही फ टणचा
महादजी नाईक िनंबाळकर यास िद ी होती. ा रीरसंबंधािवषयी अ ी गो आहे
की, फ टणचा बजाजी िनंबाळकर हा काही कारणामुळे मुस मान झा ा. हा
महाराजां चा नातेवाईक अस ् यामुळे ा ा ु क न परत िहं दू धमात ावे असे
मातु ी िजजाबाई िह ा मनात येऊन ितने ि ं गणापू र ा एका उपा ायास तयार
क न बजाजीस ाय च दे ऊन ु करिव े आिण तो असा ु होऊन
ातीत आ ् याब कोणास सं य वाटू नये णू न ाचा मु गा वर सां िगत े ा
महादजी यास महाराजां ची मु गी सखू बाई ही िद ी.5 सईबाईची दु सरी मु गी हरजी
राजे महािडक तारळे कर यां स िद ी होती.1 सोयराबाईस राजाराम व दीपाबाई अ ी
दोन मु े झा ी. दीपाबाई2 ही िवसाजीराव नावा ा एका सरदारास िद ी होती.
सकवारबाई ा एक मु गी झा ी. ितचे नाव कमळाबाई. ही जानोजी पा कर यास
िद ी होती. जे ां ा काव ीव न असे िदसते की, ा सकवारबाई ी महाराजां नी
1657 सा ी िववाह के ा आिण ही सन 1674 ा माच मिह ात िनवत ी. पु तळाबाई
अप हीन होती. िहने महाराजां बरोबर सहगमन के े . सगुणाबाईस राजकुवारबाई
(नानीबाई) नावाची मु गी होती. ती गणोजीराजे ि क मा े कर यास िद ी होती.
बाकी ा दोघी गुणवं ताबाई व ीबाई ा अप हीन हो ा. महाराजां ा
यां ा सं े संबंधाने बखरकारां चे एकमत नाही. ा च र े खा ा थमावृ ीत
आ ी फ तीन बायकां ची नावे दे ऊन िनरिनरा ा बखरकारां चे व इितहासवृ
े खकां चे काय णणे आहे ते ि िह े होते. महाराजां चा थम च र े खक जो
सभासद तो महाराजां ा सात बायका हो ा असे णतो; परं तु ां ची नावे ाने
िद ी नाहीत. रामदासां ा च र ा क बखरीत सईबाई, पु तळाबाई व सगुणाबाई
अ ा तीन बायकां ा नावां चा िनद क न आणखी ां ा दोन उप या हो ा
असे ट े आहे . ा अ ा उप या अस ् याचा उ ् े ख इतर आढळत नाही,
ते ा तो िव वसनीय नसावा. ा बखरीत नमूद के े ् या इतर भाकडकथां सारखीच
ही एक भाकडकथा असावी. ा बखरकारा ा पु तळाबाई जी महाराजां ा िचतेवर
सती गे ी ितचे नावही ठाऊक न ते. रा. राजवाडे हे आप ् या ‘संकीण े खसं हा’त
तंजावर येथे सापड े ् या एका यादी ा आधाराव न असे णतात की,
महाराजां ा आठ बायका हो ा. ां पैकी सहा बायकां ची ते नावे वगैरे दे तात.
बाकी ा दोघींची नावे दे त नाहीत. ाव न कोणी असा तक करतात की, ा दोघी
ां ा राखा असा ात. आता ऐितहािसक पु रावा पाहता महाराजां ची एक बायको स.
1674 ा माच मिह ात मरण पाव ् याचा उ ् े ख इं ज ापा यां चा वकी
नारायण े णवी ाने ा ापा यास पाठिव े ् या एका प ात के ा आहे .
इं ज ापारी हे ी ऑ झ े न याचा महाराजां ा रा ािभषेकासंबंधाने स.
1674ती ता. 27मेचा े ख आहे . ात असा उ ् े ख आहे की, महाराज ा वे ळी
दोन न ा बायका कर ा ा िवचारात होते. जे ां ा काव ीत असा उ ् े ख
आहे की, महाराजां नी रा ािभषेक समारं भापू व आप ा तबंध िवधी वे दो मं
उ ारवू न करिव ा आिण मग दोन िदवसां नी वे दो मं ो ारपू वक आप ा एक
िववाह करिव ा. हे ी ऑ झ े नचे सदरी णणे खरे अस ाचा ढ संभव
अस ् याकारणाने, महाराजां नी रा ािभषेकानंतर ाग ीच पु न: आणखी एक
वे दमं ो ारपू वक िववाह मो ा था ाने के ा असावा असे िदसते. ा वे ळचा डॉ.
ि अरनामक वासी आप ् या वासवृ ात णतो की, रा ािभषेकसमयी
महाराजां नी चौथी बायको के ी. ऑ झ े न ा स. 1674ती जू न मिह ा ा
आठ ा तारखे ा प ात असा उ ् े ख आहे की, ि वाजीमहाराजां नी
रा ािभषेकानंतर आणखी चौथी बायको के ी. ा ापा याने वर िनिद
के ् या माणे ता. 27 मे रोजी ि िह े ् या आप ् या प ात दोन बायका कर ा ा
तयारीत ि वाजीमहाराज आहे त असे ट े होते. ाव न असे िस होते की, ही
े वटी चौथी णू न जी बायको के ी ती िजवं त अस े ् या बायकां पैकी चौथी होती.
1) रा. राजवाडे यां ा दफतरी सदरी सां िगत े ् या यादीत सईबाई ा आणखी एक राणूबाई नावाची मु गी
असू न ती जाधवां ा घरा ात िद ी होती असा उ ् े ख आहे .
2) िहचे नाव बाळीबाई होते असे रा. राजवा ां ा यादीत नमूद के े आहे .
सईबाई स. 1659 म े मरण पाव ी व दु सरी बायको स. 1674 ा माच मिह ात
मरण पाव ी. ा दोघी सदरी इं ज े खकां नी जमेस धर ् या नसा ात. आता
पु तळाबाई जी महाराजां ा प चात सती गे ी ित ा ी महाराजां नी ब याच वषापू व
िववाह के ा असावा. कोणी णतात की, सईबाई िनवत ् यावर स. 1659म े ां नी
पु तळाबाईं ी िववाह के ा असावा. ही बाई सती गे ी याव न ितचे महाराजां ी
ब त साहचय असून ितचे ां जवर अकृि म े म होते असे िदसते. रा ािभषेका ा
वे ळी के े ् या दोन त ण बायकां पैकी कोणी अ ी सती जा ास तयार होणे
संभवनीय न ते. ते ा सारां काय की, महाराजां स सहा बायका तर खास हो ा
असे िदसते. सभासद सात बायका हो ा असे णतो; पण ां ची नावे दे त नाही. रा.
राजवा ां ा पू व े खात आठ बायकां चा उ ् े ख आहे ; परं तु ां पैकी सहां चीच
तेवढी नावे तीत नमूद के ी आहे त. े डगावकरां ा वं ावळीत सात बायकां चा
उ ् े ख असून ा सग ां ची नावे िद ी आहे त. या व सभासदां ा एति षयक
उ ् े खा ा सदरी वं ावळीत ी सात नावे प रपोषक अस ् याव न वर सात
बायका हो ा असे गृहीत ध न ां ची नावे िद ी आहे त.
ा सग ा रा ां म े सईबाई ही मोठी सु ी , हाणी व पित ता होती. ित ावर
महाराजां ची अित ियत ीती होती. ती मरण पाव ् यापासून महाराजां स कुटुं बसुख
चां ग े से ाभ े नाही. ितचा मु गा संभाजी ाचे आचरण ु नस ् यामुळे
महाराजां ना तो मुळीच आवडत नसे. सोयराबाईचा मु गा राजाराम हा स. 1664म े1
ज ा. ाची णे बरी असून तो पु ढे चां ग ा िनपजे असा महाराजां चा अिभ ाय
झा ा होता. सोयराबाई मोठी कार थानी बायको होती. आप ा पु राजाराम ास
गादी िमळावी अ ी ितची उ ट इ ा असून त थ ितचा य महाराज हयात
असतानाच सु होता. ितने ब तेक धान आप ् या ा उ े ास अनुकू क न
घे त े होते. िव े षत: अ ाजी द ोपं त सिचव ित ा तफचा होता. ात आणखी
महाराज जे ा ते ा णत की, संभाजीचे आचरण चां ग े नाही, तो रा ािधकारास
ायक नाही, अंतसमयी तर ां चे संभाजीिवषयीचे उ ार फारच िन ाहाचे होते,
या व कारभारी मंडळी सोयराबाई ा प ास अनुकू झा ी व राजारामास गादीवर
बसवू न ा ावतीने रा कारभार चा िव ाचा िवचार ां नी के ा. हा आप ा बेत
िनिव पणे िस ीस जावा णू न ां नी महाराजां ा मृ ू ची वाता संभाजी
प ा ावर नजरकैदे त होता ा ा मो ा बंदोब ाने स कैदे त ठे वीपयत
कोणास कळू न ावी असा ां चा य होता. ा उ े ाने ां नी जनादनपं त सुमंत
यास सै ासह प ा ास रवाना के े , रायगडावर आणखी ोकां ची भरती क न ते
ठाणे मजबूत के े , पं चवडी येथे दहा हजार घोडे ार ठे व े . हं बीरराव सेनापतीस
क हाड येथे मो ा सै ािन ी तयार राहावयास सां िगत े . ही एवढी तयारी करावयास
काही अवधी ागणार णू न िहरोजी फजद यास संभाजी ा बंदोब ाकडे नेम े
होते, ास ां नी पु ढे काय व था करावयाची ते कळिव ासाठी एक प
पाठिव े . एवढी खबरदारी धानमंडळीने घे त ी होती तरी महाराजां ा मृ ू चे
वतमान संभाजीस अगोदरच कळू न चु क े होते असे िदसते. िनदान ा ा असा
सं य तरी खास आ ा असावा. कारण सदरी प घे ऊन जासूद िक ् ् यावर
आ ा, ास पाहताच संभाजीने ा ा पकडून खोटा आप ् या ाधीन
कर ािवषयी सां िगत े . न के ् यास दे हां ति ा होई अ ी ास धमकी घात ी.
ते ा ा जासुदाने िन पाय होऊन तो खोटा ा ा हाती िद ा. आपणां स धान
मंडळाने पाठिव े े गु मजकुराचे प संभाजी ा हाती ाग े असे कळताच
िहरोजी फजद घाब न कोकणात पळू न गे ा. संभाजीने िक ् ् यावरी सव
ोकां स आप ् या ता ात घे ऊन ां ा दोन अंम दारां नी थोडी ी कुरबूर
के ् याव न ां स ठार मार े , िक ् ा आप ् या ाधीन राख ासाठी ावर
चोहोकडून चां ग ा बंदोब क न तो धानमंडळी पु ढे काय करते ते पाहत
रािह ा. संभाजीने प ाळा िक ् ा आप ् या क ात घे त ा असून ावर सै
ने ाचा माग उर ा नाही असे पा न जनादनपं ताने आप ् या फौजे चा ा
िक ् ् यास वे ढा िद ा. तेथे तो आप ् या ोकां िन ी काही िदवस रािह ् यावर वे ढा
तसाच ठे वू न तो को ् हापु राकडे गे ा.
इकडे धानां नी राजारामास गादीवर बसवू न ा ा नावाने रा कारभार सु के ा;
परं तु ा धानां म े असावे तसे ऐ न ते. पे वा व सिचव यां ाम े
पिह ् यापासून थोडी ी चु रस होती, ती आता वाढ ी. हं बीररावास ां नी आप ् या
ा मस तीत घे त े नस ् यामुळे तोही ां ा ा कर ास ितकू च होता.
जनादनपं त तरी प ा ाचा वे ढा तसाच सोडून त: को ् हापु राकडे गे ा ाचे
कारण ब त क न असेच काही तरी असावे . ाने प ा ापा ी ठे व े ् या
ोकां पैकी काही जणां स संभाजीने व क न घे त े व जनादनपं त तेथे आ ा असता
काही माव ां िन ी ा ा छावणीवर रा ीचा छापा घा ू न, ास कैद क न
प ा ावर आणू न ठे व े . संभाजीचे हे कृ ऐकून हं बीरराव सेनापतीस असे वाट े
की, ि वाजीमहाराजां ा पु ास अनु प असा परा म या ा अंगी आहे , या व
याचा प आपण धरावा हे ठीक िदसते. जनादनपं तास संभाजीने कैद के ् याचे
वतमान रायगडावर पोहोचताच मोरोपं त िपं गळे ास सोडिव ा ा िमषाने सै
घे ऊन प ा ाकडे गे ा; परं तु तो संभाजी ी यु कर ाचे सोडून ासच सामी
होऊन बस ा. ही ाची अनुकू ता पा न संभाजीने ाचा ा ा ाकडे कायम
के ा. हं बीररावही आप ् या सग ा फौजे िन ी प ा ावर येऊन संभाजीस
िमळा ा. ही अ ी आप ् या प ाची बळकटी झा ी असे पा न संभाजी रायगडावर
चा ू न आ ा. तो रायगडावर येऊन पोहोच ापू व च ा िक ् ् यावर ा गाद
ोकां नी ा ा प ाचे होऊन ा ािव अस े ् या सग ा ोकां स कैद
क न ठे व े . ा माणे च पं चवडी येथे ठे व े े सै ही संभाजीस येऊन िमळा े .
ा माणे चोहोकडून अनुकू ता झा ् यावर ा ा रायगड िक ् ् यावर वे
कर ास िब कू हरकत झा ी नाही. वर जाताच पिह ् याने ाने अ ाजी
द ोपं त सिचव या ा पायां त बे ा ठोक ् या व ाची सव मा म ा ज के ी,
राजारामा ा कैद के े , सोयराबाई ा पकडून आणू न ितची अित ियत कठोर
ां नी िनभ ना के ी. महाराजां स िवष योग के ् याचा ित ावर आरोप के ा व
ित ा हा हा क न मार ाचा आप ् या ोकां स कूम िद ा. ित ा प ा ा सव
ोकां चा ि र े द के ा. एका इसमा ा तर गडा ा तटाव न खा ी ोटू न िद े
आिण ा माणे ितप ाचा अगदी बीमोड क न आपणां स ऑग मिह ात
रा ािभषेक क न घे त ा. ापु ढी संभाजी ा घोर कृ ाचा पाढा येथे वाचणे
अ ु त होय.
☐☐☐
 दौ तीचे िह ोब
आम ा महातेज ी व ौढ ताप च र नायकाचे जीवनवृ मागी भागात आटोप े .
आता ां नी एकसारखी छ ीस वष अ ाहत प र म क न ब यवनपाद हां ा
हातची िकती दौ त िहसकावू न घे त ी ाचा अंदाज कृत भागात दे णे इ िदसते.
अिद ाहीत नोकरी प न हाजीराजे कनाटकात जाऊन रािह े ते ा
महारा ात दादोजी कोंडदे वां ा हवा ी राजां ची जी जहागीर होती, तीत पु णे, सुपे,
इं दापू र, बारामती व मावळ ां ताचा काही भाग एव ा परग ां चा अंतभाव होत
होता. महाराजां ा हाती आयती आ े ी विड ां ची जोड काय ती एवढीच होती
आिण तीही अिद हा ा पू ण आटो ात होती. ा ा वाटे ते ा ती खा सा
करता ये ाजोगी होती. ा माणे यवनपाद हा ा कृपे ने ा झा े ् या
जहािगरीचा ताबा विड ां ा िव माने महाराजां ा हाती आ ् यावर ां नी ही दौ त
तं क न तीत िकती भर घात ी ाचे िन पण क . हे अथात ावे तसे
यथा थत होणार नाही. तरी िनरिनरा ा बखरींत ा या ा िद ् या आहे त ां ा
आधाराने पु ढी िह ोब िद ा आहे . हा महाराजां नी आप ् या हयातीतच क न
ठे व े ा िदसतो. कारण संभाजी दु वृ िनघू न एक वे ळ ूसही जाऊन िमळा ा
होता. ते ा मागेपुढे तो सव दौ तीचा ना करी ही भीती ां स वाटत होती. या व
राजारामास व ास रा िवभागून दे ाचा ां चा मनोदय होता असे िक े क
बखरींव न िदसते. असो. तर हा िह ोब येथे दे ऊ.
महाराजां ा ता ाती मु खाचे एकंदर चौदा िवभाग िचटिणसा ा बखरीत िद े
आहे त व ा े क िवभागात िकती िक ् ् यां चा अंतभाव होतो हे सां िगत े आहे . ही
यादी येथे ब तेक ज ीची त ी उत न घे ऊ.
1) ां त मावळ स ा ी यात सां तचे मावळ, सासवड, जु र व खे ड हे ता ु के
मोडतात. ा ां तात एकंदर अठरा िक ् े होते. ां ची नावे येणे माणे आहे त
रोिहडा, िसंहगड, नारायणगड, कुंवारी, केळणा, पु रंदर, दौ दतमंगळ, मोरिगरी,
ोहगड, माळ, राजगड, तुंग, ितकोना, राजमाची, तोरणा, दातेगड, िवसापू र,
बासोटा व ि वनेरी.
2) ां त सातारा वाई यात अकरा िक ् े होते. ते येणे माणे सातारा वै राटगड,
वधनगड, परळी (स नगड), पां डवगड, मिहमानगड, कम गड, वं दनगड,
ताथवडा, चं दनगड व नां दिगरी.
3) ां त क हाड यात वसंतगड, मिचं गड, भूषणगड व कसबा कराड असे चार
िक ् े होते.
4) ां त प ाळा यात तेरा िक ् े होते. ां ची नावे प ाळा, खे ळणा, िव ाळगड,
पावनगड, रां गणा, गज गड, भुदरगड, पारगड, मदनगड, भीवगड, भूपाळगड,
गगनगड व बावडा.
5) ां त कोकण बंधारी व नळदु ग यात एकंदर अ ाव िक ् े होते. ां ची नावे
मा वण, िसंधुदुग, िवजयदु ग, जयदु ग, र ािगरी, सुवणदु ग, खां देरी, उं दे री, कु ाबा,
राजकोट, अंजनवे , रे वदं डा, रायगड, पा ी, क ािनिधगड, आरनाळा, सुरंगगड,
मानगड, मिहपतगड, मिहमंडन, सुमारगड, रसाळगड, कनाळा, भोरप, ब ् ाळगड,
सारं गगड, मािणकगड, िसंदगड, मंडणगड, बाळगड, मिहमंतगड, ि ं गाणा,
चीतगड, समानगड, कां गोरी, तापगड, तळागड, घोसाळागड, िबरवाडी, भैरवगड,
बळगड, अविचतगड, कुंभगड, सागरगड, मनोहरगड, सुभानगड, िम गड,
् हादगड, मंडणगड, सहनगड, ि केरागड, वीरगड, महीधरगड, रणगड,
सेटगागड, मकरं दगड, भा रगड, मा ी व काव ी.
6) ां त ि ंबक यात पं चवीस िक ् े होते. ां ची नावे ि ंबक, बा ा, मनोहरगड,
थळागड, चावडं स, मृगगड, करो ा, राजपे हर, रामसेन, मासणगड, हषण,
जवळागड, चां दवड, सब गड, आवढा, कणकई, गडगडा, मनरं जन, जीवधन,
हडसर, हरीं गड, माकडे यगड, पटागड, टणकई व िस गड.
7) ां त बाग ाण यात सात िक ् े होते. ां ची नावे सा े री, नाहावा, हरसळ, मु े री,
कणे रा, अिहवं तगड व घोडप.
8) ां त वनगड वगैरे यात धारवाड िज ् ात ा बराच भाग मोडतो. यात एकंदर
बावीस िक ् े होते. ां ची नावे वनगड, गहनगड, िचमदु ग, न दु ग, िमरागड,
ीमंतदु ग, ीगदनगड, नरगुंद, महं तगड, कोप गड, बाहदू रिबंडा, ं कटगड,
गंधवगड, ढाकेगड, सुपेगड, परा मगड, कनकािदगड, गड, िच दु ग, स गड,
हडपसरगड, कां चनगड, अच ािगरीगड व मंदनगड.
9) ां त फोंडे िबदनूर यात बारा िक ् े होते. ां ची नावे कोटफोंडे, कोट का र, कोट
बकर, कोट नाळ, कोट कडवळ, कोट अको े , कोट कठर, कोट क बग, कोट
ि वे वर, कोट मंग ळ, कोट कडणार व कोट कृ ािगरी.
10) ां त को ् हापू र, बाळापू र यात स ावीस िक ् े होते. ां ची नावे को ् हार,
गड, वड गड, भा रगड, महीपाळगड, मृगमदगड, आं बेिनराईगड, बुध ा
कोट, मािणकगड, नंदीगड, गणे गड, खळगड, हातमंगळगड, मंचकगड,
का गड, भीमगड, े ईवारगड, सोमसेखरगड, मेदिग रचे नगड, ीवधनगड,
िबदनूरकोट, म को ् हारकोट, ठाकूरगड, सरसगड, म ् हारगड, भूमंड गड व
िब ट कोट.
11) ां त ीरं गप ण यात बावीस िक ् े होते. ां ची नावे कोटधमपु री, ह रहरगड,
कोटग ड, मोदगड, मनोहरगड, भवानीदु ग, कोट अमरापू र, कोट कुसूर, कोट
तळे िगरी, सुंदरगड, कोट तळगोंडा, कोट आटनूर, कोट ि पादु रे, कोट दु टानेटी, कोट
खनूर, कळपगड, मिहनदीगड, रं जनगड, कोट आ ू र, कोट ाम , कोट िवराडे
व कोट चं दमा .
12) ां त कनाटक - ां त जगदे वगड यात अठरा िक ् े होते. ां ची नावे जगदे वगड,
सुद नगड, रमणगड, नंदीगड, बळगड, बिहरवगड, वा णगड, महाराजगड,
िस गड, जवािदगड, मातडगड, मंगळगड, गगनगड, कृ िगरी, म ् ि काजु नगड,
क ु रीगड, दीघप ीगड व रामगड.
13) ां त वे ू र यात सां तचा अकाट िज ् हा मोडतो. यात पं चवीस िक ् े होते.
ां ची नावे कोट आरकाट, कोट खनूर, कोट पळणाप ण, कोट ि म , कोट
ि वादी, पाळे कोट, कोट ि कोनदु ग, कै ासगड, चं िजवरा कोट, कोट वृं दावन,
चे तपा ी, को बाळगड, रसाळगड, कमटगड, य वं तगड, मु गड, गजनगड,
मंडिवं डगड, मिहमंडनगड, ाणगड, सामरगड, साजरागड, गोजरागड, दु भेगड व
अनूरगड.
14) ां त चं दी यात सहा िक ् े होते. ां ची नावे राजगड, चे नगड, कृ िगरी,
मदो गड, आख ु गड व काळा कोट.
या िक ् ् यां ि वाय आणखी दु स या बखरींती या ां त िक ् ् यां ची नावे
आढळतात. ती येणे माणे : घनगड, कोट ावट, कोट केचर, व ् भगड,
ये बग गड, सा ोभागड, कोट कु गी, नौबतगड, कोट हाि याळ, तानवडा,
ठकरीगड, ह षगड, कुरडू ऊफ मंदरगड, केदारकोट, कोरागड, कासेगड,
को जागड, कोहीमगड, कोठारगड, कंकणीगड, कु ागड, कैहात कोट, कुडाळ
कोट, कडवरीगड, कारडीगड, कोचणागड, नािगरीगड, त गड, दे वगड, गुणवं तगड,
ढाळगड, चं गड, चतुरगड, र गड, राजहं सगड, सुधाकरगड, सुगाणागड,
साम ागड, सेरगागड, गड, व पगड, िवं दािवं दगड, िव वासी, ई वरकोट,
रगागड, े वळगड कां गरीगड, महानगड, मानाडगड, म गड, मृंगगड, महोगड,
महीतळीगड, मकरं दगड, भोरिगरी, िभ वडी, भ गड, पारा रगड, पहारगड,
वीरकोट, बळराज कोट, पताकागड, प ागड, कोथळागड, कमरगड, मयोरगड
ऊफ िनव गुंद, पटगड, सोनगड, कुंजरगड, वा गड, सुबकरगड, नाकगड,
ोणजागड, काचणागड, िसदीचागड, खो गड, ौढगड, बा े राजा, सरगड, मुरगोंड,
कोट ये ू र, नाचणागड, व ् भगड, सेवडागड, सेवकगड, कोहजगड, कठोरगड,
कोट बोटिगरी, कंब गड, पगड, ढो ागड, ब गड, मिहं नाथ, बळवं तगड,
ंग वडगड, पिव गड, सुमनगड, गंभीरगड, मंदरगड, दहीगड, मोहनगड,
कप गड, ह र चं गड, व गड, िपप ा ऊफ का गड, कोट ढकूर, कोट
को ारकदीम, दु गमगड, मरसगड, अिहिन ादु ग, क रगड, मेजको ् हारगड,
मिहपा गड, बुंदीकोट, अजु नगड, पडवीरगड, भंजनगड, मुखणे गडकोटवे , भातुर,
पतनगदनेगड, केवळगड, महाराजगड, ि दगड, मदगड, िबगेवाळुं गगड,
बिहरवगड, कोटसुभा, मनगड, वे टव ऊफ केम , ागगडचं दी, कोट ि चं दी, कोट
दे वणापाटी, िचं ताहरकोट, वृ ाच , चवीकोट, िन सािजतगड, कनाटकगड,
चे गडचं दी, गवगड, कोंडापू रकोट, काणपू र, कामकोट, गोकाककोट, भवानीदु ग,
धरापू रकोट, ि चनापू रकोट, मृगां कगड, बाग कोट, रायदु ग, िवराटकोट व ि रोळ
कोट1 नवमा ा ा एकंदर िक ् ् यां पैकी एक े अकरा िक ् े महाराजां नी नवे
बां ध े असे एका बखरीत ट े असून ां ची यादीही िद ी आहे . िक े कां ा मते
महाराजां नी फ चौ याऐं ी िक ् े नवे बां ध े होते असे आहे .
आता खिजना व उं ची कापड यां ा िह ोबाची यादी येथे दे ऊ. पिह ् याने सो ाचे
नाणे िकती होते ते पा : गंबार (गादर अथवा गबरे ) एक , मोहरा दोन ,
पु त ा तीन , पात ाही होन सुमारे साडे तेरा , सणिगरी होन सुमारे पावणे तेरा
, अ ु तराई होन सुमारे अडीच , दे वराई होन सुमारे तीन , रामचं राई
होन सुमारे एक , गुती होन एक , धारवाडी होन दोन , िकरकोळ नाणे
तीन 2, सत ा ा एक , इभरा ा एक , ि वराई होन चार , कावे री
होन (पा ा) पं धरा , खटी होन दोन , पामनाइकी होन एक , आदवणी
होन तीन , जडमा होन पाच , ताडप ी होन एक चाळीस हजार, तुती
होन एक , सै ् याघटी होन दोन , ए ोरी होन प ास हजार, िन ाणी होन पाच
व साधे सोने नग एक , वजन साडे बारा खं डी. आता ा ा ना ां ची यादी
दे ऊ : पये पाच , आसरप ा दहा , दाभोळी कबरी पं चवीस , चु ी
कबरी दहा , बसरी कबरी पाच , साधे पे व ाची भां डी नग दहा ,
वजन प ास खं डी.
ाि वाय आणखी जडजवाहीर दोन कोट होनां चे होते. जवािहरां ची नावे : मािणक,
पाचू , वै डूय, नीळ, पै राज, मोती, पोवळे , पु राज व िहरा. तसेच नाना कारचे
कापड अजमासे एक कोट होन िकंमतीचे होते.
1) ही िक ् ् यां ची यादी अमळ मोठी झा ी; परं तु ि वरायां ा ऐ वयात ा कोणताही अं सां िगत ् यावाचून
ठे वू नये णून ही यादी िनरिनरा ा बखरींव न जुळिव ी आहे .
2) ां त बारा कारचे होन िद े आहे त, ां ची नावे अफरजी, ि वाळु री, ि सु ळी, चंदावरी, िब धरी, उ फकरी,
महमद ाई, बेळुरी, कटे राई, दे वजवळी, रामनाथपुरी व कुनगोटी.
ाि वाय आणखी जडजवाहीर दोन कोट होनां चे होते. जवािहरां ची नावे : मािणक,
पाचू , वै डूय, नीळ, पै राज, मोती, पोवळे , पु राज व िहरा. तसेच नाना कारचे
कापड अजमासे एक कोट होन िकंमतीचे होते.
आता राचा िह ोब पा . महाराजां ा खास पागेत ऐ ी हजार ार होते व
ि े दार पागेत पं चवीस हजार ार होते. एकूण एक पाच हजार ार होते.
खास पागे ा सरदारां ची नावे येणे माणे होती : हं बीरराव, सरनोबत, आनंदराव,
नेताजी पा कर, मानाजी (मानिसंह) मोरे , पजी ( पाजी) भोस े , गोदजी
जगताप, खं डोजी जगताप, संताजी जगताप, धनाजी जाधव, नेताजी काटकर, दादोजी
काकडे , िनळोजी काठे , संताजी घोरपडे , ते ं गराव पागेसरदार, तुकोजी िनंबाळकर,
ं कोजी खां डेकर, जु म े दार, िनंबाजी पाटोळा, मणखान पणी, गंगोजी (गणोजी)
ि क, मा ोजी िनंबाळकर, कृ ाजी पवार, धमाजी िनगडे , अ ोजी भा े कर, धनाजी
ि गडा, संभाजी हं बीरराव, बुवाजी (उदाजी) पोवार, परसोजी भोस े , कृ ाजी
घाटगे, पर राम पवार, बनाजी िबज, मा ोजी मचाळे , कानोजी िदवे कर, आ ाजी
तां बे, िनंबाजी पाटोळे , बाळोजी बाटकर, ामराव, राघोजी ि क, भवानराव, सावजी
मोिहते, साबाजी भोस े ि ं गणापू रकर, जयिसंग पा कर, आनंदराव िनंबाळकर,
बाजी मोिहते, पदाजी काटकर, रामोजी ि क, हरजीराजे महािडक, महादजी नाईक
िनंबाळकर, खं डेराव दाभाडे , खं डोजी आटोळे , गणोजी दरे कर, का ोजी आं े, बाजी
न गे, मा ोजी न गे, संभाजी कावजी भुजबळराव, बहीरजी घोरपडे , संभाजी
काटकर, सूयाजी काटकर, रायजी गडघे , दे वजी उघडे , केरोजी पवार, गोमाजी नाईक
पानसंबळ, संताजी भोस े , महादजी नाईक पानसंबळ, मकाजी आनंदराव, िप ाजी
ि क, तानाजी ि क, संभाजी ि क, जयिसंग पा कर, अच ोजी राजे महाडीक,
तुकोजी पा कर, येसाजी थोरात, नेमाजी ि ं दे, मुधोजी खाजणकर, सोमवं ी,
का ोजी भाड कर, बिहरजी नाईक इं गळे , कृ ाजी घाटगे, कृ ाजी पवार, िहरोजी
से के, खापणे , बिहरजी बां डगे, बळवं तराव दे वकां ते, परसोजी ि तोळे , रायाजी
न गे, येसाजी खां डेकर, अमदोजी पां ढरे , अमृतराव िनंबाळकर, भवानराव दे वकां ते,
कां कडे , कडू, कोकाटे , ढमढे रे, बां डे व उच े .
मावळे व हे टकरी यां चे पायदळसै एकंदर सुमारे एक होते1. ा
पायदळावरी सरदारां ची नावे : येसाजी कंक सरनोबत, सूयाजी मा ु सरे , गणोजी
दरे कर, मुरबाजी बेनमणा, मा सावं त, िवठोजी ाड, इं ोजी गावडे , जावजी
महान ाग, नागोजी ् हाद, िप ाजी गोळे , द ाजी इिड कर, िप ाजी सणस,
जावजी पाये, िभकजी दळवी, कोंडाजी वडख े , ि ंबकजी भू, कोंडजी फरजं ड,
तानाजी तुंदुसकर, तानसावं त मावळे , महादजी फजद, मुधोजी सोनदे व, कृ ाजी
भा र क घोडे , िहरोजी मराठे , रामाजी मोरे , िहरोजी भा दार, तुकोजी कडू, राम
दळवी, येसजी दरे कर, बाळाजीराव दळे कर, सोनदळवी, चां गोजी कडू, कोंडाळकर,
ढवळे कर, तानसावं त भोस े , तानाजी मा ु सरे , िजवा माहा ा, सोन माहा ा,
राजपाटी य वं तराव, रामाजी िव वासराव, कृ ाजी नाईक, तुकाजी ाड, डोळे ,
जावजी पारळे , मुधोजी णकणे , िवठोजी कडू, इं ाजी गोरड, जावजी मोहने, िहराजी
भानिगरे , मुधोजी खानवे कर, सुबानजी नाईक, बाजीराव पास कर, बाजी भू
दे पां डे (िहरडस मावळ), बाजीमुरार दे पां डे (माहाडकर) िहरोजी फजद, नागोजी
फजद, नाईक, हरबाजी फजद, पारठे , ठाकूर ढमा े , दादोजी बापू जी दे पां डे,
िचमणाजी बापू जी दे पां डे, बागराव, िदनकरराव तुळाजी फजद, कृ ाजी भोस े ,
राणोजी दरे कर, हरजी नाईक जासूद, खं डोजी नाईक जासूद, गणोजी कावळे ,
सोमाजी नाईक बंकी, सूयाजी काळे व बापू जी मां ढरे .
1) ाि वाय आणखी ेक िक ् ् या ा र णास ठे व े े गडकरी असत. ां ा सं े चे मान िक ् ् यां ा
सं े व न वाचकां ा ात सहज ये ाजोगे आहे .
आता महाराजां ा आरमाराचा िह ोब एकदोन बखरींत आढळतो तो येथे दे ऊ.
मो ा गुराबा तीस, ग बते ं भर, जहािग या दीड े , हान गुराबा प ास, तारवे
साठ, पा पचं वीस, मचवे प ास, जू ग पं धरा, हो ा दहा व हान हो ा दीड े
अ ी एकंदर सहा े चाळीस नगां ची यादी आढळते; परं तु हानमोठी हजारां वर
तारवे महाराजां ा आरमारात होती असा इतर उ ् े ख आहे . आता पा ाती
िकंवा पा ा गत ा जं िज यां ची नावे िक ् ् यां ा यादीत वर आ ीच आहे त; परं तु
ती येथे िनराळी दे णे इ िदसते. ही नावे येणे माणे होत कु ाबा, खां देरी, उं देरी,
अंजनवे ी, र ािगरी, प दु ग, सरजाकोट, िवजयदु ग, गहनदु ग, खाकेरी, सुवणदु ग,
राजकोट व िसंधुदुग. ा जं िज यां ा आसपास आरमार नेहमी तयार असे. ा
आरमारावरी सरदारां ची नावे बखरींतून तीन-चारच आढळतात. ती अ ी
दयासागर, मायनाक भंडारी, इ ाहीखान व दौ तखान. बाकी ा सरदारां ची नावे का
िद ी नाहीत न कळे ; परं तु ा आरमारावर सरदार व तां डे ा ना ाने पु ळ
कोळी व भंडारी उदयास आ े असावे त. कारण ा जं िज या ा आसपास ा गावां त
ा जातींची पु ळ मोठमोठी घराणी आढळतात.
आता महाराजां ा ा रा िस ी ा कामी ा ा ण व भू ोकां नी मो ा
नेकीने व इमानाने कमीजा मह ा ा िनरिनरा ा कामिग या के ् या ां ची नावे
येथे दे ऊ मोरो ि मळ िपं गळे , रामचं नी कंठ, रघु नाथ नारायण पं िडतराव,
अ ाजी द ो, बाळाजी रघु नाथ, नरहर ब ् ाळ सबनीस, रावजी सोमनाथ सुभे,
ं कोजी द ो, जनादनपं त हणमंते, द ाजीपं त वाकनीस, बाळाजी सोनदे व, ामजी
नाईक पुं डे, पोतदार, ं ाजी नी कंठ, रघु नाथ ब ् ाळ कोरडे , कृ जो ी, नरहर
आनंदराव, िनराजी रावजी, ् हाद िनराजी, गंगो मंगाजी पागे, भाकरभट उपा े,
द ाजी गोपीनाथ बोकी , अ ाजी रं गनाथ केळकर, िव िप दे व गा डकर,
ितमाजी के व सबनीस, को ेरपं त, ि ंबक भा र, ि वाजी ं कर, कृ ाजीपं त
मथु रे, का ीपं त मथु रे, िव वासराव, िवसाजीपं त मथु रे, ि वभट उपा े, बाळं भट
गोसावी उपा े, कृ ाजी सखाजी, येसाजी गोिवं द, ामराज प नाभ, गोिवं दभट
उपा े, कृ भट गोसावी उपा े, रघु नाथपं त, नारो सदाि व, अ ाजी म ् हार,
दाजी आनंदराव, ामजी सदाि व1, बाळाजी अनंत, ितमाजीपं त, अ ाजी सोमनाथ,
धमाजी नरहर, उधो रघु नाथ, जयरामपं त, नारो संभाजी, बापु जीराम, गंगाजी दपट ा,
नरसो गोपाळ, िभकाजी गोपाळ, कृ ाजी अनंत, ितमाजी भगवं त, पु षो मपं त,
ि ं गो नारायण, ं कटाि पं त, जनादन कोनेर, होनो नरहर, िवसाजी रामचं , गंगाधर
ं बक, िव कृ , द ाजी दामोदर, दादो अनंत, बाळाजी मोरे वर व सुंदर
द ाजी.
काही भुगृह थां ची नावे एका बखरीत िनराळी िद ी आहे त, ती येणे माणे : बाळाजी
आवजी िचटणीस, िचमणाजी आवजी द रदार, ामजी आवजी कारखाननीस,
ि ंबक िव खासनीस, चं दो नारायण, गणे ि वदे व, कृ ाजी बिहरव, रायाजी
जनादन, नी कंठ येसाजी पारसिनवीस, महादाजी नारायण, बापोजी नी कंठ, चं दो
िबरदे व, सं ाजी राम, काकाजी ण, जसाजी, रामाजी भा र, रायाजी गोिवं द,
नागोजी ब ् ाळ, राघो ब ् ाळ व दादोजी.
ा माणे महाराजां नी संपािद े ् या दौ तीचा िह ोब िनरिनरा ा बखरींत
आढळ ा तसा जु ळवू न एकवट क न येथे िद ा आहे . हा अथात अपु रा आहे ; परं तु
ास उपाय नाही. एकंदर बेचूक िह ोब कोणी िस करीपयत ावरच िनवाह
करणे ा आहे . ा माणे च महाराजां स ा ोकां नी रा साधना ा कामी
साहा के े होते ां पैकी काही जणां ची नावे बखरींत आढळतात, ती सगळी वर
िद ी आहे त. ाि वाय आणखी पु ळ गृह थां ची नावे ावयाची रािह ी आहे त हे
उघडच आहे . मु े क न पु ळ भुकामदारां ची व ब तेक िक ् ् यां वरी
हवा दारां ची नावे वरी यादीत आ े ी नाहीत.
☐☐☐
1) येथपयत जी यादी िद ी आहे तीत काही भू गृह थां ची नावे असावीत. ा पुढी नावे सगळी ा णां चीच
आहे त व हे सगळे िनरिनरा ा महा ां चे सु भेदार होते.
 गुणदोषिववेचन
येथपयत महाराजां ा उ च र ाचे कथन उप मािहती ा आधाराने साधे
तेवढे सुसंगत के े आहे . ाचे पया ोचन करणारां स ां ा ठायी कोणकोणते गुण
वाखाण ासारखे होते व ूंनी ां ावर जे दोष ाद ाचा य के ा आहे ात
िकती त आहे , हे सहज समज ासारखे आहे . तथािप अिभयु ंथकारां ा
प तीस अनुस न ा गुणदोषां चे यथात प सामा वाचकां ा सोयीसाठी
एकवटीने िनदि त करणे उिचत िदसते. दु सरे असे की, च र नायका ा अनेक
कथा संगां चे िन पण करीत असता ां ा गुणावगुणां चे िववे चन ा ा थ ी
करीत रािह ् याने रसहानी होते, ती टाळ ाचा य के ् यामुळे ु त े खकास
ा गो ींसंबंधाने ब तेक मूकभाव धारण करावा ाग ा. तरी आता मु कथाभाग
आटोप ् यावर कथानायका ा ठायी कोणते गुणावगुण होते व त रत वणाने
महारा ीयां स िकंब ना अ ख भारतवष यां स कोणता बोध ा हो ासारखा आहे
याचे िद न यथामती कर ाचा अिधकार च र कारास आहे , हे जाणू न हा पु ढी
गुणदोषां चा आढावा वाचकां पुढे मां ड ा आहे . ाचा यथोिचत आदर क न ात
काही चू कभू अस ् यास तीब े खकास वाचक मा करती अ ी उमेद आहे .
कोणताही महापु ष पािह ा तरी तो सवगुणमंिडत व सवदोषिवविजत असा असणे
सवथा न े . वा िवक पू ण हे मानवास कदािप सा न े . ा ीने पाहता
आम ा ताप ा ी च र नायका ा ठायी काही दोष िचिक कां स िदस े तर ते
केवळ होत, हे च आहे . ा ा कतृ ाचा ाप मोठा असतो व
पर रिव िहतसंबंध ां चे असतात अ ा ोकां ी ा ा वतन करणे ा
होते, ा ा च र ात वरपां गी दोषा द िदसणारे असे संग अनेक असतात; परं तु ते
वा िवक दोषाह आहे त िकंवा कसे हे पाह ाचे काम कोणा तरी स िन पु षाने
करीतोपयत ा पु षाची खरी यो ता सामा जनां ा ात यावी त ी येत नसते.
ा ा कतबगारीने ां चे क ् याण झा े े असते ते ाची सवदा ु तीच करीत
असतात व ां चे अक ् याण झा े े असते ते ाची अनेक कारे िनंदा करीत
असतात. हा मनु मा ाचा नेहमीचा मच आहे ; परं तु कोणी ित हाईत मनु ा
दो ी प ां ा ण ाचा यथा ाय िवचार क न ा पु षाचे वा िवक प
दाखवू न दे तो ते ा ाची खरी यो ता सामा जनां ा ात येते. अ ा उदासीन
स िनणय करणा या ंथ े खकाचा सुयोग आम ा कथानायका ा च र ास
आजपयत फारसा झा ा नाही हे ब ु त वाचकां स सां गावयास नको1. कृत े खक
महारा वासी असून ि वाजीमहाराजां चा पू ण अिभमानी अस ् याकारणाने ा ा
हातून ही कामिगरी यथा थत होणे नाही हे उघड आहे ; परं तु महारा ीयां चे
ि वाजीमहाराजां ा संबंधाने काय णणे आहे व ां स यवन ंथकारां नी व ां ाच
ण ाचा अनुवाद करणा या आं ंथकारां नी2 जे दोष ाव े आहे त ासंबंधाने
ां चे काय अिभ ाय आहे त ते येथे सिव र सां गणे इ िदसते.
1) अ ीकडे िम. िकंकेड यां नी रा. बा. पारसनीस यां ा साहा ाने मरा ां चा इितहास ि िह ाचा उ ोग
चा िव ा आहे . ां ा इितहासाचा पिह ा भाग नुकताच िस झा ा आहे . ाती मजकुराव न असे
िदसते की, ां ा ठायी मरा ां िवषयी आिण िव े षत: ि वाजीमहाराजां िवषयी बरीच आदरबु ी वसत आहे .
महाराजां वर आं ंथकारां नी यवनी ंथां ा आधाराने जे िक ेक दोषारोप के े आहे त ते िनराधार आहे त असे
ां नी दाखवू न िद े आहे . चं राव मोरे , अफझु खान इ ािदकां ी ां चे जे वतन घड े ते केवळ सदोष न ते
असे ां नी िस के े आहे . यवनी बखरकारां ा आधारावरच मु त: िभ ठे व ् यामुळे आम ा दे ी
इितहास े खकां ाही मनाची क ी अव था होते हे अ ीकडे ो. जदु नाथ सरकार यां नी जे ि वाजीमहाराजां चे
च र इं भाषेत ि िह े आहे ते वाच ् याने ानात येई . ते िहं दी गृह थ असू न पार ी भाषेत पारं गत
आहे त. ां नी जु ा पार ी ंथां चे आ ोडन क न मोग ां ा इितहासाची व िव े षत: औरं गजेबा ा सग ा
कारकीद ची बरीच मािहती िमळिव ी आहे व ती औरं गजेबा ा च र ाचे चार भाग इं जीत ि न िस के ी
आहे . ि वाजीमहाराजां चे च र ां नी ि िह े ते केवळ मोग ी बाद हां ा दि णेती चळवळीचे एक
उपकथानक णून ि िह े आहे . ते वाचताना ा काळ ा कोणी यवन ंथकाराने ते ि िह े आहे की काय
असा भास होतो. ो. सरकारां नी ा च र े खात जागोजाग यवनी ंथकारां चा अनुवाद क न महाराजां ा
सं बंध ाने अनुदारतेने व अस मय उ ् े ख के े आहे त. ां चा ते वारं वार ‘ि वा’ ा एकेरी व ितर ारसू चक
नावाने उ ् े ख करतात. हे एकेरी नाव वाचून ख या दे भ ां ा व िव े षत: महाराजां िवषयी यथाथ अिभमान
वाहणा या महारा ीयां ा मना ा वाईट वाट ासारखे आहे .
2) हे आमचे िवधान अ ु प नाही, हे िम. िकंकेड यां ा पूव ंथाती पुढी उता याव न ात
ये ाजोगे आहे : ‘‘ि वाजीसं बंध ाने इितहासकारां नी जेवढा अ ाय के ा आहे तेवढा दु स या कोण ाही
ऐितहािसक ीसं बंध ाने ां नी के े ा नाही. ां ट डफचे मत िनिववाद आहे असे ां नी सवानी गृहीत धर े
आहे आिण ां ट डफने आप े मत खाफीखाना ा आधाराने नमूद के े आहे . ऑम ने आप ् या े खात
ि वाजीसं बंध ाने िव े ष यथाथ अिभ ाय दि त के ा आहे , तो ा इितहासकारां नी अमा ठरिव ा आहे !
ि वाजी ा कतृ ावर ां नी अित ियत कडक टीका के ी असू न ा ा ूं ा बाबतीत ां नी हा
कडकपणा य ं िचतही के े ा नाही, हा मोठा चम ार होय. औरं गजेबाची सह ावधी नीच कृ े व
िवजापूर व अहमदनगर येथी उमरावां ची भयंकर कृ -कार थाने यां िवषयी ां ना फारसे काही वाटत नाही.’’
(भाग पिह ा, पृ. 271).
बंडखोरपणाचा आरोप
ां चा पिह ा दोषारोप असा आहे की, महाराजां नी िवजापू रकरां ी िनमकहरामी
क न ा सरकारािव बंड के े , हे काही चां ग े के े नाही. ा
बंडखोरपणा व ां ची ां नी ा काळ ा पुं डपाळे गारां त गणना के ी आहे .
अिद हाने महाराजां ा विड ां स ऐन संकटा ा संगी आ य दे ऊन जहागीर
क न िद ् याचे उपकार न रता ां नी कृत होऊन ा सरकारावर धर े
व ाची स ा बरीच कमी के ी, ाब हे इितहासकार ां स दोष दे तात; परं तु हा
दोषारोप अगदी अयथाथ आहे . कृत ते ा ओ ाखा ी दडपू न जाऊन
परतं ाव थे त आमरण खतपत राहणे तेज ी व ािभमानी पु षास अस वाट े
तर तो ाचा अपराध समजणे बरोबर नाही. पर थ यवनां नी येथे येऊन स ाधी
 ावे व गरीब िहं दू जे स हवे तसे वागवावे आिण िहं दू धमाची सव ानी ावी, हे
पा न कोणा दे भ ास व धमािभमानी पु षास पर थां ा कृपे ने ा झा े ् या
वै भवाने सुख कसे वाटे बरे ? पु न: हे वै भव परकीयां ा कृपे ने ा झा े े
अस ् यामुळे ास मुक ाची पाळी के ा येई याचा नेम नसे. या व ात सुख
मानून खािवं दां ची मज साधे ा उपायाने राख ातच आप ा तरणोपाय आहे असे
ख या तेज ी पु षास सहसा वाटावयाचे नाही. तो ही परतं ता नाही ी कर ासाठी
यो उपायां चा अव ं ब क न झट ा तर ात ास दोष ाव ासारखे काय झा े
बरे ? असा बंडखोरपणा आजपयत जगा ा इितहासात पु ळ रा थापकां नी के ा
आहे ; परं तु ां ा ा बंडखोरपणाचे दोषावह ां ा राजवै भवामुळे िवगि त
होऊन ते मानाह होऊन बस े आहे त. हाच मान आम ा च र नायकास िमळणे
रा आहे . पर थां ा मगरिमठीत सापड े ा दे सोडवू न ास ां नी
ातं ानुभव घडवू न िद ा हा आ ां िहं दु थानवासी जनां वर ां चा मोठा उपकार
झा ा. ाब आम ा ि री ां चे उपकारऋण कायमचे आहे त. ही तं ता फार
िदवस िटक ी नाही, हा दोष ि वाजीमहाराजां चा िब कू न े . तो ां ामागून हे
ातं कायम राख ाचे काम ां ा हाती आ े ां सच ाव ा पािहजे , हे
इितहास ां स सां गणे न गे. महाराजां नी अिद ाहीत बंड उभा न
रा थापनेचा परम ु उ ोग आरं िभ ा. तो िस ीस गे ा नसता तर ां स हे
ंथकार बंडखोर णू न आणखी ड व अिवचारीही णते; परं तु ते य ी
झा ् यामुळे ां स एवढा तरी दोष दे ऊन ां ा ु कीत स ते ंथकार कािळमा
ाव ाचा य करतात. वादिवषयक दोषारोप यवन ंथकारां नी के ा तर तो
काहीसा आहे ; परं तु तं तादे वतेचे िनसीम भ जे युरोिपयन ंथकार ां नीही
यवनां ा ा अिभ ायाचा अनुवाद ंथात करावा हे चम ा रक िदसते. ां नी
आम ा ा दे ो ार करणा या वीरमणीिवषयी अिभ ाय िन:प पातबु ीने दे णे
यो होय; परं तु ही िच ाची समता राखणे कठीण आहे . आज आमचे रा कायम
असते तर हा अिभ ाय ां नी असा िन ून िद ा नसता हे उघड आहे .
कपटीपणाचा आरोप
ा ंथकारां चा महाराजां वर दु सरा दोषारोप असा आहे की, ते महाकपटी, घातकी व
ू र होते. महाराजां ा अनेक कृतींचे वरव न अव ोकन करणारां चा व िव े षत:
यवनां चा हा अिभ ाय होणे साहिजकच आहे ; परं तु ां ा उि कायाचे मह केवढे
होते व ते िस कर ास ागणा या साधनसाम ीचे आनुकु ् य िकती होते हे ात
आण े असता ां नी अनेक संगी काप ाचा अव ं ब के ा तर तो यथायो होता
असे आ ां महारा ीयां स णावे ागते. अिद ाही, कुतुब ाही व मोग ाही
अ ा महा बळ पाद ा ां ी महाराजां सार ा अगदी ु ् क जहागीरदाराने
िवरोध मां ड ाचे धाडस करणे हा मोठा िव ण अिवचार आहे असे ा काळ ा
ोकां स वाट े असावे , हे काही सां गावयास नको. महाराजां चा ितपाळ
करणारा दादोजी कोडदे व यास हा आप ् या ध ा ा पु ाचा िव ण डपणा
महाघातक वाट ् यामुळे तो कसा िचं ता राने मरणा ा दारी बस ा हे वाचकां स
िविदत आहे च. ते ा अ ा अित ब ूं ी झगड ात य ा ी होणे ती काप
व धू तता यां ाच पू ण साहा ाने हो ासारखी होती. हे गुण महाराजां ा ठायी नसते
िकंवा ते अ ् प माणाने असते तर ां ा हातून जगास थ क न सोडणारी
कामिगरी कदािप झा ी नसती आिण महारा ीयां स काही काळपयत जो
ातं ानुभव घड ा तो िकमिप घड ा नसता. ा काळी वै भवा ा ि खरास
पोहोच े ा अिद हा व सावभौमस ा पाव े ा मोग बाद हा अमयाद ब
व चं ड सै ब यां ा साहा ाने महाराजां चा सव ी ना क न टाक ास
सवदा उद् यु असता ां स पु न उ न ां ची स ा कमी कमी क न टाक ास
महाराजां ा ठायीचा हा काप गुण िकती उपयोगी पड ा हे वाचकां स िविदत
आहे च; परं तु हे कपटाचे वतन महाराजां नी सग ां ीच के े असे मा सहसा
णता येणार नाही. ां ा ी इमानाने व माणु सकीने वागून ां ा इ कायास जे
कोणी अनुकू होत ां ा ी ां चे वतन अ ं त सरळ व इतबाराचे असे.
अफझु खान व ा ाखान यां नी मो ा सेनां िन ी महाराजां वर ारी के ी असता
ां ा ी समरां गणात गाठ घा ू न यु संग कर ाचे साम महाराजां स िब कू
न ते. ते ा अ ा दु धर संगी आप ा व आप ् या पदर ा ोकां चा पु रा ना
क न रा िस ीस कायमचे अंत न ोकािध ेपास सवतोपरी पा ावे
ापे ा कपट बंध रचू न ूचा ना कर ास पु या धै याने वृ ावे हे िब कू
गहणीय न े , असे आ ां महारा ीयां स वाटणे साहिजकच आहे . असा िकंवा या न
हीन कारचा कपट योग क न दु स यां ा ातं ाचा िकंवा रा ाचा अपहार
के ् याची उदाहरणे इितहासात तरी अनेक आहे त; परं तु महाराजां चा उ े असा हीन
तीचा न ता. रा साधनेचे पिव काय सा कर ासाठी ां नी हा यवनां ा
 ीने घातकीपणा के ा. तो नसता के ा तर ां चा समूळ ना होऊन आज सारी
इमाम ाही सव माज ी असती व मरा ां चे नाव जगा ा इितहासात अमर होऊन
राह ाचा योग आ ा नसता. ू वे ी ी येऊन िभड ा असून आप ा सव ी ना
कर ास कदािप चु कणार नाही व ा ा ी ु नीतीने वागून िनभाव ागणार
नाही अ ी खा ी झा ् यावर ा ा साधे ा उपायाने नामोहरम करणे हे
राजनीतीस िकंब ना वहारनीतीस िब कू असंमत न े . दु सरे असे की,
आप ् याबरोबर आप ् या आ याने अस े ् या सह ावधी मनु ां चा संहार हो ाचा
िकंवा ां स अखं ड िवप ीत पड ाचा अिनवार समय जे थे ा होतो तेथे उदा
नीतीची सव त े एकीकडे गुंडाळू न ठे वू न जनर ण कर ासाठी एखा ा
अन त उपायाचा अव ं ब के ् याने कोणीही मनु दोषाह ठरत नाही हे िनिववाद
आहे . ि वाय ा काळची समाज थती पािह ी असता तीत कैक तकेपयत ां तता
कस ी ती मुळीच न ती. ा काळी चोहोकडे सतत संगराव था माजू न रािह ी
अस ् याकारणाने राजनीतीची त े आधु िनक काळा ा इतकी उ नसणे
ाभािवक आहे . अ ी क ् पना करा की, ि वाजीमहाराजां ना कैद कर ाचा िकंवा
ठार मार ाचा जो कपट बंध अफझु खानाने रच ा होता ात य आ े असते
तर ा ा िकती ध ता वाट ी असती व िवजापू र दरबारात ाचे केवढे दे ारे
माज े असते? महाराजां सार ा सहसा हाती न ागणा या वीरास पकड ासाठी
िकंवा ाचा काटा अिजबात काढू न टाक ासाठी ा ाखान वाटे ते घोर कम
कर ास वृ झा ा असता यात िब कू संदेह नाही. याव न पाहता
अफझु खानाचा वध व ा ाखानावरी छापा यामुळे महाराज दोषास पा होत
नाहीत; तर ते उ ट ुपराजया ा ा अ ितम यु ा योज ् याब ं सेसच
पा होतात. ा अ ा यु ीमुळे ां चे अित ियत नुकसान झा े ां स वाईट वाटू न
ां नी महाराजां स ि ा ाप ावे हे ाभािवक आहे ; परं तु युरोिपयन ंथकारां नी
ां ा ा िनभ नेचा अनुवाद ंथात करावा हे मा चम ा रक होय.
ा काळ ा इितहासात कपटयु ी व दगाबाजी योजू न कायिस ी क न घे ाकडे
सग ां ची सारखीच वृ ी होती. याची उदाहरणे मोग ां ा व दि णे ती
सु तानां ा इितहासात पु ळ आहे त. यां पैकी िक े कां चा उ ् े ख येथे अ ुत
होणार नाही. ि वाजीमहाराजां ना महाडा न परत येताना पकड ाची कपटयु ी
अिद हाचा सरदार बाजी ामराज याने जावळी ा चं राव मो या ा साहा ाने
योज ी होती. हाजीराजां ना पकड ाची अधमपणाची यु ी घोरप ाने के ी
होती. ि वाजीमहाराज आग या न पळू न आ ् यावर ां स पकडून ठार कर ाची
अ ं त घोर यु ी योज ाचे जयिसंगाने औरं गजे बास प ा ारे अिभवचन िद े
होते हे मागे सां िगत े च आहे . औरं गजे बाने गोवळकोंडे काबीज कर ा ा इरा ाने
सु तान महमद नावा ा सरदाराबरोबर मोठी फौज दे ऊन ितकडे पाठिव े . ही
फौज ाने ा नगरावर ह ् ा कर ा ा उ े ाने न पाठिवता ाचा मु गा
बंगा ् यास िववाहािनिम ाने चा ा होता, ा ा बरोबर णू न पाठिव े आिण
मागात गोवळकों ास मु ाम कर ा ा बहा ाने ही फौज हरात ि र ी.
कुतुब हाने ित ा हरकत के ी नाही; परं तु नगरात ि रताच ा फौजे ने चोहोकडे
धु माकूळ उडवू न दे ऊन तेथ ् या ोकां ची भयंकर क उडव ी व ु टा ू ट के ी.
ही दगाबाजी व हे ू र कम अित घोर न े काय? आता ा काळ ा इं ज
ापा यां नी ि वाजीमहाराजां ी के े ् या िव वासघाताची दोन उदाहरणे येथे दे तो.
महाराज प ाळा िक ् ् यावर असता ा िक ् ् यास िवजापू रकरां नी दा गोळा
वगैरे मदत के ी व ां स तोफा डाग ास मदत के ी, हे ां नी महाराजां ी केवळ
द ाचे वतन के े . आपण उभय प ां ा क हात तट थ वृ ी ीकारणार असा
बहाणा क न ां नी हा असा िव वासघात के ा. ा नही वाईट कार ा
दगाबाजीचे उदाहरण ट े णजे खां देरी बेटाजवळ इं जां ा एका अंम दाराने
महाराजां ा आरमारावरी अम दारा ी के े ् या अन त काराचे होय.
ू रपणाचा आरोप
आता महाराज ू र व खु न ी होते असा जो आरोप ां ावर के ा आहे तो तर
मुळीच िनराधार होय. ां ा च र ाचे ाने नुसते वरव न अव ोकन के े आहे
ास दे खी यात मुळीच त नाही असे वाट ् यावाचू न राहणार नाही. िवनाकारण
र पात क नये असा तर ां चा नेहमीचा म असे. ू ी रणकंदन क न
ाचा पराजय झा ् यावर ाचे कोणी ोक पाडाव होऊन हाती ाग े असता ां स
ते कधीही ू रपणाने वागवीत नसत1. इतकेच न े तर, ते ां चा उ ट यथोिचत
आदरमान क न ां स व ाभरणे , घोडी व वाटखचास पै सा दे ऊन थानी रवाना
करीत हे ां चे औदाय आधु िनक सुधार े ् या रा ां ा यु नीतीसही ाजिवणारे
आहे . ा काळचे यवन यु ात पाडाव के े ् यां चे अनेक कारे हा करीत, ां स
धमातर करावयास ावीत, ां स दास णू न िवकीत िकंवा बंदीत ठे वीत1. तसा
काहीएक कार महाराजां ा हातून कदािप होत नसे. िन: होऊन रण आ े ा
ू िकतीही अपराधी अस ा तरी ा ा ी उदारपणे वतन क न ा ा
ाजिव ाची अ ौिकक क ा महाराजां स साध ी अस ् यामुळे ां ा पदरी
नोकरी प न राह ास ूकडी वीर सवदा तयार असत. असे काही वीर पु ढे
रा साधने ा कामी ाण ावयासही कसे उद् यु झा े हे वाचकां स ठाऊक
आहे च. ाव न पाहता हा ू रपणाचा व खु न ीपणाचा दोषारोप अगदीच ु
आहे . हा महाराजां िवषयीचा िनरथक ह बाजी घोरप ा ा वधामुळे िक े कां चा
झा ा असावा व काही जणां चे असे णणे आहे की, हा अंमळ ू रपणा तर खराच.
एका बाजी घोरप ा ा अपराधाब ा ा कुटुं बाती सव पु षां स, ा ा सव
नात गां स व ा ा सव आि तां स दे हां त ाय च िमळावे हे अगदी यो नाही;
परं तु बाजी घोरप ासार ा मराठासरदाराने ो षावरच ी दे ऊन आप ् या
जाती ा महातेज ी पु षाचा घात कर ास यवनां ा सां ग ाव न वृ ावे हे
अ ं त गहणीय व अ होते. ा ा ा कृ कमाचा प रणाम केवढा भयंकर
हो ाचा संभव होता हे वाचकां स सां गावयास नकोच. महाराजां ा ठायी िन ीम
िपतृभ ी अस ् याकारणाने ां ा बचावासाठी आप ा रा साधनेचा उ ोगही
ां स सवथै व सोडावा ाग ा असता आिण हाजीराजे बंदीमु होत तोपयत ां स
जवळ जवळ चार वष थ बसावे ही ाग े होते. हे मनात आण े णजे िपतृ े म
व रा साधन ीती ा सद् वृ ीस व होऊन ां नी जो हा घोरप ाचा अित
भयंकर रीतीने सूड उगव ा तो काहीसा होय असे णावे ागते. ि वाय ा
करणी खु हाजीराजां ची आ ा अस ् याकारणाने ती िपतृ े मास अनु प अ ा
रीतीने पाळणे हे सुपु ाचे पिव कत आहे असे मनात येऊन ां ा ठायीचा हा
आवे िव े ष उ प पाव ा असावा असे वाटते.
1) ि ी ा ा या मरा ां ा अम ाती मु खात वे ळोवे ळी होत. ा समयी ा ा हातून िकती भयंकर
ू र कम होत, ा माणेच ा ाखानाने महाराजां ा मु खावर ारी के ी ते ा ाने चोहोकडे कसा
हाहाकार उडवू न िद ा हे वाचकां स आठवत असे च. िद े रखानाने 1679म े ारी के ी ावे ळी ाने जी
अ ंत घोर कम के ी ती पा न सं भाजी, जो ा समयी महाराजां वर सू न ा ा छावणीत पळू न गे ा होता, तो
जा ा ू र भावाचा असू नही ा ा अित ियत वाईट वाटू न व ा मोग सरदाराचा ाब िनषेध क न
ा ा छावणीतून िनसटू न परत आप ् या ातां त आ ा. ि वाजीमहाराजां वर व िवजापूरकरां वर के े ् या
ब तेक मोिहमां त मोग ां नी अनाथ बायकामु ां ना पकडू न ां चे अनेक कारे हा के ् याचे व रयतेचा जेवढा
सं हार होई तेवढा कर ािवषयी औरं गजेबाने आप ् या सरदारां स वे ळोवे ळी ताकीद के ् याचे उ ् े ख
खाफीखान वगैरे यवनी बखरकारां नी के े आहे त; परं तु ि वाजीमहाराज ू ा मु खात ् या बायकामु ां स व
िनरपराध रयतेस कोण ाही कारचा ास मुळीच दे त नसत असा उ ् े ख खाफीखानासारखे िहं दूंचे क े े े ही
करतात याव न काय समजावयाचे बरे ?
ोभाने ू ट के ् याचा आरोप
 ितप ाचा दोषारोप असा आहे की, महाराजां स ोभ अमयाद अस ् याकारणाने
ते यवनी अम ाती िनरपराध जे स सवदा ु टीत व अनेक कारे ास दे त. ामुळे
िजकडे ितकडे धामधू म व अ थता माजू न रािह ी होती. हा आरोप काही अं ी खरा
आहे , असे आम ापै कीही काही जणां चे णणे आहे ; परं तु ाचे वा िवक प
ात आ े असता ितप णतो तेवढा दोष महाराजां ा माथी येत नाही. थम
असे पाहा की, महाराजां नी रा िस ी ा आरं भापासून अगदी े वटपयत जो म
धर ा होता ात ां चा हे तू केवळ धनवृ ी कर ाचा न ता. तीन बळ व
धना पाद ाहतीं ी एकसारखा िवरोध मां डून ां ा चं ड सेनां ी हरदम ढत
राह ास ोकबळ व बळ िकती हवे होते हे कोणासही कळणारे आहे .
आप ् या पदरचे ोक सवदा राजी राखू न ते हाती घे त े ् या मह ायिस थ
हातावर ि र घे ऊन दां ड ा इसमां ी ढ ास तयार कर ासाठी ां स ा ा
आिमषावाचू न आणखी कोणते आिमष दाखिव ासारखे होते बरे ? दु सरे असे की,
महाराजां स आप े सै बळ साधे तेवढे वाढिव ् यावाचू न िब कू गती न ती. ा
एव ा सै ास ावा ागणारा मु ािहरा ां नी कोठून आणावयाचा होता?
ाच माणे रा र णास व रा वधनास सव कारे साहा भूत असे जे
े कडो िक ् े ां ची नेहमी दु ी क न ां वर उ म बंदोब राख ास व
नवीन े कडो िक ् े बां ध ास ागणारे अमाप ां नी कोठून आणावयाचे
होते? स े ती मु खा ा उ ावर हा एवढा अवाढ खच भाग ासारखा होता
काय? जर नाही, तर हे ब ां स ु टा ू ट क नच िमळिवणे ा होते हे
िनिववाद आहे .
ह ् ी जसे सुधार े ् या रा ां स यु ादी संगां साठी राजरोसपणे हवे िततके कज
काढू न ाचा बोजा जे ा ि री अ यीचा ाद ाचा व ित ा करां ा
ओ ाखा ी अगदी है राण कर ाचा माग सा आहे , तसा काही कार ा काळी
अनुकू होता काय? आधु िनक रा ां ा रा ीय कजाचे आकडे आपण पािह े णजे
आप ी छाती अगदी दडपू न जाते आिण असे वाटते की, ा रा ां ची िदवाळी िनघा ी
पािहजे त एक, िकंवा अनाथ जे स ां नी सवथै व िपळू न काढ े पािहजे एक; परं तु ही
रा े जे यु संग करतात ते सव र णाथ िकंवा ातं संपादनाथ करतात
काय? ां ा आपापसात ् या क ागती केवळ एखा ा दु स या राजा ा िकंवा
मु ा ा हरामखोरीमुळे, मूखपणामुळे िकंवा रा तृ े मुळे उ वतात आिण
 ां ा पायी ावधी मनु ां चे बळी पडून ाब चा सगळा दं ड ां ा जे स
पु पौ परं परे ने भरीत राहावे ागते. ा अ ं त अनथावह, अ य िवपि मू क व
अ ाय प ती ी महाराजां चा वादिवषयक ा ीचा माग ताडून पाहता तो केवळ
होय असे णावे ागते. ां स ागणारे अमयाद साहा ां नी जे स
अ ा रीतीने नाडून िमळिव े नाही, तर जे पर थ इकडे येऊन येथी जे ा
िजवावर हवे तसे गबर होऊन बस े होते ां ावर व ां ा आ याने जे िहं दू ोक
सधन झा े होते ां ावर खं ड बसवू न ां नी ां स परतं क न सोड े होते ां स
तं कर ा ा पु कृ ा ी थ ा ाचा िविनयोग के ा यात ां ाकडून
मोठे से पातक घड े असे आ ा महारा ीयां स तरी िनदान कदािप वाटणार नाही.
ां नी अ ा रीतीने ु टा ू ट क न िमळवावयाचे न ते असा नीितबोध करणे
णजे ां नी रा व ातं ही संपाद ा ा य ासच मुळी ागावयाचे न ते
असे णणे होय. गिणत पागा व पायदळ सवदा ज त राखू न अगदी हान
द ा ा ि पाई- ा ापासून मोठमो ा सेनापतींपयत सव रास रोख पगार
ावयास नेहमी िकती पै का ागत असावा व ां ा स े ती मु खाचे उ ा
काळी िकती असावे याचा अंदाज के ा असता अ ा रीतीने बाहे न
िमळिव ् यावाचू न गती न ती हे उघड आहे . ि वाय औरं गजे बासार ा सावभौम
बाद हाची आपणां वर वकरच चढाई होऊन आपणां स ा ा ी िनकराचा सं ाम
करावा ागणार, ते ा ा संगी ाचे मुब क साहा ागणार हे महाराज
जाणू न होते. या व ते साधे तेवढा सं ह करीत असत. ा तरतुदीस जर कोणी
ोभ णत असती तर तो ां चा िन ळ खोडसाळपणा होय. गझनी ा
महं मदाने िहं दु थानात सतरा वे ळा ा या क न अगिणत रा ी के ी व
मरणसमयी ते सव सोडून आपण जाणार णू न ोका ू ढाळ े अ ा कोटीत े
ि वाजीमहाराज होते असे कोण णे ?
1) भाग चोिवसावा पाहा.

ु टीसंबंधाचे िनणय
आता ही ु टा ू ट महाराज करीत असत ती केवळ िनबधरिहत होती िकंवा ित ा
काही िनयमां चा आळा होता हे पाहणे उिचत आहे . यासंबंधाचे ां चे िनयम कसे होते
हे मागे सां िगत े च आहे .1 गरीब रयतेस व े तक यां स ां ा ोकां कडून मुळीच
उप व होत नसे. या व मु े यां स पकडू नये िकंवा ां ची बेअदबी क नये अ ी
ां ची आप ् या ोकां स स ताकीद असे. दे व थाने, मि दी, साधु संत व मुस मान
फकीर यां स िब कू ास दे ऊ नये असा ां चा कडक कायदा असे. तसेच ु टा ू ट
करताना हाती ागे तो मा बुचाडून ि पायां नी िकंवा अंम दाराने गबर ावे असा
कार ां ा मु ु खिगरीत मुळीच होत नसे. सव ु टीचा िह ोब सरकारात ावा
ागत असे. ामुळे ां ा रास पररा ाती जे वर यथे चर ाचे मुळीच
साधत नसे. पु ढे पे वाईत जसे सरकारी सै ाबरोबर बाजारबुणगे जाऊन
िजकडे ितकडे धु माकूळ उडवू न दे त असत व सरकारी रासही अ साम ी
िमळ ाची पं चाईत क न सोडीत असत, तसा कार महाराजां ा रात मुळीच
नसे. दु सरे असे की, जे अमीर उमराव िकंवा े टसावकार आप ् या ाची
छपवाछपवी न करता मुका ाने आप ् या मगदु रा माणे मागती तो खं ड दे ास
तयार होत, ां स महाराजां ा ोकां कडून कदािप उप व होत नसे. ा माणे च ा
हरात े ोक अमूक इतका खं ड ावयास राजी होत ात ां चे र कधीही
वे करीत नसे. बाहे र वे ीपा ी रा न ठर े ा खं ड िमळताच ते तेथून िनघू न जाई.
जे सं थािनक वािषक खं ड ावयास िस होत ां ा सं थानां त ते मुळीच
मु ु खिगरीस जात नसत. पु ढे अिद हाने व कुतुब हाने वािषक खं ड ा दे ाचे
कबू के ् यावर ां ा स े ती मु खात महाराज ारीस जाईनासे झा े ; परं तु
ां चा हा तह फार िदवस िटक ा नाही णू न ां स पु न: पु न: ां ा रा ां ती
सधन जे वर घा े घा ावे ागत. ा ु टा ु टी ा संबंधाने आणखी एक गो
ानात ठे व ी पािहजे ती ही की, महाराजां चे ोक एका हातात त वार व दु स या
हातात आग घे ऊन गरीब जे ची सरसकट क उडवीत नसत िकंवा घरे दारे
जाळीत नसत. अस ा अ योजक ू रपणा ां ा हातून मुळीच होत नसे.
कोणापा ी आहे हे पिह ् याने हे रां ा ारे समजू न घे ऊन केवळ अ ाच ोकां वर
घा ा घा ावा व ां नी आप े िबनहरकत ाधीन के ् यास ां ना सोडून ावे
असा महाराजां चा िनयम असे. ते ा ता य काय की, वर िनिद के े ् या एकंदर
गो ींचा नीट िवचार के ा असता महाराजां स ु टा व ू र ोकां ा वगात गणू न
ां ची अवहे ना व िनंदा करणे सवथा उिचत न े असे ख या िवचारी मनु ास
पट ् यावाचू न राहणार नाही.
 ु टीचा उ े
ा ु टा ु टी ा कारचे आणखी एक योजन येथे िनिद के े पािहजे . ते
पु ळां ा ां तून गे े असावे असे वाटते. ते योजन अथात असे की, यवनी
अम ात अ ी सतत धामधू म करीत रािह ् याने तेथी जे कडून यवनबाद हास
िमळावा तसा कर न िमळू न ां ची ी ीण ावी व अ ा ु टा व बळ रपू स
संतु राख ् यावाचू न आप ी स ा िनवध चा णे कठीण आहे असे ां स वाटावे . ा
सतत होणा या ासापासून मु हो ासाठी अिद हा व कुतुब हा हे महाराजां स
वािषक खं डणी दे ास तयार झा े हे मागे सां िगत े च आहे . ा खं डणीि वाय
आणखी चौथाई व सरदे मुखी हे ह अिद हा ा स े ती मु खां तून वसू
कर ाचा म ां नी मोग ां ा साम ातीने सु के ा होता, याचा उ ् े ख मागे
के ाच आहे . ा माणे च कुतुब ाहीत हे ह थािपत कर ाचा ां चा िवचार
होता. तो कनाटकात ् या मोिहमेमुळे अंमळ ां बणीवर टाकावा ाग ा होता. असेच
ह मोग ां ा दि णे ती मु खां तून वसू कर ाची मुभा िमळिव ािवषयी
ां ची खटपट चा ी होती आिण ते काही वष जगते तर ते ह ां नी मोग
बाद हाकडूनही कबू क न घे त े असते. आता ा ह ां चे धोरण काय होते हे
कोणासही सां गावयास नकोच. िहं दू रयतेपासून िमळणा या करा ा जोरावर
यवनबाद हा बळ झा े होते. ाचा काही अं असा िहसकावू न घे त ् याने तेवढे
ां चे साम कमी ावे आिण ा मानाने आप ी ी वाढवू न ां ा ी
झगड ास ागणारी तयारी आपणास करता यावी असा महाराजां चा उ े होता.
आता येथे कोणी असा न करी की, यवनी पात ाहती दु ब कर ा ा ा
य ां त िनरपराध जे स नाहक ास दे णे हे मोठे पातक न े काय? ा नाचे उ र
एवढे च आहे की, महाराज यवनी अंम ाती सवच जे ा सरसकट उप व दे त
नसत. ां चा डोळा नेहमी सधन ोकां वर असे. ां ा िव ाचा काही अं रा
व ातं ही सा कर ा ा मह ु ा ा कामी योजावा असा ां चा संक ् प
असे. ां ाकडून ब तक न सधन यवनां सच ास होत असे व ां ा आ याने
गबर झा े ् या इतर ोकां वर ां चा खं ड असे, हे मागे सां िगत े च आहे . ां ा ा
सदु े ािवषयी परमु खाती ोकां स िकतीही सां िगत े तरी ते ां स पटू न ते
आप ् या िव ाचा अं ा रा ीय कायास राजीखु ीने दे ास तयार झा े नसते हे
उघडच आहे . या व ां ावर जु ू म के ् यावाचू न दु सरी गती न ती. सव
िहं दुजनां स जी कायिस ी िहतावह होणारी होती ित ा ी थ ां पैकी थो ा ा
ोकां स अ ् प काळपयत काही ी घस सोसावी ाग ी तर ते मोठे से पाप झा े असे
सहसा णवत नाही. महाराजां चा अंितम हे तू काय होता याचा जो नीट िवचार करी
ास ा ां ा कर ात काही वै गु आहे असे िब कू वाटणार नाही.

रा तृ ेचा आरोप
ितप ाचा आणखी एक दोषारोप असा आहे की, केवळ रा तृ े स व होऊन
महाराजां नी हा सगळा खटाटोप के ा; या व तो कोण ाही ीने न े. ा
दोषारोपाचे िनरसन करावयाचे णजे अथात ां ा ा खटाटोपाचे वा िवक
प जगा ा यास आणू न िद े पािहजे . रा संपाद ाचा मूळ उ े
पािह ा असता तो यवनां ा ताबेदारीतून सुटून त: तं ावे असा होता, हे
उघडच आहे आिण ाच उ े ाने महाराज आरं भी ा भगीरथ उ ोगास ाग े
असावे यात काही ं का नाही; परं तु ा उ े ात सव िहं दू जे स यवन ासमु
कर ा ा उ े ाचे िम ण न ते असे सहसा णवणार नाही. कारण ां नी आरं भी
जी माणसे आप ् या केवळ असा िदसणा या कायास अनुकू क न घे त ी
ां ा दयां त यवनस े िवषयी ितर ार व ातं ीती ा वृ ींचे उ ीपन के े
नसते तर ां नी जे साहा ां स सुखाची व जीिवताची य ं िचतही पवा न
करता के े ते ां ा हातून घड े नसते. अफझु खानाकडून आ े ा ा ण
वकी , जयिसंग, य वं तिसंग वगैरे पु षां स अनुकू क न घे ात महाराजां स जे
य आ े ाचे इं िगत पा जाता, केवळ आप ा वा िवक उ े जो
यवनस ािवना ाचा तोच ास नीट समजावू न सां गून ािवषयी ां ा ठायी
अिभमान जागृत कर ाचा य महाराजां नी के ा हे च होय; एर ी ां नी ां ा
रा ा ी ा उ ोगास िकतीही आिमष दाखिव े असते तरी,आनुकु ् य गट
के े नसते. रा तृ ा महाराजां ा ठायी अिनवार होती असे णणारां नी ास तीन-
चार संगी िवर ता ा होऊन रा ाग क न मो साधने ा मागाचे अव ं बन
कर ाचा ां नी िवचार कसा के ा होता व ा िवचारापासून ां स परावृ कर ास
ां ा पदर ा ोकां स िकती सायास पड े हे अंमळ ात आणावे . अ े झां डर,
सीझर, तैमुर ं ग, बाबर, औरं गजे ब अ ा स ावृ ी ू पु षां ी ा बाबतीत
महाराजां ची तु ना कदािप करणे रा न े . परकीयां ा ातं ाचा व रा ाचा
अपहार क न आप ी स ा वृ ं गत कर ात जो चं ड मनु संहार ा
रा तृ ाव पु षां नी के ा तो सवथा न े . हे केवळ महापातक होय. हा दोष
महाराजां ा पदरी बां धता येत नाही. िहं दु थान िहं दूंचे असून ात रा कर ाचा
ह फ िहं दूंसच असावा, असे असता पर थां नी ात वे क न ावर
आप ी स ा बसवावी व तेथी जे स वाटे तसे नाडावे , हा अ ं त मोठा अ ाय
होय. अ ा अ ायी व जु मी स ाधी ां चे दे ातून िन ासन क न पु नरिप
रा व ातं थापन कर ास उद् यु हो ात मुळीच अ ाय नाही, उ ट हे
मह ु कम होय आिण हे कर ास जो नरपुं गव वृ झा ा ाचे अ ख
भारतवष अ यीचे ऋणी झा े तर ात नव ते कोणते? अ ा स ायास
रा तृ ादोषानेही िब कू हीन येत नाही. एखादे काय कर ास मनु
कोण ाही उ े ाने वृ झा ा तरी ा कायाचा प रणाम जर सव जनसमाजास
िहतकर झा ा तर ते काय अ ं त ु होय अ ी नीती आहे . ा ीने पाहता
महाराज केवळ रा तृ े स व होऊन रा साधनेस वृ झा े असे मान े तरी
ात ां स वै गु आणणारे असे काहीच झा े नाही अ ी आमची मनोदे वता
आ ास सां गते. ा ां ा कतृ ामुळे ा पर थां स अपाय घड ा ां नी ाब
ां स िकतीही नावे ठे व ी तरी ती अगदी थ होत. जगा ा इितहासात
ातं संपादक महापु षां ची खरे िनरपे व िन:प पाती इितहासकार सवदा
वाखाणणीच करतात व ातं मू क जे रा ीय सुख ाचे वधन के ् याब ां चा
ध वाद करतात. ा ध वादास आमचे च र नायक सव कारे पा होते हे
िनिववाद आहे .

ाथपरतेचा आरोप
ा रा तृ ा प दोषा ा अनुषंगाने असणारे ाथपरता व मह ाकां ा हे दोन
दोष महाराजां ा अंगी वसत होते असे ितप ाचे णणे आहे . यात िकतपत त
आहे हे पा . ाथपर मनु केवळ आप ा उ ष साध ास सवदा त र असतो.
दु स या ा सुख-दु :खाचा िवचार तो िब कू करीत नसतो. महाराजां नी असा
अ पोटे पणाचा कार कोणता के ा ते ां ा च र ाव न मुळीच िदसून येत
नाही. रा साधन क न वै भव भोगावे असे ां ा मनात असते तर ां नी
आमरण जो उप ाप व जी दगदग के ी ती कदािप के ी नसती. ां नी ा
ऐ वयाचा यथे उपभोग घे ाचे कधी मनातही आण े नाही. ां स सव
सुखिवषयां ची पू ण अनुकू ता असताही ात ते एक णही गुंतून रािह े नाहीत.
ां ची िदनचया पािह ी असता अ ा सुखानुभवास एका पळाचाही अवका ां नी
रा िद ा न ता. ौिकक कृ ां त ां चा सगळा वे ळ अगदी ापू न जात असे.
संपािदत रा ाचे संर ण क न ाची सु व था ाव ात व त थ अहिन
झट ात ां ा बु सव ाचा व सव ाचा सवदा य होत अस ् या
कारणाने ां स फुरसत अ ी िब कू नसे. ा अ ं त प र माने ां त होणा या
ां ा दे हास िकंवा मनास आराम असा कधीच ा झा ा नाही हे ां चे च र
पू वक वाचणा या ा ानात आ ् यावाचू न राहणार नाही. सव िहं दु थानदे
यवनस े तून मु के ् यावाचू न िव ां तीच मुळी ावयाची नाही, असा ा
महापु षाचा ढसंक ् प होता ा ावर सुखाथ व वै भववृ थ ाने हा सारा
खटाटोप के ा असा आरोप करणे सवथा यु न े . महाराजां नी इतकी दौ त
संपादन के ी होती तरी आप ा डौ िकंवा आप ा िदमाख वाढिव ाकडे ां नी
ितचा फारसा उपयोग के ा होता असे सहसा णवत नाही. ां चा पे हराव नेहमी
साधा असे व अंगावर अ ं कारादी धारण कर ाचा ां स मुळीच ोक नसे; तरी
आप ी छाप व वजन ही परकीयां स व कीयां स यो कारे भासावी यासाठी
ारीचा व दरबाराचा िजतका थाट ठे वणे उिचत वाटे तेवढा ते अव य ठे वीत. दु सरे
असे की, आप ् या पदर ा ोकां नी चां ग ् या कामिग या के ् या असता ां स यो
पा रतोिषक दे ासंबंधाने ां चे औदाय फारच मोठे िदसून येत असे. ा माणे च
सेवकां स ां ा कामा ा मह ानु प व यो तेनु प वे तने दे ात ते कदािप
कंजू ष नसत. ां ा साहा ाने एवढी दौ त आपणां स ाभ ी ां स संतु ठे व ात
ते कधी कुचराई करीत नसत. संपािद े ् या ाचा उपयोग रा ा ा र णाकडे
व वधनाकडे च मु त: के ा पािहजे व जे णेक न जनिहत होई , िकंब ना
अ ख भरतवष यवन ासरिहत होई , ते साध ाकडे च ितचा िविनयोग झा ा
पािहजे , असा ां चा नेहमीचा िवचार असे. ा दौ तीचे आपण र क व वधक आहो,
भो े न े , हे त ां ा दयात पू णपणे िबंब े होते असे ण ास मुळीच
वाय नाही. अ ा त ास अनुस न ां नी आप े आचरण आमरण रा ख े ,
ां स ाथपरतेचा दोष ावणे िब कू यथाथ न े .
 मह ाकां ेचा आरोप
आता, ाथपरते ा अनुषंगाने असणारी जी मह ाकां ा ती तरी महाराजां ा अंगी
व ु त: वास करीत होती की काय ते पा . त:चा बडे जाव वाढावा, आप ी स ा
सव थािपत होऊन सव आप े अंिकत ावे त व आप ी कीत सवतोमुखी ावी
अ ी अनावर इ ा ा ा ठायी वास करीत असते ा राजास मह ाकां ी णणे
रा आहे . महाराजां नी सव आयभूमीस पा ाण घा ाचा संक ् प क न जो
चं ड उ ोग आज के ा तो ा दोष प वृ ीसच अनुस न के ा असावा असा
तक होणे साहिजकच आहे ; परं तु असे पाहा की, जरक रता ा वृ ीचा अिनवार ोभ
होऊन ते िहं दूंचे रा थापू न परतं ता प महागततून ां चा उ ार कर ास
वृ झा े हे खरे मान े तरी ते ाब वमा ही दोषास पा होत नाहीत. ा
मह ाकां ेचा प रणाम असा रा ो षास कारणीभूत होतो ती दोष प क ी
णावी? परं तु महाराजां ा एकंदर कतृ ाचा ताळे बंद पािह ा असता असे िदसून
येते की, रा साधन व ातं संपादन कर ास अहिन झटणे हे आप े अ ं त
पिव कत होय अ ी ां ची परम उदा वृ ी ब तेक आरं भापासून झा ी होती. हे
मत ाय कर ासच आपण ज पाव ो आहो व ते सा कर ातच आप ् या
जीिवताचे साथ आहे असे ां स सदै व वाटत असे, असे ट ् यास अ ु ीचा दोष
कृत े खका ा माथी येई असे मुळीच वाटत नाही. ही अ ौिकक वृ ी ां ा
ठायी अ ी पू णपणे िवकिसत झा े ी नसती तर जगा ा इितहासात ास जोड नाही
अ ी साहसाची व ौयाची कृ े ां ा हातून कदािप घड ी नसती.
हा मह ाकां ा प दोष ां स ाव ाचे मु कारण कोणी असे सां गती की,
महाराजां नी रा थापनेस आरं भ के ा ते ा ब तेक तं होऊन बस े ् या
िक े क िहं दू सरदारां स बुडिव ाचा उ ोग ां नी के ा हे बरोबर नाही. यवनां ा
ताबेदारीतून सुटावयाचे तर ां नी आप ् याच ोकां वर धर े ते क ा ा?
ाव न असे होत नाही काय की, आप ् या स े ित र अ कोणाही सरदाराची
स ा महारा ात नसावी असा ि वाजीमहाराजां चा िनधार होता? आिण ाव न
ां ा ठायींची ही मह ाकां ा अ होती, असे नको का णावया ा? अ ी
ं का घे णारास महाराजां ा एति षयक कतृ ाचे वा िवक प नीट कळ े
नाही असे णावे ागते. ा दे ाची परकीयां ा स े तून मु ता करावयाची ास
जो तो तं होऊन िकंवा परकीय सरकारा ी पुं डावा क न आपाप ा टापू
आटपू न बस ा तर ापासून काहीएक फ िन ी होणे नाही, हे कोणा ाही
सां गावयास नको. अ ा एकेक ा पुं डास हतवीय क न व र सरकार ां चा
सुळसुळाट नाहीसा कर ास सवदा समथ असते. ते ा अ ा पुं डां स िकंवा
बंडखोरां स व क न घे ऊन िकंवा ां चा नायनाट क न स ावृ ी कर ातच
तरणोपाय आहे असे महाराजां स वाट े ते यथायो होते. ा माणे च जे िक े क
मराठे जहागीरदार अिद हाची ताबेदारी ीका न रािह े होते ां स व क न
घे ाचा य करणे िकंवा ते सामोपचाराने व होत नस ् यास ां ना हर उपायाने
जे र करणे हे महाराजां नी हाती घे त े ् या मह ाया ा िस ीस अ ाव यक होते हे
कोणीही कबू करी . इटा ी दे ात पररा ां नी चोहोकडे ां डा कारभार आरं भून
स ा थािपत कर ाचा उ ोग मां ड ा ते ा तेथी काउ का रादी पं चायताने
रा ास तं कर ा ा कामी के े ा उ ोग िकंवा जमनी ा माजी बाद हाने
सव जमन रा एका छ ाखा ी आण ाचा के े ा उ ोग जसा िन:प पाती
इितहासवे ां स व ु ही वाटत आहे तसाच हा महाराजां चा वादिवषयक
उ ोग वाखाण ासारखा आहे . ास मह ाकां े ा िकंवा ाथपरते ा दोषाने
हीन आणणे सवथा यु न े . महाराजां नी हा सकृ द नी अ ायाचा असा
भासणारा कार के ा नसता तर महारा ास रा व ातं यां चा अनुभव
कदािप घड ा नसता. सव ोकां ा िहतासाठी थो ा ा ोकां चे ता ाि क
नुकसान कर ाचा संग आ ा तर तो सवथा िनिष न े , हे आज कोणा ाही
सां गावयास नको.

िभ े पणाचा आरोप
आता आणखी एका दोषािवषयी थोडे से ि न ा करणाचा पू वाध संपवू . तो दोष
असा की, महाराजां नी आप ् या वतन मात ौयापे ा िभ ेपणाच अनेक संगी गट
के ा. हा ाडपणा ां ा अंगी नसता तर ां नी आप ् या ू ी िवरोध कर ात
जो कपटाचा व यु यु ीचा अव ं ब िनरिनरा ा संगी के ा तो ते न करते. खरा
ू र पु ष असतो तो ू ी समोरासमोर यु क न िवजय संपािदत असतो,
पू नछपू न व नाना कावे क न ास हतवीय कर ा ा िनं कमाचा तो अव ं ब
करीत नसतो. ा ीने पाहता महाराजां ची ख या ू र पु षां त गणना करणे यु
न े , असा िक े कां चा अिभ ाय आहे . हा अगदीच िनराधार व हा ा द आहे असे
 ां चे च र पू वक वाचणारास वाट ् यावाचू न राहणार नाही. आता हे खरे की,
महाराजां स पु ळ संगी जी य : ा ी झा ी ती ौयापे ा यु म े ाच बळावर
िव े ष झा ी. महाराज फारच धू त व सावध असत. अिवचार व नसते धाडस असे
ां नी कधीच के े नाही. हरएक संगी आप े व ूचे ब ाब पा न ते वागत. जी
गो थो ा आयासाने व पदर ा ोकां चा िवनाकारण ना न होता हो ासारखी
असे ती ते यु यु ीने सा क न घे त असत. र पात होई तेवढा टाळावा
असा ां चा नेहमीचा संक ् प असे. ही यु म ा ां ा अंगी नसती तर ां चा िकंवा
मरा ां चा इितहास ि िह ाचा योगच आज आ ा नसता. ूं ा ब सेनां पुढे
ां ा तुटपुं ा ोकां चा कधीच स ा उडून गे ा असता व ां नी आरं िभ े े
मह ाय अिस रा न ां ची आज बंडखोरां त व पुं डपाळे गारां तच इितहासकारां नी
गणना के ी असती व िहं दुपदपाद ाहीचे अिध ाते णू न जो ां चा आज सव जगात
गौरव होत आहे ा ा ऐवजी ां ची िनंदा मा सवतोमुखी झा ी असती. ा ीने
पाहता महाराजां ा यु म े स ाडपणा णू न ां ची अवहे ना करणा यां ा
मूख ाचा अिध ेप करावा िततका थोडाच आहे .
येथवर परकीयां नी महाराजां स जे दोष ाव े आहे त ां पैकी ब तेकां चे िववे चन
क न ां त िकतपत त आहे ते सां िगत े . आता आम ा दे ाती िक े क
इितहासपं िडतां नी ां ा कतृ ास अंमळ घु आणणारी अ ी जी काही िवधाने
के ी आहे त ां चे िद न क न ती िकतपत यथाथ आहे त ते पाहणे इ होय.

भागव धमाचे साहा

ा इितहास ां चे पिह े िवधान असे आहे की, महारा ात भागवतधमाचा सव सार
होऊन उ -नीच ाचा भाव बराच ोप ् यामुळे िनरिनरा ा जाती ा ोकां चे
ऐ संभव े . आपण एकाच दे वाची े करे असून आपणा सवाचा मो माग एकच
आहे . या व वहारां तही एकमेकां ा िहतासाठी झटू न सवाचे क ् याण ा गो ीत
आहे ां चा पु र ार कर ास एकमताने झटणे उिचत होय, असे समंजस ोकां स
वाटू ाग े . ा भागवतधमास महारा धम असे अिभधान रामदास ामींनी ठे वू न
ा ा संर णाथ व संवधनाथ ि वाजीमहाराजां स व इतर महारा मंडळास
वे ळोवे ळा बोध के ा, णू नच हे रा ो ाराचे मह ाय ि वाजीमहाराजां ा व
 ां ा अनुयायी पु षां ा हातून िस ीस गे े , ा िवधानात िकतपत त आहे ते
पा .
पिह ा न असा की, भागवतधम ि वाजीमहाराजां ा काळी िकंवा ां ा पू व ा
काळी महारा ात सव सृत झा ा होता काय? ा नाचे िन चया क उ र दे णे
कठीण आहे . कारण भागवतधम ितपादक अ ी जी संतमाि का मिहपतीने विण ी
आहे , ितचा छळ करणारे सनातनधमािभमानी कमठ ा णादी पु ष ाकाळी
महारा ात सव होते; ा माणे च पं ढ रमाहा जे ा संतमाि केने एवढे वाढिव े
होते ते सवासच मह ू र िकंवा मा होते असे सहसा णता येणार नाही. ा
सगुणोपासक वे दां तमतवादी संतमंडळाचे उपा दै वत जो पं ढरीचा िवठोबा तोच
सवास उपासनाह वाटत होता असे िवधान करणे साहसा क होई . कारण ा
काळी संतमंडळा ा ा पं थाखे रीज आणखी अनेक पं थ महारा ात चि त होते.
दु सरे असे की, संतमंडळाचा हा भ माग सनातन िहं दू धमास सवथा असंमत होता
असे नाही. ते ा तो धम ां ित प होता असे मानणे उिचत न े . ा पं थाचा पु र ार
ानदे वादी संतमंडळीने िव े ष के ा इतकेच. तसेच ा पं थामुळे जाितभेदादी
भेदभाव िवन होऊन महारा ीयां चा ऐ भाव संभव ा हे णणे ही यु न े.
कारण ते ाची व ु थती पाहता ा ण ास मुळीच आधार नाही. संतमंडळां नी
व पं ढरपू र ा इतर वारक यां नी ा पिव े ी गे ् यावर जाितभेदािवषयी थोडी ी
बेपवाई द व ी अस ी तरी ते ामी परत आ ् यावर ती वृ ी कायम ठे वू न
तद् नु प वहारात वतन करीत असे कोण णे ? सनातनधमिविहत
उ नीच ाचा भाव अ वहार व वहार यां संबंधाने ते सभोवता ी कमठ
ोकां माणे च पाळत असत. ाव न पाहता संतमंडळा ा भागवत धमामुळे ा
काळ ा समाज थतीत फारसे पां तर झा े होते असे सहसा णवत नाही. हा पं थ
अ ात आ ा नसता तर ि वाजीमहाराजां स ा पु षां नी रा साधने ा
कामी साहा के े ां स ते कर ाची बु ी झा ी नसती असे कोण णे ? ा
पु षां पैकी कोण बरे पं ढरीचे वारकरी होते िकंवा भागवतधमाचे मोठे पु र त होते?
असा काही पु रावा ा इितहासत ां नी िमळिव े ा आहे काय? बखरकार तर अ ा
कारचा काहीएक उ ् े ख करीत नाहीत. ि वाजीमहाराज व ां चे
वाडवडी सां ब व भवानी यां चे उपासक असून हरएक मह ंकटा ा संगी
महाराजां नी भवानीचा कौ च िमळिव ाचा य के ा होता. ा ां ा माव न
हे होते की, भागवतधमावर ां ची अढळ ा होती असे वाटत नाही; तर ते
आमरण दे वीचे उपासकच होते. े वटी े वटी रामदास ामींचे द न घडून व
बोधामृत वण क न ां ा ठायी थोडे से उपासना र झा े होते असे वाटते. तरी
खु समथानी ां स ां चे उपा दै वत जे सां ब ा ा सादा ी थ कोटी
पािथवि ं गे कर ािवषयी आ हपू वक सां िगत े होते आिण हे गु वचन ा
स ाने पाळ े असावे यात ं का नाही. ाव न असे णावे ागते की,
महाराज मूळचे क े ै वमतािभमानी असून पु ढे रामदास ामीं ा संघटनेने ां ची
वृ ी ि धा झा ी असावी; परं तु हे संघटन घड ् यावर वकरच ां चे दे हावसान
झा ् यामुळे ितचे पयवसान काय झा े असते हे आज खा ीने सां गता येत नाही.
आणखी असे की, महाराज त: दे वी-उपासक ै व होते, ा माणे च मावळां ती ,
घाटमा ावरी व कोकणाती मराठे , ि े दार, हे टकरी व बारगीर ब तेक ै वच
होते व ां स जे जुरीचा खं डोबा व तुळजापू रची भवानी हीच दै वते िव े ष उपासनाह
वाटत. ा दै वतां ा ितमा महारा ात गावोगाव अनेक नावां नी थापन के ् या असून
ां चा साद साध ातच ां स इितकत ता वाटे , हे ां ा अनेक धमिवधीव न व
चा ींव न होते. उदाहरणाथ, िवजयाद मीचा सण मराठे ोक िकती
उ ाहाने व थाटाने पाळतात हे सवास िविदत आहे . ाव न हे िस होते की,
भागवतधमा ा उदार मतां चा सुप रणाम ा जनसमाजावर होऊन ते
ि वाजीमहाराजां ा िन ाणास येऊन िमळा े असे णणे मादजनक आहे . आता
महाराजां स साहा करणारे ा ण व भू हे तरी भागवतपं थानुयायी वै व होते
णू नच िकंवा भागवतपं थाचा ां ावर प रणाम झा ा होता णू नच ते
महाराजां ा भजनी ाग े असे ण ास काय आधार आहे ? यां चे साहा कत
ा ण मु ी व ा ण वीर तर प े कमठ होते आिण ां ा पदरचे काय थ भू
वीर व अ ं त िव वासू कारभारी सगळे सां ब व भवानी हीच आप ी उपा दै वते
मानीत.

भागवतधमाचा वा िवक प रणाम

ते ा ता य काय की, महाराजां नी जो एवढा ोकसं ह के ा व ां ाकडून जे हे
अपू व दे काय करिव े ा ा मुळा ी भागवतधम सार प कारण नसून केवळ
महाराजां ा अंग ा अ ौिकक करामतीचे च हे फळ होय. ाचे थोडे से े य ा
भागवतधमास दे णे णजे व ु थतीचा िवपयास करणे होय. असे मो ा क ाने
णावे ागते. खरे ट े असता संतमंडळीने चि त के े ् या िनवृ ि मागामुळे
महारा ाती वृ ि माग तीन े वष ब तेक ोप ् यासारखा झा ा होता असे
ण ास हरकत नाही. राम व रहीम एक णणारे , ां त, िवर , अहं ता ू ,
उदासीन व परमाथसाधनपर भगव संसार णभंगुर मानून ातून मु
हो ाचीच उ ट इ ा अहिन करीत असत. ां ना ऐिहक सुख-दु :खां चे मुळीच
काही वाटत नसे व सवजनां स हाच उपदे ते कंठरवाने करीत असत. ां ा हातून
यवनिनदा नाचा उपदे होणे मुळीच नसे आिण हा असा उपदे
रामदासखे रीजक न अ कोणाही साधू ा ंथां त य ं िचतही सापडे असे वाटत
नाही. हा ऐिहक पसारा ज तरं गवत् मानणा या साधू स हा अस ा िवचार कोठून
सुचणार? ही वै रा वृ ी िकंवा िनवृ ि परता आम ा ोकां ा हाडीमासी खळ ी
अस ् यामुळे मु त: यवनां चा े द अंम आम ा महारा ात सतत तीन े वष
सारखा चा ू असता ा ा ितकार कर ास कोणीही मराठा सरदार िकंवा ा ण
मु ी पु ढे सरसाव ा नाही. यवनां नी तोंडावर टाक े ा हान-मोठा भाकरीचा
तुकडा चघळीत बस ातच ां ना सौ वाट े . भागवतधमाचा दुं दुभी ां ा
कणिववरात सारखा दु मदु मत होता; पण ामुळे ां ा ठायी रा साधनबु ी
जागृत न होता उ ट समाधानवृ ी व उदासवृ ी मा िन:सीम बाण ी होती असे
िदसते. पु ढे ि वाजीमहाराज रा संपादना ा उ ोगास वृ झा े असता ां चा
िहरमोड करणारे व उ ाहभंग करणारे मराठे सरदार व ा ण मु ी िकती होते हे
इितहास ां स सां गावयास नको. फार काय पण वादिवषयक िवधान करणारे
इितहासपं िडत अ ा एका सरदाराचे िकंवा मु ाचे नाव सां गती काय की, जो
भागवतधममू क ऐ भाव जागृती व ि वाजीमहाराजां स आपण होऊन येऊन
िमळा ा होता? असा कार झा ा असता तर ारं भी ां स जो ु िन िभमानी
जनां ा मते अंमळ अन त कार िक े क मराठे व ा ण सरदारां ा संबंधाने
करावा ाग ा ाचे योजनच मुळी राहते ना. मोरोपं त िपं गळे , बाळाजी सोनदे व,
द ाजीपं त आदीक न ा ण मु ी; बाळाजी आवजी, बाजी भू दे पां डे,
मुरारबाजी इ ादी ािमभ भू गृह थ व तानाजी मा ु सरे , तापराव गुजर व
हं बीरराव मोिहते यां ासारखे ताप ा ी वीर महाराजां पा ी आरं भी केवळ
ो ष ा सेनेच जमा झा े असून पु ढे सूयकम ायाने ां ा ठायीं ा उ
गुणां चा िवकास व प रपाक महाराजां ा अंग ा अ ौिकक तेजानेच केवळ झा ा
असे आ ां स वाटते. ा संिस ीस हे वा िवक व समपक कारण पु रेसे असता ितचे
य बाप ा संसारसुखबिह ृ त साधु मंडळा ा िनवृ ि मागास अं त: तरी दे णे
णजे आम ा च र नायका ा वा िवक यो तेस घु आणणे होय असे आ ी
समजतो.

धमािभमान
आता येथे कोणी असा न करी की, महाराजां नी यवनां ची स ा भरतभूमीतून
सरळ नाही ी कर ाचा जो स ंक ् प के ा ा ा मुळा ी धमािभमान प
वृ ी न ती काय? ा नाचे होय असे ां ज पणे उ र दे णे रा आहे .
महाराजां ा ठायी धमािभमानाचे बीजारोपण बा वयापासूनच झा े असून ां ची
वृ ी आमरण धम ी होती. ा वृ ी वच आरं भी ां ा ठायी यवन े ष उ व ा
असावा असेही ण ास वाय नाही; परं तु ा धमािभमानाबरोबरच
ातं ीतीही ां ा दयात उद् भूत होऊन उ रो र बळ होत गे ी होती. ा
उभय वृ ीं ा ोभामुळेच ां ा ठायी पु ढी कतृ संक ् प ढ झा ा व जगास
थ क न सोडणारे परा म ां ा हातून घड े ; परं तु हा धमािभमान अमयाद
ातं ीतीवाचू न केवळ पं गू होता हे मा िवसरता कामा नये. ा माणे च ा उभय
वृ ींस अ ितम कतृ ीचे साहा नसते तर ा असून नसून सार ाच हो ा.
ा ितहींचा संयोग व कष महाराजां ा ठायी झा ा णू नच ां चे च र आज
जगदु ारक झा े आहे . आता हा धमािभमान भागवतधम सारामुळेच केवळ
उद् भूत झा ा असे णता येणार नाही. कारण हा संतमंडळां चा पं थ अ ं त उदार
असून ां त अिभमान प दयवृ ीस िब कू थारा न ता. राम व रहीम एक
णणा या साधु संतां ा भ पं थात अस ् या मनोवृ ीस मुळी अवका च न ता.
ि वाय महाराज ा वै वपं थाचे मोठे से पु र त होते असे िवधान करावयास
काहीएक पु रावा नाही. ां ची पू ण ा सनातन धमावरच अगदी ढ होती आिण
णू नच ां ा ठायी दे वभोळे पणा व भवानीिवषयीची भ ीही आमरण कायम
रािह ी होती. ां नी आप ् या साहा कारी मंडळींत रा ीतीबरोबरच
धमािभमानाची जागृती के ी, ती ा वै वपं था ा साहा ाने िब कू के ी
नाही, तर गो ा णां स आप ी दै वते समजावयास ावणा या, जाितभेद अव य
पाळ ा पािहजे असे णणा या, ितमापू जेचा पु र ार करणा या व सव
कमकां डाचा उपयोग ितपादन करणा या सनातनधमाचा तो अिभमान होता हे
मुळीच िवसरता कामा नये. महाराजां चे व ां ा ब तेक अनुयायीजनां चे आचरण ा
धमास अनुस नच होते हे िनिववाद आहे . कारण ा ािव पु रावा कोण ाही
बखरीत य ं िचत सापडत नाही.
महाराजां ा कतृ ा ा व ातं संपादना ा अचाट उ ोगा ा योगाने
महारा ाती जनसमाजास धमाचारानुसार वतन ठे व ास यवनां कडून वाय
हो ाचे बंद झा े व ामुळे एक कारे धमजागृती चोहोकडे पु नरिप झा ी असे
ण ास िचं ता नाही; परं तु ती केवळ सनातन धमा ा बाबतीतच होय. तीस
भागवतधमाचे वळण ाव ाचा उ े ां ा मनात कधी आ ा नसावा, िकंब ना
ाचे मह ां ा मनात भर े नसावे . ां ा काळी ां ा आ याने अस े े
ा ी व पं िडत यां ा ठायी सनातनधमिविहत कमकां डाचा अिभमान िकती बळ
वसत होता हे महाराजां नी आपणां स रा ािभषेक क न घे ाचे मनात आण े ते ा
चां ग े ोचर झा े . ते ां स ू मानून ि योिचत रा ािभषेकास ते पा नाहीत
असा आ ह ध न बस े . ा समयी गागाभ ासारखा उ रे कडचा सव ा पारं गत
ा ण ा ा ां ा ने ां त अंजन घा ावयास नसता व बाळाजी आवजीसारखा
ािमकायद पु ष नसता, तर रा ािभषेक समारं भाचा अपू व िवधी महारा ास
ातं ानुभव क न दे णा या ा महापरा मी राजष ा कदािप सा झा ा नसता.
ा काळी कमठ ा णां ा ठायी जाितभेदाचे बंड िकती खर वसत होते हे
काय थां ा बाबतीत ां नी दाखिव े ा अित नीचतेचा ितर ार व अवगणना
यां व न होते. असो. आता ो. सरकार णतात की, महारा ात जाितभेदमू क
वै रभाव खर अस ् याकारणाने महारा ीयां नी ब त क ां नी िमळिव े े रा
वकरच अंत पाव े , हे ां चे णणे काही खोटे नाही. ते आणखी णतात :
‘जाितम र ि वाजीमहाराजां ा वे ळीही खर पाने वसत होता.
महारा ाती ोकां चे ि वाजीमहाराजां ा वे ळी जे एकीकरण झा े ते केवळ कृि म
होते. ात कायमपणाचे त मुळीच न ते. ते केवळ ता ु रते असून णभंगुर होते.
ाकाळी ि वाजीसारखा िव ण कतबगार रा सं थापक व ा ा िनमाण झा ा
णू न ते एकीकरण अ ् प काळ तरी िटक े ; परं तु असे अ ौिकक पु ष महारा ात
आणखी िनमाण न झा ् यामुळे हे एकीकरण ौकरच य पाव े .’ ाव न ो.
सरकार ि वाजीमहाराजां ा रा सं थापना प महाकायात असे वै गु
दाखिवतात की, ां नी ोकां चे वा िवक एकीकरण कर ाचा व ोकां ची
ि ण सारािदक न सुधारणा कर ाचा काहीच उ ोग के ा नाही; परं तु ां ना
रा थापना क न कायम राख ासाठी चं ड ूं ी आमरण एकसारखे
झगडावे ाग ् यामुळे ा इ गो ी करता आ ् या नाहीत, हे ां ा ात आ े की
नाही न कळे .
आता येथे कोणी अ ी ं का घे ई की, महाराजां ा कतृ ाचा ाप ा ां तां त
िव े षत: होता ां त तुकारामादी वै वभ पु ळ असून ां पैकी काही जणां चे
च र महाराजां ा डो ां पुढे घडत होते व तुकारामबाबां वर तर ां ची फारच
िन ा होती. असे असता ां ा मनावर ा भ पं थाचा मुळीच प रणाम झा ा नाही
काय? ा ं केचे समाधान अथात असे की, तुकारामादी साधु संतां ा उ
आचरणामुळे ते ां स परम वं वाटत आिण ां ची बोधवाणी वण कर ास व
ां चा समागम साध ास ते सवदा उ ुक असत हे िनिववाद आहे ; परं तु ा साधूं ना
सनातनधमािव काही सां गावयाचे आहे िकंवा ति ां चे आचरण आहे असे
महाराजां ा कधी ानीमनीही आ े नाही व ा काळ ा संतमंडळासही आप ् या
पं थात सनातनधमा न िव े ष काही आहे असे कधीही वाट े नाही. ही भेद ी
आधु िनक पं िडतां ची आहे 1. ितचा आरोप ा काळा ा सा ा, सरळ व भािवक
ोकां वर करणे बरोबर नाही. फार काय पण, सां त काळी हा वै वपं थ अ ात
असून महारा ाती ब तेक गावां तून पं ढरीचे वारकरी आढळतात व ाखो ोक
पं ढरी ा या ेस जातात; परं तु ात काही िव े ष आहे असे एकंदर ोकां स वाटत
नाही व अ ा वारकरी ोकां चा कमठपणा व जा ािभमान िवगि त झा ा आहे असे
अनुभवास येत नाही.
1) महारा ात िनमाण झा े ् या साधु संतां नी ा काळ ा ोकां स आप ् या ासािदक वाणीने जो सद् बोध के ा
आिण ा ां ा बोधामुळे जी धम ां ती झा ी ां चे साहा ि वाजीमहाराजां नी घडवू न आण े ् या
रा ां तीस मुख े क न झा े , असा िस ां त ायमूत रानडे यां नी थम पणे आप ् या ंथात णीत
के ा. हा अथात सोळा ा तकात युरोपात चंड धम ां ती झा ् यावर रा सु ध ारणा व रा ां ती उ व ् या
ा गो ींवर ठे वू न आम ा ा पंिडतां नी सृ त के ा आहे . कारण ि वाजीमहाराज िनमाण हो ापूव व
ां ा हयातीत महारा ात कमकां डाचा अ ेर क न भ मागाचे माहा ितपादन करणारे साधू िनमाण
झा े होते. केवळ ा एव ा सा ाव न सदरी िस ां त णीत करणे बरोबर नाही. रा. राजवाडे हे जरी असे
णतात की, ि वाजीमहाराजां ना रा थापनेची ू त रामदास ामींकडू न मु त: ा झा ी तरी
ायमूत रानडे यां चा िस ां त जो की, साधु संतां ा बोधामुळे पुरातन धमात ां ती होऊन भागवतधम वृ
झा ा, तो केवळ िनराधार आहे असे ते ितपादन करतात. ते णतात की, ा काळचे कोणीही सं त
पूवकाळापासू न आरा मान े ् या दे वतां स अपू मानीत नसत िकंवा पुरातन धमाचा अ ेर करीत नसत.
जाितभे दािनषेध , मूितपूजािनषेध वगैरे गो ींचा ते पुर ार करीत नसत.
2) ा सदरी िववे चनाव न भागवतधम सनातन धमा न उ तीचा न े असे आमचे मत आहे , असे मा
कोणीही समजू नये. ाचे अनुसरण सु संगतपणे करणा यां ा ठायी कमठां ापे ाही तपट जा औदाय व
ी ं े ेि ि े ो ी े े ो ं ी
समताही वस ाचा सभव आहे हे िनिववाद आहे . कृत वाद जो आ ी के ा आहे तो ा पथापासू न त मानी
पंिडत णतात िततके राजकीय पुन ीवनास साहा झा े होते िकंवा कसे ते पाहावे ासाठीच होय.

भागवतधम व महारा धम
आता े वटी वादिवषयक िवधानां ती एका गौण मु ाचा येथे िवचार क . तो मु ा
असा की, ा भागवतधमास रामदास ामींनी महारा धम अ ी सं ा िद ी होती व
ाचाच सार ां नी बोधा ा ारे सव के ् यामुळे महारा ीयां ा ठायी
दे ािभमानाची जागृती झा ी; परं तु येथे असा न उ वतो की, ा िव भ
वै वाचा पं थ रामदास ामींस सवतोपरी मा होता की काय? दासबोधाचे
सू री ा अव ोकन के े असता तो रचणा याचा पं थ काहीसा िनराळाच होता
आिण हा रामदासी पं थ वै वपं था न िनराळा आहे असा समज महारा ात ा काळी
हळू हळू पसरत चा ा होता. ा पं थाचे ोक पं ढरी ा वारीस फारसे जात नसत.
खु रामदास ामींस मो ा आ हाने एक वे ळ पं ढरीस ने े असता तेथे कोणता
अद् भुत चम ार घड ा ते ां चे च र वाचणारां स िविदत आहे च. असो. तर
‘संता ा’चा हा वै वपं थ रामदासी पं था न अमळ िभ असून ाची सनातन
धमावरच िव े ष िभ होती असे वाटते. या व ा वै वपं थास ां नी महारा धम
हे नाव िद े असावे असे वाटत नाही. एक िव ान गृह थ ा ाचा अथ महारा ाचे
कत असा करतो, ात तर काहीच जीव नाही. महारा ाचे कत णू न काही
िनराळाच एखादा वतन म होता असे णवत नाही. ा ाचा साधा सरळ अथ
टाकून हे पं िडत उगीच आडरानात का ि र े न कळे . ु त े खकास ा
सामािसक पदाचा अथ महारा ाती ोकां चा धम असा असावा असे वाटते.
महाराजां स पाठिव े ् या ु ितपर प ात जो हा योज ा आहे ाचा दु सरा
काहीएक अथ होणे संभवत नाही. महाराजां नी ा काळी महारा ाचा बराच भाग
काबीज क न तेथी यवनी अंम अिजबात उडवू न िद ् यामुळे तेथी जा इतर
अनेक बाबतीं माणे धमसंबंधाने िनभय झा ी होती. ा इ थतीस अनु ून
रामदास ामींनी महाराजां ची प ात ु ती के ी आहे व संभाजीस ाचे संगोपन व
संवधन कर ािवषयी बोध के ा आहे . महाराजां चा ज कनाटकात होऊन तेथे
ां नी रा संपादना ारा धमसंगोपन के े असते तर समथानी ‘कनाटकधम
रािह ा काही तु ां क रतां ’ असे िवधान अव य के े असते. दु सरे असे की, हे
महारा धमपद रामदासां ा इतर कोण ाही कवनात आढळत नाही. ाव न
 ाचा उपयोग फ ि वाजीमहाराजां ा कतृ ाची ं सा कर ापु रताच के ा
होता असे णावे ागते. अस ् या े ापे ा आधारावर रामदासां नी महारा ीयां ा
ठायी दे ािभमान जागृत कर ासाठीच केवळ हा असा चारात आण ा
असे णणे िनखा स अ माण होय. ‘मराठा तेवढा िमळवावा, महारा धम
वाढवावा’ वगैरे उद् गार संभाजीस ि िह े ् या प ात ां नी काढ े ते ां चे प
ब तेक पिह े व े वट े च होते.1 कारण ा वष हे प ां नी संभाजीस ि िह े ा
वष ां चे दे हावसान झा े आहे 2 व ां ा प चात् ां ा ि वगाने हे त पु ढे
चा िव ् याचे कोठे ही ि िह े े नाही. नुसती क ् पना करावयाची तर तो इितहास
न े हे समथभ ां नी िवसरता कामा नये. ते ा एकंदरीत काय की, दे ािभमान,
धमािभमान, रा ािभमान व ातं ीती ा वृ ी समथासार ा गोसा ा ा
बोधाने महारा ात पु ढे काही काळ जागृत रािह ् या असे ण ापे ा ां चे
बीजारोपण व संगोपन ि वाजीमहाराजां ा उ च र मिह ानेच मु त: झा े
होते हे णणे िव े ष सयु क िदसते. औरं गजे बाने संभाजीस पकडून ठार मा न
रा ब तेक पायां खा ी तुडिव े असता ा ा ी मो ा आवे ाने व ौ याने
सतत एकुणतीस वष ट र दे ऊन ा ा ा वीरां नी ािह ािह करावयास ाव े
ां स रामदासी पं थाकडून मुळीच साहा झा े नसावे , तर हा अ ौिकक आवे
ि वरायां ा कतृ ामुळे व ां ा ता मीत तरबेज झा ् यामुळे ां ा ठायी
संचर ा होता असेच ट े पािहजे . ाचे सव य ा राजमणीसच िद े पािहजे .
समथानी ि िह े ् या एखा ा-दु स या िचठो यास ते दे ऊन ां चा नसता बडे जाव
वाढिवणे अ ायाचे होणार आहे .
1) सं भाजीस समथानी पाठिव े े प जे जगदी वर छापखा ात छापून िस झा े ् या रामदास ामीं ा
च र ा ा एका जु ा बखरीत व रा. चौबळकृत ामीं ा च र ात छाप े आहे , ां त ‘मराठा तेवढा िमळवावा,
महारा धम वाढवावा’ हे नाहीत. हे मह ाचे ां नी का गाळ े असावे बरे ? िकंवा ते मूळचे ा प ात
नसू न पुढे कोणीतरी रामदासभ ाने ते घु सड े तर नसावे ?
2) के 1603 ा पौष मिह ात ते प ि िह े असू न ाच वषा ा माघ मिह ात समथाचे दे हावसान झा े .
पू व चे सरदार व मु ी यां चे साहा
ा माणे आम ा काही इितहासपं िडतां ा सदरी नमूद के े ् या एका िवधानाचे
अयथाथ िकती आहे ते सां िगत े . हे अमळ िव े ष िव ृ त झा े ाब वाचक
ु त े खकास मा करती अ ी उमेद आहे . ा ां ा िवधानामुळे आम ा
च र नायकास बरे च घु ये ासारखे आहे असे वाट े णू न हा एवढा पा ् हाळ
करावा ाग ा. आता ा इितहासपं िडतां चे दु सरे एक असे िवधान आहे की, ा णी
रा ा ा काही िवभागां त पु ळ ा णमु ी व मराठे सरदार उदयास येऊन
 ां स आप ् या ठायी काही कत आहे असे वाटू ाग े व पु ढे महाराजां ा ठायी
रा सा कर ास हवे असणारे साम व हाणपण आहे असे पा न ते ां स
हळू हळू अनुकू झा े , णू न ां ा साहा ाने रा ाचा पाया ां स घा त
आ ा. ा िवधानाचे स महाराजां चा एकंदर इितहास पू वक पािह ा असता
मुळीच िदसून येत नाही. ां ा मु ीमंडळींत एकही असा कोणी न ता की, जो
त: िकंवा ाचे पू वज यवनी पाद ाहतीत मोठे मु ी होते. ा माणे च जे सरदार
महाराजां ा रात उदयास आ े ां पैकी कोणीही यवनपाद ाहीत ा मोठा
जहागीरदार न ता. नेताजी पा कर, तापराव गुजर, हं बीरराव मोिहते, संताजी
घोरपडे , खं डेराव दाभाडे , धनाजी जाधव वगैरे सरदार पू व चे मोठे से जहागीरदार होते
असे ण ास मुळीच आधार नाही. ते सारे हानसहान मोकासदार िकंवा दे मुख
असावे . मागे रा व था करणात सां िगत ् या माणे रयतेकडून वसू गोळा
कर ाचे ह मोकासदारां कडून व दे मुखां कडून काढू न घे त े ते ा ते
महाराजां ा रात नोकरी प न त: ा कतबगारीने हळू हळू उदयास
आ े होते. ा वे ळचे बडे सरदार ट े णजे फ टणचे िनंबाळकर, मुधोळचे
घोरपडे , सवडचे माने, वाडीचे सावं त, ंगारपू रचे सुव, ि क व दळवी, जावळीचे
मोरे इ ादी होत. हे सारे िवजापू र सरकारचे े वटपयत अंिकत रािह े असून, पिह े
ितघे आप ् या ध ा ा वतीने महाराजां ी िवरोध कर ास सवदा तयार असत
आिण बाकी ा सरदारां स महाराजां नी िजं क े नसते तर ते आपण होऊन महाराजां स
येऊन िमळा े असते असे सहसा णवत नाही. ाव न पाहता मराठे
जहागीरदारां चे पु ढे महाराजां स आयतेच साहा िमळा े हे णणे अगदी खरे न े .
महाराजां ा पदरी जे कोणी सरदार िकंवा मु ी होते ते सगळे मु ािह या ा
आ े ने ां ची नोकरी प न रािह े होते. ि वाजीमहाराज मो ा दे का यास
उद् यु झा े आहे त णू न आपण ां स साहा होऊन ा उ ोगास हातभार
ावावा ाच बु ीने केवळ ां स येऊन कोणी िमळा े होते असे आज उप
अस े ् या मािहतीव न तरी णता येत नाही. पु ढे ां ा ठायी रा ािभमान जो
िवकास पाव ा ाचे बीजारोपण व वधन महाराजां ा उ ित द संघटनानेच मु त:
झा े होते. या व ाब चे सव य महाराजां सच िद े पािहजे . ास ून
आणणारे वादिवषयक िवधान केवळ ामक होय.
 रा थापना महारा ापु रतीच न ती
ा इितहासवे ां चे महाराजां स घु आणणारे आणखी एक असे िवधान आहे की,
रा थापना महारा ापु रतीच करावी असा संक ् प महाराजां चा होता. हे ही िवधान
अगदी खरे न े . ा महा य पु षाने सव भरतभूमी यवनस े पासून मु क न
धमाचे र ण करावे व िहं दुपदपाद ाहीची थापना करावी असा स ंक ् प के ा
होता, ा ा कतृ ाची मयादा अ ी संकुिचत करणे णजे व ु थतीचा िवपयास
करणे होय. महारा ापु रतेच रा थापावे असा ां चा उ े होता असे णावे तर
ां नी कनाटकात अठरा मिहने मोहीम क न, ितकडे पु ळ मु ू ख व िक ् े
काबीज क न जागोजाग आप ी ठाणी बसिव ी व िक े क ां तां ा संर णासाठी
नवे िक ् े ही बां ध े ां चे काय योजन होते बरे ? ा माणे च पु ढे 1679-80 सा ां त
िवजापू र सरकारचा कु कारभारी मसाऊदखान या ा ी तह क न ात आप ् या
विड ां ची जहागीर तं क न ती आप ् या ता ात घे त ी, ात ां चा काय हे तू
होता बरे ? ु त े खकास तर असे वाटते की, थे ट रामे वरापयत सव मु ू ख काबीज
क न तेथे आप ी स ा कायमची बसवावी असा जो ां चा संक ् प काही
बखरकारां नी ि न ठे व ा आहे तो खरा असून, ां स आणखी थोडे आयु असते
तर हा उ े ां नी िस ीसही ने ा असता. कनाटकाती मोिहमेचा दु सरा उ े
अथात असा होता की, अिद हा ा स े चा सं ेप ां नी जसा प चमेकडून व
उ रे कडून बराच के ा होता तसाच तो दि णे कडूनही करावा व अ ा रीतीने ा
सरकारची स ा संपु ात आणू न यो संधी आ ी णजे ती अिजबात उडवू न ावी.
ा मोिहमेत ां चा आणखी असा रोख होता की, कुतुब हा ा स े सही दि णे कडून
व पू वकडून ह ावा. महाराजां नी कनाटकातून परत येताना ितकडे ठे व े ् या
आप ् या सरदारां स म ासेकडी ां त काबीज क न पू वसमु ापयत आप ी स ा
बसिव ाचा म चा ू ठे वावयास सां िगत े होते. ा माणे कनाटकाती मोिहमेचा
दु हेरी ितहे री हे तू होता. ा दो ी ा ा उ रे माणे दि णे कडूनही कोरीत यावे असा
ां चा मानस होता हे िदसते. आता प चम िकनारा सबंध आप ् या ता ात
यावा णू न तर आरमार तयार क न ते उ रो र बळ कर ाचा ां चा म सु
होता. िस ीचा प चमिकना यावरी काटा समूळ उपटू न टाक ासाठी ां चा जो
एकसारखा य चा ू होता ात े इं िगत मु त: हे च होते. गुजराथ ां तात दमण व
सुरत हरापयत ां नी आप ी ठाणी बसिव ास आरं भ के ा होता. गुजराथे त
मोहीम के ् यावाचू न स. 1670 पासून स. 1680 पयत एकही वष गे े नाही असे ट े
असता चा े . मोग ां चा अंम ितकडे अस ् यामुळे तो ां त एकदम ह गत करणे
अंमळ जोखमीचे होते हे ते जाणू न असत. आप ् या ीप ीकडची अ ी
कोणतीही गो सहसा क नये असे ां चे धोरण अस ् यामुळे औरं गाबादचे
मोग ां चे बळ ठाणे ही ां नी तसेच रा िद े होते. तेथपयत ु टा ू ट करीत जावे ;
परं तु ावर ह ् ा क नये असा ां चा म असे. आता मोग बाद ाहीवर
महाराजां चा डोळा मुळीच न ता असेही णता येणार नाही. कारण असे पाहा की,
जयिसंगराजा दि णे त बळ सै ािन ी आ ा असता ा ा ी ा ाखानासारखे
कपटाचे आचरण न करता ा ा सव ी व क न घे ाचा उपाय महाराजां नी
योज ा ाचा हे तू काय असावा बरे ? पु रंदरास िद े रखानाने वे ढा िद ा होता ात
णजे ाची सर ी झा ी होती असे नाही. ा एका िक ् ् याखा ी मोग ां ची
बरीच रग िजर ी होती.
1) ातं ा थ ि वाजीमहाराजां नी के े ् या दीघ ोगाने ू त पाव े ् या िक ेक रजपूत राजां पैकी
बुंदे खं डाचा राजा छ सा हा एक होता. मोग बाद हा ी िवरोध कर ा ा हे तूने हा राजा महाराजां कडे
आ ा असता ास ां नी आप ् या रा ात जाऊन ातं ाचा झडा उभा न यवनां ी यु कर ास उद् यु
ावयास सां िगत े हे मागे ि िह े च आहे .
ा माणे च िसंहगड घे ाचा जयिसंगाने ा मोिहमेत के े ा य थ गे ा होता.
ते ा मोग ां पुढे आता आप ा िनभाव ागणे नाही असे ां स वाट ाजोगा काहीच
कार घड ा नसून जयिसंगराजा ा गोटात ां नी आपण जातीने जाऊन व ा
गिव िद े रखाना ीही न तेने वागून तहाचे बो णे ाव े व पु ढे जयिसंगा ा
मस तीने िद ् ीसही जावयास ते तयार झा े , याचे कारण काय असावे बरे ? व
औरं गजे बासारखा महाकपटी, िव वासघातकी व क ा ू आप ् या ना ास सवदा
टप े ा आहे हे महाराजां स प े ठाऊक असता ा ा तावडीत सहज जाऊन
िमळ ाचे धाडस जे ां नी के े ात ां चा काय हे तू होता बरे ? ु त े खकास तर
यात ां चे मोठे धोरण होते असे वाटते. ते अथात् असे की, जयिसंगासार ा ब ा
रजपू तराजास व क न ावे , मोग दरबाराती इतर रजपू तसरदारां ा ओळखी
क न ां स जयिसंगा ा ारे आप ् या पु ढी कायास अनुकू क न ावे ,
उ रे कडी मु खाची थोडीब त मािहती िमळवावी व तूत अिद हा व कुतुब हा
यां जवर मोग ां ा ेहाने आप ा ह पु रा बसवावा. हे सगळे उ े ां नी बरे च
िस ीस ने े होते हे ां ा च र ाव न उघड होतच आहे . दि णे ती मराठे
जहागीरदार जसे यवनां चे पु रे ताबेदार होऊन बस े असून, सव एक होऊन तं
स ा थािपत कर ाचे ां ा मनातही कधी आ े न ते, त तच हे रजपू त राजे
मोग बाद हाचे मां डि क होऊन जो तो आप ् यापु रते पाहत होता. सव एक होऊन
मोग स े ी िवरोध कर ाची बु ी ां स कधीही सुच ी न ती. तरी आपण जो
दि णे त म आरं िभ ा ाचीच न उ रे कडी ा रजपू त सरदारां नी
आप ् या साहा ाने करावी असा महाराजां चा मानस असावा यात काही ं का नाही.
एरवी ां नी मरणसमयी जे खे दो ार काढ ् याचे 1 बखरकार ि िहतात ते ां नी
काढ े नसते. ा माणे च हाजीराजे आप ् या ा महा तापी सुपु ाची भेट घे ऊन
कनाटकात गे े ते ा ां नी ं कोजीराजां स बोधाचे दोन सां गताना महाराजां ा
कतृ ासंबंधाचे जे ं सापर उ ार काढ े होते, ते केवळ अ ु प होते असे
णवत नाही. ा सव गो ी ात आण ् या णजे ां चा संक ् प केवढा मोठा
होता हे सहज िदसून येत.े हा महासंक ् प पू णपणे िस ीस ने ास दीघायु ाची ां स
अनुकू ता झा ी नाही णू न ां चा ाप संकुिचत होता असे मानून ां स घु
आणू पाहणे सवथा यु न े .
येथवर आरं भी संक ् प के ् या माणे दोन मो ा करणां चा िवचार झा ा. ाव न
वाचकां ा ात आ े च असे की, आम ा च र नायकास परके ोक जे
िनरिनराळे दोष ावतात ते िनराधार आहे त व आम ा दे ाती इितहासत
ां ा वा िवक यो तेस कमीपणा आणणारी जी िक े क थू मानाने िवधाने
करतात तीही अ योजक आहे त.
आता ां ा ठायी ा काही उ गुणां चे येथे िन पण करणे इ होय. वरी
िववे चनात ां ा अंग ा काही सद् गुणां चे िद न झा े च आहे . तरी ां ा
आणखी काही ठळक ठळक गुणां चे थोड ात िववे चन क . हे गुणप रगणन
करावयाचे ट े णजे ात महाराजां ा चार कार ा वतनाचा िवचार स
होतो. ते कार अथात् हे होत : 1) राजकीय वतन, 2) ावहा रक वतन, 3) कौटुं िबक
वतन, 4) धमसंबंधी वतन.

ोकसं ह व औदाय
पिह ् याने राजकीय वतनािवषयी िवचार क . ब यवनां ा स े ी िवरोध क न
रा थापने ा उ ोगात सुय संपादन कर ास आव यक असे जे ां ा
ठायीचे ौय, वीय, परा म, यु म ा, साहस इ ादी उ ृ गुण यां चे येथे उ न
क पाहणे णजे सूयास काडवात दाखिवणे होय. ा अ ितम गुणां चा य
ां ा च र ात जागोजाग इतका िमळणारा आहे की, ािवषयी येथे तं रीतीने
िववे चन कर ाची आव यकता िब कू नाही.1 रा साधन प कायात पू ण
य ी ावयास ावरी गुणां न आणखी काही गुणां ची अनुकू ता ागते. हे गुण
महाराजां ा अंगी कसे काय होते हे पा . पिह ा गुण असा की, अस ा सकृ नी
असंभवी वाटणारा उ ोग य ो ाभास आणू पाहणारास ोकां स अनुकू क न
घे ाची क ा चां ग ीच सा असावी ागते. ा क े त महाराज इतके कु होते
की, त ी क ा जगा ा इितहासात आजपयत कोणा ाही साध ी नसे . महाराजां स
मधु र व मोहक रसवं ती बा वयापासून अनुकू होती णू नच ां स मावळात े
ब तेक दे मुख व इतर ोक अगदी आरं भापासून आप ् या कायात साहा कारी
क न घे ता आ े . कोणी कसाही पु ष ां ापा ी एक वे ळ आ ा णजे ां ा
ा मोहनीत सापडून ां ािवषयी ा ा ठायी अ ं त आदरबु ी व ेहभावही
उ होत असत आिण ां नी योज े ् या मह ायािवषयी ा ा अंगात अिभमान
संच न तो ां स कायावाचामने क न साहा कर ास उद् यु होत असे. ही
अ ी अ ौिकक जादू ां स साध ी अस ् यामुळे िव वासू व ािमिन सेवकां ची
ां स कधीही उणीव पड ी नाही. असा ोकसं ह करणारा ा अंगी ोक ीती
संपाद ास आणखी एक गुण हवा असतो. तो अथात औदाय प होय. पदर ा
ोकां ी उदारपणाने वाग ात तर महाराजां ची बरोबरी कोणाही इितहास िस
नृपती ाने होणार नाही. आप ् या ोकां नी चां ग ी कामिगरी के ी असता ां स ा
कामिगरी ा मह ा ा मानाने इनामे व ाबासकी दे ास ते सवदा तयार असत.
ां ची वे तने वे ळ ा वे ळी दे ऊन ां स संसाराती अनेक कठीण संगी साहा
कर ात ां चा हात सवदा सढळ असे. यु ादी संगां त कोणी गत ाण झा ा असता
ा ा कुटुं बाचा च रताथ ा ा प चात नीट चा े असे कर ास ते नेहमी त र
असत. ाचा एखादा मु गा िकंवा भाऊ सरकारचाकरी कर ास ायक अस ा तर
ा ा यो ते माणे ास काम दे ाची ते व था करीत. ामुळे पदर ा
ोकां ची नेहमी अ ी खा ी असे की, ा भू ा कामिगरीत संगी ाणां ची
आ ती पड ी तरी हा आप ् या कुटुं बाचे आप ् यामागे अव य चा वी .

गुण ता व िन:प पातबु ी

 ोकसं ह करणारा भू खरा गुण व गुणां ची बूज करणारा अस ा पािहजे .
महाराजां ा ठायी ही गुण ाहकता अ ौिकक होती. े का ा अंग ा वा िवक
गुणां ची पारख क न ास यथोिचत कामिगरी सां गावी व ा ा अंग ा वधमान
यो ते ा मानाने ाची बढती केवळ िन:प पातबु ीने करावी असा ां चा
अ ाहत म असे. हा आप ा िम िकंवा हा आप ा सु ंबंधी आहे , या ा मो ा
मानाची िकंवा मो ा िकफायतीची कामिगरी सां गावी असा प पाताचा काहीच कार
ां ा हातून कदािप घडत नसे. ख या ायक माणसां ा ह ां चा िवचार क न
तंतोतंत ायाने ां ची यो ता वाढवावी असा ां चा िनयम असे. ामुळे ा ा
ा ा अ ी पू ण खा ी असे की, आप ् या गुणां चा व कतृ ाचा यो िवचार क न
आप ी बढती करणारा असा हा खरा गुण भू आहे . दु सरा एक उ ृ गुण ा
ोकनायका ा अंगी असा वसत असे की, आप ् या पदर ा ोकां ा ठायी
िव वासूपणा उ कर ाची हातोटी ां स उ म साध े ी असे. कोणा ाही एखादे
िकतीही मह ाचे काम सोपिव ् यावर ते बजाव ासंबंधाने ा ावर ते पू ण भरवसा
टाकीत असत. थमत: असा भरवसा ठे व ास तो मनु ायक आहे िकंवा कसे हे
नीट पाहावयाचे आिण मग एकदा ा ावर भरवसा टाक ा णजे ा ािवषयी
सहसा सं य ावयाचा नाही असा ां चा म असे. ां ा संबंधाने कोणी े षी िकंवा
म री मनु ाने महाराजां चे मन क ु िषत करीन ट े तर ाची ां ा कानास
ाग ाची ा ा नसे. अ ा मनु ास आप ् या वा यासही ते घे त नसत. कोणा ा
ौिकक वतनािवषयी अंमळ सं य आ ा असता ाची मािहती ते आप ् या
गु हे रां ा ारे पिह ् याने िमळवीत आिण मग ासंबंधाचा वा िवक पु रावा काय
आहे तो राजरोस रीतीने पा न ाची यो हािन ा करीत. ा ां ा वृ ी व
ां ा पदर ा हानमो ा सव कामदारां स असा प ा भरवसा असे की, आपण
आप ी कामे नेकीने व द तेने के ी असता आपणां स आप ् या ाव न दू र
हो ाची भीती ा भूकडून कदािप नाही. हा असा े कावर पू ण भरवसा
टाक ् यामुळे व ा ा आप ् या ािवषयीची िन चत ा वती वाटत अस ् यामुळे
ोकां ा ठायी इमान, ामीिन ा, कायद ता इ ादी वृ ींचा िवकास होत गे ा.

िन पटीपणा व िम भाव
 ोकसं ह करणा या ोकनायका ा हातून पदर ा ोकां ी िन पटीपणाचे व
िम ाचे वतन होणे इ असते. ा संबंधाने तर महाराजां चा हातखं डा असे. ावर
एक वे ळ इतबार टाक ा ा ा ी ते कदािप कपटाने वागत नसत. आपण योज े े
बेत व त थ करावयाचे उपाय ां िवषयीचा ख ते आप ् या िव वासू
कामदारां ी केवळ ां ज बु ीने करीत असत. ां ची काय मस त असे ती ते
आदरपू वक ऐकून घे त असत. आत एक व बाहे र एक असे ां चे आप ् या ोकां ी
कधीही वतन नसे. तसेच अिधकारा ा जोरावर कोणा ी िदमाखाचे िकंवा गवाचे
वतन ते कधीही करीत नसत. आप ् या हाताखा चे ोक आप ् या िम ां समान
आहे त असे समजू न ां ा ी ते ख या ेहभावाने वतत असत. कोणाचा उपमद
िकंवा मानहानी ते सहसा करीत नसत. ा माणे कीय जनां ी ां चे सदोिदत
आचरण अस ् यामुळे ा ा ा ा वाटे की, आप ा ािभमान व इ त कायम
राखू न ा भूची सेवा आपणास क रता येई आिण ां ा ेहयु वतनामुळे
े का ा ठायी ां जिवषयी े म व अिभमान ा वृ ी उ होत असत.
1) महाराजां चा क ा ू जो औरं गजेब ाचे उ ार येथे नमूद के ् याने ा गुणां ची सा उ म पटे . ते उ ार हे
होत : ‘‘तो महारण ू र से नानी होता. िहं दु थानाती ाचीन रा ां चा ना कर ाचा य मी एकसारखा
चा िव ा असता नूतन रा थाप ाचे मह ाय िस ीस ने ास ागणारे परा मादी गुण ा ा न अ
कोणा ाही ठायी न ते. मा ा बळ फौजा ा ा ी ढ ात सतत एकूणीस वष गुंत ् या हो ा तरी ाची
स ा एकसारखी वृ ं गत होत होती.’’ महाराजां स ‘पहाडका चुवा’ णणाराचा हा अिभ ाय आहे .

जरब
महाराज ा माणे आप ् या अिधका यां ी िम भावाने व आदराने वागत असत, तरी
ां ची ां जवर जरबही पराका े ची असे. महाराज आप ा इतका मानमरातब
राखतात व आपणा ी ेहभावाने वागतात एव ावर जाऊन कोणी कारभा याने
ि रजोर होऊ पािह े िकंवा आप ् या कामात कुचराई के ी तर ास
महाराजां कडून कदािप गय होत नसे. तो केवढाही मोठा अंम दार अस ा तरी ास
ाब यो ासन कर ास ते कधीही चु कत नसत. ामुळे ां चा दरारा सवावर
सारखा असे आिण ां स असे वाटे की, ा भूची सेवा इमानाने व ारीने के ी
तरच ाची कृपा आपणावर कायम राहावयाची. हा असा ां चा करडा अंम
अस ् याकारणाने ां स इत ा ोकां वर पू ण ताबा चा िवता येऊन ां ाकडून
हवी ती कामिगरी करवू न घे ता आ ी.
 उ म ी ता
हा असा दरारा राह ास आणखी एका गो ीची महाराजां स पू ण अनुकू ता असे. ती
गो ही की, ां स त: अंग मोडून मेहनत कर ाची हानपणापासूनच सवय असून
रा ा ीस व रा व थे स ागणा या हरएक गुणाचा व कतबगारीचा िवकास
ां ा ठायी उ म कारे झा ा होता. रणभूमीवर ू ी ढताना आप ् या
सैिनकां स ू ा तोंडी दे ऊन त: कोठे तरी सुरि त जागी े का माणे उभे
राह ाचा जसा िक े क सेनापतींचा िकंवा राजां चा म असतो, तसा कार
महाराजां कडून कदािप होत नसे. हाती सम े र घे ऊन रणकंदनात ते सवा ा पु ढे
असत व आप ् या अंगचे अ ितम ौय, वीय व यु कौ ् यही गट करीत.
तेणेक न ां ा पदर ा कोणाही वीरास महाराजां पे ा आप ् या अंगी हे गुण
अिधक आहे त अ ी घमंडी िमरिव ास िब कू अवका नसे. ा माणे च
आप ् या सेनापतीस मु ु खिगरीवर िकंवा एखा ा ारीवर पाठवू न आपण थ
मजा मारीत असावे असा म ब तेक नृपतींचा असतो. ामुळे िवजय ा ी
सेनापतींचे थ ां ा रा ां त पराका े चे माजते व अ ा सेनापतीं ा मुठीत अस े
राजे ब त क न असतात; परं तु महाराजां ा हातून असा कार आमरण झा ा
नाही. ते त: कोण ा ना कोण ा मोिहमेत सव काळ गुंत े े असत.
आळ ासारखे थ बसून राह ास ां ना मुळी सवडच न ती. अ ा
उ ोगसात ामुळे व अिव ां त प र मामुळे ां नी आपणां वर कोणाही सेनापतीची
िकंवा सरदाराची मा ा चा ू िद ी नाही. आपण िनरिनरा ा मोिहमा क न जे
परा म गाजिवतो ापे ा कां कणभर जा परा म महाराजां ा हातून घडतात
असे पा न ां स त:चा िदमाख िकंवा तोरा िमरव ास मुळीच जागा नसे.
महाराजां पुढे आपण केवळ हीनपरा मी आहोत असे ां ना सवदा भासे. असाच
कार रा व थे संबंधानेही असे. िक ् ् यां चा बंदोब , जमीन महसु ाची
सु व था, िबकट कार थाने रच ा ा कामी ागणारी यु म ा
इ ािदकां संबंधाने ां ा पदर ा कोणाही मु ास ां जवर े खी िमरव ास
मुळीच सवड नसे. हा असा अ पै ू पणा ां ा अंगी पू णपणे वसत अस ् यामुळे
े क कामदार ां ापु ढे अगदी ीन व न असे; व ां चा दरारा े कास
अितिव ण वाटे . ाच सु िस गुणा व ां स रामदास ामींनी आप ् या प ात
सव हे िव े षण िद े आहे .
 ोकव ीकरण
ते ा एकंदरीत काय की, ोक व क न घे ऊन ां ाकडून हवी ती कामिगरी
इमानेइतबारे करवू न घे ाची क ा जी महाराजां स इतकी अ ितम साध ी होती
ितची मीमां सा सदरी िनिद के े ् या गुणसमु याचा िवकास ां ा ठायी उ म
झा ा होता हे ात आण ् याने होणारी आहे . ही ोकव ीकरणाची मोिहनी िकंवा
जादू ां स उ म साध ी अस ् यामुळे ां ा पदर ा सव कामदारां त इमान,
ामीिन ा व कत द ता हे गुण उ झा े असून ां ची पर रात नेहमी
चढाओढ ागून रािह े ी असे. महाराजां कडून ाबासकी िमळिव ातच ां स
कृतकृ ता वाटे . ामीकाय ाणा ती दे ाचा संग आ ा तरी ाचे ां स काहीच
वाटत नसे. अ ा अ ौिकक पु षााची सेवा कायावाचामनेक न कर ातच आप े
जीिवतसाफ ् य आहे असा ां ा बु ीचा पू ण िनधार झा ा होता. पु ढे पु ढे तर
महाराज कोण ा पु कायात गुंत े होते हे ां ा ात आ ् यामुळे ां ा ी
बेइमानाचे िकंवा द ाचे वतन के े असता मह ाप होई असे ां स वाटू ाग े . ही
अ ी ां ा ठायी महाराजां िवषयी पू ण भ ी व दे कायाची खरी महती पू णपणे
िबंब ् याकारणाने ां ा हातून फंदिफतुरी िकंवा दगाफटका असा िब कू झा ा
नाही. महाराज आ यास जाऊन तेथे अटकेत पड े व आठ-नऊ मिहने पु न:
रा ात आ े नाहीत ावे ळी िकंवा कनाटकात मोहीम क न ितकडे च अठरा
मिहने ते गुंतून रािह े , ा वे ळी ां ा पदर ा कोणाही मु ाने िकंवा सरदाराने
ां ा ी द ाचे वतन कर ाचे मनातही आण े नाही. हा ा धामधु मी ा काळी
मोठाच चम ार समज ा पािहजे ; परं तु महाराजां ा ठायी ोकव ीकरणास
ागणा या ोको र गुणां चा िवकास कसा झा ा होता हे ात आण े णजे हे
एवढे गूढ कोणासही वाटणार नाही.

क ् पकता
महाराजां ा ठायीचा दु सरा मोठा ठळक गुण ट ा णजे अ ितम क ् पकता हा
होय. हा गुण ां ा अंगी इतका प रपू ण वसत नसता तर रा साधनाची बु ी
ां स कदािप सुच ी नसती. कारण असे पाहा की, यवनी अंम ात दहाहजारी,
वीसहजारी असे ब ा मराठे सरदार नां दत असता व ते मोठमो ा जहािगरी
विहवाटीत असता, ां ा मनां त ही रा साधनाची क ् पना का उ झा ी
नाही बरे ? ा सग ां ाच ठायी ातं ीती, धमािभमान व यवनस ा े ष ा
वृ ी वसत न ा असे कोण णे ? ा माणे च ौयपरा मादी गुणां चा ां ा
ठायी अभाव होता असे णता येई काय? तर ा सरदारां स ही बु ी का सुच ी
नाही बरे ? ा नाचे उ र एवढे च आहे की, ां ा ठायी क ् पकता हा गुण
फारसा वसत न ता. रा साधन कोण ा उपायां नी करता येई व ां पैकी काही
उपाय संगी फस े असता दु सरे कोणते उपाय योजता येती याचा यो िवचार
क न तद् नु प वाग ास ागणारी क ् पकता महाराजां ा अंगी बा वयापासून
िवकिसत झा ी होती. ही क ् पकता मु े क न बु म े वर अव ं बून असते.
महाराजां ची बु ी अितती असून ां स सव कारची मािहती िमळिव ाचा ह ास
अमयाद होता. ा चौकसपणामुळे ां चे ानभां डार सवदा प रपू ण असे. दु स यां ा
अनुभवां चे उ म साहा घे ऊन ां त आप ् या अनुभवां ची भर घा ू न हे सव
ान आप ् या िद द रात कायमचे नमूद क न ठे व ात ां ची बरोबरी
कोणा ानेही होणार नाही. हा फ ृतीचा गुण झा ा; परं तु नुसती रण ी
ब अस ् याने क ् पकता वाढत नसते. ित ा िववे क ीचे उ म साहा हवे
असते. ही िववे क ी महाराजां ा ठायी अित खर होती हे िनिववाद आहे . ा
रण ी ा व िववे क ी ा अ ितम ब ाने ा अनुभवाचा व ानाचा
उि काया ा िस ीकडे िविनयोग करता येऊन अ ौिकक यु म ा ां ा ठायी
िवकास पाव ी. एक यु ी फस ी असता दु सरी यु ी योजावी, तीही फस ी असता
ितसरी योजावी, हता होऊन कदािप बसू नये, असा ां चा नेहमी िनधार असे. हा
िनधार सवासच साधत नसतो. ा ा ठायी क ् पकते ा ब ावर यु यु ीचा
जसा काय अखं ड झरा वाहत असतो ा ाच तो साधतो. महाराजां नी हा अ ितम गुण
अगदी आरं भापासून गट के ् यामुळेच ां ावर ां ा न जाण ा व अनुभवी
ोकां ची ा ते अ ् पवयी असताही इतकी िन:सीम बस ी की, हा वयाने हान
परं तु बु ीने थोर आहे , अ ी खा ी झा ् यामुळे ां ा सकृ नी असंभवी
िदसणा या बेतास ां ा आसपासचे ोक सव ी अनुकू झा े . ां ची क ् पना
उ म असून ती सा कर ास ां नी सुचिव े ् या यु ा यथायो आहे त अ ी ा
ोकां ची पू ण खा ी झा ी णू न ते ां ाबरोबर आप े जीव धो ात घा ावयास
िस झा े , एरवी होते ना. ा क ् पकते ा ब ावर ां नी पु ढे आपणां वरी
मोठमोठी अ र े क ी िनवारण के ी हे ां ा च र ात पदोपदी आढळू न येते,
िकंब ना ां ा एकंदर कतृ ाचे मूळ ा गुणां तच मु त: आहे असे ण ास
वाय नाही. ा गुणां ा साहा ाने ां नी आप ् या पदर ा ोकां ा ठायी
आपणािवषयी पु रा भरवसा उ के ा होता. णू नच ते रा िस ी ा कामी
आप ् या ाणां चे ाहा धाकार कर ास वृ झा े . कोणता कसाही िबकट
संग ा झा ा तरी ातून पार पडून कायिस ी कर ास हवी असणारी
यु म ा ा ोकनायका ा ठायी प रपू ण आहे अ ी खा ी ां ा पदर ा
एकूणएक ोकां ची होऊन ते पािहजे ते धाडसाचे कृ कर ास सवदा उद् यु
असत.

तेज ता व ािभमान
महाराजां ा ठायीचा ितसरा वणनीय गुण णजे तेज ता हा होय. खरे तेज ी
पु ष जे असतात ां स दु स याची ताबेदारी िब कू सहन होत नाही. ते पु रे
ािभमानी अस ् यामुळे ािभमानास ितकू अ ी जी परतं ता ती ां स अगदी
अस होते. त: ा पायावर उभे रा न काय ओ ीकोरडी भाकर िमळे तीत
संतोष मानून राह ातच ां स िव े ष सुख वाटते. महाराजां ा अंगी हा ोको र
गुण वसत अस ् याकारणाने िप ाची पराव ं बी थती ां स मुळीच चां ग ी
वाट ी नाही. ती झुगा न दे ात जीिवतहानी हो ाचा संभव आहे हे ते पू णपणे
जाणू न होते; परं तु अ ी ववृ ी ीका न यवनां नी तोंडावर टाक े ा तुकडा खात
बस ापे ा जीिवतसं य प र ा, असा ां ा मनाचा धडा होऊन गे ा होता.
आपण अंगीकार े ् या दु घट उ ोगात हटकून य येई याची ां स आरं भी ां तीच
होती असे ण ास काही िचं ता नाही; परं तु परतं तामू क ऐिहक धनसंपदा व
सौ ही ां स अ ं त तु वाटू न ां नी ा उ ोगास मो ा धै याने व अढळ
िन चयाने हात घात ा. ा थतीत सुख मानून राहावे असे णणा या दादोजी
कोंडदे वासार ा पु षां नी ां स ा उ ोगापासून परावृ कर ािवषयी य के ा;
परं तु ां चा िन चय अच रािह ा. पु ढे ां ावर नाही, तरी ां ा ि य
िप ावर ाणसंकट आ े असता मुळीच न डगमगता ातून ाची मु ता
कर ाची ां नी अजब यु ी योज ी; परं तु संक ् प कदािप सोड ा नाही. यात
ां ा ठायीचा तेज ीपणा चां ग ाच होतो. ा गुणा ा अनुषंगाने असणारा
जो ािभमान तो तर ां ा अंगात ओत ोत भर ा होता. मोग दरबारात
औरं गजे बासार ा सावभौम बाद हा ा पू ण तावडीत ते सापड े असताही तेथे
झा े ी मानखं डना ां स िब कू सहन झा ी नाही हे वाचकां नी मागे वाच े च
आहे . खरे वीरपु ष जे असतात ां चा हा महाभूषण द गुण होय. ा गुणा ा
अभावी पु ष केवळ िनमा ् यवत् होतो. कोणी आप ा उपमद क नये िकंवा कोणी
आपणास दोष ावू नये िकंवा तु े खू नये, ािवषयी महाराज अहिन जपत
असत. णू न ां ा हातून असे अ ौिकक परा म झा े . महातेज ी पु ष
रा ा ा अ ुदयास कसे कारणीभूत होतात हे महाराजां ा च र ाव न उ म
कारे यास येते. वीय, ौय, साहस आदी क न उ गुण व सदाचार,
िन सनता इ ादी नैितक गुण ां चे मूळ ा तेज ीता प गुणात आहे . कारण
तेज ी पु ष आप ी तेजोहानी जे णेक न हो ासारखी असते ते सव हर य ाने
टाळू न वा िवक तेज जे णेक न वृ ं गत होई ते कर ास सवदा त र असतो.
इतकेच न े तर, आप ् या ठायी ा तेजा ा भावाने अ जन सुखी व समृ
कर ास सवदा झट ् यानेच आप ् या जीिवताचे साफ ् य होई असे ास वाटत
असते. ही कसोटी ावू न पाहता तीस महाराज िकती उ म कारे उतरतात हे
मािमक वाचकां स सां गावयास नकोच. सारां काय की, महाराजां ा ठायी ा ा
तेज तेमुळेच मु त: आम ा दे ास काही काळ ातं ा होऊन
महारा ीयां ा ठायी काही िव े ष ओज आहे असे सव जगास िविदत झा े .

जावा ्य
जावा ् य हा महाराजां ा ठायीचा आणखी एक ु ह गुण होय. ा गुणाचे
िद न रा व था करणात चां ग े च झा े आहे , ाची येथे पु न ी नको.
े तकरी, ापारी व उदमीयां चा उ ष ावा, ां स कोणाकडून उप व होऊ नये व
ां स यो ाय िमळावा ासाठी ते आप ् या रा ाची सु व था ाव ास सवदा
झटत असत. हा सव कारभार िबनबोभाट चा ावा व कोण ाही कारची बेबंदाई
होऊ नये णू न ां नी पू व कोणाही नृपतीस न सुच े ी अ ी अ धानमंडळाची
क ् पना काढ ी. रा ात ् या िनरिनरा ा कारभाराची जबाबदारी िनरिनरा ा
धानां वर टाकून ां ावर एकंदर धानमंडळाची व त:ची जरब ठे व ् याने
रयतेस सुख ाभे असे ां ा ात आ े णू न ां नी आप ् या अिधकाराची
अ ी समसमान वाटणी के ी व आप ् या पदर ा ायक पु षां ची इ त व
दबदबाही चोहोकडे थािपत के ा. जे स अ ायाने ास दे णारा अिधकारी िकतीही
मोठा अस ा तरी ास ासन करावयास ते कदािप चु कत नसत. ां ा हातून कसा
काय कारभार होतो, हे पाह ासाठी मु धानाची तर ां वर दे खरे ख असे,
ाि वाय आणखी ां चे हे र रा ात िजकडे ितकडे सव काळ िहं डत. ामुळे
े क अंम दारास असे वाटे की, रयते ी आपण य ं िचतही अ ाचाचे वतन के े
तर ाची वाता महाराजां स कळू न यो चौक ी होऊन आपणां स ि ा होई . हा
धाक सव हानमो ा अिधका यां स सवकाळ अस ् यामुळे महाराजां ा रयतेस
ां ती व सुख यां चा अनुभव घडू ाग ा. ाि वाय आणखी े तक यां स हरएक
कारची मदत कर ासंबंधाने ां चे काय िनयम असत हे मागे सां िगत े च आहे .
ा जावा ् याचे आणखी एक असे अंग असते की, राजाने आप ् या जे ा
समतेने व िन:प पातपणे वागवावे . ात तर महाराजां ची बरोबरी करणारा भू
आजपयत कोणीच झा ा नाही असे ट ् यास अित यो ी होई असे वाटत नाही.
आप ् या अम ाती िनरिनरा ा जातीं ा ोकां स ां ा मगदु रा माणे
रा ाती कमीजा मह ाची कामे सां गून ां स संतु व सुखी करावे असा ां चा
म असे. केवळ आप े जातभाईच तेवढे आप ् या कृपे स पा आहे त असा प पात
ां ा मनात कदािप वाग ा नाही. फार काय, पण ां ा अम ाती यवनी
जे संबंधानेही हा प पात ां नी कधी के ा नाही. जे यवन आप ् या ी इमानाने
वागून ां वर सोपिव े ी कामे द तेने करती असे वाटे , ां स ते मोठमो ा
कामिग या सां गून खू ष राखीत.1 ा अ ा िन:प पाता ा वतनामुळे ां ा रा ात
फंदिफतुर िकंवा दं गेधोपे कधीही झा े नाहीत. सव जातींची जा ां स दे वासारखे
पू मानी.
1) महाराजां ा आरमारावर दौ तखान नावाचा एक सरदार असू न ाने स. 1679म े मुंबई ा इं ज
ापा यां ी खां देरीजवळ क ी झटापट के ी ते मागे अ ािवसा ा भागात सां िगत े आहे .

ावहा रक वतन
आता महाराजां ा ावहा रक वतनात कोणते गुण िव े षत: ीस पडत ते
थोड ात सां गू. बखरकारां चे मु राजकीय घडामोडींकडे च अस ् यामुळे
ां नी महाराजां ा ावहा रक आचरणाचा उ ् े ख फारसा कोठे के े ा नाही,
या व यासंबंधाने िव े ष काही सां गता येणार नाही, तरी ते आचरणाने फार ु
असत. ां चा पो ाख नेहमी अगदी साधा असे. ां ना कोणतेही सन नसे.
थ ाम री व िवनोद याचा ां स पु रा ितटकारा असे. महाकवींची का े व
कथापु राणे ऐक ाचा तेवढा नाद ां स असे. इतर कोण ाही सुखिवषयां त ते
रममाण होत नसत व तसे रममाण हो ास ां ना आमरण अवका ही न ता.
कोणीही गुणी मनु िकंवा िव ान पु ष आ ा असता ाची यो संभावना कर ास
ते सवदा तयार असत. ा गुणी जनां चा आपणां स उपयोग हो ासारखा असे ां स ते
यो वे तन दे ऊन पदरी ठे वू न घे त. ा माणे च आप ् या सु ंबंधी जनां चा व इतर
सरदार व राजे यां चा यथोिचत आदरमान कर ात ते सवदा द असत. सारां काय
की, ऐ वयमद, स ामद इ ादी अन त वृ ी ां ा िच ास कदािप ि व ् या
नाहीत व ां ा हातून कोण ाही कारचा अनाचार िकंवा अ ाय झा ा नाही.

कौटुं िबक वतन

पू वसंक ् पास अनुस न महाराजां ा कौटुं िबक वतनासंबंधाने येथे दोन बो े
पािहजे त; परं तु ासंबंधाने बखरकारां नी फारसा उ ् े ख के े ा नाही. महाराजां ा
ठायी मातृ-िपतृभ ी व बंधु े म िकती िन ीम वसत होती हे मागे अनेक संगी
सां िगत े च आहे . ािवषयी येथे िव े ष रीतीने ि िह ाची आव यकता नाही. एवढे
ऐ वय व एवढी स ा केवळ परा माने ा झा ी असता ा ा गवाने फुगून
जाऊन मातािपतरां चा व बंधूंचा उपमद िकंवा अवहे ना कर ाचे िनं कम
महाराजां सार ा स ाधी ा ा हातून कदािप झा े नाही. हे ा काळ ा
यवनबाद हां ची थती पाहता मोठे अ ौिकक होय. आता महाराजां चे यां ी
कसे काय वतन होते ते कळत नाही; परं तु िव पु रा ा ा अभावी एवढे मा
िन चतपणे सां गता येई की, ते िब कू ैण नसत व आप ् या रा ां चे ऐकून
कोणताही अयो कार ते कधीही करीत नसत. यां नी रा कारभारात
ढवळाढवळ क नये असे ां चे मत असे. माते ाही ते अस ा कार
िब कू क दे त नसत; मग आप ् या यां चा काय पाड? असे होते तरी
यां िवषयी आदर व े म ा वृ ी ां ात न ा असे मुळीच णता येणार
नाही. सईबाईंवर तर ां चे अित ियत े म होते असे बखरकार णतात.
महाराजां ा ठायी एकंदर ीजातीिवषयी अित ियत आदरबु ी वसत होती.
णू नच ां चा आप ् या रास सवदा असा कूम असे की, कोणा ाही यां स
कदािप ास दे ऊ नये. ामुळे ां ा राकडून कधी कोणा ा ीवर
जु ू मजबरी झा ी नाही. खु महाराजां नीच आप ् या एति षयक आचरणाचा िक ा
आप ् या पदर ा ोकां स अगदी बा वयापासूनच घा ू न िद ा होता. क ् याण ा
मु ाणा ा सुनेची गो आम ा वाचकां ा रणातून गे ी नसे च. असे जर
महाराजां चे पिव त होते तर ते यां िवषयी बेदरकार िकंवा िन ठूर होते असे
कोणा ाही णता येणार नाही. आता, पु ां िवषयी ां ा ठायी िनसगत:च े म
वसत असून ां स सुि ण ा ावे व ते संपािदत राजपदास ायक ावे
ािवषयी ां नी यो तजवीज के ी होती. असे क नही ां चा वडी पु बदफै
व दु वृ िनघू न पर ीपाित ाचा भंग कर ास वृ झा ा ते ा हा माझा पु
आहे , यास ि ा काय करावयाची, असा काहीच िवचार ां नी मनात न आणता ास
एकदम स कैदे त ठे व े . याव न ते आप ् या पु ाचे नसते ाड करणारे न ते हे
उघड होते. ते ा सारां काय की, ते आप ् या कौटुं िबक आचरणाव न उ म पु ,
उ म पती व उ म बंधू ा िव े षणास सवथा पा होते.

धमिन ा व धमािभमान
े वटी एका कार ा वतन मािवषयी थोडे से ि न हे गुणदोषिववे चनाचे करण
समा क . हा वतन म अथात धमसंबंधाचा होय. मागे जागोजाग व िव े षत:
एकोणितसा ा भागात ा संबंधाचे बरे च िन पण के े आहे . ते ा ाची येथे
पु न ी कर ाची गरज नाही. महाराजां ा ठायी धमिन ा व धमािभमान ा वृ ी
बा वयापासूनच उ झा ् या असून ां चे वधन वयामानाने अिधकािधक होत गे े
होते. ही धम ी ता िकती अनावर होती हे ां नी तीन-चार संगी रा संपादनाचा
म सोडून मो िस ी कर ात े ष जीिवत घा िव ाचा बेत कसा के ा होता हे
ात आण े णजे कळू न ये ासारखे आहे . ते कनाटकात मोिहमेस चा े
असता वाटे त म ् ि काजु ना ा दे व थानासमोर दे ह ागाचा िवचार ां ा मनात
कसा अनावर उ झा ा होता हे वाचकां स रतच आहे . ा माणे च स नसेवा
कर ास व साधु संतां चा पराम घे ास ते सवदा िकती त र असत व
ा णभोजने, दे व थाने व धम ंथां चे अ यन करणारां ची संभावना यां त ते िकती
य करीत असत हे मागे सां िगत े च आहे . ही धम ी ता अनावर होऊन
रा साधनेचा उ ोग ते अिजबात सोडून दे तात की काय अ ी भीती ां ा
मस तगारां स नेहमी वाटत असे; परं तु ीभवानीने मा ोजी राजां स ात
सां िगत ् या माणे भोस ् यां ा कुळात ककता उ होऊन सव िहं दू जे स
यवन ासापासून मु करी असे जे ां ा ि य मातेस सवदा वाटत असे ाचा
य आप ् या ठायी मातेस व जनां स पाहावयाचा सुयोग आ ा आहे अ ी
भावना ां ा ठायी पु ढे पु ढे उद् भूत होऊन आपण कोणी सामा मनु नाही, तर
ा आयभूचे पां ग फेड ासाठी आप े जीिवत आहे असे ां स वाटे व
रा साधन ारा िहं दू जे स यवनां ा ताबेदारीतून सोडिव ाचे पु कम आमरण
करीत राह ातच जीिवताची साथकता आहे असा ां ा बु ीचा सुिन चय झा ा
होता. ा आप ् या कायास ीभवानी सव कारे अनुकू आहे अ ी ां ा िच ाची
पू ण भावना झा ् याकारणाने हरएक िबकट संगी ितची आराधना स ावपू वक
के ् यामुळे ां ा ठायी भवानीचा संचार होऊन ते संकटिनवारणाचा उपाय बो त
असत. ाव न िक े कां ची अ ी क ् पना धावते की, हा कार ते आप ् या
पदर ा सा ाभो ा ोकां स भुरळ घा ू न संक ् पास व क न घे ासाठीच
केवळ करीत असत. ावर ां ची त:ची ा होती असे णता येणार नाही; परं तु
ा संबंधाने कृत े खकाचे असे मत आहे की, हा असा जनवं चनाचा कार
महाराज जाणू नबुजून मुळीच करीत नसत. महारा ात ा काळी असा कार सव
आढळत असे. आप ् या उपा दे वतेचे वारे कोणा ा तरी अंगात आणू न ितचा
कौ घे ाचा घात ाकाळी िजकडे ितकडे होता व तो सां तही पु ळ िठकाणी
चा ू आहे . यात णजे सवच ोक बाडी करतात असे सहसा णवत नाही. ा
ीने पाहता महाराजां चे यात पू ण कपट होते असे न णता ां ा अंगी
भािवकपणा अित ियत होता असे णणे हे यु होय. अनेक कठीण पे चां ा संगी
कोणती यु ी योजावी यािवषयी पदर ा ोकां ी ख बत के ् यावरही ां तून
िनभाव ाचा यो माग िदसेनासा झा ा णजे ते ीभवानीचे साहा मागून िवचार
कर ात अ ं त गुंग झा े असता हे वारे ां ा अंगात संचरे आिण ां नी आप ् या
मना ी के े ् या संक ् पाचे उ ार ा थतीत ां ा मुखावाटे िनघत. तो सा ात्
ीभवानीचाच कौ आहे असे समजू न ते त: व ां ा पदरचे ोक एखा ा
धाडसा ा गो ीचा उप म िबनिद त करीत असत. अ ा वतनास े क वे ळी
य येत गे ् यामुळे ां ा पदर ा भो ा व भािवक ोकां स ा भूवर
ीभवानीचा वर साद आहे असे वाटू न ां ावर पू ण भरवसा ां नी ठे व ा, तर
 ात काही नव नाही. ते ा ता य काय की, महाराजां ा ठायी ा ा काळास
अनु प अ ा ा पराका े ा भािवकपणास आधु िनक काळ ा िवचारयुगात
िनमाण झा े ् या पं िडतां नी दोष ावणे िकंवा ाची उपप ी कपटािदकां नी करणे
सवथा उिचत न े .
ा माणे ारं भी उपोद् घात के ् या माणे महाराजां ा अंग ा मु मु गुणां चे
िद न क न ां स वृ था दोष ावू पाहाणा यां ा व घु आणू इ णारां ा
िवधानां त िकतपत त आहे ते सां िगत े . हे िन पण कोणास प पात चु र वाट े
तर ास इ ाज नाही. आ ा महारा ीयां स ा महापु षाची वा िवक यो ता िकती
वाटत आहे ाचे िद न करणे हे आमचे काम आहे . ते कोणास चे िकंवा नाही,
ा नाचा िवचार आ ी िब कू करीत नाही. महारा ीयां स िकंब ना अ ख
भारतवषायां स ि वाजीमहाराज जे आजपयत ामभूत होऊन रािह े आहे त ते
कोण ा गुणां व याचे िववे चन आजपयत कोणीही करावे तसे सिव र वणन के े
नाही णू न ां ािवषयी पु ळां चे िनरिनराळे ितकू ह होऊन रािह े आहे त.
ां चा िनरास होऊन ि वाजीमहाराजां ची वा िवक यो ता ोकां ा ात पू णपणे
ये ास व ां जिवषयीचा यथाथ अिभमान व कृत ताबु ी सव काळ जागृत राह ास
हा च र े ख य ं िचत् जरी साहा भूत झा ा तरी कृत े खक आप ् या माचे
साथ झा े असे समजे .

कृत च र ापासून बोध

े वटी ा च र ापासून आधु िनक काळा ा अनु प असा कोणता बोध घे ाजोगा
आहे , ाचे िन पण थोड ात करणे इ िदसते. हा बोध अथात दोन कार ा
ोकां स होणारा आहे : एक ोका णी जनां स व दु सरा साधारण संसारी जनां स.
ोका णींत पु न: दोन कार आहे त : एक ोकनायक राजे व दु सरे इतर अ ेसर
जन. राजे ोकां नी ावयाचा जो बोध तो अथात दे का वतमान पा न घे त ा
पािहजे . सां त आप ा हा दे जगाती अ ं त ब व िवचारसंप अ ा पर थ
रा ा ा स े खा ी जाऊन ास अननुभूतपू व अ ा ां तीचा अनुभव िचरका
हो ाचा सुयोग ा झा ा आहे . सतत संगराव था िवन होऊन सव ां तीची
सं थापना झा ् याकारणाने उ ोगयुगाचा भाव आम ा दे ात इतर पु ळ रा ां न
िव े ष रीतीने ो ीस येऊ ाग ा आहे . ही अव था समाज ा वे ां ा मते
अ ं त ृ हणीय होय. सव सुधारणे चा अंितम हे तू हाच आहे . ा रा ां स परच भीती
िकंवा दे ात ् या दे ात उ वणा या यु संगां ची भीती अहिन असते ां स
वा िवक ा ाचा अखं ड अनुभव सहसा घडत नाही. आिण जे थे अ ितबंध
ा नाही तेथे मनु सुखवधक अ ा औ ोिगक सं थां चा सुिवकास होणे
नाही. आम ा दे ास हा ा ानुभव आयताच ा झा ा आहे . िनदान
दे ात ् या दे ात होणारे यु संग तरी ि िट ोकां ा तापाने सवथा बंद पड े
आहे त. सव दे ां ा ां ितछ ाखा ी िनवध झा ा आहे . आता हे खरे की, ही
ां ती आमचे ातं न होऊन आ ां स ा झा े ी आहे ; परं तु ही परतं ता
यवनी रयासतीत ज ी अनेक कारे अस झा ी होती त ी ती आता नाही. अ ाय,
जु ू म व प पात यां स ि िट रयासतीत उ रो र कमी थारा िमळत आहे व हे रा
अ ं त सुधार े े अस ् यामुळे िजत-जे तेसंबंध हळू हळू ोपत जा ाचा ढ संभव
आहे . यवनी अम ाती जहागीरदारां पे ा आम ा आधु िनक सं थािनकां ची थती
पु ळ चां ग ी आहे . ते आपाप ् या सं थानां चे पू ण मा क असून सावभौम
स ाधी ां ी ठर े ् या िनयमां माणे वागत रािह ् याने ां स थान हो ाची
भीती फार ी नाही. अ ा थतीम े पू ण ातं संपाद ाचा सव कारे असंभा
हे तू कोणा सं थािनका ा ीही येणे नाही. ते ा अ ा अप रहाय अव थे त ा
ऐ वयाचा अनुभव साधे तेवढा घे ऊन थपणे का मणा करावी व सावभौम
भूची कृपा जे णेक न कायम राही ते कर ास सव काळ जपावे एवढीच आप ी
इितकत ता आहे असे ां स वाट ाचा संभव आहे ; परं तु ही समजू त अगदी अिन
आहे . कारण येणेक न ां ा ठायी आळस व सनास ी बळ होऊन ते अगदी
िनमा ् यवत् होऊन जा ाची भीती आहे . अ ा पु षां ना ि वाजीमहाराजां ा
च र ापासून घे ाजोगा पु ळ बोध आहे . त वारी ा खर तेजाने ूंची दये
कंपायमान कर ाची सोय नाही ी झा ी अस ी तरी बु तेजाने सव जनां स
िदपवू न टाक ाची सो ासारखी संधी ां स ा झा ी आहे . यथावका ानाजन
क न ा ानाचा सदु पयोग जे ा वा िवक िहताकडे कर ात अहिन
गुंतून राह ात जे सौ व िच ाचे समाधान आहे ते इतर कोण ाही वसायाने
ा होणारे नाही. आप ् या सं थानाची सु व था ागावी, ाती उ ोगधं दे व
ापारउदीम उ रो र वृ ं गत ावे त, सुि णाचा ाभ एकंदर ोकां स होऊन
ां ची नीती व आचार ही एकसारखी सुधारत राहावी इ ादी गो ींचा आम ा
सं थािनकां स सवदा िनिद ास ागे तर ां ना ां ची जा दु वा दे ऊन पू वािजत
ऐ वयाचा यो उपयोग के ् याचे े य व ौिककही ां स ा होती .
ि वाजीमहाराजां नी रा िस ीसाठी जे अिव ां त आमरण प र म के े ा ा
एक तां प र म जरी आम ा सं थािनकां नी सं थानां ा उ षा ी थ के े
तरी पु रणार आहे त. ूं ी सतत यु संग करावे ाग े असूनही महाराजां ा ठायी
जावा ् य िकती िन ीम वसत होते व ां ा सुखवृ ीसाठी ां नी िकती
उपायां ची योजना के ी होती याचा िवचार आम ा सं थािनकां नी अव य करावा.
आप ् या सं थानात ् या े क दजा ा ोकां चा यथोिचत उ ष होई अ ी
व था राख ास ां नी झट े पािहजे . आधु िनक जीवनक हाम े जो जनवग मागे
पडून दु ब होत चा ा आहे ाची थती सुधार ासाठी िव े ष उपायां ची योजना
कर ाचे ां नी मनावर घे त े पािहजे . जे ोक खरोखर ायक असती अ ां सच
आप ी कामे सां गून वाढिव े पािहजे . कोणाही संबंधाने प पात िकंवा अ ाय
िब कू करता कामा नये. पर थां चे अनुकरण क न जे वर फाजी करां चा
बोजा बसवू न ां चे ि ा ाप घे ऊ नयेत. केवळ स ामदव होऊन कोणावर
जु ू म क नये, कोणा ा िव ािदकां चा अपहार क नये िकंवा कोणा ी अ ायाने
व उ ामपणाने वागू नये. त:चे आचरण सवदा ु राखावे , िनं सनास
होऊन त: ा आरो ाचा व आयु ाचा य क न ोकािध ेपास पा होऊ नये.
हरी, छां िद , च बु ी, अिव वासू, िन , आळ ी, उधळे , अिवचारी वगैरे
िव े षणां नी त:ची मानखं डना व तेजोहानी क न घे ऊ नये. राजाने काही के े तरी
चा ते अ ा समजु तीवर जाऊन कोण ाही अिवचारमू क फंदात सहसा पडू नये.
ा सव बाबतीत ि वाजीमहाराजां चे आचरण िकती िनद ष व अनुकरणीय होते याचा
सदोिदत िवचार करावा. ां ा कतृ ब े क न िकंवा परं परे ने त:स हा
ऐ वय ाभ झा ा आहे ां चा यो अिभमान वा न आम ा राजां नी ां ा
च र मिह ाचे सतत मनन के े असता ां ा ठायी ा महा ाचे थोडे तरी गुण
खास उगम व िवकास पावती .

ोका णींनी घे ासारखा बोध

आता इतर ोका णींनी कोणता बोध ावा ते सां गू. अ ख जनसमाजा ा
क ् याणासाठी िकंवा िववि त जनवगा ा उ षासाठी उप थत झा े ् या सं थां चे
चा क ां ाकडे असते ां नी ि वाजीमहाराजां स उ म कारे साध े ् या
ोकव ीकरणा ा क े चा अव ं ब अव य के ा पािहजे . कारण कोणतेही ौिकक
कृ उ म कारे िस ीस ने ास संघ ीची आव यकता अित ियत असते. जो
अ ेसर सामा जनां ची पवा करीत नाही िकंवा ां ा ी उ ामपणाने व प पाताने
वागून ां स असंतु व बेिद करतो ाचे अ णी ां स अस व अपायकारक
वाटते. अ ाने ऐ भावाचा ोप होऊन संघ ीस ाघात घडतो. ा माणे च जो
कोणी ोक थती व िकंवा कीत ची ा सा ध न अ ेसर ाचा मान िमळवू
पाहतो व अंगीकृत कायात ाथकपरताच केवळ गट करतो ाची पाव े
ओळख ास ोकां ना उ ीर ागत नाही. हा मनु िनरपे बु ीने ौिकक कृ ां त
वागत नाही, यात याचा काही तरी मत ब आहे , असे ोकां ा नजरे स एक वे ळ
आ े णजे ा ाव न ां चा िव वास उडतो, ते ां ा तं ाने वागतनासे होतात
व ा ा साहा करावयाचे सोडून मागे ोटू न दे तात. महाराजां नी केवळ
रा तृ ाव होऊन ै वयवृ थच जर खटपट के ी असती तर ां स जे
िन ीम ािमिन अनुयायी ाभ े ते कदािप ाभतेना. ां ची ो ष ा सा ा
अनुयायीजनां ा ीस पडताच ते ां ा ी दगा कर ास वृ झा े असते; परं तु
ां चा अन हे तू जो यवनस ािवना क न दे तं कर ाचा तो िस ीस
ने ातच आप ी इितकत ता आहे असा ां ा मनाचा पू ण िनधार झा ा असून
त थच ां चा सारा उ ोग आहे अ ी ां ा पदर ा ोकां ची पू ण खा ी
झा ी अस ् यामुळे ां नी ास असे उ म साहा के े . हे दे कायाचे पिव त
आम ा पु ढा यां नी धारण के े असता ां ा उ ोगास ोकसाहा िमळ ास
मुळीच अडचण पडणार नाही.
आम ा दे ात अनेक धम चि त असून सह ावधी जातींचे बंड अ ात
काळापासून चोहोकडे माज े अस ् याकारणाने येथी जनसमाजाचे सह ावधी
खं डिवखं ड झा े आहे त. धमािभमान व जा िभमान यां चा ोकां ा दयां त
वरपगडा होऊन ते एकमेकां चा म र व हे वा करीत आहे त व एकमेकां स हीन व तु
समजत आहे त. अ ा थतीम े सावजिनक क ् याणाचा हे तू ध न कोणी पु ष पु ढे
सरसाव े असता ां ा मनात ा हा आपपरभाव समूळ न झा ा पािहजे . केवळ
आप ् या धमा ा िकंवा आप ् या जाती ा ोकां स तेवढे एकवट क न ां चे िहत
साध ाचा उ े मनात धर ा असता ां स इतर जनां चे साहा कदािप िमळणार
नाही. आरं भी ते काहीसे फस े तरी ां चा वा िवक उ े काय आहे ते समजताच
ते ां स आप े अ णी समजणार नाहीत व ां जवर िव वास ठे वणार नाहीत. असे
झा े णजे संघ ीने होणारी काय कदािप य ो ाभास येणार नाहीत. ाबाबतीत
महाराजां नी आमरण कसे वतन ठे व े होते ते सवदा ात वागिव ासारखे आहे .
ां नी आप ् या स े त ् या जनसमाजाती अमूक एका जातीवर िकंवा जनवगावर
िव े ष कृपा ी न करता सवास समबु ीने वागिव े . ते ोकां ा अंग ा गुणां कडे
व यो तेकडे च फ पाहत असत. ां ची जात कोणती आहे िकंवा ां चा धम
कोणता आहे याचा िवचार ते सहसा करीत नसत. फार क ा ा, यवनां िवषयी आरं भी
ां ा मनात एवढी बबळ अढी होती तरी ती वकरच नाही ी होऊन ां स
आप ् या पदरी ठे व ास ते तयार झा े . ि वाय ां ा रा ात ती यवन जा असे
ित ा ते इतर िहं दू जे सारखीच वागवू न धमा ा िभ ा व ां चा छळ िकंवा
ितर ार य ं िचतही करीत नसत. ही ां ा ठायीची समता ां ा ा काळ ा
समजु ती माणे व वहारा माणे पाहता अ ं त ु ह होय. सां त काळी
िवचारयुगाचा भाव सव इतका झा ा असता हा आपपरभाव आम ा पु ढारी
णिवणा या ोकां ा िच ां तून िनमूळ होऊ नये हे चम ा रक न े काय? ंथ
ि हावयाचे , वतमानप े व मािसके चा वावयाची, सावजिनक सं था थापावया ा
िकंवा मोठमोठे कारखाने घा ावयाचे , ां त जाती ा िकंवा धमा ा ोकां चा
बडे जाव व उ ष कसा होई इकडे च पु रिवणारे पु ष ोका णी णवू न
घे ास मुळीच ायक नाहीत. ां नी ि वरायां ची गुणैक ी आप ् या अंगी
वाढिव ाचा य अव य के ा पािहजे . अ ा िन:प पाता ा वतनास ां चे को ा
समजु तीचे जाितबां धव काही वे ळ दोष दे ती हे खरे ; परं तु एकंदर जनसमूहाचे िहत
साध ाचे पु कम ां ा हातून सुसा होऊन े वटी ते ोक ु तीस पा होती .
आम ा ि वरायां चे एति षयक त पु ढे पे वाईत पाळ े गे े असते तर आ ां स
जी आज परतं ता ा झा ी आहे ती कदािचत कधीही आ ी नसती. एवढा चं ड
रा ीय अनथ ा जा ािभमानामुळे व ाथकपरतेमुळे गुदर ा व ाची िवषमय
फळे आ ां स व आम ा वं जां स आणखी कैक तके भोगावी ागती असा ढ
संभव आहे , तो आम ा अ ेसर णिवणा या ोकां ा अंगां तून अ ािप जाऊ नये हे
आम ा दे ाचे मोठे च दु भा होय. आम ा दे ात ा जाितभेद न हो ास
का ावधी ागणार हे खरे आहे . तरी जा िभमानमू क प पात व म रभाव यां चा
सां त ा दै ाव थे त समूळ उ े द होणे अ ं त इ होय. ही इ ता ात वागवू न
आम ा अ ेसर णिवणा या गृह थां नी वतन ठे व ास झट े असता ां चे
अनुकरण इतर सामा जन हळू हळू क ागती व आम ा जनसमाजात
पर रां म े ऐ , े म व िव वास ा वृ ी उ रो र वृ ं गत होत जाती आिण जे
ते आपाप ् या जातीपु रते उ ोग उप थत क न फ ा व तट करीत आहे त ते बंद
होऊन ां स खरे सावजिनक प ा होई व ां स संघ ीचे यथोिचत
साहा िमळू न ते सवजनसुखवधक होती . ते ा ता य काय की, ोका णीं ा
ठायी खरी दे िहतबु ी वास क ागून ते वा िवक ोकमा ावे असे
अस ् यास ां नी ि वरायां ा च र ाचे मनन सव काळ करणे उिचत होय.

संसारीजनां नी घे ाजोगा बोध

येथवर ोकनायकां नी व ोका णींनी महाराजां ा च र ापासून कोणता बोध
घे ासारखा आहे ाचे नुसते िद न के े . आता सामा संसारीजनां नी ां ा
च र ापासून कोणता बोध ावा ते थोड ात सां गून ा ंथाचा उपसंहार क .
पं चात नेहमी सुख व य ाभावे असे े कास वाटत असते. ां ची िस ी
मु े क न उ ोग ी ता, िन सनता, ढिन चय, सदाचार, साहस, बु म ा,
कु ता इ ादी गुणां नी ा होणारी असते. ा गुणां चा कष महाराजां ा ठायी
िकती झा ा होता हे ां चे च र वाच ् याने ानात येणारे आहे . ा थतीत
समाधान मानून थ बस ात काहीएक पु षाथ नाही. ती साधे ा यो उपायाने
सुधार ाचा उ ोग िनर सपणे अहिन करीत रािह ् याने अंगी खरा मदपणा
उ वू न सनास ी व दु वतन यां स थारा नाहीसा होतो. हे उ म त महाराजां ा
च र वणाने े का ा मनावर उ ृ कारे िबंबणारे आहे . बु म ा व कु ता
अंगी उ रो र वृ ं गत ावी एतदथ अहोरा प र म के ् यावाचू न आप े तेज
कोठे च पडावयाचे नाही व साहसादी इ गुणां चा ादु भाव अंगी कदािप ावयाचा
नाही. कारण असे पाहा की, ा ा बु ब ाचा व त: ा अंग ा कतबगारीचा
पु रा िव वास नसतो ा ा हातून कोणतेही धाडसाचे कृ होणे नाही. महाराजां ा
ठायी ा गुणां चा िवकास उ म कारे झा ा होता, णू न ां ा हातून एवढा
परा म झा ा. तसेच िव ाची व ऐ वयाची िकतीही अनुकू ता अस ी तरी
स ागापासून कदािप ु त ावयाचे नाही व कोणतेही दु सन ावू न ावयाचे
नाही असा अढळ िनधार क न आप े आचरण सवदा पिव राखणारास खरी
सौ ा ी होऊन ोकां कडून मान िमळतो, ही गो महाराजां ा च र ात उ म
कारे यास येते.
सां त ा दु वह थतीत े क मनु आप ् यापु रते पा ाग ा तर ते कदािप
चा णार नाही. ा दे ात िकंवा ा जनसमाजात आपणास आयु मण
करावयाचे आहे ा ा बाबतीत आप े कत काय आहे ते पू णपणे ओळखू न ते
बजाव ास ाने कायावाचामनेक न झट े पािहजे . सावजिनक िहतसंबंधां त
खाजगी े षम रािदकां स अिजबात फाटा िद ा पािहजे . जाितभेदमू क
उ नीच ाचा भाव िजतका कमी होई िततके आप ् या समाजात ऐ व
पर र े म वृ ं गत होऊन हरएक दे काय सुसा होणार आहे , हे त ाने
अहिन िच ात वागिव े पािहजे . कोण ाही धमासंबंधी िकंवा ावहा रक चा ीचा
अ योजक अिभमान ध न समाजात दु फळी िकंवा क ह माजिव ाचे िदवस आता
उर े नाहीत. सां त संघ ी िजतकी वाढे िततकी आप ् या दे ा ा िहताची
आहे हे ात ठे वू न ित ा िवघातक अ ी कृती ा ा हातून होत असे ाचा
िनषेध व अिध ेप कर ास कधीही चु कता कामा नये. तो आप ् या जातीचा आहे
िकंवा आप ् या धमाचा आहे हा िवचार िब कू न करता ाचे करणे
सवजनसमाजा ा िहतािव आहे , या व तो दे ोही आहे असे मानावे . अ ा
रीतीने जो वागे तोच खरा दे ािभमानी होय. ह ् ी पाहावे तर आम ा
समाजाती िक े कां ा बो ाचा ात जो दे ािभमान ो ीस येत आहे ,
तो ब याच अं ी जा िभमानमू क आहे . िक े कां ा आचरणां त तर
दे ािभमान व जा िभमान हे एक प होऊन गे े आहे त. ही अिन
मनोिवकृती हळू हळू नाही ी होई तरच आम ा दे ाचा तरणोपाय आहे ; परं तु
अ ीकडे काही सुि ि त णिवणा या मनु ां ा ठायी ही मनोिवकृती िव े ष ब
झा े ी ीस पडते. ाव न ही अभी संिस ी ावयास अ ािप पु ळ काळ
काढावा ागे असे वाटते. एकंदर जनसमाजाचे िहत जे णेक न सुसा होई
अ ा सं था उप थत क न ा चा िव ाची यो ता आम ा ोकां स अ ािप
आ ी नाही असे जा िभमानाने पछाड े ् या आम ा सुि ि त णिवणा या
गृह थां ा स ा ा आचरणाव न मो ा क ाने णावे ागते. धमाचा िकंवा
जातीचा अ योजक अिभमान िच ात वागवू न जे ोका णी समाजात वै रभाव व
दु फळी माजिव ास वृ होत असती ां चे अ णी िब कू मा करावयाचे
नाही व ां स कोण ाही कारचे उ े जन ावयाचे नाही असा िनधार े काने के ा
तर अस ् या अहं म दे बुड ा ोकां ा ासापासून आमचा दे वकरच मु
होई . आ ां स आज जे पु ढारी पािहजे त ते ि वरायासारखे पिव त पाळणारे
पािहजे त. ा कसोटीस जे खरोखर उतरती तेच आप े पु ढारी होत असे े कास
वाट े पािहजे .
येथे कृत े खकाची े खणी िवराम पावणार. ाने जो हा उ ोग के ा आहे ाचा
मु उ े एवढाच आहे की, ि वाजीमहाराजां िवषयी महारा ात िकंब ना अ ख
भरतखं डात जो अिभमान सां त काळी जागृत झा ा आहे तो ोकां ा मनात कायम
रा न ां जिवषयीची यथाथ बु ी सव ोकां ा मनात वसावी. महाराजां चे सा ंत
च र अव ोकन के ् यावाचू न ही बु ी कायम राहणे नाही. ां चे दे हावसान
होऊन आज स ादोन े वष ोट ी आहे त. इत ा अवका ात ां चा च र मिहमा
अनेक ग -प ा क ंथां त ंिथत के ा आहे . अनेक यवनी व युरोपीय ंथकारां नी
ां ािवषयी यथाबु ी उ ् े ख के े आहे त; ा माणे ते आज कीित पाने अमर
होऊन रािह े आहे त; परं तु ां चे ते कीिततेज एका क ात आणू न ाचा वा िवक
भाव िकती आहे व ते क ं किमि त आहे असे जे िक े कां चे णणे आहे ां त
िकतीसे त आहे हे ां चे सम च र कथन क न आजपयत कोणीही
दाखिव ाचा य के ा न ता तो कृत े खकाने यथामती व यथा ी के ा
आहे . ाचा यथोिचत आदर महारा ीयां कडून होई अ ी ास पू ण उमेद आहे .
☐☐☐
 प रि
ा पु का ा एकोिणसा ा भागा ा े वटी औरं गजे बा ा एका मु ीचे
ि वाजीमहाराजां वर े म जड ् याची दं तकथा िद ी आहे . ती खरी नसावी असे ो.
जदु नाथ सरकार यां नी औरं गजे बा ा ा मु ीसंबंधाने िद े ् या वृ ां ताव न णावे
ागते. आ ी सदरी दं तकथे त विण े ् या ‘औरं गजे बा ा मु ीवर हाजादा
अकबर या ा बंडास सामी अस ् याचा आरोप येऊन ित ा िद ् ीजवळी एका
गडावर बंदीत ठे व े असून तेथेच ितचा 1702 सा ी अंत झा ा. ते ा अथात
संभाजी ा मु ाचे पा न ित ाकडून घड े नाही आिण ती काही आप ् या
बापाबरोबर दि णे त आ ी न ती. औरं गजे बाबरोबर होती ती ाची दु सरी मु गी.
ितचे नाव िझनातउन-िनसा असे होते. संभाजी ा मु ाचे संगोपन के े ते ाच
हाजादीने. संभाजी ा पकड ् यावर, मुस मानी धम ीकार ी तर तु ा सोडू,
असे ा ा सां िगत े ते ा ते हाजादी म ा ा तर मी मुस मान होतो, असे ाने
ट े , अ ी दं तकथा आहे . आ ी िद े ् या दं तकथे त औरं गजे बा ा मु ीचे जे
वणन के े आहे ते ा दु स या हाजादी ा ागत नाही. तु ं गात टाक े ् या मु ीचे
नाव जे ब-उन-िनसा असे असून ित ा ते वणन ागते. तरी पण ा अथ आ ी
िद े ी दं तकथा एका मुस मानी बखरीतूनच घे त ी आहे ा अथ ती अं त: तरी
खरी असावी असे िदसते. ित ा अटकेत ठे व ् यामुळे ित ा हातून संभाजी ा मु ाचे
संगोपन होणे न ते तरी ित ा बिहणीने ते के े आिण दोघीं ाही नावां ा
े वटी िनसा हा असून ा िनसाबेगम ा नावाने िस अस ् याकारणाने
तु ं गात ी मु गीच पु ढे आप ् या बापाबरोबर दि णे त गे ी असून ित ाच हातून
संभाजी ा मु ाचे संगोपन झा े असे ण ात आ े असावे . आम ा दं तकथे त ी
हाजादी पु ढे अटकेत पड ी अस ी तरी ित ा मनात ि वाजीमहाराजां िवषयी
े मवृ ी उ व ी न ती असे ण ास काही आधार नाही.
☐☐☐