डॉ.

बाबासाहेब आंबेडकर

एवढ तेवढ तकूलता कोणा याही वा ाला कधीमधी येते. पण ज माबरोबरच

तकूलता ड गरासारखी पु ात हजर असले या माणसाने काय करावे? डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यां या जीवनात तकूलतेने जे तांडव घातले ते पचवून बाबासाहेब माणूस हणून
था पत झाले, चैत याने ल ल उजळू न नघाले. ती द ती अशी अ भनव होती क तने
बाबासाहेबां या कोट कोट बांधवांना जागृत क न ‘मदाय ं तु पौ षम्’चा मं यां या
ाणात भरला आ ण यांना माणूस हणून जगायला शक वले. ती अद्भुत कहाणी य ात
कशी घडली याची रोमांचकारी हक कत या महाच र ात संयमशील समरसतेने सां गतलेली
आहे. च र नायकाचे सादपूण दशन झा याचे समाधान च र कार धनंजय क र यां या
श दांतून मळते.
लेखकाची इतर पु तके

मराठ
महा मा जोतीराव फुले : आम या समाज ांतीचे जनक
लोकमा य टळक आ ण राजष शा महाराज : एक मू यमापन
वातं यवीर सावरकर (अनुवाद : द. पां. खांबेटे)
व भूषण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : मानस आ ण त व वचार
महा मा फुले सम वाङ् मय (सहसंपादक)
शेतक यांचा आसूड (सहसंपादक)
कृ णराव अजुन केळू सकर : आ मच र व च र (१८६०-१९३४)
लोक हतकत बाबासाहेब बोले (१८६९-१९६१)
ी नामदे व च र , का आ ण काय (इतर तीन लेखसं ह)
राजष शा छ पती
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च मय च र (संपादन)
कृत मी कृताथ मी (आ मच र )

इं जी
Veer Savarkar
Dr. Ambedkar : Life and Mission
Lokamanya Tilak : Father of the Indian Freedom Struggle
Mahatma Jotirao Phooley : Father of Indian Social Revolution
Mahatma Gandhi : Political Saint & Unarmed Prophet
Shahu Chhatrapati : A Royal Revolutionary

हद
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवनच रत (अनुवाद : गजानन सुव)
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

धनंजय क र

पॉ युलर काशन, मुंबई

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर DR. BABASAHEB
AMBEDKAR
(म-२०७) (Marathi : Biography)
पॉ युलर काशन Dhananjay Keer
ISBN 978-81-7185-447-9

© २००६, डॉ. सुनीत क र

प हली आवृ ी : १४ ए ल १९६६

चौथी सुधारीत आवृ ी : ६ डसबर २००६
नववे पुनमु ण : २०१४।१९३६
पाचवी आवृ ी (जनआवृ ी) : १४ ए ल २०१६।१९३८

मुखपृ : न मती ा फ स
छाया च मांडणी : सतीश भावसार
छाया च े : वजय सुरवाडे यां या सं हातून

काशक
हष भटकळ
पॉ युलर काशन ा. ल.
३०१, महाल मी चबस
२२, भुलाभाई दे साई रोड
मुंबई ४०० ०२६

अ रजुळणी
संतोष गायकवाड
पपळे गुरव, पुणे ४११ ०२७
कै. डॉ. ी नवास द ा य मुजुमदार
आण
कै. सौ. शांताबाई ी नवास मुजुमदार
ां या मृत स
 अनु म
१ पंचवीसशे वषाची पूवपी ठका
२ बालपण आ ण श ण
३ व ेसाठ खडतर तप या
४ जी वतकायास आरंभ
५ बंडाचे नशाण उभारले
६ मानवी वातं याची घोषणा
७ राजक य तजावर उदय
८ शेतकरी कामगार यांचे हत व श ण सार
९ अ पृ यांचे ःख जगा या वेशीवर टांगले
१० यु पव
११ पुणे करार
१२ मु चा खरा माग
१३ वजेचा कडकडाट
१४ ह समाजाची पुनरचना
१५ वतं मजूर प
१६ कामगार नेता
१७ संघरा य क पा क तान?
१८ धुळ तून शखराकडे
१९ मजूरमं ी
२० घटना-स मती मं मु ध झाली
२१ आधु नक मनू
२२ बौ धमा या छायेत
२३ वरोधी प ात पुनरागमन
२४ सरकारवर ट केचे हार
२५ सोनेरी सं याकाळ
२६ बौ धमाचे पुन जीवन
२७ अखेरचा वास

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवनपट

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची ंथसंपदा
संदभ ंथ सूची
 काशकाचे नवेदन

‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर’ या च र ंथा या स या आवृ ीला ल हले या तावनेत डॉ.

धनंजय क र यांनी हटले आहे क सामा य श त बु जनांनी हा च र ंथ आपला एक
अमोल व अमर ठे वाच हणून शरोधाय मानला आहे. ‘आमचे युगायुगीचे अपार ःख,
अमानुष छळ व धर सम या ात मांडले या आहेत हणून ते फू तदायक महाच र
आ ही पू य भावनेने व धा मक बु ने वाचतो’, अशी अनेकांनी मु कंठाने याची महती
गा यली आहे. ‘इ तहास, कला, स य न ा, अ भ ची, काल म व समतोलपणा यांचे भान
राखून अ यंत समरसतेने ल हलेला आ ण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या
जडणघडणीवर, म वावर, मानसावर व कायावर काश टाकणारा हा च र ंथ
अ तम असून द लत व ब ह कृत भारताचे स यक दशन घडवतो,’ असे वचारवंतांना वाटते.
या च र ंथाची ही वै श े कती यो य आहेत हे या या वारंवार करा ा लागणा या
पुनमु णाव न ल ात येते.
‘Dr. Ambedkar : Life and Mission’ हे सम च र इं जी भाषेत थमत: इ.
स. १९५४ म ये स झाले. डॉ. क र यांना च र नायकाला जवळू न पाह याची संधी
लाभली होती. या च र ंथातील सव तपशील हा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या
नजरेखालून गेला होता. या च र ंथामुळे थमच डॉ. आंबेडकर यां या जीवन व
काया वषयीचे तपशील जगा या कानाकोप यापयत जाऊन पोहोचले. यानंतर अनेक
वदे शी च क सक लेखक व ासंगी इ तहासकार यांनी या च र ाचा संदभ ंथ हणून
उपयोग क न ंथ ल हले. या सव ंथक यानी डॉ. धनंजय क र यांचे ऋण मा य केले
आहेत.
डॉ. धनंजय क र यांनी इं जी व मराठ दो ही भाषांत च र लेखन केले आहे. डॉ.
क र यांनी वतं पणे ल हलेला ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर’ हा मराठ बृहत् च र ंथ
थमतः सन १९६६ म ये का शत झाला. यानंतर डॉ. क र यां या हयातीत तीन आवृ या
व येक आवृ ीची अनेक पुनमु णे स झाली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या
धमप रवतनाला आ ण प र नवाणाला या वष प ास वष पूण होत आहेत. या न म ाने ही
सातवी आवृ ी स होत आहे. नवीन अ रजुळणीसह अ यासकांना उपयु अशा न ा
मा हतीचा समावेश या आवृ ीत केला आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या लेखनाची
सूची, डॉ. आंबेडकरांवर आजपयत का शत झाले या नवडक मराठ , हद आ ण
गुजराती लेखनाची सूची अ यासकांना मह वाची ठरेल. शवाय या आवृ ीत समा व
केलेला आंबेडकरांचा सं त जीवनपट आ ण न ाने उपल ध झालेली काही म ळ
छाया च े आंबेडकरां या अनुयायांना मोलाची वाटतील.
धनंजय क र यांची च र या वाङ् मय कारा वषयी काही न त क पना होती. या
ीने यांनी सनावळ आ ण संदभ ंथांचा उ लेख यांनी आपले नवेदन जड होणार नाही
याची काळजी घेतली. परंतु यांची च र े ही उ म च र ंथ हणून वाचली गेली, इतकेच
न हे तर यांना संदभ ंथ हे मू य ा त झाले. क रां या या च र ाचा, वशेषतः आंबेडकर
च र ाचा, उ लेख के या शवाय कोणी पुढे ल शकलेला नाही. यामुळेच अ यासकांना
कालसापे अ यास करता यावा यासाठ जीवनपटाची आव यकता वाटली. हणून या
आवृ ीत आंबेडकरां या जीवनपटाचा समावेश केला आहे. हा जीवनपट आ ण छाया च े
बाबासाहेबांचे एक अ यासक ी. वजय सुरवाडे यांनी उपल ध क न दली आहेत. यांनी
क रां या पु तकां या काशनानंतर उपल ध झाले या साधनांचा वापरही हा जीवनपट
अचूक कर यासाठ केला आहे. डॉ. आंबेडकरांची ंथसंपदा आ ण बाबासाहेबांवर आजवर
ल हले या पु तकांची सूची तयार कर यात ी. वजय सुरवाडे आ ण मुंबई मराठ
ंथसं हालयाचे ंथपाल ी. श शकांत भगत यांची मोलाची मदत झाली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां माणेच डॉ. क र यांनी ल हलेले ‘वीर सावरकर’,
‘महा मा जोतीराव फुले’, ‘लोकमा य टळक’, ‘राजष शा छ पती’, ‘महा मा गांधी’
इ याद स च र ंथही अ यासपूण आ ण मानमा यता पावलेले आहेत. या शवाय डॉ.
क र यांचे ‘कृत मी! कृताथ मी!’ हे आ मच र ही स झाले आहे. यात यांनी आपण
च र ंथांची साम ी कोण या रीतीने जम वली आ ण आपले च र नायकां वषयीचे कोन
कसे होते यां वषयी मह वाचे ववेचन केले आहे.

द. २ ऑ टोबर २००६ रामदास भटकळ

 प ह या आवृ ीची तावना

मी ल हलेली इं जी च र े मराठ वाचकांसाठ उपल ध क न ावी अशी इ छा मा या

ने ांनी आ ण चाह यांनी वेळोवेळ केली. तशीच इ छा कटपणे करताना
भारताचे संर णमं ी मानवंत यशवंतराव च हाण एकदा हणाले होते क , ‘ व छ वचाराने,
वैचा रक ामा णकपणाने न यायाधीशा या भू मकेतून क रांनी इ तहास घड वणा या थोर
पु षांची च र े इं जीत ल हली आहेत. तशी यांनी मराठ तही लहावीत.’ डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरां या अनेक अनुयायांनीही बाबासाहेबांचे च र मराठ त ल ह यासाठ मला
आ ह केला. या सवाची इ छा बाबासाहेबां या अमृतमहो सवा या मंगल दनी फल प ू होत
आहे या वषयी मला परम संतोष वाटतो.
मा या इं जी आंबेडकर च र ाची साम ी आ ण अलीकडे प े, लेख न संदभ पाने
उपल ध झालेली नवीन मा हती ांचा उपयोग क न मी सुगम, साधार न सम मराठ
च र जनतेस वन पणे सादर करीत आहे.
च र काराने च र ंथ कोण याही भाषेत ल हला तरी जम वले या साधनसाम ीतून
काय नवडावे, कोणते संग रेखाटावेत, कोण या घटना च णासाठ या ात, हे तो
आप या ी माणे न त ठर वतो. च र शा न कला यांचे मनन क न मी माझे सव
च र ंथ ल ह यामुळे हे उपरो काय मी इं जी च र ा या वेळ च केलेले आहे. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरांसारखा महापु ष न याचे जीवनकाय या दोह शी समरस होऊन
आ ण ज र तेथे अ ल तता राखून ा च र ंथात यां या मनाचे ापार मी यथामती
उकलले आहेत. वकास न दशने रेखाटली आहेत. आ ण ओघतः यां या
जीवनाचे त व ान व यांची ां तकारक वचारसरणी यां वषयी मा हती दली आहे. तसेच
कालानु म अबा धत राखून जीवनपट एकसंध ठे वला आहे. स य न े या ीने अचूकता न
रचने या ीने कला मकता साध याचा य न केला आहे.
च र ंथात समरसता तर साधली पा हजे न अ ल तता तर राखली पा हजे. या तव
नवडले या साधन-भांडारा या आधारे च र कथन करताना ज र तेथे ववेचन न
व ेषण क न आ ण चैत य ओतून जवंत भावनांचे ते एक रसायन बन वले पा हजे.
नाहीतर जसा च र ंथात ऐ तहा सकते या भाराखाली च र नायक दडपून जाऊन याचे
म व लोपून जाते, तसाच शु क न न वकार वृ ीमुळे च र ंथ काय कवा इ तहास
काय अगद न तेज न नज व होतो.
च र नायकाचे दै वतीकरण क नये, दानवीकरणही क नये. याचे करावे
मानवीकरण. कारण महापु ष झाला तरी तो या गुणांमुळे महापु ष ठरतो ते सद्गुण
वगळले तर इतर गो त तो काहीसा सवसाधारण मनु यासारखाच वागतो. या या या
वभावातील कंगो यांचे दशन च र कार कुशलतेने घड वतो. उ म च कार च ा या
चेह यावरील सव भाव अन् खाचखळगे काश न छाया यां या सा ाने बे ब उमट वतो.
यामुळे जसे छाया च ातील दशन खुलून दसते तसे बारीकसारीक छटांमुळे
च र ातील दशन खुलून दसून याचे स यदशन घडते.
नवभारता या घटनेचे मुख श पकार, लोकशाहीचे ाते न मानवी वातं याचे
कैवारी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जीवनच र हे आधु नक भारता या इ तहासाचे एक
महान पव आहे; मानव- वांत या या इ तहासाचे ते एक सोनेरी पान आहे. वतः या
बु म ेवर वसंबून रा न जो गाढ तप यने, अलौ कक धैयाने न अखंड उ ोगशीलतेने
उ च येयासाठ अ वरत झगडतो तो धुळ तून धुरंधरां या मा लकेत जाऊन कसा वराजमान
होतो हे स करणारे उदाहरण आधु नक भारतात सामा य मनु यास अ य सापडणे
कठ ण आहे.
भा षक रा ये झा यानंतर म यवत सरकार न रा य सरकारे ादे शक भाषांचे नवीन
श दकोश स करीत आहेत. या आधारानुसार ढ होत असलेले काही श द मी वापरले
आहेत. परंतु यात व श अ भ नवेश नाही.
मी बाबासाहेबां या इं जी च र ासाठ साधने गोळा करीत असता यांचे नेही,
सहकारी न नातलग ा सवानी मला मा हती पुरवली. य बाबासाहेबांनी गाठ भेट दे ऊन
मला अ यंत उपकृत केले. मी साधने गोळा करीत असता सव ी शंकरराव वडवळकर,
सीतारामपंत शवतरकर, दे वराव नाईक, का. व. सवादकर, वसंतराव च ,े शां. शं. रेगे,
आचाय मो. वा. द दे , सुरबा टपणीस, नानकचंद रट् टू , यशवंतराव आंबेडकर, मुकंदराव
आंबेडकर, भा करराव क े कर, गोपाळराव मुरबाडकर, द ोबा पवार, बापूराव जोशी
इ याद सद्गृह थांनी मला अमोल सा केले या वषयी मी यांचा अ यंत ऋणी आहे.
माझे परम नेही ी. अ. स. भडे गु जी हे मी ल हले या सव ंथाची ह त ल खते
आ मीयतेने वाचतात व यांची उपमु ते काळजीपूवक तपासतात हे सव ुत आहे. यांनी
ाही च र ंथा या बाबतीत क घेतले आहेत. यांचा लोभ अपार आ ण सा अमोल
आहे.
ा च र ंथाचे मराठ ह त ल खत ी. गं. दे . खानोलकर यांनी अ यंत आपुलक ने,
काळजीपूवक पा न दले या वषयी मी यांचे कृत तापूवक आभार मानतो. याच माणे
ी. दे वीदास बागूल यांनी ा ंथाची उपमु ते प र मपूवक वाचली आ ण मु णरचना
केली या वषयी मी यांचा आभारी आहे.
या नयतका लकांतून, ंथांतून न प ांतून मी ा च र ंथासाठ उतारे घेतले
आहेत यांचे ऋण कटपणे मा य करतो.
ा च र ंथाची मु ण त कर यास अनेकांनी सा ा केले. मु ण तीचा मीठा भाग
ी. द पराव साठे यांनी करवून दला. या वषयी मी यांचे अंतःकरणपूवक आभार मानतो.
मु ण तीचा उरलेला भाग ी. ह र ं बोरकर न माझी क या च. पु पलता यांनी पूण
केला. तसेच माझा बंधू वनायक याने सूची तयार केली. ा तघांचा जाता जाता उ लेख
करणे उ चत होईल. संगम मु णालयाचा मी वशेष आभारी आहे.
ी. रामदास भटकळ यां या नेहशील न उदार धोरणामुळे आ ण माझे नेही, चाहते
न वाचक यां या कृपेमुळे मी माझे सव संक पत च र ंथ पूण क शकेन, असा मला पूण
व ास आहे.

द. २३ माच १९६६ धनंजय क र

 छाया च सूची
१. मुंबईतील सडनहॅम कॉलेज ऑफ कॉमस ॲ ड इकॉनॉ म स या सरकारी
महा व ालयात ा यापक डॉ. आंबेडकर : डॉ. आंबेडकरांची अथशा ाचे
हंगामी ा यापक हणून १० नो हबर १९१८ रोजी नेमणूक झाली. या पदावर ते
११ माच १९२० पयत होते.
२. ‘लंडन कूल ऑफ इकॉनॉ म स ॲ ड पो ल टकल साय स’ मधील आपले
सहा यायी व ा यापक मंडळ सह डॉ. आंबेडकर : ये थे डॉ. आंबेडकरांनी जून
१९२१ म ये एम. ए सी. व नो हबर १९२३ म ये ड. ए सी. या पद ा
मळ व या.
३. ऐन उमेद तील डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर.
४. लंडन येथे भरले या स या गोलमेज प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय
अ पृ यांचे त न ध व केले. छाया च ात : प रषदे चे अ य व टनचे
पंत धान रॅ से मॅकडोना ड, गांध जी, पं. मदनमोहन मालवीय, बॅ. मुकुंदराव
जयकर, सर तेजबहा र स ,ू डॉ. आंबेडकर (पाठमोरे) व इतर त नधी. (७
स टबर १९३१ ते १ डसबर १९३१).
५. महाड ये थे २५ डसबर १९२७ रोजी भरले या चवदार तळे स या ह प रषदे त
वषमतावाद व अ यायकारक ‘मनु मृती’ या ह ं या प व ंथाचे जाहीर दहन
कर यात आले. या ां त थळावर उभारलेला ां त तंभ.
६. सं कारपूवक समतेचा काय सार कर यासाठ डॉ. आंबेडकरांनी ४ स टबर
१९२७ रोजी समाज समता संधाची थापना केली. ९ जून १९२९ रोजी
घेतले या छाया च ात डॉ. आंबेडकर व समाज समता संघाचे यांचे पृ य-
अ पृ य सहकारी. (९ जून १९२९)
७. २४ स टबर १९३२ रोजी पुणे करारावर स ा झा यावर येरवडा तु ं गाबाहेर
घेतले या छाया च ात (डावीकडू न) बॅ. मुकुंदराव जयकर, सर तेजबहा र स ,ू
डॉ. आंबेडकर, डॉ. पी. जी. सोळं क , रावबहा र आर. ी नवासन, मु ू वामी
प ले आ ण गणेश आकाजी गवई.
८. कुटुं बीयांसमवेत डॉ. आंबेडकर, राजगृह (दादर), मुंबई (१९३४) (डावीकडू न)
यशवंतराव (पु ), डॉ. आंबेडकर, सौ. रमाबाई (प नी) ल मीबाई (व हनी) व
मुकुंदराव (पुत या). पायाशी बसलेला यांचा लाडका कु ा टॉबी.
९. सरकारने डॉ. आंबेडकर यांची मुंबई या शासक य वधी महा व ालयात २२
 जून १९२८ रोजी नेमणूक के ली. ते ा यापक असताना या छाया च ात
(डावीकडू न बसलेल)े ा. ए. ए. आडारकर, ा. जी. एस. सी. ाऊन,
सपॉल ए. ए. फैझी, ा. ट . एन. बालावलकर, ा. ए. बी. वै , व. डॉ.
आंबेडकर.
(डावीकडू न उभे) ा. एस. बी. जठार, ा. राम. एस. वक ल, ा. एन. सी. एच.
कायजी, ा. एल. एफ. रॉ ड स, र ज टार आर. पी. कव.
१०. समाज समता संघा या व माने डॉ. आंबेडकरांनी आपले सहकारी गो वदराव
आडरेकर यांचा मुलगा केशव याचा ववाह कु. वठाबाई तडेकर ह याशी
दामोदर हॉल, परळ ये थे २९ जून १९२९ रोजी सुंदरराव वै यां या
पौरो ह याखाली घडवून आणला. छाया च ात वरा या उज ा बाजूला
ल मीबाई व रमाबाई, वधू या डा ा बाजूला पुरो हत सुंदरराव वै , पाठ मागे
उभे डॉ. आंबेडकर, रावबहा र बोले, डॉ. पी. जी. सोळं क , शवतरकर, च ,े
क े कर, गो वद आडरेकर, धान व इतर.
११. अ खल भारतीय द लत समाजाचे प हले अ धवेशन १९-२० जुलै १९४२
दर यान नागपूरला भरले. या अ धवेशनात एका ठरावा वये ‘ऑल इं डया
शे ु ड का ट् स फेडरेशन’ या प ाची थापना कर यात आली. या
अ धवेशनाला जोडू न समता सै नक दल व द लत म हला प रषदा घे यात
आ या. छाया च ात डॉ. आंबेडकर, डी. जी. जाधव, जी. ट . मे ाम व म हला
प रषदे या अ य ा व कायका रणी या सद या दसत आहेत.
१२. मजूरमं ी हणून डॉ. आंबेडकरांनी ७-८ ऑग ट, १९४२ रोजी सरकार, मालक
व मजूरांचे त नधी यांची, यु ामुळे नमाण झाले या मजुरां या ावर वचार
कर यासाठ प रषद द लीत बोलावली. छाया च ात : मजूरमं ी डॉ.
आंबेडकर भाषण करीत असून कामगार नेते ना. म. जोशी, जमनादास मेहता,
सरकारी अ धकारी ारकानाथ धान व मजूर मं ालयातील इतर अ धकारी.
१३. भारताला वातं य दे या या हालचाली या ीने टश सरकारने सर टॅ फड
स यां या नेतृ वाखाली कॅ बनेट मं यांचे सद यीय श मंडळ (कॅ बनेट
मशन) नेमले. ५ ए ल १९४६ रोजी या श मंडळापुढे डॉ. आंबेडकरांनी
अ पृ यां या वतीने सा दे ऊन अ पृ यां या माग या, राखीव जागा, ह क व
संर णासंबंधीचे वतं नवेदनही दले.
१४. २१ ऑग ट १९४७ रोजी भारतीय घटना स मतीची बैठक होऊन खडा स मती
थापन कर याचा नणय होऊन सात सद यांची घटना खडा स मती थाप यात
आली. खडा स मतीची ३० ऑग ट १९४७ रोजी बैठक होऊन डॉ.
आंबेडकरांची या स मतीत अ य हणून एकमताने नवड कर यात आली.
खड स मती या काही सद थांसह डॉ. आंबेडकर. : (डावीकडू न बसलेल)े एन.
माधवराव, स यद सा ला, डॉ. आंबेडकर (अ य ), अलाद कृ णा वामी
 अ यर व सर बेनेगल नर सह राव (पाठ मागे उभे) घटना स मतीचे कायालयीन
अ धकारी.
१५. डॉ. आंबेडकर गांधीज या पा थव दे हाचे दशन घे यासाठ बला हाऊसला गेले
असतानाचे छाया च . यां या शेजारी शंकरराव दे व काँ ेस व कग कमेट चे
सद य व ‘ ह थान टाइ स’चे प कार ीकृ ण दसत आहे.
१६. डॉ. आंबेडकर व तीय प नी डॉ. शारदा कबीर – नंतर स वता (माई)
आंबेडकर
१७. वतं भारताचे प हले रा पती डॉ. राज साद व प हले मं मंडळ
(डावीकडू न बसलेल)े डॉ. आंबेडकर, रफ अहमद कडवाई, सरदार बलदे व
सग, डॉ. मौलाना अबुल कलाम आझाद, पं. जवाहरलाल नेह , डॉ. राज
साद, सरदार व लभभाई पटे ल, जॉन मथाई, जगजीवन राम, राजकुमारी
अमृत कौर आ ण डॉ. यामा साद मुखज (उजवीकडू न उभे) डॉ. केसकर,
स यनारायण सह, के. संथानम, जयरामदास दौलतराम, के. सी. नयोगी, न.
व. गाडगीळ, एन. गोपाल वामी अ यंगार, मोहनलाल स सेना, आर. आर.
दवाकर व खु शदलाल. तुत फोटो रा पती डॉ. राज साद संसदे त आपले
प हले भाषण दे यासाठ नघ यापूव रा पती भवनात (३१ जानेवारी १९५०)
रोजी घे यात आलेला आहे.
१८. बु जयंती न म द लीत आंबेडकर भवन येथे आयो जत केले या
काय मात ‘मेरीट् स ऑफ बु झम’ या वषयावर डॉ. आंबेडकर भाषण
करताना दसत आहेत.
१९. वतं भारताचे प हले रा पती डॉ. राज साद यांनी, वतं भारताचे प हले
कायदे मं ी हणून डॉ. आंबेडकरांना पदाची व गोपनीयतेची शपथ, रा पती
भवनात आयो जत एका छोटे खानी काय मात ८ मे १९५० रोजी दली. शेजारी
पंत धान पं. जवाहरलाल नेह बसलेले असून मागे भारतीय त ही दलाचे
मुख व कायालयीन अ धकारी उभे आहेत.
२०. कोलं बया व ापीठ, युयॉक (अमे रका) या शतक सांव सरीक
उ सवा न म होणा या काय मात डॉ. आंबेडकरांना एल्. एल्. डी. (डॉ टर
ऑफ लॉ) ही स माननीय पदवी युयॉक येथे ५ जून १९५२ रोजी अपण
कर यात आली.
२१. डॉ. आंबेडकरांनी १९४५ म ये थापले या पीप स ए युकेशन सोसायट या
व माने त कालीन नजाम सं थानातील औरंगाबाद येथे जून १९५० म ये
अ पृ य व मागासले या व ा या या उ च श णासाठ कॉलेज उघडले. १
स टबर १९५१ रोजी रा पती डॉ. राज साद यांचे इ ते कॉलेज या न ा
इमारतीचा पायाभरणी समारंभ घडवून आणला. पुढे ऑ टोबर १९५५ म ये या
कॉलेजचे ‘ म लद महा व ालय’ असे यांनी नामकरण केले.
 तुत छाया च कॉलेज या न ा इमारतीचे बांधकाम चालू असतानाचे
(१९५१-५२) असून छाया च ात डॉ. माई आंबेडकर, डॉ. आंबेडकर,
आ कटे ट, इं ज नयर व कॉ ॅ टर बडेदादा दसत आहेत.
२२. मुंबईतील सट झे वयस मैदान, परळ येथे भरले या अ खल भारतीय साईभ
मेळा ाचे डॉ. आंबेडकरांनी २४ जानेवारी, १९५४ रोजी उद्घाटन केले. या
संगी डॉ. आंबेडकर भाषण करीत असून शेजारी माई आंबेडकर.
२३. दे रोड ( ज. पुण)े येथे डॉ. आंबेडकरांनी रंगून न आणले या बु मूत ची
थापना क न बु - वहाराचे २५ डसबर १९५४ रोजी उद्घाटन केले. या संगी
डॉ. आंबेडकर, माई आंबेडकर बु मूत सह दसत आहेत.
२४. १४ ऑ टोबर १९५६ रोजी डॉ. आंबेडकरांनी नागपूर येथे आयो जत ध म द ा
समारंभात महा थ वर चं मणी (कुशीनारा) यां या ह ते सप नक बौ ध माची
द ा घेतली आ ण वह ते ५ लाख अनुयायांना बौ ध माची द ा दली.
छाया च ात डॉ. आंबेडकर व सौ माई आंबेडकर चं मण या ह ते द ा घेत
आहेत.
२५. नागपूर येथील ध म द ा सोह याचेच ऐ तहा सक य. डॉ. आंबेडकर
आप या लाखो अनुयायांना बौ ध म द ा दे ऊन २२ त ा वदवून घेत
आहेत. (१४ ऑ टोबर १९५६)
२६. बौ ध म द ा सोह यासाठ उप थत जनसमुदाय.
२७. नागपूर येथे बौ ध म द ा समारंभानंतर स या दवशी (१५ ऑ टोबर
१९५६) डॉ. आंबेडकरांनी याच द ाभूमीवर जाहीर भाषण क न आपली
धमातराची भू मका वषद क न वरोधकांना उ रे दली. या संगी महाबोधी
सोसायट चे जनरल से े टरी डॉ. दे व य वाली सह भाषण करत असून डॉ.
आंबेडकर, माई आंबेडकर व भ ूगण मंचावर बसले आहेत. मागे वामनराव
गोडबोले, रेवाराम कवाडे व इतर कायकत दसत आहेत.
२८. १५ ऑ टोबर १९५६ रोजी सायंकाळ डॉ. आंबेडकरांना नागपूर पा लकेतफ
मानप दे ऊन गौरव यात आले. या संगी महापौर समथ ा त वक करीत
असून शेजारी आई आंबेडकर (उ या) व डॉ. आंबेडकर (बसलेल)े दसत
आहेत.
२९. खाटमांडू येथे भरले या जाग तक बौ प रषदे त भाषण कर यासाठ मा चा
आधार घेऊन मंचाकडे जात असलेले डॉ. आंबेडकर दे शाचे माजी पंत धान
यू. नू. आ ण यां या प नी शेजारी उभे आहेत. (२० नो हबर १९५६).
३०. खाटमांडू येथे भरले या जाग तक बौ महाप रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी
उप थतां या आ हा तव ‘बौ व काल मा स’ या वषयावर व ापूण
भाषण केले. डॉ. आंबेडकर भाषण करीत असून समोर प रषदे ला उप थत
जनसमुदाय दसत आहे.
३१. डॉ. आंबेडकरांचे अंतीम दशन : डॉ. आंबेडकरांचे ६ डसबर १९५६ रोजी
द लीतील २६ अ लपूर रोड या नवास थानी झोपेतच नधन झाले.
३२. डॉ. आंबेडकरां या नधनाची वाता ऐकून पंत धान पं. जवाहरलाल नेह यांनी,
२६ अ लपूर रोड येथे जाऊन डॉ. आंबेडकरां या पा थव दे हाचे दशन घेतले.
(छाया च ात सभापती ढे बर, मीराबेन (व लभभाई पटे ल यांची क या), माई
आंबेडकर व इतर दसत आहेत.
३३. लाड या ने याला शेवटचे अ भवादन कर यासाठ लोटलेला अमाप जनसागर.
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (१९१८)

‘लंडन कूल ऑफ इकॉनॉ म स ॲ ड पो ल टकल साय स’ मधील सहा यायी व ा यापक

मंडळ सह
ऐन उमेद तील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
 सरी गोलमेज प रषद, लंडन. (१९३१)
टनचे पंत धान रॅ से मॅकडोना ड, गांधीजी, पं. मदनमोहन मालवीय, बॅ. मुकुंदराव
जयकर, सर तेजबहा र स ू, डॉ. आंबेडकर (पाठमोरे)
महाड येथील ां त तंभ
समाजसमता संघातील सहका यांसह (९ जून १९२९)
 पुणे करारानंतर येरवडा तु ं गाबाहेर
डावीकडू न : बॅ. मुकुंदराव जयकर, सर तेजबहा र स ू, डॉ. आंबेडकर, डॉ. पी.जी. सोळं क ,
रावबहा र आर. ी नवासन, मु ू वामी प ले, गणेश आकाजी गवई.
कुटुं बीयांसमवेत – डावीकडू न : यशवंतराव (पु ), डॉ. आंबेडकर, सौ.रमाबाई (प नी),
ल मीबाई (व हनी), मुकुंदराव (पुत या) आ ण लाडका कु ा टॉबी.
 शासक य वधी महा व ालयातील सहकारी ा यापकांसह (१९२८ – २९)
डावीकडू न बसलेले : ा. ए.ए.आडारकर, ा. जी. एस.सी. ाऊन, .ए.ए. फैझी,
ा.ट .एन. वालावलकर, ा. ए.बी.वै , डॉ. आंबेडकर.
डावीकडू न उभे : ा. एस. बी. जठार, ा. एम. एस. वक ल, ा. एन. सी. एच कायजी, ा.
एल. एफ. रॉ स, र ज ार आर. पी. कव.

समाज समता संघाने आयो जलेला ववाहसमारंभ (२९ जून १९२९) वरा या उज ा बाजूला
ल मीबाई व रमाबाई. वधू या डा ा बाजूला पुरो हत सुंदरराव वै , पाठ मागे डॉ.
आंबडकर, रावबहा र बोले, डॉ. पी. जी. सीळं क , शवतरकर, च ,े क े कर, गो वद
आडरेकर, धान.
 अ खल भारतीय द लत समाजाचे प हले अ धवेशन (१९-२०जुलै १९४२)

मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर आ ण कामगार नेते ना.म.जोशी, जमनादास मेहता, सरकारी

अ धकारी ारकानाथ धान व इतर.
सर टॅ फोड स यां या नेतृ वाखालील श मंडळापुढे सा दे यासाठ जाताना. (१९४६)
 वतं भारता या घटना खडा स मतीचे सद य
डावीकडू न बसलेले : एन. माधवराव, स यद सा ला, डॉ. आंबेडकर (अ य ), अलाद
कृ णा वामी, अ यर, सर बेनेगल, नर सह राव
गांधीज या पा थव दे हाचे दशन घे यासाठ बला हाऊसला गेले असताना डॉ. आंबेडकर
(१९४८)
डॉ. आंबेडकर व तीय प नी डॉ. स वता (१९४८)
 वतं भारताचे प हले रा पती डॉ. राज साद व मं मंडळ
डावीकडू न बसलेले : डॉ. आंबेडकर, रफ अहमद कडवाई, सरदार बलदे व सग, डॉ.
मौलाना अबुल कलाम आझाद, पं. जवाहरलालनेह , डॉ. राज साद, सरदार व लभभाई
पटे ल, जॉन मथाई, जगजीवन राम, राजकुमारी अमृत कौर, डॉ. यामा साद मुखज
उजवीकडू न उभे : डॉ. केसकर, स यनारायण सह, के. संथनाम, जयरामदास दौलतराम,
के.सी. नयोगी, न. व. गाडगीळ, एन. गोपाल वामी अ यंगार, मोहनलाल स सेना, आर.
आर. दवाकर, खु शदलाल.

बु जयंती न म द लीत आंबेडकर भवन येथे भाषण करताना डॉ. आंबेडकर.

वतं भारताचे प हले कायदे मं ी हणून शपथ घेताना डॉ. आंबेडकर (८ मे १९५०)
कोलं बया व ापीठाने ब मानाची डॉ टर ऑफ लॉ (एल.एल.डी.) पदवी अपण केली.
(१९५२)
पीप स ए युकेशन सोसायट या औरंगाबाद येथील महा व ालयाचे बांधकाम चालू
असताना. (१९५०)
अ खल भारतीय साई भ मेळा ाचे उद्घाटन करताना डॉ. आंबेडकर (१९५४)
दे रोड येथील बु वहाराचे उद्घाटन आ ण बु मूत ची थापना (१९५४)
डॉ. आंबेडकर आ ण सौ. माई आंबेडकर बौ धमाची द ा घेताना (१४ ऑ टोबर १९५६)

नागपूर येथील बौ ध म द ा सोहळा (१४ ऑ टोबर १९५६)

बौ ध म द ा सोह यासाठ उप थत जनसमुदाय
बौ ध म द ा समारंभानंतर स या दवशी द ाभूमीवर भाषण करताना डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर (१५ ऑ टोबर १९५६)

नागपूर पा लकेतफ मानप दे ऊन डॉ. आंबेडकरांना गौरव यात आले. (१९५६)

खाटमांडू येथे भरलेली जाग तक बौ महाप रषद (२० नो हबर १९५६)
खाटमांडू येथील उप थत जनसमुदाय
अं तम दशन (६ डसबर १९५६)
 पंत धान जवाहरलाल नेह पा थवाचे दशन घेताना

लाड या ने याला शेवटचे अ भवादन कर यासाठ लोटलेला अमाप जनसागर

 १

पंचवीसशे वषाची पूवपी ठका

डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर ांचे घराणे महार जातीचे. महार जात ही ह समाजातील
अ पृ य गणले या अनेक जात पैक एक जात. अनेक पदद लत जात चा अलग बनलेला हा
सव या सव समाज अ पृ य, अ य न या या जवळ जाऊ नये ा अथ अगंत मानला
जाई. ा अ पृ य समाजाची लोकसं या सहा कोट वर असावी. हणजे ह समाजातील
येक पाचवा घटक पु ष, ी वा मूल अ पृ य मान यात येई.
भारता या व वध भागांत कोणी यांना ब ह कृत, अ पृ य, प रया कवा अ तशू
हणत, तर कोणी यांना अं यज, अवण अथवा नामशू हणून संबो धत. अ पृ यते या
भयंकर ढ ने यांचे जीवन शापून कलं कत केले होते. सवण ह ं ना कु ा, मांजर, गाय ा
पाळ व जनावरां या पशाचा वटाळ वाटत नसे. पृ य ह मुं यांना साखर अ पत. परंतु ा
वधम यांचा पश ते अप व मानीत. यांना यां या सावलीचाही वटाळ होई. यांची वाणी
कानावर पडली तर ती यांना अशुभ वाटे . सावज नक पाणव ावर यांना पाणी भर यास
तबंध असे. यां या मुलांना शाळे त वेश नसे. दे वळात दे वदशनास यांना बंद असे.
व तु थती अशी होती क , जा तभेदा या उ चनीचतादशक शडी या खाल या पाय यांवर
अपमा नत जीवन कंठ त असणारे हावी न धोबी हे सु ा महार मांगांचा वटाळ मानीत
असत.
सवण ह ं या नदयतेमुळे न अ पृ यते या पोट ज मले या नर रतेमुळे व
अ ानामुळे अ पृ य समाजाचे जीवन मातीमोल झाले होते. सरकारी चांग या नोक या,
त त धंदे अथवा पोलीस खाते ांत यांना वेश नसे. यांनी र ते झाडावे, संडास साफ
करावे, जोडे शवावे, मृत ढोरांची कातडी सोलावी न बांबू या व तू तयार क न या
वका ात. ही हलक सलक कामे पोटाची खळगी भर यासाठ यांना करावी लागत.
यां यापैक जे काहीसे सुदैवी असत यांनी सवण ह ं या शेतांत व प रोजावर मरमर काम
करावे. यांचे दास हणून शेतीवर राबावे. ामसं थेतील ु असे सरकारी काम अ पशा
वेतनावर करीत झजावे. हीच असत यां या उपजी वकेची साधने. नर र, नबल अन्
नधन अशा ा अनाथ जातीचे न चय एव ावरच संपले नाही. यांचा जीवन म नाना
कार या अ ल खत पण अनु लंघनीय अशा आणखी अनेक नदय बंधनांनी करकचून
आवळला गेलेला असे. यांची राहणी अशी असावी, यांचा वेश कसा असावा, यांचा
आहार वहार कोणता असावा, यांनी भांडी कोण या धातूची बाळगावीत, दा गने कोण या
धातूंचे वापरावेत ांवरही नबध असे.
गावाबाहेरील गळ, रोगट उ कर ावर यां या उघ ाबोड या खोप ा कशाबशा
उ या असत. अंगभर व नाही, पोटभर अ नाही, नवा यासाठ जागा नाही, अशा कंगाल
थतीत ा द न ब यांना कुडीत जीव ध न कसेबसे राहावे लागे. जेमतेम गुड यापयत
अन् ल जार णापुरते पुरेल एव ा फाट या धडु तालाही यां या या महाग असत.
मुलांना तर फड यांचा साज. अंगावर पटकूर, डो यावर एकदोन वेटो यांचे मुंडासे, हातात
काठ , खां ावर कांबळे न कंबरेस लंगोट असा पु षांचा वेश असे. हा यांचा जीवन म
भारतातील गत युगांचे जणू मृ त च हच!
सारांश, धा मक, शै णक, आ थक, सां कृ तक न ावसा यक बंधनांमुळे हा
समाज अगद माणुसक स पारखा झाला होता. ह समाजाचा तो घटक असूनही
उ कर ात अ पृ य हणून ज मास यायचा, उ कर ावरच धूळ फुंकता फुंकता जीवन
कंठायचा, दा र यात अन् उपासमारीत जीव सोडायचा. सवण ह ं नी ा रा सी न
व वंसक ढ या वरवं ाखाली हा सव या सव समाज रगडू न टाकला; ःख, दा र य न
दा य ां या चखलात युगानुयुगे गाडू न टाकला; जनावरां नही हीनतर अव थेस पोच वला.
अ पृ यतेचे उगम थान कोणते? भारता या इ तहासातील ही एक मोठ कूट सम या आहे.
यासंबंधी अनेक मते आढळतात. जा तभेदाचे वकृत न वपरीत पयवसान हणजेच
अ पृ यतेची ढ . हे यांपैक एक मत. अथात, ारंभी, जा तसं था न हती. आयवंश हा
एक जनसी होता. ‘न व श योऽ त वणानाम्’ अशी यांची धारणा होती. म वभागा या
त वा माणे येकजण आप या आवडी नवडी माणे वसाय करी. जे अ ययन न
अ यापन करीत यांना ा ण ा नावाने संबो धले जाई. जे रा यकारभार करीत यांना
य असे हणत. जे धनो पादन करीत यांना वै य असे हटले जाई. आ ण जे ा
ैव णकांची सेवा करीत यांना हणत शू . म वभागानुसार बन वले या ा सामा जक
व थेला चातुव य व था हणत.
परंतु हे म वभागणीचे त व पुढे फार काळ टकू शकले नाही. वण ही गुणवाचक
सं ा पुढे जा तवाचक ठरली. यामुळे ा णात आव यक असले या गुणांचा लवलेशही जरी
नसला, तो जरी मूख न असला, तरी तो त ही लोक े मानावा अशी समजूत असे.
जो यापोट ज मला तो ा गुणशू य जरी असला, तरी श धर अथवा शासक होई. जो
शू ा या पोट ज मला तो जरी ानसंप झाला, तरी तो शू च अन् हीनच मानला जाई.
अशा कारे शेवट चार वणा या चार जाती झा या. पुढे ांतभेद, पंथभेद न वंशभेद ांची
सं या अग णत झाली. भ चालीरीती, भ आहार आ ण संकर ांमुळे या अनेक
जात मधून शेकडो उपजाती, पोटजाती उ प झा या.
 सरी एक उपप ी अशी क , भारतातील या मूळ र हवाशांनी आयाचे भु व
नाकारले, यांना आयानी चेपून टाकले. यां यावर दा य लादले आ ण शेवट यां या कपाळ
अ पृ यतेचा श का मारला. तसरे मत असे क , हा एक छ व छ झालेला समाज
होता. पुढे या समाजातील लोकांनी बौ धम वीकारला. यां या अवनती या काळ ही ते
आयाशी एकजीव झाले नाहीत. यांनी गोमांसभ ण सोडले नाही. हणून या समाजावर
ब ह कार पडला. तो समाज अ पृ य गणला गेला.
ाअन ढ चा नायनाट कर यासाठ भारता या अनेक थोर सुपु ांनी आपाप या
परीने महान य न केले. राजकुलो प , महा ानी न बु ामा यवाद गौतम बु ानेही
जा तसं थेला हादरा दला. भगवान बु ाने अ पृ यांना आप या धमाची द ा दली. यांना
आप या भ ू पंथात समा व क न घेतले. यानंतर अकरा ा शतकात रामानुजाचाय
ांनी वतः थापलेले मठ न दे वळे ही अ पृ यांना खुली ठे वली. रामानुजाचायाचा एक
मुख श य तर अ पृ य जातीपैक च होता. कनाटकम ये बसवे र नामक एका वशाल न
ापक ी या धैयशाली धानाने हे अ पृ यता न कर याचे काय केले. च धर, रामानंद,
कबीर, चैत य ा महाभागांनी भ े ात एका मता चा रली. यांचा मागोवा घेत
एकनाथ, तुकाराम, रो हदास, चोखामेळा या साधुसंतांनी भ पंथात समानतेचा उपदे श
केला.
भ पंथा या न साधुसंतां या शकवणुक संबंधी एक गो ल ात ठे वली पा हजे.
ई राचे घरी भेदाभेद नाही, दे व भावाचा भुकेला, असा ते जयघोष करीत हे खरे. परंतु तुमची
आमची भजनात एक , भोजनात बैक ; संगत एक, पं दोन, अशीच यांची था असे. ा
पु यशाली साधुसंतां या शकवणीमुळे मुसलमानां या धा मक आ मणा व कळत
नकळत ह समाजातील खाल या वगात धमा भमान जागृत झाला. तथा प चातुव य णीत
सामा जक वषमता न जा तभेद न करणे हे यांचे येय न हते. यामुळे यां या उपदे शाचा
प रणाम भ े ा या पलीकडे झालाच नाही. तसे असते तर वारकरी पंथात अ सल
बुरसलेले सनातनी ह रभ परायण रमले नसते. व ा भ ण करणा या गायीला वंदन क न
गायी हश या व ेने दे वघर न वयंपाक घर सार वणारे, पण आप या धमबांधवांचा,
आप या दे वां या भ ांचा वटाळ मानणारे गोभ परायण न संत शरोमणी या भ पंथात
रंगले नसते. साधुसंत परमदयाळू होते. भूतदयेचे पुर कत होते. पण जसा, आईने केवळ ेम
के याने मुलाचा रोग बरा होत नाही, तसा साधुसंतां या नुस या दयाळू पणाने न
कनवाळू पणाने ह धमावरील अ पृ यतेचा कलंक र झाला नाही.
तीच गो ह स ाटांची! आप या धमबांधवांना अ पृ य मानणे हे पाप आहे, हा
गु हा आहे, असा कोण याही भारतीय राजाने नबध केला नाही. एकाही नृप े ा या
शलालेखात कवा तुपावर जेला असा आदे श दलेला आढळत नाही.
टश राजवट या ारंभी राजा राममोहन रॉय यांनी सामा जक न धा मक
पुन जीवनाची तुतारी फुंकली. यां या कायाचा जा तसं थेवर थोडा हतकारक असा
प रणाम बंगालम ये झाला. तथा प, अ पृ यतेला मूठमाती दे यासाठ य कायास आरंभ
केला महा मा जोतीराव फुले ांनी. अ पृ यतेचे उ चाटन क न आधु नक भारतात
सामा जक समता नमाण कर याचा महान संदेश दला महा मा जोतीराव फुले ांनी. यांनी
जनां या न पुराणमतवा ां या नदे ला न छळाला अलौ कक धैयाने त ड दले. अ पृ य
समाजा या मु साठ यांनी अभूतपूव असे बंड पुकारले. यांनी अ पृ य बांधवांसाठ
पु यात १८४८ साली एक शाळा काढू न भारता या अडीच हजार वषा या आयु य मात
अपूव अशी ां तकारक घटना घड वली. इतकेच न हे तर या शाळे साठ श क मळत
न हते हणून आप या अ श त प नीस सु श त क न श का केले. हे प व काय
करीत असता या साधुशील माउलीने अ ानी बांधवांकडू न न सनात यांकडू न भयंकर
वटं बना सोसली. भारतीय ीला श ण दे ऊन तला आ मो तीचा माग मोकळा क न
दे णे व शू ांना न अ तशू ांना श ण दे ऊन सामा जक, धा मक न आ थक वषमता न
कर यासाठ यांना उभे करणे, हे जोतीरावांचे काय भारतात अजोड आहे.
बंगालचे श शधर बं ोपा याय ांनीही ा े ात उ लेखनीय असे काय केले.
भारतीय सं था नकांपैक पु य ोक सयाजीराव गायकवाड यांचे अ पृ यता- नवारणा या
े ातील काय मोठे भरीव न प रणामकारक ठरले. असा जा हतद , ानदाता न
ग त य नरेश अवाचीन भारतात व चत झाला असेल. पृ य ह ं या दयशू यतेमुळे
अ पृ यांक रता काढले या शाळे साठ पृ य ह श क मळे नात, हणून सयाजी
महाराजांना मुसलमान श क नेमावे लागले.१
महारा ातील अ पृ य समाजही आप या घोर न े तून जागा होत होता. तो थोडीफार
हालचाल क लागला. या समाजाचे प हलेव हले पुढारी गोपाळ बाबा वलंगकर. अ पृ यता
दे व न मत नसून मनु य न मत आहे, असा टाहो फोड यास यांनी आरंभ केला. ते महा मा
फु यां या चळवळ त तयार झाले होते. ते साधुवृ ीने राहत असत. आपली गा हाणी ते
वृ प ,े क तने न सामा जक प रषदा ांमधून मांडीत असत. ह समाज आप या एका
घटकावर करीत असले या घोर अ यायाकडे ते सु श त ह ं चे ल वेधीत. दयानंदांनी
अ पृ यता नवार यासाठ फार मोठा लढा लढ वला. कनल अ कॉट आ ण ती
धम पदे शक यां या अ पृ यांसाठ शाळा अ ाप सु झा या न ह या.

टशांची राजवट सु झाली. यासरशी अ पृ यतेची गडद अमावा या स लागली.

अ पृ य वगा या थतीत श णा या ीने हळू हलू फरक पडू लागला. आरंभी आरंभी
नवीन रा यक याचे धोरण थोडे सावध गरीचेच असे. पेशवाईत ा णां या हाती
रा यकारभार होता. यांना असंतु ठे वायचे नाही. यांना पा मा य धत चे श ण दे ऊन
रा यकारभारात गुंतवायचे. यां याकडू न वरोध होईल, अशी गो सहसा करायची नाही.२
अशी यांनी द ता घेतली होती. श ण घेणे ही या काळ ा णांचीच मरासदारी
समजली जाई. अ ा णांनी श ण घेणे ही क पनाच या काळ अधा मक वाटे . ा णांना
ती अस होई. ‘ व ा संपादन करणे आपले काम न हे,’ असे प ान् प ा ा णांनी
 यां या मनावर बब वले होते. या समजुतीचा धाक अग तक झाले या सातार या हतबल
छ पत नासु ा वाटे . दवसा श ण घेता येत नसे हणून ते रा ीचे शकत.३
१८२० साली टशांनी पु यातील ा णांक रता सं कृत पाठशाळा सु केली. तीस
वषानंतर या पाठशाळे त ा णेतर ह मुलांना वेश ावा असे इं जांनी ठर वताच या
पाठशाळे तील ब तेक सव ा ण अ यापकांनी टशां या नवीन धोरणाला कडाडू न वरोध
केला. आ ण या धोरणाचा नषेध हणून जवळजवळ सव अ यापकांनी राजीनामे दले.१
वर या वगातील ा णेतरां या शाळा- वेशाची जर ही कमकथा, तर अ पृ यां या
श णाची गो काढताच कोणते अनथ घडले असते, ाची क पनाच करावी. ा णेतरांना
न अ पृ यांना श ण दले तर ा ण वरोध करतील अशी टश सरकारला भीती वाटे .
तसा वरोध ओढवून घे यास धूत रा यकत या काळ फारसे राजी न हते. खाल या
समाजाला श ण दे ऊन जर का ांती झाली, तर व र वगा या अगोदर आपलीही होळ
होईल, अशी भीती ई ट इं डया कंपनी या बोड ऑफ क ोलचे अ य लॉड
ए लनबरोसार या मु स ांना वाटे .२
या काळ जवळजवळ सवच श क न शाळा नरी क ा ण असत. यामुळे
ा णेतरांचा न वशेषतः अ पृ यां या श णाचा अ धक बकट झाला. अ पृ यांना
सरकारी शाळे त वेश दे या वषयी या काळ अधूनमधून वचार व नमय होई. तशी
मागणीही होती. ती मागणी इं ज अ धकारी न अ वहारी एत े शीय समाजसुधारक यांची
आहे, ती नराधार न अनाठायी अशी चळवळ आहे, असे हंटर स मतीपुढे सा दे ताना म.
मो. कुंटे ांनी उद्गार काढले. कुंटे हे या काळचे नाणावलेले पं डत, समाजसुधारक,
रान ांचे परम म !
ा णां या या वाथ धोरणामुळे नमाण झाले या या तकूल प र थतीचा फायदा
ती धम चारकांनी न सं थांनी मो ा कुशलतेने घेतला. ती धम चारकांनी
धमातराचा हेतू पोटात ठे वून शू ां या न वशेषतः अ तशू ां या श णाचा हाती घेतला.
न धम चारकांची वागणूक दयाशील, हातोट मोहक. ते यांचा वटाळ मानीत नसत.
यामुळे यां या भूतदये या कायाचा प रणाम शू ां या मनावर झाला. ा ण समाजापे ा हे
वदे शी न धम चारक अ धक चांगले, अशी यांची समजून झाली.
इं ज रा यकत अ पृ यां या श णाकडे डोळे झाक करीत; काहीसे तट थ असत.
परंतु ब धा उदासीनच असत. तरी अ पृ यां या श णाचा उसळ मा न १८५६ साली
पुढे सरसावला. धारवाड या सरकारी शाळे या मु या यापकाने एका अ पृ य मुलास वेश
नाकारला. हणून हे करण मुंबईस सरकारकडे नणयासाठ पाठ व यात आले. तेथून ते
करण कलक यात महारा यपालांकडे गेले. यांनी अनुकूल असा नणय केला. या
नणया माणे १८५८ साली एका प का ारे ांतातील सव शाळांना कळ वले क , ापुढे
सरकारी शाळांत सव जाती या व ा याना वेश मळे ल. या शाळांना सरकारी साहा य
मळते यांनी सव जात या मुलांना वेश दला पा हजे.१ या शाळा हे आ ाप पाळणार
नाहीत यांना अनुदान दे णे वा न दे णे सरकार या इ छे वर अवलंबून राहील.२

सामा जक न शै णक े ात आंबेडकरपूव महारा ात अ पृ यां या हता या ीने अशा

घटना घडत हो या. राजक य गती या बाबतीतही भारतीय तजावर महारा झळकत
होता. महारा ात नवीन वचाराचे, नवीन जीवनाचे युग अवतरले होते. वासुदेव बळवंत
फडके यांनी वातं यासाठ केले या सं ामा या लाटा ओसरत हो या. जा तभेद, अ पृ यता,
बाल ववाह, ौढ ववाह, वधवांचा पुन ववाह, ी वातं य ा ांवर वैचा रक संघष सु
होता. समाजसुधारकांचा प न राजक य प यां याम ये आधी सामा जक सुधारणा
करावी क आधी राजक य, या ावर मोठ रणधुमाळ माजली होती. दो ही बाजूंना जाडे
गाढे पं डत होते. एका बाजूला थोर वचार वतक न उदारमतवाद नेते होते, तर स या
बाजूला सनातनी वृ ीचे पण राजकारणात भावी न यागी बा याचे वीरमणी होते.
मु स इं ज रा यकत न मतलबी टश प पं डत यांचे य न मा हद चळवळ
केवळ समाजसुधारणे याच ळाव न चालत राहावी, ा हेतूने चालले होते. मनातील हेतू
हा क , भारतीयांचे ल राजकारणाकडे वशेषसे लागू नये. तथा प, महारा ातील धु रणांनी
दो ही कायाची धुरा वा हली. लोक हतवाद न रानडे ांनी समाजा या सव घटकांना
गुण वकासाची संधी लाभावी, या य न वशाल त वां या पायावर समाजाची पुनरचना
हावी अशी वचारसरणी मांडली. महा मा फुले ांची वचारसरणी अ धक ां तकारक
होती, अ धक मूलगामी होती. यांनी जा तभेद मोडू न नवीन समाजरचना, बु ामा य,
याय न समता ा त वांवर उभारावी हणून बंड केले. आगरकरांनी वातं य वषयक
तेज वी वचार मांडले. पुरोगामी न ग तपर वचार द शत करणा या सं थांना न
सुधारकांना यांनी पा ठबा दला. खंडात क त पावलेले व त्र न डॉ. भांडारकर न
यायमूत तेलंग महारा ा या नवसमाज न मतीचा पाया घाल या या कायास सुधारकांना
उ ेजन दे त होते.
राजक य सुधारणावा ांचे अ णी परा मशाली न पं डतवय टळक होते. या काळ
कटपणे खर राजकारणी असून आतून पुराणमतवाद हणून समाजसुधारणा वरोधी अशा
कायक याचा राजक य सुधारणावा ां या गोटात फार मोठा भरणा असे. यामुळे यांचे
मतलबी धोरण असे असे क , आपण अंतगत यादवी टाळू न दो ही प ांना समान अशा
राजक य सुधारणांकडे थम ल ावे. अशा ा समाजसुधारणा वरोधी प ाचे अग तक,
अप रहाय धुरीण वच न हे तर या प ा या सनातनी मतांचा खर आ व कारही टळक
करीत असत. समाजसुधारणावा ांचा कोन हा राजक य ा तसा नेम त न नरम;
परंतु अ धक ामा णक न यथाथ होता. राजक य सुधारणावा ांचा कोन जरी राजक य
ा अ धक वहारी न भावी होता, तरी यात समाजसुधारणेला बगल दे णे हीच खरी
आंत रक वृ ी होती, असे हण यास यवाय नाही.
समाजसुधारणेला राजक य सुधारणावा ांचा जो वरोध होता, तो यांना
समाजसुधारणा राजक य सुधारणांबरोबर घडवून आणणे अश य झाले असते हणून न हे.
राजकारण आ ण समाजसुधारणा ा एका ना या या दोन बाजू आहेत, हे यां या ल ात
आले नसेल, असेही अस याचा संभव आहे. तथा प, समते या वशाल न उदा अशा
वचारां या पायावर अ ध त होणा या नवसमाजात आपली पारंप रक, ज मजात त ा न
वशेषा धकारही धो यात येतील, अशी यांना भीती वाटत असे.
काँ ेसचा ज म होऊन जवळजवळ सात वष झाली होती. सरकारदरबारी, व र पद
न रा यपालां या स लागार मंडळात हद गृह थ नेमावेत अशी ठरा वक वनंती न
कळकळ ची ाथना क न काँ ेसचे अ धवेशन तवष समा त होई.
अशी होती आंबेडकरपूव महारा ात न भारता या इतर दे शांत एकंदर वैचा रक,
सामा जक आ ण राजक य प र थती.

१. महारा ीय धनकोश, वभाग ७ वा, पृ. ६४४.

२. Report of the Board of Education for the year 1840-41, p. 24.
३. Latthe, A. B., Memoirs of His Highness Shri Shahu Maharaj of
Kolhapur.
१. ानोदय, २ ऑग ट १८५३.
२. Report of the Director of Instruction of the year 1857-59.
१. Ghurye, Dr. G. S. Caste and Class in India. p. 166.
२. Bhagat, M. G. The Untouchables of Maharashtra, pp. 31-32.
 २

बालपण आ ण श ण

महाझुंझार आ ण तेज वी नरर ने भारतास अपून या ज ाने आपले नाव साथ केले,
याच र ना गरी ज ात मंडणगडपासून पाच मैलांवर आंबडवे नावाचे एक खेडे आहे. हाच
आंबेडकर घरा याचा मूळ गाव. या घरा याचे कुलनाव सकपाळ. याची कुलदे वता भवानी.
तची पालखी१ ठे व याचा मान ाच महार घरा याचा असे. गावातील वा षक उ सवसमयी
तर यांना गावक यांत वशेष मानाचे थान असे. आ ण या कुटुं बाला वषाकाठ तो दवस
मो ा मह वाचा, सोह याचा न अ यंत उ साहाचा वाटे .
भारतातील सा या अ पृ य समाजात महार जात ही हाडाने कणखर, आवाजाने
खणखणीत, अंगकांतीने तुकतुक त, गुणाने बु मान न वृ ीने झुंझार अशी आढळते.
काळावर ी ठे वून सावध गरीने वागणारी अशी जर कोणती जात असेल तर ती महारांचीच.
ह समाजातील आप या क न थानाची आ ण ला जरवा या ज याची बोचणी महारांना
पदोपद होत असे. ा नीच थतीतून मु हो यासाठ आपण धडपड केली पा हजे, अशा
जळजळ त जा णवेने ते तळमळत असत. महार हेच महारा ाचे मूळचे र हवासी असूर
यां याच नावाव न महारा ास महारा असे नाव मळाले असावे, असे काही
इ तहाससंशोधकांचे हणणे आहे; तर महा अ र हणजे मीठा श ू अशीही महार श दाची
ु प ी काहीजण करतात. द ण भारतात युरो पयन राजकारणी पु षांची स ेसाठ
कार थाने चालू झा यावर यांनी चाणा पणे ा उपे त पण कड ा महार जातीशी
थमतः संबंध जोडला. ई ट इं डया कंपनी या ‘बॉ बे आम ’ ा सेना वभागासाठ कंपनी
सरकारने महारांची पथके उभारली होती. या काळ बहारातील द यू आ ण म ास
ांतातील प रया ा अ पृ य जमात ची अशीच ल करी पथके कंपनी सरकारने उभारली
होती.
आंबेडकरां या आजोबांचे नाव मालोजी सकपाळ. ते एक सेवा नवृ ल करी शपाई
होते. या या मुलांपैक मीराबाई नावाची मुलगी आ ण रामजी नावाचा मुलगा ा दोघांचीच
काय ती मा हती मळते. मालोज ना आणखी तीन मुलगे होते. परंतु, यां या ल करी
 वभागा या वारंवार होणा या थलांतरामुळे, पुढे यां या कुटुं बाशी मालोज चा वशेष संबंध
रा हला नसावा, असे दसते. रामजी सकपाळ हेही सै यात नोकरीस रा हले. पूव सै नकांना
ल करी छावणीतील शाळांतून स चे श ण दे याची ई ट इं डया कंपनी सरकारने व था
केली होती. या त र ल करी शपायां या मुलामुल साठ दवसा या शाळा असत.
यां या ौढ नातलगांसाठ ही रा ी या शाळा असत. तशा कारचे श ण रामजी
सकपाळास मळाले होते.
रामजी सकपाळ या पथकात सै नक होते, याच पथकात योगायोगाने सुभेदार मेजर
धमा मुरबाडकर ांची बदली झाली. हे मुरबाडकर महार कुटुं ब ठाणे ज ातील मुरबाडचे.
मुरबाडकरांचे कुलनाव पं डत असे होते. या कुटुं बातील सातही बंधू सै यात सुभेदार मेजर
होते. साह जकच यांची राहणी ीमंती थाटाची असे. ते नाथपंथी असून यां या घरातील
वातावरण धा मक असे. महार व तीत न गावात यांचे घराणे मोठे वजनदार गणले जाई. पुढे
हे कुटुं ब पनवेलजवळ ल उलवा बंदराकडे राहावयास गेले. तेथून ते काही दवसांनी
पनवेलीस जाऊन था यक झाले.
सकपाळां या पथकात सुभेदार मेजर हणून जे मुरबाडकर आले, यां याशी यांचा
प रचय वाढला. दोघेही कोकणातले. सकपाळांचा तडफदार बाणा, मह वाकां ी वभाव
आ ण बांधेसूद शरीर यां या डो यात भरले असावे. यांचे पर परांशी संबंध ढावले. पुढे
लवकरच धमाजी मुरबाडकर ांची क या भीमाबाई ह याशी रामजी सकपाळांचा ववाह
हावा असे घाटू लागले. धमाजी मुरबाडकर ां या कुटुं बातील इतर माणसांचा या ल नास
वरोध होता. सकपाळां या ग रबीमुळे यां याशी संबंध जोडू नये असे यांचे मत होते. परंतु
धमाजी या थोर या मुलाने आप या ब हणीस रामजी सकपाळ हेच यो य पती आहेत असे
मत दले. याने व डलां या नवडीस जोरा दला. आ ण तो ववाह १८६५ साल या दर यान
झाला. ववाहसमयी रामजीचे वय वीसएक वषाचे असावे. भीमाबाईचे तेरा असावे. भीमाबाई
मोठ बोलक , मानी, ह अन् धमशील होती. ती वणाने गोरी असून, तचे डोळे टपोरे न
पाणीदार होते. तचे केस कुरळे , कपाळ ं द अन् नाक क चत ठु सके होते. ववाह
झा यानंतर भीमाबाईची आईच काय ती तची वचारपूस करी. इतर मंडळ चा सवा होता.
ते हा भीमाबाईने आप या माहेर या मंडळ ना त ापूवक सां गतले क , ‘दा गने सुकत
घाल याएवढ ीमंती येईल ते हाच मी माहेरी येईन.’१
रामजी सकपाळ हे उ ोगी, मह वाकां ी न वतं वृ ीचे गृह थ होते. ते केट,
फुटबॉल वगैरे खेळांत तरबेज होते. उ साहाने अखंड उ ोग करीत राहणा या पु षाला
त ा अन् संप ी ा त होते. रामज ची उ ोगशीलता, कत द ता न खेळातील ा व य
पा न एका ल करी अ धका याचा यां यावर लोभ जडला. याने रामज ची शफारस क न
यांना पु यातील पंतोजी शाळे त वेश मळवून दला. तेथे ते श का या वसायाचे
श ण घेत असता यांना जे काही अ प व प वेतन मळे यापैक थोडा भाग ते आप या
प नीस मुंबईस पाठवीत असत. या दवसांत यां या ल कराची तुकडी मुंबईजवळच
सा ता ू झ येथे असे. यजमानाकडू न येणा या अ प पैशावर पंच चाल वणे कठ ण
अस यामुळे भीमाबाई सा ता ू झ येथे र यात खडी२ टाक याचे काम करीत असे. ती
वहारद अस यामुळे या थतीतसु ा ती क ाचा मांडा क न मानाने रा शके.
पु यातील पंतोजी शाळे तील परी ा उ ीण होऊन रामजी श क झाले. आ ण
हळू हळू ल करी छावणीतील शाळे त ते मु य श क झाले. मु या यापकाचे काम यांनी
जवळजवळ चौदा वष केले. यां या या सेवेचे चीज होऊन शेवट यांना सुभेदार-मेजर
पदापयत बढती मळाली. यांची शकव याची हातोट वाखाण यासारखी असे. श णाचे
मह व पटलेले अस यामुळे या वषयी यांना अ त ेम न आ था वाटे . ावसा यक वातं य
लाभले हणजे महारदे खील अ यापक होऊ शकतो, हे यांनी वतः या कतबगारीने स
केले. भीमाबाईची त ा आता पुरी झाली. पती या पतीत, पदात न ा तीत मनासारखी
वाढ झा यामुळे तचे आता माहेरी जाणेयेणे मो ा स मानाने होऊ लागले.
रामजी सुभेदारांचा संसार, संप ी न उ च सं कार ांयोगे अ धका धक उजळू
लागला. यांची राहणी, वचारसरणी न कायप ती ांत एक कारचा डौल न श त दसू
लागली. यां या जीवनाला नेम आ ण नयम ां या योगे धार न तेज आले होते. यां या
घरी आ यागे यांचे यथो चत न यथा थत आदरा त य होई. मुख न त त
जा तबांधवांची यां याकडे न य बैठक असायची. तेथे वचार व नमय हायचा. जाती या
कायात, जेवणावळ त न बैठक त ते नेहमी पुढाकार घेत. यासाठ यांनी मोठमोठे रांजण,
पराती, चुले ांची खरेद केली होती. ते वतः म सेवन करीत नसत. परंतु जा तभोजना या
संगी म वाट यात भाग घेत.
अठराशे न वदपयत सुभेदारांना तेरा अप ये झाली. यांपैक बाळाराम, गंगा, रमाबाई,
आनंदराव, मंजुळा, तुळसा ही मुले जगली. बाक ची लहानपणीच दगावली. मुल ची ल ने
ल करी पेशा या गृह थांशीच झाली. ये चरंजीव बाळाराम हेही कामधंदा क लागले.
बँडमा तर हणून थमतः ल करात आ ण नंतर सातारा येथील पोलीसदलात बाळाराम
नोकरीस होते. यांनी वतं संसार थाटला होता.
अशी सु थती लाभली तरी सुभेदारांना प नी या कृती वषयी अधूनमधून चता वाटे .
घरातील आगत वागत, बैठका, पती या नर नरा या ठकाणी होणा या बद या यांनी ती
मेटाकुट स आली होती. कडक तवैक ये, पूजाअचा न वै क य नदान न झालेली
शारी रक था यांची यात भर पडली. यामुळे भीमाबा ची कृती ढासळ यास सु वात
झाली.
रामजी सकपाळांची नर नरा या ल करी छाव यांत बदली होता होता शेवट म य
भारतात म येथील ल करी छावणीतील शाळे त यांचे आसन थरावले. येथील वा त ात
एक मोठ सं मरणीय अशी घटना घडली. बैरागी बनले या रामजी या एका चुल याचा अनेक
वष ठाव ठकाणा न हता. योगायोगाने तो बैरा यां या एका ज यातून म येथे आला. तो
बराच वृ झालेला होता. याला रामज या घरातील एका बाईने र यात पा हले. ती बाई
नद वर धुणे घेऊन चालली होती. ती मागे परतली. तने सुभेदारास बातमी दली. ती ऐकताच
सुभेदार धावतच या बैरा याकडे गेले. बैरागीबुवांनी आप या घरी पायधूळ झाडावी, अशी
 यास यांनी ाथना केली. स यासोय यां या मोहपाशात पु हा पडणे श त न हे, असे
सवसंगप र याग केले या या साधुपु षाने सुभेदारास सां गतले. यांनी घरी ये याचे
नाकारले. तथा प, याने वयं फूत ने, ‘आप या कतृ वाने इ तहासावर चरंतन ठसा उमटवून
आप या घरा याचे नाव अजरामर करील, असा पु तु या पोट ज मास येईल,’ असा
सुभेदारास आशीवाद दला.
ा शुभाशीवादावर सुभेदार पती-प नी यांची ा बसली. उभयता मुळातच
धमशील न उपासतापास करणारी. आपणास कुलद पक पु ा त हावा हणून दान, ते,
उपासना, आराधना न धा मक कृ ये ांकडे यांचे उ कटतेने ल गुंतू लागले. तो व ावंत,
करारी, कुलवंत महाभाग दे वाची आतभावाने क णा भाकू लागला. अ पृ यतेचा कलंक
घाल व यासाठ धाव घे; मा या अपंग, अ न वप ाव थेत पचत पडले या बांधवांना
तार यासाठ दे वा, तू अवतार घे, असाच यांचा धावा होता. महा मा जोतीराव फुले यांचा
मोठा अ भमानी अन् नेही न रान ांशी प रचय असलेला पु ष दे वाजवळ सरे काय
मागणार? तपाअ ती तो या स त पु षाचा वर फल प ू झाला. दे वाने जणू दार उघडले.
अनेक युगांनंतर हे असे दार उघडले.अठराशे ए या णव या चौदा ए लला म येथे तपो न
भीमाबा ना पु र न झाले. यां या या चौदा ा र नाचे नाव सुभेदारांनी भीम असे ठे वले.
पूव भारतात पु ा तीसाठ खडतर ते करणा या काही सदाचारी, धमशील माता होऊन
गे या. आधु नक भारतातही काही मातांनी पु ा तीसाठ खडतर तप के पाचे दाखले
आहेत. एक ला सूय पासनेनंतर पु र न झाले. याचे नाव बाळ गंगाधर टळक. सरीला पु
झाला तो वामी ववेकानंद ा नावाने जग स झाला. परंतु रामजी सकपाळां या पु ा या
घडणीत नयतीचादे खील बराच हात असला पा हजे. कारण वक यांना न वधम यांना
पशू न नकृ अव थेस पोहोच वणा या ह समाजास शासन कर या तव तने हे चौदावे
र न दाख वले. या साधुपु षा या आशीवादाने असे चौदावे र न ज माला घालून नयतीने तो
वर सुफ लत तर केलाच पण या बरोबरच एक अपूव चम कारही घड वला.

रामजी सकपाळां या नूतन पु ाचे पाळ यातील नाव जरी भीम होते, तरी घरी याला भवा
हणत. आ ण पुढ ल आयु यात व व ालयीन श ण संपेपयत भीवराव असेच नाव रा न
गेले. भीम अडीच-तीन बषाचा असतानाच याचे वडील सेवा नवृ झाले. थोडा काळ म
येथे रा ह यानंतर रामजी सुभेदारांनी आपले ब हाड काप-दापोलीस हल वले. तेथील मराठ
शाळे त भीमाचा थोरला भाऊ आनंदराव ाचे श ण चालू झाले. याच शाळे त भीमाने
ीगणेशास आरंभ केला.
या काळ काप-दापोली हे सेवा नवृ महारां या वा त ाने गजबजलेले असे एक
मोठे क होते. ही सेवा नवृ मंडळ कबीर पंथ, रामानंद पंथ, नाथपंथ ांपैक या ना या
भ पंथाची द ा घेत असत. भूतदया, पर हतबु , दे वावर ा ा मंगलभावनांत
भ पंथा या अनुयायांचे मन रमे. ीकृ ण कवा ीराम भू ां या चतनात यांना सुख
वाटे . यांची पारमा थक भूम शमे. नवृ वण वृ ी रंगे. आपण सम त परमे राची लेकरे
आहोत. परमे रा या दारी उ चनीचतेला थान नाही. दे व भावाचा भुकेला. अशी
भ मागाची शकवण असे. कबीर पंथातील भ ावर तर भूतदये या भावनेचे खोलवर
सं कार होते कारण यांचा गु कबीर. ाने जा तभेदावर कडाडू न ह ला केला होता. याने
आप या अनुयायांना ‘जात पंथ ना पूछ कोई, हरको भजे ओ हरका होई’ असा अमर संदेश
दला होता. ामुळे काही महार मंडळ चा वाभा वकपणे कबीरपंथाकडे वशेष ओढा असे.
नर नरा या पंथांची अनुयायी असणारी ही महार मंडळ आपापसात पारमा थक
वषयावर कडा याचा वाद ववाद करीत असत. यामुळे पु कळदा तट आ ण तंटे नमाण
होत. रामजी सकपाळ ांचे घराणे नाथपंथी. यांचा ासंग दांडगा होता. यांनी धमत वांचा
न पारमा थक ंथांचा वतं पणे अ यास केला होता. रामायण, पांडव ताप, ाने री
इ याद ंथ यांनी मनःपूवक अ या सले होते. पहाटे स तो ,े भजने, दोहे, अभंग न
भूपा या भ भावाने गा याचा यांचा प रपाठ असे. भजन, पूजन व नामसंक तन ात ते
सकाळ-सं याकाळ नम न असत. ठरावीक वेळेनंतर ल करी छावणीतील र हवाशांनी दवे
मालवावे अशी श त असे. तरी नोकरीत असताना खड या, दरवाजे बंद क न अभंग,
दोहे, तो े गा यात रामजी सकपाळ त लीन होत. ‘संताचे भोजन अमृताचे पान क रती
क तन सवकाळ’ असा भाव होता यांचा. ासंगी, चतनशील न सदाचरणी वभावामुळे
यां या करारी मु े वर एक कारचे तेज खेळत असे. यांची भाषा ओघवती असून ते आपले
वचार तकाची बैठक न सोडता मांडीत असत. यांचा गौरवण, तेज वी मु ा, पुरी उंची,
करारी वभाव, वतं बाणा, ध पाड बांधा, अ ययनशील न वादकुशल वृ ी ांमुळे यांचा
म वाची लोकांवर सहज छाप पडे. ाचा प रणाम असा होई क , महार मंडळ पैक
कोणीही यां या व वाद ववादात उभा रा शकत नसे. याचे मत सवानाच सव वी
माणभूत वाटते, असा एकही ऋषी नाही तर रामजी सुभेदारांची मते कोण माण मानणार?
यामुळे जरी सुभेदारां वषयी वचक म त आदराची भावना अनुयायांत वसत होती, तरी
यांपैक काह ना यां या भु वाचा म सर वाटे .
काप-दापोलीला घर बांधून राहावे, अशी रामजी सुभेदारांची उ कट इ छा होती. परंतु,
योगायोग तसा न हता. एकतर प ास पये मा सक नवृ वेतनावर यांना कुटुं बाची
गुजराण करावी लागे. तशात यांची आ त यशील, याग-भोगाची राहणी. यामुळे संसाराचा
गाडा चाल वणे यांना अवघड होऊ लागले. सरे असे क , ान न पारमा थक
वषयांवरील चचमुळे नमाण होणारी तटबाजी, गटागटांतील कलह, कटु ता अन् उभे वैर
ांचा यांना या वा त ात उबग आला. शेवट यांनी दापोलीला रामराम ठोकला. आ ण ते
कुटुं बास हत मुंबईस आले. तेथील ओळखीमुळे न खटपट मुळे यांची सातारा येथील
सरकारी सावज नक कामा या वभागाम ये कोठावळा हणून नेमणूक झाली. यांनी
साता यातील महारवा ा या जवळपासच आपले ब हाड केले. लागलीच आनंदराव आ ण
भीम ांचे श ण साता यातील ल करी छावणीतील शाळे त चालू झाले. थो ा दवसांनी
रामजी सुभेदारां या आयु यात एक मह वाचे थ यंतर घडले. यांनी कबीर पंथाची द ा
घेतली. आता ते नभळ शाकाहारी झाले.
 सातारला ब हाड के यानंतर थो ाच दवसांनी भीमाबाईचे दे हावसान झाले.
उ यापु या सहा ा वष भीम जगातील न ाज ेमास अंतरला. मृ युसमयी भीमाबा ना
घशाचा वकार झाला होता असे हणतात. रामज या पुढे ःखाचा आ ण अडचण चा ड गर
उभा रा हला. यां या जीवनातील यांची तीस वषाची सोबतीण परलोक नघून गेली. यांनी
तचे यथासांग अं य वधी केले. या माउलीची समाधी साता यात आहे. भीम आप या आईला
बय हणत असे. भीमाचे कोडकौतुक कर यासाठ तला आयु य लाभले नाही.
यो तषशा ात वणन केलेली थोर पु षांची काही च हे आप या भीमा या मु े वर, हातां या
तळ ांवर, कानांवर न पायांवर उमटलेली आहेत, असे पतीचे उद्गार तेवढे त या कानांवर
अधूनमधून पडत असत. तशा च हांची ऐक व मा हती ा च र नायकास असावी, असे
तुत च र काराचे अनुमान आहे. आपले दो ही तळहात एकमेकांवर ठे वून डावा तळवा
उज ापे ा मोठा आहे, हे यांनी तुत च र कारा या एकदा नदशनास आणून दले होते.
या वेळ ते हणाले होते : ‘माझी प का केलेली नाही, परंतु मा या व डलांना यो तषशा
अवगत होते. ते मा या भ वत ा वषयी फार आशादायक गो ी बोलत असत. यां या
एकंदर व थत न नयमब जीवनामुळे असे हणता येईल क , यांनी शाळे त जी
ज मतारीख दली आहे तीच खरी असली पा हजे.’
माते या नधनानंतर भीम न आनंद ाचा सांभाळ यांची आ या मीराबाई हनेच
केला. ही आ याबाई मोठ बोलक , तडफदार न संसारद होती. ती कुबडी होती. त या
पतीशी तचे पटले नाही हणून ती माहेरीच राहत असे. सुभेदारांची ती वडील बहीण. घरात
तचा दरारा असे. मातृहीन भीमावर तर तचे नर तशय ेम होते. तो तचा सवात लाडका
असे. सुभेदारांचे भीमावर भारी ेम होते. यां या कडक श त पी खडकामधून
वा स याची धगंगा थडी वाहत असे.
रामजी सुभेदार ासंगी, सुशील, धमशील न भजनशील होते. यांचा आयु य माचे
आ ण श णा वषयी यांना वाटणा या तळमळ चे प रणाम यां या इ म ांवर न
कुटुं बीयांवर वशेष हावे, हे साह जकच होते. मुलांम ये व ेची अ भ ची उ प हावी,
मुलांचे चा र य सो वळ संप हावे, ा वषयी ते अ तशय द असत. सकाळ याहारी
कर यापूव दे वापुढे बसून मुलांनी अभंग न भजने हणावी, अशी श त यांना यांनी
लावली होती. अभंग न भजने अधवट हणून मुलं याहारीसाठ उठली तर ते यांना
धमकावून वचारीत : ‘का रे, आज लवकर संपले तुमचे भजन?’ ही अळं टळं सकाळ चाले.
रा ी या भजना या वेळ मा सव मुलांनी उप थत रा हलेच पा हजे, असा यांचा कडक
नयम होता. कोणी टाळाटाळ केली तर ते याला मा करीत नसत. यांची भजने, अभंग,
दोहे सु झाली क गंभीर, प व आ ण उदा असे वातावरण नमाण होई.१ अभंगामागून
अभंग, तो ामागून तो , भजनामागून भजन भ भावाने हणत हणत रामजी
भ भावात रंगून जाऊन भगवंताला आळवीत. मुले गोड ग याने यांना साथ दे त. या
गो ची आठवण पुढ ल आयु यात होताच बाबासाहेब आंबेडकर सद्ग दत अंतःकरणाने
हणत, ‘ या वेळ धम व धा मक श ण मनु याचा जीवनात अ यंत आव यक आहे, असे
मलासु ा पटत असे.’
भारतातील येक पढ तील थोर पु षां या जीवनाला रामायण न महाभारत ा
महाका ांनी अ य फूत आ ण तेज दले आहे. यांना उदा वळण लाव यास ही
महाका े कारणीभूत झाली आहेत. रामजी सकपाळ या रामायण-महाभारत महाका ांतील
कथा मुलांना वाचून दाखवीत, रंगवून सांगत. मोरोपंत, मु े र, ा पं डत कव या अन्
नामदे व, तुकाराम ा संत कव या का ांचे न अभंगांचे पाठांतर ते मुलांकडू न करवून घेत
असत. संतवाङ् मयाचे वाचन, पठण न ववेचन के यामुळे मुलां या सं कार म बालमनावर
उ म ठसा उमटला. अभंगाद उ म वाङ् मय जभेवर न य ळ यामुळे यां या भाषेला न
प रणामी वचाराला हतकारक असे बळण लागले. आपली थोरली बहीण पांडव ताप,
रामायण ांतील अनेक वषयांवर ववेचन न न पण क शके, असे बाबासाहेब
अ भमानाने सांगत असत. आंबेडकरां या पुढ ल आयु यातील मराठ पा का या आ ण
सा ता हका या संपादक य कतृ वाचा पाया हा असा बालवयातच घातला गेला होता.

रामजी सुभेदारांना वतः या कुटुं बा या अ युदयाची, तशीच आप या अ पृ य समाजा या

उ तीची तळमळ लागून रा हली होती. नोकरीत अस यापासूनच जेवढे जन हत करता येईल
तेवढे करावे असा यांचा बाणा होता. अथात प र थती माणे अ पृ य कायक याकडू न जे
जन हत हायचे ते हणजे मया दत समाज हतच असायचे. तशा कायास वा वचारास
चालना दे ता येईल तेवढ य व प ारे ते दे त असत. रामजी सुभेदार महा मा जोतीराव
फु यांचे म होते. जोतीरावांनी ा णेतरां या अन् अ पृ यां या श णासाठ न
सामा जक समतेसाठ जे बंड उभारले, याचा यां या मनावर वशेष प रणाम झालेला होता.
अ याया या व उभे राह याचे रामज या अंगी धैय होते. महार जातीस ल करात घेऊ
नये अशी कचनेर णीत सरकारी घोषणा झाली. सुभेदारांनी या अ यायाची दाद लावून
घे यासाठ मोठ खटपट न धडपड केली. यांनी जन हतपरायण माधवराव रानडे ांची
भेट घेऊन एक नवेदन तयार क न घेतले न ते सरकारला सादर केले. या नवेदनाची एक
त पुढे आप याला सापडली, अशी हक कत रानडे ज मशता द या वेळ केले या
भाषणात बाबासाहेब आंबेडकरांनी वतःच सां गतली.
असा समाज हतद आ ण मह वाकां ी पु ष आप या मुलांना केवळ धा मक
आ ण नै तक वषयांचेच पाठ दे ऊन व थ बसावयाचा नाही, हे वाभा वकच. मुलां या
दै नं दन उ तीकडे रामजी सुभेदार वतः ल दे त असत. भीमाचे ाथ मक श ण पूण
होऊन या या इं जी श णास आता आरंभ झाला. अ यासाची याला अ ाप गोडी
लागली न हती. शाळे त कानांव न जाईल तेवढे च ान. तेवढाच अ यास. तेच श ण.
बु ने तसा तो तरतरीत होता. बां याने बळकट होता. याचे केस कुरळे असून ती गोरटे ली
मूत ग डस दसे. व डलां या अलोट मायेमुळे भीम लाडावलेला होता. या या
अवखळपणामुळे आले या त ारीपायी याला मार बस याचा संग कधीमधी ओढवे.
तथा प, आ या या पाठ मागे भीम जाऊन दडला क मार खा याचा संग ब धा टळे .
 भीमाचे बालमन एका घरगुती घटनेमुळे वशेष बेचैन झाले होते. प नी या मृ यूनंतर
सरे ल न न करता आपली मुले साव पणा या छळापासून र ठे वावी, असे रामज नी
ठर वले होते. पण मुलांची आबाळ होते हणून शेवट यांनी जजाबाई नावा या वधवेशी
पुन ववाह केला. ती शरकावळे नावा या सेवा नवृ जमादाराची बहीण होती. ती साव
आई बयेचे कपडे घालते, दा गने वापरते हणून छो ा भीमास तची मन वी चीड येई. तो
आप या आते या अवतीभोवती असायचा. व डलांनी सरी बाई बये या घरात आणली,
ा वषयी या लहान या मुलास अ तशय राग आला होता.
अ पृ यते या दं शाची जाणीव बाळ भीमा या मनाला बालवयातच झाली. बाजारात
कानदार आईपुढे न कापड टाकताना याने पा हले होते. शालेय जीवनात छो ा
भीमाला अ पृ यते या कलंकाची ती जाणीव होऊ लागली. या या बालमनावर आघात
हायला ारंभ झाला. एक दवस छोटा भीम, याचा भाऊ आनंद न एक भाचा अशी तीन
मुले नोकरी न म कोरेगावी राहत असले या आप या व डलांना भेट यासाठ नघाली.
पाडळ पासून मसूरपयत ही मुले आगगाडीने गेली. व डलांना प न मळा यामुळे ते
थानकावर यांना ने यासाठ येऊ शकले नाहीत. सव वासी नघून गेले. तरी ही मुले का
जात नाहीत, याची वचारपूस थानकपालांनी यांचे जवळ केली. भीमाचे बाबदार कपडे
पा न यांना वाटले क ही मुले कोणा सुखव तू गृह थाची असावीत. पण ती एका महाराची
आहेत असे कळताच ते चार पावले मागे सरले. तथा प, यांना एक बैलगाडी भा ाने
मळवून दे याइतके यांनी सौज य दाख वले.
गाडी काही अंतरावर गे यावर मुलां या संभाषणाव न गाडीवानाने हेरले क , ही मुले
महाराची आहेत. झाले! या या अंगावर काटा उभा रा हला. आपली गाडी महारा या पोरांनी
वटाळली असे याला वाटले. याचा संताप अनावर झाला. टोपलीतून कचरा फेकून ावा
या माणे याने यांना गाडीबाहेर फेकले. रा ीची वेळ. खे ातील वातावरण. र यावर
दवा नाही. चटपाख फरताना दसत न हते. मुले गांगरली. पट भाडे दे ऊ करताच
गाडीवाना या रागाचा पारा उतरला. मुलांनी गाडी हाकावी. गाडीवानाने मागून पायी चालावे.
अशी तडजोड ठरली. उ हा याचे दवस. तहानेने मुलांचा जीव कासावीस झाला.
टोलना यावर येताच मुले यायला पाणी मळावे हणून खूप धडपडली, तडफडली. पण
पाणी काही मळे ना. कोणी घाण पा याकडे बोट दाखवीत, तर कोणी पाणी दे याचे
तर काराने नाकारीत. ‘ स या दवशी अधमे या थतीत आ ही मु कामास पोहोचलो,’
अशी काळ ज फाटणारी ही भयंकर आठवण बाबासाहेब आप या भाषणांतून आ ण
बैठक तून कधीकधी सांगत असत.
या दवशी छो ा भीमाला आप या हीनद न न के वलवा या ज याची जाणीव१
झाली. आपणांस शाळे त वेगळे का बस व यात येते, घराकडू न शाळे त बस याक रता
गोणपाटे का यावी लागतात, काही श क आप या पु तकांना न व ांना हात का लावीत
नसतात, वटाळा या भीतीने सु ा वचारावयाचे ते कसे टाळतात, ा गो चा भीमाला
आता उलगडा झाला. आई बाजारात काना या बाहेर उभी रा न लांबूनच कपडा का
 नवडी, ाचे इं गत याला आता कळले. पाणी यायचे झाले तर भीमाने हाताची जळ
क न त ड वर करायचे. आ ण कोणीतरी व न पाणी या या त डात ओतावे, असा
भीमाचा अनुभव असे. एकदा पृ य ह ं या पाणव ावर पाणी पताना भीम सापडला.
ते हा याला काळा नळा होईपयत पृ य ह ं नी गुरासारखा बदडला. रेडे भादरणा या
हा ालाही या या डोईचा वटाळ वाटे . हणूनच याची बहीण ओ ावर बसून याची डोई
करी. ते दवस गोल भोवरा न लांब शडी राख याचे असत.
ा सा या वटं बनेचे मूळ आपणांस लोक अ पृ य लेखतात ात आहे, हे बाल
भीमाला हळू हळू उमजू लागले. अ पृ यते या कलंकाचा तो नघृण असा प रपाक आहे,
याची भीमा या बालमनाला जाणीव होऊ लागली. या धमात रा न आपली अशी वटं बना
होते या धमाब ल साह जक याला तर कार वाटू लागला. रोप ा या सालीवर कोरलेली
अ रे झाडा या वयाबरोबर वाढत जातात. भीमा या मनातील जलेली तर काराची ही
भावना तशीच दवस दवस वाढत गेली. असे होते भीमाचे लहानपणीचे कटू अनुभव.
पावलोपावली जेथे तेथे समाजाकडू न अवहेलनेचे अन् वटं बनेचे दाहक चटके भीमाला बसू
लागले. पृ य ह ं या ा माणुसक शू य वाग यामुळे अ पृ य मान या जाणा या
समाजाला शतकानुशतके जो मनः ताप, हालअपे ा सहन करा ा लाग या हो या, याचेच
हे एक भयंकर उदाहरण होते.
छोटा भीम इं जी सरीत गेला. शाळे त याची गती यथातथाच होती. वृ ीने मा तो
वतं , नभ ड, धाडसी, ड न ज खोर होता. वारी ह ास पेटली हणजे मागे हणून
हटत नसे. थोरपणीही बाबासाहेब हणत, ‘माझा वभाव प ह यापासूनच अ त ज व ह
आहे. हे मा या सवंग ांना ठाऊक होते. एखाद गो क नको, असे हट यास मी ती
हटकून करणार हे यांना माहीत होते.’ एकदा मुसळधार पाऊस पडत होता. एक
शाळासोबती भीमाला हणाला, ‘बघ रे बुवा, पाऊस पडतोय खूप. पावसातून तू जाऊ
नकोस कसा. उगाच चब भजशील’ झाले, या दवशी भीम ज स पेटला. याने आपली
वेलबु ची टोपी काढली, द तर गुंडाळले, आ ण आपला भाऊ आनंद ाला ते शाळे त घेऊन
जावयास सां गतले. बंधूने समज व याचा य न केला. पण थ. अंगात सदरा न कंबरेस
धोतर हा या वेळचा शाळे त जायचा पोशाख. तो तसाच ठे वून भीमाची वारी मो ा
वजे या या ऐट त ओली चब होऊन शाळे त हजर झाली. या वेळ पडसे नावाचे एक ा ण
गृह थ भीमाचे वग श क होते. यांचे भीमावर अ तशय ेम होते. पावसातून भजत
आलास, छ ी का आणली नाहीस, असे यांनी वचारताच भीमाने मो ा साळसूदपणे उ र
दले क , ‘छ ी एकच होती. ती भाऊ घेऊन गेला.’ पड यांनी आप या मुलासंगे याला
वतः या घरी पाठ वले. आ ण भीमाला आंघोळ स गरम पाणी दे ऊन याला एक कोरडी
लंगोट ावयास सां गतले. भीमाने नान केले न लंगोट नेसून वगाबाहेर शीळ घालीत ऐट त
फ लागला ‘वगात येऊन बस, तुला लाज कसली वाटते? ही सव मुलेच आहेत’ असे पडसे
गु ज नी हणताच भीमाचा वरस झाला. याला रडू कोसळले. आ ण तो आपला तसाच
रडत रडत लाजून मान खाली घालून वगात जाऊन बसला. या वेळेपासून भीमाने
 वभावातील ज काढू न टाक याचे ठर वले.
भीम सरीत असतानाच यायमूत माधवराव रानडे कालवश झाले. या दवशी
भीमा या शाळे स सु मळाली. रानडे कोण होते? यांनी कोणते काय केले? यां या
नधना न म सु का मळाली? ासंबंधी आपणांस गंधवाता न हती, असे पुढे डॉ.
आंबेडकरांनी रान ां या शतसांव स रक उ सवा न म भरले या एका सभेत हटले होते.
ाच मा य मक शाळे त आंबेडकर नावाचे सरे एक ा ण श क होते. भीमावर
यांचे अलोट ेम होते. घराबाहेरील सहानुभू तशू य रखरखीत वाळवंटात क चत कुठे
ेमाची हरवळ सापडावी, तसे या दोन ा ण श कां या ेमामुळे भीमाला वाटे . मध या
सु त रमत गमत, डपणा करीत घरी जावयास सापडते, हणून भीम घरी जायचा. हे या
आंबेडकर गु ज या ल ात आले. यांनी आपुलक ने भीमाला बोलवून या या जळ त
व न भाजीभाकरी टाकावी, असा यांचा न य म असे. या आपुलक या झ यात हाऊन
भीमाचे अंग लह न जाई! ेमाने वाढले या ा भाजीभाकरीची गोडी याला अवीट वाटे .
मोठे पणी बाबासाहेबांना तची आठवण होताच, यांचा कंठ दाटू न येई. माणुसक ने ओत ोत
भरले या आंबेडकर गु ज चे सारेच जीवन यारे होते. शाळे ची घंटा झाली क ते पंचवीस
वषा या र हमतु ला नावा या मुसलमान व ा यावर वग सोपवीत आ ण शाळे या समोरील
तंबाखू या कानात हशेब ल ह याचे काम करीत. सायंकाळ घंटा हो या या वेळ ते
शाळे त यायचे आ ण सब ठ क आहे असे र हमतु लाकडू न यांनी एकदा का ऐकले क , ते
न त मनाने घरी जावयाचे. असा यांचा दै नं दन काय म असे. वा षक शालेय
नरी णा या दवशी नरी कांना चहा, चवडा, च ट यांची ते यथे छ मेजवानी दे त.
इतकेच काय, नरी कां या मागे उभे रा न मुलांना पाट वर ग णतांची उ रे ल न दाखवीत.
शेरा उ म मळ व यात आंबेडकर गु ज चा हातखंडा असे. एकदा वा षक तपासणी संपली
क , पु हा वषभर तीच दनचया, तीच न तता!
आंबेडकर गु ज नी भीमासाठ आणखी एक सं मरणीय अशी गो केली. भीमाचे
आडनाव आंबावडेकर हे आडनीड आहे, ते ठ क नाही, हणून याने आपले आंबेडकर हे
सुटसुट त नाव लावावे, असे एकदा आंबेडकर गु ज नी भीमाला सां गतले. लागलीच
शाळे या द तराम ये तशी यांनी न दही क न टाकली. आंबेडकर गु ज ना आपले नाव
अजरामर करावयास अशी बु हावी, हे यांचे महत् भा यच हणावयाचे. आंबेडकर
गु ज ना आप या लाड या व ा याचा हातारपणीही वसर पडला नाही. पुढे द लतांचे
त नधी हणून गोलमेज प रषदे साठ जे हा डॉ. आंबेडकर वलायतेस जावयास नघाले
ते हा शुभे छादशक आ ण अ भनंदनपर असे एक प यांनी आप या श यास पाठ वले. ते
प एक अमोल ठे वा हणून डॉ. आंबेडकरांनी जतन क न ठे वले होते. हे आंबेडकर गु जी
मुंबईस दामोदर सभागृहाकडील डॉ. आंबेडकरां या कायालयात यांना एकदा भेटावयास
गेले. ते हा महान पं डत न क तमान झाले या या श याने ग हव न यांना न तापूवक
णपात केला. इतकेच न हे तर यांना पोशाख दे ऊन यांचा यांनी यथो चत स मानही
केला.
 इं जी सरी- तसरीपयत भीमाचा अ यास यथातथाच चालला होता. अ ाप तो
उनाडक तच रममाण होत असे. बागकामाचा याला अ तशय नाद लागला होता. जो पैसा
हाती लागे याचा रोपट वकत घे यात य होई. अ यासाव न मन उड यास तसेच
आणखी एक घरगुती कारण होते. एका सणा या दवशी भीमाबाईचे दा गने त या सवतीने
घातले होते. ते पाहताच मीराबाइना भीमाबाईची आठवण होऊन रडू कोसळले. मुलेही रडू
लागली. हा कार पा न यांना झ बतील असे श द रामजी संतापाने बोलले. भीमा या मनाने
या णापासून घेतले क , आपण बापावर अवलंबून न राहता वतं आयु य कंठायचे.
स याची गुरे राखणे, शेतात काम करणे, अशीही तो हलक सलक कामे क लागला.
एकदा तर याने सातारा थानकावर हमाली केली. ते ऐकून याचा आतेचा जीव हळहळला.
ःखा तशयामुळे तने याला श ा केली नाही. वतं पणे जग याची ती कोकराची लहर
भीमा या मनात अधूनमधून उसळ घेई. सातारकडचे इतर मुलगे मुंबईस जाऊन गरणीत
नोकरी करतात. या माणे आपणही मुंबईस जाऊन गरणीत नोकरी करावी, वावलंबी
हावे, असे भीमाला वाटे . पण हा न य कृतीत कसा उतरावा? गाडीभा ास पैसे कुठू न
आणायचे? असा या यापुढे उभा रा हला. याला एक यु सुचली. आते या कंबरेला
असणारी पैशाची पशवी लांबवून आपला कायभाग उरकायचा, असा याने बेत रचला. या
वेळ छोटा भीम आते या कुशीतच झोपायचा. आते या उज ा बाजूला कोणी कोण या
दवशी झोपायचे आ ण डा ा बाजूला कोणी झोपायचे हेसु ा भावंडांत ठरलेले असे. जागून
पाळत ठे वून एकदाची भीमाने आतेची ती पैशाची पशवी लांब वली. पण पाहतो तो यात
अधाच आणा! याला अ तशय वाईट वाटले. याला प ा ापही झाला. या या मनाने घेतले
क , ही अशी चलाखी क न पळ काढ यापे ा झटू न अ यास क न आपण आपली गती
साधावी. वतः या पायावर उभे राहावे. आपला उ कष साधावा हेच ेय कर.१ या संगाने
भीमा या जीवनास पूणपणे कलाटणी मळाली. या या मनावरील अ वचाराचे सावट र
झाले. याने आप या उनाडक या सवयी टाकून दे याचा या णीच नधार केला. या
दवसापासून भीमा या अ यासात मेहनतीची न मननाची भर पडली. वगात श कांना
भीमा या पालटले या वृ ीची, नवतेजाची ओळख झाली. पूव जे श क भीमा या
श णासाठ थ य क नये हणून नराशेने या या व डलांना चथावणी दे त, तेच
श क आता भीमा या व डलांना आ हाने सांगू लागले क , ‘सुभेदार, काय वाटे ल ते करा,
हालअपे ा काढा, पण या मुलाचे श ण पार पाडा.’
‘ व ेनेच मनु या आले े व या जगामाजी’ या वचनावर रामज ची अढळ ा
होती. ानाने थोरपणा वाढतो, मन तळपते, अशी यांची मनोभावना होती. मुलांनी सं कृत
शकावे, बु मान हावे, पं डत हणून नाव मळवावे, अशी सुभेदारांची मह वाकां ा होती.
आनंदरावाने सं कृत शकावे असे यांनी ठर वले. परंतु या सातार या मा य मक शाळे तील
सं कृत या श काने न ून सां गतले क , ‘मी महारा या मुलांना सं कृत शक वणार नाही.’
सं कृत हणजे वेदपठणाची गु क ली. शू ांनी वा अ तशू ांनी वेदा ययन करणे हा घोर
अपराध. हा अपराध करणा या या कानांत शशाचा त त रस ओतून यास ठार करावे कवा
 याची जीभ छाटावी, अशी धम ंथ णीत श ा असे. या काळ ‘ ामा य बु वदे ष’ु
हणजे वेदास माण मानणारा तो ह अशी लोकमा य टळकांनी ह ची ा या केली
होती. तरी वेदो ाचा अ धकार सव ह मा ाचा आहे, असे या रा ने यालाही हणवेना! मग
पोकळ श दाची घोकंपट् ट केले या या अंधपरंपरा भमानी शा ीबुवा या मनोवृ ीला षण
दे णे यो य नाही. आनंदरावाने न पाय हणून प शयन भाषा घेतली. आप यावरही तोच
संग गुदरणार हे भीम समजून चुकला. सातारा मा य मक शाळे त चौ या इय ेत गे यावर
भीमापुढे तो उद्भवला. तेच संकट उभे रा हले. सं कृत श कांमधला धममात ड जागा
झाला. याने ह भीमास सं कृतपासून तोडू न टाकले. अशा धम शरोमण नी परक य
आ मणांना इत या न ु रतेने त ड दले असते, तर वतः या मायभूमीत ते दा यात
गायीसारखे गयाळ होऊन पडले नसते, असे हणतात ते काही वावगे नाही. पुढ ल वष भीम
मुंबईस गेला ते हाही याला तसाच कडवट अनुभव आला. यापूव नामवंत मुकुंदराव
जयकरांची न सं कृत भाषेची काही काळ अशीच ताटातूट एका शा ीबुवांनी केली होती.
भीमाची आता अ यासात बरीच गती झाली होती. हावडची इं जी पु तके न
तखडकरां या भाषांतर पाठमाला यां या साहा याने भीमाचा इं जी वषय व डलांनी चांगला
घोटू न घेतला होता. ही पु तके भीमाने मुखोद्गत केली होती. तश द कसा योजावा
या वषयी व डलांनी भीमाला भरपूर ान दले होते. ‘मा या इं जीत या व ृ वाचे न
ंथकतृ वाचे ेय मा या व डलांकडे जाते,’ असे बाबासाहेब आंबेडकर कृत तेचे उद्गार
काढ त. याचा मूळ इ तहास हा असा होता. मुलांना ग णत वषय नीट समज व यासाठ
एका पु तकवजा अ यासवहीत यांनी गोखले अंकग णतातली सम उदाहरणे सोडवून
ठे वली होती.
बाबासाहेब पुढे वतः या क ाने सं कृत भाषा शकले. या भाषेत पारंगत हावे अशी
यांची बळ इ छा होती. सं कृत भाषेवर यांचे अमयाद ेम होते. यांना सं कृत
वाङ् मयापुढे प शयन भाषा अगद फ क वाटे . ‘सं कृत१ भाषेत का मीमांसा न
अलंकारशा आहे. नाटके आहेत. रामायण महाभारतासारखी महाका े आहेत. त व ान
आहे, तकशा आहे, ग णत आहे. आधु नक व े या ीने पाहता सं कृत वाङ् मयात सव
काही आहे. तशी थती प शयन भाषेची नाही. मला सं कृत भाषेचा अ भमान अस यामुळे
ती चांगली अगवत हावी, ा वषयी मा या अंतःकरणात तळमळ आहे. तो सु दन कधी
उगवेल तो खरा.’ असे उद्गार अनेक वेळा पुढ ल आयु यात यां या त डू न नघत.
सुभेदारां या साता यातील नोकरीचा काळ संपला. यांनी आपले ब हाड मुंबईस
आणले. परळ वभागातील डबक चाळ त ते रा लागले. भीम थम काही दवस मराठा
मा य मक शाळे म ये जाऊ लागला. सुभेदारांना तो आप या जीवनातील एकमेव आशा वाटे .
तो यां या आशेचा आसरा अन् अ भमानाचा तारा होता. भीमा या परी ेतील सा या यशाने
यां या मनाला समाधान लाभत नसे. रा ं दवस यांना या या उ कषाची तळमळ लागून
रा हली होती. या तळमळ चा अथ भीमाला मुळ च उमगत नसे. भीम हणे, ‘मी दरवष
परी ा बनधोकपणे उ ीण होतो. मग मा यामागे अ यासाचा लकडा व डलांनी का
लावावा?’
ा सव कळकळ चा प रणाम भीमा या जीवनावर अ य पणे घडू न येत होता.
या या ठायी अ यास माबाहेरील वाचनाची आवड उ प झाली. पु तकांचा यास ह ास
लागला. यासाठ तो ह ध लागला. मह वाचा ंथ याने पा हला क तो याला सं ही
ठे वावा असे वाटे . अ यासाकडे ल क न मुलाने अवांतर पु तके वाचणे रामज ना मुळ च
पसंत नसे. तरीसु ा असा ह मुलाने धरला क , खशात पैसे असोत वा नसोत ते त काळ
काखोट स मुंडासे मा न पु तक आण यासाठ नघत. ते तडक कांतेकरांकडे दले या
आप या मुलीकडे जायचे. त याकडू न उसने पैसे यायचे. त याजवळ पैसे नसले तर तला
दले या दा ग यांपैक एक दा गना उसना आणायचे. तो एका ठरा वक मारवा ाकडे गहाण
ठे वायचे. पैसे मळताच मुलास पा हजे असलेले पु तक वकत घेऊन घरी यायचे. मा सक
सेवा नवृ वेतन हाती पडताच दा गना सोडवून न चुकता परत मुलीस करायचा, असा यांचा
प रपाठ असे. ‘असा ेमळ पता फार थो ांना लाभत असेल, असे माझे मन मला वाही
दे ते. मा या अ लड वभावामुळे मला या वेळ यां या ेमळपणाची कमत कळली नाही.’
अशी पुढ ल आयु यात बाबासाहेब आठवण क न ग हवरत. व डलांची ती भ , उदार,
दे वासमान मूत डो यांसमोर येताच ते फुं न फुं न का रडत ते याव न चांगलेच समजते.
व डलांनी ंथ आणून दला क तो वाचता वाचता उशाला घेऊन भीम झोपायचा.
भीमाला अशी सवयच जडली होती. शडीचे चपचपीत चोपडलेले तेल लागून अशा चांग या
पु तकांची ब धा दशा झालेली असे. तथा प, वतः पु तकांचा सं ह करावा या आवडीमुळे
अमुक पु तकात अम या ठकाणी एखाद मह वाची बाब आहे, ही गो कोठे ही टाचणे वगैरे
न ल हली असताही ताबडतोब भीम आठवू शके. भूतपूव न व मान राजकारणी व ान
पु ष आ ण व ान राजकारणपटू यां या जीवनाव न असा न कष काढता येती क , यांचा
नेतृ वाचा न क त चा पाया व ा थदशेतच अफाट वाचन, गाढ मनन, ऐ तह सक कोन
ांवरच उभारलेला असतो. रानडे, टळक, सावरकर यांची ठळक उदाहरणे महारा ास
माहीत आहेत. परंतु यात थोडा फरक आहे. या तीन थोर पु षां या सामा जक प र थतीत
न परंपरेत आ ण भीमा या प र थतीत न परंपरेत मोठे ठसठशीत अंतर आहे. व े या
सागरात न परंपरेत पाय ठे वूनच वर उ ले खलेले हे तीन थोर पु ष ज मास आले, तर
ज माने क न ातील क न दजा ा त झाले या भीमाने श ण घेणे ही गो भयंकर पातक
कर यासारखी होती. ते ा त क न घे याची इ छा व ातसु ा करणे यास श य न हते.
थो ा दवसांनी भीम ए फ टन मा य मक शाळे त जाऊ लागला. या सरकारी
शाळे त भीमाचा मानभंग होऊ नये, असे वाटणे साह जक होते. इथेही माचा भोपळा
फुटला! शाळा ही बाहेर या जगाची छोट आवृ ी. मुले आईबापां या छो ा आवृ या. या
शाळे तील मुलांनीही भीमाला अपमानाचे चटके कळत वा नकळत दले. श का या
सांग याव न भीम एकदा अंकग णतातील उदाहरणे सोड व यासाठ फ याकडे जाऊ
लागला. तोच वगातील मुलांनी एकच ग ला केला. ती फ याकडे धावत सुटली. तो ग ला
कशासाठ होता? फ या या आड ठे वलेले आपले फराळाचे डबे भीमा या पशाने
वटाळतील, ा भयाने ते फ यामागून काढू न बाजूला भरकावून दे यासाठ ती धावली
होती. या ड यांचा तो आवाज बाहेर या जगातील वटाळवेडाचा त वनी होता. हा आवाज
न तो गलबला भीमा या कानांत सदै व घुमत रा हला अस यास नवल ते काय? श कांपैक
एकजण याला हणे, ‘अरे तू महार. तुला शकून काय करायचं आहे? तू आपला शाळा
सोडू न जा कसा!’ तेजोभंग करणारे ते श द सदो दत ऐकून भीमाचा संताप अनावर होई.
एकदा तो ताडकन् उठू न खणखणीत आवाजात या श कास हणाला, ‘महाशय, तु ही
आपलं काम करा कसं. न ती उठाठे व करायला तु हांला सां गतलं कुणी?’१
भीमासाठ अ यासाक रता वतं खोली न हती. मुलांक रता घरी श क ठे वणे
सुभेदारांना श य न हते. डबक चाळ तील यांची खोली धुरकट असून घरगुती व तूंनी न
भां ाकुं ांनी भरलेली असे. त या एका कोप यात मा यावर जळाऊ लाकडांचा साठा
होता. स या कोप यात चूल होती. व ांती, झोपणे, जेवण, अ यास यांसाठ ती एकच
खोली. अशा गद तही मुलां या अ यासाची सोय रामज नी एक यु काढू न साधली. रा ी
मुलगा लवकर गोधडीवर झोपी जाई. या या उशाजवळ भतीला टे कून घरट क बलेला
असे. पायाशी बकरी धापा टाक त असायची. दोन वाजेपयत वतः जागून रामजी मुलाला
अ यासासाठ दोन वाजता उठवीत असत. मुलगा अ यासास बसला हणजे ते झोपी जात.
तेला या मण मणीत द ाशेजारी ा कुशीव न या कुशीवर वळता वळता भीम अ यास
क न पहाटे पाच वाजता पु हा झोपत असे. सकाळ उठे . नान क न शाळे त जाई.
शाळे शेजारी कामावर जाणारा एक कामगार भीमाचा जेवणाचा डबा घेऊन जाई. पारी भीम
शाळे त जेवी. भीमाचा याच वयात कामगार जीवनाशी संबंध आला. तो मधूनमधून सु या
दवशी नातलग मंडळ चे जेवणाचे डबे घेऊन गरणीत जायचा. अलीकडे भीमाचा ा यपणा
न उनाडक कमी झाली असली तरी केटचा याला अ तशय छं द लागला होता. केटचे
सामने होत या वेळ भीमाची बाजू हरली, तर भीमाचे सवंगडी शेवट स या प ाशी
मु ाव न गु ावर येत. झुंज जुंपली तर सवंग ांनी लढायचे न भीमाचे र ण करायचे असे
चाले.
म यंतरी रामजी सुभेदारांनी एका गो ीचा नणय केला. यांनी आनंदाला नोकरीस
लावले. आता या सवानी भीमा या श णावर ल क त क न याचे होईल तेवढे श ण
करायचे, असा नधार केला. वर उ ले खले या तकूल प र थतीशी झगडत असता भीमाने
आप या अ यासात खंड पडू दला नाही. तो तवष परी ा उ ीण होत असे. व डलां या
उ ेजनामुळे आ ण काही उदारमन कां या सहानुभूतीमुळे आपला अ यास नेटाने क न
भीम मॅ कची परी ा १९०७ साली उ ीण झाला. या या व डलांचा आनंद गगनात मावेना.
मुलाने यशाचा एक ट पा गाठला, हे पा न यांना ध यता वाटली. भीमरावाने ७५० पैक २८२
गुण मळ वले. अवांतर वाचनात जे गढलेले असतात कवा व ा थदशेत चळवळ त जे
गुंतलेले असतात, या व ा याची परी ेतील यशाची ेणी ब धा म यम तीची असते.
पा पु तकांतील मधमाशी हणून गणले या मुलांपे ा यांना परी ेतील गुणाची जा ती
पुंजी करता येणे अश यच असते.
महार मुलाने मॅ क या परी ेत यश मळवायचे हणजे या काळ ती अघ टत घटनाच!
या ी यथ एक समारंभ कर यात आला. या समारंभाचे अ य पद महारा ातील एक
नामां कत कत समाजसुधारक सीताराम केशव बोले यांना दे यात आले. या सभेस
मुंबईतील सरे एक व यात वचारवंत, स श क, नाणावलेले ंथकार न न ावंत
समाजसुधारक गु वय कृ णाजी अजुन केळु सकर हेही उप थत होते. केळु सकर चन
रोडवरील बागेत सायंकाळ वाचीत बसलेले असत. एक दवस बाजू या बाक ावर एक
तरतरीत दसणारा मुलगा दसला. तो मुलगा हणजे भीमराव. यांचे कुतूहल जागे होऊन
यांनी भीमरावाची ओळख क न घेतली आ ण याला उ ेजन दले. यांची या यावर मज
बसली. वाभा वकपणे भीमरावां या गौरवाथ तेही चार श द बोलले आ ण या संगी यांनी
वतः ल हलेले बु ाचे मराठ च र भीमरावांना भेट हणून दले. सभा संप यानंतर
रामजीपंताकडे गु वय केळु सकरांनी भीमरावां या पुढ ल श णा या व थेसंबंधी
वचारपूस केली. ते हे तो मानधन पु ष उ रला, ‘माझी प र थती अडचणीची आहे, हे खरे.
तरी मी भीमाला उ च श ण दे याचा नधार केला आहे.’
भीमरावांची मॅ कची परी ा उ ीण झा यावर थो ाच दवसांत यां या ववाहाचा
बेत ठरला. या काळ मुलामुल चे ववाह ब धा व ा थदशेतच होत. एको णसा ा
शतका या उ राधात जे नामां कत पुढारी महारा ात होऊन गेले, या सवाचे ववाह यां या
अ पवयातच झाले होते. या ढ नुसार सुभेदारांनी भीमरावांचा ववाह केला. आप या
व डलां या इ छे स मान दे ऊन भीमरावही ववाह कर यास राजी झाले. हा ववाह
जुळ यापूव भीमरावांचे एक दोन वाङ् न य रामजी सुभेदारांनी मोड यामुळे यांना
आप या जातपंचायतीस पाच पये दं ड भरावा लागला होता. ववाह थळ भायख याचा
बाजार ठरले होते. तेथील उघ ा छपरात एका कोप यात मुलीकडील व हाड जमले.
स या कोप यात नव याकडील व हाडी जमले. पायाखालील गटारातून घाण पाणी वाहत
होते. चबुत याचा उपयोग बाक हणून कर यात आला. सव बाजाराचा ववाह थळ हणून
उपयोग झाला. ल नकाय आनंदात आ ण उ साहात पार पडले. सकाळ बाजारात कोळणी
ये यापूव व हाड घरी परतले. ववाहसमयी भीमरावांचे वय सतरा वषाचे आ ण मुलीचे वय
नऊ वषाचे होते. मुलीचे सासरचे नाव रमाबाई ठे व यात आले. मुलगी वयाने लहान पण
वभावाने शांत आ ण सु वभावी होती. ती गरीब पण स छ ल घरा यातील असून, आप या
बापाची ती धाकट मुलगी होती. तचा बाप भकू धु े हा दाभोळजवळ ल वणंदगावचा. तो
दाभोळ बंदरावर हमाली करीत असे. त या लहानपणीच आईबाप नवतले होते. तचे न
त या भावंडांचे पालनपोषण त या चुल याने न मामाने केले. तचा भाऊ शंकर धु े. हे
मु णालयात नोकरीस असत. धु यांना वणंकरही हणत.
या संधीस महारा ातील अ पृ यो ाराची चळवळ पुढे सरकू लागली होती. अ पृ य
समाजातील शवराम जानबा कांबळे हे महारा ातील अ पृ य समाजात जागृतीचे काय
करीत होते. ‘सोमवंशीय म ’ या नावाचे एक मा सक ते पु या न स करीत असत.
भारतातील प हली अ पृ यांची प रषद बोल व याचा मान या कतृ ववान ने याचा आहे.
भारतीय अ पृ यांना यां या पूवजां या धमात रा दे ऊन यांना ानदान करावे आ ण यांची
ऐ हक उ ती करावी, असे नवेदन भारत सरकारास यांनी पुढे लवकरच सादर केले.
या वेळचे सरे अ पृ यो ारक नेते कमवीर व ल राम हे होत. यांनी वलायतेस
जाऊन समाजशा ाचा आ ण सव धमाचा तौल नक अ यास केला होता. तेथील
द लतो ार वषयक कायाची संपूण मा हती मळ वली. भारतात परत आ यावर यांनी
भारतातील नर नरा या समाजां या जीवनाचे नरी ण कर यासाठ भारतभर दौरा काढला.
पुढे सर नारायण चंदावरकर यां या सा ाने ‘ ड े ड लास मशन ऑफ इं डया’ सं थेची
थापना केली. अ पृ यो ाराचा हा प हलाच संघ टत य न होय. परंतु, कमवीरां या मनावर
उदारमतवाद णालीचा बराच भाव अस यामुळे सामा जक संघष टाळू न यांना
अ पृ यता नवारण साधावयाचे होते. नामदार गोपाळ कृ ण गोखले यां या ‘स ह टस् ऑफ
इं डया’ सं थेनेसु ा अ पृ यो ारासाठ बरीच सहानुभूती दाख वली. ‘मी अ पृ यता
पाळणार नाही’ अशी यांचा सं थे या त ाप कात सभासदास अट घातलेली असे.
भीमरावां या महा व ालयीन श णा या वेळ या सामा जक प र थतीचे हे च
आहे. भीमराव मुंबईतील ए फ टन महा व ालयाम ये श ण घेत होते. अ पृ य
गणले या माणसाला हा एक नवीन कारचा अनुभव, नवीन जीवन आ ण असंभा अशी
एक संधी होती, असेच हटले तरी चालेल. आजारीपणामुळे भीमरावांचे एक वष वाया गेले.
भीमरावांची इंटर आट् स्ची परी ा उ ीण होईपयत रामजी सुभेदारांनी मुला या श णाचा
भार कसाबसा सोसला. यांना हा श णाचा य झेपत नाही असे पा न गु वय केळु सकर
ांनी सर नारायण चंदावरकर यां या म य थीने बडोदा नरेशांची यां या मुंबईतील
नवास थानी भेट घेतली. ‘अ पृ यांना उ ेजनाथ आपण सहा य दे ऊ’ अशी जी घोषणा
मुंबई नगरभवनातील सभेत बडोदा नरेशांनी केली होती तची आठवण दे ऊन गु वय
केळु सकरांनी भीमरावांना यां यासमोर उभे केले. ‘बोले तैसा चाले’ या वचनाचे महाराज
एक चालतेबोलते तीकच होते. महाराजांनी वचारले या ांची उ रे भीमरावांनी
समाधानकारक दली. याला आप या सरकारची मा सक २५ . ची श यवृ ी दे याचे
मा य केले. या बाबतीत शवराम जानबा कांबळे ांचेही यां याशी बोलणे झाले होते असे
एका ठकाणी कांबळे यानी नमूद क न ठे वले आहे. अशा कारे बु ाचे च र भीमरावांना
भेट हणून दे ऊन केळु सकरांनी भीमरावास समाजातील उ चनीचते व उठ यास नकळत
आवाहन केले. आव यक अशी यांची मनोभू मका तयार केली. यांनी भीमरावां या ान
संपादना या मागावर आप या सहानुभूतीचा काश टाकला. वतः या बु वैभवात भर
टाक याची यांना एक अमोल संधी मळवून दली. ही एक गु वया या आयु यातली मोठ
अ व मरणीय अशी काम गरी होय. चांगली कृ ये य ापरी असे हणतात तेच खरे!
भीमरावां या महा व ालयात ाचाय कॉ हनटन, ा यापक मु लर, ा. ॲ डसन
असे नामां कत अ यापक होते. पण यांची शक व याची प त भीमरावां या मनाची पकड
घेऊ शकली नाही. ा. मु लरांचे तर भीमरावांवर गाढ ेम असे. ते भीमरावांस आपले सदरे
दे त. पु तके दे त. तरीपण भीमरावां या अंतःकरणात नवचैत य कोणी ओतू शकला नाही.
महा व ालयात असताना भीमरावांस तेथेही प यास पाणी मळत नसे. या आजूबाजू या
वातावरणामुळे ते क ी होत असत. द लतांची दै याव था पा न आ ण यां या के वलवा या
कका या ऐकून यांचे मन अ व थ होत असे. ‘जावे यां या वंशा ते हा कळे ’ हे संतवचन
कती यथाथ आहे!
भीमरावांनी जरी परी ेत यश मळ व या या ीने अ यास चाल वला होता, तरी
अवांतर वाचन हाच यां या आयु यातील खरा आनंद होता, ानंद होता. या
व ालयातील जीवनात यो य असे मागदशन लाभले नसताही यांचे वाचन एका व श
येयाने े रत होऊन चालू असे. पुढ ल आयु यातील जीवनसं ामासाठ जी जी बु ला
आ ण मनाला संप न साम यवान करणारी साधने ती ती संपादन कर यास यांनी जणू
आरंभ केला होता. याच वेळ पोयबावडी येथील इ ु हमट चाळ नं. १ म ये रामजी
सुभेदारांनी ब हाड हल वले. या चाळ सरकारने बांधावयाचे ठर वले, ते हा रामजी
सुभेदारांनी या काळ या मुंबई या रा यपालांची भेट घेतली होती; आ ण अ पृ य
वगासाठ ही या चाळ खु या ठे वा ात असा यां याकडे अज सादर केला होता. याची
फल ुती हणजे अ पृ यांना पृ यांसंगे या चाळ त राहावयास जागा मळा या ही होय.
चाळ नं. १ मधील स या मज यावरील समोरासमोरील प ास-एकाव मांकां या
खो यात आंबेडकर राहत असत. खोली मांक ५० म ये भीमराव अ यास करीत.
उठ याबस यासाठ तीच खोली होती. खोली मांक ५१ म ये वयंपाकघर असे. खोलीत
भीमराव अ यास करीत असता वडील बाहेर पहारा दे त बसत. परी ा जवळ येताच
भीमरावांनी झटू न अ यास केला. आ ण १९१२ साली झाले या बी. ए. या परी ेत ते
यश वी झाले. पण योगायोग असा क , भीमराव आंबेडकरांनी पुढे थापन केले या स ाथ
महा व ालयाचे प हले ाचायपद भूष वणारे अ. बा. गज गडकर हे याच परी ेत प हले
आले होते.

भारतातील राजक य असंतोषाने या वेळ पराका ेचे उ व प धारण केले होते.

मत वातं य, सभा वातं य ांची गळचेपी दवस दवस अ धक होत होती. या बाबतीत
केलेली ाथना, नषेध, नवेदने ही दे श ोहाची गुणगुणच आहे, असे टश सरकार मानी.
सरकार या मते या चळवळ चे सव नेते दे श ोही होते. सरकारने लोकमा य टळकांची
मंडालेला न सावरकर बंधूंची अंदमानला रवानगी केली होती. महारा ातील तेज वी
संपादकांना तु ं गात डांबले होते. महारा ातील ां तकारकांतील काही त ण फाशी गेले.
काही तु ं गांत खतपत पडले होते. या दडपशाहीमुळे सव दे शभर असंतोषा या चंड
झंझावाती लाटा एकामागून एक पसरत हो या. या हलक लोळामुळे शवाजीचा महारा
हादरला. यामुळे टळकां या पुनरागमनापयत महारा ात भीषण शांतता पसरली.
भारतातील या वाला ाही घटनांचे त वनी भीमरावां या दे शा भमानी मनावर कती
खोलवर उठले होते याचे च यां या ‘ ां तक कोष व थेचा वकास’ ( द इ लूशन ऑफ
ॉ ह शल फायनॅ स इन टश इं डया) या सु स ंथात पाहावयास सापडते. स ा
आपण न व चत आ मह या करते, हे त व सांगून भीमराव आंबेडकर हणतात, ‘गु हे
होऊ नयेत हणून तबंधक नबधाची गु हा आ ण दं डसं हतेत तरतूद केली आहे. यावर
संतु न राहता कायका रणीने पृ वी या पाठ वर कुठ याही दे शात झाले नसतील असे काळे
नबध क न हद नबधसं हतेस का ळमा१ लावला आहे. नोकरशाही ही सनातनी,
दडपशाही वृ ीची न बेजबाबदार असून ती सव महसूल, श ण न उ ोगधंदे यांवर खच न
करता नोकरशाहीवर उधळत आहे.’
१९१० सालचा मु णासंबंधीचा नबध हा वचार आ ण सभा ां या वातं याची
गळचेपी करणारा होता, असे यांनी यात नमूद केले आहे. ख या दे शभ ास शोभतील
अशी ही धीट मते आहेत.
मोल- मट सुधारणां वषयीचे यांचे मत मननीय आहे. ां तक सरकारची व धमंडळे
वतं तर दाखवायची न यावर नयं णही ठे वायचे, आ ण मं मंडळाचे अ त व मा
लोक त नध या मतावर अवलंबून ठे वायचे नाही, ही यात खरी गोम होती. रा यपालांची
कायकारी मंडळे भारतीयां या गती या ीने काही काय क शकली नाहीत. कारण
यांचे येय आ ण धोरण यांचा रोख या दे शाची सुधारणा कर याकडे न हता. यांची येये न
धोरणे हद समाजा या गरजा, ःखे न आकां ा यांनी े रत झालेली न हती. यामुळे या
कायकारी मंडळांनी श णात गती केली नाही. वदे शीला पा ठबा दला नाही. इतकेच
न हे तर जे जे रा ीय वृ ीचे दसेल२, यावर बोट मोड यापलीकडे ती काही क शकली
नाहीत. कारण ही गती यां या हताला बाधक होती. हे ती मंडळे जाणून होती. असा
भीमराव आंबेडकरांचा सडेतोड अ भ ाय होता.
पदवीधर झा यावर बडोदे सं थानात भीमरावांनी व डलां या इ छे व नोकरी
धरली. बडोदे सरकार या सै यात भीमरावांची ले टनंट हणून नेमणूक झाली. भीमरावांनी
मुंबईत राहावे, काही झाले तरी बडो ाला जाऊ नये, अशी रामजी सुभेदारांची मनीषा होती.
बडो ातील वातावरण मुलास मानवणार नाही, असे यांना मनातून वाटत असावे. हणून
परोपरीने भीमरावांचे मन वळ व याचा यांनी य न केला. पण भीमरावांनी आपला ह
सोडला नाही. इकडे पाहावे तर टश ह थानातील सरकारी स चवालयेसु ा व र
समाजातील पुराणमतवाद सु श तांनी बुजबुजलेली!
परंतु योगायोग असा क , भीमराव बडो ास जाऊन आठपंधरा दवस झाले नाहीत
तोच वडील अ यव थ आहेत, अशी भीमरावांना अचानक तार मळाली. भीमरावांनी तडक
गाडी पकडली. वाटे त सुरत थानकावर व डलांसाठ सुरतेची मठाई घे यासाठ ते उतरले.
परंतु या गडबडीत आगगाडी मुंबईस नघून गेली. सरी गाडी मळावयाला सरा दवस
उगवावा लागला. भीमराव पारी फार उ शरा मुंबईस पोहोचले. घरी येऊन पाहतात तो
वडील मृ युश येवर. नातलग न शेजारीपाजारी यां या अंथ णापाशी चता त थतीत
बसलेले. ते य पाहताच यां या मनात चर झाले. मृ युश येवर पडले या या धमपु षाने
भीमरावांस पाह यासाठ कंठ ाण धरला होता. मुला या वाटे कडे डोळे लावून तो मानधन
पु ष पडला होता. डो यांत ाण घुटमळत रा हले होते. मुलगा आ याचे वृ कानांवर
पडताच यांनी डोळे उधडले. लाड या मुला या अंगाव न ेमाने आपला थरथरता हात
फर वला. आप या जीवनातील आशे या एकमेव नधानाला यांनी नीट डोळे भ न पा हले.
थो ाच णांत यांचे डोळे मटले. यांचे हातपाय गळले. यांचे शरीर थंड पडत चालले.
रामज ची ा लोक ची या ा संपली. भीमराव धाय मोकलून रडू लागले. यां या आ ोशापुढे
स या कोणाचाही शोक ऐकू येईना.
रामजी सकपाळ शेवटपयत उ ोगशील, मह वाकां ी, वा भमानी जीवन जगले. ते
वयाने वृ , मनाने गरीब, परंतु चा र याने गुणा होते. वतःला क पना नसेल एवढा
वजातीस, वदे शास न मानवजातीस भूषणभूत असा ठे वा यांनी पाठ मागे ठे वला.
जीवनातील संकटे न मोह यांना त ड दे यास लागणारा कणखरपणा, मनो न ह
आ ण चकाट हे गुण मुला या अंगी यांनी बाण वले होते. मुला या समका लनांत व चत
दसून येणा या द धा मकतेने याचे जीवन तेजाळू न या मानधन पु षाने ा जगाचा
शेवटचा नरोप घेतला.

१. अ लेख, जनता ७ जानेवारी १९३३.

१. सवादकर, का. व. बाबासाहेबांनी सां गतलेली आठवण.
२. - - - - - क ा - - - - -
१. दलीकर, ा. स यबोध, नवयुग आंबेडकर वशेषांक, १३ ए ल १९४७.
१. आंबेडकरांचे भाषण, जनता, २० नो हबर १९३७.
१. Ambedkar’s Speech, the Bombay Sentinel, 20 January 1942.
१. दलीकर, ा. स यबोध, नवयुग आंबेडकर वशेषांक, १३ ए ल १९४७.
१. शवतरकर, सी. ना. जनता, १४ ए ल १९३४.
१. पृ. १९८.
२. पृ. १९६-९७.
 ३

व ेसाठ खडतर तप या

व डलां या मृ यूमुळे भीमराव आंबेडकरांचा होता न हता तो आधार तुटला. पैशाचे पाठबळ
नाही, आ तांचा आधार नाही, अशी प र थती. बडो ात नोकरीवर जू हो यासारखी यांची
मनः थती न हती. या नोकरीतील अनुभवही काही चांगला न हता. आता यांना वतः या
पायावर उभे राह यावाचून ग यंतर न हते. यां या ठायी ान संपादन कर याची अ नवार
इ छा होती. जगात काही मह म काय करावे, अशी यांची अबोल मह वाकां ा होती.
यामुळे यांचे मन अ व थ होई. कुटुं बाचे पालनपोषण तर केले पा हजे. आ ण श ण पुढे
चालवावे हटले तर पदरी कवडीदे खील नाही. व डलांचा शेवट कजबाजारीपणात झालेला.
अशा कारे जीवनकलहा या ती धुमाळ तून माग कसा काढावा, ा ववंचनेत असताना ते
बडोदा नरेशांना मुंबईत भेटले. या सुमारास बडोदे सरकारने उ च श णासाठ श यवृ ी
दे ऊन चार व ाथ अमे रकेस पाठ व याचा वचार केला होता. महाराजांनी श यवृ ीसाठ
भीमरावांना अज कर यास सां गतले. या चार व ा यात यांनी भीमराव आंबेडकरांची
नवड केली. या माणे भीमराव बडो ाला गेले. तेथे उप श णमं यांसमोर ४ जून १९१३
रोजी यांनी करारप ावर सही केली. या करारा वये भीमरावांनी संक पत वषयांचा
अ यास अमे रकेत करावा, व नंतर दहा वष बडोदे सरकारची नोकरी करावी असे ठरले.
हद मनु याला परदे शात अ ययनासाठ जावयास मळणे, ही या काळ एक मोठ
लभ संधी गणली जाई. वाभा वकपणे अ पृ य त णाला तर ती एक पवणीच वाटावी.
भारतातील एका य:क त अ पृ याने अ ाहाम लकन या आ ण बुकर ट . वॉ श टन या
मायभूमीला जावे, तेथील उदा , फू तदायक न अ यावत जीवन अनुभवून आपले साम य
वाढवावे, ही एक अभूतपूव घटना होती. १९१३ साल या जुलै म ह यातील तस या
आठव ात आंबेडकर यूयॉकला पोहोचले. थमतः ते व व ालया या वस तगृहात
रा हले. परंतु तेथील अधक चे अ आ ण गोमांसाचे पदाथ ांची यांना शसारी आ यामुळे
जेथे हद व ाथ राहत असत, या सव कुटुं बी मंडळात राहावयास गेले. यानंतर ते नवल
भथेना ा पारशी व ा याबरोबर ल हं टन हॉल शयनमं दराम ये राहत असत.
 यूयॉकमधील आंबेडकरांचे जीवन हा एक अपूव असा अनुभव. तेथील व ा यासंगे
आंबेडकर बरोबरीने बोलत, चालत, जेवत, फरत. सवच ठकाणी समतेचे वातावरण. ते
जीवन हा यांना एक सा ा कारच वाटे . या नवीन जगाने यां या मनाचे तज वाढ वले.
यांचा अंतरा मा एक कार या नवीन तेजाने फु लागला. अमे रके न व डलां या एका
म ास ल हले या प ात यांनी पदद लतां या दै यावर एक रामबाण उपाय सुच वला. तो
उपाय हणजे पदद लतांम ये श णाचा सार करणे हा होय. आप या अ पृ य समाजातील
येक कायक याने श ण सारासाठ झटले पा हजे, असे यांनी आपले मत केले.
आं ल नाटककार शे स पअर ां या नाटकातील ‘ येक माणसा या आयु यात जे हा
संधीची लाट येत,े ते हा या संधीचा यो य कारे उपयोग याने केला तर या मनु यास वैभव
ा त होते’१ हे वचन यांनी उद्धृत केले; आ ण श णासाठ मळे ल ती संधी येकाने
साधावी, अशी आपली ठाम समजूत झाली आहे, असे यांनी या गृह थास कळ वले. याच
प ात आंबेडकर पुढे हणतात क , आईबाप मुलास ज म दे तात, कम दे त नाहीत, असे
हणणे ठ क नाही. आईबाप मुलां या आयु याला वळण लावू शकतात, ही गो आप या
लोकां या मनावर बबवून जर आपण मुलां या श णाबरोबर मुल याही श णासाठ
धडपड केली, तर आप या समाजाची गती झपा ाने होईल. ा खोल वचारातच
आंबेडकरांचा भावी वा भमान, वावलंबन, आ मो ार चळवळ ची बीजे दसून येतात.
दे वावर हवाला ठे वून व थ बसणा या द लतां या ब या वृ ी व यांनी पुढे जो झगडा
केला, याचा बीजमं ात दसून येतो. ा प ात यो जले या सुभा षताव न
आंबेडकरां या ठायी असलेली सावधानता आ ण संधीचा स पयोग क न घे याची
असलेली समय ता ा गुणांचेही ओझरते दशन घडते.
अशा उदा वचारच ात आ ण मनोरा यात आंबेडकर गुंग झाले होते. ते वचार
कृतीत आण यासाठ आप या अंगी साम य वाढ वले पा हजे ाची पूण जाणीव यांना
झाली होती. या तव, आप या अंगभूत गुणांचा आपण उ कष केला पा हजे, यासाठ
अ व ांत उ ोग करणे म ा त आहे, हेही यांनी जाणले. थमतः काही दवस यां या
च ात थोडी चल बचल झाली होती. तथा प, थो ाच अवधीत यांनी आपले दा य व
ओळखले आ ण आपली सव श एकवटू न अ ययन कर याचे ठर वले.
सुख वलासात रमून जा याकडे सामा यतः येक व व ालयीन त ण व ा याचा
कल असतो. परंतु येय न आंबेडकरांचे मन तशा जीवनास अनुकूल न हते. शवाय पैसा
तर जवळ न हताच. च पट पाहावयास जाणे, नयनमनोहर स दय थळे पाहणे, डो ानात
सहलणे, ांसारखे वचार यां या मनालासु ा शवले नाहीत. यांना सपाटू न भूक लागे.
परंतु ती एक कप कॉफ , दोन केक, एक बशी सागुती कवा मासे यांवरच शमवावी लागे. या
जेवणाचा खच एक डॉलर दहा सटस् येई. श यवृ ी या पैशातून प नीला घरखचासाठ
काही पाठवावे लागे. या तव खच हात आखडू न करावा लागे. ही प र थती या
सहा यायांनी पा हली, यांनी पुढे मो ा अ भमानाने सां गतले क , ‘आयु यात मळाले या
संधीचा भरपूर लाभ घे यासाठ आंबेडकरांनी येक ण सो याचा कण मानून
अ यासासाठ च तीत केला. धनाचा येक कण यो य ठकाणी लावला.’ आंबेडकरांचे
येय अमे रकेतील मो ातली मोठ व व ालयीन पदवी मळ वणे, हेच केवळ न हते.
अथशा , समाजशा , रा यशा , नी तशा आ ण मानववंशशा इ याद वषयांत
पारंगत हो याची बळ मह वाकां ा यांनी बाळगली होती.
आंबेडकरां या मनावर तेथील एका ा यापका या वाची चांगलीच पकड
बसली होती. याचे नाव एडवीन आर. ए. से ल मन. या काळ अमे रकेत असले या लाला
लजपतरायांचे हे ा यापक महाशय नेही होते. लाला लजपतरायांची से ल मनशी ओळख
टनमधील समाजवाद वचारवंत सडने वेब ां यामुळे झाली होती. बदक जसे
पा यापासून र राहत नाही, तसे आंबेडकर से ल मनपासून र राहत नसत. ते यां या
अनुमतीने येक वगात ानकण वेच यासाठ धावत असत. हे ा यापक महाशय हातातील
पु तकाचे कोपरे मडता मडता अशा काही आकषक प तीने आप या व ा याना ान
दे त असत क , यां या ेमळ वभावाचा, गाढ वचारांचा व ओघव या भाषेचा प रमल
यां या श यां या जीवनावर चरकाल टकून राही. संशोधनाची कोणती प त आपण
अनुसरावी, असे आंबेडकरांनी यांना एकदा वचारले. यावर या गु वयानी आंबेडकरांना
असा हतोपदे श केला क , ‘तु ही आपले काम कळकळ ने करीत जा. हणजे यातूनच
तुमची वतःची प ती आपोआप नमाण होईल.’
अमे रकेतील आंबेडकरां या ानय ास अशा कारे ारंभ झाला. दररोज अठरा
अठरा तास ा माणे काही म हने अ यास चालला होता. सरतेशेवट दोन वषा या अखंड
तप यनंतर यां या ग यात यशाने माळ घातली. ‘ ाचीन भारतातील ापार’ (ए श ट
इं डयन कॉमस) ा वषयावर यांनी १९१५ साली बंध ल न एम्. ए. पदवी संपादन
केली. १९१६ साल या मे म ह यात डॉ. गो डनवेझर ां या वादकथासभेत (से मनार)
‘भारतातील जा तसं या, तची यं णा, उ प ी आ ण वकास’ (का ट् स इन इं डया, दे अर
मेकॅ नझम, जे न सस ॲ ड डे हलपमट) ा वषयावर यांनी एक नबंध वाचला.
‘आप याच जातीत ववाह करणे हा जा तसं थेचा ाण होय. जा तसं था अनेकवचनातच
श य असते. एकवचनात ती अश यच. मनूपूव जाती अ त वात हो या. ा वेळ या
च लत नयमांचे मनूने केवळ सं हतीकरण केले इतकेच काय ते!’१ असे वचार
आंबेडकरांनी या नबंधात मांडले आहेत. यांचा मते मनू हा एक उ ट आ ण साहसी पु ष
होता.
अशा रीतीने यशाची प हली पायरी गाठ यावर सरी पायरी गाठ यास आंबेडकरांना
फारसा वेळ लागला नाही. ‘भारता या रा ीय न याचा वाटा : एक ऐ तहा सक
पृथ करणा मक प रशीलन’ (नॅशनल ड हड ड ऑफ इं डया – ए ह टॉ रक ॲ ड
ॲनॅ ल टकल टडी) नामक बंधासंबंधी यांचा अ यास न वचार व नमय उपरो
बंधा या सोबतच चालला होता. पु कळ दवसां या प र मानंतर तो बंध यांनी पूण
केला. १९१६ जूनम ये तो कोलं बया व व ालयाने वीकारला. शै णक े ातील हे
यांचे यश एवढे घवघवीत होते क , या वेळ कोलं बया व व ालयातील व ा यानी
मेजवानी दे ऊन यांचे हा दक अ भनंदन केले. यांनी लकनचा नधार न जी वतो े श आ ण
बुकर ट . वॉ श टनची उ ोगशीलता अंगी असले या आंबेडकरांचे अ भनंदन करावे, हा एक
मोठाच योग हणायचा.
पुढे आठ वषानी लंडनमधील पी. एस्. कग ॲ ड स स ा काशन सं थेने हा बंध
व तृत व पात ‘ टश भारतातील ां तक वै क उ ांती’ (द इ हॅ यूशन ऑफ
ॉ ह शल फायनॅ स इन टश इं डया) या नावाने स केला. आंबेडकरांनी ा ंथा या
छापील ती नयमा माणे कोलं बया व व ालयाला सादर करताच या व व ालयाने
रीतसर यांना ‘डॉ टर ऑफ फलॉसफ ’ ही अ यु च पदवी दली. उपरो बंध
आंबेडकरांनी ीमंत सयाजीराव महाराज ांना यांज वषयी या आप या कृत तेचे ोतक
हणून अपण केला. आंबेडकरांना अथशा ाचा प हला पाठ दे णारे गु वय से ल मन ांनी
या ंथाला तावना ल हली आहे. आंबेडकरांनी हाताळलेला हा जगातील
वचारवंतां या चचतील एक मह वाचा वषय आहे, असे सांगून से ल मन तावनेत
हणतात, ‘या वषयाचा इतका सखोल आ ण सांगोपांग अ यास अ य कोणी के याचे
आपणांस माहीत नाही.’ ाव न या ंथाचे मह व आ ण मौ लकता ल ात येईल.
भारतातील ां तक आ ण क य व धमंडळातील सद यां या ीने हा ंथ अ तशय
उपयु ठरला. भारतीय चलन वषयक मंडळासमोर आंबेडकरांना सा दे यास बोलाव यात
आले होते. या वेळ क मशन या सद यां या हाती आपला ंथ पा न आंबेडकरांना मोठ
ध यता वाटली असेल, यात संदेह नाही. या ंथातील दहा ते बारा ही करणे अ यंत
मनोवेधक न प रणामकारक वठली आहेत. यांत दे शभ आंबेडकरांचा आ मा हा
बंधकार आंबेडकरांशी समरस झाला आहे. टश नोकरशाही, सा ा यशाही आ ण
भारतातील सामा जक तगामी श ांवर आंबेडकरांनी या करणांत चांगलेच कोरडे
ओढले आहेत. टशांनी भारतात शांतता था पत केली, तरी शांतता आ ण सु व था
ांवर लोकांनी समाधान मानावे असे समजणे अयो य आहे, असे यांनी ा ंथात हटले
आहे. आप या मायभूमीतील उ ोगधंदे आ ण तेथील धनपती यां या हता या ीनेच
टश रा यकत आपले धोरण ठरवीत न रा यकारभार चालवीत असत. येक दे शात
सामा जक अ यायाखाली भरडला जात असलेला द लत समाज असायचाच. परंतु तसे
असले तरी राजक य अ धकार कुठ याही दे शाला यामुळे नाकारता येत नाहीत, असे नभ ड
आ ण खणखणीत वचार या ंथात आंबेडकरांनी प पणे मांडले आहेत.

ं वकत घे याची आंबेडकरांची भूक न शमता ती वाढतच होती. वेळ मळे ल ते हा ते

थ
जु या ंथां या कानांतून भटकत असत. पोट बांधून ंथ वकत घे या या वेडामुळे सुमारे
दोन हजार जु या ंथांचा यां याजवळ सं ह झाला. ते ानभांडार भारतात ने यासाठ
यांनी आप या एका म ा या वाधीन केले. भारतात येईपयत यांतील बरेच ंथ गहाळ
होऊन उरलेसुरले यां या हाती आले.
ते दवस प ह या महायु ाचे होते. जमनांची अ ाप सरशी होती. युरोप या
रणांगणांवर उडालेली धुळधाण, वरा यसंपादनाथ चालले या भारतीय चळवळ ने दलेले
ध के आ ण भारतीय ां तकारकां या उठावाने बसलेले धसके ांमुळे टश सरकार या
नाक नऊ आले होते. सव ठकाणी गु त पो लसांची टे हळणी चाले. यु काळात परदे शातही
भारतीय ां तकारकां या हालचाली सु हो या. या वेळ अमे रकेत असलेले लाला
लजपतराय ांनी व ाथ आंबेडकरांना राजकारणात ओढ याचा य न केला.
आंबेडकरांनी तो मोह ववेकाने टाळला. यांनी न यपूवक पण न पणे लालाज ना
सां गतले, ‘इतर सव गो चा वचार बाजूस ठे वला तरी बडोदा नरेशांनी मला अप र मत
साहा य केलं आहे. यांना दलेलं वचन न मोडता आपला अ यास पुरा करणं हे माझं प हलं
कत आहे.’
अमे रकेतील वा त ात आंबेडकरां या मनावर दोन घटनांचा वशेष प रणाम झाला
असावा. प हली घटना हणजे अमे रकन रा यघटनेतील गुलाम गरी न करणारी १४ वी
ती. सरी घटना हणजे अमे रकेतील नी ो लोकांचा उ ारकता बुकर ट . वॉ श टन
यांचा मृ यू. अमे रकेतील आपला व ा यास पूण होताच आंबेडकरांनी १९१६ या जुलै
म ह यात अमे रका सोडली.
लंडनम ये काय ाचा आ ण अथशा ाचा अ यास कर याची बडोदे नरेशाकडू न
यांनी संमती मळ वली होती. लंडनला पोहोचता णी टश गु त आर कांनी (पो लसांनी)
बुटापासून टोपीपयत आंबेडकरां या सव व तू चाचपून पा ह या. अमे रकेतील भारतीय
ां तकारकां या सहवासात रा न ते लंडनला आले ही गो टश गु त आर कांचा ीने
काही कमी मह वाची न हती. आंबेडकरांनी काय ाचा अ यास कर यासाठ ‘ ेज इन’म ये
ऑ टोबरात नाव दाखल केले. याच वेळ ‘लंडन कूल ऑफ इकॉनॉ म स आ ण
पो ल टकल साय स’ ा सं थेतही अथशा ा या अ यासाक रता यांनी वेश मळ वला.
अथशा वषयातील यांची गती पा न तेथील ा यापकांनी यांना एका परी ेस न
बस याची सवलत दली. आ ण डी. एस्. या परी ेची स ता कर यास यांना अनु ा
दली. यांनी अ यासाला आरंभ केला न केला तोच यां यावर दवाची ी फरली.
म यंतरी बडो ा या दवाणपद सर मनुभाई मेहता यांची नेमणूक झाली. ते १० फे ुवारी
१९२७ पयत याच पदावर होते. ‘ श यवृ ीचा ठरलेला काळ संपला आहे. ते हा तु ही आता
भारतात नघून या.’ असे आंबेडकरांना बडो ा या ा नवीन दवाणांकडू न कळ व यात
आले. ते आ ाप वाचून डॉ. आंबेडकरांना मोठा ध काच बसला! तथा प, काही झाले तरी
अ यासासाठ लंडनला परत यायचेच असा मनाशी नधार क न यांनी १९१७ या
ऑ टोबरपासून चार वषा या आत पु हा अ यास सु कर याची अनुमती लंडन
व व ालयाकडू न मळ वली. लागलीच ते परत भारतास ये यास नघाले. मास लसला ते
कैसर-इ- हद आगबोट त बसले. या वेळ जमनी या बाँबगो यांनी आ ण पाणबु ां या
व वंसक श ने सव हाहाकार उड व याने समु वास अ यंत धो याचा झाला होता.
अशा थतीत भूम य समु ात एक आगबोट पाणसु ं गाने बुड व यात आ याचे वृ
वाचताच मुंबईत आंबेडकर कुटुं बयांची तारांबळ उडाली. लंडनपयत तारातारी झाली.
आंबेडकर या आगबोट तून वास करीत होते, ती आगबोट सुर त अस याचे समजले,
ते हा आंबेडकरां या आ तजनांचा जीव भां ात पडला. जी आगबोट बुडाली यात
आंबेडकरांचे सामानसुमान होते इतकेच. परंतु आंबेडकरां या मालम ेत ंथां शवाय सरे
काय असणार?
२१ ऑग ट १९१७ रोजी डॉ. आंबेडकर मुंबईस पोचले. २० ऑग टला त कालीन
भारतमं ी माँटे यू यांनी टश लोकसभेत एक मह वाची घोषणा केली. या घोषणे माणे
टश सा ा यातील एक मुख घटक हणून भारतात जबाबदार रा यप ती मशः
थापून या दे शातील वाय शासन सं थांचा हळू हळू वकास करावयाचा आ ण
रा यकारभारा या येक शाखेत हद लोकांना अ धका धक अ धकार ावयाचा असे
ठरले.
डॉ. आंबेडकरां या आगमनामुळे यां या चाह यांना न नातलगांना आनंद झाला.
आंबेडकरांनी शै णक जगात पृहणीय यश संपादन के या वषयी यांचे अ भनंदन या
वेळेचे इलाखा शहर-दं डा धकारी रावबहा र चमणलाल सेटलवाड ांचा अ य तेखाली
कर याचे संभाजी वाघमारे न इतर काही मंडळ यांनी यो जले. आंबेडकरांची या
समारंभास संमती घे यासाठ जे अ पृ य पुढारी गेले होते, यांना यांनी न पणे सां गतले
क , ‘मला मानप नको. मी तुम यावर उपकार कर यासाठ शकलो नाही. मला
परमे रकृपेनं संधी मळाली हणून मी शकलो. मा या माणेच इतरांना संधी मळाली तर
तेही मा या माणेच मो ा परी ेत उ ीण होतील. या तव, तु ही मा या मानप ासाठ जो
पैसा जम वला असेल, तो आप या अ पृ य जातीतील लायक व ा यास श यवृ ी
दे यासाठ उपयोगात आणा.’ संकोचामुळे न जगातील महान व ालयांतील एका न एक
े असे गाढे पं डत पा ह यामुळे आपण संपा दलेले यश तुतीस पा ठर याएवढे मोठे
नाही, असे यांना वाटले असावे, हणून डॉ. आंबेडकर खरोखरीच समारंभास उप थत
रा हले नाहीत. तथा प, सभा संप यावर यां या ब हाडी जाऊन काही कायक यानी
गुणगौरव केलाच.
बडोदे सरकारशी झाले या करारा माणे बडो ाला नोकरीसाठ जा याचे डॉ.
आंबेडकरांनी ठर वले. पण बडो ाचे तक ट काढ याइतकेही यां यापाशी पैसे न हते.
ःखात सुख हणावे या माणे यां या समु ा तृ य तु झाले या सामानाची भरपाई हणून
थॉमस कुक कंपनीने आंबेडकरांना थोडे पैसे दले. ते पैसे या वेळ यां या उपयोगी पडले.
यांतले यांनी अध पैसे प नीला घरखचाक रता दले. अध यांनी वतः या खचाक रता
घेतले आ ण वारी बडो ास नघाली.
२० ऑग ट १९१७ या घोषणे माणे भारतातील राजक य सं थानां या मनाचा
कानोसा घे यासाठ नो हबर म ह यात या वेळेचे भारत मं ी माँटे यू वतः भारतात आले.
नर नरा या प ांनी आपली गा हाणी यां यासमोर नो हबर न डसबर १९१७ म ये
मांडली. अ पृ यां या नर नरा या सं थांनी आपली भू मका वशद केली. सर नारायण
चंदावरकर ांनी ‘ ड े ड लासेस मशन ऑफ इं डया’ या सं थे या वतीन माँटे यू यांची
भेट घेतली. म ासमधील ‘पंचम कवी अ भवत अ भमान संघ’ ा अ पृ यां या सं थेने असे
नवेदन केले क , अ धक राजक य अ धकारांसाठ झगडत असले या ा णांचा
गुलाम गरीतून आधी आपणास सरकारने मु करावे; कारण सप हे बेडकांचे पालक होऊ
शकत नाहीत. ‘म ास आ द वीड जनसंघ’ ा सं थेने आप या सहा ल आ दवास या
वतीने एक ाथनाप क सादर केले. आपणास महारो या माणे मानणा या पृ य ह ं चा या
प कात यांनी ध कार केला. आ ण आपणास गती कर यास संधी ावी, अशी एकमुखी
मागणी केली. माँटे यू या भेट गाठ चा आंबेडकरां या बाबतीत उद्भवणे श य न हते.
आंबेडकरां या ता याचा उदय राजक य नभात अ ाप हायचा होता.

स टबर म ह या या स या आठव ात आंबेडकर आप या ये बंधूंसह बडो ास गेले.

आंबेडकरांना थानकावर भेटून यांची सव व था करावी, अशी आ ा महाराज ी.
सयाजीराव गायकवाड यांनी केली होती. पण अ पृ या या वागतास जावे कोणी? ा तव
आप या राह या-जेव याची सोय आंबेडकरांना वतःच करावी लागली. एक महार त ण
बडो ा या स चवालयात नोकरीस राहणार आहे, अशी दाट वाता अगोदरच बडोदे शहरात
पसरली होती. कुठ याही ह खानावळ म ये वा वस तगृहाम ये आंबेडकरांना थारा मळे ना.
शेवट यांना एका पारशी वस तगृहाम ये जागा मळाली. तेथे आपले नाव बदलून ते
छु पेपणाने रा लागले. महाराजां या मनातून आंबेडकरांना अथमं ी नेमावयाचे होते. परंतु
नर नरा या खा यांतील कामाचा यांना अनुभव नस यामुळे महाराजांचे ल करी कायवाह
हणून यांची नेमणूक झाली.
आंबेडकर ज माने अ पृ य अस यामुळे स चवालयाम ये यां या अ धका यांनी व
हाताखालील शपायांनी यांना तेथे शांततेने काम करणे अश य क न टाकले.
नोकरवगापैक कोणीही यां याशी सहकाय करीना. कागद आ ण फायली ते
आंबेडकरां याकडे नच फेक त. आंबेडकर जायला उठले तर ते चटई गुंडाळू न घेत.
यांना कायालयात कारकुनां या पा या या सा ापैक पाणीसु ा यायला मळत नसे. ा
अमानुष न अस प र थतीमुळे आंबेडकर सावज नक वाचनालयात जाऊन वाचीत बसत.
यांचे व र अ धकारीही काम नसेल ते हा यांना सावज नक वाचनालयात जाऊन
बस यास संमती दे त. ही अपमानकारक प र थती जणू कमीच झाली हणून क काय;
लवकरच यां यावर मोठा भयंकर संग गुद न ाणसंकटही ओढवले. ते या पारशी
वस तगृहात राहत होते, तेथे एक दवस संतापाने बेहोश होऊन एक पारशांची झुंड हातात
का ा घेऊन आली. या खवळले या झुंडीतील एकाने ‘तु ही कोण?’ असे वचारताच,
आंबेडकरांनी उ र दले. ‘मी ह आहे.’ यावर ते हणाले, ‘तू कोण आहेस हे आ ही
जाणतो. तू आम या समाजाचे वस तगृह बाट वले आहेस. तू येथून ा णाला चालता हो.’
आंबेडकरांनी आपले सव धैय एकवटू न यांना सां गतले, ‘मी आठ तासांनंतर येथून मु काम
हलवीन.’ ते दवस लेगचे होते. महाराज हैसूरला जा या या गडबडीत असावे. यांनी ा
बाबतीत दवाणांना भेट या वषयी आंबेडकरांना सां गतले. दवाणांनी ा बाबतीत मन
घातले नाही. शहरात कोणी ह वा मुसलमान आंबेडकरांना थारा दे ईना. शेवट भुकेने आ ण
तहानेने ाकुळ झालेले आंबेडकर एका झाडाखाली बसून ढळढळा रहले.१ वर आकाश
आ ण खाली जमीन हाच यांचा आसरा. ानाने आ ण वचाराने अनेक पट नी या
स चवालयातील सु श त मुढांपे ा े असले या ा पं डतवयाला कळू न चुकले क ,
अ पृ य कतीही व ान झाला आ ण यो यतेस चढला तरी अ पृ य हा अ पृ यच राहतो.
पृ य ह ं ची अमानुष ढ , यांचे अ ान आ ण यांचे नदय आचार ांची कठोरता कमी
होत नाही, हे पा न यांना अ तशय ःख झाले.
ते उ न मनः थतीत मुंबईस परतले. गु वय केळु सकरांनी महाराजांना प ल न
खटपट केली. पण याचा काही उपयोग झाला नाही. या सुमारास सयाजीराव महाराजांचे
वडील बंधू आनंदराव गायकवाड मृ यू पावले होते. महाराज डसबर या अखेरीस हैसूर न
मुंबईस आले. ते फे ुवारी १९१८ पयत तेथेच रा हले. दवाण मनुभा नी या बाबतीत काहीच
केले नाही, ही मोठ ःखाची गो आहे. केळु सकरां या वनंतीव न बडो ा या एका
ा यापकाने आंबेडकरांना आप या घरी पा णा हणून जेवावयास ठे व याचे मा य केले
होते. परंतु प नीपुढे या ा यापक महाशयांचे काहीच चालेना. आंबेडकर पु हा बडो ाला
परत गेले. आगगाडीतून उतरताच यांना ा यापक महाशयांची चठ् ठ मळाली.
आंबेडकरांना यांचा घरी ठे वून घे याला ा यापक महाशयां या प नीचा वरोध आहे, अशा
आशयाची ती चठ् ठ होती. अथातच बडो ा या नोकरीला कायमचा रामराम ठोकून
आंबेडकर मुंबईस परत आले. इत यात यांची साव आई मुंबईस वारली. तचे अं यसं कार
यथा वधी आंबेडकरांनी पार पाडले. साव आई या कजाग आ ण उ ट वभावामुळे तचे
इतर आंबेडकर कुटुं बाशी कधीच पटले नाही.
मुसलमानांचे वेगळे राजक य अ त व मा य करणा या काँ ेसला आता अ पृ य
वगा या अ त वाची आठवण झाली. आतापयत काँ ेस राजक य चळवळ त गढू न
गे यामुळे ा वगाकडे तचे ल झाले होते. याच वेळ त या मनात अ पृ यां वषयी ेम
उ प झाले. याचे कारण तला काँ ेस-लीग कराराला अ पृ य वगाचा पा ठबा मळवायचा
होता. १९१७ या नो हबरम ये काँ ेस-लीग कराराचा वचार कर याक रता मुंबईला
अ पृ यांची एक प रषद सर नारायण चंदावरकर ांचे अ य तेखाली भरली होती.
अ पृ यांचे त नधी, लोकसं ये या माणात अ पृ यांनाच नवड याचा ह क दे याची
मागणी प रषदे तील एका ठरावा वये कर यात आली. स या ठरावा वये काँ ेस-लीग
कराराला मा यता दे ऊन रा ीय सभेला असे सुच व यात आले क , अ पृ यांवरील अ याय
र कर यासाठ पृ य ह ं ना हाक दे णारा ठराव काँ ेसने संमत करावा. अशा कारे
काँ ेस-लीग कराराला अ पृ यांचा पा ठबा मळवून थो ाच दवसांत या दे वघेवी या
व पात काँ ेसने आप या कलक ा अ धवेशनात अ पृ यांना पा हजे होता तसा ठराव
केला.
याच वेळ मुंबईत अ पृ यांची सरी एक प रषद भरली. तने एका ठरावा वये पृ य
ह ं या हाती स ा दे यास आपला वरोध दश वला. स या ठरावा वये अ पृ यांना वतःचे
 त नधी नवड याचा ह क असावा, अशी मागणी केली. आंबेडकरांनी उपरो दो ही
प रषदांत भाग घेतला नाही. प ह या प रषदे या वेळ एक तर ते सुतकात होते. सरे असे
क , काँ ेस-पुर कृत प रषदे त भाग घे याची यांची मनीषाही न हती. यांना काँ ेस-लीग
योजनाही संमत न हती. यां या मते ती योजना सदोष होती. कारण कायका रणीवर
व धमंडळाचे आ धप य ठे व याची या योजनेत मागणी कर यात आली न हती. या
योजने माणे कायका रणी१ व धमंडळाला उ रदायी न हती आ ण कायका रणी न
व धमंडळ यांना भ अ धकार थानांकडू न आ ा मळणार होती. असा या काँ ेस-लीग
योजनेवर यांचा आ ेप होता.
काँ ेस या वर उ ले खले या कलक ा ठरावानंतर तीन म ह यांनी अ पृ यां या
ीने एक मह वाची घटना घडली. ती घटना हणजे १९ माच १९१८ रोजी मुंबईत अ खल
भारतीय अ पृ यता नवारण प रषद भर व यात आली ही होय. ा सभेचे अ य पद
बडो ाचे नरेश ी. सयाजीराव गायकवाड या थोर ला दे यात आले होते. या
प रषदे ला व लभाई पटे ल, बॅ. मुकुंदराव जयकर, बाबू ब पनचं पाल यांसारखे नामां कत
नेते उप थत होते. को हापूरचे डॉ. कुतकोट , ारकेचे शंकराचाय, रव नाथ टागोर आ ण
महा मा गांधी ांचे संदेश ा प रषदे ला आले होते. वागतस मतीचे अ य सर नारायणराव
चंदावरकर हणाले, ‘ही प रषद आ ही आम या दे शबांधवां या सदसद् ववेक बु ला
आवाहन कर यासाठ , यांची वचारश आ ण दय जागे कर यासाठ बोला वली आहे.
सव भारतीयांना अ पृ यतेचा नायनाट करा अशी वनंती कर यासाठ बोला वली आहे.’
प रषदे चे अ य बडोदा नरेश हणाले क , ‘सामा जक नवजीवना या ह यापुढे व शा ीय
ानासमोर अ ानमूलक गैरसमजुती व जा य भमान यांचा चरकाल टकाव लागणे श य
नाही. अ पृ यता मनु य न मत आहे. दे व न मत न हे.’ अ पृ यां या संभा धमातरामुळे
ओढवणा या धो याचा नदश क न ते पुढे हणाले, ‘आ ही आम या धमात ावहा रक
सुधारणा घडवून आणून अ पृ यो ाराचा सोड वला पा हजे.’२
लोकमा य टळक, दादासाहेब खापड आ ण ठ कर बा पा हे प रषदे या स या
दवशी उप थत होते. या वेळ एका ठरावावर भाषण करताना लोकमा य हणाले,
‘अ पृ य वगाचा हा राजक य कवा सामा जक ा लौकरच नकालात काढला
पा हजे व तो काढ यासारखा आहे. ा ण, य व वै य ा तीन मु य वणाना जे
अ धकार आहेत, ते शू वणालाही आहेत. मा शू ांनी वै दक मं हणू नयेत. य दे व
जर अ पृ यता पाळू लागला तर मी याला दे व हणून ओळखणार नाही. पूव ा ण
लोकांनी ही ढ नमाण केली, हे मी नाकारीत नाही.’
प रषदे या शेवट सव पुढा यां या सहीने एक जाहीरनामा काढ यात आला. या
जाहीरना यावर सही करणा या पुढा याने वैय क दै नं दन आचरणात अ पृ यता पाळणार
नाही, अशी त ा करावयाची होती. या जाहीरना यावर लो. टळकांनी वा री केली
नाही. आप या अनुयायां या आ हामुळे यांनी ही गो केली असे हणतात. लोकमा यांनी
दे वाला दम भरला. परंतु अनुयायांपुढे दम टाकला!१ ा प रषदे चे सू धार कमवीर शदे होते.
आंबेडकरांनी ा प रषदे म ये भाग घेतला नाही. कारण एकतर ते मतभाषी; आ ण सरे
असे क , अ पृ यां या उ ारासाठ सवण ह ं नी चाल वले या चळवळ वषयी ते उदासीन
न साशंक असत. यांचा ा चळवळ स ता वक पण मुळातच वरोध होता. आप या
श चा न बु म ेचा उपयोग कर याची संधी के हा व कशी येईल, ाची ते माग ती ा
करीत होते. या कायासाठ आप या जीवनास नवाह वातं य, पा ता न त ा कशी
लाभेल या ववंचनेत ते होते. तसे वतं जीवन जग यास समथ करील असा पेशा
व कलीखेरीज यांना सरा दसेना. व कलीमुळे आपणांस वतं पणे आयु य कं ठता येईल
आ ण लोकांचे ल खेचता येईल, असा यांना भरवसा वाटे . ासाठ ेज इन ा
व ालयातील आपला बॅ र टरीचा अपूण रा हलेला अ यास पूण कर याकडे यां या मनाची
ओढ लागली होती. या ीने वतःचा माग काढ यासाठ यांचे य न सतत सु होते.
यांचे म नवल भथेना ां या खटपट ने यांनी दोन व ा याची शकवणी धरली. या
मुलांना शकवीत असतानाच यांनी टॉ स ॲ ड शेअस धं ातील लोकांना स ला दे णारी
एक कंपनी काढली. उ प चांगले ये याचा संभव दसू लागला. परंतु ती कंपनी एका
महाराची आहे असे कळताच यांचा स ला यायला येणारी ग हाइके कमी कमी होऊ
लागली. शेवट कंपनीचा स ला ‘गार’ पडू न या कंपनीला टाळे लावावे लागले. यानंतर
एका ध नक पारशी गृह थाचा प वहार आ ण हशेब यांवर दे खरेख कर याचे सरे काम
यांनी प करले.
याही थतीत यांनी आप या बु वैभवाने जग जक याचा नधार काही सोडला
न हता. यांनी त व ब ा ड रसेल यां या ‘सामा जक पुनरचनेची त वे’ या ंथावर ‘जनल
ऑफ द इं डयन इकॉनॉ मक सोसायट या’ अंकात परी णा मक एक लेख ल हला. या
ंथाचे वणन लढाऊ ंथ असे क न आंबेडकर हणतात, ‘यु ाचा नायनाट केवळ बौ क
पातळ वर आ हान क न होणार नाही. तर यु वृ ीला वरोध करणारे मनो वकार न
जीवनाकडे पाहणा या वधायक वृ ी यां या संवधनामुळे होईल, हे रसेलचे हणणे यथाथ
आहे. रसेल हे यु वरोधी होते, परंतु शां तपंथवाद न हते. याशीलतेमुळे वाढ होते,
न लतेने नाश होतो. श हणजे उ साह आ ण तो वधायक काय साध याकडे लावला
पा हजे. तचा वापर संहाराक रता होता कामा नये.’ हद लोक रसेल या ंथात ‘आप या
अ हसावाद वृ ीचे समथन आहे,’ अशी ामक समजूत क न घेतील अशी आंबेडकरांनी
भीती केली. सामा जक जीवनाला आव यक अशा पायाभूत असणा या संवेदनाला
याने ाधा य द यामुळे रसेल हे पूणपणे ा ेयास नखालस पा आहेत, असे यांनी मत
दले. समाजातील घटकां या एकमेकांतील यो य अशा समजूतदारपणावरच सामा जक
पुनरचना अवलंबून आहे. ही सम या अनेक समाजशा ां या नजरेतून नसटली होती,
असेही ते हणाले.
आंबेडकरांनी याच सुमारास आपला ‘भारतातील जाती’ हा नबंध पु तक पाने
स केला. ‘भारतातील लहान ज मनी आ ण तद् वषयक उपाययोजना’ ( मॉल हो डं स्
इन इं डया ॲ ड दे अर रे म डज्) या वषयावर यांनी एक ोभक बंध ल हला.
ज मनीसंबंधी या ावर या वेळ काही वचारवंतांनी आपले वचार मांडले होते. ‘बडोदा
स मती’ या न कषावर आ ण या वषयावरील इतर अ धकारी पु षां या मतांवर यांनी
कडक पण वधायक ट का केली. आंबेडकरां या हण याचा आशय थोड यात असा होता
क , ‘औ ो गक करणाचे प रणाम जरी ज मनी या एक ीकरणात झाले नाहीत, तरी
औ ो गक करणामुळे ज मनीचे मोठे तुकडे हो याची सुलभता वाढे ल. जोपयत जमीन
कसणे ही गो अ धक लाभदायक आहे असे लोकांना वाटे ल तोपयत ज मनीचे एक ीकरण
श य होणार नाही, ही गो न ववाद आहे. हणून औ ो गक करणानंतर ज मनीचे
एक ीकरण होईल.’१ तथा प, या बौ क इंधनाने आंबेडकरां या जीवननौकेस पुरेशी वाफ
न मळा यामुळे ती पुढे सरकेना. ही बौ क इंधने अ रशः नरथक ठरली. आंबेडकरांचे
मन नराशेत असे हेलकावे खात असता, सडन्हॅम कॉलेजम ये ा यापकाची एक जागा
रकामी झाली आहे, असे यांना कळले. मुंबईचे माजी रा यपाल लॉड सडन्हॅम ां या
खटपट ने यांना ती जागा मळाली. यांची अथकारण (पो ल टकल एकॉनमी) ा
वषया या ा यापका या जागी नेमणूक झाली. लंडनला पु हा जाऊन आपला कायदा
आ ण अथशा याचा अपुरा रा हलेला अ यास पुरा कर यासाठ लागणारा पैसा आपणास
ा नोकरीमुळे लाभेल हा उ े श मनाशी बाळगून यांनी ती ा यापकाची हंगामी नेमणूक
वीकारली.
सडन्हॅम महा व ालयामधील व ा यानी ा नवागत ा यापकाकडे प ह या
प ह याने फारसे ल दले नाही. हा महार ा यापक आपणांस काय शक वणार, असे या
पृ य न पुढारले या समाजातील त णांना वाटे . ासंग, ान न ा न व ादाना वषयी
तळमळ असलेली अ यापक पुढे उभी रा हली हणजे काय घडू शकते ाचा अनुभव
या व ा याना कदा चत नसावा. आंबेडकरांचा गाढ अ यास, स ांतांचे व तृत ववेचन
कर याची यांची हातोट आ ण यांची वचार वतक शैली यांनी व ा या या मनाची
चांगलीच पकड घेतली. आंबेडकरां या ान भेने ते अगद दपून गेले. आधु नक काळास
अनु प असा सुंदर पोषाख प रधान केले या या त ण ा यापका या डो यांतील तेज,
याचे खोल वचार आ ण तल पश पां ड य ांचा लाभ आप यालाही हावा ा हेतूने इतर
व ालयांतील व ाथ यांची संमती मळवून यां या ा यानास उप थत राहत असत.
या वेळ ा यापक आंबेडकरांनी आप या ा यानासाठ टाचणांचा जो अवाढ सं ह
केला होता, यातून अथशा ावर एक चंड ंथ नमाण झाला असता. ा यापक हणून
आंबेडकरांना जरी यश मळाले, तरी यांची मानखंडना थांबली होती, असे मा मुळ च
नाही. ा यापक वगासाठ ठे वले या पा या या भां ाला आंबेडकरांनी हात लावू नये, अशी
सावध गरी तेथील गुजराथी ा यापकांनी घेतली होती.
ा यापकाचा वसाय हे काही आंबेडकरांचे अं तम उ न हते. ते एक साधन
होते. पदोपद आ ण ठायी ठायी होणा या मानखंडनेमुळे अ पृ यतेचा मूलभूत हाती
यावा अशी यां या मनाला टोचणी लागली होती. या उ े शाने ते अ पृ य वगातील
कायक या या मनाची हळू हळू चाचपणी क लागले. यांना या ा वषयी सहानुभूती
वाटे अशा चा कोन ते समजून घे याचा य न क लागले. मृत ाय होऊन
पडले या अ पृ य समाजा या दे हात आ ण थोडी थोडी धुगधुगी असलेले काही कायकत
ां या जीवनात चैत य ओतून यांना चांगले चालतेबोलते कर यास यांनी ारंभ केला.
आ ण याच हेतूने रो हदास व ावधक समाजाकरवी केटपटू बाळू बाबाजी पालवणकर
तथा पी. बाळू न यांचे बंधू ांचा स कारसमारंभ घडवून आण यास ो साहन दले. या
संगी पी. बाळू यांना ाय या मानप ाचा मसुदा आंबेडकरांनीच वतः तयार केला होता.
या भरतखंडाने आप या अ या य जा तबंधनाने रो हदास समाजाचे इतके नुकसान
केले या भरतखंडाची लाज राखणारा वीर असे पी. बाळू चे वणन क न आंबेडकर या
मानप ात हणतात, ‘अ यायाने दडपून गेले या या नकृ समाजातून आप यासारखे वीर
नपजतात व केवळ ह या शा दक सां याने जोडले या ह समाजाची न वक प मनाने
सेवा करतात हे आप या समाजा या अंगभूत तेजाची, तसेच आप या सौज याची सा दे त
आहे.’ ‘बेगुमान, अनुदार व अकृत अशा व र ह समाजाने रो हदास समाजावरील
ब ह कार उठवला नाही आ ण पी. बाळू यांना कणधारही नेमले नाही.’ या वषयी
आंबेडकरांनी या मानप ात खेद केला.
हा समारंभ यश वी कर यासाठ आंबेडकरांनी शः खूप खटपट केली. बाळू
बाबाजी पालवणकर तथा पी. बाळू न यांचे बंधू यां या केट नैपु याब ल आंबेडकरांना
व ा थदशेपासून अ भमान वाटत असे. ा समारंभानंतर मुंबई नगरपा लकेत अ पृ य
वगासाठ आणखी एक जागा मळ व यात आंबेडकरांनी यश संपा दले. या जागी यांनी
पी. बाळू यांची नयु क न घेतली. चांभाराची नवड होताच महार समाजात खळबळ
उडाली. असंतोष पसरला परंतु आंबेडकरांनी महार पुढा यांची समजूत घातली. या वेळ
पी. बाळू आ ण नारायणराव काजरोळकर ा यीकडे आंबेडकर भोजनासाठ गेले होते.
इतका सलोखा न स य ा दोघां वषयी यां याम ये बाणले होते.
ाच सुमारास महारा ात अ पृ यो ारासाठ कळकळ ने झटणारे असे एक
कतृ ववान, धैयशाली आ ण उदार दयी मराठ सं था नक पुढे आले होते. ते को हापूरचे
छ पती शा महाराज होत. यांनी आप या को हापूर सं थानातील क न वगास श ण
दे याची आ ण यांची वेडगळ धमभो या समजुतीपासून आ ण ा णां या वच वापासून
मु ता कर यासाठ अ वरत य न केले. अ पृ य वगाला यांनी परोपरीने उ ेजन दले.
आप या वैय क तैनातीत या नोकरवगातदे खील अ पृ यांची नेमणूक केली. यांचा
अंबारीचा मा त हा महारच होता. क न वगापैक जे थोडे शकले सवरलेले होते, यांना
व कली कर यास यांनी सनदा द या. अ पृ य व ा याची राह याची आ ण जेव याची
मोफत सोय क न यांना मोफत श ण दे याची व था केली. अ पृ यांबरोबर ते
उघडपणे भोजन करीत असत.

आंबेडकर ा यापक असताना माँटे यू-चे सफड सुधारणां या अनुंषगाने साउथ बरो स मती
भारतात नर नरा या जातीची मता धकार वषयक चौकशी करीत फरत होती. अ पृ य
वगा या वतीने कमवीर शदे आ ण आंबेडकर ांची या स मतीपुढे सा झाली.
आंबेडकरांनी ा स मतीसमोर कोणते मत तपा दले असेल, याची क पना यांनी याच
वेळ मुंबई टाइ सम ये टोपण नावाखाली जे एक प स केले, याव न करता
ये यासारखी आहे. टाइ समधील आप या प ात आंबेडकर हणतात, ‘ वरा य हा जसा
ा णांचा ज म स ह क आहे, तसाच तो महारांचाही आहे, ही गो कोणीही मा य
करील. हणून पुढारले या वगानी द लतांना श ण दे ऊन यां या मनाची आ ण सामा जक
दजाची उंची वाढ वणे, हे यांचे आ कत आहे. हे जोवर होणार नाही तोवर भारता या
वरा याचा दन बराच र राहणार हे न त!१ याच वष द ोबा पवार ा गृह थां या
माफत आंबेडकरांना राजष शा महाराज ां याशी य प रचय हो याचा योग जुळून
आला. शा महाराजांनी आंबेडकरांना आ थक साहा य दे ऊन एक पा क काढावयास
ला वले. ते ‘मूकनायक’ नावाचे पा क ३१ जानेवारी १९२० या दवशी यांनी सु केले.
या दवसापासून आंबेडकरांनी या मूक समाजाचे नायक व वीकारले. पांडुरंग नंदराम
भटकर यांना आंबेडकरांनी संपादक नेमले होते. ते महार समाजापैक असून पु यातील डी.
सी. मशनमधून यांचे मॅ कपयत श ण झाले होते. यांची प नी ा ण समाजापैक
होती. यापायी यांना बराच छळ सोसावा लागला होता. या पा कावर आंबेडकरांचे
संपादक हणून नाव नसले, तरी ते आंबेडकरांनी सु केले या चळवळ चे मुखप होते, ‘हे
अनेकांना माहीत होते. अ पृ यता न कर या या ीने तो काळ कती तकूल आ ण
कठोर होता ाची क पना ‘केसरी’ सार या वतमानप ाने ‘मूकनायका’ब ल दोन श द
ल हणे तर सोडाच, पण पैसे घेऊन याची जा हरातसु ा छाप याचे नाकारले,२ ाव न
येईल. या वेळ टळक हयात होते.
‘मूकनायक’ पा का या प ह या अंकात आंबेडकरांनी आप या पा का या
उ े शाचे समथन अगद सुबोध, सरळ परंतु जोरदार आ ण प भाषेत वाचकांपुढे वचाराथ
मांडले. यांनी प ह याच अंकात ल हले क ‘ ह थान हा दे श हणजे केवळ वषमतेचे
माहेरघर आहे. ह समाज हा एक मनोरा आहे व एक एक जात हणजे एक एक मजला
आहे. पण ल ात ठे व यासारखी गो ही क , या मनो यास शडी नाही. एका मज याव न
स या मज यावर जा यास माग नाही. या मज यात यांनी ज मावे, यांनी याच
मज यात मरावे. खाल या मज यातील इसम मग तो कतीही लायक असो याला वर या
मज यात वेश नाही व वर या मज यातील माणूस मग तो कतीही नालायक असो याला
खाल या मज यावर लोटू न दे याची कुणाचीही छाती नाही. सचेतन याच माणे अचेतन
व तू ही सारी ई राची पे आहेत असे हणणारे वधम यांचा वटाळ मानतात. सां त
ा णांची मह वाकां ा ानसंचय कर याकडे आहे. ानाचा सार कर याकडे नाही.
ा णेतरां या अवनतीचे कारण स ा व ान ां या अभावामुळे ा णेतर मागासले व
यांची उ ती खुंटली. युगानुयुगे चालत आलेले दा य, दा र य ांपासून ब ह कृत वगाची
मु ता कर यासाठ आकाशपाताळ एक केले पा हजे. यां या डो यांत ानाचे अंजन
घालून यांना आप या हीन प र थतीची जाणीव क न दली पा हजे.’
 स या एका लेखाम ये आंबेडकर हणतात : ‘भारत वतं हो यानेच सव कायभाग
साधेल, असे नाही. भारत हे असे रा बनले पा हजे क , यात येक नाग रकाला धा मक,
आ थक आ ण राजक य ह क सारखे असून वकासाला येक नाग रकाला वाव
मळे ल. इं जी रा या व घेतलेला हा आ ेप ा णां या मुखात एकपट ने शोभतो; तर
तोच आ ेप ा णी – रा या व एखा ा ब ह कृताने घेत यास हजारपट ने शोभेल. हे
वधान अ तुत अन् अवा तव आहे असे हणणारा कोणी पामर सापडेल असे दसत नाही.
इं जी रा यात यांची बात सहन होत न हती, यांची लाथ सोसावी लगाणार! हणून असे
वरा य ा, क यात थोडेब त आमचेही रा य आहे.’
आंबेडकर या वेळ ा यापक होते. ह समाजावर उघड चढाई कर याची यांची
स ता न हती. साधने न साम य ही मळवावयाची होती. को हापूर या शा महाराजांशी
आंबेडकरांचे संबंध आता ढावू लागले होते. या सं थानातील माणगाव येथे सं थानची
अ पृ यांची प हली प रषद माचम ये भरली. शा महाराज तेथे आप या लवाज यासह
उप थत होते. ‘मा या रा यातील ब ह कृत जाजनांनो, तु ही तुमचा खरा पुढारी शोधून
काढला ाब ल मी तुमचे अंतःकरणपूवक अ भनंदन करतो. माझी खा ी आहे क , डॉ.
आंबेडकर हे तुमचा उ ार के या शवाय राहणार नाहीत. इतकेच न हे तर अशी एक वेळ
येईल क , ते सव ह थानचे पुढारी होतील. माझी मनोदे वता मला असे सांगते.’१ या
प रषदे नंतर शा महाराज, यांचे सरदार, मानकरी ां यासमवेत आंबेडकर आ ण इतर
अ पृ य कायकत यांचे भोजन झाले.
अ पृ यां या अशा लहान लहान प रषदा होता होता यांनी १९२० या मे म ह या या
शेवट नागपूर येथे एक अ खल भारतीय ब ह कृत प रषद, समाज ांतीचे महान नेते छ पती
शा महाराज यां या अ य तेखाली भर वली. काही त नध स हत आंबेडकर नागपूरला
गेले. डी. सी. मशन या कमवीर श ांनी काही दवसांपूव असे सरकारला नवेदन सादर
केले होते क , अ पृ यांचे त नधी व धमंडळाने नेमावे. रा यपालाने व अ पृ यां या
सं थांनी ते नवडू नयेत. वषय नयामक स मती या बैठक या वेळ आंबेडकर न श ां या
आघाडीचे दोन नेते गणेश अ. गवई न बेळगावचे पाप ा ां यात खडाजंगी झाली. गवई
ांनी आंबेडकरांनी वषय नयामक स मतीचे अ य हावे, असा ूह रचला. पण तो
आंबेडकरप ाने पाप ा यांनाच अ य क न मोडू न टाकला. आंबेडकरांनी अ य ां या
परवानगीने एक मोठे प रणामकारक भाषण क न श ां या डी. सी. मशन या धोरणाचा
नषेध केला आ ण श ां या मता माणे सरकारने नणय क नये असा ठराव प रषदे कडू न
संमत क न घेतला.२
काही थोर पु षां या हातून यां या आयु यात एखादा असा माद घडू न येतो क ,
यामुळे ते आप या कायावर अपसमजांचे न दोषांचे ढग ओढवून घेतात. कमवीर श ांचे
काय थोर. याग मोठा. परंतु यां या या अयो य धोरणामुळे यांनी अ पृ य पुढा यांची
सहानुभूती थ गमावली.
ा उपरो प रषदे त आंबेडकरांतील नेतृ वास आव यक असणारे समय ता,
वादकुशलता वगैरे गुण ययास आले. सावज नक आयु यातील आंबेडकरांचा हा प हला
वजय होय. ‘मूकनायका’ने आप या भावी महान कायाची ही चुणूक दाख वली.
ा प रषदे नंतर महारातील अठरा उपजात तील पुढा यांचे आंबेडकरांनी
मह यासाने सहभोजन घडवून आणले. सव अ पृ य जात नी एक जेवणाचा दवस
अ ाप फार र होता. अ पृ यांतही एक जात स या जातीस कमी तीची मानी.
ा यापक आंबेडकरांना भरपूर मा सक वेतन मळत होते, तरी ते कामगार वभागात
इ ु हमट ट चाळ तील दोन खो यांतच राहत असत. पैशाचा य ते हात आखडू न
करीत. साधेपणाने न काटकसरीने ते राहत. रमाबा ना पंचासाठ वेतनाचा ठरा वक भाग
दे ऊन बाक चा ते श लक ठे वीत. रमाबा चा वभाव मतभाषी, ढ न यी आ ण
वा भमानी होता. कत न , वसुख यागी, आत या आत जळू न आ मय करणारी अशी
ती आय ी ई रपरायण वृ ीची होती. यांची ते-वैक ये न उपासना ात कोणी
ढवळाढवळ केलेली यांना खपत नसे. यांनी आपला वैवा हक जीवनाचा पूवभाग अ यंत
काबाडक ात, हालअपे ात काढला. या खडतर थतीत मनाची शांतता न घरातील
एकोपाही अबा धत ठे व यात यांनी फार क सोसले. पती या अनुप थतीत आप या
वधवा भावजयीला न त या मुलाला तने अंतर दले नाही. यांचे तने उ म कारे
पालनपोषण केले.
पती परदे शी असता ा सा वीने अ यंत हालअपे ांत दवस काढू नही कधी कुरकुर
केली नाही, कवा कधी त डावाटे कठोर श द काढला नाही. पती या द घायु यासाठ न
उ कषासाठ रमाबाई ई राची क णा भाक त. त थच राहत. आंबेडकर अमे रकेस गेले
ते हा या गरोदर हो या. यांना मुलगा झाला. याचे नाव गंगाधर ठे वले. तो लहानपणीच
वारला. यांचा एकुलता एक मुलगा यशवंत ा या कृती वषयी तला चता वाटे . तरीसु ा
अ तशय काटकसरीने पंच चालवून पती या अ यासात यय येईल अशी एकही गो
तने केली नाही. इतक ती सदा द असे. पती या य नांमुळे तला अ रओळख झाली
होती. खरोखरच थोर ह पु षा या जीवनात या या अधागीकडे या या जीवनातील
यशाचा वाटा कतपत जातो, ाचे ग णत मांडता येणार नाही. तथा प, इतके मा खरे क ,
या या आदश आय ी या सा ात अवतार हो या. टळक, गांधीजी न सावरकर ा
येकाची प नी जशी सा वी ी होती, तशीच डॉ. आंबेडकरांची प नी सा वी होती.
अ यासपूत साठ लंडनला जा याची इ छा ती तर होत होती. मा सक वेतनातून ा.
आंबेडकरांनी बरीच बचत केली. आपले नेही नवल भथेना यांजकडू न पाच हजार पये
वचन चठ् ठ वर कज घेतले. थोडे आ थक साहा य को हापूर या महाराजांकडू न मळ वले.
श ण पूण कर यासाठ अशा रीतीने पैसे उभा न ा. आंबेडकर यांनी लंडनला जा याची
स ता केली. यांनी सडन्हॅम महा व ालयातील ा यापकपदाचा राजीनामा दला. आ ण
ते जुलै या शेवट या आठव ात लंडनला पोहोचले. यां या सा वी प नीने पु हा ःख न
दा र य यांना त ड दे ऊन आप या ता ा यशवंताचा, भावजयीचा न तचा मुलगा मुकुंद
याचा तपाळ कर याची मनाची स ता केली.
 म यंतरी बडोदा सरकार या अ धका यांनी आंबेडकरां या श णासाठ झालेला खच
परत मळावा हणून आंबेडकरां या पाठ मागे न ु रपणे तगादा लावला होता. यांनी या
बाबतीत सडन्हॅम महा व ालया या ाचायाना ल हले. मुंबईतील सरकारी
श णा धका यांना कळ वले. स कामगार पुढारी नारायण म हार जोशी ांना ा
संबंधी रदबदली कर यास यांनी वनंती केली. आंबेडकर आपला पूण प ा सांगत नाहीत,
असे काह नी कळ वले तर काह नी सवड होताच ऋण परत कर याचा आंबेडकरांचा वचार
आहे, असे कळ वले. ा सबंध करणात एक गो अशी दसते क , महाराजांना या
करणा वषयी बडो ा या दवाणांनी बराच काळ अ ानात ठे वले होते. शेवट महाराजांकडे
हे करण गेले. यांनी या करणावर असा शेरा मारला क , ही र कम श णासाठ खच
झाली आहे. अथात वसुलीचा च उद्भवत नाही. तरीसु ा बडी ा या स चवालयातील
अरेरावांनी आंबेडकरांचा छळ थांब वला नाही. यांचे हणणे असे क , ती श यवृ ी न हती.
ते कज होते. आंबेडकरांना यायालयात खेच यासाठ ते अधीर झाले होते. परंतु
सं थानातील या अ धका यांचे हात टश दे शात राहणा या आंबेडकरांपयत पोचत
नस यामुळे ते थ वळवळ क न थकले. पु हा एकदा बडोदे नरेशांकडू न थ पड बसताच
हताश होऊन शेवट मं मंडळा या एका बैठक त १९३२ साली यांनी हे करण एकदाचे
नकालात काढले.

लंडनला पोहोच यावर लंडन कूल ऑफ इकॉनॉ म स ॲ ड पो ल टकल साय स ा

सं थेत आंबेडकरांनी अ यास सु केला. यांनी बॅ र टरीचा अ यासही ेज इनम ये सु
केला. अ यासाची स ता मक पु तकाव नच क न ते थांबले नाहीत. यांनी आपली
ी अ या म न ानशा यां या वचारांचे जे नधान, जगा या ाचीन इ तहासाचे न
थ यंतराचे जेथे अवशेष जतन क न ठे वले आहेत, जेथे मा स, मॅ झनी, ले नन, सावरकर
ांनी संशोधनाचे काय केले, या लंडन यु झयमकडे वळ वली. पुरेसा पैसा नस यामुळे
यांना सव व ा यास ठरा वक वेळेतच संपवावयाचा होता. आंबेडकर पोटास चमटा काढू न
जेवढे ंथ वकत घेणे श य असे तेवढे वकत घेत. वासाक रता खच न क रता
वाचनालयातून म ळ ंथ मळ व याक रता ते मैलोन्मैल पायपीट करीत असत. यांची
दनचया हणजे खरोखरच मू तमंत तप या होती. या बाईकडे ते राहत असत. ती नत
होती. सकाळ याहारी या वेळ चहा, एक पावाचा तुकडा, या तुक ा या टोकाला
चचो याएवढा मुरांबा एवढे च ती दे ई.१
ते अपुरेसे अ खाऊन ते सकाळ यु झयमम ये वाचायला जात. वाचक हणून
सवाआधी वेश ब तेक आंबेडकरांचा असायचा. पारचे जेवण घे यास यां यापाशी पैसेच
नसायचे. बरोबर आणलेले सॅ ड वचचे दोन तुकडे ते तेथे हळू च खात. परंतु एक दवस
यु झयममधील नोकराने यांना नयमाकडे बोट दाख वताच यांनी तेथे पावाचे तुकडे खाणे
सोडू न दले. ते तसेच पोटाची भूक मा न पाच वाजेपयत वाचीत बसत. पैशांत बचत होई,
वेळेची कमाई होई. टपणव ांनी खसे फुगलेल,े चेहरा घामाने डबडबलेला, शरीर शणलेले
पण डोळे टवटवीत झालेले असे आंबेडकर वाचनालयातून सवात शेवट बाहेर पडत.
ब हाडी परत आ यावर थोडा वेळ पाय मोकळे करीत. नंतर रा ीचे जेवण : एक पेला
बॉ ह रल आ ण बरोबर एकदोन ब कटे . पु हा वाचनाची सरी फेरी सु होई. रा ी दहाला
चरच न भूक लागे. भुकेचा ड ब उसळे . एका गुजराथी म ाने यांना एक पापडाची करंडी
दली होती. यांतील चार पापड एका प यावर भाजून ते म यरा ी खात. वर कपभर ध.
पु हा पहाटे पयत अ यास चालू राही. यांना बाहेरील जगाची शु बु नसे. अ नाडेकर
नावाचे मुंबईचे एक गृह थ याच खोलीत राहत. ते उ र रा ी जागे झाले क आंबेडकरांना
कळकळ ने हणत, ‘अहो आंबेडकर, रा फार झाली. कती जागता दररोज. आता व ांती
या. झोपा.’ ते हा शांतपणे आंबेडकर हणत, ‘अहो, अ ाला पैसा व झोपायला वेळ
मजपाशी नाही. श यतो लौकर माझा अ यास म पुरा करावयाचा आहे. मग काय
करणार?’ आयु य थोडे व ा फार असे यांना वाटे . यामुळे लोखंडाचे चणे खाऊन आपला
अ यास पूण कर यासाठ ते अहोरा झटत होते, रा ीचा दवस करीत होते. ही ानोपासना
कती कडक. यासाठ कती अ व ांत म. अखंड तप या. ानय तो आणखी सरा
कोणता? ‘ व ातुराणां न सुखं न न ा’ ा वचनाचा यय यां या जीवनात कषाने येतो.
आपले नेही नवल भथेना यां याकडे आंबेडकरांची अधूनमधून पैशाची मागणी चालू
असे. अशाच एका संगी अगद भावनावश होऊन आंबेडकर भथेनांना ल हतात,
‘मा यामुळे तुला ास होतो या वषयी मला अ तशय ःख होते. यावर व ास ठे व. अ यंत
ज हा या या म ालाही सोसणे अश य आहे एवढा ास मा यामुळे तुला सहन करावा
लागत आहे, याची मला जाणीव आहे. या ना या कारणासाठ माझी नकडीची मागणी
असते. यामुळे तुझाही नाइलाज होऊन तूही माझा एकुलता एक म मला मुकणार नाहीस,
अशी मी आशा करतो.’ जमन ना याचा भाव पुढे वाढ याचा संभव दसला हणून अगोदर
ंडी घे या या उ े शाने यांनी भथेनांकडे दोन हजार पयांची मागणी केली होती.
अमे रकेचे अ य बजा मन ँ कलीन हणत क , ‘आयु यात यश दोन गो वर
अवलंबून असते. अखंड उ ोग न काटकसरीची राहणी.’ आंबेडकर इत या काटकसरीने
लंडनला राहत होते क यांचा मा सक य आठ प डांपलीकडे जात नसे. तरी कृती न
मन दो ही उ ह सत! एक दोन वेळा कृती बघडली. परंतु या वषयी प नीजवळ काढू
नये, अशी शवतरकरांना यांनी प ारे ताक द दली. े णीय थळे , उपाहारगृहे,
नाटकगृह,े च पटगृहे ही यां या गावीही न हती. आप या वाचा न भ वत ाचा
अभे असा पाया परा मी पु ष कसा उभारतो, अडचणीमुळे यांचे अंगचे गुण कसे कट
होतात, याचे आंबेडकरांचे जीवन हे एक मोठे पृहणीय उदाहरण आहे. अशी उदाहरणे
इ तहासात थोडीच पाहावयास मळतात. अ व ांत प र म कर याचा उ साह, अप र मत
हालअपे ा सहन कर याची श , न उ च वचार यामुळेच जगातील थोर पु षांना यश
लाभते.
याच दवसांत आंबेडकरांवर एका इं ज बाईची वशेष भ जडली होती असे
दसते. त या घरी ते बायबल अ यासीत. या या जीवनात या आक ष या जात नाहीत
असा थोर पु ष वरळा! आंबेडकरां या वसा ाची सरी एक जागा होती. या वेळ
लंडन या उपनगराम ये था यक झाले या एका हद सं कृत शा यां या घरी आंबेडकर
जात असत. यांची प नी सुशील, धम न न ेमळ असे. ती आंबेडकरांना दर र ववारी
कवा पंधरव ाने एकदा आ हपूवक भ गनीभावाने जेवावयास बोलावीत असे. ती यांची
माग ती ा करी. यांना ती अरेतुरे करी. आंबेडकरांनी आपण अ पृ य आहोत, असे तला
भीतीने सां गतले नाही. ते हणत, ‘मी भेकड ठरलो.’१ पुढे या बाईला आंबेडकरांची जे हा
संपूण मा हती कळली असेल, ते हा तला काय वाटले असेल, ते समज यास माग नाही.
अशा पु षाला बंधू मान या वषयी तला ध यता वाटली असेल.
आंबेडकर परदे शात होते तरी यांचे भारतातील अ पृ यो ारा या कायाकडे ल
होते. ते आप या ने ांना न सहका यांना तेथून मागदशन करीत. ‘एक त जय, बेक त य’
हे यां या उपदे शाचे मु य सू असे. या वेळ आंबेडकर आप या सहका यां या न
म ां या चढतीबढती वषयी, सुख ःखां वषयी आ थेने चौकशी करीत. उदय पावणारा न
आपले नेतृ व बळकट कर याकडे ल असलेला येक पुढारी तसाच वागतो. मुला या न
पुत या या श णाकडे ल दे यास ते सीतारामपंत शवतरकरांना प ांतून कळकळ ने
वनंती करीत. या दवसांत ते गडक यांची नाटके मागवून वाचीत असत. मॅककुलॉकृत
‘ हकाड यांचे ंथ’ हे म ळ पु तक यांना पा हजे होते. ते एका जु या पु तकां या
कानात मुंबईत होते. ते कसे खुबीने या कानातून मळवावयाचे ा वषयी शवतरकरांना
यांनी प ल हले.
भारतातील राजकारणाकडे आंबेडकरांचे ल असे. ते लंडनला पोहोच यावर
लोकमा य टळक कालवश झाले. टळकयुग संपले न गांधीयुग सु झाले. पुढे
आंबेडकरांनी ाच गांधीयुगाचे भारतातील ‘तमोयुग’ असे वणन केले आहे. रा ीय सभेने
टळक नधी जम वला. अ पृ यता नवारण हा या नधी या उ े शांपैक एक मुख उ े श
होता. परंतु अ पृ यता नवारणाचे काय हे ह महासभेचे काय आहे, या याशी रा ीय सभेचा
काही संबंध नाही, असा रा ीय सभे या कायकारी मंडळाने नवाडा दला. इतकेच न हे तर
या कायासाठ पैसा दे याचे रा ीय सभे या कायकारी मंडळाने नाका रले. अ पृ य
समाजा या हता या ीने आंबेडकरांनी भारतमं ी माँटे यू व लंडनम ये असलेले व लभाई
पटे ल ांची भेट घेतली. अ पृ यांची गा हाणी यां या कानावर घातली. द लतां या हता या
ीने यां याशी चचा कली.
माँटे यूशी झाले या चचसंबंधी आंबेडकरांनी आप या द. ३ फे ुवारी १९२१ या
प ात शा छ पत ना कळ वले क , “माँटे यू हा हद मवाळां या सूचने माणे वागतो.
तथा प तो आता ा णेतर चळवळ संबंधी तर काराने बोलणार नाही अशी माझी खा ी
आहे. खरे हणजे ा णेतर चळवळ समजून घे याची येथे कोण पवाच करीत नाही. या
वेळ सुधारणा- वधायक तयार होत होते, या मह वा या वेळ ा णेतर चळवळ चे मह व
पटवून दे णारा कोणी समथ तपादक येथे न हता, ही खेदाची गो होय. यामुळे ा णेतर
चळवळ या श ूंना या चळवळ ला केवळ ा ण वरोधाचे मो ा हकमतीने व प
 ावयास मळाले. या चळवळ ची लोकशाही न बाजू दडपून टाकून तचा वपयास
कर यात आला आ ण तेच वपय त व प सवसाधारण इं जां या मनात स या वावरत
आहे. आता राजक य सुधारणांचा मसुदा कायम होऊन चुक यामुळे ह थानात सां त
कती भेदाभेद आहेत हे जाणून घे याची तसद कोणी घेत नाही. तरी भावी काळासाठ
आतापासूनच तयारीस लागले पा हजे. वा तव संधी सापडेल ते हा मी येक वजनदार
इं ज ला ह थानातील सामा जक व राजक य ांचे संबंध पर परांत कसे गुंतलेले
आहेत याची यो य ती क पना दे तो. घटना घडू न गे यानंतरचे हे माझे य न अस यामुळे
यांचे प रणाम व रत दसणे नाही. तथा प ते न फळ झाले क कसे हे काळच ठरवील.
“आप या मागदशनानुयार येथे एखाद सं था थापन करता येणे श य होईल क
काय ासंबंधी मी येथील काही त त शी चचा केली. यांनी एकमताने माझी ही
क पना उचलून धरली. परंतु यां या मते पगारी कायवाह अस या शवाय असली सं था टकू
शकणार नाही, याचा अथ असा क कमीत कमी पाचशे प डाचा वा षक खच होईल. अशी
सं था अ पृ य वगा या ीने हतकारक ठरेल. परंतु माझी खा ी आहे क तो खच यां या
आवा याबाहेर आहे.
“भारतमं ी माँटे यू यांनी मला पु हा भेटावयास बोला वले हे ऐकून आपणास आनंद
होईल. मुंबई व धमंडळाचा सभासद हणून मी ह थानात परत जावे असा यांनी आ ह
धरला. ह थानचे महारा यपाल व मुंबईचे रा यपाल ांना, माझी मुंबई व धमंडळाचे
सभासद हणून नयु करावी अशी यांनी मा या प ह या भेट नंतर तार केली होती असे
दसते. मी यांना हटले क वैय क गा हाणे मांड यासाठ मी आलेलो नाही, एक
मांड यासाठ यांचा त नधी हणून आलो. यांचे हणणो असे क , थम मी अ पृ यांना
अ धक त न ध व मळव याबाबत महारा यपाल व रा यपाल यां याशी भारतात जाऊन
चचा करावी. मी तशी चचा के या शवाय तो मटला आहे असे आपण मानणार नाही
असे आ ासन दे यास ते स होते. अथात ही गो मला भुरळ पाड यासारखी होती.
तथा प व धमंडळा या जागेसाठ आपला व ा यास अधवट टाकून जावे हा वचार मला
पटे ना. मला वैय क क त चा सोस नाही आ ण जरी मी मा या लोकांची सेवा कर याची ही
संधी सोडली, तरी महाराजां या ल ात येईल क मला अ धक मोठ सेवा करता यावी हणून
मी अ धक चांगली स ता करीत आहे.
“मी लवकरच मजूर प ाशी संपक साधणार आहे आ ण यां याशी प पणे बोलणी
करणार आहे. ह थान या दौ यावर असणा या वेजवुड व फूर यांनाही महाराजांनी भेटावे
अशी मी सूचना क का? काही झाले तरी ते लंडनला परत आ यावर मी यां याशी बोलणी
करणारच आहे. या खटपट तून काही न प झाले तर याची हक कत आपणास कळवीन.
“पुन : ‘लंडन टाइ स’ या संपादकांशी मी मै ी जोडली आहे. अ पृ यां या
श णासंबंधीचे एका लेखाचे का ण ा प ासोबत पाठवीत आहे. तो लेख मी या
संपादकाला लहावयास लावला.”
१९१९ या नबधा वये (काय ाने) राजक य मान च ात अ पृ यतेचा थमतः
उ लेख होऊन यांना ां तक ( व धमंडळावर त न ध व मळाले. क य व धमंडळात
सरकार नयु चौदा सभासदांपैक एक अ पृ य वगाचा त नधी, म य ांतातील
व धमंडळात चार, मुंबई ांता या व धमंडळात दोन, बंगाल न उ र दे श यांत एक एक,
म ासम ये नऊ, असे त न ध व अ पृ यांना मळाले.
लंडन व ापीठातील आंबेडकरांचे अ ययन आता संपत आले होते. ‘ ॉ ह शल
डसे लाइझेशन ऑफ इ पी रयल फायनॅ स इन टश इं डया’ हा वषय घेऊन १९२१ या
जूनम ये ते एम्. ए सी. झाले.
४ स टबर १९२१ रोजी आंबेडकरांनी शा छ पत ना सरे एक प पाठवून २००
प ड पाठ व याची वनंती केली. चालू चलनाचा भाव पड यामुळे तेथे यांना पैसे अपुरे
पडले. ह थानात परत आ यावर ाजासह र कम परत करीन असे यांनी राजष शा ंना
आ ासन दले. ी. दळव या सांग याव न आपण ही वनंती करीत आहो व ती अ थानी
ठरणार नाही अशी यांनी या प ात आशा केली आहे. महाराजांची कृती ठ क
असेल अशी आशा क न आंबेडकर आप या प ा या अखेरीस हणतात : आ हांला
आपली फारच गरज आहे; कारण ह थानात जी मोठ चळवळ सामा जक लोकशाही या
दशेने गती करीत आहे तचे आपण आधार तंभ आहात.”
आंबेडकरांनी डॉ टर ऑफ साय स या पदवीक रता ल हलेला ‘ पयाचा ’ (द
ॉ लेम ऑफ द पी) हा आपला बंध लंडन व ापीठाला १९२२ साल या प ह या
तमाहीत सादर केला. याच समयी ते बॅ र टरीची परी ा उ ीण झाले. उपरो बंध
ल ह यात गक झा यामुळे बॅ र टरी या परी ेस यांना यापूव बसता आले न हते. शवाय
यांना म ांकडू न मळावयाची नबधशा ाची पु तके वेळेवर मळाली न हती.
याच समयी शा छ पती मुंबई येथे ६ मे १९२२ रोजी नधन पावले. सव महारा
ःखाने व हळला. आंबेडकरही शोकाकुल झाले. १० म १९२२ रोजी राजाराम महाराजांना
ल हले या आप या प ात ते हणतात : “महाराजां या नधनाची बातमी इं लश
वतमानप ांत वाचली व मला ध का बसला. ा ःखद घटनेमुळे मला यथ ःख झाले.
यां या नधनाने मी मा या एका खास म ास आचवलो आहे. अ पृ य वग तर आप या
एका मो ा हत चतकाला मुकला आहे; यां या काजाचा सवात महान कैवारी हरपला
आहे. मी ःखाने व हळत असता आप या न गतधवा महाराणी या ःख संगी मी
मनःपूवक सहानुभूती कर याची वरा करीत आहे.”
म यंतरी, युरोपातील स या व यात व व ालयात अ यास करावा असा यांचा
वचार ठरला होता. लागलीच ते बॉन व व ालयात वेश मळ व यासाठ मे १९२२ ला
बॉनला गेले होते. आपला बंध लंडन व व ालयात सादर क न ते तकडे अ ययन
कर यासाठ गेले. परंतु यांचे ा यापक एड वन कॅनन यांनी यांना लंडनला परत
बोला वले. इं ज ा यापकांनी बंधाचा तखटपणा जरा कमी कर या वषयी यांना सूचना
दली. टश ा यापकां या रा ीय बा याला झ बेल असा न कष आंबेडकरांनी काढला
होता. आंबेडकरांनी वषयाचा गाभा, म यवत क पना, ऐ तहा सक मा हती याच व पात
ठे वून याचा त डावळा थोडा बदलावा असा अ यापक महाशयांनी यांना स ला दला.
आंबेडकरांनी तो मो ा क ाने मा य केला. टशां या मनाला ध का दे याची ही यांची
प हलीच वेळ न हती. यापूव यांनी लंडन व व ालया या व ाथ संघापुढे ‘जबाबदार
सरकारचे दा य व’ या वषयावर एक नबंध वाचला होता. यातील कडक न बोचक वधाने
न वचारसरणी पा न या व व ालयातील वातावरण जरा गरम झाले होते. या वेळ
‘लंडन कूल ऑफ एकानॉ म स’म ये असणा या ा. हेरॉ ड लॉ क ांनाही या
नबंधातील वचार वल जहाल वाटले. आंबेडकर हे भारतातील ां तवाद गटाचे वा मताचे
असावेत असा इं ज गु त आर कां या मनात यां या वषयी संशय होता. तो यामुळे
णावला. लालाज शी यांचा अमे रकेत संबंध आला होता. हणून आंबेडकरांची न द
ां तकारकां या याद त झालीच होती.
तथा प, आपला बंध सुधा न दे यास यांना अवधी न हता. यां या घरची
प र थती बकट झाली होती. तेथील वप ाव थेची ती ता वाढली होती. हालअपे ा भोगून
जी काही थोडी बचत झाली, ती ंथ वकत घे यात यांनी खच केली. अशा नराश
वातावरणात १४ ए ल १९२३ या दवशी ते भारतात परत आले. यांनी बंधाचे काम हाती
घेतले. तीन चार म ह यांत अ यंत चकाट ने यांनी तो बंध पा हजे तसे व प दे ऊन व रत
लंडन व ापीठाकडे पाठ वला. तो १९२३ या अखेरीस मा य झाला. यांना लंडन
व ापीठाने ‘डॉ टर ऑफ साय स’ ही पदवी १९२३ या शेवट बहाल केली. अखंड
उ ोगशीलता, अढळ नधार, द य आशावाद यांचा वजय झाला. ‘तपसा ा यते यशः’ हेच
पु हा एकदा स झाले. रमाबाईचा आनंद गगनात मावेना. यांची ाथना फळाला आली.
यांना वाटले, ‘झाले! संपला अ यास एकदाचा! साहेब मोकळे झाले संसाराला!’ ‘द ॉ लेम
ऑफ द पी’ ा बंधाची सुधा न वाढ वलेली आवृ ी इं लंडातील आर. एस्. कग ॲ ड
स स, ल मटे ड ा कंपनीने १९२३ या डसबरम ये का शत केली. आंबेडकरांनी तो ंथ
आप या श णासाठ यांनी ख ता खा या न श णाचा माग का शत केला या
माता प यास कृत तेने अपण केला आहे. ंथा या तावनेत अ यापक एड वन कॅनन्
हणतात, ‘आंबेडकरांची बरीचशी ट का ा वाटत नसली, तरी काही बाबतीत यांनी इं गते
जाणून बनतोड वचार मांडले आहेत.’ आप या श या या वचारातील न बु वादातील
चालना दे णा या ना व या वषयी या व यात अथशा ाने श याची पाठ थोपटली आहे.
ा ंथात टश रा यक यानी पयाचे माण प डाशी टश ापा यां या क याणा या
ीने कसे सोयी कर बस वले होते आ ण हद लोकांचे कसे अप र मत नुकसान केले,
ावर अथशा आंबेडकरांनी वदारक काश टाकला आहे.
डॉ. आंबेडकर आता एक बु मान आ ण साम यशाली पु ष झाले. तीन
व व ालयांत यांनी ानसंपादनासाठ तप या केली. अथशा , समाजशा ,
मानववंशशा , धमशा , नबधशा , इ तहास ांचा संभार यांनी पाठ शी बांधला होता.
पं डतांना, राजकारणी धुरंधरांना न अथशा ांना आ हान दे णा या पां ड याचे पाशुपत
अ अजुना माणे घोर तप य या जोरावर संपादन क न ते आता पुढ ल सं ामास स
झाले.

१. खैरमोडे, चां. भ., डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर, पृ. ६६-६७.

१. The Indian Antiquary, May 1917.
१. आंबेडकरांचे भाषण, जनता, २३ मे १९३६.
१. The Evolution of Provincial Finance in British India, p. 297.
२. The All-India Anti-Untouchability Movement, p. 22.
१. महारा ीय ानकोश, वभाग ७ वा, पृ. ६४७.
१. The Journal of the Indian Economics Society, Vol. I, No. III.
१. The Times of India, 16 January 1919.
२. ब ह कृत भारत, २० मे १९२७.
१. शवतरकर, सी. ना., जनता-खास-अंक, ए ल १९३३.
२. शवतरकर, सी. ना., जनता खास अंक, ए ल १९३३.
१. पा ये, भाकर, काशातील , पृ. ३०.
१. दे वराव नाईक, आठवण.
 ४

जी वतकायास आरंभ

‘आधी वचार मग संचार’ या उ माणे वाग याचा समय आता समीप आला. ‘अ यासे
कट हावे! नाही तरी झाको न असावे’ ा वचना माणे कट हो याचा ण आला.
कत ा या दशा फाकू लाग या हो या. पहाटे पूव चा काळोख संपला होता. नवाहाचे एक
साधन हणून व कली करावी आ ण या धं ामुळे लाभणारी त ा, सवड न संधी यांचा
अ धका धक उपयोग अ पृ यते या नमूलनासाठ करावयाचा, असे आंबेडकरांनी आपले
येयधोरण ठरवून टाकले. सनद घे यासाठ यां यापाशी पैसे न हते. यांचे नेही नवल
भथेना यांनी ती अडचण र केली. आंबेडकरांनी सनद घेऊन १९२३ या जुलै म ह यात
बॅ र टरी या धं ात पदापण केले.
मुंबई या व र यायालयात ते कामासाठ जाऊ लागले खरे, परंतु या धं ातील
कतृ वाचा पाया सॉ ल सटरकडू न सहकाय मळ यावरच अ धक अवलंबून असे. या वेळ
परक य सरकारचे जातभाईच ामु याने यायाधीश अस यामुळे युरो पयन लोकांनाच गरजू
लोक आपले वक लप दे त असत. या वेळ बु पे ा काही वेळा अंगकांतीचा रंग जा त
चमके. अ पृ यतेचा कलंक, समाजातील नकृ थान, धं ातील नवखेपणा, आजूबाजूचे
असहकारी वातावरण यामुळे यांचा धंदा हणजे एक अडचणीचा माग ठरला. परंतु यांनी
धैय खचू दले नाही. ही बकट प र थती ओळखूनच बॅ. आंबेडकर उपनगरातील व
ज ातील यायालयात मळे ल ते काम करीत. ब धा सवच थतयश व ध आप या
पूवायु यात मा या मारीत बसत असत, हे सव ृत आहे. कळकळ ने सतत द घ ोग करणे
हीच धं ातील ा व याची न यशाची गु क ली होय. हा यांचा व ा थदशेपासूनचा
अनुभव होता. ाही े ात यश आ ण क त संपाद याचा यांनी नधार केला. इतकेच न हे
तर या वषयी बोलताना ते हणत, ‘मी व र यायालयातील यायाधीशाचे पदही
पटकावणार आहे.’
प ह या महायु ानंतर बाहेरील जगातील राजक य न सामा जक वाहांचा आ ण
आंत रक खळबळ चा प रणाम अ पृ यां या मनावर न वचारांवर होऊ लागला होता असे
 ो प ीस येऊ लागले. श ण सार, वाहतुक या साधनांची वाढ, वासा या प ती
आ ण रा ीय वृ ीची वाढ, ांचा हळू हळू अनुकूल असा प रणाम यां या जीवनावर घडू
लागला होता. कापडा या धं ातील ऊ जताव थेमुळे प ह या जाग तक महायु ा या
काळात सवसाधारण कामगार वगा या थतीत थोडीब त सुधारणा झाली. या माणे
अ पृ यां याही प र थतीत अ पशी सुधारणा झाली होती. प ह या जाग तक महायु ो र
कालापासून लोकशाही वृ ा या पानांची जी सळसळ दे शादे शांतून सु झाली होती, त या
योगे समाजसुधारणे या चळवळ स फार मोठ चालना मळाली. हे अ पृ यते या जागृतीचे
एक मह वाचे कारण होय. जे हा एखा ा मृत ाय समाजाचा उ ार हो याची वेळ येऊन
ठे पते, ते हा या समाजात आ म ययाची न आ मो तीची चुळबुळ सु होते. असे झाले
हणजे या या उ ाराचा अ णोदय झाला आहे असे समजावे. समाजसुधारणे या त वाचे
सार हेच क उपकारक या या औदायातून ज म पावलेली सुधारणा ही खरी सुधारणा न हे.
एखादा समाज जे हा वतः या मत वातं यासाठ न ह का या ा तीसाठ आ ह धरतो,
ते हाच याची खरी सुधारणा होते.
मुंबई या न ा व धमंडळाची पावले अ पृ यां या सुधारणे या मागाने हळू हळू पडू
लागली होती. या व धमंडळातील अ पृ यांचे प हलेव हले त नधी ानदे व ुवनाथ
घोलप हे होते. यांनी अ पृ यांची गा हाणी पुढे मांडून सरकारवर ांचा भ डमार केला.
आनंदराव सुव ा भंडारी ाती या सद याने ठाणे ज ात अ पृ यांना सावज नक
वाहनांत घेत नाहीत, हे स य आहे कवा नाही ा वषयी वचारले. परंतु या सवात मोठा
ां तकारक ठराव समाजसुधारक रावबहा र सीताराम केशव बोले ांनी ४ ऑग ट १९२३
रोजी व धमंडळात मांडला. अ पृ यांना सावज नक पाणवठे , धमशाळा, व ालये,
यायालये ा सावज नक ठकाणी मु ार असावे, असा यां या ठरावाचा आशय होता.
बोले हे एक सेवापरायण, ववेकशील वभावाचे पुढारी होते. ते सुधारक मताचे अस यामुळे
यांनी एकदा आय समाजा या सहभोजनात भाग घेतला. याबरोबर यांचा ातीतील
पुराणमतवाद कायक यानी यांना जा तब ह कृत कर याचा घाट घातला होता. भारतातील
व धमंडळा या थापनेनंतर अभूतपूव असा हा ां तकारक ठराव मांडताना बोले मो ा
कळकळ ने हणाले, ‘अ पृ यता हा आप या मायभूमी या प व नावाला लागलेला मीठा
कलंक आहे. आ केत राहणा या हद लोकांना अ पृ यांसारखे वाग वले जाते, हे पा न
आपण या धोरणाचा नषेध करतो. आप याही घरात तेच घडत नसते काय? दे शा या
क याणा या ीने अ पृ यांना आपण समानतेची वागणूक दली तर दे शाचे क याण
होईल.’ इतके बोलूनच बोले थांबले नाहीत. वतःची उ ती कर यास अ पृ य समाजास जर
व धमंडळाने संधी दली नाही, तर ते स या ह करतील अशी सरकारला धो याची सूचनाही
यांनी दली. रावबहा र बोले ांनी हा ठराव मांडून दे शातील सामा जक समते या एका
महान प रवतनास चालना दे ऊन एक मोठ काम गरी केली.
सी. के. बोले यां या या काया वषयी मुंबईतील अ पृ य कायक यानी यांचा
कृत तापूवक जाहीर स कार क न स काय द प बोले यांना एक सुवणपदक अपण केले.
 बोले यांचा उपरो ठराव कृतीत आण यासाठ सरकारने एक प रप क काढले. सव
ज हा धपती, नगरसं था, ज हा मंडळे , मुंबईतील नगरपा लकेचे मुख अ धकारी,
इ ु हमट टचे अ य यांना तो ठराव कृतीत आण या वषयी आ ा दली.
१९२३ या डसबर म ह यात कोकोनाडा येथील काँ ेस या वा षक अ धवेशनात
अ पृ यां या ाबाबत काँ ेस या अ य पदाव न अ लीबंधूंपैक महमदअ ली ांनी एक
मोठ भयंकर घोषणा केली. हे महमदअ ली गांधीज चे उजवे हात, एक परम म !
गांधीज या नावासंगे यां या नावाचा जयजयकार होऊ लागताच रा ीय सभे या पडखाऊ
खलापत धोरणामुळे चढू न गेले या ा मुसलमान पुढा याने अ पृ यांची वाटणी ह -
मुसलमानांत समसमान क न टाकावी अशी सूचना बेधडकपणे मांडली. स या एका
मुसलमान पुढा याने म ासम ये गांधीज या स कार संगी अशीच आसुरी इ छा केली
होती. ते हणाले, ‘अ पृ य लोकांना मुसलमान क न घेणे हे आमचे पु यकत आहे.’१ ही
रा सी मह वाकां ा गांधीज चे धमाध सहकारी यां या दे खत उ चारीत ते हा गांधीज या
मु े वर नापसंतीची छटाही उमटत नसे. गांधी णीत ह -मुसलमान एकता युगाचे हे धान
ल ण होते.
१९२४ हे भारता या इ तहासातील एक मह वाचे वष गणले पा हजे. या वष तीन
चंड श भारताचा सामा जक े ात अवतर या. अंदमान या कारावासात एक तपावर
घोर यातना भोगलेले वीर सावरकर येरव ा या कारागृहातून ६ जानेवारीला सुटले.
र ना गरीत यांना थानब कर यात आले होते. सुटके या अट माणे यांनी राजक य
चळवळ त भाग यायचा नस यामुळे यांनी आपली सव श एकवटू न ह समाजाची
समते या न ममते या पायावर बु ामा यवाद त वानुसार संघटना करावयाचा १९२४
म ये संक प सोडला. अ पृ यतेचा समूळ नायनाट करणे न परधमात गेले या ह ं ना परत
ह धमात घेणे हे या चळवळ चे मुख येय होते. ह धम यांना शु न बु दे याचा या
चळवळ चा हेतू होता.
गांधीज ची खलापत- वरा य चळवळ फस होऊन येरवडा कारागृहात गांधीजी
तु ं गवास भोगीत होते. यांची कृती बघडली हणून ११ फे ुवारी रोजी यांची सुटका
झाली. सुटकेनंतर यांनीही अ पृ यता नवारणा या चळवळ स आरंभ केला.
अ पृ य वगा या सामा जक न राजक य अडचणी सरकारपुढे मांड यासाठ एक
म यवत मंडळ असावे, ा वषयी वचार व नमय कर यासाठ आंबेडकरांनी ९ माच १९२४
रोजी सं याकाळ ४ वाजता दामोदर ठाकरसी सभागृह, परळ, मुंबई येथे सभा बोला वली.
अ पृ य समाजातील सव नवेजुने कायकत न समाजसेवक एक जमले. या सभेतील
ठरावानुसार २० जुलै १९२४ रोजी ‘ब ह कृत हतका रणी सभा’ या सं थेचा ज म झाला.
ब ह कृत हतका रणी सभा ही यायमूत रानडे यां या सावज नक सभे या धत वर
चालवावी, असा या सं थे या चालकांचा मनोदय होता.
या सं थेचे येय व उ े श१ येणे माणे होते.
(अ) व ाथ वस तगृहा ारे अगर अ य साधनां या ारे ब ह कृत समाजात श णाचा
 सार करणे.
(ब) ब ह कृत समाजात उ च सं कृतीची वाढ कर यास ठक ठकाणी वाचनालये,
शै णक वग अथवा वा याय संघ उघडणे.
(क) ब ह कृत समाजाची सांप क थती सुधार यासाठ औ ो गक व शेतक वषयक
शाळा चाल वणे.
या ब ह कृत हतका रणी सभेचे अ य सर चमणलाल हरीलाल सेटलवाड हे होते.
मेयर न सीम जे. पी., तुमजी जनवाला सॉ ल सटर, जी. के. नरीमन, डॉ. व. पा.
च हाण, डॉ. र. पु. परांजपे, बा. गं. खेर, सॉ ल सटर हे उपा य होते. कायकारी मंडळाचे
अय वतः आंबेडकर, कायवाह-सीताराम नामदे व शवतरकर, कोषा य - नवृ ी
तुळसीदास जाधव हे होते. सं थेत सवण ह ं चा समावेश का केला या वषयी खुलासा
करताना प हले वा षक तवृ हणते, “ या वगा या सुधारणेसाठ सं था थापन
करावया या, या वगाचे कवा तशाच प र थतीने गांजले या लोकांचे कायकत सं थेत
अस याखेरीज सं थेचे येय व हेतू फ लत होणे श य नाही. हे मा य असले तरी यांनी ही
सं था थापन केली आहे यांना प के माहीत आहे क , व र वगातील सधन आ ण
सहानुभूती बाळगणा या लोकांचे सा ा अस याखेरीज अ पृ य वगा या उ ती या अवाढ
काय माची स होणे के हाच श य नाही. तसे केले नाही, तर वजनो ारा या महान
कायाचे आपणच नुकसान के यासारखे होईल. हणून स व साधक यांचा मलाफ होऊन
या रा कायास मदत होवो हाच हेतू या सं थे या संपादना या बुडाशी आहे.”

अ पृ यां या उ तीसाठ झटणा या अनेक सं था अ त वात असता आंबेडकरांना ा

वतं सं थेची का ज री भासली, हा माग यांनी का चोखाळला, हे समजणे अ याव यक
आहे. ह समाजाची सुधारणा करणा या काही सं था हो या. परंतु, आंबेडकर आ ण ते
समाजसुधारक यां या कोनात मूलभूत असा मोठा फरक होता. रानडे णीत
समाजसुधारणेचा आवाका, वधवांचे पुन ववाह, यांचा वारसा ह क, ी श ण,
ौढ ववाह इ याद ांपयतच होता. जा तभेद मोडणे आ ण अ पृ यतेचा नायनाट करणे हे
यां या तजापलीकडचे होते. आंबेडकरांचे मत असे होते क , ह समाजाची
समते या पायावर पुनघटना के या वना याची गती होणार नाही. समाजसुधारकांचे उ
समाजाला सव नी नद ष बनवून तो दे शकालानु प असा करावयाचा असे जरी होते,
तरी यां या सुधारणेचे े व र वगापयतच मया दत होते. यांची उदारमत णाली
सामा जक यायासाठ व र वगा या उदारपणाला आवाहन करी. सामा जक अ याय,
सामा जक संघषा शवाय नवारण होईल, असे यांना वाटत असावे.
ा समाज न ाथना समाज यां या वतकांनी य सामा जक संघष टाळू न
भूतदये या ीने अ पृ यां या बाबतीत जे काही थोडेफार करता येईल ते केले. ीमंत
सयाजी महाराज न राजष शा महाराज ा नरेशां या य नांमुळे अ पृ यता नवारणा या
ाला महारा ात बरीच गती मळाली. यागी न येयवाद कमवीर व. रा. शदे यांनी तर
अ पृ यता नवारणासाठ महा मा जोतीरावांनंतर संघ टत असा प हला य न केला, हे
व दतच आहे. ा समाजसुधारकां त र आणखी एक सुधारकांचा वग होता. यातील
आपले ाग तक न बु वाद वचार रा यक या या ो प ीस यावे हणून
वरकरणी समाजसुधारणेस सहानुभूती दाखवीत. उपरो नरेशांच,े महा यांचे, ववेकवा ांचे
य न न काय ही कमी तीची होती असे नाही. या सव पुढ यांनी आ ण सं थांनी
आपाप या परीने या रोगाचे नदान क न औषधोपचार केले. परंतु रोग काही के या हटे ना.
डो यात केर न कानात फुंकर असाच काहीसा कार अनेकां या बाबतीत घडला.
अ पृ यांना जवळ करणे, यांना व छतेची शकवणूक दे णे, यां यासमवेत भोजन करणे,
यांची राहणी, वागणूक न वेष यांत सुधारणा घडवून आणणे इ याद गो ी कर याचा य न
झाला. परंतु, महा मा फुले यां या कायानंतर अ पृ यां या दयात आ मो तीचा उजेड
कोणीही पाडू शकला नाही. परावलंबन, असहायता, आ त भावना यां या मनाम ये मूळ
ध न बसली होती हे यांना कळत न हते असे नाही. परंतु साहा य न वावलंबन ांतला
भेद या द लतांना प क न सांगता येत नसे. वावलंबन हेच खरे साहा य होय. या
मूलभूत मं ाची यांना आव यकता होती.
अ पृ यां या हालअपे ा न दशा ां या वषयी अलीकडे राजकारणी ह ने यांना
कळवळा येऊ लागला होता. मुसलमानांनी अ पसं याकांचा उप थत केला हणजे
लोकसं ये या मह वामुळे ा ह ने यांना अ पृ यांची आठवण होई. यां या ांची
जाणीव होई. सवसाधारण ह समाज अ ा प या बाबतीत उदासीन न बे फक र होता.
आय समाज न ह महासभा ांनी ा बाबतीत काही भरीव काय केले हे खरे. तथा प,
यांचे काय ब सं य सनातनी ह समाजाला एक नसती उठाठे व न अनाठायी ढवळाढवळ
वाटे . तशात बरेच जाणते ह पुढारी वातं या या झग ात गुंत यामुळे ह महासभेस
सामा जक कायक याची वाण पडे. आणखी असे क , य अ पृ यता नवार या या
कायातील काही आघा ांवरील ह पुढारी मनाने पूण सनातनी वृ ीचे होते. यांचे ते काय
जुजबी न बेगडी व पाचे होते. यामुळे ानंद, परमानंद न पुढे सांवरकरांसारखे खरे
समाजसुधारक अन् महान नेते लाभूनही ह महासभा या बाबतीत अपे े माणे गती क
शकली नाही. अ पृ यांना सामा जक दा यातून ते मु क शकले नाहीत. खरे हणजे
ह महासभावा ांना ह समाजाची संघटना करायची होती. समाजाची समतेवर अ ध त
अशी पुनघटना करायची न हती.
मुसलमान ऐ यासाठ वाटे ल ते मू य दे यासाठ ब पीरकर झाले या गांधीयुगातील
काँ ेस या पुढा यांची गो तर वचा च नका. भारतीय इ तहास, राजकारण, सामा जक
जीवन, रा वाद यां या मू यमापनाची यांची कसोट जा यंध मुसलमानां या जातीयवादावर
पु ावत जाणा या माग या पुर वणे ही होती. गांधीपूव काँ ेसची चा ळसावर अ धवेशने
भरली. तथा प, अ पृ य गणले या भारतीयांना यां या मायभूमीत यायला पाणी तरी मळते
क नाही, यांना जबरद तीने वा आ मषे दाखवून परधम य चारक परधमात कसे ओढतात,
याचा वचार यां या गावीही न हता. मुसलमानां या बाहेरील जगातील धा मक त ेची
 यांना ा अ पृ यता नवार या या ापे ा अ धक चता वाटे . केवळ ह चे हत होते
हणून या अ पृ यां या ासंबंधी काँ ेस मूग गळू न बसली ती बसलीच!
सावरकर, गांधीजी न आंबेडकर या तीन महापु षां या अ पृ यता नवारण
चळवळ ची त डे मा एकाच दशेकडे न हती. चातुव य थर ठे वून अ पृ यांना पंचमवण
हणून समाजात थान ावे, अशी गांधीज ची मत णाली होती. यांचा कल पृ य ह ं या
अंतःकरणातील सद्भावना न भूतदया ही जागी कर याकडे होता. जरी यां या
वचारसरणीत मानवतावादाची चा ल दसली तरी ते अ पृ यते या ाकडे सामा जक
कोनातून पाह यापे ा ामु याने सनातनी सुधारका या भूतदये या ीतून पाहत.
यां या या ीत संतांचे सम व न मातेचे मम व असे. परंतु अ पृ यांना परधमात
ओढणा या नांचा कवा मुसलमानांचा यांनी नषेध केला नाही. तुमचे माग ततकेसे
ठ क नाहीत असे मुळमुळ तपणे ते नांना सांगत. यांचे काय हे समभावा या
महा मेपणावर जले अस यामुळे परधम यांना वरोध क न यां या कचा ातून
अ पृ यांस सोडवून यां या होत रा हले या धमातराला आळा घाल याचे काय यांनी हाती
घेतले नाही. ते काय ह महासभेचे होय, असे ते मानीत.
सावरकरांची भू मका ह रा वाद , वा तववाद न ां तकारक होती. संघटना न
समता यां या पायावर जा त वहीन ह समाज नमाण क न या एकसंधी ह समाजावर
अ ध त असे एक साम यशाली ह रा उभारावयाचे असे यांचे येय होते. थानब ते या
शृंखलांत ते अडक यामुळे यां या चळवळ ला, चाराला न संचाराला आपोआप मयादा
पडली. तरी र ना गरी ज ात यांनी फार मोठे भरीव काय केले. आप या सामा जक
समते या धोरणाने न ां तकारक बु वादाने सावरकरांनी अ खल महारा गदग न
हालवून सोडला. सा या ह थानातील वैचा रक जगात यां या चळवळ चे पडसाद उठले.
सावरकरांचा भर ह ं ची बु न भावना जागी कर याकडे होता. अ पृ यांनाही ते धीर
दे ऊन पुढे लोट त होते. जे बलाने कवा फसवून अ पृ यांना परधमात नेत, यांना ते ाण
पणास लावून वरोध करीत. आप यावर संकटे ओढवून घेत. सनातनी न परंपरावाद
ह ं या ढ गावर न मूखपणावर नदयपणे कोरडे ओढ त. परधम य चारकांना ते रोखठोक
उ र दे त. तोडीस तोड असे यांचे धोरण असे. तथा प, वरवर सामा जक दसणारी ती
चळवळ ामु याने राजक य अस यामुळे सामा जक ा तला मानवतेचा परीस पश
झालेला न हता असे हटले तरी चालेल.
आंबेडकरांची भू मका गांधीजी आ ण सावरकर यां या भू मकांपासून मुळातच वेगळ
होती. ते वतः अ पृ य समाजात ज मास आले होते. अ पृ यताज य यमयातनां या
अ न द ातून ते होरपळू न नघाले होते. व , व ा न व यांपासून र फेकले या
अ पृ यांची ःखे न मने ते जाणीत होते.
‘तु ही काय केले पा हजे’ असे सांग याची पाळ यां यावर येत नसे. ‘आ ही काय
करावे’ असे आ मतेजाचे पाठ यांना ायचे होते. अ पृ य समाजास भोगा ा लागणा या
हालअपे ा, ःखे, अपमान, दा र य न दा य ांचा कटू अनुभव यांनी वतः घेतला होता.
 याचे चटके यांनी वतः सोसले होते. यामुळे द लतांचे ःख, दव न दै य यांना पाहवेना.
यांचे डोके अगद भणाणून जाई. यांना अस वेदना होत. यांची आतडी पळवटू न नघत.
डो यांतून ठण या उडत. दयातले कढ अनावर होत.
अनुभवासारखा सरा गु नाही हणतात तेच खरे. अ पृ यां या अनंत ःखांना न
युगानुयुगे चालत आले या दा र याला यांना वाचा फोडायची होती. यां या गुदमरले या
भावना करताना ते संतापाने कळवळू न बोलत. आपले म व, पां ड य, येय न
समाजप रवतनासाठ आव यक असलेले अलोट धैय या गुणांमुळे ते द लत समाजात
आ म व ास नमाण क शकत होते. ख या शौयशाली न झुंजार वीराला स या या
जळ ने पाणी पणे अपमाना पद वाटते. पृ य ह ं या भूतदयावाद ीचा ते तर कार
करीत. यांना दयेचे दान नको होते. यांना ह क हवे होते. ‘उ रेदा मना मानम्’ हेच यांनी
आप या चळवळ चे येय ठर वले. आ मो ार याचा याने करावयाचा असतो हा महामं
आंबेडकरांनी आप या समाजाला दला. वतः या गुलाम गरी व जोपयत गुलाम बंड
क न उठत नाही तोपयत याचे वमोचन न याचा उ ार होणार नाही. इ तहास हेच सांगत
होता. आंबेडकर हणत, ‘गुलामाला या या गुलाम गरीची जाणीव क न ा हणजे तो
आपोआपच बंड करील.’ हणून ते ‘आ मो ारासाठ झगडत राहा,’ असा तेज वी संदेश
दे त. वा भमान, वावलंबन, आ मो ार हीच यांची सू यी होती. आई या न दाई या
ेमात जे अंतर असते तेच आंबेडकर व गांधी कवा सावरकर यां या कायात होते.
या काळ सु असले या भारतीय वातं या या ल ात आंबेडकर सामील झाले
नाहीत, हे खरे आहे; परंतु व तु थती कशी होती? सवण ह ं चा राजक य झगडा हा
राजक य स े या थ यंतरासाठ होता. सवण ह ं या मानेवर केवळ टशां या राजक य
स ेचे जू होते. टश गेले हणजे ते आपोआप स ाधीश होणार होते. परंतु अ पृ यांना
मुळ कसलेच अ धकार न हते. भारता या राजक य वा सामा जक मान च ात यांना कधीही
कसलेच थान न हते. भारतात शतकानुशतके यां या अंतःकरणातील भावना अन् मना या
धारणा पायाखाली तुड व या जात हो या.
राजक य गुलाम गरीपे ा सामा जक गुलाम गरी कती अघोर न अमानुष असते,
ाची क पना असेल याला आंबेडकरांची मनः थती कळे ल. आ हांला सामा जक, धा मक
गुलाम गरीतून मु करा हणजे आ ही तुम या खां ास खांदा लावून राजक य
वातं यासाठ आमचे ाण पणास लावून लढू , असे आंबेडकरांचे भारतीय दे शभ ांना
आवाहन होते. रा यक याचे वैर ओढवून घेतले, तर ते प रणामी अ पृ य जनतेला
अ हतकारक ठरेल, ाची आंबेडकरांना पुरेपूर क पना होती. यामुळे यांनी राजक य
वातं या या ल ात भाग घेतला नाही. यांनी वातं यसं ामात भाग घेतला असता तर
सवण ह व टश स ा अशा द न आघा ांवर यांना लढा ावा लागला असता. एकाच
वेळ दोन आघा ांवर लढ याचा संग कोणीही राजनी त ओढवून घेत नाही. पृ य
ह ं शी झगडत झगडत टश सरकारकडू न मळतील ते ह क पदरात पाडू न यावयाचे,
असे आंबेडकरांचे धोरण होते.
सहा कोट लोकांना माणुसक चे ह क मळवून ायचे होते. ह समाजातील सवात
खाल या थरांतील ा लोकांची सामा जक, आ थक, शै णक न सां कृ तक उ ती झाली
तर दे शा या साम यात न बु वैभवात भर पडणार होती. अनेक शतकांचे पाप, कलंक न
दा यही धुऊन जाऊन ह समाजाचे भ वत न ह धम उ वल होणार होता. यामुळे
जगात भारताची त ा उंचावणार होती.
‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ची थापना हणजे भारतातील पदद लतांना वावलंबन,
वा भमान न आ मो ार यांची शकवण दे ऊन दे शात महाप रवतन घडवून आणणा या
युगाचा ारंभच होय. केवळ बा चळवळ करीत रा ह याने अ पृ य वगाचा कायभाग होणे
श य नाही, ाची या सभे या सं थापकांना पूण जाणीव होती. आप या ःसह, अवनत
थतीची अ पृ यांना जाणीव हो यास या ानांजनाची ज री असते, ते यां यापाशी
न हते. तो अभाव ल ात घेऊन सभेने आप या काय मात ान सारास अ म दला
होता. आप या मुलांना मळत असले या श यवृ ी व पैसे अ पृ य समाजातील पालक
श णासाठ खच करीत नसत. आप या गरीब संसारास ती एक दै वक दे णगी मळाली,
असे पालक मानीत. अ ानमूलक प र थतीमुळे अ पृ य समाजातील मुले कुवासना न
कुसंगती यांस बळ पडतात, हणून मुलां या राह याची, खा याची व श णाची सोय
कर यासाठ ‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ने वस तगृहे चाल व यास ारंभ केला. १९२५ या
जानेवारी म ह यात सोलापूर येथे प हले वस तगृह सु केले. याचे पयवे क हणून
सोलापूर नगरपा लकेचे एक सभासद जीवा पा सुभाना कांबळ ांना नेम यात आले. यांनी
कळकळ ने आ ण क पूवक काम केले. सभे या कायात शंकर साय ा परशा आ ण
सोलापूर नगरपा लकेचे नगरा य डॉ. मुळे ांनी अ तशय साहा य केले.
व ा यात ानाची आवड उ प हावी न यां यात समाजसेवेची वृ ी जून
वाढावी, ा उ े शाने व ा याकरवी एक ‘सर वती वलास’ नावाचे ह त ल खत मा सक
सभेकडू न स कर यात येऊ लागले. अ पृ यांतील गरीब व होतक व ा यास साहा य
न पा रतो षके दे याची सभेने था सु केली. त ण आ ण ौढ अ पृ यांची सुधारणा
घडवून आण यासाठ सभेने रा ी या शाळा न वाचनालये चाल वली. महारांचा हॉक लब
यांसारखी डामंडळे थापन केली. याचा प रणाम असा झाला क , दा या गु यांत,
जुगारा या अ यांत कवा बा कळ व तीत फर यात सुट चा काळ वाया घाल वणा या
अ पृ य त णांना नवे वळण मळू लागले.
अशा कारे आंबेडकरांनी आप या जी वतकायाची मु तमेढ रोवली. आ ण थो ाच
दवसांत ती चळवळ मूळ ध लागली. आंबेडकरां या उपदे शाने न तेज वी वचारांनी
अ पृ यांना हळू हळू चालना मळू लागली.
‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ या चाराची प हली कट सभा मा अगद
नराशाजनक झाली. अ पृ य समाजातील चारसहा नवडक कायकत तेवढे च काय ते
उप थत होते. आजूबाजू या खो यां या उंबर ावर वा पडवीत लोक बसून चलीम ओढ त
होते कवा चका ा पट त होते. सभेला कोणी येईल तर शपथ. व यां या वगत
भाषणातच ती सभा समा त झाली. वृ प न व यांचे पाठबळ नाही, पृ य जगताची
सहानुभूती नाही, अशा बकट प र थतीस त ड दे ऊन आंबेडकर लहान लहान खेडी अन्
शहरे ांतील वजनांना तखट उपदे श करीत. ते अ पृ यां या वा भमानाला छे डीत,
डवचत असत. यांची मृत ाय होऊन पडलेली मने जागी करीत, यांना वा भमानाचे न
वावलंबनाचे संजीवन दे त होते. आप या आ मो ाराचा झगडा झगड यासाठ सामा जक
न राजक य े ांत उभे राह यास आंबेडकर यांना फूत दे त होते, उ ु करीत होते.
आंबेडकरां या उपदे शाची धार अ तशय तखट न बोचक होती. द लतां या दयाचा
ठाव घेणारी होती. ते वजनांना हणत, ‘तुमची ही द न वदने पा न न क णाजनक वाणी
ऐकून माझे दय फाटते. युगानुयुगे तु ही गुलाम गरी या गतत गंजत, कुजत, सडत पडला
आहात. तरी तुमची भावना हीच आहे क , आपली ही दशा दे व न मत आहे.
ई रीसंकेतानुसार आहे. तु ही गभात असतानाच का मेला नाहीत? ज मास येऊन तु ही
जगातील ःख, दा र य न दा य यां या अ ाळ व ाळ च ाचा भेसूरपणा आप या अवनत
न अवमा नत ःखी जीवनाने वाढवीत आहात. जर तुम या जीवनाचे पुन जीवन होत
नसेल, तर तु ही या जगातून नाहीसे होऊन जगा या ःखाने ओझे का कमी करीत नाहीत?
तु ही मनु यासारखे मनु य आहात. वतः या कतबगारीने जगात उ कष कर यास येकास
वातं य आहे. तु ही या दे शाचे र हवासी आहात. तु हांला अ , व , आसरा इतर
भारतीयां या बरोबरीने मळणे हा तुमचा ज म स ह क आहे. हणून तु हांला
वा भमानपूण जणे जगायचे असेल तर वावलंबन हाच खरा आ मो तीचा माग होय, हे
ल ात ठे वा.’
जागृत झालेले कायकत आता तालुका न ज ाग णक प रषदा भरवू लागले.
नपाणी, मालवण ा ठकाणी प रषदा झा या. मालवण या प रषदे स उप थत रा न
आंबेडकर आप या एका ने ा या आ हा तव शवतरकर यांजबरोबर गो ाला गेले. तेथे
काही गावे पा न आंबेडकर मुंबईस परतले.
१५ डसबर १९२५ रोजी डॉ. आंबेडकरांची रॉयल क मशन या पुढे भारतीय
चलनासंबंधी सा झाली. या स मतीला आंबेडकरांनी जे नवेदन सादर केले होते, यातील
आशयानुसार यांना वचार यात आले. डॉ टरांनी या स मतीला प पणे सां गतले क ,
‘ ंडणावळ या अदलाबदलीत सुवण प रमाण सु ठे वणे भारता या हताचे नाही. कारण,
सुवण प रमाणाला भारतात मूळचे थैय नाही.’ दे श हतद आंबेडकरांनी या बाबतीत पुढे
बे सल लॅकेट यांनी मांडले या चलनसुधारणे वषयक वधेयकाला वरोध कर यासाठ
धडपड केली. या बाबतीत या वेळचे खासदार न. च. केळकर यां याशी यांनी प वहार
केला होता. यांनी वृ प ांत लेखही ल हले होते.
ा सुमारास अ पृ यां या गती या ीने मह वा या अशा दोन घटना घड या. या
घटनांचा त वनी भारता या कानाकोप यात उठला. ावणकोर सं थानातील वायकोम ा
गावातील या र यावर ा णांची घरे होती, तो र ता अ पृ य बांधवास खुला हावा हणून
म ासमधील एक ा णेतर पुढारी राम वामी नायकर यांनी स या ह सु केला. पाऊस,
पूर, वारा यांतून तो स या ह तसाच काही दवस म मत रा हला. या सं ामात गांधीज चे
श य आचाय भावे आ ण वतं बु ने द लतो ाराचे काय करणारे कमवीर शदे यांनीही
भाग घेतला होता. शेवट तेथील पृ य ह ं ना सद्बु सुचली. यांची नाग रक न ा जागी
होऊन तो मटला! सरी घटना अशी क , मुगसन या नावा या एका अ पृ याने
म ासमधील एका मं दरात बंद मोडू न वेश केला. म ास ांत हणजे या काळ अधम
सनात यांचे रोम! तेथे जोतीराव फु यांसारखे महा मे ज मास आले न हते. मं दर वेशापायी
मुगसनला यायालयात शासन झाले. दे वदशनाचे ते फळ पा न दे वळातील दगडा या मूत त
दे व नसतो हे याला कळावयास वेळ लागला नसेल! या दो ही घटनांचा भावपूण उ लेख
आंबेडकरांनी महाड स या हपूव भाषणात न लेखात केला.
याच दवसांत आंबेडकर जेजुरीस गेले होते. अ पृ यांनी वसाहतीसाठ सरकारकडे
वतं दे श मागावा, असा उपदे श यांनी तेथे केला. नराशा न वैताग यांमुळे यांना ही
क पना सुचली असावी. याच सुमारास आंबेडकरांचा धाकटा मुलगा राजर न याचा ज म
झाला. तो यांचा अ यंत लाडका होता. ा मुला या पूव यांना एक मुलगी झाली होती. ती
अभकाव थेतच वारली. यां या प नी रमाबाई ांची कृती बघड यामुळे यांना हवा
पालट यासाठ बाहेरगावी पाठ वले होते. परंतु तो मुलगा १९२६ साली जुलै म ह या या
दर यान कालवश झाला. या वेळ बाबासाहेबांचे को हापूरचे परम नेही द ोपंत पवार यांचे
सां वनपर प येताच शोकाने थत झालेले यांचे दय ःखाने अ तभारावून गेले. आप या
१६ ऑग ट १९२६ या प ात ते द ोपंत पवारांना ल हतात : ‘पु नधनामुळे आ हा
उभयतांस जो ध का बसला आहे, यातून आ ही बाहेर पडू असे हणणे शु ढ गीपणाचे
होईल. आतापयत तीन मुलगे आ ण एक मुलगी अशा चार लाड या बाळांना मूठमाती
दे याचा संग आम यावर ओढवला. यांची आठवण झाली क , मन ःखाने खचते. यां या
भ व या वषयी जे मनोरथ आ ही बांधले होते, ते ढासळले ते वेगळे च. आम या जीवनाव न
हा ःखाचा ढग वाहत आहे. मुलां या मृ यूबरोबर जीवनाला चव आणणारे मीठच न
झा यामुळे आमचे जीवन अळणी झाले आहे. बायबलम ये हटले आहे ना? ‘तु ही ध र ीचे
मीठ आहात. मठाची चवच गेली, तर याला खारटपणा कशाने आणता येईल?’ शू यवत
होऊन पडले या मा या जीवनात ा वचनाची स यता पटते. माझा शेवटचा मुलगा
असामा यच होता. या यासारखा मुलगा मी व चतच पा हला असेन. तो गे यावर माझे
आयु य रानाने माजले या बागेसारखे झाले आहे. ःखा तशयामुळे पुढे काही लहवत नाही.
ःखाने खंगले या तु या म ाचा तुला नम कार.’ राजर नाचा अंत बाबासाहेबां या मांडीवर
झाला. यांचा तो जीव क ाण होता. यांना शोक आवरेना. मुलाचा मृत दे ह ते काही के या
आप या मांडीव न खाली ठे वीनात. यांची समजूत घालता घालता यांचे आ त म
मेटाकुट स आले. तो मुलगा गेला न यांचे संसाराव न मन उडाले. या खोलीत या मुलाचा
अंत झाला, या खोलीकडे ते पु हा फरकलेसु ा नाहीत.

व कली धं ात आंबेडकरांना अ पृ यतेने नाडले. तथा प चंड नद ला अड वणे जसे

अश य ाय होते, तसेच आंबेडकरांसार या धैयशाली पु षातील चंड श ला अटकाव
करणे कठ ण होते. १९२६ या ऑ टोबर म ह यात पु यातील सव ी बागडे, जेधे आ ण
जवळकर या तीन ा णेतर पुढा यां व पु यातील काही ा णांनी ा ण जातीची
मानहानी के या वषयी दावा केला. जेधे, बागडे यांनी ‘दे शाचे मन’ या नावाचे पु तक
स क न, ा णांनी भारताचा नाश केला, असे यात तपादन केले होते. फयाद
प ा या बाजूने पु यातील यात नबधपं डत ल. ब. भोपटकर हे काम चालवीत होते.
उपरो ा णेतर पुढा यांनी आपले वक लप आंबेडकरांना दले. आंबेडकरांनी आप या
प ाची बाजू मो ा कुशलतेने आ ण प रणामकारक भाषेत मांडून वजय मळ वला. ा
वजयामुळे आंबेडकरांची क त आ ण त ा महारा ात वाढली. शार वक ल हणून यांचे
आता हळू हळू यायालयात वजन वाढू लागले.
अ पृ यता नवारण चळवळ चे पाऊल महारा ात थोडे थोडे पुढे पुढे पडत चालले
होते. व धमंडळाने संमत केले या बोले ठरावा माणे ज हा मंडळे आ ण नगरसं था यांनी
अ पृ यांची गा हाणी र कर यासाठ अ ापपावेतो टाळाटाळच केली होती. हणून ५
ऑग ट १९२६ रोजी बोले यांनी व धमंडळात फ न असा ठराव मांडला क , या
नगरसं था, ज हा मंडळे वर उ ले खलेला ठराव अंमलात आणणार नाहीत, यांना सरकारी
वषासन मळणार नाही. यामुळे आता या ास त ड फुटले. या स या ठरावा वषयी
वचार व नमय होत असताना व धमंडळात चकमक उडा या. एक सभासद हणाले क ,
‘हा ठराव आण यामुळे वातावरण बघडेल.’ यावर सधमधील नूरमहंमद नावा या एका
मुसलमान सद याने ा णेतरांची चांगलीच खरडप काढली. ा णांकडू न ह क
मळव यास ा णेतर झटतात. परंतु ते वतः खाल या वगाशी वागताना साधी माणुसक
वा यायबु दाखवीत नाहीत, असे ते हणाले. इतकेच न हे तर यांनी आप या छ ी
वाणीने असे भ व य वत वले क , ‘व र वगाकडू न चरडलेले न छळलेले क न वगातील
लोक जे हा नजीक या काळात परधमा या आ यास जातील, ते हा ह समाजाने
मुसलमानांनी कवा ती मशन यांनी धमातर कर यासाठ अ पृ यांना वृ केले, अशी
वृथा ओरड क नये.’
हे व जरी छ ीपणाचे असले तरी या मुसलमानाने रंग वलेले च कती स य,
कटू , बोचक न वनाशकारक होते! व धमंडळातील ही चचा, बोले यांचा तो ठराव आ ण
दे शातील अ पृ यता नवार यासाठ नमाण होत असलेली जाणीव, ा सव गो व न असे
दसून आले क , दे शातील पुराणमतवाद आ ण तगामी वृ शी संघष सु हायचा काळ
येऊन ठे पला होता. आंबेडकरांना या सव तगामी श शी लढा ायचा होता. अशा
ल ा या प रपूततेसाठ अलौ कक धैय, अढळ व ास आ ण असामा य श या गुणांनी
संप अशा परा मी पु षाची आव यकता असते.
वादळ हो यापूव वातावरणात जशी शांतता असते या माणे आंबेडकरांचे आयु य
मुंबईत पोयबावडी येथील सरकारी चाळ तील या मोलमजुरी करणा या गरीबांतच शांतपणे
जात होते. या वेळ आंबेडकरांचे व कलीचे कायालय सोशल स हस लीग या इमारतीत
लहानशा खोलीत होते. मोठमो ा पुढा यां या भेट तेथेच हाय या. आंबेडकर या खोलीत
उघडे बोडके, लुंगी पेहे न बसलेले असत. भेट स आलेले पुढारी जवळ या बाक ावर
बसून चचा करीत. एके दवशी को हापूरचे शा महाराज आंबेडकरांना शोधीत शोधीत तेथे
येऊन थडकले. या वेळ आंबेडकरांची जी तारांबळ उडाली ती काही वचा नका. कसेबसे
कपडे क न आंबेडकरांनी महाराजांचे या खोलीत वागत केले. खोलीबाहेरील आवारात
एकदा नगरपा लके या स या मोफत श णा या योजनेचे उद्घाटन कर यासंबंधी सभा
चालली होती; या वेळ मुसलमानांचे पुढारी शौकतअ ली हे आंबेडकरांना अचानक
भेटावयास आले. आंबेडकरांनी सभा संपेपयत शौकतअ ल ना तेथेच बसावयास सां गतले.
ाच सुमारास सडन्हॅम महा व ालया या ाचायाची जागा रकामी झाली. या काळचे
वतःस सुधारक, उदारमतवाद व ववेकवाद हण वणारे रँ. रघुनाथ पु षो म परांजपे हे
श णमं यां या जागी असूनही आंबेडकरांसार या सव च पद ा धारण केले या अनुभवी
ा यापकाला ती जागा मळाली नाही ही ल ात ठे व यासारखी गो आहे. ा बाबतीत
गु वय केळू सकरांनी श णमं ी परांजपे यांची महाबळे र मु कामी भेट घेतली. परंतु ते ा
बाबतीत काहीच क शकले नाहीत. मा ए फ टन महा व ालयाम ये आपण
आंबेडकरांना ा यापकाची जागा दे ऊ शकू असे यांनी कळ वले. ते ऐक यावर गु वय
केळु सकरांना आंबेडकरांनी कळ वले क , ‘ वजनो ारासाठ माझे आयु य तीत
कर याचा माझा नधार अढळ आहे. यामुळे मा या या संक पत सेवेत न कायात
अडथळा येईल, असे बंधन मी कधीही वीकारणार नाही.१ तथा प, दवसातून थोडा वेळ
बाटलीबॉय अकाउंट सी े नग इ ट ूट या सं थेत जून १९२५ पासून माच १९२८ पयत
आंबेडकर श काचे काम करीत असत.
ा काळात आंबेडकर कधी कधी वष ण मनः थतीत असत. उदासीनता, नराशा
आ ण आजूबाजूचा अ ाप न संपलेला अंधार ही यां या द य श वर कधी कधी मात
करीत. अस वचाराने ते अ व थ होत; तर कधी कधी गाढ वचारात आ ण द घ चतनात
ते तासन् तास म न असत. अशा वेळ ते लुंगी पेहे न खुच त बसत. अंतराळात पाहता
पाहता न ल होत. मनातील न व ातील मनोरा ये पाहत रा कंठ त. दोन बाके एक
केले या बैठक वर ते झोपी जात. भौ तकशा आ ण धमशा यांचे चंड ानसंपादन
केलेला तो व ासागर यो या माणे आपले दवस शांतपणे वचारात आ ण मननात घालवीत
असे. ती एक तप या होती. ब त जनांस चाल वणा या आ ण नाना मंडळे हल वणा या
आशावाद , य नवाद कमवीरांनासु ा नराशेत काही काळ कंठावा लागतो. तथा प,
आ मबळा या योगे प र थतीवर मात करणा या यां या द य श चे फु लंग,
मह वा या कायाचे कारण दसू लागताच, व लत होतात आ ण यां या मनाचे तेज पु हा
टवटवीत होऊन ते आप या कायाला पु हा ारंभ करतात.
आंबेडकरांची वक ल हणून स होताच गोरगरीब आप या गा हा यांची दाद
लावून घे यासाठ बाबासाहेबांचे कायालय शोधीत येत. या पदद लतांचे ःख आ ण दै य
पा न यांचे दय तीळतीळ तुटे. बाबासाहेब या ग रबांचे काम ब धा फुकट करीत.
 याक रता ास सहन करीत. चंड म वाचा तो ानष पा न ते द न बळे लोक
ग धळू न जात. यांना वा दे त दे त परत जात.
या काळ आंबेडकर हे ग रबांचे आशा थान, चाह यांचे आनंद नधान आ ण
कायक याचे आ य थान बनले होते. घरातील मंडळ बाहेरगावी गेली असता एके दवशी
बाहेरगावा न दोन गृह थ यां याकडे स लासाठ आले. यायालयात कामधं ासाठ
जा यापूव या दो ही गृह थांबरोबर यांनी याहारी केली. आंबेडकर वयंपाककलेत नपुण.
सं याकाळ घरी लौकर परतून यांनी या गृह थांक रता आप या हाताने वयंपाक क न
ठे वला. रा ी जेवतेवेळ ती गो या पा यां या ल ात आली ते हा यांचे डोळे कृत तेने
भ न आले. जो मनु य मतभाषी आहे, याचा वभाव गूढ आहे, याचे म व भावी
आ ण प रणामकारक आहे अशा थोर पु षाने ग रबांसाठ एवढे शारी रक क यावे,
ा वषयी या ग रबांना ध यता वाटली. यांना ते अनाथांचे नाथ वाटत. यांचे पुढारीपण
यांना परमे राचे वरदानच वाटे . नेतृ वच काय, परंतु सा ा येसु ा परा मी ने यां या
आकषक औदायावर थापन झालेली आहेत. जन हताची नमळ, अखंड तळमळ न
प र थतीचे आकलन, झटकन नणय घे याची कुवत, वचार मांड यात न कृतीत
आण यात नभयता ा गुणां त र थोर ने या या ठायी आणखी एक गुण ामु याने
असावा लागतो. तो गुण हणजे संघटनेतील घटकांकडे सहानुभूतीने, आपुलक ने पाहणारे
याचे दय. अशा ने या या एका श दासाठ असं य लोक संकटात उडी यायला मागेपुढे
पाहत नाहीत. याचे रह य यातच आहे. जे नेते ा माणुसक या गुणांचे संवधन करतात,
यांचेच नेतृ व टकून राहते. याची स दयता खुरटते यांचे नेतेपण अ पकाळातच संपु ात
येते.

१. Young India, 8 September 1920.

१. ब ह कृत हतका रणी सभा नयम-प क.
१. जनता खास अंक, ए ल १९३३.
 ५

बंडाचे नशाण उभारले

सन एकोणीसशे स ावीस साल उजाडले. आंबेडकरांनी या वषातील कायाचा आरंभ

कोरेगाव यु मारकासमोर भरले या सभेने केला. या सभेस अ पृ य समाजातले काही
नामवंत पुढारी उप थत हाते. या सभेत भाषण करताना आंबेडकरांनी कृत न टश
सरकारचा जळजळ त श दांत नषेध केला. या महार जाती या शेकडो सै नकांनी अनेक
लढायांत सरकारला यश मळवून दले, या महार जाती या त णांना सै यात वेश नाका न
सरकारने तचा व ासघात केला आहे, असे यांनी आपले मत उघडपणे बोलून दाख वले.
टशां या बाजूने महार सै नकांनी लढावे ही काही वशेष अ भमानाची गो आहे असे नाही
हे खरे; पण ते टशां या मदतीस गेले का? पृ य ह ं नी यांना नीच मानून
कु यामांजरांपे ा वाईट वाग वले हणून! पोट भर याचे काही साधन नस यामुळे
नाइलाजाने ते टशां या फौजेत भरती झाले हे ल ात ठे वले पा हजे, असेही ते हणाले.
आप या भाषणा या शेवट ते हणाले क , महारांवरील ल कर- वेश-बंद टश सरकारने
उठवावी. जर सरकारने ती गो केली नाही तर सरकार व चळवळ करावी, अशी यांनी
आवेशाने या समाजास चेतना दली.
नूतन वषारंभी आंबेडकरां या कतृ वाची न वाढ या त ेची सरकारने दखल घेतली
असावी असे दसते. सरकारने यांना व धमंडळाचे सद य हणून नयु केले. या
न म ाने अ पृ य समाजातील श कांनी १९२७ या फे ुवारी म ह यात सभा भरवून
आंबेडकरांचे अ भनंदन करावयाचे ठर वले व या माणे पुढ ल ए ल म ह यात परळ येथील
दामोदर सभागृहात यांचा स कार झाला. अ य पद मुंबई नगरपा लके या श ण
खा यातील एक अ धकारी सीताराम भकाजी पढु रकर हे होते. खाल या वगातील लोकां या
श णासाठ ते धडपडत असत. यांनी आंबेडकरांचे मनःपूवक अ भनंदन क न यांना
व धमंडळातील कायात खा ीने यश येईल असा व ास कट केला. आंबेडकरांचे
जी वतकाय यश वी कर यासाठ अ पृ य समाजाने न सीमपणे व मनोभावे यां याशी
सहकाय करावे, असा यांनी अ पृ य जनतेस उपदे श केला. आप या काया वषयी अ भमान
बाळगणा या या श कांचे बाबासाहेबांनी अंतःकरणापासून आभार मानले. श कांनी
यांना अपण केलेली थैली यांनी ब ह कृत हतका रणी सभे या कायासाठ अपण केली.
आंबेडकरांनी दोनतीन वष जागृतीचे काय के यामुळे अ पृ यां या वा भमानाचा सूय
उदय पावू लागला होता. अपमान अन् उपे ा ांचे यां यावर पसरलेले ढग वरळ होऊ
लागले होते. अ पृ य वग यूनगंडाने पछाडलेले आपले म तक क चत वर क न पा
लागला. आंबेडकरां या जी वतकायातील एक मोठ आणीबाणीची घटना घड याचा समय
समीप आला. तो हणजे अ पृ य समाजाला आप या नशाणाखाली महाडला एक क न
मानवी ह कासाठ यांना जे बंड पुकारावयाला लावले हा होय.
सीताराम केशव बोले ांनी मुंबई व धमंडळात संमत क न घेतलेला ठराव ा
बंडाचे ता का लक कारण झाला. महाड नगरपा लकेने आप या अ धकाराखाली असणारे
चवदार तळे या ठरावानुसार अ पृ यांना खुले के याचे जाहीर केले होते; परंतु पृ य
ह ं या भीतीमुळे तेथील अ पृ यांनी या तलावाचे पाणी ने याचा ह क बजावला न हता.
अ पृ य वगाचे ह क न भ वत यांसंबंधी घाटमा यावर प रषदांतून वचार व नमय झाला
होता. परंतु या वचाराचे आता चळवळ त पांतर कर याची वेळ आली आहे असे समजून,
आंबेडकर आ ण यांचे सहकारी ांनी महाड येथे १९ व २० माच ा दो ही दवशी कुलाबा
ज हा ब ह कृत प रषद भर व याचे न त केले. कोकण वभाग बाबासाहेबां या वशेष
लोभाचा, अ भमानाचा. ‘मी कसा झालो तरी कोक या,’ असे ते नेहमी हणत. कोकणातील
बु वान न कड ा न ावान लोकांनी मानवी वातं याचे रण शग फुंकले तर लढा पेटणार
हे ते जाणून होते.
सुर नाथ तथा सुरबा टपणीस, सुभेदार व ाम गंगाराम सवादकर, संभाजी तुकाराम
गायकवाड, शवराम गोपाळ जाधव, अनंतराव च ,े रामचं मोरे इ याद पुढा यांनी प रषद
यश वी कर याकरता अ व ांत प र म केले. खे ाखे ांतून प रषदे चा चार कर यात
आला. यामुळे पंधरा वषा या युवकांपासून तो पंचाह र वषा या वृ ांपयत कोकण घाट,
मुंबई न नागपूर ा वभागांतून सुमारे पाच हजार अ पृ य, पाठ वर भाक या बांधून,
प रषदे साठ आले. महाड या तळभागात, चवदार त यापासून सुमारे दोन फलागांवर, बांबू
न झापांनी बांधले या मंडपात ही प रषद भरली.
प रषदे या उपयोगासाठ पृ य ह ं कडू न पाणी मळणे श य नस यामुळे,
कायक याना चाळ स पये खचून पाणी वकत यावे लागले होते. महाडातील पु. . तथा
बापूराव जोशी, घा रया, तुळजाराम मठाद पृ य पुढारी प रषदे स उप थत होते.
सीतारामपंत शवतरकर, गंगाधरपंत नी. सह बु े , अनंतराव च ,े भा. कृ गायकवाड,
बाळाराम आंबेडकर, पा. न. राजभोज, शांताराम अ. उपशाम, रामचं मोरे, रामचं शक
ा प रषदे साठ आले होते. प रषदे स अ पृ य म हला मो ा सं येने उप थत हो या.
वागता य संभाजी गायकवाड ां या भाषणाने प रषदे या कायास आरंभ झाला.
फाटक , मळक व े प रधान केले या या द न द र बांधवां या चंड समुदायासमोर
बंगाली प तीचे धोतर नेसलेले न सदरा, कोट पेहरलेले डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी
आप या सरळ, सुबोध भाषणास सु वात केली. दया या तळात साठ वले या
गतकालातील अनेक आठवण नी आंबेडकरांचा कंठ दाटू न आला. आप या लहानपणी
पा हले या, अनुभ वले या दापोली या प रसरातील प र थतीचे क ण गंभीर च
ो यांपुढे यांनी उभे केले अन् ते हणाले, “ याला याला आप या मूळ थानाब ल
अ भमान जरी नसला तरी ेम हे असतेच. माझे वडील पे शन घेत यानंतर कायमचे वा त
करावे ा हेतूने दापोलीस येऊन रा हले होते. माझा प हला ीगणेशाचा धडा मी दापोली या
शाळे त शकलो. परंतु प र थतीमुळे मी पाचसहा वषाचा असताना घाटाचा पायथा सोडू न
घाटमा यावर गेलो. तेथे माझे आजपयतचे आयु य गेले. आज पंचवीस वषानी मी घाटाखाली
उतरत आहे. जो दे श सृ ीने आप या स दयाने शृंगारला आहे, या दे शात पाऊल
टाक याने कोणालाही आनंदच वाटणार आहे. आपली मायभूमी हणून याला जो दे श
ज हा याचा वाटतो याचा आनंद गु णत झाला तर यात काही नवल नाही. परंतु
आज या संगी मला जतका आनंद ततकाच खेदही होतो, असे हट या शवाय मा याने
राहवत नाही. एक वेळ अशी थती होती क , हा दे श अ पृ य जाती या ीने पाहता
फारच पुढे गेलेला होता, असे हण यास काहीच हरकत नाही. एकेकाळ अ पृ य जातीतील
मंडळ नी हा दे श अगद गजबजलेला होता. पांढरपेशे वगळ यास इतर वगा या तुलनेने
पाहता येथील अ पृ य वगच श णात पुढारलेला होता.”
ही उ ती या कारणांमुळे झाली होती, यांत ल करी पेशा हे एक मह वाचे कारण
होते, असे सांगून ते पुढे हणाले, “नॉमल कूलम ये शकून ल करात हेडमा तर, सुभेदार,
जमादार होऊन बु म ा, तेज, शौय दाखवावयाला या समाजास संधी असे. मराठे उठू न
सलाम करीत. कंपनी सरकारने सु केलेले ल करातील स चे ाथ मक, यम श ण
ांमुळे यांची फार गती झाली होती. या अ पृ य समाजा या सहा या शवाय टश
सरकारचा ा दे शात शरकाव कधीच झाला नसता, या अ पृ यांची ल करात भरती
कर याचे टश सरकारने पुढे बंद केले, यामुळे यां यावर हा अनथ कोसळला आहे.
राजक य अथवा आ थक ा कोण याही जाजनास सरकारी नोकरीत घे यास बंद
करणे हे प पातीपणाचे ल ण तर आहेच, पण व ासघाताचे न म ोहाचेही ल ण आहे,
असे हणावे लागते!
“नेपो लयनने या इं लंड दे शाला ‘दे माय धरणी ठाय’ असे केले, या दे शाने
मराठे शाहीचे उ चाटन केले ाचे कारण मरा ांतील जा तभेदाची तेढ व आपसातील ही हे
नसून टशांनी एत े शीयांचे सै य उभारले हे होय. पण ते सै य असे अ पृ य जातीचे.
अ पृ यांचे बळ जर इं जां या पाठ शी नसते, तर हा दे श यांना के हाही काबीज करता
आला नसता.”
आप या लोकांना उपदे श करताना आंबेडकर आणखी हणाले : “माझे असे मत
आहे क , आ ही सरकारला नेहमी अनुकूल असतो हणूनच सरकार आमची नेहमी उपे ा
करते. सरकार दे ईल ते यावयाचे, सांगेल ते ऐकावयाचे, राहवील तसे राहावयाचे, अशी
आमची दा यवृ ी बनली आहे. ल करभरतीवरील बंद उठ व याचा आटोकाट य न करा.
अ पृ य वगाची सुधारणा हो यास दोन गो ची अ यंत आव यकता आहे. यां या मनावर
जो जु या, खुळचट, अ न वचारांचा गंज चढला आहे तो धुऊन नघाला पा हजे. आचार,
वचार आ ण उ चार ांची शु जोपयत झाली नाही, तोपयत अ पृ य समाजात जागृतीचे
अथवा गतीचे बीज कधीही जणार नाही. स ः थतीत यां या खडकाळ मनावर कसलेही
नवे रोप उगवणार नाही. यांची मने अशा रीतीने सुसं कृत हो यास यांनी पांढरपेशाचा
अवलंब केला पा हजे.
“सरकार ही एक जबरद त मह वाची सं था आहे. सरकार या माणे मनात आणील
या माणे सव घडू न येईल. पण आपण हे वसरता कामा नये क , सरकार कोण या गो ी
घडवून आणील हे सरकारी नोकरांवर सव वी अवलंबून राहील. कारण, सरकारचे मत
हणजे सरकार या नोकरांचे मत. आप याला आप या हताचे असे काही करवून यायचे
असेल, तर सरकारी नोकरीत आपला वेश आपण क न घेतला पा हजे. नाहीतर आपली
जशी हेळसांड होत आहे तशीच ती नेहमीच होणार आहे. ती न हावी हा जर आपला हेतू
असेल, तर अ पृ य वगा या लोकांनी सरकारी नोकरीत आपला जा त माणात शरकाव
होईल अशी व था करावयास पा हजे. या तव ब ह कृत लोकांनी ाथ मक श णाकडे
ल न करता उ च श णाकडे वशेष ल पुरवावे. एक मुलगा बी. ए. झा याने आप या
समाजास जो फायदा होईल तसा एक हजार मुले चौथी शकली तरी होणार नाही.” असे
यांनी यांना न ून सां गतले.
मृत जनावरांचे मांस व य कर याची त ा करा. आपण आपापसांतील उ चनीच
भावना सोडू न ा, असे प रषदे स सांगून, ते पुढे हणाले : “महारांना गावात इ जत नाही.
मानमरातब नाही. यांचा वा भमान न झाला आहे. श या न उ ा तुक ासाठ
माणुसक वकणे ही गो मो ा लाजेची व शरमेची आहे. व डलांची ‘री’ ओढणे हा महामं
सोडा. सवच जुने ते सोने हटले तर नवीन सुधारणा कधीच होणार नाही. मा यापे ा मुले
काकणभर सरस असावीत असे जी आईबापे हणत नाहीत यां यांत न पशूं या ज यात
काहीच फरक नाही. वावलंबन शकावे, वा भमान धरावा. व वाची जाणीव ठे वली
पा हजे. तरच आपला उ ार होईल. महारांनी वतनाचा लोभ सोडू न शेतक करावी. आ ण
जंगलांत या ज मनी मळवा ा.”
स यशोधक समाजाचे अ वयू म. जोतीराव फुले ांचे एक न ावान सहकारी व
उ साही श य गोपाळबाबा वलंगकर ांनी ‘अनाय दोष प रहारक मंडळ ’ ही सं था
र ना गरी ज ातील दापोली येथे १८९३ साली थापून महारा ात अ पृ यता नवार याची
चळवळ थम सु केली होती, अशी यांनी मो ा अ भमानाने मा हती सां गतली.
बाबासाहेबांचे अ य ीय भाषण अ यंत फू तदायक, उद्बोधक न प रणामकारक
झाले.
प रषदे म ये काही पृ य ह पुढा यांची मह वा या ठरावांवर पा ठबा दे णारी
आवेशयु भाषणे झाली. सोशल स हस लीगचे गं. नी. सह बु े , कमलाकांत च ,े भडे,
सुरबा टपणीस ांचीही जळजळ त भाषणे झाली. बापूराव जोशी यांनी सां गतले क ,
अ पृ यता हा ह धमावरचा कलंक आहे. तो धुऊन काढ यासाठ येक धमा भमानी
ह ने एका पायावर सदै व स असले पा हजे. शेठ तुळजारामभाई हणाले, ‘अ पृ यांना
पृ यां माणेच नाग रक वाचे ह क मळाले पा हजेत. हणून महाड नगरपा लकेचा ठराव
अ पृ यांनी कृतीत आणावा.’
पृ यांनी अ पृ यांना यांचे नाग रक वाचे ह क बजाव या या कामात सा करावे,
यांनी अ पृ यांना आप या नोकरीत ठे वावे, अ पृ य व ा याना वार लावावे, मेलेली
जनावरे याची यांनी ओढावी, अशी वनंती करणारे एकूण दहा ठराव या दवशी प रषदे ने
संमत केले. खेडेगावांतील पा याची अडचण र करावी. ब ह कृत वगाची मेले या
जनावरांचे मांस खा याची चाल सरकारने काय ाने बंद करावी. श ण न दा बंद ा
बाबतीत स कर यात यावी. रा. ब. बोले यां या ठरावाची अंमलबजावणी करावी, अशी
मागणी यातील एका ठरावा वये कर यात आली होती.

याच रा ी वषय नयामक स मतीत महाड नगरपा लके या ठरावावर चचा झाली.
अ पृ यांचा चवदार त यावर पाणी प याचा ह क था पत कर यासाठ प रषदे स
उप थत असले या सव त नध नी तेथे जाऊन पाणी यावे असे ठरले. स या दवशी
सकाळ , सुरबा टपणीसां या घरी आंबेडकर, टपणीस, शवतरकर, सह बु े न अनंतराव
च े यांनी तो वचार कृतीत कसा आणावा ा वषयी योजना आखली.
नंतर ते सव नेते पारी प रषदे ला गेले. तेथे वचार व नमय झाला. काही भाषणे
झाली. आणखी चार ठराव संमत झाले. वामी ानंद यां या शोचनीय नधनासंबंधी ःख
द शत कर यात आले. आभार मान याचे काय झाले. कामकाज संपले, असे अ य
घो षत करणार इत यात, पूवसंकेता माणे अनंतराव च े ताडकन् उठू न हणाले, ‘आपण
महाड नगरपा लकेचा ठराव अंमलात आणू या.’ ते ऐकून प रषदे चा मंडप टा यां या
कडकडाटाने म मून गेला. या पृ य पुढा यांनी प रषदे त तावातावाने भाषणे केली होती,
यांची आता तारांबळ उडाली! बोलणे सोपे पण करणे कठ ण असते! ह धमावरील कलंक
धुऊन टाक यास आपण एका पायावर सदै व तयार असले पा हजे, असे गजून सांगणा या
वा वीरांनी काय केले हणता? तो कसोट चा समय येताच ‘सां त लोकमत तयार नाही,’ असे
हणत हणत यांनी मंडपा या माग या दरवाजातून पोबारा केला! ‘ठराव कृतीत आणावा’
असे आ हाने सांगणारे मंडपातून काढता पाय घेत असता उद्गारले, ‘हा तर शु अ वचार
न उतावळे पणा होत आहे. मला गावात राहावयाचे आहे!’ यावर आंबेडकर उ रले, ‘आमचे
वचार तसे आचार आहेत. तु ही तुमचा माग सुधारा!’
णाधातच चारा-चारां या तुक ा एकामागून एक धीरगंभीरपणे व श तीने चालू
लाग या. यांचा तो चंड मोचा चवदार त याकडे नघाला. भारता या जीवनावर रगामी
प रणाम करील अशी इ तहासातील एक युग वतक घटना घड याचा तो ण होता.
जा तभेद, भ ुकशाही, सामा जक गुलाम गरी ां व बंड उभारणारे डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर आप या अनुयायांना घेऊन चवदार त याकडे चालले होते. चवदार त यातील
पाणी पशू पीत; प ी पीत, इतकेच काय, पण गोह येस धम मानणारे मुसलमान न
बायबलाचा याला आधार नाही तो सारा अधम अशी शेखी मरवणारे न यांनाही पृ य
ह ं बरोबर चवदार त यावर पाणी प याचा समान ह क असे. परंतु युगानुयुगे राम, कृ ण,
वठोबा या ह ं या दे वांना आपले दे व हणून मानणा या या अ पृ य ह ं ना मा सारे
सावज नक पाणवठे , व हरी न तलाव बंद! या द न ब या द लतवग यांनी पाणव ाव न
पाणी घेतले तर सवण ह ं चा, वेदमूत चा न धममातडाचा धम बुडे धम! यांची जगात
अ त ा होई! पत घटे ! सं कृती कलं कत होई! धमाला अधमाचे व प येते ते असे. ा
ू र न अमानुष अ पृ यते या ढ चा नाश क न नवी सामा जक मू य न खरी मानवी
समानता ां या सं थापनेसाठ एक वलंत ढ व वंसक, द लतांचा उ ारकता आ ण
बेडर बंडखोर असे आंबेडकर जगातील एका महान पण रोगट न व क ळत समाजाची
पुनघटना क न याला नवजीवन दे यासाठ बंड पुकारीत होते! ा बंडातील हजारो
द लतांनी जगातील या जु या गुलाम गरीचे उ चाटन कर याचा माग धरला होता.
शतकानुशतके सामा जक दा या या जा यात भरडू न नघाले या समाजाने अशा त हेचे बंड
पुकार याचे हे रोमहषक य इ तहासात अपूव असेच होते. सामा जक गुलाम गरीने उसळ
मा न ते चंड उ व प धारण केले होते हणाना.
साधारणतः राजक य मोच हे रोमहषक आ ण च थरा न सोडणारे असतात. परंतु
आंबेडकरांचा मोचा हा समाजातील या ब सं याकांनी अ पसं याकांवर यांना पचून
टाकणारी ू र बंधने न ु रपणे लादली होती, यां या व होता. राजक य वातं यासाठ
झगडणा या वीरां या मागावर लोक तोरणे उभा न सुमने उधळतात. यांना
कटअ कटपणे सहानुभूती दश वतात. परंतु सामा जक ांती घडवू पाहणा या
महाभागां या न शबी नदा आ ण श ाशाप यां या माळा येतात. यां यावर मरण ाय संकटे
कोसळतात. समाजातील घातक परंपरा, अमानुष चालीरीती न च लत धमभोळे पणा यांचा
नायनाट कर यासाठ ते झगडतात. हणून ते ढ य ब जनां या ोधास बळ पडतात.
हा अनुभव काही नवा नाही. वजनो ारासाठ आप या द लत अनुयायांना वतःसंगे घेऊन
आंबेडकर चवदार त यावर येऊन ठे पले. अनुयायांची श त वाखाण यासारखी होती.
उ साहा या चैत यलहरी दाही दशांत उसळू लाग या हो या.
आंबेडकर आता चवदार त या या काठावर उभे होते. जगातील पं डतांमधील एक
व यात पं डतवय, उदा येयाने े रत झालेले एक थोर ह पुढारी, द लतांचे वातं यसूय
डॉ. आंबेडकर हे कृ त े ात उतरले. वातं याचे ह क भीक मागून मळत नसतात. ते
वसाम याने संपादावयाचे असतात. दे णगी हणून ते लाभत नसतात, हे कालाबा धत
महानुभवाचे य पाठ बाबासाहेब आंबेडकर द लतांना दे त होते. आ मो ार हा
स या या कृपेने होत नसतो. तो याचा याने करावयाचा असतो. बाबासाहेब आंबेडकर
वतः कृ तवीर बनून अनुयायांना ीगणेशाचा पाठ दे त होते. यांना सुसंघ टत न
तकार म बनवीत होते. कृ तशूरपणा हा इ तहास घड वणा या थोर पु षांचा दे ह वभाव
असतो.
 येया वषयी अढळ ा बाळगून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर द लतांत न ा नमाण
करत होते. या येयाचा ते उद्घोष करीत रा हले होते, ते येय आता झग ा या
अ न द ातून तावून-सुलाखून नघत होते. आंबेडकर आता वतः त या या काठावर उभे
रा हले. या पाणव ावर पशू-प ी आपली तहान भागवीत, यातले पाणी पऊन आपली
तहान भाग व यास याला आप या पु यभूमीत न मायभूमीत म जाव होता, याला
सावज नक थळे न दे वळे ांची ारे बंद होती, असा तो महापु ष ह धममातडांचा न
ह धममतांचा ढ गीपणा भारता या वेशीवर टांगीत होता. सवाभूती परमे र आहे असा
धम णत उद्घोष उ चरवाने करणा या न कु यामांजरांना जवळ करीत असताही
वधम यांना पशू न नीच मानणा या या घोर पात यांचे अघोर पातक तो ां तपु ष
जगाला उघड क न दाखवीत होता.
आंबेडकर चवदार त या या पाय या उत न खाली गेले. ते खाली वाकले आ ण
यांनी त यातील एक जळभर पाणी ाशन केले. या चंड जनसमुदायाने आप या
ने याचे अनुकरण केले! यांनी आपला नाग रक, याच माणे मानवी ह क बजावला.
लागलीच प रषदे या ठकाणी मोचा शांतपणे परतला न वसजन पावला. ने याने यो य वेळ
कृ तपूण पाऊल टाकले पा हजे. जे काम शेकडो ठरावांनी होत नाही ते अशा एका कृतीने
सफल होते. कालाईलने हटलेच आहे क , ‘कृती हे मानवाचे खरे उ होय.’
अशा कारे चंड काय क न प रषद समा त झाली. जो तो घरी परत या या
तयारीला लागला. भारता या तीन सह वषा या इ तहासातील परममंगल असा तो भा याचा
दवस. माणुसक चा अन् समानतेचा संदेश भारतास दे णारा तो सो याचा दन २० माच
१९२७ हा होय! आंबेडकरां या जीवनातील परमभा याचा तो दवस! या दवसापासून
आंबेडकरां या क त या लाटा एकामागून एक सव दे शभर पसरत गे या.

वषमतेची ही अमानुष ढ मोडू न अ पृ य ह चवदार त यातील पाणी या याचे पाहताच

महाडातील सनातनी वृ ी या पृ यांची माथी भडकली. वातावरण त त आ ण फोटक
झाले. पाचसहा सह अ पृ य लोक त यावर पाणी पीत असता तेथे जाऊन यांना
अड व याची या ढवीरांनी छाती केली नाही. काही व नसंतोषी सवण ह ं नी गावभर
अशी कंडी पकवली क , ‘महारांनी तळे बाट वले. आता ते वीरे र मं दरात वेश करणार
आहेत! दे वाचे दशन घेऊन दे ऊळ बाट वणार!’ सवण ह न म ासच टे कले होते. यांना
वाटले, आता आप या धमावरच घाला पडला. ह े तरांकडू न असा घाला पडला असता, तर
ते धमवीर कदा चत क ा लावून घरात भेकडपणे बसले असते.
परंतु हा संगच आगळा. यांचे वतःचे धमबांधव मं दरात वेश क न दे वदशन
घेणार होते. चोखामेळा, रो हदास चांभार ा संतांना सा ात दशन दे णारा, कबीरासार या
मुसलमानाकडे शेले वणणारा, यांचा तो दे व हणे बाटणार होता! तो आता होणार
होता. हणून पृ य ह ला ा-का ा घेऊन स ज झाले! अ पृ य ह ं नी आप या दे वास
बाटवू नये हणून यांची डोक फोडावयास तयार झाले. हे धमघातक ह आपला आज
घात करणार आहेत, असे या बचा या अ पृ य ह ं या यानीमनीही न हते. परगावां न
प रषदे ला आलेले अ पृ य पा णे, दोन-दोन, चार-चार मळू न शहरात बाजार-रहाटासाठ
अथवा शहर पाह यासाठ हडत होते. काही घरी परतले. काही घरी जा या या घाईत होते.
काहीजण प रषदे या मंडपात जेवत होते.
अशा वेळ हे धमघातक पृ य ह या मंडपात शरले. ‘हर हर महादे व’ची
शवगजना क न यांनी या नरपराधी ग रबांना घायाळ केले. या, मुले ांनाही या
ू रक यानी सोडले नाही! मंडपातील शजले या अ ात या नराधमांनी माती काल वली!
भां ांची मोडतोड केली आ ण बाजारपेठेत जो जो अ पृ य दसला याला याला या
पसाटांनी पटले. शेवट मुसलमानां या घरांत काही अ पृ यांनी आ य घेऊन आपला जीव
वाच वला! या धममातडांची धमबु यांना आधीच सोडू न गेली होती. आता यांचे डोकेही
ठकाणावर रा हले न हते.
बाबासाहेब आंबेडकर उता बंग यावर उतरले होते. या भीषण ह याची बातमी
अ पृ यां या एका तुकडीने तेथे जाऊन यांना सां गतली. मामलेदार न पोलीस अ धकारी
यांनी आंबेडकरांची डाक बंग यावर सायंकाळ चार वाजता भेट घेतली. ‘तु ही इतरांना
आवरा. मी मा या लोकांना आवरतो,’ असे बाबासाहेबांनी यांना खंबीरपणे सां गतले.
बाबासाहेब दोन-तीन अनुयायांसह बाहेर पडले. वाटे त यांना पृ य गुंडांनी गराडा घातला.
‘दे वळात वेश कर याचा आमचा इरादा नाही,’ असे बाबासाहेबांनी यांना शांतपणे
सां गतले.
मंडपात जाऊन यांनी व तु थती पा हली. घायाळ होऊन बेशु पडलेले आ ण
ाणां तक वेदनांनी व हळत असलेले अनेक द लत बांधव पा न बाबासाहेबांचे र
सळसळले. यां या रागाचा पारा एकदम चढला. तथा प, यांनी आपले मन णात ववेकाने
आवरले. शांतता राख या वषयी न अन याचारी राह या वषयी यांनी आप या अनुयायांना
आ ा केली. घायाळ होऊन पडले या वीस अनुयायांना बाबासाहेबांनी वतः दवाखा यात
नेले. तेथील पृ य डॉ टरांनी ‘पाणी यायला पा हजे ना? या,’ असे हणवीत यांचे पाय
बांधले.
यानंतर बाबासाहेब डाक बंग यावर परतले. ते हा तेथे संतापाने अधीर झालेले सुमारे
शंभर अ पृ य यांची वाट पाहत असलेले दसले. या अनुयायां या डो यांतून जणू
आगी या ठण या बाहेर पडत हो या. सूड घे यासाठ यांचे हात वळवळत होते.
बाबासाहेबांनी नुसते हं हटले असते तर यांनी या पृ य पसाटांना पाणी पाजले असते.
पण शांतता पाळ याचा आप या एकमेव ने याचा आदे श यांनी शरसावं मानला. आ ण
या सवानी रा ी आपाप या गावी याण केले.
प रषदे ला आले या अ पृ यांपैक शेकडो लोक नघून गेले होते. यांपैक अनेकांनी
प ह या महायु ात रणांगणावर तरवार गाजवलेली होती. ते सै नक महाडात असताना हा
पाशवी अ याचार पृ य गुंडांनी केला असता, तर तेथे रणकंदन माजले असते. न जाणो,
चवदार त या या बरोबरीला सरे र ाचे तळे नमाण झाले असते.
 याच दवशी बाबासाहेबांना डाक बंगला खाली क न ावयाचा होता, तो यांनी
दला. तेथून ते गावात सुरबा टपणीस यांचे घरी दोन दवस मु कामास गेले. दं गलीची सव
मा हती क न घेऊन ते २३ माच रोजी मुंबईस परतले.
पो लसांनी या धमघातक पृ य गुंडांपैक आठ जणांना पकडले. यांपैक यांनी
पराका ेचा पशुपणा दाख वला होता अशा सातजणांना यायाधीशाने ६ जून १९२७ रोजी
येक चार म ह यांची स म कारावासाची श ा ठोठावली. ‘ यायालयातील मु या धकारी
पृ य ह असते तर आप याला कदा चत याय मळाला नसता,’ असे उद्गार मागा न
बाबासाहेबांनी काढले. यात अगद च त य न हते, असे हणता येणार नाही. ‘पेश ांचे
रा य असते तर अशा सामा जक बंडखोरांना ह ी या पायाखालीच दे यात आले असते,’
असेही ते हणाले.
ग यात मडके न कमरेस झाडाची फांद बांध या वना अ पृ यांना पेशवाई या
काळात पु या या र यांतून फर यास परवानगी नसे. सकाळ न सं याकाळ जे हा
सावली लांब पडते ते हा तर यांना पु यातील रहदारीचे सव माग बंद असत.१
आंबेडकर मुंबईस सुख प परत आलेले पाहता रमाबा चा जीव एकदाचा भां ात
पडला. या भूस अन यभावे शरण गे या. दोन दवसांत यांचा डो याला डोळा लागला
न हता. आंबेडकरांचे बंधू बाळाराम अधवट नशेत यां याकडे एकदा आले. ‘ हणे द लतांचा
उ ार करणार! असले संकटमय संग ओढवून घे यापे ा आप या व कली धं ाकडे जरा
अ धक ल पुरव,’ असा वडीलक चा उपदे श यांनी बाबासाहेबांना केला. यांनी
आंबेडकरां या पृ य ह म ांवर श ांची लाखोली वा न यांचा उ ार केला.
बाबासाहेबांनी वडीलबंधूचा उपदे श का चू न करता ऐकून घेतला. बाळाराम नघून
गे यावर ते आप याशीच काहीसे पुटपुटले, ‘माझे हत समाजा या क याणाम ये आहे क
वेगळे कशात आहे, हे मी चांगले जाणतो.’
अ पृ यांनी ‘बाटवलेले’ तळे शु कसे क न यावे, या वषयी महाड या
धममातडांनी आ ण जीण मतवा ांनी बराच खल केला. ावर उपाय कोणते सुचवले आहेत,
या वषयी तेथील व णुमं दरात चचा केली. ख या मानवधमाचे चतन न करता याचे यांनी
पतन केले होते अशा या धमवीरांनी, अ पृ य ह ं नी शवलेला तो तलाव, जनावरां या
मलमू ाने शु क न घे याचा शा ाधार काढला. त यातून एकशे आठ घागरी पाणी
काढले. यात पंचग मसळले. वेदमं ा या उद्घोषात ते पाणी पु हा त यात ओतले.
आ ण तळे शु झा याचे मारे घो षत केले!
अ पृ य ह पाणी याले हणून मुसलमानांनी काही या त यातील पा यावर
ब ह कार टाकला न हता. यांचा न य म अबा धत सु होता. तथा प, तलावा या या
शु करणा या उ स वा कृतीस महाडमधील सवच पृ य ह ं चा पा ठबा न हता. परंतु
यां या सहानुभूतीची टमक या अ याचारी धमबुड ां या नगा यापुढे ऐकू येईनाशी झाली.
चवदार तळे सनात यांनी शु कर यापूव यात महाडचे या काळचे त ण पुढारी बापूराव
जोशी यांनी उडी . परंतु अ व थेमुळे न वगणीदारां या कमतरतेमुळे मा न नान केले.
 यामुळे सनात यांनी बापूरावांवर ाम य भरले. यांना वृंदांनी संतापाने वाळ त टाकले!
पुराण यता हा सनातनी ह ं चा एक अजब गुण आहे. यांची ढ यता इतक आंधळ न
चवट आहे क यांना ढ हीच स यापे ा े वाटते. दे शकालमानाचा यां यावर
लवलेशही प रणाम होत नाही.
अशा कारे महारा ातील अ पृ य समाजा या प ह या कट प रषदे चा आ ण
आपले नाग रक ह क बजाव यासाठ या समाजाने केले या प ह या झग ाचा शेवट
झाला. भारतात नवीन युग सु झा याची न ह समाजाला जाग आणणारी तुतारीतून
बाहेर पडलेली ती ललकारीच होती. रा ा या सामा जक पुनरचनेचा वाह न आंबेडकरां या
जीवनाचा वाह ांना वळण दे णारी ती अभूतपूव अशीच घटना होती. वंगभंगाची अपूव
अशी चळवळ, टळकांचा सुरत सं ाम, सावरकरांची मास लसमधील खंडात गाजलेली
उडी, गांधीज ची दांडीया ा, खुद राम बोस यांनी फेकलेला प हला बाँब आ ण सुभाषबाबूंचा
शेवटचा सं ाम ा घटनांनी आधु नक भारता या राजक य इ तहासाला जशी मह वाची
कलाटणी दली, तशीच कलाटणी एक ा महाडसंगराने भारता या सामा जक पुनरचने या
कायाला दली.
शतकानुशतके पृ य ह ं या दा यात जखडलेला अ पृ य समाज आपले मानवी
ह क था पत कर यासाठ पृ य ह ं यापुढे दं ड थोपटू न उभा ठाकला. आजपयत
नमा यवत होऊन पडले या मनाचा न अवनत मानेचा तो अ पृ य समाज, आता
वा भमानाने, वावलंबना या नधाराने मान ताठ क न अ यायाचा प रहार कर यासाठ
अनेक युगात हा थमच दं ड थोपटू न उभा रा हला. ोधाची भाषा बोलू लागला. अ यायी
धमाची बंधने आ हास मा य नाहीत असे बोलू लागला.
अ पृ यां या या धमसंगराचा प रणाम अभूतपूव असाच झाला. यांचा वा भमान
जागा झाला. आ मो ारासाठ केले या झग ाने मनु यास माणुसक मळते, हे यांना
उमजू लागले. उ तीसाठ न माणुसक या ह कांसाठ द लतांना झगडा करणे अटळ,
आव यक आहे हे यांना पटू लागले. ती जाणीव होऊ लागताच यां या वा भमानाचे खड् ग
अ धक धारदार होऊ लागले.
यांनी आप या ने याचा उपदे श तंतोतंत आचरणात आणावयास आरंभ केला. गुरेढोरे
ओढणे, मृत जनावरांचे मांस खाणे, पृ यां या घरी भाकरीचे तुकडे मागणे, असा जो यांचा
जीवन म होता याला यांनी फाटा दला. सावज नक पाणव ावर पाणी पणे हा गु हा
होत नाही, हे यांना कळू लागले. मळे ल तो कामधंदा ते क लागले.
तथा प, यांचा मनावर जर ामु याने कोणता प रणाम झाला असेल तर तो
संघटने या न वावलंबना या त वाचा. जे पृ य ह यांचा जीवनाकडे सहानुभूतीने पाहत,
यांचे सनात यांपुढे काही चालेना. हणून आता आप या माणुसक साठ आपणच झगडा न
लढा उभारला पा हजे, आपण तो उभा शकतो असे यांना मनोमन वाटू लागले.
अ पृ यांची चळवळ ा एका झुंजीने प ास वष पुढे गेली.
खरोखर युरोपम ये जसा जमनी परा मी तसा भारताम ये महारा . आधु नक
भारतात राजक य न सामा जक ांतीचा ारंभ महारा ातच झाला. अ पृ यां या ा
वा भमानी कायक या या कायामुळे सनातनी वृ ी या पृ य ह ं या मरासदारीला
जबरद त ध का बसला. ा ना या कारणाव न यां यापैक काही मुखांनी महारांवर
खटले भ न महार- होर यांना तु ं गात घातले. इतकेच न हे तर, यांनी अ पृ यां या
जीवनाचा क डमारा कर याचे ठर वले. या पामरांनी काह ना आप या ज मनीव न
सकावून लावले. यांचे बलुते बंद केले.

अशा रीतीने अ पृ यवग य जनता दा ण ःख न क भोगून महाड प रषदे ने दलेला आदे श

आप या आचरणात उतरवीत होती. महाड या मु सं ामाचे पडसाद महारा ातच न हे, तर
अ खल भारतात उमटले. महाड या या धमसंगरामुळे माणुसक संपाद याची मु तमेढच
भारतात घातली गेली. पृ यांनी अ पृ यांवर केले या भेकड ह याचा नषेध कर यासाठ
ठक ठकाणी सभा झा या.
मुंबई येथील दामोदर सभागृहात रावबहा र केशव सीताराम बोले यां या
अ य तेखाली एक सभा झाली. आप यांच दे शबंधूंवर जा लयनवाला बागेतील
अ याचारासारखे अ याचार करणा या ू रक याचा सभेत कडकडू न नषेध कर यात आला.
‘ ा ण- ा णेतर’ पा काचे संपादक दे वराव नाईक आ ण बोधनकार केशवराव ठाकरे
यांची ोभक भाषणे झाली. सभे या चालकांनी लोकां या आ हाव न दे वराव नाईक न
बोधनकार ठाकरे आद पुढा यांना महारा या हातचे पाणी यायला दे ऊन यांचे स व
पा हले. ते त ववीर स वास जागले. पु या या एका सभेत अ णासाहेब भोपटकर ा भेकड
ह याचा नषेध क न हणाले, “अ पृ य समाजातील लोकांना जथं आपण जातो तथं
जाऊ न दे णं ही मोठ शरमेची गो आहे. मा या आयु यात एक दवस असा उगवेल क
जे हा पृ या पृ य भेदाभेद राहणार नाही.”
काही वतमानप ांनी झाले हे ठ क नाही, असे हणून न ा ू ढाळले. काही पुणेरी
ह व न पुढा यांनी या करणाची वतं पणे चौकशी केली. या करणात ‘शेटजी-
भटज ’ची बाजू अ पृ यसेवक ीपाद महादे व माटे यांनी घेतली. यामुळे जशी कमवीर
व ल रामजी शदे यां या वषयी अ पृ य कायक यानी आमरण मनात अढ धरली, तशी
मा ां वषयीही यांनी अढ धरली. अनेक वषाची पु याई एका अपकृ याने बुडते ती अशी!
ा सव करणात अ पृ यांची बाजू मनोभावे घेतली असेल तर ती वीर सावरकरांनी. यांनी
‘ ानंद’मधून प पणे घो षत केले क , ‘आप या धमबांधवांना न कारण पशू नही
अ पृ य लेखणे हा मनु यजातीचाच न हे, तर आप या आ याचाही घोर अपमान करणे
होय. या अ या य न आ मघातक ढ चे आपद्धम हणून न हे, तर धम हणून,
लाभकारक हणून न हे तर याय हणून, उपकारक हणून न हे तर माणुसक ची सेवा
हणून, ह ं नी नदालन केले पा हजे. आप या धमा या न र ा या ह मनु या या पशाने
पाणी बाटते आ ण ते पशूचे मू शपले क शु होते, ही भावना अ धक तर करणीय
आहे.’ आंबेडकरांचा झगडा यायाचा आहे असे घो षत क न, यांनी याला मनःपूवक
पा ठबा दला. मा धमातराने हा सुटणार नाही, असेही यांनी बजा वले.
आंबेडकरांवर ट काकारांचे ह ले होऊ लागले. वतमानप ातून आपले मत तपादन
कर याची न वरोधकां या मतांचे न ट केचे खंडन कर याची आव यकता आंबेडकरांना
आता ती पणे भासू लागली. हणून यांनी ३ ए ल १९२७ रोजी ‘ब ह कृत भारत’ नावाचे
पा क धडा याने सु केले. येय न ेने वतमानप चाल वणा यांनी वतमानप ावर
नवाहाक रता वसंबून रा नये, असे आपणास वाटत अस यामुळे आपण व कलीचा वतं
धंदा सु केला, असे प ह या अ लेखात यांनी आ मप रचया मक नवेदन केले होते.
समाजसेवकाचा आ थक ा कणा ताठ असला, तर तो अ धक सुलभरी या काय क
शकतो, असे यापूव च यांचे मत झालेले होते. अ पृ य समाजा या हता या ीने दे शातील
घडामोड कडे ल दे ऊन यांचे गा हाणे, यांची मते न यां या त या यांची
सरकारदरबारी न द हावी आ ण भावी राजक य सुधारणां या वेळ अ पृ यांना अ धकार
मळावे या हेतूने हे पा क यांनी सु केले होते. यांचे प हले वृ प ‘मूकनायक’ हे बंद
पडले होते. ते ानदे व ुवनाथ घोलप हे गृह थ चालवीत असत. १९२० साली बाबासाहेब
लंडनला गेले या वेळ यांनी ते भटकर ां या वाधीन केले होते. भटकरांनंतर घोलपांकडे
सव व था सोप व यात आली. परंतु अ व थेमुळे न वगणीदारां या कमतरतेमुळे प
१९२३ पूव च बुडाले. या तव ‘ब ह कृत भारत’ नावाची एक काशनसं था थापून
अ पृ यांचे मानवी ह क ा त कर यासाठ जागृती केली पा हजे न झगडले पा हजे असे
बाबासाहेबांनी ठर वले. यासाठ वीस सह पये नधी गोळा कर यासाठ रामचं
कृ णाजी कदम, भवानी पेठ, पुण,े यांना १९२४ या डसबरम ये नयु केले होते. दोन
वषानी काही नधी जमताच ‘ब ह कृत भारत’ पा क सु झाले. म यंतरी घोलप हे
व धमंडळाचे नयु सभासद होते. यांनी पु हा ‘मूकनायक’ पा क सु केले. परंतु ते
पु हा बंद पडले ते पडलेच.
‘ब ह कृत भारत!’ नाव कती मा मक न समपक! दोन श दांत दोन भारत! ब ह कृत
आहे पण भारत आहे. भारत आहे पण ब ह कृत आहे! ‘ब ह कृत भारता’तून आंबेडकरांचा
वक यांना स ला न ट काकारांवर ह ला सु झाला. ‘पुन ः ह र ॐ’ अशी यांनी
टळकांसारखी सहगजना केली. प हली गजना ‘मूकनायक’ या ारे होऊन गेली होती.
यांनी आता आप यावरील ट केचा परामश घे यास सु वात केली. यामुळे भारताचे खरे
दशन घडू लागले.
‘जोपयत आ ही आपणांस ह हणवीत आहो आ ण तु ही आ हांस ह समजत
आहात, तोपयत दे वळात जाऊन दे वदशन घेणे हा आमचा ह क आहे, असे आ ही समजतो.
आ हांस एकजात नराळ दे वळे नकोत. दे वळांवाचून आमचे काही अडलेले नाही. यांना
दे वभ करावयाची आहे, यांना दे ऊळच पा हजे असे नाही. सामा जक उपासना व
सामा जक संमेलन अथवा ऐ य यां यासाठ दे वळे पा हजे असतात. आ हांला समाजात
समान ह क पा हजेत ते आ ही श यतोवर ह समाजात रा न आ ण ज र तर कवडीमोल
ठरले या ह वावर लाथ मा न मळ वणार आहोत आ ण ह वावर पाणी सोड याची
पाळ आली, तर अथातच आ ही दे वळां या वाटे ला जाणार नाही, हे सांगावयास नकोच,’
अशी यांनी नवाणीची घोषणा याच वेळ क न ठे वली.
सनात यांना न समाजसुधारकांना वरोध करणा या तगा यांना श ा क न
सरकारने बोले ांचा ठराव कृतीत आणावा, यासाठ अव य ते कडक उपाय योजावेत
अशी यांनी सरकारला कळकळ ची वनंती केली. वचारी लोकांनी आप या वचारा माणे
आचरण करावे. सामा जक, राजक य न आ थक बाबतीत पृ य ह ं बरोबर अ पृ यांना
समान दजा मळाला पा हजे. “ ह धमाचा स ा त ती व महंमद धमा या
स ा तापे ा कतीतरी पट ने समते या त वाला पोषक आहे. माणसे ई राची लेकरे
आहेत, एव ावरच न थांबता ती ई राचीच पे आहेत असे मो ा नभ डपणे ह धम
सांगत आहे. जेथे सारी ई राचीच पे आहेत, तेथे कोणी उ च, कोणी नीच, असा भेदभाव
करणे श य नाही. हे या धमाचे एक महान तेज वी त व आहे. हे कोणासही नाकबूल करता
यावयाचे नाही. समानतेचे सा ा य थापन हो यास यापे ा सरा मोठा आधार सापडणे
कठ ण दसते. असे असताना जी सामा जक समता ती व महंमद रा ांतून दसून येते,
तचा ह समाजात कोठे मागमूसही दसत नसता, व ती था पत हो यासाठ प व य न
चालू असता ह धम य हण वणा या लोकांकडू न अडथळा कर यात यावा, याव न
ह धम य लोकांस ख या ह धमाची कती थोडी ओळख आहे, हे दसून येते.
“वेदांत जर नीतीचे स ा त सां गतले नाहीत आ ण वहारात जर नीतीची व
धमाची आव यकता असेल, तर वेदांतील धम वहारोपयोगी नाही, असे हण याऐवजी तो
वहारोपयोगी कर याचे धैय ा ब या लोकांत नाही, असे हटले पा हजे. ‘धारणा मः
यतोऽ युदय नः ेयस स ः स धमः ।।’ हे मानणारे लोक या माणे आचार न चार का
करीत नाहीत, असे आंबेडकरांनी वचारले. एका हाताने शु क न ह धमात घेणे व
स या मागाने छळू न वक यांना परधमात घाल वणे हणजे ानंद णीत शु नसून ते
बेशु माणसाचे वतन आहे. शु संघटन चळवळ संबंधी आमचे असे मत आहे क , ह
लोकांना आज या काळ शु पे ा संघटनेची वशेष ज री आहे.
“ ह समाजाची श जा तभेदांमुळे व अ पृ यतेमुळे य पावली. अ पृ यांचा
ध कार क न आप या उ वल धमाला का ळमा लावणा या पापाचरणी धमवे ा
लोकां या अस या अधम कृ यांपासून परावतन करणे हे यांचे कत होते. ह समाजाची
भरती अ जबात बंद झाली असून याला सारखी आहोट लागली आहे, हे उघ ा डो यांनी
पाहत असता ह धमात आहेत यांचा छळ क न लोक व ह कर या या य नास
आळा घालून यांना यायाने व समतेने वागवून लोकसं ह कर याचा धडा या लोकांना अशा
वेळ घालून दे णे अव य होते. यास कोणी ना हणेल असे वाटत नाही. ह सभे या कायाची
संघटना न शु अशी दोन काय आहेत. या दोन कायापैक आम या मते संघटना हेच जा त
मह वाचे काय आहे. आमचे असे मत आहे क ह ं नी आपले संघटन केले, तर शु ची
काही आव यकता उद्भवणार नाही. ह ं नी चातुव य न क न एकवण समाज करावा.”
“अ पृ य हे अभ य, मेले या जनावरांचे मांस खातात हणून यांना अ पृ य लेख यात येत,े
हे खरे नाही. अ पृ यांपैक काही जाती शाकाहारी आहेत. यांना का अ पृ य हणून
लेख यात येत? े गोभ क मुसलमानांना का पृ य समज यात येत? े चवदार तळे सावज नक
आहे. सावज नक हणजे सरकारी हा संकु चत अथ न हे. सवा या उपयोगाक रता ते
सावज नक हाच सावज नक श दाचा अथ, मग ती सावज नक व था सरकारी असो,
बनसरकारी असो, नमसरकारी असो. लोकां या इ छे माणे रा य चालवा असे टशां या
बाबतीत सांग यात येते. अ पृ यां या बाबतीत महाड या दं गलीत तुमची वरा य वषयक
नालायक शाबीत झाली आहे. तु ही अ पसं याकांचे ह क कबूल करायला तयार नाही.
गरीब, ब या लोकांशी यायाने वाग याची तुमची इ छा नाही. हणून तुम या त डी
‘लोकशाही’, ‘ वरा य’ हे श द शोभत नाहीत. अ पृ यता ही आजकालची नाही. एका
वषात ती कशी जाईल, असे कोणी हटले, तर यांना आंबेडकर वचारीत, “तुमची राजक य
गुलाम गरी अनेक शतकांची. एका वषात ती कशी जाईल? राजक य बाबतीत घो ा या
श माणे धावायला पा हजे आ ण सामा जक व धा मक समतेचा नघाला क ,
गोगलगाईपे ा सावकाश!”
काही याड पुढारी न प कार आपला याडपणा लोकमता या बुर याखाली लपवून
ठे वीत. यांना आंबेडकर हणत क , “लोकमत अनुकूल नाही हणून जर अ पृ यता लवकर
न होणार नाही, तर लोकमत तयार नसताना वरा याची घोषणा कशासाठ ? अ यायाला
परंपरा नाही. तो चालत आला आहे, हणून तो आणखी चालावा ही वचारसरणी रानवट
माणसाची आहे. यायाची चाड असेल तर ही ढ बंद करा. शंभरांतून एखा ाला
राजस ेची आच लागते. तचा नायनाट कर यासाठ टळकांनी त यावर ब ह कार घातला
व इतरांनी माना डोलाव या. अ पृ यांची माणुसक जळू न खाक झाली आहे, त या व
अ पृ यांनी ब ह कार घालावा, असा आ ही स ला दला असता आ हांला षण दे यात येते.
हा कोठला याय?
“ टळकांसारखी एखाद ब ह कृत वगात ज मास आली असती आ ण टश
अंमलाखाली झाले या म वंतराचा फायदा मळू न तशा गृह थाला तसेच उ च श ण
मळाले असते, तर या गृह थांनी ‘ वरा य हा माझा ज म स ह क आहे,’ अशी गजना
कर या या भरीस न पडता, ‘अ पृ यता न मूल करणे हे माझे कत आहे,’१ असेच
खा ीने हटले असते. ‘ये यथा मां प ते तां तथैव भजा यहम्’ हा गीतेतील आपला
आवडता ोक पुढे क न धा मक व सामा जक ह क मळ व या या बाबतीत ‘बाप
दाखवा नाहीतर ा करा’ असे उ चवण य लोकांना यांनी उघड आ हान केले असते.”
टळकांसंबंधी आंबेडकरांचे हे नदान अगद अचूक होते. टळकांसारखा खर
वा भमानी, द य इ छाश चा, वा भमानाने वालामुखीसारखा रसरसणारा पु ष जर
अ पृ य हणून ज माला आला असता, तर याने आपले सारे साम य सनात यांचे
बाले क ले उडवून दे याक रता पणास लावले असते. वा भमानी अ पृ य त णांना यांनी
तीच द ा दली असती.
 टनमधील हद व ा याना न द ण आ केतील हद लोकांना अपमानकारक
रीतीने वाग व यात येई हणून टनचा न द ण आ केतील रा यक याचा नषेध हद
नेते करीत. भारतात हद लोक अ पृ यांना कशी वाईट वागणूक दे तात, हे बाबासाहेब
यां या नदशनास आणून दे त. यांचे वसंवाद धोरण, वाथ पणा, ढ गीपणा न कोडगेपणा
हे च हा ावर मांडून यांचा जळजळ त श दांत ध कार करीत.
असे तेज वी न तडफदार वचार आंबेडकर आप या सुबोध, सडेतोड न ओज वी
भाषेत मांडीत. आंबेडकर वक यांना असा उपदे श करीत क , आगीत या धगीस तु छ
मानून जभेवर घेणा यास ती जशी या या जभेस फोड आणून आपली कदर कर यास
लावते, तसे अ पृ य लोक यांना अ पृ य हणणा यांची जीभ उपटते, तर कोणी यांना
अ पृ य हणते ना. अ पृ यता पाळणे हा जरी धम असला, तरी ती सुळावरची पोळ आहे,
असे यांना वाटले पा हजे. मुसलमान न पृ य ह यां या तेढ ची ओळख न उपयोग
क न यावा; तोही ह ं ना वठणीवर आण याचा एक माग आहे, असे ते संतापाने उपदे शीत.
‘दे ग बाई जोगवा’ हणून ह क मळत नसतात. भ ा मागून कवा इतरां या धमबु वर
अवलंबून रा न हरण केलेले व व परत येत नाही. या कामी आपले तेज कट केले पा हजे.
बक याला बळ दे तात. सहाला नाही. तुम यात तेज आहे, परंतु याची जाणीव तु हांस
नाही. तु ही क ब ा-बक यांसारखे मेष राशीचे नाहीत. तुम या पूवजांची सह रास होती.
‘वैराट गड’ जकणारा नागनाक, ख ा या लढाईत नाव गाजवणारा सदनाक महार,
रायगडचा क ला इं जां या व लढ वणारा रायनाक बाजी महार यांची यांनी आठवण
क न दली. आंबेडकरांची शकवण तेज वी न फू तदायक होती. खर न प रणामकारक
होती. ा चैत याचा वाह द याखो यांतून खळखळत गेला. या शकवणीमुळे गावोगावी
वा भमानाची धगधगणारी अ नकुंडे पेटली.
सरकारने आंबेडकरांची मुंबई व धमंडळावर नवड के यावर नवीन व धमंडळाचे
कामकाज १२ फे ुवारी १९२७ रोजी सु झाले. आंबेडकरांचे प हले भाषण दनांक २४ ला
अथसंक पावर झाले. ांता या एकंदर १५ ।। कोट पये महसुलापैक ९ ।। कोट पयांचे
कर कायका रणीने व धमंडळा या संमती शवाय बस वले होते. यामुळे अथसंक पावर
प रणामकारक ट का कर यास वाव नाही, ा वषयी यांनी ारंभीच खेद केला.
‘महसुला या प तीचे एक मोठे वै श हणजे ती खा ीची असावी. सदर अथसंक प हा
कर भरणा या जे या ीने अ या य आहे, तो असमथनीय आहे. उ प ावरील कर न
जमीनमहसूल यां या उभारणीतील धोरणामुळे पराकोट चा अ याय गरीब शेतक यांवर झाला
आहे. जमीन लहान असो वा मोठ असो, शेत पको वा न पको, शेतक याला ठरा वक सारा
भरलाच पा हजे. तशी गो उ प ावरील कर भरणा यांची नाही. एखा ाचे उ प कमी झाले
तर याला करही कमी भरावा लागतो. सरा फरक असा क , एका ठरा वक उ प ा या
मयादे खाली उ प ावर कर नसतो. परंतु शेतक यांपासून अ यंत नदयपणे कर वसूल
कर यात येतो, मग तो ीमंत असो वा गरीब असो.’
दा बंद या योजनेवर यांनी चांगलीच कडक ट का केली. ‘ ा बाबतीत सरकारने
आपले धोरण ठर वले न ते तडीस ने यासाठ उपाय यो जले होते. यांपैक शधाप त ही
एक होय. मोफत श ण, औषधपा याची सुलभता, जीवनोपयु व तू यांची सुलभता केली,
तर दा या सनापासून लोक मु होतील,’ असे आपले मत केले. सरकार या
गो ी कर यास मनापासून उ सुक आहे, अशी आशा यांनी केली.
व धमंडळातील आंबेडकरां या ा प ह या भाषणाव न यांची अ यासू वृ ी,
शेतक यां या न द लत समाजा या सहानुभूतीने भरलेले यांचे दय आ ण सरकारवर
नभयपणे ट का कर याचे साम य हे गुण दसून येतात. हे प हले भाषण मा हतीपूण,
वचार वतक न उद्बोधक झाले. माच १९२७ म ये दा बंद वर पु हा बोलताना ते हणाले,
‘दे शी दा वर मोठ जकात बस व यामुळे चोर ा दा चे उ पादन फार वाढले आ ण
दा बंद ची यश वता ही यामुळे होणा या आ थक नुकसानीची भरपाई आपण कशी करतो
यावर अवलंबून आहे.’ तथा प, पुढ ल काळात आंबेडकरांचा या दोन कारणांमुळेच
दा बंद वषयीचा उ साह कमी होत गेला.
श णा वषयी बोलताना ते हणाले, ‘सामा य माणसाला श ण सुलभ होईल अशी
व था केली पा हजे. खाल या वगाना उ च श ण ही फार खचाची बाब होता कामा नये.
सरी गो अशी क , खाल या वगाला वर या वगा या पातळ वर आण यासाठ यांना
सवलती द या पा हजेत. पाच आ ण दहा या सं यांना दोह नी गुणले तर गुणाकार दहा न
वीस येईल; हणून पाचाला दोह नी गुणून दहाला एकानेच गुणले पा हजे. हणजे खाल या
बगाला भरपूर सवलती दे ऊन यांना वर या वगा या पातळ वर आणले पा हजे. असे करणे
हणजेच समता.’ असे यांनी आपले मत प पणे मांडले.
‘ श ण ही एक प व सं था आहे. शाळे त मने सुसं कृत होतात. शाळा हणजे
नाग रक तयार कर याचे प व े . ते एक रा ीयतेच,े मानवतेचे न अ ानतम र कर याचे
उदा काय आहे. शाळे त समबु चे, उदा , नःप पाती, थोर मनाचे श क पा हजेत.
श क वग हा रा ाचा सारथी आहे. कारण, या या हाती श णा या ना ा असतात.
या तव श क कोण असावा यासारखा, समाजसुधारणे या ीने पाहता, सरा
मह वाचा नाही. ा ण खाल या वगातील लोकांचा तर कार करतात. यां या बौ क
उ कषा वषयी बे फक र असतात. यांना जनावरांपे ा ते कमी लेखतात. यां या
कानीकपाळ सदै व ओरडतात क , शकणे हे तुमचे काम नाही. तुमचे काम मोलमजुरी
करणे; श ण हे ा णांनीच करावे. हणून ा णां या हाती श णाची सू े दे यात येऊ
नयेत,’ अशी यांनी सरकारला सूचना केली.

ाच संधीस भारतास वातं याची संजीवनी दे णा या छ पती शवाजीमहाराजां या

शतसांव स रक जयंतीचा उ सव महारा ात साजरा झाला. या संगा न म बदलापूरला
शवजयंतीची जी सभा झाली, तचे अ य पद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना दे यात आले
होते. हा योगायोग, थोर मनाचे न ह धमशा ावरील एक मोठ अ धकारी असलेले
पांडुरंग भा करशा ी पालये ांनी मो ा कुशलतेने न धैयाने घडवून आणला. या मो ा
समुदायापुढे शवाजीमहाराजांचे चा र य, काय न धोरण ां वषयी गौरवपर उद्गार काढू न,
आंबेडकर पुढे हणाले, ‘ शवाजीने सं था पलेले वरा य समाजातील वषमतेमुळे न
पेश ां या रा या वषयी लोकांना वाटणा या तर कारामुळे धुळ स मळाले.’१
माच या स या आठव ात खारा अ ाहम या गावी आंबेडकरांची व धमंडळावर
नयु झा यामुळे भीमजीभाई दे साई ां या अ य तेखाली यांचे अ भनंदन कर यात
आले.
जून म ह या या सुमारास मं दर- वेशा या चळवळ वषयी काही वतमानप ांत
वचार व नमय सु होता. लाज दवसांत ठाकूर ार येथील नवीन मं दर सव ह मा ांस
उघडे आहे, अशी बातमी स झाली होती. काही सामा जक कायक याकडू न ती मा हती
खरी आहे अशी खा ी क न घेऊन, बाबासाहेबांनी मं दर मु या या कायवाहांशी
र वनीवर या मं दरास भेट दे याचा दवस मु र केला. ठरले या दवशी सीतारामपंत
शवतरकरां या समवेत ते या मं दरात गेले. तेथे काही व नसंतोषी समाजकंटकांनी यांना
पाहताच एकच ग ला केला. आंबेडकर हणाले, ‘ यांनी आ हांस आमं ले आहे यांनी
आ हांस जा असे हट यावाचून आ ही येथून हटणार नाही,’ गुंडां यापुढे ते कायवाह
गयावया क लागले. मं दरा धपती तर गयाळ होऊन पडले. मो ा धीराने जमावास त ड
दे ऊन आंबेडकर न शवतरकर मं दराबाहेर पडले.१ बचा या मं दरा धपतीला गोमू ाने मं दर
शु करता करता नाक नऊ आले. जे आंबेडकरां या प ततपावन पावलांनी केले नाही ते
पशू या मू ाने केले! ध य तो मंगल दे व न प व धमराज! इतर धमाचे चारक परक यांना
हणतात, ‘येथे कोणीही यावे. याला दे वाचे दशन लाभेल.’ ह धमाचे पुरो हत वक यांना
हणतात, ‘चालते हा. तु हांला दे वाचे दशन घडणार नाही.’ हे संघटन क घरबुडवेपणा?
जुलै म ह या या तस या आठव ात पुणे येथील मांगवा ात चांभारां या ट केला
आंबेडकरांनी झणझणीत असे समपक उ र दले. चांभार समाजातील कायक याचे असे
हणणे होते क , आंबेडकर महारांनाच पुढेपुढे क न यांचेच हत पाहतात. इतर द लत
समाजांकडे ते ल करतात. सभेचे अ य थान ‘द नबंधु’ प ाचे संपादक नवले ांनी
वीकारले होते. सभेस सुभेदार घाटगे, राजभोज, क. म. जाधव, व हाडचे आनंद वामी,
आय समा ज ट ओगले उप थत होते. आपण चाल वलेली ना सक व जळगांव येथील
वस तगृहे, सव द लत समाजांस उघडी आहेत, असे सांगून, आंबेडकर आप या आवेशयु
भाषणात हणाले, ‘तसे असते तर मी पी. बाळू यांना मुंबई नगरपा लकेवर नयु क न
घेतले असते का? मा या घरी मांगाचा मुलगा श णाक रता का ठे वला असता? सव द लत
बंधूंत सहभोजने का घडवून आणली? आपली चळवळ ही अ खल द लत समाजा या
उ ारासाठ उभारलेली आहे. द लतांचे हतर णासाठ द लत समाजातील कतबगार
कायकतच व धमंडळावर जाणे यो य होते. तो कोण या द लत जातीतील आहे हे पाहणे
ठ क नाही. मा यासारखा पु ष महार जातीत ज मला हे महार जातीचे भा य आहे. जर
चांभार समाजात मा या न े नेता असेल, तर याने माझी जागा यावी. मी ती जागा
सोड यास तयार आहे.’
 आप या अनुयायांना इशारा दे ऊन यांनी वजनांस कळकळ चे आवाहन केले क ,
‘ ा णेतरां या व वापर यासाठ आपला उपयोग क इ छत असणा या धूता या
हातचे आपण बा ले होणार नाही, अशी आपण खबरदारी घेतली पा हजे. ह संघटनवा ांचे
ेम मायावी आहे. मुसलमानांचा भीतीमुळे ते तु हांला गोड बोलून भुलवीत आलेत न द लत
समाजांत फूट पाडीत आहेत, हे तुम या ल ात कसे येत नाही? श णाने अ पृ यता जात
नाही, हे वानुभवाव न मी सांगतो. ा णाने मुंबईत चाल वले या एका उपाहारगृहाम ये
मला कपातून चहा मळाला नाही; तो लासातून दे यात आला. अ पृ य वगाने चढाईचे
धोरण अवलंबले नाही, यापुढे अपमा नत जीवन जगणार नाही, असे आचाराने, वचाराने न
कृतीने आपण स केले नाही, तर आपली काहीच गती होणार नाही. सावज नक
पाणव ावर पाणी भर याचा न मं दर वेशाचा ह क था पत करणे हाच नकडीचा
काय म स या तडीस यावा.’
मुंबई व ापीठाचे श णा या ीने अ धक काय म असे पांतर करावे या वषयी
एक वधेयक चचसाठ जुलै म ह या या अखेरीस व धमंडळासमोर आले. मुंबई व ापीठ
ही अ यापन सं था नसून ामु याने ती श णसं था संल न करणारी सं था आहे, अशी
ट का या सं थेवर त या ारंभापासून होत असे. वरील वधेयकावर चचा करताना डॉ.
आंबेडकर हणाले, “मा या मते महा व ालय न व ापीठे यांना वेगळे करणे हा उ म माग
नसून, पदवीधरां या न व ा या या अ यास मात सां कृ तक गती कर यासाठ
महा व ालये न व ापीठे यांनी एक येऊन समानते या भू मकेव न या कायात सहभागी
होणे हाच उ म माग आहे.” सॅडलर स मती या शफारशी मुंबई व ापीठाने नेमले या
स मती या शफारशीपे ा अ धक उपयु आहेत, असेही यांनी आपले मत दले.
मुंबई व ापीठा या कायकारी मंडळा या रचने वषयी आपले मत दे ताना आंबेडकर
हणाले, ‘मागासले या न द लत वगाना यावर त न ध व मळाले पा हजे.’ या वेळ
‘गुजराथ गुजरा यांक रताच’ अशी नवडणुक या जाहीरना यात गजना क न आपणांस
पदवीधरांनी मते ावी असे क हैयालाल मुनशी हणाले होते. यांना आंबेडकर हणाले,
‘ यांनी जातीयवादाची घोषणा क न नवडणुका लढ व या, यांनी द लत वगा या न
मागासले या जात या मागणीला वरोध करावा हे आ य आहे.’ मुनश ना असा टोला
बसताच, ते फणाणले, ‘हे वधान नखालस चूक आहे.’ यावर आंबेडकर उ रले, ‘हो, हो. ते
वधान अगद बरोबर आहे. राजकारणी लोकांची मृती बळ असते.’ ही चकमक थांबली
नाही तोच आंबेडकर हणाले, ‘ ह न मुसलमान हे पर परांकडे जातीय ीने पाहतात!’
याबरोबर व धमंडळ, ‘अरेरे!’ ‘नाही’ ‘ स करा,’ अशा आरो यांनी ननादले. आंबेडकर
यु रले, “हा ढ गीपणा आहे. अस या न ावर माझा व ास नाही.”
ांता या सवागीण उ ती वषयक वधेयकां या चचत भाग घेऊनही आंबेडकर
द लतां या हताला डो यांत तेल घालून जपत असत. द लतांवर कुठे अ याय झाला अशी
यांना अंधुक क पना जरी आली तरी ते यासंबंधी सरकारला व धमंडळात वचा न
भंडावून सोडीत. ‘अमुक अमुक नोकरांना ते लायक असूनही अ पृ य समाजातील
अस यामुळे वर या जागी नेमले नाही हे खरे का? कारकुनाची नवड कर यासाठ एखादे
मंडळ अ त वात आहे क कसे? सरकारी कवा नमसरकारी खा यांत अ पृ य समाजातील
कती नोकर आहेत? सरकार या एका मु ावर दोन नर नराळे नणय दे णा या
यायाधीशां वषयी सरकारला काही मा हती आहे कवा नाही?’ अशी व वध ांची
सरकारवर सरब ी उडे!
सरकारने येक खे ातील लोकसं या दे ऊन यात महार कती आहेत, महारांना
इनाम हणून दले या ज मनीचे उ प कती मळते, बलुता हणून कती आ ण सरकारी
पगार हणून कती मळतो, सव चाकरी वषयी महारांना एकूण कती वेतन मळते, अशी
मा हती यांनी मा गतली. ती मा हती मळ व यासाठ अवाढ खटाटोप करावा लागेल
हणून ते काम असा य आहे, असे उ र आंबेडकरांना दे यात आले. एक दवस ो रां या
वेळ यांची या वेळचे गृहमं ी हॉटसन ां याशी व धमंडळात चकमक उडाली. यांना
यांनी वचारले. ‘अ पृ यवग यांना पोलीस दलात भरती क नये असा एखादा नयम आहे
क काय?’ हॉटसन उ रले, ‘तसा काही नयम नाही!’ यावर आंबेडकरांनी वचारले, ‘तसा
नाही, तर मुंबईचे पोलीस आयु (क मशनर) अ पृ यवग यांना पोलीस दलात भरती क न
घे यास नकार का दे तात?’ पकडीत सापडलेले हॉटसन गरम होऊन हणाले, ‘हा बराच
गुंतागुंतीचा आहे. यातून एक मोठे करण उद्भवेल. मला येथे एवढे च सांगावयाचे आहे क ,
यात काही ावहा रक अडचणी आहेत. या स माननीय सभासदांना माहीत आहेत.
पोलीस खा यात अ पृ यांची मो ा माणावर भरती करताना या अडचणी आड येत
आहेत. मा पोलीस खा यात अ पृ यांना बंद अशी नाही.’

१. Ghurye, Dr. G. S., Caste and Class in India, p. 11.

१. अ लेख, ब ह कृत भारत, २९ जुलै १९२७.
१. ब ह कृत भारत, २० मे १९२७.
१. ब ह कृत भारत, १ जुलै १९२७.
 ६

मानवी वातं याची घोषणा

चवदार तळे महाड या सवण ह ं नी शु केले ही वाता ऐकताच आंबेडकरांना अ नवार ःख

झाले. यांना या कृ याची चीड आली. सावज नक त यावर अ पृ यांचा पाणी भर याचा
ह क था पत कर यासाठ लढा दे याचा यांनी नधार केला. ह ं नी मुसलमान होऊन या
त यातील पाणी भरले तर ह धमास वटाळ होत नाही. परंतु ह धम य महार-चांभारांनी
यातले पाणी भरले तर ह धम बुडतो, अशी गजना करणा या धमघातक ह ं ना यांनी
बजावले क , ‘हे धमर ण न हे, हा धम ोह आहे.’ यांनी भीमगजना केली क , ‘अ पृ यता
हा ह धमावरील कलंक नसून तो आम या दे हावरील कलंक आहे. तो ह धमावर आहे
असे आ ही मानीत होतो, तोपयत ते काम तुम यावर सोप वले होते. आता तो आम यावरील
आहे ासाठ तो धुऊन काढ याचे प व काय आमचे आ हीच वीकारले आहे. या
काया या स साठ आम यापैक काहीजणांना आ मय करावा लागला तरी हरकत
नाही. ई री नेमानेम तसा असेल तर आ ही वतःस भा यवान समजतो. तु ही तळे शु
क न आमची अप व ता स कर याचा जो नीचतम य न महाड येथे केला आहात तसा
आणखी हवा तर करा. पण आ ही प व आहोत हे तुम यामुखे वदवून घेत याखेरीज
आमची शांती होणार नाही.’ महाडला चवदार त यावर स या ह कर याचा आंबेडकरांनी
आपला नणय कट केला. तो नणय महारा ा या द याखो यांतून ननादत गेला.
संक पत ल ाचे प रणाम भयंकर होतील असे काही वचारवंतांना वाटले. ते
हणाले, ‘स या हाची चळवळ हा अ ववेक उतावळे पणा आहे. रोगापे ा या यावरील
उपाययोजना अ धक घातुक आ ण अनथकारक आहे. आंबेडकर पृ य वगा या परंपरागत
भावनांना जुमानीत नाहीत. ते क येक वषा या तटबंद ला एकदम सु ं ग लावीत आहेत.
यांचे हे शंभर कोसी हनुमान उ ाण आहे.’ यावर आंबेडकर हणाले, ‘तुम या ा शा दक
वाद ववादाने कवा ाना या साराने अ पृ यतेचे उ चाटन हो याची आ हांस आशा असती
तर वरील बु वाद आ ही कदा चत मा य केला असता. श योगा शवाय यु वादा या
अथवा ाना या मलमप यांनी हा रोग हटणार नाही, ही गो अनुभव स असताना
श योग कर यात मनाची न ु रता न दाख वणे यात खरी काय मता नसून मनाचा
बळे पणाच आहे.’ ाणघातक रोगावर जालीम औषधाची उपाययोजनाच हवी. अशी यांची
मनोमन खा ी पटली होती.
हा वाद ववाद चालला असताना महारा ातील जेध-े जवळकर ा ा णेतर प ा या
पुढा यांनी महाड स या हाला ा णेतर प ाचा संपूण पा ठबा आहे, असे आंबेडकरांना
कळ वले. मा या स या हातून ा ण जातीतील कायक यास सामील कर यात येऊ नये,
स या ह पूण अन याचारी असावा, आ ण महाडला मोठ प रषद भरवून मग स या हाला
आरंभ करावा, अशा यांचा अट हो या. यांतील अ पृ यो ारा या चळवळ तून ा ण
कायकत बाहेर काढावे, ही अट आप याला मा य नाही, असे प सांगून आंबेडकर हणाले,
‘ ा ण लोक आमचे वैरी नसून ा य त लोक आमचे वैरी आहेत, असे आ ही समजतो.
ा यर हत ा ण आ हांस जवळचा वाटतो. ा य त ा णेतर आ हांस रचा
वाटतो. आम या स या हात भाग घे यास कोणाही स मोकळ क आहे. मग ती
कोण याही जातीतील असो. हे भांडण त वासाठ आहे. ते कोण याही एका शी कवा
जातीशी नाही. आम या प व कायात साहा य करावयास त व न ेने जे पुढे येतील यांचे
आ ही आभार मानू.’
स या हासाठ लोकांना ‘ब ह कृत भारत हतका रणी सभे’ या कायालयात नावे
न द व यास वनंती कर यात आली. यासंबंधी सभेचे मु य कायवाह सीतारामपंत
शवतरकर यांनी असे स केले क , महाड येथील प रषदे तील त नधी पाणी याले
हणून अ पृ य वगानी प रषदे या त नध वर अ याचार केला व त याची शु क न
ब ह कृत वगावर अप व तेचा श का मारला. ती अप व ता व तो आप यावरील
अ पृ यतेचा कलंक यांना घालवायचा असेल अशा ब ह कृत वगातील वा भमानी पु षांनी
व इतर जातीतील लोकांनीही ‘ब ह कृत हतकारणी सभे’ या व माने जो लवकरच महाड
येथे स या ह सु होणार आहे, या स या हात सामील हो याक रता आपली नावे
‘ब ह कृत हतका रणी सभे’चे कायालय, दामोदर हॉल, परळ, मुंबई येथे न द व याची वरा
करावी.
अ पृ य समाजा या स या हाची बाजू कशी या य आहे, हे सांगताना बाबासाहेब
हणाले, ‘धम हा मनु याक रता आहे, क मनु ये धमाक रता आहेत हा आहे. जो धम
आमची काळजी घेईल या धमाक रता आ ही आपले ाण दे ऊ. जो धम आमची पवा करीत
नाही, याची पवा आ ही का करावी? ह धम आमचा आहे कवा नाही या ाचा एकदा
कायमचा नकाल आ हांला क न यायचा आहे.’ आंबेडकरां या मते ा ण हा गायनातील
‘सा’ माणे आहे. तो बघडला तर गाणे बघडलेच हणून समजावे. ज मामुळे यांचे वशेष
े व मानले जाते यांनी कम व श खरेखुरे े व संपादन कर याची यातायात का
करावी? तसेच ा णांचे झाले आहे. ‘अप व ाला प व कर याची सदयता, प ततांचा
उ ार करणे, अ व छाला ेमाने व छ कर याची सुसं कृतता, याला बु ने
आप यासारखा करणे, पदद लतांना उ च पातळ वर आणणे, ाचेच नाव सं कृती,’ असे
आंबेडकर तपादन करीत.
म यंतरी ४ ऑग ट १९२७ रोजी महाड नगरपा लकेने एका ठरावा वये चवदार तळे
खुले झा याचा आपला पूव चा ठराव मागे घेतला. यामुळे आंबेडकरांचा नधार अ धकच
धारदार झाला. यांनी ते पृ य ह ं चे आ हान कटपणे वीकारले. लागलीच यांनी सभा
भर वली. आ ण स या हाची योजना आख यासाठ एक स मती नेमली. या स मतीने १५
स टबर १९२७ रोजी आंबेडकरां या कायालयात झाले या आप या बैठक त २५-२६ डसबर
१९२७ हे दोन दवस स या हासाठ न त केले.
स या हाची ता वक बाजू अनुयायांना समजावी न स या हा या यशापयशा वषयी
आप या अनुयायांना संपूण क पना यावी या तव आंबेडकरांनी आपली मत णाली
अनुयायांपुढे ठे वली. तचा सारांश पुढ ल माणे : ‘कोण याही कायात यश ा ती होईल
कवा नाही हे जतके साधनसामु ी या माणावर अवलंबून असते, ततकेच ते काया या
नै तक व पावरही अवलंबून असते. काया या मुळाशी जर स य असेल, तर यात
यश ा ती हो यास चता करणाचे वशेष कारण नाही. कारण स या ह या ठायी आ मबल
पा हजे. आ मबल हे आपण करतो ती गो यो य आहे कवा नाही यावर अवलंबून असते.
हणून या गो ची खा ी पा हजे. हणून स य हणजे काय याची खूण स या हीस पटणे
आव यक आहे. या कायापासून लोकसं ह होत आहे ते स काय; यासाठ केलेला आ ह,
हा स या ह. बु शु नसेल तर लोक व ह होईल. वाथमूलक हेतूमुळे व ह होईल. जथे
लोकसं ह आहे तथे स काय आहे, ही वचारसरणी आमची आहे. आ ही ती गीतेव न
घेतली आहे. स या हच गीतेचा मु य तपा वषय आहे. गीता हे भगवंताने दलेले उ र
आहे. गीतेचा आधार दे याचे कारण गीता हा धम ंथ अ पृ यांना तसाच पृ यांनाही मा य
आहे. आम या चळवळ चा उ े श लोकसं ह आहे.१
‘अमुक एका माणसाचा स या ह आहे कवा रा ह आहे हे या आ हा या
स साठ यो जले या साधनांवर अवलंबून नसते. ते सव वी या काया या नै तक
व पावर अवलंबून असते. ते काय जर स काय असेल, तर या बाबतीत धरले या
आ हास स या ह हटलेच पा हजे. आ ण ते जर अस य असेल तर या बाबतीत धरले या
आ हास रा ह हणावे लागेल.
‘ हसा, अ हसा ही केवळ या आ हा या स ची साधने आहेत. जसे, कमा या
कवा क या या अनुरोधाने यापदाचे प बदलते, तसे काही साधनां या अनुरोधाने
आ हाचे नै तक व प बदलत नाही. कारण, एखा ा रा हीने आपला आ ह पार
पाड यास अ हसेचा माग प करला हणून या या रा हाला स या ह हणता यावयाचे
नाही, कवा एखा ा स या हीने स या हा या स साठ हसा केली एव ाव नच
या या स या हाला रा ह हणता येणार नाही. तसे हटले असते तर गीतेत ीकृ ण
परमा याने अजुनास स या हा या स साठ जो हसेचा माग प कर यास भाग पाडले
यास काय हणावे?
‘अ हसा परमो धमः’ हे त व सवच ठकाणी पाळता येणे श य नाही. डो यां या
पाप या हल व या तरी जंतू मरतात. पाणी, फळे , हवा यांत जंतू असतात. झाडांनाही जीव
आहे. ते हा पाणी पणे, फळे खाणे, ासो छ् वास करणे, झाडे तोडणे हे सवच व य करावे
लागेल. आपला जीव यावयास येणारा, ीवर बला कार करणारा, घरास आग लावणारा
कवा दौलत चोरणारा यापासून होणा या झग ात मेला तर या वेळ ह येचे पाप ह या
करणा यास लागत नसून, जो मरतो तो आप या अधमानेच मारला जातो. हसा हणजे
मन ख वणे असे असेल, तर गांध ची अ हसा ही एक हसाच होय. खरे हटले असता, श य
असेल तोवर अ हसा व ज र पडेल तर हसा असे धोरण स या ही माणसांनी ठे वणे हे
स या ीने रा त आहे. इतकेच न हे तर नीती या ीने ते श त आहे. परंतु आपण
सवच नःश अस यामुळे हा नयो जत स या हा या बाबतीत उद्भवत नाही.’
हसा, अ हसा, स या ह ांवरील आंबेडकरांचे वचार मनन कर यासारखे आहेत.
‘ वचू दे हा याशी आला ।। दे वपूजा नावडे याला ।। येथे पैजाराचे काम ।। अधमासी हावे
अधम ।।’ कवा ‘दया तचे नाव भुतांचे पाळण ।। आ णक नदाळण कंटकांचे ।’ या
तुकोबां या उ शी, महारा धमाशी आंबेडकरां या वचारांचे कती साध य आहे पाहा. गीता
यांना या वेळ मा य होती असे दसते. महाड स या हासंबंधी आंबेडकर हणाले, ‘जर ा
स या हात शांतताभंग हो याचा संभव दसला, तर यात सरकार पडेल; कारण, शांतता
राखणे हे सरकारचे मु य कत आहे. सरकारने या य ह कांची अंमलबजावणी कर यात
दं डशासनाचा अवलंब करणे या य आहे. तसे केले तर हा चुटक सरशी सुटेल. सरकारने
उलट खा ली आ ण मनाई- कूम काढला तर, तो स या ह दसायला पृ यां व असला,
तरी तो अखेर सरकार व होणार आहे. ते हा स या हाची जबाबदारी काय आहे हे
ब ह कृतांनी ओळखून असावे हे बरे. आपला आ ह शेवटास ने यास ब ह कृतांना सरकारी
कूम मोड या शवाय ग यंतर नाही. मग सरकार यांना तु ं गात टाक या शवाय राहणार
नाही, ही जाणीव ठे वून ब ह कृतांनी स या हासाठ कंबर बांधावी. खरे हटले असता
अ पृ यता ही एवढ मोठ भयंकर गो आहे क , त या नवारणाथ काही लोकांचे ाण
खच पडले तरी हरकत नाही. जगणे हाच काही जगातला पु षाथ न हे. जग या या
नानापरी आहेत. काकबळ खाऊन कावळे ही पु कळ वष जगतात. परंतु यां या जीवनात
पु षाथ आहे असे कोणी हणणार नाही. मृ यूब ल रड कवा डर कशाला? नाशवंत दे ह
खच घालून यापे ाही शा त अशी एखाद व तू ा त क न घे यासाठ – उदाहरणाथ,
दे शासाठ , स यासाठ , ीदासाठ , यशासाठ , अ ूसाठ अथवा भूतमा ांसाठ अनेक
महापु षांनी अनेक संगी कत ा या अ नीत आप या पंच ाणांची आ ती दली आहे.
महाभारतात वीरप नी व ला हने आप या पु ास, ‘कुजत कवा शंभर वष नरथक
जी वत घाल व यापे ा घटकाभर परा माची योत दाखवून मेलास तर बरे,’ असा उपदे श
केला. तशी दरेक अ पृ य मातेने आप या पु ास सांग याची वेळ येऊन ठे पली आहे.
अ सधारा त नको. फ तु ं गात जा यास तयार हा.’
शेवट बाबासाहेबांनी या स या हा वषयी सरकारपुढे काही वचार ठे वले. सरकार
कती लोकांना तु ं गात घालील? कती दवस तु ं गात ठे वील? सरकारला जनल जा ही
आहेच. शांतता भंग पावते हणून सरकार जर आमचे या य ह क बजाव या या आड
येईल, तर आ हांस सुधारले या रा ांचे यायकोट जो रा संघ याकडे फयाद लावून
सरकारास या या अ यायीपणाब ल लाज वता येईल. पृ यांनी जर स या ह अयश वी
केला, तर यांचाच तोटा होईल. अ पृ यांची खा ी होईल क , ह धम हा दगडांचा धम
आहे. यां यापुढे कपाळ फोडू न घेतले तरी काही उपयोग होणार नाही. पृ यांनो, या तुमचा
धम असे हणून आपोआप परधमात जा यास अ पृ य तयार होतील!’ नयो जत
स या हा या नधारामुळे पृ य ह ं या सं थांनी न कायक यानी आंबेडकरांवर ट केची
राळ उड वली. यां यावर वाथ पणाचे आरोप केले. श यतो लवकर अ पृ यतेचे उ चाटन
झाले नाही, तर धमातर करावे असे आंबेडकर हणत. यामुळे यां यावर पृ य ह ं चा रोष
ओढवला. याला उ र हणून आंबेडकर हणाले, ‘धमातरासाठ आ ही जर आतुर असतो
आ ण अ पृ यता नवार याचा वतःपुरता व वतः या भावी पढ पुरताच आ हांस
सोडवायचा असता, तर आ ही तसे यापूव च केले असते. पण श यतो ह धमात राहायचे
आ ण अ खल ब ह कृत वगा या ीने वचार करायचा अशीच आमची इ छा अस यामुळे
आ ही आमचे स याचे य न चालवले आहेत. तथा प, कोण याही एका या काय
कवा एखा ा वगा या काय, सहनशीलतेला मयादा ही असायचीच.
‘आ ही तुम या लाथा खाऊ पण तुम या धमात रा , असे आ ही का हणावे? तुमचा
आमचा धम जर एक, तर तु हांला आ हांला ह क सारखेच. माणसामाणसांत जो धम
पं पंच करतो, को वधी लोकांना यांचा वतःचा अपराध नसता गु हेगारांपे ाही वाईट
रीतीने वाग वतो; व श वगात या लोकांना प ान् प ा इहलोका या नरकयातना
भोगावयास लावतो, माणूस असून यांना जनावरांनाही मळणा या सवलती मळत नाहीत
तो धम कसला? तशा धमास धम हे नावच यो य नाही. ‘यतोऽ युदये नः ेयस स ःस धमः
।’ ही धमाची ा या. या या योगाने अ युदय (ऐ हक उ ती) व मो यांची ा ती होते तो
धम. आधी अ युदय व मग मो . अ युदय हणजे संसारातील उ कष कवा उ ती हे धमाचे
प हले सा य. अ पृ यतेमुळे अ युदयाचा माग बंद झाला आहे. मोकळे वावरता येत नाही.
घाणेर ा व तीत राहावे लागते. श ण घेता येत नाही. त त धंदे करता येत नाहीत. मग
अ युदय कसा हायचा? नः ेयस हणजे मो . तो माग सवाना मोकळा ठे वला आहे. तो
पा हला आहे कोणी न कुठे ? व णकांची सेवाचाकरी कर यानेच शू ांना न अ तशू ांना
सद्गती मळे ल असे धूत शा कारांनी ल न ठे वले आहेच. अ पृ यता ही एक गुलाम गरी
आहे. गुलाम गरी न धम एके ठकाणी नां च शकत नाहीत. ती जोडी असंभा आहे.
आ मस मानास मुकवून कोठ याही समाजाचा उ ार होणार नाही. अ पृ यतेमुळे
अ पृ यांचेच नुकसान झाले आहे असे नसून यां याबरोबर पृ यांच,े तसेच दे शाचेही
अप र मत नुकसान झालेले आहे. अ पृ यते या गततून नघून यांचे आ म वातं य यास
ा त झाले, तर ते केवळ आपलीच उ ती करतील इतकेच न हे तर ते आप या परा माने,
बु ने, उ ोगाने दे शा या भरभराट स कारणीभूत होतील. आमची चळवळ केवळ
प ततो ाराची नसून लोकसं हाची आहे. अ पृ यता नवार या या कामी या श चा
 यांना य करावा लागत आहे, तीच श यांना आप या शै णक व आ थक उ तीला
लावता येईल. माणुसक ा त हो यासाठ धमातर करावे काय? यांनी आपली श
माणुसक मळ व यासाठ खच कर याचा न य केला आहे. काय आरं भले ते वतः या
उ ारापुरते नसून ह धमा या उ ाराक रता आहे, हेच खरे. हे रा काय आहे.’
आंबेडकरां या वरील त व ववेचनात धमशा ाचे मह व सां गतले आहे. ा संदेशात
दे शभ ची तळमळ आहे. मनु या या उ ारासंबंधीचे उदा वचार आहेत. मानवतेचा
मू तमंत आ व कार आहे. ते एक मानवतेला आवाहन आहे.
ाच काळात लो. टळकांचे चरंजीव ीधरपंत टळक यांचा आंबेडकरांशी वशेष
प रचय झाला. ते आंबेडकरांचे नेही न चाहते होते. यांची सामा जक मते पुरोगामी होती.
ह संघटन हणजे चातुव य व वंसन; टश नोकरशाही न भ ुकशाही ही ु वृ ीची
आहेत असे यांचे मत होते. यांनी १९२७ या गणपती उ सवात केसरी या व तांचा
वरोध बाजूला सा न अ पृ य समाजाचे त ण कायकत राजभोज यां या ीकृ ण मे याचे
काय म गायकवाडवा ात ठे वले. हा अ पृ य मेळा वा ात वेश करीत असता बरीच
ध काबु क झाली. ीधरपंतांनी दाख वलेले धैय न यांची पुरोगामी मते यां वषयी
अ भमान बाळगणा या पु यातील अ पृ यांनी एक सभा भरवून यांचे अ भनंदन केले.
आंबेडकरां या तेज वी वचारांची, कायाची न वाची ओळख क न घेऊन
त ण पढ ने समाजाची सेवा न संघटना करावी ा हेतूने अ पृ य समाजातील
कायक यानी पु यात अ ह या म येथे एक व ाथ प रषद भर वली. अ पृ य समाजातील
बु वान न कतृ ववान सु श तांना आंबेडकरां या संघटनेत आणून यांना काय मुख
करायचे हा प रषदे चा मुख उ े श होता. प रषदे या थळ दरवाजावर बालवीर पथकांनी
सुभेदार घाटगे यां या आ धप याखाली आंबेडकरांचे वागत केले. व ाथ प रषदे समोर
भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘ व ाथ आपले कत न जबाबदारी कशी पार
पाडतात यावरच समाजाचे भ वत अवलंबून आहे. ब ह कृतांतील सु श त यांनी
आपले शील व कत सांभाळू न समाजा या गतीस हातभार लावावा.’ या सभेत राजभोज,
डॉ. सोळं क ांचीही भाषणे झाली. ा सभेत ीधरपंत टळकांनी एक फू तदायक भाषण
केले. आपली सुधारणावाद मते कृतीत आणणा या अशा या कायक याने न थोर मना या
त णाने पुढे काही म ह यांनंतर आपला अंत क न यावा हे दव होय. मृ यूस
कवटाळ यापूव काही तास अगोदर आंबेडकरांना ीधरपंतांनी प पाठवून कळ वले क ,
‘हे प आपले हाती पड यापूव च ब धा मी इहलोकास रामराम ठोक याची वाता आपले
कानी पडेल.’ महारा ीय त णांनी मनावर घेत यास अ पृ यता नवार याचा अव या
पाच वषात सुटेल, अशी आशा द शत क न ते पुढे ल हतात, ‘मा या ब ह कृत बांधवांची
गा हाणी य भगवान ीकृ णाचे चरणार वद घाल याक रता मी पुढे जात आहे.’
आंबेडकरां या अंगीकृत कायात परमे र यांना यश दे ईल असा भरवसा यांनी केला.
आप या ने ाने आप या आयु याचा असा ःखद शेवट करावयास नको होता, असे
डो यांत अ ू आणून आंबेडकरांनी उद्गार काढले. आप या चळवळ तील एक न ावंत
कायकता न चळवळ चा एक मोठा आधार गे यामुळे ते हळहळत असत.
याच म ह यात डॉ. हॅरॉ ड एच्. मॅन हे मुंबई ांतातील शेतक खा याचे मुख
सेवा नवृ झाले. यांना नरोप दे याचा समारंभ आंबेडकरां या अ य तेखाली झाला.
यांनी आप या कायात अनेक नी साहा य केले या डॉ. मॅनसाहेबांचे आपण अ यंत
ऋणी आहोत, असे आंबेडकर आप या भाषणात हणाले. याच संधीस डॉ. आंबेडकरांचे
नेही, चाहते न अनुयायी या सवानी मळू न ‘समाज समता संघ’ नावाची एक सं था १९२७
साल या स टबर म ह यात सं कारपूवक समतेचा काय सार कर यासाठ था पली होती.
या संघा या वतीने ते कायकत अ पृ य वगातील पु षांना य ोप वते अपण करीत. वै दक
मं हणून महारांची ल ने लावीत. संघाचे सभासद आळ पाळ ने येक सभासदाकडे
भोजन करीत. या समता संघाने दोन-तीन वषात सामा जक समते या कायाचा धुमधडाका
लावला होता. या कायात महारा ातील व यात नाटककार न कादं बरीकार भा. व. ऊफ
मामा वरेरकर यांनीही अ पृ यांना य ोप वते दे याचे काय केले.
४ नो हबर १९२७ रोजी मुंबईतील दामोदर सभागृहाम ये ‘ब ह कृत हतका रणी
सभे’ या वतीने, टश लोकसभेचे मजूरप ीय सद य माड जो स ां या स मानाथ
चहापानाचा समारंभ झाला. माड जो स वतः खाणीत काम केलेले मजूर होते.
जो ससाहेबांना अ पृ यांची खरी ःखे, यांची गा हाणी, यां या आकां ा ांची सा ंत
हक कत माहीत क न यायची होती. हणून यांनी आंबेडकरांची भेट घेतली. यां या
स मानाथ झाले या ा समारंभा या वेळ जो ससाहेब हणाले, ‘इं लंड, आयलड न
कॉटलंड मळू न जी लोकसं या आहे त यापे ा अ पृ य या दे शात सं येने अ धक आहेत.
यांना माणुसक चे ह क असू नयेत ही ला जरवाणी, लां छना पद गो आहे. इं जां माणे
ा णांना वाटते, आपण सव जात चे सुधारक. पोपचा पाडाव ॉटे टे टांनी केला, ही ल ात
ठे व यासारखी घटना आहे.’ ते असेही हणाले, क सुदैवाने अ पृ य समाजात
आंबेडकरांसारखा कतृ ववान अन् थोर पु ष नमाण झाला आहे, तो यांचा उ ार करील,
असा आपला व ास आहे.१
इकडे मुंबई-पु यात नयो जत स या हा वषयी चचा आता अगद रंगात आली
असता, तकडे अमरावती या अंबादे वी मं दरात अ पृ य ह ं ना वेश मळ व या वषयी
स या ह कर याचा तेथील कायक यानी ऑग ट १९२७ पासून वचार चाल वला होता.
मं दराचा व तांना तशी लेखी सूचनाही या बाबतीत आगाऊ दे यात आली होती. शेवट
तीन म ह यांनंतर समेट झाला. परंतु तोही फसकटला. यामुळे मं दर- वेशास अनुकूल
असले या पंजाबराव दे शमुखांसार या पुढा यांनी न गवई ां यासार या अ पृ य ने यांनी
मो ा धैयाने ते करण धसाला लाव याचे ठर वले. या उ े शाने यांनी अमरावतीस एक
प रषद बोला वली. या प रषदे या अ य पद डॉ टर आंबेडकरांची नवड कर यात आली.
आंबेडकर आप या चळवळ तील सहकारी दे वराव नाईक, सी. ना. शवतरकर, रा. दा.
कांबळ , दा. व. धान आद पुढारी मंडळ स हत अमरावतीस पोहोचले. इं भुवन
ना गृहात प रषदे स आरंभ झाला. बॅ. तडके, डॉ. पंजाबराव दे शमुख, चौबळ वक ल,
गवई-एम्. एल्. सी., केशवराव दे शमुख, डॉ. पटवधनाद पुढारी उप थत होते. आरंभी डॉ.
पंजाबराव दे शमुखांचे स व तर न जोरदार भाषण झा यावर डॉ टर आंबेडकर यांचे
सडेतोड, व ापूण न ओज वी भाषण झाले. याचा गोषवारा असा : ‘ नराकाराचे पूजन,
नराकाराचे यान, परमे राचा नामो चार हे उपासनेपैक व वध माग आहेत. साकाराचे
पूजन करावयाचे अस यास, येक ह स मोकळ क असावी. याचा याचा दे व नराळा
थापणे हे अयो य आहे. का या लोकांसाठ द ण आ केत नराळे डबे असतात. मग
तु ही त ार का क रता? नुसता वासाचा नसून समानतेचाही आहे. दे वळात केवळ
साकाराचे य पूजन क रता यावे हणून अ पृ यांना दे वळात वेश पा हजे असे नाही.
यांना ही गो स करायची आहे क , यां या वेशाने दे वालय होत नाही. कवा
पशाने मूत चे पा व य कमी होत नाही. हणून नर नरा या दे वतांची थापना नको. दे वळे
जरी पृ य ह ं नी बांधली, तरी ती ह धमाची असून ह धमाक रता बांधलेली आहेत. हा
दाय कोणी एकाने केलेला असला तरी तो सव ह ं या उपयोगाक रता आहे.
‘सां कृ तक ीनेही हा अ यंत मह वाचा आहे. ह व ही जतक पृ यांची
मालम ा आहे, ततक च अ पृ यांचीही आहे. ा ह वाची ाण त ा जतक
व स ासार या ा णांनी, कृ णासार या यांनी, हषासार या वै यांनी,
तुकारामासार या शू ांनी केली ततक च वा मीक , चोखामेळा व रो हदास इ याद
अ पृ यांनी केलेली आहे. या ह वाचे र ण कर यासाठ हजारो अ पृ यांनी आपली
माणुसक खच घातली आहे. ‘ ाध-गीते’तील अ पृ य ापासून तो ख ा या
लढाईतील सदनाक महारापयत या अ पृ यांनी ह वा या संर णाथ आपले शर हातावर
घेतले, यांची सं या लहान होणार नाही. या ह वाची रास पृ य व अ पृ य या
उभयतांनी मूठमूठ टाकून वाढ वली आ ण तीवर घाला आला असता जवाची पवा न क रता
तचे र ण केले, या ह वा या नावाखाली उभारलेली मं दरे जतक पृ यांची ततक च
अ पृ यांचीही आहेत. यांवर जतका पृ यांचा ततकाच अ पृ यांचा वारसा आहे. एकदा
वारसा मा य केला क मग जु या व हवाट चा च श लक राहत नाही. कारण, काय ा या
ीने पाहता सावज नक बाबतीतील मा ाचा ह क कोणास काही सनद दे ऊन नमाण
करावयाचा नसतो. तो दरेका या ठायी कायमच असतो. याची व हवाट नसली कवा या या
व हवाट त जरी खंड पडला, तरी तेव ाव न तो हरावला जात नाही. ततकेच दे ऊळ,
पाणवठे ाबाबतीतले हणणे हे मूखपणाचे होय.’
स या दवशी प रषदे ने तीन म ह यांपयत स या ह थ गत के याचे घो षत केले.
लो. टळकांचे सहकारी गणेश ीकृ ण तथा दादासाहेब खापड हे व र व धमंडळाचे
सद य असून अंबादे वी मं दरा या स मतीचे अ य होते. प रषदे चे काम आंबेडकरां या
जयजयकारात संपले. डॉ. आंबेडकर मुंबईस नघ यापूव यां या स मानाथ ‘महारा
केसरी’चे संपादक च हाण आ ण केशवराव दे शमुख यांनी चहापानाचा समारंभ घडवून
आणला.
ा प रषदे संबंधी आणखी एक गो नमूद कर यासारखी आहे. ती अशी क ,
आंबेडकरांचे बंधू बाळाराम आंबेडकर हे मुंबईस १२ नो हबर १९२७ या दवशी मृ यू
पाव याची आंबेडकरांना तार आली. न हे प रषदे चे कामकाज थोडा वेळ थ गत कर यात
आले होते. बाळाराम फ ट ेने डयर पलटणीत वादक होते. पलटणीत असतानाच यांचे
श ण इं जी पाच सहा इय ेपयत झाले होते. यांचे वाचन दांगडे होते. परंतु यांचे दा चे
सनही ततकेच दांडगे होते. आंबेडकर वलायतेत होते ते हा यांचे कुटुं ब वप ाव थेत
असताना या कुटुं बास यांनी आधार दला होता. यानंतर ते वेगळे राहत असत. शरीर
बळकट, मनाने नभय, कृतीने करारी, वभावाने ेमळ न मन मळाऊ अशी ही
वा यायशीलते या जोरावर आप या समाजात मोठा भावी व ा हणून गाजली होती.
वादकाचा व गवयाचा धंदा ांसार या पेशांवर उपजी वका करता करता बाळाराम शेवट
मुंबई नगरपा लके या एका खा यात कारकुना या जागेवर थरावले होते. यांना सेवा नवृ
हो यास सहा म हने अवधी होता. मृ युसमयी यांना एक ववा हत मुलगी होती. तचे नाव
सखुबाई तांबुसकर. यांची इतर मुले न दोन बायका ा पूव च कालवश झा या हो या.
बंधूं या ेतया ेस चंड सं येने उप थत रा न सहानुभूती दाख वले या शेकडो लोकांचे
आंबेडकरांनी मुंबईस परतताच मनःपूवक आभार मानले.
याच आठव ात ‘इं डया अँड चायना’ ा ंथाचे लेखक फलीप ॅट यांचा खटला
मुंबई या व र यायालयात चालला. भुलाभाई दे साई न बॅ. त यारखान यां याबरोबर
बाबासाहेब आंबेडकरांनी ॅट या बचावाचे काम केले. ॅट नद षी ठरले. टश क यु न ट
प ाचे हे सभासद पुढे भारतात था यक झाले.

महाड स या हाचा दवस जसजसा जवळ येत चालला तसतसे महाडमधील वातावरण तापू
लागले. नयो जत स या हाचे तीन तेरा कसे करायचे ाचा वचार कर यासाठ वीरे र
मं दरात सनात यांनी १७ नो हबर १९२७ रोजी सभा भर वली होती. ती सभा रा ी १२
वाजेपयत होऊ शकली नाही. सुरबा टपणीस न बापूराव जोशी ां या नेतृ वाखाली गोळा
झाले या त णांनी ती सभा उधळू न लावली. पु यातील ह सभे या कायक यानी महाडास
येऊन सनात यांना युगधमाची मा ा दली. परंतु यां या पढ जात वेडेपणावर याचा काहीच
उपयोग झाला नाही. दो ही बाजूची मते पेटू लागलेली पा न ज हा धका यांनी महाडला भेट
दली. यांनी दो ही बाजूं या पुढा यांना भेट स बोलावून सामोपचाराने मट व याचा
य न केला. स या हाला बंद कर याची पृ य ह ं ची मागणी यांनी धुडकावून लावली.
ते हा पृ य ह ं या वतीने पांडुरंग रघुनाथ धारप, जात- ा ण, धंदा- ापार, नरहरी
दामोदर वै , जात- ा ण, धंदा-वै दक ा ण; रामनारायण गरीवारी मारवाडी, जात-
मारवाडी, धंदा- ापार; गणपत भकू गांधी गुजर, जात-गुजर, धंदा- ापार; बाळकृ ण
नारायण बागडे, जात- शपी, धंदा- ापार; नारायण अनंतराव दे शपांडे, जात-काय थ भू,
धंदा- ल ह याचा; रामचं धमाजी जाधव, जात-मराठा, धंदा- ापार; मा ती सीताराम-
वडके, जात-तांबट, धंदा-शेती आ ण रामचं आ माराम शेटे, जात-वै यवाणी, धंदा- ापार
अशा नऊ त नध नी दवाणी यायालयात डॉ. भीमराव आंबेडकर, जात- मराशी, धंदा-
व कली; सीताराम शवतरकर, जात- मराशी, धंदा-नोकरी; कृ णनाथ ऊफ कृ ण सयनाक
महार, राहणार-महाड आ ण ग या मालू चांभार, राहणार-महाड ा चौघांवर १२ डसबर
१९२७ रोजी फयाद दाखल केली. अ पृ य लोकांनी चवदार त यावर जाऊन यातील पाणी
भ नये, अशी यांस नरंतरची ताक द ावी असे फयाद चे हणणे होते. याच दवशी
अ पृ यांना चवदार त यावर पाणी भर यास मनाई कूम काढावा, ासाठ याच नऊ
लोकांनी सरा दावा महाड येथील यम यायालयात केला. या स या खट याचा नणय
१४ डसबर १९२७ रोजी वै नामक यायाधीशाने केला.
यायाधीश वै ांनी असे आ ाप काढले क , यायालयाचे सरे आ ाप दे ईपयत
सव अ पृ य लोकांनी अगर यां या वतीने तु ही, महाड येथील चवदार त यावर जाऊ नये व
या तलावावर पाणी भ नये. हे आ ाप आंबेडकराद उपरो त नध वर बजाव यात
आले. ते आ ाप दे ताना यायाधीश हणाले, “मला मोठे कत करावे लागत आहे. परंतु
कत ा या हाकेपुढे आवडी नवडीला वाव नसतो.” अशा रीतीने सनातनी न तगामी
वृ ी या ह ं नी आंबेडकरांना दोन आघा ांवर लढ यास भाग पाडले. एका बाजूला
अ पृ य समाजा या उ ारा वषयी उदास असले या परक य सरकारने घातलेली बंद -आ ा
न स या बाजूला सनातनी ा णां या नेतृ वाखाली स ज झालेले न ु र असे परंपरावाद .
झगडा आता अटळ झाला.
म यंतरी ‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ची बैठक होऊन हरी वलास सारडा यांनी
म यवत व धमंडळात आणले या संमती वया या वधेयकास पा ठबा दे यात आला.
वयाची मयादा १८ असावी असे ठरले. बाहेर स या हाची तयारी होत असता
समाजसुधारणेसाठ चालले या खटपट ना डॉ टर साथ दे त होते. प रषदे या स तेसाठ
कायक यानी अ तशय क केले. प रषदे चा मंडप उभार याक रता कोणी पृ य ह जागा
दे ईना. हणून फ ेखान मुसलमानाची जागा मळ व यात आली. था नक ापा यांनी
प रषदे या कायक यावर ब ह कार टाक यामुळे प रषदे या त नध ना दहा दवस पुरेल
एवढा धा यसाठा आ ण इतर साम ी यांना बाहे न आणावी लागली. यासाठ अनंतराव
च े यांनी चंड खटाटोप केला. अ पा याची व था करणे, त नध ची सोय करणे न
प रषदे त श त राखणे, ही कामे सुभेदार घाटगे ांजकडे सोप वली होती. त नध या
नुस या याहारीला सुमारे हजार पयांचे चरे-चुरमुरे यावे लागले. प रषदे चा दवस जवळ
येऊन ठे पला. सरकार व सनातनी महाडला मोच लावून बसले. १९ डसबर १९२७ रोजी
ज ातील मुख अ धकारी महाडला तळ दे ऊन बसले. आर क त याभोवती कडे ध न
सं ामास स झाले. धमघातक सनात यांना न न ु र परंपरावा ांना तर फुरणच चढले
होते. प रषदे चे शेकडो त नधी न यांचा तो समर संग य पाहावा हणून शेकडो
े क महाडात ठाण मांडून स या ह सेनापती या आगमनाची आतुरतेने वाट पाहत होते.
प रषदे या थळ जाऊन ज हा धकारी त नध ना नयो जत स या हापासून जातीने
परावृ क पाहत होते. २४ डसबर १९२७ रोजी सकाळ पद्मावती आगबोट ने ना शकचे
भाऊराव गायकवाड, पु याचे राजभोज, स या ह स मतीचे कायवाह सीतारामपंत
 शवतरकर, सोशल स हस लीगचे गं. नी. सह बु े , समता संघाचे धान बंधू या मुख
सहका यांसमवेत डॉ. आंबेडकर प रषदे साठ मुंबई न महाडला नघाले. प रषदे स
नघ यापूव आंबेडकरांनी एक कट वनं तप क काढले होते. ‘स या हास येऊन
आप यावरील अ पृ यतेचा कलंक धुऊन टाका. यांना श य असेल यांनी न धा य
ावे.
जेणे कुलवंत हणावे। तेही वेगी हजीर हावे।
हजीर न होता क ावे। लागेल पुढे।।’
असे अ पृ य जनतेस आवाहन केले होते. आगबोट सकाळ ९ वाजता सुटली. ती हरे रला
सायंकाळ साडेपाचला पोहोचली. बंदरोबंदरी स या ह चा न आंबेडकरांचाही जयजयकार
घुमत होता. धरमतरला मोटारवाले संप क न पेच नमाण करतील हणून ा स या
मागाने स या ही नघाले होते. कोलमांड गावी स या ही सेना थांबली. सकाळ अ पोपाहार
घेऊन आठ वाजता दासगावला जा यास अंबा नावा या आगबोट वर ही सेना चढली. द. २५
डसबरला पारी १२-३० वाजता ही सेना दासगावाला उतरली. तेथे यां या आगमनाची वाट
पाहत असले या तीन हजार स या ह नी गगनभेद आरो यांनी आप या ने याचे न
स या हीचे वागत केले. पोलीस दलाचे मुख फॅर ट आप या हाताखालील
अ धका यांस हत तेथे उप थत होते. यांनी आंबेडकरांची भेट घेऊन ज हा धकारी
डसाहेब यांचे यांना तातडीचे प दले. प ातील वनंती माणे ज हा धका यांना
भेट यास नघ यापूव स या ही सेनेने पाचा-पाचां या रांगा क न महाडला मरवणुक ने
शांततेने यावे, अशी आंबेडकरांनी आ ा दली. आ ण पोलीस मुखास हत पो लसां या
मोटारीने ज हा धका यांस भेट यास सेनानी आंबेडकर नघाले. यां यासमवेत सह बु े
होते.
दासगाव ते महाड पाच मैल अंतर आहे. स वातीन हजार स या ही पाचापाचां या
रांगेने र यातून ‘हर हर महादे व’, ‘महाड स या ही क जय’, ‘बाबासाहेब आंबेडकर क
जय’ अशा गगनभेद घोषणा करीत व समरगीते हणत महाडास नघाले. अ भागी बँड
होते. मरवणुक मागे पोलीस होते. पारी २-३० वाजता ती मरवणूक प रषदे या ठकाणी
पोचली. मंडपासमोर स या ही सेनेचे वागत करताना अनंतराव च े यांनी रायगडकडे बोट
दाखवून अंगीकृत कायात यश यावे हणून सव स या ह कडू न शवाजीचा व जजाईमातेचा
जयजयकार कर वला. या जयजयकाराने चारी दशा म मून गे या. प रषदे या मंडपा या
खांबांव न सुभा षते, संतवचने, हणी अन् घोषवा ये ांचे फलक झळकत होते. सा या
मंडपात एकच छाया च होते. ते महा मा गांध चे.
आंबेडकर ज हा धका यांना भेटले. भेट त ज हा धका यांनी सौ य श दांत बंद -
आ ा न मोड या वषयी आंबेडकरांचे मन वळ व याचा य न केला. ‘स या ह कराच असा
जमले या लोकांना मी स ला दे ईन. परंतु मा या मनाचे दडपण यां यावर आणणार नाही.
तथा प, जर ब मताने स या ह करणे ठरले, तर ज हा धका यांस प रषदे म ये बोल यास
संधी दे ऊ,’ असे आंबेडकरांनी मा य केले. तेथून आंबेडकर प रषदे या मंडपाकडे गेले. तेथे
सवासमवेत यांनी साधे अ सेवन केले. वतःसाठ नराळे अ घे यास यांनी नाकारले.
प रषद सु झा यापासून चवदार त या या भोवती पो लसांचा कडेकोट बंदोब त सु
झाला. त या या आसमंतातील भागास १४४ कलम लावले होते.
सायंकाळ ४-३० वाजता प रषदे चे कामकाज सु झाले. शुभ संदेश वाच यात
आले. नंतर टा यां या कडकडाटात न घोषणां या न जयजयकारां या गजनात आंबेडकर
आपले अ य ीय भाषण कर यास उठले. आठ दहा हजार ो यांपैक ब तेकांची पाठ
ओक होती. यां या दाढ चे केस वाढलेले होते. गरीब पण तरतरीत दसणा या यांचा
समुदाय मो ा उ सुकतेने न अ भमानाने साहेबांकडे पाहत होता. सवाचे चेहरे नवीन
उ साहाने व आशेने टवटवीत झालेले होते. ने याने हात वर करताच मंडपात त धता
पसरली. आंबेडकरांनी आप या भाषणास शांत न गंभीर वरात आरंभ केला. ते हणाले :
‘महाडचे तळे सावज नक आहे. महाड येथील पृ य इतके समजूतदार आहेत क , ते
आपणच या त याचे पाणी नेतात असे न हते तर कोण याही धमा या माणसाला या
त याचे पाणी भर यास यांनी मुभा ठे वली आहे. या माणे मुसलमान न परधम य लोक
ा त याचे पाणी नेतात. मानव योनीपे ा कमी मानले या पशुप यां या योनीतील जीव
जंतूंसही या त यावर पाणी प यास ते हरकत घेत नाहीत. महाडचे पृ य लोक अ पृ यांना
चवदार त याचे पाणी पऊ दे त नाहीत. याचे कारण अ पृ यांना पश केला असता ते पाणी
नासेल कवा याची वाफ होऊन ते नाहीसे होईल अशामुळे न हे. अ पृ यांना ते पऊ दे त
नाहीत याचे कारण हेच क , शा ाने असमान ठर वले या जात ना आप या त यातील
पाणी पऊ दे ऊन या जाती आप या समान आहेत असे मा य कर याची यांची इ छा नाही.
चवदार त यातील पाणी या याने आ ही अमर होऊ अशातला भाग नाही. आजपावेतो
चवदार त याचे पाणी यालो न हतो, तरी तु ही आ ही काही मेलो न हतो. इतरां माणे
आ हीदे खील माणसेच आहोत हे स कर याकरताच या त यावर आपणास जावयाचे
आहे.
‘आमची ही सभा अपूव अशी आहे. ही सभा समतेची मु तमेढ रोव यासाठ
बोलाव यात आली आहे. आज या आप या सभेत व ा समधील हसाय मु कामी ता. ५
मे १७८९ रोजी भरले या च लोकां या ां तकारक रा ीय सभेत अ यंत मोठे सा य आहे.
च लोकांची ही सभा च समाजाची संघटना कर या तव बोला व यात आली होती.
आमची ही सभा ह समाजाचे संघटन कर यासाठ बोला व यात आली आहे. च रा ीय
सभेने जो जाहीरनामा काढला, याने नुस या ा स दे शातच ांती केली नाही, तर सव
जगात केली. सव माणसे ज मतः समान दजाची आहेत व ती मरेपयत समान दजाचीच
राहतात, हे ज म स मानवी ह क कायम राहावेत हाच राजकारणाचा अं तम हेतू होय.
‘नुसती रोट बंद कवा बेट बंद गेली हणून अ पृ यता गेली असे मान याचा
मूखपणा क नका. बेट बंद चे उ चाटन करणे हाच खरा समता था पत कर याचा माग
आहे. आप या लोकांना पो लसांत कवा कोटकचेरीत औषधालासु ा वेश मळावयाचा
नाही. याचे कारण आप याला काय ाने बंद केली आहे असे नाही. ह लोक आपणांस
अ पृ य मानतात व हीन लेखतात हणून सरकार आप या नोकरीत आ हांस वेश दे ऊ
शकत नाही. तसेच, अ पृ यतेमुळे आप या हातचा कोणी माल घेणार नाही हणून उजळ
मा याने आपणास धंदा करता येत नाही. या तव ह समाज समथ करायचा असेल, तर
चातुव य आ ण असमानता यांचे उ चाटन क न ह समाजाची रचना एकवण न समता
या दोन त वां या पायावर केली पा हजे. अ पृ यता नवार याचा माग हा ह समाज समथ
कर या या मागापासून भ नाही. हणून मी हणतो क , आपले काय जतके व हताचे
आहे, ततकेच रा हताचे आहे यात काही कतु नाही.’

नंतर नर नराळे ठराव पसार कर यात आले. प ह या ठरावाने ह मा ा या ज म स

ह कांचा जाहीरनामा उद्घो षत कर यात आला. सव माणसे ज मतः समान दजाची आहेत
व मरेपयत समान दजाची राहतील. वषमतामूलक समाजरचनेचा पुर कार करणा या ाचीन
न अवाचीन ंथांचा ती नषेध कर यात आला. ुती, मृती न पुराण वगैरे ांचे ामा य
कबूल कर यास ही प रषद तयार नाही. या गो ीला काय ाने मनाई केलेली नसेल, ती
कर यास सवाना मोकळ क असावी. र ते, पाणवठे , दे वालये वगैरे ठकाणी कोणासही
तबंध नसावा, हा ठराव सीतारामपंत शवतरकर यांनी मांडला. भाऊराव गायकवाड, एन्.
ट . जाधव व गंगूबाई सावंत यांनी यावर जळजळ त भाषणे केली. स या ठरावाने शू
जातीचा उपमद करणारी, यांची गती खुंट वणारी, यांचे आ मबळ न करणारी, यांची
सामा जक, आ थक, राजक य गुलाम गरी कायम ठे वणारी मनु मृती हचाही प रषद
दहन वधी करीत आहे, असे जाहीर कर यात आले. हा ठराव मांडणारे सह बु े , न याला
पा ठबा दे णारे राजभोज यांची या ठरावावर परखड भाषणे झाली. तस या ठरवा वये असे
जाहीर कर यात आले क , सव ह एकवण य समज यात यावेत. चव या ठरावा माणे
धमा धकारी ही सं था लोकमतानुवत न पुरो हत लोक नयु असावेत, अशी मागणी
कर यात आली.
मनु मृतीचे दहन करावे असा ठराव झा यावर रा ी ९ वाजता प रषदे या समोर एका
ख यात अ पृ य बैरा या या ह ते मनु मृतीची होळ कर यात आली. अशा रीतीने अ पृ य
समाजा या प रषदे ने पृ य ह ं या अ यंत पू य अशा ंथाचा ोभकरी या ध कार
केला. वषमता, नदयता न अ याय यां या या तीकाला मूठमाती दली. सव व यांनी
मनु मृती वषयी बोलताना यातील उपदे शाचा कठोर श दांत ध कार केला. धा मक ंथावर
झालेला हा असा भयंकर ह ला आधु नक भारतात प हला नसला, तरी अपूवच हटला
पा हजे. १९२६ साली म ास ांतातील ा णेतर प ाने मनु मृती ंथाची होळ केली होती.
परंतु अ पृ यांनीसु ा या ंथाची होळ करावी, हे या युगमानाचे मोठे वै श च हटले
पा हजे.
पंधराशे वषापूव कवा या नही ाचीन काळात रचलेला मनु मृती हा ंथ सनातनी
ह ं ना सव , मंगल न प रपूण असा आजही वाटतो! शू ा तशू ांना यातील नयम
बंधनकारक आहेत असे ा णांना वाटते. परंतु ते वतः मा यातील नयम पाळ त
नसतात. मनु मृतीतील नयमां माणे पाहता ा णांना रासाय नक ,े रंगीत कापड, फुले,
सुवा सक े न श े यांचा धंदा व य आहे. परंतु सां तचे ा ण कप ांची काने,
रासाय नक ांची काने, अ रांची काने, धालये, उपाहारगृहे, केशकतनालये इ याद
व वध धंदे चाल वतात. तरी यांचे समाजातील े पद उणावत नाही. लो. टळक ांनी
ज नगची गरणी उभारली. यात यांचे ा य उणावले नाही. परंतु ा णेतरां या वेद
वाच या या व वेदा यास कर या या अ धकारास यांनी कधीही पा ठबा दला नाही. असा
हा सवधमकारणात ा णांचा वाथ साधून दे तो, यालाच ा णेतर ा णधम हणतात!
मनु मृती या दहनाने भारतातील तथाक थत पं डत, आचाय आ ण शंकराचाय यांना
हादराच बसला. काह ची तर गाळण उडाली. काही तर दङ् मूढ झाले. ा णधमाचा मोठा
वैरी हणून गणले या भा करराव जाधवांनाही हा ह ला हणे अ तशय कठोर वाटला. कारण
यां या मते मनु मृतीतील सवच गो ी न न ह या. वतमान न भ व य काळात महान
ढभंजक अन् मू तभंजक हणून यांती क त पसरली ते आंबेडकर खो ा दे वतांना
यां या पारंप रक उ च न पू य थानांव न खाली ओढ त होते. मा टन यूथर या
काळानंतर एवढा मोठा मू तभंजक ह ला अहंकारी परंपरावा ांवर कुणीच केला न हता.
या तव, २५ डसबर १९२७ हा भारता या इ तहासात एक अ यंत सं मरणीय दवस गणला
जाईल. या दवशी आंबेडकरांनी जुनी मृती जाळू न ह ं या सामा जक पुनरचनेला उपयोगी
पडेल अशा न ा मृतीची मागणी केली. अशा कारे महाड हे ह मा टन यूथरचे
वटे नबग ठरले.
स या दवशी बाबासाहेबांनी स या हाचा ठरावा मांडला. ठराव मांडतेवेळ ते
हणाले : ‘आप या व वासाठ न ज म स ह कांसाठ तु ही लढा कर यास स
आहात हे पा न मला आनंद होत आहे. ा ल ात एकच गो ल ात ठे वावयास पा हजे.
ती ही क , कोणतेही कायम व पाचे हत साधून यायचे असेल तर ास व लेश सोसावे
लागतात. तप य शवाय कोणालाही वर ा त झा याची पुराणात कवा इ तहासात सा
नाही. सुख हे नेहमी ःखाअंती ा त होत असते. ते हा मनाई कूम मोड यामुळे तु ं गात
जा याचा संग आला तर तु ही डगमगता कामा नये. तु ं गात घात यावर कोणीही माफ
मागता कामा नये. का ा घेऊन स या हास जाता येणार नाही. आपला माग यायाचा आहे
असे तु हांस वाटत अस यास व अनेक हालअपे ा सहन कर यास तु ही तयार अस यास
स या हास संमती ा. जर स या ह कर याचे ब मताने ठरले, तर ज हा धकारी तु हांस
दोन उपदे शपर गो ी सांगणार आहेत.’
बारा व यांनी ठरावास पा ठबा दला. आठ व यांनी वरोध दश वला. तथा प,
प रषदे ने चंड ब मताने ठरावास पा ठबा दला. यावर आंबेडकर पु हा हणाले, ‘मी
सांगतो हणून तु ं गात जाऊन फशी पडणारे लोक मला नकोत. तु ं गात जाईनच, पण माझी
अ पृ यता मी घालवीन, असे हणणारी माणसे मला पा हजेत. अशा त हेचा आ मय
कर यास कती माणसे तयार आहेत, हे ठर वणे ा त आहे. ज हा धका यां या
भाषणानंतर तुमचा नधार कायम रा हला, तर स या ह क .’
 प रषदे चे पारचे काम संपते न संपते तोच ा णेतर नेते जेधे न दनकरराव
जवळकर हे प रषदे या मंडपात आले. यांनी स या हा या ठरावास आवेशयु पा ठबा
दला. आंबेडकरांसार या ानी न कतबगार पुढारी तुमची ःखे नाहीशी करील, असा यांनी
प रषदे पुढे व ास कट केला. वयंसेवकांनी स या ह ची नावे न द वली. सुमारे चार हजार
लोक स या ह कर यास उ सुक होते. चवदार तळे जकू नाहीतर तु ं गात जाऊ, नपे ा
गावात पु हा त ड दाखवणार नाही, अशी काही कड ा कायक यानी आपले गाव सोडताना
त ा केली होती. ज हा धकारी आले. ते प रषदे ला हणाले, ‘सरकार तुमचे मायबाप
आहे. कोटात दा ाचा नकाल होईपयत हा झगडा तु ही क नका.’ जवळकरांनी स या ह
तहकूब करावा, असे मत दले. सुभेदार घाटगे ांनी तसेच मत दले. अनेक व यांनी
स या ह ठरावाचा तावातावाने पाठपुरावा केला. काही व यांनी बदसूर काढताच यांना
आंरडाओरडा क न त नध नी खाली बस वले. वातावरण तापत चालले होते. प रषदे चे
काम रंगू लागले. इत यात ठरावावरील चचा स या दवशी सकाळपयत तहकूब के याचे
आंबेडकरांनी जाहीर केले.
रा ी नवडक ने यांची बैठक होऊन तीत याय व दा ाचा नणय होईपयत
स या ह तहकूब कर याचा नणय घे यात आला. तथा प, त या या सभोवती फ न
येणारी मरवणूक काढू न प रषद संपवायची, असेही ठरले. हा नणय ज हा धका यांना
रा ीच कळ व यात आला. दनांक २७ डसबरला सकाळ आंबेडकरांनी स या ह तहकूब
कर याचा ठराव वतःच मांडला. प रषदे त एकदम शांतता पसरली. प रषदे या उ साहास,
नधारास कलाटणी दे याची ती वेळ होती. उ साहाने फु लत झाले या अनुयायांना आळा
घाल याचा तो समय होता. आंबेडकरांनी मो ा चातुयाने व शांतपणे बोल यास ारंभ
केला. ते हणाले : ‘आप यात न याचे बळ न हते हीच मोठ उणीव होती. ती उणीव तु ही
भ न काढली आहे. जो समाज ाण याग कर यास. तयार आहे, या समाजाची उ ती
झा या शवाय राहणार नाही. तु ही सरकारचा कायदा मोड यास तयार आहात. असे शूर
लोक आहात. यापे ा आणखी यश कोणते? परंतु आज या श चा आपण उपयोग क
नये. आपला स या ह सरकार व होईल. सरकार साहा य कर याचे आ ासन दे त
असताना आ ही सरकार व स या ह करणे अनु चत आहे. सरे असे क , महा मा
गांध चा स या ह हा परक य स े व होता. हणून पृ य ह ं चा यांना चंड पा ठबा
होता. आप या स या ह पृ य ह ं या व अस यामुळे पृ यांची आपणास मदत नाही.
‘स या ह तहकूब केलात, तर आपली मानखंडना होईल असे तु ही मानू नका. मी
सरकारला भीत नाही. मला तीन कारची श ा – कायदा मोडला हणून, ताक द.
झडकारली हणून आ ण व कली वसाया या श ती व वागलो हणून – होईल.
याला माझी ना नाही. आज हा स या ह तहकूब करा असे जरी मी हणतो, तरी तळे
काबीज के या शवाय रा नये हा जसा तुमचा न य आहे, तसा माझा पण आहे. तो तडीस
ने या शवाय मी व थ बसणार नाही, हे प के यानात असू ा.’
हे भाषण ऐकत असताना त नध व न नराशेची लाट घ घावत गेली. ती दा ण
नराशा क येकांना अ यंत अस वाटली. अनेकांचा हरमोड झाला. आप या ने याने
ऐनवेळ मान टाकली, असे हणून काहीजण मनात चडफडलेसु ा. परंतु स या हतहकुबीस
मान तुक व यापलीकडे यांना सरा मागच न हता. प रषदे ने ठरावास एकदाची मा यता
दली.
लागलीच साडेदहा वाजता सव त नध ची एक चंड मरवणूक नघाली.
मरवणुक तील घोषणांनी न जयजयकारांनी महाड गरजले. नशाणांनी व फलकांनी महाड
गजबजले. चवदार त याला मरवणुक ने वळसा घातला. पृ य ह मा आपली घरेदारे
बंद क न सुतक पाळ त होते. उफराटे मताचे जीणमतवाद सूडा या भावनेने शेपूट
तुटले या पाली माणे घरी तडफडत होते. द ड तासानंतर मरवणूक परतून प रषदे या
मंडपात वसजन पावली.
सं याकाळ महाड येथील चांभारवा ात डॉ. आंबेडकरांनी एका सभेत चांभारांची
चांगलीच कानउघडणी केली. ते हणाले : ‘स या ह ची चमू ही वीरांची चमू आहे. वीरां या
चमूत जातीपातीला थारा नाही. तु हांस सुख पा हजे क माणुसक पा हजे ते ठरवा.
माणुसक शवाय तुमचे वैभव थ आहे. तुम यासार या सुखव तू, वतं व सुखी लोकांनी
अ पृ यांना माणुसक परत आणून दे याचे कामात आतुरतेने भाग घेतला पा हजे. हे पु य
थोडे तरी जोडा. ात जर तु ही भाग याल, तर इ तहासात महारांबरोबर तुमचेही नाव
अजरामर होईल. नाहीतर तुमची पुढची पढ तु ही नामद होता, असा तु हांस दोष दे ईल.’

रा ी दहा वाजता प रषदे चे सूप वाजले. महाडात अ पृ य यांची अतोनात गद लोटली

होती. म येच एक महार वृ ा आ ोश करीत प रषदे कडे आली. त या रड याचे कारण
वचारता ती हणाली, ‘काही ांनी मला वाटे त सां गतले क , तुम या राजाचा ‘खयो
झाला!’ द लतांचा राजा हणजे आंबेडकर. ते अमर. काव यां या शापाने गुरे मरत नाहीत.
प रषदे या मंडपात बाबासाहेबांनी यांना उपदे श करावा हणून कायक यानी एक सभा
भर वली, या म हला भीडभाड सोडू न र याने मंडपात येऊन बस या. यां या मनावर
नवयुगाचे तेज फाकू लागले होते. आप या सुबोध, सरळ भाषेत आंबेडकर यांना हणाले,
‘तु ही वतःस अ पृ य मानू नका. घरी व छता ठे वा. पृ य ह या नेसतात या
प तीने नेसा. फाटके का लुगडे असेना, ते व छ असावयास पा हजे. तुम या पोट ज म
घेणे हे पाप का हावे, इतरां या पोट ज म घेणे हे पु य द का ठरावे, ाचा तु ही वचार
करा. तु ही त ा करा क , अशा कलं कत थतीत आ ही यापुढे जगणार नाही. तु ही
सवानी जु या व ग ल छ चालीरीती सोडू न द या पा हजेत. स या या दवसांत कोणी कसे
वागावे यावर बंद नाही. या माणे भाराभर गळस या व हातात कोपरभर चांद चे गोट-
पाट या, ही तु हांस ओळख याची खूण आहे. दा गना घालायचा झाला, तर तो सो याचा
घाला. घरात कोणतीही अमंगल गो होऊ दे ऊ नका. मेले या जनावरांचे मांस खाणे बंद
करा. दा बाज नव यांना, भावांना अगर मुलांना जेवायला घालू नका. मुल ना श ण ा.
ान आ ण व ा ा गो ी यांनाही आव यक आहेत. खाण तशी माती. ‘पु हावा ऐसा
गुंडा । याचा तही लोक झडा ।।’ अशी मह वाकां ा ठे वून जगा.’ स या दवशी पहाटे
यांनी आपाप या गावात परत जा या या वेळ आपापली वेषभूषा आप या ने या या
आदे शा माणे पालटली होती. ते य पा न डॉ. आंबेडकर आनंदाने ग हवरले. लोकांना
आ य वाटले. आंबेडकरां या या युगवाणीचाच तो ताप होता.
अशा रीतीने महाडचा धमसंगर संपला. या धमसंगराने जु या युगाचा अंत झाला.
भारतातील नवीन युगाचे आगमन आंबेडकरां या मानवी समानते या ह कासाठ काढले या
या जाहीरना याने न काँ ेस या संपूण वातं या या म ास या ठरावाने घो षत झाले.
महाडची घोषणा सामा जक वातं याची, तर म ासची घोषणा राजक य वातं याची हा एक
महान योगच हणायचा. भारता या धा मक, सामा जक व राजक य मू यांची मोजमाप
कर याची ती ववेकपूण मागणी होती.
महाड संगराचे अ पृ यां या मनावर फार खोलवर पडसाद उमटले. सरकारवरही
याचा काही थोडाथोडका प रणाम झाला नाही. अ पृ य वग हा लेचापेचा नाही, याची
आता उपे ा करता नये, असे सरकारलाही वाटू लागले. सनातनी धममातडांना तर चंड
हादरा बसला. अ पृ य वगा या ठायी नमाण झालेले तेज, जागृती व वावलंबन ही आता
दबली जाणारी न हती. अ यायाचा तकार कर यासाठ आपण आता संघटना उभा
शकतो, आपण आपले गा हाणे मांडू शकतो. आपण आता एकटे न थटे नाही, इतर
ज ांतील आपले अ पृ य बंधू संकटा या वेळ आप या साहा याला धावून येऊ शकतील,
असा यांना व ास वाटू लागला.
महाड येथे सु झाले या सामा जक वातं ययु ापासून आणखी एक मह वाची
अशी श नमाण झाली. ती श हणजे आंबेडकरांचे दे द यमान म व.
आंबेडकरांचे काय न क त ही भारता या कानाकोप यात पसरली. यांचे नेतृ व हे या
संगराचे फळ. आंबेडकरांचे नेतृ व हे एक नरपवाद स य आहे, असे आता स झाले.
आंबेडकरांचे नाव भारतातील अ पृ य वगाला ललामभूत झाले. ते यां या सौभा याचे आ ण
वातं याचे तीक ठरले. ते नाव यांना मं ा माणे मु ध क लागले. महाड या संगरामुळे
आंबेडकर हे केवळ ानी पु ष नसून राजकारणी पु षही आहेत, केवळ व ाभूषण नसून
कृ तशूर नेतेही आहेत, हे स झाले. व ेची न वहाराची बेमालूम सांगड झाली आहे,
असे दसून येते.
मनु मृती या होळ संबंधी आणखी वशेष सां गतले पा हजे असे नाही. मनु मृती ही
व णकां या ह कांचा जाहीरनामा होता. ती शू ा तशू ां या गुलाम गरीची गीता होती.
हणूनच तची होळ कर यात आली. अ पृ यां या गा हा यांकडे, दा र याकडे, ःखाकडे
न हालअपे ांकडे पृ य ह ं चे ल वेधावे हणून हातावर शर घेऊन आ ही ते द केले,
असे पुढे आंबेडकरांनी यं. व. पवते यांना सां गतले.१
सामा जक गुलाम गरीचे उ चाटन कर यासाठ आंबेडकरांनी महाड येथे केलेली
मनु मृतीची होळ आ ण राजक य गुलाम गरीचे उ चाटन कर यासाठ पु यात सावरकरांनी
केलेली वदे शी कापडाची प हली होळ यांत बरेच सा य आहे. ाचीन धम ंथां वषयी
महारा ातील या दोन समाज ां तकारकां या कोनांत थोडा फरक आहे. मनु मृती या
होळ मुळे सवसाधारण सवच पृ य ह ं चे धाबे दणाणले. धा मक ंथ, ह ं या भोळसट
ा न गाय यांवरील सावरकरांचे ोभक न मू तभंजक लेख व वचार वाचून तथाक थत
थंड, गरम न जुजबी समाजसुधारकसु ा बेचैन होत. मनु मृतीची होळ करणे आ ण गाईचे
मांस रा संर णा या संगी आव यक तर खाऊनही श ूवर जय मळवावा, असा उपदे श
करणे, ा दो ही गो ी सनात यांनाच न हे, तर अधसुधारक, सनातनी सुधारक, यांना
महाभयंकर वाटा ा. परंतु सावरकरांचा ह ला व आंबेडकरांचा ह ला यां या भू मकेत थोडा
फरक आहे. जुने धम ंथ व ाना या कसोट वर घासून यातले जे जे स ःप र थतीस
अनुकूल ते ते वीकारावे; जे जे संघटनेस अयो य, उ तीस अपायकारक ते ते या य मानावे;
मनु मृती आज या ह समाजाला बंधनकारक वा हतावह आहे असे सावरकरांना वाटत
नाही. आंबेडकरां या प ान् प ा मनु मृती या गुलाम गरीखाली चरड या गे या.
यामुळे ते सो या घणाघाती वेषाने त यावर ह ला करतात. सावरकर ज माने ा ण.
यां या पूवजांना सामा जक गुलाम गरीची झळ लागलेली नस यामुळे यांचे मत असे क
जुने धम ंथ उपयु नसतील, तर ते ऐ तहा सक वे हणून कोप यात जपून ठे वावे इतकेच.
आंबेडकर ा ण असते न सावरकर महार असते, तर यांनी वेगळे वतन केले असते यात
काही संदेह नाही.
प रषद संप यावर आंबेडकर आ ण यांचे सहकारी महाड येथील बु कालीन लेणी
पाहावयास गेले. बौ भ ुकांची तेथे असलेली ती आसने न बु कालीन या मंगल मूत
पा न आंबेडकरांचे नयन ेमा ूंनी भ न आले. बौ भ ूंनी चारी रा न, दा र यास
कवटाळू न समाजाची नः वाथ बु ने कशी सेवा केली या वषयी मा हती दे त असता यांचा
कंठ दाटू न आला. या आसनांवर बु कालीन धम पदे शक बसले असतील, ासाठ यां या
आदराथ आपण यावर बसू नये, असा यांनी आप या सहका यांना मो ा भ भावाने
उपदे श केला.
लेणी पा न झा यावर ते सवजण आधु नक भारताला प व अन् पू य वाटणा या
थानी गेले. ते थान हणजे छ पती शवाजीमहाराज ांची राजधानी रायगड. शवाजी
हणजे आधु नक भारताचा ाता. वरा याचे तीक. रा ा भमानाचे मूळ. मंगल फूत चा
झरा. आंबेडकर रायगडा या मागावर असता आसमंतातील वातावरणात यां या जवाला
अपाय कर या या हेतूने काही अ वचारी लोक दबा ध न बसले असावे. ांनी फुंकर
घात यामुळे यां या अ वचाराचे फु लंग पेट घेत होते. अ पृ यांचा महाड स या ह वफल
ठरावा हणून यांनी आकांडतांडव केले होते, यांपैक काही सूडाने वेडे झाले होते.
आंबेडकरां या जवास ते सैतान अपाय कर याची तयारी क न वाटे त कुठे तरी दबा ध न
बसले आहेत, अशी अफवा अ पृ य मंडळ या कानांवर गेली. यामुळे आसपास या
द याखो यांतील अ पृ य मंडळ आंबेडकरां या संर णाथ छातीचा कोट कर यासाठ
रायगडकडे धावली.
रायगडावरील भ न पण भ तीके पा न आंबेडकरां या मनःच ूंपुढून शवकालीन
वीरां या न मु स ां या चमू सरक या असतील. थकून गे यामुळे मंडळ रा ी लवकर झोपी
गेली. रायगडवरील एका दालनात ते झोपी गेले असता खालून कुणी तरी पाणी शपडले.
कोणीतरी खाली बोलत अस याचे ऐकू येत होते. आतील मंडळ चे धाबे दणाणले. ‘सावध
राहा. वै याची रा आहे’ असे खालून अ प आवाज आले. परंतु ा मंडळ ना ते कोण
असावेत हे कळे ना. रा एकदाची सरली. दवस उजाडला. पाहतात तो ते यांचेच
रखवालदार. यांची आप या ने यावरील भ अमयाद होती. यांनी वेळ च सावध गरी
बाळगली हे ठ क झाले. हणूनच तो भयंकर संग टळला. सवाना अ यानंद झाला.
गडाखालील आवारातील अ पृ य यांनी आप या राजाला उ साहाने पंच ाणांची आरती
ओवाळली. याला सुर त ठे व या वषयी वधा यास ध यवाद दले. आंबेडकरांचे काही
वाईट करता आले नाही तरी, आंबेडकर शवाजी-महाराजां या सहासनावर बसले, अशी
आवई उठवून आंबेडकरां या व लोकां या मनात गैरसमजाचे वष काल व याचा यां या
श ूंनी य न केलाच!

१. अ लेख, ब ह कृत भारत, २७ नो हबर १९२७.

१. ब ह कृत भारत, २७ नो हबर १९२७.
१. पवते, यं. व., मी घेतले या मुलाखती, पृ. ५८-५९.
 ७

राजक य तजावर उदय

द लत वगातील लोक आता नवीन काशात इत ततः वखुरले या आप या आ या मक न

ऐ तहा सक फू त थानांचा शोध क लागले. यांनी ना शक येथे १९२८ या जानेवारी
म ह यात आप या द लत वगातील एक महान संत चोखामेळा ा या नावाने एक दे वालय
बांध या या ाचा ऊहापोह कर या या उ े शाने एक सभा बोला वली होती. सभेचे
अ य थान वीकार यासाठ आंबेडकरांना बळे च पाचारण केले होते. सभेत ा ावर
साधक-बाधक चचा होऊन असा नणय घे यात आला क आप या संतां या नावाने दे वालये
बांध यापे ा द लत वगाने आपला द य उ साह अ पृ यतेचा कलंक धुऊन काढ या या
काय लावावा. हे काय करणे हणजे संतांचे खरे मारक उभारणे होय. खरे हणजे
अ पृ यांना नराळ दे वळे असावीत ा क पनेस आंबेडकरांचा मूलभूत वरोध होता. एकतर
दे ऊळ बांध या या खचाचा अवजड आ थक बोजा ग रबांवर पडला असता. सरे असे क
आंबेडकरांना मू तपूजेपे ा माणुसक चे मू य अ धक वाटे .
परंतु महारा ीय संतां या काया वषयी आंबेडकरांची भू मका कोणती होती, हे ल ात
घेणे आव यक आहे. आंबेडकरां या मते ‘एका वगाचे स या वगावर वच व राहणे यात
चातुव याचे मम आहे. चातुव या व अनेक बंडे झाली. यात महारा ातील भागवतधम
संतांचे बंड मुख होय. पण या बंडातील लढा अगद नराळा होता. इतर माणसां माणेच
माणूस असलेला ा ण े क ई रभ े , असा तो लढा होता. ा ण माणूस े क
शू माणूस े हा सोड व या या भरीस साधुसंत पडले नाहीत. या बंडात साधुसंतांचा
जय झाला व भ ांचे े व ा णांना मा य करावे लागले.
‘तरीसु ा या बंडाचा चातुव य व वंसना या ीने काहीच उपयोग झाला नाही.
भ या मुला याने माणुसक ला कमत येते असे नाही. तची कमत वयं स आहे. हा
मु ा था पत कर यासाठ संत भांडले नाहीत. यामुळे चातुव याचे दडपण कायम रा हले.
संतां या बंडाचा एक मोठाच प रणाम झाला. तु ही चोखामे यासारखे भ हा, मग
आ ही तु हांला मानू, असे हणून द लत वगाची वंचना कर याची एक नवी यु मा
 यामुळे ा णां या हाती सापडली. द लत वगातील कुरकुरणारी त डे या उपायाने बंद
होतात, असा ा णांचा अनुभव आहे. सां दायी लोक साधुसंतां या चम कारा या दं तकथा
श य तत या अ तशयो ने वणन करतात, परंतु साधूंनी तपा दले या यायबु ची,
भूतदयेची न समतावादाची व उदार वचारांची ते हटकून पायम ली करतात. कारण यांनाही
जाती या र भमानाने पछाडलेले असते.
‘रामदासी पंथांचे लोक तर प ह यापासूनच जा त र भमानी व कडवे हणून स
आहेत. या पंथाचा सं थापक वणवच वा या अ भमानाने ासलेला होता. यापायी याने
वारकरी सं दायाशी पधा करणारा वेगळा सं दाय थापला.’१
आंबेडकरांची ही मते रानडे आद वचारवंतां या वचारांपे ा नराळ आहेत, अ धक
वा तववाद न बु ामा यवाद आहेत. रामदासांचे वाङ् मय राजकारणाला न
दे शा भमानाला फूत दे णारे ठरले, तरी रामदासांची सामा जक भू मका माणसांची मू य
ओळखणारी नसून ती ा णधमाची, वणवच वाची न ा ण जातीची महती गाणारी होती,
हे खाली दले या यां या ओ ांव न कळे ल. आंबेडकरांचा रामदासांवरील अ भ ाय कसा
अचूक होता हेही याव न दसून येते.
गु तो सकळांसी ा ण। जरी तो जाला याहीन।
तरी तयासीच शरण। अन यभाव असावे।।
ा ण वेद मू तमंत। ा ण तो च भगवंत।।
पूण होती मनोरथ। व वा यक नी।।
असो ा णा सुरवर वं दती। तेथ मानव बापुडे कती।।
जरी ा ण मूढम त। तरी तो जग ं ।।
अं येज श द ाता बरवा। परी तो नेऊन काय करावा।
ा णस ध पुजावा। ह त न घडे क ।।
एकोणीसशे अ ावीस साल या आरंभी इं रचे महाराज सर तुकोजीराव यांचा कुमारी
मलर या अमे रकन युवतीशी ववाह घाटत होता. उ या महारा ातील पुरोगामी न तगामी
प ांत न प ांत हा घाटत असलेला ववाह वादाचा होऊन बसला होता. या वादं गाने
सारा महारा म मत होता. महाराजां या वतः या धनगर जातीत या ावर मोठे रण
माजले होते. या ाचा नणय कर यासाठ महाराजां या ातीतफ बारामतीस एक प रषद
भर व यात आली. या प रषदे स डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व रावबहा र बोले ांना
मागदशन कर यासाठ आ हपूवक आमं ण दे यात आले होते. या प रषदे त ा दोघाही
पुढा यांनी महाराज तुकोजीरावांना पा ठबा दला. प रषदे ने होळकर महाराजांची बाजू
उचलून धरली आ ण एकदाचा तो ववाह पार पडला. आंबेडकरांना अ य झाले या ह
धमात या युवतीचे धमातर क न घे यास पा ठबा होता क तो आंतरवां शक ववाह होता
हणून पा ठबा होता, हे कळ यास माग नाही.
याच रा ी एक सभा बोलावून रावबहा र बोले यां या अ य तेखाली बारामती या
द लत समाजाने डॉ. आंबडेकर यांचा स कार कर याची संधी साधली. आंबेडकरांवर यांनी
 तु तसुमने उधळली. याच वेळ मुंबई ांत उप ज हा धका यां या जागी नेम यात आलेले
अ पृ य समाजातील प हले गृह थ हणून मा. का. जाधव यांचेही या सभेने अ भनंदन केले.
सरकारी कचे यांतून व र पद लायक अशा अ पृ यांची नेमणूक हावी अशी डॉ.
आंबेडकरांनी सरकारपुढे सतत मागणी सु ठे वली होती. याची फल ुती हणजे जाधवांची
बढती. ा बाबतीत या काळचे मुंबईचे टश रा यपाल सर ले ली व सन ां याशी
आंबेडकरांची एकदा खडाजंगी झाली होती. यांनी आंबेडकरांना राजभवनम ये बोलावून
घेतले आ ण सरकार नयु सभासद असूनसु ा आंबेडकरांनी सरकारी कारभारावर ट का
केली ा वषयी यांनी आ य क न नापसंती केली. आंबेडकर ताडकन
उ रले, ‘ व धमंडळात जे आप या बु ला पटले ते आपण बोललो.’ एवढे च न हे तर
रा यपाल व सन यांना यांनी नभयपणे असे सुन वले क , यां या राजवट त अ पृ य
वगाचे काडीचेही क याण झालेले नाही. यां यातील कतबगार न कायद अशा ची
वर या जागेक रता नवड केली गेली नाही. या बाबतीत उदाहरण हणून यांनी जाधवां या
अजाकडे बोट दाख वले. ाचा यो य प रणाम होऊन द लत वगातील उमेदवारां या
नेमणुक बाबत सरकारी कोनात फरक पडू लागला.
व धमंडळात काम करीत असता आंबेडकरांनी तेथे गरीब वगाची उ ती साध याची
आलेली एकही संधी वाया जाऊ दली नाही. उदाहरणाथ, ी-कामगारांचे हत, ी-
कामगारांना सू तकाळात सवलती दे यासंबंधी वधेयक व धमंडळात मांड यात आले
होते. या वेळ बाबासाहेबांना ग रबां वषयी वाटणा या अपार कळव याने यांचे दय
उचंबळू न आलेले दसले. या वधेयकाला पा ठबा दे ताना ते आप या जोरदार भाषणात
हणाले, ‘ येक मातेला सूतीपूवकाळात आ ण सूतीनंतर या काळात काही ठरा वक
काळपयत व ांती मळणे हे रा ा या ीने हताचे आहे, असे मी मानतो. हे वधेयक तर
याच त वावर आधारलेले आहे. या ठायी होणारा य सरकारने सोसावा. तथा प,
त कालीन प र थतीत तो भार मालक वगानेच सोसावा, असे जे वधेयकाचे उ आहे ते
नखालस चूक आहे असे हणता येणार नाही. कारण, ी-कामगार नोकरीस ठे वणे मालक
वगास फायदे शीर पडते.’

व धमंडळात असली जन हताची कामे आंबेडकर करीत होते, तरी या वधेयकात यांनी
आपला जीव ओतला ते वतः यांनीच व धमंडळा या समोर १९ माच १९२८ रोजी मांडले.
या वधेयकांचा उ े श १८७४ साल या महार वतना या सुधारणा-काय ात सुधारणा करणे
हा होता. या काय ा वये वतनदार महारांना सरकारी कामकाजात रा ं दन गुलामा माणे
राबावे लागत असे. यां या अनुप थतीत यां या बापाला कवा कुटुं बातील स या
कोण याही माणसाला सरकारी कामाक रता वेठ स धरले जाई. पण अशा ा दगदगी या,
खडतर न अह नश चालणा या कामापोट यांना वतन हणून ज मनीचा एक लहानसा
तुकडा, गावक यांकडू न दाणागोटा आ ण मा सक दोन आ यांपासून एक पयापयत अ पसे
वेतन मळे . ामुळे महार आकां ाशू य न आळशी बनले होते. यां या जीवनातील चैत यच
न झाले होते. यांचा वा भमान संपु ात आला होता. यांची श न यांची आकां ा
प ान् प ा वाया जाई. गुलाम गरी या ा शृंखला तोड याक रताच आंबेडकरांनी वरील
वधेयक व धमंडळासमोर वचारासाठ मांडले होते.
महार वतनांची सुधारणा कर याचे हे वधेयक व धमंडळात मांड यापूव
आंबेडकरांनी आप या ा तबांधवांना याची परेषा न याचे उ े श यांची त डओळख
क न दली होती. वधेयकात अंतभूत असले या मु ावर साधकबाधक चचा कर यासाठ ,
याबाबत ा तबांधवां या शंकाकुशंकांचे नरसन कर यासाठ आ ण धूत न लबाड लोकांनी
अजाण अशा महार समाजात या वषयी पसर वलेले गैरसमज र कर यासाठ
ज ा ज ांतून, मह वा या गावी न शहरी मो ा उ साहाने एक वषभर अनेक सभा न
प रषदा भर व यात आ या.
अशीच एक पाच हजार महारांची सभा रावबहा र सी. के. बोले ां या
अ य तेखाली मुंबई येथे कामाठ पु यात ५ नो हबर १९२७ या दवशी भरली होती. यानंतर
एकाच आठव ाने ना शक ज हा वतनदारां या वतीने एक प रषद भरली. तीन हजार
वतनदार महारांची सरी एक मोठ सभा जळगाव येथे झाली. या सभेत आंबेडकरांनी
आप या वधेयकास आधारभूत असलेली त वे न यात सुच वले या तरतुद यांचे ववरण
केले.
अशा रीतीने व धमंडळात वधेयक मांड यापूव आंबेडकरांनी फार मोठ चळवळ
सु केली. ३ ऑग ट १९२८ रोजी ते वधेयक व धमंडळात मांडतेवेळ आपले वचार
द शत करताना आंबेडकर हणाले, ‘आज महारांना अपु या वेतनावर रा ं दन कोण याही
घटकेस गुलामा माणे कामास वेठ स धरले जाते.’ महारां या अठरा व े दा र याचे वणन
क न ते हणाले क , ‘महारां या मळकतीची दोन साधने आहेत. प हले साधन हणजे
इनाम हणून मळालेली जमीन व सरे बलुता हणून वतनदार महारांना गावक यांकडू न
मळणारा दाणागोटा. या वतनी ज मनी महारांना ाचीन रा यक यापासून मळाले या
आहेत.’ हे सद यां या नदशनास आणून ते पुढे हणाले, ‘सां त व तूं या कमती वाढले या
आहेत. राहणीचे मान खचाचे झाले आहे. सरकारी नोकरां या वेतनात वाढ झालेली आहे;
परंतु महारां या लोकसं येत जरी वाढ झालेली आहे, तरी यां या ज मनी या े ात
तसूभरही भर पडलेली नाही, अथवा यांना मळणा या वेतना वषयी सरकारने णभरही
वचार केलेला नाही. यां या वतनज मनीचे प ान् प ा वाट यांमुळे तुकडे होत गेले.
मग यापासून मळणारे तुटपुंजे उ प हे हशेबात न धरलेले बरे.’
हणून आंबेडकरांनी सभागृहास ही वतनेच न कर यास आवाहन केले. ते आणखी
हणाले, ‘ही वतनप ती पराका ेची अमानुष आहे. तचे समथन कोणासही करता
ये यासारखे नाही. महारांनी ही वतनदारीची कामे करावी अशी जर सरकारची इ छा असेल,
तर सरकारने महारांना दे यात येणा या वतनांची सव जबाबदारी आप या शरावर घेतली
पा हजे. आपण जणू कोणीतरी य थ आहोत असे समजून आप यावरील जबाबदारीचा
भार बेपवाईने तस याच प ा या (रयते या) माथी मा न सरकारने मोकळे होता कामा नये.
परंतु नेमके तेच ा वतनप तीखाली घडत आहे.’
यासाठ ा वतनदारी ज मन या कमती ठरवून यांवर शेतसारा पूणपणे घेऊन
वतनदार ज मनी रयतावा क न टाका ा आ ण यांची सरकारी नोकरी या खो ातून
सुटका करावी असा ताव आंबेडकरांनी मांडला. यां या मा हती माणे ही वतने साठ
सह महारांना दलेली होती. यांपैक एक तृतीयांश सरकारी नोकर हणून ठे वले असता ते
सरकारी काम होईल असे ते हणाले. वतनी महारांचा पगार सरकारने यांना दले या
ज मन या महसुलामधून न लोकांकडू न मळणा या बलु याची कमत पैशा या पात
घेऊन नगद ावी. असे के यास सरकारी तजोरीवर नवीन ओझे पडणार नाही.
‘जर काय ाने तलाठ या वगा या वेतनासाठ आ थक उपाययोजना पुढे
मांड याइतका सरकार या ठायी उ साह, धैय आ ण अनुकंपा आहे, तर फ महारां याच
बाबतीत सरकारने असा उ साह, धैय न अनुकंपा का दाखवू नये?’ असा यांनी
सरकारला वचारला. ते पुढे हणाले, ‘ या प तीने आप या सावभौम बादशहां या जेतील
एक सारा वग या वग गुलाम गरीत खतपत पडतो अशा ा प तीस खु सरकारच
हातभार कसा लावू शकते, हे मला कळत नाही. मी असे हणू इ छतो क , काय ा या
ीने काय, नै तक ीने काय अथवा आ थक ीने काय, वचार के यास मा या या
वधेयकातील चौ या कलमात नमूद केलेले त व या य न यथायो य आहे असे दसून
येईल.’
भावने या आवेगात आंबेडकरांनी घोषणा केली क , ‘हे वधेयक मंजूर क न
घे याचा महारांनी नधार केला आहे. वतनदारी ही महारां या उ कषा या वाटे तील एक ध ड
आहे आ ण ा वधेयकात अनु यूत असलेली त वे ही महारां या उ कषास आव यक
अस याची महारांची पुरेपूर खा ी झाली आहे. अशा प र थतीत जर हे वधेयक
व धमंडळाने नामंजूर केले, तर महार साव क संप करतील व मलाही व धमंडळा या
सद य वाचा राजीनामा ावा लागेल.’ ते वधेयक व धमंडळ एकमताने संमत करील अशी
आशा बाळगून, यांनी ते सभागृहापुढे वचारासाठ मांडले आ ण आपले भाषण संप वले.१
हे दोन तासपयत चाललेले भाषण इतके अ ख लत, प ो पूण न व ृ वपूण होते
क , या वेळ टाचणी पडली असती तरी तचा आवाज ऐकू आला असता, इतक त धता
सभागृहात पसरली होती. ाथ मक चचनंतर ४ ऑग ट रोजी व धमंडळातील तेवीस
सभासदां या वर ( सले ट) स मतीकडे हे वधेयक वचार व नमयासाठ पाठवावे, असा
आंबेडकरांनी ठराव मांडला. या स मतीने वधेयका वषयीचा आपला नणय १९२९ साल या
जून म ह या या सु वातीस सादर करावयाचा होता.
या वधेयकाचे भ वत मा फार शोचनीय ठरले. वर स मतीत या वधेयकात
बदल होत होत शेवट या वधेयकाचे मूळ व प पार बदलून गेले. आंबेडकरांची सूचना
अशी होती क , बलु यांऐवजी लोकांकडू न महसूल कर यावा. याला स मतीने वरोध केला.
बलु या वषयी कलमे आधी घालू नयेत अशी स मतीने शफारस केली. बलुता-चौकशी
स मती नेमू असे सरकारने आ ासन दले. हणून ही ती यांनी मा य केली; तर
वतनदारांकडे असले या ज मनी पूण कमत आका न यांना न दे ता वतनी ज मनी या
उ प ापैक अधा खंड घेऊन रयतावा करा ात अशी वर-स मतीने ती सुच वली.
शेवट याच मु ावर संघष झाला. सनातनी वगात या जवळजवळ सवच सद यांनी
वधेयकाकडे आपली पाठ फर वली, तर काही थो ा सद यांनी सरकार प ाची
पाठराखणी केली. हे वधेयक सादर कर यापूव सायमन मंडळाला सादर केले या नवेदनात
आंबेडकरांनी मुसलमानां या रा वरोधी कारवाया उजेडात आणून यां या अरा ीय वृ ीवर
जबरद त ह ला चढवला होता. हणून मुंबई व धमंडळातील मुसलमान सभासदांचा
आंबेडकरांवर रोष होता.१ साह जकच यांनी ा वधेयकाला वरोध केला. सरतेशेवट २४
जुलै १९२९ रोजी आंबेडकरांनी वैतागून आपले वधेयक मागे घेतले. ते हापासून पाव शतक
उलटू न गेले तरी महारां या दै याव थेत फरक पडला नाही. यां वषयी कुणी फारशी पवाही
केली नाही.

भारतातील राजक य असंतोषाची धार कमी कर या या हेतूने १९१९ या काय ा वये

केले या राजक य सुधारणांचे फ न नरी ण क न यांत काही सुधारणा कर याचा
टश सरकारने नणय घेतला. यासाठ एक रा यघटना सुधारणा मंडळ नेमले. सर जॉन
सायमन हे या मंडळाचे अ य अस यामुळे ते मंडळ ‘सायमन क मशन’ या नावानेच
स झाले. या मंडळावर टश उमरावसभेतील दोन व लोकसभेतील चार असे सहा
सभासद असून अ य सायमनसाहेब होते. टश लोकसभेतील एक संसदपटू असा
सायमनसाहेबांचा लौ कक होता. ा सायमन मंडळा या शफारश बर कूम एक योजना
आखून ती दो ही सभागृहां या संयु स मतीपुढे वचारासाठ ठे वू आ ण या संयु
स मतीपुढे हद ने याची सा घे यात येईल अशी टश सरकारने घोषणा केली.
१९१९ या सुधारणा नबधात (काय ात) कट के या माणे हद ाचा फ न
वचार कर यासाठ सायमन मंडळ भारतास प हली भेट दे यासाठ नघाले. मुंबईस ३
फे ुवारी १९२८ रोजी ते पोहोचले. सायमन मंडळावर एकाही हद सद याचा अंतभाव न
के यामुळे भारतातील सवच राजक य प ांना आपला उपमद झाला असे वाटले. काँ ेसने
सवतोपरी या स मतीवर ब ह कार टाक याचे ठर वले. या माणे सायमन मंडळाचे वागत
का या नशाणांनी, ‘सायमनसाहेब माघारी फरा’ अशा नषेधदशक फलकांनी कर यात
आले. रा ीय सभेने सव दे शभर हरताळ पाळला न तने अशी वरोधी नदशने के यामुळे
पो लसांनी काही ठकाणी गोळ बार केला. सायमन मंडळाने १९२८-२९ या हवा यात
भारतास स यांदा भेट दली. या वेळ ही यांचे असेच का या नशाणांनी वागत कर यात
आले.
अशाच एका नदशनाचे वेळ टश अ धका याने लाहोर येथे नदशकांवर
लाठ ह ला केला. यात मार लागून काही दवसांनी दे शभ लाला लजपतराय मृ यू पावले.
हरा हरपला. सव भारत शोकाकुल झाला. आंबेडकरांना लजपतरायांचे म व, याग न
दे शभ यां वषयी नतांत आदर होता. यामुळे यांनी मुंबईत सभा घेऊन लालाज ना मो ा
आदराने ांजली वा हली.
म यंतरी या काळात काँ ेसने एक सवप ीय प रषद बोला वली होती. ही प रषद
थम १९२८ या फे ुवारी म ह यात व नंतर मे म ह यात भ न तने पं डत मोतीलाल नेह
ां या नेतृ वाखाली हद वरा या या रा यघटनेचा आराखडा तयार कर यासाठ एक
स मती नेमली. नेह स मतीने १९२८ या जूनपासून ऑग टपयत काम केले आ ण
रा यघटनेचा खडा तयार केला.
रा यघटना तयार कर याचा हा प हला हद य न होता. तचा उ े श मु यतः हद
मुसलमानांचा वरोध कमी कर याचा होता. द लत वा पदद लत समाजा वषयी नेह
स मती या वृ ा तात हटले होते क , ‘रा यघटने वषयी१ आ ही या सूचना के या आहेत,
यांत द लत वगा या व धमंडळातील त न ध वा वषयी व श अशी तरतूद केलेली
नाही.’ हे काय वतं मतदार संघ नमाण क न कवा सद यांची नयु क न साधता
ये यासारखे आहे. तथा प, हे दो ही माग अपायकारक न सदोष अस याने यांपैक एकही
माग वीकारावयास यो य वाटला नाही, असे नेह स मतीचे मत पडले. त या मते मूलभूत
ह कांचा जाहीरनामा हाच द लतां या सव ःखांवर रामबाण उपाय होता.
काँ ेस या कायकारी मंडळाने मुसलमान, शीख, पारशी, न, अँ लो इं डयन
यां या मुख सद यांना, इतकेच न हे तर ा णेतरां या सं थांना न वड महाजनां या
सं थेलाही सवप ीय प रषदे साठ आमं ले होते. परंतु आंबेडकरांनी सं था पले या द लत
वगा या सं थेलाच न हे तर भारतातील द लत वगा या कोठ याही सं थेला पाचारण केले
न हते. याव न रा ीय सभेचा अ पृ य वगा या ां या सम येकडे पाह याचा कोन
कसा होता या वषयी चांगलीच क पना येते. तरी बरे क दहा वषापूव साऊथबरो मंडळापुढे
आंबेडकरांची सा झाली होती. तरीसु ा नेह स मती या शफारश संबंधी आंबेडकरांचे
मत वचाराह न मननीय आहे. नवीन ांत न मती या मुसलमानां या का ास बळ
पडले या नेह स मती या शफारश त ‘ ह ं ना धोका, तसेच ह थानवर अ र आहे’
अशी आंबेडकरांनी भयसूचक घंटा वाज वली होती. मोतीलाल नेह मुसलमानधा जणे होते,
हाच यांचा अ भ ाय होता.
‘ ह समाजाचा आम यावर रोष आहेच. यात मुसलमान समाजा या रोषाची भर
पडणार हे बरे न हे, हे आ हांला कळत आहे. पण यात आम या दे शाचे अक याण आहे
यात आमचेही अक याण आहे, अशी आमची भावना अस यामुळे ही जोखीम आ ही
आम या शरावर घेतली आहे.’१ हाडाचे दे शभ आंबेडकर यांनी या वेळ असा टाहो
फोडला. या काळात तरवार न लेखणी यां या तीकाने आप या जीवनकायाचा नः पृहपणे
संदेश दे णा या या ानी न ा पु षाचे बोल पुढे खरे ठरले.
जून १९२८ पासून आंबेडकरांनी मुंबई या सरकारी व धमहा व ालयात बदली
ा यापकाची नोकरी वीकारली होती. द लतां या दा य वमोचनाक रता चाल वलेला झगडा,
मतामतां या गलब यामुळे चालू असलेली गरमागरम चचा आ ण सभांना अन् प रषदांना
उप थत राह याक रता नर नरा या गावांना व शहरांना दले या धाव या भेट यांमुळे
आंबेडकरांना आप या व कली या धं ात मा गती वा चलती क न घे यास पुरेसा
अवसर मळाला नाही. द लतांचा कैवारी, ासंगी व ान आ ण वप ा या प ाचा संपादक
ा सव भू मका वठ वताना यांना अ शलांची वक लप े घे यास सवड सापडत नसे. अथात
खचाची त ड मळवणी कर यासाठ यांना ही नोकरी धरणे भाग पडले होते.
सायमन मंडळाला या या कायात सहकाय दे यास क सरकारने एक अ खल
भारतीय स मती नेमली होती. शवाय मंडळासंगे कामकाज कर यासाठ येक ां तक
व धमंडळाने आपापली स मती नेमली होती. मुंबई ां तक स मतीवर ३ ऑग ट १९२८
रोजी इतर सभासदांबरोबर आंबेडकरांचीही नवड झाली.
सायमन मंडळाचे कामकाज न दौरे यांनी भारताचे राजक य तज अगद सतेज
झाले होते. दे शातील इतर श बरोबर आंबेडकरांची बु म ा आ ण काळावर ठसा
उमट वणारी बळ इ छाश ही सायमन मंडळा या कायामुळे जनते या ययास आली.
ा णापयत फ महा व ालयातच यां या वल जहाल, नभय न नभ ड राजक य
मतां वषयी यांची याती झाली होती. सायमन मंडळाशी सहकाय के यामुळे आंबेडकरांना
टशांचा बगलब चा, व ासघातक , दे श ोही, अशी शेलक वशेषणे बहाल कर यात
आली होती.
एके दवशी व धमहा व ालया या सकाळ या वगात यांनी वेश करताच
व ा यानी यां या वगावर ब ह कार टाकला. या संगी युसूफ मेहरअ ल सार या एका
तडफदार व ाथ दे शभ ाने तर ा यापक आंबेडकरांनी सायमन मंडळाशी सहकाय
के या वषयी यां या त डावर यांचा यथे छ ध कार केला. स या दवशी झाडू न सा या
वतमानप ांत ते वृ स झाले, हे सांगावयास नकोच.
द लत वगा या एकूण अठरा सं थांनी सायमन मंडळापुढे सा ी द या आ ण
आपापले नवेदन सादर केले. यांपैक सोळा सं थांनी द लत वगाक रता वतं मतदार
संघाची मागणी केली. ब ह कृत हतका रणी सभे या वतीने आंबेडकरांनी सादर केले या
नवेदनात संयु मतदार संघाची न द लत वगाक रता राखीव जागांची मागणी केली होती.
यात अशी एक त ार केली होती क ,१ यां या हाती रा ा या कारभाराची सू े आहेत,
यांना ल ावधी अ ानी लोकांची आठवण राहत नाही. शवाय असेही हटले होते क ,
टश ह थानातील एकंदर लोकसं ये या एक पंचमांश इतक लोकसं या असले या
द लत वगावर १९१९ या सुधारणा काय ाने भयंकर अ याय केला आहे.
‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ने मुंबई व धमंडळातील १४० जागांपैक २२ जागांची
मागणी केली. सभासदां या नयु या प तीला ती वरोध दश वला आ ण नवडणुक चे
त व द लत वगा या बाबतीतही लागू करावे असा आ ह धरला. द लत वगाला
राजकारणा या श णाची आव यकता आहे. शवाय मं पद हा मह वाचा वशेष अ धकार
अस याने मं मंडळातही यां या त नध चा समावेश झाला पा हजे, अशीही मागणी केली.
लोकसं ये या माणात त न ध व मागून ‘ब ह कृत हतका रणी सभा’ थांबली
नाही. दे शा या भावी रा यघटनेत दोन कलमांचा अंतभाव क न घे याचा सभेने आ ह
धरला. यांतील प ह या कलमानुसार ांता या उ प ावर द लत वगा या श णाचा
अ ह क असावा; स या कलमानुसार ल कर, आरमार आ ण पोलीस दल या खा यांत
द लत वगाला वेश मळ याचा ह क ावा, अशी मागणी होती.
ब सं याक ह ं मधील नवडक अशा स जन ह ं या सद्गुणांकडे पा न सव ह
समाजा वषयी चांगले मत बनवू नये, असा इशारा ब ह कृत हतका रणी या मुखाने
आंबेडकरांनी सायमन मंडळास दला. पृ य ह ं नी द लत वगा या बाबतीत दाखवलेला
नदयपणा, यांची केलेली गांजणूक न छळणूक ांमुळे यांनी द लत वगाला कसे ‘दे माय
धरणी ठाय’ क न टाकले होते, याचाही पाढा वाचला. मा समंजस ह ने यांवर ‘ब ह कृत
हतका रणी सभे’ने आपला व ास कट केला होता. आप या नवेदनात ‘ब ह कृत
हतका रणी सभा’ हणते, ‘कुठ याही भ या ह या राजवट त लोक सव सुखी होतील
या वषयी द लत वगातील कुठ याही या मनात कतू नाही.’ परंतु नबध आ ण नयम
हे केवळ चांग या माणसांनाच लावायचे असतात असे नाही. ते वाईट मनु यांनासु ा
लावायचे असतात ही व तु थती आहे. असेही या नवेदनात हटले होते. म ास म यवत
आ द वड महाजन सभेने अ पृ याचे त नधी सरकारने नयु करावे अशी मागणी
सायमन मंडळाला सादर केली. मुंबई ां तक ा णेतर प ाने अ पृ य समाजाक रता
वतं मतदार संघ न राखीव जागा ा ात अशी शफारस केली. मु लीम लीगने सध
वतं ांत करावा, वाय सरह वर एका नवीन ांताची न मती करावी, मुसलमानांक रता
वतं मतदार संघ व संघरा या या रा यघटनेत ांतांना शेषा धकार ावे अशी पूव याच
माग यांची पु हा री ओढली.
२३ ऑ टोबर १९२८ या दवशी सायमन मंडळ, क य स मती आ ण मुंबई ां तक
स मती यांनी पुणे येथे आंबेडकरांची सा घेतली. या त ही स म यां या बैठक पुढे ‘ब. ह.
सभे’ने ‘ ड े ट इं डया असो सएशन’ने सादर केलेली दो ही नवेदने होती. आरंभी सर जॉन
सायमन यांनी आंबेडकरांना मुंबई इला यातील द लतवग य समाजाब ल अनेक
वचारले. नंतर सर ह र सग गौर आ ण आंबेडकर या दोघांम ये संबं धत वषयांवर खालील
ो रे झाली.१
– डॉ. आंबेडकर, द लत वग आ ण अ पृ य वग हे दो ही श द योग आपण
समानाथ वापरता काय?
उ र – होय.
– द लत वगाक रता वतं त न ध वाची मागणी करताना आपण ही मागणी
अ पृ य वगापुरतीच करीत आहात हे खरे काय?
उ र – होय.
– काही आ दवासी अ पृ य नाहीत, असेच आपले हणणे आहे ना?
उ र – काही ठकाणचे आ दवासी पृ य असतीलही. पण यां या वतीने बोल याचा
माझा उ े श नाही.
यानंतर सायमन मंडळ न आंबेडकर यां यात खालील ो रे झाली.
 – तो आकडा हशेबात घेऊन, अ पृ य वगा या हता या ीने भारता या
रा यघटनेने अथवा मुंबई ांता या घटनेने यां यासंबंधी यो य ते करावे हणजे न क काय
करावे असे तु हांला वाटते?
उ र – प हली गो सांगायची हणजे आ हांस तु ही ह समाजापासून वेगळ अशी
वतं अ पसं याक जात हणून मानावी. हो, अगद भ , वतं अशी अ पसं याक
जात. सरी गो अशी क , भारतातील स या कोण याही अ पसं याक जातीपे ा अ पृ य
वगाला राजक य संर णाची अ धक आव यकता आहे. ाचे कारण अगद उघड आहे. ते
असे क , अ पृ य वग हा श णा या ीने अगद मागासलेला आहे. आ ण इतर कुठ याही
अ पसं याकांपे ा तो वग राजक य ा बळा, आ थक ा कंगाल आ ण सामा जक
ा गुलाम आहे. हणून राखीव जागा आ ण ौढ मतदान प ती यांची आ ही मागणी
करीत आहोत.
– जर ौढ मतदान प ती नसेल तर?
उ र – तर आ ही वभ मतदार संघाची मागणी क .
– सरकारी नोकरीत अ पृ यांची भरती हावी या वषयी तु ही फार उ सुक दसता
ते का?
उ र – या बाबतीत मी तु हांला प पणे सांगतो, क काय ाचा वापर अनेक गो त
अ पृ य माणसा या हता व केला जातो.
– अ पृ य वग हणजे काय याची न त ा या तु ही सांगू शकता काय?
उ र – या जातीपासून वटाळ होतो असे मानले जाते या जाती.
– महार न मांग ा दोन जात त आंतरजातीय ववाह होतात काय?
उ र – नाही. कारण पृ य ह ं नी खाल या सव जात त हे जातीयतेचे वष पसर वले
आहे.
– ते सहभोजन करतात का?
उ र – होय. अलीकडे, अलीकडे.
– अ पृ य समाजाला तु ही ह हणून मानता काय?
उ र – मी सं ेची फारशी पवा करीत नाही. मी जोपयत ह धमा या चौकट या
बाहेर आहे तोपयत मी वतःला ह लेखतो क अ ह लेखतो याला फारसे मह व नाही.
– तु ही जर ह समाजा या चौकट बाहेर असता, तर तु हांला ह कायदा लागू
झाला नसता. तर मग कोणता कायदा तु हांला लागू आहे?
उ र – आ हांला ह कायदा लागू आहे.
ह समाजसुधारकांचे समाजसुधारणां वषयक य न हणजे केवळ ासपीठावरील
भाषणे, असे आंबेडकरांनी स मतीला प सां गतले.
अ पृ य समाजाला नाग रक ह क मळवून दे यासाठ आंबेडकर नेहमी जाग क
असत. ते तसला एकही समय थ जाऊ दे त नसत. संकटांस त ड दे ऊनदे खील आपाप या
ह कांसाठ कसे झगडावे याचे श ण दे याची एकही संधी वाया जाऊ दे त नसत. अशीच
एक संधी यांना १९२८ या स टबर म ह यातील गणेशो सवात लाभली. गणपतीची
पूजाअचा अ खल ह जनांस करता येते कवा नाही हा होता वादाचा . सनातनी न
सुधारक प ांमधील मतभेद अगद एकेरीवर आले. शेवट आंबेडकरांचे य न न धम या
ांचा इ तो प रणाम झाला. सी. के. बोले, बोधनकार ठाकरे आद समाजसुधारक मंडळ
आ ण आंबेडकरांचा समता संघ हे सव या बाबतीत धैयाने झगडले. सनातनी हटले. अखेर
अ पृ य गणले या ह ं नी मंडपाम ये गणपती या मूत ची पूजा कर याचा अ धकार संपादन
केला.
या काळात आप या व कली या धं ाकडे ल ावयास आंबेडकरांना वेळ कसला
तो मळे ना. ते पु कळदा मह वा या राजक य चचसाठ वा सामा जक कायासाठ जावयाचे
अस यास यायालयातील आप या अ शलाची बाजू मांड याचे काम कसे तरी उरकून
घे या या घाईत दसत. तरी जे हा ते एखादा खटला चाल व यास घेत, ते हा आप या
अ शलाला यश मळवून दे यासाठ ते आटोकाट य न करीत. यांनी अ शलाला कधीही
त डघशी पाडले नाही.
याचे एक उदाहरण दे ता येईल. एका खुना या खट यात यांचे ठाणे येथील ज हा व
स यायाधीशा या यायालयात या दवशी भाषण हावयाचे होते, याच दवशी यांची
पु यात सायमन मंडळापुढे सा हावयाची होती. इकडे खटला तर फारच मह वाचा.
आरोप ना फासाव न सोडवायचे होते. तरी आप या द लत समाजाची सायमन मंडळापुढे
बाजू मांडायची संधी गमवायची न हती. हणून यांनी यायाधीशांना एक खास वनंती केली
क , जरी फयाद प ाचे भाषण झा यानंतर बचावाचे भाषण करायचे असते, तरी मा या
कामाची नकड ल ात घेऊन यायालयाने मला बचावाचे भाषण थम कर याची परवानगी
ावी. आप या प कारांची बाजू मांडून आंबेडकर पु यास गेले. यांची तेथे सा झाली.
बचावासाठ मांडले या मु ांची अचूकता न आप या व कली कौश यावरील यांचा व ास
एवढा गाढ होता क , या खट यातील ब तेक आरोपी नद षी हणून सुटले ात नवल ते
कोणते!
‘ब ह कृत भारत’ पा क चालू ठे व यासाठ यांनी अ पृ य जनतेकडे नधीची
मागणी केली होती. आप या नवेदनात ते हणाले, क , ‘सरकारने दे ऊ केलेली, दरमहा
अडीच हजारपयत वाढू शकणारी नोकरी, समाजकाय कर यास मोकळ क असावी हणून
आपण नाकारली. ढ धमाचारांतील न लोकाचारांतील दोषांचे आ व कार कर याचे
भयंकर काय हाती घेत यामुळे दे शा भमानी व धमा भमानी हण वणा या प ांकडू न होत
असलेला श ाशापांचा भ डमार आपण एकसारखा सोशीत आहोत. फार दवसां या
म ांचा द घ रोष प करला. यामुळे धं ात मळणा या यां या साहा यास आपण मुकलो
आहो. ‘ब ह कृत भारता’चे रकाने भ न जागृतीचे काम केले व ते करताना आप या
कृतीकडे, सुखाकडे, चैनीकडे व ऐषआरामाकडे न पाहता डो यां या वाती के या.’ परंतु
वेळेवर साहा य मळाले नाही. काही म हने ‘ब ह कृत भारत’ बंद पडले.
म यंतरी २९ जून १९२८ पासून यां या नेतृ वाखाली समता संघाचे ‘समता’ पा क
नघू लागले. ‘ब ह कृत भारता’चा स या वषाचा प हला अंक १६ नो हबर १९२८ या
दवशी नघाला. ‘समता’ एका शु वारी तर ‘ब ह कृत भारत’ स या शु वारी नघे. असे
काही म हने चालून पु हा १९२९ साली दो ही पा के बंद पडली.

ाच संधीस स या एका मह वा या ात आंबेडकरांचे मन गुंतले होते. तो हणजे

मुंबईतील कापड गर यांतील कामगारांनी केलेला संप. हा वराट संप सुमारे सहा म हने
चालला होता. सुमारे द ड लाख कामगार या ल ात सामील झाले होते. गरणी मालकांनी
नवीन त हेचे माग सु केले होते. एक माणूस तीन माग चालवू शके. यामुळे कामगारां या
सं येत कपात कर याकडे मालकांचा कल झाला. कामगारांनी नवीन मागां वषयी न नवीन
प ती वषयी संताप केला. गरणी कामगार महामंडळ ही या वेळची मुंबईतील एक
मुख कामगार सं था. तने या संपाची आग भडक वली न संप पेटला.
संपा या काळात अ पृ य कामगारांचे अतोनात हाल झाले. या हालांतून आपली
के हा एकदाची सुटका होईल, अशी या ग रबांची मनः थती झाली होती. वतः आंबेडकर
तर संपाला अनुकूल न हते. कापड गरणी या धं ाला शी वष होऊन गेली तरी अ पृ यांना
गर यात या वणकाम खा यासार या कफायतशीर खा यात शरकाव नसे. कारण तेथे
सुताचा रीळ चोखून दोरा घालावा लागे. हा का ळमा न अडचण र कर याची पवा
कुठ याही कामगार सं थेने केली न हती. ामुळे कापडधं ातील अ पृ यांची मोठ
कुचंबणा झाली होती. ही गो आंबेडकरां या मनात श या माणे तून बसली होती. शवाय
आंबेडकरां या मते क यु न टां या पाचवीला संप पुजलेला होता. सा यवाद न संप ही जुळ
भावंडे.
कामगार चळवळ आपला जुना मुखवटा टाकून नवीन प धारण करीत आहे याची
आंबेडकरांना जाणीव होत होती. हणून यांचे मत असे झाले होते क सां त या कामगार
चळवळ चे येय मजुरांचे आ थक हत कर याचे नसून रा य ांती घडवून आण याचे आहे.
संप हे कामगारांचे कायदे शीर श आहे. पण याचा उपयोग यो य वेळ च करायचा असतो
असे यांचे मत होते. कामगारांचा असंतोष क यु न ट वाढ वतात; कामगारांची आ थक
थती सुधार याकडे ते ल दे त नाहीत. यामुळे अ पृ य वगातील कामगारांची आ थक
थती अ धक बकट झाली. या तव काही वतं असा माग चोखाळावा क काय असे
वचार यां या मनात घोळत होते.
अ पृ य कामगारांचे कामावर हजर हो यातच हत होते. यां यापुढे तो एकच माग
मोकळा होता. या काळ इ. डी. ससून गर यांचे चालक े क टो स नावाचे गृह थ होते.
अ पृ य कामगारांना कामावर जू हो यास सांगावे अशी यांनी आंबेडकरांनी वनंती केली.
आंबेडकर सी. के. बो यां या मदतीने सव गरणभागात संचार क लागले. बोले हे जुने
कामगारनेते. ते दोघे आप या संर णासाठ काही तालीमबाज लोकांना बरोबर घेऊन
कामगारांना कामावर जू हो यासाठ धीर दे त फरत असत. आंबेडकरांचे एक तपावर
आयु य मुंबईतील गु हेगारां या जगात गेले होते. यामुळे कामगारांची नाडी यांना बरोबर
माहीत होती.
या काळात वातावरण धामधूम; धोका, वतु ाची भावना यांनी भरलेले होते.
आंबेडकरां या कायालयानजीकच गरणीकामगार चळवळ चे मु य कायालय होते. रागाने
धुमसत असणारे कामगार आजूबाजू या पायमागावर रगाळत असत. जवळच असले या
आप या ब हाडी आंबेडकर जे हा जेवायला जात, ते हा यांचे वा म न शरीरर क
यां या आजूबाजूने मागून जात. एक दवस ब हाडाकडू न कायालयाकडे येताना या
वा मभ शरीरर कांना यांनी हटकले, ‘अरे, तु ही असे मा यामागून का जाता येता?’ ते
बचारे अवा रही बोलले नाहीत. यां या डो यांतून वा म न ा काशत होती. आंबेडकर
वृ ा माणे या आप या एक न अनुयायांना हणाले, ‘हा मूखपणा सोडा. मला
वाच व यासाठ तु ही आपला जीव धो यात घालू नका. माझा मृ यू कोणास टाळता येणे
श य आहे? इतके जप याची काही आव यकता आहे, असे मला वाटत नाही.’ यांचे
परम म द ोबा पवार यांनाही बाबासाहेबांचा जीव धो यात आहे, असे वाटले. तशी यांनी
चताही केली. बाबासाहेबांनी यांना ल हले क , ‘ ा मागात संकटे आहेत हे
नःसंशय. यांना त ड दे याचा न य केला आहे. न कंटक असा कोणता माग असतो?
संकटापासून र राहायचे असेल तर एकच माग आहे. तो हणजे व थ घरी बसणे. ते मला
मा य नाही.’ थोरां या अ वचल धैयानेच समाजात सुधारणा होत असते ती अशी.
ा संपाचा ताण आंबेडकरां या मनावर पडलेला असतानाच पुणे येथे सायमन
मंडळापुढे आंबेडकरांची सा झाली होती. टश मजूर पुढारी मेजर ॲटली, जे पुढे
इं लंडचे मु य धान झाले ते, सायमन मंडळाचे सभासद होते. डॉ. आंबेडकरां या सा ी या
वेळ ॲटल नी काही संगो चत असे आंबेडकरांना वचारले. या दोघांत जी ो रे
झाली ती वचाराह आहेत. ती अशीः१
– द लत वगातील लोक कापडा या गर यांत, इतर शहरी उ ोगधं ात काम
करतात का?
उ र – द लत वगातील सारे लोक कामगार आहेत.
– माझा मु ा तुम या ल ात आलेला नाही. मी उ ोगधं ां वषयी बोलत नाही.
अ पृ य वगातील लोक खे ांत राबत असतात आ ण ब धा स या काही धं ांत काम
करतात. पण ते उ ोगधं ांत फार मो ा सं येने आहेत काय?
उ र – फार मो ा सं येने आहेत.
– यांची अ पृ यता तेथे काही अंशांनी तरी कमी होते काय?
उ र – नाही. अ पृ य कामगारांस सवात कफायतशीर असे जे वणकाम खाते यात
वेश नाही. सूत खा यासारखी सरी खाती आहेत, यांत यांना वेश मळू शकतो.
– कारण?
उ र – कारण अ पृ यता.
सायमन मंडळाचे काम हवा यापयत चालू रा हले. ां तक स म या आपापले
वृ ा त तयार करीत हो या. सायमन मंडळाचे कामास साहा य कर याक रता मुंबई
 व धमंडळाने नेमले या स मतीने सरकारी न बनसरकारी सा ीपुरावे ऐकून घेऊन आपला
वृ ा त ७ मे १९२९ या दवशी सादर केला. सध ांता या वभ करणासंबंधी या
मागणीशी आपण पूणपणे सहमत आहोत; परंतु आ थक कारणामुळे ती मागणी अ वहाय
ठरते असे मत या शहा यासुर या सभासदांनी आप या तवृ ांत नमूद केले होते. कनाटक
ांत वेगळा कर याची मागणी मा स मतीस ततक शी ती वाटली नाही. द लत वगाला
वभ मतदार संघ नसावा. परंतु याला राखीव जागा ा ा हणजे झाले.
मुसलमानांक रता मा वभ मतदार संघ असावा. नवडणुक या १४४ जागांपैक ३३
ट के जागा राखीव ठे वा ा, अशी स मती या सभासदांनी शफारस केली.

आंबेडकरांचा स मतीशी मुळातच मु य मु ावर मतभेद झाला. यांनी स मती या

तवृ ावर वा री न करता, आपली वतःची मते न शफारसी ांची एक भ
मतप का१ या स मतीस १७ मे १९२९ रोजी सादर केली. यात कनाटका या
वभ करणास वरोध दश वताना आंबेडकरांनी हटले आहे, ‘भाषावार ांतरचनेचे त व
इतके अफाट आहे क ते य ात उतर वणे कठ ण आहे. या त वाचा कडेपयत यु वाद
अंगीकार यास इतके नवे ांत पाडावे लागतील क यांची सं याच या गो ीची
अ वहायता स करील.’
असे वाटते क , आंबेडकरां या हाडातील र संप दे शभ बोलत होता. ‘आज
जर रा ाला कोण या गो ीची गरज असेल, तर ती जनते या मनात एकरा ीय वाची भावना
नमाण कर याची होय. आपण थम भारतीय असून नंतर ह , मुसलमान, सधी वा कानडी
अशी भावना नमाण कर यापे ा आपण थमतः भारतीय व नंतरही भारतीयच आहोत.
अशी भावना नमाण केली पा हजे. हा आदश ीसमोर ठे वायचा असेल तर यामुळे
संकु चत ांता भमानाची व प ा भमानाची वाढ होईल अशा सव गो ी कटा ाने टाळ या
पा हजेत, हे म ा तच आहे.’
सध ांता या वभ करणा या ाला या काळात भलतेच मह व दले जात होते.
या वषयी आंबेडकरांचे मत असे होते क , ती एक जातीय व पाची मागणी होती. पाच
ांतांतील मुसलमानां या जातीय ब सं याकतेचे पांतर राजक य ब सं याकतेम ये
कर याचा तो एक मोठा डाव आहे. ती योजना दसते तेवढ न प वी व नहतुक नाही,
असा दे शाला यांनी इशारा दला. या योजनेमागील हेतू नःसंशय भयंकर आहे, उ े काढू न
याय न शांतता राख याचा हा डाव आहे. ‘यु ाची स ता हाच शांतता राख याचा
सव म माग’ ा धोरणातूनच याची उ प ी झाली आहे, असे यांनी ठोसून सां गतले.
आप या वधाना या पु थ यांनी गांधीवाद रा ीय मुसलमान नेते मौलाना आझाद
यांनी कलक याला मु लीम लीग या बैठक त केलेले भाषण उद्धृत केले. आझाद हणाले
होते क , ‘ ह ं या नऊ ांतांबरोबर मुसलमानांचे पाच ांत नमाण होतील. यामुळे ह ं या
नऊ ांतांत मुसलमानांना जशी वागणूक दली जाईल तशीच वागणूक मुसलमानां या पाच
ांतात ह ं नादे खील दली जाईल. हा मोठाच फायदा झाला न हे काय? मुसलमानांना
आपले ह क था पत कर याक रता हे एक नवीन श च सापडले, असे नाही काय?’
गांधीवाद मुसलमान-रा वा ां या मनोवृ ीवर आंबेडकरांनी टाकलेला हा झगझगीत काश
आहे.
इतके सांगून आंबेडकर मुसलमानां या वतं मतदार संघा या मागणीकडे वळले.
युरोपात भ पंथांचे वा धमाचे लोक संयु मतदार संघाला वरोध न करता एकाच
शासनाखाली शेजारी शेजारी कसे गु यागो वदाने राहतात याचे यांनी वणन केले. ते पुढे
हणाले, ‘मुसलमान अ पसं याक असलेला ह थान हा जगात काही एकच एक दे श नाही.
ही गो ब याच लोकांना माहीत आहे असे दसत नाही. ब याच अ य रा ांत अशीच
प र थती आहे. अ जे रयात मुसलमानांची मोठ सं या आहे. ब गे रया, ीस व मा नया
या दे शांत मुसलमान अ पसं याक आहेत, तर युगो ला हया आ ण र शया या दोन दे शांत ते
मो ा माणात ब सं याक आहेत. तेथील मुसलमानांनी जातीय त वावर वतं मतदार
संघाची मागणी केली आहे काय? वेग या मतदार संघाचा उपयोग न करताही यांचे चालू
शकते हे राजकारण वषया या सव अ यासूंना व दतच आहे. इतकेच न हे तर, यांना
माणशीर त न ध वाचेही आ ासन दलेले नसताना यांचे तेथे ठ क चाललेले आहे.
हणून मा या मते मुसलमानांनी आपली बाजू मयादे चे अ त मण क न मांडलेली
अस यामुळे ती यो य आहे, असे मा या मनाला पटत नाही. जातीय त न ध व हे मुळातच
इतके चुक चे आहे क , ा बाबतीत भावने या आहारी जाणे हणजे दे शा या घटनेत हा एक
दोष चर थायी कर यासारखे आहे.
‘काही वगास वतं त न ध व मळावे अशा मताचा मी असलो तरी, अशा
त न ध वाक रता वतं मतदार संघ असावेत या मता या मी सव वी व आहे.
ादे शक मतदार संघ न वतं मतदार संघ ही दोन व टोके आहेत. लोकशाहीचा
अभाव असले या आप या ा दे शात लोकशाही रा यप ती ज व याक रता या
मतदाना या योजना अवलं ब या जातील, या सव योजनांतून ा दोन गो ी कटा ाने
टाळ या पा हजेत. यातला सुवणम य हणजे राखीव जागा असलेली संयु मतदार संघ
प ती. ात य कं चतही काही कमी झाले तर यात उणीव राहील आ ण अ धक घातले तर
चांग या रा यप ती या उ ास ते मारक ठरेल.’
रा यकारभार चाल वणारे मं मंडळ कोण या व पाचे असावे? ां तक कायकारी
मंडळास संपूण वतं ता असावी. मं मंडळात जातीय त न ध व नसावे. अनैब धक
कृ याब ल मं ी यायालयीन चौकशी या अधीन असावेत. मं यांची व धमंडळासमोर
अ धकृत चौकशी कर याची तरतूद असावी. कायकारी मंडळाचा मुख मु यमं ी असावा.
तो रा यपाल नसावा. ौढ मतदानप ती अंगीकारावी.
व धमंडळातील सद य व संपूणतया नवडणुक या त वावर आधारलेले असावे.
जातीय न पंथीय मतदार संघाचे उ चाटन कर यात यावे. मुसलमान, अ पृ य न अँ लो
इं डयन यांसाठ राखीव जागा ठे व यात या ात. मुंबई व धमंडळा या सभासदांची सं या
१४० ठे व यात यावी. ापैक ३३ ट के जागा मुसलमानांना व १५ ट के जागा
अ पृ यांक रता असा ात. ांतीय रा यात व र सभागृह नसावे. ांतीय रा यात संपूण
वाय ता असावी. नोक यांचे हद करण अ धक वरेने करावे.
आंबेडकरां या ा भ मतप केत अंगभूत असलेली त वे, यांत मांडलेले स ा त
आ ण या काळातील काही इतर ची वै श े या सव गो ी वचारात घेता
आंबेडकरांची ही भ मतप का सवात रा हतद असून ती जतक दे शा भमानाने
ओथंबलेली आढळते ततक च बु वादानेही बहरलेली आहे. ती जतक समतोल आहे
ततक च फोटकही आहे. यामुळे ही भ मतप का स होताच आंबेडकरांचे क र
वरोधक, रा ही ट काकार न यांना नेहमी वरोध करणारी वतमानप े ांनी यांची अलोट
शंसा केली. अव या एका रा ीत आंबेडकर मोठे राजकारणपटू , थोर दे शभ ,
अ पृ यते या अगाध खाणीतील दे द यमान हरा आ ण अलौ कक मु स ठरले.
भारतीयांना वाटले, एक मोठा तेजोगोल उगवला; नभ ड असा मागदशक अवतरला.
आप या पढ तील एक थोर धुरंधर, राजक य वचारवंत हणून आंबेडकर मा यता पावू
लागले. ा भ मतप केमुळे दे शा या भ वत ाशी आंबेडकरांचे भ वत जे एकदा
नग डत झाले ते कायमचेच!

१. ब ह कृत भारत, १ फे ुवारी १९२९.

१. Bombay legislative Council Debates, Vol. XXIII, Part XI, pp. 708-21.
१. अ लेख, ब ह कृत भारत, १६ ऑग ट १९२९.
१. All-parties Conference Report, 1928, pp. 59-60.
१. अ लेख, ब ह कृत भारत, १८ जानेवारी १९२९.
१. Indian Statutory Commission, Vol. XVI, pp. 37-47.
१. Indian Statutory Commission, Vol. XVI, pp. 52-57.
१. Indian Statutory Commission, Vol. XVI, p. 56.
१. Indian Statutory Commission Vol. III, Appendix D, pp. 87-156.
 ८

शेतकरी-कामगार यांचे हत व श ण सार

आप या लोकांना घटना मक आ ण कायदे बन व याचे अ धकार ा त क न दे या या

कायात आंबेडकरां या य नांचा, उ साहाचा आ ण बु चा बराचसा भाग तीत होत
होता. तर आपले लोक श णात मागासलेले अस यामुळे श ण हीच आप या लोकांची
मह म गरज आहे, श ण हे यां या गतीचे भावी साधन आहे, ही जाणीव यां या मनात
सदै व जागी होती. हणून आप या लोकांत श णाचा सार कर यासाठ यांनी सव
साधनांचा अवलंब केला. यांनी १९२८ या जूनम ये दोन छा ालये सु केली.
‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ या कायकारी मंडळाची १४ जून १९२८ रोजी सभा
भ न ’ब ह कृत हतका रणी सभा’ वसजन कर याचा ठराव संमत केला आ ण ब ह कृत
वगात श णाचा सार कर यासाठ ‘भारतीय-ब ह कृत-समाज- श ण- सारक मंडळ’
काढ याचे ठरले. धा मक, सामा जक न राजक य चळवळ कर याक रता ‘भारतीय-
ब ह कृत-समाज-सेवा स मती’ या नावाची नराळ सं था काढ याचे ठरले. ा ठरावा माणे
पुढ ल म ह यात द लतां या शालेय श णाची भ कम पायावर उभारणी कर या या ीने
यांनी ‘भारतीय-ब ह कृत-समाज- श ण- सारक मंडळा’ची थापना केली. अ पृ य
समाजातील लोकांना आप या मुलां या यम श णावर होणारा खच झेप यासारखा
न हता. या मुलांची सोय हावी हणून द लत वग श णसं थेने छा ालये उघड याचे काय
हाती घेतले होते. या कायात सा कर या वषयी आंबेडकरांनी सरकारला कळकळ ने
आवाहन केले.
सरकारने ८ ऑ टोबर १९२८ रोजी एक योजना संमत केली. यानुसार यम श ण
घेणा या केवळ अ पृ यवग य मुलां या उपयोगाक रता हणून पाच छा ालयां या योजनेस
आपण मा यता दे ऊ अशी रा यपालांनी घोषणा केली.
आंबेडकरां या ा श णसं थेला १८६१ या ‘चॅ रटे बल सोसायट ज र ज े शन
ॲ ट’ मांक २१ अ वये मा यता मळाली होती. ा सं थेची सव व था एक व त
मंडळ पाही. या मंडळाचे सभासद मेयर न सीम, शंकर साय ा परशा, डॉ. पु षो म
सोळं क आ ण आंबेडकर होते. एकोणीस सभासदांचे एक स लागार मंडळ होते. आंबेडकर
वतः मुख कायवाह आ ण शवतरकर कायवाह व कोषा य हणून काम पाहत. हे सव
सद य कत त पर असून आप या ने या या क पना व उ साह ांनी भा न गेलेले होते.
यांची कत द ता व य न पा न साह जकच सरकार या मनात व ास नमाण झाला.
यामुळे यां यासाठ वा षक नऊ हजार पये अनुदानाची तरतूद केली होती अशा पाच
संक पत छा ालयांची व था पाह याचे काय सरकारने आंबेडकरां या ा
श णसं थेवर सोप वले.
सरकारकडू न मळणारे ते अनुदान ा छा ालयां या खचाची त ड मळवणी कर यास
अपुरे पडे. यामुळे आंबेडकरांना नर नरा या ठकाणां न दे ण या गोळा करणे भाग पडे.
यांनी समाजातील दानशूर लोकां या गाठ भेट घेत या. था नक ानदानसंप सं थांकडे
खेटे घातले. दानधम करणा या सं थांकडे याचना केली. काही उदार गृह थांजवळ ाथना
केली. काही ज हा लोकल बोडा या व नगरपा लके या अ य ांनी अ पृ य वगा या
व ा या या फ त सूट दली. छा ालये बांध यासाठ वनामू य जागा दली. या न अशाच
अ य मागानी या स कायास स य सहानुभूती दाख वली.
सं थेने जम वले या नधीतून व ा या या जेवणखाणाची व राह याची सोय तर
केलीच; शवाय यां या शालेय अ य गरजाही भाग व याची व था केली. पृ य ह ं या
सं था ा सं थे या काया वषयी उदासीन असत. गरज तर नकडीची होती. यासाठ
आंबेडकरांना मुसलमानांकडेही साहा याथ जावे लागे. मुसलमान समाजातील एका धमादाय
नधी या व थापक- व तांना जुलै १९२९ म ये आवाहन करताना आंबेडकरांनी
आप या श णसं थेची स व तर मा हती दली. मुंबई ांतातील सव द लत वगात श यतो
सव उपायांनी श णाचा सार करणे हे या सं थेचे येय आहे, असे यांनी ल हले. पारशी
धमादाय सं थांकडेही यांनी यासंबंधी वचारणा केली. यानंतर काही दवसांनी एन्. एम्.
वा डया धमादाय सं थे या कायवाहांना ल हले या अजात यांनी हटले, ‘अ पृ य वगा या
दा र यामुळे आ ण उ चवग य ह ं ना अ पृ यां वषयी वाटणारी उदासीनता वा नैस गक
ेमाभाव ामुळे ा दो ही वगाकडू न नधी गोळा करणे अ यंत बकट आहे, असा सं थेचा
अनुभव आहे. साह जकच यामुळे आम या सं थे या डो यावर ा छा ालया या
पोषणापायी कजाचा बोजा झाला आहे.’
सं थेला आप या व ा या या राह याची सोय करणे हे एक अगद कठ ण कम झाले
होते. छा ालयासाठ कोणीही सवण ह सहजासहजी आपले घर भा ाने ावयास राजी
नसे. आ ण जर एखा ाने दलेच तर ते अ वाचे स वा भाडे आका न आ ण वर आपण जणू
उपकारच करीत आहो असे दशवून. ा अनंत अडचण मुळे आंबेडकर नेहमी चता त
असत. ज ातील था नक सं थांना व मुख ना शः वनं या करणे
आंबेडकरांना भाग पडे. वनं याचे स अखंडपणे सु असायचे. ज हा लोकल बोडा या
एका सद याला गळ घालताना आंबेडकरांनी एकदा हटले, ‘अ पृ यां या उ ाराचे काय हे
दे शातील सवच बु लोकांचे काय आहे असेच मानले जाते.’ स या एका सद याला
ज हा (लोकल बोडा या) मंडळा या सभेपुढे आप या सं थेचा चचसाठ येणार आहे,
तरी या बैठक स हजर राहावे अशी यांनी कळकळ ची वनंती केली. या सद याला मो ा
भावना पश श दांत यांनी ल हले, ‘हे काय अ पृ य वगाचे आहे. आ ण हणूनच ते जसे
माझे काय आहे तसेच ते तुमचेही आहे. हणून तु ही या काया वषयी जाग क राहावे असा
तु हांस आ ह कर याची मुळ च आव यकता नाही.’
दा यात खतपत पडले या एखा ा मानवसमाजा या उ ाराचे काय जे नेते हाती
घेतात यांचे दोन वग पडतात. यांपैक जे त ी यथ सु केले या चळवळ या राजक य
बाजूचा अवलंब करतात, ते दासांचा दा या व े ष जागृत करतात. आ ण यां यावर
अ याय करणा या लोकां व भावना ु ध करतात. ा उलट सुधारणे या उ साहाने
भारलेले नेते अंतमुख होऊन बौ क, मान सक व औ ो गक अशा व वध श णाचा चार
करतात. ट केजी सं थेचा सं थापक व नी चा नेता बुकर ट . वॉ श टन याने न या
मतदाना या अ धकारापे ाही ा य क श णावर व आ थक उ तीवर अ धक भर दला.
याने अ य जातीयांचे औदाय, सहानुभूती आ ण स य सा ांचा आप या कायासाठ
पुरेपूर उपयोग क न घेतला. परंतु आंबेडकर व बुकर ट . वॉ श टन ां या दे ह वभावांत
फारच फरक होता. इकडील अ पृ यां माणेच नी याही वा ाला तसाच प पात येई.
तोच पूव षत ह व तशीच ब ह कृत राहणी यां या न शबी आली होती. युनायटे ड
टे टस्म ये का या लोकांची सं या शेकडा १० ा माणात आहे. हणून ा ीने वचार
के यासही यांची सम या येथील अ पृ यां माणेच कठ ण आहे असे दसून येईल.
बुकर ट . वॉ श टनने न ो लोकांचे श ण व आ थक उ ती ांवर अ धक भर
दला. ह थानात आंबेडकर आप या राजक य े ातील उदयो मुख नेतृ वामुळे काही
काळ तरी श णा या कायापासून वच लत झाले होते. ाचे काही कारणही असू शकेल.
आंबेडकरां या ठायी असे काही वशेष असावे क यामुळे नेपो लयन बोनापाट माणे
आपणही आप या थोर समका लनांना आ याचा ध का दे ऊन यांना च कत करावे, जगात
थोर हणून गणना होते यां या मा लकेत बस याची आपली यो यता आहे हे यां या
नदशनास आणून ावे, अशी यां या मनात उम वा आकां ा नमाण झालेली असावी.
अशा मह वाकां ी वृ ीला सुधारणावादापे ा राजकारणाचे े च अ धक अनुकूल न
आकषक वाटते.
सरे असे क , हद प र थती वषयी आंबेडकरांनी वतःचे असे काही आडाखे
बांधले होते. सरकारी नोकरीत आ ण सै यात क न ेणीतील या जागांची द लत
वगाक रता आंबेडकरांनी मागणी केली होती, या जागा द लत वगा या जीवन ेणीत वाढ
कर यास असमथ हो या. जतके अ धक श ण ततक गतीही अ धक व आप या
लोकांना संधीही ततक च अ धक सुलभ होईल, हे आंबेडकरांना ख चतच माहीत होते.
आप या लोकांना राजक य ा समानता आ ण राजक य े ात साम यही ा त क न
द यास यां या श णाचा आपोआपच सरकारी खा या या वतीने सोडवला जाईल,
असे यांस वाटत होते. हणून यांनी आपला वेळ व बु ही अ पृ यांची शै णक गती
क न घे यापे ा यांना राजक य ह क ा त क न दे या या कामी लावली.
तरीही श णा या ास आणखी एका बाजूने अडचण येत होती. द लत वगातील
मुलांना शाळे त वेश दे या वषयी जे सरकारी आदे श येत असत ते शाळांचे चालक धा यावर
बसवीत व यांना वेश या ना या कारणाने नाकारीत. हा सोड व यासाठ आंबेडकरांना
झगडावे लागले. कमवीर शदे व वीर सावरकर ांनीही महारा ातील द लत वगा या मुलांना
शाळे त इतर ह मुलांबरोबर बस याचा अ धकार ा त क न दे यासाठ अ यंत क
सोसले. यात यांना यशही बरे मळाले.

आंबेडकरांनी ‘भारतीय-ब ह कृत-समाज-सेवा-स मती’ ही सं था सु केली. या सं थेचे

मुख कायवाह सीतारामपंत शवतरकर असून अ य वतः बाबासाहेब होते. व थापक
मंडळावर फ अ पृ य समाजातील मुख कायकत होते. ही स मती अ पृ य समाजावर
धा मक कवा सामा जक अ याय झाला तर सरकारकडे त ार करीत असे. यांना पृ य
ह ं नी नाग रक ह क भोगीत असता ास दला, तर पो लसांकडे ती सं था त ार करी. या
या खा या व या त ारी असत, या या शासक य वभागाकडे त ारीची दाद
माग यात येई. नोक या मळ वणे, राजक य व पा या भेट गाठ घेण,े मतदार संघा वषयी
नवेदन सादर करणे, याही गो ी ही स मती करीत असे. हे काम चार-पाच वष चालले
असावे.
१९२९ या फे ुवारी म ह या या प ह या आठव ात मुंबईत वालपाखाडी येथे
आंबेडकरां या अ य तेखाली एक जंगी सभा भरली होती. ा सभेस मराठ व गुजराथी
द लत वगाचे लोक उप थत होते. आप या भाषणा या ओघात आंबेडकरांनी ो यांना
मो ा तळमळ ने उपदे श केला क , ‘अ पृ य समाजाने आहे या प र थतीत राह याची
वृ ी सोडली पा हजे. पुढ या ज मी आपले क याण होईल अशा पोकळ थापांवर यांनी
व ास न ठे वता ाच ज मी, ाच काळ आपली सवागीण उ ती क न घेऊन मानवी
समाजात समान दजा ा त क न यावा, आ ण ह समाजाला अ पृ यते या पापापासून
मु करावे.’
नबधशा ाचे ा यापक आंबेडकर यांनी व ा या या मनावर आप या
ानपरायणतेचा चरंतन असा ठसा उमट वला; व ा याना यांनी अगद मो हत केले होते.
आप या ठायी असलेली ानपरायणता, ानाची सखोलता व ग भता या गुणांमुळे ते
आप या व ाथ वगाला घटना मक नबध मो ा कुशलतेने न वचार वतक रीतीने
शकवीत. परंतु लवकरच यां या नोकरीची मुदत माच १९२९ या शेवट संपली. पुढ ल चार
वष हे व ान ा यापक राजकारणा या भोव यात फरत रा हले. ा कालावधीत गोलमेज
प रषद आ ण संयु स मती यां या ऐरणीवर घड या जाणा या हद रा यघटनेत
करावया या सुधारणांचा ऊहापोह कर यात ते म न झाले होते.
१९२९ साल या तीय व तृतीय तमाह त आंबेडकरांनी अनेक प रषदांना उप थत
रा न लोकांना मागदशन केले. १३ ए ल १९२९ ा दवशी चपळू ण येथे भरणा या
र ना गरी ज हा प रषदे चे अ य थान वीकार या वषयी यांस नमं ण गेले होते.
प रषदे या मंडपाक रता सोयीची जागा मळ व यासाठ व थापकांस बरेच प र म करावे
लागले. आप या शहरात प रषद भरली तर येथेही महाड संगाची पुनरावृ ी होऊन,
आप या व हरी हे अ पृ य ह वटाळणार तर नाहीत ना, अशी भीती सनातनी वृ ी या
ह ं या मनात घर क न बसली होती. असा काही कार घडू नये हणून यांनी मो ा
सावध गरीने व काळजीपूवक आप या व हरी बंद के या हो या. जणू काय एखा ा श ूची
धाड यां या गावावर पडणार होती! आंबेडकर आप या सहका यांसह चपळू ण येथील
डाक बंग यात उतरले होते.
ाग तक मताचे वनायकराव बव वक ल व नगरपा लकेचे अ य भ. गो. खातू
वक ल हे दोघे उप थत रा हले. ऊँ वामी रगजी यांनी वागतपर भाषण केले. सवण ह ं नी
आपला कोन अ धक वशाल करावा अशी यांनी कळकळ ची वनंती केली. प रषदे तील
आप या अ य ीय भाषणात आंबेडकर हणाले, ‘तु ही आपली गुलाम गरी न करा.
वा भमानशू यतेचे जीवन कंठणे नामदपणाचे आहे. ास होणार, छळ होणार, टाक चे घाव
सोसा.’ नंतर यांनी कोकणातील ज मनीसंबंधी या या प तीमुळे अ पृ यांचे र शोषण
केले जात होते, या खोती प तीचा उ लेख केला. आपण या प तीचे उ चाटन
कर याक रता पडतील ते म घेणार आहो, असे या प रषदे ला आंबेडकरांनी आ ासन
दले. यासाठ कोण याही द ातून जायची आपली स ता आहे, असे सांगून ते पुढे
हणाले, ‘जर तु ही कोकणात द लतां या जागृतीक रता आलात तर तु हांस गोळ घालून
आ ही ठार मा , अशी धमक ची प े मला आली आहेत. मनु य मरणाधीन आहे. परंतु
येकाने वा भमाना या त वाक रता व मनु यजातीस चांगले दवस यावे हणून दे ह
ठे व यातच खरे शौय आहे. आपण प तत नसून खरे य आहोत. वा भमानशू य व
दे शा भमानशू य जणे जगणे ासारखी सरी न गो नाही.’
खोती या जाचातून यांना मु ता क न यायची असेल यांनी थलांतर करावे,
यां यासाठ एखा ा र या सं थानात लागवडीक रता ज मनी मळवून दे याचा आपण
य न क , असेही या वेळ आंबेडकर हणाले. कोकणातून आ केत जाऊन तेथे ीमंत
होऊन कोकणात परत येणा या यां या मुसलमान शेजा यांची यांनी उदाहरणे
आप यासमोर ठे व यास सां गतले. व धमंडळा या अ य सभासदांबरोबर स कर येथील
धरणाची पाहणी कर याक रता ते काही दवसांपूव गेले होते. ा धरणामुळे सह ावधी
एकर वाळवंटाचे शेतीला यो य अशा सुपीक ज मनीत पांतर होणार होते. सध ांताला
दले या ा भेट पासूनच अ पृ यांनी सध ांतात थलांतर करावे, अशी क पना यां या
डो यात आली असेल. इं र या महाराजांशी झाले या नवीन प रचयामुळे अ पृ यांक रता
आपण थोडीफार जमीन मळवू शकू अशी आशा यांना वाटली असावी.
प रषदे या कायाचा समारोप करतेवेळ त नध ना य ोपवीते वाट यात आली.
आंबेडकरांचे ा ण सहकारी दे वराव नाईक ांनी पौरो ह य वीका न सहा सह
त नध चा वेदऋचां या गजरात हा समारंभ पार पाडला. वनायकराव बव वक ल ांनी
आंबेडकरांना मो ा ेमाने व अग याने रा ी भोजनास आमं ले. आंबेडकरांनी या
आमं णाचा वीकार करताना उद्गार काढले क , ‘ ा णां या पं स बसून भोजन के याने
मो मळतो हणून न हे, तर आंतरजातीय सहभोजनामुळे समाजातील समतेचा माग सुकर
होतो आ ण समते या त वाचा सार होतो, हणून येकाने अशा आंतरजातीय
सहभोजनात भाग घेणे आव यक आहे.’
स या दवशी याच मंडपात भरले या शेतक यां या प रषदे चे अ य थान
आंबेडकरांनीच मं डत केले. आप या अ य ीय भाषणात ते हणाले, ‘माझा ज म
सवसाधारण जनतेची जबाबदारी घे यासाठ असावा. मी एका गरीब कुटुं बात ज मास आलो
आ ण मुंबई या इ ु हमट ट चाळ त गरीब लोकांत वाढलो. मला तुमची गा हाणी माहीत
आहेत. खोती तुम या र ाचे शोषण करीत आहे. ही खोतीची प त न केली पा हजे. तसे
झाले तर तु हांला शांतता व समृ लाभेल. तुमचे येय गाठ यासाठ ही चळवळ तु ही
अशीच चालू ठे वली पा हजे. चार-पाच वषानी भारता या हाती आप या भ वत ाची सव
सू े मळ याचा संभव आहे. या वेळ तु ही तुमचे खरे त नधी व धमंडळावर
पाठ व याची द ता या. जे उमेदवार खोती प तीचा नायनाट कर यास न ेने झटतील
अशांनाच तु ही नवडू न ा.’
चपळू ण न मुंबईस परत आ यावर गरणी कामगार यु नयनने सु केले या कापड
गर यांतील संपा व आप या चळवळ ला आंबेडकरांनी पु हा चालना दली. प ह या
संपा या वेळ अपयश आले तरी याची तमा न बाळगता कामगार ने यां या डा ा गटाने
कामगारांना २६ ए ल १९२९ या दवशी संपावर जा याचा आदे श दला होता. पूव या
संपात भाग घेतले या काही कामगारांना कामाव न कमी केले होते. हेच या असंतोषाचे
कारण होते. संपावर जा याचा कामगारांचा अ धकार आहे, हे त व आंबेडकरांना पूणपणे
मा य होते. तथा प, संपाचे ह यार फार जपून वापरावे, हे व चत संगी वापरावे व तेही
केवळ कामगारां या हताथच वापरले जावे, क यु न ट ने यां या राजक य उ ांसाठ
याचा वापर केला जाऊ नये, असे यांचे हणणे होते. हणून आप या अंगभूत वै श पूण
धैयाने यांनी आपले क यु न टां वषयीचे मत पुनः पु हा बोलून दाख वले. क यु न टांची
कामगार चळवळ ही खरीखुरी कामगार चळवळ नाही. कामगार हतापे ा रा य ांती या
उ े शानेच ती अ धक े रत झालेली आहे, असे ते हणाले. पोटात एक आ ण ओठात एक ही
क यु न टांची कायप ती ते चांगलीच ओळखून होते.
गर यांतील वशेष लाभदायक खा यांत द लतवग य कामगारांना काम कर यास
यां या अ पृ यतेमुळे बंद असे. या कारणामुळे क यु न ट ने यां या ेरणेने सु झाले या
संपास आंबेडकर पूव पे ा अ धक ह ररीने वरोध क लागले. आंबेडकर ा संपाला
अनुकूल नस यास सरे एक कारण होते. ते हे क , गतवष या संपापासून द लतवग य
कामगारांची थती इतक खालावली होती क पठाणां या कजामुळे यां या मानेभोवती
अ धका धक कजाचे पाश आवळले जात होते. यां या अ ूवर घाला पडला होता. आपली
प र थती सुधार या या उ ाने संपाचा आ य करणे हे जरी बरोबर असले, तरी थ यंतर
घडवून आणायचे ते कामगारांची थती अ धक न बघड वता घडवून आणले पा हजे.
रो याची कृती अ धक न बघड वता रोगाचे नवारण केले पा हजे असे ते हणाले.१
आंबेडकरांनी रघुनाथराव बखले व यामराव प ळे कर ा दोन कामगार ने यांसह
गरणी कामगार यु नयन या चाराला शह दे यास मो ा आवेशाने य न न चार केला.
२९ ए ल १९२९ या दवशी मुंबईस दामोदर सभागृहाम ये गरणी कामगारांची एक सभा
भर व यात आली. आंबेडकरच अ य थानी होते. संपावर जाणे यो य नाही असा ठराव या
सभेत संमत झाला.
संपासंबंधी हा वाद चालू असतानाच आंबेडकरांनी ना शक ज ातील चतेगाव येथे
भरले या वराट प रषदे त भाषण केले. या भाषणात ते हणाले, ‘मनु याचा वा भमान
टकवून धरणारी श ण ही एकमेव गो नाही. श णाने जर माणुसक मळती तर
सु श त आ ण अ धकारी ांजकडू न आम यावर अ याय झाला नसता. माणुसक साठ
नकराचा लढा करा. आप या येयातील व मागातील अडथळे वतःच र क न
आप यावरील कलंक तु ही वतःच धुवून टाका,’ असे यांनी त नध ना कळकळ ने
आवाहन केले.
आणखी एक मह वाची प रषद आंबेडकरां या मागदशनाची पातुडा येथे ती ा
करीत होती. म य ांत व व हाड ा ांतांतील द लत वगाने २९ मे १९२९ या दवशी ती
भर वली होती. या वेळ आंबेडकर संपासंबंधी या कामात बरेच गढले होते. यांची बहीण
तुळसाबाई धमाजी कांतेकर नुकतीच दवंगत झाली होती. या ब हणीकडे व ाथ दशेत ते
राहत. तचे पती बी. बी. सी. आय्. रे वे या परळ येथील कारखा यात रखवालदार असत.
तरीही प रषदे चे अ य थान वीकार यासाठ कशीतरी यांनी सवड काढली. पृ य ह ं नी
अ पृ यां या थती वषयी औदासी य जर असेच चालू ठे वले तर अ पृ यांनी धमातर क न
कोणताही अ य धम वीकारावा, असा या प रषदे त ठराव पास झाला. संपा या
प र थतीमुळे आंबेडकरांना मुंबईस व रत येणे अग याचे होते. हणून ते तडक मुंबईस
परतले.
यापूव थोडे दवस अगोदर आंबेडकर जळगांवला गेले असता तेथील
अ पृ यवग यांना यांनी असा प स ला दला क , ‘धमातर के या शवाय अ पृ यतेचा
नायनाट होणे कठ ण आहे. या मागाने जा यास जो सो शकपणा पा हजे, तो यां या अंगी
असेल यांनी धमातर कर या या व आपण नाही.’ या माणे जळगांवातील अ पृ य
मंडळ पैक काह नी जळगांव येथील पृ य ह ं ना पूवसूचना दली क जर ठरा वक
कालमयादे या आत यांनी अ पृ यांना यो य ते ह क दे ऊन यां या हालअपे ा र के या
नाहीत तर ते अ य धमात जातील.
लोकमत अजमाव यासाठ आंबेडकरांनी जळगांव आ ण पातुडा येथे धमातराची
मया दत घोषणा क न ह ं या मनाचा ठाव घे याक रता खडा टाकून पा हला. परंतु
आंबेडकरां या नावाने खडे फोडणा या पृ य ह कायक या या दयाचे खडक फुटले
नाहीत. यांनी या घोषणेला काडीचेही मह व दले नाही. यांना वाटले क , पृ य ह ं या
भावना हलवून अ धक नाग रक ह क पदरात पाडू न घे याची ही एखाद आचरट यु
असावी. तथा प ठरलेली मुदत टळली आ ण ४ जून १९२९ रोजी जळगांवातील सुमारे बारा
महारांनी खरोखरीच मुसलमान धमाची द ा घेतली. मग मा सनातनी सुधारकांचे डोळे
उघडले. यांची गाळण उडाली. थोडा वेळ का होईना, परंतु यां या डो यात या वदारक
प र थतीमुळे उजेड पडला. वचारांचे थैमान सु झाले. ‘महार मेला वटाळ गेला,’ अशी
यांची भावना असे, यांनी भावनावश होऊन आढे वेढे न घेता त काळ दोन व हरी अ पृ य
समाजास खु या के या. आंबेडकरां या मते हा उपाय ‘बैल गेला न झोपा केला’ अशापैक च
होता. यांची ती कृती अंतःकरणापासून न हती. हणून पृ य ह ं नी यात वशेष फुशारक
मार यासारखे काही न हते. ह समाजाला जर यायाची, समतेची अन् माणुसक ची चाड
असती, तर यांनी गो ी या थराला येऊन द या नस या. मुसलमान व ती धमाचे
उपकारच मानले पा हजेत. हे धम ह थानात नसते तर अ पृ यांची काय थती झाली
असती, कती छळ सोसावा लागला असता याची क पनाही करवत नाही, असेही यांनी
उद्गार काढले.
ा प रषदांमुळे आंबेडकरां या चळवळ ला जोरात गती मळाली. आपण घेतले या
आणाभाकानुसार आचरण न करणा या आप या बांधवांवर कडक ब ह कार टाक याचा
अ पृ य समाजातील लोकांनी नधार केला. मृत जनावरांचे मुडदे वा न ने यास अ पृ य
माणसे आता नकार दे त. तशातच यांनी य ोपवीते धारण केलेली. मग काय वचारता?
पृ य लोक यांचा अन वत छळ करीत. यांचा त ारी व ःखे यांचा सुमार झाला. ते हा
बोले यां या अ य तेखाली भरले या एका चंड सभेत बाबासाहेब आंबेडकरांनी या
छलकांना चांगलीच तंबी दली.
स टबर १९२७ पासून आंबेडकरांनी आप या म ासह चाल वले या ‘समाजसमता
संघा’ या कायासंबंधी वादाची बरीच राळ उडाली होती. ा सं थेचे अ य वतः
बाबासाहेब होते. कायकारी मंडळा या सभासदांत न पदा धका यांत दे . व. नाईक, डॉ.
भा दरकर, भा. व. धान, द. व. धान, रा. दा. कवळ , एस. एस. गु ते आद मंडळ
मुख होती. सव मनु ये समान आहेत. मनु या या वकासासाठ आव यक असणा या
साधनांवर व संधीवर येक मनु यास समान ह क आहे. हा समानतेचा ह क प व , परादे य
न अबा य आहे हे संघाचे येय होते. सं थे या ा ापक व ां तकारक उ ांमुळे यांची
मने अ व थ झाली होती, अशा लोकांनी सं थेवर कडक ट का केली. ा ट केला
आंबेडकरांनी जे स व तर यु र दले यात ते हणतात क , ‘जर एखादा मनु य आप या
उ माणे कृती करीत असेल, ‘बोले तैसा चाले’ असा वागत असेल, तर तो पू यच
मानावयास पा हजे. परंतु एखादे चांगले त व मा य असूनही या त वा माणे जर आचार
कर याचे धैय काही मनु यां या अंगी नसेल, तर यामुळे या त वा या खरेपणाला बाध येतो
असे नाही.’ काही आ ेपकांचे हणणे असे होते क , जगा या पाठ व न सामा जक
वषमता संपूणपणे न अशी कधीच होणार नाही. यांना आंबेडकरांनी उलट वचारला
क , ‘सव दे शांत सव काळ समाजात अनीती असते हे माहीत असूनसु ा तु ही नीतीचा
 चार करता तो कशासाठ ?’ सामा जक समतेचे त व हे समाजा या थैयासाठ
कोन शलेइतकेच मह वाचे आहे, असा यांचा अढळ व ास होता. नीती या भ कम
पायावर समाजाची उभारणी करावयाची असेल, तर समाजा या येक घटकाला धा मक,
सामा जक, राजक य व आ थक े ांत समतेचे त व लागू करणे आव यक आहे.
‘समाज समता संघा’चे अ य व नेते या ना याने आंबेडकरांनी आचाय हाद केशव
अ े ां या ववाहाचे ‘ब ह कृत भारत’म ये फुट ल न अ भनंदन केले. ‘अ े दे श थ
ा ण, यांची प नी गो ताई यामराव मुंगी ा वै य. कवी केशवकुमार ा नावाने ते
सा ह यभ ां या प रचयाचे आहेत. औपरो धक का ल हणारा यां या तोडीचा अ य
मराठ कवी नाही, असा यांचा लौ कक आहे. वधूवर वतं व वावलंबी अस यामुळे हा
म ववाह सव ीने यो य व आदश समजला पा हजे.’
र ना गरी येथील ज हा व स यायालयात चालू असले या एका खून खट या या
कामा न म आंबेडकरांना तेथे १९२९ या स टबरम ये जावे लागले. ा संधीचा उपयोग
क न घेऊन वीर सावरकरांनी र ना गरी येथील व ल मं दरात आंबेडकरांनी भाषण करावे
हणून नाग रकां या शेकडो वा यांनी यांना आमं ण पाठ वले. सावरकर अनुयायांनी
ाच व ल मं दरात सामा जक सुधारणेसाठ यश वी रीतीने लढे केले होते. यामुळे या
मं दरास सामा जक ांती या ल ाचे एक मोठे क हणून वशेष मह व ा त झाले होते.
तगामी लोकांनी सभाबंद कूम मळ व याक रता नगर दं डा धका याकडे धाव घेतली.
सव शहरभर या ावर चचा सु झाली. पण इत यात आंबेडकरांना मुंबईतील नकडी या
कामासंबंधी तार आ यामुळे भारतभू या दोन थोर ां तवीरांची एका ासपीठाव न अमोघ
आ ण अमोल अशी भाषणे ऐक याची र ना गरी या जनतेला चालून आलेली ही संधी
कली.
या वष सु ा आंबेडकरांनी सावज नक जागेत अ पृ यांचा गणेशमूत -पूजनाचा ह क
बजाव याक रता पु हा झगडा सु केला. दादर गणेशो सवा या अ य ांनी ‘सोशल स हस
लीग’ला असे कळ वले क , आ ही गतवष जो नणय घेतला तो र झा यामुळे कुणाही
अ पृ याला मूत या त ापने या जागी य खोलीत वा खोलीजवळ येऊ दे यात येणार
नाही. उ सवचालकां या या कोलांट उडीमुळे गणेशचतुथ या दवशी वातावरण बरेच तंग
झाले. उ सवा या चालकांनी पराका ेची द ता घेतली. पो लसांनाही बोला वले. मंडपात
जागोजागी गुंड उभे केले. जवळ जवळ एक सह अ पृ य ह मंडपाबाहेर एक जमून
आत वेश कर याची परवानगी मागू लागले. आंबेडकर, बोले, बोधनकार केशवराव ठाकरे
आ ण सरे था नक पुढारी या ठकाणी जमले. या चंड जनसमुदायास शांत
राख या वषयी आंबेडकरांना फारच क पडले. सनातनी ह ं चे एक होरके डॉ. जावळे
यां याशी बोलणी सु केली. आंबेडकरांनी अ पृ यांना केवळ मानवी ह क मळावे हणून
वनंती केली. ही बोलणी नरथक ठरणार अशी च हे दसू लागली. प र थती अ धकच
फोटक झाली. लोकसमुदायाचा रेटा णा णास पुढेच सरकत आहे, हे या वेळ सनातनी
पुढा यां या ो प ीस आले, ते हा यांनी शेवट हात जोडले. पारी तीन वाजता यांनी
आप या नणयात अनुकूल असा बदल केला. याबरोबर अ पृ य ह ं नी वजयो साहाने
मंडपात वेश केला.
या सुमारास बाबासाहेबांनी को हापुरातील व कलीची सनद फ न काढली.
मह वाचे खटले चाल व याचे काम यांचे नेही द ोबा पवार मळवून दे त असत. यासाठ
द ोबांना बाबासाहेबांकडू न नेहमी मरणप े जायची. अडचणी या वेळ धन न ःखा या
वेळ मनाचा दलासा दे णारा द ोबांसारखा जवलग म या काळ बाबासाहेबांना
व चतच असावा.

याच काळात मुंबई सरकारने नयु केले या टाट क मट या कामात आंबेडकर गढले होते.
या स मतीची नयु आंबेडकरांचे न ावंत सहकारी डॉ. सोळं क यां या ठरावानुसार झाली
होती. मुंबई ांतातील अ पृ यां या व आ दवासी जमाती या शै णक, आ थक व
सामा जक थतीची चौकशी क न ती सुधार यासाठ काय उपाययोजना करावी हे तचे
उ होते. या स मतीचे अ य ओ. बी. एच. टाट हे आय. सी. एस. गृह थ होते.
आंबेडकर व डॉ. सोळं क यां याबरोबर गांधीभ ए. ही. ठ कर हेही या स मतीचे
सभासद होते. स मतीचे सद य या ना याने आंबेडकरांनी बेळगांव, खानदे श व ना शक ा
ज ांतील अनेक गावांना भेट द या. स मतीचे सद य असूनही आंबेडकरांना या भेट त
अपमाना पद वागणूक अनुभवावी लागली. एका ाथ मक शाळे या मु या यापकाने तर
यांना वगात पाऊल टाकू दले नाही. ती गो अशी : आप या मुलाला वगात बसू न दे ता
पडवीत बस व यात येत,े अशी त ार एका पालकाने केली. याव न आंबेडकरांनी य
चौकशी कर याक रता शाळे स भेट दली होती.
सरा कार घडला स मती या सभासदांनी पूव खानदे शाचा दौरा केला या वेळ .
चाळ सगाव या अ पृ यांनी आंबेडकरांचे उ साहाने वागत केले. यां या मनांतून
आंबेडकरांना आप या व तीत यायचे होते. परंतु झाडू न सा या ह टांगेवा यांनी
अ पृ यां या ने याला टां यातून यावयास नकार दला. शेवट तडजोड हणून एका
अ पृ याने टांगा हाक याचे ठर वले. परंतु याला उ या ज मात टांगा हाक याचा अनुभव
नस यामुळे घोडा बथरला. याबरोबर आंबेडकर जे टां यातून बाहेर फेकले गेले ते दगडी
पाय यांवर घायाळ होऊन पडले.
या संगा वषयी एक म ह याने ल हताना ते हणतात१, ‘२३ ऑ टोबर १९२९ या
दवशी मी या टां यातून वास करीत होतो, तो उलटला व मी बाहेर फेकला गेलो. या
अपघातामुळे मा या उज ा पायाचे हाड मोडले. या अ थभंगाचा प रणाम हणून मला
डसबर या शेवट या आठव ापयत बछा यावरच पडू न राहावे लागले. आ ण आज मला
जरी थोडेफार चालता- फरता येते तरी काठ या आधारा शवाय मला चालता येत नाही.’
टाट स मतीने पुढे १९३० या माच म ह यात आपले तवृ सादर केले. यात असे
हटले क , जरी अ पृ य जनता ह ं चीच धमकृ ये, नबध व सण पाळते व मानते, तरी तला
ब ह कृत थतीत र नराळे राहावे लागते. तला तबंधामुळे समाजात मसळता येत
नाही. हणून ती दा यात खतपत पडली आहे. असे आपले मत दे ऊन स मतीने पुढ ल
सूचना के या. पृ य ह ं याच शाळांतून अ पृ यांचे श ण अ धक सुलभ रीतीने हो याची
व था करावी. अ पृ य व ा याक रता असणा या वस तगृहां या व श यवृ यां या
सं येत वाढ करावी. गर या आ ण रे वे-कारखाने यांत औ ो गक श ण घे यासाठ
काम शकाऊ व ाथ घे याची आ ण परदे शांत यां क श ण घे यासाठ अ पृ य
व ा याना श यवृ ी दे याची तरतूद करावी. ही सव व था पाह याक रता एका वतं
अ धका याची नेमणूक करावी.
खेडेगावातील सहकारी त वावर चालले या सं थातून अ पृ यांना यो य माणात
त न ध व मळावे, नगरपा लके या झाडू कामगारांना ‘सावकारांचा कायदा व ॉ हडंट
फंड’ लागू क न संर ण ावे. पोलीस व ल कर या खा यांत द लत वगा या लोकांची
भरती कर यात यावी. यां याक रता शहरांत राह याची सोय कर यात यावी. राने तोडू न
मळालेली जमीन व वैराण पडीक ज मनी द लतवग यांना ा ात. स कर धरण योजनेचा
उपयोग यां या सुधारणेक रता केला जावा.
वर उ ले खले या अपघाताने आंबेडकरांना घराबाहेरील काय कर यास असमथ
बन वले होते, तरी ते काही व थ बसून रा हले न हते. अद य उ साहश हे थोरपणाने एक
मह वाचे अंग असते. भ ुकशाही व पुरो हत वग यां या उ चाटना वषयी यांनी एक तेज वी
लेख ल हला. एका पारशी गृह थाने १९२९ या ऑ टोबरात मुंबई या ‘ ॉ नकल’ प ात
पारशी पुरो हत वगा व अ यंत तखट श दांत लेख ल हला होता. पुरो हत वगाची अशी
एक जात बनली आहे, ती न करणे हे याचे मु य उ आहे, असे एखादे मंडळ
अस याची कती आव यकता आहे यावर या लेखकाने भर दला होता. ा वचाराला
पा ठबा दे यासाठ ‘बाँबे ॉ नकल’ प ात ‘पुरो हत वग वसाय वरोधी मंडळ पा हजे’
ा मथ याखाली यांनी जळजळ त लेख ल हला.१ यात ते हणाले, ‘ ह पुरो हत वग हा
सवसाधारण पारशी पुरो हत वगापे ा शै णक, नै तक वा अ य े ात कोण याही कारे
वरचढ नाही. असे असतानासु ा वंशपरंपरेने उपा यायपणा ा त झाले या ह
पुरो हतां व आरोप करायचे तर ते अग णत आहेत, ततकेच ते भयंकर आहेत. हा वग
हणजे सं कृती या च ाची चालना बंद पाडणारा अडसरच होय. मनु य ज माला येतो,
आप या कुटुं बाचा पालनकता बनतो आ ण काही काळाने म न जातो. पण थमपासून
शेवटपयत यां या मानगुट वर पुरो हताची सावट एखा ा पशा चा माणे पडलेली असते.’
भ ुकशाही हणजे माणुसक चा हीन नमुना, असे वणन क न आंबेडकर पुढे ल हतात,
‘अ ात श आ ण असहाय मानव ां यातील म य था या भू मकेची बतावणी क न
यावर भ ूक आपली उपजी वका करतो. ववाहासारखा एखादा आनंद द संग असो
अथवा मृ यूसारखा ःखद संग असो, उपा याय वग हा दो ह पासून आपला सारखाच लाभ
क न घेतो. एका पारशी प काराने मा मकपणे हट या माणे आप या भ यावर उदरभरण
कर यासाठ यां यापैक ब तेक ाथना करतात.’ गरीब कुटुं बातील एखा ा मयत पारशी
जवंत पारशापे ा आ थक ा ःसह होतो, हे या पारशी लेखकाचे वधान आंबेडकरांनी
आप या लेखात उद्धृत केले. आप या लेखा या शेवट यांनी बु ह , मुसलमान व
न गृह थांना कळकळ ने आवाहन केले. यात ते हणाले, ‘पुरो हत वगा या
मगर मठ तून भारताची सुटका कर यासाठ काही उपाययोजना आखून पुरो हत वगाला शु
कर या या या उदा व शौयशाली अशा अवघड कायाला ते हातभार लावतील अशी आशा
आहे. कारण जर पारशी बंधूंना यां या पुरो हत वगाचा भार ःसह झालेला आहे, तर इतर
समाजाला आप या पुरो हत वगाचा भार सहन कर याचे ख चत ाण उरलेले नाही. ाच
सुमारास शवराम जानबा कांबळे , पां. ना. राजभोज, ी. स. थोरात, लांडगे, वनायकराव
मुरकुटे ा पु या या द लत वगा या पुढा यांनी पु यातील वा. व. साठे , दे शदास रानडे, ग.
ना. का नटकर, केशवराव जेधे व न. व. गाडगीळ या पृ य ने यांनी वचार व नमय क न
पु या या स पवती या मं दरातील दै वताची पूजाअचा कर याचा अ पृ यांचा ह क
था पत कर याक रता १३ ऑ टोबर १९२९ ला स या हास सु वात केली. मं दर वेश
चळवळ या वरोधकांनी भी तदायक गजना क न स या ह वर दगडांचा वषाव केला. ा
दगडफेक मुळे गाडगीळ, रानडे व काही आयसमाजी कायकत यांना करकोळ खापती
झा या. राजभोज यांना तर भयंकर खापत झा याने यांना णालयात यावे लागले.
ल करी पलटण आली. पांगापांग झाली. मो ा माणावर र पात झाला असता तो टळला.
स या ह या संबंधात सनातनी ह ं नी जे अ ा य वतन केले, या व
सभासभांतून अनेक ठकाणी कडक नषेध कर यात आला. आंबेडकर टाट स मती या
कामात होते. शवाय मं दर वेश चलवळ चे नेतृ व पृ य ह ने यांकडे अस यामुळे ते
या स या हापासून थोडे अ ल त रा हले असले पा हजेत. तरीही मुंबई या एका सभेत
केले या आप या खळबळजनक भाषणात ते हणाले, ‘पु या या द लत वगाने मूलभूत
मानवी ह कांक रता चाल वले या ल ाला हा दक पा ठबा दे णे एवढे च मुंबई या द लत
वगाचे कत नाही. यांना आ थक साहा य दले पा हजे. आव यक तर स या हास पु ी
दे याक रता ज याज यांनी पु यास जा यास स रा हले पा हजे. काही काळ थांबा आ ण
पृ यांचे दयप रवतन होईपयत वाट पाहा. अशी वनंती करणा या लोकां या मनोवृ ीचे
वाभाडे काढ यावाचून मला राहवत नाही.’ या काळात काँ ेसने (रा ीय सभेन)े टश
लोकसभेला वव त मयादे त हणजे ३१ डसबर १९२९ पयत सा ा यांतगत वरा य
दे या वषयी नवाणीची अट घातली होती. तचा उ लेख क न डॉ टर आंबेडकर पृ य
ह ं ना टोमणा दे या या उ े शाने हणाले, ‘तर मग केवळ पूजा थानी वेश कर याचे साधे
माणुसक चे अ धकार मळ व यासाठ द लतवग यांना अ धक काळ वाट पाहायला
सांग यात यांचा लपंडाव असून बेगडी मुलामा आहे.’ आप या भाषणाचा समारोप करताना
ते हणाले, ‘आपणही अशीच चळवळ मुंबईस सु क आ ण समतासंघाचा अ य ा
ना याने चळवळ अंती यश वी ही यासाठ मी य न करीन. ा सभेस बोधनकार ठाकरे,
दे वराव नाईक, शवतरकर, धान, खांडके, कवळ , क े कर वगैरे नेते व कायकत उप थत
होते. पु याचा मं दर वेश स या ह हा या कारचा प हलाच स या ह न हता. सावरकरांनी
र ना गरी येथील व ल मं दरात अ पृ य ह ं ना वेश मळ व या या उ े शाने अशीच
चळवळ सु केली होती. कारवार येथील व ल मं दर वेशाचा, अमरावती येथे अंबादे वी
मं दर वेशाचा, खुलना येथील क पलमुनी कालीमं दर वेशाचा असे अनेक ठकाणी लढे
चालू होते. पु याचा स या ह सु झाला खरा, परंतु सनात यांनी मं दर बंद ठे व याने तो मागे
यावा लागला. तथा प, ा मु यावर पुढेमागे लढा ावयाचा ही क पना आंबेडकरां या
मनातून नाहीशी झाली नाही.

१. ब ह कृत भारत, ३१ मे १९२९.

१. Ambedkar’s letter dated 8 December 1929 to the Director of Public
Instruction.
१. The Bombay Chronicle, 8 November 1929.
 ९

अ पृ यांचे ःख जगा या वेशीवर टांगले

भारता या इ तहासात सन १९३० हे वष नवीन वचारांचे व नवीन तेजाचे, परा माचे व

तकाराचे हणून गणले जाते. ाच वष १२ माचला काँ ेसचे सवा धकारी महा मा गांधी
ांनी दांडी मोचाने भारता या वातं ययु ातील स या ही पव सु केले. सह ावधी
नःश भारतीय वीरांनी सश टश घोडे वार, गोळ बार आ ण कारावास ांना धैयाने
आ ण शौयाने त ड दले. पु हा एकदा सव भारत वातं या या घोषणांनी म मला.
२ माच १९३० ा दवशी आंबेडकरांनी द लत ह ं या सामा जक वातं यासाठ
ना शक येथे मं दर वेशाचा लढा सु केला. मुंबईस मं दर वेशासाठ स या ह करणार, असे
जरी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी घो षत केले होते, तरी यांनी तो बेत र हत केला आ ण
महारा ातील पृ य ह ं चे नाक जे ना शक तेच दाब याचा नधार केला. रा ीय सभेचा लढा
जुलमी अन् अथशोषण क न जनतेची पळवणूक करणा या अ यायी परदे शी टश
स ेव होता, तर आंबेडकरांचा लढा माणुसक स कलंक लावणा या अमानुष, अ यायी व
अघोर अशा वदे शी सनातनी ा णी स े व होता. एक सा ा यशाही, तर सरी
धममातडशाही, सामा जकशाही! एक राजक य गुलाम गरी तर सरी सामा जक गुलाम गरी.
ना शक येथे पंचवट तील काळाराम मं दरा या व थापकांना तेथील था नक स या ह
स मतीने व श अवधीपयत अ पृ य गणले या ह ं ना राम-मं दर खुले न झा यास
मं दर वेशाथ आपण स या ह करणार आहोत, अशी रीतसर लेखी सूचना दली होती.
महारा , कनाटक आ ण गुजरात येथून सुमारे पंधरा हजार स या ही आप या ने या या
हाकेला ओ दे ऊन जमा झाले. समाज समतासंघाचे पुढारी दे वराव नाईक, द. व. धान,
कवळ , सह बु े हेही ना शकला गेले. बाळासाहेब खेर हेही स या ही व सनातनी ह
ांत काही तडजोड कर या या उ े शाने ना शकला गेले होते. अ पृ यांचे पुढारी पांडुरंग न.
राजभोज, सीतारामपंत शवतरकर आ ण था नक स मतीचे अ य प ततपावनदास,
भाऊराव गायकवाड, अमृतराव रणखांबे हे मुख नेते; सावळाराम दाणी, पांडुरंग सबनीस,
तुळशीराम काळे , नानाशेट मे ी आद नेते वा कायकत मो ा उ साहाने स या ह स मतीचे
कामकाज पाहत होते. स या हाचे वतक, चारक आ ण कायकत हे जवळजवळ सवच
अ पृ य वगाचे होते. महाड येथील ल ानंतर झालेला हा पालट ठळकपणे दसून येतो.
पृ य ह ं या इ छे ने, तं ाने न मागाने चालले या अ पृ यां या चळवळ आता ओहोट स
लाग या हो या. ापूव अ पृ यता नवारणासंबंधी जी जी सभा होई, संमेलने होत या या
सभासंमेलनांतून व े , ब तेक सव ोते, अ य आ ण कायवाह पृ य ह असत. अशी
सभासंमेलनेही आता दसेनाशी झाली.
र ववार द. २ माच हा स या हाचा ां त दन उगवला. एका व तीण श बरात याच
दवशी दहा वाजता आंबेडकरां या अ य तेखाली टोलेजंग प रषद भरली. यात
स या हा या कायप ती वषयी वचार व नमय झाला. याच श बरात पु हा द ड वाजता
प रषदे चे कामकाज सु झाले. यात ठर या माणे तीन वाजता एक मैल लांबीची, सुमारे
पंधरा हजार स या ह ची मरवणूक राममं दराकडे अ यंत शांततेने आ ण श तीने नघाली.
ना शक या इ तहासातील ती अभूतपूव अशी मरवणूक होती. तची आघाडी गोदावरी
पुलावर, तर पछाडी दे वळाली ना यावर होती. अ भागी ल करी धत चा बँड, बासरी, सनई,
तुतारी ांचा घोष होत होता. वादकां या तुकडीमागून बालवीर पथक चालले होते.
यां यामागून यांचा समूह गाणे गात चालला होता. यां यामागून बैरागी आ ण वारकरी
‘ ीराम जयराम, जयजय राम’ असे एकतारीवर भजन करीत चालले होते. मरवणुक तील
शांतता व सां घक श त वाखाण यासारखी होती. स या ह धील उ साहाला उधाण आले
होते. यां या डो यांतून नधाराचे फु लंग बाहेर पडत होते. मरवणूक राममं दराजवळ
येताच ज हा धकारी, पोलीस मुख, ज हा यायाधीश हे मं दरा या दरवाजाजवळ गेले.
मं दराचे सव दरवाजे बंद अस यामुळे मरवणूक गोदावरी या घाटाकडे वळली. तेथे तचे
पांतर एका जंगी सभेत होऊन स या हा या जयघोषात ती सभा समा त झाली.
रा ी अकरा वाजता कायकत आ ण पुढारी ांची बैठक होऊन मं दरा या सव
दरवाजांपुढे स या ह कर याचे ठरले. ा ऐ तहा सक मं दर वेश स या हाला द. ३ माचला
सकाळ आरंभ झाला. स या ह या प ह या तुकडीत १२५ पु ष आ ण २५ या हो या.
ते मं दरा या चार दरवाजांवर बैठक मा न बसले. श बरात आठ हजार स या ही
स या हात भाग घे यासाठ आतुरतेने वाट पाहत होते. जवळच द लत वगातील तीन हजार
लोकांचा जमाव ते य पाहत उभा होता. ज हा धकारी गॉडनसाहेब आ ण प ह या
ेणीतील दोन दं डा धकारी वातावरण शांत राहावे हणून शः काळजी घेत होते.
सं गनीयु बं क धारण करणारे हजारांवर ल करी शपाई दे वळाभोवती कडे क न उभे
होते. दे वळा या भतीपासून तीनशे याडा या आत दगड, लाठ , काठ , ह यार वगैरे काही
आणता कामा नये असा कूम सरकारने काढला होता. पोलीस अधी क रेनॉ डस् ांनी
दे वळाजवळच आप या कायालयाचा तंबू ठोकला होता. यात स या ांकडे
सहानुभूतीपूवक पाहणारे ल. सु. शेळके यांसारखे पोलीस अ धकारी होते.
आता पृ य ह ं नाही मं दराचे दरवाजे बंद झाले. अ पृ य ह ं नी दे वाचे दशन घेतले
तर तो बाटे ल. मग धम बुडेल हणून या ीराम भूसच यांनी बंद त ठे वले! खरे बोलायचे
 हणजे पृ यांतही आता राम रा हला न हता! तो टशां या पहा यात दे वळातच थानब
होऊन पडला! ना शककर पृ य पुढारी या संगास त ड कसे ावे ासंबंधी गु त खलबत
कर यात गुंतले होते. स या ह ची प हली तुकडी धरणे ध न सव दरवाजांवर बसली होती.
जर पृ य ह ं ना मं दर या दवशी उघडे ठे वले असते, तर बाका संग गुदरला असता.
रा ी शंकराचाय डॉ. कूतकोट ां या अ य तेखाली प र थतीचा वचार
कर यासाठ सभा भरली. सनातनी लोकांची धावपळ सु होती; यांची अ तशय गाळण
उडाली होती. यांनी सभेवर दगड आ ण जोडे फेकून सभा उधळली. वातावरण इतके पेटले
होते क , य ीरामचं ाने अ पृ य ह ं ना मं दर उघडे करा असे सां गतले असते, तर
यालाही सनात यांनी र भरकावून दले असते. रामाचे रा य जाऊन युगे लोटली होती!
स या ह द. ९ ए लपयत सु च होता. रामनवमी या दवशी ीरामचं ाचा रथ
बाहेर पडणार होता. पृ य ह पुढारी आ ण स या हाचे नेते ां याम ये अशी तडजोड
ठरली क , दो ही बाजूं या दणकट इसमांनी ीरामाचा रथ ओढावा. हे रोमांचकारी य
पाह यासाठ मं दराजवळ अलोट जनसमुदाय लोटला. आप या प ातील दणकट,
तालीमबाज असे नवडक इसम घेऊन आप या कायक यासह आंबेडकर मं दराजवळ येऊन
ठाकले. परंतु आंबेडकरां या ा नवडक मदानी रथाला हात लाव यापूव च पृ य ह ं नी
आधी अंत थ ठर या माणे लकावणी दे ऊन रथ सरीकडू न पळ वला. तो र ता अ ं द
होता. आजूबाजूला काटे री कुंपणे होती. तो सं गनीधारी पो लसांनी रोखला होता. अ पृ य
कायकत रथामागे धावू लागले. यां यावर दगडध ांचा वषाव होऊ लागला. सं गनीधारी
पोलीस गोळ बार कर या या आ ेची वाट पाहत होते. इकडे आंबेडकरांचे सहकारी
एकामागून एक पुढे सरसावत होते. आंबेडकरांवर छ ी ध न दगडांपासून यांचा बचाव
करीत होते. इत यात सं गनीधारी पो लसांचे कडे फोडू न भा करराव क े कर नावाचा एक
भंडारी त ण आत घुसला. थो ाच वेळात तो र ाने माखून बेशु पडला. आंबेडकरां या
सहका यांना व यांना वतःलाही बारीकसारीक जखमा झा या. इकडे शहरात सव पृ य-
अ पृ यांत मारामा या होऊन साराच हलक लोळ उडाला. ात रामाचा प कोणता आ ण
रावणाचा कोणता, हे सुझांना सांगणे नको!
मं दर वेश स या हामुळे ना शक ज ात अ पृ य ह ं ना भयंकर छळ सोसावा
लागला. यां या मुलांना शाळा बंद झा या. र ते बंद झाले. गावोगावी बाजारात न य
नवाहा या जनसा मळे नाशा झा या. ‘तु ही माजला आहात. तु हांला बरोबरीचे ह क
पा हजेत ना? भोगा याची ही फळे !’ अशी दमदाट यांना सनातनी ह दे ऊ लागले. ही
ःखे भोगूनही आंबेडकरां या अनुयायांनी ना शकचा स या ह चालू ठे वलाच. रा यपाल
े ड रक साई स ांना आंबेडकर जाऊन भेटले. ज हा धका यांनी जारी केलेली संचारबंद
काढू न घे या वषयी रा यपालांना यांनी वनंती केली. स या ह सु च रा हला. संतापा या
भरात काही स या ही इ लाम धम वीकार या वषयी बोलू लागले, न हे आंबेडकरांनी यांना
तसे न कर या वषयी आदे श दला. “सनातनी ह ं चे दयप रवतन कर याची आ हाला संधी
ा,” अशी कूतकोट आ ण डॉ. बा. श. मुंजे ांनी अ पृ य पुढा यांना कळकळ ची वनंती
केली. नवकोट नारायण बला ांनी आंबेडकरांची मुंबईत भेट घेतली. ा सव गो चा
वचार क न ना शक या अ पृ य ने यांनी स या ह थ गत केला. डॉ. मुंजे आले न गेले.
काळाराम मं दर वेशाचा नणय काही के या होईना. यामुळे मं दर वेशाचा लढा पु हा सु
होऊन तो थेट ऑ टोबर १९३५ पयत तसाच चालू रा हला.

ना शकचा स या ह चालू असताना अ पृ य पुढारी सायमन मंडळा या तवृ ाची आतुरतेने

वाट पाहत होते. तवृ स होताच एक अ खल भारतीय द लत प रषद घे याचा ते
वचार करीत होते. या माणे यांनी नागपुरात वागत स मती नेमून पु याचे अ पृ य पुढारी
शवराम जानबा कांबळे ां याशी वचार व नमय क न नागपूर येथे प रषद भर व याचे
ठर वले. या नयो जत प रषदे त आंबेडकरांना अ पृ य वगाचे त नधी हणून लंडन येथे
भरणा या गोलमेज प रषदे साठ पाठ व याचा ठराव करावयाचा असे यांनी ठर वले.
सायमन मंडळाचे तवृ अखेर १९३० साल या मे म ह यात बाहेर पडले. सायमन
मंडळाने हद रा वादाचे येय आ ण धोरण ाकडे ल केले. हद रा ीय पुढ या या
मागणीचा उपहास केला. यांनी भारतातील नवडणुक म ये जातवार मतसंघ चालू
ठे व या वषयी शफारस केली. नेह स मतीचे तवृ हे सवसंमत नाही, असे यांचे हणणे
पडले. ा सायमन शफारशीनुसार ह ं ना म यवत व धमंडळात एकूण २५० जागांपैक
१५० जागा मळणार हो या. अ पृ य ह ं ना संयु मतदार संघात राखीव जागा दे यात
आ या हो या. परंतु अ पृ य वगातील उमेदवारांची नवडणुक साठ उभे राह याची पा ता
ठर व याचा अ धकार रा यपालास दला होता.
महाड येथील चवदार त यासंबंधी चालू असले या दवाणी दा ाची सव व था
पाहणे, वतः सा दे णे, सा ीदारांना वनंती करणे, यासंबंधी य धावपळ करणे,
ना शक स या हास सम व प ारा मागदशन करणे, अशा ब वध कामांत गुंत यामुळे
आंबेडकरांना व धमंडळातील कामात नय मतपणे वशेष ल घाल यास सवड न हती.
फे ुवारी-माच म ह यांतील अ धवेशना या वेळ फ पाच दवसच ते उप थत होते.
सरकारी कामकाजा या प केत यां या नावावर मा य मक शाळां या अनुदाना वषयीचा
ठराव होता.
मे म ह या या म यास नेमले या पे ो स मतीची बैठक मुंबईस झाली. त या
नमं णाव न आंबेडकर या प रषदे स गेले होते. ह -मुसलमान व अ पसं याकांचा
यावर एकमत न झा याने प रषद कोणताच नणय घेऊ शकली नाही. जुल-ै ऑग ट या
व धमंडळा या अ धवेशनाम ये काही दवस आंबेडकर उप थत होते. परंतु व धमंडळा या
कामकाजात यांनी भाग घेतला नाही. हद रा ीय सभेची मागणी आ ण तला टशांनी
दलेला नकार ां वषयीचे आपले मत अ खल भारतीय ब ह कृतवग प रषदे पूव द शत
कर याचे यांनी टाळले.
ठर या माणे अ खल भारतीय ब ह कृत वगाची प रषद ८ ऑग ट १९३० रोजी
नागपूर येथे भरली. अ य पदाव न आंबेडकर हणाले, ‘महायु ानंतर लॅट हया,
 मा नया, लथुआ नया, युगो ला हया, झेको लो हा कया या दे शांत काय प र थती उ प
झाली आहे ते पाहा. युरोपातील रा ांत भ वंशांचे, भ भाषांचे न भ धमपंथांचे लोक
असूनही ती वतं रा े हणून जगू शकतात. ह थान वयंशा सत रा हणून जग यास
हरकत नाही. ह थानातील धा मक व सामा जक ग धळ या न जा त आहे असे मला
वाटत नाही. मा ह थानात या प र थतीतील भ ता ल ात घेऊन रा यघटना केली
पा हजे. या माणे कोण याही रा ाला स या रा ावर रा य कर याचा अ धकार नाही
या माणे कोण याही एका व श वगाला स या वगावर अ धस ा गाज व याचा अ धकार
नाही. मानवी मू य मा य करणे आ ण येक ला आयु य एकदाच जगायचे
अस यामुळे, याच जीवनात याला आपला उ कष साध याची जा तीत जा त संधी दली
पा हजे अशी ा बाळगणे हाच आधु नक लोकशाही रा यप तीचा मूलभूत स ा त
आहे. परंतु व र ह वगाची धम ा व वतणूक ही ा मूलभूत स ा ताला य ात
तकूल आहेत.
‘सामा जक व राजक य असे मानवी वतणुक चे दोन अलग भाग असून यांचा
एकमेकांवर काहीच प रणाम होत नाही असे मानणे ही चुक ची वचारसरणी आहे.
स ेकरता आरडाओरडा करीत असणारा भारतीय उमरावांचा वगच अ पृ यतेचा शाप चालू
ठे व यास जबाबदार आहे. या शापामुळे सहा कोट अ पृ यांना माणुसक चे ह क आ ण
सुसं कृतता ांपासून होणा या लाभास मुक वले आहे. यां याइतक च सं या असलेले
आ दवासी व ग रजन ांना रानट आ ण भट या थतीत ठे व यास हे लोक जबाबदार
आहेत.’
जा तभेदामुळे त त ह अरेरावांकडे अ नयं त स ा गेली तर यापासून गरीबांचे
हत होईल क नाही या वषयी यांनी चता केली. मा ब ह कृत ह ं ना या घटनेम ये
व धमंडळातील आपले त नधी नवड याचा य अ धकार असावा अशी द लत वगाने
जोराची मागणी करावी, अशी यांनी यांना चालना दली. वसाहती या वरा या वषयी ते
असे हणाले क , वसाहतीचे वरा य अ धक बरे. कारण यात वातं याचे सार आहे. संपूण
वातं यामुळे येणारा धोका नाही. गांधीज नी दांडीमोचाने आरं भलेली कायदे भंगाची चळवळ
ही अ ासं गक आहे, असे यांनी मत दले.
‘असहकारते या चळवळ त असं य लोक कृती करतात. ांती हा असहका रतेचा
ाण आहे व धावपळ वा दाणादाण ही तची रीत आहे. अशी धावपळ वा दाणादाण मो ा
माणावर केली तर तचा शेवट बंडात होणे म ा तच असते. शवाय ांती र लां छत
वा र हीन असो, प रणाम एकच. ांती हणजे थ यंतर. ांती सु झाली हणजे त या
नणया वषयी सारीच अ न तता असते. त या ओघात ग धळ व धोका ापासून जा त
भय असते. ांती पु कळदा अटळ असते. तरीसु ा ांती व खुरेखुरे सामा जक थ यंतर
यांतील फरक वसरता कामा नये. ांती एका प ापासून स या प ा या वा एका
रा ाकडू न स या रा ा या वाधीन राजक य स ा करते. अ पृ यवग यांनी नुस या
राजक य थ यंतरावरच कोरडे समाधान मानून रा नये. राजक य स ेची अशा त हेची
वभागणी झाली पा हजे क , यामुळे समाजात खरा पालट होऊन समाजात वावरणा या
पर पर बळाबळा या श त फरक पडेल. असे वचार यांनी केले.
परंतु नागपूर येथील आप या भाषणात बाबासाहेबांनी टश सरकारची हजेरी
घेतली क नाही? माधवराव रान ां माणे यांना टश स ा ही परमे राचे वरदान वाटे .
कारण वातं य, समता व बंधुभाव ा वषय चे वचार व या वषयी जागृती ा
शासनस ेमुळे भारतीयांम ये होत होती. या शासनस ेने हद लोकां या मनांत यां या
सामा जक चालीरीती व नै तक मू ये यांबाबत घृणा नमाण क न सामा जक मू याचे मापन
पु हा कर यास यांना भाग पाडले. शवाय सवाना समान व धप ती लावून यां यासाठ
एकच प तीची रा ययं णा नमाण केली.
असे असले तरी यांनी टश स े या अंतरंगाचे दशन घड व यास मागेपुढे पा हले
नाही. ते हणाले, ‘ वरा य का हवे ाचे इतर कोणतेही कारण तु हांस पटले नाही, तरी
दा र य हे कारण तु हांस पट यासारखे आहे. ह थानातील दा र याशी तुलना
कर यासारखे दा र य पृ वी या पाठ वर कोठे तरी सापडेल काय?’ ते पुढे हणाले, ‘ टश
स ा थराव यापासून भारतात गे या शतकात एकंदर एकतीस काळ पडले व यांत
सुमारे अडीच ते तीन कोट लोक भुकेने मेले. याचे कारण असे क , आप या दे शात
उ ोगधंदे व ापार यांची वाढ होऊ ावयाची नाही व ह थानातील ापारी पेठ सदै व
खुली राहावी असेच टश रा यकारभाराचे बु पुर पर धोरण आहे.
‘ टशांनी सुधारलेली व धप ती आ ण सु व था ांची दे णगी ह थानास दली
ही गो खरी. तथा प, मनु य केवळ वधीवर आ ण सु व थेवर जगत नाही, तर तो अ ावर
जगतो हे आपण ल ात ठे वले पा हजे. आप या दै याव थेचा शेवट टशां या रा यात
होणार नाही तर तो वरा या या घटने ारा आप या हाती राजक य अ धकार आ यानेच
होऊ शकेल. यानंतरच लोकांचे क याण साधणे श य आहे. हणून आप या गतकाळातील
घटनांचा आता वचार क न घाब नका. आपले मत ठर वतेवेळ कोणा या मज चा कवा
कोणा या कृपेचा तु ही वचार क न आप या मतावर दडपण आणू नका. आप या
हताकडे ल दे ऊन वरा य हेच येय मा य करा.’ असा तेज वी संदेश यांनी आप या
लोकांना दला.
आंबेडकरांची वरा य वषयक उपरो घोषणा ही अ पृ य समाजा या इ तहासातील
एक अ यंत मह वाची घटना होय. टश सरकारने भारतीयांना राजक य स ा दे ऊ नये
अशीच ाथना अ पृ यांचे पुढारी आजवर करीत आले होते. आंबेडकरांनी यांचे नेतृ व
वीकार यापासून यांनी सामा जक समता आ ण राजक य समता ां वषयी झगडा सु
केला. आपला समाज वरा यवाद आहे, असे सांगून दे शास वरा य मळालेच पा हजे,
अशी यांनी नःसं द ध घोषणा केली.
काँ ेस प ा वषयी बोलताना ते हणाले, ‘सभासद व मा य करताना अ पृ यतेचे
उ चाटन कर याची अट तने सभासदांना घातलेली नाही. गांधीज नी अ पृ यते व
मोहीम सु केलेली नाही. अ पृ य व पृ य ांत ेमभाव वाढावा हणून गांध नी उपोषण
केले नाही. सरकार व रा ीय सभा यांवर अ पृ यांनी वसंबून रा नये, आपला माग आपणच
चोखाळला पा हजे आ ण भ वत घड वले पा हजे. आपली गा हाणी वेशीवर टांग यासाठ
एक म यवत सं था असावी. अना दकालापासून अ पृ यवग य लोक मुके रा हले आहेत.
आप या दै या वषयी आपण सरकार वा सुधारक यां या माथी दोष मा नये. रा ीय सभा
हा प नाही. ती चळवळ आहे. जे हा स वपरी ेची वेळ येईल, ते हा रा ीय सभेचे ब तेक
नेते वर या वगा या छावणीत दसतील, गरीब जनते या बाजूने ते लढणार नाहीत.’
राजक य ह कांसाठ आंबेडकर आ ह धरीत होते, तरी यांनी द लतांना उपदे श केला
क , ‘तु हांला एक गो उघडपणे सांग याची मी संधी घेत आहे. ती हणजे अ पृ यां या सव
ःखांवर राजक य स ा हाच एकमेव उपाय नाही. यांनी आपली सामा जक जीवनाची
पातळ उंचाव यातच यांचा उ ार आहे. यांनी आपली राहणी सुधारली पा हजे. यां या
राहणीत व वागणुक त असा फरक पडला पा हजे क , यामुळे यां या वषयी आदर व मै ी
वृ गत होईल. यांनी श ण घेतले पा हजे. न वळ ल हणे, वाचणे, अंकग णत यांची
ओळख असणे याने काही हायचे नाही. यां यापैक अनेकांची पातळ उंचावणार नाही. मग
सव अ पृ य वगा या वषयी लोकां या मनात आदर कसा वाढे ल? यां या के वलवा या
आ मसंतु वृ ीतून यांना ध के दे ऊन जागे कर याची आव यकता आहे. यां या ठायी
या यापासून मनु याची उ ती होते तो दै वक असंतोष नमाण केला पा हजे.’
या भाषणा या शेवट ते हणाले, ‘आप या समाजाचा उ ार कर यास आप या
चळवळ स खा ीने यश येईल आ ण ती अशी समाजरचना आप या दे शात नमाण करील
क मनु यास राजक य, सामा जक न आ थक अशा सव े ांत समानता लाभेल.’ या
प रषदे या वेळ यांनी अशी एक घोषणा केली क पृ य ह ं कडू न कतीही हालअपे ा
भोगा ा लाग या तरी आपण ह धम सोडणार नाही. आंबेडकरांनी टश सरकारवर
केलेला ह ला पा न ‘केसरी ने आंबेडकरांना असा टोमणा मारला क जसा सीझरवर याचा
म ूटस उलटला तसे टशांवर आंबेडकर उलटले असे टशांना वाटे ल! आंबेडकरां या
वभावाचे वै श असे क यां या भाषणात दाहकता अन् काश ही दो ही असावयाची.
जे हा ते भारतीय ांचा वचार आंतररा ीय संदभात करीत कवा टश सा ा या या
संदभात करीत, ते हा ते आप या वचारावर कडवटपणाचे पटल चढू दे त नसत. राजक य
आ ण सामा जक ांची चरफाड करतेवेळ ते जरी कठोर आ ण याय न ू र बनत, तरी
यां या दयातील वदे शा भमानाचे पंदन आ ण फुरण कधी थांबले नाही. नागपूर
प रषदे नंतर आंबेडकर तापाने आजारी पडले. तापाचा अंमल वाढू न बेशु ाव थेत
असतानाही ते आप या लोकां या भ वत ा वषयीच काहीतरी पुटपुटत असलेले आढळत.
तथा प, लवकरच ते ा ख यातून उठले.

सायमन मंडळा या शफारश नुसार हद लोकां या मागणीचा वचार कर यासाठ

भारतातील नर नरा या प ांतील ने यांना टश सरकारने गोलमेज प रषदे साठ आमं ण
दले. या ने यांनी टश लोकसभेतील प ां या त नध समवेत भारता या
रा यघटने वषयी वचार करावा, असे ठरले होते. भारतातील इतर पुढा यांबरोबर डॉ.
आंबेडकर आ ण म ासचे रावबहा र ी नवासन ांना अ पृ यांचे पुढारी हणून आमं ण
दे यात आले. हे आमं ण महारा यपालांकडू न (ग हनर जनरलकडू न) यांना ६ स टबर
रोजी मळाले. टश सरकारने भारतीय पुढा यांना लंडनला पाचारण करावे ही एक अपूव
अशी ऐ तहा सक घटना होती खरी. परंतु या अ पृ य समाजाला भारतीय राजकारणा या
आ ण समाजकारणा या मान च ात कधीही थान न हते या अ पृ य समाजा या ने यांना
भारतातील इतर राजक य पुढा यां या बरोबरीचे आमं ण मळाले हे आंबेडकरांनी आप या
बु ने व परा माने घडवून आणलेले एक महान प रवतन होय.
आंबेडकरांचे लंडनला याण हो यापूव यांना डॉ. सोळं क ां या अ य तेखाली
मुंबईत एक चंड सभा भरवून दस या या शुभमु तावर मानप आ ण थैली अपण
कर यात आली. ‘अ पृ य वगा या हता ी यथ वाटे ल तो आ मय कर यास तयार
असणारा आप यासारखा ख या कळकळ चा व समथ असा वाली ा द लत वगास कधीही
ा त झाला न हता,’ असे मानप ात हटले होते. सभेत भाषण करताना रावबहा र
बो यांनी आंबेडकरांचा यथो चत गुणगौरव केला.
उ रादाखल भाषण करतेवेळ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हणाले क , ‘गे या दोन
वषात आप याकडू न जी काही थोडीफार काम गरी झाली ती हजारो सद्गृह थांनी मदत
के यामुळे झाली.’ आपण थोडेसे उ ट व रागीट आहोत असे सांगून ते हणाले क , डॉ.
सोळं क ांनी मनात काही एक न बाळगता मो ा मनोभावाने साहा य केले. याब ल
यांची यांनी वाखाणणी केली. याच माणे दे वराव नाईक हे आपले उजवे हात असून ते
आप या अनुप थतीत चळवळ ला मागदशन करतील, असे यांनी कटपणे आप या
लोकांस सां गतले. शंकरराव परशा ांनी ब ह कृतां या चळवळ साठ बराच पैसा खच केला
होता हणून यांचेही यांनी कटपणे आभार मानले.
‘ब ह कृत भारत’ हे आप या पा काचे नाव अस यामुळे ते प बरेच लोक घेत
नाहीत. आपले हणणे सवाना कळावे हा उ े श सफल होत नाही. हणून या प ाचे नाव
‘जनता’ असे ठे वले आहे व ते दे वराव नाईक ां या संपादक वाखाली सु होईल, असे
यांनी सां गतले. या माणे ‘जनता’ पा क २४ नो हबर १९३० ा दवशी सु झाले. बंद
पडले या ‘समता’ व ‘ब ह कृत भारता’ या वगणीदारांस यांची वगणी फटे पयत ‘जनते’चे
अंक वनामू य पाठ व यात आले. ‘जनता’ प ाचे काशक व व थापक भा करराव र.
क े कर होते.
‘मी मा या लोकांसाठ या य ह कांची मागणी करीनच आ ण वरा या या
मागणीचाही पाठपुरावा करीन. र शया, जमनी, अमे रका आ ण जपान इ याद दे शांतील
मुख पुढा यांना भेटून ब ह कृत भारतीयांचे ःख यां यापुढे मांडीन. जम यास रा संघापुढे
आपला मांड याचा य न मी करीन. पोलीस व ल कर ांम ये आप या लोकांस
म जाव आहे तो र कर व याचा य न करीन,’ अशी यांनी घोषणा केली. ‘मा या
अनुप थतीत सहका यांनी आपापसांत भांडणे न करता एकमताने व एकजुट ने वागावे,
खां ास खांदा लावून कायास लागावे,’ असा यांनी कळकळ चा उपदे श केला.
आंबेडकर ४ ऑ टोबर १९३० रोजी ‘ हॉइसरॉय ऑफ इं डया’ ा बोट ने मुंबई न
लंडनला नघाले. या वेळ सव भारतात असहकारते या चळवळ चा वणवा पसरला होता.
काँ ेस प ाला डावलून काँ ेसेतर हद नेते राजक य सोड व याबाबत टशांशी
सहकाय करीत होते हे पा न काँ ेस प ा या ने यांची माथी भडकली होती. प र थती तर
इतक भयानक होती क , एडन न आंबेडकरांनी आप या सं थेचे कायवाह आ ण व ासू
सहकारी शवतरकर यांना जपून वाग या वषयी सूचना केली. बोलताना, चालताना
सावधानता बाळगावी, रा ी या कामासाठ ही बाहेर फ नये. प ा या कायालया या
दरवाजावर आडवी लोखंडी प घालून ते बंद करावे आ ण जे दे व खकरांसारखे अ पृ य
पुढारी आप याशी सहमत न हते, यां या हालचाल वर पाळत ठे वावी, अशीही सूचना केली.
आपला मुलगा यशवंत या या श णाकडे ल ठे वावे आ ण याला बँकेतील वहार कसा
चालवावा हे शकवावे, अशी शवतरकर ांना यांनी वनंती केली. या अ धका यांनी
आप या दोन माणसांना नोकरी दे तो असे सां गतले आहे, यांना भेटावे आ ण काँ ेसजनांनी
आप या लोकांवर ह ला केला क काय कवा आप या वयंसेवकांचा यां याशी खटका
उडाला क काय, ते मासलीस या प यावर कळ व यास सां गतले.
जो नेता काँ ेसशी सहमत नसेल याला तो काळ खरोखरच अ यंत तकूल होता.
त ण काँ ेस पुढा यांना ाग तक प ातील पुढा यांचा राग येत असे. इतकेच न हे तर
काँ ेसम येच दे शा भमानी लोकांचा भरणा आहे, इतर प ांत नाही, असा सवसाधारण
काँ ेस कायक याचा अहंभाव होता. यामुळे जे पुढारी गोलमेज प रषदे बाबत टश
सरकारशी सहकाय करीत होते, ते टश सरकारचे बगलब चे आ ण कैवारी, अतएव
दे श ोही हणून यांची ते संभावना करीत असत. ‘इं डयन गल’ ा आप या इं जी ंथात
दे शगौरव सुभाषचं बोस हणतात, ‘आंबेडकरांवर मा बाप टश सरकारने कृपाळू पणे
नेतृ व लादले, कारण रा ीय पुढा यांना पेचात टाक यासाठ यांचे यांना साहा य पा हजे
होते.’१ हे वधान उपरो वचारसरणीचा एक नमुना होय. काँ ेसप ीय नेते टश
सरकारशी संबंध येई ते हा अ हसावृ ीने वागत. मुसलमानां या बड या या भीतीमुळे जरी
मुसलमान पुढा यांनी टशांशी सहकाय केले तरी या पुढा यां व ते सु ा काढ त
नसत. काँ ेस प ाबाहेरील ह पुढा यांची मा नभ सना क न यां या व का र
माजवावे असेच यांचे धोरण होते. हणून काँ ेस या बाजूची वृ प े आप या ट केची आग
गोलमेज प रषदे साठ गेले या मुसलमान पुढा यांवर व चतच पाखडीत. कधीमधी सर
तेजबहा र स ,ू डॉ. मुकुंदराव जयकर आ ण डॉ. बा. श. मुंजे यांवरही आग पाखडीत. परंतु
आंबेडकरांवर यांचा रोष सदाच असे. सर तेजबहा र स ू आ ण डॉ. मुंजे यांनी आप या
गोलमेज प रषदे पुढ ल भाषणात भारतातील ा कडवट व फोटक वातावरणा वषयी
गोलमेज प रषदे ला यथाथ क पना दली होती.
आंबेडकरां या ं कां या चा ा घरी रा ह यामुळे यांचा वास अंमळ ासदायकच
झाला. कपडे बाहेर काढ यासाठ यां या एका ं केचे कुलूप फोडावे लागले. सागर तर
खवळलेला होता. हवा तुफानी होती. लंडन येथे द. १८ ऑ टोबरला पोच यावर यांनी
चे टरफ ड गाड स्, मेफेअर, लंडन येथे व ती केली. नंतर थॉमस कुक अँड स स, ब ले
ट, लंडन येथे ते राहावयास गेले. द. २८ ऑ टोबर रोजी यांना क या पोच या.
ाग तक प ाचे पुढारी आ ण इतर सरे त नधी गोलमेज प रषद सु हो यापूव च लंडन
येथे पोहोचले होते.
अ पृ य वगा या ासंबंधी लंडन येथील वातावरण बरेच सहानुभूतीचे होते, असे
डॉ. आंबेडकरांना आढळू न आले. यांना इं लंडमधील सव प ां या ने यांची भेट घेऊन
यां याशी या ाबाबत वचार व नमय कर याची वरा केली. हे काय करीत असताना
मुंबई व धमंडळावर कोणाकोणाची सरकारकडू न नवड होते आ ण चवदार त या या
दा ाचा काय नणय लागतो ांकडेही यांचे ल होते.

१२ नो हबर १९३० रोजी गोलमेज प रषदे स आरंभ झाला. टश लोकांनी या अभूतपूव

प रषदे या कायासंबंधी बरीच उ सुकता दाख वली अस यामुळे प रषदे कडे जाणारे सव र ते
नाग रकांनी तफा भ न गेले होते. प रषदे चे उद्घाटन करताना इं लंडचे बादशहा पंचम
जॉज हणाले, ‘ही प रषद अपूव अशी आहे आ ण यातील त नध ची नावे भारता या
इ तहासात न दली जातील.’ बादशहा प रषदे तून नघून गे यावर ‘द ग हनमट ऑफ इं डया’
या पु तकाचे कत आ ण इं लंडचे मु य धान रॅ से मॅक्डोना ड ांची प रषदे या
अ य पद एकमताने नवड झाली. रॅ से मॅक्डोना ड ांनी हद सम या सोड व याचा
टश सरकारचा नधार कट केला. गोलमेज प रषदे त आपण नवीन इ तहासास आरंभ
करणार आहोत, असा यांनी आपला व ास कट केला.
ही गोलमेज प रषद भारतीय रा यघटना तयार कर यासाठ नेमलेली घटना स मती
न हती. हद पुढारी व हद सं था नक यांनी वलायतेस जाऊन टश मु स ांशी
वचार व नमय कर यासाठ बोल वलेली ही अपूव अशी प रषद होती. प रषदे या पुढे जे
मह वाचे येणार होते यांवर त नध चे मत काय आहे, याची न द करावी एवढे च ा
प रषदे चे काय होते.
ानंतर प रषद सट जे स राजवा ात भ लागली. १७ ते २१ नो हबरपयत चचा
झाली, यात स ,ू जयकर, मुंज,े जना, बकानेरचे महाराज आ ण डॉ. आंबेडकर यांनी
प रषदे पुढे प रणामकारक आ ण कळकळ ची भाषणे केली. प रषदे चे म , मागदशक
आ ण आधार सर तेजबहा र स ू आप या सुबोध भाषणात हणाले, ‘ टश समूहामधील
त ही घटकां या बरोबरीने आपणांस दजा ा त झाला पा हजे असा भारताचा नधार आहे.
तशी भारताची मागणी आहे.’
बकानेर या महाराजांनी इं जी अंमलाखालील असले या भारतीयां या आकां ेशी
हद सं था नक आ ण आपण वतः सहमत आहोत असे सां गतले. यांनी अशी वाही दली
क वयंशा सत, एकसंध अशा टश अंमलाखाली भारताशी सं था नक संयु प तीची
रा यप ती वीकार यास राजी आहेत. प तयाळाचे नरेश व भोपाळचे नबाब यांनी
 बकानेर या महाराजां या हण यास पा ठबा दला. आप या गंभीर, आकषक आ ण
ओज वी भाषणात, जयकरांनी वसाहती या वरा याची घोषणा करा, अशी टश
मु स ांना वनंती केली. ‘आ ही भारतात र ह ते परतलो तर वातं या या मागणीला भर
आ ण भरती येईल याची तु ही खा ी ठे वा’ असेही यांनी टश सरकारला बजा वले.
प तयाळ या महाराजांनंतर डॉ. मुंजे बोलावयास उभे रा हले. यांनी लॉड फ ड
यां या भाषणाचा खरपूस समाचार घेतला. भारतात चालले या कायदे भंगा या चळवळ चा
आपण आप या साम याने नायनाट क , असा जो टश स ेचा व ास आहे; तो चुक चा
आहे. ती वेळ गेलेली आहे, असा यांनी प रषदे स इशारा दला. ना. म. जोशी ांनी
कामगारां या ह कांची मागणी केली. सर मझा इ माईल हणाले, ‘भावी रा यघटना ही
संयु प तीची असावी.’ भारताची भावी रा यघटना सुस असावी, असे सर सी. पी.
राम वामी अ यर हणाले.
ानंतर लागोपाठ आणखी दोनचार त नध ची भाषणे झाली. यानंतर प रषदे पुढे
एक त नधी उभा रा हला. गंभीर मु े चा, सु ढ बां याचा, उ म कप ांचा आ ण सतेज
डो यांचा, अशा या पु षाने ओठ बंद क न व ासपूण मु े ने या सभेतील नामवंत व ध
पं डत, ऐ यशाली महाराजे, व यात रा यशा , मुर बी मु स यांकडे ी फेकली.
आप या बु वैभवामुळे आ ण उ ोगशीलतेमुळे तो दा र यावर मात क न स मा यते या
शडीवर चढत होता. वैभवशाली राजे-महाराजे, मुर बी मु स , व यात व ध आ ण
बु मान राजनीतीपटू यां या दं डाला दं ड लावून तो या प रषदे त बसला होता. प रषदे तील
कामकाजाचे नरी ण तो करीत होता. भारतातील अ , अधन न, द लत, मु या आ ण
भुकेकंगाल अशा द लतांचा तो नेता आ ण ाता होता. तो काय आ ण कसे बोलणार
या याकडे सवाचे ल लागले. या महाराजांनी याला उ च श ण घे यास साहा य केले
होते, तो महाराजा या प रषदे त बसला होता. याचे जोशीसारखे गु जीसु ा या सु
समूहात बसलेले होते. तो गांगरलेला न हता. आपण काय बोलायचे, आपले मत कसे
करायचे हे याने मनाशी प के केलेले होते. प रषदे चे अ य पंत धान मॅ डोना ड ा
त र दै याची दाहकता आ ण भीषणता ांची क पना ा पु षाखेरीज तेथे जमले या
कोणाही त नधीला न हती. प रषदे त व यात पं डत आ ण व जन होते. परंतु या
समूहात डॉ टर ऑफ साय स ही महान पदवी संपादन केलेला तो ब धा एकटाच
राजकारणी असावा. तो पु ष हणजे भारतातील ब ह कृत समाजाचा कैवारी व पुढारी डॉ.
आंबेडकर होय.
आप या भाषणा या सु वातीसच डॉ टर बाबासाहेब आंबेडकर हणाले, ‘ या
लोकांची थती गुलामांपे ा वाईट आहे, आ ण यांची लोकसं या ा स या दे शातील
लोकसं येएवढ आहे, अशा भारतातील एकपंचमांश लोकांची गा हाणी मी प रषदे पुढे ठे वीत
आहे. अशा या द लतांची मागणी अशी आहे क , भारतातील सरकार हे लोकांनी
लोकांक रता चाल वलेले लोकांचे रा य असावे.’ आंबेडकरांनी ही घोषणा करताच
प रषदे तील सभासदांना आ याचा ध काच बसला. आंबेडकर पुढे हणाले क , अ पृ य
वगाम ये हे आ यकारक थ यंतर घडू न ये यास टश राजवट चे धोरणच जबाबदार
आहे. आप या हण याचे समथन करताना यां या आवाजाला धार आली. प रषदे कडे
आप या तेज वी डो यांनी पाहत ते पुढे हणाले, ‘ टश रा य ये यापूव आमची जी
का यजनक थती होती यात काडीमा दे खील फरक झालेला नाही. आ ही नुसते संधीची
वाट पाहत आहोत. टश राजवट पूव आ हांला खे ांतील व हर वर पाणी भर याची
मनाई होती. टश सरकारने हा याय आ हांला मळवून दला काय? टश राजवट पूव
आ हांला मं दर वेशाची बंद होती. आज आ हांला दे वळात वेश करता येतो काय? टश
राजवट पूव आ हांला पोलीसदलाम ये वेश मळत नसे. टश सरकार आज तरी
आ हांला वेश दे त आहे काय? टश राजवट पूव ल कराम ये आम या लोकांना नोकरी
मळत असे. आज टश सरकार ल कराम ये आ हांला घेते काय? ा सव ांची उ रे
आ ही नकाराथ दे तो. आमची ःखे ही वाहत रा हले या जखमांसारखीच आहेत. टश
राजवट सु होऊन स वाशे वष लोटली. तरीही आमची ःखे र झालेली नाहीत. ती तशीच
आहेत. आमचा भजतच पडलेला आहे.’
‘असले सरकार काय कामाचे?’ असा खरमरीत व रोखठोक सवाल यांनी प रषदे स
करताच टश त नधी एकमेकांकडे पा लागले! हद त नध या भागात चुळबूळ
सु झाली. ‘भारतातील भांडवलदार कामगारांना कमान वेतन दे त नाहीत. जमीनदार
शेतकरी वगाला पळू न काढ त आहेत. हे सरकारला माहीत आहे. ही सामा जक कृ ये
सरकार नाहीशी करीत नाही. सामा जक आ ण आ थक जीवनातील ही पळवणूक काय ात
सुधारणा क न नाहीशी कर याचा अ धकार आ ण श या सरकार या हाती असूनसु ा
केवळ आपण ह त ेप केला असता आप यास तकार होईल या भीतीमुळे या सरकारने
यात सुधारणा केली नाही. आ हांला असे सरकार पा हजे आहे क ,’ ते मो ा आवेशाने
हणाले, ‘जे दे शाचे खरे हत न ापूवक साधेल आ ण याय आ ण नकडीचे असे सामा जक
आ ण आ थक कुणा याही रागालोभाची पवा न बाळगता सोडवील.’
आंबेडकरांनी वसाहती या दजा या वरा य मानणीला पा ठबा दला, परंतु या
वसाहती या वरा या या घटनेत जर ती व श त हेची नसली तर द लत समाजाचे हत
यात साधेल क नाही या वषयी यांनी शंका द शत केली. ‘ती घटना करताना प रषदे ने
एक गो ल ात ठे वली पा हजे. ती ही क , हद समाजातील मानाची चढती शडी आ ण
तर काराची उतरती शडी, जात चे चढते थर ही समतेला आ ण बंधुभावनेला वाव ठे वीत
नाहीत. वर या वगातील राजक य चळवळ त पडले या बु मान पुढा यांनी आपली
जातीय, संकु चत वृ ी सोडलेली नाही. हणून आमची ःखे आम या शवाय कोणी नवा
शकणार नाही. आम या हातात राजक य स ा आ या शवाय ते श य नाही. हा चम कार
घड याची माग ती ा करता करता द लत वग आता थकून गेलेला आहे, असे मी
आप याला न ून सांगतो.’
हद राजकारणातील चालू असले या क डीचा उ लेख क न, आंबेडकरांनी आपला
राजक य त व ानाचा कुलगु एडमंड बक यां या ‘बळाचा उपयोग केवळ ता पुरता
असतो’ ा स वचनाकडे प रषदे चे ल वेधले. बौ क कसरती या चढाओढ त
गुंतले या प रषदे स धो याची सूचना दे ऊन, शेवट ते हणाले, ‘स या दे शातील त त
वातावरणामुळे ब सं य लोकांना या कारची रा यघटना मा य होणार नाही, या कारची
रा यघटना घडवून चालणार नाही. ही गो प रषदे तील ब याच सभासदां या ल ात आलेली
दसत नाही, ाब ल मला खेद वाटतो. तु ही ठरवावे व हद लोकांनी ऐकावे, असा हा काळ
नाही. जर रा यघटना राबवावी असे तु हांस वाटत असेल तर लोकांची संमती हीच नवीन
रा यघटनेची कसोट १ आहे; तकशा ाचा योगायोग न हे.’
आंबेडकरां या खणखणीत वाणीतील आ ण मु े सूद ट केतील स यता, नभयता व
नभ डपणा यांचा प रषदे वर मोठा प रणाम झाला. आंबेडकरांची खरी यो यता या संगी
पु कळांना कळू न आली. यात आंबेडकरांचे तेज वी मराठ मन दसले. रा ीय वृ ी दसून
आली. यांनी आपले हणणे प पणे आ ण नभ डपणे मांड यामुळे सव त नधी
यां यावर खूश झाले. सवानी आंबेडकरांचे या तेज वी भाषणाब ल ांजलपणे अ भनंदन
केले. टश पंत धान मॅ डोना ड तर आंबेडकरांचे भाषण ऐकून थ कच झाले.
उपसंहारा मक केले या आप या भाषणात यांनी तसे उघडपणे बोलूनही दाख वले.
आंबेडकरांचे हे भाषण हणजे व ृ वाचा एक उ कृ नमुना आहे, असे ‘इं डयन डेली मेल’ने
या भाषणाचे वणन केले. प रषदे तील आणखी एक मोठ आंबेडकरां या ा
भीमपरा माने यां यावर अमाप खूश झाली. या चे डोळे आनंदा ूंनी भ न आले.
समाधान, कौतुक व कृताथता ांनी दय ओसंडू लागले. आप या राजवैभवी नवास थानी
परत जाताच ते आप या राणीला हणाले, ‘आपले सारे य न आ ण पैसा ही साथक
लागली. आज एका मह कायाची सफलता झालेली पा हली, यश लाभास आले.’
आंबेडकरांचा हा मोठा चाहता सरा तसरा कोणी नसून या बडो ा या महाराजांनी
आंबेडकरां या श णास स य साहा य केले होते, तेच बडो ाचे नरेश सयाजीराव
गायकवाड होत. आंबेडकरां या ा यशाब ल सयाजीराव गायकवाडांनी आप या नवडक
म ांना एक मोठ मेजवानी दली. अशी ही नयतीची मोठ रोमांचकारक कमया होती क
अनेक वषा या ताटातुट नंतर या नरेशाची आ ण नरवीराची भावना उचंबळू न आण या या
अशा एका संगी गाठ पडावी.

भारता या सामुदा यक आ ण सावज नक हताला बाध न आणता, अडाणी मागासले या

जनतेचे हत अ पकाळात साधून यांना इतर समाजाबरोबर आणणे, ही आंबेडकरां या
धोरणातील वहारकुशलता सवाना दसली. यां या भाषणातील त या इं लंडमधील
वृ प ांवरही जोराची झाली. अ पृ यता व अ पृ य हे काय करण आहे, याची अगद
तुटपुंजी क पना फारच थो ांना होती. परंतु आंबेडकरांची भाषणे, नवेदने, प के ांमुळे
या ाचे रौ व प वलायतेतील व अमे रकेतील जनतेपुढे झाले. यामुळे इं लंडमधील
वृ प कार आ ण वाताहर ा द लतां या ने या या बोल याचाल याकडे ल दे ऊ लागले.
सहा कोट मानवी जवांना यां या मूलभूत ह कांची ा ती क न दे याची संधी इं जांना
लाभली होती. परंतु ती यांनी बेपवाईने घाल वली. ब ह कृतांनादे खील वरा य पा हजे असे
हणणा या आंबेडकरां व , आंबेडकरां या नागपूर प रषदे तील भाषणावर या
‘ पे टे टर’म ये कडाडू न ह ला केला होता या लॉड सडनहॅम व ओडवायर ांसार या
टश जूर प ातील अरेरावांनी आंबेडकरांची वतं , नभय व बाणेदार वृ ी न
च यामुळे यां या व ओरड कर यास सु वात केली. इतकेच न हे तर ते आपापसांत
बोलू लागले क , आंबेडकर हेही एक हद ां तकारक पुढा यांपैक असावेत! काह नी तर
एकदा नामदार ल यांकडे आंबेडकर हे ां तकारक पुढा यांपैक आहेत क काय ा वषयी
गु तपणे चौकशीदे खील केली होती. हा यांचा संशय पूव पासूनचा होता. १९१७ साली जे हा
आंबेडकर अमे रके न लंडनला आले, ते हा टश गु त पो लसांनी यांची हॅटपासून
बुटापयत तपासणी केली होती. कारण या वेळ लजपतरायांचे वा त अमे रकेत होते.
प रषदे या सु वातीला हद ाग तक प ांचे स ,ू शा ी व सेटलवाड ांनी
मुसलमान त नध शी जातीय ावर सलोखा कर याचा य न केला होता. याच माणे ते
सर कावसजी जहांगीर ां या नवास थानी प रषदे तील ह त नध ना मुसलमान
त नध शी तडजोड करणे श य आहे क काय, याचा वचार कर यासाठ शा ी यां या
अ य तेखाली जमले होते. डॉ. मुंजे आ ण जयकर यांनी वसाहतीचे वरा य मळा यानंतर
आपण ा ांचा वचार क असे आपले मत दले. जयकर, मुंजे आ ण आंबेडकर यांनी
भोपाळचे नबाब, आगाखान व जना यां याशी भोपाळ या नबाबां या नवास थानी चचा
केली. परंतु सध हा वतं ांत हावा या मुसलमान त नध या मागणीस डॉ. मुंजे आ ण
जयकर यांनी कसून वरोध के यामुळे ही बोलणी फसकटली. शवाय जे मुसलमान पुढारी
ह ब सं याक ांतांत मुसलमानांक रता या सवलती मागीत होते याच सवलती
अ पसं याक ह आ ण शीख यांना या ांतांत मुसलमान ब सं य आहेत या ांतात
दे याचे नाकारीत होते. ह , शीख एक होऊन आप या वच वाला धोका आणतील, अशी
मुसलमानांना भीती वाटे ! सव मुसलमान पुढारी जा त न भावनेने एक दल व एकजीव
झालेले दसले. समेट वफल हो यास हेही एक कारण होते.
प रषदे या खु या अ धवेशनात सवसाधारण चचा झा यानंतर या प रषदे चे पांतर
नर नरा या स म यांत झाले. आंबेडकरांची नवड अ पसं याक उपस मती, ांत वषयक
उपस मती, नोक यां वषयक स मती इ याद स म यांवर मोठमो ा व दर नांसंगे झाली,
यांची नवड फ संयु रा यघटना स मतीवर झाली नाही. संयु रा यघटनेत
सं था नकांना ावया या जागा जेला न दे ता आपणासच मळा ा अशी सं था नकांची
मागणी होती. या मागणीला वरोध क न संयु रा यात सं था नक त नधी हे
लोक नयु असावेत, सं था नकां या मुलुखास संयु रा यांचे नबध लागू करावेत, असे
नभ ड मत करणारे एक नवेदन स मतीचे अ य लॉड सँक यांजकडे डॉ. मुंजे,
जोशी, तांबे आ ण एन्. शवराज यांनी पाठवून दले. ांत उपस मती या कामकाजा या वेळ
सर सी. वाय्. चतामणी यां या मताला जोरा दे ताना डॉ. आंबेडकर हणाले क , येक
ांताला व धमंडळ हे एकाच सभेचे बनलेले असावे. याला व र सभा मंडळ असणे हे
अनाव यक व अ न आहे. संर ण स मती या कामकाजा या वेळ आंबेडकरांनी हटले
क , सै यभरतीत सव भारतीयांना, काय मता व पा ता हे गुण ल ात घेऊन वेश मळावा.
आपले येय गाठ यासाठ आंबेडकरांनी लंडनम ये जर का कोणती मह वाची
काम गरी केली असेल तर ती अ पृ यां या मूलभूत ह कांची मागणी करणारा जाहीरनामा
स केला ही होय. अ तशय प र माने तयार केलेला तो जाहीरनामा यांनी चातुयाने
अ पसं याक स मतीला रा यघटनेत अंतभूत कर यासाठ सादर केला. या जाहीरना याचे
नाव ‘ ह थानची भावी रा यघटना आ ण अ पृ यता नवार याची योजना’ असे होते. या
मूलभूत ह कां या जाहीरना याची अशी मागणी होती क , ‘ ह थानातील सव जाजन
काय ा या ीने समान असून या सवाचे नाग रक वाचे ह क समसमान आहेत. ही
रा यघटना अंमलात येईल या दवसापासून, अ पृ यतेमुळे ह थानात अ त वात
असलेला कोणताही नबंध अगर याचा ढाथ, कोण याही ढ अगर व हवाट, कोणताही
करार अगर कूमनामा व या अ वये कोण याही जाजनावर लाद यात आलेले कोणतेही
नबध, भेदभाव, दं ड अगर श ा ही सारी न पयोगी व र समज यात येतील. दे शातील
ां तक व म यवत व धमंडळात अ पृ य वग यांना पुरेसे त न ध व मळ याचा ह क
असावा. साव क मतदान प ती असावी. प हली दहा वष वतं मतदार प तीने व नंतर
सामुदा यक मतदार प तीने परंतु राखीव जागे या व थेनुसार, आपली माणसे त नधी
हणून नवडू न दे याचा ह क अ पृ य वग यांना असावा. सरकारी नोकरीत माणशीर
भरती कर यासाठ व यावर नयं णे ठे व यासाठ ह तानातील येक ांतात एक
‘लोकसेवा आयोग’ (प लक स हस क मशन) नेम यात यावे. नबधात (काय ात) व
वहारात कसलीही जा त व श वषमता नसावी. अ पृ यतेची ढ नबधाने न
कर यात यावी. अ पृ य वगा या हतासाठ एक खास खाते नमाण कर यात यावे. ां तक
व था नक सरकारने अ पृ यां या हताची हेळसांड केली तर या व ह थान
सरकारकडे कवा भारतमं याकडे त ार कर यास अ पृ य त नध ना अगर सं थांना
अ धकार असावा.’
मूलभूत ह कां या ा जाहीरना या या ती आंबेडकरांनी आप या अनुयायांना
भारतात ठक ठकाणी पाठ व या आ ण यांना असे कळ वले क , ‘ ठक ठकाणी सभा
भरवून अ पसं याक उपस मतीला अ पृ य त नध नी सादर केले या जाहीरना याला
आमचा पूण पा ठबा आहे. याच आम या कमीत कमी माग या असून या मा य के यात
तरच आमचे मनापासून सहकाय लाभेल. या माग यांचा भावी रा यघटनेत अंतभाव होणार
नसेल तर या रा यघटनेला आ ही संमती दे णार नाही, अशा अथा या तारा टश पंत धान
रॅ से मॅ डोना ड यांना करा ा.’ या आदे शानुसार ह थानातून अशा अथा या तारांचा
टश पंत धानांवर वषावच झाला. गोलमेज प रषदे या वेळ या एका मुख घटनेची
मा हती भारतीयांना जेवढ असावी तेवढ नाही असे दसते. ती घटना हणजे डॉ. आंबेडकर
आ ण डॉ. मुंजे यांनी केलेली तडजोड ही होय. या घटने माणे पृ य ह आ ण ब ह कृत
ह ां याम ये आता कोणतेही मतभेद रा हले नाहीत, असे नवेदन स कर यात आले
होते. सवसाधारणपणे असे मत दसले क , टनमधील उदारमतवाद आ ण मजूर प ाचे
नेते आतून मुसलमानां या जातीय मागणीला अनुकूल न हते. ‘डेली हेर ड’सार या
मजूरप ीय वृ प ांनी तर हद ासंबंधी मुसलमानांनी जो प व ा घेतला होता या वषयी
नापसंती केली. मुसलमान त नधी आप या पायापुरतेच पाहतात व आप या
पोळ वर तूप ओढतात, असा आंबेडकरांना अनुभव आला. अ पृ य वगा या मागणीला ते
पा ठबा दे त न हते. कारण, जरी पृ य ह व अ पृ य वग हे आज वेगवेगळे दसले तरी
उ ा ते सारे ह या ना याने एक होऊन मुसलमानां या माग यांना एक ने वरोध करतील, व
आपणांस संयु बळाने दडपून टाकतील, अशी यांना भीती वाटत होती.
टश पंत धानांनी आप यापरीने हद त नध ना सलो या या मनोभू मकेवर
आण याचा य न केला. पंत धानांची क या मस् इसाबेल हने नवडक त नध ना
मेजवानी दली. यांत बडो ाचे नरेश, आंबेडकर, सर मझा इ माईल, जना, तांबे इ याद
त नधी उप थत होते. पंत धानांनी काही त नध ना चेकर ा खे ातील आप या
घरीही नेले होते. तेथेही त नध ची हद ां वषयी चचा झाली. परंतु समेटाचा रंग दसेना.
सु वातीस स ,ू चतामणी, शा ी हे रा ीय गटात गणले जात होते. परंतु जनांसारखे रा ीय
नेते जे हा मुसलमानां या गटात सामील झाले, ते हा हे दे खील ह ं या गटात समा व झाले,
असे आंबेडकरांचे वतः या नरी णाव न मत बनले होते.
अ पसं याक उपस मतीने आपला अहवाल प रषदे ला सादर केला. अहवाला या
शेवट या प र छे दात असे हटले होते क , अ पसं याक व अ पृ य समाज यां या माग या
समंजसपणे मा य के या नाहीत, तर अ पसं याक गट व अ पृ य वग हे वयंशा सत
भारता या भावी घटनेला मा यता दे णार नाहीत.
ना. म. जोशी, भा करराव जाधव आ ण पॉल यां या माणे आंबेडकरांनीही मतदार
संघ उपस मतीला आपली वतं पु ती जोडू न या शफारशी अपु या आहेत, असे हणून
ौढ मतदान प तीची यांनी मागणी केली. ौढ मतदान प ती अनुसरली नाही तर शेतकरी
व कामगार वगाचा व ासघात के यासारखे होईल असे आंबेडकरांचे मत होते. आप या
लेखी भाषणाम ये (जे वेळे या अभावी ते क शकले नाहीत यात) आंबेडकरांनी अशी
धो याची सूचना केली क , जर मतदान प तीला मयादा घालून अ पृ य वगाचा सरकारने
व ासघात केला, तर या वगानी अ पृ य वगा या हताकडे कधीही ल दले नाही, या
वगा या दयेवर इं लंड या मजूर सरकारने यांना वसंबून ठे व यासारखे होईल.

अ पृ य वगा या ां वषयी व क याणा वषयी आंबेडकरांची कळकळ इतक जा व य

होती क यासाठ ते अहोरा झटकत होते. ते गाठ भेट घेत दे त होते. मा हतीप के
प र मपूवक तयार क न ते स करीत होते, ते सभांतून बोलत होते. टश
लोकसभे या काही सभासदांची एक सभा होऊन यांनी यांना अ पृ य वगा या ां वषयी
मा हती दली. अ पृ य वगाचा जगा या वेशीवर टांग यासाठ यांनी नर नरा या
दे शांतील वृ प ांत लेख ल हले. मा हतीप के काढली आ ण भारतात युगानुयुगे अ पृ य
वग अस , अपमानकारक न अत य अशी ःखे भोगीत आहे, याकडे सव जगाचे ल
वेधले. एकामागून एक वनंतीप के काढू न वृ प ांना ते आ हाची वनंती करीत होते क ,
‘भारतातील अ पृ य वग सुसं कृत जगाला हाक मारीत आहे. हणून यांनी अ पृ य वगाचा
हा सोड व याबाबत मानवते या पातळ व न आपले पु यकत करावे.’ ाचा
प रणाम असा झाला क , भारतातील अ पृ य वगाची क ण कहाणी आ ण यांची अवनत
थती अमे रकेतील न ो लोकांपे ा वाईट आहे, ाची जगाला क पना आली.
आंबेडकरां या ा कळकळ या वनंतीप ामुळे काही पुढा यांना अ पृ यांब ल कळवळा
येऊन मस् ए लनॉर, मस् एलेन, नॉमन ॲ जेल इ याद लोकसभेतील सभासदांनी लॉड
सँक यांची भेट घेऊन अ पृ य वगाला सरसकट मतदानाचा ह क ावा आ ण यां या
गा हा यांचे नवारण करावे अशी यांना वनंती केली. भावी रा यघटनेत अ पृ य वगाला
मतदानाचा ह क मळे ल असे लॉड सँक ांनी आ ासन दले. आंबेडकर खरोखरीच
अ पृ यांचे पुढारी व त नधी आहेत काय, अशी चौकशी लॉड सँक ांनी पे ोजवळ केली.
पे ो पुढे हणाले, ‘आंबेडकर आपली बाजू आ ही, याय न ू र व कठोर प तीने मांडतात
हणून येथील काही वृ प े आंबेडकरां या व चार करीत आहेत. कारण, आंबेडकर
‘वसाहती या वरा या’ व चार करीत नसत.’१ आंबेडकरांनीसु ा या वरोधाला
जुमानले नाही. आप या गाढ व ेन,े चंड उ ोगशीलतेने आ ण परा मी बु वादाने
आंबेडकरांनी प रषदे चे त नधी आ ण टश मु स यां यावर छाप पाडली. यांना
पाहताच काह या मनांत आदरभाव नमाण होई, तर काह या मनांत े षाची भावना
व लत होई. आंबेडकरां या काया वषयी यांना ध यवाद दे ताना ‘संडे ॉ नकल’ हे प
हणाले, ‘आंबेडकर हे हाडाचे रा भ आहेत. क र सा ा यवाद टश मु स ां या
लाघवी भाषणाला न भुलता आपली खरी रा ीय वृ ी ढळू न दे यासाठ यांना अनेक
कार या मोहांशी झगडावे लागलेले आहे.’ आपला सहकारी रावबहा र ी नवासन
ांनाही रा ीय वा या क ेत थोपवून धर याचे काय यांना करावे लाग यामुळे, शु
रा ीय वासाठ यांना करावा लागलेला लढा तर अ धकच बकट होता. चे टर फ ड गाडन
मेजवानी या वेळ यांनी वेळोवेळ बोलून दाख वले क , ‘सर तेजबहा र स ू ांसारखे
लोकप ीय त नधी सं था नकांना दे वाण-घेवाण कर या या वहारात राजेलोकांना
वाजवीपे ा अ धक सवलती दे त आहेत.’ स ूंना या कठ ण प र थतीतून माग काढावा
लागत अस याची आप याला जाणीव आहे, हे आंबेडकरांनी मा य केले.
‘इं डयन डेली मेल’ ा वृ प ाचा वाताहर हणतो, ‘खरे ा त न धक व पाचे
वरा य बनणार नसेल, तर नुसते वर या वगा या हातात जाणारे वरा य जनतेला नको
आहे, असे आंबेडकरांनी प रषदे ला सां गतले. सँक योजने माणे दे ऊ केलेले वरा य, हे
सामा य जनतेचे वरा य नसून ते केवळ व र वगाचे सामा य जनतेवर रा य होईल, असेही
ते हणाले. ा यां या मताला टनमधील नाग रक व मजूर प ांची सहानुभूती आहे.’
ता पय, आंबेडकर हे एक ां तकारक वचारांच,े तखट वाचेचे व लोकस ानुवत
त वांचे पुढारी आहेत अशी यांची याती झाली.
 इत या चंड गद या काय मात म न झाले असताही आंबेडकरां या ठकाणी
असले या व ोपासनेची तळमळ थांबणे श य न हते. ते मधून मधून पु तक व े यां या
कानांतून जुने म ळ ंथ शोधीत फरत. म ळ पु तकांनी भरले या तीन पे ा यांनी
मुंबईचे कामगार पुढारी ही. एम. पवार यां यासोबत पाठ व या. चौथी पेट यांचे सहकारी
ी नवासन यां याबरोबर पाठ व यासाठ तयार होती.
या वेळ काही र शयन पुढा यांना आंबेडकर भेटणार होते. हणून आपले सहकारी
शवतरकर यांना या र शयन पुढा यांचे प े मुंबईचे सु स पुढारी रघुनाथराव बखले
ांजकडू न घेऊन पाठ व यास सां गतले. र शयाला जा याचा यांचा मानस होता.
अमे रकेलाही जाऊन अ पृ य वगा या गा हा यां वषयी तेथील पुढा यांना ा ा वषयी
संपूण मा हती ावयाची असे यांनी ठर वले होते. परंतु या दे शात वेळे या अभावी ते जाऊ
शकले नाहीत असे दसते.
आंबेडकर लंडनम ये असतानाच महाड येथे यम यायाधीशां या यायालयात
चवदार त या या दा ाचा नणय होऊन सनात यांवर जय मळा याचे कळले. ‘मोठा आनंद
झाला. माचे फळ ा त झाले. या नकालामुळे आप या कायाला जोम येईल यात शंका
नाही!’ असे ते उद्गारले. मुंबई व धमंडळावर यांची नयु झा याचेही वृ यांना कळले.
सरी आनंदाची बातमी हणजे आंबेडकरां या आदे शा माणे यांचे सरदार दे वराव नाईक व
क े कर ांनी ‘जनता’ नावाचे पा क सु केले. आंबेडकरां या सामा जक आ ण राजक य
े ांतील कायाची जी प रणती झाली ती मोठ उद्बोधक आहे. यां या प ह या पा काचे
नाव ‘मूकनायक’ असे होते. स याचे नाव ‘ब ह कृत भारत’ होते. तस याचे नाव ‘समता’
असे होते. आता चौ याचे नाव ‘जनता’ असे होते. नावे नराळ , मत, येय व धोरण यांत
फरक न हता! ‘मूकनायका’त यांनी मु यांची गा हाणी मांडली. ‘ब ह कृत भारता’त यांनी
ब ह कृत भारताचे दशन घड वले. ‘समते’त सामा जक समतेचा यांनी आ ह धरला.
‘जनता’ ही चळवळ ची चवथी अव था. ह समाजात वातं य, समता न बंधुता या
त वांवर एक प हायची अ पृ य समाजाची इ छा यांनी केली.
‘जनता’ प ाचा अंक पा न आंबेडकरांनी कृत तापूवक समाधान केले. आपले
न ावंत सहकारी दे वराव नाईक व भा करराव क े कर यांनी द लत वगा या भावनांशी,
सुख ःखांशी व यां या आकां ांशी समरस आ ण एकजीव होऊन यां या या य
ह कांसाठ झगड यात जे धैय आ ण सेवावृ ी दाख वली, या वषयी यांनी यांना
मनःपूवक ध यवाद दले.
नर नरा या उपस म यांचा अहवाल संमत क न गोलमेज प रषद १९ जानेवारी
१९३१ रोजी थ गत झाली. दहा आठवडे भवती न भवती झाली. टश लोकसभेत
लगोलग हद ावर वाद ववादही झाला. प रषदे ने ठर वले या त वांवर हद वरा याची
भावी घटना घड व यात येईल. वरा यात अ पसं याक लोकांचे व यांत या यात अ पृ य
लोकां या ह कांचे संर ण होणे ज र आहे, असे रॅ से मॅ डोना ड साहेबांनी लोकसभेत
भाषण केले. या वाद ववाद संगी अ पृ यां या गा हा यां वषयी एक आवाज उठला. तो
आवाज आयझॅक फूट नामक एका थोर मना या सभासदाने उठ वला होता. अ पृ यांना
भारतात भोगा ा लागणा या हालअपे ांचे वणन करताना हे भले इं ज गृह थ हणाले,
‘जर आपण वरा या या ख ात अ पृ य वगा या मानवी ह काचे संर ण कर याचे
आपले कत बजावले नाही तर यांचे शाप व यांचा तळतळाट टश रा याला
भोव या शवाय राहणार नाही. भारतात जाणा या भावी रा यपालांनी या समाजाला
साहा याचा व सहानुभूतीचा हात दे ऊन यांना आप या पायांवर उभे करणे हेच आपले मु य
येय ठे वले पा हजे, अशी मी यांना ताक द दे तो.’ आयझॅक फूट यांचे ते व हणजे
आंबेडकरां या इं लंडातील अखंड चालले या कायाचे चालते बोलते श तप होते.
लंडन न नघ यापूव गोलमेज प रषदे या कामकाजा वषयी आपले कायवाह
शवतरकर यांना यांनी आपले मत कळ वले. प रषदे या फल प ू ते वषयी यांचे मन धा
झाले होते. तरीसु ा यांची अशी न ती होती क , ‘गोलमेज प रषदे ने भावी वयंशा सत
भारताचा पाया घातला आहे. ा ीने पा हले तर प रषद यश वी झाली. स या ीने
पा हले तर या पायात चु यापे ा मातीच१ जा त आहे. हणून पाया भ कम झालेला नाही.
काहीही झाले तरी अ पृ य वगाची चांगली चंगळ झाली आहे.’ ाब ल यांना आनंद आनंद
झाला. स या एका बातमीप ात ते असे हणाले क , ‘ ह -मुसलमानांची ही मट वणे
हणजे आप या स ेचा आधार न करणे, असे टशांना वाटते. फोडा न झोडा या
त वाचा याग क न जर ही ही आप या साम या या बळावर नःप पातीपणाने,
स द छे ने मट वली, तर टश रा ाची इ त तर वाढे लच पण ह थानची कृत ता,
ध यवाद, मै ी यांचा इं लश रा ाला अखंड लाभ होईल.’
ा प रषदे ने हद राजक य वचाराला एक मोठ गती दली. ती हणजे भारता या
राजक य अखंड वा या क पनेची वचारवंतांना जाणीव झाली ही होय. सरी न प ी
हणजे भारतीय राजकारणा या मान च ात अ पृ य वगाचा न तपणे अंतभाव झाला ही
होय. पण ा सवापे ा अ यंत मह वाची गो हणजे आंबेडकरांनी अ पृ यां या अस
आ ण अत य अशा हालअपे ांचे गा हाणे जगा या वेशीवर टांगले ही होय. जातवार
जागांची सं या कती असावी आ ण मतदार संघाची योजना वतं असावी क संयु
असावी, ा मु ावर मतभेद झा यामुळे गोलमेज प रषद तहकूब झाली. तसे हो यास
आणखी एक मह वाचे कारण असे असावे क , भारतातील मुख अशा काँ ेस प ाने
गोलमेज प रषदे शी सहकाय न के यामुळे प रषदे त कोणताही नणय घेणे हे मुख प ाचा
वचार न करता नणय घे यासारखे झाले असते.
आंबेडकर लंडन न नघाले आ ण मास लस बंदरात १३ फे ुवारी १९३१ रोजी एस.
एस. मुलताना बोट वर चढले. आता यांना थोडी व ांती मळाली. इं लंडम ये असताना
रा ी एक वाज यापूव यांना व चत् व ांती मळे . ‘ व ांतीची मी अपे ा केली नाही. हा
जीवन म मा या पाचवीला पूजलेला आहे,’ असे यांना मनोभावे वाटे .

गोलमेज प रषदे त शेतकरी, कामगार, मागासलेला समाज व अ पृ य वग यां या व

सं था नक जे या ह कांसाठ अ व ांत खटाटोप क न रा भ चे कत बजावून
आंबेडकर द. २७ फे ुवारीस मुंबईस पोचले. मोल बंदरावर यांचे तडफदार न न ावान
दल मुख शंकरराव वडवळकर यां या नेतृ वाखाली समाज समता दला या दोन सह
वयंसेवकांनी यांचे मो ा उ साहाने वागत केले. वाताहरांना दले या मुलाखतीत ते
हणाले, ‘गोलमेज प रषद ही मु स े गरीचा वजय आहे. जरी नयो जत रा यघटनेत काही
दोष असले तरी ते फार मह वाचे नाहीत. ते र करता येतील. मता धकार मया दत कर यास
आपला वरोध होता. जर सामा य माणसाचा आ ण यांचा मतदानाचा अ धकार संपादन
कर यात गांध चे मला साहा य झाले नाही, तर गांध ना मी जनतेचा कैवारी हणणार नाही.
स ादानाचा अ पसं याकांचा समाधानकारकरी या सुट यावाचून सुटणार नाही.’
शेवट यांना असा व ास द शत केला क , भारता या भावी रा यघटनेत अ पृ य वगाचे
हत आ ण यां या हालअपे ा संपु ात येतील.
भारतातील राजक य वातावरण झपा ाने बदलत होते. टश पंत धानां या
गोलमेज प रषदे पुढ ल शेवट या भाषणातील रोखा माणे महारा यपाल लॉड आय वन
ांनी काँ ेस पुढा यांना २६ जानेवारी १९३१ रोजी बंधमु केले. महारा यपालांनी काँ ेस
ने यांशी द घकाल बोलणी क न शेवट ५ माच १९३१ रोजी द ली येथे गांधीजी आ ण
महारा यपाल यांम ये संधी झाला. गांधीज नी कायदे भंगाची चळवळ मागे घेतली. या वेळ
गोलमेज प रषदे या स या अ धवेशनाला हजर राह याचे आ ासन दले.
मुंबईस पोहोचून तीन चार दवस झा यावर आंबेडकरांनी आपले म , सहकारी
यां या गाठ भेट घेऊन परळ येथे १ माच १९३१ रोजी एक मोठ सभा भर वली. या सभेत
बोलताना ते हणाले क , आप या अनुयायां या व सहका यां या साहा याने आ ण
चळवळ ने अ पृ य वगाक रता काही ह क मळ व यात यश मळ वले आहे. हणून झगडा
चालू ठे व या वषयी यांनी यांना चेतना दली. सरे दवशी आंबेडकर मुंबई व धमंडळा या
सभेला उप थत रा हले व माच या म यापयत यांनी व धमंडळा या कामकाजाकडे ल
दले.
ाच संधीला ना शक या मं दर वेशा या मो हमेने पु हा गंभीर व प धारण केले.
अ पृ य वगा या पुढा यांनी डॉ. मुंजे यां या आ ासनावर अवलंबून रा न काही म हने
थ गत केलेली मं दर वेशाची चळवळ पु हा सु कर याचा नधार कट केला. आंबेडकर
आप या सहका यांबरोबर १४ माचला ना शकला गेले. ना शकला झके रया म णयार ा
मुसलमान गृह थां या बंग यात यांचा मु काम होता. आंबेडकरांनी ना शक येथे एक भाषण
क न लोकांचा उ साह शगेस पोहच वला. स या ह हा संपूणतया अ हसा मक व श तब
असावा, असा यांनी उपदे श केला. नुकतेच तु ं गातून सुटलेले ा णेतर पुढारी दनकरराव
जवळकर ांनी अ पृ य वग यांना यां या चळवळ संबंधी पा ठबा दला. लागलीच
आंबेडकर मुंबईस परतले. कारण, ठाणे येथे चालले या चरनेर खट यात यांना आरोपी या
बचावाचे काम करावयाचे होते. ना शक येथे र ववारी पारी कायक यानी शहरातून चंड
मरवणूक काढली. मरवणूक मु कामाजवळ जाताच ा ण, अ ा ण गुंडांनी अ पृ य
बंधूंना अ ील, गळ, बीभ स श ाशापांची लाखोली वा हली! सनात यांनी
मरवणुक वर दगडांचा वषाव केला. ासंबंधी ल ात ठे व याजोगी गो ही क , ना शक
ज हा काँ ेस या अ य ांनी सनात यांची बाजू घेतली होती. इतकेच न हे तर कराची येथे
भरले या काँ ेस अ धवेशनाम ये एका ठरावाने असे जाहीर कर यात आले क , रा ीय सभा
ही धा मक ासंबंधी तट थ राहील. हे अ धवेशन भर यापूव थोडे दवस अगोदर
गांधीज नी मुंबई या मु कामात वातं य मळा यावर आपण मं दर- वेशाची चळवळ हाती
घेऊ असे, जाहीर केले होते. मं दर वेशाची चळवळ अ यायी आहे असे आंबेडकरांशी
बोलताना गांधीजी१ हणाले होते! गांधीज चे हे मागदशन सूचक व प असेच होते.
लोकमा य टळक तरी सरे काय हणत होते? ‘ ह तेवढा एक’ अशी शेखी मारणा या
प ां या ठायी जशी त व न ा न हती तशी ती फुलेवाद ा णेतरां या ठायीही न हती.
तेसु ा ‘ ा ण सांगे न अ ा ण वागे’ असे त व युत व येय युत झाले होते! वीर
सावरकरांनी ा स या हाला पा ठबा दे ऊन ना शक सवण ह ं नी पंचवट चे काळाराम मं दर
पूवा पृ यबंधूंना मोकळे करावे आ ण ह जातीची श , भाव व जीवन अनेक पट नी
बळ करावे असे प क काढले होते. या प ा या ती भाऊराव गायकवाडांनी ना शककरांना
वाट या हो या.
चवदार त या या दवाणी दा ाचा नणय अ पृ यां या बाजूने लाग यावर एक
म हनाभर ब ह कृतांनी त यावर पाणी भरले. सनात यांनी पुढे लवकरच ठाणे येथील ज हा
यायालयात खटला दाखल केला. अ पृ यांना पाणी भर यास मनाई केली आहे अशी ल
उठली व तळे शु कर यासाठ सनातनी य न क लागले. परंतु सावरकरप ीय त णांनी
ा शु ला हरकत घेतली. आ ण आप या घरातील पाणी आणून त यात ओतू असे
सांगताच सनात यांनी तो नाद सोडला.
ना शक न मुंबईस आ यावर आंबेडकर ठाणे येथील यायालयात चरनेर खट या या
कामासाठ उप थत रा हले. तेथे यांना ४९ आरोप पैक ४ आरोप चा बचाव करावयाचा
होता. काँ ेस या जंगल स या हातून हा खटला नमाण झाला होता. पनवेलजवळ ल चरनेर
खे ात हा जंगल स या ह २५ स टबर १९३० रोजी सु झाला होता. या दवशी एक
मामलेदार आ ण काही सरकारी नोकर ठार झाले होते. या खट याचे व प सरकार व
जनता असे अस यामुळे ा खट याचे त वनी सव दे शभर उठत होते. जरी काँ ेसचे
इ तहासकार डॉ. प ा भसीताराम या यां या इ तहासात ा खट याचा नाम नदश नसला,
तरी हा खटला मह वाचा होता. हणून तो खटला यायालयात चाल व यासाठ महारा ातील
सु स वक ल दादासाहेब करंद कर, डॉ. आंबेडकर, के. ना. धारप आ ण रेगे ांना
वक लप दे यात आले होते. उ हा या या सु तसु ा यायाधीश संजाना यांनी काम
चाल वले होते. सा ीदारांची उलटतपासणी आंबेडकरांनी चातुयाने आ ण बारकाईने केली.
ा कामामुळे दे शा भमानी लोकां या तुतीस आंबेडकर पा झाले. या सरकारने
आंबेडकरांना गोलमेज प रषदे क रता त नधी हणून पाठ वले होते, या सरकार या व
या खट यात उभे राह यात आंबेडकरांनी जो बाणेदारपणा दाख वला, या वषयी लोकांनी
 यांना ध यवाद दले. खटला चालू असताना एका संगी सरकारी व कलांनी आरोपी नं. १५
याला तु ही नाकावर असले या ठप याव न ओळखता कवा या या चेह याव न
ओळखता असे वचारताच आंबेडकर उद्गारले, ‘काय हो, आरोपीचे नाक यां या मुखावर
नाही?’ हे ऐकून यायालयात एकच हशा पकला!
मंगळवार, २० जून रोजी आंबेडकरांनी आरोपी नं. ८, ९, १० ां या वतीने मु े सूद
आ ण प रणामकारक असे बचावाचे भाषण केले. सव अ भयोगाचे एका व श प तीने
धीरगंभीर आवाजात यांनी सहावलोकन केले. यायमंडळ व यायाधीशांकडे पा न ते
मो ा आत वरात हणाले, ‘ ा खट याला एक व श व प ा त झाले आहे. जनता
व सरकार अशा व पाचा हा खटला आहे, असे मानले जाते. या खट यात अंतभूत
झालेला हणजे, सरकारचे थैय ा व लोकांचे वातं य. हणून यूरी मंडळाला
माझी कळकळ ची वनंती आहे क , यांनी लोकांचे या य ह क आ ण वातं य यांना
सरकार या थैयापे ा अ धक मह व ावे.’ गुंतागुंती या आ ण द घपणे चालले या ा
अ भयोगाचा नकाल २ जुलै १९३१ रोजी लागला. २९ आरोप ना नर नरा या मुदतीची
श ा झाली. उरलेले १७ जण नद षी हणून सुटले.
उपरो अ भयोगाचे काम सु असतानाच आंबेडकरांनी परळ येथील गोखले
ए युकेशन सोसायट या सभागृहात अ पृ यां या पुढा यांची प रषद १९ ए ल १९३१ रोजी
बोल वली. प रषदे त बंगाल, म य ांत, गुजरात, म ास व महारा येथील द लत वगाचे
नवडक पुढारी उप थत होते. अ य थानी म ासचे पुढारी एन्. शवराज होते.
आंबेडकरांनी गोलमेज प रषदे त केले या कायाचा वृ ा त प रषदे स सादर कर यात आला.
तो टा यां या गगनभेद कडकडाटात प रषदे ने कृत तापूवक संमत केला. अ पृ य वगा या
त नध ना घटना स मतीवर (फेडरल चर क मट ) नवडावे आ ण स या गोलमेज
प रषदे या वेळ अ पृ य वगास पुरेसे त न ध व ावे आ ण अ पृ य वगा या त नध ना
ांतां या भावी मं मंडळात जागा ा ा, अशा माग या प रषदे ने के या. स या ठरावाने
अ पृ य वगाचे गोलमेज प रषदे ला गेलेले पुढारी यांचे आ ण आयझॅक फूट, लॉड री डग,
लॉड पील व तेजबहा र स ू यांचे यांनी अ पृ य वगाचे हत साध यात जे साहा य केले
या वषयी प रषदे ने कृत तापूवक आभार मानले.
प रषदे या आवारा या बाहेर गडबड आ ण ग धळ सु होता. आपणांस रा वाद
समजणा या काही व नसंतोषी लोकांनी प रषदे म ये ग धळ कर याचा य न केला. परंतु
यांचे य न समाज समता दला या श तब वयंसेवकांनी न फळ ठर वले. तप ातील
मुख पुढारी बाळकृ ण दे व खकर यांची तर पाचावर धारण बसली. ते आंबेडकरां या
मोटारीकडे पळत सुटले आ ण आपणांस वाच व या वषयी आंबेडकरांकडे गयावया क
लागले! तथा प आंबेडकरांनी ग धळ नमाण करणा या या पुढा यास उदार मनाने अभय
दले. ा पसाट वरोधकास आप या मोटारम ये जागा दे ऊन याला जमावातून सुर त
बाहेर काढताना आंबेडकरां या वनोदबु ला गुदगु या झा या असतील.
१. केसरी, ३० ऑग ट १९३०.
१. Bose S. C., The Indian Struggle, p. 41.
१. Indian Round Table conference, pp. 123-29.
१. आंबेडकरांचे प , १९ डसबर १९३०.
१. आंबेडकरांचे प , २१ जानेवारी १९३१.
१. जनता, १७ ऑग ट १९३१.
 १०

यु पव

ा सुमारास मुंबई सरकारने अ पृ य वगातील लोकांना पोलीस खा यात वेश मळे ल असे
जाहीर केले. आंबेडकर गोलमेज प रषदे स नघ यापूव अ पृ यांची ही मागणी धूतपणे
सरकारने मा य केली असावी, असे हण यास काहीच यवाय नाही. आंबेडकरांनी अ पृ य
वगाची ःखे नवार याचे चाल वलेले काय आता सफल होऊ लागले. उपरो घोषणेमुळे
अ पृ य वगास वशेष मोठ संधी लाभत नसली, तरी आ थक आ ण मूलभूत ह कां या
ीने ते एक मह वाचे पुढचे पाऊल होते. आंबेडकरांचे बळ ही एक आता सरकारने आ ण
इतर प ांनी वचारात घे यासारखी गो ठरली. यांनी सु केलेली चळवळ, यांनी केलेले
काय, गोलमेज प रषदे त यांनी मळ वलेली त ा, या सवाचा सरकारवर प रणाम होऊन
अ पृ य वगासंबंधीचे आपले धोरण आ ण आपला प व ा सरकर बदलू लागले.
राजक य घटनांकडे पाह या या काँ ेस या कोनात आता फरक पडू लागला
होता. म ासम ये एका सभेत भाषण करताना पं डत जवाहरलाल नेह हणाले, ‘गोलमेज
प रषदे स गेलेले पुढारी दे श ोही अगर वाथ होते, असे आमचे हणणे न हते. यांना
ब सं य लोकमताचा पा ठबा न हता एवढे च आमचे हणणे होते.’ स या गोलमेज
प रषदे या कामकाजात आपण कोण या अट वर भाग घेऊ ा वषयी महारा यपालांशी
बोलणी कर याइतका गांधीज नी मनाचा लव चकपणा दाख वला, हे यां या राजक य
वचारसरणीतील एक थ यंतरच होते.
जून १९३१ म ये कोचीन सं थानमधील काँ ेस कायक यानी चाल वले या
मं दर वेशा या झग ात आपण भाग यावा क काय, अशी चूर या अ पृ यांनी
आंबेडकरांकडे वचारणा केली. यां या साहा यावर आपण वसंबून रा नये आ ण तसे
करणे फलदायकही होणार नाही. आपले वातं य आ ण माणुसक आप या वतः या
य नांनी मळ वली पा हजे, असा यांनी या कायक याना स ला दला. ाच वेळ
जग स क यु न ट नेते मानव नाथ रॉय हे डॉ. महमूद हे नाव धारण क न हद
पुढा यां या गाठ भेट घेऊन यांची मते चाचपून पाहत होते. आंबेडकरांचे सहकारी द. व.
 धान ांना बरोबर घेऊन रॉय आंबेडकरां या कायालयात यां या भेट साठ गेले. हद
राजकारणावर उभयतांची चचा झाली. या चचत आंबेडकरांना असे आढळू न आले क ,
मानव नाथ रॉय यांनी अ पृ य वगा या ां वषयी फारसा वचार केलेला नाही. रॉय नघून
गे यावर आंबेडकर धानांना हणाले क , ‘भेटावयास आलेला पा णा हा बतावणी करतो
या माणे संयु ांतातील मुसलमान नसून तो बंगाली बाबू असावा.’ आ ण खरोखरीच पुढे
पंधरा दवसांनी डॉ. महमूद यांना आर कांनी अटक के यावर ते मानव नाथ रॉय आहेत
असे जाहीर झाले. रॉय ांचा चेहरा आ ण यांचे उ चार ांव न आंबेडकरांनी हा कयास
बांधला असावा.
स याने आ ण स ह णुतेने परक यांशी, मळ मळ तपणे मुसलमानांशी वागावयाचे
आ ण इतर भारतीय प ांतील ने यांशी मा अस ह णुतेने वागावयाचे, अशा कार या
आप या मनोवृ ीची काँ ेस कायक यानी पु हा एकदा चुणूक दाख वली. अ पृ य वगा या
व ा यासाठ चाल वले या अहमदाबाद येथील वस तगृहास भेट दे यास आंबेडकर गेले
असता काँ ेस कायक यानी थानकावर का या झ ांची नदशने केली. दे शातील सवात
मोठा राजक य प स या लहान प ांना लोकशाही त वाचे हे असे धडे दे त होता. जुलै या
तस या आठव ात गोलमेज प रषदे या स या अ धवेशनासाठ नवडले या लोकांची
नावे सरकारने स केली. आंबेडकर, शा ी, स ू, जयकर, सेटलवाड, मालवीय,
सरो जनी नायडू , मझा इ माईल, जना, राम वामी मुद लयार इ याद पुढा यांना सभासद
हणून सरकारने आमं ले होते. गोलमेज प रषदे या प ह या अ धवेशना या वेळ घटना
स मतीवर आंबेडकरांना नवडले न हते. यांचे दे शा भमानी मन, यांनी सामा य माणसा या
हताचा आ ण लोकशाही या त वांचा केलेला पुर कार, ांमुळे टश लोक यां यावर
नाराज झाले होते. तथा प, ावेळ घटना स मतीवर यांना नवड यात आले. ा घटना
स मतीचे काम ह थानची भावी घटना बन व याचे होते.
ह थान या कानाकोप यातून डॉ. आंबेडकरांवर अ भनंदनाचा वषाव झाला.
इं लंडमधील काही सद्गृह थांनीही यांचे अ भनंदन केले. वरोधी प ा या वृ प ांत
आंबेडकरांचा रा ा भमान, लोकशाही वषयी असलेले यांचे ेम आ ण सामा य जनते या
हता वषयी ते बाळगीत असलेली कळकळ, ा सव गो ी वषयी आंबेडकरांची शंसा होऊ
लागली होती. महारा ातील ज हा वतमानप ांपैक मुख असलेले एक सा ता हक
‘कुलाबा समाचार’ ाने आंबेडकरांशी सामा जक सुधारणे या बाबतीत असलेला आपला
वरोध वस न, यांनी चरनेर खट यात दाख वले या रा ीय बा या वषयी यांना ध यवाद
दले. सायमन मंडळा या आगमना या वेळ आंबेडकरांनी केलेली दे शसेवा आ ण गोलमेज
प रषदे या प ह या अ धवेशनात यांनी दाख वलेला रा ा भमान ांचाही ‘कुलाबा
समाचार’ने नदश केला. ते सा ता हक पुढे हणाले क , ‘आंबेडकर हे पूण रा ीय वृ ीचे नेते
असून गोलमेज प रषदे या स या अ धवेशनात वतःची व मातृभूमीची क त यां या हातून
वाढो. त या पायांतील दा यशृंखला गोलमेज प रषदे त तोड या या कामीही यांचे
महा माजी भृत ना भरपूर साहा य मळो.’
 आंबेडकरांचे अ भनंदन करताना ‘इं डयन डेली मरर’ प हणाले, ‘आंबेडकर हे
रा भ आहेत. भारताला वयंशा सत सरकार ा त हावे, असे यांना उ कटतेने वाटत
असते. पुढ ल वाद ववादात व राजक य घटने या बाबतीत मतदाना या ह काचा अ यंत
मह वाचा ठरणार असून, याबाबतीत अ पृ य जनतेचा हा भावशाली त नधी अ यंत
मोलाचे काय के या वना राहणार नाही.’ मस् मेयो या ‘मदर इं डया’ ा ंथा या स या
भागातील आंबेडकरां वषयी केले या खोडसाळ वधानांना उ र दे ताना ‘ ेस जनल’चा
बातमीदार हणाला, ‘डॉ. आंबेडकरांची वतं , नभय व बाणेदार वृ ी ही सरकार, ह व
मुसलमान ा सवानाच अ य, एक कारची अ व थता नमाण करणारी वाटत असली,
तरी ते अ पृ य वगा या अंगीकृत कायाची काळजी घे यास सवतोपरी समथ व लायक
आहेत, ाब ल कोणालाच शंका वाटत नाही.’
आंबेडकरां या भाषणाइतके भारद त, वचारपूण व सू ब भाषण गोलमेज
प रषदे या प ह या अ धवेशनात सरे कोण याच त नधीचे झाले नाही. ‘संडे ॉ नकल’,
‘केसरी’ वगैरे अनेक वृ प ांनी आंबेडकरां या नयु वषयी समाधान केले. डॉ.
आंबेडकर आ ण ना. म. जोशी ांची नवड हणजे जनते या ख या कैवा यांचीच नवड
असे ‘स हट ऑफ इं डया’ सा ता हकात या दोघांचे अ भनंदन करताना हटले होते.
‘समाजा या खाल या थरांतून ा दोघांचा उदय झाला आहे. एक गरीब मजुरांचा पुढारी, तर
सरा ज मतः व त वतः अ पृ यांचा पुढारी. या गरीब आ ण पदद लत लोकां या
ह कांसाठ न हतासाठ ते झगडत आहेत, या लोकांसारखेच यांचे येय सरळ आ ण
साधे आहे. ते ब ा धडां या भीड-भाडेला बळ न पडता गरीब मजूर न पदद लत ां या
हतांची जी अबा धत अशी त वे आहेत यां या पुर कारासाठ नभयपणे आ ह धरतील.’
असा व ास केला.
गांधीजी गोलमेज प रषदे स जाणार आहेत कवा नाहीत हे अ ाप न त झाले
न हते. अथात सवाचे डोळे मुंबईतील गावदे वीतील म णभवनकडे लागले होते. कारण,
गांधीज नी आप या वभावानुसार घोळ घालून मोठे गूढतेचे वातावरण नमाण केले होते.
या धांदलीत आ ण ग धळात आंबेडकरां या माग यां वषयी यांना चाचपून पाहावे, असे
गांधीज ना वाटले. यांनी आंबेडकरांना ९ ऑग ट रोजी प ल न याच दवशी रा ी ८
वाजता भेटावयास वेळ आहे क काय या वषयी यांजकडे चौकशी केली. आंबेडकरांना
आप याकडे येणे सोयीचे नसेल तर आपणच आंबेडकरां या घरी येऊ, असे गांधीज नी
यांना ल हले. एक वषापूव सायमन मंडळाशी सहकार करणा या अ पृ य पुढा यांना
अ पृ थ समाजात कोणी वचारीत नाही, अशा अथाचे उद्गार गांधीज नी काढले होते. हे
येथे ल ात ठे वले पा हजे. आंबेडकर नुकतेच सांगली न परत आले होते. यां या अंगात
ताप होता. गांधीजी आप याकडे भेट स आले तर आप यासच लोक आ तेखोर हणतील,
असे आंबेडकरांना वाट यामुळे आपणच रा ी आठ वाजता भेटावयास येऊ असे यांनी
गांधीज ना कळ वले. परंतु सायंकाळ आंबेडकरांचे तापमान १०६ अंशांपयत चढ यामुळे
‘मी ताप काढ यानंतर आप यास येऊन भेटेन,’ असा यांनी गांधीज ना नरोप पाठ वला.
 या माणे १४ ऑग ट रोजी म णभवन येथे गांधीज ना भेट यासाठ आंबेडकर पारी २
वाजता आपले सहकारी दे वराव नाईक, सीतारामपंत शवतरकर, भाऊराव गायकवाड,
भा करराव क े कर, अमृतराव रणखांबे, पी. जी. काणेकर, गणपतबुवा पगारे यां यासमवेत
गेले. या वेळ म णभवना या तस या मज यावरील एका श त दवाणखा यात गांधीजी
आप या प ातील काही लोकांशी बातचीत करीत फराळ करीत होते. आंबेडकर आ ण
यांचे सहकारी ांनी गांधीज ना वंदन केले आ ण ते एका बैठक वर बसले.
मुसलमान आ ण युरो पयन पुढारी वा यांचे त नधी ां त र इतर भारतीय
पुढा यांशी बोल याची वा वाग याची गांधीज ची त हा काही वेगळ च असे. या माणे
गांधीज नी थम काही वेळ आंबेडकरांकडे ल दले न द यासारखे केले. ते मस् लेड ा
बा शी व इतरांशी ग पागो ी करीत बसले. आंबेडकरां या सहका यांना अशी भीती वाटली
क आणखी थोडा वेळ गांधीज नी आंबेडकरांकडे ल केले, तर खटका उडा या शवाय
राहणार नही. यां याम ये क चत चुळबूळ सु झाली. ती नजरेस येताच गांधीज नी
आंबेडकरांकडे आपली ी वळ वली. ा झाली. आंबेडकर या ला ते थमच
पाहत होते. काही औपचा रक ो सनंतर उभय मह वा या मु ाकडे वळ या.
गांधीजी – डॉ टर, आपले काय हणणे आहे?
डॉ. आंबेडकर – आपलेच हणणे काय आहे ते ऐक याक रता आपण मला
बोला वले हणून मी आलो आहे. तेच आपण मला आधी सांगा. अगर वाट यास मला काही
वचारा. हणजे यांची उ रे मी दे ईन.
गांधीजी – (आंबेडकरांकडे खोचक ीने पा न) मी व काँ ेस ां या व
आप या काही त ारी अस याचे मा या कानांवर आले आहे. मी मा या लहानपणापासून
अ पृ यते या ाचा वचार करीत आलो आहे. तुमचा ज मही या वेळ झाला नसेल.
काँ ेस या काय मात हा अ पृ यतेचा गोवताना मला अ तशय आयास पडले. हा
सामा जक व धा मक सं थांचा अस याने काँ ेससार या राजक य सं थे या काय मात
तो गोव यात येऊ नये हणून मला या वेळ फार वरोध झाला. ह -मुसलमानां या
ापे ाही अ पृ यता- नवार याचा मी अ धक मह वाचा व ज हा याचा मानतो.
हणून अ पृ यांसाठ काँ ेसने आजपावेतो वीस लाख पये खच केले आहेत. अशी
व तु थती असताना मा या अगर काँ ेस या व तुमची त ार का असावी, हे मला
समजत नाही. ावर आपणाला काही सांगावयाचे अस यास आपण मला मोक या मनाने
सांगावे.
डॉ. आंबेडकर – माझा जे हा ज म झाला न हता ते हापासून आपण हे काय करीत
आला आहात, हे न ववादपणे खरे आहे. आम यापैक ही वडील व वृ माणसे असाच
वडीलक चा मु ा कधीकधी पुढे आणतात. आपण मा यापे ा वयाने मोठे आहात ही
व तु थती मी कशी नाका ? आप या आ हामुळेच काँ ेसने अ पृ यता नवार या या
काय माला मा यता दली ही गो ही खरी आहे. पण औपचा रक मा यता दे यापलीकडे
काँ ेसने वशेष काही केले नाही, ही माझी मु य त ार आहे. काँ ेसने वीस लाख पये
अ पृ यांक रता खच केले असे आपण सांगता, हणून मी मा य करतो. पण मी आपणाला
असे न ून सांगतो क , हे तुमचे सारे पैसे पा यात गेले. एवढ मोठ र कम जर
मा यासार या या हाती असती, तर तचा यो य रीतीने वा ज हा याने व नयोग क न
अ पृ य समाजा या गतीला मी केवढ तरी मोठ चालना दली असती. असे झाले असते
तर ापूव च आपण वयं फूत ने मला भेट दे याइतक प र थती मी नमाण क शकलो
असतो. आपण हणता या माणे काँ ेसला हा जर मह वाचा वाटला असता, तर
काँ ेसचा सभासद हो यात खाद ची वगैरे जशी अट आपण घातली आहे तशी
अ पृ यता नवारणासाठ एखाद अट आपण काँ ेसचे सभासद होणा या लोकांना
घालावयास पा हजे होती. अ पृ यां या मुलांना आप या घरी व ाथ हणून ठे वीन, अगर
आप या घरी याला आठव ातून एक दवस तरी जेवावयास बोलावीन, अथवा आप या
घरगुती कामासाठ अ पृ य गरीब बाई नोकर ठे वीन असे वचन दे ईल यालाच काँ ेसचा
सभासद होता येईल, अशा व पाची अट काँ ेसने ठे वावयास हवी होती. तसे घडते तर
एखा ा ज हा काँ ेस या अ य ाने सनातनी भ ुकां या बाजूने अ पृ यां या
मं दर वेशाला वरोध करावा असे वसंगत न ह डस य दसले नसते. काँ ेसला
सं याबळाची व बळाची आव यकता अस यामुळे अ पृ यता नवारणासंबंधीची अशी
एखाद कृ त धान अट काँ ेस या सभासद होणा यास घालता येणार नाही, असे आपण
हणाल. यावर आमचे हणणे असे क , त व न ेपे ा सं याबळाला आ ण बळाला
काँ ेस अ धक मह व दे ते. इं ज सरकारचे दय-प रवतन आ ण च शु झालेली नाही,
असे काँ ेसचे हणणे आहे. आ ही वानुभवा या जोरावर असे हणू शकतो क , काँ ेसची
अ पृ यते या ाबाबत च शु झालेली नाही. जोपयत अशी शु झालेली नाही
तोपयत आ ही काँ ेसवर कवा पृ य ह ं वर व ास ठे वणार नाही. आ ही वावलंबनाची व
आ म व ासाची कास ध न आपला माग चोखाळू . आप यासार या महा यावरही आ ही
वसंबून राहणार नाही. आजपयत या इ तहासाचा पुरावा असा आहे क , महा मे धाव या
आभासासारखे असतात. यां या धामधुमीमुळे धुरळा मा खूप उडतो. पण ते समाजाची
पातळ उंचावू शकत नाहीत. काँ ेस माझा व मा या कायाचा े ष करते. मला अरा ीय असे
संबोधून ह ं या मनात मा या काया वषयी े ष का पसर वते?
कटू स यता न कडू नभयता यांनी भरले या या खरमरीत उ रामुळे णात सव
वातावरण गंभीर झाले. आंबेडकरांची मु ाही गंभीरतर बनली. यांचा चेहरा लाल झाला.
डो यांतील तेज फुलले. णभर थांबून ते आप या आवाजातील कडवटपणा आ ण
मनातील संताप वाढवून हणाले, ‘गांधीजी, मला मायभूमी नाही.’ आंबेडकरांचा तो
जमदा नी माणे अवतार पा न गांधी चरकले, चमकले. ते म येच हणाले, ‘डॉ टरसाहेब,
तु हांला मायभूमी आहे. तची सेवा कशी करावी हे तुम या येथील कायाचाच न हे तर
गोलमेज प रषदे या प ह या अ धवेशनातील कायाचा जो वृ ा त मा या कानांवर आला
आहे, याव न स झाले आहे.
डॉ. आंबेडकर – आपण हणता मला मायभूमी आहे. पण मी पु हा सांगतो क मला
मायभूमी नाही. या दे शात कु या याही ज याने आ हांला जगता येत नाही, कु यामांजरांना
जेव ा सवलती मळतात तेव ा सवलतीही आ हांला गु यागो वदाने या दे शात मळत
नाहीत, या भूमीला माझी ज मभूमी आ ण या भूमीतील धमाला माझा धम हण यास मीच
काय पण याला माणुसक ची जाणीव झाली आहे न याला वा भमानाची चाड आहे असा
कोणताच अ पृ य तयार होणार नाही. ा दे शाने आम या बाबतीत इतका अ य गु हा
केला आहे क , आ ही याचा कसलाही व कोणताही भयंकर ोह केला तरी यामुळे
घडणा या पापाची जबाबदारी आम या शरावर पडणार नाही. असे अस यामुळे मला
अरा ीय हणून कोणी कतीही श ा द या तरी याब ल वषाद मानून घे याचेही मला
योजन नाही. कारण मा या तथाक थत अरा ीयपणाची जबाबदारी मा यावर नसून, ती
मला अरा ीय हणणा या लोकांवर अन् या रा ावर आहे. मा या पापाचे धनी ते आहेत. मी
नाही. मला मायभूमी नाही. परंतु सदसद् ववेक बु आहे. मी ा रा ाचा अगर रा धमाचा
उपासक नाही. परंतु मा या ठायी असले या सदसद् ववेक बु चा मी अन य उपासक आहे.
मा या हातून आपण हणता या माणे जर खरोखरीच काही रा सेवा घडत असेल, तर
याचे ेय मा या ठकाणी असले या रा भ ला नसून मा या ठकाणी असले या
सदसद् ववेकबु वरील भ ला आहे. या रा ात मा या अ पृ य बांधवांची माणुसक
धुळ माणे तुड वली जात आहे, ती माणुसक मळ व यासाठ ा रा ाचे मी कतीही
नुकसान केले तरी, ते पाप न ठरता पु यच ठरणार आहे. या रा ाचे नुकसान जर मी केले
नसेन अगर करणार नसेन तर याचे ेय आम यातील सदसद् ववेकबु लाच आहे. त याच
ेरणेमुळे ा रा ाचे अक याण न करता मा या अ पृ य जनतेचे माणुसक चे ह क मला
कसे मळवता येतील ा ववंचनेत मी असून तसा य न ा दे शी व परदे शीही मी करीत
आहे.
आंबेडकरां या ा जळजळ त उद्गारांमुळे बैठक तील वातावरण अ धकच गंभीर
झाले. चेह यांवरील हावभाव बदलले. गांधीजी अ व थ होत चालले होते. आंबेडकरां या
वचाराला कलाटणी दे याची आव यकता यांना भासू लागली. इत यातच आंबेडकरांनी
गांधीज ना एक रोकडा टाकला. भेट चा मु य हेतू तोच होता.
आंबेडकर – मुसलमान, शीख वगैरे अ पसं यांक समाजाची थती अ पृ य
समाजा या थतीशी तुलना करता पु कळशी चांगली आहे. अ पृ य समाज सवतोपरी
मागासलेला व नाडलेला आहे. ा इतर समाजाचे राजक य ा वतं अ त व गोलमेज
प रषदे ने मा य केले असून काँ ेसनेही या गो ीला मा यता दली आहे. गोलमेज प रषदे या
प ह या अ धवेशनात अ पृ यांचा अ पसं याकांतच अंतभाव केला असून राजक य ा
यांना मुसलमान, शीख वगैरे समाजा माणे वतं घटक हणून मान यात आले आहे.
यांना सवलती आ ण पुरेसे त न ध व ावे ा वषयी शफारस केली आहे. आम या मते
ते आम या हताचे आहे. आप याला काय वाटते?
गांधीजी – अ पृ य समाज हा ह समाजाचा अ भ असा भाग अस यामुळे याला
ह ं पासून वेगळे कर या या मी व आहे. यांना राखीव जागा दे यालाही मी वा त वक
अनुकूल नाही.
आंबेडकर – आपले हे मत य आप या त डू न कळले हे बरे झाले. मी आपली
रजा घेतो.१
असे हणून डॉ. आंबेडकर उठले. गांधीज ना णाम क न नघाले.
ही मुलाखत अशा कारे गंभीर वातावरणात संपली. गांधी हे हद राजकारणातील
अ यंत ब ल असे राजकारणी पु ष, एका महान प ाचे सवा धकारी. यां या दे द यमान
कतृ वामुळे दपून गेले या हद लोकांचे अन भ ष राजे होते. गांधीज ना यु र करणे
हणजे वतःवर यांचा रोष ओढवून घेणे, नरंतर कडवटपणा नमाण क न घेणे.
आंबेडकरां या हातून ही गो घडली. एका ह पुढा याने अशी सडेतोड आ ण कडवट
यु रे आपणास करावीत ही गांधीज या क पनेबाहेरील गो होती. परंतु आता डावातील
फासे पडले होते. वरोधाचे फु लंग पेटू लागले. ही मुलाखत हणजे आंबेडकर आ ण
गांधीजी ामधील यु ाची प हली सलामीच होती.
येथे एक गो नमूद करावयाची आहे ती अशी क , स या गोलमेज प रषदे पयत
महा मा गांधीना वाटे क डॉ. आंबेडकर हे ह रजनां या हतासाठ झगडणारे कोणी ा ण
नेते असावेत.२ ते ह रजन नसावेत. आहे क नाही हा राजकारणाचा अजब अ यास! टळक
इतके चाणा आ ण राजकारणी पु ष. पण ते सु ा गांधीज ना जैन समजत. नाहीतर ते
ए फ टनसारखे धूत इं ज मु स . या मु स ां या द तरी हद ने यांची वैय क सव
बारीकसारीक मा हती असावयाची.

आंबेडकरांना नरोप दे यासाठ मुंबईतील कावसजी जहांगीर सभागृहाम ये सभा भरली

असता आंबेडकरांनी अ पृ यवगातील यांपुढे एक अ यंत फू तदायक असे भाषण केले.
‘भावी पढ ला आज या गुलाम गरीचा मागमूसही दसणार नाही अशी अलौ कक
वाथ यागाची कामे अगद नभयपणे करावयास तु ही स जा झालात क मा या कायाची
जबाबदारी आपोआपच पार पाड याचे पु य तुम या पदरात पडेल.’ याच सभागृहाम ये
थो ा वेळाने पु ष वगाचा नरोप घेतेवेळ ते आप या भावी भाषणात हणाले, ‘गोलमेज
प रषदे त १२५ त नध पैक अ पृ य समाजाचे आ ही अवघे दोघेच आहोत. पण तु हांला
मी वचन दे तो क , तुमचे क याण साध यासाठ आ ही य नांची कराका ा क . तुमचे
मा यावरील ेम पा न मला कोणतेही काय कर याची उमेद वाटते. आप या वातं या या
चळवळ ला जेवढे मोठे यश मळ वता येईल तेवढे मळवीन. सरी एक गो मला सांगायची
आहे ती हणजे गांध बरोबर आज पारी माझी मुलाखत झाली. परंतु यात माझी पूण
नराशा झाली. आप या राजक य ह कासंबंधी गांधी आज या प र थतीत काहीच क
शकत नाहीत. अशा वेळ आपण आपले बळ वाढ वले पा हजे. आपला लढा नेटाने पुढे
चाल वला पा हजे. आप या ल ानेच आपणांस स ा न त ा ा त होईल.’
श नवारी, १५ ऑग ट ा दवशी स या गोलमेज प रषदे क रता ब तेक सव
 त नधी ‘एस्. एस्. मुलतान’ ा आगबोट ने जावयास नघाले. बॅलाड पयरवर मोठे
मनोहर य दसत होते. राजापासून रंकापयत सव त हेचे लोक आपापसांत या ध यावर
संभाषणात गुंतले होते. नेही, चाहते, अनुयायी आ ण भ हे आपाप या आवडी या
त नध ना, ने यांना आ ण दे शभ ांना ेमाचा नरोप दे यासाठ आले होते. इत यात एक
पुढारी मोटारमधून खाली उतरला. र यावर तफा उ या असले या दोन हजारां न अ धक
वयंसेवकांनी ‘आंबेडकर अमर होवोत’ अशा गगनभेद जयजयकारांत यांचे वागत केले.
आगबोट वर आंबेडकरांची व सर भाशंकर प णी ांची गाठ पडली. गांधीज या
मुलाखतीपासून काय न प झाले असे प ण नी यांना वचारले. प ण या आवाजातील
रोखाव न आंबेडकरांनी यांचा हेतू हेरला. ते प ण ना हणाले, ‘काल तर तेथे तु ही बसला
होता?’ यावर प णी हणाले, ‘नाही, मी म येच उठू न गेलो. मला काल गांधीज नी वचारले
क आमचे संभाषण चालले असता तु ही म येच उठू न बाहेर का गेलात? यावर मी
गांधीज ना हणालो, “ ह धमशा ांची अशी आ ा आहे क जे हा एखादा नदक थोर
वभूती वषयी अनादराने बोलू लागतो ते हा याची जीभ जाग या जागी जर छाटता येत
नसेल, तर ते बोलणे ऐकणाराने या थळ णभरही बसू नये. तसे करणे श य नसेल तर
कान बंद क न यावे.’
प ण चे हे अ श , अपमानकारक अन् जळफळाटाचे भाषण ऐकून आंबेडकरांना
यांचा राग न येता यांचे हसूच आले. आप या चेह यावर रागाचा आ वभाव न दाख वता
यांनी प ण ना खोचक श दांत वचारले, ‘काय हो, सर भाशंकर तुम या या धमशा ाने
ढ यांचे व खूशम क यांचे काय तोडावे असे सां गतले आहे?’ बाण बरोबर मम थळ
लागला. प णी घायाळ होऊन हणाले, ‘तुम या या कठोर ह याचा अथ काय?’ आंबेडकर
यु रले, ‘मी काय हणतो ते तुम या पूण यानात आले आहे. माझी अशी खा ी झाली
आहे क महा माज या भोवती पु कळशा भ मुदाडांचा घोळका जमलेला असतो. यां या
तडा यातून महा माज ची श य तत या लवकर सुटका होणे आव य आहे!’
आप या अंगावर बाजू उलटताच सरसाहेबांचा चेहरा लालबुंद झाला. इत यात
मुंबईचे पोलीस आयु (क मशनर) व सनसाहेब यांनी म य थी क न हे वा यु मट वले.
सर भाशंकर प णी ते भावनगर सं थानचे दवाण होते. सरसाहेब यापुढे थोडे शहाणे झाले
असतील. खरोखर जगातील थोर पु ष जर अंतमुख होऊन आजूबाजू या त डपुजे लोकां या
खुशामतीपासून आपली सुटका क न घेतील, तर जगाचे फार मोठे क याण होईल.
आगबोट सुटली. एडन या आसपास आगबोट असता आंबेडकर गंभीर झाले.
समु ा या लाटां या घनगंभीर गजनेमुळे मनु याची इतरांशी बोल याची इ छा होत नाही. तो
अंतमुख होतो. डॉ. आंबेडकर हणतात, ‘आपणही तसेच गंभीर झालो आ ण व मृती या
तळाशी बसले या आठवण शी खेळू लागलो.’ यांनी ‘जनता’ पा कासाठ एक प
ल हले. या प ात ते हणतात, ‘डॉ. मुंजे यांचा या समु ाने चोळामोळा क न टाकला आहे.
डॉ. मुंजे यांची दशा हणजे बोट वरील तो एक गमतीचा वषय होऊन बसला आहे.
ह महासभेचा हा सेनानी फ ज मनीवरील सै याचाच सेनापती होऊ शकतो. पण
 खलापतीचा कैवारी मौलाना शौकत अ ली ज मनीवरील व पा यावरील दो ही कार या
सै याचे आ धप य सांभाळू शकतो. अशा कारची थ ाम करी, हा य वनोद मधूनमधून सु
आहे. यामुळे करमणूक होते.
‘मा या म ांना व सहवासात या मंडळ ना असे वाटते क , माझा वभाव का मय
नाही. मीही असेच समजतो. पण माझा वभाव अगर वृ ी का मय नसली तरी माझा
आयु य म, माझे जीवन हणजे एक अपूव व चंड असे का च बनत चालले नाही काय?
‘ ह थानातील एका अ पृ याचे – महाराचे पोर पुढे गोलमेज प रषदे त बसेल आ ण
रा ाची भ वत ता नमाण कर या या चचत ामु याने भाग घेईल हे कोणाला तरी श य
वाटले असेल का? क पनेची भरारी लुळ पडावी, तलाही आकलन करता येऊ नये इतक
ही घटना का मय व चमकृतीपूण नाही का? याला अद्भुतर य का ऊफ ‘रोमा स’
हणतात यात मा या या आयु य मापे ा अ धक अभूतपूव असे सरे काय असू
शकणार?
‘इतरांना तर श यच नाही, पण बडोदा महाराजां या औदायाने थम मी जे हा
श णाक रता यूयॉकला जा यासाठ नघालो ते हासु ा पुढे असे काही घडेल – व ाजन
क न वतःचे हत साध या या उ े शाने सु झालेला माझा जीवन म इत या अ पावधीत
मा या मु या व पदद लत जनते या आयु य माशी आ ण सुख ःखांशी एकजीव
हो याइतका तो साव क व मह वपूण बनेल – ाची खु मला वतःलाही अंधुकदे खील
क पना न हती.
‘मा या जनते या मज वषयी या या अलोट ेमाला मी पा आहे असे मला कधीही
वाटत नाही. याला दै व अगर भ वत हणतात, या भ वत तेचाच हा खेळ असून त या
पूवसंकेतानुसार, मा या एर ही या खाजगी मह वहीन व का हीन जीवन माला सां तचे
वळण व मह व एकसारखे ा त होऊन रा हले असावे, असे मला वाटू लागले आहे. ते
कसेही असो, पण मा या जनते या उ ाराचे एक साधन व न म हणून परमे राने आज
मला हाताशी धरले आहे. या जा णवेने ा त होणारे समाधान इतके म ळ आहे क ते फारच
थो ा भा यवंतां या वा ाला येत असेल. पूवसंकेतानुसार मजवर पडले या या
जबाबदारीला व मा या लोकां या मज वषय या ेम व ासाला वतःला सवतोपरी पा
बनवावे हे मला माझे एक आ कत वाटत आहे.’१

स ,ू जयकर आ ण अ यंकर हे ाच आगबोट ने लंडनला चालले होते. एका मुलाखतीत

यांनी असे सां गतले क , गांधीजी आ ण मालवीय ांनी गोलमेज प रषदे स यावे यासाठ
आपण आटोकाट य न क . गांधीज चा जा याचा बेत प का झाला नस यामुळे सरो जनी
नायडू आ ण पं. मालवीय यांनी आपले वलायतेचे याण र केले. आंबेडकरांनी
आगबोट वर दले या मुलाखतीत गांधीज या गोलमेज प रषदे ला जा या या नकारा वषयी
हटले क , ‘दे शा या हतापे ा बाड लीचे करण अ धक मह वाचे मानणे हा पराका ेचा
मूखपणा आहे. गांधीज नी ु लक गा हा यांकडे ल दे ऊन या मो ा ां या
 नणयामुळे नोकरशाहीवर वा म व मळे ल अशा ाकडे यांनी ल का करावे हे मला
समजत नाही.’
आप या माग यांना गांधीज या असले या वरोधा वषयी आंबेडकरां या मनात
सारखे वचारच सु होते. भारतात ठक ठकाणी सभा भरवून गांधीज या कोनाब ल
ध कार कर यात यावा असे यांनी भारतीय ब ह कृत समाज सेवा स मतीचे कायवाह
सीतारामपंत शवतरकर यांना कळ वले. यांनी शवतरकरांना सुवेझ काल ा न आणखी
एक प ल न अ पसं याकां या ह कांचा वचार करणा या उपस मतीला सादर केले या
जाहीरना या या काही ती पाठ व यास सां गतले. यांची चाम ाची एक पेट मागे रा हली
होती तीही. रावबहा र ी नवासन ांजबरोबर पाठवून दे या वषयीही यांस ल हले.
नामदार जयकर, रेवा सं थानचे महाराज आ ण इतर पुढारी ांनी आंबेडकरां या
समता सेवादलाचे बळ आ ण भाव पा न आंबेडकरां या जवळ शंसोद्गार काढले. ते
य पा न शौकत अ ल ना आनंद झाला, तर ते दल पा न डॉ. मुं यांना आनंदाचे भरते
आले. यांना अंतयामी असे समाधान लाभले क , जरी अशा त हेचे वयंसेवक दल
ह महासभेला उभारता आले नाही, तरी ब ह कृत ह ं नी हे उभारले. ते मुसलमान
वयंसेवकां या तोडीस तोड ठरेल. आंबेडकरांनी केले या सेवेब ल अ पृ य वगातील लोक
जी कृत ता बाळगत होते, तज वषयी डॉ. मुंजे यांनी आंबेडकरांचे मनःपूवक अ भनंदन
केले. पृ य ह ं माणे आप या उपकारक याशी अ पृ य समाज कृत न नाही ा वषयी
यांनी बरेच समाधान केले.
एडनवाला नावा या एका ीमंताने गोलमेज प रषदे या त नध ना मेजवानी दली.
इ ज तमधील ाचीन काळचा तलाव पाह याक रता डॉ. मुंजे ां या बरोबर डॉ. आंबेडकर
गेले होते.
ऑग ट म ह या या द. २९ ला आंबेडकर लंडनला पोचले. तेथे ते तापाने आजारी
पडले. उलट , जुलाब यांनी ते बेजार झाले. या ख याने ते इतके ीण झाले क , आपण
कृती या ीने एका आणीबाणी या संगातून जात आहोत, असे यांनी शवतरकरांना
ल हले. स टबर या सात ा दनांकापासून यांना आराम वाटू लागला, परंतु अश पणा
वाटत होता. आप या आजारीपणा वषयी एक अवा रही आप या प नीजवळ काढू नये,
अशी यांनी शवतरकरांना वनंती केली. एका गो ीचा वचार यां या मनात सारखा घोळत
होता. ती गो हणजे महाडला यम यायाधीशा या यायालयात पराभव झा यामुळे
सनात यांनी ठाणे येथील ज हा यायालयात चवदार त याचा खटला दाखल केला होता.
या नणयाची वेळ जवळ येऊन ठे पली होती. खट याचा नणय होताच लगेचच आपणास
यासंबंधी कळवावे असे यांनी शवतरकरांना कळ वले.
म यंतरी गांधीजी, सरदार पटे ल, जवाहरलाल नेह आ ण सर भाशंकर प णी
समला येथे महारा यपालांना भेटले. मतभेदाचे मु े मटवून गांधीज नी लंडनला जाणारी
प हली बोट पकड यासाठ तातडीने मुंबईस याण केले. पं डत मदनमोहन मालवीय,
सरो जनी नायडू आद व आपला इतर प रवार ांस हत गांधीजी २९ ऑग ट दनी मुंबई न
 नघून १२ स टबरला लंडनला पोचले.
स या गोजमेज प रषदे या त नधी मंडळात मु लम लीगचे अ य सर महंमद
इ बाल, नांचे त नधी डॉ. एस्. के. द , उ ोग मंडळाचे त नधी हणून ीमान जी.
डी. बला इ याद हो या. ा अ धवेशनाचे आकषण न सवात खुलून दसणारे
वै श हणजे गांधीज चे गूढ म व. गांध या अनुप थतीमुळे प ह या गोलमेज
प रषदे ची थती हॅ लेट या अभावी हॅ लेट नाटक कसे दसेल तशी झाली होती. प रषदे या
थोडे दवस अगोदर इं लंडम ये एक मोठे राजक य थ यंतर घडू न आले होते. तेथील ‘मजूर
सरकार’ जाऊन याऐवजी ‘रा ीय सरकार’ थापन झाले होते. मजूर पुढारी रॅ से
मॅ डोना ड साहेबच पु हा मु य धानपदावरच आ ढ झाले. मा वेजबूड ां या ऐवजी
सर सॅ युअल होअर हे भारतमं ी झाले. आप या वभावधमा माणे जूर प ातील
च चलसारखे क र सा ा यवाद पुढारी हद लोकांना स ादान कर या या व शंख
करीत होते.
प रषद ७ स टबर दवशी सु झाली. तचे मु य काय घटना स मती आ ण
अ पसं याक स मती यांनीच करावयाचे होते. प ह या अ धवेशना या वेळ केले या
अहवालांची फेरतपासणी करणे आ ण यांचा व तार, ववरण करणे हे ा प रषदे चे मु य
काय होते. १५ स टबर रोजी आप या प ह या भाषणात गांधीजी हणाले, ‘काँ ेस ही सं था
कोण याही एका जाती या, धमा या कवा वगा या लोकांची त नधी नसून सव धमा या,
जात या लोकांची एकमेव त नधी आहे. काँ ेसने अ पृ यता नवारण आ ण ह -
मुसलमान ांचे ऐ य ही दोन मुख येये ठर वली आहेत. अशा सं थेने मला आपला
एकमेव त नधी हणून मागणी करावयास पाठ वले आहे. काँ ेस ही मुसलमान वग आ ण
इतर अ पसं याक ांची त नधी आहे. थोड यात सव जात ची, सव धमाची न सव
वगाची ती एकमेव त नधी आहे.’
काँ ेसचे अ य मुसलमान होते. त या कायकारी मंडळाचे सभासद मुसलमान
आहेत. हणून ती मुसलमानांची त नधी आहे. डॉ. ॲनी बेझंट न सरो जनी नायडू ा
काँ ेस या अ य हो या हणून काँ ेस हद यांची त नधी आहे. अशी सव जमात ची
व वगाची जी ा त न धक सं था काँ ेस तचा एकमेव त नधी हणून आपण बोलतो
आहोत, असा गांधीज या बोल याचा रोख होता. जे हा गांधीजी हणाले क ‘काँ ेस ही
केवळ टश ह थानातीलच न हे तर सं थांनी जनतेतीलही ८५/९५ ट के लोकांची
त नधी आहे असा दावा मी आप यापुढे करीत आहे,’ यावर आंबेडकर हणाले, ‘ या
पाच ट के लोकांचे त न ध व काँ ेस करीत नाही ते कोण हो?’ काँ ेस अ पृ यांचीही
त नधी आहे असे गांधीज नी वधान करताच वारा कोण या दशेने वाहतो आहे याची
क पना आंबेडकरांना आली.
याच दवशी याच स मतीसमोर आंबेडकरांचे भाषण झाले. सं था नकां या माग या
आंधळे पणाने ही स मती मा य करणार नाही, असे यांनी बजा वले. हे ऐकून बकानेर नरेश
ताडकन उठू न म येच बोलले क , सं था नकही इतरां या माग या मा य कर यासाठ कोरी
 ं ी घेऊन बसलेले नाहीत. आप या मु ाचे ववरण करताना आंबेडकर हणाले, ‘एखा ा
ड
सं था नकाने संघरा यात सामील हो यापूव आप या जेचे समाजजीवन सुसं कृत
कर यास आपण समथ आहो असे स केले पा हजे. तसेच यांनी संघरा या या
व धमंडळांत लोक नयु सभासद पाठ व याची अट मा य केली पा हजे.’ आंबेडकरांचे
असे वचारपूवक ठाम मत झाले होते क , नयु प तीमुळे शासनयं णा व धमंडळाला
जबाबदार राहत नाही. आ ण बाहे न मा असा दे खावा दसतो क , व धमंडळाचा
कारभार ब सं याकां या मतानुसार चालला आहे. नयु चे त व हे जबाबदार
रा यप तीला वरोधी आहे. मं ी जे हा लोक नयु नसतात ते हा व धमंडळाचे काय
व धमंडळात ब सं याक सद यां या मताने चालते, असा वृथा आभास नमाण होतो. हे
त व जबाबदार प तीला मारक आहे. आप याला वशेष त न ध वाचे अ धकार असावे
अशी जी जमीनदारांची मागणी होती या वषयी आंबेडकर हणाले, ‘अशा त हेचे वशेष
त न ध व जमीनदारांना द यास वातं य आ ण गती ांचे हेतू न फळ ठरतील, कारण
जमीनदार हे नेहमी ांती वरोधी सनात यां याच प ाला राहणार.’ आंबेडकरांचे हे भाषण
अ यंत तेज वी झाले. सं थानी जनते या ह कांचे समथन करणारे हेच प हले आ ण अ तम
असे भाषण होते, हे सांग याची आव यकता नाही.
आंबेडकरांची ही जहाल मते ऐकून सं था नक न जहागीरदार चांगलेच हादरले.
याचा प रणाम असा झाला क , आंबेडकरां या भाषणानंतर येक व याला आंबेडकरांनी
मांडले या मु ांवर मत करणे भाग पडले. आंबेडकरांचे लोकशाहीला पोषक असलेले
हे वचार ब सं य त नध ना ां तकारक वाट यास नवल नाही.
स या दवशी गांधीजी आप या भाषणात हणाले, ‘प रषदे तील पुढारी हे
लोक नयु नसून सरकार नयु आहेत.’ ही व तु थती गांधीज ना लंडनला नघ यापूव
मा हती न हती असे नाही, परंतु आता यांनी त नध चा उपमद कर यास बुद ् याच सु वात
केली. भावी संघरा या या व धमंडळावरील सं थानांतील त नधी हे लोक नयु असावे
असे मत आंबेडकरांनी केले होते. या वषयी गांधीजी हणाले, ‘ ापक अथाने
बोलावयाचे तर माझी सहानुभूती आंबेडकरां या मताला आहे. परंतु वचाराने मी गे हंग
जो स आ ण सर सुलतान अहंमद यां याशी सहमत आहे.’ गे हंग जो स आ ण सुलतान
अहंमद यांनी सं था नकां या मतांचीच री ओढली होती हे सांगावयास नकोच. गांधीज नी
संघरा य बन व या या योजनेला अनुकूलता दश वली. परंतु सं था नक व सं थानी
जा ा ात यांनी सं था नकां या मागणीस पा ठबा दला आ ण ते हणाले,
‘सं था नकांनी आप या सं थानांत काय करावे अगर काय क नये ा वषयी मत दे याचा
अ धकार आ हांला नाही, असे मी न पणे सांगू इ छतो.’
नंतर गांधीजी सव त नध ना भेडसावून सोडणा या अशा मह वा या ाकडे
वळले. तो हणजे नर नरा या जमात नी वतःक रता मा गतलेले त न ध व होय. ते
हणाले, ‘ ह , मुसलमान व शीख यां या वतं त न ध वा या ांना वचार क न
मा यता दलेलीच आहे. ऐ तहा सक कारणे ल ात घेऊन अ पृ यां या मागणी वषयी
 हणाल तर आंबेडकरांना काय हणायचे आहे ते मला नीटसे कळले नाही. तथा प, अ पृ य
वगाचे हत पुढे मांड या या जबाबदारीत काँ ेस आंबेडकरांशी सहभागी होईल.’ आ ण
आप या भाषणा या शेवट गांधीज नी असा इशारा दला क , ‘ ह थानातील इतर
कोण याही वगा या हताची जशी काँ ेसला पूण क पना आहे तशी अ पृ य वगा या
हताचीही आहे. हणूत यापुढे वशेष त न ध व आणखी कोणालाही दे यास मी कडकडू न
वरोध करीन.’
गांधीज ची ही घोषणा हणजे अ पृ य वगा या हता व पुकारलेले एकपरी यु च
होते, असे आंबेडकरांचे मत झाले. गांधीज ची ही घोषणा ऐकून ते अ पसं याक स मतीम ये
पुढे काय करतील याची आंबेडकरांना क पना आली.
१८ स टबर रोजी घटना स मती या (फेडरल चर क मट या) बैठक त
आंबेडकरांनी गांधीज ना एक मह वाचा वचारला. तो असा क , संघरा या या
व धमंडळाचे आ ण संघरा या या कायकारी मंडळाचे व प कसे असावे ासंबंधी
गांधीज नी मांडलेले वचार हे गांधीज चे वतःचे आहेत क काँ ेसचे आहेत. याच बैठक त
दवाणबहा र राम वामी मुद लयार हणाले, ‘भारतातील राजक य खा यातील नोकर वग,
भारताबाहेरील दे शांतील नोकर वग जतका सदसद् ववेकबु चा आ ण याय य असतो,
ततकाच सदसद् ववेकबु चा आ ण याय य आहे.’ ावर आंबेडकरांनी यांना चटकन्
वचारले, ‘अशी जर व तु थती आहे तर तु ही जबाबदार सरकारची मागणी का करता?’ पं.
मदनमोहन मालवीय आप या भाषणात हणाले, ‘सरकारने ाथ मक श णावर जर पुरेसा
पैसा खच केला असता तर ए हाना अ पृ यता इ तहासजमा झाली असती.’ हे ऐकून
आंबेडकरांनी आपले वतःचेच एक उदाहरण दले. ते हणाले, ‘तर मग मी सु श त झालो
तरी अजूनही अ पृ यच गणला जातो ते का?’ आंबेडकरांनी व तु थती वचारात घेतलेली
नाही, अशी ट का सर अकबर हैदरी यांनी करताच, आंबेडकर हणाले, ‘व तु थतीकडे
डोळे झाक कर याचा अपराध मी कधीच केलेला नाही.’
नयो जत संघरा या या रा यघटनेसंबंधी वचार व नमय चालू असता संघरा याची
सं थापना के हा करावी ा ाला कोणीही त ड फोडीना. आंबेडकरांनी या ावरील
आवरण र केले. ते हणाले, ‘संघरा यात सामील हावे कवा नाही, या वषयी सं था नक
नणय घेइपयत जबाबदार सरकारचे गाठोडे खुंट ला टांगून ठे वावे, असे टश – भारतातील
कोणी महाभाग हणेल असे मला वाटत नाही.’ संघरा या या घटना स मती या बैठक त
मतामतांचा झगडा होऊन चकमक उडत आ ण घटनाशा ा या इ तहासाची उजळणी होत
असे. वतं भारता या वातं या या ा वषयीही चचा होत असे. या मह वा या
ासंबंधी आंबेडकरांची भाषणे ही मा हतीपूण, मनोवेधक आ ण उपयु अशा सूचनांनी
प रपूण भरलेली असत. राजक य पुढारी, घटनापं डत, अथशा ाचे ा यापक, द लतांचा
कैवारी आ ण सं थांनी जेचा स म अशा सवागीण म वाने आ ण आप या परा मी
व ेने आंबेडकरांनी ती प रषद चांगलीच गाज वली. त यावर यांनी आप या ब रंगी
आ ण अ पैलू वाचा ठसा उमट वला.
 ही चचा होता होता स टबर म ह याचा तसरा आठवडा संपला. अ पसं याक
स मती या कायाचा आरंभ २८ स टबर रोजी होणार होता. यापूव गांधीज चे चरंजीव
दे वदास गांधी यांनी आंबेडकरांची भेट घेतली. यांनी गांधीजी व आंबेडकर यांची भेट
सरो जनी नायडू यां या वस त थानी घडवून आणली.
आंबेडकरांनी आपले सव न प हणणे गांधीज समोर मांडले. गांधीज नी मा
आपले अंतःकरण उघडे केले नाही, असे आंबेडकरांना वाटले. इतर सभासदांनी तुमची
मागणी मा य केली, तर आपणही मा य क , असे गांधीज नी आंबेडकरांना सां गतले, हे
ल ात ठे वले पा हजे.
नयो जत काय मा माणे अ पसं याक स मती या कायास २८ स टबर १९३१
रोजी ारंभ झाला. गोलमेज प रषदे चे अ य हणाले, ‘अ पसं याकां या ाने आपण
सवच दङ् मूढ झालो आहोत.’ ते पुढे हणाले, ‘ त नध चे एकमत होत नस यामुळे
सरकारने या करणी लवाद नेमावा अशी काही त नध नी सूचना केली आहे. परंतु
लवादाची क पना सवानाच मा य होणार नाही.’ यावर आगाखान हणाले, ‘महा मा गांधी
मुसलमान पुढा यांना आज रा ी भेटणार आहेत. यामुळे आजची बैठक तहकूब करावी.’
आगाखानां या सूचनेला पं. मालवीय यांनी जोरा दला.
मुसलमान आ ण गांधीजी यां या गु त खलबतांचा वास आंबेडकरांना लागला होता.
हणून आगाखान यां या सूचने या वषयी बोलताना ते हणाले, ‘अ पृ य वगा या वषयी
हणाल तर गे या प रषदे त अ पसं याक उपस मतीला आ ही आम या माग या यापूव च
सादर के या आहेत. ा अ पसं याक स मतीपुढे आ ही आता एकच गो वचाराक रता
ठे वणार आहोत. ती हणजे आ हांला दरएक ांतात त नध या सं येचे माण कती
असावे ही होय. जातीय तडजोडीने मटव यासाठ आणखी वाटाघाट हाय या आहेत,
हे ऐकून मला आनंद होत आहे.’
आप या वरोधा या मुळाशी े ष असत नाही असे मानणारे आंबेडकर पुढे
हणाले, ‘तथा प, सु वातीस मी ाबाबत नःसं द धपणे एक गो सांगू इ छतो. जे
त नधी ा ाचा वचार व नमय करीत आहेत, यांनी हे ल ात ठे वले पा हजे क ते
याबाबतीत पूणा धकारी नाहीत. गांधी कवा काँ ेस यांचे त न ध व कोण या का व पाचे
असेना, यांचे हणणे कवा यांचा करार आ हांला बंधनकारक नाही.’ स मतीस धो याची
सूचना दे ताना आंबेडकर शेवट हणाले, ‘ वशेष सवलती मागणारे आ ण जादा सवलती
दे णारे यांनी आम या ह शापैक काही दे ता कामा नये.’ यावर प रषदे चे अ य रॅ से
मॅ डोन ड हणाले, ‘डॉ. आंबेडकरांनी आपले हणणे यां या नेहमी या आकषक
प तीनुसार अगद प पणे मांडलेले आहे. यात यांनी काहीच सं द धपणा ठे वलेला
नाही.’१

ऑ टोबर या प ह या दवशी गांधीज नी फ न एक आठव ाची मुदत मा गतली.

मुसलमान पुढा यांशी आपली समेटाची बोलणी चालली आहेत अशी यांनी घटना स मतीस
मा हती दली. हे ऐकून डॉ. आंबेठकर हणाले, ‘अशा रीतीने समेट होत असता मला यात
व न आणावयाचे नाही. तथा प मला एवढे च वचारावयाचे आहे क , या समेटा या
बोल यात कोणी अ पृ य त नधी असणार कवा नाही?’ गांधीज नी होकाराथ उ र दले.
आंबेडकरांनी गांधीज चे आभार मानले आ ण त नध कडे पा न ते पुढे हणाले,
‘रा सभेचे त नधी या ना याने महा मा गांध नी परवा घटना स मतीत आपणास असे
सां गतले क मुसलमान आ ण शीख जमात त र स या कोण याही अ पसं याकांना
आपण राजक य मा यता दे यास तयार नाही. परवा मी यांना भेटून अ पृ य वगा या
ा वषयी चचा केली. कालच यां या कायालयात आ ही अ पसं याक जमाती या
त नध नी यांची भेट घेतली. ते हा यांनी प पणे सां गतले क , घटना स मतीत आपण
द शत केलेला कोन पूण वचाराअंती ठरलेला होता आ ण ते सांग यात मी
श ाचाराचा भंग केला असे मला वाटत नाही.’ आंबेडकर पुढे हणाले, ‘जर प ह या
अ धवेशना या वेळ या स मतीने जसे भावी रा यघटनेत अ पृ यांचे थान मा य केले तशी
याही वेळ अ पृ य वगाला भावी रा यघटनेत मा यता मळणार नसेल, तर अशा स मतीत
आपण भाग घेणार नाही, कवा गांध या तहकुबी या ठरावाला अंतःकरणापासून पा ठबा
दे णार नाही.’ सर बट कार, द भूत नी बैठक थ गत कर यास पा ठबा दला.
गांधीजी आ ण मुसलमान पुढारी यां यातील वाटाघाट एक आठवडा चाल या हो या.
या उ साहजनक आहेत अशी वतमानप ांतून बातमी येत होती. गांधीज नी मुसलमानां या
चौदा माग या मा य के या आहेत अशी अफवा होती. घटक रा यांनाच शेषा धकार
असावेत, मुसलमानांना पंजाब आ ण बंगाल यांम ये ब सं य त न ध व ावे ास
मा यता दली गेली होती. शवाय वर कोरी ंडीही बहाल कर यात आली. परंतु शीख-
मुसलमान ावर या वाटाघाट फसकट या.
८ ऑ टोबर रोजी गांधीजी बैठक स आले. जातीय ावर सवसंमत समेट घडवून
आण यात आपण संपूणतया अपेशी ठरलो आहोत, अशी गांधीज नी अ पसं याक
स मतीला मो ा ख तेने कबुली दली. आप या अपयशाचे खरे कारण भारतीय
त नध या रचनेतच अंगभूत आहे. प रषदे स आलेले त नधी हे यां या प ाचे वा
समूहाचे खरे त नधी नाहीत, हणून स मतीचे काम बेमुदत तहकूब करावे, अशी गांधीजीनी
सूचना पुढे आणली.
यावर आंबेडकरांनी गांधीज ना झणझणीत उ र दले. ते हणाले, ‘गांध नी कराराचा
भंग केला आहे. कोणाही त नध नी ोभ नमाण होईल असे काही बोलावयाचे नाही
असे ठरले असताना नुसती तहकुबीची सूचना मांड याऐवजी यांनी त नध यावर शतोडे
उड व यास ारंभ केला. आ ही सरकार नयु आहोत ही गो आ ही अमा य करीत नाही.
परंतु मा यापुरते बोलायचे तर मी असे सांगतो क भारतातील अ पृ यांना यांचा त नधी
नवड यास सां गतले, तरी माझे थान यात अढळच राहील. मी सरकार नयु असो वा
नसो, मी मा या अ पृ य वगाचा त नधी आहेच आहे. ा वषयी कोणीही शंका बाळगू
नये.
 ‘महा मा गांधी हणतात क आम यापे ा काँ ेसच अ पृ यांची खरीखुरी त नधी
आहे. यावर मला एवढे च हणावयाचे आहे क बेजबाबदार लोक ब याच वेळा खोटे दावे
मांडतात. यां यासंबंधी ते असा दावा मांडतात, यांना मा तो मा य नसतो.१ या गावांची
वा शहरांची माझी त डओळखसु ा नाही अशा गावांतील अ पृ य जनतेन,े ह थानातील
कानाकोप यांतून मा या भू मकेला पा ठबा दे णा या तारा पाठ व या आहेत, हे मी आप या
ल ात आणून दे तो. एकतर हा स मतीने सोडवावा कवा टश सरकारने याचे
नवारण कर याचे अंगावर यावे.’ नराशे या भरात आंबेडकर आणखी हणाले, ‘स या या
प र थतीत स ांतर घड या वषयी अ पृ य जनता मुळ च अधीर झालेली नाही. तथा प,
सरकार जर स ांतर करणार असेल तर स ा व श गटां या कवा े या कवा ह वा
मुसलमान जमात यांपैक एका याच हाती जाणार नाही अशी सरकारने द ता घेतली
पा हजे. हा अशा रीतीने सोड वला पा हजे क सव जमात म ये स ा माणशीरपणे
वभागली जाईल.’
कोण कसा त नधी नवडला गेला या वषयी चचा कवा वैय क गुणदोषांची
च क सा करणे बरे न हे असे टश पंत धानांनी त नध ना बजा वले. व तु थती काय
आहे ती पाहा आ ण भारतात ही जातीजात ची प सम या आहे क नाही ते पाहा असे ते
हणाले. टश पंत धानांचे भाषण थोडे तखट झाले. काह या मते गांधीज नाच उ े शून ते
टोले होते.
गांधीज शी झाले या झटापट संबंधी लोकांना सारा कार कळावा हणून
आंबेडकरांनी वलायतेमधील मुख वृ प े न भारतातील ‘टाइ स ऑफ इं डया’ ांत या
करणाचा प पणे खुलासा केला. आप या १२ ऑ टोबर या प ात ते हणतात,
‘मुसलमानांशी वाटाघाट करताना यां या चौदा माग या मा य कर यासंबंधी गांधीज नी या
अट घात या यात एक अट अशी होती क , अ पृ य वगा या आ ण इतर लहान
अ पसं याक गटां या माग यांना मुसलमानांनी वरोध करावा. आ हांला ही गो आता
व सनीय री या समजली आहे. तुम या माग या इतरांनी मा य के यावर मी या मा य
करीन असे उघड उघड हणावयाचे आ ण इतरांनी या मा य क नयेत हणून अंत थपणे
य न करावयाचा; इतकेच न हे तर या माग या मा य करावयास तयार असतील यांना
वकत यायचे, ही नीती आम या मते महा यास शोभत नाही. अ पृ यां या क या
वै याकडू नच असे कृ य घडले असते. अ पृ यांसंबंधी गांधीज ची ही भू मका म ाची तर
नाहीच, पण उघड उघड श ूचीही नाही!’
सहका यांना ल हले या प ांत आंबेडकरांनी प रषदे चा बोजवारा उडणार, असे
भा कत केले होते. यां या मते गांधीजीच याला कारणीभूत होते. गांधीज नी दाख वलेला
प पातीपणा, अ पसं याक- सोड व या या य नांत योजलेली भेदनीती, बोल या
चाल यातला यांचा ट पीपणा, इतर त नध चा यांनी केलेला अ ध ेप, यांचा यांनी
केलेला मानभंग, ामुळे अ पसं याकांचा सोड व यात यांना अपयश आले. एका
जाती या व सरी जात उठ व याचा गांधीज चा हेतू आता चांगलाच उघडा झाला
आहे. गांध ची लोकशाही व मनोवृ ी पा न हॅरो ड ला क सार या व ानांसही ध का
बसला, असे यांनी सहका यांस कळ वले होते. गांधीज नी प र थती व थतपणे
हाताळली नाही, अशी या वेळ व लभाई पटे लाद नेते कुरबूर करीत होते.
आंबेडकरां या माग यांना गांधीज नी वरोध के यामुळे भारतात जकडे तकडे
अ पृ य जनतेवर ती अशी त या झाली. रावबहा र एम्. सी. राजा ां या
अ य तेखाली अ खल भारतीय अ पृ य प रषदे चे अ धवेशन भरले. प रषदे ने आंबेडकरांना
पा ठबा दला. गांधीज चे नेतृ व नाकारणारे ठराव संमत कर यात आले. या ठरावांचा
गोषवारा आंबेडकरांना तारांनी कळव यात आला. अशा तारांचा आंबेडकरांवर वषाव झाला.
गांधीज ना अ पृ य वगाकडू न तुरळकच तारा गे या. लंडनमधील सभांतून, चचातून,
मुलाखत तून गांधीज ना अ पृ यां या ःखा वषयी वचार यात येत. या ांची उ रे
दे यास गांधीज ना या तुरळक तारांची शदोरी अपुरीच पडली. आंबेडकरां या या वादळ
चाराने गांधीजी अगद ग धळू न गेले. अ पृ यां या त न ध वाचा यांचा दावा लटका
पडला.
ाच बेळ ना शक या मं दर वेशा या स या हास जोर चढला. पाच सह वीर
ना शकला उभे ठाकले. आंबेडकरांचे सेनापती भाऊराव गायकवाड आ ण अमृतराव
रणखांबे यांचेसारखे सरदार स झाले. अ पृ यांचा हा ह क नाका नका, अशी डॉ. मुंजे
आ ण वीर सावरकर ांनीही पृ य ह ं ना कळकळ ची वनंती केली. गांधीज ना ती
चळवळ अ यायी वाटे हणून यांनी मौन त पाळले होते. आंबेडकरांचे न ावंत सहकारी
भाऊराव गायकवाड, अमृतराव रणखांबे, प ततपावनदास, दे वराव नाईक, सीतारामपंत
शवतरकर यांनी ह ं या मानभावी पुढा यांचे पतळ उघडेच करायचे ठर वले होते. लढा
अगद नकरास आला. न ावंत न स चा ह पुढा यांवर त ड लप व याची पाळ आली.
स या ह बंद कर या वषयी आंबेडकरांना द ण वभाग आयु ाने प पाठवून वनंती
केली. परंतु आंबेडकरांनी स या ह चालकांना असा आदे श दला क आप यावरील
अ पृ यतेचा का ळमा आपणच आप या परा माने न पु याइने पुसून टाकू. या सरकारने
आजपयत आमची अ पृ यता न कर यासाठ काहीच केले नाही, या सरकारची आ ा
आ हास बंधनकारक नाही. याबाबतीत याची ती बाळग याचे कारण नाह .१ ना शक
स या हाचे वृ ‘लंडन टाइ स’ म ये स होई. यामुळे आंबेडकरांचे हात बळकट होत.
अ पृ यांची ह समाजापासून ताटातूट कर याची माझी इ छा नाही, असे हणणा या
गांधीज ची गाळण उडे!
गांधीज शी झाले या ा झटापट नंतर आंबेडकरांनी संघरा याची आ थक घडी कशी
असावी या वषयी झाले या चचत भाग घेतला. यांनी संयु यायालया या रचने वषयीसु ा
मोठ वचार वतक अशी भाषणे केली. यात जयकर, जना, लॉड सॅ क आ ण लॉड
लो थयन यांनीही भाग घेतला होता. आंबेडकरांचे मु े अ धक प हो यासाठ यांनी
आंबेडकरांना काही वचारले.
अशा त हेने अ व ांत क ाचे न फार मह वाचे असे काम प रषदे त आंबेडकर करीत
असता, भेट गाठ घेणे, नवेदने स करणे, तकूल मतांचा परामष घेण,े वजनदार
सं थां या सद यांना आपली बाजू पट वणे, हे काय आंबेडकर जवापाड मेहनत घेऊन करीत
होते. आंतररा ीय ांचा वचार व नमय करणा या सं थेपुढे जे भाषण यांनी केले, यामुळे
गांधीज चे हणणे फके पडले. यांची याबाबतीतली तपादने डळमळू लागली.
आंबेडकरांनी गांधीज ना केले या वरोधाने त मत झालेले राजकारणी, प कार न पं डत
आंबेडकरांचे हणणे तरी काय आहे ते समजावून घे यासाठ यां याकडे गद क लागले.
या युरायल ले टर नामक च बाईकडे गांधीजी लंडनम ये उतरले होते, ती आंबेडकरांना
येऊन भेटली. हा कोण सवाई महा मा असा च हां कत चेहरा क न तने यांना
वचारले. आंबेडकरांनी आप या वरोधाची कारणे तला समजावून सां गतली. आंबेडकर न
गांधीजी या दोघांचाही म असले या गृह थाने आप याकडे या दोघा पुढा यांना भेटवून
काही तडजोड होते क काय हे पा हले. परंतु थ. आंबेडकरांनी गांधीज चे
अ पृ यो ारा या काया वषयी शंसोद्गार काढले. तथा प गांधीज या ह रजन कायाचा
पाया भूतदयावादावर अ ध त होता असे यांचे ठाम मत होते. यामुळे उभयतां या
वचारसरण त मूलभूत असा मह वाचा फरक होता.
ऑ टोबर १९३१ अखेरीस टनम ये नवडणुका होऊन मजूर प ाचा धु वा उडाला.
आंबेडकरां या मते सामा य टश मजुराला न सामा य इं ज मनु याला समजेल असा
मजूर प ाचा जाहीरनामा न हता. तो वाजवीपे ा अ धक शा ा ध त होता. हणून मजूर
प ाचा पराभव झाला.
प रषद सु असतानाच टश स ाटाने हद त नध ना मेजवानी दली.
मोज याच त नध नी तेथे बोलावे असे अगोदर ठरले होते. फ पायांत च पल, डोके
उघडे, कमरेला पंचा, अशा थाटात गांधीजी स ाटा या मेजवानीस उप थत होते. अ पृ य
जनते या एकंदर प र थती वषयी व आयु य मा वषयी स ाटांनी आंबेडकरांकडे वचारपूस
केली. आंबेडकरांनी थोड या पण खंबीर श दांत ती कहाणी सां गतली. आंबेडकरांचा
तेज वी चेहरा, बोलके डोळे न थडी भ न चाललेला तो दयाचा आवेग ही पा न, आ ण
यां या मुखातून बाहेर पडणारी ती अ पृ यां या दशेची कहाणी ऐकून, स ाटांना अ यंत
खेद व वषाद वाटला. दवा या दशावतारांची ती वला पका ऐकून यांचे ओठ व हातपाय
थरथर कापत होते. यां या अंगावर शहारे आले. आंबेडकरां या व डलांची मा हती आ ण
आंबेडकरांचे श ण कुठे झाले या वषयी स ाटांनी आ थापूवक चौकशी केली.

गांधीज वरील कठोर ह यामुळे उ या भारतात आंबेडकरां वषयी े षभावना उसळली. ते

अस य, अ तशय उमट, भावनाशू य गृह थ आहेत अशी यांची नभ सना होऊ लागली. ते
सैतान आहेत, जनतेचे श ू नंबर एक आहेत, ते तगामी आहेत, टश सरकारचे
बगलब चे आहेत, दे श ोही न ह धमाचे वैरी आहेत, अशी यांची संभावना होऊ लागली.
आंबेडकरांचा गांधीज वरील ह लासु ा तसाच कठोर न नदय होता खरा. जरी गांधीज नी
मनो न हाचे गौरीशंकर गाठले होते, तरी यां या दयाम ये आंबेडकरां या वरोधामुळे
उफाळत असले या ोधा या वाला आटो यात ठे वता ठे वता यांना अ यंत सायास पडले
असावे! आपला दै नं दन काय म, संभाषण न मनो वकार ही पूणपणे क ात ठे वणारा
गांधीज सारखा अलौ कक पु ष व चत झाला असावा. ा य वर वल ण भु व
असणा या पु षाने आप या ोधाचा तृतीय ने उघडला क त पध यात जळू न खाक
हायचा. सं यासी वृ ीची, शु पंचा प रधान केलेली गांधीज ची धीरगंभीर मूत या
प रषदे पुढे उघडी पडली. या मूत चे व प बेढब करणारा हा पु ष वयाने बराच त ण,
अनादरशील, धा ाने संप आ ण अंगी बाणले या मू तभंजका या वेषाने बोलणारा होता.
एका चंड इ छाश या असामा य पु षा या अमयाद मह वाकां ेची ट कर
स या एका त ण मू तभंजका या अतृ त मह वाकां ेशी झाली. एक आप या परा मा या
न क त या शखरावर वराजमान झालेला होता, तर सरा आप या व तारत चालले या
तेजाने तळपत रा हला होता. एकाचा संयम लोको र तर स याचा वल ण! दोघेही
धमपु ष. परंतु गांधीज नी धमकारणाचे राजकारणात पांतर केले होते. धम हा समाजा या
जीवनास न उ तीस उपयु आहे व समाजाचा पायाच आहे असे आंबेडकरांना वाटे .
दोघेही ‘मी नाहीतर सरा कोणी नाही’ या त वाचे आ व कार होते. आप या त प याची
व ा, याची बौ क न मान सक श ां वषयी गांधीजी वाखाणणी करीत, आदर
बाळगीत. तथा प, यां या येया वषयी यांना आदर वाटत नसे. याउलट गांधीज ची चंड
श न यांनी भूतदयावाद कोनातून केलेली अ पृ यांची सेवा ही आंबेडकरांना मा य
होती. परंतु महा मे नुसती राळ उड वतात, समाजाची पातळ उंचाव याचा य न करीत
नाहीत, असे यांचे हणणे असे. वभावाने एक व श तर सरा व ा म ! हो टे अर न
सो यां या ं ासारखे या दोघांत ं . आ ण आ य असे क , भूतलावरील े पु षां या
मा लकेत वराजत असले या गांधीज ना समाजशा ाचा न रा यशा ाचा गंध नसावा.
उलट अ पृ य समाजात ज मलेले आंबेडकर हे एक रा यशा आ ण समाजशा होते.
ते घटनापं डत होते.
गांधीजी हणत, आपण अ पृ यांचे वाभा वक पालक आहोत तर आंबेडकर हणत,
आपण अ पृ य वगाचे ज मजात अन् वयं स नेते आहोत. गांधीज चे अ पृ य वगाचे
पुढारीपण हे यां या भूतदयावादावर अ ध त होते. याकडे पाह याची ी भावना धान
होती. हणून यां या नेतृ वाचे नाते अ पृ यांना कृ म वाटे . तर आंबेडकरांचे नेतृ व
नसग स , वा तववाद , वहार न होते. त ण अंबेडकर हद राजक य े ातील
सव े पु षाची स ा झुगा न दे त होते. भारतीय राजक य े ातील मुख गांधीजी
आंबेडकरांना एकाक गाठू न यांना ने तनाबूत कर याचा य न करीत होते. गांध या
अ ज य अहंकाराने यां या राजकारणपटु वावर मात केली. आंबेडकरांमधील य
अहंकाराने यां या अंगी असले या े षभावनेशी पधा केली.
गांधीज या कतृ वाची सावली सव जगभर पसरली होती. आंबेडकरांतील महापु ष
मनु याचा मनु याशी वाग यात असलेला नदयपणा जगा या नदशनास आणीत होता.
यां या या भीमट यांचा ननाद सा या जगात घुमू लागला होता. या गांधीज ना भारतात
 तुती- तो े ऐक याची सवय होती, यांना जगा या वहारातील न ू रपणाला आ ण
राजकारणातील मुर बी न सडेतोड पु षांना त ड ावे लागत होते. भारतीय वृ प े न
भ ांचा घोळका यां या क ेबाहेर गांधीजी होते. आंबेडकर काँ ेस प न न भाडो ी
हद वृ प ां या वरोधाला न जुमानता जगात मा यता पावत होते, काशत होते. कुठ याही
प े चा अथवा धनाचा पा ठबा नसतानाही आपला द य मनो न ह, अद्भुत अशी
अंगभूत कायश , वीयशाली धैय, अलौ कक बु म ा यां या बळावर ते मा यते या
शडीवर चढत होते. आप या व जगीषू बु वैभवा या बळावर कुठ याही बु वा ाशी वा
ां तपु षाशी, महा याशी वा े षताशी ते ट कर दे यास समथ होते.
आंबेडकर – गांधी यु ाचे वणन करताना लोन बो टन नावाचे ंथकार हणतात,१
“आंबेडकरांची क त दवसानु दवस वृ गत होत होती. भारतातील अ पृ यांची यांनी बाजू
मांड यापासून जूर प ा या कवा समाजवाद प ा या सभांतून अ पृ यां या भयंकर
ः थतीचा उ लेख ते क लागले. या करणात वहारापे ा भावनेवर भर अ धक होता.
अ पृ यांचे त नधी हणून गांधीज नी इं लंडमधील येक ासपीठाव न शंसा
मळ वली असती. परंतु आंबेडकरांनी यां या सभांचा बेरंग केला. आरंभी आरंभी
मुसलमानांनाही गांधीज ची ेधा उडालेली पा न समाधान वाटे . परंतु नंतर येक
त नधीस मनापासून वाटू लागले क , आंबेडकरांनी आता गांध या लौ ककास साजेसे
वतन करावे हे ठ क.” लॉड रड ग हे मा आंबेडकरां या झग ाकडे सहानुभूतीने पाहत
होते.
गांधीज ची अशी टनम ये अ त ा झा यामुळे काँ ेस प ा या वृ प ांनी भारतात
आंबेडकरांना ट के या धारेवर धरले. स ांतरा वषयी आपण फारसे उ सुक नाही असे
आंबेडकरांनी हटले होते. या वधानाचा ‘ नल ज नवेदन’ हणून भारतात च कडे
ध कार कर यात आला. आंबेडकर स यता न संयम ही दो ही कोळू न याले आहेत, अशी
ओरड सु झाली. ट . ए. रामन नावा या एका स भारतीय वाताहरास बोट वरील एका
सह वाशाने सां गतले क , जर कधीकाळ मी कोणाचा खून केला तर तो मनु य डॉ.
आंबेडकर असेल! स या कोण याही दहा पे ा लोक आंबेडकरां वषयीच अ धक
वाईट बोलतात.२ काही वषानंतर ा भयंकर ह लाचे वणन करताना आंबेडकर एडवड
थॉमसन ा ंथकाराला हणाले, ‘खरोखर मी केवळ ु मनाचाच ठरलो, एवढे च न हे तर
मी कवडीचुंबक ठरलो.’३
अशा रीतीने आंबेडकरांपुढे प र थती न प कार यांनी े षाचा पेला भ न ठे वला.
पररा ांतील वृ प त नध चा गांधी-आंबेडकर झग ाकडे पाह याचा कोन थोडा
वेगळा होता. एका अमे रकन राजक य नरी काने हटले, ‘अनेक आवाजां व गांध चा
एकुलता एक आवाज. ते ु लक असतील; आ ण महा माजी मो ा वजनदार सं थेचे
त नधी हणून बोलत असतील. मला असे वाटते क यांनी काँ ेस प ातील मो ा
अ पसं याक गटांतील नेते आप याबरोबर आणावयास पा हजे होते. या ने यांनी सव
कार या ट केस उ र दले असते.’
 अशाच त हेचे मत सर चमणलाल सेटलवाड यांनी आप या आठवणीत दले आहे,
ते खरे आहे. तथा प, काँ ेसम ये अ पृ यांचे त न ध व करावयास एव ा तोलामोलाचा
कोण पुढारी होता? एन. सी. राजा ांनी गांधीजी आ ण काँ ेस ांचा ध कार केला होता.
आ ण काँ ेसमधील इतर अ पृ य वग य पुढारी आंबेडकरां या पासंगालाही पुरले नसते.
कोठे इं ाचा ऐरावत, कोठे शामभ ाची त ाणी! अशीच यांची थती झाली असती.
इं लंडमधील स या एका नरी काने असे हटले आहे क , मुसलमानसु ा गांधीज शी
आदराने वागले. परंतु आंबेडकरांचे धैय याला धा वाटले आ ण तो हणाला क ,
आंबेडकर गांधीज शी फारच नदयपणे वागले. कारण तसे वागणे इं लंडम ये यांना श य
होते, भारतात श य न हते. दवाने या नरी काला एखादा येय न मनु य जी वतकाय
संपाद यासाठ काय करतो, कसा वागतो, याची क पना नसावी. यांनी आंबेडकरांना केवळ
पा हले होते, अ या सले न हते.
या सव वदारक ट केला आंबेडकरही ततकेच वदारक उ र दे त. या न ू र
ट काकारांवर भीमटोले हाणताना यां या परम य गांधीज या मूत वर ते तत याच
नदयतेने घाव घालीत. काल मा स न ले नन हे जसे आप या श ूंवर नकराचा कठोर ह ला
करीत, तसा नकराचा ह ला आंबेडकर गांधीज वर करीत. गांधीज या गोलमेज प रषदे तील
ा कायाचे वणन करताना आंबेडकर हणाले, “ त नधी हणून काँ ेसने गांध ची नवड
करावी हे एक दव होय. रा ा या भ वत ा वषयी मागदशन कर यास गांध पे ा अ धक
नालायक मनु याची नवड झाली नसती. त नध ना एक आण या या ीने गांधी
संपूणतया अपयशी ठरले. गांधीजी आपण न आहो असे दाख वतात; तथा प, वजया या
धुंद त गांधी ु बु ने वागू शकतात हे प रषदे त यां या वागणुक व न दसून आले.
वलायतेस ये यापूव गांध नी महारा यपालांशी केले या यश वी तडजोडीमुळे, प रषदे तील
इतर त नध ना गांधीजी तर काराने वागवीत. यांचा मनोभंग कर याची एकही भलीबुरी
संधी वाया जाऊ दे त नसत. वर प रषदे ला सांगत क , ‘हे त नधी कवडीमोलाचे आहेत.
यांना दे शात बूड नाही. मी काँ ेसचा त नधी अस यामुळे दे शाचा खरा त नधी मीच
आहे.’ त नध मधले मतभेद मट व याऐवजी गांध नी ते वाढ वले. ाना या ीने पाहावे
तर गांधीजी या प रषदे त उघडेच पडले. घटना मक कवा जातीय अशा काही ांवर
प रषदे चे काय अडे, ते हा ते काही ठरा वक ठशांची उ रे दे ऊन वेळ मा न नेत.
यां याजवळ वधायक सूचना कवा मते न हतीच.”१

गांध चे गु गोखले ांनी हे पूव च भा कत केले होते. ते हणाले होते क , ‘जे हा

राजक य श ाई कवा वाटाघाट यांचा इ तहास ल हला जाईल ते हा गांधी हे याबाबतीत
अपेशी ठर याचे आढळू न येईल.’
मुसलमान त नध नी गांध ची योजना मा य केली नाही; कारण इतर अ पसं याक
गटांचा यांना व ासघात करावयाचा न हता, हे आंबेडकरांचे हणणे मा ऐ तहा सक
 ा बरोबर नाही, असे हणणे म ा त आहे. ह पुढा यांशी बोलणी करता करता
यांना एका व श रेषेपयत आणून सोडावयाचे आ ण यापे ा तु ही काय अ धक दे ता असे
टशांना वचारावयाचे असा मुसलमान पुढा यांचा प रपाठ होता. हे अ ल खत धोरण होते.
कारण यांना हे प के माहीत होते क , या सवलती दे याची श टशां या हाती होती.
सरे असे क , या सवलती मळ व यासाठ आपण भांडतो, या या य आहेत असे
आपण हणतो, या सवलती वा माग या सरा माणूस याच मु ावर मागू लागला, तर धूत
माणूस या नाकारील कशा? या य नाहीत असे हणेल कसे? वतं मतदार संघासाठ
मुसलमान आकाशपातळ एक करीत होते. वतं मतदार संघ इतर अ पसं याकांना मळू
नयेत असे ते का हणतील? ते न नाकार याएवढे ते चाणा होते. सामा जक न राजक य
ा भंगलेला ह समाज ही यां या फाय ाची गो होती. हे ते जाणून होते. हणून
आंबेडकरां या माग यांना यांची वरपांगी सहानुभूती होती एवढे च.
ते काही असले तरी आंबेडकरांसार या वतं वृ ी या, तडफदार न ामा णक,
समाजसंजीवक पु षाला काँ ेसने दे श ोही हणून संबोधावे, तसा डंका मटावा, हे यो य
होते का? गांधीज शी यांचे मतभेद होते हणून का यांना दे श ोही मानावयाचे?
आंबेडकरांसारखा तेज वी, ब ल अन् आ ही पु ष आपला त पध कतीही महान पु ष
असला तरी या या जळ ने पाणी पणार नाही. दोन तारे एकाच दशेने वास करीत
नाहीत.
काँ ेस प ाने लोकां या मनावर असे ठस व याचा य न केला क , दे श वातं य
फ काँ ेसलाच पा हजे आहे. परंतु वातं या या घोषणेत तेसु ा सावरकरां या
ां तकारक प ापे ा मागूनच या े ात उतरले. व तु थती अशी होती क , वरा य सव
प ांना पा हजे होते. परंतु ती मागणी या या प ां या मनोवृ शी सुसंगत अशा व पात
मांडली जाई. आंबेडकरांनाही वरा य पा हजे होते. यांनी आप या प ा या वतीने नागपूर
अ धवेशनात तशी घोषणाही केली होती. स या अनेक प रषदांमधून न प ह या गोलमेज
प रषदे या वेळ ही यांनी या मागणीचा पाठपुरावा केला होता. वतं भारतात अ पृ य
वगाचे दै व उघडेल, भ वत उजळे ल अशी यांची मनोधारणा होती. तसा यांचा ढ व ास
होता. परंतु जो ब सं य समाज अ पृ यां या हताला न क याणाला, यां या माणुसक या
ह काला वरोध करीत होता, या या हाती स ा पडली तर यांना माणुसक चे, मताचे,
व ेच,े नोकरीचे, उ कषाचे ह क इतर नाग रकां या बरोबरीने मळणार नाहीत अशी यांना
साधार भीती वाटे . हणून वरा य मळ यापूव आपले मानवी ह क मा य क न
घे यासाठ आंबेडकरांचे भगीरथ य न चालले होते. आप या य नांत यांना नराशा
दसली, अडथळा झाला क आंबेडकरांची वरा याची मागणी थंडावे इतकेच!
परंतु यां या मनात या प रषदे या वेळ जे ं चालले होते याची न द जे हा भावी
इ तहासकार करतील ते हा आंबेडकर केव ा उ च दजाचे दे शभ होते हे ययास येईल.
पृ य ह या व केले या आप या भाषणाचा मुसलमान पुढारी आप या जातीय
वाथासाठ उपयोग क न घेतात. या भाषणाचा गैरफायदा घेतात, आ ण सवण ह ं चे
 त नधी ह ं ची स य बाजू नीट मांडीत नाहीत हे पा न, मुसलमानां या संदभात ह ं ची
बाजू कशी या य आहे हे स कर यासाठ अनेक कारची मा हती दे णारे नवेदन
आंबेडकरांनी टश मु य धान मॅ डोन ड यांना गु तपणे सादर केले.

या सबंध वाद ववादात जर कोणा या बाजूला याय असेल तर तो आंबेडकरां याच बाजूला.
भारतात रा यक या या अनेक प ा होऊन गे या. यांपैक एकानेही युगानुयुगे चालत
आलेली अमानुष अ पृ यता न कर याने धैय दाख वले नाही. मनु याचे अ धकार दे या या
हेतूने कोणाही ह राजाने एखादा कायदा केलेला आढळत नाही. यां या भयंकर थतीचे
रौ व प अ यंत कठोर, घणाघाती श दांत सव जगभर जाहीर कर याचे काय
यां यासार या धैयशाली न परा मी पु षाने करावे यात काही वावगे न हते.
पृ य ह ं या मानेवर केवळ राजक य पारतं याचे जू होते. अ पृ य वगा या मानेवर
सामा जक आ ण राजक य असे हेरी जू होते. यांना राजक य आ ण सामा जक वषमतेची
झळ लागते ते आप या छलकांचा जळजळ त श दांत ध कार करतात, हे जगजाहीरच
आहे. जर शंभर वषाची राजक य गुलाम गरी नाहीशी कर यासाठ कडक, न ू र, जीवघेणे
उपाय ह ं ना या य वाटतात, तर अ पृ य वगा या मुखाने आप या छलकांचा न अ पृ य
वगावर युगानुयुगे लादले या सामा जक गुलाम गरी या व थेचा जळजळ त ध कार केला
तर सह पट ने यो यच ठरले पा हजे. या समाजाने सुमारे पंचवीसशे वष आप या एका
घटकांचा अन वत सामा जक छळ केला, याला माणुसक स मुक वले, या छलकां या
ने यां वषयी कोण या भ या न हळु वार श दांत या घटका या ने याने नदश न नषेध
करावा? छलकां याच हाती राजस ा पडली तर यांनी आप या क याणाची अपे ा कशी
करावी? जे लोक परक यां या लाथा खात असता आप या द न, द लत बांधवांना लाथा
मार यास लाजत नाहीत, अशा लोकां वषयी यांनी काय हणावे? या पुढा यांनी गत
अशा अ पसं याक जात ना यांचे ऐ तहा सक मह व ल ात घेऊन हणे राखीव जागा न
खास सवलती द या आ ण आप या द लत बांधवांस मनु याचे अ धकार दे यास नकार
दला, यां यावर अ पृ य पुढारी न ु रपणे, ू रपणे ट का करतात अशी कुरकुर कर यास
यांना नै तक अ धकार काय होता?
पृ य ह आप या मानेवरील राजक य जू झुगा न दे यासाठ आटोकाट य न
करीत होते. आंबेडकरां या पुढे अ पृ य वगाला मनु याचे ह क मळवून यांना मनु याचा
दजा ा त क न ायचे महान काय करावयाचे होते. अशी सुवणसंधी युगायुगांतून एकदाच
येते. गोलमेज प रषदे त तशी ती चालून आलेली होती. आंबेडकरांनी ती अचूकपणे साधली.
आंबेडकरांसारखा अ पृ य नेता या वेळ नसता, तर गोलमेज प रषदे त या द लतां या
गा हा यांची गीता इत या नभयतेने न कत न ेने कोणी सां गतली असती? भारता या
राजक य मान च ात यांना थान मळवून दे यासाठ कोण पुढे आला असता? राजक य
वातं यासाठ झगडणा या पृ य ह ं ना भारतीय धनाचे, बळाचे, शौयाचे पाठबळ होते.
परंतु यांची मते, वचार, दय, भावना, आकां ा अनेक युगे ा दे शात तुड वली जात होती,
अशा मु या भू महीन अन् व हीन, बलहीन अन् धनहीन द लतांचा आंबेडकरांना
सोडवायचा होता. राजक य वातं य मळ व या या कायापे ा यांचे काय भ तर होते.
यांनी अंगीकारलेले काय अ धक उदा होते. यांची उ ोगशीलताही अमयाद होती हे
नःसंशय. आंबेडकरां या कायात न यशात भावी भारतीय लोकशाहीची सुर तता,
सफलता, याय यता अंतभूत होती. आंबेडकरां या यशातच खरे रा संघटन न संवधन
होते.
अ पृ य ने यांनी मानवी ह का वषयी जागृत झाले या आप या अ पृ य वगाचे
आपणच पुढारीपण करावे आ ण आपणच आपला उ ार क असे हणणे ही गो केवळ
अ याचार, अहंकार आ ण म ूरपणा यांचे नदशक होती, हे हणणे वदतो ाघात आहे.
कारण छलक हे कधी ाते होऊ शकत नाहीत. अ पृ यांचा ाता, संर क, वाली
यां यातूनच नमाण होऊन, माणुसक या ल ासाठ आपले श सव व वेचून धैयाने
लढ यास तो यांना फूत दे त होता. ही एक अ यंत महान अशी गो घडली. तो यां या
मु या अ णोदयाचे ोतकच ठरला. अशा मु या पदद लत समाजा या ने याने राजक य
ांबाबत एवढे भु व दाखवावे, न घटनाशा ावर एवढे भावी भा य करावे ही अ यंत
मह वाची अशी गो होती, नवयुगाची ती नांद च होती. ा तव आंबेडकरांचे महान य न
अ पृ य वगा या हताचे होतेच. परंतु सा या ह समाजा या हता या ीनेही ते उपकारक
ठरावे एवढे मह वाचे होते. यांचा समता, बंधुता आ ण वातं य ा त वांवर व ास होता
यांनी आंबेडकरां या मागणीस पा ठबा दे ऊन अ पृ य वगासाठ राखीव जागा न संयु
मतदार संघ दे णे यांचे प व काय होते. परंतु काँ ेस या व यांनी यां या माग यांना
पा ठबा दे याऐवजी यांना वरोध केला. इतकेच न हे तर यां या माग या अ या य न व
बु या हो या या मुसलमानां या माग यांना मा यांनी मान तुक वली.
थोड यात सांगायचे हणजे आंबेडकरांची मनः थती या वेळ धा झाली होती.
यांचे मन टश सरकार आ ण गांधी ांम ये झोके खात होते. यांनी टशांना वरोध
क न गांधीज ची बाजू घेतली असती तर टशांकडू न यां या समाजाचा काहीच फायदा
झाला नसता. आ ण गांधीज नी भाषण क न पोकळ आशीवादापलीकडे काहीच दले
नसते. टशां या बाजूस रा न आप या कायास न माग यांना मा यता मळवावी हाच माग
आंबेडकरांपुढे मोकळा होता. सरा माग असा होता क , गांधीज या बाजूस रा न
अ पृ यांसाठ संयु मतदार संघ न राखीव जागा मळवणे. परंतु गांधीजी तर पूणपणे या
मागणी व होते. गांधीज नी जर थोडी र ी दाख वली असती, तर हा संग टळला
असता. अ पसं याक स मतीपुढे मुसलमान, अ पृ य, न, अँ लो-इं डयन, युरो पयन
यांनी एक नवेदन सादर केले. यात असे हटले होते क , कोणाही मनु याला नोकरी,
अ धकारपद, नाग रकाचे ह क, धंदा कवा ापार कर याचा ह क, यां या आड याचे
ज मकुळ, धम, जात कवा पंथ येता कामा नये. अ पृ यांना सरकारी कचे या, सै नक दले,
पोलीस खाते, यांत नोक या मळा ात. पंजाब लँड ॲ ल नएशन ॲ टचा लाभ
पंजाबमधील अ पृ यांना मळावा. आ ण रा यपालां या कायकारी मंडळाने जर अ पृ यांची
गा हाणी ऐक यात कसूर केली कवा प पात केला, तर रा यपालांकडे कवा
महारा यपालांकडे अज वा यायासाठ मागणी कर याची यांना मोकळ क असावी.
ा शवाय सरे एक पुरवणी नवेदन आंबेडकर न ी नवास ांनी सादर क न
अ पृ य वगा या लोकसं ये या माणात अ पृ य वगास सव ां तक क य मंडळात खास
त न ध व हणून जागा मळा ात. यांनी वतं मतदार संघाची मागणी केली. परंतु
असेही हटले क जर संयु मतदार संघ न राखीव जागा ही व था ठे वायची असेल तर
वीस वषानंतर अ पृ य मतदारांचे सावमत घेऊन नणय यावा. अ पृ य वगास अवण ह ,
ोटे टं ट ह वा नॉनक फॉ म ट ह हणावे, अशीही वनंती केली.१
अ पृ यांना वतं मतदार संघ ावा अशी अ पसं याकां या करारात न द झाली
असे पाहताच गांध चा संताप अनावर होऊन ते अ पसं याक स मतीपुढे गजले, ‘काँ ेसला
ह , मुसलमान आ ण शीख यांम ये जो नणय केला जाईल तो मा य होईल. परंतु इतर
अ पसं याकांना खास त न ध व कवा मतदार संघ दे यास काँ ेसचा वरोध आहे, हे मी
पु हा सांगतो. अ पृ यां या वतीने मांडले या माग या ही अ यंत वाईट गो आहे आ ण तो
कायमचा अडथळा होईल. आ ण जर अ पृ यांचे सावमत घेतले तर मलाच सवात अ धक
मते मळतील. आंबेडकरां या कतृ वा वषयी मला आदर आहे. परंतु यांना आयु यात कटू
अनुभव आ यामुळे यांचे मन कलु षत झालेले आहे.’
‘मी अ यंत दा य वपूवक सांगतो,’ आंबेडकरांवर भ डमार करताना गांधीजी हणाले,
‘आपणास सव अ पृ य भारता या वतीने बोल याचा अ धकार आहे, हे आंबेडकरांचे हणणे
यो य नाही. यामुळे ह समाजात जे तट पडतील ते पाहता मला मुळ च समाधान वाटत
नाही. यापे ा अ पृ य लोक मुसलमान कवा न झाले तरी मी पवा करणार नाही. मी ते
सहन करीन. परंतु येक खे ात ह ं त दोन तट पडले, तर ह समाजा या न शबी जे
काही येईल ते मा याने पाहवणार नाही. जे अ पृ यां या राजक य ह कां वषयी बोलतात
यांना भारताची ओळख नाही. आ ण हद समाजघटनेचेही यांना ान नाही. हणून मी
माझे सारे बळ एकवटू न सांगतो क ा गो ीला वरोध कर याचा संग मा या एक ावरच
ओढवला तर मी ाण पणास लावून याला वरोध करीन.’
डवचले या गांधीज ना पु हा यु र दे याचे आंबेडकरांनी हेतुपुर सर टाळले.
गांधीज ना आंबेडकरांचे श द झ बले होते. यामुळे ते आपला अतु य असा दजा वसरले
आ ण आंबेडकरांचे अ पृ य समाजावर असलेले वजन न आपले वजन ांची तुलना
कर याचा यांना मोह आवरला नाही. ते खाली घसरले. भारतातून आलेले संदेश, सभा,
प रषदा ांमधून गांधीज ना द शत झालेला वरोध पा न इतर पुढा यांचे धाबेच दणाणले
असते. परंतु गांधीज चा अ हास सुटेना. राखीव जागा न संयु मतदार संघ दे ऊन हे
करण गांधीज ना मट वता आले असते. परंतु आंबेडकरांशी तडजोड कर यास ते राजी
न हते. मुसलमानां या बाबतीत मा यांनी वतं मतदार संघ आ ण वतं ांत यां या
उंटाचे त ड घटने या तंबूत घुस वले. आंबेडकरांशी सामोपचाराने घेतले असते तर
आंबेडकरांचे बळ न तोफ यांचा उपयोग मुसलमानां या जातीय माग यांचा पाडाव कर यास
झाला असता. गांधीज या भाषणातून आणखी एक गो बाहेर पडली ती ही क , अ पृ य
मुसलमान कवा न झाले तर याची आपणास पवा नाही असे ते हणाले. गांधीज नी
अशा धमातरा व एक चकार श दही काढलेला नाही ही गो स य आहे. ामुळेच
काँ ेसबाहेरील ह पुढारी गांधीज वर आरोप करीत क गांधीज ना पैगंबर, बु आ ण
त ांचा पूणावतार बन याची आकां ा आहे. खरोखर गांधीज नी ह ं या
तीकरणा व वा मुसलमानीकरणा व जळजळ त नषेध केला असता, तर
गांधीज चा मुसलमान आ ण न ां याशी संघष झाला असता. आ ण गांधीज या
पूणावतारावरील श र हवेत उडू न गेला असता!
अ पसं याकां या ांसंबंधी एकमत होत नाही, असे आढळताच टश मु य
धान मॅ डोना ड यांनी अ पसं याकां या ाचा नणय कर यासाठ मु य धानास
स मती या सद यांनी लवाद हणून एकमताने मा य क न यांचा नवाडा मा य क , अशा
आशयाचे एक लेखी नवेदन सादर करावे, अशी सूचना केली. मु य धानांनी नणय ावा
हणून जी लेखी मागणी केली यावर इतर सद यां माणे गांधीज नी वा री केली. नंतर
दनांक एक डसबरला मु य धानांनी प रषद बरखा त केली. ही लेखी मागणी कर यापूव
सर मझा इ माईल ां या नवास थानी गांधी-आंबेडकर भेट झाली होती. तडजोडीची
भाषा नघाली. गांधीज नी नवी योजना मांडली. यां या या योजने माणे संयु मतदान
प तीनुसार साव क नवडणुक त नवडणुक साठ उभे रा हलेले अ पृ य उमेदवार जर
नवडू न आले नाहीत, तर यांनी यायालयात फयाद करावी व येकाने यायालयात असे
स क न दाखवावे क , ‘मी व मा या व उभा रा हलेला पृ यवग य उमेदवार सव
बाबतीत सार या यो यतेचे असूनही केवळ मी अ पृ य अस यामुळे नवडू न न येता हा
नवडू न आला.’ यायाधीशाला ही गो पटू न तसा नणय द यास पृ यवग य ह
त नधीची नवड र समजावी व या या जागी या अ पृ यवग य उमेदवाराची नवड
कायदे शीर मानावी! हा या पद गो ी त तपणे बोल याचे कसब गांधीज ना चांगले
साधलेले होते. आंबेडकरांनी मा ही लोक वल ण न अ वहाय सूचना हस यावारी नेली.
गांधीज या चेहे यावर यां या ा थ े चा य कं चतही प रणाम झालेला दसला नाही. ते
गंभीरपणे यावर चचा क इ छत होते. परंतु आंबेडकरांचे हणणे गांधीज या ल ात
येताच मुलाखत बारगळली.
आंबेडकर वलायतेत असतानाच मुंबई सरकारने यांची जे. पी. या जागी नवड
केली. या वषयी काँ ेसमधले अ पृ य पुढारी ी. काजरोळकर यांनी यांचे अ भनंदन केले.
आंबेडकर अमे रकेस नघाले. आपण पाच डसबरला अमे रकेस जाऊन एक म ह याने
मुंबईस परत येऊ असे यांनी शवतरकरांना कळ वले. ंथांनी भरले या ब ीस पे ा आपण
ी नवासांबरोबर पाठवीत आहोत, असेही कळ वले. ठर या माणे ते यूयॉक येथील
आप या जु या ा यापक मंडळ ना भेट यासाठ गेले. कृ त वा य न चार हा वासाचा
हेरी हेतू होता. कारण येय न पु षाला येया वना जगात सरी कोणतीही गो मह वाची
वाटत नाही.
 गांधीजी २८ डसबरला मुंबईस परतले. यांना न ेचा मुजरा कर यासाठ भारता या
कानाकोप यांतून अ पृ यवग य मंडळ येणार अस याची वाता ‘ ेस जनल’म ये स
झाली होती. गोलमेज प रषदे त अ पृ य वगा या या य माग यांना गांधीज नी केलेला वरोध
बु ला न पटणारा, ह , गूढ, हा या पद ठरेल इतका अस ह णू वृ ीचा ोतक अस यामुळे
अ पृ यवग य मंडळ गांधीज चा नषेध कर यासाठ नदशने करणार आहेत, अशी भारतीय
ब ह कृत समाजसेवा स मतीचे कायवाह सीतारामपंत शवतरकर ांनी मुंबई दे श काँ ेसचे
कायवाह स. का. पाट ल यांना धमक दली. पाट ल उ रले क गांधीज या वागतात
यां यावर असलेली भ , न ा न ेम हे दश व यापलीकडे वागत करणा यांचा अ य हेतू
नाही.
परंतु हे खळबळ चे वातावरण अ धका धक गढू ळच होत गेले. २७ डसबर या
पूवरा ी सुमारे आठ हजार अ पृ य ी-पु ष मुंबई या ध यावर गांधीज या मागावर तळ
दे ऊन बसले. रा भर थंडी मी हणत होती. दनांक २८ डसबरला सकाळ गांधीजी
ध यावर उतरताच काळया नशाणांची नदशने झाली. दो ही प ांनी पर परांवर ला ा,
का ा, वटा, सोडावॉटर या बाट या ांचा भ डमार केला. वागताचा न ध काराचा
एकच हलक लोळ उडाला! त ववाद न त वनाद , त व वरोधक आ ण त व नदक ांची
ती यादवी! अ हसेचे े षत गांधीजी यांचे हे दे व लभ वागत अशा रीतीने वदे शी झाले!
अ यंत अ श त अशी ही गो घडली हे खरेच! परंतु आंबेडकरांना का या नशाणांचा अहेर
काँ ेसवा यांनी अहमदाबादे त केलाच होता क नाही? काँ ेसजनांनी साधनशु चतेचा घोष
त डाने चाल वला असतानाच आंबेडकरां या व े षाची आग पसर वली होती.
टशांचा बगलब या, गवतातला साप, दे श ोही, भीमासुर, चावाक अशी आंबेडकरांची
संभावना सभांतून, वृ प ांतून काँ ेस कायक यानी न यां या प यांनी केलीच होती.

१. जनता, १४ स टबर १९३१.

२. Navajivan Publishing House, the Dairy of Mahadeo Desai, Vol. 1, p.
52.
१. जनता, १४ स टबर १९३१.
१. Proceedings of Federal Structure Committee & Minorities Committee,
p. 527.
१. Proceedings of Federal Structure Committee & Minorities Committee,
p. 534.
१. The Times of India, 4 November 1931.
१. Bolton, Glorney, the Tragedy of Gandhi, pp. 266-67.
२. The Illustrated Weekly of India, 14 June 1936.
३. Thompson, Edward, Enlist India for Freedom, p. 75.
१. Ambedkar Dr. B. R., What Congress And Gandhi Have Done To the
Untouchables, p. 55.
१. Proceedings of Federal structure Committee & Minorities Committee,
pp. 563-64.
 ११

पुणे करार

अमे रके न आंबेडकर ४ जानेवारी १९३२ रोजी लंडनला परत आले. तेथून ते भारतास परत
यावयास नघाले. द. १५ जानेवारीला ते मास लस येथे आगबोट त चढले. याच बोट ने
टश सरकारने नयु केले या मता धकार वचार स मतीचे ( चाइझ क मट ) सभासद
आ ण मुसलमान पुढारी शौकत अ ली वास करीत होते. आंबेडकरांबरोबर नेहमी माणे
खरेद केले या नवीन ंथां या चोवीस पे ाही हो या.
आंबेडकरांनी मुंबई या ध यावर २९ जानेवारी रोजी सकाळ सहा वाजता पाऊल
टाकले. मो ा पहाटे पासून यांचे भ , चाहते व अनुयायी यां या आगमनाची उ सुकतेने
वाट पाहत होते. बाबासाहेबांना पाहताच यांनी गगनभेद जयघोषात यांचे वागत केले.
समता सै नक दलाने आप या एकमेव ने यास मानवंदना दली. पी. बाळू आ ण नारायणराव
काजरोळकर हे गांधीवाद असूनही आंबेडकरां या वागतास उप थत होते. मुसलमानांनी
शौकत अ ल चे वागत केले. तेथे जमले या अ पृ य आ ण मुसलमान समुदायास उ े शून
शौकत अ ली हणाले, ‘ येक धमा या व जाती या ने आप या काया वषयी अढळ
ा व हमत दाख वली पा हजे. अ पृ य समाजा या हता या ीने आंबेडकरांनी
गोलमेज प रषदे त दाख वलेली हमत खरोखरच शंसनीय होती.’ आंबेडकर माझे धाकटे
भाऊ आहेत असेही हणावयास ते चुकले नाहीत!
आंबेडकर आ ण शौकत अ ली यांची मरवणूक भायख यापयत आली.
आंबेडकरांचे वागत भायखळा खलाफत कायालयाम ये झाले. नंतर परळपयत यांची
मरवणूक काढ यात आली.
आंबेडकर ही ब ह कृत भारता या आशेची, आकां ेची व श ची तमा
ठरली! यांना आता कोणीही दबवू शकणार नाही असा सव व ास पस लागला. नवीन
युगा या उंबर ावर यांनी द लतांना आणून उभे केले होते. अ पृ यां या मृतवत् दे हात
नवीन र , नवीन उ साह, नवीन ओज ओतून यांनी यांना सचेतन केले. या जा णवेमुळे,
या श मुळे, या ीमुळे कोण याही संकटाला त ड दे ऊन ते टकाव धरतील असे आता
वाटू लागले.
याच दवशी एकशे चौदा सं थां या वतीने डॉ. आंबेडकर यांना मानप दे यात
आले. आप या लोकांचे आप यावरील ेम व आप या वषयी कृत तेची भावना पा न ते
ग हवरले. यां या त डावाटे काही ण श द फुटे ना! ते हणाले, ‘गोलमेज प रषदे तील
काम गरी या यशाचा धनी मी न हे. या यशाचे धनी येथे जमलेले माझे असं य बंधुभ गनीच
सव वी आहेत. ने या या य नांना अनुयायांकडू न एकमताने व एकजुट ने पा ठबा
मळावयाला हवा. तु ही तुम या अंतःकरणात जागृतीचा, वा भमानाचा, वातं याचा द प
तेवत ठे वून तो उ वल करा. मी मनु य आहे, मा या हातून चुका झा या असतील, प पात
घडला असेल, या वषयी मा असावी. मी गांध ना वरोध केला हणून काँ ेसजनांनी मला
दे श ोही हटले. मी या आरोपाची मुळ च ती बाळगीत नाही. माझी मनोदे वता मला सांगते
क हा आरोप धादांत खोटा, े षमूलक व नराधार आहे. मा या बांधवांची गुलाम गरीतून
सुटका कर या या उ च येयास महा मा हण वणा या कडू न ाणपणाने वरोध
हावा हीच गो जगा या ीने चम का रक आहे. गोलमेज प रषदे तील सव कायाचा नीट,
शांतपणे वचार के यावर ह ं ची भावी पढ , ‘मी रा ाची चोख काम गरी बजावली,’ असाच
नवाळा दे ईल. अशी माझी खा ी आहे. आपण मला दे वपदाला चढवू नका. एखा ा
ला दे वपदाला चढवून इतरांनी आंधळे पणाने या यामागे धावत जावे हे मी तरी
कमकुवतपणाचे ल ण मानतो.’ गांधीज ना तीनचार वेळा आपण लंडनम ये कसे भेटलो,
गांधीज नी आगाखानांना कशी कुराणाची शपथ घालून अ पृ यां या माग यांना पा ठबा दे ऊ
नका असे वनवले, ही मा हती यांनी सभेस दली.१
एकशे चौदा सं थांनी दले या मानप ात असे हटले क , ‘समानतेचा दजा व
वागणूक ांवर असलेला आमचा ह क आपण पूणपणे स केला आहात. आप या
परा मा या अभावी आम या अ धकारांकडे ल केले गेले असते. आम या हतांचे व
ह कांचे र ण कर यास आपण मानवी य नांची शक त केलेली आहे. वलायतेत आपण
केले या भगीरथ य नांमुळे आ ही ा दे शात नजीक या भ व यकाळात इतर समाजां या
बरोबरीने समपातळ वर उभे रा . आम या वगात जी जबाबदारीची जाणीव दसत आहे,
आ ण समाजाची जी मनोधारणा सव दे शात आपले अ धकार था पत क पाहत आहे ते
आप या माचे अन् मागदशनाचे फळ आहे, असे हट यास ते अ तशयो चे होणार
नाही.’
मतदानाचा अ धकार ठर वणा या स मतीचे नाव ‘लो थयन स मती’ असे होते. ा
कामकाजात भाग घे यासाठ आंबेडकरांनी व रत द लीस याण केले. स मतीचे अ य
लॉड लो थयन होते. द लीस जाते वेळ वाटे त सव ठकाणी अ पृ य जनतेने मो ा
मनोभावाने आंबेडकरांचा स कार केला. ना शक, इगतपुरी, दे वळाली, मनमाड, भुसावळ
आ ण झाशी थानकांवर झालेला यांचा स कार उ फूत व भ होता.
लो थयन स मती फे ुवारीम ये बहारम ये गेली असता तेथील अ पृ य वगाने
आंबेडकरांचे मो ा उ साहाने वागत केले. आप या उ ारक याचे दशन घे यासाठ आता
द लत समाजात सव ठकाणी आतुरता वाढू लागली. आंबेडकरांची वचारधारा मा य
असले या अ पृ य ने यांनी लो थयन स मतीपुढे सा दे ताना संयु मतदार संघाला वरोध
केला. आ ण यांनी वतं मतदार संघाची मागणी केली. कारण अ पृ य त नध ची नवड
सवसाधारण संघातून हावी असे ठरले तर अ सल न ावान अ पृ य त नध ची नवड न
होता सवण ह ं चे बगलब चे अ पृ यांचे त नधी हणून नवडले जातील, असा
आंबेडकरांना धोका वाटत होता. संयु मतदार संघ प तीत ब सं य समाजा या ठायी
मनाचा मोठे पणा असतो असे गृहीत धरले होते. परंतु त शक सहानुभूतीचे वातावरण या
वेळ या प र थतीत दसत न हते असे यांचे मत होते.
आता आंबेडकरां या मागात आणखी एक अडचण नमाण झाली. ह महासभेचे नेते
डॉ. वा. श. मुंजे आ ण अ पृ यांचे एक नेते एम्. सी. राजा यां याम ये फे ुवारी १९३२ या
तस या आठव ात एक करार झाला. अ पृ य वगासाठ संयु मतदार संघ व राखीव
जागा असा ात हे कराराचे मु य अंग होते. राजा यांनी डॉ. मुंजांशी झाले या कराराचा
म थताथ टश पंत धानांना तारेने कळ वला. यापूव राजा यांचे मत नराळे होते. गांध ना
अ पृ य जनते या हालअपे ांची पूण जाणीव नस यामुळे, संयु मतदार संघाची ध ड ते
अ पृ यां या ग यात बांधीत आहेत, असे राजा यांचे पूव चे मत होते. राजा यांनी मारले या
नवीन कोलांट उडीपूव यांचे मत वतं मतदार संघ व राखीव जागा मळा ा असे होते.
म यवत व धमंडळात राजा शवाय सरा अ पृ य सभासद न हता. आ ण यांना गोलमेज
प रषदे स आमं ण न हते. ते हा यांनी सरकारला कळ वले क , आंबेडकर हे अ पृ यां या
एका अ पसं याक गटाचे नेते आहेत. ते अ पृ य वगाचे खरेखुरे त नधी नाहीत. या
म सरभावनेमुळे हणा कवा गांधीजीनी अ पृ यांचे आपणच त नधी हणून दावा
सां गतला हणून हणा, यांनी संयु मतदार संघाची आपली मागणी सोडू न दली. यांनी
पंजाबम ये ‘ऑल इं डया ड े ड लासेस’ प रषद घेऊन वतं मतदार संघाची मागणी
केली व तसे आंबेडकरांना कळ वले. या माणे गोलमेज प रषदे त आंबेडकरांनी अ पृ यांची
मागणी एकमुखी हावी हणून वतं मतदार संघ आ ण राखीव जागांची मागणी केली
होती.
उपरो कारणांमुळे आंबेडकरांनी आप या धोरणात हा असा फरक केला होता.
सायमन मंडळाला केले या नवेदनात यांनी संयु मतदार संघ आ ण राखीव जागा यांची
मागणी केली होती. आ ण मुसलमानां या वतं मतदार संघ वषयक मागणीला कडाडू न
वरोध केला होता. परंतु गांधीज नी अ पृ यांना राखीव जागा ठे व यास वरोध केला हणून
आ ण राजा भृती पुढा यां या आ हामुळे आंबेडकर वतं मतदार संघाकडे झटकन
वळले.
मता धकार- वचार स मती या द ली या बैठक त अ पृ य वगावर कोण याही
त हेचा सामा जक ब ह कार घालणे हा गु हा आहे, असे एक कलम गु ा या सं हतेत
अंतभूत करावे कवा रा यघटनेत याचा समावेश करावा आ ण मूलभूत नाग रक ह क
भोग यास यांना वातं य ावे, अशी डॉ. आंबेडकरांनी मागणी केली. तला या स मतीने
मा यता दली.
२८ फे ुवारी १९३२ रोजी म ास येथे आंबेडकरांचे मो ा थाटात वागत झाले.
अ पृ य, मुसलमान, न, ा णेतर अशा सव समाजातील सुमारे दहा हजार लोक
उप थत होते. अ पृ य, आ द वड, आ दआं , केरळ य अ पृ य समाज, कामगार संघ
यांनी एकमताने यांना मानप अपण केले. वतं मतदार संघा या मागणीव न संयु
मतदार संघ व राखीव जागा याकडे राजा कसे घसरले हे यांनी सभेला प क न
सां गतले. राजा यांनी कोण याही त हेचा करार कामट येथे अ खल भारतीय द लत काँ ेसचे
अ धवेशन भर यापूव करायला नको होता असे ते हणाले. अ पृ य समाजाने राजक य
स ा काबीज कर यासाठ झटावे. गोड भुलावणीला बळ पडू नये. यांना यांची ःखे
कळतात यांचेच हणणे सदा ऐकावे. अ पृ यांचे लां छन धुऊन टाकावे. अ पृ यांची थती
सुधार यासाठ महान य न करणारे गौतमबु व रामानुज ांसार या थोर पु षांची ह
समाजाने कशी वासलात लावली याचे मरण यांनी ठे वावे, असे भाषणां या शेवट
आंबेडकरांनी सां गतले.
राजा-मुंजे कराराची मा हती कळताच बंगाल-आसाम या अ पृ य ने यांनी या
कराराचा ध कार केला आ ण आंबेडकरां या मागणीला पा ठबा दला. व धमंडळाचे
सद य आ ण बंगाल नामशू असो सएशनचे अ य एम्. बी. म लक, अ य संयु ांत
आद ह असो सएशन, अ य आसाम ड े ट लास असो सएशन, आ दधममंडळ
पंजाब, ड े ड लास एड सोसायट द ली या सवानी राजा-मुंजे कराराला वरोध दश वला
आ ण आंबेडकरां या मागणीला पा ठबा दला. आंबेडकरांसारखा खंबीर, धीरोदा आ ण
सव कारे लायक त नधी लाभला अशी अ भमानाची उ कट भावना सवानी कट केली.
सावरकर णीत र ना गरी ह सभेने अ पृ य समाजाचे ह क संपाद याचे महान काय
के या वषयी आंबेडकरांचे अ भनंदन केले. आंबेडकरां या धैयशाली काम गरी वषयीही
गुण ाहकता सावरकरांनीच दाख वली होती, हे उघडच आहे.
ना शक स या हाचे प रणाम रवर होत होते. याच सुमारास मुंबई सरकारने
स म टन आ ण झके रया म णयार यांची एक स मती ना शक ज ातील अ पृ य वगा या
थतीची चौकशी कर यासाठ नेमली. या वृ ा तात यांनी असे हटले क , ‘ ज हा
बोडा या सुमारे अकराशे व हर वर अ पृ यांना पाणी भर यास मोकळ क न हती.’
ए लम ये मं दर वेश स या हाचे नेते भाऊराव गायकवाड आ ण रणखांबे यांना अटक
झाली. ती वाता आंबेडकरांना १४ ए ल रोजी कळ व यात आली. आप या कायवाहाला
ल हले या प ात आंबेडकर हणाले, ‘मी कामा या ापामुळे अगद वैतागून गेलो आहे.
काळ अनुकूल आहे.’ मता धकार वचार स मतीचे सभासद सर सी. वाय. चतामणी, बखले
आ ण तांबे ा ह सभासदांचा अ पृ यां या वतं मतदार संघा या मागणीला वरोध
होता. यामुळे ते सभासद आ ण आंबेडकर ां यात बोलणे- चालणेसु ा होत न हते. ‘अशा
दगदगीमुळे मी अगद गळ यासारखा झालो आहे. एकाच माणसास एकाच वेळ इतक
कामे करणे अश य आहे. मं दर वेशा या ापे ा राजक य ह कांचा फार मह वाचा
आहे. या कामासाठ आपण कायावाचामनेक न झटतो आहोत. ते काय अधवट टाकणे
हताचे वा शहाणपणाचे होणार नाही.’ असे यांनी उ र ल हले.
‘जातीय ावर नवाडा दे यापूव टश पंत धानांना आपण जाऊन भेटणे
आव यक आहे. या वासासाठ काही गोळा करणे श य अस यास कारण न
दाख वता गोळा करावे,’ अशी वनंती यांनी एका प ा ारे शवतरकरांना केली. लंडनम ये
असले या आगाखानांना यांनी वरील बाबतीत स ला वचारला आ ण नवाडा बाहेर
पड याचा दवस कोणता आहे या वषयी काही अंदाज असला तर कळवा असे ल हले.
लो थयन स मतीवरील ह सद यां वषयी यांनी प ातून वाईट मत द शत केले. आप या
समाजात अंतभूत असले या अ पृ य समाजाला या सभासदांनी पायाखाली
तुड व याएवढ वाथ अन् आ मक वृ ी दाखवली व बाहेरील समाजा या पायावर
लोटांगण घाल याएवढा भेकडपणा दाखवावा, या वषयी यांनी खेद द शत केला. ह
समाजाब ल माझा एकंदरीत तटकारा वाढत चालला आहे आ ण यामुळे ह
समाजापासून सावध रा हले पा हजे, असेही या प ात ते हणाले. या सुमारास सं हणी या
वकाराने ते हैराण होऊन गेले होते.
नैरा याचे व वैतागाचे असे ते काळे कु सावट आंबेडकरां या मनावर पडले असता,
मधूनमधून यांना आशेची करणेही दसत. याच म ह यात ‘बंगाल नामशू असो सएशन’
या सं थेने कलक यातील अ बट हॉलम ये डॉ. का लचरण मंडल यां या अ य तेखाली एक
प रषद भरवून आंबेडकरां या माग यांना पा ठबा दला. प रषदे ने आंबेडकरांवर अ या य
ट का करणा या सव वतमानप ांचा नषेध केला. मतदार संघा या बाबतीतले काँ ेसचे
धोरण अ वहाय व सहानुभूतीशू य आहे, असे मत तने कट केले.
लो थयन स मतीचे कामकाज १ मे १९३२ रोजी संपले. लो थयनसाहेबांना
आंबेडकरांशी काही मह वाचे बोलावयाचे होते. हणून आंबेडकर एकदोन दवस सम यास
अ धक रा हले. ह सद यांशी मतभेद झा यामुळे आंबेडकरांनी लो थयन स मतीला आपले
वतं नवेदन सादर केले. शेवट या स मतीचा अहवाल बाहेर पडला. अजूनपयत ‘इं डयन
ले ज ले ट ह क मट ’चा १९१६ चा नणय, सर हे ी शाप (हे भारताचे श ण आयु
(Commissioner) असताना) साऊथबरो मता धकार- वचार स मती, या सवानी
अ पृ यांचा गु हेगार जमाती, व यजाती, आ दवासी यां यात समावेश केला होता. परंतु
लो थयन स मतीने ड े ड लास हणजे अ पृ य वग हा अथ केला. हा आंबेडकरांचा
वजय होता. अ पृ यता ही एक मानीव ढ आहे. कारण श दशः बोलायचे तर अ पृ यता
नाहीशी झाली असेल, परंतु वहारात ती भावना आहे क नाही हे पाहणे ही अ पृ यता
ठर व याची कसोट आहे, असे आंबेडकरांनी आ हपूवक आप या भ मतप केत मागे
हटले होते.

४ मे ा दवशी आंबेडकर मुंबईस परत आले. ६ मे ा दवशी ते कामट येथील अ खल

भारतीय ड. ला. प रषदे ला जा यासाठ नघाले. आंबेडकरां या सोयीसाठ हा दवस
मु र केला होता. कसारा ते नागपूर मागावर यांचा स कार झाला. सकाळ नऊ वाजता
गाडी थानकात आली. ‘आंबेडकर अमर होवोत’ या घोषणेने यांचे ५, ००० ी- पु षांनी
थाटात वागत केले. साखरे यांनी थानकावर यांचे न इतर ने यांचे वागत केले. राजा-मुंजे
कराराला सहानुभूती बाळगणा या काही मूठभर त णांनी आंबेडकरांना काळ नशाणे
दाख व याचा य न केला. परंतु तो अयश वी ठरला. नदशकांना थानकाव न सकून
लाव यात आले. शांतता आ ण सु व था राख यासाठ पोलीस अ धकारी आ ण
दं डा धकारी उप थत होते.
प रषदे चा मंडप १५,००० लोकांना पुरेल एवढा मोठा होता. ासपीठ भ होते.
भारतातील येक ांतातून अ पृ य समाजाचे त नधी अ धवेशनासाठ आले होते. या
अ धवेशना या नणयाचा प रणाम यां या भ वत ावर होणार अस यामुळे प रषदे चे
वातावरण तापले होते. त नध ची उ कंठा वाढलेली होती. दा र य मी हणत
असतानासु ा एव ा चंड लोकसं येने त नध नी उप थत हावे ही नवलाची गो
होती. राजा-मुंजे कराराला पा ठबा असणा या लोकांचा प रषदे साठ जा या-ये याचा
गाडीभा ाचा खच काँ ेस प आ ण ह महासभा ा सं थां या ने यांनी केला होता अशी
बोलवा होती. परंतु यामुळे या अ पृ य त नध या मनात व ास नमाण झाला होता
असे नाही. सरी मह वाची गो हणजे राजा-मुंजे कराराला पा ठबा दे णा यांचा कामट हा
अ ा होता. ‘ऑल इं डया ड. ला. असो सएशन’चे पुढारी म. अ. गवई यांना ‘संयु
मतदारप ती व राखीव जागा यांचा जर तु ही नाद सोडला नाही तर तु हां-आ हांम ये
भाऊबंदक चा संग उद्भवेल,’ अशी धमक आंबेडकरांनी दली. ा धमक व लॉड
लो थयनकडे गवई ांनी त ार केली होती.
७ मे १९३२ रोजी सायंकाळ अ धवेशनाला सु वात झाली. राजा-मुंजे कराराला
वरोध करणारे आ ण वतं मतदार संघाला पा ठबा दे णारे सुमारे दोनशे संदेश आले होते.
बौ महासभे या कायवाहांनी अ पृ य वगाने बौ धमाची द ा यावी असा संदेश
पाठ वला होता. प रषदे या कायास सु वात होणार इत यात पां. न. राजभोज
वचारावयास उभे रा हले. सभेत गलबला सु झाला. राजभोज यांना बाहेर काढ यात
आले. ‘ वतं मतदार संघ वीका न आ ही त कवा म ’ असा अ भ ाय वागता य
हरदास यांनी दला. प रषदे चे अ य मुनी वामी पले हणाले, ‘अ पृ य वगातील आणखी
दोन त नध ना गोलमेज प रषदे या कामासाठ यावे.’
स या दवशी राजभोज यांनी गडबड करताच यांना नगर दं डा धका याने बाहेर
काढले. राजभोज यांना खापत झा यामुळे इ पतळात ने यात आले. अ पृ यां या कमीत
कमी माग यांचा नदश अ पसं याकां या कराराम ये केलेला आहे, या माग यांचा वचार
हावा. राजा-मुंजे करार हा अ पृ यां या हताला वघातक आहे, असे जाहीर कर यात
आले. गोलमेज प रषदे तील अंबेडकर व ी नवास यां या उ कृ काम गरी वषयी यांची
शंसा कर यात आली. आंबेडकरां या पाठ मागे अ पृ य समाज आहे, अशा घोषणांनी
प रषद समा त झाली.
 कामट काँ ेसनंतर आंबेडकरांनी सोलापूर न नपाणी या ठकाणी भरले या जाहीर
सभांतून वतं मतदार संघा वषयी आपले हणणे प केले. २१ मे या दवशी सायंकाळ
पु यात मोठ मरवणूक काढ यात आली. आंबेडकरां या मोटारीपुढे अ भागी ओम्
च हां कत भगवा वज डौलाने फडकत होता. अ ह या मात नामदार ल यां या
अ य तेखाली आंबेडकरांना मानप दे यात आले. यात आंबेडकर हे भारतातील
पदद लतांचे अन भ ष राजे होत, असा गौरव कर यात आला. अ य पदाव न भाषण
करताना अ णासाहेब ल े हणाले, ‘आंबेडकरांसार या थोर दे शभ ाला दे श ोही हणून
तथाक थत रा ीय वृ प ांनी संबोधणे ही अ यंत न गो आहे. आंबेडकर हे
ां तकारकां या गटातील पुढारी आहेत क काय, अशी आप याकडे एका टश मु स ाने
एकदा चौकशी केली होती. आंबेडकर हे दे शा भमानी व दे श हत चतक पुढारी आहेत.
आप या धं ात ल घाल या वषयी मी यांना अनेक वेळा स ला दला. परंतु ‘मा या द लत
समाजाचा उ कष हणजे मा या धं ाचा उ कष’ असे ते हणतात. अ पृ य वगाचे काम हे
अ यंत मोठे दे शकाय असून यां या उ ारासाठ झटणे हणजे हद रा ाची न जगाची सेवा
करणे होय.’१ ल यांनी आंबेडकरांना को हापूर या राजाराम महा व ालयाचे ाचायपदही
दे ऊ केले होते असे हणतात. उ रादाखल केले या भाषणात आंबेडकर हणाले, ‘आज
ह थान दे शाम ये दे श ोही, रा ोही, ह धम व वंसक व ह ह ं त फळ पाडणारा
आ ण दे शाचा अ यंत मोठा श ू, असे जर कोणास हण यात येत असेल तर ते मलाच. परंतु
स या या वाद ववादाचा धुरळा जे हा काही दवसांनी खाली बसेल अन् गोलमेज प रषदे तील
कायाची जे हा भावी इ तहासकार न वकार बु ने छाननी करतील ते हा ह ं या भावी
प ा मी केले या रा सेवेब ल ध योद्गार काढ या शवाय राहणार नाहीत.
‘मला एका गो ीचे समाधान वाटते. ती हणजे मा या द लत बंधूंची मा या कायावर
असलेली अढळ ा. मा या येयावर यांची अपार भ आहे, हीच गो मी अ यंत मोठ
समजतो. जर मा या कायाची मा या वरोधकांना महती कळली नाही तर यां या नदे ची मी
पवा करणार नाही. या समाजात माझा ज म झाला आहे व यां यात मी वावरत आहे
यां यातच मी मरणार आहे. ह ं ची अंतःकरणे दगडा वटां या भती माणे नज व आहेत.
भतीवर डोके अपटू न कपाळमो केला तर शेवट र ाव होतो. ह लोकां या
अंतःकरणाची कठोरता नाहीशी होणार नाही. मी माझे मतप रवतन केले आहे.’
आंबेडकर २६ मे रोजी इं लंडला जायला नघाले. आप या याणा वषयी कोणालाही
सुगावा लागू नये इतक गु तता राख यासाठ शवतरकराद सहका यांना यांनी आ ा केली
होती. तरी ‘मुंबई ॉ नकल’ प ाने ती बातमी कुणाकडू न तरी काढली आ ण आंबेडकरां या
वलायते या भेट वर काश पाडला. एन. सी. राजा यां या धोरणातील फरकामुळे
आंबेडकरांची चांगलीच तारांबळ उडाली होती. लो थयन स मतीचा अ भ ायही यांना
फारसा अनुकूल न हता. व चत येणारी ही संधी आपण साध याची पराका ा केली पा हजे
आ ण आप या लंडनमधील वा त ामुळे आप या माग यांना बोज येऊन द लतांचे
काहीतरी अ धक हत साधता येईल असा यां या मनात वचार घोळत होता. आगबोट व न
 ल हले या प ात आप या नवीन ंथां या पे ा सरीकडे ने या वषयी यांनी सूचना केली.
काँ ेसमधील अ वचारी ह सूडा या भावनेने आपला छापखाना व नवीन वकत घेतलेली
पु तके जाळतील अशी यांना धा ती वाटत रा हली होती.
जूनम ये ते लंडनला पोहोचले. एका आठव ात सव छो ाब ा, अ धका यांना ते
भेटले. तेथे यांनी एक स व तर नवेदन सादर केले. आप या माग यांची तरफदारी
कर याची यांनी शक त केली. टश रा यक याचे आत काय घाटत आहे ाचा यांना
थांगप ा लागत न हता. मा मुंबई, म ास व म य ांत या ांतांतील अ पृ य लोकांना वतं
मतदार संघ मळतील अशी अफवा होती. १४ जूनपयत काम संपले. सहानुभूती
दाख वणा या काही राजकारणी पु षां या स याव न यांनी अ धक थोडे दवस
राह याचा वचार केला. मा लंडनम ये न राहता जमनीत ेसडेन येथे डॉ. मोलर यां या
आरो यधामाम ये व ांती यावी न ज र पड यास तेथून लंडनला परत जावे असे यांनी
ठर वले. यांची कृती ठ क न हती. व ांतीची तर ज री होती. पैशाची अडचण होती.
हणून पैसा हाती आ यास पाठवा अशी शवतरकरांना यांनी वनंती केली. या वेळ
पैशाची यांना फारच नकड होती. को हापूरचे यांचे परम नेही द ोबा पवार यांनाही
खट याचे काम असले तर थांबवून ठे वा असे यांनी लंडन न कळ वले होते.
डॉ. मुंजे आ ण राजा लंडनला येणार अशी वाता पसरली होती. आप याला क डीत
अडक वणा या राजाचा यांना मन वी तटकारा आला होता. राजा मुंबई न नघणार असेल
तर याची का या नशाणाने बोळवण करा. मुंबईत राजाने प रषद भर व याचा य न केला
असला तर आप या अनुयायांनी ती मोडली असेल असा भरंवसा यांनी केला. आ ण
घडलेही तसेच! या धुम त एक आंबेडकर-अनुयायी दगावला. प ास अनुयायी जखमी
झाले. राजाची इ जत घे याइतक इ त या याजवळ रा हली नाही असे आंबेडकर वरपांगी
हणत. परंतु राजाचे सव य न न फळ ठरवून याला हतबल कर यासाठ हे अ यंत
द तापूवक य न करीत होते.
अशा गुंतागुंती या ऐ तहा सक कायात गुंतले असतानाही आंबेडकर आपला पुत या
आ ण मुलगा यां या श णाची चता वाहत होते. ेसडेन न यां या अ यासा या
गती वषयी ते चौकशी करीत. थोर पु ष आप या येयात न कायात इतके गुंग होऊन
गेलेले असतात क यांना आप या मुलांचे संगोपन, संवधन व श ण ांकडे ल दे यास
सहसा सवड मळत नाही. महापु षांचे म व पवता या महान शखरासारखे असते हे
खरे. परंतु या महापु षां या माग या पुढ या प ांत अंधाराची खोल दरी असते.
जुलै या म यावर आंबेडकरांची कृती सुधारली. ब लनम ये ते आठवडाभर रा हले.
हटलर या त व ानाने फुरफुरलेला जमनी यांनी पा हला. आपण हए ाव न हे नसला
जाऊन आगबोट पकडू न मुंबईस येतो, वागता या औपचा रकपणाचे वचार सोडू न ावे,
असे यांनी सहका यांना कळ वले. मनु य वभाव हा असा व च आहे. याला जे मळत
नाही याचाच तो ह ास धरतो. आंबेडकर व ाथ हणून परदे शी गेले ते हा यां या
ये याजा याची कोणीही दखल घेतली न हती. परंतु गोलमेज प रषदांसाठ जाऊ
लाग यापासून यां या याणा या व आगमना या वेळा हणजे वागत समारंभाचे आ ण
नरोप दे याचे सुखसोहळे च!

आंबेडकर १७ ऑग ट रोजी मुंबईस परतले. तीन दवसांपूव च टश पंत धानांनी

अ पसं याकां या ावर आपला नवाडा जाहीर केला होता. या नवा ा माणे अ पृ य
वगास राखीव जागा दे ऊन यांना आपले त नधी नवड याचाही ह क दला होता. शवाय
यांना पृ य ह ं या त नध या नवडणुक तही मतदान कर याचा अ धकार दला होता.
असे हेरी मतदानाचे ह क यांना दले होते.
मुंबईस आ यावर स या दवशी आंबेडकरांनी सर सॅ युअल होअर यांना
नवा ांतील नव ा छे दका वषयी प ीकरण कर या वषयी एक तातडीचे प पाठ वले.
यात ते हणाले क , ‘आप या प ाचे उ र येईपयत मी अ पृ य समाजा या वेषाची
वावटळ वतः या डो यावर फुटू न दे याचा य न करीत आहे. तचा सावज नक री या
फोट होऊ नये असा य न करीत आहे. अ पृ यां या वा ास यायाने जत या जागा
मळावयास पा हजे हो या तत या मळा या नाहीत. हणून हा नणय अ पृ य समाजा या
ीने पाहता अपुरा, असमाधानकारक व अ या य आहे. पंजाबातील अ पृ य वगास राखीव
जागा नाकार यात प पातीपणाचा कळस झाला आहे.’
जातीय नवा ाने भारतातील हीला चर थायी व प दले. यामुळे भारताचे
भावना मक तुकडे झाले. नवा ानुसार मुसलमान, शीख, युरो पयन, न यांना वतं
मतदार संघ दे यात आले. नवाडा स झा यावर ‘मुंबई ॉ नकल’ने याचे अगद यथाथ
वणन केले. ते प हणाले, ‘ नवा ाचा मु य डाव रा ीय ब सं याक अशा ह समाजास
अ पसं याक करणे हाच आहे.’१ यामुळे नवा ाचा ध कार सव च झाला.
जातीय नवा ामुळे भारतीय राजकारण उ व प धारण करीत होते.
राजकारणात आणीबाणीचा संग उद्भवणार असा रंग दसू लागला. वलायते न
आ याबरोबर गांधीज ना ४ जानेवारीला सरकारने येरवडा येथे तु ं गात ठे वले. पृ य
ह ं पासून अ पृ यांना अलग क नये असा यांचा आ ह होता. तशी यांनी त ाही केली
होती. अ पृ यांना वतं मतदार संघ दले तर आपण ाण पणास लावून या गो ीचा
तकार क , अशी यांनी टश मं मंडळाला तंबी दली होती. आ ण अ पृ यांना वतं
मतदार संघ दले असे जाहीर होताच ही वतं मतदार संघाची योजना टश सरकारने र
केली नाही तर मी मीठ कवा सोडा घातलेले नुसते पाणी पऊन ाणां तक उपोषण करीन,
अशी यांनी येरवडा बंद गृहातून घोषणा केली! न, मुसलमान, शीख यांना वतं
मतदार संघ दे यास गांधीज चा त वतः वरोध दसला नाही.
अ पृ यांना हा गांधीज चा प व ा अ यायी, जुलमी वाटावा यात नवल नाही. सरा
मह वाचा मु ा असा क , टश पंत धानांना अ पसं याकां या ासंबंधी नवाडा
दे या वषयी अ पसं याक स मती या सद यांनी टश पंत धानांना जे वनंतीप क सादर
केले होते यावर गांधीज नी वा री केली होती. नै तक ा तो नवाडा यांना
बंधनकारक होता. परंतु राजक य ा पराभूत झाले या गांधीज नी जगाचे ल भारतावर
वेधावे हणून आ ण वशेषतः वतं मतदार संघ मळ व याचे आंबेडकरांचे य न न फळ
ठरावेत हणून ा आमरण उपोषणाची कास धरली. गांधीज या च र ाचे खरे मम हणजे
यांचा कमयोग. यांचा कृ तशूरपणा. उ च येयाने े रत होऊन अखंडपणे काय करीत
रा ह यामुळे यांना ती चंड श ा त झाली होती. तु ं गात असतानासु ा भारता या
भ वत ाशी नगडीत असणा या या नवा ाकडे पाहत ते व थ बसले न हते.
गांधीज मधील राजकारणपटू ने भारतीय रा वाद न दे शा भमान यां या नावाने ह ं नी एक
क न एकसंघ हावे असे आवाहन केले. आ ण वरवर पाहता तो खरोखरच अमोल उपदे श
होता.
गांधीज या नधारामुळे दे शात मोठ खळबळ उडावी, हे म ा तच होते. गांधीजी न
सरकार यांना कट वनंती कर यात आली. राज सादांसारखे नेते हणाले क , ह
धमाची कसोट ची वेळ आली आहे. ह समाजात जकडे तकडे हाहाकार उडाला.
अनेकांना मान सक ताण जाणवत होता. परंतु ही गो स य होती क , पृ य ह ं ना अ पृ य
समाजा या बाबतीत या आप या नदय वतनाची लाज वाटत होती हणून ह समाजात तो
हाहाकार उडाला न हता, तर यां या राजक य न दे वतातु य ने याचे, यां या राजक य
दा य वमोचकाचे जी वत धो यात आले होते. हणूनच संकटकाळ घाब न ाकूळ
होणा या ह ं या ा परंपरागत अवसानघातक वृ ीने पु हा एकदा उचल खा ली आ ण ते
सैरावैरा धावू लागले.
हा सोड व या या ीने आ ण गांधीज चा ाण वाच व यासाठ आपण मुंबईस
१९ स टबर रोजी एक प रषद भर वणार आहोत असे सम या न पं डत मदन मोहन
मालवीय यांनी एक प क स केले. या वषयी डॉ. आंबेडकरांनाही यांनी तारेने कळ वले.
गांधीज चा जीव वाच वणे हणजे टशांनी आपला नणय बदलणे आ ण यात बदल
करावयाचा तर या आंबेडकरांनी या सवलती महत् यासाने मळ व या हो या, या
आंबेडकरांची संमती मळ वणे. या करणात मह वाची हणून आंबेडकरांकडे सव
भारताचे ल वेधणे अप रहायच होते. नयती या व च लीला अशा क जी वृ प े
आंबेडकर हे अ पृ याचे नेते आहेत असे मानीत न हती, याच वृ प ांना आंबेडकर हे
अ पृ यांचे त नधी, नेते आ ण व े आहेत असे मा य कर यावाचून आता ग यंतरच
न हते. सव भारताचे डोळे आता आंबेडकरांकडे आक षले गेले!
गांधीज या ाणां तक उपोषणामुळे कोणता संकट संग आपणावर उद्भवला आहे
व याचे मह व काय आहे न प रणाम काय होतील याची पूण जाणीव आंबेडकरांना होती.
गांधीज नी वतःचा जीव धो यात टाकून न कारण अ पृ य समाजावर पाशुपत अ
सोडले. या अ ाचा तकार कर याची आंबेडकर स ता करीत होते. तेसु ा राजक य
े ातील एक अनुभवी राजकारणपटू होते. पुणे येथे रा यपालांची भेट घेऊन ासंबंधी
यांची काय भू मका आहे हे यांनी थम चाचपून पा हले. लागलीच मुंबई प रषदे या पूव
यांनी एक नवेदन क न आपले हणणे मांडले. ‘मा यापुरते बोलायचे तर मी कुठचीही
गो मा य कर यास राजी आहे. मा मा या अ पृ य वगाचे ह क कमी कर यास मी
मा यता दे णार नाही. मु ाची न त क पना अस या वना प रषद भर व यात काही उपयोग
नाही.’
अहमदाबादमधील एका श मंडळाला आंबेडकरांनी आपली ही भू मका प पणे
सां गतली. लाखोपती शेट वालचंद यां याजवळही तसाच खुलासा केला. यांना ते हणाले
क , ‘गांधीज नी आपली योजना टश मं मंडळापुढे वचाराथ ठे वून यासंबंधी यां याशी
चचा केली पा हजे होती. परंतु ते तसे करीत नस यामुळे गांधीजीच वतः या करणी दोषी
आहेत.’ नर नराळे पुढारी, नेही, पा णे यांची आंबेडकरां या घरी रीघ लागली. टाट
स मतीवरील यांचे सहकारी ठ करबा पा हे यांपैक एक होत. यांना गांधीज या
भू मके वषयी आंबेडकरांशी चचा करावयाची होती. आंबेडकरांना वेळ हा धनासारखा
मौ यवान वाटे . आ ण यातही ते एका फौजदारी खट या या कामात गढलेले होते. आपले
काम कती वेळात संपेल असे यांनी ठ करांना वचारताच ते हणाले क एक तास तरी
लागेल. आंबेडकर हणाले, ‘मी फ पाच म नटे सवड काढू शकेन.’ ठ करबा पा अ धक
वेळ दे या वषयी वनंती क लागले. मुलाखतीला बीजग णतातील सं ेपा माणे सं ेप
मळाला. आंबेडकर घरात गेले. या त हेचा अ तसं त आ ण नभ ड वहार एखा ा
राजक य पुढा या या क त ला आ ण कायाला पोषक न ठरता ब धा हा नकारकच ठरला
असता. आंबेडकरां या व चाराची एक मोहीम बेफामपणे सु कर यात आली.
सैतान, दे श ोही, टशांचा ह तक अशा शेल या श ांनी यांची पु हा संभावना होऊ
लागली.
‘बाँबे ॉ नकल’म ये बी. जी. हॉ नमन यांनी एक अ यंत ोभक लेख ल हला.
यात ते जळफळत हणाले, ‘आंबेडकरांनी जणू काय आप या मुठ त सव अ पृ य वग
आहे, असे मानून चालू नये. आप या दे शबांधवांशी गाठ आहे हे यांनी ल ात ठे वावे. दे शाला
वाक व याची आप यात श आहे असे मानून आप या पराकोट या तुसडेपणाला
चकटू न रा नये हे बरे.’ भारता या ा द कपु ाने आंबेडकरांना आणखी असा गंभीर
इशारा दला क , जर अस या संकट संगी आंबेडकरांनी आपला अहंकार आ ण तुसडेपणा
बाजूला सारला नाही, तर या एकलक डेपणातच यांना दवस कंठावे लागतील, हे यांनी
यानात ठे वावे.
तथा प, आंबेडकरांची शांतवृ ी ढळली नाही. प रषदे पूव यांनी आपले सरे एक
नवेदन स केले. यात ते हणाले क , अ पृ य वगाचा वशेष मह वाचा वाटत नाही
असे गांधीज नी गोलमेज प रषदे त हटले होते. घटना तयार झाली हणजे घटनेला
अ पृ यां या संबंधी एक प र श जोडू हणजे झाले असे यांना वाटे . गांधीज नी गोलमेज
प रषदे त या वातं या या मागणीचा जयघोष केला, या वात यां या मागणीसाठ असला
नवाणीचा उपाय योजला असता तर ते यायास ध न झाले असते. जातीय नवा ातील
अ पृ यांना दलेले वतं त न ध व केवळ गांधीज नी आप या ब लदानाचे कारण मानावे
ही मोठ ःखदायक आ ण आ यकारक गो आहे. वतं मतदार संघ केवळ अ पृ य
वगासच दले असे नाही. युरो पयन, हद , ख न, अँ लो इं डयन, मुसलमान, शीख यांनाही
दले आहेत. वतं मतदार संघ मुसलमान न शीख यांना द यामुळे जर दे शाचे तुकडे होत
नसतील, तर अ पृ य वगाला वतं मतदार संघ द यामुळे ह थान भंगला जाईल, असे
हणणे रा त होणार नाही. आप या नवेदना या शेवट ते काहीशा कडक श दांत हणाले,
‘महा मा हे काही अमर वाचा ता पट घेऊन आलेले नाहीत. तीच गो काँ ेस या सं थेची.
ती बु ची नाही असे गृहीत धरले तरी ती काही अमर नाही. यांचे येय अ पृ यता न
करणे व अ पृ यांचा सामा जक दजा वाढवून यांचा ह समाजात अंतभाव क न घेणे हे
होते, असे अनेक महा मे या दे शात होऊन गेले. परंतु यांपैक येकजण या बाबतीत
अयश वी झाला. महा मे आले न गेले. अ पृ य समाज मा होता तसाच रा हला आहे.’
टश आ ण मुसलमान यांखेरीज इतर समाजांशी वा सं थांशी वागताना साधुशील
न श ाचारसंप गांधीजी आपला वहारी कोन आ ण मु स पणा कवा वचारसरणी
यांचा पुरेपूर उपयोग करीत. या कलेत यांचा हातखंड होता. वातं या या मागणीसाठ कवा
मुसलमानांना मळालेला वतं मतदार संघ र कर यासाठ आपण असे ाणां तक
उपोषण आरं भले असते तर याचा शेवट कसा झाला असता याची गांधीज ना पूण क पना
होती. अ पृ यतेचे उ चाटन व रत कर यासाठ यांनी ाणां तक उपोषण केले असते तरीही
प रणाम तोच झाला असता. आंबेडकरांनी गांधीज चे हे इं गत ओळखूनच यां यावर खर
ह ले चढ वले होते. गांधीज या ा उपोषणा या घोषणेमुळे अ पृ यां या ः थतीकडे
लोकांचे अ धक ल जाऊ लागले. ा घोषणेमुळे अ पृ यां या दयात जो ोधाचा भडका
उडाला होता याकडे यांचे ल खेचले गेले. पृ य ह , वृ प े आ ण दे शभ यांना
आप या समाजावरील कलंकाची ती तर जाणीव होऊ लागली. राजक य सं था, सामा जक
सं था, धा मक सं था, राजक य वतुळे यांतून एकाच मनु याचे नाव गजत होते. ते हणजे
आंबेडकरांचे. अथात यां यावर प ांचा, तारांचा, नरोपांचा वषाव होऊ लागला. कोणी
सहानुभूती दाखवी, कोणी धमक दे ई, तर कोणी गांधीज शी तडजोड कर या वषयी वनंती
करीत.

नयो जत प रषद १९ स टबर १९३२ रोजी इं डयन मचट् स चबर ा सं थे या भ

सभागृहात अगद त त वातावरणात सु झाली. अ य पद पं डत मदन मोहन मालवीय हे
होते. अ य ां या शेजारीच आंबेडकर आ ण यांचे सहकारी डॉ. सोळं क बसले होते.
उप थत महाजनांत सव ी मनू सुभेदार, सर चमणलाल सेटलवाड, वालचंद हराचंद,
राज साद, कमला नेह , सर तेजबहा र स ,ू छोट राम गडवानी, ठ करबा पा, डॉ.
दे शमुख, डॉ. सावरकर, माधवराव अणे, के. नटराजन, पी. बाळू , पं डत कुंझ , वामी
स यानंद, एन. शवराज इ याद नेते होते. डॉ. आंबेडकरांना यांचे काय हणणे आहे ते
मांडावयास सांगा, अशी वनंती अ य महाशयांस शेट वालचंद हराचंद यांनी केली. शांत,
गंभीर न ठाम आवाजात आंबेडकर हणाले, ‘गांधीज नी अ पृ यां या हता व
ाणां तक उपोषण करावे ही खेदाची गो आहे. गांधीज चे अमो लक ाण वाच व यासाठ
 येक मनु याने आटोकाट य न करावेत हे उ चत आहे. परंतु गांधीज नी सरी प
योजना न सुच व यामुळे या संगातून माग काढणे कठ ण होऊन बसले आहे. गांधीज कडू न
तु ही बदली योजना आणावी. हणजे यावर वचार करता येईल. परंतु एक गो अदळ
आहे. केवळ गांधीज चे ाण वाच व यासाठ , मा या बांधवां या हता या व जी योजना
असेल या योजनेत मी भागीदार होणार नाही.’
ते नभय बोल ऐकून काही पुढा यांना भीतीने कापरे भरले. काह या दयाला तर
जबरद त हादरा बसला! गांधीज ना येरव ा या तु ं गात भेटून आले या श मंडळाचे
हणणे काय आहे, याचा वचार कर यासाठ स या दवशी प रषद भरली. अ पृ यांना
राखीव जागा अस याब ल गांधीज चा शः वरोध नाही असे श मंडळाचे पुढारी
चुनीलाल यांनी प रषदे स सां गतले. यावर आंबेडकरांचे हणणे काय आहे, असे प रषदे ने
वचारले. आपण हेरी पेचात सापडलो आहोत असे प रषदे स सांगून आंबेडकर हणाले,
‘मी या घटनेचा खलपु ष हाये, हे मा या न शबी आले आहे खरे. परंतु तु ही ल ात ठे वा
क मी मा या पु य कत ापासून रेसभरही ढळणार नाही. आ ण मा या अ पृ य वगा या
या य न सनदशीर ह कांचा मी घात करणार नाही. मग बेह र तु ही मला नजीक या
द ा या खांबावर फाशी दलेत तरी! तु ही यापे ा गांधीज ना एक आठवडा उपोषण
तहकूब कर यासाठ ाथना करावी. आ ण नंतर ा ाचे उ र शोधावे हे बरे.’ प रषदे स
हा सरा भयंकर ध का बसला. आंबेडकरांची ती गंभीर मु ा, तेजाने तळपणारे डोळे जणू
बोलत होते – ‘अहो पं डत, दे शभ , बोलघेवडे येयवाद , तु ही आ हांला तुम यापैक
समजत नाही. आम यावर संयु मतदार संघाची स कर याचा तु हांस अ धकार नाही,
अथवा तुम या धमाशीही आमची सांगड घाल याचा तु हांस अ धकार नाही.’ प रषद स या
दवशी पारी दोन वाजेपयत थ गत झाली. ताबडतोब मुख नेते बला नवासम ये जमले.
तेथे स ूंनी ाथ मक न नणायक अशी दोन अंगे असलेली एक नवडणुक ची प त राखीव
जागांसाठ तयार केली. या प ती माणे अ पृ य वगातील मतदारांस येक राखीव
जागेसाठ कमीत कमी तीन त नधी नवडावेत आ ण या तघांपैक कोणताही एक संयु
मतदार संघाने नवडावा. यावर आंबेडकर हणाले, ‘मी आम या सहका यांचा स ला घेतो
व दोन तासांत यांचा वचार घेऊन परत येतो.’ अशा संगी पु. गो. काणेकरांसार या गाढ
व ानाचा व सनीय स ला ते घेत. सहका यांचा स ला घेत यावर रा ी यांनी वतःची
योजना प रषदे या ने यांपुढे ठे वली. यात ाथ मक नवडणुकांचे त व मा य क न मा
जातीय नवा ात अ पृ य वगास राखीव जागा ठे व या आहेत, यापे ा अ धक जागा
यांना मळा या पा हजेत आ ण म यवत व धमंडळात लोकसं ये या माणात अ पृ यांना
जागा मळा ात अशी पु ती जोडली. प रषदे या पुढा यांनी आंबेडकरां या माग या मा य
के या. जयकर, स ू, बला, राजगोपालाचारी आ ण डॉ. राज साद हे म यरा ी या गाडीने
पु यास गेले.
दनांक २१, बुधवारी सकाळ उपरो ने यांनी गांधीज ची येरवडा तु ं गा या
कायालयात भेट घेतली. गांधीजी हणाले, ‘ वचार क न कळ वतो.’ बुधवारी पारी
गांधीज ना तु ं गा या अंगणात तु ं गा या दरवाजाजवळ ठे व यात आले. सरदार पटे ल न
गांधीज चे कायवाह यारेलाल यांना यां या खाटे शेजारी बस याची परवानगी दे यात आली.
व रत पु यास ये या वषयी स ूंनी पारी र वनी ारा आंबेडकरांस कळ वले. म यरा ी या
गाडीने आंबेडकर मुंबई न पु यात गेले. याच दवशी एम्. सी. राजा न मालवीयसु ा
पु यात गेले. गु वारी सकाळ डॉ. राज साद न राजगोपालाचारी यां याशी गांधीज नी
वचार व नमय केला. अ पृ य वगा या सव जागांना नवडणुक या ाथ मक न यम
प ती लागू कर यात या ा असे गांधीजी हणाले. नॅशनल हॉटे लम ये डॉ. आंबेडकरांना ही
गो कळ व यात आली. पु हा वातावरण चांगलेच तापले. अ पृ य वगाचे वतं मतदार संघ
र कर या वषयी टश पंत धानांना तार करावी अशी सूचना काही पुढारी क लागले.
आंबेडकरांनी यांना न ून सां गतले क , ‘मा यासमोर सरी योजना अस या शवाय टश
पंत धानांनी दले या वतं मतदार संघाचा याग करावयास मी तयार होणार नाही. हातचे
सोडू न मृगजळा या पाठ मागे जा यात काही अथ नाही.’ सवा या चेह यावर नराशेची
घनदाट छाया पस लागली. पारी जयकर, स ू आ ण मालवीय यांनी गांधीज ची तु ं गात
भेट घेतली. यां यामागून पी. बाळू आ ण एम्. सी. राजा यांनी गांधीज ची भेट घेऊन आ ही
समाधानकारक समेट घडवून आणू असे आ ासन दले.
सं याकाळ जयकर, बला, चुनीलाल मेथा आ ण राजगोपालाचारी यांचे समवेत डॉ.
आंबेडकर गांधीज ना भेटावयास गेले. भारतीय राजकारणातील तो एक अ यंत
आणीबाणीचा असा संकट संग होता. आंबेडकर भृती मंडळ जे हा तु ं गात गांधीज या
भेट साठ गेली, ते हा ते एका लोखंडी खाटे वर चटई टाकून प डलेले होते. खाटे वर
आं या या झाडाची सावली पडली होती. सरदार पटे ल आ ण सरो जनी नायडू अशी दोघं
शेजारी बसली होती. खाटे जवळ पाणी, मीठ आ ण सोडा यां या बाट या हो या. आंबेडकर
खाटे कडे वळले. ते हा सभोवतालचे वातावरण नःश द आ ण उ कं ठत झाले. मोह नमाण
होईल अशी ती त धता आंबेडकरांवर काही प रणाम करील काय? आंबेडकरांचा
हटवाद पणा गांधीज ना पाहताच बफासारखा वतळू न जाईल असे जयकरांनी बोलून
दाख वले होते. मती गुंग करणा या या सं ध काशातील ख तेने ते वातावरण आंबेडकरांना
भुरळ पाडील काय? या गांधीज या गूढ आ ण ासून टाकणा या म वाने क येक
कतृ ववान आ ण भावी राजकारणी पु षांना गुंडाळू न टाकले होते, आप या गूढ श या
चंड वाहात वाहवून टाकले होते अशा या अलौ कक श समोर आंबेडकर उभे होते.
तु ं गाबाहेर वरोधाचे चंड बादळ घो घो करीत होते. तर तु ं गात, भुरळ पाडणारी ती
नःश द त धता टपून बसली होती. अशा थतीतही आंबेडकर शांत आ ण थर- च ,
धीरगंभीर होते. कमी धैयाचा माणूस या झंझावाती घटनां या खाली जवंत पुरला गेला
असता.
आंबेडकरांचे अ पृ य वगावर ाणापलीकडे ेम होते. यां या हताची ते आप या
ाणांपे ा अ धक काळजी घेत. वभावतःच ते भावनाशील अस यामुळे ते
गांधीज सभोवतालचे का यजनक य पा न ढळाढळा रडले असते. परंतु युगानुयुगे
अ पृ य वग यांना भोगावी लागत असलेली अमानुष ःखे आ ण हालअपे ा यां या
आठवणीमुळे यांचे मन आ ण दय रेसभरही ढळले नाही. भावनावश होऊन ते वा न जाऊ
शकले नाहीत. शवाय आंबेडकर हे थोर महारा ीय अस यामुळे आणीबाणी या संगी धैय
न सोड याची परंपरा यांनी सोडली नाही. महारा ा या इ तहासात असे अनेक संग घडले.
आपले राजक य जी वत मुठ त ध न समोर उ या ठाकले या संगाला ते धैयाने त ड दे त
होते.
१४ ऑग ट १९३१ रोजी सु झाले या यु ाचे हे सरे पव सु झाले. जगातील
अ यंत े अशा कृ तशूर पुढा याशी, या काळ या अ यंत गूढ आ ण भावी पु षाशी,
ढभंजक, मू तभंजक न ां तकारक आंबेडकर यांची गाठ पडली होती. गांधीज या
रसायनात ब नया, बैरागी आ ण बॅ र टर यांचे बेमालूम म ण झाले होते. आ ण हे म ण
वसा ा शतकातील एक अद्भुत अशी गो होती. अशा चंड श या महापु षांम ये
संघष झाला हणजे यांतून महा लय नमाण हावयाचाच. गांधीज ची काया अगद थकली
होती. ते आप या खाटे वर नःश द पडले होते. संभाषणास आता सु वात झाली. सर
तेजबहा र स ू यांनी गांधीज ना सव हक कत नवेदन केली. मालवीय यांनी ह ं ची बाजू
मांडली.
लागलीच शांतपणे हळू आवाजात आंबेडकर हणाले, ‘महा माजी, तु ही आम यावर
मोठाच अ याय करीत आला आहात. मी अ यायी दसावा अशी मा यावर सदो दत पाळ
यावी असे माझे नशीबच आहे. माझा याला इलाज नाही.’ गांधीज नी शांतपणे उ र दले.
आंबेडकरांनी गांधीज ना सव प र थतीची पूण क पना दे ऊन या वषयी आपले हणणे
काय आहे, हे सां गतले. आंबेडकरां या या सा या आ ण भावी भाषेचा प रणाम
गांधीज या चेह यावर उमटत होता. आंबेडकरां या माग यांची यथाथता यांना पटली.
शेवट गांधीजी आंबेडकरांना हणाले, ‘तुम या हण याला माझी पूण सहानुभूती आहे.
डॉ टर, तु ही हणता या ब तेक बाबतीत मला तुमचे हणणे पटले. परंतु तु ही हणाला
होतात क , मा या जग याचा तु हांलाही उपयोग आहे?’ आंबेडकर उ रले, “होय,
महा माजी तु ही आपले जी वत जर अ पृ य वगा या हतासाठ वा न घेतलेत, तर तु ही
आमचे वीर पु ष हाल.’ यावर गांधीजी हणाले, ‘ठ क आहे. माझा जीव कसा वाचवावा हे
तर तु हांला कळते आहे. तर ते तु ही क न माझा जीव वाचवावा. जातीय नवा ा माणे
तुम या लोकांस मळालेले अ धकार तु ही सोडावयास तयार नाही हे मी जाणतो, तु ही
सुचवलेली ‘पॅनेल’ची प त मी मा य करतो. परंतु ती तुमची पॅनेल प ती तुम या सव
राखीव जागांना लागू करावी, हे माझे हणणे तु ही मा य करावे. तु ही ज माने अ पृ य
आहात. मी मनाने आहे. आपण सव एक आहोत, अभंग, अ वभा य आहोत. ह
समाजाम ये होणारी ही फाटाफूट टाळ यासाठ माझा ाण ायला मी स आहे.’
आंबेडकरांनी गांधीज ची ही सूचना मा य केली. मुलाखत संपली. आ ण पॅनेल प तीत
कती उमेदवार असावेत, येक ांतात अ पृ यांना कती जागा मळा ा, ाथ मक
नवडणुक ची प त कती वष चालवावी, राखीव जागांची सवलत कती वष असावी,
अ धकारां या जागेचे वाटप कसे करावे इ याद गो ीचा वचार कर यात पुढारी म न झाले.
शु वार दनांक २३ स टबर उजाडला. पॅनेलम ये कती उमेदवार असावे ा मु ा या
चचसंबंधी चार तास चांगलीच खडाजंगी झाली. ानंतर आंबेडकरांना सव ांतांतील
व धमंडळात १९७ जागा मा गत या. तडजोड करणारे आंबेडकरांना हणाले, १२६ जागा
घेऊन समाधान माना. बरेच तास लोटले, तरी बोलणी संप याचा रंग दसेना. दहा तासां या
चचनंतर काही मु ांवर गांधीज चा स ला घे यात आला. गांधीज नी आंबेडकरांचे बरेच मु े
मा य केले. तथा प, ाथ मक नवडणुक ची प त कती वष चालावी आ ण राखीव जागा
के हा र करा ात या वषयी सावमत के हा यावे या मु ावर एकमत होईना. ाथ मक
नवडणुक ची प त दहा बषानी र करावी. परंतु पंधरा वषानी राखीव जागे या
प ती वषयी अ पृ यांचे सावमत यावे असा आंबेडकर आ ह ध लागले. तडजोड
करणा यांचे हणणे असे क राखीव जागा आ ण वतं अ त व ा गो ी जर आपण
अ पृ यां या मतावर अवलंबून ठे व या तर ा गो ी कायम व पा या होतील. पंधरा
बषानी राखीव जागे यासंबंधी अ पृ यांचे सावमत यावे, असा आंबेडकरांचा आ ह
अस यामुळे पृ य ह ं चे नेते मनाम ये चतातुर झाले. पुढ या वीस वषात अ पृ यता
नाहीशी होईल या गो ीवर आपला व ास नाही, परंतु या टांग या तरवारी या भीतीमुळे
पृ य ह ं ना अ पृ यांसंबंधी आपली नदय आ ण कलं कत ी आ ण कृती यात फरक
करणे भाग पडेल, असे आपले नभय मत आंबेडकरांनी प पणे मांडले.
सं याकाळ होत आली. चार वाजले. इत यात अशी बातमी आली क , गांधीज ची
कृती अ यंत ीण होऊन चताजनक बनली आहे. गांधीज चे चरंजीव दे वदास यांनी
डो यांत अ ू आणून आप या व डलांची कृती फारच चताजनक झा याचे आंबेडकरांना
नवेदन केले. सावमतासंबंधी आ ह ध न करारावर सही कर यास वलंब लावू नका, अशी
यांनी आंबेडकरांना कळकळ ने ाथना केली. शेवट सावमता या ासंबंधी नणय
घे यासाठ आंबेडकर नवडक पुढा यांस हत कारागृहात गांधीज ची भेट घे यासाठ गेले.
सावमता या ाला गांधीज नी पा ठबा दला. परंतु ते हणाले, ‘पण सावमत पाच बषानी
यावे.’ गांधीज चा आवाज आता इतका ीण झाला होता क , ते काय पुटपुटतात हे
ऐक यासाठ मोठा यास पडे. तु ं गातील डॉ टरांनी संभाषण बंद करावयास सां गतले.
खाटे वरील आं या या झाडां या पानांनी सु ा आवाज न कर याचा जणू नधार केला होता!
सव गाढ त धता पसरली होती. भेट स आलेले पुढारी ख मनाने परतले. आंबेडकर
आपला मु ा सोडीनात. यां या मान सक श वर पराका ेचा ताण पडला होता. यांना
खुनाची धमक दे णारी प े एकसारखी येत रा हली होती. यां याकडे खुनशी डो यांनी लोक
पाहत. काही पुढारी तर आंबेडकरांना बेतालपणे श ांची लाखोली बाह यात बेभान झाले
होते.
शु वारची रा गंभीर आ ण भीतीदायक वातावरणात संपली. श नवारी सकाळ
बोलणी पु हा सु झाली. व धमंडळांत १४८ राखीव जागा आ ण पृ य ह ं या जागांपैक
म यवत व धमंडळातील १० ट के जागा अ पृ य वगाला ा ात, असे ठरले. सावमता या
 ावर पु हा अनेक तास चचा झाली, तरी नणय काही होईना. आपले मत मा य होत नाही
असे पा न गांधीज ची पु हा तु ं गाम ये भेट यावी असे आंबेडकरांनी ठर वले. डॉ. सोळं क
आ ण राजगोपालाचारी यां यासंगे आंबेडकर गांधीज ची भेट घे यास गेले. आंबेडकरांची
मागणी तकशु व बनतोड आहे, परंतु सनदशीर संर ण द यामुळे ा अ पृ यते या
रोगाचे नमूलन होईल असे आपणास वाटत नाही, असे ते हणाले. ह धमाला आप या
भूतकालातील पातकाचे नरसन कर यासाठ एकवार संधी ावी, अशी गांधीज नी
आंबेडकरांना कळकळ ची वनंती केली. अ पृ यांचे सावमत पाच वषानी यावे असे हणून
ते नणायक आवाजात हणाले, ‘पाच वषानी सावमत या कवा आता माझा जीव या.’
हे ऐकून आंबेडकर बोलणी करावया या ठकाणी परतले. सावमत कमीत कमी १०
बषानी यावे हा आपला मु ा सोड यास आंबेडकर तयार होईनात. सरतेशेवट सावमता या
मुदतीचा नाम नदश न करता करार आटपावा असे एका तासानंतर ठरले. पारी तीन वाजता
राजगोपालाचारी यांनी ही मा हती गांधीज ना तु ं गात नवेदन केली. गांधीज ना ती पूणपणे
पसंत पडली. रामकृ ण भांडारकर र यावरील शवलाल मोतीलाल यां या बंग यावर
राजगोपालाचारी व रत परतले. कराराला गांधीज चा आशीवाद आहे, असे सांगताच
टा यांचा गजर झाला. हा हा हणताच करारप ाचा मसुदा तयार झाला. करारावर एम. सी.
राजांची सही घेतली तर आंबेडकरांना आपण सही क दे णार नाही, असा म ासचे अ पृ य
पुढा यांनी हेका धरला. यातही तडजोड झाली. श नवारी पाच वाजता चहा घेता घेता ग पा
आ ण आनंद यांनी भरले या वातावरणात दो ही बाजूं या ने यांनी करारावर स ा के या.
राजा, मुनी वामी भृती मंडळ नी मुख ठकाणी करारावर स ा न करता सवा या स ा
झा यावर खाली करा ा असे ठरले. तरी स ा करतेवेळ एम. सी. राजांनी आपली सही
जयकर, स ूं या सहीम ये घुसवलीच! हाच करार पुढे ‘पुणे करार’ हणून स झाला.
अ पृ य वगा या वतीने करारावर आंबेडकरांनी सही केली. सवण ह ं या वतीने पं डत मदन
मोहन मालवीयांनी सही केली. स ा करणा या इतर पुढा यांत जयकर, स ,ू बला,
राजगोपालाचारी, राज साद, ी नवास, राजभोज, ी नवासन, पी. बाळू , गवई,
ठ करबाबा, सोळं क , बखले, सी. ही. मेथा आ ण कामत हे होते. मुंबईस गे यावर या
करारावर आणखी स ा घे यात आ या. राजगोपालाचारी हे आनंदाने इतके बेहोष झाले क ,
यांनी आ ण आंबेडकरांनी झर यांची अदलाबदल केली.

या करारातील मु ांची मा हती टश मं मंडळ आ ण महारा यपाल यांना तारेने

कळ व यात आली. मुंबई रा यपालां या कायवाहांना दो ही प ां या पुढा यांनी य पणे
मा हती दली. स या दवशी सकाळ सव पुढारी करार मंजूर कर यासाठ मुंबईस आले.
पारी दोन वाजता इं डयन मचट् स चबर सभागृहाम ये सव पुढा यांची भाषणे झाली.
आप या अ य ीय भाषणात मालवीय हणाले क , कोणासही ज मजात अ पृ य मानू नये;
अ पृ यते या ढ चा समूळ नायनाट केला पा हजे; अशी यांनी ह ं ना आप या दय पश
भाषणात वनंती केली. मथुरादास वसनजी यांनी पुणे करारास पा ठबा दे या वषयी ठराव
मांडला. स ूंनी या ठरावास पा ठबा दला. आंबेडकरांची स ूंनी शंसा केली आ ण
आप या लोकां या ह कांसाठ आंबेडकरांनी जी परा मी झुंज दली या वषयी यांनी
यांचे आभार मानले आ ण आंबेडकर हे भावी काळात दे शातील एक तेज वी नेते होतील
असे यांनी भा कत केले.१ ा ठरावावर आंबेडकर बोलावयास उठताच टा यांचा चंड
कडकडाट झाला. काल घडली ती गो आप या यानी, मनी, व ीही दसली न हती, असे
सांगून ते हणाले, ‘जरी बराच वेळ कडा याचा वाद ववाद आ ण कमालीचा ग धळ माजला
तरी आपण एकदाचा नणय केला आहे. मा या माणे अस या भयानक हेरी पेचात
कोणीही कधी सापडली नसेल. एका बाजूला भारतातील े पु षा या
जी वतर णाचे दा य व मा यावर पडले होते, तर स या बाजूला मा या पदद लत समाजाचे
ह क र याचे कठोर कत मला दटावत होते. परंतु सरतेशेवट गांधीजी, स ू आ ण
राजगोपालाचारी यां या सहकायाने आपण नणय लावू शकलो. अशा त हेची तडजोडीची
वृ ी गांधीज नी गोलमेज प रषदे या वेळ च का दाख वली नाही? गांधीज नी मा या
हण याचा वचार याच वेळ केला असता तर अशा त हे या द ातून जा याचा संग
यां यावर ओढवला नसता.२ पुणे करार हा अ तप व असा करार मानून तो अ पृ य वंधूंनी
सद्भावनेने आ ण ामा णकपणे पाळावा.’
२६ स टबर रोजी टश मं मंडळाने पुणे करारावर टश लोकसभेकडू न
श कामोतब क न तो मंजूर क न घेतला. याच दवशी ह महासभेने आप या
द ली या अ धवेशनात पुणे कराराला मंजुरी दली. पुणे करारा या बातमी या लाटा
दे शातील कानाकोप यातून पसर या. कराराची मा हती सव जगात व ुतगतीने ् पसरली. या
करारामुळे अ पृ य वगाचे एकमेव नेते डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हेच आहेत, असे पु हा
एकदा स झाले. या काँ ेस पुढा यांनी आ ण प ांनी पुणे करारपूव आंबेडकरांचे नेतृ व
नाकारले, यांनीच आता आंबेडकरांशी करार क न आंबेडकर हेच अ पृ यांचे एकमेव
त नधी आ ण एकमेव पुढारी आहेत असे मा य केले. हा करार होत असता दो ही बाजूंनी
दे वाणघेवाण केली. जातीय नवा ा माणे अ पृ य वगास एकंदर ७१ जागा मळत हो या,
तर आता पृ य ह ं नी यांना १४८ जागा द या. आपले इ छु क वतःच वतं पणे नवडू न,
पृ य ह ं चे त नधीही नवड याचा अ पृ य वगास जातीय नवा ाने जो ह क दला
होता, तो ह क आता ते गमावून बसले.
अशा रीतीने पृ य ह ं या पुढा यांना आप या बाजूला वाक व या या श स
अ पृ य ह मुकले हे खरे. पृ य ह ं ना अ पृ य वगाचे त नधी नवड याचा ह क
लाभला. हे पा न, कमी ासदायक आ ण जा त ामा णक अशा राजामुंजे कराराला
आंबेडकरांनी का वरोध केला हे अनेकांना या वेळ कळले. ती योजना आ ण तो करार
एका स दयी, परंतु बलहीन प ाने सुच वला होता हणूनच यांनी तो धुडकावून लावला.
या करणामुळे आणखी एक गो स झाली. ती अशी क , गांधीज मधला महा मा,
राजकारणी गांधीज वर जे हा मात करी ते हा सा या ांना गुंतागुंतीचे आ ण ग धळाचे
व प ा त होई. गोलमेज प रषदे या वेळ गांधीज मधील महा याने राजकारणी
गांधीज वर मात केली. आ ण गांधीज तील महा याने जग हलवले. पण तेथे राजकारणी
गांधीज चा पराभव झाला. येरवडा येथे राजकारणी गांधीज चा वजय झाला. परंतु त ा-
भंगामुळे महा मेपदाचा पराभव झाला. गांधीज चा हा वजय इतका प रणामकारक आ ण
नवाणीचा ठरला क या माणे कणाची कवचकुंडले हकमतीने हरावून याला इं ाने
हतबल केले, या माणे गांधीज नी अ पृ य समाजाची वतं मतदार संघाची कवचकुंडले
काढू न घेऊन आंबेडकरांना हतबल गेले. गांधीजी राजकारणी ठरले! गांधीज चा ाण
वाचवून आंबेडकर महा मा ठरले! गांधीज नी गोलमेज प रषदे या वेळ जर मनाचा मोठे पणा
आ ण तडजोडीची वृ ी दाख वली असती, तर अ पृ य वगा या ह कांचा तेथेच मटला
असता, हे आंबेडकरांचे हणणे रा त होते. उपोषणाचा खडतर संग गांधीज नी आपण
होऊन वतःबर ओढवून घेतला आ ण त ा-भंगाची पु याई साधली!
पुणे करार झाला! आणखी एक पव संपले. परंतु १४ ऑग ट १९३१ रोजी मुंबईतील
म णभवनम ये पुकारले या यु ाचा शेवट झाला क या यु ाचे सरे पव संपले, क
ता पुरता संधी झाला?

१. जनता, ३० जानेवारी १९३२.

१. जनता, २५ जून १९३२.
१. The Bombay Chronicle, 18 August 1932.
१. Pyarelal, the Epic Fast, p. 186.
2. Pyarelal, the Epic, Fast. p. 189.
 १२

मु चा खरा माग

पुणे कराराचा त काळ प रणाम चांगला झाला. अ पृ य वगासंबंधी चळवळ करणे हणजे
जातीय काय आहे असे मानणा या राजकारणी पुढा यांचे ल मं दर वेशाकडे वळले.
वसा ा शतका या पूवाधात गांधीजी अ पृ यां या मं दर वेशा या बाजूचे न हते. ते
सहभोजना याही व होते. अनेक ज ांतील मुख काँ ेस पुढा यांनी या चळवळ स
वरोधच केला होता.
गांधीज या उपोषणा या काळात काही मं दरे अ पृ यांना खुली के या वषयी
वृ प ांत वाता ऐकू येत असत. खु या झाले या मं दरांची सं या फुगत चालली होती.
यातले स य मा नराशाजनक होते. महा मा गांध ना सहानुभूती दाख व यासाठ पडक ,
ओसाड, असलेली नसलेली दे वळे खुली के याचे स कर यात आले आ ण अशा ा
फुग वले या याद तही गुजरातमधील दे वळांचे औषधालाही नाव न हते. गुजरात हणजे
गांधीज चे पतृ थान! परंतु सामा जक सुधारणे या ीने हणाल तर, ते तगा यांचे
माहेरघर; सामा जक बाबतीत पूव होते तसेच सनातनी, न ु र आ ण तगामी वचाराने
बुरसटलेले होते.
आंबेडकरांनी सु केले या मं दर वेशा या झग ाकडे आ ण लो पन यांनी
गु वायूर मं दरासमोर आरं भले या स या हाकडे काँ ेस पुढा यांनी अ ापपयत ल च
केले होते. ना शकचा झगडा माच १९३० पासून सु होता. तर गु वायूरचा १९३१ पासून.
२१ स टबर १९३१ पासून केला पन ांनी मं दर वेशा या बाजूने उपोषण सु केले. परंतु
गांधीज नी यांना उपोषण सोडावयास तारेने वनंती के याव न यांनी आपला उपवास
थ गत केला. गांधीज नी यांना असे आ ासन दले क , अ पृं याना १ जानेवारी १९३३
पयत मं दर खुले कर यात आले नाही, तर केला पनसंगे आपणही उपोषण क . केला पन
हे अ पृ यांचे मलबारमधील पा ठराखे अस यामुळे आ ण केला पनचे जी वत
मं दर वेशापे ा अ धक मह वाचे आहे असे आंबेडकरांना वाट याव न यांनी केला पनना
उपोषण सोडावयास वनंती केली.
 अ पृ य वग यांनी मो मळावा हणून दे व दे व करीत राह यासाठ आंबेडकरांना
मं दर वेश नको होता. अ पृ यांना मानवी ह कांची जाणीव हावी व यासाठ झगड याची
इ छा आ ण चकाट नमाण हावी हणून यांनी मं दर वेशाचा झगडा केला होता. या
वेळ गांधीजी मूग गळू न बसले होते. अ पृ य समाज श णाने समृ व राजक य ह काने
संप झाला, तर तो एक रा ातील ब ल घटक ठरेल हणून गेली काही वष जे आंबेडकर
मं दर वेशासाठ झगडा करीत होते, यांनीच आता आप या धोरणात एकाएक बदल केला.
यांनी आप या चळवळ चे ता नरा या दशेकडे वळ वले. आप या लोकांनी राजक य
ह कांकडेच अ धक ल ावे, असे ते आ हाने तपा लागले. २३ स टबर १९३२ रोजी
रा ी मुंबईतील वरळ येथे भरले या एका सभेत ते हणाले, ‘आज जकडे तकडे
तुम याक रता दे वालयाचे दरवाजे उघड याचा य न चालू आहे. हा य न करणा यां या
हेतूंब ल शंका नाही. परंतु दे वालयात जा यास मळाले हणजे तुमचा उ ार होणार आहे
असे नाही, हे मुळ च वसरता कामा नये. दे वालयातील मूत भोवती खेळणा या पारमा थक
भावापे ा पोटाची खळगी कशी भरेल ाची काळजी तु ही अ धक बाळगली पा हजे.
खा याला पुरेसे अ नाही, अंगभर व नाही, श णाची सोय नाही, ा या अभावी
औषधपाणी घेता येत नाही, अशा दै याव थेत सापडलेला आपला समाज आहे. मळाले या
राजक य ह कांचा उपयोग जीवनातील सुखसोयी उपभोग यास मळतील अशा येयाने,
दशेने तु ही केला पा हजे.’
ाच सभेत द लत वगा या सव चळवळ चे क थान हणून एक इमारत
बांध यासाठ आंबेडकरांनी दोन लाख पयांचा नधी गोळा कर याचा संक प सोडला.
आंबेडकरांनी अशाच त हेचा उपदे श मुंबईस बेलासीस रोड येथे १९३२ या
ऑ टोबर म ह यात केला. मरणो र मो ा तीक रता तळमळणारी वृ ी का प नक आहे.
वग य नंदनवनावर खळलेली ी ही आज या प र थतीत कती आ मघातक आहे,
इहलोकातील आयु य म कती खडतर झाला आहे, भोळसट क पनांमुळे तो कती क मय
झाला आहे, ाचे दय पश च यांनी रेखाटले. वपरा माने अ पाणी मळ वणे,
ानाजनाची साधने अं कत क न घेण,े जी वत म सुखकर करणे ा ज हा या या
ांकडे सवसाधारण समाज पराङ् मुख झा यामुळे सव दे शाची उ ती खुंटली, हे यांनी
ो यांना पटवून दले. ‘ग यातील तुळशी या माळा तु हांस मारवा ा या कैचीतून मु
कर यास उपयोगी पडत नाहीत. तु ही रामनामाचा जप करता हणून घरवाला भा ाची सूट
दे त नाही, अगर वाणी आपले पैसे कमी करीत नाही. तु ही पंढरीचे वारकरी आहात हणून
तुमचा मालक तु हांस पगारात वाढ दे त नाही. समाजाचा अ यंत मोठा भाग ा गूढ
क पनांत गढू न गे यामुळे काही आपमतलबी माणसांचा कावा साधतो व ते नाडू न आपला
डाव साधतात. येरे मा या माग या आ ण ताकक या चांग या ा माणे जर तु ही वागाल
तर तु हांला कधीच ऊ जताव था येणार नाही. मला मोठ शंका येते ती हीच क आज
आप यात जागृती होत आहे ती णक ठ ले काय? या गुलाम गरीस ने तनाबूत कर यास
आज आपण स ज झालो आहो, तचा पगडा तर तुम यावर पु हा बसणार नाही ना?’
 सावंतवाडी येथे खुनाचा खटला चाल व यासाठ आंबेडकर जात असता वाटे त
येरवडा तु ं गात यांनी गांधीज ची भेट घेतली. अ पृ यता व वंसक मंडळाचे सभासद कोण
असावेत ा वषयी चचा झाली. आंबेडकर हणाले, ‘ या सं थेत ब सं य सभासद अ पृ य
असावेत.’ शरगणती या आव यकते वषयी गांधीज शी आंबेडकर बोलले. ‘अ पृ यता
नवारणा या चळवळ त उदासीनता पसरली आहे. सहभोजना या आ ण मं दर वेशा या
काय आपली श खच न क रता अ पृ यता व वंसक मंडळाने आपली श
अ पृ यां या आ थक, शै णक आ ण सामा जक उ तीकडे लावावी. अ पृ यां या
राजक य आकां ांना व ह कांना ती सं था ध का लावणार नाही, अशी खा ी पट या वना
मी या सं थे या म यवत मंडळावर काम कर यास तयार नाही,’ असे आंबेडकरांनी
गांधीज ना प पणे सां गतले.
सावंतवाडी येथे पडवे करणातील आरोपी या बाजूने खटला चाल व यासाठ
आंबेडकरांनी यायालयात तीन दवस काम केले. १९ ऑ टोबरला काम सु झाले. चव या
दवशी आंबेडकरांनी मराठा बो डगला भेट दे ऊन २० पयांची दे णगी दली. यांना लोकां या
वतीने वाचनालयात उपाहार दे यात आला. तु ं गानजीक या महारवा ात जंगी सभा
झाली. या वेळ आंबेडकर हणाले, ‘केवळ वाथा या व आ मसंर णा या ीने तरी
पुढारले या लोकांनी अ पृ यता न करावी.’ मुंबइत परतताच द. २८ ऑ टोबर १९३२
दनी ऋषी समाजाने यांना मुंबईत मानप दले. सभेत भाषण करताना जणाभाई राठोड
हणाले, ‘आप या अ पृ य वगातदे खील आपण उ च नीच भाव ठे वतो. पण डॉ. आंबेडकर
हे समु ासारखे आहेत. हे कोणालाच उ च अथवा नीच मानीत नाहीत.’ उ रादाखल भाषण
करताना आंबेडकर हणाले, ‘संसाराम ये मनु याला जी सुख ःखे भोगावी लागतात, ती
ई री इ छे नेच येतात. दा र य हे आपणासाठ च आहे असे लोक मानतात. आपणास असे
नीच मान याची ही वृ ी सोडा. सहभोजन व मं दर वेश ांना माझा वरोध नाही, पण ा
काराने आपणास राजक य ह क मळणार नाहीत. ापुढे जे कायदे हायचे ते अ पृ य
वगा या संमतीनेच होतील. ही एक समाज ांती आहे. आपणाला संसार चाल व याची
आव यकता आहे. भाकर, अंगावर कपडा, राहावयास चांगली जागा आपणास मळाली
पा हजे. अ पृ य वगातील जा तभेद न करा.’ ४ नो हबर १९३२ रोजी लंडनला गोलमेज
प रषदे या तस या अ धवेशनास जा यापूव आंबेडकरांना आणखी एक मानप , गुजराती
मेघवाल समाजा या वतीने दे यात आले. या सभेत बाबासाहेब हणाले, ‘मं दर वेशाची
चळवळ अळवावर या पा यासारखी आहे. ते के हाच ओस न जाईल. आपणाला
सामा जक दजा समानते या पायावर मळवावयाचा आहे. आपली आ थक गुलाम गरी
नाहीशी केली पा हजे.’ वालपाखाडी येथे याच दवशी आणखी एक सभा झाली. यात ते
हणाले, ‘गांध ची दशाभूल यां या अनुयायांनी केली. आता गांधी हणतात क
आंबेडकरां या पाठ शी अ पृ यांचा चंड समुदाय आहे अशी माझी खा ी असती, तर
यां या माग यांना मी वरोध केला नसता. तु ही एक कायम ठे वा. ती भंगू दे ऊ नका.
जा तभेद, वगभेद, ज हाभेद वाढवू नका.’ ७ नो हबर १९३२ रोजी आंबेडकरांनी याण
केले. आगबोट वर जा यापूव दले या मुलाखतीत ते हणाले क , ां तक वाय तेची
सं थापना क सरकारम ये जबाबदारी नसेल तर शहाणपणाची ठरणार नाही. क
सरकारम ये ावयाची जबाबदारी संघरा या या सं थापनेवर अवलंबून ठे वणे ही क पना
आपणास आवडत नाही. गांध या असहकारी चळवळ वषयी ते हणाले क , ‘ या अथ ती
चळवळ टश नोकरशाहीला पाडू शकली नाही, या अथ ती चळवळ हे बंड न हतेच.’
लंडनला जातेवेळ आंबेडकर अ यंत उ साही दसत होते. अलौ कक कतृ वाने
वलसणारे ते आता अ पृ यांचे तपरमे र बनले होते. भारतातील े राजकारणी
पु षांशी यु क न यशाने आ ण तेजाने ते आता तळपत होते. या वेळ तळपत जाणारी
ह टो रया आगबोटही यांना आवडली. केवळ स दया या ीनेच न हे तर सुखसोयी या
ीने पाहता ती आगबोट यांना इतक सरस वाटली क इतर कंप यां या आगबोट हणजे
केवळ कच याची पपे वाटावी. या काळ ‘ ेमेन’ आ ण ‘युरोपा’ या वेगवान आगबोट
हणून जग स हो या. यां याशी पधा क शकेल अशी ती आगबोट आहे असे यांना
वाटले. हद महासागरही स न शांत दसला. तो काचे या व तृत पृ ाभागा माणे थर
व चकचक त दसत होता. तापट तांबडा समु ही यां या स मनाला न खवळता साथ दे त
होता. कारण तांब ा समु ात या सुमारास वास करावयाचा हणजे जणू काय आगी या
भट् ट तून जा यासारखे वाटायचे. तांब ा समु ावरील आकाशाने शीतल वा या या
झुळकेचे छ यां या म तकावर धरले होते. आंबेडकर बोट वर चढ यापूव झाले या
गगनभेद जयघोषामुळे यांचे आगमन हा बोट वरील वाशांचा एक कुतूहलाचा वषय बनला
होता. यां याकडे सवाचे ल वेधले गेले होते. ‘ही जयजयकाराची दशने मला बेचैन
करतात. या जयजयकारांनी केली जाणारी वभू तपूजेची भावना मा या
लोकस ा मक वृ ीला थत व क न सोडते. हे जयजयकाराचे सोहळे मा या
मनाला क दायी वाटतात. आप या लोकांना मा याब ल वाटणा या अपे ेचे व
यां या वषयी या कत ाचे मला ती पणे मरण क न दे तात. एखा ा वेळेस असे वाटते
क जगात एकटे असावे. शांत व वतं जीवन म उपभोगता यावा. अशा त हे या सुशांत,
अ ल त आ ण बनभानगडी या आयु य माची आवड मा याइतक फारच थो ांना असू
शकेल. अशा कार या नवा त व सुख द आयु य मावर मा यापे ा अ धक ह क तरी
अ य कोणाचा असू शकणार? ‘ ःखाअंती सुख’ अगर ‘क ाअंती व ांती’ हा स ांत
अचूक व सवाना सारखा लागू पडणारा असता, तर मला पा हजे असलेला नवा त, वतं ,
अ ल त असा जीवन म ापूव च लाभायला हवा होता. परंतु तो स ा त मला लागू
पडणार नाही, हे मी आता समजून चुकलो आहे. ग गाटाचा आयु य म मा या पाचवीला
पूजलेला असून तो मला या यापुढे शेवटपयत पु न उरणार आहे.’१

आगबोट तील इतर मुख वासी गांधीज या उपोषणासंबंधी बोलत होते. यांतला एक
युरो पयन वासी आंबेडकरांकडे बोट दाखवून हणाला, ‘ ह थान या इ तहासाची नवीन
पाने जो लहीत आहे, तो हाच त ण पुढारी.’ आगबोट वरील चचत आंबेडकरांना असे
कळू न आले क , म यवत व धमंडळात अ पृ थांना जागा न दे या वषयी टश अ धकारी
आ ण मु स ां याम ये एक मोठे कार थान शजले होते. या कार थानी पु षाचा डाव
असा होता क , अ पृ यतेचा हा ां तक रा यांचा अस यामुळे यांना म यवत
व धमंडळात जागा दे याची आव यकता नाही. यां या वा ास येणा या जागा मुसलमान
आ ण युरो पयन लोकांना ा ा असा यांनी घाट घातला होता. यां या या कार थानाचा
पट आपण पार उधळू न लाव या वषयी आंबेडकरांना अपार आनंद झाला. या सुधारणा
मळतील या वीकारा ा, असे आगबोट वरील त नध चे मत पडले. आणखी काही
वशेष घडामोड झाली नाही, तर सायमन मंडळा या शफारस पे ा अ धक ह क मळतील
असे आपणास वाटत नाही, असे आंबेडकरांचे मत पडले.
या वेळ आगबोट वर त ू गतीने चालून ायाम घे याचा आनंद बाबासाहेबांना
उपभोगता आला नाही. कारण यांचा पाय खत होता. आप या आवड या वीर पु षाचे –
नेपो लयनचे – च र वाच यात ते गक झाले होते. गांधीज नी येरव ातून काढलेली ह रजन
चळवळ संबंधी प के यांनी वाचली. यांनी आप या म ांना ल हले क , ‘गांधीजी आप या
मताचे होत आहेत. परंतु आंतरजातीय ववाह आ ण सहभोजन यांना अनुकूल हो याएव ा
अव थेस गांधीज चे मन अ ाप पोचलेले नाही. गांधीज नी उपोषण क नये, कारण उगाच
ते आपला ाण घालवून बसतील.’ अ पृ यता नवारण सं थेचे मुख कायवाह ी. ए. ही.
ठ करबा पा यांनी काढले या प कावर यांनी फार मोठ वधायक न समपक ट का केली.
ह समाजसुधारकांना ती ट का मागदशक आहे. नेहमी या प ती माणे ती ट का तखट व
ोभक न हती. वहारी न न ववाद अशा सूचनांनी ती प र लुत होती. यात ते हणतात,
‘ पृ य आ ण अ पृ य हे दोघे सनदशीर बंधनांनी अगर वतं मतदार संघाऐवजी संयु
मतदार संघाची अदलाबदल के याने कधीही एकजीव होणार नाहीत, एक येणार नाहीत.
फ ेम हेच एक बंधन यांना एक राखू शकेल. आ ण याया या व समते या
अंगीकारा शवाय ेमाचा ा भाव हायचा नाही. जे हा सवण ह ला या या वचारात न
आचारात ांती करावयास भाग पाडाल ते हाच अ पृ यांचा उ ार होईल. सवण ह ं या
वचारात ांती झाली पा हजे तरच हा सुटेल असे मला वाटते. हणून अ पृ य वगाला
नाग रक वाचे साधे ह क मळवून दे यासाठ व हरीचे पाणी भरणे, शाळांतून यां या
मुलांना सर मसळ बस वणे, खे ांतील चावडीत यांना वेश दे ण,े बैलगा ा, टांगे, हो ा,
मोटारी इ याद वाहनांचा यांना नवधपणे उपयोग घेता येणे – मोहीम सु करावी.
‘ही मोहीम यश वी करावयाची अस यास समाजसेवकांचे एक सै यच आप याला
उभारावे लागेल. ते वयंसेवक आप या ह कांसाठ झगड यास अ पृ य जनतेला उ ेजन
दे तील व वृ करतील. सरकारी दरबारात याय मळ व यासाठ पैशाची व इतर आव यक
मदत ते यांना करतील. या काय मामुळे समाजात मोठ खळबळ उडेल व र पातही
होईल ही गो खरी. पण मा या मते ा गो ी टाळता येणे श य नाही. कमीत कमी
तकाराचा माग हा गुळमुळ त काय म. तो अ पृ यतेचे उ चाटन कर यास असमथ होईल.
आपण असा धडाडीचा काय म आखला पा हजे क , यामुळे पृ य ह ं या या जु या-
पुरा या आचार- वचारांना जोराचे हादरे बसतील! काहीतरी नवाणीचा संग ओढवला आहे,
असे पृ य ह ला वाटले क मग तो वचार कर या या मागाला लागतो. आ ण एकदा
वचारा या मागावर याचे पाऊल पडले क , पूव ची वाट सोडू न न ा मागाला लाग याचा
पूव पे ा अ धक संभव असतो. धीरे धीरे उपदे श क न लोकांना न ख वता यांची मते
वळ व याचा जो काय म असतो यात एक मोठा दोष असा आहे क , हा काय म लोकांना
वचार कर यास भाग पाडू शकत नाही. नवाणी या संगा शवाय वचार कवा हालचाल
करावयास अ य लोकमत कधीच तयार होत नाही. लाखो वष त व ान सांगून सौ यपणे
उपदे श क न लोकमताला जी चालना एर ही कधीच मळाली नसती, ती चालना महाड या
त यावर अगर ना शक या का या रामावर अथवा मलबारातील गु वायूर मं दरावर मोच
लावताच हा हा हणता मळाली!
‘ सरी गो अशी क , जीवनकलहा या शयतीत भाग घे यासाठ अ पृ यांना समान
संधी मळत नाही. अ पृ य समाजा या दा र याला व ःखाला या गो ी व या अडचणी
ामु याने कारणीभूत आहेत, यांपैक समान संधीचा अभाव ही एक मुख आहे. पृ यां या
ठायी असले या अ पृ यते या भावनेमुळेच ही समान संधी याला मळू शकत नाही. धं ांची
ारे याला मोकळ करावी. या वषमते व लोकमत तयार कर यासाठ जागोजागी
सं था थापन क न हा लढवावा.
‘ तसरी गो हणजे कायक याची नवड. कायकत भाडो ी नसावे. अ पृ यो ती या
कायाक रता कळकळ ची व आ थेची माणसे पा हजेत. ती अ पृ य समाजातून शोधून
काढली पा हजेत. अ पृ यो ारा या न म ाने वतःचा वाथ साधणारी न तळ पार
करणारी माणसे नकोत.’ प ा या शेवट टॉल टॉयचे वचन उद्धृत क न आंबेडकर हणाले,
‘जे ेम क शकतात तेच सेवा क शकतात.’
भूम य समु ावर बोट फार हालू लागली. सागरा या ोधाला जुमानणार नाहीत अशा
आगबोट लवकर नमाण होतील, अशी आंबेडकरांनी मनोभावना कट केली. मानवांना ही
गो अश य नाही, असेही यांना वाटले. येथून ल हले या प ात ते हणतात, ‘ म प रवार
जोड याचे कसब मा यात नाही.’ गंभीर मु ा, ंथक टक वृ ी आ ण चतनशीलता ामुळे
ते घडत असावे असे यांना वाटे . तरीसु ा जतचे सं था नक आ ण फलटणचे दवाण
गोडबोले ां याशी आंबेडकरांचा आगबोट वर चांगलाच प रचय झाला. गोडबो यां वषयी
आंबेडकरांचे मत चांगले झाले. जने हा येथील ‘क टम हॉल’ पा न यांना समाधान झाले.
यांना तो वा तु श पकलेचा एक उ कृ नमुना वाटला; स दयाची तभाच वाटली. यामुळे
ती भ न सुंदर कलाकृती नमाण झाली या मुसो लनी वषयी यांनी ध योद्गार काढले.
संयु स मतीची बैठक १७ नो हबरलाच सु झाली अस याचे यांना लंडनला
पोहचताच कळले. या वेळ त नध ची सं या बेताचीच होती. रा ीय सभे या पुढा यांची
अनुप थती खुलून दसत होती. त नध मधील गट न फूट पा न आंबेडकरां या मनास
वषाद वाटला. मुसलमानां या जा त व श सव माग या पदरात पड या तरीसु ा
ह थानक रता जबाबदार अशा राजप तीची मागणी इतर पुढा यांबरोबर क न यांना
मुसलमान नेते साथ दे त न हते. ते पा न आंबेडकरांना वाईट वाटले. मुसलमान पुढारी नेहमी
एक ने, वतं गटाने वागायचे आ ण ह पुढारी पूवपरंपरेनुसार भंगलेले, वभ न
एकमेकांपासून अ ल त असायचे, हे आंबेडकरांचे प के मत झाले. मुसलमान
पुढा यां यासंबंधी आंबेडकरांची मते आणखी प होऊ लागली. मुसलमान पुढारी हे
वाथपरायण होते. एवढे च नाही तर ते ह कमठां माणे जीण पुराणमतवाद , सामा जक
ा तगामी होते. हे पा न यांना ध काच बसला. अशा संकु चत व अधोगत
मनोवृ ी या पुढा यांवर अ पृ य वगा या उ तीसाठ अवलंबून राहणे धो याची गो आहे,
हे यांना पटले. गझनव ना बंगाल या सनातनी ह ं नी मं दर वेशास वरोध कर यासाठ
केले या तारेचा यांनी उ लेख केला. ही गो फार धो याची आहे आ ण या गो ीचा
ह थानातील सुधारकांनी वचार करावा असे यांना वाटले. सनातनी ह ं माणे हद
मुसलमान ही एक अजब चीज आहे असे यांचे मत झाले. आंबेडकर आप या प ात
ल हतात, ‘केमालपाशाकडू न हद मुसलमानांनी खूप गो ी शक यासार या आहेत.’
आपणास केमालपाशा वषयी मोठा आदर व आपलेपणा वाटतो. अमानु लासार या
ने या वषयी हद मुसलमान पुढा यांना आदर नाही. ाचे कारण अमानु लांचे वचार
गतीपर होते. ते समाज ांतीवाद होते. आ ण हद मुसलमानां या धा मक ीला
सुधारणा तर मह पाप वाटते, असे यांनी या प ात हटले आहे.
गोलमेज प रषदे या तस या अ धवेशनाचा काय म आख या माणे तडीस गेला.
गे या दोन प रषदांतील काय माला पूरक असे काम करणे न पुरवणी जोडणे हेच या
वेळचे मुख काय होते. लो थयन स मती, पस आ ण डे हडसन स मती यां या नवेदना या
अनुरोधाने या व सूचना करणे हेही तचे काय होते. वयात आले या येक माणसास
मतदानाचा अ धकार दे णे स ः थतीत अ वहाय आहे, असा या प रषदे ने नणय दला.
मतदार संघ व तृत करावेत, यांना काही माणात मतदानाचा अ धकार ावा असेही
ठरले. सं था नकांचा उ साह थंडावला होता. ते कालहरण करीत होते. अ पृ य वगापैक
फार मो ा भागाला मतदार संघ मळावा असे प रषदे ने ठर वले. ापार संर ण स मतीवर
आंबेडकरांनी काम केले. ज म, जात, धम यांवर आधारलेली वषमतेची बंधने, नबध र
करावे अशी वनंती करणारे एक नवेदनप आंबेडकर, जयकर, सर कावसजी जहांगीर,
जोशी, केळकर, स ,ू नानकचंद, एन्. एन्. सरकार यांनी स ा क न टश पंत धानांना
दले.
डसबर या स या आठव ात इ पी रयल हॉटे लमधून बाबासाहेबांनी घरी प
ल हले. यात ते हणतात क , ‘गोलमेज प रषदे संबंधी त नध त उ साह दसत नाही.
प रषदे या कायाकडे टश जनता पूव सार या कौतुकाने व आ थेने ल दे ताना दसत
नाही. अमे रके या ावया या कजाकडे यांचे ल वेधून गेलेले आहे. संघरा य कसे असावे
ा ाचा ऊहापोह कर यासाठ तरतूद आहे. परंतु संघरा य के हा येणार या संबंधी या
कालमयादे चा नाम नदश नाही. जा त व श नकालात नघाला, तरी मुसलमान
त नधी हे पूव माणेच ह ं शी फटकून वागतात. सं था नकांना तर आपले परंपरागत
अ नयं त मोठे पण कायम राखावेसे वाटते. आपापसात तभंगलेले लोक त हाइतापासून
भरीव असे काही मळवू शकतील, असे आपणास वाटत नाही.’
प रषदे या कायाचे सूप २४ डसबर १९३२ रोजी वाजले. या वेळ जगाम ये सव
दसणारे न साहाचे वातावरण आ ण मुसलमानांनी दाख वलेली अना था यामुळे
ह थानचे येय रच रा हले. आंबेडकर व रत भारतात ये यास परतले.
ाच सुमारास मं दर वेशा या चळवळ ने सभा आ ण वृ प े यांतून मोठ खळबळ
उडवली होती. दाही दशा म मून गे या हो या. केला पनबरोबर आपणही उपोषण करतो
अशी गांधीज नी धमक द यामुळे गांधीज या अनुयायांपैक क येक जणांचे पतळ उघडे
पडले. पृ य ह ं नी गांधीज चा ाण वाच व यासाठ घाईघाईन क चा करारनामा केला
होता, हे आता प झाले. ती उथळ चळवळ न उथळ सहानुभूती आता ओस लागली
होती. या झामो रन या उ सवात मुसलमानांना भाग घेता येई या झामो रनने गु वायूर
दे ऊळ खुले कर यास नाकारले.
गांधीजीही आता त े या दोरखंडाव न लोकशाही या खांबाकडे सरकत येऊ
लागले. ते हणाले, ‘जर पोनाई तालु यातील ब सं य लोकांनी अ पृ यां या मं दर वेशाला
वरोध केला तर मी आपली मागणी मागे घेईन.’ ब सं य लोकांनी मं दर वेशा या बाजूने
कौल दला तरी झामो रन मं दर खुले करीना! ाच सुमारास रगां अ यर यांनी
अ पृ यता नवारणा या संबं धत वधेयक म यवत व धमंडळात आणले. या त हेची
वधेयके एम्. सी. राजा, गया साद सह, बी. सी. म यांनी म यवत व धमंडळात
आणली. गांधीज नी आप या उपोषणाचा दवस १ जानेवारी १९३३ पयत लांबणीवर
टाकला. आ ण महारा यपाल या अ पृ यता नवारण वधेयकासंबंधी काय धोरण ठर वतात
याची वाट पा लागले. ‘जर गांधीजी भारताचे अन भ ष राजे आहेत, यांचा श द हणजे
नबध असे जर लोक मानतात, तर हा ग धळ गांधीजी का करीत आहेत,’ असा
आंबेडकरवा ांचा आरोप होता.
आंबेडकर गंगा आगबोट ने २३ जानेवारी १९३३ रोजी मुंबईस परतले. समता दलाने
यांचे वागत केले. आगबोट व न खाली उतरता णीच ‘टाइ स ऑफ इं डया’ प ा या
त नधीला दले या मुलाखतीत ते हणाले क , टशांनी ह थानला जबाबदार प तीचे
रा य दे यासाठ सं था नकां या उ सुकतेवर वा वरोधावर अवलंबून रा नये.
मं दर वेश वधेयकासंबंधी वचारताच ते हणाले, ‘ या वषयी मी ऐकतो याव न
काही च हे ठ क दसत नाहीत.’ या वधेयकावर म ास व धमंडळाम ये वा म यवत
व धमंडळाम ये चचा कर यास महारा यपाल व रत परवानगी दे णार नाहीत हे ऐकून यांना
वाईट वाटले. गांधीज नी अ पृ यां या मं दर वेशासाठ आपले ाण पणास लावू नयेत.
आ ण महारा यपालांनी या वधेयकाची मु कटदाबी क नये. जनमना व ती गो
असली, तर यांनी आपला नवाणीचा अं तम अ धकार वापरावा, असे मत दले.
बॅलाड पीयरवरच आंबेडकरांना गांधीज ची तार मळाली. यांनी आंबेडकरांना
येरव ास भेट स बोला वले होते. द लीतून परत येताच आपण तु हांस भेटू असे यांनी
गांधीज ना उलट तारेने कळ वले. मुंबईतील मु कामातच यांना ी पुढारी बा. मा. आ ण
यू च हँग यांची तार मळाली. दे श ह थानापासून राजक य ा वेगळा क नये
अशा मताचे जे ी नेते होते ते म यवत व धमंडळातील हद ने यांशी न आंबेडकरांशी
काही घटना मक ांची चचा करावयास द लीस येणार होते. हणून आंबेडकरांनी आपला
द लीचा प ा कळवावा असा या तारेचा आशय होता. दे शातील सव भागांतील
अ पृ यां या सद यांनी आंबेडकरांचे वागत केले. अनाकुलम् येथील ‘ थया युवजान समाज’
या सं थेने अ पृ यांचे हत न वातं य आ ण सं थानी जेचे ह क यांसाठ दले या
धीरोदा ल ा वषयी आंबेडकरांचे मनःपूवक आभार मानले.
महारा यपालांनी गोलमेज प रषदे या त नध ना अनौपचा रक बैठक साठ
द लीस बोला वले. यासाठ डॉ. आंबेडकर द लीस गेले. तेथून परत आ यावर ‘ दनांक ४
फे ुवारी १९३३ ला आपण तु हांस भेटू’ अशी गांधीज ना यांनी तार केली. ४ फे ुवारीला
१२ ।। वाजता वेळ सोयीची अस या वषयी गांधीज नी तारेने कळ वले. दे शातील
पूढा यांची आंबेडकर गाठ घेऊ शकले नाहीत, हे उघडच आहे.
शवतरकर, डोळस, शांताराम उपशाम, कांबळे , घोरपडे आ ण केशवराव जेधे यां या
समवेत डॉ. आंबेडकर ठर या वेळ येरवडा तु ं गात गांधीज ना भेटावयास गेले. गांधीज नी
उठू न हसतमुखाने पा यांचे वागत गेले. थोड याच वेळात चचा मं दर वेशा या ाकडे
वळली. डॉ. सु बरायन आ ण रंगा अ यर यां या वधेयकांना पा ठबा दे या वषयी गांधीज नी
आंबेडकरांना वनंती केली. आंबेडकरांनी तसे कर यास साफ नकार दला. कारण डॉ.
सु बरायन या वधेयका माणे अ पृ यतेची प त मुळातच पाप आहे हणून तचा ध कार
केलेला न हता. या वधेयका माणे एवढ च मागणी होती क , जर सावमत मं दर वेशास
अनुकूल असेल, तर दे वळे खुली करावी. परंतु दे वळात जाऊन मूत ची पूजा कर यांसबंधी
ह क असावेत कवा नाही या वषयी वधेयकाने मु धता वीकारली होती. ‘अ पृ य वगाला
आता चातुव यातील शू हणून जगावयाचे नाही. ह धम माझे बौ क समाधान क
शकत नाही. मी मला ामा णकपणे ह हणवून घेऊ शकत नाही. मला यामुळे समाधान
वाटणार नाही. तसे समाधान मानणे ही मा या सदसद् ववेक बु शी तारणा के यासारखे
होईल. मला ामा णकपणे ह हणवून यावेसे वाटत नाही. वाईट ढ व चाली सवच
धमात असतात. न लोकांत गुलाम गरीची प त होती. तला धमाचा पा ठबा न हता.
धमाने उचलून धरले या वाईट ढ आ ण प ती आ ण धमाचा पा ठबा नसले या वाईट
प ती यांत मुळातच फरक आहे. चातुव याची उभारणी ज मावर हणजे मनु या या
आटो या या बाहेर या गो वर कर यात आली आहे. या धमात मला नीच दजा दे यात
आला आहे, तो माझा धम असे मी कसे मानू? ही प त चालू राहणार अस यास
मं दर वेशाचा उपयोग काय?’ असे आंबेडकर हणाले.
गांधीजी हणाले, ‘चातुव य क पनेत असमानता नाही. यात वघातक असे काही
दसत नाही. पृ यांनी केले या पापाचे अ प नरसन व ाय त व त ारा ह धमाची शु
एव ाच ीने ती चळवळ हाती घेतलेली आहे. आपण अशा वेळ त ध रा ह यास याचा
फायदा सरकार व सनातनी दो ही घेतील याची मला भीती वाटते. मला वाटते क , ही
धमसुधारणा झा यास अ पृ यांचा ऐ हक दजा आपोआप वाढे ल.’ आंबेडकरांनी यांना
सां गतले क जर अ पृ य वगाचा राजक य, धा मक व शै णक दजा वाढला तर यांचा
मं दर वेश आपोआप होईल.
गांधीज या ‘ह रजन’ सा ता हकाला पाठ वले या संदेशातही आंबेडकरांनी आपले
मत पु हा मांडले. ‘अ पृ याता ही जा तभेदाचा आ व कार वा प रणती आहे. जोपयत जाती
आहेत तोपयत अ पृ यजन असणारच. जा तभेदाचे नमूलन केले तरच अ पृ यांचा उ ार
होईल. ह ं ना भावी झग ात फ एकच गो ता शकेल आ ण ती हणजे ह धमाची
तर करणीय न ढ पासून मु ता करणे ही होय.’ यांना उ र दे ताना गांधीजी हणाले,
‘आंबेडकरांसारखे मत अनेक सु श तांचे आहे. परंतु मी यां याशी सहमत होऊ शकत
नाही.

पु या न आ यानंतर आंबेडकरांनी व धमंडळातील चचत भाग घेतला. ाम-पंचायत

वधेयकावर भाषण करताना यांनी ह समाजावर कडक ट का केली. वधेयकाचा उ े श
गाव या पंचायतीवर मुसलमान आ ण अ पृ य सभासदांची नवडणूक करावी असा होता.
या भाषणात काही मु ांवर वदारक ट का करताना आंबेडकर हणाले, ‘महाराज, ह थान
हणजे काही युरोप न हे. इं लंड हणजे ह थान न हे. इं लंडम ये जा तभेद नाही.
आम याम ये आहे. हणून जी रा यप ती इं लडला यो य आहे, ती आ हांस उपयु
होईलच असे नाही. ही स य गो ल ात ठे वली पा हजे. आ हांस रा यप ती अशी पा हजे
क यात मतदानाचाच न हे तर मा या समाजाचे त नधी व धमंडळात पाठ व याचा
अ धकार मला असला पा हजे. मा या त नध ना या ठकाणी होणा या चचतच न हे तर
नणय कर या या कायातसु ा अ धकार असला पा हजे. हणून माझे असे मत आहे क ,
जातीय त न ध व हे वाईट नाही. ते वष नाही. भ जात या सुर तते या ीने ही
जातीय प तीची रा य व था हतावह आहे. रा यघटनेला यामुळे उणेपणा येतो असे मला
वाटत नाही.’ इत यात एक सभासद ओरडला ‘शोभा येत!े ’ ते हा आंबेडकर हणाले, ‘होय,
यामूळे रा यघटनेला शोभा येत!े ’ आंबेडकर पुढे हणाले, ‘ यायालया या े ात जातीय
त न ध व अस याचे कारण असे क , अनेक वेळा यायालयीन नणयांत जातीय वृ ी
दसून आली आहे. आ ण काही करणांत तर आप या अ धकाराचा यायाधीशांनी
पयोग केला आहे, असे आढळू न आले आहे.’ उदाहरणादाखल यांनी यात ा ण
आ ण ा णेतर हे वाद तवाद होते अशा काही खट यांचा नाम नदशही केला.
या भाषणामुळे व धमंडळाम ये आ ण वृ प ांत एकच गडबड उडाली. स या
दवशी काही सभासदांनी आंबेडकरां या भाषणामुळे यायाधीशांची सरसकट बदनामी झाली
आहे, असे हणून यां या व ग ला केला. यावर आंबेडकर हणाले, ‘सरसकट
यायाधीशांचा ध कार करावयाचा माझा उ े श न हता कवा व श जाती या
यायाधीशांवर त डसुख घे याचा माझा इरादा न हता.’ शेवट हे करण एकदाचे मटले.
 १२ फे ुवारी १९३३ रोजी मं दर वेशा या वधेयकासंबंधी आंबेडकरांनी आपले
नवेदन स केले. याची एक त य महा माज ना येरवडा तु ं गात पाठ वली. रंगा
अ यर या वधेयकासंबंधी ते हणाले, ‘अ पृ य वग ा वधेयकाला पा ठबा दे याचा संभव
नाही. कारण ते वधेयक एकतर मं दर वेश लोकमतावर अवलंबून ठे वते व अ पृ यता हे
पाप आहे असे हे वधेयक मानीत नाही. पाप आ ण अ याय ही ब सं य लोकां या
हाडीमांसी खळली आहेत कवा ब सं य लोक ती आचरतात हणून ती सुस होऊ शकत
नाहीत. जर अ पृ यता हे पाप आहे आ ण ती अ या य ढ आहे अशी एकदा खा ी झाली
हणजे ती ब सं य ह पाळ त असले तरी अ पृ यां या मते तचा काही सबब न सांगता
व रत नायनाट झाला पा हजे. जर अशा चालीरीती नी तबा आ ण सावज नक हतास
तकूल असतील तर यांना यायालये हाच याय लावतात. आ ण रंगा अ यर या
वधेयकाचा हाच नेमका दोष आहे. अ पृ यता हे पाप आहे तर या पापाचे, अ यायाचे
नदालन ब मतावर अवलंबून ठे वणे, हणजे अ पृ यता पाप नाही व अ याय नाही असे
हण यासारखे आहे.
‘ब जन समाजाने केले हणून ते पाप नाही, तो अ याय न हे, अशी जर पापाची व
यायाची ा या करावयाची झा यास जगातील पाप व अ याय कधीही नाहीसे हायचे
नाहीत. एखाद गो पाप असेल तर ब मताला न जुमानता तचा नायनाट झाला पा हजे हे
नी तम ेचे आ त व आहे. वहारी ीने या ाकडे पा हले तर उ च श ण, उ च
अ धकारपदे आ ण उदर नवाहाचे उ म माग यां या लाभामुळेच यांची खरी उ ती होईल.
जीवन मात ते एकदा सु थर झाले हणजे यांना स मान मळे ल आ ण अशी यांची गती
झाली हणजे सनात यां या धा मक ीत ांती होईल आ ण ती झाली नाही तरी
अ पृ यांचे फारसे अन हत होणार नाही. सरे असे क यात वा भमानाचा नगडीत
झालेला आहे. ‘कु े आ ण हद जन ांना वेश नाही’ अशा पा ा लावणा या
युरो पयनां या सां कृ तक सं थांम ये वेश मळ यासाठ ह जसे याचना करीत नाहीत
तसेच दे वळांवर ‘सव ह आ ण कु यांस हत सव ाणी यांना वेश आहे. फ अ पृ यांना
म जाव आहे,’ अशी पाट अस यामुळे अ पृ य वग या ठकाणी वेश मळ यासाठ
याचना करीत नाही.’
हणून आंबेडकर हणाले, ‘ पृ य ह ं ना माझे सांगणे असे क तु ही दे वळे खुली
करावी कवा न करावी ा ाचा वचार तु ही करा. मी यासाठ चळवळ करणार नाही.
मनु या या ठायी असले या प व म वा वषयी स मान बाळगणे तु हांस स यपणाचे
ल ण वाटत असेल, तर तु ही दे वळे उघडा आ ण स जनास शोभेल असे वतन करा.
स जन हो यापे ा तु हांला ह जन हणून टभा मरवायचा असेल तर दे वळांचे दार बंद करा
आ ण आ मनाश करा. मला या याशी काही कत नाही. मं दर वेश हा अ पृ यता
नवार या या मागावरील एक ट पा आहे. ती यां या सामा जक उ तीची अं तम सीमा
नाही, असे ह ं नी मानले तर या माणे हद लोक टनने वसाहतीचे वरा य हे भारता या
अं तम येयातील एक ट पा हणून मा य केले तर वसाहतीचे वरा य वीकार यास तयार
होते. या माणे अ पृ य वग मं दर वेश हा यां या अं तम उ ती या मागावरील एक ट पा
समजून या चळवळ स पा ठबा दे याचा वचार करतील.
‘जो धम असमानतेचे समथन करतो याला वरोध करायचा यांनी नधार केला आहे.
तर ह धम हा अ पृ यांचा धम आहे तर तो समानतेचा धम झाला पा हजे. मग यांना याने
परक य न मानता वक य मानले पा हजे. जर ह धम हा सामा जक समतेचा धम हायचा
असेल तर अ पृ यांना मं दर वेश दे याएवढ च यां या नबधांत सुधारणा क न भागणार
नाही. यासाठ चातुव य नमूलन क न याची शु ता केली पा हजे. सव असमानतेचे मूळ
चातुव य हे आहे. चातुव य अ पृ यतेची जननी आहे. कारण जा तभेद न अ पृ यता ही
असमानतेची अ य पे आहेत. हे केले नाही तर अ पृ य वग मं दरांचाच न हे तर ह
धमाचाही याग करतील. कारण मं दर वेश वीका न समाधान पावणे हणजे पापाशी
तडजोड कर यासारखे आहे. मनु यमा ा या ठकाणी जी प व भावना आहे तचा व य
कर यासारखे आहे.’ शेवट यांनी गांधीज ना एक मह वाचा, नवाणीचा टाकला.
‘मं दर वेशाचा मट यानंतर जे हा अ पृ य लोक जाती याच व चातुव यां या
उ चाटनाचा हाती घेतील या वेळ महा माजी कोणाची बाजू घेतील? जर ते
सनात यांची बाजू घेणार असतील, तर आज आ ही यां या बाजूला नाही. उ ा होणारा श ू,
याला आज म हण यात अथ नाही!’
भारतातील रा. ब. ी नवासन, म लक, ेमराय आद अ पृ यवग य पुढा यांनी
आंबेडकरां या वचाराला जोराचा पा ठबा दला.
आप या प कात गांधीज नी उ रे दले, ‘मी ह कुटुं बात ज मास आलो आहे
हणूनच ह आहे असे न हे, मी े ने न आपखुशीनेसु ा ह आहे. मी मानत असले या
ह धमात उ चनीचता नाही. परंतु डॉ. आंबेडकरांना वणा मी झगडा करावयाचा
अस यामुळे मी यां या प ात रा शकत नाही. कारण वणा म हा ह धमाचा अ भ
असा भाग आहे, अशी माझी ा आहे.”
गांधीजी-आंबेडकर यांचा मं दर वेशासंबंधी वाद ववाद चालला असता आंबेडकरांना
र ना गरी येथील पेट क यात भागोजीशेट क र यांनी बांधले या नवीन दे वळाचे उद्घाटन
कर यासाठ वीर सावरकर ांनी आ हाने आमं ण धाडले. ‘पूव नयो जत कामामुळे मी
येऊ शकत नाही. परंतु आपण समाज सुधारणे या े ाम ये काम करीत आहात या वषयी
अनुकूल अ भ ाय दे याची ही संधी घेत आहे. जर अ पृ य वग ह समाजाचा अ भ भाग
हायचा असेल तर नुसती अ पृ यता जाऊन भागणार नाही. चातुव याचे उ चाटन झाले
पा हजे. या थो ा लोकांना ाची आव यकता पटली आहे यांपैक आपण एक आहात हे
सांगावयास मला आनंद वाटतो.’ असे सावरकरांना आंबेडकरांनी कळ वले.
सनातनी सुधारक आ ण सनातनी गट हे आप या धोरणातील पराकोट चा
कडवटपणा टाकून आंबेडकरां या धोरणाला अनुकूल होऊ लागले असतानाच आंबेडकर
मा यां याकडे पाठ फरवीत होते. ह ं नी चाल वले या मं दर वेशा या चळवळ शी
आप या लोकांना सहकाय कर यास सांग याऐवजी आंबेडकरांनी यांची ी राजक य
लाभाकडे वळ वली. तसे कर यास कारणही होते. अ पृ यता नवारक संघा या म यवत
मंडळाचे जरी ते सभासद होते, तरी या सं थे या कुठ याही सभेस ते उप थत न हते.
म यंतरी गांधीज नी या सं थेचे नाव ‘ह रजन सेवक संघ’ असे ठे वले. ‘ह रजन सेवक
संघा’ या कायकारी मंडळात अ पृ य पुढारी समा व क न घेतले गेले नाहीत हणून
अ पृ य पुढा यां या मनांत या सं थे या हेतू वषयी संशय नमाण झाला. आंबेडकरांनी
यामुळेच या सं थेचा संबंध तोडला. अ पृ य पुढा यांपैक ब याच जणांना असे वाटले क ,
गांधीज या चळवळ चा हेतू आंबेडकरां या चळवळ स पूरक नसून तो मारक आहे. इतकेच
न हे तर गांधीज ची चळवळ हा एक राजक य डाव होता. तो गांधीज चा खरा काय म
न हता, असेही यांना वाटे . आंबेडकरप ीयांना अशी भीती वाटे क , मं दर वेशा या
चळवळ मुळे उ प झाले या उ सवात आ ण ई र चतनात अ पृ य लोक म न होतील.
आ ण यामुळे राजक य आ ण आ थक समते या धोरणांकडे यांचे ल होईल. तेढ चे खरे
कारण हे होते. आंबेडकरां या नवेदनाची त या वतमानप ांवर कशी झाली हे
पाह यासारखे आहे. आंबेडकरां या नवेदनातील वदारक स यामुळे भडकले या रा ीय
वृ ी या प ांनी आंबेडकरां या व े शाची लाटच पसर वली. यां यापैक काहीजण तर
यांना ‘भीमासुर’ हणू लागले. मुंबईतील एका वतमानप ाने यांना ‘ े ा’ ही पदवी
कु सतपणे अपण केली. आंबेडकरां या अनुयायांना ‘ े ा’ ही पदवी षण नसून भूषण
आहे असे वाटले. या माणे सर हॅले टाईन चरोलने टळकांना कु सतपणे बहाल केलेली
‘भारतीय असंतोषाचे जनक’ ही उपाधी टळकां या जी वतकायाचे यथाथ वणन ठरते,
याच माणे ‘ े ा’ हे आंबेडकरांचे अमोल, अथपूण आ ण यथाथ वणन आहे असे
यांना वाटे . े ा ा याचा क र वरोधक आ ण ह समाज ा यावर हणजे
जा त न उ चनीचपणा या त वावर अ ध त झालेला. तो समाज अ याय न वषमता,
असमानता न अ पृ यता यांचे तीक होता. अशा समाजातील अ याय न वषमता,
अ पृ यता न पळवणूक यांचे उ चाटन करणे हे े ाचे जी वतकाय असते.
आंबेडकरांचे तेच येय अस यामुळे ते खरे ां तकारक, स चे दे शभ न खरे उ ारकत
ठरतात.
रंगा अ यर या मं दर वेशा या वधेयकाला केवळ बुरसटले या सनात यांनीच वरोध
केला असे नाही, तर अधवट वा सनातनी समाजसुधारक यांनीही केला. वरोधकांचे हणणे
असे होते क अ पृ यांचा मं दर वेश हा सावमताने ठरवू नये. धा मक बाबतीत काय ाने
ढवळाढवळ क नये. गांधीज ना केले या तारेत पं डत मदन मोहन मालवीय वेषाने
हणाले, ‘दे वळां या वहारात काय ाचा नसु ा संबंध असू नये, हणून आपला या
वधेयकाला वरोध आहे. मुंबईत जो करार झाला यातील अट नुसार हे वधेयक नाही.’
आ ण मुंबईतील करार हणजे पुणे कराराची पुन होती. गांधीजी अन् राजाजी यां या या
चळवळ त काहीतरी मीठा डावपेच असावा असा टश रा यक याना संशय आला.
टशां या व अ पृ यांचा गट गांधीजी उठवीत आहेत असे यांना वाटे . एकतर यांचे
धोरण धा मक बाबतीत तट थतेचे होते आ ण सरे असे क राजक य चळवळ मुळे चडलेले
लोक धा मक बाबतीत ढवळाढवळ केली असता अ धक चडतील असे यांना वाटे .
भूतकाळात अ पृ यता नवारणाची चळवळ कधीही न करणा या ह ं चाही काय ाने
अ पृ यता न कर याचा नधार पा न यां या मनात ग धळ नमाण झाला. सरतेशेवट
भारतमं याने महारा यपालांना व धमंडळात अ पृ य वषयक वधेयक आण याची
परवानगी दली. डी. सु बरायन आ ण नारायण नं बयार यांची वधेयके अ खल भारतीय
व पाची अस यामुळे महारा यपालांनी नामंजूर केली. बाक ची सव वधेयके म यवत
व धमंडळात चचसाठ आणावयास यांनी अनु ा दली. शेवट रंगा अ यर यांचे वधेयक
तेवढे श लक रा न बाक ची आपीआप गळली. रंगा अ यर यांचे वधेयक २४ माच १९३३
रोजी म यवत व धमंडळात चचसाठ आले. परंतु काँ स सद यां या ल तेमुळे, सरकारने
दाख वले या उपे ेमुळे आ ण सनातनी वृ ी या सद यां या चालढकली वृ ीमुळे शेवट
याही वधेयकाची के वलवा या थतीत इ त ी झाली.

मं दर वेशासंबंधी स प क काढ यानंतर अ पृ यां या ठायी असले या आ या मक

आ ण धमभोळे पणा या वृ व आंबेडकरांनी जोराचा चार सु केला. ा
धमभोळे पणामुळे आ ण आ या मक वेडामुळे अ पृ यांची शतकानुशतके बलता वाढतच
चालली होती. दे वपूजेपे ा पोटभर अ मळणे हे अ धक मह वाचे काय आहे, असे यांनी
यां या मनावर बब व यास सु वात केली. ठाणे ज ातील कसारा या ठकाणी भरले या
एका प रषदे म ये भाषण करताना ते हणाले, ‘आ हांला ह धमात समानता पा हजे व
चातुव य न झाले पा हजे. या दे शा या राजकारणात कधीही घडलेली नाही अशी गो
घडू न येत आहे. या दे शात खाल याने दळावे व वर याने भाकरी खावी अशी प र थती आहे.
इं जी रा य आले तरी याने ांती घडवून आणली नाही. कारण ती परक य स ा होती.
तुम याम ये फूट पडेल असे काही क नका व ऐ य वाढवा. ही मोडू न टाका. हीमुळे
कायाचा नाश होतो. सभोवताल या प र थतीचे ान क न या. कोकण आ ण ना शक येथे
स या ह झाले. ते झाले नसते तर आप याला राजक य स ा ा त झाली ती झाली नसती.
ना शक स या हाने एवढ चंड खळबळ उडवून दली क ती स या हाची वाता ‘लंडन
टाइ स’म ये वाचून लोकांना आ य वाटत असे. जी गो वाईट होते ती ई र करतो, ई राने
आपणाला अ पृ यां या ज माला घातले आहे, ही याचीच इ छा आहे, असली भावना
टाकून ा. तु ही स या ई रा वषयी वचारच क नका. आपले वाईट झाले ते इतर लोकांनी
आपला वाथ साधला व आपले नुकसान केले हणून. गे या ज मातील पातकांमुळे न हे.
महारांना ज मनी नाहीत, याचे कारण या इतर लोकांनी घेत या हणून. अ पृ यांना नोक या
नाहीत, याचे कारण इतर लोकांनी या लुबाड या हणून. दै वावर भरवसा ठे वून वागू नका. जे
काम करावयाचे असेल ते आप या मनगटा या जोरावर करा.’ मुंबई या माझगाव वभागात
फे ुवारी या शेवट या आठव ात भाषण करताना ते हणाले, ‘इतर समाजांचे लोक मला
श ाशाप दे त आहेत. तर सरीकडे मा या समाजात माझा गौरव होत आहे.
‘ वक यांनी गौरव करावा, परक यांनी श ाशाप ावे. हा जो टळकांचा अनुभव
तोच अनुभव मला येत आहे. मा या मनाशी मी खूणगाठ बांधून ठे वली आहे क , जोपयत हे
परक य मला श ा दे त आहेत तोपयत मा या समाजासाठ मी जे करतो आहे ते रा त
आहे, असे समज यास हरकत नाही. गे या २००० वषापासून ह समाजात जी अ पृ यता
चालू आहे ती काढू न टाक याचा आतापयत इतका य न कोणीच केला नाही. याला कारण
असे क अ पृ य वगा शवाय ह थानला व ह समाजालाही तरणोपाय नाही हे यांना
आता पटले आहे. हा जो एवढा खटाटोप चालला आहे तो अ पृ यांची वाईट थती पा न
यांना दया आली हणून न हे. वतः या काया या स साठ , रा ासाठ हा य न करणे
यांना भाग आहे असे हण यास हरकत नाही.
‘आप या चळवळ चे येय अ याय, जुलूम, खो ा परंपरा आ ण व श खास
अ धकार यांचा नायनाट क न लोकांना गुलाम गरीतून मु करावयाचे असे आहे. आप या
अ वरत, अखंड चळवळ मुळे आपली पत वाढली आहे. मृत जनावरांचे मांस खाऊ नका.
मग आ ही काय खावे असे वचारणारांना मी सांगतो क प र थती सुधार यासाठ प त ता
वे येचे जीवन वीकारीत नाही. स मानाने जगावयास शका. उ च मह वाकां ा अंगी
बाळगा. जे झगडतात यांनाच यश येते. नैरा याचे युग संपले आहे. नवीन युगास ारंभ
झाला आहे. राजकारण न नबध कर याची स ा यांत तु ही भाग घेऊ शक यामुळे आता
तु हांस सव काही श य आहे.’
मानप दे यासाठ भरले या स या एका सभेम ये डॉ. बाबासाहेब हणाले,
तु तपर अलंकारयु भाषेने तु ही तुम यासार या एका माणसास गुणातीत ई र बन वले
आहे. या तुम या भावना तुम या हतास नाशक आहेत. स याला ई र बनवावयाचे व
आप या उ ाराचा भार या यावर टाकावयाचा ही भावना तु हांस कत पराङ् मुख करणारी
आहे. या भावनेला जर तु ही चकटू न राहाल, तर तु ही वाहाबरोबर वाहणारे लाकडाचे
डके बनाल. नवयुगात ा त झालेली राजक य स ा नरथक ठरेल. या नादान क पनेने
तुम या मनात घर के यामुळे तुम या वगाचा समूळ नाश झाला आहे. या भावनेने तुमचाच
काय परंतु सव ह समाजाचा नाश केला आहे. आप या या ह थान दे शा या हीन वाला
काही कारण असेल तर हे दे वपण आहे. इतर दे शांतील लोक समाज संकटात सापड यास
एकोपा क न वतःचा उ ार क न घेतात. परंतु आप या धमाने आमची अशी समजूत
क न दली आहे क माणूस काही क शकत नाही. समाजावर मोठे संकट आ यास कवा
समाजाची गती खुंट यास दे व आप याम ये अवतार घेतो व संकट नवारण करतो.
सामुदा यक रीतीने संकटास त ड न दे ता ई रा या अवताराची वाट पाहत बसतात. ह
समाज गुलाम गरीत खतपत का पडला याचा वचार के यास, ते आप या उ ारासाठ
ई राची वाट पाहत बसले हेच याला कारण आहे, अशी माझी ढ समजूत आहे. या जगात
ई र असो कवा नसो याचा वचार कर याची तु हांला काही ज र नाही. एवढ गो मा
खरी आहे क , जगात या घडामोडी होतात या माणसेच करीत असतात. तुमचा उ ार
करावयास कोणीही येणार नाही. तु ही मनात आणाल तर तुमचा उ ार तु हीच कर यास
समथ हाल. यापुढे तुमचे भ वत फ राजकारणात आहे. स या कशातही नाही.
पंढरपूर, यंबक, काशी, ह र ार वगैरे ठकाणी या ा क न कवा एकादशी, सोमवार वगैरे
उपवास क न कवा श नमहा य, शवलीलामृत, गु च र इ याद पो यांची पारायणे
क न तुमचा उ ार होणार नाही. तुमचे वाडवडील हजारो वष या गो ी करीत आले तरीही
तुम या शोचनीय थतीत एक तसूभर तरी फरक पडला आहे काय? पूव माणे तुम या
अंगावर फाट या च या आहेत. अ याक या भाकरी या तुक ावर तुमची गुजराण
चालली आहे. गुराढोरांपे ाही ग ल छ अशी आजतागायत तुमची राहणी आहे.
क ब ां माणे तु ही रोगराईस बळ पडता आहात. तु ही केले या उपोषणांनी तुमची
उपासमार टळली नाही. तुमचा उ ार कर यास आता एकच माग आहे आ ण तो हणजे
राजकारण, नबध (कायदा) कर याची श . पोटभर अ , राह यास जागा, ाजनाचे
साधन मळत नाही, याला कारण दे व कवा दै व दो हीही नाही. तु हांला अ , व ,
वस त थान व श ण दे णे हे दे शातील नबध करणा या स ेचे काय आहे व या स ेचा
कारभार तुम या संमतीने, तुम या सा ाने न साम याने चालणार आहे. या नबध करणा या
श त तुमचा समावेश झाला आहे. सारांश, सव सुखाचे आगर कायदा आहे. हणून कायदा
कर याची श तु ही पूणपणे ह तगत केली पा हजे. जप, तप पूजा-अचा करणे ांवरील
ल काढू न राजकारणाची कास धरा. तुम या उ ाराचा हाच एकमेव माग आहे. तु ही ल ात
ठे वले पा हजे क , एखादा समाज जागृत, सु श त व वा भमानी असेल तरच याचे
साम य वाढे ल.’१

माच म ह या या म यास हद रा यघटनेचे व प जाहीर करणारी ‘ ेतप का’ टश

सरकारने स केली. टश लोकसभे या दो ही वभागांतील एक संयु स मती याचा
वचार व नमय करणार होती. महमद अ ली जना हणाले क , ही ेतप का हणजे
टश राजवट चा एक नयम आहे. सुभाष हणाले क , शांततेला सु ं ग लावणारी ही घटना
आहे. डॉ. मुंजे यांनी या ेतप केचे वणन ‘काळा मुसदा’ असे केले; तर जयकर हणाले
क , संघरा याची क पना आता मागे सरकत आहे!
याच वेळ बंगाल व धमंडळाने पुणे करार र कर या वषयी ठराव केला. मुंबई या
‘टाइ स ऑफ इं डया’ प ात स केले या प कात आंबेडकर हणाले, ‘पुणे करार
घडवून आण या या कायात बंगाली ह पुढा यांचा बराच मोठा भाग होता. परळला आ ण
इं डयन मचट् स चबरम ये मा याशी बंगाली पुढा यांनी चचा केली होती. ते हा आपण यात
सहभागी न हतो, हे यांचे हणणे साफ खोटे आहे.’ पुणे करारा या वेळ बंगाली ह ं चे
त नधी न हते, अशी तार नर सरकार यांनी टश पंत धानांना केली होती. ा वषयी
टश पंत धानांनी आंबेडकरांकडे वचारणा केली. याला आंबेडकरांनी असे उ र दले
क , ‘जातीय नवाडा सव टश ह थानला लागू आहे. पुणे करार जरी बंगाली अ पृ य
ने यांना समाधानकारक वाटत न हता तरी ती प र थती मा य कर यास मी यांना भाग
पाडले आहे. मुंबई, बहार, पंजाब आ ण ओ रसा यांतील अ पृ य जनतेला पुणे करार
समाधानकारक वाटत नाही. अशा वाथ आपमतलबी कांगा ाला अ पृ य पुढारी बळ
पडणार नाहीत.’
संयु स मती या कायासाठ नवडले या लोकांची नावे स झाली. जयकर,
मझा इ माईल, आगाखान, सर अकबर हैदरी यां याबरोबर आंबेडकरांची या स मतीवर
नवड झाली. वलायतेस जा यापूव अनेक सभांतून आंबेडकरांनी भाषणे केली. गांधीज ची
येरवडा तु ं गात भेटही घेतली. आंबेडकरां या क त चा भाव जरी वाढत होता तरी पृ य
ह ं या वतुळातील यां या वषयी असलेला पूव ह मुळ च बदललेला न हता. द लत
वगासाठ केले या सेवे वषयी महाराज सयाजी गायकवाड यांचा मुंबईत स कार हायचा
होता. आंबेडकरांचे नाव या सभेसाठ वागत स मतीने नवडले या व यां या याद म ये
होते. परंतु कुठे तरी माझी शकली व यांचे नाव गाळ यात आले. यांची अ पृ यता आडवी
आली. आंबेडकर हे एक थोर भारतीय पुढारी होते. ाना या े ातील हे एक अ धकारी
होते. टश पंत धानां या बाजूला बसून वचार करणारे एक भावी नेते असे सव
यांचे नाव गाजत होते. परंतु भारतातील काही तथाक थत समाजसुधारकांना यांना
बरोबरीचे थान दे यात कमीपणा वाटत होता. पुणे करारानंतर काही लोक आंबेडकरांचे
अ भनंदन करणार होते. परंतु सोई कर जागे या अभावी तो बेत र हत कर यात आला. एका
नबध-पं डताला आप या मूला या ल नाचे आमं ण डॉ. आंबेडकरांना ायचे होते. परंतु
तेथेही आंबेडकरांची अ पृ यता आडवी आली.१
अ पृ य वगा या मुलांसाठ काढले या व ाथ वस तगृहास बाबासाहेबांनी ४ ए ल
१९३३ रोजी भेट दली. ते वस तगृह पनवेल न ठाणे येथील आगाखानां या बंग यात ने यात
आले होते. मो ा खटपट ने आगाखानांचा बंगला आंबेडकरांनी मळ वला होता. ते
वस तगृह पनवेल येथे एका यू या घरात कसे सु झाले, पृ य ह ं नी यासाठ जागा
दे याचे कसे नाकारले, अ पृ य चालकां या असहा यतेचा फायदा घेऊन या घराचे भाडे
यांनी कसे वाढ वले, हे आंबेडकरांनी आप या उपदे शपर केले या भाषणात व ा याना
समजावून सां गतले. कती अनंत हालअपे ांत न अ यंत अपमानकारक प र थतीत आपले
श ण पार पडले व आता व ा याना कशी सुसंधी न सोय लाभली आहे, या वषयी यांनी
व ा याना पूण क पना दली. ‘ व ा यानी वतःची लायक वाढ व याचे काय करीत
असताना राजकारणात भाग येऊ नये. वावलंबनाचा माग चोखाळावा. आप या आयु यात
आपण पुढे आ या शवाय राहणार नाही, असा न य क न तु ही वहारी जगात उतरलात
तरच काही यश मळे ल,’ असा यांनी उपदे श केला.
पुढ ल आठव ात वसई तालु यातील सोपारे येथे अ पृ य वगा या प रषदे क रता
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गेले. बारा ए ल रोजी परळ येथे डॉ. आंबेडकरांचा आ ण मुंबई
नगरपा लके या श ण स मतीचे अ य वनायक गणपत ( ही. जी.) राव यांचा स मान
कर यात आला. व. ग. राव यांनी आप या कार कद त अ पृ य वगा या श णकायात
मोठ सेवा केली होती. उ रादाखल भाषण करतेवेळ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हणाले,
‘माझे सव आयु य व ाथ हणून जावे अशी माझी इ छा होती. ानाची भूक लागावी
हणून मी पोटाची भूक मा न अनेक ंथ खरेद केले. एखाद ा यापकाची नोकरी
प क न ंथ वाच यात सुखाने काळ कंठावा अशी माझी प हली इ छा होती. परंतु सुदैवाने
हणा अगर दवाने हणा, मला अ पृ यां या चळवळ त पडावे लागले. ना पैसा, ना माणूस,
ना बु म ा अशी या समाजाची प र थती असता या समाजाचे काम करणे मोठे कठ ण
आहे.’ याच रा ी कुला येथे रावबहा र सी. के. बोले यां या अ य तेखाली आंबेडकरांना
एक थैली अपण कर यात आली.
याच सुमारास आंबेडकरांनी अ पृ यां या ाथ मक नवडणूक संबंधी गांधीज चे मत
काय आहे हे चाचपून पाह यासाठ यांची भेट घे याचे ठर वले. ते वलायतेस जा या या
गडबडीत होते. अनेक ठकाणां न ा यानांसाठ आमं णे आली होती. यायालयात काही
खटले चालवायचेच होते. घरगुती कामाची व था करावयाची होती. वलायतेत बरोबर
ने यासाठ काही ंथ नवडावयाचे होते. अशा थतीतही ते गांधीज ना भेटावयास पु यात
गेले. सव ी मोरे, शदे , च , गायकवाड, च हाण यां यासमवेत यांनी २३ ए ल १९३३
रोजी येरवडा तु ं गाम ये गांधीज ची भेट घेतली. गांधीजी न आंबेडकर आं या या
झाडाखाली खुच त बसले. गांधीज चे कायवाह महादे व दे साई कागद पे सल घेऊन जवळच
बसले. आरंभीच डॉ. आंबेडकर हणाले क , अ पृ य वगातील उमेदवारांना दोन
नवडणुकांचा खच सोसणे अ यंत अवघड जाणार आहे. हणून ‘पॅनेल’ प तीची नवडणूक
साव क नवडणुक त वलीन करावी. यश वी अ पृ य उमेदवारांस नवडणुक त अ पृ य
मतदारांची २५ ट के तरी मते मळाली पा हजेत हणजे झाले. ‘या वषयी आपले मत न क
काय आहे हे लंडन या प वावर तु हांस कळवू,’ असे गांधीज नी आंबेडकरांना सां गतले.
गांधीज नी आंबेडकरांना फुलांचा गु छ दला. नंतर आपले संभाषण अ पृ यता
नवारणा या ांकडे वळ वले. सनातनी लोक मला दै य हणतात, असे गांधीज नी
आंबेडकरांना सां गतले. सनात यांकडू न तु ही आणखी कोणती अपे ा करता, असे
आंबेडकर उ रले. यावर गांधीजी हणाले, ‘अ पृ य वगाचे पुढारी आंबेडकर हे वतः तरी
कुठे मा या कायावर खुश आहेत.’ संभाषणा या शेवट गांधीज नी तु ही लंडन न के हा
येणार असे आंबेडकरांना वचारले. आंबेडकर उतरले, ‘ऑग ट या सुमारास लंडन न परत
येईन.’ आंबेडकरांचा वास सुखदायक होवो, अशी गांधीज नी इ छा द शत केली आ ण
मुलाखत संपली.
२३ ए ल रोजी पु यातील अ पृ य वगा या वतीने दामोदर हॉल, परळ येथे
बाबासाहेबांना मानप अपण कर यात आले. या सभेत बोलताना बाबासाहेब हणाले,
‘ स या गोलमेज प रषदे या वेळ मी हेरी पेचात सापडलो होतो. एक, इं जांबरोबर वाद
करावा तर गांधीज कडू न काही य होणार नाही व सरा गांधीज ना सा करावे तर
इं जांकडू न काही फायदा होणार नाही. अ पृ यां या फाय ा या ीने या काही उ णवा
रा ह या आहेत या मी भ न काढ याचा य न करणार आहे. दे शाला इं ज सरकारपासून
वशेष ह क मळ व यासाठ मी आता भांडणार आहे. मला नरोप दे यासाठ गरीब
लोकांनी रोजमजुरी बुडवून बंदरावर येऊ नये. ती गो मला उ चत वाटत नाही. पसंत नाही.’
२४ ए लला आंबेडकर लंडनला संयु स मती या कामासाठ नघाले. ६ मे रोजी ते
लंडनला पोचले. ८ मे रोजी गांधीज नी न ाने सु वात केले या आ मशु या
उपोषणासंबंधी लंडन येथील वृ प ांत वाचले. परंतु येथील वृ प ांत तुरळक मा हती येई
हणून यांनी गांधीज या उपोषणा वषयी स व तर मा हती पाठ व यासाठ सहका यांना
ल हले. राजभोज आ ण इतर अ पृ य पुढारी यां या हालचाल वषयी मा हती आंबेडकर
लंडन न वचारीत असत. या काळात आंबेडकर हे े ती या ने या माणे
लोकसं हासाठ जपत असत. सहका यां या सुख ःखांत आ ण कायात समरस होत असत.
यांना यो य तो स ला दे त. मागदशन करीत. यांचे कायवाह सीतारामपंत शवतरकर यांची
नेमणूक मुंबई नगरपा लके या श ण खा यात पयवे क हणून झाली. ते आंबेडकरांना
कळताच यांनी शवतरकरांचे लंडन न अ भनंदन केले. बडो ा या महाराजांनी गु वय
कृ णाजी केळु कर यांना काही मा सक वेतन ावे असे एक वनंती प क यांनी बडो ा या
महाराजांकडे सादर केले. ‘जनता’ प ाचे संपादक भा करराव क े कर यां या कायाचा गौरव
करताना ते आप या प ात हणतात, ‘तु हांला या अडचण ना त ड ावे लागत आहे
याची मला जाणीव आहे. अगद च सामा य वेतनावर तु ही आम यासाठ गुलामासारखे
राबत आहात ते पा न मला नेहमीच असे वाटत आले आहे, आ ण ही केवळ तुती न हे.
आ ही सव आ ण शः मी तर तुम या वषयी वाटत असले या कृत ते या ओ याने
भारावलो आहे.’ याच प ात क े करांना धीर दे ताना ते हणतात, ‘द लतां या उ ारा या सव
चळवळ ा मुळात लहानच असतात. आ ण या क दायक असतात, हे अबा धत स य
आहे. आपली चळवळ अंती यश वी होईल. या वषयी माझा पूण व ास आहे.’ आपण
काही गो ी सहका यांना व ासात घेऊन करत नाही या आरोपाचे खंडन करताना ते
हणतात, ‘माझे सव आयु य तु हांपुढे उघडे आहे. आपला संपूण ंथ या पुढा याने उघडा
ठे वला आहे असा सरा कोणी पुढारी अस यास मला माहीत नाही.’
‘जनते’चा आंबेडकर वशेषांक पा न यांनी समाधान केले. अशा वशेषांकात
केवळ एका चाच गौरव करावा हे ठ क नसून या ने या ासाठ आपले
आयु य तत केले आहे, या ा या नर नरा या बाजू रंग वणे अ धक बरे, असा
अ भ ायही दला. याच वेळ ग. अ. गवई गटा या वतीने अशी बातमी स झाली होती
क , आंबेडकर मुसलमान धम वीकारणार आहेत. सुभेदार सवादकर यांनी आंबेडकरांना
लंडनला प ल न कळ वले क , ‘अ पृ य जनतेचा सोड व या वना द लतांचा राजा
आंबेडकर असा कोणताही नणय घाईने घेणार नाही, अशी द लत जनतेची खा ी आहे.’
सवादकरांना लंडन न ल हले या उ रात आंबेडकर हणतात, ‘धमातरा या ा वषयी
गवई यां याशी चचा झाली होती ही गो खरी आहे. आपण ह धम सोडू न सरा कुठला
तरी धम वीकारणार; आपण स या बौ धमाकडे झुकलेलो आहोत आ ण मुसलमान धम
के हाही वीकारणार नाही, असेही गवई यांना आपण सां गतले होते. अ पृ य वगा या
भ वत ा वषयी आपण इतके गुंतलो आहोत आ ण म न झालो आहोत क माझे वतःचे
म व आ ण वातं य पार वस न गेलो आहे. यांचा सुट या शवाय मला
वतः वषयी वचार करावयास मोकळ क मळणार नाही.’
 ा सव ापाचा आ ण खटाटोपाचा प रणाम आंबेडकरां या कृतीवर होत होता.
यांचे डोळे अ तशय बघडले होते. यांनी च मा बदलून पा हला. कोण याही सं ामाला
आ ण संकटाला त ड ावे अशी यांची धैयशाली बु . परंतु डोळे गम व याची क पनाही
यांना अस होई. आप या डो यांस आपण आता मुकणार या वचाराने एकदा ते एखा ा
मुलासारखे ओ साबो शी रडले. ते फुंदत, फुंदत हणाले, ‘डोळे गेले तर वाचन थांबेल.
वाचन थांबले तर जगून उपयोग काय?’
संयु स मती या बैठक साठ गेले या त नध नी लंडन येथे पोहोच यावर एक
अनौपचा रक प रषद भर वली आ ण ेतप केतील उ णवा दाख व यासाठ एक स मती
नेमली. या प रषदे त संयु स मतीचे सभासद डॉ. मुंजे, डॉ. स चदानंद व डॉ. नानकचंद
आ ण ह र सग गौर यांजसारखे इतर पुढारी होते. या प रषदे त आंबेडकर हणाले, ‘मी
नराशाजनक थतीत सापड यामुळे वतं मतदार संघाची मागणी केली. पृ य ह ं या
अमानुष वागणुक मुळे माझी घोर नराशा झाली. जर ह ं नी आपली समाजप ती संपूणपणे
एकसंध कर यासाठ य न केले, तर या कामी अ पृ य वग मनोभावे सा करील.’ या
भाषणा वषयी डॉ. मुं यांनी आंबेडकरांजवळ समाधान केले आ ण ह महासभेचे
अ य पद यांना दे ऊ केले.
आंबेडकर लंडनम ये असताना पुणे करारा या व भारतात आगीचा ड ब
उसळला. या पृ य ह पुढा यांनी पुणे करारास मा यता दली होती, यांपैक ब तेक सव
आता पुणे कराराचे वरोधक हणून दं ड थोपटू न उभे होते. गांधीज या ह रजन
चळवळ वषयी यांना वाटणारा उ साह आता ओसरला होता. पुणे करारा या स या दवशी
टश मं मंडळाने पुणे करारास संमती दली हणून आनंदाने बेहोष होऊन या गु दे व
टागोरांनी गांधीज या अंगावरील पांघ णात ग हव न आपले मुख लप वले, ते टागोर आता
बेसूर गाऊ लागले होते. ह महासभे या पुढा यांनी आप या द ली येथील अ धवेशनात
एका वतं ठरावाने पुणे करारास मा यता दली होती. पंजाबात अ पृ यांचा
नस यामुळे पुणे करार पंजाब या बाबतीत त करावा असा ते आता चार क लागले
होते. भारतमं यांनी ह त नध ना असे सां गतले क , पुणे कराराला सव ह पुढा यांची
मा यता अस यामुळे तो अबा धतच आहे. बंगाली ह या हण यास जोरा दे णारी
टागोरांची तार सर नृपे सरकार यांनी दाख वली. परंतु यम भारतमं याने यां या त डावर
भारतमं यां या हण याची पुन केली.
३ ऑ टोबर १९३३ या दवशी जे हा संयु स मती या कायास ारंभ झाला ते हा
डॉ. जयकर आ ण सर मनुभाई यांनी काही टश तगा यांची उलटतपासणी घे याचे
नाकारले. व टन च चलशी मोठ झटापट झाली. टश लोकसभेत च चल ांनी नुक याच
केले या एका भाषणाचा उ लेख क न आंबेडकरांनी च चल साहेबांना सळो को पळो
क न सोडले. आंबेडकरां या ठायी असलेला आ म व ास, नभयता आ ण लढाऊपणा या
गुणांमुळे टश सा ा यवा ां या मुकुटमणीस ते लंबे क शकले. संयु स मती या
कायाचे सूप नो हबरम ये वाजले. या स मतीने ेतप केला पा ठबा दला. झाले या
चच या अनुषंगाने रा यघटना ल ह यासाठ एक लहान स मती नेमली. संयु स मतीचे
ब तेक हद सभासद वदे शी ये यास परतले. हद सै यावर ंथ ल ह या या हेतूने
आंबेडकर साम ी जम व या या उ ोगात गुंतले होते. लंडनमधील ा भेट त आंबेडकर
आपली राह याची वस त थाने एकसारखी बदलीत होते असे दसते. ा मु कामातील
यांची आरंभीआरंभीची प े रसेल चौक येथील सु स ‘इ पी रयल हॉटे ल’मधून ल हलेली
होती. स टबरम ये ते रसेल चौक येथील ‘मॉटे यू’ या हॉटे लम ये राहत होते. ऑ टोबरम ये
लु सबरी पथावरील ‘पॅलेस हॅटेल’म ये यांचे वा त होते. पॅलेस हॉटे लमधून ल हले या
आप या खाजगी प ांत यांनी महार आ ण चांभार यां यातील वादाचा उ लेख केला आहे.
चांभार हे अगद अ पसं याक आहेत. आंबेडकरांना महारां वषयी अ धक ेम असून
चांभारां वषयी ते प पात क रतात, असे या वादाचे मूळ होते. आंबेडकर हणाले, ‘हा
आरोप अगद चुक चा आहे. जकडे तकडे ह थानात ह ं ची ब सं या आहे, असे
मुसलमान ओरड करतात. या माणेच आम या चळवळ त महारच ामु याने आहेत अशी
चांभार ओरड करीत असतात. ा ु बु या मनु यांचा मला वीट आला आहे. आ ण
जोपयत जाती आहेत तोपयत हा वाद असाच चालणार.’ याच प ात ते आणखी ल हतात,
‘एक कडचा एक माणूस काढला काय आ ण स या बाजू या एखा ा माणसाकडे ल
केले काय यामुळे हा रोग बरा होईल असे वाटत नाही. ा कडवटपणाचा अंत जाती या
अंताबरोबर होईल.’ या बाबतीत द ोपंत पवार आ ण बाबासाहेब यांचे या वेळ काही
मतभेद झाले होते. १९३३ या ऑग ट म ह यात यांनी द ोबांना वैतागाने ल हले क , ‘मला
तुमचे सहकाय मळणार आहे असे हणता. परंतु याचा मला आता फारसा उपयोग होणार
नाही. जो कोणी यापुढे अ पृ यां या चळवळ चा नेता होईल, याला याचा उपयोग होईल.
गोलमेज प रषदे चे काम संपले क मी राजकारणातून नवृ होऊन आप या व कली याच
धं ाकडे सारे ल क भूत करणार आहे.’
८ जानेवारी १९३४ रोजी आंबेडकर मुंबईस पोहोचले. यांचा चेहरा स दसत
होता. म ांशी आ ण आप या चाह यांबरोबर ते उ साहाने, आनंदाने संभाषण करीत होते.
ध यावर दले या एका मुलाखतीत ते हणाले, ‘संयु स मती ेतप केतील काही
सूचनांत सुधारणा करील. परंतु मु यतः मूळ सूचनाच मा य कर यात येतील. आपणास
मळाले या सुधारणा मा य क न जा त मळ व यासाठ आपण झगडा केला पा हजे.
काहीच न करता हरी हरी करीत बसणे मला आवडत नाही. पुणे करारात काही सुधारणा
घडवून आण यासाठ जे ह पुढारी य न करीत आहेत. यांचे हणणे संयु स मतीने
मा य केले नाहीच परंतु अशा रीतीने आप या श दाची कमत ह पुढा यांनी ठे वली नाही
तर हे यांचे वतन ल जा पद आ ण नदा पद ठरेल.’ आंबेडकरां या भावी काय मा वषयी
वाताहरांनी वचारले असता ते हणाले, ‘राजकारणात मला वशेष गोडी वाटत नाही. ‘आम
इन इं डयां’ या नावाचा इं जी ंथ आपण लहीत आहोत. कुठ याही कामापे ा तो ंथ
आपणास मह वाचा वाटतो. तो ंथ पूण के हा होईल ाची मला ा घटकेस क पना
नसली तरी तो ंथ लवकरच पूण होईल अशी आशा वाटते.’ ल करी ाचा रा यघटने या
 ीने वचार करणे हा या ंथाचा उ े श होता. परंतु हा ंथ पुढे के हाच पूण होऊ शकला
नाही.

१. जनता, १४ नो हबर १९३२.

१. जनता, ११ माच १९३३.
१. व वधवृ , २६ माच १९३३.
 १३

वजेचा कडकडाट

गेली चार वष भारतात न वलायतेत अ यंत प र माचे काम के यामुळे आंबेडकरां या

कृतीवर याचा प रणाम हावा हे साह जकच होते. राजक य आ ण रा यघटना
या वषयी जी चचा चाले यां वषयी अखंड जाग कता, अ वरतपणे चाललेले सामा जक
काय, अखंडपणे चाल वलेली वा भमानर णाची चळवळ आ ण गुलाम गरीचे पाश
तोड यासाठ गेली बारा वष अ व ांतपणे चाल वलेला झगडा, या सव कायाचा खटाटोप
पाहता कुणाही ने याची कृती टकाव ध शकली नसती. न थकता काम करणारे
आंबेडकरांचे शरीर व ांतीसाठ कुरकुर क लागले. यां या म जातंतूना व ांतीची
आव यकता भासू लागली. म ला थकवा येत असलेला जाणवू लागला. शरीरही
व ांतीसाठ अधीर झा याचे दसत होते. ा दोघां याही वा यासाठ कुठे तरी शांत
एका त डकणेच ा त झाले. माच १९३४ म ये ते बोड येथे राहावयास गेले. यांनतर थोडे
दवस यांनी महाबळे र येथे घाल वले. ा काळात यांना आयुव दक प तीचा
औषधोपचार चालू होता. बोड येथे असताना यांना कोणी भेटायला गेले नाही हणजे यांना
व ांती मळे तेवढ च. तेथे एक घर बांधावे असे यांना वाटू लागले होते. या घराचा
आराखडा काढ यात ते गक झाले होते. कमलाकांत च े यांना यांनी ल हले होते क , ‘येथे
घर बांध याचा माझा वचार आहे हे ऐकून तु ही माझी थ ा कराल. अपूवच आहे ती माझी
योजना. मी आता समु ात पोहायला नघालो आहे. अगद नजीक आहे समु . मला तो हाक
मारीत आहे. याला ओ ही दलीच पा हजे!’ संपूण व ांती अशी थोर पु षांना जीवनात
कधी लाभतच नसते. कारण यांचे चतन व जी वत काय सागरा या लाटां माणे अ ाहत
चालूच रा हलेले असते.
म भेटावयास आले हणजे आंबेडकर डॉ टरांचा स ला वस न जाऊन
संभाषणात दं ग होऊन जात. म ांची ये-जा कमी झाली क , यां या ठायी बाणत चाललेली
वैरा यशीलता यां या थकले या कायेवर भाव गाजवू लागे. ते सं याशाची कफनी घालीत.
डो याचा चमनगोटा क न घेत. ते सं याशासारखे दसत. ा अव थेतली यांची काही
छाया च ेही स झाली होती.
एकोणीसशे चौतीस साल या मे म ह यात बाबासाहेब को हापूरनजीक या प हाळा
गडावर कृ त वा यासाठ रा हले होते. प हा यातील वा त ामुळे यां या म चा शीण
बराच कमी झाला. ते ताजेतवाने झाले. प हा यातील वा त ात चांगली व था
के या वषयी द ोबा पवारांचे यांनी आभार मानले. प हाळगडावर काही काळ व ांती
घेत यावर आंबेडकर मुंबईस परतले. नकडी या अशा कोण याच कामाचा ाप यां या
मागे न हता. भावी रा यघटनेमुळे युगानुयुगे गांजले या लोकांचा आता उदय होईल.
मतदानाचा ह क मळा यामुळे यांचा ा त न धक आवाज व धमंडळांतून उठू लागेल.
चे आ ण रा ाचे वातं य हणजे काय याचे प ीकरण होईल. या लोकांना
अ पृ यांना शवणे हणजे पाप वाटे , याच लोकां या त नध बरोबर अ पृ य वगाचे
त नधी खुच स खुच लावून आ ण मान ताठ क न बसतील. आप या लोकांचे क याण
साध यासाठ यांना आता संधी मळणार आहे. दोन हजार वषा या इ तहासात थमच
अ पृ य वगाला मतदानाचा ह क मळाला. राजकारणात यां या साम याची दखल घेतली
जाऊ लागली. भारतीय रा यघटनेचे वधेयक टश लोकसभेत वचार व नमयासाठ
लौकरच येणार होते. अशा वचारांमुळे आंबेडकरांना एक कारची ध यता वाटत होती.
म यंतरी या काळात आपण काहीतरी कामधंदा करावा या वषयी आंबेडकर वचार
करीत होते. यांनी पु हा व कली या धं ास आरंभ केला. आ ण मुंबईतील वधी
महा व ालयाम ये दवसातून काही वेळ अ यापन कर याचे काम प करले. वा त वक
आंबेडकरांसार या नामवंत, व ासंप आण ासंग व ध ाला सरकारने या
महा व ालया या ाचायपद नेमले असते तर अ धक शोभून दसले असते. परंतु काही थोर
पु षांचे दै वच असे खडतर असते क , यां या गुणांचे चीज या वेळ हावयास पा हजे या
वेळेस ते होत नाही. अडचणी न हालअपे ा ां या दरीतूनच यांचा माग शखराकडे जात
असतो. संघटनाचातुय, लौ कक व, काय मता या गुणांनी संप असले या आंबेडकरांना
सा या ा यापकाची जागा दे ऊन पाठवणी करणे सरकारला खास भूषणावह न हते.
नराशे या अंधकारात न पाय हणून थोर माणसालाही अशा गो ीचा वीकार करावा
लागतो. तसेच आंबेडकरांचेही झाले.
ाच काळात आंबेडकरांचे अनेक वष उराशी बाळगलेले एक मोठे व साकार
झाले. वतः या अफाट ंथालयाची नीट व था लागावी ासाठ च केवळ घर बांधणा या
आ शयातील एखा ा पं डताचे नाव तु हांला माहीत आहे काय? तो पु ष हणजे डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर. यांनी मुंबईस दादर येथे एक घर बांधले. इतर लोक घरे बांधतात तसे
हे घर बांधलेले नाही. अमे रकेचे अ य जेफसन ां याच माणे डॉ. आंबेडकर यांनी
वा तुशा ावरील एक मोठा ंथ अ यासून घरा या मान च ात अनेक वेळा फरक केला.
यामुळे घराचे बांधलेले काही भाग पु हा पाडावे लागत. आंबेडकरांचा हा छं द आ ण ती हौस
पूण होईपयत घराचे काम संपवायचे नाही, असे ठरते तर ते घर अपूणच रा हले असते.
कारण युरोपम ये यांनी पा हले या एखा ा व तुसं हालया या खडक सारखी, कवा
 यूयॉकमधील एखा ा ंथालया या मांडणीसारखी मांडणी, कवा लंडनमधील एखा ा भ
इमारती या खड यांसार या खड या कवा त या घुमटासारखा घुमट बांधणे अश य वा
अवघड झाले असते. शेवट एकदाची घरबांधणी पूण होऊन यांचे ंथालय तेथे डौलाने
वराजमान झाले. तेथील या भ ंथागारात ाचीन आ ण अवाचीन त ववे े, शा ,
पं डत, ंथकार, इ तहासकार, च कार यां या संगतीत न पं त ते दं ग होऊ लागले.
चतनात आ ण मननात ते म न होऊन बसू लागले. यांनी आप या ा घराचे ठे वलेले
‘राजगृह’ हे नाव मोठे सूचक होते. घराचा खालचा भाग कौटुं बक वहारासाठ वापरला
जाई. या भागात साधी, धमशील आ ण प तपरायण अशी डॉ. आंबेडकरांची धमप नी
रमाबाई काहीशा ग धळले या मनः थतीत आ ण काही व श भावनेने वावरताना दसे.
अन् तचे ‘साहेब’ मा माडीवर गतकालातील त व ानी, ऋषी-मुनी यां या सहवासात
ाना वाद घेत बसलेले आढळत.
ा समयी दे शातील लोकांचा कल नैब धक आ ण वधायक कायाकडे झुकत चालला
होता. गांधीज या अ हसक रा य ांतीसाठ लोक आता फारसे उ सुक रा हले न हते.
वरा य प ा या पुनज वनास मा यता दे ऊन गांधीज नी आपला अ हसक लढा थ गत
केला होता. मे १९३४ म ये काँ ेस या अ खल भारतीय स मतीने गांधीज या ा नवीन
धोरणाला पा ठबा दला. सरकारने काँ ेसवरील बंद उठ वली आ ण तचे पुढारी आपाप या
ांतांत काम क लागले.
काँ ेस या पुढा यांनी ेतप केचा ध कार केला. जातीय नवाडा रा ा या एक ला
आ ण हताला अपायकारक, वघातक हणून तचा ध कार केला. परंतु मु लम लीग
जातीय नवा ास मा यता दे यासाठ उ सुक होती. तला खूश कर यासाठ काँ ेस या
कायकारी मंडळाने, ‘आ ही जातीय नवाडा मा यही करीत नाही आ ण अमा यही करीत
नाही’ असे हणून मानभावी, ट पी आ ण ‘नरो वा कुंजरो वा’ वृ ीचे धोरण वीकारले.
अशी ही ट पी न न घोषणा ज मास घालणा या गांधी न काँ ेस या पोटात काहीतरी
भयानक रोग घर क लागला अस याचे हे च ह होते. म यवत व धमंडळा या नवडणुका
ाच सुमारास हो याचे स झाले. नवडणुक या पूव अ पृ य वगाचे नागपूर येथील
पुढारी गवई ांनी गांधीज ना अशी वनंती केली क , काँ ेसने अ पृ य वगाचे पाच उमेदवार
अ धकृत हणून उभे करावे. पुणे करारा या वेळ काँ ेस पुढा यांनी असे अ ल खत
आ ासन दले होते क , अ पृ यां या नवडणुक त आपले उमेदवार उभे क न काँ ेस
ढवळाढवळ करणार नाही. जे अ पृ य पुढारी रा ीय सभे या पंखाखाली वावरत होते, यांना
ाथ मक नवडणुक त आपणांस अपयश येईल अशी साधार भीती वाटत होती. हणून
यांनी गांधीज ना ही उपरो वनंती केली. पुणे करारा या पा व यावरील आपला अढळ
व ास गांधीज नी केला. यांनी अ पृ यां या नवडणुक त ढवळाढवळ कर यास
नकार दला. जी अ पृ य जनता आपले या य ह क मळ व यासाठ पृ य ह ं शी झगडत
होती, तला टशां या वरोधकां या दावणीत गोव याचे यांनी साफ नाकारले.
गाधीज या या धोरणाला आंबेडकरांनी पा ठबा दला आ ण काँ ेस या जातीय
 नवा ाखालील ठराव पुणे कराराला ध का न लावता करावा अशी यांनी गांधीज ना
वनंती केली. गांधीज चे अ भनंदन क न ते पुढे हणाले, ‘ या अ पृ य पुढा यांनी
अ पृ यां या नवडणुक त गांधीज ना ह त ेप करावयास सां गतले, यांना या ाशी
कोण या गो ी नग डत हो या हे माहीत नाही.’ तथा प, कराराचे एक नमाते आ ण कैवारी
डॉ. आंबेडकर यांना या कराराचे आपण पुढे श ू होऊ अशी या णापयत क पना न हती.
ाच वेळ अ पृ यांची बलता नवारण कर या या उ े शाने मुंबई व धमंडळात रघुनाथराव
बखले यांनी वधेयक मांडले होते. जरी वरपांगी सरकारने न वरोधकांनी या वधेयकातील
उ े शाची महती गाईली तरी या वधेयकापासून बरेच नुकसान होईल असे वाट याव न या
वधेयकाला वाटा याची अ ता लाव यात आली.
यानंतर वसाया न म डॉ. आंबेडकर दौलताबादे स गेले असता तेथे एक मोठ
सं मरणीय अशी घटना घडली. दौलताबादे तील कामकाज आटोपून डॉ टर क ला
पाहावयास गेले असता यांनी हातपाय धुवायला तेथील त यातील पाणी घेतले. तेथील
मुसलमान पहारेकरी एकदम ओरडला क , धेडांनी तळे बाट वले. ही आरडाओरड ऐकून तेथे
बरेच मुसलमान गोळा झाले. संग बाका आहे हे जाणून यां यापैक एका होर यास
आंबेडकर शांतवृ ी ठे वून नभयपणे हणाले, ‘मी जर मुसलमान झालो तर ा त यावर
पाणी प यास मला तबंध करशील काय? तु या धमाची ही शकवण आहे काय?’
करण मटले. परंतु त यात ाचाराचा आणखी एखादा संग ओढवू नये हणून एक
सश शपाई आंबेडकर आ ण यांचा म प रवार ां याबरोबर दे यात आला. अशा
रीतीने तो संग टळला. डसबर १९३४ म ये आंबेडकरांवर असाच एक संग ते सहगडावर
व ांती घेत असता ओढवला. सहगडाव न ते थेट भोर सं थानातील अ पृ य जनते या
प रषदे स उप थत राह यासाठ जाणार होते. बरोबर बरीच मंडळ होती. एक दवस
सकाळ साठ स र धमाध मृ य माथे फ हातात ला ा का ा घेऊन गडावर आले.
तु ही शवाजीचा गड बाट वलात असे हणून यांना मार यासाठ ते अधीर झाले. परंतु
आंबेडकरांनी आप या नभय न तेज वी वाणीने तो ह ला परत वला! रमाबाइना ही वाता
कळताच यांनी अंथ ण धरले.

म यंतरी संयु स मतीचे तवृ स झाले. यानुसार १९ डसबर १९३४ रोजी टश

लोकसभेत भारतीय रा यघटनेचे वधेयक वचारासाठ मांड यात आले. संयु स मती या
तवृ ावर आपले मत दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘अ पृ य समाजाचा वधान प रषदे या
थापनेलाच वरोध आहे असे नाही, तर या या रचनेलाही यांचा वरोध आहे. कारण
यामुळे पुणे कराराचा हेतू सफल होणार नाही.’ वधान प रषदे या नवडणूक म ये ीमंत
आ ण वतनदार पृ य पुढा यां या पुढे अ पृ य वगा या इ छु कांचा नभाव लागणार नाही,
ाची यांना पूण जाणीव होती.
संयु स मतीचे तवृ तगामी आ ण भारता या गतीत मोठा अडथळा
आणणारे आहे असे आंबेडकरांनी याचे वणन केले. यावर काँ ेस णाली या वृ प ांनी
आंबेडकर ाबाबतीत आप या प ाशी सहमत झा या वषयी आनंद केला. आप या
लोकां या ह कर णाबाबत अ यंत जाग क अन् सावध असलेले आंबेडकर भारता या
घटना मक ाकडे डोळे लावून बसलेले होते. अ पृ यां या हताला क चत जरी ध का
लागला तर ते वादळ उठ व यास स ज असत. वधान प रषदे ची आव यकता नाही असे
आपले मत यांनी सायमन मंडळाला सादर केले या तवृ ातील भ मतप केत द शत
केले होते. यांनी गोलमेज प रषदे तही असेच मत द शत केले होते.
टश लोकसभेत संयु स मती या सूचनेनुसार तयार केले या ‘भारत वधेयका’वर
चचा होत होती. यासंबंधी एक वशेष गो ल ात ठे व यासारखी आहे. ती अशी क , ए.
ड यू. गुडमन ा जूरप ीय सभासदाने अ पृ यां या बाजूने लोकसभेत मोठा गहजब
केला. अ पृ य वगास म यवत व धमंडळ आ ण ां तक व धमंडळ ांत दलेले
त न ध व अपुरे आहे असे याने न ून सां गतले. इकडे भारतात राजक य सुधारणांसंबंधी
होत असले या चचचे व प बदलत होते. मु लम लीग या पुढा यांना अनुकूल ठरावे असे
‘ना मा य, ना अमा य’ हे धोरण जातीय नवा ासंबंधी वीका न काँ ेसने जातीय
नवा ाची माळ म यवत व धमंडळा या ग यात अडक व यास जनांना प रपूण सा
केले. वधी महा व ालयात ा यापकाचे काम करीत असताना आंबेडकर या घटनांकडे
बारकाईने ल पुरवीत होते. पुणे करारा या व पृ य ह पुढा यांनी सतत चाल वले या
हाकाट मुळे यां या मनात ोभ नमाण झाला होता. तथा प ते त ध होते.
बाबासाहेबांची प नी सौ. रमाबाई आजारी हो या. गे या दहा वषात आप या
कुटुं बीयाकडे ल दे यास बाबासाहेबांना फुरसत अशी कधी मळालीच न हती. जे हा जे हा
यांना थोडा वेळ मळे ते हा ते हा ते कौटुं बक गो कडे ल पुरवीत. रमाबा ना यांनी
एकदा धारवाडला हवापालट कर याक रता नेले होते. पण कृतीत काहीच सुधारणा होईना.
जरी यांची प नी सु वभावी, कत द आ ण सदाचरणी अशी होती, तरी आंबेडकरांना
सांसा रक सुख वशेषसे लाभलेच नाही. तीन मुलगे आ ण एक मुलगी यांस ते मुकले होते.
राजक य े ात जहाल त डाचे, नध ा छातीचे आ ण पोलाद पळाचे नेते हणून
बाबासाहेब स . परंतु ते वतः या सांसा रक जीवनातले आघात मा सोसू शकले नाहीत.
हणून ते कौटुं बक पाशापासून अलीकडे र राहत असत.
प नी या कृतीत काही सुधारणा हावी यासाठ बाबासाहेबांनी पु कळ य न केले.
तथा प ब या होणा या रोगावरच औषध लागू पडते. औषध लागू न पड याने रमाबाई
दवसानु दवस कृश होत गे या आ ण या खंगले या थतीत या माउलीची २७ मे १९३५
रोजी जीवन योत मालवली. बाबासाहेबां या मनावर यामुळे ःखाचा मोठाच आघात झाला.
रमाबाई हणजे समाधानवृ ी, मनाचे औदाय, शु चा र य ांची एक मंगल तमाच होती.
मृ यूपूव सहा म हने या अंथ णास खळ या हो या. यांची काया हणजे केवळ हाडांचा
एक सांगाडा बनली होती. यांची चया न तेज अन् शु क दसे. वैवा हक जीवना या
ारंभी या काळात यां यावर उपासमार, हालअपे ा, ःख न दा र य यांचे जे संग
ओढवले यांना यांनी आप या ठायी असले या ज मजात मनोधैयाने त ड दले होते.
राजगृहाचा भ पणा कवा याची क त यामुळे चढू न जाऊन आयु यातील खडतर संगांचे
यांना व मरण झाले न हते. मनाची शालीनता आ ण वन ता ढळली न हती. आयु यातील
ब तेक काळ या सा वीने अस दा र यात, पती या सुर तते वषयी वाटणा या चतेत
कं ठला होता. यासाठ या माउलीने उपोषण, तप, जप आ ण अनु ाने केली होती. श नवार
तर या पूणपणे नराहार पाळ त. फ पाणी आ ण उडदाची डाळ ांवर रा न या ई राची
आराधना करीत. या पौ णमेचा उपवास करीत. आप या प तराजांवर ई राचा वरदह त
असावा हणून या सदा ाथना करीत. या सा वीचे आयु य कायावाचामनेक न
प तराजा या चरणी वा हलेले फूलच होते. आत या आत जळू न आ मय करणारी ती एक
मंगल दे वताच होती. वभावाने शांत, कृतीने नकृ अशी ती सु ता वाग यात गंभीर,
बोल यात वनयशील आ ण संसारात वहारद आ ण सहानुभूतीयु अशी होती. दयात
पती या सुर तते वषयी चतेची शेकोट सतत धगधगत अस यामुळे सभेची वा प रषदे ची
आमं णे दे ऊन पतीला व ांती न दे ता धो या या ठकाणी नेणा या लोकांचा रमाबाइना राग
यई. लोकांना शकवायला एव ा असं य सभा आ ण मोठमो ा प रषदा लागा ाच का
या वषयी रमाबाइना आ य वाटे . एकदा तर असे घडले क बाबासाहेब एका प रषदे क रता
बाहेरगावी जा याची स ता करीत असता, रमाबा नीसु ा आप या सामानाचे बोचके
बांधले. साहेबांना या रागारागाने हणा या, ‘घरी रा न तुम या जी वताची चता वाहत
बस यापे ा तु ही जकडे जाल तकडे मी यावयाचे ठर वले आहे.’ रमाबा चा राग अनावर
झाला होता. उभयतांत मोठे भांडण जुंपले. शेवट साहेबांनी रमाबाइची भीती र केली.
रमाबाइची भीती हणजे शु भ ेपणा होता हे यांना यांनी पटवून दले तरी बाबासाहेबांवर
सहगडावर ाणां तक संकट ओढव यापासून यांनी अंथ ण धरले ते कायमचेच.
रमाबाइचा पड धम न होता. पंढरपूरला ल ावधी लोक भ भावाने जाऊन दे वाचे
दशन घेतात, आपणही एकदा पंढरपूरला जाऊन दे वदशन घे याचे रमाबाइनी ठर वले. परंतु
ती पडली अ पृ य ह ी. वठोबा या दे वळापासून एका व श अंतरावर उभे रा न या
प त तेला आपली ाथना करावी लागली असती. परंतु वा भमान-सूय बाबासाहेबांना
आप या प नी या या संभा अपमानाची क पना सहन न होऊन यांनी तला पंढर्पुरास
जा यास नकार दला. या वेळ बाबासाहेब मो ा आवेशपूण उ े गाने हणाले, ‘जे पंढरपूर
भ ांना दे वा या मूत पासून र लोटते, या पंढरपूरची कथा ती काय? आप या उभयतां या
पु याईने, वाथ यागाने आ ण सेवेन,े ा द लतां या सेवेन,े आपण सरी पंढरी नमाण
क !’ स पु ष तीथ प व करतात. महापु ष ती नमाण करतात.
सरे पंढरपूर! जे दय मांग या या ेरणेने उदा , भ आ ण पुनीत झाले असेल
या दयातून अशा फू तदायक, पु यशाली गीतेची गंगा वा शकेल. मानवते या
भातकाळ अशाच एका व ा म ाने सरे जगच नमाण कर याची त ा केली होती!
दोन हजार बषापूव , ीकृ णानंतर जगातला अ तीय ह जो स ाथ गौतम यानेही
नवसमाज न अनेक पु य े े ज मास घाल याचा वचार केला. तोही संग असाच असेल!
प नीचा मृ यू घड यापूव एक आठवडा बाबासाहेब वसईचे डॉ. सदानंद गाळवणकर
 ां याकडे हवापालटासाठ हणून राहावयास गेले होते. प नी या मृ यू या आद या रा ी ते
परत आले. त या मृ युसमयी सुदैवाने ते त या श येजवळ बसले होते. तीस बषा या
वैवा हक जीवनाचा च पट झरझरा यां या मनःच ूंपुढून गेला. ती ःखे, या अडचणी, ती
भ , ती सहनश ! ‘ब ह कृत भारत’ ा आप या सा त हकात यांनी सात वषापूव जे
या सुच रतेचे वणन केले होते, ते यां या कानांत घुमू लागे. ‘ तुत लेखक परदे शी असताना
रा ं दवस जने पंचाची काळजी वा हली व जला ती अजूनही करावी लागत आहे व तो
वदे शी परत आ यानंतर या या वप दशेत शेणीचे भारे वतः या डो यावर वा न
आण यास जने मागेपुढे पा हले नाही अशा अ यंत ममताळू , सुशील व पू य ी या
सहवासात दवसा या चोवीस तासांतून अधा तासही याला घाल वता येत नाही,’ यांचे
हळवट दय ःखभाराने व हळू लागले, थडी वा लागले.
जवळ जवळ दहा सह गरीब, ीमंत, सामा य नाग रक या ेतया ेस उप थत
होते. जड अंतःकरणाने, गंभीर मु े न,े वचार व ःख यांनी भारावले या मनः थतीत
आंबेडकर ेतया ेसंगे जड पावले टाक त होते. मशानया े न आ यानंतर ते ःखाने
व हळत खोलीत एकटे च पडले. एक आठवडाभर लहान मुलासारखे ते ओ साबो शी रडत
रा हले होते. ःखाने व हळत असले या या थोर पु षाचे सां वन करणे कठ ण जाई.
यां या ऐ याची ती दे वता, मानवतेची सेवा करणा या महापु षाची ती अधागी,
भवसागरा या वासातली ती सहचा रणी आता गु त झाली होती.
उपा याय वगावर ह ला करणा या आंबेडकरांनी आप या प नीवरील नर तशय
ेमामुळे ह प ती माणे मुलाकडू न तचे सं कार क न घेतले. उपा यायाचे काय शंभू
मोरे नावा या महार उपा यायाने केले. तो महार उपा याय बाबासाहेबांचा लहानपणापासूनचा
सोबती होता. प नी या मृ यूपूव बाबासाहेबांनी सं याशाची कफनी घालून मुंडण करावे ही
एक ई री ेरणाच असावी असे ाळू लोकांना वाटले. बाबासाहेबांनी आपले मुंडण क न
घेतले. यांची ती गंभीर मु ा, मुंडण केलेले फार मोठे डोके, का यजनक डोळे ,
आजूबाजूची ख प र थती आ ण यांची ती भगवी कफनी यामुळे ते जग हे शू यवत आहे,
माया आहे, असे सांगणा या सं याशासारखे दसत.
परंतु हा ःख म त व ांतीचा काळ अ प ठरला. २ जून १९३५ पासून मुंबई
सरकारने यांची नेमणूक वधी महा व ालयाचे ाचाय हणून केली. ते आ ाप प नी या
मृ यूपूव च मळाले होते. जून या म यापासून यांनी वधी महा व ालयाचे काम पाह यास
सु वात केली. ही ाचायाची जागा हणजे यायाधीशपदाकडे नेणा या शडीवरची एक
पायंडीच होय, असे मान यात येई. ही जागा आंबेडकरां या क त स शोभेशीच होती. कारण
खुशीत असले हणजे आंबेडकरसु ा ‘आपण यायाधीश होणार’ असे हणत असत. ते
यांचे येय पथात आ यासारखे झाले. महा व ालयाची त ा वाढ व या या ीने
आंबेडकरांनी मुंबई सरकारला एक योजना सादर केली.
वधी महा व ालयातील कामाचा ताण फार पडे. ते काम यांना अ तशय कडक न
क ाचे वाटे . यामुळे ते थकून जात. आपली आ थक प र थती चांगली नस यामुळे
आपणास हे काम सोडता येत नाही, असे यांनी द ोबा पवारांना जून १९३४ या शेवट
ल हले.
बाबासाहेबांनी घर बांधले हणून यांना कज झाले होते. द ोबा पवार को हापुरातील
एका बँकेकडू न काही रकमेची व था करीत होते. हे काम जून ते स टबरपयत रगाळत
चालले होते. ती र कम यांना तातडीने पा हजे होती. शेवट बाबासाहेबांनी पैशाची व था
अ य ठकाणी केली न द ीबांना आपला अज परत घे यास कळ वले.
सोमवारी न मंगळवारी आप यास महा व ालयाचे काम नसते, तरी एखा ा
खट याचे काम पाठ व याची व था करावी अशी द ोबांना यांनी वनंती केली.
सदा शवराव रणनवरे नावा या यायाधीशाने आपला को हापुरातील व कली वसाय साफ
बुड वला असा बाबासाहेबांचा ह झाला होता. तु. आ. गणेशाचाय वक ल हे यांचे
को हापुरातील सहकारी होते. तेही खट याची कामे पाठवीत असत. ते मांग समाजापैक
होते.
या वेळ द ोबा पवार नोकरीत होते. ते ती नोकरी सोड या या वचारात होते. यांनी
नोकरी सोडू नये असा स ला दे ताना बाबासाहेब हणाले, ‘माझा वसाय चालत न हता
ते हा माझी जी आ थक कुचंबणा झाली ती ल ात ठे वून आ ण संसारात ःख न अडचणी
सवानाच सोसा ा लागतात, हे जाणून तु ही नोकरी सोड याची घाई क नये.’
जुलै म ह यात वृ प ात अशी बातमी स झाली क आंबेडकर हे राजकारणातून
नवृ होत आहेत. ‘बाँबे ॉ नकल’म ये एका लेखकाने हटले क , आंबेडकर एक तर
यायाधीश तरी होतील कवा नवीन राजक य सुधारणेनुसार होणा या व धमंडळाम ये मं ी
तरी होतील. कायदे भंगा या चळवळ स आरंभ झा यापासून सरकारी नोकरीतील कोणतेही
पद वीकार यापूव आपण राजक य चळवळ त पडणार नाही असे सरकारला ल न ावे
लागे. वधी महा व ालयाचे ाचायपद वीकार यामुळे आंबेडकरही सरकारी नोकर झाले.
यांना यापुढे राजकारणात भाग घेता येणार नाही. हणून यांना राजकारणातून नवृ हावे
लागले. फे क साई स या रा यपालां या राजवट त आंबेडकरांना यायाधीश कर याचा बेत
सफल झाला न हता. तो आता रा यपाल लॉड ेबोन यां या राजवट त सा य होईल, असेही
तो लेखक हणाला. जर डॉ. आंबेडकरांनी ज हा यायाधीशाची नेमणूक प करली, तर पुढे
यांना ांता या व र यायालयात यायमूत हणून बढती क असे आ ासन दे यात आले
होते. ही गो आंबेडकरांनी एका भाषणातही सां गतली. आंबेडकरांची त या याबाबत
नेमक काय होती हे समजणे जरी कठ ण असले, तरी केवळ यायाधीशा या चाकोरीत सदै व
फरत राहणे आंबेडकरां या मनाला मानवले नसते. जर यांनी यायाधीशाचे पद वीकारले
असते, तर संधी मळताच अ पृ यही यायाधीश हणून उ च थानी काय क शकतो असे
यांनी स केले असते. अ पृ य वगातील त णांना ते एक फू तदायक असे मोठे उदाहरण
ठरले असते. यायाधीशाचेच थान काय, परंतु महारा यपालाचेही पद आप या
मह वाकां ेस अपुरे आहे असे ते एकदा हणाले होते. आपली संघटना आप या अनुयायांनी
आ ण सहका यांनी अभे करावी या ीने ही सेवा नवृ ीची वाता पसरवून यांनी आप या
अनुयायांना पर पर धमक दली असेल.
भारत वधेयकावर टश लोकसभेत चचा चालली होती. मळाले या ह कांचा
पुरेपूर फायदा आप या लोकांना लाभावा हणून आंबेडकरांनी ती घटना राब व यास सा
कर याचा नधार केला होता. या नधाराम ये कोणताही अडथळा यांनी सहन केला नसता.
नवीन रा यघटनेनुसार नवडणुका होईपयत ब त काळ लोटणार होता. हणून यांनी
म यंतरी ाचायाचे थान वीकारले होते. तसे यांनी काही काळ यायाधीशाचे पदही
वीकारले असते यात काही संदेश नाही. आंबेडकरांनी ऑ टोबर म ह यात सहगड येथे
व ांती घेतली.
१९३४ या मे म ह यात प हाळगडावर व ांती घेत यापासून यां या मनात तेथे एक
बंगला बांधावा असे आले. ती खटपट द ोबांनी केली. परंतु या काळचे को हापूरचे दवाण
सुव, आंबेडकरांना पा हजे तेवढ आ ण सुलभ अट वर जमीन ायला तयार न हते. १९३७
या तस या तमाहीत मळालेली जागा ता यात घे यासाठ बाबासाहेबांनी द ोबा पवारांना,
राजक य मतभेदांमुळे मने रावत असतानासु ा, वनंती केली होती.
१९३५ चा पूवाध वधी महा व ालया या कायातच गेला. कृती बघडली होती.
प हाळगडाचे आकषण यांना फार वाटत होते. १९३५ या मे म ह यात ते तेथे
कृ त वा यासाठ गेले. द ोबांचा मुसलमान नोकर यांना वयंपाक हणून चालला. सव
व था द ोबांनी केली.

तथा प, ही शांतता भारता या इ तहासात कधी न झाले या अशा एका चंड वादळापूव ची
ठरली. वृ प ांनी वाता पसर वली क , ऑ टोबर १९३५ म ये येवले येथे होणा या
प रषदे म ये आंबेडकर धमातराची जाहीर घोषणा करणार आहेत. ही बातमी इतक फोटक
आ ण ध का दे णारी होती क , काही वचारवंत ह पुढा यां या दयात घबराट नमाण
झाली. आंबेडकरांचे नेही व चाहते यांनी बाबासाहेबांकडे या बातमी या स यते वषयी
चौकशी केली. आंबेडकरां या वशु भावनेस आवाहन करणारे, पृ य ह आता
समजूतदारपणा दाखवतील असे आ ासन दे णारे, आ ण आंबेडकरांनी धमातराची घोषणा
कर यापासून परावृ हावे अशी कळकळ ची वनंती करणारे प क पु याचे न. च.
केळकर, ल मण बळवंत भोपटकर, चपळू णकरशा ी आ ण ी. म. माटे यांनी
आंबेडकरांना१ पाठवले. ी. म. माटे हे एक मराठ ंथकार आ ण सनातनी सुधारक होते.
अ पृ य वगातील मुलां या श णासाठ यांनी तनमनधन अपून अनेक वष न ेने काम केले
होते. ते सहभोजना या व होते. चातुव य सांभाळू न सुधारणा करणे हे यांचे येय होते.
ह समाजात आप या अ पृ य वगास इतर घटकां या बरोबरीचे थान मळावे
हणून आंबेडकरांनी गे या दहा वषात आटोकाट य न केले होते. सावज नक पाणव ावर
आप या लोकांनी पाणी भर याचा ह क संपादन कर यासाठ यांनी लढा दला होता.
अ पृ य वगा या श णा या ह कासाठ यांना झुंजावे लागले होते. पृ य ह ं माणे
अ पृ य ले खले या जनांसही आप या पसंतीची व े वापर याचा आ ण भांडी वापर याचा
ह क संपादन कर यासाठ यांना चळवळ करावी लागली होती. महाड न ना शक
स या हा या वेळ पृ य ह ं नी जे वतन केले होते या वषयी यांना अ यंत ःख झाले होते.
या सं ामानंतर आपण धमातर करावे असे यां या मनाने घेतले होते. याला त का लक
कारणही तसे घडले होते. चवदार त याचा दावा यायालयात सु असताना एकदा ते
महाडला जात होते. पण नद ला पूर आ यामुळे यांना मागातच थांबावे लागले.
पावसा याचे दवस. आसमंतात अ पृ यांची घरे न हती. यांना या थतीत पूर ओसरेपयत
अ पा यावाचून तडफडावे लागले. ते अ पृ य अस यामुळे पृ य ह ं नी यांना अ पाणी
दले नाही. मुंबईस परत येताच यांनी आपणास एका खोलीत क डू न घेतले आ ण ते
ढसढसा रहले. ानदे वांचा असाच अपमान झा यामुळे, ते एक दवस खोलीचे दार लावून
असेच ख होऊन बसले. ते हा यांची बहीण मु ाबाई हने ानदे वांची समजूत काढली.
‘मजवरी दया करा। ताट उघडा ाने रा।
संत जेणे हावे। जग बोलणे सोसावे।
तु ही तरोनी व तारा। ताट उघडा ाने रा।
आंबेडकर काही के या दार उघडीनात. शेवट यां या सहका यांनी रावबहा र सी.
के. बोले यांना बोलावून आणले. मु ाबाईने ाने रांस केले या कळकळ या वनंती माणे
रावबहा र बो यांनी डॉ. आंबेडकरांना अशीच दार उघड यासाठ कळकळ ची वनंती केली.
आंबेडकरांना यांनी शांत केले.
ना शकजवळ या एका गावातील अ पृ य लोक मुसलमान धम वीकारणार होते.
परंतु काही काळ थांबून ह धमाचा उ ार तु हांस करता येतो का पाहा, असा
बाबासाहेबांनी यांना स ला दला. जळगाव येथे १९२९ साली अ पृ यांना आंबेडकरांनी
असा धमातराचा स ला दला होता क , ‘एका ठरा वक अवधीत जर पृ य ह ं नी तुमची
ःखे नवारण केली नाहीत तर जो धम तु हांला मनु य हणून वागवील, मनु या माणे
तु हांला ा जगात खाणे, पणे, राहणे आ ण वतःचा उ कष क न घेणे इ याद गो ना
पूण वातं य दे ईल असा धम तु ही बेधडक वीकारा.’ या माणे तेथील बारा अ पृ यांनी
मुसलमान धम वीकारला. मं दर वेशासाठ बाबासाहेबांनी मोठा झगडा केला. पण यातही
यांना पूण अपयश आले. पृ य ह ं नी आप या बु ची आ ण मनाची कवाडे उघडली
नाहीत ती नाहीतच. पृ य ह हे पूव माणे कठोर आ ण अनुतापशू य रा हले. यापूव या
दहा वषातील चळवळ मुळे आ ण येणा या राजक य सुधारणां या ीने, राजक य आ ण
सामा जक प र थतीचा आढावा घे यासाठ ही येवला प रषद अ पृ य ने यांनी बोला वली
आहे असे वृ प रषद भर यापूव स झाले होते.
आंबेडकर आगगाडीने येव यास जात असता वाटे त मेघवाल समाजाने यांना ना शक
येथे अ पोपाहार दला. ना शक येथे सहभोजनही झाले. पुढे येवले येथे पोहोचेपयत अनेक
ठकाणी स काराचे आ ण अ पोपाहाराचे समारंभ झाले. येवला नगरपा लकेने यांचा स कार
केला. ठर या माणे १३ ऑ टोबर १९३५ रोजी येवला येथे ती प रषद भरली. अ पृ य
समाजातील सव गटांतील दहा हजार लोक या प रषदे स उप थत होते. हैदराबाद सं थान
आ ण म य ांत या भागांमधूनही त नधी आले होते. आप या भ वत ा वषयी त नधी
दाखवीत असलेला उ साह आ ण जागृती पा न, प रषदे चे वागता य अमृत ध डबा
रणखांबे आप या भाषणात हणाले, ‘अधःपात झाले या ह धमाला ा ण धम हणतात.
कारण ा धमाने कोणाची धारणा के ली असेल तर ती भटा भ ुकांचीच.’ जवळ जवळ द ड
तासभर आंबेडकरांचे अ तशय भावनो कट असे भाषण झाले. अ पृ य वगाची आ थक,
सामा जक, शै णक आ ण राजक य े ांत जी दशा झाली होती तचे यांनी वणन केले.
अ पृ यवग य लोक ह धम यांचे र ाचे बांधव असूनही यांना कती दा ण हालअपे ा न
ःखे सहन करावी लागली हे यांनी यां या नदशनास आणून दले. काळाराम
मं दर वेशा या चळवळ त गेली पाच वष यांचा अमानुष छळ झाला होता. या चळवळ चा
नदश क न ते हणाले, ‘आपले माणुसक चे साधे अ धकार मळ व यासाठ आ ण ह
समाजाम ये समान दजा ा त क न घे यासाठ ही चळवळही न फळ ठरली आहे. या
चळवळ साठ तीत केलेला वेळ, काळ आ ण पैसा ही वाया गेली आहेत. ही मोठ
ःखदायक व तु थती आहे. हणून आपण या गो ीसंबंधी अखेरचा नणय घे याची वेळ
येऊन ठे पली आहे. आपली ही बलतेची आ ण अवनतीची थती आपण ह समाजाचे
घटक आहोत हणून आप यावर ओढवली आहे. हणून जो धम आप याला समान दजा
दे ईल, समान ह क दे ईल आ ण यो य त हेने वागवील अशा एखा ा स या धमात जावे
असे तु हांला वाटत नाही काय?’ आवाज चढवून ते पुढे हणाले, ‘ ह धमाशी असलेला
संबंध तोडा. वा भमान आ ण शांतता मळे ल अशा स या धमात जा. परंतु ल ात ठे वा जो
धम तु ही नवडाल यात समान दजा, समान संधी आ ण समान वागणूक मळाली पा हजे.’
आप या वतः वषयी ते हणाले क , ‘ दवाने मी अ पृ य जातीत ज मास आलो हा काही
माझा अपराध नाही. परंतु मरताना मा मी ह हणून मरणार नाही.’
भाषणा या शेवट यांनी ना शकचा स या ह बंद कर यास सां गतले.
मं दर वेशासाठ पाच वष फुकट गेली होती. पृ य ह ं या मनावर याचा काही प रणाम न
होता यांनी अ पृ यांचे य न धुळ स मळ वले होते. यापुढे अ पृ य समाजाने ह
समाजा तगत न राहता याबाहेर रा न वतं नाग रकास यो यसे भ वत घड व याचा
य न करावा. एक वतं समाज हणून जग याचा नधार के याची पृ य ह ं ना आ ण
बाहेरील जगाला पूण क पना येईल, असे वागावे. ह समाजात अ पृ यांची इतर घटकां या
बरोबरीने सामा जक, नाग रक, धा मक, राजक य संघटना क न अभे आ ण बलशाली
असा ह समाज नमाण कर यासाठ गेली दहा वष जो अ वरत झगडा अ पृ य समाजाने
केला, या वषयी पृ य ह ं नी न ु र न अ य तु छता दश वली. या अथ तो लढा बंद
करावा अशा अथाचा ठराव कर यात आला. ापुढे अ पृ य समाजाने अशा त हेचे नरथक
झगडे क न आपली श वाया न घाल वता भारतातील इतर समाझां या बरोबरीने मानाचे
आ ण समानतेचे थान नमाण कर यासाठ य न करावा असाही ठराव झाला.
प रषद संपली. आता आंबेडकरां या जीवनात एक नवे पव चालू झाले. ा
दवसापासून आंबेडकरां या चळवळ चे येय न धोरण बदलले. ते आता खंबीरपणे,
 न तपणे प रणामी गंभीर असा माग चोखाळू लागले. आंबेडकरां या धमातरा या
संदेशामुळे दे शातील सामा जक सं था, राजक य प आ ण वैचा रक मंडळे यांना जबरद त
हादरा बसला. आप या धमाची अ पृ य ह ं ना द ा दे यासाठ टपून बसलेले अ ह
धममातड ह धमा या मरणाची ककाळ ऐक यासाठ अधीरतेने कान टवका न बसले.
मुसलमान धमाचे पुढारी आंबेडकरांकडे अधाशीपणे पा लागले. न धमाचे चारक
आपले बळ बाढ व या या ीने आप याला आता सावज दसू लागले हणून मनात मांडे
खाऊ लागले. आंबेडकरां या घोर त ेनुसार जर गो ी घडू न आ या, तर ह धमाचे
कंबरडेच मोडेल, असे यांना वाटू लागले. आंबेडकरांना गळ टाकून पकड यासाठ शीख
पंथाचे धुरीणही इ छा ध लागले.
धमातराची भीमगजना झा यावर वदे शातून आ ण परदे शातून तारा आ ण प े ांचा
‘राजगृहा’वर वषाव झाला. न आ ण मुसलमान पुढारी यांची हालचाल सु झाली.
अ पृ य समाजाला राजक य, सामा जक, आ थक आ ण धा मक े ांत समान थान आ ण
समान अ धकार ायला मुसलमान तयार असूत यां या वागतास हद मुसलमान स
आहेत, अशा आशयाची तार क हैयालाल गौबा नावा या व धमंडळा या एका मुसलमान
सभासदाने आंबेडकरांना केली. आंबेडकरांना मुसलमान त नध शी सम चचा
करावयाची अस यास यांनी २० ऑ टोबर १९३५ रोजी बदाऊन येथे भरणा या
प रषदे क रता व रत यावे, असे यांनी आंबेडकरांना आमं ण दले. मेथॉ ड ट ए प कोपल
चचचे मुंबई येधील बशप ेनटन थॉबन ॅडले हणाले, ‘ न धमा या जीवनादशा माणे
बोलायचे झाले तर एव ा मो ा समाजाला मनोभावे धमातराची आव यकता वाट या वना
ते दयाने खरे न होतील ही गो असंभवनीय आहे. आंबेडकरां या धमातराचे न
चच वागत करीत आहे. कारण या घोषणे माणे जीवनाम ये उ ती क न घे याची
अ पृ य समाजाची मह वाकां ा दसत आहे. अ पृ य समाजा या नवीन युगाची भात
समीप आली आहे. आंबेडकरांची घोषणा ही याचे तीक आहे.’
बनारस येथील महाबोधी सं थे या कायवाहाने आंबेडकरांना तार क न आंबेडकर
आ ण यांचे अनुयायी यांचे बौ धम वागत करीत आहे असे कळ वले. आ शयातील
ब सं य लोकांनी वीकारलेला बौ धम अ पृ य सामाजाने वीकारावा अशी यांनी
कळकळ ची वनंती केली. ‘बौ धमाम ये सामा जक कवा धा मक वषमता नाही. सव नव
बौ ांना समान संधी आ ण समान ह क मळतील अशी मी तु हांस वाही दे ती.
आम याम ये जा तभेद नाही. आ ही कायकत पाठ व यास तयार आहोत,’ अशी यांनी
वाही दली.१
अमृतसर या सुवणमं दर सं थेचे उपा य सरदार द रप सग दो बया आप या तारेत
आंबेडकरांना हणाले क , ‘अ पृ यांना आव यक असणा या सव गो ी शीख धम दे ऊ
शकतो. शीख धम एके री आहे. सवाना ममतेने आ ण समतेने वागवणारा आहे.’ म. गांधी
हणाले, ‘ अ पृ यतेला शेवटची घरघर लागली असता आंबेडकरांनी धमातराची घोषणा
करणे ही अ यंत दवाची गो आहे. आंबेडकरांसार या उ च श णसंप आ ण उ च
 येय न मनु याचा राग अ पृ यांचा होणारा अन वत छळ पा न अनावर होतो, हे आपण
समजू शकतो. परंतु धम ही घरासारखी कवा अंगर यासारखी व तू नाही क , ती वे छे ने
वाटे ल ते हा बदलता येते. मनु या या शरीरापे ा या या अंतरा याचा धम हा एक
अ व छ भाग आहे.’ आप या व ा या शेवट गांधीजी हणाले, ‘माझी खा ी आहे क
धमातराने आंबेडकरांना आ ण यां या ठरावाला पा ठबा दे णा या लोकांना जे पा हजे ते
मळणार नाही. कारण ल ावधी अ श त आ ण भोळे ह रजन यांचे आ ण यांनी
आप या पूवजांचा धम सोडला आहे अशांचे ऐकणार नाहीत. पृ य ह ं शी यांचे हत व
अ हत नग डत आहे हे ल ात आले हणजे ही घटना अश य वाटते.’ र ना गरी येथील
आप या थानब ते या काळात सामा जक ांतीचे रण शग फुंकणा या सावरकरांनीही
अ पृ य वगाला धमातरा या येयापासून परावृ हो या वषयी वनंती केली. ‘मुसलमान धम
कवा न धम वीका न भारतात अ पृ यांना समानतेची वागणूक मळे ल अशी श यता
नाही.’ आ ण आप या हण या या पु थ यांनी ावणकोरम ये सु असले या पृ य
न आ ण अ पृ य न ां यांतील झग ाकडे यांचे ल वेधले. आप या नभय
आ ण कळकळ या वनंतीप कात सावरकर पुढे हणाले, ‘कोणताही ‘इझम’ ा अथ धम
हटला क यात बु बा आ ण तकबा अशी व श ा असणारच. आज या
प र थतीत यांना हे धा मक आचार आ ण संकेत नरथक कवा अनथकही वाटतात, यांनी
ते आचार व वचार सोडू न हवा तर बु न आ ण तक न त वावर एक नवा धम
थापावा. अ पृ यतेचे नमूलन आता पथात आले आहे. ह धम सोडू न इतर धम
वीकारताच अ पृ यांना संप ी, अ धकार वा नोक या या वाढू न ठे वले या आहेत असे नाही.
धमातराने यांची बलता आ ण ःख वाढतील. धमातर करणा या बाट यांसाठ मोगल
सा ा य जे क शकले नाही ते इतर क शकतील असे यांनी व ातही आणू नये.
ग त य आ ण सुधारक ह ं या खां ाला खांदा लावून आप या उ ारासाठ यांनी
झटावे.’
रा सभेचे अ य डॉ. राज साद यांना धमातरा या ठरावामुळे ःख झाले. ‘ या
ठरावा या मुळाशी असले या संतापाची भावना आपण समजू शकतो. परंतु यामुळे
समाजसुधारकांचे काय कर होईल अशी एखाद गो केली जावी ही दवाची गो आहे,’
असे ते हणाले.
अ पृ य वग यांचे मुंबईतील एक नेते बाळकृ ण दे व खकर यांनी धमातरा या
धोरणाला वरोध केला. ते हणाले, ‘ दवसानु दवस अ पृ यता कमी होत असता ह
समाजातच राहणे बरे. सवच धमात या ना या व पात असमानता आहेच.’ धमातराची
घोषणा ऐकून नारायण काजरोळकरांना ध काच बसला. ते हणाले, ‘ या आंबेडकरांनी
अ पृ यांना यां या अ यंत नराशे या काळात धीर दला, यांनीच यांना आ मह या
करावयास सांगावे हे पा न मला अ नवार ःख होत आहे. धम ही काही ापारातील
दे वघेवीची व तू नाही.’ नागपूरचे एक अ पृ य नेते हणाले, ‘अ पृ य पृ यांबरोबर ह क
मळ व याची शक त करतील.’ आंबेडकरांचे सहकारी डॉ. सोळं क यांनीही या
धमातरा या धोरणास आपली नापसंती दाख वली. ते हणाले, ‘त ण पढ काही गती
करील. तने आपला उ कषाचा न समतेचा झगडा सोडू न दे ऊ नये.’ आंबेडकरांचे गोलमेज
प रषदे तील सहकारी ी नवास हणाले, ‘धमातरामुळे अ पृ यांची सं या कमी होईल आ ण
यामुळे ते बल होतील. यांचे छलक बळ होतील. यांनी धमातर न करता आप या
ह कांसाठ न त वांसाठ झगडा सु ठे वावा. ातच पु षाथ आहे.’१

आंबेडकरां या स या कोठ याही घोषणेस एवढ जगभर स मळाली न हती. तो

नणय हणजे पदद लत लोकांनी फोडलेला शेवटचा हंबरडा होय. यां या तळमळणा या
आ याची ती ककाळ होती. यां या अनंत हालअपे ांना, पदोपद होत असणा या
मानभंगाना, युगानुयुगे माणुसक स मुक वणा या या अमानुष छळाला या घोषणेने पु हा
एकदा वाचा फोडली होती. सा वक संतापा या झंझावातात आंबेडकरांनी हे भयंकर अ
प ा ापशू य ह समाजावर फेकले होते. वृ प ांनी यांना एकदा रणांगणात खेच यावर
मग काय वचारता? ते अ धका धक वेषाने आपली हारी गदा फरवू लागले.
‘असो सएटे ड ेस’ सं थे या त नधीने यांना येवला नणयावरील गांधीज चा
अ भ ाय कळ वला. ते हा ते न यपूवक हणाले, ‘ ह धम सोड याचा अ पृ यांचा नणय
हा वचारपूवक केलेला आहे. ह धमाचा पायाच मुळ असमतेवर उभारलेला आहे. याची
नी तत वे अ पृ यां या वकासास संपूणपणे वरोधी आहेत. मनु या या जीवनास धमाची
आव यकता आहे. गांधीज या या मताशी मी सहमत आहे. मनु या या क याणास न
गतीस यामुळे फूत लाभेल, या या धा मक आचार वचारांचे नयमन होतील यासाठ
एक प रमाण हणून धम हवा. परंतु या धम वषयक क पना एखा ा मनु यास
तर करणीय वाट या तरी केवळ तो या या वाडव डलांचा धम आहे हणून यास चकटू न
रा हले पा हजे हे गांध चे हणणे मला मा य नाही. मी धम बदल याचा नधार केला आहे.
जर अ पृ यांनी माझे अनुकरण केले तर ठ क; नाही केले तर मी ते आपले अनुकरण करतात
क नाही याची पवा करणार नाही.’
नदय न माणूसघा या सनातनी ह ं वर ा नणयांचा मुळ च प रणाम झाला नाही.
जरा त न जीण अशी यांची वचारश न च ुर य श यांना सोडू न गेली होती.
अ श त ा णेतरांना वाटले, धम नणयाचे काम ा णांचे. वे ा आनंदाने बेहोष
झाले या सनातनी ह ं नी सुटकेचे नः ास सोडले. अ पृ यांनी चाल वले या मं दर वेश
स या हाने गेली पाच वष जेरीस आलेले नाशकातले सनातनी वृ ीचे ह आता ह
धमातून अ पृ यांचे उ चाटन होणार या क पनेमुळे रा सी आनंदाने नाचू लागले.
अ पृ यां या या नवीन घोषणेचा वचार क न काळारामा या रथा या मरवणुक वरील बंद
उठ व यासाठ यांनी सरकारकडे अज केला. ानी, सं कृ तसंप न राजक य वचार धान
ी या लोकांना धमातरा या ठरावा वषयी खेद वाटला. या नरेशांनी अ पृ यां या
चळवळ ला साहा य केले होते, यांची घोर नराशा झाली असली पा हजे. संत त झाले या
एका सधी ह ने आप या र ाने प ल न ‘ ह धमाचा याग के लात तर तु हांस जवे
मारणार आहोत,’ अशी आंबेडकरांना धमक दली.१
येव या न मुंबईस परत यावर डॉ. आंबेडकर वसई येथे डॉ. सदानंद गाळवणकर
यां या घरी दोन दवस व ांतीसाठ गेले होते. तेथे ह मशनरी मसुरकर महाराज यांनी
यांची भेट घेतली. मसुरकर महाराजांनी काही दवसांपूव गो ातील दहा हजार नांना
ह धमाची द ा दली होती. मुलाखत तीन तास चालली. मसुरकरांना आंबेडकर हणाले,
‘अ पृ यां या धमातरामुळे ह ं चे फारसे नुकसान होणार नाही.’ मसुरकर महाराज हणाले,
‘ती गळती तेव ावरच थांबायची नाही. शेवट ह जातीचा यामुळे मृ यू ओढवेल.’ यावर
आंबेडकर हणाले, ‘काही हरकत नाही. यामुळे ह थानचा इ तहास काही थांबणार नाही.’
‘तसे घडले तर ह थानचा तो इ तहास होणार नाही. तो स या एखा ा पा क तानसार या
‘ थान’चा होईल,’ असे मसुरकर महाराज उ रले. आंबेडकर अंमळ वष णतेने हणाले,
‘हो, हे खरे आहे. ती काही आनंदाची गो न हे. परंतु हा शोकपयवसायी शेवट टाळ याचे
पृ य ह ं या हाती आहे.’ मसुरकर महाराज हणाले, ‘तु ही काही माग सांगा.’ यावर
आंबेडकर हणाले, ‘ पृ य ह पुढा यांनी अमुक कालमयादे या आत आ ही अ पृ यते या
पापाचे उ चाटन क असे अ भवचन ावे.’ यावर मसुरकर हणाले, ‘ या ाचे चंड
व प पाहता तो सुट यास काही अवधी लागेल. पृ य ह पुढा यांना या बाबतीत खटपट
करता यावी हणून तु ही काही अवधी दला पा हजे न धमातराची घोषणा पाठ मागे घेतली
पा हजे वा धमातराचा पुढे ढकलला पा हजे.’ ‘पाच ते दहा वष तुमचा दयपालट
हो याची आ ही वाट पा . परंतु म यंतरी जो अ पृ य पुढारी ‘केसरी’ या मत णाली माणे
एक आदश ह आहे या के. के. सकट यांस एक वषभर शंकराचाया या गाद वर बसवून
या या पायावर शंभर एक ा ण कुटुं बांनी सामा जक समता मा य अस याब ल न
दयपालटाचा नदशक हणून पाया पडावे,’ असे खोचक आवाजात आंबेडकर हणाले,
‘ ह कोणास हणावे याची न त ा या सांगावी,’ असेही आंबेडकर हणाले.
यानंतर थो ाच दवसांत ना शक येथे जाहीर सभेत ठर या माणे रामचं गणेश
धान यां या नेतृ वाखाली तेथील एक श मंडळ आंबेडकरांना मुंबईस येऊन भेटले. यांनी
अ पृ यते या ढ चे उ चाटन कर यासाठ वैय क न सां घक री या चळचळ क असे
आ ासन दले.
आपण या बाबतीत खरोखरीच वशेष प रणामकारक काय क , पण आपण धमातर
क नये, असे श मंडळाचे मुख रा. ग. धान ांनी आंबेडकरांचे मन वळ वताना
आ ासन दले. आप या वभावातील वै श पूण रीतीने आंबेडकर उ रले, ‘काही
मनु यांना वाटते, क समाजाला धमाची आव यकता नाही, या मताशी मी सहमत नाही.
समाजा या जीवनाचा न वहाराचा पाया धमावर अ ध त अस याची आव यकता आहे
असे माझे मत आहे. ह समाजाचा पाया मन मृती णीत धमावर अ ध त अस यामुळे
ह समाजातील सामा जक वषमता काढू न टाकणे श य आहे, असे मला वाटत नाही.
कारण ह समाजाचा पायाच मनु मृती णीत धमावर आधारलेला आहे. तो उखडू न या
ऐवजी अ धक वशाल आ ण या य पायावर ह समाज आपली पुनघटना करील,
 ा वषयी मी अगद नराश झालेलो आहे.’
धमातर पाच बषानी करावयाचे आहे. तेव ा अवधीत जर पृ य ह ं नी आप या
कृतीने अ पृ यता नवार या या बाबतीत काही भरीव काय क न दाख वले तर धमातरा या
ाचा आपण पु हा वचार क ,’ असे यांनी उ र दले. आपला द लत समाज हा
कुठ याही बळ अशा समाजात समा व करावा असा आपला वचार आहे आ ण शीख
धम वीकार याचा आपला बेत आहे, असे ते पुढे हणाले. मुसलमान धमाचा उ लेख क न
ते हणाले, ‘ यां या धा मक भावना न वहार यांत हात घालणे अ यंत धो याचे आहे,
असा जर कुठला समाज असेल तर तो मुसलमान होय.’ आंबेडकरां या मते या थतीतून
बाहेर पड यास एकच माग होता व तो हणजे धा मक व सामा जक बाबत त एखा ा
जन हते छू सवा धका याचा उदय हा होय. ‘ ह थानात केमालपाशा कवा मुसो लनी
यां यासारखा सामा जक व धा मक बाबतीत सवा धकारी पा हजे आहे. लोकशाही
ह थानला यो य नाही. माझी अशी आशा होती क , गांधी हे सामा जक बाबतीत
सवा धकारी होतील. परंतु अशा थतीत सामा जक व धा मक बाबतीत एखादा सवा धकारी
सापडणे कठ ण आहे. आ ण या अथ त ण पढ सुखासीन झाली आहे आ ण ती रानडे,
गोखले व टळक ां यासारखी येय न नस यामुळे मी भारता या भ वत ा वषयी अ यंत
नराश झालो आहे.’१ असेही यांनी सां गतले. शेवट श मंडळाला ते हणाले, ‘मा या
धा मक भावना मा या धम वषयक क पनेनुसार अ यंत बळ आहेत. परंतु मी ढ गबाजीचा
तर कार करीत अस यामुळे माझा ह धमावर व ास नाही.’
येवला येथील प रषदे तील ठराव कृतीत कसा आणावा याचा वचार कर यासाठ
लवकरच ना शक रोड येथे एक प रषद बोलाव यात आली. भारतातील अनेक अ पृ य
वग य सं थांना आंबेडकरांचा धमातरासंबंधी संदेश अनेक प कां ारे पाठ व यात आला.
याच संधीस आंबेडकर व यांचे अनुयायी लवकरच मुसलमान धम वीकारणार आहेत असे
पीरजमात अ ली यांनी उठवलेली आवई पंजाबमधील वतमानप ांत स झाली. ते वृ
आंबेडकरांना कळताच ते हणाले, ‘पीरजमात अ ली यांना मी मुंबईत भेटलो होती हे खरे
आहे. या वेळ मु लम धमाचा वीकार करणे श य आहे क काय या वषयीही चचा झाली.
परंतु यापलीकडे काहीच घडले न हते.’ डसबर १९३५ म ये आंबेडकरांनी फोरास रोड,
मुंबई येथे एका सभेपुढे भाषण केले. या वेळ ते हणाले क , ‘धमातरा या ाचा नणय
लवकरच होणा या महार प रषदे त कर यात येईल.’ याच दवसांत धमातरासंबंधी
वृ प ांम ये अनेक प े स होऊ लागली होती. यांतील ब सं य प ांत आंबेडकरांचा
कडक श दांत नषेध कर यात आला होता. थो ांनी यांचे हणूणे उचलून धरले. अशा
अनेक प ांपैक व लेखांपैक एक प सनातनी सुधारक पं डत सातवळे कर यांनी ल हले
होते. यात हे वेदपं डत कु सत बु ने हणाले क जर आंबेडकर ह धमाबाहेर गेले तर
यांना कोणीही वचारणार नाही. या सनातनी पं डतां या मते आंबेडकरांना जे मह व आले
होते ते यां या व ेमुळे, बु वैभवामुळे कवा कोण याही अ य श मुळे नसून केवळ ते
अ पृ य जातीचे होते यामुळेच. आंबेडकरांनी आप या जोरदार भाषेत ा वयोवृ
पं डताला झणझणीत उ र दले. ते हणाले, ‘मी अ ययन केले आहे या वषयात पारंगत
असले या ा ण जातीतील कोण याही व ानाशी मी बरोबरी क शकेन. मी कुठे ही गेलो
तरी मा या व ेनु प व बु म ेनु प जे मोठे पण मला ा त हायचे ते होईलच. तथा प
या पंथात आप या पदद लतांची उ ती होईल या पंथात क त व त ा ां शवाय जी वत
कंठणे मी अ धक पसंत करीन.’
धमातरा या मह वा या ात आंबेडकर जरी गुंतले होते, तरी यांची इतर े ांतील
कामे चालूच रा हली होती. कुलाबा ज ातील चरी या गावी शेतक यांची एक प रषद
यां या अ य तेखाली भरली होती. आप या अ य ीय भाषणात यांनी या गरीब
शेतक यां या मनावर असे ठस वले क , ‘जमीनदारा या सुखात यां या ःखाची मुळे होती.
हणून यांनी शेतक यांवर लादले या गुलाम गरी व चळवळ उभारली पा हजे असे यांनी
यांना कळकळ चे आवाहन केले. प रषदे या शेवट एक मोठा गमतीचा संग घडला. ती
घटना आंबेडकरां या म वावर चांगलाच काश टाकते. आंबेडकरांचे म व सहकारी
प रषदे या मंडपात काही ांची चचा करीत असता ओ या ज मनीवर पसरले या गवतातून
एका वचवाने आपले डोके वर केले. ते पा न तेथे ग गाट झाला. वहाण कवा काठ
वचवाला मारायला आणा असे येकजण ओरडू लागला. ते पाहताच आंबेडकर चटकन
उठू न तकडे गेले. यांनी आप या पाद ाण व हत पायाखाली या वचवाला चेचून टाकले.
वधी महा व ालया या नर नरा या कायात व योजनांत आंबेडकर उ साहाने भाग
घेत असत. व ाथ आ ण ा यापक यां या मनांत यां या वषयी कती आदर होता हे
महा व ालया या मा सका या जानेवारी १९३६ या अंकाव न दसून येते. आंबेडकर हे
नबध वशारद आ ण पं डत यांचे पूणाशाने रांधा आहेत असा अ भ ाय दे ऊन संपादक य
फुट पुढे हणते, ‘आंबेडकर हे नामां कत वक ल असून ते अथशा ाचा ज हा याने
अ यास करणारे ासंगी आहेत. ते घटनाशा ावरील एक अ धकारी आहेत अशी
यांची ह थानात व इतर याती आहे. यां या वषयी अ धक ल ह याची आव यकता
नाही. आ ही यां याकडू न अनेक गो ची अपे ा केली अस यामुळे आता यां या वषयी
बोलून यांना आ ही ग धळात टाक त नाही. थांबावे आ ण पाहावे हेच आ ही अ धक पसंत
करतो.’ आंबेडकरांनी आपले नैब धक श णा वषयी ां तकारक वचार एका द घ
अ यासपूण लेखात मांडले. या लेखाचे शीषक ‘मुंबई ांतातील नैब धक श णा या
सुधारणे वषयी वचार’ असे होते. या लेखात व कली करणा या लोकांचे सहा वग पाडले
होते. एकच धंदा करणा या या लोकांना पा ते या बाबतीत, परी े या बाबतीत आ ण
यां या त े या बाबतीत इतके वै च य असावे, ही मोठ ःखाची गो आहे, असा यांनी
अ भ ाय केला.
नैब धक श णा या अ यास माला पूणता कशी येईल ासंबंधी ल हताना ते
हणाले, ‘नैब धक शा ा या मूलभूत त वांची मा हती व कलाला असली पा हजे. याला
सामा य ानाची मा हती असली पा हजे. याला वषयाची मांडणी कर याची कला अवगत
असली पा हजे. घटनांचे नवेदन करताना याने अचूकता साधली पा हजे. प भाषेत याला
आपले हणणे समजावून सांगता आले पा हजे. याला जी ांची उ रे मळतात ती
एकमेकांशी नग डत असली पा हजेत. श णत झां या ीने बोलायचे झाले तर
नबधशा ा या अ यासाला इतर पूरक वषयां या अ यासाची जोड मळाली पा हजे.
नाहीतर केवळ नबधशा ाचा अ यास व कली या धं ाला अपुराच ठरेल. व कलां या अंगी
व कली मनोवृ ी बाणली पा हजे.’ उदाहरणादाखल यांनी आग टाईन बरेल यांचा एक
उतारा उद्धृत केला. ‘ नबधशा अंगी बाणलेला मनु य जे उघड दसते आहे ते मु य वे
ठसठशीतपणे दाख वतो. जे प दसते याचे ववेचन करतो व सामा य स ांत असतील ते
वचारपूवक मांडतो.’
धमातराचा मु य आंबेडकरांनी तसाच अधवट सोडू न दला न हता. द. १२, १३
जानेवारी १९३६ या दवशी ा. एन. शवराज यां या अ य तेखाली पुणे येथे धमातरा या
ावर नणय घे यासाठ प रषद भर व यात आली. आप या अ य ीय भाषणात एन.
शवराज हणाले, ‘अ पृ यते या पाशातून सुट यासाठ मा या मते एकच माग आहे. तो
हणजे ह धम सोडू न स या कोण याही च लत धमात जाणे हा नसून एखादा नवीन धम
थापन करणे कवा आयानी ह धम व या या चालीरीती ह थानात आण यापूव जो
आद वडांचा ाचीन धम होता याचे पुन जीवन करणे हे होय.’
आंबेडकर बोलावयास उठताच सव प रषद यां या जयजयकाराने ननादली. यांनी
धमातरा या घोषणेचा पुन चार केला. ा महारा ीय अ पृ य वग य त णां या प रषदे त
तीन गो ी ामु याने आढळू न आ या. प हली गो अशी क , डॉ. पु षो म सोळं क यांनी
यापूव जरी धमातरा या वचारास वरोध केला होता, तरी आता यांनी कोलांट उडी मा न
आंबेडकरांशी सहमत अस याचे जाहीर केले. यांनी धमातरा या वचारास पा ठबा दला.
यापुढे एक णभरही असंघ टत ह धमात अ पृ य वगाला ठे वू नये. यां याक रता एक
वतं धम थापन करावा, अशी यांनी आंबेडकरांना वनंती केली. द लत वगाला कोणी संत
नको, वेद नको, गीता नको, शंकराचाय नको, े षत नको. फ आंबेडकरच पा हजेत, असे
मत यांनी केले. सरी गो अशी क धमातरा या ावर चांभार समाजाचा मतभेद
झा यामुळे तो आंवेडकरां या चळवळ पासून र जाऊ लागला. तसरी गो अशी क
या माणे महा मा गांध नी गु वायुर मं दर वेशासाठ जाहीर केले या उपोषणाची मुदत
वाढ वली आ ण ते उपोषण कधीच केले नाही, या माणे आंबेडकरांनी धमातर कर याचा
दवस अ न तपणे लांबणीवर टाकला. जो धम आपणास समान दजाची वागणूक दे ईल,
या धमात आपण आ ण आपला समाज वेश क असे यांनी कट केले. आप या मागून
लोक येवोत वा न येवोत आपण आता धमातर के या शवाय राहणार नाही असे यांनी येवला
प रषदे नंतर एका मुलाखतीत जाहीर केले.
तथा प, स या कुठ याही धमात गे यामुळे आप या नरकयातना थांबतील आ ण
आप याला समतेचा वग लाभेल अशी चुक ची समजूत क न घेणा या आप या
अनुयायांना यांनी इशारा दला, कोठ याही धमात आपण गेलो, तरी आप याला
वातं यासाठ व समतेसाठ लढणे अटळ आहे, असे यांनी सां गतले. ते हणाले, ‘आ ही
कोठे ही गेलो, न, मुसलमान कवा शीख धमात गेलो तरी आम या हतासाठ
आ हांलाच लढले पा हजे, याची आ हांला पूण जाणीव आहे. आ ही जर मुसलमान धमात
गेलो तर आम यापैक येकजण नबाब होईल कवा न धमात गेलो तर पोप होईल
असे समजणे मूखपणा आहे. आ ही कोठे ही गेलो तरी आम या न शबात लढा हा अटळच
आहे. पृ य ह ं नी सामा जक समतेचा लढा सु ठे वावा ही जी तडजोडीची अट आहे ती
ह कधीही पाळणार नाहीत. कारण भाकरी या मु ाचा हा काही नाही. ा ा या
पाठ मागे न त काही दै वी उ े श आहे, हे नःसंशय. नाहीतर को वधी पयांची आ मषे व
दे ण या ा पर पर वरोधी गटांतून ( नजामाकडू न)१ पुढे आ या नस या. ई राची कृपा
नसती तर हे घडले नसते.’ गांधीज नी चालू केले या ह रजन नधी वषयी आंबेडकर हणाले,
‘ या नधीचा उपयोग अ पृ यवग यांना पृ य ह ं चे गुलाम कर यात होणार आहे. पृ य
ह ं नी सा केले कवा वरोध केला तरी आपण धमातराचा नधार केला आहे. आता जरी
य परमे र अवतरला आ ण मी ह धम सोडू नये हणून माझे मन वळवू लागला, तरी
मी कृत नधारापासून रेसभरही ढळणार नाही.’ आंबेडकरांचे भाषण होत असताना मधून
मधून टा यांचा जो कडकडाट होई, वारंवार या घोषणा होत, याव न असे दसते क
यां या भाषणाने यांचे अनुयायी व सहकारी यां या वचाराला चांगलीच चालना मळाली
होती. आंबेडकरां या काय े ातील या त णां या प रषदे त आंबेडकरांची बाजू वजयी
झाली. तथा प, आंबेडकरां या प ाबाहेरील शेकडो हत चतकांची आ ण पा ठबा दे णा यांची
सहानुभूती आंबेडकर न त गमावून बसले. वतमानप े आ ण राजक य मताचे हजारो ह
ां या मनांत भीती नमाण झाली. महार समाज सोडू न इतर ब तेक अ पृ य समाजा या
ने यांनी आंबेडकरां या या प व या वषयी कडक श दांत नापसंती केली. कारण
यां या मते धमातराने यां या ऐ हक आ ण आ थक जीवनात फरक तर काही होणार
न हता. उलट यांचे भयंकर प रणाम होतील असे यांना वाटत होते. या शूर, ामा णक,
नेक या पृ य ह ं त या कायक यानी आ ण ने यांनी अ पृ यांना सामा जक समता
मळवून दे यासाठ आपले जी वत तीत केले होते, यांना ा धमातरा या पुन चाराने
मन वी चीड आली. अ पृ यां या सा या इ तहासात यांना कधीही नमाण झाला नाही एवढा
धोका नमाण झाला. आंबेडकरांची मनोवृ ी पळपु ाची आहे असे यांपैक काही जणांना
वाटले. न आ ण मुसलमान यांनी अ पृ यांना आपाप या धमात ओढ यासाठ अनेक
शतके चळवळ केली, ती चळवळ अ पृ यां या नरक यातना थांबवू न शकता यांना वग य
सुख दे यात कशी न फळ ठरली होती, हे आंबेडकरां या नदशनास यांनी आणून दले.
धमातरा या चळवळ चा इ तहास आंबेडकरां या ीला पू ी दे त नाही. परंपरा आ ण
धा मक चालीरीती यांची बंधने इतक खोलवर तलेली असतात क बाटलेले ह सु ा
परधमात नकळत या तशाच चालू ठे वतात. हणून अ पृ यवग यांनी, जसे आंबेडकर
आजपयत अ पृ यते या उ चाटनासाठ सुधारक ह ं या खां ाला खांदा लावून शौयाने
लढत होते, तसेच यांनी लढावे; पळपु ा माणे ल ातून पाय काढू न पळू नये, अशी यांनी
आंबेडकरांना कळकळ ची वनंती केली. आणखी एक र संप असा सामा जक
सुधारकांचा लहान गट होता. यानेही आंबेडकरां या चळवळ चे सहानुभू तपूवक मू यमापन
क न आपले मत दले. आ ण ह समाजाची पुनघटना आ ण ह धमाचे पुन जीवन
कर यासाठ आंबेडकर हे एक दे व तच अवतरले आहेत असे यांनी आंबेडकरांचे वणन
केले. यांना धमातरा या ाचे गांभीय आ ण मह वही कळ याची पा ता न हती, यांना
आंबेडकरांची घोषणा ही एक पोकळ धमक आहे, एक ढ ग आहे असे वाटले. धमातरानंतर
आप याला वग य सुख लाभेल अशी आंबेडकरां या मनाला भुरळ पडली होती, असे
यां या वषयी हणणे यो य नाही. सवण ह ं चे व े या ाकडे एका बाजूने पाहत, तर
धमातराचे क र पुर कत या ा या स या बाजूने पाहत. आंबेडकरांनी ा रगाळत
रा हले या अ पृ यते या ाला जोराची चालना दे ऊन मानवी ह कांसाठ आप या
लोकांनी चाल वले या ल ाला पु हा एकदा गती दली. यांनी आप या दे ह वभावा माणे
यात जीव ओतून, सव श एकवटू न, मनोधैयाने तो लढा न त नणया त नेऊन ठे वला.
ाणघातक रोगांना जालीम उपाय योजावे लागतात. ह ं या हाडाहाडांत जले या ा
अ पृ यते या सामा जक रोगाचे नमूलन कर यासाठ वजेचे ध के आव यक होते.
आंबेडकरांनी तो नवाणीचा उपाय हणूण योजला. अ यंत उदा अशा धा मक वातावरणात
यांचे बालपणापासून संगोपन झाले ते आंबेडकर, आ ण समाजाची शु करणारे आ ण
मू तभंजक आंबेडकर, या दोघांमधील हा लढा सु झाला होता. अ पृ यते या
उ चाटनासाठ सु केले या झग ा या पूवाधात ह व ही केवळ सवण ह ं चीच
मालम ा नाही, असे आंबेडकर हणत. चांभार बाईने मुसलमान धम वीकार याची बातमी
ऐकताच ते या काळ चडफडत असत. जोपयत पृ य ह अ पृ यांना ह हणून
संबो धत होते, तोपयत यांना दे वळात वेश ह कानेच मळाला पा हजे हणून ते झगडले.
अ पृ य वग य आप या झग ाने ह धमाला शु क न आप या र ाने यावरील
का ळमा र करतील अशी यांनी या वेळ घोषणा केली होती. मसुरकर महाराजांना आ ण
स या काही ह मशन यांना गो ातील पोतुगीज सरकारने अटक केली असता,
गो ातील पोतुगीज सरकारला जे नषेधपर नवेदन तारेने धाड यात आले होते, यावर
आंबेडकरांनीही१ वा री केलेली होती. गोलमेज प रषदे या वेळ अ पसं याक स मतीला
सादर केले या नवेदनात अ पृ यांना ‘ ॉटे टं ट ह ’ हणावे अशी यांनी मागणी केली
होती. ा सवात वशेष ल ात ठे व यासारखी गो हणजे पुणे करारावर यांनी केलेली
वा री. आंबेडकरांनी नर नरा या वेळ ह धमात राह याची द शत केलेली इ छा आ ण
यांची तळमळही ा गो व न प झाली होती. ा त ण अ पृ य वग य प रषदे संबंधी
आणखी एक गो न द कर यासारखी आहे. प रषदे या दवसांत डॉ. सोळं क यां या समवेत
आंबेडकर पु यातील शीखां या भजना या काय माला १३ जानेवारी १९३६ रोजी उप थत
होते. या वेळ आंबेडकरांनी शीख धमाचा वीकार करावा, अशी शीख ने यांनी यांना
वनंती केली होती. याच आठव ात पुणे येथे दोन मुसलमान श मंडळांनी आंबेडकरांची
भेट घेतली आ ण मुसलमान धम वीकार याची यांना वनंती केली.
ा त णां या प रषदे ने आंबेडकरां या घोषणेला एक न ेने साथ दली. सां घक
कृतीचे सवानी मह व ल ात ठे वावे, अशी शफारस केली.

१. केळकर, न. च. गतगो ी, पू. ९५९.

१. The Times of India, 18 October 1935.
१. The Times of India, 16 October 1935.
१. व वधवृ , ३ नो हबर १९३५.
१. The Times of India, 30 November 1935.
१. द दे , आचाय मो. वा., जनता १४ ए ल १९५१.
१. ीरसागर, शं. ध ., गोमांतकशु चा इ तहास, प र श , पृ. ३२.
 १४

ह समाजाची पुनरचना

जानेवारी १९३६ पासून आंबेडकर लाहोर येथील जातपात तोडक मंडळा या वा षक

संमेलना या अ य पदाव न करावया या भाषणाची तयारी करीत होते. ते संमेलन लाहोर
येथे ‘ई टर’ सणा या दवसांत भरणार होते. या संमेलनाचे अ य पद आंबेडकरांनी
वीकारावे अशी तेथील जा तभेद वरोधक सं थे या ने यांनी यांना आ हाची वनंती केली
होती. यासाठ इं सग नावाचे कायकत पंजाब न येऊन आंबेडकरांना मुंबईत भेटले.
संमेलना या दवसांत आपले पा णे हणून आंबेडकरांनी आप या घरी राहावे अशी डॉ.
गोकुळचंद नारंग ा व ान, धना न स ने याने यांना खास वनंती केली होती.
पुणे येथे त णां या प रषदे पुढे आंबेडकरांनी जे भाषण केले याला साथ दे णारी
चाह यांची न हत चतकांची प े आली, तशीच वरोधकांची न ट काकारांचीही आली.
वणा म धम यांची गा याणी नवारील, असे काह चे मत पडले. वणा म धमा या आधारे
समाजाची पुनरचना करणे कठ ण आहे; खरा माग एकच, जात चा व वंस करणे हा होय,
असे स या अनेकांचे मत पडले. पं. मदनमोहन मालवीय ांसारखे नेते ना शकला जाऊन
अ पृ य ह खरेच धमातर करणार ही काय हे चाचपून पा लागले. पृ य ह ं ची गाळण
उड वणारी ती भयंकर घोषणा या वभागातून नघाली या वभागाला पृ य ह ने यांनी
भेट ावी हे उ चतच होते.
१५ माच १९३६ या दवशी मुंबईत च रंजन नाटक मंडळ ने ‘बॉ बे थएटर’म ये
आंबेडकरांचा स कार केला. या वेळ ती नाटक मंडळ अ पासाहेब टपणीसकृत
‘द खनचा दवा’ ा रोमहषक नाटकाचे योग करीत असे. या नाटकात पेशवाई या
काळात अ पृ यांना कती अमानुष रीतीने वागवीत असत ा वषयी काही संग रंग वले
होते. पु यातील र यांव न जाणे-येणे करायचे झाले तर महार जाती या अ पृ यांना
ग यात मडके न कमरेस फांद बांधावी लागे. आंबेडकर नाटकाचा योग पाहावयास
जाणार अशी वाता पसरताच नाटकास एकच गद झाली. ना गृहात मुंगीलासु ा शरायला
वाव न हता.
 स कार संगी अनंत हरी ग े हे मुख व े होते. ग े हे अ यंत कळकळ ने
अ पृ यता नवारणाचे काय करणा या कायक यापैक एक आघाडीचे वीर, महारा ातील
सामा जक समतेचे एक मोठे पुर कत. आप या भाषणात ग े हणाले क , ‘अ पृ यांना
पेशवेकालीन महारा ात इत या अपमाना पद न अमानुष रीतीने वाग व यात येई क ,
नाटकातील नटसु ा यां या माणे ग यात मडके बांधून रंगभूमीवर यायला शरमतात.’
१९३६ या माच म ह या या शेवट जातपात तोडक मंडळाने आपले संमेलन मे
म ह या या म यापयत पुढे ढकल याचे आंबेडकरांना कळ वले. आंबेडकरांसार या उघड
उघड ‘ ह धम े ा’ची संमेलना या अ य पद नवड झालेली पा न पंजाबी वृ प ांत
बरीच खळबळ उडाली होती. सनातनी लोकांनी तर ‘जातपात तोडक’ मंडळाचे अगद
वाभाडे काढले. ाचा प रणाम असा झाला क , भाई परमानंद, गोकुळचंद नारंग, महा मा
हंसराज न राजा नर नाथ यां यासार या कसले या ने यांनाही मंडळाशी असलेले आपले
संबंध तोडावे लागले. आंबेडकरांना लाहोरमधील प र थतीची मा हती दे यासाठ स तराम
ांनी हरभगवान नावा या गृह थास आंबेडकरां या भेट साठ मुंबईस पाठ वले. ते ९ ए ल
रोजी आंबेडकरांना भेटले. आंबेडकरां या अ य ीय भाषणाचा जेवढा भाग तयार होता
तेवढा ते छाप यासाठ घेऊन गेले. स या दवशी आंबेडकरही अमृतसरला जावयास
नघाले. तेथे शीख मशनरी प रषद द. १३ व १४ ए लला भरावयाची होती. या शीख
मशन या प रषदे स शीखांचा चंड मेळावा उप थत होता. अ पृ यवग य लोकही पंजाब,
केरळ, उ र दे श आ ण म य दे श येथून प रषदे साठ आले होते. सेवा नवृ ज हा
यायाधीश सरदार बहा र कूम सग ांनी अ य पद भूष वले होते. या प रषदे त भाषण
करताना आंबेडकर हणाले, ‘शीख धमातील सामा जक समतेची त वे मला मा य आहेत.
धमातर के हा करावयाचे हे जरी अ ाप न त झालेले नसले, तरी ह धमाचा याग मी
करणार हे न त ठरलेले आहे.’ सर जोग सगांनी धम सार हे जी वतकाय समजून काम
कर या या आव यकतेवर भर दला. या कायाक रता एक नधी गोळा करावा व तो शीख
लोकांनी जमवावा अशी वनंती केली. या प रषदे संबंधी एक मह वाची गो सांगावयाची ती
अशी क , केरळमधील थ या समाजाचे नेते डॉ. कुहीर न इतर चार नेते आ ण इतर
ांतांतील प ास अ पृ य त नधी यांनी या प रषदे या वेळ शीरव धम वीकारला.
आपण शीख मशन या प रषदे स अमृतसरला जाणार आहोत ा वषयी
आंबेडकरांनी हरभगवान ां याजवळ अवा रही काढले न हते. हणूनच लाहोर न
हरभगवान ांनी आंबेडकरांना ल हले. ‘मी येथे पोहोच यावर मला कळले क आपण
अमृतसरला आला होता. माझी कृती ठ क असती तर मी आपणास तेथे भेटलो असतो.’
आंबेडकरांनी शीख मशन या प रषदे त भाग घेत यामुळे यां या वषयी जातपात तोडक
मंडळा या मनातील संशय बळावला. याव न आंबेडकरांनी आप या नयो जत भाषणातील
जातपात तोडक मंडळाला पसंत नसलेला भाग गाळावा अशी यांनी वनंती केली. आ ण
प रषद बेमुदत थ गत केली. आंबेडकरां या भाषणात ुती, मृती न वेद यां वषयी कडक
उ लेख होता. तो यांना गाळू न टाकावयाचा होता. ‘मी यातील एकही श द बदलणार नाही,’
असे यांना उ र दे ऊन आंबेडकरांनी तो काय मच र केला. जातपात तोडक मंडळा या
ा नणयाला आपण शीख मशन या प रषदे स गेलो हेच ब तांशी कारण झाले असावे, हे
आंबेडकर जाणून होते. यां या शीख पुढा यांशी गु त मसलती चाल या हो या. आपण ह
या ना याने हे शेवटचे भाषण करीत आहोत, असे यांनी होऊ घातले या आप या अ य ीय
भाषणात हटले होते. यामुळे जातपात तोडक मंडळाने आंबेडकरांना अ य हणून मा य
कर यास शेवट नापसंती दश वली.
याच वेळ गांधीज या प रवारात आंबेडकरां या ा नवीन प व यामुळे खळबळ
उडाली होती. ती पा न शेठ वालचंद हराचंद ांनी गांध ची व रत भेट यावी असा
आंबेडकरांजवळ आ ह धरला. या माणे आंबेडकर सेगावला गांधीज ना भेटले. परंतु
अ पृ यता नवारणा या मागासंबंधी पर परांचे मतै य झाले नाही. ह थान व लंडन येथील
बरेच वजनदार गृह थ आंबेडकरां या पाठ मागे अस यामुळे अ पृ यते या ाने भरमसाट
प धारण केले आहे, अशी गांधीज नी आपली चुक ची समजूत क न घेतली होती.
आंबेडकर परत येत असता वधा थानकावर अ पृ य वगाने यांचे उ साहाने वागत केले.
शेठ वालचंद हराचंद न जमनालाल बजाज ा ल ाधीश गांधीभ ांनी आंबेडकरांना
वचारले क , ‘आपण गांधीज ना का येऊन मळत नाही. यांना आपण मळाला असता तर
आपणांस अ पृ यां या उ तीसाठ अफाट साधनसाम ी मळाली असती.’ यावर आंबेडकर
उ रले, ‘ यां याशी अनेक मह वा या मु ांवर माझे मतभेद आहेत.’ ‘जवाहरलाल नेह ं चेही
गांधीज शी तसेच मतभेद आहेत. वतःची मते क चत काळ बाजूला ठे वून नेह ं चा क ा
तु ही का गरवीत नाही?’ असे या दोघा ल ाधीशांनी यांना वचारले. यावर ते हणाले,
‘नेह ं चे उदाहरण लागू हो यासारखा मी मनु य नाही. ता का लक यशाक रता वतः या
ववेकबु चा बळ दे णारा मी माणूस न हे!’ आंबेडकरांचे वागत कर यासाठ अ पृ यांचा
चंड जमाव पा न ते ल ाधीश आ यच कतच झाले. आपण यां यासाठ एवढा अमाप
पैसा खच करतो ते आम याशी अशा भावनेने वागत नाहीत असेही ते हणाले. आंबेडकरांनी
झटकन यांना उ र दले, ‘आई न दाई ांत फरक असतो तोच फरक मा यात न तुम यात
आहे, हे वस न कसे चालेल?’
आंबेडकरांनी जातपात तोडक मंडळासाठ ल हले या आप या अ य ीय भाषणाची
‘जातीचे नमूलन’ (ॲनाइलेशन ऑफ का ट) या नावाने पु तका काढली. प रषदे या
मृ यूनंतर ज मास आलेले हे मूल जातपात तोडक बंध हणून गाजले. ा बंधाव न
आंबेडकरांचे अफाट वाचन, सू म नरी ण न मना या वृ ीही ययाला येतात. यांनी
ुती- मृत ना तकशा ा या खर कसोट ला लावले होते. तो बंध जसा बोचक, खोचक
आ ण खरमरीत आहे तसाच जळजळ त न ोभक आहे. चघळले या जखमेस जसा
काडीखार झ बावा तसा तो पृ य ह ं या मनाला झ बला.

ा बंधाचा म थताथ असा क , ह समाज हा आरंभी चार वणात वभागलेला होता. वण

हा माणसा या स वावर आधारलेला असे. काही काळनंतर वण हा जातीवर आधारला गेला.
चार वणाचे पांतर चार जात त झाले. जा तभेद व था ही एकाच वंशा या लोकांची
सामा जक वभागणी आहे. ती केवळ माची वभागणी करते असे नाही. ती
मकांचीसु ा वभागणी करते. एखा ा मनु यास जो धंदा आवडत नाही तो कर यास ती
याला भाग पाडते. ह समाजाची चातुव या या पायावर पुनरचना करणे अश य न
अपमानकारक आहे. कारण चातुव य व थेला अशी खोड आहे क तचा अपकष
नर नरा या जाती बन यातच होत असतो. चातुव या या नयमां माणे शू ाला ान
संपादन कर यास बंद आहे. आ थक उ पादनाचा धंदा याला करता येत नाही. याला श े
बाळगता येत नाहीत. यामुळे यांना कधीही बंड करता आले नाही. नरंतर दा यात खतपत
पडणे हे आपले पूवसं चत आहे, अशी शू ांनी आपली समजूत क न घेतली. जा त व था
ही मनु या या कतृ वाला लुळे, नबल, पंगू करते. समाजाला उपयु अशा कतृ वास ती
मुक वते.
जा त व थेचा उगम जो पादन शा ात आहे हणावे तर तसेही नाही. या
व थेत व र दजाचे लोक आपली स ा क न वगावर लाद याइतके बलवान होतात
अशा ह समाजातील लहानशा रा ही गटा या अहंकाराने न वाथाने बरबटलेली ही
सामा जक रचना आहे. आ थक वहारा या ीने जा त व था काय म होत नाही.
कारण यात मनु याला आप या नैस गक वृ ी माणे कामधंदा कर याची संधी नाही.
जा त व थेचे प रणाम ह ं या नी तम ेवरही झाले आहेत. तने सावज नक
हतबु न केली आहे. धमादाय बु चा नाश केला आहे. जनमताचे े संकु चत केले
आहे. मनु याची न ा ही जातीपुरतीच मया दत राहते. मनु याचे सद्गुण न नीती हीसु ा
जा तबंधनांनी आवळलेली असते. स या जातीतील मनु या या गुणांची चहा करायला जात
आड येते.
जात मुळे शु ची चळवळ नरथक ठरते. कारण शु होऊन ह धमात आले या
माणसास जात नसते. या तव जात न शु ही वजोड आहेत. जा त व थेने ह
धम साराची वृ ीच मारली आहे. पूव ह धम धम साराचे काय करीत असे. जात आहे
तेथे शु नाही. जोपयत संघटन नाही, जोपयत ह द न न बळे राहणार, तोपयत ते
अपमान न अ याय नमूटपणे सहन करीत राहणार. जर ह ं ना खंत न प ा ाप न वाटू न
यांनी आ दवासी लोकांना यां या मूळ याच रानट अव थेत ठे वले आ ण जर अ ह ं नी
यांना आप या कळपात ओढले तर ह ं या श ूंची सं या भरमसाट वाढे ल. असे घडले तर
ह ं ना आप या जा त व थेला न वतःलाच दोष ावा लागेल.
जरी जगात कुठे ही सव समाज संपूणतया एकाच वणाचा बनलेला नाही आ ण येक
समाजात वग असतात, तरी इतर समाजातील वग मुळातच वेगळे असतात. दळणवळण,
सहकार न एकोपा या ीने ह ं या जाती तशा नसतात. ह समाजातील येक जातीला
वतःचे अ त व असते. जरी ह ं या चालीरीती, धम ा न वचार यांत सारखेपणा
दसला तरी ते एकसंध असे बनलेले नाहीत. ख या अथाने रा या अ भधानास ते पा
नाहीत. ह समाज हा एक जात चा समूह आहे. ह ं या हानीचे मूळ जा तभेदात आहे.
जात ही ह ं या अवनतीचे कारण आहे. जा त व था ह ं या अखंड पराभवास
कारणीभूत झाली आहे. जा तभेदामुळे ह हे ह थानातील रोगट लोक ठरले आहेत.
जा त व थेने ह ं या वंशाचा स यानाश केला आहे. तने ह समाजाला नी त न
बळे क न ठे वले आहे. याचे वाटोळे केले आहे.
ा प र थतीतून ह समाजाला बाहेर पड यास एकच माग आहे, तो हणजे
आंतरजातीय ववाह. सहभोजनाने जातीजात तील वेगळे पणाची वृ ी न जाणीव मेलेली
नाही. र ात एकजीव व आले हणजे एक व न बंधुभावना नमाण होऊ शकेल. ही
सजातीयपणाची भावना बलव र झा या वना जा त व थेमुळे नमाण झालेला
जातीजात तील जाभाव नाहीसा होणार नाही. हे कसे घडणार? जात ही एक भावना आहे.
ती मनाची एक अव था आहे. तचा नाश करणे हणजे भावना मक फरक घडवून आणणे.
ह हे अमानुष न माथे फ लोक आहेत हणून ते जाती पाळतात असे नाही. ते जाती
पाळतात याचे मुख कारण ते धा मक ढ चे अ भमानी आहेत हेच होय. जाती पाळ यात
ते चूक करतात असे नाही. जर चूक असेल तर तो यांचा धम होय. तो यां या मनात
जा तभेदाची भावना भरवीत असतो. जाती पाळ याचा धम शक वणारी ह ं ची धमशा ेच
यांची खरी श ू आहेत. धमशा ां या पा व यावरील ा नाहीशी करा. यांची स ा
उलथून पाडा. ती दे व णीत आहेत ही समजूत नाहीशी करा. ह ी आ ण पु ष यांना
शा ां या मान सक गुलाम गरीतून मु करा. हणजे ती कवा तो तुम या स या वना
आंतरजातीय ववाह करील.
ा ण वतःस बु मान अन् ज म स पुढारी समजत असतात. पुरो हत वगाची
स ा न पत नाहीशी कर यासाठ नघाले या चळवळ चे नेतृ व ा ण वग करणार नाही.
एका शरीराचे दोन अवयव एकमेकांशी लढणार नाहीत. हणून ज मजात पुरो हत गरीची
प त बंद क न पुरो हतांचा धंदा सव ह ं ना खुला केला पा हजे. जो ह उपा यायाची
परी ा उ ीण होईल याला पुरो हताची सनद दली पा हजे. पुरो हतांची सं याही कमी केली
पा हजे. यामुळे ा णी धमाचा शेवट होऊन ह धम तरेल. ह ं नी धम ंथ असा एकच
नवडावा व माण मानावा. ह समाजाला नै तक पुन जीवनाची आव यकता आहे. ते
नै तक पुन जीवनाचे काय पुढे ढकलणे हे धो याचे आहे.
ाचा अथ असा क , ह समाजाला नवीन असे ता वक अ ध ान दले पा हजे. ते
अ ध ान वातं य, समता न बंधुभाव यांना अनु प असले पा हजे. थोड यात, ते
लोकशाहीशी तादा य पावणारे असावे. जीवना वषयी या मूलभूत क पना, जीवनमू ये,
अन् सम ी ांकडे पाह या या कोनात फरक पडला पा हजे.
आंबेडकरांचा नणय असा क , ह हे ह थानातील रोगी आहेत. जर ह समाज
हा एकवण समाज बनला तरच आपले संर ण कर याची यां या अंगी श येईल. अशा
आंत रक श या अभावी वरा य ही ह ं या वातं याची पायरी न ठरता गुलाम गरीची
एक पायरीच ठरेल. ‘जातपात तोडक मंडळा’चे काय ही रा ीय हताची गो अस यामुळे या
मंडळाला यश येवो, असे ते हणाले होते.
 या बंधाला एवढ चंड मागणी आली क इं जी आवृ ी द न म ह यांत संपली.
गुजराती, मराठ , पंजाबी न ता मळ ा भाषांम ये याचे भाषांतर स झाले.
ह समाजा या पुनरचनेसाठ जात चे उ चाटन केले पा हजे असा उपदे श करणारे
आंबेडकर हेच प हले वचारवंत नाहीत. महा मा जो तराव फुले, वामी ानंद, लाला
लजपतराय, राममोहन रॉय, भाई परमानंद, आचाय पी. सी. रे, आर. सी. द , ब पनचं
पाल, ज नाथ सरकार, लाला हरदयाळ, वीर सावरकर भृती यांनीही हाच उपदे श केला
आहे. जा तभेदामुळे ह एकरा ीय वा या भावनेस मुकले आहेत, दे शभ या न
ऐ या या भावनेस ते पारखे झाले आहेत, जा तभेद रा ीय ऐ याचा वैरी आहे, असे
इ तहासकार ज नाथ सरकारांचे मत आहे. लाला हरदयाळ हणत, ‘जा त व था हा
भारताला एक शाप आहे. ह थानचा नाश मुसलमान धमाने केला नाही. इं लंडने केला
नाही. आमचा श ू आम यातच वास करीत आहे. भटशाही आ ण जा तभेद यांनी आमचा
नाश केला आहे. जोपयत आपण जा तभेद पाळ त आहोत तोपयत भारतात वतं रा य
थापणे कवा ते टक वणे कधीही श य नाही. तु ही ा याने ा. ठराव पसार करा.
अनंतकाल रा कुल वधेयकावर संम तदशक स ा करीत राहा. जा तभेदामुळे ह एक
काम क शकत नाहीत. वतं रा य थापू शकत नाहीत कवा वजयी सै य नमाण क
शकत नाहीत.’ जा तभेदामुळे ह ं चा नाश झाला आहे, असा नणय भारता या थोर
इ तहासकारांनी, समाजशा ांनी, वचारवंतांनी, समाजसुधारकांनी दला आहे.
युरो पयन लोक वंशाचा अ भमान बाळगतात, मुसलमान आप या धमाचा आ ण ह
आप या जात चा अ भमान बाळगतात असे काही ट काकार हणतात, हे खोटे आहे असे
हणता येणार नाही.

पु यातील अ पृ य त णां या प रषदे ने आंबेडकरांचे समाधान झाले नाही. आप या

धमातरा या घोषणेस कती माणावर पा ठबा आहे हे पडताळू न पाह यासाठ यांनी
आप या महार जातीची एक प रषद ३० आ ण ३१ मे या दवशी दादरला बोला वली. या
दवशी खास आमं णाव न टॅ ले जो स हे युरो पयन पा व भा करराव जाधवाद नेते
उप थत होते. ासपीठावर बरेच शीख व मुसलमान नेते आ ण धम चारक अ पृ यां या
संक पत धमातराची दशा वा इशारा मळतो क काय याकडे कान टवका न बसले होते.
येव याचा धमातराचा ठराव कृतीत कसा आणावा ा वषयी वचार व नमय कर यासाठ ही
प रषद भरली होती. रेवजी डोळस ांनी त नध चे वागत केले. हैदराबादचे अ पृ यवग य
नेते बी. एस. ंकटराव हे ा प रषदे चे अ य होते.
आंबेडकरांचे भाषण त नधी न लोक मो ा त मयतेने ऐकत होते. छापील प ास
पृ ांचे ते भाषण होते. ‘महार समाजाचे धमातरासंबंधी काय मत आहे, हे जाणून घे यासाठ
आपण ही केवळ महारांचीच प रषद बोला वली. स या काही जात चा धमातराला पा ठबा
असेल यांना बोला वले नाही. कारण यांनी नरा या प रषदा भरवून आपला धमातरा या
चळवळ ला पा ठबा आहे असे जाहीर करावे हणजे ठ क होईल. यांचा धमातरा या
चळवळ स पा ठबा आहे असे जाहीर करावे हणजे ठ क होईल. यांचा धमातरा या
चळवळ ला वरोध आहे यांना प रषदे स न बोल व या वषयी वाईट वाट याचे कारण नाही,’
असे यांनी सां गतले.
अ पृ य वगाना भोगा ा लागत असले या दा ण हालअपे ांचे वणन क न
आंबेडकर हणाले क , जोपयत अ पृ य वग ह समाजात अंतभूत झालेला आहे तोपयत
याची उ ती होणार नाही. आपणास खरे वातं य लाभावे यासाठ यांनी ह समाज सोडू न
दला पा हजे. हणजे यांना कपडे कर याचे, जेव याखा याचे, नोकरी मळ व याचे,
श ण घे याचे, सुसं कृत समाजाम ये वसती कर याचे वातं य मळे ल. ते पुढे हणाले,
‘तुम याजवळ गमाव यासारखे काहीच नाही. तु ही फ तुम या बे ाच गमावणार
आहात. धमातराने तु हांस अनेक गो ी लाभणार आहेत. सामा जक ा धमातरा या
ाकडे पा हले तर हा झगडा वरवर जरी सामा जक दजासाठ दसला, तरी तो ायः वग य
लढाच आहे. ह कदार न बेकार यां यात जो अ वरत झगडा सु आहे याचा व र ांचा
जुलूम हा एक भाग आहेच. झगडा यश वी कर यासाठ आव यक असणा या तीन श ची
अ पृ यां या ठायी उणीव आहे. या श हणजे मनु यश , श न बौ क श .
ा त ही श तु ही ह समाजात असेपयत तु हांला ा त होणार नाहीत.
‘आ या मक ा धमातरा या ाकडे पा हले तर असे हणता येईल क ,
वैय क वकास हे ख या धमाचे उ आहे. याने सव जेचे धारण होते ती धमाची
ा या मला मा य आहे. यासाठ धमाने बंधुभाव, समता न वातं य या सद्गुणांची
शकवण दली पा हजे. ह धम हे सद्गुण शकवीत नाही आ ण हणून अ पृ यांना
हतकारक असे वातावरण तो नमाण क शकला नाही. अ पृ यां या वकासासाठ व ा,
व न श ांचे वैय क वातं य नाकार यामुळे यानं ह धम सोडू न आप या
उ कषासाठ जो धम अनुकूल प र थती नमाण करील या धमाचा शोध करावा लागत
आहे. अ पृ यतेमुळे तुमचे गुण वाया गेले. तुमचे बौ क न शारी रक गुण कवडीमोल झाले
आहेत. अ पृ यतेमुळे तु हांला सै यात, पोलीस खा यात, ना वक दलात वेश नाही.
अ पृ यता हा तु हांला शाप आहे. अ पृ यतेने तु हांस जगातील ख या जीवनास, स मानास
न नावास मुक वले आहे. अ पृ यांना कायदे शीर वातं यापे ा सामा जक वातं याची
आव यकता आहे.’
आंबेडकरांनी ह समाजसुधारकां वषयी आपला अ भ ाय अगद नभयपणे
केला. ‘ ह समाजसुधारक जातीत आयु य कं ठतात. जातीत ल ने करतात न जातीत
मरतात. गांधीजीसु ा अ पृ यां या वतीने पृ य ह ं शी लढू शकत नाहीत,’ असेही ते
हणाले. ‘काही लोक हणतात, धमातर के यामुळे तु हांस काय मळणार? याला उ र असे
क , वरा यामुळे भारतास काय लाभेल? जतक ह थानला वरा याची आव यकता
आहे ततक च धमातराची आव यकता अ पृ यांना आहे. धमातर न वरा य यांचा अं तम
हेतू हणजे वातं याची ा ती.’
राजक य ा अ पृ यांवर धमातरामुळे काही प रणाम होणार नाहीत. या
समाजात ते जातील या समाजाचा आधार यांना मळे ल असे हणून आंबेडकर पुढे वेषाने
उद्गारले, ‘ ह धम सोड याचा मी ठाम नणय घेतला आहे. मा या धमातराचा हेतू ऐ हक
उ कष साधणे हा नाही. मी अ पृ य हणून जरी जगलो तरी मला अश य अशी कोणतीच
गो नाही. आ या मक भावने शवाय मा या धमातरात सरी कसलीही भावना नाही.
मा या ववेकबु ला ह धम पटू शकत नाही. मा या वा भमानाला ह धम चू शकत
नाही. तु हांला मा धमातर हे ऐ हक उ कषासाठ आ ण आ या मक उ तीसाठ दे खील
आव यक आहे. ऐ हक उ कषासाठ तु ही धम बदलत आहा असा तु हांला टोमणा
मारणा या मूखा या बोल याकडे तु ही ल दे ऊ नका. जो धम मनु या या मृ यूनंतर या
परलोकवासा वषयी बोलतो तो धम काय कामाचा? ीमंत माणसाला या या फूरसती या
वेळ ा क पनेमुळे गुदगु या होत असतील. यांची ा जगात सांप क थती चांगली
आहे आ ण यांची ऐ हक भरभराट होत आहे, यांनी परलोका वषयी हवे तर चतन करावे.
परंतु या धमाने तु हांस मान, व , अ न आ य यांस मुक वले आहे या धमा या
छ ाखाली तु ही काय हणून राहावे?
‘मी तु हांस सांगतो, धम हा मनु याक रता आहे. मनु य धमाक रता नाही. ा जगात
तु हांस जर संघटन करायचे असेल, समाज एकसंध करायचा असेल आ ण या जगात यश
संपादन करायचे असेल, तर ह धमाचा याग करा. जो धम तु हांस माणूस हणून
ओळखावयास तयार नाही, जो तु हांस पाणी मळू दे त नाही, तो धम या सं ेला अपा आहे.
जो धम तु हांला श ण मळू दे त नाही, तुम या ऐ हक उ कषा या आड येतो, तो ‘धम’ या
सं ेला पा नाही. जो धम आप या अनुयायांना आप या धमबांधवांशी माणूसक ने
वाग यास शकवीत नाही, तो धम नसून रोग आहे. जो धम आप या अनुयायांना अमंगल
जनावरांचा पश सहन करावयास शक वतो, परंतु माणसाचा पश चालू दे त नाही, तो धम
नसून शु वेडगळपणा आहे. जो धम काही वगाना श णापासून र ठे वतो, यांना
धनसंचय क दे त नाही, श हाती घेऊ दे त नाही तो धम नसून माणसा या जीवनाचे
वडंबन आहे. जो धम अ ानांना अ ानी, नधनांना नधन राहा असे हणतो तो धम नसून
श ा आहे!’
मरणो मुख बृ ा या त ड या श दांनी आपले भाषण संप वताना बाबासाहेब हणाले,
‘तु ही आप या बु ला शरण जा.’ बु ाचे श द आंबेडकरां या त डी पाहताच काह ना
वाटले आंबेडकर बौ धमाकडे झुकले. आपण कोण या धमाची नवड केली आहे हे यांनी
धूतपणे सांगावयाचे टाळले. इ लयट, बनाड शॉ१ शोपेनहार, मॅ स यु लर, इमसन, कालाईल,
ेगेल, थोरो, हॉ टे अर यां यासार या इ तहासकारांनी, वचारवंतांनी न त ववे यांनी ह
समाजाची महती गाईली होती. यांना आंबेडकरांचा हा ह धमावरील ह ला पा न
थड यातसु ा हादरा बसला असेल. याने रोमन कॅथॉ लक धमाचे वणन ‘हजारो
न वतनांनी कलंक लागलेली वे या’ असे केले, या जॉन नॉ सचा ह ला या आंबेडकरां या
ह धमावरील ह यापुढे फ काच पडला. आंबेडकरांचा ह ला अ यंत वदारक न
ममभेदक होता. इतकेच न हे तर त प या या मताची चरफाड क न धु वा उड वणारा
होता.
सामुदा यक री या धमातर कर याची आमची तयारी आहे, असे एका ठरावा वये
प रषदे ने जाहीर केले. या ीने प हले पाऊल हणून ह ं या दे वतांची अ पृ यांनी पूजा
क नये, ह सण पाळू नयेत, ह तीथया ां या ठकाणी जाऊ नये, असे महार समाजाला
आ हपूवक आवाहन कर यात आले.
वरील प रषदे चे काम संपताच आंबेडकरांनी या मंडपात भरले या महार बैरा यां या
सभेत भाषण केले. या बैरा यांनीसु ा ह धमाचा याग कर याचा नणय घेतला.
आंबेडकरां या जोरदार भाषणाचा प रणाम हणून ते बैरागीसु ा आप या पूवाजां या
धमाची बंधने तोडू न टाक यास तयार झाले. हे यां या मनावर पडले या आंबेडकरां या
भावाचे ोतक होय. ह धम नदशक अशी जी जी च हे यां यापाशी होती यांची यांची
यांनी होळ केली. ते दे वलोकातील र हवासी. यांना जग हे शू यवत वाटावे. परंतु ते बैरागी
पु हा भूलोका या वहारात उतरले!
ा घटने या थोडे दवस अगोदर आंबेडकरांनी शीख धमा या वीकारा या दशेने
एक पाऊल टाकले होते. यांनी आपला मुलगा यशवंत न पुत या मुकुंद यांना अमृतसर
येथील गु ाराम ये पाठ वले होते. हे दोघे त ण द नएक म हने तेथे आ त यशील
वातावरणात मजेने रा हले. शीख लोकांनी मो ा आशाळभूतपणे यांचा आदरस कार
केला.
अ पृ य ने यां या धमातरा या घोषणेमुळे इतर धमा या अ धपत या त डाला पाणी
सुटले. यांची धा मक भूकही वाढली. आप या धमात आंबेडकरांनी यावे अशी ते
आंबेडकरांना गळ घालू लागले. आप या धमात आ याने यांना समता न वातं य यांचा
लाभ होईल अशी ते वाही दे ऊ लागले. है ाबाद सं थान या नजामा या ेरणेने काही
मुसलमान नेते आंबेडकरांना मुसलमान धमा या जा यात अडकवू पाहत होते. यांनी
आंबेडकरांना भेट याचा य न केला. परंतु सव दवसभर आंबेडकर शहरात मोटरमधून
फरत रा हले. शेवट यांना गुंगारा दे ऊन महाडजवळ साव हणून एक उ ण झ याचे गाव
आहे तेथे गेले. तथा प, ते मुंबईतील अंजुमान इ माईल हाय कूल या मुसलमानी शाळे त
झाले या एका समारंभास उप थत होते. तेथे ते एक श दही बोलले नाहीत. आपला घसा
खत आहे असा यांनी बहाणा केला. मुसलमानांची गोड गोड भाषणे मा यांनी ऐकून
घेतली.
बौ धम य तरी कसे न य राहणार? यांनीही आंबेडकरांवर आपली मो हनी
टाक याचा य न केला. रे. लोकनाथ नावाचे एक इटा लयन बौ भ ू आंबेडकरांना १०
जून १९३६ रोजी दादर येथील राजगृहात येऊन भेटले. यां या अंगात झगा, एका हातात
लोटा, स या हातात छ ी होती. भेट त आंबेडकरांनी बौ धम वीकारावा हणून यांचे मन
वळ व याचा यांनी य न केला. ा भेट नंतर प कारांशी झाले या मुलाखतीत
लोकनाथांनी यांना सां गतले क , ‘आंबेडकरां या मनावर बौ धमाचा प रणाम झालेला
दसतो. ते धमातरा या ाचा वचार करीत आहेत. आंबेडकरांनी न त असे काही उ र
 दले नाही.’ ा लोकनाथांचे इटा लयन नाव सा हेडोर हणजे ‘र णकता’ असे होते. हा
‘र णकता’ पुढे हणाला, ‘आंबेडकर हे आप या मतांचा वीकार करतील असा आपला
व ास आहे. आ ण सव ह रजनांना बौ धमाची द ा ावी अशी आपली वतःची
मह वाकां ा आहे.’ हा ‘र णकता’ मग सीलोनला गेला.

आप या लोकांनी कोणता धम वीकारावा ा वषयी आंबेडकरांनी सव वभागांतील

अ पृ य वग य ने यांबरोबर चचा केली. आपण शीख धम वीकारावा असे यांनी वतः
ठर वले होते. शीख धम वीकार या या कायात आंबेडकरांना ह महासभा ने यांचा पा ठबा
मळ यासाठ य न करावा असे आंबेडकरां या काही म ांचे न चाह यांचे मत पडले.
कारण शीख धम हा परका धम न हे, अशी ह महासभा ने यांची धारणा होती. ह
धमाचाच तो एक पंथ आहे, अशी यांची मनोधारणा होती. हणूनच ह अन् शीख
ां याम ये ल ने होत. शीख ह महासभेचे सभासद होत.
या माणे ह महासभेचे एक व े डॉ. मुंजे यांना मुंबईस पाचारण कर यात आले.
स या दोन म ांस हत डॉ. मुंजे हे आंबेडकरांना १८ जून १९३६ रोजी सायंकाळ भेटले.
आंबेडकरांनी सव मु ांचे प ीकरण केले. चचा खु या दलाने झाली. स या दवशी
आंबेडकरां या हण यासंबंधी एक नवेदन तयार कर यात आले. याला डॉ. मुं यांनी
शः मा यता दली. डॉ. मुकुंदराव जयकर न डॉ. नारायणराव सावरकर ां याशी चचा
क न २२ जून रोजी डॉ. मुंजे इतर ह ने यांचा आंबेडकरां या धमातरास पा ठबा
मळ व यासाठ मुंबई न गेले. यांनी आंबेडकरांचे नवेदन सव ने यांना पाठवून दले. यांनी
ा धमातरा या धोरणास पा ठबा दला, यांत बॅ. जयकर, शेठ जुगल कशोर बला, वजय
राघवाचा रयर आ ण राजा नर नाथ हे होते. ३० जून १९३६ रोजी डॉ. मुंजे ांनी एम्. सी.
राजा ा अ पृ य ने याला ासंबंधी प धाडले. आंबेडकरांना यां या पदाव न
कर याची ही नामी संधी आहे असे वाट यामुळे राजा यांनी गांधीजी न मदनमोहन मालवीय
यांना यासंबंधी ल हले आ ण यांनी यांचा स ला वचारला.
ा वेळ काँ ेस प ाचे एक नेते गो वद व लभपंत ांनी रा सभेचे वचार
केले. ते हणाले, ‘ह रजनांना दो ही गो चा फायदा मळणार नाही. यांनी ह हणून वशेष
अ धकार भोगावेत अथवा अ ह बनून ते यागावेत.’ पंतांना उ र दे ताना आंबेडकर
हणाले, ‘ह रजनांनी आ ण मी घाब न जाऊन ये या नवडणुक लढवू नयेत, असा काँ ेस
प ाचा हा डाव आहे. आंबेडकर आ ण यांचे अनुयायी ांना ह समाजात राह यास भाग
पाडावे असा हा खास य न आहे.’
आंबेडकरां या हण याचा आशय असा होता क , अ पृ य वगास या जागा
मळा या आहेत, या ह ं या वा ापैक नसून सवसाधारण मतदार संघातून मळा या
आहेत. अ पृ यांचे वग करण अ पृ यवग य असे जे कर यात आले आहे, ते धा मक ीने
नसून सामा जक न आ थक ीने केलेले आहे. शवाय यांनी जोपयत सरा धम
वीकारला नाही, तोपयत केवळ ते हणतात ‘आमचे ह धमावर ेम नाही कवा आ ही
 याचा याग केला आहे,’ एव ाव न यांनी धमातर केले असा अथ करणे चुक चे आहे.
आपला हा कोन ह धमा या ीने तट थपणाचा समजावा. स या धमाचा वीकार
केला आहे असे मानू नये आ ण आपणांस ‘कायदे शीर ह ’ समजावे असे यांनी शेवट
हटले.
गो वद व लभपंत न आंबेडकर ांमधील ा वाद ववादा वषयी ‘स डे टे टट् समन’
प ाने हटले क , आंबेडकर हे घटना मक नबंधां या वषयात लुडबुड करणारे कोणी
उपटसुंभ नाहीत. यांना घटनाशा ाचा नबध वशारद हटले तरी चालेल. एखादे वेळ
एखा ा मु ाचा ते फार आ ह धरतील. परंतु यां या ठायी बु चे मोठे भांडवल आहे.
यामुळे ते अखंडपणे वाद ववाद कर या या स तेत असतात. आपला अ भ ाय दे ताना
‘स डे टे ट्समन’ हणाले, ‘बु ट, जैन कवा स या अशा सवसाधारण हणून गण या
जाणा या एखा ा समाजात अ पृ य वग य लोक गेल,े तर या या राखीव जागा न हेरी
नवडणूक हे यांचे अ धकार जातील. आ ण यांना सवसाधारण समाजापैक एक हणून
इतरांबरोबर जी काय संधी असेल ती लाभेल. उलटप ी यां यासाठ जा त न जागा राखून
ठे व या आहेत, अशा मुसलमान, न कवा पंजाबातील शीख यांत ते समा व झाले, तर
यांना सवसाधारण मतदार संघातून उभे राहता येणार नाही. जर धमातर चंड माणात
घडले तर यामुळे जातीय नवा ातील मांक उलटे सुलटे होतील आ ण कदा चत जातीय
नवा ाचा फेर वचार करावा लागेल. केवळ ह धमा वषयी वीट आला आहे, असे दश वणे
हणजे धमातर केले असे न हे. यामुळे कोणीही वरील अ धकारास अपा ठरत नाही.
याबाबत डॉ टरांचे हणणे यो यच आहे.’
गांधीजी, मालवीय न राजगोपालाचारी यांनी आंबेडकरां या आ ण डॉ. मुं यां या
धोरणास आपला वरोध आहे असे राजांना कळ वले. राजांवर व ास ठे वून डॉ. मुं यांनी
प ल हले होते. परंतु गांधीज नी राजांना ते प स करावयास भाग पाडले. राजा व डॉ.
मुंजे यांमधील प वहार स करावयास संमती ावी अशी गांधीज नी डॉ. मुंजे यांना
वनंती केली. परंतु डॉ. मुंजे पुढा यांची संमती मळ व यासाठ फरतीवर अस यामुळे
गांधीज चे प यो य वेळ यां या हाती पडले नाही. राजांना गु त प वहार स
करावयास लाव यात गांधीज चा उ े श सरळ न हता. राजां या असंतु वृ ीचा उपयोग
क न मुसलमान, न न सरकार यांना आंबेडकरां या व उठवावे, आंबेडकरांना
पद करावे यासाठ गांधीजी धडपडत होते. राजा यां या डावपेचास बळ पडले. या तव,
यांनी डॉ. मुं यां या संमती शवाय सव गु त प वहार वृ प ांत स केला.
आंबेडकरांनी आप या नवेदनात असे हटले होते क , जर अ पृ य वगाने मुसलमान
व न धम वीकार यापे ा शीख धम वीकारला, तर यांना पुणे करारामुळे दलेले
अ धकार नवशीख हणून चालू राह यास ह महासभेचा वरोध न हता. मा यांनी ह न
शीख यां याशी सहकाय क न अ पृ यांना मुसलमान धमाची द ा दे णा या मु लम
चळवळ स कळकळ ने त ड दले पा हजे.
आंबेडकरांचे प डॉ. मुंजे ांनी आप या प ाला जोडले होते. आंबेडकरां या
प काचा आशय वचार कर यासारखा होता. रवर पा नच हा नणय यांनी घेतला होता. ते
या प कात हणाले क , ‘राजक य, आ थक आ ण सामा जक ा मुसलमानी धम
अ पृ यांना जवळ असले या गो ी दे ऊ शकतो असे दसते. न धमाला पा ठबा दे णा या
अमे रका, इं लंड या न रा ांकडू न सहज लाभणारी अमयाद साधने आहेत आ ण
भारतात नांना सरकारचे पाठबळ आहे. शीख धमाकडे वशेष असे काही आकषण
नाही. आ ण राजक य, सामा जक न आ थक ा शीख धम, न धम न मुसलमानी
धम या दोन धमाइतका अ पृ यांना सहा यभूत होणार नाही. तरीसु ा आंबेडकरांनी वतः
ह हता या ीने शीख धमाचीच नवड केली. हणून ह ं नी नव शखां या मागातील
आ थक न राजक य अडचणी र कर यासाठ शीखांना सा करावे हे यांचे कत आहे.’
आपण शीख धम का पसंत केला हे वशद करताना आंबेडकर हणाले, ‘ सरा एक
असा आहे क , ह हता या ीने यात या यात कोणता धम वीकारावा?
मुसलमानी, न क शीख? उघडच सांगायचे हणजे शीख धम हाच सवात उ म धम.
जर अ पृ यांनी मुसलमानी धम अथवा न धम वीकारला तर ते ह धमा या क ेबाहेर
जातात, इतकेच न हे तर ह सं कृतीबाहेर जातात. उलटप ी जर शीख झाले तर ह
सं कृतीत राहतात. हा ह ं ना काही लहानसहान फायदा नाही.
‘अ पृ यां या धमातरामुळे सवसाधारणपणे दे शावर काय प रणाम होतील हे ल ात
ठे व यासारखे आहे. ते जर मुसलमानी कवा न धमात गेले तर अ पृ य लोक अरा ीय
होतील. ते जर मुसलमान झाले तर मुसलमानांची सं या पट होईल आ ण यामुळे
मुसलमानांचे वच व वाढे ल. ते जर न झाले तर नांची सं या पाच सहा कोट
होईल. मग टश स ेची ा दे शावरील मगर मठ घ बस यात यामुळे सा होईल.
उलटप ी जर ते शीख धमात गेले तर यामुळे ह थान या भ वत ाला धोका पोहोचणार
नाही. एवढे च न हे तर दे शाचे भ वत घड व यात सहा यभूत होतील. ते अरा ीय बनणार
नाहीत. उलटप ी, ते दे शा या राजक य गतीस हातभार लावतील. या तव जर अ पृ यांना
धमातर करावयाचेच असले तर यांनी दे श हता या ीने शीख धमात जावे.’१ हे उद्गार
उदा आ ण समंजस अशा भारता या सुपु ाचे न हेत काय?
डॉ. मुंजे यांना उ र दे ताना राजा हणाले, ‘आ हांला एक संघ टत समाज हणून
जगायचे आहे. आमची आ हीच गतीकडे आगेकूच करणार आहोत. परंतु आ ही ह
धमावरील आपला ज म स ह क सोड या वना हे उ मपणे साधू शकतो. ह धमात
रा न आप याच जातीला न हे तर इतर जात नाही हे थ यंतर सुखावह होईल अशा रीतीने
करता येईल. जातीयवादा या संघषातील न पधतील आ ही एक स गट होऊ इ छ त
नाही.’
राजगोपालाचारी ांनी ‘आंबेडकर-मुंजे ांचा हा प व ा शु सैतानी योजना आहे’
असे हटले. आ ण पुढे वतः राजाज नीच पराका े या सैतानीपणाने दे शाचे व छे दन
करणा या योजनेचा चार केला. गांधीज नी राजा यां या मताला जोरा दला. यांनी हटले,
‘अ पृ यता नवारण ही वतं अशी गो आहे असे माझे मत आहे. तो धा मक आहे. तो
दे वाण-घेवाणीचा के हाही होऊ शकत नाही.’
या आरोपांना उ र दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘ याया या ीने पा हले तर डॉ. मुंजे
यां या संमती शवाय राजा यांनी वतमानप ांस ही मा हती ावयास नको होती. जर राजा
यांना आ या मक समाधानाची आव यकता होती तर यांना ऐ हक न आ धभौ तक
सुखावर भर दे ऊन ह हणून जग यासाठ न ह हणून मर यासाठ व धमंडळावर
राखीव जागांची मागणी का केली?” गांधीजी न मालवीय यां या मतां वषयी डॉ. आंबेडकर
हणाले, ‘ यांनी आता गा हाणे मांड यात काही अथ नाही. यांनी पुणे करारा या वेळ
अ पृ यो ारासंबंधी जी आ ासने दली ती कृतीत आणली नाहीत. गांध ची भाषा हे
गुढवा ांचे गुंजन आहे.’ हे सांगून ते पुढे हणाले क , ‘अ पृ यांचा हा दे वाणघेवाणीचा
नाही असे हणणे गांध या त डी शोभत नाही. कारण पुणे करारा या वेळ अ पृ यांचा
हा दे वघेवीचा आहे असेच मानले होते.’ राजगोपालाचारी यां या प कासंबंधी ते
हणाले, ‘ या ह ं ना आप या दे शा या भ वत ा वषयी काळजी वाटते ते राजाज या
प कातील शहाणपणा वषयी साशंक होतील.’ आंबेडकर आप या प का या शेवट
भावनो कटतेने हणाले, ‘अ पृ य वगानी शीख धमाची द ा यावी. या योजनेला
ीशंकराचायास हत अनेक मानवंत ह ं ची संमती आहे. खरोखर यांनीच ती योजना
मा यापुढे ठे वली. मी ती मा य केली. मी ह समाजा या भ वत ाला काही अंशी जबाबदार
आहे असे मी मानतो. हणून मी हा पयाय मा य केला.’१
डॉ. मुंजे आ ण डॉ. कूतकोट ांनी आंबेडकरांना अ पृ य वगा या धमातरास
पा ठबा दे ऊन कमीत कमी धोका प करला हे उघड आहे. सां त ह ने यांचा, गतकालातील
ह ं माणे असा व ास होता क शीख धम हा ह धमाचीच एक शाखा आहे. या धमाची
सं कृती व त वे एकच आहेत. पूव ह कुटुं बातील एक मुलगा ह असला तर सरा शीख
असे. लजपतरायांची आई शीख पंथातली होती.

इ तहासकार असले या आंबेडकरांनी ह समाजाला एक जबरद त ध का दला. कारण

यांना माहीत होते क , ह इतर धमात गे यामुळे ह थानला मोठे हादरे बसले होते.
मुसलमानांचे ह थानात रा य थाप यासाठ गतकालात बाटगे ह च लढले होते. ा
धमातरा या चळवळ नंतर सहा वषानी मुसलमान नेते जना ांनी लुई फशर२ या अमे रकन
लेखकास सां गतले क , हद मुसलमानांपैक शेकडा ७५ ट के मुसलमान हे पूवा म चे
ह च होते. नेह ं नी तर नधम उ साहाने तो बाट यांचा आकडा पंचा णव ट यांवर नेला!
याव न आंबेडकरांची धमातराची घोषणा ही वचारी ह ने यांना आकाशातील कु याड का
वाटली हे प होते. ह ं ची आ मघातक उदासीनता न अ पृ य जनांकडे पाह याचा
माणुसक हीन कोन यांमुळे रा ा या श चा हास होत आहे, हे या वचारी ह
ने यांना कळू न चुकले होते.
जी काँ ेस ह ं या सं याबळावर न साम यावर पोसली तने ह ं या धमातराकडे
 ल के यामुळे आसाम, पंजाब न ावणकोर ा ांतांत ह ं ची कशी दशा झाली आहे ते
पुढे दले या आक ांव न दसून येईल. यामुळे शवाजी, दयानंद, ानंद, भाई परमानंद
आ ण वीर सावरकर बाटले या ह ं ना ह धमात घे यासाठ सतत का झगडत या वषयी
प क पना येते. डॉ. मुंजे न डॉ. कूतकोट हे आंबेडकरां या वनव या करीत यां या
पाठ मागे का फरत या वषयीही खुलासा होतो. कारण अ पृ यां या धमातरामुळे
ह थानवर ओढवणा या संकटापासून यांना ह ं या एकमेव दे शाला वाचवावयाचे होते.
१९०१ साली आसामम ये दर दहा हजार लोकसं येत ह ५५७८ होते, मुसलमान
२१८९ आ ण न २३ होते. १९४१ म ये ती ह ं ची सं या दर दहा हजारात ४१२९ वर
घरंगळली. मुसलमानांची ३३७३ पयत आ ण नांची ३५ पयत वाढली. पंजाबम ये
मुसलमानेतरांची एकंदर लोकसं या ५३ ट के होती. मुसलमान ४७ ट के होते. १९४१ म ये
मुसलमानेतरांचे माण ४७ ट कांपयत खाली आले. मुसलमानांचे ५३ पयत वर चढले.
ावणकोरम ये १९२० साली ह एकंदर लोकसं ये या ८३ ट के होते, न १२.४ ट के
होते. १९४१ म ये ह ६०.५ वर आले तर न ३२.३ ट यांपयत वाढले.
अ पृ य वगापैक जा तीत जा त लोक येशू या चरणार वद अपण कसे करावे
ासंबंधी ववेचन करताना ‘अ पृ यांचा शोध’ (अन्टचेब स वे ट) या ंथाचे कत गॉड े
एडवड फ ल स हे मो ा ऐट त सांगतात क , ह समाजातील नांपैक ७० ट के
न हे मूळ अ पृ य वगापैक होत. सदर ंथकत आणखी असे ल हतात क , ‘१९३१
साली संपले या दशकांत न समाजात दर म ह यास आपोआप पाच हजारांवर
नांची भर पडत होती. आ ण दर म ह यास ामीण वभागात सात हजार लोक न
धमाची द ा घेत होते.’
ह ं ना मुसलमान धमाची द ा दे याचे मुसलमान ने यांचे येय मुसलमानांम ये
प ान् प ा चालत आलेले होते. याच कारणासाठ शरगणती या वेळ अ पृ यांची ह
हणून न द होऊ नये१ अशी मुसलमानांनी हरकत घेतली होती आ ण काँ ेस प ा या
ासपीठाव न मौलाना महंमद अ ली यांनी अ पृ य वगाची ह ं त न मुसलमानांत
समसमान वाटणी क न यावयाची अप व इ छा उघडपणे बोलून दाख वली होती. ते हा
रा सभेचे ह पुढारी कौरवसभेतील पांडवां माणे खाली माना खालून बसले होते.
‘जातीचे नमूलन’ ा आंबेडकरां या बंधावर सव भारतात उलटसुलट चचा, ट का
सु होती. कोणी नदा केली. कोणी तुती केली. आपाप या कुवती माणे येक वचारी
ने याने आंबेडकरां या बंधाचे खंडन वा मंडन कर याचा य न केला. सावरकरांचे न
आंबेडकरांचे अ पृ यता नवारणासंबंधी बरेचसे मतै य होते. परंतु ह ं चा इ तहास हा एक
अखंड पराभवाची मा लका आहे या वधानाला यांनी ह ं या वैभवशाली काळाकडे बोट
दाखवून उ र दले. जतके आंबेडकरांचे वधान बु या डवचणारे, ोभ वतक ततकेच
सावरकरांचे उ र समथनवाद पण समपक!
अ पृ यां या धमातरास वरोध दशवून आंबेडकरांना गांधीज नी उ र दले.
आंबेडकरां या आरोपांना उ र दे ताना गांधीजी त प याला तु तसुमन म त चमटे
घेणा या आप या अतु य अशा शैलीम ये हणाले, ‘आंबेडकर यापुढे कोणतेही नाव धारण
करोत. एक गो खरी क , ते आपले नाव व रत व मृतीत सहजासहजी पडू दे णार नाहीत.
आपले आनुवं शक धंदे अनुस न उदर नवाह कर याची शकवणूक वण व था ह ं ना दे ते.
आंबेडकरां या मापकाठ ने जर धम मोजले तर सव धम तोकडे पडतील, हणकस ठरतील.
या धमाने चैत य, ानदे व, तुकाराम, त वलुवर, राजा राममोहन रॉय, रामकृ ण परमहंस,
दे व नाथ टागोर, ववेकानंद यांसारखी थोर र ने नमाण केली तो धम आंबेडकर हणतात
या माणे हणकस खास नाही!’ शेवट गांधीजी हणाले, ‘तथा प, समाजसुधारकांनी
आंबेडकरां या या बंधाकडे ल क न चालणार नाही. आंबेडकर हे ह धमाला
मळालेले एक आ हान आहे.’
ावर उ र दे ताना आंबेडकर उ रले क , ‘जात चे नमूलन’ हा बंध
स लालसेने आपण छापला असे गांधीज नी हटले या वषयी आपण यांची क व करतो.
महा यांसारखे जे लोक काचे या घरात राहतात यांनी स यावर दगडफेक न केलेली बरी!
‘नैस गक वृ ी या व आनुवं शक वसायाचे गांधी णत त व न चातुव य
यांत फरक नाही. गांध नी आनुवं शक त वा माणे तागडी न ध रता बॅ र टर होऊन अधवट
सं यासी, अधवट राजकारणी हायला नको होते,’ असा ममभेदक सवाल आंबेडकरांनी
गांधीज ना टाकला. गांधीज नी उ ले खले या संतमा लकेचा नदश क न ते हणाले क ,
‘ या संतांनी जा तभेदा व चळवळ केली न हती. यां या प व जीवनाचा न यां या
उदा शकवणीचा जनमनावर काहीच प रणाम झाला नाही. शा ा या व यांचे काही
चालले नाही.’ यांनी आप या प का या शेवट गांधीज ना वचारले, ‘अहो, असे पु षो म
हाता या बोटांवर मोज याइतके थोडे का आ ण वाईट माण अ तशय मोठे का? ह धम न
ह यां याशी माझे जे भांडण आहे ते यां या दोषा पद सामा जक वतणुक संबंधी नाही, तर
यांची जी येये आहेत यासंबंधी. ती येये मा या समजुती माणे चुक ची आहेत.’ कोण या
धमाने युगानुयुगे पु षो मांची मा लका नमाण केली हे मा आंबेडकरांनी सां गतले नाही!
याच सुमारास गांधीज नी गुजरातमधील एक ह रजन कायकत ककाभाई यांना असे
कळ वले क , ह हणून ज मलेले ह रजन ह धम सोडणार नाहीत.
गांधीजी आ ण सरे अनेक पुढारी यांनी वरोध केला तरी धमातरा या ीने
आंबेडकरांनी आणखी एक पाऊल पुढे टाकलेच. १८ स टबर १९३६ रोजी यांनी आप या
अ पृ य अनुयायांची एक तुकडी अमृतसरला शीख मशनकडे शीख धमाचा अ यास
कर यासाठ पाठ वली. या तेरांपैक कोणीही व ान न हता. प ह या ेणीतला
आंबेडकरवाद ही न हता. ती तुकडी अमृतसरला पोहच यावर या तुकडीतील एका
मनु यास प ल न आंबेडकरांनी यांना ो साहन दले. धमातरा या चळवळ तील
आघाडीचे वीर हणून यांनी यांचे अ भनंदन केले. यांना सुयश च तले. परंतु एक गो मा
ल ात ठे वली पा हजे ती ही क , यांनी शीख धमाची द ा यावी असे यांनी सां गतले
न हते.
याच वेळ आंबेडकर शीख मशन या ने यांशी जवळचे संबंध जोडीत होते. शीख
मशन न आंबेडकर यां याम ये मुंबईत एक महा व ालय काढ यासंबंधी बोलणी चालली
होती. याचा फायदा शीख धम वीकारणा या अ पृ यांना होणार होता. या वेळ अशी
वदं ता होती क , आंबेडकर या महा व ालयाचे ाचाय न मागदशक हावयाचे होते. तकडे
अमृतसरला उ साहा या भरात या तेरा अनुयायांनी शीख धम वीकारला. जे आंबेडकरांनी
यांना करावयास सां गतले नाही तेच नेमके ते अनुयायी क न बसले. बचा यांचे जे हा
मुंबईत आगमन झाले ते हा यांना कोणी धड पुसेना. आंबेडकरां याच श दांत सांगावयाचे
तर यांचे पुढे काय झाले ते ‘दे व जाणे!’

१. Narang, Dr. Gokulchand, Real Hinduism, p. 13.

१. The Times of India, 24 July 1936.
१. The Times of India, 8 August 1936.
२. Louis Fischer, Empire, p. 27.
१. Ambedkar, Dr. B. R. Thoughts on Pakistan, p. 241.
 १५

वतं मजूर प

१९३६ साल धमातरासंबंधी वाद ववाद कर यात संपले. १९३७ या नवीन वषा या ारंभी
भारतीय सरकार या १९३५ या काय ा माणे ांतांना वाय ता मळा यामुळे नवीन
राजवट स ारंभ होणार होता. होऊ घातले या नवडणुक वषयी जकडे तकडे उ सुकतेचे
न पधचे वातावरण नमाण झाले होते. येक प नवडणुका लढ व याची स ता
कर यात गक झाला होता. या ीने आंबेडकरसु ा पाऊल टाक त होते. आप या
सहका यांशी वचार व नमय क न यांनी १९३६ ऑग टम ये ‘ वतं मजूर प ’ नावाचा
एक नवीन राजक य प थापन केला. या प ाचा काय म व तृतपणे मांडणारा एक
जाहीरनामा यांनी स केला. यात भू महीन, गरीब कुळे , शेतकरी न कामगार ां या
नकडी या गरजा न गा हाणी मांडली होती.
ा जाहीरना यात खालील गो चे प ीकरणही कर यात आले होते. ‘नवीन
रा यघटनेत जबाबदार शासनप ती पूणपणे दे यात आलेली नाही असे जरी आ हांस
वाटते, तरीसु ा ही रा यघटना राबवावी असा आम या प ाने नणय ठर वला आहे.’
‘आम या प ाचे असे ठाम मत झाले आहे क , शेतज मनीचे झालेले तुकडे न
त यावर वाढ या लोकसं येचा पडलेला भार ही खरी शेतक यां या दा र याची कारणे
आहेत. ाला उपाय हणजे जुने धंदे पु हा जोराने चाल वणे आ ण नवीन सु करणे.
जनतेची उ पादनश व तची काय मता यांची वाढ हावी हणून तां क श णाचे धंदे,
आ ण जेथे आव यक आहे तेथे शासना या मालक चे न शासनयं णेखाली चालणारे धंदे
सु कर याचा मोठा व तृत काय म आ ही हाती घेणार आहोत.’ अशी प ाने घोषणा
केली. कुळांना मालकांनी चाल वले या पळणुक पासून संर ण मळावे, मालकांनी यांना
सकावून लावू नये हणून कुळांना संर णाचे आ ासन दे यात आले होते. या माणे
कामगारांना काही सवलती मळतात, या माणे यो य तो फरक क नकुळांनाही या दे यात
येतील, असे हटले होते.
‘कामगारां या हता या ीने कायदे कर याची शक त कर यात येईल. नोक या
दे णे, बडतफ करणे, कारखा यात बढती दे ण,े कामा या तासांची कमाल मयादा व वेतन ेणी,
भरपगारी रजा दे णे, कामगारांना व त न आरो यदायक वस त थानाची तरतूद करणे वगैरे
बाबतीत कायदे क . बेकारीपासून मु ता हावी हणून भू महीनांना ज मनी दे ऊन या या
वसाहती थाप यात येतील. जन हताची कामे आरंभ यात येतील. औ ो गक धं ांची क े ,
मोठ नगरे ांतून क न म यम वगाला घरभाडे कमी पडावे हणून तरतूद कर यात येईल,’
असे जाहीरनामा काढू न आ ासन दले.
सामा जक सुधारणांसंबंधी जाहीरना यात हटले होते क , ‘ वतं मजूर प
समाजसुधारकांना सा करील. सनातनी न तगामी व पा या सव श ना आळा
घाल याची अ यंत आव यकता आहे हे प ाला पटते. धमादाय सं थेतून रा हले या रकमेचा
व नयोग श णासार या नधम कामासाठ कर यात येईल. खे ांतील आरो यासाठ न
घरांसाठ खे ांची योजना सु क आ ण खे ांना आधु नक व प दे ऊ. खे ांना
सभागृह,े वाचनालये आ ण ‘रोटरी’ बोलपट पुर व याची सोय कर यात येईल.’
हा जाहीरनामा गरीब आ ण द लत वग यां या उ कषा या न उ ारा या येयाने े रत
झालेला होता. इतका येयपूण, नःसं द ध व जन हताब ल द ता दश वणारा जाहीरनामा
त कालीन राजक य प ांत व चतच सापडेल. हणूनच वतं मजूर प ा या
जाहीरना यावर मत दे ताना एका इं जी दै नकाने वाभा वकपणे हटले, ‘जरी आमचे मत
राजक य प ां या सं येत वाढ होऊ नये असे असले तरी, आंबेडकरांनी थापलेला नवा प
ा ांतातील जीवन समृ कर या या ीने न दे शा या भ वत ाला वळण लाव या या
कामी अ यंत उपयोगी पडेल. अशा प ाला वाव आहे. आ ण याची आव यकताही आहे.
समाजवा ांशी सहकाय क न दे शावर धो-धो करीत पसरणा या सा यवादा या लाटे ला
थोपवून धरणारी ही एक संर णाची भत होईल. जर मतदार संघात खास गट नसते वा
वेगळे वेगळे गट पडले नसते, तर हा प थोड याच काळात दे शातील एक वजनदार प
हणून नावा पास चढला असता.’ हे या प ाचे हणणे यथाथच होते. आ ण
आंबेडकरांमधील ानी पु षापे ा यां यातील प संघटक अ धक भावी झाला असता,
तर ा संपादकमहाशयां या आशा फल प ू होणे असंभवनीय न हते.
नवडणुक साठ आप या प ाची पूवतयारी क न डॉ. बाबासाहेबआंबेडकर ११
नो हबर १९३६ रोजी इटा लयन आगबोट ने कृ त वा यासाठ जने हा माग युरोपला गेले.
परंतु यांचा अंत थ हेतू नराळाच होता. अ पृ य वगाने तर शीख धमाची द ा घेतली तर
नवीन रा यघटने माणे मळाले या तरतुद स ते मुकतील क कसे ा वषयी ते टश
मु स ांचे मत चाचपून पाहणार होते. नवीन रा यघटने माणे साव क नवडणूक अगद
त डावर आली असता ते गुपचुप इं लंडला नघून जातात ाचा अथ वर हट या माणेच
असावा असे हटले तर ते वावगे नाही.
युरोपला नघ यापूव यांनी ‘टाइ स ऑफ इं डया’ वृ प ाला मुलाखत दली होती.
या वेळ ते हणाले, ‘काँ ेस ही पळवणूक करणा यांची आ ण पळ या जाणारांची
झालेली एकजूट आहे. राजक य वातं य मळ व यासाठ ा जुट ची आव यकता असेल.
परंतु रा ा या पुनरचने या ीने ती अ यंत न पयोगी आहे.’ आप या वतं मजूर
प ा वषयी ते हणाले, ‘तो प जनतेला लोकशाहीचे तं आ ण प त यांचे श ण दे ईल,
या यापुढे यो य अशी मत णाली ठे वील आ ण व धमंडळातून राजक य गतीसाठ तो
यांची संघटना करील.’ प ातील सव सहकारी आ ण नेते आंबेडकरांना नरोप दे यासाठ
ध यावर उप थत होते.

आंबेडकरांनी केले या धमातरा या घोषणेचे फार रवर पडसाद उमटत होते. यामुळे पृ य
ह या सामा जक आ यास जाग येऊ लागली. आपण अ पृ य ह ं वर शतकानुशतके
करीत असले या अ यायाची यांना जाणीव होऊ लागली. अ पृ यते या उ चाटनासाठ
भारतात मोठे य न कर याची तयारी होत होती. थो ाच दवसांपूव हैसूर सरकारने एक
राजा ा काढू न अ पृ यांना दस या या दवशी दरबारात साज या होणा या उ सवात भाग
घे यास संमती दली. हैसूर सरकार या इ तहासात अपूव अशी ही घटना होती. या
घोषणे या पाठोपाठ ावणकोर सरकारने आप या ता यात असलेली जवळजवळ १६००
दे वळे एका जाहीरना या वये अ पृ य वगास खुली केली. या जाहीरना यामुळे खरोखरीच
भारता या आ ण ह धमा या इ तहासात एक नवीन पव सु झाले असे हणणे यथाथ
होईल. भारता या चारी दशा ावणकोर या महाराजांचे धैय, र ी व शहाणपणा
ासंबंधी या गौरवोद्गारांनी म मून गे या. ा घटने या पाठ मागे सर सी. पी. राम वामी
अ यर ांचा मु स पणा अस यामुळे यांचीही दे शभर वाहवा झाली. इं लंडमधील ‘मँचे टर
गा डयन’ ा वृ प ाने तर सर राम वामीअ यर यांची पाठ थोपटली आ ण लोकशाही या
जीवनाला मागदशक अशीच राम वाम नी घडवलेली ही घटना आहे असा ा वृ प ाने
नवाळा दला. एम्. सी. राजा ा ने याने असे हटले क , ही घोषणा पुणे करारातील
त वांची आ ण उ ांची फल ुतीच होय. ावणकोर सरकारची घोषणा ही एक
मु स पणाची दशक अशी घटना आहे, असा म ास येथील ‘ ह ’ दै नकाने आपला
अ भ ाय केला.
ा घटनेचा प रणाम पं डत जवाहरलाल नेह ां या मनावरही झाला. ह हे
ह थानात ब सं य रा हले काय कवा धमातरामुळे गळती लागून अ पसं य झाले काय,
ा वषयी सवथैव उदासीन असणारे आ ण भारतातील सव पूजा थानेच दोन तीन
प ांपयत बंद क न टाकावीत, असे वचार वैतागाने करणारे पं डत जवाहरलाल
नेह १ ा घटनेमुळे घटकाभर भारावून गेले. ावणकोर या जाहीरना या वषयी बोलताना
यांनी असे वचार केले क , ‘अ पृ यांचा हा मुळातच भू महीन वगाचा आ थक
आहे. ा जाहीरना यामुळे जे नवीन वातावरण नमाण झाले आहे ते लोकां या मनावर
रवर प रणाम घडवून आणील. यामुळे अ पृ यांचा आ थक सोड व यास साहा य
होईल, असे मला वाटते.’२ ह महासभेने वा हेर आ ण इं र येथील महाराजांना,
ावणकोर या महाराजां या पावलावर पाऊल टाकून यांनी अ पृ यांना दे वळे खुली करावी,
अशी वनंती केली.
‘ ावणकोर या ा घोषणेचा धमातरा या घोषणेशी संबंधच नसेल, असे आप याला
वाटत नाही,’ असे ‘बाँबे ॉ नकल’ने आपले मत दले ते यो यच होते. ‘ ह हेरा ड’सारखी
वतमानप े प पणे हणाली क , ‘जर ावणकोरची घोषणा वयं फूत असती तर ती ा
पूव च कर यात आली असती.’ अ पृ यां या अ वरत झग ामुळे आ ण यांनी घातले या
नवाणी या अट मुळे अशी घोषणा कर यास महाराजांस भाग पडले, असे आपले मत ‘ ह
हेरा ड’ने दले. खरे हणजे ह सं था नकांची बु ही एका पु षा या चंड कतृ वामुळे
याशील झाली. आ ण तो पु ष हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होय. हे स य जरी
अनेक हद वृ प ांनी झाकून ठे वले तरी ते सूय काशाइतके स य होते. आंबेडकरां या
धमातरा या घोषणेचा प रपाक हणजे ावणकोरची घोषणा होय.
आंबेडकर कृ त वा यासाठ बराच काळ हए ा आ ण ब लन येथेच रा हले. मा
एक आठवडाभर ते लंडनला रा हले होते. ते लंडनम ये असताना, मुंबई येथील ‘ व वधवृ ’
ा सु स सा ता हका या लंडन येथील त नधीने अशी बातमी स केली क ,
आंबेडकर यांनी एका इं ज बाईशी ल न केले असून ते १४ जानेवारी १९३७ रोजी तला
घेऊन मुंबईस येत आहेत. आंबेडकर आ ण ‘ व वधवृ ा’चे संपादक रामभाऊ तटणीस ांचे
नेहसंबंध ल ात घेता ती बातमी हणजे वृ प ातील एक शु लोणकढ थापच होती असे
हणणे यो य होणार नाही. थोर राजकारणी पु षा या ल ना या बातमीने अनेक वेळा
जगातील बातमीप े थरा न जातात. असे अनेकदा घडते क , परा मी पु षा या
कतृ वामुळे वा तभेमुळे यां याकडे या आकृ होतात. या काळ अशी एक अफवा
होती क , एक इं ज बाई आंबेडकरां या म वावर भाळली होती. तने यां याशी ल न
कर याचा ह धरला होता. अशा त हेचा ववाह बाबासाहेबांनी केला असता तरी यां या
अढळ थानाला कोण याही त हेने ध का लागला नसता. खोजा समाजाला जसे आगाखान
वंदनीय तसेच अ पृ य वगाला आंबेडकर. १४ जानेवारी १९३७ रोजी आंबेडकर मुंबईस परत
आले. बोट व न उतरत असता यां या ल नासंबंधी काही वाताहरांनी यांना हटकलेच. ती
बातमी अगद नराधार होती असे सांगून ते पुढे हणाले, ‘मला असे चो न ल न कर याची
काही आव यकता नाही.’ लंडनम ये असताना आपण राजक य व पा या गाठ भेट
घेत या नाहीत असेही यांनी सां गतले. धमातरा वषयी वचारताच ते हसून हणाले, ‘माझा
धमातराचा न य अढळ आहे. परंतु कोणता धम वीकारावयाचा ा वषयी मी अ ाप
नणय ठर वलेला नाही. मुंबई व धमंडळासाठ होणा या नवीन नवडणुका लढ वणे हेच
आमचे स याचे नकडीचे काय आहे.’
ध यावर यांचे नेहमी माणे भ वागत कर यात आले. बाबासाहेबांची इं ज
प नी पाह यास उ सुक असलेला तो यांचा भ ांचा अफाट जनसमुदाय र या या दो ही
बाजूंना दाट वाट ने उभा होता. बाबासाहेबांना एकटे च पा न यांना आ याचा ध काच
बसला. आठ ा एडवड या ववाहामुळे नमाण झाले या ात टश मु स गुंतले होते.
आंबेडकरां या धमातरा या ासंबंधी चचा करावयास यांना सवड न हती, असे वाटते.
‘गोलमेज प रषदे या वेळ तु ही मांडलेली अ पृ यांची गा हाणी आ ही ऐकलेली आहेत. जे
काही करावयाचे ते आ ही या वेळ च केले आहे’, असेच यांनी आंबेडकरांना सां गतले
असावे. टश मु स ांशी चचा कर यापूव आंबेडकरांनीकाही व यात जमन नबधपं डत
आ ण नाणावलेले इतर युरो पयन नबधपं डत ां याशी चचा केली. अ पृ यांनी शीख धम
वीकारला तर यांना मळाले या ां तक व धमंडळांतील राखीव जागा राहतील कवा
जातील, ा वषयी चचा झाली. कारण शीखांना राखीव जागा फ पंजाबम येच ठे वले या
हो या. पुढे असे झाले क , शीख मशनचे नेते व आंबेडकर ां याम ये मतभेद होऊन ते
एकमेकांपासून रावले. आ ण शीख धम वीकार याचा या मतभेदा या हवेतच वरला.

मुंबईस आ याबरोबर आंबेडकरांनी आप या प ा या नवडणूक चाराची मोहीम सु

केली. नवडणुक चा दवस जवळ येत होता. एक म ह याने नवडणूक होणार आ ण नणय
लागणार. भारतातील सवात बला अशा काँ ेस प ाशी आंबेडकरां या वतं मजूर
प ाला ट कर ावयाची होती. काँ ेस प ा या मुखाभोवती दे शभ या यागाचे जणू
वलयच होते. कायकत आ ण पैसा यांनी काँ ेस प अगद समृ होता. या आंबेडकरांनी
द लत वगा या अ खल भारतीय प रषदे चे अनेक वेळा अ य पद वीका न मागदशन केले
आ ण या मूक जनते या ःखांना वाचा फोडली या आंबेडकरांना नवडणुका
लढ व यासाठ एखादा अ खल भारतीय व पाचा नवीन प थापन करता आला नाही,
ा वषयी आ य वाटते. आंबेडकरां या वतं मजूर प ाचे काय मुंबई ांतापुरतेच मया दत
राहावयाचे होते.
उ शरा का होईना, पण आंबेडकरांनी नवडणूक चारास आरंभ केला. आपली नवीन
भू मका यांना लोकांपुढे प करावी लागली. आपण नवा प का काढला ा ाचे उ र
यांनी असे दले क , ‘ ां तक व धमंडळातील १७५ जागांपैक फ १५ जागा राखीव
हो या. वरोधी प ा या थापनेसाठ १५ सभासद अपुरे पडतात हे उघड आहे. हणून या
पृ य ह सहका यांनी द लतां या झग ात क आ ण ःख भोगूत साहा य केले होते,
यां याशी चचा क न सवाना खु या असले या जागांसाठ सरे काही उमेदवार उभे करावे
असे मी ठर वले.’ ामुळे यांचा हेरी हेतू सा य झाला. एक असा क , आप या
सहका यांची स द छा ते राखू शकले आ ण सरा असा क राखीव जागेसाठ उ या
केले या उमेदवारांना पृ य ह ं कडू न अ धक मते मळ याचा संभव बळावला. कारण
पृ य ह ं ची मते राखीव जागां या नवडणुक त काही कमी प रणामकारक न हती. शवाय
अ धक जागा मळ व यात ा प ाचाउपयोग होणार होता. आंबेडकरांनी काही वतं
उमेदवारांनाही पा ठबा दला होता. आंबेडकरां या प ा या कायाचे तज व तारले होते.
मुंबई ांतातील सव ज ांतून आंबेडकरांनी धावता चार केला. ना शक,
अहमदनगर, खानदे शातील काही मुख गावे, सोलापूर, सातारा ा ठकाणी आंबेडकरांनी
छोट छोट भाषणे केली. साता याला दले या आप या भेट त आई या समाधीला अ ूंनी
भरले या नयनांनी पु पहार घातला. आप या प ा या त कटावर उभे असलेले रोहम यांना
आप या अनुयायांनी नवडू न दले पा हजे असे यांनी नगर येथे भरले या अ पृ यां या
ज हा प रषदे त आवाहन केले. रोहम यांची यो यता कवा गुण ां वषयी अ पृ य वगाने
उगाच वचार क नये. आप या अंगी शेकडो पदवीधरांची बु न श अस यामुळे
व धमंडळात आप या प ातील सभासदांना यो य ते मागदशन आपण क शकतो, असे
यांनी छातीठोकपणे सां गतले. पनवेल व महाड येथील सभांतून यांनी अशीच भावी
भाषणे केली. या नवडणूक मो हमेतील एक वै श हणजे आंबेडकरांनी लोकशाही
वरा य प ाचे नेते ल मण बळवंत भोपटकर ांना दलेला पा ठबा. पु यातील अ पृ यांची
मते आप याला दे या वषयी सांग यात यावे अशी भोपटकरांनी आंबेडकरांना वनंती केली
होती. आंबेडकरांची सहानुभूती मळ वणे ही सोपी गो न हती. जरी भोपटकर हे सनातनी
आ ण तगामी लोकांनी पा ठबा दले या प ाचे होते, तरी भोपटकरांचे उ म गुण आ ण
ामा णक हेतू यांची आंबेडकरांना मा हती होती. कारण भोपटकरांनी अ पृ यां या कायाची
आण ांची तळ उचलून धरलेली होती. भोपटकरांना सा कर यात आंबेडकरांचा सरा
एक हेतू होता. तो असा क , भोपटकरां या प ाचा नवीन रा यघटना राब व याचा नधार
अढळ होता. आ ण व धमंडळात काम कर याची स ता आ ण नवीन रा यघटना
राब व याचा नधार यां वषयी दणकेबाज चार भोपटकरांचे प नेते न. च. केळकर करीत
होते. यासाठ केळकर-भोपटकरांनी आपले काँ ेसमधील भूतपूव सहकारी आ ण
काँ ेस न वृ प े यां या हातून ट केचा आ ण नदे चा भ डमार अनेक वष सहन केला होता.
हणून भोपटकरां या उमेदवारीला मनःपूवक पा ठबा दे ऊन आंबेडकरांनी यांना यश
च तले. आप या परीने केळकरांनीही एक प क काढू न आप या मतां या मुंबईतील
लोकांनी आंबेडकरांना मते ावी अशी कट वनंती केली. नेहमी श द तोलून वापरणारे
सा ह यस ाट केळकर ांनी आप या प कात ‘आंबेडकर हे द लतांचे अन भ ष राजे
आहेत,’ असा गौरव केला. केळकर पुढे हणाले, आंबेडकरांनी आपले उ च थान आप या
बु म ेने, येय न ेनेआ ण अ वरत-झग ाने ा त क न घेतले आहे.’ केळकरांनी
सातवळे करांना पर पर उ र दले.
पुणेकर ा णांना नवडणुक म ये अ पृ य वग यांनी पा ठबा ावा, हे ‘वदतो
ाधात’ असेच हणावे लागेल. खरोखर राजकारणात कोण कोणाचा के हा सहकारी होईल
याचा नेम नसतो. आंबेडकरांची आ ण पुणेरी ा णांची युती झा याचे पा न मुंबईतील
व यात कामगार नेते ना. म. जोशी ांची हसता हसता मुरकुंडी वळली. ते आंबेडकरांना
हणाले, ‘अहो, ा युतीमुळे तुमचे गाढवही गेले आ ण चयही गेले.’ यावर आंबेडकर
तत याच जोषात हणाले, ‘गेले तर गेले. पण काम तर झाले!’ साव क नवडणुका
हो यापूव एक खळबळ उड वणारी बातमी सधम ये पसरली. शेख म जीद या मुसलमान
झाले या ह ने आपले त पध सर शहानवाजखान भु ो यां या व आप याला मते
मळावी हणून एक खोट बातमी पसर वली. जर मा यासार या मुसलमान झाले या ह स
मुसलमानांनी आपला श द पाळू न मते दली तर आंबेडकर धमातरासाठ मुसलमान धम
नवडतील अशी शेख म जीदने कंडी पक वली. सर शहानवाजखान भु ो ांनी तारेने
आंबेडकरांकडे चौकशी करताच, आंबेडकरांनी यांना उलट तारेने उ र धाडले क , ‘आ ही
मुसलमान होऊ अशा त हेचे वचन शेख म जीद कवा अ य कोणाला दलेले नाही. शेख
म जीदने ही खोट च अफवा उठ वलेली आहे. याचे हणणे धादांत खोटे आहे.’
काँ ेस प ाने सव ांतांत नवडणुक साठ आपले उमेदवार उभे केले. परंतु काँ ेस
ने यांनी दोन जागा आपली सव श पणास लावून मो ा ह ररीने लढव या. यासाठ
यांनी सव साधने आ ण यु या व डावपेच यो जले. या दोन जागा हणजे मुंबईत आंबेडकर
लढवीत असलेली जागा आ ण सरी ल. ब. भोपटकर लढवीत असलेली पु यातील जागा.
आंबेडकर तर काँ ेसचे कठोर आ ण कडवे श ू. काँ ेसचे नेते आ ण काँ ेसची येय-धोरणे
यांचा मनापासून तटकारा करणारे. भोपटकर हे एके काळचे महारा ां तक काँ ेसचे
अ य . यांनी काँ ेस या ने यासंगे टश स े या व झुंज केलेली. परंतु यु सु
झाले क , समोर कोण आहे ते पाहतो कोण? काँ ेसने केटपटू बाळू बाबाजी पालवणकर
ांना आंबेडकरां या व आपला उमेदवार हणून उभे केले. शवाय पां. न. राजभोज
आ ण दे व खकर ांना आंबेडकरांची मते फोड यासाठ नवडणुक त उतर वले. साव क
नवडणुका १७ फे ुवारी १९३७ ला झा या. नवडणुक या नकालात काँ ेसप ीय
पालवणकरांचा सपशेल पराभव झाला. राजभोज आ ण दे व खकर यांचा पराभवा या
ढगा यात प ाही लागला नाही.आंबेडकरांचा चंड मतांनी वजय झाला. भोपटकर
वीर ीने लढले. पण नवडणूक त हरले. नवीन रा यघटने माणे झाले या ा प ह या
साव क नवडणूक त आंबेडकरां या वतं मजूर प ाने दणदणीत यश संपा दले. यां या
१७ उमेदवारांपैक १३ यश वी झाले. आता आंबेडकर न काँ ेस प यां याम ये
व धमंडळात लढत रंगेल असे वचारवंतांना वाटू लागले. कारण काँ ेस या काही छां द
आ ण प पाती मतां या चध ा उड वणारे हणून आंबेडकर स हाते. यां या जालीम
ट केची यांना भीती वाटत असे.

आप या एकमेव ने या या वजयामुळे मुंबई ांतात या अ पृ य जनांचा आनंद गगनात

मावेना. यां या आनंदा या लाटा महारा ातील यां या सव व यांमधून घ गावत गे या.
सांगली येथील यां या व तीम ये आंबेडकरांचा भ स कार झाला. या स कारात
अ भमानाने न आनंदाने भाग घे यासाठ आजूबाजू या खे ांतील आ ण शहरांतील
अ पृ य जनतेचा चंड जनसमुदाय लोटला होता.
नवडणुक तील घवघवीत वजयाचा आनंद यांनी मळ वले या स या एका
वजयाने गु णत झाला. महाड येथील चवदार त यासंबंधी तवा ांनी मुंबई येथील उ च
यायालयात आणले या दा ाचा नणय दनांक १६ माच १९३७ ला लागला. ठाणे येथील
सहायक यायाधीशाने दलेला नणय कायम झाला. आंबेडकरांनी आपले बोल खरे केले.
त याचा लढा जकला. चवदार त याचे पाणी प याचा अ पृ यांचा ह क था पत केला.
साव क नवडणूक म ये काँ ेसने सव ांतांत वजय मळ वला. परंतु मं मंडळे
थापन करावयास यांनी नकार दला. व धमंडळात जाणे हराम आहे, असे हणणारे काँ ेस
कायकत व धमंडळा या उंबर ापाशी उ सुकतेने पण श तीने उभे स हले. काँ ेस प ाने
मं मंडळे थाप याचे नाकार यामुळे, मुंबई ांतात सर धनजीशहा कूपर आ ण जमनादास
मेथा ांनी मं मंडळ बन वले. मुंबई व धमंडळातील काँ ेसचे मुख नेते बाळ गंगाधर खेर
ांनी कूपर मंडळावर जो अ व ासाचा ठराव आणला होता यावर सही कर यास
आंबेडकरांना वनंती केली. आंबेडकर या वेळ जं जरा सं थानम ये काही कामा न म गेले
होते. तेथून यांनी खेरांना उ र धाडले. यात ते हणाले, ‘काँ ेस प ा या ा मागणीत
वतः या प ाची त ा वाढ व यापलीकडे सरे काही नाह . रा यपालांना व धमंडळ सहा
म ह यां या अवधीत बोलवावे लागणारच आहे. या वेळ काँ ेस आमदारांना आपले हणणे
मांडता येईलच.’
पुढे लवकरच आंबेडकरांनी नवीन रा यघटना राब व यासंबंधी आपले वचार
मुंबईतील कामगार मैदानावर आप या वतं मजूर प ा या सभेत पु हा प पणे जाहीर
केले. द लत वगा या हता या ीने जे काही मळे ल ते या रा यघटनेपासून मळवावे असा
नधार यांनी कट केला. काँ ेस प ाने ामा णकपणे व धमंडळावरील ब ह कार उठवावा
अशी यांना चेतावणी दे ऊन ते हणाले, ‘ टश स ेशी काँ ेस प ाचा चाललेला लढा
संपेपयत आमची ःखे न गा हाणी तशीच चालू राहावीत असे आ हांला वाटत नाही.’
आप या भाषणात यांनी पं डत जवाहरलाल नेह आद काँ ेस ने यांनी अ पृ यां या
राखीव जागेसाठ शागीद उभे करावे ा वृ ीचा कडकडीत नषेध केला. हरी नावाचा
नेह ं चा अ पृ यवग य नोकर होता. तोच नेह ं नी नवडणूक साठ उभा क न याला
नवडू न आणले होते. गंमत कशी आहे पाहा! बेळगावला आंबेडकर हणाले, ‘रोहमची
यो यता कवा गुण पा नका. मा या कतृ वाकडे पाहा.’ नेह ं नीही तेच हटले असावे.
आपण कूपर मं मंडळात का सामील झाली नाही ा वषयी खुलासा करताना आंबेडकर
हणाले, ‘ या मं मंडळाला व धमंडळात ब मत नाही, या मं मंडळात मं ीपद वीकारणे
काय कामाचे? ते मं मंडळ फार दवस टकणार नाही.’
शेवट हो ना करता करता काँ ेस प ाने आपली वतःची खा ी क न घेऊन १९
जुलै १९३७ रोजी मं मंडळ बन वले. एक दवस अगोदर हंगामी कूपर मं मंडळाने
राजीनामा दला. टश रा याशी न ेने वाग याची शपथ काँ ेस आमदारांनी अनौपचा रक
री या का होईना पण घेतली. आ ण ते व धमंडळातील खु यावर वराजमान झाले. गीता
हातात घेऊन शपथ वधी न करता, आंबेडकरांनी शपथ वधी उरकला.
मुंबई व धमंडळात वरोधी गटात आंबेडकर न जमनादास मेथा हे दोन चतुर आ ण
व यात वाद ववादपटू होते. भारतातील कुठ याही व धमंडळात यां या तोडीचे न
दरा याचे आमदार न हते. जगातील कुठ याही व धमंडळात यांचा दरारा बसला असता.
या मानाने काँ ेस प ातील ब तेक आमदार नव शके, अन भ होते. व धमंडळात जागे
हराम आहे अशी यांनी अनेक वष शेखी मर वली यांनीच आता टश स ेला शह
दे यासाठ मं मंडळे वीकारली. काँ ेस आता केळकर, आंबेडकर, जयकर ां या
वचारसरणी या ळावर स या तरी आली. टश स ेला आतून आ ण बाहे न ट कर दे णे
यो य या नणयावर काही वष तरी काँ ेस नेते थरावले.

१. The Times of India, 28 October 1941.

२. The Hindu Herald, 20 November 1936.
 १६

कामगार नेता

काँ ेस प ाने आपले मं मंडळ बन वले. तथा प, मुसलमान मतदार संघात या प ाचा
धु वा उडा यामुळे मं मंडळात द क घे यासाठ एखादा मुसलमान आमदार मळतो क
काय या या शोधात ते होते. या वेळ संयु मं मंडळ बन व याचा उद्भवला न हता.
आंबेडकरांचाही सं म मं मंडळ बन व या या धोरणावर व ास न हता. तशी मंडळे
व चत संगीच बनवायची असतात असे यांचे मत होते.
३१ जुलै १९३७ रोजी आंबेकर यायालया या कामासंबंधी धु याला जात होते. या
वेळ चाळ सगाव येथे थानकावर पहाटे स अ पृ य जनतेने यांचा चंड जयजयकारात
स कार केला. ‘आंबेडकर कोण आहेत? आंबेडकर आमचे बादशहा आहेत.’ अशा नवीन
घोषणेने यांचे चंड वागत झाले. चाळ सगाव येथील उता बंग याकडे मरवणुक ने
यांना ने यात आले. यायालयातील काम संप यावर सायंकाळ तस या हरी ह रजन
सेवक संघाचे नेते बव यांनी आंबेडकरां या स मानाथ चहापानाचा समारंभ घडवून आणला.
सायंकाळ वजयानंद ना ागृहाम ये एका सभेत आंबेडकरांनी भाषण केले. आप या
भाषणात आंबेडकर हणाले, ‘आप या समाजा या हताकडे कानाडोळा करणा या टश
रा यक या या जागी सामा जक जीवनात आप याला छळणा या प ाचे त नधी आता
आ ढ झालेले आहेत. अ पृ यां या हता या ीने हे दवस संघ टत होऊन सावधपणे
पावले टाक याचे आहेत. काँ ेस न मत मं मंडळामाफत ा णी धम आपले घोडे कसे पुढे
दामट त आहे पाहा. काँ ेस न मत सव मं मंडळांचे नेते ा ण आहेत. अ पृ यवग य
एकही मं ी यां या कुठ याही मं मंडळात नाही.’
वतं मजूर प ाची वा षक सवसाधारण सभा नागपाडा नेबर ड हाऊस, मुंबई येथे
७ ऑग ट १९३७ रोजी भरली. आंबेडकरांना कोषा य व अ य नवड यात आले. म. बा.
समथ यांना मुख कायवाह नवड यात आले.कमलाकांत च े व शां. अ. उपशाम यांना
कायवाह आ ण कमलाकांत च े यांना हंगामी संघटक हणून नवड यात आले.
आंबेडकरां या नकटवत मंडळात कमलाकांत च े हे मुख होते. ा सवसाधारण सभेत
बोलताना आंबेडकर हणाले, ‘ येक ांतातील मं मंडळात द लत वगाचा एक त नधी
असावा, असा ठराव मांड याचे आपणांस गोलमेज प रषदे या वेळ सुचले नाही हे खरे.’
मं यांचा पगार दर म हना पाचशे पये असावा, शवाय घरभाडे आ ण वासभ ा
मळावा, या वषयी ऑग ट या तस या आठव ात एक वधेयक व धमंडळापुढे चचसाठ
आले. आंबेडकर अथसंक पावरील चच या वेळ उप थत न हते. परंतु यांनी आता ा
वेतन वधेयकाला कसून वरोध केला. या वधेयकावर ट का करताना आंबेडकर हणाले,
‘मं यां या मा सक वेतनाचा वचार करतेवेळ चार नी आपण या ाकडे पा हले
पा हजे. प हली गो हणजे सामा जक दजा. सरी गो हणजे काय मता. तसरी
लोकशाही व चौथी रा यकारभाराची सचोट आ ण पा व य. रा या या तीन घटकांपैक
मं मंडळ हे मुख अंग होय; ते बु थान होय. ५०० . मा सक वेतन हे कतृ ववान
लोकांना ु लक वाटू न ते स या वसायाकडे वळतील. याचा प रणाम असा होईल क ,
जे पैशाची वशेष चता बाळगीत नाहीत पण स ेचा अ भलाष वशेष बाळगतात असे लोक
रा यस ा बळकावून बसतील. मा सक वेतन दे शातील राहणीमानाला ध न जर ठे वायचे
असेल तर काँ ेस मं यांना या सभागृहात सुच व या माणे फ पाऊणशे पये मा सक
वेतन यावे लागेल. दे शभ हे बदमाशांचे अं तम आ य थान असते, असे डॉ. जॉ सनचे
मत होते. परंतु मी हणेन ते राजकारणी पु षांचेसु ा अं तम आ य थान असते.’
वधेयकावरील चचला उ र दे तेवेळ मु यमं ी खेर हणाले, ‘मातृभूमीची सेवा हे या
वधेयकातील अ भ ेत त व आहे. दे शभ हे बदमाशांचे अं तम आ य थान असले तरी
स मा य गृह थांचे ते आ आ य थान असते.’ आप या भाषणात नामदार खेर यांनी
बाबासाहेबांनी नः वाथ बु ने केले या द लतां या सेवेची यांना आठवण क न दे ऊन,
आंबेडकरांनी जशी द लतांची सेवा केली तशीच दे शाचीही नः वाथ बु ने सेवा करावी असे
यांना आवाहन केले.
आंबेडकर आप या प ाचा चार धुमधडा याने करीत होते. स टबर १९३७ या
आरंभी द लत वगाने मसूर ये थे भरले या ज हा प रषदे या अ य पदाव न भाषण
करताना यांनी सां गतले क , ‘गांध या हातून कामगार आ ण द लत वग यांचे हत होणार
नाही, असे आपले ठाम मत झाले आहे. जर काँ ेस ही ां तकारक सं था असती, तर
काँ ेसम ये आपण गेलो असतो. परंतुमी तु हांस खा ीने सांगतो क , काँ ेस ही ां तकारक
सं था नाही. सामा य मनु याला आप या आवडीनुसार आपला उ कष कर यास संधी आ ण
वातं य दे ईल असे सामा जक आ ण आ थक समतेचे येय काँ ेस जाहीर कर यास धजत
नाही. जोपयत उ पादनाची साधने थो ा आप या वाथासाठ राबवीत आहेत,
तोपयत सामा य माणसाला उ कषाची आशा नाही. गांधीवादा या त वा माणे पा हले तर
शेतकरी हा शेतातील जणू तसरा बैलच होईल. नांगरा या दोन बैलांबरोबर तोही एक तसाच
नबु आ ण क मय जीवनाचा एक तीक ठरेल.’
क यु न टांनी चाल वले या कामगार चळवळ संबंधी ते हणाले, ‘मी क यु न टांशी
संबंध ठे वणे सुतराम श य नाही. मी क यु न टांचा क र वैरी आहे.’ क यु न ट हे आप या
राजक य येय स साठ कामगारांना राबवीत असतात, असे यांचे ठाम मत होते.
अनेक अडचण ना त ड दे ऊन, जीवन कं ठत असले या शेतक यांचे हत
कर यासाठ आंबेडकर आपली शक त करीत होते. कोकणातील खोती न कर यासाठ
यांनी मुंबई व धमंडळासमोर १७ स टबर १९३७ रोजी एक वधेयक मांडले. शेतजमीन
कसणा या कुळांची गुलाम गरी न कर या या हेतूने ां तक मंडळा या ा नवीन मनूत
आंबेडकर हे अशा त हेचे वधेयक मांडणारे व धमंडळाचे प हलेच सद य होते. खोती न
होऊन कुळांना ज मनीचे वा म व मळावे हा यां या ा वधेयकाचा मु य हेतू होता.
खोतांचे वा म व न झा यामुळे होणा या नुकसानीची भरपाई यांस यो य ती र कम दे ऊन
करावी व कुळां या ता यात असलेली जमीन रयतवारी प ती माणे यां याच मालक ची
हावी असा यांचा हेतू होता. परंतु रा यक यानी हा रगाळत ठे व यामुळे आंबेडकर या
वधेयकाला चालना दे ऊ शकले नाहीत. आंबेडकरांनी महार वतनाचे उ चाटन कर यासाठ
ा वेळ ही एक वधेयक मांडले. या यासाठ ते १९२७ सालापासून चळवळ करीत रा हले
होते. शेवट महार वतन वधेयकही मरगळू न पडले.
या सुमारास आंबेडकर एका अ ुनुकसानी या खट याचे काम चालवीत होते. खटला
मुंबईतील माजगाव यायालयात चालला होता. ‘ हलाल’ या उ सा ता हकाचे संपादक
अ लबहा र खान यांनी ‘ व वधवृ ’ या मराठ सा ता हकाचे व यात संपादक रामचं
का शनाथ तटणीस यां यावर अ ुनुकसानीचा खटला भरला होता. आंबेडकरांनी आपले
नेही तटणीस यांची बाजू मो ा चातुयाने न जोराने लढ वली. इं जी न हद आधार दे ऊन
जवळजवळ सात तास यांनी बचावाचे भाषण केले. या लेखामुळे फयाद चीबदनामी
झाली असे गृहीत धर यात आले होते, तो लेख संपूण वाच यावर वाचका या मनावर याचा
काय प रणाम होतो ते पाहावयाला हवे. केवळ जो भाग आ ेपाह वाटत आहे, तेवढाच
वेगळा काढू न वाचला जाऊ नये, अशी यांनी यायाधीशांना वनंती केली. आरोपीने चांग या
हेतूने तो लेख ल हला हे जरी यांनी स केले, तरी फयाद या ह पारीसंबंधी जो आरोप
सू चत केला होता तो स होत नस यामुळे आरोपीस पाच पये दं ड झाला.
आंबेडकरां या नवडणुक तील वजयाचे पडसाद अ ाप उठत रा हलेच होते.
नो हबर १९३७ म ये मुंबईतील ‘आ द वड त ण संघा’ या काही अ पृ यवग य त णांनी
यांचा स कार केला. त णांनी काँ ेसम ये वेश क नये असा यांनी स कारास उ र
दे तेवेळ उपदे श केला. जर ते काँ ेसम ये गेले तर अ पृ यां या ःखांना वाचा फोड यास
बाहेर कोणी उरणार नाही असा यांनी इशारा दला. नो हबर या शेवट या आठव ात
आंबेडकरां या प ातील ना शकचे नेते भाऊराव गायकवाड यांचा मुंबईत स कार कर यात
आला. भाऊरावांनी द लतां या संघटनेचे अनेक वष कळकळ ने काय केले होते.
अ पृ यां या राजक य, सामा जक आ ण धा मक ह कांसाठ आप या ने या या
आ धप याखाली यांनी मो ा न ेन,े ह ररीने आ ण यागाने अ वरत झगडा केला होता.
यासाठ वीयशाली लढा केला होता. या स कार समारंभात बाबासाहेबांचे भावनो पक
भाषण झाले. सेवा, सहकार व याग या गुणां वषयी आपले सहकारी भाऊराव यांची
बाबासाहेबांनी मु कंठाने शंसा केली. असे उ फूत गुणगान बाबासाहेबां या मुखावाटे
नघणे ही मोठ लभ गो होती. यातच भाऊतवां या कायाची, सेवेची न कतृ वाची थोरवी
दसून येते.

३० डसबर १९३७ रोजी आंबेडकर पंढरपूर येथे भरणा या अ पृ य वगा या सोलापूर

ज हा प रषदे स उप थत राह यासाठ मुंबई न नघाले. पहाटे स कुडु वाडी थानकावर
यांचे मो ा उ साहाने वागत झाले. तेथून एका खास मोटारमधून ते पंढरपूरला गेले. वाटे त
करकंब गावी मातंग समाजा या सभेपुढे भाषण करताना ते हणाले, ‘काँ ेस प ापासून
सावध राहा. कारण आपली पळवणूक, छळणूक न र शोषण करणा या लोकांशी
काँ ेसने तडजोड केलेली आहे. आपली पळवणूक करणा या लोकांनी खाद चे कपडे व
खाद ची टोपी यां या आवरणाखाली आपले क याण कर याचा आव आणला आहे, हे
आपण वसरता कामा नये.’ पारी पंढरपूरला पोहोच यानंतर उता बंग यापयत
यांना मरवणुक ने ने यात आले. पंढरपूर नगरपा लकेचे अ य या बंग यात जाऊन
आंबेडकरांना भेटले. तेथून ते दोघे नगरपा लके या धमशाळे कडे नघाले. तेथेच प रषद
भरली होती. आजूबाजू या खे ांतून अनेक या न पु ष आप या थोर ने यां या
दशनासाठ न याचा उपदे श ऐक यासाठ प रषदे स आले होते. उप थतांची सं या
हजारांवर असावी.
प रषदे पुढे भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘आप यापुढे तीन आहेत. प हला
असा क , आपणांस ह समाजात कधी समान दजा ा त होईल काय? रा ीय उ प ांचा
यो य भाग मळे ल क कसे हा सरा . तसरा असा क , आपण चाल वले या
वा भमान-र ण आ ण वावलंबन चळवळ चे पुढे काय होणार? प ह या ाचे उ र असे
क जोपयत जा तसं था अ त वात राहील तोपयत आपणांस ह समाजात समान दजा
मळणे श य नाही. काँ ेस ही ध नकां या हातातील बा ले बनली अस यामुळे ती द लतांना
वाईट रीतीने वागवीत असते. जोपयत काँ ेस ध नकां या वच वाखाली आहे, तोपयत
स याचे काँ ेस सरकार द लतां या आ थक उ तीसाठ काही क शकेल असा व ास
बाळगणे थ आहे. जे ध नक आप याला पळतात या ध नकां या व एक आघाडी
थाप याची फारच आव यकता आहे. द लत वगाचे आ थक वातं य संपादन कर याची
वेळ येऊन ठे पलेली आहे. तस या ाचे उ र असे क , द लतां या वावलंबन न
वा भमान र ण चळवळ मुळे यांचा झाला तर फायदाच होणार, तोटा तर नाहीच नाही, ही
गो यांनी यानात ठे वावी. मरणाची भीती मा यांनी टाकून दली हणजे झाले.’
प रषदे ने ‘महारवतन वधेयका’ला मनःपूवक पा ठबा दला. नंतर लागलीच
आंबेडकरांना पंढरपूर नगरपा लके या सभागृहात ने यात आले. सभासदांनी यांचे सहष
वागत केले. नगरा य ांनी समयो चत असे गौरवपर भाषण क न यांना पु पहार घातला.
आंबेडकरांनीही या गौरव संगाला साजेसे उ र दे ऊन सव उप थतांचे आभार मानले.
पंढरपूर येथील प रषदे चे काम संपताच आंबेडकर मातंग प रषदे साठ गेले. तेथे
सोलापूर नगरपा लकेने भागवत च मं दरात ४ जानेवारी १९३८ रोजी यांना मानप दले.
सोलापूर नगरपा लकेचे अ य रावबहा र डॉ. ही. ही. मुळे यांनी मानप वाचले, आ ण ते
आंबेडकरांना अपण केले. आप यां अ य ीय कार कद त डॉ. व. द. मुळे यांनी
अ पृ यता नवारणा या कामी फार मोठे सहा य केले होते. उ रादाखल केले या भाषणात
आंबेडकरांनी ‘संसद य लोकशाहीचे काय’ या वषयाचे सखोल ववेचन केले.
ते हणाले, ‘आज या दे शात जी राजक य प र थती नमाण झाली आहे, तजमुळे
काँ ेस या एकाच प ास मुजरा कर याची सवय लोकांना जडली आहे. लोकशाहीचे येय हे
सव काळ , सव ठकाणी पुर कार कर यासारखे आहे, असा माझा व ास नाही.
ह थानातील चालू प र थतीचे अवलोकन करता ह थानला लोकशाही रा याची प त
सव वी अयो य आहे. काही झाले तरी ह थानला एखा ा चांग या हेतूने े रत झाले या
सवा धका या या अमलाची काही काळ आव यकता आहे, असे माझे मत आहे.
‘ ा दे शात लोकशाही आहे. परंतु या लोकशाहीने आपली बु चाल व याचे
थ गत केले आहे. तने आपले हातपाय एकाच प ाशी जखडू न ठे वले आहेत. या प ाचे
वचार आ ण याची कृती ां वषयी कठोर च क सा क न याय नवाडा कर याची तची
तयारी नाही. मा या मते हे मोठे खते आहे. तो एक रोग आहे. मोठे आजारपण आहे. या
रोगाने आप या सव लोकांना पछाडले आहे. याने ते ब धर झाले आहेत. मोठ दवाची गो
अशी क हद लोक परंपरेने बु वाद नसून अ त र ाळू वृ ीचे आहेत. जो
सवसामा य माणसा न व तपणे वागतो आ ण जो या व त वाग यामुळे इतर दे शांत
पागल ठरेल तो ा दे शात महा मा कवा योगी ठरतो. आ ण धनगरा या पाठ मागून जशी
मढरे जातात तसे लोक या या पाठ मागून जाऊ लागतात.
या याजवळ ऐक यासारखे काही आहे याचे बोलणे लोकशाहीने स मानपूवक
ऐकले पा हजे. सोलापूर नगरपा लकेने मला मानप दे ऊन एक मोठा नवा पायंडा पाडला
आहे. कारण सव लोकांनी या प ाला उचलून धरले आहे व जो आपणांस एकमेव राजक य
प समजतो या प ाचा मी सभासद नसताना सोलापूर नगरपा लकेने मला मानप दले
या वषयी मला आनंद होत आहे.’१
आंबेडकरांनी आणखी एक भाषण करावे असा स या दवशी यांना आ ह
कर यात आला. कारण था नक नांना यांची धा मक मते ऐक याची उ सुकता होती.
यामुळे गंगाधर जाधव यां या अ य तेखाली एका सभेत यांचे भाषण झाले. या वेळ
बाबासाहेब जरा खवचटपणे हणाले क , ‘धमातराची घोषणा के यापासून आपण एक
सौ ाचा आ ण वनोद नाटकाचा वषय झालो आहोत.’ ‘वंदे भारतम्’ या आचाय अ े
यां या नाटकाचा उ लेख क न ते हणाले, ‘अ यांनी आम या धमातरा या ाची थ ा
केली आहे. तरीसु ा आमचा नणय अढळ आहे. मी धमशा ाचा तुलना मक अ यास
के यामुळे त आ ण बु यां या म वाचा माझा मनावर फार प रणाम झालेला
आहे. आ हांस असा धम पा हजे क , जो एका मनु याने स या मनु याशी कसे वागावे हा
उपदे श क न समता, बंधुता न वातं य या त व य माणे मनु याने स या बांधवा वषयी
आ ण दे वा वषयी कत काय हे शकवील.’ बाबासाहेबांनी या न ो यांना असेही
सां गतले क , ‘तुमचे धमबंधू द ण ह थानात ती दे वळांमधून जा तभेद पाळतात.
शवाय राजक य ा ते मागासलेले आहेत. जर महार व ाथ न झाला तर याची
श यवृ ी बुडते. हणून अ पृ य न झाले तर यांचे यामुळे आ थक हत काहीच
साधणार नाही. सरे असे क , सामा जक अ याय र कर यासाठ न लोक कधीही
लढले नाहीत.’१ उपरो सभेत आंबेडकरांनी या दोन धमसं थापकांची नावे उ चारली ती
पाहता, यांचे शीख धमावरील ेम लंडनभेट नंतर व न गेले असे दसते. वरील भाषणाने
हद नांची कानउघाडणी तर झालीच; परंतु आंबेडकरां या मनात या वेळेस कोणते
वचार घोळत होते याचेही ओझरते दशन घडले.
सोलापूर न मुंबईस परत येताच आंबेडकर स याच एका मह वा या कामात गढू न
गेले. शेतक यांची गा हाणी मांड यासाठ व धमंडळावर यांचा मोचा यायचा होता.
मुंबई या प रसरातील ठाणे, कुलाबा, र ना गरी, सातारा, ना शक ा ज ांतील शेतकरी
आगगाडीने न आगबोट ने मुंबईस आले होते. या शेतक यांचे कपडे फाटके होते.
येका या हातात काठ , खां ावर घ गडी न भाकरी या जु ा हो या. यांचे चेहरे उ हाने
काळपटलेले होते. पण आपली गा हाणी आपण व धमंडळासमोर मांडणार ा उ साहाने
यांचे चेहरे उजळू न गेले होते. यांचा मोचा तीन दशांनी व धमंडळा या सभागृहाकडे चालून
आला. एक परळकडू न, सरा अले झां ा गोद कडू न तर तसरा चौपाट कडू न. पोलीस
येक मरवणुक संगे चालत होते. मह वा या ठकाणी पोलीस तुक ा उ या हो या.
‘खोतीचा नाश होवो,’ ‘आंबेडकरां या वधेयकाला पा ठबा ा’ अशा घोषणा ते करीत होते.
पारी द ड वाजता बोरीबंदरजवळ ल आझाद मैदानावर मरवणुक येऊन थडक या.
पोलीस अ धका यांनी मरवणुक तेथेच थोपवून धर या. वीस नवडक ने यांना
मु यमं यांना भेट यासाठ पुढे जाऊ दे यात आले. शामराव प ळे कर, सी. च. जोशी,
द ोपंत राऊत, इं लाल या क, आ ण अ. व. च े ांचे एक श मंडळ आंबेडकरां या
नेतृ वाखाली मु यमं यांना भेटले. श मंडळाने मु यमं यांपुढे जी प हली मागणी ठे वली ती
शेतावर काम करणा या मजुरांचे कमान वेतन ठर व या वषयीची. महसूल करात या माणे
सूट दे यात आली होती, याच माणे थकले या भा ा या पैशात सूट ावी. सरी मागणी
अशी होती क मालकांना भरपाई द या शवाय कवा दे ऊन इनामदारी व खोती या प ती
न कर याबाबत ताबडतोब कायदा करावा. सामा जक ा जुलमी, आ थक ा
कुचकामी ठरलेली जमीनदारी संपु ात आणलीच पा हजे. लहान शेतक यांना काल ा या
पा याचे दर न मे करावेत ही होती तसरी मारणी. मं ी हणाले क , आपले सरकार
आप या परीने सव ांचा वचार करीत आहे. मु यमं यांपुढे नवेदन मांडून श मंडळ
परत आझाद मैदानावर आले. मु य ने यांनी या चंड सभेपुढे भाषणे केली. आंबेडकरांचे
भाषण जोरदार न प रणामकारक झाले. कामगारनेते आंबेडकर हणाले, ‘आपण
क यु नझमसंबंधी वाचले या पु तकांची सं या सव भारतीय क यु न टांनी यासंबंधी
वाचले या पु तकांपे ा जा त भरेल.१ क यु न ट हा कोण याही ांची ावहा रक बाजू
कधीही पाहत नाही. जगाम ये दोनच वग आहेत. गरीब व ीमंत. पळले जाणारे व
पळणारे. तसरा म यम वग. परंतु तो अगद लहान आहे. हणून शेतकरी व कामगार यांनी
आप या दै याची कारणे कोणती आहेत याचा वचार करावा. यां या दै याची कारणे यांना
पळणा यां या ीमंतीत आहेत असे दसून येईल. याला उपाय एकच. तो हणजे यांनी
जा त नरपे बु ने मजुरांची आघाडी संघ टत क न आपले खरे हत करतील असेच
कायकत व धमंडळावर नवडू न दे णे. यांनी असे जर घडवून आणले तरच यांना आसरा
आणव ांचा लाभ होऊ शकेल. रा ासाठ अ व इतर संप ी नमाण करणारे जे तु ही
ते भुकेकंगाल होणार नाही.’ आंबेडकरां या या भाषणाचा आवेग, तकशु ता व बोचकपणा
कुठ याही क यु न ट ने याला लाजवील. यां या त प याना अशी भीती वाटली क ,
आंबेडकर हे शेतकरी, कामगार आ ण भू महीनांचे एक भावी पुढारी बनतील.

शेतक यां या उ ाराची चळवळ करीत असता रा यक या प ाशी या ासंबंधी

आंबेडकरांची मोठ खडाजंगी झाली, तो अ पृ यां या ीने अ यंत मह वाचा होता.
‘ था नक वरा य’ नबधात (काय ात) ती कर यासाठ रा यक या प ाने एक
वधेयक मांडले होते. यात अ पृ य वग यांचा ‘ह रजन’ असा उ लेख केला होता.
आंबेडकरांचे मुख सहकारी भाऊराव गायकवाड यांनी एक तीचा ठराव मांडून
‘ह रजन’ हे अ भधान आप या समाजाला लावू नये अशी वनंती केली. आप या सू ब
भाषणात गायकवाड हणाले क , ‘अ पृ य वगाने अनेक सभांतून न प रषदांतून हे
अ भधान आ हांस नको असे घो षत केले आहे. हणून ह रजन या अ भधानाला सरकारने
नैब धक मा यता दे ऊ नये. हे जर तु ही ऐकले नाही तर तुमचे ते कृ य नषेधा या लाटा
उठ व या शवाय राहणार नाही.’ गायकवाड यांनी शेवटचा टोला हाणलाः ‘महाराज, जर
अ पृ य दे वाचे लोक आहेत तर पृ य वग का रा साचे आहेत? जर सवच लोकांना ह रजन
हणावयाचे असेल तर आमचा याला वरोध नाही. अ पृ यांना नुसते गोड नाव दे ऊन
भागणार नाही. यां या उ कषासाठ काहीतरी भरीव असे काय करावे.’ द. व. राऊत यांनी
ती ठरावाला पा ठबा दला. था नक वरा य मं ी ल. म. पाट ल हणाले क , केवळ
नावात फरक के यामुळे अ पृ यांची हलाखीची थती सुधारणार नाही हे खरे. परंतु अ पृ य
ा श दाला जो का ळमा लागलेला आहे तो र कर यासाठ व या समाजाला त ा
दे यासाठ ‘ह रजन’ हे नाव सरकार यांना दे त आहे.
गायकवाडांनी मांडलेला तीचा ठराव फेटाळला गेला. काँ ेस रा यक यानी
‘ह रजन’ हे अ भधान अ पृ यां या ग याखाली बळे च उतर वले. नवडणुक त अ पृ यां या
पंधरा राखीव जागांपैक जरी काँ ेसला द नच मळा या हो या, तरी यांनी हे बेधडक कृ य
केले, हे वशेष ल ात घेतले पा हजे. गायकवाडांचा ठराव फेटाळला जाताच सभागृहाम ये
आंबेडकर ताडकन उठले आ ण न यपूवक हणाले, ‘मला ःख होत आहे. ा
वषयासंबंधी अ पृ य समाजा या इ छे ला मान दला पा हजे होता. जर गायकवाडांचा ठराव
मा य झाला असता तर कोणीही ःखी झाले नसते अथवा दे शा या हताला काही बाधा
आली नसती. सरकारने आपले बळ अशा जुलमी रीतीने वापरलेले पा न मला वाईट वाटते.
आ हीदे खील सरकारला आपली नापसंती दाखवावी हणून आज या पुढ ल कामकाजात
भाग न घेता सव गट या गट बाहेर जातो.’ मु यमं ी खेर यांनी द लत वगा या सभासदांची
समजूत घाल याचा य न केला. ते हणाले, ‘ह रजन हा श द आदरशील आहे आ ण तो
अ भ ेत अथ क शकतो. तो श द मूळचा संतकवी नरसी मेहता यां या क वतेतला
आहे.’ आंबेडकर हणाले, ‘आपणास येथे एवढे च सांगावयाचे आहे क , ापे ा एखादे
चांगले नाव सुच वता येणे श य नाही असे नाही. रा यक या प ाला आप या प ाशी
वचार व नमय क न सरे एखादे नाव शोधून काढता आले असते.खेरां या प ीकरणाने
आमचे समाधान झालेले नाही.’ असे हणून यांनी सभागृहाचा याग केला. मागून यां या
प ाचे सभासद सभागृहाबाहेर पडले. यांनी ‘ह रजन’ अ भधान कधीच मा य केले नाही.
गुजरातमधील भूदासांना ‘ह र’ हणत असत हे आंबेडकरांना माहीत असावे.
द लतां या उ ारा या कायात आंबेडकर आता अगद समरस झाले होते. काही काळ
लोकांना वाटले, आता बाबासाहेबांचा ंथांशी जडलेला संबंध सुटला. ंथांऐवजी यांना
लोकांचा छं द लागला. जनतेची गा हाणी ऐकायची, य या या थळ जाऊन लोकां या
ांची मा हती क न यावयाची, यां वषयी यांना मागदशन करावयाचे आ ण यासंबंधी
सरकारकडे दाद मागावयाची. असा या दवसांत यांचा म असे. आंबेडकर हणजे
द लतां या ःखाची ककाळ , यां या मताचे त नधी आ ण यां या आणाभाकांचे तीक
बनले. नगर येथे शेतकरी न कामगार ांनी आप या मागदशनासाठ आंबेडकरांना पाचारण
केले. हणून २५ जानेवारी १९३८ रोजी नगर येथे यांनी यां या प रषदे ला मागदशन केले.
नगर येथे भाऊसाहेब कानवडे ा था नक व कलांनी यांना ज हा लोकल बोडात
अ पोपाहार दला. सरदार थोरात व भुवन वक ल हेही यात सहभागी होते. नंतर
सायंकाळ याच ज ातील अकोला या गावी ते खास मोटारगाडीने गेले. मागात अनेक
ठकाणी जनतेने यांचे मो ा उ साहाने वागत केले. तेथे यांनी छोटे से भाषण क न तेथे
भरले या प रषदे स मागदशन केले. या प रषदे त आंबेडकरांनी व धमंडळात मांडले या
वधेयकांना पा ठबा दे यात आला.
शेतक यां माणे रे वे कामगारांचीही संघटना कर याचे काम आंबेडकरांनी हाती
यावयाचे ठर वले. सन १९३८ या १२ आ ण १३ फे ुवारीला मनमाड येथे अ पृ य रे वे
कामगारांची एक मोठ प रषद भरली. वीस हजार कामगार या प रषदे स हजर होते. या
वेळ ते आप या भाषणात हणाले, ‘कुमार अव थेत मी आप या नातलगांचे जेवणाचे डबे
पोच व याचे काम केलेले अस याने कामगारां या ां वषयी मला नकटची मा हती आहे.
या वेळ कामगारांची थती काहीशी नराळ होती. कामगारांत फूट पडेल या भीतीने
अ पृ य कामगारांवर जो अ याय होई तो जुने कामगार र कर याचा य न करीत नसत.
आजची प रषद अपूव अशी आहे. आजवर सामा जक अ याय व गा हाणी र कर यासाठ
आपण लढा केला. यात आपण बरेच यशही मळ वले. याचा प रणाम राजक य
त न ध व मळ व यात झाला. आता आपण आ थक अडचणी र कर यासाठ काय सु
केले आहे. आजवर आपण अ पृ य वाद लत हणून जमायचे, परंतु आज आपण कामगार
हणून जमलो आहोत. मी दे शाचा श ू आहे असे आजपय मान यात येई. आता मी
कामगारांचा श ू आहे असे हण यात येते. ा णशाही आ ण भांडवलशाही हेच दोन
कामगारांचे खरे श ू आहेत.’ या भाषणात आंबेडकर पुढे हणाले, ‘ ा णशाही याचा अथ
मी ा णांना लाभलेली स ा, यांचे वशेष ह क वा हत असा करीत नाही. या अथाने मी
ा णशाही हा श द वापरीत नाही. मा या मते वातं य, समता न बंधुभाव यांचा अभाव
हणजे ा णशाही. या अथाने पाहता ा णशाही सव वगाम ये अमयादपणे वास करीत
आहे. ा णशाहीचे उ पादक ा णच असले तरी तची मयादा ा ण समाजापयतच
नाही. ा णशाहीचे प रणाम केवळ सामा जक ह क, आंतरजातीय ववाह न सहभोजने
यांवरच होत नाहीत. तने नाग रक ह कसु ा नाकारले आहेत. ा णशाही सवदश
अस यामुळे आ थक े ातील संध वरही तचे प रणाम होतात.’
आंबेडकर पुढे हणाले, ‘आप या द लत वगाला जी संधी मळते आ ण पृ य
कामगाराला जी संधी मळते यांची तुलना केली असता असे दसून येईल क , अ पृ य
कामगाराला काम मळ याची, नोकरी मळ याची व यात गती कर याची संधी कमीच
असते. अशा पु कळ नोक या असतात क जेथे अ पृ यतेमुळे अ पृ य कामगारांना यातून
वगळ यात येते. कापड गर यांतील काही वभागांत अ पृ य कामगार घेत नाहीत. रे वेत
तर गँगमेन या नोकरीतच कुजत राहणे हे यां या न शबी असते. फार काय यांना
अ पृ यतेमुळे हमाल हणूनसु ा नेम यात येत नाही. कारण हमालांना टे शन मा तरां या
घरी घरकामासाठ नोकर हणून राब व यात येते. तेथे अ पृ य हमाल कसे चालतील? तीच
थती रे वे कारखा यांत. जोपयत त वा या ीने धडधडीत अ याय आ ण संघटने या
ीने एकजुट ला अपायकारक असलेला हा अ याय न प पात र होत नाही, तोपयत
कामगारांत एकजूट कशी नमाण होईल?’ असा आंबेडकरांनी आप या ट काकारांना
केला. ‘या तव कामगारांची एकजूट करावयाची असेल, तर यांनी ा णशाहीचे नमूलन
केले पा हजे. तरच कामगारांची खरी जूट होईल.’१ असा यांनी कामगारांना उपदे श केला.
ह थानातील कामगार संघटना वाईट थतीत आहे असे यांनी आपले मत दले. ते
तुंबलेले, घाणेरडे डबके होते. कारण कामगार संघटनेचे नेतृ व यां या मते भ ,े वाथ न
भल याच मागाने जाणारे होते. कामगार संघटनांचे आपापसांतले तंटे इतके भयानक होते
क , य कामगार न भांडवलवाले यां याम ये तसे भयानक भांडण न हते. क यु न टांनी
मळ वले या स ेचा न श चा पयोग केला, असेही ते हणाले.
काँ ेसम ये वा काँ ेसबाहेर कामगारांची वतं संघटना असावी ा त वाला मानव
रॉय यांनी वरोध केला. हे पा न आंबेडकरांना आ य वाटले. रॉय हे इतरां माणे
आंबेडकरांनाही गूढ वाटले. रॉय क यु न ट असून कामगारां या वतं संघटनेस वरोध
करतात ही एक भयंकर वसंगती न वरोधाभास आहे असे यांना वाटले. रॉय यां या या
मतामुळे लेनीन आप या समाधीत तडफडला असेल असे ते हणाले. ते आणखी हणाले,
‘कदा चत रॉय यां या मता माणे हद राजकारणाचे मुख येय सा ा यशाहीचा नाश
करणे हे असेल. परंतु जर सा ा यशाही या पाडावानंतर कामगारांना जमीनदार, गर यांचे
मालक, यां याशीही लढावे लागणार आहे – कारण ते तर कामगारांचे र शोषण
कर यासाठ ह थानातच राहणार – तर सा ा यशाही माणे भांडवलशाहीशीही
लढ याची तयारी यांनी या णापासून केली पा हजे.’ असा आंबेडकरांनी कामगारांना
इशारा दला.
याच मंडपात अ पृ य त णांची एक प रषद भरली होती. मुरलीधर पगारे ांनी
वागतपर भाषण के यानंतर डॉ. बाबासाहेब यांनी एक अ यंत बोधपर, फू तदायक आ ण
दय थरा न सोडणारे भाषण केले. त णांना उपदे श करताना ते हणाले, ‘आयु यात भ
येय असणे हा जीवनातील अ यंत मह वाचा नयम आहे, हे तु ही यानात ठे वा. जीवनात
वतः या उ कषाचे वा दे शा या उ कषाचे कोणते का येय असेना, ते गाठ यासाठ मनु याने
अ ौ हर झटले पा हजे. जगातील सव महान गो ी अखंड उ ोगशीलतेने न हालअपे ांना
त ड दे ऊन सा य झाले या आहेत. आप या येयावर आपले श सव व क भूत करावे.
मनु याने जग यासाठ अ खावे. याने समाजा या उ ारासाठ काम करीत जगावे.’
श णा या ासंबंधी ते हणाले, ‘ श ण हे धारी श अस यामुळे चाल व यास
धो याचे असते. चा र यहीन आ ण वनयहीन सु श त माणूस हा पशूपे ा भयंकर असतो.
जर सु श त मनु याचे श ण गरीब जनते या हतास वरोधी असेल तर तो समाजाला शाप
ठरतो. अशा सु श तांचा ध कार असो. श णापे ा चा र य अ धक मह वाचे. त णांची
धम वरोधी वृ ी पा न मला ःख होते. काही लोक हणतात, धम ही अफूची गोळ आहे.
परंतु ते खरे नाही. मा या ठायी जे चांगले गुण वसत आहेत ते कवा मा या
श णामुळेसमाजाचे जे काही हत झाले असेल, ते मा या ठायी असले या धा मक
भावनेमुळेच होय. मला धम हवा आहे. धमा या नावाने चाललेला ढ गीपणा नको.’ प रषद
यश वी झाली. संधी मळाली तर अ पृ य नेतेही जनसमुदायाची संघटना क शकतात हे या
प रषदे व न स झाले.

मुंबईस परत आ यावर ताडवाडी ये थे १९ माच १९३८ रोजी बाबासाहेबांना

‘ व वधवृ ा’चे संपादक रामभाऊ तटणीस यां या अ य तेखाली एक लहानशी थैली अपण
कर याचा समारंभ झाला. द लत समाजाने वतं मजूर प ास मळावे असे आप या
भाषणात आवाहन क न बाबासाहेब पुढे हणाले, ‘माझी कृती ठ क नाही.
कृ त वा यासाठ दर श नवारी न र ववारी मी उपोषण करावे असा डॉ टरांनी मला
स ला दला आहे. पाणीसु ा प याची डॉ टरांनी मला मनाई केली आहे. सोमवारी पारी
उपोषण सुटते. काही लोक आपला नवस फेड यासाठ उपोषण करतात कवा दे वाने ाथना
ऐकावी या उ े शाने उपोषण करतात. परंतु मी माझी पचन या सुधार यासाठ उपोषण
करीत आहे. आंबेडकरां या ा उपोषणाचा त वनी व धमंडळातही उठला. या वेळचे
मुंबईचे गृहमं ी क हैयालाल मुनशी यांनी दोन जुगारी कै ांची श ा माफ क न यांना
सोडू न दले. या कृ याचा नषेध करताना आंबेडकरांनी व धमंडळात तडाखेबाज भाषण
केले. भाषण करीत असता ते एक घोट पाणी याले. एका काँ ेस आमदाराने सभापत ना
वचारले, ‘महाराज, सभागृहात पेय घेता येते क कसे?’ यावर आंबेडकरांनी वरील माणे
खुलासा केला.
व धमंडळा या नवडणुक म ये यश लाभ यामुळे आंबेडकरांना ज हा लोकल
बोडा या नवडणुक कडे ल दे यासाठ प आला. इ लामपूर येथे यांनी भाषण क न
सातारा ज हा मंडळावर (लोकल बोडावर) आप या प ाचे उमेदवार नवडू न दे याची
जनतेस वनंती केली. तेथील भाषणात यांनी ‘मरा ांनी काँ ेस त र एक वतं प
थापावा’ असे सुच वले. कारण काँ ेस ही शेटजी न भटजी यां या हातातले बा ले
अस यामुळे शेतकरी न म यम वग यां या हताथ तो काहीही क शकणार नाही असे
यांनी सां गतले. येते वेळ सातारा आ ण पुणे शहरांना भेट दे ऊन ते मुंबईस परतले.
याच म ह यात व धमंडळात ाथ मक श णा या नबधात सुधारणा कर या या
उ े शाने एक वधेयक रा यक यानी वचार व नमयासाठ मांडले होते. यावर चचा होत
असताना गृहमं ी क हैयालाल मुनशी आ ण आंबेडकरयां याम ये चकमक उडा या. मुनशी
हे एक तडफदार वक ल व न णात वाद ववादपटू होते. या दोघां या वचारसरणीत मूलभूत
फरक होता, तसाच यां या वभावातही ठसठशीत वेगळे पणा होता. ते एकमेकांना
कडकडू न वरोध करीत.
या वधेयकावर चचा होत असताना आंबेडकरांनी गांधी णीत वधा श ण योजनेवर
ह ला केला. मुनश चा राग अनावर झाला. हे उठू न हणाले क , आंबेडकर वधा योजनेवर
मत दे यास यो य असे अ धकारी पु ष नाहीत. इतकेच न हे तर व धमंडळातील इतर
आमदारांनाही या वषयाची यथाथ क पना नस यामुळे यांचीही यावर मत दे याची पा ता
नाही.
सभागृहाचा मुनश नी केलेला हा अपमान पा न आंबेडकर ताडकन उठू न हणाले,
‘असे असेल तर तु ही व धमंडळ अ जबात बडतफ करावे!’ यावर ो रे वाढत गेली.
मुनशी – मा यवर सभासदांना व धमंडळा या सवसामा य त वांची आ ण नर नराळे
तां क काय कसे चालते हे जाण याची बु ही नाही. सरकार जे नयम करते ते छाप यास
सभासदां या ब मतांची मंजुरी लागते.
आंबेडकर – याचा अथ वरोधी प ाला काही मतच नाही असे आम या स माननीय
म ाला हणावयाचे आहे क काय?
मु यमं ी खेर – जे सरकार तु ही उखडू शकला नाहीत, या यावर दाब आणू शकला
नाहीत कवा तुमचे हणणे मा य करायला याचे मन वळवू शकला नाहीत अशा सरकार या
अ धकाराखाली तु ही जे हा वागत होता ते हा...
आंबेडकर – ( क चत रागाने) स याची प र थती तज न वेगळ आहे काय?
सभापती – शांतता राखा! शांतता राखा!
येथे एक गो ल ात ठे वली पा हजे ती ही क , आंबेडकर हे केवळ श ण
वषयावरील अ धकारी पु ष होते एवढे च न हे तर ते वधी महा व ालयाचे ा यापक होते.
आ ण मुनशी तर केवळ वक ल होते. आंबेडकरांपे ा यांचे श णशा वषयक ान
मुळ च अ धक न हते. आंबेडकर श ण े ात य वावरले होते. श ण े ातील अनेक
ांचा यांनी अ यास केला होता. या े ातील यांचा अनुभवही मोठा होता.
ए ल १९३८ या प ह या आठव ात व धमंडळात रा ीय ीने मह वा या अशा
एका ाची चचा होत होती. तो हणजे वतं कनाटकाची मागणी. कनाटक मुंबई
ांतापासून वेगळे कर याची ती मागणी होती. या ठरावावर मत दे ताना आंबेडकरांनी अशी
भीती केली क , कनाटक हा केवळ लगायतांचा ांत होईल आ ण तो
बगर लगायतांचा वरोधक बनेल. अशा कार या जातीय वभागणी या व टश
सरकार होते. या सरकारने या दोन दे ण या या दे शास द या यां वषयी आंबेडकरांनी
कृत ता केली. यांपैक प हली दे णगी हणचे सवाना लागू केलेला एकच एक नबध,
आ ण सरी दे णगी हणजे क य सरकार. आंबेडकर आणखी हणाले क , ‘सव
भारतीयांनी आपण भारतीय आहोत अशी भावना नमाण करणे हेच सवाचे समान येय
असले पा हजे.’ यांनी सभागृहाला आ ण दे शाला पुढ ल श दांत धो याचा इशारा दला.
‘आपण सव भारतीय आहोत या भावनेने अ ाप अंकुर धरलेला नाही. आ ण आता ती कुठे
अंकुर ध लागली आहे न लागली आहे तोच आप या वेग या ां तक अ भमाना या,
सं कृती या आ ण दे शभ या क पनांना मोकाट सोडणे हा मा या ीने गु हा होय.
मा यापुरते बोलायचे तर मी ा ठरावाशी सहमत होऊ शकत नाही. ा ठरावाला ासाठ च
मी कडाडू न वरोध करीत आहे.’ दे शभ ने भारावले या ा भाषणाचा सभागृहावर
चांगलाच प रणाम झाला. यांचे हे भाषण टा यां या गजरात संपले.
व धमंडळात आणखी एक वधेयक या वेळ चचस मांडले गेले होते. मुंबई शहरा या
पोलीस नबधात सुधारणा कर याचा या वधेयकाचा उ े श होता. ा वधेयकावर जेवढा
खर ह ला झाला आ ण जेवढ कडवट चचा झाली तेवढ स या कोण याही वधेयकावर
झाली न हती. वरोधी प ांतील येक ने याने याचे वाभाडे काढले. वरोधी प ांतील
ने यांनी या वधेयकात सुच वलेले पयाय आ ण योजना दं गेखोरांनाच लागू करा ा अशी
परोपरीची सूचना कर यात आली. या वधेयकाला उपसूचना मांडताना आंबेडकर हणाले,
समाजातील अ यंत व घातक वतना या गुंडांकडू न जनतेला पीडा आ ण जनते या
जी वताला धोका उ प होतो, ही गो मी मा य करतो. मुंबईतील गु हेगारी या जगात २०
वषा न अ धक काळ मी वावरलो आहे. इतर कोणापे ा कब ना पोलीस आंयु
(क मशनर) साहेबांपे ाही मला या जगाची अ धक मा हती आहे. गरीब लोकांना हे मवाली
दादा पीडा दे तात. यांना आप या गा हा यांची दाद लावून घेणे रापा त होते. अ धक पीडा
होऊ नये हणून ते बचारे ग प बसतात. या समाजकंटकांना शासन कर व यासाठ ते
यायालयाकडे मवा यां या भीतीमुळे धाव घेऊ शकत नाहीत हे आपणांस पूण माहीत
आहे.’
जातीय दं यांचा उ लेख क न ते हणाले, ‘ तवष घडणारा हा र पात कायमचा
बंद झाला पा हजे या वषयी मत नाही. परंतु पोलीस आयु ाने ा स ेचा पयोग क
नये हणून नबधात काही तरतुद आताच क न ठे व या पा हजेत. शासनाला ा
तज वज चा उपयोग स या कोण याही कारणासाठ करता येऊ नये. या कारणांसाठ ा
तरतुद आहेत या कारणांसाठ च या वापर या पा हजेत. यात कुठे ही पळवाट कवा
उ णवा ठे वता कामा नये’ अशी सभागृहाला यांनी वनंती केली.
ा वधेयकाची चचा होत असताना काही गमतीचे ण सभागृहाला लाभले.
जमनादास मेथांनी वधेयका या प ह या वाचना या वेळ वरोध केला होता. ते हणाले,
‘गु हेगार टोळ पैक येकाला बचावाचा अ धकार असलाच पा हजे.’ यावर आंबेडकरांनी
यांना वचारले, ‘हा काय आदश आहे?’ यावर जमनादास हणाले क , ‘नाग रक
वातं याची अशी गळचेपी करणे अमे रकन लोकांनाही यो य वाटले नाही.’ थो ा वेळानंतर
आंबेडकर हणाले क , ‘ही उपाययोजना कामगारां या कलहाला लावू नये. या बाबतीत मला
जमनादास मेथांपे ा अ धक चता वाटते.’ यावर जमनादास उ रले, ‘नाही, मा याइतक च
चता, अ धक नाही.’ यावर पु हा आंबेडकर हणाले, ‘तुम या परवानगीने मी हणतो क ,
मला तुम यापे ा अ धक चता आहे!’
आंबेडकरांनी गृहमं यांना ‘क यु नट ’ ा श दाचा अथ प कर यास वनंती केली.
मे १९३८ या पूवाधात आंबेडकर सतनामी गु ं या खट या या बाबतीत नागपूर येथे
यायालयात काम चाल व यास गेले होते. ते काम संप यावर तेथील लोकांनी यांचा मोठा
स कार केला. रा ी वादळ, पाऊस आ ण वजा ांनी थैमान घातलेले असताही लोकां या
झुंडी या झुंडी यांचे भाषण ऐकावयास जम या हो या. स या. दवशी सकाळ कामट येथे
भरले या व ा या या सभेत यांनी मागदशनपर भाषण केले. नंतर ते मुंबईस परतले.
काँ ेस प ाची मुंबई ांतात जरी राजवट सु झाली होती तरी आंबेडकर वधी
महा व ालयाचे ाचाय हणून काम करीत होतेच. यांनी मे १९३८ म ये या पदाचा
राजीनामा दला. यां या काया वषयी वधी महा व ालया या मा सकात हटले होते,
‘ व ा याना यां या ाना वषयी व कतृ वा वषयी आदर वाटत आहे अशा ाचायास
कॉलेज मुकले आहे हे नःसंशय. यांची ा याने ासंगपूण असत व व ाथ ती एक च
होऊन ऐकत. ाचाय आंबेडकरां या कार कद त महा व ालयाचे ंथालय समृ झाले.’
असे ामा सकाने कृत तापूवक हटते असूत ‘ नबधशा ासंबंधीचे यांचे वचार फार
ां तकारक होते’ असेही नमूद केले आहे.

१३ म १९३८ रोजी आंबेडकर कोकण या दौ यावर नघाले. को हापूरमाग ते कणकवली

येथे प रषदे साठ गेले. दौ यासाठ को हापूरचे द ोबा पवार यांना मोटारची व था
कर यास सां गतली. कोकणातील शेतकरी चळवळ म ये मुख असलेले अनंतराव च ,े
कवळ , धान, टपणीस आद सहकारी उप थत होते. कणकवली गावाला व न ेपकाचे
या वेळ च थम दशन झाले. महारा ातील वीस लाख महारांनी आपले ह क संपादन
कर यासाठ आ ण स मानाने उदर नवाह कर यासाठ अ वरत झगडले पा हजे असा यांनी
या प रषदे स उपदे श केला. अ पृ यांनी भीक मागूर उ ा तुक ावर जग याची खोड
टाकून ावी. व धमंडळातील आप या त नध या कामाकडे यांनी ल ठे वावे. खोती
न क न यांना गुलाम गरीतून मु कर याचा आपला नधार यांनी कट केला. आपण
मांडलेले वधेयक जर व धमंडळात मंजूर झाले नाही, तर यांनी नःश तकाराची
चळवळ कर यास तयार असावे, असा इशाराही दला.
स या दवशी आंबेडकरांनी दे व ख न आरवली या गावांना भेट द या. तेथे यांनी
अ पृ य समाजासमोर छोट छोट भाषणे केली. मे १५ ला रा ी ते चपळू णला पोहोचले.
सकाळ गुहागर या सभेत भाषण क न ते पु हा सभेसाठ चपळू णला परतले. चपळू ण या
सभेत ते हणाले क , ‘गांध ची मो हनी व ा मा यावर छाप पाडू शकली नाही. जवाहरलाल
नेह व सुभाष बोस गांध ना शरण गेले. परंतु मी गांध ना कधीही शरण जाणार नाही. आ ण
जर कधी काळ मी काँ ेसम ये गेलो तर वतः या गुणव ेने तेथेसु ा छाप पाडीन. माझे
खोती न कर याचे वधेयक काँ ेसने दहा म हने बु या पाडू न ठे वले आहे. पा ठ या या
अभावी जर का ते वधेयक यश वी झाले नाही, तर शेतक यांनी करबंद ची चळवळ सु
करावी. मी वतः या ावर तु ं गात जा यास तयार आहे. ऐशी ट के लोकसं या
असले या शेतक यां या कुटुं बांपैक एखा ास या ांताचे मु य धानपद ा त झा याचे
य मला पाहावयाचे आहे.’
खेड व दापोली येथे छोट छोट भाषणे क न ते महाडला पोहोचले. महाड ही
समरभूमी. तेथेच यांनी कोकणातील सनातनी ह आ ण तगामी श शी प हले यु
केले होते. महाडातील चंड सभेत यांनी दय थरा न सोडणारे भाषण केले. ते हणाले,
‘चालू राजवट चे धोरण अगद नराशाजनकआहे.’ सुमारे सहाशे मैल वास क न
आंबेडकर २१ मे रोजी मुंबईस परतले. भाषणांमागून भाषणे क न यांचा घसा कोरडा
पडला होता. आवाज साफ बसला होता. तो इतका क शेवट या सभेत यां या मुखावाटे
श द फुटे ना.
मुंबईत परत आ यावर आंबेडकरांनी एका मुलाखतीत सां गतले, ‘आम या प ाला
वाढता पा ठबा मळत आहे हे पा न मला अ यंत समाधान वाटत आहे. खोती न क न
याची गुलाम गरी न कर याचे जे मी य न करीत आहे, या वषयी लोकांना कृत तेची
जाणीव असून याला मा यताही आहे. आमचा वतं मजूर प नवडणुक या
जाहीरना यात दले या वचनांची पूत कर यासाठ झटत आहे. परंतु जर काँ ेस प ाने
घटना मक मागातून यांची गती कर याचे नाकारले व लोकांचा काँ ेस प ावरील व ास
उडाला, तर पुढ ल माग प च आहे. समाजवा ांचा कोन पा न मी आ यच कत झालो
आहे. अनेक वष ते जमीनदारी प तीचा व भांडवलशाहीचा नायनाट कर या या आरो या
मारीत आहेत. परंतु ते उ साध यासाठ जे हा मी य वधेयक मांडले या वेळ ते मूग
गळू न बसले.’
ाच सुमारास म य ांताम ये काँ ेस प ा या मं मंडळात पेच संग नमाण झाला.
काँ ेस या ब ा ने यांनी डॉ. ना. भा. खरे यांना दं डेलीने बंडखोर ठरवून बडतफ केले.
लोकशाही या ीने आपले वतन, आपली भू मका कशी यो य आहे हे लोकांना वशद
क न सांग यासाठ डॉ. खरे यांनी महारा ातील काही मुख ठकाणी सभेतून आपले
हणणे मांडले. ऑग ट १९३८ या प ह या आठव ात अशीच एक सभा मुंबईत आर. एम.
भट मा य मक शाळे म ये भरली होती. सभेला अतोनात गद लोटली होती. सभेला तीन
आकषणे होती. स यशोधक गांधीज नी डॉ. ख यां या राजीना याचा क चा खडा आपण
ल हलेला नाही, असे खोटे नवेदन केले होते. डॉ. ख यांनी गांधीज चे नवेदन धादा त खोटे
आहे असे स केले होते. तसरे आकषण हणजे डॉ. ख यांना एक ह रजन मं ी घे यास
गांधीज नी केलेला वरोध. यामुळे डॉ. ख यां या शोकां तकेला फारच रंग चढला होता.
काँ ेसने फटकारले या डॉ. ख यांना आपली सहानुभूती दश व यासाठ डॉ. बा. श. मुंजे
उप थत होते. डॉ. मुंज,े बॅ. जमनादास मेथा न आंबेडकर यांची भाषणे झाली.
म य ांता या व धमंडळातील मुख प ाचे नेते हणून डॉ. ख यांना आप या नवडीचे
मं मंडळ बन व याचा अ धकार आहे असा सवानी अ भ ाय दला. डॉ. आंबेडकरांनी डॉ.
ख यांचा कोन उचलून धरला. स य डॉ. खरे यां या प ाला आहे. डॉ. ख यांवर
काँ ेस े नी अ याय क न लोकशाही या नावाला हरताळ फासला आहे. गाडीला
दोनचाके अस या शवाय गाडी चालणार नाही. दोन भावी प अस या वना कोण याही
दे शाचा रा यकारभार सुरळ त चालणार नाही, असा डॉ. आंबेडकरांनी अ भ ाय दला. गंमत
अशी क , डॉ. खरे वत: ह रजन सेवक संघा या कायकारी मंडळाचे सभासद होते.
गांधीज नी डॉ. ख यासंगे म य ांतात ह रजनकायासाठ दौरा काढला होता. तरीसु ा
गांधीज नी डॉ. ख यांना ह रजन मं ी घे यास कतून वरोध केला. यापूव एक सभा या
स हट् स् ऑफ इं डया सोसायट म ये भरली होती. काँ ेस े या लोकशाही वरोधी कृ याचा
सवानी जळजळ त वरोध केला. या सभेचे अ य डॉ. आंबेडकर होते. ‘ब मतामुळे
रा यकता प बनतो. अ नबध ब मताने तो पूणपणे होतो.’ ा राजक य
सुभा षताची यांनी सभेला आठवण क न दली. आंबेडकरां या ा बोलात मोलाचे वचार
आहेत. स या दे शात या बोलाचा त वनी उमटला आहे.
या काळ डॉ. आंबेडकरां या सम गांधीजी प व माणूस आहेत असे कोणी हटले
तर बाबासाहेब ताडकन् बोलत, ‘गांधीजी घुबडासारखे अप व , अशुभ आहेत.’ गांध चे
गोलमेज प रषदे या वेळचे वागणे अ यंत व ासघातक पणाचे होते. एखा ा घोट व
बदमाशानेही असले नीच कपट केले नसते, असे यांनी वेषाने याच समयास ‘ च ा’
नावा या मराठ सा ता हकाला मुलाखत दे ताना उद्गार काढले. या मुलाखतीत आंबेडकर
पुढे हणाले, ‘मुखमे राम और बगलमे छु री अशा कार या माणसाला जर महा मा हणता
येत असेल तर मोहनदास महा मा आहेत.’१ भारतीय राजकारणात इतक तखट जीभ या
वेळ स या कोण याही ने याची नसावी. खरा ां तकारक हा गुळमुळ त भाषा बोलत
नसतो. तो धूळ न धूर उठ व या वना वावरत नसतो!
अहमदाबादपासून पंचवीस तीस मैल र असले या बावला गावातील अ पृ य बंधूंनी
आंबेडकरांना मानप दले. तेथील द लतांची के वलवाणी थती पा न ते ग हवरले. यांनी
महारा ातील अ पृ य बंधूं माणे अंगी धैय बाणवावे, आ म व ास बाळगावा, असे
बाबासाहेबांनी यांना उ ेजन दले. परत येताना यांचे ेमाभाई सभागृहाम ये भाषण झाले.
या वेळ ते हणाले, ‘मी गांधीज ना वरोध करतो हे स य आहे. कारण गांधीज वर आपला
व ास नाही. गांधीजी अ पृ य वगाचे क याण करतील असे मला मुळ च वाटत नाही. जर
गांधीजी ामा णक आहेत तर ते म य ांत मं मंडळात आ ण मुंबई मं मंडळात अ पृ य
वगाचे त नधी यायला का आ ा दे त नाहीत?’ ते पुढे हणाले, ‘काँ ेसप ीय रा यकत
ज मनीवरील कर कमी करीत नाहीत. ीमंतांवर कर बस व यास राजी नाहीत. पूव या
सरकारने द लतवग यांना कस याक रता जमीन, पोलीस दलात नोक या आ ण काही
माणात सरकारी नोक यांम ये राखीव जागा अशा तरतुद के या हो या. परंतु काँ ेस
सरकार यांची पवा करीत नाही.’ ऑ टोबर या शेवट या दवशी वतं मजूर प ा या
बेळगाव शाखेने नपाणीला बोल वले या प रषदे साठ आंबेडकर गेले. तेथे यांचा भ
स कार कर यात आला. गगनभेद आरो यांनी आसमंत ननादला. आंबेडकरांना रथात
बसवून एक मैल लांबीची मरवणूक काढ यात आली. रथाला प ास बैल जुंपले होते. या
काळ महान ने यांची मरवणूक ही अशीच नघायची.

म यंतरी औ ो गक कलहाचे वधेयक स टबर १९३८ म ये मुंबई व धमंडळात वचारासाठ

मांडले गेले. आंबेडकर न जमनादास मेथा यांनी या वधेयकाला कडकडू न वरोध केला.
या अथ काही व श प र थतीत संप करणे बेकायदे शीर ठर वले आहे या अथ सदर
वधेयक वाईट आहे. र ाने डागळलेले आहे. र पपासू आहे. जे वधेयक कामगारां या
संप कर या या ह काला बाध आणते ते मालकांना मा आपला अथसंक प उघड
कर यास भाग पाडत नाही. आ ण पोलीस दलाचा उपयोग कामगारां व कर याची मुभा
मागत आहे, असा वरोधकां या हण याचा सूर वाहत होता.
आंबेडकरांनी आपले मत असे दले क , ‘संप करणे हा दवाणी अपराध आहे,
फौजदारी गु हा न हे. मनु या या इ छे व याला काम कर यास भाग पाडणे हणजे
याला गुलाम बन वणे होय. कामगाराला श ा करणे हणजे याला गुलाम करणे. आ ण
युनायटे ड टे ट्स या घटनेत हट या माणे गुलाम गरी हणजे अनै छक दा य होय. संप
हणजे कामगारांचा आपण कोण या अट वर नोकरी कर यास तयार आहोत हे सांगावयाचे
वातं य असलेला ह क होय. जर काँ ेस ने यांना वातं याचा ह क हा प व आहे, असे
वाटत असेल तर कामगारांचा संप कर याचा ह क हासु ा प व आहे, असे माझे हणणे
आहे.’
वधेयकाला ‘कामगारां या नाग रक वातं या या गळचेपीचा कायदा’ हे नाव
यथाथपणे शोभून दसले असते, असे सांगून आंबेडकर पुढे हणाले, ‘ते पु छगामी व
ग त वरोधक अस यामुळे कामगारां या संप कर या या ह काला याने मयादा घातली
आहे. संप करणे याने अश य केले आहे. तो बेकायदे शीर ठर वला आहे. आ ण हणूनच या
वधेयकाचा जनक हा १९२९ या औ ो गक कलहाचा कायदा करणा यांपे ाही अ धक
ग त वरोधी आहे.’ हा शेवटचा टोलामुनश या वम बसला. यामुळे पु हा उभयतांची
जुंपली. यातील शेवटची उ रे यु रे खालील माणे होती.
मुनशी – मोलमजुरी करणा यां या न शबी यामुळे गुलाम गरी आली असती.
आंबेडकर – ती पुरेशी आहे. या वधेयकात या याही पुढे आणखी एक पाऊल
टाकायला तु हांला अशी लाज वाटायला नको होती.
सभापती – शांतता राखा. शांतता राखा.
इतके झा यावर आंबेडकरांनी सरकारची पु हा एकदा भंबेरी उडवली. ते हणाले, ‘जे
सरकार आपण कामगारां या मतांवर नवडू न आलो असा दावा सांगते या सरकारने
नवडणुक या वेळ कामगारांना दले या आ ासनांना हरताळ फासला आहे. ही लोकशाही
कामगारांना गुलाम गरीत टाक त आहे. ही लोकशाही कसली? ही लोकशाहीची वटं बना
आहे.’ आंबेडकर न जमनादास मेथा या दोन कामगारने यांनी आप या वादकुशलते या
आ ण े दजा या बु म े या बळाने या वधेयकावर असा नकराचा ह ला केला, यावर
असे वेषाने घण घातले क , मं मंडळ यामुळे चांगलेच हैराण झाले. परंतु काँ ेस
मं मंडळाने ते वधेयक ‘श डी तुटो क पारंबी तुटो’ ा नधाराने संमत क न घे याचे
ठर वले अस यामुळे यांनी व धमंडळाकडू न ते मंजूर क न घेतलेच.
काँ ेस मं मंडळा या ा रा ही कृतीमुळे व धमंडळा या बाहेर औ ो गक
शहरांतून या काय ाचा ‘काळा कायदा’ हणून ध कार कर यात आला. या का या
काय ा व वरोधाची लाट उसळली. कामगारांनी नापसंती दश वली. सात नो हबर
१९३८ रोजी वतं मजूर प न गरणी कामगार यु नयन ांनी एक दवसाचा संप
कर याचे जाहीर केले. याबरोबर नयो जत संपा या बाजूने कामगार ने यांनी आ ण संपाचा
बार वाया जावा हणून काँ ेस ने यांनी मुंबईत तुफानी चार सु केला.
नर नरा या सुमारे साठ कामगार संघांनी संपाचे शग फुंकले. संपा या आद या
दवशी रा ी आठ वाजता गरणी कामगार यु नयनची जमनादास मेथा यां या अ य तेखाली
बैठक भ न या या काय माची परेषा प क कर यात आली. आंबेडकर, प ळे कर,
मरजकर, डांगे, नमकर आ ण इतर नेते सभेस उप थत होते. कायकारी मंडळाने एक
चंड मरवणूक काढायचे ठर वले. गर यां या न कारखा यां याही समोर शांततेने नरोधन
कर याचे ठर वले. तसेच औ ो गक शहरांतील कामगारांना ा कामगार वरोधी
वधेयकावरील आपला संताप कर यास या बैठक त आवाहन कर यात आले.
आंबेडकरांनी आप या प ाचे आमदार बोलावून एक कृती स मती नेमली. संप
यश वी कर या या ीने काळजीपूवक काय म आख यात आला. ा सभेला जमनादास
मेथा उप थत होते. प ातील कायक याना काम कर यासाठ शहरातील नर नराळे भाग
नेमून दे यात आले. मानव रॉय यांना पाय वर न डोके खाली केलेले गांधीवाद हणत या
काँ ेस समाजवा ांनी आंबेडकरांशी सहकाय करायचे नाकारले. कारण यांना असे वाटले
क , आंबेडकर संपाचा उपयोग आपला प बलवान कर यासाठ करीत आहेत. काँ ेस
प ाचे धुरंधर अन् धूत संघटक स. का. पाट ल ांनी कामगार वभागात काँ ेस या काही
सभा भर व याचे ठर वले. या माणे कॉटन ीन येथे एका सभेत यांनी वतः एक जोरदार
भाषण ठोकले. काँ ेस संघटनेची त ा वा अ त व धो यात येईल तेथे तेथे व नहता
हणून पाटलांना आवाहन कर यात येते ते यां या संघटनचातुयामुळे.
सरकारने मुंबई या आसपास असले या ज ांतून तीनशे ह यारी पोलीस न बारा
अ धकारी बोलावून यांना मुंबई या गर यां या आसपास, मो या या ठकाणी पहा यावर
ठे वले. वतं मजूर प हा संपाचा खरा कणा होता. या प ाने आप या हजारो
वयंसेवकां या ह ते शहरा या नर नरा या भागांत प के वाटू न संप यश वी कर यासाठ
मागदशन केले होते. अशा रीतीने सरकार आ ण कामगार दो ही प दं ड थोपटू न उभे रा हले.
आद या दवशी सायंकाळ सुमारे ऐशी हजार कामगारांची चंड सभा कामगार
मैदानावर झाली. या सभेचे अ य जमनादास मेथा होते. यांनी काँ ेस मं मंडळाचे
वाभाडे काढले. स या कामगार ने यांनी जोरदार भाषणे क न या कामगार वरोधी
काय ाचा ध कार केला. कामगारांनी का या काय ाचे पाश तोडू न टाकावेत असे इं लाल
या क हणाले. काँ ेस ने यां या हा या पद वचारसरणीची डांगे यांनी टगल केली.
आंबेडकरांनी काँ ेस मं मंडळावर चौफेर ह ला केला आ ण संप यश वी करा, अशी
कामगारांना कळकळ ची वनंती केली.
ा सभेनंतर कामगारां या या चंड मेळा ाने मरवणूक काढली. ती परळ,
लालबाग, डलाईल रोडमाग वरळ येथील जांभोरी मैदानात वसजन पावली.
६ नो हबर १९३८ या रा ी कामगार ने यांची पु हा बैठक भरली. संपाचे नयं ण
कर यासाठ एक स मती नेम यात आली. त याही अ य पद जमनादासांना नवड यात
आले. आंबेडकर, डांगे, नमकर, मरजकर आ ण धान या स मतीचे सभासद होते. न वद
ट के वयंसेवक आंबेडकरां या वतं मजूर प ाचे होते.
७ नो हबर १९३८ ची भात उजाडली. दशा फाकताच पोलीस अ धका यांची
धावपळ सु झाली. ते आपाप या जागी स रा हले. गृहमं ी मुनशी यांना प र थतीची
क पना होती. यांनी पोलीस आयु ांना अशी ताक द दली होती क शांतताभंग होऊ नये
हणून व थेत जरासु ा कुचराई होता कामा नये. ठर या माणे सकाळ संप शांतते या
गंभीर वातावरणात सु झाला. संप नरोधना या काय मांत कामगारांना एक अ यंत मौजेचे
य दसले. जमनादास न आंबेडकर ही कामगार ने यांची जोडगोळ लाल नशाणांनी
सुशो भत केले या एका मोटारमधून कामगारांना व न ेपकाव न संप यश वी कर यासाठ
आ ा दे त फरत होती. ब तेक सव कापड गर या न नगरपा लकेचे कारखाने बंद होते.
दोन चार गर यांत काही कामगार काम करीत होते.
जनते या सरकार व भारतात कामगार ने यांनी संघ टत वरोधास त ड दे ऊन हा
संप लढ वला गेला होता. भांडवलशाहीने पोसलेली व काँ ेसभ ांकडू न चाल वलेली वृ प े
मा संपा या व होती. यांनी सरकारला पा ठबा दला. नवीन सुधारणा कर या या
ीने काँ ेस प अ धकारावर राहावा असे यांना वाटे , ती अँ लो इं डयन प े संपा या
व च होती. या सवानीच संपाचे मह व कमी कर या या ीने न कामगार-जगातील
आंबेडकरां या वाढ या वजनाचे वैष य वाटत अस याने संपा वषयी बनावट तवृ े स
केली.
डलाईल रोड हे कामगारांचे श क , यांचा बाले क ला, तो वभाग दो ही प ां या
साम यांचे क हावे हे साह जकच होते. तेथे दगडफेक मुळे काही माणसांना करकोळ
खापती झा या. एक पोलीस अ धकारी आ ण काही पोलीस जखमी झा यामुळे पो लसांनी
गोळ बार केला. यांत दोन इसमांना जखमा झा या. परळ र यावर एक वाईट गो घडली.
एका मनु याने मुनश या गाडीवर ह ला केला. गाडी या काचांचा च काचूर झाला. सरदार
पटे ल, मथुरादास कमजी आ ण भवानजी अजुन खमजी हे मुनश या गाडीत होते.
सुदैवाने यांपैक कुणालाच खापत झाली नाही. एकंदर ७२ लोक जखमी झाले. अकरा
जणांना ाणां तक जखमा झा या. प तीस लोकांना अटक झाली. सव शहर नदशनांनी
गरजले.
मुंबईतील कामगार ने यां या आवाहनानुसार सव ांतभर औ ो गक शहरांतून काही
माणात संप झाला. या ठकाणी मरवणुका नघा या. नरोधने न नदशने झाली.
अहमदाबाद, अमळनेर, जळगाव, चाळ सगाव, पुण,े धुळे ा ठकाणांपयत संपाचे लोण
पोचले होते.
संपा या कायाची तर मोठ रंगदार भैरवी झाली. सं याकाळ कामगारमैदानावर
कामगारांची चंड सभा भरली. सभेचे अ य जमनादास मेथाच होते. सभेत रण दवे,
नमकर, डांगे, मरजकर भृती क यु न ट ने यांनी या का या काय ाचा कडकडू न
ध कार केला. का या काय ाचे एक तीक आ ण सरे गृहमं यांचे तीक असे दोन पुतळे
सभे या शेवट जाळ यात आले. आंबेडकरांचे तेथे एक जळजळ त भाषण झाले.
भाषणा या आरंभी यांनी संप यश वी के या वषयी कामगारांचे हा दक अ भनंदन केले. या
सायंकाळ या वृ प ांत संप फस या वषयी वपय त मा हती दली होती, यांचे यांनी
सरकारचे बगलब चे असे वणन क न नषेध केला. संप पूणपणे यश वी झा याची यांनी
वाही दली. ते कामगारांना हणाले, ‘केवळ सभांना उप थत रा न घसा फुटे पयत का या
काय ाचा नषेध क न कवा नषेध क न तुमचे काय होणार नाही. आपले त नधी
नवडू न दे ऊन तु ही रा यस ा ह तगत केली पा हजे.’ आप या भाषणा या शेवट ते
हणाले, ‘काँ ेसने टश सा ा यशाही व जर खराखुरा लढा उभारला तर मी
काँ ेसला ज र जाऊन मळे न.’
संपा वषयी आप या नवेदनात सरदार पटे ल हणाले क , ‘संपा या ने यांनी
बळजबरीने माग अवलं बले.’ यावर आंबेडकर हणाले, ‘पटे लांचे नवेदन हणजे अथपासून
इ तपयत अस याने वणलेले जाळे आहे.’
ा संपातून दोन गो ी न प झा या. प हली गो अशी क , आंबेडकर कामगार
े ात आपले वजन पाडू शकले. यां या संघटनेने मह वाचे काय केले. आ ण ती े
तीची ठरली. थम ेणीचे कामगारनेते हणून आंबेडकरांची क त झाली. यामुळे अ खल
भारतीय कामगारां या ाशी यांचे भ व यकाळात जे नाते जोडले जाणार होते याचा तो
पाया ठरला. सरी गो अशी क , कामगारां या हतासाठ क यु न ट न आंबेडकर यांनी
एक आघाडी बन वली. तथा प, आंबेडकरांनी आपला प न संघटना ही धूतपणे आ ण
सावधपणे क यु न टांपासून अलगा ठे वली. आ ण या े ात यांनी आपली छाप
बस वलीच.
७ नो हबरचा संप ही फार मह वाची अशी गो ठरली. याचे मह व एवढे होते क ,
संयु ांतातले नाणावलेले कसान पुढारी वामी सहजानंद आंबेडकरांना मुंबईत यां या
नवास थानी येऊन भेटले. मुंबईतील कामगारांचे न सवसाधारण भारतातील
शेतक यांचे ांवर यांनी आंबेडकरांशी चचा केली. टश सा ा यवादा व एकजूट
कर यासाठ आंबेडकरांनी काँ ेसला मळावे असा यांनी आंबेडकरांशी आ ह धरला.
आंबेडकर हणाले, ‘काँ ेसने टश सा ा यशाही व जर लढा पुकारला असता, तर मी
याप ाला मळालो असतो. परंतु व तु थती तशी नाही. काँ ेस प आप या हाती आलेली
घटना मक यं णा राबवीत आहे. याने शेतकरी व कामगार ां या हताचा बळ दला आहे.
अस या ा संघटनेला मी मळू शकणार नाही.’१
डसबर १९३८ या शेवट या आठव ात औरंगाबाद येथे औरंगाबाद ज हा द लत
वगा या प रषदे चे अ य पद बाबासाहेबांनी वीकारले. अशा त हेची द लत वगाची है ाबाद
सं थानातील ही प हलीच प रषद. या प रषदे या वागता य ांनी तेथील द लत वगा या
थतीचे वणन मो ा प रणामकारक भाषेत केले. तेथील द लतवग यांचा कसा छळ होत
असतो, यांना मुसलमान धमात कसे जबरीने ओढले जाते, आ ण मुसलमानांचे सा घेऊन
ा ण अ पृ यांचे सावज नक त यावर पाणी भर याचे न मं दर वेशाचे य न कसे हाणून
पाडतात. ावर यांनी वदारक काश पाडला. आंबेडकरांनी यांना ‘ वावलंबी बना’ असा
संदेश दला.

१. The Times of India, 4 January 1938.

१. जनता, १५ फे ुवारी १९३८.
१. जनता, १५ फे ुवारी १९३८.
१. The Times of India, 14 February 1938.
१. केळकर, न. च. गतगो ी, पृ. ७३४.
१. जनता, ३१ डसबर १९३८.
 १७

संघरा य क पा क तान?

जानेवारी १९३१ या प ह या आठव ात महाड येथे शेतक यांची मोठ प रषद भरली. या
प रषदे त भाषण करताना बाबासाहेब आंबेडकरांनी शेतक यांची ःख नवार यात काँ ेस
मं मंडळ अपयशी ठरले आहे असे यां या मनावर ठस व याचा य न केला. ते हणाले,
‘मु यमं ी खेर हे केवळ गुळाचे गणपती आ ण इतर मं ी हे सरदार पटे लां या दारचे कु े
आहेत.’ सरदार पटे लांचीही या भाषणात यांनी हजेरी घेतली. मुंबई रा याचे मु यमं ी बाळ
गंगाधर खेर ां या गुजराथमधील एका स कारा या वेळ पटे ल हणाले होते क , खेरांचा
स कार ते गांधीभ हणून कर यात येत आहे. मु यमं ी हणून न हे. तसे नसते तर यांनी
खेरांना यांचा स कार न करता परत पाठ वले असते. ा गो ीचा उ लेख क न आंबेडकर
हणाले, ‘एका महारा ीयाचा असा अपमान के याब ल पटे लांचा मी सूड घेईन. पटे लानी
असा जर माझा अपमान केला तर मी यांना जो ाने मारीन.’ हे जाहीर भाषण होते. ते
वगत वा खाजगी न हते. काँ ेस ने यां या उ ट वतनाचा तटकारा बाळगणा या
बाबासाहेबांनी आप या त डाचा तोफखाना सोडला हणायचा. रागाचा हा ती उ े क होता.
पण याचा तो पडला गुळाचा गणपती! आपण याला राव कसा करणार! हे आंबेडकरांना
कळत न हते असे नाही. परंतु काँ ेस प ा या बाबतीत जशास तसे वागणे हा यांचा खा या
असे.
मुंबईस परत आ यावर आंबेडकरांनी आप या वतं मजूर प ा या वयंसेवक
दलाला या या सेवेब ल न याने अ यंत जबाबदारीने केले या कायाब ल ध यवाद दले.
सरदार पटे ल न मु यमं ी खेर ांनीही दला वषयी शंसोद्गार काढ याचे यांनी आप या
भाषणात सां गतले. वरोध आ ण वैर ांतला फरक जे जाणतात तेच खरे शहाणे! खेर काही
बाबासाहेबांचे श ू न हते. सरदार पटे लही न हते.
नयो जत संघरा याची थापना कर या या ाला भारतीयराजकारणात प ह या
तीचे मह व ा त झाले होते. महारा यपाल ( हाइसरॉय) लंडन न परत आले ते टश
रा यक याकडू न संघरा या या सं थापने या ीने काही सूचना घेऊन आले असणार असे
राजक य वतुळात बोलले जात होते. हद सं था नकांनी आप या सं थानांचे
लोकशाहीकरण केले नाही तरी यांना संघरा यात येऊ ावे असा टश मु स ां या मनाचा
कल दसू लागला. थोड यात सांगावयाचे हणजे, काँ ेसमधील उजवा गट हद सं थानांत
जबाबदार प तीची रा ययं णा अ त वात आणवून भावी संघरा यात आपले ब मत
था पत कर यासाठ झगडत होता. काँ ेसचे अ य सुभाषचं बोस ांचा संघरा य
प तीला उघड उघड वरोध होता. मुसलमानांनी तर संघरा य योजनेला कडाडू न वरोध
सु केला. मुसलमानां या फुट र वृ ीला आळा बसून भारत अ वभा य न एकसंध हावा
ा उ े शाने संघरा य लवकर य ात यावे असे ह महासभे या ने यांना वाटत होते.
या त हेचे संघरा य भारतात येणार होते, या त हे या संघरा य प तीला
आंबेडकरांचा वरोध होता. यां या मते संघरा याची घटना अपुरी असून यात वाभा वक
दोष होते. सं थानांना वाजवीपे ा जा त त न ध व, संघ व धमंडळा या अ य
नवडणुका, महारा यपालांना दलेले वशेष अ धकार, सावभौम वाचे राखीव अ धकार
आ ण ल कर न तजोरी यांवर ताबा मळ याची अश यता इ याद दोष होते. डसबर
१९३८ म ये एकदोन वेळा यांनी या वषयी आपले मत केले होते. आपला आवाज
संघरा यप ती व जेवढा जा त ती करता येईल तेवढा करावयाचा आ ण काँ ेसमधील
जहाल गटास या बाबतीत पा ठबा ावयाचा असे आता यांनी ठर वले होते.
संघरा या वषयी आपले वचार कट कर याची यांना एक सोनेरी संधी लाभली. पु यातील
अथशा व राजकारण ांचे श ण दे णा या गोखले अथशा सं थेने यांना ा यान
दे यास आमं ण दले. २९ जानेवारी १९३१ ा दवशी यांनी तेथे दोन तास भाषण केले.
ा आप या भाषणात आंबेडकरांनी संघरा य सं थापनेमुळे दे श वातं याजवळ तर जाणार
नाहीच परंतु ती या या मागातील कायमची ध ड होऊन बसेल असे मत केले. याचे
कारण यांनी असे सां गतले क , ‘संघरा यघटने माणे टश भारतातील लोक कोणताही
नणय घे यास वतं असतील; तर हद सं थानांत जबाबदार प तीचे रा य नस यामुळे
तेथून म यवत व धमंडळावर टश मु स ांनी सं था नकांकरवी नवडलेले यांचे ह तकच
येतील.
नयो जत संघरा यात सवाना नाग रक वाचे समान ह क असणार नाहीत;कारण
सं थानांतील लोक हे सं थानांचेच नाग रक राहणार. यां यावर संघरा याचा सरळ सरळ
अ धकार चालणार नाही. आपण जरी संघरा य योजने या व नसलो, तरी एकसंध
रा याची क पना आपणांस अ धक पसंत आहे. कारण एक संघरा यप ती ही रा वादाशी
सुसंगतच आहे. न हे, ती भारताला चालू काळात अनु प अशीच गो आहे. तथा प,
नयो जत संघरा य भारता या एक करणास ततकेसे सहा यभूत होणार नाही कारण एकतर
सव सं थानांना या संघरा यात सामील होता येत नाही आ ण सरे असे क संर ण खाते
न पररा खाते ही दो ही खाती संघरा या या अंमलाखाली ठे वलेली नस यामुळे हे संघरा य
खरे जबाबदार प तीचे रा य होणार नाही. थोड यात, संघरा य आले क वरा य गेलेच,
असा यांनी न कष काढला होता.
 याच भाषणात आंबेडकरांनी रानडेयुग आ ण गांधीयुग ांची तुलना केली. रानडेयुग
हे ामा णक न अ धक ानसंप न तमोनाशक होते. रानडेयुगात ने यांनी भारताचे
आधु नक करण करावयाचे ठर वले होते. नेते नीटनेटके कपडे वापर याची द ता घेत.
ासंग व मुख राजक य पुढारी ही एक उप वकारी मानली जाई. या युगात
जीवनातील ांचा अ यास न चतन कर यात लोक म न असत. ते आप या चतनातून
नघाले या नणया माणे आपले जी वत न चा र य घड व याचा य न करीत. गांधीयुगात
अधन न राह यात ने यांना अ भमान वाटू लागला. ते भूतकालीन आदशानुसार भारताची
तमा घड व याचा य न क लागले. व ा अन् ासंग ांची आव यकता
राजकारणात काय करणा या ला नाही, अशा कारची वचारसरणी सृत होऊ
लागली. आप या जी वतासंबंधी व दे शा या भ वत ासंबंधी वतं पणे व शा शु रीतीने
वचार कर याची वृ ी गांधीयुगातील लोकांत रा हली नाही. यां या बु चा क डमारा
झाला. ते पा नच बाबासाहेबांना आप या भाषणात ‘गांधीयुग हे भारतातील तमोयुग आहे,’१
असे आपले प मत करणे ा त झाले.
एकोणीसशे एकूणचाळ स साल या फे ुवारीत मुंबई व धमंडळात आंबेडकरांनी
अथसंक पावर कडक ट का केली. ते हा यांनी सां गतले क , ‘महसुला या ीने पा हले
असता अथसंक प बेलगाम आ ण खचा या ीने हणाल तर नबु पणाचा आहे; कारण
वतः काँ ेस प ाने जाहीररी या या टँ प-कराला वरोध केला होता तो करच यांनी वतः
वाढ वला आहे. काँ ेस प ाने वजे या वापरावर अ धक करप बस वली आ ण जे रॉकेल
तेल जनते या आरो यास अपायकारक आहे याचा वापर वाढ या माणात कर यास
अ य पणे चालना दली.’
स या ाकडे वळू न ते हणाले, ‘सरकारने १२५ ल पये आप या दा बंद या
धोरणामुळे आलेला तोटा भ न काढ यासाठ वाया घाल वले आहेत. आता ा ाचे
व प मया दत झाले आहे. म पान हा वाद ववादाचा वषय आहे काय? तो तसा अस यास
तातडीचा आहे काय? म पान ही अ न गो आहे हे मा य करणे हणजे म पान हा
वाद ववादाचा आहे असे मा य करणे न हे. आ ण तो तातडीचा आहे अशी मा यता
दे याचाही उद्भवत नाही,’ असे हणून यांनी इं लंड, आयलड, डे माक, नॉव
ऑ े लया, कॅनडा ा दे शांतील अबकारी उ प ा या आक ांकडे सरकारचे ल वेधले
आ ण मुंबई ांतात १८० लाख लोकसं येवर ३२५ ल पयांचे अबकारी उ प होणे हा
काही मोठा नाही असे मत केले. अमे रकेतील संयु सं थानांतील दा बंद या
ाचा उ लेख क न यांनी फे डमन या ‘ ो ह बशन’ पु तकातील अ भ ाय उद्धृत केले.
आंबेडकरांचे हणणे असे होते क म पान हा काही वशेष वचाराह नाही. दे शातील तो
एक सम या वषय होऊ शकत नाही. याची मह वाची कारणे दोन. प हले मह वाचे कारण
असे क , म पान हे पाप आहे अशी सव धमानी आप या अनुयायांस आ ा केलेली आहे.
धमाने सरी अनेक अपकृ ये केलेली असतील, परंतु भारतातील सव धमानी एक गो
चांगली केली आहे, ती हणजे ह , मुसलमान, पारशी या धमानी म पान न ष मानले
आहे ही होय. ाचा ल ावधी लोकांवर नकळत सुप रणाम झालेला आहे. म पाना या
बाबतीत आप या दे शाचा आगळे पणा, इतर दे शां न वै श पूण असा आहे. तो असा क ,
म पानाचा वहा सरकार या हाती आहे . शेवट यांनी सरकारला एक रोखठोक सवाल
केला क , दा बंद हा खरोखरच एवढा नकडीचा आहे काय, क इतर सव बाजूला
सा न ाच एका ाकडे आपण आपले सव ल क भूत करावे. सारांश, सरकारने
ांता या इतर हतांकडे ल दे ऊन दा बंद चे धोरण आता सोडू न ावे, आ ण सभेपुढ ल
कामकाजप केत कोण या ांना कोणता अनु म ावा ा वषयी काही त व ठर वलेले
असावे.
पुढे अठरा वषानी आंबेडकरांनी असे जाहीर केले क , ‘दा बंद मुळे समाजाचे
अधःपतन झाले. लोक घरांत दा गाळत अ यामुळे पु षांबरोबर बायकाही दा पऊ
लाग या. एका बाजूने सरकारी उ प बुडाले; स या बाजूनेपोलीस खा यावर भरमसाट
खच वाढला. काँ ेस प सव दे शभर दा बंद करणार. परमे र काँ ेसचे भले करो.’

७ नो हबर या संपाचे त वनी मुंबई व धमंडळात अजून ऐकू येत होते. संपा या दवशी जो
गोळ बार झाला होता याची चौकशी कर यासाठ सरकारने एक स मती नेमली होती. या
स मतीने आप या तवृ ात क यु न ट न आंबेडकर ांनाच या दवशी या शांतताभंगाला
जबाबदार धरले आ ण गोळ बार या य होता असा आपला नणय केला. हे
काँ ेसर चत तवृ जे हा व धमंडळापुढे वचारासाठ ठे व यात आले ते हा तेथील
वातावरण कधी झाले न हते इतके गरमागरम झाले. जमनादास मेथा हणाले, ‘हा अहवाल
एकांगी आहे. स मतीने जो नणय केला आहे तो स मतीचा वतःचा नसून कुणीतरी
आयता तयार क न दलेला आहे.’ हा टोमणा वम बसला. आपली बाजू मांडताना
आंबेडकर आवेगाने हणाले, ‘मा या वषयी हणाल तर मी संपा या कृ तस मतीचा सभासद
होतो. यामुळे मी यायालयासमोर जाब ावयास उभा राह यास तयार आहे. जो पुरावा
मांड यात आला आहे, यावर या कोणाचा व ास असेल, याने हमत असेल तर मला
यायासनासमोर खेचावे. स मतीने हटले आहे क , गोळ बार रा त होता. गोळ बार कर यास
तशीच कारणे घडली! मला एकच वचारावयाचा आहे क शांतता न सुर तता पाळ त
असता वातं याचा आपण वचार करणार क नाही? आ ण जर वरा य ाचा अथ –
आ ण मलाही असेच वाटते क याचा अथ – गृहमं यांनी जनतेवर खुशाल गोळ बार करावा
व बाक या लोकांनी फ या घटनेकडे पा न हसावे कवा ते व श प ाचे अस याने
यांना पा ठबा दे यास उभे राहावे यापे ा अ धक नसेल, तर मला हणावेसे वाटते क ,
वरा य हा भारताला मळालेला शाप आहे; ते वरदान न हे.’ (टा यांचा कडकडाट.)
आंबेडकरांना उ र दे ताना गृहमं ी नामदार मुनशी हणाले, ‘आंबेडकर या
स मतीसमोर मा हती ावयास आले नाहीत. ते संपा या दवशी अकरा वाजता यायालयात
एक खटला चालवीत होते. सं याकाळ ते संपात सामील झाले.’ मुनशी उपहासगभ वरात
पुढे हणाले क , ‘आपणा सवास आंबेडकरां या पोकळ श दजंजाळ, अ ववेक आ हानाची
ओळख झालेली आहे. आप या दहा म नटां या उप थतीत ते चचला शोभा आणतात
आ ण अशी आ हाने दे तात.’ तळपायांची आग म तकास पोचून ु ध झालेले मुनशी शेवट
हणाले, ‘जरआंबेडकरांनी काय ाचे उ लंघन करणारी भाषणे केली आ ण ता मेपद
संपादन कर यासार या अशाच गो ी के या, तर यांना यायालयात खेचून ता माच बनवू.’
आमदार दे हलव नी उपरो ‘अ ववेक ’ ा श दाला हरकत घेत यामुळे मुनश नी तो मागे
घेतला. आंबेडकर म येच हणाले, ‘तुम यापाशी जो पुरावा आहे या या बळावर या
कामगारांनी संपा या दवशी कामावर जाणा या कामगारांची डोक फोडली असा तु ही
आरोप करीत आहा यां यावर तु ही खटले का भरीत नाही?’ यावर जमनादास मेथा
आंबेडकरांना हणाले, ‘ यांचा अस या बोल यांवर तु ही व ास ठे वू नका.’
आंबेडकर जे हा काँ ेस प ावर वाद ववादात मात करीत आ ण यु वादात पडते
घेत नसत ते हा मं ी यांना नामोहरम कर यासाठ एक नवाणीचे श उपशीत असत. ते
हणजे ‘तु ही व धमंडळात उ शरा येता न धूळभेट दे ऊन मग अ य होत असता.’ पण ते
लुळे पडे. परंतु काही वषानंतर आंबेडकरां या व धमंडळांतील कायासंबंधी बोलताना वतः
मु यमं ी खेरांनीच यांचा मोठा गौरव केला. या वेळ खेर हणाले, ‘ वरोधी प ांतील नेते
आंबेडकर ांनी प रणामी हतकारक अशो ट का केली, उपयु सूचना के या आ ण
आम या कारभारातील दोष दाखवूर दले.’ ाव न मुनशी ां या उ रांत आवेश न े ष
यांचा भाग कती होता हे समजेल. आंबेडकराद वरोधी प ांतील ने यांना कोण या
प र थतीत काम करावे लागत होते याची क पना जमनादासां या एका भाषणाव न
चांगलीच येते. रा यक याचे व धमंडळातील कामकाज कर याची प त कशी होती हे
वशद करताना जमनादास हणाले, ‘आ ही सरकारला सरळसरळ वरोध केला, तर सरकार
हणते वरोधी प केवळ वरोध करावयाचा हणून वरोध करीत असतो. आ ण जर आ ही
त वाला पा ठबा दला न यात या अडचणी नदशनास आणून द या, तर सरकार हणते
क हा मुळ पा ठबाच न हे. मला असे वाटते क , ही वृ ी जतक कमी कमी होत जाईल
ततके चांगले.’
फे ुवारी १९३१ पासून राजकोट सं थानात राजक य सुधारणेसाठ चळवळ जोरात
सु झाली होती. आप या इ छे या व काँ ेसने अ य पदाची माळ सुभाषबाबूं या
ग यात घात यामुळे आप याला एकपरी तने पराभूत केले आहे. अशी समजूत क न
घेऊन त मनाने गांधीजी राजकोटला धावले. जरी वरवर या सं थानचा
सोड व यासाठ ते तेथे गेले असे दसले, तरी यांचा खरा हेतू सुभाषबाबू पुरी काँ ेसचे
अ य थानी वराजमान होतील या वेळ पेच संग नमाण करावयाचा हाच होता. राजकोट
सं थानातील राजक यसुधारणांचा वचार कर यासाठ तेथे नेमले या मंडळावर आपला
त नधी यावा, अशी मागणी कर यासाठ राजकोट येथील अ पृ य जनतेने आंबेडकरांना
पाचारण केले. या माणे राजकोटला १८ ए ल रोजी आंबेडकर वमानाने गेले. यांनी याच
दवशी राजकोटचे राजेसाहेब ठाकूर ांची भेट घेतली. रा ी अ पृ य वग यांची एक सभा
भरली. आप या राजक य ह कांसाठ यांनी झगडा करावा, असा यांनी अ पृ य वगाला
चैत यपूण आदे श दला. स या दवशी सकाळ ‘अ पृ य वग यांचा एक त नधी सुधारणा
स मतीवर यावा’ या वषयी पाऊण तास आंबेडकरांनी गांधीज शी चचा केली.
राजकोट येथे दले या मुलाखतीत आंबेडकर हणाले क , आपण सव मु ांची
स व तर चचा गांध शी क शकलो नाही. कारण गांध ना एकाएक ताप चढला. तथा प,
आपण मांडले या शत सर तेजबहा र स ूंसार या घटनापं डताकडे वचाराथ ठे वा ात, ही
आपली सूचना गांध ना अमा य झाली. शेवट गांधीजी राजकोट या भांडणात राजकोटचे
दवाण वीरावाला ांचा अ हसक मागाने दयपालट क शकले नाहीत. हणून यांनी
दबावा या मागाचा अवलंब क न महारा यपालांना राजकोट या रा यकारभारात ह त ेप
करावयास वनंती केली. दयप रवतन आ ण अ हसावाद ा त वांचे े षत असले या
गांधीज नीच या वेळ जाहीररी या कबुली दली क आपला अ हसावाद पूण वास पोचलेला
नाही. आ ण हणून यांनी, यां याच श दांत सांगावयाचे हणजे, भंगले या आशेने न
खंगले या शरीराने राजकोटचा नरोप घेतला.
राजकोटमधील भांडणा या मु ावर संघरा याचे सर यायाधीश सर मॉ रस वायर
ांनी नवाडा दला. सर मॉ रस वायर ां या नवा ातील ‘ शफारस’ ा श दाचा अथ
बरोबर नाही, असे आंबेडकरांनी आ हानपूवक जाहीर केले. ‘ तुत ा या संदभात
पूव चा काही नणया मक दाखला सापडत नस यामुळे सर मॉ रस वायर ांना तसा नणय
करावा लागला आहे,’ असे ते हणाले. आ ण आप या हण या या पु ीसाठ यांनी दोन
दा ांचा आधार उद्धृत केला.
जुलै १९३९ या प ह या आठव ात आंबेडकरांनी चांभार समाजा या एका सभेत
भाषण केले. ती सभा रो हदास श ण स मती या व माने परळ येथील आर. एम. भट
मा य मक शाळे या सभागृहाम ये भरली होती. आंबेडकरांची ा सभेतील उप थती
वै श दशक होती. कारण चांभार समाजाचे नेते धमातरा या मु ावर डॉ. आंबेडकरांशी
मतभेद होऊन बाहेर पडले होते. १९३७ साल या साव क नवडणुक पासून ते
आंबेडकरांपासून र गेले होते. आंबेडकरां या धमातरा या धोरणाला यांचा पा ठबा न हता.
‘तुमचा एकही उमेदवार मी उभाकरणार नाही,’ असे आंबेडकरांनी यांना न ून सां गतले
होते. यामुळे अनेक वष आंबेडकरां या चळवळ त यांनी अंग मोडू न काम केले, जवाचे
रान केले ते सीताराम नामदे व शवतरकरांसारखे सहकारी आ ण द ोबांसारखे जवलग
नेही यांना अंतरले. सभेत भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘सव द लत समाजा या
उ ारासाठ मी काय सु केलेले आहे. मी व श जातीवाद कवा पंथवाद क पनेचा
अथवा धोरणाचा मा या कायात कधीही अवलंब केला नाही. द लत समाजामधील
जा तभेदांचे उ चाटन हावे ा मताचा मी आहे. या ीने मी काय करीत असतो.
अ पृ यांमधील जातीजात त बेट वहार घडवून आण याचा हा जबरद तीने सोड वता
येणार नाही. महार मुलीचे ल न चांभार मुलाशी कवा मांग मुलीशी जबरद तीने, जणू जा ची
कांडी फरव यासारखे, घडवून आणता येणे श य नाही. या मुलामुल ना असे धैय आहे
यांना पा ठबा दे णे हे तसले धैय दाख वणा यांचे काम आहे.’ राजक य ाचा उ लेख
क न ते हणाले, ‘काही अ पृ य ने यांना मा या प ा व उभे क न काँ ेस प द लत
समाजाम ये यु ने फूट पाडीत आहे. काँ ेस या ा फस ा चाराला बळ पडू नका. मी
काँ ेसम ये नाही हणूनच इतर द लत समाजांतील ने यांची काँ ेसचे नेते खुशामत करतात.
वतं मजूर प ाचे ब सं य सभासद महारच आहेत हे मी मा य करतो. परंतु महार हे
अ पृ य समाजात ब सं य आहेत हा काही माझा दोष न हे.१ जा तभेदा या भावनांपासून
मु हायचे असेल तर यावर उपाय एकच आहे, आ ण तो हणजे धमातर करणे हा होय.’
ानंतर थो ाच दवसांनी ना शक येथील हंसराज ा. ठाकरसी महा व ालयात
आंबेडकरां या स मानाथ चहापानाचा समारंभ झाला. या वेळ यांना काही लेखी
वचार यात आले. यांतील एका ाचे उ र दे ताना ते हणाले, ‘करा या पाने सरकार
जो पैसा उभा करीत आहे तो शेतक यां या कजफेडीसाठ , दा र याचे उ चाटन
कर यासाठ आ ण श णासाठ याने खच केला पा हजे. परंतु जर दा बंद ला अ थान
कवा इतर तातडी या ांपे ा जा त मह व दले, तर ते श य होणार नाही.’ याच
दवसांत सर शकंदर हयातखान ांनी भारताचे सात राजक य वभाग पाडावे अशी एक
योजना वचारासाठ मांडली होती. या वषयी बोलताना आंबेडकर हणाले क , ‘ती योजना
आपणास मा य नाही. पा क तान थाप या या मागावरील ते एक पाऊल असावे असा
आपणास संशय येतो.’ टश राजवट वषयी ते हणाले क , त याम ये जे दोष आहेत न
यामुळे भारतास जी ःखे भोगावी लागत आहेत याचा वचार जरा बाजूला केला तरी यांनी
दोन गो ी भारतीयांना बहाल के या आहेत. प हली गो हणजे म यवत सरकार. सरी
हणजे जरी नर नरा या धमाचे आपण लोक असलो तरी आपण एका सरकारचे घटक
आहोत ही भावना होय.
याच समयास मुंबई व धमंडळात अथ खा या या सुधारणां वषयी स या
वधेयकासंबंधी बोलताना आंबेडकरांनी सरकारची चांगलीच खरडप काढली. या
मं मंडळात पाच नामां कत नबधपटू आहेत यांनी ा वधेयकात गतकालापासून दं ड लागू
कर याची मागणी करणारे वधेयक पुढे मांडावे या वषयी आपण च कत झालो आहोत, असे
ते हणाले.

याच संधीस पोलंड या सुर तते या ावर युरोपम ये सरे जाग तक यु पेटले. टश
महारा यपालां या एका घोषणेने जमनी व ह थानास यु ात गुंत व यात आले. मुख
भारतीय ने यांनी जाग तक यु ासंबंधी आपली मते केली. हद उदारमतवाद
प ातील ने यांनी सरकारला यु कायात वनाअट साहा य करावे असे मत दले.
मुसलमानां या मु लीम लीग ा मुख राजक य सं थेचे नेते जना हणाले क , टशांनी
हद मुसलमानां या मनात सुर तता न मु यांची भावना नमाण करावी. महायु ारंभी
सरदार व लभभाई पटे लांसह सव काँ ेसने यांनी आ ण चँग कै शेक ांना भेटून उ ह सत
मनाने भारतात परत आलेले पं डत नेह ांनी, महायु ात टशांना वनाअट सहा य
करावे अशीच घोषणा केली. महायु ा या या आणीबाणी या काळात सौ ाची भाषा
बोलावयास यांचे मन घेईना.
गांधीजी तर ःखात चूर होऊन गेले! ते टश महारा यपालांना हणाले क , ‘ टश
लोकसभागृह न वे ट म टर ॲबे यांचा नाश झाला तर आपणास अ यंत ःख होईल.’
ह महासभेचे नेते सावरकर हणाले, ‘जोपयत टन ह थानला पारतं यात खतपत
ठे वीत आहे तोपयत टन मानवजाती या वातं याशी नग डत असणा या उ च त वां या
संर णासाठ महायु ात उतरले आहे ही यांची घोषणा एक शु बनवे गरी मान यात
येईल.’
११ स टबर रोजी एक फार मह वाची घटना घडली. जरी संघरा य हेच सरकारचे खरे
येय होते, तरी ते स ः थतीत थ गत ठे व यावाचून ग यंतर नाही, अशी टश
महारा यपालांनी घोषणा केली.
वतं मजूर प ा या वतीने काढले या आप या प कात आंबेडकर हणाले,
‘पोलंड या बाजूला वशेष याय आहे असे नाही. कारण यूंचा पोलंडनेही छळ केला आहे.
पोलंडचा हा केवळ ा यु ातील एक घटना आहे एवढे च. परंतु आप याशी ते सहमत
होणार नाहीत, यां यावर आपले मत आपण लादणारच हा जमनीचा दावा हे सव जगावर
कोसळलेले मोठे अ र च आहे.’ टशांची अडचण ती आपली संधी आहे असे मानणा या
भारतीयांचे मत आंबेडकरांना मा य न हते. या योगे भारतीय लोक पु हा नवीन गुलाम गरीत
पडतील अशा मागाने यांनी जाऊ नये, असा यांनी अ भ ाय केला.
आंबेडकर पुढे हणाले क , भारताला आप या पररा ीय धोरणात यु कवा तह
करणे यासंबंधी मत दे याचा अ धकार असू नये ही गो अ यायाची आहे. भारताने टश
रा कुलात रा न इतर घटकां या बरोबरीने आपणास दजा ा त क न घे यासाठ झगडावे,
हे बरे. टशांनी हद लोकांना आप या दे शाचे संर ण कर यास समथ कर या या ीने
काही योजना आखावी असे यांनी सां गतले. गोलमेज प रषदे या वेळ भारताचे संर ण
भारतीयांनीच करावे हे त व टशांनी मा य केले होते. याची यांना यांनी आठवण क न
दली. आप या प का या शेवट आंबेडकर हणाले क , ‘यु संप यावर भारतास टश
सा ा यात कोणता दजा ा त होईल या वषयी टनने आ ासन दे णे टनचे कत आहे.
यु कालानंतर भारताला या त वांपासून काही फायदा हो यासारखा नसेल या त वांसाठ
भारत वखुशीने मनःपूवक लढणार नाही.’
चौदा स टबर १९३९ रोजी काँ ेस ने यांनी जाग तक यु ा वषयीचे आपले धोरण
बदलले. यांनी असे घो षत केले क , वतं लोकशाही धान भारत इतर वतं दे शांशी
एकमेकां या संर णासाठ सहकार करील. टश सा ा यवाद न लोकशाही यां या
संदभात, आ ण वशेषतः ह थान या ीने टश सरकारने आपले यु वषयक धोरण
जाहीर करावे अशी वनंती केली.
काँ ेस प ा या ा अ न त धोरणाशी आंबेडकर सहमत न हते. काँ ेस ही सव
भारताची त नधी आहे हा गांधीज चा दावा काँ ेसेतर ने यांना मुळ च मा य न हता. ‘तो
दावा फॅ स ट वृ ीचा आहे आ ण तो हद लोकशाहीस ाणघातक ठरेल,’ असे प क वीर
सावरकर न. च. केळकर जमनादास मेथा, चमणलाल सेटलवाड, सर कावसजी जहांगीर
आ ण सर व लराव चंदावरकर ांनी काढले. आंबेडकरांनीही या यावर सही केली. हे
सात ने यां या सहीचे प क या वेळ च बरेच गाजले.
ऑ टोबर या प ह या न स या आठव ांत टश महारा यपाललॉड
लन् लथगो यांनी सुमारे बाव भारतीय ने यां या भेट गाठ घेत या. यांत सव वगाचे न
प ांचे त नधी होते. यांत गांधी, जना, नेह , सावरकर, पटे ल, राज साद, सुभाष बोस,
आंबेडकर आ ण इतर पुढारी होते. महारा यपालांनी आंबेडकरांची भेट ९ ऑ टोबर रोजी
घेतली. आप या भेट त आंबेडकरांनी महारा यपालां या मनावर द लत वगाची भारतीय
घटने या गती या संदभात कोणती थती राहणार आहे हे ठस व याचा य न केला. पुणे
कराराची फल न प ी समाधानकारक नाही, राजक य सुधारणेचा फेर वचार करतेवेळ
आ ही तो पु हा उप थत क , असेही यांनी महारा यपालांना सां गतले.
भारतीय ने यांशी चचा के यानंतर महारा यपालांनी एक प क स क न हद
लोकां या आशा न आकां ा ां वषयी टश सरकारचे काय हणणे आहे ते यात वशद
केले. यातील एक मह वाचे वधान असे होते क , यु समा तीनंतर सव मुख प ां या
संमतीने ह थान सरकार या शासना वषयी काय ात ती घडवून आणू. आ ण
कोणतीही मह वाची राजक य सुधारणा घडवून आणीत असता ती अ पसं याकां या
संमती शवाय केली जाणार नाही. यु काळात सव प ां या त नध चे एक स लागार
मंडळ नेम यात येईल असे यांनी जाहीर केले.
काँ ेस या कायका रणीने महारा यपालांचे नवेदन संपूणतया असमाधानकारक आहे
आ ण टनला दले या सहा याचा अथ टशां या सा ा यवाद धोरणाला आपली संमती
आहे असा होईल असे हटले. ासाठ काँ ेसने सव ां तक मं मंडळांना राजीनामा
दे याचा आदे श दला. असे कर यात काँ ेसने या धोरणाचा तला तटकारा वाटत होता ते
धोरण सोई कररी या पुढे चाल व यास टनला नकळत मुभा दली.
आंबेडकरांनी द ली न एक जाहीर नवेदन स केले. यात यांनी हटले होते
‘गांधी न काँ ेस ांनी काँ ेस या बाहेरील न प यां या बाबतीतला आपला
अहंम य न अहंकारी कोन टाकून द या शवाय अ पसं याकांचा सुटू शकणार
नाही. दे शभ ही काही एक ा काँ ेसवा यांची मरास न हे; हणून काँ ेस या
मत णालीपे ा वेगळ मत णाली असणा या ना ती तशी बाळग याचा ह क आहे.
तसेच तला मा यता मळ व याचा ह कही यांना आहे.’ मु लीम लीगने काँ ेस
मं मंडळावर केले या आरोपांचा उ लेख क न ते हणाले क , या आरोपांवर आपला
व ास नाही. मुसलमानांचा काँ ेस राजवट त छळ होतो आहे कवा ते त झाले आहेत
यावर आपला व ास नाही. इतर अ पसं याकां माणे यांनाही रा यकारभारात
आपलाभाग असावा असे वाटते. शेवट ते हणाले क , ‘जर मु लीम लीग या
भारत व छे दना या मागणीने मुसलमानां या मनाची पकड घेतली, तर भारत अखंड
राह याची आशाच बाळगायला नको. द लत वगाने जर अ य धम वीकारला तर याचे सव
दा य व काँ ेसवरच पडेल.’
उपरो सात ने यांचे संयु प क, याच माणे द ण ह थानातील काँ ेसेतर
ने यांनी काढलेले संयु प क ामुळे काँ ेस ने यां या मनांम ये अ व थता नमाण झाली
असावी असे दसते. या दो ही संयु प कांवर द लत वगा या त नध या स ा हो या.
या वेळ काँ ेस या यु स मतीचे अ य पं डत जवाहरलाल नेह होते. यांनी
अ पृ यां या माग या तरी काय आहेत हे समजून घे यासाठ ऑ टोबर १९३९ या तस या
आठव ात डॉ. आंबेडकरांशी दोन दवस चचा केली.१ ही प हली आंबेडकर-नेह भेट.
नेह ं ना ते आप या खाजगी संभाषणात चौ या इय ेतला शाळकरी मुलगा हणत. ही भेट
मुंबई ांताचे मु यमं ी खेर ांनी घडवून आणली होती. ा भेट नंतर लागलीच मुंबई
ां तक काँ ेसचे अ य न काँ ेस कायका रणीचे एक सभासद भुलाभाई दे साई ां या
बंग यावर काँ ेस ने यांशी तीन-चार दवस डॉ. आंबेडकरांची चचा झाली. गांधीज चे
कायवाह महादे व दे साई या कामासाठ खास व या न आले होते. आंबेडकरांचे वचार
गांधीज ना न इतर काँ ेस ने यांना यांनी कळवावयाचे होते. ही बोलणी मुंबई मं मंडळा या
राजीना या या ापुरतीच मया दत होती.
काँ ेस प रा य करीत असले या सव व धमंडळांत राजीनामे दे यापूव
यु वषयक ठराव मांडला गेला. मो ा गंभीर वातावरणात मुंबई व धमंडळात काँ ेस
प ाने यु वषयक ठराव मांडला. या ठरावात हटले होते क , टश सरकारने भारतीय
लोकांना यां या संमती शवाय टन न जमनी ांम ये चालले या यु ात एक भागीदार
हणून गोवले आहे; इतकेच न हे तर, टश सरकारने भारतीयांचे मत धा यावर बसवून
ां तक सरकारचे अ धकार आ ण काय यांना तबंधक असे कायदे संमत केले आहेत न
उपाय योजले आहेत.
आंबेडकरांनी काँ ेस या ठरावातील शेवट या वधानाला आ ेप घेऊन तो भाग
गाळावा अशी सभागृहापुढे सूचना मांडली. आप या व धमंडळातील ठरावात दे शा या सव
माग या काँ ेस प ाने अंतभूत के या नाहीत. जेवढ काँ ेस े नी आ ा केली तेव ाच
मांड या. हणून आंबेडकरांनी मु यमं ी खेर यांना दोष दला. आंबेडकरांनी आपले
यु ासंबंधीचे धोरण पु हा एकदा प केले. आ ण असे जाहीर केले क , ‘द लत वग हा
शू ा या नीच थानी कुजत राहील असा राजक य दजा द लत वग मा य करणार नाही.
अ पृ यांवरील ह ं या सामा जक, आ थक आ ण धा मक वच वात आणखी राजक य
वच वाची भर पडणार असेल, तर ती मी सहन करणार नाही.’ आंबेडकरांनी काँ ेसला
पॅ नश सा ा यातून फुटू न नघाले या पॅ नश अमे रकन वसाहतीची गत काय झाली याची
आठवण दली. या वसाहतवा यांनी टन या जेरेमी बेनथॅमला आपली रा यघटना
कर यास आमं ले. बेनथॅमने गलबते भ न इं लंड न ंथ, साधनसाम ी माग वली. याने
बन वलेली रा यघटना या दे शात कशी सपशेल पडली आ ण तची जाहीर होळ कशी
झाली याचे आंबेडकरांनी मरण क न दले. रा यघटना ही पोशाखा माणे अंगास चांगली
चपखल बसली पा हजे असेही यांनी सां गतले.
 ‘ब सं य लोक अ पृ यां या उ कषाला आव यक असणा या वातं य, समता न
बंधुता नाकारीत आहेत. शंभर मामलेदारांत द लत वगापैक एक मामलेदार आ ण चौतीस
महालक यांपैक एकही द लतवग य नाही. दोनशे सेहेचाळ स मु य कारकुनांपैक एकही
द लतवग य नाही. महसूल खा यातील २४४४ कारकुनांपैक फ ३० द लतवग य आहेत.
सरकारी बांधकाम खा यातील ८२९ कारकुनांपैक फ सात द लतवग य आहेत. अबकारी
खा यात १८९ पैक तीन. ५३८ पोलीस नरी कां (इ पे टर) पैक फ दोन द लतवग य;
३३ उप ज हा धका यांपैक फ एक द लतवग य असे हे माण आहे.’
कळकळ ने ओत ोत भरले या प रणामकारक आवाजात आंबेडकर पुढे हणाले,
‘माझी भू मका काय आहे, ते या दे शात यथाथपणे समजले नाही, हे मला माहीत आहे.
त या वषयी गैरसमज आहेत. यासाठ माझी भू मका प करावयास ा संधीचा मला
फायदा घेऊ ा. अ य महाराज, मी त ापूवक सांगतो क , जे हा जे हा माझे वैय क
हत न सव दे शाचे हत यांत संघष नमाण झाला ते हा ते हा मी दे शा या हताला ाधा य
दले.
‘ वतः या हताला यम मानले. (ऐका, ऐका) व हतबु ने मी आयु यात माग
चोखाळलेला नाही. जर मी आप या श चा न प र थतीचा वतःसाठ उपयोग केला
असता, तर आज मी स याच एखा ा थानी असतो. दे शा या माग यांचा जे हा जे हा
आला, ते हा ते हा मी इतरां या पाठ मागे तसूभरही न हतो. या वषयी गोलमेज प रषदे वेळचे
माझे सहकारी मा या हण याला पु ी दे तील अशी माझी खा ी आहे. गोलमेज प रषदे तील
टश मु स तरमाझा प व ा पा न ग धळू न गेले होते. यां या मतां माणे गोलमेज
प रषदे त नको ते वचारणारा मी एक भयंकर कारटा ठरलो होतो.
‘परंतु या दे शातील जनते या मनात मी नसती शंका रा दे णार नाही. मी स या एका
अशा काही न ेला बांधला गेलो आहे क , तला मी कधीही अंतर दे ऊ शकणार नाही. ती
न ा हणजे माझा अ पृ य वग. यां यात मी ज मास आलो. यांचा मी आहे. जवांत जीव
असेपयत मी यांना अंतर दे णार नाही. या तव या व धमंडळाला मी ढ न यपूवक सांगतो
क जे हा अ पृ यांचे हत व दे शाचे हत यांम ये संघष नमाण होईल या वेळ मा यापुरते
मी सांगतो, क अ पृ यां या हतालाच मी ाधा य दे ईन. जी छळ करणारी ब सं याक
जमात आहे, ती दे शा या नावाने बोलत असली तरी तला मी पा ठबा दे णार नाही. ही माझी
भू मका येकाने न येक ठकाणी समजून यावी. दे शाचे हत आधी क माझे हत आधी
असा उद्भवला तर मी आधी दे शाचेच हत पाहीन. तसेच मा या समाजाचे हत आधी
क दे शाचे हत आधी असा जे हा उप थत होईल, ते हा मी अ पृ य वगा या हता याच
बाजूने उभा राहीन. मी तुम या ठरावाला ा या दोन या सुच व या आहेत, यासंबंधी
मला हेच हणावयाचे होते.’
शेवट आंबेडकर हणाले, ‘तुम या स ा यागाला मा या अनुमतीची का आव यकता
आहे? तुम या प ातील गटाने ती गो ठरवायची आहे.’ यांचे चांगले द ड तासभर भाषण
झाले. यावर सभापती हणाले, क इतर सभासदांनी आता आपली भाषणे थोड यात
आटपावी. ते ऐकून आंबेडकर हणाले, ‘ मा असावी महाराज.’
काँ ेस े या आदे शानुसार काँ ेस मं मंडळांनी अखेर नो हबर या प ह या
आठव ात राजीनामे दले. काँ ेस मं मंडळे राजीनामे दे ऊन बाहेर पड याचे पा न जनाब
जनांचा आनंद गगनात मावेना. भारतीय मुसलमानांनी सुटकेचा नः ास सोडला आहे असे
हणून यांनी मुसलमानांना ‘मु दन’ पाळ या वषयी फमान सोडले. दा बंद धोरणामुळे
या पारशी मंडळ चे नुकसान झाले होते, यांनीसु ा काँ ेसने स ा याग के या वषयी
आनंद केला. जनांना यांनी साथ दली. गंमत कशी आहे पाहा. आंबेडकरांनी पंधराच
दवसांपूव भारतीय मु लमांचा काँ ेस या राजवट त छळ होतो ा मुसलमानां या
हाकाट वर आपला व ास नाही, अशी द ली न घोषणा केली होती, तेच आंबेडकर
जनां या राजक य जलशात सामील होताना हणाले, ‘ जनांचे प क वाचले. यांनी नकळत
मला मागे टाक याएवढ मी यांना संधी दली या वषयीमला लाज वाटते. जनांनी जी भाषा
व भावना केली, ती वापर याचा खरा अ धकार यां यापे ा माझाच होता.’ आंबेडकर
पुढे हणाले, ‘जर जनांनी आरोप के या माणे मुसलमानांवर जुलूम झा याची शेकडा पाच
उदाहरणे स केली, तर मी अ पृ य समाजावर जुलूम झा याची शंभरांपैक शंभर उदाहरणे
कोण याही नःप पाती यायासनापुढे स करीन. मु दन हा काही ह ं या वरोधी डाव
नाही. मु दनाचा रोख काँ ेस वरोधी आहे हणून ती संपूणपणे राजक य आहे.’ शेवट ते
असेही हणाले क , ‘जर मु दन हा ह ं वर ह ला आहे असे ह ं नी मानले तर याचा अथ
असा होईल क काँ ेस ही ह ं ची सं था आहे असे इतरांनी मानले तर याचे जे काय
प रणाम होतील या वषयी यांनी वतःलाच दोष ावा हे बरे.’
ा मु दनाचे एक वै श असे क , गांधीजी न काँ ेस ां या ा दोन मुख
वरोधकांनी, जना व डॉ. आंबेडकर यांनी, भडीबाजारातील मु दना या सभेत
एकमेकांशी ह तांदोलन केले. आ ण काँ ेस या नेतृ वावर दोघांनीही आग पाखडली. ती
सभा मु लीम लीगने भर वली होती.
याच समयास एका ाने आंबेडकरांचे मन बराच काळ गुंतवून टाकले होते. मुंबई
सरकारने महार वतनांवर अ धक कर बस वला. तो सोड व यासाठ आंबेडकर १९२७
सालापासून य न करीत होते. परंतु या अनाथांना या गुलाम गरी या जाचातून
सोड व याऐवजी सरकारने यांचा वतनांवर अ धक कर बसवून यां या जखमेवर मीठ
चोळले. या गा हा यांना वाचा फोड यासाठ महारा ातील न कनाटकातील महार, मांग
आ ण वेठ बगार यांनी आंबेडकरां या अ य तेखाली हरेगाव येथे डसबर १९३९ या
म यावर एक प रषद भर वली. या वीस हजार वतनदारांपुढे भाषण करताना आंबेडकरांनी
तो जुलमी कूम र कर या वषयी सरकारला गंभीर इशारा दला. जर सरकारने तो जुलमी
कूम प रषदे या दवसापासून सहा म ह यां या आत र क न या वतनदारांना या
वनामू य आ ण स या कामापासून मु केले नाही, तर या छळणुक चा नषेध हणून
या वतनदारांना ते सरकारी काम नाकार यावाचून सरा माग उरणार नाही. इतर सरकारी
नोकरां माणे या वतनदारांना वेतन ावे आ ण यांची गुलाम गरीतून मु ता करावी, अशी
सरकारकडे यांनी कळकळ ची मागणी केली.
एकोणीसशे चाळ स साल उजाडले. राजक य आखाडे गरम होऊ लागले. १९ माच
१९३९ रोजी आंबेडकर महाडला गेले. १९ माच हा दवस वातं य दन हणून अ पृ यवग य
लोक पाळ त. याच दवशी काही बषापूव महाड येथे अ पृ यां या मानवी वातं याचा लढा
सु झाला होता. सुमारे आठ दहा हजार लोकांपुढे भाषण करताना ते हणाले, ‘ हद
लोकांनी राजक य ावर आपली सव श क त करावी न अ यंत मह वा या
सामा जक न आ थक ांकडे ल करावे ही अगद चुक ची गो आहे. ह समाजाने
आपली ाचीन समाजरचना मोडू न टाकून आपली संघटना आधु नक वचारांवर रच याची
वेळ येऊन ठे पली आहे.’ याच दवशी रा ी महाड नगरपा लकेने आंबेडकरांना मानप दले.
काँ ेसचे वा षक अ धवेशन १९४० या ए लम ये रामगड येथे भरले. दे शाची
मनु यश भंगू पाहणा या य नांचा ध कार कर यात आला. याच वेळ मु लीम लीगने
लाहोर येथील आप या अ धवेशनात वाय सरह वरील न पूवकडील या वभागांत
मुसलमान ब सं याक आहेत, तेथे वतं रा य थापावे अशी मागणी केली.
टशां व मुसलमानांचे बळ वापर य़ा या उ े शाने गांधीज नी जातीय वृ ी या
अ लबंधूंचे नेतृ व जनां व उचलून धरले. नेह स मतीने जनांना दलेली अपमाना पद
वागणूक, केमालपाशा या जीवनापासून यांनी घेतलेली फूत आ ण पं डत जवाहरलाल
नेह यांनी योजलेले मु लीम संघटन यामुळे जनांचा जातीय अहंकार जागृत झाला. या
उदारमतवाद राजकारणात ते वाढले होते ते राजकारण यांनी सोडू न दले. आता उघडपणे
यांनी जातीयवादाचा वीकार केला. केमालपाशा या च र ापासून फूत घेऊन यांनी ह -
मुसलमानां या ऐ या या ताची भू मका फेकून दली. आ ण मुसलमानांचे वतं रा
थाप याची यांनी आता त ा केली. जनांचा तेजोभंग हा ख या रा ीय वाचा तेजोभंग
ठरला. तेथूनच आता पा क तान या घडणीस आरंभ झाला.
आंबेडकर या घटनांचा बारकाईने अ यास करीत होते. आप या प ाला न संघटनेला
मागदशन करीत होते. यांनी महार पंचायत ही सं था मो हते गु ज सार या कायक याना
मागदशन क न था पली. आ ण या सं थे या व माने एका प रषदे त भाषण क न या
कायाचे मह व वशद केले.
ाच सुमारास हटलर या सै याने बे जम, हॉलंड, नॉव आद रा े पादा ांत
के यामुळे स या जाग तक यु ाला अ तगंभीर व प ा त झाले. टन आ ण म रा े
यांची पाचावर धारण बसली. काँ ेस ने यांनी गांधीज या नेतृ वास ता पुरती सोड चठ् ठ
दली. आ ण जर भारतात पूण ा त न धक असे म यवत सरकार बन व यात आले, तर
टन या यु य नात सहकार क असे यांनी जाहीर केले. या मागणीचा यांनी अ खल
भारतीय काँ ेस स मती या पुणेबैठक त पुन चार केला. हणून पुणे ताव नावाने ती
मागणी स आहे. जनांनी पुणे तावास वरोध केला. यामुळे ह चे चरंतन ब मत
असलेले असे सरकार थापन होईल अशी जनांना भीती वाटत होती. इत यात वतः
महारा यपालांनी आप या कायका रणी या सभासदां या सं येत वाढ कर याची न यु ाचे
काम पाहणारी एक यु स मती नेम याची योजना जाहीर केली. काँ ेसने या योजनेला
आपली नापसंती दश वली. यांना ती योजना भारता या हताला बाधक आहे असे वाटत
होते.
ाच समयास सुभाषचं बोस ांना काँ ेस या अ य पदाव न शेवट गांधीजी न
यांचे सहकारी यांनी खाली ओढले. यामुळे सुभाषबाबू अगद बेचैन झाले. थान झालेले
सुभाषचं बोस दे शाला गौरव वाटत असले तरी गांधीज ना ते कौरव वाटत होते. टश स ा
जीव मरणा या सं ामात गुंतली असता त या व हद बळ एक कर या या य नात
सुभाषचं बोस होते. यांनी मुंबईस येऊन २२ जून १९४० या दवशी जना, आंबेडकर
आ ण सावरकर यांची भेट घेतली. संक पत संघरा य योजनेचे ते क र वरोधक होते.
आंबेडकरही या योजने व अस यामुळे सुभाषचं बोस ांस आंबेडकर आप याशी
सहकाय करावयास तयार होतील असे वाटले असावे. संघरा य योजने व चचा झा यावर
आंबेडकरांनी सुभाषचं बोस ांना दोन मह वाचे वचारले. प हला : ‘आपण
काँ ेस या व नवडणुक त उमेदवार उभे करणार काय?’ सुभाषचं बोस यांनी
नकाराथ उ र दले. सरा : ‘अ पृ यां या ां वषयी तुम या प ाची ठाम अशी
कोणती भू मका राहील?’ ा ांना सुभाषचं बोस न त असे काहीच उ र दे ऊ शकले
नाहीत. यांना माणुसक स मुक वले होते यांना, रा ीय वाची भू मका या असे गुळमुळ त
बोलून वेळ मा न नेणे या पलीकडे ा महान रा भ ांची मजल जात नसे. एव ा मो ा
भयंकर ांची यांना तडीक कसली ती न हती हेच खरे. सावरकरांशी सुभाषचं बोस
ांची जी चचा झाली, ती यांना फू तदायक वाटली. या दवसापासून ते टश स ेशी
भारताबाहे न वातं ययु कर यासंबंधी वचार क लागले.
काँ ेसचा पुणे येथील ताव सरकारने वचारात घेतला नाही. ते हा काँ ेस पु हा
गांधीज या सवा धकारी भू मकेकडे वळली. गांधीजी जगातील एक महान श क .
यां या कुडीत ाण असेपयत टशां व अ य कोण सव दे शभर रान उठ वणार?
गांधीज ची श न आपली यु एक झाली पा हजे असे एखा ा ने यास वाटले असते तरी
गांधीजी तसे थोडेच वागणार! शेवट गांधीज नी भारतीयांनी स या जगा तक यु ात भाग
घेऊ नये असा चार कर यासाठ अ हसे या त वावर वैय क स या हाला सु वात केली.
झाले, ब तेक सव काँ ेस ने यांना तु ं गात डांब यात आले. गांधीज या या नवीन
प व यांचा अथ टशांना पैसा न मनु यबळ मळू नये असा होता. हणजेच भारता या
संर ण काय ाचा हा भंग होता, असे डॉ. आंबेडकरांनी आपले मत केले. या वषयी
डॉ. आंबेडकर पुढे हणाले, ‘जरी सव वचारी मनु यांनी हसक मागाचा ध कार केला
पा हजे, हे खरे असले तरी बळाचा उपयोग हसेचा पाडाव कर यासाठ करणे ही गो वेगळ
आ ण बळा या जोरावर मळ वले या जयाचा उपयोग परा जतांवर हीन आ ण अ यायी अट
घाल यासाठ करणे ही गो वेगळ . हे समजणे गांधीज या वचारसरणी या पलीकडे आहे.
माझे मत असे आहे क ःखाने मूळ बळा या उपयोगात नसून जयाचा पयोग कर यात
आहे. गांधीजी आ ण यु वरोधी चार करणारे सव आ ण अ हसावादावर व ास ठे वणारे
लोक यांना तहा या अट परा जतांना हीन न अ या य अशा वाट या तर यांनी ाणां तक
उपोषण करावे. हे केले तर मानवजातीवर यांचे चरंतन उपकार होतील. मला असे वाटते
क यु वरोधी चार करणा या लोकांनी आप या जी वतहेतूचा वपरीत अथ काढला आहे.
याने अ या य संधी या व उभे रा हले पा हजे, बळा या न हे. बळाचा उपयोग क
नका असे जनतेला सांगणारा, शांततावा ाने मनु यबळाचा उपयोग वजय मळ व याकडे
केला पा हजे असे हणणा यांनाच सहा य करतो.’ या वेळ काँ ेसमधून फुटू न राघोबा गरी
करणारे राजाजी हणाले होते क , ‘मी जर महारा यपाल असतो तर जुनी रा यप तच चालू
ठे वली असती.’ यावर आंबेडकर हणाले, ‘काँ ेस दे शासाठ लढते आहे हे हणणे शु ढ ग
आहे. स े या क या हातात घे यासाठ काँ ेस लढत आहे. गांधीज ना भारत संर ण
काय ा या व स या ह करावयाचा होता तर यांनी तो कायदा एक वषापूव संमत
झाला ते हाच तसे का केले नाही?’

एकोणीसशे चाळ स साल या शेवट आंबेडकरांचा मु य ंथ ‘थॉट् स ऑन पा क तान’

(पा क तान वषयी वचार) हा स झाला. भारतीयांची मनः थती अ तशय बावरी न
संकट त झाली असता या तापले या वातावरणात या ंथाने एकदम मोठा फोट केला.
भारतातील एक महान व ा यासी, महान घटनापं डत आ ण राजकारणात मुरलेला एक
राजकारणपटू अशा प ह या ेणीतील वचारवंताचे भारता या मुख राजक य ासंबंधी
द घ चतनानंतर बाहेर पडलेले वचार यात झालेले होते. भारताचे ह थान न
पा क तान असे दोन तुकडे करा न ह ं या उ कषाचा, शांततेचा न उ ाराचा माग मोकळा
करा असे होते याचे पालुपद. ंथ ह ं नाच उ े शून ल हलेला होता.
मुसलमान हे रा आहे हे म या वाद ववाद के या शवाय मा य केले पा हजे, असे
सांगून ंथ पुढे हणतो, पा क तान ज मास आले तर रा ीय संर णा या ीने आप याला
सुर त सरह राहणार नाही अशी शंका बाळगून ह ं नी कम पही घाब नये. कारण,
भौगो लक कारणे आधु नक जगात न आधु नक तां क युगात नणायक ठरत नाहीत.
पा क तानपे ा ह थानम ये साधने वपुल आहेत. यामुळे पा क तान न मती ह थानला
कमजोर करील असे वाटत नाही. ंथ ह ं या मनावर ही गो ठस व याचा य न करतो
क , यांची भारतावरील न ा संशया पद आहे, ते मुसलमान ह थानात रा न श ु व
करीत राह यापे ा ह थानबाहेर रा न ते श ु व करीत रा हले तरी चालेल. मुसलमानांचं
वच व नसलेले सै य जवळ असो हे सुर त सरह पे ा अ धक चांगले.
पा क तान या वषावरही हा ंथ उतारा सुच वतो. आपसातील यादवी यु े नाहीशी
कर यासाठ जशी तुक तान, ीस आ ण ब गे रया या दे शांतील य चयावत वधम य
लोकांची अदलाबदल केली, तशी ह थानातून मुसलमानांची न संक पत पा क तानमधून
ह ं ची अदलाबदल करावी. शांतता था पत कर यासाठ आ ण एक जनसी रा नमाण
हो यासाठ हा एक रामबाण उपाय आहे.
परंतु मानव नाथ रॉय ां या ‘ ह टॉ रकल रोल ऑफ इ लाम’ ा ंथा माणे
इ लामी मनाचे न सं कृतीचे गोडवे न गाता आंबेडकरांनी यां या तगामी वृ ीवर
चांगलाच काश टाकला आहे. आंबेडकरां या ंथाचे मत असे आहे क , मुसलमानां या
मनावर लोकशाहीचा भाव पडत नाही. मुसलमानांना जर कशा वषयी बळ आ था वाटत
असेल तर ती धमा वषयी. यांचे राजकारण हे मु यतः धम न असते. मुसलमान समाज
सुधारणेचा वरोधक आहे. आ ण सव जगभर तो तगामी वृ ीनेच वागत आहे. हा ंथ पुढे
सांगतो क , मुसलमानांना मुसलमान धम हा जाग तक धम वाटतो. तो सव मनु यमा ास सव
काळात, सव प र थतीत उपयु आहे असे यांना वाटते. पण इ लामचे बंधु व हे
सव ापक नाही. साव क नाही. ते बंधु व मुसलमान समाजा या अनुयायांपुरतेच मया दत
असते. मुसलमानेतरां वषयी यात तर कार आ ण श ु वच असते. मुसलमानांचीरा य न ा
मुसलमान रा य करीत असले या दे शांशीच असते. या दे शावर मुसलमान रा य करीत नाही
ती याची श ुभूमी. हणून इ लामी धम ख या मुसलमानाला ह थान ही मातृभूमी आहे न
ह हा आपला इ म आहे असे वचार या या मनासही शवू दे णार नाही, असे ा ंथाचे
हणणे आहे. आ मक वृ ी ही मुसलमानाला मळालेली नैस गक दे णगी आहे. ते ह या
बळे पणाचा फायदा घेऊन झ ड गरीचा अवलंब करतात.
मुसलमानां या तगामी वृ ीचे वणन करणांरा काही खरमरीत न बोचक भाग
म ां या भडेखातर आंबेडकरांनी गाळला. नाहीतर यात इं ज ंथकार एच्. जी. वे स
यांना मुसलमानां या बाबतीत अनुभव आला तसाच आंबेडकरांनाही आला असता!
आंबेडकरांचा ंथ ह ं ना सांगतो क , मुसलमानांना आता एका नवीन जीवनाची जाग
आलेली आहे. आपले वतं रा था पत करावयाचेच असा यांनी नधार केला आहे.
अ ापपयत ते आपणास एक अ पसं याक जमात मानीत होते परंतु यांना आप या
भ वत तेचा शोध लागला आहे. या मुसलमानास ा नवीन भ वत तेचे मोहक स दय
दसणार नाही तो मूखच असला पा हजे. पा क तान ही यांची नवीन भ वत ता, नवीन
य, पूण काशाने तळपणारा यां या भा वकतेचा सूय.
पा क तानचे ता वक न गंभीर समथन क न मुसलमानांना यां या वशाल न
उ वल भ वत ाचा उलगडा क न न ह ं या पुढे वाद ववाद घालून ंथ ह ं ना
सो वळपणे सांगतो, ‘ या यासाठ लढावे असे अखंड भारत हे येय आहे काय? स हा
उपाय न हे. जर तु ही पा क तान मा य केलेत तर यामुळे एकमेकां या ह कांवर आ मण
कर या या आ ण गुलाम गरीत पड या या भीतीपासून तु ही मु हाल. तु ही ीक,
तुक तान आ ण इतर दे शां या इ तहासा या सू म अ यासाने काही फायदा क न घेऊन,
भारताचे ह थान न पा क तान असे दोन भाग करावे. भरसमु ात जहाज बुडून जाऊ नये
हणून ज रीपे ा जादा असलेला माल फेकून ावा. जहाजाचा पा यावरील भाग तळाला
जाऊ नये हणून काळजी घेतली पा हजे. बळ म यवत सरकार हवे असेल तर भारताची
फाळणी करा. नाहीतर प रणाम भयंकर होतील. बळजबरीने नमाण केलेली एक गतीला
अडथळ करील. भारता या वातं या या सव आशा फोल होतील. भारत अंखड राहावा
असा कोणी आ ह धरील तर या या पदरी पूण नराशाच पडेल. अखंड ह थान कधीही
एकजीव होणार नाही. तसरा प जो टश स ा ती हा सोडवू शकणार नाही.
ै तमताचे वषपु हा उसळे ल. भारत हे एक र यी रोगट रा य होईल. जवंतपणीच ेतवत्
होऊन पडेल. आ ण भारत जर ह थान न पा क तान यांम ये वभागला गेला, तर जो
दे खावा दसेल या याशी तुलना करा. फाळणीमुळे येकाला आपले भ वत
गाठ यासाठ , आप या इ छे माणे वसाहतीचे वरा य वा संपूण वातं य ांपैक जे काही
मळ व यासाठ जो माग चोखाळावयाचा असेल तो मोकळा होईल.’
ा ंथा या काशनानंतर ंथकार आंबेडकर यांनी राजगोपालाचारी यांचे वणन
आप या ‘गांधी आ ण अ पृ यजनांचे बंध वमोचन’ ( म टर गांधी ॲ ड द इमॅ सपेशन
ऑफ द अन्टचेब स) ा ंथात कसे केले आहे पाहा. ते हणतात, ‘राजगोपालाचारी यांची
राजक य महत् कृ ये इतक ताजी आहेत क ती वसरणे श य नाही. यांनी मु लीम लीगचा
सै नक हणून नाव न द वले, आ ण आप या इ म ां व यु जाहीर केले. आ ण ते
कशासाठ ? यांनी मुसलमानां या रा त माग या नाकार या हणून न हे, तर मुसलमानांची
अमयाद अशी पा क तानची मागणी अमा य केली हणून!’१
येथे एका गो ीचे मरण होते. सायमन मंडळाला दे शभ न बु वाद यांना
आवाहन करणारी जी भ मतप का आंबेडकरांनी सादर केली होती यामुळे यांची सव
दे शात वाहवा झाली होती. यात यांनी मुसलमानां या वतं मतदार संघा या मागणीवर
ह ला केला होता, यावर वदारक काश टाकला होता. ती मागणी हा या पद क न
टाकली होती. परंतु आता याच आंबेडकरांनी मुसलमानां या पा क तानचे समथन क न
तचा पाठपुरावा करावा हेच आ य होते. जीवन हे सुसंगत नसते हेच खरे. थोर पु ष हेही
मानवच असतात ना! तथा प, डॉ. आंबेडकरांनी वतःच यासंबंधी नवाळा असा दला आहे
क , ‘सुसंगती या नावाखाली पूव केले या वधानाला वचारवंत कधीच
चकटू न राहत नाही. पुन वचार कर याचे आ ण तद्नुसार मतांतर कर याचे धाडसही
जबाबदार या अंगी असावे लागते.’ नः वाथ बु ने न दे श हत बु ने काय
करणा या वचारवंता या जीवनात जे हा असे संग येतात ते हा ते असेच वागतात.
खरे हणजे आंबेडकरांनी आप या ंथात भारता या रोगाचे नदान अगद वै ा या
वकारर हत मनाने केले. तथा प अ तओज वी म वा या चा ंथ नःप पाती
नस याचा संभव असतो. ंथातील वषयाचे ववेचन प ो , अ धकारवाणी व ा, धैय
न स दय यांनी तळपत आहे. ‘पा क तान वषयी वचार’ ा ंथात व ा न वचार ही
एकमेकांशी समरस झालेली आहेत. यांचा उ च दजाचा आ व कार येथे पाहावयास
सापडतो यातली जा मती गुंग क न टाकणारी आहे. यातील मांडणी च ूहासारखी
आहे. भाषाशैली सफाईदार आहे. आ ण ववेचनप ती फोटक आहे. शा ो प तीने
एखा ा वषयाचा सार कसा करावा याचा हा ंथ एक आदश आहे!
राजक य वचारवंतांपैक एडमंड बक हा आंबेडकरां या सवात अ यंत आवडीचा
होता. या या त व ानाचे पडसाद आंबेडकरां या वाणी-लेखणीतून आढळतात. अमे रकेत
वसाहतीचे बंड पुकार यात आले. बकने ते हा ‘ व मान असंतोषाची कारणमीमांसा’
(थॉटस् ऑन द कॉज ऑफ द ेझे ट डसकंटे टस्) हा ंथ ल हला. इं डंपासून शेकडो
मैल र असले या वसाहत ची बाजू बकने ह ररीने घेतली आ ण याला पा ठबा दला.
आंबेडकरांनी अ त वात असले या एका दे शाचे दोन तुकड़े करावयास सां गतले. च
रा य ांतीवरील वचार ( र ले श स ऑन द रे ह यूशन इन ा स) या आप या ंथात
बकने च रा य ांतीवर नदे चा वषाव न ह ला कर यात या या हातून मोठा ढळढळ त
माद घडला. भावी इ तहासकार आंबेडकरां या ‘पा क तान वषयी वचार’ या ंथा वषयी
तसाच अ भ ाय दे तील. आंबेडकरांनी राजाज या पा क तान चारका या भू मकेसंबंधी जो
शेरा मारला आहे तोच शेरा भावी इ तहासकार ‘पा क तान वषयी वचार’ या ंथा या
क याला बहाल करतील असे हणावयास हरकत नाही.
या ंथाचा प रणाम फार भयंकर झाला. या ंथाने अनेक ह ने यांचे वचारत तू
छ व छ केले. हद राजकारणात या ंथाने आप या येयाला उचलून धर याब ल
मुसलमानांना आनंदा या उक या फुट या. ‘आ ही वीकारीत नाही आ ण ध कारीतही
नाही’ या न त व ानात मुरलेले काँ ेस नेते एकमेकांकडे पा न डोळे मचकावू लागले.
राजगोपालाचारी यांचा पा क तान चारासाठ संचार जोरात सु झाला. ह महासभेचे जे
नेते रा ीय न बु वाद वचारसरणीमुळे पा क तान योजनेचे क र श ू बनले होते,
यां यापैक काह या मनात हा ंथ वाचून ग धळ उडाला. तथा प, यांचे नेते वीर सावरकर
ांनी ह थान या अखंड वासाठ आपले सव व पणाला लावले आ ण मो ा धैयाने
पा क तान या योजनेचे वाभाडे काढले. संकटापासून पळू न जाऊन आ मकास शरण
जा यात मु स पणा कवा शौय नाही. आ मक लोक कधीही तृ त वाशांत होत नाहीत. जर
पा क तान अ त वात आले, तर ह ं या या उघड उघड श ूचे हात बळकट होतील आ ण
या या टो या भारतावर वारी करतील. जर पा क तान नमाण झाले तर भारताची शांतता,
सुर तता, वातं य न उ कष यांना मोठाच धोका नमाण होईल, असा वीर सावरकरांनी
दे शाला धो याचा इशारा दला. आता हेही क णा पद स य आहे क , आंबेडकरां या
बंधाचे खंडन तत याच श ने, व ेन,े धैयने न तेज वीपणाने कर यासाठ प ह या
ेणीचा ह नेता पुढे आला नाही. दोन महारा ीय वृ प पं डतांनी आंबेडकरांना उ र
दे याचा य न केला. परंतु यांचे ंथ एकतर मराठ त न सरे असे क ‘पा क तान वषयी
वचार’ ा ंथावरचीच ती भा ये होती. या वषयावर व ा चुर असा एक ंथ डॉ.
राज साद यांनी ल हला. परंतु यातील तेज चं काशाचे होते. ही प र थती ल ात घेऊन
डॉ. मुंजे यांनी सा ह यस ाट केळकर यांना आंबेडकरां या बंधास उ र दे यास वनंती
केली.१ तथा प अनेकांना हे सांगावयास नकोच क केळकरांचा याय य पण
नणया मकतेचा अभाव असलेला वभाव ा कामा या ीने उपयु न हता. हे दा य व
अखंड ह थानासाठ झगडणा या ह महासभेचे होते. परंतु या प ाने या आणीबाणी या
काळात आरडांओरड कर यापलीकडे काही केलेच नाही.
आंबेडकर वतं मजूर प ा या कायात गुंत यापासून धमातराचा मागे पडला.
या काळात आंबेडकर एकटे कवा ब धा म ांस हत भायखळा मुंबई येथे मस ेसर
नावा या अमे रकन बाईकडे जात असत. ती बाई अमे रकेतील कुठ यातरी मशनशी
संबं धत असावी. तने आप या सं थेची हद शाखा काढली. होती. आंबेडकर कधी कधी
त याकडे भोजन करीत असत. आंबेडकरां या बु वैभवावर आकृ झालेली ती बाई
यांची मोठ भ होती. जे हा डॉ. आंबेडकर एखादे नवीन पु तक वा लेख स करीत
ते हा ते हा याची एक त ते या बाईकडे पाठवीत. आंबेडकर मं ी झा यावर यां या
भेट त खंड पडला. आंबेडकरां या कायासंबंधी या बाईला अ भमान न आ मीयता वाटे .
पुढे ती बाई अमे रकेस परतली.

१. Ambedkar, Dr. B. R. Federation Versus Freedom, p. 153.

१. जनता, ८ जुलै १९३९.
१. The Times of India, 30 October 1939.
१. Ambedkar, Dr. B. R. Mr. Gandhi and the Emancipation of the
Untouchables.
१. केळकर, य. न., केळकरांचा खासगी प वहार, पृ. ३३.
 १८

धुळ तून शखराकडे

एकोणीसशे एकेचाळ समधील प ह या तमाहीत आंबेडकर अ पृ य वग यां या

सै यभरती या ासंबंधी वचार करीत होते. वशेषतः महारांची जात ही लढव यी
असूनसु ा यांना सै यात वेश मळत नसे, या वषयी यांना चीड येई. यासंबंधी मुंबई या
रा यपालांची यांनी भेट घेऊन सरकार या सै यभरती या धोरणा वषयी आपले गा हाणे
मांडले. लढाऊ व बनलढाऊ जाती असा मूखपणे फरक क न सरकारने महारांना वृथा बंद
केली आहे असे यांनी रा यपालां या नदशनास आणून दले. महारांनी ई ट इं डया
कंपनीची फार मोठ सेवा केलेली आहे. यांना पुढ ल काळात सै यात वेश नाकार यात
आला. परंतु प ह या महायु ा या वेळ या लोकांची पलटण सरकारने उभारली होती. यु
आटोपताच सरकारने यांना नोकरीतून आ थक कारणे दाखवून कमी केले. ही सव हक कत
यांनी रा यपालांना नवेदन केली. आ ण महारांची एक पलटण स या जाग तक यु ात
य भाग घे यासाठ उभारावी अशी रा यपालांना यांनी कळकळ ची वनंती केली.
या माणे सरकारने महारांची एक पलटण उभार याचे न त केले. महारांनी
आप या दे शा या संर णासाठ आ ण आप या वतः या क याणासाठ या संधीचा फायदा
घेऊन सै यात जावे असे आंबेडकरांनी आवाहन केले. थो ाच दवसांत एक महार पलटण
उभार यात आली. महार जातीतील पु कळ त णांनी यात वेश मळ वला. यां यापैक
काह ची सै यभरती करणा या अ धका यां या जागी नेमणूक कर यात आली. यात
आंबेडकरांचे एक न ावंत सहकारी ग. म. जाधव तथा मडकेबुवा हे होते. ते एक कुशल
संघटक होते. महारां या सै नक करणा या बाबतीत आंबेडकरांनी जे य न चाल वले होते
यां वषयी वीर सावरकर ांनी आपले असे मत केले क , आंबेडकरां या यो य
मागदशनाखाली महारबंधूं या ल करी गुणांना पु हा उजाळा मळू न यां यातील लढाऊ
श चा उपयोग सां घक श वाढ यात होईल, असा मलाभरवसा आहे. ह थान हे एक
लढाऊ रा हावे यासाठ वतः सावरकर धडपडत होते.
जुलै १९४१ या शेवट या आठव ात महारा यपाल यानी आप या कायकारी
मंडळात आठ हद त नधी घेऊन ते अ धक ापक व सवसमावेशक केले. याबरोबरच
एक संर ण स लागार स मतीही नेमली. या संर ण स मतीवर जमनांदास मेथा, रामराव
दे शमुख, एम्. सी. राजा इ याद नामां कत हद नेते आ ण हद सं था नक यां याबरोबर
आंबेडकरांची नवड कर यात आली. तथा प, शीख आ ण द लत समाज यांनी आपले
त नधी महारा यपालांनी आप या कायकारी मंडळात घेतले नाहीत हणून नापसंती
दश वली.
आप या द लत समाजावर सरकारने अ याय केला हणून आंबेडकरांनी नषेध
केला. भारतमं ी अमेरी यांना तार पाठवून असे कळ वले क , महारा यपालां या कायकारी
मंडळात द लत वगा या त नध चा समावेश न झा याने द लत समाजाला आप यावर हा
घोर अ याय झाला आहे आ ण सरकारने आपला व ासघात केला आहे असे वाटत आहे.
आंबेडकरांनी केलेली मागणी वीर सावकरांनी उचलून धरली. आंबेडकरांना आप या
कायकारी मंडळात यावे अशी महारा यपालांना वीर सावरकरांनी तार केली.
हरेगाव या प रषदे म ये केले या मागणीचा सरकारने वचार केला नाही, या तव
तेथील कायक यानी ऑग ट १९४१ या म यावर स र येथे एक जंगी प रषद भर वली. या
प रषदे त भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘सरकारला एक नवेदन पाठवून दे शपांडे
आ ण दे शमुख यां यासारखे वतनदार सरकारी कामातून जरी मु झाले होते, तरी ते आपली
वतने कशी उपभोगीत होते हे मी नदशनास आणून दले आहे. सरकार या या ह
धोरणामुळे महारांना करबंद सारखी अ यंत कडक उपाययोजना करणे भाग पडेल, ‘असा
सरकारास इशारा दे यात आला. त झाले या महार वतनदारांना सरकारने बस वलेला
जादा कर र करीपयत सरकारशी असहका रतेचे धोरण वीकारावे असा प रषदे ने आदे श
दला.
मुंबईस परत आ लाकर आंबेडकरांनी रा यपाल रॉजर ल ले यांची भेट घेतली. आय्.
ए. इझीकेल नावा या नामां कत प पं डताने आंबेडकरांचे स रचे भाषण आद या दवशी
सं याकाळ या वतमानप ांत मुखपणे स केले होते. या वेळ टश महारा यपाल
लन लथगो हे मुंबईस होते. आंबेडकरांचे ते स रचे भाषण योगायोगाने यां या वाचनात
आले. यांनी रॉजर ल ले यांना अ पृ य वगास सरकार या व अकारण उठ व याब ल
दोष दला. यानंतरथो ाच दवसांत मुंबई सरकारने जादा कराचे ते अ यायी आ ाप र
केले. आंबेडकरां या चळवळ चा जय झाला. द न आठव ांनंतर आंबेडकरांनी
सै यभरती या चारासाठ अनेक सभांतून भाषणे केली. मुंबईतील अशाच एका सभेत
आवेशपूण भाषण करताना ते हणाले, ‘जरी म यवत सरकारने आप या कायका रणीत
अ पृ य वगाचा त नधी घे यचे नाकारले असले, तरी या लोकांना सरकारला मंदत क
नये असे वाटत आहे यांनी सारासार वचार सोडला आहे आ ण गो ीचे सापे मू य सोडले
आहे. अशा लोकांनी ल ात ठे वले पा हजे क , नाझ नी जर हा दे श पादा ांत केला, तर
कायकारी मंडळच भांडणासाठ श लक उरणार नाही. आता ापुढे रा यक यात
अदलाबदल कर यास आ ण वरा याचा झगडा पु हा प ह यापासून सु कर यास आपण
तयार नाही. महार त णांनी आपला व ा यास स या थ गत क न सै यातील
अ धका यां या परी ा दे ऊन यांत उ ीण हावे आ ण महारांची सै नकपरंपरा अभंग
ठे वावी.’
ा सै नक करणा या चळवळ त आंबेडकरांनी उ साहाने भाग घेतला होता. डसबर
१९४१ या स या आठव ात रा ीय संर ण मंडळा या स या अ धवेशनाला ते द ली
येथे उप थत होते. या मंडळाचे तसरे अ धवेशन १९४२ या फे ुवारी म ह यात भरले होते.
यातही यांनी उ साहाने भाग घेतला होता. या सुमारास आंबेडकर ‘ ह ं नी आ हांला कसे
वाग वले’ हा ंथ ल ह यात म न झाले होते. या ंथा या लेखनास यांनी १३ फे ुवारी
१९४२ ला आरंभ केला होता असे दसते. एका अमे रकन काशकाने या पु तका या
काशना वषयी यां याशी बोलणीही सु केली होती. हा ंथ १९४५ म ये ‘ हॉट काँ ेस
ॲ ड गांधी हॅव डन् टू द अन्टचेब स’ या नावाने स झाला. इत यात राजक य वतुळात
अशी बातमी पसरली क , महारा यपाल आप या कायकारी मंडळात फेरफार क न ते
अ धक ापक कर या या बेतात आहेत.
राजक य पेच संग अ ाप सुटला न हता. काँ ेसचे नेते कारागृहात होते. यांचे
सवा धकारी गांधीजी हे बाहेर होते. काही राजकारणी लोकांची अशी समजूत होती क ,
गांधीजी ह -मुसलमानां या एक साठ आमरण उपोषण करतील. कारण या वेळ
मुसलमानांनी पा क तान मळ व यासाठ दं गे सु केले होते. पण केवळ दयपालट
कर याने शांतता था पत होईल असे जनांचे मत होते. ह -मुसलमानांचे ऐ य
घड या वना भारताला वातं य मळावयाचे नाही असे २० वष लोकां या कानीकपाळ घोष
करणा या गांधीज ना आप या या ीदवा याची वफलता आ ण यासंबंधी केलेली
ऐ तहा सक घोडचूक यांचीक पना आली असावी. नाहीतर मुसलमानां या सहा याची अपे ा
करीत न बसता ‘करगे या मरगे’ असा संदेश दे या या नणयापयत ते येऊन ठे पले नसते.

फे ुवारी १९४२ या म यावर मुंबई येथील वागळे हॉल येथे वसंत ा यानमाले या
न म ाने आंबेडकरां या ‘पा क तान वषयी वचार’ या इं जी ंथावर तीन दवस उद्बोधक
चचा झाली. या वेळ वतः आंबेडकर उप थत होते. अ य थानी यांचे नेही, सहकारी व
एक नामां कत श णत आचाय मो. वा. द दे होते. चचला उ र दे तेवेळ आंबेडकर
हणाले, “ यांना पा क तान हा चचचा वषय आहे असे वाटत नाही, यां याशी वाद
घाल यात अथ नाही. यांना जर पा क तान न मती ही अ यायाची वाटत असेल, तर होऊ
घातलेले पा क तान ही यांना अ यंत भयंकर अशी गो वाटे ल. इ तहास वसरा असे
लोकांना सांगणे हे चूक आहे. जे इ तहास वसरतात ते इ तहास घडवू शकणार नाहीत.
भारतीय सै यांतील मुसलमानांचे वच व कमी क न ते सै य एकजीव आ ण न ावंत करणे
ही गो शहाणपणाची आहे. आप या मायभूमीचे संर ण आ ही क च क ! पा क तान
मळाले तर मुसलमान सव ह थानवर आपले सा ा य पसर वतील असा खोटा समज
क न घेऊ नका. ह यांना धुळ स मळ वतील. पृ य ह ं शी काही मु ांवर माझे भांडण
आहे हे मी मा य करतो. परंतु तुम यासमोर मी अशी त ा करतो क , आम या दे शाचे
वातं य र ण कर यासाठ मी आपला ाण अपण करीन.’१ भाषणा या शेवट
आंबेडकरां या जयजयकारांनी सभागृह ननादले.
याच सुमारास सर ॅ फोड स हे टश मु स र शयातील आपली काम गरी
यश वी क न लंडनला परत गेले. भारतातील पेच संग सोड व याचे काम यां यावर
सोप वले आहे, असे घो षत कर यात आले. आंबेडकरांनी आपली योजना ससाहेब
ये याचा संधीस स केली. चँग कै शेक यांनी असे हटले होते क , भारताला इं जांनी
व रत राजक य स ा ावी. या मु ाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले क , ‘चँग कै शेक
ांनी तसे घड यात या अडचणी आहेत यांचे नराकरण केलेले नाही. टश सरकारने
ह थानला जाग तक महायु संप यापासून तीन वषा या आत वसाहतीचे वरा य दे ऊ
असे अ भवचन ावे. जर हद राजक य प ांनी तह झा यापासून एक वषा या आत
सवसंमत अशी योजना तयार केली नाही, तर भारतीय प ांचा कलह आंतररा ीय
यायासनापुढे नणयासाठ ठे वावा आ ण तो नणय आपण कृतीत आणून भारताला
सा ा याचा घटक हणून मा य क अशी घोषणा करावी.’
जनां या प ास ट के त न ध वा या मागणीचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले,
‘ जनांची मागणी आसुरवृ ीची आहे.’ महारा यपाल लॉड लन लथगो यांनी जनांची ती
मागणी धुडकावून लाव याब ल आंबेडकरांनी यांचे अ भनंदन केले. आ ण जर हंगामी
रा ीय सरकार थापन करणे हणजे जनांची प ास ट के त न ध वाची मागणी मा य
कर यासारखे होत असेल तर हंगामी सरकार थापन क नये असे यांनी आपले मत
केले. आंबेडकरां या योजनेवर यांनी ट का केली या आ ेपकांनी न ट काकारांनी मु लीम
लीग ही आंतररा ीय यायासना या नणयाला मान तुकवील असे इ तहासकार आ ण
घटनापं डत आंबेडकरांना वाटावे या वषयी आ य केले.
म यंतरी महायु ात जपानने सगापूर घेऊन टशांचा न ा उतर वला. टश
सा ा यावरचा सूय आता मावळू लागंला होता. हे सा ा य आता कोसळू लागले होते.
यु े ातील पराभवाने घाईस आले या इं ज सरकारने चीन आ ण अमे रका यां या
दाबामुळे भारतातील राजक य पेच संग सोड व याचे ठर वले. माच १९४२ चा तस या
आठव ात सर ॅ फोड स ह थान वषयक पेच संग सोड व यासाठ एक योजना
घेऊन द लीस आले. यांनी काँ ेस, मु लीम लीग, ह महासभा, शीख सं था आ ण
सं था नक यां या त नध या भेट घेऊन यां यासमोर आपली योजना ठे वली. एम्. सी.
राजा यां यासमवेत डॉ. आंबेडकर यांनी ३० माच १९४२ रोजी ससाहेबांची भेट घेतली.
स योजनेचा म थताथ असा होता क , सरे जाग तक महायु संपताच भारतात घटना-
स मती बोलवावी. या स मतीने हद सं था नकां या सहकाराने रा यघटना तयार करावी;
परंतु हद संघरा याला मळ याचा वा या या बाहेर राह याचा अ धकार ांतांना ावा.
शेवट घटना स मतीने टश सरकारशी तह करावा.
‘बुडू घातले या पेढ वर पुढ ल तारखेची दलेली ही ंडी आहे’ असे स
योजनेनुसार द या गेले या आ ासनांसंबंधी गांधीज नी उद्गार काढले. ह थानचे तुकडे
पाड याची ही योजना आहे आ ण ती सव या सव टाकाऊ आहे, असे हणून सावरकरांनी
तचा ध कार केला. उदारमतवाद प ाचे नेते हणाले, क स योजना ही वयं नणयाची
न वळ थ ा आहे. जरी अ य पणे पा क तान या येयाला स योजना पोषक होती,
तरी यात पा क तानची न त अशी घोषणा न हती हणून मु लीम लीगने ती झडकारली.
स योजने माणे भारताचे तुकडे होतील याकडे काँ ेस ने यांचे ल न हते. यांचे ल
ता का लक स ा तर घडवून आण याकडे जा त होते. यांनी ह थान या फाळणीची
गोळ बेसावधपणे गळली. परंतु संर ण खाते हद लोकां या वाधीन हावे या मु ावर ते
घुटमळत होते.
इतर ांतांतील अ पृ य ने यांशी पूण वचार व नमय क न आंबेडकरांनीही स
योजना फेटाळली. अ पृ य ने यां या मते या योजनेमुळे ह राजस ेशी अ पृ यांचे
हातपाय बांधून टाक यात येणार होते. यामुळे ाचीन भारताम ये द लत वगाला जसा
भयंकर ास झाला तसा होईल, अशी यांना भीती वाटली. या रा यघटनेला अ पृ य
वगाची संमती नाही, ती अ पृ यांवर लादली गेली तर टशांनी आमचा व ासघात केला
असे आ ही मानू असा टश सरकारला आमचा नरोप सांगा, अशी सला यांनी वनंती
केली.
स या एका प का ारे आंबेडकरांनी टश धोरणाचा खरपूस समाचार घेतला.
आप याला वाचव यासाठ स याला बळ दे याची ‘ यू नच वृ ी’ अ पृ यां या बाबतीत
टशांनी दाख वली असे यांनी या धोरणाचे यात वणन केले. स योजनेने मु लीम
लीगला पा क तान नमाण कर याचा ह क बहाल केला आहे, असेही मत या प कात
आंबेडकरांनी केले. ही योजना हणजे टश सरकार या अवसानघातक पणाचा,
त व युतीचा आ ण व ासघाताचा एक प रपाकच आहे. हणून टश सरकारने कोलांट
उडी मारली असा आंबेडकरांनी स योजनेवर ह ला केला.

अ पृ यां या बाबतीत टश सरकारने अवलं बले या नवीन धोरणामुळ कामगार ने याची

घेतलेली भू मका आंबेडकरांना बदलावी लागली. सर ॅ फोड स यां याशी चचा झाली
ते हा आंबेडकर हे कामगारांचे त नधी क द लत वगाचे त नधी आहेत आ ण यां या
प ाचे बळ कती आहे असे ससाहेबांनी यांना वचारले होते. यामुळे आंबेडकरांना
आपली भू मका एकदम बदलावी लागली. या द लत वगा या हतासाठ गेली २५ वष ते
झगडत होते, या वगा या नेतृ वाची धुरा पु हा आप या खां ावर घे याचे यांनी ठर वले.
तसे करणे यांना शहाणपणाचे आ ण यायाचे वाटले. या तव, यांनी माच ३०-३१ ला द ली
येथे अ पृ य ने यांची प रषद बोलावून स योजनेसंबंधी चचा केली. एम्. सी. राजा यांनी
आपले आंबेडकरांबरोबरीचे मतभेद मट वले. राजभोजही यांना जाऊन मळाले. १९४२
जुलैम ये नागपूर येथे अ खल भारतीय द लत वगाची प रषद घे याचे द लीप रषदे त
सवानुमते ठरले. दहा वषानी अशी ही अ खल भारतीय व पाची प रषद पु हा भरणार
होती. भारतातील ांता ांतांतील अ पृ य वगा या सं था एक आणून एक अ खल भारतीय
संघटना उभारावी, असा नागपूर येथे प रषद बोला व यात यांचा उ े श होता.
आंबेडकरांचा प ासावा वाढ दवस १४ ए ल ११४२ रोजी मुंबईत आ ण
महारा ातील इतर मुख शहरी साजरा झाला. वतं मजूर प आ ण मुंबई आ ण इतर
उपनगरे यांतील ४९ सावज नक सं था यांनी आंबेडकरजयंती साजरी कर याचा ९ दवसांचा
काय म आखला होता. या माणे अनेक ठकाणी वजवंदनाचे काय म झाले. मरवणुका
नधा या. जाहीर सभाही झा या. समारंभाला सु वात १२ ए लला मुंबईतील व
उपनगरांतील सव वभागांतून एकदम झाली. पु यात मह वा या र यांव न मरवणुका
नघा या. आंबेडकरां या नः वाथ सेवेब ल यांना ध यवाद दे यात आले. पुणे येथील
श नवारवा ासमोर झाले या सभेत एम्. सी. राजा व राजभोज यांची ा. ी. म. माटे
यां या अ य तेखाली आंबेडकरां वषयी गौरवपर भाषणे झाली. आंबेडकरांचे जीवन सुखी
होवो व यांना द घायु य लाभो अशी या सभेने ाथना केली. अशीच आणखी एक सभा
पुणे नगरपा लके या सभागृहाम ये नगरा य गणपतराव नलावडे यां या अ य तेखाली
भरली. या सभेत द लत वगा या महान ने यावर तु तसुमनांचा वषाव कर यात आला. डॉ.
मो हले, पोपटलाल शहा, च हाण आ ण राजाराम रा. भोळे यांनी आंबेडकरांचे कतृ व न
काम गरी या वषयी गौरवपर उद्गार काढले. आंबेडकरजयंती साजरी कर याक रता
आणखी एक सभा पुणे ज हा लोकलबोडात मो ा उ साही वातावरणात झाली. ज हा
मंडळाचे अ य आवट यांनी आंबेडकरां या छाया च ाचे अनावरण केले. आप या
भाषणात आवट हणाले, ‘आंबेडकरांचे छाया च लाव याब ल ज हामंडळाला अ भमान
वाटत आहे. आंबेडकर हे केवळ द लत समाजाचेच पुढारी नसून ते भारतातील थोर
ने यांपैक एक होत. आंबेडकरांनी आप या यागाने दे शा या दयात वतःचे असे एक
वश थान नमाण केले आहे.’ केशवराव जेधे आ ण बापूसाहेब गु ते यांनी
आंबेडकरां वषयी गौरवपर भाषणे केली. १९ ए ल रोजी सकाळ क याण येथे ‘रो हदास
त ण सुधारक संघा’ या यां या शाखेचे आंबेडकरांनी उद्घाटन केले. या वेळ आप या
भाषणात बाबासाहेबांनी त णांना असा उपदे श केला क , यांनी ह सं था आ ण ह
आ यदाते यां याकडू न मदत वीका न आपली वातं यवृ ी गमावू नये. यांनी
आप यापुढे कचाचा आदश ठे वावा. या माणे कच आप या येयापासून ढळला नाही,
या माणे त णांनीही आप या येयापासून ढळू नये. आंबेडकरां या भाषणाचे हे एक
वै श च होते. ते जे हा आप या लोकांपुढे भाषणे करीत ते हा महाभारतातील
फू तदायक गो ी यांना सांगत असत. ोणाचायाचा वा भमान, ययातीची गो आ ण
कचाची भ यां वषयी ते भावनो कट असा उ लेख करीत.
जयंती या सुवणमहो सवाची मु य सभा मुंबई येथे चौपाट वर १९ ए ल रोजी डॉ.
मुकुंदराव जयकर यां या अ य तेखाली भरली. सभे या ठकाणी शहरातील अनेक
ठकाणां न मरवणुका येऊन मळा या. सुवणमहो सवा या स मतीचे अ य आचाय मो.
वा. द दे यांनी आंबेडकर हे भारतातील शकक या पु षांपैक एक होत, असे आंबेडकरांचे
वणन केले. सभेचे अ य डॉ. मुकुंदराव जयकर यांनी आंबेडकरांना द लत वगाची द घकाळ
सेवा के याब ल ध यवाद दले. जयकर पुढे हणाले क , ‘सभेस आलेला चंड जनसमुदाय
पा न आंबेडकरांची वतं काम गरी आ ण वचारसरणी ांमुळे अ पृ य वगाम ये
क पनातीत अशी जागृती नमाण झाली आहे, असे हणावयास हरकत नाही. आंबेडकरां या
या कायामुळे जशी द लत वगात फूत नमाण झाली आहे तशी पृ य ह ं या मनातही
यांनी जागृती नमाण केली आहे.’ आंबेडकरांनी गोलमेज प रषदे त केले या कायाचा आ ण
पुणे करारा या वेळ दाख वले या धैयाचा जयकरांनी उ लेख केला. द लत वगाने आप या
ने याला दला आहे तसाच न ेने पा ठबा ावा असे जयकरांनी अ पृ य वगाला शेवट
आवाहन केले. मुंबईचे या वेळचे शेरीफ एम्. आर. ए. बेग यांनी आंबेडकर हे एक थोर नेते
आहेत असे आपले मत केले. ना. म. जोशी हणाले क , आपला एकेकाळचा व ाथ
एव ा महान् यो यतेला चढला हे पा न मला ध यता वाटते! यांनी आणखी सां गतले क ,
आंबेडकर हे शार१ व धीट व ाथ होते. ‘आंबेडकर चौ या इय ेत असताना आपण यांचे
गु होतो,’ असे यांनी अ भमानाने सां गतले.
२१ ए ल १९४२ रोजी महारा ातील सव मुख वृ प ांनी आंबेडकरांची सेवा आ ण
व ा यां वषयी यांचा गौरव क न यांचे अ भनंदन केले. जी काही थोडी अ पृ यां या
दजात सुधारणा झाली आहे याचे जा तीत जा त ेय आंबेडकरां या तुफानी चाराला
आहे, असे सांगून मुंबईचे ‘टाइ स ऑफ इं डया’ प हणाले, ‘आ थक आ ण राजक य
स े शवाय ह रजनांना सामा जक समता ा त होगे कठ ण जाईल आ ण याची
आंबेडकरांना पूण जाणीव आहे, हे वशेष होय. यां या अंगीकृत कायासाठ यां या अंगी
चांगलेच बु यातुय आहे. तुरट आ ण मधून मधून बोचक बोल याची यांना चांगलीच
हातोट साधली आहे. अ पृ यते या उ चाटनाने ह समाजरचना बळकट होणार आहे.
भारतीयां या एकंदर गतीम ये भर पडणार आहे. हणून अ पृ यांचा उ ार कर याचे जे
य न आंबेडकरांनी चाल वले आहेत यात यांना चंड पा ठबा मळाला पा हजे.’
आंबेडकरांनी केले या अ पृ य वगा या थोर सेवेचा गौरव क न ‘बाँबे ॉ नकल’
प हणाले, ‘द लतांना मळत असलेली अमानुष बागणूक या वषयी अ ौ हर वचार करीत
असले या आंबेडकरांची द लतांवरील भ जतक मोठ आहे ततकाच द लतां या
छळकां वषयी यांना वाटत असलेला े ष मोठा आहे.’ नागपूर येथील ‘महारा ’ प ाने असे
हटले क , ‘आप या कतृ वाने, वाथ यागाने आ ण व ेने जे थोडे महारा ीय पुढारी हद
राजकारणात चमकले यांत आंबेडकरांची गणना होते. द लत वगाला जो वतं राजक य
दजा ा त झाला आहे ते यां याच य नाचे फळ होय.’ पु यातील ‘ ान काश’
वतमानप ाने सरकार व लोका णी या दोघांवर नभयतेने आ ण न पृहतेने ट का
के याब ल आंबेडकरांना ध यवाद दले. आंबेडकरांचे जीवन हे हद लोकांना एक महान्
आदश आहे. कारण, आंबेडकरांनी यशाक रता आपली सदसद् ववेक बु कधी होऊ
दली नाही असा ‘ ान काश’ने नवाळा दला. पु याचे ‘काळ’ वृ प हणाले, ‘आंबेडकर
हे महारा ाचे ा त न धक पुढारी आहेत. इतर थोर महारा ीय ने यां माणे यां या अंगी
केवळ कतृ व आ ण बु म ा आहे एवढे च न हे तर यां या अंगी याग, व ा न
ामा णकपणाही आहे.’ मुंबईचे ‘ भात’ मराठ दै नक हणाले, ‘आधु नक भारतातील
आंबेडकर हे ां तकारक पु ष होत. आंबेडकरांनी जेवढे द लतो ाराचे काय केले तेवढे
स या कोणी व चत केले असेल. दयानंद, गांधी आ ण सावरकर यांचे य न ल ात
घेऊनही हणता येईल क , आंबेडकरांनी ा ाला जेवढ जोराची चालना दली तेवढ
स या कोणी दली नाही.’
परंतु आंबेडकरां या कायाचे खरे मू यमापन आ ण गौरव करणारा संदेश वीर
सावरकरांनी स केला. एका थोर ां तकारकाने स या थोर ां तकारकाचे मू यमापन
केले. आंबेडकरांना आयुरारो य चतून आ ण यांचे अ भनंदन क न सावरकर हणाले,
‘आंबेडकरांचे म व, यांची व ा, यांचे संघटनाचातुय आ ण नेतृ व कर याचे
साम य ा गुणांची जोड यांना मळा यामुळेच ते आज दे शाचे एक मोठे आधार हणून
गणले गेले असते. परंतुअ पृ यतेचे उ चाटन कर यात आ ण ल ावधी अ पृ यवग यांत
धाडसी आ म व ास व चैत य नमाण कर यात जे यांनी यश मळ वले आहे यामुळे
भारताची ब मोल अशी यांनी सेवा केली आहे. यांचे काय चरंतन व पाचे
वदे शा भमानी व मानवतावाद आहे. आंबेडकरांसारखी महान तथाक थत अ पृ य
जातीत ज मास आली ही गो अ पृ यां या दयातली नराशा संप व या शवाय आ ण
तथाक थत पृ यां या वरचढपणाला आ हान दे णारी फूत आंबेडकरां या जीवनापासून
यांना मळा यावाचून राहणार नाही. आंबेडकरां या म वा वषयी आ ण काया वषयी
आदर बाळगून मी यांना आयुरारो य आ ण मोठे घडामोडीचे आयु य च ततो!’१ मुंबई
ां तक ह सभेने खास ठराव क न डॉ. आंबेडकरांचे अ भनंदन केले. ‘बाँबे स टनल’
प ाचे संपादक हॉ नमन हणाले, ‘आंबेडकर हे आपली महान बु म ा, दे शसेवा आ ण
द लत वगाची सेवा यामुळेच दे शातील थम ेणी या नेतृ वपद आ ढ झाले. यांचे काय
जगातील जे जे लोक मानवी वातं याक रता झगडत आहेत यां या आ ण वशेषतः
ह थानातील लोकां या आदरास पा होईल.’
सुवणमहो सव स मतीने आपली शेवटची सभा कामगार मैदानावर सुवणमहो सव
स मतीचे अ य आचाय मो. वा. द दे यां या अ य तेखाली भर वली. या वेळ डॉ.
आंबेडकरांना एक थैली अपण कर यात आली. उ रादाखल केले या भाषणात या अफाट
लोकसमुदायाला उ े शून बाबासाहेब हणाले, ‘माझा वाढ दवस साजरा कर याची ही सवय
तु ही टाकून ा. कारण जो समाज एखा ा मनु याचा दे वा माणे उदोउदो करतो तो
नाशा या मागावर आहे असे मी समजतो. कोणासही अ तमानवाचे गुण लाभलेले नाहीत. जो
तो आप या य नांमुळेच चढतो कवा पडतो.’
द लत वगा या गतीचा आढावा घेताना ते हणाले, ‘द लतां या राजक य सामा जक,
आ ण आ थक प र थतीत बरीच गती झाली आहे. खुशीने कवा नाखुशीने का होईना
अ पृ य वग हा ह समाजाचा एक अवयव आहे. महाड आ ण ना शक येथे ह ं नी
अ पृ यांना समान ह क दे ऊन वीकृत करावे यासाठ मी मोठा झगडा केला. परंतु याला
यश आले नाही.’ भाषणा या शेवट टश सरकारला यांनी इशारा दला क , जी योजना
अ पृ यां या कायदे शीर ह काला आ ण आकां ेला मा यता दे णार नाही, या योजनेचा
तकार अ पृ यां या हाती असले या सव साधनांचा उपयोग क न ते करतील. ह
समाजाला उ े शून ते हणाले, ‘जर तु ही अ पृ यांना समान ह क दे ऊन आप या समाजात
समा व क न घेतले, तर तुम या बाजूने द लत वग कुठ याही ल ात उभा राहील.’

जून या तस या आठव ात महारा यपाल आपले कायकारी मंडळ अ धक व तृत

करणार आहेत अशी बातमी स झाली. संभा कायकारी मंडळा या याद त सर सी. पी.
राम वामी अ यर, सर महंमद उ मान, डॉ. आंबेडकर, सर जे. पी. ीवा तव, सर जोग सग,
मानव नाथ रॉय, जमनादास मेथा आ ण सर ष मुखम् चे ही नावे होती. २ जुलै १९४२
रोजी नवीन कायकारी मंडळाची जी नावे घो षत कर यात आली यांत शेवटची तीन सोडू न
बाक सव होती. आता महारा यपालां या कायकारी मंडळाम ये १४ हद मं ी तर ५
युरो पयन मं ी होते. आंबेडकरांची नवड हा वशेष ट केचा वषय झाला नाही. काँ ेस या
पु यातील वतमानप ांनी थोडीशी गुळमुळ त ट का केली. परंतु आंबेडकर कामगारांक रता
काही क शकतील अशी आशा यांनी केली होती. मुंबईतील ‘संडे टँ डड’ या इं जी
वतमानप ाने हटले क , ‘आंबेडकरांना यो य असेच मं पद मळाले. कारण यांचे आयु य
गोरग रबां या आ ण कामगारां या हतासाठ च तीत झाले आहे. वतं वृ ीचे आंबेडकर
जरी सरकार या डो यांत सलले नाहीत तरी ते होयबांचे काम करतील असेही नाही.’ टाइ स
ऑफ इं डया’ प हणाले क , ‘एका अ पृ य ह ची भारतीय सरकार या कायकारी
मंडळात नेमणूल झाली हे या दे शा या इ तहासातले प हलेच उदाहरण होय.’
आ ण खरोखरच ही अपूव अशीच घटना होती. भारता या इ तहासात कुठ याही
अ पृ य जाती या मनु याला दे शा या रा यकारभारात एवढे मोठे अ धकारपद यापूव
कधीही ा त झाले न हते. अपवादादाखल एखादे उदाहरण ायचे तर खु ूंचे दे ता येईल.
ा मुसलमान झाले या अ पृ याने ‘खु ’ू हे नाव धारण क न मोठा परा म केला. याने
द ली या खलजी घरा याचा पाडाव क न ह रा य थापन केले आ ण मुसलमानांना ‘दे
माय धरणी ठाय’ क न सोडले. तथा प, आंबेडकरांची ही नेमणूक स या ीने अपूव
अशी होती. महारा यपालां या कायका रणीत मं ी हणून नेमलेले आंबेडकर हे प हले
लोकनेते होते. सरी मह वाची गो अशी क , अ पृ य वगाने अशा त हेने आप याला
त न ध व ावे अशी सरकारकडे मागणी क न सरकारवर दाबही आण याचा य न
केला. महारा यपालां या कायकारी मंडळात असले पद भूष वले याकोणाही हद
पे ा आंबेडकर हे अ धक लायक होते. जगातील कामगार चळवळ चा, कामगारां या
ांचा आ ण यासंबंधी झाले या दे शातील व परदे शातील काय ांचा यांचा ासंग अफाट
होता. सवात मह वाची गो अशी क , दे शाचा रा यकारभार चाल वणा या मु य
कायका रणीम ये नेमले जाणारे आंबेडकर हे प हले सामा जक बंडखोर होत.
काही दवसांपूव आंबेडकरांना एखा ा यायालयात यायाधीशाचे पद भूष व याची
संधी मळत होती. आ ण यांनी यां याकडे यायालयात काम करीत असताना नाक मुरडले
होते यांची भाषणे ऐक याचा आ ण यां यावर नणय दे याचा मान यांना मळाला असता.
पण ते पद यांनी नाकारले होते.
वतः या भ वत ाचे नयंते असलेले आंबेडकर आप या गुणां या बळावर धुळ तून
नघूत धुरंधरां या मांडीला मांडी लावून बसले. शु चा र य, अखंड उ ोगशीलता,
सेवापरायणता, यागी वृ ी आ ण नै तक धैय ा अलौ कक गुणव ेमुळे एक अ पृ य
मुलगा वैभवाचे शखर चढू शकला. यांनी आप या ेरणा मक म वाचा भारतातील
सामा जक आ ण राजक य वचारांवर मोठा भाव पाडला. ते भारतातील ल ावधी
लोकां या दयावर अ नवाय अशी स ा गाजवीत होते. आंबेडकरांची महारा यपालां या
कायकारी मंडळावर नेमणूक झा यावर भारतातील नामां कत ने यांनी आ ण मु स ांनी
यांचे अ भनंदन केले. वातं यवीर सावरकर, सर तेजबहा र, स ,ू लोकनायक माधवराव
अणे, सर सुलताना अहमद, बकानेरचे महाराज, मुंबईचे सर यायाधीश, सर चमणलाल
सेटलवाड, रावबहा र एम. सी. राजा भृती ने यांनी आंबेडकरांना अ भनंदनपर संदेश
पाठ वले.
रा ीय संर ण मंडळा या बैठक स उप थत राह यासाठ ५ जुलै रोजी आंबेडकर
मुंबई न द लीस नघाले आ ण ११ जुलैला बैठक झा यावर मुंबईस परत आले. याच
दवशी आंबेडकरांना यां या म ांनी आ ण चाह यांनी रे डओ लब, मुंबई येथे यां या
स मानाथ भोजन दले. या वेळ भाषण करताना आचाय द दे यांनी आंबेडकरांचे म
आ ण सहकारी यांनी आंबेडकरां या कायासाठ कसे क सहन केले होते, कशी अखंड
न ा दाख वली होती याचा अ भमानाने उ लेख केला. आ ण यांनी आंबेडकर आप या
द लत वगाला गुलाम गरीतून मु क न भारतीय कामगारांची प र थती सुधार यात यश
मळवतील अशी आशा केली. उ रादाखल केले या भाषणात आंबेडकर हणाले,
‘माझा ज म ग रबांत झाला आहे, मी ग रबांत वाढलो आहे. यां याम ये रा हलो आहे.
गोणपाटे टाकले या दमट जागेत मी यां या माणेझोपलो आहे. यांची सव ःखे आ ण
अडचणी मी वतः भोगले या आहेत.’ आप या म ां वषयी ते हणाले क , आपले
द लीतील घर यांना सदा उघडे राहील. आ ण नवीन अ धकार ा तीमुळे आप या वृ ीत
काहीही फरक पडणार नाही, असे यांनी आ ासन दले.
स या दवशी वतं मजूर प ाने आ ण ‘मुंबई यु न सपल कामगार संघा’ने एक
सभा भरवून आंबेडकरांचे अ भनंदन केले. या वेळ यांनी कामगारांना असे सां गतले क ,
दे शाचे संर ण हाच मु य कायका रणीपुढे आहे. आ ण जे काही कामगारांक रता
आपणास करता येईल ते आप या इतर सहका यांवर अवलंबून राहील. अशाच स या एका
सभे या वेळ आर. एम. भट मा य मक शाळे म ये कोकण ज ातील शेतक यांपुढे
बोलताना ते हणाले, ‘कामगारां या हता या र णाचा आ ण यांचा प र थतीत सुधारणा
कर याचा लढा मी कधीही सोडणार नाही. परंतु लहानसहान गो साठ येक वेळ
कायका रणीतील मा या सहका यांना मी राजीना याची धमक दे णार नाही.’ अ पृ य
वगाक रता वतं सं था काढली तर ती अ खल कामगारां या हताला आ ण एक ला बाधक
ठरेल असा आरोप करणा या लोकांना यांनी उ र दले क , ‘समाजात या अ तखाल या
थरांतील लोकांचा लढा हा इतर वगातील कामगारां या हताला खा ीनेच सा भूत होईल.
कारण जे हा तळातील दगड आप या जागेव न हलतो ते हा या दगडावरील सरे दगडही
आपोआप हलतात.’ ते पुढे हणाले क , ‘ पृ य ह कामगारांनी अ पृ य कामगारां या
बाबतीतील आपली ी सुधारलेली नाही.’ अनंतराव च े अ य पद होते. यांनी आप या
भाषणात आंबेडकरांना अशी वनंती केली क , यांनी आप या कायाचे े एवढे वाढवावे
क , यात जे अ पृ य नाहीत अशाही कामगारांना वेश दे ऊन भारतातील सव कामगारांचे
नेतृ व वीकारावे.
महार पंचायतीनेही आंबेडकरांचा स कार केला. ते हा यांनी आप या बालवयात
सातार न मुंबईस पळू न जाऊन गरणी कामगार हो यासाठ आपण कसा य न केला होता,
परंतु त कटाला लागणारे पैसे आते या कनवट वरील पशवीतून पसार कर यात आपण
कसे अयश वी झालो ही एक च थरा न सोडणारी गो सां गतली. सभेत इतर व यांनी
सां गत या माणे यांनी हटले क , आपणाला कायका रणीत घे यासाठ सरकारवर द लत
समाजाने दाब आणला ही गो स य होती. परंतु यांनी हेही ल ात ठे वले पा हजे क , जर
या यो यतेचा आ ण श णाचा मनु य द लत समाजाम ये नसता तर सरकारला ही गो
करणे अश य झाले असते.
जुलै १८ व १९ रोजी अ खल भारतीय द लत वग प रषद नागपूरला भरणार होती
हणून आंबेडकर व नयो जत अ य एन्. शवराज हे १९ जुलै रोजी सकाळ ९ वाजता
नागपूरला पोहोचले. चाळ स हजार लोकांनी गगनभेद आरो यांत आंबेडकर व नयो जत
अ य यांचे वागत केले. प रषद नागपूर येथील मोहनपाक येथे भरली. पंजाब, बंगाल
आ ण म ास ांतांतील बरेच कायकत आ ण नेते उप थत होते. आप या अ य ीय
भाषणात एन्. शवराज यांनी आंबेडकरांची महारा यपाल-कायका रणीत नेमणूक झाली
हणून यांचे द लत वगा या वतीने अ भनंदन केले. यां या या नेमणुक मुळे अ पृ य
जनते या सेवेसाठ एक नवीन माग उपल ध झाला असेही यांनी पीरषदे स सां गतले.
आंबेडकर भाषण करावयास उठताच प रषदे तील या ७० हजारां या जनसमुदायाने
टा यां या कडकडाटात यांचे वागत केले. आंबेडकरांनी गोलमेज प रषदे पासून तो स
योजनेपयत या अ पृ यां या झग ा या इ तहासाचे सहावलोकन केले. स योजनेने
द लत समाजाचा व ासघात केला असेही ते हणाले.
मु लम लीग या पा क तान योजनेचा उ लेख क न ते हणाले, ‘जे हा जना
मुसलमान ही अ पसं याक जमात आहे असे मानीत ते हा इतर अ पसं याक जमात ना
यांचा मोठा आधार वाटे . परंतु जना आप या जमातीला आता रा समजू लाग यामुळे इतर
जमात ना आपला लढा पुढे चाल व यास एकेक ांना भाग पडले आहे. कदा चत असेही
घड याचा संभव आहे क , जर कधी काळ कोणा या व अ पृ यांना लढावे लागले तर
ते कदा चत मुसलमानच असतील. सव े ांत अ पृ य समाजाने गतीची पावले टाकली
आहेत हे पा न मला अ तशय समाधान वाटते. अ पृ य समाजात जी राजक य जागृती
झाली आहे तशी फार थो ा समाजांम ये झाली असेल. यांनी श णाम ये खूप गती
केली आहे. दे शातील सरकारी नोक यांतून यांनी आता पाय रोवला आहे. अ तशय
मह वाची गो हणजे द लत समाजातील यांनी केलेली गती उ ेजन दे णारी आ ण
आ यच कत करणारी अशी आहे. या वषयी सवाना यो य अ भमान वाटला पा हजे. ह ं नी
घातले या भ ेतून ती गती न प झाली नाही. आप या राजकारणाची बैठक आता हीच
झाली आहे क , आपण ह समाजाचे घटक नाही. आता आपण भारतीय समाजाचे एक
वतं आ ण वै श पूण असे मुसलमानां माणे वतं घटक आहोत. हणून आपणास
वतं राजक य ह क पा हजेत. गांधी हे आपले मोठे वरोधक आहेत. अ पृ य समाजाला
महारा यपालां या कायकारी मंडळाम ये थान मळाले याचा अथ ा णशाहीला एक
मरण ाय टोलाच मळाला आहे!’
आंबेडकरांनी स या महायु ात टनला वनाअट पा ठबा दला. ते हणाले, ‘हे
महायु झो टगशाही आ ण लोकशाही यांम ये जुंपले आहे. ही झो टगशाही कोण याही
नै तक पायावर आधारलेली नाही. ती वां शक अ भमानावर आधारलेली आहे. नाझीवादाने
मनु यमा ा या भ वत ाला मोठा धोका नमाण केला आहे. या जगता या पाठ व न
माणसामाणसांम ये मनु याचे नाते जोडणारी लोकशाही न होऊ नये हणून तु ही य नांची
पराका ा केली पा हजे. हणून द लत समाजाने जगातील इतर लोकशा ां या बाजूने
लोकशाहीची मू ये आ ण सं कृती यांचे जतन कर यासाठ झगडले पा हजे. जर लोकशाही
न झाली तर आप या भ वत ाचेही वाटोळे होईल. हणून माझा तु हांला शेवटचा एकच
उपदे श आहे क , तु ही श ण या, चळवळ करा, संघटना करा, वतःवर व ास ठे वा.
याय आप या बाजूने अस यामुळे आ ही लढाईत ह असे मला वाटत नाही. अशा त हेची
लढाई कर यात मला एक त हेचा आनंद होत आहे. आपली ही लढाई संपूण अथाने
आ मो तीची आहे. यात सामा जक कवा भौ तक असे काही नाही. कारण आमची ही
लढाई संप ीसाठ वा स ेसाठ नाही. आमची ही लढाई वातं यासाठ आहे. मानवी ह क
आ ण मनु याचा दजा संपादन कर यासाठ ही लढाई आहे.’ प रषदे ने ‘अ खल भारतीय
शे ू ड का ट फेडरेशन’ थापन झा याचे जाहर केले. एका ठरावा वये सरकारने आप या
खचाने अ पृ य वगाक रता वतं गावे वसवावी अशी मागणी कर यात आली. प रषदे या
शेवट आंबेडकरांचे फू तदायक भाषण झाले. यात भावना न ेरणा यांचा सुंदर मलाफ
झाला होता. ते हणाले, ‘मी भेट गाठ वषयी उदासीन असतो आ ण पु तकांत रमतो हा
मा यावरील आरोप चुक चा आहे. मा या मनात कोण याही वषयी वाईट भावना
नाहीत आ ण कोणाचाही अपमान कर याचे मा या मनात नाही. मला कमीत कमी वेळात
अ धका धक काय करावयाचे आहे. पु कळ ह मला आपला श ू समजतात. परंतु माझे
वैय क म ा ण समाजातलेसु ा आहेत. जे ा ण मा या लोकांना कु यामांजरापे ा
वाईट रीतीने वागवतात, यां या या समाज ोही कृ यांवर कोरडे ओढ याचे मा या न शबी
आले आहे. या प र थतीला माझा नाइलाज आहे.’ आंबेडकरां या वचारा वषयी
सहानुभूती दशवून म ास या ‘ ह ’ या इं जी प ाने हटले, ‘वसाहती या मागणी या
ासंबंधी आंबेडकरांनी वचार करावा.’ जरी आरो यां या ीने आ ण वरां या ीने ही
मागणी सुखकारक वाटली तरी यामुळे अ पृ यता चर थायी होईल अशी भीती ‘ ह ’ने
केली.
नागपूर येथे प रषदे या याच मंडपात आंबेडकरांनी आणखी दोन भाषणे केली. एक
भाषण अमरावती या सुलोचनाबाई ड गरे यां या अ य तेखाली झाले या द लत वगा या
यां या प रषदे त झाले. ‘ यांची संघटना असावी या मताचा मी आहे. यांना आप या
कत ाची महती समजली हणजे या समाजसुधारणेसाठ काय क शकतील याची मला
क पना आहे. समाजातील घातुक चालीरीत चे उ चाटन क न तु ही मोठ सेवा केली आहे.
तुम या गती वषयी मला समाधान न खा ी वाटते. व छ राहावयास शका. गुणांपासून
र राहा. मुलांना श ण ा. यां या मनाम ये मह वाकां ा जागृत करा. तु ही जगात
मोठे पणा मळवू शकाल असे वचार यां या मनावर बबवा. यां या मनांतून यून वाची
भावना काढू त टाका. ल न कर यात घाई क नका. ल न ही एक जबाबदारी असते. तुमची
मुले ती जबाबदारी आ थक ा पेल यास समथ झा या वना ती यां यावर ला नका.
ल न करतील यांनी हे ल ात ठे वावे क , अनेक मुले ज माला घालणे हे. एक पाप आहे.
आप यापे ा जीवनात वर या पातळ वर येक मुलाला आरंभ क न दे णे हे आईबापांचे
कत आहे. सवात मह वाची गो हणजे जे येक मुलीने ल नानंतर नव याशी न ेने
रा हले पा हजे. या याशी म वाने आ ण बरोबरी या ना याने वागावे. याची दासी होऊ
नये. जर तु ही ा उपदे शा माणे वागलात तर तु हांला स मान न वैभव ा त झा या शवाय
राहणार नाही,’ असा यांना यांनी हतोपदे श केला.
ही यांची प रषद हणजे पदद लत वगातील यांत कती जागृती झाली आहे
याचे हे गमक होते. यां या ने या सौ. इं दराबाई पाट ल आ ण सौ. क तबाई पाट ल यां या
कायाचा तो गौरव होता. प रषदे ने ब प नी वाची चाल बंद करावी आ ण कामगारांना वेतन
न भरपगारी रजा ावी असे ठराव केले. सरी प रषद समता सै नक दलाची होती. तचे
अ य सरदार गोपाल सग हे होते. सै नकांपुढे भाषण करताना आंबेडकर हणाले,
‘अ हसे या त वा वषयी मला ेम आहे. परंतु अ हसा आ ण शरणागती यांत फरक आहे.
शरणतातीचे, गुलाम गरीचे आ ण असहा यतेचे जीवन जगणे मनु यास शोभत नाही. मला
तुकारामाचे हणणे पटते. ांचे नदालन न सु ांचे पालन हीसु ा एक कारची अ हसाच
होय. जरी ा यांवर दया करणे हे अ हसे या त वाचा एक भाग आहे तरी ांचे नदालन
हाही अ हसा त वाचा भाग आहे. या वना अ हसा हणजे पोकळ कवची ठरते. कोरडे
परमसुख ठरते. श आ ण शील हेच तुमचे येय असावे.’
नागपुरात आंबेडकरांचे वा त असता लाला जयनारायण यांनी यां या स मानाथ
चहापान समारंभ केला. नागपूरला महारा यपालांकडू न संदेश घेऊन एक राज त आला
होता. या संदेशा माणे आंबेडकरांनी तारेनेच २० जुलै १९४२ रोजी सकाळ मजूरमं यां या
खा याचे काम वीकारले. द ली न आले या या राज ताला थोडा व च अनुभव आला.
नागपूर थानकाम ये आ ण बाहेर यांनी शे ू ड का ट फेडरेशन या अ धवेशना या
थळाची चौकशी केली. परंतु जे पृ य ह याला भेटले यांनी या वषयी या राज ताला
काही मा हती न दे ता उदासीनता दाख वली. इतका े ष कवा उदासीनता आंबेडकर न
यांचे काय ां वषयी उ चवण यांना वाटत होती.
आंबेडकर मुंबईस परत आ यावर मुंबईतील द लत समाजातील यांनी यां या
अ भनंदनाची सभा ीमती द दे यां या अ य तेखाली भरवली. अ पृ यवग य श त त ण
मुल नी उ चवण य त णांशी ल न क नये असा आंबेडकरांनी उपदे श केला. महार
यां या ठकाणी राजक य जागृती इतर मराठा, भंडारी कवा आ ी यां यापे ा अ धक
माणात झाली आहे हे पा न यांनी समाधान केले.

१. लोकमा य, २० फे ुवारी १९४२.

१. The Times of India, 20 April 1942.
१. Bhide, A. S., Free Hindusthan, 14 April 1946.
 १९

मजूरमं ी

द लीला मु काम हल व यापूव २७ जुलै १९४२ रोजी सायंकाळ आंबेडकरांनी ‘टाइ स

ऑफ इं डया’ प ा या त नधीला मुलाखत दली. या वेळ ते हणाले, ‘गांधीज चा ‘करगे
या मरगे’ हा आदे श बेजबाबदारपणाचा न मूखपणाचा आहे. यां या राजक य मु स े गरीचे
दवाळे वाज याचे तो ोतक आहे. महायु सु झा यापासून काँ ेसची घसरलेली पत
सावर याचा तो य न आहे. रानट लोक ह थानवर आ धप य थाप यासाठ
ह थान या वेशीपाशी आले असता दे शातील कायदा न व था ही कमजोर करणे हा
वेडेपणा आहे. भारतीयां या संबंधात बोलायचे तर टश आता शेवट या खंदकात लढत
आहेत. जर लोकशाहीचा जय झाला, तर भारतीय वातं या या आड कोणी येऊ शकणार
नाही.’ ते पुढे हणाले क , गांधीजी वृ झा यामुळे ते उतावळ ने ासले आहेत.
काँ ेसधा ज या वृ प ांनी गांधीज वरील हा कटू ह ला परतवून लाव यासाठ
आंबेडकरांवरही ततकाच कठोर ह ला केला. टश सरकारने यांना महारा यपालां या
कायकारी मंडळात मजूरमं यां या जागी नेम यामुळे गांधीज ना षण दे ऊन आंबेडकर
टशांचे ऋण फेडीत आहेत, असे आंबेडकरांना यांनी षण केले. गांधीज ना असा वरोध
करणारे या वेळेस डॉ. आंबेडकर हे केवळ एकटे च राजकारणी पु ष होते असे नाही.
मु लीम लीगने तर आप या अनुयायांना गांधीज या ा संक पत ल ापासून चार हात र
राह या वषयी प पणे बजावले होते. ह महासभेचे अ य वीर सावरकर हणाले, ‘जर
काँ ेसने भारताची एक आ ण अ वभा यता यां या बाजूने आपण ठाम उभे रा असे लढा
सु कर यापूव त ापूवक आ ासन दले, तर आपण काँ ेस या ा ल ाला अव य
पा ठबा दे ऊ.’ ‘तथा प,’ सावरकर पुढे हणाले, ‘गांधीज ची वृ ी पाहता ते एकच काय पण
अनेक पा क तानांना मा यता ावयास तयार होतील.’
आंबेडकर द लीस गे यावर एक आठवडाही लोटला नाही तोच काँ ेसने ८ ऑग ट
रोजी आपला लढा सु केला. महारा यपालां या कायकारी मंडळाची तातडीची बैठक
भरली. काँ ेसचा नणय हा दे शाला ग धळा या प र थतीत टाकून अराजक माज व यास
सहा यभूत होणारा आ ण मानवी वातं या या र णासाठ जे य न चालले आहेत ते
वेडेपणाने मोडू न टाकणारा आहे; हणून दे शाला ते एक कारचे आ हानच आहे, असा
कायकारी मंडळाने ठराव केला.
काँ ेस या ने यांची न कायक याची सव दे शभर धरपकड सु होऊन यांना
थानब कर यात आले. यामुळे सा या दे शात ोभाची चंड लाट उसळली. जनतेने
सव बंडाळ केली. आ ण सरकारने ती मोड यासाठ जे कठोर उपाय योजले यामुळे सव
दे शात हाहाकार उडाला. मुसलमान जनता ा ल ापासून र रा हली. ह महासभावाद ही
तट थ रा हले. आंबेडकरांचे अनुयायी या ल ापासून र रा हले. यांनी सै नक करणा या
ावर सव ल क त केले होते.
२३ ऑग ट रोजी द लीत ‘द लत वग हतका रणी मंडळा’ने आंबेडकरांचा स कार
केला. या वेळ आंबेडकर नभ डपणे हणाले, ‘मला अ धकार प ाचा मोह वाटत नाही.
आ ण जर सामा य माणसांची थती सुधार याचे माझे य न न फळ ठरले, तर राजीनामा
दे ऊन मी परत मुंबईस जाईन. महारा यपालां या कायकारी मंडळात अ पृ यां या
त नध पे ा मुसलमानांचे त पट त नधी आहेत. मुसलमानांची सं या जवळजवळ
अ पृ यां या सं येइतक च अस याने ा गो चा अ पृ यांना संताप आला आहे.’
आंबेडकर ांना जरी अ धकार न वैभव ही ा त झाली होती, तरी यांचे खाजगी
आयु य चतेने पेटलेले होते. या वेळ या या उ पाती प र थतीत आपला मुलगा व पुत या
ां या सुर ततेब ल यांना काळजी लागून रा हली होती. ते दोघे मुंबईत होते. तेथे तर
राजक य दं यांना ऊत आला होता. आंबेडकरांनी र वनी ारा यांचे ेम समजून घे याचा
य न केला. परंतु तोही न फळ ठरला. ते हा यांनी या दोघांना एक तातडीचे प ल न
‘सावध गरीने राहा’, असा इशारा दे ऊन ठे वला. आप यामुळे या दोघांवर लडखोरांचा
कदा चत रोष ओढवेल अशी यांना भीती वाटे .
म यवत व धमंडळाम ये ऑग ट ल ातील बंडाळ मुळे उ प झाले या राजक य
प र थती वषयी चचा झाली. या चचला उ र दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘आपला गे या
दोन तीन वषातला अनुभव असा आहे क अ हसे या त वास आता उतरती कळा लागली
आहे. भारतमं यांस नणय फर व याचा जो अ धकार आहे तो यांनी व धमंडळास दला
पा हजे. तथा प, न ा नवडणुका न झा यामुळे स याचे व धमंडळ हे पूण ा त न धक
आहे असे मानणे श य होणार नाही.’
मजूरमं ी आंबेडकर यांनी १३ नो हबर १९४२ या दवशी मुंबई न आकाशवाणीवर
‘भारतीय मजूर आ ण महायु ’ या वषयावर भाषण केले. आप या भाषणात ते हणाले, ‘हे
यु केवळ पृ वीवरील दे श वाटू न घे यासाठ सु झालेले नाही, तर ते माणसामाणसांत न
रा ारा ांत सहजीवनाचे कसे नाते असावे या वषयी मूलभूत फरक घडवून आण यासाठ
घडत आहे. सहजीवना या अट या फेरतपासणीची मागणी करणारी ही ांती आहे.
सामा जक पुनरचनेची ही मागणी आहे. हणून नाझीवादाचा जय झाला तर नाझी
समाजरचनेखाली वातं याची गळचेपी होईल. समता नाकार यात येईल आ ण एक अ न
मत हणून बंधुता समूळ उखंडून टाक यात येईल. वातं या न नवीन समाजरचना ही फळे
लोकशाही या वजयामुळे लाभतील. तथा प, न वळ वातं य मळू न पुरेसे काय होत नाही.
वातं याचे मू य तु ही कोण या त हेची समाजरचना न रा यघटना उभा पाहता यांवर
अवलंबून आहे. हणून कामगारांनी आपली सव श एकवटू न ‘छोडो भारत’ ही मागणी
कर यापे ा नवीन भारताची मागणी करावी. हसे या श ला शरण जाऊन मळ वलेली
शांतता ही खरी शांतता न हे. ती आ मह या होय; तसे करणे हणजे सुखी, सुंदर अन्
वा यपूण जीवन जग यासाठ जे काही उदा न आव यक असते याची होळ क न
रानट पणाला आ ण अनाचारीपणाला शरण जा यासारखे आहे. ह ला झाला असता केवळ
लढ याचे नाका न यु ाचा नायनाट होणार नाही. यु ाचा नायनाट करावयाचा असेल, तर
यु जकून यायाने तह था पत केला पा हजे.’
‘पॅ स फक रलेश स क मट ’ने वबेक येथे १९४२ या डसबर म ह यात भरणा या
सभेपुढे ‘भारतातील अ पृ य’ ा वषयावर एक बंध वाचावा अशी डॉ. आंबेडकर ांना
वनंती केली होती. आंबेडकरांनी बंध ल हला. तो वाच यासाठ एन्. शवराज ा
आप या सहका यास यांनी वबेकला पाठ वले. या बंधात आंबेडकर हणाले,
‘गुलाम गरी, शेतक वरील गुलाम गरी आ ण जमीन भोगून नीच काम करणारी गुलाम गरी
जगातून न झाली आहे. परंतु भारतातील अ पृ यतेची इ त ी काही के या होत नाही.’
हणून यांनी बंधा या शेवट अमे रकन लोकांना आवाहन केले क , काँ ेस या ह
चारावर भुलून न जाता यांनी काँ ेसचे हे यु अ पृ य मान यात येणा याल ावधी
लोकांचे हत वरोधी ठरणार नाही ाची खा ी क न यावी. हा बंध यांनी ‘गांधी आ ण
अ पृ य वगाचे वमोचन’ (गांधी ॲ ड द इमॅ सपेशन ऑफ द अन्टचेब स) या नावाने पुढे
स केला.
आंबेडकरांनी जानेवारी १९४३ या म यावर सुरतेतील नाग रक दलापुढे भाषण केले.
सै नक श णाचे मह व पटवून दे ताना ते हणाले क ‘नाग रक दलात शकून तयार झालेले
सै नक हेच भावी वातं याचे र ण करतील.’
सुरते न आंबेडकर मुंबईस आले. याच दवशी सायंकाळ रामचं भट मा य मक
शाळे म ये मराठा न त सम जाती ां याकडू न यांचा स कार झाला. आप या भाषणात
यांनी ा णेतर प ांचा म ास न मुंबई ा ांतांम ये अपकष का झाला याची कारणे
सां गतली. ‘सुमारे वीस वष यां या हाती स ा असतानाही यांचा हास झाला. याचे प हले
कारण असे क , या प ांनी वक यांना नोक या दे यापलीकडे स ेचा काहीही उपयोग
केला नाही. यांचे धोरण संकु चत होते. यां या योजनांचा आवाका मोठा न हता. यांचे
अनुयायी सामा य जनता, शेतकरी न कामगार होते. यांचा यांना पा ठबा होता. पण यां या
हताकडे यांनी ल केल. आ ण ततक च खेदाची गो अशी क यांना यांनी नोक या
लावून द या ते एकदा यांत थर झा यावर या समाजांतून ते वर चढले होते यांना ते
वसरले. ते परक माणसां माणे उ ट न अरेराव बनले. पा मा य दे शांत लोकशाहीचे येय
सफल झाले नाही. कारण ती जूर प ा या हणजे परंपरावाद लोकां या हाती पडली होती.
जर अ पसं याक ा ण जाती या हाती स ा गेली, तर या दे शाची अशीच अव था होईल.
कोण याही राजक य प ा या बळकट ला तीन गो ी लागतात. प हली गो प ाचा नेता
एवढा मोठा असावा क तो कोण याही तप ां या ने यांशी समतु य ठरावा. सरी गो
हणजे श तब संघटना. तसरी गो हणजे असा काय म. भारतात जर लोकशाही
यश वी हायची असेल आ ण ती तगामी लोकां या तडा यातून वाचवायची असेल, तर
ा गो ची पूतता झाली पा हजे.’
यायमूत महादे व गो वद रानडे ां या ज मशता द या उ सवा या न म ाने १९
जानेवारी ११४३ रोजी पुणे येथे एक मोठ सभा भरली. रानडे भारताचे सुपु , थोर
समाजसुधारक, उदारमन क अन् सा वक वृ ीचे दे शभ . आंबेडकरांना या संगी भाषण
कर या वषयी आ हाने आमं ण दे यात आले होते. यांचे हे भाषण यांनी आजवर केले या
अनेक भाषणांत फार मह वाचे ठरले. ारंभीच यांनी थोर पु षांचे मू यमापन कर या या
या तीन च लत स ांत प प ती हो या यां याशी ो यांचा प रचय क न दला. ते
हणाले,‘ऑग टाईनचे मत असे क इ तहास हणजे वधा या या योजनेचा वकास. तो होत
असताना मानवजात यु न याग यां या खाईतून जाते. आ ण ती ई री योजना
मु दनापयत पूण होते. ऑग टाईनचे हे मत आता फ वे ेच मानतात. भूगोल आ ण
भौ तक शा हीच इ तहास घडवतात, असे बकलचे हणणे आहे. काल मा सचे हणणे
असे क आ थक कारणामुळे इ तहास घडतो. बकल आ ण काल मा स ांचे हणणे संपूण
स य नाही. इ तहास घडवीत नाही, तर नरपे अशा श तो घडवीत असतात
हे यांचे हणणे बरोबर नाही. आगी या ठण या पाड यासाठ घासा ा लागणा या
गारगो ांस ची श लागतेच.
‘ल करी वृ ीचे वीर पु ष रा ाचे हत वशेषसे साधत नाहीत. सामा जक जीवनावर
यां या जीवनाचा प रणाम घडलेला दसत नाही. मनु या या थोरपणाची ा या करताना
कालाईल हणतो, क कळकळ हा गुण थोर पु षा या अंगी असावा लागतो. रॉसबेरी या या
मते थोर मनु य हा समाजातील घाण झाडू न व छ कर यासाठ नैस गक वा अ तमानवी
श घेऊन अवतरलेला असतो. या सव कसो ा अपु या आहेत. कुठचीही कसोट पूण
नाही.’ आप या हण याचा न कष काढू न ते हणाले, ‘थोर पु ष समाजाला जोराची गती
दे या या भावनेने े रत झालेला असतो. तो समाजावर वेळ संगी ट केचे कोरडे ओढू न
याचे मा ल य धुऊन टाक त असतो.’
ही कसोट रान ांना लावली तर आंबेडकरां या मते रानडे हे यां या काळातील
च लत असले या कसो ां माणे नःसंशय थोर पु ष ठरतात. परंतु यावेगळ कोणतीही
कसोट यांना लावली तरीही ते थोर पु ष ठरतात. रान ांचे सारे आयु य हे सामा जक
अ याया व एक कठोर झगडा होता. समाजसुधारणेसाठ तो लढा होता. रानडे
सामा जक अ धकार नमाण कर यासाठ झगडले. रोग त व नःस व होऊन पडले या
ह समाजा या अंतःकरणात चैत य नमाण क न सामा जक लोकशाही नमाण कर याचा
यांनी महान य न केला.
 रान ांची तुलना गांधीजी न जना यां याशी करताना आंबेडकर आप या भाषणात
पुढे हणाले, ‘गांधी आ ण जना यां या बेफाट आ म ाघेशी पधा करणा या स या दोन
शोधूनही सापडणे कठ ण! वतःचे माहा य अन् अ धकार वाढ वणे हेच यांचे वच व
आहे. दे शकारण हे ते आप या खेळातील यादे आहे असे ते मानतात. त डपुजेपणा
करणा या लोकां या त डची तुती ऐकून यांना वाटत असते क आपण दोषातीत
आहोत.’आंबेडकरांसार यांनी हे उद्गार काढावेत ाव न गांधीजी न जना ां यामधील
अहंकार कती शगेला पोचला होता ाची क पना येते!
आंबेडकर पुढे हणाले, ‘ हद वृ प ांचा वसाय हे पूव एक उ च येय होते. परंतु
आता तो एक धंदा बनला आहे. काँ ेसधा ज या वृ प ांतील लेख हणजे भाडो ी
लेखकांनी आप या लाड या वीरां वषयी गाइलेले अ त र तु तपाठ होत.’
एखा ा वभूती वषयी आ यं तक आदर दाख वणे ही गो वेगळ आ ण ती वभूती
सांगेल या माणे आंधळे पणाने वागणे ही गो वेगळ . काही दवसांनंतर आंबेडकरांचे हे
ा यान ‘रानडे, गांधी आ ण जना’ ा नावाने पु तक पाने स झाले. या
पु तका या तावनेत आंबेडकंरांनी हटले आहे क , ‘जो कोणी आप या कालखंडावर
आप या म वाचा ठसा उमटवायची ईषा बाळगतो आ ण महान त वांना न वलंत
ांना जे सहा य दे णे श य आहे ते दे यासाठ झगडतो, या या रागाला न े षाला धार
असली पा हजे. नाहीतर ते काय या या हातून होणार नाही. मी अ याय, पळवणूक, बढाई
आ ण भ गरी यांचा े ष करतो. आ ण यां या अंगी हे गुण आहेत ते मला तर काह
वाटतात. मा या ट काकारांना मला सांगावयाचे आहे क , मा यात वसत असलेला े ष ही
एक श आहे असे मी मानतो. कारण या ासंबंधी मला ेम वाटते, यां यावर माझा
व ास आहे आ ण यां याब ल मला कसलीच खंत वाटत नाही, यांची ही सरी बाजू
आहे.' यांनी तावनेत पुढे हटले आहे क , कधीतरी मा या दे शबंधूंना पे ा दे श े
आहे हे पटावे.
‘ े ष’ ही एक श आहे हे त व आंबेडकरांनी बौ त व ानातून हण केलेले न हते
ते अ ाप बौ बनलेले न हते. ती अव था यां या आयु यात अ ाप यावयाची होती. े षाचे
नमूलन े षाने होत नाही हे बु त व. बु ाचे त व अं तम सा य ा ीने आंबेडकरांना
मा य होते. परंतु सापे हसा हे एक प रणामकारक साधन आहे असाही यांचा व ास
होता. यां या मते गांधीज चे अ हसा त व हे बौ धमापासून घेतलेले नसून ते जैन
धमापासून घेतलेले होते. कारण बु ाने अ हसा त व जैना माणे स या टोकापयत ताणले
न हते.१

पूवतयारी न करता आ ण प आदे श न दे ता काँ ेसने सु केलेली ऑग टची ांती काही

आठवडे दं गे, बंडाळ , मोडतोड अन् व वंस क न शेवट थंडावली.
अशा रीतीने या ां तयु ाचा शेवट झालेला पा न, आगाखान महालात थानब
असले या गांधीज नी २१ दवसां या उपोषणास २० फे ुवारी १९४३ रोजी आरंभ केला.
आपली बाजू जगापुढे ठे व यासाठ आ ण आपली सुटका क न घे यासाठ गांधीज नी हा
डाव टाकला होता. या उपोषणामुळे दे श हादरला. ‘गांधीजीची मु ता करा’ ा आरो यांनी
आकाश म मून गेले. महारा यपालां या कायकारी मंडळातील सभासदांनी राजीनामे
ावेत हणून यां यावर दडपण आण यात आले. सभासदांपैक डॉ. आंबेडकर आ ण
ह महासभेचे जे. पी. ीवा तव हे अ वच लत रा हले. माधवराव अणे, होमी मोद न
नृप नाथ सरकार यांचे मनोबल खच यामुळे यांनी राजीनामा दला. यां या राजीना याची
बातमी ऐकून उपोषण करीत असले या गांधीज या मुखावर हा य चमकून गेले. राजीनामा
न द यामुळे आंबेडकरां या त ेत कवा लोक यतेत काहीही फरक पडला नाही. थो ा
दवसांनंतर सर चमणलाल सेटलवाड आंबेडकर-जयंती या दवशी भाषण करताना हणाले
क , ‘आंबेडकर हे अ भजात बु म ा, द घ ोग आ ण धैय यांचे अलौ कक असे एक
तीक आहेत.’
आंबेडकर कामगार – क याणाक रता झटत होते. कामगारांचे सद्गुण अन् गुण,
यां या गरजा आ ण यांची ःखे यां या प रचयाची होती. कामगार स मतीची थायी
स मती सर फेरोजखान नून यां या कार कद त थापन झाली होती. यावर कामगार, सरकार
न मालक यांचे त नधी होते. तची बैठक मुंबईतील स चवालयात ७ मे १९४३ रोजी
मजूरमं ी डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली झाली. या वेळ एक मह वाचा
वचारासाठ ठे व यात आला होता. तो हणजे नदान यु सा ह याचे काम करीत असले या
कारखा यांतून एक संयु कामगार नयामक स मती नेमणे हा होय. अशा त हे या स म या
अमे रकन संयु सं थानांम ये न टनम ये चालू हो या. सरा मह वाचा हणजे
सेवायोजन कायालयाची (ए लॉयमट ए चज) थापना हा होय. कामगारां या हता या
ीने याची आव यकता होती. या काळ जे अनुभवी न अध श त तं नर नरा या
योजनांतून तयार होत होते, यांना नोकरीसाठ भटकावयास लागू नये, यांना नोकरी
मळ व याचे माग मोकळे असले पा हजेत, हा सेवायोजन कायालय थाप याचा मु य उ े श
होता.
१० मे १९४३ रोजी ‘इं डयन फेडरेशन ऑफ लेबर’ ा सं थे या मुंबई शाखेने
मजूरमं ी डॉ. आंबेडकरां या स मानाथ चहापान समारंभ घडवून आणला. या खेळ
आप या भाषणात कामगार संघटनेचे येय न तचे वभागलेले बळया वषयी मजूरमं यांनी
आपले वचार मांडले. यांनी कामगार चळवळ त जी ही उ प झाली होती या वषयी
नापसंती केली. या हीमुळे कामगार चळवळ ही पोकळ न उथळ झाली आहे असा
यांनी आपला अ भ ाय केला. या तव यांनी कामगारने यांना कामगार चळवळ तील
दोष नवार यास कळकळ ने आवाहन केले. भाषणाचा शेवट मजूरमं ी हणाले, ‘माझे
प मत असे आहे क , भारतातील कामगारांनी कामगार मं मंडळ थाप याचा य न
करावा. भारतास वातं य मळणे एवढ च गो पुरेशी नाही. ते वरा य कोण या लोकां या
हातात पडते याला मह व आहे.’
याच दवशी महारा चबर ऑफ कॉमस, मुंबई, ा सं थेत आंबेडकरांचे भाषण
झाले. तेथे ते हणाले, ‘जगाला आता यु ाचा वीट आला आहे. याला तीन रोगांची बाधा
झाली आहे. प हला रोग हणजे एका दे शाचे स या दे शावर सा ा य. सरा रोग हणजे
का या-गो यांचा झगडा. हा कोण या तरी मागाने लवकरच सोड वला पा हजे. तो तसा
सोड वला गे यास शांततेला यापुढे धोका नमाण होणार नाही. तसरा रोग हणजे दा र य.
रा ारा ांत समान प र थती नमाण करायची हणजे बळ दे शास सबळ करणे होय.’ इं ज
आ ण इतर युरो पयन रा ांचे त नधी पेश ां या पुढे कसे गुडघे टे क त याची आठवण
क न दे ऊन ते पुढे हणाले, ‘पा मा य रा े पौवा य रा ांकडे चढे ल ीने पाहतात ाचे
कारण यांचे आ थक न औ ो गक बळ हेच होय. या तव माझे मत असे आहे क ,
भारताची जे हा आ थक व औ ो गक श वाढे ल ते हा सा ा यवाद न का या-गो यांचा
वाद हे मटतील.’
दा र या या ाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले, ‘मानवसं कृतीचा व वंस
कर यात गगनाला भडेल एवढा चंड खच रा े दररोज करीत आहेत. जे टन यु ासाठ
दररोज चौदा कोट पये खच करीत आहे, जी अमे रकन संयु सं थाने दररोज तेवढाच
खच करीत आहेत – आ ण भारत कमी करीत आहे असे नाही – ती रा े शांतते या काळात
ांपैक न मा खच दा र याचे नमूलन कर यासाठ न दा र यात पचत असले या
मानवजातीची थती सुधार यसाठ का खच करीत नाहीत, हे मला समजत नाही. जगातले
ःख नवार यासाठ जगाला काहीतरी सुधारणा केली पा हजे; उराशी धरले या
अ धकारांपैक काही अ धकारांचा याग केला पा हजे.’
ा समयी आंबेडकरांनी राजक य पेच संग सोड व या या ीने दे शापुढे एक
योजना मांडली होती. यावर वतमानप े आपले वचार द शत करीत होती. या योजनेत
आंबेडकरांनी असे हटले क , टश लोकसभेने एक नबध संमत क न ांतांची सरह
आखून दे णारी एक स मती नेमावी आ ण दोन वेळा सावमत घे यात यावे. प ह या
सावमताने मुसलमानांना पा क तान पा हजे क नको हे ठरवावे. स या सावमताने
मु लमेतर लोकांनी नयो जत पा क तानम ये राहावयाचे क नाही या वषयी नणय ठरवावा.
जर मु लमेतरांनी या पा क तानम ये राहावयाचे ठर वले तर ांतां या चालू सरह तशाच
ठे वा ात. जर यांनी पा क तानला वरोध केला तर एक ‘सरह मंडळ’ नेमून मुसलमान
ब सं य असलेले भाग कोणते ते ठरवावे आ ण दोन वषानंतर मुसलमानांना पा क तान हवे
आहे कवा काय याचा नणय करावा.
प कामगार पीरषदे चे सरे अ धवेशन मजूरमं ी डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली नवी द ली येथे ६ आ ण ७ स टबर १९४३ रोजी भरले. आप या जोरदार
भाषणात यांनी अ , कापड, नवारा, श ण, सां कृ तक साधने आ ण आरो याची साधने
ां वषयी कामगारां या माग या मांड या. एका ठरावा वये कामगारांचा पगार न उ प
या वषयी संशोधन कर या या आ ण कामगारांना सामा जक संर ण मळवून दे या या
ीने मा हती गोळा करावी असे ठरले.
याच म ह यात डॉ. आंबेडकरांनी ऑ े लयन मु स कट न ांनी सुच वले या
‘ टश सा ा य वषयक वचार व नमय मंडळा' वषयी आपले मत एका मुलाखतीत दले.
‘वसाहती रा या’म ये ह थान वे छे ने भागीदार हणून राहील असे वसाहतीचे वरा य
भोगणा या दे शांनी घडवून आणणे यां याच हताचे आहे. तथा प, आंबेडकरांनी आणखी
असे जाहीर केले क ह थानला सा ा या वषयी काडीचेही ेम रा हलेले नाही. कारण ते
सा ा य हद लोकांना आपली जा मानते. आप या बरोबरी या दजाचे नाग रक हणून
मानायला तयार नाही.
१९४३ या ऑ टोबर म ह यात यारेलाल कुरील तालीब ा संयु ांतीय
खासदाराने अ पृ य वगा या सै नकांना सै यात वर या जागा मळ व यात जी काही बंधने
होती ती र कर या वषयी जो ठराव मांडला तो संमत झाला.
आपण म यवत व धमंडळावरील न ां तक व धमंडळावरील अ पृ य
त नध या सं येत सरकारकडू न वाढ केली, या वषयी आंबेडकरांना समाधान वाटत होते.
अ धकार वीकार यापासून द लत वगा या गतीसाठ आपण काय क शकली, ा वषयी
मा हती दे यासाठ यांनी नो हबर १९४३ म ये द ली येथे अ पृ य समाजाचे कायकत न
नेते यांची बैठक भर वली. सरकारी नोक यांत अ पृ य वगासाठ ८१/३ राखीव जागा, द लत
वगातील व ा याक रता लंडनयेथे तां क श णासाठ काही राखीव जागा, म यवत
व धमंडळात एक जादा सभासदाची जागा, या गो ी द लत वगासाठ आपण मळ व या
आहेत, असे यांनी नवे दले.
द लत वगासाठ ठरा वक जागा सरकारी नोकरीत राखून ठे व या वषयी आंबेडकरांनी
हा आ ह धरला याची कारणे ल ात ठे व यासारखी आहेत. जर पृ य ह ं चे सरकारी
नोकरीत ाब य नसते, तर अ पृ य वगावर होत असले या जुलमाला कायम व प आले
नसते. सरे असे क द लत वगातील लोक सरकारी सेवेत रा हले तर अ पृ य समाजास
याय मळ व या या ीने अ धक गती करता ये यासारखी होती. शवाय यांचा आ थक
दजा वाढणार होता.
द लत वगाचे लोक सरकारी नोकरीत घुस व याचे आंबेडकरांचे धोरण वाथ
परायणतेत लडबडणा या लोकां या डो यांत सलू लागले. अशांपैक च एका म ासी
गृह थाने आंबेडकरांना टोमणा मारला क , ‘आंबेडकरांचे राजकारण हणजे नोक यांसाठ
धडपड.’ आंबेडकर ताडकन् उ रले, ‘असे जर आहे तर तु ही म ासी लोक येथे न वद
ट के नोक या बळकावून का बसला आहात? नोक यां वषयी तुम या मनात एवढा तर कार
आहे, तर तु ही ा नोक या सोडू न का बरे जात नाही? तसे केलेत तर आ हांस या जागा
तरी मळतील!’
कामगार थायी स मतीची लखनौ येथे २६ जानेवारी १९४४ ला बैठक झाली.
मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर अ य थानी होते. लखनौ न ते २६ जानेवारीला शे ू ड का ट
फेडरेशन या अ धवेशनाक रता कानपूरला गेले. अ धवेशन २९ जानेवारीला भरले.
अ धवेशनाचे अ य एन्. शवराज आप या भाषणात हणाले, ‘द लत वग स ांतरा या
व नाही. मा द लत वगा या नागपूर येथे भरले या अ धवेशनात या माग या के या
आहेत यांचा वचार कर यात आला हणजे झाला.
या चंड जनसमूहापुढे भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘ ह थानचे सरकार
चाल व यात ह , मुसलमान आ ण द लत वग हे भागीदार असलेच पा हजे. ह थानचा
रा यकारभार चाल व यात द लत समाजाला जर यो य तो वाटा मळाला नाही तर तो
मळ व यासाठ ते झगडा सु करतील.’ सरकारने तां क आ ण उ च श ण ासाठ
दे ऊ केले या सवलत चा अ पृ य वगातील व ा यानी पुरेपूर फायदा यावा असा यांनी
कळकळ ने उपदे श केला. अ पृ य वगा या जु या ने यांनी समाजाची सेवा अचल धैयाने,
अद य उ साहाने न अढळ े ने केली आहे, हे ल ात ठे वावे; यां या काया वषयी गैरसमज
क न घेऊ नये, असा यांनी त णांना इशारा दला.
कामगारां या हता या ीने आंबेडकरांनी आणखी एक सुधारणा केली. यांनी
म यवत व धमंडळात एक वधेयक संमत क न घेतले. या वधेयकात कारखा यांतील
बारमाही कामगारांना भरपगारी रजा ावी असे एक कलम होते.
ानंतर थो ाच दवसांनी शरीर कृती या न म ाने गांधीज ची आगाखान
महालातून सुटका झाली. कृ त वा यासाठ गांधीजी पाचगणीला गेले. तेथे
राजगोपालाचारी यांनी असे जाहीर केले क , गांधीज नी थानब तेत असता पसंत केलेली
एक योजना मी जनांकडे पाठ वली आहे. रा ीय वृ ी या प कारांनी या दे श ोही
योजने व एक अवा रही काढले नाही. यांची खट् टू झालेली मने मूग गळू न बसली
होती. ाग तकांनी राजाजी योजनेचे वणन ‘दे शा या सुर तेला धोका’ असे केले. वीर
सावरकर हणाले क , राजाजी एकटे च ा कपट-नाटकातील खलपु ष नाहीत.

घटनापं डता या भू मकेतून आंबेडकर ा घटनेकडे पाहत होते. यांनी राजगोपालाचार या

ा घातक कृ याचा अथ राजाजी शहाणपणाकडे वळले असा केला. परंतु थो ाच
दवसांपूव पॅ स फक रलेश स स मतीसाठ ल हले या बंधात यांनी राजगोपालाचारी
यां या कृ याचा ध कार केला होता. गांधीज नी पा क तानचे त व मा य के या वषयी
आंबेडकरांनी यांचे अ भनंदन केले. परंतु गांधीज नी ती योजना जनांपुढे वतः ठे वली
असती आ ण कोणतीही अट घातली नसती तर बरे झाले असते, असे मत केले.
तथा प जनांनी ती योजना का फेटाळावी ाचा नीटसा उलगडा यांना झाला नाही. सावमत
वीकार यात धोका होता, परंतु काही झाले तरी जनते याच हाती शेवटचा नणय आहे हे
वस न चालणार नाही, असे आंबेडकर हणाले.
गांधीज नी ा भू मकेचा अवलंब कर याचे ठर व यात एवढा काळ गमवावा हे पा न
आंबेडकरांना वाईट वाटले. काँ ेस ने यांना एक कोपरखळ मा न ते हणाले, ‘गांधीज चा
पा क तान योजनेला वरोध आहे, असे समजून बचा यांनी पा क तान योजनेला वरोध
केला. परंतु आता यांची फ जती झाली आहे.’ ह ं या मालक ची वृ प े ह महासभेचा
गळा दाबतील या वषयी कम पही संशय नाही, असेही यांनी मत केले.
ह ं या मालक या वृ प ां वषयी आंबेडकरांनी केलेले भा कत मा खरे ठरले.
ह महासभा हे अखंड भारताला न ा वा हले या कायक याचे शेवटचे आ य थान होते.
ह ं या मालक या वतमानप ांनी यांचा गळा दाबला.
गांधीज नी जनांकडे गोडीगुलाबीची भाषा करताच पा क तान योजनेसंबंधी
आंबेडकरांचा उ साह मा तसाच रा हला नाही. आप या ‘पा क तान वषयी वचार’ ंथा या
स या आवृ ीत यांनी असे हटले क , ‘पा क तानची मागणी हा एक सापळा आहे.
यातून नणयाचा माग नघेल असे दसत नाही.’ या वेळची प र थती पाहता तो
अ धक बकट झाला होता हे खरे.
आंबेडकरांनाही गांध शी तडजोड कर याचा लोभ सुटला. यांना वाटले, गांधीजी
आता तडजोड कर या या मनः थतीत असावेत. हणून यांनी गांधीज ना प ल हले. या
प ात ते हणाले, ‘जर हद राजक य येय गाठायचे असेल तर ह -मु लम ा या
नणयाबरोबर पृ य- अ पृ य ाचाही नणय करणे आव यक आहे. या मु ांचा नणय
करावयाचा आहे ते मु े आपण मांडावयास तयार आहोत.’ द. ६ ऑग ट या आप या प ात
गांधीज नी आंबेडकरांना उ र दले क , ‘द लत वगाचा हा धा मक न सामा जक आहे.
मला तुम या कतृ वाची पूण क पना आहे. तुम यासारखा पु ष माझा सहकारी झा यास
मला आनंद वाटे ल. तथा प ा मह वा या ासंबंधी आपले मतभेद आहेत, ते एकदा मी
मोठ कमत द यामुळे मला माहीत झाले आहे.’ म ुरांना डो यावर चढवावयाचे न
वन ांना लाथा मारावया या ही प त नवीन नाही. राजकारणी गांधीजी याला अपवाद कसे
असणार?
ऑग ट १९४४ या शेवट आंबेडकरांनी कलक यास भेट दली. तेथे द लत वगा या
अनेक सं थांनी यांना मानप दले. मानप ास उ र दे तेवेळ ते हणाले, ‘नवीन घटने माणे
ह थानला वसाहतीचे वरा य मळे ल, महायु संपणार. यश पथात आहे. मा तु ही
सवानी संघ टत राहावे. भारतात स ांतर हो यापूव ह , मुसलमान न अ पृ य या तघांत
समेट झाला पा हजे असे महारा यपालांनी गांधीज ना सां गतले, ही महारा यपालांनी
चांगली गो केली. जर ह सभेने आप या माग या के या तर आपण ह महासभेस मळू .
काँ ेसने मा य के या तर काँ ेसला मळू .’
कलक या या भाषणाचा आधार घेऊन डॉ. मुंजे यांनी आंबेडकरांना प ल न
यां या अट काय आहेत ा वषयी वचारणा केली. यांना उ र मळाले नाही. परमानंद-
मुंजे-सावरकर न ह महासभेने अ पृ य वगा या या य माग यांना कधीही वरोध केला
नाही.
ानंतर आंबेडकरांनी नजामा या है ाबादला भेट दली. तेथे केले या भाषणात ते
मो ा वेषाने हणाले, ‘अ पृ य वग हा एक समाजाचा वतं घटक आहे. ह थान या
वातं यावरील याची भ इतरांपे ा क चतही कमी नाही. परंतु याला ह थान या
वातं याबरोबर आपले वतःचेही वातं य पा हजे आहे.’
है ाबाद न आंबेडकर म ासला गेले. तेथे यांना तामीळनाड द लत वगाने आ ण
न सं थेने एक नवेदन सादर केले. यात यांनी हटले होते क , आ ही द लत वगातून
 न धमात गे यामुळे आमची धा मक न सामा जक प र थती अ पृ य वगासारखीच
द नवाणी आहे. उ च जातीचे न हे पूवा म ची जा तबंधने पाळत अस यामुळे द लत
वगातील नांना वाईट त हेने वाग वतात. जातपात पाळणा या व र न जात नी
वतःची वृ ी सुधारावी हणून न धम पदे शक काहीच य न करीत नाहीत. नवेदना या
शेवट बचारे द लतवग य न प ा ापपूवक हणाले, ‘महाराज, आ हांला आम या
वर न धमबांधवांपासून वाचवा आ ण तसेच स या समाजापासूनही संर ण ा.’
म ास महापा लकेने आंबेडकरांना २२ स टबर १९४४ रोजी रपन भवनाम ये मानप
दले. काँ ेस प ा या सभासदांनी समारंभावर ब ह कार टाकला होता. उ रादाखल
केले या भाषणात आंबेडकर हणाले, ‘आपण वरा य, रा ीय सरकार वा वातं य यां या
व नाही, एकदा वयात आले या सव लोकां या मता माणे लोकशाही सरकार थापन
केले, क लोकांची ःखे नाहीशी होतील असा इ तहासाचा दाखला नाही. जो वग केवळ
आपणालाच श ण न समृ लाभली पा हजे, स या वगानी ज मास येऊन
गुलाम गरीतच मरावे असे मानतो, या वगा या हाती स ा पडली तर रा ीय सरकार च लत
सरकारपे ा चांगले नाही असे हण याची पाळ येईल.’
सायंकाळ ‘आ चबर ऑफ कॉमस’ ा सं थेने यांना मानप दले. मानप ात
असे हटले होते क , कामगारांकडे पाह या या सरकारी कोनास आंबेडकरांनी
हतकारक अशी कलाटणी दली. या वषयी समाधान कर यात आले. न ा धोरणाचा
मु य उ े श असा होता क , कामगार, मालक आ ण सरकार ा वगात एकमेकां या
मतां वषयी समजूतदारपणा वाढू न सलोखा वृ गत हावा. ा समारंभानंतर लगोलग
मजूरमं यां या स मानाथ कुमारराजा सर मुथ या चे आर यांनी आप या बंग या या
हरवळ वर चहापान समारंभ केला.
स या दवशी ‘म ास सदन मराठा रे वे’ या पृ यवग य न द लत-वग य
कामगारांनी मजूरमं यांना मानप दली. दो ही वगातील पृ य न अ पृ य असे कामगार
एका सभेत मसळलेले पा न आपणास आनंद झाला आहे, सवानी कामगारां या दा र याचे
उ चाटन कर यासाठ एकजुट ने उभे राहावे, पण हे ल ात ठे वावे क , राजक य स ा
काबीज करणे ही गो कामगारसंघ थापन कर यापे ा अ धक मह वाची आहे, असा यांनी
कामगारांना उपदे श केला.
२४ स टबर १९४४ रोजी सकाळ म ास या ‘बु वाद समाचा’ या व माने भात
च मं दरात आंबेडकरांचे भाषण झाले. या भाषणात आंबेडकर हणाले, ‘ ाचीन
भारतीयांचे जेवढे समृ न ग तमान राजक य जीवन होते तेवढे स या कोण याही रा ा या
ाचीन काळात तसे जीवन न हते. या काळ ह थान हा ांतीचा दे श होता. या ांती या
पुढे च रा य ांती हीसु ा ु ठरावी. यासंबंधी वशेष मह वाची गो अशी क , बौ
धम न ा ण धम ांत मोठा झगडा होऊन ा ण धमाने बौ धमा या व
त ांतीचा लढा सु केला. वादाचे मूळ एकच होते. ते हणजे स य हणजे काय? बु
हणे स य हणजे दश यांनी जे काही स करता येते ते. ा णां या मते स य हणजे जे
काही वेदांनी सां गतले ते.’ वेदां या काही पैलूंचे पृथ करण करताना आंबेडकर हणाले,
‘वेदांतील व श भाग नंतर या काळात घुसडलेला आहे. या वेदांत महामूखपणा शवाय
काही भरलेले नाही. या वेदांवर ाचीन काळ या ा णांसार या शार लोकांनी एवढा
मोठा प व पणा न अ धकार लादावा या वषयी आपणास आ य वाटते. आपण
त ां तकारकां या पकडीत सापडलो आहोत. जर आपण यातून लवकर सुटका
कर याक रता व रत काही केले नाही, तर या दे शावर आपण मोठे संकट आण या शवाय
राहणार नाही.’१
पारी पी. बाळसु यम् मुद लयार यांनी डॉ. आंबेडकरां या स मानाथ मेजवानी
दली. या वेळ ा णेतर प ा या अपकषाची कारणे वशद करताना आंबेडकर हणाले,
‘ ा णेतरांपैक अनेक नेते स या दजाचे ा ण बनले होते. यांनी ा ण धमाचा याग
केला नाही. या धमाची यांनी थ ा केली होती या याच त वांना ते चकटू न रा हले.
ा णेतर प ाला चांगला नेता पा हजे, चांगली संघटना पा हजे, आ ण प वचार णाली
पा हजे.’ सायंकाळ पाक टाऊन येथील मेमो रयल हॉलम ये आंबेडकरांना शे ू ड का ट
फेडरेशन आ ण द ण ह थान बु ट असो सएशन यांनी मानप े दली. आप या
भाषणात आंबेडकरांनी रा ीय जीवनात जमाती या थाना वषयी महारा यपालांनी जो
नणय ठर वला होता याला पा ठबा दला. आ ण ी नवास शा ी यांना खरमरीत उ र
दले. ी नवास शा ी हणाले होते क , आंतररा ीय शांतता प रषदे त आंबेडकरांची
उप थती दे शा या हताला बाधक होईल. ते कळताच आंबेडकरां या पायाची आग
म तकाला पोचली. ते हणाले, ‘मा या सावज नक जीवना या इ तहासात मला लां छना पद
असे काही घडलेले नाही क यामुळे मी आंतररा ीय प रषदे म ये भारता या बाजूने
बसावयास अयो य ठरेन. शा ी हेच वतः टश सरकारचे कुलुंगी कु े आहेत. शा नी
जर काही मह व संपादन केले असेल कवा जाग तक क त मळ वली असेल तर ती
टशांनी यांना आपला ना यापो या समजून नाच व यामुळेच.’१
गोलमेज प रषदे तील काही संगांचा उ लेख क न आंबेडकर पुढे हणाले,
‘भारताला जर कोणी दगा दला असेल तर तो अ पृ य वगाने न हे. तो गांधी, शा ी इ याद
मंडळ नी. खरे हणजे अ पृ य वगाने एडवड कासन साहेबा माणे ‘ख यात गेले तुमचे
संर ण’ अशी वृ ी धारण करावी अशी हजारो कारणे असतानासु ा, अ पृ यांनी आप या
मनाचा मोठे पणा दाखवून वरा या या मागणीला पा ठबा दला. तसे करताना यांनी फ
या य असे संर ण मा गतले. ा णशाहीखाली गेली दोन हजार वष अ पृ य समाजाने
ःख भोगले आहे. तरी यांनी नुस या यो य माग या कर याएवढा दे शा भमान दाख वला.’
शेवट आंबेडकरांनी ह ं ना आप या वृ ीत आमूला बदल करावयास आवाहन केले आ ण
हणाले, ‘आपण समेट क या, आ ण हा सोडवू या.’
म ासम ये असतानाच आंबेडकरांची ज ट स प ाचे नेते राम वामी यां याशी
म ासमधील ांसंबंधी द घ चचा झाली. ते म ास न एलोरला गेले. तेथे यांना ज हा
शे ू ड का ट फेडरेशन, न फेडरेशन, वे ट गोदावरी ज हा बोड आ ण एलोर
नगरपा लका यांनी मानप े दली.
एलोर नगरपा लके या मानप ास उ र दे ते वेळ ते हणाले क , ‘गांध या दोषांपैक
एक मह वाचा दोष असा आहे क , यांना मुळात राजक य ीच नाही. दे शाचे भ वत
साकार हो याची वेळ येईल ते हा दे शाचे तुकडे होतील असे काँ ेस सं थापकांना व ातही
वाटले नसेल.’ अ पसं याकां या ाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले, “जी भू मका
लकनने२ न ो ासंबंधी घेतली होती तशीच गांध नी हद अ पसं याकां या बाबतीत
घेतली आहे. संघरा या या ऐ याला न ा वा हले या लकनने न ो लोकांची मते उ र
सं थानांना मळावी हणून १७६२ साली वातं याचा जाहीरनामा काढला. याच माणे
गांध ना वातं य न चातुव य पा हजे आहे. जर सव प संमत अशी रा यघटना तयार झाली
तर गांध नी टश पंत धानांना भारताचा एकमेव त नधी हणून खुशाल भेटावे.’
सर ॅ ड स टनला परत गे यावर आंबेडकरांनी टश सरकार न ह थान
सरकार यांना अ पृ य वग हा रा ाचा मह वाचा घटक आहे हे पटवून दे याचा य न केला.
यांना भारतीय समाजा या सामा जक, आ थक, राजक य रचनेम ये समानतेचे थान
मळाले पा हजे, हाच यां या झंझावाती दौ याचा म थताथ होता. या बाबतीत
महारा यपालांना आप या बाजूला वळ व यात आंबेडकरांना बरेच यश मळाले होते.
अ पृ य वगा या ा वाढ या झग ाचे या वेळ ‘टाइ स ऑफ इं डया’ या वृ प ाने
आप या समतोल न तेज वी अ लेखात१ वणन केले आहे. ‘अ पृ य वगाशी दे शभर मै ी
दाख वणारे जे गांधीज चे थाटामाटाचे समारंभ झाले आहेत यात कळकळ पे ा भपकाच
अ धक होता. अनुभवाने हे आता प झाले आहे क , तो सहानुभूतीचा णक पुळका
होता. ख या कळकळ पे ा गांध या वषयी अनुयायांना वाटत असले या आदराचा तो
दे खावा होता.’ या अ लेखात आणखी असे हटके क , ‘मं दर वेश, व हरी खु या करणे,
समान मशानभूमी असणे इ याद सुधारणा या अ पृ यता नवारणा या मु य ाला
पशही क शकत नाहीत. आ ण या ाला बगल दे याचा य न केला तर तो
दे श हताला हा नकारक ठर यावाचून राहणार नाही.’
नो हबर या प ह या आठव ात आंबेडकर पु यास गेले. तेथे राजभोज यांनी
यां या स मानाथ एक समारंभ आयो जत केला होता. या समारंभा या वेळ आंबेडकर
हणाले, ‘ ाचीन काळ ल हलेला येक धा मक ंथ हा राजक य ंथही असे. आ ण
भगवद्गीता हा ंथ वेदां या शकवणीस पा ठबा दे ऊन ा ण धमाला व र पातळ वर
ठे व या या उ े शाने ल हलेला राजक य ंथ आहे, असे मानले पा हजे.’
ाच दर यान स ू स मती भारतीय राजकारणातील पेच संग सोड व याचा य न
करीत होती. आंबेडकरांनी या स मतीशी सहकाय कर याचे नाकारले. कारण या
स मती या काही सभासदांवर आंबेडकरांचा व ास न हता.
जानेवारी १९४५ चा प ह या आठव ात आंबेडकरांनी कलक याला भेट दली. तेथे
द लतां या ‘पीप स हेरा ड’चे काशन करताना ते हणाले क , गांध या मृ यूनंतर काँ ेसचे
तुकडे होतील. शे ू ड का ट फेडरेशन या संघटनेचे मह व सांगताना ते हणाले, ‘राजक य
 न नै तक ा पा हले असता हा प या दे शात चरंतन राहील. कारण कोण याही
ने याला या दे शात उदा असे जर कोणते काय करता ये यासारखे असेल तर तो द लताचा
उ ार होय.’ कलक या या वा त ात ते दौलतराव गुलाजीराव जाधव यां याकडे
जेवावयास होते. स या दवशी जाधवांकडचा वयंपाक न इतर नोकर ा सवानी
जाधवां या घरी नोकरी कर याचे नाकारले. कारण अ पृ य आंबेडकर यां या घरी जेवले व
जाधवांचे घर बाटले होते. रे वेम ये मोठे अ धकारी असलेले हे जाधव महार आहेत हे या
नोकरांना माहीत नसावे. आंबेडकर महारा यपालां या कायका रणीने सभासद होते.
मजूरमं ी होते. अपमानाने यो गराज ानदे वसु ा होरपळू न गेले. आंबेडकरांचा हा योग
यां यापे ाही भयंकर दसतो. आंबेडकरांचा जाधवांवर लोभ होता. यां या उ कषास
आंबेडकरच कारणीभूत झाले. जाधव आप या कतृ वाने मह पद चढले तरी यांना इतर
कार थानी अ धका यां या ासातून आंबेडकरांनी अनेकदा सोड वले. कलक या न ते
आंबेडकरांना त परतेने ंथ व मासे पाठवीत.
ह थानचे महारा यपाल लॉड वे हेल माच १९४५ म ये एक योजना घेऊन
वचार व नमयासाठ लंडनला गेले. काँ ेसचे नेते भुलाभाई दे साई न मु लीम लीगचे
लयाकत अ लीखान यां यात ह -मुसलमानांना समान त न ध व असावे या मु ावर
करार झाला होता. याला स ू स मतीने आपला कणा वाकवून पा ठबा दला. लंडनला
गेले या लॉड वे हेलनांही स ू स मतीने तसे तारेने कळ वले. म यंतरी आंबेडकरांनी
‘पा क तान वषयी वचार’ ा आप या इं जी ंथाची ‘पा क तान क ह थानची
फाळणी’ ा नावाखाली सरी आवृ ी स केली. नं ा आवृ ीत एक करण नवीन
घातले होते. यात आंमबेडकरांनी ह थानची सां कृ तक न भौगो लक एकता मा य केली.
एका रा यघटनेखाली दोन कवा तीन रा ीय समाज गु यागो वदाने कॅनडा, व झलड,
द ण अमे रका इ याद दे शांत कसे एक रा शकतात हे नवेदन केले. तथा प वतं
ह थान या संर णाचा माग मोकळा कर यासाठ न मुसलमानांना आता रा हायचे
हणून ह ं नी पा क तान ावे असा आप या प ह याच मताचापुन चार केला. हद
राजक य पेच संग सोड व याचे जोरात य न सु झाले होते. पा क तान याऐवजी स
योजना, रे जना ड कुपलँडकृत वभागणी योजना, सर आदशीर दलाल यांची योजना,
मानव नाथ रॉय यांची योजना, डॉ. राधाकुमुद मुकज यांची योजना आ ण सर सुलतान
अहमद यांची योजाना अशा सुमारे नऊ योजना पुढे मांड यात आ या हो या.
आंबेडकरांनीही आपली एक योजना ६ मे १९४५ रोजी शे ू ड का ट फेडरेशन
सं थे या वा षक अ धवेशनात आप या कायक यासमोर वचारासाठ ठे वली. या योजनेत
हटले होते क , ब सं य जमात या हाती रा यकारभार असावा असला वचार आता
असमथनीय वाटतो, आ ण ावहा रक ा अ यायाचा वाटतो. आंबेडकर योजनेने
अ पसं याकांना व धमंडळात अ धक त न ध व दे याची शफारस केली. ह ं नी मा
सापे ब सं येवर समाधान मानावे. या योजने माणे जरी ह थान एकसंघ राहणार होता,
तरी आंबेडकरांनी आपली योजना वीकार यास मुसलमानांना वनंती केली. कारण या
योजने माणे यांना अ धक चांगले संर ण मळणार होते. वाढ व त न ध व सतत राहणार
होते. मुसलमानांची ह रा या या भीतीपासून मु ता होणार होती. या योजनेचे वै श
असे क , ह -मुसलमान या प ांचे भ वत अ पृ य वगा या हाती दलेले होते. मा व य
जात ना मतदानाचा अ धकार दे यात आला न हता. कारण आंबेडकरां या मते यांना तेवढ
समज अ ाप आलेली न हती. आंबेडकरां या योजने माणे घटना स मती हीच मुळ
अनाव यक गो वाटत होती. घटना स मतीची ही मागणी आव यकतेपे ा जा त मागणीचे
कृ य वाटले. कदा चत् रा ाला यादवीत गुंत वणारी ही भयंकर मागणी आहे असे यांना
वाटले असावे. यांनी हटले, रा यघटनेचे ब तेक काय १९३६ या काय ाने अगोदरच
झालेले आहे. आंबेडकरां या योजनेने स ू स मतीचे तवृ टाकाऊ ठर वले.
आंबेडकरकृत योजनेचे वृ प ांनी मा वाभाडे काढले. नेहमी अ ह ं ची तळ उचलून
धरणा या ‘टाइ स ऑफ इं डया’ प ालासु ा जनाची नाही तरी मनाची लाज वाटली. ते
हणाले क , जरी ही योजना नयतीचा तडाखा हणून मानली तरी त यात एकां तक मते
असून अ पृ य समाजाला एक रा यकत जमात बन व याचे यो जले आहे. आंबेडकरां या
योजनेने ह ं वर अ याय कर यात स ू स मतीवरही ताण केली होती. यां या योजने माणे
भारताचा पंत धान आ ण इतर पृ य ह मं ी हे अ पसं याकां या त नध नी नवडायचे
होते. अ पसं याकांतील मं ी अ पसं याकां या त नध नीच नवडायचे होते!
यामुळेब तेक ह वृ प ांनी एकमताने आंबेडकरांची ही योजना हणजे अ पसं याकांचे
भारतावरील रा य असे हटले. डॉ. आंबेडकर पृ य ह असते सर यांनी ा योजनेचे
वाभाडे काढले असते. परंतु दवाने ते व बाजूला होते. जगातील कुठ याही रा ा या
इ तहासात या रा ातील ब सं य लोकांची एवढ मानखंडना झाली नसेल तेवढ
आंबेडकरां या योजनेने ह ं ची मानखंडना केली, असेही काही वतमानप ांनी आंबेडकरां या
योजनेचे यथाथ वणन केले.
आंबेडकरांनी आप या योजनेत व य जात ना मतदानाचा अ धकार नाकार यामुळे
ठ करबा पांनी यांचावर ट केचे श उपसले. यांना उ र दे ताना आंबेडकर हणाले,
‘ ःख त मानवांचा मी एकमेव नेता आहे असा अ भमान मी के हाही बाळगलेला नाही.
मा या अ पश ला अ पृ य वगाचा पुरेसा आहे. सरे कमी उदा आहेत असे मी
हणत नाही, परंतु आयु य हे अ प आहे, हे जाणून येकजण एक हाताळू शकतो. मी
वतः तर अ पृ यां या सेवे शवाय सरी कोणतीही सेवा कर याची मह वाकां ा बाळगलेली
नाही.’ गरीजनां या जातीला मतदानाचा ह क असू नये असे आपण हटले या वषयी
प ीकरण करताना ते हणाले, ‘मतदानाचा ह क आप या हता या ीने बजाव याएवढे
व य जात म ये साम य उ प झालेले नाही.’ आ ण गंमत अशी क हीच कारणे दाखवून
क न वगाला आ ण वशेषतः अ पृ य वगाला व र वग मतदानापासून वं चत कर याची
भाषा बोले ते हा आंबेडकरां या पायाची आग म तकाला झ बे!
नामदार मजूरमं यां या स मानाथ मुंबई येथील केप मॉडेल ा उपाहारगृहात २० मे
१९४५ रोजी यां या म ांनी भोजन दले. या वेळ भाषण करताना आंबेडकर हणाले,
‘ ह थानने वातं यापे ा वसाहतीचे वरा य यावे. जर हद लोकांना वातं याचे र ण
करणे श य नसेल, तर यांनी वसाहतीचे वरा य पसंत करावे. अंतररा ीय काय ा माणे
वसाहतीचे वरा य हणजे पूण वातं यच होय.’
जून १९४५ म ये आंबेडकरांचा आणखी एक इं जी ंथ स झाला. याचे नाव
‘काँ ेस आ ण गांधी यांनी अ पृ य वगास कसे वाग वले’ ( हॉट काँ ेस ॲ ड गांधी हॅव डन्
टू द अनटचेब स). हा ंथ वाद ववादा या वेषाने भरलेला आहे. शैली जोरदार आ ण
प रणामकारक आहे. मा हती व मु े आक ांनी आ ण खा ी पट वणा या गो नी भरलेले
आहेत. हा ंथ बाँबगोळा पडावा या माणे काँ ेस प ावर पडला. ा ंथातील मु य मु ा
असा क , काँ ेसने १९१७ पासून अ पृ यां या उ ाराचे सु केलेले काय हे
काँ ेस याकाय मांपैक एक काम होते. ते कर यात काँ ेसचा हेतू अ पृ यांची य पणे
बलता नाहीशी कर यापे ा ते रा ीय जीवनापासून वेगळे घटक दसू नयेत असाच होता.
या ंथात गांधीज या ह रजनकाया वषयी जरी आंबेडकरांनी ट का केली, तरी वामी
ानंदांचा अ पृ यांचा महान कैवारी असा गौरवपर उ लेख केला आहे. ा ंथा या एका
भागात गांधी आ ण गांधीवाद ांपासून अ पृ य वगाने सावध राहावे असा इशारा
आंबेडकरांनी दला आहे.
आंबेडकरां या मते गांधीवाद हणजे सरे काही नसून ामीण जीवनाचे
पुन जीवन, नसगाकडे परत जाणे, जनावरांचे जीवन जगणे अ ण आधु नक यं युग
मानवाला शाप आहे असे मानणे. आ थक समानते वषयी तळमळ नस यामुळे गांधीवाद हे
सामा जक न आ थक ा तगामी त व ान बनले आहे; हे आप या वजावर
‘भूतकालाकडे वळा’ अशी घोषणा करीत बाहेर पडले आहे. धमापासून अफूची गोळ
बनवून ती लोकांना म बन व यास जर कोण या त व ानाचा उपयोग झाला असेल तर
तो गांधीत व ानाचा होय. खो ा ा आ ण सुर तते या ामक क पना यांत गुरफटू न
ठे वणारे जर कोणते त व ान असेल तर ते गांधीवाद त व ान होय. आंबेडकरांनी ासाठ
गांधीवादा या धाडीपासून अ पृ य वगाने सावध राहावे असा यांना इशारा दला. ंथा या
शेवट अमे रका व टन ांमधील पुरोगामी वचारवंतांनी हद तगामी ने यांपासून सावध
राहावे, अशी धो याची सूचना दली आहे. कारण सव जगाला फस व यासाठ आ ण
यां या डो यांत धूळ फेक यासाठ ते वातं या या घोषणेचा गैरवापर करीत आहेत! ा
ंथाने जाहीर केले क , गांध या अ पृ यो ारासंबंधीची भाषणे ही केवळ ासपीठाव न
केलेली दखाऊ भाषणे होती. तो कृतीत आणावयाचा काय म न हता. हणून गांधी हे
अ पृ य वगाचे ाते कवा मो दाते नाहीत.
हा ंथ एका इं ज बाईला आंबेडकरांनी अपण केला आहे. आप या इं लंडमध या
वा त ात ा बाईबरोबर यांनी बायबलचा अ यास केला होता. या बाईशी यांचा ववाह
झाला होता, अशी आवई उठली होती. त याशी यांचा ज हा याचा, सुख ःखाचा
प वहार असे. ती हीच इं ज व षी असावी. तचे नाव फॅनी फझरा ड असावे असे
हणतात.
 ा पु तकावर मोठा कडा याचा वाद ववाद नमाण झाला. राजगोपालाचारी यांनी
आंबेडकरां या ा ंथाला उ र दे याचा य न केला, परंतु आंबेडकरां या घणापुढे यां या
हातोडीचा आवाज फारसा ऐकू आला नाही. स तानम यांनी आंबेडकरांना उ र दे याचा
अ धक चांगला य न केला खरा. यात यांची व ा व क पकता दसून येते. यांनी
आकडेवार मा हती दे ऊन आप या ंथाचे मह व वाढ वले आहे. तथा प, आंबेडकरांनी
गांधीजी आ ण गांधीवादावर केलेला आरोप कोणालाही खोडू न काढता आला नाही.
आंबेडकरांचा गांधीवादाला असलेला वरोध हा ववेकवादावर अ ध त होता. तो
वरोध काही नवीन होता असे नाही. दहा वषापूव एका अमे रकन अ धका याने यां यापुढे
गांधीवादाची भरभसाट तुती केली ते हा यांनी याला सां गतले, ‘तू एक तर ढ गी तरी
असला पा हजेस कवा वेडा तरी असला पा हजेस. जर गांधीवाद असा आदशवत असेल तर
तू अमे रकन लोकांना आपले सै य, नौदल काढू न टाकायला का नाही सांगत? मोठमोठे
कारखाने, गगनचुंबी इमारती पाडू न टाकून मानवां या ाथ मक अव थेतील आयु य म
तु ही का वीकारीत नाही? तु यासार या लोकांचा गांधीवादावर खरा खरा व ास नाही.
परंतु हद आ ण अमे रकन लोकांना भूल पाड यात तु ही यश वी झाला आहात.’
नऊ आठव ां या वा त ानंतर भारताचे महारा यपाल लॉड वे हेल जून या
प ह या आठव ात लंडन न ह थानात परत आले. यांनी जी योजना आखली होती
तचे नाव ‘वे हेल योजना.’ महारा यपालांनी काँ ेस या ने यांना तु ं गातून सोडले. आ ण
सम याला जून १९४५ या शेवट या आठव ात एक प रषद बोला वली. या प रषदे त
पृ य ह ं चा त नधी हणून काँ ेस प ाचे मुसलमान अ य मौलाना अबुल कलम
आझाद होते. मुसलमानांचे त नधी हणून जना होते. द लत वगाचे त नधी हणून एन्.
शवराज होते. शीखांचे त नधी शीख नेते होते. आ ण सव ां तक रा यांचे भूतपूव
मु यमं ी होते. ह महासभेला वगळ यात आले होते. आंबेडकर महारा यपालां या
कायकारी मंडळात अस यामुळे या प रषदे त भाग घेऊ शकले नाहीत. तथा प, द लत
वगा या गा हा यांचे नवेदन तयार कर यात ते गक झाले होते. यां या नवेदनात मह वाचा
मु ा असा होता क , जर मुसलमानांना यांचा सं ये या माणा माणे कायकारी मंडळात
पाच त नधी मा य कर यात आले, तर अ पृ यांचे यां या लोकसं ये या माणात तीन
तरी त नधी घेतले गेले पा हजेत. ा प रषदे चे ता हंगामी मं मंडळात कोणाचे कती
त नधी असावेत ा ा या खडकावर फुटले. काँ ेसचे हणणे असे होते क ,
मं मंडळात यावयाचे मुसलमान त नधी काँ ेस प ाचे असावेत.

१९४५ साल या जुलै म ह यात टनम ये साव क नवडणुका झा या. यात जूर प ाचा
धु वा उडाला. मजूर प ाचे मं मंडळ स ा ढ झाले. याच समयास जपानसु ा शरण
गेले. जूर प ाचे नेतृ व बाजूला सा न मजुरां या त नध या हाती स ा द या वषयी
आंबेडकरांनी टश मतदारांचे अ भनंदन केले.
 आंबेडकर थो ा दवसांक रता मुंबईला आले. या वेळ ‘टाटा इ ट ूट ऑफ
सोशल साय सेस’ ा सं थे या व ाथ संघापुढे यांनी जुलै १९४५ या शेवट या
आठव ाम ये भाषण केले. आप या भाषणात यांनी सां गतले क , स ची तडजोड
कवा लवाद हे कामगारांना अ यंत हतावह आहे. मी हे त व कामगारां या यायप तीत
कायम व पाचे करीन, अशी मला आशा आहे.’ यांनी आणखी अशीही आशा केली
क , या तां क श णा या शाळा हद सरकारने श णा या काय मापैक एक भाग
हणून सु के या आहेत, या तशाच चालू राहतील.
ऑग ट या शेवट या आठव ात कामगार थायी स मतीची बैठक नवी द ली येथे
झाली. औ ो गक े ातील कामगारांसाठ घरे बांध यासंबंधीची मालकांवरील जबाबदारी
आ ण भरपगारी रजा ा वषय या नयमांवर चचा झाली. आंबेडकर अ य थानी होते.
भारतातील राजकारणातील पेच संग सुटत नाही असे पा न लॉड वे हेल पु हा
ऑग ट या शेवट लंडनला वचार व नमयासाठ गेले. स टबर म ह या या म यानंतर ते
ह थानात परत आले. यांनी साव क नवडणुका घे याची घोषणा केली.
सव प नवडणुकां या आखा ात उतरले. नवडणुक ची यं णा आ ण अमाप
पैसा ांचे पाठबळ असलेली काँ ेस ‘छोडो ह थान’ ही घोषणा पुका न नवडणुक या
रगणात उतरली. जनांची घोषणा ‘पा क तान क वनाश’ अशी होती आ ण ह महासभेची
घोषणा ‘ वातं य आ ण अखंड ह थान’ अशी होती. पैशाचे पाठबळ आ ण नवडणुका
लढ वणारी यं णा हाताशी नसताही आंबेडकरांची शे ू ड का ट फेडरेशन नवडणुक या
आखा ात उतरली. आंबेडकरांनी नवडणुक या चाराचा नारळ ४ ऑ टोबर रोजी
पु या या एका सभेत फोडला. तेथे यांनी तीन मु ांवर भर दला. अ पृ य वगाने काँ ेस या
नेतृ वावर भरवसा ठे वू नये. कारण यांचे धोरण शरणागतीने बरबटलेले आहे. काँ ेस
समाजसुधारणे वषयी उदासीन आहे. हणून तने द लतांवरील अ याय र कर याक रता
कधीही य न केला नाही.
परंतु या बकट प र थतीतून बाहेर पड यास एकच माग आहे. तो हणजे द लतांनी
आप या हाती स ा घेतली पा हजे. ती यांची आता जीवनश बनली आहे. यांनी आता
रा यकत जमात बनावे आ ण आपले ह क सांभाळावे. नाहीतर ते ह क कागदावरच
राहतील. अजूनपयत आपण द लत वगासाठ सोयी आ ण ह क कसे मळ वले हे यांनी
सां गतले. शेवट ते हणाले क , आगामी नवडणुका हा यां या जीवनमरणाचा आहे.
कारण घटना स मतीवर नवडू न जाणारे लोक ां तक व धमंडळे च नवडू न दे याचा संभव
आहे, हे यांनी द लत वगा या नजरेस आणून दले. या साव क नवडणुक चे हे मह व
मानव नाथ रॉय सोडले तर, स या प ांतील ने यांना ततकेसे उमगले न हते.
यानंतर आंबेडकर द लीला परतले. तेथे यां या अ य तेखाली २७ नो हबर १९४५
रोजी सातवी हद कामगार प रषद भरली. आप या अ य ीय भाषणात आंबेडकर हणाले,
‘कामगार ध नक वगाला एक मह वाचा वचा शकेल. आ ण तो हा क , जर यु ा या
खचासाठ तु ही कर दे यास काकू करीत नाही तर तु ही कामगारां या जीवनाचा दजा
वाढ व यासाठ जो नधी उभारावयाचा आहे याला वरोध का करता? जो यु ावर खच
झाला तो लोकक याणासाठ खच झाला असता, तर यात कतीतरी लोकांचे श ण झाले
असते आ ण कतीतरी रोगी बरे झाले असते?’
आंबेडकरां या शे ू ड का ट फेडरेशनने नवडणुक चा चार जोराने सु केला.
नवडणुक या चाराला चालना मळावी हणून यांनी २९ आ ण ३० नो हबर १९४५ रोजी
अहमदाबाद येथे प रषद बोला वली. गु जी गो वद परमार अ य थानी होते. प रषदे स
उप थत राह यासाठ आंबेडकर अहमदाबादला गेले. तेथे यांना मानव नाथ रॉय यां या
प ाचे कायकत, क यु न ट आ ण ह सभा कायकत भेटले. या दवशी सव गर या बंद
हो या. बु नगर नामक मो ा मंडपात साबरमती या काठावर आंबेडकरांनी प रषदे स
सां गतले क , जे काही फायदे अ पृ य वगास मळू लागले होते, ते सव यांनी वतः संपादन
केले होते, गांधीज नी दलेले न हते. गांधीज नी यां या माग यांस वरोध कर यासाठ
मुसलमानां या साहा याची याचना केली होती.
नो हबर ३० रोजी अहमदाबाद नगरपा लकेने आंबेडकरांना मानप दले. या वेळ ते
हणाले क , ‘जर हद सरकारने ऑग ट १९४२ म ये कडक उपाय योजले नसते तर जमन
कवा जपानी सै नकांनी सारा दे श ापून टाकला असता, ह थानची दशा केली असती.’
आपला स मान के या वषयी अहमदाबाद नगरपा लकेचे यांनी मनःपूवक आभार मानले
आ ण ते पुढे हणाले,‘अहमदाबाद नगरपा लकेने जो आदरभाव केला आहे तो, आ ण
मा या अ भनंदना या ठरावाचा काय मप केत अंतभाव कर यास नकार दे ऊन मुंबई
नगरपा लकेने जी वृ ी दाख वली ात केवढा फरक आहे?’ भाषणा या शेवट ते हणाले,
‘दे शाला वरा य नको असे कोणीतरी, कधीतरी हणू शकेल काय? मला संपूण वरा य
हवे. वरा य आप या पथात आहे. टश सरकार आता फार काळ रा शकणार
नाही.’
डसबर या प ह या आठव ात मुंबई या स चवालयात वभागीय कामगार
शासकांची प रषद भरली. तचे उद्घाटन करताना आंबेडकर हणाले, ‘औ ो गक
अशांतता टाळ यासाठ कवा ती कमी कर यासाठ तीन गो ची आव यकता आहे. प हली
गो , समेट घडवून आणावयास यो य यं णा पा हजे. सरी गो , औ ो गक कलह नबधात
सुधारणा केली पा हजे. तसरी हणजे कामगारांना कमीत कमी पगार कती असावा हे
ठर वले पा हजे. प ह या गो ीला सु वात झालेली आहे. स या दो ही गो चा वचार
लवकरच सु होईल.
औ ो गक शांतता था पत कर या या श यते वषयी आपले मत करताना ते
हणाले, ‘ ापुढे स े या बळावर औ ो गक शांतता था पत करता येणे श य नाही.
काय ा या बळावर ती श य आहे. परंतु खा ी दे ता येत नाही. ती सामा जक यायनीती या
बळावर करता येणे श य आहे. ही सूचना आशादायक वाटते. यात तीन बाजू गुंतले या
आहेत. प हली हणजे वतः कामगारांनीच आपले काम कर याचे कत ओळखले पा हजे;
हणजे यांनी कामचुकारपणाची वृ ी टाकून दली पा हजे. मालकाने यो य ते वेतन दे णे
 ाचेच नाव पळवणूक थांब वणे. आ ण यांनी काम कर यास सुखावह प र थती नमाण
करणे, याचेच नाव कामगार क याण होय. तसरी गो हणजे सरकार न समाज ांनी
औ ो गक संबंध सलो याचे राहावे ासाठ जपले पा हजे. हे सावज नक काम आहे. हे
मालक आ ण कामगार ांमधील केवळ करार नाही, हे ओळखले पा हजे.’ कामगार
खा याचे मु य शासक सी. च. जोशी आप या वागतपर भाषणात हणाले क ,
औ ो गक-संबंध यं णा ही कामगार वा मालक ा दोन प ांपैक कोणाचीही वक ल नाही.

आंबेडकर लागलीच मनमाड येथे होणा या शे ू ड का ट फेडरेशन या प रषदे स मागदशन

कर यासाठ गेले. प रषदे त भाषण करताना ते हणाले, ‘काँ ेसबरोबरअ पृ यां या
ह कासंबंधी समेट कर याचा गेली क येक वष मी य न केला, परंतु यश आले नाही. आता
सव राखीव जागा आपण जक या शवाय त णोपाय नाही.’ नंतर यांनी अको यास भाषण
क न नागपूर येथे १३ डसबर १९४५ रोजी जाहीर सभेत भाषण केले. ते हणाले,
‘लवकरच सु होणा या वयंशासनाचा आराखडा काँ ेसने जनतेसमोर ठे वावा. अ पृ यतेचे
नवारण कर याची काँ ेसची मोहीम पूणतया अयश वी झाली आहे.’ आपणास पुरी येथील
स जग ाथा या दे वळाचे दशन कसे नच यावे लागले ही गो यांनी सां गतली.
आप या प ा या नवडणुक तील चाराला उठाव दे यासाठ यांनी द ण
ह थानात दौरा काढला. म ास येथे भाषण करताना यांनी असे सां गतले क , ‘काँ ेस या
नवडणुक चा जाहीरनामा ही फ मोठ भूलथाप आहे, कारण भावी रा यघटने वषयी तो
जाहीरनामा मूग गळू न व थ बसला आहे.’ म रेलाही यांनी चाराचे भाषण केले.
कोईमतूर या सभेत यांनी सां गतले क , ‘जे उमेदवार ा नवडणुक म ये यश वी होतील,
तेच ा दे शाची रा यघटना ठरवतील.’
द लत वगासाठ व धमंडळातून राखीव जागा, शासन व थेत मुख जागा, यां या
श णकायासाठ भरघोस अनुदान आ ण खे ांतून ज मनीची तरतूद अशा माग या यांनी
दे शापुढे ठे व या. काही वतमानप ांनी आ ण इतर प ांतील ने यांनी आंबेडकर आप या
अ धकारपदाचा आप या प ा या चारासाठ पयोग करीत आहेत, अशी त ार केली.
काँ ेस या राजवट तील द ली सरकारचे मं ी व ां तक मं मंडळांतील मं ी यांनी हेच
हणणे साव क नवडणुक या वेळ वतः या आचरणात आणून दाख वले असते, तर
आंबेडकरांवरील यां या आ ेपाला बळकट आली असती.
परत येताना म ासमधील पाक टाऊन येथील मेमो रयल हॉलम ये आंबेडकरांनी
‘द ण भारत ाग तक प ाचा वकास न भाव’ ा वषयी वचार मांडले. गोख यां या
नेतृ वाखालील मवाळ प हा लोकांना बळा प वाटला. ां तकारकां या प ाने
लोकां या मनाची पकड घेतली होती. यां यासारखे आ मब लदान करणारे
रा य ां तकारक थोडेच नघाले. काँ ेसचे साम य गांध या नेतृ वात आहे. राजक य आ ण
धा मक या दो ही वृ या लोकांना गांधी भा शकतात. ज टस प ाला नेता, श त आ ण
काय म यांची आव यकता आहे. असे घडले, तर या प ाला यश येईल, असे मत यांनी
 केले.
नंतर सभागृहाम ये ा णेतर व कलां या सं थे या स या वा षकप रषदे चे
आंबेडकरांनी उद्घाटन केले. आप या भाषणात यांनी मनु मृती व सरे धा मक ंथ ांवर
कडाडू न ह ला चढ वला. या भाषणामुळे द ण ह थानातील ह ं त वरोधाचे वादळ
नमाण झाले. यांनी आंबेडकरांवर प ातून श ांची लाखोली वा हली, यांचा जीव
घे याचीही धमक दली.
म ास येथे भाषण के यानंतर आंबेडकर व रत द लीस परतले. जानेवारी या
प ह या आठव ात टश लोकसभेचे दहा सभासदांचे एक श मंडळ नवी द ली येथे
आले. १० जानेवारी १९४६ रोजी महंमदअ ली जना, पं. जवाहरलाल नेह आ ण डॉ.
आंबेडकर यां याशी यांनी नवी द ली येथे चचा केली. जनांशी यांची बोलणी दोन तास
चालली. यानंतर श मंडळा या सभासदांनी आंबेडकरांशी न वद म नटे चचा केली. नंतर
या सभासदांनी पं डत नेह ं शी चचा केली. इतर मुख ने यांशीही यांनी चचा केली.
श मंडळ भारतात चार आठवडे होते. यांपैक काही दवस यांनी दौरा काढला. काही
ठकाणी भेट द या. श मंडळ १० फे ुवारीला लंडनला परतले.
१३ जानेवारी १९४६ रोजी आंबेडकर मुंबईस आले. तेथून ते सोलापूरला गेले. तेथे
सोलापूर नगरपा लका आ ण ज हा मंडळ (लोकल बोड) ांनी यांना मानप दले. यांनी
या सं थांनी अ पृ य वगा या उ ाराचे चांगले काय के या वषयी यांचे आभार मानले.
आप या भाषणात आंबेडकर डॉ. व. व. मुळे यांचा मोठा भावनापूण उ लेख क न
हणाले, ‘डॉ. मुळे यां या सहकायाने मी वीस वषापूव सावज नक कायास आरंभ केला.’
अ पृ य वगाक रता सोलापूर येथे एक व ा थगृह चाल व यात डॉ. मु ये यांनी
आंबेडकरांना साहा य केले होते. सोलापूर या कट सभेत भाषण करताना यांनी त ा
केली क , ‘जर शे ू ड का ट फेडरेशनचे उमेदवार नवडू न आले नाहीत, तर मी काँ ेसला
शरण जाईन, पांढरी टोपी घालीन आ ण काँ ेसम ये जाईन.’
मुंबईस परत आ यावर आंबेडकराना यां या शे ू ड का ट फेडरेशनने थैली अपण
केली. सभेत त कटाने वेश होता. या वेळ ते हणाले, ‘आपण ह थानचे नाग रक
आहात हे स कर यासाठ अ पृ य वगाने आटोकाट य न करावेत. अ पृ य वग
मुसलमानां माणे भूभाग तोडू न मागत नाही, यांना समान ह क पा हजे आहेत. आ य
नको. जर काँ ेसला वाटत असेल क आम या माग या या य नाहीत तर ते करण नः पृह
अशा जाग तक यायासनापुढे जाऊ ा. आपण या यायासनाचा नणय मानायला तयार
आहोत.’
आंबेडकरां या उपरो भाषणा या पूव काही दवस अगोदर सरदारव लभभाई यांचे
भाषण झाले होते. ते हा ते हणाले होते क , ‘अ पृ यतेचे उ चाटन काँ ेस मं मंडळे
काय ा या बळावर करतील. आंबेडकरां या अ पृ य जनते या उ कषा वषयी बाळगले या
आकां ा यो य आहेत. परंतु यांचे माग चुक चे आहेत. पुणे करारामुळे अ पृ यांचा फायदा
झाला, तरी आंबेडकर काँ ेसला आ ण गांधीज ना श ा दे त आहेत.’
 सरदार पटे लां या व अ पृ य वगात या लेखकांनी वृ प ांम ये एकच ओरड
केली. आंबेडकरांची बाजू कशी बरोबर आहे आ ण पुणे करार अ पृ यां या हताला कसा
बाधक ठरला आहे, हे यांनी स कर याचा य न केला.
द ली या कायालयात पंधरा दवस काम क न, आंबेडकर आ ा येथे १० माच रोजी
संयु ांत शे ू ड का ट फेडरेशन या अ धवेशनात उप थत रा हले. अ य पद एन्.
शवराज होते. या वेळ आंबेडकर हणाले क , जर वरा य ाचा अथ ब सं य प ाने
अ पसं याक प ां या सहकायाने न संमतीने रा य करणे असा होत असेल, तर वरा य
वागताह आहे.
ां तक व धमंडळा या नवडणुका झा या. बाबासाहेबांनी आ ा के या माणे ते
न ावंत अ पृ य मतदार मतदानक ावर सव ठकाणी पायीच गेले. भ या पहाटे पासून ते
रांगेत उभे रा हले. यांनी शेवट या म नटापयत मतदान केले. परंतु काँ ेसने आप या पृ य
ह ं या चंड श ने यां या इ छु कांवर लीलेने मात केली. बाबासाहेबां या शे ू ड का ट
फेडरेशनची धूळधाण झाली. पृ य ह ं या सहकायाकडे पूण ल आ ण प ात संघटनेचा
अभाव ा दोन कारणांमुळे यांनी सोलापूरला केलेली त ा अशी बारगळली. ा
तडा याने आंबेडकर दङ् मूढ झाले. पुढारी हणून जी यांची त ा होती तला मोठा
ध का बसला. यामुळे ती नराशेपायी यांचे कडवट मन पु हा जालीम उपायांचा शोध
क लागले. काँ ेस, आंबेडकर आ ण ह सभा ा ह ं या मतांवर अवलंबून असणा या
प ांचा पाडाव क शकली. परंतु आपण मुसलमानांचेह त न ध व करतो ही काँ ेसची
शेखी पार छाटू न टाकून मुसलमान मतदारांनी तला चारी मुंडया चीत केले. त या
रा वादाची त ा मुसलमानांनी साफ रसातळास पोच वली! जे काँ ेसने आंबेडकरांचे केले
तेच जनांनी काँ ेसचे केले.
दे शगौरव सुभाषचं बोस ां या हद रा ीय सै याने केलेला वातं याचा लढा, हद
नौदल आ ण वायुदल ांनी केलेली बंडे, यांमुळे इं जांचे भारतीय सा ा य पुरे खळ खळे
झाले. हद सै याला वातं याचा वेध लागलाहोता, हे दसून येत होते. हद सै नकां या
दयात रा वाद न राजकारण यांनी पेट घेतला होता. टशांना कळू न चुकले क , यापुढे
भारत गुलाम गरीत ठे वणे अश य आहे. हणून टनचे मु य धान लेमंट ॲटली यांनी
आप या १५ माच या घोषणेत ह थानचा वातं यसंपादनाचा अ धकार मा य केला. आ ण
ते हणाले, ‘मग ह थान टश रा कुलात राहो कवा यातून फुटू न जावो.’ ते पुढे
हणाले, ‘कोण याही अ पसं य समाजाला ब सं याकांची गती थांब व याचा मनाई ह क
वापरता येणार नाही.’
टश सरकारने सर ॅ फड स, ए. ही. अले झांडर आ ण या वेळ भारतमं ी
असलेले लॉड पे थक लॉरे स अशा तीन मं यांचे एक श मंडळ भारतात पाठ वले.
श मंडळ २४ माच १९४६ रोजी नवी द ली येथे पोचले. महारा यपालां या राजभवनात
अनेक मुलाखती झा या. उ च वतुळातील मु स ांनी वचार व नमय केला. अगद हळु वार
मनाने मसलती के या. नेह , पटे ल, गांधीजी, जना, डॉ. मुकज यां या या मं याने
मुलाखती घेत या. परंतु या राजक य चचचे वै श असे होते क , काँ ेसचे अ य
मौलाना आझाद हे काँ ेसचे त नधी, जना मु लम लीगचे त नधी आ ण भोपाळचे
नबाब हद सं था नकांचे त नधी, अशा तीन मुसलमान ने यांनी या यीशी ा त न धक
बोलणी केली.
अशा या वातावरणाम ये आंबेडकर न मा टर तारा सग या अ पसं याकां या
त नध या मुलाखती यांनी ५ ए ल रोजी घेत या. नवडणुक तील तकूल नणयाने
आंबेडकरांची थती फार के वलवाणी झाली होती. ते गुदमरले होते. शे ू ड का ट
फेडरेशनचे एकमेव त नधी हणून यांनी आपली बाजू श मंडळापुढे चातुयाने मांडली.
ह थान या राजक य गतीला अ पृ य लोक अडथळा करीत आहेत, ा आरोपाचे यांनी
नराकरण केले. श मंडळापुढे आपले नवेदन ठे वून यांनी हद रा यघटनेत आपले
त नधी नवड यासाठ अ पृ यांना वतं मतदार संघ ावेत अशी मागणी केली. नवीन
वसाहतीची आव यकता, यासाठ वसाहत-शासकाची नेमणूक, म यवत न ां तक
व धमंडळात पुरेसे त न ध व, अ पृ यांना सरकारी नोक यांत राखीव जागा, सेवायोजना
कायालयात त न ध व, अ पृ य वगातील व ा याना व ाजनासाठ भरपूर अनुदान, ा
माग यांवर यांनी भर दला. इतकेच न हे तर या माग यांचा रा यघटनेत अंतभाव केला
पा हजे असा आ ह धरला.
१६ मे रोजी, टश मं यां या श मंडळाने आपला नणय ‘राजप का’ ( टे ट पेपर)
हणून स केला. यात तीन ां तक संघांनीजोडलेले असे एक बळे न सामा य
संघरा य, घटना स मती बन व याचा अ धकार आ ण ता पुरते सरकार ा मु य गो ी
मांड या हो या. आंबेडकरां या माग यांना वाटा या या अ ता लाव यात आ या.
ह थानात साव क नवडणुकांम ये यश वी झाले या भारतीय प ांचे सरकार
थापावयाचे ठर व यामुळे आप या कायकारी मंडळाला आपण रजा दे णार आहोत असे
महारा यपाल लॉड वे हेल यांनी कायकारी मंडळाला सां गतले. डॉ. आंबेडकर ांनी द ली
सोडली. ते १९४६ साल या मे म ह यात मुंबईस परतले.

१. दे साई, ह, व. मो ां या मुलाखती, पृ. २४.

१. The Free Press Journal, 26 September 1944.
१. The Free Pree Journal, 26 September 1944.
२. The Hindu, Madras, 29 September 1944.
१. The Times of India, 26 September 1944.
 २०

घटना-स मती मं मु ध झाली

मुंबईस परत आ यावर आंबेडकरांना तेथील वातावरण खळबळ, गडबड न ोभ यांनी

भरलेले आढळले. यांचे अनुयायी न पृ य ह यां याम ये दं गेधोपे चालू होते. यांचा मुलगा
चालवीत असलेले यांचे भारतभूषण मु णालय या दं यात जाळू न खाक कर यात आले
होते. यांना यां या मुंबई प ाचे कायवाह आ ण इतर सभासद यांनी जे काही घडले होते
या वषयी सा ंत वृ ा त नवेदन केला. जून या प ह या आठव ात यांनी आप या
प ा या कायका रणीची बैठक दादर येथील ‘राजगृहा’त बोला वली. कायका रणीने १६ मे
रोजी स झालेली टश श मंडळाची योजना अपायकारक आहे असे हणून तचा
ध कार केला. जर या योजना वये द लत वगावर केलेला अ याय र केला नाही, तर
अ पृ य वगाला सरळ तकाराचा माग अवलंबावा लागेल असे घो षत केले. काँ ेस गुंडांनी
अ पृ य वगातील लोकांवर ह ला केला आ ण या दं यात आंबेडकरांचे मु णालय जाळले
या वषयी कायका रणीने सरा एक ठराव क न नषेध केला. यानंतर आंबेडकर द लीस
परत गेले. ‘काळजीवा सरकार’ बन व या या गडबडीत महारा यपाल होते. ते हा
कायका रणी या सभासदांनी यांचा जून १९४६ या तस या आठव ात नरोप घेतला.
आंबेडकरांनी कतृ ववान, काय म आ ण येय न मजूरमं ी हणून नाव मळ वले होते हे
सांगावयास नकोच. यां याकडे म यवत सरकारचे बांधकाम खातेही होते. ह थानातील
अनेक वमानतळ यां याच कार कद त बांधून झाले. यांची काय मता पा न या वेळ या
भारता या सेनापत नी आ य केले.
नवभारताची मागणी करणा या आंबेडकरांनी नवभारत न मती या शुभकायास
आरंभ केला होता. यांनी डॉ. खोसला यां या स याने ‘दामोदर योजना’ तयार केली होती.
तची एक छोट तमा तयार क न घेतली होती. सधुसागर न बंगालचा उपसागर
जोड याची यांची मनीषा मा अपूण रा हली. सधुसागराला मळणारी एखाद मोठ नद
बंगाल या उपसागराला मळणा याएखा ा नद ला जोडावी अशी यांची भ योजना होती!
बाहेर राजक य े ात अ न त असे वातावरण असता श ण े ात आंबेडकरांचे
एक महान व साकार झाले. ते व साकार कर यासाठ यांनी १३ स टबर १९४५ पासून
धडपड चाल वली होती. राजकारणातील धकाधक , दौरे आ ण गाठ भेट यां या गद तही
यांनी ते व साकार कर यासाठ चंड न अखंड धडपड सु ठे वली होती. ते व
हणजे क न म यमवग यांम ये आ ण वशेषतः द लत वगाम ये उ च श णाचा चार
कर या या उ े शाने आधु नक सा ह य आ ण उ म श क वग यांनी संप असे एक
महा व ालय सु करावयाचे हे होय. यांनी ‘पीप स ए युकेशन सोसायट ’ ही श णसं था
थापन क न त या आ धप याखाली २० जून १९४६ रोजी स ाथ महा व ालय सु
केले. आव यक तो नधी जम याबाबत नेही आ ण हत चतक यांनी केलेली भीती
खोट ठरली. नधी जम व यात यांना यश आले. यां या म वामुळे कतृ ववान आ ण
कत त पर असा नोकरवग सं थेकडे आक षला गेला. भगवान गौतम बु ांची जी अनेक
नावे आहेत यांपैक स ाथ हे नाव स आहे. तेच यांनी आप या महा व ालयास दले.
२५ जून रोजी जे हा आंबेडकर मुंबईस परतले ते हा बाँबे से ल थानकावर यांचा
भ स कार कर यात आला. या वेळ ते हणाले, ‘अ पृ य वग यांनी यायासाठ आ ण
मानवी ह कांसाठ लढा करावा. आप या ह कां व जी कार थाने न कट चालले आहेत
ते उधळू न लाव यासाठ यांनी हातावर शर घेऊन लढावे.’ हे आवाहन यांनी अ तआवेशाने
केले. ा वेळ च आप या ह कांसाठ अ पृ यांनी झटले पा हजे, यांचा नधार
रा यक याना कळला पा हजे याची आंबेडकरांना अ यंत नकड वाटत होती. कारण यांना
वाटे , वतं भारत पु हा गतकालीन परंपरेकडे वळला तर आपला द लत वग पु हा
भुकेकंगाल होईल. या याकडे संपूण ल होईल. सरकारी नोक या आ ण समाज यांतून
याची पु हा उचलबांगडी होईल.
२१ जून रोजी ‘काळजीवा ’ सरकार जाहीर झाले. इतर गो ी महारा यपालांना
ठरवायला सांगून टश श मंडळ लंडनला परतले.
काँ ेस या अ खल भारतीय स मती या मुंबईत होणा या बैठक ला वरोध क न
द लत वगाने आप या ल ास आरंभ केला. काँ ेस स मती या मंडपासमोर द लत वगा या
ने यांनी न कायक यानी नदशने केली. काँ ेस प आपले ह क न त न ध व यासंबंधी
काय ठर वणार आहे, ा वषयी यां या नदशकांनी खुलासा मा गतला. राजभोज यांनी
पु यात गांधीज ची भेट घेऊन यांना सां गतले क , काँ ेस प ाचे ह रजन नेते हे द लत वगाचे
खरे त नधी न हेत. मुंबई व धमंडळाचे पावसाळ अ धवेशन १५ जुलैला सु झाले. या
दवशी आंबेडकरां या अनुयायांनी स या हाला पु यात आरंभ केला.
द लत वगा या वतीने त न ध व कर याचा व गा हाणे मांड याचा ह क काँ ेसने
बळका वला हणून यांचा हा लढा काँ ेस या व होता. वयंसेवकांचे जथे पु यात लोटू
लागले. सभा न मरवणुका काढ यास ज हा दं डा धका याने बंद केली होती. ती मोडू न
यांनी स या ह केला. पु यातील व धमंडळा या सभागृहासमोर एकामागून एक अनेक
वयंसेवकांचे असे जथे पकडले गेले. लढा सु झाला या वेळ आंबेडकर मुंबईत होते.
पु यास जा यापूव यांनी १७ जुलैला वाताहरांना मुलाखत दली. टश श मंडळा या
योजने व यांनी स या ह आरंभला होता. जरी सेनापतीला लढाईत भाग घे याची
आव यकता नसली, तरी संग पड यास आपणही ल ात भाग घेऊन तु ं गात जाऊ अशी
यांनी घोषणा केली. आंबेडकरां या ल ाला इतर प ांतील काही ने यांनी पा ठबा दला.
परंतु गांधीज या ह रजन सेवा संघा या कायवाहाने अशी धमक दली क , जर
आंबेडकरांनी लढा मागे घेतला नाही तर तस या ह क . आंबेडकरां या प ाने कानपूर
आ ण लखनौ येथे याच वेळ लढा सु केला.
ां तक व धमंडळांनी घटना-स मतीवर जाणा या त नध ची नवड केली. घटना-
स मती टश श मंडळा या योजने माणे द ली येथे भरणार होती. काँ ेस प ाने आपले
सभासद नवडले. यां यापैक बरेच सभासद यांना घटनाशा ाचे ान होते हणून नवडले
न हते, तर यांनी काँ ेस या ल ात तु ं गवास भोगला होता हणून. मुंबई व धमंडळात
आंबेडकरां या प ाचे सभासद न हते. यामुळे बंगाल व धमंडळातील द लत वगा या
त नध नी घटना स मतीसाठ आंबेडकरांचे नाव सुच वले. तेथे मु लीम लीग या पा ठ याने
ते नवडू न आले. जी गो प ांधतेमुळे काँ ेसने केली नाही, ती महान गो मु लीम लीगने
कृत तेने हणा कवा वाथ बु ने हणा केली. एरवी लढाऊ अशा आप या जीवनात
वतःचे साम य, कतृ व न भाव दाख व याची यो य वेळ येताच, त व युती न करता,
नमाण झाले या प र थतीवर वार हो याची संधी आंबेडकर वाया घालवीत नसत. एखादे
महान काय घडवून आण यासाठ जे श ूशी संधी करतात ते सं धवे े होते. आंबेडकर तसेच
होते. यांची राजक य ी तरतरीत असे. यांची आकलनश तर अचूक असे.
१९ जुलै १९४६ या दवशी मुंबई ांताचे मु यमं ी खेर यांनी द लतवगाचा हा लढा
कशासाठ पुकारलेला आहे हे आपणास माहीत नाही, अशी आप या गांधीधमाला जागून
घोषणा केली. आप या खोचक प तीने ते हणाले, ‘ टश श मंडळाने यां या माग या
मा य के या नाहीत हणून श मंडळा या व यांचा लढा सु झाला आहे, क
आंबेडकरांचा आ ण यां या प ाचा गे या नवडणुक म ये पराभव झाला हणून हा लढा
सु झाला आहे, क वैफ या या सामा य भावनेमुळे झाला आहे, हे कळत नाही.’
सव आरोपांना न धम यांना उ र दे ताना, वाताहरांना २१ जुलै रोजी दले या
मुलाखतीत, आंबेडकर हणाले, ‘ टशांनी ह थान सोडावयाचे ठर वले आहे. स ा पृ य
ह न मुसलमान ां या हाती पडणार आहे. हणून आ ही काँ ेसला असे वचारीत आहोत
क , तु ही या सहा कोट द लत समाजाला नवीन घटने माणे कोणते ह क दे णार याचा
आराखडा स करा. अ पृ यांचे या य ह क ा त क न घे यासाठ सव ह थानभर
लढा सु होईल. याची ही केवळ नांद पु यास होत आहे. पु याचा हा लढा फार उ च
नै तक पातळ व न चालला आहे. सव वयंसेवकांनी जी अ हसा वृ ी पाळली आहे ती
आप याला स या ह शा ातील ‘ ाचाय’ समजणा या गांधीज नासु ा आदश वाटे ल.’ पुणे
कराराचा उ लेख क न ते हणाले, ‘तो करार र झाला पा हजे. ा करारामुळे द लत
वगाचे खरे त नधी नवडू न येऊ शकत नाहीत. ामुळे अ पृ य वगाचा मतदानाचा ह क
हरावून घेत यासारखे झाले आहे. जर नै तक माग वफल ठरले, तर द लत वग आपला
 नषेध न द व याचा अ य माग शोधून काढ ल.’ आप या अनुयायांनी हा लढा तडीस नेला
पा हजे, असे पु यातील एका कट सभेत यांनी सां गतले. काँ ेसचे ह रजन नेते
आंबेडकरां या झग ातून नमाण होणारे फायदे उपट त. परंतु काँ ेसने आ ा दे ताच
आंबेडकरां या चळवळ वर कृत नपणे तुटून पडत. द लतां या माग यांना वरोध
करणा यांना नेहमी पा ठबा दे त.
आंबेडकरां या ा ल ा वषयी बोलताना गांधीजी आप या ‘ह रजन’१
सा ता हकाम ये हणाले, ‘आंबेडकरांनी घडवून आणले या दखाऊ स या हात
स या हाची थ ा आहे. जरी यांची साधने अ हसक आहेत, तरी यांची कारणे प नाहीत.’
एक पंधरवडाभर स या ह अखंडपणे चालला. या या दाबामुळे व धमंडळाचे पुणे
अ धवेशन बंद करावे लागले. काँ ेस ने यांना आंबेडकरांशी तडजोड हावी अशी
आव यकता वाटू लागली. ा तव मुंबई ां तक काँ ेसचे नेते स. का. पाट ल यांनी स ाथ
महा व ालयात जाऊन आंबेडकरांची द. २७ जुलैला भेट घेतली. तेथून ते दोघेजण नारायण
म हार जोशी ांना घेऊन सरदार व लभभाई पटे ल यांना भेटले. पुणे स या ह न घटना-
स मतीवरील त न ध व ासंबंधी यांची सुमारे एक तासभर बोलणी झाली. यात तडजोड
होऊ शकली नाही असे दसते. नाहीतर ८ ऑग ट रोजी वधा येथे भरले या काँ ेस या
अ खल भारतीय स मती या बैठक पुढे भाऊराव गायकवाड आ ण पां. न. राजभोज
ांसार या ने यांनी तेथे नदशने केली नसती.
यानंतर थो ाच दवसांनी आंबेडकरांनी सरदार पटे लांना प ल न कळ वले क ,
‘मी वतः कुठ याही स दे शापे ा मोठ मानीत नाही. मग ती कतीही मोठ
असो. एखाद काँ ेस प ाची अनुयायी नसतानाही मोठ रा भ असू शकेल.’
आपण काँ ेसमधील कुठ याही ने यापे ा महान दे शभ आहोत असेही आंबेडकरांनी
यात ठासून हटले होते.
ऑग ट २४ रोजी महारा यपालां या हंगामी मं मंडळातील मं यांची नावे घो षत
कर यात आली. यांत नेह , पटे ल, आझाद, राजगोपालाचारी आ ण शर ं बोस
यां याबरोबर बहार ांतातील द लत समाजाचे नेते जगजीवन राम यांचेही नाव स झाले.
मु लीम लीगने सहकार कर याचे नाकारले. यामुळे मं मंडळात इतर मुसलमान ने यांची
नवड झाली. यां यापैक एकाला एका मुसलमान माथे फ ने भोसकून घायाळ केले.
२४ ऑग ट रोजी आंबेडकर पु यात होते. यां या प ा या कायका रणीची सभा
राजकारणाचे सहावलोकन करीत होती. महारा यपालां या घोषणेने आंबेडकरांची आ ण
यां या प ाची दा ण नराशा झाली. अ पृ य वगाला म यवत सरकार या नवीन
मं मंडळात पुरेसे त न ध व न द या वषयी यांनी अ तशय ती नापसंती केली.
जगजीवन राम यांचे मं मंडळातील नाव पा न कायका रणी आ यच कत झाली. कारण
महारा यपालां या कायकारी मंडळाम ये अ पृ य वगाला जा त जागा मळा ा हणून
जे हा आंबेडकरांनी टश पंत धानांना तार केली होती ते हा जगजीवन राम यांनी यांना
पा ठबा दला होता. जगजीवन राम यांनी कायकारी मंडळात पद वीका नये असा
शे ू ड का ट फेडरेशनने ठराव क न तशी यांना वनंती केली. नवीन सरकार आदरास
पा नस यामुळे टश सरकारने दले या ब माना या पद ांचा याग करावा असा
कायका रणीने द लतांना आदे श दला. स टबर या प ह या आठव ात द लत संघाने
कानपूर येथे लढा सु केला. थोड या काळात तो ती तर होऊन आठ हजार वयंसेवक
पकडले गेले. आंबेडकरांनी हेजाणले क यापूढे नषेध ख लते न नदशने यांनी काम
भागणार नाही. यायोगे होणारी फल न प ी मया दत असते. या तव आपण वतः टनला
जाऊन शेवटची धडपड क न काही बदल घडवून आणता आ यास पाहावे. या माणे ते
कराचीमाग १५ ऑ टोबरला लंडनला नघाले. कराचीत वृ प ां या त नध नी यांची भेट
घेतली असता, आपण लंडनला नघालो अस याचे यांनी यांस सां गतले. परंतु आप या
वासहेतूब ल काहीही बोल याचे यांनी नाकारले. लंडनला पोहोच यावर तेथील
वाताहरांकडे ते हणाले क , ‘मजूर मं मंडळाने द लत वगाचा व ासघात केला आहे.’
द ली या मं मंडळात मु लीम लीगने २ ऑ टोबरपासून वेश केला होता. या वषयी
वचारता ते प पणे उद्गारले, ‘एका दे शाचा रा यकारभार दोन रा े चालवीत आहेत.
ह थानात यादवी सु झाली आहे. ह थानात १९३५ या काय ा माणे रा यकारभार
सु क न, दहा वषानी अखंड ह थानचे रा य ह थानातील प ां या वाधीन करावे.’
असे यांनी टश सरकारला सुच वले.
लंडनम ये आपले नवेदन छापून यांनी येक प ा या े ना गाठले. ‘अ पृ यांना
इ लाम धम वीकार यास आपण सुच वले आहे कवा कसे?’ असे रॉयटर या त नधीने
यांना वचारले असता, ते हणाले, ‘छे , छे , तसा स ला मी यांना दलेला नाही.’
अ पृ य समाजाची थती शंकू राजासारखी झाली. शंकू माणे अ पृ य
समाजाला टश दे वांनी खाली लोटू न दले. आता व ा म ा माणे आंबेडकर यांना
तार यासाठ धडपड करीत होते. परंतु या दा ण नराशेला त ड दे ता दे ता यांचा जीव
मेटाकुट ला आला. सव आयु यभर केलेले काय आता वाया जाणार क काय अशी यांना
भीती वाटली. यांना एकच सारखा भेडसावीत होता. द लत वगास मं मंडळात न
व धमंडळात पुरेसे त न ध व मळणार क नाही? तो हेतू सा य क न घे यासाठ ते
जवापाड क करीत होते. आपण नराश झालो आहोत अशी यांनी कबुली दली. यां या
ने ांना यां या ढासळले या कृतीची चता वाटू लागली होती. एका गो ीमुळे
यां यावरील आघाताचा जोर कमी झाला होता. आंबेडकरां या प ाचे जोग मंडल यांना
मु लीम लीगने आप यासंगे हंगामी मं मंडळात घेतले. द लत वगा या आता एकाऐवजी
दोन जागा हंगामी मं मंडळात झा या.
ह थानशी राजक य ा संल न असले या इं लंडमधील राजकारणी पु षांशी
३१ ऑ टोबरला आंबेडकरांनी चचा केली. टनचे मु य धान ॲटली आ ण भारतमं ी या
दोघांशी यांनी चचा केली. एके काळचे भारतमं ी लॉडटपलवुड हणून पूव चे सर सॅ युअल
होअर यां याशी यांनी वचार व नमय केला. लोकसभेतील जूर प ा या हद स मतीची
एक बैठक यांनी भर वली. या बैठक स मजूर प ा या लोकसभेचे सभासद उप थत होते.
वृ प ांना ही बैठक खुली न हती. आंबेडकरांनी यांना आकडेवार मा हती दली. सव गो ी
यां यापुढे मांड या. स य प र थती कथन केली. तथा प, त डदे खली वरवरची सहानुभूती
दाख व यापलीकडे यांजकडू न काहीच घडले नाही. आंबेडकरां या भाषणात मजूरप ीय
सभासदांनी मधूनमधून बारकाईने वचा न अडथळा केला. याव न यांचा सूर
नरा या दशेने वाहत होता असे दसते. जातीय पु हा उक न काढ याची यांची
मनीषा न हती. बदलले या प र थतीशी मळतेजुळते घेऊन घटना स मतीत काही करता
आ यास पाहावे, असा यांनी आंबेडकरांना स ला दला. अशा ा न साही अन्
खचले या मनः थतीत यांना भारतास परत फरावे लागले.
मुंबईस आ यावर आंबेडकरांनी लोब वृ प सं थेस दले या एका मुलाखतीत
सां गतले क , ‘अ पृ य समाज ह समाजाम ये एकजीव होईल, अशी आशा करणे थ
आहे. आंतरजातीय ववाह आ ण एक अ पान या ख या त वावर तो समाज एकजीव
हायला तयार आहे. परंतु या ाची सरी बाजू अशी आहे क , जर अ पृ य वगाचा
सामा जक दजा पृ य ह ं या बरोबरीचा झाला तर ह समाजाशी एकजीव होगे याला
सुलभ होईल.’ कालेक न ह समाज कदा चत सुधारेल आ ण अ पृ य वग या याशी
एकजीव होईल, अशी अंधुक आशा यांनी केली. तोपयत मा अ पृ य समाजाने आहे
तसेच वेगळे राहावे. कारण एका समाजातून स या समाजात मनु यांना नेऊन बस वणे ही
गो ततक सोपी नाही. अ पृ य समाजाने न धम वीकारावा ा रे. ल हंग् टन
यां या सूचनेचा उ लेख क न ते हणाले, ‘ नआण नेतर समाजांम ये धम ही एक
वारशाची बाब मानली आहे. न आप या बापा या वतना माणेच यां या धमाचाही
वारसा घेत असतो. न धमाची स या धमाशी तुलना कर याचा वचार याला कधी
शवत नाही. न धमा या आ या मक मू यां वषयी आपले वतःचे तो मत बनवीत
नाही.’
ाच समयास आंबेडकरांचा ‘शू पूव कोण होते?’ ( वेअर द शू ाज?) हा ंथ
स झाला. महा मा जोतीराव फुले यांना तो ंथ अपण केलेला आहे. भारतातील महान
समाजसुधारकांपैक महा मा फुले हे एक होत, अशी आंबेडकरांची धारणा होती. ंथ मोठा
व ा चुर आहे. याव न ंथकाराची अफाट ासंगाची आ ण संशोधनाची क पना येते.
एकामागून एकपुरा ांची साखळ तयार क न येक मु ाची सू म मीमांसा कर याची
ंथकाराची हातोट अ तम आहे. शू हे पूव य होते हा ंथाचा तपा वषय आहे.
पूव काळात यांना दास न द यू हणत. सूयवंशांपैक तो एक समाज होता. यांचा
ा णांशी संघष झा यामुळे समाजातील यांचा दजा कमी झाला. कारण ा णांनी यांचे
म जीबंधने कर याचे नाकारले. यामुळे यांना चौथा वण असे अ भधान दे यात आले.
यापूव ा ण, य न वै य असे तीनच वण होते.
नो हबर या तस या आठव ात हंगामी मं मंडळातील व धमं ी जोग मंडल
ांनी मुंबईस भेट दली. ‘आंबेडकरांनी लंडनम ये जी खटपट केली ती पा न आपणांस
समाधान झाले. हंगामी मं मंडळातील आप या वेशाला आंबेडकरांचा पूण पा ठबा आहे,’
असे यांनी मुलाखतीत वाताहरांजवळ उद्गार काढले.
९ डसबर रोजी डॉ. स चदानंद सह यां या अ य तेखाली घटना स मती भरली.
यांची या जागी ता पुरती नेमणूक झालेली होती. मु लीम लीग ने यांनी घटना-स मतीवर
ब ह कार टाकला होता. घटना स मतीने डॉ. राज सादांची अ य थानी नवड केली.
कामकाजासंबंधी नयम कर यासंबंधी एक स मती नेम यात आली. पं डत जवाहरलाल
नेह यांनी घटना-स मतीचे उ े श व सा य प करणारा ठराव १३ डसबरला एक अपूव
असे भाषण क न मांडला. सवसाधारणपणे नेह हे चांगले व े . यात आणखी ते पडले
एक व ाळू , तळमळ चे येयवाद नेते. रा ा या जीवनातील द अशा समयी आ ण
आप या आयु यातील अलौ कक अशा संगी नेह ं या तभेने न ेने क पने या
व ात ग डभरारी मारली. यांनी भारत आता वतं , सावभौम जास ाक झा याची
घोषणा केली. राजष टं डन यानी प रणामकारक भाषण क न नेह ं या ठरावास पा ठबा
दला. भारतातील एक थोर व ध डॉ. मुकुंदराव जयकर यांनी आप या शांतता य न
म यममाग वृ ीस शोभेल अशी नेह ं या ा ठरावाला एक ती सुच वली. मु लीम लीग
न हद सं था नक यांचे त नधी घटना-स मतीत येईपयत हा उ े श आ ण सा य यांचा
ठराव संमत क नये, अशी यांनी सूचना मांडली. ही ती यांनी मु लीम लीगपुढे
लोटांगण घाल या या काँ ेस या न नेह ं या वृ ीला अनुस न सुच वली असावी.
काँ ेस न सरकार या दोन प ांम ये तडजोड करणाने काय काही वेळा डॉ. जयकरांनी केले
होते. परंतु या वेळ यांचा प व ा चुकला. समयाला न शोभणारे भाषण अपमानाला पा
ठरते. जयकरांचे ते शां तपवके हाच इ तहासजमा झाले होते. काळ मा घटना स मती या
कानाकोप यातून नषेध पाने उभा रा हला होता. मोहक न व यात व े जयकर यांची मृ
न सुमधुर वाणी घटनास मतीत पु हा ऐकू आली नाही.
सरदार पटे ल यांनी जयकरां या सूचनेवर कडाडू न ह ला केला. एम्. आर. मसानी
यांनी वतःस लोकशाही समाजवाद मानून नेह ं या ठरावास पा ठबा दला. ँ क अँथनी
यांनी ठरावातील प व येय मा य क नही जयकरां या सूचनेला काय ा या न तां क
ीने पा ठबा दला. ह महासभेचे डॉ. शामा साद मुकज हणाले, क ठराव पुढे
ढकल यात काही अथ नाही. तसे करणे हणजे लीगला बाहेर रा न गतीला अडथळा
कर यास उ ेजन दे यासारखे होईल, अशी यांनी भीती केली.
इत यात घटना-स मती या अ य ांनी अचानकपणे एका सभासदाचे नाव पुका न
यांना बोलावयास सां गतले. यासरशी एक मो ा डो याची, खंबीर हनुवट ची,
लंबवतुळाकार, गंभीर न तेज वी चयची आ ण उ म पोषाखातील भरदार
जयकरां या सूचनेला पा ठबा दे यास उभी रा हली. ती हणजे डॉ. भीमराव
आंबेडकर. ते काँ ेसचे क र वरोधक. यांनी काँ ेस या मत णालीची न ने यांची जाहीर न
खासगी री या अनेक वेळा टर उड वली होती. साह जकच घटना-स मतीवरील सव
सभासदां या नजरा या व याकडे खेच या गे या. आंबेडकरांनी सव सभासदांवर आपली
नजर एकदा फर वली. येक सभासदाला वाटले क जयकरां या ठरावाला पा ठबा दे ऊन
जयकरांबरोबरच आंबेडकरही आपली पत- त ा घालवून बसणार. काँ ेसचे नेते हे
रा ातील कतुमकतुम यथा कतुमश चे तीक. यां या व बोलणे हणजे वतः या
लौ कक जीवनाची इ त ी क न घे यासारखे होते. काँ ेसचे सभासद आप या क र श ूला
पाणी पाजावयास आतुर झाले होते.
रा ातील महान नेते आप या अवती-भवती बसलेले आहेत याची आंबेडकरांना
जाणीव होती. यां या वरोधकांनी यां या वषयी अनेक गो ी ऐक या हो या. य भाषण
ऐक याचा तो प हलाच संग होता. आंबेडकरांनी गंभीर वरात अन् व ृ वपूण भाषेत
आप या भाषणास मो ा आ म व ासाने सु वात केली. ते हणाले, ‘पं डत नेह ं या
ठरावाचा प हला भाग न ववाद आहे. घटना स मतीचा उ े श न सा य कट करणा या
यां या ठरावाचा तो भाग जरी पां ड य चुर आ ण आप या ह कांचे तपादन करीत
असला आ ण यांना आज अ याय होत आहे यांना याचे नवारंण कसे करावे हे तो सांगत
नसला, तरी तो वाद त खास नाही.’
काँ ेसप ीय सभासद त ध झाले. सभागृहाची मनः थती ओळखून बाबासाहेबांनी
झटकन् मु ास हात घातला. ते हणाले, ‘आज आपण राजक य, सामा जक आ ण आ थक
ा भंगलेलो आहोत, याची मला जाणीव आहे. आपण वरोधी छाव या क न आहोत
आ ण मीही कदा चत यु ाची छावणी ठोकून रा हले या एका जमातीचा नेता आहे. परंतु
असे असले तरी माझी पूण खा ी आहे क , प र थती न काळ येताच, आप या एक स
कोणतीही गो अडथळा क शकणार नाही. जरी जाती न पंथ अनेक असले तरी आपण
एकरा होऊ या वषयी मा या मनात संदेह नाही. जरी मु लीम लीग ह थान या
फाळणीसाठ चळवळे करीत आहे, तरी एखा ा दवशी यां या मनावर काश पडू न अखंड
ह थान सवासाठ अ धक हतकर आहे असे यांना वाटावयास लागेल असे हणावयास
मला संदेह वाटत नाही.’
बलवान अशी म यवत स ा बळ कर यास काँ ेस ने यांनीच संमती द या वषयी
काँ ेस ने यांना आंबेडकरांनी दोष दला. ते हणाले, ‘सभागृहास असला हा ठराव संमत
कर याचा अ धकार आहे कवा कसे हा माझा नाही. तसा अ धकार या सभागृहाला
असेलही.’ आप या तेज वी नयनांनी याहाळ त ते पुढे हणाले, ‘मी तु हांस वचारीत
आहे तो हा क , असे करणे रदश पणाचे आहे काय? असे करणे शहाणपणाचे आहे काय?
स ा ही गो वेगळ अन् शहाणपणा न रदश पणा ही गो वेगळ . काँ ेस सभासदांनी
समेट घडवून आण याचा पु हा एकदा य न करावा. रा ाचे भ वत ठर वताना नेत,े
कवा राजक य प यां या त ेला मह व दे यात येऊ नये.’ ा कळकळ या
आवाहनाचा सभागृहा या मनावर हळू हळू प रणाम होत होता.
भाषणा या शेवट आवजून आंबेडकर हणाले, ‘तीन मागानी हा सोड वता
येईल. एका प ाने स या प ाला कायमचे शरण जागे हा प हला. संधी वषयी बोलणी
क न संधी करणे हा सरा. तसरा माग यु ाचा. यु ाची क पनाच माझा थरकाप क न
सोडते हे मा य करतो. हे यु मुसलमानां व कवा यात या यात वाईट हणजे टश
आ ण मुसलमान या जोडगोळ या व हो याचा संभव आहे.’ असा यांनी इशारा दला.
आ ण अमे रकेशी तडजोड करा हणणा या बक या भाषणातील एक उतारा उद्धृत क न
आप या आवेशयु भाषणात ते हणाले, ‘जर तु हांला असे वाटत असेल क , हा
यु ाने सुटेल कवा मुसलमानांना जकून यांना पसंत नसले या घटनेला शरण जावयास
भाग पाडू , तर हा दे श मुसलमानांना जक यासाठ सतत यु ाम ये गुंतेल. बकने
हट या माणे स ा दे णे एक वेळ सोपे असते, परंतु शहाणपण दे णेकठ ण आहे.
आप याबरोबर दे शातील सव वगाना ने याची आ ण अंती एक होईल असा माग
वीकार याची आप या अंगी ताकद न शहाणपणा आहे हे आम या वागणुक ने आप या
ययास आणू या.’
आंबेडकरांचे हे भाषण इतके कळकळ ने ओत ोत भरलेले होते क , याचा घटना-
स मतीवर उ कृ प रणाम झाला. यांचे भाषण होत असताना काँ ेस सभासदांनी मधून
मधून यांना टा यांनी साथ दली. डॉ. जयकरां या भाषणाचा वषय तोच असतानासु ा या
भाषणाने सभासदां या मनात चीड नमाण झाली. आंबेडकरां या भावी व ृ वामुळे
यां या मनात सहकाराची भावना नमाण झाली. आ ण जे हात यांना मार यासाठ उगारले
गेले होते, तेच हात टा या वाजवून आंबेडकरांचे आता अ भनंदन क लागले.
आंबेडकरां या रोमहषक जीवनातील सं मरणीय असा तो समर संग आ ण दवस. नदक
हणून गणले गेलेले आंबेडकर आता घटना-स मतीचे स लागार बनले. यांचा उपहास
करणारे लोक यांचे आता म बनले होते. यांनी काँ ेस सभासदांना अगद भा न टाकले
होते. व या या जीवनाला कलाटणी दे णारी आ ण सभा जकणारी अशी भाषणे गतकालात
व चतच झाली असतील. या नेह ठरावावरील वचार व नमय पुढे ढकल यात आला.
शेवट २० जानेवारी १९४७ रोजी तो ठराव संमत कर यात आला.
नुक याच थापले या पीप स ए युकेशन सोसायट या कामाची घडी नीट
बस व यासाठ आंबेडकर लगोलग मुंबईस परतले. यांचे अनुयायी आ ण काँ ेसचे प पाती
लोक यां यातील तेढ अ ाप कमी झाली न हती. जानेवारी या पूवाधात दे व खकर नावा या
मुंबईतील द लत वगा या ने याला भोसकून ठार मार यात आले. स ाथ महा व ालयाम ये
आंबेडकरांना कोणीतरी हटले क ‘राजगृहा’ या अवती-भवती गुंड फे या मारीत आहेत;
तरी यांनी तेथे जाऊन आपला जीव धो यात टाकू नये. याबरोबर यां या अंगावर ओरडू न
बाबासाहेब आंबेडकर हणाले, ‘पु , पुत या आ ण ाणांपे ा य असलेले माझे ंथालय
धो यात टाकून केवळ आपला जीव वाच व यासाठ तेथे न जा याचा भेकडपणा मी
करणार नाही. बेहे र मला तेथे मरण आले तर.’ ते मोठा धोका प क नही ताबडतोब
‘राजगृहा’त राहावयास गेले. २७ फे ुवारी १९४७ रोजी दे वळाली येथे ल करी यायालयापुढे
काही सै नक-आरोप या खट याम ये बचावाचे भाषण करावयास बाबासाहेब आंबेडकर
गेले. आरोपी बहारमधील अ पृ यवग य होते. यांनी यां या बचावाचे भाषण केले. या
खट यात यांना बॅ र टर म. बा. समथ, गं. ज. माने आ ण पुं. तु. बो हाळे यांनी साहा य
केले.
म यंतरी टश सरकारने जून १९४८ पयत टश भारताची स ा कोण याही कारचे एक
म यवत सरकार बनवून या या वाधीन करणार कवा ां तक सरकार या वाधीन करणार
अशी घोषणा केली. मुसलमानांची कड घे यात आप या एकुल या एका डो याचा अ धकात
अ धक उपयोग करणा या महारा यपाल लॉड वे हेल यांना टश मजूर मं मंडळाने
माघारी बोला वले.
घटना-स मती या ऐरणीवर घड या जाणा या घटनेचा घाट कसा असावा या वषयी
आपले वचार प पणे मांड याची हीच वेळ आहे, असे काळाची गती न पावले
ओळखणा या आंबेडकरांनी हेरले. यांनी घटनेचा एक खडा तयार केला यात अ पृ य
समाजाला जेथे राखीव जागा ठे व या जातील तेथेच फ वतं मतदार संघ असावेत, अ य
ठकाणी संयु मतदार संघ असावेत अशी यांत मागणी केली.
ती घटना ‘रा ये न अ पसं याक’ ( टे ट्स् ॲ ड मायनॉ रट ज) या नावाने स
केली. ती घटना भारतीय संघरा यासाठ यांनी तयार केलेली होती. ती अ यंत मनोवेधक व
उद्बोधक अस यामुळे डॉ. आंबेडकरांचे राजक य त व ान हणून तचा सारांश खाली
दला आहे.
आंबेडकरां या मते लोकशाही हणजे मु यतः समाजाची एक रचना आहे. यात दोन
गो ी अगद प पणे अ भ ेत आहेत. प हली गो हणजे मनाची वृ ी. ही वृ ी समाजा या
इतर घटकांकडे समतेने आ ण आदराने पाह याची असली पा हजे. सरी गो हणजे
सामा जक रचनेत कडक बंधने नसावीत. नाहीतर लोकशाही अपूण ठरते. अलगपणा न
एकलक डेपणा ही लोकशाहीशी वसंगत आहेत. कारण यांची प रणती वशेष ह क
असलेले आ ण कोणतेच ह क नसलेले, स ाधारी मूठभर व असहा य अन् स ाहीन ब त,
अशा व थेत होते. अशी समाजरचना लोकशाहीशी वसंगत असते.१
लोकशाही समाज व थेने येक नाग रकाला उसंती या जीवनाची हमी दली
पा हजे. हणून लोकशाहीवधक समाज व थेची घोषणा ‘यं े, अ धका धक यं े आ ण
सुधारणा’ अशी असली पा हजे. यं युगाचे आंबेडकर वागत करतात. यं े आ ण आधु नक
सुधारणा यांमुळे पु कळ ःखे नमाण झालेली आहेत, ही गो मा य केली पा हजे. परंतु
यां या व हे समथन होऊ शकत नाही. या ःखांना सदोष समाजरचना कारण झालेली
आहे. कारण या समाजरचनेत खाजगी मालम ेचा वैय क न यासाठ उपयोग करणे हे
अ यंत प व गणले जाते. जर यं रचनेने न सुधारणेने येक ला फायदा झाला नाही
तर या दोह चा ध कार करणे हा उपाय न हे. समाजरचनेत असा फरक घडवून आणला
पा हजे क , यं रचना न सुधारणा यांपासून होणारे फायदे हे मूठभर ना न मळता
सवाना मळतील.
ा णमा ा या जगाम ये मनु यास अ यंत मह व आहे. पशुजीवनाचे अं तम सा य
हणजे यां या शारी रक वासनांची तृ ती. मनु याने आपले मन पूण सुसं कृत के या शवाय
जीवनाचे येय सफल होत नाही. थोड यात मनु य आ ण पशू यां यातले अंतर हणजे
सं कृती. हणून मानवी समाजाचे येय मनु याला सुसं कृत जीवन जग यासाठ समथ करणे
हे असले पा हजे. याचाच अथ असा क , मानवी मनाचे सं कृतीकरण; शारी रक वासनातृ ती
न हे. सुसं कृत जीवन जग यासाठ मनु याला मोकळा वेळ पा हजे. तसेच मनु या या गरजा
भाग व याला आव यक अशा व तू नमाण कर याचे साधन शोधून काढ या शवाय
मनु याचे क कमी होणार नाहीत व याला व ांतीचे ण लाभणे श य नाही. यं ाने१
मनु याची जागा घेत या वना हे श य नाही. हणूनच आंबेडकरांनी यं युगाचा े ष करणा या
गांधीवादाला वरोध केला. गांधीवाद वीकारला तर सामा य माणसाचा नाश झालाच हणून
समजावे. कारण गांधीवादाला आ थक समते वषयी मुळ च तळमळ वाटत नाही, असे यांचे
ठाम मत होते.’
‘इ त मा स आ ण ए ग स’ असे उठताबसता घोषणा करणा या पो थ न
मा सवा ांचा आंबेडकरांना राग येई. आंबेडकरांना नवीन क पना, नवीन कोन आवडत.
परंतु यांचे हणणे असे क लेखणी या एका फटका याने कोणीही येयाची य सृ ी
नमाण क शकत नाही. समाज सतत योगशील मनः थतीत असावा. मा सचे२ त व ान
हे जीवना या खाल या अव थेची तृ तता करणारे आहे. ते मागदशक आहे. तो सं दाय न हे.
र शयन सा यवाद हे एक थोतांड३ आहे, असे यांनी हटले आहे.
रा यशा सत समाजवादावर यांचा व ास होता. रा यशा सत समाजवाद ( टे ट
सोशॅ लझम) दे शा या जलद औ ो गक करणाला आव यक आहे. खासगी औ ो गक
साहसे ते घडवून आण यास असमथ असतात. तसे कदा चत घडू न आले तरी युरोपम ये
खासगी भांडवलदारीने ना कारची आ थक असमानता नमाण केली आहे या कारची
असमानता येथे नमाण होईल. भारतीयांनी हा धोका ल ात घेतला पा हजे. ज मनी या
एक ीकरणाने कवा कूळ काय ाने सहा कोट अ पृ यांचे काहीही क याण होणार नाही.
कारण ते भू महीन आहेत. फ सामुदा यक शेतीच यांना हतावह ठरेल.
मूलभूत उ ोगधंदे सरकार या मालक चे असले पा हजेत, असे सांगून ते हणतात,
‘ वमा योजना ही सरकार याच अ धकारातील बाब हायला हवी. शेतक चा उ ोग हा
सरकारी हायला हवा. जमीन सरकार या मालक ची होईल आ ण ती ाम थांना
जातपात नरपे बु ने भाडेप याने दली जाईल. असे घडले हणजे कोणी जमीनदार
नाही, कोणी कूळ नाही, कोणी भू महीन नाही, असे होईल.’
यासाठ आंबेडकरांना घटने या ारे रा यशा सत समाजवाद थापावयाचा होता.
कारण काय ाने कवा मं मंडळा या आ ेने या मूलभूत त वांत काहीएक फरक होणार
नाही. रा यशा सत समाजवाद लोकशाहीवधक साधनांनी य कृतीत आणला पा हजे.
लोकशाही हीच प त वतं समाजाला यो य अशी आहे. याच प तीने तहेरी हेतू सा य
होतील. ते हणजे समाजवादाची थापना होईल, संसद य प त टकून राहील, आ ण
कूमशाही टळे ल.
जर लोकशाही ‘सव मनु ये समान अन् मू येही समान’ हे त व पाळणार असेल, तर
रा यघटने या नयमांनी केवळ रचनेचे व प आ ण आकार कसे असावेत हे ठरवून
भागणार नाही, तर समाजा या आ थक रचनेचे व प न आकार ठर वले पा हजेत.
 तथा प, आंबेडकरांचे मत हद समाजवा ां या मतांशी जुळते नाही. यांनी हद
समाजवा ांचे ल सामा जक ांकडे वेध याचा य न केला. ते हणाले, ‘केवळ आ थक
हेतूनेच माणूस े रत होतो असे नाही. आ थक स ा हीच जगातील एकमेव स ा आहे असे
मानवी समाजा या इ तहासाचा व ाथ मा य करणार नाही. धम हेही एक श चे
उ प थान आहे हे या दे शातील इ तहासाने असं द धपणे स के ले आहे.’ वानगीदाखल
यांनी रोमन सा ा यातील क न वग य लोकांचे ( ले बय स) उदाहरण दले. आ थक
फाय ाक रता यांनी आपला धम सोडलेला नाही. आप या धमासाठ ते नकराने लढले.
युरो पयन समाजा या स ःकालीन अव थेत मालम ा हे स ेचे भावी उ प थान
दसले तरी ह थानातही तसेच ययास येईल कवा पूव ही युरोपाततसेच घडले असेल
अशी ामक क पना भारतीय समाजवाद उराशी बाळगून आहेत. धम, सामा जक दजा न
मालम ा ही त ही स ेची उ प थाने आहेत, असे यांनी न ून सां गतले.
संप ीची समान वाटणी झाली हणजे खरी सुधारणा झाली आ ण तीच सुधारणा
सव थम झाली पा हजे, हे समाजवा ांचे हणणे यांना मा य न हते. समाजा या रचनेत
बदल घडवून आण या वना समाजात आ थक समता वाव शकेल काय, असा
समाजवा ांना यांचा सवाल आहे. ‘जर समाजवा ांना आवडी या वाक् चाराची पोपटपंची
करावयाची नसेल आ ण समाजवाद कृतीत आणावयाचा असेल, तर यांनी हे यानात ठे वले
पा हजे क , समाजसुधारणेचा हा मूलभूत असून तो सोड व यावाचून यांना ग यंतर
नाही. या शवाय यांना अ भ ेत असलेली खाती घड वताच येणार नाही. ांतीनंतर यांना
जा त व थे या ाची दखल यावी लागेल. यांनी ां तपूव कालात याची दखल जर
घेतली नाही तर ां यु र कालात ती घेणेच भाग पडेल.’

सं द ध टश धोरण, मुसलमानांनी केलेले अ याचार आ ण संगो चत कतृ व दाख व यास

असमथ ठरलेले काँ ेस नेत,े यामुळे ह -मुसलमान यादवी यु ात आपला अ धक नाश होऊ
नये या वषयी ह द ता घेऊ लागले. यांनी पंजाब या आ ण बंगाल या फाळणीची मागणी
केली. यासंबंधी द लीत दले या एका मुलाखतीत डॉ. आंबेडकर हणाले, ‘जे अ पृ य
थलांतर करतील यांची पुनवसाहत कर यासाठ पृ य ह काय करणार आहेत ते मला
कळले पा हजे.’
घटना स मतीचे तसरे अ धवेशन ए ल १९४७ म ये भरले. स लागार स मतीचे
आ ण मूलभूत ह क स मतीचे अशी दोन तवृ े वीकृत कर यात आली.
२९ ए ल १९४७ ला घटना स मतीने सव जगास गजून सां गतले क , अ पृ यतेची
ढ बंद झालेली आहे. कोण याही व पात ती आता श लक राहणार नाही.
अ पृ यते या कारणामुळे मनु यावर बलता लादली गेली तर तो गु हा ठरेल. घटना-
स मतीपुढे ते वधान मांड याचे भा य सरदार पटे ल यांना लाभले. ह थान या इ तहासात
सुवणा रांनी ल न ठे व यासारखा तो दवस. या दवशी रा यक यानी अ पृ यतेचा कलंक
धुवून काढ याचा रा ाचा नधार कट केला. जगातील वृ प ांनी ‘अ पृ यांचे वातं य’,
‘अ पृ यां या अ पृ यतेला ह पार करणारी ऐ तहा सक घटना’, ‘मानवी वातं याचा
एक वजय’ असे या घटनेचे वणन केले. ‘ यूयॉक टाइ स’ प हणाले, ‘अनेक युगे लागलेला
हा का ळमा धुवून टाक या या या यां या गतीची तुलना आपण न ची केलेली मु
आ ण र शयन शेतकरी कुळाची सुटका यां याशीच करता येईल.’ ‘ यूज ॉ नकल’ लंडन,
या वृ प ाने ‘इ तहासातील मह म काम गरीपैक ही एक होय,’ असे या घटनेचे वणन केले.
‘अ पृ यता न कर याचा ठराव हणजे स या महायु ानंतरचा जगातील एक टवटवीत न
व छ करणांचा झोत होय,’ असे ‘ यूयॉक हेरॉ ड’ने या ठरावाचे वणन केले आहे.
या महान काम गरी वषयी सव जगाने गांधीज वर तु तसुमने उधळली. वरवर असे
दसत होते क काँ ेस प च अ पृ यते या नमूलनाची घोषणा करीत आहे, आ ण महा मा
गांधी हे काँ ेसचे अन भ ष राजे. पररा ांतील वृ प ांनी आंबेडकरांचा उ लेख केलाच
नाही. खरे हटले तर यां या नै तक दाबामुळेच हद रा हे मह कृ य करावयास उ ु
झाले. ीकृ णाचे नाव वगळू न महाभारताचे वणन करावे तसाच कार ा परदे शी
वृ प ांकडू न घडला होता. आंबेडकरां या बाबतीत असा हा अ याय घडला तर महा मा
फुले, वामी दयानंद, वामी ानंद आ ण वीर सावरकर ां या अ पृ यता नवारण
कायातील महनीय काम गरीचा उ लेख होऊन यांना याय तरी कसा मळावा?

१. Harijan, 4 August 1946.

१. Ambedkar, Dr. B. R., Ranade, Gandhi and Jinnah, pp. 36-37.
१. Ambedkar, Dr. B. R., What Congress and Gandhi Have Done to the
Untouchables?, pp. 283-84.
२. दे साई, ह. व., मो ां या मुलाखती, पृ. २६.
३. नवयुग आंबेडकर वशेषांक, १३ ए ल १९४७.
 २१

आधु नक मनू

महारा यपाल लॉड माऊंटबॅटन यांनी प र थतीचा अ यास क न लंडनला याण केले. ३
जून १९४७ रोजी ते परत आले. यांनी नवीन योजना जाहीर केली. या योजने माणे द न
म यवत रा ययं णा, दोन घटना स म या नेमणे व स हेट आ ण वाय सरह ांत ांत
सावमत घेणे अशी व था करावयाची होती. स हेट व वाय सरह ांत यांत यावयाचे
सावमत यांनी पा क तान कवा भारत ांपैक कोण या रा यात सामील हायचे ा या
नणयाथ होते. गांधीजी आ ण नेह यांनी आपले सव व पणाला लावूर काँ ेस या अ खल
भारतीय स मतीला दे शा या फाळणीला संमती दे यास भाग पाडले. गांधीज मधील
स यशोधक हा यां यामधील राजकारणी पु षाला बळ पडला. आ ण यांनी ह थान या
ऐ या या दफनपेट वर शेवटचा खळा ठोकला. या गांधीज नी पा क तान हे पाप आहे,
धडधडीत अस य आहे, असे हणून फाळणीवा ांना ‘अगोदर माझे तुकडे करा आ ण मग
दे शाची फाळणी करा,’ असे गंभीरपणे सां गतले होते, या गांधीज तील स यशोधकाचा असा
हा ःखजनक अंत झाला. भारतीय समाजवाद प ाचे नेते हे कौरव सभेतील पांडवां माणे
खाली माना घालून बसले. यांची ही तट थ वृ ी फाळणी या फाळणी या गु ाला
एक कारे पोषक न ो साहन दे णारी होती. ह सभेने खूप अकांडतांडव केले. पण ते
अगद फोलपट ठरले.
याच वेळ ावणकोर सं थान आ ण नजामाचे है ाबाद सं थान यांनी भारत १५
ऑग ट १९४७ रोजी वसाहती रा य झा यावर आपण वतं होऊ अशी घोषणा केली.
यां या या प व याचा उ लेख क ऩ आंबेडकरांनी यांना आपले सावभौम व भारतीय
संघरा याम ये वलीन कर याचा स ला दला. यांनी वतं होऊन रा संघाकडू न संर ण व
मा यता मळ व याची आशा करणे हणजे वतः या क पना-सा ा यात थ
वावर यासारखे आहे असे ते हणाले.
जुलै या प ह या आठव ात, टश लोकसभेत मांडले या भारत वधेयकासंबंधी
(इं डया बल) आपले मत दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘ टशसरकार आ ण नजाम
यां यामधील करार संपु ात आ यामुळे व हाड ांत नजामाकडे जाईल.’ हे यांचे मत
घटनाशा ावर आधारलेले होते क टश सरकार आ ण नजाम यां या करारात तशी अट
होती या वषयी या काळ अनेकांना बोध झाला नाही.
आंबेडकर ३ जुलै १९४७ रोजी मुंबईस परत आले. ते घटना स मती या वज
स मतीचे सभासद होते. या वेळ रा वज कोण या व पाचा असावा या वषयी सव चचा
सु होती. या बाबतीत काही महारा ीय ने यांनी आ ण मुंबई ां तक ह सभे या
कायक यानी यांचा नवास थानी यांची भेट घेतली. जर वजनदार गोटातून या बाबतीत
चळवळ होऊन भावी लोकमत नमाण झाले, तर आपण वजाचा रंग भगवा असावा ा
यां या सूचनेला वज स मतीत उचलून ध , असे यांनी अनंतराव ग े , बोधनकार ठाकरे
आ ण गावडे यांना अ भवचन दले. १० जुलैला आंबेडकर जे हा द लीला जावयास नघाले
ते हा सांता ू झ वमानतळावर मुंबई ां तक ह सभेचे नेते आ ण काही मराठे पुढारी यांनी
आंबेडकर वमानात बसावयास जातेवेळ यास एक भगवा वज अपण केला. भग ा
वजासंबंधी जर चळवळ झाली, तर याला आपण पा ठबा दे ऊ असे यांनी यांस अ भवचन
दले. या वेळ मुंबई ह महासभेचे नेते रावबहा र सी. के. बोले, अनंतराव ग े यांना
आंबेडकर वनोदाने हणाले, ‘एका महारा या मुलाकडू न घटना स मतीवर भगवा वज
लाव याची अपे ा तु ही करता आहात नाही का?’
घटना स मतीने बावीस जुलै रोजी अशोक च ां कत तरंगी झडा हा रा वज असावा
असे न त केले. आंबेडकर भग ा वजा या सूचने या बाजूने वज स मतीत चार श द
बोलले असे हणतात. परंतु संबं धत ने यांनी भंग ा वजासाठ तशी वशेष अशी चळवळ
न के यामुळे यांनी अशोक च ां कत वज मा य क न घे यासाठ आपले वजन खच केले.
वज स मतीचे अ य डॉ. राज साद यांना वीर सावरकरांनी चर या या ऐवजी वजावर
च घाला अशी आ हाची तार पाठ वली होती. रा वजावर अशोक च ाचा वीकार व
चर याचा ध कार झालेला पा न म. गांध ना अ तशय ःख झाले. ते उद्गारले, ‘जर
वजाचे मूलभूत अंग बदलून खाद आ ण चरखा याव न लु त झाली, तर ा वजाशी
आपला काडीचाही संबंध राहणार नाही. अशा वजाला आपण वंदनही करणार नाही,’ असे
यांनी तावातावाने जाहीर केले. अवतारकाय संपले क पराभव अटळ होतो.
सीमामंडळा या कायाकडे भारतीय सरकारचे ल वेधून घे यासाठ नवी द ली येथून
आंबेडकरांनी एक प काढू न भारतीय सरकारला इशारा दला. ‘जर माझी भीती खरी ठरली
आ ण सरह मंडळाने ठर वलेली सरह जर नैस गक नसेल तर भारतीय सरकारला तचे
संर ण करावयास अ तशय कठ ण होईल. यायोगे दे शाची सुर तता आ ण संर ण यांना
मोठाच धोका नमाण होईल. हणून उशीर झाला आहे तरी, संर ण खाते जागे होऊन वेळ
नघून जा यापूव आपले कत करील अशी मला आशा आहे.’ महारा ीय दे शभ ा या
ीतील हा कठोर वा तववाद आ ण मु स ाची जाग कता आंबेडकरां या रा भ त
पूणपणे दसून येते. तथा प ‘पा क तान वषयी वचार’ या आप या ंथात ‘भौगो लक
प र थती आधु नक जगातील तं ाम ये प रणामकारक ठरत नाही,’ असा आंबेडकरांनी मु ा
मांडला होता. यांनी आता ते मत बदलून रा ास समयानुसार इशारा दला.
टश लोकसभेने हद वातं याचा ठराव १५ जुलै रोजी वीकृत केला. आता घटना
स मती सावभौम झाली. आरंभी ती सव दे शाची होती. आता मा ती खं डत भारताची
झाली. बंगालची फाळणी झाली. टळककालीन बंगाली ह ं नी टशांनी केलेली बंगालची
फाळणी र क न घेतली. गांधीकालीन ह ं नी दाती तृण ध न फाळणीची याचना केली.
बंगाल या फाळणीमुळे घटना स मतीवरील काही सभासदां या जागा कमी झा या. यांत
आंबेडकर एक होते. परंतु डॉ. जयकरां या राजीना यामुळे रका या झाले या जागी मुंबई
व धमंडळातील काँ ेस प ाने घटना स मतीवर आंबेडकरांची नवड केली.
जुलै या अखेरीअखेरीस भारता या प ह या मं मंडळातील संभा मं यांची नावे
स ं होऊ लागली. या याद त म ासचे मुनी वामी पले यांचे नाव वतमानप ांत दसू
लागले. तरी आंबेडकरां या नावाचा सुगावा जून म ह यापासून वतमानप ांना लागला होता
असे दसते. ते हा आंबेडकर द लीतच होते. यां या नयतीचे धागे वण याचे काम भर
रंगात आले होते. काँ ेस े याम ये आंबेडकरां या नयु वषयी र वनीवर बोलणी
झाली. या बोल यातील ाथ मक नणय घे यात आ यावर पं डत नेह ं नी आप या
स चवालयात आंबेडकरांना बोलावून ‘ वतं भारता या मं मंडळात व धमं पद आपण
वीकार यास तयार हाल काय?’ अशी पृ छा केली. नेह ं नी यांना असेही आ ासन दले
क शेवट यां याकडे नयोजन वा वकास खाते दे यात येईल. आंबेडकरांनी होकार दला.
पं डत नेह ं नी नयो जत मं यांची याद घेऊन द लीत भंगी कॉलनीम ये गांधीज ची भेट
घेतली. गांधीज नीसु ा याला संमती दली. टशांकडू न स ेचा वारसा घेणा या काँ ेस
ने यांनी आंबेडकरांशी जुळते मळते घे याची इ छा द शत केली. ते आंबेडकरां या गुणाचे
चीज कर या या मनोभू मकेत होते. आतापयत यांनी आंबेडकरां या भीमश चा
रा कायासाठ उपयोग क न घे याचे ल लेच होते. आता वातं या या थैयासाठ व
वृ साठ यां या गुणांचा उपयोग क न यायचे यांनी ठर वले. वतः आंबेडकरसु ा
काँ ेसबरोबरचे हेवेदावे वस न गेले. काँ ेस ने यांनी पुढे केलेला मै ीचा हात यांनी
वीकारला. ह महासभेचे नेते डॉ. यामा साद मुकज यांनाही भारता या प ह या
मं मंडळात काँ ेस ने यांनी घेतले.
तीन ऑग ट रोजी भारता या मं मंडळातील मं यांची नावे स झाली. यांम ये
डॉ. आंबेडकरांचे नाव झळकले. या दवशी ते मुंबईत होते. यांनी चबूर येथे मुंबई
नगरपा लका कामगार संघा या व माने एका सभेत भाषण केले. या वेळ यां या
संक पत इमारत नधीला दोन हजार पयांची दे णगी दे यात आली. हा इमारत नधी ते
१९३२ सालापासून जमवीत होते. आंबेडकरांचे नाव नवभारताचे प हले व धमं ी हणून
जाहीर होताच यां या ने ांना आ ण चाह यांना अ भमानाचे भरते आले. या सवानी
आनंदाने बेहोष होऊन यांचे अ भनंदन केले. वृ प ांनीसु ा यांचे अ भनंदन क न यांना
सुयश च तले. खरोखर धुळ तून नघून धुरंधरां या पं त जाऊन बस याचा आंबेडकरांनी
जो परा म केला तो अपूवच होय. भारता या म यवत मं मंडळात एका अ पृ य ह ने
एवढे लोक य पद संपादन के याचे भारतीय इ तहासातील हे प हलेच उदाहरण होय.
यांनी आंबेडकरांचा ‘ टशांचा बगलब चा’ असे हणून ध कार केला होता, याच यां या
गतकालीन काँ ेस वरोधकांनी आता यांचा मु स हणून जयजयकार केला. मुंबईतील
व कलां या सं थेने ६ ऑग ट रोजी वतं भारता या प ह या मं मंडळातील मं ी हणून
यांचा स कार केला. आंबेडकरांनी व कलां या काय े ापलीकडे झेप घेतली होती.
मानव जाती या इ तहासातील १५ ऑग ट १९४७ हा सो याचा दवस उगवला. या
दवशी भारत वतं झाला! मानवजातीचा एक पंचामांश भाग गुलाम गरीतून मु झाला.
भारतीय वातं या या पाने आ शयात एक चंड श ज मास आली. परंतु या
वातं या या सुखसोह याला एका बाजूने गालबोट लागले होते. कारण भारताचे व छे दन
होऊन या र लां छत कुशीतून पा क तान नावाचे जगातील सवात मोठे धम न
मुसलमान रा ज मास आले.
अशी घटना घडते न घडते तोच आंबेडकर वैभवाची आणखी एक पायरी वर चढले.
२९ ऑग ट रोजी घटना स मतीने घटनेचा मसुदा कर यासाठ एक लेखन स मती नेमून तचे
अ य पद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना दले. काय योगायोग आहे पाहा. पृ य ह ं नी
आंबेडकरांना व ाथ दशेत गाडीतून लोटू न दले होते. शाळे त यांना कोप यात बस वले
होते. ा यापक झा यावर यांचा अपमान केला होता. वस तगृहे, उपाहारगृह,े केशकतनालये
व दे वळे यांतून हाकलून दले होते. एक तर करणीय महार हणून यांना हण वले होते.
टशांचा बगलब चा हणून यांची हेटाळणी केली होती. यांना पाषाण दयी सैतान हटले
होते. महा मा गांध चा नदक हणून यांचा ध कार केला होता. महारा यपालां या
मं मंडळातील सरकारजमा मं ी हणून यां यावर ट का केली होती. तेच डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर वतं भारताचे प हले व धमं ी झाले. इतकेच न हे तर भारता या न ा
मनु मृतीचा नमाता, आधु नक मनू हणून ते क त शखरावर आ ढ झाले. भारताची इ छा,
आकां ा आ ण उ े यांना मूत व प दे यासाठ भारताने यांना मृ तकार महामुनी मनू
ां या थानी बस वले. ही घटना हणजे भारता या इ तहासातील एक महान चम कार होय.
भारताने अनेक युगांतील आप या अ पृ यते या पापाचे ालन कर यासाठ आपला नवा
मनू, नवा मृ तकार शतकानुशतके माणुसक स मुकवून स वहीन केले या समाजातील
नवडला, ही व धघटना अत यच आहे खरी! याने वीस वषापूव मनु मृतीची होळ केली
होती, याच बंडखोरास आपली नवीन मृती रच यास आवाहन करावे, हा पृ य ह ं वर
नयतीने उग वलेला सूडच होय, असे हणावेसे वाटते. कदा चत कालच ाचा फेरा पूण
हायचा होता असेही असेल!
आंबेडकर जरी व धमं ी झाले, तरी यांनी स ाथ महा व ालया या वकासाकडे
ल ठे वले होते. ते यांचे अ यंत लाडके बाळच होते. या महा व ालया या व ृ व शाखेचे
उद्घाटन यांनी २५ स टबर १९४७ रोजी केले. व ाथ संसद य सं थेचेही यांनी उद्घाटन
केले. आप या वचार वतक भाषणात यांनी ता याने मुसमुसले या व ा याना
व ृ वकला संपादन कर या वषयी उपदे श केला. या कलेचे मह व यां या मनावर
 बब वले. संसद य सं थेम ये सभागृहाला आप या सौ य अथवा ती ण तकशु आ ण
मा हतीपूण भाषणाने जो सभासद भा न टाकू शकतो तोच सभासद यश वी होऊ शकतो.
ती श ा त क न घे यासाठ व ा यानी सव कारे साधना केली पा हजे. यांनी
आपली मने वशाल केली पा हजेत. यांनी आपली ी ापक केली पा हजे. लोकांना जे
भेडसावतात ते सोड व याचे साम य आ ण वचारश यांचा यांनी वकास केला
पा हजे. संसदे या कामकाजातील अनेक अंगांचे यांनी आप या भाषणा या शेवट ववरण
केले. शेवट ते हणाले, ‘सरकार हणजे न या मक नणय. तडजोडी या वृ ीने वागणारे
सरकार हे सरकारच न हे. कारण तडजोडीकडे वृ ी असले या सरकारचा जो नणय बाहेर
पडत असतो, तो धड मासाही नसतो आ ण प ीही नसतो.’
स टबर १ रोजी मुंबई नगरपा लकेतील काँ ेस प ाने पं डत नेह , सरदार पटे ल, डॉ.
राज साद व मौलाना आझाद यांना मानप दे यासाठ एक ठराव केला. वरोधी प ांतील
सभासदांनी भारतातील नवीन मं मंडळातील आंबेडकर, गाडगीळ आ ण भाभा
यां यास हत सव मं यांना मानप ावे अशी सूचना केली. परंतु मुंबई काँ ेसचे या काळचे
अ धपती स. का. पाट ल यांनी यांना असे उ र दले क , ‘नेह , राज साद व आझाद हे
अलौ कक ेणीचे नेते अस यामुळे यांना वेगळे मानप दे णे यु आहे.’ मुंबई शहरातील
काँ ेस ने यांचा आंबेडकरां वषयीचा पूव ह अ ाप नाहीसा झाला न हता. ते यांना आप या
राजक य े या पं स बसवायला तयार न हते. पूव ह वरणे वा वसरणे कठ ण असते.
वाथावर वा मूख वावर आधारलेली वभू तपूजा सदा अंधच असते. यानंतर काही दवसांनी
मुंबई महापा लकेने आंबेडकरांना मानप दे याचा ठराव केला. तथा प आंबेडकरांनी या
वेळ या महापौरां या प ाची दखलही घेतली नाही. मा सदा ेय कर नसते हेच खरे!
ऑ टोबर या प ह या आठव ात आंबेडकरांनी द लत वगा या त णांपुढे मुंबईस
भाषण केले. आप या उपदे शपर भाषणात ते हणाले, ‘ वातं य इतके एकाएक आले क
आपण आता यापुढे कोणते धोरण आखावे या वषयी मा या डो यात या णी कोणतीही
प क पना नाही. शे ू ड का ट फेडरेशन या सं थेचे संर ण आ ण संवधन करा.
कोण याही थतीत ती अबा धत राहावी ासाठ सवानी तजकडे ल दले पा हजे.’

म यंतरी ह थान या फाळणीचे प रणाम भयंकर झाले. सव दे शास भयंकर हादरा बसला.
या दं गलीचा कमलाकांत च े यांना ल हले या एका प ात उ लेख क न बाबासाहेब
हणाले, ‘ते दं गे नसून ते एक बंड होते. द लीतील लोकसं ये या मानाने पा हले तरी मृतांची
आ ण घायाळांची सं या चंड आहे. गेले काही दवस द लीतील दै नं दन जीवन अडखळू न
रा हले आहे.’ यादवी यु आ ण याबरोबर होणारे ह याकांड टाळ यासाठ आंबेडकरांनी
ह थानमधून मुसलमानांचे आ ण पा क तानातून ह ं चे थलांतर करावे अशी योजना
सुच वली होती. लकन माणे वीर सावरकरांनी यादवी यु ाला त ड दे यासाठ दे शाने तयार
हावे, दे शाचे अखंड व सोडू नये असे हटले. परंतु या काँ ेसप ीय ने यां या हाती दे शाची
भ वत ता पडली होती, यांनी दे शाची फाळणी तर मा य केलीच पण आणखी क लीही
 वीकार या. पा क तानची क पना पा क तान जाहीर हो या या दवसापयत जशी यांना
चार गुंडांची मागणी आहे असे वाटले, तत याच अ रदश पणाने यांनी ा दोन जमात या
थलांतराला नधम पणा या रा हामुळे कडकडू न वरोध केला. थलांतरा या क पनेची
अवहेलनाही केली. यां या या आडमुठेपणामुळे आ ण अवसानघातामुळे पा क तानातील
ह ं या दै यात आ ण ःखात अ धक भर पडली. अशा कारे आंबेडकरांचे भा कत आ ण
भीती ही अ रशः खरी ठरली. ते या योजनेचे त ववे े ठरले.
ा ह याकांडात ल ावधी लोकांना आप या घरादारांना मुकावे लागले. दोन लाख
लोकांची कापाकाप झाली. सैतानांनी मुलांचे अमानुषपणे चंदन केले. पसाट नरपशूंनी
यांची अ ू घेऊन वटं बना केली. यांचे अपहरण कर यात आले. जबरद तीने
मुसलमान धमाची यांना द ा दे यात आली. र ते मुंड यांनी व धडांनी भरले. मरणो मुख
पु ष, मुले आ ण या यां या वेदनांनी र ते भयानक दसत होते. अ पृ य हे ह
अस यामुळे यां याही न शबी हे ःख भोगणे आले. जोग मंडल हे पा क तानचे वधी
आ ण मजूरमं ी होते. पा क तानमधील अ पृ यांनी जनांना आपला ाता हणून समजावे
असा पा क तानमधील अ पृ यांना जोग मंडलांनी फतवा काढला. अ पृ यांनी आप या
मनगटावर मुसलमान धमा या मै ीचे ोतक हणून एक ब ला लावावा असाही यांनी
नल जपणे स ला दला होता. परंतु जोग मंडलांचे ते सुख व आता वा यावर उडाले
होते. पा क तानमधील घडामोडी पा न यांचे दय आता वद ण झाले होते. आंबेडकरही
अ तशय ु ध झाले. यांनी एक प क काढू न पा क तान सरकारचा नषेध केला. द लत
समाझाला ह थानात यायला पा क तान सरकार अनु ा दे त नाही आ ण यांना तकडे
जबरद तीने मुसलमान धमाची द ा दली जाते, अशी आंबेडकरांनी त ार केली.
मुसलमानांची सं या वाढावी हणून नजाम या है ाबाद सं थानम येदेखील द लत
समाजातील लोकांना मुसलमान धमाची द ा दली जात आहे असेही यांनी आप या
प कात हटले. यामुळे आंबेडकरांनी आप या लोकांस असा उपदे श केला क ,
‘पा क तानम ये पेचात सापडले या द लत समाजाने सापडेल या मागाने व साधनाने
ह थानात यावे, असे मी सांगू इ छतो. सरी एक गो मला सांगावयाची आहे ती अशी
क , पा क तान कवा नजामचे है ाबाद सं थान यांतील मुसलमानांवर कवा मु लीम
लीगवर व ास ठे व याने द लत समाजाचा घात होईल. द लत वग ह समाजाचा तर कार
करतो हणून मुसलमान आपले म आहेत असे मान याची वाईट खोड यांना जडली आहे.
ती अ यंत चुक ची आहे.’ पा क तान आ ण है ाबादमध या द लत समाजाला इ लाम
धमा या द ेला यांनी केवळ जीव वाच व या या हेतूने बळ पडू नये, असा आंबेडकरांनी
स ला दला. यांना बळजबरीने पा क तानात कवा है ाबादम ये इ लाम धमाची द ा
दली होती, या द लत लोकांना यांनी असे आ ासन दले क , यांचे धमातर हो यापूव
यांना जसे वाग व यात येई तशीच यांना येथे आ यावर पु हा वीकृत क न घेऊन
बंधुभावाची वागणूक मळे ल. ह ं नी यांचा कतीही छळ केला तरी यांनी आपले मन
कलु षत क न घेऊ नये. है ाबादमधील द लत वगानी नजामाची – जो उघडउघड
 ह थानचा श ू आहे – याची बाजू घेऊन आप या समाजा या त डाला का ळमा लावू नये.
१ असा यांनी अ पृ य वगास इशारा दला. पा क तानमधील द लतवग य लोकांना

ह थानात आण याची भारत सरकारने व रत व था करावी, अशी यांनी भारताचे

पंत धान नेह यांचेकडे मागणी केली. नजाम या है ाबाद सं थान व भारतीय
सरकारने जे हा दोन वषानंतर पोलीस कारवाई केली ते हा आंबेडकरांनी या कारवाईचे
मुख गृहमं ी सरदार पटे ल यांना मो ा नेटाचा पा ठबा दला.
आंबेडकरांचा अंतः व पाचे खरेखुरे दशन घड वणा या या प कामुळे दे शातील सव
वृ प ांनी यां यावर तु तसुमनांचा वषाव केला. यां या मनातील ही भावना पा न
अनेकांनी यांना ध यवाद दले. म ास या ‘ ह ’ दै नकाने तर भूतकाळात पृ य ह ं कडू न
वाईट वागणूक मळाली हणून ह रजनांनी ह धमाचा याग करावा असे आंबेडकरांना
आता वाटत नाही, या वषयी आनंद द शत केला. याव न आप या पूवजां या धमा वषयी
ह रजनांना कती ती ज हाळा आहे; आ ण जबरद तीने ह धमापासून तोड याचे य न
कर यात आले तरी ह समाजाला ते कसे बलगून रा हले आहेत हे दसून येते असेही या
प ाने पुढे हटले. याच वेळ मुंबईतील काँ ेस मं मंडळाने ह रजनां या मं दर- वेशासंबंधी
होत असलेला सामा जक अ याय र हो यासाठ बरीच आघाडी मारली होती. यांनी
मं दर वेश कायदा १९४७ स टबरम ये संमत क न घेत यामुळे आ ण जनते या
चळवळ मुळे पंढरपूर येथील वठोबाचे, आळं द येथील ाने रांचेही दे वालयेही ह रजनांना
खुली झाली. ना शक येथील का या रामाचे दे वालयात वेश मळावा हणून आंबेडकरांनी
स या ह केला होता, ते दे वालयही द लत समाजाला खुले कर यात आले. का तक
एकादशीला पंढरपूरचे वठू राया बंधमु झाले. याचे बरेचसे ेय साने गु ज ना आहे. या
वेळचे मुंबईचे ह रजन मं ी तपासे यांनी का तक एकादशीचे मु तावर ११ नो हबर १९४७
रोजी पंढरपूर या वठोबा मं दरात वेश केला. वठोबा, ाने र आ ण राम हे ख या अथाने
प ततपावन ठरले. या याक रता द लत समाजाने पंधरा वष अखंड झगडा केला होता, तो
झगडा आता सफल झाला होता. मं दर वेशा या या चळवळ ने आ ण काय ाने ह
समाजावरील तो ग ल छ कलंक पार धुऊन टाकला. वातावरण शु झाले. नवीन युगा या
आगमनाला शोभेल अशी पावले भारत टाक त होता.
याच वेळ घटना स मती व धमंडळ हणून काय क लागली. या काळ या
आरो यमं ी राजकुमारी अमृतकुंवर यांनी आप या एका भाषणात असे कबूल केले क , जरी
जवळ जवळ येक रा यात अ पृ यांवरील बलता र कर या या ीने नबध पसार
कर यात आले आहेत, तरी ते पाळ यापे ा मोड याचीच उदाहरणे अ धक दसतात. मं ी
अमृतकुंवर यांनी केलेले हे स यकथन न द क न ठे व यासारखे आहे. याच सुमारास डॉ.
आंबेडकरांनी ा यापक पी. ल मी नरसू यां या ‘बु धमाचे सार’ (इसे स ऑफ बु झम)
ा इं जी ंथा या काशनाची व था केली. या ंथाला ल हले या तावनेत
आंबेडकरांनी हटले आहे क , तोपयत स झाले या बौ धमावरील सव ंथांत ा.
नरसूंचा ंथ सरस आहे. यातील ववेचन खुसखुशीत आहे. यांची शैली सुंदर अन् गुणसंप
आहे, असे आपले मत दे ऊन आंबेडकरांनी ा. नरसू हे मोठे मू तभंजक व समाजसुधारक
होते, अशी यांची शंसा केली आहे.
घटना तयार कर या या महान कायात आंबेडकर आता अगद गक झाले होते.
आप यावर रा ाने सोप वलेले ते महान काय आपली सव श क भूत क न, आप या
बघडत जाणा या कृतीची तमा न बाळगता, याचे सव दा य व आपणावर घेऊन तडीस
ने यासाठ ते जवापाड मेहनत घेत होते. यांनी यासाठ कती क केले, ते कसे पार
पाडले आ ण यांना घटनेचे श पकार का हणतात हे समजून यावयाचे असेल तर घटनेचा
मसुदा तयार कर यासाठ नेमले या लेखन-स मतीचे एक सभासद ट . ट . कृ णा माचारी
ांनी घटना स मतीत ५ नो हबर १९४८ रोजी जे भाषण केले याव न क पना येईल.
सभागृहाचे ल वेधून कृ णा माचारी हणाले, ‘सभागृहाला कदा चत माहीत असेल क ,
आपण नवडले या सात सभासदांपैक एकाने राजीनामा दला. याची जागा भर यात
आली नाही. एक सभासद मृ यू पावला. याचीही जागा रकामीच रा हली. एक अमे रकेस
गेले. यांचीही जागा तशीच रा हली. चौथे सभासद सं था नकांसंबंधी या कामात गुंतलेले
रा हले. यामुळे ते सभासद असूनही नस यासारखेच होते. एक दोन सभासद द लीपासून
र होते. यांची कृती बघड यामुळे तेही उप थत रा शकले नाहीत. शेवट असे झाले,
क घटना तयार कर याचा सव भार एक ा डॉ. आंबेडकरांवरच पडला. अशा थतीत
यांनी या प तीने ते काम पार पाडले तजब ल ते नःसंशय आदरास पा आहेत. अशा
या अडचणीतूनही माग काढू न यांनी हे काय पूण केले याब ल आपण यांचे सदै व ऋणी
रा , असे मी न तपणे तु हांला सांगतो.’ कृ णा माचारी ांनी घटना-स मती या समोर उभे
केलेले हे च आणखी एक गो सां गतली असता पूण होईल. ती हणजे घटनेचा मसुदा
तयार कर यास नेमले या लेखन-स मती या बैठक स अनेक वेळा आंबेडकर व यांचे
कायवाह असे दोघेच उप थत असत. अशा रीतीने हे ऐ तहा सक काय डॉ. आंबेडकरांनी
पूण करीत आणले होते.
१९४८ या जानेवारीचा म यावर आंबेडकर मुंबईस आले. आप या मु कामात ते
‘धोबी तलाव नाईट कूल’ या शाळे या व ृ व पध या ब ीस समारंभास उप थत रा हले.
तो समारंभ स ाथ महा व ालयाम ये झाला. आप या भाषणात यांनी मुलांना सां गतले
क , व ृ वकला ही क ाने संपादन होऊ शकते. आप या पुढ ल आयु यात महान व े
हणून स झालेले गोपाळ कृ ण गोखले हे आप या प ह या भाषणा या वेळ सभाकंप
होऊन कसे मटकन खाली बसले ही आठवण यांनी या मुलांना सां गतली. फरोझशहा मेथा
यांनी व ृ वकला कशी संपादन केली या वषयी रसभरीत वणन केले. मेथांनी एक खोली
आरशांनी सजवली होती. या खोलीत मेथांनी आपण बोलताना आपले हावभाव व हातवारे
कसे होतात याचा अ यास केला होता. इतकेच न हे तर आपला पोशाख आकषक आ ण
म व हे भावी कसे होईल याचीही ते काळजी घेत असत, हे आंबेडकरांनी
व ा या या मनावर ठस वले. शेवट ते हणाले, ‘च चलसारखा महान व ासु ा तयारी
के या शवाय भाषण करीत नाही.’
 दे शा या फाळणीतून नमाण झाले या ःखाचे आघात भारतावर होत होते. पं.
जवाहरलाल नेह ं नी रा ाला र आ ण अ ू यां या पुरामधून वाट काढावी लागत आहे
अशी कबुली दली. गांधीवादावरील लोकांचा व ास उडा याचे दसत होते. गांधीवादावरील
काँ ेसप ीय ने यांची ा साफ गारठू न गेली होती. राजष टं डन एका सभेत बोलताना
हणाले क , ‘गांधीज चे नभळ अ हसावादाचे त व दे शा या फाळणीला ब हंशी कारणीभूत
झाले आहे.’ वातं य उजाड या या पूव एक दवस अगोदर कलक याम ये गांधीज वर
लोकांनी दगडांचा वषाव केला होता. अशा प र थतीत १३ जानेवारी १९४८ ला सु
झाले या गांधीज या उपोषणामुळे तर प र थतीचा कडेलोटच झाला. द लीतील
नवा सतांनी ापले या म शद खाली क न, मुसलमानां या व हवाट ला पु हा ा ात या
आ ण इतर उ े शांनी गांधीज नी हे उपोषण सु केले होते. आ ण याचा प रणाम असा झाला
क , हद सरकारला पा क तानला ५५ कोट पये दे णे भाग पडले. आपण पा क तानला हे
पैसे दे णार नाही, अशी सरदार पटे लांस हत सव मुख ने यांनी यापूव गजना केली होती.
सव दा ण नराशा, ग धळ आ ण हाहाकार उडाला असताना, नथुराम गोडसे याने
महा मा गांधी यांना ३० जानेवारी १९४८ रोजी द ली येथे गो या घालून ठार मारले. मानवी
इ तहासात एक महान पु ष हणून मानला जाईल अशा गांधीज चा इतका भयंकर रीतीने
शेवट झा याचे पा न सव जग ःखाने हादरले. परंतु फुलासारखे कोमल न खडकासारखे
कठोर असणा या आंबेडकरांचे दय या भयंकर घटनेने वच लत झाले नाही. वर
उ ले खलेली रा ाची भयंकर थती आ ण गतकालातील कटू आठवणी ांमुळे
आंबेडकरां या दयातील गांधीज संबंधी असलेली अढ र झाली न हती. गांधीज या
ह ये वषयी यांनी एक अवा रही कटपणे काढले नाही. गांधीज या ेतया ेत थोडा वेळ
सामील होऊन ते परतले आ ण आप या अ या सकेत जाऊन बसले. हद लोकशाहीचा
ासो छ् वास गुदम न सोडणा या गांधीज या चंड वाची ध ड बाजूस झा याने
आता ास वाह अ वरोध रा लागेल, असे यांना वाटले असावे. यु लयस सीझर या
मरणाची बातमी ऐकून स सरो उद्गारला होता क , ‘बरे झाले! आता वांत याची भात
उजाडली आहे!’ गांधीज या ह ये या दवशी स सरो या ा उद्गारांची आंबेडकरांना
आठवण झाली असे हणतात.
फे ुवारी १९४८ या प ह या आठव ात आंबेडकरांनी घटनेचा क चा खडा घटना
स मतीचे अ य डॉ. राज साद यांना सादर केला. लोकमत अजमाव यासाठ तो क चा
खडा दे शासमोर ठे व यात आला. घटने या उपोद्घातातील ‘ जास ाक’ या श दाऐवजी
‘रा य’ हा श द यांना सुचवायचा होता. यांना तशी ती सुचवायची होती. ‘ जास ाक’
रा यप तीने भारत आ ण टश रा कुल यां यातला संबंध आपोआपच त काळ तुटतो.
असे घडू नये असे आंबेडकरांना वाटत होते. रा य हा श द अ धक तट थ असून तो आयलड
आ ण द ण आ का यां या घटनांत वीकृत केलेला आहे. परंतु दे शातील ब तेक ने यांना
न वृ प ांना ती क पना पसंत पडली नाही.
घटनेचा क चा खडा पूण के यानंतर आंबेडकरांना व ांतीची आव यकता वाटू लागली.
औषधोपचारासाठ ते मुंबईस आले. हातारपणी आपली काळजी घेईल अशी सोबत यांना
पा हजे होती. या णालयात ते व ांती घेत होते, यातच कुमारी शारदा कबीर नावा या
डॉ टर काम करीत हो या. ऑग ट १९४७ पासून ते आप या कृती वषयी चता ांत झाले
हाते. यांची कृती झपा ाने ढासळत होती. गेले पंधरा दवस आपला डो याशी डोळा
लागलेला नाही, असे यांनी ऑग ट १९४७ म ये एका प ात ल हले. रा पडली हणजे
यांना मोठ भीती वाटत असे. अनेक दवस यांचे म जातंतूचे खणे रा ीचे सु होई.
यांना क हत कुथत सव रा काढावी लागे. या दवसांत ते इ शुलीन घेत असत.
हो मओपा थक औषधेही घेत असत. परंतु यांना कुठलेच औषध लागू पडेना. ते हणाले,
‘जे बरे होत नाही ते सहन करावयास मी आता शकत आहे.’ ऑग ट १९४७ म ये मुंबईचे
डॉ टर काय हणतात या वषयी यांनी या प ात चौकशी केली.
जानेवारी १९४८ म ये ल हले या एका प ात यांनी अशी कहाणी सां गतली आहे
क आप या पायांतील वेदना पहाटे सु होऊन दवसभर चालू राहतात. यानंतर एका
म ह याने कमलाकांत च े यांना ल हले या प ात ते हणाले, ‘माझी कृती एकाएक
ढासळली आहे आ ण ख याने फ न उचल खा ली आहे. चार दवस डो याशी डोळा
लागलेला नाही. पायांतील वेदना तर अस झा या आहेत. रा भर जागरण क न नोकरांना
आपली सेवा करावी लागली. द लीतील दोन नामां कत वै ांनी मला तपासले. यांचे मत
असे पडले क , जर पायांतील वेदना व रत थांब या नाहीत तर या वेदना नेहमीच राहतील
आ ण कधीच ब या होणार नाहीत. मा या कृतीची काळजी यायला कोणीतरी माणूस
पा हजे, या तुम या सूचनेचा मी पूव पे ा आता अ धक आ थेने वचार करीत आहे. मी
डॉ टर कबीर ह याशी ववाहब हायचे ठर वले आहे. मा या आढळात त याइतक
यो य जोड सरी नाही. बरोबर कवा चूक असो, हा मी नणय ठर वला आहे. या वषयी
तु हांस काही सांगावयाचे अस यास तसे कळवा.’
ना शकचे भाऊराव गायकवाड यांनाही यांनी आप या संक पत ववाहासंबंधी
मा हती दली. यात ते हणाले, ‘प ह या प नी या नधनानंतर पु हा ल न न कर याचा मी
नधार केला होता. परंतु आता सरा ववाह कर याचा मी नणय ठर वला आहे. जी
सुगृ हणी असून वै कशा ातही पारंगतं आहे अशा प नीची मला आव यकता आहे. द लत
समाजात अशी ी सापडणे अश य अस याने मी एका सार वत बाईची नवड केली
आहे.’१ आपला एक सहकारी, माझा मुलगा यशवंत आ ण माझी नयो जत प नी डॉ. कबीर
यांची मने एकमेकां वषयी कलु षत करीत आहे हे मला कळ व यास अ यंत ःख होत आहे’
असे यांनी कमलाकांत च े यांना ल न पुढे हटले, ‘ल न पुढे ढकलले तर या वषयी
लोकांत दवस दवस जा त ब ा होईल. आ ण लोक माझी बदनामी करावयास ती एक
मोठ पवणीच साधतील, अशी मला भीती वाटते. यामुळे ए ल १५ ला मी ववाहब
हो याचे न त केले आहे.’ ल नसमारंभाला च यांनी उप थत राहावे अशी वनंती क न
आंबेडकर आप या प ात पुढे हणतात, ‘ही गो कर यात मी काही नै तक गु हा करीत
आहे असे मला वाटत नाही. त ार करायला मी कोणालाही जागा ठे वलेली नाही.
यशवंतलासु ा नाही. याला मी आजपयत सुमारे तीस हजार पये दले असून कमीत कमी
ऐशी हजार पये कमतीचे एक घरही दले आहे. माझी खा ी आहे क कुठ याही बापाला
आप या मुलाक रता जे करता येईल यापे ा मी मा या मुलाक रता जा त केले आहे.’ ल न
ठर यावर डॉ. कु. शारदा कबीर या वमानाने नवी द ली येथे गे या. १५ ए ल १९४८ ला
सकाळ आंबेडकरां या द ली येथील हा डज ॲ ह यू या नवास थानी यां याशी यांचा
ववाह झाला. दोन दवसांपूव आंबेडकरांना ५६ वष पूण होऊन यांनी ५७ ा वषात
पदापण केले होते. ववाहा या संगी काही थोडे नवडक म उप थत होते. यांना पारी
आंबेडकरांनी ल ना ी यथ भोजनही दले. एखा ा सं था नकाने सामा य बाईशी ल न
कर यात जे वै श आहे यापे ा आंबेडकरां या ा ववाहाला मोठे वै श आहे, असे
‘ यूयॉक टाइ स’ने हटले.
आप या मुलाला एखा ा धं ात गुंतवावे असा डॉ. आंबेडकरां या मनात गेली चार
वष वचार सु होता. मुला या भ वत तेचा यांना चांगलाच भेडसावीत होता. या
उ े शाने यांनी मुंबईतील नवल भथेना या पारशी ने ाला प पाठवून आप या मुलाला
आ ण पुत याला स मानाने नवाह करणाचे साधन हणून एखादा धंदा काढू न ावा आ ण
यासंबंधी एक योजना आखून आप याकडे पाठवावी असे कळ वले. ‘हे घडले तर मला
शांतपणे मरण येईल. बाप आप या मुला या हतासाठ जसा झटतो तसा तू मा या
मुलासाठ झटू न याला काहीतरी सतत चालेल असा धंदा शकव.’ या माणे काही
दवसांनी भथेना ांनी मुलास व पुत यास एक उ ोग काढू न दला. परंतु आंबेडकरांचे
पतृ दय या धं ातील अपयशामुळे नराशेने चांगलेच पोळू न गेले.
आंबेडकरांचा वाढ दवस याही वष मो ा थाटाने साजरा झाला. मुंबईचे मु यमं ी
बाळासाहेब खेर यांनी यां या गुणगौरवाथ असे एक भाषण केले. ‘आंबेडकर हे दे शा या
राजक य पुढा यांमधील एक अ यंत थोर व ान होत. ते केवळ अ पृ य समाजाचे नेते नसून
ते अ खल भारताचे एक नेते होत.’ असे या वाढ दवसा न म झाले या सभेत खेरांनी
उद्गार काढले. मुंबईतील शवडी येथे बाबासाहेबां या वाढ दवसा न म झाले या सभेत स.
का. पाट ल यांचे भाषण झाले. ते हणाले, ‘आंबेडकर हे थोर समाजसेवक असून यांची
श चंड आहे. आंबेडकर हे भावी रा यघटनेचे एक थोर श पकार आहेत. यां या ठायी
असलेले गुण इतके मोठे आहेत क भारताचे म यवत सरकार ते एकटे चालवू शकतील.’
रा ीय कायासाठ अशा या भारता या थोर सुपु ाला दे वाने आणखी २५ वषाचे आयु य
ावे, अशी पाटलांनी ाथना केली. मुंबई या ‘नॅशनल टँ डड’ प ाने असे हटले क ,
आंबेडकरांची सुधारणावादाची क पना एवढ भ आहे क या क पनेने ह ं या
पुनज वनाचे सव े या े ापले आहे.’ आंबेडकरांना अलौ कक राजक य बु म ेची
दे णगीच लाभलेली आहे, असे सांगून ते वृ प पुढे हणाले, ‘आंबेडकर हे त वासाठ
लढणारे यो े आहेत. यांचा येयवाद समाजातील अ याय र कर यासाठ आ ण द लतांचा
उ ार कर यासाठ ब प रकर झाला आहे. व धमं ी हणून ते आप या सहका यांना मोठे
 व ासाचे बळच वाटतात.’
ए ल १९४८ या शेवट या आठव ात आंबेडकरांनी उ र दे श द लत वगा या
प रषदे त भाषण केले. ते हा ते हणाले, ‘राजक य स ा हीच समाजा या गतीची क ली
आहे. हणून द लत समाजाने आपली संघटना करावी आ ण बलवान असा तसरा प
थापून राजक य स ा काबीज करावी. ते करीत असताना काँ ेस आ ण समाजवाद या दोन
राजक य प ांम ये स ेचा समतोलपणा साधावा तरच यांचे क याण होईल.
‘मी म यवत सरकारला जाऊन मळालो आहे; काँ ेस प ाला न हे. काँ ेस प हे
एक आग धुमसत असलेले घर आहे. एक दोन वषात या प ाचा नाश झाला तर आप याला
आ य वाटणार नाही. जर मी काँ ेसम ये गेलो तर पा यात जसा दगड अभंग राहतो तसा
मी अभंग राहीन. परंतु तु ही मा काँ ेसम ये गेलात तर ढे कळा माणे वरघळू न जाल.
हणून तुमची ही संघटना अ ल त आ ण अभंग ठे वा.’ आंबेडकरां या या भाषणामुळे
साह जकच काँ ेसचे नेते चडले. कमलाकांत च े यांना यासंबंधी ल हले या एका प ात
आंबेडकर हणतात, ‘मा या भाषणामुळे येथे चांगलाच ग धळ उडाला आहे. सरदार पटे ल
आ ण पं डत नेह यांचा मा याशी मोठा कडा याचा वाद झाला. मा यामुळे जर यांना
अडचणीची प र थती नमाण होत असेल, तर मी खुशीने राजीनामा ावयास तयार आहे
असे मी यांना सां गतले आहे. या गो ीचा बरावाईट नणय थोड या दवसांतच लागेल.’
तथा प यांनी द ली येथून एक प क स केले. आ ण आप या आय या वेळ केले या
भाषणाचा वपयास कर यात आला आहे असे जाहीर केले. ‘मी मं मंडळात सहकारी
झालो, कारण मं मंडळाला येऊन मळ यासाठ मला जे पाचारण कर यात आले होते ते
वनाअट होते. मं मंडळात जाऊन द लतांचे हत मला साधता येईल या वचाराने मी
मं मंडळात गेलो. केवळ वरोधाक रता वरोध करणे या त वाचा आपणांस तर कार
वाटतो, ’ असेही या प कात यांनी हटले. परंतु ऑग ट १९४८ पयत हे करण वझले
न हते असे दसते. कारण, ‘राजक य घटना या पु हा डोके वर काढू लाग या आहेत आ ण
यामुळे मं मंडळ के हा कोसळे ल याचा नेम नाही, हणून मुंबईची माझी भेट मी थ गत
केली आहे, ’ असे आंबेडकरांनी या वेळ या एका प ात हटले आहे.
बडो ातील ग. म. जाधव यां याशी आंबेडकरांनी याच सुमारास यु शा ा वषयी
चचा केली. काही वषापूव ‘भारतीय सेना’ नावाचा ंथ ल ह याचा आंबेडकरांचा मानस
होता. यांचा हा वषय आवडीचा होता. जाधवांचा या वषयाचा ासंग दांडगा होता.
यां याकडे या शा ावरील आ ण भारता या संर णा या ासंबंधी ंथभांडारही मोठे
होते. आप या स ाथ महा व ालयाम ये यु शा ाचे श ण दे यासाठ एक वग काढावा
आ ण या व ा याना शक व यासाठ जाधवांना ा यापक हणून नेमावे अशी यांची
इ छा होती. यु शा ा या श णा वषयी आंबेडकरांनी एवढा यास घेतला होता क ,
कमलाकांत च े यांना ल हले या एका प ात ते हणाले, ‘आप या महा व ालयाने
यु शा ाचे श ण हे आपले एक शै णक वै श हणून सु केले पा हजे. यामुळे
दे शाची मोठ सेवा होईल. एवढे च न हे तर द लत समाजाचेही मोठे हत होईल.’ परंतु यांचा
हा हेतू सफल झाला नाही. या वषयावरील काही पु तके मा जाधवांकडू न यांनी स ाथ
महा व ालयासाठ खरेद केली. याच सुमारास भारत सरकारने भाषावार ांतरचने या
मागणीचा वचार कर यासाठ एक मंडळ नेमले. महारा ा या वतीने यांनी या
मंडळासमोर सा दली यांपैक आंबेडकर हे एक मुख होत. आप या ासंगपूण
वै श ाने भरलेले एक नवेदन तयार क न ते यांनी धार मंडळापुढे मांडले.
१४ ऑ टोबर १९४८ रोजी धार मंडळाला सादर केले या नवेदनात ते हणाले,
‘भा षक ांतरचना ही लोकशाहीला आव यक अशा गो ी नमाण करते. उदाहरणाथ,
भाषावर ांतरचना सामा जक एकसंधता नमाण क न ती सं म ांतांतील लोकशाहीपे ा
तेथील लोकशाहीला अ धक काय म करते. भा षक रा य नमाण कर यात काही धोका
नाही. धोका आहे तो भा षक रा य नमाण क न येक रा याची द तरी भाषा ां तक
भाषा कर यातच आहे. एखा ा ांताची भाषा ही या रा याची भाषा झाली तर ां तक
रा वाद नमाण होईल. ां तक रा याची द तरी भाषा जर ां तकच रा हली, तर येक
ांताची सं कृती वेगळ ठळक आकाराची ठसठशीत आ ण घ होईल. यामुळे ह थान हा
एकसंध राह या या ऐवजी युरोपचे झाले तसे याचे तुकडे होतील.’ या तव सव रा यांत हद
रा भाषा ही रा य वहाराची भाषा हणून वीकारावी असे यांचे मत होते. महारा रा य हे
एकसंध असावे, असे आपले मत दे ऊन ते पुढे हणाले, ‘असा हा महारा आ थक ा
बलवान होईल एवढे च न हे तर े फळ, लोकसं या आ ण उ प या ीनेही बलवान
होईल.’ ते आणखी हणाले, ‘महारा आ ण मुंबई ही एकमेकांवर अवलंबून आहेत. ती
दो ही एक आ ण अ वभा य आहेत. आ ण बायबल या भाषेत सांगावयाचे हणजे मुंबई
आ ण महारा यांची सांगड दे वानेच घातली आहे. यासंबंधांत लवाद नेमणे हणजे
ववाह वषयक लवादापुढे ने यासारखे आहे. मुंबई ही एक सव भारताची मोठ पेठ
आहे. हणून त यावरील महारा ाचा अ धकार नाका नये. येक बंदर या वभागात ते
असते या वभागापे ा जा त दे शाची सेवा करते. कलक याम ये बंगाली लोक
अ पसं याक आहेत व तेथील उ ोगधंदे हे बगरबंगाली लोकां या ता यात आहेत, हणून
कलक ा बंगालपासून तोडता येईल का? बहारमधील कोळशा या खाणी या बहार या
आहेत क या खाणीचे जे मालक गुजराथी, काठे वाडी व युरो पयन आहेत यां या आहेत?
मुंबईचे उ ोगधंदे महारा ातील कामगारां या मावर मु यतः युरो पयन लोकांनी सु केले
आहेत. महारा ीयांना को या हेतूने पछाडलेले नाही. ती ापारी जमात नाही. इतर
जमात माणे महारा ीय लोकांना पैशाचा सोस नाही. आ ण हा यांचा मो ांतला मोठा
सद्गुण आहे, असे यांना वाटते यां यापैक मी एक आहे. धन हे महारा ीय लोकांचे
कधीही दै वत न हते. तो यां या सं कृतीचाही गुणधम न हे. नाहीतर यांनी महारा ा या
बाहे न येणा या इतर समाजांना उ ोगधं ांची म े दारी बळकावून घे याची संधी दली
नसती.’
ऑ टोबर १९४८ म ये आंबेडकरांचा ‘अ पृ य’ ( द अन्टचेब स) हा इं जी ंथ
स झाला. आप या कांड ासंगाने न बु म ेने यांनी या ंथात अ पृ य हे पूव
पराभव पावलेले लोक होते आ ण यांनी बौ धम न गोमांस खाणे न सोड यामुळे यांना
अ पृ य लेख यात आले, असे हटले आहे. यां या मते अ पृ यतेचा उगम इसवी सन
चारशे या सुमारास असावा. यांनी आप या चंड व ेने स केले क , बौ धम न
ा ण धम यांम ये े पणासाठ जो झगडा झाला यातून अ पृ यता ज मास आली.
आप या वाचकांस आंबेडकर सांगतात क , बौ धमा या उदयामुळे न झालेली आपली
त ा न स ा पु हा संपादन कर यासाठ ा णांनी गोमांस सोडले न बौ धमाचे माग
न रीतीभाती वीकार या.
अ पृ य बौ होते हे मत कनल अ कॉट यांनी आप या ‘द पुअर पॅ रया’ या ंथात
आ ण बाबू नाग नाथ बसू यांनी आप या ‘आधु नक बौ धम आ ण याचे ओ रसातील
अनुयायी’ या ंथात यापूव च मांडले होते. ह धमा या पुन जीवनात सामील हो यास
या बौ धम यांनी नाकारले ते अ पृ य ठरले, असे यांनीही हटले होते.
आंबेडकरां या या ंथाव न असे स होते क , आंबेडकर- लखाणात डॉ.
जॉ सन माणे भाषा भाव, वचारश हे दोन भावी गुण असून यांची लेखणी तापशाली
होती. यां या लखाणात एक कारचा सुवा सक साधेपणा न सरळपणा होता. यांची शैली
पाणीदार, तक धान, यायाधीशाला शोभेल अशी होती. ती काही वेळा कृतीने गंभीर
असूनसु ा अशा काही आवेशाने व ृ वा या शगेला पोचते क या शैली या शालीखाली
लपतछपत असलेली व कली गोचर होत नसे. आंबेडकरांची शैली न वाक् चार ही
व ो पूण वा ये अन् मनोहर सुभा षते यांनी सुशो भत झाली होती. यांचे ान चंड,
सवसं ाहक, सखोल आ ण ानकोशासारखे व तीण होते. यांची व ा बोधकारक होती.
यांचे वचार ोभक होते. यांचे लखाण हे लेखकांसाठ आ ण वचारवंतांसाठ होते.
तरीसु ा हे स य आहे क यांनी आपली लेखणी कलावंत हणून वापरली नसून एक महान
वचारवंत हणून वापरली आहे. यांनी नावलौ ककासाठ ंथ ल हले नाहीत. ते महान
सोड व यासाठ ल हले. या तव काही ट काकारां या मते इ तहासकार आंबेडकरांचे
लखाण अंमळ कठोरच होते. आंबेडकरांतील इ तहासकारांवर आंबेडकरांतील े षत हा
भाव पाडीत असे. केवळ वरोधकां या मु ाचा पाडाव क न आंबेडकरांना समाधान वाटत
नसे. आपला वरोधक घेरी येऊन पडेपयत ते या यावर वार करीत असत. ते अप रहाय
होते. कारण श ये या वेळ र ाव अटळ असतो.
घटनेचा क चा मसुदा लोकां या समोर सहा म हने ठे व यानंतर ४ नो हवर १९४८
रोजी आंबेडकरांनी तो मसुदा घटना-स मतीसमोर वचारासाठ ठे वला. यात ३१५ कलमे
असून आठ प र श े होती. ‘हा अ त व तृत असा द तऐवज झाला आहे’ असे या ख ाचे
वणन क न यांनी आप या आकषक, र य आ ण शैलीदार भाषणात नयो जत घटनेची
वै श े सां गतली. आंबेडकरांचे भाषण ऐकत असताना सव घटना-स मती च ासारखी
तट थ झाली. घटनेवर केले या ट काकारां या ट केला उ र दे ताना ते हणाले, ‘ती ट का,
ट काकारांचे अपसमज आ ण यांना कलमांचे झालेले अधवट ान यांवर आधारलेली होती.’
घटना-स मती या ीसमोर कोणते रा य आहे या वषयी ववेचन करताना ते हणाले,
‘अमे रकन प ती या रा यकारभाराला अ य ीय प तीचे शासन हणतात. या अ य ीय
प ती माणे रा ा य हा मु य कायका रणीचा मुख असतो. आप या नयो जत
घटने माणे अ य ांचा दजा इं लश रा यघटनेतील राजा माणे आहे. तो रा याचा मुख तर
असतोच, परंतु तो कायका रणीचा मुख नसतो. तो रा ाचा त नधी असतो. परंतु रा ाचा
रा यकारभार करीत नाही.’
मं मंडळासंबंधी ते हणाले, ‘अमे रकन मु य कायका रणी हे लोकशाही धान
कायकारी मंडळ नसते. कारण लोकसभेतील ब मतावर या कायका रणी मंडळाचे अ त व
अवलंबून नसते. टश रा यप ती माणे कायकारी मंडळ हे लोकशाही न असते. कारण
यांचे अ त व टश लोकसभेतील मतांवर अवलंबून असते. अमे रकन लोकसभेला तचे
कायकारी मंडळ लोक नयु नसले तरी आप या कायकारी मंडळा या कायाचे दा य व
नाकारता येत नाही. साह जकच या कायकारी मंडळाचा कल अमे रकन लोकसभेला कमीत
कमी जबाबदार अस याकडे होतो. उलटप ी, लोकशाही न कायकारी मंडळाची वृ ी
लोकसभेला जा तीत जा त जबाबदार राह याकडे होते. नयो जत रा यप ती माणे
जा तीत जा त जबाबदारीचे त व पसंत केले आहे.’ घटनेतील वै श ांचा नदश करताना
ते हणाले, ‘ नयो जत रा यघटना ही जरी हेरी रा य व थेची असली, तरी सव
ह थानम ये एकच नाग रक व आहे. यायमंडळ एकसंध आहे. घटना मक नबधांसंबंधी
जे हा मतभेद उ प होतील ते हा यांवरील अ धकार हा या यायमंडळाचाच राहील. आ ण
उपायही तेच यायमंडळ सुचवील. दवाणी नबध कवा दं डनीय नबध हे सव ह थानात
सारखेच आहेत. अ खल भारतीय पातळ वर नोकरी करणारे अ धकारी समान आहेत.
उलटप ी, अमे रकन संघरा या या रा यघटने माणे अमे रकेत हेरी नाग रक व असते.
एक नाग रक व अमे रकन संघरा याचे तर सरे वैय क रा याचे. तेथे एक संघाचे
यायमंडळ तर सरे रा याचे यायमंडळ असते. तेथे संघरा याचा नोकरवग आ ण वैय क
रा याचा नोकरवग असे दोन वेगळे कार असतात. जास ाक रा यप ती वीकार यावर
अमे रकन संघरा यातील कोणतेही रा य आपली वतं रा यघटना करायला मोकळे असते.
उलट भारताची रा यघटना व घटक रा याची रा यघटना ही एकच असून त यातून
कोणालाही बाहेर पडता येत नाही. रा यघटने या क ेतच दोघांनीही रा हले पा हजे.’
रा यघटना लव चक नाही असे हणणा या ट काकारांना उ र दे ताना ते हणाले, ‘ ांतांना
सुपूद केले या वषयावर शांतते या वेळ कायदे कर याचा अ धकार लोकसभेला दे ऊन
आ ण रा यघटनेत सुधारणा कर याची सोय क न ते दोष र कर याचा य न केला आहे.
हणून घटनेचे मु य वै श असे क ते एक लव चक संघरा य आहे.’
रा यघटनेत वशेष काही नावी य नाही असा आरोप करणा या ट काकारांना ते
हणाले, ‘प हली रा यघटना ल न झा यावर आता सुमारे शंभर वष लोटली आहेत.
यानंतर अनेक रा ांनी आप या रा यघटना श दांत के या आहेत. रा यघटनेची
मयादा कवा क ा काय असावी हे फार पूव ठरलेले आहे. याच माणे घटनेची मूलभूत
त वे कोणती असावीत हे सव जगभर आता मा य झालेले आहे. या गो ी मा य के यावर
सव रा यघटनांम ये रा यकारभारा या मु य व था सार याच आहेत हे सांगावयाची
आव यकता नाही. इत या अलीकड या काळात केले या या घटनेत जर काही नवीन गो ी
अस याच तर ते घटनेतील दोष नवारण कर यासाठ आ ण दे शा या गरजा भाग व यासाठ
केलेले फरकच हणून असणार. हद सरकार या १९३५ या नबधाचा या घटनेने पु कळ
उपयोग क न घेतला आहे. यासंबंधी कमीपणा मान याचे काहीच कारण नाही. कोणाकडू न
काही घे यासारखे असेल तर ते घे यात लाज वाट याचे कारण नाही.’
ामरा यासंबंधी या सूचना के या गे या या संबंधी आपले वचार प क न
आंबेडकर हणाले, ‘खेडे हणजे या भागातील एक था नक वादाचे क डाळे ; अ ानाची,
को या मनाची आ ण जातीयवादाची गुहा. हणून रा यघटनेने खेडे हे घटक न मानता
ही घटक मानली. या वषयी मला आनंद होत आहे.’ भाषणा या शेवट ते हणाले, ‘ही घटना
य ात आण यासारखी आहे. ती लव चक आहे. आ ण शांतते या आ ण यु ा या वेळ
दे शाला एक ठे व या या बाबतीत ती अ यंत साम यवान व स म आहे.’
‘खरोखर जर या नवीन रा यघटने माणे गो ी सुरळ त चाल या नाहीत तर याला
कारण आम या रा यघटनेतील दोष नसून, मनु य समाजातील अधमपणा हाच असेल असे
मला हणावे लागेल!’ असा नवाळा दे ऊन यांनी रा यघटना घटना-स मतीपुढे वचारासाठ
मांडली.

आंबेडकरांचे रा यघटनेवरील भाषण ऐकून सव घटना-स मती उ ह सत झाली. व यांमागून

व यांनी यां या मधुर, प व वजनदार भा याब ल आ ण अन यसाधारण व ेषण
प ती वषयी यांना ध यवाद दले. ा. के. ट . शहा, पं डत ल मीकांत म आ ण घटना
मसुदा-स मतीचे सद य ट . ट . कृ णा माचारी यांनी यांचे मनःपूवक अ भनंदन केले.
पंजाबराव दे शमुख यांनी आंबेडकरांचे घटनेवरील भा य मनोवेधक आ ण उ कृ झाले असे
हणून आनंद केला आ ण हटले क , आंबेडकरांना घटना ल ह यात वाव मळाला
असता तर कदा चत ही रा यघटना वेग या त हेची झाली असती. काझी स यद कम न
यांनी आंबेडकरांचे अ भनंदन केले आ ण आंबेडकरांना भावी प ा रा यघटनेचा महान
श पकार हणून ओळखतील, अशी आप याला न ती वाटते असे मत केले.
घटनेतील कलमांवर बरीच चचा होऊन ती एकामागून एक वीकृत कर यात आली.
२० नो हबर १९४८ रोजी घटनेचे अकरावे कलम वीकृत कर यात आले आ ण भारतातील
अ पृ यतेचा का ळमा मो ा जयघोषात धुऊन टाक यात आला. १८ डसबर १९४८ रोजी
आंबेडकर मुंबईला आले आ ण यांनी शे ू ड का ट फेडरेशनचे कायकत आ ण नेते यां या
मेळा ासमोर भाषण केले. मनमाड येथे यांना दनांक १५ जानेवारी १९४९ रोजी थैली
अपण कर यात आली. या संगी भाषण करताना ते हणाले क , “द लत समाजाचे लोक,
शेतकरी आ ण कामगार यां या रा यात, भारतात खरा समाजवाद थापन करतील.”
आप या ो यां या मनावर यांनी असे ठस व याचा य न केला क , कोण याही समाजाची
वृ ी ही तो समाज श णात कती पुढे जातो यावर अवलंबून असते.
 नंतर थोडे दवस है ाबाद येथे यांनी मु कम केला. यांना औरंगाबाद येथे एक
महा व ालय सु करावयाचे होते. यासंबंधी ते काही खटपट करीत होते. या मु कामात
यांनी अ ज ातील लेणी पा हली. जानेवारी या तस या आठव ात आप या प ा या
सभेस उप थत रा न ते द लीस परतले. माच आ ण मे १९४९ म ये ते दोनदा मुंबईस आले.
मुंबईस होणा या या धाव या भेट यां या पीप स ए युकेशन सोसायट या कामकाजा या
न म ाने, याच माणे वै क य स ला घे यासाठ होत असत.
२६ मे रोजी घटना-स मतीने आप या कामास पु हा सु वात केली आ ण १० जून
रोजी आपले काम थ गत केले. ७ जुलै रोजी आंबेडकर मुंबईस आले. ाच वेळ मुंबई
यु न सपल कामगार संघाने पुकारले या संपात आणीबाणीची प र थती नमाण झाली
होती. आंबेडकर या कामगार संघाचे अ य अस यामुळे ते बकट पेचात सापडले. यांनी
तो संप मट व याची इ छा द शत केली. ‘तु ही कामगार संघाचा राजीनामा ा कवा
मं मंडळातील जागा तरी सोडा, ’ असे यांना सांग यात आले. बाबासाहेब आंबेडकरांनी
मं मंडळा या जागेचा राजीनामा दे ऊ नये अशी कामगार संघा या ने यांनी यांना वनंती
केली. कारण यांचे मं मंडळातील अ त व द लत वगा या अ धक हताचे होते, अशी
यांची खा ी होती.’१
३० जुलै १९४८ पासून दनांक १७ ऑ टोबरपयत घटना स मतीचे अ धवेशन सु
होते. म यंतरी स टबर म ह यात एक पंधरव ाची सुट पडली ते हा ीनगरम ये
आंबेडकरांनी थोडी व ांती घेतली आ ण ३ ऑ टोबरला ते द लीस परतले. कृती
बघडली असतानासु ा आंबेडकर घटना-स मतीचे काम ढ न याने पुरे करीत होते. ते
घटना-स मतीसमोर ब धा येक कलम मांडीत. याचे ववरण करीत. शंकांचे नरसन
करीत. या अ धवेशनाम ये आंबेडकरांनी रा यघटनेचे सरे वाचन पुरे केले.
स टबरम ये यांना रा ीय वयंसेवक संघाचे मुख माधवराव गोळवलकर हे नवी
द ली येथे भेटले. नो हबर या प ह या आठव ात आंबेडकर औषधोपचारासाठ मुंबईस
आले ते १० नो हबरला व रत द लीस परत गेले. मह कायाची पूव अपार न अखंड क ाने
साधते हेच खरे.
१४ नो हबरपासून घटना-स मतीने रा यघटने या तस या वचनास आरंभ केला. या
दवशी आंबेडकर घटना-स मती या सभासदांना हणाले, ‘घटना-स मतीने पसंत
के या माणे रा यघटना मंजूर करावी.’ यांनी तसा ठराव मांडला. आंबेडकरांचे आता
भाषण होणार या अपे ेने घटना-स मती या काही सभासदांनी यांचा जयजयकार केला.
तथा प, आप या आधी इतर सभासदांनी रा यघटनेसंबंधी आपले मत मांडावे असे
आंबेडकरांनी ठर वले. मुनी वामी पले हणाले क , ‘ह रजन समाजाने आतापयत
नंदनारसारखा मोठा भ नमाण केला, त प लवारसारखा थोर वै णव साधू नमाण केला,
त वलुवरसार या थोर त व ा यास ज म दला. आता तर या समाजाने
आंबेडकरांसार या पु षास ज म दे ऊन जगास असे दाखवून दले आहे क , द लत
समाजसु ा सव च शखरावर पोचू शकतो. आ ण जगाची सेवा क शकतो.’ सभासदां या
स द छे स मान दे ऊन आंबेडकरांनी घटना तयार केली, या वषयी यांचे उपसभापत नी
हा दक अ भनंदन केले. पं डत ठाकुरदास भागव यांनी आंबेडकरांना काँ ेस प ाला येऊन
मळ यासाठ आ ण अ खल रा ाचा नेता हो यास आवाहन केले. कारण काँ ेसजनां या
दयांत यांना न त असे थान नमाण झाले आहे, असे ते हणाले.
सव सभासदांना रा यघटना आवडली होती असे मुळ च नाही. थो ा सभासदांनी
बदसूर काढले होतेच. एक सभासद हणाला, ‘ ांतांना नगरपा लकां या अव थेस ा घटनेने
पोहोच वले. हणून ही घटना टाकाऊ आहे.’ गांधीज ची वक करणाची आवडती क पना
रा यघटनाक याने अ हेरलेली आहे, असे स या एकाने ःख द शत केले. तसरे एक
सभासद हणाले क , रा यघटनेने गोह याबंद वषयी काही व था केली नाही हणून वाईट
वाटते. काह या मते भारतीय रा यघटना ही जगातील घटनांची खचडी होती, आ ण हणून
ती व कलांचा वग बनेल. रा यघटना जरी एक उ म द तऐवज झाला असला, तरी ती
गांधीज चा सामा जक आ ण आ थक ीचा येयवाद कृतीत आणीत नाही असे काह चे
हणणे पडले. हे सव त हेचे आ ेप आ ण आरोप आंबेडकरांनी अपे ले होते. यांना
आप या ा ता वक भाषणात यांनी उ रेही दली हाती.
या अनेक भाषणांतील एका भाषणाचा येथे उ लेख केला पा हजे. एम्. सा ला हे
घटना मसुदा-स मतीचे सभासद होते. यांनी सभागृहास सां गतले क , घटनेचा मसुदा तयार
करावयास नेमलेली लेखन-स मती ही पूणपणे वतं न हती. त या मागात अनेक
कार या अडचणी हो या. यामुळे लोकशाही या त वास वरोधी असतील अशा पु कळ
गो चा या स मतीला अंतभाव करावा लागला. कारण या स मतीवर इतर व र श चे
नयं ण होते.
२५ नो हबर १९४९ रोजी घटना स मतीने केले या चंड जयजयकारात
वाद ववादाला उ र दे यासाठ रा यघटनेचे मुख श पकार डॉ. आंबेडकर हे भाषण
कर यास उभे रा हले. ‘मी घटना-स मतीत आलो तो द लत वगाचे हत साध यासाठ आलो.
घटना-स मतीने माझी नवड घटना ल ह यासाठ नेमले या लेखन-स मतीवर केलेली पा न
मला आ यच वाटले. या वषयी मी घटना-स मतीचा अ यंत ऋणी आहे. तसेच घटनेचा खडा
तयार करणा या लेखन-स मतीने आप यावर एवढा मोठा व ास टाकून मला यांनी आपले
साधन हणून वाप न रा ाची अशी सेवा करावयास मला संधी दली या वषयी मी या
स मतीचा ऋणी आहे.’ तसेच घटनेचा खडा तयार करणा या लेखन-स मतीने आप यावर
एवढा मोठा व ास टाकून मला यांनी आपले साधन हणून वाप न रा ाची अशी सेवा
करावयास मला संधी दली या वषयी मी या स मतीचा ऋणी आहे.’ घटना-लेखना या
कायात यांनी सहकाय केले, या सर बी. एन्. राव आ ण लेखन-स मतीतील आला द
कृ ण वामी अ यर, घटना-स मती या कायालयातील लेखक एस्. एन्. मुकज आ ण इतर
स चव वग आ ण कामत, दे शमुख, स सेना, शहा, पं डत ठाकुरदास, स वा न कुंझ यांनी
घटना-स मती या कामात उ साह दाखवून यात रंग आणला हणून यांचेही यांनी
मनःपूवक आभार मानले.
 रा यघटने या गुणां वषयी बोलताना ते हणाले, ‘रा यघटनेत गुंफलेली त वे ही चालू
पढ ची मते आहेत. आ ण माझे हे वधान कदा चत अ तरं जत वाटले तर हे ा सभागृहाचे
मत आहे असे मानावे. रा यघटना कतीही चांगली वा वाईट असली तरी शेवट ती चांगली
क वाईट हे ठरणे हे रा यकत तचा वापर करतील यां यावरच अवलंबून राहील.’ रा ा या
भ वत तेचा वचार क न यांनी चता केली आ ण ते हणाले, ‘मा या मनाला
अ तशय ःख होते ते ा गो ीमुळे क , भारताला यापूव आपले वातं य गमाव याची वेळ
एकदाच येऊन गेली असे नाही. परंतु ते भारता या जनते या वतः याच व ासघातामुळे,
दे श ोहीपणामुळेच याला गमवावे लागले. जे हा महंमद बीन कासीमने सधवर वारी केली
ते हा राजा दाहीर या सेनापतीने महंमद बीन कासीम या मुनीमाकडू न लाच खाऊन आप या
राजा या बाजूने लढ याचे साफ नाकारले. महंमद घोरीला ह थानवर वारी कर यास
आमं ण दे ऊन पृ वीराजा या व लढ यास आमं ण दे णारा जयचंद हा पु ष होय. याने
महंमद घोरीला सोळं क रा याचे आ ण आपले सहा य दे याचे वचन दले होते. जे हा
शवाजी महाराज ह ं या वातं यासाठ यु करीत होते ते हा इतर मराठे सरदार व रजपूत
मोगल बादशहा या बाजूने लढत होते. जे हा शीख रा यक या व टश लढत होते
ते हा यांचे सेनापती मूग गळू न बसले होते. शीखांचे वातं य र ण कर यासाठ यांनी
मुळ च य न केले नाहीत. १८५७ साली ह थान या मो ा वभागाने टशां व
वातं ययु पुकारले असता शीख लोक ते यु शांतपणे े क वृ ीने पाहत रा हले.’
इ तहासाची पुनरावृ ी होईल काय? असे सभागृहास वचा न ते हणाले, ‘ ह
लोकांचे जा तभेद आ ण पंथभेद ा जु या श ूंम ये एकमेकां या व असले या नवीन
प ांची आणखी भर पडली आहे. ा जा णवेमुळे माझी चता णावली आहे.’ हणून
भारतीय जनतेला आंबेडकरांनी असा इशारा दला क , ‘जर यांनी आप या प ाचे मत
रा हता यापे ा े मानले, तर भारतीयांचे वातं य स यांदा धो यात येईल आ ण
कदा चत ते कायमचे न होईल. तरी र ाचा शेवटचा थब शरीरात असेपयत आपण
आप या वातं यासाठ लढ याचा नधार केला पा हजे.’ हे अमोल बोल ऐकून सभागृहाने
आंबेडकरांचा मोठा जयजयकार केला. यानंतर आंबेडकर कोण या मागाने लोकशाहीचे
समथन करावे या वचाराकडे वळले. ते हणाले, ‘लोकांनी प हली गो केली पा हजे ती ही
क , आपले सामा जक आ ण आ थक हेतू सा य करताना घटना मक साधनांचा माग
वीकारला पा हजे. असहकाराचे, कायदे भंगाचे न स या हाचे माग यांनी सोडू न ावे.
कारण घटनाबा माग हणजे केवळ अराजकांचे ाकरण होय.’
वातं याला सरा धोका लोकां या वभू तपूजेतून नमाण झाला आहे, असे सांगून
यांनी जॉन टु अट मल या टश त ववे या या मताची सभागृहाला आठवण दली. या
टश त ववे याने लोकशाही या संर कांस असा इशारा दला आहे क , एखादा माणूस
कतीही थोर असला तरी या या चरणावर यांनी आपले वातं य अपण क नये कवा
आप या सं थेचा नाश कर यास तो समथ होईल एवढ मोठ स ा या या वाधीन क
नये. दे शात च लत असणा या नबु आ ण आंध या वभू तपूजे व आंबेडकरांनी
इशारा दे ताना हटले, ‘ या थोर लोकांनी आयु यभर रा ाची सेवा केली, यां या वषयी
कृत ता बाळग यात काही गैर नाही. परंतु या कृत तेस काही मयादा असते. आय रश
दे शभ ओकानेल यांनी हट या माणे आप या आ म त ेचा बळ दे ऊन कोणीही मनु य
कृत रा शकत नाही; आप या शीलाचा बळ दे ऊन कोणीही ी कृत रा शकत नाही;
आ ण आप या वातं याचा बळ दे ऊन कुठलेही रा कृत रा शकत नाही. स या
कोण याही दे शापे ा भारतात सावध गरी बाळगणे अ यंत आव यक आहे. कारण
भारताम ये राजकारणात वभू तपूजेचा इतका जबरद त प रणाम होतो क , तसा प रणाम
जगातील कोण याही स या दे शा या राजकारणात होत नाही. धमाम ये भ ही
आ याला मु मळ व याचा माग असू शकेल. परंतु राजकारणात भ अथवा
वभू तपूजा हा अधोगतीचा आ ण अंती कूमशाहीचा न त माग आहे हणून समजावे.
‘भारतीय लोकशाहीचे संर ण करताना भारतीयांनी तसरी गो केली पा हजे ती ही
क , यांनी राजक य लोकशाहीमुळे संतु रा नये. राजक य लोकशाहीचे यांनी सामा जक
आ ण आ थक लोकशाहीत पांतर केले पा हजे. राजक य लोकशाही ही जर सामा जक
लोकशाहीवर अ ध त केली नाही, तर ती टकूच शकणार नाही. कारण सामा जक
लोकशाही, वातं य, समता आ ण बंधुभाव ही जीवनाची त वे हणून ओळखते. वातं य,
समता आ ण बंधुभाव ही एक अखंड आ ण अभंग अशी मूत आहे. जर सामा जक समता
नसेल तर वातं याचा अथ मूठभर लोकांचे जनतेवर रा य असणे असा होईल. जर समता ही
वातं यशू य असेल, तर ती या जीवनातील वयं ेरणा न करील. जर बंधुभाव
नसेल तर वातं य आ ण समता याची वाढ साह जकपणे होणार नाही. हद जनतेने एक
गो मा य केली पा हजे ती ही क हद समाजात दोन गो चा अभाव आहे. या दोन गो ी
हणजे सामा जक समता आ ण आ थक समता या होत.’ आप या आवेशयु भाषणात
दे शाला धो याची सूचना दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘२६ जानेवारी १९५० रोजी आ हांला
राजक य समता लाभेल. पण सामा जक आ ण आ थक जीवनात असमता राहील. जर ही
वसंगती आपण श यतो लवकर न कर याचा य न केला नाही, तर यांना वषमतेची
आच लागलेली आहे ते लोक घटना-स मतीने इत या प र माने बांधलेला हा राजक य
लोकशाहीचा मनोरा उद् व त क न टाक यावाचून राहणार नाहीत.’ शेवट यांनी
भारतीयांना असे आवाहन केले क , या जा तभेदामुळे सामा जक जीवनात तट पडले
आहेत आ ण जातीजात त म सर आ ण श ु व नमाण झाले आहे, या जा तभेदाचा याग
क न भारतीयांनी सामा जक आ ण भाव नक अथाने एक रा बनावे. आंबेडकरांचे ४०
म नटे चाललेले हे मधुर, अ ख लत न भ व यवाणीने भरलेले ऐ तहा सक भाषण ऐकताना
सव घटना स मती त लीन झाली होती. मधून मधून ती आंबेडकरांचा जयजयकार करीत
होती. आंबेडकरांचे ते भाषण हणजे ह थान या च लत राजक य प र थतीचे यथात य
आ ण वा तव च आहे, असे या भाषणाचे वणन कर यात आले.
स या दवशी भारतीय वतमानप ांनी मो ा आनंदाने आ ण अ भमानाने
आंबेडकरांचे भाषण स क न यां या रदश आ ण शहाणपणा या उपदे शाब ल
 यां यावर तु तसुमने उधळली.
घटना स मतीने २६ नो हबर रोजी घटना वीकृत केली. आप या समारोपा या
भाषणात घटना-स मतीचे अ य डॉ. राज साद हणाले, ‘या खुच त बसून घटना-
स मती या कायाचे मी येक दवशी नरी ण करीत आलो आहे. घटना स मती या लेखन-
स मतीवरील सभासदांनी कती उ साहाने, चकाट ने न न ेने काय पार पाडले ाची खरी
जाणीव अ य कोणापे ाही मला अ धक आहे. वशेषतः या लेखन-स मतीचे अ य डॉ.
आंबेडकर यांनी आप या कृतीची ती न बाळगता ते काम तडीस नेले आहे. घटना तयार
कर या या लेखन-स मतीवर आंबेडकरांची नवड कर यात आ ण त या अ य पद यांची
नवड कर यात जो नणय घेतला या याइतका अचूक नणय घटना-स मतीने सरा
कोणताही घेतला नाही. आंबेडकरांनी आप या नवडीची यथाथता पटवून दली. इतकेच
न हे तर यांनी जे काय केले याला यांनी एक कारचा तेज वीपणा आणला.’ सभागृहात
मधून मधून टा यांचा गजर होत होता.
एका गांधीवाद सा ता हकाने डॉ. आंबेडकरांची तुलना बु भ उपाली या याशी
केली. बु ा या महा नवाणानंतर तीन म ह यांनी जमले या बु महासभेने वनयपीटक
ल ह याचे काय ा उपालीवर सोप वले होते. उपाली हा ज माने हावी, ानाने बृह पती!
दै वाय ं कुले ज म मदाय ं तु पौ षम्। हे स य या दोन महाभागांनी स केले!

१. The Free Press Journal, 28 November 1947.

१. शंकरराव खरात, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची प े.
१. Statement by the Secretary of the All India Municipal Workers’
Federation.
 २२

बौ धमा या छायेत

घटना-स मतीत मळ वले या यशानंतर डॉ. आंबेडकर २ जानेवारी १९५० रोजी मुंबईस
आले. वमानतळावर यां या सहका यांनी यांचे अ यंत उ साहाने वागत केले. घटना-
स मतीचे काय पूण झाले. आता आंबेडकरांनी एका नवीन यु ाची घोषणा केली. ऑ टोबर
१९४८ म ये यांनी ह सं हता ( ह कोड) तपासून आ ण सुधा न घटना-स मती या
व धमंडळासमोर मा यतेसाठ मांडली होती. ह काय ाची सुधारणा क न ते एकाच
सं हतेत एक कर याचे काम दहा वष चालले होते. १९४१ म ये भारत सरकारने सर बी.
एन. राव यां या अ य तेखाली एक स मती नेमली होती. या स मतीने सव दे शभर दौरा
काढू न नामां कत वचारवंतांची आ ण कायदे पं डतांची मते घेऊन ह सं हता वधेयक तयार
केले होते. १९४६ पासून ते वधेयक म यवत व धमंडळा या समोर वचारासाठ मधूनमधून
येत असे आ ण ते या ना या कारणामुळे पुन वचारासाठ परत पाठ व यात येत असे. डॉ.
आंबेडकरांनी ते सं हतेचे काम आप या हाती घेतले. याचे यांनी प र करण व नूतनीकरण
के यावर, यातील एक कुटुं ब प ती आ ण यांचा मालम ेवरील अ धकार ासंबंधीचा
यातील भाग लोकांना आ ण वशेषतः वर स मतीला ( सले ट क मट ला) भी तदायक वाटू
लागला. तगामी वचारां या वरोधकांना यामुळे मोठा ध काच बसला.
डॉ. आंबेडकरांचा ह सं हतेस हात लागताच आ ण ते तचे व े होताच भारतातील
बु मान लोकांत दोन तट पडले. एका गटाने आंबेडकरां या मताची तारीफ केली, तर
स याने जोरात याचा ध कार केला. ढ आ ण नव वचार यात झगडा सु झाला.
दां भकपणा आ ण सामा जक गती, पारंप रक पां ड य आ ण ां तवाद वचारसरणी
यांम ये सं ाम सु झाला. शा ाचे मत आप या बाजूला आहे असे दो ही गट वाही दे ऊ
लागले. एका बाजूला मनू तर स या बाजूला आंबेडकर. ह सं हते या वरोधकांचा वरोध
हा वेगवेग या कारणांसाठ होता. प हली साव क नवडणूक झा यानंतर ह सं हता
वचारासाठ यावी असे काही वरोधकांचे मत होते. जे नवीन दे श संघरा यास येऊन
मळाले होते यां या वचारासाठ ती अगोदर ठे वावी असे काही वरोधक हणू लागले. तर
 स यांनी ओरड केली क , ह सं हतेने ह चालीरीती व परंपरा र ठर व या आहेत. काही
वरोधकांनी तर घटनेतील मूलभूत ह कांकडे बोट दाखवून ह सं हतेचा उ े श मूलभूत
ह कांची पायम ली करणारा आहे असा कंठशोष केला.
११ जानेवारी १९५० रोजी आंबेडकरांनी ह सं हतेचे समथन करणारे एक जोरदार
भाषण स ाथ महा व ालया या लोकसभेपुढे केले. आप या भाषणात ते हणाले,
‘ ह सं हता ही आमूला बदल घड वणारी कवा फार मोठ ां तकारक गो आहे हे हणणे
चूक आहे. ते वधेयक जरी गतीचे नवीन माग चोखाळ त आहे, तरी जु या चालीरीत ना या
वधेयकाचा वरोध नाही. नवीन रा यघटनेने सव दे शासाठ हणून एक दवाणी सं हता
कर या वषयी आदे श दलेला आहे. काही शाखांतील ह काय ाचे एकसू ीकरण करणे
आ ण काही बाबतीत नबधांत (काय ात) सुधारणा करणे हेच ह सं हता वधेयकाचे उ
आहे. ह ं या सामा जक आ ण धा मक जीवनावर नयं ण करणारे सव दे शात एकाच
प तीचे नबध असावे हे दे शा या ऐ या या ीने हताचेच आहे. ह नबधांत सुधारणा
कर यात येत आहे ती ह समाजही नबधां या पुन जीवनास वरोध कर यास असमथ
आहे हणून न हे, तर भारतभर ह ं या नबधात एकसारखेपणा असावा हणून. ह सं हता
ही दवाणी सं हतेची एक पायरीच आहे. नबध सहज समज यासारखे असावेत. ते दे शातील
कुठ याही भागात सवाना सारखे लागू झाले पा हजेत. सरी गो अशी क , एखा ा ह ला
ह समाजा या कुठ याही थरातील माणसाला द क घेता येते. मृ युप क न आप या
मुलीस तो वारसाह क नाका शकतो.
कोण या आधारावर ह सं हतेतील सुधारणांचा मसुदा तयार कर यात आला आहे हे
सांगताना ते हणाले, ‘ या सुधारणा ह शा े आ ण मृती यांवरच आधारले या आहेत.
दायभाग प तीने ह ं या मालम ेचे नयं ण होते. मुलाची जात पतृसावण प ती माणे
बापाचीच असते. पराशर मृती आ ण कौ ट य यांचा काडीमोडीला पा ठबा आहे. बृह पती
मृतीत यांचा मालम ेवरील ह क मा य केलेला आहे.’
११ जानेवारी १९५० रोजी सायंकाळ मुंबईत परळ येथे एका चंड सभेत भारता या
रा यघटनेची त आंबेडकरांना करंडकातून अपण कर यात आली. ती सभा शे ू ड का ट
फेडरेशन, मुंबई, या सं थेने भर वली होती. या सभेत बोलताना आंबेडकर हणाले, ‘मी
द लत वगा या हताचे र ण कर यासाठ घटना-स मतीत गेलो. घटनेचा मसुदा तयार
कर या या उ े शाने न हे. तथा प काही प र थतीमुळे ते काय मा या अंगावर पडले आ ण
घटने या श पकारा या नावाशी माझे नाव नग डत झाले आहे, या वषयी मला अ भमान
वाटतो. कारण अशी संधी एखा ा या जीवनात व चतच येते. मी टशांचा बगलब चा
आहे, मुसलमानां या बाजूचा आहे, अशी माझी नाल ती गेली २० वष होत रा हली आहे.
मला आता अशी आशा वाटते क , माझे हे रा यघटने वषयीचे काय पा न ह ं ना माझी
चांगली ओळख होईल. आ ण यांनी मा यावर केलेले आरोप कसे खोटे होते ते यांना
कळे ल.’
घटनेचे मुख श पकार हणून आंबेडकरांचा भारतभर झालेला गौरव पा न
आंबेडकरांचे मन भारावून गेले होते. मना या या अ तउ साहा या भरात यांनी आप या
लोकांना सव दे शाचे हत आ ण उ ती या ीनेच वचार करावा असा उपदे श केला. या
वेळेपयत सव दे शा या भ वत ासंबंधीचे वचार आंबेडकरां या अनुयायां या मनात सहसा
येत नसत. तथा प सव दे शा या हता या१ ीने आता आपण वचार करावा अशी वेळ
येऊन ठे पली आहे असे यांचा मनावर बब व याचा यांनी य न केला. आपले वेगळे
म व सोडू न दे ऊन दे शातील सव राजक य प ांची सहानुभूती यांनी मळवावी, असा
यांनी कळकळ चा उपदे श केला. मा या पायाखालची वाळू घसरत आहे हा मा या
वरोधकांचा आरोप कसा खोटा आहे ते ा चंड सभेने स केले आहे. मा या
पायाखालील जमीन प क आ ण पूव पे ाही भ कम आहे, असेही ते आप या भाषणा या
शेवट हणाले.
२९ जानेवारी १९५० रोजी द लीतील महारा ीय सं थांनी आंबेडकरांचा स कार
केला. स काराला उ र दे ताना ते हणाले, ‘महारा ीय लोक इतर कोणापे ाही अ धक
ामा णक, रा ा वषयी अ धक जाग क आ ण रा कायासाठ अ धक याग करावयास
सदै व तयार असतात. म यवत मं मंडळात दोन महारा ीय मं ी आहेत आ ण रझव बँकेचा
मुखही महारा ीयच आहे, या वषयी मला अ भमान वाटतो.’ राजकारणात, व ेत आ ण
यागात महारा ीय आघाडीवर आहेत, असे आणखी यांनी सां गतले.
आंबेडकरांनी आता क त चे गौरीशंकर गाठले होती. यांची जयंती सव भारतभर
मो ा माणात साजरी हावी हे साह जकच होते. जयंती या समारंभात यायमूत
महंमदअ ली करीम छागलांसार या मुंबई या व र यायालया या मु य यायाधीशांनी भाग
घेतला. मुंबईतील नायगाव येथील जयंती या सभेत बोलताना ते लोक य न नामां कत
यायमूत हणाले, ‘आपणास लाभलेले नवीन ह क भोगीत असताना येक भारतीय
नाग रक आंबेडकरांची कृत तेने आठवण करील. मी या समारंभास उप थत रा हलो याचे
कारण आंबेडकर हे केवळ द लत समाजाचे नेते नसून सव रा ाचे एक नेते आहेत, असे मी
मानतो हे होय. आंबेडकर व मी एकाच वेळ इं लंडम ये नबधांचा अ यास करीत होतो.
यांनी आ ण मी एकाच वेळ व कलीस ारंभ केला. आ ही दोघेही एकाच वेळ सरकारी
व धमहा व ालयात ा यापक होतो. जगातील एक थोर घटनापं डत हणून आंबेडकर
आता व यात झाले आहेत. रा यशा ावर अ धकारवाणीने बोलू शकणा या मुख ने यांत
यांची गणना होते.’१
नवी द ली येथे आंबेडकर जयंती या दवशी भाषण करताना लोकसभेचे सभासद
हनुमंत या हणाले, ‘आंबेडकरांना भावी प ा एक उ ारकता आ ण घटनाशा ावरील
एक मोठ अ धकारी हणून ओळखतील. असाही एक दवस उगवेल क , आंबेडकर
हे भारताचे धानमं ी झा याचे य लोकां या नजरेस पडेल.’ लोकसभेचे सरे एक
सभासद स वा हणाले, ‘खरे सांगायचे हणजे आंबेडकरां या कतृ वाचा आ ण कायाचा
गांधीज वर भाव पड यामुळेच गांधीज ना द लत वगा या राजक य ह कांसाठ काहीतरी
केले पा हजे असे वाटू लागले.’ स वा पुढे हणाले, ‘आंबेडकर पदद लतांचे जसे मु दाते
तसेच एक महान े आहेत.’

आंबेडकरांनी मू तभंजनाचे काय पु हा सु केले. बु जयंती या वेळ नवी द ली येथे एका

सभेत बोलताना यांनी ह ं चे दे व आ ण दै वते यांवर मोठा ह ला चढ वला. ते हणाले, ‘बौ
धम नीतीवर अ ध त आहे. तसेच बु हा मागदाता आहे. उलटप ी, ीकृ ण हणतो, मी
दे वांचा दे व आहे. ताने सां गतले, मी दे वाचा पु आहे; तर महंमद पैगंबराने सां गतले, मी
दे वाचा े षत आहे. बु ाखेरीज सव धमसं थापकांनी आपण मो दाते आहोत ही भू मका
घेतली आ ण वतः खलनातीत आहोत अशी वाही दली. उलटप ी, बु ाने आप याकडे
मागदशकाची भू मका प करली. बु ाचा धम हणजे नीती! बौ धमात दे वाची जागा नीतीने
घेतली आहे. धम या श दाचा ां तकारक अथ बु ाने वचाराथ मांडला. ा णां या
मता माणे धम हणजे य आ ण दे वाला दलेली आ ती. कमा या ऐवजी बु ाने धमाचे
नवनीत हणून नीतीच मानले. ह धमाचे सामा जक त व असमता आहे, तर बौ धम हा
समतेसाठ उभा आहे. गीतेने चातुव यच उचलून धरले आहे.’ यांचे हे भाषण फार मह वाचे
न मूलगामी वचारांचे गणले जाते.
‘बु आ ण या या धमाचे भ वत ’ नावाचा एक मह वाचा लेख डॉ. आंबेडकरांनी
याच दर यान ल हला. तो महाबोधी सं थे या मा सकात १९५० या मे म ह यात स
झाला. याम ये आंबेडकरांनी बौ धमावरील वचार थोड यात मांडलेले आहेत. (१)
समाजा या थैयाला नबधांचा कवा नीतीचा आधार पा हजे. यांपैक कोण याही एका या
अभावी समाज खा ीने रसातळाला जाईल. (२) जर धम चालू राहावयाचा असला तर तो
बु ामा यवाद असला पा हजे. व ान हे बु ामा यवादाचे सरे नाव आहे. (३) धमाने
केवळ नीतीची सं हता बनणे हे काही धमाचे सव व नाही. धमा या नै तक सं हतेने वातं य,
समता न बंधूता या मूलभूंत त वांना मा यता दली पा हजे. (४) धमाने दा र याला प व
मानता कामा नये कवा याला उदा व प दे ता कामा नये.
आंबेडकरां या मते या सव अपे ा बौ धम पूण करतो. हणून च लत धमाम ये
जगाने वीकार करावा असा हा एकच धम आहे. बौ धमा या चाराला एक आधारभूत
ंथ पा हजे. च लत बौ भ ूं या अंगी ान आ ण सेवा यांचा अभावच आहे, असे या
लेखात आंबेडकरांनी मत केले आहे.
बौ धमावरील ा यानानंतर आंबेडकर ५ मे १९५० रोजी मुंबईस परतले. आपण
बौ धम वीकारला आहात क काय, असे आंबेडकरां या ‘जनता’ प ा या त नधीने
यांना वचारताच, ते हणाले, ‘बौ धमाकडे मा या मनाचा कल न त झाला आहे. कारण
बौ धमाची त वे टकाऊ आहेत आ ण समानतेवर आधारलेली आहेत.’ ‘जनता’ प ाचे
संपादक यांचे चरंजीव यशवंतराव आंबेडकर हे होते. आपण बौ धमाचा वीकार केलेला
नाही हे मा यांनी प केले. अनुयायांना तो धम वीकार याची आपण आ ा केलेली
नाही, असेही यांनी सां गतले.
१९ मे १९५० रोजी आंबेडकर है ाबादला गेले. औरंगाबाद येथे लवकरच सु
करावया या महा व ालयासंबंधी तेथे काही काम होते. सलोनमधील ‘यंग मे स बु ट
असो सएशन’ने आपणास कोलंबो येथे भरणा या बौ धम प रषदे साठ आमं ले आहे
असे यांनी कट केले. है ाबाद येथील ‘वोट लब’म ये यांनी एक भाषण केले. या
भाषणातही यांनी धमातीतपणा हणजे धमाचे उ चाटन न हे हे वशद केले.
डॉ. सौ. स वता आंबेडकर आ ण द लत प ाचे कायवाह पांडुरंगराव राजभोज
यां यासमवेत डॉ. आंबेडकर २५ मे १९५० रोजी वमानाने कोलंबोला पोचले. बौ धमाचे
सं कार आ ण वधी कसे असतात हे पाहावयास आ ण सलोनम ये बौ धम कतपत
जवंत आहे हे पाह यास आपण आलो आहो असे यांनी वाताहरांना सां गतले.
कॅ डी येथे बौ धम प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी प रषदे चे त नधी हणून भाषण
कर यास नकार दला. प रषदे ने संमत केले या काही ठरावां वषयी यांनी नापसंती
केली. तथा प प रषदे ने गु बंधु व नमाण कर याचेच न हे तर बौ धमाचा चार क न
यासाठ याग क असे जाहीर करावे, असा यांनी प रषदे कडे आ ह धरला. आप या
भेट संबंधाने प ीकरण करताना ते हणाले, ‘मी बौ बंधु वाचा अ ाप वीकार केलेला
नसला तरी मा या भेट चा उ े श फार गहन आहे.’
आंबेडकरांनी प रषदे या त नध समोर भारतातील बौ धमाचा वकास न वनाश
या वषयावर कोलंबो येथे भाषण केले. बौ धम ह थानातून न झाला आहे हे हणणे
साफ चुक चे आहे असे सांगून ते हणाले, ‘बौ धम भौ तक ा न झाला आहे हे
हणणे मी मा य करतो. परंतु आ या मक श हणून तो अजून जवंत आहे.’ ह
धमा वषयी आंबेडकर हणाले, ‘तो धम तीन अव थांतून गेला आहे. वै दकधम, ा णधम
आ ण ह धम. ह धमाची सरी अव था सु असतानाच बौ धमाचा उदय झाला.
ा ण जातीने असमानता चारली. बौ धमाने समानता शक वली. शंकराचाया या
उदयानंतर बौ धम भारतातून न झाला हे हणणे स य नाही. यानंतर तो अनेक वष चालू
होता. खरे हणजे शंकराचाय न यांचे गु हे दोघेही बौ धम य होते.’
भारतातील बौ धमा या हासाची न पाडावाची कारणे दे ताना ते हणाले,
‘ यासंबंधी मी संशोधन करीत आहे. परंतु मा या मते ती कारणे अशी आहेत. बौ
धमा या व जोरात चार करणा या वै णव न शैव धमपंथां या लोकांनी बौ धमातील
काही आचार न चालीरीती यांचा वीकार केला. अ लाउ नने वारी केली ते हा
बहारमधील हजारो बौ भ ूंची क ल झाली. याचा प रणाम हणून यां यापैक काही
भ ू तबेट, चीन आ ण नेपाळ येथे जीव वाच व यासाठ पळू न गेले. आ ण म यंतरी या
काळात बौ धमा या असं य अनुयायांनी ह धमाचा वीकार केला. तसरे कारण असे
क , बौ धमातील सं कार उरक यास अवघड होते. ह धमाचे तसे न हते. चवथे कारण
असे क , ह थानातील राजक य वातावरण बौ धमा या गतीला अनुकूल न हते.’१
परंतु काही ह व ान, वचारवंत न परदे शीय व ान यां या मते बौ धमा या
पाडावाला अनेक कारणे झाली. यांची मते आंबेडकरां या मतां न वेगळ आहेत. व ापी
मह वाकां ेमुळे या धमाचा फैलाव सव जगभर झाला. परंतु याला ादे शक क कुठे च
 श लक रा हले नाही. बौ धमाने ह थानातील सव रा ीय दे वदे वता आ ण दे व व प
पु षांचा अ हेर केला. आ ण बु ाचा सवात मोठा दे व हणून जयजयकार केला. या हीन
गणले या वभू तपूजे या व बु ाने बंड केले या वभू तपूजेचा अंगीकार क न
बौ धम यांनी बु ाचे दात, केस आ ण र ा या अवशेषा या मरवणुका काढू न या त वाचा
सूड घेतला. जोपयत बौ धम ही समाजात सुधारणा घडवून आण याची चळवळ आहे असे
भारतीयांना वाटत होते तोपयत बौ धमाची गती झाली परंतु ब जनांचा रा ीय धम
असले या वै दक धमा व जे हा बौ धम उघडपणे काय क लागला ते हा बौ
धमा वषयी भारतात असलेली सहानुभूती न झाली. वै दकधम य ह मुसलमानां या
व शौयाने लढले; पण आपली मातृभूमी सोडू न इतर दे शात पळू न गेले नाहीत. परंतु
ादे शक क कुठे ही नसलेले आ ण व ापी मह वाकां ेने े रत झालेले बौ जीव
घेऊन परदे शांत पळाले. असेही हणतात क , अ ह ं नी जे हा जे हा भारतावर वारी केली
ते हा ते हा बौ ांनी या वारीचे घंटा वाजवून वागत केले.
शवाय बौ धमातील नरी रवाद, मु मळ व यावर दलेला भर, या धमाचा
उदास वर, जगा वषयी या धमास वाटत असलेली अना था, कुटुं बा वषयी वाटत असलेला
न काळजीपणा यामुळे बौ ांची महान काय हाती घे याची वृ ी ख ची झाली. हणून
सां त या ह धम य ने यांनी अ पृ य ह ं ना असा इशारा दला आहे क , जर बाहेरील बौ
जगातील लोक यांचे भ वत उजाळ यासाठ य न करतील या आशेने ते बौ धमात
गेल,े तर ते घोडचूक करीत आहेत हे यांनी ल ात ठे वावे. कारण गतकालात भारताबाहेरील
दे शांकडे बौ धम यांनी आपली नजर आ ण सहानुभूती वळ व यामुळे यांना भारतात
पा ठबा आ ण सहानुभूती मळू शकली नाही.
आंबेडकरांनी नंतर कोलंबो येथील नगर सभागृहाम ये एक ा यान दले. तेथील
अ पृ यांनी बौ धम वीकारावा अशी यांनी कळकळ ची वनंती केली. तेथील अ पृ य
समाजाने वतं संघटना ठे व याची आव यकता नाही असे यांनी सां गतले. सलोनमधील
बौ धम यांना यांनी अशी वनंती केली क , ‘द लत वगा या हतांसाठ यांनी आईबापा या
कळकळ ने झटावे. आ ण यांना आप या धमात यावे.’
प रषद संप यावर आंबेडकर भारतास यावयास नघाले. वाटे त यांनी व म आ ण
म ास येथे ा याने दली. व म येथील व धमंडळा या सभागृहात बोलताना यांनी असे
जाहीर केले क , घटना मक नीती ही रा यघटनेपे ा मह वाची आहे आ ण जर ह थानात
लोकशाही यश वी करावयाची असेल तर लोकांनी आ ण शासनसं थांनी व श संकेत
आ ण नीती पाळली पा हजे. नः पृह रा यकारभाराचे उदाहरण हणून टनकडे बोट
दाखवून ते हणाले, ‘ ह थानातील रा यकत हे व शलेबाजी चालू दे तात अशी पु कळ
उदाहरणे आहेत!’ ावणकोर या मु यमं यांशी यांनी सरकारी आ त य-गृहात ह सं हता
वधेयका वषयी चचा केली. तेथील महा-अ धव ा (ॲड होकेट जनरल), नामां कत नबध
पं डत अ ण सेवा नवृ यायाधीश यां याशी यांनी चचा केली. व ममधील वा त ात
आंबेडकरांना तेथील काही दे वळे दाख व यात आली. दे वळांचे आ ण तेथील ा ण
पुरो हतांचे नीट नरी ण क न ते हणाले, ‘ शव शव! काय हा संप ीचा आ ण अ ाचा
नाश!’
मुंबईस परत आ यावर आंबेडकरांनी रॉयल ए शॲ टक सोसायट या मुंबई शाखे या
व माने २५ जुलै रोजी एक ा यान दले. आपले बौ धमावरील वचार हे
सं धसाधूपणाचे आहेत असा आरोप करणा या लोकांना यांनी या भाषणात उ र दले.
आप या व ाथ दशेपासून बौ धमा वषयी आवड नमाण झाली आहे असे यांनी
सां गतले. याच सभेत डॉ. ं. मं. कै कणी हणाले, ‘आधु नक ह धम हणजे महायान
बौ धमाची शाखा आहे. मा यात काही व श चालीरीती, ा आ ण जा तसं था
मळ वलेली आहे.’ या सभेचे अ य ा. ना. के. भागवत हे होते. नंतर आंबेडकर आप या
नवी द ली येथील नवास थानी गेले. ऑग ट या म यापासून स टबर या म यापयत ते
डो यावर उपचार क न घे यासाठ मुंबईत होते. २९ स टबर १९५० रोजी वरळ येथील
बौ मं दराम ये यांनी एक भाषण केले. आप या हालअपे ा थांब व यासाठ लोकांनी
बौ धम वीकारावा असा यांनी उपदे श केला. एक हजार वषापूव च लत ह धम हा
बौ धमासारखाच होता असे यांनी सां गतले. तो च लत ह धम सरे काही नसून बौ
धमच होता. परंतु मुसलमानां या वा यांमुळे आ ण स या काही कारणांमुळे यातील
पा व य न झाले आ ण यात भेसळ झाली. आपले उव रत आयु य बौ धमाचे
पुन जीवन आ ण सार कर यासाठ तीत करीन, अशी यांनी या सभेत घोषणा केली.
राजक य े ातून नवृ हो याचा आंबेडकरांचा नणय ऐकून ‘टाइ स ऑफ इं डया’
ा प ाने खेद केला. ते प पुढे हणाले क , या लोकांना ा कांड पं डताचा आ ण
शूर यो या या आ थक आ ण सामा जक वचारांची मा हती आहे यांनी आंबेडकर
राजक य व े प रधान क न एखा ा ाग तक मताचा प काढतील असा म कधीच
न हता. आंबेडकरांना राजकारणाचा वीट आला आहे हणून यांना हे वैरा य आले असावे,
असे या प ाने हटले. द ली येथील ‘शंकस वकली’ या इं जी ंग च सा ता हकाने
खवटचपणे हटले क , या भारतीयांना अ धकार आ ण स ा यापे ा सं यास अ धक पसंत
पडतो यांपैक च डॉ. आंबेडकर हे होत. आंबेडकरांना ऑ डस् ह सले आ ण अर वद बाबू
यां यासार या त व चतकां या वाधीन मो ा ःखाने करावे. आ ण यांना भ ू आंबेडकर
असे हणावे. आंबेडकर द लीला परत गे यावर यांनी तयार होत असले या ह सं हता
वधेयकावर आपली सव श क त केली. दे शकालानु प अशा नवीन न उदार
वचारां ारे समाजा या मूलभूत चौकट त काय ाने फरक कर याची ती एक सुवण आ ण
अभूतपूव अशी संधी चालून आली होती. ह समाजा या मूलभूत चौकट म ये फरक
कर याचे काय एका महाराने करावे या क पनेने काही म हने आंबेडकर भा न गेले होते. ते
अगद दे हभान वसरले होते. ह सं हता वधेयक तयार करताना यांना सव मृत चा आ ण
शा ांचा अ यास करावा लागला होता. शेकडो पं डतांशी आ ण नबध पं डतांशी यांना
चचा करावी लागली होती. अधारभूत ंथ-साम ी आ ण ह त ल खते यांनी एक खोली
भरली होती. ते अ ौ हर अद य उ साहाने काम करीत होते. यांनी आप या कृतीकडे
ब धा ल केले. जरी ल ह या-वाच याची डॉ टरांनी यांना बंद केली होती, तरी या
चंड सा ह याचे वाचन क न यांनी आपले डोळे बघडवून घेतले होते.
ऑ टोबर या शेवट औषधोपचारासाठ ते पु हा मुंबईस आले. ह सं हता
वधेयकासंबंधी वचारां या तं त असलेले बाबासाहेब नो हबरम ये द लीला गेले.
लोकसभे या सभासदांना यांनी एक ३९ पानांची पु तका छापून वाटली. या पु तकेत
दे शातील नर नरा या ह सं थां या त नध शी चचा क न मूळ ह सं हता वधेयका या
खडयात आपण काय फरक केला हे दाखवून दले. ह सं हता वधेयक लोकसभेपुढे
वचार व नमयासाठ लवकरच घे यात येईल असे या वेळ यांना वाटले होते. परंतु १९५०
या डसबरपयत ते लोकसभेपुढे वचारासाठ ठे व यातच आले नाही. डसबर १९५० म ये
आंबेडकरांनी लोकसभा आ ण व धमंडळे यांचे सभासद हो यासाठ इ छु कां या अंगी
कोणती लायक असावी आ ण नवडणुका कशा या ा हे ठर वणारे वधेयक मांडले.
दनांक २२ डसबरला लोकसभा ५ फे ुवारी १९५१ पयत तहकूब झाली. आंबेडकर
मुंबईस परतले. वरळ येथील बौ वहारात यांनी १४ जानेवारी १९५१ रोजी भाषण केले.
बौ धम सुमारे १२०० वष ह थानात नांदला असे यांनी आप या भाषणात सां गतले.
याच आठव ात मुंबई येथील गोद कामगारांकडू न ते थैली वीकारणार होते; परंतु
पायांतील वेदनांमुळे ते या समारंभास उप थत रा शकले नाहीत. यां या वतीने राजाराम
रा. भोळे यांनी ती थैली वीकारली.

१. The Times of India, 12 January 1950.

१. जनता, २२ ए ल १९५०.
१. जनता, १० जून १९५०.
 २३

वरोधी प ात पुनरागमन

ह सं हता वधेयकावरील वादाचा दवस उजाडला. सव वरोधकांनी एक फळ उभारली.

या वधेयकाने दे शात सव कडवट वाद ववादाचे वादळ उठ वले. सामा जक तगा यांनी
धमा या नावाने या वधेयका या व आरडाओरड केली. या वषयावर लोकांकडू न कौल
घेतलेला नाही असे काँ ेसचे राजक य वरोधक हणू लागले. हणून सरकारने ते वधेयक
लोकसभेत घाईघाईने संमत क न घेणे हे शहाणपणाचे ठरणार नाही, अशी ते ओरड क
लागले. अशा त हेचे सामा जक प रवतन घडवून आण यास काळ अनुकूल नाही, हणून हे
वाद त वधेयक वचारात घेऊ नये, असे काही वरोधक हणाले. जर ते वधेयक आहे या
थतीत संमत झाले, तर ह समाजाचे तुकडे होतील असे काह चे मत पडले. काँ ेस या
क र वरोधकांनी काँ ेस या १९४५ साल या जाहीरना याकडे बोट दाखवून यात
ह सं हता वधेयकाचा नाम नदश नाही असे सां गतले. जी लोकसभा रा यां या
व धमंडळातून अपरो पणे नवडू न आली, तला ा वषयावर कायदा कर यास लोकांनी
अ धकार दलेला नाही, असेही यांनी हटले. जे सरकार वतःला रा ाचे ‘काळजीवा
सरकार’ हण वते या सरकारला हा अ धकार पोचत नाही असेही यांचे मत पडले. वरोधक
आणखी असेही हणाले क , धमातीतपणा हणजे ह समाजा या रचने वषयी फेरफार
घडत असताना यासंबंधी ह समाजाने मूग गळू न बसणे असा अथ न हे.
काँ ेस प ात तर या वधेयकामुळे तट पडले होते. अमे रके न परत आ यावर
नेह ं नी मो ा आवेशाने अशी घोषणा केली होती क , जर लोकसभेने ह सं हता वधेयक
वीकृत केले नाही तर आपले सरकार राजीनामा दे ईल. काँ ेस प ाचे सरे नेते सरदार पटे ल
यांनी ा वधेयकाला असलेला आपला वरोध उघड उघड बोलून दाख वला होता. ते
वधेयक वचारासाठ लोकसभेत मांड यात येणार नाही असेही जाहीर केले होते. या
णापयत नेह ं नी आपले वजन ा वधेयका या बाजूने टाकले होते. सरदार पटे ल आ ण
डॉ. राज साद यांनी आपले वजन उघडपणे व पार ात टाकले होते.
अशा प र थतीत आंबेडकरांनी ५ फे ुवारी १९५१ रोजी ह सं हता वधेयक
लोकसभेम ये मांडले. या वधेयकासंबंधी बोलताना पं डत ठाकूरदास भागव हणाले क ,
ा वधेयका या क ेतून पंजाब गाळावा. शीखांचे व े सरदार कूम सग यांनी या
वधेयकाला वरोध क न हटले क , हे वधेयक हणजे ह ं नी शीख जमात ह समाजात
पचवून टाक याचा हा छु पा य न आहे. सरे एक सभासद हणाले क , लोकसभेला
लोकांनी याबाबतीत आदे श दलेला नाही.
वरोधकांना उ र दे तांना आंबेडकर हणाले, ‘ ह सं हता सव ह थानभर सार या
व पात लागू कर यात येईल.’ शीखां या आ ेपाला उ र दे ताना ते हणाले, ‘शीख, बु
आ ण जैन यां या बाबतीत ह सं हता लागू करणे ही ऐ तहा सक प रणती आहे. याला
वरोध करणे समाजशा ा इ न हे. आता ती वेळ टळू न गेलेली आहे. जे हा वै दक
ा णांशी बु ाचे मतभेद झाले ते हा याने ते धमपंथासंबंधीच मानले होते. परंतु बु ाने
ह ं या नबधशा ात काहीच ढवळाढवळ केली नाही. आप या श यांक रता नराळे नबध
केले नाहीत. तीच गो महावीर आ ण शीखांचे दहा गु यांची. यांनीही ह नबध पाळला.
टश ह कौ सलने १९३० म ये शीखांना ह नबध लागू आहे असा नणय दला
आहे.’१ यांना दवाणी सं हता ( स हल कोड) पा हजे होती यांना उ े शून आंबेडकर
हणाले, ‘ ह सं हता वधेयकाचे वरोधक रातोरात दवाणी सं हतेचे पुर कत झाले हे पा न
आप याला आ य वाटते. यामुळे ा दे शाला चांगला नबध अस या वषयी यां या गंभीर
हेतूचा न प व उ े शाचा मला संशय येतो.’ नधम पणा या मु ाचा उ लेख क न ते
हणाले क , ‘रा यघटनेत अंतभूत असलेले नधम रा य हणजे धमाचे उ चाटन न हे.
याचा अथ असा क , सरकारला लोकांवर अमुक एका धमाची स करता येत नाही.’
ह सं हतेसंबंधी लोकांचे सावमत यावे या सूचनेचा अ हेर करताना यांनी असे सां गतले
क , ‘लोकसभा ही सावभौम स ा अस यामुळे ती कोणताही नबध कर यास अथवा र
कर यास समथ आहे.’ तीन दवस वाद ववाद चालला होता. शेवट स टबर १९५१ म ये
भरणा या लोकसभे या अ धवेशनापयत ह सं हता वधेयकासंबंधी वचार थ गत कर यात
आला.
याच सुमारास डॉ. आंबेडकरांनी ‘महाबोधी’ ा मा सकाम ये ‘ ह यांची उ ती
आ ण अवनती’ नावाचा एक व तृत लेख ल हला. ह यां या अवनतीला गौतम बु च
जबाबदार आहे असे वधान एका लेखकाने मुंबईतील ‘इ ह्ज् वकली’ ा यां या
सा ता हका या जानेवारी १९५० या अंकामधील आप या लेखात केले होते. याला उ र
हणून डॉ. आंबेडकरांनी हा अ यासपूण लेख ल हला होता. आंबेडकरांनी या लेखाचा
खरपूस समाचार घेतला आ ण हटले क , ‘बु ा व हा अ यंत गंभीर आ ण आरोप
नेहमीच कर यात येत असतो.’ आंबेडकरां या मते या लेखकाने या उता या या आधारावर
आपला न कष काढला होता तो उताराच मुळ पुढ ल काळातील बौ भ ूंनी घुसडला
होता. गौतम बु यांना टाळ त नसे कवा यां या वषयी तर कार दाखवीत नसे. बु ाचा
उदय हो यापूव ान मळ व याचा येक चा ज म स अ धकार ीला
नाकार यात आला होता. आपला आ मक उ कष साध याचाही अ धकार तला
नाकार यात आला होता. हा यांवर धडधडीत अ याय होता. ीला प र ाजकाचा
आयु य म वीकार यास वातं य दे ऊन बु ाने एका फटका यात ीवर होत असलेले हे
दो ही अ याय र केले. पु षां माणेच यांनी ान मळवावे व आपली आ मक उ ती
क न यावी अशी बु ाने यांना मोकळ क दली. भारतीय यांना वातं य आ ण
त ा दे णारी ती एक मोठ ांती होती. मनू हा बु ाचा खर वरोधक होता. याने घरांत
बौ धमाचा वेश होऊ नये हणून यांवर ही बंधने घातली. यां या डो यावर
असमानते या राशी रच या हो या. आप या लेखाचा न कष सांगताना आंबेडकर हणाले,
‘भारतीय यां या अवनतीला आ ण नाशाला जर कोणी कारण झाला असेल तर तो मनू
होय; बु न हे.’१
एकदा का वाचनालया या बाहेर आंबेडकर पडले हणजे आप याभोवती
गांधीलमाशांचे मोहोळ उठ व याची यांना सवयच जडली होती. नवी द ली येथील
आंबेडकर भवनाची कोन शला बसवीत असताना ए ल १९५१ म ये यांनी म यवत
सरकारवर कडाडू न ह ला केला. म यवत सरकार हे द लत वगा या हतांसंबंधी अ यंत
उदास आहे असा यांनी आरोप केला. हा मोठाच भ डमार ठरला. यामुळे काँ ेस प ात सव
भारतभर हाहाकार उडाला. या आरोपामुळे काँ ेस प ु ध झाला. पंत धान नेह ं नी
आंबेडकरां या वधाना वषयी प ा ारे ती नापसंती दश वली. काही काँ ेस ने यांनी तर
या मं मंडळाचे धोरण आंबेडकरांना पसंत नाही या मं मंडळात यांना ठे वू नये अशी
कुरकुर सु केली. यावर आंबेडकरांचे चाहते हणाले, ‘आंबेडकरां या भाषणाचा वृ ा त
हाच मुळ चुक चा आहे.’ इतर प ांचे नेते हणाले क , आंबेडकरांनी आपली मते बोलून
दाख व याचा यांना पूण अ धकार आहे आ ण आप या द लत वगा या हताशी नग डत
असले या ां वषयी मत कर याचा यांना अ धकार आहेच आहे. म यवत
मं मंडळ समाईक क वैय क दा य वाचे त व पाळते या वषयी वतमानप ांनी जाहीर
वचारणा केली.
दोन दवसांनंतर आंबेडकरांनी लोकांचे त न ध व ( ती) वधेयक लोकसभेम ये
मांडले. ते हा यां या उपरो भाषणाचा त वनी लोकसभेतही उठला. या वधेयकावर
बोलताना काही सभासदांनी या वधेयकाचे कडवटपणे असे वणन केले क , आंबेडकर
आपणाला द लत वगाचे एकमेव उ ारकत समजून जा तीत जा त फायदा घे या या ीने
हा नवडणुक या पूव च वेधक प व ा टाक त आहेत. आंबेडकरांनी खासदार कपूरां या
वधानाला वरोध केला आ ण हटले, ‘मा या र ववार या टो यापूव हे वधेयक
लोकसभेम ये मांडलेले होते.’ ःखावेगाने ते आणखी हणाले, ‘कपूर, तुमचा ह ला चालूच
ठे वा. गेली पंचवीस वष मी अशा कारांना त ड दे त आलो आहे.’ यावर कपूरांनी यु र
केले क , यांनी आप या मं मंडळातील सहकारी आ ण लोकसभेतील सभासद बंधू
यां या व आरोप केले आहेत असे डॉ. आंबेडकर हे जादा धीट आ ण उ ट गृह थ
आहेत. सव बाजूंनी कडवट भावनेस आता ऊत येऊ लागला. अशा गंभीर प र थतीत
आपले मं मंडळ पु हा बन व यासाठ मुभा मळावी हणून चालू अ धवेशना या शेवट
पंत धान नेह रा ा य ांकडे आपला राजीनामा सादर करणार आहेत आ ण आपला
आरोप पाठ मागे घेत नसाल तर राजीनामा ा, असे यांनी आंबेडकरांना कळ वले आहे,
अशी या वेळ बातमी पसरली होती. गो ी या थराला आ या हो या. ए ल १९५१ या
शेवट जे हा आंबेडकर मुंबईस परतले ते हा यां या जवळ या सहका यांपैक काही
हणाले क , केवळ ह सं हता वधेयक भावी नवडणुक पूव संमत क न घे या या
उ े शानेच आंबेडकर मं मंडळात रा हले आहेत.
मे १९५१ म ये डॉ. आंबेडकरांनी ‘लोक त न ध व वधेयक’ लोकसभेपुढे मांडले.
सभासदां या शंका आ ण अपसमज ांचे शांतपणे नरसन क न कवा काह या मतांचे
खंडन क न यांनी आपले न वद म नटे चाललेले भाषण संप वले. लोकसभेचा सभासद
होऊ इ छणा या ची कमीत कमी यो यता काय असावी यावर चचा चालली असताना
आंबेडकर हणाले क , लोकसभेचे पांतर सदो दत एका सुरात पालुपद गाणा या मुल या
मे यात होऊ नये. अशा त हे या गंभीर कामकाजात मधून मधून हा याचे फवारे उडत.
पां ड यपूण ववेचनात अधून मधून वनोद चमकत रा ह याने सभागृहात चैत य पसरे. या
सभासदाला संसदपटू हायचे आहे याला संसदपटू आ ण परवाने मळ वणारा मालक हे
दो ही होता येणार नाही. याने कुठलेतरी एक पद नवडावे असे आंबेडकर हणाले. यावर
म येच बंगालचे ल मीकांत म हणाले, ‘हो, पण दोह पैक फायदे शीर असेल ते करावे!’
वाद ववाद चालू असताना डॉ. परमार यांनी आंबेडकरांना वचारले, ‘सं था नकांना
लोकसभेत सभासद हणून ये याची बंद करावी काय?’ यावर व धमं ी आंबेडकर
हणाले, ‘प हला इं जी श दकोशकार डॉ. जॉ सन यांनी सेवा नवृ नोकर हणजे
सरकारचा दास अशी ा या केली होती. परंतु यानंतर वतः याने सरकारी नवृ वेतन
वीकारले. हणून अ ततककठोर हो यात अथ नाही.’ यानंतर डॉ. परमार ांनी वचारले,
‘रा यकारभारातील सेवा नवृ ांना टश लोकसभेचे सभासद हो यास बंद असते काय?’
यावर हजरजबाबी आंबेडकर चटकन् उद्गारले, ‘नाही. उमराव आ ण उ माद त ांनाच
फ बंद असते.’ याबरोबर सा या लोकसभेत हा यक लोळ उसळला!
म यंतरी काही रा यांतील व र यायालयां या काही याय- नणयांमुळे, तसेच
सव च यायालया या एका मह वा या नणयामुळे रा यघटनेतील पंधरावे कलम आ ण
कलम २९ (२) यां वषयी काही मह वाचे मु े उप थत झाले होते. महा व ालयातील
व ा या या वेशासंबंधी आ ण नोकरी या वेशासंबंधी म ास सरकारने जी आ ा काढली
होती ती सव च यायालयाने फेटाळली होती. १९ (२) आ ण ३१ ही भाषण वातं य आ ण
मालम ा यासंबंधी असलेली कलमे यायालयातून बेकायदे शीर ठर वली गेली होती. यामुळे
सरकारने रा यघटना ती वधेयक लोकसभेत मांडले. जे वचार घटनेत अनु यूत आहेत
तेच वचार प करणे हा या वधेयकाचा उ े श आहे असे सरकारने हटले. आता आंबेडकर
कोणते मत दे तात याकडे सवाचे ल क भूत झाले. लोकसभे या सभासदांची उ सुकता
वाढली. कारण रा यघटनेचे श पकार आंबेडकर या ती या बाजूने बोलावयास उठले.
‘टाइ स ऑफ इं डया’ प ा या श दांत सांगावयाचे हणजे ध मेपणाने अन् वचारपूवक
परंतु वाफे या ळा या नधाराने आ ण बळाने या तीचा खरा उ े श आ ण अथ यांचे
यांनी ववरण केले. यांनी त प याची बरीचशी ट का वायफळ ठर वली. आरंभी नेह ं नी
जे हा या वधेयकावर चचा केली ते हा त प यानी नेह ं या नवेदनाची धूळधाण
उड वली होती. परंतु आंबेडकरां या मु े सूद ववेचनामुळे सभागृहाचा रंग बदलला.
सव च यायालयाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले क , या यायालयाने म ास
सरकार या आ ाप ात जातीजात त आपपरभाव दसून येतो हणून म ास सरकारचा
‘जातीय कूम’ र केला आहे ही गो अ यंत असमाधानकारक अशी घडली व ती घटने या
कलमा माणे झाली नाही. हे ऐकताच लोकसभेम ये वादळ उ प झाले. ते शांत झा यावर
आंबेडकरांनी सव च यायालयाने कलम २९ (२) मधील ‘केवळ’ ा मु य श दाकडे ल
के याचे सभागृहास सां गतले. २९ (२) कलमात असे हटले होते क केवळ धम, जात, वंश
या कारणामुळे कोण याही शै णक सं थेम ये कुठ याही नाग रकाला वेश नाकार यात
येणार नाही. कलम ४६ ने ब या वगाचे हत कर याची सरकारला आ ा दलेली आहे. जर
कलम ४६ फल प ू हायचे असेल तर कलम १६ (४), २९ (२) यांत ती केली पा हजे
असे ते हणाले.
घटनेचे कलम १९ (२) यात तीन अ धक नयं णां या बाबी घाल याची आव यकता
नमाण झाली होती. याचा अथ असा क , भाषण वातं य, सावज नक शांतता, गु ाला
ो साहन आ ण पररा ांशी असलेले संबंध या बाबतीत सरकारला नबध करावयास
परवानगी असावी. याही तीला आंबेडकरांनी पा ठबा दला.
आंबेडकरां या भाषणाचा प रणाम असा झाला क , लोकसभेने ते वधेयक वचारात
घेऊन ते वर स मतीकडे सोप वले. आंबेडकरां या व ृ व चुर भाषणाचा प रणाम
सभासदांवर झा यामुळेच तावा या बाजूने चंड ब मत पडले. ‘टाइ स ऑफ इं डया’ या
वृ प ा या वाताहराने या तेज वी भाषणाचे वणन करताना हटले होते क , ‘आंबेडकरां या
भाषणाचा उपसंहार हा आजवर लोकसभेत झाले या वाद ववादांम ये े दजाचा गणला
जाईल. कठ ण, नाजूक, घटना मक आ ण नबधा या ासंबंधी आप या ववेचनात यांनी
जी सुबोधता आ ण ममभेदकता दाख वली ती अवणनीय अशी होती.’१
तथा प इत या घाईघाईने घटनेत ती केली हणून भारतीय वृ प ांनी सरकारला
दोष दला. भाषण वातं याचे कैवारी स ा थानी नधा त बस यावर आता वतः या या
त वाची गळचेपी करीत होते. च लत लोकसभेला घटनेत ती कर याचा अ धकार
नाही, असे काह चे हणणे पडले. घटना ती या बाजूने आंबेडकरांनी सरकारला पा ठबा
दला हणून यांना काह नी दोष दलाच.

मे म ह यात आंबेडकरांनी बु जयंती या समारंभा या संगी नवी द ली येथे पु हा एकदा

ह धमावर ट केचा भ डमार केला. आप या भाषणात ते हणाले, ‘ हसा, अनीती आ ण
सरकारी अ धका यां या ठायी असलेले लाचलुचपतीसारखे गुण ह धमा या अवनतीमुळे
ह ं या अंगी जडले आहेत. आ ण जर सव ह ं नी बौ धम वीकारला तरच यांचा उ ार
होईल.’ ा सचे राज त या सभेचे अ य होते. द लीतील जवळजवळ सव रा ांचे राज त
या सभेस उप थत होते. आंबेडकर ह सं हता संमत क न घे या या महान कायात गुंतले
असता आ ण यामुळे सरकारशी मळते घेऊन वागत असता, उठता बसता पृ य ह ं या
भावना खवीत होते या वषयी यां या ट काकारांनी आ य केले. आंबेडकरां या या
भाषणामुळे अनेक वतमानप ांतून यां यावर ट का झाली. आंबेडकरांचा उपरो आरोप
ऐ तहा सक ा स य नाही असेही काह नी हटले. थम ेणी या ह ने यांवर या
भाषणाचा काडीमा प रणाम झाला नाही. आंबेडकरां या ा एकापाठू न एक गजत
जाणा या धम या ा काह ना तर च क या आवाजाइत यासु ा ासदायक वाट या
नाहीत. मग या यांना ोभक वाट या नाहीत हे सांगावयास नकोच.
जुलै आ ण ऑग टम ये आंबेडकर आप या शै णक कामात गढू न गेले होते. यांनी
औरंगाबाद येथे जून १९५० म ये पी. इ. एस्. कॉलेज नावाचे एक नवीन महा व ालय सु
केले होते. या महा व ालयाचे प हले ाचाय म. भ. चटणीस होते. आ ण तेथील
महा व ालया या इमारतीचा कोन शला समारंभ १ स टबर रोजी भारता या जास ाकाचे
अ य डॉ. राज साद यां या ह ते कर यात आला. आंबेडकरांचा व े वषयी आ ण
क न वगात श णाचा फैलाव कर यासाठ यांनी जी तळमळ दाख वली या वषयी डॉ.
राज सादांनी यांची फार शंसा केली. पीप स ए युकेशन सोसायट या येयाची आ ण
उ ांची यांनी मु कंठाने तुती केली. पुढे १९५५ या ऑ टोबरम ये आंबेडकरांनी ा
महा व ालयाचे नाव म लद महा व ालय असे ठे वले आ ण सभोवताल या वनाचे नाव
नागसेन असे ठे वले.
आंबेडकर आता अगद शणलेले दसत होते. १० ऑग ट १९५१ रोजी यांनी
पंत धान जवाहरलाल नेह ं ना एक कळकळ चे न नकडीचे प ल न कळ वले क ,
‘मा या कृतीची मला आ ण मा या डॉ टरांना चता वाटत आहे. तथा प डॉ टरां या
वाधीन वतः हो यापूव ह सं हता वधेयक हातावेगळे कर याची मला उ कंठा लागून
रा हली आहे. तरी आपण या वधेयकाला अ म दे ऊन १६ ऑग ट रोजी ते वधेयक
लोकसभेपुढे वचारासाठ ठे वावे हणजे स टबरपयत यावरील चचा पूण होईल.’ आंबेडकर
पुढे हणाले, ‘मी या वधेयकाला कती मह व दे तो आ ण ते वधेयक लोकसभेने संमत
करावे हणून यासाठ वाटे ल ततके शारी रक क कर यास मी कसा तयार आहे हे
पंत धानांना माहीत आहे.’
पंत धान नेह ं नी यांना याच दवशी कळ वले क , ‘तु ही जरा धमेपणाने यावे;
ह सं हता वधेयकाला आत आ ण बाहेर दो हीकडे वरोध अस यामुळे ते लोकसभे या
वचारासाठ स टबर या आरंभी यावे असे मं मंडळाने ठर वले आहे.’
या माणे स टबर या प ह या आठव ात संसद य काँ ेस बैठक त ह सं हता
वधेयक व रत हातावेगळे करावे अशी यांनी वनंती केली. लोकसभेचे ते शेवटचे अ धवेशन
होते. लोकसभेतील ब सं य काँ ेस सभासद या वधेयका या व होते. नवीन
लोकसभा नवडू न येईपयत ते वधेयक वचारात घेऊ नये असे यांनी ठर वले होते. हणून
 यांनी लोकसभेतील आप या सभासदांना यां या इ छे माणे मतदान कर यास मुभा दली
होती. स टबर या प ह या आठव ात ते वधेयक वचारात घे यात आले नाही. याच वेळ
संसद य काँ ेस प ा या बैठक त असा नणय घे यात आला क , ‘ ह सं हता वधेयकाचा
ववाह आ ण घट फोट हा एक भाग स टबर १७ रोजी वचारात यावा. यातील
मालम ेसंबंधी असलेली कलमे जर सवड असेल तर यानंतर वचारासाठ यावी.’ स टबर
म ह याचा द. १७ उजाडला. सकाळपासून लोकसभे या सभागृहाभोवती पो लसांचा कडक
पहारा ठे व यात आला. लोकसभे या पुढे सकाळ यांनी नदशने केली. यांना पो लसांनी
अडवून धरले होते. अशा प र थतीत लोकसभेने ह सं हता वधेयकाचा वचार कर यास
आरंभ केला.
ह सं हता वधेयका या वरोधकांनी आप या तोफा डाग या. डॉ. यामा साद
मुकज हणाले, ‘ ह सं हता वधेयकामुळे ह सं कृती या भ रचनेचा व वंस होईल.
आ ण या ग तमान अन् उदार जीवन प तीने अनेक शतकांत आ यकारक रीतीने यो य ते
फरक वीकृत केले तचे ती वघटन करील.’ तथा प डॉ. मुकज ांनी अशी सूचना केली
क , सव धमा या अनुयायांना मानवी कायदा हणून ही सं हता लागू करावी. आपले
धमातीतपणाचे त व कृतीत आण यास सरकारला ही एक मोठ च संधी आहे, असा यांनी
सरकारला टोमणा मारला. न. व. गाडगीळ यांनी वधेयका या बाजूने तडफदार भाषण
केले. ते हणाले, ‘लोकां या च लत नीतीशी सुसंगत असा कायदा कर यास या वधेयकाची
अ यंत आव यकता आहे.’ सरदार भूप सग मान यांनी ह सं हता हा एक धमातराचा
कायदा आहे, असे वणन केले. आंबेडकर धमाचा नवा मनू आप यावर जबरद तीने ला नये
असे यांनी पुढे हटले. आप या गंभीर आ ण वै श पूण प तीने पं डत कुंझ यांनी
वधेयकाला पा ठबा दला. नबधा वषयी लोकां या मनात असलेली आदराची भावना डावलू
नये, अशी सूचना पं डत केशवदे व मालवीय यांनी केली. रा यघटनेवर जो आपला व ास
आहे याचेच हे वधेयक तीक होय, असे काही ी सभासदांनी वणन केले.
ह सं हता वधेयकावर अशी गरमागरम चचा चालली असतानाच पंत धान नेह ं नी
हातपाय गाळले. ववाह व घट फोट हे ह सं हता वधेयकाचे भाग वतं मानावे अशी
यांनी तडजोड सुच वली. या माणे १९ स टबर रोजी आंबेडकरांनी लोकसभेत असे
नवेदन केले क , ‘काही अप रहाय आ ण आक मक अडचण मुळे या अ धवेशनाम ये
ह सं हता वधेयका या स या भागापे ा अ धक भागांवर सभागृहास वचार करणे श य
होणार नाही. ासाठ वयंपूण असलेला ववाह आ ण घट फोट हा भाग वतं वधेयक
हणून आता मान यात यावा.’
अशा कारे लु या बनले या या वधेयकावर वरोधकांनी जोराचा ह ला केला.
यावर वेळखाऊ भाषणे क न सव वेळ यातच खच घालावयाचा असा यांनी डाव
योजलेला दसला. काँ ेस प ा या तोदांनी या सभासदांवर दडपण आणले नाही. यां या
भाषणांवर वेळेचे बंधन घाल यात आले नाही. अशा आणीबाणी या वेळ वतः
आंबेडकरांनी ह सं हते या वरोधकांना वृथा भडक वले. सभासदांनी बेफाट भाषणे क न
माग या अ धवेशनात तीन दवस संप वले होते. आता यांनी हेतुतः चार दवस बोलून वाया
घाल वले. यामुळे वधेयकाची गती स या कलमा या पुढे कशी ती होईना. हे पा न
आंबेडकर नराशेने अगद बेहोष झाले. यांनी २० स टबर रोजी एक जहाल भाषण केले.
यात यांनी रामाने सीतेचा अ या य याग केला या गो ीचा उ लेख करताच सभागृहात
मोठ आरडाओरड झाली. या संगामुळे बाहेरील जनतेचे मत आंबेडकरां या वषयी कलु षत
होऊ लागले. राम-सीता ां वषयी केले या उ लेखाने काही ह सभासदांची मने न धा मक
भावना खाव या. यांपैक एक खासदार ु ध होऊन उठला आ ण ओरडू न हणाला,
‘आ ही गती या बाजूचे आहोत आ ण व धमं यांनी ह धमास केलेली शवीगाळ व
वा हलेली नदो ऐक या शवाय आ ही वधेयक संमत करावयास तयार आहोत.’ यावर
आंबेडकर हणाले, ‘हे जर तु ही अगोदर केले असते तर मा याही भाषणाचा अ तरेक झाला
नसता. कोणाची भावना ख व याचा माझा मुळ च उ े श न हता. जर नकळत कोणाचे मन
खवले गेले असेल तर याची मी मा मागतो.’ एका सभासदाने या मु ावर ते रण
माज वले तेवढा तो रामसीतेचा उ लेख करणारा छे दक सरकारी द तरातून गाळू न टाकावा
अशी इ छा द शत करताच आंबेडकरांनी याला मा यता दली.
वाद ववादाला उ र दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘डॉ. मुकज या हण याचा वशेष
वचार कर याचे फारसे कारण नाही. कारण, मं मंडळात ते असताना यांनी या
वधेयकाला वरोध केलेला नाही. परंतु आता ते वरोधाकरताच वरोध करीत आहेत.’
आंबेडकर न यपूवक पुढे हणाले, ‘जे हा जे हा ह नबधांत मागे ती कर यात आली
ते हा ते हा ते नबध शीखांनाही लागू कर यात आले आहेत.’ सरदार भूप सग मान यां या
भाषणाचा उ लेख क न ते हणाले, ‘ते भाषण तटकारा ये यासारखे होते.’ यावर ‘तुमचेच
भाषण तटकारा वाट यासारखे आहे.’ अशी सभासदांनी एकच ओरड केली.
आंबेडकरांनी राम आ ण सीता यां यावर उगाच केले या ह याने आ ण यांची
तखट, तुरट आ ण बेफाम वाणी ांमुळे प र थती चघळली. यामुळे ब तेक सभासदांचे
मन वटले. आंबेडकरांनी उठवले या गांधीलमा यांपैक काही नेह ं ना डस या. या
वेदनांमुळे पं. नेह ं चे अवसान गळले. या ग धळले या प र थतीत आंबेडकरांना यांनी ते
वधेयक सोडू न ायला सां गतले. नेह ं या मनाची या वेळची थती वणन करताना एका
वृ पं डताने गॅ रकचा ‘गो ड मथ या थड या’वरील यात लेख उद्धृत केला. ‘तो
दे व ता माणे लहीत असे आ ण बचा या पॉल माणे पोपटपंची करीत असे.’ नेह ं याही
बाबतीत तेच खरे आहे.
द. २२ स टबरला ह सं हता वधेयका या चौ या कलमावरील चचा संपली. स टबर
२४ रोजी चचला पु हा ारंभ झाला. रामनारायण हणाले, ‘आंबेडकरांची तुलना मनूबरोबर
करतात, परंतु मनू हे सवाना मा य होते. ते नबध करीत असताना पो लसांना यांचे संर ण
करावे लागले न हते.’ २५ स टबर रोजी ह सं हतेचे चौथे कलम सभागृहाने वनाउ साह व
वना ध कार मा य केले. चचसाठ सरी वधेयके सभागृहापुढे येताच े कांची गद कमी
झाली. आजपयत ह सं हता वधेयका या ववाह आ ण घट फोट या दोन भागांचासु ा
पूणपणे वचार व नमय होऊ शकला नाही. मो ा के वलवा या प र थतीत या
वधेयकाचा याग कर यात आला. आंबेडकरां या श दांत सांगावयाचे हणजे चार कलमे
संमत झा यावर ते वधेयक ठार मा न पुर यात आले. या वेळ कोणीही रडले नाही.
कोणीही याचा शोक केला नाही.
ही घटना घड यापूव चार म हने अगोदर मुंबई या व र यायालयाचे नामां कत
व ध व सं कृत भाषेचे पं डत यायमूत . बा. गज गडकर यांनी कनाटक व ापीठा या
व ा यासाठ ह सं हता वधेयकावर बोलताना साथ अ भमानाने हटले होते क , ‘जर
आंबेडकरांनी आपणास ह सं हता दली तर यांची काम गरी इ तहासात सद्गुणांचा
प रपोष आ ण गुणाला श ा ा कव या यायानुसार चरंतन राहील.’ नयतीने मा
आंबेडकरांना आधु नक मनूचा पूण मान दे यास नाखुशी दाख वली.
आता आंबेडकरांची अगद दा ण नराशा झाली. यामुळे ते चडखोर आ ण क ी
बनले. यां या राजीना याचे वृ वतमानप ांम ये झळकले. यांनी आप या मं पदाचा २७
स टबरपासून राजीनामा दला. आप या राजीना यात यांनी धानमं यांना उ े शून हटले
क , ‘आप या जागेचा राजीनामा ावा असा वचार मी अनेक दवस करीत आहे. परंतु
लोकसभेचे हे शेवटचे अ धवेशन संप यापूव ह सं हता वधेयक आपण य ात आणू या
एकाच आशेमुळे माझा तो बेत मी कृतीत आणला नाही. मी या वधेयकाचे भाग
पाड यासही मा यता दली. आ ण याची मयादा ववाह आ ण काडीमोड या वभागांपयत
आणून ठे वली. असे कर यात मला खुळ आशा वाटत होती क आप या प र मापैक
नदान एव ातरी क ाचे चीज होईल. परंतु वधेयका या याही भागाचा शोचनीय असा
अंत कर यात आला. तुम या मं मंडळाचा मं ी हणून राह यात आता मला काहीच
वार य वाटत नाही.’ तथा प आप या नावावरील वधेयकाचे आ ण सूचना यांचे काम पूण
होईपयत श ाचार हणून मं मंडळात काम कर याचे यांनी मा य केले. ह सं हता
वधेयकासंबंधी आंबेडकरांनी केले या चंड प र माब ल पं. जवाहरलाल नेह ं नी
आंबेडकरांना ल हले या उ रात यांना ध यवाद दले. दै व आ ण कायप तीचे नयम ही
वधेयका या व होती असे नेह ं नी हटले. चालू अ धवेशना या शेवट या दवसापासून
आपला राजीनामा मी वीकार याचे ठर वले आहे, असे यांनी आंबेडकरांना कळ वले आ ण
आंबेडकर आप या राजीना या वषयी लोकसभेत जे भाषण करणार होते याची एक त
नेह ं नी आगाऊ मा गतली. आंबेडकरांनी ४ ऑ टोबर रोजी पंत धानांना कळ वले क , ‘मी
जर माझे भाषण अगोदर तयार केले तर याची एक त आपणांस दे ईन.’ यांनी पं. नेह ं ना
असेही कळ वले क , मा या नावावर जी कामे आहेत ती ११ ऑ टोबर रोजी पूण झा यावर
माझे नवेदन कर यास उपसभापत नी मला परवानगी दली आहे. दस याची सुट संपेपयत
आंबेडकर मं मंडळात रा हले.
११ ऑ टोबर १९५१ रोजी लोकसभेचे काम सु झाले. या दवशी
वचारावयाचा तास न हता. सीमा नधारक वधेयकावरील (डी- ल मटे शन) चचा थमतः
घे यात आली. ते काम संपताच उपसभापत नी मेहताब यांना उ ोगधंदे, वकास आ ण
 नयं ण वधेयक सभेपुढे मांडावयास सां गतले. याच णाला आंबेडकर उभे रा हले आ ण
हणाले, ‘ थमतः माझे हणणे मला मांडावयास परवानगी मळावी.’ या वेळ उपसभापती
हणाले क , जर आंबेडकरांनी वतः या भाषणाची आगाऊ त आपणांस दली असती तर
आपण यांना बोलावयास परवानगी दली असती. उपसभापत चे हे हणणे ऐकून
आंबेडकरांना आ याचा ध काच बसला. आंबेडकरांनी सायंकाळ ६ वाजता भाषण करावे,
अशीही आणखी पु ती उपसभापत नी आप या भाषणास जोडली. ‘याचा अथ आंबेडकरांचे
भाषण तपासले जाणार असा होत नाही काय?’ असे कुंझ आ ण कामत यांनी
उपसभापत ना वचारले. अशा ांपैक एका ाला उ र दे तेवेळ उपसभापती हणाले,
‘लोकसभे या ह काचा आ ण वशेष ह काचा मी र क अस यामुळे आंबेडकरां या
नवेदनात काही अ ासं गक कवा बदनामकारक मजकूर आहे क काय हे पाहणे आव यक
आहे.’ लागलीच यांनी आंबेडकरांकडे पा हले व हटले, ‘स माननीय मं ी...’ ते ऐकताच
‘मी आता मं ी नाही, ’ असे हणून आंबेडकरांनी यांना कटवले. अशा त हे या अरेरावीला
मान तुकवायची माझी इ छा नाही, अशी यांनी गजना केली. या णीच यांनी आपले सव
कागदप गोळा केले आ ण नषेध हणून ते सभागृहा या बाहेर पडले. अशा रीतीने घटने या
मुख श पकारांना यांनी मं मंडळातील आपले पद सोडताच सभागृह सोडू न जाणे भाग
पाडले. गो ी या थराला या ा या वषयी अनेक सभासदांना ःख झाले. आंबेडकरांचे
नवेदन ऐक याची सभासदांना उ कंठा लागली होती. आंबेडकर बाहेर पडत असताना यांनी
टा यांचा गजर केला. कामकाजा या नयमातील १२८ ा नयमा माणे राजीनामा दे णा या
मं याने आपले नवेदन लोकसभेत कर यापूव याची त सभापतीला दली पा हजे असा
यात प उ लेख नाही. उपसभापती सायंकाळ ६ वाजता हणाले क , डॉ. आंबेडकरांनी
आप या नवेदनाची त आगाऊ तपास यासाठ दली नसती तरी आपण डॉ. आंबेडकरांना
यांचे नवेदन वाचू दले असते. जर सकाळ १०। वाजता भाषणा या आगाऊ तपासणीची
आव यकता होती तर ती सहा वाजता अनाव यक कशी ठरली हे आपणाला कळत नाही,
असे काही सभासद हणाले. स या दवशी वरोधी प ाचे नेते हणून सभागृहाने डॉ.
आंबेडकरांचे वागत केले.
लोकसभे या सभागृहाबाहेर येताच आंबेडकरांनी आपले नवेदन वृ प ां या
त नध ना दले. मं मंडळाशी मतभेद असले या पाच मु ांचा यांनी या नवेदनात
उ लेख केला. नेह ं नी आपणांस व धमं पद दे ऊ केले ते हा पुढे नयोजन खाते तु हांला
दे ऊ असे आपणांस पं डत नेह ं नी आ ासन दले होते परंतु य ात आपणांस
मं मंडळा या एकाही स मतीवर घेतले नाही. हा यातला प हला मु ा. सरकार द लत
वगा या बाबतीत उदासीन होते असा यांनी सरकारवर आरोप केला. हा होता सरा मतभेद.
तसरा मतभेद का मीरवरील धोरणाबाबत होता. आंबेडकरांचे मत असे होते क , का मीरची
फाळणी क न तेथील ह आ ण बौ लोकांचा भाग भारताला जोडावा. मुसलमान
लोकांचा भाग पा क तानला जोडावा. चौथा मतभेद भारता या पररा ीय धोरणासंबंधी होता.
भारताचे पररा ीय धोरण चुक चे अस यामुळे भारताला म ांपे ा श ूच अ धक झाले होते.
 या चुक या धोरणामुळे ३५० कोट उ प ापैक १०८ कोट एवढा अवाढ खच भारताला
सै यावर लागत होता. कारण आणीबाणी या संगी मदत करील असा एकही म भारताला
न हता. मतभेदाचा पाचवा मु ा हणजे ह सं हता वधेयक या वषयी पं. नेह ं चे नरम गरम
धोरण. आंबेडकरां या मते पं. नेह जरी ामा णक होते तरी ह सं हता वधेयक नेटाने
शेवटास ने यासाठ यांनी जतक कळकळ आ ण नधार दाखवायला पा हजे होता ततका
दाख वला नाही. एकूण आपण आजारी माणूस हणून मं मंडळातून बाहेर पडलो नाही, तर
नराश मनु य हणून बाहेर पडलो. कारण आजारीपणा या सबबीवर कत ाचा याग
करणारा माणूस आपण न हे, असे यांनी प कात हटले होते.

आंबेडकरां या राजीना याकडे लोकांनी आ ण वृ प ांनी सहानुभूतीने पा हले. यांची

त या आंबेडकरां या बाजूची होती. ‘टाइ स ऑफ इं डया’ प ाने आप या अ लेखात
हटले, ‘जरी मनूचा मुकुट आंबेडकरांना मळाला नाही तरी मं मंडळात बरीच भरीव
काम गरी बजावून आंबेडकर बाहेर जात आहेत. अगोदरच मं मंडळाम ये बु वान
लोकांची कमतरता आहे. आ ण आंबेडकरांसारखा सू म ीचा पं डत आ ण सावज नक
कामाचा ासंगपूण अ यास करणारा मं ी गे यामुळे मं मंडळाचे तेज मया दत झाले आहे.
राजक य आठवणी लोक व रत वसरतात हे खरे आहे. परंतु आपला पूव ह सोडू न आपण
नवीन जबाबदा या आ ण संग यांना साजेसे वतन कर यास समथ आहोत हे आंबेडकरांनी
दाखवून दले. या कतृ ववान राजकारणी पु षाकडू न होणा या सेवेस आचवणे हे भारता या
हताचे नाही. आंबेडकरांनी रा ीय ासपीठ सोडू न पु हा जातीय राजकारणात पदापण केले
तर ती जशी वैय क तशीच रा ीय शोकां तका ठरेल. ते एक जबरद त म असून
जबरद त वरोधकही आहेत. गेली २ वष यांनी आपली अलौ कक कायश वधायक
कायासाठ जुंपली होती.’ आंबेडकर जर याच मागाने गेले तर दे श आ ण आंबेडकरांचा
समाज यांचा फायदा होईल, असेही या अ लेखा या शेवट हटले होते. मुंबईतील ‘नॅशनल
टँ डड’ प हणाले, ‘ नयोजन, अथ कवा ापार आ ण उ ोगधंदे यांचे मं पद
वीकार यात आंबेडकरां या इत या लायक व गुणांनी संप अशा या दे शात अगद
थो ाच आहेत. जे सरकारने गमावले आहे ते आंबेडकरां या वरोधी प ातील वधायक
सहकायामुळे लाभेल अशी दे शाला आशा आहे.’ मुंबईतील ‘ - ेस जनल’ दै नकाने
आंबेडकरांसार या यात मं याला इत या ःखी अंतःकरणाने मं मंडळातून जावे लागले
या गो ी वषयी ःख केले. उपसभापत या उपरो नणयासंबंधी या प ाने हटले,
‘उपसभापत ना शहाणपणामुळे काही नराळे च वाटले. ‘असंबं धत’, ‘बदनामीकारक’ न
अयो य नवेदने बंद कर याची सभापत ना स ा आहे असे हणून उपसभापत नी शतोडे
उड वले आहेत. हा मं महाशयांवर अ याय आहे. अशा त हेची यांना वागणूक दे णे हे यांना
शोभले नाही. मं महाशयांना यांचे नवेदन वाचावयाला दलेच पा हजे होते.’
महारा ातील शेतकरी कामकरी प व शे ू ड का ट फेडरेशन या दोन प ां या
ने यांम ये महारा ात एक संयु आघाडी बन व या वषयी काही म ह यांपासून बोलणी
चालली होती. जय काश नारायण आ ण अशोक मेहता व आचाय मो. वा. द दे यांची, तसेच
समाजवाद नेते आ ण आंबेडकर प ाचे नेते यांचीही नवडणूकसंबंधी आघाडी
बन व या वषयी बोलणी चालली होती. आचाय द दे आंबेडकरांना द ली येथे जाऊन भेटले.
आंबेडकरांचे असे ठाम मत होते क शंकरराव मोरे यां या नेतृ वाखाली असणारा शे. का.
प हा र शयन मत णालीला जोडलेला आहे; शवाय तो प हणजे महारा ातील
ामु याने मरा ांची एक कारची जातीय व पाची आघाडी आहे. हणून आंबेडकरांनी
शे. का. प ाशी सहकाय कर याचे नाकारले. याच वेळ जय काश नारायण यांनीही
आंबेडकरांना शंकरराव मोरे हे क यु न टां या बाजूचे आहेत असे सां गतले.१ शंकरराव
मो यां या राजक य वचारसरणीत जातीयवाद न क यु नझम यांचे माण कती आहे याचे
पृथ करण कोणी अ ाप केलेले नाही. शे ू ड का ट फेडरेशन या कायकारी मंडळाची
ऑ टोबर १९५१ या प ह या आठव ात नवी द ली येथे नवडणुक या जाहीरना याचा
वचार कर यासाठ बैठक भरली. तो जाहीरनामा आंबेडकरांनी फार प र म घेऊन तयार
केला होता. आपण काँ ेस, ह महासभा कवा क यु न ट यां याशी मुळ च सहकाय करणार
नाही असे शे ू ड का ट फेडरेशनने जाहीर केले. रॉयवाद रँ डकल डेमो ॅ ट यांची
आंबेडकर प ा या नवडणुक या जाहीरना या वषयी वशेष चांगली त या झाली.
आचाय द दे यांना म णबेन कारांनी सां गतले क मानव नाथ रॉय यांना आंबेडकरांचा
जाहीरनामा पसंत पडला. आंबेडकरां या का मीर वषयक धोरणाशी ते पूण सहमत होते.
आता आंबेडकर आप या प ा या ासपीठावर यायला आ ण बोलायला पूणपणे
मोकळे होते. जालंदर येथे ऑ टोबर या शेवट या आठव ात यांनी एका जाहीर सभेत
भाषण केले. तेथे यांनी जाहीर केले क काँ ेस प ा या दयात द लत वगाला थान नाही.
पं डत नेह ं ना मुसलमानांचे वेड लागले आहे आ ण यांचे दय द लत समाजा वषयी नदय
झाले आहे. यानंतर थो ाच दवसांनी लखनौ व ापीठा या व ा यासमोर बोलताना ते
हणाले, ‘रा ाने मागासले या जाती या हताकडे ल करता कामा नये. द लत समाज
समानतेचा दजा मळ व या या आप या महान य नात जर न कळ ठरला, नराश झाला
तर शे ू ड का ट फेडरेशन क यु न ट त व णाली वीकारील आ ण मायदे शा या
भ वत ाचा व वंस होईल.’ का मीर या ाचा उ लेख क न ते हणाले, ‘जर आपण
सव का मीर वाचवू शकत नाही तर नदान आप या र ामांसाचे तेथील लोक तरी वाचवू या.
ही उघड गो आहे. ती नाका न चालणार नाही.’
द. १८ नो हबरला आंबेडकर मुंबईस राहावयास आले. बोरीबंदर या थानकावर
शे ू ड का ट फेडरेशन आ ण समाजवाद प यांनी यांचे भ वागत केले. या उ साही
वागतानंतर स ाथ महा व ालयापयत यांची मरवणूक काढ यात आली. लागलीच
यांनी नवडणुक या चाराला आप या प ाची संघटना कर याचे काम हाती घेतले.
नवडणुक या चारासाठ सु वात मुंबई या चौपाट या सभेने केली. या सभेत ते हणाले,
‘सुभाषबाबूंनी भारताला वातं य मळवून दले. काँ ेसने न हे.’ स या दवशी सर
कावसजी जहांगीर सभागृहाम ये शे ू ड का ट फेडरेशन व समाजवाद प यां या
 व माने भरले या सभेत ते हणाले क , काँ ेस मं मंडळांनी जनतेला शु रा यकारभार
दला नाही. दे शातील लाचलुचपतीचे वहार सरकारचे व रत ल वेध याइतके मोठे न हते
असे पं. नेह ं नी काँ ेस या अ य पद असताना हणावे याब ल आंबेडकरांनी पूण
नापसंती केली. आंबेडकर हे काँ ेस प ाशी कृत नपणे वागले असे हणणा या
आप या ट काकारांना यांनी एका त व ाना या उ या ारा उ र दले. ‘आप या
वतः या इ तीचा बळ दे ऊन कोणीही माणूस कृत रा शकत नाही. वातं याचे ब लदान
दे ऊन कुठलाही दे श कृत रा शकत नाही, आ ण शीलाचा याग क न कोणतीही ी
कृत रा शकत नाही.’
स या एका ाला उ र दे ताना ते हणाले, ‘स. का. पाट ल यां या य नाने
आपण मं मंडळात गेलो ही गो खरी नाही. घटना-स मतीतील मा या वेशाला काँ ेसचा
क र वरोध असताना मी मं मंडळाम ये कसा गेलो हे मा या आयु यातील एक कोडे आहे.
नेह ं नी आपणांस बोलावून मं मंडळात ये या वषयी वनंती केली.’ बोलूनचालून हे
नवडणुक तील चाराचे भाषण. बाबासाहेबांचा मं मंडळात वेश हो यापूव आचाय द दे ,
पाट ल, पटे ल यांची यासंबंधी बोलणी झाली होती यात बरेच त य आहे.
नरे पाक, मुंबई येथील चंड सभेत बोलताना आंबेडकर हणाले, ‘काँ ेस द लत
समाजा या आ ण मागासले या समाजा या हताकडे ल करते.’ २५ नो हबर रोजी
शवाजी पाकम ये दोन लाख लोकां या समुदायासमोर बोलताना ते हणाले, ‘नेह ं नी
समाजवाद प ास मळू न दे शाची धुरा वाहावी.’ दे शातील बा याव थेत असले या
लोकशाहीला बळकट कर यासाठ आ ण रा यक यावर नयं ण ठे व यासाठ दे शाला
वरोधी प ाची अ यंत आव यकता आहे, असे लोकां या मनावर ठस व याचा आंबेडकरांनी
य न केला. आप या झंझावाती दौ यात नेह ं नी मुंबई आ ण म ास शहरांना भेट दे ऊन
चंड सभांतून भाषणे केली. या भाषणांत यांनी समाजवाद प आ ण शे ू ड का ट
फेडरेशन यांची ही एकजूट अप व आहे हणून ध कार केला. आंबेडकर मं मंडळात
जवळजवळ चार वष असताना यांनी पररा ीय धोरणाला कधीही वरोध केला नाही ही
मोठ चम का रक न आ यकारक गो आहे असे नेह हणाले. ह सं हता वधेयकावर
आंबेडकरांनी डॉ. यामा साद मुकज ना अशाच कारचा टोला दला होता याचे यांना या
पं. नेह ं या टो यामुळे मरण झाले असेल. काँ ेस प ा या व बोलताना आवेशात
येऊन मुंबईतील मुसलमान समाजापुढे भाषण करताना आंबेडकरांनी मुसलमानां या मनावर
वतं मतदार संघाचे मह व पट व याचा य न केला. या भाषणा वषयी आंबेडकरां या
हत चतकांनी आ ण अ भमा यांनी ःख द शत केले. घटना-स मती या जनका या त डी हे
भाषण शोभत नाही असा अ भ ाय यांनी केला.
काँ ेस प हा दे शातील अ यंत जुना आ ण संघ टत होता. नवडणुक ची स ता
काँ ेस कायकत प तशीर री या आ ण उ साहाने अनेक म हने करीत होते. शवाय ते
रा यकत होते. प संघ टत कर या या ीने आंबेडकर वशेष काही क शकले नाहीत.
कृती ठ क नस यामुळे मुंबईबाहेर ते चारासाठ जाऊ शकले नाहीत. गेली दहा वष ते
आप या प ा या यं णेपासून र होते. काही वष ते कामगारमं ी होते, तर काही वष
यायमं ी होते. आप या प ा या बळा वषयी आ ण कतृ वा वषयी यांना बरोबर क पना
न हती. समाजवाद प ा या बळा वषयी यांना काही मा हती न हती हे सांगावयास नकोच.
लोकसभे या आ ण व धमंडळा या नवडणुका जानेवारी १९५२ म ये झा या.
नवडणुक तील यशाची लाट पं. नेह ं या मागून धावत गेली. आंबेडकर समाजवाद
प ास हत या लाटे बरोबर वा न गेले. आंबेडकरांना १ ल २३ हजार ५७६ मते मळाली.
तर काँ ेसचे इ छु क नारायणराव काजरोळकर यांना १, ३७, ९५० मते मळाली. राखीव
जागेची ५० हजारांपे ा जा त मते हेतुतः वाया घाल व यात आली. क यु न टांनी तसा चार
केला होता. या नवडणुक त भारतीय क यु न ट प ाचे नेते ी. अ. डांगे हेही सपशेल
पडले.
आंबेडकरांचा पराभव हे भयंकर अपयश होते. आकाशातून रॉकेट ज मनीवर
आदळावे तसे आंबेडकर नवडणुक त आदळले. राजकारणात कृत तेला जागा नसते हे
पु हा एकदा स झाले. या रा ाने थो ा दवसांपूव आंबेडकरांचे दे व लभ असे वागत
केले होते, याच रा ाने यां या बाबतीत साधी कृत ताही दाख व याचे नाकारले.
का मीर या फाळणी या बाजूने केलेले मत, मुंबईतील मुसलमानांना वतं मतदार
संघाची मागणी करायला दलेला स ला आ ण दे शाचे न त काय करावे या वषयी वधायक
काय माचा अभाव, यांमुळे आ ण यां या प ातील संघटने या बळे पणामुळे आंबेडकर
प ाची नवडणुक त दाणादाण झाली. यां या पराभवा वषयी ल हताना एका वतमानप ाने
असे ल हले क , ‘आंबेडकरांनी आप या नवडणुक या चार मो हमेत काँ ेस सरकारचे
दोष दाख वले. परंतु सरी वधायक बाजू मांड यावर जोर दला नाही. नवडणुक या या
पानपताम ये वाचलेले आंबेडकरांचे सरदार पां. न. राजभोज लोकसभेवर नवडू न आले.
आ ण बी. सी. कांबळे हे मुंबई वधानसभेवर नवडू न आले. मुंबईत मतदान झा यावर
आंबेडकर द लीला गेले होते. ५ जानेवारीला द ली न काढले या प कात ते हणाले क ,
मुंबई या जनतेने दलेला एवढा मोठा भरघोस पा ठबा हा वाया कसा गेला या वषयी खरोखर
नवडणूक आयु ाने (क मशनरने) चौकशी कर यासारखे आहे. समाजवाद नेते जय काश
यांनी कलक या न काढले या आप या प कात हटले क , मुंबईतील समाजवा ांना अनेक
बाजूंनी चंड पा ठबा असताही यांची दाणादाण कशी झाली या वषयी आंबेडकरां माणे
मा याही मनात सं म नमाण झाला आहे. मुंबई नवडणुक तील लोकसभेचे नणय जाहीर
झाले ते हा आंबेडकर द लीत होते. आंबेडकरां या पराभवामुळे लोकांना मोठे आ यच
वाटले. द लीतील आंबेडकर वतुळात वातावरण ख झाले. आप या मनाची तशी तयारीच
अस यामुळे पराभवाचा ध का आप याला वशेष जाणवला नाही असे आंबेडकर हणाले.
क यु न ट प ाचे नेते डांगे यां या कार थानामुळे आपला पराभव झाला असे यांना वाटले.
तथा प, आप या प ातील मुंबईचे न ावंत नेते रा. ध . भंडारे यांना नवडणुक या
नकाला वषयी ल हताना ते हणाले, ‘ नवडणुका हा एक जुगार आहे... तरी आपण
यशाजवळ मजल मारली होती. आपण धीर सोडता कामा नये. आप या लोकांची उमेद खचू
दे ता कामा नये. समाजवा ांना नाव ठे व यास जागा नाही.’

जरी नवडणुक म ये पराभव झाला तरी संसद य आयु य म सु ठे व याची आंबेडकरांची

आशा खुंटली न हती. या तव यांनी कमलाकांत च े यांना मुंबई व धमंडळाकडू न आपली
रा यसभेवर नवड होऊ शकेल क काय याब ल काही ची व प ांची मते अजमावून
पाहावयास कळ वले. मुरारजी दे साई ां यासाठ काँ ेस कायकत जे काही करीत होते तसे
आंबेडकरां या प ातील कायक यानी आंबेडकरांसाठ करावे असे यां या प नीने
कमलाकांत च यांना सुच वले. तळमळू न ल हले या आप या प ात डॉ. सौ. स वताबाई
आंबेडकर हणा या, ‘राजकारण हे डॉ टरांचे जीवन आहे. तेच यां या मान सक आ ण
शारी रक कृतीला श वधक औषध आहे. संसद य कायाची यांना नर तशय आवड
आहे. यांचा रोग शारी रक अस यापे ा तो मान सक आहे.’ डॉ. सौ. स वताबा नी अगद
तळमळ ने आ ण उ ह सत मनाने च यांना आणखी असे ल हले क , ‘जर आंबेडकर
ह थानचे पंत धान होतील तर (आ ण हे ‘जर तर’ फारच मोठे आहे) ते आनंदाने धावतील
अशी यांची आकां ा आहे. ती कधीतरी सफल होईल, अशी आपण ाथना क या. जरी
यांनी स याचा पराभव लीलेने सोसला आहे तरी गतकालात राजक य घडामोड मुळे यां या
कृतीत चढउतार झालेला आहे. जर आपण लोकसभेवर नवडू न आलो तर कोणती कामे
हाती यायची, याचा आराखडा डॉ टरांनी तयार केलेला आहे. लोकसभा हीच
आंबेडकरां या लौ ककाला आ ण कतृ वाला यो य अशी जागा आहे. नेमके या ठकाणीच
यांचा व ासू सरदार हणून तुम या कायाला आरंभ होतो. मला असा पूण भरवसा वाटतो
क तु ही या बाबतीत खटपट कराल आ ण नराशा होऊ दे णार नाही.’ ा आदे शा माणे
खटपट कर यात आली. मुंबई रा यातून या सतरा जागांची रा यसभेवर नवड होणार
होती, यांतील एका जागेसाठ आंबेडकरांचा अज माच १९५२ या म यावर भर यात
आला. या म ह या या शेवट झाले या नवडणुक या अखेर आंबेडकरांची नवडही झाली.
ए ल म ह याम ये द लत वगाने यांची जयंती साजरी केली. आंबेडकरां या भाषणातील
काँ ेस प आ ण ह धम यांवरील ह यामुळे यांचा आंबेडकरांवर दात होता असे
सु श त लोक खे ांतील द लतवग यांना असे सांगू लागले क , ‘आंबेडकर हटले. ते
द ली न मुंबईस परत आले. पण तेथेही ते टकाव ध शकले नाहीत. आता यांचे
अवतारकाय संपु ात आले आहे.’ आंबेडकरां या नदकांवर ते द लत हताशपणे कुरकुरत
आ ण गुरगुरत.
आंबेडकरांना आप या महा व ालयासाठ अनेक गो ी करावया या हो या. ते
औरंगाबादला आप या सं थे या सभेला उप थत राह यासाठ गेले. तेथे यांनी वाताहरांना
सां गतले क उ मा नया व ापीठाचे हद व ापीठात पांतर करणे ही गो चुक ची आहे.
यासाठ म यवत सरकारला उ र ह थानातील एखादे व ापीठ नवडता आले असते.
द लीला परत गे यावर आंबेडकर मे १९५२ या शेवट या आठव ात रा यसभेत
उप थत रा हले. आप या अथसंक पावरील भाषणात यांनी असे सां गतले क , ‘संर ण
खा याचा अथसंक प हा दे शा या गती या मागातील मो ात मोठ ध ड आहे. दे शा या
क याणासाठ जो पैसा वापर यात आला असता तो सै यच खात आहे. जर संर ण
खा याचा अथसंक प ५० कोट नी कमी केला तर दे शाचे बरेच हत होईल. जर भारताचे
पररा ीय धोरणाचे येय सव जगतात शांतता आ ण सलोखा राख याचे आहे, तर भारताचे
असे कोण श ू आहेत क यां या व एवढे मोठे सै य भारतास राखावयास पडावे?’
याच सुमारास द लीतील सव च यायालयात आंबेडकरांनी उ र दे शातील
जमीनदारां या बाजूने ‘उ र दे श जमीनदारी उ चाटन व शेतक सुधारणा वषयक कायदा’
यासंबंधी पुन यायाचा (अ पलाचा) दावा चालवला. आंबेडकरांचे असे हणणे होते क तो
नबध कर यात नबध कर या वषयी या अ धकारा या ानाचा आ ण सावज नक हता या
ीचा अभाव होता. तथा प सव च यायालयाने या दा ात यां या व नणय दला.
एव ात आंबेडकरांना कोलं बया व ापीठ आप या शतसांव स रक उ सवा या
वेळ ५ जून १९५२ रोजी ‘डॉ टर ऑफ लॉज’ ही ब मानाची पदवी अपण करणार आहे
अशी बातमी स झाली. ‘ व ान् सव पू यते’ ा अमर वचनाची ही चीती.
व ापीठाचे अ य सेनापती आयसेन हॉवर यां या ह ते यांना ही पदवी यापूव च मळणार
होती. परंतु नवडणुक तील काय मामुळे आंबेडकर यूयॉकला जाऊ शकले न हते.
कोलं बया व ापीठ आंबेडकरांना ही पदवी यां या अनुप थतीत दे ऊ इ छत न हते असे
हणतात. आंबेडकरांनी या वेळ वाताहरांना असे सां गतले क , ‘पुरेसे पैसे खच करावयास
सरकारी परवानगी मळत नस यामुळे मी आप या प नीला बरोबर नेऊ शकत नाही.’
आंबेडकर श नवार, ३१ मे १९५२ रोजी द ली न मुंबईस आले. या दवशी रा ौ
केट लब ऑफ इं डया येथे यांचे अभी चतन कर यासाठ स ाथ महा व ालयाचे
ाचाय डॉ. व. सी. पाटणकर आ ण स चव कमलाकांत च े यांनी एक भोजन समारंभ
घडवून आणला. या वेळ ाचाय पाटणकर हणाले क , ‘भारतीय रा यघटनेचे मुख
श पकार असले या डॉ. आंबेडकरांना कुठ याही भारतीय व ापीठाने यांचा स मान
कर याची बु दाख वली नाही. इतकेच न हे तर या मुंबई व ापीठाचे आंबेडकर हे
व ाथ होते या मुंबई व ापीठानेसु ा ही बु दाख वली नाही. आ ण आंबेडकरांचा
स मान कर यात एका परदे शी व ापीठाने पुढाकार यावा ही एक व च व धघटना
आहे.’ या वेळ भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘जरी माझा वभाव तापट असला
आ ण स ाधारी लोकांशी अनेक संगी माझे खटके उडालेले असले तरी मी भारता वषयी
परदे शात काही कडवट बोलेन असा चुक चा ह यांनी क न घेऊ नये. मी दे शाशी के हाही
व ोह केला नाही; दे शाचे हतच दयात सतत बाळगले. गोलमेज प रषदे या वेळ दे शा या
हता या ीने मी गांध याही पुढे २०० मैल होतो.’ आंबेडकर १ जून १९५२ रोजी मुंबई न
वमानाने यूयॉकला जायला नघाले. यां या अनुयायांनी आ ण चाह यांनी सांता ू झ
वमानतळावर यांना नरोप दला. कोलं बया व ापीठात ५ जून रोजी पदवीदान समारंभ
झाला. या दवशी ५ व यात गृह थांना डॉ टर ऑफ लॉज ही ब मानाची पदवी दे यात
आली. ‘भारतीय घटनेचे श पकार, मं मंडळाचे सद य व रा यसभेचे सभासद, भारतीय
नाग रकांपैक एक मुख नाग रक, एक महान समाजसुधारक आ ण मानवी ह कांचा
आधार तंभ असणारा एक परा मी पु ष, ’ असे कोलं बया व ापीठाने आंबेडकरांना
अपण केले या पदवी या अवतरणात यांचे वणन केले आहे. आंबेडकरांना पदवी मळाली
ते हा ६८४८ व ाथ आप या पद ा घे यासाठ उप थत होते. यांना अशा स मानाथ
पद ा मळा या यांत कॅनडाचे पररा मं ी ल टर वी. पयसन आ ण च वाङ् मयाचे
इ तहासकार एम्. डॅ नयल मॉनट हे होते.
आंबेडकर १४ जून रोजी मुंबईस परत आले. स या दवशी वृ प ां या त नध ना
दले या भेट त ते हणाले क , ‘अमे रकन लोक पा क तान या बाजूला वळलेले दसतात
असे आपले मत झाले.’ हे असे कसे? याब ल तेथील लोकांना वचारताच आंबेडकरांना
कळले क परदे शांत पाठ व यात येणा या त नध ची व राज तांची नवड पा क तान
काळजीपूवक करते आ ण भारतातून परदे शात जाणारे त नधी व राज त हे अननुभवी
असतात. ह थानला भेट दे ऊन गेले या अमे रकन ा यापकांचे मत असे झाले आहे क
येथील व ा याना फार क न तीचे श ण मळते. यांना पुरेसे ान आ ण मागदशन
मळत नाही. संशोधनांसाठ आ ण वतं वचारासाठ येथे यांना ेरणा मळत नाही,
असेही ते हणाले.
थो ा दवसांनंतर आंबेडकर व अशोक मेहता यांनी मुंबईतील झालेली लोकसभेची
नवडणूक र हावी असा नवडणूक यायमंडळापुढे अज केला. यात यांनी हटले होते
क , हेरी मतदार संघातील एकाच इ छु काला दोन मते टाक या वषयी चार झा यामुळे या
नवडणुक म ये ाचार झाला, हणून या नवडणुका र ठरवा ा. या अजा व ी.
अ. डांगे, दे शमुख, डॉ. व. वा. गांधी आ ण नारायणराव काजरोळकर इ याद तप ी होते.
१९५२ साल या ऑ टोबर या प ह या आठव ात नवडणूक यायमंडळापुढे अजाची
सुनावणी झाली. आंबेडकर वतः आपली बाजू मांडताना हणाले, ‘मते कुज व यासाठ
केलेला चार हा अवैध होता. अशा त हेने मतदारां या मनाम ये जातीय भावना चेत वणे हे
नबधाला वकृत व प द यासारखे आहे.’ तथा प आंबेडकर व अशोक मेहता यांचा अज
यायमंडळाने फेटाळला.
२८ स टबर रोजी द लत सं थांची नरे पाक, मुंबई येथे मोठ सभा झाली. या सभेत
आंबेडकरांनी इमारत नधी गोळा करणा या आप या कायक यावर जाहीर ट का केली
आ ण हशेब व रत सादर करावेत असा यांना यांनी इशारा दला. द लत समाजा या
सु श त लोकांवर आपला व ास नाही, आपला व ास अ श त लोकांवरच आहे असे
यांनी सां गतले. ते या वेळ रागाने इतके बेहोष झाले होते क , यां या या दहा म नटां या
भाषणात ासपीठावर कोणी काहीतरी पुटपुटताच आंबेडकरांनी भीमगजना केली, ‘मी हे
सहन करणार नाही. उ ा मा यापुढे हशेब सादर करा.’ या भाषणामुळे यां या अनुयायांत
आ ण कायक यात मोठ खळबळ उडाली. इमारत नधीस १९३१ म ये सु वात झाली तरी
अ ापपावेतो पुरेसे पैसे जमले न हते.
नो हबर १९५२ या प ह या आठव ात आंबेडकर द लीस गेले. १ म ह याने
मुंबईस परत आले. १६ डसबर १९५२ रोजी ए फ टन महा व ालया या वा षक
नेहसंमेलना या वेळ व ा यापुढे बोलताना यांनी ‘आधु नक व ा याचे ’ या
वषयावर भाषण केले. यांत यांनी असा उपदे श केला क , ‘ व ा यानी व ापीठातील
श णाची पुनघटना करावी. आधु नक जगातील गरजा पुर वणारे ते श ण असले पा हजे.
व ापीठ हे ानाचे क असले पा हजे, कारकून कर याचे न हे.’ व ा यानी लीनतेने व
द नपणे न वगाता धैयाने न नभयतेने वागले पा हजे. शालीनतेने वाग यास कदा चत वग
मळे ल, परंतु या जगातील सुखाला व संप ीला तो पारखा होईल, असा यांनी औरंगाबाद
येथील म लद महा व ालयातील व ा याना यापूव उपदे श केला होता.
पुणे ज हा वधी वाचनालया या नवीन वभागाचे उद्घाटन डॉ. आंबेडकरां या ह ते
२२ डसबर १९५२ रोजी पुणे येथे झाले. याच वेळ एल्. आर्. गोखले यां या छाया च ाचे
अनावरणही यांनी केले. या वेळ डॉ. आंबेडकरांचे लोकशाही यश वी रीतीने चाल यासाठ
कोण या गो ची आव यकता आहे या वषयावर भाषण झाले. आप या ा मह वा या
भाषणात ते हणाले, ‘लोकशाही आपले व प बदलत आहे. एकाच दे शात ती आहे या
प र थतीत रा शकत नाही. तचे उ े श बदलत असतात. आधु नक लोकशाहीचे येय हे
एखा ा अ नयं त राजाचे अ धकार कमी करणे हे नसून लोकांचे क याण साधणे हे आहे.’
‘लोकशाही हणजे चच या पाने मागदशन घडू न चालणारे सरकार’ ा वॉ टर बेजहॉट
ा या लोकशाही या ा येचा उ लेख केला. तसाच लोकशाही हणजे लोकांचे,
लोकांक रता, लोकांनी चाल वलेले रा य, ा लकन या लोकशाही या ा येचाही यांनी
उ लेख केला. आपली ा या या न वेगळ आहे असे ते हणाले. ‘ या सरकारी प तीत
लोकां या आ थक आ ण सामा जक जीवनांत ां तकारक थ यंतरे र पाता शवाय
घडवून आण यात येतात ती लोकशाही.’ या वषयावर यांनी व तृत असे भाषण केले.
लोकशाही यश वी रीतीने चालावयास प हली आव यक गो हणजे समाजात ढळढळ त
असमानता असू नये. भरडला जाणारा कवा दळला जाणारा वग यात असू नये. सरकार
कुठे चुकते आहे हे दाख व यासाठ एक वरोधी प असला पा हजे, ही सरी आव यक
गो . तसरी गो अशी क , यायासनापुढे आ ण रा य व थेम ये ची समानता
पाळली पा हजे. चौथी गो हणजे घटना मक नीतीचे पालन केले पा हजे. पाचवी मह वाची
गो हणजे समाजाम ये नै तक व थेचे पालन केले पा हजे. कारण नै तक व था
लोकशाहीत गृहीत धरलेली असते. सहावी गो हणजे सावज नक सदसद् ववेक बु .
आंबेडकरां या या वचार वतक भाषणावर वृ प ांतून आ ण सं थांतून अनेक दवस चचा
झाली. पु या न आंबेडकर को हापूरला गेले. तेथे यांचे २४ डसबर १९५२ रोजी राजाराम
महा व ालया या व ा या या वा षक नेहसंमेलनात भाषण झाले. आप या भाषणात
यांनी व ा याना असा उपदे श केला क , ‘ ान हाच मनु या या जीवनाचा पाया आहे.
व ा यानी बौ क श चे संवधन कर यासाठ आ ण आप या बु ला चालना
दे यासाठ आटोकाट य न केले पा हजेत. व ा यानी आपली वचारश वाढ वली
पा हजे. मळाले या ानाचा उपयोग केला पा हजे.’ डॉ. सौ. स वताबाई आंबेडकर यांनी
ब सांचे वतरण केले.
को हापुरातील यांचा चंड समुदाय आंबेडकरांना मानप दे यासाठ जमला
होता. यां या मानप ास उ र दे ताना आंबेडकरांनी ह सं हता वधेयकाचा उ लेख केला.
आ ण यांना सां गतले क भारतातील मुख ी-ने यांपैक कोणीही यां या सामा जक
गतीम ये उ साह दाख वला नाही. ह सं हता वधेयकाची थती आता नास या रसायनात
ध मसळावे तशी झाली आहे. जर भारतीय यांना ह सं हता वधेयक लोकसभेकडू न
वीकृत क न यावयाचे असेल तर उपोषण करणा या भ या दोन ल बाया यांनी शोधून
काढा ा हणजे काम भागेल. बेळगाव ज ातील द लत फेडरेशन या बेळगाव ज हा
शाखे या व माने भरले या सभेत ५० हजार लोकांपुढे भाषण करताना यांनी रा यक याना
असा इशारा दला क , जर पुढ या नवडणुकांपयत द लत वगाची सुधारणा झाली नाही तर
द लत फेडरेशनला कडक उपाय योजावे लागतील. मग सरकारी शासनयं खळ खळे
होऊन अराजक माजेल. गतकालीन च आ ण र शयन रा य ां यांमुळे झाले या भयंकर
प रणामांची रा यक याना आठवण दे ऊन यांनी भीमगजना केली, ‘मी दोनतीन वष कवा
पुढ या नवडणुक पयत वाट पाहीन. या मुदतीत द लत समाजा या लोकांचे दा र य आ ण
ःख कमी झाली नाहीत आ ण वचार व नमय होऊन यातून एखाद नवीन योजना पुढे
आली नाही, तर मला कडक उपाय योजणे भाग पडेल.’१ द लत समाजा या भ वत ाचा
या भाषणात यांनी रा ा या वचारासाठ मांडला. ब तेक सव वृ प ांनी
आंबेडकरां या या भाषणावर ट का केली. जरी काह ना आंबेडकरां या तळमळ तील
उदा ता व सखोलता यांची जाणीव होती, तरी काह ना असे वाटले क आंबेडकरांना अशी
मधून मधून धमक दे याची सवयच अस यामुळे या नवीन धमक चा वशेष वचार कर याचे
कारण नाही.
१२ जानेवारी १९५३ रोजी है ाबाद येथील उ मा नया व ापीठाने आंबेडकरांना
‘डॉ टर ऑफ लटरेचर’ ही पदवी यांचे ान न दे शातील यांचे उ च थान यां या
स मानाथ अपण केली. भारतीय रा यघटनेचे मुख श पकार, एक व यात आ ण कांड
पं डत डॉ. आंबेडकर यांचा स मान कर याचा ब मान ह थानातील एकाच व ापीठाकडे
जातो हे या व ापीठाला मोठे अजोड असे भूषण आहे.
फे ुवारी १९५३ म ये भारत-जपान सां कृ तक सं थेचे उपा य एम. आर. मूत
यां या वागताथ राजभोज यांनी केले या समारंभात भाषण करताना आंबेडकर हणाले,
‘चालू पढ ला कवा भावी प ांना बु ाचा माग आ ण काल मा सचा२ माग यांतून कोणता
तरी एक नवडावा लागेल. पा मा य दे शांपे ा पौवा य दे शांना अ धक मह व आले आहे.
परंतु बु ा या त व ानाचा पौवा य दे शांनी वीकार केला नाही तर युरोप या इ तहासात
जसा झगडा झाला तसाच झगडा आ शयाम ये नमाण होईल.’
आंबेडकरां या ा धम या थ जात न ह या. १९५३ म ये लोकसभेने टा या या
गजरात अ पृ यता नमूलना या ीने एक ठराव क न गती केली. अ पृ यांचा
सोड व यासाठ एक ापक नबध करावा असा या ठरावां ारा नणय प का कर यात
आला. लोकसभेमधील या काही थो ा सभासदांनी या ठरावावरील चचत भाग घेतला
यांनी लोकसभेत सां गतले क , अ पृ यता ही फ कागदोप ीच नाहीशी झाली आहे;
य वहारात झालेली नाही. अ पृ यते या बाबतीत होणा या गु ांना कडक शासन
कर याची आव यकता आताच अ धक उद्भवली आहे असे काही हणाले. एका ह रजन
सभासदाने लोकसभेत सां गतले क आपण चहा यालेला कप आ ण आप याबरोबर या
ह रजन आमदारांनी चहा यालेला कप एका उपाहारगृहा या मालकाने लाथे या ठोकरीने
उडवून दला. है ाबादमधील एका ह रजन मं याला याने मं दरात जा याचा य न केला
हणून तंबी दे यात आली. द लीतील एका हा ाने लोकसभेतील एका ह रजन सभासदाचे
केस काप याचे नाकारले असेही लोकसभेत उपरो ठरावावरील चच या वेळ सांग यात
आले. अशा गो ी घडत असतानासु ा पृ य नेते कुरकुर करीत आ ण हणत, ‘आंबेडकर
अ ाप कडवट बोलतात. ते भूतकाल वसरत नाहीत.’
मे १९५३ म ये मुंबईत डॉ. आंबेडकरांनी फू तदायक भाषण क न बौ धमावर
सुमने उधळली, े ची पुन केली आ ण या धमासाठ आपले जी वत तीत
कर याची पु हा घोषणा केली. यानंतर थो ाच दवसांनी ॉवले यांना यां या परदे शी
मा सकास पाठ व यासाठ एक मुलाखत दली. या वेळ यांनी सां गतले क , ‘जर
समाजरचना बदलली नाही तर च लत समाज व था लवकरच कोलमडू न पडेल.
लोकशाही ह थानात चालली नाही तर याला सरा पयाय हणजे सा यवादासारखी सरी
काहीतरी समाज व था येईल.’१
जुलै आ ण ऑग ट १९५३ म ये आंबेडकर आप या शै णक कायात गुंतले होते या
वेळ यांचा औरंगाबाद येथे मु काम होता. महारा ातील एक ऐ तहा सक न सां कृ तक
क न म यवत ठकाण हणून यांना औरंगाबाद वषयी ओढा न अ भमान वाटे . या वेळ
है ाबाद द लत फेडरेशन या कायक या या सभेपुढे भाषण करताना ते हणाले, ‘राजकारण
हणजे रा ाचे सव व नाही. हद ांचा राजक य, सामा जक, धा मक आ ण आ थक
ीनी वचार क न यांनी द लतां या उ ारासाठ लढा ावा.’ या वेळ यांनी आप या
लोकांना असा इशारा दला क जे लोक पंढरपूरला या ेला जातील यांना आपण
जा तब ह कृत क . पंढरपूर या या ेला जा याने द लतांचे काहीच हत साधत नाही, असे ते
हणाले. औरंगाबाद या मु कामात यांनी वाताहरांना असे सां गतले क , या अथ आता
आं रा य अ त वात आले या अथ सरी भा षक रा ये ापुढे नमाण होणारच. मग
भा षक रा याचे प रणाम काहीही होवोत. जर रा य व थे या ीने मराठ भा षक
रा याचे दोन तुकडे करावयाचे झाले, तरी याला आपला पा ठबा आहे असे ते हणाले.
का मरातील घडामोड चा उ लेख क न ते हणाले क या अथ हद लोकांनी का मीरवर
को वधी पये खच केले आहेत, या अथ तु ही भारतात वलीन होणार क नाही असे
का मरी जनतेला वचारणे हा यांचा ह क आहे.
औरंगाबाद या मु कामात यांनी सरी एक मह वाची गो लोकांकडू न क न
घेतली. जे लोक यां या भेट साठ येत असत यांपैक येकाने तेथील महा व ालया या
व तीण नजन आवारात एक झाड लावावे अशी अट घातली. यांनी एकदा महाड येथील
वस तगृहाचे आवार आप या खां ावर फावडे, कुदळ, टोपली घेऊन सहका यां या
सहा याने व छ केले होते. हाती घेतले या रचना मक कायासंबंधी चाह यांत न अनुयायांत
उ साह नमाण कर याची ही हातोट काही और होती. ‘यः यावान स पं डतः।’ हेच खरे!

१. The Times of India, 7 February 1951.

१. The Maha Bodhi, May and June 1951.
१. The Times of India, 19 May 1951.
१. खरात, शंकरराव रा. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची प े.
१. The Times of India, 29 December 1952.
२. The Free Press Journal, 16 February 1953.
१. The Illustrated Weekly of India, 12 July 1953.
 २४

सरकारवर ट केचे हार

थो ाच अवधीत आं रा य वधेयकामुळे दे शात भा षक रा य न मतीसाठ व धमंडळे ,

वृ प े न लोकसभा यांत वादं ग रंगू लागले. ा वधेयकानुसार आं रा य नमाण
हावयाचे होते. २ स टबर १९५३ रोजी आंबेडकरांनी या वधेयकावर बोलताना सरकार या
भा षक रा य न मती वषयक धरसोडी या धोरणावर कडाडू न ह ला केला. भा षक रा य
पुनरचनेमुळे ह थानचे तुकडे पडतील हे मत आपणास पटत नाही असे ते हणाले. भा षक
आं रा य नमाण कर यासाठ एका पु षास – पोट ीरामलू यांना आ मब लदान करावे
लागले. जे त व मा य झालेले आहे या त वासाठ स या एखा ा दे शात अशा रीतीने
मनु याचा शेवट झाला असता, तर या दे शा या सरकारला लोकांनी आप याच अ धकारात
जवंत जाळू न टाकले असते.
या आं रा य वधेयकात ह ं चा जुलूम, छळ न जातीयवाद ांपासून
अ पृ यवग यांचा बचाव कर यासाठ काटजू यांनी काहीच तजवीज केली नाही हणून
आंबेडकरांनी काटजूंना दोष दला. अ पसं याकां या हतांचे र ण कर यासाठ
रा यपालांना वशेष अ धकार दे या या तरतुद चा अभाव घटनेत होता, या वषयी यांना खेद
वाटला. ‘आपण परंपरेचा वारसा घेतला आहे. लोक मला एकसारखे हणतात, अहो, तु ही
तर घटनेचे श पकार! माझे यांना उ र असे आहे क , मी भाडो ी लेखक होतो. जे मला
करायला सां गतले ते मी मा या मना या व केले, ’ असे ते चडखोरपणे हणाले.
या भाषणाला सभासदांनी अडथळे आणले; यामुळे वाद ववादा या गरमपणात न
कडवटपणात भर पडली. खासदारां या रागाचा पारा चढला. वतः आंबेडकरांनीच घटनेचे
समथन केले होते असा टोमणा मा न एका सभासदाने तर आगीत तेल ओतले. आंबेडकर
वतःच रा यघटनेचे श पकार होते असे हणून गृहमं ी काटजू यांनी नखारे व लत केले.
प ह या आरोपाला उ र दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘आ ही वक ल लोक अनेक गो चे
समथन करतो.’ स या आरोपाला उ र दे ताना ते हणाले, ‘तुम या ठायी असले या
दोषांचा आरोप तु ही मा यावर करीत आहात.’ आ ण नंतर यांनी ोधा नीचा भ डमार सु
केला. ते हणाले, ‘महाराज, मला लोक हणतात, मी रा यघटना केली. परंतु माझी असे
हण याची तयारी आहे क रा यघटना मीच थम जाळू न टाक न. मला ती नको आहे. ती
कोणा याच सोयीची नाही. परंतु ते काही का असेना, जर आप या लोकांना पुढे जावयाचे
असेल तर यांनी येथे ब सं याक न अ पसं याक गट आहेत हे ल ात ठे वावे. तु हांला
मा यता दे णे हणजे लोकशाहीस अपाय करणे होय असे हणून तु ही अ पसं याकांकडे
ल करता कामा नये. मी सांगतो क यामुळे दे शाचे अ यंत नुकसान होईल. मला अशी
भीती वाटते क , जर अ पसं याकांना आम या मुंबई रा याम ये जशी वागणूक मळते तशी
मळाली तर – मला संकु चत मनाने या गो ीचा वचार करावयाचा नाही – तर शेवट काय
होईल हे मला कळत नाही. मला वतःला महारा ीय हणायला आवडत नाही. मला हद
भाषा आवडते. परंतु ःखाची गो अशी आहे क हद भा षक लोकच हद भाषेचे श ू
आहेत.’
शेवट या दोन असंबं धत वा यांव न दसून येते क वादळाने जहाजाची शडे तोडू न
टाक यामुळे जहाज जसे भलतीकडेच भटकत जाते तसे या दवशी बाबासाहेबांचे झाले.
शेवट सभापत नी ‘मु ावर या’ असा इशारा दे ऊन हटले, ‘डॉ. आंबेडकर वगत असावे हे
आपले बोलणे!’ डॉ. आंबेडकर उ रले, ‘हो ते वगत आहे!’
आंबेडकरांचा रा यघटनेवरील हा ह ला वषारी होता हे खरेच. अ यंत दा ण
नराशे या न वैफ या या भावनेमुळे यांनी हा ह ला क न गडगडाट केला. यां या
असमाधानात सा वक संतापाची भर पडली. वृ प जगताने या भाषणा वषयी खेद
द शत केला. आंबेडकरांची ही रागीट त या पा न वृ प ांनी रा यघटने या तस या
वाचना या वेळ आंबेडकरांनी जे वैभवशाली भाषण केले याची यांना आठवण क न
दली. अ पसं याकांना जादा ह क दे या वषयी आंबेडकरांनी जे गा हाणे मांडले याचा
उ लेख क न पी. कोदं डराव हणाले, ‘आम या आधु नक मनूने वतःस अ पृ य हणावे ही
ःखाची गो आहे.’ काह नी तर आंबेडकरांची तुलना आप या मुलाचा ध कार क न
इतरांना याचे तुकडे करावयाला आमं ण दे णा या को प आईशी केली.
तथा प आंबेडकरांचा राग आईसारखा ेममूलक होता; तो े षमूलक न हता, हे
आपली बाजू सावर याचा य न व रत केला याव न दसून येते. पुढ ल आठव ात
सरकारनेच अभा वतपणे रा यघटनेवर आ मण केले. मग काय वचारता! आंबेडकरांनी
सरकारला धारेवर धरले. पे सुम ये रा यपालांची राजवट चालू ठे व यासाठ घटने या ३५६
ा कलमाचा सरकारने आधार घेतला. या कृ यामुळे सरकार या त डाला का ळमा लागेल,
असा आंबेडकरांनी रा यसभेत इशारा दला. ते हणाले, ‘ही गो चुक ची आहे. ती करता
कामा नये.’ याच भाषणात यांनी सरकारने म ास या वधान प रषदे चे सामा य सभासद
असणा या राजगोपालाचारी ांना म ासचे मु यमं ी नेम यामुळे आ ण साव क
नवडणुक त पराभव झाले या मुरारजी दे साई ांना मुंबई रा याचे मु यमं ी नेम यामुळे
सरकारवर घणाघाती ह ला केला. या दोघांची पदवृ ही सरकारने रा यघटनेवर केले या
अ यंत नदय अशा हाराची दोन उदाहरणे होत, असे यांनी रा यसभे या नदशनास आणून
दले.
थो ाच अवधीत ‘खास ववाह वधेयक’ रा यसभेत वचारासाठ मांड यात आले.
यावर भाषण करताना आंबेडकरांनी सरकारला असे बजावले क ‘ हद काय ाचे पृथक
पृथक भाग पाडू न यावर वचार कर याने सुधारणा साध यापे ा ग धळच जा त नमाण
होईल. १८७२ सालचा कायदा र कर यापे ा यात वधेयकाने सुधारणा करावयास हवी
होती. ह समाज हा सनातनी वृ ीचा आहे. हणून या थ यंतराला लोकांचा पा ठबा आहे
ते घडवून आण याची संधी सरकारने घेणे सरकारचे कत होते.’
थावर जंगम मालम ेवर कर बस व यासाठ मांडले या वधेयकावर रा यसभेत
भाषण करताना १८ स टबर १९५३ रोजी आंबेडकरांनी सरकारला अशी सावध गरीची
सूचना दली क , ‘इ टे ट करामुळे सरकारास मळणारे उ प ते गोळा कर यासाठ न
यावर नयं ण ठे व यासाठ जो य होईल ततकेही होणार नाही. इतर काही दे शांत काही
गो ी घड या हणून आपणही तशा कर यासाठ सरकार अ वचाराने घाव मारीत आहे.
भारताने युरोपचे आंधळे पणाने अनुकरण क नये. जे युरोप या हताचे ठरले असेल ते
भारता या हताचे असू शकेलच असे नाही. असे उपाय योज या या पूव युरोपमधील लोक
गती या या ट याला पोचले आहेत या ट याला भारतातील लोकांनी आधी पोचावे.’
जर भारत क यु न ट दे श असता तर ती गो वेगळ होती, असे ते हणाले. उपरो धक
आवाजात ते आणखी हणाले, ‘पुढे मागे भारत हा क यु न ट दे श होणार. परंतु भारताने
जोपयत र शयन रा यप ती वीकारलेली नाही तोपयत अशा त हेचे उपाय योजून भारताने
भांडवल जम व याची गती मंद क नये. माझा ा वधेयकास वरोध नाही. परंतु यांचा
लोक े ष करतात या भांडवलवा यांत आ ण भांडवलांत फरक कर यात यावा एवढ च
माझी इ छा आहे. हे मी हणतो हणून भांडवलशाहीची मी बाजू घेतो असे नाही.’
मराठवा ात भू महीन द लत वगाने द लत फेडरेशन या व माने भूमीसाठ
स या ह सु केला होता. आंबेडकरांनी तो स या ह मागे घेतला. सरकारने अनुकूलता
दश वली हणून हा नणय यांनी घेतला. सुमारे सतराशे स या ह ना अटक झाली.
अकराशना वनाअट सोड यात आले. स या ह आंदोलन सु असताना काही स या ह नी
अ वचाराने झाडे तोडली हणून यां या या कृ या वषयी आंबेडकरांनी प ा ाप
केला. स या ह अराजकतेचे ाकरण आहे, असे यांनी घटना स मतीला बजावले होते ते
उगाच नाही.
आंबेडकरां या घणाघाती ह यामुळे सरकारवर थोडा थोडा प रणाम होत होता.
डसबर १९५३ म ये सरकारने एक वधेयक स केले. याचे नाव ‘अ पृ यता (गु हे)
नबध १९५३.’ ते माच १९५४ म ये रा यसभेत वचारासाठ मांड यात आले. अ पृ यतेचा
समूळ नायनाट कर याचा या वधेयकाचा हेतू होता. जो तो कायदा मोडील याला या या
गु ा माणे तु ं गवासाची, दं डाची कवा ापाराचा, धं ाचा, नोकरीचा परवाना र
कर याची आ ण जे अ ह ही तो गु हा करतील यांनाही श ा कर या या या वधेयकात
तरतुद ही हो या. सव लोकांनी या वधेयकाचे वागत केले. आंबेडकरांनी यावर भाषण
क न सरकारला काही सूचना के या.

आंबेडकरांची कृती पु हा ढासळली. हॉटे ल मराबेल या मुंबईतील यात व ामगृहात ते

औषधोपचारासाठ दोन म हने रा हले. जरी ते अंथ णास खळले होते तरी ाचाय . के.
अ े यां या ‘महा मा फुले’ या बोलपटा या मु तसमारंभास ४ जानेवारी १९५४ रोजी ‘फेमस
प चस’ कलागृहात उप थत रा हले. बोलपटाचा मु त यां या ह ते झाला. बोलपट नमाते
आचाय अ े यांना यश चतून बाबासाहेब हणाले, ‘आजकाल जो उठतो तो राजकारण व
च पट यां या पाठ मागे लागतो. परंतु सामा जक सेवेलाही अ धक मह व आहे. कारण तने
शीलवधन होते. अ े यां या बोलपटामुळे भारतातील समाजसुधारक जोतीराव कुले
ां या वषयी मृती पु हा जागृत होईल.’ आचाय अ े हे अ पैलू म व असलेले एक
थोर नमाते. ‘ यामची आई’ ा यां या बोलपटाला रा पत कडू न सो याचे पदक मळालेले.
यांनी महा मा जोतीरावांचे तेज वी न स य जीवन दश वणारा बोलपट काढला.
रा ा य ांनी यांना यां या या अ तशय मह वा या अशा ऐ तहा सक कायाब ल आ ण
चंड उ ोगशीलतेब ल रौ यपदक दे ऊन भूष वले. तो बोलपट पा न डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांनी आचाय अ े यांना उ कृ बोलपट काढ याब ल ध यवाद दले. वषयाची
मांडणी आ ण दे खावे या ीने पाहता तो उ कृ आहे असा अ भ ाय आप या २०
जानेवारी १९५५ या प ात आंबेडकरांनी केला.
१९५३ या डसबर म ह या या शेवट आंबेडकरांनी अ खल भारतीय साईभ
मेळा ाचे परळ येथील सट झे वयर महा व ालया या डांगणावर उद्घाटन केले.
आप या भाषणात ते हणाले, ‘आज आप या सव लोकां या धमात दे वही नाही न नीतीही
नाही. मनु या या मनाची ही अवनतदशा आहे या वषयी मला संशय नाही. धमास पु हा शु
न उदा थती ा त क न दे णे हे भावी प ांचे काम आहे.’ ते पुढे हणाले, ‘आम या
काळात ह थानात धम असा रा हलेला नाही. ती केवळ मूत ची पूजा आहे. मग या मूत
साधुसंत कवा जा गार यां याही असतील. धमा या थमाव थेत धम ही मनु या या
वैय क आ मो तीची बाब होती. स या अव थेत मनु यमा ांनी एकमेकांशी कसे वतन
ठे वावे यासंबंधी नयं ण ठे वणा या नयमावर अ ध त असणा या बंधुभावाचा प रपोष
करणे हे धमाचे उ होते. धमा या तस या अव थेत, या आप या जीवना या
गरजा पुर वतात यांची पूजा करणे हा धमाचा अथ होऊ लागला. संतां या नावाने गोळा
केले या नधीचा व नयोग णालये, श ण, गोरगरीब न वधवा यां या च रताथासाठ
छो ा उ ोगधं ा या थापनेसाठ खच कर यात यावा.’ आपण साईबाबांचे अनुयायी नाही
कवा यांना भेट याचीही आपणाला कधी संधी आली नाही, असे यांनी भाषणारंभीच
सांगून टाकले.
माच १९५४ या म यावर रा यसभे या अ धवेशनासाठ आंबेडकर द लीस गेले.
तेथून ते ए ल या शेवट या आठव ात भंडारा वभागातून होणा या लोकसभेची
पोट नवडणूक लढ व यासाठ नागपूरला गेले. नवडणूक चारा या मो हमेतील एका
भाषणात ते हणाले, ‘रा वनाशा या गतकडे जात आहे. लोकसभेत वरोधी प ांत रा न
सरी बाजू मांडून लोकांना मागदशन करावे हणून मी नवडणूक लढवीत आहे. जर मी
काँ ेस प ाशी तडजोड कर यास स असतो तर मला लोकसभेम ये राहणे सुलभ झाले
असते.’ नेह सरकार न नेह ं चे नेतृ व यां यावर यांनी आप या भाषणात कडाडू न ह ला
चढ वला व जनतेस आवाहन करीत ते हणाले, ‘नेह ं या पररा ीय धोरणामुळे भारत
म हीन रा झाले आहे. नेह ं नी का मीर ासंबंधी ग धळ क न ठे वला आहे. यांनी
लाचखाऊ लोकांना जवळ केले आहे. भारता या एका बाजूने मुसलमान व स या बाजूने
सव आ शया पादा ांत क न तो समाजस ावादा या छ ाखाली आण या या उ े शाने
े रत झालेली र शया आ ण चीन ा जोडगोळ चा गराडा पडला आहे. जर यातून तु हांला
आपली सुटका क न यायची असेल तर तुम याजवळ बं का पा हजेत. सौ य भाषणाने
काहीही वळावयाचे नाही. तु ही आता न त नणय ठर वला पा हजे. तु हांला संसद य
सरकार पा हजे काय? प र थतीतून बाहेर पड याची खरी कसोट तीच आहे. परंतु तु हांस
लोकशाही सरकार पा हजे असेल तर लोकशाही न रा ांशी मै ीचे संबंध जोडले पा हजे.
तसे क न आप या सरकारचे संर ण केले पा हजे. जर तु हांस लोकशाही सरकार नको
असेल, तर र शया आ ण चीन ा रा ांना आपण जाऊन मळू या. आ ण यां याशी मै ी
जोडू या. या सरकारला आप यात काय धमक आहे हे स कर यास अनेक वषाचा
अवधी मळू नही एकही सोडवता आला नाही ते सरकार लोकांनी बदलून टाकणे हे यांचे
कत आहे.’
साव क नवडणुक म ये समाजवाद उमेदवारां या झाले या दाणादाणीमुळे
आंबेडकरांचा यां या वषयी म नरास झाला होता. यांचा प कोठे ही मूळ ध शकला
नाही अशी यांची खा ी झाली होती. या प ाची वाढ शहरांतून हो याची श यता होती.
परंतु ामीण वभागात यांना वाव नाही असेच यांचे मत पडले. या प ाला ामीण
वभागात पा ठबा नाही याला भ वत नाही असे यांनी हटले. ‘समाजवाद काय म
ामीण समाजा या गरजा पुर व या या वचारांपासून इतका र आहे आ ण क न
म यमवग यां या मनात ग धळ उडवून दे णारा आहे क समाजवा ांना पा ठबा तरी कुठू न
अन् कसा मळवायचा हे यांचे यांनाच ठाऊक!’ असे ते हणाले. या तव आप यासंगे
पोट नवडणुक त सवसाधारण जागेसाठ लढणारा एखादा वतं इ छु क असावा असे यांना
वाटत होते. तथा प, अशोक मेहता हे वरचे चांगले उमेदवार अस यामुळे यांनाच पा ठबा
दे याचे यांनी ठर वले. मे १९५४ या प ह या आठव ात ती पोट नवडणूक घे यात
आली. जरी आंबेडकरांना एक ल ब ीस हजार चारशे या शी मते पडली, तरी आठ
हजार तीनशे ए या शी मतांनी काँ ेसचे इ छु क भाऊराव बोरकर यांनी यांचा पराभव
केला. अशोक मेहता मा काँ ेस इ छु काचा पराभव क न नवडू न आले.
या पोट नवडणुक या नकाला या वेळ बु जयंतीसाठ डॉ. आंबेडकर वमानाने
रंगूनला गेले होते. द ली न नघ यापूव यांनी कमलाकांत च े यांना ल हले, ‘इतर
ठकाणां न आले या बात यांव न असे दसते क , मी पोट नवडणुक त पड याचाच संभव
अ धक आहे. हे अश य नाही. मा या मनाची तयारी मी केलेली आहे.’ रंगूनमधील एका
वृ प ात यांनी आप या पराभवाची बातमी वाचली. रंगूनम ये एक पंधरवडा घालवून ते
द लीस परतले.
आंबेडकरां या कृतीत सुधारणा झाली न हती तरी ते रा यसभे या अ धवेशनास
उप थत रा हले. २६ ऑग ट १९५४ रोजी यांनी रा यसभेत पररा ीय धोरणावर एक मोठे
वचार वतक भाषण केले. इं लंडमधील ंग च कार लो यांनी काढले या एका
ंग च ाची यांनी रा यसभेला आठवण क न दली. या च ात युरोपातील पररा ीय मं ी
नाचताना आ ण गाताना हणतात, ‘आ हाला बनत वाची शांतता ा.’ ‘पंत धानांची काही
त वे आहेत. या माणे ते माग मीत आहेत. नेह ं चे पररा ीय धोरण तीन गो वर
आधारलेले आहे. ते हणजे शांतता, सा यवाद व लोकशाही. यांम ये सहजीवन आ ण सीटो
कराराला वरोध, ’ असे सभागृहास सांगून आंबेडकर पुढे हणाले क , र शयाने दहा
युरो पयन रा े गळं कृत केली आ ण चीन, माँचू रया न को रया यांचे दे श र शयाला जोडू न
टाकले आहेत. ते हा रा यसभेतील एका क यु न ट सभासदाने यांना अड व यास सु वात
केली. शांततेसाठ जगातील अनेक रा ांची फाळणी आ ण मोडतोड कर यात येत आहे,
असेही आंबेडकर हणाले.
र शयाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले, ‘र शयाकडे पाहा. तो रा ीय
वातं यदानाचे आ मष दाखवून लोकांना आप या घशात घालीत आहे. मला जे काही कळते
याव न तु हांस मी सांगतो क र शयाने वतं केले या दे शात गुलाम गरी येते. यापासून
वातं य येत नाही. तु ही अशा कार या शांततेने सरे काही करीत नसून येक वेळ
रा साने जबडा उघडताच तु ही याला भ य पुरवीत आहात! हणून भारतीयांनी एक
ल ात ठे वला पा हजे आ ण याकडे ल क न चालणार नाही. तो हणजे र शयाच
वतः ह थानवर उलटणार नाही कशाव न?’ सा यवाद न लोकशाही ही एक नां
शकतील ही वचारसरणी आंबेडकरां या मता माणे अगद चुक ची होती. ‘कारण सा यवाद
हणजे अर यातील वणवा आहे. जे जे या या मागात येईल याचा याचा व वंस करीत,
वाहा करीत तो जातो. या वण ा या आसमंतात असणा या दे शांना मोठाच धोका नमाण
झाला आहे. कुठ याही दे शा या परारा ीय धोरणात भौगो लक घटक हा फार मह वाचा
असतो, हे वसरता कामा नये. ादे शक भूगोला या गरजे माणे रा ा या पररा ीय धोरणात
बदल होत असतो. जे इं लंडला हतावह असेल ते ह थानला हतावह ठरणार नाही. हणून
सहजीवन हे त व पंत धानांनी खोल वचार के या शवाय वीकारले आहे असे मला वाटते.’
हटलर या व जय मळ व यासाठ आपण कती रा ांचे वातं य बळ दे याचा अपराध
केला आहे या या जा णवेने च चललाही कसा प ा ाप होत आहे याची सभागृहाला
आंबेडकरांनी आठवण दली. अमे रकन सं थानांचे संघरा य आ ण टन यांनी यांचे
वातं य परत मळवून दे णे हे यांचे कत आहे. परंतु ा दोघांपैक एकाही रा ात ते महान
काय हाती घे याचे ाण उरलेले नाही असे यांनी आपले मत केले. ‘र शया आ ण चीन
यांनी आणखी आ मण क न जगातील इतर वतं रा े ापू नयेत हणून सीटो संघटना
 यांना तबंध करीत आहे. सीटो संघटना इतर रा ांवर आ मणास पायबंद घाल यासाठ
आहे. नेह न अमे रकन सं थानांचे संघरा य यां यातील काही बेबनावामुळे आ ण सीटोला
आपण मळालो तर र शया काय हणेल या भीतीमुळे नेह ं चा सीटोला वरोध नमाण झाला
आहे असे वाटते. भारताला एका बाजूने पा क तान व सरी मुसलमान रा े यांनी गराडा
घातला आहे. आप या पंत धानांनी चीनला आपली सरह भारता या सरह ला
भड व यास खरोखरी साहा य केले आहे. ा सव गो चा वचार केला असता मला असे
वाटते क ह थानवर आ मणाचा आताच जरी नसला तरी या लोकांना स या लोकांवर
आ मण कर याची खोड जडली आहे यां याकडू न आ मण हो याचा धोका नमाण
झाला आहे; असे वाटले नाही तर तो शु अ वचार होईल.’
आंबेडकर पुढे हणाले, ‘पंत धानांनी, माओने मा यता दले या पंचशीलावर, आ ण
अना मणाचा तबेट करार यात पंचशीलाचा समावेश कर यात आला आहे हणून यावर
वसंबून रा नये. जे पंचशील बौ धमाचे मह वाचे अंग आहे या पंचशीलावर माओचा
क चत्तरी व ास असता तर याने आप या दे शात बौ धम यांना ख चतच वेग या रीतीने
वाग वले असते. प हली गो अशी क , राजकारणाम ये पंचशीलाला थान नाही. सरी गो
क यु न ट दे शांतील राजकारणाम ये पंचशीलाला थान नाही. क यु न ट रा ांत कोणतीही
कृती दोन त वांनुसार घडत असते. प हले त व हणजे नीती ही सतत बदलत असते. सरे
असे क नीतीला मुळ अ त वच नाही. आजची नीती उ ाला नाही. आ शया हा एक
रण े बनला आहे. अधाअ धक आ शया क यु न ट झाला आहे. आ शया खंडा या
अ याअ धक भागाने जीवनप ती व रा यशासन ा संबंधीची वेगळ वचारसरणी
वीकारलेली आहे. जर आपली वातं यावर ा असेल तर आपण या रा ांना
लोकशाही न वतं रा े असे मानतो या दे शांशी आपण एकजूट करावी हे अ धक बरे.
आप या दे शाचे सोड व यापे ा स या दे शाचे सोडवणे हेच आप या पररा ीय
धोरणाचे आजचे मु य सू आहे.’
गो ाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले, ‘जर आपण गोवा जोडू वा वकत घेऊ
शकत नसू तर तो कराराने यावा. भारतीयांना गो ाचा ताबा मळ यास भारत सरकारने
साधी पोलीस कारवाई केली असती तरी पुरे होते. परंतु नेह नुसते पोतुगीजां व
आरडाओरडा कर यापलीकडे काही करत नाहीत.’ आप या भाषणा या शेवट ते हणाले,
क चबलन या मनधरणी या धोरणाचे काय प रणाम झाले याकडे नेह ं नी ल क नये.

६ स टबर १९५४ रोजी वग कृत जाती आ ण वग कृत अ य जाती आयु (क मशनर)

यां या तवृ ावर भाषण करताना आंबेडकरांनी अ पृ यां या बाबतीत या सरकारी
धोरणावर आ ण ह ं या वृ ीवर खरमरीत ट का केली. उठता बसता रा यघटनेत ती
कर यास आपला वरोध असला तरी सव पडीक जमीन म यवत सरकार या क ेत
आण यासाठ घटनेत ती करावी अशी यांनी सूचना केली. मठावर पु हा कर बसवावा
आ ण ‘गांधी नधी’ उभा न तो पैसा द लत वगा या उ तीसाठ उपयोगात आणावा. पडीक
ज मनीवर द लत पुनवसाहत कर यासाठ या नधीचा य करावा. म यवत सरकारने
ज मनीची कमान मयादा ठरवून आ ण जा त जमीन असेल तर ती घेऊन कवा द लत
वगाला जमीन वकत यायला पैसे पुरवून ही गो करावी. मठावरील करामुळे सरकारला
वीस कोट पयांचे उ प होईल, असा यांनी स ला दला. आंबेडकर पुढे हणाले,
‘ मठावरील कराचे उ चाटन गांध या मृतीसाठ कर यात आले. मला गांधीज वषयी आदर
वाटतो. आपणा सवाना माहीत आहे क कसे झाले तरी अ पृ य हे गांध ना ाण य होते.
या योजनेला गांधी वगातूनही आशीवाद दे तील.’
‘तथा प नेह हे अ पृ यांसंबंधी केवळ उदासीन आहेत एवढे च न हे तर ते
अ पृ यां या व दसतात.’ नेह ं वरील ा आरोपाची आंबेडकरांनी पुन केली.
काँ ेसमधील ह रजनांनी वतं प रषद भर व यास नेह ं चा वरोध आहे. अ पृ यतेचा
नायनाट कर याचा सरकारी य न कुचकामाचा आहे असेही ते हणाले. अप व गो ीला
पव प दे यात कुशल असलेले राजगोपालाचारी यांनी म यवत सरकारात श णमं ी
असताना द लत वगातील व ा याना परदे शी श णासाठ पाठ व याची योजना कशी बंद
केली हे आंबेडकरांनी रा यसभे या नदशनास आणून दले. यावर गृहमं ी काटजू यांनी
म येच उठू न सां गतले क , ‘अ पृ य समाजाचे व ाथ च लत काळातही परदे शांत
श णासाठ श यवृ ी घेऊन जात आहेत, या वषयी आंबेडकरांना मा हती नस याचा
कदा चत संभव आहे.’
आपण चडू न केले या घटनेवरील आघाताचे आंबेडकरांनी आता जणू प रमाजन
करावयाचे ठर वलेले होते. जे हा जे हा सरकारचे पाखंडी हात घटनेवर वार करावयास उठत
ते हा ते हा ते आपली पसरलेली पत पु हा सावर याची संधी अचूकपणे साधत असत.
रा यघटनेचे थैय आ ण पा व य राख यासाठ सरकारशी दोन हात करीत असत. याच
सुमारास घटना तीचे तसरे वधेयक सात ा प र श ातील व धमंडळ वषयक याद तील
एक कलम बदल यासाठ लोकसभेत मांड यात आले. ापार आ ण उ ोगमं ी यांना
उ पादनावर नयं ण ठे व याचा नैब धक अ धकार दे याचा या वधेयकाचा उ े श होता.
लोकां या अनुमती शवाय सरकार या प तीने रा यघटनेत वेळोवेळ या करीत
होते या प तीवर आंबेडकरांनी अगद कडवट ट का केली. ते हणाले, ‘रा यघटनेचे वय
चार वष आ ण काही म हने आहे. परंतु तेव ा अवधीत सरकारने रा यघटनेत दोनदा
ती केली. आताही ते तसरी ती करीत आहे. स ा ढ प ाने इत या घाईने आ ण
अ वचाराने या रा यघटनेत ती केली अशी एखाद रा यघटना पृ वी या पाठ वर असेल
क काय हे मला माहीत नाही. सरकारला केवळ ब मत आहे हणून आप याला वाटे ल तो
नबध कर याची आ ण लोकांना आपला हेतू कळ या शवाय रा यघटनेत ती कर याची
स ा आहे, अशी सरकारने आपली समजूत क न घेतली आहे.’ असा आंबेडकरांनी
सरकारवर टोला हाणला. सरकारला रा यघटने वषयी कती तटकारा आ ण अनादर वाटत
आहे हे आपण पाहत आलो आहोत असेही यांनी सां गतले.
सरकारला रा यघटना आ ण नबध यांतील मह वाचा फरक कळला पा हजे.
सरकारने रा यघटनेला अ धक आदराने वाग वले पा हजे असे सरकारला यांनी बजावले. या
वेळ आंबेडकरांचा टोला सरकार या वम च बसला असला पा हजे. कारण दे शातील मुख
वृ प ांनी आंबेडकरांचे हणणे उचलून धरले. अशा के वलवा या अव थेत असणारी
रा यघटना आप या लहरीला, धोरणाला, योजनेला यो य हो यासाठ सरकार तचा छळ
क न तला बेढब करीत आहे हे पा ह यावर आंबेडकरां या मातृ दयाला अ यंत वेदना
झा या.
‘अ पृ यता वषयक गु हे’ ा वधेयकावर ६ स टबर १९५४ रोजी रा यसभेत
बोलताना आंबेडकर हणाले, ‘अ पृ यांबाबत गु हा करणा यांना शासन के या वना
अ पृ यतेचे नमूलन होणार नाही. सामा जक ब ह कार टाकणा यांना श ा दली पा हजे.
कारण, ते आप या सांप क थतीमुळे खे ांतून अ पृ यांवर ब ह कार टाकून यांना
घटनेने दलेले अ धकार उपभोग यास तबंध क शकतात. सरकारला आप या स ेचा
उपयोग क न पंजाबमधील ज मनी या नबधासार या ब याच नबधांत अ पृ य वगा या
हता या ीने ती करता येईल. पंजाब या नबधा माणे अ पृ यांना जाभावाने
वाग व यात येते. अ पृ य वग न क न वग यांना पंजाबात कायम व पाची घरे
बांधावयास मळत नाहीत.’
आंबेडकरांनी गृहमं ी न व धमं ी यां या मं ालयांना आळशी हटले आ ण यांना
या बाबतीत काही काय कर याची आ था वा आच नाही, आ ण येयवादसु ा नाही,
असाही यां यावर आरोप केला. या वधेयकाला ‘नाग रक ह क (अ पृ य वगाचे संर ण)
नबध’ असे नाव दे ता आले असते. गृहमं यांनी या वधेयकातच अ प पणे हटले पा हजे
होते क अ पृ यांना आप या नाग रक वा घटना मक ह कांचा उपभोग घे या या मागात
येणारा कोणताही अडथळा र कर याचे या वधेयकाचे येय आहे असे हटले असते तर बरे
झाले असते, असेही ते शेवट हणाले.
३ ऑ टोबर १९५४ रोजी डॉ. आंबेडकरांचे आकाशवाणीवर ‘माझे वैय क
त व ान’ या मा लकेत एक भाषण झाले. यात ते हणाले, ‘ येक मनु यास जीवनाचे
त व ान असले पा हजे. कारण आपली वतणूक मोज यास येकाजवळ कोणती तरी
मापकाठ असावयास हवी. त व ान हणजे सरे काही नसून याने आपले जीवन
मोजायचे ती मापकाठ च होय. भगवद्गीतेतील नकारा मक ह सामा जक त व ान मी
झडकारतो. ते त व ान शंकराचाया या त व ानातील गुणांवर अ ध त आहे. आ ण
शंकराचायाचे त व ान तर क पल मुन या त व ानाचा धडधडीत वपयास आहे.
शंकराचाया या त व ानामुळे जा तसं था न असमानतेची उतरंड ही ह ं या सामा जक
जीवनाचा नबध बनली आहे. माझे सामा जक त व ान हे न तपणे तीन श दांत गुंफले
जा याचा संभव आहे. ते श द हणजे वातं य, समता व बंधुभाव. तथा प हे माझे त व ान
च रा य ांतीपासून मी उसने घेतले आहे असे कोणीही समजू नये. मी ते उसने घेतलेले
नाही. मा या त व ानाची मुळे धमात आहेत; रा यशा ात नाहीत. माझा गु बु या या
शकवणीपासून ते मी काढले आहे. मा या त व ानात वातं य आ ण समता यांना जागा
आहे. परंतु अप र मत वतं तेने समतेचा नाश होतो आ ण नभळ समानता वातं याला वाव
ठे वीत नाही. मा या त व ानात वातं य न समता यांचे उ लंघन होऊ नये हणून, केवळ
संर ण हणून नबधाला थान आहे. परंतु नबध हा वातं य न समता यासंबंधी होणा या
उ लंघना व हमी दे ऊ शकतो असा माझा व ास नाही. मा या त व ानात बंधुतेस फार
उ च थान आहे. वातं य न समता यां या व संर ण फ बंधुभावनेचेच आहे. याचेच
सरे नाव बंधुता कवा मानवता. आ ण मानवता हेच धमाचे सरे नाव होय.
‘ नबध हा नधम असतो. तो एखा ाला मोडता येतो. परंतु बंधुता कवा धम हा
प व आहे. बंधुते वषयी आदर वाटला पा हजे. मा या त व ानाचा चार हेच मला माझे
जी वतकाय बनवायचे आहे. मला मा या मताला लोक अनुकूल क न यायचे आहेत.
गुणां या अनुयायांना यांचा अ हेर क न माझे त व ान वीकार यास मी यांना भाग
पाडणार आहे. भारतीयां या वचारांवर दोन मत णाली नयं ण करतात. रा यघटने या
उपोद्घातात जे राजक य येय मांडले आहे ते वातं य, समता न बंधुता ांना ाधा य
असले या जीवनाची वाही दे ते. पण भारतीयां या धमात जे सामा जक येय गुंफले आहे ते
वातं य, समता न बंधुता नाकारते. जे ब तेक सव भारतीयांना राजक य येय हणून मा य
झाले आहे ते सवाचे सामा जक येय होईल.’ असा अढळ व ास यांनी घो षत केला.
अ लगड व ापीठा या एका पदवीधराने आंबेडकरां या या भाषणाची वाहवा केली आ ण
ब सं याकां या सामा जक आ ण धा मक त व ानांत वरोध आहे तो दाख व याब ल
आंबेडकरांची वाखाणणी केली.
२९ ऑ टोबर १९५४ रोजी आंबेडकरांना १, १८, ००० पयांची थैली मुंबई शहर
द लत (शे ू ड का ट) फेडरेशनने अपण केली. काही दवसांपूव याच सं थेने
आंबेडकरां या ष दपूत चा समारंभ कर यासाठ एक स मती नेमली होती. १४ ए ल
१९५१ रोजी तो समारंभ पार पडला पा हजे होता. परंतु तसा तो पार पडला नाही हे खरे. या
सं थेचे अ य रा. ध . भंडारे यां या ह ते यांना ती थैली अपण कर यात आली.
बाबासाहेबां या व ासातील एक कायकत शांताराम अनाजी उप याम यांनी हा नधी
जम व याचे काम अ यंत कळकळ ने केले होते. या थैलीचा उपयोग दादरला उभार यात
येणा या इमारतीसाठ कर यात येईल, असे आंबेडकरांनी थैली वीकार या या संगी
आप या लोकांना आ ासन दले. ‘ ा इमारतीत एक वाचनालय आ ण एक सभागृह ांचा
समावेश कर यात येईल. माझे आ मच र लवकरच मी स करणार आहे. वनय आ ण
ान यांवर माझी आ यं तक न ा आहे. अ पृ य समाजात मी ज मास आलो ाब ल मला
अ भमान वाटतो. मी जे जे काही यश संपादन केले ते आप या समाजाने सव वी पा ठबा
द यामुळेच संपादन क शकलो, ’ असे ते हणाले.
 २५

सोनेरी सायंकाळ

आंबेडकरांचे वय आता ६३ झाले. रा यघटनेशी झगडू न आ ण ती पळू न आप या व हीन

आ ण व हीन, भू महीन न भुकेकंगाल लोकांचे क याण कर यासाठ या या बंडखोर
बु ला यांची खंगलेली दे हय ी आता साथ दे ऊ शकत न हती. आप या द लत जनतेला
सुखाचा दवस आणू ही यांची आशा आ ण आकां ा बरीचशी अपुरी रा हली, ही गो
यां या मनाला टोचत रा हली होती. आंबेडकरांनी वेळोवेळ केले या वल जहाल
ह यामुळे लोकांची मने वभागली असली, तरी आंबेडकर हे ‘लांडगाआला रे आला,’ अशी
खोट आरोळ मारीत होते हे हणणे व तु थतीस ध न नाही. आंबेडकरां या सरकारवरील
आरोपांचा म थताथ असा होतो क , सरकारने ा भू महीन लोकां या आ थक आ ण
सामा जक ांची तड लाव यास या ह ररीने पुढे यावयास पा हजे होते या ह ररीने पुढे
येत न हते; याने या कारची उप मशीलता व वतनशीलता दाखवायला हवी या
कारची याजकडू न दाख वली जात न हती. ा लोकांचे न सोडव यामुळे शांततेला
आ ण लोकशाहीला जबर धोका पोचेल हे र ी या अभावी सरकार या ल ात येत नाही,
असे यांचे हणणे होते.
आंबेडकरांनी अ पृ यांसाठ काय साधले? अ पृ य ह ं चे भूतकाळातील जीवन
भीषण अंधकार भरलेले होते. अमे रकेतील न या दवापे ा भारतातील ा सहा कोट
लोकांचे दव अ धक खडतर होते. गो या लोकांचा घरी या न ना नोकरी तरी मळत असे.
इ ज तमधील इ ाईल लोक, अमे रकेतील न ो लोक व जमनीतील यू लोक यां या
थतीपे ा अ पृ य लोकांची थती, ते वदे शात असूनसु ा, सवात नकृ आ ण
पराका ेची हीन होती.
गे या अडीच हजार वषा या इ तहासात यांना सुखदायी व आशादायी भ वत ाचा
सूय तजावर थमच दसला. यां या र ामांसांचे असलेले आंबेडकर ांनी सव जगाचे
ल यां या नाग रक, सामा जक आ ण राजक य ह कांकडे आ ण वातं या या ांकडे
वेधून घेतले. अ पृ यता हा दै नं दन चचचा मह वाचा वषय बन वला. यां या ाला
जाग तक स दली. आंबेडकरां या अखंड, अ व ांत आ ण चकाट या झग ामुळे
आ ण खंबीरपणामुळे यांचा ःखाला त ड फुटले. काशाचे आ ण वातं याचे युग सु
झाले. आंबेडकरांनी अ पृ यांम ये आ म त ा आ ण वा भमान ांची जाणीव जागृत
केली, आ ण गुलाम गरीपे ाही हीनतर असले या अ पृ यते वषयी असीम तटकारा नमाण
केला. आंबेडकरांनी यांना खाते यातून बाहेर काढले. यां या मनावरील नैरा येचे आ ण
भीतीचे पटल र केले. माणुसक स मुकले या यां या सं कारहीन मनांत यांनी धैय आ ण
नवजीवन ओतले. यां यातील मावळलेले आ मतेज चेतवून धगधगीत केले. यांना आपली
गा हाणी नभ डपणे मांड यास उ ु केले. आंबेडकरां या आगमनापूव यांना ा दे शात
कु यामांजरांपे ाही वाईट रीतीने वाग वले जात असे. यांनी केले या झग ामुळे या
लोकांना इतर समाजां या बरोबरीने राजक य ह क मळाले; इतकेच न हे तर, यां या ा
महान झग ामुळे, मशनरी आ ण मौलवी यांना अ पृ य समाज धमातर घडवून आण यास
एक मोकळे रान बन यासारखे होते ते बंद झाले. मौलव या न मशन यां या बाटवाबाटवी
कर या या उ ोगाला जबरद त ध का बसला. यांचे मनोरथ धुळ ला मळाले. आप या
राजक य हेतूंसाठ भुकेकंगाल अ पृ यांना संघ टत कर याचा क यु न टांचा डाव उधळला
गेला. आंबेडकरांनी जे काही साधले ते हे.
भारता या ला जरवा या ज याचे, नराशेच,े अंधकाराचे दवस आता संपले होते.
जीण झाले या ढ या भती आता कोसळत हो या. हमालया या पाय याशी नवीन
भारताचा उदय होत होता. अ पृ य वग धुळ तून वर येत होता. यांना आ ते आ ते सरकारी
यं णेत, पोलीस दलात, यायालयात, सै यात, नौदलात आ ण वायुदलात नेम यात न
रोव यात येत होते. यांची गे या काही वषातील गतीही काही कमी उ साहदशक न हती.
आप या बाजूने यांनीही आपली राहणी, सवयी आ ण व छता यांत बरीच सुधारणा केली
होती. राजक य ा ते आता पूणपणे जाग क झाले होते. ते आता मागदशनासाठ
आ ण नेतृ वासाठ स यांवर अवलंबून न हते. यांचे कायकत मोठमो ा सभा आ ण
प रषदा यश वी रीतीने भरवीत. यां या ने यांनी काही मह वा या सं थांचा कारभार
नेटकेपणे व स मतेने चाल वला होता. परंतु दवाची गो अशी क , या अ पृ यांनी
आपली वैय क गती क न घेतली यांनी या समाजाकडे पाठ फर वली. ते
अ पृ यांतील नवीन ा ण बनले.
ामीण भागातील अ पृ य वगास सामा जक, आ थक न भूमी वषयक ःखे न
हालअपे ा भोगा ा लागत हो या, हे न ववाद आहे. भारतीय जीवना या तळाशी कुंथत न
तळमळत पडले या या जवांना आता न ा जीवनाची जाणीव झा यामुळे साह जकच असे
वाटले क , या भारतीय सरकारने जगावर श मंडळांचा ल ढा सोडू न दला होता या
सरकारने आप या ांचा कळकळ ने वचार केला नाही. खे ांतील आप या जीवनातील
ःखे कमी क न ामीण भूदास गरीतून आ ण आ थक गततून सरकारने आपणांस वर
काढू न आपली खे ांत इतर सामा य मनु या माणे पुनवसाहत केली नाही, या वषयी
यां या मनात वषाद वाटत होता. सव रा य सरकारांनी शेतक वषयी मूलभूत फरक
करणारे धोरण वीकारावे असे यांना वाटे . वचारवंतांना वाटे , सारा घेऊन ा भू मपु -
भू महीनांना ज मनी ा ात. यांना ह उपाहारगृहांम ये न खानावळ म ये जागा मळाली
पा हजे. यासंबंधी केले या नबधाचा भंग झाला तर, तसा भंग करणा या या मालकाचा तो
गु हा दं डनीय हणून मान यात यावा. हणजे मालकांना खोट सबब तयार क न द लत
वगातील लोकांना वेश नाकारता येणार नाही. खे ात प या या पा याची यांची सोय
केली पा हजे. पा याचे भ ही खे ातील यां या जीवनातील मोठ च उ े गकारक गो
आहे.
संशोधक हणतात, ‘ यांची घरकुले ज ता या प याची वा माडा या झावळांची
बनलेली असतात. राहणी अ तशय दाट ची असते. याचा प रणाम यां या कृतीवर आ ण
नी तम ेवरही होतो. यां या एकाक अलग असले या व या मोडू न यांना चांग या व तीत
नवारा मळाला पा हजे.’ जरी सरकारी नोक यांत गुणव ेनुसार बढती मळणे यो य असले,
तरी कापड गर यांत, कारखा यांत न रे वेत यांना कोण याही सबबीवर बढती नाकार यात
येऊ नये. घटने माणे यांना मळालेले राखीव जागेचे माण सरकारी खा यांतून कटा ाने
पाळले पा हजे. खे ांत आ ण शहरांत यांना दा ण दा र याला त ड ावे लागते. जीवन
भरडू न टाकणारे दा र य यांना भका यां या कळपात फेकून दे ते. यामुळे यां या
आ मस मानाला, श ाचारांना तडे गेले आहेत. ते धमातराचे संभा बळ हणून गणले गेले
आहेत. जेथे यांना आपली ल जा लप व यासाठ पटकूरही नाही, तेथे सुधारणे या
आ धभौ तक सव सुखांचा उपभोग घेणा या लोकांनी अ पृ यां या फाट या अन् म लन
कप ांकडे पा न आ य करणे हे चम का रक होय. रा ातील वचारवंतांची अशी
वचारसरणी घड व यात आंबेडकरांचे काय, म व न परा म हीच ब तांशी
कारणीभूत होती, हे वार स य आहे. ह समाजाला जडलेला हा मान सक रोग आता बरा
होत होता. तो मशः नाहीसा होत होता. परंतु या प र थतीतून अ पृ य अ ाप बाहेर
पडलेले होते असे नाही, हे समंजस ह जाणून असे. याची नकृ प रणती अ पृ यता
आहे ती जा त व था खळखळ झाली होती. परंतु नाश पावली न हती. जे या ाकडे
ल क न जबाबदारी टाळ त होते यांनी हटलरला उ े शून हटले या एका यू मुलीचे
श द ल ात ठे वले असते तर बरे झाले असते. हटलरला श ा काय करावी असे या
मुलीला वचारताच ती उ रली, ‘ याचा रंग काळा करा न अमे रकेत याला राहावयास
पाठवा.’ वतं भारतात एकच नेता ह ं या कानीकपाळ अ ौ हर ओरडत होता. तो नेता
हणजे वीर सावरकर. ‘जर शेवटचा ासो छ् वास करीत असले या अ पृ यतेचे समूळ
उ चाटन आता क न तो शाप र केला नाही, तर तो शाप भारतभूवर पु हा अवत न तचा
नाश करील. भारतातून अ पृ यतेचे उ चाटन करणे हणजे भारताने एक महायु
जक यासारखे आहे’ असेही सावरकरांनी ह ं या मनावर ठस व याचा य न केला.
अ पृ यां या दा र याचा रा ा या दा र याचा आ ण बेकारीचा आहे असे
हणणा या आंबेडकरां या वरोधकांचे हणणे रा त न हते. दा र याचा सुटताच
अ पृ यता नाहीशी होईल, असे हणून अ पृ यते या उ चाटनाचे काय पुढे ढकलणे धो याचे
होते. अ पृ यतेचे भूत गाड यासाठ आ थक न सामा जक पु जीवनाचे काय म एकाच
वेळ हाती घेतले पा हजेत असे काह ना वाटे . जी खेडी अ पृ यतेचे नमूलन कर यासाठ
योजलेले उपाय आ ण नयम पाळणार नाहीत यां यावर दं ड बसवावा. सरकारने
अ पृ यतेचे उ चाटन कर यास जीवन वेचणा या समाजसेवकांना भरपूर सहा य करावे असे
सु ांना वाटे . ाच सुमारास अमे रकेचे डॉ. के. एच. हो स मुंबईतील भाषणात हणाले,
‘तुम याकडे अ पृ य आहेत तसे आम याकडे आहेत. ते एक कोट चाळ स ल आहेत.’
आ ण ल ात ठे व यासारखी गो ही क , अमे रके या रा यघटने माणे अमे रकेतून
गुलाम गरीचे काही दशकांपूव उ चाटन के याची घोषणा कर यात आली होती.
अमे रकेतील न ो सं थेचा एक चालक लॅरे स मायकेल ांनी न ो मुलांना सै नक
तळावरील शाळांतून वेगळे बस व यात येते ही गो जाहीर केली आ ण अमे रके या संर ण
खा याला ते गा हाणे र कर याची वनंती केली होती. द ण आ कन संघरा याचे
अ य डॉ. मालन यांनी भारत सरकारला न र कर यासाठ ‘अ पृ यांना तु ही कसे
वाग वता’ याची आठवण क न दे ऊन टोला हाणला न कानउघाडणी केली. अ पृ यां या
ने यांना वाटे क जाग तक घडामोड नी हवाल दल होऊन यातून माग काढ यासाठ
जवाचा आटापीटा करणारे काँ ेस पुढारी वदे शातील अ पृ यां या अमानुष हालअपे ांचा
णभरही वचार करावयास तयार नाहीत हे पा न ते अ तक ी होत. शहरांतून न खे ांतून
वीज नमाण क न दवे लाव यापे ा सरकारने आपणास युगानुयुगे चरडू न टाक त
असलेली ाणघातक अ पृ यतेची शळा र करावी असे साह जकच यांना वाटे .

पदद लत समाजाला मनु याचा दजा मळवून दे णे, या या आ मस मानाची वाढ करणे
आ ण याला आ मो ार कर यास समथ करणे, हे आंबेडकरांचे जी वतकाय होते.
थोड यात सांगावयाचे हणजे यांना खरी माणसे बन वणे हे होते. आंबेडकर हे बु ा माणे
महान श क होते. मनु याने आप या सु त श वर व ास ठे वून ती जागृत न वृ गत
क न याने आपला उ ार कर यासाठ आप या पायांवर उभे राहावे असा उपदे श ते
सामा य माणसाला करीत. आपण केवळ लाकडाचे डके आहोत, आपणास या जगतात
काही कमत नाही, असे मनु याने मानू नये.
पदद लत वगातील लोकांना आ ण वशेषतः यातील त णांना आंबेडकरांचा उपदे श
सदा सं मरणीय व चतनीय असा होता. त णांनी वतःवर अवलंबून राहावे. वतः या
क ावर जगावे. वतः या बु वर व ास ठे वून तचा उपयोग करावा, ववेकबु ला शरण
जावे; ानापे ा अ धक पूजनीय असे अ य काहीही नाही. नसगाने कोणालाही दास हणून
ज माला घातलेले नाही. आप या भा याचे ते वतः श पकार आहेत. कोणीही माणूस
ज माने मंदमतीचा नसतो. रानडे, टळक आ ण गोखले यांचा वैभवशाली परंपरेची, अखंड
उ ोगशीलतेची, उ च येयाची आ ण सावज नक काया या जा णवेची व ा याना
आंबेडकर आठवण क न दे त असत. ीक पुराणातील एक कथा ते आप या अनुयायांना
नेहमी सांगत असत. या कथेतील डमेटर नावाची दे वता एकालहान मुलातील महान श
वृ गत कर यासाठ ती ते मूल व तवावर ठे वीत असे. हणून यांचा द लत वगाला असा
संदेश होता क यांनी अखंड उ ोग करावा. मो ा भ वत ासाठ स या या सुखाचा याग
करावा. व तवा या द ातून चालत जावे. येय संपादन करीपयत याग, झगडा थांबवू नये.
‘तुम या येयावर तुमची अढळ ा असली पा हजे. तुमचे येय उदा आहे. तुमचे
जी वतकाय उ वल, अ यु कृ , अ त े आहे. या समाजात आपण ज मास आलो या
समाजाबाबत आपले काही कत आहे अशी यांना कत ाची जाणीव झालेली आहे ते
ध य होत. जे आपले जी वत तनमनधनेक न गुलाम गरी नाहीशी कर यासाठ तीत
करतात ते ध य होत. गुलामांना गुलाम गरीतून मु कर यासाठ संकटे , मानखंडना, वादळे
यांना त ड दे ऊन जे आपला लढा करतात ते ध य होत.’ या तव आंबेडकरांना वाटे क
आप या भुकेकंगाल लोकांनी भा वकते या गुं यात अडकवून घेऊ नये. भ भाव ही
ववेकश स लुळ करणारी एक कारे अफूची गोळ च आहे. आप या दै वावर हवाला ठे वून
मनु याने बसू नये. आप या ा नातच तसे आहे, ई राची इ छाच तशी आहे, असे मानू
नये. अ ानी लोकांना असा व ास होता क यां या कपाळावर सटवीने जे काही ल हले
असेल या ार धापुढे मनु य जाऊ शकत नाही. ते अटळ असते. द लतांची मने अस या ा
रोगट समजुत पासून आंबेडकरांना मु करावयाची होती. हणून ववेकानंदां माणे आप या
अनुयायांना ते असा उपदे श करीत क भ ही खुळचट गो आहे. भ ने यांना तेजोहीन
बन वले आहे. दे वभोळे पणा या वृ ीमुळे यांचे म जातंतू ठसूळ, ीण न बळ झाले
आहेत.
पारलौ कक वचारातून अ पृ यांचीच मने खेचून ती यां या स या या जीवनातील
नकृ ाव थेकडे वा पतनाकडे क त कर याचा आंबेडकरांनी य न केला. भौ तक सुखाचा
उपभोग घेऊन यांनी ब सं य लोकां या सां कृ तक पातळ वर यावे अशी यांची इ छा
होती. माणुसक स मुकले या न आधारहीन झाले या, आपले दै वच खोटे असे मानणा या
द लत वगाला हा एक उताराच होता. भौ तक सुखात डु ंबत असणा या समाजाला न
ला आंबेडकर हळू च हणत क , ‘भौ तक सुख हणजे काही मानवाचे सव व न हे.
याने मानवाची ःखे हरण होणार नाहीत. मनु य के वळ भाकरीवर जगत नाही. याला
सुसं कृतीची गरज आहे.’
हणूनच आंबेडकरांचे जी वत ही ह धमा या पुन जीवनातील आ ण ह ं या
सामा जक प रवतनातील एक मह वाची अव था आहे असे वचारवंत मानीत. आ ण ‘एक
महान ॉटे टं ट ह नेता’ असे आंबेडकरांचे वणन करीत. ह समाजाचे प हले
पुन जीवन उप नषदांनी आप या नवीन वचारां या लाटांनी समाजमनावर आघात क न
घड वले. यासरशी दे व, पुरो हत आ ण य याग यांची पीछे हाट झाली होती. पु हा तगामी
पुरो हतांनी य यागांचे अन् कमकांडाचे पुन जीवन करताच अवनतीस ारंभ झाला. या
वेळ धा मक न सामा जक प तीचे पुन जीवन आ ण पुनघटन कर यासाठ भगवान
बु ाने पुढाकार घेतला. यांनी पुरो हत सं थेवर आ ण य याग सं थेवर ह ला केला. यांचे
मत समाजातील अनेक घटकांचे एक करण कर या या बाजूचे होते.
 शंकराचायाचा उदय होताच ह धमाने धूतपणे बौ धमातील त वे समा व क न
घेतली. मा जा तभेद आ ण कमकांड यांवरील आपले नयं ण करकचून आवळले. यानंतर
रामानुज, च धर, कबीर, रामानंद, नानक, चैत य, ानदे व आ ण महारा ातील इतर
संतकवी यां या शकवणीमुळे ह धमाचे तस यांदा पुन जीवन झाले. चौ या
थ यंतराला ारंभ राममोहन रॉय, महा मा फुले, वामी दयानंद सर वती, यायमूत रानडे
यां या कायाने झाला. या थ यंतरा या कायात वामी ववेकानंद यांनी मोठ च काम गरी
केली. सावरकरांनी या थ यंतराला बु ामा यवादाची जोड दली. म. गांध चे काय हे
सामा जक ेरणेपे ा भूतदयावादाने अ धक े रत झाले होते.
आंबेडकरां या चळवळ ने पुन जीवना या पाच ा थ यंतरास आ ण ह ं या
सामा जक पुनघटनेस ारंभ झाला. ह धम आ ण ह समाज यां या व आंबेडकरांनी
पुकारलेले बंध धरणीकंपासारखे हादरे दे णारे होते. याचे व प बु ापासून
सावरकरांपयत या ां तकारकांनी या कारचे बंड पुकारले या कार या बंडां न वेगळे
होते. कारण गे या पंचवीसशे वषात आंबेडकर हे पदद लत समाजाम ये ज मलेले प हले
महान ां तकारक नेते होते. यांनी ह ं ची समाजरचना आ ण ह धम यां या व बंड
पुकारले. इतकेच न हे तर यांनी ह धमा या इ तहासात अभूतपूव अशा ांतीचे पव सु
केले. या ांतीचे उ ह धमाची शु क न यात ा ती घडवून आणणे, ह
समाजाची पुनघटना क न याचे पुन जीवन करणे आ ण याची अवनती न मानहानी
थांब वणे हे होते. या तव यांनी ह धम आ ण ह थान यां या बाबतीत जी काम गरी
केली आहे, तो आधु नक भारता या पुन जीवना या कायात मोठा वाटा असले या
राममोहन रॉय, जोतीराव फुले, वामी दयानंद, वामी ववेकानंद आ ण रानडे यां या
कायापे ा अ धक महनीय आ ण चतनीय आहे. कारण आंबेडकरांनी भारता या
घटना मक, राजक य आ ण सामा जक वचारांत टाकलेली भर ही नःसंशय मोलाची आहे.
आंबेडकरांना ह समाजाची पुनरचना ही वातं य, समता आ ण बंधुभाव या
त व यीवर अ ध त हावयास पा हजे होती. थोड यात, सामा जक लोकशाहीवर ती
अ ध त हावयास पा हजे होती. जर ह ं नी यांची त वे आचरणात आणली असती तर
यांचा समाज वतं , ब ल , तेज वी आ ण ग तमान झाला असता. आंबेडकरां या
सामा जक त व ाना माणे येक ह ला आप या धमबांधवांशी सव नैब धक री या संबंध
जोडावयास वातं य पा हजे. ह ं नी सवाना समान अशी सामा जक सं हता रचली पा हजे.
जर आप या धमबांधवांत ल न कर याचे, यांचे बरोबर जेव याचे आ ण जीवना या सव
े ांत बरोबरीने काम कर याचे यांना वातं य असते, तर ह समाज एकसंध होऊन तो
बलवान हो यास आ ण इतर लोकांस आप या धमात घेऊन पच व यास समथ झाला
असता. हद ही रा भाषा हावी असे यांचे ठाम मत होते. नागरी लपीचे ते मोठे कैवारी
होते. येक वगाने आपला आपण वचार करावा. वचार कर याचे काम स या एखा ा
व श वगावर सोप वणे हतावह नाही. तसे केले तर ते लोक आप याला ानाचे
रखवालदार समजतात. आपले भ वत , धम आ ण दे श यां यावर प रणाम करणा या
 ांचा वचार कर याचे साम य आप या अंगी वाढ वले पा हजे, असा यांचा उपदे श असे.
अशा रीतीने आंबेडकरां या सामा जक त व ानाने ह धमा या शृंखला तोडू न ह
समाजाला संघ टत कर याचे आवाहन दले. यांचे त व ान ह त व ानाचे पुन जीवन
करावयास, जा तभेदाचे उ चाटन करावयास आ ण पृ या पृ य वादाचा शेवट करावयास
सांगते. आंबेडकरांनी जा तभेदाचे उ चाटन कर यावर एवढा चंड भर दला क काल
मा स याचा ‘वगकलह’ हा श द जसा जगातील कानाकोप यात ननादला, तसा ‘जा तभेद’
हा श द आंबेडकरांनी जगात नना न सोडला. याव न यांचे येय हे ह समाजाचे, दे शाचे
न मानवतेचे संवधन करणे हेच होते हे प होते. सहा कोट अ पृ य ह ं ची सेवा ही
जगातील द लतांतीलही पदद लतांची सेवा होय, हे ल ात ठे वले हणजे यां या कायाची
महती कळे ल.

आयु या या सायंकाळ आंबेडकरां या म वाला गांभीयाची न भ तेजाची जोड

मळाली. शरीराने ते भ , भरदार आ ण ग तमान होते. यांचा चेहरा नमगोल न उ असून
डो यावर ट कल होते. ते पाच फूट सात इंच उंच होते. यांचे वजन १८० प ड होते. छाती
च वेचाळ स इंच होती. यांचे वशाल भाल यां या वशाल मह वाकां ेचे नदशक होते.
यांची मह वाकां ा इतक उ ुंग होती क रा ातील उ चतम पदसु ा आप या यो यते या
ीने छोटे च ठरेल असे यांना वाटे . यांची पुढे आलेली आ हान दे णारी भरदार हनुवट
आकाश कोसळले तरी अंगीकृत काय तडीस ने या या अलौ कक धैयाची नदशक होती.
सव जगा या तर काराचे तीन तेरा करील एवढ यां या हनुवट या बाकात श होती.
यांची बाकदार ना सका ही जणू वादळातून सुर तपणे नेणा या यां या जीवननाकेचे
सुकाणूच होती. यांचे डोळे भेदक आ ण तेज वी असत. परंतु यात पोळले या मनाची
संशयी वृ ी डोकावत अस याचा भास होई. ते रागावले हणजे गत कालातील सव
कडवटपणा जणू एकवटू न यां या डो यांतून ओसंडत आहे असे वाटे . यां या ओठातून
अ पृ यांना वाटत असले या े षाचे फु लंग बाहेर पडत. आंबेडकर तजमद नीच होते.
तथा प जे हा यां या मनाची वृ ी आनं दत न उ ह सत असे ते हा यांचा चेहरा
द पगृहासारखा काशे. वयं का शत मनु य स याभोवती के हाही उप ह हणून फरत
नसतो. आंबेडकर वयंभ,ू वयं का शत, वतं ावंत होते. आंबेडकर हे वादळ
मनोवृ ीचे होते. जर काही मना व घडले तर यां या रागाचा पारा चढे . मेजावरील ंथ
कवा कागद जरा इकडचे तकडे झालेले दसले क ते आरडाओरड करीत, ‘अरे, पु तके
कुठे आहेत? ते कागद कुठे आहेत? कुणी हलवली इथली पु तके?’ हा गडगडाट ऐकताच
यांची डॉ. प नी आ ण नोकर ांची पाचावर धारण बसे. मग हळू च कोणीतरी अ या सकेत
वेश क न वचारीत, ‘कसले कागद? पु तक क वही? कोण या आकाराची आ ण
कोण या रंगाची?’ पु तक वा वही सापडेपयत शोधाशोधीत सवाची तारांबळ उडे. ते समोर
ठे वताच ते हणत, ‘अरे हेच ते कुठे होते?’ थोर पु षाचा राग हा णक असतो. तो
स याच णी शांत होतो.
 आंबेडकर हे कुटुं बव सल गृह थ होते असे हटले तर फारसे चूक होणार नाही. ते
मा आप याला असंग समजत. सतत दौरे, अखंड अ यास आ ण सावज नक कायासाठ
भेट यांतच मोठा नेता गुरफटतो, गुंग असतो. अथात तो आप या कुटुं बीयानासु ा नेता
वाटतो. मुलास अ ण पुत यास आंबेडकर पुढारी वाटत. या तट थपणात बाबासाहेब इतके
मुरले होते क वतः या मुला या ल नास उप थत राह याची यांनी पवा केली नाही. या
ल नास यांची नापसंती होती कवा या वेळ प ह या प नीची आठवण उचंबळू न आली क
आंबेडकरांमधील ने याची कठोरता जागृत झाली यांपैक काय भावी ठरेल हे सांगणे
कठ ण आहे. यांची सरी प नी डॉ. सौ. स वताबाई ांनी यशवंतरावां या ल नास उप थत
रा न समारंभ साजरा केला. तथा प पुढे यशवंतरावांचा मुलगा काश याला पाहताच
आजोबा आंबेडकरांनी याला सहष ग जारले.
आंबेडकरांचा उ चेहरा न अखंड अ यासूवृ ी हे गुण सलगीला पोषक न हते,
यां या अवतीभोवती असणा या लोकांत याचा अपमान अथवा हरमोड झाला नसेल असा
माणूस व चतच. काही नामां कत लोक यांना टश ‘बुलवांग’ हणून संबो धत. सरो जनी
नायडू यांना ‘मुसो लनी’ हणत. यांचे कतृ व, सचोट , कांड पां ड य, अपार याग हे गुण
यां या अनुयायांत ा नभ नमाण करीत. तरीसु ा एखा ा गतकालीन सा ा या या
ढगा याखाली अनेक शहरे लु त झालेली असावीत तसे आंबेडकरां या व मृती या न
बेपवाई या दरीत अनेक सहकारी, नेही लु त झाले! ‘परम य’चे ‘ ीयुत’ झाले! कालगती!
आप याशी एक न राहणा या म ां या न सहका यां या उ तीकडे मा यांनी
कधी कधी ल दले हे खरे. तथा प ेमाची सलगी कोणाशी ठे वणे यां या गावी न हते.
कोणाचे कोडकौतुक मायेने करणे, भले केलेस असे खूश होऊन सहज उद्गार काढणे हा
यांचा वभाव न हता. ते तसे रारा य दै वतच होते. जरी यां या वरोधकांनी काही
कारणपर वे यां याशी तडजोड केली, तरी यां या वरोधकांनी यांना मनाचा उदारपणा
दाख वला नाही. यांनीही यां याशी वागताना मनाचा दलदारपणा दाख वला नाही. यांची
स य यता फोटक होती. ते स यासारखे कठोर होते. महापु ष हणजे कायश चे
बा पयं . तसेच आंबेडकर होते. ते वेळेचा उपयोग कंजूषपणे करीत. बु ा या ीसारखी
यांची ी भ होती. परंतु वनय यां या पाचवीला पुजलेला न हता. वनयशीलतेचा
नसता गुण यां या अंगी कोणी कधीही चकट वला नाही. यांचा वभाव अहंकारी होता.
यांचा आ म व ास अहंगंडाची सीमा गाठ . तथा प आप या गुणा वषयी यांना वाटत
असले या अफाट आ म व ासाची यांनी रा ा या केले या सेवेने यथाथता पटवून दली.
मग आप या अनुयायांनी पाडले या नम कारा या नवीन प तीला यांनी वतः ‘जयभीम’ने
प ां या शेवट साथ दली यात वशेष नवल नाही.
तरी लोक हतवाद , शा महाराज, टळक, आगरकर, राजारामशा ी भागवत, वीर
सावरकर, डॉ. शामा साद मुकज , सरदार पटे ल, डॉ. राज साद, नरीमन, डॉ. खरे
यां या वषयी यांना आदर वाटे . काँ ेसमधील पं डत जवाहरलाल नेह न मौलाना आझाद
ही सं कृतीची तीके हणून यां या वषयी कौतुकयु आदर वाटे . महमदअ ली जना,
क हैयालाल मुनशी न पं डत गो वद व लभपंत यां या वषयी यांना तर कार वाटे . नवो दत
नेते ी. म. जोशी न अशोक मेहेता यां या वषयी यांना कौतुक वाटे . आपण क त ने मोठे
होत जातो तसे एकलक डे बनत जातो असे हणतात. हे जरी आंबेडकरां या बाबतीत खरे
होते तरी ते व ांती घेत ते हा ग पांना ऊत येई. या वेळ यांनी लुंगी आ ण पैरण हा
पोशाख प रधान केलेला असे. यांचे भाषण पा यांना करमणूक आ ण मु े पुरवी. यांनी
कोणाला टोला दला क तीनमजली हा य ते करीत आ ण या हा यक लोळात जर कोणी
तटोला हाणला तर तो या फवा यात व न जाई. आनंद आ ण हा यक लोळ यांची ती
एक मेजवानीच हणाना. यांची वनोदबु जागृत होती. गावंढळ थ ाम करी, चुटके न
ामीण वाक् चार यांची गोडी यांना अवीट वाटे . ती थ ाम करी आ ण वनोद जहाल,
खरमरीत, आडदांड, ोभक आ ण मुरकुंडी वळ वणारा असे. आजूबाजू या लोकांना
हसता हसता पुरेवाट होई. यांनी मारले या मा मक टोम यांत वा चतुरो त आनंदाने ते
डु ंबत असत. तरी यांचा वनोद झ बणारा असे. क येकदा तो उ टपणाचे व प धारण
करी. नकृ न गु हेगारी जगात यांचे जीवन गेले. याचा हा वारसा होता. या सव
ग पाट पांचे वै श असे क आंबेडकरां या सा यात एका तासात जतक थ ाम करी
चाले ततक इतर राजकारणी पु ष पाच वषातसु ा करीत नसत. मा या ानमय
काशात अधून मधून वजेचा कडकडाट होई.
आंबेडकरांची ही आनंद वृ ी ढासळत चालले या कृतीबरोबरच मावळत गेली.
आयु या या सायंकाळ एखा ा सं था नकासारखी ऐषारामी थाटात यांची दनचया चाले.
भेट स आले या लोकांची भेट घे यापूव ते येत आहेत अशी सूचना दे यात येई. ते कधी
कधी बंद पायजमा न वेलबु असलेला कुडता पेहरीत. ते खुच त प डले हणजे नोकर
यांचे पाय खाली उशीवर ठे वीत. बाहेरील भ ां या थ ात गुणगुण सु होई. कठ ण
कवची या आत मधुर गर असतो. जरी चेहे याने गंभीर आ ण उ दसले तरी आंबेडकर हे
भावनांचे कारंजे होते. बोलपटातील क ण संग पा न ते व हल होत, आ ण क येकदा
अधवट बोलपट पा न ते बाहेर पडत. यांचा लाडका कु ा एकदा आजारी पडला. या या
कृतीची चौकशी कर यासाठ ते णालयात दवसातून दोनदा जात. तो कु ा मृ यू पावला
असे ऐकताच मृ यू पावले या मुलाची आई जशी आ ोश करते तसे ते खुच त बसून शोक
क लागले. ती वाता घेऊन येणा या बचा या इसमाला बाबासाहेबांचा शोक पा न हसावे
क रडावे हेच समजेना. याने आपले हसे मो ा क ाने आवरले. भर थंडी या रा ी आपले
सहकारी बळवंतराव व हाळे यांना आपले पांघ ण दे ऊन आपण पहाटे या कडा या या
थंडीत तसेच झोपी गेले. एकदा एका बाईने राजगृहाचे दार रा ी दोन वाजता ठोठावले. तने
बाबासाहेबांना ः खत दयाने सां गतले, ‘माझा नवरा अ यव थ आहे. याला गे या बारा
तासांत य न क नसु ा णालयात वेश मळू शकला नाही.’ आंबेडकरांनी तला न
त या नव याला गाडीत घालून तडक णालयाकडे नेले. आ ण त या नव यास वेश
मळवून दला. पहाट झाली. तेथून तडक ते आपले नेही आचाय मो. वा. द दे यां या घरी
गेले. खालून ओरडू न हणाले, ‘अहो द दे , चहा करा.’ या खट यात वा दा ात गोरग रबांचे
 हत धो यात असेल कवा यां या ह काचे संर ण करावयाचे असेल असे क येक खटले व
दावे यांनी वनावेतन चाल वले. एकदा यांचे डोळे अ तशय बघडले. आपली ी गेली तर
वाचन बंद पडेल आ ण मग जग शू यवत होईल या वचाराने ते फुं न फुं न रडू लागले.
सुभेदार सवादकरांसार या सहका या या शवाचे मशानात अं यदशन घेताना ते
ओ साबो शी रडले.
अनेक त हे या कायात, वाचनात, वादळात, अथवा चतनात आंबेडकरांचे मन गुंतले
असले तरी अलीकडे अलीकडे काही ण गाणे ऐक यात वा एखादे वा वाज व यास
शक यात ते घालवीत. ते खरे र सक होते. येक मनु याने गायनाची गोडी चाखली पा हजे
असे यांचे मत होते. टनचे या वेळचे पंत धान व टन च चल यां या माणे यांना
च कलेची आवड होती. च बे ब वठले आहे असे नोकरांनी सांगताच बाबासाहेब ‘हां,
हां!’ करीत खूश होत. परंतु च कार आंबेडकरांना च काढ या या कवा रंग व या या
लहरीत हळू हळू कळत न कळत आणावे लागे. ते कठ ण काम यां या डॉ टर प नी न
न ावंत नोकर खुबीने करीत. कारण अनेक दवस साहेब वाचन थांबवीनातसे झाले हणजे
ही यु यांना योजावी लागे. सुरेख च े आ ण उ म श पकले या नमु यांचे यांना
आकषण वाटे . भारतात कले वषयी गुण ाहकता जा त न असते या वषयी यांना ःख
होई. अमुक एक कला शकायची तर अम या समाजात ज म झालेला पा हजे. यामुळे
कलेला उ ेजन मळाले नाही, ऊ जताव था आली नाही असे यांचे मत झाले होते.
आंबेडकरांचे ‘राजगृह’ हणजे सवसंगप र याग केले या वर ाची पणकुट न हती.
यांचे चंड वाचनालय, यांचे त हेत हेचे मौ यवान, ऐटदार कपडे, यां याजवळ या अमोल
अशा झर या, यांची भरदार मोटार, यांची नाना कारची पाद ाणे न बूट, यांनी
जम वलेली म ळ अशी च े न श पकलेचे नमुने ा काही केवळ मनाला वरंगुळा
दे यासाठ जम वले या व तू न ह या, तर या आप या व जगीषू जीवनातील अडचणी र
क न पुढे जात असता आप याला जे जे ा जगात मळ वता येणे श य आहे ते ते
मळवून कृतकृ य झाले या या म वा या मागातील यशा या खुणा हो या. या
मौ यवान म ळ व तू यां या मनाचा वर पणा दाखवीत नाहीत, तर या व तू हणजे
यां या जीवन वासातील यश आ ण वैभव, स ा आ ण ान यांचा दमाख दाख वणारी
तीके होती. आप या वामी या परा मी मना या गती या मागावर या काश टाक त
हो या. या मनु याने आप या व ाथ दशेत अनंत अडचणी सोस या, याला घाणेर ा
व तीम ये राहावे लागले, याला अपमाना या खाईतून जावे लागले, परंतु याने नोटां या
पुड यां या सावलीतच आपण झोपू अशी त ा केली होती, या या मागातील ही गतीची
वजय- च हे होती.
आंबेडकरांना मोठमो ा आकारा या न नर नरा या कार या झर यांचा अतीव
मोह वाटे . अ यावत, मौ यवान न ऐटदार कप ांचा यांना अ तशय षौक होता. भारतीय
राजकारणातील म ये जना न आपणच काय ते ऐटदार कपडे घालतो या वषयी यांना
अ भमान वाटे . आपले वैभव आ ण श यांचे मो ात मोठे व प दाख व यात यांना
मनातून अपार आनंद वाटत असावा असे दसते. तरीपण आयु यातील इतर वहाराम ये,
ता याव था पैशा या टं चाईत गे यामुळे, काटकसरीचा यां या मनावर ताबा चाले. ते
सगारेट ओढत नसत. ते पूणपणे म यागी होते.
आंबेडकरांतील ंथक टकाला मंडळ त जा याये याला वा उठ याबस याला वेळ
कसला तो सापडतच नसे. के हातरी ते एखादा बोलपट पाहावयास जात. प ह या प नी या
समवेत यांनी ‘अंकल टॉम’ हा च पट पा हला होता. ‘अछू त क या’ हा नरंजन पालकृत
बोलपट यांनी पाणावले या डो यांनी पा हला. तो च पट हणजे अ पृ य जीवनाची
मानवतेला हाक होती. डॉ. सौ. स वताबा या संगतीत यांनी ‘ऑ ल हर ट् व ट’ हा इं जी
बोलपट पा हला. खाल या नकृ जगाचे, ग रबांचे कवा पदद लतांचे जीवन पाहताना
यां या दयाचे पंदन वाढे . आप या बालवयात ते केट खेळत. धारवाडला कृती
सुधार यासाठ यांची प हली प नी गेली असता तेथील द लत समाजा या व ा यासाठ
यांनी वतः चाल वले या वस तगृहातील मुलांसंगे ते केट खेळले. एकोणीसशे वीस या
आसपास ते गंजी या या खेळात रंगत असत. जसु ा खेळ याचा आ वाद घेत. या
काळ समु ात नान कर यात ते रंगत असत.
बाबासाहेब वतः पाकशा ात वीण होते तरी आपणास अमुकच त हेचे जेवण
पा हजे असा यांचा आ ह नसे. कधीकधी ते वाचनालयातच जेवण घेत कुटुं बातील
मनु यांवर ते रागावले हणजे पुत या माणे न ल राहत. बोलणे नाही, जेवणे नाही. मग
या वेळ हणत, ‘अरे मी असंग आहे.’ यांनी अनेक वष चाल वलेला क ाचा न चकाट चा
झगडा, पदद लतां वषयी वा हलेली चता, जीवनमागात ओढवलेली ाणां तक संकटे न
रोगांमुळे झालेले शारी रक क यांची यां या तेज वी चेह यावर काही खूण रा हलेली
न हती. यांना र दाब न अप डसाय् टस हे वकार जडले होते. हातारपणात मधुमेहाने
यांचे शरीर पोख न जजर केले होते. शेवट यां या न सनी शरीरावर मधुमेहाने मात
केली. परंतु यांची इ छाश अ ज य रा हली. यां या मना या अलौ कक श खंग या
न ह या. हातातील काठ या आधारावर वैय क कायवाहा या कवा नोकरां या खां ावर
हात टाकून ते लंगडत लंगडत चालत.
आंबेडकरांचे ह ता र डौलदार होते. याव न मनो न ह न व छता दसे. डौल
डोकावे. यांना कु ी आवडत असत. जर चांग या जातीचा कु ा दसला, तर ते वाटे ल या
ठकाणा न आणीत.
आंबेडकरांना भेटावयास जाणे हणजे एखा ा पदाथसं हालयाशी संभाषण
कर यासाठ जाणे होते. यांचे संभाषण मनोवेधक, उ साही, कथनो सुक न ानच ू
उघडणारे होते. आप या मनातील चंड पदाथसं हालयात साठ वले या ानाचा काश ते
नाना वध वषयांवर टाक त. इ तहास पी द ा या साहा याने ते आप या ो याला
जगातील सव गतयुगांतून फरवून आणीत. शेवट याला ाना या पामीर पठारावर नेऊन
जगाचे वहंगमावलोकन करवून आणीत. भूतकाळातील गो चा अथ ते समजावून सांगत.
पुराणातील गो या अथावर नवीन काश टाक त. जु या आ ण न ा त व ानांचे,
मत णालीचे न त वांचे ववरण करीत. ो यावर या ानाची छाप अचूक पडे. याला
आप या युगातील एका महान मनाचा सहवास घडे. याला ानेशाकडू न अमृतानुभव लाभे.
मजूरमं ी हणून आंबेडकरांची नेमणूक होईपयत यांची दनचया आखीव अशी
होती. या दवसांत ते पहाटे स उठत कवा रा भर वाचीत बसून पहाटे स झोपी जात न
सकाळ ब याच उ शरा उठत. थोडा ायाम घेऊन नंतर नान आ ण याहारी करीत.
वतमानप े चाळ यानंतर ते जेवण घेत. नंतर आप या गाडीतून जाताना टपालाने आलेले
एखादे नवे पु तक वाचीत वाचीत ते या यायालयात यांचे काम असे या यायालयात
जात. यायालयात काम असले तर ते कधी कधी पारी उपाहारगृहाम ये जेवत.
यायालयातले काम संप यावर ते पु तक व े या या कानात जाऊन भला मोठा पु तकांचा
भारा घेऊन घरी चेत, कवा म ळ पु तक एखा ा ओळखी या गृह थांकडू न ह तगत
करावयाचे अस यास या या घरी जाऊनं यास च कत करीत. नंतर रा ी ंथ हातात घेऊन
वाचनालया या कोप यात जेवण होई. आ ण वाचन पहाटे पयत चालू राहावयाचे. वाचनात
गढले या बाबासाहेबांना भेटावयास आले या माणसाशी बोलावयास वेळ नसावयाचा. वाचन
सु हो यापूव जेवण घेतले नस यास जेवावयास वेळ नसायचा. कुणावर रागवावयासही
वेळ नसायचा. आपणास भेटावयास आले या कडे एखादा ेप टाकून ते वाचनात
गढू न जात. भेटावयास आलेला मनु य त त बसे. तो ग धळू न जायचा. ा तप ाची
तप या भंग करणे पाप आहे असे मानून तो हळू च पसार हायचा. ‘ ी म केट यस’चा
लेखक अले झांडर डु मास हा येणा या म ाचे डा ा हाताने वागत करावयाचा, उज ा
हाताने ल हणे सु ठे वायचा. आंबेडकर एवढे सु ा करीत नसत. अशा वेळ ते डो याची
पापणीसु ा हलवायचे नाहीत. झोपी जा यापूव ते एक पेला ध घेत. तीय ववाहानंतर
दनचया नीटनेटक आख याचा य न यां या डॉ टर प नीने केला. पण तला ते
आकाशातील तारे मोज याइतके अवघड न अश य काम वाटले असेल.
वेळेचा स पयोग या वषयी बाबासाहेबां या नावासभोवती अनेक आ या यका फरत
रा ह या. यांचा वेळ कोणीही वाया घालवू शकत नसे. नेपो लयनला वेळ हणजे सव व.
उ ोगपतीला वेळ हणजे धन. परंतु आंबेडकरांना वेळ हणजे ान. आप या युगातील दोन
भारतीय महापु षांनी आप या आयु यातील येक ण सो या या कणासारखा वेचला. ते
महान पु ष हणजे गांधीजी न आंबेडकर होत. वेळ हणजे यांची सो याची खाणच. ा
महाभागांनी आप या ा युगात अढळ येय न ेने, अ वरत उ ोगशीलतेने आ ण वेळेची
काळजीपूवक बचत क न साम य संपादन केले न आपली काय मता वाढ वली. तशी
सा या माणसांना दहा ज मांत सा य करता येणार नाही. आंबेडकरां या मते ंथवाचन हे
ानसंपादनाचे न वतःचे म व वाढ व याचे मोठे च साधन. तसेच करमणूक न आनंद
संपादन कर याचे उ कृ साधन होय. ‘जे मला शक वते ते माझे रंजन करते, ’ असे
बाबासाहेब मानीत. ते खरे ानयोगी होते.
ंथां या संगतीत आंबेडकरांना वग य आनंद लाभे; गंभीर, वलोभनीय अलगपणा
वाटे . कारण व ेने मनु य वतःचा म बनतो. वर उ ले खले या माणे रा ी जेवण
घेत यावर वाचन सु हायचे. सकाळ उजाडे. आजूबाजूं या घरांतून माणसांचे आवाज
हळू हळू कानावर पडू लागले, तरी जगातील महापु षांबरोबर न वचारवंतांशी बोल यात तो
ानी पु ष रंगलेला असावयाचा. तेच यांचे आ या मक पूवज होत. यांचा कु ा पीटर
सकाळ झाली हणजे यांना अ भवादन करावयास जाई. सकाळ झाली हे या या
आगमनाव न यांना कळे . घंटे या ननादापासून, गाडी या खडखडाटापासून, घणा या
घणघणाटापासून आ ण मोटार या फुरफुर यापासून कुठे तरी र र राहावे असे यांना वाटे .
सतत ान संपादणे हे यांचे ीद. यांची ानलालसाही एखा ा सा ा यासारखी अफाट,
व तीण होती. एखा ा नजन न बड अर यात ंथालय उभा न तेथे ाचीन ऋ षमुनी न
त ववे े यां याशी संभाषण कर यात उव रत आयु य कंठावे अशी यांची अखेरची इ छा
होती. यांचे मन दै वी काशा या शोधात होते क मनु या या दयातील अहंकार, याय न
वाथ यां या शोधात होते? परंतु पदद लतांना मानवी ह क संपादन क न दे यासाठ यांनी
जो आ मय केला, यामुळे त व आंबेडकरांचा वकास खुंटला हेच खरे. थॉमस जेफरसन
हणत असे क , माझी प हली आवड हणजे ानाजन. भारताचे प हले लोकनेते लोकमा य
टळक हणत, मी वतं भारतात ग णताचा ा यापक होईन. वातं यावरील ेम न
यायाची जाणीव यामुळे महापु ष क येक वेळा राजकारणा या भोव यात गोवले जातात.
तरी संधी मळताच ा वहारी जगातील गद टाळू न ते आप या चत नकेत म न असतात.
भारता या गुलाम गरीने टळकांना राजकारणात खेचले. अ पृ यते या ककाळ ने
आंबेडकरांना राजकारणात गोवले. नाहीतर आंबेडकरांनी व धमंडळात वेश कर याची
पवा केली नसती. आंबेडकर महान त ववे े, ाने र झाले असते. बडो ातील
स चवालयातील शपायांचे न अ धका यांच,े यांनी आंबेडकरांवर अपमानाचा जो वषाव
केला याब ल, आभार मानावयास हवेत. नाहीतर हद राजकारण न जगातील
गुलाम गरीचा ही एका महान रोमांचकारी जीवनाला न द लतां या र णक याला मुकली
असती.
जमन कवी गटे हणे क आप याला थोडे ान असले क ते प के असते. कारण
ाना या अ भवृ बरोबर शंका वाढत जातात. आंबेडकरांचे ान अ भवृ ने प के होई.
आंबेडकरां या ठायी सावरकर वा नेह यां यासारखी तभेची भरारी न हती. पण आपला
मु ा स करताना ते जगातील महान वचारवंतां या हण याचा आधार घेत. यामुळे यांचे
हणणे सवात मह वाचे, अ नवाय न अ ज य ठरे. व यात आं ल पं डत डॉ. जॉ सन हा
थमपासून शेवटपयत ंथ व चतच वाचीत असे. तसे कोणी करतो यावरही याचा व ास
नसे. परंतु आंबेडकरांना वाचले या ंथाचा आकार, रंग न यांतील करणे यांची सा संगीत
आठवण असे. यांचा ंथा वषयी ह ास गंगानद या पा यासारखा अखंड वाहत, वाढत
होता. यां या सं ही हजारो ंथ होते. यांत जगातील म ळ ंथ होते. एकदा पं. मदनमोहन
मालवीय यांनी आंबेडकरांचा ंथसं ह दोन लाख पयांस वकत यायची इ छा द शत
केली होती. आंबेडकरांनी यांची इ छा मा य केली नाही. आंबेडकर उ रले, ‘ ंथसं ह जाणे
हणजे मा या कुडीतून ाण जाणेच होय.’ ंथांना ाण समजणा या आंबेडकरांची
 स याकडू न वाचावयास आणले या ंथांसंबंधीची वृ ी मा नराळ असे. यांना उसना
दलेला ंथ परत येईलच असा भरवसा नसे.
आंबेडकरां या ंथालयातील ंथांना कुणालाही हात लाव याची परवानगी नसे. ते
एकदा असे हणाले क , ‘जर मा या ंथांवर बे लफ ज ती घेऊन आला तर याने पु तकाला
हात लाव यापूव च याला मी त णी यमसदनास पाठवीन.’ ंथ हणजे यां या जीवनाचा
ासो छ् वास. ंथां या संगतीत राह यासाठ मी सव वाचा याग करीन असे स रोमन
व ा न मु स स सरो हणत असे. भारतातील सव संप ी मा या ंथां या आवडीपुढे ु
आहे असे इ तहासकार गबन हणत असे. जर ंथ वाचावयास मळणार नसतील, तर मी
राजासु ा होणार नाही असे इं लंडचा पं डत मेकॉले हणत असे. आप या आयु यातील
जीव कंठ ंथ पी म ांचा शेवटचा ःखद नरोप घेतेवेळ सर वॉ टर कॉट ढसढसा
रडला. आपली ी जाणार या भीतीने आंबेडकर एकदा अ तशय रडले. कारण मग जी वत
इ त ी करीन असे ते हणत.
जे हा आंबेडकर एखादा ंथ ल न पूण करीत ते हा यांना अपूव आनंद होई.
आपले वचार ंथात छापलेले पा न यांना वग य आनंद होई. आप या बु वैभवातून
वा हलेली ती पु तक पी गंगा पा न यांना पु ज मापे ा अ धक आनंद होई. कज
नवार यासाठ जेफरसनने आपला ंथसं ह अमे रकन सरकारला वकला. आंबेडकरांनी
आपला ंथसं ह सहका यां या अ नवाय आ हामुळे आप या आवड या स ाथ
महा व ालया या उपयोगासाठ बलाने दे ऊ केले या कमती या न या रकमेत दला. मानी
न महान मु स ांना आपण जा त जगलो तर जीवन कसे कंठायचे याची भीती भेडसावत
असावी. आंबेडकरांची आ थक प र थती वशेष चांगली न हती. तथा प, नवी द ली येथे
यां या नवास थानी सरे एक ंथालय फोफावले. ंथ कती वकत यावे याला सीमाच
नसे.

मनु या या अंगी जे काही थोरपण येते ते या या अखंड उ ोगशीलतेतून, तप यतून नमाण

होते. ‘मी भोगले या हालअपे ांची न क ांची तु हांला क पना यायची नाही. स या
एखा ा मनु याचा यात समूळ नाश झाला असता.’ असे यांनी एका वृ प पं डताला
सां गतले, येयासाठ अ वरत प र म के यामुळे मनु याला काय कर याची अफाट श न
शंसनीय नै तक धैय लाभते. आप या अंगी असलेली श वाढ व यासाठ आंबेडकरांनी
सव आयु यभर सायास केले, साधना केली. ती संपादन केलेली श गुलाम गरीत पडले या
आप या बांधवां या शृंखला तोड या या काय तीत केली. ते काय हणजे यांचा
ासो छ् वास. यां या र ा या धम यांतून ते येय वाहत होते. या येयावर यांनी आप या
सव ानाची श एकवटली होती. आपले सव सुख, उ ोगशीलता ही यांनी यासाठ
वेचली होती. ते कृ तशील पं डत होते. पं डत राजकारणी होते. ाना शवाय कृती आंधळ
असते. आंबेडकरां या ठायी ान न कृती यांचा संगम झाला होता. यांनी व ानां या जगात
न राजकारणात भाव पाडला. यांचे ान अगाध होते. यांचे अनुभव न श ण नाना वध
होते.
तीन महान चा आंबेडकरां या जीवनावर आ ण जी वतकायावर प रणाम झाला
होता. महा मा बु ाचे जीवन, महा मा कबीराची शकवण न महा मा जो तरावांचे काय
यांचा प रणाम यां या जडण-घडणीवर झाला. याच तीन महान नी यांना आ मक
श दली. पा मा य श णाने यांना श े दली. ानयोग न वहार हे दोन गुण अंगी
बाण यामुळे आंबेडकर हे रानडे, भांडारकर, टळक न तेलंग यां या पं त बसतात. यांनी
भारतीय व ेचा झडा जगात लावला होता. टागोरांची गीतांजली, डॉ. रामन यांचे
करणांसंबंधी शा ीय संशोधन, बोस यांचे वन पतीशा ातले संशोधन, राधाकृ णन् यांचे
त व ान यांनी जगास सुशो भत केले आहे, तसेच जगातील ानसंप ी वाढ वली आहे.
तथा प ती ेणी वेगळ होती. आंबेडकर हे ासंगी राजकारणी ेणीतला शेवटचा वा होते.
हा वग आता भारतात हळू हळू दसेनासा होत आहे. वक ल राजकारणी वगाचे स ,ू जयकर,
ी नवास शा ी यांनी काही काळ राजकारण गाज वले. परंतु भरमसाट उ प
असणा यां या पा ठ याने राजकारणात कतृ व गाजवणारा वग आता सव भाव पाडीत
आहे. स ा काबीज करीत आहे. तरीसु ा लोकमा य टळक सोडू न इतर ासंगी
राजकारणी पु षांवर एका बाबतीत आंबेडकरांनी मात केली आहे. आंबेडकरां या आयु यात
राजक य वादळे झाली, यांनी राजक य लढे लढ वले. नःश तकारा या चळवळ
के या. आव यक ते हा ल ा या अ भागी ते वतः उभे रा हले. यां या मते संकटात
अ वचाराने उडी मारणे हणजे जीवन जगणे न हे. यांनी ू र ह यांना त ड दले.
तडा याला तडा याने उ र दले. परंतु के हा? जे हा यांना बाहेर पड यास भाग पाड यात
आले ते हा. जे हा यांना वाटे क आपण बाहेर पडलो नाही तर अ पृ यांची बाजू न
मांड यामुळे नुकसान होईल ते हा. जे हा जे हा यांना फसवून ंथसं हालयातून बाहेर
काढ यात येई, जे हा जे हा ते दवंगत थोर पु षांशी चालले या अमर संवादातून जागे होत
आ ण कृती कर यास यांना भाग पडे ते हा एका णात ल ाला कोठे न कसा आरंभ
करावा हे यांना कळे . मग ते भीमगजना क न तप ाला श बराबाहेर रणसं ामासाठ
बाहेर खेचीत.
या तव यांची भारतातील भावी पु षांम ये गणना होई. यांना भारतातील दहाबारा
पु षांपैक आ यच कत करणारी हणून जग ओळखे. भारता या शूरांतील एक शूर
पु हणून यांचा उ लेख कर यात येई. काह ना तर आंबेडकर हे जगातील एक प ह या
ेणीचे बु मान पु ष आहेत असे वाटे . आ ण खरोखर ते एक महान पु ष होते. ते
नावा माणे भीमपु ष होते. आंबेडकरां वषयी वचार करणे हणजे एखा ा चंड पवताची
आठवण करणे होय असे काह चे मत होते. ानगंगो ीचा तो अपार ठे वाच वाटे . व ा
आ ण रा यशा यात ते जगातील कोण याही महान राजकारणी न व ान पु षांची
बरोबरी क शकत. यांना आप या व ेची न रा यशा ातील पारंगतेची घमड होती ते
ानाचे ड गर पच वले या आंबेडकरां या राजगृहात अखंडपणे चालले या ानय ा या
काशा या झोतात आप या ानाची पणती न तेज झालेली पा न नतम तकाने बाहेर
पडत. आंबेडकर हे ासपीठावर, व धमंडळात न लोकसभेत भावी व े हणून लौ कक
पावले. वजेचे झटके दे णारे न त प यानी ग धळू न जावे इत या नकराने यांचे भाषण
त प यावर गो यांची फेर झाडीत असे. बकसारखे यांचे व ृ व अ पैलू न हते. सरळ,
सा या न आवेशपूण अशा यां या व ृ वाला एक आगळ च गोडी होती. आप या
ासंगामुळे संपादन केलेला आ म व ास न वषयांचा संपूण अ यास, भाषेवर भु व या
बळामुळे यां या नभय स याला एक कारची धार येई. ते जे काही सांगत ते त व बरोबर
आहे असा यांचा आ म व ास असे. यांना ते फटके लागत, ते हणत, ‘आंबेडकरांचा
आदे श न झपाटा हा मू तमंत उ टपणा आहे.’
अढळ वचारा या न जी वतकायासाठ झटत असले या पु षांना श ू असायचेच.
या माणे आंबेडकरांनाही तु तपाठक न नदक लाभले होते. वैय क
ामा णकपणा वषयी आ ण नभय बौ क ामा णकपणा वषयी यांचा लौ कक होता.
तरीसु ा कामाचे न मालाचे पैसे दे तेवेळ ते काही काही वेळा फार कंजूषपणा दाखवीत
असत. हशेब पूण कर यासाठ एखाद गेली, हणजे ते त ारी या व पात सांगत
क , ‘तुमचे पैसे अगोदरच चुकते केलेले आहेत.’ या हण यात के हा के हा थोडे त यही
असे. आ ण पु कळदा पैसे दे या या प तीत काही घोटाळे होत कवा आजूबाजू या
प र थतीमुळे अपसमज नमाण होत. जरी यांचे सावज नक आयु य फ टकासारखे शु
होते तरी यांची नदा करणारे न यां या व छु पी, नदा चुर चोपडी स करणारे
भेकड खलपु ष होते. येक मू तभंजक दे हा यातील जु या प ां या जु या मूत फोडतो
आ ण आपण वतः यात जाऊन बसतो. बु वतः एक मू तभंजक होता. परंतु या या
मृ यूनंतर याचे दै वतीकरण झाले. आ ण याची अवतार हणून पूजा होऊ लागली.
आंबेडकरांचे बोल हणजे अ पृ य जनतेचा वेद. यांनी आंबेडकरांचे दै वतीकरण केले आहे.
येक वष आंबेडकर जयंती या दवशी पालखीतून आंबेडकरां या मूत ची व छाया च ाची
ते मरवणूक काढतात. यांची जयंती यां या अनुयायांकडू न मो ा भ भावाने कर यात
येते. जशी रामकृ ण, बु , गांधीजी, सावरकर, नेह यांची जयंती आ ण टळकांची
पु य तथी यां या भ ांकडू न साजरी होते तशीच यांचीही होते.
आप या लोकांवरील आंबेडकरांचा भाव अढळ होता. याचे यंतर अनेकदा येई.
एकदा आंबेडकरांनी ह ं या दै वतांची पूजा क नका अशी आ ा सोडली. काही काळ ही
आ ा यांनी अ रशः त हणून पाळली. परंतु चालीरीती न परंपरा या र ात भनले या
असतात. या सहजासहजी लहान झाडांसार या उपटू न टाकता येत नाहीत. अ ानामुळे
लोकां या मनातील भीती णावते. या माणे यां यापैक ब याच जणांना दे वा या ोधाची
भीती वाटू लागली. काह नी पूववत् ह दे वतांची पूजाअचा सु केली. अशांपैक
बाबासाहेबांचा एक भ एकदा बाबासाहेबांकडे येऊन हणाला, ‘मला गणपतीची मूत
आण याची न माझा नवस फेड याची परवानगी ा.’ या न पाप मनु याचे दय पा न
आंबेडकर क चत् हसून हणाले, ‘अरे, दे वावर माझा व ास नाही असे तुला कोणी
सां गतले? जा, तुला आवडेल ते तू कर.’ यावर या गरीब भ ाने गणपती आणून आपला
नवस फेडला. सरे उदाहरण. एका काँ ेस मं याने एका आंबेडकरभ ाला पहारेक याची
नोकरी दली. या पहारेक या या मुलाने बाबासाहेबां या वरोधकाकडे अ न नवारा
यासाठ आपला बाप गेला हणून याचे पतर उ रले. यावर तो पहारेकरी या मं याकडे
पळत जाऊन अगद हळू वारपणे हणाला, ‘मी ही नोकरी क शकत नाही. कारण ती
याचना क न मळ वलेली नोकरी हणजे आमचा राजा आंबेडकर या याशी केलेला ोह
होय!’
आंबेडकरां या ठायी एक आ यकारक गुणाची जोडी होती ती हणजे हट् ट पणा न
लव चकपणा यांचा मनोहर संगम. यामुळे यांना जे हा जे हा संधी साधता आली ते हा
ते हा यांनी तोरणे बांधली. हा लव चकपणाचा गुण राजकारणात तारक ठरतो. आंधळ
भ च मा वतःला अढळ न ेची ‘सती’ समजते. यांनी आप या अंगी ही जी
लव चकपणाची छटा बाणवली होती ती सं धसाधू वृ ी न हती. कारण यशासाठ ते त व
झाले नाहीत वा आप या सदसद् ववेकबु शी यांनी तारणा कधीच केली नाही. मनु यास
जागे करावयास पहाट दोनदा येत नाही. प र थतीचा आप या कायासाठ उपयोग
कर याची संधी आली हणजे तचा उपयोग कर याची यांची हातोट अगद और होती.
आप या वशीतच यांनी आप या व डलां या म ाला जीवनात संधी एकदाच येते ा
शे सपीयर या अमर वचनाची आठवण क न दली होती. यांनी सायमन मंडळाशी
सहकाय केले हणून यांचा भारतीय राजकारणा या तजावर उदय झाला. गोलमेज
प रषदे या घटना तयार कर या या कायात यांनी अ वरत प र म घेतले हणून यां या
ठायी असलेले घटनाशा ाचे ान वल सत झाले. महारा यपालां या कायकारी मंडळात
काम के यामुळे कामगारांची प र थती सुधार यासाठ यांना कती अखंड तळमळ रा न
लागलेली होती हे दसून आले. यांना रा यकारभाराचा फार मोठा अनुभव मळाला. यांनी
भारताची रा यघटना तयार कर यासाठ अवाढ प र म घेतले न नेक ची कतृ वश
दाख वली. यामुळे यांना घटनापं डत हणून जाग तक क त लाभली. एका अपमा नत
अ पृ याचा मुलगा लोक झडा कसा लावू शकतो, हे यांनी जगास दाखवून दले.
वयं का शत आ ण वयंपरा मी आंबेडकरां या जीवनाची सकाळ धुळवडीने भरलेली
होती. पार तेज वी होती. आ ण सायंकाळ सोनेरी होती. हे म ा तच झाले.
आंबेडकरांनी ह धमात राह या वषयीचा आपला लढा सोडू न द यावर हणा कवा
जसजसे यांचे वचार ां तकारक होऊ लाग यावर हणा, यांनी भगवद्गीतेचे ामा य
झुगा न दले. गीता हातात घेऊन यांनी शपथ कधीच घेतली नाही. गीता हा नी तत वाचा
बेजबाबदार ंथ आहे. यात सव मादांची तडजोड केलेली आहे, असा यांनी आयु या या
उ राधात वचारांती नणय ठर वला. धमा या आव यकतेवर यांचा व ास होता. गरीब
मनु य उदर नवाहासाठ चोरीचा आसरा करीत नाही; कारण तो नबधा या प रणामाला
घाबरतो हणून न हे तर या या मनावर धमाचा भाव आहे हणून. धमाचा संबंध थेट
दयाशी असतो; नबधाचा बु शी असतो, अशी यांची ा होती. जीवनात भावना मोठे
काय घडवून आणतात. हणून मनु या या घडणीत धमाला मोठे थान आहे, असे ते हणत.
आप या ठायी या काही चांग या गो ी आहेत ती धमाची फळे आहेत, असा यांचा व ास
होता.
आंबेडकरांचा दे वावर व ास होता तो इतपतच. यांना वाटे क मनु या या जीवनाचे
नयं ण करणारी कुठे तरी अ ात अशी श असावी. या अ ात श वरील व ास ते
कधी कधी बोलून दाखवीत. एकदा ते एका लहान शहरातून जात असता यांची गाडी
पुलाव न घस न खाल या मो ा दगडा या आधारामुळे नद तील पा यावर ल बकळत
रा हली. यां या मोटारहा याने आ ण यांनी डो याचे पाते लवते न लवते तोच खाली उडी
मारली. आ ण ते भीतीने दगडासारखे अचल उभे रा हले. यांनी अ य श स आपला जीव
वाच व याब ल ाथनापूवक ध यवाद दले. परत आ यावर मुलगा न पुत या यांना पोटाशी
ध न यांनी हटले क , ‘ नयतीचे दे णे आ ण अ य श ची कृपा हणून माझा ाण
वाचला.’ असे हणून ते आ ं न रडू लागले. आपला धमावर न दे वावर व ास नाही अशी
जो घमड मारील या यावर आपला व ास बसणार नाही असे ते हणत असत. यांचा
ई रावर न धमावर व ास न हता आ ण जे आंबेडकरां या राजकारणाचा अनुनय
कर यात गुंतले होते या समाजवा ांपुढे ही गहन सम याच होती. नरी रवाद बौ ांपुढे हा
एक मोठाच होता. बौ धमा या पुन जीवनाचा य चार कर यास आरंभ
के यावर ही अ य श वरील ा यांनी बु ा या मूत पुढे सकाळ-सं याकाळ ाथना
क न, याची पूजा क न बु भ त वलीन केली. कधी कधी ते भ भावाने हणत क ,
अमुक गो मा या इ छे माणे घडली तर बु ापुढे मी ाथना करीन!
प ह या ती या ने याला शोभेल अशा रीतीने यांनी ांता ांतां या ादे शक
भांडणांत भाग घेतला नाही. परंतु जे हा चचा नघे ते हा ते हणत, ‘महारा ीय लोकांनी
दे श ोहाचे पातक कधीही केलेले नाही.’ आ ण लंडनमधील दे शभ महारा ीय व ा या या
आदश वागणुक ची ते नेहमी उदाहरणे कथन करीत. तशाच आवेशात ते हणत क ,
‘महारा ीय लोक संक पत पा क तानला कधीही भीक घालणार नाहीत. कारण यांनी
मुसलमानांचा लढाईमागून लढाईत धु वा उड वला आहे. तो गतकाल यां या मृतीत ताजा
आहे.’ मुंबईसह वतं महारा झाला पा हजे असा यांनी नभयपणे आ ह धरला आ ण
महारा ीयांनी या येयापासून एक रेसभरही ढळू नये अशी यांना चेतावणी दली होती.
आंबेडकर हे जनतेचे नेते होते. ाग तक प ाचा भाव व र वगावर असे. टळकांनी
म यम वगाला काया वत केले न आपले काय सामा य जनतेपयत पोच वले. गांधीज नी
अ खल जनतेला काय वृ केले. आंबेडकरांनी भारतीय समाजाचा नकृ वग जागा केला.
आंबेडकरांनी टळक, गांधीजी, नेह , सावरकर, सुभाष यां या माणे सव दे शभर दौरे
काढले. आपली मत णाली जनतेपुढे मांडली. जी वतकायासाठ ज म पावले या
महापु षां या मा लकेतील आंबेडकर हे एक महापु ष होत. यामुळे यांचे जीवन एखा ा
सं थेत माव यासारखे न हते. ते एका महान येयाचे तीक होते. ख या ने याने जनते या
लहरी माणे वागू नये असे ते हणत. आंबेडकरांनी जनतेसमोर मो ा धैयाने त या
उ ाराचा माग ठे वला. असले नेतृ व लोहचुंबका माणे प रणामकारक ठरते. परंतु या या
कायाचा संबंध प संघटनेपे ा भ येयाशी अ धक नग डत असतो.
अथात आप या राजक य प ाला आधु नक प तीने संघ टत कर याचा
आंबेडकरांनी य न केला नाही. म ये वे जोडू न संघटन कर याची यां या
ठायी आवड रा हली न हती. यांनी वा षक प रषदा वा सभा यो य वेळ भरव या नाहीत.
या सं थांशी यांचा संबंध होता यां या सवसाधारण सभाही यांनी यो य वेळ घेत या
नाहीत. ते जेथे न जे हा बसत ती जागा हणजे यां या प रषदे चे ठकाण. आ ण तीच
रगाळत पडले या ांचा नणय घे याची वेळ. अ य , कायवाह कवा कायकारी मंडळ
यांना तीच व था न तोच नणय मा य करणे भाग पडे. यां या ठायी असले या
ामा णकपणा, साम य, याग आ ण ान या गुणांमुळेच यांचे अनुयायी यांचाकडे आकृ
झाले होते. कुटे न गट बन वणे, कार थाने क न वृ प ांत आप या ासाचे बंध जाहीर
करणे कवा एका सहका याला स या या व उठ व याचा ु पाताळयं ीपणा करणे
यात यांना रस वाटत नसे. जे हा आपले लोक आप या वजाखाली गोळा हावयास
पा हजेत ते हा ते यांना बगुल वाजवून फुरण दे त. आ ण तो प पावसा यातील
हरवळ माणे उ साहाने उभा राही. उ हाळा आला क रखरखाट! वज बाबासाहेबां या
अ या सके या कोना ात उभा न लोक आप या घरी व थ बसलेल!े
 २६

बौ धमाचे पुन जीवन

आयु या या शेवट आंबेडकरांनी बौ धमाचा वज ह थानात उभार याचा नधार केला.

बौ धमाने भारतात बाराशे वषा न अ धक काळ वनवास भोगला होता. याला आता
ह थानात परत आण याचा यांनी जणू वडाच उचलला होता. यांनी बौ धमाचा वज
उभारला व यांचे लोक या वजा या मागून जाऊ लागले. अशा कारे आंबेडकरां या
महाभारताचे हे शेवटचे पव सु झाले. १९५४ साल या डसबर म ह या या पूवाधात
आंबेडकर तस या जाग तक बौ प रषदे ला उप थत राह याक रता रंगूनला गेले. यांची
प नी व यांचे वैय क न ावंत कायवाह का शराम व ाम सवादकरही बरोबर होते.
आंबेडकरां या कृतीत वशेष सुधारणा झालेली न हती तरीही यांनी या प रषदे पुढे भाषण
केले. भाषणा या पूव काही ण ते सद्ग दत झालेले दसत होते. यां या डो यांतून
अ ूं या धारा वा लाग या हो या. बौ क, मान सक आ ण आ या मक ा यां या
भावना उचंबळू न आ या हो या. यां या भाषणाचा ओघ जसजसा पुढे सरकू लागला
तसतसा यांचा चेहरा सतेज दसू लागला. तो अ धका धक फु लत होत असलेला दसू
लागला. आप या भाषणात बौ धमा या काया वषयी व चारा वषयी यांनी जे चतनशील
वचार मांडले यामुळे प रषद मं मु ध झाली. ते हणाले, ‘बौ धम चालू असले या दे शांत
सलोन आ ण दे श हेच बौ धमा या ीने आघाडीवर आहेत. परंतु अलोट पैशाची
उधळप बौ धमा या धा मक उ सवासाठ व यातील सजावट साठ कर यात येते.
भप याला बौ धमात थारा नाही. दे शातील आ ण सीलोनमधील बौ ांनी आपले पैसे
बौ धमाचा इतर दे शात चार आ ण पुन जीवन कर यासाठ खच करावेत.’
आ हान दे णा या ानाने संप असणा या आंबेडकरांनी बौ धमा या वरोधकांना
आप याशी वाद ववाद करावयास यावे असे या वेळ आ हान दले. ते पुढे हणाले, ‘मी सव
पं डतांचा या बाबतीत पराभव करीन. ह धमावर बौ धमाचे रवर प रणाम झाले आहेत.
आ ण गोर ण हा बौ धमा या अ हसेचाच एक कारे वजय आहे.’
आंबेडकरांनी असे जाहीर केले क , ‘मीसु ा ह थानात सव ीने पूवतयारी
झा यावर बौ धमाचा चार करणार आहे. रा यघटना बनवीत असता या ीने अनुकूल
होतील अशा कलमांचा मी अंतभाव केलेला आहे.
‘पाली भाषे या अ यासासच उ ेजन मळ याची तजवीज मी क न ठे वलेली आहे.
द ली येथील रा पती भवना या दशनी भागावर बौ धम य ंथांतील एक सुभा षत
कोरलेले आहे. अशोकच भारता या वजावर झळकत आहे. ती माझीच काम गरी आहे.
भारत सरकारने बु जयंतीची सुट जाहीर केली हे मु यतः मा याच य नांचे फळ आहे. ा
गो ी अ वरोध घडवून आण या या वषयी मला अ भमान वाटतो. ा गो ी मा य क न
घेताना लोकसभेत मी इतके मधुर आ ण प रणामकारक ववरण केले क या तला मा य
झा या. बौ धमा या प रषदे ला उप थत असले या अठरा रा ां या त नध पैक कोणीही
अशी गती केलेली नाही. शवाय मुंबई येथे एक आ ण औरंगाबाद येथे एक अशी दोन
महा व ालये मी थापन केली आहेत. तेथे ३४०० व ाथ अ ययन करीत आहेत. बौ
धमा या अ यासाला मी तेथे चालना आ ण उ ेजन दे णार आहे. बौ धम आम या
मायभूमीतून नाहीसा झाला आहे या वषयी मला ःख होते. जर पैशांचे भरपूर सा झाले तर
बौ धम ह थानात पसर वता येणे श य आहे. यासाठ आव यक असलेली मनोभूमी
आता तयार आहे. तरीसु ा ते येय मी तुम या सा ाने कवा या वनाही गाठू शकेन.’
भारतात परत आ यावर पुढे लौकरच आंबेडकरांनी पु याजवळ ल दे रोड येथील
नवीन बांधले या बु वहाराम ये बु ा या मूत चे अनावरण केले. यांनी ती मूत रंगून न
आणली होती. बु ा या मूत ची बाराशे वषानंतर भारतात ाण त ा कर याचा मान
आप या द लत समाजाचा आहे असे यांनी या वेळ मो ा अ भमानाने सां गतले. ही फार
मह वाची अशी घटना आहे आ ण याची इ तहासात नःसंशय न द होईल असे यांनी
सां गतले. बौ धमा या चाराक रता मी माझे आयु य तीत करीन असे यांनी जाहीर
केले. या वेळ ते आणखी हणाले, ‘बौ धमावर सामा य माणसांसाठ सो या भाषेत मी
एक ंथ लहीत आहे. तो पूण हो यास एक वष लागेल. तो पूण झा यावर मी बौ धमाचा
वीकार करीन.’ या भाषणात आप या ो यांना डॉ. आंबेडकरांनी असे सां गतले क ,
‘पंढरपूर या वठोबाची मूत ही व तुतः बु ाची आहे. आ ण या वषयावर मला एक बंध
लहावयाचा आहे. तो पूण झा यावर पुणे येथील भारत संशोधन मंडळा या पुढे मी तो
वाचणार आहे. वठोबाचे पांडुरंग हे नाव पुंडरीक या श दापासून बनलेले आहे. पुंडरीक
हणजे कमळ आ ण कमळालाच पालीम ये पांडुरंग हणतात. हणजे पांडुरंग सरा कोणी
नसून बु च होय.’ आप या भाषणात यांनी तकतीथ ल मणशा ी जोशी यांनी ल हले या
एका लेखाचा उ लेख केला. यात जोशी हणाले होते क , आंबेडकरांचे जी वतकाय आता
संपु ात आले आहे. ल मणशा ी जो यांसार या पं डताने असे वचार करावेत
या वषयी यां या मनाला खेद वाटला. आ ण आताच कोठे आप या जी वतकायाला
उ साहाने सु वात होणार आहे असे ते हणाले.
माच १९५५ म ये लोणावळे येथे असताना आंबेडकरांनी आपला पांडुरंगावरील –
पंढरी या वठोबावरील – बंध ल ह यास सु वात केली. यांनी वहीची फ चारपाच
पानेच ल हली होती. पुढे बंध अपुराच रा हला. १९५५ साल या आरंभी आंबेडकर हे बौ
धम वीकारणार आहेत अशी बातमी पसरली. कलक यामधील महाबोधी सोसायट चे
कायवाह दे व य वाली सह यांनी आंबेडकरांनी मे १९५६ म ये धमातर करायचे ठर वले
हणून यांचे हा दक अ भनंदन केले. वाली सह हणाले, ‘मानवजातीचे एक मोठे हतकत
अशी आंबेडकरांची इ तहासात न द होईल. जर सहा कोट द लत वगा या लोकांनी बौ धम
वीकारला तर या दे शाला नवीन जीवन लाभेल आ ण तो आपली जलद गतीने गती
करील.’ आंबेडकर बौ धमाचे एक महान यो े हणून बाहेर पडताच भारतातील अनेक
बौ सं थांनी ा यान दे यासाठ यांना आ हाची आमं णे पाठ वली.
एका न धम पदे शकाने येशू ता या शु आ ण तेज वी च र ा वषयी गंभीर
वचार करावा, अशी आंबेडकरांना वनंती केली. या न धम पदे शकाने आंबेडकरांचा
काया वषयी व म वा वषयी पु कळ गो ी युरोपम ये ऐक या हो या. ‘काँ ेस आ ण
गांधी यांनी आ हांस कसे वाग वले’ ा आंबेडकरकृत ंथातील प ो आ ण कळकळ
पा न यांचे न दय भारावले आ ण लोभावले होते.
बौ धमा या चाराला आंबेडकरांनी आता चांगलीच गती दली. यांनी दे व य
वाली सह यांना कळ वले क , ‘धमद े या समारंभासाठ आपण एक सं कारप ती तयार
केली आहे. बौ धमाची द ा घेताना येकाला ते सं कार करावे लागतील. कारण माझे
असे ठाम मत झाले आहे क , ‘सवसामा य अ माणसांचे धमातर हे मुळ धमातरच न हे. ती
नुसती नामधारी गो होते. ह थानातून बौ धम नाहीसा झाला याचे कारण असे क , अ
लोकांनी आप या मना या अ न त धोरणामुळे बु ा या पूजेबरोबर बौ धमात आप या
पूवजीवनात ा ण असले या नी घुसडले या स या दे वदे वतांची पूजाही मांडली.
हणून बौ धमाची द ा घेताना एक व श समारंभ केला पा हजे.’
याच सुमारास यांनी एका मह वा या ाचा अ यास सु केला होता. सरकार
महा व ालयांना जे अनुदान दे ते या वषयी नर नरा या रा यांत च लत नयम कोणते
आहेत न यांत सरकारने कोण या सुधारणा के या पा हजेत या वषयी आपले मत ते
अ यासाने बनवीत होते. यासाठ नर नरा या रा यांतील अ धका यांना आपणांस ती
मा हती पाठ व या वषयी ते प वहार करीत होते. चकाट ची अखंड उ ोगशीलता,
ासंग यता आ ण अद य उ साह यां शवाय जगात कोणीही भरीव लोकोपयोगी काय क
शकत नाही. आंबेडकरांची उ ोगशीलता आ ण ासंग ही अशी गंगा नद माणे अखंड
वाहत असे.
डॉ. आंबेडकरांनी १९५५ साल या आरंभी सरी एक घोषणा केली. भारतात बौ
धमाचा चार कर यासाठ बंगलोर येथे एक बौ वादकथासभा (से मनरी) काढावयाचे
यांनी ठर वले. ा सभे या इमारतीसाठ हैसूर या महाराजांनी, जे हा जून १९५४ म ये
आंबेडकर यांना भेटले ते हा पाच एकर जागा दे याचे मा य केले होते. दे शाला दले या
दोन भेट तून ही गो न प झाली. जाग तक बौ मंडळ आ ण बौ शासन मंडळ ा दोन
सं थांनी आंबेडकरांना आ थक आ ण तां क मदत दे याचे अ भवचन दले होते. लवकरच
वगणी गोळा करावयास आपण बाहेर पडू अशी यांनी घोषणा केली. वादकथासभे या
आसपास दे वळे आ ण वग यांची सोय कर यात येईल. तेथे एक मोठे वाचनालय, श क,
व ाथ आ ण संशोधक पं डत यां यासाठ एक धमशाळा आ ण जगातील नवडक
पं डतांनी बौ धमावर ल हलेले ंथ छाप यासाठ एक मु णालय, अशी व था कर यात
येईल, असे यांनी जाहीर केले.
ही घोषणा कर यापूव टो कयोतील डॉ. फे ल स वायली यां याशी यांचा
प वहार सु होता. टो कयो येथे होणा या गोलमेज प रषदे त आंबेडकरांनी भाग घेऊन
‘भारतीय त व वचाराचे मूळ’ या वषयावर बौ धम आ ण जैन धम यां या संदभात एक
बंध वाचावा अशी आंबेडकरांना वनंती केली होती. टो कयोत भरणा या प रषदा
‘आंतररा ीय सां कृ तक संपक सभा’ या सं थे या व माने भरव या जाणार हो या. ही
सं था जपानी सरकार या पा ठ याने नघालेली होती. ‘तु ही या गोलमेज प रषदे त भाग घेणे
हे अ यंत मह वाचे आहे. भारतातील एक बौ पुढारी हणून तुमचे नाव जपानम ये सव
व यात आहे. तुमची जाग तक क त आम या कायाला जाग तक मह व दे ईल, ’ असे डॉ.
फे ल स वायली यांनी आंबेडकरांना ल हले. डॉ. फे ल स यांनी आप या प ात
आंबेडकरांकडे अशी वचारणा केली क , ‘ या अमे रकन ीमंत बाईने तु हांला बौ
धमा या साराक रता पैसे दे ऊ केले आहेत ती बाई बंगलोर येथे नघणा या सं थेम ये
सां कृ तक इ तहास, त व ान आ ण धम यांचा तुलना मक अ यास कर यासाठ या
पैशाचा उपयोग करावयास दे ईल क नाही?’ हैसूर या महाराजांकडू न आंबेडकर जमीन
मळवू शकले क नाही ा वषयी यांनी प ातून वचारणा केली.
मुंबईतील कौ सल जनरल यांनी जपान या पररा ीय खा या या आदे शानुसार
आंबेडकरांना प ल हले. यात ते हणाले क , ‘जपान आ ण भारत यांम ये व ा याची
दे वघेव कर याची श यता आहे क काय आ ण तसे झाले तर भारतातील जपानी
व ा याचा खच जपानमध या ‘आंतररा ीय सां कृ तक संपक सभा’ ा सं थेकडू न
कर यात येईल आ ण जपानमधील भारतीय व ा याचा खच बंगलोर जेथे जी
आंबेडकरां या स याव न ‘भारत-जपान सां कृ तक सभा’ ‘ थापन होईल त या वतीने
कर यात येईल.’ आप या पुढ ल प ात जपानी कौ सल जनरल यांनी आंबेडकरांना असे
सुच वले क , आंबेडकरांनी डॉ. फे ल स वायली यांची जेवणाखा याची आ ण राह याची व
ह थानला परत ये या या त कटाची सोय करावी. आंबेडकरांनी उ र दले क , ‘डॉ.
फे ल स यांना सा कर यास मी असमथ आहे. आ ण तो खच करील असा कोणीही
माणूस येथे आढळत नाही; कारण बौ धमाचे क र अनुयायी या दे शात जवळजवळ
नाहीत.’
आंबेडकरांनी डॉ. फे ल स यांना कळ वले क , ‘तु ही उ ले खलेली अमे रकन बाई
ही बौ नाही. तला बौ धमाची गोडी नाही.’ यावर डॉ. फे ल स यानी आंबेडकरांना
अशी सूचना केली क , बौ धमाचा आ ण जैन धमाचा अ यास कर यासाठ बंगलोर येथे
उभार यात यावयाची ती सं था पु यातच थापन हावी असा आ ह धरणा या रतनचंद
 हराचंद यांना भेटावे. तथा प, पुणे हे तगामी ा णांचे क अस यामुळे आप या
कायासाठ ते थळ अनुकूल नाही अशी डॉ. फे ल स यांनी भीती केली. या माणे
टो कयोत एक सं था उभार यात आली आहे या माणे भारत-जपान सं था ह थानात
उभार याचा डॉ. फे ल स यांचा उ े श होता. या माणे यांनी पं. नेह व डॉ. राधाकृ णन
यांना या वषयी प े ल हली.
बँक ऑफ जपानचे रा यपाल हसोटा इ थनादा हे या वेळ टो कयोतील भारत-
जपान सं थेचे अ य होते. यांनी डॉ. फे ल स यांना असे ल हले क , ‘ स या
महायु ा या वेळ जपा यांची भारताम ये ज त केलेली मालम ा जपानी मालकांना भारताचे
पंत धान पं. नेह दे ऊ इ छ त आहेत. मा यांची अट अशी आहे क या पैशांतील काही
भाग भारत आ ण जपान ांम ये नकटचे सां कृ तक संबंध जोड या या कामीच खच
कर यात यावा.’ डॉ. आंबेडकरांनी उ र दले क , ‘भारत पूव माणेच आताही बु ा या
पुनरागमनाला अनुकूल नाही.’ ए ल १९५५ म ये डॉ. फे ल स आंबेडकरांना दोन जपानी
व ानां या समवेत भारतात येऊन भेटले. डॉ. फे ल स यां या मुंबईतील भेट त एक करण
घडले. मुंबईतील स ाथ महा व ालया या व ा यासमोर बौ धमावर भाषण करीत
असताना डॉ. फे ल स यांनी काही वधाने केली. पा यांचे आभार मानताना स ाथ
महा व ालयातील इ तहासाचे ा. डॉ. केणी यांनी डॉ. फे ल स यां या वधानांवर जाता
जाता ट का केली. याचा प रणाम असा झाला क , स ाथ महा व ालय हे पीप स
ए युकेशन सोसायट चे महा व ालय अस यामुळे आ ण या सं थेचे अ य डॉ. आंबेडकर
अस यामुळे यांनी डॉ. केणी ांना ा यापकपदाव न र केले. ा यापका या बडतफ ला
ा यापकाने पा यांचे आभार मानताना सभेचे श ाचार पाळले नाहीत हे कारण झाले, क
पीप स ए युकेशन सोसायट चे अ य डॉ. आंबेडकर यांना डॉ. केणी यांनी केलेली बौ
धमावरील ट का सहन झाली नाही हणून यांना बडतफ मळाली, हे समजणे कठ ण आहे.
डॉ. आंबेडकर यांची भारताचे गृहमं ी पं. गो वद व लभपंत यां याशी रा यसभेत एक
शा दक चकमक उडाली. ज मनीचा ताबा घेतेवेळ पोलीस स ा आ ण रा यातील सव
ज मनीवरील रा याची स ा यांम ये फरक कोणता आहे, हे ठर व या या उ े शाने या वेळ
रा यघटनेत ती वधेयक आण यात आले होते. यासंबंधी चचा सु होती.
ते वधेयक अगद च सामा य व ु आहे, असे आंबेडकरांनी याचे वणन केले. ते पुढे
हणाले, ‘मूलभूत ह कांवर असे अ त मण कर यापे ा सरकारने जमीन ता यात
घे या वषयी स या या च लत नबधांऐवजी एक यो य असा नबध क न ज मनीसंबंधी
यो य ती भरपाई दे यासाठ लोकसभेला कायमचा अ धकार दे ऊन टाकावा. रा यघटनेत
एकसारखे फरक के यामुळे अ न ती नमाण होईल आ ण सामा जक मू यांम ये अ थरता
नमाण होईल.’ यांनी सभागृहाला सां गतले क , ‘घटनेचे ३१ वे कलम हे रा यघटना तयार
करणा या उपस मतीचे काम नसून ते पटे ल, नेह आ ण पंत या तघांमधील तडजोडीचे
फळ आहे. पटे लानी ज मनीब ल नुकसानभरपाई ावी असे मत दले. नेह ं नी याला
वरोध केला. पंतांनी सुवणम य साधला.’
 आंबेडकरांनी घटनेत प हली ती सुच वणारे वधेयक मांडताना जे भाषण केले
होते यातील उतारे वाचून पं. पंत खवचटपणाने हणाले क , ‘ वरोधी प ात बसलेले डॉ.
आंबेडकर यां यापे ा व धमं ी डॉ. आंबेडकर यां या संगतीत चूक करणे आ हांला अ धक
आवडेल.’ आंबेडकरांनी या वधेयकावर केलेली जोरदार चचा पा न पं. पंत आंबेडकरांना
चमटा घेत हणाले, ‘आंबेडकरांची कृती चांगली ठणठणीत झाली आहे या वषयी मला
खा ी वाटते आ ण इतर बाबत तही यांची सुधारणा लवकर होईल अशी मी आशा
करतो!’
मे म ह यात आंबेडकरांनी मुंबईत ‘भारतीय बौ जन स मती’ थापन केली. तचे
इं जी नाव ‘बु ट सोसायट ऑफ इं डया’ असे होते. आप या अनुयायांपैक नवडक
कायकत घेऊन ही सं था यांनी सु केली. पुढे बाबासाहेबांनी बौ धमाची द ा घेत यावर
या सं थेचे ‘भारतीय बौ महासभा’ असे नामकरण केले.
जुलै म ह या या शेवट आंबेडकरांनी ‘मुंबई रा य क न गावकामगार असो सएशन’
थापन केली. महार वतनाचा सोड व यासाठ हा शेवटचा य न होता. सरकारवर
यायालयात फयाद दाखल करावयाची होती. इत यात सरकारनेच महार वतने न
कर याचा हाती घेतला. शेवट १९५९ साली काँ ेस प ाने शतकानुशतके चालत
असले या ा गुलाम गरीस मूठमाती दली. द लत (शे ू ड का ट) फेडरेशन या कायकारी
मंडळाची डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली २७ ऑग ट १९५५ रोजी बैठक झाली. या
वेळ संमत झाले या एका ठरावात कायकारी मंडळाने लोकसभा, रा यमंडळे , ज हा
प रषदा यांतून अ पृ य वगाना दलेले खास त न ध व र कर यात यावे अशी मागणी
केली. या खास सवलती बंद कर याची वेळ आली आहे आ ण अशा सवलत ची
आव यकता नाही, असे कायकारी मंडळाने जाहीर केले. आंबेडकरांनी मागासले या वगा या
थतीची चौकशी करणा या मंडळापुढे सा दे ताना तसेच वचार मांडले होते. साव क
नवडणुक म ये उडाले या धु यामुळे यांचे मन उ न झाले हाते. काँ ेस या ह रजन
उमेदवारां या उंदरांनी द लत फेडरेशन या सहाची दाढ या या गुहेतच परगळली होती.
द लत फेडरेशनने आणखी एक ठराव क न गोवा ह थानला जोड या वषयी पा ठबा
दला. याच बैठक त कायकारी मंडळाने प ाची नवीन घटना वीकृत केली. तसेच पां. न.
राजभोज यां याऐवजी खो ागडे यांची कायवाह हणून नेमणूक केली. १० वष सतत काम
के यानंतर राजभोज यांनी आप या ने याला सोडताना आंबेडकरांनी अवैध रीतीने
अ य पदाचे अ धकार बळका वले आहेत आ ण आंबेडकर कूमशहा वृ ीने वागतात, असे
जाहीर केले. आंबेडकरां या ववाहानंतर ते आप या प ापासून तोडले गेले अशी राजभोज
यांनी त ार केली. आपण न ा दे ऊनही आंबेडकरांनी आप याला बाहेर फेकून दले अशी
शवराज यांनीही या वेळ कुरबूर केली होती.
मे १९५५ पासून आंबेडकरांची कृती अ धक त ू गतीने ढासळू लागली. डॉ टरां या
स याव न यांचे दात यापूव च काढ यात आले होते. उठताना आ ण घरात चालताना
यांना आधार लागत असे. ासो छ् वास करतानाही यांना दम लागे. यांना ाणवायू
दे यासाठ ाणवायूचे यं आण यात आले होते. यांना मधून मधून ाणवायू दे यात येई.
परंतु आपले अनुयायी भीतीने ग धळू न जातील अशी यांना भीती वाटत अस यामुळे
ाणवायूचे हे करण यां याच आ ेव न गु त ठे व यात आले. पुढे पुढे यांना
आठव ातून दोनदा ाणवायू दे यात येई. हवा यात यां या शरीराला यं ाने ऊब दे यात
येई. व ुत नानही यांना कधी कधी घाल यात येई. यांची प नी डॉ. सौ. स वताबाई
आंबेडकर आ ण यांना औषधोपचार करणारे डॉ. मालवणकर यांनाच फ हे ाणवायूचे
गु पत माहीत होते. बाबासाहेबांचे वैय क कायवाह आ ण काही जवळचे भ यांना
यां या या शारी रक अव थेची मा हती होती. जरी आंबेडकरांनी ती नापसंती दाख वली
तरी यांना हवा या या दवसांत थोडी ँडी आ ण उ हा याम ये जेवणापूव थोडी बीअर
दे यात येई. कृतीत सुधारणा हावी ा हेतूने पण डॉ टरां या स याव नच ही व था
केलेली होती.
पा मा य प तीचे जेवण यांना दे ऊन पा हले. परंतु यांना ते मानवेना. यासाठ
केलेली व था मोड यात आली. बाबासाहेबांचे वजन फारच कमी झाले. यां या शरीराचा
भ बांधा आता अवकळ यासारखा दसे. हणून यांचे कपडेसु ा श याकडू न पु हा
त क न घे यात आले. बाबासाहेबांची कृती तपास यासाठ डॉ टर लोकांचे एक
मंडळ नेमावे ही बाबासाहेबां या सहका यांची इ छा बरीच अपूण रा हली.
ा मान सक आ ण शारी रक प र थतीत असताना आंबेडकरांनी वतः आप या
जीवनातील मोठा आधार असलेला एक खांब नदयपणे नखळू न टाकला. बाजी भू या
न ेने या सहका याने आंबेडकरांची तीस वषापे ा अ धक काळ सेवा केली होती.
या याशी यांनी एकाएक संबंध तोडले. आप या ध या या जी वतकायाम ये मो ा न ेने
आ ण नः वाथ पणे यांनी अ ौ हर जवाचे रान केले या च यांना यांनी नदयपणे र
लोटले. यापूव च काही सहका यांशी यांनी ताटातूट केली होती. यांनी काही सहका यांना
तर तप ांत नदयपणे लोटले होते. शवतरकर सोडू न गेले. ‘परम य’ द ोबा ‘ ीयुत’
झाले. आ ण आता तर आंबेडकरां या सवागीण कायाची धुरा वाहणा या कमलाकांत
च यांना र लोट यामुळे जु या आ ण न ावान सहका यां या साखळ तील सव वे
जवळजवळ नाहीसे झाले. यां या आजारीपणातील शेवट या दवसांत यां या सभोवताली
असणा या कार थानी व मह वाकां ी मनु यांनी बाबासाहेबांना जवळजवळ क डू नच ठे वले
होते. यामुळे च यांचा बळ पडला. महापु षाची प नी होणे हे एक द च असते. परंतु
महापु षाचा कायवाह होणे ही एक ख चतच स वपरी ा आहे. याला वतःला अ यंत
मान सक यातना भोगा ा लागलात कवा वतः संबंधीचे अपसमज मुकाटपणे सहन करावे
लागतात. कमलाकांत च यां या बाबतीत असेच घडले.
आंबेडकरांची कृती बघडली होती. यां या श ण े ातील कायाला पैशाची नेहमी
तूट पडे. या ववंचनेमुळे यांना ास होई. पैसे मळ व यासाठ यांची धडपड चालू असे.
व ामं दरांसार या प व सं थांना केवळ पैशासाठ चा र यहीन ध नकांची नावे दे णे ही
क पनाच यांना अस वाटे . ते यांनी अनेकदा उघड बोलूनही दाख वले. हणून सा ासाठ
 यांना अनेक ठकाणी खटपट करावी लागे. यांनी मुंबई न ५ ऑग ट १९५५ या दवशी,
कृतीवर औषधोपचार चालले असतानासु ा पंत धान नेह ं ना एक प ल न आप या
श णसं थेला पैसा मळ यासाठ जे वनं तप क काढले होते यावर सही कर यास वनंती
केली. या माणे नेह ं नी यांना संदेश पाठ वला. परंतु नेह ं या या मूळ संदेशात आपण
सुच वलेला आणखी एक प र छे द घालून पु हा एक संदेश पाठवावा अशी यांनी नेह ं ना
फ न वनंती केली. पं. नेह र शया न सुर त परत आ याब ल यांनी याच प ात
यांचे अ भनंदन केले. १९५५ साल या नो हबरम ये आंबेडकरांनी अमे रकेत ा यापक
हणून काम करीत असलेले आप या महा व ालयाचे पूव चे ा यापक आ ण बौ धमाचे
एक ासंगी पं डत बा. गो. गोखले यांना तेथे काही व त मंडळांकडू न शै णक
कायासाठ पैसा मळ व यासाठ प ल हले. आप या प ात ते पुढे हणाले, ‘अमे रकेतील
नर नरा या व त मंडळांना आप या साहा यास ये यासाठ मन कसे वळवावे हे मला
कळत नाही. कदा चत तुमची य बोलणी फलदायक होतील.’ या वेळ आंबेडकर
औरंगाबाद येथे राहत होते. कृती जा त बघड यामुळे रा यसभे या अ धवेशनास ते हजर
रा शकले नाहीत. यांनी अज के यामुळे १९ माच १९५५ पासून या अ धवेशना या
शेवट या दवसापयत यांची रजा मंजूर कर यात आली होती.

१९५६ या आरंभी आंबेडकरांनी बौ धमावरील आपला महान ंथ जवळजवळ पूण

करीत आणला होता. १९५१ साल या नो हबरम ये तो ंथ लहावयास यांनी आरंभ केला
होता. या ंथाबरोबर ‘रे हो युशन ॲ ड कौ टररे हो यूशन इन इं डया’, ‘बु आ ण काल
मा स’ असे आणखी दोन ंथ यांनी या ंथाबरोबर लहावयास घेतले होते. हेतू हा क
आपला मुख ंथ नीट समजावा. माच १९५६ पयत ‘बु आ ण काल मा स’ हा ंथ
अपूणच होता. यात आणखी एका करणाची भर घालावयाची होती. स या ंथात
आणखी काही करणांची भर टाकून यांचे मह व स करावयाचे होते. परंतु हे दो ही ंथ
अपूणच रा हले. ‘बु आ ण याचा ध म’ हा ंथ मा यांनी पुरा केला. १९५४ या
डसबरात ‘ द रडल ऑफ ह इझम’ या नावाचा एक ंथ यांनी लहावयास घेतला होता.
यात यांनी भारताचे या काळचे रा ा य डॉ. राज साद हे ा ण पुरो हतांचे पाय धूत
अस याचा उ लेख केला आहे. ‘बु आ ण याचा ध म’ या ंथाचे टं क ल खत अनेक वेळा
सुधार यात आले. छे दक वर खाली कर यात आले. यांचे मांक अनेक वेळा बदल यात
आले. कधीकधी संपूण करणच पु हा ल ह यात आले. हे चंड काम होते. हे काम यांचे
वैय क कायवाह नानकचंद रट् टू आ ण काशचंद यांनी अनेक म हने झटू न केले. रट् टूं ना
म यरा ीपूव घरी जेवायला जायला फुरसत मळत नसे. ‘बु आ ण याचा ध म’ हा ंथ
थम ‘बु ॲ ड हज गॉ पेल’ या नावाने म मंडळ या खाजगी वाचनासाठ छाप यात
आला होता. सुमारे प ास ती त ांचे खाजगी मत घे यासाठ पाठ व यात आ या.
फे ुवारी १९५६ म ये याला दोन अ धक करणे जोड यात आली. यांची नावे ‘ई र नाही’
आ ण ‘आ मा नाही.’
 कृती बघडली तरी प र थतीचा जा तीत जा त उपयोग क न यायचा असा
यांचा नधार होता. ते क येक तास टे बलाशी लहीत बसलेले असत. १९५६ साल या
माचम ये एका श नवारी यांनी ‘उ ा सकाळ लवकर ये’ असे रट् टूं ना सां गतले. या वेळ ते
या महान ंथाचा उपोद्घात आ ण तावना लहीत होते. बाबासाहेबांनी आ ा
के या माणे रट् टू र ववारी सकाळ आले. परंतु बाबासाहेब आद या दवशी या खुच त
तसेच लहीत बसलेले पा न यांना आ यय वाटले. खुच जवळ ते सुमारे पाच म नटे उभे
रा हले. तरी कामात गक असले या बाबासाहेबांचे ल यां याकडे जाईना. यांचे ल वेधून
घे यासाठ यांनी टे बलावरील एक-दोन पु तके हेतुतः हल वली. याबरोबर बाबासाहेबांनी
वर पा हले आ ण ‘तू अजून घरी गेला नाहीस का?’ असे रट् टू ला वचारले. रट् टू हणाले, ‘मी
म यरा ी घरी जाऊन आता सकाळ पु हा आपली सेवा करावयास परत आलो आहे.’ यावर
बाबासाहेब आ यच कत होऊन हणाले, ‘अरे मला वाटलं तू घरी गेला नाहीस. इथेच
मा याजवळ आहेस! दवस उजाडला हे मला माहीतच नाही. मी लहीतच बसलो होतो. मी
इथून हललो नाही.’ हे या ऋ षतु य तप ाचे उद्गार ऐकून रट् टू ग हवरले. आंबेडकरांनी
बु मूत पुढे सकाळची ाथना केली. लोखंडी बारावर ायाम केला. थोडा चहा घेतला.
आ ण पु हा लेखनाचे काम सु केले. १५ माच १९५६ रोजी आंबेडकरांनी आप या ंथाची
तावना वतः या ह ता रात ल न ती रट् टूं ना टं कलेखनासाठ वाचून दाख वली.
या गो ी होत असतानाच रा यसभेम ये वरोधकां या घणाचा घणघणाट ऐकू येत
होता. भा षक ांतरचने या ां वषयी १ मे १९५६ रोजी आंबेडकरांनी आवेशपूण भाषण
केले. यांनी सभागृहाला सां गतले क , ‘मुंबई हे या वादळ चचचे क बनले आहे. भारता या
या मु य नगरीने दे शातील इतर वभागांना राजकारणाचे आ ण नाग रक जीवनाचे धडे
दले, या नगरीला सरकारने क शा सत अंदमानासार या बेटा या दजाला नेऊन बसवावे ही
मोठ ःखाची गो आहे. मुंबई ही महारा ाची आहे. या नगरीचे मूळ र हवासी कोळ होते.
ल मीबाई नावा या एका वधवेची ही इ टे ट पोतुगीज स ेने एका करारा वये भा ाने
घेतली. शेवट तची सव मालक यांनी आप याकडे घेतली.’ महारा ात मुंबई घालावी असे
जे महारा ीय हणतात यां याशी आपले मतभेद असून आपण संयु महारा ा या व
आहोत असे यांनी सां गतले. हे भाषण संप यावर आंबेडकर हणाले, ‘माझे भाषण
कोणालाच आवडणार नाही.’ तरी पु हा पंधरा दवसांनंतर यांनी ा वषयावर फ न एक
योजना स केली. याम ये स ा या दोन बाजूंना पूव आ ण प म महारा अशी दोन
मराठ रा ये नमाण करावी आ ण जर संयु महारा करावयाचा असेल तर पुणे अथवा
नागपूर ा ऐवजी औरंगाबाद ही संयु महारा ाची राजधानी करावी असे हटले होते.
सहा म ह यानंतर भा षक रा य पुनरचनेसंबंधी आंबेडकरांनी आपले प रप व मत
केले. ‘थॉट् स ऑन ल व टक् टे ट्स्’ या पु तकेत ते हणतात, ‘एकभा षक रा य
नेहमी भावी न बलशाली असते. परंतु ादे शक भाषा द तरी भाषा होऊ नये. हद
रा भाषा सु होईपयत इं जी ठे वावी. मोठ एकभा षक रा ये ठे वू नयेत. यांची लहान
रा ये करावीत. हणजे म यवत स ेला धोका नमाण होणार नाही. रा यकारभारा या
 ीने ती सोयीची होतील. महारा ाची चार रा ये करावीत. महारा (मुंबई) शहर रा य,
प म महारा , पूव महारा न द ण महारा . म य दे शाची दोन, बहारची दोन आ ण
उ र दे शाची तीन रा ये करावीत. असे केले तर अ पसं याकांना अ धक त न ध व
मळे ल. काय मता, येक वभागा या गरजा, या भागातील जनते या भावना या ीने ही
लहान रा ये सोयीची होतील.’ काँ ेस संसद य प ात हद रा भाषा हावी क न हावी या
ववा मु ावर येक बाजूस ७८ मते पडली. स यांदा मतदान झाले ते हा हद या बाजूने
७८ आ ण हद वरोधी ७७ मते पडली. हद ला केवळ एक मत अ धक पड यामुळे ती
रा भाषा ठरली हे आंबेडकरांनी उपरो पु तकेत नमूद क न ठे वले आहे.
लंडन येथील टश ॉडका टं ग कॉप रेशनने मे १९५६ म ये आंबेडकरांचे एक
भाषण स केले. भाषणाचा वषय होता ‘मला बौ धम का आवडतो, आ ण
स ःप र थतीत जगाला तो कसा उपयु आहे?’ आप या ा भाषणात ते हणाले, ‘मला
बौ धम आवडतो, कारण कुठ याही धमात जी तीन त वे सापडत नाहीत ती मला बौ
धमातच फ सापडतात. बौ धम मला ा शक वतो. तो मला अंध ा न अद्भुतता
शकवीत नाही. तो मला ा, क णा आ ण समता ही त वे शक वतो. मनु या या चांग या
आ ण सुखी जीवनाला याची आव यकता आहे. दे व कवा आ मा समाजाचा उ ार क
शकत नाही. मा सवाद आ ण सा यवाद यांनी जगाचे सव धम हाद न टाकले आहेत. बु
हाच काल मा सला पूण उ र आहे. या बौ दे शांनी सा यवादाचा वीकार केला आहे,
यांना सा यवाद हणजे काय हे समजत नाही. र शयन सा यवा ांचा उ े श र रं जत ांती
घडवून आणणे हा आहे. बु णीत सा यवाद हा र हीन ांती घडवून आणतो. र शया या
जा यात उडी घेणा या आ नेय आ शयातील रा ांनी सावध गरी बाळगावी. बु ा या
शकवणुक ला राजक य व प ावे एवढे च यांना करावयाचे आहे. दा र य स या सव
आहे आ ण पुढेही राहील. र शयातसु ा दा र य आहे. तथा प मानवी वातं याचा बळ
दे यासाठ दा र याची सबब सांगू नये. एकदा बौ धम सामा जक त व आहे असे मा य
झाले हणजे याचे पुन जीवन ही एक चरकालीन घटना होईल.’
याच सुमारास यांनी हाईस ऑफ अमे रका ा सं थेने यो जले या एका
संवादमा लकेत ‘भारतातील लोकशाहीचे भ वत ’ ा वषयावर भाषण केले. यात ते
हणाले ‘लोकशाही हणजे जास ाक कवा संसद य सरकार न हे. लोकशाहीची मुळे
सरकारी प तीत, संसद य कवा स या कोण याही प तीत नसतात. लोकशाही हणजे
सहजीवनाने राह याची एक प ती. लोकशाहीची मुळे सामा जक संबंधांत शोधावयाची
असतात. जे लोक तो समाज बनवतात यां या सहजीवना या संदभात तची मुळे
शोधावयाची असतात. हद समाज हा जा तभेदावर अ ध त आहे. आ ण जाती या अलग
असतात. भारतातील मतदान आ ण उमेदवारांची नवड ही जा त न ेनेच कर यात येते.
उ ोगधं ात उ ोगपतीचे जातभाई मो ा अ धकारा या जागा बळकावतात. मोठमोठ
ापारी घराणी हे एकाच जातीचे संघ आहेत. धमादाय प तीसु ा जा त न आहे.
जा तसं था ही तर काराची उतरंड आहे. जात आ ण वग यांत फरक असा आहे क
जा तप तीत जतका अलगपणा असतो ततका वगप तीत नसतो.’
भारतीय समाजा या खाल या थरातील लोकांना जा त व था सोडावयाची आहे.
खाल या थराला जर तु ही श ण दलेत तर ही जा त व था मोडू न पडेल. आजकाल
अमे रकन सरकार आ ण भारतीय सरकार श यवृ या दे ऊन श णाला जी भरमसाट मदत
करीत आहेत ते श ण जा त व था बळकट करणार आहे. यांना जा त व था
मोडावयाची आहे यांना श ण दले तर भारतात लोकशाहीचे भ वत उजळे ल. आ ण
लोकशाही सुर त राहील. भारतीय लोकशाही या भ वत ा वषयी वचार करणा या
श णत ांना न ने यांना हे भाषण चतनीय वाटे ल.
रप लकन प या नावाचा एक राजक य प आंबेडकर थापन करणार होते.
आप या कृतीत थोडी सुधारणा झाली हणजे यासंबंधी आपण खटपट क असे ते
हणाले. ५ मे १९५६ रोजी यांनी स ाथ महा व ालयाचे ंथपाल शां. शं. रेगे यांना ल हले
क , ‘एक नकडीचे काम आहे. या याकडे तु ही ल ावे. ते काम हणजे ‘बु आ ण
याचा ध म’ या पु तकाचे काशन होय.’ ते हणाले, ‘मला हे पु तक स करावयाचे
आहे आ ण ते जेनीवाँग या ‘बु , हज लाइफ अँड ट चग’ या पु तका या आकाराचे व
नमु या माणे करावयाचे आहे. मुंबईतील जी. लॅ रज आ ण कंपनी यां याकडे जाऊन यांचे
दर काय आहेत ते कळवा.’ रे यांना ल हले या प ात ते पुढे हणाले, ‘मला फार घाई आहे
आ ण हा ंथ उ शरात उ शरा स टबर म ह यापयत स हायला मला पा हजे आहे.
मु काने पु तक हाती घे याची तयारी दाख वताच मी तो ंथ या या वाधीन करायला
तयारच आहे. याचे दर काय आहेत हे मला तारेने कळवा. मला दोन हजार ती ह ा
आहेत.’
रेगे यांचा दे खरेखीखाली ‘बु आ ण याचा ध म’ या ंथाची छपाई सु झाली.
आंबेडकर उपमु ते तपास या या कामात चूर झाले. उपमु ते तपासताना के हा के हा
काही प र छे दात नवीन मजकुराची भर घाल यात येत असे. पु हा जुळा याकडे तो मजकूर
जात असे. रे यांना फार मोठ जबाबदारी पार पाडावयाची होती. उपमु तांम ये पु हा नवीन
मजकूर घाल यात आला तर ंथ ठरा वक वेळ तयार होणे रापा त आहे असे रे यांनी
यांना कळ वले. यावर यांनी द ली न ल हले, ‘माझी कृती ढासळत चालली आहे हे
तु हांस माहीत आहे. हा ंथ सव नी प रपूण हावयास पा हजे. हे मा या जीवनातील
एक मह वाचे काय आहे. कुठे ही यात कसर राहता कामा नये.’ मुंबईतील सर दोराबजी टाटा
व त मंडळाने पु तका या काशनासाठ तीन हजार पयांची र कम मंजूर केली होती.
दे शातील लोकशाही वषयक वचाराला आ ण कायाला प रणामकारक चालना
मळावी, याच माणे आप या नयो जत रप लकन प ाम ये त णांची भरती होत राहावी
ा हेतूने राजकारणात य भाग घेऊ इ छणा या लोकांसाठ मुंबई येथे एक श ण
व ालय ( े नग कूल) सु करावे असे आंबेडकरांनी ठर वले. ंथपाल शां. शं. रेगे यां या
सहा याने हे श ण व ालय थाप यासंबंधी ते खटपट करीत होते. जे व धमंडळात
कामकाज कर याची मह वाकां ा बाळगतात यां या श णाची व था या श ण
 व ालयात करावयाची होती. या श ण व ालया या मु या यापका या जागेसाठ
यांना लायक पा हजे होती. श क होऊ इ छणारा मनु य आप या वषयात वीण
पा हजे. याला उ म रीतीने ा याने दे ता आले पा हजे. याचे व आकषक पा हजे.
व ालयाचा लौ कक श कां या कतृ वावर आ ण व ृ वा या साम यावर बराच अवलंबून
असतो, असे यांनी रे यांना ल हले. १ जुलै १९५६ ते माच १९५७ पयत शां. शं. रेगे यां या
दे खरेखीखाली ते श ण व ालय चालले. याचे सं थापक आ ण चालक डॉ. आंबेडकर
यांना या व ालयाला भेट दे याचा योग आला नाही हे दव. ते श ण व ालय यां या
मृ यूनंतर पोरके होऊन बंद पडले. ते व ालय अ यंत उपयु ठरले असते.
रा यकारभाराला यो य वळण लाव यासाठ जाण या न लायक, त न कतृ ववान
आमदारांचा न खासदारांचा व धमंडळांना न लोकसभेला पुरवठा झाला असता!
१९५६ साल या मे म ह या या ारंभी आंबेडकर मुंबईस आले. २४ मे रोजी यांनी नरे
पाक येथे बु जयंती या समारंभा या संगी आपण ऑ टोबर म ह यात बौ धमाची द ा
घेणार आहोत अशी घोषणा केली. या भाषणात यांनी वीर सावरकरांवर आग पाखडली.
वीर सावरकरांनी यापूव थोडे दवस अगोदर बौ धम णीत अ हसावादावर एक
लेखमा लका ल हली होती. संतापा या भरात सावरकरांना उ र दे तेवेळ डॉ. आंबेडकर
हणाले, जर सावरकरांनी यांना काय हणावयाचे आहे ते प हटले तर आपण यांना
उ र दे ऊ. सावरकरांचे लेख यां या इतर लखाणा माणे वचार वतक, धारदार आ ण
तक धान होते. यांची मते हणजे एका वैचा रक ने याचे वचार होते. आंबेडकर उपरो
सभेला नघ यापूव आ ण ासपीठावर यां या खूशम क यांनी सावरकरांना उ र
दे या वषयी यांना डवचले होते. ह धमाचे नेते आ ण बौ धमाचे नेते यांम ये उ असा
हा वाद ववाद पु हा सु झाला असे दसू लागले! यांनी अ पृ यां या उ ारासाठ य न
केले यांनीच आप यावर ट का करावी, आप या ट काकारांनी आप याला ास दे ऊ नये,
आपणांस आ ण आप या लोकांना ख यात पड याचे वातं य यांनी ावे असे आंबेडकर
वेषाने उद्गारले. ते प पणे हणाले, ‘माझे लोक ही माझी मढरे आहेत अन् मी यांचा
पालक आहे. मा या इतका मोठा धमवे ा कोणीही नाही. मा यापाठू न तु ही या. हणजे
तु हांला हळू हळू ान मळे ल आ ण काही दवसांनी तु ही स ान हाल.’ आंबेडकरां या मते
बौ धम ह धमापासून फारच वेगळा होता. आप या वरील भाषणात ते पुढे हणाले, ‘ ह
धमाचा ई रावर भरवसा आहे, बौ धमात ई र नाही. ह धमाचा आ यावर व ास
आहे. बौ धमा या मते आ मा नाही. ह धम चातुव य आ ण जा त व था मानतो. बौ
धमात चातुव य आ ण जा तभेद यांना थारा नाही.’ आपला बौ धमावरील ंथ लवकरच
स होईल. यात बौ धमा या संघटनेतील छ े आपण बुज वली आहेत आ ण तो
आपण संघ टत करणार आहोत. यामुळे बौ धमाची लाट ह थानात आता कधीही मागे
फरणार नाही. मा सवा ांनी बौ धमाचा अ यास करावा हणजे यांना मानवांची ःखे
कशी नवारावी हे कळे ल, असे यांनी सां गतले. यांनी आप या उपरो भाषणात आपली
तुलना यू धमातील मोझेसबरोबर केली. मोझेसने यू लोकांना इ ज तमधून पॅले टाईन या
 वातं यभूमीत नेले. धमाची तीन कारणांमुळे अवनती होते असे यांनी सां गतले. अबा धत
धमत व, अ पैलू आ ण व जगीषू वाद ववादपटू आ ण सामा य जनास समज यास सोपी
अशी धमत वे यांचा अभाव ही ती कारणे होत. भाषणा या शेवट यांनी बु ाचे एक भ
मं दर बांध याची घोषणा केली. बाबासाहेबांचे मुंबईतील अशा रीतीने हे शेवटचे भाषण
संपले.
आंबेडकर हे बायबलचे मोठे न ावंत अ यासू होते. यां या ंथालयात
बायबलसंबंधी अनेक ंथ होते. हणूनच यांना आपली तुलना मोझेसबरोबर कर याचे
सुचले. ती तुलना यथाथच होती. मोझेसला इ ाईल लोकांवर जबरद तीने लादलेले क
आ ण यांची अखं डत गुलाम गरी यांपासून यांना मु करावयाचे होते. मोझेसचे संगोपन
आ ण श ण एका राणीने केले होते. आंबेडकरां या श णाची सोय एका महाराजांनी केली
होती. मोझेसचे श ण ऑन येथील व ापीठात झाले होते. आंबेडकरांचे श ण शोषक
ज ासू आ ण शोधक बु ने जगातील तीन स व ापीठांम ये झाले. मोझेस माणे
आंबेडकरही ढ न यी आ ण धैयशाली पु ष होते. तथा प ई रावरील भ भावामुळे
मोझेस हे अ यंत वनयशील पु ष होते. आंबेडकर बु ा या पायांशी वनयशीलपणाचे धडे
घेत होते. दोघांनीही आप या लोकांना दा यातून मु केले. यां यासाठ धम व व ध नयम
तयार क न यांचे भ वत यांना वतःला घड वता येईल अशी वातं यभूमी यां यासाठ
नमाण केली. आप या लोकांना मु केले ते हा मोझेसचे वय ऐशी वषाचे होते.
आंबेडकरांचे वय ा वेळ ६५ वषाचे होते. मोझेस माणे आंबेडकरांनीही रा ा या
व ध नयमांची सं हता संघ टत क न तचे व तृत असे ववरण केले.

१९५६ साला या जूनपासून ऑ टोबर म ह यापयत द लीतील अलीपूर र यावरील घर .

२६ म ये आंबेडकरांचे वा त होते. जून आ ण जुलैम ये यांचे मन दा ण नराशेने
व हळत हाते. यां या पायाला यां या शरीराचे ओझे पेलत न हते. यांची ी अ तगतीने
अधू होत होती. घराम ये यांना कोणाचा तरी आधार घेत या शवाय हडता फरता येत
न हते, बाहेर पडता येत न हते. गेली दहा वष यांची कृती ठ क न हती. एकसारखी औषधे
घे याने माणसाला वाईट खोड जडते. यामुळे माणसा या मनावर ती वृ ी ताबा चालवू
लागते. या ना या म ांकडू न कवा स या कोठू न तरी औषधे मळ व याचा यांचा य न
अखंडपणे आ ण बेफामपणे चालला होता. अशी औषधे आ यानंतर यां या प नीला ती
औषधे बाबासाहेबांना दे णे यो य वाटले नसावे. जग याची बाबासाहेबांना आता आशा उरली
न हती. एका च डॉ टर ीने यांना ‘कॉ मक रे डएशन’ या त वावर आधारभूत
असलेले उपचार कर याची इ छा द शत केली. यामुळे यां या पायांचे नायू व क यातील
म जातंतू पूववत जोमदार हो याची श यता होती. श मान वाढ याची श यता होती.
परंतु यांची डॉ टर प नी वतःच नामां कत वै अस यामुळे यांनी या च बाईचा उपहास
केला. आंबेडकर के हा के हा आप या प नीवर रागावत, ओरडत आ ण हणत, ‘जर तुझे
डॉ टर मला गेली आठ वष बरे क शकले नाहीत तर स या डॉ टरांनी मा यावर
औषधोपचार का क नयेत, याला तुझा वरोध का?’ असे बोलणे झाले हणजे ते जेवत
नसत. औषधही घेत नसत. बाबासाहेबांना गोड बोलून समजूत घालून यांना जेवण आ ण
औषध घे या या मनः थतीत आण यासाठ एखा ा यां या भ ाचे कवा यांचा वैय क
कायवाहाचे साहा य घे यात येत असे.
बाबासाहेब आता पंगू आ ण श थलगा झाले हाते. यां या दयात अपरंपार ःख
होते. आपले जी वतकाय आपण पूण क शकत नाही या ः खत जा णवेने ःखा तशयाने
ते ओ साबो शी रडत. आप या लोकांना आप या डो यांदेखतच रा यकत जमात यांना
बनवायची होती. परंतु आता तर ते रोगाने जजर झालेले! जे काही यांनी मळ वले होते,
याचा उपयोग अ पृ य वगातील सु श त घेत होते. खे ातील द लत समाज आ थक
ा पूव होता तसाच रा हला. यां यासाठ काही कर याचे यांचे वचार होते. परंतु
जी वताचा आता फारसा भरवसा वाटत न हता. आप या कायाची धुरा खां ावर घेऊन
आपले काय तडीस नेईल असा कोणी नेता यांना दसत न हता. यामुळे यांना दा ण
नराशा वाटत होती. यां या प ातील उपने यांम ये नेतृ व व स ा यासाठ ल ालठ् ठ
चाललेली पा न यांना ःख वाटे .
आपले संक पत ंथ आपण पूण क शकत नाही या असहा यते या जा णवेमुळे ते
अ तक ी होत. ‘बु आ ण काल मा स, ’ ‘रे ह यूशन अँड काऊ टर रे ह यूशन इन
इं डया’ आ ण ‘ रडल ऑफ ह इझम’ हे ंथ पूण क न का शत करावयाचे होते. दे शा या
उ ाराक रता आणखी काही य न करावे, असेही यांना वाटे . परंतु च लत अव थेम ये
दे शा या कारभाराकडे ल दे णे मोठे कठ ण काम झाले होते. कारण पंत धान नेह
यां याशी मतभेद असले या वचारवंतांचे हणणे लोकच मुळ ऐकावयास तयार न हते. ते
सु कारा टाकून हणाले, ‘ या दे शात इतके पूव ह षत मनाचे लोक असतात या दे शात
ज म घेणे हे मोठे पाप आहे. मला सव बाजूंनी श ाशाप खावे लागले तरी मी केलेले काय
पु कळच मोठे आहे. मी माझे काय मृ यूपयत असेच चालू ठे वीन.’ असे हणून ते रडू लागले.
एके दवशी ते नानकचंद रट् टू ला हणाले, ‘मा या लोकांना सांग क , जे काही मी केले आहे
ते मी अनंत हालअपे ा आ ण आयु यभर ःखे भोगून आ ण मा या वरोधकांशी लढू न मी
मळ वले आहे. महत् यासाने हा का फला जेथे दसतो आहे तेथे आणून ठे वला आहे.
मागात कतीही अडचणी आ ण संकटे आली तरी तो का फला आता मागे फरता कामा नये.
जर मा या सहका यांना तो का फला पुढे नेता येत नसेल, तर तो तेथेच यांनी ठे वावा. पण
काही झाले तरी तो मागे नेता कामा नये. हाच मा या लोकांना माझा संदेश आहे.’ अस
शोक आ ण अस चता यांमुळे हे वगतपर भाषण यांनी केले असावे. यां या डो यांतून
अ ुधारा वाहत आ ण अ पा यावरील वासना उडू न ते अंथ णावर नप चत पडू न राहत.
१४ ऑ टोबर १९५६ हा धमातरासाठ यो जलेला दवस जवळ येत चालला होता.
यांचे न ावंत अनुयायी मो ा उ सुकतेने यां याशी चचा करीत होते. ऑग ट या प ह या
आठव ात आंबेडकरांनी आपला न ावंत अनुयायी शंकरानंद शा ी यां याशी यासंबंधी
चचा केली. या वेळ यांनी शंकरानंद शा ी यांना सां गतले क , ‘द ासमारंभ मुंबई,
सारनाथ कवा नागपूर या ठकाणी पार पाडू . तथा प आपला कल नागपूरकडेच अ धक
आहे. कारण बु धम य नागलोक यांची ती ाचीनकाळची पु यभूमी आहे. मी बौ धमाचे
च पु हा ग तमान करीन. मा या गु चा उपदे श दाही दशांत पसरवीन.’ एकाने
आंबेडकरांजवळ अशी भीती केली क , जर आंबेडकरां या सव भ ांनी यां याबरोबर
एकदम धमातर केले नाही तर तो ध का आंबेडकरांना हा नकारक ठ न हतबल करील.
आंबेडकरांनी याला असे उ र दले क , ‘या ासंबंधी मी अनेक दवस गंभीरपणे वचार
केलेला आहे. आ ण हणूनच धमातराचा हा मी कसातरी पुढे ढकलीत आली आहे.
दवस दवस माझी कृती खंगत चालली आहे आ ण माझा अंत जवळच येत आहे असे मला
वाटते. यामुळे आता धमातराचा मी आणखी पुढे ढकलणार नाही. यांना मा याबरोबर
धमातर करावयाचे आहे यांचे मी वागत करीन. यांना मा याबरोबर यायचे नाही यांना
कुठे ही जायला मोकळ क आहे.’
या माणे भारतीय बौ जन स मती या शाखेचे कायवाह वा. म. गोडबोले यांना
यांनी द लीला बोलावून घेतले. नागपूरला द ा समारंभ कसा साजरा करावयाचा याब ल
स व तर चचा केली. कारण यांना तो समारंभ अ यंत यश वी आ ण आकषक री या
करावयाचा होता. द लत समाजा या लोकांनी पांढरे कपडे क न मो ा सं येने बौ
धमाची द ा घे यासाठ नागपूरला यावे, असे एक जाहीर प क भारतीय बौ जन स मतीने
स केले.
२३ स टबर रोजी आंबेडकरांनी एक प क काढू न आपण नागपूर येथे
वजयादशमी या दवशी १४ ऑ टोबर १९५६ ला सकाळ ९ ते ११ ा वेळेत बौ धमाची
द ा घेणार अस याची घोषणा केली. यासाठ गोरखपूर ज ातील कुसीनारा येथील
महा थ वर चं मणी यांना खास नागपूरला आपणांस ऑ टोबर १४ रोजी द ा ावयास
यावे असे पाचारण केले. महा थ वर चं मणी यांना यांनी ल हले क , ‘आपण द ा
समारंभाचे पुरो हत व करावे. आपण भारतातील सवात वृ असे भ ू अस यामुळे
तुम याकडू न द ासमारंभ हावा, हणजे ते यो य होईल असे आ हांस वाटते. तु हांस
नागपूरला आणावयास आ ही मनु य पाठवू. मग तु ही वमानाने या कवा गाडीने या. तुमची
सोय तशी क .’
११ ऑ टोबरला यांनी आपली प नी आ ण नानकचंद रट् टू ांसह वमानाने
नागपूरला जावयाचे ठर वले. भारतीय महाबोधी सं थेने या समारंभात भाग यावा, अशी
दे व य वाली सह ां यापाशी यांनी इ छा द शत केली. ‘ तथे कोणते सं कार असतील
यां शवाय आणखी मी वतः एक शपथ वधीची प ती तयार केली आहे. तो शपथ वधी
द ासमारंभा या वेळ एखा ा भ ूने कवा स या एखा ा ने सांगावयाचा आहे.’
आंबेडकरांनी दे व य वाली सह यांना समारंभास उप थत राह यासाठ आ ह धरला.
यांनी आप या म ांकडू न आ ण बौ धमा या चाह यांकडू न काही वगणी मळ याची
श यता आहे क काय ते पाह याची वनंती केली. ५ ऑ टोबर रोजी दे व य वाली सह
यांना यांनी पु हा ल हले क , ‘जर द ासमारंभासंबंधी तुम या आम यात काही मतभेद
असले तर ते मट व यासाठ नागपूरला समारंभा या पूव यावे.’
जवळ आले या ा द ासमारंभाचे वणन करताना ‘महाबोधी’ मा सकाचा आनंद
गगनात मावेना. या मा सकाने वग य आनंदाने उ फु ल होऊन उद्गार काढले. ‘आगामी
वजयादशमी या दवशी जे हा हा धैयशाली पु ष आप या अनुयायांस हत ते फार मह वाचे
पाऊल टाक ल ते हा ‘साधु, साधु’ (फार उ म, फार उ म) असे शंसोद्गार
बौ जगतातील कानाकोप यात नना लागतील. ती घोषणा दे वतासु ा उचलतील. आ ण
याचा त वनी सव व ात उठू न तो तथागता या चरणापयत पोहोचेल. आ ण यांनी बौ
धमा या पुन जीवनासाठ उ हाता हातून आजपयत क केले ते तो वनी ऐकून णभर
आपले काम थांबवतील आ ण लाट आता फरली आहे हे कळताच ते आनंदाने बेहोष
होतील!’
आंबेडकर आपली प नी आ ण वैय क कायवाह नानकचंद रट् टू ां या समवेत ११
ऑ टोबरला पारी वमानाने द ली न नागपूरला आले. यांची राह याची सोय नागपुरातील
याम हॉटे लम ये केली होती. हजारो लोकांना आप या र णक या या पदकमलाचे दशन
यावयाचे होते. तथा प आंबेडकरां या मागावरील पायांची धूळ आप या कपाळाला लावून
यांनी समाधान मानले.

अ पृ य वगाचे पण वशेषतः महार जातीचे हजारो ी-पु ष व मुले एक आठवडाभर

नागपूरम ये लोटत होते. ते म य ांत, व हाड आ ण मुंबई रा य या भागातून मोटारगा ांतून
कवा आगगा ांतून तेथे गेले. गरीब लोकांनी आप याजवळ असलेले कडू क मडू न वकून
आप या ने या या सांग याव न पांढरी व े प रधान केली. यांना पैशा या कवा
वाहतुक या साधना या अभावी यो य वेळ नागपूरला जाता आले नसते, अशा हजारो
द लतवग यांनी पायी वास केला. ‘भगवान बु क जय’, ‘बाबासाहेब क जय’ अशी
घोषणा ते र याने करीत होते. आप या घरी परत जाणा या वाशां माणे ते आनंदाने
फुलले होते. काह ची राह याची सोय शाळागृहांतून कर यात आली. वयंसेवकांची एक
मोठ तुकडीच यांना मागदशन करीत होती. काही उपाहारगृहांम ये खाणे खात. काही
उघ ा मैदानावर आपले जेवण करीत. सव नागपूर बौ धमा या प व वातावरणाने
फुलले होते. बौ धमाचा महान पं डत-नेता नागाजून या या वा त ामुळे पूव पुनीत
झाले या नागपूर नगरीचे आता एका फार मह वा या ऐ तहा सक, सां कृ तक आ ण धा मक
नगरीत पांतर होऊन ती एक आता पु यनगरी बनली. ल ावधी लोकांचा तो समुदाय
सागरासारखा अथांग, सव पसरला होता. आ ण येता जाताना ते जे हा ‘बाबासाहेब करे
पुकार, बौ धमाचा करो वीकार.’ ‘आकाशपातळ एक करा, बौ धमाचा वीकार करा.’
अशा घोषणा करीत ते हा सव वातावरण या घोषणां या ननादाने म मून जाई.
ानंद पेठेतील चोखामेळा वस तगृहाशेजारी १४ एकर ज मनी या भ
पटांगणाला कुंपण घातले होते. या मैदाना या उ रे या बाजूला व तीण असे ासपीठ
उभारले होते. ते ेत व ाने आवृत क न सुशो भत केले होते. सांची या तुपा या
आकारासारखा आकार याला दलेला होता. ासपीठासमोर उज ा व डा ा अंगांस दोन
भ मंडप होते. एक पु षांक रता आ ण सरा यांक रता. बौ धमा या न या,
तांब ा आ ण हर ा प या असले या पताका सव फडफडत हो या. या ठकाणी येणारे
सव माग तोरणांनी अन् वजांनी सुशो भत केलेले होते.
१३ ऑ टोबर रोजी सायंकाळ आंबेडकरांनी वृ प ां या त नध ना सां गतले क ,
‘भगवान बु ाने जी धमत वे उपदे शली आहेत, तीच मी पाळणार आहे. हीनयान आ ण
महायान ा बौ धमातील पंथांमुळे जे मतभेद झाले आहेत यांपासून मी मा या लोकांना
अ ल त ठे वणार आहे. आपला बौ धम हणजे एक कारचा नवबौ धम कवा नवायान
आहे.’ ‘आपण बौ धम का वीकारीत आहात?’ असे वचारताच ते रागाने हणाले, ‘मी
ह धमाचा याग क न बौ धमाचा वीकार का करीत आहे हा तु ही वतःला कवा
तुम या पूवजांना का वचारीत नाही?’ यांनी वाताहरांना असेही वचारले क , ‘राखीव
जागांचे फायदे उपभोग याक रता मा या लोकांनी ह रजन हणून राहावे असे तु हांला का
वाटते? या सवलती उपभोग याक रता ा ण अ पृ य होतील का? आ ही आपले
मनु यपण मळ व याचा य न करीत आहोत. मी एकदा या अ पृ यां या ासंबंधी
गांधीज शी चचा करीत असताना यांना हणालो होतो क , अ पृ यते या ासंबंधी
तुम याशी माझे मतभेद असले तरी वेळ येईल ते हा मी या दे शाला कमीत कमी धोका लागेल
असा माग वीकारीन. हणून बौ धम वीका न मी या दे शाचे जा तीत जा त हत साधत
आहे. कारण बौ धम हा भारतीय सं कृतीचाच एक भाग आहे. या दे शाची सं कृती,
इ तहास यां या परंपरेला धोका लागणार नाही अशी मी खबरदारी घेतली आहे.’
आपले डोळे तेजाने फुलवीत यांनी भ व यवाणी उ चारली क , ‘पुढ ल दहापंधरा
वषात बौ धमा या द ेची ही लाट सव दे शभर पसरेल आ ण भारत हा बौ दे श होईल.
अथात् ा ण सवात शेवट बौ धम वीकारतील. बौ धम वीकारणारे ते शेवटचे लोक
ठ ा.’ वाताहरांना यांनी रोमन सा ा याचे पतन झाले ते हा ले बयन या खाल या
वगातील लोकां या धमातरा वषयीची आठवण दली. आपले अनुयायी अ ानी आहेत हे
यांनी मा य केले. आप या ंथांतून आ ण उपदे शामधून बौ धमाची त वे यां या मनावर
बबवीन, असे यांनी सां गतले. द लतवग यांनी भाकरीपे ा त ा अ धक पसंत केली
आहे. तरीसु ा आप या आ थक प र थतीची सुधारणा कर याचा ते आटोकाट य न
करतील असे यांनी नवेदन केले
आगामी साव क नवडणुक या अगोदर ‘ रप लकन’ नावाचा एक राजक य प
आपण काढणार आहोत, असे यांनी जाहीर केले. तो प सवाना उघडा असेल. याची
मागदशक त वे वातं य, समता आ ण बंधुभाव ही असतील. आपण यो य अशा मतदार
संघातून लोकसभेची जागा लढवू, असेही यांनी सां गतले. मुंबई या भा षक रा याचा
शेवट कर यासाठ आपण य न क . या हेतूने जी संयु महारा स मती संयु
महारा ासाठ झटत आहे तला आपण अंतःकरणपूवक पा ठबा दे ऊ असे यांनी जाहीर
केले. यांनी सं याकाळ आणखी एक मुलाखत दली. आंबेडकरांसार या कडक आ ण
तापट ला वाताहरांशी बोलताना व चत यश येते. या मुलाखतीत ते मधून मधून
भडकू लागले. वाताहरांना यां याशी बोलणे अश य झाले. आपला पाठलाग अनेक वष
वृ प कार करीत आले आहेत, परंतु ते आपले काही वाकडे क शकले नाहीत, असे ते
रागाने हणाले.
१३ ऑ टोबर या रा ी आंबेडकर आ ण यांचे नवडक सहकारी यां याम ये धमातर
पुढ ल साव क नवडणुक नंतर केले तर चालेल क कसे या वषयी कडा याची चचा झाली.
काही सहका यांनी मतभेद के यामुळे आंबेडकर फार संतापले होते. जर सहका यांनी
टाळाटाळ केली आ ण अडखळत रा हले तर यांना याचे प रणाम भोगावे लागतील अशी
आंबेडकरांनी तंबी दली. यावर ते सहकारी कोकरां माणे बबटत बाहेर पडले.
१४ ऑ टोबर १९५६ रोजी सकाळ आंबेडकर ातःकाळ उठले. नानाक रता गरम
पा याची सोय करावयास रट् टू ला सां गतले आ ण द ाभूमीवरील सव व था पूण झाली
क नाही ते पा न यायला सां गतले. रट् टू ने चौकशी केली आ ण सव काही ठ क आहे असे
येऊन सांगीतले.
कोरा करकरीत शु पांढरा लांब कोट, पांढरा सदरा, आ ण नवीन पांढरे रेशमी धोतर
प रधान क न डॉ. आंबेडकर सकाळ साडेआठ वाजता याम हॉटे लमधून रट् टू आद
मंडळ न प नीसमवेत द ाभूमीवर यायला मोटारगाडीने नघाले. डॉ. सौ. स वताबाई
आंबेडकर यांनीही पांढरे लुगडे प रधान केले होते. सव व था चंड माणात क नही
अपुरी पडली. आंबेडकरांची भ , तेजःपुंज मूत द ा थानी पोचली. ासपीठावर यांना
घेऊन जा यात येत असताना या ल ावधी लोकांनी अ तउ साहाने यांचे वागत केले. एका
हातात सोटा घेऊन व सरा हात रट् टू या खां ावर ठे वून, ते आप या ल ावधी अनुयायांना
दशन दे यास उभे रा हले. ते हा या जनतासागराने टा यां या लाटांचा यां यावर वषाव
केला. आता ९। वाजले होते. छाया च कारांची छाया च े घे यात चढाओढ लागली होती.
वाताहर वृ ल न घे यात गक झाले होते. ासपीठावरील एका टे बलावर बु ाची एक
लहान ाँझ धातूची मूत ठे वली होती. या या दोन बाजूंना दोन वाघ होते. धुपाचा घमघमाट
सुटला होता. ासपीठावर महाबोधीचे कायवाह दे व य वाली सह, सारनाथचे थेरो भ ू
स ातीसा, भ ू परमशांती, सामथचे संघर ना, सांचीचे प ा तसा, बळ चे परमशांती भ ू
प णानंदा हे बौ धम पदे शक बसले होते.
समारंभाला सु वात एका मराठ गीताने झाली. ते गौरवगीत कुमारी इं मती बळवंत
व हाळ यांनी हटले. डॉ. आंबेडकरां या व डलां या पु य तथी न म तो चंड लोकसमुदाय
एक म नट त ध उभा रा हला. मग मु य समारंभाला आरंभ झाला. छाया च े घे यासाठ
छाया च कारांची झुंबड लागली होती. ऐशी वषाचे वयोवृ महा थ वर चं मणी आ ण
भग ा कफ या प रधान केलेले सरे चार भ ू हे पालीतून डॉ. आंबेडकर आ ण यांची
प नी यांना ‘बु ं सरणं ग छा म’, ‘ध मं सरणं ग छा म’, ‘संघं सरणं ग छा म’ ा सरणं यं
हणवून घेत असताना आ ण जीवह या, चोरी, अस य भाषण, अनाचार आ ण म यांपासून
अ ल त राह या वषयीची पंचशीले हणवून घेत असताना तीन लाखां न अ धक असलेला
तो ीपु षांचा समुदाय तो समारंभ अ यंत उ सुकतेने आ ण त मयतेने पाहत होता.
आंबेडकर शपथ घेताना बु ा या मूत समोर भ भावाने म तक न क न उभे होते.
शपथ वधी होताच पाली भाषेतील मं यांनी मराठ त हटले. भगवान बु ा या चरणी
म तक ठे वून तीन वेळा वंदन केले. बु मूत ला कमलांचा पु पहार वा हला. हे झा यावर
आंबेडकरांचे बौ धमात आगमन झा याचे घो षत कर यात आले. याबरोबर ‘बाबासाहेब
आंबेडकर क जय’, ‘भगवान बु क जय’ असा गगनभेद जयजयकार झाला. आ ण
वजयादशमी या सुमु तावर सीमो लंघन झाले! सव समारंभाचा च पट घे यात आला.
आता सकाळचे ९-४५ झाले होते. ‘ब जन हताय, ब जनसुखाय’ बाबासाहेबांचा बौ
धमात वेश होताच यां या ेमळ भ ांनी यांना पु पहार घातले. दे व य वाली सह यांनी
आंबेडकर आ ण डॉ. सौ. स वताबाई यांना चकणमातीची भगवान बु ाची तमा भेट
हणून दली. नंतर डॉ. आंबेडकरांनी घो षत केले, ‘मी मा या जु या धमाचा याग क न
आज पु हा ज म घेत आहे. तो धम असमानता आ ण छळणूक यांचा त नधी होता.
अवतारक पनेवर माझा व ास नाही. बु व णूचा अवतार होता, असे हणणे चूक आ ण
लबाडीचे आहे. मी कोण याही ह दे वदे वतेचा भ उरलेला नाही. मी ा करणार नाही.
बु ाने सां गतलेला अ माग मी कसोशीने पाळ न. बौ धम हा खरा धम आहे. ान, सुमाग
आ ण क णा या त वा माणे मी माझे आयु य मीन.’ यांनी जे हा ह धमातील दे वतांची
पूजा करणार नाही अशी शपथ घेतली आ ण मी आज ह धमाचा याग करीत आहे अशी
घोषणा केली, ते हा यांचा कंठ एकदोन वेळा दाटू न आला. यां या कंठातून श द बाहेर
फुटे ना. शपथ वधीचा हा भाग यांनी वतः तयार केला होता. या बावीस शपथा हो या.
यांनी ह धमाचा, या या चालीरीत चा, याचा परंपरेचा ध कार क न, अशी घोषणा
केली क , ‘मी यापुढे मनु य जातीम ये समानतेचा सार कर यासाठ आयु य तीत
करीन.’ आता बौ झाले या आंबेडकरांनी आप या अनुयायांना हटले क ‘ यांना बौ
धमाची द ा यावयाची आहे यांनी उभे राहावे.’ जनतेचा तो चंड समुदाय उठू न उभा
रा हला. बु ाने धमच वतन सारनाथला केले. आंबेडकरांनी धमच वतनास नागपुरातून
ारंभ केला. यांनी यांना तीन शपथा, पंचशील आ ण बावीस शपथा हणावयास
सां गत या. यांनी मो ा आनंदाने या शपथा आ ण पंचशील यांचा मो ा आवाजात
पुन चार केला. जवळ जवळ तीन लाख अनुयायांनी बौ धमाचा वीकार केला.
आंबेडकरांनी धमच वतन घडवून आणले. अ पृ य ह ं ना महा मा गांध नी ह रजन नाव
दले; डॉ. आंबेडकरांनी यांना बु जन बन वले. आंबेडकर न आण नेतरांना
असा टोमणा मारीत क , ते धम हा आप या बापा या इतर मालम ेबरोबर बापाचा वारसा
हणून वीकारीत असतात. खरे सांगायचे हणजे यांनी धमशा ाचा तुलना मक अ यास
क न धमाचा वीकार केला असेल असे फारच थोडे लोक जगात असतील. आ ण हणूनच
‘कालचा समारंभ आज व आजचा समारंभ काल हायला पा हजे होता, ही अनु चत गो
घडली, ’ असे बाबासाहेबांनी स या दवशी हटले यात त य होते.
यांनी आंबेडकरांबरोबर बौ धम वीकारला यात नागपूर व र यायालयाचे
भूतपूव मु य यायाधीश डॉ. एम्. भवानीशंकर नयोगी आ ण आंबेडकरांचे काही मुख
महारा ीय सहकारी होते. आंबेडकरांनी बौ धम वीकारताना ह धमाचा जो ध कार
केला, तो बौ धमा या सं कारात सां गतलेला नाही, असे डॉ. नयोगी हणाले. हा समारंभ
१०। वाजता संपला.
आंबेडकर आ ण यांचे अनुयायी यांचे बौ धमात वागत करणारे संदेश दे शाचे
पंत धान यू. बा. वे, दे शाचे भूतपूव पंत धान यू. नू., कलक याचे डॉ. अर वद बा आ
आ ण कोलंबोचे एच्. ड यू. अमरसू रया यांनी पाठ वले होते. एक मह वाची गो ल ात
ठे वली पा हजे ती ही क , भारताचे पंत धान पं डत जवाहरलाल नेह , उपरा पती डॉ.
राधाकृ णन्, राजगोपालाचारी, कवा रा पती डॉ. राज साद यांनी संदेश पाठ वले नाहीत.
मग वीर सावरकरांसार या ने यांनी पाठ वले नाहीत यात आ य ते कोणते? पं डत नेह ं चे
तर असे मत होते क , ‘ ह त व ान, धम आ ण लोकशाही ांम ये वसंगत असे काहीच
नाही. ह धमा या उदरात एक तेज वी व वाद आहे. ह धम कुठ याही थ यंतराशी
मेळ घालू शकतो. नर नरा या आ ण पर पर वरोधी वचारांचा समावेश कर याएवढा ह
धम वशाल आहे. भारतातील धम लोकांचे सवसाधारण क याण यात गोचर होईल ते
नवीन थ यंतर करावयास चुकणार नाही. यापूव ह धमाने मोठ थ यंतरे पच वली
आहेत. बौ धम ज मास आ यावर ह धमाने या याशी पधा केली नाही, याला शोषून
घेतले.’१ डॉ. राधाकृ णन् या मते ह धमाचे शु करण कर याचा बु ाने य न केला.२
स या दवशी याच थळ अनुयायां या मो ा समुदायाला बौ धमाची द ा
दली. या वेळ ते हणाले, “जरी द लत वग बौ धमात गेला, तरी यांना मळाले या
सवलती यांना नाकार यात येणार नाहीत. रा यघटना हे मा या माचे फळ आहे आ ण मी
ा सव सवलती अबा धत ठे व यास समथ आहे.’ मी ह हणून ज मास आलो तरी मी ह
हणून मरणार नाही, अशी जी यांनी १९३५ साली त ा केली होती याची लोकांना
आठवण क न दे ऊन ते पुढे हणाले, ‘आपली त ा मी पूण केली आहे आ ण ह
धमा या नरकातून मी बाहेर पडलो आहे या वषयी मला दै वी समाधान वाटत आहे. असली
गो घाईने करणे यावर माझा व ास न हता आ ण हणून हा प रप व असा नणय मी बीस
वषावर वचार क न घेतला आहे.’
काल मा स या त वाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले, ‘मनु य केवळ भाकरीवर
जगत नाही. याला मन आहे. या मनाला वचाराचे खा पा हजे. धम मनु या या दयात
आशा नमाण करतो. याला काम करावयास वृ करतो. पदद लतां या उ साहावर ह
धमाने पाणी ओतले आहे. हणून धम बदल याची आव यकता मला पटली. आ ण मी बौ
धम वीकारला. बौ धमाला काळ आ ण वेळ यांचे बंधन नाही. तो कुठ याही दे शात
भरभराट पावू शकेल. या दे शातील लोक मान सक सं कारापे ा भाकरीला जा त मह व
दे तात, या दे शाशी मी संबंध ठे वणार नाही. जर ह धमाने द लत वगाला श धारण
कर याचे वातं य दले असते तर हा दे श कधीही गुलाम गरीत पडला नसता.
‘बौ धमाची त ा सांभाळ याची मोठ जबाबदारी तुम या शरावर पडली आहे.
आ ण जर तु ही कडकपणे आ ण उदा पणे त वे पाळली नाहीत, तर महारांनी बौ धमाचे
वाटोळे केले असे जग हणेल. जगातील कुठ याही माणसावर जेवढ चंड जबाबदारी
पडलेली नाही तेवढ आज मा यावर पडलेली आहे.’ असे यांनी आप या भाषणा या शेवट
सां गतले.
याम हॉटे लम ये यांनी आप या प ातील लोकांची सभा घेतली. या वेळ ते
हणाले, ‘मला माहीत आहे क तु हांस धमापे ा राजकारणात अ धक उ साह वाटतो. परंतु
मला राजकारणापे ा धमात वशेष रस वाटतो. शे ू ड का ट फेडरेशनने द लत वगात
वा भमान व आ म त ा नमाण केली आहे. परंतु द लतवग यांनी आप याम ये आ ण
इतर समाजाम ये एक मोठ भत उभी केली आहे. प र थती अशा थराला आली आहे क ,
अ पृ य वगातील उमेदवारांना इतर लोक मते दे त नाहीत आ ण ते वतःसु ा स या
प ातील उमेदवारांना मते दे त नाहीत. ते हा यांनी या लोकांना द लतां या गा हा यां वषयी
सहानुभूती आहे, यां या सा ाने एक राजक य प थापावा आ ण स या प ातील
ने यांबरोबर काम कर याचा य न करावा. आता प र थतीचा आढावा घे याची वेळ आली
आहे.’
आंबेडकरांचे हे शेवटचे राजक य भाषण होय. वतं मजूरप मोड यानंतर पंधरा
वषानी हा यांना व तु न अनुभव आला होता. स या समाजाशी मसळ यास आ ण
सहकाय करावयास यांनी आप या प ातील लोकांना कवा अनुयायांना उ ेजन ब धा दले
न हते. दे शा या उ ती या आ ण भरभराट या ीने यांनी नीट वचार क न आपला
संकु चत कोन टाकावा असा उपदे श आप या अनुयायांना यांनी एकदाच केला होता. ती
वेळ हणजे भारतीय रा यघटनेचा मुख श पकार हणून सव दे शाने यां या केले या
गौरवाचे न जयजयकाराचे ननाद ऐकू येत होते ते हा.
जरी दे शातील मुख नेते आ ण वचारवंत यांनी आंबेडकरां या बौ धमा या
वीकाराकडे ल केले, तरी भारतातील मुख वृ प ांनी ती गो कती गंभीर आ ण चता
कर यासारखी होती हे दाखवून दले. आंबेडकर आता धमातर क न एक आदश ज
झाले आहेत असे हणून डॉ. आंबेडकरांचे अ भनंदन करताना मुंबई येथील ‘इं डयन
ए ेस’ हे दै नक हणाले, ‘जरी पारंप रक ह -सामा जक रचनेतून परावृ झाले तरी
आंबेडकरांनी शीख पंथ, समाज, आयसमाज या पंथां माणे ठसठशीतपणे भारतीय परंतु
ह धमा या एक नराळे व प असलेला पंथ वीकारावा ही आनंदाची गो आहे.’ ा
शतकातली हे धमातर ही महान घटना आहे असे वणन क न नागपूरचे ‘ हतवाद’ दै नक
हणाले, ‘स ाट अशोक आ ण इ तहास स पु ष यां या रांगेत डॉ. आंबेडकरांसार या
एका बु ामा यवाद आ ण व ानवाद वचारवंताने बौ धमा या एक मोठा े षत
हणून उभे राहावे ही मोठ वल ण घटना आहे. नागपूर येथे घडलेले ह रजनांचे धमातर हा
ह समाजसुधारकांना मोठा इशारा आहे.’
याची पतृभूमी आ ण पु यभूमी ह थान आहे तो ह , अशी ा या करणा या
वीर सावरकरांनी ‘आंबेडकरांचे पंथांतर हे ह धमात व ासपूवक घेतलेली उडी आहे; बौ
आंबेडकर हे ह आंबेडकरच आहेत, ’ असे वणन केले. यां या मते आंबेडकरांनी एक
अवै दक पण ह वा या क ेत बसणारा भारतीय धमपंथ वीकारला, हणून ते धमातर
न हे. शवाय धमपंथ बदल याने अ पृ यांचा सुटणार नाही असेही सावरकर हणाले.
येथे ल ात ठे व यासारखी एक गो आहे आ ण ती ही क , महा थ वर चं मणी आ ण इतर
भ ू यांनी धमातरा या द ासमारंभा या वेळ जे प क स केले, यात ह धम आ ण
बौ धम ा एकाच वृ ा या फां ा आहेत असे हटले होते.
बौ धम यां या मतां माणे हे महान धमातर हणजे आधु नक भारतात सु झालेले
एक नवे पव होते. ‘ ा थ यंतराचे वणन करावयास धमातर ही सं ा यो य न हे. कारण
बळजबरी आ ण मोह यांचा संबंध धमातरांशी असतो, ’ असे एका बौ लेखकाने हटले. ते
वतःचे मतांतर आहे, धमातर न हे, कारण धमातराचा अथ आपला वतःचा धम राखून
सरा परक य धम वीकारणे असा होतो, असेही यांनी आणखी हटले. सरे काही
बौ धम य हणाले, ‘ ा नघ ा छाती या ने याने धमच पु हा फरावयास लावले. आ ण
ही आधु नक भारताने पा हलेली सवात मोठ ांती होय.’

१५ ऑ टोबर १९५६ रोजी नागपूर महानगरपा लकेने नगर सभागृहात आंबेडकरांना

मानप दले. तेथे ते हणाले, ‘काँ ेस ने यांनी राजकारणाचा ब याबोळ केला आहे. जर
स या अ धकारावर असलेला प बराच काळ स ेवर राहील तर दे श पेटेल. रा यघटनेचा
एक श पकार हणून ती कशी राबवली जाते आ ण तची प रणती भारतात लोकशाही
थाप यात होईल क नाही या वषयी मी सदो दत वचार करीत असतो.’ आपण वतःस
घटनेचा एक श पकार हणतो ते दमाखाने न हे. कारण यांनी घटना तयार केली असती
असे अनेक पं डत या दे शात आहेत असे ते हणाले. यांनी नेह सरकारवर जळजळ त
ट का केली आ ण ते पुढे हणाले, “मी ते सरकार जवळू न पा हले आहे. सु श त या
वाममागास लाग या आहेत आ ण नवडणुक चे तक ट मळ व यासाठ या वाटे ल ते
करतील.”
बाबासाहेबांसार या थोर त े या एका समाजसुधारकाचे, त व ा याचे आ ण
व ान घटनापं डताचे वागत करताना आपणांस आनंद होत आहे असे नागपूर
महापा लकेने या मानप ात हटले होते.
पं. जवाहरलाल नेह ं या पररा ीय धोरणाला आंबेडकरांचा वरोध होता. सुएझ
काल ा या करणात नेह ं चे धोरण चुक चे होते असे यांचे प हणणे होते. सुएझ
कालवा आंतररा ीय मालक चा असावा असे यांना वाटत होते. जर सव मु लीम रा े
भारता या व एक झाली तर सुएझमधून भारताला येणारे साहा य न माल बंद होईल
असे यांना वाटे .
१६ ऑ टोबर रोजी चांदा येथे होणा या द ासमारंभाला डॉ. आंबेडकर उप थत
होते. तेथे यांनी पंचशील न शपथा अनुयायांना हणावयास सांगून यांना द ा दली.
चां ा न ते आगगाडीने द लीला नघाले. आगगाडीत रट् टू ने यांना धमातरा वषयी
नर नरा या वतमानप ांतले अ भ ाय न बात या वाचून दाख व या. नागपूर येथे
पोच यावर यांनी आपला बेत बदलून द लीला वमानाने जावयाचे ठर वले. या माणे ते
आव यक मंडळ समवेत वमानाने द लीस गेले. जरी ते थकलेले दसत होते तरी ते फार
उ साहात दसत होते. तीन दवस पूण व ांती घेत यावर ते ताजेतवाने झाले. यांचे मन
जरा टवटवीत झाले. या उ साहा या भरात ते मो ाने गाणी हणू लागले. यात कबीराचे
दोहे असत. ‘बु ं सरणं ग छा म’ ही यांची आवडती तबकडी रे डओ ॅमवर लाव यात
आली. कृती खंगली होती तरी मु ा ध यता आ ण अहंता यांनी वलसत होती. या
युग वतक घटनेचे ते श पकार होते हे खरेच होते. ती युग वतक घटना घडवून
आण या वषयी बौ धमाचे च फरावयास लावून भारतात बु धमाचे पुन जीवन
के या वषयी यांना ध यता वाटत होती. बौ धमाचे भारतात पुन जीवन होणे ही एक
श य गो आहे, असे सर वुइ यम हंटर यांनी १८८१ म ये केलेले भ व य१ आंबेडकरांनी खरे
क न दाख वले. गु दे व रव नाथ टागोर२ यांनीसु ा ‘होवो बु धमाचे पुनरागमन’ अशी
क वता क न भारतात बु ा या पुनरागमनाची वाट पा हली होती.

१. Norman Cousins, Talks with Nehru, pp. 10-11.

२. The Times of India, 7 February 1956.
१. Hunter W. W., Ancient India, P. 175.
२. Buddhadeo, p. 17.
 २७

अखेरचा वास

मना या अ यंत उ साही अव थेत आंबेडकरांनी आप या नकटवत मंडळ ना धमातरा या

समारंभा या वेळ घेतलेली छाया च े दाख वली. आपण आता द ली, उ र दे श आ ण
पंजाब या वभागांत धमातर घडवून आणू अशी इ छा यांनी यां याकडे बोलून दाख वली.
जो जो यांचा चाहता यांना भेटावयास येई याला याला ते आप या धमातरा या
ह ककतीचे मो ा उ साहभराने न सद्ग दत अंतःकरणाने रसभ रत वणन क न सांगत.
ाच सुमारास मुंबई येथील ए फ टन महा व ालया या ाचायानी आंबेडकरांना
प ल न आपण कोण याही आवड या वषयावर एक लेख महा व ालया या
शतसांव स रक उ सवा या न म ाने नघणा या मृ त ंथासाठ लहावा अशी वनंती केली.
आंबेडकरांनी ते आमं ण वीका न ाचायाकडे आपण ‘लोकशाही हणजे काय न ती
भारतात यश वी हो याची श यता आहे क काय?’ ा वषयावरही बोलू अशी इ छा
द शत केली. आपली ी अधू झाली असून कृती नीट नस यामुळे आपण भाषण क
शकू अशी मला खा ी वाटत नाही, असेही यांनी ाचायाना कळ वले. उपरो
महा व ालयासाठ नधी गोळा कर या या हेतूने एक प क काढ यात येणार होते. यावर
आंबेडकरांनी वा री केली. परंतु सोबत या प ात आप या वा रीमुळे नधी गोळा
कर यास वशेष काही साहा य होईल कवा कसे ा वषयी शंका द शत केली. जर
ए फ टन महा व ालया या अ धकारी वगाची इ छा मी समारंभाला उप थत राहावे अशी
असली, तर मला यासाठ मुंबईस खास खेप मारावी लागेल, असेही यांनी कळ वले.
दे व य वाली सह यां या २५ ऑ टोबर १९५६ या प ाला यांनी ३० ऑ टोबर
रोजी उ र ल न कळ वले क , द ासमारंभ ही मोठ च घटना होती. धमातरासाठ पुढे
आलेला लोकसमुदायसु ा अपे ेपलीकडे होता. भगवान बु ा या कृपेने सव काही ठ क
झाले. याच प ात ते दे व य वाली सहांना हणाले, ‘जे लोक मा या सांग याव न बौ
धम वीकारतील आ ण यांनी वीकारला आहे, यांना बौ धमाचे ान दे या वषयी काही
तजवीज कर याचा वचार केला पा हजे. मला असे वाटते क , संघाला आप या कोनात
काही सुधारणा केली पा हजे. तसेच बौ धम पदे शकांनी न वळ बैरागी बन यापे ा यांनी
न धम पदे शकां माणे समाजसेवक न समाजोपदे शक हावे.’
आंबेडकरांची कृती ठ क न हती, तरी यां या सा यातील मंडळ नी मो ा
उ साहाने आंबेडकरांनी नेपाळातील खाटमांडू येथे भरणा या जाग तक बौ मातृसंघा या
प रषदे स उप थत राहावे, अशी खटपट न व था केली. आंबेडकरां या नेपाळमधील
वा त ाची सव व था एम्. योती नावा या कलक यातील गृह थांकरवी कर यात
आली. आंबेडकरां या कृतीची काळजी घेणारे न वा यर णाची व था पाहणारे
मुंबईचे डॉ. माधवराव मालवणकर यांना आंबेडकरां या संगे नेपाळम ये जा यासाठ खास
पाचारण कर यात आले. वासात वेळ सापडला तर अपूण ंथ पूण करावे अशा हेतूने
आपली ह त ल खते आंबेडकरांनी आप या बरोबर घे याची व था केली. ते पाट या न
खाटमांडूला जाणार होते. इत यात यांना काही आ थक वहारासंबंधी अडचणी उप थत
झा या. मुंबईतील राजगृहा या काही भागाचा व तार कर यात आला होता. याब ल
ठे केदाराचे पैसे चुकते करावयाचे होते. या ठे केदाराने मुंबई व र यायालयात
आंबेडकरां व दावा गुदरला होता. द लीतील आप या एका म ाकडे आंबेडकरांना
काही र कम मळाली. बाक ची र कम यांनी मुंबईत उभी केली. आ ण एकूण ४०,०००
पये यायालयात भरणा केले. ती सव व था कर यासाठ डॉ. सौ. स वताबाई आंबेडकर
मुंबईस येऊन परत द लीस गे यानंतर आंबेडकर आ ण मंडळ पाट या न द. १४
नो हबरला खाटमांडूला वमानाने गेली. या मंडळ त औरंगाबाद येथील म लद
महा व ालयाचे ा यापक म. भ. चटणीस आ ण बळवंत ह. वराळे हे होते.
बौ ातृसंघाची ही चौथी जाग तक प रषद खाटमांडू येथे भरली. १५ नो हबर
१९५६ रोजी पारी सग दरबार गॅलरी सभागृहाम ये या प रषदे चे उद्घाटन राजा मह यांनी
केले. या दवशी नेपाळ या ह राजाने साव क सुट दली होती. इतकेच न हे तर स या
धमाला अ तउदारपणाची वागणूक मळाली पा हजे ा थोर ह परंपरेला जागून जनतेस
या दवशी शंकराचाय यां या जीवनावर ह थानात नघालेला च पट दाख व यास बंद
केली.
ह धमा या महान नेता शंकराचाय याने बौ धमा या भारतात पाडाव केला होता.
या च पटातील काही संग बौ वरोधी आहेत, असा आ ेप घे यात आला होता. आ ण
राजाने घेतले या या पारंप रक उदार कोनाला जणू उतारा हणून खाटमांडू या ह
पुरो हतांनी बौ ांना अलीकडेच पशुप तनाथ मं दरात वेश कर याचा दलेला ह क र
केला. या व च नणयाची वेळ व आंबेडकरां या बु भ ुकांतील उप थतीची वेळ एक
जमून आली हे आ य न हे? या प रषदे त बोलताना डॉ. आंबेडकर हणाले, ‘बौ धम हा
जगातील सवात मोठा धम आहे. कारण तो केवळ धम नसून तो एक महान सामा जक
स ा त आहे. हे मी जगाला जाहीर कर यास येथे आलो आहे.’ या प रषदे या प ह या
दवशी आंबेडकर जे हा बोलावयास उठले ते हा प रषदे तील सव त नध नी यांचा चंड
जयजयकार केला.
 प रषदे चे अ य डॉ. मालालासेकर हे डॉ. आंबेडकरां या एक म ह यापूव केले या
धमातराची वाखाणणी क न हणाले, ‘अशा पाच लाख लोकांस हत आंबेडकरांनी केलेले
धमातर सवात महान धमातर आहे.’ २० नो हबर १९५६ रोजी आंबेडकरांना ‘बौ धमातील
अ हसा’ या वषयावर ा यान दे यास वनंती कर यात आली. परंतु ब सं य त नध नी
‘बु आ ण काल मा स’ या वषयावर बोल याचा यांना आ ह केला. या वषयावर
बोलताना आंबेडकरांनी बौ दे शांतील त णां या भ वत ा वषयी चता केली. कारण
या त णांना मा स हाच काय तो एकमेव पूजनीय वाटत होता. ते हणाले, ‘बु न मा स
यांचे येय एकच होते. मा स या मते खाजगी मालम ा हीच ःखा या मुळाशी आहे. याची
प रणती पळवणूक, ःख न गुलाम गरी यात होते. बु ालासु ा ःख नाहीसे करावयाचे
होते. आ ण ःख या श दाचा अथ बौ वाङ् मयात खाजगी मालम ा असा केलेला आहे.
बु ाचे हणणे असे क , सव काही नाशवंत आहे. हणून मालम ेसाठ झगड याची
आव यकता नाही. बौ भ ूंना खासगी मालम ा ठे वायची अनु ा न हती. बु ाने आप या
धमा या पाया दे व वा आ मा यावर उभारलेला नाही. हणून खाजगी मालम ा नाकार याचे
त व सव समाजाला लाव या या मागात बौ धम अडथळा करणार नाही. ‘तथा प, बौ
धम न सा यवाद यांचे आपापले उ साध याचे माग भ आहेत. खासगी मालम ेचे
नमूलन कर याचा सा यवादाचा माग अ याचारी आहे. खाजगी मालम ेचे उ चाटन
कर याचा बौ धमाचा माग हा अन याचारी आहे. मा स या मागाने फळ व रत लाभते.
बु ाचा माग जरी द घसू ी असला तरी तो अन याचारी आहे. पण तो सवात खा ीचा माग
आहे. मनु या या मनाची न जगा या मनाची सुधारणा झा या वना जगाची सुधारणा होणार
नाही. एकदा का मनु या या मनाचे असे थ यंतर झाले क मग ास होणार नाही. ती
काम गरी कायम व पाची होईल. मा सचा माग हा हसेवर अ ध त आहे. जर र शयातील
कूमशाही अयश वी झाली तर रा याची मालम ा गळं कृत कर यासाठ र लां छत उठाव
होतील. उलटप ी बौ धमाची प त ही लोकशाहीची प ती आहे आ ण सा यवाद प ती
ही कूमशाहीवर अ ध त आहे. हणून बु ाचा माग हा अ यंत सुर त न समथ आहे.
बौ भ ूंनी लोकांत धम चार कर यासाठ न धम पदे शकांचा माग अनुसरावा.’ यांचे
हे भाषण अ तशय प रणामकारक झाले. अ य थानी नेपाळचे महाराज मह होते.
जॉज वॉ श टनने हटले आहे क , दे व न बायबल यां या सा ा शवाय जगाचे
नयं ण करणे अश य आहे. आंबेडकरां या मते बु आ ण याचा ध म अनुसर या वना
जगात शांतता न सुर तता नांदणे अश य आहे.
आंबेडकरां या व मुंबई व र यायालयातील दावा यायाधीशापुढे येताच तो के.
जी. काळे या व कलांनी चाल वला. काळे यांनी पाठ वलेली तार रट् टू ांनी आप या
साहेबांना खाटमांडूला पाववून दली. येतेवेळ आंबेडकरांनी बनारस व ापीठात आ ण
काशी व ापीठात आ हानाने भरलेली भाषणे केली. बु ने जग जक यावर यांचा
अमयाद व ास होता. मी शंकराचाय नाही असे जरी ते हणत तरी जी काम गरी
शंकराचायानी ह धमासाठ केली, ती आपण बौ धमासाठ क अशी व जगीषा ते
बाळगीत असत. बनारस व ापीठा या सभागृहाम ये यांनी शंकराचाया या त व ानावरील
‘ स यं जगन् म या’ या स ा तावर एक ा यान दले. जर सव ठकाणी आहे
अन् सव जग आपले आहे तर ा ण आ ण अ पृ य हे समान आहेत. परंतु शंकराचायानी
आपला तो स ा त सामा जक व थेला लावलेला नाही. यांनी आपली मते वेदा ता या
पातळ वरच ठे वली. जर यांनी तो स ा त समाजाला लावला असता आ ण सामा जक
समता चारली असती तर यां या मताला भ ता आली असती. तेच जग म या आहे, हा
यांचा चुक चा समज जरी बाजूस ठे वला, तरी तो स ा त वचाराह ठरला असता. हणून
व ा याना आंबेडकरांनी असा केला क , ‘तु ही पु षसू ात मांडले या असमानते या
उतरंडीतला पा ठबा दे णारी ह शा े अनुसरणार क , रा यघटनेम ये मांडले या वातं य,
समता न बंधुता या त वां या बाजूने उभे राहणार आ ण ह शा ात मांडले या असमान
उतरंडी या त वांचे खंडन करणार?’
मागात आंबेडकरांनी भारतातील बौ धमा या प व थळांना स यांदा भेट दली.
ते कुशीनगर न परतले आ ण द लीला १४ नो हबर १९५६ रोजी वमानाने परत आले.
वमानतळाव न नवास थानी जाताना यांनी रट् टू जवळ आप या कु या या कृतीची
चौकशी केली. या कु यास थो ाच दवसांपूव णालयात ठे व यात आले होते. सरा
यांनी मुंबई व र यायालयात चालले या दवाणी दा ासंबंधी वचारला. या वषयी
रट् टूं नी यांना मा हती दली.
द लीतील नवास थानी पोहोच यावर ते अ तशय ख , वैतागलेले न उदासीन
दसत होते. आंबेडकरां या प नीचे वडील कृ णराव कबीर, भाऊ बाळू कबीर आ ण डॉ.
माधवराव मालवणकर हे आंबेडकरांबरोबरच यां या नवास थानी या दवसांत राहत होते.
आंबेडकर फारच थकले अस यामुळे यांनी रट् टू ला रा ी ठे वून घेतले. द. १ डसबर या
सकाळ आंबेडकर ७। वाजता उठले. यांनी चहा घेतला. आ ण यांना ताजेतवाने वाटू
लागले. याच दवशी सायंकाळ ते मथुरा पथावर भरलेले दशन पाह यासाठ गेले.
यातील बु ट आट गॅलरी पा न ते बाहेर आले. दशना या बाहेर असले या आप या
मोटारीम ये बसले या वेळ यांना एका चाह याने वचारले क , नर नरा या दे शांतून
आले या बु ा या मूत म ये एवढा फरक कसा? या मूत या अंग यंगां या घडणीत असा
फरक का? ते हा यांनी उ र दले क , ‘बु ा या महा नवाणानंतर सहाशे वषपयत बु ाचे
च कोणीही रेखाटले न हते. कवा याची मूत ही घड वली न हती. कोणीतरी यानंतर
आप या क पने माणे बु ाचा पुतळा केला यानंतर अनेक दे शांत या दे शांतील स दया या
क पने माणे बु ा या मूत वा पुतळे कर यात आले.’ घरी परत येताना यांनी कॅनॉट लेस-
मधील एका पु तक व े या या कानाला भेट दली. नवीन ंथ पा हले. यांतले काही घरी
पाठ व यास सां गतले.
२ डसबर रोजी अशोक वहारम ये दलाई लामां या स मानाथ झाले या समारंभाला
आंबेडकर उप थत होते. दलाई लामा या वेळ बु गया येथे साज या होणा या
बु महा नवाणा या २५०० ा पु य तथी समारंभात भाग घे यासाठ आले होते. सायंकाळ
आप या नवास थाना या आवारातील हरवळ वर यांनी काही भ ांशी ग पा मार या व
भोजनही तेथेच केले. रा ी १० ।। वाजता ते झोपी गेले. थो ाच वेळात गाढ झोपले. ३
डसबर रोजी सायंकाळ या अ तशय थकलेले दसले. नोकराला हरवळ वर खु या आणून
ठे व यास सां गतले. ते सवाबरोबर आंबेडकर पतीप न ची आंबेडकरांचे मे णे बाळू कबीर
यांनी छाया च े घेतली. या छाया च ांसाठ आंबेडकरांची प नी, यांचे वडील कृ णराव
कबीर आ ण डॉ. माधवराव मालवणकर इ याद मंडळ बाबासाहेबांबरोबर बसली होती.
काळोख पड यावर बाबासाहेब एका हातात काठ घेऊन न सरा हात रट् टू या
खां ावर ठे वून आप या मा या या कृतीची चौकशी करावयास गेले. तो हातारा माळ
तीनचार दवस तापाने फणफणलेला होता. याची प नी या या अंथ णाजवळ उभी होती.
आपण मेलो तर आपली हातारी बायको नरा त होऊन र यावर पडेल हणून तो
चता ांत झाला होता. ध याला पाहताना क चत हा य क न याने हात जोडू न ध याचे
वागत केले आ ण तो रडू लागला. आप या ध या या दयाळू पणामुळे तो ग हवरला. याने
द घ ास सोडला आ ण ंदके दे त तो हणाला, ‘ य भगवानाने मला भेट दली आहे.
परंतु महाराज, मला जग याची आता आशा नाही. आ ण मा या प नीला....’ याला पुढे
बोलवेना. के वलवा या वदनाने तो ंदके दे ऊ लागला. याचे सां वन करताना बाबासाहेब
हणाले, ‘रडू नकोस. येक जण के हा ना के हा तरी मरणार आहे. मीसु ा के हातरी
मरणार आहे. धीर धर. मी पाठ वतो ते औषध घे. तू बरा होशील.’ मा या या खोपटातून
बाहेर पडताना ते रट् टू ला हणाले, ‘पाहा. या गरीब मनु याला मरणाची भीती वाटत आहे. मी
भीत नाही. मृ यू कोण याही णाला येवो!’ मृ यूने आंबेडकरांवर गेली दोन वष आपली
सावली पाडली होती. तो हे ऐकत होता काय?’
थो ा वेळाने आंबेडकरांनी रट् टूं ना १४ डसबर या रे वे त कटांची न द
कर यासंबंधी चौकशी करावयास सां गतले. १६ डसबर १९५६ या दवशी यांना आप या
मुंबईतील अनुयायांना द ा ायचे काय उरकायचे होते. यानंतर यांनी आप या
ंथालयातून मा सचा ‘डास कॅ पटॉल’ हा ंथ घेऊन ‘बु आ ण काल मा स’ ा ंथाचे
शेवटचे करण ल न टं कलेखनासाठ दले. मंगळवार ४ डसबर या दवशी आंबेडकर
रा यसभेत काही वेळ उप थत होते. रा यसभे या दवाणखा यात काही सभासदांशी यांनी
औपचा रक चचा केली. आंबेडकरांची ही रा यसभेला अखेरची भेट ठरेल असे कोणालाही
वाटले नसेल. सायंकाळ यांनी दोन प े ल न घे यास सां गतले. एक आचाय . के. अ े
न सरे ी. म. जोशी यांना. हे दोघे काँ ेस या वरोधी प ातील मुख महारा ीय नेते होते.
आ ण संयु महारा चळवळ तील आघाडीवरचे नेते होते. ा दोघांनी आंबेडकर काढ त
असले या रप लकन प ाला येऊन मळावे अशी यांना आंबेडकरांनी या प ात वनंती
केली होती. म. वा. समथ यां या बंधूंचा बंगला मुंबई या वा त ात आपणांस राहावयास
मळे ल क कसे असे वचार यासाठ म. वा. समथाना लहावया या प ाचा मजकूर यांनी
सां गतला.
आंबेडकर व यांचा प रवार १४ डसबरला मुंबईस जाणार होता. परंतु या
काय मात फरक कर यात आला. आंबेडकरां या प नीचे वडील, भाऊ आ ण जाधव हे ४
डसबर रोजी रा ी द ली न आगगाडीने मुंबईस यावयास नघाले. आगगाडीचा वास
आप या कृतीस झेपणार नाही हणून आंबेडकरांनी १४ डसबर रोजी मुंबईस वमानाने
जा याचे ठर वले. रट् टूं नी टं कलेखनाचे काम रा ी १।। वाजेपयत केले आ ण ते
आंबेडकरां या नवास थानीच झोपी गेले.
५ डसबर या सकाळ रट् टू लवकर उठले. बाबासाहेब झोपलेले होते असे यांनी
पा हले. बाबासाहेब सकाळ ८।। वाजता उठले. रट् टूं नी यांचा नरोप घेतला आ ण
सायकलव न ते आप या नोकरीवर गेले. वाटे त ते एका उपाहारगृहात जेवले.

डॉ. मालवणकरांसंगे डॉ. सौ. स वता आंबेडकर काही खरेद साठ पारी १।। वाजता
बाजारात गे या. आंबेडकरांनी ब याच वेळानंतर दोनतीन वेळा घंटा वाज वली. प नी वषयी
चौकशी केली. परंतु डॉ. सौ. स वताबाई परत आले या न ह या. सुदामा गंगावणे ा
वयंपा याने दवा लावला व यांना हाणीत नेले. आंबेडकरांनी चहा घेतला. पु हा यांनी
घंटा वाजवून प नी आली कवा नाही या वषयी चौकशी केली. यांचा चेहरा रागाने लाल
झाला. रट् टू सायंकाळ ५।। वाजता आंबेडकरांकडे आले. आंबेडकर अ यंत संतापले आहेत
असे यांनी पा हले. रट् टूं ना यांनी टं कलेखनाचे काम दले. इत यात डॉ. सौ. स वताबाई डॉ.
माधवराव मालवणकरांसमवेत घरी परत या. स वताबा नी आत डोकावून पा हले मा
आ ण आंबेडकरांनी यांना अपश द बोलून उ ार केला. यांनी साहेबांना शांत करावयास
रट् टूं ना वन वले.
रा ी ८ वाजता संताप कमी झाला होता. तत यात जैनांचे त नधी मंडळ पूव भेट
ठर या माणे भेट स आले. या जैन त नधी मंडळास स या दवशी भेटावे असे यांना
एकवार वाटले. परंतु ते आता आलेच होते. यामुळे यांचे हणणे आजच ऐकून घेतले तर
बरे, असे हणून यांनी यांची भेट घेतली. यानंतर सुमारे वीस म नटांनी ते हाणीत जाऊन
आले. नंतर रट् टूं या खां ावर हात टाकून ते दवाणखा यात आले. तेथे एका कोचावर ते
डोळे मटू न जेमतेम बसले.
जैन नेते आदरपूवक उठू न उभे रा हले. नंतर खाली बसले. काही ण न त धता
पसरलेली होती. जैन नेते तट थ होऊन यां या मुखाकडे एकटक पाहत रा हले होते. काही
णांनंतर आपली नजर वर क न यांनी या ने यांना यां या भेट चा उ े श वचारला. यांनी
बाबासाहेबां या कृतीची औपचा रक चौकशी केली. यावर ते उ रले, ‘ठ क, चलता है.’
नतर काही वेळ बौ धम न जैन धम यांसंबंधी थोडी चचा केली. यां या मनावर या चचचा
प रणाम झालेला दसला. यांनी बाबासाहेबां या हातात ‘जैन और बु ’ या ंथाची एक त
ेमादरपूवक ठे वली. स या दवशी सकाळ यांचा एक समारंभ होणार होता. या
समारंभास उप थत रा न आप या मुन शी काही मु ांची चचा करावी अशी यांनी
आंबेडकरांना वनंती केली. कृती नीट असली तर आपण उप थत रा असे बाबासाहेब
उ रले. आ ण भेट स आले या शेवट या लोकांनी यांचा नरोप घेतला. आंबेडकर जैन
ने यांशी बोलत असतानाच यांचे पा णे डॉ. माधवराव मालवणकर रा ी या वमानाने
मुंबईस परतले.
नानकचंद रट् टू बाबासाहेबांचे पाय रगडू लागले. आप या डो यावर तेल चोळ यास
यांनी रट् टूं ना सां गतले. तसे यांनी केले. बाबासाहेबांना थोडे बरे वाटले. इत यात एकाएक
एक शांत आनंददायी मधुर आवाज ऐकू येऊ लागला. आवाज बाबासाहेबांचा आहे हे रट् टूं नी
ओळखले. ते डोळे मटू न उज ा हाता या बोटांनी सो या या हातावर ठे का ध न गाणे गात
होते. हळू हळू गाणे प ऐकू येऊ लागले. ‘बु ं सरणं ग छा म’ ा पदा या ओळ प पणे
ऐकू येऊ लाग या. रे डओ ामवर या आवड या गा याची तबकडी लाव यास यांनी रट् टूं ना
आ ा केली. या तबकडीबरोबरच ते गाणे अगद त मयतेने तालसुरात हणू लागले.
याच वेळ सुदामा गंगावणे या वयंपा याने वद दली क जेवण तयार आहे.
बाबासाहेब हणाले, ‘थोडा भात घेऊन ये. सरे काही नको.’ ते या गा या याच तं त होते.
वयंपा याने स यांदा वद द याबरोबर बाबासाहेब जेवणा या खोलीत जावयास नघाले.
रट् टूं या खां ावर हात ठे वून चालत जात असता, वयंपाकघरात वेश कर यापूव , यांनी
नर नरा या कपाटांतून काही ंथ काढू न घेतले. जीवनातील या महान न ख या म ांकडे
पु हा एक आशाळभूतपणे ेप टाकून ते आत गेले. रट् टूं या मदतीने ते एका खुच त
वयंपाकघराकडे त ड क न बसले. यांनी अगद थोडे अ खा ले आ ण रट् टूं ना डोके
चोळावयास सां गतले. यांनी दोनचार म नटे डोके चोळ यावर हातात सोटा घेऊन कबीराचे
‘चलो कबीर तेरा भवसागर डेरा’ हे पद गुणगुणत ते उठले. वयंपाकघराला लागून असले या
शेजघरात ते गाणे गुणगुणत यांनी वेश केला.
पंधरावीस म नटांपूव कपाटातून आणलेले ंथ यांनी चाळू न पा हले. ते टे बलावर
तसेच ठे वून दले. ते आप या बछा यावर पडले आ ण रट् टूं ना हळू हळू पाय रगडावयास
सां गतले. आता रा ीचे ११। वाजले होते. आद या रा ी रट् टू घरी गेले न हते.
बाबासाहेबां या डो यावर झोप आहे असे पा न आपणही आता घरी जावे असे रट् टूं ना
वाटले. यांचे ल वेधून घे यासाठ रट् टूं नी टे बलावरचे एकदोन ंथ इकडचे तकडे ठे वले.
बाबासाहेबांनी वर पा हले. ते हा रट् टूं नी बाबासाहेबांची रजा घेतली आ ण आपली सायकल
बाहेर काढली. यांना आता भूक लागली होती. यांची प नी घरी वाट पाहत असेल या वषयी
यांना टोचणी लागली होती. सायकलीव न ते आवारा या दरवाजापयत जातात न जातात
तोच यांना सुदामाने हाक मारली. ‘बाबासाहेब तु हांला बोलावताहेत, ’ असे तो हणाला.
बाबासाहेबांनी ‘बु आ ण याचा ध म’ या ंथाचा उपोद्घात न तावना यां या
टं क ल खत ती तसेच आचाय . के. अ ,े ी. म. जोशी न दे शचे सरकार यांना
ल हले या प ां या ती कपाटातून काढू न आणून टे बलावर ठे व यास सां गतले. ‘उपोद्घात
न तावना रा ी पु हा वाचून पाहीन. ती प े वाचीन.’ असे ते हणाले. ती प े स या
दवशी टपालातून रवाना होणार होती. सुदामाने साहेबां या खाटे जवळ कॉफ ने भरलेला
थमास न मठाईची एक बशी ठे वली. गेली पाच वष बाबासाहेबां या जवास जपणारी यांची
डॉ. प नी कवा यांचा नोकर यांना बाबासाहेबां या खाटे या मागे मृ यू दबा ध न बसला
होता ाची क चतसु ा क पना न हती.
६ डसबर १९५६ या सकाळ डॉ. सौ. स वताबाई नेहमी माणे उठ या. साडेसहा
वाजता यांनी आप या पतीकडे पा हले ते हा यांचा एक पाय उशीवर टे कलेला दसला.
बागेत एक च कर मा न या नेहमी माणे बाबासाहेबांना उठ व यास गे या. यांनी यांना
उठ व याचा य न केला. पण यांना चर न ा लागली होती! आपले प तराज हे जग सोडू न
गेले आहेत असे समजताच यांना भयंकर ध काच बसला. यांनी रट् टूं ना आणावयास गाडी
पाठ वली. रट् टू आले. रट् टूं ना पाहताच डॉ. स वताबाई सो यावर ःखभराने कोसळता
कोसळता असहायपणे उद्गार या, ‘रट् टू , बाबासाहेब आप याला सोडू न गेले!’ रट् टूं ना ती
ःखद वाता सहन झाली नाही. आप या काप या आवाजात ते अडखळत उद्गारले, ‘काऽय
बाबाऽऽसाहेब गे...’ ती दोघे बाबासाहेबां या शयनघरात गेली. बाबासाहेबां या मृत शरीरात
दयाचे पु हा चलन कर याचा यांनी य न केला. यांचे हातपाय रगडले. खाली वर केले.
छाती आ ण पोट यांतील पडदा रगडू न त डात एक चमचाभर ँडी ओतली. परंतु
ासो छ् वास सु झाला नाही. झोपेतच यांचे ाणो मण झाले होते. आंबेडकरांना
मधुमेहा या वकारामुळे म जातंतूचा असा य असा वकार जडला होता. यांची दय या
गेली दोन वष ीण होत चालली होती. ती आज कायमची बंद पडली!
डॉ. स वता आंबेडकरांनी ःखाने हंबरडा फोडला. बाबासाहेबां या शवावर ओणवे
रा न रट् टूं नी आ ोश केला. ‘बाबासाहेब मी सेवेला आलो आहे. मला काम ा.’ असे हणून
यांनी टाहो फोडला. कोणी चमनलाल शहा नावाचे गृह थ या वेळ आंबेडकरां या
नवास थानी राहत होते. ते गृह थ योग न गूढशा यांचे अ यासू होते. यांची आ ण
आंबेडकरांची चांगली जानपछान होती.
दहा वषापूव बाबासाहेब हणाले होते क , जोपयत द लत वगा या सेवेसाठ मा या
अ त वाची आव यकता आहे तोपयत मला आयु य लाभेल. याच द य े मुळे ते सव
कार या दा ण नराशेतून आ ण शारी रक अ वा यातून अनेकदा बाहेर पडले होते. दे वाने
फार जरी नाही तरी आप या कायाला आव यक तेवढे आयु य ावे अशी ते ाथना करीत.
थोर पु ष आपले जी वतकाय संपले हणजे दे ह वसजन करतो असे यांना वाटत असावे.
आपण आता फार काळ जगत नाही, तरी तुम या मनाची तशी तयारी ठे वा, असे यांनी चार
वषापूव च आपले मु य सहकारी भाऊराव गायकवाड यांना कळ वले होते.
नानकचंद रट् टूं नी बाबासाहेबां या वतुळातील लोकांना ही ःखदायक वाता
कळ वली. म यवत सरकार या मं यांनाही ही बातमी कळ वली. वण ा माणे ती भयंकर
बातमी द लीत पसरली.
सव चाहते, सरकारी अ धकारी आ ण भ २६ अ लपूर र ता येथे धावून आले.
तासाभरात बाबासाहेबां या अं यदशनासाठ लोकांची नवास थाना या बाहेर चंड गद
जमली. मुंबईतील सहका यांना न भ ांना मुंबईतील स ाथ महा व ालयाम ये र वनीने
बातमी कळ व यात आली. ‘रा ी या वमानाने शव मुंबईस आण यात येईल, ’ असे
द लीतील कायक याकडू न कळ व यात आले.
 पंत धान जवाहरलाल नेह आंबेडकरां या नवास थानी धावत आले. ‘आंबेडकर हे
भारता या मं मंडळातील एक अमोल र न आहे, ’ अशी आंबेडकरांची पं डत नेह
परदे शीय पा यांना आंबेडकर व धमं ी असताना ओळख क न दे त असत. बाबासाहेब
जे हा यांना संसदे या दवाणखा याम ये कवा कोठे समारंभात भेटत ते हा यां या
कृतीची ते आ थापूवक चौकशी करीत. यांनी आंबेडकरां या नवास थानी येताच अ यंत
सहानुभूतीने डॉ. स वताबा जवळ वचारपूस केली. ‘ ेतया ेसंबंधी कोणती व था
करावयाची तुमची इ छा आहे, अशी आंबेडकरां या अनुयायांकडे यांनी चौकशी केली.
गृहमं ी गो वद व लभपंत, दळवळणमं ी जगजीवन राम आ ण रा यसभेचे उपसभापती
इ याद आंबेडकरां या अं यदशनासाठ आले. सव गो ी ल ात घेऊन जगजीवन राम यांनी
मुंबईस बाबासाहेबांचे शव ने यासाठ वमानाची सोय केली. पारी आकाशवाणीव न ती
बातमी ऐकताच ल ावधी भारतीयांचे दय ःखाने हाद न गेले. ए हाना हजारो लोकांनी
आंबेडकरां या नवास थानाबाहेर चंड गद केली होती. आजूबाजू या व तीतील रहदारी
बंद पडली. एका मो ा कम ये ासपीठ तयार क न, यावर बाबासाहेबांचे शव
ठे व यात आले. आ ण ‘बाबासाहेब अमर रहे’ या घोषणेने ेतया ेला यां या
नवास थानापासून आरंभ झाला. मागावर हजारो लोक तफा उभे होते. शवाची गाडी
येताच ते या महान पु षास वंदन करीत. वमानतळाजवळ यायला ेतया ेला पाच तास
लागले. रा ीचे नऊ वाजले. नेह ं नी एका खास ताकरवी शवास हार घातला. लोकसभेचे
कायवाह आ ण रा यसभेचे कायवाह यांनी या महान संसदपटू ला पु पहार घातले.
लोकसभेचे अनेक सभासद, द लीतील मुख वक ल यांनी या व यात व ान राजकारणी
पु षाला वंदन केले. वमान द ली न रा ी ९ ।। वाजता नघाले. यात शंकरानंदशा ी,
भ कू आनंद कौस यम्, डॉ. स वताबाई आंबेडकर, रट् टू , सुदामा आ ण शंकरलाल शा ी
आ ण काहीजण होते. वमान सांताकूज वमानतळावर पहाटे स ३ वाजता आले. तेथे
जमले या हजारो लोकांनी मूकपणे या थोर ने याचे शव दादर येथील बाबासाहेबां या पूव या
नवास थानी नेले. तेथे ल ावधी शोक त भ आप या प र ा याचे अं यदशन घे यासाठ
आठ-दहा तास व हळत बसले होते. सव मुंबापुरी या ःखसागरात बुडून गेली होती. ७
डसबर रोजी मुंबईतील सव कारखाने, गो ा, रे वेकारखाने न कापड गर या बंद रा ह या.
मुंबई नगरपा लकेतील झाडलोट खा यातील नोकरवग कामावर गेला नाही. शाळा,
महा व ालये, च पटगृहे बंद होती. नागपूर आद नर नरा या शहरांत उ फूतपणे हरताळ
पाड यात आला. मरवणुका नघा या. अहमदाबाद येथील कापड गर या बंद कर यात
आ या. या भयंकर ःखद वातने अनेक लोकांचे हातपाय गळाले. काह ना तर मू छा आली.
पारी ेतया ेसंबंधी सव व था पूण झाली. बाबासाहेबांचे शव फुलांनी आ ण
पु पहारांनी भरले या एका कवर ठे व यात आले. शवा या उशाजवळ भगवान बु ाची मूत
ठे व यात आली. सभोवती पेट वले या मेणब या ठे व यात आ या. चारी कोप यांत धूप
ठे व यात आला होता. पारी १ ।। वाजता ेतया ेस आरंभ झाला. या र याला आता
आंबेडकर र ता हणतात तो पूव चा ह सट र ता, पोयबावडी, ए फ टन पूल, सयानी
र ता, गोखले र ता या मागाने ेतया ा दादर ह मशानात आली. उ र मुंबईतील सव
रहदारी पाच तासांवर बंद पडली होती. एव ा मो ा चंड मागावर या महापु षा या
दशनासाठ तफा मुं यांसारखी माणसे गद क न उभी होती. घरांची छ परे, ग या, झाडे
ही माणसां या रंगीबेरंगी कप ांनी भरली होती. आसपास या ज ांतील शेकडो लोक
खास गा ा क न आले आ ण या दोन मैल लांबी या ेतया ेत सामील झाले. ेतया ेची
गाडी समो न जात असता शवावर शोक त लोकांनी फुले न पु पहार यांचा पाऊस
पाडला. शवाचे दशन जनतेला नीट हावे हणून हारांचा अन् फुलांचा वाढत जाणारा ढ ग दर
चारपाच म नटांनी बाजूला कर यात येई. मुंबईतील मं ी न काँ ेसचे नेते यांनी र यात
शवाला पु पहार घातले.
अशा कारे चार तासांनंतर मुंबई शहरा या आठवणीतील सवात मोठ ेतया ा दादर
ह मशानभूमीत आली. शेकडो पोलीस मशानभूमीत व थेसाठ उभे होते. उ च ेणीचे
पोलीस अ धकारी जातीने व था पाहत होते. पाच लाखांपे ा अ धक मो ा
जनसमुदायाने मशानात बौ भ ूंकडू न अं यसं काराचे वधी होत असताना पा हले.
आप या दवंगत ने याची अं तम इ छा पुरी कर यासाठ एक ल ावर अनुयायांनी यां या
दे हा-सम बौ धमाची द ा घेतली. आंबेडकरपु यशवंतराव यांनी सायंकाळ ७ ।।
वाजता चता पेट वताच तो जनसमुदाय ःखसागरात बुडून गेला. मुंबई नगरी या पो लसांनी
मृत महान ने याला शेवटची मानवंदना दली. अशा त हेचा स मान बनसरकारी ला
मुंबईत हा थमच दे यात आला.
चतेजवळ बोलताना भ कू आनंद कौस यम् हणाले, ‘डॉ. आंबेडकर हे एक महान
नेते होते. यांनी दे शाची सेवा क न नवाण ा त क न घेतले.’ मलायातील न
सलोनमधील भ ूंनी मृत बौ ने याला आदरांजली वा हली. आचाय . के. अ े यांनी
आप या पहाडी आवाजात हटले क , ‘आंबेडकरांनी द लतां या ह कासाठ याग केला
आ ण लढा केला.’ अ े यांचे भाषण ऐकून या जनसागराला पु हा ःखाची भरती आली.
मशानाबाहेर समु कना यावर शोक त अव थेत उ या असणा या जनतासागरा या
ःखात सागरसु ा समील झाला! अ े पुढे हणाले, ‘आंबेडकरांनी अ याय, छळ न
वषमता यां याशी लढा केला. ह धमा या व यांनी बंड केले नाही. तो सुधार याचा
य न केला.’
मुंबई व धमंडळाचे सभापती सीलम, मुंबई सरकारचे मु य स चव, डॉ. स वता
आंबेडकर, मुकुंदराव आंबेडकर, रावबहा र बोले, आंबेडकरांचे सहकारी भाऊराव
गायकवाड, रा. ध . भंडारे, बा. चं. कांबळे , पुं. तु. बोराळे आ ण आंबेडकरांचे म मो. वा.
द दे आद मा यवंत नेते न त त नाग रक मशानात उप थत होते. या दवशी सांची
येथे आठ दवसांचा २५०० वा बु जयंतीचा उ सव पूण झाला याच ७ डसबर १९५६ ला
आंबेडकरांचा पा थव दे ह आड हावा ही व धघटना कती वल ण!
सव रा ाने आंबेडकरां या नधनासंबंधी शोक केला. यां या मृ यूमुळे दे शाचा एक
महान सुपु हरवला आहे असे सव प ांनी उद्गार काढले. यांनी गे या तीस बषापे ा
अ धक काळ रा ा या घडामोडीत धडाडीने भाग घेऊन अनेक वध मह वाचे न भावी
काय केले ती हद राजकारणा या पटाव न काळाने हरावून नेली. यां या मृ यूने
जगातील लोकशाही नबल झाली. लोकशाही या मत णालीचा एक मोठा कैवारी नाहीसा
झाला. रा यघटनेचे चंड काय न ह सं हतेसंबंधी काय क न यांनी रा ाची जी सेवा
केली या वषयी मरण क न पंत धान जवाहरलाल नेह लोकसभेत हणाले क , ‘ ह
समाजातील छळ करणा या सव वृ व बंड करणारी हणून आंबेडकरांचे
ामु याने मरण राहील. या छळ करणा या वृ व यांनी जळजळ तपणे वरोध
केला हणून लोकांची मने जागृत रा हली होती. जरी ती एक मोठ वाद त होती, तरी
यांनी सरकारी कामकाजात मोठे वधायक न मह वाचे काय केले. यांनी या व बंड
केले या व येक ने बंड केले पा हजे.’ पंत धान नेह आंबेडकरांना अलौ कक
पु षां या मा लकेतील एक पु ष मानीत अस यामुळे यांनी लोकसभेचे कामकाज यां या
स मानाथ एक दवस बंद ठे वावे अशी वनंती केली.
‘आंबेडकरां या मृ यूमुळे भारत एका ख या महापु षाला मुकला, ’ असे वीर
सावरकर उद्गारले. या वेळचे मुंबई सव च यायालयाचे हंगामी यायाधीश कोयाजी
हणाले, ‘आंबेडकर येय न जीवन जगले. द लतांचा उ ार करणे यांचे जी वतकाय होते.
यांची पताका यांनी उंच धरली आ ण ते काय यांनी शेवट या घटकेपयत सोडले नाही.’
भारताचे रा पती डॉ. राज साद हणाले, ‘आंबेडकर आम या घटनेचे श पकार आहेत
आ ण यांची अनेक े ांतील सेवा आ ण वशेषतः द लतां या उ ाराक रता केलेली सेवा
फार महनीय आहे.’
राजगोपालाचारी हणाले, ‘आंबेडकरां या रागाचे दशन हणजे यां या तथाक थत
बौ धमाची यांनी घेतलेली द ा. दवाने या कृतीत बौ धमाची अनुकंपा न नी तम ा
ा त वां या अंगीकारापे ा ह धमाचे श ु वच अ धक दसून आले.’ आंबेडकर हे
शः अ यंत ामा णक मनु य होते असे वणन क न राजाजी पुढे हणाले, ‘ते ती ण
बु चे नबधपं डत असून यांचे दय ग व आ ण रारा य होते. यांची व ा गाढ होती.
तथा प जर यो य रीतीने थम यां याशी बोलणी केली तर ते अ यंत ज हा याचे नेही
होत. अशा या पु षाला अधूनमधून काय के यानंतर शांतता लाभली.’
अ पृ यांचा चकाट चा, शूर, द य कैवारी असे डॉ. आंबेडकरांचे वणन वृ प ांनी
केले. ते भारताचे एक थोर सुपु होते, एक कांडपं डत, नबधपं डत, जाग तक क त चे
घटनापं डत आ ण महान संसदपटू होते, हे सवानी मा य केले. परंतु यां यापैक अनेकजण
हणाले क , आंबेडकर कडवट, भांडखोर आ ण रारा य बनले होते. अ पृ यतेचा कलंक
धुऊन काढ यात भारताने जी झपा ाने गती केली, याकडे आंबेडकरांनी हेतुतः
कानाडोळा केला होता, असे यांचे मत पडले. आंबेडकर ही एक कतृ ववान, बु मान
आ ण अ पैलू होती. नरा या प र थतीत यांनी आप या समाजाची आ ण दे शाची
याहीपे ा फार मोठ सेवा केली असती, असे मुंबई या ‘टाइ स ऑफ इं डया’ दै नकाने
मृ युलेखात हटले.
 अंबा यातील ‘ यून’ ा दै नकाने हटले, ‘जर असे काय हाती घेणारे आंबेडकर
काय करीत असता ब तांशी एकाक पडले, तर यां या जीवनाला जी नराशा आ ण
वफलता ासून टाकते ती कर याचे यांनी टाळावे अशी अपे ा करणे थ आहे.’
द ली या ‘ ह थान टाइ स’ दै नकाने हटले, ‘ यांनी केले या दे शा या महान सेवेची
आठवण मागे राहील.’ मुंबईचे ‘ ेस जनल’ दै नक हणाले, ‘अ याया या व
सा वकपणे झगडणारा एक नेता हणून दे शाला आंबेडकरांची आठवण चरकाल राहील.’
आंबेडकरांची कारक द हणजे बु म ा न मनो न ह यांचा झगडा होय, असे वणन
क न कलक या या ‘ टे ट्समन’ दै नकाने हटले, ‘ यांची कांड व ा व नबधशा ,
अथशा , समाजशा , कामगार आ ण राजकारण या नर नरा या शा ांतील न े ांतील
यांचा अनुभव ांनी यांना वेग या प र थतीत आणखी ठसठशीत अशी भर टाक यास
समथ केले असते.’ आंबेडकरां या आ यकारक कार कद चा गौरव क न, कलक याचे
‘अमृत बझार प का’ दै नक हणाले, ‘अ यायी न माणुसक चे ह क नाकारणा या
समाजरचनेचा व वंस कर याचा जणू आंबेडकरां या लढाऊ वृ ीने वडाच उचलला होता.
या थोर गुणांमुळे ते दे शाचे सुपु ठरले होते, या थोर गुणांचे न थोर दे शभ चे सव
दे शबंधूंना पु हा एकदा यां या मृ यूने मरण दले आहे.’ ‘ यूयॉक टाइ स’ दै नक हणाले,
‘मु यतः अ पृ यांचे कैवारी हणून आंबेडकरांचे नाव सव जगास माहीत होते. जे कदा चत
माहीत न हते ते हे क , यांनी आप या वाचा ठसा भारता या नैब धक रचने या
मो ा भागावर उठ वलेला आहे.’ लंडन येथील ‘टाइ स’ दै नक हणाले, ‘ टश स े या
शेवट या काळातील भारतातील सामा जक आ ण राजक य उ ांतीचा जे हा इ तहास
ल हला जाईल ते हा यात आंबेडकरां या नावाचा ामु याने नःसंशय उ लेख होईल.
नधार आ ण धैय ा भरदार म वा या च माभू षत पु षा या मुखावर कोरलेली होती.
मा यां या आचरणात वा भाषणात यांनी तीन खंडांत प र मपूवक संपा दत केले या
व ा यासाचा यय आढळत नसे. कारण यांनी आप यावर झाले या सं कारांचे
प र करण कर याची काळजी कधीच घेतली नाही.’ दे शाचे या वेळचे पंत धान यांनीही
आपले मत एका समारंभा या अ य पदाव न बोलून दाख वले. ते हणाले, ‘आंबेडकर ही
एक नामां कत होती. बदलणारे वाह आ ण प र थती जे हा रा ा या सामा जक
रचनेवर आ ण जीवनावर मोठा प रणाम करीत आहेत, या वेळ यांनी ह थानातील मोठ
ऐ तहा सक काम गरी केली. दे शातील सामा जक जीवनप तीत फरक घडू न येत असता
तला गती दे णा यांपैक आंबेडकर हे एक होत. या प तीस ल ावधी लोकां या जीवनात
गती कर यासाठ न सुख दे यासाठ समथ कर यात येत आहे.’१
आंबेडकरां या मृ यूनंतर अकरा ा दवशी यां या अनुयायांनी द ली येथे
भर वले या एका मो ा सभेत आंबेडकरांना कोण या प र थतीत मृ यू आला या
प र थतीची पूण तपासणी सरकारने करावी असा ठराव कर यात आला. एक श मंडळ
पंत धान नेह , गृहमं ी गो वदव लभ पंत आ ण रा पती डॉ. राज साद यांना भेटले.
आंबेडकरां या मृ यूसंबंधी सरकारने तपास करावा अशी मागणी कर यात आली.
द लीतील पोलीस अ धका यांकडे यशवंतराव आंबेडकर यांनी तशी त ार दाखल केली.
या माणे सरकारने मृ यूसंबंधी चौकशी केली. २६ नो हबर १९५७ रोजी गृहमं ी पं डत पंत
यांनी लोकसभेत नवेदन केले क , द ली या उपमहा नरी काने (डे युट इ पे टर जनरल
ऑफ पोलीस) केले या तपासा माणे डॉ. आंबेडकरांना नैस गक मृ यू आला होता.
आंबेडकरां या ठायी असले या नबधपं डताने ‘बु आ ण याचा ध म’ या
ंथासाठ ल हले या उपोद्घातात कृत तेने एक ऋण मानले होते हे जगास माहीत नाही.
यात आंबेडकरांनी ल हले होते क , गे या पाच वषात मा या कृतीत अनेक वेळा चढउतार
झाले. एका वेळ माझी कृती इतक बघडली क , डॉ टर लोक माझे वणन मालवती योत
हणून करीत. ती मालवती योत पु हा व लत करावयास मा या प नीचे वै क य
शा ातील ावी य जसे कारणीभूत झाले तसेच जे मा यावर उपचार करीत आहेत ते डॉ.
मालवणकरही आहेत. यांचा मी अ यंत ऋणी आहे. यांनीच मला हा ंथ पूण कर यास
समथ केले आहे.’ तयार असलेला उपोद्घात आ ण वशेषेक न यातला हा भाग या ंथात
का छापला गेला नाही, हे एक गूढच आहे.
आप या काठमांडू येथील भाषणात आंबेडकरांनी सां गतले होते क , बौ शा ात
ःख याचा अथ मालम ा होतो. लोकमा य टळकां या मृ यूनंतर जसे यांचे वारस
यायालयात गेल,े तसे आपले वारस यायालयात जाऊन शोभा करणार नाहीत असे
आंबेडकर हणत असत. परंतु दवाने यांची आशा फोल ठरली. यांचा पु न प नी
मालम ेतील आपापला ह सा मळावा हणून यायालयात गेली. यायालयात शेवट यांनी
तडजोड केली.

आंबेडकरां या नधनानंतर थो ाच दवसांत यां या जीवनाशी नग डत असले या काही

घटना घड या. आप या समय , चतुर व समतोल धोरणा वषयी व यात असलेले महारा
रा याचे प हले मु यमं ी यशवंतराव च हाण यांनी लोकमताला मान दे ऊन आंबेडकर
जयंतीची महारा ात साव क सुट जाहीर केली. नागपूर येथे या भूमीवर १४ ऑ टोबर
१९५६ रोजी द ा समारंभ झाला होता, या भूमीपैक अकरा एकर जागा सरकारने संबं धत
बौ सं थेला दली. दादर ह मशानभूमीत जेथे आंबेडकरां या शवाचा अं यसं कार
झाला, ती लहानशी जागाही संबं धत बौ सं थेला सरकारने दली. डॉ. बाबासाहेबांचा
पुतळाही मुंबईतील दो ही स चवालयां या म यभागी उभार यात आला.
आंबेडकरांनी था पलेली ‘जनतेची श ण सं था’ (पी. ए. सो.) आपले काय न ेने
करीत आहे. रा. रा. भोळे , दौलतराव जाधवाद बाबासाहेबांचे सहकारी आ ण सं थेचे
कायवाह कृ. भ. तथा घन याम तळवटकर यांनी ते श णकाय उ साहाने वृ गत केले
आहे.
आंबेडकरां या मागदशनानुसार रप लकन प थाप यात आला. परंतु
‘ रप लकन प ’ हणजे ‘शे ू ड का ट फेडरेशन’ या प ाचे केवळ पांतर ठरले
एवढे च. महारा रा य नमाण झा यावर या प ात दोन तट पडले. एका तटाने संयु
महारा ा या संघटनेवर, भु व असणा या लाल प ाबरोबर सहकार केला. तर स याने
या जासमाजवाद प ाबरोबर बाबासाहेबांनी सहकार केला होता, या याशी सहकार
केला. इतर प ांतील एकही नेता रप लकन प ाला येऊन मळाला नाही. या प ा या
नावात फरक झाला एवढे च.
आंबेडकरां या नधनानंतर यांचा महान इं जी ंथ ‘बु आ ण याचा ध म’ स
झाला. या ंथात आंबेडकरांनी बौ धमाचा कोणता अथ लावला आहे आ ण ‘बौ धम
हणजे काय?’ हे वशद केलेले आहे. तो ंथ काहीसा आ म न आ ण सरळ आहे. एक
आदश नमुना आहे. भाषा रेखीव आ ण सतेज आहे. ते भ असे एक भा य आहे. यातला
बु वाद रसरशीत आहे. महान ंथात ंथकाराचे वै श दसून येते. ‘बु आ ण याचा
ध म’ हा खरोखर आंबेडकरां या म वाचा आ ण बु ा या त व ानाचा रांधा आहे.
जसे गीतारह य हणजे गीता न टळक यांचा रांधा आहे.
तथा प, ‘महा बोधी’ या भारतातील स बु ट मा सकाने आपले मत असे दले
क , ‘बु आ ण याचा ध म’ हा भयंकर ंथ आहे. कम स ा तावरील आंबेडकरांचे
ववरण, अ हसेसंबंधीचे वचार, आ ण बौ धम हे सामा जक त व आहे हे यांचे मत, हे
बौ धमाचे शु ववरण न हे. ते नवीन मत आहे. ंथपरी णकता हणाला, ‘खरे
सांगावयाचे हणजे हा ंथ जे नवबौ आप या मनात े ष न आ मक वृ ी बाळगतात न
दाख वतात याचे ववरण आहे.’ तो ंथपरी णकता पुढे हणाला, ‘आंबेडकरांचा बौ धम
हा े षावर आधारलेला आहे. आ ण बु ाचा धम क णेवर अ ध त आहे. आंबेडकरां या
ंथातील बु ाचे श द कोणते आहेत या वषयी जाग क राहणे हे अ धक मह वाचे काम
आहे असे दसते.’ तो ट काकार पुढे हणाला, ‘ ा ंथाचे नाव’ ‘बु आ ण याचा ध म’
असे न ठे वता ‘आंबेडकर आ ण यांचा ध म’ असे ठे वावे. कारण जो धमच नाही तो
आंबेडकरांनी धम हणून राजक य आ ण सामा जक सुधारणे या हेतूने उपदे शला आहे.’१
रंगून येथील ‘लाईट ऑफ ध म’ या मा सकाने आपले मत असे दले क , हा ंथ एका
महापु षाने ल हला आहे. परंतु दवाने तो ंथ महान नाही. ंथक या या अंगी अनेक
सद्गुण असले, तरी हा ंथ लहावयास हा ंथकता पा नाही. आंबेडकरांनी या ंथा या
मूळ सू ातसु ा ढवळाढवळ केली आहे. आ ण जे हा जे हा बौ धमातील मते यांना
आप या मनात गैरसोयीची वाटली आहेत ती बौ धमातील मते भ ूंनी घुसडली आहेत
असे हणून ंथक याने यांचा ध कार केला आहे. तथा प ंथकार हा एक महान आ ण
चांगला मनु य होता. या ंथाची शोकां तका अशी आहे क , तो ंथ महानही नाही आ ण
चांगलाही नाही.’१ असे ट काकारांनी अ भ ाय केले आहेत.
ट काकारांनी काही हटले तरी आंबेडकरांचा बौ धम हा भारतातील ा समाज,
स यशोधक समाज, आय समाज आ ण ाथना समाज यां माणे एक सुधारक पंथ होईल.
झेन ( यान) बौ धम असा एक बौ धमाचा कार आहे. ‘नाट’ पूजा करणारा ी बौ
धम नराळा आहे. महायान बौ धम आ ण हनयान बौ धम हे पंथ आहेतच.
आंबेडकरांना ॉटे टं ट ह धम पा हजे होता. आंबेडकरां या बौ धमाला तु ही
आंबेडकरयान हणा कवा बु ाचा नवा करार हणा, तो याच दे शातील नवबौ धम हणून
उदयास येऊन बु ाची पूजा करील आ ण भारतीय मना या तळात जलेले सं कार,
चालीरीती आ ण परंपरा यांनाच चकटू न राहील. ह धम आ ण बौ धम या एकाच
वृ ा या फां ा आहेत; जसे कॅथॉ लक पंथ व ॉटे टं ट पंथ न धमा या फां ा आहेत.
या तव भारतात बु ाची पूजा करणा या लोकांनी डॉ. हस डे हड यांचे मत ल ात ठे वावे
हे बरे. ‘गौतम हा ह हणून ज मास आला. ह हणून जगला व ह हणून मृ यू पावला.
याची शकवणूक जरी रवर प रणाम करणारी व वतं असली, च लत धमाचे व वंसन
करणारी असली, तरी ती सव नी भारतीयच होती. तो सव ह ं त थोर, शहाणा आ ण
उ कृ ह होता.’२

भारत या नावाचे आंबेडकरांना एक कारचे आकषण वाटे . या नावात यांना अतीव आनंद
वाटे . यांनी आप या एका पा काचे नाव ‘ब ह कृत भारत’ असे ठे वले होते. यां या
मु णालयाचे नाव ‘भारतभूषण टग ेस’ असे होते. मं दर वेशाचा यांनी केलेला लढा हा
यां या आंत रक झग ा वषयी पुरावा दे ऊ शकतो. एक वेळ लॉड हॅ लफॅ स यां या
धमातरावर तु ही व ास ठे वाल, पण आंबेडकरांनी धमातर केले यावर कोणी व ास
ठे वणार नाही. जर धमातर हणजे परदे शात ज मास आले या धमाचा वीकार करणे असा
धमातराचा अथ केला तर, आंबेडकरां या धमातरास धमातर हणता येणार नाही. गोलमेज
प रषदे या वेळ द लत वगाला ॉटे टं ट ह कवा नॉन कन्फॉ म ट ह हणा अशी
आंबेडकरांनी मागणी केली होती. यां या मनातील भावनांचे त वनी उठ वणारे यांचे
सं मरणीय श द कोणीही वसरता कामा नये. ‘जर मा या मनात े ष असता आ ण सूडाची
भावना असती तर पाच वषा या आत मी या दे शाचे वाटोळे केले असते.’ ह सं कृती न
सोड या वषयीची यांनी घेतलेली ही खबरदारी कवा ‘जो धम या दे शातील ाचीन
सं कृतीला धोका दे ईल कवा अ पृ यांना अरा ीय बनवील असा धम मी के हाही
वीकारणार नाही. कारण या दे शा या इ तहासात व वंसक हणून वतः या नावाची न द
क न घे याची माझी इ छा नाही, ’ हे यांचे अपार कळकळ चे व तेज वी वचार हेच स
करतात क , आंबेडकरांचा धम हा या दे शातील सं कृती, इ तहास आ ण परंपरा यां याशी
वसंगत असणार नाही. यांचा धम आ ण यांचे राजकारण ही जोडी अभे होती. हणूनच
आंबेडकरांचे ट काकार हणतात क , आंबेडकरांनी उपदे शलेला धम हा बौ धम नसून
आंबेडकरधम आहे. आ ण ते स यच आहे. यांचा धम आव यक असेल ते हा ह या
करावयास अनु ा दे तो. यांचा भारतीयांना अमर संदेश असा आहे क , यांनी या दे शा या
वातं यासाठ र ाचा शेवटचा थब असेपयत लढले पा हजे.’
अशी आहे आंबेडकरांची ही रोमहषक जीवनकथा! आंबेडकरां या मृ यूनंतर सव
भारतात या शोकसभा झा या ते हा लोकां या ीसमो न यां या जीवनाचा हा पट सरकू
लागला. सवानी मा य केले क , आंबेडकर मानवा या त ेक रता लढणारा एक यो ा होते
आ ण ते पदद लतांचा ाता होते. या दे शातील कवा परदे शातील कोण याही माणसाची
आंबेडकरांशी तुलना होऊ शकणार नाही, इतके यांचे जीवन मनोवेधक, अलौ कक,
अनेक वध आ ण अद्भुत होते. उ कर ावर ज मास येणे, अ पृ य हणून आयु यास
आरंभ करणे, बालपणात महारो या माणे वाळ त टाक यात येणे आ ण सव ता यात
समाजापासून झडकार यात येणे; केशकतनालये, उपाहारगृह,े वस तगृह,े दे वळे , सरकारी
कायालये यांतून पावलोपावली अपमान होऊन गचांडी मळणे हा आयु यातील अ यंत कटू
अनुभव आहे. नातलगांचे जेवणाचे डबे नेणे, जगातील स व ापीठांतून पुरेशा
अ ा वना तडफडत अ यास करणे, आपले आयु य व ाजनासाठ तीत करणे, कधी
हातात शा े घेऊन तर कधी श घेऊन आयु यातील पाय या लढत लढत वर चढणे;
पाठ शी कुटुं बाचे धन नाही, राजकारणात राजक य वारशाचा आधार नाही, आ ण तरीसु ा
क र राजक य वरोधाला आ ण संकटांना न जुमानता दे शा या थम ेणी या पु षांत
लौ कक मळ वणे ही गो खरोखरीच असामा य आ ण भूषणावह आहे. दे शा या
वकासा या सव ट यांम ये आ ण सव योजनांम ये भाग घेऊन, मतदान- वचारमंडळे ,
अथशा स म या आ ण घटना-स मती यांवर काम क न सरकार या कायकारी मंडळात
मजूरमं ी होणे, वतं दे शाचा प हला व धमं ी होणे आ ण वतं दे शा या घटनेचा मुख
श पकार ठरणे ही गो अन यसाधारण होय. परंतु आंबेडकरांचे आणखी वै श असे क ,
या दे शाने यांना बालवयात पायांखाली तुड वले या दे शात ही गो घडली हणून ती
अन यसाधारण आहे. रा ातील एका गटाला लागले या अ पृ यते या का ळ यापासून मु
करणे, युगायुगातून यां यावर लादले या दा यां या शृंखला तोडणे ही खरोखरीच
मनु यजाती या इ तहासातील अतुलनीय अशी काम गरी आहे. या तव एका अ पृ य ह चा
हा पु या ाचीन दे शा या इ तहासात श णत , अथशा , ंथकार, ा यापक,
नबधपं डत, नेता, दे शभ , नबध करणारा, सं हता दे णारा, गुलाम गरी न करणारा,
द लतांचा उ ारकता, सामा य जनतेचा कैवारी, समाजसंजीवक हणून ओळखला जाईल.
आंबेडकरांनी सा ता हके व पा के चाल वली. यांनी अथशा ावर, इ तहासावर
आ ण राजकारणावर ंथ ल हले. यांनी वस तगृहे व वाचनालये चाल वली. ते एका वधी
महा व ालयाचे ाचाय होते. यांनी शेकडो सामा जक व राजक य प रषदांचे अ य पद
भूष वले. सामा य जनतेचे ते नेते अस यामुळे यांनी सामा जक, राजक य आ ण कामगार
चळवळ के या. यांनी राजक य प थापले. महा व ालये चाल वली. यांनी मु स ाचे
शहाणपण, ने याचे गुण, वीराचे धैय, ता याची सहनश आ ण व ानाची ासंग यता
ही गुणसंपदा आप या जीवनात दाख वली. यांनी मोठमोठ थाने आप या ानाने,
लोकशाही न वृ ीने न मानवते या त ेवरील ेमाने गाज वली, भूष वली. एका
अ पृ या या मुलाने आप या जीवनात इतका ब वध लौ कक न व ा साधावी हा एक
आधु नक जगातील महान चम कार आहे.
थोर पु ष राजवा ात जसे ज मास आले तसे ते झोप ांतही ज मास आले. ते
चांभार, शपी, खा टक, गवंडी आ ण लोहार यां यातूनही नमाण झाले. परंतु आंबेडकरांचे
अलौ कक व अन यसाधारण असे क , ते धुळ तून शखराकडे गेले. या कुटुं बात यांचा
ज म झाला या कुटुं बातील शंभर प ा या दे शात कु यामांजरांपे ा वाईट रीतीने
वाग व यात आ या. यांचा पश अमंगल मानला जात होता. यां या सावलीचा वटाळ
मान यात येई.
या तव आंबेडकरांचे नाव दे शा या इ तहासाशी सदै व नग डत राहील. यां या
येयांपैक अनेक येयांचा रा यघटनेत समावेश झालेला आहे. यांनी मनू व बंड केले
आहे. आ ण मनूला या या गाद व न खाली ओढले. या वजयाला ा दे शा या इ तहासात
तोड नाही. अ पृ य जातीची मह वाकां ा, कतृ व आ ण व यापलीकडील गो ी
आंबेडकरांनी संपादन के या. या युगातील प ह या ेणीतील अलौ कक पु षांम ये यांचे
थान आहे. जे आजवर जगात पदद लतांचे र णकत न कैवारी होऊन गेल,े मानवी
वातं याचे श पकार होऊन गेले यांत यांचे थान उ वल आहे. यांनी सहा कोट
लोकां या भ वत तेला आकार दला. यांचे भ वत यांनी घड वले. यांनी आप या
म वाचा ठसा आप या काळावर उमट वला. आप या दे शा या भ व यकालावर आ ण
मानवी वातं या या इ तहासात यांनी आपले नाव आप या परा माने को न ठे वले आहे.
आंबेडकरां या जीवनाने हे स केले क , पदद लत जात या बीजाम ये उ कषाची
श न झालेली नाही. यांचा ठायी असलेले धैय, पौ ष आ ण सद्गुण जवंत आहेत याचा
हा भरभ कम पुरावा आहे. जो मनु य आप या वाचा वकास अखंड उ ोग, ासंग,
तळमळ, कळकळ, अलौ कक धैय आ ण वाथ याग या गुणांवर करावयाचा नधार करतो
या या मागात वगाची, जातीची, वशेष अ धकाराची व ीमंतीची ध ड आड येऊ शकत
नाही. पदद लत मानवांना यांचे जीवन हे धडे दे त आहे. जो वग चा उ कष आ ण
काम गरी ही व श वगाची म ा आहे असे समजतो या वगा या मग रीवर यांनी
नदयपणे हार केले आहेत. आपणाला आंबेडकरांसारखा पु ष पु हा दसणार नाही. कारण
‘महापु ष ज मास येताच याची मूस नसग मोडू न टाकतो, ’ असे इमसनचे वचन आहे.
याचा म थताथ हाच आहे.
‘ तर करणीय गुलाम गरी न अमानुष अ याय यां या गतत पचत पडले या या
समाजात मी ज मास आलो आहे या समाजाची गुलाम गरी न कर यात मी अपेशी ठरलो
तर वतःला गोळ घालीन, ’ अशी आंबेडकरांनी घनघोर त ा केली होती. वतं
भारता या रा यघटनेनुसार अ पृ यतेचे उ चाटन झाले आहे. ती त ा पूण झाली. व
साकार झाले. मह वाकां ा सफल झाली. गुलाम गरी न झाली. यांनी असे अ भवचन दले
होते. यांनी आपले बोल खरे केले.
अशा रीतीने व भूषण आंबेडकर यां या अलौ कक जीवनाने भारतात ानाचे एक
नवीन तीथ नमाण झाले आहे. भ ांसाठ नवीन ेरणेचे एक क ज मास आले आहे. या
जीवनातून एक नवी दे वता अवतरली आहे. आ ण ा मं दरमय दे शातील या दे वते या
मं दरातील तो नंदाद प जगातील कुठ याही कोर यातून काशात असलेला दसेल. ानाचे
एक नवे व ापीठ ज मास आले आहे. का ाला एक नवे फू त थान लाभले आहे.
या ेसाठ एक नवीन तीथ नमाण झाले आहे. तसेच वाङ् मयाला एक नवीन संधी लाभली
आहे. अमर कृती करतात ते असेच दे वपण पावतात.

१. The Maha Bodhi, January 1958.

१. The Maha Bodhi, December 1959.
१. The Light of Dhamma, January 1959.
२. Davids, Dr. Rhys, Buddhism, pp. 116-17.
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवनपट
१४ ए ल १८९१ - त कालीन म य ांतातील म (MHOW म लटरी
हेड वाटर फॉर वास) येथील ल करी छावणीत
सुभेदार रामजी मालोजी सकपाळ (आंबावडेकर) व
भीमाबाई यांचे पोट ज म. भीमराव १४ वे अप य
होते. सुभेदार यावेळ म येथील ल करी शाळे त
श क हणून कायरत होते.
१८९४ - सुभेदार रामजी ल करी सेवेतून नवृ होऊन
दापोलीला थलांत रत झाले. काही दवस दापोलीस
रा न यांनी आपले ब हाड साता यास हल वले.
पे शन या रकमेत कुटुं बाचा खच भागत नस याने
सुभेदारांनी सातारा ज ातील गोरेगाव येथे
सावज नक बांधकाम (PWD) खा यात
टोअरक परची नोकरी प करली. भीमरावांचे नाव
सातारा येथील ाथ मक शाळे त न द व यात आले.
डसबर १८९६ भीमाबाईचे म तकशूळाने नधन झाले.
७ नो हबर १९०० - भीमरावांचे नाव सातारा येथील सरकारी मा य मक
शाळा – सातारा हाय कूल – (आताचे ताप सह
हाय कूल) या शाळे त सुभेदारांनी न द वले. या
शाळे तील भीमरावांचे ा ण श क कृ णाजी
केशव आंबेडकर या श काने भीमरावांचे (मूळ
गाव आंबडवे, ता, मंडणगड, ज हा – र ना गरी)
मूळ गावाव न पडलेले ‘आंबावडेकर’ हे नाव
बदलून आपले वतःचे ‘आंबेडकर’ हे आडनाव दले
व शाळे या द तरात तशी न दही क न टाकली.
नो हबर १९०४ - भीमराव सातारा हाय कूलमधून इं जी चौथी परी ा
उ ीण झाले.
डसबर १९०४ - मुलांना चांगले श ण मळावे हणून सुभेदारांनी
आपले ब हाड मुंबईस हल वले. मुंबईत ते
 ए फ टन रोड या डबक चाळ स राहवयास गेले.
सुभेदारांनी थम भीमरावांना मराठा हाय कूलम ये
दाखल केले. परंतु तेथील अ यास म उ च दजाचे
नस याने भीमरावांना ए फ टन हाय कूलम ये
दाखल केले.
जानेवारी १९०७ - भीमराव मॅ क या परी ेत उ ीण झाले. अ पृ य
समाजातील मॅ क उ ीण झालेले ते प हले व ाथ
होत. भीमराव मॅ कची परी ा उ ीण झा याब ल
यांचे अ भनंदन कर यासाठ रावबहा र सी. के.
बोले यां या अ य ेखाली सभा आयो जत कर यात
आली. या संगी सुभेदारांचे म व भीमरावांचे
मागदशक गु वय कृ णाजी अजुन केळु कर यांनी
आपले ‘भगवान बु ाचे च र ’ (१८१८) हे पु तक
भेट दले.
३ जानेवारी १९०८ - भीमरावांनी ए फ टन महा व ालयात Previous
या वगात वेश घेतला.
ए ल १९०८ - सुभेदारांनी भीमरावांचा ववाह दापोली येथील भकू
धो े (वणंदकर) यांची क या राणीबाई ह याशी
लावून दला. हा ववाह भायख या या जु या भाजी
माकटम ये बाजार बंद झा यानंतर रा ी उ शरा रा ी
१० वाजता उरक यात आला. ल नानंतर सुभेदारांनी
वधूचे नाव रमाबाई ठे वले.
११ नो हबर १९०८ - आपला ग णत हा वषय क चा अस यामुळे आपण
ा वष या परी ेला बसणार नाही असे
भीमरावांनी ए फ टन महा व ालया या
ाचायाना कळ वले.
१९०९ - भीमराव ी हअस परी ा ८४० पैक २८२ गुण
मळवून उ ीण झाले.
१९१० - बडो ाचे महाराज सयाजीराव मुंबईत मलबार हल
येथील जय महाल बंग यात मु कामास असता
गु वय कृ. अ. केळु कर यांनी ह काश
छापखा याचे मालक दामोदर सावळाराम यंदे यां या
म य थीने भीमरावांना महाराजां या भेट स नेऊन
महा व ालयीन श णासाठ आ थक मदत करावी
अशी वनंती केली. महाराजांनी श यवृ ी दे याचे
 आ ासन दले.
२० ए ल १९११ - बडो ा या सं थानाने भीमरावांना दरमहा २५
पयांची श यवृ ी मंजूर केली आ ण पदवी ा त
के यानंतर बडोदा सं थानाची नोकरी कर याची
अट घातली.
नो हबर १९१२ - भीमराव ए फ टन कॉलेजमधून मुंबई
व पीठा या बी. ए. या परी ेला अथशा ,
रा यशा वषय घेऊन बसले.
जानेवारी १९१३ - भीमराव बी. ए. ची पदवी परी ा उ ीण झाले.
१५ जानेवारी १९१३ - बडोदा सरकार या श यवृ ी करारानुसार भीमराव
बडोदा सरकार या म लटरी डपाटमट या (फ ट
इ फ ट ) अकाऊंट जनरल या कायालयात
ोबेशनर हणून जू झाले. यांना दरमहा ७५ .
पगार होता.
१ फे ुवारी १९१३ - वडील आजारी अस याची तार भीमरावांना
बडो ात मळाली आ ण ८ दवसांची रजा घेऊन ते
मुंबईत ये यास नघाले.
२ फे ुवारी १९१३ - भीमराव पारी उ शरा मुंबईत पोहचले. सुभेदारांनी
भीमरावांना डोळे भ न पा हले. पाठ व न हात
फरवला आ ण ाण सोडला.
४ ए ल १९१३ - बडोदे सं थानने भीमरावांना परदे शातील उ च
श णासाठ दरमहा साडेअकरा प डाची श यवृ ी
दोन वषासाठ मंजूर केली. (पुढे भीमरावां या
वनंतीव न ही श यवृ ी एक वषाने वाढवून
दे यात आली.)
४ जून १९१३ - बडोदे सं थान व भीमराव यां यात परदे शातील उ च
श णासंबंधीचा करार बडोदा येथे श ण उपमं ी
यां या कायालयात उभय प ांनी स ा क न केला.
या करारानुसार श ण पूण होताच दहा वष बडोदा
सं थानची नोकरी कर याची अट घाल यात आली.
२० जुलै १९१३ - भीमरावांनी युयॉक येथील कोलं बया
व ापीठातील रा यशा शाखेत वेश घेतला.
१५ मे १९१५ - भीमरावांनी दररोज अठरा तास अ यास क न
‘ॲड म न टे शन अँड फायना स ऑफ ई ट इं डया
कंपनी’ या वषयावर बंध ल न कोलं बया
 व ापीठाला एम. ए. या पदवीसाठ सादर केला.
२ जून १९१५ - भीमरावांनी सादर केलेला हा शोध नबंध कोलं बया
व ापीठाने वीका न भीमरावांना एम. ए. ची
पदवी बहाल केली.
९ मे १९१६ - भीमरावांनी ‘का ट् स इन इं डया : दे यर मेकॅ नझम
जे नसीस अँड डे हलपमट’ हा शोध नबंध ल न
कोलं बया व ापीठाचे ा यापक डॉ. ए. ए.
गो डनवेअर यांनी आयो जत केले या प रसंवादात
मानववंशशा ा या व ा यासमोर वाचला.
मे १९१६ - भीमराव नुयॉक न लंडनला जाणा या बोट त बसले
व २० जून १९१६ रोजी लंडनला पोहोचले.
जून १९१६ - भीमरावांनी पीएच्. डी. या पदवीसाठ ‘द नॅशनल
ड हडंड ऑफ इं डया : अ ह टॉ रकल ॲ ड
ॲनाले टकल टडी’ या नावाचा बंध कोलं बया
व ापीठाला सादर केला; तो व ापीठाने
वीकारला.
११ ऑ टोबर १९१६ - लंडन या ‘लंडन कूल ऑफ इकॉनॉ म स ॲ ड
पो ल टकल साय स’ या सं थेत अथशा ा या
‘मा टर ऑफ साय स’ आ ण ‘डॉ टर ऑफ
साय स’ या पद ांसाठ वेश घेतला.
११ नो हबर १९१६ - लंडनमधील. ेज-इन या सं थेत बॅ र टरीचा
अ यास म कर या या हेतूने भीमरावांनी आपले
नाव दाखल केले.
१२ डसबर १९१६ - भीमराव व रमाबाई या दांप याला पु र न झाले.
(बी. आय. ट . चाळ नं. १, म नं. ५०, परळ, मुंबई)
याचे नाव यशवंत ठे व यात आले. बाबासाहेबां या
प ात यशवंतराव भै यासाहेब हणून ओळखले
गेले.
१८ डसबर १९१६ - लंडन व ापीठा या सनेटने भीमरावां या अजावर
चचा क न भीमरावांना सरळ M.Sc. या पदवी
परी ेला बस याची परवानगी दे णारा ठराव संमत
केला.
मे १९१७ - भीमरावांचा ‘का ट् स इन इं डया : दे यर मेकॅ नझम
जे नसीस ॲ ड डे हलपमट’ हा शोध नबंध
‘इं डयन ॲ ट वेरी’ या अंकात स झाला.
२१ ऑग ट १९१७ - बडोदा सरकार या श यवृ ीची मुदत संप याने
भीमरावांना आपला अ यास म अधवट सोडू न
भारतात परतावे लागले.
३१ ऑग ट १९१७ - भीमराव महाराज सयाजीराव यांना बडो ात भेटले.
श यवृ ी या अट नुसार यांना बडोदा सरकारची
नोकरी करणे भाग होते. भीमरावांची (अं तम
नेमणूक लं बत ठे वून) म लटरी डपाटमट या
(फ ट इ फ ) अकाऊंटं ट जनरल या कायालयात
ोबेशनर (हंगामी) हणून नोकरीवर ठे व यात आले.
पगार द. म. १५०/- . होता. भीमराव अ पृ य
अस याने यांना राहायला जागा मळे ना.
भीमरावांनी राहा या या जागेसाठ य न केला पण
यश आले नाही. ते हा यांनी मुंबईला जा याचा
नणय घेतला.
११ नो हबर १९१७ - सर नारायणराव चंदावरकर यांचे अ य तेखाली
अ पृ य वगाची सभा भरली. तीत भीमरावांनी उ च
श ण घेत याब ल अ भनंदनाचा ठराव संमत
केला. भीमराव सभेला अनुप थत रा हले ते हा खु
रावबहा र सी. के. बोले भीमरावांना सभा थानी
आण यासाठ बी. आय. ट . चाळ, परळ येथील
भीमरावां या घरी गेले. पण भीमरावांनी स कार
क न घे यास न पणे नकार दला.
५ डसबर १९१७ - भीमरावांनी सडनहॅम कॉलेजातील ा यापका या
जागेसाठ अज केला.
१० नो हबर १९१८ - मुंबईतील सडनहॅम कॉलेजात भीमरावांची हंगामी
ा यापक हणून १ ऑ टोबर १९१८ या
कमानुसार (नं. २५६०) द. म. ४५०/- . पगारावर
एका वषासाठ नेमणूक झाली. पुढे यांना मुदतवाढ
दे यात आली.
२७ जानेवारी १९१९ - डॉ. आंबेडकरांनी टश सरकारने मता धकाराची
चौकशी कर यासाठ नेमले या साऊथबरो
स मतीपुढे अ पृ यां या वतीने मुंबईत सा दली.
तसेच या स मतीला आपले वतं नवेदन सादर
क न अ पृ यांना ९ जागा दे याची यांनी मागणी
केली.
३१ जानेवारी १९२० - अ पृ यांत जागृती कर यासाठ तसेच अ पृ यांची
बाजू दे शासमोर/सरकारपुढे मांड यासाठ डॉ.
आंबेडकरांनी ‘मूकनायक’ हे प सु केले.
सरकारी नोकरीत अस याने यांना अ धकृतपणे
संपादक राहता येत नस याने यांनी पांडुरंग नंदराम
भटकर यांना ‘मूकनायक’चे संपादक नेमले होते.
१५ माच १९२० - भीमरावांनी सडनहॅम कॉलेजातील ा यापक
पदाचा राजीनामा दला व यांना २० माच १९२०
रोजी सेवामु कर यात आले.
२१-२२ माच १९२० - को हापूर सं थानातील माणगाव येथे द ण
महारा ातील ब ह कृत वगाची प रषद (बैठक
प हली) डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली भरली.
या प रषदे ला स या दवशी छ पती शा महाराज
जातीने हजर रा हले व यांनी ेपणाने भाक त
केले क , “डॉ. आंबेडकर हे तुमचा उ ार
के या शवाय कधी राहणार नाहीत. इतकेच न हे तर
अशी एक वेळ येईल क , ते सव ह थानचे पुढारी
होतील.” डॉ. आंबेडकरां या सावज नक
जीवनातील ही प हली प रषद होय.
३० मे – १ जून १९२० - नागपूर येथे भारतीय ब ह कृत प रषदे चे अ धवेशन
छ पती शा महाराजां या अ य तेखाली भरले. या
प रषदे ला डॉ. आंबेडकरांना नमं त कर यात
आलेले होते. व ल रामजी शदे यांनी ड े ड
लासेस मशन या वतीने अ पृ यां या
त नध या नेमणुक संबंधी सरकारला दलेले
नवेदन अ पृ यां या हताला बाधक अस याचे
सांगून डॉ. आंबेडकरांनी श ां या धोरणाचा वरोध
क न तसा ठराव प रषदे त संमत क न घेतला.
५ जुलै १९२० - डॉ. आंबेडकर आपला उव रत अ यास म पूण
कर यासाठ ‘ सट ऑफ ए झीटर’ या बोट ने
लंडनला रवाना झाले.
३० स टबर १९२० - डॉ. आंबेडकरांनी लंडन कूल ऑफ इकॉनॉ म स
ॲ ड पो ल टकल साय स या सं थेत एम्. ए सी.
साठ वेश मळवला. तसेच ेज-इन या सं थेत
नाव दाखल क न यांनी बॅ र टरीचाही अ यास
 सु केला.
१९२० - डॉ. आंबेडकरांनी ‘मूकनायक’ या संपादकपद
भटकरां या जागी ानदे व ुवनाक घोलप यांची
नेमणूक केली.
२० जून १९२१ - ‘ ॉ ह शयल डसटलायझेशन ऑफ इं प रयल
फायना स इन टश इं डया’ या बंधावर डॉ.
आंबेडकरांना लंडन व ापीठाने एम्. ए सी. ही
पदवी बहाल केली.
जानेवारी-माच १९२२ - ‘डॉ टर ऑफ साय स’ या पदवीक रता ‘द ॉ लेम
ऑफ पी’ हा बंध लंडन व ापीठाला सादर
केला.
ए ल-मे, १९२२ - डॉ. आंबेडकर यांनी अथशा ावर एखाद डॉ टरेट
करावी या हेतूने बॉन व ापीठात वेश घेतला.
बंध जमन भाषेत सादर करावयाचा अस याने
यांनी जमन व च भाषेचा अ यास सु केला.
तेव ात यांचे श क एडवीन कॅनन यांचे प
आले क ‘ ड. ए सी.’ साठ सादर केलेला बंध
वीकार यास स मतीचे सभासद तयार नस याने
ताबडतोब लंडनला नघून या.’ डॉ. आंबेडकर
लंडनला परतले.
६ मे १९२२ - छ पती शा महाराज यांचे मुंबईतील ‘प हाळा
लॉज’ बंग यावर वया या ४८ ा वष नधन.
२८ जून १९२२ - लंडन या ेज-इन या सं थे या यायसभेने डॉ.
आंबेडकरांना बार-ॲट-लॉ (बॅ र टर) ही पदवी
दान केली.
३ ए ल १९२३ - डॉ. आंबेडकर भारतात परतले.
२५ जून १९२३ - डॉ. आंबेडकरांनी व कलीची सनद मळावी हणून
मुंबई उ च यायालयात अज केला.
५ जुलै १९२३ - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबई उ च यायालयात व कली
सु केली.
४ ऑग ट १९२३ - रावबहा र सी. के. बोले यांनी ‘अ पृ यांना सरकारी
व सावज नक पाणवठे , धमशाळा, व ालये,
यायालये या सव ठकाणी मु ार असावे, ’ असा
ां तकारक ठराव मुंबई व धमंडळात मांडला.
ऑग ट १९२३ - ो. कॅनन यां या सूचनेनुसार डॉ. आंबेडकरांनी
‘ ॉ लेम ऑफ द पी’ हा बंध सुधा न D Sc.
पदवीसाठ लंडनला पाठ वला.
११ स टबर १९२३ - ‘बोले ठराव’ अंमलात आण यासाठ मुंबई
सरकारने प रप क काढले.
नो हबर १९२३ - ‘ द ॉ लेम ऑफ द पी’ हा बंध वीका न
लंडन व ापीठाने डॉ. आंबेडकरांनी ड. ए सी. ही
पदवी बहाल केली.
९ माच १९२४ - अ पृ य वगा या अडचणी सरकारपुढे मांड यासाठ
एक म यवत मंडळ असावे या वषयी डॉ.
आंबेडकरां या अ य तेखाली दामोदर हॉल, परळ
येथे वचार व नमय झाला व अशी सं था थापन
कर याचा ठराव संमत कर यात आला.
१९ जून १९२४ - डॉ. आंबेडकर व रमाबाई यांना पु र न झाले याचे
नाव ‘राजर न’ असे ठे व यात आले. राजर न याचे
१९ जुलै १९२६ रोजी युमो नयाने नधन झाले.
२० जुलै १९२४ - दामोदर हॉल, परळ येथे डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली सभा होऊन ‘ब ह कृत हतका रणी
सभा’ या सं थेची ९ माच १९२४ या ठरावानुसार
थापना. ‘ शका, संघ टत हा आ ण संघष करा’ हे
या सं थेचे ीदवा य होते. या सभेचे अ य सर
चमणलाल ह रलाल सेटलवाड होते. कायकारी
मंडळाचे अ य डॉ. आंबेडकर आ ण कायवाह
सीताराम नामदे व शवतरकर होते.
४ जानेवारी १९२५ - ब ह कृत हतका रणी सभे या व माने डॉ.
आंबेडकरांनी जवा पा ऐदाळे यां या सहकायाने
सोलापूर येथे अ पृ य व ा यासाठ प हले मोफत
वस तगृह सु केले.
ए ल १९२५ - लंडन या पी. एस. कग ॲ ड कं. या काशकांनी
‘इ हा युशन ऑफ ो ह शयल फायना स इन
टश इं डया’ या नावाने बाबासाहेबांचा बंध
स केला. यानंतर यांना पीएच.डी.ची पदवी
अ धकृतरी या दान कर यात आली.
१०-११ ए ल १९२५ - नपाणी ( ज. बेळगांव) येथे ब ह कृत हतका रणी
सभे या व माने मुंबई इलाखा ां तक प रषदे या
 तस या अ धवेशनात डॉ. आंबेडकरांनी अ य ीय
भाषणात भारतात ा त प र थतीत राजक य
सुधारणांपे ा सामा जक सुधारणांना ाधा य
दे या या आव यकतेवर भर दला.
१३ ऑग ट १९२५ - अ पृ यांना लोकसं ये या माणात राखीव जागा
ठे वा ात अशी ती सुच वणारे वधेयक
रावबहा र बोले यांनी मुंबई व धमंडळात मांडले.
१५ डसबर १९२५ - भारता या चलन प तीत यो य या सुधारणा
घडवून आण या या ीने शफारशी कर यासाठ
टश सरकारने ‘रॉयल क मशन ऑन इं डयन
कर सी ॲ ड फायना स’ हे क मशन सर एडमंड
ह टन यंग यां या अ य तेखाली नेमले होते. या
क मशनसमोर डॉ. आंबेडकरांची सा झाली. या
क मशनने आंबेडकरांसह एकूण अथत ां या
सा ी घेत या. या वेळ क मशन या येक
सद यां या हाती डॉ. आंबेडकरां या ‘इ ह युशन
ऑफ ॉ ह शयल फायना स इन टश इं डया’
या ंथांची त होती.
१५ जून १९२६ - भीमराव रमाई यांना पु र न झाले. याचे नाव
राजर न ठे व यात आले. याचे १९ जुलै १९२६
रोजी युमो नयाने नधन झाले.
५ ऑग ट १९२६ - मुंबई व धमंडळाने संमत केले या ‘बोले ठरावा’ची
(४-८-१९२३) अंमलबचावणी न करणा या नगर
सं था, ज हा प रषदा, लोकल बोड यांचे अनुदान
बंद कर याची तरतूद असलेला सुधारीत ठराव
रावबहा र बोले यांनी मांडला. तो ८ ऑग ट १९२६
रोजी मुंबई व धमंडळाने संमत केला.
१८ ऑ टोबर १९२६ - ा णेतर चळवळ तील नेते बागडे-जेधे-जवळकर-
यां यावर, जवळकरांनी ा णेतर चळवळ या
चाराथ ल हले या ‘दे शाचे मन’ या पु तकात
टळकांची बदनामी झाली हणून टळकवा ांनी
पु या या कोटात खटला भरला. डॉ. आंबेडकरांनी
बनतोड यु वाद क न बागडे-जेध-े जवळकर
यांना नद ष सोड वले.
डसबर १९२६ - डॉ. आंबेडकर व डॉ. पी. जी. सोळं क यांची मुंबई
सरकारने सरकार नयु सद य हणून मुंबई
व धमंडळावर नेमणूक केली.
२५ डसबर १९२६ - मुंबई व धमंडळावर नवड झा याब ल
नायगाव या वाय. एम. सी. ए. या हॉलम ये
उभयतांचे जाहीर अ भनंदन कर यात आले.
१ जानेवारी १९२७ - पु याजवळ ल भीमा-कोरेगाव वजय – तंभासमोर
डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली भरली ते हा डॉ.
आंबेडकर हणाले क , “ या महार जाती या
शेकडो सै नकांनी अनेक ल ांत टश सरकारला
यश मळवून दले या महार जातीतील त णांना
सै यात वेश नाका न सरकारने महार जातीचा
व ासघात केला आहे.”
१८ फे ुवारी १९२७ - डॉ. आंबेडकर व डॉ. पी. जी. सोळं क यांचा मुंबई
व धमंडळाचे सद य हणून शपथ वधी झाला.
१९-२० माच १९२७ - महाड येथे ‘कुलाबा ज हा ब ह कृत प रषद’ डॉ.
आंबेडकरां या अ य तेखाली ब ह कृत
हतका रणी सभे या व माने भरली. स या
सकाळ ठर या माणे आभार दशना या ठरावावर
बोलतांना अनंत च े यांनी चवदार त यावर जाऊन
पाणी प याची व या ारे बोले ठराव अंमलात
आण याची सूचना केली. यावर एकमत होऊन डॉ.
आंबेडकरां या नेतृ वाखाली भ मरवणूक चवदार
त यावर गेली. थमतः डॉ. आंबेडकर त या या
पाय यांव न त यात उतरले आ ण जळ भ न
पाणी याले. यांचे अनुकरण हजारो स या ह नी
केले. अशा कारे डॉ. आंबेडकरांनी आप या समता
थापने या चळवळ ची मु तमेढ रोवली. डॉ.
आंबेडकर डाक बंग यावर गेले. पण परतणा या
अ पृ य स या ह वर सवणानी ला ाका ांनी
ह ला केला. शजवले या जेवणात माती कालवली.
२१ माच १९२७ - अ पृ यांनी तळे बाटवले हणून महाडातील
ा णांनी शा ो वधी क न त याचे
शु करण केले.
३ ए ल १९२७ - डॉ. आंबेडकरांनी वतः या संपादक वाखाली
 चळवळ चे मुखप हणून ‘ब ह कृत भारत’ हे
पा क सु केले.
४ स टबर १९२७ - डॉ. आंबेडकरांनी सं कारपूवक – समतेचा
काय चार कर यासाठ ‘समाज समता संघ’ ही
सं था थापन केली.
१२ नो हबर १९२७ - डॉ. आंबेडकरांचे ये बंधू बाळाराम यांचे मुंबईत
दय वकाराने नधन. या वेळ डॉ. आंबेडकर
अमरावती येथे अंबादे वी मं दर वेश स या हाला
पा ठबा दे यासाठ गेलेले होते.
२५-२६ डसबर १९२७ - महाड स या ह प रषद डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली पार पडली. २५ डसबर रोजी डॉ.
आंबेडकरां या नेतृ वाखाली वषमतेची शकवण
दे णा या ‘मनु मृती’ या ह ं या प व ंथाची
बापूसाहेब सह बु े यां या ह ते प रषदे या
मंडपासमोर खास तयार केले या वेद त दहन
क यात आले.
२१ फे ुवारी १९२८ - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबई व धमंडळात अंदाजप का
(बजेट) वरील चचत भाग घेऊन सरकारी धोरणावर
ट का केली. तसेच कमचारी यांना बाळं तपणाची
रजा मळावी व रजे या काळात खच शासनाने
कवा मालकाने करावा अशी सूचना केली.
४ माच १९१८ - इं रचे महाराज तुकोजीराव होळकर यांनी कु. मॅ सी
मलर या अमे रकन युवतीशी ववाह कर याचे
ठर व याने असा ववाह यां या धनगर समाजा या
व अस याने बारामतीला या ाचा नणय
घे यासाठ धनगर समाजाची पीरषद भरली. या
प रषदे त डॉ. आंबेडकर व रावबहा र बोले यांनी
महाराजांची बाजू उचलून धरली व आंतरजातीय
ववाहास पा ठबा दला. यामुळे या ववाहाला
प रषदे नेही आपला पा ठबा जाहीर केला.
१९ माच १९२८ - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबई व धमंडळात महार वतन
सुधारणा वधेयक मांडले.
२२ माच १९२८ - समाज समता संघा या व माने गो वद आडरेकर
यांचा मुलगा केशव याचा ववाह वठाबाई तडेकर
ह याशी डॉ. आंबेडकरां या पुढाकाराने दामोदर
 हॉल परळ येथे वै दक प तीने संप झाला.
८ ए ल १९२८ - लोकमा य टळकांचे चरंजीव ीधरपंत टळक
यांनी समाज समता संघाची शाखा गायकवाड
वा ात थापन केली. या संगी डॉ. आंबेडकर
आ ण अनेक पृ य अ पृ य मा यवर हजर होते.
समाज समता संघा या धोरणानुसार गायकवाड
वा ात पृ या पृ यांचे सहभोजन आयो जत
कर यात आले.
३ मे १९२८ - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबई व धमंडळात ‘मुंबई
नगरपा लका कायदा’ या बलावर भाषण केले.
२५ मे १९२८ - लोकमा य टळकांचे चरंजीव ीधरपंत टळक
यांनी भांबुडा (आताचे शवाजी नगर) रे वे
टे शनजवळ सायंकाळ पूना मेलखाली वतःला
झोकून दे ऊन आ मह या केली.
२६ मे १९२८ - डॉ. आंबेडकरांनी जळगांव येथील अ पृ य वगा या
सभेत ह महासभे या कामापे ा समाज समता
संघाचा काय म कसा प रणामकारक आहे हे
सोदाहरण पटवून दले.
२९ मे १९२८ - डॉ. आंबेडकरांनी अ पृ यांना गा हाणी व माग यांचे
दोन छापील ख लते सायमन क मशनला ब ह कृत
हतका रणी सभे या वतीने पाठ वले.
१४ जून १९२८ - ‘ब ह कृत हतका रणी सभा’ वस जत क न डॉ.
आंबेडकरांनी ‘भारतीय ब ह कृत समाज श ण
सारक मंडळ’ आ ण ‘भारतीय समाज श ण
सारक मंडळ’ या सं था थापन के या.
२० जून १९२८ - मुंबई व धमंडळात ‘ऑन मॉल हो डंग रलीफ
बल’ या वधेयकावर डॉ. आंबेडकरांनी भावी
भाषण केले.
२१ जून १९२८ - मुंबईतील शासक य वधी महा व ालयात डॉ.
आंबेडकरांची ा यापक हणून सरकारने नेमणूक
केली.
२१ जून १९२८ - आप या चळवळ चा चार व सार कर यासाठ
तसेच अ पृ य समाजात जागृती नमाण
कर यासाठ दे वराव नाईक यां या
संपादक वाखाली ‘समता’ प सु केले. समाज
 समता संघाचे ते मुखप होते.
जून १९२८ - डॉ. आंबेडकरांनी अ पृ य व ा यासाठ सोलापूर
व बेळगांव येथे वस तगृहे सु केली.
२८ जुलै १९२८ - मुंबई व धमंडळात मांडले या ी कामगारांना
सूती काळात रजा वगैरे सवलती संबंधी या
बलास डॉ. आंबेडकरांनी ठाम पा ठबा जाहीर
केला.
३ ऑग ट १९२८ - महार वतने न कर यासंबंधीचे वधेयक मुंबई
व धमंडळात मांडले.
५ ऑग ट १९२८ - सायमन क मशनवर ( ां तक स मती) काम
कर यासाठ मुंबई व धमंडळाने डॉ. आंबेडकरांची
नवड केली.
१३ ए ल १९२१ - डॉ. आंबेडकरांची बहीण तुळसा हचे मुंबईत नधन.
१३-१४ ए ल १९२९ - ‘भारतीय ब ह कृत समाज सेवा संघा’ या व माने
र ना गरी ज हा ब ह कृत प रषदे चे सरे
अ धवेशन डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली
चपळू ण येथे संप झाले. स या दवशी (१४
ए ल १९२९) याच ठकाणी यां या
अ य तेखाली र ना गरी ज हा शेतकरी प रषद
झाली.
२९ ए ल १९२९ - दामोदर हॉल, परळ येथे डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली सभा भर व यात येऊन कामगारांनी
संपावर जाणे यो य नाही असा ठराव संमत
कर यात आला.
२६ मे १९२९ - ना शक ज ातील चतेगाव येथे वा भमान
संर क प रषदे चे अ धवेशन डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली भरले.
२५ मे १९२९ - व हाडातील बुलढाणा ज ातील पातुडा येथे डॉ.
आंबेडकरां या अ य तेखाली म य ांत व व हाड
अ पृ य प रषदे चे अ धवेशन पार पडले. प रषदे त
धमातरा या ठरावावर ऊहापोह होऊन ठराव संमत
कर यात आला.
२९-३० मे १९२९ - वदभातील जळगांव-जामोद येथे म य ांत व
व हाड ांतातील द लत वगाची प रषद डॉ.
 आंबेडकरांचा अ य तेखाली भरली. अ पृ यांनी
धमातर क न अ य धम वीकारावा असा ठराव
संमत कर यात आला.
१३ जून १९२९ - महाड या चवदार त यासंबंधी या दावा सबज ज
ही. ही. पंडीत यांनी काढू न टाकला.
अ पृ यांसाठ महाडचे चवदार तळे खुले झाले.
२९ जून १९२९ - समाज समता संघा या व माने गो वद आडरेकर
यांचा मुलगा केशव याचा ववाह वठाबाई तडेकर
ह याशी डॉ. आंबेडकरां या पुढाकाराने दामोदर
हॉल परळ येथे वै दक प तीने संप झाला.
१३ ऑ टोबर १९२९ - पु यात पवतीवरील मं दर वेशाचा स या ह सु
झाला. स या ह स मतीचे अ य शवराम जानबा
कांबळे आ ण से े टरी पां. ना. राजभोज होते.
१६ ऑ टोबर १९२९ - डॉ. आंबेडकरांनी दामोदर हॉल, परळ येथे सभा
घेऊन पवती स या हाला आपला पा ठबा जाहीर
केला.
२३ ऑ टोबर १९२९ - टाट क मट बरोबर डॉ. आंबेडकर बेळगाव, ना शक
व खानदे श या दौ यावर असताना चाळ सगाव
येथील अ पृ यांनी यांचे वागत क न आप या
व तीत यावे हणून टांगा हवा होता. पण अ पृ य
अस याने एकही टांगेवाला यांना ने यास तयार
होईना. शेवट एका अ पृ याने टांगा हाकावा या
अट वर टांगा ठर व यात आला. टांगा हाकणारा
नवखा अस याने घोडा उधळला व डॉ. आंबेडकर
टां याबाहेर फेकले जाऊन दगडावर आदळले.
यांचा उजवा पाय ॅ चर झाला यामुळे ते
डसबरपयत जायबंद होऊन रा हले.
२८ डसबर १९२९ - ‘ब ह कृत भारत’चा शेवटचा अंक का शत झाला.
२८ डसबर १९२९ - ‘धारवाड ज हा ब ह कृत प रषद – बैठक प हली’
धारवाड येथे डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली
भरली. ‘माझा इं ज सरकारवर व ास नाही.
आमचा उ ार आ हीच क न घेतला पा हजे, ’
असे यांनी आप या भाषणात सां गतले.
२ माच १९३० - ना शक येथे डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली
प रषद होऊन ना शक येथील काळाराम मं दर
 वेशासाठ स या ह कर याचे ठर व यात आले.
सायंकाळ सभा होऊन स या दवसापासून मं दर
वेश मळे पयत स या ह कर याचे ठर व यात
येऊन स या ह सु कर यात आला. हा स या ह
भाऊराव गायकवाड आ ण अमृतराव रणखांबे यानी
नेटाने १२ ऑ टोबर १९३५ पयत चाल वला.
९ ए ल १९३० - काळाराम मं दर स या हादर यान सवण व
स या ही अ पृ यांत समझोता झाला क ,
रामनवमीला (९-४- ३०) रामाचा रथ पृ य
अ पृ यांनी एक तपणे ओढावयाचा. डॉ.
आंबेडकर आप या सहका यांसह हजर होते. पण
अ पृ यांनी रथाला हात लाव यापूव च पूव
नयो जत कटानुसार पृ य ह ं नी तो रथ
सरीकडू न पळ वला. डॉ. आंबेडकर व यां या
सहका यांवर दगडफेक सु झाली. खु डॉ.
आंबेडकर भा. र. क े कर, पां. ना. राजभोज व
अनेक स या ही जखमी झाले. वतःची पवा न
करता डॉ. आंबेडकरांनी जखम ना दवाखा यात
भरती केले.
८ जुलै १९३० - डॉ. आंबेडकरांची मुंबई व ापीठा या नवड
स मतीवर ( सले ट कमेट ) नयु झाली.
८-९ ऑग ट १९३० - अ खल भारतीय ड े ड लासेस प रषद (प हले
अ धवेशन) डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली
कामठ येथे भरले. या प रषदे त जा तभेद, दा रद्
असहका रता चळवळ यांचे ववेचन क न
अ पृ यांसाठ दे शातील व धमंडळांम ये यो य
माणात त न ध व व सावज नक सरकारी
नोक यांत यो य आर ण असावे अशा माग या
के या.
९ स टबर १९३० - लंडन येथील गोलमेज प रषदे त भारतीय अ पृ यांचे
त नधी हणून डॉ. आंबेडकरांना नमं ण
मळाले.
२ ऑ टोबर १९३० - गोलमेज प रषदे त भाग घे यासाठ लंडनला रवाना
हो यापूव अ पृ य वगातफ दामोदर हॉल, परळ
येथे डॉ. सोळं क यां या अ य तेखाली डॉ.
 आंबेडकरांना मानप व थैली अपण कर यात
आली.
४ ऑ टोबर १९३० - गोलमेज प रषदे त भाग घे यासाठ ‘ हॉईसरॉय
ऑफ इं डया’ या बोट ने डॉ. आंबेडकर लंडनला
रवाना झाले.
१८ ऑ टोबर १९३० - अ पृ यांचे त नधी डॉ. आंबेडकर आ ण म ासचे
आर. ी नवासन तसेच इतर त नधी लंडनला
पोहोचले.
१२ नो हबर १९३० - टनचे राजे पंचम जॉज यांनी गोलमेज प रषदे चे
उद्घाटन केले.
२० नो हबर १९३० - गोलमेज प रषदे त आंबेडकरांनी आपले प हलेच
भाषण अ यंत भावी, मु े सूद, प रणामकारक
क न भारतातील अ पृ यांची दयनीय थती कथन
क न भारतीय अ पृ यांचे ःख थमतःच जगा या
वेशीवर टांगले.
२४ नो हबर १९३० - डॉ. आंबेडकरांनी जाहीर के या माणे ‘ब ह कृत
भारत’ या प ाचे नामकरण ‘जनता’ कर यात
येऊन दे वराव व णू नाईक यां या संपादक वाखाली
प हला अंक मुंबईतून का शत झाला.
डसबर १९३० - डॉ. आंबेडकरांनी गोलमेज प रषदे या
कामकाजा या धकाधक तही लंडन येथे
अ पृ यां या मूलभूत ह कां या माग या आ ण
अ पृ यांची ल करात भरती असे दोन जाहीरनामे
स केले.
५ जानेवारी १९३१ - खलाफत चळवळ चे नेते व गोलमेज प रषदे चे
त नधी मौलाना मोह मद अली जोहर यांचे
लंडनम ये नधन झाले. ते हा पॅ टागॉन हॉलम ये
डॉ. आंबेडकरांनी यांचे अं यदशन घेऊन ांजली
वा हली.
१९ जानेवारी १९३१ - स या गोलमेज प रषदे चे कामकाज संपले.
१३ फे ुवारी १९३१ - डॉ. आंबेडकर लंडन न नघून मॉस लस बंदरात
‘एस. एस. मुलतान’ बोट ने मुंबईला नघाले.
२७ फे ुवारी १९३१ - डॉ. आंबेडकर मुंबईस पोहोचले.
१ माच १९३१ - मुंबई इला यातील अ पृ य समाजातफ दामोदर
 हॉल, परळ येथे डॉ. पी. जी. सोळं क यां या
अ य तेखाली भ वागत सोहळा संप झाला.
१४ माच १९३१ - ना शक येथे भरले या सभेत काळाराम मं दर वेश
स या हात भाग घेणा या स या हीना ो साहन
दे ऊन आंबेडकरांनी हा स या ह पूणतया
अ हसा मक आ ण शांततापूण असावा असा
उपदे श केला.
२३-२४ मे १९३१ - पुणे ज हा ब ह कृत प रषदे चे प हले अ धवेशन
नारायणगाव (ता. जु र) येथे डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली भरले. अ य ीय भाषणात डॉ.
आंबेडकर हणाले क , अ पृ यतेची ढ आप या
ःखाला कारणीभूत आहे.
८ जून १९३१ - महाडचे चवदार तळे अ पृ यांना खुले कर या या
महाड कोटाचे सबज ज ही. आर. सराफ यां या
नकाला व महाड या सवण ह फयाद नी
ज हा कोटात ठाणे येथे अपील केले.
जुलै १९३१ (३ रा - लंडन येथे भरणा या गोलमेज प रषदे या स या
आठवडा) स ात त नध ची नावे जाहीर कर यात आली.
यांत अ पृ यांचे त नधी हणून डॉ. आंबेडकरांचे
नाव झळकले.
१४ ऑग ट १९३१ - मुंबईतील म णभवन येथे म. गांधी आ ण डॉ.
आंबेडकर यांची प हली भेट झाली.
१५ ऑग ट १९३१ - गोलमेज प रषदे या स या स ात भाग घे यासाठ
डॉ. आंबेडकर ‘एस. एस. मुलतान’ या बोट ने
लंडनला रवाना झाले.
२९ ऑग ट १९३१ - डॉ. आंबेडकर लंडनला पोहोचले. याच दवशी
गांधीजी स या गोलमेज प रषदे त भाग घे यासाठ
मुंबई न लंडनला जाणा या बोट त चढले.
७ स टबर १९३१ - गोलमेज प रषदे या स या स ात भाग घे यासाठ
गांधीजी लंडनला पोहोचले.
७ स टबर ते १ डसबर - स या गोलमेज प रषदे त डॉ. आंबेडकरांसह
१९३१ काँ ेसतफ गांधीजीही सहभागी झालेले होते. या
प रषदे त अ पृ यांना इतर अ पसं याकांसह वतं
मतदर संघ दे या या मु ाव न गांधी व डॉ.
आंबेडकरांत ती मतभेत नमाण झाले.
२९ जानेवारी १९३२ - सरी गोलमेज प रषद आटोपून डॉ. आंबेडकर
भारतात परतले.
१७ ऑग ट १९३२ - टश पंत धानांनी अ पसं याकां या ावर
लवाद हणून आपला नवाडा जाहीर केला.
२० स टबर १९३२ - टश पंत धान रॅ से मॅकडोना ड यांनी
अ पृ यांना वतं मतदार संघ बहाल के या या
नणया व गांधीज नी येरवडा तु ं गात आमरण
उपोषण सु केले.
२४ स टबर १९३२ - काँ ेस या ने यांनी पं. मदनमोहन मालवीय यां या
नेतृ वाखाली डॉ. आंबेडकरांशी वाटाघाट के या.
कारण गांधीजी आमरण उपोषणाला बसले होते.
शेवट २४ स टबर रोजी काँ ेसचे नेते व डॉ.
आंबेडकर व सहकारी यां यात तडजोड मा य
होऊन या करारावर उभय प ा या ने यांनी स ा
के या. हाच ‘पुणे करार’ होय.
२६ स टबर १९३२ - टश मं मंडळाने पुणे करारावर टश
संसदे कडू न श कामोतब क न तो मंजूर क न
घेतला. गांधीज नी आपले उपोषण सोडले.
३० स टबर १९३२ - गांधीज नी ह रजन सेवक संघाची थापना केली व
अमृतलाल ठ कर तथा ठ करबा पा यांना संघाचे
सर चटणीस नेमले.
७ नो हबर १९३२ - गोलमेज प रषदे या तस या स ात भाग
घे यासाठ डॉ. आंबेडकर बोट ने लंडनला रवाना
झाले.
११ फे ुवारी १९३३ - म. गांधी यां या ‘ह रजन’ सा ता हकाचा प हला
अंक का शत झाला.
१९३३ - मुंबई व ापीठा या कला आ ण कायदा शाखेचे
फेलो हणून डॉ. आंबेडकराची नेमणूक झाली.
फे ुवारी १९३४ - डॉ. आंबेडकर बी. आय. ट . चाळ, परळ येथून ह
कॉलनी, दादर येथे खास आप या ंथसं हा या
सोयीसाठ बांधले या ‘राजगृह’ या इमारतीत
राहावयास आले.
१९३५ - डॉ. आंबेडकरांची मुंबई व ापीठा या ॲकेडे मक
कौ सल आ ण स डकेटचे सद य हणून नेमणूक
झाली. या पदावर ते १९३७ पयत होते.
२७ मे १९३५ - डॉ. आंबेडकरांची प नी रमाबाई आंबेडकर यांचे
‘राजगृह’ दादर या राहा या घरी नधन झाले.
२ जून १९३५ - मुंबईतील शासक य वधी महा व ालया या
ाचायपद सरकारने डॉ. आंबेडकरांची नेमणूक
केली.
१३ ऑ टोबर १९३५ - येवले ( ज. ना शक) येथे डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली भरले या अ खल मुंबई इलाखा
प रषदे त (धमातर प रषद हणून स ) डॉ.
आंबेडकरांनी घोषणा केली क , “मा या दवाने
अ पृ य ह हणून मी ज माला आलो. ही उणीव
र कर याचे साम य मा यात नाही. परंतु अ पृ य
हणून मला भोगा ा लागणा या अपमाना पद
नयमांपुढे मान वाकव याचे नाकार याचे, ह
धमाचा याग कर याचे मा या वाधीनच आहे. मी
असे जाहीरपणे न ून सांगतो क , मी जरी अ पृ य
ह हणून ज माला आलो असलो तरी ह हणून
मरणार नाही.” या प रषदे चे वागता य वचूरचे
अमृतराव रणखांबे होते.
१२-१३ जानेवारी १९३६ - पुणे येथील अ ह या मात धमातरा या ावर
वचार व नमय व नणय घे यासाठ रावबहा र एन.
शवराज यां या अ य तेखाली प रषद भरली.
१५ मे १९३६ - लाहोर या जातपाततोडक मंडळा या प रषदे साठ
तयार केलेले भाषण, यातील वेद व ह धमावरील
ट का अस याने नामंजूर करत मंडळाने प रषदच
र केली. पण न झालेले ‘ॲ न हलेशन ऑफ
का ट् स’ हे भाषण डॉ. आंबेडकरांनी पु तक पाने
का शत केले.
३१ मे – २ जून १९३६ - दादर (मुंबई) येथे है ाबादचे बी. एस. वेकंटराव
यां या अ य तेखाली अ खल मुंबई इलाखा महार
प रषद संप झाली या प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी
‘मु कोन पथे?’ हे स भाषण केले.
रेवजीबुवा डोळस वागता य होते. प रषदे त
‘सावज नकरी या धमातर कर याची आमची तयारी
अस याचा’ ठराव संमत कर यात आला.
१ जून १९३६ - अ खल मुंबई इलाखा महार प रषदे ला जोडू न संत
 प रषद घे यात आली. या प रषदे चे वागता य
महंत शंकरदास नारायणदास बव होते. डॉ.
आंबेडकरांचे भाषण झाले. सभा मंडपात साधूंनी
माळा होमकुंडात टाकून द या, दा ा जटा
काप या व धमातराला पा ठबा जाहीर केला.
२ जून १९३६ - अ खल मुंबई इलाखा महार प रषदे याच मंडपात
व णू केशव बोताळने यां या अ य तेखाली मातंग
प रषद संप झाली. डॉ. आंबेडकरां या
धमातरा या घोषणेला पा ठबा दे यात आला.
१० जून १९३६ - इटा लयन भ ू लोकनाथ यांनी डॉ. आंबेडकरांची
‘मुंबईत’ राजगृह येथे भेट घेऊन बौ धमावर चचा
केली व बौ धम वीकार याची वनंती केली.
१५ जून १९३६ - ह महासेभेचे नेते डॉ. मुंजे यांनी डॉ. आंबेडकरांची
‘राजगृह’, दादर येथे भेट घेऊन शीख धम
वीकार याचे सुच वले.
१६ जून १९३६ - दामोदर हॉल, परळ येथे कामाठ पु यात राहणा या
मुर या, दे वदांसी, जोग तणी यांची सभा डॉ.
आंबेडकरां या अ य तेखाली झाली. डॉ.
आंबेडकरांनी जातीस ब ा लाव याचे काम क
नका. हीन कामाचा याग कर याचा उपदे श केला.
८ जुलै १९३६ - मोतीपूर येथे भरले या राजनंदगाव अ पृ य
प रषदे ने डॉ. आंबेडकरां या धमातरा या घोषणेस
पा ठबा दे ऊन साधूंनी दा ा, जटा काप या व
तुळशीमाळा होमकुंडात टाक या.
१५ ऑग ट १९३६ - भारतीय कायदा १९३५ नुसार होऊ घातले या
ां तक व धमंडळा या नवडणुका लढ व यासाठ
डॉ. आंबेडकरांनी मुंबईत वतं मंजूर प ाची
थापना क न प ाचा जाहीरनामा, येय व धोरणे
जाहीर केले.
८ स टबर १९३६ - डॉ. आंबेडकरांनी शीख धमाचा अ यास
कर यासाठ १६ लोकांची एक तुकडी अमृतसर येथे
शंकरदास बव यां या नेतृ वाखाली पाठ वली.

१८ स टबर १९३६ - डॉ. आंबेडकरांनी ‘खोती बल’ मुंबई व धमंडळात

मांडले.
११ नो हबर १९३६ - टश मु स ांपुढे अ पृ यांचे मांड यासाठ
तसेच व ांतीसाठ डॉ. आंबेडकर ज न हामाग
लंडनला रवाना झाले.
१४ जानेवारी १९३७ - डॉ. आंबेडकर लंडन न मुंबईस परतले.
१७ फे ुवारी १९३७ - भारत सरकार कायदा १९३५ नुसार साव क
नवडणुका झा या. डॉ. आंबेडकरां या वतं मंजूर
प ाने १८ उमेदवार उभे केले. १४ उमेदवार नवडू न
आले.
१६ माच १९३७ - महाड येथील चवदार त यासंबंधी या मुंबई उ च
यायालयातील दा ाचा नकाल अ पृ यां या
बाजूने लागला. यानुसार अ पृ यांचा चवदार
त याचे पाणी प याचा अ धकार स झाला.
१९ माच १९३७ - मुंबईतील माझगांव येथे सोमवंशीय हतकारी समाज
व इतर मंडळ तफ डॉ. आंबेडकरांना मानप व
१०१ पयांची थैली रामभाऊ तटणीस यांचे ह ते
अपण कर यात आली. ही थैलीची र कम इमारत
फंड थापन क न यांनी दान दली.
७ ऑग ट १९३७ - वतं मजूर प ाची वा षक सवसाधारण सभा
होऊन तीत डॉ. आंबेडकर अ य व कोषा य , म.
बा. समथ मुख कायवाह, कमलाकांत च े व शां.
अ. उपशाम कायवाह हणून नवड यात आले.
१७ स टबर १९३७ - मुंबई व धमंडळात डॉ. आंबेडकरांनी खोती व महार
वतन न करणा या बलावर भाषण केले.
३१ डसबर १९३७ - पंढरपूर येथे भरले या सोलापूर ज हा अ पृ य
प रषदे त डॉ. आंबेडकरांचे भाषण. पंढरपूर
नगरप रषदे तफ स कार.
४ जानेवारी १९३८ - सोलापूर नगरपा लकेकडू न अ य रावबहा र ही.
ही. मुळे यांचे ह ते डॉ. आंबेडकरांचा स कार
क न मानप अपण कर यात आले.
२२ जानेवारी १९३८ - मुंबई व धमंडळातील चचदर यान ‘ह रजन’ या
नावाने अ पृ यांना संबोध यास भाऊराव
गायकवाड यांनी हरकत घेतली. तीस डॉ.
आंबेडकरांनी पा ठबा जाहीर केला.
३१ जानेवारी- - वतं मजूर प ातफ ठाणे, कुलाबा, र ना गरी,
२ फे ुवारी १९३८ सातारा, ना शक, जळगाव या ज ांतील
 - शेतक यांचा खोती वषयक वधेयकाला पा ठबा
दे यासाठ मुंबई व धमंडळावर डॉ. आंबेडकरां या
नेतृ वाखाली चंड मोचा.

१२-१३ फे ुवारी १९३८ - मनमाड ( ज. ना शक) येथे जी. आय. पी. रे वे या

अ पृ य वगातील कामगारां या प रषदे त डॉ.
आंबेडकरांनी भाषण केले. यावेळ यांनी
ा णशाही आ ण भांडवलशाही हे दोन मोठे श ू
असून यां या वरोधात संघ टत झाले पा हजे असे
सांगून वातं य, समता न बंधुभावाचा अभाव
हणजे ा णशाही होय असे तपादन केले.
१९ माच १९३८ - ताडवाडी मुंबई येथे ‘ व वधवृ ा’चे संपादक
रामभाऊ तटणीस यांचे ह ते डॉ. आंबेडकरांना १०१
पयांची थैली अपण कर यात आली ती यांनी
इमारत थापून यात दान दली.
मे १९३८ - डॉ. आंबेडकरांनी शासक य वधी महा व ालया या
ाचायपदाचा राजीनामा दला.
१३ मे – २१ म १९३८ - डॉ. आंबेडकरांनी कोकण ांताचा दौरा क न
ठक ठकाणी आयो जत सभांत भाषणे केली. खोती
प त न कर यात अ पृ य वगाचे कसे हत आहे
हे पटवून सां गतले.
१७ जून १९३८ - धुळे, खानदे श येथे कोटा या कामा न म गेले
असता डॉ. आंबेडकरांचे तेथील शाळा नं. ५ या
पटांगणावर भरले या जाहीर सभेत भाषण.
१८ जून १९३८ - धुळे ज ातील लळ ग येथे जाहीर सभेत भाषण
क न महार सै नकांची शंसा केली. तसेच
सावज नक व हरीवर पाणी भ न आपला
माणुसक चा ह क था पत कर यास सां गतले.
१९ जून १९३८ - चाळ सगाव येथे अ पृ य व ाथ बो डग या
पटांगणातील चंड सभेत डॉ. आंबेडकरांनी
काँ ेसने अ पृ यांसाठ काही केले नस याचे सांगून
वतं मजूर प बळकट कर याचे आवाहन केले.
११ स टबर १९३८ - व धमंडळात ‘औ ो गक तंटा’ या वधेयकावर डॉ.
आंबेडकरांनी कामगारांचा संप कर याचा ह क
डावल याला वरोध केला.
१ ऑ टोबर १९३८ - गुजरातमधील बावला गावी अ पृ यां या सभेत डॉ.
आंबेडकरांना मानप अपण कर यात आले. यांनी
भाषणात गांधीज ना वरोध का याचे व ेषण
केले.
६ नो हबर १९३८ - मजूर नेते जमनादास मेहता यांचे अ य तेखाली
मुंबईतील कामगार मैदानावर साठ औ ो गक
कामगार यु नयनची सभा डॉ. आंबेडकर, प ळे कर,
मरजकर, डांगे आद उप थत. ७ तारखेपासून
होणा या संपाची परेखा आख यात आली.
७ नो हबर १९३८ - वतं मजूर प व गरणी कामगार यु नयन ांनी
एक दवसाचा संप केला. डॉ. आंबेडकर कामगार
नेते हणून पुढे आले.
११ डसबर १९३८ - ीरामपूर, ज. नगर येथे महार प रषदे त अ य ीय
भाषण केले.
डसबर १९३८ - त कालीन नझाम राजवट तील औरंगाबाद येथे
ब ह कृत वगा या थमच भरले या प रषदे त,
अ पृ यांनी वावलंबी बनावे असा उपदे श केला.
६ जानेवारी १९३९ - महाड येथे भरले या शेतक यां या प रषदे त डॉ.
आंबेडकरांनी मागदशन केले. सारा भर या या
वरोधात मत द शत केले.
८ जानेवारी १९३९ - मुंबईत समता सै नक दला या संमेलनात भाषण
करताना श त, संघटना आ ण वाथ याग हाच
बाणा ठे व याचे सै नकांना आवाहन केले.
२९ जानेवारी १९३९ - पुणे येथील गोखले अथशा सं थेत डॉ.
आंबेडकरांनी ‘फेडरेशन हसस डम’ या
वषयावर व ापूण भाषण केले.
६ फे ुवारी १९३९ - सयाजीराव गायकवाड महाराज यांचे मुंबईत ‘जय
महाल’ या बंग यात नधन झाले.
१२ फे ुवारी १९३९ - वजापूर येथे डॉ. आंबेडकरांनी अ पृ य वगा या
प रषदे त भाषण केले.
१८ ए ल १९३९ - राजकोट येथे डॉ. आंबेडकरांनी तेथील राजे
ठाकूरसाहेब यांची नमं णाव न भेट घेऊन
अ पृ यांचे व राखीव जागा यावर चचा केली.
९ ऑ टो. १९३९ - हॉईसरॉय लॉड लन लथगो यांनी डॉ.
आंबेडकरांशी अ पृ यां या ावर चचा केली.
२५, २६ व २७ ऑ टोबर - मु यमं ी बाळासाहेब खेर यांनी ‘ स या महायु ात
१९३९ भारताचा सहभाग’ या बलावर व धमंडळात
आपले वचार कट केले.
ऑ टोबर १९३९ - यु उप-स मतीचे अ य पं. जवाहरलाल नेह
यांनी डॉ. आंबेडकरांशी मुंबईत दोन दवस चचा
केली. ही आंबेडकर-नेह यांची य प हली भेट
होय.
१६ डसबर १९३९ - हरेगांव, ता. ीरामपूर, ज. नगर येथे भरले या
वतनदार महार, वेठ बगार प रषदे त वतनावरील
अ धक सारा दे या या वरोधात मत केले.
२२ जुलै १९४० - सुभाषचं बोस यांनी डॉ. आंबेडकरांची मुंबई भेट
घेऊन नयो जत फेडरेशन थापनेब ल चचा केली.
डॉ. आंबेडकरांनी यात अ पृ यांचे काय थान व
मह व राहील याची वचारणा केली.
२६ ऑग ट १९४० - मुंबई पा लकेतील कमचा यांसमोर पोयबावडी परळ
येथे वृ प चळवळ चे भावी साधन या वषयी डॉ.
आंबेडकरांचे भाषण झाले.
२८ डसबर १९४० - डॉ. आंबेडकरांचा ‘थॉट् स ऑन पा क तान’ हा
मह वपूण ंथ का शत झाला.
२४ मे १९४१ - खार येथे महार ाती पंचायत स मतीची डॉ.
आंबेडकरांनी थापना केली.
१२ जुलै १९४१ - यु न सपल कामगार संघा या अ धवेशनात डॉ.
आंबेडकरांनी भाषण केले.
जुलै १९४१ - भारता या ग हनर जनरलनी डफे स ॲड हायझरी
क मट ची थापना केली. या क मट वर डॉ.
आंबेडकर, एम. सी. राजा, जमनादास मेहता
आद ची सद य हणून नेमणूक केली.
१६ ऑग ट १९४१ - स र, ज. ना शक येथे डॉ. आंबेडकरां या
अ य तेखाली भरले या प रषदे त ‘जुडी कर’
अ यायकारक अस याचे सांगून भाषणात नषेध
केला.

२४ स टबर १९४१ - परळ येथे भरले या सभेत डॉ. आंबेडकरांनी

सां गतले क ‘इं जांना वाचव यासाठ न हे तर
आप या घराची राखरांगोळ होऊ नये हणून
 फलटणीत सामील हा’ असे अ पृ य वगाला
आवाहन केले.
फे ुवारी १९४२ - रा ीय संर ण स लागार मंडळा या तस या
अ धवेशनास द लीत हजर रा न डॉ. आंबेडकरांनी
चचत भाग घेतला.
१८-२० फे ुवारी १९४२ - मुंबईत हेमंत ा यानमालेत वागळे हॉलम ये डॉ.
आंबेडकरां या ‘थॉट् स ऑन पा क तान’ या ंथावर
आचाय द दे यां या अ य तेखाली तीन दवस चचा
झाली.
१८ फे ुवारी १९४२ - वागळे हॉलमधील चचला उ र दे ताना डॉ.
आंबेडकर हणाले क , ‘आम या दे शाचे वातं य
र ण कर यासाठ मी आपला ाण अपण करीन.’
३० माच १९४२ - भारतातील राजक य पेच संग सोड व यासाठ
टश सरकारने सर ॅ फोड स यांचे
अ य तेखाली एक योजना घेऊन श मंडळ
भारतात पाठ वले. एम. सी. राजासह डॉ.
आंबेडकरांनी श मंडळाची भेट घेऊन अ पृ यांची
बाजू मांडली.
१९ ए ल १९४२ - रो हदास त ण सुधारक संघा या म हला शाखेचे
क याण ( ज. ठाणे) येथे डॉ. आंबेडकरां या ह ते
उद्घाटन कर यात आले. ‘इतरां या मदतीवर जगू
नको वावलंबी हा’ असा यांनी त णांना उपदे श
केला.
सायंकाळ कामगार मैदान परळ येथे आचाय द दे
( यु न सपल कॉप रेटर) यां या अ य तेखाली
भरले या डॉ. आंबेडकर सुवणमहो सव जयंती
स मतीने आयो जत सभेत डॉ. आंबेडकर हणाले,
‘वाढ दवस साजरा कर याची सवय टाकून ा.
एखा ा माणसाला आपण आप या े ने आ ण
भ ने दे व वास नेऊन पोच वले तर समाजाचा
हास झा या शवाय राहणार नाही.’
२ जुलै १९४२ - हॉइसरॉय लन लथगो यांनी आप या कायकारी
मंडळा या सद यांची नावे जाहीर केली. यांत डॉ.
आंबेडकरांचा समावेश होता. यांना मजूर खा याचा
कायभार सोप व यात आला होता. डॉ.
 आंबेडकरां या पाने दे शा या इ तहासात
थमतःच एका अ पृ य चा सरकार या
क य मं मंडळात समावेश कर यात आला.
१९-२० जुलै १९४२ - नागपूर येथे अ खल भारतीय द लत वग प रषद एन.
शवराज यां या अ य तेखाली भर व यात आली.
व तुतः डॉ. आंबेडकरच या प रषदे चे नयो जत
अय होते. परंतु हॉईसरॉय या कायकारी
मंडळात यांचा समावेश झा याने यांनी शवराज
यांची अ य हणून नेमणूक केली. या प रषदे तील
ठराव . ५ नुसार ‘अ खल भारतीय शे ु ड
का ट् स फेडरेशन’ या राजक य प ाची थापना
कर यात आली. या प रषदे या दर यान
हॉईसरॉयचा खास त कायकारी मंडळातील
नेमणुक चे हॉईसरॉयचे प २० जुलै रोजी नागपूर
येथे घेऊन आला ते हा डॉ. आंबेडकरांनी तारेनेच
आप या नेमणुक ब ल आपली संमती कळ वली.
याच प रषदे या मंडपात २० जुलै रोजी
सुलोचनाबाई ड गरे यांचे अ य तेखाली ‘द लत
वग य म हला प रषद’ तसेच ‘समता सै नक
दला’ची प रषद घे यात आली. प रषद पंजाबचे
सरदार गोपाल सग यांचे अ य तेखाली झाली.
२७ जुलै १९४२ - डॉ. आंबेडकरांनी द लीत य ात मजूर खा याचा
कारभार वीकारला.
७-८ ऑग ट १९४२ - भारत सरकारने मजूरमं ी या ना याने डॉ.
आंबेडकरांनी आप या अ य तेखाली चौथी मजूर
प रषद महायु ामुळे उद्भवले या प र थतीचा
वचार कर यासाठ द लीत बोलावली.
९ ऑग ट १९४२ -
द ली येथे
महारा
समाज,
बृह महारा
मंडळ आद
सं थातफ
महारा
लबम ये
द लीत
स कार
केला.
२३ ऑग ट - द ली येथे द लतवग य हतकारणीतफ डॉ. आंबेडकरांचा स कार
१९४२ कर यात आला. ते हा ते हणाले क , ‘अ पृ य समाजाला बरोबरीने
थान ा त क न दे णे हे माझे सा य आहे. तु ही इतरांचे गुलाम रा
नये यासाठ शासनाची सू े तुम या हाती ावयाच आहेत.’
३ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांचे द ली न मुंबई स लवर आगमन. हजारो अनुयायी
१९४२ तसेच ‘समता सै नक दला’तफ भ वागत.
८ नो हबर - कामगार मैदान, पराळ येथे शे ु ड का ट् स फेडरेशन या एन.
१९४२ शवराज यां या अ य तेखाली भरले या सभेत डॉ. आंबेडकरांनी
गांधीज नी पुकारले या असहकार चळवळ वर ट का क न अ पृ यांनी
यात भाग घेऊ नये असे सां गतले.
१३ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबई आकाशवाणीवर ‘भारतीय मजूर आ ण सरे
१९४२ महायु ’ या वषयावर भाषण केले.
डसबर - कॅनडातील युबा या शहरात ‘इ ट ूट ऑफ पॅ स फक रलेश स’ या
१९४२ सं थे या आठ ा प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी ‘अनटचेब स ॲ ड द
इं डयन कॉ ट ुशन’ हा शोध नबंध सादर केला. हाच शोध नबंध
यांनी ‘ म टर गांधी ॲ ड इमॅ सपेशन ऑफ अनटचेब स’ या नावाने
ंथ पाने (१९४२) स केला.
१८ - पु यातील गोखले इ ट ूट ऑफ इकॉनॉ म स या सं थे या व माने
जानेवारी या. रानडे यां या १०१ ा जयंती दना न म ाने डॉ. आंबेडकर यांचे
१९४३ भाषण झाले. यात महापु ष कोणाला हणावे याची चचा केली आहे.
हे भाषण यांनी ‘रानडे, गांधी ॲ ड जना’ या शीषकाखाली
पु तक पाने का शत केले (१९४३).
१० मे - मुंबईतील महारा चबर ऑफ कॉमस या सं थेत भाषण झाले. यात ते
१९४३ हणाले, ‘सा ा य व तार, वण व े ष आ ण दा रद् या तीन रोगांची
 जगाला बाधा झालेली आहे. भारताची आ थक न औ ो गक श
वाढे ल ते हा सा ा यवाद आ ण का या-गो याचा वाद मटे ल.’
७-८ मे - मुंबईतील स चवालयात भारत सरकारचे मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर
१९४३ यां या अ य तेखाली थायी मजूर स मतीची ( टॅ डंग लेबर क मट )
बैठक होऊन कामगार, व थापन आ ण सरकार यांची प संयु
स मती थाप याचा तसेच सेवायोजन क े थापन कर याचे मह वाचे
नणय घे यात आले.
६-७ स टबर - मजूर मं ी डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली प ीय (Tri-party)
१९४३ मजूर प रषदे चे सरे अ धवेशन झाले. आप या भाषणात यांनी अ ,
व , नवारा, श ण, सां कृ तक साधने आ ण आरो याची साधने
यां वषयी कामगारां या माग या मांड या.
९ स टबर - लंबरी मजूर प रषदे समोर डॉ. आंबेडकरांनी औ ो गक करणावर
१९४३ तसेच बंगाल सरकारने थापले या मजूर संघ स लागार संघासमोर
द लीत भाषण दले.
१७ स टबर - डॉ. एम. एन. रॉय यां या नेतृ वाखाली हद कामगार फेडरेशन
१९४३ (इं डयन फेडरेशन ऑफ लेबर) या संघटनेतफ नवडक कायक याचा
श णवग ८ ते १७ स टबर दर यान आयो जत कर यात आला. या
श णवगाचा समारोह १७ स टबर रोजी डॉ. आंबेडकरांनी केला. डॉ.
एम. एन. रॉय यां या अ य तेखाली झाले या समारोपा या या
काय मात डॉ. आंबेडकरांनी ‘मजूर आ ण संसद य लोकशाही’ या
वषयावर भाषण दले.
८ नो हबर - भारत सरकारचे मजूरमं ी हणून संसदे त ‘इं डयन े ड यु नयन ॲ ट’
१९४३ या काय ात ती सुच वणारे वधेयक मांडले. या वधयेकानुसार
मजूर संघटनांना मा यता दे याची स कर यात आली.
३० नो हबर - टोक वाडा येथे पूव गोदावरी ज हा बोडा या सभेत भाषण करताना
१९४३ डॉ. आंबेडकर हणाले, ‘स या या प र थतीत अ पसं याकांना
संर णाची आव यकता आहे हे ब मतवा या प ाने यानात ठे वले तर
जातीय चुटक सरशी सुटेल.’
१ डसबर - डॉ. आंबेडकर यांचे मुंबईत आगमन. यांची ही भेट टे नकल े नग
१९४३ सटर या पुनबाधणी संदभात होती.
५ डसबर - डॉ. आंबेडकरांनी केले या कायाचा गौरव कर यासाठ परळ, मुंबई
१९४३ (गोकुळदास पा ता रोडजवळ ल मैदान) येथे मडकेबुवा यांचे
अ य तेखाली डॉ. आंबेडकरांचा भ स कार कर यात आला. या
संगी डॉ. आंबेडकर हणाले क , ‘अ पृ य समाज आज लुळा पांगळा
आहे. परंतु याने वतः या पायावर उभे राह यास शकावे, गुणावर व
 लायक वरच वर चढ याची उमेद बाळगावी.’
८ डसबर - डॉ. एम. एन. रॉय था पत हद कामगार फेडरेशन या (इं डयन
१९४३ फेडरेशन ऑफ लेबर) वा षक अ धवेशनाचे डॉ. आंबेडकरां या ह ते
मुंबईतील वरळ जेलजवळ ल मैदानात उद्घाटन झाले.
९ डसबर - भारत सरकारचे मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर यांनी बहारमधील धनबाद
१९४३ येथील भुलन बरारी कोळसा खाण ची ४०० फूट खाणीत उत न
य पाहाणी केली. मजुरांना भेटून यांचे समजून घेतले.
कामगारां या वसाहतीला भेट दे ऊन यां या अडीअडचणी समजून
घेत या.
१० डसबर - बहारमधील राणीगंज कोळसा खाण ना भेट दे ऊन मजूरमं ी डॉ.
१९४३ आंबेडकरांनी खाणीतील मजुरांची सुर तता, साधन व था,
आरो य सु वधा आद ची तसेच मजुरां या वसाहत ची पाहणी केली.
२६ - मजूरमं ी डॉ. आंबेडकरां या अ य तेखाली कामगार थायी स मतीची
जानेवारी लखनौ येथे बैठक झाली.
१९४४
३०-३१ - कानपूर येथे अ खल भारतीय शे ु ड का ट् स फेडरेशनचे (शे. का.
जानेवारी फे.) अ धवेशन एन. शवराज यां या अ य तेखाली संप झाले.
१९४४ स या दवशी (३१ जानेवारी १९४४) डॉ. आंबेडकर प रषदे ला
उप थत रा हले, यांचे चंड वागत कर यात आले.
११ ए ल - डॉ. आंबेडकरांचे द ली न बॉ बे स ल टे शनवर आगमन.
१९४४ अनुयायांतफ चंड वागत. यांनी अले झा डा व मँचे टर मलला भेट
दे ऊन कामगारां या वसाहतीची, सोयी सवलत ची पाहणी केली. यांचा
मुंबईत २४ ए लपयत मु काम होता, या दवशी ते धनबादला रवाना
झाले.
२८ ए ल - मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर बहारमधील कोडमा प रसरातील खाणीत
१९४४ य उत न पाहणी केली.
२९ ए ल - कोडमा येथे खाण अ क प रषदे त अ य हणून भाषण करताना
१९४४ अ क उ ोगाला भ कम पायावर उभे कर याचा मानस केला.
२९ जुलै - डॉ. आंबेडकरांनी द शे ु ड का ट् स इ ु हमट टची मुंबईत
१९४४ थापना केली. या सं थेचे खु डॉ. आंबेडकर अ य , उपशाम गु जी
ऑन. से े टरी आ ण भाऊराव गायकवाड, डी. जी. जाधव
(मडकेबुवा), जी. ट . परमार व पां. ना. राजभोज सद य होते.
२५ ऑग ट - कलक ा येथील अनेक सं थांतफ डॉ. आंबेडकरांचा स कार क न
१९४४ यांना मानप अपण केले. उ रादाखल केले या भाषणात
अ पृ यांपुढे ‘आताच कवा कधीच नाही’ हा असून अ पृ यांनी
 संघ टत हावे असे तपादन केले.
१० स टबर - मुंबईतील माटुं गा लेबर कॅ प येथे गै ननाथ महाराज यांचे अ य तेखाली
१९४४ भरले या संत महंत व गोसा ां या प रषदे ला डॉ. आंबेडकर हजर
रा हले. या प रषदे त संतांसाठ एक म यवत सं था थाप याचे
ठर व यात आले.

२० स टबर - है ाबाद रा य शे. का. फे. या म हला व व ाथ शाखांनी डॉ.

१९४४ आंबेडकरांचे नामपाली टे शनवर भ वागत कर यात आले. तेथून ते
सकदराबादला रवाना झाले. है ाबाद रा य शे. का. फे. तफ सभेत जे.
एच. सुब या यांचे ह ते यांना मानप दे ऊन स कार कर यात आला.
तेथून म ास येथे एन. शवराज यांचे अ य तेखाली होत असले या शे.
का. फे. या कायकारी मंडळा या बैठक साठ रवाना झाले.
२२ स टबर - म ास महापा लकेने रपन भवनात डॉ. आंबेडकरांना मेयर डॉ. स यद
१९४४ नयामु ला यांचे ह ते चांद या करंडकातून मानप अपण कर यात
आले.
२३ स टबर - म ास येथे रावबहा र एन. शवराज यां या अ य तेखाली यां या
१९४४ नवास थानी शे. का. फे. या कायकारी मंडळाची बैठक झाली. या
बैठक ला डॉ. आंबेडकर उप थत होते.
२४ स टबर - म ास येथे बु वाद सभेने आयो जत जाहीर सभेत ‘भारताचे बौ क
१९४४ सं करण’ या वषयावर भाषण करताना वेदांवर व भगवत गीतेवर ट का
क न कडाडू न ह ला चढ वला. दवसभर नर नरा या सभांत भाषणे
केली. यांना मानप े अपण कर यात आली.
२५ स टबर - एम. सी. राजा हॉलम ये डॉ. आंबेडकरांचा स कार क न यांना
१९४४ मानप अपण कर यात आले.
२६ स टबर - आं दे शातील रामचं पूरमला येथे डॉ. आंबेडकरांचे भ वागत.
१९४४ काक नाडा येथील सभेत यांना मानप अपण.
२८ स टबर - राजमह येथे डॉ. आंबेडकरांना मानप अपण कर यात आले.
१९४४ उ रादाखल भाषणात ते हणाले, ‘गांध ना वणा म धम न
करावयाचा नाही. यांना र ी मुळ च नाही.’
१ ऑ टोबर - एलोर (आं दे श) येथील अ पृ यां या जाहीर सभेत बोलताना ते
१९४४ हणाले, ‘आपले ह क जक यासाठ आपले र दान कर यासही
अ पृ यांनी कच नये.’ गुडीवाडा येथे यांना अ पृ य वगातफ मानप
अपण कर यात आले.
३ ऑ टोबर - यांचे पूना ए स ेसने मुंबईत आगमन. दादर टे शनवर चंड वागत व
१९४४ मरवणुक ने ‘राजगृह’ या नवास थानी ने यात आले.
२७ नो हबर -डॉ. आंबेडकरांचे मुंबई न पु यास आगमन. यांचा ३० तारखेपयत
१९४४ मु काम. घोरपडे पेठेतील घरी पां. ना. राजभोज यांनी डॉ.
आंबेडकरांना चहापाट दली. या संगी यांनी गीता, वेद व बौ धम
यावर ववेचन केले.
४ डसबर - मुंबई स ल न सायंकाळ ॉ ट यर मेलने द लीस रवाना झाले.
१९४४
३० डसबर - कानपूर येथे एन. शवराज यां या अ य तेखाली भरले या समता
१९४४ सै नक दला या स या अ धवेनात बोलताना ‘अ पृ य त णांनी शे.
का. फे. या पाठ मागे आपली ताकद उभी केली पा हजे. असे झा यास
कोणालाही अ पृ यां या या य ह कांकडे ल कर याची हमत
होणार नाही.’ असे सां गतले.
२ जानेवारी - कलक ा येथे अ खल भारतीय द लत वग व ाथ संघा या सभेत
१९४५ राजकारण हाच व ाथ चळवळ चा हेतू होय. हा ब याच पुढा यांचा
कोन आपणास मा य नस याचे सांगून राजकारणापासून अ ल त
राह यासाठ अ पृ य व ा यानी आपली वतं संघटना थापन
करावी असा उपदे श केला.
९ जानेवारी - डॉ. आंबेडकरांचे बनारस न बोरीबंदर येथे आगमन. चंड वागत.
१९४५ यांचा तीन दवस मु काम होता. नंतर ते द लीस रवाना.
फे ुवारी - ‘थॉट् स ऑन पा क तान’ या ंथाची सरी सुधारीत आवृती डॉ.
१९४५ आंबेडकरांनी ‘पा क तान ऑर पा टशन ऑफ इं डया’ या नावाने
का शत केली.
१९ ए ल - शमला येथे भरले या ‘नॅशनल स हस युनल’ प रषदे त टे नकल
१९४५ े नग, नॅशनल स हस आ डन स आ ण रोजगार योजना (ए लॉयमट
ए सचज) यावर यांनी वचार मांडले.
५ मे १९४५ - डॉ. आंबेडकरांचे द ली न पारी आगमन. सायंकाळ सहा वाजता नरे
पाक येथे अ खल भारतीय शे. का. फे. चे तसरे अ धवेशन एन.
शवराज यां या अ य तेखाली दोन दवस भरले. दो ही दवशी डॉ.
आंबेडकर हजर होते. वागता य मडकेबुवा होत. या प रषदे त केलेले
भाषण पुढे डॉ. आंबेडकरांनी इं जीत ‘क युनल डेडलॉक ॲ ड वे टू
सॉ व इट’ या नावाने का शत केले.
६ मे १९४५ - सकाळ प रषदे त अ खल भारतीय अ पृ य वग प रषद व पारी एन.
शवराज यां या प नी मनांबल यां या अ य तेखाली द लत वग
म हला प रषद झाली.
जून १९४५ - ‘ हॉट काँ ेस ॲ ड गांधी हॅव डन टू द अनटचेब स’ हा डॉ.
आंबेडकरांचा राजक य वषयाशी संबं धत ंथ का शत झाला.
८ जुलै -अ पृ य वगा या व ा याना उ च श ण घेता यावे हणून डॉ.
१९४५ आंबेडकरांनी ‘पीप स ए युकेशन सोसायट ’ या शै णक सं थेची
थापना केली.
१० जुलै - मुंबई यु न सपल कामगार संघा या अ य पद डॉ. आंबेडकरांची
१९४५ १९४५-४६ या वषासाठ नवड कर यात आली.
२३ ऑग ट - कलक ा येथे बंगाल व बहार सरकार या त नध समोर डॉ.
१९४५ आंबेडकरांनी दामोदर खोरे योजनेवर ववेचन केले.
२७ नो हबर - मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर यां या अ य तेखाली द लीत भरले या
१९४५ सात ा हद कामगार प रषदे त मागदशन.
१२ नो हबर - नागपूर येथे भरले या अ पृ यां या चंड सभेत डॉ. आंबेडकरांनी
१९४५ काँ ेसला वचारला क , ‘दे शाला मळणारे वातं य या दे शात
राहणा या सव जनतेचे क व श अशा ा ण, मारवाडी व
गुजरा यांचे?’
२९-३० - अहमदाबाद येथे साबरमती नद या काठावर बु नगर मुंबई ांत शे.
नो हबर का. फे. चे प हले अ धवेशन जी. ट . परमार गु जी यां या
१९४५ अ य तेखाली भरले. ३० तारखेला डॉ. आंबेडकरांचे भाषण झाले.
सायंकाळ अहमदाबाद नगरपा लकेतफ यांना मानप अपण कर यात
आले.
६-७ - मुंबई या स चवालयात भारताचे मजूरमं ी डॉ. आंबेडकर यांनी
डसबर वभागीय कामगार आयु ां या प रषदे चे उद्घाटन केले.
१९१५
८ डसबर - मनमाड येथे भरले या शे. का. फे. या प रषदे तील भाषणात डॉ.
१९४५ आंबेडकरांनी ‘येऊ घातले या नवडणुकांसंदभात सां गतले क , ‘आता
सव राखीव जागा जक या शवाय तरणोपाय नाही.’
९-१० - व हाड ां तक शे. का. फे. या अकोला येथे भरले या प ह या
डसबर अ धवेशनात नवडणूक चारा या ीने मागदशन केले.
१९४५
१३ डसबर - नागपूर येथे भरले या चंड सभेत यांनी भाषण केले. या संगी गु
१९४५ घंटाळची गो सांगून काँ ेस गु घंटाळची भू मका बजावत अस याचे
सां गतले.
२३ – २७ - डॉ. आंबेडकरांनी म ास ांताचा दौरा क न नवडणूक चार केला.
डसबर
१९४५
१० - टश लोकसभेचे दहा सद यांचे एक श मंडळ द लीत आले होते.
जानेवारी यांनी डॉ. आंबेडकरांना नमं त क न अ पृ यां या ांवर द ड
१९४६ तास चचा केली.
१६ - सोलापूर नगर पा लकेने तसेच ज हा लोकल बोडाने डॉ. आंबेडकरांचा
जानेवारी स कार क न मानप अपण केले.
१९४६
४ फे व
ु ारी - द ली शे. का. फे. या ां तक प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी भाषण
१९४६ केले.
३ माच - मुंबईत नरे पाक येथे भरले या नवडणूक चार सभेत भाषण. यांना
१९४६ १७, ०००/- . ची थैली अपण कर यात आली.
१० माच - आ ा येथे भरले या शे. का. फे. या अ धवेशनात ते हणाले, ‘जर
१९४६ वरा य याचा अथ ब सं याक प ाने अ पसं याक प ा या
सहकायाने न संमतीने रा य करणे असा होत असेल तर वरा य
वागताह आहे.’
५ ए ल - अ पृ यां या माग या राखीव जागा, ह क व संर ण या संबंधीचे
१९४६ नवेदन डॉ. आंबेडकरांनी द लीत कॅ बनेट मशनला सादर केले.
२९ मे - द बॉ बे शे ु ड का ट् स इ ु हमट टची प हली सभा डॉ.
१९४६ आंबेडकरां या अ य तेखाली झाली.
जून १९४६ - पीप स ए युकेशन सोसायट चे स ाथ महा व ालय डॉ.
आंबेडकरांनी सु केले.
१९ जुलै - घटना स मतीसाठ बंगालमधील नकाल जाहीर झाले. स ावीस
१९४६ जनरल जागांपैक काँ ेसने पंचवीस व डॉ. आंबेडकर (शे. का. फे.) व
सोमनाथ ला हरी (क यु न ट) यांनी जक या.
२१ जुलै - पुणे येथे शे. का. फे. या स या ही कायक या या उपोषण श बरास
१९४६ डॉ. आंबेडकरांनी भेट दे ऊन स या ह चे कौतुक क न यांचे नी तधैय
वाढ वले. सायंकाळ अ ह या म येथे झाले या जाहीर सभेत भाषण
केली.
२५-२६ - शे. का. फे. या कायकारी मंडळाची बैठक पु यात रावबहा र एन.
ऑग ट शवराज यां या अ य तेखाली डॉ. आंबेडकरां या उप थतीत होऊन
१९४६ राजक य थतीचा आढावा घे यात आला. टश सरकारचा नषेध
कर यासाठ एन. शवराज यांनी आपली रावबहा र ही पदवी टाकून
दली.
१३ - डॉ. आंबेडकरांचा ‘ वेअर द शू ाज?’ हा ंथ का शत झाला.
ऑ टोबर
१९४६
४ नो हबर - डॉ. आंबेडकर यांनी इं लंडम ये व टन च चल यांना यां या
१९४६ नवास थानी भेटून अ पृ यांची बाजू मांडली.
५ नो हबर - टश संसदे या हाऊस ऑफ कॉम सम ये ‘कॉ झव ट ह इं डया
१९४६ क मट ’ या सभेत डॉ. आंबेडकरांनी भाषण करताना कॅ बनेट
मशनब लचा अ पृ यांचा म कट क न पंत धान मॅकडोना ड
यांनी अ पृ यांना बहाल केलेला जातीय नवाडा लागू कर याची मागणी
केली.
९ डसबर - भारतीय घटना स मतीची प हली बैठक संप होऊन तीत डॉ. राज
१९४६ साद यांची घटना स मती या अ य पद नवड झाली.
२५-२७ - अ खल भारतीय शे. का. फे. व ाथ फेडरेशनचे सरे अ धवेशन
डसबर जोग नाथ मंडल यां या अ य तेखाली भरले. व तुतः या अ धवेशनाचे
१९४६ नयो जत अ य डॉ. आंबेडकर होते. पण घटना स मती या
कायबा यामुळे ते हजर रा न शक याने यांनी मंडल यांना अ य
नेमले व आयोजक गेडाम यांना आपला संदेश पाठ वला.
२५ डसबर - घटना स मतीत डॉ. आंबेडकरांनी भावी भाषण क न भारता या
१९४६ ऐ यावर भर दला. स त ववे े एडमंड बक यांचे वचन (It is
very easy to give power, but it is difficult to give
wisdom) उद्धृत केले.
१८ - पंत धान पं. नेह यांनी संसदे त मांडले या ‘घटनेची उ ’े या
जानेवारी वधेयकावरील चचत भाग घेताना डॉ. आंबेडकरांनी रा ीय एका मतेवर
१९४७ भर दे ऊन अ यंत व ापूण भाषण केले. संपूण घटना स मती यां या
भाषणाने तं भत झाली.
२७ फे ुवारी - दे वळाली ( ज. ना शक) येथे बहारी अ पृ य सै नकां व
१९४७ चाल वले या खट यात डॉ. आंबेडकरांनी आरोप तफ बचावाचे काम
पा हले.
१५ माच - भारताला लवकरच वातं य मळणार याचा ेपणाने अंदाज घेऊन
१९४७ डॉ. आंबेडकरांनी घटनेचा मसुदा क न आप या शे. का. फे. या
वतीने घटना स मतीला सादर केला. हा मसुदा हणजे हणजे भारतीय
घटनेचा आराखडाच होता. हा मसुदा डॉ. आंबेडकरांनी ‘ टे ट्स ॲ ड
मायनॉ रट ज’ या नावाने पु तक पाने का शत केला.
२९ ए ल - भारतीय संसदे ने घटनेचे अ पृ यता नवारणा वषयीचे १७ वे कलम
१९४७ संमत केले.
१५ जुलै - टश संसदे ने भारता या वातं याचा ठराव संमत केला.
१९४७
२२ जुलै - घटना स मतीने अशोकच ां कत तरंगा झडा रा वज हणून
१९४७ वीकारला. डॉ. आंबेडकर वज स मतीचे सद य होते.
२३ जुलै -मुंबई व धमंडळ काँ ेस प ाने घटना स मतीचे सद य डॉ. मुकुंदराव
१९४७ जयकर यांनी राजीनामा द याने र झाले या जागेवर डॉ.
आंबेडकरांना नवडू न आणले.
३ ऑग ट - पं. जवाहरलाल नेह यां या नेतृ वाखालील वतं भारता या
१९४७ मं मंडळातील सद यांची नावे जाहीर झाली. यात कायदे मं ी हणून
डॉ. आंबेडकरांचे नाव जाहीर झाले.
१५ ऑग ट - भारत वतं झाला.
१९४७
२९ ऑग ट - घटना स मतीने वतं भारता या घटनेला अं तम व प दे यासाठ
१९४७ घटना खडा स मतीची नेमणूक केली. या स मतीवर डॉ. आंबेडकर,
अला द कृ णा वामी अ यर, एन. गोपाल वामी अयंगार, के. एम. मुंशी,
स यद मोह मद सा ला, बी. एल. म र व डी. पी. खेतान आद
सद य होते.
३० ऑग ट - घटना खडा स मती या प ह याच बैठक त डॉ. आंबेडकरांची या
१९४७ स मतीचे अ य हणून एकमताने नवड कर यात आली.
२५ - शे ू ड का ट फेडरेशन या (संयु ांत) लखनौ येथे भरले या
जानेवारी प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी मागदशन केले. तसेच काँ ेस राजवट वर
१९४८ अ पृ यां या ती काँ ेस राजवट ने दाख वले या उपे ा व
उदासीनतेब ल खरपूस ट का केली.
३० - द लीतील बला हाऊस येथे सायंकाळ या ाथनेसाठ जात असताना
जानेवारी नथुराम गोडसे याने य समो न म. गांध वर तीन गो या घात या.
१९४८ बला हाऊसम ये उपचार चालू असताना स वा सहा वाजता गांधीज चे
नधन झाले.
१५ फे ुवारी - घटना खडा स मतीचे अ य डॉ. आंबेडकर यांनी घटनेचा क चा
१९४८ आराखडा घटना स मतीचे अ य डॉ. राज साद यांना सादर केला.
१० माच - ा. ल मी नारसू ल खत ‘ द इसे स ऑफ बु झम’ या ंथाची तसरी
१९४८ आवृ ी डॉ. आंबेडकरांनी का शत क न या आवृ ीची तावना
ल हली.
२० माच - डॉ. आंबेडकरांचे चळवळ तील खंदे पुर कत गणपत महादे व जाधव
१९४८ ऊफ मडकेबुवा यांचे दय वकाराने मुंबईत नधन झाले. घटना
लेखना या कायात अ त त अस याने डॉ. आंबेडकर मुंबईत येऊ
शकले नाहीत. यांनी आपला शोकसंदेश तारेने पाठ वला.
१५ ए ल - डॉ. आंबेडकरांनी द लीत मुंबई या डॉ. शारदा कबीर यां याशी न दणी
१९४८ प तीने ववाह केला.
२५ ए ल -लखनौ येथे शे. का. फे. या प रषदे त भाषण.
१९४८
२१ जुलै - घटना स मतीचे अ य डॉ. राज साद यांनी ह कोड बलाला
१९४८ वरोध केला.
२२ जुलै - पं. नेह ं नी यांचा ह कोड बलाला पूण पा ठबा अस याचे स व तर
१९४८ प डॉ. राज साद यांना पाठ वले.
१२ ऑग ट - सुधारीत ह कोड बल डॉ. आंबेडकरांनी संसदे त मांडले.
१९४८
१४ - डॉ. आंबेडकरांनी ‘महारा ॲज अ ल व टक टे ट’ हे नवेदन
ऑ टोबर (मेमोरॅ डम) धर स मतीला दले. या नवेदनात मुंबई व महारा कसे
१९४८ अ वभा य आहेत हे यांनी साधार पटवून दले.
१८ - डॉ. आंबेडकरांचा ‘ द अनटचेब स’ हा ंथ का शत झाला.
ऑ टोबर
१९४८
४ नो हबर - घटना खडा स मतीचे अ य डॉ. आंबेडकरांनी ३१५ कलमे व ८
१९४८ प र श े असलेला घटनेचा मसुदा घटना स मतीला सादर केला.
१७ नो हबर - घटनेचे तसरे वाचन सु झाले.
१९४८
२५ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी संसदे त अ यंत भावी भाषण केले. घटना कशी
१९४८ भावी आहे व यात काय काय तरतुद आहेत याचे सखोल ववेचन
केले.
२६ नो हबर - भारतीय संसदे त वतं भारताची घटना संमत झाली.
१९४८
२८ नो हबर - ह कोड बल संमत कर यासाठ क टब अस याचा पं. नेह यांचा
१९४८ पुन चार.
२२ डसबर - शे. का. फे. या वतीने मुंबईतील आर. एम. भट हाय कूल या
१९४८ पटांगणात डॉ. आंबेडकर व सौ. माई यांना चहापान दे याचा काय म
झाला.
१६ - मनमाड ( ज. ना शक) येथील रे वे मैदानावर जाहीर सभेत डॉ.
जानेवारी आंबेडकरांना इमारत फंडासाठ थैली अपण कर यात आली.
१९४९
२१ - औरंगाबाद येथील आम खास मैदानावर चंड जाहीर सभेत डॉ.
जानेवारी आंबेडकरांचे भाषण झाले.
१९४९
२२ - डॉ. आंबेडकर, माई आंबेडकर, भाऊराव गायकवाड व इतर अ जठा
जानेवारी बौ लेणी पाहावयास गेले.
१९४९
७ माच - डॉ. आंबेडकरांचे घ न ये सहकारी संभाजी तुकाराम गायकवाड
१९४९ यांचे नधन.
२६ मे - घटना स मतीचे कामकाज सु होऊन १० जून १९४९ रोजी थ गत
१९४९ झाले.
१० ऑग ट - घटने या ५ ा कलमात डॉ. आंबेडकरांनी अनेक सुधारणा सुच व या.
१९४९
स टबर - घटना स मतीला सुट पडली ते हा का मरचे मु यमं ी शेख अ ला
१९४९ यां या नमं णाव न डॉ. आंबेडकर ीनगरला व ांतीसाठ गेले.
७ स टबर - रा ीय वयंसेवक संघाचे (RSS) सरसंघचालक गोळवलकर गु जी डॉ.
१९४९ आंबेडकरांना द लीत भेटले.
३ ऑ टोबर - डॉ. आंबेडकर ीनगर न द लीला परतले.
१९४९
४ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी भारत सरकार कायदा ( ती) बल घटना
१९४९ स मतीपुढे मांडले.
१७ नो हबर - घटना स मतीत घटने या तस या वाचनास सु वात. ‘घटना स मतीने
१९४९ मा य के या माणे रा यघटना संमत करावी’ असा ठराव डॉ.
आंबेडकरांनी मांडला.
२५ नो हबर - घटना स मतीतील वाद ववादाला उ र दे ताना भारतीय घटनेचे
१९४९ श पकार डॉ. आंबेडकर हणाले क , ’२६ जानेवारी १९५० रोजी
आ हांला राजक य समता लाभेल पण सामा जक आ ण आ थक
जीवनात असमानता राहील आ ण जर ही वसंगती आपण लवकरात
लवकर न कर याचा य न केला नाही, तर यांना या वषमतेची झळ
पोहोचलेली आहे ते लोक, घटना स मतीने अ यंत प र पूवक
उभारलेला हा राजक य लोकशाहीचा मनोरा उद् व त क न
टाक यावाचून राहणार नाहीत.’
२६ नो हबर - घटना खडा स मतीचे अ य डॉ. आंबेडकर यांनी घटना स मतीला
१९४९ सादर केलेली वतं भारताची रा यघटना घटना स मतीने वीकृत
केली. या संगी घटना स मतीचे अ य डॉ. राज साद यांनी डॉ.
आंबेडकरां या घटना न मती या कायाचा मु कंठाने गौरव केला.
१९ डसबर - पंत धान पं. नेह यांनी ह कोड बल संमत कर या या क टब तेचा
१९४९ पुन चार केला.
२० डसबर - डॉ. आंबेडकरांनी औरंगाबाद येथे आमखास (आताचे शवाजी मैदान)
१९४९ येथे जाहीर सभेत भाषण केले.
११ - स ाथ महा व ालयातील व ा यासमोर ( व ाथ संसद) ह कोड
जानेवारी बलावर भाषण केले. सायंकाळ मुंबई दे श शे. का. फे. तफ नरेपाक
१९५० येथे चांद या करंडकातून घटनेची त डॉ. आंबेडकरांना अपण
कर यात आली.
१९ - द लीत महारा मंडळ व इतर मराठ सं थांतफ घटना न मतीब ल
जानेवारी स कार. स काराला उ र दे ताना मराठ अस याचा अ भमान अस याचे
१९५० सां गतले.
२ मे १९५० - बु जयंती न म आयो जत द लीतील काय मात थम बु
ध माचा उघडपणे पुर कार केला. बु धम हाच मानवधम अस याचे
सां गतले.
मे १९५० - कलक या या महाबोधी सोसायट या ‘महाबोधी’ मा सकात डॉ.
आंबेडकरांनी ‘बु व यां या ध माचे भ वत ’ हा लेख ल हला.
२५ मे - ीलंकेत बौ धम कसा पाळला जातो याचे नरी ण कर यासाठ डॉ.
१९५० आंबेडकर सप नीक कॅ डी येथे गेले.
५ जून - ीलंकेतील कोलंबो येथे ‘यंग मे स बु ट असो सएशन’ या
१९५० कायक यासमोर यांनी ‘भारतातील बौ धमाचा उदय आ ण अ त’
यावर भाषण केले.
१९ जून - डॉ. आंबेडकरांनी औरंगाबाद येथे पीप स ए युकेशन सोसायट तफ
१९५० अ पृ य व गरीब व ा याना उ च श ण मळावे हणून कॉलेज सु
केले.
५ फे ुवारी - डॉ. आंबेडकरांनी संसदे त ‘ ह कोड बल’ मांडले.
१९५१
१६ ए ल - डॉ. आंबेडकरांनी द लीत ‘आंबेडकर भवन’ची कोन शला बस वली.
१९५१
२० मे - द ली येथे आंबेडकर भवनात आयो जत बु जयंती या काय मात
१९५१ डॉ. आंबेडकरांनी ह धमावर ट का क न बौ धम कसा े व
मानवता व समतावाद आहे हे वशद केले.
जून १९५१ - स ाथ कॉलेज मरीन लाइ स हटमटमधून फोटमधील ‘मेनकवा’ व
‘अ बट’ या श त इमारतीत हल व यात आले. या इमारतीचे डॉ.
आंबेडकरांनी अनु मे ‘बु भवन’ आ ण ‘आनंदभवन’ असे नामकरण
केले.
जुलै १९५१ - डॉ. आंबेडकरांनी ‘भारतीय बौ जनसंघ’ या सं थेची थापना केली.
१० ऑग ट - डॉ. आंबेडकरांनी पंत धान नेह यांना औरंगाबाद न प ल न ‘ ह
१९५१ कोड बल’ १६ ऑग टपूव लोकसभेत ठे व याची वनंती केली.
१ स टबर -औरंगाबाद येथे डॉ. आंबेडकरांनी पीप स ए युकेशन सोसायट या
१९५१ व माने सु केले या कॉलेज या न ा इमारतीची कोन शला वतं
भारताचे रा पती डॉ. राज साद यांचे ह ते बस वली. काय मानंतर
डॉ. आंबेडकर राज साद यांना वे ळची लेणी पाहावयास घेऊन गेले.
१७ स टबर - डॉ. आंबेडकरांनी ‘बु उपासना पाठ’ ही बु वंदनेची पु तका
१९५१ का शत केली.
१९ स टबर - संसदे त ह कोड बलावर बोलताना डॉ. आंबेडकरांनी, ववाह आ ण
१९५१ घट फोट हा भाग वतं वधेयक मान यात यावे असे नवेदन केले.
२८ स टबर - डॉ. आंबेडकरांनी ह कोड बला या मा यतेव न आपला राजीनामा
१९५१ पंत धान नेह यांना सोप वला.
६ ऑ टोबर - शे. का. फे. या कायका रणीची बैठक डॉ. आंबेडकरां या २६ अ लपूर
१९५१ रोड, द ली या नवास थानी संप झाली.
११ - डॉ. आंबेडकरांनी आप या राजीना यावर नवेदन कर याची परवानगी
ऑ टोबर उपसभापत ना केली. पण ती नाकार याने सभा याग केला व
१९५१ नवेदना या ती प कारांना द या.
२६-२९ - पुढ ल वष येऊ घातले या नवडणुकांसाठ पंजाबचा चार दौरा केला.
ऑ टोबर जालंदर, लु धयाना, पा टयाळा.
१९५१
७ नो हबर - पटना येथे समाजवाद नेते जय काश नारायण यांची भेट घेऊन
१९५१ नवडणूक युतीब ल चचा केली.
२२ नो हबर - मुंबई शे. का. फे. ने आयो जत भोईवाडा मैदान (परळ) येथे डॉ.
१९५१ आंबेडकरांचा वागत सोहळा संप झाला. या संगी डॉ. आंबेडकरांनी
काँ ेस व नेह अ पृ यांसाठ काहीच करीत नस याचा आरोप केला.
२५ नो हबर - मुंबईतील शवाजी पाक येथे शे. का. फे. व समाजवाद प ातफ
१९५१ अशोक मेहता यां या अ य तेखाली नवडणूक चार सभा झाली. या
संगी मुख व े हणून बोलताना डॉ. आंबेडकरांनी नेह ं या
धोरणावर ट का केली.
२२ डसबर - डॉ. आंबेडकरांचे वरळ येथील बु वहारात बौ धमावर भाषण
१९५१ झाले.
२४ डसबर - शे. का. फे. व समाजवाद प ातफ मुंबईतील चौपाट वर नवडणूक
१९५१ चार सभा झाली डॉ. आंबेडकरांनी भावी वरोधी प ाची
आव यकता अस याचे सांगून केवळ काँ ेसला वरोध कर यासाठ
समाजवाद प ाशी युती केली अस याचे सां गतले.
२ जानेवारी - वतं भारतातील प ह या नवडणुका झा या. डॉ. आंबेडकर पूव
१९५२ मुंबईतून शे. का. प ातफ उमेदवार होते. यां या व चांभार
 समाजातील नारायणराव काजरोळकर यांना काँ ेसने उभे केले होते.
५ जानेवारी - नयडणुकांचा नकाल लागला. डॉ. आंबेडकर पराभूत झाले व काँ ेसचे
१९५२ काजरोळकर नवडू न आले.

८ माच - मुंबई रा यातून ( व धमंडळ) रा यसभेवर १७ सद याची नवड

१९५२ हावयाची होती. यांतील एका जागेसाठ डॉ. आंबेडकरांनी अज केला.
या नवडणुका होऊन यांची रा यसभेवर नवड झाली.
१३ मे - रा यसभेचे सद य हणून डॉ. आंबेडकरांचा शपथ वधी झाला.
१९५२
३१ मे - कोलं बया व ापीठाने एल. एल. डी. बहाल के याब ल मुंबईत केट
१९५२ लब ऑफ इं डया येथे डॉ. आंबेडकरांचे अभी चतन कर यात आले.
१ जून - कोलं बया व ापीठाने बहाल केलेली एल. एल. डी. पदवी
१९५२ वीकार यासाठ वमानाने युयॉकला रवाना झाले.
५ जून - कोलं बया व ापीठ, युयॉक येथे ‘डॉ टर ऑफ लॉज’ ही पदवी बहाल
१९५२ कर यात आली. भारतीय घटनेचे श पकार, महान समाजसुधारक व
मानवी ह कांचा आधार तंभ असणारा एक परा मी पु ष असा
पदवी या अवतरणात यांचा गौरव कर यात आला.
१७ ऑग ट - मुंबईतील स ाथ व ालयात शे. का. इ ु हमट ट या मुख
१९५२ कायक या या बैठक त यांनी मागदशन केले.
२ स टबर - रा यसभेत बोलताना, ‘नवा ांत उ प करणे हे भाषे या त वावर
१९५२ आधारीत करणे बरोबर नाही’ असे सुच वले.
१६ नो हबर - ए फ टन महा व ालया या वा षक नेहसंमेलनात मुख पा णे
१९५२ हणून केले या भाषणात व ा याना उपदे श केला क , व ापीठ हे
ानाचे क असले पा हजे.
२२ डसबर - पुणे ज हा वधी वाचनालया या न ा वभागाचे डॉ. आंबेडकरांनी
१९५२ उद्घाटन केले. या वेळ लोकशाही यश वी रीतीने चाल व यासाठ
कोण या गो ची आव यकता आहे यावर भाषण केले.
१२ - उ मा नया व ापीठाने डॉ. आंबेडकरांना डी. लट् . ही स मा य पदवी
जानेवारी बहाल केली.
१९५३
१९ ए ल - डॉ. आंबेडकरांचे पु यशवंतराव यांचा मीराबाई यां याशी परळ या
१९५३ आर. एम. भट हाय कुलात बौ प तीने ववाह झाला. डॉ. आंबेडकर
मुंबईत असूनही ववाहाला हजर रा हले नाहीत, मा डॉ. माई
आंबेडकर उप थत हो या.
२७ मे - नरे पाक तसेच वरळ येथे बु ा या महा नवाण दना न म आयो जत
१९५३ सभांमधून डॉ. आंबेडकरांनी अनुयायांना बौ धम वीकार याचे
आवाहन केले.
जून १९५३ - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबईत स ाथ कॉलेज ऑफ कॉमस ॲ ड
इकॉनॉ म स सु केले.
३० जुलै - मराठवाडा शे. का. फे. या औरंगाबाद येथे भरले या प रषदे त डॉ.
१९५३ आंबेडकरांनी भाषण केले.
५ ऑ टोबर - डॉ. आंबेडकरांचे मरत येथे भ वागत क न इमारत फंडासाठ
१९५३ थैली अपण कर यात आली.
२५ डसबर - नपाणी येथे भरले या सभेत बोलताना नवडणुक या पराभवाने
१९५३ नराश न होता चळवळ जवंत ठे व याचा अनुयायांना संदेश दला.
४ जानेवारी - आचाय अ े यां या ‘महा मा फुले’ या च पटाचा फेमस प चस या
१९५४ कलागृहात डॉ. आंबेडकरां या ह ते मु त कर यात आला.
२४ - परळ येथील सट झे वयस या मैदानावर अ खल भारतीय साईभ
जानेवारी संमेलनाचे डॉ. आंबेडकरांनी उद्घाटन केले. आप या भाषणात यांनी
१९५४ बु त व ानाचा ऊहापोह केला.
२० ए ल - भंडारा येथे नवडणूक चारासाठ नागपूरला आगमन.
१९५४
२१ – २९ - भंडारा चार दौरा. भंडारा मतदार संघात होणा या पोट नवडणुक त
ए ल डॉ. आंबेडकर उभे होते.
१९५४
२ – ५ मे - भंडारा येथे पोट नवडणूक झाली. शे. का. फे. तफ डॉ. आंबेडकर व
१९५४ काँ ेस प ातफ बोरकर उभे होते. या नवडणुक त डॉ. आंबेडकरांचा
पराभव झाला.
१६ मे - रंगून, दे श येथे भरणा या जाग तक बौ प रषदे साठ वमानाने
१९५४ पोहोचले. रंगूनम ये जून या प ह या आठव ापयत होते.
१ जुलै - मुंबईतील कामा हॉल येथे शे. का. फे. या कायक याना पराभवाने
१९५४ खचून न जा याचा स ला दला.
२६ ऑग ट - पंत धान पं. जवाहरलाल नेह ं या पररा धोरणावर डॉ. आंबेडकरांनी
१९५४ रा य सभेत कडाडू न ट का केली.
१२ स टबर - ‘अ पृ यता वषयक गु हे’ या बलाला ‘ द अनटचेबल स हल राईट
१९५४ बल’ संबोधावे असे रा यसभेत सुच वले.
३ ऑ टोबर - ‘मा या जीवनाचे त व ान’ या वषयावर यांनी ऑल इं डया रे डओवर
१९५४ भाषण केले.
२० - औरंगाबाद कॉलेजात व ा याना मागदशन करताना व ा, वनय
ऑ टोबर आ ण शील हा आदश नेहमी डो यांसमोर ठे व याचा उपदे श केला.
१९५४
२८ - मुंबईतील पुरंदरे टे डयमवर शे. का. फे. या वतीने यांना १ लाख १८
ऑ टोबर हजाराची थैली अपण कर यात आली.
१९५४
१ डसबर - रंगून येथे भरणा या जाग तक बौ प रषदे त भाग घे यासाठ रंगूनला
१९५४ पोहोचले.
४ डसबर - बौ प रषदे या त नध समोर डॉ. आंबेडकरांनी हटले क , ‘मी
१९५४ पालमटम ये असताना बौ धमा या पुन थानासाठ काही गो ी
क न ठे व या आहेत.’
२५ डसबर - डॉ. आंबेडकरांनी दे रोड ( ज. पुण)े येथे बु वहाराचे उद्घाटन केले.
१९५४ भाषणात पंढरपूर या व लाची मूत ही बु ाचीच मूत अस याचे
सां गतले.
१४ - वरळ येथे आयो जत सभेत बौ धमाचे जाग तक मह व वशद केले.
जानेवारी
१९५५
३ ए ल - दे शा या सु ीम कोटाचे सर यायाधीश यू यान टन यांचा स ाथ
१९५५ महा व ालयात स कार कर यात आला. या संगी डॉ. आंबेडकर
मुख पा णे हणून हजर होते.
४ मे १९५५ - भारतीय बौ महासभा ( द बु ट सोसायट ऑफ इं डया) या
सं थेची यांनी मुंबईत थापना केली.
३१ जुलै - ‘मुंबई रा य क न गावकामगार असो सएशन’ या सं थेची यांनी
१९५५ मुंबईत थापना केली.
ऑ टोबर - औरंगाबाद येथे व ांतीसाठ .
१९५५
२० नो हबर - औरंगाबाद येथील महा व ालयात ा. म. भ. चटणीस ल खत ‘युग
१९५५ या ा’ या नाटकाचा योग यांनी पा हला.
१२ डसबर - डॉ. आंबेडकरांनी औरंगाबाद येथील महा व ालयाचे म लद
१९५५ महा व ालय असे नामकरण केले व व ा याना उपदे श केला.
२९ डसबर - ‘थॉट् स ऑन ल व टक टे ट्स’ हा डॉ. आंबेडकरांचा ंथ का शत
१९५५ झाला.
४ फे ुवारी - ‘जनता’ प ाचे ‘ बु भारत’ असे यांनी नामकरण केले.
१९५६
२४ फे ुवारी - ‘बु पूजा पाठ’ हे पाली गाथा व यांचे भाषांतर असलेले वंदनेचे
१९५६ पु तक डॉ. आंबेडकरांनी का शत केले व याला तावना ल हली.
१७ माच -आ ा येथे आयो जत जाहीर सभेत बौ धमाचे मह व वशद केले.
१९५६
१२ मे - बी. बी. सी. लंडनने ‘मला बौ धम का आवडतो’ हे डॉ. आंबेडकरांचे
१९५६ भाषण सा रत केले.
२० मे - ‘ हॉईस ऑफ अमे रका’ या सं थेने योजले या संवाद मा लकेत
१९५६ ‘भारतातील लोकशाहीचे भ वत ’ या वषयावर डॉ. आंबेडकरांनी
भाषण केले.
२४ मे - मुंबईत नरे पाक येथे मु यमं ी बाळासाहेब खेर यां या अ य तेखाली
१९५६ आयो जत बु जयंती या सभेत मुख पा णे हणून भाषण करताना
सावरकरांवर ट का क न बौ धमावर चचा कर याचे जाहीर आ हान
दले. डॉ. आंबेडकरांची ही मुंबईतील शेवटचीच सभा.
जून १९५६ - डॉ. आंबेडकरांनी मुंबईत वधी महा व ालय सु केले.
१ जुलै - लोकशाही मजबूत कर यासाठ श त राजकारणी उपल ध हावेत
१९५६ हणून ‘आंबेडकर कूल ऑफ पॉ ल ट स’ या सं थेची यांनी थापना
केली.
२३ स टबर - डॉ. आंबेडकरांनी वजया दशमीला नागपूरला सकाळ ९ ते ११ या
१९५६ दर यान बौ धम वीकारणार अस याचे सारमा यमांतून जाहीर
केले.
३० स टबर - शे. का. फे. या कायकारणीची बैठक डॉ. आंबेडकरां या द ली
१९५६ नवास थानी संप झाली. तीत एकप ीय कूमशाहीपासून
लोकशाहीचे र ण कर याक रता बलवान वरोधी प थापन
कर याचे व या प ाला ‘ रप लकन पाट ऑफ इं डया’ हे नाव
दे याचे न त कर यात आले. तसेच ‘शे ु ड का ट् स फेडरेशन’चे
वसजन कर याचा ठराव संमत कर यात आला.
१४ - नागपूर येथे डॉ. आंबेडकरांनी सप नीक बौ ध माची द ा महा थवीर
ऑ टोबर चं मणी यांचे ह ते घेऊन आप या लाखो अनुयायांना बौ ध माची
१९५६ द ा वह ते दली तसेच वतः तयार केले या २२ त ा वदवून
घेत या.
१५ - सकाळ १० ते १२ वाजेपयत डॉ. आंबेडकरांचे द ा भूमीवर बौ
ऑ टोबर ध म वीकारासंबंधीची भू मका वषद करणारे भाषण झाले. सायंकाळ
१९५६ नागपूर पा लकेतफ यांचा जाहीर स कार कर यात येऊन महापौर
समथ यांचे ह ते मानप अपण कर यात आले.
१६ - चांदा (चं पूर) येथे डॉ. आंबेडकरांचे अनुयायी बॅ. खो ागडे यांनी ध म
ऑ टोबर द ेचा काय म आयो जत केला. यासाठ डॉ. आंबेडकर उप थत
१९५६ रा हले. यांनी हजारो लोकांना द ा दे ऊन २२ त ा वदवून घेत या.
२३ -‘बौ धमाचा हास का झाला?’ यावर द लीत भाषण केले.
ऑ टोबर
१९५६
१२ नो हबर - खाटमांडू (नेपाळ) येथे भरणा या जाग तक बौ प रषदे त (चौथे
१९५६ अ धवेशन) भाग घे यासाठ डॉ. आंबेडकर खाटमांडूला पोहोचले.
२० नो हबर - जाग तक बौ प रषदे त डॉ. आंबेडकरांनी ‘बु आ ण काल मा स’ हे
१९५६ आपले स भाषण केले.
२१ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी लुं बनीला भेट दली.
१९५६
२२ नो हबर - डॉ. आंबेडकर बहारचे रा यपाल रंगराव दवाकर यां यासोबत
१९५६ राजभवनावर जेवण घेऊन सायंकाळ बु गयेला गेले.
२३ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी बु गयेतील वहार तसेच बोधीवृ ाचे नरी ण
१९५६ क न वहारात बु वंदना हटली.
२४ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी सारनाथला भेट दली.
१९५६
२५ नो हबर - डॉ. आंबेडकरांनी बनारस ह व ापीठात व ाथ प रषदे चे उद्घाटन
१९५६ केले. व ा यासमोर भाषण झाले. हे यांचे शेवटचे जाहीर भाषण होय.
या संगी ते हणाले क , ‘बौ धम समु ासारखा अथांग आहे. यात
भेदभाव नाही. तो मानवधम आहे. याचा व ा यानी वीकार करावा.’
२६ नो हबर - महाबोधी सोसायट ने आयो जत सभेला डॉ. आंबेडकर सारनाथ येथील
१९५६ मुलगंध कुट वहारा या आवारात हजर रा हले.
३० नो हबर - कुशीनगर येथे डॉ. आंबेडकरांनी भंते चं मणी यांची भेट घेऊन चचा
१९५६ केली.
१ डसबर - द लीत मथुरा रोड येथे भरले या दशनातील बु मूत चे डॉ.
१९५६ आंबेडकरांनी नरी ण केले.
२ डसबर - बु गया येथे होणा या २५०० ा बु महाप र नवाण समारंभात भाग
१९५६ घे यासाठ आले या दलाई लामां या स मानाथ आयो जत मेहरोली,
द ली येथील समारंभात डॉ. आंबेडकर उप थत रा हले. दलाई लामा
यांनी डॉ. आंबेडकरांचा ‘बो धस व’ असा गौरव केला.
५ डसबर - जैन त नध या समवेत डॉ. आंबेडकरांनी बौ धम व जैन धम यांवर
१९५६ चचा केली. ‘ द बु ा ॲ ड हज ध मा’ या आप या ंथा या
तावनेवर शेवटचा हात फरवून काही या के या.
६ डसबर - डॉ. आंबेडकरांचे २६ अ लपूर रोड, द ली या नवास थानी रा ी
१९५६ झोपेतच प र नवाण झाले.
७ डसबर - यांचा पा थव दे ह खास वमानाने मुंबईत आणून ‘राजगृह’ या मुंबईतील
१९५६ नवास थानी दशनाथ ठे वला. सायंकाळ दादर चौपाट (आता
चै यभूमी) येथे यां यावर बौ ध म प तीने अं यसं कार कर यात
आले. त पूव शासनातफ यां या स मानाथ पो लस मानवंदना
(सलामी) दे यात आली.
१४ ए ल - ‘भारतर न’ हा भारताचा सव च नागरी पुर कार डॉ. आंबेडकरांना
१९९० मरणो र दे यात आला. डॉ. आंबेडकरां या सु व प नी डॉ. स वता
तथा माईसाहेब आंबेडकर यांनी रा पती भवन, द ली येथे रा पती
वकटरामन यां या ह ते हा पुर कार वीकारला.
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची ंथसंपदा
1) ‘Administration and Finance of the East India Company.’ (Thesis for
M. A. Degree Submitted to Columbia University, New York on May
15, 1915).
2) ‘National Dividend of India - A Historical and Analytical Study’
(Thesis for Ph. D. submitted to Columbia University in June 1916.
Subsequently published by P. S. King & Co, London under the title
‘The Evolution of Provincial Finance in British India.’
3) ‘Castes in India : Their Mechanism, Genesis and Development’ (A
paper read in Prof. Goldenweiser’s Anthropological Seminar on
May 9, 1916, which was later published in the Indian Antiquary,
May 1917)
4) A Review of Bertrand Russell’s ‘Principles of Social Reconstruction’
(Published in Journal of Indian Economic Society, Vol. I No. 1 of
March 1918)
5) Small Holdings in India and their Remedies (Published in the
Journal of the Indian Economic Society Vol. I, 1918).
6) Provincial Decentralisation of Imperial Finance in British India
(Thesis for Master of Science (M. Sc.) accepted by London
University and M. Sc. Degree conferred on Dr. Ambedkar on June
20, 1921)
7) ‘Problem of the Rupee’ (Thesis for Doctor of Science (D. Sc.)
submitted to London University in 1922. Later published in 1925
and subsequently reprinted in May 1947 under the title ‘History of
Indian Currency and Banking’).
8) ‘Annihilation of Castes’ (Dr. Ambedkar published on May 15, 1936
his undelivered Presidential address - prepared for the annual
conference of ‘Jatpattodak Mandal’ to be held at Lahore - in the
form of book).
 9) ‘Federation Versus Freedom’ (Lecture delivered by him before the
Gokhale Institute of Economics, Pune on January 29, 1939, First
published in 1939).
10) ‘Thoughts on Pakistan’ (Published in 1940 and its second revised
edition was published under the title ‘Pakistan or the Partition of
India’ in 1945).
11) ‘Ranade, Gandhi and Jinnah’ (address delivered on the 101st Birth
Celebration of Mahadev Govind Ranade held on January 18, 1943
in Gokhale Memorial Hall, Poona. First published in book form in
1943).
12) ‘What Congress and Gandhi have done to the Untouchables’ -
(Published in June 1945).
13) ‘Communal Deadlock and a Way to Solve it’ (Address delivered at
the Session of the All India Scheduled Castes Federation held in
Bombay on May 6, 1945. Published in 1945).
14) ‘Who were the Shudras?’ (Published in 1946 by Thacker and Co.
Bombay).
15) ‘States and Minorities : What are their rights and how to secure
them in the constitution of Free India’ (Memorandum on the
safeguards for Scheduled Castes submitted and the Constituent
Assembly on behalf of the All India Schedule Castes Federation.
Published in 1947).
16) ‘The Untouchables’ (Published in October 1948 - Amrit Book Co.
New Delhi).
17) ‘Maharashtra as a Linguistic Province’ (A statement submitted to
the Linguistic Provinces Commission. (Published by Thacker & Co.
Bombay in 1948).
18) ‘The Buddha and His Dhamma’ His magnum opus, in which he
presented life and teachings of Buddha from a rational point of
view. (Published in 1957 after his death).
19) ‘Buddha Pooja Path’ (in Marathi) (1956)
20) Dr. Ambedkar’s unpublished books published by Government of
Maharashtra.
(i) Philosophy of Hinduism (Dr. Babasaheb Ambedkar writings and
speeches : Vol. 3. Published in 1987).
(ii) India and Pre-Requisite of Communism (- do -).
(iii) Revolution and Counter Revolution in ancient India. (- do -)
(iv) Buddha or Karl Marx (- do -)
(v) Riddles in Hinduism (- do -)
(vi) Untouchables or the Children of India’s Ghetto (Dr. Babasaheb
Ambedkar Writings and Speeches : Vol. 5. Published in 1989).
(vii) Pali Grammar (Dr. Babasaheb Ambedkar Writings and
Speeches : Vol. 16. Published in 1998).
(viii) Pali Dictionary
 संदभ ंथ सूची

मराठ
अडसूळ, भाऊसाहेब (संपादक) १९७७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ेरणेये सा हल
(अ य ीय व इतर भाषणे), महारा बौ सा ह य प रषद, मुंबई
अवचट, पं डत काकासाहेब १९९०. सर वतीचा महान उपासक डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर,
सौभा य काशन, पुणे
आहेर, अ वनाश १९९६. डॉ. बाबासाहेब आ ण आ ही, मेहता प ल शग हाऊस, पुणे
_____________ २००४. आंबेडकरांनंतर द लत चळडळ नी काय केले? कोमल काशन,
ठाणे
आंबेडकर, जी. जी. (संपादक) १९८१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे मौ लक वचार
आंबेडकर, डॉ. भीमराव १९७६. असा मी जगलो, डॉ. आंबेडकर अ यासमंडळ
___________ १९८०. शू पूव कोण होते? अनु. - खैरमोडे पी. वाय.
____________ १९८७. राम आ ण कृ णाचे गौडबंगाल, अनुवाद आ ण संकलन, काश
कुलकण , सुगावा काशन, पुणे
__________ १९९१. बु क काल मा स, अनुवाद - गौतम शदे , सुगवा काशन, पुणे
__________ १९९२. काँ ेस आ ण गांध नी अ पृ यां ती कार केले? समता काशन
__________ १९९३. माझी आ मकथा, अनुवाद - राज व ल रघुवंशी, रघुवंशी काशन,
पुणे
__________ १९९८. ह धमाचे त व ान, अनुवाद - गौतम शदे , मनो वकास काशन,
मुंबई
__________ २००४. द लतांचे श ण, अनुवाद - दे वीदास घोडे वार, संपादक - द प
गायकवाड, तज प लकेशन, नागपूर
__________ २००५. ा णी सा ह य, अनुवाद - बाबा दळवी, सुगावा काशन, पुणे
__________ २००५. जा त थेचे व वंसन, अनुवाद - गौतम शदे , सुगावा काशन, पुणे
__________ २००५. पाली ाकरण, अनु. - गौतम शदे , सुनंदा शदे
इंगोले, उपानंद १९९८. ंथवेडे आंबेडकर, अशोक सावज नक वाचनालय, यवतमाळ
उपशाम, शां. अ. १९६७. धी बॉ बे शे ु ड का ट् स इं ूमट ट
औचरमल, एल. वाय. १९९४. आंबेडकरी चळवळ चे व वंसक घटक, वैभव काशन
क े कर, भा कर रघुनाथ (संपादक) २००५. जनता खास अंक १९३३, काशक द प
गायकवाड, नागपूर
कसबे, रावसाहेब १९८३. द लत चळवळ वी वाटचाल, केशव गोरे मारक ट, मुंबई
__________ १९८५. आंबेडकर आ ण मा स, सुगावा काशन, पुणे
__________ २००४. आंबेडकरवाद : त व आ ण वहार, सुगावा काशन, पुणे
काळे , व. र. २००४. ानयोगी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, वसंत बुक टॉल, मुंबई
काळे बाग, वजय २०००. अ ण शौर चे सनातनी कार थान, यदश काशन, को हापूर
कांबळे , अ ण (संपादक) १९९२. ‘जनता’ प ातील लेख, पॉ युलर काशन, मुंबई आ ण
मुंबई व ापीठ, मराठ वभाग.
__________ १९९६. धमातराची भीमगजना, तमा काशन, पुणे कांबळे , तु. ली. १९९२.
अनुयायी, श पा काशन, नागपूर
कांबळे , बी. सी. १९५०. अ पृ य मूळचे कोण आ ण ते अ पृ य कसे बनले?
__________ १९६६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केलेली घटनेची मीमांसा,
अमृतमहो सव काशन, मुंबई
__________ १९७२. संसदपटू डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, बी. सी. कांबळे काशन, मुंबई
__________ १९७३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अखेरचे संसद य वचार, बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९७४. रप लकन प ऐ य : ट काकारांना उ र, बी. सी. कांबळे काशन,
मुंबई
__________ १९७४. महारा ातील राजकारणावर ऐ तह सक काशझोत, बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९७४. क सरकार या नोकरीतील बौ लोकांचे ह क मळ व यासाठ
रप लकन प ाने का लढावे? बी. सी. कांबळे काशन, मुंबई
__________ १९७६. ४४ ा घटना ती- बलावरील वचार, बी. सी. कांबळे काशन,
मुंबई
__________ १९८४. सम आंबेडकर च र खंड १ (भाग १ ते ६), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८५. सम आंबेडकर च र खंड २ (भाग ७ ते २१), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८५. सम आंबेडकर च र खंड ३ (भाग २२ ते २८), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८५. सम आंबेडकर च र खंड ९ (भाग ६९ ते ८१), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८६. सम आंबेडकर च र खंड ४ (भाग २९ ते ३६), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८६. सम आंबेडकर च र खंड ७ (भाग ५० ते ६१), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८६. सम आंबेडकर च र खंड ८ (भाग ६१ ते ६८), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८७. सम आंबेडकर च र खंड १० (भाग ८२ ते ९०), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८७. सम आंबेडकर च र खंड ११ (भाग ९१ ते १०२), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई १०२), बी. सी. कांबळे काशन, मुंबई
कांबळे सरोज १९९९. मनु मृती, या आ ण डॉ. आंबेडकर, सा व ीबाई फुले काशन
कुबेर, वा. ना. १९८२. डॉ. आंबेडकर वचारमंथन, लोकवाङ् मयगृह, मुंबई
कुलकण , रंगनाथ १९९१. गो ी बाबां या बोल बाबांचे
केळकर, गणेश ल. (संपादक) १९९०. चैत य, वसंत बुक टॉल, मुंबई
केळकर, भा. कृ. १९९४. भारतभूषण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन, पुणे
कोसारे, एच. एल. १९८४. वदभातील द लत चळवळ चा इ तहास, ानद प काशन,
नागपूर
कोळं बकर, राजेश २००३. माईसाहेब आंबेडकर : काय खरं काय खोटं , उद्गार काशन
खरात, माधवी २००१. प ां या अंतरंगातून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ी समथ काशन,
पुणे
खरात, शंकरराव १९६१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची प ,े ी लेखन वाचन भांडार, पुणे
__________ १९६६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे धमातर, ी. लेखन वाचन भांडार, पुणे
__________ (संपादक), १९८७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची आ मकथा, इं ायणी
सा ह य, पुणे
खांडेकर, ताराचं . १९८१. त व ान : चीती आ ण आ व कार, भा काशन, नागपूर
खेर, भा. द. १९८९. बु , मेहता प ल शग हाऊस, पुणे
खैरमोड चां. भ. ( वैर अनुवाद ारकाबाई खैरमोडे गायकवाड). १९९१. डॉ. भीमराव
रामजी आंबेडकर अ पृ यांचा उ ारक, सुगावा काशन, पुणे
खैरमोडे चां. भ. १९९२. डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर च र ंथ खंड १ ते १२, महारा
रा य सा ह य सं कृती मंडळ, मुंबई
गणवीर, र नाकर (संपादक) १९७६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे ब ह कृत भारतातील
अ लेख, र न म ा काशन, भुसावळ
__________ (संपादक) १९७६. वलायते न डॉ. बाबासाहेबांची प े, राजगृह काशन,
नागपूर
__________ (संपादक) १९८१. ब ह कृत भारतातील डॉ. आंबेडकरांचे फुटलेख,
र न म ा, भुसावळ
__________ (संपादक) १९८२. डॉ. आंबेडकर वचारधन खंड १, र न म ा काशन,
भुसावळ
__________ (संपादक) १९८७. डॉ. आंबेडकर आ ण ह कोड बल, र न म ा काशन,
भुसावळ
गवई, एम. सी. २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हयात असते तर?, मंडोधरी मुरलीधर
गवई काशक, रायगड
गवळ ट . ए. आ ण इतर (संपादक) १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गौरव ंथ, नं दता
तु. गव ी काशन, को हापूर
गायकवाड, आर. डी. १९९३. आंबेडकरी चळवळ या आठवणी, सुगावा काशन, पुणे
गायकवाड, जय ी १९९९. आम या आई रमाई, वैभव काशन
गायकवाड, . दा. १९९६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन आ ण संघष, प रमल
काशन, औरंगाबाद
गायकवाड, द प (संपादक) २०००. आर ण : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर नवडक
भाषणे व लेख, समता काशन, नागपूर
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड १, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ३, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ५, तज
प लकेशन, नागपूर
___________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ६, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड २, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ७, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ८, तज
 प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ९, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड १०, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ४, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००५. कामगार चळवळ, तज प लकेशन, नागपूर गायकवाड, यादव
१९९३. भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन आ ण काय, कैलास प लकेश स,
औरंगाबाद
गायकवाड, वजय १९९७. आंबेडकरी वचारधारा, वैभव काशन
गायसमु े , श. भा. १९९२. महार – एक शूर जात, ा काशन, नागपूर
गांजरे, मा. फ. (संपादक) १९६८. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड १, ा काशन,
नागपूर
_________ १९७४. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड २, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७५. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ३, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७५. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ४, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७६. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ५, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७६. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ६, अशोक काशन, नागपूर
गोखले, द. न. २००३. डॉ. आंबेडकरांचे अंतरंग, मौज कान गृह, मुंबई
गौतम, ावंत (संपादक) १९८७. डॉ. आंबेडकर ा यानमाला आयो जत भाषणे,
काशन डॉ. पी. ए. गवळ , को हापूर
__________ १९८७. डॉ. आंबेडकर जीवनदशन, गौतम द स ाथ रसच इ ट ूट,
को हापूर
घोडे वार, डी. एस. २००४. द लत सा ह यात आंबेडकरी वचार सावभौम, आशालता
घोडे वार
चं मौळ , ही. (अनुवाद गोडबोले व. ज.) १९९३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर एक
एक ी, दा ताने रामचं आ ण कंपनी, पुणे चटणीस, इं मती १९९२.
आमचे डा टॅ र, बोधी काशन
चटणीस, म. भ. १९६९. सामा जक लोकशाहीचे णेत,े डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर,
बोधन काशन
जगताप, बी. बी. १९९६. द लतां या राजाची फौज, ा शल काशन, पुणे जाधव,
 आनंदराव (संकलक) २००१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर द प तंभ, नतीन रघुनाथ
जाधव, मुंबई
जाधव, नर १९९२. डॉ. आंबेडकर आ थक वचार आ ण त व ान, सुगावा काशन, पुणे
जाधव, राजा आ ण शहा जयंतीभाई १९९४. डॉ. बाबासाहेब आ ण वातं य
चळवळ, राजल मी काशन
जावळे , बी. जी. (संकलक) १९८५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची नवडक भाषणे, डोळस
काशन, बीड
जोशी, न. म. (अनुवाद) १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ल खत ह वातील कूट ,
रघुवंशी काशन, पुणे
जोशी, बी. आर. १९९५. समाजवाद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन, पुणे
ठाकूर, भगवान २००५. आंबेडकरी जलसे, सुगावा काशन, पुणे
ठगडी, द. बा. २००५. सामा जक ांतीची वाटचाल आ ण डॉ. आंबेडकर, अनंतराव
करंबेळकर, पुणे
डाहाट, धनराज १९९०. फुले आंबेडकरी चळवळ, मेय काशन, नागपूर
_________ १९९६. बावीस त ा, धनराज दहाट, नागपूर
डांगळे , अजुन २००१. आंबेडकरी चळवळ चे अंतरंग, लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
_________ २००४. मैदानातील माणसे, सुगावा काशन, पुणे
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर अ ययन मंडळ १९८३. दे शांतर, नामांतर क धमातर? (डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरांचे बाश येथील भाषण) काशन डॉ. आंबेडकर अ ययन
मंडळ, नागपूर
तेलतुंबडे, आनंद (अनुवाद तुकाराम जाधव) २००३. डॉ. आंबेडकरांचे मु लम वषयक
वचार – वपयास आ ण व तु थती, सुगावा काशन, पुणे थ ,े य नाथ १९९४.
भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन, वचार, काय आ ण प रणाम, कौ तुभ
काशन, नागपूर
थोरात, सुखदे व (अनुवाद दांडगे, काकडे, भानुपते) २००५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
नयोजन जल व व ुत वकास भू मका व योगदान, सुगावा काशन, पुणे
दवणे, अशोककुमार (संपादक). १९९५ आंबेडकर डायरी, श ददान काशन, नांदेड
द त, म. ी. १९८६. डॉ. आंबेडकरांचे वचारध म, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे वचारधन, ी. गजानन बुक डेपो,
मुंबई
दे वळे , शं. रा. १९७३. यागी समाजसुधारक, नतीन काशन, पुणे दे शपांडे, रा. ह.
(अनुवाद गोखले, ी. पु.) १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: मानवतेचे कैवारी,
 नवभारत काशन सं था, मुंबई
धमा धकारी, दादा १९९३. आप या गणरा याची घडण, परंधाम काशन, वधा नरके, हरी
आ ण कासरे, म. ल. (संपादक) २००५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १९, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती, मुंबई.
___________ २००५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण भाषणे खंड २०, डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती, मुंबई नाईकवाडे, अशोक
(संपादक) १९९१. भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ानेश काशन, बीड
नकुंभे, सी. एच. २००५. समाज बोधनकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन,
पुणे
नमळे , ह र ं १९८७. द लतांची नयतका लके, सुगावा काशन
नबाळकर, वामन १९९२. महाकवी डॉ. आंबेडकर, ऋचा काशन, नागपूर
पगारे, तुलसी (अनुवाद) १९७५. भारतीय घटनेचे श पकार डॉ. आंबेडकर, सुगत
काशन, नागपूर
पतंगे, रमेश २००१. संघष महामानवाचा, सा ता हक ववेक, मुंबई
परला, अजुन जयराम १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : एक चतन एक कटन, मेहता
प ल शग, हाऊस, पुणे
पवार, उ मला आ ण कासले यो ना २००३. डॉ. आंबेडकर जीवनकालपट, ानय ,
ंथाली, मुंबई
पवार, ज. व. २००२. आंबेडकरो र आंबेडकरी चळवळ डसबर १९५६ ते डसबर
१९५९, अ मता क यु नकेश स.
पवार, दया आ ण इतर (संपादक) १९९३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गौरव ंथ, महारा
रा य सा ह य आ ण सं कृती मंडळ, मुंबई
पं डत, न लनी १९९६. आंबेडकर, ंथाली मुंबई
पाट ल, अनंतराव १९९७. द लतांचा दे व, वशाल स ा ट न मती
पाट ल, न. ब. (अनुवादक) १९९१. डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर, महारा वधान मंडळ,
मुंबई
पाट ल, संजय २००४. भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, नमल काशन, नांदेड
पातनावणे, गंगाधर १९८७. प कार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, अ भ जत काशन, नागपूर
पानतावणे, गंगाधर १९८७. महारांचा सां कृ तक इ तहास, अ भ जत काशन, नागपूर
पातनावणे, गंगाधर (संपादक) १९९८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नवडक लेख,
तमा काशन, पुणे
पुजारी, वजयकुमार १९९९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, समता काशन, पुणे
पोखण कर, डी. के. १९६२. ह धम हणजे काय? भीमयान काशन, सांगली धान, बी.
बी. १९९४. युगमानस, स यक बोधन
फडके, भालचं १९८५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आ ण द लत सा ह य, चार काशन,
नागपूर
__________ (संपादक) १९८९. डॉ. आंबेडकरांचे समाज चतन, मॅजे टक काशन, मुंबई
आ ण मराठ त व ान-महाकोश मंडळ, पुणे
__________ १९९६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां या चळवळ चा परामश, आनंद काशन
__________ १९९७. डॉ. आंबेडकरांचे लोकशाही वषयक चतन, चार काशन, को हापूर
फडके, य. द. १९८६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आ ण इं डयन नॅशनल काँ ेस. ा.
भाकर मा. गायकवाड काशन, मुंबई
__________ १९८६. पुरोगामी स यशोधक अंक ३-४, जुलै ते डसबर
__________ १९९०. आंबेडकरी चळवळ, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९३. वसा ा शतकातील महारा ४, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९५. शोधता शोधता, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९६. पुरोगामी स यशोधक अंक ३, जुल-ै ऑग ट स टबर
__________ १९९७. वसा ा शतकातील महारा ५, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९८. पुरोगामी स यशोधक अंक २, ए ल-मे-जून
__________ १९९८. नथुरामायण, अ र काशन, मुंबई
__________ १९९९. डॉ. आंबेडकरांचे मारेकरी अ ण शौरी, लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
__________ २००५. वसा ा शतकातील महारा २, ी व ा काशन,
__________ २००५. वसा ा शतकातील महारा १, ी व ा काशन,
बागुल, गुलाबराव १९८९. रड स वादळ आ ण वादं ग, साकेत काशन, औरंगाबाद
बागुल, बाबूराव १९९५. आंबेडकरी भारत भाग २, सुगावा काशन, पुणे
भट, व लराय १९९२. सामा जक ांतीचा अ त डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, अनुराधा
काशन, आं बवली
भागवत, गा १९८८. रामकृ णांचे कोडे, वरदा बु स, पुणे
मनोहर, यशवंत १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा बु ध म, संपादक रमेश जीवने,
यवतमाळ
_________ १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : एक श वेध, संघ म ा काशन, नागपूर
_________ २००५. द लत सा ह याये नामांतर आंबेडकरवाद सा ह य, युगसा ी काशन,
 नागपूर
_________ २००५. डॉ. आंबेडकरांनी मनु मृती का जाळली? युगसा ी काशन, नागपूर
मंगळवेढेकर, राजा १९८७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, यो ना काशन, मुंबई माने, जी.
बी. १९८६. डॉ. बाबासाहेब चांचा द लत मु सं ाम, पीप स ए युकेशन सोसायट
माळवे, वनयकुमार रघुनाथ १९८८. ा यान प डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, काशक
रघुनाथ नमाज माळवे, पुणे
मुगले, चं कांत १९९७. द ाभूमीची चाळ स वष, स ाथ ह त ल खत काशन मून,
मीना ी (संपा दका) २००२, फुले आंबेडकरी ी चळवळ, समता काशन, नागपूर
मून, वसंत १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, नॅशनल बुक ट, द ली
_________ १९९३. फुले-आंबेडकर संशोधनातील षणे, सुगावा काशन, पुणे
_________ २०००. समतेचे घोषकार आंबेडकर, नॅशनल बुक ट, द ली
_________ आ ण हरी नरके (संपादक) २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १८ भाग १. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती,
मुंबई
_________ आ ण हरी नरके (संपादक) २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १८ भाग २. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर च र साधने काशन स मती, मुंबई
__________ आ ण हरी नरके (संपादक) २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १८ भाग ३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती,
मुंबई
मे ाम, द प १९९३. बो धस व डॉ. बाबासाहेब ध मद ेचा इ तहास, सु या काशन
मे ाम, योग १९८८. ां त ेरणा : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, परा मता सा ह य चळवळ,
नागपूर
मे ाम, योग (संपादक) रड स मंथन, परा मता सा ह य चळवळ, नागपूर
मे ाम, योग १९८८. ां त ेरणा, पार मता सा ह य चळवळ, नागपूर
मोडक, अशोक १९९०. रा पु ष, भारतीय वचार साधना
मोरे, दामोदर १९९४. डॉ. आंबेडकर आ ण वनोद : एक शोध, ंथाली, मुंबई
मोरे, शेषराव १९९८. डॉ. आंबेडकरांचे सामा जक धोरण : एक अ यास, राजहंस काशन,
पुणे
_________ आ ण रव मोरे १९९८. डॉ. आंबेडकर संघ सरकार आ ण जनता.
रघुवंशी, रमेश (संपादक) १९८७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अ तशय गाजलेले अ लेख,
रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे ासं गक वचार, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जनतेला उपदे श व गोपाळबुवा
वसंगकर यांचे उ चव णयां व चे जगातले प हले वनंतीप क, रघुवंशी काशन,
पुणे
_________ १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे गाजलेले लेख, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ल खत राम व कृ णाचे कोडे आ ण
भा करराव जाधव ल खत रामायणावर नवा काश, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची अ तशय गाजलेली भाषणे, रघुवंशी
काशन, पुणे
_________ १९८९. डॉ. बाबासाहेबांचा जनतेला संदेश, रघुवंशी काशन, पुणे
__________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे चतना मक लेख, रघुवंशी काशन, पुणे
र ,ू नानकचंद (अनुवाद – भा कर भोळे ) २०००. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : अनुभव
आ ण आठवणी, साकेत काशन, आरंगाबाद
रण पसे, आ पासाहेब १९९९. आंबेडकरी सा ह य सं दायाचे समालोचन, बेता काशन
राजस, वसंत २०००. आंबेडकरी चळवळ चे मारेकरी, सुगावा काशन, पुणे
रामटे के, कांबळे , नारदाळकर, १९८०. बाबासाहेबां या सहवासातील सुवण ण,
मु सं ाम काशन
के, आर., १९९६. आंबेडकरी चळवळ तील कमवीर, स यक काशन
रेगे, शां. शं. १९९१. भीमपव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन, पुणे
रोकडे, ल. स. १९८८. बाबासाहेब झाले नसते तर!, अ भ जत काशन, नागपूर
लमये मधु (अनुवाद – अमर / नं धने र) १९८६. डॉ. आंबेडकर : एक चतन, रचना
काशन, मुंबई
लबाळे , शरणकुमार (संपादक) १९९१. ासूय, चार काशन, को हापूर
लोखंडे, ह. गो. (संकलक) २००२. डॉ. आंबेडकरी हतश ूं या जा णवा, पंचशील
काशन, क याण
वराळे , बळवंत हणमंतराव १९८८. डॉ. आंबेडकरां या सांगाती, ी व ा काशन, पुणे
वराळे , राधाबाई १९९९. मातो ी रमाबाई आंबेडकर यां या सहवासात, बु भारत
काशन
वभुते, भालभा १९९०. भारताचे भा य बधाते डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, यदश
काशन, को हापूर
वै , भाकर १९८१. डॉ आंबेडकर आ ण यांचा ध म, शलाका काशन
शदे , गौतम १९९९. भारतातील यांची ांती व मु , गौतम शदे
शेडगे, ीरंग (संपादक) १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा त ण व ा याना उपदे श
व मागदशन, रघुवंशी काशन, पुणे
शेरके, रा. को. १९९४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे रा ेम आ ण काही अ व मरणीय
संग, वधा काशन, वधा
सबनीस, ीपाल १९९१. भारतर न आ ण ब ह कृत भारत, यदश काशन, को हापूर
सह बु े , अ. म. (संपादक) १९९०. भीम ेरणा-भारतर न बाबासाहेब आंबेडकर यांचे
१०० मौ लक वचार, राजा काशन, मुंबई
सुमेध, भ ु १९९४. मी पा हलेले बो धस व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, क पलव तु
काशन, मुंबई
सुरवाडे, वजय गंगाराम (संपादक) १९८६. प वहारातून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर खंड
१ (१९१३-१९३५), तथागत काशन, क याण
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची नवडक भाषणे, भाग १ ला,
लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
__________ २००३. समकालीन सहका यां या आठवण तील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर,
लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
सोनको, सुनील आ ण सोनकांबळे , नारायण, साबळे राम १९९३. आंबेडकरी सा ह य
आ ण त व ान, अ मता शै णक ध म वषयक सा ह यक चळवळ
हातो, शंकरराव १९९२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना सम पत मानप , आनंद काशन
हवराळे , सुखराम १९९९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आ ण काय, कौश य काशन
ीरसागर, रामचं आ ण इतर (संपादक) १९८०. बु भारतातील अ लेख, आनंद
काशन, औरंगाबाद

हद
आंबेडकर, भीमराव 1992. अ पृ यता, म य दे श हद ंथ अकादमी
__________ 1996. भगवान बु और उनका धम, अनुवाद – भद त आन द कौस याने,
बु भूमी काशन
__________ 2006. भारतीय मक आंदोलन दश दशा और द लत प र े य, अनुवाद –
रामगोपाल आजाद, समता काशन, नागपूर
कुबेर, ड यू. एन. आधु नक भारतके नमाता डॉ. आंबेडकर, भारत सरकार जाटव, डी.
आर. 1966. डॉ. बी. आर. अ बेदकरका समाजदशन, समता सा ह य सदन
__________ 1966. डॉ. अ बेदकरका समाजदशन, फ न स प ल शग हाऊस
__________ 1966. डॉ. अ बेदकर के यी स ा त, समता सा ह य सदन
__________ और जाटव, शकुंतला 1984. डॉ. अ बेदकर व एवं कृ त व
__________ 1989. डॉ. अ बेदकर के आलोचक, समता सा ह य सदन
__________ 1993. डॉ. अ बेदकर और मा सवाद, समता सा ह य सदन टे ग, मह मद
(स पादक) 1991. ीराजा, ज मू ॲ ड क मर अकादे मी ऑफ आट, क चर ॲ ड
लॅ वेजेस
दे वीलाल, 1989. डॉ. बाबासाहेब भीमराव अ बेदकर क दनचया, द लत डे काशन
भगवानदास, 1991. डॉ. आंबेडकर के वचार, म य दे श हद ंथ अकादमी
भवार, एस. डी. 2006. ध मच वतन दन, शील काशन
भारती, धमवीर 1988. बालक आंबेडकर, शेष सा ह य
शा ी, सोहनलाल 1981. बाबासाहब डॉ. अ बेदकर के संपक म पचीस साल, स ाथ
सा ह य सदन
सह, राम गोपाल 1991. डॉ. आंबेडकर के सामा जक वचार, म य दे श हद ंथ
अकादमी
__________ 1992. डॉ. आंबेडकर समाज वै ा नक, म य दे श हद ंथ अकादमी

गुजराती
जोतीकर १९९१. गुजरातनी आंबेडकरी चळवळ नो इ तहास, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
ज मशता द स मती
जोतीकर १९९४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (जीवन च र ), सा व ी श ण वभाग
पटे ल सुंदरलाल, परमार रमेशच १९८८. डॉ. आंबेडकर तमा ववाद संघष परमार, एम.
के. १९९२. ं. छु ं . स नेह, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ज मशता द स मती
ब ी उपे , परमार रमेशच अपूव या इ तहास पु ष का उपे त
मूत , के. एस. १९९३. डॉ. आंबेडकर संपूण अ र दे हे ंथ, क याण मं ालय