सज्जर्नेगड

व ,
रझ्यार्के रक्तझ्द्द्यद्कृ.’
,क्कोर्हद्रुव्ट्वेंल्फिग्

हैखक व प्रकाशक

ळोळिबाद विमणांजीं भाटे, एमू॰ए॰,

छाईंफ मेंत्रर, डेक्कन एव्युक्कझुन सासायटों,
५,
पुण.
२७७ नारायण पेठ, पुण शहर.

मुद्रक-केशव रावजी र्मोघळेंक्रर,

जगल्फि प्रेस, घर नं. ४३२ शनवार पेठ, पुणे.

सन १९१८.

किंमत १२ अणि.
कुंटे ^ ळे ^ "
हुंहुं प्च. रा. गप्पाळ प्चमणाजा भाटे, हुं
हें, " ल्ला वकील, कू
ग्हुं काटॅ राइ, जिल्हा कुलाबा हुं
. . ॰ कुंटे
हुं
हें
" ऱ्ग्
९ लहानस पुस्तक
’ध्
झु)
'र्दे बँघुप्रेमाचळी खूण म्हणून ट्रेऱ्’र्झ

ड्रे'हंष्टे अपेंण कैंर्के असे. हुं

 अनुक्रमणिका.

पुण्याहून सज्ञनगङचा प्रवास.

«ऱ्ट्युटूंग्/प्/ण्

प्तक्कानगङचिं सद्यऱ्काळींन व पूर्वेकाळीन स्वरूप. १४

रामदासांच्या महवींत्रइलचीं भिन्न मते. २२
द्ळासबोघाच्या १ते७ क्याकांचा सारॅर्केज्ञ'व
त्यांतील वाचनीय वचनें. २६
आठवा ज्ञाक्काक. ३७
/०/\6דय्’.,०

दशक ९ ते १५. ६९
दशक १६ ते २०- ९९
समग्र दाप्तर्वोघचिं सिंहस्लेस्कान. ७३
रामदासांनें संक्षिप्त चा‘रॅत्र. ८७

रामदास व _शिक्ळानी यांचा सॅबेघ. ९७

११ परिशिष्ट. १२०
 हें पुस्तक लिहिण्याचा योगायोग विलक्षण तऱ्हेंनै जमून आलेला आहे,
रामदासाचा प्रसिद्ध ग्रंथ दासत्रोघ याचा काळजळोर्ट्सक अभ्यास क्ग्र-
ण्याचीं माझी मनीषा फार [दैवसांपनून होती. पण इतर व्यवसायांमुळें
ती अलीकडे तडीस गेली नव्एतौ. माझ्या पायगाडीच्या प्रवप्तक्वितेमुळें
परळोत पात्रगाडोंनें जाण्याचा योग आला. त्या ळिनमिंत्तार्ते मी दात्तत्रोघळाचा
आयात सुरू केला होता. त्या वेळीं मुंत्रईंव्या हेमंत व्याख्यानमाळेच्याव्
चिय्णींसप्चें व्याख्पानासेबेयों त्रिनंतिपत्र आलें. तेव्हां ‘रामद्ळार्साचीं शिक-
वण’ याच विषयावर मी व्याख्यान देण्याचा घेत केला. यामुळें दासबो-
घाचळा अभ्यास जळर्दार्ने करावा लागला. , याच सुमारास उद्यान-कर्ते रा.
कुळकर्णी यांनीं आपल्या मासिकाच्या संकांतौच्पा अंकप्करिर्तां एक प्रवासा
नृत्तपर लेख मागितला. म्हृणुन मळी माझ्यामरळीच्या प्रत्रत्साब्चें त्रुत्त त्या
अंक्राकरितां ल्पिहेंळें. पुढें दात्नवोघाच्पा अथ्यातानै रामदातांच्या शिक-
क्णींत्रद्दळ आपळीं त्रनलेलाँ मते प्रसिद्ध करण्याच्या घुद्वीर्ते ‘ममदातांच्मां
दासवोघांर्तांल उपदेंशां’संबंथानें एक लेखमाला मौ उद्यानांत सुरू केला
व त्यांत कांहीं लेख लिहिले,
रामदासांच्या क्लिणोवद्दळ महृप्सथ्दूर्केत त्रराच मतमेद् आहे. तेव्हां
स्वतंत्रपणे व कोणताही पूचँप्रहृ मनांत न घरतां झाळेळीं माइगॅ मतें मासि-
काच्या ऱकळान्गांत न राहूं देतां त्यांना पुस्तकरूपाचें जास्त काममचें स्वरूप
द्यार्वे अशी माझ्या कांहीं मित्रांनीं प्रेमळफ्णें केलेली वूचना मला पसंत
पडली व पुढंळे लेख मासिकब्बोंत न ळिहितां सर्वे विचार एका लहानशा
पुस्तकाच्या रूपानें प्न करण्याचा निश्चय केला. याप्रमाणे या पुस्तक
प्रकाशनाचा योगायोग आलेला आहे,
या पुस्तकर्तिप्ल कांहीं माग फार वादग्रस्त आहे तरी पण पुढें आलेल्या
पुराव्यात्ररून जीं प्रामाणिकपणे मासौं मते वनर्ली र्ती र्मी या पुस्तकांत
दिली आद्देत, तों पक्षाहुंमनृकॄप्नप्में किंवा वणळीमिमळानर्बि प्रेस्तिझालैर्ली नाहीत
ऱतक्रॅ सांगून हीं अल्प प्रस्तावना सेफ्वितों. "

,. ता. २५1७1१८ लेखक.

 ख्रियाच्या बोंसत्तिया प्रांतातील सराजळोव्ए या गांर्वी
आस्कियाचा युवराज व युवराज्ञी यांचा खून होतो काय,
; ` _ व त्रिखंङ पसरळेळें व अप्रत्यक्ष रीतोंनें सवै खंडांम '
ह्ड्रुआंफ्रां मोवांणप्रें विलक्षण ग्रुहेंपहूय ^युद्ध सुरू होते काय १ वर
ळूश्ऱ्क्विनर पह्मणाऱ्यास या गाष्टळा [कवी अत्का‘दैमक वाटतात;
पण युरोपच्या दृळितहासाक्कडे थोड्या बारक्राईंनॅ पाहिले म्हणजे युवराजाचळा
स्क्रूय् हें या ग्रुद्वाचें निवळ निमित्त होते. खरीं कारणें [’नेराळींच होतों असें
कळून आड्याखेंरीज रहात नाही, व ज्या गोष्टी घडून आल्या त्या ओक-
स्मिक नाहींत, असे समजून येतें. -॰
- ह्यांच्या युद्वाचें मूळ फार लांबवर र्पोचळेळें आहे. त्याचा घागा
१ ८७ ०1७१ मधल्या जमेंनल्सि फान्सवरळील आद्वेतीय विजयापर्येत र्पोचतों.
या जयानें जर्मन जनतेला अप्त्मविश्वायूव, ब्रूफा पटला… असा
विश्वास जर्मनीच्या घोरणीं मुव्सद्यांमध्यें होताच; पण तो जनतेला पटला
नव्हता; व तो जनतेला पटावा, जमैंनळीचें सावकाश व नकळत वाढलैळें
सामर्थ्य जगाच्या निदर्शनास पावें, या हेतूनेंच हें युद्ध सुरू करण्यांत
आलें. या आत्मप्रत्त्ययानें जर्मनीचे ताबडतोब एकीकरण होऊन जमैंनीचँ
साम्राज्य बनळें. जर्मन लोक म्हणजे कव्पनप्ड्रुष्टींत व तत्त्वज्ञानांत राहून
जाणारे विनळढघय्ये लोक असा जो युरोंपांत नृथा समज पसरला होता,
२ सज्जनगड व समर्थे रामदास.
तो पार नाहीसा झाला. कारण, १८७०|७१ मध्यें ज्या राय्ट्रांत अलेक्झां-
डर व मळीझर वछ्येरस्व्या पूहँकखीन जास्कोत्यांव्या व जगद्रोरांच्या
तोंर्डट्या-क्तहें योडातळा वरचढ अता-जगजेता व जगद्वाळीर उदयास आला,
त्या फ्रान्स राष्टूग्चा सपशेल पराभव करून जमेंनीनें त्या राष्ट्राकड्रन अपू’र्ने
खंडणी घेतली. यापरा'मवार्ने फ्रान्सला मरणप्रायद्रुऱ्रव झालें. वफान्तचे
आलतेत व लौरेनहे प्रांत आपल्या तळाव्मांत घेऊन जमँनॉनं फ्रान्सच्या
हृद्यांत या परामयावै कायमचे शल्य करून ठेंघिळें. जमैंनामथ्येंप्हे जारत
महृत्त्यर्क्सक्षा उत्पन्न झाली व म्हणून विजयाने फुगून न जातां त्यानें
आपली औद्योगिक शिक्षणविपवक व शारत्रीव प्रमत्ति करून घेण्याचा
निश्चय केला व आपलैं लष्करी सामर्थ्य वप्ढविण्याकरितां सक्तींचें लप्करळी
शिक्षण सुरू र्केळें. जमँनींमें ततें केल्यावरोंवर फान्सला आत्मस्'ग्रक्षणळा-
करितां तोच मार्गे स्वीकारावा लागला व युरोपमप्यें इंग्लंड रत्रेरळीज करून
सधेत्र सक्तळीच्या लष्करी शिक्षणक्का कम सुरू झाला. जमेंनींला इंग्लंडच्या
जगङव्याळ साम्राज्याचा व विज्ञेमत‘ जगद्यापी व्यापप्रम्चा हेवा वाटूं
लागला व मखीय शोध्गंनीं जरी जर्मेनळीन व्यापारांत सावकामपणें व न
कळतवरे’चवर्चेरवप्मळविलेंहोते, तराहेंवचँरव कायमरद्दाण्यांतव
वाङण्यत्सा आरमाराची जरूरी आहे, असें पाहून जमैंनीनें आरमार यांव-
ण्यात सुरवात केली. ही सुरवात झाल्यावरळोवर ट्टेग्ळंडाच्या नेहृमोंच्या
घोरणापमाणें त्यानेंद्दि आपळें आरमार वाढविण्यास सुरवात केली. यामुळे
फान्तलाप्‘हें तेच करणें प्राप्त झालें. ततेंच, जमैंनीमें आपले सामर्थ्य वाढ-
विण्याकरिंतां व आपल्या बाजूचा पक्ष युरोपांत करण्याकरिंतां रळाष्टूप्चे संघ-
वनविण्याचा कम सुरू करून इटली व आरिंदूयळा हीं दोन राप्ट्रे या
संघांत सामील कग्ज वेड्रुला. फान्तमें रशियार्शी संगनमत केळें. आतां
युरळोपांतीळ मोठ्या राष्ट्रांपकॉँ रहातां याद्देळे इंग्लंड, व व्यालाद्दि आपण
एकटेच एकीकडे पङटों असें वाय्ळें; फ्रान्सर्शी पिढ्यळानुपिठ्यांचीं चढा-
ओढ असतां व रशियाशीं तर कित्येक वर्षांची तेढं असतांना हळूहळू
त्याने या राव्ट्रांर्शी मिळते घेऊन त्यार्शी सख्य संपादन केलें याप्नमाप्ज्'प्
युरोपा'त राव्दूचि दोन परस्परावेरुद्वा अप्रे डाव तयार आहे. अशा स्थिर्तीत
 सडेतनग्ण्डवतमर्थंरामदास. द्
\र्ढ्याक्विर्/ल्लाभ्/शाष्ठा श्वाल्लाशा

युरोपम'ह्पें केच्हां तरी प्रचंड युद्ध माजणार असें माकीत कित्येक वर्षे कर-
‘ण्गांत कर्ते होते, व [कव्येंक प्रसंग अचानकपणें टळ्ळे न्हृणूऱ्’ळा नाही तर
`हें युद्ध आर्बीच सुरू झाले असते; पण सराजौव्हृ येथील खुनानंतर
युद्धाचा प्रसंग टळला नाहीं. सारांश, ज्या गोष्टी वरकरणी आकस्मिक
भासतात त्या सोल पाहिले असतां आकस्मिक नसतात; ह्या सकारण घडून
येतात. असो.
माझ्या सज्जनगव्’च्या तफरींच्या यावतींत माझीच गोष्ट घ्याना; याकळी
जमद्रुव्यापा चळवळीच्या दाखल्यानतर एका य' कश्विनू व्यक्तींच्या वतना-
कडे वळण म्इणजे फोणांतद्दि हारयास्पद्च वाटेल; पण हालचाली लहान
अतात [कया मोठ्या अतात, कार्थंकारणाचे धागे सवत्र सारखेच अस-
तात, हैं तरळी त्यावरून [देवून येईल. मला माझ्या सप्तळारच्या मित्राकड्रन
आपण रचलेल्या व आपणच एका नाटक मंडळींकडून वसघिडेल्या तामा’
जिक नाटकाच्या पयोंगाचें आमंत्रण येते काम व मी पुण्याहून सप्ताऱ्यास
काडेज चनू असतां व सुटी नसता ७० मैळांचळा पामगाडीचा पत्रात
करण्याचा बेत करता कामडं हें पथमद्मनीं [कतळी आकारमक वाटत १
पण रवरोंखरों पहातां ते आकस्मिक नाहीं. या माझ्या बेतखी कारण-
‘पर'परा माझ्या पूर्बंवर्वंनांत व पूर्थंपनृत्तींत आहे. ’मला आर्वी पाव…
गप्डॉचौ हौस फार; रळोज पघरापघरळा मैल चालण्याचीं संवव; शिवाय
'मी पावगाडींच्या किती तरी चक्कम मस्लेल्या; मी जुन्नरतारख्या लावळांव
ठिकाणच्या पळावगाडीवा प्रयास यशस्वी रीतीने केलेला; तेव्हांपामून लांवचा
प्रयास मुळींच न केद्ठेंला; वरेंच दिवसांत पावगाडीवर पप्यद्दि न ठेवलेला;
अशास्पिर्तीतमाझ्यामित्राचें फ्त्रआळें वमलापायगाडॉर्ने जाण्याची
हुक्की क्षखी, यांतआश्रर्मे कावष्ट्र पणअशाआयत्यावेळींकेंळेल्गा बेतांत
सामील कळोण होतो? माझे नेहेमींचे पळायमडांच्या चक्करळाचे सौवती `
यांनींद्दि आमच्या वेळीं पाव गाळळे. पण मौ बेत केलातो केलपिं. इतका
लावचा प्रवास एकट्याने करणें अगर्दीच त्रासदायक व कंटाळ्याणें म्हृणून
‘प्नाते षीङरँळावर्षे तुपुत्रे मिनवतूआचरेतू’ या न्यायानॅ माँ आपल्या
मुलाला वरळोवर घेण्याचे" ठरविडे व तीन याजतां काँडेजर्वे काम अटोफूप्
४ प्तज्यानगडवसमर्थं रामदास.
तांतडॉनं बरोबर चार वाजता सळातार्दैयास व तेथून सज्जनगडास पावगाडोंते‘
जाण्यात नियालों.
'सळातळारळा हें शहर पुण्याच्या थेट दक्षिणेस आहे व सातान्याचे थेय्
दक्षिणेस कोल्हापुर आहे. पुण्याहून सातारा, कोल्हापुर व पुढें बेळगांव
हा जुना ररतळा फारच रहृदारळीचां होता, व याच जुन्या ररत्यावर सर्वं मोठा
मोठी गांवें' वसडेर्ली आहेत. सदर्न मराठारेंलवे ज्या मार्गाने वेळी आहे
तो स्वाभाविक व नैसर्गिक नाहीं. तो खचँ कमी फाण्याकरितां व कृष्णा,
घेण्या, कोयना वगैरे सह्माद्रिपर्वतांतून निघणांऱ्या नद्यांवरील वेगवेगळे पूल
बांचविण्याच्या बुद्धीने काहींना आडमार्गांते व आङरानांतून नेला आहे..
मी तर असें ऎकिळें आहे कॉँ, ह्या रेलवेचा बेत चालला असतां पांच
लाख रुपये दिल्यास कोंल्हापुराहूंन आगगाडी नेऊ अते कोल्हापुर-द्र-
यारला विचारण्यात आळें होते. पण कोल्हापुर-…द्रयारमें अदृऱ्रदृष्टींते ते
म्हृणणें नाकवूल केलें. रेलवे रस्ता मिंरजेंवत्का गेला, व मग कोह्द्द्यपुर
सरकारास [सेंरज्ग्पळामून कोल्हापूरच्या फांट्याकारेतां तीस लाख रुपये खर्च
करावें लागलें. हें सांगण्यावें कारण झ्तकच कीं हृलॉ रेलवेते प्रयास"
करणाऱ्या माणताळळा या जुन्या ररत्याचीं माहिती नसते; पण पुण्याहून
ताताऱ्यात जाण्यात हाच रस्ता सरळ आहे.
पुणेंहृ मुळा…मुठा या नद्यांच्या फांठा असल्यामुळे एका प्रकारे' दरीत
वतलळें आहे त्यामुळे पुण्याहून पळायगाडान जाणारास प्रथमतऱ् वहुघऱ‘
चढायाचा ररता चालावा लागतो. आम्हाला जावयार्वे त्या बाजूला तर
कातरजचण् माठा घाट होता. पुणे' सळोट्टन चार मेळ आल्यावर शहराच्या
सरहद्दीवर आंवळील ओढा लागतो. रावयार्जीच्या कारकार्दीत ’ पर्वंतौच्चळा
खाळीं रमप्यांत दक्षिणेला जमणप्न्या मटभिक्षुकांचीं पुराते तुडुंव भरलेल्या
याच अळोड्यांत्क्का रात्री अपरानॉ जातांना कशी फजितळी होत असे, याच्या
हृरदासळी कथा माँ ऐकल्या होत्या; त्यांची मला या वेळीं आठवण झाली.
पांचफ्कूसहामैळांपर्येतएकमैलमर फारमोंठाचढाव लागतो. ही
एक लहानसी टॅकड्यांचीं ओळच आहे. हा चढाव चढताना फार जड
जाते. मुख्य कातरजचप् डोंगर व या टेकड्या यांचे द्रम्यानचे ट्रोंतच
 सज्तनाग्डवसर्म्य रामदास. , ९॰’
चुना पेशव्यांचा कातरजचा तलाव आहे; व तेथून पुण्यांत पाणी
आणिलैं आहे, सहा मैळांएळावून ८ मैलापमैत म्हणण्यासल्ला चढाव
नाहीं. आठ मैलापामून अकरा मैळांपयेंत मात्र तारस्या याटावा
चढाब आहे व कांहीं ठिकाणीं तर तो वसच कव्रें‘ण्प् आहे. नवव्या
मैलाच्या जवळ आम्हीं कतेत्रते आलों, व तेथून वर चढण्यास
एक पाऊलवाट आहे व तिते मेल्याप्तएकयैलाचा [‘हेसका वांचतो, हें
मला ठाऊक होते म्हणून आम्हो पायगाङवळा हातांत घेऊन ती पाक्क-
वाय् पांयीं चाळलों. असें करतांना आपलेच वाहन आपल्या खांद्यावर
घेण्याचा केव्झं केव्हां प्रसंग येतो; तसा आमच्यावरहो आला. हा कातर॰
जचासवैपाव्उत्तमयाघळेलाआहेव यंदा पाऊस खूप पडल्यामुळे
जिकऐड्रुट्वतेकडें [हेरर्वीगप्र आहे व शेते दृग्गळोचर होत होतीं. यामुळे समो-
वारचा देखावा दृष्टिमनोंहृर दिसत होता. १० मैळांपर्थेत आम्ही पायाँ
…वाललों, तोंच घाटांतल्यासर्वीत उंच कैवींत असलेला बोगदा दियूं
लागला. येथपप्सून एक मैल चढाव आहे; पण फार बेताचा आहे.
शेवर्टी एकदॉग्द्दे आम्ही वोगद्यार्शी आलों; परंतु सर्वे घाटाचा चढाव चढून
आल्यामुळे फार दम लागला व तद्द्यनहृळी फार लागली, म्हणून तेथें अस-
लेल्या पब्लिक वकसच्श्र्’प्र स्टोंअरम’प्यें गेलों व तेथींल कारक्रुनाजवळ पाणी
_…मागितळें. त्याने वोगद्मर्ताल टांवयाचँ रवच्छ्’व गार पाणी आणून दिंळें
व तें आम्हृळी मथेच्छ प्यावळीं. या जलपानानें आमचा थकवा पार नाहोंसग्
झाला व आह्मांला पुढें जाण्यास हुरुप व हुशाळी आळी. आतां आमच्या
आजच्या पुढच्या प्रयार्सातळील पुष्कळ भाग उत[र[च[ वनिवळ सयाटींचप्
होता. यामुळेंहृळी मनाला आनंद होत होता. परंतु घढ्याळांत पाहतां सहा
"वाजले. ह्मणजे या दोन तासात आमचा प्रयास तार्शी सहाट्टोळच पडला
व पुढें तर रात्रीपयैत आहृगंला आणखी वींसएकवींस मैल जातयाचें होते.
हाणून आहृगें पप्यगखीवर पाय टाकला व वोगद्यांक्रूप् जाऊं लागलों. हा `
बोगदा जवळजवळ दोन फरलागांचा आहे. यांच्यामध्यें रात्रीचे दिवे
लावतात. वोगद्याच्या या टोंकापळासून दुसऱ्या टोकाचा उजेड दिसतो.
पण वोगद्यळाच्या मघ्में अगदॉ अपार असतो व पागगाडीच्या खालींवर
ई . सळानगड व समर्थ रामदास.
ब्र्र्र्र्/भ्/क्विझ्याभ्र्र्र्र्र्/छ्येण्या भ्र्ळं ` ,…”भ्/प्ण् …~’॰’›`,`^/\र्/भ्र्, क्रि. ^ ,-

कांहृळी‘च दिसत नाही. यामुळे जातांना जरा भौत्तींच वाटते. पण लक्काच'

द्रुसन्या टोंकांक्का उजेड [देवू लागतो व मग र्माप्ते कमी होते. तरी पण
वोगद्मढून र्क्सत पावगळाडॉमें जाण्याची मला वाटते यांत शंका नाही..
वोगद्याच्या टोकाला एक टुमदार डाकवंगला आहे. आमच्या पावगाङचळा
उतप्राला लागल्यावर अर्योतू वाऱ्यासळाररव्या तेगानें जाऊं लागल्या. येयून'
वीस मैलांवर असळेंल्या नोरळानर्दा’च्या पुलापयैत रस्ता सपाट किंवा उत्तर--
वाव आहे, असें म्हृटवें तरी चालेल. आपण एका ट्रींतळून चाळलों‘
अप्होत असा भास होतो. कारण आपल्या दोन्हो बावृंस लहानमोठ्या
टेकड्यांचळी संगचळीगग लागते व रस्ता व टेकड्या यांच्या दरम्यानच्या
सपाट भागांत हिरर्बीगळार ज्ञेते लागतात. चवदा व प'घरा मैळांच्या तुमळा-
रास शिवळापूटु हे गांव लागते. हें गांव आंव्यांकळिरतां फार प्रसिद्ध आहे.,
पुण्यास शियापुरचा आया फार येतो व आंयाहो चांगल्या जार्ताचा असतो.
येंथें' यैलर्दाडमैळ् सारखी, आंवराईंच लागले. पण हो जुनी आचरदें
आतांकमी होत चालली आहे. नवी लागवड विशैव होत नाही. यामुळे
थोड्या वर्पोनळी’ ही आंवराईं पार नाहीशी होण्याची भीत्ति आहे. शिया-
पुरऱ्ग्यात्रर्क्सएकचग्निलाओंटायाहातजातळो. येंथेंअह्यांला वरळाच
गारया वाटू लागला. आमच्या पावगाडीचा प्रवास मान आतां झपट्यार्ने
चालला होता व हृ[ हां म्हृणतां म्हृणतां मैलावर मैल येत होते. वरळोवर' ,
सात वाजता आम्ही त्रावळीसज्या मैलार्शी आलों. येथून उजव्या हातात
षंतसाचवचिं नसरापूर ह्यकूग् एक ताळुक्याचें गांव आहे, त्यांची वाढ”
फुच्ते. नसरापुरग्द्दन दोनतीन फलाँगांच्या अंतरावर वनॅश्वर हाणून एका
नदीच्या कठीं महृळादैताचें देंक्का आहे. या देवळासमाष्रच्या वऱ्याच
भागांत झाडी फारच दाद आहे ह्यप्यूनच या [टेकाणात वनेंश्वर ह्यणतात.
देऊळ चांगल काळ्या द्गडांनीं त्रांघळेंळें आहे व देवळासमोर दोन सुंदर
कुंडे आहेत. या कुंडांत काळसर निळसर र'गाचे ह्या माते आहेत.
पुण्याहून वनॅश्वर चोवीस मैल आहे व पावगाडॉनें एका स्वतंत्र दिवसाची
हो सफर आहे. मों`हं [ठेंकाण ळहानपणीं पुण्यास शिकण्यास असतांना
तर पाद्दिल्ड्रे’च होते. पण गेल्याच मे महिन्यांत मळी त्रैलगाडानें सक्रुदु'व-
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ७
’सपारेवार याठिंकाणीं येऊन दोन दिवस राहिलों होतों. यामुळें या मैलार्सी
आल्यावर त्या आमच्या मे महिन्यांतील आनंददायी प्रवासाची मला आत…
वणसाळी. अघो.
' येथून आमचें रात्रीच्या मुक्कामाचें ठिकाण शिरवळ हे सरोवर द्हृळा
मैल होते. तेव्हां आ'ठांच्या आंत आहृगॅ आपलँ ठिकाण गांदूं असा
आहृगंला मर'वसळा वादूंलागला, व आहा’[ आमच्या ळोहोश्चावर आरूढ
होऊन ली…ळेंते चालू लागलाँ. चोवीस मैलार्शी कामथडी हाणून वाटेवरच
गांवलागते. तेयून डाव्या ह्मतफ्रा पुरद्वैर किल्व्याचळी वाट फुटते. पुरंदर
किल्ला येथून अकरा मैल आहे व येथूनच जरा पुढें गेल्यावर उजव्या
हाताला माटघरचँ प्रचंड वरण याची व मोरचीं वाट लागते. कामथडी-
ढूनमाटमरसहामैळआहेंवतेमूज्ञपुढेंमोरचार मैलआहे. आलों
आमच्या मे मा’हेन्याच्या वैलगार्टाच्या प्रवातांत भाटघर व पुर'ट्र अशी
दोन्ही स्थळें णाहेखाँ हृळोर्ती यामुळें हे सर्व रस्ते व हो सर्वं ठिकाण मूर्ति.
मंत माझ्या डोळ्यासमोर डमाँ राद्दिळी'. व एकाच `प्रव[स[त दोन प्रवा-
सांच[ अनुभव मला आल्यातारखें वाटते; आतां सायारण रात्रच झाली
होती; पण वांद्णें थॉहँते होते. तरी पण आतां समोंवारचळा देखावा [देते
नासा झाला व यामुळे हा प्रवास थोडासा वेग्टांळवाणळा व मवप्रदहो वाटू
लागला. इतक्यात आलों थोडे सोळखेंथिं जाऊ' लागलो, अते अह्मांस
चाटळें व पहोतों तों एका लोखंडी कठ‘ड्याच्या अरुंद अशा पुलावर
आलों अऽणें व हा नोंरानर्दाचळाच पूल काय अशी आद्यांस शंका आली.
पण पुलावर नांव दियेना. कदान्विदू नांव पुलाच्या यारर्मां’व्या दगडी-
कामावर असेल असें समजून आलों भोडेते परतलाँ. पण पुलावर कोंठेंहि
नांव [हेलेना घड्याळांत पद्द्यतां आठ वाजले. तेव्हां हाच नळोरेंचा पूल
असला पाहिजे असा आम्टीं मनाचा निश्चय केला. येथून शिरवळ दोनच
येत होते. तेब्दां'मुक्कामाला आलोंच, अते आद्यांस वाटते. शिरवळ
गांवाच्या वाहेर राववद्दाबूर देशपांडे हाणून रॅव्ईंन्यूरयात्यांत मोंठ्या हुवा-
वर असलेले पेनसनर गृहस्थ राहृत असत. त्याचींमाझीएक्रदांभेटझखी
होती, त्याचा फायदा घेऊन त्यांच्या बंगल्यात रात्रीचीं घिश्नांवि घेण्याचा
८ मल्लाळाडवसमर्थरामद्प्स.
मौ बेत केला होता. माझ्या पायाळाळाडीच्याप्रवासट्याएकाएकाँवेत‘
झाल्यामुळे त्या गृह्रस्थांना आयों पत्र पाठाबेंणें शक्य नव्हृतें- पुण्याहून
निघतांनातारकरावीअलेंएक्रदांमनांतआळेंहोफैपणत्याठिंकाणास
तार असेल क्सि नाही' या रॅव्हिनें वइत्तकँकरण्यासस्वस्यपणाहोनसल्या-
मुळें' ते ततेच राहून गेळे' होते. अर्थातूत्या गृहृस्याकडे अनपेंश्चितपणाते
जाणेंआहृगंसमागहोते. शिरवळगांवाच्या जवळ आल्यावर आम्हां
रात्रवहादूपंव्या बेगल्याचीं चौकशी करू लागळो’, तों त्याचा बंगला शिरव-
ळळाच्यापळींकडेआहेअसेंकळळें. अशावेळी. अशीप्वातमी म्हणजे
द्रुष्कळाळांत तेराव्या मांहेन्याप्रमाणें वाटते. कारण, आतां आमचीं घोर्डी
थकत आलों होतां. रात्रीमुळें फार बेगानेंहो जातां येईना. विचारपूस
करॉतकरींतअझीन्सिरवळगविप्ला फुय्णल्गा रस्त्यार्शी आलों. तेथें
समजळें कीं, देरप्पछ्येच्चि बंगला पुणें-सळातान्याच्या ररत्यावरच आणखी
दोन मैलावर डाव्या वाजूसच आहे. माझी कल्पना बंगला गांवाच्या आस॰
पास असेल, अशी होती. पण तो दोन मैलत्विया ळांर्वीवर आहे असें
ऐकूनआमच्याथकठेल्याजौवचिंवावेंद्णश्याळें, वशिवाय त्या गृह-
स्थांच्या धरीं जाण्यास अघेळ होणार असें वाटळू लागून त्यांना उगाच
आपज्याका'रँतां त्रास पडणार अशी मळीति वधूलागळी. आतांची वेळ’
रात्रीचळो; रस्ताहो चढावाचा लागू लागला; समोर काळा काभेन्न डोंगर
दिसू लागला व सर्मोवार मयाण ओसाड माळचमाळ लागूळप्नाळे. जवळन्
पास कोठें झोपडळीचीं चिंचा वस्र्तांचळो खूण दिसेना. यामुळें आपण वाट
तर चुकलों नाहीं किंवा त्यांच्या वगल्याच्या पुढें तर आलों नाहीं अशी
शंका येऊ’ लागली. इतक्पांत उजव्या हाताला एक जुर्ने देऊळ दृष्टीस
पङळें. आतां बंगला सांपडला नाहीं तर या पडक्याजुन्या देवळांत रात्र
काढण्याचा आह्मळो बेत केला व तसेच हळुहळू पुढें चाळर्को, तों डाव्या
बाजूस वगल्मर्पिस्ले काहीतरी दिमूलागलैं, व आमच्या जींवांत जीव
आला. थोङचाच अवकाशाते उजव्या वळाब्रूस तडक फूटळेला दिसली.
होच राववहृण्दूरांच्या बेगल्याचळी सडक असली पाहिजे, असा आलों तर्फे
केला. इतक्यातनगलाच स्पष्टपगें किल्ला व चक्षु‘र्ने सत्यं या म्हृणीचा
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. , ९
आम्हांला प्रत्यय आला. आलों वगल्याच्या दाराशी येऊन रप्ववहादूरांची
चवकशी केळी. राववझ्ळादूर आपल्या खोलात आथरुणपिंर जाऊन पडले
होते. त्यांना मी आपले नांवगांव सांगून ओळरव पटविबी व राववहा-
दुरनिळीअलाचेंमनायाबूनस्वप्तप्तकैंलँ.वेगल्गाचेंठिकळाणवरोंवरठाऊक
नसल्यामुळे फार विचारपूस करीत यावे लागते, यामुळे फार रात्र साली
अतें आलों रावत्रहृळाद्रुरांत यांगितळें. रावचहाद्रुरांचे धरीं आमची तेवण्या॰
निजण्याचळीउत्तमसोंयइळाखीहैंसग्निणेंनकळोच. परतयेतांना दिवसा
'उजेर्डी यावें म्हृणजे आमची हेप्तवाडीं व वागवळागाईंत पाहण्यास बांपडेल,
अते राववह्मद्रुरांनीं सांगितळें व मीही त्यांचे म्हणण्याप्रमाणे करण्याचे
वसूल केलें. झ्कडल्या तिकडल्या गणामळोष्ठी झाल्यावर आलों झोपी गेलों
व चग्रपांच तासांच्या पायगाडोंच्या श्नमळाते दमल्यत्युळें आंथरुणप्वर पडल्या-
चरोवर निद्रादेवींमें आमच्यावर अनुप्रहृ केला.
पुढें जाण्याकरिता आलों पहृटिंस सहांच्या सुमारास उटलों व चहा’
याणळी झाल्यावर वरळोवर साडेसहा वाजतां` राववहादूरांचा निरळोप घेऊन
पावगग्डळीवर प[व_ठेंवला. आतां सकाळ झाल्यामुळे समोवरचा प्रदेश
स्पष्टपगें दिसेळूलागला. ज्याप्रमाणें पुण्यापावून कातरजच्या वाटापर्येत
सळाघारण चढताच रस्ता आहे, ततेंच येथैद्दि दृष्टीस पडते. नळीरानदी
॰ सोडल्यापाशून खंडळाळ्याच्या याटापयैत सा‘यारण चढताच रस्ता आहे.
' आलों रळाववहृळादुरांच्या बंगल्याहून निघून वाटेला लागलों तोंच पसा‘ते-
सावा मैल लागला. शिरवळपामून राववहादुरच्चिळा बंगला तौन मैल दुटु
आहे. म्हणूनच आदल्या रात्री आह्मच्चि बंगला लागतां लागेना. पण
आदल्या दिवर्शी याप्रमाणें वरेच पुढें आल्यामुळे सातारा बरोबर पसतोंस
मैळच राहिला. राववद्दाद्रुरांचँ ठिकाण पुणें व सातारा यांचे मधोमध आहे
अते आडळून आळें. आतां पांच मैलानें आहृगंला खंडाळा घाट लागाव-
याचळा होता. हा सर्व भाग अगदो‘ खडकाळ याळरानी असल्यामुळे
‘दृष्टळोला रुक्ष व ओसाड माते. हिरनीं शेते कोंठें कोठें अगदॉ तुरळक
[दैवत. अध्याँ तासाते आलों ४० व्या मैलाशॉ आलों. येथेच खंडाळें
नांवाचें गांव लागते व येथूनच वाटास सुरुवात होते. आपल्यासमोऱच
 १० . सज्ननगड व समर्थ रामदास…
काळीमोंर व मध्यें मच्पें हिरवी अशी डोंगराची रांग दत्त म्हणून उभी
राहते. या रांगेच्या मधला एक भ्मुळका तर फारच उंच व भयंकर
दिसतो. सडक तर त्या सुंळवन्याकडे थेट जाते; व हा डोंगर आपण
अळोलाडणांर कोठें, असावद्दळ् शंका उत्पन्न होते. इतक्यात रस्ता डाव्या
वाबूस एकदम वळतो व डाव्या बाजूस डोंगराची राग वरींच सखल होत
गेल्यामुळे इकड्रन ओलाडण्याचीं वाट आहे, अते वाटते. पण डाव्या
बाजूस बरेच गेल्यावर रस्ता पुन्हां एकदम उजव्या वनूस वळतो व
मनुष्य त्या सुंळवयाच्या अगदॉ थेट खाळीं येतो. येथून त्या मुळत्रन्वपिंळी ’
उंची, त्याचा पचडपणा व त्याचा विंकटपणा यांची चांगलीच कल्पना
मनांत येते. रस्ता उजवळीकडे जात जात व वळणेम् घेत घेत डोंगराच्या
माथ्यावर येतो. या वाटाचा चढाव कातरजपेंक्षां थळोडा जास्त आहे,
असें आलोंस वाटळें. कारण तो साडेतीन मैंलकियावग् आहे. ४३ मँळांचे
पलीकडे आलों गेलाँ तों रस्त्पळाला लागून डाव्या हाताला सुंदर पाण्यार्चे
एक ट[क`॰ लागळें. तेथे अर्थांद् दगडाला शेंदूर फांसून एक ह्मसळोवा
तयार केलेला होताच. तेव्हां या सुंदर ठिकाणी चमूत फराळ करावा
असा आलों बेत कला व त्याप्रयाणें वरळोवरचें पाथेव काडळें. ‘भुकेंला
कॉँडा व निजेला र्योडळा’ या म्हृणींचा प्रत्यय अप्'हाच्चि थेंथें आला.
आदल्या दिवर्शीवीं साघळी व प्तिळळोच झुंणकादरामी आह्मांला कितीतरी
गोंड लागळी व त्यावर त्या ट[वयातोंळ ' स्वच्छ व गार पाणी पिऊन
आमचा आत्माराम य्_[…ळा_`र_त्रुळा[र_ झाला व पुढच्या प्रवासात आलों ताजेंतवामे
आलों. पण येथेच आलोंला साडेआट झाडे. थोड्याच बेळांत याटम'ळाथा
आला व आलों आमच्या पावगळाडळीवर चमूत पावगाडॉस टांच मारून
भराभर चाहूं लागलाँ व योठ्याच वेळामें सगटळोवर आलों. खंडाळा
घाटाच्या अड्रिव्’कडींल भाग रुक्ष आहे, तसा इकडे नाहॉ॰ झ्कडचा मूमिव्
भाग सुंपळीक‘व नवनमनळोहेर दिसला. रस्त्याव्या दोन्ही बाजूस वगळू,
गहूं, हृरमरा, मुईंमृडुळा इत्यादि पिंर्फावॉ [हेरवॉगार निळसर [र्केळिचतू धूसर
रंयाचीं रोतेच्या येते लागलाँ. यंदां जिकडे तिकडे पाऊस पुंम्याळ
पडल्यामुळे पिंक वितेपच जोमांत [देंतळनू अष्टेवखीत तेलाच्या सुमारास
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ११’,

सुंकूल नावावें गांव लागते. हे गांव वरेंच मोंठें आहे व येथूनच वाईंकडे
उजव्या वाजून वाट फुटते. वाई येथून फक्त_ ८ मैल आहे. आतांभ्
आलोंला पुढें एकवीस मैल जावयाचें होते व नऊ तरवाबून गेले होते..
तेव्हां सातान्यास र्पोचण्यास अकरा साडेअकरा वळाजणळार असें वस्ले.
हा प्रांत बराच सपाटळीचा आहे. यामुळे आमचा प्रवास जळोरानें चालला
होता. पन्नास मैला'नतर वाठारकड्रन वाईंळंला जाणारा रस्ता आझाला
लागला. येयूनद्दि वांईं आठच मैल आहे. पुढें एक्कां साताऱ्याकट्टन
वांईंचा रस्ता लागला तेयूनाहे वाई आटच मैल आहे. यावरून पुणें-
सातारा-रस्ता या ठिकाणी कझिंसा वर्तुळाकार असावा ग्हृणून याईं या
तिन्ही रस्त्यांपांतून आठ'च मैल आहे.
पु'ग्यापासृहुंळा छपन्न येर्लार्शी र्मुजगांवाजयळ कृष्णा नर्दीवरव्ळ पूल
लागला. या ठिकाणी नदी फारशी मोठी नाहीं. नीरेंच्या पुलापेंक्षां हा
फूव् वराच लहान आहे. सातारारळोड स्टेज्ञनापासून साताऱ्यास येतांना
क्रुय्गेवर जेवढा पूल आहे’, तेवढाद्दि हा पूल नाहीं. यामुळे प्रथमच;
हा पूल क्रुष्णेंवरचा आहे हे घ्यानांतांहे येत नाहीं. येथून पुढें एकसष्ट
मैलजिवळ असलेल्या ळिवगांवच्या खिंडीपर्थत चढावाचा रस्ता आहे.
आतां ऊनाहे झालें होते यामुळे प्रवासाचा फारच त्रास झाला. तद्दानाहे
फार लागू लागला. मग वाटेत एका ठिंकाणळी चांगला [‘पेंकल्ठेळीं केळी
येतट्ठळी' व तो खांळां'. त्यामुळे जरा बरें वाटते. हो लिंवचीं खिंड'व
येवला एकंदर देखावा पुणें-लळोणावळे रस्त्यावरींल वडगांवच्या खिंड”:
सारखा दिसतो. ळिवच्या खिंडीच्या माथ्यावर कतेवतै आलों आलों व
तेथून पुन्हां जळी उतारास सुरुवात झळाळी तळी` आद्यांस येण्या नदीच्या
पुलत्पर्थत पुरळी. येण्येचा पूल पुण्याहून सद्रुसष्टाव्या मैलाजवळ आहे. .
आतां सातारा दोन अडीच मैलच राहिला. एक्कांचे मुक्कायाला आलों,
अते आलोंस वाटंळूलागळें. पण सातारा उंचावर असल्यामुळे या दोन
क्योंच मैंळांला वाजतोपेंक्षां जास्त वेळ लागला. तरी शेवर्टी एकदचि
सातारा गांवाकडे जाणाऱ्या रस्क्काशॉ आलों येऊन पाँचलों व गांवच्या‘
रस्त्याला लागलें. गांव चढत्या किल्ल्वाच्या वावूवरच वसलेला असल्या-
‘
२२ सज्जनगडव समर्थ रामदास.
युळेअह्मांसगविप्तूनचालतच जार्वेलागळें. शेवर्टीवाराच्यामुमारास
"आमच्या मित्राच्या र्क्स आलों सुखरूप येऊन र्पोचलों. आलों पुग्यह्या
पळामगाडीनें आलों, हे पाहून माझ्या मित्राच्या मंडळींना साश्चर्व आनंद
वाटला.
रात्री आलों आमच्यामित्राचे पुनर्विवाह या सामाजिक विषया-
वरील नाटक पहावयास गेलों. साताऱ्यासारख्या शहृरीं पुनर्चिवाहासारस्व्या
सामाजिक विषयावरील एका कस्पाँ सुंधारकामें किहिलेळें नाटक पाहण्यास
पुष्कळ प्रेक्षक जमाये हे स्वाभाविक होते. मंडळांमें एकदरींत प्रयोग
चांगल्या प्रकारें केला, यांत समय नाहीं. मात्र नाटक मोंठें असल्यामुळे
प्रयोग संपण्यास राबाँचें तीन वाज्ञळे.
द्रुसरेंदिचर्शीआहाछ्येउटण्यासउशीरझाला वसबनगडास दोन
प्रहरनंतर जाण्यार्चे‘ ठरळें. या वेळीं माझ्यावरळोवर चारजण आणखी पाम-
गळाडळीवळाठे होते. साताऱ्याहन सज्ञनगड सहृग्सात मैल आहे. तेव्हां चार
वाजतां निघून सात साडेसात वाजता आलों सहज परत येऊं, असा
आमचा अदाज होता. सातारा शहर”ळिकळ्याच्या ए पायथ्याशॉ आहे,
हे तर ळिहिळेंच आहे. पण हा [क्लियाचा डोंगर म्हणजे एकटाच
सुळका नाहीं, तर हो एक पूर्थंपश्विम जाणारी डोंगराची संपन्न आहे
व या रांगेंत एकीकडे सातारचा [केला आहे व दुसरीकडे यवतेश्वराचा
डोंगर आहे व सातारच्या [’क‘-यावरून मवतेश्वराच्या कॉँळारावग्ज डोंग-
राच्या पठारापठारानें महाबळेश्वरापयेत पामवठिं जाते. सातारचा किल्ला
व पवतेमराचा डोंगर वचिमथें डोंगरांचा रांग सखल असून [रँवडळोसारस्वी
तुटला आहे व या खिडीवे खार्ली लहानसा वळोगद[ केलेला आहे व
पुणें-कोंल्हृळापूर रस्ता या बोंगचछ्येच गेला आहे. वोगद्याच्या डाव्या
हातास कळोल्हूंमपुरचा रस्ता वळतो व उजव्या हातास सजनगडाचळा रस्ता
फुटतो. साताऱ्यायेजारचा बोगदा टाकल्यावर मात्र मैल दीड मैल धूप
उतार लागतो; व येथपमेंतच रस्ता चांगला रवटीचा आहे. पुदला रस्ता
नुसत्या मुरमाचा आहे, व त्याला भयंकर चढउतार आन्त. कारण,
उजव्या हाताच्या यवतेश्वराच्या डॉगरांक्त्र कितप्तरीं आडेनाडे रवालीं
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. १३:
येऊन ते उरमोडी या नदीला जाऊन मिळाले आहेत. परळीच्या मैल
दौड मैल अलीकडे उरमोंडळी नदी लागते. या नदीला अगदॉ अरुंद
असा लावखी साकू बांधलेला आहे. त्यावरून पावगाडों जेमतेम आलों
तेली. पुढें हा रस्ता परळी गांवाकडे जातो. परळी [केल्ल्यास जाण्या-
करिंतां हा रस्ता टाकून अर्धा एक मैल अगदी खांचरत्रळग्याव्या पाऊल-
वाटेतेच जाये लागते, यामुळे सज्ञनगडप्च्या पायथ्यसीं असलेल्या
वाडीशी येईंर्ती पाच वाजून गेले होते. तेथें एका शेतकऱ्याच्या गोंठ्यांत
आलों आपल्या पावगाडवा ठेंवल्या व किल्ला चढण्यास लागलो. प्रथम
एक लहृत्तिशी टेकडी चढून गेल्यावर क्लियाचा मुळकाच्या सुळका
लागतो. हा किल्ला फार मोठा नाहीं. पण [कल्ल्याच्या समोंवारचे काळे-
कळिमत्र खडकच अगदी भिंतोसारखे तुटळेळे आहेत. पूर्वी या किल्ल्याला
जाण्यास चांगल्या पायऱ्या असाव्यात अते वाटते. कारण, पायऱ्यांच्या
खुणा सारख्या ळा’देसत होत्या. या परळोच्वा [’कल्ल्याचीं वळाट व पावणा-
फ्येंतची वाट या पाहून मला देद्रुह्या वाटेचळी आठवण झाली. देंर्ट्स
तीनचार मैलाचळो वाट अशीच अगदी वाईट आहे. या दोत्च्ळी’ ठिकाणीं
मोंठमोंठचा यात्रा जमतात. परळंळोला दासनवर्मांस सप्त हृजळारपयैत याना
जमते, असें मला समजले… शिवाय साताऱ्याहून सज्जनगडास वार'वार
जाणारे लोक पुष्कळ असतात. असें असून या वाटेची झ्तकळी वाईट
स्थिति काष्ट्र लीकळफंडक्त्रड्रन या यात्रेकरूनीं चांगली वाट करग्यपिंद्दळ
दाद लावून घेऊ नये काम, असें माझ्या मनांत आलें. निदान क्रिल्ल्याचळी
वाट तरी चांगली कां नसावीष्ट्र रामदासांच्या समाघीचें ठिकाण हे. राम-
दानांच्या वडळीलत्रंयूंचे वंशज हयात अतून महाराय्ट्रांतळें पहिल्या प्रतळीचे
सरदार आहेत. चाफळकरांना मोठी जहागीर आहे. शिवप्य रामदासी
पंथाची क्विशप्खाहो'मोठी आहे. तेव्हां या सरदारांनी किंवा त्यांच्या
क्लिर्पिकॉ संपन्न गृहस्यांनॉ किल्ल्याचा रस्ता दुरुस्त करून लोकांना
चढतांना सुसदावक होईल असा कां करू नयेष्ट्र असा प्रकारचेप्रम
माझ्या मनांत वारंवार येत होते; इतका या सर्व रस्त्याची वाईट स्थिति.
होती. शेवर्टीसहा साडेसहाव्यप् ठुमारासअप्ह्मळीएकदांचे सज्जन…
 ॰१४ सज्जनगड व समर्थ रामदास.
गडाच्या क्लिवपिंर येऊन पोचलों व पुण्यादृज्ञ सग्जनगडाची आमची
'यावगाडीचीं सफर एकदांचळी संपली; असें मनांत येऊन मनाला एक
प्नकारें आनंद झाला.

"झु म ह्मवळेंश्वरव्या सह्याद्रीच्या मुख्य डोंगराच्या अँखी-

प[मून ज्या पुष्कळ पोटओंळी सातारा जिल्ह्मा’त पस-
न्टेंहुंफुं रल्या आहेत; त्या'पेंकॉँ एका विस्कळीत ओळींमघील
एका स्वतंत्र तुळवयावर परळींचा किल्ला बांधलेलाआहे.
, . ‘५ सातारच्या आसपासच्या भागाला, सातारचाआजमतारा
व परळाचा नोंरसतळारा (हृळादोत्हृळी नविन्’अळीरंगझॅवळानें [देळेला‘आहेतहे पुढें या ’
लेखाच्या ऐतिहासिक मागांत येईल) हे जवविजयासाररबे आहेत. साता-
रचा आजमतारा परळींच्या नळोरसताऱ्यापेक्षां उर्चांते, मजबुतोंते व यिस्ता~
रानें जरा साठा आहे. सातारचा किल्ला समुद्रसपाटीपासून ३॰ .०, फूट
आहे तर परळीचा [कला द्प्रऱ् बूट उंच आहे. परळीच्या [केल्ल्याला
दोन वाटा आहेत; एक परळी गांवाच्या अळींकडून उरमोडळी नदी
ओंलडिल्यावरोंवर सरळ वर जाते व दुसरी परळी गांवांवून जाते. मी
दोनदां परळी पाहिली व दोन्हो येळां [‘नेरा‘नेराळया मागॉते गेली. दुसऱ्या
“खेपेंस परळी गांवांतोळ देवळे पाहिली त्याचीं हकीकत पुढें दिली आहे.
साताऱ्याकड्रुन जाणाऱ्यास हा दुसरा रस्ता दोन मैळांनीं अधिक लाव
पडतो…. कारण एका टेकडीला वळसा घालून परळी गांवामनून जाते
लागते. हा रस्ता पाहेल्वपिक्षां जास्त बिकट आहे. पण किल्ल्याच्या दरवा-
ज्याखाळीं दोन्ही रस्ते एके ठिकाणीच मिळतात. किल्ल्याच्या दरवाजाशळी‘
'येईंपर्येत किल्ल्याचा दरवाजा अगदी दिसत नाहीं. कारण दरवाव्याचें
तोंड पूर्थस आहे व मनुप्म जरा वाजूनें चढंतो. शिवाय दरवाजाच्या वर
सुटळेला कडा आलेला आहे. पहिला दरवाजा उत्तम दमर्डानीं बांधलेला
आहे व त्याचे यातून बुरूज अमून ते मजबूत आहेत. दरवाज्याच्या कमा-
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. १५
नीच्या वरच परा'शैयन भापेंत लिहिलेला एक शिलालेख आहे. पण या
किंवा फिल्ज्यांत असलेल्या आणखी एकदोन शिलग्लेखांचे भाषांतर
अझुन झाव्ठेंलैं नाहीं. निदान पुष्कळ चौकशी करूनसुबां तें मला कोठेही
मिंळाळें नाहीं. पर…शियन जाणणांऱ्या वाचकर्चि याकडे लक्ष जाईल काय १
ट्रवत्म्यळाच्या खाक्यामून अगदी दुसऱ्या ट्रयाव्याच्या वरपर्येत
चांगल्या दगडी यांर्धांव पायऱ्या आहेत. पहिल्या द्रवाज्यांतून जरासें वर
गेलें म्हृणजे दुसरा द्रत्रखो लागतो. हा दरवाजा चांगला मजबूत आहे,
याच्या देवर्डाच्या आंत गेल्यावर उजव्या हाताच्या मिंर्तीत एक पराद्देप्यन
शिलालेख आहे. येथल्या पायऱ्या चढून वर गेलें कॉ, किरूयाच्या सण…
टीवरच मनुष्य येतों॰.येथै जवळच डाव्या हाताला एक ळहानशी मुसळ-
मानीं कत्रर लागते व उजव्या हाताला एक लहानसा तलाव लागतो.
याला ट्गडीं पायऱ्या आहेत व हा अनर्दी अलीकडे यांघळेला-निट्प्त
टढ्स्त केलेला-आहे अहे तेथव्या संगमरवरी क्विछिंखावरून दिसून येते.
ह्मकिक्काफार’मोंठानाहौ; त्त्यळाचीं रुंदी तर फारच थोडी आहे.
. एकंदर घेर षंचावनशें फुग्रंच्या वर नाहीं. तलाव व कबर टाकून जस
पुढें गेलें ह्मणजें डाव्या हाताला राहृण्यार्चा’ घरे लागतात व उजव्या हाताला
पद्दिल्यापेक्षांही मोठा तलाव लागतो. हा तलाव चांगल्या वांघकामाचा
असून त्याला तीहृळीकडून आंत जाण्यास चांगल्या घाटवजा७ पायऱ्या
बांधल्या आहेत. एका लहानशा स्रोपटांत तलायांतूबु तोठी लावून प’पानें
[[णीं नेण्याची व्यवस्था केली आहे. येथें ही अर्वाचीन यांत्रिक सुधारणा
क्विअड्रिअलेंपाहूनमलाआश्चयेंत्रठिंट्रॅ!
" पुढें राममोदेंराच्या पारशी केलेल्या पटांगर्णात शिरतों तों तेथे _फूट्रहु"
वाळचा डाव चालू होता. हा प्रकार पाहून तर आमचे आश्चर्य दुणावळें !
कप्यं अव्मर्चा'न पांश्चात्त्य सुघारणेंचा व पाश्चात्त्य संस्थांचा जोर अळाहेंपहा
श्रातमर्थं रामदासाच्या वसा’तेस्थानांतठ्यां इंग्रजी णुय्बँप्लमें प्रवेश कला
ना १ यावरून अर्वाचीन तुथारणेच्या अप्नळातैहृत गतीची चांगला कल्पना
माझे मनांत आली, नंतर आम्ही राममोदेराव्या तमामंङपाचे पायऱ्यांर्शी
आलों. येथे एक जुना गणपति मंदिराकडे पाठ" करून पण मंदिरांत
 १६ सज्ननगङ व समर्थ रामदास.
शिरणळामकडे तोंड करून वसा’बेलेला आहे. पायऱ्यांवर पांद्त्राण वगैरे
क्रादून ठेंत्रूनु आम्हृळी सभामंडपांक्रूग् वर देंक्कहे गेंर्को. सभामंङपाचें काम
ल'ळाकडी आहे, मात्र ॰ खाळीं पांढऱ्या…काळ्या अळीकङव्ळ् संगमरवरी
_,विंर्टाची फरशौ केलेली, आहे. राममॉदेर वरँ-व बुनें दिसतें. त्याच्या समों-
वार मोठमोठ्या मुसलमानी पद्धतीच्या कमानी अमून त्या कमानीवर घुमट
केलेला आहे. आंत गाभारा आहे व त्यांत राम, लक्ष्मण, सीता, मारुती
व रामदास अशा पांच मूर्लिं आहेत. गाभाऱ्याच्या डाव्या त्रनूऱ्ग्ब्ड्रन'गाभाळं
ऱ्याचे रवळाळी' भुमळारांत जाण्यास अगदॉ फाळोखाचा बांवक्का जिना आहे.
त्यांकू आलों खळाळीं गेलों. तेथें गामान्याचे खाळीं राग्ज’सस्नळामाँचीं
समाधि आहे. त्यावर फुलाच्या माळा घातलेल्या दिसल्या; समाघीच्या
पलीकडे र्भिवॉत कोंनाङचांत ह्यांच्या पितळी पादुका आहेत. हे सर्व पाहून,
झाल्यावर आम्हाँ समोंरक्स पणं‘ ,तळघरवजळा गळामान्याचे पुढील प्रशस्त
दाळ्नांक्रूय् पायऱ्या चदून समप्रांडपार्शी आलों. ॰
_ राममंदिर व रळामद्ळासस्वामींचीं ही समाधि थेट उत्तर हिंदुस्थान‘ळातौळ
मुसलमानी कत्ररस्थानाप्रमाणेंच आहे. म्हेणजें कत्ररस्थान खाळीं तळघर-
वजा बांघळेंहृमळा भागांत असावयाचें व वर आणखी कवरस्थानखो आकार
असावयाचा; त्याऐयजॉ येंथें राममूर्ति आहेत. यावरून जुन्नरच्या लेण्याद्रि-
प्रमाणें ट्रेराममोदेर मूळचे कवरस्थान असून त्याच्याच अवंबोंम भागावर
हें मंदिर वांघलॅंळें आहे काँ काम असा भास होतो. कदाचितू लाच,
धर्तीवर हृळी समाधि बांधली असेल. राममांदेंराचें' शिखर नुन्णांबेय्चिं
असून त्यावर उत्तम गिलाया करून जागोजाग चित्रे केळेंलळो' आहेत. एकं
दर देऊळ, त्मळाव्या समोंवारवें मर्टागण व त्याचे शिखर यावें काम फार
सुबक आहे, यामुळे हैं ठिकाण पाहून मनाला अर्नाद होतो व रामद्ळा ….
साच्या शिणांनीं रामदासासारख्या विख्यात स्वामीला साजेर्शीच समाधि
व मंदिर वांघळें आहे असें वठिंव्याखेरीज रहात नाहीं. समाघियुक्त मंदिर
पाहिल्यावर आम्ही देवळाशेंजारॉ असलेल्या सोंप्पावजा ळांक्रडॉ इमारतीत
गेलों. तेथे देवळाचे पुजारी वगैरे रहातात. 'याच घरांत रामदासस्वसीं
रहात असत असें आम्हांस सांगण्र्यांत आलें- आम्हीं समर्थांची निजाव्ष्ऱ्
 सज्जनगङवसपर्थं रामदास. १७

याची खोली, त्यांचा मच्छरदाणींतकय् पितळी छापरपळंग पाहिला. तो

लात्रीलाथोडाकमीयाप्तला, पणरामदातल्वामी त्यापल्'ञ्गावर निजत
नसत तर तेर्थेच घातलेल्या घिटांच्याओट्यावरनिजतअसतअर्ते आम्हांस
कळठें. स्वामींची गुप्ती अतळेंळी ळांव क्रुवडी, त्यांची उंच वैताचीं काठी,
त्यांचीं पाण्याची कळशी, ताव्या, मांडें, पळींपचपात्रो वगैरे सर्व जिनसळा
आम्हां पाहिल्या. श्रांसमथाच्या झ्यातींतळील व त्यांनी वापरलेल्या जिनसळा
जितक्या श्रद्धेने व भक्तिभावाने येथें ठेवण्यांत आल्या आहेत, तितक्या
श्रद्धेने व भक्तिभावाने मह्ररिंळाव्ट्रांलींळ न्द्रुतर पूवेंकाळींन थोर पुरुषांच्या
जिनसा ठेवण्यांत आला असावा तर हेझीव्या पिढीला त्यांचा वराच
उक्योंगझट्याअसता अस्ळो' माझ्यामनांतआठें. पण परळीहेगांब्रवां
हे ठिकाण रामदासांना इनाम अतून त्यांच्या ज्येष्ठ वंधूंच्या वेशाकडे
म्हृणजेचाफळकरसरदारांकडेहेंइनत्मसारखें चालतआल्यामुळेंअद्या
जिनसा व वस्तु रादूंशकल्या. इतर थोर पुरुषांच्यायावतींत अशांतऱ्हेची
बेशपरंपरा चालली नसेल न्हृणटुंप् वस्तु शिल्लक राहिल्या नसतील असें
मला वाय्ळें. झ्तकें पाहून होत आहे तों साडेसहांचा सुमार होऊन अंधार
पड्र' लागला म्हृणून आम्हांला परतावें लागलै. परत येतांना आम्हांला
एक गवाळें पोषाख केलेले गृहृरथ उतरताना दिसले ते न आम्हृ ळोपाहेल्या
दरवाज्याशॉ आलों. आमचे जवळ दुवींण होती ती त्यानी मागितली व
र्तीड्रुन द्स्वाजाञरीळ शिलालेख पादूं लागत. आम्ही जातांना तो लेख
पाव्हेला होंर्मंटुरूंम्व त्यावर पराहैड्रुटेंन अक्षरे आहेत अतें स्पष्ट दिसत होते-
पण यों’. १८’. द्रुर्वीणळीनै पाहून ते गृहृस्थ आह्मांला विंचारूं लागले
“ तुम्हृळाला या लैखांत‘ व’दै मातरं’ हीं अक्षरे दिसत नप्हींतष्ट्र मला तर
तीं स्पष्ट दिसतात. ”
आपल्या काळी कवन झालेल्या बंकिमचंद्राच्या ‘ व्'ळादे मातर ’ या
पबांर्तींळ अक्षरे परळींच्या शिळापटळावर या गृहृस्थांना दिसतात हे पावून
त्यांच्या मुळमश्रद्वस्यमावावद्दळ मला काम आला व [टेकिंन्तच्या ‘ सिक-
त्रिक पेंपर्स’मघल्या एका प्रसंगाचळी आठवण झाली. असो.
द्रुतऱ्या खेंपेंस आम्र्टी परळीचा [कल्ला पाहिला त्या वेळीं आम्ही पर.
स. . .२
 ‘॰-१ ८ मज्याक्का व समर्थ रामदास.
'ळीमबिप्कडुन गेलो. ड्कहेन रस्ता थोडा निकट आहे हे तर तांगितलैंच
आहे. परळी हे गांव रामदास्गंच्या वेशजांना इनाम आहे. येथेही एक
श्र्राममॉदैर आहे. त्यांत विशेष पाहेप्यासारखें कांहीं नाहीं. ’पण येथे दोन
हेमाडपंती बुनीं देवळें आहेत त्यांवें काम मात्र पळाहृण्यासारखें आहे. त्यां-
'पैकाँ एक देऊळ मोडळेंच आहे. दोन्हीही देवळे महादेवाचींच आहेत,
त्यांना तेंथलै लोक विरूपांक्षावें देक्क ह्मणतात. दुसरे देऊळ चांगलैं
शाबूत आहे. हीं देवळें पूवगैपैमुख आहेत. देवळाला यामप्रा व सभामंडप
आहे. सभामंडप चोवीस पयूट अळीरस चौरस आहे. व खांवांच्या चार चार
ओळी आहेत. खांवचिं नक्षीकाम अप्रतिम आहे. या खांवांनीं ते लहान
लहान चौक पडले आहेत त्यांवर कोपऱ्यळा कोपऱ्यामें चार पाटथरें टाकून
त्याची तक्तपळोशी काम आहे. मंडपाच्या मुस्व्य दरवाजावरही पु'कळच'
नक्षीआहे. मंडंपल्पक्काथोडीर्शीचिचोळीक्या असूनव्याचेपुढें
देवाचा गाभारा आहे. गाभाऱ्यावा दरवाजप्द्दी चांगल्या कोरलेल्या दग-
डाचा आहे. देंनळासमोर एक दीपमाळ आहे. ती मोठमोठ्या अखंड
झाडांची केलेली आहे. या देवळांचें काम खरळोरवरॉच आश्नर्थं करण्या-
साररर्वे आहे; मला हीं देवळे पाहून ग्नाळेरच्या क्रिक्कयांतौल सासवाहु
नांयाच्या देवळांची आठवण झाली. ग्वालेरच्या क्लियांतौळ देवळे याहून
मोठी आहेत व ती या देवळांपैक्षां जास्त चांगल्या स्थिवॉत आहेत. पण
ही देवळे हेमाडपंती पद्धतीचे उत्तम मासळे आहेत यांत फांहॉएक शंका
नाहीं. पणयादेवळांतएकगोमआहे "“ अचूनर्सागन्‘णची आहे.
" गोम मात्र पठाडी आहे. यामुळे इतफाँ सुंदर देवळें छाव'न्'भ्दुप इगलाँ
आहेत.या दैवळांतळीळ उत्तम नक्षांव्या कामावरळोवर या ठिकाणी अश्नांळ
वर्यांमत्साअर्शीपुप्क्रळचित्रैआहेतवहॉ चित्रे पुढच्या दरवाजाच्या
बाजुस जे मोठमोठे" एकसंधि दगड वसत्रिलैळे आहेत त्यांवर आहेत, तसँच
गाभाऱ्याच्या दरवाजावरहृळी आहैत्ना इतक्या सुंदर नट्र्गच्या महादेवाच्या
देंवळांत अप्ती' चित्रे कोठून आलों असा प्रश्न माझ्या मनांत उभा राहिला.
मी अग्जपयेंत बुद्धकाळीन व तद्न’तरव्या दगडी इमारती व देवळे पुष्कळ
पाहिलॉ पण अशा मकारचीं त्रीमट्स व अळीळ चित्रे पाहिळीं नव्हृतों.
 सज्ननगङ व समर्ये रामदास. ‘१’९

करिंझर्किक्यवस्त्रहीनक्या[र्शीवन्दिर्चेयाह्मायांत आलों होत्तीं, पण

या देंवळांवरळीळ चित्रे फारचकिळसवळाणीं यांत शंका नाहीं.
या वावर्तीत पुराणक्तसंशोवनांत ज्यांचीं वरॉच वर्षे गेळीं आहेत अशा
प्रा. देवद्त्तराव भांडारकर यांना विचारता असें समजल्’ष्ठे' कॉँ, हिंदुस्थानां-
तील कांहीं काही मागांर्तांळ देवळांत अर्शी वीमव्स ळिचवें आहेत खरीं.
अर्थांतू हीं असर्ली चित्रे फार कन्विद्च सांपङतात. पण हिंदुस्थानात
शाक्तप'थासस्ले जे वाममार्ग होते, त्या याममागीं लोकांच्या काळच्या
देवळांतअर्शीचित्रै'असतातअमेंक्सितें असें रा. मांडारकरचिं मत
आहे. र्ट्सकाळीं या याममार्गांचा गुप्तपणें बराच प्रसार असावा असें या
चित्रांवरून दिसते. येथपर्मेत सअनगडाच्या सद्यम्स्थितळोवै वर्णन
झालें. आतां थोडेसै र्सिहावळोक्का करूं या. '
परळीगांवांतोंळयाबुन्यादेचळांवरूनवपरळींच्याकिब्लाच्यातट-
तंदॉक्सन हा किल्ला मळो'गळांच्या पूर्वीचा असावा अलें दिसते. पण हा
किल्ला कोणी बांधला व केव्हा बांधला हे कळण्यास सध्या’ साधन नाहीं.
क्लियावर व देवळांत अमळेंल्या शिलाळेरर्वाचा जर कोणी अर्थ लावला
तर जास्त माहिती मिळप्याचा संभव आहे, सातारा ग्याझीटीयर तयार
करतांना हे लेख लावण्याचा कां प्रयत्न आला नाहीं हे समजत नाहीं;
पण या परळळीच्या किल्ल्यांतळील क्लिप्स्यैखांव्या उट्प्हृरणावरून ग्याझीटी’
'रची माहिती केच्हां र्केव्हृष्टे किती अपुरी असते हें [देवून येतें.
पण मेट…ळी गोष्ट खास दिसते.… कीं, सातारचा किल्ला व परळीचा
केक्कग् हें धा प्रांताचे जयं विजय असल्यामुळे जोङकिह्रल्या सारखेच ल्माहेंल
,“ हाणून वहुघा ते एकाच काळी बांधलेले असावेत व ते कदाचितूं बाह्य…
`मनीं राज्याच्या आर्था'च्या हिंद्रुराजाच्या बेळचे असतील किंवा वाह्मणळी
[ज्यांत बांघळरैठे किंवा दुरुस्त केळेंळे तरी असतील. इतकँ [नेऱ्संशय
याहे कीं, या [केल्याचा उल्लेख चवथा बहामनी राजा महेमदशहा
_ १३५८ ,ते १३७५) याच्या करिकोर्दीत येतो.
पुढें ब्राह्मणी राज्याचे तुकडे तुकडे झत्म्यपिंर सातारा प्रांत व हे क्वि
बैजापुरकसंच्या ताव्या’त आले व ते मराठेशाहीपर्मेत त्यांच्याच तग्व्यांत
२० सज्जनगड व समर्थ रामद्रास.
होते. १६७३ मध्यें शिवाजी महाराजानळो प्रथमत॰ परळीचा [केला सर
केला; नंतर सातारव्या क्लियाला वेढा देऊन तहिळी किल्ला सर केला.
शिवाजींच्या मरणान'तर औंर’गझेंवानें मराठ्यांचे राज्य काबीज करण्या-
कारँतां मगोंरथ प्रयत्न केले त्यांमध्ये १७८० सखी त्यानेंहेकिझेकझीज
केले व त्यांना आ‘जेंमतप्ना व नौरततारा अशॉ नर्वी नांर्वे ठेविलाँ. परंतु
औंरगेझॅयाच्या दुसऱ्या नांयाममाणेंच ती त्यांच्या पश्चातू लुप्तप्राय साली.
शाहु महाराज मह्मराघ्ट्रांतपरत आल्यावर हे दोन्ही किडे परत मरा-
ठ्यांच्याताल्यांतअखिवमराठेशाहौचा शेवट होईपर्यंत ते त्यांच्याच
तात्यांत होते. १८१८ मध्यें हे दोन्ही क्सिट्वें इंग्रजांच्या तळा’ऽगांतआळे,
१६७३ मघ्र्ये शिवखीमहाराजानीं हा किल्ला सर केल्यावर तो सातारा
क्तिल्याच्या शैजारों आहे असें जाणून समथै रामदासस्यामी यांस रहा-
वयास [देला व १६७३ पासून १६८१ पर्थंत म्न्९णजे आपल्या आयु-
ष्याचीं देंप्वटचीं आठ वर्षे स्यार्मीनीं पस्कोचया किल्ल्यावर काढलॉ. तेव्हां-
पासून त्याला सअनमउ असें नांव पडळें. शिवखोच्या पश्चातू संभाजीला
रामदासानीं च्या एका प्रसिद्ध पत्रामें उपदेश केला तें परळींसच ळिद्दिळें व
तेथूनच रवाना झाले. म्हेणून व लगेच ‘रत्मदासांचें महृत्त्व व त्याचा दास-
वोघांत'व्ळ उपदेञ’ या विषयाचा विचार करावयाचा आहे त्याला योग्य
उपक्रमहेपत्रआहेम्हृगूनर्तेपत्रयेथैसमग्रचदेणेंवावग्ट्टेदोणानाहॉ
अखंड सावधान असप्वें । द्रुश्चित कदापि नसावे । ॰ . ×
तजर्वीजकरळीतवसप्वें।एकांतस्थळ[॰|।१॥
कांहीं उप्र स्थिति सोडावी [ कांहीं सदेंम्यतप् धा. !
चिंता लागावळी परावी । अन्तर्यांमीं ।। २ ।
मागाळ अपराध क्षभातें [ कारभारी हृप्र्तीं घरावें |
सुखी करून सळाडार्वे । कप्मांकडे ।। ३ ।।
पर्डिप्तील तुंव निघेना । तरळी- मग पाणी चाळेंना |
तैसें जनांच्या मना [ कळले पप्प्हेजें [। ४ ।
जनाचा प्रवप्हीं चालला [ म्हेणजें काग्रँभाग आटोंपला [
जन ठायीं ठायीं तुंवला [ म्हृणजें खोटे ।। ५ ।।
 सस्कानगडवप्तमर्थेरामदासध्य २१
श्रेष्टींजेमेळविळेंप्त्यासठींमांङतवैसक्सि
तरमगजाणर्बिफावळेंभानॉमसीं||६||
ऎसेंसहूंस्राकहुंनये।द्रा`घेमांङतां[‘तेसऱ्याचाजय।
धीरघरूनीमह्रत्कार्य1सग्नजूनीकरप्र्वे।।७॥
आर्धीचपङळीघक्तीं1न्द्रणजेकार्यमप्नाहॉयनास्ति।
याकारणेंसमस्ती।वुद्धिशॉथावी॥८॥
राजीरास्पितांजगामगकायेंयागाचीळगवग!
ऐसँजाणोनिसांग|समायानकरार्वे॥९॥
सकउळोकएककरावेभानिमळोटोनिकाढावे!
एणेंकप्’ट्टेतांकींर्दिघळावे।दिगंतरीं।।१॰॥
आघीगाजयाबें’तडाखेंप्तरीमगमूमडळघाकै!
ऎसेंनहृरेतांघकैप्राज्यासहोतौ।।११।।
समयप्रर्सगओंळखावाछ्येप्गनिपटूनसांडावा!
आलातरीकळींनद्याना|जनामध्यें॥१२॥
राज्यप्मध्येंसकलळोक्रासळमीट्रेऊनिकरावेसाका
लोकांचेमनप्मर्म्यथाफ|उपजेंचिनयें||१३||
वहुतळोकमेळवाक्सिएकक्विळारेंमराक्तिं
कष्टकरीनिघसरावें|ळेंच्छावरीं||१४||
आहेंत्तितुर्वोजतनकरार्वेप्पुढेंआणींकमेळवळाक्विं
महाराक्षूराज्यघिकरर्वि|प्तिकडेतिकडे||श्५||
’ ’ळोन्’हिंमतघरप्वी|शत”[चींतरवप्रकर[वीं।
`वढतौवाढतोंपदवी|पप्वळाळयेणें||१त्वि|
शिवराजासआठ्याक्सिजीवितनृणसमानमानक्विं
इहूलोकींपस्कोकींतरबिं!कींर्लिरूपें॥१७॥’
रिस्त्रराजार्वेअळाठवार्वेढ्पप्क्लिराजाचाअष्ठवावासाश्वेफा
शिक्राक्याआठयावाप्रताफ्रामूमंडळींफ्रांणां `
शिवराजार्वेर्केसेंबोंळणें!क्तिरम्बाचॅकैंमेंचाळणें[
शिवरत्कार्चासलगीदेपें।कैसींअसे[।१९॥ `
२२ _ सज्जनगड व समर्थ रामदास.
सकळठुखाचात्यागाकरोंनिसर्मधेजेतीयोगप्
रळियसाघण्यखीनांवग|कैंतीक्को॥ २० ।।
याडुनिकरर्विविरोफातरिंचम्हृणावेंपुरुफ्रा
याउपरिंआतांविझेपप्कायल्गाहेक्सिप्रा ।।

चा व त्यांच्या माक्तप'थाचा मराठेंशाईंच्या उट्यार्शी

"'ड्रुग्ळंकिती निकट सबंध आहे हे कैं० माववरावजी फाटे
क्विध्यानीं प्रथमत: दग्जविर्के. मरढिशर्हचे डफ व एल-
फिन्स्देन यासारखैदृतिह्यसकाऱ यार्चे य्हृणगै अस होतेंकीं, मराटत्यांचाउदय
सह्यळाद्रि पवश्तावरौळ याळकेल्म गवतात अकस्मातू उ….द्रवणाऱ्या वणव्या-
प्रमाणें होता. या वणव्याचा ज्याप्रमाणे आथीं कांहीं एक मागमूस नसतो
पणतोएकदमपेंय् घेतोंवत्याचा क्षणांघोतजिकडेत्तिकडेफैलावहोतो
व तो वणवा लवकरच विलयास जावो. तीच तऱ्हा मराठयांच्या राजकीय
उदयाचींआहे. क्विजीपढून याराजकीव उझ्यासएकर्क्स प्रारंभ
साला व योङचाच काळांत मराठेशाईंचा सर्व हिंदुस्यानमर विस्तार झाला…
वर्थंल्लार्पिकाळांतव्याचाविळवहृळीकाला. ङफ साहेवचिंहेमत सर्व
संमत असें तमजर्ले जात असे. पण रा. माधवरावांनी आग्ऱ्या ‘मरा~
व्यफेव्या सत्तेचा उदय ‘ या ऐतिहासिक ग्रंथांत हे मतरवोड्रन कादृलैं. .
व्यांनीं अहे सिद्ध केंठें कीं, शिवाजीचा उदय आकस्मिक नव्हेता;
स्कोश्वरापातून- रामदासापयेंतच्या अडीचशें र्तांनरों वर्षांच्या काळांत महा-
राघ्ट्रांत किती तरी साधुसत व कवि होऊन गेले. त्यांवीं आपल्या प्रेमांनीं
व उपदेशांमें महेरिंळाष्ट्रांतीळ वद्रुजनसमाजाची मनाभूमि उत्तम तऱ्हेर्ते
नांगरून तयार केली. अशा उत्तम मशागत केलेल्या मनळोमूर्मीत शिवांजीर्ढे
राजकारणांवें बॉ प्रेरठें. म्हणूनच त्या बीजाला लवकर अचूर फुटून त्यांचा
 सज्जनाळाडं व समर्थ रामदास-` २३
<////,र्क्सश्य-अ×/×/८ढ्याळ्ल्ह~ढ्या/”

[बंड त्रुक्ष बनला व त्याच्या शाखा व‘पारव्या सर्व हिंदुस्तानमर पसरला.-

ग्हाराष्दूळाताळ कविमंडळानें व सेतमेडळामें ज्या उपदेशार्ने महाराघ्ट्रांतीळ्:
तनमनाचळी मशागत केली त्या उपदेशांच स्वरूप कै. माधवरावांनी लाला“

प्रणमत: या सर्व मेङळींनी मराठीची तरफद्ळारळी करून ती भाषा सान

प्नाचीं भाषा करून टाकळी. त्यापूर्वी सर्व ज्ञान सरकत मार्षेत सठिविं॰॰
ठेळें अलें व सेस्कुताच्याच द्वारा ज्ञान मिळविण्याची सळोय असे. पण या,
प्तविमंङळामें संस्क्रुतांतलैं ज्ञानमांडार याक्रुतांत आणळें व वहुजनसमाजांत
[[[नाचा प्रसार केला. सेस्कृत म्हेणजे देयामें केलेली भाषा व प्राकृत म्…हेणजे
ट्टलकॉँ भाषा हा समज त्यांनी प[र खोडून ठाकला.
एक्रम्न्णतोंफाठेंकाक्राहृतामन्यानएकानक्सि
तीमूखें‘ नेणती सोय । अर्योन्वयाची ’ । द्रासवृंपेघ.
याकविमंङळामें जाविमेदाचें प्रस्थ पुष्कळच कमी` कलें. आघी' महार-
प‘ळागापप्सून सर्व‘जार्तीत कवि व घेत झाले व ते एकमेकांना आद्रामें व प्रेमानें
गगबोंत. सर्व मतुघ्यें देयाचीं लैंकरें आहेत. देवापुढें सर्वे सारखी आहेत.
ह…ह्प्ना देवाची भाड्त्त्. करण्याचा सारखाच अधिकार आहे; या गोष्टी त्यांनी
हु रँ प्रतिपादन केल्या व आपल्या मक्तिप'थांत त्या त्यांनी अंमलातद्दी'
.….ल्या. त्याचप्रमाणें स्मिया व कुटुंब याबद्दलही त्यांनी 'आद्र उत्पन्न केला.-.
वर्म निव्वळ याह्मावैर्धीत व कमेंकांडांत नाहीं तर तो तनमनवर्नेकरून देवाची:
'रु कऱप्यांत आहे हें त्यांनी प्रतिपादन केळें व सर्व देव एकात व तो;
हैंआधों आहे असें दाखनृत मूर्लिपूजेचा वङळीजाव कमी कला.
“क्रुलालर्क्सथाहेणात्रकांहा कुळप्ळनव्द्देप्
तैसा दव पूर्वीच आहे । पाषाण सवैथा ||” ‘
=ऱ्[र॰[श ज्ञविश्वरापाक्का रामदासाप'येंतच्या सर्व साधुत्तेतांनी व कवींनी:
नसमाजांस ज्ञानी करून सोंडलैं व त्या मोंगें त्यांच्या मनांत एकोपा
"‘कुवरॅव यांच्या भावना उदूमूत केल्या. या मंडळींनी जी अशा तऱ्हेहेंप्
त, धार्मिक व सामाजिक सुधारणा घडवून आणला त्यायोगे शिवा-ऱ्
राजकारणात जोर आला वतें राजकारण सिद्ध होऊं शकलें अतें`
 २४ सज्जनगडवसगर्थंरामदास.
दट्याके’रग्जड्यांनींड्या-एळ्क्सिस्टनचा ‘मराठ्यांचाउदपम्ह्रणजे
वणवा’ हाआक्षेपदूरकेला.
है. मळाघवरावांचेहेमतमहाराष्ट्रांर्तीळ कांहींमराठ्यांच्या इतिहासा-
च्याआममात्यांसपस'तपडलेनाहीं. त्यांचेम्हेणणेंअर्तेकों,र[नड्यांनीं
केरठेंळींमराढ्यल्फिउदयाचींमाँमछ्येत्ररोंवरनाहीं. कैं.र[नडेहेस्वतऱ्
मोठे समाजसुधारक व प्रायैनासमाजिंष्ट असल्यामुळे व इळींच्या काळी
रळाजक्तींयहुघश्याहोग्यट्रीझांज्ञकवघार्मिकमुझ्याफ्रांखीपाहिबे
अलेंत्यचिंमतअसल्यह्युळें यात्यांच्या मताचाव पूर्हग्नह्रम्बापगडा
मराव्मकियाइतिहासस्पाँर्मांमांसाकरतच्चिव्यकियामनावस्का दूरआला
नाहींवम्हृण्ट्युत्यांनीहीमीमांसाकेलों. क्कांखरेंपादूंजर्ता महा-
राष्ट्रांतीळ संतमंडळीचा व त्यांच्या धार्मिक सामाजिक व विशेषता र्माक्त
विपमकउपदेट्ळात्वाराजकोयप्रगतीसफएसाउपयोगझफ्रानाहींइउळट
त्यांच्या नित्रुत्तीपर, वैराग्यपर व सात्विक मर्मेपर उपदेशाचा परिणाम
ळीकच्चिनेमळटवक्षात्रघर्मंपराङटुपुखकरण्यामध्येंचझाला’वभ्ह्रणुन्नया
संतमंङळीची राजकीय प्रगर्तीत एकप्रकारची आडकाठीचज्ञाळीअर्ते
म्हणण्यात हरकत नाहीं वम्ह्रण्ष्ठहृलॉच्याकाळींषुद्यां सामाजिक”
यामिक सुघारणेचें घोडे पुढें दळामय्'णें' म्हणजे राजकळीय प्रगतीस अउम् ,[`
.भाणण्यासाररवेंआहेअसँयापक्षचिंम्हृणणेंआहे.मानजरीपूबुंचिसवै
उंतवकवीयांनाएकाच माळेंतघाल्ऱ्ट्यु त्यांच्यावर निव्पयोगीपणत्वा
छापमारण्यासद्दापक्षतयारअळाहेतरीपणव्याचेमतेंरामदासमाव
गोष्टीला अपवाद आहे; व्याचळीशिकवण निनृत्तिपर नाहीं, त्यामें वैराग्या
स्तळोममविविलेनरैहॉ;त्यर्तिजातिमेदावरतडाकेउडांवैलेनाहींत; उळ
त्यार्नेक्षविघर्मांचळाउफ्देस केला; त्यानेंराष्ट्रीयमावना उद्दृयूस्’ळाकेळी
त्यविप्रपचार्चेमहृत्त्वदारवविले; त्यामेंदेववाद्जानाद्यकरूनप्रयत्नेरॅ
वाढविला,त्यांमेंछोकांतस्याभिमानवदेशाभिमानजागृतकेला3 ल्
प्नवूत्तिमार्ग स्थापन केला, व्यार्ने लोकांचा नेमळटपणा काढून टाक
त्यांनासामर्म्यवनूकेले; अर्थांतूरामद्रासहामह्रम्राष्टूप्चामुत्सद्दी,
भ्प्ष्ट्रावा राष्टूकर्तो, महाराष्टूप्चा राजकीय गुरू, महारमट्रांत नव
 सउननगडवसमर्ये रामदास. २१
उत्पन्नकरणप्सर्क्सपुल्षहोता वम्ह्रणूड्रुप् सर्वेसतामथ्र्येवकर्वीमध्यें
अन्वभैकरोत्त‘निं‘समयें’ यापट्चींस योग्यहोता. त्यक्विक्विप्जीस
राजकारण शिकविले; व्यानें शियाजीमध्यें राजकीय त्फूर्लि उत्पन्न केळी,
तोंचप्रथमपामूनशिवाजींचामसळतगझ्होत[,त्यट्याचप्रयलामेंआणि`
शिकवर्णीनें शिबाजीस इतकेमदतगारमिळालेसारांरा मराठ्यांच्या उद-
याचें श्रेप के. रानडे म्हणतात त्यांप्रमाणें सतफॉंवमडंळास नाहीं; किंवा
डफएळिल्फन्स्टनम्हेणतप्त त्यत्ममाणेंशिवाजींसनाहोंतरतेंश्रेय राम-
दासप्स आहे; वह्मा ग्न्हेणण्याचें प्रत्यंतर म्हणजे रामदास शिवाजीचा…
राजगुरू होता; तो साताऱ्याजघळ परळीस रहात असे, शिवाजीने आपले
सर्वेराज्यरामदासासतमपँणकेलेवत्याचींङ्मम्हृगूनमराठ्यांनीमगवा-
झेंडा हे आपले राप्’ट्रीय निशाण बनविले व रामदासाच्या नमस्काराची.
,,पद्रतिस्वीकारळीयागोष्टी होत,
महाराव्य्क्तिंळसंतकविमंङळवरामदास यांच्या कामा'गेरॉवद्दलेअशा
प्रकारचा मतभेद महाराप्ट्रांत प्रचलित होता व आहे. तेव्हां रामदासाचा.
प्रसिद्धवप्रचङग्रंथदासवोघहाकाळजीपूर्वेकयाचूनयामतांमयेंखरें.
’कोंणचेंहेंआपणपहार्वेअशीमाझीपुष्कळदिवसइच्छा होती वव्या,
करितांमौदासवोवआगूनद्दिठेवलाहोतद्धिपणइत्तरकामांमुळेंतोबेत
मनांतल्यामनांतराहिला होता. पणपप्यग'डीर्नेसग्वारावरामदासवीं
परळीपद्द्यण्याचौबेठहांमळा संयिआळीव्यावेळेंपासूनमीदासवोघळाचा
अभ्यासकरूलागलों. यालेखांतीळमतेंदातवोघप्नत्त्यक्षपणेंवकाळजी-
पर्वंक व फू-रँग्नहेरहित मनाने वाचून झप्लेळीआहेत- रामक्काच्या महत्वा-
बद्दलअमूठुकमतचूककिंवाअमूक मतवरोंवर असेंआमींठरवन हीं
मतेंवनचिलैळी नाहींतझ्तकँसांक्काआतां मीदळासवोघाकडे वळतो.
२.६` सज्जनगड व समर्थ,…रापदास.
४

हुरंप् मद्रासाचा दासबोध हा बराच मोठा ग्रंथ आहे

_…स्कित्याचेबाँसट्शकविचोअमून प्रत्येकद्रॅफ्रांतद्हा
॰_ समास (अध्याय) आहेत व प्रत्येक अघ्यायत्ति सरासरी-
"…"स्हें’ह् ’ ने चाळीस ओव्या आहेतम्हृणजेएकद्दरग्रंथांतसुमारें
आठहृजार ओव्याअळाहेत. हाग्रंथ गुरुशिंष्यतंयादात्मकआहे. मात्र
इंप्रजी _जळाणणाऱ्यास ठाऊक असलेल्या प्रसिद्ध ग्रीकतच्ववेत्या ष्ठेटोंच्या स-
वादात्मक ग्रेथाप्रमाणें तळो नाहीं. 'ठेंठळोवे सवाद् ’म्९णज्ळो मूळामेर्तांव्या विचार-
पद्धतीने साधक याघक प्रमार्णाचळा स्वले करून दोनतीन माणसांच्या
प्रश्रोत्तररूपीं समामणांतून काढलेल्या ळिसद्वा’ताप्रमर्णि आहेत. त्यांत विचार-
सरर्णीतीळ युक्तिवाद व सिद्यांत बनविण्याची फट्ऱ्वि याकडे विद्देप्ष लक्ष
दिलेले आहे. प्रत्यक्ष ,सिडांत सांगण्यात फार मर नाहीं व म्हणून प्लॅटोवै
ग्रंथ म्हणजे मनातील विचारांच्या व विचारपद्धर्ताव्या पुथक्करणचि उत्तम
मासले आहेत असें समजले जातें. ज्याप्रमाणें एखादा प्राणिशास्त्रज्ञ निर-
निराळ्या प्राण्यांच्या शरीराचे छेद्न करून त्यांचे निरनिराळे भाग व अव-
यवस्पष्टपणेंदुग्गोंचरहोतीलअशातऱ्हेनेतीं शरींरेंप्रर्योगशाळेंत जतन
करून ठेवतो, त्याचप्रमाणे ट्टेटोंवै ग्रंथ म्हेणजें मानवी मनाच्या 'यापारावै०
घूथवकृत मासले आहेत. रामदासाचा सयादात्मक ग्रंथ अशा तऱ्हेचा
नाहीं. तेथें प्रयमार'मीं शिम्याने एकाद्दुसरा प्रश्न विचारलेला असळावयाचा
व त्याचे सिट्रांतात्मक उत्तर गुरूने यावयचिं असा तऱ्हेंची पद्धति या
ग्रंथांत आहे. या ग्रंथांतळी पद्धति नीतेंतील पद्धतीप्रमाणे आहे असें म्हृटले
तरी चालेल.
आठ हृजार ओव्गांचा ग्रंथ एकदम किंवा एका सपष्ट्यविरसा लिहिला
असल असें समवत नाहीं. तो हृळूहृळूव सावकाद्ळापणें लिहिला गेला
असला पाहिजे हे उघड आहे. तरी पण द्ल्लावळोघत्वा काळजीपूर्वक
आयात केल्यास त्याचे दोन भाग पडतात असें वळाटल्यावचून रहात
 सज्जनगड व समर्थे रामदास.- २७:
ढ्या ~ भ्र्र्र्/भ्र्

नाहीं, पाद्देळेसळातद्द्ळाकएकद्म वएकळासपळाव्यानेवर्फाहाँएकव्यवभ्ऱ्

स्थित विचारसरणी मनांत घरून लिहिले आहेत अतें ।‘देततें. त्या'मभ्ष्र्ये
विचारांचा एक्रतूत्रीपणा, विचारांची एक दिशा व निश्चित मांडणी त्पष्टपणें-
दिसते. नझीव्या दशकांत हे गुण तितके स्पष्टपणे दृग्गोचर होत नाहीत. -
तेंब्दां प्रथमतऱ् या पहिल्या सात द्शर्फाचा सामान्यपणे विचार करूं
,पहिहैंञ् दशक प्रस्तावनारूप आहे. त्यांत प्रथम“ ग्रंथाचा उद्देश भक्ति…
मार्ग व अध्‘यात्मविद्या सांगण्याचा अतून त्याची फळश्रुति झी व मोक्ष
आहे असें म्हृटलैं आहे, नंतर नेहेर्मीव्या स्मिय्जाप्रमाणें गणपतिनकात्वती-
यचिंरुतवनआणिसद्गुरुवसाधुसेत यांनानमनकेंळेंअप्हे; पुढेसमा,
तमासद,मानवीदेहृयांचे गौस्यकेळेंअपूनकर्वीर्चे वंदन एकातुंइर
समासात खालील तऱ्हेंर्ने केळें आहे.
‘"अर्तानदूकवीश्वराजेंशब्दट्टाष्टीचेंईंश्वरा
नात्तरी हे परमेश्वर । वेद्प्यतारी ।
कींद्देसरड्रुत्रतीचेंनिजस्थळानप्कींहेंनप्नप्कळांवेंजींवन1.
नानाशब्दांचेग्रूपणट्याथाथहोय ।।
कींहेशव्द्रत्नचिसागरा र्कीहेमुक्तप्चेमुक्तसरॉवर!
नानाबुडॉवें वैरागर । निमौण जाहृळें ।।
द्रुतऱ्या दशकात तत्त्व रज तम या सर्वव्यापी तीन तत्त्वांबे' वर्णन असून
त्या अनुषंगाने उत्तम, विरक्त, मुक्ति, भक्तिमान तसेंच मूर्स, पढतर्ट्स
कुक्वि वगैरे निरनिराळ्या गुणांच्या लोंफांचें सविस्तर न मार्मिक वर्णन
आहे, तमोंगुणाच्यावपौनस्मिखखीलओव्यापुढच्याविंवेचश्याटॉ' क्ष्यानांत
…ठेंनण्यातळारस्व्या आहेत. ‘ …
युद्धदेखावेंऐकार्वेल्सिवयेंयुद्धचिकराक्लि
मरार्वे कीं मारार्वे! तो तमोंगुण ।। …
पीडेचा सतप्ष । त्तिष्ठुरपणाचा हृव्यप्स । ,.
संसाराचा नये त्रास! तो तमोगुण ।।
तिसन्या दशकांत दु:खमय संसार व त्यांतील त्रिविघ ताप यांचे क्र्णेन-
आहे; द्रुस्न मय सेताराचें चि-स्एकळा माणसाच्या जन्मापावून पृत्यूपृर्थंतव्याऱ्
 २८ स्त्रज्नक्यडवसमर्थेरामदास.
वग्ह्मणीच्यारूपानेंरॅखाटळेंआहे.एकममुष्यप्राणींमाकैयाउंदरोंनऊ
मासराहिला,हात्याचाएकनक्वि[सहॉता. याबेदियासांतअत्ततांना
त्यालामळमूत्रइत्यादि दुर्गेघीचेपदळार्थंवजेतकिंडेयांच्यासहृवासांत
वप्रत्यक्षसेघय्नातहेदिवसकंठावेंलागलै.
ऎसियाकत्सागृहींवल्तौछ्येवमासभोल्फिनहुविपत्ति!
नवद्दिद्वारिंनिरोंघतौम्यायुवैक्कोतेंक्लि
" (जन्मळाव्यावगमैवाड्याविपत्तीव्यात्रर्णेनावग्जत्याक्राळींळोकांना
…शिकलैल्या लोकनिग्भुद्धळा' शारांरशास्त्रळाचेघिलकुच्ज्ञळान नव्हृतेंअसें दिसतें.)
नऊमातपूर्णेझाल्यावर त्याची माताप्रशूत झखीनतो मनुप्य
जन्माला आला. आतां त्याच्या पखीमागेंत्राळपणाचीं द्रुऱ्खें लागली-’
त्यांतून अर्दनापांनीं कसँत्रमें संरक्षण करून तो मोठा झाला. आतां
विवेकरितां न शित्तीकरतां त्याला हृप्णमार सोंसाबी लागली. आणखी
थोडामोंठाझाल्यळावरआईंयापांनोंत्यामाणस्राचेंठ्याक्कादिलॅंत्यळाळ्र्धा
`प्रथमफारआनंदझाला. पणत्या अळानदा-याष्मरांततो आईंवापांना
विसरला वत्याला सप्तुरवाड प्रिय झाली. बप्यकोंखेंरॉज त्यालाचँनपडे-
नासें झालें. यायकोंच्या नावाने तो आईंचापापामून वेगळा राहूं लागला.
पणद्रुर्देवामेंत्रप्यकोंएकप्एकॉँ वारली. त्याला अत्यंत द्रुऱ्रव झालें.
म्ड्णेंमाझेंवुडालेंघरप्अत्सांनकरोंह्मसंसार!
क्रुरँवेआत्रंद्रेथोर|घ्गेंरघोपें||
झीकेखीपरीघाकुटी1घीरनघरवेंपॉटॅ’प्1
विपयलामें शवर्टी।त्रळोळस्वीसांडिळी।।
मायक्द्दिणीनविचारी!जाहूंलापापीपरद्वारीं।
ट्रॅडपप्रिंलाराजद्वारी'प्तरींपाछटेक्रा!
अशार्क्सनानेव्याचेंशरीररीगजजरज्ञालैंब्द्यांतचघरांतचोरीझखी;
तरीपणमोंठ्यारॉगांवूनशर्तीनेंवांचला. पुढें’मूल्व्होईंनाहाणूनहृद्रोग
लागला. नक्ससग्यातकरूनदेंप्वर्टीमुलैंझार्लीव त्याला योंडाआनंद
वाटला. पण संताराचा खर्च याढ्या.मुळी उग्वर झाल्गा,मुलति।मुछी ’
सांगूनआल्या.त्यांच्याठ्याकरितांघरदार’जमाँनबुमला गद्दाण टाकून
 सज्जनगडवसमर्थरळामदास. २९
पैसे काढावे लागले. संसाराच्या खर्चात द्रव्य मिळविण्याकरितां पस्दैर्शी
जाणेंभागपङळें. तिकडेहाळअपेंष्ठात्रत्साव ट्गद्गसळोमून थोडेफार
पेंसैत्यामेंआणलैवघरोंपरतआला. चारदिवसआनंदांत गेले. पण
क्लिनरायाद्देरपङणेंप्राप्तझाळें. पण आतां अशक्तपणामुळें झी-
`वारस्वे श्रम होईंनाते झाले. चारबर्वीनींतळो परतदेर्शीयेतां तों तेथें
द्रुष्काळपडलेला! मुकैंत्रळिवत्रप्यकोयाद्रुफाळांतमेळीं. इतकेकष्ट
करून शैत्रटी’ द्रुऱ्स्वाचे ताठ वाढलेले ! ड्तकँ उतार वय झालें असतांना
वोकांनींतितऱ्याळग्राचीमरदिलींवया म्ह्यताऱ्याने सर्व द्रव्य खर्च
करूनळग्नवेग्ठें! नपुन्हाद्र्व्पभिळविथ्याकरितांविदेर्शीगेलावकांहीं
काळाने परत आला. तों वायकळो व मुलगे यांमच्यै तटे सुरू झालेले. पुढें
वेगळे होण्याचे घाटळें _व बांटणळीच्या त्रात्रर्तींत बापलेकांची मारामारी साली.
शैवर्टी'पचांनीं मध्ये पडुन वांटण्या करून दिल्या व म्हातारा व ती तरुण
त्रायकळो निराळ्या घरांत रादूंळांगलाँ. पण इतक्यांत गांपावर शत्रूचें सैन्य
आलें व त्याने त्रायकळोत घरून नेळें. म्हातप्ऱ्यास अतोनात द्रुन्ख झालें.
त्यांतच बायको वारव्याची बातमी कळली; मग त्या दु:खाला काम पारावारष्ट्र
सारांश त्याची जन्माची कहाणंळोकष्टमप झाली !
गेलें तारुण्य गेकैं नळ । गेर्डेऱसंसारप्चें सळ्‘।
वाताहृतझाळेंसकळप्शरींरआणि र्सपा’ते॥
जन्मवांरी स्यार्थं केला । ।‘तेतुक्रांही व्यर्थ गेला ।
केसाविपमकक्विंआला'अहिप्क्राळीं"
सुखाकप्रणें झुरला । सेखाँ हुऱ्खें कष्टी झाला ।
पुढें मागुतो घीकप् आला । यमयातनॅचा ।।
याप्रमाणे' एकप्'कहृळाणीच्पा रूपाने दु: खमय संसाराचें वर्णेन केल्या-
वर, रामदास या संतळासंत मोंगाव्या लागणां: या तापत्रयाच्या र्क्समास
लागले आहेत.
मनुष्याच्या शरीरात आपोआप किंवा त्नतऱ्च्या कृतीने होणाऱ्या
रॉगळादिकांपानून^।कवा कळामकळोघापामून होणारा ताप आध्यात्मिक ताप होसृ.
_६ ० सज्जनगड व समर्थ रामदास.
देंहूंइंप्द्रेयेंआप्णेप्रप्णायाचेनियोंगेंआपण!
सुखटुऱ्खें ब्लिणे जाण । या नांव आध्यात्मिक ।।
आपल्या समोयारच्या त्राह्यड्रुष्टींर्तांळ वलुजातार्ने होणारा त्रास म्हणजे
तो आघिफीतेक ताप होय-
सर्वंद्माळाचेप्‘ने संयोगं|तापहोतांमन गंगे!
सुखद्रु'खउपजींलागे।य।न।नअ।घिमौतिक|| ,
मरणानंतर भागाच्या लागणाऱ्या सुरक्द्रु खाला आघिर्देविक तगृप
म्हणतात, ~
शुभाह्युमकमानेंजनर्गिट्रेहांर्तीयमयातना!
त्नगें नरक भोग नाना । या नांव आघिदैविक ।। _
रामदाताच्या मते वरीलप्रमाणे संसार टु स्त्रमय आहे व ते त्यानीं
आडितनच्याप्रमार्पो एका उपमेनें शैवटळी' तांप्गतळें आहे,
सेंसारम्हूंणिजेमह्मपूरामाजींजळचरेंअपार!
ड’कुं धावतो विखार । फाळसपँ ।।
आशा ममता देहृ वेंडी । सुसरीं कप्रताती तप्डातोंडी ।
नेवड्रुनि द्रु’खाचे सागडंळी । माजींघाळित्ती॥
अहंफारनक’छ्भ्,ग्डानळें । नेऊनि पावाळी युडविळें ।
तेथूनिथा साडविळें । न वचे प्राणी ।।
काममगरमिठी सुटॅना । तिरस्कार लागला तुटेना ।
मद् मत्सर वाहेना । भूछी पडलो ।। ,
वासनायामोंणपूड्रुलीगळांट्याळाळोनिबेटाळेंक्मौल्ला!
जिव्हा लाळी` वकॄप्वैळां । भयानक ।। '
माया प्रपंचाचें वोझं । घेऊनि म्हृणं माझें माझें ।
बुङतांद्दि न साडी फुलें । कुळाप्भमाने ।।
पडिळें थांतप्चें अंघारे' । नागाबैलैं अभिमानवोरें |
आलें अहंवेचं कळाविरे' । मूतन्नाघा ॥ ,
नहुतेंक आयती पडड्रुव्’ । प्रप्प्णें वाहूंत्तची गेले ।
जिहीं ।भगवंतार्सी तळोमाइळं । ग्य्प्प्त्रप्र्थेबळळें ।।
 … ';.नृहेंभ् .
सज्जनगड व समर्थ रामदास. ॰द्’१
कींअप्पणघाळोनिठडोछ्येर्यासिनेळेंपैळथडी!
॰येरतींअभगवेकैंवापुर्डी।वाछुतचि`गेळीं॥
वरील उपमेंत दु रपमय संसाराचँ चित्र अमून त्यांतून सुटण्याचा उपा-
यहीतूचितकेंलाआहे, वयाचउपायाचेंपुढील द्माट्क्कांततविस्तर
नर्गनकैलेंआहे- अश।यामायामय न द्रुखमय संस्रारक्लिसुटण्यास
मार्ग कायष्ट्र
प्रथमत: मनुष्याने नवा’बेघळा भक्ति करण्यात शिकावें; देवाच्या कथा’
ऐल्ला; ’आपण स्वत: कीर्तन करावें; देवाने तदोदित नामस्मरण करावें;
“सद्गुरूंची तेया करावी; देंवपळूजा नित्य कराची; देवाला नमस्कार घालावे;
देवत्म्यतिकमिंकरग्र्वी,देवळाशळोआपह्याप्रेमळ त्र भाविकवागण्याने
सख्यकरावेंवशैवटॉदेचवआपणयांच्याऐक्काबद्दळविचारकरूनतें
ज्ञान आत्मसातू करावें. अशा प्रकारचे वर्तेन म्हृणजे नवविधा भक्ति होय.
नंतर चारी मुक्तींचे थोडक्यांत असें वर्णन ।देळें आहे.
ळोकी' रहावें सळोच्क्का । सप्तीप असावें ते सभीपता|
’स्परूपींचव्द्दावेंसक्काप्ग्त्तितरींमुक्ति।।
ट्रेनस्टाड्रुऱ्पृजाहृलादेंही|श्रोनत्साकळीस्तुमहंक्ष्मोनाहीं|
स्वरूपतचलक्षण पाही । ऐसें असें ।।
सुकूतआहेतेंर्मंम्पितौव्युकूतसरतांळोवृंनेदेंती!
आपणदेंत्रतेअसतळीछ्येफैसेंसेंसें" .
म्हृणोनि तीन मुक्ति नाशवंत । सायुज्य मुक्ति ते शाश्वत!
तीहोनिरूपिळीसात्रचित।ऐकअ।तां।।
न्नह्माङनासेंळकॄत्प ।र्ती।पवेंतांसद्दितजळेळूक्षिती।
तेव्हां अवघोच` द्रव जाती । मुक्ति कैंच्या`तथें ।।
तेंव्हा निर्गुण परमात्मा निश्चळ । निर्गुण मक्ति`त अचळ!
सलुच्-य मुक्ति ते`कवळ । जाणिजे`पर्सी ।।
नवविघामक्ति व मुक्तिचतुष्टप यांवें वर्णन झाल्यावर त्यामायिकपणें
रामद्दात ही मुक्ति कशी मिंळ्वावयाची या प्रश्नाकडे वळले आहेत व
सत्र'घ पाचव्या दशकांत याचेच विवेचन आलें आहे. सद्गुरु, कोणास
' ६२ _सज्ननगड व समर्थ रामट्प्स-
हाणार्वे; र्मोदूगुरु तसेंचनिरनिरछ्व्याव्यापहृळारिंकज्ञानाचेन घंद्यचिगुव्
हे मोक्षदायी सद्गुरु नव्हेत खरा सद्गुरु…ट्रॅ
जो त्रह्मज्ञान उपदेशी ।.अज्ञान अंधार निरसौ!
जॉयालाया झिवात्मयाशी' । ऎक्यतप् करीं ।।
मनव्याब्रे घाळूनि उडी । गोनत्सांस ताडाताडी ।
कैळीदेसोनिशीघ्नसोंडी।त`।सद्रुरूजाणम्बा॥
यासनानद्दीमह्यपुरीं प्राणळीवुडतांल्पनिकरीं!
तेथेंउडीघाळूनित’रीं!तरेंसदूमुरूजाणळाया।|
प्नाणीमायळाजाळीं पडिठे! संसास्दु'खेंद्रुस्पवळें|
ऐसेंजॅणेंमुत्ताकेळे'तोंसदहुंरूजाणापढ्या!
सदूगुल्ला ळशणानंतर एका त्तमासांत रामदातांमां ततू स्तिणांचेळक्षण
दिलें आहे त्याचे सार खालील ओव्यांत आळें आहे.
मुखासतूहेंशण्याचेळक्षणछ्येदूगुस्त्रचनींविश्चासृपृहुग्ग्नि
अनन्यमावेंशरण । त्या नळानसच्छिष्या!
च्छियणाहेजेंनिर्मळ|शिंप्यणाहेजेआचारशौळ|
शिष्य पाग्हैजें केवळ । विरक्त अनुतापी ।।
शिष्य णाहेजें^।नष्टाबंत । शिष्य पाप्द्देजें शुचिणांत|
शिष्य पाप्हेभ्नें`नमस्त । सत्र प्रक।र। ।।
शिष्य पाप्हेंजें स्राक्षेपळी विशेष । शिष्य णाद्देजें परमद्क्षप्
शिष्य पाहिजे अलक्ष्य ' लक्षी ऐसा ।।
शिष्य पाहिजे अति धीर । शिष्य पाहिले आहे। उद्।र।
शिष्य पाहिजे अतितव्पर । परमार्योपिपयीं ।।
शिव्या पाहिजे परोपकप्रळी । शिष्य पाद्दिजे निमँत्सारळी।
शिष्य पाहिजे अथंळातरीं । प्रवेंशकता ।।
पुढें निरानराळ्या प्रकारचे ज्ञान, खरे' नह्मज्ञान व उपदेंशाचँ स्वरूप
यांचे काम असून दशकाच्या शेवटच्या चार समासांत बद्ध, मुमुक्षु
साधक व सिद्ध अशा मनुष्याच्या पाय: यांची माहिती।द्ळळी आहै॰अ ’
यांत संसारात गढून मेलेल्या माणसळापातून त्याची ज्ञानाच्या यळोगें मुक्तता
 सज्ननगङ व समर्थ रामदास. ६३
होण्यापयेंतव्या स्थितीचे वणेंन केलें आहे. सहाव्या आणि सातव्या द्या…
कांत मनुप्यात मुक्त करणारे येवांतज्ञान तांगितलँ आहे. जे वेद'प्तज्ञान
संस्कृतत्तिद्योगेतर्लेआहेत्याचेसारआपण प्राकॄतांत प्रथितकेळेंआहे
व त्यायोगे हें ज्ञान वहुजनात सुगम झालेले आहे असें रामदासांनी ह्मटलॅं
आहे. अथातू हे बैदांतज्ञान म्हणजे परत्रह्मळिनस्च्पण, त्यापामून मायेचा
उद्धव, मायेपामून उत्पन्न झालेल्या सत्रे तृष्टींचे वर्णन, जीवात्मा व पर-
मात्मा यांचे ऐक्य इत्यादि श’कराचायाँनॉ प्रचलित केलेल्या अद्वैत मतांचे
प्रतिपादन आहे…
नंतरन्९` ज्ञान होण्यास भक्ति पाप्’हेजे वती भक्ति’ श्रीसंमाची करावी,
असा रामदातांनीं उपदेश केला आहे. रामाचीच भक्ति आपण कांकरतळो
याचे उत्तर खालील उतप्ऱ्यांत त्यांनी दिव्व्' आहे,
आमुचे क्रुहुंर्टी त्युनाथ । रघुनाथ आमुचा परमार्थ।
जो समथाचाप्ट्रे समर्थ । हेंवां साङवितां ।।
त्याचे आम्ही सवकजन । सेवा करितां झाहें ज्ञान ।
तेथें अभाव घरिंतां पतन! पाविंजेळ कळी ।।
आतां हे ज्ञान व ही मा"क्त प्रथमत: अप्नाप्यच असते; तेव्हां तें प्राप्त ’
करून घेण्याची बिर्ला कांप असा प्रश्न करून रामदातांनॉ त्याचे खालील
उत्तर ।र्देर्ले आहे,
उगूतांमनासिजेंअप्रग्क्वातेंकैसेंनिहोईंउमाफ्रा
ण्सम्हूंणुर्थि तरळी कुत्य । सद्गुरुळावेण नही ।।
भझिंस्यहेमरर्ली । परि अस’ळी अडकली'!
हूंप्तळातनयेतांकिक्कीछ्येवेंहृळीअप्राशा
ड्रुरीतेकिज्ञीकवणभाजकरावीनिस्वपणां
ऎसा श्रोता पुंसें खाण । वक्तयासीं!
॰सदूगुरुकुपातेचिकिझी।जेणेंवुद्धिप्रकाशळी।
द्वैत कपार्टे उघडली । एकसरां।।
_ गुव्मा‘के व गुरुक्रुपा यानॉ मिळणा: पा ज्ञानाचें स्वरूप रामदास‘सीं
खाळींलप्रमाणें वर्णिळें आहे.
त…रे
६४ सज्जनगड व समर्थ रामदास.
,, ^ र्र् ^र्र्र्र्र्र्र्र्/ण्५^^^,\^^^,॰",`,भ् ^र्र्^र्^^^^^^^र्,ष्’भ्र्र्,`^^र्^र्र्^^र्र्^^र्र्र्र्र्र्र्,॰

“मीकळोणऎसेंनेणिजेप्तयानांवअज्ञानबोंळिजे!
अज्ञानगेळिया पाविजें । पस्त्रह्मतें||
द्हृचुद्धांचें थोरपण । परव्रहगेंनचळेंजाणा
तेथेहोतसें निर्वाण । अहृभर्क्स ।।
र्डचनळीचनाहींपरस्किरायारंकप्एकचसश्मि
झालापुरुषअथत्रात्रारी'त्तरोंएकचिपद् ।।
द्याह्मणार्वेव्रह्मतेंसोत्रक्सिशूद्राचेंव्रह्मतेंवोवळी
ऎसें वेगळें आगळे । तेथें असेंचि ना ।।
उंचव्रह्मतेंरायासळीज्ञीचनह्मतेंपक्सिरासळी!
ऎसा मेद तयापळात्तीं । मुळींच नाही ।।
सकळांसमिळोनिंव्रह्मएक्यातेथेंनाहींअनेक!
रंक अथवा न्नह्मप्तदेक । तेथेंचि जाती ।। .
स्वर्गमृ‘य
मृत्युक्याणेपाताळ|तिहींळोकचिज्ञातेंसकळ1
सकळांसि"।मछोनि एकाचे स्थळ| विश्रांतीचे!
गुरुश्चिष्या एकचि पद । तेथें नाहीं मेदप्मेद!
परोयादेहाचासवघ । तोंडिलापाप्हेजें ।
देहूंवुद्धीच्यप् अंती । सकळांसि एकप्येंप्नाप्ती!
.एकव्रह्मद्दितीयनप्नहैक्रा हेंश्रुतौचेवचन॥
याप्नमाणें सातव्या दशकांत वह्माच्या स्वरूपाचे सविस्तर विवेचन करून ,‘
रामदास गुव्मक्तींच्या पाळुपदावर येतात. तेथेच त्यांनीं प्रथमच: दास-
बोध समाप्त केला होता असें स्पष्ट ।"दसतें. सातव्या दशकळाचा हैं।वटचा
माग येथें अवतरिंतों.
म्हूंणोनसद्रुरूचेंभजनछ्येयासघडेंतोंचिघन्ग्रा
सद्ग्रुरुविण समाधान । आणिक नृप्ही||
मुरली शब्दाची खटपट । आला प्रथाचा शवट ।
तेथे सांगितळें स्पष्ट' सद्गुचूभजन"
सद्रुरुमजना परसें फाँहो‘ । मोंक्षद्ग्यक दुसरे नाहॉ ।
जयप्सनममेतिद्दी|अवलौकवींमुरुगोता॥
 सज्जनगड व समर्थे रामदास. ३९
तथें निरूपिळें वरवें ।.पखतीप्रति" सदाशिव" ।
यप्कप्रणें सद्गार्वे । सद्गुरुचरण सेवावें ।। '
जळोयेमंथींचाविवैक्राक्सिबृट्टापाहेसाघक!
तयाससप्रिंडेएकर्पिनश्चवज्ञानाचा ॥
ज्या ग्रंथी बोंळिर्डे अद्वैत । तीग्'ह्णूंनये प्राकृत ।।
सत्य जाणाया वेदांत । अर्थांविषयी ।।
प्राकुतें वेदांत क्को । सकळ राखी पाहूंतां सिळें|
आणि समाधान निवळे । अंतर्योमॉ ।। ‘
तें मूप्कुद्म्हृणीं नये । तेथेंट्युनाचा उपाय ।
मूरणारेपहूं’कळेंकप्यट्याकटानारिंकेळन्नैतें ।।
आतां असो हें बोलणें । अधिकारपरत्सें येणें ।
'र्शिपळीमघीउ मुक्त उणें । य्हृर्णो नये ।।
जेथें सेंतिनेति श्रुति । तेथें न चले भणाव्युत्पत्ति ।
परवहृग् आदि अंती । अनिर्वाच्य ।।
हा शैवव्चा उतारा अगद्ळी स्पष्ट आहे. यावरून रांमदोसांमीं प्रथमत:
येंपदर्पि दासबोध लिहिला असावा व पुढचा “भाग पुढें मागाहून ।"ला‘हेला,
असावा ही गोष्ट निर्बिवर्पि आहे. तसेंच सात दशकांचा जो थोडक्यात
सारांश ।‘देला आहे व रांमदातांचे विचार त्यांच्याच शव्दांनीं सफेस्तिले
आहेत त्यांवरून त्यांच्या ग्रंथाम’ऱ्वें एक व्यवस्थित, विचारसरणी ।"दसते."
तुकारामांच्याप्रमाणें त्यांचा ग्रंथ केवळ रपुग्च् काव्यमय नाहीं. आतांपर्येत
॰ल्फि। विचारांच्या घोरणाविपयींहृळी शक्रा राहणार नाहीं असें वाटतें.
या सर्वे उपदेशाम्रघ्यें राजंकींप व्यावहारिक विंनृया सत्विप्रिक. उपदैशाचा
मागमूप्तहृळी नाहीं. हा उपदेश म्हणजे ज्ञानैश्वरांपामून सर्व सप्बुसेतांनीं व
कर्वीनॉ केलेलाच वेंदांतपर निनृत्त्तपर व भक्तिपर उपदेश आहे. इतर सनृघु-
सतांप्रमार्णे हृळा उपदेश प्रांकुंतांत केलेला आहे व प्राक्रुणंत केल्यामुळे त्याची
योंग्क्कां कमी होत नाही असें इतर कर्वोप्रमाणेच र।मद्।त।नं।_ पाछु’ताचे
समर्थन क्रॅठें आहे. यांत नितळ कर्मंपामँ मूर्तिपूजा व वसेंवेंकत्यै यांचेनद्
तडाकें मारले आहेत. यांत संसाराच्या द्रुऱ्खमयरॅनाबद्दळ इतर क्रबाँप्रमागें
द्हूं , सज्यानगडवममयरामदास-
_……॰,-

वणेन आहे. यांत अहेतवैदछ्येचा सस्पतातीळ सर्व मतें प्रतिपादन

केलेली आहेत. यांत जातिभदळाचे यांणच्व दाखविले आहे; देंवापुठें तव
मनुन्-वें सळारसाँच आहेत; देवाला भक्त ,प्रिय आहेत-, असें सांगितले आहे…
यांत ज्ञान व भक्ति यांचा ।"यरोंघ वाहींसा करून दोहोंची सांगड घाल-
ण्याचा प्रयत्न… इतर कर्चीप्रमाणेत्त केलेला आहे. सारांश अर्तापयैतच्या
दासबोंघांतळील उपदेशांत व इतर माधुततांच्या उपदेंशांत मुळीच फरक
नाहीं असें म्हणणे प्राप्त आहे. व म्हणूनच इतक्या पानावरून पाहतां
रामदास व महाराप्ट्रांतच्चि इतर साधुसंत यांच्यामघ्में जर्मांनअस्मानाचें
अक्षर आहे असें जें कांहीं ळोक म्हृणतात त्यांत अर्थ नाहीं हैं स्पष्ट होत
आहे. व के. माघवरावजी रानडे म्हणतात त्याप्रमाणे सर्व महृत्साप्टूळीय तण्घु-
सतांचा उपदेश धार्मिक व सामाजिकच. होता; तो प्रत्यक्ष राजकीय नव्हता
तरी पण त्या उपदेशाचा जनमनावर अप्रत्यक्षपणे पा"रण।म होऊन समा-
जांतीउ व्यक्तींमथ्में एकोपा व एक प्रकारची राप्दूळीय भावना उद्धृत
होऊं लागलो; सारांश महृळाराप्ट्रांतीळ मराठ्यांची त्या उपदेंशामें मनळोमूमि
नांगरून पेंरणीस तयारझाळी होतो व म्हणूनच शिंवखोमहृप्सजांच्या
राजकीय रवटाटोंपपिं इतक्या, लवकर स्वरूप आलें.
यावरून कांहीं द्देतिहृत्सामक्त म्हणतात त्याप्रमाणे ज्ञानेश्वराप्’दे साधु…
सेतांनीं व टाळक्रुठ्यांनीं समाजांत नेभळय्पणा वाउविंला, त्यांनी क्षात्रतेंज
कमी केले व त्यांच्या उपदेंशण्ने प्तियाजोज्यळा’कायोंस मदत होण्याऐचर्जी
उलट अडथळा झाला हैं जर खरे असले तर हे सर्वे आक्षेप रामदातांच्या
निदान आतांपर्मेतच्या उपदेंच्चाथिंग्द्दी लागूअळाहेत असें म्हणणे प्राप्त आहे.
रामदातांच्या दर्पिवोघांतीळ पुढील भागाचा सारांश व त्यावरून निवणारी
अनुयाने यांच्या विचारात आतां लागू.
 सज्ननगड व समर्वे रामदास. ६७
छ्येशा

न्समासांत दवाचे स्वरूप सांगितले आहे. ज्याने चंद्र मूवाळिद तरि केले;
ज्याने सर्वे प्राणिमाव निर्माण केले, ज्याने स्वग पुंथ्‘यळी पाताळ हे तान्ही
लोक घडविले; सारांश ज्याने सर्व चराचर जग केले तोच खरा देव होय;
त्याला जन्म मरण नाहीं; लाला विकार नाहीं; तळो जमापामून वेगळा
आहे व पहृणूनच मातमूबा करणे, मूतळीलाच देव समजणे हा अचिवैक
होय असें रामदास सांगतात. दुसऱ्या व तिसऱ्या तमासांत यायचे व
तिच्या ।‘नेरा‘नेराळ्या स्वरूपांचे वर्णेन आहे. चवथ्‘या व पा'चव्या समातांत
मायेपामून तत्व रज तम हे गुण कसे होतात हें समेमतले आहे व तमाँ-
पामून सूक्ष्म पंचतत्त्ट्वेंऱ कशळी निर्माण होतात याचे विवेचन केले आहे. व
या मूह्रॅम तचांचीं स्थळ ल्वरूपें व त्यांपामून होणप्रे प्रत्यक्ष पदार्थ यांचे
निदशन केले आहे.
तांद्दाव्या समातांत मोक्ष कोणाला व कला ।"महैठळ याचे ।"ववेंचन केले
. आहे व ते करतांना दु।‘श्रेत्ततळा व आळशीपणा यांचे व्यावहारिक उपदेश-
थर विवरण केले आहे.
. ‘आतां असो हे याळणें । घात होती द्रुश्चितपणें ।
द्रुश्वितफ्णाचेनि गुणे । प्रप'च ना परमार्थ ।।
हुंश्वितपणें काय नासें । द्रुश्चितपणें ।"चेतप् वसे|
दु।"श्चतपणें स्मरण नस । क्षण एक पाहूंतां ।।
दु।"श्चतपणा णूसून सुटला । तरी तो सचेचि आळस आला ।
आळसप् हातीं माणियाला । उततचि नाहीं ।।
आळस साहेंला विचार । आळसें वुडाद्या आचार ।
, ॰ आळसें नव्हे पाठांतर । कांहीं केल्या ।।
२८ सज्जनगड व समर्थं रामदास.
आळलेंघडेनाश्रवणाआळसेंनव्हेनिरुमणा
'आळचे परमार्थंप्चीं खूण । मालेन जाहृलो ।
क्कोनित्यनेमसांहेला।आळसेंअम्यातबुडाला।
आळसें आळस वाढला । असंभाव्य ।
आळर्सेगेळीधारणा'द्रुग्तिप्आळसेंमळिनझाळीनृत्तीप्
आळसँ विवेकाची गति । मेद जाहूंळी ।।
आळसें निद्रा वाढली । आळसें वासना ।वैस्तारळी ।
अहुंळसेंशून्याकारझखी।सदुबुद्विनिश्चयाची॥
द्रुळिश्चतपणा सर्वे आळस । अप्ळमें निद्राग्’वैलास |
निद्रा विलासें`कवळ नाश । आयुष्याचा ।।
निद्रा आळस द्रुश्चितपण । हेचि मूखाँचे लक्षण ।
येणं करितां निरूपण । उमजेंचिंना ॥”
सातव्या व आठव्या तमातांत रामदासानीं पुन: बद्ध मोक्ष, परमात्मा
व जीवात्मा, नवविधा भक्तींपैकॉँ अळात्मामेवेंदन व सामुज्यमुक्ति व’गेरेबद्दले
निरूपण केले आहे. त्यांत राज्याची व सैन्याची उपमा घ्यानांत घरण्वाळं
सारखी आहे, ॰ … … ॰ ` ॰ ॰प्
एकमूखएत म्हणता । मायानासळकत्पाती|
मग आम्हांस व्रह्मवप्प्तळी । येरर्वी नाही ।।
मायेळिस होहैंल कत्पांत । अथवा देंह्मस होहैंरा अंत ।
तें काळी पावन निवांत । परवह्म मी ।।
हें बोलणे अप्रमाण । ऐसें नव्हे समाधान ।
समायानाचे लक्षण । वेंगळेंत्ति असें ।।
सन्य अवर्वेचि नराचे । मम राज्यपड्रु प्र।प्त०व्हावें । ,
सैन्य असतांच राज्य करावें । हे कळेना ।।
माया असोनीच नाही | देहृ असर्तांच विदेही "
ऐसें समाधान कहीं । वोळखाचे ।।
ऱप्-यफ्द्ह्मत।।तअ।ळ।मगपाखारक।यकेले।
परिंपारट्रेरवत।र।ज्यगेळें|हेंतोंघडेना।।
 सज्ननाळाड व समर्थ रामदास. - ६९‘
नवव्यासमासांतसिद्धवसाघुयांचे ळक्षणसमेगेतले आहेनत्या
तपासावे शवटॉ तुकारामाप्रमाणे आपल्या नांवाचा आमोंचे शैवटॉ उलेरव
केला आहे…
‘रामद्रासम्हृणेश्रोर्तीछ्येवभानद्यासें ।।
दहाव्या समासात सद्वातीकारँतां व मोंक्षाकरितां लोक नाना उपाय व
मार्ग सांगतात त्यांना उलेस अमून हैं।यटॉ स्वानुमवामें ।"मळविरे’ऽला ज्ञान-
ममाँच खरा असा रामदातांनॉ ।"नश्चय केला आहे. हा आठवा दशक
स्वतंत्र म्हणून ळिद्दिल्यासारखा क्सितळो व त्याला ज्ञानदशक असें नांव
।दैढेले असासें असें खातील उपतहारावरून वाट…तें. _
आपणवस्तुमुळींएक|स्लिप्ज्ञानाचांविवेक|
येथून ज्ञानद्शक । सपूण जाहृला ।।
आत्मज्ञान निखापुले । यथामूतौनें बोलिले!
न्यून णूग क्षमा केले । पाहिजे श्रोर्तो ।।
६ ॰ '

न नव्या दशकाच्या पाहेज्या समासात वह्माला जी गुण-

राहेव्वासबेपॉ नकारार्थी"।वशपणे-जसें निरामास अतनर्य,
॰॰ भ् …हूं॰॰॰`टुं…॰’निर॰जन॰, ।न सेंटर-लावतात त्यांचा अथ काय असा
॰॰॰॰।"शव्य।ने प्रश्न विचारला असून त्याचा व्ग्रुत्पती
.रूपाने उत्तरें दिली आहेत. पुन्हां दुसऱ्या ।"ततऱ्या समासात रामदासांनी
देवाच्या रवुरूपाचे व शन्याच्या स्थितीचे विवरण केले आहे व तसें कर-
तांना लोकांच्या प्रचालेत कल्पनेवर तडाका मारला आहे.
‘ट्रेवनिराकप्रनिडेण।लोकभावितीपापाण।
पाषाणफटतोनिगुणांकटच्कसा ।।
देव सदोदित संचला । ळोकी' वहुविघ`कला ।
पणेवहुविथझाला|हेंर्तोघडेना|रिं
।
४ ० . सज्जनगड व समर्थ रामदास.
क्लिब्द, .श्र'क्कि "… “"/" "`/`,, ‘अ`/", ’,,ष्ल्फि

चवथ्या समासात मतुंप्याच्या उत्तमा'वम स्थितीचे कारण काय असा प्रश्न

काउण्यांत आलाआहे व त्यचिंउत्तरह्मणूनविद्या, ज्ञान वजाणतेपणया
कारणाने उत्तम अवस्था मनुष्प आपल्याला प्राप्त करून येतो हे व्यावहा-
रिक व प्रबुत्तिपर तत्त्व मोठ्या मार्मिकतेंने सांगितले आहे. येथे राम-
दासाच्पा उपदैश।चीं नवी छूटा दूग्गळोचर होते. याच समासात प्रथमत.
राजकारण शब्द आला आहे.
नेणतां कांहीं राजकारण । अपमान करूनि घेत्ति प्रळाण ।
नेणतां कठिण वसेंमान । समरतांत होय ।।
समासात नेहृर्मीचा बेवांवो उपदेश टाकला आहे अशांतला माग नाहीं
कारण तोही उपदेश या समासांतसुद्वा' आहे.
पाचव्या समासात ‘ पिंडॉ तें वसांडोंप् ’ या तात्विक म्हृणींचा अर्धे काय
व या म्हृणींत किती तथ्यांश आहे याचा निर्णय केला आहे.
सहाव्या तमासाचे प्रारंमीं सानदशकाचा स्पष्ट उलेख आहे. यावरज
पहिला सात दशकांचा दात’पेंप्घ पुरा झाल्यावर आठवा दशक ज्ञळानट्शक
म्हणून लहानशा निबंघाप्रमाणे स्वतंत्र केलेला असावा. हाणून दात-
त्रोयांत त्याचा मागें पुढें असा द्रुहेय्ळी उलेरव तांपडंतळो. या समासात वह्मळा॰
पासून मूळमाया मूळपायेंपाघून गुणमाया-गुणमायेपामून त्रिगुण, त्रिगुणां-
पामून वायु, वायूपामून तेज, तेजापामून पाणी, पाण्यापामून पृथ्वी असा
महामूतछ्ये उत्पत्तिकम सांगितला आहे. मात्र आकाश हे गुणांपामून होत
नाही तर निरुपाघि आकाश म्हणजेच वह्य॰ व उपाचिंर्ताहेत ब्रह्म तेंच
आकाश असें तत्त्व‘प्रप्तेपादन केले आहे.
उपाघीमध्यें र्सापडले । सूक्ष्म पाहेतां भासले ।
ड्तुवयासाठळी आकाश झ।ले। सूत्तरूप ।।
मूतांत जाणीव ।कवा तीन केव्हां दृग्गाचर होने असाही प्रश्न येथे केला
आहेवजष्णींववामूचेचळक्षण अप्हेअसेंसम्पित्तलेआहें.
जाणीव ह्मणजे जाणत चळण । तेंचि वायूचे लक्षण ।
वायुआमेंतकउगुण'मागांळिनरूषिले।।॰`
 सज्जनगड व सपयै रामदास. ४१

ह्मणोनजाणींवमेणींत्रमिश्रिक्रांअवपेंचाळतेंर्पचमूह्मां
ह्मणोनियां मृज्ञांत! जाणीव असें ।।
कोठें दिसेंकोठेंनदिंसें' पारेतेंर्ट्सप्व्यापूनअसे!
तीक्ष्ण बुद्धि करितां मासे । स्थूउ सूक्ष्म ।।
सातव्या समासात मनुष्याला जन्मकाळ् कसा आला व निव्वळ मरणा-
ने मनुष्य मुक्त होतो क्सि नाहीं याचा विवाद करून ज्ञानाळिशवाय मोक्ष
नाहीं असें रामदासर्ली प्रतिपादन केले आहे.
आठ, नऊ व द्ह्म या समासात वायु, आकाश, परवह्म व ज्ञानौवगैरे
वेदांत तत्त्यळाचें पुन्हां विवरण करून दशक तपविलाआहे.
दहाव्या दशकाच्या पहिल्या समासात तबँत्रांचे अंतऱ्करण एक कीं
अनेक हा प्रश्न काढून अंत:करण म्हणजे जाणीव किंवा ज्ञान असें सांक्रूग्
तें ज्ञान सचँत्र कमी आ"घक प्रमाणाने पण एकच आहे असें प्रतिपादन
कैळें आहे.
दुसऱ्या, तिसऱ्या, चंवथ्या व पाचव्या तमातांत जगाची… उत्पत्ति,
स्थिति व लय करणारे वह्मा, ।"वप्णु, महेश यांचे वहुगेंन आहे; व तें कर-
ऱ्तांना वह्मदैवाने तृब्ष्टे इच्छामात्रेकरून कऱ्शीं केली, त्याने प्रत्येक जातीच्या.
प्राण्याचे जोडणे कसें ।"नर्मांण केलें व त्या प्रत्येक जोडप्ऱ्पापासून पुढें मग
हृजारों प्राणी कसे निर्माण झाले याची हृकीगत ।"द्लों आहे व नंतर पांच
, :प्नकांरच्या प्रळयांची माहिती सांगितली आहे. ॰ ॰
` साहाव्या समासात म्रमाचे स्वरूप पुष्कळ व्यावहारिक दृष्टांतानीं दोस्त-’
विले आहे व तसें करतांना समग्जर्ताल पुन्-क्का वेंङगळ समडुर्तांचे दाखले
।देंळेआहैत. ॰
थु द्रुश्चिन्हूं अपरेंप्कुन । मिंभ्ऽयप् वातेंमें भगे मन|
' ॰वचकैपद।र्थेदेंरव`।न।य।नांवम्रम॥
‘अळातांकैंजैक्विक्तिंतेंतेंपुढेंणावेजेंतौ
मेले मनुज्य‘भोजना थेंसें । यप् नांव म्रम ।।
:मेलेमाणूसरवप्नाआलेग्विणेंकांहींमाग्नित्तले!
मनींअडंङवैतले|यानांवम्रम||`
 ४२ सज्नननउ व समथे रामदास.
प्रर्चर्मतविण-आँषघ घेणे । प्रचींत नसतां पथ्य करणें ।
प्रचीतिविणज्ञानसरिर्णि|यानविम्रम ।।
व्रह्माळिद्दिवोअदृट्रॅनिअगणेवत्यूनजातेसटळी!
ऐसाप्रकारींच्यागोप्टळी' यान।वम्रम।।
सातव्या तमासांत ज्ञाम्याच्या सामथ्र्यांचे' वर्णन केले आहे व ज्ञानी
सल्पतरीत्यानेंतगुणमक्तिकरण्यासवनिष्कगिकार्थंकरण्यातहृरकत
नाहीं असें प्रतिपादन केले आहे.
आठव्या तमासांत प्रचींतीचे स्वरूप सांगितले आहे व तसें करतांनाऱ्'
तुद्धळाऱ्व्यावहारिक दृष्टांत ।"दले आहेत. उदाहरणार्थ हा पहा:…
वचुंणाहेलाकच्चाप्तरौप्नाणगेलापोराचा!
येथें उपाय दुसऱ्यग्वा । काय चाले ।।
स्वद्रुऱ्खेंअंतरोंझिल्जिआगिचेद्यपुसतांलाजें!
तरी पण तयासिं साजे । आत्महृत्यारेपण ।]
नवव्या व दहाव्या तमासांत पुन नेड्रुमळाचा`वद।त, वह्मप्पासून सुटी…-
चळी रचना व परवह्माचें स्वरूप यांचे वर्णन करून दशक सपाबेला आहे,
अकराव्या दशकाच्या पहिल्या तमासांत आकाशापामून वायु, वळाधूहुन्याऱ्
जोराच्या घर्पणाने वाब्हृ व मदवामुपामून पाणी व पाण्यापामून नानाभेनृज’
रूप पथ्त्री व त्यापामून पदायैमात्राचळो उत्पत्ति असा तृष्टि‘कम देड्या क्यों
जग कल्पनामय आहे व ती परमात्म्याची कल्पना आहे व त्या पुरुषा- यू
पामून षंचमूतात्मक व ।"त्रगुणळात्मक अशी अष्टथाप्नक्वात होते व त्यापातून्छुब्'
सर्व जग होतें अशी विकल्पाने सष्टिरचना सांगून मग उलटकमळाने सुष्टी- ।
चा नाश होतो व त्याला प्रारंभ मूप तापापामून होवो असें सांगितले आहे.
वत्यानंतर आत्म्यावे निरनिराळे प्रकार सांगून निपुण व प्नराफांऱ पळू
मळात्म्याच्या प्रतिपादनाने समासाची समाप्ति केली आहे,
. दुसऱ्या तमासांत मायेच्या चंचळपणाचें वर्णन केलें असम प्रत्तिमारूहंग्
देव; अवताररूप देव, अन्तरात्मरूपीं देव व निप्वैकार देव असे चार
प्रकारचे`दव याणेले आहेत व मावाप्रमाणे’ देच पावेल असे म्हृटांळें आंहें॰
 सज्ननगङ व समर्थ रामदास. ४३६
जोनिर्मेळास कुंआर्यांल'तोंचिर्मंळचिहोहैंळ्! ' ’;
जो जयास भजेंळ । तो तदूप जाणावप् ।।
तिसरा समास व्यावहारिक उपदेरॅळापर आहे. _येथें नरदेहृळाचें महत्व,
सांगितलं असून मनुणामें व्ववह्मांत कसे यागावं हें दाखविले आहे…
वहुतांजन्याचाशैवढ्यनरट्रेहृसप्रिडेंअवचठा
येथें वर्तोवें चोखट । नळीतिन्यायें ।।
प्रपंच करावा तैमक ।पद्द्यवड्रु परमार्थ विवेक ।
जेणें करितां उभय ळोक । संतुष्ट होती ।।
वरळी आतां ऐसें न करावें ।वडुत विवेर्केवताव
इहूंलाक परत्र साघाबुं । दोष्टींकडे ।।
आळसाचें फळ रोकडें । जांमया देक्का निद्रा पडे |
सुख ग्'ह्णोन आवडे । आळसळी-ढोकां ।।
साक्षेप करितां कष्टतौ । परंतु पुढें सुरवाडतळी ।
खाती जेवती मुखी होती । यत्नेंकख्नी ।।
, आळस उदास नागवणा । आळस प्रयत्न वुङवणा ।
अळ्तेंफांटपणात्र्यप्खुणा|प्रकटहोती॥
ग्ढ्णोनआळसनसल्ला।तरीचप।।वेजेवभवा।
अरबाँ परत्रां जीवा । समाधान ।।
चवथ्या तमासांत पुन नेहृ मौच्वळा वेदांतौ पाछुपदावर रामदास आलें
आहेत पण शैत्रटा ।‘तेसऱ्पळा समासाप्रमाणें ।वघेफानें वागप्याचा उपदेश
केला आहे.
पाचव्या व सहाव्या तमासांत पुन्हां राजकारण हा शब्द आला आहे
व राजकारण करणें हे मनुष्याच्या कतेंव्गावेंकॉँ एक कतैव्प आहे असें ’
म्हटले आहे व राजकारण करतांना कसें वागळें पाहिजे कोंणतें पोरण
रर्वीकारळें पाहिजे यांचे विवरण केलें आहे. म्हणून हें दोन्ही समास बहु…-
तेकजतेंच्यातसै येथेंउतरूनघेणें इष्ट आहे.
एकहृरिंकथानिरूपणाद्रुसरेंतेंराजकप्रण!
तिसरे तं सावघपण ।सव विपर्यो ॥॰
४४ सज्जनगड व समर्थ… रामदास
द्` चौथाअत्यंतसाक्षेप'फेडावेंनठ्याआक्षेप!
अन्यायथोरअथवाक्का! क्षमाकरॉतजावे॥
जाणप्र्वे परप्चें अंतर । उद्प्साँनता निरंतर ।
.नीति न्यायास अंतर । पडोंच न द्यावें ।।
संवेकिंलोकवेघळावा1 एकूनएकवॉघावप्प्
प्रपंचाहे सांवरप्वप् । यथानुझुवत्या ।।
'प्रसंगसमव वोळखावप् । घीर बहुत असावा!
सवघपडानद्याव।।अत्तिपरिंचयाचा ।।
उपाघीरन विस्तारार्वे । उपार्थीत न सापडावे ।
म्नीचत्व पाहेहेंढे व्यावें । आणि मूखँपण ।।
दोषदेखोनझकिप्वे|अवगुणअरबंङनवोळविं1
द्रुजन सांप्रङळोन सोडावे । परळोपकार करूनी ।।
तन्हुं मरांच नये । सुचावें नाना उपाय ।
नव्हे तेंग्हें करावें कार्य । दूव्घ प्रयत्में ।।
फडनस्पोच्चिनद्यानाप्पा’डेलाप्रसॅगर्साक्सवा!
अतिवाड्रु न करावा । कोणी एफासप् ।।
दुसऱ्यावै अमीष्ट जांणावें । वड्रुतांचं बहुत सळोसाबं ।
न सोसे तरा जावें । ।ड्रुगंतरप्सां ।।
हु: ख दुसऱ्याचें जाण्प्प्त्रै । ऐकळोन तरी वाटोंन व्यापें ।
’वर’ वाईट सोंसार्वे । समुद्ळायळाचें ।।
अपार अड्रुळाप्वे' पाठांतर । सान्नघ असावप् विचार ।
सर्वदा सवेंतत्पर । परोपकारासा ।।
शांतिघरूनघखावींप्तऱ्हेर्साडूनसांङवावीं!
क्रिया करून करवप्त्रळी । वहुतां करर्वी ।।
करणें असला उपाय । वरळी वोळोन द्प्रवऊ' नये ।
पऱल्परेंचि प्रत्यय । प्रचीतळीव आणप्वप् ।।
जळो बहुतांयें सासींना । त्यास बहुत लोक मिळेना ।
बहुत सोंरिंळातां उरेंना । महृप्व आपुलें ।।
 स…ननगङप् ’ व समर्थ रामदास. ' ४’९-
राजकारणवहुतकरावेण्यालुकळोचनद्यावेंप्
परपींडेवरळीनसापें|अंत॰करण।| ’
लोंकपारखूनसोडावेछ्येग्जकळारणेंअमिंमानझाडाक्सि
पुन: मेळवूनिघ्यावे|द्रुप्रत्यादोरें||
।हेंस्वद्मासेद्रुरळीघरविंग्क्कारटातिनवींलार्वे!
संहुंघ पडता साडू।नजाव।पक”कडे ।।
एतैअसेरप्जफारण । सांगतांतेंअसप्घारणा
सुप्‘चेतअसताअंतकरणाराजकारणद्माणज ।।
बुक्षारुङप्सउचलार्वेप्युद्वकत्र्यांसङकळूनद्यार्वे1
कारभाराचें सांगावें।अ'गकैंसेंम्हृणी_नि॥
_ पाहूंतातरळीसापङनढ्याक्राळातकऱच्तराराहूंना!
आलें वैभव अभिळापिना|कझिंकेल्या||
एकाचळीपाठोराखणेंण्याकासदूंखाँनशकक्सि
ऎर्सी नव्ढ्तकॉँळक्षणें|चातुयवीं ।।
न्यार्येवोउतांद्दि मानेना|द्दिततेंचिनवे मन।’|
येथेंकझिंपिंचळाळेनप्1त्यण्यावैण|| _
ग्रुद्वनेटकेंश्याह्यर्वेप्ळिहोनिग्रुद्वशोघाक्सि
शोघूनशुद्ववप्चाक्सिचुकळोनक्लि!
विरकळित मानृक्रा नेमत्त कराव्या!
, घाप्टर्वजाणोनिसदृट्ववरप्व्या|
रंगराखोन भरा॰य।।नान।कथा ।। ,.
जाणावयाचँसांगतांनक्तिं सांगायाचेंनेमरतनवे!
सफाल्याविणकझिंचनवेम्कोंखीक्क"
हृरिंकथाघिरूपणामेमरतपणेंराजकारण!
वर्तोयायेंलक्षणम्तेंद्दिअसर्वि||
पुसौंजाणेंसरिपेंजाक्सिआक्लिकखंजाणे!
सकळिकांचेंराखाँजाणें'संमाघान॥
 सज्जनगड व स्त्रमर्थे रामदास,
,,भ्र्र् ,ष्र्/भ्- `,",

दाघसूचनाआथींचकळासावघपणतकँप्रवळा
जाण जाणोनि बळें । यथायप्ग्य ।।
ऐसाजाणेजोसमस्त।तोंचिमहंतबुद्धिवत।
या वेगळें अंतबंत । सकळ कांहीं ।।
ताळवेळ तानमानें । प्रबंध कविता जाड वचनें|
मनातली नाना चिहें । सुचत जावळी ।।
जळोप्ग्फांतास तत्पर । आवळी करळी पाठातर ।
अथवा शाघळी अथोतर । ग्रंथगभद्वैचें ।।
,,आर्धीच शिकप्न जो शिकवी । तळोचि पावेश्रेष्ठपद्बी|
गुंतल्मप् लोकांस उमवृंळो । विवकवळें ।।
' अक्षर सुंदर वप्चणें सुंदर । बोलणं सुंदर चाल…णें सुंद्र ।
भाक्तज्ञान वैराग्य सुंदर । करूनि दावा ।।
जयास प्रयत्नप्च आवडे । नाना प्रसंगी पवाडे ।
थींटपणें प्रगटॅ द्डे । ऐसप् नव्हे ।।
सांकडींमध्यें वतों जाणे । उपाधीमघ्यें मिळो जाणे ।
अळिप्तफ्णें र।रव`। जाणे । आपणासी ।।
आहे तरी सवहेंठायीं । पाहों जातां कोठेंचि नाही` ।
जैसा अंतरास्मा ठायींचा ठायीं । गुप्त जाहृला ।।
त्या वेगळे कांदॉच नवे । पाही जातां तों न दिसे ।
न दिस्रोन वतेवळीतरर्ने । प्राणी मान्नासों ।।
तैसाचि हृप्द्दि नानापरळी । वहुत जनांसळी शांहृणें करो ।
नानाविद्या^ त्या विवरळी । रथूळ सूक्ष्म ।।
आपणाकरितां शाहृणें होती। तेसहृजन्यि साय वस्तिस्वि
जाणूतेंपण्गूचीं महूंतळी! ऐसी असे ।। ,
रप्रऱ्गं जाणें नाळित न्यांय| न करीं न करवी अन्याय ।
कठिण प्रसंणां उपाय । कॄड्रु नाणे ।।
ऐसा पुरुष घारणेंच।। त`।।च आधार वहुतांचा!
दास म्हृणे रत्रुनाथाचा| गुण घ्यावा ।।
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ४७
सप्क्तयासमातत्तिसंक्यालाचंचळनदीचींउफ्णुदेंक्तत्वत्तिचेंत्पष्टी-
करणफेलैंआहे, वज्ञानीळोकचहृळी ,नदोतरून’जाऊंशकतल्ला असें
’सांगित्तळेंआहें.
आठव्या समातळाचा प्रप्र'म नवीन ग्रंथाच्या किंवा प्रकरणळाच्या सुस्वाती
सप्रखाआहे.
आपींव’दूसकळकता।समरतद्देव।चळाजाभता।
त्याचेमजर्न।प्रवत॰।|क।णींतरीं।।
तेर्णोवैणकार्मेनचहेंठ्यांपडिळेंपूणतेंप्हैनहप्क्सि
अवर्वे त्रैलप्क्याच चाले । जयाचेनि ।।
, दहाव्या तमासांत पुन्हां व्यावहारिक उपदेश आहे.तो बहुतेक समाप्त
येथें अवतरणरूपाने घेणें वर.
र्ट्सक्कदेंशौहोतों|चक्रुसवत्रपाक्तीं|
जैसा वहुघा ह्यऊनि मोगितळो।न।न।सुंखं॥
तोचि अंतराच्या मह'त । तों कां होहँल संकोचित!
प्रशस्त जाणतां समस्त । विख्यात योगी ।।
कतौमोंक्तप्तत्वतप्भूमंङळीं'सबँसत्तढ्या
त्यावेगळांत्यासज्ञाता|पाहॅस्राकचण||
ऐसमहतअसाक्रासवसारगाप्गनन्यपिं!
पार्दोजत्सांनसपिङप्र्वे।एक्राएकीं।।
कींर्तिरूपेंउद्’ङख्याक्राजाणतीलह्यनथॉरतमत्क्रा
वेषपाहतांशांश्वत।एकद्दिनाहीं।।
प्रगटकळीर्लितेढळेंनढ्यावहुतजनांसकळेंना!
पहोजातांआढळेंन।।कळायकैंसें।। ×
वेषभूपणतेंदूपण|कौर्तिसूपणतेंमूपण|
चाउणेपिणएकक्षणाज’छ्येनेद्ढ्या!
त्पणोओंळस्वीचेच्चक्रांसवकप्ळनित्पमूतक्रां '
’ळोकशोघूनपाहूंतीमन|परोड्च्छाद्दिसेंना॥
४८ सक्कानगउ व समर्थ रामदास.
पुते" कोणाकडे पाहॅना । पुते’ कोणासी वॉलेना!
पुते॰॰एके स्थळी राद्देन।.।_ उठोन जातो ।।
जातोरथळतेसांगेंनाल्लाम्पितळेंतरींतेयैजाईंनप्
आपलळी स्थिति अनुमाना । येऊंच नेदी ।।
लाकॉंकलतेचुवचळी।लाक।भाविलतउलथवी।
ळोफां तर्किले तें दावी । ।नष्फळ करप्जळी ।।
लाक्रॉस पाह्यांचा आवर । तेथें _याचा अनावर ।
लोक सर्वकाळ तत्पर । तेहुं'ग् याचीं अनिच्छा ।।
एबं कस्मितां कळेना । तर्कितांप्हे तकना ।
' कदापि भावितां भावेना1 योंगेंश्वर ।।
ऎयेंअंतऱ सांपडेना । शरीर ठायोंपडेना!
क्षणएकक्सिबैन।।कथाकॉंत्।त।।
लोकसंकल्पविकल्मकरिंलींम्तेअवघेचनिष्फळहळोती।.
जगाची जनालाज्ञत्रुळीवुत्ती|तेव्हांयोंगेंअर||
वहुतां शोधून प्त्रूमहेठें । वहुतळिया मनास अप्ळें|
तरळीम्रग जाणाव सप्ग्विलैंऽ । महत्कत्य ।।
अखंड एकांत सेंवप्वप् । अभ्यासाचे करीत जाव।।
काळसार्थंक्राचै करावप्। जनासाहेंत ।।
उत्तमगुणतितुकैघ्याक्सिघेऊनजनासशिकवाक्लि
उदंडसमुदायकरवि।प’र`-।गुप्तरूपें।।
अखंडकामझीढ्यावमांउपासनॅसलावावेजगा
लोकसमजोनमगाआज्ञाहच्छितश्या
आर्धीकष्टमगसुफ्ग्ळट्याष्टविनाहींतेंनिष्कळ!
साक्षेपे'विण केवळ|घुथ।पुष्ट।।
लोकवहुतर्शीघावेत्वियबिअघिक्रारजाणास्नि
जाणजाण्गोवेघराव्हूप्जक्ळीदुरी"
आघकारपरच्र्वेकायेंहॅत्ति|आवफारनसत।व्यर्थंज1तें।.
जत्पयूनशॉघार्वीचित्ते|नप्नष्ट्यकटिं||
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ४९
भ्र्/श्वाल्लाष्र्/ष्टां

अघिक्रारपाहोनकायेंसांगर्णे । साक्षेपंपांदोनविश्वासक्यों'
आपला मगज सरवणें ! कांहीं तरी ।।
हेप्रचींर्तचिंवोळिल्फिआथींकेळेंमगसांगितम्पि
मानेलतरीणाद्देजेंघेतळें।कळोणीएर्के॥ '
महतेमहृतेकराक्लियुक्तिक्रुद्वीतेमरावे!
जाणवेकरातविचराफांनानाढ्या। ।।
बाराव्या दशकाच्या पप्हेस्था तमासांत रामदासांनॉ प्रपंच आणि वर,
मार्थं यांची सांगड घातली आहे; व प्रपंचप्शिवप्प परमार्थ सावणार नाहीं
असेंहि भ्द्दटळें आहे. प्रपंच व सतार हे शब्द एकाच अर्थी योजले आहेत
असें वाटतें. रामदासांव्या अभिंमन्वत्विया मतें' संसार व प्नर्पच यांत राम-
दातांना अत्यंत मेद् मानला आहे. प्रपंच म्हणजे राष्द्वाप्रपंच किंवा व्यक्तिं-
फ्रांचवसंणाझ्याजेंबाक्कांमुळें- अरँप्नतऱ्हेंचप्’ हा फऱक्रआहें' असें
त्यांचेंभ्हणणेंआहे पणतळीयासमासावरून उगाचक्किष्टकल्पनाआहे
असें ह्मणळाबै' लागते. _
आथीं प्रपंच करहुवा वेदका| मग व्याटेंळा परमार्थ विवैक।।
येथं आळस करू नका । ।"ववैकळी हळो ।।
प्रपंच साडून परमार्थ कराल । तेणं तुम्हळी कष्टळी०व्ह्यव्व्|
प्रपंच परमार्थ चालवूग्ल! तरी तुम्ही विवैकळी ।।
प्रपंच सप्डून परमार्थ केला! तर"। अन्न ।मळेंना खायाला|
मग तया करंट्याला । परमार्थ केचा ।।
संसड्रुरों असतां मुक्त । ताप्चे जाणावप् सुंयुक्त|
आखँङ पाहे धुक्तप्युक्त! बिचारणूप् हे ।।
…,प्रपंचीं जो सावधान! तो परमार्थ करळील ज।ण।
प्रपंचींजोअप्रमाण! तोंपरमार्धीस्वीट।।।
ह्मणोन सावधानपणें! प्रपंच परमार्थ काबिणें!
ऎसें न कप्रतां भोगणें| नाना बु॰रबें ।।
परनारी पाहळोत उचवळें! जीव मृप्ष्टे विवेके चाळेंहें
उगाणे पुरुष होऊन म्रमळे! याति काय म्हणावे ।।
स...४
५० सज्यानगड व समर्थ रामदास.
जगद्ळीज्ञापरसाळोमनाहीं|कप्यैकारणसर्वंकहीं।
संसार करीत असतांहो। समाघान।!
यलांप्रपंचाच्यावॉढी| नानासंकर्टेसांकर्डी!
संसारसखूनदेंज्ञघडी!हळोयतेणें।! …
उत्तमपहुंप्थद्रुसऱ्यासद्यावप्। श…द्प्‘नेवडूनवोलावा।॰ ,
साववपणंकरळीतजावा| संसार अप्पुला!।
क्रीळउतप्न्यावरून प्रपंचवसंतरिं हेरँख्द् एकाच अर्थी योजले
आहेतअसँदिसत्वृ.
द्रुतन्यातमातांतप्रयनवाट्सांगितलाआहे. मनुष्यानेअपिलेअंगींभ्
ञसहुंळे गुण त्राहेंर आणले पप्त’हेजेत तरच व्याचँ वीज होणार, नाहीतर
सर्व सारखे.
जंवचरोचंद्नझिजेनप्न तंववरळीसुंगं'वकळेना।
चंद्नआणिवुक्षनाना!सगटहाती॥ ॰
समासाचे शैवर्टी ह्मरेकथा व राजकारण या दोन पुरपाथोचा मानल्या
एकासमासाप्रमर्णिउक्केखकेला आहे.
याप्रमाणेंयाद्शकांतळे पाहेंळे दोन समास व्यावहारिक उपदैद्द्यपर आहेत
व त्यांत मनुय्यामें प्रयत्न करून आपला संसार-प्रपंच करून मग परमार्थ
साधावा असा सामान्य जनाला उपदेश केला आहे.
तीन सृमासापढून आठ समासापयैत पुन’: ।"नवळ पारमार्थिक निरूऱ्
पणआहे. त्यतिपूर्वीपुप्कळवैळांआळेंलैंनिरूपणक्सिळ्या शब्दांनींव
निराळ्यार्क्ससक्सिळेंआहे. पणसवैसमासाचँ तरिंभ्ह्रणजेट्टष्टि-
रचना, ब्रह्मवमावळा, वह्मवभक्त, यिबेकववेराय्यबौरिवेदांतपरव
निबुत्तिपर चिपयचिं विंग्रण रामदासांनी केलें आहे. त्यांत एका ओंर्बीत
तत्कालीन हिंदुराजांचा तळेख आहे पण ते कित्येक आहेत; असें म्हृटळें
आहे. यावरून तो फक्त शिवाजी महाराजांवद्दलचा आहे असें खात्रीन
न्हणतांयेतनाहॉ.
मागांदोतैजनकादिकं | रांब्य करितद्दीअनेक!
तैसेंचि आतां पुण्यग्रेग्रेक । कित्येक असतो ।!
 सज्जनगड व समर्थ रामदास- ९१
…क्कि’ल्फि”द्रा/»क्त/ल्लाक्वि ”"`/““ …श्याश्याळंक्विढ्याण्या .
”"-`.,

या क्यकाचे शेवटचे दोन समास पाहेह्रया दोहोंप्रमाणें प्रवुचियर व

व्यवहारावेपयक आहेत. नवव्या तमासांत मनुय्यानें रोंजवें वर्तन कशा
‘तऱ्हेंमें ठेवावे हे सागितळें आहे व शेवटव्या तमासांत मनुष्याने द्रुसन्यावर
परोंपकार करावा, त्यळाच्मलाँ सळोस्व्यानॅ वागावें; त्याला द्रुरुंत्तरें देऊ नयेत,
व नेहर्मीर्चागळें कामकरीत रहावेंअसें सस्मितळेंआद्दे व ‘बोलै तैसा चाले
व्यलाँ बेदार्वी पाऊलैं’ या तुकारामांच्या प्रसिद्द उक्तळोचळा अनुवादकेला आहे. _
बोलण्यफ्रारखें चालणें । स्वयें करून बोलणें ।
तयांची वचनें प्रमाणें । मानितळी जनीं ।।
`तेराव्या दशकाच्या पहिल्या चार तमासांत आध्यात्मिक विषयाची
भांङणळी व्यवत्थेशीर आहे. पहिल्या समासात मानवी आत्म्यावे वण्प्प्न
आहे. शरौराच्या सर्वे हालचाळींचा, इळिन्द्रगांव्या प्रनृत्तीचा, मानसिक गुण-
दोपांचा व कत्यांचा आत्मा देहृळाच्या सयोमामें चालक आहे अते प्नत्तिपाद्न
केळें आहे. ;
दुसऱ्पासमातांतयाआत्म्यामेंसारासारविंचारवेग्लाम्हणजे ‘सौह'
तत्वमति ’ या तत्वाऱ्वे ज्ञान आत्म्यात होते असें सांगितळें आहे. ळितसन्या
व चवथ्या समासात वह्मापासून मायेच्या द्वारे, नृष्टींचीं रचना कशी होते
ती वर्णिळीं आहे व पुढें तो दृष्टि प्रळ्वकळां कशी नाश पावते ते ।"नवे-
दन केलें आहे. ’ '
मागें ज्याप्रमाणें सबंध वरॅफ्रां’त एका माणसाचा जॉवनवृत्तांत निवेदन
केला आहे त्या सारखीच पांचव्या एका तमासांत ळह्यनशी कहाणी सांगि-
तळी आहे. मात्र मानवी आयुष्याची द्रुक्का काळी याजूयेपें मङक
दुरगांत रंगविळी नाहीं.
साह्मव्यातमासल्जियोडपमतिपंचमह्माऱ्ते यांच्या व्याख्या, त्यांचा
नाझुत्रंतपणळा, आत्म्याचा शाश्वतपणा, विघेकानें परमात्म्याचें व जीवात्न्यार्चे
समजणारे ऐक्य व शैपर्टी ज्ञानी माणसाची योंरवी इतक्या गोष्टी वर्णिल्या
आहेतव म्हृणूनयासमासासलवुवोव अलेंअन्वर्थकनविदिलैंआद्दे.
शिवार्जामहल्लाजत्ति ।"शंगणवाडी येथे समर्थ रामदासांनी हा लघुवोघ ल्फि
अशी आख्यायिका आहे.,
१२‘ सज्ञनण्ड व समर्थ रामदास.
सातव्या समळासापाबून दशकाच्या द्देळावटपयैत क्विळ आध्यात्मिक विपया'वें
प्रतिपादन रामदासांनीं केले आहे. सातव्पांत विवेक्रानें रवन्या कज्याँस्क
ओळखापे' असें सांगून आठव्वप्त स्वरळा कर्तो कोण या प्रश्नार्चे उत्तर दिर्ले
आहे, व तें देतांना लोकांमध्ये प्रचलित असलेल्या हृजारों देवांच्या कल्प-
नांचा उक्केस्व केली आहे; व रवरळा कर्ता ' म्हृणर्जे कोणीच नाहीं; कारण
परब्रह्म हें निर्गुण आहे असे विवरण केलें आहे. नवव्या तमासांत देह्मज्यळि
ल्फिप्णीं सुखद्रुऽरव मळोक्तप् म्हणजे आत्मा होय असे सांगितळें आहे. शेवट-
च्या तमासांत जरीं सर्व वरतुजातपरत्रह्मापासून झालेली आहे तरी व्यावृ'
ह्मांरेंक रळीतोंमें चांगळें वाईट असा फरक आहे व तसा फरक केला पाहिजे
व म्हणूनच मनुघ्-यानें आपल्यामघ्में गुण आणण्याचा प्रयत्न करावा व
निंद्य असेल तं टाकून द्यावें असें सांगून समास व दशक संपा‘वेला आहे.
ग्ग्फाज्क्रसकच्झात्र्ल्फिरापाह्यनणाहृजसविल!
सगठभ्य्वघाचसावळ|तरातमरापण।।
जावनाचझालअन्न।अन्नाचझाळवमन|
परळी वमनाचें भोजन । कारतां नये ॥
लेंसळानद्यसाडानद्याक्रावद्यतन्‘द्यीं वरावें!
'संत्कोंर्तीनें भरार्वे । भमंङळ ।। ’
उत्तमासउत्तममाने1फा’तेंष्टासतेंनमाने1
म्हणोनकरंटेदेवानें|करूनठेंळिवळें||
सांडाअवपेंकरंटपणप्घऱकिंउत्तमलक्षणग्
हूंरिंकथा पुराण श्रवण । नींतिन्यायें ।। _
वतायाचा विवेक । राजी…राखणें सकळ लोक ।
हृळुहृळु पुण्यम्लोक । कस्ति जापें ।।
’मुलाचचालानचाञवग्मुलान्यप्मनागतबालावांप्
तैसें जनास शिकवाबे’ । हुंळुहूंळू ।।
मुरव्य मनप्गत रळारवणूं | हीं चाड्रुयाचा ळक्षणें ।
_ चतर तो चतुरंग जाणेंऱ् इतर ते वेडे ॥ ‘
 सज्जनगड व समर्थेरगृम्रदास. ९३.
वेड्यासवेडेम्हृणूंनयैप्वर्मंकदापिवोळूनक्सि
, तरोच घडे दिग्विजये । निस्पृहासों ।।
उदंड स्थळा उवृंङ प्रसंग । जष्णींप्हुं करणें यथार्साग ।
प्राणिमात्रळाचा अंतरंग । होऊन जाव ॥
मनोगतरँळास्योंनजातांभाररपरेंहौयअवरथा|
मनींगततछ्येर्लाव्यवरथा।वरळीनाहीं॥
याक्रुप्रणेंमनौगत्नारळारवेंलतोंर्मंफ्रामहुंक्रा
मनोगत राखता समड्रुत । व्ऎढोन येतो ।।
… चवद्प्वा दशक आतांफ्र्मेत वणिळेंव्वळा ट्दाकपिक्षां अगदी प्नरळाळा
आहे., पूवुळीच्या वन्याच दशकांत वेदात मताचा उहँ’ऱ्रव वारंवार आलेला
आहे व पुष्कळ ठिंकप्र्णी तर पुनख्क्तींचा दोष त्या द्शकांवर आल्यारतेंरींञ
रहातनाहॉट्याणयाक्यदाव्याट्राफांदन्नेवठ्या दोनसमासांत फक्त
त्रह्मवमम्याहेशव्द्आळेअमूनव्वचिंविवेचनकेळेंआहें. क्कांच्या
आळी तमासांत घंङ व्यावहारिक नाहीं धड आध्यात्मिक नाहीं अशा
भ्तऱ्हेचा उपदेश आहे. या समासाताळ कित्येक विचार मागील समासांतौल
विंचासंद्र्प्ऱ विसंगत आहेत. यावरून हा उपदेश सट्रेमामान्य जनांना
केलेला दिसत नाहीं तर रामदासांना आपला स्वतंत्र रामदांघी पंथ केल्या
नंतर या रामदासी पंथांतौळ लोकांना केंल्यासारखा दिसतो.
कारण रामदासी पंथाच्या लोकांचे ळिमक्षा, कोतेंन, हृरिंकथळा, कक्लि,॰
च्वन्गैरे व्यवसाय होते व त्यांर्चेच पाहेल्या समासांतून वर्णन आळें आहे. या
क्यकांतच तव्कखीन सामाजिक गोष्टींचा उदृऱ्ऽरव जास्त प्नमार्णात आला
आहे. आतांप’व्रेंत ठसाँबेक व नेहृमींचा वेदांतपर किंवा `व्यावह्मा’रॅक उप…
देश या पलीकडे तत्कालीन गोष्टींचा उक्केरव कन्वितच' आला आहे. पण
या दशकळाचीं तशी गोष्ट नाहीं. तेव्हां हा क्यक रामदासांनी निरळ्याच
एका मनऱ्स्मिर्तीत लिहिला असावा असें दिसते. अशी मनक्ष्स्थिति जर
इतर दद्र्र्कि लिहितांना राहिली असतो तर दासबोध या मोठ्या ग्रंथावरून
ऱ्किवी तरी सामाजिक तांकखीन गोष्ठी कळ्ल्या असल्या असे वाटतें अवो.
पहिल्या तमासांत निल्घूहृ मनुष्याचँ व्वलावणेंन बरेच सविस्तरपपँ‘ऱ्
 ,१४ सज्जनगड व समर्थ रामदास.
,,८८’ _»,ढ्यार्/ × ’स्किक्क/भ्र्भ्’, , / .,ल्फि

केलें आहे. या तमासळाच्या ओव्याही इतर बहुतेक सर्व समासांपेंक्षां”

’ संख्येनै जास्त आहेत. निस्पुहाव्या या वर्णेनावरून निह्पुहृ म्हणजे आपल्या
पथानें चालणारा विरक्त मनुष्य असाच अर्थ रामद्यसांनीं केह्रयासाररवळा
दिसतो. एकदां निरपुहृसा वरळी म्हृणजें ती सळोडुं नये; नेहृमॉ फिरत
राहार्वे; भिक्षा मागावळी, देवाची पूजा अचा करावी; ६मनौघिक्रार आवरावे;
द्रुर्गुण लागूदेऊं नयेत- गावष्ठ अमू नये; द्रव्याकारता कीर्तन करूं नये,
राजाच्यायेथै कारभारा किंवा कामगार होऊंनये: प्रपंचकरूऱ् नये,.
मोळामें पुजारी होऊं नये, वगरे तऱ्हेचा उपदेश रामदासांनीं`कला आहे,
अशा कुत्यांनीं महैतपणा अंगों' येतो असें रप्मदासानीं`शवटॉ म्हय्लैं आहे.
या समासात मठें असा शब्द आला आहे व निरपुह्ममें मठ रथप्यूंनये;…
रथापह्यास आपण तरी मउपा‘ते होऊं नये असा उपदेश केला आहे.
महंतवमउपति यादोनदाव्दांवरूनवएकंदरउपदेंशावरूनसर्व’ट्क्क‘
रामदासी पंथाच्या ळोकांकरितां लिहिलेला आहे अशी खातरो होते व ही
खातरळो दुसऱ्या समासातील विपयामें दृढतरच होते. कारण दुसऱ्या समा-
सांत मिक्षेचँ महत्त्व गाइळें आहे. तिसऱ्या समासात कविल्लाचें लक्षण
दिळें आहे व त्यावरून दातवोघाब्या प्रारंभीच्या कविवर्गनळाव्या समालाचीं
आठवण होते. कारण दोन्ही ठिकाणळो पुष्कळ विचरिक्व दिसून येते.
चवथ्या समासस्कि कत्वियुर्मो कींतेंन करावें असें प्रतिपादन ट्री आहे'
व यांत अनुप्रास व त्याच त्याच शब्दांची मालिका ओंज्यांत आणण्याचा.
;प्रयघ्न केला आहे, यामुळे ओव्या केव्हां केव्हां अर्थहीन झाल्या आहेत.,
दासवोघासारख्या गंभीर ग्रंथाला शोमण्यासारसौ या समासाची कक्न~
पद्धती दिसत नाहीं पण अशा त हेच्या कविता रण्मदासांचीं रफुंय्' प्नकरणे" "
म्हणूनजीकबिताछापलींआहेल्यांतपुप्कळआहेंत्ना `
नानानप्टकनेटक’छ्येप्नामार्नेतुक'कोंतुर्केभ्
नाना नेमक अनेंर्के । विद्यापार्वे ।। . ॰
. पांचव्या तमासांत ह्म’रॅकथा कशी करावी याचें विवेचन केलें आहे,,
त्यांतील एक उतारा येथें देर्ती. भ्
 सज्ननगड व समर्थ रामदास. , ९९
करितांदेयावेर्काकाआङर्वेआळेंरागज्ञाका
तणघरूनिया मन । रवरामागें लाघिलें’ ।।
मेटोंजत्सांराजद्वाप्रींप्नृहुर्ये घारेलायेगर्बी।
कवळत्तां तैसी परळी । कळेंनं केळी ।।
मनठेंक्वाईभ्रक्सिकोंणींहूंरिकथाकख!
तोचि एक सॅसारी । धन्य जाणावप् ।।
सातव्या समासात रामदास पुन: सामान्य व्यावह्मारक उपदेद्मावग्डे
वळले आहेत. मनुम्याला आपल्यातील नैसर्गिक दोष कदाचिंतू नाहींतै
करतां येणार नाहीत- पण मनुप्यार्ने श्रमामें मिळणारे गुण तरी आपल्या…
ठायींअळाण्यायाचीं खटपटयेखीणांहेजै अतेंमोंठ्या क्कांर्ने सांगि…
तलैं आहे. × ॰ ,,
सहाव्या समासात रामदास गृहृस्थाश्नमाचळा उसमपणा काम करता .
ज्याप्रमाणें आजारी माणसाला आरोग्यावै महत्त्व जाव्त चांगठें कळतें
त्यांतलातरहाप्नकारनाहींनाअशीरांकायेते. यावस्कामागेंउहेंरव
केलेल्या एका मताचा फीळपणाही ळा’देतून येतो. प्रपंच, संसार व आतांच्या
समासातोंळ गुहृस्थाश्रम हे तिन्ट्री शब्द रामदासांनी खात अर्थाने वापरले
आहेत असे म्हृणणें प्राप्त आहे.
नप्नप्येषनानाआश्रमल्लावांम्चकूव्गुहूंस्थाश्रम!
जेथें पावतो विश्राम । त्रैलाकववप्सों ।।
देंवऋषिमुनळीवरैग्म्पिनानातापसीवळोतरर्लीप्
'पितूअळाप्’ट्रेकखानेविभागी।अतं`।तअभ्य।गत।|
गुहूरथाश्र्ळामीत्तिर्मोणलुंप्ल्फिआपुलाआश्रमटाकूनगेल्फि
परंतु गुहूंल्थागृहीं प्हेंडों लागलें । क्रीर्सिरुपें ॥
या कारणें गुंहूंस्थाश्नम । सकळांमध्यें उत्तमोत्तम ।
पलुणाहेजेंस्वघमँ!आणिसूतदृया॥
याचसामासाचेयैवर्टीरामदासांनींत्राह्मणाच्यातक्कांनहींन रिंथतचिं
क्कामातू वर्णन केलें आहे तें विचारणींय आहे, त्यावरून रामदासांना
त्राह्मण्याचळा व हिंदूघर्मांचा किती अभिमान होता हें स्पष्टपणें दिघून येते. '
।,
 ५६ सज्समगड व समर्थ रामदास.
लोंद्रुसऱ्यार्चेअंतरजाक्सिदेदाकाळंप्रसगजाक्सि
क्यप्ळुपह्मांक्काउणें|मूर्मंठ्यां||. ,
नीचप्राणीगुरुत्वपावला।वेथंआच।रचिबुङळाला।
वक्काक्का|कोणपुसँ॥ '
ब्रह्मज्ञानाचाविचास्ताह्मळायात्राह्मणासीचआँघकाश्या
‘वर्णांनात्रल्हाणोगुरुऱ्णऐसेंहेवचका!
’त्राह्मणबुद्धीयाक्का चेवक्सिआचांखपासूनम्रष्टळे!
गुरुत्वार्साडूनझप्ळे।ल्फिवि।ष्व।चें।। "
किंव्येकदावळमलकप्सर्क्स'किल्येकपिरासौमजतौ!
कित्येक तरुक होती । आपुठे इच्’ळेंनें ।।
ऎसा कळीयुहुंएंआचाराकळोठें राहिला विचार!
पुढें पुढें वणेंसरकप्र । होणार आहे ।।
गुरुद्वआहेंनाचयातस्किकांहींश्यावठ्यांमहूंती!
शूद्रआचप्रबुङवितीं1त्राह्मण्गंचप्।।
हेंत्राह्मणांसकळेंनढ्यात्याचींबृत्तिचवळेंनाम्
भिग्’ऱ्या आ^ममान गळेंना । मूरर्वेपणाचां ।।
राज्य नेळें न्ळेंच्छक्षेर्ची । गुरुह्व नेळे'ऱ् क्रुपात्री!
आपणअखाँन।परचीं।कांहोचनाहीं॥
ब्राह्मणांस यामण्यामें _वुडावेहेंव् । विष्णनें श्रीवत्स मिरावेहै!
त्याच विष्णूर्ने शा'पळें । पह्युरामा ।।
आल्हाहूंळीतेचित्राह्मणाद्गु'खेंबोंळिलांहेवचक्रां
वडोंळगेह्ठेंप्रामणींकल्ला।आग्हांमोंवर्ते॥
अत्सांच्यान्नाह्मर्णोकायकेर्डेर्क्सन्नमिळेंनाऐसेंझाब्लि
तुब्दांवहुतचिप्रचीतौसअछिं|क्विप्नाहीं||
वरॅवांडेळस्किकय्यझ्याक्सिन्नाह्मणांचेंअदृष्टजाणाक्सि
प्रसंग वोळिलोंरवभाक्लिक्षमाकळीजें ।। ,
' या ददाकाचे शेवटचे र्तांन अभ्ऱ्यायमात्र पुनऱ् आयाव्मपर. आहेत व
 ॰ सज्ञनगङ व समर्थ रामदास. ९७
^र्^क्का^^^र्ळे^ल्ला^र्^,५र्र्र्र्ढ्यार्/स्त्रर्/प्ष्र्र्र्/भ्र्र्‘भ्’भ्ळंळे’भ्ष्ल्फि

त्यांत'रामदासांनीं ध्यान, परघ्रड्रुळा व भाषा या तिहाँवै त्वरूपवर्णेन दिळें

आहे. त्यांत मामॅचें स्वरूप वणन करतांना खाळींळ आवॉ आहे.
मुळी वाउविघवा नारा । र्विचे नाव जन्ससाविन्री ।
कयेर हिंडे घरोंघरीं । है।सळी माया ।।
पंधराव्या दशकात सामान्यत. रामदास आपल्या वेर्दातौ तत्वाचॅच
पुन: विवरण करण्यात लागले आहेत असें दिसतें॰ मात्र पहिले तान
समास व सहावा समास यांमध्ये चब्दर्यंळ्क्षण, मिंत्घूहृलेक्षण व आग-
निरळीक्षण या नांयाखालाँ व्यावहारिक उपदेश … केला आहे व सळो सबंध
, चचदाव्या समासाप्रमाणें आपल्या रामदासळो पेथवींल ळोकन्सि केल्या-
साररया दिसतो. त्यांत पुप्कळ गोष्ठी गुप्तपणे कराव्या व केल्याचालोंकांना
सुगावा लागूदेंऊ' नये व राजकारण करावें, लौफांचीं मने राजी राखार्वी
वगैरे प्रकारचे उदार आले आहेत व वहुथा अशासारस्व्या उद्रप्रां॰
वरून रामदास मोटे मुत्सद्दी असले पाहिजेत, त्याच्याच रफूसान सर्व
महृळाराप्ट्रांत राजकारण सुरू. झाले असले पाहिजे; रामदासा षंथ म्हृणबे
एक राजकीय पंथ असला णाहेजे वगैरे कल्पना ।नघाव्या असळिऱ्यात असें
वाटतें. पण या अपवादात्मक व संशयात्मक उदारांवरून झ्तकॉ सोल
खोल अनुमार्ते काढणें रास्त आहे किंवा नाहीं हें ठरविणे कठीण आहे.
कांहृग् उद्गासंवरून तर त्यांना हे राजकारण पसत नसाव' कळी काय असाही
भास होतो. या चार समासातले मुद्चचि व मासलेवाईंक उतारे एकत्र
येथें देर्तो. त्यावरून विघणादेया अनुमानचिं विवेचन दासनौयाच्या सार-
समातौनंतर करावयाचे आहे. ' ,
या कारणे मुख्वमुरव्य । तयासी करावें सरव्य ।
णकरितां असंख्य । याजाड्रुप् मिळतौ ।।
घूतासि घूतचिं आतडे । घूत धूताच पतप्डे ।
उगाच ।हेंडतोंवडे । कायेबिण ।।
धूताप्स घूर्वपण ककुंले’ । तेणें मप्नूसों मन मिळाले ।
परि हूं गुप्तरूपेंकले । पाहिजे सव ।। `
समथाचेरारिवतांमक्रांतेयेयेताउदंडज्ञन!
 …र्र्र्ळं

जनआणिसक्कानं|आजेंवकारेतीं||
वेष घराया वप्वळा । अंतरळी असाव्या नप्ना कळा ।
सगट लोकांचा जिव्हाळा । मो’डूच नये ।।
जिठुवयासूप्र्तेतितुक्स्राप्रकूर्तप्न साप्रस्व्यपिंनसतीआप्देअंतौ!
नमचिनाद्दीपाहाक्राकताप्कायग्ह्णाप्न ।।
।कत्येकम्लेच्छहौऊनगेक्सिकितेकफिर'गणांतआटलेप्
देशमपिमें रळोळिघले । कितौएक ।।
महाराष्दूदेंश थोडा उरला । राजकारणें डॉक रळोघिला ।
अवकाशनाहोंजेंवम्यप्लढ्या उदंङकमिं ।।
क्रिटोंकयुद्धप्रसंगोंगुंतळें।तेणेंगुणेंउन्प्तत्तझाले।
रात्रंदिवस करू लागले । युद्धचचौ ।।
उद्म्यास व्यासंग लागला । अवकाश नाहींसा झाला ।
'प्अचघा पोट थेदा लागला । विर’तर ।।
कुयामे' अथवा नगरे' । पाद्द्यवी' घरांचीं घरें ।
भिक्षामिपें तहान थोरें । परळीक्षून सल्लार्वी ।।
याक‘ळोव्या समासात नेहृआँप्रमर्णि वेदांत मतांचाअनुयाद केलेला आहे.
चवय्या समासात सर्व जड वस्तु पुथ्वीपामून झाल्या आहेत व त्यांना
नाश झाल्यावर त्यांचे पृथ्बाँतच रूपांतर होते; पृथ्वी पाण्यापामून झालो व
तिचा नाश म्न्’श्णजे पाण्यात ।तन्वै रूपांतर होते; त्याचप्रमाणें इतर भृह्मांचण्’
अवस्था आहे व या सवळीचें मृठुठळाशळो शाश्वत ब्रह्म आहे असें प्रतिपादन
केले आहे'- पांचव्या समासात सर्वे चंचळ् व भिन्न सत्तेच्या मुह्ठार्शी`द्व
आहे असें सांगितले आहे,
यात, आठ, नऊ व दहा या समासात निरनिराळ्या रूपकॉनळो माये
पासून, अमदॉ सूक्ष्मजन्वूपनून तों थेट मनुप्यापर्मेत सर्व प्राणिमाव पेच…
झ्या'च्हुंग् व त्रिगुणत्विया व्यापारानें कर्ते झाले आहे व मवियूर्वी परत्रहृग्
आहे` तं ओळखून ज्ञानानै उपासना व भजन करून आपल्या आयुय्याचें
सार्थक करावें असें सांगृऽग् दशक सॅपक्सिप् आहे,
_…
 सज्जनगङवसमर्थंरामदास. ॰ ५९.
श्या”औ”/क्विव्या“व्युर्जी”ल्फिर्स्टर्थे ,‘प्रांक्कांक्वि/र्मंझॅ/",“र्तां‘ग्ज'औ‘भ्क्त्र/द्घा‘र्कआँक्काछ्ये/प्रॉ/५फ्रा/‘किळंम्ह.’

हेंसप्’ळावादशक चवदाव्याप्रमाणेंच अपूफ्‘ आहे. यामध्ये

_ पंचमहामूतचिं-प्रत्येक समासात एकएका सूतळार्वे या…
"`" प्रमाणें…त्तवन केलेळ'आहे. ॰ यामघल्या कांहॅव्काँहँळा
‘ ` कल्पना कायेकव्फार्तेला अनुरूप अशा आहेत. यामध्ये
रामदासाचानेहृमौचा तेंद्रांतद्दीफारसाआलानसीं; र्किंवानैतिक व्यावहारिक '
उपदेशहीफारसादृष्टीसपडतनाहां. तरयांतकविप्नातेमे"नकेलेलेट्टष्टळी
तरचांवै निरपेक्ष वर्णन आहे. यामुळें काव्यमय कवितेच्या तोंडीला वस-
विण्यात योग्य असा या दशकांतल्या पुन्कळ कविता आहेत. यामुळें हा
सर्व दशक वपिंनीव झालेला आहे,
पहिल्या समासात वा'झ्मीकॉं कवींचें स्तुतीपर नमन आहे. रामदासाचा ’
प्रिय देत राम याचें चारच गाणारा वाल्मळीक्री कवी महाभारताच्या क्रह्र्यो
व्यास र्क्सप्पेक्षां रामदासाला जात्त सन्मानाहँ वाटावा हे स्वाभाविक आहे.
या समासात याह्मौकीं ऋषि प्रथमतऱ् वाक्या कोळी असून तपोवलार्मे
वाहृमीकी ऋपि आला. त्यानें रामचा’रॅव रामाच्या त्रालपर्णांच कसें पुरें
केले, तो तप करीत असतांना त्याच्या आसनावर पुंग्यांनॉ वळाठ्ळ कल्या-
मुळें त्याला याव्मीकळी असें नांव कसें पडले, याव्मीकीं रामनामामें पाया-
प।तून कसा तरला वगैरे सर्व दंतकथा या समासात रामदासांनी एकत्र
णांयेल्या आहेत.
दुसऱ्या तमासांत नूयजिं स्तुति आहे. त्यांत मूयप्रकाद्र्ळाळावरसबँ जगाचे
व्यवहार कसे अवलंबून आहेत हं चांगल्या… तहेनै सांगितले आहे. त्याच
प्रमार्ण रामाचा वश दूर्यांपाबून झाला आहे या पुरार्णातीळ दंतकथैचाही’

तिसऱ्या समासात पुथ्र्वार्चे स्तवन केले आहे. सर्व याणिमावळाचा आ-

घार पु‘प्तीच होय; पुथ्वॉवरच माणसें ‘ गड कोट पुरॅ पट्टणें ’ करतात;
त्रूश्बीवर सर्व पबँत समुद्र च,.दऱ्या खोरीं असतात; पृघ्वापामून सर्व यातु
ळू
६० “ सज्जनगड व समर्थ रणदास.
मनुष्यास मिळतात; 'पृध्वळीलाच ‘वद्रुरत्ना वसुंघरा' असें अन्वर्यंकपणें ’
हा…णसात; ‘ मौ"…माझें करणारें’ सर्व अभिमानी पुरुष यांचा जन्मापासून
…मरणप्पयैत सर्व व्यवहार पृ‘र्णांवरच होतो; इतका पृथ्वीचा महिमा आहे
हे रामदासांनी या समासात दाखविले आहे.
, चवथ्या तमासांत पाण्याची स्तुति केली आहे. पुथ्त्रीवर समुद्र, नद्या,
सरोवरे, झरे, पाइग्र अशा नानारूपानें सर्वत्र पाणी आहे; सर्व द्रवरूप
पदाथंळोत _पाणळीच आहे; मुकाफळाचँ पाणी; रत्नाचें पाणी व शस्त्रचिं
पाणी (येथे पाणी शव्दत्विया संदिग्घपणांकडे द्रुलँक्ष आले आहे) हें
पण्याचेंचरूपआहेवर्वेरितऱ्हेचेपाण्याचेप्रकारवर्णिळेआहेंत.
पांचव्या समासात अत्रीर्चे त्तवन केले आहे. ज्रठरान्नि, वडवाप्ति वगैरे
अग्रीचेप्रकारयेयेसस्थितलेअहितहूवत्यचिं
‘अंअजगृहोंचा अग्नि आणिला । त्यास दोष नाहीं बोळिला‘।
सकळ गृहौ पवित्र झाला । वैश्चानरन्न ।।
'आ‘ग्रेहोत्र नाना याग । अप्रिकरित्तां होतां सांग ।
अंप्रितृप्तहोतांमगाप्रसन्नहूंळोय!
या तऱ्हेने’ वर्णन केले आहे, .
साहाव्या तमासांत यायट्युळी प्रार्थना केली आहे व त्यांत वायूचा पुत्र
हनुमान ही कथा देऊन हृनुमानाच्या पराकमाचें वर्णन केले आहे.
सातव्या समासात मदु।मूतांवै मूळ अन्तरात्मा हृळोव असें सांगुन तो
अन्तरात्मा सबाँचें ठार्यो आहे व तो पुव्पप्रकुतौ या जोडीर्ते प्रकट होतो
असें सांगितले आहे.
आठ, नऊ व दहा हे समास पुन: नेहृमाँच्या वैदांवीं विचासंनीं मर…
केले असून पचमह्ममूतांच्ची उत्पत्ती आत्म्यापारगून कशळी झळाळी; या जगांत
निरनिराळे ऋतु, दिंचसरात्र वगैरे व्यवस्था कक्षा अस्तित्यांत आल्या व
या सर्व व्यवस्थेचे मूळ सर्वेशक्तिमानू, सटँळाज्ञ असा अन्तराव्या कसा आहे
याचेंघिबैचनकरूनद्दामोळग्वाद्शक संपविलाआद्दे॰॰ ’
सतरावा दशक पुन: वेर्दातपर आहे, पाहेल्गा तीन समासात परब्रह्म
व त्यांच्या मायेने उत्पन्न झालेले भेद व भेदात्रूमरळेला संसार याचें'क्ण्कॄन
 सक्कागड व समथै रामदास. ६१
केलेआहे. चवथ्यळासमासातज्ञाताव तेंज्ञानद्रुसन्यास सांगणारायांच
गौरव केले आहे. .
मूळ एका रवरापामून "सप्रेगमपघनिघसा हे रवरसप्तक वनले व
स्वरामध्यें तार, मंद्र, घोर वगैरे भेद झाले, त्याचप्रमाणें परवह्माची गोष्ट
आहे; मनुष्य एकांतांत असला व एकाग्र ।चत्त करून वसला भ्ह्रणजे
त्याला ‘ साहं स`।हं’ चा भास आपोआप होतो; याप्रमाणे साहजिक
वित्रुयान'ळीसुवां पर‘मप्त्मप्राप्ति होते…. मात्रत्यालाज्ञळान पाहिजे; नाहीतर घरांत
पुरलेले घन अमून त्या गोष्टाच्या अज्ञळानम्युळें मनुष्य दाळारद्य मोगतो,
व्यप्प्रमाणें आत्मा आपल्याजवळच असतांना मनुप्वळुद: रव क्केश मोगतळोहु’
‘ इत्यादि“।नरूपण पाचव्या तमासांत केले आहे‘-
सह्मव्या समासात दासवोघाच्या दुसऱ्या अक्योंत कॄ|चतू दृग्गॉचर
होणाऱ्या मानवी आयुप्याच्याद्रु :रवमय स्थितावें वर्णन आहे; जन्मापासन
मरणळापयेत कश। नाना यातना व नाना संकर्टे मनु’यास मागार्वी लागतात
याचें मङक र'गांत चित्र काढले आहे… `
सातव्या समासात पुन' व्यावहारिक उपदेंशप्च्या पाछुपदावर रामदास
आले आहेत व या समासाचा प्र।र॰म एका सुंदर उपमेर्ने केला आहे. ज्या…
प्नमाणें पाणी नितळ असते व ते नाना वक्कीमघ्ये आते ' व त्या त्रक्कीच्या
रवमावाप्रमाणें तीक्ष्ण, कडवट, गौड वगैरे, रुचि त्याला येते त्याप्रमाणें
आत्मा, देंहृसंगानें विकार पावतो. याकरिंतांच मनुप्’याये सत्सगाते घराबी
म्हणजे त्याला सदूगुण लामतात. यावरून मनुय्याचें ळिहृतानहित’ त्याच्या
ट्टातोंवऱच अवेळत्रूड्रुग् आहे; मनुष्य आपलाच शत्रु होईल विजा आपला
मित्र होईल म्हणून खाळळीळप्रमाणें मनुष्याने वागले पाहिजे. ‘
याळपण तारुण्य आपले । कॄद्वापणीं प्नचीतास आले ।
ऐसें जाणान सार्थेक`कले ।… पप्तदूजें कोंणें एके ।।
देंहें जैसेंकेले तेरँवें होते । वत्सा केल्या काये साघते’ ।,
तरळी मग कष्टाये' तें । कवि…निमित्त ।।
आठव्या व नवव्या समासामध्येफांरच द्विरुक्ति झाळळी’ आहे. इतक्या
‘एफांपुढेंएक्र असलेल्या समासात इतकी ।द्वेव्क्ति व एकाच विषयाची
‘६२ , सज्ननगड व समर्थ रामंद्प्स.
ण्याभ्

गुंतागुंत पूर्वीच्या तमासांत दिसून येत नाही. या दोन तमासांत रामदा~

र्सानॉ वेदांतळी पारिभाषिक शब्दांच्या व्याख्या दिल्या आहेत.-स्थूल, मूथ्ऽम,
कारण, महाकारणयाचार प्रकारच्या देहांच्या अवयबांचें वर्णनकेले
-अ.।हें ह्यूळ देहृ पांच पां'वह्वरूपाच्या पचमहृळासूतांनीं झाला आहे; अन्न:-
॰,करण मन, बुद्धि, चित्त व अहंकार मिळून अन्स‘ करणर्पचक; पंचपप्ण;
पांचच्चानेंद्रियें; पांचकमेंळि’द्रर्येवत्राव्द्, रपशै, रूप, रस, गंध, हेपांच
.प्’बेपयपंचक, अशा पंचबाँया मिळून मूथ्ऽम देह झाला आहे. कारणदेहृ '
अज्ञानानै झाला आहे; व महाकारणदेहृ ज्ञ।न।न्"। झाला आहे; व या
देंहाच्यानिरासळार्तेजेबिशैपज्ञळान होर्तेतेंचपस्त्रहा होय, अतेंयादोन
तमासांत निरूपण केलें आहे, दहाव्या तमासांत रामदासांनीं ज्ञान मिळ-
विण्याफारँतां सव्संगळित घरावळी व उत्तम गुण अंगीं आणावे “अता उपदेश
करून दशक संपयिला आहे.
अठरावे दशकाच्या पहिल्या तमासांत निरनिराळ्या देवांच्या रतुतीर्ते ;
प्नारंम करून केवटॉ' सवै देवांचा देवैश्वर म्हणजे अंतरात्माच केवळ आहे ’
व त्याच्याच निष्ठेने मानव मतसागर तरून जातात असें सांगितले आहे.
दुसऱ्या तमासांत उत्तम पुव्षलक्षणाप्रमाणें जाणत्या माणसार्वे सवि-
रतर वर्णन केले आहे, त्यांत व्यावहृल्फि उपक्केगचां भाग पुष्कळ आहे
वद्देप्वर्टी खरा जाणता म्हणजे अन्तरळास्माच होय असैर्सागूनव्याचींमक्ति
करण्याचा उपदेत्रा केला आहे…
तिसऱ्या व चवध्या समासाचा विषम एकच आहे, त्यांत मवुग्य देहोचीं `
महृत्ति वर्णन केली आहे मनापदेहृ दुर्लंम आहेट्रॅ च्या देहाकरिंताच सत्रे…
व्याप मनुणांना करावा लागतो; देहामुळेंच मनुष्याच्या हातून कांहीं तरळी
कक्यगारी होते; म्हणून मनुष्याने सत्रे प्रकार’चें उत्तम गुण या देहात
असताना मिळवावे तट्च देंहाचें सार्थक केत्त्यप्सांरखें होईल असे पृप्तभ्
पादन केलें आहे,
पाचव्या तमासांत सार आणि भाषा यातळां भेद् ओळखून तद्नुरूफ्
वतन कृरॅर्वि म्हृ'णजे मनुप्यालप् समाधान प्राप्त होते, असें सहेंगिंतळें अद्वि-
अफनूलग्यानाचा वध करून महाराज श्रीस्त्रमथत्म्यळा द्ईंळानात आले
 सज्यानगड व समर्थ रामदास. ‘ ६६
असतांहृळासह्रम्बासमाससांगितलाअलेंम्हृणतात.हासमाससबँचयेर्धे
उतग्जवैणेंवरे. मयानीदेयी,र।जकारणवघर्मस्यापनावगैरेंचाउद्येख
ट्यिशेषघ्यानांतठेंवण्याणाखाआहेगांतशकानाहीं.
नानावले नानाभषणें।येणें शरीर ड्रुरिगऱणे'म्
विर्वेकेविचारंराजकारणेंण्अंतरछूग्निप्तर्जि॥
शरीरसुंद्रससॅज।वखेंग्रूपणेंकेलेसग्ज|
अतरप्नसताचातुयव।ज|ढ्यापशस्मानपाक्सि॥
तुंद्ट्टे’काड कठोरवचनी|अखंडतोलेसाक्सिप्नीं|
न्याय नळीतिअंत'वग्रणींसींणार नाहौ||
तरीशींघ्रकोंपीसदाप्कदापिनघरीमयाँदढ्या
राजकारणेंसंवप्द्ढ्याप्तिर्कीचनेस्नि!
ऐरॅवैब्व्बेंव्ल्’वेदृमानळी।कदापिसह्य्ग्नप्हृळी'वचर्न'प्।` … ,
पळापळीअपस्मारजनींप्राक्षसजाणावे॥
समयास्थारेखा समय येइना । नेम,सहृसाच।लेन।।
नेमघरितांराजकारण।।अंतरपडे।।
,आंतेसर्वन्नवर्जकिं।प्रसगपाहूं`।नचक्कार्वे।
,हृटनिग्नहूळी'नपडावेंप्विवेंकींपुरुस्नि!
वड्रुनूचिकस्तिण्हृढ्यतेर्थेयैऊनपडेलतट!
ळीऐफाचासेंवट'झळालापाद्दिजें॥
बरेईंश्चरअप्हेसप्मिमर्लीप्विचौषतुळजामवपिंळीप्
परंतुप्’वेचारपार्हप्ती'कार्येक्ररस्नि!
अखंडचिसप्वघानाप्वहुतकायक्रयांवीदुचनाप्
पखुकांहींएकअनुमानप्तआणिठेंपाद्दिक्वि!
समथापझीवहुतजकाराद्दिलापाद्दिजेसल्फि!
निश्चळकखानेयांमन।ले`।कअसतीं॥
म्ळेंच्चाद्गुज्हेंनउट्रॅड्यावठुदांदिवसांचेंमाज्ञलेवङ!
याकप्रणेंअखंङ।स।व्।घानअसळावें॥
।
 सकप्'व्कतों तों ईश्वर । तेणें केला अगिकारां
तयप्पुरुषाचाविचारप्विरछाजास्नि!
न्याय नीति विवेक विचार । नाना प्रसंग प्रकार!
परोंक्षणें फ्रांतर । द्देणें ईश्वराचे ।।
महायानसावनृपणेंल्लामनींघारिप्टघरणें!
अदूमुतचि काय करणें | देव्ग् ईश्वराचे ।।
यश फौप्त प्रताप माहेमकॄ । उत्तम गुणांसि नाही सळीमा|,
नहीं दुसरी उपमा! देणे' ईंश्वराचें ॥
देव ब्राह्मण आचारप्वैचार । ।कतींक ज्ञनारप आपार ।
सदा घडे परोपकार । देणें ईंश्वरर्चि ।।
ड्हृलोंकपूरळोकपप्ह्यस्निड्रुळाखंडसावघपणेंराहृणें!
वहुतज्ञनात्रे साह्मप्’ळा । देणं ईं’त्रूराच्'कॄ ।।
'देंयाचाकपक्ष घेणं । ब्राह्मणांची चिता याहृणें ।
बहु जनास पाळणे । देणं इश्वराचं ।।
घर्मह्थापनेत्रे नर । तें ईश्वराचे अवतार ।
झाले आहेत पुढें होणार । देणें हँनरप्वें ।।
उत्तमगुणाचायाहृकप्तर्कर्तांक्ष् ॰णबित्रेक।
घमैंल्थप्पना पुप्यसोक । देंणें' ईश्वराचे ।
सकल गुणांमध्यें सार । तजविजा विवेक विचार ।
जेंणं पाविजेळेपळपार । अरत्रपरत्रांचा ।।
सातव्या तमासांत मनुष्याच्या ळोमा, आळ्शीं, करंट्या रवयावाचँ
वर्णन अमून श्नमाबांचून कांहंळो'हा होणार नाही असें प्रतिपादन केले: आहे… _
जनाचा लाळुचा रव्ळामात्र । आर'मींच न्हृणतळीद्व|
म्हूंणजेंमज्ञलाकझीटन्लेत्वप्एशींवासनर्ली
कांहीं भा‘रेघ् केळी नसतां । आणि इच्छितौ प्रसन्नत्ना ।
जैसें कांहीच सेवा व कारेतां । रवप्मीस मागची ।।
कप्टेंविणकळनप्हीं।कप्ट।विणराज्यनाहीं। ‘
केस्याविण होत नाहीं । साध्य जनीं ।!
 सज्ननगङ व समर्थ रामदास. ६१
आळहें कार्ये नासतें ! हें तों प्रत्ययास येते|
कष्टाकडे चुकावेते । होन जन ।।
आथींकष्टाचेंद्रुल्फिरवसासितोंसींसुखाचेंफळभीक्तिस्कि
आर्थीआळलेसुखावतीं । त्यल्सिपुदेंद्रुप्व||
आठव्या तमासांत निराकार वह्म व सगुणप्वहायांचळाभेदत्तांगून
लोक पापाणाचे अनेक देव शोघतात व प्रतिमेस मजतात; पण त्यांना
‘मूखाँसप्नतियादेव’हँकळतनझीअतेंह्मटलेआहे.
` नवव्या व दहाव्या तमासांत हृरिंकळीतेंनाचे वेळीं लोक आळस व राग
लोभ इत्यादि मनळोत्रुत्तकँहुंया अंमलामुळें कसे वागतात याचें हास्यकारक्र
वर्णन करून दशक संपावष्णांत आला आहे.
॰ एक्रुणींसाव्या द्शवभंमंळी रमंपीं मंवद्राप्या दशक्रासप्रखी आहे. चवदा-
व्या'त दोन समास पारमार्थिक व वेंदांतमतप्रतिपाद्ळी आहेत, झ्तकेहृळी या
दशकांत नाहाँत. यांत व्ववह्मरपरि‘ळुत असळा उपदेश फार आहे; तलेंच
रामदप्तीषंथाच्या लोकांना उपदेंशगुंकेल्याप्रमाणें येंव्ळाद्दि भास होतो. चव-
दाव्या ट्शकापमळाणें हा ट्शकाहे अर्वाचीन काळाच्या मनुच्श्र्याचेंसुबां मन
वैघणांरा आहे. चवदप्व्याप्नमाणें’ या दशकांताहें राजकारणाचा दळोनचळारट्रां
उक्केरत्र आला आहे व रामदासांनी राजकारणाचें ध्येय लोंकांपुढें अनुकर-
ण^।य म्हृणून ठेंविले आहे; तसेच या दशकांत म्लेच्छ अंमलाचा उडेरव
आला आहे व शैवर्टी सावत्रिक ।शक्षणाचें ध्येय रामद्।स।न॰। उच्च स्वरार्ने
प्नातपाद्न केले आहे.
पहिल्या तमासांत त्राह्मणानें आपले अक्षर उत्तम घटयावें व चांगल्या
गैथ्याक्लित्यांचींजतनक्ररावींम्ह्रणूतसांगितलेआहे. द्रुसन्या समा-
र्तांत अक्षराप्नमळार्णे मनुप्यामें उत्तम ज्ञान मिळवाथें व चातुर्व संपादन
करावें अता उपदेश केला आहे. तिसऱ्या व चवथ्या तमासांत अनुकमें
करॅटळहुंऱणवसदैव(दैववळानू)लक्षणर्सागितलेआहे॰ यामध्र्येपूनीं-
च्यामूखँळक्षणवउत्तमळक्षणयासमासत्विळीर्क्सचआकमारते.
पाचव्या तमासांत मनुग्’र्ये हृजासें प्रकारच्या देवाच्या प्रतिमा क्रग्जत्यळाचँ
मजनक्रूनकरतप्तअसेंसांगितलेआहे. पणरवरादेक्एकचआहेव
स…५
६९ सज्जनगङवसमर्थंरामट्प्स.
तोप्नत्येकर्षियाअत्सार्यामोंआहेअरॅय्म्ह्रणूनअशाप्नकारर्चेजानसत्त्तणांर्ने
लामर्तेवमगतेंअनुमवासहृळीयेतेंवव्यायाँगेंसद्तिमिळतेअर्ते

पांचतेद्हायासत्रैसमत्सांतअर्णवय् व्यावहारिक्रवअधैवय्पार.
मार्थिकउपदेश आहे-हाउपदेश रामदासींपथाच्या लोकांना क्सिराम-
दासांकडे णांवारयेणम्यासंसप्तीवप्नापोचैक माणगांनाकेलेला दिसतो;
कयाकॉँतेंन करावें; ज्ञानी आणि विवेकळी व्हावें; कथाफौतेंन वि'ण्याचें शान
चांगले मिळवार्वे;ळोफांनाराजीराखार्वे; जशास ततेंवागार्वे वगैरे राज…
काऱणीवव्यावहृप्रिक भाड्यारिनियमद्दिळेआहेत. यापांचद्दीसमासां.
तौलकांहींउतारेदेऊनहादशकसपवृंळु
आपणठुक्कगुरुकेला।शिद्यांत्रप्णा’मेळक्लिप्।
नळीचयातीचेंनासला।समुदाय॥
तप्ह्मणमंङळ्यामेळयाठयढ्याभक्तमडेळ्यामानाव्या!
संतनंङळ्यप्शोघळाव्या।भ्र्ट्सङळळी।।
उल्कूप्टभक्यतेंचिव्यालेभाळमळीतअचर्वेचिटाकात्रे!
निल्पृड्पर्णेविख्यातव्ह्मवै'भूमंडळीं॥
अक्षरचरेंयाचक्सिअथंदूंतरसणिणेंवस्मि
गाणेंनाचणेंअवपेंचिवरेंप्यप्ठांतऱ"
वींक्षार्क्समैंत्रीबरौ'तौक्ष्यबुप्द्वेराजक्रारर्णीर्क्सप्
आपणासरारत्रेनानापस्निभांळेप्नपक्सिम्
अखँडहृरिंकथेंचाट्युद्'बूंर्ड्ससक्कोनामवेधा
प्रगूउजहुप्चगूपवप्जाऱ्खूठ्ठाबेसाद्धी ॰ णे.
ठ्ठनासप्राखा ।सज्जनास जा!
सकळांचँमनींर्वेजाणेप्ज्यप्नेंत्याझां!
संगतींचेंमनुष्यपालटेछ्येत्तमगुणतक्काउक्लि
अखंङअभ्‘यासींलगक्विंसमुदाय ||
जो हुसऱ्यस्त्ररळी विश्वासला । त्याचा कार्यंभाग बुडाला ।
जोआपर्णांवेकष्टतगेला|तोचिभला॥
 सल्लागडवसमर्थंक्का. र्दै७
र्/भ्र्ल्लार् र्र्र्र्र्र्र् ^ क्रिक्काढ्या/ष्ष्श्वार् "

अवव्यप्तिअत्रघोवैकळलेप्वेब्दांतेंरिर्तेपडक्वि
याकप्रणेंऐपेंघडले1नपाद्दिजेंकीं।।
मुरऱ्यमून्प्हातींघ्यार्वे|करणेंतेंळोफांकरर्वीकखर्वि|
क्रिल्योंकखह्रकक्काप्वें|क्काणत्सांर्ये||
तळिकेंपद्दिलवानूकळ्कटॅप्तयांर्सीचव्यावेझटॅ!
द्रुजेंनराजकाऱणेंद्प्टॅर्बीसेंनर्क्स"
_,/’ग्रु।मपयावमींसांपडर्बि।रगडूनपीठच करावें|
करूनमागुत्तिसांवरर्विबुडयूंनक्लि!
रवळहुजन्नगेसैश्यालेभांजकारणनाहींराखिले!
ऱ्तेणेंअकॉफ्राटझाळेंछ्येरेंवाईंटे"
समुद्प्यणाहेजेर्मंष्ठा'तरीतणावाअसळायावळकउ!
"मठकरूनतष्ठा।घरूनत्रे।।
द्रुर्जेनप्राणीसमजवात्रेसिंरीतेफ्राटनकराक्लि
सग्जनापरीआळवावैर्लिंहूंत्वदेउनी"
जनप्मध्येंदुर्जनप्नगव्।तरीमगअखंङखटपट।॰
याकप्रणेंतेवाट।बुझकू‘नैटाक।वी॥ `
णळिमाव्यादेखतांफळीजाछ्येणद्गूरप्च्याफुरफुस्ती ।
’ऐसापाप्हैजेंर्कीक्का।केपक्षीपरमार्धी।| भुजा
तयासदेरवर्तांर्ट्सनघाकेर्ध्वसळावेप्नचीत्तीचेतडाखे!
’वङपणांडाचेवारत्रेप्सहृजाचेहोती॥
हीघुर्वपणसींकमिं|स्काकास्पाकरर्विनेमे|
'ढिलेपणाच्यासंम्रपेंछ्येप्ऊ'तयें॥
. अ * ग्ह्र … '-
`फडसमजावणीकरणें1गद्यपद्मर्सागणें1
’फाव्तसासैराखणेंप्सर्वोकाळ।।
ऍसाज्याचाट्रॅङकग्अखंडपह्रणेंविवेंत्ना .-
सप्ववणुढेंअत्रिवेंक्रायेहैंउचैत्पणां …..
 ६८ सज्जनगडवस्रमयै रामदास.
जितुकॅफांही'आपणासठविंग्तितुकेहृळुछाशिकचक्विं
शाहृणेंकरूत्तिसुरेङळात्रे।वहुतजन।।
'परोंपरळीझिक्रविणें।अङणुकांर्सागतजाणें।
नित्रूळकरूनसॉडणेंप्निव्पुह्यसौ॥
होईंळतेंआपणकरात्रेछ्येहोतांजनाकरवर्वि!
भाग्वद्भज्ञनेंविणर!हूं।र्वे|हाघमँनव्हे।।
आपणकरप्हुंकरवाहें।आपणविव॰"र।वेंविवरव।बें।
आपणघरप्वघरवाव।भजनम।गासळी।।
विसावा दशक सर्व पारमार्थिक ।‘वेवेचनाचा आहे व त्यांत योडफ्यांत
वैदांततत्त्यचिंयारसस्मितलेआहे.
पद्दिल्यासमातांत प्राण, मन, पुथ्घी, आप, तें…ज, यागु आकाश इत्यादि
तलेंवपरघ्रह्म हींसवैव्यापकआहेततरतोंएकआहेत कॉँकायअसा`
प्रश्न करून त्यात्रे समाधान केले आहे. परवह्मन्बेंरॉज बाकोंर्ची त‘प्त्रे रवरीं
व्यापकनव्हेत; कारण तोंएफदेगींआहेत परवह्मवपर्वतयादोहोंस
ञचळ म्हणतातम्हृणून तेएकहृळोणारन’झीत: तररवरें व्यापकक्कत
अचळव्व-परत्रह्माचेठार्योचआहेअतेंबिंबैचनकेलेआहे. ’
द्रुसऱ्या तमासांत परत्रह्माच्या रवरूपाचेंच निरूपण पुढें चालविले.
आहे. दृश्य आ।ण परत्रह्मयांचाबिरोघ खालाळ ओव्गांत द्र्सिविला आहे.
अर्घभिर्वपाहूंताचहूंकडेप्निर्गुणव्रह्मजिर्क्सतिकक्ति
मनथविळकोंणींकडे!अंतपाद्दावया॥
दृड्यचळेंव्रह्मचळेंनाम्दृरेंयकळेंञह्मकळेंनाप्
\ दृठ्यआकळेक्काआकळेनाट्याल्मनेंसस्कि!
×`प् अशा वझापामूव मूळ माया आळी; तिच्यापासून अप्टयाप्रक्वाते माया
\ झाली व त्यापासन सर्वं दृश्य जग झाले असें या तमासांत… सांगितले आहे..
तिसन्या तमासांत मात्रेपासून पूध्या व पृथ्वीपासून सत्रे चराचर पाणि
कतेझाले यावें निरूपण करून यायूला खरे ज्ञान प्रत्पयानै होते व प्रपं-
चांत काय किंवा परमाथंळात काम पवीत्ति वाचून वङवड व्यर्थ आहे अर्ते
म्ह्टठेंआहे-
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ६९
प्रपंचअथवापरमामेंप्प्रचीतींवींणअवघेव्यमें!
प्रत्त्ययज्ञानीतोसममेंन्स्टकळांमध्क्लि!
चवथ्या तमासांत प्रत्यय ज्ञानाचंच निरूपण पुढें चालपिले आहे.
सकळढ्यासयामेंना'लोंचउदप्सकरर्वना'
निरूपण आणावें मना । प्रत्ययाचे ॥
प्रत्ययराद्दिलाएकींकक्सिआपणथांबंतोंभलतौकक्वि
तरीमग संसाराचे निवप्डे|केले होर्ती॥
उगीचपाहृतांड्रुष्टींणालेवलाक्सितोदृष्टी|
'णीरग्जसत्तेचीगोष्टी'वेंगळीच॥
पृथ्वळीमध्यें जितुकळी शरीरे’ । तितुका भगवंताची घरेंप्
नानासुखेंयेणेंद्वारेंभ्याप्प्तहोतीं" ,
व्याचामद्दिमाकळेंउकळोणाला । मातेवांचून कूपाळूझाला'
प्नव्यक्षजगदोशजगाला|रक्षग्लिसें॥ -
* वैश्- के‘व् ॰

वनावरळी वनचरांची सत्ता । जलावरी चलचरांचीं सत्ता!

मूमंडळप् मूपाळाचीं सत्ता । येणोच न्याये’ ।।
सामभ्ऽमेंआहेचळवळेंक्सिजीजोकरीलेतयाचे!
परंठुयैथेंभगवंताचे।अक्सि।नपाद्दिजे॥ `,
पांचव्यासमास'प्तनिर्गुणपरव्रह्महाएक जिन्नस त्रिगुण व माया
यांची करणीं हा दुसरा जिन्नस पचमहामूतें हा तिसरा जिन्नस व सजीव
प्राणी हा चवथा जिन्नस अशी चार जिनसौ पायऱ्यांनी नृष्टीचीं उभारणी
झाली आहे अते सांगितले आहे; व नंतर नरदेहाचीं द्रुळेंमता‘च ला
देद्दालाहोणारैयियोषज्ञानयाचेगौरवकरूनया देहाचँसांर्णकआळ्स
टाकून यिवैकार्ने वागण्यांत आहे, असें प्रतिपादन केले आहे.
सहाव्या तमासांत चार लक्ष माणतें तीत लक्ष फ्लू व अकरा लक्ष
कृषि दहा ,लक्ष पक्षी नऊ लस जलचर प्राणी आणि वीस लक्ष स्थावर
,मिळून चवन्यायशी लक्ष जीवयोंनी’ शास्त्रकारांनीं मानल्या आहेत अरॅय्
७० सज्ननगड ’व समथें रामदास.

सांगितलेआहेवपुढेंमागौळसयासतिज्याप्रमाणेंमनुष्य देहाचेपिद्येषां‘
गुणसांगितलेआहेतत्याप्रमार्णेयेयैआत्म्याचेगुणसस्थितलेअद्दित.
सातव्यासमल्ला'ळातआस्माळाच्यागुणार्चेनिरूपणच पुवेंचातवूनसमा-
सळावेछेग्वर्टीपुन्हांअनुमग्जपिक्षां प्रत्त्ययज्ञान विशेष आहे व म्हणूनच
प्नत्यक्यानाला जाणते पुसवआंवैकन्नाहृतातअसँम्हृटले आहे.
आठव्यासमासांत प्रर्पचाला आडाचीउपमा र्देक्त्रत्यारूपकानेंसवै‘
प्रपंचर्चि मानवी'देद्दाचेंवसुष्टींरचनेर्वे वर्णनकरूनहृळासर्वप्रपंच म्हणजे"
आत्न्यावेमेदआहेंतअतेतनूनअशां आत्त्म्याचें भेदरूपवर्णनकरणें
हीएकउपासनाआहेअतेप्रतिपर्पिवकेलेआहेभ्
नवव्या समाजाच्या प्नारंर्मो मूतद्द्पूजेंच्या प्राकृत जनाच्या प्ननृत्तीचा
उलेरवकरूनरवरादेचपजन विसर्जन करण्यासळारखा नाहीं खरा देव
विवेकार्नेचअळोळरवलाणाहेंजेव असां देव म्हणजे निर्गुण निर्विकारीं
तर्वव्यापींनिष्कलेकअतेंपरत्रह्मचआहेव म्हणुन परमह्मच मनीं दुहां
घरावेंअसांउपदे'शकेलाआहे.
दहाव्या तमासांत परतहाक्तया स्वरूप वर्णनापासळून प्रारंभ करून हे'
परब्रह्म मनांत विंवले म्ह्रणजे जन्माचें वसंयाराचे’ सार्थक झाले अले
क्काग्रंयाचीसमळाप्’तेकेळीआहे. ह्यसबँसमप्सचयेंथेंदेणेंझ्ष्टआहे.
.घरूजातांघरतांनत्रेप्टाडूंजातांटाप्केतांनथो
जेंथेंतेथेंआहेचआहे|परतह्मवें।।
जिकडेल्फिडेजेंथें`तयैप्विन्मुखदोर्तांसन्मुखतें'
सम्युखपणचुकेनातेम्कझिंकेल्या॥
,वैसढें माणूम्नउठोनगेले।तेथेंअ।काश।चेराक्विं।_
क्काचहूंकडेंपाद्दिळेंप्तरीसन्ग्रुखाचेआहे॥
जिकडॅप्राणीपळोनजातें'त्तिकड्रेअत्काशचींभोवक्वि
›क्ळेंआंकट्याबाहेंरीक्विकैंर्वेजापें"
प्राणीआहेप्तिकडेतेसन्मुखाचेआ ति,
सबिंम्टुंछ्डरुहेप्हेचैत्तिवग्र्फेडेंरतर्कीराहे।मध्यान्हू'रे'चामातेंडन्नैसप्।हे
 सज्जनगङवसमर्ये रामदास. ७१
परिंतोंआहेएकदेंरेंप्तिदृष्टांतनघडेवर्ड्स|
कांहींएकचमत्कारखी।देंक्तपाद्दिला।।
नप्नप्तौथे’नानादेंर्सी।कष्टतज।वेंपहावय।स‘।।
तैर्तेनलगेपरव्रह्मम्सळी।वैसलेव्।यळी।।
प्राणी त्रेसरैर्नोच राहेर्तां । अथवा बहुत पळोन. जाव।।
परतह्मतेतव्वतांब्समागस्नि!
नूक्षीअंत्तराळींमेला|भोवर्तेआकाशप्वेतयल्प।
तसेंल्लामाणियाला|व्यापुनअसें||
व्रह्मपछ्येघनदाटध्ब्रह्मशैवटाचाज्ञेवढ्य
र्क्सत्यासींव्रह्मन^प्ट|समेंकाळ।।
द्दद्यासवाह्यअंत्तरोंम्त्रह्मदप्टांलेत्रह्मझिंदरीं।
अरेंत्यानिमेंळपिंळीसरों।कोंणासद्यावी॥
वेकुंठकैंलासक्कांळाकीं|झ्न्द्रलौकॉंचौदळोकॉं।
पन्नागादेपाताळलेझी’प्तेथेंहोआहे॥ …
क्कांपनूनरामेंश्वरप्अयपेंद्प्टलेअपारा
पाहे।जातांपारावप्रप्त्यासळीनाहींप्त
पस्त्रह्मतेंख्यालेभाकर्दाचिसकळासिंव्यप्तपेंले!
सकळांसरपर्णोनर्साहेलें|सकळांठायीं|| '
परव्रह्मपर्क्सभिजेंनप्अथवाचिरवलानेंभरॅतढ्या
पुंरंमिंध्येंपरीवाहेन।।पुरासमागमैं॥
एकसरे’सन्गुरवविन्मुखम्यामसव्यदोहींकडेएकय्
अघरूर्मप्नाणीसकळिकछ्येयाफूप्आहे"
अत्काशळाचाडोंहोभरलाप्कदाषिनाहींउर्चबळलाम्
असंभाव्यपसरलेप्तजिकडेंतिकडें||
एकजिनसींगगनउदासं'जेंथेंनाहींदृदयभास।
मर्सिवीणनिराभास।परब्रह्मजाण।त्रे।। ’
रऱ्त साधुमद्दानुभावांर्ध्वक्कावांमानवां'.
परब्रह्म सकळल्सि ।वेसप्वा । विश्रात्तिठाव’.भ्।।
७२ सज्जनगड व समर्थ रामदास.

कोंग्नृळिप्कडे ट्रॅमटासजावें'कॉँणींकायपद्द्यक्लि
असभत्म्यततेमर्वि|कायस्हूंणोनि|| ,
ल्धूळनव्हेंसूक्ष्यनव्हे | फांहींएकास्पारेखेंनर्व्हप्
ज्ञग्जदृप्रांविणनव्हे1 समाधान ।।
पिंडब्रह्मांङनिरास्रामततेंत्रह्मनिराभाफा
येथून तेथवरळीआकाश ।.मकाश रूपें॥
व्रह्मज्यप्पकहेतोंरवस्विदृश्यआहेतोंउत्तरें!
व्याप्येंत्रोण कोण्या प्रकारे’ | व्यापक न्हूंणार्वे' ||
त्रहृगेंशब्दचिलागेना|कल्मनाकल्यूंशकेना|
कल्पनातींत निरजना । विवेके ओंळरवर्बि ।।
वु-द्वासारतेंश्रवण।ह्युद्धऱ्प्रल्ययाचेमनन।
विज्ञानळोपावतांउन्मन'स्ग्हृजाचै होतें||
झालेसमाथानाचेफळप् संसारझालासपग्ळ!
निर्गुणव्रह्मतेंनिश्चळ! अतरींविंवक्लि!
हिशेब झाला यात्रेचा । झाला निवाडा तच्वांचा.। `
साध्यहोर्तांसाघनांचाप्ठाव नाहीं ।।
ह्वफॉंजेलेदेंग्ड्रुवलेप्लॅतेजागृतळीसउडाले!
सहूंजचि अनिवाच्यझाळें । वोलतांनथें ||
ऐसेंहॅवित्रेकेजण्यावै'प्रत्त्यथेंखुणेंसळीयाणार्वे!
जन्ममृत्यूच्यानांश्मिलून्याकरप्प्
भक्तफेचेंनि सामिमजिं ।॰कूपाकेळीं दाशरथीनें!
समर्थकूपेंचींक्चनें|तांद्दादासबोंघ||
वींसद्शकदासबोंधाश्नवणद्वारिघेतांशोघ!
मननकस्पाँसविशदृ'पस्यांथेंहोतोंप्प्
वीसढ्याक्र दोनशें समास|साघकेपह्मत्रेसळावकाश।’
विवरर्ताविशेषाविज्ञेष । कळींलागे । `
‘प्र’थाचे करावें स्तवन । रतवनावै क्राय प्रयोजन ।
तेथें प्रत्ययास कारण । प्रत्यया पहावा ।।
 सज्जनगड व समर्थ रामदास, ७३
देंइतक्पांचामृतांचा'कतोंआस्मातेथॉचपिं
थ्याणेकाघेच्चाप्रकारमनुण्याचा|कझावरूनळी||
सकळ करणेंजगद्ळीशळाचे|अप्तणकवित्वचि॰क्रायमनुष्याचे।
ऐशप्अप्रपाणवळोळण्याचे|कायघ्यार्वे||
सकळदेंहूंछ्येझाड्रुप्झाला|तह्वसमुदप्यउडाळा|
तेथें कोण्या पद्मथस्विप् । आपले म्हृणावै ।
ऐर्शीहींवित्रेकाचींकामेंछ्येगेंचिम्रमोंनथेम्रमें!
जगर्दोन्ध्ररेंअनुकमें|सकळकेले।।

८ र्डेझां’टू
है।.

[सवोघरूपी काबैतार्णवाव्यळा पार तर पडलो. मघून

प्परेहृट्रा पळो…हूतृ जात असतांना तेवढी ।स'ग्राह्य रलें हातीं
आलेळी तेवढी वाचफांस सादर केली. आतां ॰एक्ग्दर
,…,,._,’॰॰॰, दासचाघांताळ विषयाचे व उपदेंशप्चें पर्यांळोचन
,, ,. » `~:डुंप्लॅं .उपकमोपसहारावरून एखाद्याग्रंथाचाआशय
व इरंयमें काढण्याची रास आहे. दप्सनोघाचा उपक्रम पूगपणें
आघ्याप्त्मक आहे हे पहिल्या दशकाच्या पाहेंव्या समप्सांवरून
स्पष्टच आहे. आतां सातव्या दशकाच्या शेवटचा उपसंहार 'या
स्कि विसाव्या दशकाच्या शैवटचा समास घ्या, दोन्ही उपसंहारांवरून
दासयोंवम्या आध्यात्मिक आशय उघड ।देतून येतो त्याचप्रमाणें ग्रंथाच्या
एकंदर विवेचनाकडे' व आध्यात्मिक व व्यावह्यारॅक उपदेशांच्या जास्त»
कमी प्रमाणाकडें पाहिले तरीं दप्सबोंथाचा आशय आध्यात्मिक आहे
मतेच म्हटले पाहिजे. आध्यात्मिक विषय दासबाँघांत वारचप्र आलेले
आहेत; त्याचत्याच ।वैपयाचीकितौतरळीवैळां पुनरुक्तिझालेलीआहे;
एक विषय निरनिराळ्या उपगांनीं निरनिराळ्या शब्दांनीं व निरनिराळ्या
प्नकारानें वाचकांच्या मनांत ठसपिण्याचा प्रयत्न केला आहे. यावरून
 ७४ सज्यानगड व समर्थ रामदास.
रामदासट्यामनांतद्दाच आव्यात्मिकविपयतारखाघोळत होताअतें’
न्हृय्ल्यावांचून गत्यंतर नाहीं.
आध्यात्मिक विषय म्हणजे सरट्टातांवोल वैदातचिं मराठी भाषेत निरू-
पण होय. ले धार्मिक जागृतळिवें काम ज्ञानेश्वरापामून महाराष्दू त्तांघुसंत्तांनॉ
केलेवज्पामुळेंमराठीमर्षितसांमन्य जनांस समजे असेंआयाळाहैमक
वाडटुमयतणाझाले तेच कामरामदासांनींआपब्या दासबोंघानें पुठें’
चालविले यांत शंकाञ्नाहीं रामदासांनी या वेर्दाताचँ एक तत्वर्पचकच
आपल्या दासबोथांत वनात्रेले अते म्हटले तरी चालेल. 'जग हे मिथ्या
आहे. त्यांत सत्य किंवा सांर मुळीच नाही; हे जग म्हणजे मायेने उत्त्पन्न'
'वग्लेला आभास आहे; `;,अर्योतू जगांतौल कोणत्याही गोष्टीच्या पाठीत
लागणें; त्याची इच्घ्य्ळा करणें; तळी मिळविण्याचा प्नयप्न करणें या गोष्टी
मृगजळाव्या, शळोघार्थं थावण्यातारस्या वुथळा आहेत हे रामदासी वेर्दाताचें
पद्दिलेतत्वहोय. मानवीआयुप्यजन्मल्यापामूनमरेंपमेंतक्केश्यायआहे;
दु- हा सतार द्रुऱ्रवमय आहे; मनुष्याला तळापवयापामून नेहृमों पांडा होते;
_हेरामदखीवेदांत।चेद्रुसरॅतत्वहोय., याजगांत एकच शाश्वतनित्य
सव्यआ‘वैनाशौ वअनतअशीजिनसआहेयतीपरवह्मकिंवापरमास्मा
होय. या परत्रह्मग्च्या मायेच्या मोंगांनैच ट्टष्ठि उदयास येते व विलयास‘
जाते. अर्थातूहौसवैनृष्ठीविंनज्ञीवअनित्यआहे; परत्रह्ममात्र अक्षय
वटिकाऊआहेवय्हृणूनतेच खरेसप्ध्यआहेव् हेंरामदातींवैदांताचें
तिसरे तत्व होय. ` ‘ "
’ मनुष्यपिंळाआत्माहापरमात्म्याचाएकअशआहे. दैद्दामुळेंप्रव्यैक-
जीवात्मा निराळा भासतों, पण सर्व मूतांचेठायीं अन्तराच्मा एक आहे व‘
तो परमात्माच होय. जीवात्में निरनिराळे वप्रतवींकपणें नाहीत; पम्माव्मा’
व जीवात्मा हे एकच आहेत; हे रामदाप्तीतेदांतात्रे चवथें तत्व होय,
परमात्म्याचीं प्राप्ती करून येणें, आपल्याला मोक्ष मिळविणें म्हणजे“
पस्पत्म्यचिंक्जीत्रात्य्यावेंऐवयकिंवाअद्वैतजाणणें होय. ज्याच्या-हे
ऐकयअमुमवासआले त्यालामुक्तिमिळखीच; हें ऐऱ्त्यभावार्वे शान
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ७९‘.
मिळविण्यासनवविघामक्तिवविशैषतहें गुरुमक्तिवगुरुतेवापाहिजेंहेचा
रामदासींर्क्सताचेशैवय्लेतत्व होय… '
सारांश, दासबोंघ'ळात महाराष्दू ताधुसतनिंरै महाराष्ट्र मार्षेत ,यारंयार'
प्रतिपादन केलेला वेदांत; त्यांनीं पुष्कळदांपतिपादन केलेखीशांनव "
भक्ति यांची जोड व संगत्ति यांचेंच विवरण आहे व म्हणूनच रामदास”
व इतर मराठी सप्घुसत मंडळी यांमध्यें आध्यात्मिक वळावर्तीत म्हणण्या…
तारखा फरक नाही, मराठी सांधुसंसांचीच परंपरा त्यांनी चाळविलो; व
ती परंपरा पूर्वीच्या सांघुसंसांप्नमाणें हृरिकथा कळीर्तेमाचे व कवनाचे; -
‘द्रारैच चाळविळी. मान पूर्वीचे बरेच सांघु पढरौचे वारकरी होते व पांडु-
रंगमक्ति त्यानॉ उपदेळिशळीं होती. रामदासांनी मात्र नवा पंथ काढण्याचा.
प्रयत्न केला व तो पाराहे पाडला. म्हणजे राममां`क्त त्यांनी नवळी उत्पन्न‘
केळी असें नाहीं. रामदासांनींच दासवळोघांत म्हटल्याप्रमाणे राम हे राम-
दासांव्या कुळाचे कुळदेवत होते; त्यांचे पूर्वज मोठे रामभक्त होते व
हीं पिढीजात राममक्ति रामदासांत उतरली व म्हणूनच त्यांनीं ‘रामदास’
हें नांव घारण केले व रामायणातील रामाचा अत्यंत विश्रागु सेवक जो
माक्तीं-रामदर्क्सनप् पुढें पुढें लोक व त्यांचे शिष्य मारुतीचाच - अवतार
मायूंलागले…त्यांच्या देवाल्ऽयाचीं जागोजाग स्थापना केली. , ही एक'
नवी भक्ति उत्पन्न करण्याचा प्रयत्न; एक नवा पंथ काढण्याचा प्रयत्न व
.॰ लोकांना पढरॉच्या यारकरळी षंयापासून परावृत्त करून राममक्त व मक्का‘ते-
मक्त करण्याचा प्रयत्न हारामदासकिया मक्तिमार्गांचा विशेष होता असें“
दिसले पंढरीच्या वळारकरींपेथावे प्रवतेंक निरनिराळ्या जार्तांचे सप्घु होते"
’व त्यांच्यामध्ये जातिभेद-निदान देवापुढें तरी-न मानण्याचा सांपदप्य"
होता व जाविमेदावर ते आपल्या कवनांत सारखे कोरडे मारीत असत. '
रामदासांला आपल्या न्नाह्मायक्काचामोठा अभिमान होताच त्यांच्या हृळीन
"

स्थिर्तांबद्दळ बाईट वाटत असे ही गोष्ट चवदाव्या दशकांच्या आठव्या समा-

साव्या शेवटच्या त्यांच्या कळवळ्याचे उद्गारावरून ।देसून येते; व जाति-
येदावद्दल दासबोयांत फारच कचितू उलेरव आहेत व ते आहेत ते ह्या'
भेदाचें समयैनपरच आहेत असें वाटतें. यावरून रामदासप्नीं रामदासोल्'
`७ड् सज्ननगड व सममें रामदास.
पंथ काढला तो ब्राह्मण मंडळींना यारकरीपेयापासून परावृत्त करण्या-
करितां काढला कळी काय अशी केच्हां केव्हा' शका येते. पण त्याबद्दल
दासनोघावरून र्फार्दा’च ठरवितां येत नाहीं. आध्यात्मिक दृष्टीने विचार
करितां या रामभक्ति भेदाखेरीज दुसऱ्या त्रावर्तींत पूर्वीचे माधुसत व राम-
दळासयचिमघ्मेंफरकनठींअलेंम्हृणगेंपासआहे.
पण हौ गोष्ट दासवोघाच्या पहिल्या सात दशकांनाच लागू आहे;
पुढल्या दशकांत व्यावहारिक व वेदांत मतार्शी कांहींसां विरोधी असा ›
उपदेश आहे हैं खरे आहे. तेव्हां त्या उपदेद्माच्या स्वरूपाकडे आपण

ह्यांचा वीस दशकळो दासबोध हा रामदासांनीं पथमतऱ् एकदम

मनांत कल्पिलेव्या संकहपाचे दृट्य स्वरूप नाहीं; ’तर पाहेले सप्त दशक
एकदम एका कव्पनॅनॅ एकघूनळो घोरणामें लिहिलेले आहेत; प्रथमत:
येवढ्यच दळासबोंघ रामदासांनॉ लिहिला असप्या; नंतर कांहीं काळाने
आठवा दशक स्वतंत्र जानदशक म्हणून लिहिला असांवळा व पुदृलेपुढलै
दशक प्रसंगानुसळार रचले-गेले अमाये व मग ते मूळच्या दासबों'वफ्रा
जोडले गेले असळाबे व म्हृणूनच स।त॰।न॰तरच्या॰दशकांत कितीतरी विचा-
रांची व उपदेशांचीं द्विव्क्ति झछिळीं आहे; पहिल्या सातांप्रमाणें या दश’,
कांत एकमूत्रो संगत विचारसरणी दिसून येत नाहीं. या वरून हृक्की उप-
ळव्घ असलेला दासबोध रामदासांनी निरनिराळ्या मनऱ्स्थिर्तांत लिहिला ,
असांया अस ।‘देसतें. अर्वाचीन काळवें रामदखीपंयाचे सर्व वाड्मय
प्रसिद्ध: करणारे सत्कार्योत्तेजकसमेवे उत्साही प्रवर्तक रा. देव यानींहौ
आपल्या दासवळोघाच्या प्रस्तावनेत हीं कल्यना कब्दां त्याला आपल्या
पुराव्यासकट पाठिंबा …दिला आहे. तेव्हां याबद्दल आघेकभ् विवेचन न
करतां मागें स'ण्गितल्पछामार्णे या मागाहून लिहिलेल्या दासबोंथातौल उप-
“देशाच्या विशेष स्वरूपाचे निरीक्षण करू. '
हें विदेळाष स्वरूप म्हणजे उपदेशप्चा ,व्यावह्यारैकपणा हे होय. हा
म्यावहारिकपणा आणण्याकारैतां रामदासांना आपल्या आध्यात्मिक पेच॰_
तव्वांपैकाँ दोन तत्बँ टाकार्वी लागळीं आहेत. तीं तत्त्रे म्हणजे ससप्रार्चे
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ७७…
अतारल व मानवी र्जीविंताचें हैंदामयख; हीं दोन्ही तत्वें पुढल्या दासबो-
थांत फारच काचैतू वुष्टींसपडतात. उलट आतां रामदास मानवी जीवि-
ताचळी थोरवळो गाऊं लागतात; तसच आयुष्यातील द्रु'स्वपांडा इत्यादॉचीं
चमक ळिचवंहीं ते पुढल्या भागांत काढीत नाह्मत; तर मक्रु-यामें प्रथमव‘
" स'तार नीय्नेटांका करावा, प्नपच स।घल्या।शवाय परमार्योला लागणें व्यर्थ आहे;
या जगांताद्द्त्र् आपलाँ कतव्यकमँ नातिन्यायामें करणें हेच परमाथळीचे" रवरें'
साधन आहे; मनुष्याने देवावर हृवाला देवून वसतां कामा नये; तर
आळस टाकुत्रु प्रयत्नाचीं कास घरावळी तरच प्रांत व संसार तेटका होऊन
परलौकोंहौ सद्गाते मिळेल. सारांश तेहृमींचा निट्टत्तिपर वेदांत न शिक-
विसां रामदासांनीं पुढल्या दासवॉघति पटेंत्तिपर वेंदांत ळिशकाबेला आहे.
हाच त्यांच्या दुसऱ्या भामांर्तांळ उपदेशळाचा एक यिरेळाष आहे. यामुळेच
त्याकाळाला अनुरूप अशप् एकळीचळासहृकार्यांचा, लोकसेतेचा समुदायकर्णांबा
स्वामेंत्यागाचा लोकसप्रहृत्वा उपदेश दासवळोयांत वारंवार केलेला दिसतो
व हाच उपदेश हृळांच्या काळीहीं आपल्या देशाला पाहिजे असल्यामुळे
रामदासचिंव् असला किर्ती वचनें तरी अर्वाचीन लेखांद्मा दृष्टीस पडतात.
रामदर्क्सच्या कळाळीं शिवाजी महाराजांचा रवराज्वस्थापनेचा उद्योग चालू
होता. अथनू रामदासांच्या व्यावह्मारक उपदेशाचा कल राजकाय व।व॰
तींकडे वळला यांत नवल नाहृळा व म्हणूनच दासवळोघांत राजकारणन्’९` एक
आयुष्याचे ध्येय आहे असें समेगेतलेळें आहे. पुढें पुढें रामदासांनॉ
आपला दासपेय काढलावत्यांचा श्मिवसांप्रदप्य फार वाढला; त्यानीं
जागोजाग ‘द।सप॰याचे मठ स्थापन केले. यामुळे मागें उलेस्त्र केलेला व
त्या त्या ठिकाणीं उद्वात केलेलाव्यावहारिक उपदेश हा दम्सपथीं लोकांना
व त्यांच्या मठ पतों'ना केलेला दिसतोय त्यातहीं राजघोरणळी व राजकारणी
असां उपदेश वराच आहे. या उपदेशावरून रामदासांचे ।शन्य म्हणजे सर्वं
।शवाजॉचे हेर होते; ।‘शवाजी व रामदास यांचा राजकीय हेतु स्वराज्य-
स्थापवैचा होता इतकेच नव्हे तर शिवाजीला राजकीय थ्त्रेयाचीं स्फूर्ती
रामदासांनीं कग्ज ।देला व म्हृणून रामदास म्हृणजे एक राजकीय वायु
इति; ते धार्मिक साधु नच्ह्रते; वगैरे कल्पना निघालेल्या ।देसतात. पण
 ॰७८ सळानगड व समर्थ रामदास.
थोड्याशा समासांतोंळ थळोठ्याशा वत्म्यविग्ज इतके व्यापक तिबांत काढण्त्
’वरोंवरआहेर्किंवानाहींहा मोंठाप्नश्नआहे.
दासयोंघांतौल उपद्देशठ्या येयपर्येतच्या त्तिदपिंलोकनळावरून इतकी
गोष्टस्पष्टदिचून येईंळ्र्को, दासवोघयाग्रंथतिएकमुस्वी आध्यगमिक
उपदेश नाहीं. तर त्यांत उपदेशपेद आहे; पाहेला उपदेश आध्यात्मिक
व निवुत्तिफ्र आहे तर द्रुसरा उपदेश व्यावहारिक व प्रत्रुत्तिपर आहे.
आतांअसांउपदेशभैदहोण्याचेकारणकाययाचाजर आपणनिचार
करू लागलो तर अस दिसतें कीं, रामदासांनी दासबोध निरनिराळ्या मन:-
रिथर्तीतष्णिहेलैळळाआहे. फ्क्लिमागत्यत्वियाअत्युप्थांतील एकापारे-
स्थिवीनुरूप लिहिलेला आहे; व दुसरा भाग महाराष्टांत कायमचे रादूं
लागल्यानंतर त्यांच्या फ्हाण्गांत आलेल्या लोकस्थितौनुरूप लिहिलेला आहे
अर्ते वाटतें. अयाँतूयाउपदेशमेदाची उपपा‘ते रामदार्साव्या आयुष्य-
कमावरूनलागणारींआहे तेव्हांहृळाआयुव्यकम समजण्याकॉँलां राम-
दार्सायें चारच येथें देर्णे अवश्य आहे.
पणहेचरित्रकथनचिंकामफरिंवळीणझाले आहे. रामदासांच्या
चरित्र कथं।नाला लागणाऱ्या माहितौव्या अमार्वी हे काम कठफैण झाले .
आहे अन्नै नाव नाही, सत्त्कायोंत्तेजक सभेने रामदासी षंथावद्दलचे कागद-
पवछाप्यूनकाढले आहेत वआणसीआणरवळीकागदपत्रछापले जात
आहेत. पण हे सर्वे कागदपत्र रामबांसप्च्या शिष्यांनी श्रद्धाबुद्रीमें लिहि-
लेलेआहेत; त्यांतऎतिह्यांतेकवविविकत्सकबुद्धिकमीअद्दि. शिवाय
रामदासांच्या चारैत्राचीं ताप्र बखर म्हृणून जें पुस्तक आहे…-व अलीकडे
ष्णिहेंलैलीं रामदासांचीं चरित्रे या वरवरींवरून प्रायऱ् ।‘लेद्दिलेळीं आहेत…
'तेंच मुळी रामदासांच्या ज्येष्ठ बेघूच्या वंशतिळील हृनुमानरऱ्वामी यानीं राम,
दासांच्या मरणानतर सवाशें वर्षांनी ळिलाद्देठेले आहे. या बखरीत राम-
दासांसंवेर्धी दैवी चमत्कार असमंजस गोष्टीं व भाकडंकथा इतक्या आहेत
'कळो' ‘उडदामाजीं काळें गोरे काय निवडर्बि निवडणारें ’ असें प्नथमत:
वप्य्ते.होवरवरमीदोनतीनद।व।चळी.य॰।वरवरोंचै तौनउद्देशअगर्दी
रपष्टद्दितून येतात. पद्दिलारामदर्पि’हेअवतारी पुव्पअद्दित वते
 सज्नन्साडवप्तमर्थेरामदास. ७९
न्मप्रुतींचाअवतार आहेत हैं मनावर ठतबिणें हा होय. हैंदास्वविण्याकांरॅतां
लेखकज्या समजुतींप्नमाणें जितफ्यागोष्टीं घालतांआल्यातितक्याघळातव्या
आहेत; रामदार्वाचें वानरायारख्या या झाडावरून त्या झाडावर उड्या
‘मारणें;आपल्याखोलाँत जेवतांना गुप्तफ्णेंवानरेबरोंवरघेव्ग्; मारुती-
वरोंवरकंर्केतयिभीवणांसजाऊनमैय्णेंठुकैव्हांकैव्हांमक्ततीवैलाघेणें.
'पणयागोष्टीविक्वित्सक बुद्वीसपय्त नाहौतव व्या भावग्डकपांवैफॉं
आहेतथर्तेम्ह्रणणेंप्राप्त होतें. यात्ररवरोंचां दुसरा उद्देशरामद्ळासक्
क्विबीयच्चिनिकटगुव्शिप्यसंबंधहोताक्रामदासत्विग्अक्यार
शिवाजळोला ह्याच्या राज्यस्थापर्नेत मदतवग्रण्याचाहोंताहँदारवविणेंहाहोय.
’उ०-या वरवरोंत शिवळाजीव्यावरामदार्ताच्या भेटीचे र्तीसवत्तींस तरी प्रसंग
वर्णिरैठेंल आहेत; शिवाय शिवाजी प्रत्येक गुव्वारीं रामदासांस भैटाक्याम्र
जातअसतवव्याचींप्रत्वेकत्रावर्तींततल्लामतळतघेत असतअर्तेप्रा’ते-
"पाट्नकेळें आहे. यावखरॉचा तिसराउद्देशम्हणजेरामदास हेंद्दत्तर
तत्क्रप्ळीनवपूर्थंकाळींनबायूंपेक्षांश्रेष्ठहोतेहँप्रतिपाद्न क्ग्रणेंहादोय-
हॅदाखविण्याकरितां वहुतेकम्रर्वेसाधुंत्या रामदासांर्शी यैटीझाल्याव
क्काम्नर्वीनींरामदर्क्सनाजारतमानदिलाअलेंर्सागितळेंआहे.
वरील विवैचनावरवन ही रळामट्ळातांचीं वरवर निरनिराळ्या वतांचें
महात्म्य नांगणारीं किंवा निरनिराळ्या देवांर्चे महात्म्य सगिणप्रीं पुराणें
आहेत ह्या तऱ्हेचा ग्रंथ आहे असें दिसते. अर्योतू आपल्या आराध्यदैक्-
_ताच्या महृतोंकरितां घातलेळायांत अत्तिशमोंक्तळोचा व असत्र्योक्तींचा माग
फार आहे., पण ज्याप्रमार्णे पुराणांतून तुवां ऐतिह्मासेक दृष्टांमें भूताथे
कोणतावकल्पितार्थकोणताहेंनिघडुनकाढर्णेशकय आहेव्याचप्नमाणें
`या वखरींतूनहो मूतायाँचीं व कल्पितप्र्थाचौ क्विडल्फि करणेंशक्य आहे,
रामदार्तानीं आपल्या आयुष्यकमांत व्या अलौकिक… गोष्टी वेल्पळा_
ज्यांवें आद्वेत्तींय घ्नह्मचर्मे, त्यांचळी ओजखी कविता,॰ त्याची खडतर तपश्चर्या
व तीर्थांय्न, मोठ्या प्रमाणावर त्यांची मठल्थळापना-त्या यॉगें त्यांना
साघुव अवतारीं पुरुष यानण्यांत येऊंलाग्ळाळेंव ताधूनाऋक्तिंतैप्द्वे
साध्य असतात; अवतारी पुरुषांना असंमवनीय व अशक्य गोष्टींहि कजां
 ॰८॰ सज्जनगड वळंसमर्थ रामदास.
येतात अशी सामान्य जनांत समचूत असल्यामुळे रामदाबांना साघुप्त्र व
.अवतारीपणा मिळाल्यावर असल्या… दैवपिंमत्त्फारांच्या गोष्टीं त्यांच्या आयु
ष्यक्त्रमात'वंथॉ श्रद्धेने प्नचाटेऱ्ञ्त झाल्या किंवा शिव्यांनॉ गुरूची महृतों व
धोंरवा वाढविण्यर्क्सखां मुद्दाम प्रट्टत केल्या. हीच रामदासांच्या वरवरीं-
र्तीत भाक्रडकथांचीं उपपांत्ते आहे असें या लेखकास वाटतें. कारण
असल्या दंतकथा व भाकडकथा महाराष्ट्रांतळोल दुसऱ्याहि नातूंच्या वाव
तीळ प्रचालेत आहेत. मात्र त्या रामदासाच्या इतक्या माठ्या प्रमाणावर
नाहींत इप्न्कच'
॰ तेव्हां अगदींच अशक्य व असंमजस अता 'वखरळो'र्तीब्ञ् कथामाग सोडून
शूवोर्थ व संभाव्य मातणाऱ्या व दातपंथळो तांप्नदम्यात परंपरागत अखिव्या ’
कयामागालऋय् रामद्र्प्तांवें चरित्र प्रथमत संक्षेपत: देर्तो. मग या पर“…
.परागत चांरँगांताळ कथांवें ऐतिहासिक पुराव्यानें कितपत समर्थन होते
तें पाहूं.

. ९
मदासांवै वडील सूर्यांजळीपंत डॉलर हे एक प्रतिष्ठित
॰ सेमायींत वब्रूगृहूंरथ होते. त्यांना यारा गांवच्या
क्रुळकणळी’पणुट्रॅहुठुत. होते. ते औरंगाबाद जिंह्रह्मांतौळ
॰॰.’
नंळें, _
अचिंड पेंठ्यांर्तांल'जांव या गांर्वी रहात असत. हँगांब
`॰ 'गपिंळाक्राप्व्याउत्तरतारालाअनिंक्कोनापता-यानायका
चँनांक् राणूयाई असें होते.… या दांपत्याला वऱ्याव काळपर्मेत सेतान नव्हृतें,
पण नवसतय्यात करून त्याना उतारवयात गंगाधर व नारायण (हँच राम-
दासळाचें मृळऱ्वें नाव) नांवाचे द्`[न पुत्र झाले. गेगाघराचा जन्म सन
१ ६०५ मध्ये झाला; नृत्र नारायणांचप् जन्म सन १६०८ मघ्में झाला,
दोन्ही मुलाची पुंज त्यांच्या णंचव्या वर्षी झखी. गंगाघराचें लग्न वयाच्या
सातव्या वर्षी झालें व तो जांय गांर्बीच आपला संसार करून राहिला. तो
राममक्तहोताव पुर्टेत्यार्चेश्रेष्ठ अतें नांव पडळें. सन १६१५म'ध्येंन्
 सज्जनगड व सपर्थं' रामदास. ८१
म्हणजे नारायणाचें वय सप्त वर्षाचे असतांना मूयच्चिपंत वारले. यामुळे
नारायणळाचें लग्न लांवर्ले अतावै. नंतर थोडे दिवसांनीं नारायणाच्या
आर्हनें त्याच्या ळ्माचा विचार ठरविला. पण नारायणाला तो पसंत
नव्हता. तों रुसून एका झाडावर गेला व`तेंयून त्यानें ओठ्यांत उडी
टाकळी; त्यामुळे खालच्या खडक्राला लागुत्त नारायणाच्या कपाळावर
र्टेगूळ आलें; तें मग मरेंपर्यत तसेंच राप्र्हेळें; त्यालाच अक्काळूह्मणत.
ड्तवहैं झालें तरी आईने ल्’श्नाचा आप्रहृ सळोङला नाहीं व नारायणांनॅ
आईला सावधान होईंपर्येत उभे राहृण्यळाचें सेदिग्घ वचन व्हिर्ले. त्या-
प्रमाणें आईने मुलगी पावून लयाचीं तयारी केली व नवरानवरीं वहुल्यावल्
उभी रादूव मटजीनॉ मळोठमोंठ्यामें मेगळांष्टवहुं हाणून त्याचें यैवर्टी ‘शुभ
मंगल सावधान’ हे शब्द उच्चारले. हे शब्द ऐकल्यावरोंवर-नज्यावण लग्न-
मंडपांवून पळून गेलाऱ् येथपामूव नारायणाच्या अत्युप्यकमाला निराळी
[देशा लागलो. ही गोष्ट नारायण यारा वष्त्विप् असतांना म्हृणजे सन
_ १६२० मरै‘र्ये घडछ्ळी॰
_ नारायण घर सोडून निघाला तों गोदावसुवे उगमस्थान व रामा‘भ्यळा
वनवप्सांताळ निवासस्थान जें नाशिक: पेचवटा तेंथं आला व नाशक्राजवळ
असलेल्या टाकळी गांवव्या गुहेत रादूंलागला. तळो घ्रह्मचाराच होता. तेव्हां
त्या आश्रयाला अनुरूप अशी मिक्षात्रुत्ति ठेवून तो तपश्नयाँ व पुरश्नरण
करूं लागला. रामदफ्रांच्या (आतां यापुढे त्यांना रामदास या नावाने
निर्देश करण योग्य आहे) आध्यात्मिक ज्ञानाचा; त्यांच्या काव्य शक्तीचा
व एक'दर भावी साघूपणाचा पाया येथें घातला गेला असला पाहिजे. पण
या सवघाचीं माहिती वरवरॉत मुळीच नाहीं… उलट एका सतीचा मृत
पाते जावत केल्याचा दैवी चमत्कार मात्र सविस्तर सांप्गतला आहे. पण
येथें रामदातानीं बारा वर्षे वास करुन अध्यात्म ज्ञ[त मिळविर्ले असें
['देसतें. नंतर तें त’व्र्थाटनास निघाले व या र्तांर्थां’य्नांतही त्यांनी वारा काँ
,वर्क्सळीं. या प्रयासांत त्यांना रवरोरवरळोच पुष्कळ व्यावहारिक ज्ञळानव
अनुभव मिळाला असला णाहैंजे; व्पाचप्नमाणें निरनिराळ्या [ठेंकप्णचें
ग्राघूसत भेटून त्यांच्या आध्यात्मिक ज्ञानात भर पडली .अत्तलींभ्णांहेंजेंळू.
स.॰.६
८२ सक्कानगङ व समर्थ रामदास.
क्सिथ्यासट्या काळाप्रमर्णि याहि त्यांच्या आयुथ्यांतील काळाची विश्वात…
नीय माहिती मिळाली असती तर तो किती तरी मनोरंजक आली असती.
पण या वरवरोंत ततली माहिती मुळीच नाही. रामदातांवीं मद्दतळी व
अवतारीपणा दाखविणान्या असंमवनीय गोष्टीं मात्र सांगितल्या आहेत.
त्यांतल्या एक दोन मपिंल्याकम्‘रॅतां देतों.
रामदास उत्तरैकडच्या प्रवासांत कट्ववमोंरात गेले होते. तेथें त्यांना
नामक वयाचा उत्त्याद्क गुरुनानकभेय्ला (गुव्ननिकळाचाकळाळसन१४६९
असा इतिद्दातर्केत दिला आहे) व त्याच्या आध्यात्मिक प्रश्नांना रामदा-
सांनीं सयुक्तिक व अनुमवसिद्वा अर्शी उत्तरें देऊन व्याचें समाधान केलें.
तेव्हां त्याने रामदासांयाशी' अनुग्नहृ मागितला व रामदार्सानों’ तुम्हांत
पूर्वीच अनुप्रहृ झछिंला आहे नया नको; पण वाटल्यास रामचंद्राचीं पूजा
वेग्-रळीत जा, अत ह्मव्ळें. त्याप्रमाणे गुरुननिकळानें कवृंकुं केलें!
रामदास दक्षिणेकडच्या तळीर्थंयान्नैस जात अततां प्रत्यक्ष मारुती त्यांचे
सौवतीस होता, रामदास व मारुती हें दोवैजण ळकैस गेले. तेथे त्यांना
विमीवण (रावणाचा भाऊ) भेटला. निमीपणार्ने रामदातांचा फार
सत्कार केला. व त्यामें मारुतळीत प्रार्थना केली, “ पळूर्वी' ज्ञानेश्वर असतांना
नामदेव येथे येऊन कीर्तन श्रवण करवीत होते च्या दिवसापासून आज-
पर्वेत कोर्वन श्रवण झालें नाहीं. यास्त्तव रामदास यांवेंकळोतन श्रवण कर-
वप्र्वेनृ,’ तेव्हां माव्तळीच्या आज्ञेप्रमाणें रामदाघांनीं फोर्वन केठें व ळ'कैत
अर्ते’पर्थेततेरोंजफौलँनकरीतअतत! ॰
’ रामदासांनी बारा वर्षे तीर्योय्न केलें; मग ते सन १६४४ मध्ये आप-
ल्या आईला व भावाला भेटण्यास जांव गार्वी आहे. या वेळीं आपला
क्सिप्थ्यात व तौर्थांय्न पुरें करून रामदास आपल्या पुढल्या आयुष्यातील
कामाला लागण्यास तयार‘ झाले" होते. व या काळींच एफादा मक्तिपंथ
क्का’ त्या द्वारे‘ ळळोकन्यिक्षणचिं काम करावें असा त्यांनीं निश्चय केला
असावा व योग्य ।‘ठेंकळाण ठ’रविण्यांत स्यत्विळा कांहीं काल गेला अतक्का.
क्तऱण ते जॉबाँत कांहीं दिवस राहून पुनभ् घराबाहेर पडले व ट्टाष्णेर्चे
,उ’गमृरथानजेंमहात्रळेश्वरतेर्थेआळे क्फांद्दीदियसतेयैराद्दिले असें
 सज्जनगड व समर्थे रामदास. ८३
दिसते. न’तर कांहीं दिवस सप्ताऱ्याजवळील माहुळींस व कव्हृळा’ कव्हां
जऱ्द्द्य’डचत्विया डों’ळारावर राहूं लागले. पुढें ह्यानीं चाफळ हें गांव
पसंत करून तेथे रामाचे देऊळ बांधून रामळोव्तव सुरू करण्याचा निश्चय
केला असें दिसते व तद्नुरूप त्यांनीं चाफळळास सन १६४८ मध्ये राम-
मंदिर बांधून उव्सदिं सुरू कला व त्यामुळे व्यक्तिच्या मोंवतीं शिष्यतमुदाय
जमू लागला. तेव्हां रामदातांनॉ दासपंथ काबूत शिप्यर्साप्रद्ळावाला
प्रारंभ कला. ’ न्
याच सुमारास कऱ्हृ [डच्या देशपांढ्यपिंळी वाळावैघवा कन्या अक्रायाईं;
तर्तेच [मरजेंच्या देशपांड्यांचळो वाळविंघवा कन्या बैणूवाईं या रामद[त[च्प[
[र्शीन्-‘यणी झाल्या व लवकरच कोल्हापुरात अवाजो नावाचा एक फॉर
हुहुंप्नर मुलगा रामदासांना पाहिला व त्याला आपला शिष्य कळूग्‘, व तो "
पुढें कल्याण रवामा म्हूंणून रामदातांचा पट्टशिप्य झाला.
याप्रमाणे' रामदासांच्या (ठेवावा व ह्यांच्या शिष्यतांप्रवायाचा प्रचार
होऊन रामदासांचीं कीर्ति शिवाजीच्या कानावर गेली व त्याला रामदासां-
च्या’ भेटीचा निज्ञघ्यास लागला. _व शेवटी शिवाजीचीं व रामदासांची
भेट चाफळ जवळील शिगणवखीच्या बागेत झाली व तेथें रामदासलाँ
शिवाजींला गुरुमत्र देऊन त्यावर अनुग्रह सन १६४९ मध्यें केला वगैरे
या प्रसंगाचें सविह्तप् वर्णन रामदासांच्वा वरवरळीत [’देलैं आहे. या वरवरळोचा
या पुढचा माग शिवाजीच्या व रामदासांच्या मेर्टीच्या प्रस'गाव्या वण
नांनीं व शिवाज्ञीस आपले सामर्थ्य दारवबिप्याकरिंतां रामद्ळासांनीं कद्ठेव्या
दैवी चमऱ्क्रारा’च्या वर्णेनांनीं भरलेला आहे, असे तौत‘बत्तीस प्रसंग या
यरवरींत दिलेले आहेत; शिवाय शिवझीचा दर गुरुवारी रामदास स्वामी
असतील तेथें जाऊन द्यावे द्शन घेऊन ह्यर्चिळा र[जक[व' कामंल्जि सल्ला'
मसलत घेण्याचा नेम असे अतेंम्हृ बखरीत सांगितळें’ आहे. पण या तेंगान
मुळें जागच्याजायीं व तातडीने करावयाच्या कामांत अडचणी येऊं लाराऱ्
व्या असें जागून रामदातांमीं' अशाएकाप्रसंगीं एकदम प्रगट होऊन ’
[शवाजळोस म्हृटळें, “ शिक्का, तूं हां राज्यकप्रयार करितोंत यात कोण
समपाँ कसळा प्रसंग येईल यांचा नेम नाहीं. अर्क्स तर सतत तुम्हांपार्शी
 ८४… ‘
सज्जनगड व समर्थ रामदास.
नाहीं आणि तुमचा नेम तर असा आहे तो चालणार नाहीं. या करितां
जसा` प्रसग येईल तशी मसलत करून काम करीत असावे.” अशी सम,
थंळोचीं अप्ज्ञळा होतांच साष्टांग प्रणिपात करून हृरत जोडून आनंदाश्रुयुक्त व
अष्टमावेंकरून पृर्णे होत्याते परम नम्रतेर्ने शिवाजामहाराज बोलले कीं,-
“ हा प्राण जोवो अथवा राहृण् दौलतळीचा तळो विषय ।कत्ता, आल्लेवांचून
पळाऊलहि पुढें पडावयावें नाहं”. ” अशी ।वेनंग्‘ते करतांच समर्थीनीं हास्य-
वद्न करून राजास पोटाशॉ घरून भाषण केले कीं, “शिवाजी-! त
घन्य आहेत. या कळिलकार्ली तूं कवळ जनकराजळाच आहेत. असो
आतां `आम्हाँ सांगर्तो याप्रमाणें वर्तांर्वे. परमार्थंदृष्टळोर्ने पाहिले _ ’
असतां आम्हृळो सतत तुहृगंपाशॉ’ नाहीं असा अर्थ नाहीं. परंतु लगैककदृप्टनिंम्
‘ पाहिले: असतां जवळ नाहीं हाही भाव खरा. यास्तव जेंसमयाँ कप्र्थे
प्राप्त होईल ते समयों श्रीदेंवीस [वैना’ते करून आज्ञा होईल त्याप्रमार्णे ’
कररेंतजावै.” हे ऐकून शिवाजी ह्मणाला, “ स्वामीमद्द्यराज! देवी तर प्रत्यक्ष
नाहीं. तेव्हां घिनंति कोठें करावी आणि ही आशा होईल कशळी येबिवयीं
आज्ञा करावी.” असें ह्मणतांच समयै बोंलले, “हे राजा! दुमचैयूंत होऊन
तूंव आत वर्गांपैकॉँ चांगला र्लिहृणत्सा एक व प्रश्न करणारा एक अर्ते
ळित्रवगोंनों एकांर्तो नसून ज्या कार्योचा उद्देश असेल तो प्रश्न प्रश्न करणामें
करावा म्हृणर्जे तुमचे अ'गॉ देवळी सचारून तुमच्या मुखेंकरून बॉलेल.
त्याप्रमाणें ळिद्दिणारानॅ ळिह्यवें, नंतर त्या लेखाचें तुझी अवलोकन'करून
त्यांत जशा आना झाली असेल त्याप्रमाणें करळोत जप्वें.”
ही गोष्ट काय किंवा वखरींत वर्णिलैल्या दुसऱ्या गोष्टीं काम एकाच
मासल्यप्च्या अतित. [शवाजीं आला असतां व त्याला तहान लागली:
असता ह्याच्याकरितां कुंवडाच्या आघातामें जमीनींत झरा उत्त्पन्न करून
कुचडॉतार्थं [नमाण कर; दुसऱ्या खैपेंस शिवाजीच्या दोन हजार सैन्या‘
. सकट त्याला डोंगरात दगद्दा आड असलेल्या प्रचंड गुहैं'त षंचपक्रान'ध्वं
मळोजेन याल; त्तितऱ्पांदा शिवाबी भेटण्यास आला असतां त्याच्यार्शी
स्तस्यषप्कॄ बोळुण्याकरितां आपल्या अ'गांतील शतिज्वर आपल्या शैजारीं
अघ्नल्ड्रुह्मा छाव्प्त …ठेंदून तौ छार्टी, हालत ठेव; असल्या _तऱ्हेचया टूब्री.’
 सज्ननगङ व समर्थ रामदास. ८९

चमत्काराच्या या सर्वं गोष्टी आहेत. [शवाजी वरामदासयांज्या सवंघाच्या

आणखी दोन तीन दंतकथा येथे देंणें आवश्यक आहे
रामदासाकडें चाफळाप्त दृर जाण्याचा वारंवार त्रास होऊ' नये हाणून
शिवाजीने सन १६५० मध्ये रामदावांस परळीच्या क्लियावर राहण्यास
येण्यास विनाते कला व तद्नुरूप अका, येशू, व आणखी एक दोघे
शिप्य यासहृ रामदास परळाच्या किल्यावर राहण्यास आले; वळाकौवे
शिष्य चापग्ळांत राहिले; याचवेळी शिवाजीने चाफळाव्या मठात व
परव्व्क्विया मठात कित्येक गात्रे इनाम करून किग्रॅ.
शिवाजी प्रत्येक वेळीं रामदार्सात्त भेटण्यास गेला म्हणजे स्वामींची
सेवा कोणत्या तऱ्हेनै करू असे विचारात असे. एका वेळीं शिवाजींर्वे
राज्य जिकडे नाही त्तिकडील गांबांचीं नात्रे घेऊन सनद करून द्यार्वी
य्हृणून रामदासप्ना आज्ञा केली. तेव्हां शिवाजीने यिनंति केळी कॉँ
‘,महृळाराज तिकडेराज्यआफ्लैंनाहीं; सववतिकडॉलसनदापत्रेकशप्
करून देऊं.’ तेव्हां समर्थे बोलले का तुलाया विचाराचें कारण काय.
आह्मा सरोगतल्याप्रमाणे' सनदा पत्रे करून देणें. असें म्हृठल्यळावरून
शिवाजीर्तेसनदापत्रे ळिद्रुनठेंवलीं. तोंपत्रेतमर्थानों घेऊन शिम्या'चे
स्वाधीन करून त्या त्या गांवांस जात्रे, म्हणून आज्ञा केली, त्याप्रमाणें तेथें
तेथें जाऊन [शव्य राहिले. ज्या ज्या गांर्वी शिष्य जाऊन राहिले, त्या त्या
गांवांपथैत [देळानाजींमहृळाराज्ञचिं राज्य हृ`ऊन त्यानें त्यात्या सस्थानाचा
बंदोबस्त करून दिला.
या गोष्टीचा मतलव इतकाच कीं रामदास अवतप्रळी पुरुष. त्यांच्या
इच्छेप्रमाणें आपोआप गोष्ठी घडून येत असत. पण हे जर खरे तर सर्वच
राज्य शिवाजीला रामदातांनीं एकदमच कां दिले नाहीं. शिवाजींला रवय्-
पटकरण्याचात्रासकशळास ठेवला. एका प्रसंगौ' शिवाजी रामदासांस
भेटण्यास आला असतां रामदासांनी म्हृय्ले, ‘दर्ली यवनी राज्य नसतां
जोहार ह्मणण्याचा पाठ आहे. द्दाव्‘व्क नाहीं, तरइतपरसवत्रांनीं एक…
मेवगंस रामराम ह्मणत जावै.’ तेव्हांपनून शिवाजामें आपल्या सर्व राज्यांत
हां रामरामाचीं पद्वा’ते सुरू केला.
 _,८६ ,सक्कानगङ वसमर्थे रामदास.
. एकदां शिवाजी स[त[रच्या किळ्यावर असतांना रामदासरवामौ माहु"
लाहून सळातारव्या माचींस भिक्षा मप्गाव्प्यास आले होते. शिवाजी
ळिकल्ल्यावरून रवार्ली राजवाड्यांत येतात तोंच रामदासत्वार्मांहृळी राज…
वाड्यांत येऊन भिक्षा मागू लागले. हें ऎकून शिवाजीत्रे स्वामॉस नमस्कार
करून वाळाजीं आवजी चिटणीस यांचें हृस्तें न्विठ्ठळी लिहून तिवैवर आपले
द्द्यतचीं धाकटी मुद्रा करून ती चिट्टी स्वामींच्या झळोळींत टाकली. वाचून
पहातां राज्याची भिक्षा शिवाजीमें त्वार्मीस अर्पण केली आहे असें कळले.
तेव्हां स्वळार्मीनीं शिवाजीस ‘ पुढें काय करणार " असा प्रश्न विचारला व त्याने
स्वामीतेवा करणार अर्ते उत्तर दिले. तेव्हां रामदास स्वार्मंर्ली आपली
झोळी शिवाजीच्या खांद्यावर टाकली व पुटॅआपण व मागें शिवाजी असे
भिक्षेस निघाले व दोन प्रहृरपर्वेत घरावर शिक्षा मागून वेण्येवै फांठीं
जाऊन तेथें शिणांकढून पानगे करवून ते सर्नत्रांनीं खाद्रुढें. व मग स्वामीं-
न! शिवग्जळोस आज्ञा र्क्स[ कळो,‘ जरा तूं मला राज्य अर्पण केले आहेत तरी“
माझे राजा 'वूचाळव ’असें म्हणून स्वामी सकाळा झोळींत घातलेली
राज्वदानाचीं चिट्टळो परत करू लागले. परेतु शिवाजी ता [चक्की परत घेईंनष्
तेव्हां रामदातांनीं ता चिट्टी दिवाकर गोसावी याजपार्शी दिला व शिवा
र्जाच्या विनंतिवरून आपल्या पादुका शिवाजीस दिल्या व मग शिवाजीने
राज्य चछिंचिण्याचें कवळूळ करून त्याप्रमाणे तो वायूं लागला. ,
, येथपर्यंत शिवाजी व रामदास यांच्या भेटीच्या प्रसगांवैकाँ मुख्य प्रत…
गांवे वर्णन केले. आणखी एकच दंतकथा सांगून हा वरवरींतील दंतकथा'
ग॰॰[ट"यू॰ ही दंतकथा वरवरकळागंच्या हेतूंपैकीं दोन हेतु…रामदासचिं
सर्वतोपरी श्रेष्ठत्प व त्यांचा हृनुमानावतारॉपणा-…प्तिद्व करण्याका’रॅतां
लिहिलेली आहे. शिवाय ज्याला इंग्रजी तक्व्शारत्रांत‘ द'डुकशांइचें
प्रमाण म्हणतात त्याचेंहि ही दंतकथा एक मजेदार उदाहरण आहे अहे
,
दिसून येईल,
मरठींतळील प्रम्तद्वा कवि वामन पंडित यानें कळाशींत बारा वर्षे अध्ययन
करून उत्तम शरित्रज्ञान संपादन केलें; वगुरूचाहि शांस्त्रज्ञानांत पराभव
कला. नंतर तों आपल्या स्त्रळोसहृ आपल्या, गांयाँ नेण्यास [नेव[ला. वार्टेत
 सज्ननगङ व समर्थ रामदास. › ८७

जी जी क्षेत्रे लागत त्या त्या ठिकाणच्या विद्वानखाँ वादविवाद करून तो

› विजय पत्रे मिंळवळीत इंद्रळावणळीच्या तळीरी आला. तेव्हां एक त्रह्मराक्षस
त्राह्मणाचें रूप घेऊन वामन पडिताकडे आला व त्याला त्यामें एकांर्ती
सांगितले कॉ, विद्यामदामें व अहंपणानें मला, नह्मराक्षतत्व आले; आपल्या…
लाद्दि तळीच स्थिति येणार आहे व आपली येथल्या अश्वत्थबुक्षाच्या एका
खांदौवर जागा नेमलेला आहे; तो आपण तेथें येईंपयैत मला द्यावी;
वामनामें ती जागा त्यात दिली व हे वह्मराक्षसत्व चुकवावयास उपाय
विचारला. त्या त्राह्मणानें सांगितले काँ साघुकपेंवांचून हें होणें शक्य नाहीं.
व. तुझी देहूंत तुक्रारामांकडे जा. तेव्हां वामन पंडितात्रे आपलळी सवै
संपत्ति नायकाच्या अनुमतळीनें त्राह्मणांस वांटुन देऊन तीं दोघे विनीत
येशप्में तुकारामयायाँकर्डे-त्या वेळीं तुकारामवावा आ०`प्'द्ळीत हृळोतें-गेळीं. ते
कीर्तन करीत असतां त्याना प्रणिपळात करून यामनपडित म्हणाले, तुझी सप्धु
व आह्मळो मुमुक्षु यास्तव कृपा करावी. तुकारामयाया बोलले, “ मी लूट्र वर्ण
आहे व तुझी वाह्मणवर्ग आहांत व क्र्णांश्रम घमैं रक्षावळा अशी ईश्वरी
आशा आहे. तेव्हां तुझी माल्तळी अवतार व प्रत्यक्ष त्राहाण असें रामदास
त्यांना शरण जा.” तदतुरूप वामनपा’डेत चाफळास रामदासांकडें आले.
रामदासांनीं ‘ तुझी वदारेंकाश्रमीं जाऊन यारा वर्षे तपश्रयों करावी म्हणजे
ईश्वर सप्क्षातू देशम देर्हल’ असें सांगितले. त्याप्रमाणें' वामन पंडित
वद्रिकाश्नमॉ जाऊन त्यांनी बारा वर्षे तप केले. पण ईश्वर सांक्षात्कार
झाला नाहीं. तेव्हां भार्गांरथोचे फांडीं येऊन पातेपत्नळोनॉ भ[गी॰
रथींत जीव देण्याचा येत केला व डोळे बांधून उडी ठाकणार तोंच
विघ्गूर्ने सांक्षातू दर्शन देऊन वामनपडितास ’वर मानण्यात आज्ञा केली.
वामनपंडितामें ‘ तांबूस तें सुख यास, हृळोतें तें द्यात्रे ’ असें मागणें मागि-
तले. तेव्हां विष्णूहें म्हंटले, ‘ आम्हाँ वैकुंठ लोक देऊ. पण सप्पूर्चे मुख
तांबूस शरण गेल्यारत्रेरीञ मिळणार नाहीं तरी रामदार्सात शरण जार्वे.”
या विष्णूच्या आहेप्रपाणे’ वामनपंक्ति पत्नळीसहृ पुन्हां रामदासांकडे आले.
रामदासांनों त्यांना परत श्रोट्टेरैलपबँर्ती असलेल्या अवधूत महाराजा-पडे
' पाठविले. ‘तैधै‘` त्यार्गुमहाराजांची सेवा करीत असतां त्यांची समाघीची वेळ
८८ सज्जनगड व समर्थ रामदास;
जवळ आली म्हणुन त्पांनॉ रामदासांकडे जाऊन आपली संशयनिवुत्ति
करून घ्यावी म्हणून वामनपंडितास सांगितले. म्हृक्रू वामन पंडित [वैत-
न्यक्विंरत्मदत्साविग्डें आले व या रवैपेंस मात्र रामदासांच्यगृ सहृवातांत
वामनपंडित जानपळूर्ण व निऱ्स'शय झाले. तरी पण दासवोघांर्तील सांतव्या
दशकर्ताळ् चवदा नद्यांच्या प्रश्नाचा उलगडा त्यांच्या मनाला वरोंवर .
झाला नाही. म्हणून त्गांनीं ‘ दासबोंघम्चें मी स्वत; पळारायण करतों व
स्वामीनीं स्वमुखें त्यांचा अर्ध सांगावा ’ अशळी विनंळित केली. तेव्हां चवदा
वह्मम’वेपयीं वामनानीं प्रश्न कला व त्याचें उत्तर स्वामोंनीं [देल पण त्याने'
पंडितार्चे समाधान झाले नाहीं; असें एकदोन‘दां झाले तरी वामन-
षंडितळाचळी संद्प्यनिबुत्तिद्दाऱ्’ना
` .ट्टे तेव्हां समर्थ मुमु कार करून ॰शपटप्चा
मोठा तडाखा देऊन याल वॉल असें वामनास ह्मप्यूलेगिले. तों त्यांच्या
त्या स्वरूपाकडें पाहून वामनपंडित मवमीत होऊन‘ स्वामी माझी सम-
स्या गूपँ आळी’ असें बोलला. याप्रमाणें स्वामाँना त्रिवार विचारले व
पंडितांनी त्रिवार पूर्वी प्रमाणें उत्तर दिले. नंतर स्वार्मर्ली पूर्दुरूप धारण
करून वामनपाडतास विचारले, ‘तुझी समस्या ग्रूप झखी किंवा नाहीं…- ’
वामनांना नाहीं असें उत्तर करतांच स्वामी म्ऱ्‘एणाले. ‘इतक्यांत कत्रूद्द्त्र्
करून आतां क[ फिरतळोस.’ वामनपडित ह्मणाले, ‘आपण अचिंरुद्ररूप
घारण "कल त्यावरोवर बोलण्याचँ सामर्थ्य कळोणार्चे आहे.’ नंतर स्वामी
हळास्य करून बोलले, ‘तुझी इतक ग्रंथ वाचले असतां चवदा नद्यांचा
प्रश्न कोणत्याही ग्रंथीं पमहेला नाहीं म्हणतां यावे आश्चयें वाटतें. ‘ आतां
वृहृदप्रण्गांत चवदळा नद्यांची स्थापना करून उडविण्याचा प्रकार आहे तो
ळंपह्य त्यांत असल्यास आमच्या ग्रंथांत अहूं द्यावा नाहीं तर कढूव
टाकावा. ' वामनपडितांनीं स्वामाँनीं सांगितल्या ठिकाणी तें प्रकरण पाहून
त्याचे’ पृहुप समाधान आले. नंतर वामनपंडितांनीं रवामष्णि समिळीवरून
मराठ‘नू‘त वहुत ग्रंथ केले व त्यांताल सुंदर वमकँ पाहून रामदासांनों वामन‘
पंळिडतचिं‘ यमवया वामन ’असें नाव ठांवैले. ›
’ . आतां रामदात्त'क्रुच्या चा‘रेत्रांर्तांल इतर वाबांकडें वळू. चाफळप्स व
परळीत’मठ स्थापन करून जागजागॉ माव्वोचीं देवळे वांघ्रल्गानंतर
 सज्ननगड वतमर्थे रामदास-` ॰ ८९’
पुन्हां एकदां रामदास रामेंश्वराच्या यात्रेस जाऊन“ आले. नतर जांवास
”वरच्या मंडळीत मेटण्यल्ला गेले. व त्यावेळी दोन वर्षे इकडे तिकडे [हेंडूंन
पुन्हां एकर्दा जांयास येऊन मग चाफळास परत आले.
रप्सदासक्केचीं आई सन १६" " मध्ये वारली. तेव्हां रामदास भावास
भेटण्यास गेले व आझ्’वें आँघ्वदोहॅक झाल्यावर षंघरा [देचसगिळो परत पर-
‘ळीस आले.
सन १५" " ९ मघ्य' शिवाजीने अफलूळूरवानात मारले व त्यानंतर
शिवाजी परळळीस रामदासांस भेटण्यासमला व रामदासांनी दासवळोघळाच्या
अठराव्या दशकातील सहाव्या समासांतळील वळोघ त्यास कला. त्या प्रसगॉ शिवा…-
जीर्नेहृळी रामदासांनॉ स्थापन केहेटल्या अकरा माल्र्तोस इनाम गांव करून दिंले.
पुढें एकदा रामदास पंढरपुरात गेले व तेथें विठ्ठलाची मूर्ति रामदा‘
'सांच्या प्रमावामें कांहीं वेळ रामरूप आलों.
कर्नाटकाच्या स्वारींहून परत आल्यावर रामदासांच्या सल्ल्यामें आप…
ऱ्ल्याला राज्पम’भेपेंक करवून घेण्याचा शिवाजीने निश्चय कला. व तदनंतर
गागामट्टाच्या हस्तें सन १६७४ मध्ये ह[‘ समार'म रायगडॉ मोठ्या
याटा`न साजरा करण्यात आला. या निमित्तानें शिवाजीने परळीच्या मठात
आणखी कांहीं गांव इनाम करून [”दले.
रामदासांचे थोरले वधु श्रेष्ठ हे सन १६७७ मध्ये परघापात गेले….
त्यांना रामजीवावा व श्यामजीवावा असें दोन पुत्र होते. रामदासांना
आपल्या [“[ष्यांकड्रन या दोन मुलाना आपल्यापार्शी परळीस आणत वर्षे
भर ठेऊन मग जांयास आपल्या घरी परत पाठावले. -
` सन १६७८ मथें शिवाजीमें वाफळमठास फुहां एकदां बरेच गांव
इनाम करून [दले व त्याच्या तनदा [दवाकर गोसावी यांजपळार्शी दिल्या.
शिवार्जामहाराज्ञ सन १६८० सप्ळीं रायगडावर प्रयत्न झाले. ही
वार्तो ऐकून रामदासस्वामाँ’त अत्यंत दु:ख झाले. तेप्हांपासून स्वार्मीतळो’ फारसें
कोठें जाण्यावें सोडले व त्यांनीं अन्नद्दी वा’जैले व निवळ द्रुघावर'रादूंलागलेद्धे
तेव्हां स्वार्मीचाहृळी काळ जवळ आला अस शिप्यमंडळींनीं ताङले. अशा
चाफळच्या मठाचीं व ए'कदर पंथाची व्यवस्याव कारभार कोंणीं करा-
 ९० सज्ननगड व समर्थ रामदास.
वयाचा याबद्दल स्वामॉनीं आता करावी ह्मगून शिष्यलाँ वारंवार विनंति
केळी… तेव्हां एकदां स्वामी'नीं सांगितले कळी, जावेहून श्रेष्टांचा ज्येष्ठ पुत्र
रामचदवावा यांना आणवून त्यांचे आज्ञेनें सर्वे कारभार चालवावा.
खरळोरवरा रामदासांर्चां हीच आजा होती किंवा शिष्यापैकॉँ योग्य शिय्यानें
मठाघिपति व्हावें अशी होती हे समज्ञणें कठीण आहे. इतक रवरें कळी“,
रामदासांच्वा पश्चात रामचंद्रवावा या संस्थानाकडें आले नाहीत व मठाची
सर्वे व्यवस्था कांहीं काळपयैत तरी शिष्यांकडें होती. शाहू महाराजांच्या
कारकिर्दीत रामचंदवायांचे चिरंजीव गंमाघरवावा यांना परळी व चाफळ
येथील अधिकार देण्यांत आला व पुढें तों अधिकार गंगाघरत्रपिंत्विया
वशजाकडें कायमचा'आला, हे खरे; परंतु ही व्यवस्था ष्णियमंडळींतील
व्यवस्यैसंबेघाचा तंटळा कायमचा नाहींसा करण्याकरितां शाहू महाराजांनीं
रामदासांच्या शिष्याच्याच मदतळामें घडवून आणलेली दिसते
शिवाजीमहाराजांच्या मरणानतर संभाजी राजे राज्यावर वसले. त्यांना
चालावेलेला अनन्वित क्वापें ऐत्रून व शिष्वमंडळींव्या आप्रहावरून
स्वामींनीं संमाजीमहृळाराजांस उपदेंशपर एक पत्र [’लेळिहले व आपल्या
शिष्यात्ररोवर तें त्यांजकडे पाठक्का [दैले’ हे पत्र या पुस्तकाच्या कलम
दोन याचँ ट्टेप्वर्टी समय [’देले आहे. त्यावरून रामदासांचीं शिवाजीबद्दल
कैवढी आट्रबुद्धि होती हे व्यक्त दोतें.
याच वुमारात परळोच्या देवालयाकळारँतां चंदावरादून चार मूर्ति आल्या
होत्या. त्या रामदासांनीं सिंहासनावर बसवून घेतल्यामें त्यांना फार समा'
यान आले. पुढें रामदासांनीं या मूर्तीची व चाफळच्या श्रोचीं पूजाअर्चां
करून संस्थान संमाळून उपासनामागे चालवावा अशी अक्कात व इतर
शिप्यमंडळींस आज्ञा केला. यानंतर रामदास फार [‘देवस रमहेंले नाहॉत.
त्पांर्वे देहावसान सन १६८१ याघवद्य ,नवमॉ रोजी झाले. स्वामींच्या
देह्मचें यथाविघि दहन करून उत्तर कार्प उद्धव गोसावी यांनी केले. व
त्या जागीं स्वामींची समाधि वांमूनत्त्यावर लहानसें देवालय वांघन त्यांत
रघुपताच्या मूर्ति स्थापूनत्त्यांची पूड्रुपअर्चां सुरू क्लिळी व संस्यानचा क्रास्-
भार आका व [दवाकर गोसावी पप्हंळू लागले,
 सक्कानगङ व तमयै रामदास, ९१
याप्रमाणें रामदासक्रिया चरित्रांर्तील परंपरागत आलेलळो हृकीक्त आहे.
रामदासांचॅ वय निघनसमयीं त्र्याहात्तर वर्षांचे होते. त्यांच्या आयुम्याचे
छत्तीस छत्तींस वर्षांचे समसमान असे दोन भाग पडतात. त्यांचीं पहिर्ली
छ्त्तीस वर्षे बालपण, [वैद्याम्यास, तपश्चर्या व तळोर्थाटन यांत गेडॉ असें
दिसते, या सर्व काळी ते बहुतेक महळाराष्दूप्च्या बाहेरच होते म्हटले
तरी चालेल. ‘
` नंतर त्यांनी कष्णाकक्विं दोनचार वर्षे घालवून आपला रामदासांपंथ
काढण्याचा ॰विचार करून तदतुरूप १६४८ मध्ये चाफळास रामाचे देवा-
लय यांघुन उत्साहात सुरवात केली. येयून त्यांच्या आयुष्यातील दुसऱ्या
भागास प्रारंभ झाला. हीं वत्तीसतैहृत्तीस वर्षे त्यांनी आपल्या पंथाचा
प्रसार करण्यात, त्या… पंथाची शिष्यशांरवा वाढविण्यात, हृप्रेंकथाकळोतेंनति,
व सर्वजनठेंना उपदेश करण्यात घालावैलळी’ असें ॰प्देंसतें. रामदासांच्या
बदल त्यांच्या शिष्यसभुदायांत विलक्षण आद्रवुप्‘द्वे व'सत होती व त्यांच्या
या उद्योगामुळें व आयुणांतील इतर अलर्हेकिंक गोष्टींमुळे त्यांना लळोक
अवतार मनूलागले होते असें दिसते. राम्रदासांचळी शिष्वशप्खा फार
मोठी होती; त्यांनी जागोजाग आपल्या पंथाचे मठ स्थापन केले होते;,
तसच राम व मारुती यांची पुष्कळ देवळें बांघर्ली होतां; या गोष्टी
सत्कार्यत्तिनक समेंच्या उद्योगामें व त्यांनी छापलेल्या कागदपत्रांनळो गावांत
झाल्या आहेत येवढें खरे. पण त्यायोगे रामदासांव्या चरिंत्रांतोंल हृकी॰
कतोवर व शिवाजी-रामदास यांच्या तववावर फारसा प्रकाश पडला आहे
असें मात्र वाटत नान्पॅ. शिवाजीचा व रामदासांचा त'त्रंघ र्केव्हां आला व
तो कसा प्रकारचा होता या वादग्रस्त प्रश्नाचा विचार या पुस्तकाच्या
=":[वटच्या कलमांत स्वत'वपणें क्कावयाचा आहे. तेव्हां वूतें रामदासकिया
चरित्रांतांल परंपरया आलेली हकीकत ऐतिहासिक पुराव्यार्शी कितपत
तुळते व या परंपरागत हृफौकर्तीत घडघडीत रवोट्या व बनावट गोष्टी
कोणत्या आहेत त्या आतां पावृं.
, हनुमानस्वामा'च्या बखरीत शिवाजीचा व रामदासांचा-अत्यंत [नकट
सवय होता व शिवाजी वारंवार रामदासांचीं सल्लामसलत विचारात असें
'९२ › सक्कानगड व समर्थ रामदास.
असें वर्णन आहे. आतां याचे प्रत्यंतर शिवाजीच्या बखरीत कितपत
आहे असं पादूंलागले म्हृणजें’या हकळीकतौच्या सत्…यतेंबद्दल भ् संशय उत्पन्न
होऊ लागतो.
शिवाजीच्या पूर्व काळी लिहिलेल्या तीन चार बरवरी आहेत. पहिला
सम[सद[चीं,द्गु'स
न्सरळो क्विगुमावी तिसरी[शवादाग्वजय नावाचा वरवर व चवथीं
चिटाणसाचाक्का कालानुकमानें एकामागून एक आलेल्या आहेत व आश्चयाँचीं
गोष्ट अशी फॉं, समासदप्च्या बखरीत-जी वरवर शिवाजीच्या मरणानतर
१४च वर्षांनी लिहिलेली आहे-रामदासांचानुसता नामनिर्देशहीं नाहीं! मग
’ भेर्टाच्यळा किंवा गुल्शिघ्यपणाच्था गोष्टींचा उलेरव नाहीं हे
सांगावयास नकळो. यानंतर [‘लद्दिलेलळो वरवर म्हणजे न्यिबगुप्त-विरन्वित
बखर. या बखरीत रामदासांचे नांव दोनदाच आले आहे. पाहेला क्का
खालॉल वावन्यांत आहे.
“ या कालयुगॉ श्री ईश्वराच्या विमूति श्री रामदासस्वामी व महाराज
अळीरंगझेब पादशप्हास ज्ञानबंत जाणविल.” येथे शिवाजी व रामदासांच्या
.ऱ्प्’नेक्रट स'वघाचा उहुठेऱ्रव मुळीच नाहीं. `
दुसरा उद्रुय्ट्टेरव खालळील वाक्यांत आहे.
“ जैसी श्री रामदातस्वार्मा‘नीं महाराज सिंहासनार्यांश्वर जहाळिलया
नंतर- कृपा करून राज्यर्मांति स्वत: मजसादॉ शक्कातमतें कला त्रेता द्दापारीं
जे जें घर्मपरायण पुण्यश्नोक त`[ममूर्यंवश”[चे राजे वतेंत आले त्याप्रमाणे
राज्याघिकार या कालेयुगा करणं. ”
येथें रामदासांनी [शवाजीस राज्यर्गामयेकानंतर राजनीत्ति सांगितली
असें म्हटले आहे. यापेंक्षां न्विवगुप्तप्च्या बखरीत रामदासांच्या व शिवा-
जींच्या स’नघावद्दलचा उलेरव नाहीं. शिवळादेग्विजय या बखरीत पहिला

. “ शहा विद्या आय्यात्मज्ञान प्रौढपणीं श्रीमतूसजनगड निनावी श्रीश्चं

रामदासस्वामीं यांजपासोंन (शिवाजीमहाराज) अघीत आले. ”
पुढें या बखरीत शिवाजींच्या-व रामदासांच्या प्रथम भेटीची व अनु-
ग्रद्द्यची सविस्तर हृफौग्ळात दिली आहे. ती बहुतेक शब्दवऱ् हनुमानत्वामॉ-॰
 सज्जनगड व समर्थ रामदास. ९द्
च्या हृकळोकनीर्शी जुळते. यावरून तों हकीकत त्या बखरॉतून उतरून
घेतला अतळावी असें वाटते". पुढें सज्ञनगर्डी राहण्यास येण्याबद्दलशिवाजीते
रामदासांस विनंति केली, व त्यावेळी रामदासांनी शिवाजोस नीतव्चा
उपदेंशकेला यातबघाचें पाल्हाळानें वर्णन केले आहे. आणखीही दोन.
ठिकाणी रामदासांचे उलेख आले आहेत.
चिव्णिसांच्या बखरींतमात्ररामदासाबद्दलबराचमजकूरआहे. शिवाजी व,‘
रप्सदासयांचागुव्-शिप्मपणाचा तबघ होता व शिवाजीमहृळाराज रामदासांस
केव्हीं केव्हा सल्ला मसलत वि'चारींत असत असें म्हटले आहे. पण याचा उलगडा
सहज होती. मल्हार रामराव चिटणीस मरार्टाशांहृचि यारेव्द्वा बखरकळार प्लॅंहे
रामदासस्वामॉचीं बखर करणारे हनुमानस्वामी यांचे समकालीन होते
इतकेच नव्हे तर हनुमानस्वामॉनी चिंठाणेंसांचीं मदत रामदासांची बखर
लिहितांना घेतली होतो असें हृनुमानस्बणां‘च्या वखरी'च्या उपलव्व प्रतोंचळी
हकळीकत देतांना सत्कार्योतेजक सभेच्या मातिकति कबूल केले आहे. या…
वरून ॰इतक होते कॉँ, रामदासांचीं शिव्यपर'परगित हृकळीकत आतां समा-
जांत बरीच प्रचलित आली होती. तरी पण मरर्तातील ऐतिहासिक"
नखरकाराला शौमेंल अशा तऱ्हेचीं [‘चाकेत्तक बुद्धि थछ्येळा तरी प्रमाणांत
विंटर्णांस यांनी दाखयिलेलळो आहे. कारण रामदासांच्या बखरीत अस-
लेल्या सर्वच देतकथांना चिटणळीसांनी शिवाजीच्या बखरीत जागा [देवो
नाहीं. शिवाजीनॅ राज्वस्थापनेला प्र[र॰म १६४० मव्यें कला व त्याच्या
मनांत राजकीय महत्वाफांक्षेच्या कल्पना दहायारा वर्पोपातून येऊं लागल्या.
होत्या असें सांगितले आहे. ’
पुढें रामदासांचौ कुंळकया सरियून [शयाजाहुंरी व रामदार्साचीं मेट व
रामदासांनी शिवाजॉला केलेल्या अनुप्रहाचें वणन हृनुमानस्वामाच्या बखरी
इतझ्यापाल्हाळम्नें नसलेतरील्यांतल्या प्रमाणेंकेलेआहै.
नंतर शिवाजीनै दिझीस जाण्याफूया रामदासांचे दर्शन घेऊन त्यांना
आशव्वाद घेतला होतां असें सांगितले आहे. ,
शिवाजासें आपल्याला राज्याभिषेक करकूप् घेण्याचा निश्चय केल्यानंतर"
९8 सज्जनगड व समर्थ रामदास.
`र्/\,`/\/\^/\र्र्/

महाराप्दू'ग्तौल मोरया देव व इतर साघुसत यांची ज्याप्रमाणे या वाबर्तीत'

अनुमाते घेतली त्याप्रमाणे रामदार्तावॉप्हे घेत्तळीहळोर्ती असें वर्णन
केले आहे.
१६७८ मध्ये शिवाजी रामदासास मेठावयास गेले होते. तेव्हां राम-
दासांनॉ महाराजांस लळोक जो ‘ जोहार ’ करतात त्या ऐवजी ‘ राम राम ’
म्हृणत जार्वे असें म्हृटळें. तेव्हापासन रामरामाचापन्ग्ततुरू झाला. याच
प्रसंगॉ शिवाजान रामदासास परळी स्कियाबर रहाण्यास येण्यास ["वनात
केळी. त्या वेळीं रामदासांनीं चाफळचे रामजी-चे उत्सळाहाचळा बंदोबस्त
करावा असें शिवाजीस सांगितले व त्याने चाफळच्या मठात गांव इनाम
करून [’देले.
इतकयाच दोन तीन प्रतगाचे चिटणिसांनॉ आपल्या वखरॉत वणन
केलें आहे. न्ड्रुनुमान स्वामींच्या बखरीत रामदास शिवाजीच्या विनंतीवरून
१६ ” ० मघ्त्रे परळीस राहावयाल गेले असें वर्णन आहे. अर्थांतून्हे विधान
‘ऐतिहाळा‘सेंकदृप्टवा खळोर्टे (कारण शिवाजीच्या सव वखरीप्रमष्णे परळी [वग्ल्ला
चंद्नवट्न ब सातप्ऱ्या किल्यावरीवरच १६७३ मध्ये [शवाजीच्या ताब्यात
आला) हाणून [चटणींसानी आपल्या बखरातून वगळले आहे व ऐतिहा'
ळिसक गोष्टींशी खुले अशा तऱ्हेनॅच रामदासांच्या सजनगङनिवासाचळी
हकीकत दिली आहे.
अफब्रूलखप्नाच्या वयानंतर शिवाजसिहाराज रामदासांस परळींस भेटा-
बयात्त गेले व त्या वेळी त्यांना कांहीं गांव इनाम करून दिले हा आख्या-
यिका; त्याचप्रमाणे शिवाजीने रामदासांस राज्मदान केल्याची आख्या-
यिका या विश्वसनीय नाहीत म्हणून चिटणिसांनीं सोडुन दिल्या असा.
व्यास. यावरून [’बेटणिसांनी शिवाजीचीं बखर लिद्दितच्चि बरीच ऐतिहा-
सिक दृष्टि ठेंविळी होती असें [देसतें. अर्मोतू अशी दृष्टि आपल्या आराध्य
दैवज्ञायें देन्दारॅ माजविण्थाकरिंतां लिहिलेल्या हनुमानस्वार्मीच्या बखरीत
नाहूंळो हेंउघङ आहे. त्यांतील कितीतरीगोष्टी अशक्य असंमाव्यब
ऐतिहासिक सत्यास न तुळणाऱ्या अशा आहेत. त्यांची येथे चर्चा कर…
वयाचे प्रयोजन नाहीं. पण त्या गोष्ठी रामदासांचे महृत्त्व वाढविण्याकरितां
 सज्ञनगड व समर्थ रामदास. ९९
बनावट केलेल्या आहेत व शिवाजीच्या चरित्रांर्तीळ गोष्ठी समाजांत प्रच’
छित झाल्यानंतर त्यांना बुळवील अशा तऱ्हेनें त्या’वनविहैंव्व्या आहेत हे
मागें दिलेल्या रामदास'सीं भवानी देवीस… शिवाजीच्या अंगांत येण्यास
सांगितल्यावद्दळच्या आख्यायिकैच्या खालील विवैचनावक्का [देवून येंईंल.
शिवाजी'वर भवानी देवीची ट्टमडांष्टे होतो व बिकट प्रतगीं ती शिवा-
जींच्या अगांत येऊन त्याला सल्लामसळत देत असे व शिवाजी तद्नुरूफ्
वलँन करीत असें ही गोष्ट शिवाजीच्या आयुग्-र्यातळोळ एक अळळीक्कि गोष्ट
होती. [तेचें वर्णन क्विजीच्या तयै वरवरक्रारांनीं सारख्याच तऱ्हेमें केलेले आहे.
ही शिवाजीवद्दळचीं गोंष्टऱ्शिवाजीच्या काळापामून समाजांत प्रचलित अतळाबों.
शिवाजीचा व रामद्ळातत्वामींचळा गुरुंश्मियतवघ होता व त्या त'वंघळाप्रमाणें
शिवाजी रामदातांत सर्व वावर्तीत तल्लामतलत त्रिवारीं व त्यांची आज्ञा
पाळी अशा प्रकारची दंतकथा रामदार्साच्या पंथांत प्रचलित झखी किंवा
प्रचलित केली गेली; तेव्हां शिव[जीच्चा[ आवुणांजील मवानळीच्या आख्या-
यिकेर्शी तिचा घिरळोघ येऊं लागला. वरे' जनमनांत मुरलेळीं मयानॉव्या
वद्ळचीं आख्णायैफा वद्ळणें शक्य नव्हृतें. तेव्हा या जुन्या आख्यायि-
केळेळा नाव न येई अशा तऱ्हेंमेंच रामदासांना महृच्व देणारा आस्व्णायका
रचण्यांत आळी असें म्ऱ्९णणें प्राप्त आहे.कारण अशी कल्पना करा
का शिवाजीच्या आयुप्यांत अशी आख्यायिका नव्हती व शिवाजीचीं
निरसौम शिप्वमक्ति व रामदासांचे महृत्त्व दाखावैण्याकारँतांच ही आख्या-
यिका रचावयाची असतो तर तळी रवखीलप्रमस्पोग् रचणें स्वाभाविक व
'वल्पकतेला अनुरूप होतें'.
शिवाजीचा निश्चय कीं, स्वामींची आज्ञा झळियाख्ळोराज्ञ काणतेंहि काम
तवैयैव कर्तव्य नाहीं. गळीम लढाई करून आला असे तर संकट प्राप्त
झाले. शिवाजी तर क्रारमाऱ् पावें ऐकेना; तेव्हां रामदास एकदम प्रगट
होऊन शियार्जीत म्हृणांले, “ तूंहा राज्यकारभार करतोंत; यांत कोंणं-
समयाँक्कांप्रसंगंयेईंलयाचानैमनाहीं. अळाम्हींतर तुम्हापरिंगॅततत
नतणार व तुमचा नेम तर असा आहे; तो चालणार नाहां. या करितां
जतळा प्रसंग येईल तशी मतळ्त करून काम र्क्सत अतळार्वे.” यावर शिवाजी
९९ सज्नत्तगडव समर्थ रामदास.
महाराज बोलले कों प्राण जावो अथवा राहो दौलतौवा तो विषय किती”
आहेया'चळून पल्ला हीं पुढें पडावपाचें नाहीं-
शिवखीवायष्ट्यमाणें त्तिश्रयपाहूनरामदत्तिलाँम्हृय्ले, “माझेंपरम
दैवत राम किंवा हनुमान हा तुझ्या अगांत येऊन तुझ्या अडचणाव्यान्
प्रसंगीं तुला तल्लामतळत देईल तळी मार्साच आज्ञा समजून तूं तद्नुरूप
वतन कर. ”
स्वतवपणें आख्यायिका रचप्वयाचा असली तर तो असा तऱ्हेचीं
नसती कावष्ट्र याआख्याळायेकॅत शिवाजाचा शिप्यभाक्त व रामदातांचीं
महुत्नी [देवून आळी नसती काय १ शिवाय वखरींप्रमाणें पहातां राम…
दातांला आपल्या आराध्य दैवताचा फार आभेमळान असे, इतका काँ तो
पंढरपुरातळारख्या तळीर्थांस राम नाहीं म्हृप्यून कित्येक फाळपर्येत गेला नाहीं…
या एकाच गोष्टींत रामदातांत भवानी देबीचांच उमाळां कां आला१ तर
याचा अर्थ इतकाच कॉँ शिवाजीच्या जुन्या आख्यायिकैत टाकून देणें
शक्प नव्हते म्हृणून त्या आख्शायेकैला घरून ही रत्मदासकिया महत्वा-
वद्दळचळी आख्यायिका रचळाषी लागली. असळो.
वरील पिवैचनावरूभ्न हृतुंमानरवार्मीचळी वरवर ऐतिहाप्तिकद्द्ष्टया माझं
नाही; ती वतमाहृत्म्य किंवा देवतामाहात्म्व याप्रमाणें दंतकथांनीं वमाकड’
कथानॉ मरलेळी आहे. तेव्हां अवांतर ऐतिहासिक पुराव्याबांचून त्यांतील
हृकळोकर्तांवर [वेश्चात ठेंवणें रास्त नाहीं हैं उघड आहे. तरळी शिवाजींचा व
रामदूप्सांचा स'वम्घ खरीरवरीं कशा प्रकारचा होता व तो केंच्र्दापातून घडून;
आला या वादग्रस्त प्रश्नाचा ऐतिहाळितकदृढ्या अ[त[ ऊहापोह करू.
 सज्ननगङ. व र्क्स-ल्क्का- ९७

शिवाजी महारग्ज व समर्थ रामदास यांचा त'वघ कशा

प्रकारचा होता…म्झ्याजे रामदास हे स्थितीचे स्फूसिंऱ्

" देणारे मोक्षगुरु होते, हा पहिला वादग्रस्त प्रश्न आहे

`… ` धम्हेंरैप्श्र् वतोसंबेघकेच्हांपङला हादुसरावादप्रस्तप्रश्र
आहे. पणपाहेल्या प्रश्नाचा आस्तिकश्याळी निकाल कला म्हणजे दुसऱ्या
प्रश्नाचा निर्विकार मनळामें विचार करणें कठीण जाते. कारण मग शिवाजी
व रामदास यांची भेट पूबँवर्यातच झाली असली पाहिजे अतें मानण्याकडे
मनाचा अळोढा होवो; इतकेच नव्हे तर दुसऱ्या प्रश्चाच्या पुराव्याची ओढा…
ताण करून व क्लिष्ट कल्पना काढून तो पहिला प्रश्नाव्या त्तिकाळळार्शी जुळता
करून घेण्याचा मळोहृ उत्पन्न होतो. म्हृणून या दोन्ही प्रश्नांच्या समाधान-
कारक निकप्ळाकळारॅतां दुतन्या प्रश्नांची चर्चा ॰आपीं. करणें इष्ट आहे. ती
निर्विकारमनामेंआव्यावरमग पहिला प्रश्रतौङविपयाचें‘कामकठीण
नाही. करितां रामदास व शिवाजी यांच्या प्रथममैटीच्या काळाच्या प्रश्न:
कडे वळू.
रामदासण्व्या शिय्यसांप्रदायाच्या श्रदाळू दृष्टीनें’च पहावयाचें असल्यास
हाप्रश्नवादप्रस्तचनाहीं. कारणह्रनुमानरवसींनों शिवाजीचींवरामदा-
सांचीं शिगणवार्डात शके १५७१ [वेरोंघीनाम तवत्तरे ( सन १६४९ )
वैशाख शु०नवर्मी गुरुवार रोजी भेथ् आलीच तेब्दांचत्यांनीं शिवाजी महा-
राजांना वथोदेशाक्षरी मंत्र [देला असें विधान वेर्ते आहे, पण ऐतिहासिक
दृष्टीने हृनुमानरवामींचळी वरवर अतत्योक्ति व अक्वियळोक्ति या दोपद्वयानें
दूषित असल्यामुळे या निव्वळ सांप्रदायी ग्रुराब्यावर मर‘वया देवून भेटीचा
काळ निश्चित आहे असें हाणणें बरोबर नाही. पण ह्य फाळनिणय
रामदास शिवाजावा राजकारण गुरु होता या मतम्स अनुकूल असल्यामुळे
तत्कायाँत्तेजक तमेवै उत्साही चिटणीस स. देव व प्रसिद्ध झ्त्तिहाघ्नसंद्र्फे
घक रा. राजवाडे यानों वो र्लाकारून त्या निण्ळीयाच्या पुष्टीकरितां ऐति-
स...७
९८ सज्ननगडवसमर्थंरामवळास.
हासिकपुरावापुर्ढेआणण्याचा किंवापुढें मांडण्याचाप्रवत्नकेंलाआहै.
यापुराव्याचळामरमुख्वतऱ्चप्र कागदपत्रांवर आहे; त्यापैकी एकपत्र
जुनें सांप्रदायिक आहे; व दुसरी तीन ऐतिहासिक कागद्पत्रांचा शोध कर‘
त[न[ अलीकडे तप्रिडलेर्ली आहेत. पहिले तुकारामांचे शिंवाजीस ओवी-
वद्धपत्र; द्रुसरँशिवाजीचैतनद्वजा रामदातांत पत्र; तिसरें'शिवाजीव्या
रामदासशिळीरावगडॉएफांतक्लिद्यालेल्यामैर्यंच्या उलेखावैपत्रवशैक्-
य्वेंवरा.राजवाडेयांव्यामर्तीयावादाचेंनिर्णांयकअसेंरामदात[व्या
मरणानंतरळिळाहेलेलेचप्फळ मठतिळीळ एक कर्वे टिपण. आतांया
पत्रांचाकमार्ने बिचारकरू.
तुकारामानें शिवखीस लिहिलेले हैं पत्र हृनुमानस्वप्मल्फि वरवरीं-
प्रमाणें शिवाजीत रामवासांचा अनुग्रह आल्यानंतर वऱ्याच कळाळामें
लिहिलेले आहे, अर्ते वरवरींवरूनद्रि'तर्ते. पत्रक्तिंलखखीलओंव्या-
वरूनहृळी हृळीगोष्टस्पष्टप्देतते. `
सद्गुरुश्नळीरामदातचिंमूपण! तेंथेंवाळींमनचळोनकों"
बहूंतां,ठांयींट्टा"त्तेचाळविलळीजेंव्हा।रामद्[स्यतेब्दांघडेकैंचें।।
रायाछ्त्रपातेऐकावेंवचकारामद्ळासौमनलावोवेर्गे!
रामदासस्वामौसोयरासज्ञक्तत्यार्शीतनमनअपींवापा||
मारुतळीअवतारस्वामौप्नगटल[।उपदेशकेलातुजल[गी॥
॰फ्रंतु तुकाराममहृप्नाज सन १६४९ फार तर १६५१, मध्यें, वैकुंठ-
वातींझाळेअर्ते ऐतिर्झासकभ्पुराव्यावरून ठरले आहे. तेब्दां हे पत्र
॰ ळिळाहेकेलेण्‘देवतनाहीं॰ तुकारळामांच्याझ्यार्तींत हेंपत्रखरळो-
खरीष्णिहेलेलेअप्हेअर्तेमानव्वत्सारामदातवशिगज्ळिखीभेटतन१६४९
फूरोब्'चपुष्क्रळकाळझखीअतलींणाहेंजे, असें अनुमानकरार्वेलागतें.
सारांशहें पत्र सांप्रदायिक हृक्रीगर्तीतीलचअतज्यामुळें भेर्यंच्याकळाल
[’नेणग्वाच्या वाट्तिस्वतंत्रऐतिहासिकपुरावाह्मणनयाह्यघरतांयेतनाहीं.
‘ आतांशिवाजीव्या तनद्वजापत्रक्काडेवळू.त्यांतीलयावादास॰वघ[चा
 सज्ननगड व समर्थ रामदास. ९९
' “ चरणरज शिवाजी, राजे यांनी चरणप्वरी मस्तक ठेंक्का विज्ञापना जे
मजवर कृपा करूनु तनाथ केले आज्ञा केली कॉ तुमचा मुख्व घमें राज्य
तळाघन करुनु 'वभ्पँ स्थापना देव-वाह्मर्णाचीं ड्रवा प्रजेची पींङळा कू करून
पाळण रक्षण करावें हे वत सपादून त्यांत परमार्थ करावा तुम्ही जें मनीं
घराळतें श्रीत्तिद्धीतपपिंवींल त्याजवरूनजोजो उद्योगकेलावटुष्ट
म्नुरुक लळोफांचा नाश करावा विपुल द्रव्य करुनु राज्यपरेपरा अक्षईं चा;
लेळऐर्शी स्थळेंद्रुर्पय् कावींऐसेंजें जेंमनीं घरलैं तें तेंस्वप्र्मेंलाँ
आसीयोंद्प्रतापें मनोरथ पूर्ण केले या उपारै राज्व संपळाप्देंले तें चरणीं
अर्पण कह्रतु सर्वकाळ हेवा पडावी ऐसा विचार मनीं आणिलळा तेप्हां
आज्ञा आळी कॉ तुम्हास पूर्वी धर्मं सांगितले तेच करावे तीच सेवा होय
ऐसेंआज्ञापिलेयपिंरून निकटवात वडुनुवार'वार ट्शैनघङविंश्रीचीं
स्थापना कोठें तरी होऊनु सांप्रदाय शिष्य व मक्ति दिंगंत [वेस्तर्णि पडावी
ऐसी प्रार्थना केली तेही आतमंतात गिरिगव्हृरीं वास कख्नु चाफळी
श्री ची स्थापना करुनु सांप्रदाय शिग्य [देंगेत विस्तौर्गता घडली.”
हेंपत्रसन १६७९ मघलेआहेहँय्यानांतठेंबिर्केव्णजेंयापत्रट्या
पुरावा प्रथम भेटीच्या प्रश्रासंवघानें क्रूय आहे हें सहूंजट्युमबेल्म कारण
शिवाजीतळाररवा शिष्य रामदासांवीं भेट केव्हाही झाली असली तरी आप…
ह्याच आशीबाँद्निं सर्वे झाले असे सौंजन्यामें म्हणेंल हें उघड आहे.
शिवाजीने राज्य अपेंणकेस्यावर रामदासांनीं राज्य करण्याचाच उप”
देत्रा‘ केला हा उलेखही पुढच्या गोष्टीला लागू आहे. निकय्वासाचा'
उक्केरव परळींकडॅ स्वाभाविकपणें जातो. कारण चाफंळच्या मानामें परळीं
प्रतापगडात जवळ आहे. पुढल्या वाक्यांत रामदासांनी चाफळी श्र्क्विंळो
स्थापना करून शिष्य सप्रिदाव वाढाबेल्गाचें विधान आहे, निकट-नावाची
' विना‘ते आहे व चक्काळ्वद्दळचें विधान आहे. पण रा.॰देच यानीं या
पत्राचा अर्थ कातांना या दोन वर्क्सत कार्मंकारणभावाचा अर्थ लावला
' आहे. व असळा अर्थ लावण्याकरितां पत्रांतौळ् ‘तेंद्दी’ या शब्दाचा ‘वेब्दां ‘
शणूनु’ असळा अर्थ धरला आहे. पण ‘तेद्दी’ याचा खरा अर्थ "त्यांनीं’
असा आहे, व हा खरा अर्थं घेतला म्झ्याजे‘ निकय्'वास्नाचीं विनंति व
 ॰१००
‘ .
सग्जन्नगडवृसमर्थंराम्म्यास.
मठ'स्यापनैर्चे विधान असा सरळ अर्थ लागतो. पण ‘तेद्दी’चा ‘तेब्दां’
अता अर्थ कला निवग्च्वास घडण्याकरितां चाफ्प्ळात रामदात’
स्वार्मंर्लीशिवाजीच्या विनंक्विग्ज मठस्थापना केली अता रा.देव
अर्थ करतात. पख् असा अर्थ केल्यास ‘निकय्’ या सापेक्ष शब्दाला
अन्वथेंक्रत्व राहृत नाहीं, व चाफळचा मठ' स्थापन होग्यक्कांट्वप् शिवाजौचीं
वरामदासत्विळीमेट झाली हेप्तीवत्वनिरामदासांतआपले तर्वंराज्य
अर्पण केले होतें असा सांप्रदायिक हृफीकतोंवेही पलीकडे जाणारा विचित्र
,अर्थं निष्पन्न होतो. सप्रशि या पत्राचा शिवाजीच्या व रामदासांच्या
प्रँहेंरेट्रॉच्या कालनिर्णोयाला काडोंचाद्दी उपयोग नाहीं. _
` रा.राजवडियांनीं प्रसिद्ध केलेळेंतितरेंपत्र याचळी हाँच अवस्था
आहे. शिवाजी व रामदातप्ची रायगर्डी राव्याभिपेंक झाल्यावर एकदिरिं
मेय् होते या उलेखावरून त्यांच्या प्रथम भेटीच्या कळालनिणेंयाच्या
प्रश्नावर कझिं’च उजेड पडत नाहीं-
रा. राजवाडे यांनी रामदासांव्या चारेंत्रांतळील प्रत'गाचें जें टिपण छापले
आहे तें अनुत्रऱ्माणेका वजा आहे. तों हकीकत ह्रनुमट्वनस्वळामोंनीं वा’र्णे-
लेव्या दंतकथांच्या हृकीक्र्ताशॉ वहुतैक ततळोतंत जुळते. यावरून हनुमान-
खसींनों आपले रामदासांचे चारँत्र लिहितांना ज्या र्ट्स चरिंत्रांचा उप-
योग केला होता अशा एखाद्या चरिन्नाचळी हे [टेपण अनुकमागिंका असावै.
रा. राजवाडे यांनी हें टिपण रामदासांच्या मरणप्नतर थोड्याच दिवसांनी
[लेप्हेल्ड्रेले आहेंयागोष्टीवर वराच जोर दिलाआहे. शिवाव‘व्या
अर्थी तें टिपण इंतकॅ जुमें आहे त्याअथीं त्यांत दिलेले शक रवरेंच असले
णांहेंजेतवज्याअयाँहृनुमानस्यामोनींद्दिलैलाव याटिपणस्किदिहेव्ला
काल अगदी तंतोतंत जमतों त्या अर्थी हृनुयानरवसींव्या वतरॉतील काळ
हा ऐतिहासिक सत्य ठरतो; असँ रा. राजवाडे यांनीं कॄव्रवानें सांगितले
आहे. पण हें टिपण चाफळ मठांतले आहेवत्यांत समय साँप्रदायांत राम-
दातातवर्थी प्रचलित असलेल्या सर्वे दैवीचमप्कारांच्या अक्कावअसंमाव्व
गोष्टींचा हृमुमानरवामॉच्या नरवरळीप्रमाणेंच उझेंख आहे. म्हणजे अतत्योक्ति
व आ’वेशयोंळिक्त ’हे होय या टिपणप्वऱही बेतात. सारांश, हें टिपण तांग्नभ् _
 संज्क्काङ व समश्ट्रे'रामदास. १०’१
दायिक पुराव्यांतळीळ आहे. त्याला स्वतंत्र ऐतिहासिक कागदोपत्री ‘पुरावा
मानतां येणार नाही’. शिवाय ह्रनुमानस्वार्मीच्या वखरींतांल भेटींव्याकाल-
निदेंसल्प जे ऐतिहासिक आक्षेप आहेत ते या टिपणर्तिळाल काला'नेकै
शाळाही तितकेच लागू आहेत. तेव्हां आतां सांप्रदायिक कालनिर्देइप्
चुकीचा कां व कसा आहे याच्या बिचारास लागू.
इनुमानस्वसींच्या वरवरींत या भेटीच्या प्रसगळाचें सविस्तर वर्णन दिले

शिवाजी महाराज सयगडाखार्ली असतां त्यांनों एका सांधृहें कीसँनांपें

"सह्रऱ्क्कांबृड्रुप् तद्वाति नाहीं’ हेंतत्वऐकले. तेव्हांपामून त्यांनासढह्युरु
बोघण्यक्का नाद लागला. तेथून प्रतापगडावर आल्यावर श्रीमवर्ली देवी
शिवाजीच्या स्वप्रांत येऊन तिने रामदावाला शरण जा अशी आज्ञा केली.
‘ त्याप्रमाणे' महाराज चाफळात गेले. पण रामदासांचळी भेट झाली नाही.
मात्र तैथल्या शिणांनीं देवस्यापनेचीं हृकॉँगत सांगतांना महाराजांकडुंन
तीनशें होन मिळाले आहेत अर्ते सांगितले. महाराजर्ली देवळावोजारचा
ओढा देवळात इजा करण्यातप्रखा आहे असें पाहून सातशै होन तो
ओढा वळवून देण्याकरितां तेंथल्या अघिकान्यट्या स्वाघीन केले व
प्रतापगडात तचिंत मळानसँ परत’ आले. पण त्यांना रामदासांचा
निजथ्यास लागला. तेव्हा एकदां रामदासांनळो' शिवाजींला स्वप्रांत द्ग्’रॅ’प्न
' देऊन प्रसाद हाणून नारळ अर्पण स्कि’ळा. पुन्हां भेटीचा प्रयत्न करण्याचा
निश्चय करून शिवखी प्रतापगडाहून महृपिंळेश्वरॉ आले. तेथून वांईंस
येऊन माहुलळीस त्यांनां दोन दिवस मुक्काम केला. इतवयांत रामद्र्क्स-
कड्रनस्त्रखीलआद्दायावैओबीत्रद्वाफाक्विजीसआले:… `
निश्चयाचा महामेरू! बहुत जनांसि आघारूप्
अखंड स्थितीचा निबाँरूप् श्रीमंत योगी ।।
परोंपकाराचियारशिळी! उदंड घडतोंजयाशीप्
जयाचे गुण महृजाशींप् तुलना केचळी ।। ,
नरपतळी, गजपतळी, हृयपतो! गडपतो, मूपती, जलपती|
पुर'द्र आप्णे शक्ती! पुष्ठमागीं ।।
 १०२ सज्यानगडवसमथेंरामदास.
, ळं/क्विछ्ये/ल्फि

यशवंत, कींर्ध्वनत” !सप्मभ्यैवेत, वरद्द्वत' ।

पुण्यवॅत आणि जयवंत! जाणता राजा !!
अम्यारबुंळोल, विचारशौल! हानप्तील, घमँशील!
सवज्ञपणें सुशींल! सवष्ठायों ॥
घोर उदार सुंद्रां शूर क्रियेशि तत्पर!
सावघपणंचि नृपवर| तुच्छ केले ।।
तौथैक्षेत्रै तीं मोंडिळीं! वाह्मणस्थनिं विघडिळी!
सकळ पृक्कीआंदॉळळी! घर्मेगेला|।
देवघमै गोन्नाह्मण! करावयासळी रक्षण !
हृदयस्थ झाला नारप्यण! प्रेरणा केळी ।।
उदूंङ प्॰[डित पुराणिके| कवळीश्वर याझिक वैदिक!
ध्ऱ्टँप्क्याकैंकसभांनायक! तुमचेठायीं॥
यामूमंङळायेठायीं! घमँरक्षळीऐसप्नाट्रॅ’प्'
महाराष्दू घमँ राहिला कांहीं! तुह्मक्लि’रेतां ।। .
आणखीकझिंघर्मचालती! श्रीमंतहोऊनिकिलेकअसति!
धन्यघन्यतुमचींकींप्’र्ते! विर्धीविंस्तारळी॥
कितेंरु दुष्ट संह्मारेंला! कित्तेकांत धाक सुटला!
॰क्तिंकांळिस आश्रय जाहला! शिव कल्याण राजा ।।
तुमवेदेहूगेंवरिंतव्यकेले! पलुवर्तेमाननहींबैतले!
ऋणानुव'घे'बिस्मरणजहाले! वाकायनेगुं||
.सर्वंहळा मंडळी घर्मेसूर्ति! सांगणें काय तुह्मां प्रता!
घमँस्थापमेचीं कीर्ति! सांभाळिळी याद्दिजै ।!
उदंडराजकारण` ”।तेथेंक्तिविभामले!
प्रसंग नसर्तां लिहिले! क्षमा केली पाहिजे ।।
या पत्रप्र्वे उत्तर त्याच श्मियावरळोवर पक्का शिवाजी चाफळास आले.
व तेथून [शंगणवाडचिं माक्तींजवळ गेले. शिवाजींचे पत्र आणि [द्देग्वखी
बहुतेक बरोबरच पांचले. शियाजीचीं व रामदासांवी`तथै भेटा झालो व
शिवखीर्ने अनुग्रह मागितला. कल्याण गोसाव्याच्या सम्मतौनें रामदासांनीं
 सज्ननगङवसमर्थंरामदास. १३३
अनुप्रहृदेण्याचेंठरयिले शिवाजीमहाराजांस दिवाकर गोंतळायो याने
पूजा सांगितली. रामदासांनी महाराजांत त्रयोट्शप्क्षरीं मत्रप्नुप्रह केला व
दासबेंप्घांर्तांल तेराव्या दशकांतोंल सहाव्या तमासांत सांगितलेला लघुबौघ
केला. नंतर शिवाजीने रायदासांस पुष्कळ गुल्दाद्दच्णा दिली आणि राम-
दासांनीं शिवाजी महाराजांत मेजवर्ली दिली, ही भेट शके १५७१
(सन १६४९ ) विरोंघीनाम स'वत्सरे वैशाख शुद्ध ९, गुरुवारी झळाळी.
याप्रमाणें वरवरॉतोंल वर्णन आहे. यावरून भेटीच्या वेळीं शिवाजीने
प्रतापगड वांघून तेथें श्रीमवसींचळी स्थापना केली होतो, त्याच्या ताल्यांत
र्कोकणपट्टी आली होती; ततेंच तळातारा-माहुळी-यांईं हा प्रांतहळी त्याच्या
ताव्यांत आला… होता, अतें म्हणणे सहजच प्राप्त आहे. पण या सर्व
गोष्टीं शके १५८३1८४ म्हणजे सन १६६२ नंतरव्याआहेत. रामदाबांनीं
शिवाजीस लिहिलेले पत्रही विचार करण्यासरिंखें आहे. त्यांत विशैपतय्
शिवाजीला जलपति असें म्हटले आहे. हें विद्देय्पण शियाजीमें समुद्र…
` कांठीं [केले वा'घुन आरमार तयार केल्यानंतर त्याला अन्वथेक होईल.
हतिहासांप्रमान्प् शिवाजीने [केले व आरमार शके १५८५|८६ ह्मणजें सन
१६६३।६४ त बांधले हेद्दि निर्विवाद आहे. भ्
`

तेव्हां शिवाजीच्या व रामदासांच्या भेटॅकिया वेळचा वस्त्ररींत लिहिलेली

पसिरँथातै व सन १६४९ हा भेटीचा काळ यांचा, मेळमुळींच बसत नाही‘
वह्मक्रूहा सांप्रदायिक कालविदेंश चुकीचा आहे असें म्हणणे प्राप्त आहे.
हळोच गोष्ट दातत्रैप्वपिंरूनहृळी सिद्ध होते. समय दासवोघाबें र्जे मागें
।न्सहावलळोकन केले आहे, त्यांत असें दाखविले आहे कीं, रामदासांनी
प्रथमत: आठच दशक दासबोध ॰ळिहिला असावा व या आठ दशकांत
केवळ आध्यात्मिक उपदेश असल्यामुळे या ग्रंथाचे पूर्वी रामदास आणि
शिवाजीयाचीयैय्झाळीअसेंलहेक्कादिततनाहीं.कारणअशीभेय्
जर खरोखरॉ झाली असली तर त्यांच्या भेटीचा रामदासांच्या मनावर
परिणाम झाला असता. निदान शिवाजीच्या राजकारणाच्या उद्योगाची
रामदासांस महती वाटू लागून त्यांच्या उपदेंशांत या उग्रोगाचीं छटा
अवश्यमेंव उंमटळी असती. व ती दासबोंपांत प्रथमपानूनच [देसळी
[
 १०४ , सक्कानमड वसमर्थं रामदास.
.,” ”,र्र्र्र्र्‘

असती. पण दासवोघावरून तसें दिसत नाहीं. आतां दातवोघाचा

रचनाकाळ आनुषंगिक रळीर्तांर्ने दासबोंघांत आला आहे.
दासवळोघाच्या सहाव्या ट्दाकाव्यळा ,चवथ्या समायाचे प्रारंमीं युगाची
कालगणना तस्मितछी आहे त्यांतखाळींळ ओवी आहे…
चार तहत सातशें साठी! झुकौ कळियुगाची राहाटी!
उरल्याकळियुगाची गोष्टी! ऐसी असे ।!
, म्हणजे हा दशक लिहितांना क्कोयुगाचीं चारह्रजार सळातशें ताठ वर्षे
झठीं होती. हीं ककियुगाचळी कालगणना वराहमिहिरापामून चालत
आली असून आपल्या हृलौच्या पचागांत गत्तकळी दिलेला असतो. त्या-
वरून रामदास ज्यासाळीं _दातवोघळाचा सहावा दशक ळिलहॅर्पि होते तें साल
शके १५८१ (सन १६५९ ) होंतें असें ह्मणर्णे भाग आहे. वखरींतोंल
‘हकींकर्तींत तर सन १६४९ मघ्में म्हणजे प्रथमभेटीचे वेळीं रामदासांनीं
शिवाजीला तेराव्या ढ्याकांर्तील लघुवळोघ नावाच्या समासांतळील उपदेंन्-त
केला असे म्हृटले आहे. भ्हणजे बहुतेक दासबोध रामदासांनी १६४९
फूवचि पुरा केला असला पाहिजे असां वखरॉताल हकींकेतौनरून तक
होतो. अर्थात वरवरॉतळि भेटीचा कालनिईश चुकॉँचाच असला पाहिजे "
असें या दासयोघाच्या अन्न: प्रमाणावरून ठरतें.
. वरवरोंतळील कालविदेश चुकीचा आहे हें म्हणणे आणखी एका ऐति’
हृम‘तेक गोष्टांनॅ [‘तेद्वा हॉतें. शिवाजी व रामदास यांची भेट जर सन
१६४९ मध्ये खरोखरीं आली असती व त्यविंळीं शिवाजीने जर अनुग्रह
घेतला असता तर आपल्या गुरूच्या देवळात व मठात कांहीं तरी कायमचें
उत्पन्न त्यानॅ हृटक्रून करून [द्ले असते. पण [शवाजीनै चाफळच्या मठात
किंवा पस्वीव्या मठात सन १ ६७४ पूर्वी मला किंवा गांव इनाम दिल्याचा
दाखला सांपङत नाहीं. सर्व सनदा १६७४ पासून १६८० पर्मेतच्या व
पुढें संभाजी महाराजांच्या वेळच्या आहेत. (पारैशिष्ट पहा. ) दोनसें
होन व सातर्ते होन दिले ही वखरॉतौळ हृफौगत स्वतंत्र सनदांसप्ऱखा
पुरावा नव्हे हे उघड आहे.
भेटीचा सांप्रदायिक शक चुकीचा आहे असें अर्वार्चांन इतिहासका-
 सज्यानगङ '_व समर्थ रामदास. १६९
रास [देवून येऊ“ लागल्यामुळे व हनुमानस्वामॉव्या वखरॉत एका ठिकार्णी
संवत्सरार्चे नांव ‘विकळारीं’असेंदिल्यामुळेंव वरवरांतीळतीथ व वार
ही या ‘विकारळी’ सवत्तरार्शी जुळत असल्यामुळे शक १५८१ हा
भेटीचा खरा शक असला पाहिजे अशी कांहीं जणांनों कल्पना काढली.
कारण शक १५८१ सन १६५९ याच वपींशिवाजीनै (या तालाचा
स'वत्सर ‘ विकारीं ’ नावाचा… आहे.) अफतूळस्रानात मारिले. व अफजूल-
खानात मारल्यावर शिवाजी रामदासांस भेटावयास गेला व त्या वेळी
शिवाजीला उद्देब्रून आठराव्या दशकातील सहाव्या समासांतळील उत्तम
पुव्पलक्षणाचा समास रामदासांनीं सांगितला अशी दंतकथा आहे. तेव्हां सन
१६५९ हाच भेटीचा काळ असला पळाम्‘हेजे अतें प्रतिपादन करण्यात
येऊ लागले. पण या म्हणण्याला रवरोंरवरॉ जुना कोणताच पुरावा नाहीं.
अफझुलखानाच्या वघानंतर लागल‘व्च शिवाजीमहाराज रामदासांस भेटले
हीं दंतकथा मागें दिलेल्या रचनाकालावरून उघड खोटी ठरते. कारण
याच सखी रामदास दातयोंघाचा तांद्दाया दशक `ळिर्दात होते ही गोष्ट
निर्विवाद आहे. तळाहांपालून अठरा दशक त्यांनीं प[चस[त महिन्यांत
त्वि‘हेले असतील असें संभवत नाहीं. तेव्हां हा उत्तम पुव्पलक्षणसमास
रामदासांनीं शिवाजीच्या त्या प्रसमाला अनुसरून मागून केव्हा तरी
लिप्हेंळेला असांवा व तो पुढें मोठ्या दासवळोघांत अन्ततूंत केला गेला
असप्या. शिवाय ‘विकारळी’ हे नांव हनुमानस्वामींच्या वरवरोंत अगदी
नजरचुर्कान’ पडले आहे यांत शंका नाहीं. कारण हृनुमानस्वामींनीं प्रथम
` भेटीचा शक १५७१ घरून पुढील सर्वे विवेचन केले आहे. म्हणजे
रामदास परळीस १५७२ शफांत आले अहे म्हटले आहे. खेरीज प्रथम
भेटीचा काळ शके १६’८१ धरला तरी भेटीच्या वेळीं वरवरॉत वर्णिलेल्या"`
शिवाजीच्या पशिरँथतौशीं या शकाचाहीं मेळ बसत नाही. तेव्हां सन
१६५९ हा भेटीचा रवरा काळ असें मानतां येत नाहीं. कारण त्याला
सांप्रदायिक किंवा ऐतिहासिक कोणताच पुरावा नाहीं.
तेव्हां शिवाजीमहाराजांचीं व समर्थ रामदासांचीं प्रथम भेट खरोंखरी
_ केव्हां आला हा प्रश्न शिल्लक राहतळोच.
 १०६ सक्कानगडवसपर्थे रामदास.
याप्रश्रावरप्रकाशपाडणाराव या प्रश्नाचें निश्चित उत्तर देणारा
पुरावा महारा'घ्ट्र` इतिहासाचा व महाराव्टूळीय जुन्या वाङ्मयाचा मोठ्या
आस्येनै व कळकळींनॅ शोध करणारे व त्याचा काळजीपूर्वक अभ्यास
करणारे धुळ्पांचे …:रा. चांदळोरकर यांना सांपङल्यावर त्या'नीं तो असत:
केतरळोत प्रसिद्वा केला आहे. या पुराव्याचा निर्विकार व शांत मनानें
विचार केला असतां रामदासांच्या व शिवाजीच्या भेटीच्या कालाचा वाद
शिदृवक रहातच नाहीं. पण रामदास व शिवाजीयाचा नवस केला प्रकारचा
होता यावद्द'ल आपॉच एक ठाम मत वनविल्यामुळें रा. देव व रा. राज-
वाडे यांना हा वाद चाळूठेंवला आहे किंवा आपल्या पहिल्या प्रश्रविराल
मनाला अनुरूप असा पुरावा पुढें सांपडॅल अशा मरवशप्वर ते सांप्र-
दायिक कालालाच चिकटून राहिले आहेत.
रा. चादॉरकरांना या कागदपत्रांचा शोध कसा लागला हळी हकीकत
मनोरंजक असल्यामुळे ती येथे देर्णे अप्रल्तुत होणार नाहीं.
रा. चांदोरकराच्या यालेगांवच्या एका ए'जिनळीवर [‘मेनाचळो त्यांना
एफाएकॉँ माळेगांवास नावडतोव निघुन या ह्मणून तार आळी. त्याप्रमाणें
ते मालेगांवास गेले. तेथे त्यांच्या वित्रळामें सांगितले कळी, “ माझ्या कोरा…
तीळ उयाघ्यें नावाच्या कारक्रुनत्म्य[ घरों जुने कागद आहेत व ते आप॰
ल्याला कागदपत्र देण्यास तयार आहेत. पण आपणास त्यांचे वरळी रात्री
यारा वाजतां गेले पमहैजे. कारण हे कागदपत्र एका जरत्तो पेटीत अमून
ती पेटी जमिर्नझिं पुप्ळेंलीं आहे, मार्गे हे कागद हाती लागण्याची के. '
रानड्यांनळी' खटपट केली होती. पण त्यांना त्या वेळीं यश आले नाहीं व

…:- रा. च[द`[रकर यांच्या…जवळवे सर्वे अस्सल कागदपत्र वव्यांनॉ जम…

यिछेळी सर्वे माहिती या लेखकाला त्वांनीं मोठ्या आनंदामें दिली व त्या
कागदपयाचा व माहितीचा या पुस्तकात उपयोग करण्याची परवानगी
दिली यावहल लेखक त्यांना फार त्रट्रणळो आहे. या कागदपत्रांवें व माहि-
तीचे अमावो' या लेखांतले हे द्देप्वटचें कलम इतक्या निश्चित स्वरूपति
[”ला’हेतां आलेच नसते.
 सज्ननगड व समर्थे रामदास. १०७

पुदां आपले कागदपत्र याहैर जाऊ नयेत हाणून आमचे कारकूनाचे बुद्ध“
वडिलांनी याप्रमाणें ते बेदोवस्तति दैनिके. आमचे कारक्रुनावै मातोश्रळोत
वाईट वटूनये हाणून अशप् गुप्त रीतीने ते कागदपत्र देण्यात ते गृहस्थ
तयार आहेत.” अर्थातू ठरल्याप्रमाणें चांदोरकरांनीं रातोरात तो कागद"
पत्रांचा संप्रहृघेऊनतेधुळ्यासपस्तआळे- या संग्रहांत दोनअडॉचसें
, कागदपत्रे आहेत. मालेगांवचें उपाध्यें हे रामदासस्वामॉच्या हयातीपाघून
व त्यांचे पश्रातूचाफळ व सज्जनगड या मठांचळी व्यवस्था पाहणरें
दिवाकर गोसावी यांचे वंशज होत. तेव्हां या कागदाच्या अत्सलपणा-
बद्दल बांका येण्या’चें कारण नाही. या लेखकामें हे अस्सल कागदपत्र ॰
स्वत; काळजीपूर्वेक पाहिले आहेत व या कागदपत्रांत र्कोठेंहीं मागाहून
दुहूरव्या किंवा संशयास्पद आकडे वगैरे नाहींत; कागदप्त्नांतील मजकूर
स्पष्ट व टुवाच्व आहे. आतां या कागदपत्रांवरून वावादावर कसांप्रकाश
पडतो तें पाहू.
प्रत्रुत्र्त विषयास लागूअर्शी पत्रे [देंक्का गोसावी यांना त्यांच्या
आतांकडूंन किंवा [‘शव्वआखँतील बंघुवर्गांकड्रन आलेर्ली किंवा त्यांनी
दुसथांस पाठविलेळीं आहेत. '
या पत्रांवरून रामदासांनी !‘देयाकर गोसावी यांस आपल्या हयातीत
चाफळ संस्थानची सर्वे व्यवस्था करण्यास व राजदरवारचें काम करण्यात
अधिकार दिला होता व आपल्या पश्चातूहळी हा आ‘येकार त्यांजकडे असावा
अली समर्थांची आज्ञा होती असें दिसते. पण रामदासांच्या पश्चात` उद्धव
गोसावी यांना आपल्या हातांत सत्ता असावी अशी महआकाक्षा उत्पन्न होऊन
उद्धव गोसावी व दिवाकर गोसावी यांचेम‘प्र्ये कटकट उत्पन्न झाली व ती
कय्क्रय् संमाजीमद्दाराजर्क्स जाऊन त्यानीं दिवाकर गोसाव्यासारखा’
निकाल दिला. याला कल्याणस्वामॉची अनुमती होती. या बाबतीतील
कल्याणस्वार्मीचें एक पत्र परिशिष्टांत छापले आहे. रामदासांच्या शिव्या,
मध्ये संस्थानच्या व्यवस्थेसवधीं पुनरपि तेरे न्त्पत्र होऊ नयेत हाणून
शळाहूंव्या कारकीर्दीत रामदासांच्या शिष्यमंङळींच्या अनुमतीनें रामदासांच्या
वडील वधूंव्य! घराण्यांतील पुल्याकडे सस्यानची व्यवस्था वशपरॅपरैनें
 १०८ सज्जनगड “व समर्थ रामदास.
देण्यांत आळी दिवाकर गौसाव्वकिया घराग्यतिहींअस्सलपत्रैकांराद्दिलीं
हे कळण्याकारॅतां ही माहिती सांगितली.
'यालेरवकाच्यात्रुद्वीप्रमर्णिरा. चदिळोरकरयच्छिसांपडलेलेकागदपत्र
म्हणजे रामदासस्वामॉच्या चप्रॅत्रळासवर्थीच्या अंघारति वाटोंवाट लावलेल्या
क'दिलाप्रमाणें आहेत. या पत्राच्या अनुरोघानें रामदासांच्या चरिंत्रप्चीं
याट न ठेंचळतां चढून जप्णें शक्य झाले आहे. तरी आतां आपण ह“!
वाट पुन्हां एकदां चळाहूं.
रामदासांनी चस्पाळीस राम व मारुती यांचेम् देऊळ बांधून आपल्या
' दातपंथी सश्चिदप्यास‘सन १६४८ मध्यें सुरुवात केली ही गोष्ट निर्विवाद
असून सर्वं पक्षांस कवूट्ट‘ञ् आहे.
या पथाचा व सांप्रदायाचा प्रसार करण्यात रामदासांत पांचसहा वर्षे
तरळी लागलाँ. षंथाचा प्रसार झाल्यावर या षंथाला कायमचँ व निश्चित
स्वरूप येण्याकारॅतां रामदासांनीं आपल्या पंथाच्या तखांर्चे आ‘भेकारवळाणींर्ने
विवेचन करणारा ग्रंथ त्मिहेण्यावे मनांत आणिले व मठासारख्या गड-
वडीच्या व शिव्व'र्ली [[जवजलेल्या ठिकाणी ग्रंथ [लेप्हेण्यास लागणारी
शांतता मिळणार नाहीं म्हणून रामदास ग्रंथ लिहिण्याकरिता शिवतरच्या
घळींत राहण्यास गेले. ते केव्हा गेले व तेथे ते किती दिवस होते या
गोष्ठी दिवाकर गोसाव्याच्या खालळील पत्रळावरून स्पष्ट दिसून येतात.

‘श्री,
[चर'जळाव राजेश्री वाहर’मट गोसावी यासि प्रति दिवाकर गोसावी मु॥
चाफल अनेक आसावाद-
तुम्ही पत्र पाठविले ते वावोन लेखनार्थं अवगत आले तुम्ही अम्हप्स
येप्याविशळी [लछ्हठे तर श्रीसमथ दहा संवत्सरपर्येत कोठें न जाता सवै
ग्रंथात आरंभ केला आणि सस्थितलेकॉँ श्रोकडिल हरयेक विशि बोंमाट येउ
नये म्हणुन आम्हा सांगितले आणी सर्वे मडळींस आला की तुम्ही श्रोते
उत्सवाची मी(क्षा) कग्ज आमचे स्वार्यांन करावी म्हणून सर्वांस सांगीतले
ज्याप्रमाणे सर्वे मंडळी निघोन गेली आणि अपण व कल्याण गो।। व
 .सन्ष्जनगङवसमर्थंरामदास ९०९
त्तिमणावार्दअकावअनंतकवीयासवरावरघेऊनएकतिस्यानि शिव-
थरवै घळीत जाउन वसले तुम्ही श्री’महालेश्वरचे देवालयाचे. काम चा'म्प्लैप्
रीतीमें करवाये मास्करगो! आले ॰म्इणजे मी येक दौवसाचे अवकाज्ञे
येतो कळावे [‘मनि मागॅशोपँ वद्य ५ शके १५७६ लोभ करावा हे
आसळीर्वांद. ( १८ डिसेंबर १६५४ सोमवार, )
हैंपत्रसन १६५४ सालतिळिहिळेलेआहे- समर्थेद्हृग्वर्षेचाफळीं
येणार नाहींत व मठाची व देवस्यानाची व्यवस्था त्यानीं !शणांवर व
विदेप्पत. दिवाकर गोसाव्यावर सौंपविळीं होती, या काळीं मठाचा
ख’चविवळप्‘भेक्षेक्रचाळ होता; त्यालाकांहॉ इनाम किंवा नेम रु
णूक नव्हती या गोष्ठी [नर्विवाद सिद्ध होतात. यावरून रामदास सन.
१६५४ पावून १६६`दुंपर्येत प्र'थ [लेप्हेण्यति गुंतले होते असें सिद्ध
होते. व या दिवाकरॅ गोसाव्याच्या पत्रळाला प्रत्यंतर पुरावा दासबोंघांत
आहे. कारण सन १६५९ मध्यें म्हणजे ग्रंथ लिहिण्यात एकांतांत सह…
ण्यास गेल्यावर चार वपाँनीं सहाव्या ट्शकापयेंत ग्रंथ आला होता;
ही गोष्ट मागें दाखविली आहे. _
दहा वर्षांत रामदास स्किहांही बाहेर गेले नसतील असें नाहीं… तेव्हां-
जरीपुढेंमागेंरामदासदुसरोंकडेहळोतेअशप्अरिंय्याचें पत्र पुढें आळे‘
तरी त्यानें दिवाकर गोसाव्याच्या या पत्रांतील मजकूर स्रोटळा ठरणार नाहीं.
कारण दिवाकर गोसाव्याच्या पवाचा अर्थ इतकाच कॉँ, मठाकडे व
त्याचे व्यवस्थेंकडें ग्रंथ पुरा होईंपर्मेत लक्ष द्यावयाचॅ नाहीं, असें राम-
दासांनीं ठरविले होते. अर्थांतू रामदासांच्या या एकातवासाचे काळांत
मठाच्या व्यवस्थेची सर्व जयावदारी शिय्वमंडळींवर पडली व त्याकरिंतां
शिव्यमंडळीं त्या प्रांतांत फिरून मिक्षेवर मठाचा खचँ चाळयीत असत.
हीगोष्ठदिवाकरगोसत्म्यळास आलेल्या भास्कर गोसाव्याच्या पवावग्ज
स्पष्टपणें दिसून येते.
श्रोगुरुमक्तपरायण मोक्षश्रोया विराजित दिवाफां गोसावि या प्रती
भास्कर गोसावि नमस्कार विनंती उपारे वीचे उछाहा».. होनु फ्नास’
 ११० सज्ननग्म्डवसमर्थंरामदास.
भिक्षेसमिळाले तेमानजीगोसावि वरविरपाठ’विले पावतीलशिवाजी
राजे यांच्याकडे भिक्षेस गेलो त्यानी-ऱ् * निळे तुम्ही कोठळोल कोणकोणा हें
ठिकार्णीअसता व्यावग्जआय्हीवीललोकॉं आम्हीरामदासींश्रोसम-
॰र्यांचेशिठव चाफळळासर्दोफ्राते वळोळलेकाँते कोठेंराइतातवमुळ
॰गांत्रकोणव्याजवरून मीसस्मित्तलेकॉँगंगप्नतेरिवैजविचेराहृणोप्नझतुत
`चाफळळातमटकरूनश्रीदेवाचीस्यापनाकरूनउत्सावमोहळोत्तवचाठु
कत्काआम्हासर्वासआज्ञाकॉँतुग्हींमिक्षाकरून उत्साहकरीतजावा
सांगितल्यावरून अम्हीं हिंडत आहो असें बोलता राजेथीती दत्ताजीप'त
वकिनिविस यास प्रतिवर्पि श्री उत्साहात दोनशे हळोनु देत जाणे म्हणून
ठें`प्ग्त्रपाच्ऱ’प्`त्रलेतेहोवन्कसयेर्तांलकळावैफालगुनशु०ऱशकैदुंहुटुंफुं.
हे बिनंति. (१३ फेनवारी रविवार १६५८.).
हैंपत्रतन १६५८ मघले'आहे. म्हणजे यापत्राचा मेळपूर्वीच्या
दिवाकर गोसाव्याच्या पत्रप्सीं पूण्क्तपणें मिळतो. रामदासांच्या एकांत-
वासाच्याकाळींशिघ्व भिक्षा माकूसेंस्थानचा खर्च चालचीत होते.
अशी भिक्षा मागत असतां भास्कर गोसावी हे शिवाजीराजे मोंसले यांचे
कडे भिक्षेकरितां गेले असतां शिवाजी मठाची हकीकत त्यांस विचारतात.
त्या सठावद्द'ळ व रामदास सांघूत्रद्दल त्यांचा अनुक्रू ग्रह हळोऊनतेंवर्षास
दोनर्दोहोनदेऊं करतात. यागौष्टी [केली सरळव स्वाभाविकरीतीमें
या पत्रांत आल्या आहेत, हैं पहा. या पवावरून रामदासांचीं माहिती
क्विजीला या सालापूर्बी नव्ती असें नि:संशवपणें ठरते व हाणून भेटी-
चा सळा'प्रदायिक काल खोटा ठरतो.
यापवाचींएकनकल रा.देवय[ना रा.च'[दोरकंर यांचेआवींच
सग्निङळीहोतीवनंतरअस्सलपत्ररा.र्चार्दोरकेर्रानासांपङलेल्या कागद-
षंनांत सांपडले. यावरून या पत्राच्या खरेपणावद्द'ल शका रहात नाही.
या पवाचा शांतपणे विचार करणारास त्यांत संदिग्घपणा कोठेंच दिसणार
नाहीं. त्याचा अर्थ ,सरळ व स्पष्ट आहे.
`,…पणआपल्याआवडव्यामावनेंलाघक्कावसतौहाण्क्का रा….राजवाडेव _
 .सक्कानगड व समर्थ रामदास. १११
“रा. देव या पत्रांत व्यंम्यार्थ काढतात ! त्यांचे" म्हणणे हे काँ, शिवाजीमें
“भास्कर गोसाह्यास जे रामदासांतबंर्धी अनोळख्यासाररये प्रश्न विचारले ते
भास्कर गोसाव्याची परीक्षा पाहण्याकळिरतां व जागून बुजून खोटे विचारले.
पण या पत्रप्चा असा अर्थ करण्यापामून‘ किती विपरीत कल्पना मानाच्या
लागतात १ शिवाजी महाराजांची व रामदासांचळीभेट सन १६४९ मध्ये
झाली होती असें धरले तर १६४९ पासून १६५८ म्हणजे नऊ वपेंपयेंत
शिवखीमैंयामठासकाहींचमदतकेळीनाहीं असेंहळोते’. फारणअशी
मदत चालूअतती तरवी भिक्षा मामावयास जाणाऱ्या शिष्यास अवश्य
ठाऊक असती, व हे ठाऊक असतां, तो शिप्म शिवाजीकहे भिक्षा माग-
ण्यात गेला असता कसा १ शिवाय दुसराही एक असंमवनीय प्रकार या
॰व्थंग्यार्थंळावरून निघतो. शिवाजी प्रत्यक्ष रामदासाला भेटल्यावर व त्यास;
पामूनअनुग्नह घेतल्यावर मठातकांहीं नेमगूककरून देतनाहीं व
भास्कर गोसाव्यासारख्या शिष्याच्या सखी माहितीवरून व्यापक दोनशे
होनांची भिक्षा `,देतळो हे किती विचित्र वतेंन आहे । यावरून रामदासां-
पेक्षा'भाखभ्रगोसावीचजास्त असौंक्सिर्क्सवगारीचा पुरुष दिसतो!
सारशि, हा० व्यग्यायाँचा खटाटीप बुडत्या माणसाने काडीचा आश्रय कर-
ग्ण्यासांरस्वा आहे,
या पवावरून भेटीचा सांप्रदायिक कालानणय पारटांतळतो हेउघड
आद्देवक्काव्यंग्यायाँचाव्यर्थे खटाटोप सांप्रदायिक काळाच्या पुर…
स्कत्र्योना करावा लागतो.
मन १ ६४म'प्येंग्रंथसमाप्त करूनरामदास परत चर्क्सआले‘
त्या वेळीं किंवा शिष्याच्या सांगीवरून आर्थीछ्[त्यांना शिवाजीच्या दोनरॅ!
हॉनांव्या नेमणुकोची हफीगत कळली असला पाळाहेजे. तेव्हापासूनच
रामदासांवें लक्ष शिवाजीच्या चरिवाकडे, त्याच्या उद्योगाकद्दे व त्याच्या ,
उद्योगानं लोकांच्या स्थितीत पडलेल्या फरकाकडे लागले असापें.
या गोष्टीकडे एकदां लक्ष लागल्यापासून ॰त्पांच्या आय्यास्मिक दृष्टीला
व्यावहारिक व राजकारणी दृष्ठीची जोडआली असावी व त्या दृष्टीची छटा
त्यांच्या पुढील कवनांत उमटली असावी. दासनौपॅपर्ताल उपदेशमेद्पिं’प्
 ११२ सज्जनगडवसमर्थं’रामदास.
हीचउपपत्तियालेखकातपटते. उपदेशमेदाचावत्याच्या उपपत्तीचा
क्लिहाअमूर्बंअसल्यामुळेंव्यालाप्रत्यक्ष कागदोपत्री पुरावा सांपडणें
अशक्य आहे. असौ. '
रामदास चाफळास परत आले, " तो काळ क्विजीव्या आवु’यांतील
अत्यंत आणींवाणींचा व अत्यंत संकटाचा होता. औंर'गजेंव बादशहाने
शिवाजीचा वीगोड करण्याकारेंतां मगीरथ'प्रयत्न सुरू केले होते व त्या
वेळीं शियाजीला माघारखाऊन औंरंगजेत्राशी तह करून दिलीत जावे
लागले: दिहुंढून सुटका होऊन देशी परत येण्यास शिवाजींस _…२_!_२…।_।_
वर्षेलर्क्स. परतआल्यावरक्विजीर्नेयेलेले राज्यपुन्हा' परत मिल…
वि’ण्याचा अटीकाट' प्रयत्न. केला व त्याच्या प्रयंत्नाला वशही आले. पण
या घांदलीव्या गडवडीव्या व मानसिक, अस्वस्थतेच्या काळीं रामदासांचीं
हकळीगत सन १ ६५८ सळालाँ कानावर गेली असतांना रामदासास भेटावयास
शिवाजी महाराजांस सवड झाली नसावी हे उघड आहे. पण १६७ ऱमध्ये'
शिवाजीसातारावकऱ्हाडया प्रांतांत येऊन हा मुलुख त्याच्या
तळयातआलातेव्हांरामदासस्वी भेट घ्यावी अशी त्यालाहळी इच्छा
झाली असावी व शिवाजी आतां आपल्या मठाच्या आसपास आलेला
आहे असें पाहून रामदासांनॉहीं वखरीतोंल प्रसिद्ध पत्र शिवाजीस पाठ-'
विले’ असावे. कारण १६७२ या साली या ,पत्र[त दिलेला सर्वे विशेपणें
वशिवाजीचाकेलेलागोरववविदेप्षत: ‘नृपवरतुच्छव्केले’ हॅम्हणणें
योग्य होते. तेव्हा' रामदासांचे असें पत्र आल्यावर शिवाजीने रामदासास
येटग्यक्का निश्चय केला; हो गोष्ट दिवाकर गोसाव्यास केशव गौसाव्यांनीं
ल्सिहेलेल्या खळालील पवावरून स्पष्ट होते. ' ‘
श्रीराम '
’ ' ' श्रीरामदासखखी.
श्रीगुरुमक्तपरायण राजमान्य राजेश्री दिवफ्रा गोसावी यावी .
प्रतिपूवुकिंके+(श)वुगोसाविनमस्कारउपरि येथील कुशल+
(आ) पण पत्र पाठविले ते पावले मजकूर समजला राजेश्री शीवराजें
मळोसलेहेंसमथनिभेटीतयेणरिंम्हगोनळिहिलेते समजले मी येणार
 सज्जनगडव समर्थ रामदास. ११६
होतोपर'तुमाशीप्रकृतिफार निवडली येणेंहोत नाहीं मी म्रान
अकातयेणेंसळाटॉ ळिळाहैंले पख्अकान्बेंहो येणे व्हावयाचे नाहीं गावी
मानजीगोसळावीतेयैअसतीलराजेयर्चिरे पा’हेळीच भेट आहे वार्डाचे
लोकात खटपटेस अणाघे उपयोग होईल झाडी वहुत आहे इवग्डून उद;
ईंकक्विकगोस्किविट्टलणोव दत्तात्रय गो। उदइक पाठउन .देतळो
र्भांचे उत्सवात भीक्षेवे घान्पजे मिळाले ते असत्य मट मठुरकर या
तमागमे पाठविले दत्ताजीपंतळ्ळु ’× (न) दोनशे होनु उत्सावास पाठ-
विलेतेअलेअसत्तील लोमकरावा मीतळीचैत्रवां! १ शके १५९४हे
क्लिप्ति. (४ र्णाप्रेल बुधवार १६७२. )
हेंपत्रया लेखकानेंदोनतीन वेळां लक्षपूर्वक णाहेले आहे.ते
अस्सलपत्रआहेयतिशकानाहीं. त्या पत्रप्वरील शक अगट्ळी स्पष्ट
आहे. रा. देव नबांच्या आंकडवावहल संशय व्यक्त करतात. पण त्यांत
मुळीच हशील नाहीं. नऊ मोंङळी ल्फिहेतन्सि एक टांकौ त्मिहेतात तसा हा
नवा’चा आकडा न त्मिहेतां पूज्य काढून त्याला नबांचा रफार जोडला
आहे इतकाचफरकआहे. पणअशप् तऱ्हेची नऊ काढण्याची रीत
या लेखकामें कित्येक पत्रांत पाहिली आहे, तेव्हां य! पत्रळासंवथीं’ असले
क्रुतकव्यर्थं आहेत. या पत्रांतील अर्धहळी स्पष्ट व सरळ आहे.
शिवाजीराजे भोसले ॰हे रामदासास प्रथमच भेटावया-वै असल्यामुळे
दिवाकर गोसाव्यानॅ तव शिप्यमंडळींतव्या समारंभात आग्रहाने त्रोलावाये
हे रास्त आहे. केशवगोसावी प्रक्कोच्या अस्वरिंथ्यामुळें आपणाला व
आकास येण्यास होत नाही' असें लिहितात. दुसऱ्या शिष्यास पाठवूहुं
देण्याचेंहृळी लिहितात, व शिवराजखी [ही समथार्शी पहिली भेट असल्यामुळे
गखक्ररी बोंलानूनु सर्वं व्यवढ्था उत्तम तऱ्हॅची करण्यात दिड्रुप्रक्रा; गोवा-
व्यास सांगतात. शिवाय ज्याप्रमाणें दिवाकर गोसाव्याचे समर्थांच्या एकांत-॰
यासायद्द'लच्यापनाचावभास्करगळोसख्याच्या पत्राचाभेळबसतोत्याच-
प्रमाणें या केशव गोसाव्याच्या पवाचा भास्कर गोसांव्याच्या पत्रळाशी पूर्ण
मेळ बसतो. कारण शिवाजीने रामदायावदलांभ्न्या व मठावद्दलच्या भास्कर
गो‘साव्याच्या तोंडी हकींकतीवरून दर वर्षांत दोनशें होन देण्याची
- स...८
.११४ सज्ननगडवसमयेरामदास.
जीनेमणूकवेग्ळींहौतौतीवारखीचाछूहृळोतौ व चप्फळच्या मठाची
व्यवस्थाअत्रूनद्दीमिक्षेवरचचप्हूहोतौब्हेंयाकेंशयगोंसाव्याच्यापत्रा:
वरूनप्देततें. या पत्रांतौल मजकुराचा विचार केला व मागे दिलेल्या
पत्रांचा विचार केला तर शिवाजीचुंळी प्रथम भेटयाचसळाळांतझखी
याचद्वळमनाचीयालेत्राळस्रात्रोहोतेझांपणरष्देववरा. ‘रप्ञवाडेया
पत्रांतहीमात्करगोसाव्याव्यापत्रापमाणेंक्किष्टकाश्पनावव्यंम्यार्थंकाढ’
तात. रग्जवाढ्यत्वियामतेंप्नयमयैय्याच्याआघी ‘यामुलाखर्तांत्नील’
‘असेशव्दगृहॉतघरावेम्हृणजेंझाळें! मगयापत्राचाअतळाअर्थहोतो
काँ,_मद्द्यरप्जांच्यावतमयल्फिपझीकित्तीं तरी मुलाखतीझाव्या होत्या
वअशाएकामुलर्क्सतोंल हीप्नथमभेटहोय. रा. राजवाडेयांची ही
कलानावाचूनयालेसफासपुनर्बिवाहृट्यावेळच्यायाद्खीआठचणझाली.
त्या वाद्याचे बेळीं' ‘नष्टेमृते’ या प्रसिद्ध श्नोकाचा पुनर्विवाहृपर अर्थ
खोडण्याकारँतां ‘पर्तांच्या’ ठिंकार्णी‘अपति’ असें रूप घरार्वे म्हणजे
झाळें अशी क्लिष्ट कल्पना जुन्याच्या अमिमान्यांनीं काढली होती त्या…
सळाल्खाँच रा. राजवाडे यांचींद्दि कल्पना आहे. त्या वादाची त्यांना
माहितीनतल्यामुळेंव्यायेळचींतौषी मुक्ति त्यांना सुचली नसावी व
हाणून ‘या मुलाखर्तीतींल’ झ्तर्फे लबिलचक पद् गृहीत्ताघट्ण्याची
क्कात्यांनाकाढावीक्कां! नाहीतरइतकें जास्त’शव्दघालण्या
ऐवर्जी‘तमयाँवे’पार्टाणां ‘अ’ असेंअक्षरआहेवह्मणून हें पत्र
रामदातवशिवाजी यांच्या भेर्टात्रद्दळ मुळीच नाही; व
अर्यांतूयापत्रावरून भैर्यंचळाकाळ मुळीच गावांत होत नाहीं असें
त्यांनाहाणबांआळेंअसतेंछ्येनएक्ग्र्दापूर्वंग्रहृदृगुपैतझालैंम्झ्याजेतेंअर्थ
लावण्यात' कायकापमौज्ञकऊंशकतेंयाचा यापत्राचाक्तींल प्रकारचा
ळांम्यार्थंहाउतमयातलाआहें.
‘ पण पृर्झप्रह्रविरद्दित माणतळात हेंकेशप गोसाव्याचें पत्र रामदास व
क्विण्जींयांव्याभेर्यंव्याकाळाचाप्रत्यक्षषुरावाआद्दे हें उघड आहे,
तेव्हां अप्तांद्दातच्यार्फाकगालाआरतप्कशळाला! पणरा.र्चादोरकंरांच्या
कागदपत्रांतअसर्लीअळारतैक्जाहीपत्रेआद्देतब्त्यात्ररूनयाप्नश्रावरकाय‘
 सच्छानण्ड व समर्थ रामदास. १’१-६
मचा उजेड पडून त्याचा[‘नेक[ल झाला आहे असं म्हणावे लागेल अर्ते
वाटतें. पण पुढें जाण्यापूर्वी या पत्राच्या अनुरोघानें क्लिखीमहाराबांग्वृंयां
व रामदासाच्या प्रथम भेटीचा मक्का काल ठरवूया.
केशव गळोसळाव्याच्या पत्राचीं [तथि चैत्र व॥ १ "शके १५ ९४ ॰(सन
१६७२) अशी आहे.या सालाच्या संवत्तरप्चें नांव ‘परिघावी असं
आहे. सांप्रदायिक कथेंप्रयाणें शिवाजींच्या गुरुमंत्र गुठ्चारीं आला असं
आहे, या पत्राच्या [मतोंला बुधवार होता; तेव्हां द्रुसरैच दिवशी भे’टळीचा
दिवस नसला पाहिजे. कारण दरज्यां शिग्यांना येण्यास सवड तगेंपडे
अशळा तऱ्हेर्ने आगाऊ पत्र दिवाकर गोसाव्याने' पाठविलाँ असलाँ पगंहेजैत.
न केशव गोसावी याच पत्र॰[त दुसऱ्या [शप्गांत उदर्दक पाठाप्वेतो अर्ते
म्हणतात तेव्हां द्रुसन्या दिवसाचा भरावा दिवस नसावा. पण तो चैत्र
वद्य प्रत्तिफ्देपासून फारसा लांत्रहृळी नसावा. अर्थांतूं तों चैत्र वद्य नवमी
हा दिवस असावा हे उघड हृळोतें. वैशप्रत्र गुंद्र नवमी ह्य या पत्राच्या
चिथींपासून फार दूर आहे. [शवाय र[. चांदौरकर यांना पंचांगावरून
असं कढळें आहे कीं, चैत्र वद्य नवमी पार'वावानाम संवत्तरे हा फार
चांगल्या मुहूंर्तोचा [दैवत आहे. त्या क्विशां अमृतप्तिद्धियोंग आहे व
उत्तरापाढा नक्षत्र आहे. त्या दिवशी आमाजत मुढूर्ती महाराजांत अनु…
ग्नहृ झाला असला पाहिजे. (या मुहूंती महृप्सर्जासं अनुग्रह झाला
असं कित्येक वरवरोंत्यून [वघान आहे.) तेव्हां १२ ए[प्रल सन १६७२
या दिवशी शिंवाजीचीं व रामदासांचीं प्रथम भेट झाली व वरवरींत वर्णन
केल्याप्रमाणें त्याच दिवशी रामदप्वानीं महाराजांवर अनुप्रहृ केला व रामट्वें
वाघांना त्यांना मेजवानी क्विळी अस निर्विवाद सिद्ध होंतें. या वेळीं राव…
दासचिं यत्र चातष्ट वर्षांचे हृळोतें. अशप् वयोवृद्ध, तपोनिष्ठ, पंथसंस्याफ्क,
प्रासादिक कविसंताचळी ती मव्म, गंभीर व तेसम् पुंज ब्रह्मचारी मूर्लिं पाहून
शिवाजी महाराजांची क्सिक्षण मक्ति रामदासात्रर वसली यांत नवळकप्यड्रे
तेंव्हांपनून त्याचा गुरुश्चिप्यसंवव शाळा व तो दृढमक्तप्चा व दृढ आदर'र्दू-
चा झाला यांत शक[ नाहीं. व याचें प्रत्यंतर पुढील हृर्कप्यतीवग्ज पटते….
शिवाजी व रामदास यांची प्रथमभेट त्या सळ्या उत्तवानंतर प'वरंप्
1११३ सज्जनगड व-समर्षे रामदास.
क्विर्क्सनींच साली. तेव्हां उत्सबांत आपल्याला काय काय अडचणळी'
,येतात, ’ळोककसात्रळासदेतातट्युळोरांचाकसाउपद्रक्होतोंअप्नमदोनर्दो
होन कसे पुरत नाहॉत, वचेंळिर हृकीगत शिवाजी राजास 'रामदार्साकड्रन
कळळीअसावीआणिम्हृणूनचपरतगेहूंयावरक्विर्जीनॅ कन्ह्यडप्नर्ली॰
व्या आपल्या अधिकाणांत उत्तवाचे वेळी योग्प व्यवस्था व बंदोबस्त
ठेंनण्णावैपया अळाज्ञष्ट्यत्रपाठा’वेलैं आहे. (परिशिष्ट पहा.) दोनर्दोहोन
पुरतनाहींतह्मणनशिवाजीमहर्क्सचाफळव्या मठाचा कचारवचँ
संमाळला व त्याप्रमाणें तिकर्डील आवकाऱ्यात तिजळोरोंतून सर्व खर्च देण्याचे
आज्ञापत्र सन १६७४ मध्यें काढले. (पसिशष्ट पहा.) नतरदोन वपाँनीं
॰इम्राम गांव करून दिले. रामद्फ्रांचा निकटवात घडण्याकरितां त्यांना
.मुकृव्याच घेतलेल्या पक्की [॰ल्लाळावर- रहानयास वोढ्यावेळें. , .
॰ अशाप्रकारे रामदार्साचां व शिवाजीचा निकट संवघ सन १६७२ व
सुरू झाला. अर्योतू शिवाजीने आपल्या राव्यारळोह्रणाव्या वावत'व्त _वस्वरॉत
.लिहिल्याप्रमाणें रामदासांचीं ॰सल्ला मसलत व अनुमातै घेतली अतळींच
पाहिजे. पुढें निरनिराळ्या वेळीं चाफळ व सज्जनगड येथील सर्वात
गांव इनाम करून दिले आहेत. [’द्देप्वज्ञी महाराज आपल्या अष्टप्रवानां-
सकट परळींव्या रामोव्सयांत भाग घेत असत अश[वद्दळ तप्तारच्या राजा-
व्या ट्पतरातीत्व् सन`१६८० मघीळ एक यादी इतिहाससंप्रहांत रा- ब,
पारसनीस यानी प्रातद्वा केली आहे. तिचा या हृकोंगतौशा मेळ नसतो.
शिवाजींच्या मरणानंतर संभाजी महाराजांनी चाफळच्या व परळींच्या
मठालापु’हां इनामाच्या सनदा करून दिल्याआहेत. त्यावरून रामदासा-
.च्या मठाचा व शिवाजीच्या धरण्याचा गुड्रुप्शप्यतवथ वाचू राहिला असं
होतें यावरून रामदासांनी संभाजीला उपद्शपर ल्सिहृलेंळें पत्र खरे असाबॅं
अहे दिसते. त्या पत्रांत रामदार्साच्या मनांत [झेवाजीवद्दल [कवी आदर-
दुप्’द्वा वसंत होती हे व्यक्त आहे आहे, [शवाजोलाहृळी रामदासांबद्दळ किर्ती
आदर व पृड्रु-थभाव वाटत होता हे त्याच्या सन १६७२ पासन १६८०
पदृड्रुक्तप्या म्हृणजे म्स्पियतच्या वतनावरून व त्याने रामदावांच्या संस्यानांत
केलैल्या कायमच्या मदतौवतन दिमून _येतं.
 स'ज्यांनगडव समर्थ रामदास. ट्रॅष्ट्रभ्दुं’
शिवाजीव रामदास यांच्या पश्चातू दिवाकर गोसावी हा रामंदातक्सि .
दोन्ही मठांची व्यवत्या पहात होता. त्याच्या वुद्वापकाळानंतर त्यांचा
मुलगा वाहेर'मट हा कारभार पाहूंलागला. त्याबृद्धापकळांप्ल्द्दिळेलाँदळोन
पत्र पांराशष्ठांत छापर्ली आहेत. त्या दोही पत्र[त शिवाजींच्या प्रथममेटळाच्या
सालाचप् उछेरहुं' आहे. परिघांवींनामसंवत्तरीं शिवाजी महाराजांत राम-
` दासांनीं परमार्थ सांगून अनुग्रह केला; तेव्हांपामून आपल्याकडे संत्थंळानचा
कारभार रामदासत्वार्मीनीं दिला आहे, याची आठवण तवळास देण्यास
पहिल्या पत्रांत आपल्या मुलाला लिहिलं आहे व दुसऱ्या पत्रांत र्तीच
आठवण देऊन… आपल्या पश्चातू हा कार’भा'र आपल्या मुलाकडें ठेवावा
अशळावद्दल शिय्यवृंदफ्रां दिवाकर गोसाव्यांनॉ [बेनंति केला आहे. ' हीं
दोन्ही पत्र केशव गौतप्व्याव्या पत्रांताळ भेटीच्या कालाचा प्रत्यंतरपुरावा
होत यांत शक[ नाहीं.
वरील [वचोवनपिंरून असं [देसळूनं येईंलकॉँ, ॰र[. र्चार्देळारकर यांना
अचानकपणें सापडहेल्या कागदफांनीं रामदास व शिवाजी यांच्या
यैर्थंच्या वाट्ग्रत्त प्रश्नाचा कायमचा व समाधानकारक रींजीमें निकाल
’लप्नातौ. या पत्रव्यवहृप्समें रप्मदळात’टॅच्या अचुक चारेंवावर' इतका उत्तेम
ग्रकळाश पडतो कीं, तें चरित्र ढळढळोत डळोळ्यापुर्डे दितूं लागलें. मात्र
अंधश्रद्धा किंवा फ्र्नग्रह्र गांवी डाळ्यांवर आहेलीं झापर्डे दूर तारका
डोळे उघडून त्या प्रकाशाच्या साहाटयानें रामदातचारत्रळाकट्टे पाद्दिळ
प[[हृ”जे. पण झापडें न काढण्याचा हट्ट घररूंवात [॰कतौहीं प्रकाश पडला
तरी त्याचा काय उपयोग ह्मणप्र !
आतां रामदास शिवाजींचे राजकारण गुरू होवै किंवा मोंक्षगुरु होते
हा वादग्रस्त प्रश्न राहिला. व त्याचा निकालहृळी “सहज `करतां येतळो. शिवा…
र्तांव्या आयुष्यातील राज्वत्थप्पतेंचँ ते मुख्य काम तें बहुतेक ’ ’संपेंपर्येत
जर शिवार्जाचळी व रामदासांचीं सैर्टच मुळीं झाळीं नव्हृतौ तर रामदासार्ते
शिवाजीत राज्यत्थप्पनॅला रफूर्ति दिली व रामदास शिवाजीत. राजकार-
' गांत सल्लामतलतं देत असे हे म्हृणणें’ फोल्ठ्य होते. तेव्हां रामदास
:शिवाजचि मोंक्षगुह्र [ऱ्क'वा ॰पमँगुस होते असंन म्हूंणर्णे प्राप्त आहे. अर्थांतू
 १. १८ सज्वनग्रूङ व समर्थ रामदास.
॰तन १.६ ७२ पासनम्हृणजे शिवाजीमहाराजांच्या अम्युप्वप्व्या शवटल्या
आठ वयात त्यांनीं रामदासांचीं राजक‘व्प कामांतहळी सक्कप्नासलत घेतली…
असेल. राज्परिंळोहाणाच्वा वावतोंत तर अशी सल्लामसलत घेतली होती
याला स्पष्ट दाखलर्पि आहे; तेव्हां ऐत्तिह्मासैक दृष्टूया क्विळाजीमहृशिजांचा
व तमयै रामदायांचा प्रत्यक्ष संवघ दोघांच्या उतार वयांत घट्टन आला
हे उघड आहे. प्रत्यक्ष मेटीपूर्वां या दोघांनाही एकमेकांचीं स्का माहिती
सन १8५८ पासनझाळी होती हेही तितकेच उघड आहे कारण
१६५ ८ पामून [शवाजानं चाफळच्या मठात ट्रतप्ल दोनद्ळो' दातांची…
भिक्षा दिली होतो व ही गोष्ट तमयाना त्यांच्या शिय्याकडूंन कळला
अघ्रळींच णांहेजें. एव्हांपातून रामदातग्रॅच्या आध्यात्मिक कल्पनांना राज
कींवकल्पनचिळीजीडझाळीअसावी व त्याची छटा त्यांच्या कवनांत
द्दितूंयेऊ'लामळीं असावींहेपळूर्वीद्ण्या’वठेंअदि. '
॰ याप्रमाणे या वादाचा निकाल लागतो. व त्यांत अतमावान वाठप्या०
सारखे कांहीं नाहीं. पण रामदास शिवखोपेंक्षां मोठे होते; रामदासांवांचून .
शिवाजीच्या हातून जें राध्-ट्रॉय कार्य झालें तें झालें नततें अशी मनाची
दृढ समजूत ज्यांनी करून घेतला आहे त्यांना ह्य निकाल पसंत पडत `
नाहीं. हृक्वॉच्वा निकफ्रावरून शिवाबीर्ने किंवा निदान शिवाजीच्या यशत्वी .
कार्याने रामदासांना रातकौय व व्यावहारिक कल्पना सुचल्या निदान
त्यांचा कठरवानै उपदेश करण्याची त्फूर्ति झाली व हाणून शिवाजी राम…
दार्तांपेंक्षां मोठे अर्तेविघनि कोंणींकेंर्ढेतरतें अगर्दीच चुकीचे ठरणार नाहीं.
पण निरनिरट्या व्यवसायांत आयुष्य वाला’वलेल्या विख्यात विमूतों-
वृदृळ एफांपेंक्षांन्तरा यावा अशी तारतम्याचा तुलना करणंच ड्रंकीचॅ आहे.
त्या दोन्हार्हे [ यिसूळाते आपआपल्या परळी मोंठ्याच होत असे म्हृणणंच
रास्त आहे
… रामदास शिवाजीपेंक्षां मोठे किंवा शिवाजी रामदात’ळापेक्षां मोंठें हा वाद
नंगा ममुनेपेंक्षां जारत पाबेत्र किंवा यमुना गंगेपक्षां जास्त पवित्र या उत्तर
हिंदुस्थानचिरॅल या नद्यांच्या महृत्त्वर्क्सवघप्च्या वादासळाररवा आहे. (दूर
दूट्ह्-या प्रांतांत गंगेत महत्त्व ’दिळं' गेळें आहे म्हणजे या पक्षापकॉँ एकाचा
 सज्जनगड व समर्थ रामदास- ११९
अंगीक्रार करण्पांत आला आहे. ) पण [हँद्रुस्थानाच्या नकट्याकडे पाहृ॰
ण[र[त हा वाद चुकीचा वाटतो. या दोन्हीही नद्या एकाच [हेमालयाला
भेदून हिंदुस्थानच्या सपाट प्रदेशावर वादात येतात; त्या दोन्ही नद्या
आपआपल्या वळाज्द्रुऱ्त्र्या हृजारों मैंलाऱ्या प्रदेशात आपल्या प्रवाहानें आपल्या
पुराहें'च् वपुरावरोंवर उत्तम वनस्पतींच्या रक्ताच्या गाळार्ते ठुपाँकता आणतात
व बऱ्याच प्रदेंशळापर्यंत जवळ जवळ समांतर वादात जाऊन मग प्रयायात
एकयैकींशी संगत होड्या एकजीव ऱ्नून एकरूपानें आपला पुढला माग
आक्रमण करतात., त्याप्रमर्णि शिवाजी व रामदास या दोन विमूति एकाच
उदयोन्मुख मह्यराष्टांत तमकाळीं जन्म घेतात व आपआपल्या परळीमें-
एक प्रत्यक्ष राज्घस्यापनॅच्या उद्योगात सुरवात करून व तो यशस्वी करून,
दुसरी आध्यात्मिक व व्यावहारिक उपदेंशप्में जनमनाचीं सुधारणा करून…
राष्टूकार्प वन्याच कप्ळपेर्येत एकमेकांस न कळतां व स्वतंत्रपणें'करोंत
राहृतात व आयुप्यप्च्या शेंवव्ल्या भागांत गुव्शिप्-य या नळात्यानं त्यांचा
संगम होतो. तेव्हां अशा दोन [‘बेमूत’क्रुसंबंपॉ तारतम्यानै मोठेंपणाचा वाद
करणें हें संकुचित घुद्वीचें लक्षण आहे. तरी असल्या शुष्क वादात“ न
पडता महाराप्ट्रांत तमकालॉन उदयास आलेल्या या दोन विख्यात
[वैमूतच्च्या चारेंत्रापाबून हृलाँच्या परिस्थितौला अनुरूप अशा तऱ्हेचीं
देशसेवळा करण्याची स्फूति मह्यगाट्रीयांत होवो “अशी आशा प्रदर्शित
करून वाचकांची रजा घेतों.

ळ…न्": सुग्रॅन्छ्ये
” '
७ समाप्त. र्वि
श्विऱ्ऱ्ग्रॅध्रुऱ्ऱ्छ
 ळूळू
पाराशष्ट.
भेक्रेझीब्श्वि
हेस नं. १
श्रोरप्नावरद्. ’
समर्थंत्वामी.
, श्रीगुरुंमक्तपरायेण मोक्षश्रोया'वीराजींत विराजमान दिवाकर गोसावि यां
प्रतिकल्याणनान्नै. क्रुतानेक मक्का विनंत्ति उपेरि तुझी पत्र पप्ठविळें तें
भ्यावोन लैरवनार्थं अवगत जाहालैं तव प्रकारे वित्तारें ल्थाद्दार्वे तरि श्रोयाचीं
अज्ञाप्रयाणें वतविं हे उचित देहि सुज्ञ असत वङळीलपणाचळी नळोप्ते ते
परंपरागत उपासना स्थापना जे केंळि आहे तें भजन चालार्वे. तेथे कल-
हृळात कारण नाहि आपण श्रीच्या अट्टेळाप्रभाणें देवाचा कार्थंभाग चाहुं देणें
श्रोशिवथरचे घळीस आक्षां तुर्झावर संतोंप होउन न…लनाम तवत्तरिं अज्ञा
तबेत्रांत केदृळ् जे हा महृपिंळेश्वरकर आहे वुद्धिहि महावळ आहे राजह्मारे
कित्येक प्रसंगॉ पाठवायासं योग्य आसे प्रस्थान पारपत्या योग्य याच्या हृस्तें
श्रोवै संस्थान बोंपर्धेत तों कार्ये कतैव्व वंशपरंपरेने भ्’व्यार्वे ऐसें योलान तुह्मांत
श्रीनि तांबुल दिधला ते तमयि तो उद्धव गोसावि व विठ्ठल गौतावि’ व
ओझी आणळीक कित्येक तमुदायि होते. अशा स्मरोन आनृरमान अकळोघ
होऊन मजनात प्रवलँल्यानें श्री द्या करितिल तुर्सी वैर्थं न टाकणें यांच्या
कलह्ममुळें श्रीच्या ,घमँस्थष्ट्यनेंसि अतर पडे ऐसे न करणें त्यांचा संतळोपरूप
आशिर्यांद् आसे. तवीहे यश देंतिल राजेश्रो उ-द्वाव गोसावि या'तहि पत्र
ळिहिळें आसे त्यावरून [वैदित होईल. आम्हींद्दि लवकरच येतों बहुत
काम लिहिणे घेर्थं श्रोमजनाचें न टाकगें हे विंनंत्ति.
 सज्जनगडवसमर्थंरामदास. ›१२१
…र्छ्येर्र्र्र्र्र्र्र् र्र्र्र्र्र्र्र्र्ल्लार् ^र् ^र्र् र्र्र् ^_,`.^ श्या.’ ॰र्/भ्र्र्र्श्वा

हेस नं. २
_ श्री…
, श्री रघुनाथ देव. राजेश्री रामदास गोसावी.
स्वस्तिश्री राज्याभिवैक शक ७ रौद्तवत्तर कार्तीक शस्टी इंद्रुवासरे
क्षत्रिय कुलावतंत श्रीराजाशमूछत्रपती यांणळी रजिश्रळी कासों र’गनाथ देशा-
[घेकारी व देशलेखकप्रतिजष्ठळींयांतआज्ञाकेलोयैतोजे
राजेश्री……-गोत[वी. '
यांस मी……देव वास्तव्ये कतवै चांफल यात प्रतोंद्दि पूजे-
निळिमत्प व नबेदासं व देवाच्या सेवकात मोंईंन झ्||| ( इस्त्र-
कपिल) सनद राजेश्री कैंलातवासळो स्वामी छ. ॰२९ जिल्हेज
सन खमतसनैन (मंगळवार १६॰म[र्व सन १६७४.)

मुशाद्दिरे देवाच्या तेवकात देवाच्या नवेदास प्नतिही सामग्री

दर माहे होनु पातशाही वजन टकवट्ळो………-,
३ पारपत्थगार १ ०४६!- तांदुळ वारोक तडळीक
४ पुराणींक २ तर २ ॰ ८८६।॰ कणळीक
पुराणीक १ उपाघ्या १ ८"ऱ्›×॥` दाळीं
“५ हृरिदासं ४ दर १[- “या… तूप
, ७ वाजत्रळीत दर ,१ यक ॰ ८८.॥- तूप व्|| मीठ
४पूजारे२बीता|| ’ ,. ……-…. … ॰
श्रोरघुनाथ १ श्रीहृणुम’तास ,१- ॰‘[६।॥९
१ माळी १ यक. - दौपास तेल श्रीहृनुमतास
॰१ झाडी फेडी करावयास.- १ यक प्रतिहृळी वजन टंक ८॰‘।||॰ ,
-… ' देवाच्या षंचामृतास व पस्मिळट्रायाश्र्
२५ कारणें दररोज नवथ खुर्दा १ टका.’
येकूण दरमाहे होनु पट्याहृळी पंचवीस व द्रोज मोईंन वजन टकवदो
साडेसात पासरें नवठांक व नवथ खुर्दा टका ये’क रास येगेप्रमापें'ळा पेंशबी
 १२२; _ सचनगङण् व समर्थ रामदास.
पावून तगाईंत सालगुदस्ता पावत आहे आहे. दाळीहृळी पेंशजळो मोईंन~
प्रमाणे तळालमजक्रुरी इ||~ (इस्तकक्लि) अवल सालापासून देघिलैं असे
तळाल दरसाल देत जाणे प्रतिवर्षी ताजे तनदेचा उमूर करीत नव जाणे.
तालीक्र लेहोन घेऊन असल पत्र वेदमूर्ती राजश्री दिवाकर गोसावी या
पाघो फिराऊन देणे व देवांच्या सेवकासं मुशांप्हेरा देणे तो निवल
देत जाणे. .
रवाना व २४ मास मार्गशीर्ष वद्य ११ लेखनालकार
तेंरींख ४ - माहे सौंवाल त्…\
सौंवाळ् सन इद्दिदै तुव्मुद्त्रार / मर्यांदेयं
समानीवृं वारमुद् छ २९ [’जेव्काट् क्सियतें

लेखन सौंभां
समुठुश्र्सत्ति
ला `तुरु नोंवीस '

ळे ,
तस न. द्
॰ र्भांरघुनाथ
मश हुरल हजरत राजमान्य राजश्री दत्ताजीपेत वाकैनिवींत प्रति
राजश्री शिवाजी राजे देडवत उपारे कतवै चाफल येथे रामदास गोतवीं
आहेत थांबे देवालय केले आहे यात्रा भरते व सर्वदा [हे मोहृछाये चा-
लता तारे तथ कय्कींबे ळितपाहॉ लोक व वाजे लळोक राहृतखी ते देवाची
मर्यादा चालवींत नाहीत यात्रस लोक येतातों त्यात ततवोस देतातौ यात्र
करू लोकातळी दिवाण बळे कलागतळी करळीतात म्हृर्णोनु कळळो आले वारे’
तुम्ही लाकळासं ताफौद् करून तेथे याचेंमघे हो अगर इमेश[ [‘हे कोंण्हाचा
उपद्रव होउ न द्णें व यात्रेत लाक यतात्ति त्यात चोराचिरटियाहि उपद्रव
होऊ न द्णें तालावाद् यात्रा रारवतात तैसे याचे (ये) ये दिवसांत त[[
मजकूरचे कारकून व लाक जाउनु संगींनातोंने यात्रा राखेतौ व सुखरूप
 सल्ग्जनगङ व समर्थ रामदास. [रडू
…/,//ढ्या/ד

.यावा `म`र ते करणें तुरकाचा अगर अगर हर कळोण्हृळाचा उपद्रव न लगे

यैसेकरून वरामदासगौसावी याचाद्दिहृरयेक यित्तींपरामुश र्क्सत
जाणे देवाकरितां व गोसावियाकरिता ब्राम्हण येउनु तेथे घरे नवी यांघुनु
राहतातळी त्याचा हि परामयों करौत अतर पडळो ने दणे वद्रुत लिहीणे तरी
तुम्हीतूज्ञअसाछझ्याघिलल्लारशुहुरतनतलासवैनवअलफपहुजुर
(२३ जुलै १६७२ मगल)

लेख व. ४
श्री
भांप्घुनाधं ' श्रीरामदास स्वामी.
राजमान्य राजेश्री बेकाजी रुद्र सुमेंदार व काऱकूनानी मह्यला
निहृये ताळा तपे काळे गोसावी यात ७०… .ब्'प्‘
सेवक दत्ताजी [त्रमल नमस्कार शद्रुर सन समान सवैन अलफ राजेर्धीरै
छत्रपात साहेवी सनद साँत तवैनमघ्ये ळिहिलळी तळी पैवस्ता (१ ) छ ११शुदू
माहे रविलावल सन तयामध्यें पावली तेथे अज्ञा केली होती कीं आपण [
’श्री सिवतरों असतां त्याचे मैर्टास गैलळो होतों ते तमईं ते [हे अशा वेळी
कीं श्री देव यास अकरा गाव इनाम देणे त्यावरून आम्ही त्याचे आज्ञे-
प्रमाणेंतोंगोंष्ठी मान्यबैभ्ली मह्युतौयानॅस्वामीनेचिअट्या केळीचे
माउ दनामी ह्मणींन देवळाचे नावे ळिहोन त्या गावीवै उत्पन्न होईल ते
देवाचा प्रसाद ह्मणळोन तुम्हृळी राजप्रहॉ जमा करण तुम्ही राजे तुम्हास
देवाचा प्रसाद असावा या कारँतां दिल्हे आहे त्यापकॉँ दर गावासा अकरा“
विघेप्रमाणें इनाम वागा करबिंल्या त्यामध्ये क[ऱ्‘[ वाग व काही यागळा
माडायियास रवर्व लागेल त्या कारणे सेन यैसे करावे त्यात अवल जमीन
पाणिया खालळील यैवी पाहोन देचगे वरकङ गावांतौल प्रज राजी राहीन
 2१२४ स…ननगड व समव रामदास
\ ^. प्भ्’भ्र्, ^^^र्, `र्र्/\ `/`^/`/"`,“" /\…
र्/`र्^^^/ ,/`^.र्

॰गांवमहळामूरकरळाया अगंहेंण याअकरा विघियारवरीज जेगांवीउत्पन्न.,

’हृळोईंळतेदिचागांतद्यात्र. यैशीस्वळामीनेआज्ञाकेळी तेंआज्ञप्रमाणेंड्रुय्हो
॰त्या मद्दालाच्या कारकुंनात [लढून चालवणे हाणळोन आज्ञा केली होतो,
त्याणेप्रमान्ळा साल गुदस्ता आम्ही ताकप्द राख दिएद्दी कीं इनाम चाल-
'वणे पेंस्तर सनद सादर होईल यैसे रोरँव चालविले होते, तेंणेप्रमाणें
काम जमलेले, परंतु सनद जाहला त्हृवतळी, त्याकारॅतां श्रीस्वाभीतें`वद-
मूर्ति दिवाकर गोसावी या वरावरी स[ग॰[न पाठविले त्यावरून हृलीं सनद
राजैश्री तळाहेत्राचे अळिज्ञप्रमाण करून दिहूहे असे इनाम गांवगना विघे
॰क्सिपतींळ ॰||/ ,
मरेंजे डेरवण मौजे जाजगांव - मौजे चरेगांव
.॰’ ८११ ८११ ८११
मळोजेठुट्न मळीजेतांववे मौजे सळाल्हे
_८११ , ८११ , ८११
येकून अर्ध चावर साह्य विघे. इनाम साहृळी गळावावी देविला असे तो
चालवणे घ तदरहू गावातळी देठ बैमार आणिक कामासोंततवीत नेदणे साह्य
'याक्रीद्वै दनामाचे यागाचे क्रुप क्राटळी व देवाचे यात्रेतवेठवैमार करावी यात
सदरहूं दिल अस व हृलळी तुम्ही मुभा करिता तुझास व पेंस्तर जो कोणी
सुभेदार होईल त्यात… ह्मवि कागदमान्व असे जाणिजे या खेरीज कदळीम
त्याचा इनाम करिक्रीदॉ इदळशीहळी चालत आला असे तो चालवणे वि…
तपसाल ॰जर्मांन चावर विघे ०1 १ ३
कतबे चाफळ देखील मौजे सळीगणवाडी,
“वि ।। ८१८ ॰ ८१ '
… वाडी कारवजे चासईं ` मोंजे चरथोडी
चाफळ ८१ माजगाउ ८५ १५
ये’हूण पाव चावर वारा विघे यथेता अविराहैं लाविल्या आहेंति व
काही लेंते आहेनि ते क्लिण् क्रुमुर सालावाद प्रमाणे चालळो देणे बहु लिहिणे
तरी तुज्ञअसा या कागदाचे ताळीक लेहृळोन घेठतुं असल परतून देणे दर
 सज्ज्ञनगङऱ्व …समर्थेरामक्का- ,१२९:
बांरमंळाला-तजि सनदेचा उवुर न करणे छ १५ माहे रजयु सद्रटू इना०
माचे खय्पटे करणें मेक्र त्राह्मण राजेश्री सण्हैवी हुजुह्रन दिला आहे त्याचे
सनद आळाप्हेंदा चमल्जि’ले आहे तेणे प्रमाणें' त्याचे बेतम् सळालायाचे
माळांयासृ निवळ पाठन्नित जाणें’ प॥ हुलुर

(३ सपटॅ‘पर, चौमवार १६७७.)

४ " ०
ह्यख न. "
श्री रघुनाथ '
… स्रहृस्नायु चिरंजीव भैरव मगांसै प्रिं (ति) पूर्वक्र दिवाक्रा गोसावी
आप्तिर्बोट्मन् वै (ते) थेर्चे वर्वमान ऐक्रिलैं तेणें करून व्याक्रुलत्ना’वहु
वाचे जाली उपाय तो कर्तव्य आमचे हातीं ये तमईं कांहींच नाहीं; क्केशी,
मात्रजालों धेमजळाळेंऐन्नै त्रलँमान ‘हेंह्श्ण्व् (झेल-) तेव्हां स्वस्थत्ना
वाटेल आमचे शरीर हेंह् (तो) गळींत जाळे आहे परत आला मात्र.
वैया तरि जाळी आर्णी आह्मास्राटों येऊ म्हणाल तरी बेथा बदल होईल
ऐसैनक्ग्रणेंपुरतैवरेहोउदेणेंहैअग्विर्योद् ' ‘ ॰’
हेच पत्री अनंत गोसावी याचा अनेक आसळीबाँद् पूर्वी कैला‘सवासळी
सळीत्राजी राजे मोसले‘यासीं पा‘रेंघावी संवत्तरीं शिंगणवाडोंवै मटी श्री "×
हृनुमंतासमोर परमार्थ झाला ते समईंप्मेडळी होतो ते स (॰म)ईं रामचंद्र्
पेत अमात्य व‘ट्त्तार्जी ’षंत वाक्रॅनिवींस यानी सबौम, जो तांगोंतळळा त्याचँ
सारण सबाँस देत जाणे उव्घव`गोसावी यानी समर्था अलेचीं अक्का_
हे
केंळीप्क्लि) णुनकलोअलैं तुझीसममी अज्ञेप्रमाणेरहिंटी क्रयूणे
असिर्वांद् ॰ ॰ _ , ` ॰

[,
 १२’३ सक्कानगङ वसमर्थे रामदास.“
देख नं. ६
श्रीरघुनायो जया’ते
` श्री रामदासखामौ _
श्री रघुनाथ माके’ग्रळायण उत्तम गुणप्ळंयग्रण स्यघमैंक्र निरत स्ताहैवक-
भाव भृगुपेत समस्त श्रोसमुट्प्इ बंध्रुवर्गे यां प्रति
र्मंमते'यूर्नक दिवाकर गोर्साविं ट्टातप्नेक नमस्कार विज्ञप्ति उपरि आमचे
शांरेंर त्रहुता आसक्त जाहलें श्रीव्या र्क्समात यावें ऐसें हृळोतें ”व तुमचे; .
समस्तचिं दर्शन हृळोतें तुमचा व आमचा कित्येक प्रकारे पुढें श्रीचा कार्ये-
भाग अव्पमात्र ह्त्रत्रुघळीनसार समर्थांच्या दयेकरून संपाक्लि[ होता व
श्रोनींसर्वणापव्यदयाकरून मज दौनात क्लिहृ तें आज पावेतो
चालिळें व राजेंश्रो शिवाजी राजे भोसले याणीं श्रोस पुजा समपिंळी तो
क्रामार माझे रत्राघीन केला तळोद्दि आज पावेतों चाळिला' पुढें काळगाते
प्रघात आहे परंतु समरताप्राते [येनति कीं श्रोच्या इमारती चाफळी व
गडॉ लागल्या आहेत त्यांत ऐवज नाहीं स ऐसे ऐळिकलैं माझे शरीर तां
परम अशक्त जाहृळें कांहीं यत्न न चले तरि तेथे चिरंजीव मैरवमट
आहे त्यास (विनं)त^[ केळि आहे जें जो श्रोचें उत्पन्न होईल तेंनियै
ऐत्रज चाफळींव्यळा इमारतळीस नळीमे गडिच्या इमारतीत दैत्रबिंला आहे तों…
व्याघेळ त्यात (तो) ,स्तालॉ दोघे व्यापारींबरे ळिणारव्र दोघे आफरप्द त्यार्चे
वेतन (व) ऐवज्ञ पैर्की पावेल उमयतरंवींव मैरत्रमट व गोपाळ्त्रुदोव्त
प्‘देझॅऱ्दुटुंरींलतेप्रत्यहृश्रोचानैवेद्यवक्लिदिपासतेलआछ-श्र्ह्कैं
शक्तींनें बाहेरून मेळ्उन आणिळीं व रुंद्रमिंपेंक करून… मंत्रयुक्त पुजा कारैळिल
तरिश्रीवैआहेतेदोनवपेंद्दमारतीसऐवजदिव्ह्मआद्देतोदोस्तळीं
ळप्प्’वैतौल त्यास जोसमर्थानि नेमुनवूति दिली आ (ते) ते खेरीज करून
॰देवाचा क्का शिवह्व व समुदाइ यासद्दि शिवरक्वते’भ्छळीपळूनींसमुदाय
होता व्यास [हे शिक्श्व ऐसें आहे तरि चिर'र्जात्र आमचे सर्व पारपत्य करितिळ ते
ऐन्नजआगून इमारतीत लायितौळ त्यांशी द्रव्यलॉमैं करून अथवासबँपार-
पत्यत्रळेंच करूं ह्मणतौळ न्याय सोडुन अन्याईंप्नर्क्सक्लि व आमचे निशाण
 सज्जनगड व समर्थं रामदास. १२७
““.र्र्ल्ला/र्/ढ्या

वद्देप्क्कळीकठेंवणेंत्रक्रर्क्स वग[(वा)चळो देखरेख व खचँव

दास्तान कळो'म्ही करूं ह्मणतीळ त्यास करून दिव्हे पाहिजे पृहाँपार चालत
आळेआहें सर्योसविदिंलविआहे राजप्रहृसंमघीबेयेइल ववश्री
”समुदाइ जे आळिणतिल त्याचा रवचँ चिरंजीव च करितिळ दो [’हेछ् (॰दो '
म्स्थळि) चा इमारतीत दोनों वर्षे सर्व ऐवज निमेनिम मेमुन दिला आहे
ते क्यावैतिळ आमचा परत्वात (पारफ्त्यांत) कळोण्ह्म समय नाही आतां
आघिक्र ’नवें देऊन दिव्हे न पाहिजे आमचा ये समझ्चा संकल्प सबाँनि
सिघीस णावैला पाप्हेंजे दोनों वर्षे जाळिवा वॉर जो ऐवज मेळ (येईल)
॰त्याणें नित्य नैम्‘मेत्य व महृळोछव हृळोत्तिल तां वारे देवाचा ऐचज रताळेंचा=
नित्रयाहेंरबेभीचे लोंक्रआहेंतव्यैयत्ति लोक घांरॅळ उंक्शवाटीत्यस्कि
तुहीं समव्तानि निष्टुरन्नैर्ने सांगावे व वंशपरंपरेने आमचे सर्वे पा व्भ् * %
(रिपत्सा) आहे तें चल्लाळिवत्वे पाळि (हि) जे आमचे शरीर अशक्त जाहलें
हाणउन लेखन क्ग्रघिळे. ’देशकाळ वर्तमान कळत नाहीं व्णानुत्रंघ
"प्रमाण समस्त हृरिमक्तप्प्रति दिंवाकराचा नमस्कार पूर्वी सहृवालें बरे अथवा
वाइट बोळिलों आसेंन कारभार मुळें योंप्व्प्वै लागतें शरी’र’ बेगळाळीं
प्रकृति भिन्न भिन्न आहेत आत्मा येकावै आहे तुच्चाप्रति [येदेंळाष क्राय
व्याहृर्वे, घर्मे मोडून अघर्मे रछापळूनये इ ज्ञति (घिज्ञप्ति)
हेंच पर्ची राजश्री मानजीं गोसळार्वीस नमस्कार चिमाआकाचा सांगखो
तुह्मांस दत्ताजॉप'तांनीं मजकूर पूर्वी सांगितला ती थ्यानांत असेल सुच-
नाथे लिहिले आहे, फ्रिघावी संवत्सरीं राजेश्रीनी पवळा १ … त्या समइ पर-
‘मार्थे घेतलातें समइचे द्वय (द्रव्य) अश्वथट्रपौरेंमदुरक्रर यांचे जवळ
आहे, त्यातले अर्ध द्रव्य देवाच्या झ्यारतीकडे घ्यावे व अरघेवेदोपमाळा
कराव्या झणुन कैंलासयासों समर्थांची अदना (आज्ञा) अहे, रामचंद्र-
मंता अमात्य यास वग्ळउ नये.

{ संषूयू}
 पोठू गोविंद विमणाजी भाटे
पांनीं तेंव्लेलीं पुस्तक‘" .

१ अर्थेशास्नाचीं मूळुतत्र्वे. २…८…०

२ समाञशास्रावरॉस व्याख्यर्नि. ॰-'८……०
द् सव्ननग्प्ङक्समर्थे रामदास. ॰व्॰'…१२-’॰
एकदम तिन्ही पुस्तकॅ वैणारास तीन रुपये.
२व ३ नंत्रस्पाँपुव्तकँएक्रदमघेणारास १ झ.
ट. ख. निराळा.
आर. आर. आणि मंडळी,
२७७ नारायण पेठ, पुणें शहूंर०