कामे

कादंबरी
ी. ना. पडसे
☐
काशन मांक – 1602
☐
काशक
साकेत बाबा भांड,
साकेत काशन ा. िल.,
115, म. गांधीनगर, टेशन रोड,
औरं गाबाद - 431 005,
फोन- (0240)2332692/95.
www.saketpublication.com
info@saketpublication.com
•
पुणे कायालय
साकेत काशन ा. िल.,
ऑिफस नं. 02, ‘ए’ िवंग, पिहला मजला,
धनल मी कॉ ले स, 373 शिनवार पेठ,
क या शाळे समोर, कागद ग ली, पुणे -411 030
फोन- (020) 24436692
सािह याने िदलेले दोन सि म
ी. प.ु
आिण
अनंतराव कुलकण
ांस
 1.
गुळपडीत नुसती एक धावती फेरी मारली तरी जाणवते, ा गावाला एक रचना आहे . रचनेत
योजना आहे . पाचसातशे वषापवू एका नागर ा णाने इथे वसाहत केली. गुळपडीची बखर
उपल ध आहे याव न ही मािहती कळते. नागर हणजे गुजराथी. कोठून आला, बखरीत
खुलासा नाही. या याबरोबर चार ा ण आले ते मा िच पावन. यांचे वंशज आजही गावात
आहे त. देवी या चै ी नवरा उ सवात या चौघांना आजही मानाची नारळाची जोडी िदली जाते. ही
यव था या नागर ा णाचीच.
कोकण िकना यावर गुळपडी हा भग ू ोला या ीने भा यवान गाव. सं थापकाने ही जागा
िनवडली यात नवल नाही. समु िकना याला लागन ू आसपास सरळ रे षेत तीनएक मैलांची लांब
प ी. बंदरावर गेले (बीचचौपाटीया अथ खास गुळपडीचे संबोधन) क गुळपडीचे हे वैभव जाणवते.
कोकणप ीवर थेट वेळासपासन ू वगु यापयत माणसाला थ क करणारे असे िकनारे जागजागी
पोर याचे आयु य जगत असतात. गावक यां या िखजगणतीत नाहीत. विचत के हा मुंबईकर
येतो आिण या वैभवाचे वणन करायला याला श द िमळत नाहीत. िकना याला ध य वाटते.
गुळपडीची मु य व ती या सरळ प ीत. पिहली ा णांची घरे . आज शंभरे क. नंतर प नासेक
भंडा यांची. ा णवाडीची सरह दाखव याक रता क काय ितथेच भंडा यांचे रामाचे देऊळ.
आ ही देवांनाही जाती लाव या. देवी ा ण, राम भंडारी. दोघे िबचारे रडत असतील. माणसांना
शाप देत असतील. वा तिवक दोघे आिदश . नावे वेगळी. ा णांचा यवसाय वेदपठण,
िभ ुक आिण शेती, आगरवाडी. भंडा यांचे शेती, आगरवाडी, बैलगाडी आिण मु य हणजे माडी.
सग या ा णां या आगरांतील काही माड भंडा यांना माडीक रता िदलेले असतात. यामुळे
दो ही समाजांचे संबंध खेळीमेळीच विचत नेहाचे. भंडा यांची भाषा जवळजवळ ा णी. हे झाले
वरवरचे. अपरो कोणाही ा णाचा उ लेख ‘भट’. यात तु छतेची छटा. ा णही भंडा यांचा
उ लेख ‘भोणगे’ करत; पण अपरो . आतन ू तमाशा, व न नाटक. खरी नाटकेही होत. दो ही
चै ी नवरा ांत. पिह या िदवशी ा णांचे, रामनवमीला भंडा यांचे. नाटक हा िवषय एकूण
कोकणातच वेड लावणारा. एकाच गावात दोन नाट्य योग हे काही गुळपडीचेच वैिश ् य न हते;
पण इथली चुरस िवशेष. कोणाचा योग उजवा यावर अनेक िदवस नंतर घसाफोड. भंडारी मुळात
कलास ; पण आपली भाषा हवी तेवढी शु नाही हे यांनाही माहीत होते. अशा नाटकांत िटपेचा
आवाज लावन ू बोलणे हा े गुण. दो ह त तोच कार. ओरडायला िमळावे हणन ू दोघे
ऐितहािसक नाटक िनवडत. यात िशवाजी असेचअसावाच लागे. याला ब बलता येत असे.
भंडा यां या मागे भांडवलदार चंदर. खाजगी बैठक त आप या कलावंतांची हजामत करी. हणे,
‘‘बामणांपासन ू िशका.’’ पण नाटक झोकात होईल याची काळजी घेई हणजे मुंबईहन नट आणी.
ते तरबेज असत. उगाच ओरडणार नाहीत. गावचे भंडारी नाराज होत. ओरडणारा नट हवा.
यापायी मळ ू याध झाली तरी चालेल; पण चार िदवस करमणक ू या पलीकडे नाटक या िवषयाला
मह व नसे.
पि मेकडील घरांचा भग ू ोल एकच. अंगण, घर, आगर, नंतर शेताडी आिण याला लागन ू
‘मुळवस’. ितथे ‘डुंग’ असतात. हणजे वाळूचे उं चवटेछोट्या टेकडीचे छोटे भाऊ शोभावेत एवढ्या
उं चीचे. मुळवसात सु ची झाडे . गावा या या टोकापासनू या टोकापयत हणजे अडीचतीन मैल
लांब. हे डुंग आिण सु ची झाडे हे गुळपडीचे वैभव. याला लागन ू केतक ची आळी. ितकडे कोणी
िफरकणार नाही. केतक त हटकून साप असतो अशी समजत ू . कोकणातील बंदरप ् यावरील
गावांना ते वैभव लाभले आहे ; पण इतके लांब? शोधावे लागेल. ं दी तशीच. कोणी मुंबईकर ितथे
थम जातो ते हा अवाक होऊन िनसगाचे ते आगळे दशन पाहत राहतो. गुळपडीला आणखी एक
आ य आहे ते हणजे ‘िभड्यांचा मुळवस’. तो उ रे स भंडारवाड्या या समोर आहे . ितथे भंडारी
मुले खेळत असतात. तेथील सु ची झाडी दाट आहे त. हा ‘िभडे ’ कोण? या आडनावाने एकही
घर गावात नाही. या डुंगाची मालक कोणाकडे ? गावक यांना माहीत नाही. खरे हणजे हा
च कोणी उपि थत करत नाही. बाब उ प नाची नस यामुळे तंटेबखेडे नाहीत.
गावाचे आणखी एक वेगळे पण ‘खाडी.’ गावाचे उ रे कडील टोक; पण ितथे खाडी नाहीच.
प हाळासारखा खोलगट भाग आहे . भरती या वेळी ितथे ढोपरभर पाणी असते; पण लोकां या
त डी ‘खाडीवर जातोय’ ही भाषा. हणजे भंडारवाड्यात. कोणे एके काळी ितथे चांगली
साखरपडीसारखी खाडी होती. ओहोट असो, भरती असोउतार नाही. होडीने जावे लागे.
कालांतराने खाडी होरली आिण गेली.
पवू ला सपाटीवर व ती सोनारांची. ितथेही ‘भटभोणगे’ माणे ‘भटठो ये’ ही संबोधने होतीच.
अलंकार करताना ठोकाठोक करावी लागते, हणन ू सोनारांना ा णांनी िदलेली ‘पदवी’. पण
सोनार जवळपास ा णांसारखे. भाषा ा णी. यां यात िक येक वक ल, इंिजिनअर झालेले.
‘पांढरे पेशे’ झाले, ते सोनारांकडे जरा ितरकस पाहत. जात नाकारता येत न हती; पण वागणे
ा णांशी जविळक चे. यांची पंचवीसेक घरे . यां या वसाहतीला ‘नवानगर’ हणत. का?
कोणी, के हा िदले? माहीत नाही. िभड्यां या मुळवसासारखेच.
पण असले िचमटे, चापट्या सोड या तर गाव गु यागोिवंदाने नांदत होता. भंग झाला तो
मोप यां या ह याने. के हा झाला तेही कोणाला माहीत नाही; पण तीनचारशे वषापवू असेल.
कोठून येत कोणी चौकशी केली नाही. िकना यावर गावोगाव यांचे ह ले झाले. प नासेक लोक
गलबतातन ू उतरत. लुटालटू , बला कार, मत ू फोडणे, बाटवाबाटवी हे यांचे उ ोग. घाब न पळून
जाणे हा ितकार, मठ ू भर लोक. सु आड लपन ू नुसती दगडफेक होती तरी पळाले असते; पण
धमाची िशकवण आड येई. ‘िदधले दु:ख पराने उसने फेडू नये.’ अलीकडे याला से युलॅ रझम हे
नाव आहे . हणजे भेकड. गावठी श दांत गांडू. गुळपडीला या ह याला ‘भालेराई’ हणत.
हणजे भाले घेऊन येत? माहीत नाही. ‘मोपले येत आहे त’ अशी बातमी एकदा गुळपडीलाही
आली. नेहमी माणे घबराट. देवीची ‘जात’ जरी ा ण असली तरी सव जात चे देवी हे ा थान.
भंडा यांनी देवीला उचलले आिण रामा या िविहरीत सुरि त ठे वले! ते हापासन ू च ‘बामण’ हणजे
‘फोदम’ अशी भाषा भंडा यांत सु झालीअपरो . भंडा यावर वेळ येताच यांनी वेगळे काही केले
नाही. शेवटी ा ण काय, भंडारी काय, एकाच िवचारांचे वारस. मोपले आलेच. लुटालटू ,
बाटवाबाटवी भंडा यात झाली. खाडीतन ू आ यावर पिहला मुकाबला यां याशीच. ‘मुकाबला’
मोठा श द झाला. य झाले ते ‘ यांनी मारले, आ ही मार खा ला.’ यात पंधरा भंडारी घरे
मुसलमान झाली! आिण गुळपडीला मुसलमानवाडा तयार झाला. आरं भाला बाटगे क ी होत.
मिशदीत जात. रामालाही चो न जात. मळ ू घरी मयत झाले तर सुतक पाळत. ईदची िमठाई
भंडा यांकडे , िदवाळीची िमठाई मुसलमान नातेवाइकांना जाई. कळस हणजे रामा या पालखीला
येक ‘मुसलमान’ घरातन ू नारळ िमळे . रामालाही तो चाले. एकमेकांकडे जाणेयेणे
नेहमीसारखे. बायका कुंकू लावन ू घेत. घरी आ यावर पुशीत. हे खरे से युलॅ रझम.
भेकडपणातन ू िनमाण झालेले का होईना! आ ही अिधक शहाणे. िड शनरी हणते :
से युलॅ रझम हणते धमातीत. धमाशी संबंध नसलेला. आ ही हणतो : ‘सवधमसमभाव.’
कोणा या अकलेतन ू हा अथ िनघाला? अथात ‘मतां’ या. खरा से युलॅ रझम िशवाजीने
िशकवला. लोक िवसरले.
हे संबंध पािक तानपव िनघा यावर संपले. मंुबईहन हैदरखान आला. याने पिहले येक घरावर
िहरवे झडे लावले. आपण वेगळे . काफर िहंदंूशी आपला संबंध नाही. आपण महंमद िबन कासीमचे
वंशज या या मठ ू भर लोकांनी िहंदंू या लाखां या सै याची पळता भुई थोडी केली. खु हैदरचा
पवू ज दश ंथी ा ण. वतना या मोहाने मुसलमान झाला. एकूण गुळपडीचे तीन तुकडे झाले.
तशी गुळपडीलाही मुसलमानांची तीन घरे पवू ापार होती; पण भंडारवाड्यापासनू अंतरावर. यांची
मशीदही होती. िभंड्यांचा डुंग संपता संपता. या मिशदीला गुळपडीत ‘शू यालय’ हणत. जगात
कोठे ही नसलेले हे नाव कोणा ा णानेच िदले असावे. ‘देवालय’ला जवळ हणन ू ? पण
गुळपडीला आप या भेकडपणाची लाज वाटायला नको होती. िकना यावर या येक खाडीचा
इितहास हाच. अरब तानातन ू येणा या मुसलमानांचे वेश ार हणजे या खाड्या. यां या
काठाला बाटवाबाटवी क न धमबांधव िनमाण करणे हे शहा या मुसलमानांचे काम. िहंदू मुळात
कमअ कल. िशवाय ‘िदधले ते दु:ख पराने’ या सं कृतीतील. आज कोकणची कोणतीही खाडी
याकाठावर व ती मुसलमानांची. चंदर हा केवढा मातबर भंडारी. यांचा पुढारी. सगळे वाकून
नम कार करत. तालु याला याची माडीची दोन दुकाने भाऊ सांभाळत. गुळपडीतन ू माडी
पाठवणे याचे काम; पण मुसलमानां या घरावर िहरवे झडे लागले ते हा ओरडला, ‘‘ते झडे
आप याला काय नडतात!’’ याने जेवढी दादािगरी गावात दाखवली या या िन मे दाखवता
तरी झडे खाली येते. होतापण िध पाड; पण मुसलमानांपुढे नांगी टाक .
कोकणातील अनेक गावांत याची आव ृ ी झाली. साखरपडीला तर दंगाच झाला. तेथे शेरखानची
आयात झाली. खन ू पडले. िहंदूमुसलमान दोघे एकमेकांना ठोकून काढ याचा दावा करत; पण
मुसलमानांनी बेदम मार खा ला असावा. तेथे पु हा दंगा झाला नाही.
योगायोग असा क , नजीक या भिव यात हैदर, चंदर घिन िम हायचे होते.
अशा गुळपडीत द या पुजारी ज म घेणार होता. सग यांचे मुजरे घेणारा. ता या पुजा याचा थोरला
मुलगा. कोकणात माणस ू काय, प रि थती काय, दोघे फाटक . उं च, आडवाउभा वाढलेला माणस ू
शोधन ू सापडणे कठीण. सगळे र ाला िभणारे . वगु यापयत कोठे ही जा, खन ू झालाय, दरोडा
पडलाय असे चुकूनही ऐकायला िमळायचे नाही. सगळे सनदशीर. भांडणतंटा काय असेल तो
कोटाने सोडवावा.
याला अपवाद द या. अठरा वषाचा झाला ते हा जवळपास सहा फूट उं च. ं दी तशीच. याहीपे ा
व ृ ी. आगीत उडी टाकायची वेळ आली तरी द या टाकणार. सगळा गाव याला वचकून असे.
िदसायलाही रासवट. दात िकंिचत पुढे आलेले. समोर आला क गाव गोड बोलणार. अपरो
‘दै य.’ आसपास या या वयाची पोरं या याभोवती. यांचा तो िहरो. हे टोळके गावात ‘नव ह’
हणन ू च ओळखले जाई. सगळे अ व य. गावात या बायका यांना िभऊन असत. िकंिचत
मोकळे पणाने बोलायची सोय नाही, लगेच अ व याना वावगा अथ िदसे. एका िशम यात िचंतू
वैशंपायन या आगरात गेले. द या माडावर चढला. खाली माडाभोवती नव हांचे क डाळे . सगळी
शहाळी पाडून द याने िपंजरा रकामा केला. जरा वेळाने िचंतल ू ा कळले. त डाला येतील या
िश या नव हांना घात या. आयमाय उ रली. दुस या िदवसापासन ू नव हांनी सग या गावावर
बिह कार घातला. चै ी नवरा जवळ आलेले. उ सव पार कसा पडणार? नाटक कसे होणार?
वैयि क भांडण; पण शेवटी गावक भरवावी लागली. होर या द या. बोलणारा तो. याचे
हणणे, ‘‘िशम यात चो या करायला धमाची परवानगी आहे . याव न आयमाय उ रणा याला
आ ही िजता गाडू.’’ शेवटी भर गावक त िचं याने सा ांग नम कार घालन ू नव हांची मा
मािगतली. ती यांची मागणीच होती.
असा हा द या : त णांचा पुढारी. घरातसु ा तीच त हा
. बापाला ‘‘अरे ता या’’ हणे. ता या ‘ओ’ देई. गाव ता यालाच दोष देई. माणसू मोठा झाला क
याला ‘अहोजाहो’ करायचे असते. हे वळण घरातील मोठ्या माणसांनी लावायचे. ता याच गावठी,
तो काय वळण लावणार, असे गावकरी हणत. द या उं चिनंच होता. हे या या घरा याचे वळण.
ता याही असाच होता. गावातील एक सधन, सुखव तू घराणे हणन ू ओळखले जाई. ही सुब ा
देवीमुळे. ितचे भ जागोजाग. मोटारी घेऊन येत. घसघशीत दि णा ठे वत. ती पुजा याची; पण
खरे उ प न सादाचे भोजन. ते पुजा याकडे च. ता या असे जेवण देई क िक येक मिहने चव
भ ां या िजभेवर राही. ता या हणे, ‘‘द या, शहाळी लोट.’’ द या वानरासारखा माडावर चढे .
शहाळी सोलन ू , खवलनू आईपुढे ठे वी. मलईसारखा तो खीस. भरपरू काज,ू वेलची. इकडे आई
उकड करी. कागदासारखी पातळ पारी करी. पाहता पाहता मोदक तयार होत. मोदकांक रता
असा बसलेला हात फ गणपतीपु या या बायकांचा असेल. अळूची भाजी तर पधत ठे वावी.
ितथेही भरपरू काज.ू डावीकडे लुसलुशीत चटणी. तुपात काटकसर नाही. पु हा साजक ू . ताजे
भ िवचारी, ‘‘िकती पैसे?’’ ता या हणे, ‘‘हा साद आहे . याची आ ही िकंमत करत नाही.’’
‘काही नाही’पासन ू ‘दहापंधरा’ मनाला येईल ते. भाव सांग यात नाना फडणीसच. मोटारीतन ू
येणारे भ . इ तीचा . तो कधी पा ी दहा, कधी पंधरा देई. इतकाच त ृ झालेला असे.
घरातील सग यांना तोच वयंपाक. पुजा याकडील माणसे एकेक बाळसेदार. ेय सादाला.
अशा अ नावर द या वाढला. ‘आधीच रे डा, तशात हा साद!’ असे द याचे झाले. तसा बोलायला
न . वागायला उपकारी; पण वेळ पडली तर वाघ.
मधन ू च पडताळा येई. या िदवशी खाडीवर गेला होता. चंदरची याची कशाव न बोलाचाली झाली
कळले नाही; पण चंदर हणाला, ‘तु ही भट फोदम. देवी सांभाळता येईना’ याला द याने वा य
पुरे कर याचा अवकाश िदला नाही. खाडकन थोबाडात िदली. क पना नसताना बसलेली
थ पड; तीही भर भंडारवाड्यात; एका भटाकडून! चंदरला उलट हात टाक याची िहंमत झाली
नाही. याने द या या ग यात हात टाकला. हणाला, ‘‘द या, इतकं काय भडकायला झालं रे ?’’
‘मग? एकदम जात काढतोस? पंधरा घरं बाटली ते हा भोणगे काय करत होते?’
‘‘आपण सगळे मुसलमानांपुढे गांडू रे . चल, चहा घे.’’
पुढे दोघे िम झाले. ा णवाडीत घरोघरी चचा. द याने चंदरला थोबाडले. ऐकणारा हणे,
‘‘थोबाडील. वाघा या थोबाडीतसु ा मारील.’’
पण ा यापे ा अनि वत कार मुसलमानवाड्यात हायचा होता. सा ात हैदरशी बोलाचाली
झाली. तो हणजे सग या गावाचा ‘दादा’. याला ‘अरे ’ हणणारा कोणी न हता. हणाला, ‘‘भटा,
तुझा बाब इथं नको. नाहीसा करीन. पािक तान घेतलं तसं.’’ द या तापट होता. हणाला,
‘‘अरे , असे हैदर पु कळ पािहले!’’ ‘‘तु ही काफर लोक’’ यालाही वा य पुरे करायची संधी
िमळाली नाही. द याने टांग के हा मारली आिण भुईसपाट के हा झाला, हैदरला कळले नाही.
याचीही अव था चंदरसारखीच झाली. एका भटाची ही ताकद? बाजल ू ा चारपाच मुसलमान होते.
द याचा अवतार पाहन कोणाची पुढे हो याची िहंमत झाली नाही. द या अजन ू शांत झाला न हता.
ओरडला, ‘‘साले लांडे! ज म इथं, खातात इथं, हगतात इथं आिण ेम पािक तानचं?’’
‘लांडे’िशवाय द या बोलतच न हता.
आिण छाती काढून हैदरकडे तु छतने पाहत द या िनघाला. सगळे भंडारी र यावर आले होते.
चंदर सग यां या पुढे. हणाला, ‘‘वाघाचा ब चा आहे स; पण काही िदवस सांभाळून राहा.
खाडीवर येऊ नकोस.’’
‘‘का? काय करतील? यांचा बाप यावा लागेल! पंधरा तर घरं . सग या मुसलमानवाड्याला आग
लावीन. उ ाच येतो. मोहाची शहाळी काढून ठे व.’’
पश करताच लाजाळूची पाने िमटतात. जरा वेळाने उघडतात. गुळपडीचे तसे आहे . सय ू ा त
होताच गाव िमटाय या वाटेला लागते. सं याकाळची जेवणे संिध काशात. काळोख पडताच
सगळीकडे िमटामीट. सग या घरात एक िमणिमणता िदवा. िचमणी. ितला िक येक ‘सुंदरी’
हणत. हणजे छोट्या बाटलीला त डाशी वातीक रता टोपण. रॉकेल बहधा नसायचेच. उं डीचे
तेल याला कडूतेल हणत. उं डीच का? या फळाचा इतर काही उपयोग नसे. मुसलमानवाड्यात
तेला या घा या हो या. सगळा गाव या घा यांवर तेल काढी. मुसलमान झाले तरी कसेबसे
जगणारे यां यातही होतेच. इतरांसारखेच लीन. लाचार. ते िदवस आता गेले. सगळीकडे वीज
आली. जुने िदवस य जगलेले हातारे झाले. िमट या या मागावर आहे त. ते िमटले क हा
काळ िव मरणातही जाईल. या कथेचा काळ या िमट या या मागावर असले या िदवसांचा आहे .
काळोख पडला क गाव झोपी जाई. सग या कोकणचीच ही अव था; पण शेवटी माणस ू आहे .
के हातरी हा कंटाळवाणा म सोडावा, जरा मौजमजा करावी असे वाटते. असे िदवस हणजे
उ सवाचे. या िदवसांत ज ा भरते. िकटसन लाइटचा काश पहायला िमळतो. मौजमजा हणजे
मुंगी या मुतासारखी. कोकणचा सगळा जीवन मच तसा. आता एवढी वीज आली. कोकण
बदलले; पण याच काळात मंुबई कुठे गेली याचा कोकणाला प ाच नाही. एकूण अंतरात बदल
नाही. नेहमीची मौज हणजे गगा या या हॉटेलात चहािचवडा. हा गगा या कादंबरीचा िवषय
होता. दश ंथी ा णाचा मुलगा. मुतायचे तरी मुहत पाहन असला सनातनी बाप. मुंबईकरांना
कोणाचे वाटोळे करायचे असले तर अ णा देवधराला स शी या पाठाला देवी या देवळात बसवत.
उ प न घसघशीत. ते या पाठावर. फ सुखव त.ू पैसा भोगायचा नाही. दादा रानडे सोडले तर
रोज या जेवणात पोळी कोठे ही नसे. अ णा देवधराची खरे तर पोळीची प रि थती. चौथे ल न
करायला उभा रा ला. मुलगी िमळाली. गगा याला बायको शोभावी अशी. हणजे प रि थती
िकती चांगली होती क पना करावी; पण तापट. या या रागाला गाव घाबरे . पज ू ेचे ताट घेऊन
देवळात जाताना िदसला क लोक बाजल ू ा होत. पारोशा माणसाची सावलीसु ा याला खपत
नसे. ा ण असला तरी या या ा संतापाचा सवात मोठा बळी गगा या. िदवसातन ू िकती वेळा
बापा या िश या आिण थपडा याने खा या याचा प ा नाही. यामुळे शरीराबरोबरच याचे मनही
कमावले होते. संवेदनाच रािह या नाहीत. कशाचा िविधिनषेध नाही. याचा फोट के हातरी
होणार होता. बापा या अपरो गगा या याचा उ लेख ‘ हातारा’ हणन ू करी. चौथे ल न बापाने
लावले ते हा आईव न, बापाव न अ ील चचा िम ांकडे के या. द याचा समवय क. एकदा
द या हणाला, ‘‘झोपेत भड याचा गळा दाब.’’ ‘‘बापाला िवषम होऊ दे’’ अशी देवीकडे ाथना
कर यापयत याची मजल गेली. अ णा शेवटी माणस ू . के हातरी मरणारच होता या माणे मेला.
आिण क डले या या वाफेवरचे झाकण उडाले. यानंतर गगा याने जी उधळप ी केली याला तोड
न हती. पिहले केस राखले. कॉलरवाले शट िशवले. िसगारे ट ओढू लागला. देवी या ज ेत तर
चार बोटांत तीन िसगारे टी ध न ओढी. घरी सदा प यांचा डाव. बापा या धाकाने नव हांचा
सभासद न हता. आता झाला. द या तर सदा ितथे पडलेला असे. वयंपाकघरात खेपा टाक .
शेवटी गगा याने िवचारले, ‘‘ह ये का?’’ द या हणाला, ‘‘नको.’’ याने आधीच सोय केली
होती; पण डोळे िमचकावत हणाला, ‘‘माझं ठीक चाललाय. घरात सोय असताना वेडेिव े चाळे
करतोस’’
‘‘ हणजे काय द या? आ ही सुतक संपायचीसु ा वाट पािहली नाही. दोघं दु काळातले.’’
गगा याचे ते करण असणार असा गावाचा तक होताच. एकाने िवचारले, ‘‘गगा या, सग या
इ टेटीचा मालक?’’
‘‘सग या! कोणातरी अ व याचीच धन हायची ना?’’
नव ह िचंता करत, या या अंगाशी आले तर काय करील? ते कधी आले नाही. ती लवकर मेली.
गगा याचा पु हा दु काळ सु झाला. तोपयत इ टेटही गेली होती. गगा या भुकेकंगाल झाला.
द याकडे नेमका जेवणा या वेळी जाऊ लागला. कामाचा रगाडा खपू . द या या हाताशी लागे.
भ ांची पंगत झाली क घर यांची. कोणी न सांगताच गगा या जेवायला बसे. ता याचे ल होते,
एक िदवस द याला हणाला,
‘‘अरे , तुझा गगा या रोजच यायला लागला.’’
‘‘मीसु ा पाहतोय; पण नको कसं हण?ू ’’
‘‘काही उ ोग करायला सांग.’’
देवाजवळ ित ातेथे गगा याची जागा होती. द याला क पना सुचली. हणाला, ‘‘ग या, जेवायला
येतोस, हरकत नाही; पण असं िकती िदवस रे ?’’
‘‘मलासु ा िदसताय; पण काय क ?’’
‘‘ित ् यावर तुझी जागा आहे . चहाचं दुकान टाक.’’
गगा याला पटले. हॉटेल सु झाले. उपासमार थांबली.
अमावा ये या आद या रा ी नव हांचा िधंगाणा होई तो इथेच. पहाटेपयत. अशाच एका रा ी
म यरा उलट यावर हैदर दोनतीन िम ांना घेऊन आला. अरे रावीने हाटेलात आला.
‘‘चाय लाव.’’
‘‘हाटेल बंद झालं हो. दूधसु ा नाही.’’
‘‘हाटेल बंद? उघडं असताना? चाय लाव.’’
नव हातील एक दूध आणायला गेला. गगा याने चल ू पेटवली. चहा केला. चहा िपऊन हैदर जाऊ
लागला.
‘‘पैसे?’’
‘‘मांडून ठे व. उ ा देतो.’’
अजब हणजे दुस या िदवशी हैदरने पैसे िदले!
तो गे यावर नव हांना बळ आले. एक हणाला, ‘‘भडवा! हे पािक तान समजला क काय?’’
‘‘तो काही समजो, आपण शेपटी घातली. आपली म ती िचं यापुढंच.’’
‘‘द या हवा होता.’’
‘‘ यानंसु ा शेपटीच घातली असती...’’
द याने काय केले असते ते पुढ याच आठवड्यात दाखवले.
बाबासाहे ब देशमुख हा एक सुखव तू गहृ थ. नावापुढे ‘साहे ब’ असलेला गावात फ तोच.
आडनाव देशमुख असलेलाही. गावातच काय, ितकड या प ् यात एकटा तोच. कोकणात
देशमुख, देशपांडे असली नावे नसतातच. आि केत नोकरी. पे शन घेऊन गावी आला. तीनशे
पये पे शन. एवढे पे शन असलेले गावात फ तेच. नवराबायको. ती दुसरे पणाची. हसतमुख,
बोलक , उपकारी. यामुळे बायकांत दबदबा असलेली. ित या मोक या बोल याचा वावगा अथ
काढायला अ व य होतेच; पण लवकरच यां या ल ात आले, बाई मोकळी, तशी करडी. ितने
एक ल मणरे षा काढली होती. ती ओलांड याची िहंमत कोणाला न हती. एक मुलगा. तो मुंबईला
कारकून होता.
तर असे हे बाबासाहे ब. कारणािशवाय गावाशी संबंध नाही. फार जवळ कोणाला येऊ िदले नाही;
पण यांचा द याचा घिन संबंध ये याचा योग होता. माणस ू िकतीही िश तवाला, नेम त असो,
काही िविच घडते क याची गोगलगाय होते. या िदवशी तसेच झाले. चांगले िचरे बंदी घर; असे
काही घड याची श यता न हती; पण घडले.
घरा या चौथ यात या िबळात साप िशरला. िशरताना लोकांनी च क पािहला आिण ओरडा झाला
ते हा बाबासाहे बांना कळले. साप हटले क कोकणात मदतीक रता कोणाला बोलवावे लागत
नाही. सोट्ये घेऊन आसपासचे लोक येतात. तसे झाले आिण प रि थती पाहन गांगरले. काय
करावे कळे ना. ‘‘एवढ्याशा िबळातनू आत गेला कसा?’’ एवढे च बोलत. िबळात काठी घालायची
कोणाला िहंमत होईना. भसकन अंगावर आला तर? बीळ अ य कोठे असते तर फारशी भीती
न हती; पण माजघरा या लगत. आत जाऊन माजघरात वर आला तर? कोकणात आ यापासन ू
बाबासाहे बांवर असला संग आला न हता. लोकांशी जेवढ्यास तेवढा संबंध ठे वणारा माणस ू
अचानक माणसाळला. हणाला,
‘‘द या काही करील का?’’
‘‘नेमकं नाव घेतलंत. केलंन तर यानंच. वेळ आली तर िबळातसु ा हात घालील.’’
आिण द या आला. तो नुसता येणे यालाच िकती अथ. सग यांना उगाचच बळ येई. द याने पाहणी
केली. िबळाशी त ड नेले. िबळात पाह लागला.
‘‘िदसताय?’’
‘‘काळोख आहे .’’
याचा सोटा िबळात जाईना. िनगडीची काठी घालू लागला. ती आत गेली; पण बोटभर थांबली.
‘‘बाबासाहे ब, िबळाजवळचा िचरा काढावा लागेल.’’
‘‘िवचारता काय? काढा.’’
आयु यात थमच आप याला ‘अहो’ संबोधन लागलेले द याने ऐकले. कोणी ‘द ’ू हणता तरी
आप याला बोलावताय हे या या ल ात आले नसते.
िबळाला लागन ू असलेला िचरा द याने अलग केला. आता तेथे भगदाड पडले. बीळ िदसतच
न हते. बाजच ू ी माती याने उकरली ते हा बीळ िदसले. िनगडीची काठी याने िबळात घातली.
थोडी माती अलग झाली. गावकरी दूर झाले. द या एका होऊन काम करीत होता. आजबू ाजच ू े
काही याला िदसत न हते. पु हा माती उक लागला. आता भसाभस बाहे र येऊ लागली.
िनगडीची काठी आता खपू च आत गेली. कोणीतरी हणाले, ‘‘सांभाळून रे .’’ द याला ते ऐकू गेले
नाही. माती बाहे र काढणे चालले होते. िनगडीची काठी सगळी आत गेली. िबळाशी डोळा लावन ू
याने पािहले आिण ओरडला, ‘‘भडवा िदसला! वेटोळं क न बसलाय. केवढा आहे ! िबळातन ू
गेला कसा? कामे आणा.’’ बाजच ू ी लांब काठी याने िबळात घातली. ती सापाला िभडली. तोवर
कोणीतरी कामे आणले. ितकडे द याचे ल न हते. तो ओरडला, ‘‘सा या, आत तरी जा,
नायतर बाहे र ये. आता तुझी सुटका नाही.’’
द या फारच ढवसू लागला ते हा साप हलला. आत जाऊ लागला.
‘‘अ सा. आत जाशील तेवढा हवा आहे स.’’
द याची योजना काय, कोणाला कळत न हते. जीव मुठीत ध न सारे पाहत होते.
द या ओरडला, ‘‘बरोबर आहे . अजन ू आत जा.’’ एक कडे ढवशीत होता. अजुनासारखी नजर
रोखलेली. आिण अचानक संपण ू हात खां ापयत आत घातला. काहीतरी भयंकर हातघाई चालली
असावी असे लोक समजत होते. इत यात वेगाने द याने हात बाहे र काढला. हातात सापाची
शेपटी होती. ओरडला,
‘‘पळू नका. तो पुरा जायबंदी झालाय.’’ एक कडे साप हवेत वळवळत होता. द या पु हा ओरडला,
‘‘बाजलू ा हा.’’
लोक पळाले. द याने सापाला हवेत गरगरा िफरवले आिण जिमनीवर टाकले. लोक आणखी पळू
लागले.
द या ओरडला, ‘‘पळू नका. तो पळणार नाही. भोवळ आ ये. धोपटा याला.’’ आिण यानेच
धोपटा मारला. साप गत ाण होऊन उताणा झाला. सारे भोवती आले आिण ओरडले, ‘‘अरे ,
अ करमाशा रे !’’
ते करण वा यासारखे पसरले. चंदरला कळले. हणाला, ‘‘अरे , तो वाघ आहे . वाघाचासु ा
पाठलाग करील.’’ आिण कौतुक करायला देशमुखांकडे आला. अनेक भंडारी आले. कमाल
हणजे हैदर आला. याने पाठ थोपटली. हणाला, ‘‘द या, आ ही वाघाला िभतो; गांडुळाला
नाही!’’
जरा वेळाने सगळे जाऊ लागले. बाबासाहे बांनी सवाना थांबवले.
‘‘सेिलबे्रट क न जा.’’
चहािचवडा आला. तो घेता घेता बाबासाहे ब हणाले,
‘‘द ा, इथे आ यापासन ू तुमचं नाव ऐकतोय. चंदर, हैदर यांनी तर अनुभवच घेतलाय. काय
देऊ?’’
‘‘बाबासाहे ब, तुम याकडं मजुरीला न हतो हो आलो. खरं हणजे या याशी तुमचा कोणाचा संबंध
नाही. माझी लढाई सापाशी होती. िजंकलो...’’
‘‘लढाई हणजे काय? भीती हा श द तुम या कोशात नाही असं ऐकत आलो. आज य
अनुभवलं.’’
गरज पडली तर द या दांडगाई करी. या यािवषयी भीती, चीड, कौतुक, आदर अशा भावनांची
गावात सरिमसळ होती; पण सगळी बेरीजवजाबाक झा यावर गावकरी हणत, ‘‘काहो असो,
वाघ आहे .’’ ‘‘ता यासार या शामळूला असा मुलगा झाला कसा?’’ असा िवनोदही करत; पण
ीिश लक उरे तो आदर. कोणाक रता काही केलेन तर या या ल ातही राहत नसे. गगा याने
इ टेटीची िव हे वाट लावलीन. नंतर भीक मागायची वेळ आली. आज तो सुखव तू होता. हाटेलची
चांगली कमाई होती. ल न मा झाले नाही. कसे होणार? साव का होईना, सा ात आईशी
संबंध; पण शेवटी अशा माणसाला ल न हणजे काय? रा ीची सोय. ती वेळेला एक आणा या
दराने भागत असे. गावातील मोलकरण चा तो जोडधंदाच होता. पुढे महागाई झाली ते हा चार
आणे; पण यामुळे गावातील एकही अ व या उपाशी रािहला नाही. गगा या अ न ू े जगला याचे
ेय द याला होते. हॉटेलचा र ता याने दाखवला. गगा याला याचे मरण होते. द या हॉटेलात
फारसा जात नसे; पण गेला तर िकतीही िबल झाले तरी गगा याने घेतले नाही.
द याने हैदरला टांग मारली ते हा याची क त िशगेला पोहोचली. पंच ोशीत गेली. तोच हैदर
पुढे द याचा िम झाला ते हा लोक हणाले, ‘‘लांड्यांना हीच भाषा समजते.’’ पण हणन ू यांनी
ती भाषा वापरली असे नाही. बाहे न द या असा िदसे; पण गावात आप याला मान नाही, कोणी
मुलगी सांगन ू येणार नाही, लोक आप याला ‘हाताळ’ हणतात, हे पण याला माहीत होते.
कोणाकडे जायचा असला तर वडीलमंडळी सांगत, ‘‘जरा ल ठे वा रे . ल नाही असं पाहन टांग
मारील. उताणे पडलो क कळे ल, ‘हैदर’ झालो!’’ ‘हैदर होणे’ हा गुळपडीत वा चारच झाला.
द याला हे कळे . नव ह होतेच; पण घरीच एकिन सेवक होता याचा चुलत भाऊ औ या. मळ ू
नाव ‘अवधत ू ’; पण या नावाने याला कधीच कोणी ओळखले नाही. या या लेखी ‘द या’ हा
शेवटचा श द. या यािवषयी कोठे काही उणे ऐकू आले, क द या या कानांवर ते जाई. द याही
याला गरज पडे ल ते हा सांभाळून घेई. औ या मळू चा गरीब हणजे भेकड; पण याला कोणी ास
िदला आहे असे झाले नाही; कारण मग गाठ द याशी आहे हे सवाना माहीत होते.
या चुलत भावांचे इतके मेतकूट कसे हे एक कोडे च होते. दोघांत कसलेही सा य नाही; पण
लहानपणापासन ू एक वाढले, खेळले, समवय क, याचा कदािचत प रणाम असेल; पण द याने
माया फ या भावावर केली. एकमेकांकडे वत:ची सुखदु:खे बोलायला दोघांना तेवढ्याच जागा
हो या. वयाबरोबर द या ताडमाड वाढला; पण हे नाते कायम रािहले. प रि थतीनेही दोन टोके.
ता या सुखव त.ू याचा भाऊ अ णा कजात बुडालेला. पोरांना पोटभर जेवता आले नाही. कोणी
पोर काकांकडे जेवायला गेले क आईबाप दम देत. ता याकडे िकमान एकां ाट मोदक होत.
यातले औ याला द या देई; पण लपवन ू बंदरावर नेई. औ या मोदक ितथे खाई. द याला िवचारी,
‘‘आपले बाप स खे भाऊ. असे एकमेकांना पा यात का पाहतात?’’ एकमेक हणजे फ
याचाच बाप अ णा. ती एक भाऊबंदक ची कथा होती.
‘देवीचे पुजारी’ हे वतन होते. पुजारी घरा यातील वडील मुल याकडे जाई. या नागर
ा णाबरोबर जी चार घराणी आली यापैक पुजारी. गावातील मानक यांपक ै एक. वतनाची
यव था महापु षानेच लावली. पुजारी घरा यात जुळे भाऊ थमच ज माला आले, ते हणजे
ता या आिण अ णा. अ णाचा दावा दोघे वडील, दोघे वतनदार, हणजे वतनाची वाटणी. ता याला
पटत न हते. गावाला पटत न हते. भिव यात के हा पु हा जुळे झाले तर? वतनाची पु हा वाटणी?
हणजे शेवटी वतना या िचरफा या. गावात या वडीलधा यांनासु ा एकदम मत देता येईना;
कारण अ णा या दा यातही त य होते. ता याने तोड सुचवली : ‘‘वतन मा याकडे च; कारण
नंतर मी ज मलो; पण उ प नाची वाटणी क .’’ आरं भाला असा काही वाद न हता. दोघे भाऊ
एक राहत. संसाराचे पसारे वाढत चालले. रीती माणे वाट या झा या. गु यागोिवंदाने. इत या
क अ णा हणाला, ‘‘ता या, एक रािहलंरीती माणं भांडलो नाही!’’ ता या खो खो हसला. पुढे
भ वाढू लागले. ता या या नाना फडणशीमुळे सादाचे उ प न वाढले. तरी ठीक होते. भ
बरे च असले क ता याची बायको जावेला मदतीला बोलावू लागली. दहा भ रोज असे होऊ
लागले, ते हा ता याचे उ प न अ णा या डो यांवर आले. तेही या या बायकोमुळे. ितने
नव याचे कान फुंकले. कुरबुरीला सु वात झाली. भांडणांपयत वेळ आली. एक िदवस ता या
बाहे रगावी नातेवाइका या ल नाला गेला होता. ऊठबस करायला अ णा. सादाचे पैसे अ णानेच
घेतले. ता या परत आ यावर सादाचे पैसे मागू लागला. ते हा भांडणाला त ड फुटले. भाऊ
एकमेकांना मारायला उठले. दो हीकडे नवराबायक ची खलबते सु झाली. शेवटी ता याची
बायको हणाली, ‘‘काहीतरी करा. लहान पोरांसारखे भांडता काय?’’
ता या हणाला, ‘‘मी तोड सुचवली यात गैर काय आहे ?’’
‘‘हा तंटा सोडवायचा कोणी? कोटात तरी जा.’’
बायको ओघात बोलन ू गेली. ता याने तालुका कोटात केस लावली.
गावाचा . गावक भरली. सरपंचाचे हणणे, ‘‘काही करा. देवाचं काम, कोट नको.’’
ता या हणाला,
‘‘का नको? मग सादाचे पैसे वसल ू क न ा. हा दरोडा आहे .’’
‘‘आधी तो श द मागे यायला लावा.’’ अ णा ओरडला. ‘‘नायतर ‘दरोडा’ िस करायला
सांगा.’’
‘‘ता या, काय?’’ सरपंचांनी िवचारले. तेही टेक ला आले होते.
‘‘दरोड्याचं कोट ठरवील.’’ ता या हणाला.
िनणय न घेता गावक संपली. कोटात विकलांची झंुज सु झाली. ‘आधी ज म कोणाचा’ इथन ू च
झटापट. सांगणारी सुईण मेली होती; पण उ र सांगणारे सा ीदार िनघाले. पैसे चा न, ‘अ णा’
असे उ र देणारे सा ीदार अ णाने िमळवले. ता याचा वक ल अिधक हशार. तो हणाला, ‘‘अ णा
वडील तर ता याची पज ू ा यानं इतके िदवस खपवन ू कशी घेतली?’’ यावर उ र न हते.
िनकाल ता या या बाजन ू े लागला. मयत झा यागत चेहरा क न अ णा घरी आला. बायकोलाच
ता या या जागी समजन ू िश या घालू लागला.
‘‘साले लहानपणचे िवसरले. यांची भक ू जा त हणन ू अधपोटी राहन यांना भात िदला.’’
पलीकडून ता या ऐकत होता. तो ओरडतच अ णा या घरी आला.
‘‘कधी बाबा भात िदलास? तू हणतोस, तर िदलास. ते तीस वषानी काढतोस? देवीपुढं ठे वलेली
सफरचंदं िदली ती िवसरलास? का िदली? आपण कोणीच सफरचंद पायलेलं नाही. हटलं, तुला
पण िमळालं पायजे. तीस वषापवू चं नाही. पाच वषापवू .’’
‘‘पैसे चा न िमळवलेला याय! पण िज हा आहे . िवकत घेतलेले सा ीदार वा रे ता या! शामळू
हणतात, पण इथं भांडायला बळ आहे . घरी जा.’’
इतके झा यावर ता याची बायको आली.
‘‘भावजी, सग यांना पोटभर मोदक देत होते ते िवसरलात’’
‘‘विहनी, तू इथनू चालती हो. बायकांशी भांड याची पुजारी घरा याची रीत नाही.’’
शेवटी तमाशा पहायला शेजारी जमले. कोणीतरी हणाले,
‘‘विहनी, भावांना भांडू दे. तू कशाला?’’
‘‘तु हीच पहा. िदलेले मोदक काढ ये!’’
‘‘तु ही घासभर भात िदलात तो काढता!’’
शेवटी केस िज हा कोटात गेली. ितथेही अ णािव गेली. अ णाने कज काढून केस लढवली.
सावकार दादा रानडे . व ताद सावकार. हवे तेवढे कज या, दु पट तारण ा हणजे झाले.
कजापायी अ णाची तीन खंडीची शेती सावकाराकडे गहाण पडली. अवघी एक खंडी उरली.
याि क त काय िमळे ल ते. एक मुलगाऔ या. पाच मुली. एक ल नाला झालेली. दोन वेळ या
जेवणाचे वांधे आले. आई पोरांवर डाफ लागली, ‘‘भाताक रता भांडा रांडा यांनो! शेजार यांचे
िपतर वगात जातील.’’
जाऊ सवाई ओरडत आली,
‘‘ हटलं, दोघांचे िपतर एकच आहे त.’’
आिण सुखाने, गु यागोिवंदाने संसार करणारे भाऊ एकमेकांना खाऊ क िगळू क लागले.
सवात दु:ख झाले ते द या, औ या यांना. एकमेकांकडे जायची बंदी झाली. भेटायचे हणजे
बंदरावर. ितथे पहायला कोणी नसे. आता ते काही लहान न हते. चांगले अठरा वषाचे. सगळा
गाव द याचे कौतुक करत होता. अ णा हणत होता, ‘‘िभकारचोट धंदे! कौतुकं करतायत.’’
औ याला अिभमान वाटे. द याला सांगावेसे वाटे; पण तेवढ्याक रता बंदरावर जायचे.
दोघे वयात आलेले. ‘तो’ही िवषय बोलत. अशाच बोल यातन ू लकमीचा िवषय िनघाला. फार उबळ
आली क दाराशी कामाला येणा या लकमीला द या मुळवसात केतक या जाळीआड नेई. िकती
मजा येई ते सांगे. लकमी उफाड्याची. देखणी.
‘‘तुला ह ये? चार आ यांत काम ते मी देईन.’’
‘‘नको रे बाबा!’’
‘‘घरात ब ा नाही. खच नाही. धोका नाही.’’
‘‘खायचे वांधे आहे त, द या. मुंबईला जायचं हणतोस; पण ते तरी सोपं आहे ?’’
‘‘खरं च जायचंय का? देशमुखांनी मला बोलाव ये. यांचा मे हणा आलाय. देशमुखांकडं तुझं
रडगाणं गातो. यांना दया येते का पाह.’’
‘‘सांग. माझा गु उ चीचा आहे . जमेलसु ा.’’
द याने चांगले कपडे केले. देवांना नम कार केला.
‘‘कुठे रे ?’’
‘‘काय हणावं आई तुला? कोठावलंस? बाबासाहे बांनी बोलावलंय.’’
‘‘मग िचडायला काय झालं? कामाला जात नाहीस!’’
देवीचा जप करत द या िनघाला. खाजगीत काही नावे ठे वोत, द या हणजे गावचा िहरो. कोणीही
भेटला तरी खुणेने िवचारणार, ‘‘कुठं ?’’
याचे उ र, ‘‘खाडीवर.’’
‘‘चंदर क हैदर रे ?’’
यावर द या हसे.
देशमुखांचे घर आले. द या या छातीत धडधडले. देशमुखांचे मे हणे काम करणार क नाही?
औ याची हक गत ऐकून तो हवालिदल झाला होता. याचे इतके हाल होत असतील याची याला
क पना न हती. तो रोज यां याकडे जेवायला येता तरी सहज सामावता; पण यां याकडील
मोदक खायलासु ा काकांची बंदी. यां या डो यावर प रणाम झाला क काय? अलीकडे सरळ
बोलायचे तरी तुसड यासारखे बोलत होते. औ याचे वय अठरा. काही का कारण असेना, याला
ट पल? बोलायचे तेच खेकसन ू . औ या भेकड. ऐकून घेई. ता या आप याशी असा वागला तर
हैदर नाही; पण िकमान याचा चंदर तरी क . मंुबईला जा याची औ याची क पना याला
आवडली. काकांना असाच धडा िशकवला पािहजे. िनघताना याचे घरात सांगहू ी नये असे याला
वाटत होते. देवदयेने तो योग आला तर ही ‘िव ा’ याला िशकवणार होता. आप याला
चुक यासारखे होईल. आठवण येईल. औ या मंुबईला जायला िनघाला आहे असे ध न तो िवचार
करत होता.
‘‘या द ा, शंभर वष आयु य आहे ! तुझाच िवषय चालला होता. भ यासाहे ब, हा आमचा द ा.’’
‘‘बसा.’’ भ यासाहे बांनी याला आप या शेजारी बसवले. ‘‘ यायाम करता?’’
‘‘भ यासाहे ब, इथं कामंच अशी, वेगळा यायाम लागत नाही. रोज एकदा तरी माडावर चढतो,
हणजे पाहा.’’
‘‘शरीर यायामाचं वाटतं. सावरकर वाचले आहात!’’
‘‘हे िवचा नका याला. इथं माणसं फ आयु य जगतात’’
‘‘तु ही सांिगतली ती िहंमत या जातीतील आहे . ही िव ा कोठे िशकलात?’’
द या हसला. अपमान झाला तर थ पड मारायची, यात िव ा कसली?
‘‘भर यां या ल यात ‘लांडा’ हणालात हैदरला? वाघ आहात हणन ू बाबासाहे ब सांगत होते.
तु हाला मानलं.’’
द या या पुराणात आपला िवषय काढायचा कसा या िवचारात होता. बाबासाहे ब मदतीला आले.
‘‘द ा, सगळं आयु य गुळपडीला काढणार?’’
‘‘दुसरीकडे कुठे जाणार? काय करणार? िवषयच काढलात तर एक िवचा ?’’
‘‘एवढा संकोच कशाला? बोल ना.’’
मग द याने िवषय सांिगतला.
‘‘पजू ा नीट येते ना?’’
‘‘उदकशांतसु ा.’’ थाप मारताना शेजारी देशमुख बसले आहे त हे िवसरला. यांना औ याचा
‘बायोडे टा’ पाठ होता.
‘‘तुमचा भाऊ भा यवान िदसतो. काम हो यातलं आहे . एका मंिदराचा मी लीगल अडवायजर
आहे . मंिदराचा हणजे मालकाचा. यांना पुजारी हवा आहे . स या याला द याचा ास होतो.
िशफारशीचं काम मा याकडं च आहे . फार क न तुमचं काम होईल. मलाही समाधान, एका
वाघा या ब याला मदत केली. फ संयु महारा ाची गडबड चालू आहे . ते नडतं क काय
पाह.’’
‘‘वाघाचा ब चा नका हण.ू एका बोकडाला वाघ झाला असं गाव हणतं.’’
‘‘श दश: नको घेऊ रे . नाहीतर ता यांना बोकड केलं असं होईल.’’ एवढे हणन ू देशमुख
मोठ्याने हसले.
नारळाचा ढीग असलेले कांदेपोहे आले. चहा झाला. भ यासाहे ब सावरकरभ असावेत. हैदरचे
 करण घडले तसे सांगायला द याला सांिगतले.
द याने शेवटी सांिगतले, ‘‘सगळे लांडे धोकेबाज! अ न खातात इथलं, हगतात इथं. पुळका
पािक तानचा!’’
वा य पुरे होताच भ यासाहे ब मोठ्याने ओरडले, ‘‘वा! वा रे वा! भर मुसलमानल यात ही िजगर!
पण तुमचं कौतुक नाही. आ ही िहजडे . िहजड्यां या देशावर लीबांची स ा, अशी आमची अव था
आहे .’’
कोण या मुहतावर आपण देशमुखांकडे आलो? औ याचे काम जवळजवळ झाले होते. औ याचा
िव ास बसणार नाही. आता फ औ याला पंधरावीस पये ावे लागतील. तशीच वेळी आली
तर ता या या पेटीतनू तो चोरणार होता. सरळ मागन ू िमळणार न हते. अ णा या पोराला पैसे? ते
श य न हते. तो काळजीही करत न हता. याने उ र काढले होते. औ याला याने सांिगतले.
तो गिहवरला. हणाला,
‘‘द या, गे या ज मीचं माझं कोणतं पु य उभं रािहलं?’’
‘‘आधी काम होऊ दे.’’
‘‘गंमत आहे रे आयु याची. हैदरला टांग, याचं फळ मला.’’
‘‘खोटं नाही. हैदरव नच भ यासाहे ब मा यावर फार खश ू झाले.’’
‘‘तू पण चल ना मुंबईला. मा याक रता एवढं , तु याक रता केवढं करतील! िशवाय वतन आहे .
यातन ू तंटा नको. तु ही दोघे भाऊ आहात. पु हा पुजारी घरा यात मारामारी होईल.’’
‘‘मारामारीच नाही. कोटाने खुंटा हलवनू प का केलाय; पण बघतो. तुझं रांगेला लागू दे.’’
भ यासाहे ब गेले. मग आठ िदवसांनी द याची पो टात रोज खेप. आता द या हणजे िस
पु ष! शेवटी पो टमा तरांनी िवचारले,
‘‘कोणाचं प यायचाय रे ? नोकरीक रता अज केलायस क काय?’’
‘‘काय मा तर थ ा करता? नोकरी हणजे काय हैदरची कु ती आहे ?’’
यानंतर आठ िदवसांनी अ णा या घरी बॉ ब पडला. दादा रानड्यांचे प आले होते : ‘‘
‘कूळकायदा’ येतो आहे . जिमनी कुळांना िमळणार. हणजे तारण शू य. ते हा शेताऐवजी आगर
ावा.’’
अ णा प पु हा पु हा वाचत होते. जरा वेळाने बायकोला बोलावली.
‘‘अगो, कटोरा तयार ठे वा.’’ आिण रडू लागले.
‘‘काय झालं?’’
‘‘काय हायचं? कटोरा तयार ठे व. कशाला? गावात भीक मागायला.’’
शेजारी द या ऐकत होता. इतके झाले ते हा उठला.
‘‘कुठे िनघालास?’’
‘‘काकांकडे .’’
‘‘जायचं नाही!’’
‘‘का? यांनी कटो याची भाषा काढली हणन ू तु ही खश ू ? माणसू आहात क बोकड? मी
जाणार. माझी याटं उपटणार आहात? उपटा!’’
आत आई संवाद ऐकत होती. ती शहारली. बाहे र आली.
‘‘अहो, चाललंय काय? हे ा णांचं घर. देवीचे पुजारी. कसली गिल छ भाषा? तीसु ा सा ात
बापाला?’’
तोपयत द या अ णांकडे गेला होता. याने प वाचले.
‘‘वाचलंस? कटोराच ना?’’
‘‘काका, तेवढी वेळ आली तर या दादाचा हैदर करीन. असलीच पापं क न पैसा जोडतात.
काका, जगात पाप नाहीच हो. उघडक स आलं तर पाप. खुशाल गळे दाबा. नागवे करा. सारं
पचतं. तु ही काळजी क नका. मी आहे तुम यामागं. रानड्यांना उ र पाठवू नका. काय
करतात मी पाहतो.’’
दुस या िदवशी दादा रानड्यांचेच द याला बोलावणे आले.
‘‘ये द ा.’’ दादांनी याचे वागत केले. ब याच जणां या त डी अलीकडे ‘द या’चा ‘द ा’ झाला
होता.
‘बोलावलंत?’ दबा ध न बोलावे तसा द या बोलला.
‘‘हो. अडचणीत देव येत नाही रे . ितथे आमचा द याच. काशीया ा क न आलो. मावंदं दण यात
करायचं ठरवलाय. एखादं ल नकाय. गावभोजन. हणजे गडीमाणसंसु ा. बेत? िजलबी!’’
‘‘काय सांगतॅय? हणजे आजपासन ू सोनामुखी यायला हवी!’’
‘‘तर काय हणत होतो, मी हा असा एकटा. मुलगे मुंबईहन आद या िदवशी उठवळासारखे
येणार. कामाचे रगाडे . हड यातन ू पातेली, तपेली, पराती, कढ्या काढ यापासन ू काम.
गडीमाणसांवर सोपिव याची सोय नाही.’’
‘‘का?’’
‘‘तुला सांगायला हवं? एखादी पातेली जागरात लपवन ू ठे वतील... ते हा काय तु यािशवाय
हायचं नाही. तू हणजे तुझे नव ह आिण त.ू ’’
‘‘काळजी क नका. मावंदं हणजे देवाचं काय हो.’’
‘‘कसं बोललास!’’
‘‘दादा, अ णांना प िलिहलंत ते वाचलं.’’
‘‘ते जाऊ दे. म येच प कुठलं काढलंस?’’
‘‘माझा स ला िवचारत होते. अहो, शेती गेली, आगर गेला, हातात रािहलं काय? फ हे !’’
यां याच िलंगाकडे बोट दाखवत हणाला. दादा दचकले. सबुरी या भाषेत बोलणार एवढ्यात
द या पुढे बोलू लागला,
‘‘अहो, मा याकडे कटोरा मागत होते. भीक मागायला.’’
‘‘द ा, कज मागायला आले ते हा यांना सावध केलं : हराल, ह क ता याचा आहे .’’
‘‘अहो, माणसं कधी कधी जनावरं बनतात हो. हटलं, अ णाकडे जायला िनघालो. ता या बंदी
करत होता. हटलं, काका संकटात आहे त. मी जाणार.’’
‘िलंग’, ‘ याट’ कुठले श द उ चारायला द याची जीभ अडखळत न हती. दादांनी ओळखले, हा
तर ‘हैदरवाला.’
‘‘अ णांना काय स ला िदलास?’’
‘‘ यांना सांिगतलं, ‘दादा कोटात गेले तरी जाऊ नका. खायला नाहीत पैसे, विकलाला कुठले
ाल? मा यावर सोपवा.’’
‘‘तू तरी काय करणार बाबा? हा कायदा.’’
‘‘माणसाला लंगडा तर करता येतं? नंतर करील फौजदारी. जाऊ तु ं गात. तेसु ा सोपं नाही. मी
सांगेन; ‘मला मारायला उठले, काय क ? ितकार केला यात लंगडे झाले.’ दादा, कायदा तसा
शहाणा; पण वेडझवासु ा. एक ाथना करायला आलोय : ते प मागं या. वत: काकांकडे
जाऊन.’’
‘‘जाईन. प मागं घेईन. मग तर झालं?’’
‘‘माझं झालं समाधान. तु ही पु यवान. तशात काशीया ा केलेले. माझी खा ी होती, तु ही
नकार देणार नाही; पण दादा, माझा पापपु यावरील िव ास उडाला. गळे कापा. फ सापडू
नका. हणजे ते पाप न हे . जे पु यवान हणन ू िमरवतात ते पैशाबरोबर पापा या राशीवर बसलेले
असतात. तु हाला नाही असं वाटत?’’
‘‘जग याचं इंिगत तुला कळलं. तू मोठा होणार.’’
‘‘होणार; पण पापं क न आिण पचवन ू . एकजात सगळे साधुसंत द र ी. हा कुठला याय? खरं
क नाही?’’
‘‘द ा, बोलतो आहे स तो एकेका बंदा पया.’’
‘‘दादा, जगात पाप नसतंचअगदी खन ू केला तरी. फ सापडू नका. सापडणं हे खरं पाप. मावंदं
के हा?’’
‘‘पुढ या गु वारी.’’
‘‘अहो, हणजे आ हाला बुधवारीच कामाला यायला पाय ये. येऊ फौजफाटा घेऊन. नुस या
चहावारी काम क . शेवटी देवाचं काम... काकांचं ते प ?’’
‘‘चल, आताच येतो.’’
दादा रानडे हणजे गावातील थ. सवात धनाड्य. खंडीवारी भात. बागायत. सावकारी.
कूळकायदा वाट चालत होता. घरी कसत तेवढीच शेती राहणार. गावातील भातवाले अहोरा या
काळजीत. काही िभकेला लागणार होते; पण रानडे हणजे ह ी. भात जातं तरी फ माशी उडती
अशी प रि थती; पण एवढा पैसा जोडला कसा, िकती लोकां या संसाराव न नांगर िफरले ाची
कुजबुज गावात होती. द या या कानावरती आली होती. ‘पापपु यां’चे मौिलक िवचार
दादांव नच याला सुचले होते. याच नजरे ने तो जगाकडे पाह लागला होता. या या लेखी
पैसेवाला हणजे पापे क नच जोडलेला पैसा. समाजातील याची ित ा पाहन याचा
पापािवषयीचा धाकच जात होता. आसपास कोणी नाही असे पाहन भ ाने दि णा ठे वली तर तो
खुशाल िखशात घाली. माडावर चढून सुखडी पाडी. सोली. सदू वा याकडे िवक . ता या के हा
ना के हा बाहे रगावी जायची वेळ येई. या िदवशी भ ां या सादाचे िन मे पैसे वत:कडे ठे वी.
ता या आला क देई. ता या िवचारी, ‘‘इतकेच? तुझी आई हण ये, इतक् भ होते. तू हणतोस,
इतके. खरं कोण?’’
‘‘मी. आई वयंपाकघरात मोदक वळणार. मी वाढणार. आकडा कोणाला कळणार? आईला क
मला? मी काय चोर आहे ?’’
अशी वर होणारी कमाई तो लकमीला देई.
तर मावं ा या आद या िदवशी द या आिण याचा फौजफाटा दादांकडे हजर. ढोरासारखे राबले.
यांची सारखी वयंपाकघरात लुडबुड. शेवटी एक मुंबईवाली हणाली,
‘‘ताई, कोण हो हे लोक? एकदा सांिगतलं तरी तोच िवचारायला दुसरा येतो. मुंबईलासु ा
पु ष असे बायकां या जवळ येऊन बोलत नाहीत.’’
‘‘सट लावलायस ना! इकडे असला सट माहीत नाही.’’
‘‘बाटली दे ये. येका या डो यावर थापा. पु हा जवळ आला तर थोबाडात खाईल.’’
ा िच लर कुजबुजी; पण दादांना काही पाहावे लागले नाही. यांचे अंगण केवढे ! अ व यानी ते
पाहता पाहता साफ केले. द या दादांकडे आला.
‘‘दादा, रांगो या? केशर घातलेलं िजलबीचं भोजन हणजे रांगो या ह यातच.’’
रांगो या घात या. केळीची पानं मांडली. द या ओरडला, ‘‘दादा, पानं कोणी साफ केली? चला रे ,
येक पान आरशासारखं साफ करा.’’
पाने साफ झाली. एवढे वाढप एकट्या बायकांना उरकणे श य न हते. द याची फौज यालाही
तयार. अळूचे पातेले, मसालेभात, चटणी, कोिथंबीर, पाणी. पंगत हटली क नको काय?
सारे काय कसे िबनबोभाट पार पडले. दादा गिहव न हणाले, ‘‘द ा, तु ही होतात हणन ू
कायात गडबडग धळ झाला नाही.’’
द या हणाला,
‘‘दादा, धमकाय. आ हालाही पु य लागलंच असेल.’’
द या िनघाला. येक मुंबईकर याला िनरोप ायला. एक जण तर हणाला,
‘‘ऐकलं सारं आ ही. असेच त ण देशाला हवे आहे त; पण सांभाळून राहा. शेवटी लांडे’’
‘‘ते काय माझी याटं उपटणार? खाडीवर नेहमी जातोतशीच वेळ आली तर मुसलमानवाडा
जाळून टाक न.’’
असला ‘अ सल’ श द ऐक याची मुंबईकरां या कानांना सवय न हती. तो दचकला.
दादा हणाले, ‘‘अहो, आम याकडे अशीच भाषा. तुम याकडे पाहन मी मा या िजभेला आवर
घातलाय!’’
दुस या िदवशी भांड्यांची आवराआवर सु झाली. पोतेभर चांदीची भांडी, तां ये, ता हणे, फुलपा े,
पंचपा ी. काया या वेळी बाहे र काढायची, मोजन ू ंकेत ठे वायची, हे काम खास मालिकणीचे.
एकेक भांडे धुऊनपुसन ू ंकेत जाई. जड पंचपा ी कोठे िदसेना. पंचपा ी मौ यवान. काही िपढ्या
ितने वाड्यावर काढले या. गो दादांपयत गेली. ते कायाचा िहशेब करत होते. हणाले, ‘‘जाईल
कुठे ? गाभळली असेल. नीट पाहा.’’
नीट पाहन झाले. अगदी वळकट्या उलगड यापयत. शेवटी ठरले : पंचपा ी गेली. चोरीला गेली.
नाव तरी कोणाचे घेणार? मावं ाचे व हाडच शेप नास. यात कोण हाताळ असेल कोणी सांगावे?
तक चालू होते. एक िन न ू हणाला,
‘‘हे द याचं काम. दुसरं कोणी नाही.’’
दादा ओरडले,
‘‘नाव घेऊ नका. पंचपा ी गेलीच. ितसरं च शु लका मागे लागेल.’’
दुस या िदवशी घरोघरी पंचपा ी आिण ‘द या’ हाच िवषय. पाठोपाठ विडलमंडळ चा दम,
‘‘नाव घेऊ नका. पुरावा आहे ?’’
मावंदे इतके शोिभवंत झाले! िजलबीची नळी करं गळीएवढी. केशराचा घमघमाट. ते सगळे
िव मरणात गेले. या या या या त डी ‘पंचपा ी’. अनेकांनी वेळोवेळी पािहलेली.
मोदक घेऊन द या बंदरावर िनघाला. औ या आधीच वाट पाहत होता. मोदक फ त केले. मग
हळूच श दांत हणाला,
‘‘पंचपा ीचं ऐकलंस ना?’’
‘‘ऐकलं. रानड्यांना काय धाड भर ये. गेली एक पंचपा ी.’’
‘‘ते नाही. तुझं नाव घेतायत.’’
‘‘कोण हा भडवा? समोर येऊ दे. ‘हैदर’ करीन!’’
‘‘समोर कोण येणार? कुजबुज... द या, भ यासाहे ब लगेच प पाठवणार होते ना?’’
‘‘हो. मा याजवळ बोलले.’’
‘‘देशमुखांना िवचारतोस?’’
‘‘औ या, जेवढं सांगायचं तेवढं सांिगतलंस. तुझे ह कसे आहे त?’’
‘‘एकदम उ चीचे. ऊिजतकाळ जवळ आलाय असं रामभट हणतात.’’
‘‘आपण आणखी काय करणार? वाट पाहा.’’
कायाचे िहशेब अजन ू संपले न हते. द या गेला ते हा दादा याच कामात गढले होते. यांनी वर
पािहले, सगळे आवरले. हणाले,
‘‘ये द ा. सहज?’’
‘‘तुमची पंचपा ी गेली असं ऐकलं.’’
‘‘होय बाबा. तेवढाच अपशकुन. बाक सारं िनिव न पार पडलं. पंचपा ी गंगेला अपण केली
समजायचं.’’
‘‘बैलासारखा राबलो ते शेणात गेलं हो.’’
‘‘द ा, शरू आहे स; पण लहान आहे स. कुठं काय बोलायचं तुला अवधान राहत नाही.
मुंबईकरांजवळ बोलताना वाटेल ते श द वाप नयेत. आप याला ते ‘चहापा यासारखे’ वाटले
तरी यां या कानांना सवय नसते. तुझं सारं चांगलं आहे . तेवढं सुधार.’’
‘‘पंचपा ीसंबंधी गावात माझं नाव घेतलं जाताय.’’
‘‘मी घेतलाय का? गावात काय बोलत नाहीत सांग? तु या काकांचं कज हणजे कसं ते पाहा.
देणारा मी, घेणारे ते. गावाचा काही संबंध आहे ? पण उठलाय काय? द याने दादांना लंगडा
कर याची धमक िदली.’’
‘‘दादा, मी पंचपा ी करणाचं हणतोय. माणस ू एकदा कानफाट्या झाला’’
‘‘तू आधी शांत हो पाह. आताच दूध काढ ये. िनरसं दूध घेणार? घे. अरे , तू हणजे आम या
गावाची शोभा. हे आलं दूध. घे.’’
द याने दूध घेतले आिण घरी आला, ते हा काळोख पडायची वेळ झाली होती. वयंपाकघरात
आईबापांचा संवाद चालला होता. िवषय ‘पंचपा ी’. गुपचपू पडवीत बसन ू द या ऐकत रािहला.
‘‘आपलं ल आहे ना? आप या मुल याचं नाव घेताहे त सगळे . बायकांना तर दुसरा िवषय
नाही.’’
‘‘मी काय क ? आपलं नाणं खरं आहे का? हैदरला टांग मार यापासन ू जा तच चेकाळलाय.
देशमुखांकडे कोण तो वक ल आला होता तो गावालाच नावं ठे वत होता.’’
‘‘कशाक रता?’’
‘‘ ‘दुसरा ‘द ाजी िशंदे’ गावानं िनमाण केला. गावाला याचं काही कौतुक नाही. वा तिवक
गावक भरवन ू याचा स कार हायला हवा होता.’ आता याचे हे लाप आिण पंचपा ी ांची
कशी सांगड घालायची? ा ता याचा वकूब तो काय? सा या उड्या वतनावर. जरा या लकमीवर
नजर ठे वा. मला ल णं ठीक िदसत नाहीत. सादाचे पैसे लाटतो. सुखडी लोटतो. िदसत का
नाही? धन या लकमीची. कशाक रता ते कळत का नाही? गगा या या नादाने ह ली
िवड्यासु ा फुंकतो. काय बोलायचं?’’
‘‘आपण याला बोलावं. कानउघाडणी करावी.’’
‘‘आिण हैदर क न घेऊ?’’
‘‘गुणी आहे हो. ढोरासारखा खपतो. भ वाढले तर मोदकांचा पसारा पडतो. उकड मळायला
बसतो.’’
‘‘बसतो हणजे कुठं ? लकमीला खेटून. म येच ितला हात लावतो.’’
‘‘काही या बाहीच काय बोलायचं! सग याच माणसांचे हात एकमेकांना लागतात.’’
‘‘पोरगीसु ा अशी गाठ ये; कोणालाही पागल बनवील. ितचा बांधा, केस, डोळे ते कसे
िभरिभरतात ते पा लेस? बोलाव ये असं वाटतं.’’
‘‘आपण ितला सारखे पाहतच असता क काय? मग पोराला तरी कशाला दोष ावा? आपली
अव था अशी कर ये!’’
‘‘ हंजे हे ता पय काढलंस? पुरे कर िवषय. दोघांवर जरा ल ठे व.’’
‘‘ हणजे काय क ते सांगावं. ित या डो यांचं कौतुक क न झालं. ते पाहा. मा या ल ात आलं
न हतं.’’
द या ऐक यात इतका दंग झाला होता, औ या खुणावतोय इकडे याचे ल च न हते.
देवीदशनाचे िनिम क न दोघे बाहे र पडले. औ या बंदरावर जाऊ लागला.
‘‘अरे , ितकडे कुठे ? काळोख पडलाय...’’
‘‘आज पोिणमा आहे .’’
दोघे बंदरावर गेले. मोठी बातमी होती : भ यासाहे बांनी औ याला ताबडतोब मंुबल
ै ा बोलावलं आहे .
देशमुखांना प आले होते. दोन वेळची पज ू ा. लागन
ू एक राहायला खोली. देवापुढचे तांदूळ आिण
भ ांनी ठे वलेले पैसे हाच पगार. ‘‘उ ा या उ ा िनघ.’’ असे देशमुख हणत होते.
‘‘कसं जमणार? ितिकटाला तरी पैसे हवेत.’’
‘‘ते मी देईन. सोबत पैसे हवेत?’’
औ या या याकडे पाहत रािहला. ‘‘एवढे पैसे? कोठून आणलेस?’’
‘‘पंचपा ीचे आले होते.’’
द याने रातोरात रानकड्यांतील पंचपा ी नवानगरात नेली. न शेट सोनाराने रातोरात आटवली.
तीस पये आले.
‘‘द या, हे पाप रे !’’
‘‘उघडक ला येत नाही ते पाप नसतं. जा त बोललास तर कानपटीन. सं याकाळी बंदरवाटेनं
हणला जाऊ. तु याबरोबर मी येईन.’’
‘‘मा याकडे फ पंचे आहे त.’’
‘‘सदरे मी देईन. भोसडी या, नुस या अडचणी सांग. या सोडवाय या मी. गुपचपू सारं कर.
घरात सांगू नकोस. काका तुला कसे वागवतात मरण कर हणजे बळ येईल.’’
आिण दोघे दुस या िदवशी बंदरवाटेला लागले. िभंड्यां या मुळवसाशी आले ते हा काळोख पडला
होता. सु या झाडावर चढून कोणीतरी टॉचचा काश टाकत होता.
‘‘द या, ते बघ काय ते. भत ू ?’’
‘‘शुभ बोल. हैदर आहे बहतेक. गलबतं यायची वेळ झाली असावी.’’
‘‘गलबतं?’’
‘‘काहीतरी चोरीचा मामला असावा. चंदरपण यात आहे . नेमके काय करतात कळत नाही. टॉच
कुठं , कशाला टाकतात गौडबंगाल आहे .’’
मि लंगचे ते आरं भाचे िदवस. हैदर होर या. हैदर द याला बोलावत होता. काम अपरा ी. याने
नाकारले. काहीतरी िभकारचोट धंदे असावेत असे याला वाटले.
‘‘द या, आयु य हणजे दान पडे ल यावर नाचायचं. चांगला बाप िमळायलासु ा दान तसंच
पडावं लागतं. तू भा यवान. ता यासारखा बाप िमळाला.’’
‘‘पण शामळू. वत: या आवडीिनवडी, मतं नाहीत रे .’’
‘‘असं कसं? भ ांना सादाचा भाव सांगताना काय फाकडू बोलला.’’
‘‘ती आईची अ कल. आमचा संसार ित या अकलेवर चाललाय’’
‘‘पण आम या तीथ पांपे ा बरे क नाही? वतन कोटात नेऊ नका हणन ू दादा रा डा पु हा
पु हा सांगत होता. नेलंन आिण हे असं झालं. आता याचा उ ोग भावाला पा यात पाहणं. मला
पाहवत नाही. खरं हणजे मुंबईला याक रता चाललोय. नाहीतर माझी याि क बरी चाल ये.
मलू ी सांगन
ू येतील.’’
‘‘औ या, मी तीच काळजी करतोय. लकमी िकती िदवस? एक िदवस चंदर ितला लंपास करणार.
हणजे हातावर पोट तशी अव था. ज मभर अ व य. माझं पण मुंबल ै ा कुठं जमताय का पाहा.’’
‘‘न क पाहीन. तु यािशवाय मुंबत ै कसं िनभणार ा काळजीत आहे . ितथे काही िदवस मला
करमणार नाही. सार या तु या आठवणी येणार’’
िनरोप ायला द या बोटीपयत गेला. नेहमीची अव था. ठे ले फेकावेत तसे खलाशी पािसंजरना
बोटीत लोटत होते. यातच एक ठे ला औ याचा गेला. जाताना िदसला, नंतर द याला िदसला
नाही.
ि वच ऑफ करताच काळोख हावा तशी द याची अव था झाली. उदास झाला. बोटीचा भ गा
वाजला. पाठोपाठ खडबडीत आवाजबोट सुटली. खपाटे आधीच ध याकडे िनघाले होते.
खलाशां या नेहमी या ग पा. ‘‘मौ या फार आहे .’’ वरखाली झोके घेत खपाटे चालले.
द याचा उदासपणा वाढत होता. मनाची अशी अव था होईल याची चाहलसु ा याला लागली
न हती. अचानक आली. याने बोटीकडे पािहले. िवजेचे िदवे फ वरखाली होताना िदसले.
आप या आयु यात औ याने एवढी जागा यापलीये ाची याला क पना न हती. नंबरचा िभ ा.
उप यासारखा जगे; पण द या चक ू क बरोबर याने पािहले नाही. याची पाठराखण केली.
बापाने चुल याचे घर बंद केले. ना याकडील माणसांशी कोणीही बोलायचे नाही, असा फतवा
काढला. द या व औ या ांची खुणांची भाषाच होती. या माणे बंदरावर भेटत. ऐसपैस बोलत.
एकेक आठवण येत होती. द या उदास होत होता. याने िखशातन ू िवडी काढली. िवडी ओढतच
ध यावर उतरला. खलाशी एकमेकांना खुणावत होते, ‘तोच ना?’ ‘हैदर’ संगापासन ू
पंच ोशीत द याचे नाव कोणी ऐकले नाही असे न हतेच. य पािह यावर जगावेगळे कोणी
पािह यासारखे माणसाला वाटे. द याला ‘द ा’, ‘द ाजी’, ‘द ोबा’ अशी अनेक संबोधने िमळाली
होती. याला द या आता वरघटला होता.
द या हॉटेलची वाट चालत होता. एक कडे जु या जगात वावरत होता. मधन ू च मान झटके. ते
िवचार याला नको होते; पण जळवेसारखे याला िचकटले होते. र खात होते. िवड्या ओढणे
चालच ू होते. हाटेलाशी आला. िवडी टाकून बाकड्यावर बसला.
‘‘या द ोबा!’’ याला पाहताच मालक या याकडे लगबगीने आला. ‘‘बरे च िदवसांनी आलात.’’
‘‘भाऊ मंुबलै ा गेला.’’
मग मालक या या कानाशी लागला.
‘‘हैदरचा ास नाही ना? हे लांडे हणजे’’
‘‘आता माझा तो िम झालाय. आज असता तर चहाचं िबल मला देऊ िदलं नसतं.’’
‘‘मी घेणार आहे असं वाटलं? भजी गरम आहे त.’’
‘‘आणा.’’
भजी आली.
‘‘जाणार कसे?’’
‘‘चालत. बंदरवाटेने ढगभर तर आहे .’’
‘‘असं नका क . दोन िमिनटं थांबा. गुळपडीकडील ह या तेवढ्या गाड्या आ या असतील
बंदरात.’’
‘‘अहो, चालत तासा या आत घरी जाईन. गाडी हणजे दोनतीन तास.’’
भजीचहा घेऊन द या वाटेला लागला.
िभंड्यां या मुळवसातन ू टॉचचा काश िदसला ते हा चमकला. हणजे इथे रा भर हैदर बसतो?
या वेळ या मन:ि थतीतही हैदरची काय भानगड आहे जाणन ू घे याची याला उ सुकता झाली.
पुळणीवरच बसला. िवडी पेटवली आिण औ याला बोटीत जागा िमळाली असेल क नाही काळजी
क लागला.
‘‘कोन हो?’’ अचानक आला. द याने वर पािहले. हैदरचा माणसू होता. ‘‘रातचे हतं काय
करताव?’’
‘‘तू कोण? हादबा? बसलोय हवा खात. का रे ?’’
‘‘शेटनी बगाया सांिगतला असा.’’ तो गेला.
आणखी काही वेळाने समु ातन ू लाइट आला. या भानगडीत पड यात अथ नाही असे द याला
वाटले. तो उठला आिण चालू लागला. हणतन ू िनघा यापासन ू सार या िवड्या ओढत होता. त ड
चरबट झाले होते. िजभेची चवच गेली होती. आतबाहे र जात होता तो फ धरू . एक कडे काळजी
करत होताऔ याचे कसे होईल? मुंब ै पािहलेलीसु ा नाही. द याने याला कानमं िदला होता :
‘‘अडलास क प याचा कागद दाखव. कान, डोळे यांचा उपयोग कर. काही अडणार नाही.’’
औ याने द या या नावावर लगेच प पाठवायचे असे दोघांचे ठरले होते.
‘‘नेहमी तु याच नावावर प पाठवीन.’’
‘‘असं कसं? काकांना काय वाटेल?’’
‘‘ यांना वाटावं याक रताच. िवशीत आलो तरी ट पल मारी. आता माझी पाळी.’’
‘‘केस हरले तो सड ू कोणावर तरी काढत असतात.’’
‘‘झक मारायला केली कशाला? सगळे सांगत होते, केसम ये हरशील.’’
 यावर द या काही बोलला नाही. औ याचे बोलणे बरोबर होते.
बंदरावर िटपरू चांदणे, उजवीकडे उलगडत असले या भरती या लाटा आिण द या ितघेच
एकमेकांना सोबत करत होते. आता डो यातन ू औ या गेला. वत:चाच िवचार करत होता.
यालापण भाऊ होता. हणजे मागील िपढीतील आव ृ ी आप याही वाट्याला? पण आपला संसार
असला तर! अलीकडे तो हे िवचार करत होता. आप या आयु याचे काय? लोकां या घरात
िशरलेले साप काढत आयु य जगणार? लोक कौतुक करतात; पण पंचपा ीचा आळ आप यावर.
आपलेच नाव लोकांनी कसे घेतले? आयु यभर असेच? मुंबईला िनदान कोरी पाटी असेल. रामभट
हणतो, ‘‘ ह फार उ चीचे आहे त. तू फार िदवस गावात राहणार नाहीस आिण बाहे र पडलास
तरच ह मदतीला येतील.’’
रामभटाने भिव य सांिगतले ते वषापवू . ते हापासनू च याला मुंबईचे वेध लागले होते; पण मुंबई
इतक सोपी होती? औ याने या याकडे िवषय काढला ते हा आप याक रताच खटपट करावी
असे या या मनात आले. याने ते झटकून टाकले. औ याची ि थती आप यापे ा वाईट आहे .
खरी गरज यालाच आहे . िशवाय बेइमानी? तीसु ा औ याशी? असा िवचार आला िन याची
यालाच लाज वाटली.
कोणी सांगावे, औ याच आप या मदतीला येईल. या यामुळेच मुंबल ै ा जाऊ. शेवटी काय होणार ते
हांमुळे. ते पाहन घेतील.
िवचार करता करता तो घराशी आला आिण थबकला. दो ही घरांत िदवे पेटत होते. हणजे माणसे
जागी? आता या या ल ात आले, दोघे हणला गेले. औ या मुंबल ै ा गेला हे घरात कोणालाच
माहीत न हते. तो मागील दाराशी आला ते हा आई ओरडली,
‘‘आला हो.’’ ितने दार उघडले. एकट्यालाच पाहन िवचारले, ‘‘औ या कुठाय?’’
ै ा गेला.’’
‘‘मुंबल
‘‘कुठे ? बाई, द या काय सांगतोय ऐका! द या, रांडे यांनो! घरात सांगायचं नाही का? कशाला
गेला?’’
‘‘ याला नोकरी िमळाली.’’
‘‘तुला माहीत होतं, द या? वाग याची ही रीत का झाली? नोकरी हणजे चांगलंच; पण
आईविडलांना नम कार करायचा, विडलांचा आशीवाद यायचा...’’
‘‘ याऐवजी यांनी थ पड िदली असती तर?’’
‘‘थ पड? नोकरी िमळाली हणन ू ? मला समजलास कोण?’’ अ णा ओरडले.
रा ी नऊ वाजले तरी दोघांचा प ा न हता. दो ही घरे काळजी करत होती. कोणा या घरी गेले
क काय, या चौकशीपायी सग या गावाला माहीत झाले. कोणी लकमीचा संबंध लावला. कोणी
अ णां या थपडा? काही ना काही लोक बोलत रािहले आिण जांभया यायला लाग यावर झोपले.
मग द याने सगळी कथा सांिगतली. िकती िदवसांनी ता या अ णांकडे आला होता.
द या हणाला, ‘‘काका, औ याला तु ही घालवलंत. या या जागी मी हवा होतो. तु ही थ पड
माराय या आधी वर या वर हात पकडला असता. वीस वषा या मुल यावर हात टाकायला लाज
नाही वाटली?’’
‘‘लाज कोणाची काढतोस?’’
‘‘तुमची! उ ा गावभर डांगोरा िपटीन. कोण समजता वत:ला? बाबासाहे ब देशमुख क दादा
रानडे ? केस हरलात, िभकेला लागलात, याचा राग बायकापोरांवर? काकूलासु ा मारता?’’
‘‘के हा पािहलंस? त ड आहे हणन ू बोलतोस?’’
‘‘हो, त ड आहे हणन ू बोलतो आिण याआधी डोळे आहे त हणन ू पाहतो. घराची अबरू् जायला
नको हणन ू काकू ग प बसते. कसला माज आला आहे तु हाला?’’
‘‘द या, जीभ आवर. कसली नोकरी िमळाली?’’
इतका वेळ ता या ग प होता. याने िवचारले.
मग नोकरी काय, कोणामुळे िमळाली ते द याने सांिगतले. ता या हणाला.
‘‘अ णा, िकमान खायला एक त ड कमी झालं. चांगलं काय ते पाहावं. तुला अजन ू सांगतो, तुझे
हाल पाहवत नाहीत. केसआधी सुचवलेली तोड मा य कर. गु यागोिवंदाने राह. आपण सगळे च
या जगात चार िदवसांचे पा हणे.’’
‘‘तु याकडे लकमी मोदक करते ते मला पसंत नाही. ित यािवषयी गावात काय बोलतात एकदा
कानोसा घे. लाज येईल.’’
हा टोला सरळ द याला होता; पण तो शहाणाग प रािहला. याची आई हणाली, ‘‘भावजी,
लकमीला का बोलवावं लागलं? जाऊबाई ंना बंदी केलीत हणन ू आिण गगा याकडे माल कोण
करतं पािहलंत का? सगळे ा ण ितथे भजी खायला जातात.’’
‘‘ते राह दे. अ णा, मी सांिगतलं ते पटतं का?’’
‘‘लकमीला बंद केलंत तर’’
‘‘क .’’
‘‘मग तुझी अट मा य.’’
िवषय िनघाला कोठून, आला कोठे ; पण शेवट असा गोड होईल याची कोणीच क पना केली
न हती. आणखी एक आ य घडायचे होते : लकमी वरकामाला हणन ू वयंपाकघरात वावरे .
काही िदवसांनी नेहमी माणे मोदकही वळायला लागली!
लकमीचे घर नवानगर या बाजल ू ा; पण बरे च बाजलू ा. हणजे ती सोनार न हे ; पण
बलुतेदारांपकै च असावी. सपाटीवर सगळे बलुतेदार. यामुळे हा तक. नेसू पायघोळ. ित यािवषयी
गावात कुतहू ल. यात ता या पुजा यापासन ू सगळे . देखणी न हती; पण देखणीचाही ‘हैदर’
करणारी. पाहणारा कोणी असो, णभर तरी पागल हायचा. ता या ितचे छान वणन करी.
या या पलीकडे ित या बां यात, पानं काहीतरी होते. ते मी मी हणवणा यांना लंपट करी.
घरात हातारी, सासस ू ासरा. नवरा मुंबईला एक छापखा यात कंपॉिझटर होता. एवढे मोठे नाव.
यामुळे हाता याला वाटे, आपला पोरगा कोणी बडा ह े दार असावा. न चुकता मिह याला याची
मिनऑडर येई. बाक लकमी िमळवी. कोकण या मापाने सुखव त.ू िशम यात नवरा येई.
मिहनाभर मजा करी आिण जाई.
सास याला सुनेचे खपू कौतुक. अनेक वेळा ती मोदक आणी. ‘परसादा’चे सांगे. लकमी कामाला
वाघ. ती कधी दमत नसेच. सकाळी ता याकडे येई, सं याकाळी जाई. अ व य हणत,
‘‘वतनाची केस ता या िजंकला; पण हे ‘वतन’ केवढं ! यापुढं ते वतन झक मारतं.’’ लकमीला
मथव याचे पु कळांनी य न केले. ती दाद देईना. ता या या बायकोने ितला एकदा हटले,
‘‘लक ये, हे देवीचं काम आहे . तुझं क याण होईल.’’
बायकोने सांिगतले ते वत:करता. इतक कामसू मोलकरीण िमळाली नसती. िवशेष हणजे
मोदक. यातले बायकोचे आिण लकमीचे ओळखता आले नसते. या ‘देवी या कामा’चा लकमीला
धाक असावा. ितची खरी कमाई भ लोक देत या िट स. ते लकमीचे गुिपत होते; पण ितची एक
खा ी होती : अगदी दादा रानडा झाला तरी एवढी कमाई होणारी न हती. िकती ते मा ितने
ता यालाही कळू िदले नाही. या पैशा या ती फॅशनी करी.
िशवाय द या. तो इतर कुठे िमळणार? दोघांची पिहली घसट क न िदली ती यां या नजरे ने.
लकमी या नजरे ने सांिगतले, ‘कवा बी बोलाव.’ द या याच उ ोगात होता आिण अचानक
या या ल ात आले : मुळवसात केतक या जाळीकडे कोणी िफरकत नाही. ितकडे गेला. काय
आ य! जाळीमागे अगदी अंथ ण पसरावे एवढी जागा. पुढे केतक , मागे केतक , म ये िबछाना.
जणू देवीनेच याला आंदण िदले. काळोख पडायला झाला क लकमी केतक त जाई. द या
आधीच गेलेला असे.
सोळा या वषापासन ू द याचे हे उ ोग चालू होते. शरीरानेच काय, मनानेही तो लकमीत गुंतत
चालला होता. लकमी हळूहळू बामणासारखी रा ला लागली होती. एकदा द या आजारी पडला.
अंग ठणकत होते. बाजू या खोलीत झोपन ू होता. फाव या वेळात लकमी अंग चेपायला जाई.
ता याने पािहले. तो बायकोवरच भडकला,
‘‘खोलीत काय चाललाय पािहलंस?’’
‘‘मी इथं कामाखाली मर ये.’’
‘‘अगो, उ ा कोणाला कळलं तर तुझीच बेअबरू् होईल. लोकं काय हणतील! उ ा ल न करायला
िनघाला तर? वतनाचा िवचार केलास?’’
‘‘वतनाची नको हो काळजी. कोटानं खुंटा मारलाय. संसारा या जा यालाच याने खुंटा मारला.
जातं वाटोळं िफरतं. संसार सरळ चालतो. आप याला आधीच जागं केलाय. काय करायचं झालं!’’
‘‘हा द या हणजे डोकंदुखी झालेय.’’
‘‘आपणच याला लाडावन ू ठे वलाय. कडे वर घेऊन अंगण झाडत होतात... आठवताय?’’
‘‘पिहलाविहला मुलगा. वतना या ीनं याचं काय मह व ते तुला कसं कळणार?’’
‘‘एकदा झाडावा याला.’’
‘‘होय गो बाई! झाडावा! आिण यानं हातात झाडू घेतला तर? चंदरला थोबाडात मारणारा. जो तो
या या कमाला िभतो.’’
द या अठरा वषाचा झाला ते हा लकमीत पुरा गुंतला. या या मनात सारखे ल नाचेच िवचार
येत; पण भीत होता गावाला. वाळीत टाकली तर? शेवटी तो िपसाळला आिण िपसाळला हणजे
द या कोणाचा नसे. ते बळ क झपाटणे हे च कळत नसे. याने लकमीकडे एकदा िवषय काढला.
ती एवढी बेधडक खेळवणारी; पण ितची दातखीळ बसली.
‘‘ हनतायस काय? तू बामन ना?’’
‘‘आपण सुखाने राह. तुला मुंब ै दाखवीन.’’
‘‘मा या घोवाचा काय? मला िज ा गाडील. मा याबरोबर तुला. आला क पयला े : ‘ हातारा
तरास देत नाय ना?’ ग याची शपथ यायला लावतो. हां, काय वाईट हाय? घो आला क येवडा
बंद.’’
लकमीला घेऊन या िदवशी द ा मुळवसात गेला याच िदवशी याला ही शंका आली होती.
काही वावगं घडलं तर? याने देवीला ाथना केली : ‘दुगामाता, पाप करायला िनघालो आहे ; पण
तू सव ानी. तुला कळतं आहे क तो मी नाही. शरीर तच ू देणार. ही इ छा पण देणारी तच
ू . ते हा
लेकराची अव था तच ू ल ात घे आिण कानाडोळा कर.’ दुगादेवीचा जप करतच तो मुळवसात
गेला. बाजलू ा चालतीबोलती दुगा. ती बेिफक र होती. हणाली,
‘‘दादा, पय यांदाच?’’
‘‘लक ये, मी फ सोळा वषाचा आहे . पिह यांदाच नाही तर काय?’’
‘‘िभऊ नकोस. मा यावर सोपव.’’
दोन वष घोटा यािशवाय गेली. देवीलासु ा हे पसंत असावे असे या या मनाने घेतले. मुळवसात
जाईपयतचा देवीचा जप मा याने कधीच चुकवला नाही. काही िदवसांनी चटावला. तसा तो रोज
मुळवसात जातच नसे. मऊ लागले, कोपराने खणा, असला हावरे पणा केला नाही. तापला क
जाई. यात खरी मजा आहे हे याला कळले. लकमी डोळा मारी. तो मानेने नकार देई. ती शेफा
नये असाही हे तू होता. लकमी अजब करी. नव याचा, चंदरचा ितचा अनुभव ‘वायला’ होता. ते
सदाचे भुकेकंगाल. अधाशासारखे तुटून पडत. यान थ होत. नजर, चेहरा, अवघे शरीर एका
िवषयात बुडालेले. द याचेही तसेच होते. ितलाही तसेच आवडे . ओरबाडणारा, चावे घेणारा पु ष
असला क ती देहभान िवसरे . यालाच ‘र समाधी’ हणतात हे ितला ठाऊक न हते एवढे च;
पण द याला खाडे कसे चालतात? नवरा तर एका रा ीत तीन वेळा झ बीला येई.
पण द याने संयम सोडला नाही एवढे खरे . आपण पुजारी घरा यातील देवीचे पुजारी ाचे ओझे
या या मनावर असावे. आज, उ ा चटावेल असे लकमी समजत होती; पण वष लोटले तरी
मुळवस सा ािहकच रािहला. शेवटी लकमी हणाली,
‘‘मला वाटला, तुजा रोज तरास होनार. असा रं कसा? चंदर बघ’’
‘‘चंदरकडे जा येस?’’
‘‘मग काय क ? ो बाबतीत मना उपास नाय झेपत’’
‘‘आपलं चंदरला माहीत आहे ?’’
‘‘तु यामुळे चंदर गाठला’’
‘‘आपलं चंदरला माहीत आहे ?’’
‘‘कल यािशवाय हाईल?’’
‘‘काय हणाला?’’
‘‘तो लई चांगला. याला कायबी वाटला नाय. हनला, ‘द या माजाच हाय; पन आनक कोनी
नाय चालायचा.’ मना काय कोणी का असेना, भक ू भाग याशी कारन. खरा क नाय? तुम या
दोगािबगर कोनबी नाय. दादा रा ड्यापासन ू गगा यापोतर लोक डोला मारतायत. बोकडाचं
येवन िमळा यावर ताकभाताकडे कोन बघणार! खरां क नाय?’’
द या काही बोलला नाही. चंदरचे िनिम . खरा मिहमा आपण जप करतो याचा. देवीला याने
हात जोडले. या िदवासापासन ू द या िनधा त झाला.
िनदान तसा या वेळी याचा समज झाला; पण िनयती याला अनुकूल न हती. कसलेही िकटाळ
न येता आपण मु होऊन हा याचा समज संग येताच चुकला. के हातरी होणारच होते. दोन
वषानी झाले. पाळी चुकली! लकमी कोसळली. कसे छान चालले होते. ता या पुजा याकडे
मोदक, भ ांची टीप, नव याची मनीऑडर-लकमी बाबात राही. चांगली साडी, केसांत फुले.
शेवटी गुळपडीची छानछोक. अिधक करायला गावात होते काय? अधन ू मधन
ू गगा या या
हाटेलातन ू भजे नेई. सास,ू सासरा खशू . हणत, ‘‘सनू आमची भली.’’ आिण पाळी चुकली तरी
ओकाबोक सु होईपयत ग प रा चे ठरवले. ती होईना. सकाळी एकदा मळमळले; पण पापाला
के हातरी वाचा फुटतेच. कळले ते हा सासरा रडला. हणाला,
‘‘रांडे! आता पोराला वांड कसं दाखव?ू त ड काला केलास. कोन हा ये याकडे जा. वार
पाडायचा काही जमता का पाहा-’’
पण उशीर झाला. पोरा या कानांवर गेले. याचे प आले : ‘ितला घराबाहे र घालवा. नाहीतर मी
गावाला येणार नाही. मनीऑडरपण येणार नाही.’
मनीऑडरची गोळी लागन ू पडली. याच सं याकाळी लकमी बोचके घेऊन घराबाहे र पडली.
घाबरायला हवे तेवढी घाबरली नाही. चंदरचा भ कम आधार होता. या याकडे चंगळ होती.
आत या वाटेने चंदरकडे गेली. ितला पाहताच चंदरची बायको िश या देऊ लागली. आपली ही
सवत आहे हे ितला माहीत होते. हणाली,
‘‘मालक नाहीत. घरी जा-’’
‘‘कवा येतील?’’
‘‘चार िदवसांनी-’’
वा तिवक चंदर हैदरकडे होता. याला कळते तर धावत येता; पण म ये द याचा बळी जायचा
होता हणन ू क काय, लकमी या याकडे आली.
लकमीला द याकडे जा यािशवाय मागच न हता. ता या गोठ्यात दूध काढत होता. द याची आई
देवांपुढे िनरांजन, उदब ी लावन ू देवीचा जप करत होती. कोणी आप यासारखे वाटले हणन ू
बाहे र आली. समोर लकमी उभी होती. द याची आई दचकली. ओरडली,
‘‘त?ू ा फुट या वेळी? भरीव अवस. बोचकं कसलं? चांगला मुहत काढलास हो बायो!’’
लकमी ग प होती. ती पडवीत गेली. िभंतीशी कपाळाला हात लावन ू बसली. पाठोपाठ द याची
आई गेली. आता ितचा आवाज चढला होता,
‘‘काय गो? आप या घरी जा. कुठं शेण खा लंस? मा या पोराचं नाव घेतलंस तर दात पाडीन!
सगळीकडे रतीब घालणारी त,ू नेमकं तरी कोणाचं नाव घेणार! अहोऽऽ’’
ओरडत गोठ्याकडे गेली. ता याचे दूध काढणे झाले होते. हैशीची पाठ थोपटत होता.
‘‘एऽऽ तुझं सगळं बोलणं ऐकतोय. पिहला आवाज खाली आण. गावात कुजबज ू चाल येय. यावर
िश कामोतब क नको!’’
‘‘आता करणार काय? ती फतकल घालन ू बस ये-’’
‘‘जरा वेळानं झोप आली क आडवी होईल.’’
‘‘आिण तो िदवटा आला क -’’
‘‘चपू !’’ कधी न हे तो ता या ओरडला. याने कंदील लावनू पडवीत ठे वला.
‘‘ हणजे आकाश कोसळलं तरी आप याला काही वाटत नाही हणा ना!’’
‘‘असं कसं होईल? पण अमाव ये या काळोखात जनावर आलं, ितला डसलं असं का हायला
हवांय? ितला भक ू लाग ये का िवचार.’’
‘‘आपणच िवचारावं-’’
कवाडीत पे ोमॅ स घेऊन कोणीतरी आले. आता ता याही घाबरला. आणखी काही लचांड?
पुढ या पडवीत आला. चंदरचा माणस ू होता.
‘‘लकमी हतं हाय?’’
‘‘आहे . पडवीत बस ये-’’ ता याने ास टाकला.
नोकर ितला घेऊन गेला. कोणी काही बोलले नाही.
द या सालदु यास बब या परांज याकडे गेला होता. हैदर- करणापासन ू बब या याला बोलवत
होता. असे अनेक होते. यापैक ‘‘अंगावर वेळ ठे व’’ असा िनरोप. याने तयार केले या रहाटा या
डांबरी माळा खपव याची एज सी द याला दे याचा याचा िवचार होता. द याकडे हे कारण
बोलला न हता. शेवटी बोलला. ते कळताच द या गेला. याचे काम फ िग हाईक िमळवणे.
याकरता पैसा. द या झाला तरी कोकणीच. माणस ू कशानेही िवरघळणार नाही. ती ताकद फ
पैशाकडे होती. आपले नाव सव झाले आहे . याचा पैसा करता येतो का पाहणार होता. द या
गेला. दोनतीन तासांनी तर ‘डांबरी माळ’ घरीच येणार होती. नशीब बलव र हणन ू जायची बु ी
झाली.
सालदुरे गाडीर याने दोन-तीन मैलांवर; पण गुळपडीला ढगराभर. खाडी ओलांडली क समोर
सालदुरे. द याने माळा पािह या. ‘‘सा या माळां या दु पट आयु य आहे ’’ असे बब या हणत
होता. येका या घरी रहाट. िग हाइकाला तोटा नाही. द या हणाला, ‘‘ही डांबरी कसली? हैदर-
माळ रे !’’ यावर बब याने टाळीकरता हात पुढे केला. हणाला, ‘‘द या, ाला ‘हैदर-माळ’च
हणणार. तुझीपण जािहरात होईल.’’
हशाटा यांत बैठक रं गत होती. इत यात नव हांपक ै एक आला. याचा पडलेला चेहरा पाहन
द या दचकला. याला बाजल ू ा घेऊन नव हाने अथपासनू इतीपयत लकमीकथा ऐकवली. शेवटी
हणाला,
‘‘असा झालांय. खाडीशी जाईतो काळोख होईल. सगळी दारं बंद होतील. गगा यानं तुला
हाटेलात बोलावलाय. तो वाट पाहतोय.’’
द या हणाला,
‘‘बब या, तुझी क पना चांगली आहे . िग हाइकं पाहतो. जातो मी.’’
मामला गंभीर असणार हे बब याने ओळखले. त डदेखला बोलला,
‘‘जा. सोबत येऊ?’’
‘‘नको.’’
‘‘कं ा आहे ?’’
ते उगाच िवचारलेन. नव हा या हातातला कंदील याला िदसत होता.
गगा या वाटच पाहत होता. आत येताच याने दार लावन ू घेतले. द याचा पडलेला चेहरा पाहन
हणाला,
‘‘द या, आता घाबर यासारखं काही नाही. सुंठीवाचन ू खोकला गेला!’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘चंदरने ितला नेलंन; पण तुझंही नाव काळं झालं. गावात रा ची सोय नाही. ता या हणतो,
‘तुला घरात घेणार नाही.’ ’’
‘‘मला अडवायला याचा बाप यायला हवा. तरी गाव सोडायचं ठरवलाय. डो यांदेखत लकमीचं
बाळं तपण’’
‘‘ याआधी पोटाचा डे रा. हणजे वषभर तुझी िधंड. गाव सोडणं यापे ा बरं . मुंब ै गाठ’’
‘‘ ा घडीला मा याकडं दमडीसु ा नाही.’’
‘‘मा याकडे आहे ना. तुला पंचवीस देतो. तेवढी लइलटू होईल.’’
‘‘के हा ते नाही सांगत; पण परत करीन.’’
‘‘असं नको बोल,ू द या. अरे , तु यामुळं हे हाटेल िनघालं. चार पैसे बाळगन
ू आहे . िनघू या. पैसे
तुझे आहे त असं समज. आता िनघालो तर िनदानीची िवजयदुग लाइन िमळे ल. तु याबरोबर हणला
येतोय.’’
ते िनघाले. देवी या मुळवसातन ू बंदरावर आले. सव अंधार. मशानशांतता. लाटांचा तेवढा
आवाज सोबतीला. भरती नुकतीच लागली होती. िभड्यां या मुळवसाशी आले. टॉच सु झाला
होता.
‘‘ह ली बंदरावर हे सालं सु झालाय रे . भुताटक ! काळोख पडला क कोणी िफरकत नाही...
एकच होता, तो चालला मुंबल ै ा. द या, अशा ि थतीत जायला नको होतासचोरासारखा. पोर
चंदरचं असलं तर नाहक तुझी बेअबर’’ ू्
‘‘मी िवचार करतोय मुंबच ै ा. औ या आहे ; पण िकती िदवस’’
‘‘सारं वेवि थत होईल. देवीचे आशीवाद आहे त. लकमी तुम याकडून गेली नसती तर? पण
देवीची पाठराखण. ितनं चंदरला हकूम सोडला. याला कानांवर हात ठे वता आले नसते? माझी
खा ी आहे , मुंबईला तु या गुणांचं चीज होणार.’’
आतापयत द याची मजल खपाट्यात बस यापयत. तीसु ा एकदाचऔ याला पोहोचवायला गेला
ते हा. याचा नेहमीचा बेदरकार चेहरा गेला होता. भीती, उ सुकता, ग धळ, सग या भावना
चेह यावर उमट या हो या. गगा या याला धीर देत होता.
‘‘द या’’ द याने या याकडे पािहले. ‘‘भीती वाट ये?’’
‘‘थोडी. बोटीतसु ा बसलेला नाही.’’
‘‘ यात काय रे , इथे बसायचंितथं उतरायचं. औ यासारखा शामळू गेला...’’
‘‘ग या, हैदरला टांग मार याइतकं सोपं नाही.’’
बोट आली. अवस हणन ू क काय खपाट्यात, बोटीत कुठे च गद न हती. द या बोटीत नीट
चढला. ग याकडे पाहन हात हलवला. बोटीने भ गा िदला. सुटली. आिण द या आता खरा
गांगरला. रकामे बाक िदसले ितथे बसला. जरा वेळाने चेकरने याला उठवले. ‘‘अ पर
लासम ये? खाली जा.’’ गुळपडीचा ‘द या’ के हाच हरवला होता. एक शेळपट माणस ू या जागी
आला होता. द या मुकाट्याने खाली गेला. ओळखीचे कोणी न हते. जुडी क न एका जागेवर
बसला. बाजू याने िवचारले,
‘‘कनचे हो?’’
‘‘गुळपडी.’’
‘‘ हंजे हैदरवा या गावचे.’’
द या नुसता हसला.
‘‘तुमी वलकता येला?’’
द याने मान हलवली आिण ितथेच लवंडला. मनात अनंत िवचार येत होते : गावात काय
हणतील? माझेच काम हणन ू पळ काढला? आधी गाव नाव घेतच होता; आता िश का बसणार!
घरात? आप याक रता कोणी रडे ल हे याला खरे वाटेना. फार तर आई डो यांतन ू पाणी काढील.
ता या हणेल, ‘बरं झालं, सुटलो!’ मनातन
ू ता या याला घाबरे . वेळ आली तर अंगावर हातसु ा
टाक ल असे याला वाटे. काही झाले तरी सव चचा होणार. कोण कोण काय काय हणेल ाचे
तक करत रािहला. डोळा के हा लागला याला कळले नाही. शेजारचा हणाला, ‘‘अवो,
गुळपडीकर, उटा. हमै आली.’’
डोळे चोळत द या बसता झाला. दूर अंतरावर िदवे चमकत असलेले याला िदसले. या या मनात
आले : ‘अमावा येला आलो तरी मंुबईला ितपदेला आलो.’
☐☐☐
 2.
द या भाऊ या ध यावर आला. आद या िदवसा या सग या आठवणी काढत वध यासारखा
उभा होता. गद , धावपळ, ि ह टो रयाची रांग, डगलेवाले हमाल, आसपास चाललेली ह जतकाय
करावे याला कळे ना. बाजल ू ा नळ िदसला, तेथे याने त ड धुतले. बाजू या हॉटेलात चहा घेऊन
काही वेळ तेथे बसला. काय करावे? तो उठला. सरळ चालू लागला. र ते फुटतील तेथे. भुले रचा
औ याचा प ा असलेला कागद काढायचा, कोणाला तरी दाखवायचा, असे करत कॅरनॅक ि ज
ओलांडून ॉफड माकटशी आला आिण अवाढ य मंुबईचे दशन याला झाले. आप यापे ा गबाळे
कपडे असलेले लोक मुंबईत असतात हे पाहन याला थोडा धीर आला. िकतीतरी वेळ र ते आिण
गद पाहत तो उभा होता. िकतीतरी वेळ र ते मोजत होता. आता कोणता र ता पकडावा? याने
कागद बाहे र काढला. अशाच कोणीतरी बोट दाखवले, या र याला लागला. बराच वेळ
चाल यावर पु हा र ते फुटले; पण आता याची र याची भीती गेली होती चावी सापडली होती.
आिण एकदाचा भुले रला आला. ितथे मा र ता एकच असला तरी गद वाढली होती. समु ाला
भरती यावी तसे झाले होते. ए हाना मुंबल ै ा वरघटला असला तरी रगाळला. याने ‘चावी’ बाहे र
काढली. कोणीतरी एका बोळाकडे बोट दाखवले. हा र ता? गुळपडीची पाखाडी िकतीतरी उजवी.
तो बोळात िशरला. एका बाजल ू ा कच याचा ढीग पडलेला होता. एक गाय काहीतरी हंगत होती.
आंबस ू वास मारत होता. ती पण मुंब,ै हीपण मुंबच ै ! अजब आहे ; पण मुंबच
ै . झकपक मुंबईसु ा
या या अंगाव न जातयेत होती. या मुंबईचे कपडे काय, चेहरे सु ा इ ी केलेले होते. तो तसाच
चालत रािहला. र ते फुटले. एकाने बोट दाखवले. ती तर बोळकंड; पण लोक मा तसेचइ ी
केलेले. चालत राहणे. करायचे हटले तरी दुसरे होते काय? बोळकंड वेडीवाकडी वळणे घेत
चालली होती. यातच ि ह टो रया, सायकली, मोटारी र ता काढत हो या. या गाडीवानांचे
याला कौतुक वाटले. चंदरचीसु ा ऐटवान गाडी होती. बाळसेदार बैल होते. बैल िपटाळ यात
यां या प ् यात चंदरचा हात धरणारा कोणी न हता. याला या बोळकंडीत आणले पाय ये.
‘‘लेका, इथं िपटाळणं सोड, छकडा नुसता चालवन ू दाखव!’’ पण ही बोळकंड संपणार के हा?
याने ‘चावी’ काढली. तेथे सगळा गुजराथी मामला. द या या अवताराव न कोणी घाटी आहे हे
याने ओळखले. हणाला, ‘‘अरे हदर कुठं आला? तो मंिदर िपछे है.’’ द या मागे िफरला. वत:शी
हणाला, ‘‘ याय भले, मंिदर बघत चाललोय तरी असं झालं.’’ मग दहा पावले टाकताच प याचा
कागद असे करत िनघाला. एकाने बोळकंडीला फुटलेली बोळकंड दाखवली. ती आणखीच अ ं द.
हणजे खोपटात देऊळ आहे क काय? चालत राहणे एवढे च या या हाती होते. काही पावले
गे यावर पु हा मागे िफरला. आिण घंटेचा आवाज आला. देऊळ? शंकाच न हती. एकदोन
गुजराथी बाया पज ू ेचे ताट घेऊन चाल या हो या. धावत यां या मागावर राहन पावले टाकत
रािहला. या पु हा एका बोळकंडीत वळ या. धावत यां या मागावर राहन पावले टाकत रािहला.
या पु हा एका बोळकंडीत वळ या. तो वळला. आता घंटांचे आवाज वाढले. देऊळच! इतके
िभकार? आमचे देवीचे देऊळ या देवळाने पािहले तर याला भोवळ येईल.
आता तो वेश ाराशी आला. ओला वास आला. अ राचा वास यावा तसे याला वाटले. एक
सव स धेनू आंबोण खात होती. कोणीतरी दूध काढत होते. आणखी पुढे आ यावर मत ू पुढेच
आला. पुजारी पज ू ा करत होता; पण तो औ या नसावा. वाटत होता औ या; पण केस वाढवले होते.
इत यात आवाज आला,
‘‘द या, त?ू ’’
औ या या खोलीत बोचके ठे वन ू द या अंघोळ वगैरेला गेला. बोचके हणजे एक सदरा, एक पंचा.
सव उरकून आला ते हा औ या याची वाट पाहत होता. तो अचानक का आला याची कथा याने
ऐकली; आिण कोपरापासन ू हात जोडले. ‘‘द या, आहे स तरी कोण? मुंबचै ी काही मािहती नाही
आिण ध याव न चालत आलास? ध य आहे ! िनघालास तोसु ा चांगला मुहत पाहन’’
‘‘मुंबईत ितपदेला पाऊल टाकलं क नाही सांग. माणसाने मु ा पाहावा. इथं माझं भलं होणार
असं माझं मन सांगताय.’’
‘‘वाटेत कोणतंही अकम केलं तरी चालेल!’’
‘‘चालेल. पंचपा ी चोरा, सापडू नका! औ या, जगात माणसं बंगले उठवतात, पैसा जोडतात.
सगळे नाही हणत; पण िक येकांचे पाय तपासलेस तर ितथे पापांचे ढीग आढळतील.
िकळसवाणी पापं; पण हे च लोक उजळमा याचे. का? यांची पापं उघड्यावर येत नाहीत. ते हा
पापं करा, सापडू नका. मग ती पापंच असत नाहीत. तुला कळलं? माझंच पहा. लकमीला
चंदरकडे पय यांदाच आ य िमळता तर हा द या धुत या तांदळासारखा राहता. दुसरी ‘पंचपा ी’
हण ना! पण निशबात न हतं.’’
‘‘द या, तुझं मन तुला खात नाही? क तुला मनच नाही?’’
‘‘दादा रानड्यांना यांचं खातं? भोट लोक सोडले तर कोणालाच मन खात नाही.’’
‘‘तुला नम कार! आता ऐक. मुताटणं ध न मुतारी शोधावी तशागत केलायस. हे देऊळ हणजे
मतू ा आहे हणन ू देऊळ. द ाचे िदवस संपले आहे त. जो तो गणेशाकडे धावतो. एकेका देवाचंसु ा
नशीब असतं. तर इथं उ प नाचा आनंद आहे . सबंध मिह याची एकूण दि णा पये पंधरा. मी
हटलं, लढाई संपली, वातं य आलं. आता सुब ा होणार. कसली सुब ा? महागाईचा सोटा
पोटावर बसतोय. देवापुढचे तांदूळ पाहशीलच. जेमतेम माझं पोट भरतं. रोज फ मुगाची िखचडी
िशजवतो. भाजी नाही कारण भाजीला पैसे नाहीत; पण िचंता क नकोस. पायगुणाचा िदसतोस.
देवापुढचे तांदूळ वाढतीलसु ा. नाही वाढले तर झेपेल तेवढी िखचडी करायची आिण दोन सारखे
वाटे करायचे. खा जरा कमी. केवढा भाताचा ढीग घेतोस. तो कमी कर. एकदोन िदवस ास
होईल. पोट हणजे रबर रे . हवं असेल तेवढं च ताणायचं. सं याकाळी फाकडू बेत आहे . तो आजच
दाखवीन. जागा केवढी आहे पाहतो आहे स. इथं फ दोन अंथ णं मावतील. डा या कुशीवर
झोपन ू उज या पायाचा ‘त’ करायचा, ही सवय तुला टाकावी लागेल. काही िमळो; यातला अधा
वाटा तुझा. तू मा याक रता खपू केलं आहे स. आता जमेल तेवढं मी तु यासाठी करतो.’’
‘‘भ यासाहे ब?’’
‘‘ यांचं नावसु ा काढू नकोस. भंपक! पैशाची म ती. देशमुखांकडे वागला ते खोटं’’
‘‘अरे ! एकदम ही भाषा? यांनी तुला नोकरी िदली हे तर खरं ?’’
‘‘ही नोकरी! जागा बदलली; पोटाची परवड जवळजवळ गुळपडीचीच. ितथं िनदान तु या कृपेनं
मोदक तरी िमळत. माणसा या जवळ गेलं क कसा आहे कळतं. अरे , आधी राहतो वगातमलबार
िहलवर. तासभर नुसता चालत होतो. एकदाचं घर सापडलं. बेल वाजवली, समोर नोकर आला
आिण मी बोलाय या आधीच हणाला, ‘साहे ब कामात आहे त’ आिण दार बंद. लोचटासारखा
आणखी दोन वेळा गेलो. तेच उ र. ितस या वेळी थोडी अ कल चालवली. दार उघडताच आत
पाऊल टाकलं. तो फडतस ू नोकर ओरडला, ‘कुटं िनगालात? थतंच थांबा.’ दार बंद करता येईना.
घाईनं हटलं, ‘साहे बांना सांगा, गुळपडीचे द ाजी आलायत.’ ती गोळी लागू पडली. एकदाचा
भ यासाहे ब आला. मला पाहताच कपाळाला आठ्या. हणाला, ‘द ाजी कुठे आहे ?’ मी बोल याचा
य न केला याआधीच भ या हणाला, ‘पु हा के हातरी या. आता कामात आहे .’ आिण गेला.
नोकरानं दार लावलं. असा हा भ या. जायचांय?’’
‘‘पाह नंतर. जेवण के हा करतोस?’’
‘‘द या, जेवणाचं थोडं तं सांभाळावं लागतं. बारा या सुमारास जेवण. िकतीही भक ू लागली तरी
कळ सोसायची. का? लवकर जेवलं तर सं याकाळी पोटात लवकर आग पडते. सं याकाळी जेवण
नाही. तांदूळ पाहीन. अरे , कोणी भ च िफरकत नाहीत. येतात ते नुसते हात जोडायला.’’
‘‘आिण द ाकडे भीक मागायला! औ या, हे जग देवानं िनमाण केलं. याला पोसायची ऐपत
नाही; मग हे उ ोग यानं केले कशाला?... ते जाऊ दे. सं याकाळचं बोल.’’
‘‘बोलन ू गंमत जाईल. सं याकाळी मला माहीत झालेली मुंबई दाखवतो. मग चमचमीत
सं याकाळ!’’
चार वाजताच दोघे बाहे र पडले. िगरगाव, ऑपेरा हाउस, चौपाटीपयत औ याने द याला ताबडवले.
तोपयत कडाडून भक ू लागली. मग एका हाटेलात पावभाजी खा ली. द याने पावाची फ क त
ऐकली होती. याला फार आवडला. औ या पावाचे मह व सांगत होता. एक आ यात पोट बहतेक
भर यासारखे वाटते. मग याने याला हाटेलात नेलेन.
‘‘द या, आतापयत खा लंस ते नुसतं भरवणं. खरी मेजवानी आता.’’
मग दहीिमसळ आली. द यालाही ती मेजवानीच वाटली.
‘‘कशी आहे ?’’
‘‘ ापुढं िजलबी झक मार ये रे .’’
दोघे चौपाटीवर गेले. एक कडे द याचे िवचार चालले होते. िदवसभरचा काय म याने पािहला
आिण या या ल ात आले : पैसा संप यावर काय? औ याला काहीही अनुभव आला तरी तो
भ यासाहे बांना भेटणार होता; पण औ यानेसु ा डोके चालवले पािहजे असे याला वाटले. याने ते
चालवलेच होते. फ औ याला पहायला हवे होते. परत येताना याने तो िवषय काढला :
‘‘औ या, हे पुजारीपण खरं न हे . मला एक सुचतं. पटतं का पाहा. बाजारातन ू काळा दोरा आिण
चांदीचं ताईत आण. ताईत म यावर. दो ही बाजल ू ा गाठी. ‘मंतरलेला ताईत’ हे नाव’’
‘‘घेणार कोण?’’
‘‘तू नुस या शंका काढ. पय यानं गंडा मोफत. पुटपुटायचं. ‘ग यात बांधा, भलं होईल.’ दहा
गंड्यांत एकाचं भलं झालं तरी दहा लोकांजवळ तो बोलणार. ब तान बसलं क ‘मोफत’ बंद.’’
‘‘िकंमत?’’
‘‘आली तुझी शंका. तानमान पाहन िकंमत; पण िकमान पया. व ताला भाव नसतो. कशी
आहे क पना?’’
‘‘क न पा ला हरकत नाही. एक सांगायचं रािहलं, पु हा पु हा िवसरतो. ापुढं तू ‘द या’
नाहीसद ा. आिण मी अवधत ू . गुळपडीचं गुळपडीला ठे व.ू ’’
‘‘चालेल. औ या, योगायोग काय रे ! मी ‘द ा’, तू ‘अवधत ू ’ आिण मंिदर द ाचं. हा काय तरी
योग िदसतो.’’
‘‘असेलही.’’
द या असे बोलाय या आधीच औ या या हे ल ात आले होते. तो मुंबईला आला तो पळून. तोही
योगायोगच. भ यासाहे ब आता कसेही वागोत, यां यामुळं मुंबईला आला. देवळाचा मालक बडा
आहे . मग देऊळ असे गरीब का? कोकणची देवळे सु ा यापे ा बरी असतात, क अ नछ ासारखे
ग रबांचेच देऊळ? काही असो, इथं दगडापे ा वीट मऊ अशीच ि थती. इकडे याय या आधी
रामभटाला द याने पि का दाखवली होती. हणाला, ‘‘ ह फार उ चीचे आहे त; पण याक रता
बाहे र पडावं लागेल.’’ हणन ू मुंबईला आला. नेमके हे च याने औ यालाही सांिगतले होते. याचे
ह काय िदवे लावत होते, द या पाहत होता; पण या या ि थतीत माणसाला असले काही िदसत
नाही. उ चीचे ह काय करताहे त एवढ्याचाच तो िवचार करीत होता. मग याला आठवले,
आपण गुळपडीतन ू पाय काढ यापासन ू च याची चीती येऊ लाग ये. नाहीतर दोन भावांची गोडी
झाली कशी? तोड सुचवन ू ही अ णाने करण कोटात नेले आिण कज ओढवन ू घेतले. आताच ही
तोड याला कशी पटली? आता पवू सारखीच काकू आईला वयंपाकात मदत करायला लागली.
अ णाची माणसे ता याकडे जेवायला लागली. िवशेष हणजे देवीची कृपा. भ ांची सं या वाढत
होती. यांचे नवस वाढत होते. सगळे आताच का हावे? आपण बाहे र पडलो हणन ू ? य ात
तसेच झाले होते. फ आपले ह आप याकडे अजन ू पाहत नाहीत; पण ितथेसु ा चम कारच
झाला होता. द याला मुंबईला कोणी आणलेन? चंदर हे िनिम . ते हांनीच िनमाण केले असणार.
याला पाहन आपण थम मनात या मनात िचडलोऔ याला वाटले. याचे पोट शेवटी आप याला
भरावे लागणार. तो भरतही होता; पण मंतरले या ताईताचे द यालाच का सुचले? या यामागे
हांचाच हात असणार, यािवषयी याची खा ी झाली. ऐकलेन ते हा याला वाटले, ‘जमेलही’.
अिधक िवचार के यावर याला वाटू लागले, ‘जमणारच’.
दुस याच िदवशी याने का या धा याचा गुंडा आणला. ताईत आणले. पज ू ा होताच दोराला गाठी
मारायला सु वात केली. त डाने पु षसू पुटपुटत होता. आपण होऊन भ ांना ताईत ायचे,
तेसु ा मोफत, ही द याची क पना मा याला पटली नाही. भ ांनी आपणहन िवचारले पािहजे.
मिहना लोटला तरी गंडे हलेनात. हपण ल देत ना.
द या याला पु हा पु हा सांगे, ‘‘अरे , गंडा शेवटी गंडव याक रता. याची जािहरात करायलाच
हवी. अलीकडे डालडा िपसाळलाय. कसा? छोटे डबे मोफत वाटून. आठवताय?’’
‘‘पटतं रे ; पण मन घेत नाही.’’
‘‘मग असं क . कोणी भ आला क मी गंडा मागतो. मग मा तू ‘गंडापुराण’ सु केलं
पाय येस. मला सांग, गुण कसा येणार नाही? ‘वाटेल याला देत नाही. ा आहे का तर
ग यात बांधा. गाव या एका सा ा कारी पु षानं िदलेला मं आहे . िकंमत फ तीन पये.’’
‘‘एक ना?’’
‘‘बोलता बोलता ‘तीन’ करावंसं वाटेल. ‘इतक कमी िकंमत का? अहो, केवळ ग रबांचं क याण
हावं हणन ू आहे . ते पैसे मी घेत नाही. आप या हातांनी द चरणी ठे वा. शेवटी या सा ा कारी
पु षाकडं जायचं आहे नं. मी नुसता िनिम .’’
‘‘द या, हे पाप रे .’’
‘‘ यू यासारखं बोलू नकोस. उघडक स येत नाही ते पाप नसतं. सु वात कर. फार िचिक सा
करतोयस.’’
अवधत ू ने योग सु केला.
ठरले तसे या तसे दोघांनी डायलॉग घेतले.
आिण एकदोन िदवसांनी गंडा घालन ू यायला तयार असलेला एक खराखुरा भ आला! बाईला
मल ू हवे होते. याक रता गंडा. नंतर सं याकाळी चौपाटीवर गे यावर दोघांचा बाईव न चावट
िवनोदही झाला : ‘मा याकडे गंडा आहे ’, असे द या बाईला सांगणार होता.
‘‘द या, जग असंच का रे ?’’
‘‘असंच. गंडवन ू यायला लोक तयार आहे त; गंडा घालणारा हवा. उ ा या बाईला खरोखरच
िदवस गेले तर काय चम कार होईल पाहा. लोकांना गंडा घालन ू ल ाधीश होशील. अवधत ू ा, या
मंुबईचं पाहतोय. माणसाकडं क पना हवी. जगावेगळी-’’
‘‘तुला कशी सुचली?’’
‘‘ याक रता समोर िनराशेचा अंधार यावा लागतो. लकमीचं करण का उपटलं? नेमका याच
वेळी मी सालदु यास का गेलो? याच वेळी खण ू गाठ बांधली : आपलं आयु य जगावेगळं आहे .
लकमी करण सगळं चंदर या नावावर जमा झालं. िवचार सु झाले न् गंड्यावर येऊन थांबले.
सगळं ह करतात रे !’’
‘‘तुला पज ू ेचं सगळं माहीत आहे ना?’’
‘‘का रे ? कुठे जम यातलं आहे ? सगळं माहीत आहे . सांग, पज ू ा करीन. सोबत काही हणायचं
असतं? पु षसू येतं’’
‘‘तेवढं पुरं होईल. मोठ्यानं पण त डात या त डात हणायचं. एकदोन िदवसांत कळे ल. सोबत
कोरडा िशधा िमळे ल. हणजे डाळतांदूळ. मी ितथ या ितथं नकार देणार होतो. द ा,
तु यासार याला ही नोकरी हणजे वाघाला गवत रे .’’
‘‘मा यासारखा हणजे? मला काय येतं? िश ण नाही. या काय माडाव न सुखडी पाडाय या
आहे त? ही भाषा तुला शोभेल. सगळी िभ ुक ये ये आिण दगडा या मत ू वर पाणी ओतत बसला
आहे स. भ यासाहे बांकडे ने सांगतोय, तुला पटत नाही. फार तर काय, नोकर घालवन ू देईल.
माझा इथं वेळ जाता जात नाही. आणलेले पैसे संपत आले. तुझे पाय धरले क नेशील का?’’
‘‘उ ा जाऊ.’’
द यानेही आता केस राखले. यांची िनगा याला ठे वता येत न हती. भांग कसा पाडला क
चांगला िदसेल, कळत न हते. कोठे ही पाडला तरी या या मनास येत न हता.
औ या, मा या ाला हसशील; पण भांग कसा पाडला क चांगला िदसेल?
अवधत ू ला हसू लोटले. एक कडे दया आली. गुळपडीचा हा वाघ; पण मुंबईला याचे पोतेरे झाले
होते. थोडा िवचार क न हणाला,
‘‘भांग पाडूच नको. नुसते उलटे िफरव. कारणं दोन : पिहलं, भ यासाहे ब उलटेच िफरवतात.
दुसरं , आरसा नको. द ा, तुझं नाक फताडं , दात िकंिचत पुढे. ओठ जाड. रं गानं मेहेरबानी के ये.
गोरा नसलास तरी काळा पण नाहीस. केस िकती राठ! तुला िकतीही सजवला तरी शोभा
िकतीशी वाढणार? अंगी फ िहंमत. आगीतसु ा उडी घेशील; पण तेसु ा गुळपडीला. इथं गाठ
असते रामपुरी सु याशी. हैदरला तो माहीत असणार. तु यावर यानं चालवलाही असता; पण
गुळपडीला आला तोच मगिलंगक रता, सुरामारीक रता नाही’’
‘‘औ या, िकती लंबावळ लावतोस? माझं प मला माहीत आहे . याचा कमीपणाही वाटतो; पण
सग या तपिशलांिनशी वणन केलंस. काय िमळवलंस? चल आता.’’
दोघे बाहे र पडले. आठवणी काढायला फ गुळपडी होती. औ या बापाला िश या घालत होता.
‘‘अगदी नालायक आहे !’’ हणत होता. ‘‘शेवटी ता याकाकांनी सुचवलं तेच केलंन; पण कज
क न. द या, काही हण, तुझा बाप शहाणा.’’
‘‘आतापयत काय शहाणपणा केलान? उलटून कधी बोलायचा नाही. कशावरही ाला मत नाही.
याला एक माहीत आहे , सारखं खपत असायचं. लकमीचंमाझं काहीतरी आहे हे आईनं हे रलं. ती
खरी शहाणी; पण याला ‘भोसडा’ हणाली; याला िहंमत झाली नाही... हे काय रे ? लांबच लांब
दगडी िबि डं ग. पाहावं ते हा माणसांनी गजबजलेली.’’
‘‘शाळा असावी.’’
‘‘इथनू िकती?’’
‘‘आता ढगभर. थोडी चढण आहे . द या, खरं हणजे ही मुंबई समजन ू देणारा कोणी हवा. तशात
आपण ठ ये. िकतीही वेळा खेपा घात या तरी हा दगडी गोठा कसला कळायचं नाही.’’
चढणीला लागले. हँिगंग गाडन आली. थोड्याच वेळात भ यासाहे बांचा बंगला आला. औ याची
छाती धडधडत होती. नोकराकडून पु हा थ पड खायला िनघालो आहोत, असे याला वाटले.
भ यासाहे ब हे जगावेगळे करण होते. वा तिवक मुंबईतला नामांिकत फौजदारी वक ल हायचा;
पण विकलीत फार ल घालत नसे. गरजेपुरती करी. अथात गरज बड्या माणसाची. बंगलेवजा
जागा, नोकरचाकर, खाणेिपणे, कपडे सारे ीमंती. बेल वाजली तर दार उघडायला नोकर. तो
हजार चौकशा करी. माणस ू फालतू वाटला तर ‘‘साहे ब कामात आहे त’’ सांगे. कामातच असत;
पण धं ा याच असे नसे. यां या मताने देशात फ दोन महापु ष झाले : िशवाजी आिण
सावरकर. सावरकरांना तर ते िशवाजीचा ितसरा मुलगा हणत. अशाने िशवाजीवर अ याय
करतो हे ही यां या ल ात येत नसे. अनेक वेळा ते सावरकरभ ां या मेळा यात असत.
सावरकरिवचारांचा सार कसा होईल ाची यां यासकट सगळे िचंता करत. खरे सावरकर
शडीवा यांनी पळवले असे यांना वाटे. हळहळत. सावरकरां या आयु यात फ तीच एक चक ू
झाली असे यांचे मत होते. भल याच लोकांनी आपला ताबा घेतला हे यां या कधी ल ात आले
नाही.
तरी मुसलमानांपुढे दंड थोपटून उभा राहणारा भेटला क भ यासाहे ब न होत. याची बौि क
कुवत काय इकडे ही यांचे ल नसे. नपे ा द या या आहारी एवढे जाते ना. केवळ द याने
सांिगतले हणन ू औ याला यांनी देवळात िचकटवन ू िदले. सा ात द या असता तर
या याक रता वाटेल ते करते; कारण भर मुसलमान ल यात याने हैदरला टांग मारली. आता तो
ल ा हणजे भडीबाजार न हे . फ पंधराएक मुसलमानांची घरे ; पण हा िवचार यां या मनात
आला नाही. एखादा बुि मान वक ल; पण एक ‘सावरकर’ या बु ीचे मातेरे करी.
औ याला हे माहीत असते तर याने पिहले सावरकरांचे च र वाचायला सु वात केली असती.
आजसु ा इतका घाबरला नसता. द या िजंकणार होता. ेय रामभटा या हांना िमळणार होते.
औ याने द याला पुढे केले. द याने बेल दाबली. नेहमी याच नोकराने दार उघडले. याला तेच
काम असावे.
‘‘भ यासाहे ब दाणी आहे त का?’’ द याला कुठे बळ आले होते. याने गुळपडी या आवाजात
िवचारले. नोकराला बोलायला सवडच िदली नाही. हणाला, ‘‘गुळपडीचे द ाजी पुजारी आले
आहे त सांगा. तातडीचं काम आहे .’’
एवढे आिण असे बोल यावर पिहला बु ज ढासळला. नोकराने द याला आत घेतले. औ या कोठे
िदसेना.
‘‘कोठे गेला? अवधत ू ’’
औ या पुढे आला. द या या मागन ू आत गेला. बा कनीतील कोचावर बसले. बसताच अध बुडाले.
‘‘शेवरी या कापसाचं िदसतांय.’’ अजन ू द याचा आवाज गुळपडीचाच होता. तोच ताठा. तोच
करारीपणा. भीतीचा, गांगर याचा लवलेश नाही.
‘‘माझे केस नीट आहे त?’’ याने हळू आवाजात औ याला िवचारले
‘‘हो.’’
तेवढ्यात भ यासाहे ब बाहे र आले. द याशी शेकहँड केला.
‘‘तु ही मुंबईला के हा आलात?’’
‘‘ ांना ओळखता ना? माझे चुलतभाऊ. अवधत ू पुजारी. तीन वेळा येऊन गेले. नोकरानं ‘कामात
आहे त’ हणन ू दार लावन ू घेतलं.’’
‘‘असं? भाई, हे गहृ थ आले होते?’’
नोकराला आठवत न हते.
‘‘अहो, मा यापयत िनरोप आलाच नाही. चला, आत बस.ू ’’
दोघे आत आले. सगळे लखलखीत. चकचक त. नुकतीच अंघोळ घात यासारखे.
‘‘भाई, ताई ंना बोलाव.’’
ताई आ या.
‘‘वसुंधरा, अ णां या गावचे ‘द ाजी’ हटलं ना, ते हे ’
‘‘अरे वा! आम या घराला तुमची पायधळ ू लागली. आनंद झाला. नवरा ात गुळपडीला ये ये. ा
वेळी तु हाला चहाला बोलवायला दादाला सांगणार होते. शाबास आहे तुमची!’’
‘‘सा ात द ाजी िशंदे आलायत असं समज. चमचमीत काही कर. द ाजी, भजी?’’
‘‘भ यासाहे ब हे काय िवचारणं झालं? भजी हणजे यापुढं ीखंड र !’’
वसंुधरा गेली. औ या या आिलशान िदवाणखा याचे िनरी ण करत होता. एक कडे द याचे
कौतुक करत होता. भ यासाहे बांसार या माणसाला याने चंदरहैदर या भावात काढले होते.
द या बोलू लागला,
‘‘भ यासाहे ब, गुळपडीला माझे गुण वाया जातील; मी मुंबईला आलं पाय येअसं हणालात.
सारखे ते श द डो यात घुमत होते. शेवटी या समु ात उडी यायचं ठरवलं आिण आलो.’’
असे काहीएक भ यासाहे ब बोलत न हते. बोलत होता गुळपडीचा द या.
‘‘चांगलं केलंत. मी तु हाला परत गावी जायची पाळी येऊ देणार नाही.’’
‘‘आमचं िश ण नाही.’’
‘‘पािहजे ितथे एम.ए.,पीएच.डी. आहात! द ाजी, तु हाला मुंबई हळूहळू कळे ल. इथं िश णावाचन ू
काही अडत नाही. सहीपुरतं िश ण असलेले लाखांचे यवहार करतात. फ संधी यावी लागते.
आिण आली क पकडायची िहंमत हवी. पाप, पु य यांचा क स काढणा यांक रता मुंबई नाही.
राहता कुठं ?’’
‘‘ ां याकडं ; पण िदवस रकामा हो!’’
‘‘तु हाला सांगायला मन घेत नाही; पण उ ा हवी असेल तर नोकरी आहे ; पण तुम यासार या
शरू ाला कशी सांग?ू ’’
‘‘कसलीही असू दे. झाडू मार याचीसु ा. भाऊ नाही हणणार नाही; पण या या िजवावर िकती
िदवस जेव?ू ’’
‘‘झाडू हणालात तसलीच आहे . अगदी झाडू नाही. हायकोटाजवळ माझी केिबन आहे . ितथे
िशपायाची जागा होणार आहे . ऑिफसामधलं फिनचर साफ करणं, केिबनचा केर काढणं आिण
केिबनबाहे र बसणं. येईलजाईल ते हा मला वद देणं. हायकोटात माझी केस असेल तर पाय
मोकळे करायला बाहे र गेलात तरी चालेल.’’
‘‘भ यासाहे ब चालेल ना. पोटापुरता पगार असेल ना?’’
‘‘पोटापुरता का? कपडाल ा, वरखच आिण थोडी िश लक उरे ल. तु हाला ितथे कायम ठे वणार
नाही. तुमचे ह कसे आहे त?’’
‘‘जोरात आहे त. फ शु व आहे .’’
‘‘ठीक आहे . माणस ू तोडीस तोड असला क साडे सातीसु ा मुंडी खाली घालन ू सलाम करते.
माझी योजना जमेल. काय ती आ ाच सांगत नाही; पण ते जमलं तर घबाड िमळालं असं समजा.
तुमची ती िहंमत आहे . संधीचा फायदा उठवाल. द ाजी, आम याकडे अशील येतात ते ल ाधीश,
कोट्यधीश. हणतो ती योजना जमली नाही तर दुसरी येईल. तुम याकरता काही करता आलं तर
मला समाधान. एक क , तु हाला प ा देतो, या िशं याकडे जा. शु कपड्यांतील दोन
िशपायाचे युिनफॉम तयार करील. पैसे मी देईन. तुम याजवळ तो मागणारच नाही.’’
‘‘पैसे मी देईन. मला अगदीच लाजवू नका.’’
‘‘बरं , दरमहा ह याने कापन ू घेईन, मग तर झालं? भजी आली. या. लाडू पण; छान. ओळखा
कसले आहे त ते? हात राखन ू खाऊ नका.’’
गुळपडी या चौकशा झा या. हैदरपासन ू सावध राहायला भ यासाहे बांनी पु हा सांिगतले. द या
हणाला,
‘‘आता मी मुंबईत, तो ितकडे ’’
‘‘या लोकांचा काही भरवसा नाही. तो मंुबईला संधान बांधेल. वातं य िमळा यावर सावरकरांनी
पिहलं सावध केलं : ‘सरह ी सांभाळा.’ आिण आ ही काि मरात सरह सांभाळतोय! रा य
िहजड्यांचं. ितथे शरू ाला थान नाही.’’
िवषय संपले तरी दोघे गोचडीसारखे कोचाला िचकटून. नवराबायकोची ने प लवी चालू आहे .
‘आता उठा’ सांगायची वेळ येणार क काय, याची िचंता भ यासाहे ब करत होते. एवढ्यात
औ याने द या या मांडीला िचमटा काढला. दोघे उठले. िव लाला हात जोडावेत तसे दोघांनी हात
जोडले. भ यासाहे बांनी ‘‘ठीक आहे ’’ हटले. िशं याची आठवण केली. दरवाजापयत िनरोप
ायला गेले. ितथे द या या कानाशी लागले,
‘‘फल योितषावर िकती िव ास आहे ?’’
‘‘अडचणीत फारच आलो तर रामभटांकडे जातो. चंदरहैदर या वेळी गेलो होतो.’’
‘‘शहाणे असाल तर या नादाला लागू नका. माझा एक िम आहे . आयु यभर या या डो यात
बायका, समोर िटपण. कोणता न कोणता ह आयु यभर याला िचमटे काढी. गुणी माणस ू ; पण
आयु यभर नको ती उठाठे व. यामुळं द र ी रािहला. िन ा आिण ढोरमेहनत हे ह उ चीचे
लागतात. तुमचा शु सु ा सरळ येईल पाहा. फ याला टांग मारा हैदरसारखीच. हांनासु ा
तीच भाषा समजते.’’
याच िदवसांत द याकडे एक ता पुरती नोकरी चालन ू आली. भ यासाहे बां याच ओळखीने. ितथे
याने कसाबसा मिहना काढला. आयु यातील एक अफाट अनुभव याला िमळाला. नोकरी
देवपजू ा कर याची. सोबत भोजन. राजक या शोभेल अशा ी या सहवासात आला. हैदरला टांग
मारणारा द या; पण हा संबंध याला झेपला नाही. कुरण िमळाले होते; पण याची हबेलंडी उडाली.
भीतीपायी याने नोकरी सोडली.
दोघे भुले राची वाट चालत होते. औ या उदास होता. भ यासाहे ब या या मनातन ू पार उतरले
होते. हा माणसू पाहन वागणारा आहे , असे याचे ठाम मत झाले. ‘माझं पण पाहा’ सांगायचे याने
ठरवले होते. बोलला नाही. याला िमळालेली वागणक ू च सारखी पुढे येत होती. द यानेसु ा
कमाल केली. आवाजात अिधकार, करारीपणा. जणू तोच भ यासाहे ब. नुस या आवाजावर याने
‘शु ा’ला सरळ केले. मुंबईला आलो तरी आपण गंड्यांनाच गाठी मारत राहणार, शु ाला टांग
मारणार द या, असे याला वाटले.
‘‘औ या, बोल ना काहीतरी.’’
‘‘तुझा हा भ यासाहे ब बोलताना त ड िकती फाकतो रे . यामुळे खोटं बोलतोय असं वाटतं’’
‘‘कॅय तरी बोलू नकोस. तुला पण ते मदत करतील.’’
‘‘आधीपासन ू च ठरवलं होतंस कॅय रे , मुंडी खाली घालन
ू बोलायचं नाही?’’
‘‘कसं ओळखलंस? तसंच ठरवलं होतं. यायला! मुंबईत आलो तो ‘वीरकर’ची िमसळ खायला
का? िकती िदवस अधपोटी राह? आता सगळं च िच बदलणार; पण भ यासाहे बांनी वाटा या या
अ ता लाव या अस या तर गुळपडीला जायचं ठरवलं होतं. ितकडे माझी अ ू ए हाना साफ झाली
असेल.’’
‘‘पण शु ानं तुला ास िदला नाही. उलट, तु या आयु यालाच कलाटणी देणार. द या, तुझा
भा यकाळ आला.’’
‘‘तुझा पण येईल रे . गंडाच तु या मदतीला येईल असं माझं मन सांगतांय.’’
‘‘तसं होईलसु ा, बाबा! गंडा िदला या बाईला फ िदवस गेले पािहजेत.’’
बोलत बोलत ते वीरकर हॉटेलात आले. दोघे खुशीत होते. आयु याची व ने रं गवत होते.
औ या या डो यात भ यासाहे बांची योजना होती.
‘‘काय असेल रे ?’’
‘‘मी तोच िवचार करतोय. शु िकती िदवस व राहणार आहे , पािहलं पाय ये. भ यासाहे ब
काही हणोत, हे हच माणसाला खेळवतात. मा यावर ाणसंकट कोसळणार आहे आिण
यामुळंच ऊिजत काळ येणार, असं रामभटानं मला सहा मिह यांपवू सांिगतलं होतं. त सं
घडतांय क नाही पाहा. औ या, समज, भ यासाहे ब हणतात ती योजना पार पडली हणजे मला
पैसेवाला हावंच लागणारे . या बाईला िदवस जाऊन तू लोकांना गंडे घालू लागलास, हणजेच
पैसंवाला झालास, तर काय होईल रे ?’’
‘‘मी पय यान ल न करणार बाबा! खरं आहे ते सांगतो.’’
‘‘तुझी ही दशा, माझी काय असेल? मी तर चव घेतलेला. मीसु ा पयलं ल न करणार.’’
मग बायको कशी असावी, ल न कुठे करावे, घरी कळवावे क नाहीअस या चचा सु झा या.
जमले तर दोघे मुंबईतच पर पर ल न लावणार होते. द या भ यासाहे बांना पालक करणार होता
आिण औ याचा पालक होणार होता. िगरगावात जागा िमळत न ह या; पण औ या आहे याच
खोलीत संसार थाटणार होता.
‘‘मग मी कुठे जाऊ?’’
‘‘अरे , भ यासाहे बांची योजना आहे ना तू पैसेवाला झालेला असशील, वत: या जागेत राहत
असशील.’’
‘‘खरोखरच असं झालं तर मजा येईल नाही? ता याअ णांना काय वाटेल रे ?’’
‘‘औ या, या दोघांचं नावसु ा काढू नकोस. दोघांची ल नं अठरा या वष झाली. हणजे
ते हापासन ू साले चंगळ करताहे त. उपोषण नाहीच. आपण कसे िदवस काढतो हा िवचार दोघा
भावां या एकदा तरी मनात यावा?’’
ती सं याकाळ दोघे व नरं जनात बुडाले होते. घरी गे यावर कोरडी िखचडी खाय येय, या
िवचाराला तेथे जागा न हती.
यानंतर द याची ती देवपज ू ेची नोकरी झाली.
तोवर कपडे आले. देख या ीकडे टक लावन ू पाहावे तसे दोघे या कपड्यांकडे पाहत होते.
राजापुरी पंचावर हयात गेलेली. इत या जवळून दोघे पँट थमच पाहत होते. िकतीतरी वेळ
दोघांची या कपड्यांवरच चचा चालू होती. पँटीत तंगड्या कोठून घालाय या ाचासु ा यांना
िवचार करावा लागला. मग औ या या मदतीने द याने कपडे चढवले. अटे शन पोजम ये
औ यापुढे उभा राहन द याने िवचारले,
‘‘कसा िदसतो?’’
‘‘ यायला! भलताच बाबदार रे ! तुझा रासवटपणा गेला कुठं ?’’
‘‘ हंजे मी रासवट आहे ?’’
‘‘तर काय पेशवा? वत:ला देखणा समजतोस? पण ते सगळं कपड्यांनी लपवलं रे . तु याम ये
एकच आहे पािह याबरोबर ल जातं ते तु या गदनीकडे . ती मा वाघा या गदनीसारखी आिण
छाती अशी पुढं आलेली पा ला विचत िमळते. काही हण, बाबदार िदसतोस.’’
आिण द याची नोकरी सु झाली. चार िदवस कामे समजावन ू घे यात गेली. पाच या िदवशी
केिबन या याकडे आली. ठर या वेळी भ यासाहे ब आले. सारी केिबन िनरखन ू पािहली आिण
हणाले,
‘‘छान! जमलं तु हाला. आता रका या वेळेचा उ ोग. हे मराठीगुजराथीचं पु तक. पिहली
गुजराथी िलपी िशका. गुजराथी कोणी बोलू लागला क ते कान देऊन ऐका. मराठीला जवळची
भाषा. तीन मिह यांत गुजराथी बोलता आलं पािहजे. यानंतर िहंदी. नंतर इं जी. या तीन भाषा
मोड यातोड या का होईना, बोलता आ या पािहजेत. ठरावीक इं जी श दकोटातले :
अ◌ॅिफडे ि हट, अपील, कॉ फर स, िड कशन’’
‘‘बाप रे ! मला येईल?’’
‘‘सहा मिह यांत तुमचं तु ही आ य करालहे आप याला कसं यायला लागलं!’’
‘‘ या योजनेचं काही?’’
‘‘होईल, ते पण होईल. शु व चा आहे ना? तो सरळ होईपयत होईल.’’
आिण भ यासाहे ब हसले. फल योितषाची थ ा करत होते.
लवकरच द या ळला. गुळपडीचा अ त कधी झाला याचे याला कळले नाही. तीन मिह यांतच
‘साहे ब कॉ फर सम ये आहे त’ सांगू लागला. झपाट्याने ‘मुंबई’ िशकत होता. औ या या घरात
आता भाजी िशजू लागली. ताक आले. पाहता पाहता जमाना पालटला आिण एक िदवस द या घरी
आला ते हा िमठाई याची वाटत पाहत होती.
‘‘कसली रे ?’’
‘‘आधी खा. मग सांगतो.’’
बाईला िदवस गेले! दहा वषात झाले नाही ते झाले!
‘‘गंडे जा त खपले?’’
‘‘अरे , आज तर ितला डॉ टरांनी सांिगतलं. यापुढं जािहरात, नंतर िव .’’
‘‘औ या, मला फार बरं वाटलं. मी माग लागलो. तू मागं. बरं वाटत न हतं. ते गंडे द ा या
पायाशी ठे वत जा. लोकां या भोळे पणाचा फायदा घे. मी िदवसभर राबणार. तू धा याला गाठी
मा न पैसे िमळवणार. रामभटाचं भिव य खरं ठरणार. काही िदवसांनी ‘साधा गंडा’, ‘ ाँग
गंडा’ असं काहीतरी काढ. दाढी वाढव. जटाधारी हो. ा ाची माळ घाल. मालापे ा पॅिकंगला
मह व. हसू नको. मला पण दे रे एक गंडा. मुंबईला येऊन इतके िदवस झाले. तू नसतास तर
काय केलं असतं?’’
‘‘द या, तुला गंडा? तचू उ ा गंडा घालशील कोणाला तरी. तुझा शु आडवा येतोय’’
‘‘थ ा नाही. खरं च दे.’’
आिण औ याने याला गंडा िदला. हणाला,
‘‘द या, घबाड िमळवलंस तर तु या िहमतीवर. मध यामधे गंड्याला ेय.’’
भ यासाहे ब दाणी तसे सधन घरा यातील. बाप मुंबईतला नामांिकत वक ल. भ यासाहे बांनी
वक ल होणे मपा होते. या माणे झाले. आज ते बापाइतकेच नामांिकत वक ल होते; पण
अ यासाला हशारपैक न हते. ध के खात वक ल झाले, ते हा पंचिवशी आली. बापाने तोपयत
स री ओलांडलेली. कृतीमुळे विकली बंद केलेली. विकलीत भ यासाहे बांचे ब तान लवकर
बसणे आव यक होते. पैशाकरता नाही; यां या वत:करता. ल न याकरता खोळबंले होते.
मॉल कॉज कोटाजवळ एक श त खोली घेतली. या मज यावर सगळे वक लच होते. केिबन
ऐटबाज सजवली. गेले क पिहले पेपर वाचत. घरी चाळलेले. आता िव ताराने वाचणे हा म. पेपर
झाले क इतर वाचन. हणजे अगाथा ि ती. तसे हशार हणन ू िस होते; पण हशारी
लौिकक आयु यातील. िव ा िशकताना लादली गेली तेवढीच. पेपर, अगाथा ि◌ा ती तरी का?
अशील न हता हणन ू . अशील न हता; कारण नाव न हते. नाव हायला केस िजंकावीच लागते.
केस िजतक अवघड िततका नावलौिकक; पण अिशलालाच प ा न हता. सं याकाळी ते घरी
ये याचीच वाट वडील पाहत. िवचारीत,
‘‘िकती?’’
‘‘काही नाही.’’
दोघांचा संवाद हाता या खुणेने.
आिण एक िदवस तो भा यवान िदवस उजाडला. अशील आला. योगायोगाने का होईना; पण
आला. नाव मुलखावेगळे होते : ह च करव ण गौडर. मळ ू चा कनाटक्◌ातला. थाियक झाला
मुंबईत. हणजे मुंबईतील याची ही ितसरी िपढी. वा त य मराठी लोकांत. यामुळे तीच मातभ
ृ ाषा
झाली. कानडी िवसरला. बापाला हणे, ‘‘कानडी गेली. मराठी आली. मुलखावेगळं हे नाव तरी
कशाला? बदला. ‘गौडर’ राह दे. बाक मराठी करा. ऐकलं क लोक हसतात.’’ बापाला वाटे,
आपण मळ ू चे कानडी, याची आठवण फ नावामुळे. ते असू दे हणन ू रािहले. यवहारात सव
ते एच.के. गौडर हणत. ातील एच. के. वर ह क सग यांचा. ‘गौडर’ माणसागिणक बदले.
तर हा गौडर योगायोगाने भ यासाहे बांकडे आलेला. हणजे या या आयु यात कोटाचे काम
पिह यानेच िनघाले. यामुळे वक ल कोठे िमळतात इथपासन ू याची चौकशी. कोणीतरी हे
िबि डं ग याला सुचवले. विकलांचे ते िदवस खडतर. अिशलाची वाट पा ची. अशील नाही असे
िदवस न् िदवस जात. केिबनम ये वेळ या वेळी जाऊन बसले तर पाय ये; अशील येवो, न येवो.
अशा िबकट काळात अनेक विकलांना हात िदला तो अगाथा ि◌ा तीने. डो याला िकंिचतही
तकलीफ नाही. शु , िनद ष करमणक ू . आणखी वेळ जायचा. गौडर िजना चढून वर आला.
कोठे ही जा. वक ल. गौडर उज या हाताला वळला. पिह याच खोलीत िशरला. तेथे भ यासाहे ब
दाणी. हणजे अथपासन ू इितपयत योगायोग. भ यासाहे बांनी गौडरचे वागत केले,
‘‘बसा.’’
‘‘मी गौडर. मळ ू चा कानडी. आता मराठी. मळू भाषा येत नाही.’’
‘‘काय हकूम आहे ? ’’
याचा ‘हकूम’ मुलखावेगळा होता. तो उ म मोटारमेकॅिनक होता. उ म कार ाय हर होता.
कसु ा चालवी. नोकरी अिधक पगाराची हणन ू एका ा सपोट कंपनीत लागला. ऑिफस तोच
सांभाळी. यापा यांशी बोलणे तोच करी; पण ‘अिधक पगार’ हणजे ‘शू य पगार’ हे याला
लवकरच कळाले. िवचारावे ते हा ‘उ ा’चा हवाला. मिहना शंभर पगार; पण तो कागदावर.
हातात शू य. असे सहा मिहने झाले.
‘‘कागदप पाह देत.’’
‘‘तेच तर वांधे झालायत. िम हणन ू सगळा यवहार त डी. हातात पुरावा काही नाही. काही
करता येईल का?’’
‘‘का नाही? मग आ ही कशाला?’’
भ यासाहे बांनी नोटीस तयार केली : ‘मिहना अडीचशे पये पगारावर आप याकडे आमचे अशील
नोकरीला लागले. आ ापयत पंधराशे पये झाले. एकही पैसा िदला नाहीत. मिह या या आत
सव िहशेब चुकता केला नाही तर कोटात जावे लागेल.’
उलटटपाली उ र आले : ‘पगार मिहना फ शंभर पये ठरला होता. सहा मिह यांचा पगार .
सहाशेचा चेक सोबत पाठवत आहे . रीतसर पावती पाठवावी.’
भ यासाहे बांनी गौडरला त काळ बोलावले. या या हातावर चेक ठे वला. गौडर ‘आ’ वासन ू पाहत
रािहला.
‘‘कोटात गे यािशवाय कसं झालं हो?’’
‘‘हे विकलाचं डोकं’’
‘‘आता मा यावर भडकणार मालक.’’
‘‘ या याकडे गेलात तर! जाऊ नका. ा पोट कंपनी कशी चालवायची, तु हाला माहीत आहे .
क या. वत:चा धंदा सु करा. क यायला बँक मदत करते, माहीत आहे ?’’
‘‘वक लसाहे ब, हंजे काय? मालकाचा एक क िवकत घेतला; तो यवहार आरं भापासन ू मीच
केला.’’
‘‘तोच वत:क रता करा. काही मदत लागली तर मी आहे .’’
भ यासाहे बांची ही पिहली केस. गौडरचीसु ा पिहली केस.
‘‘साहे ब, फ िकती देऊ?’’
‘‘तुमची, आमची दोघांची भवानी. फ नाही. िजंकलो हीच फ .’’
‘‘साहे ब, वाइटातन
ू चांगलं िनघतं ते असं’’
‘‘अहो, सापा या िवषापासन ू च साप चाव यावर औषध करतात. कामाला लागा-’’
गौडर कामाला लागला. क आला. धंदा सु झाला. आज याचे चार क होते. पैसा येत होता.
रोज इंदूरला क जात होता. ितकडून गह आणी. इकडून ितकड या यापा यांचा माल नेई.
वत: या क ाचा पैसा येऊ लागला.
एका ांंतीचा हा आरं भ होता. कोणालाच प ा न हता; पण ही ांती नवी मू ये आणणार होती.
हो याचे न हते करणार होती. मुंबई झपाट्याने बदलत होती. सामा य माणसाची ित याबरोबर
चालताना फरपट होत होती. महागाई याच वेगाने वाढत होती. म यमवग य माणस ू कसाबसा
िदवस ढकलत होता. या या लेक सुना घराबाहे र पड या या ाच सुमारास. मुलीने िकमान
मॅि क असणे अग याचे झाले. यामुळे नोकरी िमळे . ‘नोकरीवाली मुलगी’ ही ल नात अट होऊ
लागली ती ाच सुमारास. कधी न हे ते वातं य मुल ना िमळाले ते ाच सुमारास. तो आरं भ
होता. लवकरच तो मोकाट सुटणार होता. आवडो न आवडो, म यमवग याला लेक सुनांनी मु
करावेच लागले; कारण या पैसा आणत हो या. महागाईला पु न उर याची ताकद लोकांना
आली ती या िमळव या मुल मुळे. महागाईला न जुमानता लोकांची छानछोक वाढत होती ती
यामुळे. रे िडओ, पंखा ही एके काळी सुखव तंचू ी िमरास होती; आता यांचा ादुभाव चाळ तन ू
सु झाला. काळाबरोबरच ‘िकमान मॅि क’व न ‘िकमान पदवीधर’ अशी घोडदौड मुल नी याच
काळात केली. य घडले ते हा लोकांना कळले नाही. काळा या रे ट्याबरोबर ही ांती
आपोआप घडत होती. आवाज, गाजावाजा न करता, कोणाला वासही येऊ न देता ांती होणे हे
एक अ ुतच; पण ते घडत होते.
‘ ीला वातं य देऊ नका’ असे शहा या पवू जांनी सांिगतले. कुटुंबातील क याला ते आजही
पटत होते; पण या महागाईने तो हैराण झाला होता. समजते पण उमजत नाही, अशी याची
केिवलवाणी अव था झाली होती. मुली सढळ हाताने वत:क रता खच करत हो या. या फॅशनी
क लाग या. िसनेमा पाह लाग या. चावट िसनेमासु ा. मुलगी हणे, ‘‘मी जाणार.’’ मग
आईबापांची त डे बंद होऊ लागली. िबचा यांना बराच प ला गाठायचा होता. तो आधीच कळता तर
भोवळ येती. मुली बाहे र ‘ कण’ क लागणे ही पुढची अटळ पायरी. आईबापांना प ाही न हता.
विचत के हा आईला कळे . ती घाबरी होई. नव याला हणे,
‘‘घरात ल आहे ना? मुलगी पगार आणते हणन ू कानाडोळा करायचा हे के हातरी अंगाशी
येईल.’’
‘‘काय क ? मला िदसतं. कानावर येतं. कान, डोळे दोघांपुढं बोड : ‘काम चाल,ू र ता बंद.’ अशी
अव था झा येय. गुण पाहावेत. या िचमुरड्या मुलीला पाचशे पये पगार आहे ’’
‘‘ल न? अशा मुलीला नवरा िमळे ल?’’
‘‘अशा मुलीबरोबर कोणीतरी ‘असा’ मुलगा तयार होत असतो. कोणालाच कशाची लाज रािहली
नाही.’’
‘‘घरात फॅन, रे ड्यो नसता आला तरी परवडता. यांची िकंमत भयंकर पडणारे ’’
‘‘तू एक उदाहरण ऐकलंस आिण इतक घाबरी झालीस. मी मा या डो यांनी पाहतो ते ऐकलंस
तर काय अव था होईल? मा या शेजारी एक मुलगी बसते. चांगली ल न झालेली. वडाची पज ू ा
करणारी. एक मल ू आहे . आिण ितचं ऑिफसरशी संधान आहे .’’
‘‘सांगू तरी नका. िशव िशव!’’
या ांतीबरोबर यं ही होते. ‘ ॅि झ टर’ नावाची नवी भानगड आली होती. तो लवकरच
िपसाळणार होता. या याशी मुकाबला कर याक रता संत िनमाण होणार होते. ते इितहासातील
े वामीचे संतान. तो सावकारी करी. हे ही सावकारच. ‘लोक गंडवनू यायला तयार आहे त;
गंडवणारे आणा,’ हे महान स य यांनी ओळखले होते. तसे साईबाबा हातपाय पसरत होते.
िबचारा फिकरासारखा रािहला. ‘उरलो उपकाराक रता’ ही जपमाळ घेऊन. यालाच लोकांनी
हाताशी धरले. एके काळी मुंबईत घरोघरी दर गु वारी हार, पेढे येत. रा ी द ाची आरती िन
पेढ्यांचा साद. आपले िदवस संपले हे स य याला कळले. तो आिण गणू यांचे च क भांडणच
लागले. गणन ू े िवचारले, ‘‘िकती िदवस तू मलई खाणार? आता माझी पाळी.’’ द शहाणा.
कोटकचे या करत बसला नाही. काढता पाय घेतला. गणू आला. जम बसायला आठदहा वष
लागली. नंतर चलती सु झाली ती सतत वाढतच रािहली; पण सु झाले याला अंत असतोच.
कोणी सांगावे, याचे तीथ पच यम ू ये उभे असतील. मि लंग हा एक वेगळाच यवसाय
िनमाण झाला. चोरी, दरोडा ांचा भाईबंद. दरोड्यापे ा अिधक अ कल मागणारा. यात पडलेले
लोक बुि मान. या यवसायातले ते टाटा, िबलाचवरपासन ू खालपयत यांनी एक भ कम
पोलादी चौकट िनमाण केली. तेच धडे घेऊन हैदर गुळपडीला गेला. यानेही पोलादी चौकट
िनमाण केली. चंदरला यात सामावले. भंडारवाड्यातील वाडीवाले, हमाली क शकतील अशी
मुलेसग यांना घरबस या काम िमळाले. हण या क टमपासन ू वर पोिलसांपयत हात ओले
केलेले. फ वर या अिधका यांना दाखव यापुर या वषाकाठी एकदोन केसेस. सग यांचे
संगनमत, यामुळे सापडत यांना सहा मिहने, वष ‘या ा’ होई. या वेळी यांचा ‘पगार’ चाल.ू
गुळपडी या नाकावर िट चन ू लाखांची उलाढाल होई. लोक मा पया वाढीव भावाक रता
घासाघीस करत. हैदरचे मि लंग हा आरं भ होता.
हे िच पुढील चाळीस वषाचे. यातन ू िन याचार िनमाण झाला. याने आतापयत या सदाचारा या
या या बदल या. न या नीतीला ित ा आली. िन य नवे आचार येऊ लागले. याचा वेग चंड
होता. शंभर कोट चा ‘सदाचार’ पोलीस शोधीत आहे त, तोपयत पाचशे कोटी येत. शंभर कोट चा
लोकांना िवसर पडे .
या न या नीतीला पंचाव न या आसपास सु वात झाली. याच सुमारास गौडर भ यासाहे बांकडे
आला. भवानीची केस हणन ू भ यासाहे बांनी गौडरकडून काही घेतले नाही; पण भिव यात
यांना घबाड िमळायचे होते. हे सव पुढील चाळीस वषाचे. आरं भ पंचाव न सालात झाला.
देवां याच िबिझनेसला चलती आली असे नाही. एकूण िबिझनेस रा सासारखा वाढायला सु वात
झाली. नोकरीची िचंता गेली. हातात काहीही या, याचा िबिझनेस होऊ लागला. नेमका अशाच
आरं भकाळात गौडरने कचा िबिझनेस सु केला; पण याआधी याला ब याच काट्याकुट्यांतन ू
जावे लागले.
द या, औ या मुंबईला आले ते या न या मनू या आरं भाला.
गौडरचे कुटुंब मोठे . तो ध न पाच भाऊ. यां या बायका, मुले, नात,ू भाचे. इ टेटपण तशीच
होती. मळ ू चे ‘गौडर’ नावा या गावचे. दीडदोनशे वषापवू महारा ात आले. एक भाऊ मुंबईला
आला. चांगला नोकरदार. नवा काळ यायला अजन ू वेळ होता. दुस या महायु ाची ओकाबोक
सु झालेली. इतका जुना. यामुळे परमे र अजन ू थािपत होते. कानडीमराठी भाषा
एकमेकां या िजवावर उठायलाही वेळ होता. मराठी या मा याखाली गौडर या कानडीची हाडे
के हाच िखळिखळी झाली होती. घरात मराठीच बोलत. यामुळे गौडर जाितवंत म हाटा झाला.
याला कानडी येतच न हते; पण पुढे संयु महारा ाची चळवळ सु झाली, ते हा केवळ नाव
कानडी हणन ू िपंडे खायची वेळ या यावर आली. याने ‘छ पती’ची घोषणा केली ते हा सुटला.
संतां माणेच िशवाजीचा भावही एकदम वधारला.
या नंतर या गो ी. गौडर या लहानपणी तसे काही न हते. याला िशकव याचा भावाने खपू
आटािपटा केला; पण पाचवीत येतानाच याने अठरावे वष गाठले. ते हा या गुंतवणुक त अथ नाही
असे भावाने ठरवले. याला मोटरमेकॅिनक केले, ायि हंग िशकवले आिण िमळवता केले.
या यामुळेच कचा धंदा कर याची क पना िनघाली. एका कची ा सपोट कंपनी झाली आिण
गौडरला अवदसा आठवली. यांचे गराज होतेच. चाळीतील जागा. यामुळे गराजम येच झोपे.
तेथ या झाडूवालीशी याने ‘िबझनेस’च सु केला. िदसायला बरी होती; पण गौडरची ि थती
भुकेला क डा अशी. यामुळे झाडूवाली या पात आणखी एकदोन पाय या खाली अस या तरी
चाल या. असला िबझनेस िबनबोभाट हायचा तर नशीब बलव र लागते. गौडर आता ित यावर
ेमही क लागला होता.
आिण हायचे तेच झाले. ितला िदवस गेले. ल न करावे तर घर सनातनी. ती तर ल नाक रता
अडून बसली. ‘‘तु या भावाकडे जाईन’’ असा दम िदला आिण खरोखरच गेली. झाडूवाली हणजे
मुळात भंगीसु ा असेल. िकतीही ऐट केली तरी ‘जात’ जात नाही आिण लपत नाही. शेवटी भावळ
जमले. िवभ झाले. ा पोट कंपनीपायी कजाचा ड गर उभा रािहला. भाऊ तो गौडर या
डो यावर लादत होते. नाहीतर इ टेटीवरचा ह क सोडावा. याने ह क् सोडला. आपण मख ू पणा
केला असे नंतर या या ल ात आले. इ टेट बरीच होती. ती घेऊन िवकता तर कज जाऊन चार
पैसे राहते. आज सगळीकडून तो कफ लक झाला. कुटुंबाशी संबंध तुटले.
सुदवै ाने मोटारमेकॅिनक आिण ाय हर, यामुळे नोकरी िमळाली. गौडरने एका चाळीत िब हाड
केले. बायको बाळं तपणात मेली. गौडरने या वेळी कपाळाला हात लावला. मरायचेच होते तर
आधी का नाही मेली? भाऊ अंतरले, बायको मेली, सडाफिटंग. आशेने न या नोकरीत आला.
याची अशी रडकथा. एवढे ओझे घेऊन भ यासाहे बांकडे आला होता.
यां याशी प रचय वाढला. मग एक िदवस भ यासाहे बांना आपली कथा ऐकवली. भावांनी गंडवले
हणन ू दावा घालता येईल का? भ यासाहे ब हणाले, ‘‘गौडर, हा िदवाणी दावा. िनकाल
लागायला दहा वषसु ा लागतील. चांगलं चाललं आहे . हाच धंदा वाढव. भावांवर दावा
लाव यापे ा, यां याहन पैसेवाला होऊन दाखव. यांना असं लाजव.’’
गौडरला पटले आिण कामाला लागला. x
मुंबईला द या आला याला आता वष होत आले होते. ित ही भाषांशी यांची त डओळख झाली.
गुजराथी, िहंदी तर ब यापैक बोलू लागला. भ यासाहे बांकडील नोकरीचे ठीक जमले होते.
 हणजे दोन वेळचे खाणे, कपडे आिण मधन ू के हातरी िसनेमा. औ याचेही ब तान बसले होते.
रोज एक तरी गंडा खपे. हणजे द यापे ाही जा त पगार पड यासारखे होते. औ याने जशी
अचानक िमठाई आणली तसे द यानेही एक िदवस पेढे आणले.
‘‘कसले?’’
‘‘आधी खा. गगा याचं प आलांय. लकमीला मुलगा झाला. तो चंदरचाच यािवषयी शंकेला जागा
नाही. चंदरसारखीच कपाळावर डा या बाजल ू ा पोरालाही ज मखण ू आहे . िदसायलाही
चंदरसारखाच’’
‘‘पेढ्यांवर नाही भागणार द या!’’
‘‘पेढ्यांनंतर वीरकर. औ या, इथं िदवस काढत होतो; पण जीव टांगलेला रे ! मलाही ज मखण ू
आहे . कारटं ती घेऊन ज माला येतं तर तो द तऐवजच. आप याकडे ही आनंद असणार. ता याचं
याच अथाचं प आलं.’’
‘‘एक कर, पोरा या बारशाक रता काहीतरी पाठव.’’
‘‘मा या मनात तेच आलं. पाच पये पाठवणार होतो. पण कसे? मनीऑडर हणजे गावभर
होणार. ता याला पाठवता आले असते; पण तो िवचारणार, ‘भंडा याचा आपला संबंध काय?
िशवाय बयेनं तुझी बेअबरू् केली.’ पाठवले पाय येत. िनदान प तरी. ते पाठवतो. ‘िबचा या
द याला जावं लागलं’ हणन ू गाव हळहळतोय.’’
‘‘द या, इतकं चांगलं तु या आयु यात घडलं नसतं. वडाचं झाड पडलं तर थोडा धुरळा उडणारच.
द यानं गाव सोडणं ही काय साधी गो ? तेसु ा लपन ू छपनू ; पण हे करण झालं नसतं तर
मुंबईला कशाला आला असतास?’’
‘‘ते खरं च; पण भ यासाहे ब ‘योजना’ हणाले ती िदसत नाही. हणजे हयातभर िशपाईच?
तेिवसावं वष आहे . वय गेलं नाही; पण के हातरी पंचिवशी येणारच. तुझं बरं आहे रे ’’
‘‘बरं काय आहे ? ज मभर गंडे िवकू?’’
‘‘ते वाढतील. दहा गंड्यांतनू एखा ाची चीती येणार. ती बाई जािहरात करणारएवढं हायला
वेळ लागणारच. नुसते चार गंडे गेले तरी मिह याला तीनशे या वर. मुंबईला कोठला याि क
िमळवीत असेल?’’
‘‘खरं आहे . दहा गेले तर हजार पये.’’
‘‘थ ा नाही करत. तुला हंजे सगळं िशकवायला पाय ये. नुसता गंडा ायचा नाही. अवडं बर
माजवायचं. ाय या आधी मोठ्यानं पु षसू हणायचं. द ा या पायाशी गंडा ठे वन ू सू हणत
रा चं. मग मत ू या म तकाला लावायचा. मग भ ाला ायचा. धं ात फरक पडतो क नाही
पाहा.’’
‘‘उ ापासन ू च करतो. आणखी एक संकट वाट चालतांय’’
‘‘काय बाबा?’’
‘‘मालक देऊळ संगमरवरी करणार आहे . मत ू तशीच. पुजा याला रा ला दोन खो यांचा लॉक.
जुनं काही ठे वणार नाही. गोठासु ा नवीन. मुलगा हो याक रता यानं नवस केला होता. तो
झाला.’’
‘‘सांगतॅयस काय? औ या, तुझी रे षा उमटली रे ! रे षा कसलीहा चर. याला संकट हणतोस?’’
‘‘कामाला वष लागेल. तोपयत दुसरीकडे रा ला पाय ये.’’
‘‘ हंजे माझंसु ा संकटच. ा िदवसांत िगरगावात जागा िमळणार कोठे ?’’
‘‘तुला िनदान भ यासाहे ब आहे त. यांना सांग. सांगतानाच माझंही काम घुसड.’’
‘‘बघतो. िवचारतो. नाहीतर जाणार कुठं ? यांचा बंगला आहे . हवी तेवढी जागा आहे . पण... इथं
िकती िदवस राहता येईल?’’
‘‘फार तर मिहना. वेळेनुसार याआधीच.’’
‘‘ हंजे तू हणालास तसंचमुताटणं ध न मुतारी शोधायची!’’
‘‘भ यासाहे बांकडे जा. तु याक रता ते वाटेल ते करतील.’’
‘‘नको. म ये यांनी सावरकरांचं एक पु तक िदलं. हणाले, ‘हे वाचा.’ मी देवाचा धावा केला :
‘वाचवा ातन ू !’ देवानं ाथना ऐकली. चार मिहने झाले, भ यासाहे ब पु तकाचं िवसरले.’’
‘‘आताच जा. हवं तर मी येतो सोबतीला. द या, संग आला क पंचाईत येईल. कुठं जाणार?
गाववाले आहे त, गेलं क खश ू होतात; पण रा ची भाषा काढलीत तर जागा दाखवतील आिण
आप यालाच िवचारतील, ‘कुठं जागा आहे ?’ ’’
शेवटी दोघे बाहे र पडले. आता बंग यापयत जाणारी बस यांना माहीत झाली होती. लवकरच
बंग याशी आले. ठर या माणं द या षड्ज लावन ू रडू लागला. आता भ यासाहे बांचा वभाव
याला माहीत झाला होता. अंशी लंबावळ यांना आवडत नाही. शेवटी यांनी याला म येच
तोडलं,
‘‘मुद् ावर या.’’
मग द याने मु ा सांिगतला. भ यासाहे बांनी थोडा िवचार केला.
‘‘िकती िदवस जागा लागेल? हणजे वष क दीड वष?’’
‘‘दीड वष.’’
‘‘असं करा. कोटाची वेळ सोडली तर माझी कॅिबन रकामी असते. एक कपाट देतो, यात तुमचे
कपडे वगैरे ठे वा. जेवण, चहा बाहे र यावं लागेल. मी गेलो क जागा तुमची. नळ, संडास ितथं
आहे . तु हाला माहीत आहे . झालं काम?’’
‘‘झालं तुम यामुळे’’
‘‘मु ा संपला ना? आता उठा. मला उ ा या केसचे पेपर पा चे आहे त.’’
भावां या धं ाचे िदवाळे का वाजले? गौडरला माहीत होते. असेच वागत रािहले तर िदवाळे िनघेल
असे अनेक वेळा वत:शी हणाला होता. भावांनीही कज काढूनच क घेतले होते. य धंदा
हो यापवू च कजाचे ह े सु झाले. वत: धं ात ल घालायचे नाही, गौडर सांगेल ितकडे ल
ायचे नाही, असे चालले होते. सु वातीपासन ू कांचे बे्रकडाऊन. कोठ यातरी गावाचे ाय हर
नाव देत, रपेयर या खचाचे िबल देत, यांचा तेथील राह याचा खच. गौडरला थमपासन ू शंका
येत होती; पण ाय हर कमालीचा गोडबो या. कपाळावर िटळा. ग यात तुळशीची माळ. त डात
देवाचे नाव. भावां या ीने तो देवमाणस
ू . या यािवषयी अशा शंका काढणे हे च पाप. य
माल आणतात िकती, भावांना दाखवतात िकती, याची कधी चौकशी नाही. गौडर उपजत
धंदेवाला. ाय हर खोटे वागत असेल इथन ू च तो शंका घेई. भावांना सावध कर याचा याने खपू
य न केला. उपयोग झाला नाही.
धंदा अंगाशी आला; पण गौडरला शहाणा क न गेला. वत:चा क सु झाला. पिह या काही
खेपांना तो वत: इंदूरला गेला. यापा यांशी ओळख क न घेतली. मुंबई या यापा यांशी
ओळखी. फसवाफसवीला याने वावच ठे वला नाही आिण ाय हर भावांना कसे नाचवीत ते याने
य पािहले. धं ात या सग या खाचाखोचा समजन ू घेत या.
भाऊ कायदेशीर वेगळे झाले; पण गोड बोलन ू मोठा भाऊ हणाला,
‘‘गौडर, वाट या झा या हणन ू नातं तुटत नाही. तु या क याणाक रता धडपडलो; पण नसते
धंदे क लागलास. असं झालं तर सगळं घराणं खाली जाईल. वतं राहणे हणजे काय, तुला
कळलं पाय ये. अडचणीत आलास तर आ ही आहोत; पण कायदेशीर आमची काही जबाबदारी
नसेल, हणन ू वाट या.’’
एकदा मार खाऊन गौडर पु हा क याच नादी लागला. याचे वाटोळे होणार असे भाऊ ध न
चालले होते. यात गाठलान तो मराठी वक ल. या या टाळूव न पुरता हात िफरवणार हे भावांना
माहीत होते.
पण केसक रता विकलाने पैसेच घेतले नाहीत, असे गौडर सांगू लागला ते हा यांना पिहला
सौ य ध का बसला. पुढे सारखे ध के बसायचे होते. या धं ात यांनी मार खा ला या धं ात
पिह या मिह यापासन ू गौडर पैसे िमळवू लागला. बँकेचा ह ा अस यामुळे य ात कमी सुटत
असत; पण यवि थत रा ला याला अडचण आली नाही. फ काटकसरीने राहावे लागे. पिहले
वष संपतच याने दुसरा क घेतला. भावांकडील जाणेयेणे कमी झाले. संबंध तुट या या मागाला
लागले. भाऊ वाथ आहे त. कधं ाचे कज आप या डो यावर टाकले आिण इ टेटीतील वाटा
नाकारला इथपयत गौडर थांबला नाही. भावां या त डावर आपली भावना सांिगतली. भावांनी
झाडूवालीचे करण काढले. गौडरने यांची करणे काढली. शेवटी गौडर ओरडला, ‘‘धंदा
तुम या नालायक मुळे बुडाला. मला फाशी िदलंत. वाट या करताना फसवलंत. तुमचं त डही
पाह याची इ छा नाही.’’ असे सांगनू यां याकडून िनघाला. या जगात आपले कोणी नाही, एकटे
आहोत, याची जाणीव याला झाली. याला तो भीत न हता. भ यासाहे बां या पाने आप याला
देवमाणसू भेटला असे याला वाटले. पुढे गौडर यांना आपले पालक समजू लागला. धं ाचा
पसारा वाढत चालला. काही वषानी चार क आले. कजाचे ह े जाऊन याला आता पैसे सुटू
लागले. वत:शीच भावांना उ े शन ू हणे, ‘भड यांनो, या बघायला. धंदा कसा करायचा ते
कळे ल!’ मनातील इ छाच तो बोले. खरोखरच भावांनी यावे, आपला ‘परा म’ पाहावा, असे
याला वाटे. चुलत नातेवाईक होते. यां याकडे बोले. भावां या कानावर जात होते. तुटलेले संबंध
जोडावेत, असे यांनाही वाटे. एक चुलत भाऊ गौडरला तसे हणालाही. गौडर हणाला, ‘‘एकदा
नागवली. पु हा लुबाड याचा िवचार आहे ? अरे , यांना पोटदुखी आहे . एक कडे हणतात, ‘ याला
स लागार चांगला भेटला हणन ू ’ स लागार चांगला भेटला हे खरं ; पण तो मोफत काम करत
नाही. स ला यायला गेलं क याचा मीटर सु होतो. ां यामुळे वाटोळं झालं.’’
भावांिवषयी गौडर या मनात अढी बसली ती कायमची. धं ाचा जम बसेपयत या कामात बुडाला.
आता वा य आले. मग याला एकटेपणाची जाणीव होऊ लागली. एकदा याने भ यासाहे बांकडे
िवषय काढला,
‘‘ल नाचं वय गेलं. बायकोची गरज भासते.’’
भ यासाहे ब झाले तरी या िवषयात काय मदत करणार? ते हणाले,
‘‘गौडर, तू हा असा. नाव कानडी. य ात मराठी. पेपरला जािहरात दे. तु यासार या गरजू
ि या या शहरात असतात; पण वे यांकडे जाऊ नकोस बाबा. भलतंच दुखणं मागे लावन ू घेशील.
ल नच लावायला नको. तसाच ित याबरोबर राहा.’’
पण ‘एकटेपणा’ तसाच रािहला. हणाला.
‘‘भ यासाहे ब, काय क ? एकटेपणा खायला उठतो. बाई मा या पैशाकडे पाहणार. मनात बरं च
काही असतं. बोलावंसं वाटतं. डोळे िमटून िव ास टाकावा, सुखदु:खं, उ ाची व नं बोलावीत,
असं वाटतं. ते ित याशी कसं बोलणार? यात ितला काय रस? य भावांनी गळा कापला.’’
‘‘असा माणस ू िमळणं सोपं नाही, गौडर. तो योगायोग असतो.’’
‘‘ते मलासु ा कळतं हो.’’
‘‘मा या ओळखीचा असा माणस ू आहे . दोघांचं गो जमलं तर िजवाला जीव देईल असा’’
‘‘आमची ओळख तर क न ा.’’
‘‘िश ण फारसं नाही.’’
‘‘वक लसाहे ब, अनुभवाव न सांगतो, जगात िश णापे ा अ कल लागते. ओळख तर क न
ा. आमचं कसं जमतं पाहतो. मा यानं मा याकडं च रािहलं पाय ये. मला नोकर नको आहे ;
जीव टाकणारा माणस ू हवा आहे . इतर भुका पैसा असला क भागतात.’’
द याची आिण गौडरची ओळख अशी झाली. जाय या आधी भ यासाहे बांनी द याला कानमं
िदले,
‘‘द ाजी, दोघांचं जमतं का पाहा. न जम याचं काही कारण िदसत नाही. ां याकडं िशकावं
असं खपू आहे . िशका. गाडी चालवायला, क चालवायला िशका. धंदा कसा करतो िशका. यानं
एका कपासन ू धंदा सु केला. आज केवढा पसारा आहे पाहा. सारं काही वषातलं आहे . तुमचं
नशीब असेल तर तुमचंही असं जमेल. वत:ची ा सपोट कंपनी काढाल. आयु यात अशी संधी
नेहमी येत नाही.’’
‘‘माणस ू वभावानं कसा आहे ?’’
‘‘ याला फ याचं कौतुक करणारा माणस ू हवा असतो. पोर यासारखा वाढला. भाऊ असनू
नस यासारखे. न घे यासारखंही या याकडे आहे , ते टाळा’’
‘‘बाई?’’
‘‘आिण बाटलीसु ा. दो हीम ये मुळात तसं वाईट काही नसतं. वाईट असतं ते माणसाकडं . कुठं
थांबायचं याला कळत नाही. ते हा या वाटेलाच न जाणं बरं .’’
‘‘मा या भावाचा येईल’’
‘‘ते मी गौडरला सांगतो. गौडरनं नकार िदला तर इथं राहील.’’
‘‘तुमचा स ला काय? मी जावं?’’
‘‘ते तुमचं तु ही ठरवायचं. या याकडून फ िपणं आिण बाईचे घेतलंस तर वत:चा नाश क न
याल, आिण बोट दाखवाल मा याकडं ; पण द ाजी, फ परा मी माणसं धोके प करतात आिण
आकाशात भरा या मारतात. धोके प कर याची ताकद तुम यात आहे हे तु ही िस केलंय.
हैदरनं आप या धं ात बोलावलं; याला नकार दे याइतका शहाणपणा तुम याकडं आहे . तु हाला
िश ण नाही हणन ू नडत नाही. शहाणपण आहे . कोणी सांगावं, कोठ या कोठे जालधोके
टाळलेत तर; पण िनणय तु ही यायचा आहे . मी र ता दाखवला. खाचखळगे दाखवले. गरज
पडे ल ते हा माग दाखवीन.’’
‘‘िवचार करतो.’’
‘‘अशी संधी वारं वार येत नाही हे पण ल ात ठे वा.’’
याआधी एक नाटक घडायचे होते. रिववार होता. आज सगळा िदवस केिबन दोघांचीच. सकाळी
सगळी कामे संपवन ू द या कोचात वाकडाितकडा पडला होता. असा एकटा असला क याला
गाव या आठवणी येत. स या एकच आठवण होती लकमीचा मुलगा. आयु यात कुठ या गो ी
एकमेकांत गुंतले या असतात याचे अजब करीत होता. नवरथ या काळात याचा लकमीशी
‘संसार’ िनवध चालू होता. अनेक अ व याची करणे उपाट्यास येत. दुसरे िमळाले क पिहले
मागे पडे . अस या गो चे कोणालाच काही वाटत नसे. अगदीच दादा रानड्यांचे नाव आले तर
चचा. नपे ा याला मह व नसे. हणजे माणस ू बदनाम होत नसे. द यासंबंधी उलटी चचा होई.
इतका आडदांड, रासवट माणस ू . याचे काहीच करण नाही हे कसे? केतक या जाळीने याला
इतका भ कम आधार िदला होता. उपाट्यास आले ते हासु ा याला शोभेसेबॉॅ बसारखे. लकमी
थडकली, हक कत सांिगतलीन ते हा द याची आई घरात एकटी. शेजारी फ अ णा कान देऊन
ऐकत होता. लकमीने सगळे तपशीलच िदले. ऐकताना शेवटी आईला कापरे भरले. ‘पुजा या या
पोराचे हे उ ोग! गावात काय हणतील?’ कानाडोळा करणे अगदीच अश य न हते. पोरा या
कनवटीला पु याईपण आहे याची ितला क पना होती; पण दीर? तो रान उठव यािशवाय राहणार
नाही. ‘‘गावक भरवा’’ हणेल. ‘‘असला अनाचारी पुजारी गावाला चालतो कसा?’’ वा तिवक
ता याचा काही संबंध न हता; पण दीर तो लावणार... काही णां या अवकाशात बाई या मनात
िकती िवचार यावेत? द याचा प ा न हता. लकमी पडवीत खाली मान घालन ू बसलेली. अ णा
ितला खुणावन ू बोलावत होता. ितने ल िदले नाही. जरा वेळाने ित यापुढे चहाचे भांडे ठे वले.
हणाला, ‘‘घे. अगो, घरोघरी याच चुली. तुला काही वाटायला नको. पुजा यांचं घर गाठलं
नसतंस तर बरं झालं असतं.’’ मोठ्याने बोलला. भावजयीला ऐकू जाईल एवढ्याने. दीर सु ं ग
लावणार याची ही सु वात आहे , असे द या या आईला वाटले. नवरा येईल. पाठोपाठ भ .
यांनी तेवढा हात िदला होता. फ तीनच होते, हणजे जेवणाचा पसारा न हता. आद या
िदवशीचे पुरणही िश लक होते, हणजे शहाळी पाडायला नको होती. द या आला क याला ती
भोसडणार होती; पण जेवायची वेळ झाली तरी याचा प ा न हता. तो कोठे आहे हे कोणालाच
माहीत न हते. लकमीची तो िचंता करत न हता. ती तयार बाई. सोबत लोचट, कोडगी. झाले
यात ‘चाय खा या’पे ा ितला काही वाटत नसेल. ितची खा ी असणार : पुजा याकडे होणार ती
फ कुजबुज. करणापे ा ब ा होईल ाची काळजी. ितचे ती पाहन यायला समथ होती.
रकामा असला क द यापुढे हे िच तरळू लागे. इतके िदवस लोटले; पण करण िशळे होतच
न हते. द याने ास टाकला. मुलगा चंदरचा हे सहीिश यािनशी िस झाले ते हा सगळे
क न द या पु हा व छ. अशा मुलाला आपण बारशाची भेट िदलीच पािहजे हा िनणय झाला
होता. िकती? दहाला फारशी िकंमत रािहली न हती. पंचवीस डोईजड होते; पण पिहला पगार
झाला होता. आता दहा ायचे ठरवले होते. दुसरा पगार जवळ आला होता. तो होताच पाठवायचे,
असे याने ठरवले. याचा मागही याला सापडला. ता या या नावाने मनीऑडर आिण पैसे
चंदरकडे पोचते कर याला सांगणे. ‘पैसे पाठवत आहे ’ हणणे. चंदरला वेगळे प . हे काम लांबत
होते. ता याला आजच प िलहायचे. जाता जाता ता याचीही परी ा. काम त काळ करतो क
नाही? क पैशाची वाट पाहतो? याने प िलहायला सु वात केली :
‘‘कृ. िश. न. िन. िव.’’
इत यात दारावर टकटक झाली. कपाळाला आठ्या घालन ू याने दरवाजा उघडला. एक
अनोळखी गहृ थ समोर उभे होते.
‘‘मी गौडरचा भाऊ.’’
‘‘या, बसा. चहा?’’
‘‘नको मह वा या कामाला आलोय.’’
माणस ू अनोळखी आिण मह वाचे काम? भावाने बोलायला सु वात केली,
‘‘गौडरकडं तु ही नोकरीला जात आहात असं कळलं. खरं ?’’
‘‘हो. नको जाऊ?’’
‘‘ते मी कसं सांग?ू याचं लहानपणापासन ू चं आयु य तु हाला माहीत आहे ? आ ही भावांनी याला
नागवलं, असं तो हणतो. खरं ?’’
‘‘पुढे बोला’’
द या सावध झाला होता. वत:ला बांधन ू घेणारे काही बोलायचे नाही, असे याने ठरवले.
भावानेही ती वाट पािहली नाही. तो बोलू लागला. एकेक ऐकताना द याला ध के बसत होते :
नारायणराव पेशवा मेला या सुमारास हे कुटुंब कनाटकात या आडगावातन ू पु याला आले.
‘खन ू ’ करणात यांनी नाना फडिणसाला काही मदत केली हणन ू याने पवू जाला पु याला
नोकरी िदली. याला ऐितहािसक पुरावा नाही. घरा यात चालत आलेली कथा. आज गौडर ध न
पाच भाऊ. सगळे मुंबईकर. कारकुनाची नोकरी करणारे . तसे सुखव त;ू पण चैन नाही. यांचा
बाप आळशी. िवड्या फुकणे, लावाला या करणे आिण मे ह या या िजवावर संसार करणे. संसार
तरी छोटा? चार भाऊ, तीन बिहणी. मेला ते हा सुदवै ाने तीन मुलगे िमळवते झाले होते. चौथा
मॅि क होऊन टायिपंग िशकत होता. यालाही लवकरच नोकरी लागली. बापाचे कज भावांनी
फेडले. तोपयत बिहण या ल नाचे कज. तेही फेडले. या वेळी सग यांत धाकटा भाऊ गौडर.
आठ वषाचा. भावांनी ठरवले, याला इंिजिनअर करायचे. चांगले िशकवायचे; पण लहानपणापासन ू
धड अ यास नाही. सदा मारामा या. इतरां या कागा या. मुंज करायचे ठरवले. सगळी तयारी
झाली. हजामतीला बसेना. मोठ्या भावाने पाठीत र ा घातला ते हा बसला; पण हजामतीनंतर
अंघोळीलाच जाईना. िहडीस आवाज करत रडत बसला. भटज नी कसेबसे जानवे घातले, लंगोटी
लावली. पुढील आयु यात तो िवजेचे िदवे लावणार होता. याची ही सु वात; पण धाकटा भाऊ.
भावांना वाटे सुधारे ल. योितषी तर पैजेवर सांगत होते : ह उ चीचे आहे त. िचकार पैसा
िमळवणार. भाऊ िशकवत रािहले. नापास होत पाचवीत गेला. योितषाने सांिगतले, याला धं ात
िचकार पैसा िमळणार. मोठा भाऊ भाबडा. योितषावर िव ास. इतर भाऊ पु हा पु हा सांगत
होते, ‘‘शाळे तन
ू नाव काढू नका. याला मॅि क करा. मग काय िचकार पैसा िमळवायचा तो
िमळवू दे.’’ भावाने ऐकले नाही. नाव काढले. गौडर खश ू . अ यास सुटला. भावाची योजना तशी
ठीक होती. याला मोटारमेकॅिनक केला. ायि हंग िशकवले. अठरा या वष िमळवता झाला; पण
‘कामावर िनयिमत येत नाही’ हणन ू दोन मालकांनी काढून टाकले. एकूण िचंता संपली नाही.
िचंता भावाची. याने आप या मगदुरा माणे अ कल चालवली. धं ात पैसा िमळवायचा ना? मग
याला मोटारगराज काढून ा. मोटारमेकॅिनक होता. या या नावावर गराज नाही, असे
कळताच हणू लागला, ‘‘मा या िजवावर हे गबर होणार.’’ भावांनी आप याला नागवले, असे
गौडर सगळीकडे सांगे. भाऊ काही बोलत नसत. ितघे भाऊ याक रता वडील भावाला दोष देत.
तो हणे, ‘‘अरे , घरा याची ल रं उघड्यावर का धुवायला काढू? या झाडूवालीचं बोलता नाही
येणार? आप या नावावर कज काढलंन, आप याला ते फेडावं लागलं, हे का लोकांना सांग?ू
आप या तीथ पांनी बरीच इ टेट आप याला िदली, यातलीच ही असं समज.ू ’’
‘‘आमचा भाऊ हा असा आहे . या याकडे जाताना िवचार करा.’’
‘‘साहे ब, मी आहे गरज.ू इितहासच हणाल तर मलाही आहे . अनेकांना असतो. यांना माणसाची
गरज आहे . मला नोकरीची.’’
‘‘घरा यािवषयी न घडलेलंसु ा सांगतो. आमची बेअबरू् करतो. तु हाला चालतं?’’
‘‘ याचा मा याशी कुठं संबंध येतो? मी गरजू माणस ू आहे हे ल ात या.’’
‘‘तुमची मज . जे भ यासाहे ब याला स ला देतात ते तुमचेही स लागार. माणस ू तसा चांगला;
पण सोवळा आहे असं समजत असाल तर तसं नाही. पा यासारखा पैसा िमळणं हे मुंबईत पाप
नसतं. असा पैसा सरळ मागानी िमळत नाही. आिण वाकड्या पैशाला शाप असतो. बाई, बाटली
आिण रे सचा. िवचार करा आिण ठरवा.’’
‘‘तुमचा स ला भावाकडे मी जाऊ नये.’’
‘‘तु हाला पिह यानं पाहतो आहे . स ला कसा देऊ? तुमचं तु ही ठरवा. खरं हणजे आम या
घरा याची मािहती ायला आलो होतो.’’
द या िवचार करत होता. ता याला िलहायला घेतलेले प बाजल ू ा ठे वले. िनणय सोपा न हता.
माणस ू मुळात च म िदसत होता. या या भावाने िदलेली मािहती खरी असली तरी आप याशी
संबंध येत नाही; पण याव न गौडर हा माणस ू कसा असावा याचा िवचार करत होता. यसनी
असेल; पण कृत न? हणजे याची गरज संपली क आप याला ‘जा’ सांगेल? एकच चांगले
याला िदसत होते : वेगळे जग पहायला िमळे ल. कोणी सांगावे, धंदा कळला क आपण क घेऊ.
गौडरने केले ते आप याला करता येईल. मुंबईत आपण एकटे नाही. मागे भ यासाहे ब आहे त.
औ याला िवचार यात अथ नाही. सारी कथा ऐकून याला भोवळ येईल. याने िखशातन ू नाणे
काढले. ‘छाप’ आला तर जायचे. हवेत उडवले. छातीत धडधडत होते. नाणे काय सांगणार? नाणे
टेबलावर ि थरावले. छाप आला होता.
ा पोटचा यवसाय कर याची क पना मुळात मोठ्या भावाची. तो काळ सव मंदीचा. धंदा
िमळव याक रता खटपट करावी लागे; पण जम बसला क पैसा सुटे. भावांना पैशाची गरज होती.
लागोपाठ तीन बिहणी ल ना या. येकाचा संसार वाढता. मुले हणजे देवाची देन. ‘आवरते’
घे याची या वेळी क पनाही न हती. र. ध . क या या थ ेचा काळ. कारकुनीम ये सगळे खच
तोलन ू मापन
ू कर याचा. पैसा फ धं ात. वडील भावा या मनात धं ाची क पना आली ती अशा
प रि थतीमुळे. याच वेळी गौडरने नापास हो याचा धडाका लावलेला. पाचवीत तीन वेळा नापास
झाला, ते हा भावांनी चौकशी केली. शाळे ला दांड्या मारतो हे यांना या वेळी कळले. मग अिधक
खोलात गेले, ते हा कळले क िसनेमा पाहतो. ांतन
ू िनघू लागले. पैसे कोठून आणतो?
ते हा कळले, होलसेलरकडून माल घेऊन लोकांना िवक . मुळात माल यायला पैसे कोठून
आणतो ही चौकशी भावाने केली नाही. याने मह वाचे ता पय काढले : भावात धं ाची अ कल
आहे . डो यात ा पोटचा धंदा होताच. यात मािजन बरीच असते अशी मािहती शेजार या
कारकुनाने िदली. या या एका काकाचा धंदा होता. हा धंदा हणजे माणस ू वत: रपेअ रं ग,
ायि हंगम ये तरबेज हवा. हणन ू भावाने गौडरला सरळ उचलन ू मोटर ेिनंग कूलम ये घातले.
 हणजे आधी उ र आिण मग मागे येत जाणे. शेवटी कारकून. िदले काम करणे यातच हयात
गेलेली. िनणय घे याची अ कल नाही. कारकुनीम येसु ा ती लागतेच; पण याचा ‘ रटन’
हणजे हे ड लाक, चीफ लाक, सुप रटडट वगैरे. हणजे सरड्याची गती.
कारकून असन ू थोडी जा त अ कल असलेले दोघे खालचे भाऊ. िनणय चुकतो आहे हे यांना
िदसत होते. आपापसांत चचा करत : ‘‘दादाला धं ात पैसा िदसतो. पंधरा तास क करावे
लागतात. िनणय यावे लागतात. चुक चे यावे लागले तर फटका खा याची तयारी लागते.’’
यांना ब याच अडचणी िदसत हो या; पण दादापुढे बोलणार कोण? िबचा याने कुटुंबाक रता
ख ता खा ले या. सकाळपासन ू रा ीपयत खपायचा. पैप ै िमळवायचा. कुटुंबाक रता. याची
कोठे वा यता नाही. कत य हणन ू केलेले. वेगळा राहता तर चैनीत राहता, इतका पैसा िमळवी.
भावांना अ र ाचा संभव िदसत होता; पण बोलले नाहीत.
गौडरसु ा यात रमला. िशकला. धं ाचा अनुभव हवा हणन ू नोकरीला लागला. आिण धो या या
सच ू ना येऊ लाग या. सहा मिह यांत पिहली नोकरी सुटली. ‘‘मालक हडूसतुडूस करतो. भड या
हणतो...’’ भावांना पटले. दुस या नोकरीत तेच. ितस या नोकरीत तेच. मग जागे झाले. खोलात
गेले. दर मिह याला पगार पाचदहा पये कमी का? दांड्या मारी. पैशाचे? िसनेमा पाही. मध या
भावाला एक िदवस गौडर या िखशात मीना ीचा ‘िफरवा ना सखया’ या वेळचा फोटो िमळाला.
भावाने जाब िवचारला. गौडर हणाला, ‘‘अ णा, तू पाहाच. ‘िफरवा ना’ या वेळी अशी िदस ये!’’
उ र ऐकून भाऊ उताणा. िवचारणार होता, ‘‘ित याशी ल न करायचं का?’’ िहंमत झाली नाही.
‘हो’ हणाला तर करा काय! वडील भाऊ तरी शांत. जेवायला बसले क जगात वागावे कसे,
िदलेला श द लाखमोलाचा समजन ू पाळावा कसा, असला उपदेश करी. दादापुढे गौडर न तेचा
पुतळा. दादा भोळासांब. याचे नाव ‘सोमशंकर’च होते. तीन नोक या झा यावर दादाने िवचारले,
‘‘नोक या सुटू देत. तुला अनुभव िकती िमळाला?’’ गौडर हणाला, ‘‘मी एकट्याने धंदा चालवीन
असा काि फड स आहे .’’
हे उ र ऐकून दोघे भाऊ चपापले. गौडर नसताना यांनी दादाकडे िवषय काढला, ‘‘दादा, आधी
याला एक वष नोकरी क न दाखवू दे.’’
‘‘तु हाला कळत नाही. माणसावर जबाबदारी पडली क िनणय यावाच लागतो. मा या अंगी गुण
होते; पण खडघाशीत कसे िदसणार? हे ड लाक होताच माझं ाि टंग पाहन बॉसनं िवचारलं,
‘कोण हा?’ आिण दोन वषात सुप रटडट झालो. अजन ू वरची जागा िमळाली असती. रटायर
हायची वेळ आली. मु ा काय? िनणय यायची संधी िमळाली पािहजे. ते गुण या याकडे
आहे त.’’
‘‘िसनेमाचं काय? याला यसन लाग यासारखंच झालाय. सग या नट्यांचे प े याला माहीत.’’
‘‘तु ही बायस माइंडनं पाहता. यानं कशात तरी इ हॉ ह झालं पािहजे. मला अशी उदाहरणं
माहीत आहे त : गँग असलेला माणस ू . याला इ हॉ हमट िमळताच आज टॉप आिट ट आहे ...
कोण तो... िस आहे . याचं नाव...?’’
वत: एक गोडाउनक रता, एक गराजक रता, अशा दोन जागा घे यात आ या. क घे यात
आला. गौडर इंदूरला फे या मा लागला. पिह याच मिह यात दोघा भावां या िमळून पगाराइतके
पैसे गौडरने दादा या हातावर ठे वले. दादा हणाला, ‘‘पाहा, पटली खा ी?’’ भावांची खा ी पटली
न हती; पण यांनी माना डोलाव या.
तीन मिह यांत गौडरने दुस या कची भाषा काढली. दादाने भावांना िवचारले. िबचारे ‘हो’
हणाले. असे एकूण चार क झाले. गराजचा पसारा वाढला. मॅनेजर आला. या यावर काम
सोपवन ू गौडर िसनेमे पाहन लागला. आिण थमच एका मिह यात तोटा आला. भावांनी दादाकडे
नुसते ाथक नजरे ने पािहले. दादा हणाला, ‘‘ही तुमची कारकुनी! अरे , धं ात असं मागंपुढं
होतंच. क बे्रकडाऊन झाला, कमधील माल चोरीला गेला, याला गौडर काय करील?’’
नफा खाली आला. पुढे तोही गेला. नुसता तोटाच. कजाचे ह े जाईनात. शेवटी एका मिह यात
पदरचे पैसे भरायची वेळ आली. नेमके याच वेळी झाडूवालीला िदवस गेले. गौडर ितला हणाला,
‘‘एक मिहना थांब. कधी कधी पाळी पुढंमागं होते.’’
पण लवकरच पुढील ल णे सु झाली. शंकेला जागा उरली नाही. मग गौडरने िवचारले,
‘‘मीच कशाव न? तू आणखी कुठे पैसे िमळवत असशील’’
पण याला वा य पुरे करायलासु ा िमळाले नाही. खाड्कन थोबाडीत बसली. इतके िदवस तो
नकली आयु य जगला. असली जगाचे दशन थमच घडत होते. ती ओरडली,
‘‘भड या, मजा करत होतास ते हा काय हनलास आटव. ब या बोलीनं लगीन कर.’’
‘‘तू एकदम घाईला येऊ नकोस. मी आलो आहे कजात. डॉ टरना भेटलो. ते उपाय सुचवतील.’’
पण वणवाच पेटला. तो पसरत घरापयत गेला. समेट झाला. या बाईला डॉ टरकडे नेली. गभ
पाडणे बेकायदा, यापायी वारे माप खच. भाऊ िवभ झाले ते या वेळी. दादांचे गौडरिवषयी इतके
ेम का होते, भावांना कळे ना. गौडरला दादरला एक खोली आिण गोडाऊनगराजची जागा ावी,
असे दादा हणाले. भावांनी होकार िदला. गौडर पु हा नोकरीला लागला. या नोकरीची केस
घेऊनच भ यासाहे बांकडे आला. भ यासाहे ब याला लाभले. याने पु हा धंदा उभा केला. दादा
हणत या माणे िनणय घेऊ लागला. आधी या चुकांनी शहाणा झाला होताच. दादा वारले. गौडर
आप यािवषयी बाहे र काय तारे सोडतो, ते भावां या कानावर आले होते. भावांनी होतेन हते संबंध
तोडले. गौडरचा सगळा आधार संपला. जगात एकटा असणं हणजे काय याचे अनुभव घेत होता.
या या आयु यातील ती पोकळी द या भ न काढणार होता; पण याआधी गौडर या आयु यात
एक शुभ घटना होणार होती. आज तो चार खो यां या लॉकम ये राहत होता. धंदा जोरात होता.
सगळे च धंदे तेजीत होते; पण याला रणछोडसारखा मॅनेजर िमळाला हणन ू हे श य झाले.
रणछोड हा सहज उलगडणारा माणस ू न हता. नावाव न कळे क तो गुजराथी आहे ; पण मराठी
बोलू लागला क याची मातभ ृ ाषा मराठी क गुजराथी असा सं म पडे . छ पती आिण ाने री ही
याची दैवते. हे कळ यावर तर माणस ू अिधकच ग धळे . संयु महारा ाची चळवळ सु झाली.
यामुळे एक यावहा रक शहाणपण हणन ू याने ही दैवते घेतली असावीत; पण मग ‘रणछोड’
कशाला? याचे ‘रामदास’ करता आले असते. या याशी बोलू लागले क मनात अनेक उभे
राहत.
तो ा पोट यवसायात आहे हे गौडरला माहीत. तशा दोघां या गाठीभेटीही होत. पिह या
य नात धं ाची मेख माहीत नाही, यामुळे गौडरने मार खा ला. भाऊ बाहे र काही बोलू देत,
याचे मन याला हे च सांगे. ते हा वडील भाऊ हयात होता हणन ू च खरचट यापलीकडे गौडरला
झळ लागली नाही. नंतर भ यासाहे ब भेटले. याचे कोणते ह उ चीचे होते कोण जाणे; पण तो
अडचणीत आला क याला कोणीतरी भेटे. पिह याने वडील भाऊ, आता भ यासाहे ब. कोण या
तरी विकलाकडे जायचे हणन ू यां याकडे गेलेला. कालांतराने नेह झाला. यां याच
स यामुळे याला पिहला क िमळवता आला. आता धंदा सु करायचा नेम या अशा वेळी
याला रणछोडचे मरण झाले. नेमका तोच का? ह! दुसरे उ र न हते. रणछोडही नेमका याच
वेळी रकामा होता. ा पोट कंपनीतील याची नोकरी सुटली होती. याचे कारण रणछोडला
शोभा देणार न हते. एकूण दोघांचा भत
ू काळ सारखाच. गौडर हणाला,
‘‘रणछोड, धंदा सु केलाय.’’
‘‘तु ही मराठी लोक धं ात िशरले तर आ ही काय करायचं?’’
‘‘मी मळ ू कानडी आहे .’’
‘‘हळू बोला, गौडर. इतकं चांगलं मराठी बोलता, मळ ू सांगायची अवदसा का? ‘मी मराठी’ असं
हणत चला.’’
‘‘मा याबरोबर येणार? मला मदतनीस हवाय. नवा कोरा क घेतलाय.’’
‘‘ यवहार जमला तर येणार. धं ािवना तुमचा क गराजम ये बसणार नाही, याची जबाबदारी
माझी. प नास ट के भागीदारी माझी’’
‘‘तोट्यातसु ा?’’
‘‘शुभ बोलायला काय याल! रणछोड असताना तोटा कसा येईल?’’
‘‘मला कबल ू आहे . लेखी काही?’’
‘‘काही नाही. ‘जान देगा, जबान नह ’ असा हा रणछोड आहे .’’
दोघांचे ठरले. रणछोड कामावर येऊ लागला. धं ा या आधी याने बाहे रचा बोड बदलला. ‘गौडर
ा पोट’ या ऐवजी ‘छ पती ा पोट’ केले. वर िशवाजीचे िच . ते पाहताच गौडरने याला
टाळी िदली.
‘‘तु हाला मानलं!’’
‘‘मग िदवस छ पत चे आहे त. रा यारोहणानंतर यांचे भा य पु हा आलं आहे .’’
गौडर यवहार करत होता; पण एक कडे या चळवळीला भीत होता. चळवळ िशवाजी पाकव न
र यावर आली होती. जाळपोळ, सुरामारीपयत. पुढारी कोणी न हताच. लोकच पुढारी, लोकच
घोषण देत होते. ‘संयु महारा झालाच पायजे’ या मागे ‘मुंबईसह’ कोणी जोडले कळले नाही.
कोणे एके काळी आपण कानडी होतो हे बाहे र कळले तर? आप यासकट क, गराज भ मसात
होईल, ही मनात दडलेली भीती. तसे शहरात घडत होते. आपण तर आगी या म यावर. तेथे
सग यांना ‘आपण मराठी आहोत’ हे माहीत होते; पण आता चळवळीचा भरवसा न हता. एकच
िदलासा होता. आता एस.एम. डांगे, अ े यां यासारखे पुढारी होते. यांना हावे लागले होते. लोक
मनात येईल ते करत होते. दादर टेशनजवळ एका पोलीसइ पे टरला लोकांनी घेराव घातला.
‘मराठी नाही’ हे िनिम पुरेसे होते. कोणीतरी हणाले, ‘‘जाळा सा याला!’’ सगळे च ‘जाळा’
हणू लागले. लोकांनी रॉकेलसु ा आणले. याचे नशीब बलव र. नेमके या वेळी एसेम आले.
यांनी सरळ इ पे टरला िमठी मारली. ओरडले, ‘‘आधी मला जाळा.’’ मग ते अ र टळले.
गौडरला आठवू लागले. हे लचांड सु के हा झाले? वेडीवाकडी वळणे घेत कसे गेले? पिहली धाड
म ाशांवर. मग गुजराथी. मग मराठी नसलेले सगळे . िशवीगाळ, मारझोड. पािक ता यांचाही
नाही असा एकमेकांचा ेष, संशय, सड ू . केवळ भाषा वेगळी हणन ू . पुढा यांचीही बेताल भाषणे.
ती यांना करावीच लागत होती. लोकांं या सुरात सरू िमळवावाच लागत होता. आिण हे सव
एकाच मातीतील, ीरामाला मानणारे . ीकृ णा या काळात यादव एकमेकां या िजवावर उठले.
रणछोड, गौडर एकमेकां या कानांत बोलत होते,
‘‘रणछोड, हे कोठवर जाणार?’’
‘‘कोठे ही का जाईना? आपण ‘छ पती क जय’ हणत ब ब मारायची.’’
‘‘ यांना आपली जात कळली तर?’’
‘‘ याक रता उपाय मा या नावातच आहे हो‘रणछोड’.’’ आिण मोठ्याने हसला, ‘‘गौडर, एक
ल ात ठे वा. या मराठी लोकांत दम नाही. िहंमत नाही. यांना मंुबई ह येय. ा; पण गुजराथीसु ा
भोट हो. यांना एक कळे ना, मुंबई घेणार; याचं करणार काय हे लोक? कारखाने, यापार...
सगळं गुजराथी, पंजाबी, िसंधी लोकां या हातातच राहील. मराठी लोकांचा ज मच नोकरी
कर याक रता. शहरात उगाच दंगेधोपे चालतायत. ां यात एक माणस ू झाला. याची यो यता
परमे राखालोखालछ पती. यांचा मी उदोउदो करतो यात संयु महारा ाचा काही संबंध
नाही. या देशाला आज िशवाजी हवा आहे . आ ही दळभ ी. गांधीला ‘बाप’ केलं. खरा मायबाप
िशवाजीच.’’
चळवळ चालच ू रािहली. मोरारजी गो या घालत होते. हता मे िनमाण करत होते; पण उ ोगधंदेही
चालू होते. शेवटी पोट होतेच. सुदवै ाने गौडरला झळ लागली नाही. ती छ पत या बोडामुळे क
निशबाने याची याने वा यता केली नाही. रणछोडने गौडरला खरोखरच हात िदला. क कधीही
रकामा रािहला नाही. एकदाही बे्रकडाऊन झाला नाही. वत: गौडर मधन ू च इंदूरला जाई.
यापा यांशी ओळखी क न घेई.
‘‘गौडर, आप याला सगळं माहीत पाय ये. ाय हर टांग मारतो. मधन ू च जात रािहलास क
या यावरही वचक राहतो. खोटा ेकडाऊन दाखवतात. माल चोरीला गेला सांगतात.’’
रणछोडने पुढे तर एका कंपनीशी काँ ॅ ट केले. गौडरला बजावले, ‘‘तु हाला पैसा िमळतो क
नाही पाहा. असली कं ाटं िमळवायची हणजे हात ओले करावे लागतात. मी पण माझे हात ओले
करतो. आधीच सांगतो. माझा पण धंदाच आहे ; चॅ रटी नाही!’’
रणछोडचा हा एकच धंदा न हता. रे सला जाऊन पैसा कमावणारा तो एकच नर े असेल.
‘‘कसं जमतं हो?’’
‘‘अहो, काही करायचं तर चावी कुठे आहे पा चं. सग या जॉक शी ओळख आहे . यां याबरोबर
रमी खेळतो, िपतो’’
‘‘िपता?’’
‘‘एवढं दचकायला काय झालं? िपतो हणजे गटारात नाही पडत. जॉक कडून ‘टीप’ िमळते.’’
‘‘कोणता घोडा यायचा हे जॉक आधी ठरवतात?’’
‘‘ठराव पास क नही नाही; पण यासारखंच. यां यापैक च एकामुळे हाय लास बायांचं जग
माहीत झालं’’
‘‘तु ही हणजे ध केच देताय’’
‘‘सग या ‘ि ह क ’ची चव घेत ये. िचनी, सयामी, पारशी, य,ू ि◌ा न, िहंदू, अँ लोइंिडयन,
अरब... नाव घे, ती ि ह क मी घेतलेली असणार.’’
‘‘कोणती ि ह क आवडली?’’
‘‘ते कसं सांगणार? िबयाणी, पुलाव, कबाब, ाय िफशअनेक चवी, अनेक िजभा. एक नाव घेता
येणार नाही. यू एकदम देखणी, पण देखणीच. नुसतं पाहा. सग यांत गरम अरब.
घोड्याचासु ा दम काढील. या एकदा मा याबरोबर.’’
‘‘नको बाबा. एकदा हात पोळलाय. ल न करावं, संसार करावा, असं वाटतं.’’
‘‘ल न हणजे वरणभात! कबाब खावासा वाटला तर हो’’
‘‘ हणजे वरणभाताशी बेइमानी. नकोच ते.’’
िदवस जात होते. पैसा येत होता. रणछोड खात होता; पण सांगन ू . वत:चे हात ओले कर याचे
याने आधीच सांिगतले होते. दोघे एकमेकांचा उपयोग क न घेत होते. रणछोड धंदा आणी.
गराजला लागन ू च गोडाऊन. ते नेहमी ने या या मालाने भरलेले असे. दोनतीन कंप यांशी
रणछोडने संधान बांधले होते. जवळच ‘छ पती ा पोट’चे ऑिफस. एक टायिप ट, फोन. फोन
सारखा चाल.ू मधन ू च गौडर इंदूरला जाई. के हातरी गौडरला वडीलभावाची आठवण येईउदास
होई. हे वैभव पहायला तो आज हवा होता, असे वाटे. या या पाठोपाठ दुस या भावाची आठवण
होई. एक िदवस अचानक याला वाटले : आपण भावांकडे जावे. मा मागावी. आप या कजाचे
यांनी भरलेले पैसे परत करावेत. पु हा आप या कुटुंबात जावे. तो िवचार आ यापासन ू याला
दुसरा िवचार सुचेना आिण याने िनणय घेतला : जायचेच. गेले पािहजे. आिण तो गेला. कळवन ू
गेला. सोबत पैशाची पुरचुंडी.
‘‘दोघांची मा मागायला आलोय.’’
‘‘तु यापायी झाले या कजाचे ह े अजन ू भरतोय.’’
‘‘ते सगळे पैसे आज परत देणार आहे . मला परत आप यात सामावन ू या.’’
भावांनी पैसे घेतले. ते ठे व या या िनिम ाने आत या खोलीत गेले. खलबत क न ब याच वेळाने
बाहे र आले.
‘‘गौडर, धं ात यश िमळवलंस. आ हांला आनंद आहे . हा रणछोड कोण?’’
‘‘ या यामुळे तर धं ाचा जम बसला.’’
‘‘ याचे इतर उ ोग माहीत आहे त का? तुझी सगळी मािहती आ हाला िमळते. रणछोडचीसु ा
आहे . याची यसनं माहीत आहे त?’’
याचा भाऊ आम या ऑिफसात आहे . या या यसनांपक ै कोणकोणती जोडलीस? िपतोस क
नाही?’’
‘‘ग याशपथ नाही.’’
‘‘बायांकडे जातोस क नाही?’’
‘‘एकदा हात पोळले. आता या वाटेला जात नाही. मला ल न करायचं आहे . चार माणसांसारखं
रा चं आहे .’’
‘‘तुझी पि तशी ओलांडली. बायको कोण देणार? तु यािवषयाी बाहे र काय बोललं जातं माहीत
आहे ? रे सबाजी, रं डीबाजी, िपणं - तुला काही व य नाही, असं कानावर येतं. पैसा फोरास
रोडलासु ा िमळवतात. तु याशी नातं जोडून सग या घरा या या नावाला काळं फास?ू तू पैसे
परत केलेस, आ ही ास टाकायला मोकळे झालो; पण आपलं नातं जोडणं कठीण िदसतं.
आम या पोरीबाळी आहे त. यांची ल नं ला हाय येत. यांचं जमेल असं वाटत नाही. आपण
कानडी, याची वा यता करता येत नाही. आम या शेजा यांनी सांभाळून घेतलं आहे ; पण मुल ना
नवरा पा चा तो कानडीच हवा. पु हा याला मराठी यायला हवं. याक रता बेळगावकडे
प यवहार चालू आहे . यात आणखी तुझा संबंध जोडला तर वांधा येईल. आम या अडचणी
समजन ू घे. आ हाला िवसर.’’
तो ण गौडर या आयु यात िनणायक ठरला. रणछोड या नादाने याने थोडाफार
बाहे र यालीपणा केला हे खरे ; पण भाऊ हणतात तेवढा न हता. तसे हे उ ोग करणारे अनेक
िति त लोक मुंबईत होते. रणछोडनेच नावे सांिगतली होती. यात इतके वावगे काय होते?
वा यता झाली नाही क झाले. गौडरला तो फार मोठा ध का होता. केवढे बेत रचन ू तो भावांकडे
गेला. दोन िदवस तो तळमळत होता. रणछोड या ते ल ात आले.
‘‘त येत बरी नाही?’’
‘‘रणछोड, दुिनया स याची नाही.’’
मग भावां या बैठक चे सम वणन केले. हणाला, ‘‘तुझं नाव बाहे र खराब आहे .’’
‘‘बोललो नाही. तुम यासारखीच माझी प रि थती आहे . माझा दोष काय? लांड्यालबाड्या क न
पैसे िमळवतो. ते खोटं आहे . तुम या यवहारात पैसे िमळवतो. याला तु ही लांड्यालबाड्या
हणाल?’’
‘‘नाही.’’
‘‘सरळ वागन ू कोणाचं क याण झालं आहे ? हे जे बंगले िदसतात ते कोठून आले? मला िवचारा.
कोणाला तरी टांग मारलेली असते. यांना स जन हणतात यांचे संसार पाहा. सरळ मागाने
पैसा िमळत नाही आिण पैशािशवाय चालत नाही. अशा पेचात माणसानं करावं काय? दा बंदीचं
पाहा. इं लंडम ये सरास दा िपतात. यां या धमातच दा यायला सांिगतलं आहे . इतकं लांब
कशाला? आपला कृ ण हणजे रणछोडच. यानं आिण अजुनानं काय िदवे लावले? अहो, दा
िपऊन दोघे लास. कृ णा या तंगड्या ौपदी या मांडीवर, अजुना या ि मणी या मांडीवर. ही
काय रीत झाली? माणसाचा अंमल दा वर पािहजे. अमलावर अंमल चालवतो तो खरा िपणारा.
नाहीतर कृ ण, अजुन. नेम त िप यानं काही होत नाही. शांत झोप येते. या दा बंदीचं लोकांनी
अवडं बर माजवलंय. वेदकाळात ा णसु ा दा पीत. सोमरस हटलं क दा चं दूध होतं?
रं डीबाजीचं या. एखा ाला संसार, मल ू हे जंजाळ नको असलं, तर यानं काय करावं? भक ू
लाग ये. ती तर आ ही नाही आणली? देवानंच िदली. ती भागव याक रता बाईकडं गेलं तर असं
काय पाप झालं? ितला चार पैसे िमळाले. आपलं काम झालं. याला लगेच ‘रं डीबाजी’ िशवी? उ ा
हॉटेलात खा लं तर ‘भक ू बाजी?’ भेकड लेकाचे!’’
‘‘ यालं तर शांत झोप येते?’’
‘‘िपऊन बघा. इतकं छान वाटतं. सग या िचंतांचा िवसर पडतो. याय ये?’’
‘‘एकदा बघतो.’’
‘‘आताच चला. मग गद होते. दा बंदी आहे ; पण माहीम या मावशीकडे बंदोब त केलाय. हणजे
पोिलसांना ह े. काही िवचा नका. या मो नं सरळ वागायचीच बंदी के ये. बेअकली!
अमे रकेला जमलं नाही ते हा करायला िनघाला. खेडोपाडी हातभ ् या सु झा या.’’
जागा मोठी, लांब ं द होती. हॉलभर टेबलं. भोवती चार खु या. यां या चेह यावर िकंिचत लाली.
बोलायचे ते कानात. हसायचे िचमटू भर. अनेकां या हातात िसगारे ट. हॉल धु याने भर यासारखा
वाटत होता. नव याला ते वेगळे च जग वाटे. दा , िसगारे ट यांचा संिम वास दरवळत होता.
गौडर ग धळला होता. रणछोड या या कानात हणाला, ‘‘पय यानेच येताय. दोनतीन वेळा
आलात क नाकाला, डो याला सवय होईल. काही वाटेनासं होईल. इथं सगळे िति त येतात
हं, गौडर. अलब येगलब ये नाहीत. आप या डा या हाताला जाड िभंगाचा च मा, मानेवर आलेले
केस, मवाली वाटतो ना? तो मराठीचा थोर कवी आहे . याला लोक भयंकर मानतात.
या याजवळ बोलतोय तो चाळीत राहणारा. कारकून वाटतो ना? आजचा े कादंबरीकार!
कादंब यांतन ू िश या फार वापरतो. ि यांची गिल छ वणने करतो. िवचारलं क उ र एक : ‘मी
काय क ? अशी माणसं तसं वागतील क नाही सांगा.’ हा िनल जपणा नाही? सगळी नजर
पु तका या खपावर. लोकांना िश या घात या, िनषेध केला क हा खश ू . खप खपू होतो. मी तर
ऐकलंय, तो इं जी कादंब यांची चोरी करतो. इतके िदवस पचलं. आता याची शंभरी भर ये.’’
‘‘ हण ये?’’
‘‘ या यापे ा थोर असले या कादंबरीकारानं या या चो या च हाट्यावर आण याची ित ा
जाहीर सभेत के ये. हे लेखक िदसायला ग डस; पण मनाने द र ी हो. भेटले क गोड गोड; पाठ
वळताच ‘भडवा.’ वत: या कादंब यांची नाटकं करतो. धो धो पैसा िमळवतो. िपतो; पण एक त
कडक पाळतो : यसनं करायचं; पण दुस या या खचानं. कोकणचा हो. तेथले लोक क ू. एवढा
पैसा िमळवतो. याला काय भीक लाग ये? पण कपडे पाहा याचे. कधीचे मळके. याच
कपड्यांना काय नाव ायचं? पण आज यालाच मराठीतील सव े कादंबरीकार
समजतात हणजे तोच वत:ला समजतो.’’
‘‘तु हाला एवढी काय मािहती?’’
‘‘या बार या मावशीनेच िदली. आप याकडं िति त लोक येतात, असं ितला सांगायचं असतं. ते
खरं ही आहे . गु यावर होते तशी आरडाओरड इथं नाही. दंगा नाही. धड पायांनी आला,
लळतल बत गेला, असं तु हाला इथं िदसणार नाही. नेह , काँगे्रस, संयु महारा अशा
भारद त िवषयांवर इं जीत, हल या आवाजात चचा करत बाहे र पडणार. या चचा हणजे यांची
बडीशेपच हो. या. त ड वाकडं नको. सवय होते... कसं वाटतं?’’
‘‘रणछोड, ा यात आहे काय? िकती छान वाटतं हो! डो यात या िचंता गे या. उ हात धु याने
पळ काढावा तसं.’’
‘‘आणखी काय वाटतं?’’
‘‘सांगता येत नाही. फार छान वाटतं. असं कधी वाटलंच न हतं. आणखी घेऊ?’’
‘‘आज नको. एकानं असं हलकं वाटत असेल तर एकच याला. दुसरा घेऊन पाहा; पण आज
नको. एक ल ात ठे वायचं, वत:चा भगवान ीकृ ण होऊ ायचा नाही!’’
गौडरची भक ू च जगावेगळी होती. याला भाऊ आठवत होते. यांना आपण संकटात आणले.
यांनी आपली धा ती घेतली. ‘पैसे दे. नातं नको.’ यांचेही बरोबर होते. पु हा या माणसाने
संकटात आणले तर? यांची काळजी वेगळी. याची भक ू वेगळी. याला आपले पवू चे जग हवे
होते. िनदान कोणाशी तरी बोलावे आिण मन हलके करावे, असे याला वाटे. सगळे भोग
असताना तो तडफडत होता. याच मन:ि थतीत एक िदवस भ यासाहे बांकडे गेला. िव ासू
माणसाशी गरज अस याचे सांगू लागला.
‘‘द ाजी, गौडरकडे जात आहात. शहाणपणानं रािहलात तर पैसेवाले हाल. िभकेला लाव याची
ताकदसु ा या याकडे आहे .’’ आिण भ यासाहे बांनी गौडरची यसने, बाहे र याली यासंबंधी
मािहती िदली. ‘‘तो स या माणसाचा भुकेला आहे हे ल ात ठे वा’’
‘‘चार िदवसांनी येतो सांगा.’’
‘‘चार िदवस? काय काम आहे ? आताच जा.’’
याच पावली द या गौडरची वाट चालू लागला. गौडर िशवाजी पाक या बाजल ू ा एका ग लीत
राहत होता. सव ‘संयु महारा ा’ या घोषणांचे फलक लागले होते. आधी या िदवसांत
झाले या जाळपोळ चे, फोडले या दुकानांचे अवशेष िदसत होते. मुंबई भकास िदसत होती. नजरा
मे या हो या. कस याही िव वंसाचा डो यांवर, मनावर प रणाम होत न हता. सव फ ेष,
चीड भरलेली िदसत होती. एकमेकांिवषयी अ ील बोलले जात होते.
द यावर काहीच प रणाम होत न हता. अचानक हे काय उपटले? लोक का पेटले? याला कळत
न हते. याचा तो िवचारही करत न हता. याला गौडर िदसत होता. ‘बाहे र पड, नशीब
काढशील,’ या रामभटा या भिव याचा हा आरं भ तर न हता? पण औ यालाही याने अशासारखेच
भिव य सांिगतले होते. इतके िदवस झाले, याचे कोठे च काही जमत न हते. आता तर
द मंिदरही बंद झाले होते. तेथे बरे च बदल हायचे होते. खरे तर द या या पगारात दोघे गुजराण
करत होते. औ याला िनदान गुळपडीला जाता येत होते. आप याला तो दरवाजा के हाच बंद
झाला होता. गेलोच तर ‘काहीतरी लफडं क न आलेला िदसतोय!’ असे लोक हणते.
असे उलटसुलट िवचार करत तो दादरला उतरला. तेथे तर सव जाळपोळ, दुकानफोडी वाढली
होती. दादर हा चळवळीचा बालेिक ला. िशवाजी पाकपाशी आला. आद या िदवशीच तेथे जंगी
सभा झाली होती. खुणा पटवन ू घेत तो गौडर या घरी आला. भ यासाहे बां या घरासारखीच ती
जागा ऐटबाज होती. गौडर पेपर वाचत होता. द याला पाहताच याने वागत केले.
‘‘या. तुमचीच वाट पाहत होतो. भ यासाहे बांकडून ना? नाव?’’
‘‘मला सगळे ‘द या’ हणतात.’’
‘‘लोकांना एवढी भीक का लागली? ‘द ’ू सु ा नाही! आ ही नोकरालासु ा असं हणत नाही.
पिहलं ल ात ठे वा : तु ही माझे जोडीदार असाल, नोकर नाही. मी तु हाला ‘द ा’ हणणार.
चालेल? थोडं जगावेगळं . नावातच मान पाय ये. माझं नाव मला िबलकूल आवडत नाही. ते काय
सालं नाव? भरीला कानडी. याचा उ चार कर याची स या सोय नाही. अहो, मेहता नावाचा
माझा िम आहे . रोमरोमांत मराठी; पण या नावामुळं या यावर मार खायची वेळ आली. तर
द ा, तु ही पिहले माझे िम . द ा, जगात मी एकटा आहे हो. भाऊबिहणी असन ू . पैसा िमळवतो.
याचं करायचं काय? माझे भाऊ यांना मी संकटात आणलं. मा यामुळं कजबाजारी झाले. कबल ू ,
मी चुका के या. अनेक ऋिषमुन नी पापं केली; पण यांचं ालन करायची संधी लोकांनी िदली.
खरं ना? भावांनी मला संधी ायला नको? नाही देत हो. मी एकटा आहे .’’
बोलता बोलता गौडरचे डोळे भ न आले. हळूहळू तो रडू लागला. मग रडणे वाढतच चालले.
द याला काय करावे कळे ना. तो उठला. गौडर या पाठीव न हात िफरवत हणाला,
‘‘गौडर, मी आहे तुम याबरोबर’’
‘‘मी बोलेन ते ऐका. कंटाळू नका. सं याकाळी ऑिफसात जा. काम कसं चालतं पाहा. िशका.
क घेतलात, धंदा काढलात, तरी माझी हरकत नाही. माझं माथं िफरलं तर धंदा तु हाला देईन.
मनातन ू भावांना ावासा वाटतो; पण नको हणाले तर? कारकुनीच कराय ये तर करा. ते हा
भावाची जागा घेणारा िम मला हवाय हे ल ात ठे वा. अहो, मन हलकं करायचं हटलं तर
मा याकडे कोणी माणस ू नाही. ल ाधीश कसा िभकारी असतो ते पा चं आहे ? तुम यासमोर
बसला आहे . जगात मला दोन देवमाणसं भेटली : पिहले माझे दादा. मी इतके िदवे लावले; पण
मा यावरचा यांचा िव ास गेला नाही. दुसरे भ यासाहे ब. दाबन ू फ घेतात; पण पिह या खेपेला
काही घेतलं नाही; पण माणसा या क याणाला जपतात िकती! असा माणस ू िमळायचा नाही. हा
जो माझा धंदा िदसतोय ना, याचं ेय या देवमाणसाला आहे .’’
‘‘मला असा भ यासाहे ब एकच भेटला : गौडरसाहे ब.’’
‘‘ते ‘साहे ब’ काढून टाका. भावाला ‘साहे ब’ हणतात?’’
‘‘गौडर, माझा भत ू काळही चांगला नाही.’’
‘‘टाळी ा. आमचं तेच झालं. हे वय चम का रक हो. माझी आणखीही पापं आहे त. गुणही आहे त.
भ यासाहे ब तु हाला नावाजत होते.’’
‘‘तुम याकडे काम?’’
‘‘ऑिफसात जा. िशका. घरी आलात क मला बोल याची लहर येईल ते हा ऐका. धीर ा. आता
तु ही इथेच राहा. आिण हे कपडे बदला. आम या िशं याकडे जा. शट, पँट झ कपैक िशवा. पैसे
मी देईन. ल ात ठे वा, या मुंबईत ‘एकनरू आदमी, दसनरू कपडा.’ तु हाला ‘तसलं’ काही?’’
‘‘काही नाही. इ छा पण नाही. ल न करावं, मुलं हावीत, असं वाटतं’’
‘‘माझंही तसंच होतं हो. प रि थतीनं नागवं केलं.’’
‘‘ यात कमीपणा वाटावा असं काही नाही. माणुसक हवी.’’
‘‘िकती छान बोलता. ती मा याकडे आहे . आधी आम या िशं याकडे जा. प ा देतो.’’
द ा िनघाले.
एक िदवस िनरोप आला : ‘‘द मंिदर पण ू झालं. पजू ा सु झाली. न या नोकरीत रमलास; पण
वेळात वेळ काढून ये.’’
द या ितकडे गेला. वेश करताच थबकला. पवू चे ितथे काहीच न हते. गाय पवू याच जागी
होती. वास ‘गाय’ हो या या मागावर होते; पण गोठा? या जागी एक देखणी वा तू आली
होती. ओला वास दरवळत होता. फुटक फरशी जाऊन लखलखीत संगमरवरी लादी आली होती.
पाहावे ितकडे हीच त हा. जु या जगाचा मागमस ू ही न हता. उज या हाताला एक श त हॉल
आला. या या िभंतीकडून कृ णजीवनातील देख या संगमरवरी मत ू आ या. तो तसाच पुढे
झाला. य मंिदराने तर भ यता, देखणेपणा यांची कमाल केली होती. द मत ू ने याला यान
लावायला भाग पाडले. ि मत ू िकंिचत हसत होती. भरजरी मुकुट, भजरी पोशाख... सगळे
लकाकत होते. औ या पज ू ेत म न होता. द याला पाहताच खुणेने ‘थांब’ सांिगतले. पवू पज
ू ा
पुटपुटत करी. आता तार वरात मं हणत होता. द या गौडरकडे गे यावर अधन ू मधन
ू दोघांची
भेट होई. ‘‘तुला ओळखणार नाही असं सारं बदलताय’’ हणे. द याने ितकडे फारसे ल िदले
नाही. मंिदर काही िदवस बंदच होते.
‘‘द या, तू होतास, हणन ू ते िदवस िनभावले. आता ठीक आहे .’’
पजू ा, गंडे पवू वत सु झाले. खप वाढत होता.
‘‘पण ा महागाईनं हैराण केलं रे . िकती कमाई वाढो, महागाई दोन पावलं पुढंच.’’
‘‘तू पण गंडा बांधलास. बरं केलंस’’
‘‘पाहतोयमाझं मलाच गंडवता येतं का?’’
‘‘शंका नको. मला चीती येतेय.’’
‘‘कोण तुझा तो मालक, या याकडं ब तान बसताय?’’
‘‘ याव नच हणतोय, मी ा पोट काढणार क काय शंका यायला लाग ये. धं ाची बरीच
मािहती हो येय. फोन घेता यायला लागला. आता टेसात ‘हलव?’ करतो. गुजराथी बोलता यायला
लागलं. तुझं पण उ प न वाढे ल बघ’’
‘‘भ वाढले रे . पय यानं ‘काय नवीन झालाय’ पा ला येत. मत ू पािह यावर थबकत. हात
जोडत. आता सग याचीच लांबी वाढली. भ ांची, नम कारांची आिण गंड्यांची पण दु पट झाली.
मिहना याचेच दीडदोनशे येऊ लागले. मु य हणजे घरी पैसे पाठवू लागलो. थोडा चावटपणा
करत होतोता याकाकाला मिनऑडर करायची, ‘आम या घरी आईला ा’ असं िलहायचं. असं
दोन मिहने झालं. ितस या मिह याला अ णाचं प . गिहव न. मा मािगतली.’’
‘‘कशाला?’’
‘‘मला वाईट वागवलं हणन ू . चल, माझी जागा पा ला’’
दोघे औ या या जागेत आले. पु हा द या थबकला. ओरडला,
‘‘रांड या! खरं च गंडा लाभला क काय? इथं तू राहतोस? घरात बाथ म, संडास. पुढं
अंगणासारखं. आप या गावक यांना दाखवायला आण.’’
‘‘काही आले. इथं मी राहतो हे यांना खरं च वाटेना.’’
‘‘आकार सोडला तर बंगला रे एकच कमी आहे ’’
‘‘ओळखलं. याक रताच तुला तातडीनं बोलावलं. रिववारी आप याला मुलगी पा ला जायचाय.
एकूण चार मुली पा यातसग या भटज या.’’
‘‘ हणजे याि क पण वाढे ल. औ या, हा गंड्याचा ताप! मा या ल नाचं मा तु याइतकं सोपं
नाही. मला मुली सांगन ू येणार नाहीत. गुळपडीचे ताप नडताहे त. ता याला गौडरकडील
नोकरीचं कळवलं. गुळपडीलासु ा भ वाढतायत. दोन सैपाकणी ठे व यायत. िशवाय, उ ी
काढायला एक मोलकरीण. हातारी आहे . एकदा त ड पोळलाय. भाऊ वयात येतोय ना! तर
मा या ल नाचं. ता या हणतो, मा यािवषयी सग यांचे गैरसमज आहे त. चंदरशी, हैदरशी मै ी,
ाचीच सग यांना धा ती घेत ये. चंदरकडे मी क बडी खात असे, असंही सगळीकडे उठलाय.
आता इथंच पािहलं पािहजे; पण आधी गौडरकडे ब तान बसलं पाय ये. वय अ ावीस. अजन ू दोन
वष थांबणार आहे . मग भ यासाहे बांकडे िवषय काढणार. नोकरीचा अजन ू भरवसा वाटत नाही.
गौडर कसा आहे कळत नाही. याला भाऊ आहे त, मुंबईलाच असतात. एक िदवस यांना िश या
घालत होता. इरसाल िश या. याचं काय झालं, कळत नाही. म येच मला िवचारी, ‘यात माझं
काही चुकलं? मी नको, मग भड यांनो, माझे पैसे कसे चालतात?’ शडाबुडखासु ा मला माहीत
नाही. मी काय बोलणार? हटलं, ‘यात तुमचं काय चुकलं?’ गौडरनं टाळी मािगतली. िदली.
‘यात’ हणजे कशात हे सु ा माहीत नाही. फारक न पीत असावा. रांडांकडे सु ा जात असेल.
काही भरवसा नाही. तो रणछोड हणन ू याचा िम . तो आला क गौडर आप या खोलीत जातो.
रणछोडची याची काहीतरी खलबतं चालतात. ते हा नोकरी आहे , पगार चांगला आहे ; पण
भरवसा नाही. हातात के हा नारळ येईल सांगता येत नाही. क यायचा तर आधी वत:चे पैसे
लागतात. मग बँक देते. आिण धंदा? तो मी कोठून आणायचा? अजन ू मा या इत या ओळखी
नाहीत. रणछोडकडं ती अ कल आहे . गुजराथी आहे , हणन ू गौडर याचा िमंधा. धंदा िशकतो
आहे . अजन ू िशकायचं आहे ; पण ते घर कसं आहे , गौडर नेमका कसा आहे , अंदाज लागत नाही.
रणछोड तर हलकट. गौडरशी गोड गोड बोलतो. मला घाटी समजतो.’’
‘‘एकदा गुळपडीचा िहसका दाखव.’’
‘‘आिण गौडरनं हातात नारळ िदला तर? दोघांचं रह य आहे बाबा. गौडरपे ा याला धं ातलं
कळतं. ‘धंदा िशकणं’ एवढं एक धोरण ठे वलाय. अपमान ही याची फ समजायची. गौडरची मज
सांभाळायची. वेळ येईल तसं वागायचं. दुसरं काय करणार?’’
‘‘ही मुंबई आहे . असले माणसांचे नमुने दुिनयेत नसतील. भ ी. तुला एक बातमी ाय ये मी मुंबई
सोडतोय.’’
‘‘का? गंड्याचं ब तान बसताय ना?’’
‘‘ या गंड्यानंच बहधा साद िदला. मी बांधू लागलो आिण चीती आली.’’
‘‘नीट काय ते सांग.’’
‘‘संयु महारा मला नडला. पुढ या मिह यापासन ू इथे गुजराथी पुजारी येतोय. नाहीतरी
गुळपडीला माणसाची गरज आहे च.’’
‘‘तू हंजे ध काच िदलास. इथं मी एकटा पडणार.’’
‘‘तुला गंडा लाभला. मी ल न करतोय. तपू ण कर.’’
‘‘मा या ल नाचं दोन वषानी पाहणार. गौडरचा भरवसा नाही वाटत. तू जाणार आिण मुली पाहतो
आहे स?’’
‘‘चौघांना सांिगतलांय. आमचं घर, उ प न पाहा आिण ठरवा. अथात मुलगी पसंत पडली तर या
गो ी आहे त. यांना पसंत आहे . गुळपडीचे भटजी इथं आहे त ना, यां याकडून यांना सगळी
मािहती िमळाली असणार.’’
‘‘चळवळीचा स या तुला काही ास?’’
‘‘काही नाही. गुजराथी लोक चांगले रे . मला नारळ िमळाला. मालकाचंही बरोबर आहे . याची
लाकडाची वखारच लोकांनी जाळली. मालक िचडला आिण पुजा यासकट सग या मराठी
लोकांना उडवायचं यानं ठरवलं.’’
‘‘गंडा, नारळ दो ही तुला भोवली हणायची.’’
बोलता बोलता द या या डो यांत पाणी आलं. बराच वेळ ग प होता.
‘‘ग प?’’
‘‘ध का िदलास. असलं काही ऐकावं लागेल ाची क पना न हती. औ या, तुला तशी काळजी
काही नाही. दोघांचे बाप थकलायत. गेलास तर हवाच असशील. ा लोकांची तरी मेहेरबानी
कशाला? यांना तच ू दोन िदवसांची नोटीस दे िन गुळपडीला जा.’’
‘‘तो िवचार आला होता; पण ते लोक मा याशी चांगले वागत आले. यां या त डात कडू चव ठे वू
कशाला जा? चळवळ कशाक रता चाल ये हे सु ा आप याला धड माहीत नाही. सु याबरोबर
ओलं जळतं ते असं. मला के हातरी जावंच लागलं असतं. तुला एकच ाथना आहे : या
गौडरकडून काही यसनं घेऊ नको. मला तुझा भरवसा वाटत नाही. द ापुढं उभा राहन सांग.’’
द याने मत ू पुढे उभे राहन औ याला वचन िदले आिण दोघे चहा यायला बाहे र पडले.
द या मागेपुढे पाहत चालला होता. सगळा आसमंत शांत होता. याचे याला अजब वाटले. िदवस
धकाधक चे होते. उगवता िदवस कोण या अव थेत मावळे ल सांगता येत न हते. सव शांत आहे हे
पाहताच तो मुंबई िवसरला. लवकरच आपण या पोर या नगरीत एकटे पडणार हाच एक िवचार
या या डो यात होता. मुंबईला तो पोरक हणे. कोणाचीच न हती आिण सवाची होती. कोणीही
माती या ओढीने राहत न हते. मुंबईला येऊन याला इतक वष झाली; पण शेवटी गुळपडी खरी
असे याला वाटे. गाव या कोण याही आठवणीने याची समाधी लागे. वत:ला िवसरे .
जाणतेपणाची िनदान दहा वष तरी याने गावात घालवली होती. ती दहा वष कशी तुडुंब भरलेली
होती. यात भावना होती. मुंबईला येणा या कोणालाच असे काही वाटत नसते. सगळे पोटाथ .
सगळे इमान गावाला. आठवणी गाव या. भर करायची गावाची. वे येला कोणी मन देत नाही.
िदले तरी ती घेणार नाही. मंुबई तशीच आहे : एक वे या. शहरात सव जाळपोळ, दंगे, खन ू
चालले आहे त. या देख या नगरीला आपण िव ूप करत आहोत, असे कोणालाही वाटत न हते.
‘मोल घे, माल दे’ हे च सव िदसत होते. असे का हावे? इथे कोठे मातीच िदसत नाही. पाहावे
ितकडे डांबर. माती ह ये? गावाला जा. मातीला माया अस ये.
औ या जाणार याने द या उदास झाला. ही उदासीनता हणजे अशा भावनांचे एक वेगळे च रसायन
होते. या रसायनाम ये वरील सव घटक होते. ते िदस याइतक कुवत द याकडे न हती; पण तेच
तेथे होते.
दोघे हॉटेलात आले. ‘वीरकर’सारखीच या हॉटेलातील भेळ दोघांना आवडे . औ याने ऑडर िदली.
द या ग पच होता.
‘‘बोल ना’’
‘‘काय बोल,ू तू जाणार. गुळपडीला मजा करणार. मी इथं पोरका. इथं फ पैसा. देहापासनू सारं
िवकायला काढलेलं. देशमुखां या चौथ यात साप िशरलाबोलवा द याला. तो ‘काय ाल?’
िवचारणार नाही. इथं सारं आहे . माया नाही. शहरात दंगे चालू आहे त. भाषा वेगळी हणन ू
एकमेकांचा िकती ेष? अरे , पुढारी लोक िशम यातील भाषा वापरतात रे . सगळं पािहलं क
िख न हायला होतं. अशा वेळी आधार फ तुझा. आिण तच ू चाललास’’
‘गौडर तु यावर जीव टाकतो.’
‘‘टाकायला याचा जीव जागेवर कुठाय? तो रणछोड आतन ू टरकलायत. बोड छ पत चा लावला
तरी एक कानडी, दुसरा गुजराथी, ाची वा यता झा ये. दोघे यांचे ते रािहले नाहीत. हणन ू च
गौडरनं माझी मागणी केली असावीशेजारी मराठी माणस ू असावा. अनायासे गुळपडीला जातो
आहे स. हातारपणात तरी दोघे भाऊ एकमेकांवर माया करतील. इकडं ल ठे व आिण हो, िवसरत
होतोलकमीकडं ल ठे व. औ या, मनातन ू लकमी कधी जाईल असं वाटत नाही.’’
‘‘ितला तु याब ल काही वाटतं का? चंदरला सांग ये, ‘ याचं खाणं थोडं , मचमच फार.’ रांड रे
द या! ितला तु या मनात कशाला जागा देतोस? खपू पैसेवाला होशील असं वाटतं. वत: या
िहमतीवर, गौडर या कृपेवर. ितशीत आहे स. दोनतीन वष कळ काढ. चांगली बायको िमळव.
संसार कर’’
‘‘ते करीन; पण लकमी राहणार. काय गोड आहे रे ! पु हा िवसरत होतोलकमीचं बोलायचं न हतं.
ित या पोराब ल. ा चंदरचा मला भरवसा वाटत नाही. मि लंगम ये टाक ल नाहीतर मडक
बांधायला लावील. तसं होऊ देऊ नकोस. ती जबाबदारी तु यावर टाकताय. अजन ू वेळ आहे ; पण
अठराचा झाला क मा याकडं पाठव. याला ायि हंग िशकवीन.’’
‘‘तो चंदरचा आहे हे िस होऊनसु ा.’’
‘‘ या याक रता नाही; लकमीक रता. दुसरं गेलास क दर आठवड्याला तुझं प यायला पािह ये.
औ या, बोलू नये; पण आपण कोकणी खरोखरच िभकारचोट रे . दोन पैसे खच; पण उगाच
खुशालीचं प पाठवणार नाहीत. कोणी मेला तर प . जाऊ ा. ा मुंबच ै ा काही भरवसा नाही.
कोणालाही िमरवणक ू काढायची लहर येते आिण तेवढं िनिम पुरं होतं. नंतर जाळपोळ, दंगे’’
‘‘द या, चळवळ मवा यांनी हाती घेतली क काय?’’
‘‘असेल, यांना भाव आलाय. काल या पेपरला बातमी वाचलीस? डांग गुजराथला िमळालं. आता
आप याला फ ‘डांगर’ माहीत. हे डांग कुठे आहे ? गुजराथला गेलं हणन ू काय झालं? क
गुजराथला पािक तान समजतात? पण रिववारी िशवाजी पाकला सभा आहे . न क गडबड
होणार. हा अ े भयंकरच रे ! हातात नेहमी मशाल पेटवनू यायला लोक तयार.’’
‘‘गौडरक रता तुला म ये पडायची ह क येईल. तसलं काही क नको.’’
‘‘ याला वा यावर सोडू? मा या ता या यानं ते होणार नाही.’’
‘‘मग पड आिण खा िपंडे.’’
‘‘काय गांडूसारखं बोलतोस? अरे , हैदरला टांग मारताना िवचार केला नाही. गौडरला सोडू?
औ या, मी र ाला िभणारा नाही.’’
‘‘तू ‘छ पती’ आहे स; पण गुळपडीचा. तेथील आिण मुंबईची गिणतं वेगळी’’
‘‘काही होत नाही. दोघे उगाच टरकलायत. मी जातो. जाय या आधी कळवशीलच. एक िदवस
मजा क . दोघांचा आवडता ‘ चारी’ मॅजेि टकला लागलाय. पाह. चौपाटीवर पाणीपुरी,
शेवपुरी...’’
दादरला आला ते हा िदवस खपू होता. िशवाजी पाकला रिववार या सभेची तयारी चालू होती. सारे
शांत होते. लोकां या चेह यांवर उगाचच िचंता. खरे हणजे उगाचच न हती. असे शांत वाटत
असतानाच काहीतरी िनिम होई आिण ड ब उसळे . गुजराथी लोकांनीसु ा ताळतं सोडले होते.
खोटे छापत : ‘गुजराथी ि यांवर बला कार’ वगैरे.
गौडर, रणछोड दोघे कपाळाला हात लावन ू बसलेले द याने पािहले. ऑिफसात येताच दोघे
ताडकन उभे रािहले. गौडर ओरडला,
‘‘या द ा, तुमची वाट पाहत आहोत.’’
‘‘काय झालं?’’
‘‘झालं नाही; पण होऊ घातलंय.’’
‘‘मोघम नका हो बोल.ू नीट सांगा. काय झालं?’’
‘‘काही वेळापवू ऑिफसात कोणाचा तरी फोन आला. ‘कंपनी कोणाची?’ िवचारत होता. गौडरची
कळताच हणाला, ‘ हणजे कानडी. तु ही यातलेच.’ ‘रणछोड कोण? मॅनेजर? खोटं बोलता. ते
भागीदार आहे त. गुजरा याला लपव याक रता तुमचं नाव. गौडर बोलताना कापत होते. या
ि थतीतच यांनी िवचारलं, ‘तु ही कोण?’ उ र आलं, ‘परवा सभा आहे , ते हा कळे ल. तु ही
सगळे चोर आहात. गुजराथला डांग िदलात काय? आ हाला पण टांग मारता येते हे परवा िदसेल.’
अखेरपयत फोन करणा यानं नाव सांिगतलं नाही; पण सुिशि त न हता.’’
‘‘गौडर, सुिशि त भाषणं करायला, बाक चे दंगलीलाअशी वाटणी झा ये. तु ही िभऊ नका.
सगळं मा यावर सोपवा. एक ल ात ठे वा, तुम यावर हात पड यापवू माझा बळी गेलेला असेल.’’
आिण द ा िवचारात बुडाले. रहदारी नेहमीसारखी होती; पण कोणी ऑिफसकडे जरा िनरखन ू
पािहले क गौडर घाबरा होई. रणछोडकडे पाही. तोही मान हलवी. बराच वेळ गेला. द ा अजन ू
िवचारातच गढले होते.
‘‘कसला िवचार करता?’’
‘‘थांबा. बोलू नका.’’ हाता या खुणेनेच यांनी सांिगतले.
‘‘हे डांग कुठे आहे हो?’’ गौडरने रणछोडला िवचारले.
‘‘मलाही माहीत नाही’’
‘‘ याव न वातावरण पेटलंय. ितथं आहे काय? सो या या खाणी?’’
‘‘चौकशी केली पाय ये.’’
‘‘डांग कुठे आहे कोणालाही माहीत नसेल. साला नसता वैताग!’’
‘‘गौडरसाऽब, हे पुढारी. ते सदा पे ोल या शोधात. िमळालं क ओता आगीत.’’
‘‘सगळे तसे नसतात हो. कोण एसेम आहे त. यांनी इ पे टरला िमठी मारली आिण हणाले,
‘आधी मला जाळा.’ मा या मनात फार होतं यांना इथं बोलावन ू यांचा स कार करावा. यांना
माझी थैली ावी.’’
‘‘तेवढं नका क . थैली चळवळीला वापरतील.’’
‘‘पण असे स चे लोक पुढा यांतही आहे त.’’
‘‘हा अ े डजरस. ‘ चारी’ यांनीच िलिहलं हणजे िकती बुि मान आहे पाहा.’’
‘‘ यांचं ‘यमुना जळी’ ऐकलंत? केवळ ते गाणं ऐकायला मी िसनेमा एकवीस वेळा पािहला.’’
‘‘एकवीस मोदकांसारखा नवस? क मीना ीला पा ला?’’
‘‘ यायला! तु ही कसं ओळखलंत? पण हाच अ े िशवाजी पाकात बोलायला लागला क आग
ओकतो. लोक ती झेलतात.’’
द ा अजन ू िवचारात गढले होते. संवाद इथवर आला ते हा यांनी वर पािहले. िकंिचत हसले.
‘‘द ा, इतका वेळ होतात कुठे ?’’
‘‘भावाला भेटायला’’
‘‘अहो, हणजे भुले र. गुजराथी ल ा’’
‘‘गौडर, ात आमचे लोक नसतात हं!’’
‘‘गौडर, यां याकडं अिहंसक रामपुरी आहे त. भोसकतात; पण र येत नाही.’’
द ांचा आवाज, बोल याची प त ाव न ते िचडलेले िदसत होते.
‘‘एकदम िचडायला काय झालं? खोटं आहे बोललो ते?’’
‘‘गुजराथी बायकांवर मराठी लोकांनी बला कार केला, नाही का? कुठं आहे त या बायका? दहा
लाखांचं ब ीस लावन ू ही पुढं येत नाहीत?... गौडर, या भानगडीत मा या िम ाची नोकरी गेली
हो. तो गावी चालला.’’
‘‘आँ? काय झालं?’’
‘‘अिहंसक रामपुरीनं गुजराथी मालकानं यांना भोसकलं. ितथं आता गुजराथी पुजारी येतोय.
रणछोड, तुमचं सोडातुमचं नावच अिहंसक आहे . वाहतं र पा लंय?’’
‘‘तु ही पा लंय?’’
‘‘मी? मी? कोणाला िवचारता? भर मुसलमान ल यात यां या दादाला टांग मा न उताणं
करणारा माणस ू तुम यापुढं बसलाय!’’
‘‘द ा, एकदम इतके भडकलात काय? आपलं बोलणं िम ांमधलं आहे . तु हाला ात काही माग
सुचतो का? हाहा पाहा आला फोन’’
गौडरनं फोन घेतला. ऐकताना याचा चेहरा पडला. रणछोड घाबरला.
‘‘मघाचाच?’’
‘‘हं’’ गौडर या चेह यावरची िचंता वाढलेली प जाणवत होती.
‘‘काय हणत होता?’’
‘‘िवचारत होता, ‘परवा या सभेचं ल ात आहे ना?’ द ा, काही सुचतं? मला वाटतं, छ पत चा
बोड लावला क धकून जाईल.’’
‘‘गौडर, ा यामागं ‘रमेश ा पोट’ आहे . इंदूरचा यांचा एक लाएं ट आपण लुबाडला.
ते हापासन ू काहीतरी खुसपट काढत असतो.’’
‘‘रणछोड, कोणी असू दे. संग आप यावर गुदरला आहे . द ा, काय सुचतं?’’
‘‘सुचतं!’’
‘‘सुचतं? काय?’’
‘‘सगळी जबाबदारी मा यावर सोपवा. तु ही दोघांनी फ मी सांगेन ते करायचं.’’
‘‘कबल ू आहे . या िदवशी आ ही ऑिफसात येणारच नाही’’
‘‘तसं नाही चालणार. मग यांना न क च शंका येईल.’’
‘‘ठीक आहे . आ ही येऊ; पण गद पुढं बोलवू नका. तेवढी मेहेरबानी करा.’’
‘‘जमाव आप या बाजच ू ा झाला तरी? गौडर, तु ही दोघं मराठी आहात हे िवसरता. मराठी
माणसाला मराठी ल यात भीती? आता एक करा. गणपतीत आपण मत ू क रता मखर करतो.
कोणी डे कोरे टर ओळखीचा आहे ?’’
‘‘आहे .’’
‘‘पाहत राहावं असं मखर करीन.’’
‘‘इलेि िशयन?’’
‘‘तो गौडर या ओळखीचा आहे .’’
‘‘ याला बोलवा. हा दरवाजा बंद. ऑिफसात यायचंजायचं ते शेजार या गोडाउन या छोट्या
दरवाजानं. मखराची िवजेची रोषणाई आिण लाऊड पीकर.’’
‘‘द ा, तु ही सांगाल ते करतो; पण सग याचा ा याशी काय संबंध?’’
‘‘तो या िदवशी कळे ल. जमाव आलाच तर मी पुढे होईन. कोण काय करतंय पाह. जम यास
कायमचा बंदोब त क . तसं तपशीलवार काही ठरवता येत नाही. फोनवरचा दम पोकळ असेल.
ह ा िमळव याक रता असेल. चळवळीत मवाली घुसलायत हे ल ात ठे वा. अशी संधी हणजे
यांना पवणी.’’
‘‘पोिलसात’’
‘‘मुळीच नको. ते ल देणार नाहीत. सगळे मराठी. आतन ू एकमेकांना सामील. चला, कामाला
लाग.ू ’’
एवढे हणन ू द ा उठले. टॅ सीने सरळ भ यासाहे बांकडे गेले.
‘‘या द ा’’ आिण मोठ्याने हसले. ‘‘तुमचं हे नवं नाव आ हाला कळलं आिण आवडलंही बरं .’’
‘‘भ यासाहे ब, ‘द ाजी’मधील ‘और भी लढगे’ गेलं. जाऊ दे. तु ही ‘द ाजी’च हणा. अहो,
गुळपडी या पिह या भेटीची आठवण होते. आज मी अशाक रता आलोय, छ पत चा तो पुतळा
आ हाला काही िदवसांक रता ा.’’
‘‘कशाला हो?’’
‘‘हा खरा िवमा. तो असला क गौडर या कंपनीला धोका नाही.’’
‘‘उचला’’
द ांनी पुतळा उचलला. टॅ सीतन ू दादरला आले.
टोपली फुलांनी ग च भरावी तसे िशवाजी पाक भरले होते. फ इथे फुले न हती. पाहावे ितकडे
िनखारे . ेष, ितर कार, चीड. आसुरी असेल तेवढे ितथे होते. द ांनी ते य पािहले.
यां यासारखा पोलादी माणस ू सु ा िबचकला. मुंबईत रोज कोठे ना कोठे सभा, मोच, दंगली,
िशवीगाळ होत होती. द ा थमच तेथे येत होते. कामापायी यांना वेळच िमळत न हता. मनानेही
ते बाजल ू ाच होते. औ याची नोकरी गेली ते हा चळवळ यांना िभडली. यानंतर िशवाजी
पाकवरील ही पिहलीच सभा. अशा सभा चंड असतात असे ते ऐकत आले. आज ‘ चंड’चा अथ
कळला. एवढा मोठा समुदाय यांनी पािहलाच न हता. सारे चेहरे पेटलेले. यांचाच तेवढा चेहरा
कोिथंबीर जुडीसारखा. आप यालाही चीड आली पािहजे, चेह यावर िदसली पािहजे, असे यांना
वाटले. यांनी हैदरला मनापुढे आणला. याची िशवीगाळ, नंतरची टांग ाचे मरण यांना झाले.
टो हवर ठे वलेले पाणी उकळू लागावे तशी लवकरच यांची अव था झाली. औ याची नोकरी
आठवली. आपण पुरेसे तापलो आहोत, असे यांना वाटले. अ यांना यांनी पािहले न हते. यांची
भाषणे वाचली होती. यांना सभेत बोलताना थमच पाहत होते. शेजार या माणसाला यांनी
िवचारले, ‘‘अ यांचं भाषण झालं का हो?’’
‘‘माइकपुढं आहे त ते कोण?’’
‘‘अहो, ते िपसाळले या वाघासारखे िदसतात हो.’’
‘‘ याच वाघाची आज गरज आहे .’’
इत यात माईक डरकाळला :
‘‘मा या मद मराठ्यांनो’’
पुढे काही वेळ अ े बोलेनात. बोलणे श य न हते. एवढा टा यांचा चंड गडगडाट झाला. टा या
थांब या आिण या गजना ऐकू आली :
‘‘गुजराथला डांग आिण नािशकला टांग’’
पु हा टा यांचा गडगडाट. तेथन ू द ा िनघाले. सभे या दुस या कोप यात गेले. सभेचे असे ‘चावे’
घेत चालले होते. पाहावे ितकडे िहं ता. िनखारे . अ करमाशाचे िवष. हा जमाव वाटेल ते करील,
मागात येईल ते जाळील, मनात येईल याचा िव वंस करील असे यांना वाटले. रणछोड, गौडर
इतके हवालिदल का झाले आहे त याची यांना क पना आली.
ते तडक ऑिफसकडे िनघाले. अ यां या गजना मंद होत हो या. लवकरच या ऐकू येईनाशा
झा या. गोडाऊन या बाजन ू े ते ऑिफसात आले. हबेलंडी उडा यागत गौडर, रणछोड बसले होते.
द ांना पाहन यांना थोडा धीर आला.
‘‘वेळ लागला?’’
‘‘िशवाजी पाकवरील सभेशी थोडा वेळ थांबलो. आज थमच अ यांचा आवाज ऐकला. गौडर, वाघ
हो वाघ! यांची डरकाळी ेतालासु ा िजवंत करील. संयु महारा येणार. मुंबईसह येणार.
आप यासह येणार. अ े आणणार’’
‘‘आप यासह? तुम यासह हणा. आम या दोघांचा बोकड होणार!’’
‘‘गौडर, मी असताना? बोलताय काय? तुम या आधी माझा बोकड होईल. आता द ांचं िनधन
झालं. तुम यापुढं उभा आहे तो गुळपडीचा द या. कोण तु हाला हात लावतो पाहतो. मखराचं
काय?’’
‘‘पहा ना’’
ितघे मखरापुढे गेले. िवजे या काशात द याने िशवाजीचा पुतळा ठे वला. छ पती लकाकत होते.
यां या ग यातील धारदार हाराची कलाबत ू लकाकत होती. द ांनी छ पत ना वाकून मुजरा
केला.
‘‘तु हीपण करा. हा देव केवळ महारा ाचा नाही, देशाचा आहे .’’
दोघांनी आ ा पाळली. आता दोघांना धीर आला होता.
‘‘केवढी आहे सभा हो?’’
‘‘काय वणन करणार? पा लाच पाय ये. जवळ तर आहे . दोघांनी पाहन का नाही आलात?’’
‘‘आिण िपंडे खा? आमची नावं िवसरलात, द ा.’’
‘‘हीच भानगड झा ये. सु याबरोबर ओलं जळताय. अिहंसेचा संदेश ायला गो या झाडणारा
मो मोकळा. संबंध नाही अशा गुजरा यानं याची िकंमत मोजायची.’’
‘‘िकती िदवस चालायचं हो हे ?’’
‘‘संयु महारा िमळे पयत. मुंबईसह. अहो, ‘मुंबई हणजे काय?’ नकाशा पाहा. आमचं कोकण
हो. आमचाच समु मुंबईला आला आहे . डांबरी र ते आणलेत हणन ू मळू ची माती जाते होय? थोडं
खणा. आमचीअगदी गुळपडीची माती हाती येईल.’’
‘‘साले, देत का नाहीत?’’
‘‘ यांचा बाप देईल’’
द ा एवढ्या मोठ्याने बोलले, दोघे हादरले; पण यांना बळही आले.
‘‘ यांना र हवं आहे . देऊ. नाही तरी आ ही देवीचेच भ आहोत. मिहषासुरमिदनी मंुबादेवीचे
भ . छ पत चे भ . यांना हा तुमचा मु यमं ी ‘दगाबाज’ हणतो. अफजलखानाची दगाबाजी
भड यांना िदसत नाही. याची बाटवाबाटवी िदसत नाही. बला कार िदसत नाहीत. फ
छ पत ची ‘दगाबाजी’ िदस ये. लढाईत दगाबाजी नस ये. फ िनदालन असतं. अरे , तो या
देशातील एकमेवर नरवीर. यानं मुड ांना लढायला तयार केलं. क याण या सुनेला साडीचोळी
देऊन सासरी पाठवलं. तो सा ात िशवाचा अवतार. तो ‘दगाबाज’? कोण हणतो?’’
द ांनी नेमका रणछोडला िवचारला. तो घाबरला. हणाला,
‘‘द ा, मी नाही हं. मलाच मोरारजी समजलात? शांत हा. आ ही तुम या मताचे आहोत. हे
काँ ेसवाले भांडवलवा यां या नादाला लागन ू महारा ाला नागवायला पाहत आहे त. आ ही ते
होऊ देणार नाही. िकती मुड ांची िकंमत हवी आहे ? बोला’’
‘‘ यातला पिहला मी’’ द ा ओरडले.
आता अ सल द याला जाग आली होती. याची मु ा, वाणी, हावभाव सग यांतन ू िठण या ओकत
हो या. हा अवतार दोघे थमच पाहत होते.
मग ितघांची राजकारणावरच बोलणी सु झाली. मधन ू च फोन येई. तो धमक चा असणार असे
समजन ू गौडर घेत न हता. ते काम याने द ांवर सोपवले होते. फोन धं ाचे होते. ‘‘आज माल
पाठवू नका. इकडे गडबड आहे .’’ असे द ा सांगत होते. ते गौडरला हणाले,
‘‘हे अजब आहे हो. एक कडे मुंबई पेट ये. दुसरीकडे लोकांचे यवहार चालू आहे त.’’
‘‘द ा, पोट नावाचा अवयवसु ा माणसाला आहे हो. वाटेल तो हाहाकार होवो, भक ू लाग ये.’’
फोन आला. द ांनी घेतला. ‘‘हालावऽऽ छ पती ा पोट.’’
‘‘सांभाळून राहा. गुजरा याचा ना?’’
‘‘हो, हो. गुजरा याचा. एक कानडी पण आहे . काय करणार आहात? काऽय? तुमचा बाप यायला
हवा. इथं एक लढव या मराठा पण आहे . हैदरला टांग मारणारा. तो र ाला भीत नाही.’’ आिण
द ांनी दाणकन रसी हर खाली ठे वला.
‘‘काय हे द ा? जरा नरमाईनं यायचं. याचा बाप काढलात!’’
‘‘आता एक श द बोलू नका. काय होईल? गोडाऊन जाळतील? मला मारतील? अहो, बाघोबा
हटलं खातो, वा या हटलं खातो. मग शरू ासारखं तरी मरावं. गयावया क न जगायचं
कशाला? मी सांिगतलं ते ल ात आहे ? पुढचा दरवाजा बंद. मी एकटा बाहे र जाईन. घोषणा िदली
क दरवाजा उघडणं. पाठोपाठ घोषणा. ती रणछोड, तु ही ायची. तुमचा आवाज जाडा-भरडा
आहे . जमेल?’’
‘‘जमेल हणजे? जमवायचं. तु ही मरायला पुढं होणार; आ ही एवढं पण करायचं नाही?’’
‘‘तेसु ा लपन ू . तु ही िदसणार नाही.’’
‘‘थ ा करा आमची; पण आज तु ही ख या म हाठ्याचं दशन घडवत आहात. सा या देशात फ
तेच मुसलमानांपुढं उभे रािहले, लढले. मुसलमानांना पळवलं कसं याचं अंधुक दशन घडत
आहे .’’
‘‘तरी मी बामण. खरा मराठा पािहलाच नाहीत. दंगा झाला क मुंबईतन ू पळ काढणारे पािहले
घाटी. पवू चे मराठे असे न हते.’’
‘‘तु ही बामणांनी अटकेपार झडे लावलेत.’’
‘‘बामणांनी हणजे मराठ्यांनी. याचं थोडं दशन आज होईल.’’
‘‘फार ताणू नका.’’
‘‘काय होईल, गौडर? माझा बळी घेतील. मी मरायला भीत नाही. फ वायफळ मरायचं नाही.’’
‘‘तेच सांगतोय.’’
‘‘गौडर, माझं मन सांगतांय, अशी वेळ येणार नाही. एकतर मी सांगेन ते यांना पटेल. नाहीतर
लाठीनं दोघाितघांना फटकावलं क बाक चे पळतात. झुंड अशीच असते.’’
एवढ्यात दारावर थाप पडली.
‘‘कोण आहे ?’’
‘‘थांबा, मी जातो.’’
आिण गोडाऊन या मागील दाराने द ा बाहे र गेले. र यावर आले तोच यां या िदशेने दगड
आले. जखमा झा या. भळाभळा र वाह लागले. यांचे ितकडे ल न हते. धाव याची गती
कमी न करता ते धावत रािहले आिण पाचप नास जणां या जमावापुढे छाती काढून उभे रािहले.
चेह यावर अनेक िठकाणी जखमा होत हो या. सव बाजंन ू ी र ा या धारा वाहत हो या. बुशशट
र ाने िभजला होता. अशा अव थेतही द ां या चेह यावर भीती, िचंता न हती. नेहमी या शांत
मु े ने, पाय रोवनू , छाती काढून उभे होते. एक कडे ‘‘आचाय अ े क जय’’ अशी घोषणा देत होते.
यांची िजगर पाहन जमाव जरा वरमला. दगडफेक थांबली. द ा जमावा या जवळ गेले.
‘‘काय हवं आहे तु हाला?’’
‘‘ ा कंपनीचा मालक कानडी, मॅनेजर गुजराथी-’’
‘‘हो, पण मॅनेजर रणछोड हणजे कोण ते कान देऊन ऐका. तीनशे वषापवू यांचे पवू ज
महारा ात आले. कशाला? सा ात छ पत नी या अनेक गुजराथी यापा यांना इथं आणलं,
यापैक यांचे पवू ज एक. कशाला आणलं? महारा ात यापारी िनमाण हावेत हणन ू .
रणछोडना गुजराथी िलिहता-वाचता येत नाही. यांची मातभ ृ ाषा मराठी आहे . मालक कानडी.
ांचे पवू ज तर याही आधी आले. यांना शहाजीराजांनी पाठवलं. यांनाही कानडी येत नाही.
याचीही मातभ ृ ाषा मराठी आहे . मालक कानडी. यांचे पवू ज तर याही आधी आले. यांना
शहाजीराजांनी पाठवलं. यांनाही कानडी येत नाही. यांचीही मातभ ृ ाषा मराठी आहे . ा कंपनीत
नोकरी हवी असेल तर माणस ू मराठीच लागतो. असं असन ू ही तु हाला गोडाऊनला आग
लावायची असेल, दोघांना मारायचं असेल, तर हा संयु महारा नसेल. गुंडांचा असेल. आिण
याकरता पिहला माझा मुडदा पाडावा लागेल; आिण तो सुखासुखी पाडता येणार नाही. काह चे
मुडदे पाड याची िहंमत मा याकडे आहे . याही अगोदर सा ात छ पत चा पुतळा तु हाला
फोडावा लागेल.’’
द ा मागे िफरले. ओरडले. दार उघडले गेले. देख या मखरात, िवजे या काशात असलेला
छ पत चा पुतळा लोकांना िदसला. द ांनी घोषणा िदली : ‘‘बोला, छ पती िशवाजीमहाराज क
जय!’’ बरोबर याच वेळी आतील लाउड पीकरव न जोरात तीच घोषणा आली. पु हा तीच
घोषणा. या वेळी मा जमावाने साथ िदली. आपासांत बोलू लागले :
‘‘अरे , ही आपली माणसं. या भड याने अशी चुक ची मािहती का िदली? शोधा याला. याची
िधंड काढा. साले, आपलेच लोक मराठी माणसाचं नाव खराब करतात.’’
बडबडत जमाव पांगला. यांची पुढारी द ांकडे आला.
‘‘कोण आपण?’’
‘‘मी गुळपडीचा द या पुजारी. हे वी हे इकल कार- ायि हंग करतो. मालकांनी आप या खचानं
मला िशकवलं. तुमची ओळख क न देता. गौडरसाहे ब, बाहे र या. ’’
‘‘हे ते मालक. यांना कानडी येत नाही. यांना एसेमचा स कार करायचा आहे . मराठी माणसांचं
एसेमनी नाव राखलं हो. तु हाला माहीत आहे , एसेम कुठे असतात?’’
गौडरलाही आता धीर आला.
‘‘तपास क न सांगतो. द ाजी, हे असं होतं. आपलेच लोक मराठी माणसाचं नाव खराब
करतात. आज तु ही होतात हणन ू टळलं.’’
‘‘कोण हे हलकट? यांना शोधा आिण बडवा.’’
‘‘आमची छोटी कामं असतात.’’
‘‘आमचा फोन वापरा ना; पण काम संयु महारा ाचंच असलं पािहजे हं.’’
‘‘तुमची मेहेरबानी.’’
‘‘मेहेरबानी? काय भाषा! येक मराठी माणसाचं हे कत य आहे .’’
‘‘संयु महारा सिमतीचा बोड बाहे र लावता येईल?’’
‘‘का नाही? ज र लावा.’’
आिण तो पुढारी गेला.
आत येताच गौडरने द ांचे पाय धरले.
‘‘द ा, ही जादू हो, जादू! िव ास बसत नाही. आधी डॉ टरांकडे जा. सग या अंगावर र ा या
धारा लाग यायत. बँडेज क न या.’’
‘‘जादू कसली, गौडर? लहानपणासन ू मी असाच. आम या गावाला जा; अनेक कथा ऐकायला
िमळतील.’’
‘‘आधी कधीच बोलला नाहीत.’’
‘‘काय? क मी शरू आहे ? िव ास ठे वला असतात?’’
‘‘अहो, तुमचा जीव यायला आलेले लोक, यांनी ग यात हार घालायचा ठे वला. िशवाय
गोडाऊनचा िबनह यात िवमा उतरवलात. यांनी बाहे र बोड लावला क आप या वाटेला कोण
जाईल! रणछोड, कसं वाटतं?’’
‘‘काय बोलणार! तु ही पार धरलेत. मीही धरतो. द ा एवढे परा मी असतील ाची क पना
न हती; पण आ हाला िशवाजीराजांनी इकडे आणलं हे कसं सुचलं? तसं काही नाही. आ ही
सुरतेचे.’’
‘‘तु ही असाल; पण आम याकडे मेहता, गांधी, तलाठी अनेक आहे त. यांना राजांनी आणलं हे
माहीत आहे . याला रणछोड जोडून ावेत असं वाटलं. आम या देवीनं सुचवलं.’’
‘‘डो यात दगड बसले, घाबरला नाहीत?’’
‘‘अहो रणछोड, ‘माझा मुडदा पाडा’ हटलं तेसु ा त डापुरत न हतं. याक रता र पुरेसं तापावं
लागतं. मा या िम ाला नोकरीव न काढलं ते हा ते तापायला लागलं. मग िशवाजी पाकची सभा
पािहली. हे दोन संग होईपयत चळवळीकडं गंमत हणन ू पाहत होतो.’’
‘‘गौडरसाहे ब, आज द ा नसते तर हो?’’
‘‘मघापासन ू तोच िवचार करतोय. तु हाला ब ीस देणार.’’
‘‘अशा कामाक रता मी ब ीस घेत नाही. गौडर. तेवढा छ पत चा पुतळा आणायला पैसे ा. हा
भ यासाहे बांचा आहे .’’
‘‘ हणजे सगळं आखन ू केलंत-’’
‘‘नाही. आणखी कशी करणार? काय घडे ल ते माहीत होतं? संगच सुचवत जातो-’’
‘‘पण िहंमत लागते. बोलणे पुरे. डॉ टरांकडं जा-’’
‘‘डॉ टर कशाला? ओला फडका आणा.’’
गौडरने फडका आणला. द ांनी र पुसले. अवाक होऊन गौडरने र ाने िभजलेला द ांचा शट
पािहला.
‘‘तु ही आधी डॉ टरकडं चला. जखमा तरी िकती!’’
‘‘हळद चेपतो. उ ाला जखमा ब या हो या या मागाला लागतील. हैदला टांग मारली ते हा चार
मुसलमान अंगावर आले. यांना िपटाळलं; पण जखमा िकती झा या. ा काहीच नाहीत. घरी
चला-’’
द ा बोलत होते. एक कडे र वाहत होते. शि पात होत होता हे कोणालाच कळत न हते.
बोलता बोलता घरी येऊन द ा कोसळले.
गौडरने यांना मोटारीत घालन ू घरी आणले. हळद चेपली.
‘‘बँडेज आिण कापस ू ा-’’ गौडर रणछोडला हणाला.
ते भेदरले होते. द ा अंथ णावर डोळे िमटून पडले. वेदना होत हो या. क हत होते. गौडर
पलीकडील खोलीत जाऊन डॉ टरना फोन कर या या य न करत होता. फोन सारखा एं गेज
लागत होता.
द ा थोडे शु ीवर आले होते. तडफडत होते. खोल आवाजात हणाले,
‘‘पेनिकलर ा. दुखताय.’’
पेनिकलरचाही उपयोग होईना. यांनी पु हा गौडरला बोलावले. ‘‘झोपेची गोळी ा.’’
ती घेत यावर जरा वेळाने द ा झोपी गेले.
सकाळी उठले. उशाशी गौडर िचंता करत बसला होता. द ांचा चेहरा सुजला होता. डाळे संपण ू
उघडत न हते. न िवचारताच हणाले,
‘‘गाढ झोप लागली. आता बरं आहे .’’
‘‘बरं आहे ? आरसा दाखव?ू दुखतखुपत नाही?’’
‘‘तसं दुखतं आहे .’’
‘‘त ड धुवा. हणजे चळ ू भरा. ओठसु ा सुजले आहे त. त ड उघडतं?’’
द ांनी ‘नाही’ हणन ू मान हलवली.
‘‘कॉफ या. चम यानं पाजतो.’’
इत यात रणछोड आला. पलीकडे तो बसला. कपाळाला हात लावला.
‘‘ताप आहे . डॉ टरना बोलवा.’’
‘‘अहो, मुंबईचा फोन गरजेला िमळाला हणजे जगात बातमी होईल. फोन डे ड आहे . नोकराला
पाठवलाय.’’
दोघे पलीकडील खोलीत गेले.
‘‘गौडर, हे भयंकर िदसतं. काल द ा मरायचे!’’
‘‘ते मेले असते तर सगळं संपलं असतं. गोडाऊन, ऑिफस, आपण, गराज, सग याला आग
लागली असती. सगळं संपलं असतं.’’
जरा वेळाने डॉ टर आले. बँडेज सोडले. हळद पाहन िचडले; पण बोलले नाहीत. जखमा धुवन ू
साफ के या. कपाळावरील एक जखम इतक मोठी होती- वत:शीच उ ारले, ‘‘ओऽऽ काल का
नाही बोलवलंत?’’
‘‘फोन डे ड होता.’’
‘‘कोणालातरी पाठवायचं.’’
काखेत लावलेला थमामीटर यांनी काढला. टपरे चर पाहन अिधक गंभीर झाले.
‘‘िकती?’’
डॉ टरांनी हाताची पाच बोटे वर केली.
‘‘ताबडतोब अँ युल स बोलवा. ा हळदीनं इ फे शन झालं नसेल अशी आशा क या.’’
शहरात क यू होती. डॉ टरनी ि हिजिटंग काड िदले. काही मजकूर िलिहला.
‘‘पोिलसांना दाखवा.’’
ितघे बाहे र या खोलीत आले. डॉ टरना आताच काही सांगता येत न हते. ‘‘इ फे शन न क
आहे . ा हळदीनं घोटाळा केला नसला क िमळवली.’’ त डात या त डात बोलले. यांनी तापाची
धा ती घेतली होती. यापायी मदू डॅमेज झाला तर काहीही होईल हणत होते. ‘काहीही हणजे
काय’ गौडर िवचारत होता. िनिवकार आवाजात डॉ टर हणाले, ‘‘आता काहीच सांगता येत
नाही. ताप खाली आणणं हे पिहलं काम.’’
अँ युल स आली. गौडर द ांकडे गेला. ते बेशु झाले होते. धावत गौडर डॉ टरकडे गेला.
‘‘गौडर, काहीही होईल. तपास यािशवाय काही सांगता येत नाही. मुंबईत, गावाला. यांचे
जवळचे नातेवाईक असतील तर यांना तारा क न बोलवा. र फार गेलं आहे . तुमचा पू
कुठला आहे ?’’
गौडर, रणछोड-दोघांनाही आपले र गट माहीत न हते.
अँ युल स आली. ेचरव न द ांना ने यात आले.
भ यासाहे ब, औ या, गौडर, रणछोड हॉि पटल या ि हिजिटंग मम ये बसले होते. येका या
हातात पेपर होता. हे डलाइन होती : ‘गुजरा यांचा याड ह ला. एका मराठा गड्याची वीरगाथा.’
म यावर र बंबाळ झालेले द ा छाती काढून बोलत होते. चौघे आदराने, भ ने द ां या
िच ाकडे पाहत होते.
‘‘आय अ◌ॅम ाउड ऑफ द ाजी!’’ भ यासाहे ब पुटपुटले.
गौडर हणाला, ‘‘अहो, द ा नेहमी हणत, ‘मी मरणाला भीत नाही.’ काल खरोखरच पािहलं.
भीतीचा लवलेश नाही.’’
‘‘तु ही कोठे होतात?’’ औ याने िवचारले.
‘‘आ ही? पु षी कपडे घातले या बायका! झरो यातन ू बाहे र काय चाललं आहे ते िदसत होतं.
रणछोडची तर तेवढीसु ा िहंमत नाही. लाऊड पीकर ध न बसले होते. कापरं भरलं होतं.
मधन ू च िवचारत, ‘काय चाललं आहे ? घोषणा ायची झाली क सांगा. काय हो, गावाला असेच
का?’’
‘‘गावाला? यानं य आगीतच उडी घेतली होती. परशा पडशा या उडवीला आग लागली.
लागन ू तीन उड या. पलीकडं गवता घर. सारं जळून खाक झालं असतं. तीन-तीन रहाट
लागले. रांग ध न लोक पा या या बालड्या आगीवर टाकत होते. फ सुचलं ते द याला. यानं
िशडी आणली. उडवीवर गेला. भोवती गवतानं पेट घेतलेला. तो भराभर पेटले या पढ्या खाली
फेकत सुटला. पंधरा िमिनटांत आग थांबली. याचे पाय मा भाजले. पंधरा िदवस अंथ णात
होता. ’’
‘‘ते डाग होय, मी हणतोय कोड.’’ रणछोड वत:शीच बोल यागत हणाला.
‘‘भ यासाहे ब, डॉ टर काय हणतात?’’ गौडरने कानाशी जाऊन िवचारले.
‘‘तीन िदवसांनी सांगतील. यांना मदूची भीती वाटते. ताप आणखी वाढला तर काम कठीण आहे
हणतात.’’
होता गुळपडीला कळवायचे क नाही. भ यासाहे बांनी ते हा ठाम सांिगतले, ‘‘उ ा बोटीपयत
थांबू नका. तु ही कारनं असेच िनघा. पाच-सहा तासांत पोहोचाल ना? घरी घाबरतील असं बोलू
नका. ‘काळजीचं कारण नाही’ असं सांगा. लगेच यां या विडलांना गाडीत घाला. उ ा सकाळी
इथं येतील.’’
आिण औ या िनघाला.
डो यात िवचारांचे थैमान. सग या पापशंका. परत येऊ ते हा िजवंत द या भेटेल का? शु ीवर
के हा येईल, डॉ टरांना सांगता येत न हते. औ याने याला पािहले ते हा सगळा चेहरा
बँडेजम ये गुरफटलेला होता. जीव टाकणारा जगातील याचा एकमेव िम . द मंिदर बंद
झा यावर वषभर आप याला पोसणारा.
‘‘आता कुठला र ता? हा क तो?’’
औ या िवचारांतन ू बाहे र आला. कार पोलादपरू ला आली होती. ‘‘उज या हाताला-’’
एवढे च बोलला.
सुसाट वेगाने गाडी चालली होती. याचे ितकडे ल न हते. खेडचा ‘भरणा नाका’ जवळ येत
होता. ाय हरने िवचाराय या आधीच औ या हणाला,
‘‘पुढे उज या हातालाच.’’
आिण गाडी कातरवेळेला गुळपडीला आली. फुट या वेळी दाराशी गाडी? औ या? याचा चेहरा
पडलेला? हणजे अशुभ काय? मुंबई या दंगलीत द या मेला? गाडी पाहताच पुजारी घरा यातील
येका या मनात हे च . ही एकच शंका. औ या काही बोलाय या आधीच द या या आईने
आका त केला. ता या ितला धीर देत होता,
‘‘अगो, याला आत तर येऊ देशील? काय ते सांगू दे. या पोराचा असा काही शेवट हायचा हे
मीसु ा जाणन ू आहे .’’
इत यात औ या ओरडला. ‘‘रडू नका. काही झालेलं नाही. द या खुशाल आहे .’’
मग याने खुलासेवार सारे सांिगतले. सग यांचा जीव भांड्यात पडला. अ णा कसली तरी धुरी
घेत होते. ाथक नजरे ने औ याने ितकडे पािहले.
‘‘काही नाही. एका वै ाने औषध िदलाय. याची धुरी सं याकाळी यायची. मग िदवसभर द याचा
ास नाही.’’
‘‘तुमचे सांधे?’’
‘‘हे असं आहे ... पण औ या, हणजे द याला अजन ू धोका आहे च...’’
‘‘काका, तु ही टोक गाठू नका हो. मोठ्या इि पतळात आहे . मंुबईतले नामांिकत डॉ टर जवळ
आहे त. देवीला ाथना करा. माझं मन मला सांगताय, द या ठणठणीत होणार. ताप खाली यायला
हवाय.’’
‘‘अरे , यांना ाज ा या पानांचा काढा ायला सांग. क का? बरोबर घेऊन जा.’’
‘‘काकू, आपण म ये लुडबुड करायची नाही. आप याकडं फ देवीचा अंगारा. तो ा. गुपचपू
कपाळाला लावीन.’’
‘‘पोटात पण दे. पाव चमचा. कोपात टाक आिण दे.’’
‘‘देतो. काका, मा याबरोबर लगेच यायचाय.’’
‘‘दिहभात खाऊन जा.’’
‘‘काकू, मला तर भक ू नाही. काका, बांधाबांध करा- हणजे फ कपडे .’’
‘‘काय रे अ णा, पज ू ेचं सांभाळशील ना चार िदवस?’’
‘‘काका, बंडू पंधरा वषाचा झाला. याि क ये ये. बंडू, जमेल ना?’’
बंडूने नुसतीच मान डोलावली.
ता या या बायकोने िपठले-भात केला. सगळे जेवले.
‘‘काकू, हे बरं केलंस.’’
‘‘मग? आता मुंबई गाठीवेरी पोटाची िचंता नाही.’’
 यांचे बोलणे चालू आहे तोवर देशमुख, चंदर आले. गावभर बातमी झाली. समाचाराला लोक येऊ
लागले. द या या आठवणी काढत होते. रा ीची वेळ. सगळे अंगणात कुजबुजत होते.
‘‘औ या, गावक यांना आधी सांग जा-द या खुशाल आहे . तो मेला हणन ू चचा सु होतील.’’
रा ी नऊ वाजता गाडी मुंबई या वाटेला लागली. ता या, औ या पगत होते. द याब ल सगळे
बोलन ू झाले होते. ाय हर येतानासारखीच गाडी हाणत होता. औ याने सच ू ना िदली,
‘‘आता जरा सावकाश चालेल रे . पहाटेखाली पोच.ू ’’
या करणातील अनपेि त भाग हणजे व ृ प ांनी िदलेली िस ी. एकच दैिनक होते; पण याने
काही काळ द ांना मुंबईभर िस ी िदली. द ांचा फोटो याच दैिनकात आला. घडले याला
राजक य रं ग यानेच िदला. काही िदवस, कोणीतरी बडा पुढारी आजारी हावा, कृतीचे बुलेिटन
िस हावे, तसा कार चालला होता. ता यापासन ू सारी द ां या कृती या काळजीत, तर रोज
सकाळी ‘पेपर काय हणतो?’ हा . बातमीसोबत गुजराथी लोकांना गािल दान. द ां या
शौयाचे कौतुक. ‘छ पती ा पोट’, याचे मराठी मालक यांचे संर ण जीव धो यात घालन ू
द ांनी कसे केले याची रसभरीत वणने. घरात मग याचीच काही वेळ चचा. रा ी हॉि पटलम ये
झोपायला गेलेला माणस ू परत येईपयत असे चालले होते. भ यासाहे ब सकाळी, सं याकाळी खेप
टाकत. औ याने यांना िवचारले,
‘‘हे काय चाललं आहे हो संपादकांचं?’’
‘‘हे उ ोग खपाक रता.’’
‘‘पण का पिनक? आजार सोडता सगळं खोट!’’
‘‘सग या चळवळ चा तो एक भाग असतो.’’
‘द ांचे संकट टळले’ असा िदलासा डॉ टरांनी ायला चार िदवस लागले. तसे ते दुस याच िदवशी
शु ीवर आले; पण वेदना आिण ताप चालू होते. ते दो ही आजार खाली यायला चार िदवस
लागले. याच िदवशी ता या थम हॉि पटलम ये गेला. याला पाहताच द ा चिकत झाले.‘‘के हा
आलास?’’ िवचारले. ‘‘ कृती उ म आहे ’’ सांिगतले.
आता फ जखमा ब या हाय या हो या. याक रता हॉि पटलम ये राह याची गरज न हती.
द ा आता िवनोदही क लागले होते. यांनी िवचारले,
‘‘औ या, रामभटाला एकदा िवचार रे , मा या आयु यात हे काय वेडझवे योग? संकट वाटावं आिण
तेच वरदान ठरावं? केलं काय, कशाक रता, याला फोटोसिहत िस ी! माझा ‘अ े’ करायचाच
तेवढा या पेपरवा यानं ठे वलाय!’’
‘‘डॉ टरसु ा एकदोन िदवस काळजी करीत होते.’’
‘‘असो. िबनभांडवली धंदा तुलाच करता येतो असं नाही!’’
‘‘तुझा उ ोग िबनभांडवली न हता. र िकती गेलं, क पना आहे ?’’
‘‘ते चार-आठ िदवसांत भ न येईल.’’
जखमाही भ न आ या. ‘संयु महारा ’ िमळ याची अजन ू ही काही िच हे न हती. दैिनकांना
दुसरी बातमी न हती. घोषणा, िमरवणक ू , र पात, जाळपोळ यांना तेवढा उतार पडला होता.
लोक दमले असावेत. आता लढाई दैिनकांतन ू चालली होती. तेथे एकमेकांची उणी काढणे,
िशवीगाळ चालू होती. एकशेपाच हता मे िनमाण क न मोरारज नीही क त िमळवली होती.
पण लोकांचे नेहमीचे जीवन सुरळीत चालू झाले. एकमेकां या व तीत लोक जाऊ लागले. द ांनी
गुजराथी िम बरे च जोडले होते. ते सगळे यां या कृतीची चौकशी क न गेले आिण एकदाचे
द ा पवू वत झाले. या करणात यांची मा ‘अरे ’ जाऊन ‘अहो’ची कमाई झाली. इतके िदवस
कधी ‘अरे ’, कधी ‘अहो’ असे चाले; आता ते तहहयात ‘अहो’ झाले.
द ांनी पंधरा िदवस गावी जावे, हा आ ह सवाचाच; पण याचे सत ू ोऽवाच मा गौडरने केले.
बँडेज गेले. एका जखमेची खण ू ज मभर सोबत करणार होती.
‘द या गावी येणार’ ही बातमी गावात आधीच आली होती. याला पहायला सारे च उ सुक होते.
दैिनकातील तो फोटो िक येकांनी जपन ू ठे वला होता. याचे वागत करायला देवी या देवळाशी
अनेक गावकरी जमले होते. यु ाव न आले या सैिनकासारखे यांचे वागत झाले. िक येकांनी
चा याचे हार आणले होते. गावी जाताच देवीचे दशन घेऊन मग घरी जायचे, असे द याने आधीच
ठरवले होते. तेथील वागताचा कार पाहन हसावे क रडावे याला कळे ना. या िदवशी याने
संगाला शरू ासाखे त ड िदले यात शंका नाही. असे काही हो याची श यताही याला िदसली
होती. घडले यात अपघात न हता. जाणन ू बुजन
ू याने आगीत उडी घेतली होती; पण लोक याचे
जे भांडवल करत होते याचे याला हसू येत होते. एक कडे हसत वागत करत होता.
नंतरची घरोघरची चहाची बोलावणी. येक िठकाणी घडले याचा पाढा वाचणे. शेवटी औ या
हणाला. ‘‘द या, आता ग यात पाटीच अडकव. कोणी िवचारलं तर फ पाटीकडं बोट
दाखव-‘हे वाचा’.’’
चिकत केले एकाच य ने-लकमीने. चंदरचा िनरोप घेऊन ती आली होती. जाऊ लागली.
द याने ितला थांबवले.
‘‘कशी हायस?’’
‘‘ येस हाय’’
‘‘चंदरकडं चांगलं वागवतात?’’
लकमी लाजली. त डावर पदर घेऊन हसली.
‘‘आता याची बायको ना?’’
ती पु हा लाजली.
‘‘मजा आहे ना-?’’
‘‘मलू वस खरा. इतं खाणं थोडं , मचमच फार!’’ ती पु हा लाजली.
ित या आयु यात जे जे आले या सवानाच ती असे सांगत असावी, असे द याला वाटते. याच
सं याकाळी चंदरकडे गेला. सगळा थाट बदलला होता. मुंबईचे कोच आले होते. िभंत ना रं ग
मुंबईचे. तेथील िसनेमा-नट्यांचे फोटो पाहत राहावे असे.
‘‘चंदर, घराची मुंबई केलीस रे !’’
‘‘ही हैदरची कृपा. तुला सांगत होतो, नाही ऐकलंस. मुंबईला जाऊन मार खायचा होता.’’
‘‘असं झालं खरं ; पण चंदर, प ा ाप नाही. खरं जगणं मुंबईलाच.’’
‘‘ते मा कबल ू .’’
‘‘लकमीचं ठीक चाललाय?’’
‘‘तू सकाळी पािहलीस. कशी वाटली?’’
‘‘खश ू िदसली. दािग यांनी मढवलीस. तुझा पोरगा कुठाय?’’
‘‘अरे , कोण ितकडं ? रामला बोलाव.’’
पोरगा आला. चंदरसारखाच ट या होता. या या हातावर द याने पैशाचे पाक ट ठे वले. याने
नम कार केला आिण गेला.
‘‘चांगला ठे वलायस. नम कार केलान. मी िनरोप पाठवला होता. तु यापयत आला नसेल. अठरा
वषाचा झाला क मा याकडं पाठव.’’
‘‘िशकला तर-’’
‘‘नाहीतर मोटार- ायि हंग आहे रे . मडक बांध यापे ा चांगलं क नाही?’’
दोघे मोठ्याने हसले. पंधरा िदवसांनी द या मुबंईला गेला.
काही घटना अशा असतात, या न बोलवता घडतात आिण आयु याची उलथापालथ क न
जातात. यामुळे आयु य कोसळते. मग रडायचे. कारणे शोधायची, टाळता आली असती का
पाहायचे. नसती उठाठे व. ती असते िनयती. ही िनयती तरी कोण ठरवते? या ाला उ र नाही.
असेच का घडावे, कळत नाही. मग पवू कम, परमे री अवकृपा असली उ रे वत:च शोधायची.
ही िनयती येक माणसा या मागे लागली आहे . याची वा यता तो करतो दान उलटे पडले तर.
चांगले काही घडले तर चौकशी करत नाही. द ां याच आयु यात घडलेली घटना. दादरला
टी.टी.ला र ता ॉस करत होते. एके काळी ते ॅम टिमनस होते, हे के हाच िव मरणात गेले
आहे . ॅिफक िस नल आले न हते, ते हाची गो . म यावर खोदादाद सकल. तेथन ू एखा ा
च ाला आ या फुटा यात तसे सहा र ते फुटले आहे त. यातील कोणताही र ता ओलांडणे हे
िद य होते. िकती िदशांनी हणन ू माणसाने ल ठे वायचे? द ा सांभाळून र ता ओलांडीत होते.
कोठून, कसा एक अवाढ य क आला-अ रश: केसा या अंतराने द ा बचावले. कचा आकार
पाहन यांचा थरकाप झाला. फुटपाथवर आले आिण खांबाचा आधार घेत च क बसले. जरा वेळाने
सावरले आिण चालू लागले. वडा या या िव लदशनाला चालले होते. ेय िव लाला, करणी
िनयतीची. औ या भेट यावर हणाले, ‘‘काल, माझी ितरडी बांधायला, मडकं धरायला तुला यावं
लागणार होतं. द ाची कृपा हणन ू वाचलो.’’ पण ती घटना कालांतराने िवसरले. लकमीला
मुलगा हावा तो चंदरचा िश का घेऊन? िश का नसता, चंदरने लकमीला ठे वन ू , ‘‘पोर याचं
याला देऊन ये’’ हणता तर? पण घडले ते द ांना अनुकूल करण िवसरले. िनयतीचा खेळ
असा असतो. याची िचिक सा फ दान ितकूल पडते ते हा.
गौडर या ऑिफसवर जमाव आला. मागे वळून पािहले क द ांना वाटे, आप याला घबाड
दे याक रता आला. ‘संयु महारा ’ हे काय करण आहे ? ‘मुंबईसह’ हणजे काय? याव न
जाळपोळ, दंगे का? कोण मागत आहे ; कोण नाकारत आहे ? द ांना काही प ा न हता. यांनी
कधी िवचार केला नाही. ‘पुढे काय? हा एकमेव . चोवीस तास िवचार याचाच. पुढे औ याची
नोकरी गेली. पु हा तोच खेळ. या चळवळीचा यांनी कधी िवचार केला नाही ती अशी यांनाच
येऊन िभडली. याचे बी.पी. वाढले. चळवळीची चौकशी क लागले. तेवढ्याक रता
भ यासाहे बांकडे गेले. यांनी सगळा इितहास सांिगतला. छ पत ना लोक एवढे का मानतात,
आपण मख ू हणनू ‘आपले हणतो, ते सग या देशाचे आहे त, या देशाने िनमाण केलेला
ीकृ णानंतरचा थोर माणस ू , अशी संबंध नसलेली अवांतर बरीच मािहती िदली आिण कायापालट
झालेले द ा या िदवशी भ यासाहे बांकडून बाहे र पडले. नंतरचा िशवाजी पाकवरील जनसागर,
‘अ े’ नावा या वाघा या डरका या. घडले ते द ांचे बी.पी. वाढवत होते.
जमावाला सामोरे गेले या िदवशी ‘द ा’ खरोखच मरते. यांना प ाही लागला नसता. अगदी
 या कची पुनराव ृ ी; पण जगायचे होते. आयु यात बरे -वाईट घडायचे होते. कोण घडवणार होते?
िनयती!
ती िनयती तेवढ्यावरच थांबायची न हती. गौडरना द ां या पायाशी आणणार होती. एकटे
असताना गौडर िवचार क लागले : आज केवढे अ र येऊ घातले होते. गोडाऊन, ऑिफस,
गराज सग यांची िचता रचली जात होती. यांचे, रणछोडचे दहन होऊ घातले होते. आिण या
भेसरू संगाची अखेर कशी झाली! द ा नसते तर? या क पनेनेच यांचा थरकाप झाला.
आतापयतचे यांचे आयु य तसे सरधोपट. खाचखळगे होते; पण जगावेगळे काही न हते.
दातखीळ बसावी असे थमच घडले होते.
भ यासाहे बांकडून याला मागन ू कशाला घेतला? आयु याचे ओझे ठे वायला खांदा हवा हणन ू .
या माणे ओझे ठे वतही होते. मुंजीत आपण थेर केले ते हापासन ू सारे च जुने आठवू लागले.
आपण कसे चीड येणारे वागत आलो ते यांना आठवले. झाडुवालीशी सु वात के हा, कशी झाली
इथपासन ू . शेवटी हणत, ‘‘द ा, मी कमद र ी हो! भावांनी संबंध तोडले यात यांचं काही चुकलं
नाही. यांनी गांडीवर लाथ मारायला हवी होती. योग कसे पाहा. सवानी नालायक ठरवलेला मी.
अडचणीत आलो ते हा कसा नेमका माणस ू िमळाला! आज मी जो कोणी आहे याचं ेय
भ यासाहे बांना आहे . तुम यासारखा सो याचा तुकडासु ा यांनीच िदला.’’
ही यांची आ मकथा. तीच यांनी िकती वेळा द ांना संिगतली. तेच तेच पु हा पु हा सांगत.
आिण शेवटी द ां या खां ावर डोके ठे वन ू रडत. िवचारत, ‘‘इतका कसा हो मी नालायक?’’
येक वेळी द ांना दाद ावी लागे. ‘अरे वा!’, ‘अरे रे !’ ‘काय हलकट!’ नको ितथे नको ती दाद
जाई. रा ी अकरा वाजले तरी ग पांना अंत नाही. शेवटी द ा जबडा पस न जांभई देत. मग गौडर
िवचारी,
‘‘झोप? इत यात? अकरा तर वाजताहे त.’’
‘‘काल रा ी झोप न हती.’’
‘‘असे कंटाळू नका हो. हे रामायण ऐक याक रता पगार देतो असं समजा.’’
सग या वेळी रडकथा नसत. कधी रणछोड िनघे.
‘‘काही हणा द ा, गे या ज मीची माझी एक मोठी पु याई िदसते. हजारांत शोधावी लागतील
अशी माणसं मला िमळतात.’’
मग रणछोडची कथा. तो आला कसा, या यामुळे धंदा वाढला कसा, या या ओळखी कशा
आहे त, वगैरे वगैरे.
रणछोड-कथेचीसु ा पारायणे झाली होती. मनात येईल ते हा द ा ‘अरे वा!’, ‘अरे चा!’ करत.
िवशेष हणजे चुक या जागी चुक ची दाद देत आहे त हे ही गौडर या ल ात येत नसे. यां या
‘अरे वा!’मुळे ते ऐकत आहे त, एवढे आ ासन यांना िमळे आिण तेवढे च यांना हवे असे.
अशा ग पा नेहमी एकमाग असत. द ांनी फ आपण ऐकत आहोत याची यांि क दाद ायची.
डो यात गुळपडीचे दोन िदवसांपवू आलेले ता याचे प : ‘‘आ ही दोघे आता थकलो. अ णाचा
दमा वाढतो आहे . माझी सांधेदुखीसु ा. गु गुळाने जरा बरे वाटते. पैशाची काळजी नाही. होती
ते हा घर या मारामा या. आता दोघांनी जागा बदल या. तु ही दोघे गेलात. शहाळी पाडायला
कोण नाही. तसा कायम पाडे करी ठे वलाय; पण म येच दांडी मारतो. मग जन ू नारळाचे मोदक.
बरे नाही वाटत. मलई या पुरणाला भ ांपे ा आ हीच चटावलो आहोत हण; पण असे आहे .
एकूण मुंबईकर होणार असे िदसताय. एका अथ बरे . नायतर तु ही दोघे भाऊ. पु हा
आम यासारखी गत हायची. सांगायची गो -औ याक रता आ ही इथे मुली पाहत आहोत.
मुलगी आप याकडीलच हवी. या बाबतीत इकडे जरा रडच आहे . येक मुलीला चाकरमा या
हवा. देख या मुल ना िमळतो. गाळ राहतो तो इथ यांक रता. पण ल नाचा भरवसा नाही.
रामभटा या माणे औ याला देखणी बायको िमळणारे ; पण अशा मुली भरोशा या न हे त. आप या
पातच दंग. काही असले तरी इथे कोणीतरी ध ेक े यावे. मंुब ै या मुली बशा असतात.
त बेती या त ारी. शरीर वेवि थत हवे तर ओ येईतो शरीराला क हवेत.
ता. क. दो ही घरे गु यागोिवंदाने आहे त. स या भावांसारखेच, गावकरी हणतात, ‘व न
दाखवतात; पण खरे ना ये.’ ही पोटदुखी. कोणाचे बरे ऐकले क माणसे त डावर खुशी
दाखवतात. मुंबत ै ते बरे आहे . जो तो आप या कामात घमशणात.’’
गौडर बोलतो आहे , मधन ू च रडतोय. द ा याला कोणतीही का होईना, दाद देत आहे त.
‘‘िभकारड्या झाडुवालीनं दम िदला.’’ ावर द ा हणाले, ‘‘ अरे वा! कमालच केलीत!’’ अशा
वेळी गौडर ओरडे , ‘‘तुमचं ल नाही. मी कसली कमाल केली? मग द ा शु ीवर येत. जरा वेळ
मन लावन ू ऐकत. पु हा डो यात ता याचे प . उ र काय िलहावे? या ग पांना अखेरीस द ा
वैतागले; पण पगार चांगला होता. तो ‘वैतागाचा पगार’ असे शेवटी द ा हणत.
पण जमावाचे करण झा यापासन ू सगळे िच पालटले. गौडर सारखे हणे, ‘‘काय देऊ? एवढा
बाका संग. िनदान साजरा तरी क . मावशीकडं येता? भी मानंसु ा ित ा मोडली.’’
द ा च ावन ू गेला. तो हे थमच ऐकत होता. याने मोठ्या आवाजात िवचारले,
‘‘कधी?’’
‘‘ हणजे जगता-वाचता तर मोडली असती.’’
‘‘तो हातारा झाला होता.’’
‘‘ ाला आिण ‘ याला’सु ा वय नडत नाही हो. पुराणं वाचा, या दो ही िवषयांत कोणी कोरडा
नाही. िपणं तर बायकांपयत. काय वाकडं झालं? या काँ ेसनं उगाच काहीतरी डो यात
घेतलाय.’’
‘‘गांधीसु ा िव होते ना?’’
‘‘अहो, या वेळचं िनराळं होतं. येनकेन कारे ण सरकारला सतावणं. ते हा परवाचा संग आ हा
दोघां या िजवावर आला होता. फूस कोणाची का असेना. माझी फार इ छा होती-तु ही
मा याकडून काहीतरी यावं. मा या समाधानाक रता. याला तु ही नकार देता. िनदान
मावशीकडं तरी. आिण ‘ितकडं ’. ितकडं तर िवचा नका.’’
आिण ‘ितकडी’ल रसभरीत वणनं गौडर क लागला. ा बाबतीत तो रणछोडसारखाच झाला
होता. नुसते शेण खाऊन याचे समाधान होत नसे. याची ओंगळ, अ ील वणने करायची. या
िवषयात रणछोड तर रोग तच असावा. अलीकडे च ाय हरने द ांना रणछोडची एक कथा
सांिगतली : एक इरा या या हॉटेलात नेहमी जाई. मालकाची पोरगी देखणी होती. इराणी
देखणेपण. रणछोड या मनात ती भरली. के हातरी हाटेलात बापाकडे येई यावेळी पािहलेली. या
पोरीशी याने जमवले. काहीतरी िनिम काढून ित याशी बोले. तीही भाळली. ितचे वयच होते.
भेट वारं वार येऊ लागली. बहधा दोघे वेळा ठरवत असावीत. नेमका याच वेळ रणछोड तेथे असे.
मालकाची आप यावर बारीक नजर आहे ाचा याला प ा न हता. ‘ ेमा’ने धो याची पातळी
गाठली. ते हा मालकाने याला बडवले. पोिलसांत त ार केली. सा पोरीचीच. या करणात
शेवटी रणछोडला तीन मिहने हवा खायला जावे लागले. ती कथा द ांनी गौडरला सांिगतली.
‘‘काय वाटतं तु हाला गौडर?’’
‘‘ही हणजे मवालीिगरी, द ा.’’
असा माणस ू तुमचा िजवाचा दो त!’’
‘‘हे कोणी सांिगतलं? तो फ माझा धं ात दो त आहे -आमचा ‘ितकड’चा उ ोग कायदेशीर
आहे . अगदी सनलाइट वडी िवकत यावी तसा. याक रता िभता?’’
‘‘नाही. मी काही ा िवषयात सोवळा नाही; पण एकदा हात पोळले. मुंबईला पळून यावं लागलं.
ते हापासन ू शपथ घेतली : हे दोन िवषय व य.
‘‘मग मावशीकडं कसे आलात?’’
‘‘ते हा शपथेचं िवसरलो. मग आठवलं. इतरांसारखं ल न करावं आिण संसार करावा, असं वाटतं.
समाजात मान िमळावा, पैसेवा या वक ल-डॉ टरांनीसु ा मानानं वागवावं असं वाटतं. स या
पेपरला नाव आलं, जािहरात झाली तरी भ यासाहे बां या वगातले लोक ‘ कवाला’ हणन ू
ओळखतात. आप याला समाजात मान नाही. िकतीही पैसा िमळवला तरी चांग या मुली सांगन ू
येणार नाहीत. याक रता वत:ची जागा हवी. चांगली चार खो यांची.’’
‘‘अरे , मग आधी का नाही बोलला? मी जुहला छोटा बंगला घेतोय.’’
‘‘तु ही एकटे; बंगला?
‘‘अरे , मुंबईत आणखी एक धंदा चालतो, असं नुकतंच कळलं. स यापे ा उं ची माल. याला ‘कॉल
गल’ हणतात. हजार पये तास हा चालू रे ट आहे . चांग या घरा यातील पोरी-डॉ टर,
इंिजिनअर, ोफेसर यां या. िव ास बसेल?
या मािहतीने द ाला ध का बसला; पण खा ीची मािहती असणार.
‘‘गौडर, अशा मोठ्या घरा यांतील मुली असले धंदे कशाक रता करतात?’’
‘‘मजा करायची. पैसा पाय ये. ल न होईपयत. ते जाऊ दे. बंगला घेतोय. रणछोड पाहतोय. तो
िमळाला क तु हाला जागा िमळाली. बंग यात नाही. हा लॅट कसा आहे ?’’
या जागे या तर द ा ेमात पडले होते. लागन ू कॅडे ल रोड. याला लागन
ू मोठी पाक. पलीकडे
समु ाचा िव तीण पसारा. हॉल या पि मेला िभंतीत िखडक . कमरे पासन ू वर सगळी काच.
बुलेट फ ू . िमटता-उघडता येणारी. या िखडक शी उभे राहन माणसाने तास तास उभे राहावे.
कंटाळा येणार नाही. कॅडे ल रोडवरची वदळ, पाकवर सं याकाळी बायका-मुलांची झुंबड. आषाढी
पौिणमेला भरती या वेळी ितथे वग उतरे . खवळलेला िपंगट रं गाचा समु . यातन ू उसळणा या
लाटा आकाशात उं च उं च जात. कंटाळा कसा येणार? जागा चौ या मज यावर; पण िल ट होती.
गौडरने जागा इतक छान सजवली होती! उं ची फिनचर! द ां या मनात िवचार आला : हा माणस ू
िकती दळभ ी! छानशा बाईशी संसार करायचा. दोन-तीन मुलं; पण उ ावले या अ नाचीच चव
लागली याला काय करणार? धं ाचा एवढा पसारा कशाक रता? आप या प ात कोणाला देणार
आहे ? भाऊ तर याचं त ड बघायला तयार न हते.
‘‘बोला ना, हा लॅट कसा वाटतो?’’
‘‘गौडर, मी इतका भा यवान नाही हो. मला परवडणारही नाही.’’
‘‘ठीक आहे . हा लॅट तु हाला िदला. आताच तुम या नावावर करतो. ओनरिशप आहे . टॅ स
वगैरेचे पाचशे पये. ते कंपनी भरे ल.’’
‘‘ हणजे िबनभाड्याची जागा.’’
‘‘शुभ बोला हो. हा लॅट तुमचा. फ ताबा मी बंग यात गे यावर. हे तु ही कबल ू केलं पाय ये.
मी तुम याक रता एवढं पण करायचं नाही? जागेचा ताबा िमळायला फार तर वष लागेल. हणजे
ल नाचं वय असेल. तु ही ‘हो’ हणा’’.
‘‘मी जागा घेईन. गौडर, अस या भा याक रता कोणीही जीव धो यात घालता. या िदवसांत कुठे
जागा िमळत नाही. िवकायला काढलीत तर पंचवीस लाख येतील.’’
‘‘जमावापुढे गेलात ते हा हे माहीत होतं? मलासु ा माहीत न हतं. ‘जागा शोधतोय’ हणालात,
ते हा अचानक मनात आलं. आता खरा मी शांत झालो. मी तुम याक रता काय क ? आता
‘मावशी’, ‘ितकडे ’ ही भाषा बंद. तु हाला संसार करायचाय ना? मुली पाहायला लागा. ल न
ठरताच मी इथन ू च जुहला जाईन. भ यासाहे बांकडं मी बोलू का मुलगी पाह याचं?
‘‘नको. मी बोलतो.’’
गौडरचा ानंतर द ांना रोजचा असे : ‘‘भ यासाहे बांकडे गेला होतात?’’ ल न तर करायचे
हणतात, हालचाल करत नाहीत, हा काय कार आहे , गौडरला कळे ना. द ा नुसते ‘जातो-
जातो’ करत. आप याला मुलगी कशी असावी ाचा ते िवचार करत होते. एक िदवस द ां या
नावाचे जागेचे ब ीसप क न गौडरने द ां या हातावर ठे वले.
‘‘काय हे ?’’
‘‘या जागेचं ब ीसप . मा या श दावर तुमचा िव ास िदसत नाही हणन ू . मळ
ू कॉपी
सोसायटी या से े टर ना िदली आहे . तु ही अजन ू भ यासाहे बांकडे जात नाही. पेपरला जािहरात
देऊ?’’
‘‘अहो, तु ही म य थी केलीत तर अडचणी िनमाण होतील. हणजे संभव. तु ही िकतीही मराठी
असलात तरी नाव कानडी. एक कानडी माणस ू दि णी माणसाक रता-’’
‘‘आलं ल ात. खरं हणजे भ यासाहे बच-’’
‘‘आज सं याकाळी जातो. मग झालं?
‘‘असं बोला. अहो, मी इतका खुशीत आहे ! ल नात पुढारीपण मा याकडं असेल. मुलीला दािगने
मी करणार-
‘‘तु ही नाव का बदलत नाही?-‘हरी केशव ग े ’ अशासारखं?’’
‘‘खरं सांग?ू ा िवषयावर मी िवचार केला. मन घेत नाही. का ते नाही सांगता येत; पण
कमीपणा वाटतो, एवढं खरं . आज तु ही भ यासाहे बांकडं जाणार हे ठरलं?’’
‘‘हो. अहो गौडर, माझी जमेची बाजू फ पेपरला आलेला फोटो. उणे बाजू मोठी आहे . गावाला
कमावलेली. सग या गावक यांना माहीत आहे आिण मुंबईत गाववाले पु कळ आहे त. इि पतळात
असताना काही भेटायलाही आले होते.’’
‘‘तशा उणेवा या मुलीही असतात हो.’’
‘‘आज जातो.’’
द ा भ यासाहे बां या घराची वाट चालत होते. एक कडे आपले आ ापयतचे आयु य आठवत होते.
एक चम कार होता. अंगावर आकाश आ यासारखी ि थती हावी आिण तीच काहीतरी घबाड
देऊन अंतधान पावावी असे घडत होते. एखा ा चांग या योितषाला पि का दाखवावी?
रामभटाला दाखव यत अथ न हता. मनात येईल ते भिव य, असा याचा खा या. थोड यात
‘औ याचा गंडा.’ रामभटा या भिव यात नेहमी कोणता तरी ह व असे. तो माग लागला क
तुमचा माग मोकळा. गोडाऊनवर गुंडांचा जमाव येतो काय, आपले मरण ओढवते काय आिण
यातन ू िन प न होते काय! ा िदवसांत अशी जागा दमडीचा खच न पडता िमळणार!
मनोरा यात तो अशीच जागा पाहत होता. खरोखच असे घडले का? याचा अजन ू िव ास बसत
न हता; पण िखशात ब ीसप होते. जागा िमळा यासारखीच होती. ल नाचेही असेच होईल?
याला अगदी ‘मीना ी’ नको होती; पण याने तो िवषय ितथेच सोडला. भ यासाहे बांकडे आपले
वागत कसे होईल, ाचा िवचार करत यां या घराशी आला. याला पाहताच भ यासाहे ब
ओरडले,
‘‘या मालक.’’
‘‘भ यासाहे ब, ग रबाची थ ा-’’
‘‘ हणजे तु हाला माहीत नाही?’’
‘‘काऽऽय?’’
‘‘छ पती कंपनीचे तु ही प नास ट के भागीदार होणार आहात- हणजेच अध मालक.’’
णभर द ा बिधर झाले. यांचा िव ास बसेना. ती जागा, आता ही बातमी. यांनी ग धळून
िवचारले, ‘‘खरं च?’’
‘‘गौडर परवा येऊन गेले. यांनी कागद तयार करायला सांिगतलं आिण ते काम चालू आहे .
इतकं खोटं मी बोलेन का?’’
द ां या भावना अनावर झा या. या भरात वाकून यांनी भ यासाहे बां या पायांवर अ रश:
म तक ठे वले.
‘‘अहो हे काय? तु ही िमळवलंय-अ रश: तु ही.’’
‘‘नाही. मंुबईला आ यापासन ू एकमेव तु ही माझे आधार होतात. येक मकाणावर तु ही हात
िदलात. गौडरकडं मला कोणी पाठवलं?’’
‘‘तुमचं कत ृ व िवसरता. या िदवशी गोडाऊनम ये िकती लाखांचा माल होता, माहीत आहे ?
िवमा काढलेला न हता. या दोघांचे जीवसु ा जाते. तु ही वत:चा जीव धो यात घालन ू यांना
वाचवलंत-’’
‘‘अहो, या भरात ते होऊन गेलं. मी नाही केलं.’’
‘‘काही हणा, गौडरची तशी भावना आहे आिण ती खरी आहे . तुम या करता काय क आिण
िकती क , असं यांना झालं आहे . द ाजी, गांधी ‘आतला आवाज’ हणत असत यात बरचं
त य आहे . येकाला अचानक काहीतरी वाटतं आिण ते खरं ठरतं. मे ह याकडं तु हाला थम
पािहलं ते हा वाटलं, हा माणसू साधा नाही; फ संधी िमळायला हवी. ते खरं कसं झालं पाहा.
आता ल न करा हणजे वतुळ पण ू होईल.’’
‘‘आम या ल नाचं पाहणार कोण? वडीलमाणसं गावाला-’’
‘‘द ाजी, ही मुंबई आहे जािहरात ा-’’
‘‘ती िलहायची कशी हे सु ा मला कळत नाही.
‘‘असं हणता? मी करतो ते काम.’’
‘‘माझं आतापयत क याण केलंत. हे कामही तुम याच हातन ू हावं अशी देवीची इ छा असावी.’’
लवकरच पेपरला जािहरात आली : ‘‘वधू पािहजे. वर ितशीचा. ा सपोट कंपनीचा मालक.
मािसक उ प न पाच हजारां या पुढे. सहा फूट उं च. मुलगीची अपे ा-िनदान 5’.3’’ असावी.
देखणी. िश णाची खास अट नाही. श यतो िच पावन. वर वत: या कतबगारीवर मालक झाला
आहे . मुलीला वतं यवसायाची आवड असेल तर िवशेष पसंत. प यवहार पो ट बॉ स नंबर
401, अ. 222, िपकेट रोड.’’
जािहरात वाचताच द ा धावत भ यासाहे बांकडे आले.
‘‘भ यासाहे ब, पो ट बॉ स नंबर तुमचा?’’
‘‘हो.’’
‘‘मुलगी देखणी हवी कशाला िलिहलंत?’’
‘‘ हणन ू काय देख या मुली सांगन ू येतात होय, द ाजी? अहो, शंभरांत पं या णव कचरा. उं ची
5’.3’’ हटलं तरी 4’.11’’ वालेसु ा येणार. ल न हा योग असतो हे ल ात ठे वा. तु हाला
चांगली मुलगीसु ा िमळून जाईल. काही वेळा तडजाोड करावी लागते. हणजे? कुलशीलाकडे
कानाडोळा करायचा; पण करावाच लागेल असंही नाही. हटलं ना-‘योग’. िववाहा या बाबतीत
दुसरं उ र नाही; पण आतापयतच पाहता मला आतला तो आवाज सांगतो; तु हाला चांगली
बायको िमळणार.’’
पेपरला जािहरात आली आिण आठवड्यात प ांचा भिडमार सु झाला. भ यासाहे बांचे श द खरे
ठरले-जा तच! ते पं या णव ट के हणाले. कचरा यापे ा जा त. शेवटी भ यासाहे बांनी
कोकणात पाह याचे सुचवले. ितकडे जा याची सोयच न हती. द याचे गावाने कौतुक केले; पण
पाठीमागे नाही नाही ते बोलत. ा पोटचा मालक’ ावर तर कोणाचाच िव ास बसला नसता;
पण दा बाजी, रं डीबाजी हे यवसायही अनेक गावक यांनी द ाला िचकटवले होते. जािहरातीला
उ रे ये याचेही कमी होत चालले. शेवटी द ाजी वैतागला. भ यासाहे बांना हणाला,
‘‘साहे ब, तु ही माझा ‘द ाजी’ केलात, गौडरने ‘द ा’ केला; पण ल ना या यवहारात ‘द या’च
रािहलो. यात या यात बरी िनवडा-’’
‘‘िनवडा काय द ाजी! ते आंबे का आहे त? संसार करायचाय. थोडी कळ सोसा. एक मुलगी
पाह यात आहे . ितथं खडा टाकून पाह. जमलं तर तुम या संसाराच सोनं होईल.’’
भ यासाहे बांचा तातडीचा िनरोप होता. हणजे द ांना परमे राचाच िनरोप. इंदूरला जाणा या
कचे भरवण रणछोडकडे सोपवन ू ते िनघाले. कसले काम असेल? ल नाची आशा यांनी
सोड यासारखीच होती. एके िठकाणी जमत आले होते. बैठक पयत आले आिण ते लोक आलेच
नाहीत. ा पोटचा धंदा चांगला नाही. तेथले लोक ब याच वेळा दा बाजी, मि लंग ात
असतात असे आय या वेळी यांना हणे कळले. शेवटी रणछोड, गौडर ांचा माग धर याचा
िवचार कर यापयत द ांची वेळ आली होती; पण द ापुढे उभे राहन औ या या सा ीने घेतलेली
शपथ यांना आठवे आिण वत:ला आवरीत. ‘मावशी’कडे जाऊन शपथ मोड याचे पाप यांनी
एकदा केलेच होते; पण याच शपथेने यांना बचावले. गौडने िकतीही आ ह केला तरी पु हा
ितकडे वळले नाहीत.
‘‘या, तुमचीच वाट पाहतोय. एक जम यातलं थळ आलाय. एक देखणी पण तुम यासारखीच
गरजू मुलगी आहे .’’
‘‘तडजोड?’’
‘‘थोडीशी. तु हाला िवधवा चालणार आहे ? देखणी आहे . हणजे घारी, गोरी न हे ; पण माट-’’
‘‘िवधवा चालेल हटलं; पण टळतं तर बरं झालं असतं. आमचं ‘पुजारी’ घराणं-’’
‘‘तुमचं हणजे तुम या विडलांचं. तु ही धंदेवाले. पसंत नसलं तर आधीच सांगा. माग या या
बैठक सारखं हायला नको; पण ते गरज.ू तु ही गरज.ू जमेलही. नको?’’
‘‘असं कुठं हटलं? िवधवा नसती तर बरं हटलं-’’
‘‘काहीतरी तडजोड तु हाला करावीच लागणार. इतरही थोडी उणे बाजू आहे . सगळं ऐका. मग
ठरवा. िवधवा हणजे नाव ठे व यापुरती. दोन वषात नवरा कॅ सरनं वारला. मरताना यानं
मुलीकडून पुनिववाह कर याचं वचन घेतलं.’’
‘‘ितला मी पसंत पडलो पािहजे.’’
‘‘पिहला तुमचा होकार हवा. मग यांचा. यां याकडं िवषय काढतो. दुसरं , ग रबी. हे सौ य वणन
झालं. लोकां या पो या लाटून बाई संसार चालवते’’.
‘‘आधीच सांगतो: ल न झा यावर ितला तो यवसाय बंद करावा लागेल!’’
‘‘अहो, यांचा संसार-’’
‘‘मी चालवीन.’’
‘‘आता कळसाचं वैगु य: मुलीचा बाप तु ं गात आहे . चांगला बँकेत ऑिफसर होता; पण रे सचा
नाद. यापायी हणा. बँकेत अफरातफर क न दोन वषा या स मजुरीवर गेला.’’
द ा एकदम थबकले. िवचारात पडले. आपली गुळपडीची पु याई, आता जोडीला सास याची.
िकतीही आटािपटा केला-अगदी ‘सासरा मेला’ हटले तरी अस या गो ी लपन ू राहत नाहीत.
‘‘हे हलाहल पचवलंत तर अशी मुलगी सहज िमळणार नाही. िवचार करा.’’
‘‘तुमचा स ला?’’
‘‘शू य! अस या वैयि क गो ी या या यानं ठरवा यात. मीच काय, कोणाचाही स ला घेऊ
नका.’’
‘‘तो तु ं गवास मला कसा िचकटेल?’’
‘‘असं कसं हणता? तुमचे ते सासरे होणार-मान यावर आहे . गौडरचे भाऊ याला कुठं िचकटवन ू
घेताहे त? िशवाय ल न झा यावर माणस ू तु ं गात गेला तर? एक घटना अनेक अंगांनी पाहता
येते. कोठ या अंगानं पाहायची ते याचं यानं ठरवायचं. फोटो पाहायचा आहे ?’’
उ राची वाट न पाहता भ यासाहे ब उठले आिण फोटो घेऊन आले.
‘‘पाहा.’’
द ा फोटे पाहतच उभे रािहले. िमळाली तर हीच मुलगी. ती िमळणार! आपले ह फारच उ चीचे
िदसतात. पाठोपाठ यांना मरण झाले : आपण छ पती ा सपोटचे मालक!
‘‘फोटोत िदसते तेवढी उं च आहे ?’’
‘‘पाच सहा. तु ही सहा?’’
‘‘कुलकण हणजे? कोकण थांत हे नाव नाही.’’
‘‘क हाडे आहे त. ह ली कोणी मानीत नाही.’’
‘‘ते मला नडणार नाही. गावी असतो तर नडलं असतं. आता माझा गुळपडीशी संबंध
नावापुरता.’’
‘‘ ा पोट कंपनीचे मालक हे कळ यावर गाववाला संंबंध जोडतील. मग जाऊ पुढं?’’
‘‘जा. मुलगी मला पसंत पडे ल. तीच नकार दे याचा संभव. मी िदसायला चांगला नाही.’’
‘‘शौय, पु षीपणा हे पु षाचं स दय. तु ही वत:ला िवनाकारण कमी लेखता. कंपनीचे मालक.
ित या िकमतीची क पना आहे ? गौडरना बरोबर माहीत आहे . द ाजी, नाव राखलंत. आपली
थम ओळख झाली, ते हा मे ह यांनी ‘आगीत उडी घेणारा’ असं वणन केलं होतं याचं
खरोखरच दशन घडवलंत. तुमचं मनापासन ू अिभनंदन करतो.
अ छा. मी तुम या कामाला लाग?ू ’’
‘‘हो.’’
आबासाहे ब कुलकण . केवढा दरारा! तो पगाराचा होता. ा माणसाने च क ॉड केला. दोन
िदवस का होईना, पोलीस कोठडीत होते. तेथे मार पडला नाही. ती वेळच आली नाही. गु हा
त काळ कबल ू केला. पोिलसां या हवाली पुरावे केले. असेच होते तर मुळात या माणसाने गु हा
केलाच कशाला, असा पोिलसांना पडला. दीन झालेली यांची बायको भ यासाहे बांकडे
आली. यांनी कागदप ांचे िनरी ण केले. हणाले,
‘‘केस फार कमकुवत आहे . पुरा यात फ एक फट आहे . ितचा िकती उपयोग होतो पाह.’’
‘‘काही आशा?’’
‘‘थोडी. फार थोडी.’’
‘फार थोडी’सु ा न हती. केस हर याक रताच यायची होती; पण जुना नेह. केस नाकारता
येत न हती. भ यासाहे ब वक ल हणन ू उभे रािहले. आिण कुलकण ना ं दोन वषाची स मजुरीची
िश ा झाली. फ दंडातन ू वाचले.
आिण सहा माणसांचे कुटुंब सव बाजंन ू ी िनधन झाले. चार खो यांचा लॅट िवकावा लागला.
चाळीतील दोन खो यांत कुटुंब आले. शेजा यांत कुजबज ू : तेच, पेपरला नाव येत होते. यांचे
कुटुंब आले. ओळख क न यायला शेजारी उ सुक न हते. चाळीतील संडासापासन ू या
गैरसोय चा सराव नाही. नव याची िश लक फारशी नाही. सुदवै ाने बाई ंचे प नास तो यांचे
दािगने होते. सो याचे भाव कडाडलेले. चोवीस तासांत कुलकण बाई लंके या पावती झा या.
कुटुंबातील येकाचा चेहरा मशानातन ू आ यागत. मुलगी मेनका मागे आलेली. मागणी घालन ू
ल न झालेले. संसारसुखात दंग झालेली; पण दैवाला पाहवले नाही. कॅ सर होऊन नवरा दोन
वषात गेला. पुनिववाहाचे वचन बायकोकडून घेऊन. दु:ख िगळून ितला कंबर कसावी लागली.
हणाली, ‘‘आई, मी आहे तु या पाठीशी. नोकरी करते.’’ ितने वत:चा लॅट िवकला. भरपरू पैसे
आले. राजवैभव जाऊन ओटीत सं यास यावा अशी ितची अव था. सु ास अ नाचा सराव, तेथे
भाकरीचे तुकडे मोडायला वेळ आली; पण बाई पु न उर या. यांनी पोळपाट-लाटणे हातांत
घेतले. लोकां या पो या लाटू लागली. मेनका नोकरी शोधत होती. कोसळले या आकाशाला
उचलताना भ यासाहे ब, यांचे कुटुंब ांची मदत झाली, याला सीमा न हती. धीर तर देतच होते,
‘‘माझा तो बालिम . तुम याइतकाच मीही दु:खात आहे ; पण तुम यामागं मी आहे . धीर धरा.’’
मेनकाला ते टायिपंगची कामे देत. इतरांपे ा दु पट पैसे देत; पण ते फाट या आकाशाला घातलेले
टाके होते.
अशा ि थतीत द ांचे थळ घेऊन भ यासाहे ब आले. मेनकाला अकाउं ट-िवभागात हजार पये
पगारावर द ा नोकरीला घेणार होते. ितने पगार आईला ावा. काही तडजोडी हो या. मुलगा
धनाढ्य; पण िश ण मराठी तीन इय ा. मेनकाने घरकामालासु ा ठे वले नसते असे प.
‘‘पाहा, िवचार करा. अशा आप कालात येकालाच धीर धरावा लागतो. याग करावा लागतो.
आप या सजन नव याशी मेनकानं तुलना करता कामा नाही. ितला ती कोणाशीच करता आली
नसती : पण ा एका ल नानं सा या िचंता जाणार आहे त. दो ही मुलगे हशार आहे त.
इंिजिनअ रं ग या शेवट या वषाला असताना िश ण सोडायची वेळ येऊ ायची? कारकुनीसाठी
अज करायचे?’’
‘‘िश णाची ते जबाबदारी घेतील?’’
‘‘हो, सुदवै ाने गावाला सुि थतीत आहे त. िशवाय मदनाचा पुतळा झाला तरी संगाला पळ
काढणारा असेल, तर याचं देखणेपण काय करायचं? आमचे द ा िकती शरू आहे त हे तर
पेपरलाच आलं. मेनकाला ते सांगा; वाघ आिण बोकड-काय वीकारशील? तडजोड आहे ; पण
आयु य हटलं क कोणीही या तडजोडीतन ू सुटला नाही, हे ितला ल ात ठे वायला सांगा. िशवाय
ितचं वचन आहे . ती वत: िवधवा हे ही िवसरता येत नाही.’’
मेनका हणत होती : सगळं खरं ; पण िकती रासवट. ओठ िकती जाड, िन ोसारखे शौय? ते
असेल; नाही, आहे ; नाकारता येणार नाही; पण नुस या शौयावर गुजराण करायची? आयु यभर?
बरं , ते तरी जेवणासारखं रोज लागणारं भारीच आहे ? के हातरी अपवाद हणन ू दाखव याची वेळ
येणार. िकती लोकांवर ते येतात? ती काय मवा यांची गँग आहे -‘रा ंिदन आ हा यु ाचा संग’
असं भारीच आहे ? धंदेवाला हणजे सदा पैशा या मागं. याचं जग हणजे दा आिण पैसा.
यापासन ू तो मु आहे , असं भ याकाका हणतात ते हा खरं असेल; पण याला काय जगणं
हणतात? ते कसं चारी अंगानी फुललं पािहजे. याक रताच ना ते परमे रानं िनमाण केलं! तेच
िवसरायचं? बालकव चं नाव यांनी ऐकलं आहे का, िवचारा. शेतक यालासु ा बालकवी माहीत
नसतात. दोघे एकाच पातळीवर जगतात, असं नाही का? पैसा हणजे सव व असं आपण मानतो,
ते हा ‘जग या’चा िकती घोर अपमान करतो, याची क पनाही आप याला येत नाही. पैसा हणजे
उं ची कपडे , उं ची घरं , उं ची दा , उं ची बायका. पाच इंि यांचे चोचले पुरवत मरे पयत जगायचं. मला
संप न आयु य हवं आहे . जगभर अनेक स दय पसरली आहे त. काह शी तरी सलगी करायची
आहे . मनीष िजतका कुशल सजन होता तेवढाच स दयाचा उपासक होता. कुमारना दाद देताना
तु ही कधी याला पािहलं आहे ? मा यापुरती तीच एक मैफल होती. मढकर समजावन ू देई तोच
मा या आयु यातील आनंद होता. याचा पैसा नाही. मनीष िकती मोठा होता तु हाला कळलंच
नाही. या याकडं न हतं काय? अशा माणसा या िमठीत िवसावलेली मी; आता मला सांगता-
आठ िदवस झाले तरी मेनका काही मत देईना. भ यासाहे बांनी तेवढीच मुदत िदली होती. आई,
भाऊ या थळाने हरळून गेले होते. रोज कोणीतरी िवचारी, ‘‘काय ठरवलंस?’’
ती हणे, ‘‘िवचार कर ये.’’
‘‘इत या चांग या थळाचा िवचार? नव याला वचन िदलंस याचं काय?’’
आई शेवटी िचडली. हणाली, ‘‘मेनका, थळात काही उणेपणा आहे हे मलासु ा पटतं; पण
कुटुंबाक रता याग करावा लागतो.’’
‘‘आई, या माणसाला सुख देता आलं पािहजे-’’
‘‘सुख हणजे काय मेनका? वयंपाकाला आचारी, दाराशी गाडी, रा ला बंग यासारखी
जागा-’’
‘‘वेड घेऊन पेडगावला जाऊ नको. संसारात मो याचं सुख कोणतं? तु ही सारी वत:चं पाहता.
 यात माझा बळी गेला तरी तु हाला िद कत नाही.’’
‘‘ ‘बळी’ हणजे काय हणायचं आहे ?’’
‘‘मला भत ू काळ िवसरायला तरी वेळ ा. तु हाला फ वाथ िदसतो. माझा पण थोडा िवचार
करा. तु ही सारी इतक रा सी कशी?’’
दोन मिहने झाले तरी मेनकाचा िनणय होत न हता. आता आईसकट सारी लावन ू लचकून बोलू
लागली. नोकरी पण िमळे ना. शेवटी मेनकाने मनािव का होईना, होकार िदला. आप याऐवजी
हा जो कोणी द ा आहे याचा तर बळी जाणार नाही? अशी शंका ितला आली. ती शहारली. द ा
ितला मुळीच आवडले न हते. यापे ा नव याला िदलेलं वचन मोडणे परवडले असे ितला
एक कडे वाटत होते; पण शेवटी ‘बला कार’ क न यायला ती तयार झाली. ताडमाड उं च अशा
माणसाची श यासोबत. या क पनेने मेनका शहारे .
पण मेनकाने ल नाला होकार िदला.
बातमी घेऊन वत: भ यासाहे ब गौडर या लॅटवर आले.
‘‘न क ?’’ द ांचा िव ास बसेना.
‘‘हो, न क . मी वत: मेनकाला िवचारलं.’’
‘‘ितनं आपण होऊन सांिगतलं?’’
‘‘हो. ित यावर कोणीही स केली नाही. पु हा िवषयही काढला नाही.’’
‘‘भ यासाहे ब, माझा अजन ू िव ास बसत नाही हो. आताच गौडरना सांगत होतो, ती मुलगी
िवसरा.’’
याने औ याला तार केली. दुस याच िदवशी सकाळी औ या आला. अथपासन ू कथा सांिगतली.
फोटा दाखवला.
‘‘द या, िह यापुढं लकमी हणजे मोलकरीण रे ; पण या वैध याचं काय करणार आहे स?
ता याकाकांना ध का बसेल. काकू रडायला लागेल.’’
‘‘औ या, हे वष कोणतं? साठ वषापवू क याना जे हलाहल होतं, ते आता चहा-कॉफ सारखं झालं
आहे . आईला, ता याला हे सांग. िशवाय आता मा या आयु यातनू गुळपडी गेली रे . हणजे येईन;
पण नवरा ात रथापुरता. आई-ता यांची समजत ू काढ याचं तु याकडे . िशवाय यांना हजार पये
तु याबरोबर देतो. कोक याचा कॅ सरसु ा केवळ कॅशने बरा होईल.’’
‘‘सगळं खरं ; पण आहे र आणला नाही.’’
‘‘तू आलास हाच आहे र.’’
☐☐☐
 3.
एका आठवड्यात मेनका कुलकण ची ‘मेनका पुजारी’ झाली. ल मीपज ू न, ग यात मंगळसू -
याला धािमक हणता येईल, असे एवढे च झाले. व हाड माघारी िफर या या वेळी द ांनी
भ यासाहे बां या हातात पॉिकट ठे वले.
‘‘हे काय?’’
‘‘एक हजार. मेनका या आईचा पगार. अिधक िवsचा नका. पगार चाल-ू पो या बंद.’’
मेनकाला वतं खोली दे यात आली. आधुिनक शंग ृ ारसाधने तेथे होती. िभंत ना समोरासमोर
पु षभर उं चीचे आरसे होते. लकाकणारे , नाजक ू फिनचर होते. मेनकाला वत: द ांनी खोलीत
नेले. ितने चौफेर िनरी ण केले.
‘‘कशी आहे ?’’
‘‘छान.’’
‘‘नुसतीच छान?’’
‘‘एकि विझट!’’
मेनका या उ रावर द ांची दातखीळ बसली. तो श द ते थमच ऐकत होते. यां या मनात आले
: ही असेच श द वापरणार क काय? बी. ए. हणजे काही भरवसा नाही.
यांचा िवरस करणारी तेवढीच एक गो होती. मॅि कपयत यांनी झेपवले असते. बी.ए. हणजे
जरा डोईजडच. जमावापुढे र बंबाळ अव थेत उभे असलेले द ा बी.ए.ला जरा घाबरलेच. पाठोपाठ
यां यातला ‘द या’ जागा झाला. हणाला : ‘िभ याचं कारण नाही. शेवटी नर-मादी हे च खरं
नातं.’ तेथे आपणही एम.ए. आहोत हे ते दाखवणार होते.
नवदांप य, गौडर, भ यासाहे ब आिण औ या एवढे कॅडे ल रोडवरील द ां या लॅटम ये आले. एक
छोटा समारं भ रािहला होता. भ यासाहे बांनी बंद लखोटा द ां या हाती िदला.
‘‘गौडर यांचा तु हाला हा आहे र. तो मा याच ह ते िदला जावा, अशी यांची इ छा होती. ‘छ पती
ा पोट कंपनी’चे तु ही प नास ट के भागीदार झालात ासंबंधीचे कागद आहे त.’’
द ांनी यांचे, गौडचे पाय धरले.
‘‘मेनका, तू पण नम कार कर. मी मालक झालो तशी तू पण मालक ण झालीस.’’
मेनकेने बस या जागेव न म तक लववन ू नम कार केला. यातील उपरे पण सवानाच
जाणवला. ितला साव न घे याक रता क काय भ यासाहे ब हणाले,
‘‘सकाळपासन ू िबचारी दमली! नाही हटलं तरी अशा संगी टे शन येतंच. मेनका तू गेलीस तरी
चालेल.’’
मेनका याचीच वाट पाहत होती.
‘‘द ा, चार-आठ िदवस कुठं तरी जाऊन या. तोवर तुम या केिबनचं थोडे काम रािहलं आहे ते पुरं
होईल. ापुढं मा या बरोबरीनं चेकवर तु ही स ा कराय या. आ ही जाऊ?’’
आिण दोघे गेले. औ या बाजल ू ा मुख तंभासारखा बसला होता.
‘‘कसा झाला काय म? मेनका कशी वाटली?’’
‘‘द या, ही रे षा न हे , चर उमटला. मेनकेसारखी फाकडू बाई, कंपनीत भागीदारी... आता फ
कुलदीपक ज मायचा रािहला. या कामाला आजपासन ू लाग. मी जरा खाली जाऊन येतो.’’
‘‘कशाला?’’
‘‘अरे , हे सालं जेवण क आंबोण! भाजी-वडा खाऊन येतो. नोकर दार उघडील. तुला तो खोकला
नको.’’
औ या गेला. रणछोडने कोणते तरी इंपोटड अ र भेट िदले होते. अंगभर द ांनी फासले. मंद,
मादक सुंगध दरवळत होते. िकती वषाचा उपास? िकतीही असो, आज पारणे फेडणार होते.
मेनकाही पारणेच फेडणार! िकती दुम ळ योग! दोघेही भुकेकंगाल. द ांनी िकंिचत दार उघडले.
वासाचा भपकारा आला आिण खोलीची ती सजावट. अधीर झाले होते तरी काही वेळ पाहत रािहले.
सव िभंतीवर चमेली या माळा सोड या हो या. िदवाणखा यासारखीच पि मेकडील िभंत सताड
उघडी होती. अधचं ाचा मंद काश आसमंतात पसरला होता. कॅडे ल रोडवरील वदळ ओसरली
होती हणन ू च क काय, लाटांचा नाद सव घुमत होता.
द ा खोलीत आले. पलंग सजवला होता तो पाहता राहावा असा होता. गौडरने काही हट या
काही ठे वले न हते; पण यातले काही द ांना िदसले नाही. लाटांचा नाद बंद झाला. द ांना
िवजेचा ध का बसला. यातन ू वत:ला सावर याचा य न करीत होते. मेनका िभंतीकडे त ड
क न घोरत होती!
‘‘िकती वेळ?’’ हणत ती सणार, आपण ितला जवळ घेणार, कुरवाळणार, माफ मागणार,
सांगणार, ‘‘अग, यवहार कोणाला सुटला आहे का?’’ -तसे काही न होता आपलेच िपंडदान
बायकोने चालवले आहे , असे यांना वाटले. मं ो चाराऐवजी घोरणे! यांचा सारा उ साह अ ताला
गेला. िनषेध हणन ू आपणही बाजू या खोलीत जाऊन झोपावे, असा िवचार यां या मनात आला.
शरीराने यांचा िध कार केला आिण मुसंडी मा न यांनी मेनकेला एखा ा बोच यासारखे
जवळ घेऊन घ धरले. ती ओरडली,
‘‘अहो हे काय? ढोर अंगावर यावं तसं वाटलं.’’
‘‘ढोरच अंगावर आलं आहे . पिहली रा आिण घोरतेस?’’
‘‘पिहली असो, शू य असो, शरीर थकतं. मला मालवाह क समजलात का?’’
‘‘हे पाहा, मी दहा वषाचा उपाशी आहे .’’
‘‘ त थ?’’
‘‘तू नाही?’’
‘‘दोनच वष. लौकर आटपा. डो यावर झोप आहे .’’
‘‘लोकर हणजे िकती?’’
‘‘काटकसरीनं असेल तर दहा िमिनटं. काय हो, दहा वषाचा उपास. आज तु ही ब ीस. मग
याआधी त थ न हतात!
‘‘वायफळ बोलणी बंद कर. चटका बसावा इतका मी तापलो आहे . थंड होईपयत चालणार. िकती
वेळ सांगता येत नाही. तासभरसु ा. तासाभरानं पु हा उबळ आली तर-’’
‘‘ हणजे मरणच-’’
‘‘ल न कशाला केलंस?’’
‘‘हजार पये पगाराक रता. मनीषची आठवण येते. काय क हो?’’ मेनकेचा आवाज आता दीन
झाला होता.
‘‘ हणजे पिहला नवरा. ठीक आहे . आपण यावर तोड काढू. तु याशी लगट करीन ते हा डोळे
मीट; मनीषच लगट करतो आहे असं समज.’’
पुढे द ा बोलले नाहीत. उकळते पाणी उकळतच रािहले. ‘द या’चा संचार झाला क तो
कोणालाही जुमानत नसे. तेच द ांनी केले. नाजक ू फुलाची पाकळी न् पाकळी अलग करावी तसे
क लागले. मेनकेला वेदना अस होत हो या. कळवळून हणाली,
‘‘जरा हळू-’’
‘‘मनीष!’’ द ा एवढे च बोलले. अिधक बोलायला वेळ न हता. ते पारणे फेडत होते.
द ांचे आयु य कोकण या भग ू ोलासारखे होते. सपाटी थोडी. खाडी के हा लागेल, आडवा ड गर
के हा येईल, कशाचा भरवसा नाही. आतापयत द ांनी आघात, अपघात खपू पािहले. त डावर
‘द ा’, मागन ू ‘द या’, हे च यांचे आयु य. याला ते सरावलेही होते. यांना अनेक वेळा
खरचटले, मुका मार बसला, जखमा झा या; पण ते सव शारी रक पातळीवर. मानिसक वेदना
आतापयत यांना ठाऊकच न ह या. अपवादच हणायचा तर औ याने मुंबई सोडली ते हा बरे च
िदवस ते उदास होते. ा दोघांचे काय नाते होते कोणालाच कळले नाही. ते उलगडायलाही सोपे
न हते. दोघां या वभावात काही सा य नाही. देहांत नाही. मने मा जुळलेली.
‘मानिसक’ हणायची तर तेवढीच एक वेदना; पण ती गुंजभर. जग याची झटापटच या िदवसांत
होती. फार काळ ितला कुरवाळत बसायला सवडच न हती. र खाणारी, सारा िदवस
िबघडवणारी वेदना यां या आयु यात आली ती ल न झा यावर. द ा अजब करत. मेनकाचा
फोटो यांनी थम पािहला. नंतर ितला य पािहले, ते हा ते वेडे झाले. ल न करायचे तर ा
मुलीशी, नपे ा गौडरचा माग. ल नापवू यांनी अधांतरी अव थेत रा ी जागन ू काढ या. डोळे
िमटले क हसत समोर मेनका येई. ते हणत, ‘ये ना. तुझीच वाट पाहत होतो. अशी दूर नको.
जवळ-आणखी खेटून बस.’ ती हसे िन हणे, ‘मी इतक पागल बनवणारी आहे ?’ या
ाबरोबर ितला ते जवळ ओढून घेत. ितची हनुवटी वर करत. ती िकंिचत हसे. ितचे हसणे तर
लाख मोलाचे होते. द ांना अजब वाटे. नुसते हसणे; पण यात िकती हणन ू त हा असा यात.
माणसाला आवाहन करणारे , ल वेधन ू घेणारे हसे विचत के हातरी भेटे. द ांना तर भेटलेच
न हते. सारी फताडी, दात िवचकणारी, पु षी, िनिवकार, यांना जखडबंद करणारे हसे दाखवले
ते मेनकेने. काही चेहरे असे असतात-सारे अवयव रे खीव, देखणे; पण एक आले क , प रणाम
शू य. आदश देखणेपणाची या या यांना करता आली नसती. पण मेनकेला पाहताच यांनी
उ फूत दाद िदली-हे च! हे च! ि यांचे चेहरे ते हरघडी पाहतच होते. काह ना ते ‘देखणे’
हणतही; पण खरे देखणेपण यांना मेनकेने दाखवले. ित या पिह या नव याने घरात सवाचा
िवरोध असताना ित ा केली : ‘‘केलं तर िह याशीच.’’ याचे घराणे वा तिवक ित े चे. बाप
बुि मान, धनाढ्य, खानदानी मराठा. शहा णवकुळी. सरदार घराणे. यांची हवेली ऐितहािसक.
पवू जांनी अनेक लढायांत मदुमक दाखवलेली. यांची पवू ज छ पत या खास िव ासातील.
िनदान यांचा असा दावा तरी होता. अशा घरा यातील थोर या मुल याने-तोही सजन- एका
बामण मुलीशी ल न कर याक रता अडून बसावे? बरे , तो बामण तरी नामवंत असावा? बँकेत
ऑिफसर. असे अनेक ऑिफसर घरा या या िखशात राहते; पण मुल याने ह सोडला नाही. ल न
झाले. मुल याला एक माहीत होते : आपण ॅि टस करणार मुंबईला. ा अजब नगरी या
िखजगणतीतही आपले घराणे न हते. पवू ज, लढाया, छ पती, मदुमक -तुमचे काय असेल ते
गावाला. इथे कोणी कोणाला िवचारत न हते. तशी कोणाची अपे ा न हती. इथेही लढाईच होती;
पण ितची जात िकती वेगळी. श े िकती वेगळी. दु मनी, दगाबाजी, वा या, पराभव, आ मण
सारे पवू माणेच; पण पर या जगातील. इथेसु ा शाळामा तरांचा सं थािनक होत होता; पण
‘सं थािनक’ सं थािनक आहोत ते दाखवणार नाही. ते हा अशा जगाला आपली ित ा नडणार
नाही. मुलीची जात नडणार नाही. सासरा छोटा-मोठा कोणी पाहणार नाही. हे फ या
मुल याला-मनीषला-माहीत होते.
असा त ण ‘मेनका’च हणन ू अडून बसावा, ाचे द ांना आ य वाटले नाही. ितला दाद देणारा
भेटला हे ितचे नशीब!
ते एक सुंदर व न पाहत होते. ती यांना अजन ू खेटूनच बसली होती. ते ित याकडे टक लावन ू
पाहत होते.
‘‘काय पाहता?’’
िकती नाजक ू , आजवी, गोड आवाज. िवचारताना होणारी ओठांची लवलव िकती नाजक ू ! िकंिचत
िदसणारी दंतपं तर मो यांना मागे टाकणारी.
‘‘बोला ना काहीतरी.’’ ती पु हा हणाली.
‘‘तु यातली जादू नेमक कोठे आहे , कशात आहे , शोधतो आहे .’’
आिण क पना नसताना ितने ओपले ओठ द ां या ओठावर ठे वले. यातसु ा केवढी नजाकत!
यांनी ितला जवळ घेतले. ितने यां या केसांतनू बोटे िफरवली.
‘‘मेनका, काहीही बोलायचं, करायचं झालं, तरी तो सुंदरच नमुना असला पािहजे का? मा या
केसांची पु याई हणन ू च यांना ा वग य पशाचा लाभ झाला.’’
मेनकेला जवळ घेऊन श येवर आडवे झाले. यांनी ितला घ जवळ घेतले ते हाच ितची उरोजं
भरदार, टणक, पु षाला बेभान करणारी आहे त, याची यांना जाणीव झाली. ती यां या कुशीत
िवसावली होती.
‘‘बरं वाटतं?’’
‘‘काय वाटतं कसं सांग,ू मेनका?’’
इथे द ा शु ीवर आले. ती हणाली ते नेमके काय? यांना ते श द आता आठवत ना. आिण
व नरं जनातन ू ते शु ीवर आले.
‘मला ही िमळे ल का? मी इतका भा यवान आहे का?’ असे ल नापवू द ा वत:ला िवचारीत.
भ यासाहे बांनी सौ.कुलकण कडे िवषय काढला याला आता मिहना झाला होता. होकार नाही.
भ यासाहे ब धीर देत होते.
‘‘याचा अथ ‘नकार’ समजू नका.’’
‘‘काय अडचण आहे ?’’
खरे कारण भ यासाहे बांना सांगता येत न हते. मुलीला पु हा ल नच करायचे न हते. ते हणाले,
‘‘द ाजी, तु ही कोणाचं ल न केलं नाही, यामुळे िनणय घेताना आई या िजवाची काय घालमेल
होते तु हाला कळायचं नाही.’’
सौ. कुलकण ना ं हजार पगार दे याचे द ांनी हटले होते; यांनी वत:ला दु त केले.
‘‘मुली या आईला दीड हजार पये पगार देईन.’’
‘‘◌ंहे मी यांना सांगतो.’’
‘‘ या मागतील तेवढा देईन. भ यासाहे ब, आतापयत तुम याकडून घेतच आलो. कसंही क न हे
जमवाच.’’
‘‘नाही जमलं तर?’’
‘‘ल नच करणार नाही. कोणाशी तरी ल न कर यापे ा गौडरचा र ता काय वाईट?’’
‘‘असे घाईला येऊ नका हो. मी श य तो य न करत आहे .’’
एकदाचा होकार आला. आिण नंतरची ती पिहली रा . मिहना झाला तरी ‘पिहली रा ’ संपत
न हती. मेनकाचे ‘आटपा लवकर’ अिण नंतर द ांचा दहीकाला. मेनके या मनात काय आहे हे च
द ांना कळत न हते. डोळे िमटून ‘‘मनीषच आहे असं समज’’ हणन ू यांनी उपाय सुचवला.
एक-दोनदा िवचारले, ‘‘उपाय केलास?’’ ती हणे, ‘‘केला. आता हळूहळू जमेल.’’ तरी ‘आटपा
लवकर’ संपत न हते. सकाळी उठ यावर चांगले बोले, वागे. हणजे नव याशी बोलणे, वागणे
नसले तरी उपरे पणा न हता. यां या आवडीिनवडी सांभाळी. एकदा यांना यायला रा ीचे दहा
झाले.
‘‘हे काय, तू जेवनू नाही यायचं?’’
‘‘असं कसं बोलता? घराचा मालक उपाशी आिण जेव?ू ’’
यांचे कपडे नीट ठे वी. ‘‘ह ली नवीन शट िनघालेयत. रे िडमेड.’’
द ा िवचारत, ‘‘ते आणू का?’’
‘‘आणू या ना.’’
यांना पँटचे उं ची कापड आणी. पायाकडून द ा अिधक उं च होते. रे िडमेड चालत नसे. आप या
आवडी या िशं याकडे यांना नेई. ‘बायको’ हणन ू नावे ठे वायला जागा न हती. तरी िबछा यात
पडले क ‘आटपा लवकर’ संपत न हते.
पाणी सारखे तापत रािहले क के हातरी उकळी फुटतेच. द ा या टे परे चरला आले. मानिसक
वेदना काय ते अनुभवत होते. िजवाची तडफड चालली होती. सहन कर याची श संपली होती.
या रा ी िबछा यावर पडले नाहीत. मेनकेला बोलावले.
‘‘थोडं बोलायचं आहे इथं बस.’’
आिण द ा बराच वेळ ग प होते. सु वात कशी करावी यांना कळत न हते.
‘‘बोला ना.’’
‘‘असं िकती िदवस चालायचं?’’
‘‘असं हणजे?’’
‘‘तू वेड पांघर येस. तुला माहीत आहे . ‘आटपा लवकर’ हणजे ती काय अंघोळ आहे ?’’
‘‘मा याकडून य न कर ये.’’
‘‘हजार पयांक रता ल न केलंस, हणजे तुझी इ छा न हती. असं?’’
यावर िकती वेळ झाला तरी बोलेच ना. द ांनी ितला ठोठावले,
‘‘काय गं, ऐकायला आलं ना?’’
‘‘मा या यातना तु हाला कळाय या नाहीत.’’
‘‘तुला मी आवडत नाही का? श य आहे . मी जरा रासवटच आहे . जाड ओठ, बटबटीत डोळे .’’
‘‘ते नाही. मला भत ू काळ िवसरता येत नाही. खपू य न करते.’’
‘‘ ावर इलाज? ‘आटपा लवकर’ आिण ‘दहीकाला’ हणजे बला कारच.’’
‘‘नेमका श द वापरलात. माझी तशीच भावना आहे .’’
‘‘मग आपण घट फोट घेणं उ म. मला तू फार आवड येस.’’
‘‘ हणजे माझा देह. प. ही अ◌ॅिनमल ले हल झाली.’’
‘‘मळमळ बाजल ू ा ठे व. उपाय सांग. आयु यात मी कधी अपमान सहन केलेला नाही. करणार
नाही. तो माझा देह वभाव आहे . मला बला कार नको आहे . मेहेरबानी नको आहे . ते हा सरळ
माहे री जा. शरीराची भक ू . ती भागव याचे अनेक माग मुंबईत आहे त.’’
‘‘ते सोपं रािहलेलं नाही.’’
‘‘का?’’
‘‘माझी पाळी चुक ये.’’
हे ऐकताच अंधारात िभंतीला डोके आपटावे तसे द ांना झाले. जरा वेळाने फुलन ू आले. कसे का
होईना, आप याला मल ू होणार, आपण बाप होणार. तरीपण ‘द या’ जागा होता. द ा हणाले.
‘‘गभपात करता येतो.’’
‘‘ती ण ू ह या होईल.’’
‘‘हे पाहा, मी िनर र. मधन ू च इं जी बोलतेस; मधनू च अवघड मराठी बोल येस. माग दाखवला
याला शंका काढणं हे तुझं उ र. पाळी चुकली तर तुला मनास येईल ते कर. मी मा या मागानं
जाणार. हा पोरखेळ बंद झालाच पािहजे. तु या आईचा पगार चालू राहील. महागाई वेगानं वाढते
आहे . सग यांचेच पगार वाढवणार आहे . तु या आईचाही. माहे री रािहलीस तरी कडवटपणा
असणार नाही. तू पैशा या अडचणीत आलीस तर िव ासानं मा याकडे ये; पण मा या
मानाक रता हाच माग आहे . डो यातन ू मनीष जाईल ते हा मा याकडं ये.’’
‘‘मला थोडा वेळ ा. य न कर ये. इ छा नसताना तुमचा छळ कर ये याची जाणीव मला आहे .’’
‘‘ठीक आहे . िदला वेळ. ‘माहे री जा’ सांगतो हणजे आनंदानं नाही. मला खपू सोसावं लागणार
आहे ; पण सगळे इलाज संप यावर क काय? दा आिण बाहे र यालीपणा ा मागाना मा या
आयु यात बंदी आहे . बायां या बाबतीत तरी मोडावी लागेल. शेवटी निशबापुढं माणसाला शरण
यावंच लागतं.’’
‘‘मला वेळ देणार आहात ना? मग ही भाषा का?’’
नंतर प रि थती बरीच सुधारली. तेवढी कायम रािहली तरी तडजोड हणन ू द ांनी वीकारायचे
ठरवले.
सुधारली हणजे ‘लवकर आटपा’ थांबले. बाक लाकडा या ओंड याला जवळ करावे अशातलाच
कार होता. केवढ्या उ साहाने केले आिण काय होऊन बसले, अशी द ांची भावना होऊ लागली.
यां या संवेदनांवर आघात होत होते. बरे च िदवस यांना यांचा प ा न हता. अचानक एक
िदवस यांना ‘मुळवस’ आठवला. लकमी आठवली. एके काळी अ सल कॉच याने अनुभवली
याला ताकावर तहान भागवावी लागत होती. आतन ू ते थोडे थोडे मरत होते. ही अनोखी यथा
बोलावी, मन हलके करावे, असा कोणी आसपास न हता. मुळातच असा माणस ू एकच. तो
देवी या पज ू ेत दंग. ता या-अ णा तसे िहंडतेिफरते होते; पण देवळातील धावपळ यांना झेपत
न हती. औ याला हणाले, ‘‘आ ही दोघं थकलो. पज ू ेचं तू पाहा. सादाचं आ ही पाहतो.’’ सारीच
प रि थती काळोखी आलेली. द ा िदवस काढत होते. हणजे ढकलत होते. मधन ू च यांना वाटे,
असं काही घडलं क येऊ घातले या चांग याची ती सच ू ना असते. तसा यांचा आतापयतचा
अनुभव होता. कोणी सांगावे, मेनका बदलेल. आप या जवळ घेईल. आपला छळ केला हणन ू
 मा मागेल. आपण हण,ू ‘‘तुझा तरी काय इलाज? एखा ा माणसानं मनात घर केलं क तो
बाहे र पडायलाच तयार होत नाही. याच जागेवर दुस याची थापना कशी करणार? तुझी ती
अव था झाली होती. मला कळत होतं. तु यावर िचडलो; पण माझा तरी काय इलाज? सग या
भकू मार परवडतात; ही नाही. कारण ती माणसाला कुरतडत असते; पण याला कळत नाही. भल ू
देऊन शरीराचे भाग सवागानी कापावे तसं होतं. मला मा कर!’’
अशा व नरं जनात वेदनेला िवसर याचा ते य न करत. छळ चालच ू राही. हे छळपव संपेल अशी
आशा यांना वाटे. कारण मेनकाचे इतर वागणे चांगले ह ते. ‘बायको’ला शोभावे असे होते. फ
या अनेक भुका यांना लाग या हो या. यापैक ितचे हसणे. यात जादू होती. जग िजंक याची
िहंमत होती. आपले थोडे चुकले असे यांना आता वाटू लागले. ल नाची घाई केली. यात
आराधनेचा भागच न हता. ल नाअगोदर थोडे िदवस ित याबरोबर काही िदवस उगाच काढायला
हवे होते. ित याबरोबर िसनेमा पाहायला हवा होता. जुहसार या िठकाणी िफरायला हवे होते. तेथे
ितला घेऊन उं टाव न िफरायला हवे होते. उं टावर बसले क पुढ या माणसाला माग याने जवळ
यावेच लागते. याने काय झाले असते? तो पिहला माणस ू ‘घरा’बाहे र तरी पडता िकंवा ितने
आप याला िझडकारले असते. तसे होते तर परवडते. ‘निशबात नाही’ हणन ू नाद सोडला
असता. आज िपंज यात अडकले या उं दरासारखी यांची दीन अव था झाली होती.
िबछा याबाहे रचे ितचे अग य यांना नकोसे झाले होते. याची िशसारी येऊ लागली होती.
‘बाईलवेडा’ हणजे काय ाचा अथ यांना कळत होता. केवळ िबछा यातील मु िवहाराक रता
बायकोचे वाटेल ते बोलणे, वैताग माणसे सहन करतात, गुलामांसारखी मुंडी खाली घालन ू
वागतात. ते केवळ ‘रा ी’ या सोयीक रता? असावे. कारण ती िकंमत मोजायला ते वत: तयार
होते.
िदवस जात होते. गभ सुख प वाढत होता. आिण चौथा मिहना होताच मेनका हणाली, ‘‘आता
जवळ येऊ नका. गभाला अपाय होईल.’’
द ा िचडले. हणाले,
‘‘मी डॉ टरांना िवचारलाय. हवं तर तू चल डॉ टरांकडं . आठ या मिह यापयत हरकत नसते.’’
‘‘त येत माझी. ती मला अिधक कळणार क डॉ टरना?’’
‘‘अथात डॉ टरना. ‘काही अपाय झाला तर मी जबाबदार’ असं हणाले.’’
‘‘मग चालू ा; पण लवकर आटपा.’’
ते श द िकती मिह यांनी ते ऐकत होते. दाभणासारखे यां या कानात िशरले. ओंडका तर
ओंडका; पण ही भुणभुण न हती.
एक भयंकर बातमी सांगणारे औ याचे प आले आिण यां या मनातन ू मेनका के हा गेली यांना
कळले नाही.
द ांचा धाकटा भाऊ बंडू आता पंधरा वषाचा झाला होता. पज ू ेत औ याला मदत करी. घटसपाचे
िनिम होऊन तो तीन िदवसां या दुख याने उलथला होता. प वाचताच द ा कोचात
जवळजवळ कोसळलेच. मेनका धावत आली.
‘‘काय झालं?’’
द ा दो ही हातांत डोक ध न गदागदा हलवत होते.
‘‘डोकं दुखतं आहे का?’’
अजन ू ही द ा बोलत न हते. मेनकेने डॉ टरला बोलवायला नोकराला सांिगतले. द ा ओरडले,
‘‘नकोऽऽ’’ आिण लहान मुलासारखे रडू लागले.
‘‘अहो झालं काय?’’
द ा वत:शीच बोलले,
‘‘बंडू, बंडू, अरे , तुला कधी जवळ घेतलं नाही. इथं पैसा कुजतो आहे . सग यांना हौसेनं काही
िदलं. फ तुला नाही.’’ पु हा रडू लागले.
आता मेनका या ल ात कार आला. जवळ पडलेले प ितने वाचले. हणाली, ‘‘तु ही धीराचे.
आगीत उडी घेणारे . घरातले वडीलमाणस ू . असं क न कसं चालेलं?’’
‘‘मना या वेदनांची तुला काय क पना येणार? आप या कामाला जा. हे मरण माझं आहे . ते मला
एकट्यालाच मेलं पािहजे.’’
ल नानंतर डो यावर घण बसावा असे ती थमच ऐकत होती. ितला अस कळ आली. या
माणसाचा आपण छळ करत आहोत, याचे र शोषण करत आहोत, याची जाणीव ितला थमच
झाली. मनातन ू मनीष जात न हता. याला हाकल याचा य न करत होती. पाठोपाठ ितला
मरण झाले : मनीष तरी ां यापे ा वेगळे काय वागत होता? तोही दु काळातन ू
उठ यासारखेच करी; पण ितने ते सहनच केले असे नाही-ितला आवडत होते, हवे होते.
सवालाला तसाच बेहोशी आणणारा जबाब देत होती. ा माणसाची आपण हीच भक ू मार केली.
कसे िदवस काढत असेल? घट फोट हाच एक माग. तो पोटात या गभाने बंद केला होता.
अपराधी भावनेने ती मुकाट बाजल ू ा बसन ू रािहली. बसायलाच हवे होते. द ांचा शोक कुठवर
जाईल ही भीती होती. मधन ू च ते म तक गदागदा हलवत. मधन ू च कपाळावर मठ ू मारत. जरा
वेळाने ते त ध झाले. कोरड्या आवाजात मेनकेला िवचारले,
‘‘घटसप हणजे नेमकं काय?’’
‘‘घशाला इ फे शन होतं. घसा लालभडक होतो. ताप फार वाढतो.’’
‘‘असा पेशंट पािहला आहे स?’’
माझा एक धाकटा भाऊ ा दुख यानंच गेला. बंडू खेडेगावात तरी होता. भाऊ इथं मुंबईला. आई
हळद घातलेलं गरम दूध देत होती. डॉ टरला बोलवावं हे कोणालाही सुचलं नाही. यानं ता काळ
आथर रोडला हलवलं असतं-भाऊ जगला असता...’’
‘‘ हणजे बंडूपे ा वाईट.’’
‘‘िकतीतरी. वडील तु ं गात गेले यानंतर चार मिह यांनी. डॉ टरला बोलावलं नाही ते पैसा
नाही हणन ू -’’
‘‘भयंकर! हे बंडूपे ा भयंकर!’’
‘‘थोडी कॉफ या.’’
‘‘जेवतो आिण िनघतो. गुळपडीला जातो. गेलंच पािहजे. मला पापशंका येते. ता या आईचं काय
होईल?’’
सं याकाळी द ा गुळपडीला आले. पडवीत खुंटीला अ थी टांगले या हो या. औ या धावत पुढे
आला. अंगणातच याला िमठी मा न द ांनी आका त केला.
‘‘शांत हो. आई-विडलांकडे पाहा-’’
‘‘ यांचं कसं आहे ?’’
‘‘आता शांत झाले आहे त. तुला पाहताच पु हा उमाळा येईल. त ड िदलं पािहजे. जग असंच असतं
रे , द या. भ याबु याचा एकजीव. तुझ ल न झालं. खुशीत होतो-’’
‘‘ितचाच पायगुण-’’
‘‘असं नको बोल.ू िबचारीनं आधीच खपू सोसलं आहे . तुझं बोलणं कळलं तर ितला काय वाटेल,
ाचा िवचार कर-’’
‘‘तू होतास हे तरी नशीब!’’
‘‘आत चल-’’
दोघे आत आले आिण उडवीला आग लागावी तसे झाले. पु हा तोच आ ोश. द ा सारखे बडबडत
:
‘‘अरे , मी याला काहीच िदलं नाही रे . काहीच िवचारलं नाही. या याशी कधी बोललोच नाही-’’
जरा वेळाने ड ब शांत झाला. द या, औ या पडवीत गेले.
‘‘पज ू ेचं, सादाचं काय केलंत? िबचा या भ ांना-’’
‘‘रामभटानं पज ू ा पािहली. गगा यानं सादाचं पािहलं. दोघे आपणहन आले. अजन ू तीच यव था
चालू आहे सुतक जाईपयत.
दुस या िदवसापासन ू लोक समाचाराला येऊ लागले. तेच श द, तीच रडारड. मरणानंतरचा
शोकसोहळासु ा जणू ठरलेला असतो. मनात िवचार काही येवोत. नाही तर ता याला चौ या
िदवशी वतनाचा िवचार यावा?
चुलीशी बसन ू ता या चहाचा कप फुंकरत होता. बायकोकडे पुटपुटला, ‘‘अ णा या मनासारखं
झालं!’’
‘‘काय ते?’’
‘‘वतनाचं गो. द या ितकडे वतनांना मागं टाक ल अशी कमाई करतोय. हणजे आप याकडील
कुणी नाही-औ याचं नशीब फळफळलं.’’
‘‘काय हे िवचार! चार िदवस होतायत.’’
‘‘जगरहाटी थांबते का? िवचार थांबतायत का? द याची बायको गरोदर आहे . िबचारीला मुलगा
होऊ दे. अगो, िकती शोक केला तरी पुजारी घरा यात वंशा या िद यासारखं मह वाचं काही
नाही.’’
‘‘पुरे करावा िवचार. अभ वाटतो.’’
िदवस मागे पडत होते. द या आता जवळजवळ मळ ू पदावर आला होता. एका सायंकाळी तो आिण
औ या बंदरावर गेले. केतक या जाळीजवळ यांची बस याची नेहमीची जागा.
‘‘िकती िदवस राहणार? ‘िदवस’ होईपयत राहवंस असं वाटतं.’’
‘‘राहीन. ितकडे रणछोड आहे . तुझं कसं आहे इथं? काही अडलंपडलं तर कळवत जा.’’
‘‘द या, तु याकडे कसला संकोच? ह कानं येईन. स या ाथना : बायकोला मुलगा होऊ दे.
पुजारी घरा याची सनातन काळजी. काही औषध नसतं कारे , मुलगाच होऊ दे हणन ू ?’’
‘‘तसं झालं ना, तर ल नाला मुलीच िमळणार नाहीत. मुल चा काळा बाजार सु होईल. औ या,
जग आहे तसं वीकारावं लागतं. नवीन औषधं िनघतायत. यानं हाता यांची सं या िकती
वाढते िवचार केलायस? घरोघरी पािहलं तर आपला िकमान एक हातारा-नको असलेला.
जगताहे त. कशाला? यांचा उपयोग काही नाही. फ ांची सेवा करा; पण ते तरी काय
करणार? या औषधांपायी हातारं हो यािशवाय ग यंतर नाही.’’
‘‘तुझं फार जोसात चाललांय असं ऐकलं.’’
‘‘जोसात’ हणजे काय? पैसा? तो िमळतोय. वारे माप; पण हाता यासारखंच पैशासंबंधी
वाटायला लागलाय. वारे माप आला क तो कटकटी घेऊन येतो. बापज मी सीधा यायचा नाही.’’
‘‘तुला काय कटकटी आहे त रे ?’’
तोच द याला हवा होता. तो बोलायला याने औ याला बंदरावर आणले होते. मग मेनकाची
कथा याने सांिगतली. शेवटी याचे डोळे भ न आले.
‘‘असं आहे औ या...तरी सुखी? काय क ? इलाज सांग. तू सोडलास तर कोणाकडं बोलायची
सोय आहे ? सगळे दरवाजे बंद. नुसती उकडहंडी आहे . कसं वाटतं?’’
‘‘जगात दु:खा या त हा तरी िकती रे ? लकमी चंदरकडं गेली ना, याची प राणीच झाली. पिहली
बायको बस ये रडत. ती काम करायला. ा कमाला काय हणायचं? लकमी या पोराची
जबाबदारी तरी घेऊ नको. ’’
‘‘आपण होऊन नाही घेणार; पण िवचारलंन तर ‘नको’ हणता येणार नाही. याला श द िदलाय,
िशवाय अचानक मुंबईला आलो ते हा हात कोणी िदला? तुझं कसं चाललाय?’’
‘‘ठीक हणजे छानच. चार पैसे बाळगन ू आहे . आता मुलगा हायला हवा.’’
‘‘पदरी ‘मेनका’ नाही ना आली?’’
‘‘असं आहे द या, ऐपती माणे बायको. आ हाला पि नी िमळाली तर झेपेल का?’’
‘‘बरं वाटलं ऐकून. तु या ल नाला यायची इ छा होती. जमलं नाही. बंदरावर तुला मु ाम
बोलावलं. दोन गो क रता : एक, माझी रडकथा ऐकवायची होती. दुसरं , ता या आिण आई-’’
‘‘ यांची काळजी तुला नको. मी आहे .’’
‘‘ते नाही. दोघं फार िदवस काढतील असं वाटत नाही. ती गेली तर आमचं घर रकामं. मी इकडं
ये याची श यता नाही. ते हा सगळं घर तु याकडं घे. आगरसु ा. घरात थोडे बदल कर.
माजघराची िभंत पाड. माजघर मोठं कर.’’
‘‘पाह. ता याकाका एवढ्यात मरत नाहीत. विहन चं सांिगतलंस यानं बेचन ै झालोय. मला काही
करता येईल?’’
‘‘तू काय करणार?
‘‘देवीला ाथना. स शतीचा पाठ सुतक जाताच सु करतो. दुसरं काही कारण नाही ना? पीत
नाहीस ना? ते दोघे िपणारे . यां या नादानं-’’
‘‘औ या, मी शपथ घेत ये. तु यादेखत. दोन र ते व य. िवसर तो िवषय. माझं नशीब खोटं.
मा या ल नाब ल घरात, गावात-’’
‘‘तशी चचा होणारच रे . न कळवता केलंस, यात ‘िवधवा’. चचा झाली : अंगाशी आलं हणन ू
करावं लागलं, असं सगळे हणत होते. घरातसु ा. आता िवषय जुना झाला. जोडीला तुझा पैसा.
यामुळं सगळे च ‘ल ना’वर अलवण घालू लागले. सगळं आयु य असं काढणं? विहन चं असंच
वागणं असेल, तर यांना धडा िशकव. सरळ गौडरचा र ता धरावास. साला हा काय हलकटपणा!
ही फसवणक ू आहे .’’
िदवस झाले. िनघायची वेळ आली. आई हणाली, ‘‘आ यासारखा चार िदवस राहा. अरे , वषावषात
भेट नाही. आ हाला आता तू एकटा. िनदान नवरा ीला यावं रे . फणसा या भाजीचीसु ा आठवण
होत नाही?’’
आईचे उमा याचे श द ऐकून द ा गलबलले. गलबलणे, डो यांत पाणी उभे राहणे ांना द ां या
आयु यात अवसरच रािहला न हता. दर नवरा ात ये याचे यांनी आ ासन िदले. अ णा धुरी घेत
बसले होते. वगत बोलावे तसे हणाले,
‘‘विहनी, यानं श द िदलाय, असं याला बजावन ू सांग.’’
‘‘अ णाकाका, बजावायला नको. मी येईन.’’
‘‘औ या, सभामंडपाचं या यापाशी बोललास?’’
‘‘बोललो.’’
द ा-औ या यांची ने प लवी झाली. ‘‘सभामंडप?’’
औ या हणाला, ‘‘मग सांगतो.’’
नंतर नम कार. पु हा रडारड. चंदर, देशमुख, आणखी काही िति त अंगणात िनरोप ायला
जमले होते. तेथे येताच सभामंडपाचा िवषय द ांनी काढला. िसमट काँि टचा, भ ांना
उतर याची सोय असलेला मंडप वखचाने बांध याचा श द िदला आिण द ा मुंबई या वाटेला
लागले.
गुळपडीला द ा पवू अनेक वेळा येऊन गेले; पण उ या उ या. आज आले. उ ा गेले. इतके िदवस
के हा रािहले ते आठवायला हवे होते. मोटारीत बस याअगोदर ता या या हातावर यांनी हजार
पये ठे वले. आईने पािहले. रडत हणाली, ‘‘आ ही ते बंडू या नावानं सभामंडपाक रता देऊ. पैसा
येतोय रे ; ‘पण चलू पेटवली, तांदूळ कुठायत?’ अशी आमची अव था झा ये. आता दोघं एकटी.
भावजीकडं चौघं. ‘बडं घर, पोकळ वासा’ असं झालंय.’’
खेडचा भरणा-नाका आला तरी द ा ‘गुळपडी’तन ू बाहे र पडले न हते. गगा या, चंदर, हैदरसु ा
भेटायला आले. इतर अनके आले; पण शोक संग, घटसपािशवाय िवषय नाही. सारे न याने
समोर येई. शेवटी मुळवसातील औ याची भेट. याने दाखवलेला ‘गौडर’ र ता. ितथे द ा
ि थरावले. डो यातन ू गुळपडी गेली. मुंबईला आले. यांना आठवले : आपण घट फोटाचे
मेनकाला सांिगतले, ‘गौडर’ र याचे का सुचले नाही? रा ीची उपासमार हे यांचे दुखणे झाले
होते. तसे ‘अ न’ लेबल असलेले िमळे ; पण ती बुरशी आलेली, िशळी भाकरी. पा या या
घोटाबरोबर तीच घशाखाली लोटत. पोलादपरू शी येईपयत ते एका िवचारावर ि थरावले; पण
नाइलाज हणन ू वत:ला िवचारत होते : आता मल ू होत आहे . हे िभकारी आयु य बदलतं का पाह.
सायन ना याशी आले. ते हा सं याकाळ संपली होती. सव िद यांचा लखलखाट, रोषणाई.
कशाक रता? ना यावर गाडी थांबवली. हवालदाराला िवचारले. कळले : आज एक मे
एकोणीसशेसाठ! संयु महारा िमळाला! वत: पंत धान मंगलकलश घेऊन. मुंबईसह.
या णी िशवाजी पाकवर जंगी सभा चालू होती. यशवंतराव बोलत होते. यांनी कलश आणला.
र कोणाचे सांडले; ेय कोणाला? जगा या या उरफाट्या यायाचे अजब करत द ांची गाडी
िशवाजी पाकव न चालली होती. तेथे ज लोश होता. अ े एसेमना याच लोकांनी िजवािनशी दाद
िदली. आज ती नावे थड यात गेली होती; जयजयकार इंिदरा-यशवंतरावांचा.
अचानक यांना वाटले : असे काही अघिटत आप याही आयु यात घडणार?
द ांनी बेल दाबली. दार उघडायला मेनकाच पुढे आली. लगबगीने ितने द ां या हातातील बॅग
घेतली.
‘‘लवकर आलात? मला वाटलं, रा ी अकरापयत वेळ होणार.’’
‘‘बाई कोण आहे त?’’ आत येत द ांनी िवचारले.
‘‘अहो, माझी मावशी, सोबतीला बोलावलं होतं.’’
‘‘बरं केलंस. ितकडे मी थोडा काळजीत होतो. सातवा मिहना. घरात एकटी.’’
‘‘चहा घेणार?’’
‘‘जेवायला के हा होईल?’’
‘‘तयार आहे . हॉट- लेटवर ठे वलंय.’’
‘‘मग दहीभातच खातो.’’
‘‘सोबत शेव या या शेगांचं िपठलं. तुम या आवडीचं.’’
‘‘ हणजे मेजवानीच.’’
‘‘हो.’’ आिण मेनका हसली. ते हसणे. यां या मनात तन ू बसलेले. ल न झा यावर ते थमच
पाहत होते. एक कडे कपडे उतरत होते. मेनका घेत होती.
‘‘ नान?’’
‘‘करायलाच पािहजे. महाडजवळ र ता-दु ती चालली होती. दोन मैल गाडी शेताडीतन ू चालली
होती. धुरळा उडत होता.’’
‘‘मी िवचार करतच होते. कपडे एवढे मळले कसे?’’
द ा नानाला गेले ते चिकत होऊन. मेनका जुने हसली! आवाजातले मादव द ांना जाणवले.
कपडे उतरताना मदत करत होती. हा काय कार? मावश नी जादू केली? काही असो, यांना
हवी होती ती मेनका ल नानंतर थमच भेटत होती. नान क न द ा बाहे र आले. तोवर
टेबलावर ताट घेतलेले होते.
‘‘आं याची चटणी! लसण ू घात येस?’’
‘‘ती कशी िवसरे न?’’
द ांचे जेवण चालले होते. समोर मेनका बसली होती. गुळपडीला काय काय घडले िवचारत होती.
‘‘एकदा मला या ना.’’
‘‘ यायला पािहजे; पण घरात अजन ू पुनिववाह पचलेला नाही; पण नेतो. एवढे आघात झाले. हा
एक. कदािचत आईला बरं ही वाटेल. आता तू एकुलती सन ू .’’
जेवण झाले. द ा टपाल पाहत होते. जरा वेळाने मेनका आली. टपाल वाचन ू झा यावर द ांनी
ित याकडे पािहले.
‘‘काम आहे ?’’
‘‘हो. थोडं बोलायचं आहे .’’
सगळा नरू च बदलला होता. मेनका बसली तीच यांना खेटून.
‘‘बोल.’’
‘‘मला तुमची मा मागायची आहे . माझं दु:ख उगाळत बसले. तुम या यातना िदस या नाहीत.
िनदान पगार तरी िदसावा? भावांना इंिजिनअर केलंत, चांग या नोक या लाग या, हे सु ा मला
िदसलं नाही; पण माणस ू माणुसक च िवसर यावर आंध याला िदसतील या गो ीही याला
िदसत नाहीत.’’
‘‘हे ान तुला कसं झालं?’’
‘‘मावशीनं क न िदलं. ती मला फार टाकून बोलली. मी आ पलपोटी आहे . वाथ आहे . दु:खं
फ वत:लाच असतात, असं समजणारी. जळवेसारखं तुमचं र शोषणारी-’’
‘‘तुला काय वाटलं?’’
‘‘ या ीनं मी िवचारच केला न हता.’’
‘‘आता केलास?’’
‘‘हो, मावशी हणाली ते पटलं. ितचा मुलगा डॉ टर आहे . या या ओळखीने एका मना या
डॉ टरकडे जाते. सायिकअ◌ॅि ट.’’
‘‘कसं वाटतं?’’
‘‘तु हाला कसं वाटतं?’’
‘‘फरक जाणवला.’’
ितने द ां या मांडीवर डोके ठे वले.
‘‘मी वत:शी धडपडत होते हो. माझं मन खात होतं. मावशीनं जहाल भाषा वापरली. ितला
सोडायला भाऊ आला. हा मा या आयु यातील भा ययोग.’’
रा संपली. िदवस उजाडला. आिण द ांनाही मेनकातील बदल जाणवू लागला. िच बदलले होते.
यात नाटकाचा भाग असावा; पण ती तडजोड ते मा य करणार होते. संयु महारा ाने यांना
खरोखरच घबाड ायचे ठरवले होते का? पिह या र बंबाळात ा पोट, दुस यात संसार,
मुलगा होणार असेल तर ितस या र बंबाळालाही ते तयार होते; पण तो योग न हता. मुलगी
झाली. ितचे नाव मेनकेने ‘मनीषा’ ठे वले. द ा दचकले; पण डॉ टरां या सांग याव नच ते ठे वले
होते. मेनकाचा संबंध न हता.
इथनू पुढे वीस वष हा द ां या आयु याचा सुवणकाळ ठरला. बाळं तपणानंतर बायको कशी वागते,
यांना थोडी िचंता होती. फार काळ िचंता करावी लागली नाही. तीन मिह यांनी द ांनी मेनकाला
िवचारले,
‘‘डॉ टरांकडे जायला के हा सु करणार?’’
‘‘अजन ू जायला हवं? मी नॉमल नाही झाले?’’
‘‘थोडी कसर आहे .’’
‘‘ती तुम या मनाची. आता गरज नाही, असं डॉ टर हणाले. यांनी गो या िद या या घे ये.’’
द ांनी तो िवषय पु हा काढला नाही. जवळजवळ हवी होती तशी मेनका यांना िमळाली होती.
आपण होऊन यांना िबलगे. यांना हवे असेल ते क देई. यांना कसर वाटे तेही एका अथ
बरोबर होते. मुळवसातील लकमीशी ते तुलना करत होते. तशी बायको कोठे ही िमळाली नसती.
मेनकाने नेमके बोट ठे वले-योगायोगाने : ‘कसर तुम या मनाची!’ मनीषने मेनकाचा क जा
घेतला, तसाच यांचा लकमीने घेतला होता हे यां या ल ात न हते. मेनकाने िनदान यासाने
मनीषला मनातन ू काढले. मेनका मनीषाला ‘मनीष’ हणे. काही िदवसांनी द ां या ल ात आले
: डॉ टर या मानसोपचाराचाच हा भाग असावा. नपे ा आप या मुलीचे नाव ठरवणारे डॉ टर
कोण? जी सुधारणा झाली तेवढ्यावर यांचे समाधान होते. आता एकटे डॉ टरच न हते.
मनीषाचाही ितला िवरं गुळा होता. एकूणच मनीषाने घर ‘ रनो हे ट’ केले होते. सुतक गेले होते.
ित या ज मापवू द ांना मोठी िचंता होती : मल ू कोणासारखे होणार? आपले प घेऊन आले तर
यांचा फार िवरस होणार होता. गुळपडीला गेले, ते हा यांनी देवीला च क दोन ाथना के या जे
कोणी ज माला येणार आहे ते आईसारखं होऊ दे. आिण मेनका मा याजवळ बायकोसारखी वागू
दे. नवस केला. देवी नवसाला पावली. मुलगी आईसारखी होती. यांचे ितने काही घेतले न हते.
ते कोणाजवळ बोलले नाहीत; पण आप या पाब ल यांना वैष य वाटे. काहीच कसे धड नाही?
कोण मुलगी आप याला पसंत करणार आहे ? यां या पाचे ेय बापाला होते. द ा थेट ता या या
वळणावर गेले हे ते. यां या मनात बापािवषयी सू म अढी होती.
मनीषा या ज माचा योग कसा, क तीन मिह यांनी ित या आ याची तु ं गातन ू सुटका झाली.
यांना आणायला दोघे मुलगे ऑथर रोडला गेले. याने घराची अ ू घालवली, दा रद् ात लोटले
या यािवषयी दोघांना फ ितर कार होता. लॅटमधन ू चाळीत आले, ते हा मुलगे रडले.
सुटके या िदवशी आईला सांगावे लागले,
‘‘ल ात आहे ना रे ? दोघांनी जा.’’
‘‘आई, वडील इं लंडहन का यायचे आहे त? येतील-’’
‘‘मी सांग ये हणन ू जा. एके काळी यां याच पैशावर आपण सुखात रािहलो ना? तु ही ि केट
मॅचला गेलात, ि पला गेलात, काही मािगतलंत, तरी यांनी कधी नकार िदला? पैशा या मोहात
पडले; पण पैसा तरी कोणाक रता? आप याचक रता ना? अरे , अशाच वेळी मनाचा मोठे पणा
दाखवायचा असतो. पैसे देईल ते हा माणस ू चांगला ही व ृ ी बरी न हे .’’
‘‘जातो.’’ दोघे भाऊ हणाले. या धीराने आईने संगाला त ड िदले याने ते वरमले होते.
ित यापुढे लीन झाले होते. बापाला िश या घालील असे यांना वाटले होते; पण हातकड्या घालन ू
विडलांना पोिलसांनी थम नेले ते हापासन ू आजतागायत ितने यां याब ल कधी उणा श द
काढला न हता. ित या थोर मनाने यांना अवाक केले होते.
तु ं गा या फाटकातन ू वडील बाहे र आले. मुलगे समोरच होते. ा झाली. वडील अधवट
वत:शी हणाले, ‘‘मला वाटलं, कोणी येणार नाही. एक कराल? चांगलासा चहा आिण खायला
हवं होतं.’’
मुलांनी यांना बाजू या उडपी हॉटेलात नेले. बापाने दाढी, केस वाढवले होते. रानातील
गवतासारखे वाढले होते. वजन कमी झाले होते. कपडे ढगळ िदसत होते. अंग मळके िदसत
होते.
‘‘रोज अंघोळ होती का?’’ मोठ्या भावाने तुसड्या आवाजात िवचारले.
विडलांनी मान हलवली. ितघे हॉटेलात िशरले.
‘‘काय खाणार? डोसा, इडली...’’ पु हा तोच आवाज.
‘‘दो ही.’’
लवकरच वडील डोशावर तुटून पडले. दोघे भाऊ यां याकडे पाहत होते. डोशातली भाजी दाढीवर
पडत होती. विडलांचे ल भ यावर एका झाले होते. मोठ्या भावाने िवचारले,
‘‘जेवण िमळत होतं ना?’’
विडलांनी मान हलवली. विडलांचा डोसा, इडली संपली.
‘‘आणखी काही?’’
विडलांनी पु हा मान हलवन ू ‘नको’ हटले. ितघे बाहे र पडले. बाजू या सलन ू कडे भाऊ जाऊ
लागले.
‘‘सलन ू ?’’
‘‘हो. ते जंगल उतरवा.’’
भाऊ इत या करड्या आवाजात बोलला, वडील मुकाट्याने सलन ू म ये गेले.
‘‘हजामत नको.’’
‘‘ते आ ही पाहतो.’’
भावांनी हा याला सच ू ना िद या. याने विडलांना माणसांत आणले. भावांनी टॅ सी केली. वरात
चाळीशी आली. वागताला सगळी चाळ गॅलरीत आली होती. खाल या मानेने वडील खोलीत
आले आिण िवटाळशीसारखे को यात उिकडवे बसले. आई ग धळले या नजरे ने यां याकडे पाहत
होती.
‘‘त बेत बरी आहे ?’’ ितने िवचारले.
मान हलवन ू वडील ‘हो’ हणाले.
‘‘चहा ठे वू ना?’’
‘‘आई यांचं चहा-पाणी सगळं झालं आहे . यांना खुच बसायला दे.’’
‘‘ ायची काय? बाजल ू ा आहे .’’
आई काही बोलली नाही. खुच उघडून यां या बाजल ू ा ठे वली.
‘‘इथे बसा.’’
वडील जुडी क न खुच वर बसले.
‘‘दादा, दार ओढून घे.’’
‘‘हवा बंद होईल-’’
‘‘माणसं सारखी येरझारा घालतायत-’’
‘‘तु ं गातनू आलेला माणस ू कसा िदसतो, सग यांना पाहायचं आहे !’’
‘‘फार बोलू नको!’’ आिण ितने दार ओढून घेतले.
‘‘अग, यांनाच काय, आप या सग यांना त ड दाखवायची लाज आ ये.’’
‘‘हे पाहा, तु हा भावंडांना ‘मी’, ‘माझं’ िशवाय काही िदसत नाही. कृत न आहात; पण मी
यां या पाठीशी राहणार आहे .’’
एवढ्यात वडील रडू लागले आिण बोलणी एकदम थांबली. खो या काही वेळ शू य झा या. जरा
वेळाने मोठा भाऊ हणाला,
‘‘आई, जरा व छ बोलतो : आपण चार माणसं ा टीचभर जागेत राहणार. आमची ल नं
हाय येत. हणजे आणखी दोन माणसं. ती कुठे ठे वायची? मा यावर?’’
‘‘ प बोल.’’
‘‘दोघं व ृ ा मात जा. पैसे पाठव.ू मिह यातनू एकदा भेटू.’’
‘‘दात पाडीन असली भाषा वापरलीस तर. जागा मा या नावावर आहे .’’
‘‘ती कागदावर. गु यागोिवंदानं इथन ू िनघा.’’
‘‘नाही तर?’’
‘‘तमाशा. दोघांना राहणं अश य क . जा कोटात. हणे जागा मा या नावावर आहे !’’
‘‘ठीक आहे . कर तमाशा-होऊन जाऊ दे. माझं अजन ू मढं झालं नाही, हे ल ात ठे व. पो या
लाटून पोटं भरली ते िवसरलास?’’
‘‘सगळं ल ात आहे . ताईला मे ह यांशी ल न करायचं न हतं. तु ही जबरद ती केलीत. का?
मे ह यांकडून हजाराचा तनखा यायचा होता. हे पण ल ात आहे . कोणाचा कोण- या या
मेहेरबानीवर खळ या भर या, इंिजिनअर झालो. हे पाप ांचं-’’
तेवढ्यात दारावर टकटक झाली. बोलणी खाडकन थांबली. दार लोटून मेनका आली. ती सरळ
विडलांकडे गेली. मनीषाला यां या मांडीवर ठे वन
ू हणाली,
‘‘तुमची नात. मनीषा. आशीवाद ा.’’
मनीषा या गालांवर विडलांनी हळुवार हात िफरवला आिण मेनकेकडे ितला देऊ लागले.
‘‘पापा या ना.’’
विडलांनी घेतला. वयंपाकघरात गेली. खुणेने आई-भावांना बोलावले.
‘‘तुमचा संवाद बाहे न ऐकत हो ये. मा यावर ल नाची जबरद ती झाली हे कोणी सांिगतले रे ?’’
‘‘ताई, बाजू पोकळ आहे . काही बोलू नकोस. ‘मला ल नच करायचं नाही,’ असं हणाली होतीस
क नाही?’’
‘‘होय; पण अिधक िवचार के यावर कळलं-कुटुंबा या भ याक रता कधी कधी एकाला बळी जावं
लागतं. कोणीही मा यावर काहीही लादलं नाही. आिण ल ना या वेळी मला ‘बळी’ वाटलं.
मनीषचं हण लागल होतं. हण सुटलं. आज मी सुखात आहे . ा नव याचा मोठे पणा मला कळू
लागला. यांची िदलदारी तुला कशी कळणार? याला तू ‘मेहरबानी’च हणणार.
‘‘आम या बोल याचा िवपयास कर येस-’’
‘‘असेलही. यावर वाद घालत नाही. आई-बाबांना ‘व ृ ा मा’त यायला आले आहे . झालं तुमचं
समाधान? आता या आता. आई, दोघांचे फ कपडे घे.’’
‘‘मेनका, वयंपाक तयार आहे . पानं घेते-’’
‘‘ ा घरात मला पाणीही यायचं नाही. बॅग भरायला घे.’’
मेनका वत: कामाला लागली ते हा आईची खा ी पटली. ती पण बांधाबांध क लागली.
मेनकाने आई या हातातील कपड्यांची बॅग घेतली आिण बाहे र पडली. आई-वडील ित या मागन ू
िनघाले. सारे अ पावधीत घडले. काय करावे भावांना कळे ना. अचानक अंगावर कोसळलेली
प रि थती. ग धळले या मन:ि थतीत मोठ्या भावाने ‘‘ताई, थांब-आ ही येतो’’ हटले. तेसु ा
हटले क नाही याला नंतर आठवेना. याला एवढे च आठवले, क बिहणीने मागे वळूनही पािहले
नाही.
आपला ‘संवाद’ ताई बाहे न ऐकत होती हे ल ात येताच ‘संवाद’ आठवू लागले. तोही यांना
धड आठवेना. ‘व ृ ा मा’चे कोणी काढले ाव नच दोघांची हमरीतुमरी सु झाली. कोणी का
काढलेला असेना, वडील तु ं गातनू येताच हा िवषय काढायला नको होता ावर दोघांचे एकमत
झाले.
बरीच चचा झा यावर थोरला हणाला,
‘‘पुरे तो िवषय. ता पय काय : ा जागेत आपण फ दोघे. असं हायला नको होतं-’’
‘‘एक वाटतं : दोघांनी जाऊन ताईची मा मागावी.’’
‘‘ याचं उ र ितनं आधीच िदलाय-’’
‘‘ताई विडलांची मोठी कड घेत होती. ती द ांशी कशी वागली?’’
‘‘उगाच काहीतरी बोलू नको. तर तशी का वागली, आज अशी का वागते-सगळं आप याला
मािहती आहे . ’’
‘‘थोड यात : आता आपणच ‘ऑथर रोड’ ला गेलो!’’
सु न होऊन दोघे दातखीळ बस यागत ग प होते. ब याच वेळाने थोरला हणाला,
‘‘काय घडलं रे !’’
‘‘तोच िवचार करतोय-’’
भाऊ बोलायचे हणन ू बोलला; पण सग यांना ते कायमचे अंतरले अस याचे यां या ल ात
यायचे होते.
मेनकेने असा ठाम िनणय घे याची ती काही पिहलीच वेळ न हती. या घरात मनाने सवात ौढ
तीच होती ाचा अनेक वेळा अनुभव येई. बापाचे रे सचे यसन सग या घराला धो यात आणील
हे सांगणारी पिहली तीच. ित या पिह या ल ना या वेळी असेच झाले. आई-बापांनी एक देखणे
थळ ठरवले. सासर या लोकांना मुलगी एकदम पसंत होती. मुलीकडून नकार येईल असे
यां या व नातही आले नाही. आिण एका सजन िम ाशी ल न कर याचे ठरवले अस याचे ितने
सांिगतले. मुलगा मराठा. आई-बाबांनी आकांडतांडव केले. काही उपयोग झाला नाही. नंतर
जावयाशी गोडी झाली हा भाग वेगळा.
आपली बहीण कशी आहे , भावांना कळायला हवे होते. ाचा प रणाम शेवटी काय होणार ाचीच
िचंता थोरला भाऊ करत होता. धाकटा याला धीर देत होता,
‘‘असं पाहा, ितला आपण फ दोघेच भाऊ. ितसरं आहे कोण? ती िचड ये. भाऊिबजेला गोडी
क न टाकू.’’
‘‘बोलावलंन तर ना?’’
‘‘बोलाव याची वाट कशाला पा ची? तू उगाच लावन ू घेतलं आहे स- भाऊिबजेला अजन ू आठ
मिहने आहे त. तेवढ्यात तीही िवसरे ल.’’
‘‘तु या त डात साखर पडो-’’
ती पडली नाही. भाऊबीज आली. थोरला भीत होता तसे झाले. बोलावणे आले नाही. दोघे तसेच
गेले. मेनकेने रांगो या घालन ू पाने मांडली. यां या भाऊिबजे या दुपटीने मेनकेने ितअहे र
केला. हे सगळे घडत असताना भावां या बोल याला ‘हो’, ‘नाही’ ापलीकडे मेनकाचे उ र
न हते. शेवटी थोरला हणाला, ‘‘बोल ना काही तरी, ताई-झालं गेलं आता िवस या.’’
‘‘अरे , मनच व ृ ा मात गेलं आहे . बोलू काय?’’
‘‘ याव न आ ही मा मािगतली ना?’’
‘‘अस या ु पणाला मा नसते.’’
थंड, िनिवकार आवाजात एवढाच संवाद. जाताना आई-विडलांना नम कार करायला गेले. ितनेही
फ खुशाली िवचारली.
‘‘आई, तु ही पण बोलायचं नाही असं ठरवलाय?’’
‘‘नंतर ितची बोलणी खाऊ? माझं नशीब खोटं, दुसरं काय?’’
आई-वडील मेनकेकडे गेले. याला भाऊिबजेपयत आठ मिहने गेले. ा काळात भावां या
आयु यात बरीच उलथापालथ झाली. दोघांना चांग या नोक या िमळा या; पण यांचे पेढे ायचे
तर कोणी माणसेच नाहीत अशी ि थती झाली. मेनकेकडे फोन करायला अथच न हता. के हाही
फोन करा- ‘राँग नंबर’! फोन मेनकाच घेई. नुसते ‘हॅलो’ हटले क मेनका आवाज ओळखत
असे. भावांना कळले, हे जाणन ू बुजनू चालले आहे . ा आठ मिह यांत भावांना नुस याच बढ या
िमळा या नाहीत; थोर यावर िजवावरचे संकट आले. तसे अनपेि त न हते. िचरगुट्यां या
मुलीशी भावाचे सत ू आहे हे मेनकेला माहीत होते. मुलगी एम. कॉम. बँकेत नोकरी. ‘‘जमत
असेल तर चांगलंच!’’ असेही मेनका भावाजवळ बोलली; पण ते तसे सोपे नाही हे ही ितला माहीत
होते.
िचरगुटे यां याच मज यावर नळाजवळ या खोलीत राहत. ते िब हाड एक गौडबंगाल होते.
सगळी िब हाडे ा ण-िचरगुटे वगळून. ते पांढरपेशेही न हते. घरात फ चार माणसे. आई-
वडील, भाऊ, बहीण. बहीण कॉलरिशपवर िशकली. भाऊ इं जी चार इय ा झालेला. याचा
यवसाय काय, कोणालाच माहीत न हते. याची ऊठबस मवा यांत. आई नेहमी पानतंबाखू
खाणारी. बाप हातारा. िपणारा. बाप-लेकांची के हा ना के हा बोलाचाली होई. मग िशवीगाळ.
या िश या ऐक याची बामणी कानांना सवय न हती. ‘िचरगुटे’ हे आडनावसु ा कोणी ऐकलेले
नाही. यांचा जातीचा कोणाला प ा न हता. इतर िब हाडांत सामावणारी फ मुलगी; पण ती
िमसळत नसे. ित या पगारावर संसार चाले. ितची पंचिवशी उलटली तरी बाप ल नाचा िवषयच
काढीना. शेवटी मुलीने िवचार केला : आपले आपण जमवले नाही तर आपले ल नच होणार नाही.
ा पा भमू ीवर एक िदवस तीच मेनका या भावाला हणाली, ‘‘मला तुम याशी थोडं बोलायचं
आहे .’’ एका संकेत थळी दोघे भेटली. ितने ल ना या बाबतीत सगळा संकोच सोडला होता,
भेटताच ितने िवचारले, ‘‘मी तु हाला कशी वाटते?’’ ेमात पडावे अशीच ती होती. यांचे घराणे
िनदान पांढरपेशी असते तरी थोर यानेच असा ितला िवचारला असता. धो याची क पना
थोर याला होती; तरी याने ल नाचे वचन िदले. िचरगुट्यांकडे वास आला ते हा ‘‘रांडे, या
बामनाशी ल न? आपली जात बाटव येस?’’ असे ितला ओरड यात आले. यानंतर लगेच
मुल याची नळावर थोर याशी बाचाबाची झाली आिण थोर यावर याने हात टाकला. ‘‘बिहणीला
तरास िदलास तर तंगडं मोडीन!’’ असा दम िदला. थोर याला नळावर जायची सोय उरली नाही.
पाठोपाठ भाऊ येई. बाचाबाची होई आिण मार पडे . शेवटी बिहणीनेच याला धो याची सच ू ना िदली
: ‘‘ता काळ जागा सोड. तु या िजवाला धोका आहे . मलाही यातन ू सोडव.’’ रातोतात याने जागा
सोडली आिण बिहणीकडे आला. भाऊिबजेला जो अनुभव यायचा होता याची जणू रं गीत तालीम
होती. भावाने सारा पाढा वाचला. मेनका हणाली,
‘‘इतके हलकट आहे त? हणजे आप या घरासारखंच-’’
‘‘ताई, आम या पापाला कधीच मा नाही का?’’
‘‘तुमचं कसलं पाप? मी विडलांसंबंधी बोल ये. आज मी फार गद त आहे . उ ा भेट. फोन क न
ये-’’
भाऊ गेला. दुस या िदवशी फोन केला. तो ‘राँग नंबर’ होता. फ या िदवशी ती हणाली, ‘‘मी
मेनका पुजारी-’’ नंतर केले या फोनला नुसताच ‘राँग नंबर’ लागला.
या िदवशी शेवटी थोरला ठा याला िम ाकडे गेला. ितकडे च चांगला लॅट घेतला. कुमारी िचरगुटे
एक िदवस ऑिफसातन ू घरी आलीच नाही. ल न केले सांगत; पण तशीच राहत, अशी वदंता
होती. पुढे एका पोलीस-ऑिफसरचा विशला िमळवन ू भावाने िचरगुट्यांचा बंदोब त केला.
मेनकाने यासंबंधी अ रानेही चौकशी केली नाही. आईकडून ितला कळले.
‘‘तुला कसं कळलं?’’
‘‘दादाचा फोन आला होता-’’
‘‘आिण तू बोललीस. यांचा कोणाचाही फोन आला तरी फ ‘राँग नंबर’ हणायचं एक अ र
अिधक बोललीस तरी इथन ू िनघावं लागेल. गौडरकाका नाही तरी बोलावत आहे तच ना,
यां याकडं जा. मग मुल यांशी हवं िततकं बोल. यां याकडं रा ला गेलीस तरी हरकत नाही.
फ मला मे यात जमा कर!’’
मेनकेचा हा अितरे क होता. मन वी माणसांना हा शाप असतो. कोठे थांबायचे यांना कळत नाही.
ाचा हायचा तोच प रणाम झाला. भाऊ कायमचे अंतरले. वा तिवक कालांतराने सगळे सुखात
होते. थोरला भाऊ कंपनीचा मॅनेिजंग डायरे टर झाला. बंग यात राह लागला. धाकटा असाच
ह ावर गेला. कामािनिम याला परदेशी जावे लागे. दोघांचे संबंध चांगले रािहले. मेनकेमुळे
अिधक जवळ आले; पण सवाचे दुदव असे, क बिहणीवर संकट आले तर भाऊ खश ू होत.
मेनकेचेही वेगळे न हते. इथन ू पुढे वास सुडाचा होता. फ सड ू कशाचा, भावंडांना कळत
न हते.
या काळात गौडर जुहला राहायला गेले होते. हा काळ यां या आयु यात अ यंत मह वाचा होता.
ऑिफसचे काम यांनी द ांवर सोपवले ते ाच काळात. तसे ऑिफसात जात. दोनतीन तास
बसत; पण ते िचपालट हणन ू . आपली अध मालक ही आप या प ात द ांना ायचे यांनी
ठरवले होते. कोणाकडे बोलले न हते एवढे च. भोवती नाना कारची सुखे नांदत होती. यात
बाई-बाटली ही िवशेष. रणछोड हा या मागातील यांचा गु . याचा डोळा यां या अ या
मालक वर. याने हा िवषय काढला ते हाच आप या मालक चा िनणय यांनी घेतला आिण
वत:शी ठे वला. रणछोड ही आप या आयु याला लागलेली जळू आहे ाची क पना यांना होती;
पण तोडता येत न हती. धंदा वाढला तो या यामुळे. आता तर ते धं ापुरतेच या यावर अवलंबन ू
न हते. सारी नवी सुखे दाखवणारा तोच. जुहला आ यावर यांना एकटेपणा हळूहळू जाणवू
लागला होताच. आयु यात अचानक उपटलेली ही पोकळी रणछोड जाता तर यांना खायला
उठली.
रकामपण उरे ते हा आपले आयु य यांना आठवे. सनातनी, कमठ वातावरणात वाढले; पण कसे
घडले यांना कळे ना. भावंडांत तेच एकटे वेगळे . आयु य मजा कर याक रता आहे -फ मजाच,
ा िवचाराने पछाडलेले. यापायीच यां या हातन ू नाना थेर घडले. अखेरीस भावंडांना अंतरले
आिण म या ह ओलांड यावर एकटे रािहले. हा एकाक पणाच यांना खाऊ लागला. सुखांना
शेवटी अंत आहे , दु:खांना नाही ाची अनोखी जाणीव यांना होऊ लागली. आप याक रता
रडणारे , हसणारे कोणी ना यातील नाही ही जाणीव अलीकडे यांना पछाडीत असे. ‘कॅडे ल
रोड’चा नुकताच ‘वीर सावरकर माग’ झाला होता. लोकां या त डी अजन ू यायचा होता; पण
के हा तरी येणार, आप या आयु याचे तसे ‘नाव बदलणे’ कधी घडे ल का, असा िवचार यां या
मनात येई. ते श य न हते हे ही यांना कळत होते. यां या सा याच नातलगांनी यांची धा ती
घेतली होती. ‘भीक नको, कु ा आवर’ अशी यां या पैशाची अव था झाली होती. कॅडे ल रोडचा
लॅट तयार हो याची ते वाट पाहत होते. आले ते हा द ांना हणाले, ‘‘माणसांत आलो!’’
माणसांची िकंमत माणसे गमाव यावर यांना झाली. द ांची माणसे हीच शेवटी आपली माणसे
अशी खण ू गाठ यांनी मनाशी बांधली. यांची सवात लाडक मनीषा. ितचे ‘मनी’ हे नाव यांनीच
ठे वले. हणजे ते सहज ितला ‘मनी’ हणू लागले. आिण सवा या त डी तेच झाले.
जुहला ते फार िदवस रािहले नाहीत. गेले ते हा आपण िवजनात जात आहोत ाची यांना
क पना न हती. शरीराचे चोचले हे शेवटी दु:खाला कारण होतात. मनात तडफड होती. तोल
गेलेले आयु य जगत आहोत हे यांना कळले नाही. ते फ िवजनाला दोष देत होते. पिह या
सोसायटीतच नवीन इमारत वर येत होती, तेथे पु हा गेले. द ा जरा दूर होते; पण गौडर पु हा
माणसांत आले.
मेनकाचे वडील-अ णा-यांची या याकडे ये-जा सु झाली या सुमाराची ही गो . अ णां या
पाने गौडरना एक चांगला िम िमळाला. दुपारची झोप झाली क गौडरचा फोन येई. अ णा
गौडरकडे जात. अ णांचे बँिकंगचे ान, इतर वाचन याने गौडर थ क होत. अ णा यांना
त लीन करत. जागितक राजकारण, देशाचे राजकारण, आप या देशाचा इितहास...गौडरना
वाटे, हा माणस ू िकती मोठा! िबचा याला डाग लागला आिण सव वाया गेले. थोडे से
आप यासारखेच; पण पु कळसे नाही. कारण अ णांना माणसे होती. एक िदवस गौडर आपले
श य यांना सांगू लागले ते हा अ णा हणाले,
‘‘गौडरकाका, आमचं फारसं िनराळं नाही हो.’’ आिण मग क डलेली वाफ बाहे र पडावी तसे यांचे
झाले. शेवटी हणाले, ‘‘गौडरकाका, मला, जावयांना बहीण नाही, मनीला भाऊ नाही.
भाऊिबजेचं भा य एकट्या मेनकेचं. या या या िचं या- याची िधंड कशी िनघाली पािहलंत?’’
गौडरना ऐकून ध का बसला. कुठे तरी थोडे सुखावलेही-जगात आपण एकटेच कंगाल नाही; पण
सुखाव यापे ा दु:खाचा भाग अिधक होता.
‘‘मेनका अशी असेल अशी क पना न हती हो. ित याकडून अितरे क होतो आहे .’’ तो सबंध
िदवस ते उदास होते. संधी िमळताच द ांकडे यांनी िवषय काढला. हणाले,
‘‘द ा, तु ही ग प कसे? मेनकाला काही सांगा-’’
‘‘गौडर, ते सोपं नाही. मीच ित याकडून िकती सोसलं, तु हाला ठाऊक आहे ? जाणन ू सव न
फॉ फरसला पा याबाहे र काढू? भावंडं पाहन घेतील.’’
‘‘आता तुमचं ठीक आहे ना?’’
‘‘उ म. मनीनं घरात भा य आणलं, आनंद आणला, अगदी गभात आली ते हापासन ू -’’
‘‘द ा, पोरीनं मा या आयु यातसु ा आनंद आणला हो. अहो, वया या मानानं शहाणी तरी िकती!
ा पोरीनं एकदा काय िवचारावं? हणाली, ‘काका, तु ही ल न का केलं नाहीत?’ मी िवचारलं,
‘ हणजे काय झालं असतं, म ये? हणाली, ‘तु हाला बाळ झालं असतं, मला खेळायला.’ मी
हसलो. मनात या मनात रडलो.’’
गौडर या आयु यात मनीने आनंद आणला हे खरे च होते. तास तास ित या संगतीत वेळ काढत.
येई तीच पुकार करत, ‘‘काका आहे त का?’’ गौडर हणत, ‘‘आहे त; पण कामात आहे त.’’ ती
हणे, ‘‘मनी आ ये. काम बंद.’’ मनीचा बांधा सडसडीत होता. नुसती उं चीच वाढत होती. गौडर
हणाले, ‘‘म ये, माणसाला नुसती उं चीच नस ये. बारीक िकती? वजन वाढव-’’ मनी हणे,
‘‘शी: भोपळा? नको. पडवळच चांगलं!’’
गौडर कॅडे ल रोडला आले आिण यांचा उदासपणा बराचसा गेला.
मिहनाभराने गौडर साठ वषाचे होत आहे त हे थम अ णां या ल ात आले. यांची साठी-शांत
थाटात करायचे ठरले. िबचा यां या आयु यात काहीच झाले नाही. ती उणीव श य िततक च
भ न काढायचे ठरले. गौडरकाकां या घरी उदकशांत, नंतर साठी-शांत असा बेत ठरला. सव
संबंिधतांना भोजनाला बोलवायचे. कायाक रता मोठा हॉल यायचा, रोषणाई करायची.
ल नसमारं भासारखा थाट उडवायचा असे ठरले. सारे गुपचपू . गौडरकाकांना प ाही लागू दे यात
आला नाही. आिण एक िदवस अचानक गौडर द ांना िवचा लागले.
‘‘कुठ या गडबडीत आहात, द ा?’’
‘‘मेनकाचं चाललाय काही तरी. मलाही नीटशी क पना नाही.’’
‘‘मला आहे . माझी साठी करणार आहात. अहो, आमचा गु हे र तुम या घरात आहे !’’
‘‘मनीनं घोटाळा केलेला िदसतो-’’
‘‘द ा, मनीनं सांिगतलं आिण ती गे यावर रडलो. माझी कोणती पु याई उभी रािहली आिण तु ही
मा या आयु यात आलात! माझा धंदा वाचवलात. जीव वाचवलात. आता ही साठी. मा या घरात
होम होणार. वेद हटले जाणार. माणसं जमणार. व नातसु ा हे आलं न हतं-’’
‘‘तुम या भावां या घरी जाऊन धरणं धरणार.’’
‘‘द ा, मला भाऊ, िम , नात, बहीण िमळाले. माझं दा रद् गेलं हो. यां याकडे गेलात तर-
सगळं ऐकून मला काय वाटतं कसं सांग?ू जाऊ नका-’’
‘‘ते आपण होऊन आले तर?’’
‘‘तरी नको. अहो, यांचे पाय ध न मा मािगतली, सारं कज फेडलं. मी अपशकुनी आहे असं
यांना वाटतं. तु ही, तुमची माणसं मला िमळाली. भाऊ काय काळजी घेतील अशी तु ही काळजी
घेता. आता भाऊ समझोता करायला आले तरी यांना परत जायला सांगेन. माझी साठी साजरी
करणार आहात. मी िवरघळलो.’’
बड्या घरचा ल नसमारं भ हावा अशा थाटात गौडरची साठी झाली. हातचे राखन ू काय करायचे
नाही असे द ांनी ठरवले होते. आज ते जे कोणी होते याचे ेय गौडरना होते, याची जाणीव
यांना होती. इ िम ांनी सभागहृ भरले होते. वेदघोषात होम विलत झाला, चौघडा, सनई सु
झाली आिण िपतांबर नेसन ू , जरीकाठी शाल अंगावर लपेटून गौडर गणेशपज ू नाला बसले, ते हा
यांचे डोळे भ न आले होते. यांनी फ अ णांना नम कार केला; कारण यांना फ तेच
वडील. धं ातील माणस ू . प रिचतांचा प रवार मोठा. बोलावणी केली ते सव अग याने आले. तो
िदवस गौडरां या आयु यातील अनोखा होता. उ या आयु यात असा िदवस कधी आलाच न हता.
या अपवू िदवसाकडे ग धळले या नजरे ने, मनाने पाहत होते. असे काही आप या आयु यात
घडे ल असे यांना व नातही वाटले न हते. आ य हणजे याचे खरे ेय मेनकाला होते. यांना
राहवेना. शेवटी हणाले,
‘‘मेनका, हे घडलं ते तु यामुळे-’’
‘‘काका, मी फ सुचवलं. एवढा मोठा समारं भ होईल ाची मलाही क पना न हती. ेय
असलंच तर द ांना. सारी क पना यांची; पण यां याक रता तु ही काय? आिण िकती केलंत
आठवा हणजे तु हाला काही वाटणार नाही. ‘‘मेनका, याआधी यांनी मा याक रता काय केलं
ते आठवलं पािहजे-’’
‘‘तुमचं दोघांचं नातंच जगावेगळं -ठरवन ू काहीच झालं नाही.’’
‘‘परमे राचीच योजना-दुसरं काय हणणार! माझे भाऊ नुसतीच माणसं. मा या निशबी
देवमाणसं होती-’’
‘‘अितशयो करता...’’
‘‘नाही गं, अितशयो नाही. साठी या मुहतावर मनात एक होतं. याला कोणी मोडता घालावा?
 वत: द ांनी. यानं मा याक रता जीव धो यात घातला या याक रता मी इतकंसु ा करायचं
नाही? पण द ा मोठा माणस ू . यांनी प नकार िदला-’’
‘‘कशाला नकार?’’
‘‘कंपनीतील माझा भाग यां या नावे म ृ युप ात करणार होतो. यांनी ठाम नकार िदला.
हणाले, ‘तुम या मालम ेचा आपण ट क -मा या नावानं.’ अ णा ते काम करताहे त-’’
‘‘काका, यांचं बरोबर आहे .’’
‘‘ हटलं, िनदान माझा लॅट तरी तुम या नावावर करतो-’’
‘‘हा लॅट तु हीच िदलात. आणखी काय ायचं?’’
‘‘पण असा नकार ायला माणसाचं मन िकती मोठं हवं. परमे री साद, दुसरं काय?’’
गौडरना पुढे बोलवेना. रडू लागले.
द ांना ते दुखणे अलीकडील एकदोन वषातील होते. सु कसे झाले ते यांनाही कळले नाही;
पण िदवसिदवस मुंगी या पावलाने पण वाढत होते. ते सारखे औषधा या शोधात होते. ते सापडत
न हते. गौडर या साठीशांती या वेळी तर िदवसभर यांना ते कुरतडत होते. कोणाकडे बोलायची
चोरी. तसे दुखतखुपत नसे; पण मनाला सलत राही. आपण िकतीही पैसा िमळवला, मनाचा
िदलदारपणा दाखवला, तरी डॉ टर, वक ल, इंिजिनयर, ोफेसर या लोकांना जो मान असतो,
ित ा असते ती आप याला नाही ाचा यांना अनेक वेळा अनुभव येई. अपरो आपला उ लेख
‘ कवाला पुजारी’ असाच होतो हे यांना माहीत होते. आप या पंगतीत बसणारे आणखी कोण
आहे त ते आठवू लागले. मग आचारी, हॉटेलवाले, मा तर, िभ ,ू िवमा एजंट असे अनेक लोक
यांना आठवू लागले. वा तिवक हे लोक याची िफक रही करत नसत. यांचे वत:चे जग असे.
ितथे डावे-उजवे होते. एक वेदमत ू तर हातात घड्याळ बांधनू , शु कपडे वाप न आिण मु य
हणजे यजमानांनी िदलेला वेळ पाळून आप या जातीत िति त होता. याला िवशेष मान होता.
या या भाषेचा तोराही वेगळा. याने माणसाला कधी ‘बिहरा’ हटले नाही ‘ ा यमान कमी
आहे ’, ‘ यमान कमी आहे ’ अशी भाषा वापरी; पण हे सव या या जगात. वक ल, डॉ टर,
ोफेसर अस या जगात याला वेश न हता. तो जातही नसे. वा तिवक द ांचे तसे होते; हणजे
यां या जगात यांना चांगला मान होता; पण यांची उडीच उं च. िजथे कोणी यांना िवचारीत नसे
अशा जगात आप याला मान िमळावा असे यांना वाटे. असली ‘मह वाकां ा’ यां या आयु यात
ये याचे कारण न हते. मळ ू चे ते गुळपडीचे. तेथील यांची ित ा ‘द या पुजारी’. अपरो ‘दै य
पुजारी’, हाताळ, उ ट, आणखी बरे च. ते यांना माहीत होते. याचे यांना काही वाटतही नसे.
कारण भोवतीचे गावठी जग. शहरी, सुसं कृतपणाचे दशन यांना घडले ते गुळपडी या
देशमुखांकडे भ यासाहे बांना भेटले ते हा. ‘द ाजी’ हा श द यां या नावाला या वेळी िचकटला.
ा नावामागे केवढी ित ा, मान, परा म आहे हे यांना कळले ते हाच एका वटव ृ ाचे बीज
जिमनीत पडले. कालांतराने याला पाणी िमळाले ते हा एका रोपाचा ज म झाला. यांना न
कळत तो वाढत रािहला आिण आज याचा वटव ृ झाला. समाजात ‘मान’ हणजे काय ते या
वेळी यांना कळले. नंतर कोणते लोक आप याशी कसे वागतात ते िचिक सेने पाह याचे यांना
यसनच लागले. पिहली ठे च लागली ती भ यासाहे बांकडूनच. हणजे यांनी अपमान केला असे
न हते; पण बरोबरी या माणसांशी वागताना यांचे अग य, आदर वेगळाच असे.
नंतर अनेक ल नसमारं भांत यांना हा अनुभव आला. आिण एकदा तर खु भ यासाहे बांकडील
कायात यांनी तो घेतला. थोर या मुलीचे काय. ती वत: वक ल. जावई असाच बडा. साराच थाट
सरदारी. द ा गेले ते हा सभागहृ ाबाहे र अ मानी गाड्यांची रांग लागलेली. उं ची, साहे बी
कपड्यांतील एकेक देखणी, बाळसेदार माणसे येत होती. भ यासाहे ब धावत पुढे येत, ‘आलात,
उपकार झाले’ असा चेहरा क न हणत, ‘‘बापस ू ाहे ब, आता खरी शोभा आली.’’ तो कोणी तरी
उ ोगपती, यायमत ू असे. भ यासाहे ब यांचा हात ध न कोचावर नेऊन बसवत. दोन िमिनटे
हा यिवनोद करत आिण दुस या बड्या वागताला जात. द ा गेले. वागताला पुढे कोणी आलेच
नाही. भ यासाहे बांचा अिस टंट बाजल ू ा अशाच कोणा इ ीत या चेह याशी बोलत होता. पाहन
नुसता हसला. सामा यां या जागी नुसते बोट दाखवी. कोच खांशाक रता होते. द ा ितकडे
जातील या भीतीने क काय याने बोट दाखवले असावे. द ांना कोणी ओळखणारे ही न हते.
यांचे सारे ल कोणा या वाट्याला िकती अग य येते ावर होत. शेवटी िनघायची वेळ झाली.
भ यासाहे बांना भेटायला गेले. ‘मी आलो होतो’ हे यांना कळावे हणन ू ! भ यासाहे बांनी ओळख
िदली हे नशीब; पण ‘हे आमचे द ाजी’ अशी काही ओळख िम ाला क न देतील हा द ांचा म
ठरला. फ हणाले, ‘‘सारं िमळालं?’’ द ांनी मान डोलावली. जरा वेळ लोचटासारखे उभे
रािहले. भ यासाहे बांचे ल न हते. कोटाने नुक याच िदले या एका िनणयावर मत देत होते, ‘‘हा
यायदेवतेचा याय नाही. ‘सामािजक’ याय आहे .’’ काय ाने िनद ष पण लोकांची ठाम खा ी
असले या एका गु ावरील यांचा अिभ ाय होता. िम िकंिचत हसन ू िवचारत होता, ‘‘तु ही या
जागी असता तर?’’ भ यासाहे ब हणाले, ‘‘सी. एम. आ ह करत असताना यायमत ू हो याचं
नाकारलं ते ाचक रता.’’ सी.एम.चा अथ द ांना कळला नाहीच; पण भ यासाहे बांनी
यायमिू तपद नाकारले एवढे कळले.
असे अनुभव आ यानंतर द ां या मनात ते श य खोल तन ू बसले. शेवटी आपण कवाले.
आप याला मान आप या जगात. इतर िठकाणी नुसता देखावा. यांना एक पटे : आप याला
इं जी येत नाही, त ड फताडे क न आपण बोलणार, जबडा उघडून हसणार, आप याला कोण
िवचारणार? तरी या उ च जगात यासारखे हसा-बोलायला यासाने िशकले. गालात या गालात
िकंिचत कसे हसायचे ते तर आरशासमोर उभे राहन िशकले. तरबेज झाले; पण हे च लोक
आप यासारखेही फताडे हसतात असे यांना आढळले; पण या वेळचा ‘िवनोद’ यां या
डो याव न गेला.
हे एक नवेच दुखणे होऊन बसले होते. आप याला या लोकांसारखे ‘मॉडन’ झाले पािहजे असे
यांना वाटे. एक िदवस मेनका हणाली, ‘‘तु ही हे काय नवीन डो यात घेतलं आहे ? आपण
आहोत याला शोभेल असंच वागावं. यातच खरी शोभा असते.’’ यांना ते पटत नसे. आपण
शेवटी ‘गुळपडीचा द या’ च राहणार ा िवचाराने वत:शीच िख न होत. याचमुळे
िकंडरगाटनपासन ू मनीला यांनी कॉ हटम ये घातले. लवकरच ती फाडफाड इं जी बोलू
लागली. यातसु ा थोडा घोटाळा झालाच. आईजवळ ती इं जीत बोले. आई इं जीत उ रे देई.
यांना समजत नाही हणन ू मराठीत बोले. एक िदवस हणाली, ‘‘बाबा, मला मे ड राइस
आवडतो; तु हाला?’’ द ा गटांग या खात होते. पाहत रािहले. शेवटी मेनका हणाली, ‘‘अहो,
ितला ‘गुरगुट्या भात’ हणायचं आहे .’’ ते हणाले, ‘‘म ये, असं मराठीत बोल ना. आवडतो
हणजे काय, सारं लहानपण आठवतं.’’ तरीपण बोल या-वाग यांत, िवचारांत आपली मुलगी
भ यासाहे बां या मुल ना मागे टाकणारी झाली पािहजे असे यांना वाटेच. मनीचे िश ण इंि लश
मीिडयमम ये, ते यामुळे; पण हीच मुलगी ौढ झाली ते हा द ांना हणे, ‘‘बाबा, तु ही कसे
आरपार वदेशी आहात. मी दुदवी! सारे सं कार कॉ हटचे. व व हरवलं. िवटाळशी झा ये.’’
िनिम घडले क असले भामटे िवचार यां या मनात येत. गौडर या साठी-शांतीला असे िनिम
घडले. द ा वत: भ यासाहे बांना बोलवायला गेले. ‘‘न क येतो. यायलाच पािहजे. तु ही दोघे
माझे लाएं ट’’ हणाले. आले नाहीत. द ांना ते लागले. यांचा दुसरा िदवस फार वाईट गेला.
िकतीही पैसा िमळवला तरी ‘सोशल टेटस’ आप या निशबी नाही हणन ू मनात या मनात
कुढत. ‘सोशल टेटस हा इं जी श दसु ा यांना मेनकाकडून मािहतीचा झाला!
☐☐☐
 4.
आयु यात काही घटना अशा असतात, यानंतर काहीतरी चांगले घडते आिण या घटनेला मह व
येते. ‘लाभले’ अशी उपाधी िचकटते. गौडर या साठीशांतीला अशी उपाधी लाभली. एकाच
आठवड्याने मनी या शाळे या वािषक संमेलनात मनीची ‘ युिनअर वीन’ हणन ू िनवड झाली.
समारं भाने मनी या डो यावर मुंबई या मेयरनी मुकुट घातला. आप या आयु यात काहीतरी मोठे
घडले असे द ांना वाटले. तेवढ्यावर भागले नाही. याच समारं भात शाळे या मािसकाचा अंक
िस झाला आिण यात द ा-मेनका ांचा ‘ वी स पेरटस्’ हणन ू फोटो आला. द ांचा प रचय
आला : ‘एक यश वी उ ोजक-खेडेगावातील एक अ पिशि त. िवसा या वष मुंबईत येतो आिण
एका वाहतक ू कंपनीचा मालक होतो.’ तो मािसकाचा अंक मौ यवान व तू हणन ू द ांनी
वत:शी ठे वला. एकटे असले क तो पाहत. आप याला ‘सोशल टेटस’ िमळाले असे यांना
वाटले. पधा एक मिह यापवू झा या. मनीची िनवड याच वेळी झाली. नंतर लगेच शाळे चे
फोटो ाफर आई-विडलांचे फोटो काढून गेले. हणजे घडायचे ते मिह यापवू च घडले. गौडर या
साठी-शांतीला मा ेय िमळून गेले. यानंतर आणखी एक अकि पत घडले. गौडरचे गोडाऊन,
ऑिफस, गराज ही सव जागा ओनरिशपवर होती. या ओनरिशपवरच गदा आली होती. दहा वष
केस कोटात चालली होती. खरे हणजे कंपनीवरील हे ाणसंकट. या जागेक रता आपण एक
लाखाचा बयाणा िदला अस याचा दावा एक माणस ू सांगत होता. ‘‘केस खोटी आहे . तुम या
जागेला धोका नाही’’ असे भ यासाहे ब छातीवर हात ठे वन ू सांगत होते; पण गौडर-द ा ां या
डो यावर टांगती तलवार होती. कोणाकडे वा यता कर याची सोय न हती; पण भीती अहोरा .
या केसचा िनकाल याच सुमारास लागला. कंपनी या बाजन ू े. पु हा ेय साठी-समारं भाला!
शेवटी साठी-शांतीची क पना कोणाची इथवर आले आिण ेय द ांना िभडले!
याला काही अथ न हता; पण इथन ू दहा-पंधरा वष द ांचा सारखा उ कष होत गेला एवढे खरे .
तसे वेडेवाकडे ही घडे . ता या, अ णा ाच काळात गेले; पण ती मरणे तसे पािहले तर अपेि तच.
दोघांची ऐंशी उलटलेली. एक संिधवाताने जखडलेला, दुसरा दमेकरी. ‘‘मेले तर सुटतील’’ असेच
सारे हणत. ता याचे मरण मा या या वभावाला न शोभणारे . एक तर ता याला कसले मत
न हते. आ ह न हता. कारणािशवाय बोलायचा नाही. आयु यात याने दाखवलेला एकमेव
शहाणपणा सादा या िकमतीचा : ‘‘आ ही साद िवकत नाही. जमेल ते ा.’’ आिण मंुबई-भावाने
भ सादाचे पैसे देत. ‘जमेल ते’ यात कोकणी मेख होती, ती ता या या नावावर खपे; पण
मुळात या या बायकोची. या यामुळेच द या पुजारी ‘असा’ बनला असे गावकरी हणत. याला
सांगत, ‘‘ याला जरा खासड.’’ ता याला ते जमले नाही. तेच बरे झाले. यामुळेच द या मुंबईला
आला िन ‘द ा’ झाला!
द ांची गाडी येताना ता याला लांबन ू च िदसली. तो ओरडला, ‘‘आला गो.’’ पाठोपाठ बायको,
औ या, याची तीन मुले, सारी अंगणात आली. द ांचे येणे सामा य नसे. येका या नावाने
यांनी भेट आणलेली असे. ा वेळी गुळपडी जरा वेगळी होती. गावात वीज आली होती. द ांनी
िवजेची काही उपकरणे आणली होती. ते आले ते सरळ ओटीवर गेले. ता या या पायांना हात
लावन ू नम कार केला. ता याचे ऊर भ न आले. ते दाबत होता. शेवटी याला मावेना. ओसंडले
ते हा हंदके देऊ लागला. तो भर ओसर यावर हणाला,
‘‘रांडे या, वा तुशांतीला श द िदलास तो गाढवा या ा यात गेला का रे ? शेवटी औ याला
हटलं, ‘ याला कळव, हातारा मरायला टेकलाय. आता तरी ये-’ ’’
‘‘आलो ना?’’
‘‘मुंबयला पो यावारी पैसा िमळवतोस. कोणा या िजवावर? अरे , देवीचे आशीवाद रे . ितलासु ा
िवसरलास-’’
‘‘ता या, ितला कसा िवसरे न? ितचं दशन घेऊन इकडे आलो. आता शांत हा पाह अ णाकाका
कुठायत? यांना नम कार क न येतो.’’
एवढे हणन ू द ा आत गेले. अ णा जु या गादीवर पडले होते. याला पाहताच बसू लागले.
‘‘उठू नका-’’ आिण द ा यां या बाजल ू ा बसले.
‘‘ठीक आहे त सारी?’’
‘‘हो’’
‘‘द या, तुला मुलगा हवा होता रे . होणार नाही. पोरगी पंधराची झाली ना? या क यानं टो या
िदलायत ना. तो तरी काय, बापाचं वळण तसा तो!’’
‘‘अ णाकाका, मुलगा? कशाला? औ याकडं वतन आयतं चालन ू आलांय-’’
‘‘मला तसं नको होतं. काय ानं हवं होतं. िद लीपयत जा याची उमेद होती; पण जाऊ दे. तु ही
दोघे चुलत असन ू स यासारखे. आ ही एकमेकां या उरावर बसलो.
‘‘आहे स ना चार िदवस?’’
‘‘आहे . तु हाला दोघांना भेटायला मु ाम आलो.’’
‘‘ या ता याला सांग काहीतरी...बायकोला छळतो रे . ती काय तरणीताठी का आहे ? हातारी
माणसं हणजे पोतेरी. यांनी पोते यासारखंच रा ला हवं. के हा भ ीत जातील भरोसा नाही.
कोणी सांगायचं याला-’’
‘‘तु ही सांगा ना!’’
‘‘मा याशी अबोल आहे . औ याला हणतो, ‘आय या िबळावरचा नाग.’ थोडं खरं ; पण याक रता
औ यानं क जेदलाली का केली? आिण आमची लाकडं मशानात गेली. ती आमची वाट
पाहतायत. ा या डो यात वतन-’’
‘‘तु ही देवीचं नाव या. ता याकडे ल देऊ नका.’’
सभागहृ ा या वा तुशांतीला द ा गेले ते चार िदवस अंगावर ठे वन
ू . नंतर जात; पण व थपणाने
नाही. रथया े या आद या िदवशी जात आिण रथा याच िदवशी सादाचे भोजन झाले क िनघत.
दर वेळी आई, ता या हणत, ‘‘उ या उ या येतोस, आमची मनं चाळवन ू जातोस. शोभतं का?’’
गुळपडीला द ा अजन ू ही द याच होते. यांनाही आवडत असे. द या पुढ या वष चा हवाला देऊन
िनघे. तशी गुळपडीची खडा खडा मािहती याला प ाने औ या कळवी-अगदी गगा या या
‘ करणा’पासन ू . सग या ‘अ व या’चे काही ना काही करण असेच. शेवटी तीसु ा भक ू च
असे. क डा खाऊन का होईना भक ू भागवावी लागे. गगा याचे जरा वेगळे होते. हाटेलात पैसा
चांगला िमळे . िविधिनषेध तर के हाच न हता. यामुळे तर साव आईशी संधान. मळ ू बापाची
धन. वारसाह काने गगा याकडे आली. आई मे यावरही उपास पडले नाहीत. गगा या तसा
गुळपडीचा ‘सखाराम बाइंडर’च. बाई या या घरीच राही. अगदी अलीकडील करण मा
या या अंगाशी येणार होते. हातकड्याच पडाय या. पोलीस-इ पे टर द या या ओळखीचा
िनघाला हणन ू िनभावले. बाईची पाळी चुकली. तशा पवू ही पा या चुकत. सुईण सोडवी. ा वेळी
काय घोटाळा झाला कळले नाही. स ाव सु झाला तो बाईचे ाण जाईतो थांबला नाही.
िचं याने लावाला या के या हणन ू करण उपाट्यास आले.
तसा द ांचा चंदरशीसु ा प यवहार होताच. याचे एकच तुणतुणे : लकमी. पवू चे आता रािहले
न हते. शेवटी ‘‘रामला यायचं कबल ू केलायस. कसला मुहत पाहतो आहे स?’’ द ा काहीतरी
सबब सांगत.
औ याचे आ ाचे प वेगळे होते :
‘‘तू पाठवले या चाका या खुच मुळे घरात या घरात का होईना, ता याकाका िफरतो; पण आता
भरोसा नाही. वय पं याऐंशी या घरात आले. सगळे वे हार खुच त. कंटाळलाय. परवा
काज या या िबया मागत होता. हणजे महािवष रे . काकूला काही होत नाही; पण
ता याकाका या ‘खुच ’ दुख याला वैताग ये. सारखं काही ना काही खायला मागतो. तेसु ा
मुलखावेगळं . फे या, उडदाचं डांगर, फे यांची उकड, कासाळूचे सांडगे-माउलीनं कोठून
आणाय या ा व त?ू मग िश या. काज या या िबयांचं काकूकडे बोललो. हणाली, ‘दे आणन ू . ते
सुटतील. मी सुटेन. माझी हजामत मा क नका. आता गे ये रीत. हावीसु ा िमळणार नाही.’
ते हा असं आहे . ता याकाका थकत चालला; पण मरत नाही. असं अभ बोलू नये; पण ध ाक ा
मी एकटा. या हाता याचं द याचं पाह क काकाची खुच ? घरभर िफरते हणजे काय, उं बरा
आला क ‘औ या.’ उं बरा ओलांडायला चाकांना रे टा ावा लागतो. तो फ मला देता येतो. यात
भ ांची गद . जग नाि तक बनलाय हणतो; पण भ वाढतायत. असो. तर एकदा येऊन जा.
आईजवळ बस. बापाला जरा खासड. चंदर, हैदर जोरात आहे त. यांना सो याची खाणच
सापड ये!’’
द ा बोलाव यागत गुळपडीला गेले. तसे औ याचे बोलावणे होते; पण जणू यमदेवांचेही होते. गेले
या िदवशी रा ी औ या आिण ते खपू वेळ बोलत होते. िवषय: ‘गाव’. कार याचा कडूपणा
कशानेही जात नाही तसेच कोकणी माणसांचे असते. यांचे ‘‘कोकणीपण’ र ात गेलेले असते.
द ा गुळपडीला गेले क येक घराची मािहती यांना हवी असे. दादा रानडे उलथ यावर ते
थमच जात होते. ‘दादा रानडा गेला’ एवढे च औ याने कळवले होते. तपशील आता कळत होते.
शेवटी दादांचे अ णां या भाषेत ‘पोतेरे’ झाले. अधागाने वषभर अंथ णावर पडून होते. सगळा
ज म खेकस यात गेला. हातारा पुरा पर वाधीन आहे हे कळ यानंतर ‘‘घरात कोणी यांना
झॅटसु ा िवचारी ना’’ ही औ याची भाषा. दादांचा िवषय संपला. शेवटी द ां या क पनेत नसलेला
औ याने िवचारला,
‘‘आता तरी सांगशील ती पंचपा ी गायब कशी केलीस?’’
द ा मनापासन ू हसले. हणाले, ‘‘हातचलाखी रे . कोणाचं ल नाही असं पाहन धोतरा या
सो यात टाकली. अंगणात गेलो. जाजम गुंडाळायला घेतली आिण पिह याच घडीत टाकली.
जाजमा या सातआठ घड्या. जाजम देवळात नेणारा मीच-’’
‘‘एकूण उघडक स येत नाही ते पापच न हे . मुंबईला असंच ना?’’
‘‘तर काय! काळा पैसा सरकारला नाही तर कोणाला टांग मार यािशवाय ज माला येतो? पण
औ या, काळा पैसा हे आता चलनासारखचं झालाय. जावं ितथं पिहलं ‘वजन ठे वा.’ कोठून
आणायचं ‘वजन’? विकलाकडे गेलं तर पयलं दहा हजार या या टेबलावर ठे वावे लागतात.
कोठून आणायचे? ा का या पैशापायी देशाचं खोबरं हायला फार तर प नास वष लागतील.
मं यांपासनू सग यांनीच कमरे चं सोडून डो याला बांधलांय-’’
‘‘देशाची ेतया ा- याक रता टापशी!’’
‘‘कसं नेमकं बोललास!’’
‘‘ हणजे हे पाप न हे च. इतर धंदे? ितकडं कोणी ‘लकमी’ आहे क नाही?’’
‘‘तु या ग याची शपथ, तु यादेखत द ापुढं उभं राहन शपथ घेतली ती मोडली नाही. नाही
हणायला गौडर या नादानं एकदा माहीम या मावशीकडं गेलो होतो; पण द गु िवचारी आहे त.
तेवढी माफ देतील. काय रे , हैदर, चंदरचं काय चालतं? यांचा धंदा तेजीत आहे असं गगा या
हणत होता-’’
‘‘ ‘तेजी’ श द कमी पडे ल. सगळा गाव यांनी पायाशी आणलाय. यांना मजरू , बैलगाड्या ह या
असतील ते हा सं याकाळपासन ू सारे बांधलेले. मागाल ते भाडं , मजुरी. म यरा ी बोलावणी
जातात. सगळे हजर. पैसे अंगावर देतात रे . माणसं, गाड्या हजर होतील नाही तर काय!
पोिलसांपासन ू , क टमपासन ू सा यांना माहीत असतं. यांनाही ह े. कोण वाटेस जाणार? ग ाचे
िलंबये प के गांधीवाले. यांनी हे मोडून काढायचं ठरवलं. या उ ोगात यांचीच हाडं मोडली.
सहा मिहने इि पतळात होते.’’
‘‘राम कसा आहे ?’’
‘‘अजन ू ठीक आहे ; पण फार िदवस कोरडा राहणार नाही. तुझी खरोखर इ छा असली तर याला
इथन ू उचल. तुला कळवलं नाही; पण लकमीनं दोनदा मला गाठलं. हणाली,
‘‘तू तरी सांग द याला. ये ला मुळवसाची आठवण दे.’ पाहा काहीतरी.’’
‘‘पाहतो-’’
म यरा उलटून गेली होती. ग पांना अंत न हता. शेवटी उठले.
‘‘द या, अरे ऊठ. सात वाजन ू गेले.’’
‘‘मी जागा आहे गो. रहाट ऐकतोय. िकती िदवसांनी रहाटाचा रँ ऽ ं ऐकतोय. सग या
लहानपणाला जाग आ ये.’’
‘‘आता पंप बसव. रहाटाचे िदवस संपले. बाहे र उठव. इतका वेळ कधी झोपत नाहीत-’’
द या उठला. राखुंडी शोधू लागला.
‘‘राखुंडी? तुमचं ते बरश क काय असतं ना-कोनड्यात राखुंडी आहे . त ड धू आिण उठव. चहा
तयार आहे .’’
द याने त ड धुतले आिण ‘‘ता या ऽऽ’’ हाक मारत ओटीवर आला. ता या गाढ झोपी गेला होता.
द याने यांना हलवले, तरी डोळे उघडत ना. मनात पापशंका आली. याने औ याला हाक
मारली. तो हणाला, ‘‘थांब जरा-’’
‘‘थांबायला वेळ नाही. असशील तसा ये-’’
तेवढ्यात द याने नाडी पािहली. ती लागत न हती. औ या धावत आला.
‘‘काय झालं?’’
‘‘गेलेले िदसतायत, तू बघ-’’
यालाही नाडी लागेना. तोवर घरात बातमी पसरली. सारी जमा झाली. डॉ टरना बोलावणे गेले.
कोणीतरी ता या या नाकाशी सत ू धरले. कोणीतरी कपाळाला हात लावला. ते का यासारखे गार
लागत होते. डॉ टर आले. यांनी डोळे उघडून टॉच टाकला. मान हलवत हणाले,
‘‘आय अ◌ॅम सॉरी. ही इज नो मोअर.’’
‘‘ हणजे गेले?’’
‘‘हो.’’
णा या अवकाशात घराला अवकळा आली. कोणाला रडू येतच न हते. या या या या त डी,
मनात : ‘‘सुटला. फार सोसलंन.’’
लवकरच ितरडी तयार झाली. मड यात गोव या धुमसू लाग या. कोणीतरी हणाले, ‘‘सारं तयार
आहे . याला आणा-’’ आिण अजब घडले.
द या, औ या खुच शी झंुजत होते. िखळे मा न बसवावे तसे शरीर खुच ला िचकटले होते. पु हा
डॉ टर आले. यांनी हाताशी झटपट केली आिण वत:शीच हणाले,
‘‘िधस इज रॉजर मॉिटस-’’ डॉ टर नवीन होते. आपले वजन पडावे हणन ू क काय ते िनदान
थम इं जीत बोलत. द याने िवचारले, ‘‘ हणजे?’’
‘‘डे थ होऊन पाच-सहा तास तरी झाले आहे त.’’
हणजे द या-औ या अंगणात ग पा करत होते ते हा. कोणीतरी गावकरी हणाला,
‘‘मरायचाच होता; पण मुकाट जगला याचा वचपा काढतोय. गावात कोणी मेला नाही असा
मेला.’’
‘‘चालायचंच. तुकोबा सदेह गेले. हाही तसाच-’’
मग कोणीतरी ओरडले, ‘‘पोरकट िवनोद नकोत. डॉ टर हणतात, ता या खुच तन ू िनघायचाच
नाही.’’
िवचार कर याक रता च क बैठक भरली. शेवटी खुच लाच दाणक बांधन ू रथासारखा यावा
लागणार असे ठरले.
एवढे होईतो ा णआळी, क ड, भंडारवाडा सगळीकडे बातमी पसरली. ती जगावेगळी ‘रथया ा’
पाहायला सगळा गाव लोटला. पाहावे ितकडे कुजबुज, ता या या आठवणी : कोणा या आगीत
नाही, दुगीत नाही, िवचार या ाला ‘हो’, ‘ना’ उ र. ािशवाय बोलला नाही. ज म देवीची
पजू ा, वतनाचा क जा ात गेला; पण जाताना कसा वाजतगाजत चाललाय. पु यवान. खरा
पु यवान.
‘रथ’ अंगणात आला. ता या आरामात खुच त बसलेला. मधन ू च िमशीत हसेल क काय असे वाटे.
आयु यात तो जबडा पस न हसला नाही. बोलणे हणजे पुटपुटणे. हसणे िमशीत.
िचता रचताना गावक यांचे टाके िढले झाले. तोपयत ा मरणाला ‘राजाचे मरण’ नावही पडले.
एकाने शंका काढली, ‘‘सगळा जळे ल ना रे ? क ‘राजाचे मरण!’
एकूण कोणी गेला नाही असा ता या गेला. चालू िपढीत ‘‘मी रथया ा पािहली’’ हणन ू गुळपडीचे
लोक सांगत. नंतर या िपढ्यांत दंतकथे या पाने रािहला.
‘‘रामला मुंबईला नेऊ’’ असा श द चंदरला िदला तो राम तीन वषाचा होता ते हा. चंदर तेवढे च
ध न बसला होता. द ा गुळपडीला के हाही गेले तरी चंदर यांना या श दांची आठवण क न
देई. द ा ‘‘ल ात आहे . श द पाळीन. शाळे त घाल. मडक बांधायला लावू नकोस.’’ असे हणत.
या गो ीला आता पंधरा वष होऊन गेली. या काळात यांचे आयु य खपू च बदलले होते. मुळात
यांनी श द िदला तो लकमीक रता. या काळात ित यािवषयीचे आकषण केवळ शरीराचे न हते.
 यांचे मनही ित यात गुंतले होते. कालांतराने मुळवसातील लकमी संपली. शरीराचा बांधा पवू चा
रािहला नाही. अजन ू ही ‘श द पाळीन’ हणत होते; पण यातील लकमीचा संदभ गळला होता.
फ श द उरले. ते िकतीही पोकळ झाले तरी ते पाळणे हा आप या इ जतीचा आहे असे ते
मानत. रामला मुंबईला आण याचा ते िवचार करत होते. एकदा सहज ते मेनकाकडे बोलले.
धसका बस यागत ती हणाली,
‘कोण? तो भंडारी? याला इथे आणणार असाल तर-’’
द ांनी ितला पुढे बोलू िदले नाही. हणाले,
‘‘तु या संमतीिशवाय घरात काही बदल केला जाणार नाही. झालं समाधान?’’
मेनका वा तुशांतीला गुळपडला गेली. यानंतर अनेक वेळा गेली. द ांना नेहमी शंका येई :
आप या गुळपडी या आयु यातील िकती भाग िहला माहीत आहे ? चंदर या थोबाडात मारली,
हैदरला टांग मारली, देशमुखां या चौथ यातील साप काढला हे ितला माहीत होते. या शरू ा या
कथा; पण ‘द या’ या काय तेवढ्याच कथा हो या? बाक हो या या सग या लाज आणणा या.
रामचा िवषय काढताच मेनका ‘कोण’ हणन ू ओरडली ते हा यांना पिहली शंका आली ती
मुळवसातील यां या ‘परा मा’ची. गुळपडीला अस या कथा ित या कानी येणे अश य न हते.
काकूचाच यांना भरवसा वाटेना. ित याकडे तर यांचा ज मापासन ू चा इितहास होता. काकू हा
इरसाल कोकणी वाण होता. अ णा-ता या ां यात भाऊबंदक माजवणारी तीच. नव याला
कोटाची वाट सुचवणारी तीच. औ याचे- यांचे संबंध पारदशक होते. ना यापे ा ते िम च अिधक
होते. द ा मुंबईला का पळाले ते ितला माहीत होते. नंतर द याने नशीब काढले. ‘द ा’ झाला.
आता तर तो पैसेवाला झाला ाब ल कोणालाही शंका न हती. ाच काळात औ याही सुधारला.
द ांइतका नाही तरी गावात याला ‘पैसेवाला’ हणन ू सारे ओळखत. द ा हा याचा खास िम
आहे हे ही गाव पाहत होता. ात काकू या पोटात दुख यासारखे काय होते? पण द ांजवळच
एकटा हणाली, ‘‘आम या औ या िकतीही पुढं गेला तरी मोदकांना टरकाशी ट कर कशी देता
येईल?’’
द याने िवधवेशी ल न केले ाचा पुकार करणारी पिहली ती. हे सारे कोकणी माणसाला शोभणारे
होते; पण ातले मेनकाकडे िकती बोलली? मुळवस, लकमी? यांना सवात भीती होती ती
वेगळीच: ‘हा मुलगा द याचा आहे ’ असे तर ा बाईने सांिगतले नाही?
या रा ी ओटीवर ता या मरणा या पंथाला असताना दोघे अंगणात बोलत बसले होते. द ांनीच
िवषय काढला,
‘‘राम कसा आहे रे ? हणजे वागायला, बोलायला-’’
‘‘श द देऊन बसलायस. तो मुंबईला जायची वाट पाहतोय. शाळे त सातवी पास झाला. तुला बरं
वाटावं हणन ू . िवडीकाडीचं यसन नाही असं ऐकतो. स या घरचं पाहतो. के हा नेणारे स?’’
‘‘औ या, भंडा याचा पोर. याची जबाबदारी मी घेतो अशी कुजबुज गावात सु झाली तर? मा या
सोशल टेटसचा िवचार मला केला पािहजे.’’
‘‘तुझं ‘सपशेल शेटं’ उडत गेलं. श द का िदलास? आहे उ र? आता पाळ-’’
हा िवषय द ांनी वाढवला नाही. अलीकडे यां या मनात एकच होते : ‘पोरगा नव याचा; हणन ू
मुंबईला आण याची धडपड,’ हे च बायको या मनाने घेतले आहे . याच एका ीने ते बायको या
बोल या-वाग याकडे पाहत होते. बायको िकती करारी, ितखट नजरे ची आहे ाची यांना
क पना होती. एकदा सहज यांनी ित या भावांचा िवषय काढला. ितने यांना पुरे बोलहू ी िदले
नाही. हणाली, ‘‘एक कराल का? ती दोन नावं. यांचा िवषय मा याकड काढू नका!’’
रणछोडला ितने नेमके िटपन ू काढले होते. द ांना हणाली, ‘‘तुम या या रणछोडला मला ‘ताई’
हणत जाऊ नको सांगा. माझा उ लेख केला नाही तर दुधात साखर; पण वेळ येईल ते हा
‘विहनी’ हणायला सांगा-’’ ित या बोल यातील मेख द ांनी ओळखली. यांनी िवषय वाढवला
नाही.
आपलाही ा बाईने ‘रणछोड’ केला तर? ते वत:ला भा यवान समजत. यां या आवडीिनवडी
ल ात ठे वन ू वागे. ती बी. ए. आपण हे असे. भरीला देखणी. पिहले काही िदवस यां या मनात
मनीषचे भत ू होते. ते गेले. साफ गेले. िबछा यातील ितची वागणकू बदलली. इतक क आप यात
ती रमली ाची पावतीच यांना िमळाली. ती बदलली ािवषयी यांची खा ी झाली.
आप यासारखा सुखी कोणी नाही असे यांना वाटे. आई-विडलांना आप याकडे आणायला यांनी
सांिगतले ते हापासन ू ती आप याशी फार चांगली वागू लागली असेही यांना वाटे. सारे मनाचे
खेळ होते. दैवाला पाहवले नाही का? ते आठवू लागले. गुळपडी या खेपा सु झा यापासन ू ितचे
वागणे बदलले का ाचा शोध ते घेत होते. रणछोडव न ती बोलली ते यानंतरच. ‘नंतर’ हे
यां या मनाने िदले होते. असले िच लर तपशील आठवायला तो काय का या पैशांचा यवहार
होता? सारे िवचार शेवटी ‘काकू’ला येऊन िभडत. बयेने आप यािवषयी काय काय सांिगतले?
वेडेिवदे्र काही सांिगतले असेल तर खोटे, बनवन ू सांगायला नकोच होते. शेवटी कळस झाला.
रा ी अंथ णात पड यावर ‘बेरंग’ होऊ लागला. शेवटी मेनकाने िवचारले, ‘‘तु ही बदलले
आहात. माझं काही चुकतं का? मा या माहे राक रता तु ही खपू केलं आहे . ल न केलं याचं चीज
झालं-’’
‘‘ हणजे पु हा ल न माहे राक रता, मनापासन ू नाही?’’
‘तुला गुळपडी या काकूनं मा यािवषयी काही सांिगतलं?’ िवचार याचे यां या त डावर
आले होते. यासाने यांनी टाळले. याच वेळी यां या मनात आले : अशा ाला ती ‘नाही’
असेच हणणार. दुसरा काही गिनमी माग शोधला पािहजे. आिण अ णांकडे -मेनका या
विडलांकडे - यांनी िवषय काढायचे ठरवले.
ती वेळ द ांवर आली नाही. अ णांनीच तो िवषय काढला. मु ाम आप या खोलीत द ांना
बोलावन ू .
‘‘तसं काही नाही. सहजच हणा. अलीकडं तुमची कृती ठीक िदसत नाही-’’
‘‘असं? कशाव न वाटतं?’’
‘‘द ा, माणसाचा चेहरा आिण नजर, दो ही ड्यांबीस. हॅगॅबाँड. िकतीही य न केला तरी लेकाचे
व थ बसत नाहीत. तुमचं दुखणं शरीराचं नसन ू मनाचं असावं हे ही तुम या नजरे नंच सांिगतलं.
तेही मेनकाशी संंबंिधत असावं असं वाटतं. ितचा पवू चा आजार उ वला क काय? माफ करा. मी
फार पसनल िवषयात डोकावतोय. तसं असलंच तर ते कृत तेमुळं समजा. ा वयात अ न ू ं
िदवस-’’
‘‘इतकं नका बोलू हो. तुमचा तक बरोबर आहे शंभर ट के.
‘‘मला सांग यासारखा आहे का?’’
‘‘तु हालाच. आज देव पावला. तु ही िवषय काढला. नपे ा एकदोन िदवसांत मीच काढला
असता. अ णा, भत ू काळ फ तु हाला आहे असं समजू नका; मलाही आहे -’’
आिण आप या गुळपडी या आयु याचा पाढा वाचला. पंचपा ी, लकमी काही वगळले नाही. अ णा
हणाले,
‘‘एवढं सांिगतलं नसतं तरी चाललं असतं. तो मुलगा िश का घेऊन आलाय; हणजे
देवालासु ा शंका घेता येणार नाही. ‘मुळवस’च हणाल तर कोणा या आयु यात नसतो?
हणजे नसेलसु ा; पण तो माणस ू शुकदेवांचा अवतार समजू नका. एक तर संधी िमळत नाही
िकंवा तेवढी िधटाई नसते. या बाबतीत मी कोणाला दोष ायलाही तयार नाही. ऋिषमुन नीसु ा
शेण खा लं- हणजे ‘शेण’च हणायचं असलं तर. अहो, ते देणं िनसगाचं आिण िनसग हटलं क
नाव ठे वणं मख
ू पणा. भक ू लागते. आपण जेवतो. ात पापाचा संबंध येतो कोठे ? गांधी मोठे च; पण
िनसगािव ू यांनी केवढं पाप केलं ाचा कोणी
म ती करणं हे पापच. बायकोला उपाशी ठे वन
िवचार केलाय? पण आपणा सवाचा तो बाप. या यिव काही बोलणं पाप. असला दांिभकपणा
फ आप या देशात चालतो. ते हा तुम या हातन ू काही वावगं घडलेलं नाही. मी केलं ते वावगं.
ती ापदी भक ू . यापायी घडलं-’’
‘‘मल ते न हतं हणायचं. मी तु हाला असं हणणार आहे -’’
िवषय कसा काढावा ते द ा शोधत होते. अ णा हणाले,
‘‘थांबू नका. िवषय िनघालाच आहे तर मनातील सगळी गरळ ओका. हलकं वाटेल-’’
द ा पोकळ हसले. हणाले, ‘‘तसं नाही. मला शंका आहे . माझा हा भत ू काळ मेनकाला कळला
क काय?’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘ितचं वागणं जरा ितरकस वाटतं. हणजे तसं काही नसेलही आिण तसं मला कळलं तर बरं
वाटेल. ित या आईकडून काही कळतं का पहा असं हणतो...’’
‘‘पण तु हाला असं वाटतं याला काही कारण घडलं असेल ना?’’
‘‘गुळपडीचा राम तु हाला माहीत असेल-’’
‘‘ऐकून.’’
‘‘तर याला इकडं आणायचं नुसतं ओझरतं बोललो, ते हापासन ू ...’’
‘‘आलं ल ात. याला ितचा कडवा िवरोध आहे . तो भंडारी हणन ू -’’
‘‘भंडा यािवषयी ितचा गैरसमज िदसतो. ते नुसती लुंगी बांधन ू मडक बांधत नाहीत. यां यात
मोठे कलावंत, गायक, डॉ टर, वक ल इंिजिनअरसु ा असतात. माझा एक भंडारी िम तर
लंडनम ये कािडऑलॉिज ट आहे .’’
‘‘पण ित या डो यात तो ‘भंडारी’ आहे एवढं च बसलांय-’’
‘‘मी या या आईबापांना श द देऊन बसलोय हो. िबचारा तोसु ा इकडं मी याला नेणार हणन ू
वाट पाहतोय.’’
‘‘मग आणा ना.’’
‘‘राहील कुठं ?’’
‘‘तुम या गराजम ये. तो इकडं आला ाची वा यता-अहो, थांबा-’’
अ णा बोलायचे म येच थांबले. डोळे िकलिकले क न काही वेळ िवचार करत रािहले.
‘‘द ा, अचानक मनात आलं. जमलं तर फ कड होईल. तुमचा राम इकडं आलाय हे कोणाला
कळणारही नाही. याला ‘िकसन’ हणन ू आणायचा. रामभाऊऐवजी कुशाभाऊ-’’
आिण द ा मोठ्याने हसले.
‘‘काय ते सांगा ना.’’
‘‘गौडरकाका स या या नोकराला वैतागलायत.’’
‘‘ते तर याला नावाजत होते.’’
‘‘तेही आहे च. िदवसभर यांचं अंग चेपत असतो. नावाजतील नाहीत काय? पण रा ी यां या
खोलीत झोपणारा नोकर यांना हवा आहे . हा हणजे तुफान घोरतो-अगदी वरचा षड्ज
लाव यागत. आिण िकती ब बला, जागा हायचा नाही. काकांना सांगतो. यांना आवडे ल. आिण
‘रामा’ऐवजी ‘िशवा’-िशवाच हणा. उ ा िवषय काढतो.’’
‘‘तरी मेनका या मनात दुसरं काही आहे का ाचा वास याच.’’
‘‘तेही बघतो; पण तसं काही नसेल. िनदान ित या आईजवळ बोलली असती.’’
द ां या डो यावरील ओझे उतरले. गुळपडीहन राम येणारच न हता. गौडरकाकांकडे कोणी
‘िशवा’ नामक माणस ू येणार होता. तो कोण, कोठला, भंडारी क आणखी कोणी ते द ांना माहीत
न हते आिण ‘िशवा’ आला! पुढे तर द ांकडे काम िनघाले तर िशवा यां याकडे ही येऊ लागला.
सवाशी या या ओळखी झा या. आणखी काही काळाने कळस झाला. खु िशवा आपले पिहले
नाव िवसरला. वत:ला ‘िशवा’च समजू लागला.
गौडरकाकांकडे िशवाचे चांगले जमले. गाव या मानाने इथे तसे काही कामही न हते. लवकरच
मुंबईनगरीशी याची ओळख झाली. हँिगंग गाडन, ॅ ाफड माकट. फोट अशा उ चारायलाही
अवघड श दांशी, थळांशी प रचय झाला. तो एकट्याने बसचा वास क लागला. अ णां या
ओळखीने आलेला. गौडर हणाले,
‘‘अ णा, माणस ू चांगला िदलायत. तुमची मेहरबानी-’’
‘‘ याला ायि हंगकडं के हा टाकणार आहात?’’
‘‘आधी सगळी मािहती होऊ ा मुंबईची. मा याक रताच. अहो, घरचा ाय हर होईल.
बॉडीगाडसु ा. पिहलवानासारखा आहे -’’
लवकरच तेही झाले. िशवा ायि हंग क लागला. गौडरबरोबर जाऊ लागला. एक वेगळीच मंुबई
याला पाहायला िमळाली. गौडर आता स रीत आले होते; पण पिहले नाद चालच ू होते. िचनी,
जपानी मैि ण कडे गेले क यां या हातावर पैसे ठे वत. हणत, ‘‘भटकून ये, दोन तासांनी ये.’’
गौडर तसे शहाणे. िशवा हणजे जवानीतील बा या. आप याला गरज भासते, याला कशी
नसेल? ‘ या’ जगाशीही याची ओळख क न िदली. यांनी साधा िवचार केला : आपले धंदे
याला माहीत असणार. तो भागीदार असला क , कसला संकोचच उरणार नाही. या िवषयावर
ग पा मारायला यांना फार आवडत. इतके ते कशातच रमत नसत. ना यातील नवीनपणा
संपला, संकोच संपला; मग िशवाचा ‘ ा’ िवषयातील अनुभव िवचा लागले. तो पार लाजला.
िवषय टाळू लागला. गौडर हणाले,
‘‘अरे , बोल. मी यातलाच आहे . िचनी, जपानी, य,ू अरब-तुमचे रायवळ आंबे कसे-आं यागिणक
रं ग, आकार, चव, सगळं वेगळं . काही ‘आं या’ना थोबाडात मारलेलं आवडतं; पण एक हं, असले
चाळे करायचे तर भावही चढा. रा ी या बोलीवर या िग हाइकं घेतात. मला पैसा िकतीही
िमळाला तरी रोज रा ी पाच हजार कसे परवडणार. मिह यातन ू एकदोनदा जातो. तुला मी पैसे
िकती देणार. यात रायवळच परवडणार; पण यातसु ा मजा असते.’’
मग यांनी आप या अगदी पिहला अनुभव सांिगतला :
या िदवशी यांचे पैसे पा यात गेले. बाईने नाना चाळे केले आिण यवहार हायची वेळच आली
नाही. आधीच गौडरची कंबर खचली-एवढे सांगन ू गौडर खोखो हसले. शेवटी यांनी िवचारले,
‘‘तु यावर अशी पाळी आली क नाही?’’
‘‘पिह या खेपेला-’’
‘‘मला वाटलंच. आंबे तसा य नच करतात. जाल ितथे काळाबाजार रे !’’
तो आरं भ होता. िशवाही मग मोकळे पणाने या िवषयावर बोलू लागला. अगदी गौडरना हवा तसा
नोकर िमळाला. मालक-नोकर नातेच या िवषयापुरते संपले. तो ‘घो या’ वाटेल ती सेवा करी,
काम करी; पण ा िवषयात याला काही रसच न हता. यालाही गौडरनी आप याबरोबर नेऊन
पािहले, ‘‘चव याय ये?’’ इथपयत गेले; पण ‘या’ िवषयात तो ज माचा िभ ा िदसला. मुळात तो
पु षच नसावा. गौडर या आयु याला िशवा आ यापासन ू क ब फुटले. तो गावी असताना ा
िवषयाशी थोडी ओळख होती; पण िशळे पाके, बुरशी आलेले-वेळ मा न यायची. आताचे जग
थम पाहन तो भांबावला. याचा या रा ी ‘गौडर’च झाला; पण पुढे सरसावला. कालांतराने
या यािशवाय गौडरचे पान हलेना. आपले गाव, आईबाप-सा याला िवसरला. खु ‘राम’ला
िवसरला. याचा नवा ज म झाला. पु हा गौडर यित र कोणालाही या या आयु यातील ा
न या अ यायाचा वासही आला नाही. यामुळे बाहे र ि यांशी वागताना मोकळे पणा तरीही
ल मणरे षे या आसपासही तो जात नसे. भर या पोटाला गरज काय होती?
िशवाचे सोने झालेच; पण अ णांचे खरे उपकार द ांवर आले. मना या केवढ्या वादळात ते
सापडले होते. मेनकाला आपला भत ू काळ कळला तर? ाच एका घोरात ते पडले होते. यांचा
संसार सुखाचा होता. या वादळात तो िनकालात िनघेल. बायको असन ू आपण िवधुर होऊ.
मेनकाची यांना मन काही शा ती देईना. आिण अ णां या पाने परमे र धावन ू आला. यां या
यानीमनीही न हते ते घडले. अ णांनी आपण होऊन िवषय काढला. द ांनी भत ू काळाचा पाढा
वाचला. यांना एकच ख ख लागला: अ णा हणाले, या माणे आपण इतके तपशील
सांगायला नको होते; पण ती ख ख फार वेळ िटकली नाही. आप या आयु यात असेच योग
आहे त का? पाप करायचे. पण याचा प ा कोणाला लागायचा नाही. बोचके घेऊन लकमी
आप याकडे आली. गगा या धावन ू आला. पापाचे तर सोडाच; पण आप यावर नाहक आळ आला
हणन ू सगळे हळहळले. शेजार या िबि डं गम ये राहन तेथे आपले ‘पाप’ सा ात वावरत आहे
ाचा कोणाला प ा न हता. हे केवढे अजब!
अ णांचे उपकार! यांनी गुंता िकती सहज सोडवला. यांचे आप याकडे ये याचे खरे चीज झाले
असे यांना वाटले. काही िदवसांनी ते अ णांकडे गेले. हणाले,
‘‘अ णा, मा यावर केवढे उपकार केलेत. तुम याक रता काय क ?’’
‘‘जे कोणी तरी करायला हवं होतं ते के हाच केलंत. मा यासारखा बदनाम माणस ू . ा वयात
कोण या तरी व ृ ा मात पोर यासारखा राहता-’’
‘‘ते माझं कत य होतं. आणखी काय क ?’’
‘‘मी याक रता तडफडतोय ते तु हाला करता येणार नाही. दोघा पोरांना भेटावंसं वाटतं. यांचा
प ाही माहीत नाही. ऑिफस माहीत नाही. कसं जमेल?!!
‘‘ल ात ठे वतो. िशवाचं जमेल असं कधी वाटलं होतं? अ णा, हे योग आहे त. जमेलही; पण यांनी
तु हाला व ृ ा माची वाट दाखवली...’’
‘‘ते तरी िबचारे काय करणार? गु हे गार बापाची पोरं . नोकरी िमळायला ते नडत नाही; बायको
िमळायला नडतं. िनदान चांगली. मनासारखी बायको नाहीच िमळत. आिण शेवटी पोटची पोरं .
के हातरी...’’
‘‘आलं ल ात. मी ल ठे वतो. दोघे ठा याला असतात ना?’’
‘‘असं ऐकलं. धाकट्यानं ल नच केलं नाही. िफरतीची नोकरी. जगभर जात असतो. िपंपळावरचा
मुंजा. तुम या भाषेत जाईल तेथे ‘मुळवस’ शोधायचा. वाईट वाटतं हो. माणसाला संसार हवा.’’
‘‘मी ल ठे वतो- य न करतो.’’ आिण द ांनी मे ह यां या िवषय डो यातन ू काढून टाकला!
मुळात बोलले ते अ णांना आप या कृत ते या भावना कळा यात हणन ू .
द ांचा ऊिजतकाळ सु झाला तो गौडरने यांना धं ात भागीदारी िदली ते हा. नंतर यांचे ल न
झाले. पुढे यथावकाश मनीषाचा ज म झाला. इथन ू पुढे सगळे चांगलेच घडत गेले; पण ‘सोशल
टेटस’ चे भत
ू यां या मनात िशरले आिण आपले यश यथ आहे असे यां या मनाने घेतले. तोच
एक यास यांना लागला. मनीला कॉ हटम ये याकरताच घातले. िकती वषापवू या गो ी.
सुदवै ाने मनी ित या आई या वळणावर गेली होती. उं च होती. सुमारे ऐंशीचा हा काळ. मॅ सी,
िमनी चारात आले होते. ि यांनी केस कापणे ढ झाले होते. खां ावर ळतील इतके आखड ू
केस िमनीने कापले होते. कुंकू लावत नसे. फाडफाड इं जी बोले. एम. ए. या पिह या वषाला.
ितने डॉ टर हावे असे द ांनी ठरवले होते. डॉ टर मुलीचा बाप ाला काही अथ होता. एम. ए.
काय सग याच होतात. पुढे तर यांचा फारच िहरमोड होणार होता. डॉ टर नाही तर नाही ितने
एअर हो टेस, आय. ए. एस. सारखे जगावेगळे काहीतरी हावे. तो िवषय िनघताच मनीने
िझडकारला. ितला सरकारी नोकरी करायचीच न हती. ितला झोपडप ीत या भट या
मुलांक रता शाळा चालू करायची होती. आ वासन ू द ा ित याकडे पाहत रािहले.
‘‘पाहता काय पपा? तेवढं च काम नाही. झोपडप ीत संतितिनयमनाचा चार-’’
‘‘संतितिनयमन? कशाला ते-’’
‘‘वाढ या त डांनी देश िभकेले लागणार. राजक य प हलकट. यात मते नाहीत, उलट अशा
चारानं जातात हणन ू याचा उ चारही करत नाहीत. ही सगळी या पज ू नीय संजय गांध ची
कमाई. राजक य प हणजे बदमाशांचा अड्डा झालाय!’’
‘‘अगं, हळू बोल. मलाच संजय गांधी समज येस का? ाकरता पगार?’’
‘‘द ा पुजारी देतील. एवढ्यानं नाही भागलं. माझी इ सेि ट ह क म आहे . एकच मल ू असेल
याला प नास पये, दोनला पंचवीस, तीनला शू य.’’
‘‘इ सेि ट ह क मचा अथ नाही कळला-’’
‘‘ग रबांना फ पैशाची भाषा कळते-’’
‘‘ हणजे पोरं हायची थांबतील?’’
‘‘थांबतील असं नाही. कोणताच उपाय चालत नाही. हा योग करावा-’’
‘‘थोड यात, ल कर या भाक या. हे तुला िशकवलं कोणी?’’
‘‘आम या सोशल साय सेसम ये िफ ड-वक असतं. ितथं काम करताना सुचलं. एकदा
झोपडप ीत िफ न या. अ न गोड लागणार नाही एवढं दै य आहे !’’
‘‘तुझं ल नाचं वय झालं.’’
‘‘करणार ना. मी काही सं यास घेत नाही; पण नवरा मा या मतांशी जुळणारा हवा. पैसेवाला
नसला तरी चालेल.’’
‘‘म ये, भर या पोटी सुचणारे हे िवचार आहे त-’’
‘‘तु हाला असंच वाटणार. पैसा जोड यापलीकडं केलंत काय? कदा न खाऊन झोपडप ीत काम
करणारे आहे त. पपा, माझं आयु य जगावेगळं असेल. मनाची तयारी ठे वा.’’
‘‘तु याक रता मी सजन, डॉ टर पाहतोय-’’
‘‘पहा ना; पण ‘िकडनी-चोर’ नाही चालणार. मा या िवचारांशी जुळणारा हवा. तरच तो-मी सुखी
होऊ.’’
द ांनी िवषय ितथेच थांबवला. पोरगी आणखी काय तारे तोडील, यांना भरवसा वाटेना.
ती रा यांनी जागन ू काढली. तसे डोळे िमटून पडले होते. शेजारी झोपले या मेनकाला वासही
आला नाही; पण मनात वादळ माजले होते. फ अभ िवचार तेवढे येत होते. जावयासंबंधी केवढे
मनोरथ यांनी मनात बांधले होते. िकतीही पैसा लागला तरी डॉ टर जावईच पाहणार होते. ऐकून
यांना माहीत होते क , डॉ टर, सजन िकतीही हशार असला तरी मो या या जागी वत:ची
क सि टंग म उभी करणे मु क ल होते. काही लाखांचा असतो. मग असे गुणी लोक
िमळे ल या पॉिलि लिनकम ये बारीकशी केिबन घेऊन अगाथा ि ती वाचत असतात. ग रबी
असेल तर शहा या माणसाने या डॉ टरक या मागे लागू नये. आपले गुण दाखवता येतील असे
पेशंटच येत नाहीत. केिबनचा अवतार पाहन मागे िफरतात. असाच एखादा सजन िमळवायचा
यांचा िवचार होता. क सि टंग मक रता दोनतीन जागाही यांनी हे न ठे व या हो या. स ला
यायला एकमेव माणस ू भ यासाहे ब. मनी पिह या वगात बी.ए. झाली. ते खशू झाले. पेढे ाय या
िनिम ाने ते यां याकडे गेले. जावयासंबंधी आपले िवचार यांना सांिगतले. शेवटी हणाले,
‘‘असा कोणी आढळला तर ल ात ठे वा.’’
‘‘आहे . असा एक बुि मान त ण मला माहीत आहे . या या िश णाक रता मी थोडा हातभारही
लावला आहे .’’
‘‘दुधात साखर. सहज हणन ू िवषय काढला-’’
‘‘द ाजी, इतके हरळून जाऊ नका. या थळाला काही गौण बाजहू ी आहे . मुलगा फार आगाऊ
आहे -’’
‘‘ यसन वगैरे?’’
‘‘ते परवडलं असतं. यसनांना पु न उरे ल एवढा पैसा तुम याकडे आहे . स या या वै क य
यवसायाचाच तो ठार श ू आहे . एके काळी डॉ टरी यवसायाला फार ित ा होती. आता यात
काळाबाजार िशरला आहे . ा हाव या डॉ टरांनी या यवसायाचा फोरासरोड केला आहे . ितथेच
पैसाच िमळतो. याला तु ही मान ाल?’’
‘‘तो उिकरड्यातील पैसा-’’
‘‘तसाच हाही झाला आहे असं तो मानतो-सगळे च मानतात. अहो, नवथर या काळात सुइणी
िबनबोभाट बाईची सुटका करत. आता? पु षी वेशातील सुइण ना िसझरीनिशवाय सुटका करता
येत नाही. एका फट यात पाच-दहा हजारांची कमाई. फोरासरोडं हणतो तो हा.’’
‘‘यानं क नये-’’
‘‘मी याला हे च हटलं. याला हा काळाबाजार उघडक ला आणायचा आहे . अशा डॉ टरांिव
बंड पुकारायचं आहे . या टेहेळणीवरच तो राहणार आिण नाविनशीवार िस करणार.’’
‘‘ या डॉ टरनं अ ुनुकसानीची िफयाद केली तर?’’
‘‘तेच याला हवं आहे . पुरावे ज यत ठे वनू आरोप िस करणार. पेपरला या डॉ टरचा फोटो
येईल ाची यव था करणार-’’
‘‘थोड यात, िभकारचोट धंदे-माफ करा. त डात गावठी श द आला.’’
‘‘माफ कसली? ही गुळपडीची माती. ती तुम या र ात िभन ये; हणन ू संयु महारा ा या
चळवळीत र बंबाळ झालात!’’
‘‘ हणजे हा ॅि टस करणारच नाही?’’
‘‘करणार. आिण शेण न खाता संसार करता येतो हे दाखवणार.’’
‘‘मग याचं-माझं जमेल.’’
‘‘फोरासरोडी डॉ टर का नको? तु ही धं ातले. फोरासरोडशी ओळख नाही? यािशवाय धंदाच
करता येणार नाही.’’
मग द ांनी मनातले सारे सांिगतले. भ यासाहे ब हणाले,
‘‘द ा, बरे च िदवस सांगणार होतो : तुमचा डो यातलं हे ‘सोशल टेटस’ काढून टाका. टेटस
शोधायचं ते आप या यवसायात. समाजात सवात मोठं टेटस असतं ते सािहि यकाला.
रावापासन ू रं कापयत जर कोणाला मान िमळत असेल तर याला; पण एखा ा ंथाची जािहरात
होते. पोरांपासनू थोरांपयत लेखकाला मुजरा करतात आिण एक िदवस कोणीतरी उठतो,
मु े मालासाकट लेखकाचं बड फोडतो : एका इं जी पु तकाव न यानं ंथ िलिहलेला असतो.
याला िमळालेले पुर कार, स मान ांचं एका णात शेण होतं. हणजे समाजातील सव च
टेटसचीसु ा अशी धळ ू धाण होते. सारांश, येक े ात टेटस असतं ते या े ापुरतं. बडे
गवई असतात. हयात साधनेत घालवलेले; पण दुस या समाजात यांना कदािप कोणी
ओळखणारही नाही. दाखला थोडा चुकलाय. गायक सवि य असतो; पण िच कार? ‘िपकासो’ हे
नावसु ा तु ही ऐकलं नसेल; पण िवसा या शतकातील-शंभर वषातील-नवे िवचार देणारे कोण
असा िनघाला तर आइ टीनबरोबर याचं नाव घेतील. ते हा सोशल टेटस हणता ते
तुम या जगात. सग या जगानं नतम तक हायला तु ही काय गांधी, नेह आहात? कोणी
नसतो. तुम या जगात तु हाला िकती मानतात हा मु याचा -’’
‘‘तो सजन ॅि टस करणार आहे ना?’’
‘‘सचोटीनं.’’
‘‘चालेल. फोरासरोड नकोच. तेवढं ल ात ठे वा-’’
‘‘ठे वतो. जम याची श यताही आहे ; पण मनीला एम. ए. होऊ ा. तोपयत हा मुलगा सजनही
होतोय; पण मनी कशी आहे तु हाला क पना आहे का? मॉड गल आहे . हा श दसु ा तु ही
ऐकला नसेल. ा मुली कुंकू तर लावत नाहीतच. केस तर कापतातच; पण े ससु ा पु षी.
हणजे बाई क बुवा इथन ू च शंका यावी. मनी यातली आहे . तु हाला चालतं?’’
‘‘नाही ना. एकदा बोललो. हणाली, ‘द ा, तु ही पसनल िवषयात फार ल घालता. मला
आवडत नाही. पोशाख कसा करावा हा माझा आहे .
‘‘आम याकडं तेच. हा मॅ सी हणजे म लखांबासारखा वाटतो. तो देखणा करता येईल.
िकमोनाचा नमुना समोर ठे वा; पण हे कोणी सांगायचं? मनीची से सवरील- ी-
पु षसंबंधािवषयी मतं ऐकलीत? भोवळ येईल. मला िवचारत होती, ‘िववाहसं था कालबा
झा ये असं नाही वाटत?’ आिण कालबा झाले या प तीची यादी देऊ लागली, द ा, त ण िपढी
फार पुढे गे ये-’’
‘‘ हणजे ितला संसारच करायचा नाही?’’
‘‘तु हीच िवचारा.’’
‘‘करायचा हण ये. मनासारखा नवरा िमळाला तर-’’
भ यासाहे बांशी झालेला तो संवाद या रा ी यांना आठवत होता. याचा नेमका अथ काय शोधत
होते. यांना एकच समाधान होते, मुलीचा मुळात ल नाला िवरोध न हता. आजचा िदवस यांना
आठवला : सकाळपासन ू ती घरात न हती. रा ी घरी आले ते हा यांना िदसली. िदवसभर
घराबाहे र? कोठे गेली होती? यांनी िवचारले. हणाली, ‘‘पपा, तु ही बाक फार छान आहात; पण
माणसा या खाजगी गो त फार चौकशा करता. मुलगा असता तर अशा चौकशा के या
अस यात? मुला-मुल ना अशी वेगळी वागणक ू का?’’ द ांनी बोलणे वाढवले नाही; पण आपले
सोशल टेटस रािहले बाजल ू ा, जे आहे तेच ा मुलीमुळे धो यात येईल असे यांना वाटले. िवचार
क न थकले ते हा पहाटे डोळा लागला.
सकाळी उठले ते हा घरात धामधम ू उडाली अस याचे यांना आढळले.
‘‘कसली गडबड आहे ?’’ चहा िपताना यांनी अ णांना िवचारले.
‘‘तु हाला प ाच नाही? अहो, आम या नातीचा पेपरम ये फोटो आलाय!’’
द ा च ावन ू गेले. हाती आला तो पेपर यांनी पािहला. पिह या पानावर हाती पताका घेतलेला
मनीषाचा फोटो होता. मागे मुल चा जमाव होता. कॉलेज या एका ा यापकाने एका मुलीचा
िवनयभंग केला हणन ू मुल नी ि ि सपॉलला गराडा घातला होता. या ा यापकाला ता काळ
बडतफ करा, अशी मागणी मुली करत हो या. शेवटी मनीने ि ि सपॉलचा टाय खेचला. तोवर
पोलीस आले होते. यांनी सव मुल ना अटक क न पोलीस ठा यावर नेले. सं याकाळी सोडून
िदले. ठळक मथळा होता: ‘मनीषा पुजारी ांचा ि ि सपॉलवर ह ला’. द ां या मनात पिहला
िवचार आला : ‘पुजारी’ हे नाव पेपरला आलं! आज आप याला लोक िवचारणार, ‘‘तुमचीच मुलगी
ना?’’ ि ि सपॉल मनीषाकडे आवजन ू बोलत होते, ‘‘मी चौकशी करतो. मग अ◌ॅ शन घेतो.’’
मनीषा ओरडून सांगत होती, ‘‘ या ा यापकांना पुढे आणा-’’ ‘‘कशाला?’’ यां या त डाला
िनदानीचं काळं फासणार. तरच इथन ू जाऊ’’ ा काराने मनीषा एकदम काशात आली.
द ांना वाटले : ‘आपणही आलो!’
या िदवशी घडले तो केवळ योगायोग होता. ती मुलगी धावत ा यापकां या खोलीतन ू बाहे र
पडली. चेहरा घाबरलेला. पदर ओघळलेला. नेमक याच णी मनी तेथे आली. थम तो कार
मनीला िविच वाटला. मुलगी शरिमंधी झाली आहे हे ल ात येताच थबकली.
‘‘काय झालं गं?’’ या एका ाने मुली या भावनांचा फोट झाला. ितने मनीला कवटाळले.
तोवर आणखी मुली जम या. कसंबसं मुलगी हणाली,
‘‘बला कारातन ू बचाव ये-’’
नंतर सगळीच कथा बाहे र आली. इतर मुली आप या वाटेने जाऊ लाग या. मनी ओरडली,
‘‘चाललात कुठं ? लाज नाही वाटत? देशभर हे च चाललं आहे . कॉलेजातसु ा? चला केिबनम ये.
 या ा यापकाची िधंड काढलीच पािहजे त डाला काळं फासन ू -’’
केिबनम ये ा यापक न हता. मागील दाराने तो पसार झाला होता. मोचा ि ि सपॉलकडे गेला.
दुस या िदवशी कॉलेज या वेळेला हातात काळे िनशाण घेऊन मनी एका टेबलावर उभी होती.
येणा या मुली थबकत हो या. मनी ओरडली, ‘‘आज वग बंद. यांना जायचंच असेल अशा मुल नी
िहजड्याचा वेश घालन ू जावं. आमची मागणी: या ा याकाला आम या वाधीन करा.’’
लागोपाठ तीन िदवस हा कार झाला आिण ा यापकाने राजीनामा िदला ते हा मोचा थांबला.
यानीमनी नसताना, हे तू नसताना मनी ‘पुढारी’ झाली. ित यात तो गुण होताच. संधी िमळताच
बाहे र आला. शाकाहारावर वाढले या मांसाहारी ापदाला र चाखायला िमळावे आिण ‘आपण
कोण?’ ाचा शोध लागावा तसे मनीचे झाले. गेले काही िदवस व ृ प ांतन ू अनि वत बात या
येत. कोठे तरी एका देख या, िवशीत या मुलीला स ने िचतेवर ठे वन ू ‘सती’ जाणे भाग
पाड यात आले. ितचा आ ोश िचतेबाहे र जाऊ नये हणन ू िचतेभोवती ढोल बडवले जात होते.
याचा फार गवगवा झाला; पण िन प न काही झाले नाही. हंड्याक रता नविववािहतेस जाळणे
ही ‘बातमी’ रािहलीच न हती. एका दिलत ीला भर र यात सवणानी नागवे केले. दुस या
एका दिलताला देवळा या पायरीवर उभा रािहला हणन ू दगडांनी ठे चन
ू मार यात आले. दर वेळी
मनीचा भडका होई. िदवस वाईट जाई. दुस या िदवशी मनी शांत होई. िब डर लोक पाडत
असले या खुनांनी ध का बस याचे िदवस मागे पडले होते. एक िदवस कळस झाला : देशा या
पंत धानाला आपण पैसे चार याचा जाहीर आरोप एकाने केला होता. पैसे िदले जात होते. खा ले
जात होते. पाच कोटी, पाच हजार कोटी-आकड्यांना अथ रािहला न हता. (‘‘पापं करा, सापडू
नका.’’ - द ां या वेदवाणीचा देशभर जय होत होता!) पंत धानांची बातमी. कधी न हे तो मनीचा
फोट झाला. ती जेवत होती; पण जेवणाकडे ल न हते. हातात घास होता; पण त डाशी जात
न हता.
‘‘कशी जेव येस, मनीष!’’ आई या मनात एकच िवचार होता : मुलीचं ल नाचं वय झालं याचा
प रणाम? ितने पु हा िवचारले, ‘‘काय गं?’’
‘‘मी िवचार कर ये-’’
‘‘िवचार?’’
‘‘गे या ज मी आपण कोणतं पाप केलं होतं हणन ू ा द र ी देशात ज माला आलो! वाटतं,
परदेशी माय ेट हावं. पेपर वाच येस ना? ध का बसत नाही? अ न गोड कसं लागतं? आई,
आिदवास चा वेगळा वग कशाला काढला सरकारनं? आपण सारे च आिदवासी आहोत.’’
‘‘मनीष, शहाणी असलीस तर पेपर वाचू नकोस. ‘आ ही पैसे खातो. सगळे च प खातात’ असं
पुढारी जाहीर सभांतनू सांगू लागले-’’
‘‘एकूण पैसे खाणं, इ कम टॅ स लपवणं, काळाबाजार हीच नीती! लोकसभेत पैसे खा याचं िबल
तरी आणा. पापं कायदेशीर होतील!’’
‘‘कसंही हण. मी अशा गो चा िवचारच करत नाही-’’
‘‘ितथंच दुख याचं मळ ू आहे . सा ात अ नीसु ा आप यापुढं िवझेल; पण आई, सांगन
ू ठे व ये, मी
िवझणार नाही!’’
‘‘आहे ातलं काही जळणार नाही. तच ू जळून जाशील-’’
‘‘देशा या िचतेवर एक सती जाईल. आ ोश ऐकू येऊ नये हणन ू ढोल बडवा. एकूण चिचल
 हणाला ते खरं : ‘ही माणसं नाहीत. गवत आहे .’ याचं भिव य खरं कर याक रता सारे कमरा
बांधनू स ज आहे त.’’
‘‘तू जेव नीट. नस या काळ या-’’
या ‘नस या काळ या’ मनीला कायम या िचकटाय या हो या. थोड्याच िदवसांत ‘मनीषा
पुजारी’ हे नाव सवा या त डी होणार होते. मोच, िमरवणुका, मुंबईसार या शहरात िनिम ांना
तोटा न हता. ित या पाठीशी इतर मुली जम या. बाजारबुण याही हो या. पेपरला नाव, फोटो
ये याची संधी िमळत होती. मोचवा यांत शु साड्या, काळे गॉगल िदसू लागले. पोज घेतलेले
यांचे फोटो येऊ लागले. अपवाद फ मनीचा. पोिलसांनीही ितचाच अपवाद केला होता. नजर
चुकवन ू एकदा ती मं यां या केिबनम ये घुसन ू खु मं यांना जाब िवचा लागली. मं ी
ित याहन तयार होते. यांनी ितचे हसत वागत केले. बसायला खुच िदली. हणाले,
‘‘तु ही िन मीच आहोत ते हा माझं मन मोकळं करतो. पोिलसांनी तु ही हणता या बाईचे केस
ओढले ाची तुम याइतक च मला लाज वाटते. बेचाळीस या लढ्यात लाठ्या खा या आहे त. हे
जे पुढचे दात पडले ते पोिलसांनी पाडले आहे त-’’
‘‘तु ही साठी उलटलेले. असे दात नैसिगकसु ा पडतात.
यावर जबडा उघडून मं ी भोकांड हसले. मग हणाले,
‘‘पुरावा िदला तर? हॉि पटलम ये रे कॉड आहे . ते काही असो. मी चौकशी करतो. िव ास ठे वा.
चहा घेणार? अहो, आम या अंगाची लाही होते. तुमचं तर त ण र -चहा या.’’
दुस याच िदवशी द ांकडे फोन आला. मं यां या सिचवांचा होता. सिचवांचा फोन! द ा एक कड
खश ू झाले. आपल ‘सोशल टेटस’ िनि त वाढले असे यांना वाटले. आपण आता ‘छ पती
ा सपोट’चे केवळ मालक रािहलो न हतो. ‘मनीषाचे वडील’ हणन ू सगळे यांना ओळखू
लागले! यांनी फोन मनीकडे िदला आिण ित या शेजारी बसले.
‘‘मी मनीषा पुजारी.’’
‘‘अहो, पेपर वाचलात का? साहे बांनी िदलेला चहाचा कप फेकून बाहे र पडलात असं पेपरला
आलंय.’’
‘‘हो.’’
‘‘असं कुठं झालं? तु ही नुस या चहा न घेता उठलात. खरं ना?’’
‘‘हो.’’
‘‘अशा बातमीनं तुमचं नाव झालं; पण साहे बांच गेलं याचं काय?
‘‘मी काय क ? मं यां या ाचाराची बातमी येते ते हा नाव जात नाही?’’
‘‘तु ही इ कार करावा हणन ू फोन करतोय. वत: साहे बांनी फोन करायला सांिगतलं.’’
‘‘तुम या साहे बांचा धाक मला नाही हे थम ल ात ठे वा. फोन कोणाला करायचा माहीत नाही
आिण माहीत असता तरी केला नसता. ही बातमी पेपरला मी िदलेली नाही. फ एकाच पेपरला
आ ये. हणजे बातमीदाराचाच हा चावटपणा असणार. से े टरीसाहे ब, मं यांची इतक ल रं
धुवायला िनघत आहे त. चहा या कपानं काय होणार! या पोिलसाला स पड केलंत?’’
‘‘साहे बांना काय सांग?ू ’
‘‘ यांना सांगा, िमस पुजारी पेपरला फोन करताहे त. आिण पोिलसाला स पड करायला सांगा.’’
आिण मनीने फोन आपटला.
द ा आप याकडे भेदरले या नजरे ने पाहत आहे त असे ितला िदसले.
‘‘तु ही का घाबरलात, द ा?’’
‘‘अितरे क होतो आहे असं नाही वाटत?’’
‘‘दिलत ीची व ं फेडली गेली ते हा तु हाला ‘अितरे क’ वाटला नाही!’’
‘‘म ये, जरा सबुरीनं घे एवढं च मला हणायचं आहे . पोलीस स पड नाही झाला तर?’’
‘‘तर पु हा मोचा-’’
‘‘पहा बुवा. मला आपलं वाटतं...’’
‘‘पाहते. तु ही ‘द ाजी फ गुळपडीचेच!’’ आिण उठली.
ती चपराक जरा आगाऊच होती. मंुबईलाही गुळपडीचेच द ाजी आहे त हे पा ाला ती ज माला
आलेली न हती. द ांनी ऐकून घेतले. थोडे हबकलेही होते. िपसाळलेला माणस ू ते थमच पाहत
होते. डो याला हात लावन ू ते टेिलफोनशीच बसले. मनीला एवढे बेभान हायला काय झाले
यांना कळे ना. ाचार, खन ू , मारामा या हे काय आजचे आहे ? आिण असले हणन ू आपला
संबंध काय? अशी जगाची वक लप े यायची तर आयु यभर तेवढे च करावे लागेल. ित यामुळे
यांचे टेटस वाढले होते हे खरे . कोणीही भेटला तरी पिहला : ‘‘तुम या क येचा नवा उ ोग
काय? द ा, ि यांनी अस या धकाधक त पडावं क नाही हा भाग वेगळा; पण तुमची क या शरू
ात शंका नाही.’’ ऐकायला द ांना बरे वाटे. थोडा िवचार के यावर वाटे : ‘‘असं बोलायला
यां या बापाचं काय जातं? तुम या पोरीनं अस उ ोग केल तर चालतील का?’’ द ा व न पाहत
होते : मनी िशकेल, कॉलेजात ोफेसर होईल आिण छानसा जावई िमळे ल. मोठ्या आशेने ते
भ यासाहे बांकडे गेले. चांगले डॉ टरचे थळ सुचवतील असा मनात िवचार. तो खरा ठरला; पण
तो िनघाला मनीचाच थोरला भाऊ. थोड यात, िभकार! यांनी िवचार तेथेच सोडला.
पािहलेलासु ा नाही. आपण कशाला नावं ठे वा? पण मनीसारखीला असा नवरा िमळाला तरच
सरळ संसार होईल. ‘सरळ’ हणजे चार संसारांसारखा नाही. या संसारा या अंगावर ल रं
असणार-
‘‘कसला िवचार करता?’’ पाठीवर हात ठे वत अ णा हणाले.
‘‘तुम या नातीचे ताप ऐकता ना?’’
‘‘द ा, ाला जनरे शन-गॅप हणतात. येक दोन िपढ्यांत ती अस ये. ती समजन ू यावी
लागते. अहो, टेिलि हजन तुम या व नात तरी होतं? िकती गिल छ काहीतरी दाखवतात? पण
‘गिल छ’ तु हा-आ हाला.’’
‘‘समजन ू यायचं हणजे काय करायचं, अ णा?’’
‘‘मा य करायचं. ते जमलं नाही तर ग प बसायचं. चांगल काय ते पा चं. तसं पािहलं तर
षंढापे ा पेटलेली माणसं बरी. असं पािहलंत तर मनीम ये चांगलं िदसेल. गुणही िदसतील.
िकमान ितचे वडील हणन ू तुमचं नाव तरी पेपरला आलं? तसं आमचंसु ा आलं; पण ‘भीक
नको, कु ा आवर’ अशी ि थती. तरी संयु महारा ातील तुमचा परा म कोणाला नाही
आठवला-’’
‘‘आठवला! अहो आठवला, या वेळेचा फोटोसु ा. बाजल ू ा मनी. ‘शरू बापाची शरू क या.’ काय
चाललाय तेच कळत नाही. मला असलं ‘सोशल टेटस’ नको होतं हो. ही पोरगी आणखी काय
िदवे लावणार आहे , देव जाणे.’’
‘‘काही होत नाही. एकदा ल न झालं क पोरं सारं िवसरतात. केवळ आप याला आवडणा या
मुलीकडं भाव खा याक रता बेचाळीस या चळवळीत भाग घेणारा माझा एक िम होता. मनीला
पेपरला येणारे फोटो आिण िस ी हे सगळे वयाचे खेळ आहे त. तु ही कसली काळजी करता?’’
‘‘अहो, या पोरीनं मं याला बदनाम केलं. यां या हातात िकतीतरी कोिलतं असतात. पोिलसांची
रे ड, इ कम टॅ सची रे ड-’’
‘‘तुमचे यवहार व छ आहे त ना?’’
‘‘कोण या धं ात असतात, अ णा?’’
‘‘उघडक स ये याइतके? उघडक स येत नाही ते पापच नसतं, असं तु हीच हणता ना?’’
‘‘मनीला मी फार मोकाट सोडली. चौदाव र न-’’
‘‘ितथंच थांबा. ितला आणखी चेव येईल, शौय वाढे ल. ‘क तोिडला त फुटे आणखी भराने’ हे
ल ात ठे वा. शांत झोपा. का पोज या-’’
अ णांचा एक तक नेमका होता : मनीला िस ीची चटक लागली होती. वत: ितला याचा प ा
न हता. एम.ए.चे पिहले सहा मिहने असे गेले. नंतर मोचा काढायला, घोषणा ायला, िनषेध
करायला ‘इ य’ू च िमळे ना. ती ‘ ांितदला’त आधीच गेली होती. ितथ या बैठक त िशरा ताणनू
बोलणारे च. विचत कोणी फटके खाई. या फट यांत मोचा काढावा असे काही न हते. ितकडे
ल ायला कोणालाच फुरसद न हती. एका खेड्यातील शेतक याची जमीन सरकारने
सावजिनक कामाक रता क जात घेतली. मनीने आप या सहका यांकडे हा काढला; पण तो
यवहार कायदेशीर होता. याला कायदेशीर नुकसानभरपाई िमळाली होती. तरी मं ालयावर
मोचा यावा असे मनीचे हणणे इतर सहका यांना पटले नाही. या िदवशी मनी या शेतक याला
आणणार होती. नंतर कहरच झाला. यांचा नेताच काँ ेसम ये गेला. मनीने यां या मंडळात
िनषेध केला. दुसरा कोणी साथ देईना. आणखी काही िदवसांनी तर कळस झाला. बेफाम
बोलणारी ितची मै ीणच दिलतां या संघटनेत गेली. ‘‘ ा भटणीला ितथं कोण िवचारणार?’’ असे
इतर सहकारी खाजगीत एकमेकांना िवचा लागले. ाखाली एम.ए.चे पिहले वष संपत आले. जे
आपण हाती घेतले तो अ◌ॅटमबॉॅॅ ब तर न हताच, साधा डांबरी फटाकासु ा नाही हे मनी या
ल ात आलं. ितनं संघटनेत जायचे बंद केले.
एम.ए.ला ितचा िवषय सोशल साय सेस. यात दुस या वषाक रता ‘िफ ड वक’ हा मह वाचा
िवषय होता. ित या वाट्याला एका झोपडप ीतील दोन ग यांची सामािजक, सां कृितक वगैरे
वगैरे पाहणी करायची होती. आकडे वारी जमवन ू िन कष काढायचे होते. काही िदवस काम
के यावर आप याला हवे होते ते हे च असे ितला वाटले. थमच य जग याशी ितचा संबंध
आला.
रीती माणे जग बदलत होते. गौडर, अ णा पाऊणशे या, द ा साठी या घरात आले. वया या
मानाने सग यां या कृ या उ म हो या. िशवाची तर चंगळ होती. हे वी हे इकलपासन ू सव
ायि हंगम ये तो पारं गत झाला होता. िवशेष हणजे गौडरकडे नोकर हणनू आला आिण याने
गौडरला िजंकले. इतके क यवहारातील नाते िम ाचे झाले. गौडरचे सारे छं दफंद याने घेतले.
गौडर या ‘ या’ कथा त मय होऊन ऐके. वत:चे अनुभव ऐकवी. रणछोड तेजीत होता : ‘ कचा
याप वाढवू नका. पैशाक रता. तु हाला याची गरज नाही. रणछोडला वाढवी कुरण आिण
तु हाला नस या कटकटी ापे ा अिधक काही िन प न होणार नाही’’ असे अ णा बजावत
असताना चाराचे सहा क झाले. गौडर, द ा ांना िमळणारा मािसक ह ा पंधराव न
प नासावर गेला.
ापे ा मनी या आयु यात हे वष मैलाचे वळण ठरले. आधी या वष ती मोच, िनषेध, पेपरला
येणारे फोटो, नाव ां या आहारी गली. अ णांचे ते िनदान अचक ू होते; पण रोगाचे मळू यां या
हाती लागले नाही. मनीसार या मुलांना नेता िमळत न हता. तो नाही हणन ू या िपढी या
संतापाला िदशा िमळत न हती. सुचेल ते, आवाज होईल ते करायचे हा एकच माग यां या
भावनांना मोकळा होता. ‘ ांितदला’चे नेतेसु ा मुळात ामािणकच होते. सुचले या मागाने
काही िन प न होत नाही हणन ू हताश होऊन इतर प ांत जात होते. तेथेही यांना कसली
अपे ा न हती. एकाच िचंतेने ते जळत होते : देशाचे भले कसे होईल. कालांतराने तेथेही
कॅ सरचे दुखणे अस याचे यांना आढळणार होते.
आज सवानीच लाज सोडली होती. अपवाद हणन ू काही लोकां या ढुंगणाचे जागेवर होते.
तेथेसु ा नको तेथे धोतर फाटले होते. पुढील दहा वषात सारे च नंगे होणार होते. भर र या या
कडे ला टमरे ल घेऊन हगायला बसणार होते. ‘आपण धुत या तांदळासारखे आहोत’ असे
एकमेकांना सांगणार होते. पंत धानांपासन ू हे च होणार होते. लाज मागणे आिण देणे हा एक
मामुली यवहार होणार होता. फ याक रता कायदा हायचा रािहला होता. यात
प ेवा यापासन ू लाल िद यापयत कोणी िकती लाच खाणे वैध, तेवढे ठरायचे होते.
अशा ा दु काळात अपघाताने मनीला िफ ड वकक रता झोपडप ी िमळाली आिण कवीने
हट या माणे, ‘अटळ आहे घाण सारी/अटळ आहे ही िशसारी/पाह नको डोळे शीव’ अशी मनीची
अव था होणार होती. ते जग ितने फ बसमधन ू जाताना पािहले होते. आतील गटारे , दुगधी,
गुंडिगरी, दा बाजी, मगिलंग, दादा लोक, यांचे बाप िब डरलोक, असले भोवळ आणणारे ,
बेशु पाडणारे , मुडदे पाडणारे जग ितला िदस याचे कारण न हते.
आता या जगातच ती गेली होती. याला वरघटताना ितला यास पडले; पण इथेच ितला
आयु याची िदशा िमळाली. पदर बांधन ू ती कामाला लागली. झोपडप ी या आरं भालाच एक
देखणी इमारत होती. द ांनी तळमज यावर ित याक रता लॉक घेतला. यांनी जागा थम
पािहली ते हा यां या अंगावर काटा उभा रािहला.
‘‘मन,ू हा उिकरडा आहे . इथं काम करणार आहे स?’’
‘‘द ा, देशाचा उिकरडा हो या या मागावर आहे -’’
‘‘तू एकटी काय करणार?’’
‘‘ ा भागाची सव बाजंन ू ी पाहणी करणार, बंध िलिहणार. याक रता तर इथे आ ये; पण
तेवढ्यावर थांबणार नाही. मा या वाट्याला जे जग आले ते बदल याचा य न करणार. डो यात
िवचारांनी गद केली आहे . काय आिण िकती जमतं पा चं. एकच काळजी वाटते : तुमचा पैसा तो
माझा पैसा असं मानलंत. तुम या ‘सोशल टेटस’चं काय होणार? मला मा करा!’’
‘‘माझं सोशल टेटस म दे. इथं तु या िजवालासु ा धोका असेल याचं काय? असं करतो, तुला
िशवा इथं आणील. तुझं काम होईपयत बाहे र बसन ू राहील...’’
‘‘ या या िजवाचं काय?’’
‘‘ याची तुला क पना नाही. माडावर चढतो-’’ ते झटकन थांबले. आपण गुळपडी या रामचे
वणन क लागलो हे यां या ल ात आले. पाठोपाठ यांचे डोळे डबडबले.
‘‘असं काय करता द ा? हे काम आता नुसतंच अ यासाचं रािहलं नाही. यात वत:ला गाडून
घेणार.’’
‘‘तुझे मोच परवडले असं हणायची वेळ आणलीस.’’
‘‘ती जािहरातीची चटक होती. ापुढं मा या आयु यात याला थान नाही. मुकाट्यानं जमेल ते
करणं. पवू लोकांनी असं केलं. र. ध . क यानी केलं. शकुंतलाबाई तर आप यात हयात आहे त.
खेड्यापाड्यात जाऊन बायांना ‘पोर आवरा’ सांगत असत. आपण िभकारी. अ सल मोती नकोत;
काचेचे मणी हवेत!’’
‘‘सगळं मा या डो याव न चाललाय-’’
‘‘पाहा ना. या नटनट्यांचे वाढिदवस-समारं भ, यांचे फोटो येतात. शकंु तलाबाई या
वाढिदवसाची कोणाला आठवण येते? र.ध . रकामे आले, रकामे गेले. या समाजाची लाज
वाटते!’’
‘‘संसार?’’
‘‘करणार ना. तो का नको? तीसु ा गरज आहे . तु ही तो सजन हणालात याची ओळख क न
ा. आमची मतं जमतात का पाह-’’
झोपडप ीतील वातावरण, तेथील मनीचे काम, लांब केसांची मुदाड माणसे, गँगवॉर, ल रांतील
आडदांड बाया, यांचे कचाकच आवाजात चाललेले साधे बोलणे-तो कार पाहन द ांना घाम
फुटला. इथे मनी रमते कशी? यांची अ कल चालेना. पिहली ती अशी न हती. ितला नवे नवे
कपडे आवडायचे. िनरिनराळे सट आवडायचे. इंपोटड सटक रता तर ती जीव टाकायची. ती
बदलली के हा? आठवेना. यांनी मेनकाला िवचारले. ितलाही सांगता येईना. वा तिवक ती
आईसारखी उं च, नीटस होती. पाहणा याचे ल वेधन ू घेणारी होती. ित या केसांचा तर ित या
मैि णी हे वा करत. गुड यांपयत पोहोचणारे लांब रे शमासारखे. चालायला लागली क ताल धरावा
तसा शेपटा िहंदोळे घेई. आिण अचानक एक िदवस ितने ते कापले. खां ावर ळणारे ते अजन ू
चांगलेच िदसत; पण ते शेपट्यांचे झुले गेले. आईने िवचारले,
‘‘हे काय मनी?’’
‘‘भारी ास होतो. केवढे या केवढे लांब!’’
‘‘ या लांबीचाच तु या मैि णी हे वा करत-’’
हळूहळू ितचे कपडे ही बदलले. सुंदर साडीऐवजी जीनची पँट आिण टॉप घालन ू आली. आईला
पिहली शंका आली : पोर कोणा मुला या तर नादी लागली नाही? या शंकेला फारशी जागा
न हती. तसे ितला िम होते; पण सगळे म यमवगातले. न िवचारताच मनी हणाली,
‘‘कशी िदस ये?’’
‘‘आता ‘मनी’चं ‘मनोहर’ कर हणजे झालं. कशाक रता? आप या साडीमधे ेस आहे ती ात
आहे का?’’
‘‘साडीम ये सग या ‘काकू’ हणतात. आई, टी. ही.वर यासारखं काही वेडंिब ं तर करत नाही
ना? ते सारं आता गेलं. झोपडप ीत ते चाललंही नसतं.’’
‘‘सट गेलं वाटतं?’’
‘‘ममी, या िफ ड वकनं मला बदललं. इतके िदवस केलं ती जािहरातबाजी. खरं आयु य
झोपडप ीत आहे . मला हे जग बदलता येणारही नाही. तरी खपू काही िशकायला िमळे ल असं
वाटतं.’’
भ यासाहे बांनी हे न ठे वले या जावयाची ओळख क न यायला द ा जाणार होते. अशी ही
आपली मुलगी भ यासाहे बां या या सजनला पसंत पडे ल? आप याला हा जावई िमळाला तर
समाजातील आपले थान िनि त बदलेल. नुसता सजन न हता. पाठीमागे आणखी काहीतरी
लांब इं जी नाव होते. काहीतरी अवघड श ि या करणारा होता. असे हशार सजन थोडे
असतात, असे भ यासाहे ब हणत होते. खटकावे, नाराज हावे असे या यात एकच होते.
मुकाट्याने कापाकापी करायची, पैसा जोडायचा एवढे च न हते. थोड यात, यां या
मनीसारखेच. एकून चीड आणणारे . न उलगडणारे . उघडक स येत नाही तो ाचार नसतो
एवढे साधे स य या पोरांना कळू नये? जगात असे काही नसावे असे वाट यापयत ठीक आहे ; पण
ते शोधनू काढा, माणसाला कोटात खेचा हे काय? कशाला? हे उ ोग यांना िभकार-इथपयत
द ा येत आिण जीभ चावत. पुढचा श द उ चारणे नको असे यांना वाटे. तोच एक श द िफ
बसतो असे िकतीही वाटले तरी तो सा ात आपला जावई होणार आहे . याने मनीला पा चे आहे ,
दोघांनी एकमेकांना पसंत करायचे आहे हे खरे होते; पण यात कसलीही अडचण येऊ नये असे
भ यासाहे बांना वाटत होते.
भ यासाहे ब द ांची वाटच पाहत होते. सजन आलेला असणार असे ते समजत होते. याला आधीचा
वेळ भ यासाहे बांनी िदला होता.
‘‘हे काय? आले नाहीत? तु ही तर हणाला, वेळा या बाबतीत ते फार.’’
‘‘हो-हो-हो, द ा. मला बोलू तर ाल क नाही? ते येऊन गेले.’’
‘‘नापसंत?’’
‘‘नाही. यांचं हणणं, हा िवषय यांचा आिण तुम या मुलीचा. म ये ‘किमशन एजंट’ कशाला?
यां यात श दांत सांगतो आहे .’’ आिण भ यासाहे ब खोखो हसले.
‘‘ यांची मज -’’
‘‘ यांनी मनीचा फोन-नंबर घेतला आहे .’’
‘‘क सि टंग म, कापाकापीची जागा-’’ द ा अडखळले.
‘‘ याला ‘ऑपरे शन िथएटर’ हणता. ते सगळं यांना सांिगतलं.’’
‘‘कसा काय रं ग वाटतो?’’
‘‘अहो, हा तांबडा, ती तांबडी. जुळायची अडचण काय? बोलला नाही; पण जुळणार असा माझा
होरा आहे .’’
‘‘सारं बायकोसकट िमळणार. खश ू नाही झाला?’’
‘‘तु ही हणालात तो श द ‘िभकार-’ पुढचा दोन अ री बोलायला नको ना? याला काही वाटलं
नाही. ‘काही’ या आधी असाच दोन अ री श द असतो. द ा, शहरी कानांना हे श द कसेही
वाटोत; पण मनातील भावना नेम या सांगायचं हटलं तर दुसरे श द नाहीत-को हापुरी र सा
हो!’’ भ यासाहे ब मोठ्याने हसले आिण ‘अ छा’ हणन ू उभे रािहले.
‘‘मला अचानक एक काम िनघालं आहे . दोघांचं काय मत पडतं ते कळलं क कळवा.’’
आिण भ यासाहे ब आतील दालनात गेले. द ां या मनात आले : ा याक रतासु ा ‘तोच’ श द-
को हापुरी र सा.
यानंतर दोन-तीन िदवसांनी द ांची आिण सजनची भेट हॉि पटलम ये झाली. यांना तो
आवडला. डॉ टर वाटत न हता- हणजे देखणा न हता; पण चेह यावरची बुि म ा लपत न हती.
याने हसन ू द ांचे वागत केले. हणाला,
‘‘तुम या क येला नावानं ओळखतो. पेपरला फोटोच आले होते-’’
‘‘ितखट आहे -’’
‘‘ हणजे फार सौ यच. शरीर, मन ांनी पेट यावा असं सव चाललं आहे .’’
‘‘खरं आहे -’’
‘‘भरर यावर हे लोक शौचाला बसायला लागले. ‘हे लोक’ हणजे फ पंत धान नाही,
तु हीआ हीसु ा.’’
‘‘आपणसु ा?’’
‘‘हो. कारण अस या िनल ज लोकांना आपण पु हा िनवडून देतो. माफ करा. मी फ
ऑपरे शन-िथएटरम ये सजन; बाक हा असा. तुम या क येला भेटतो, बोलतो, आमचं जमेल का
पाहतो. तु हाला क याच कळवील. मी जाऊ?’’
आिण उ राची वाट न पाहता संजय दुस या दालनात गेला.
द ा ल नसमारं भाचे बेत आखत होते. ‘काय पु कळ पािहली; पण असं नाही’ असे येकाने
हटले पािहजे. लायिटंग सय ू काशासारखे असणार होते. ही क पना रणछोडची. नवीनच िनघाले
आहे हणत होता. सजावटीचे काम याने आप याकडे घेतले होते. अ णा, गौडर सवानाच काय
‘ ा सम हे ’ हायला हवे होते. द ांकडील पिहले काय. एकुलते एक. गुळपडीहन औ याकडील
सगळी मंडळी येणारच होती; पण गगा या, चंदर, हैदरसु ा येणार होते. ‘द ा दणका उडवणार’
हणन ू गुळपडीला चचचा िवषय झाला होता. िनमं णपि केचा ा ट घेऊन मेनकाकडे गेले. ितने
वाचली. ित या दाताखाली पिहला खडा ‘बफेट’चा लागला.
‘‘अगं, ह ली जेवणावळीऐवजी हे च असतं.’’
‘‘होय, पण याला ‘बुफे’ हणतात, ‘बफेट’ नाही. तो मुळात च श द आहे . आिण ती ओळ
रािहली : ‘अहे र आणू नये’ ’’
‘‘असं? मेनका, तु यामा याम ये राह दे; पण आतापयत या अहे रापायी माझे लाखभर तरी गेले
असतील. थोडे वसल ू -’’
‘‘ ाक रताच ही प त सु झाली. तुम याकडे येणा या िनमं णपि का पाहा. ही ओळ असतेच.
तु ही असं करा-मी नमुना तयार करते तो पाहा.’’
तो िवषय द ांनी तेथेच थांबवला. यांची मनातन ू फार इ छा होती : समाजातील
भ यासाहे बांसारखी माणसे यायला हवीत; पण तशा यां या ओळखीच न ह या. पैसेवाले बरे च
होते; पण सगळे धं ातले. हणजे समारं भाला सोशल टेटस नसणार.
मनी सहा या सुमारास घरी येणार होती. द ा, मेनका िदवाणखा यात येऊन बसली. फोन आला.
मनीचा? अधाशासारखा द ांनी घेतला. ‘‘रणछोड! बोला-कॅय? बॉ ब फोट? गँगवॉर- थमच
वापरला?’’
बॉ ब फोट सकाळीच झाला होता. द ांनी फोन ठे वला. धापा थांब यावर हणाले,
‘‘मेनका, साडे सहा झाले. आप याकडे पण बॉ ब फोट होणार क काय?’’
‘‘जरा शुभ बोलाल का?’’
खोलीतन ू अ णाही आले.
‘‘सहापयत येणार होती ना?’’
‘‘जॅममधे सापडली असेल-’’
आिण दारावरची बेल वाजली. द ांनी दार उघडले. मनी हसत होती. हणाली,
‘‘माझं अिभनंदन करा.’’
अ णा, मेनका एकदम उभी रािहली.
‘‘मेनका, आधी साखर आण-’’ अ णा ओरडले.
मनी आत आली.
‘‘एकटीच?’’
‘‘येतोय-’’
तोवर संजय आला. याचा अवतार पाहताच अचानक मळभ येऊन काश लु हावा तसे
िदवाणखा याचे झाले. हॉि पटलम ये तो द ांना असा िदसला नाही. नेसू पँट-शट होते; पण दोन
िदवस वापर यासारखे वाटत होते. पायांत वहाणा हो या. दाढी एक िदवसाची वाढलेली वाटत
होती. तो हसला. ितघांचे हस याचेही बळ गेले होते. यासाने यांनी हस यासारखे केले.
संजय या हे ल ात आले. हसत हणाला,
‘‘द ा, आई, मी फ हॉि पटलम ये सजन. बाक हा असा-’’
‘‘ ‘असा’ हणजे वाईट काय आहे ?’’ अ णा कसेबसे बोलले.
मग सगळे भानावर आले. ल नाची बोलणी सु झाली. तो बॉ ब फोटच होता.
मनन ू े थम सवा या हातावर पेढा ठे वला. ितघांचा जीव भांड्यात पडला. मन-ू संजयचे ल न
होणार. आप याला सजन जावई िमळणार. नुसता ‘सजन’ नाही; परी ेत पिहला आलेला, अनेक
पा रतोिषके िमळवलेला ा िवचाराने ितघे फुलन ू आले. मळभ गेले, काश आला. फ कपडे
कारकुनासारखे होते. पायांत वहाणा हो या. यासु ा धड न ह या. खोटा िझजले या. एका
वहाणेचा तर एक अंगठा तुटला होता; पण एवढी तडजोड सोसायला द ा तयार होते.
पण तडजोडीचा हा आरं भ होता. द ांना सालंकृत क यादान करायचे होते; पण मुळात
‘क यादान’च न हते. न दणी-प तीने िववाह होणार होता. न दणी-ऑिफसात दोघे एकटी जाणार
होती. तेसु ा टॅ सीने. िववाह-भोजनाला फ घरातील माणसे. िमनतवारीने गौडरकाका, िशवा
आिण रणछोड ांचा अंतभाव होणार होता. नवे कपडे तरी? सगळे वापरता येत नाहीत इतके
दोघांचे कपडे होते. नवीन कपड्यांची गरज काय? हणजे स याचे फाटेपयत न यांना थांबायचे
होते.
मनी एकेक ध के देत होती. अ णांना लड ेशरचा ास होता. मेनकाने मुकाट्याने बी.पी.ची
गोळी अ णांना िदली. ‘‘काही गरज नाही’’ असे ते हणू लागले. मेनका मोठ्याने बोलली,
‘‘तु ही या, अजन ू मु काम आला नसेल.’’
ितने द ांना गोळी िदली. ती का पोजची होती. यांनी काही न बोलता घेतली. मनी बोलायची
थांबली. ते हा मेनका हणाली,
‘‘ हणजे म ये, स यनारायणा या पज ू ेसारखं हण ना-’’
‘‘स यनारायण? यात िकती यातायात. भटजी, चौरं गावरील पसारा, ते सोवळं नेसणं अन् साद
िन काय िन काय-’’
‘‘मग इतका वेळ का लागला गं?’’
आता जावई वेद ऐकवू लागले. तो ‘संजय उवाच’ला बरा हणायला लावणारा. ल नाची गरजच
काय, असा ‘मुले कुठार:’ च मनीने उपि थत केला. महाभारतापासन ू चे दाखले िदले. एका
काळात तर िववाहसं थाच न हती. युरोप-अमे रकेत आज नाही. तसेच एक रा चे, पटत
नाहीसे िदसले तर िवभ हायचे. पॅि मनी माणे मॅि मनी सु झा ये-
‘‘मुलाचं नाव?’’
‘‘बाप हणन ू िम ाचंं लावायचं. ती प तसु ा सदोष आहे . वीडनम ये आईचं नाव मुलगा
लावतो. ते खरं .’’
कुठून िवचारले असे मेनकाला झाले. पु तके वाचन ू केलेली ही बा कळ बडबड आहे हे मेनकाला
कळत होते, तरी मनीचे थोबाड बंद करायचे ित या मनात आले.
‘‘ हणजे मन,ू आज ि यांना काय ाकडे धाव घेता येते. तेसु ा-’’
‘‘कसलं संर ण? फसवणक ू चाल ये. राज थानातलं ‘सती- करण’ वाचलंस ना? हंड्याव न
मुल ना जाळ या या बात या पेपरला येतातच ना? ी या देहावर व ं ठे वायची आिण याच
वेळी फेडायची-हा तमाशा ा देशातच चाललाय ना? कायदेशीर लाच घेणं हे आपण उघड्या
डो यांनी पाहतोच ना? काय उ र आहे ? मग िववाहाचं नाटक तरी कशाला?’’
द ांची सहनश संपली होती. हे ल न मोडलेले बरे असे यांना वाटू लागले.
‘‘आमची क या झोपडप ीत काम करते हे माहीत आहे ?’’ यांनी िवचारले.
‘‘खरी लढाई ितथं आहे . मुकाट्यानं काम करणं. मोच, िनषेध ही जािहरातबाजी-’’
एकूण मनीचे हे उ ोग यांना पसंत होते.
संजयला शरण आणणारे आतापयत कोणी भेटले न हते. मनी भेटली. संजयने ित या मताशी
पु कळ वाद केला. शेवटी हणाला,
‘‘मन,ू मला हे जमायचं नाही. गहन, गुंतागुंतीचा आहे . मुलाचं िपत ृ व िम ानं नाकारलं, ‘तू
बाहे र कुठे शेण खा लंस’ असं िम हणाला तर? मैि णीनं काय करायचं? थोड यात, हॉटेलात
डोसा खावा इतकं हे सोपं नाही. बुि वादानं मला उ र देता येणार नाही; पण एवढं जा याची
माझी ताकद नाही-’’
‘‘तुझा ‘ से स’ला आ ेप नाही-’’
‘‘ या यावरसु ा अिधक खोलात जाऊन िवचार केला नाही.’’
‘‘थोड यात, व न िकतीही आव आणलास तरी आतन ू बुरशी आलेली यु रटन आहे स. सांग
ना-’’
‘‘ ा यावर वाद नको. न दणी प त मला मा य आहे .’’
तुटेपयत ताणायचे नाही असे मनीने आधीच ठरवले होते. ती ितथेच थांबली.
केवळ तेवढ्याचक रता ती थांबली असे नाही. संजयने ित या मनाचा क जा घेतला होता. एक तर
सजरीतील या या कौश याब ल ितने खपू ऐकले होते. असे असन ू ही तो आपण होऊन कधी
बोलत न हता. पेशंटची ऐपत नाही अशी याची खा ी झाली तर अनेक वेळा याने िवनामू य
ऑपरे शने केली होती. जोखमीची श ि या हटले क , यांना संजय उपा ये लागेच. असा हा
गुणी माणस ू अनेक सजर्नना खाटीक हणे. या यवसायात िशरलेला काळाबाजार जमेल या
मागाने िनपटून काढ याची भाबडी मह वाकां ा याने बाळगली होती. डॉ टर, सजन पेशंटला
कसे लुबाडतात हे पेशंटना सरळ सांगे. आप याच यावसाियकांची िबंगे बाहे र फोडी. संजयने
ितला िजंकले होते.
पोरीचा संसार कसा होणार, ही िचंता द ा, मेनका ांना पडली होती ती हणन ू च वायफळ होती.
दोघे एकमेकांत बुडाली होती. मनीचे एर हीचे ‘पु षी’ राहणे बदलले होते. िवशेषत: रा ी नऊ या
सुमारास तो क स ट सीतन ू येई या वेळी आपण आहोत यापे ा अिधक सुंदर िदसावे हणन ू
द असे. दारावर या बेलचा सांकेितक आवाज झाला, क भक ू लाग यागत ती दार उघडी.
या या ग यात हात टाक आिण ‘डािलग’ हणन ू याचे दीघ चंुबन घेई. या या चेह याव न,
केसांतन ू हात िफरवी, पीस िफरावे तशा कोमल वरात िवचारी,
‘‘इतका उशीर?’’
‘‘कुठं ? नेहमीपे ा थोडा लवकरच आलोय-’’
आठवड्यातन ू तीन िदवस या यासारखेच िशसारी आलेले डॉ टर िम होते यांची बैठक असे.
सगळे टेहळणीवर. कोणा डॉ टरने कोणा पेशंटला टांग मारली. पुरावा गोळा करायचा. डॉ टरला
कोटात खेचायचा. असे पुरावे िमळणे सोपे नसे. पुरावे िमळत होते; पण कोटात िटकतील इतके
मजबत ू नसत. या तीन िदवसांत संजयला घरी यायला रा ी बारासु ा होत. मनी याला
नेहमीसारखी िभडे . अशा वेळी संजयचा पिहला असे,
‘‘जेवली नाहीस? म ये, तुला िकती वेळा सांगायचं? खा लंसु ा नाहीस? नो, नो, मन ू , िधस इज
इ सफरे बल.’’ अशा ा ग डस संसाराची द ा, मेनका िचंता करत होती!
शहरातील मुख र यांपक ै तो एक होता. आधुिनकतेने गजबजलेला. ‘बुले हार’,
‘देिझरे ’सारखी नामवंत खा पेयगहृ े याच र यावर. दुतफा उं च, आधुिनक बांधणी या इमारती.
अहोरा गजबजलेला. वाहने, माणसे ांची वदळ. नाना देशचे लोक पा ला िमळत ते इथेच.
इंपोटड गाड्यांतन ू वास करणारे , मं यांपयत जवळीक असलेले मगलर देख या देहा या
ि यांना कवळसन ू म पान करत इथ याच एखा ा म पानगहृ ात. मुंबानगरीचे वैभव िजवंत
होऊन वावरे ते इथेच.
ाच र यावर िनमवाडी लेनमधे माणस ू गेला तर एखा ा च यहू ात गे यासारखे याला वाटे.
थोडे से चालन ू गे यावर वडा या पारं यासार या ग या िनमवाडी लेनला फुटत. इथन ू पुढे
मंुबई या जणू थोबाडात मार यासाठी क काय, धारावी या खालोखाल मांक लागेल अशी
िव तीण झोपडप ी. िशसारी यावी असे दै य, गिल छपणा ांचे रा य. फोरासरोडची दुसरी आव ृ ी
इथेच; फ ‘िपंजरे ’ नाहीत. ीदेहाची रं गरं गोटी नाही. इथे आ य घेणारे तसेच गरज,ू कंगाल;
पण मो याचे प रचय नस याने, उं ची, दुम ळ मालही असे. अ सल जाणकारांनाच ते प े माहीत
असत. रणछोड अशा े जाणकारांपक ै एक. गौडर हणन ू च याला मानत. जे रणछोडला
माहीत नाही ते मुंबईत कोणालाही माहीत असणार नाही असे ते हणत. कुला या या य,ू अरब
मालाची ओळख क न देतानाच रणछोडनी एकदा गौडरला इथेही आणले. मग िदसायला
‘घाटीण’ पण भेटणा याला पागल बनवील असा माल कसा असतो ते गौडरने अनुभवले. रणछोडने
िवचारले, ‘‘कसं वाटलं?’’ गौडर हणाले, ‘‘ यू झक मारते; पण पु हा पु हा नको. हाडं
िखळिखळी करते. लाजवते. ांना पुरा पडे ल याला माझा िणपात.’’
अशा ा वातावरणात ‘राणा ताप’ ही आरं भीची इमारत. ाच इमारतीत तळमज यावर द ांनी
मनीक रता श त लॉक घेतला होता. िनमवाडी झोपडप ी इथन ू च काही अंतरावर सु होते.
इथले वातावरण पाहनच लॉकबाहे र राखण कर याक रता िशवाकडे काम सोपवले; पण काम
तेवढे च न हते. ‘राणा ताप’शी आ यावर मनी पायउतार होई. आप या ल यात जाई. िशवा
लॉक व छ करायला लागे. करावाच लागे. मुले हळूहळू वाढत होती. सोबत गिल छपणा घेऊन
ती येत. यांचा वावर झा यावर जागेचे व प पारोसे होई. मनी या ओळखी वाढत हो या. तेथील
माणसांना ‘बाई’ हणन ू ती ओळखीची होती. तेथील दै या या जाती अनंत. वेदनेचे कार
असं य. टीचभर ग लीत ते सव मावत आहे याने आरं भाला मनी थ क झाली. पुढे प रचयाचे
होऊन ित या संवेदना मे या. ‘ येक ग लीत असं जग?’ या िवचाराने ितचा थरकाप होई.
एवढ्याशा ग लीलासु ा आपण पुरे पडणार नाहीत ाची क पना ितला होती. एका बाई या
पोटात कळा येत. अस कळा. गडबडा लोळे . मनन ू े संजयला आणले. तपासताच संजयने ितला
गाडीत घातले. िकलोभर वजनाचा एक गोळा िनघाला. बाईचे ाण वाचले. संजयने मनीला जवळ
घेतले. ‘‘म ये, हे काम खरं . मोच हणजे जािहरातबाजी. आय अ◌ॅम ाऊड ऑ ह य.ू ’
या िदवशी मनीचा ग लीत खरा जम बसला. बाईबा या कोणी आजारी झाले तर माणसे
‘बाई’कडे धाव घेऊ लागली. शेवटी ते काम जवळ याच एका जी.पी.कडे लावन ू िदले. सजरी
असली क संजयकडे . इतके िदवस मुलांना शाळे त ये याक रता लाच ावी लागे. आता बायाच
पोरांना ‘राणा ताप’म ये पाठवू लाग या. मन,ू संजय दोघे एकदमच सकाळी बाहे र पडत.
‘‘आज लवकर िनघालीस?’’
‘‘गौडरकाकांना ताप आलाय. िशवा येणार नाही.’’
‘‘सांभाळून जा. ॅिफक-जॅमची वेळ आहे .’’
गौडरचा ताप, आठ िदवस झाले, उतरत न हता. टायफॉइड होता. आणखी काही िदवसांनी घाम
येऊन उतरला. सवानी सुटकेचा ास टाकला. गौडर पं याह रीत आले होते. िनिम ाला टेकलेले
वय. यांची पं याह री थाटात करायची, होम, शांती, सगळे धािमक सोप कर करायचे, असे
ठरले होेते. द ा हणाले, ‘‘िबचा यां या आयु याला तेवढाच बदल.’’ गौडर हटले क द ांना
वत:चे आयु य आठवे. ते भेटले नसते तर आज आपली काय दशा होती? हा पैसा, वैभव सारे
गौडरचे उपकार. जुने मरण झाले क यांचे डोळे डबडबत. गौडरचे इतर धंदे यांना माहीत होते.
मेनका कधी कधी मरण क न देई. द ा हणत, ‘‘ यांनी काही शेण खा लं तरी मा याकडे
यांना माफ आहे .’’
पण या तापाने गौडरची श गेली. बाथ मपयतही जाता येईनासे झाले. िशवा च क
पाठुंगळीस घेऊन यांना नेई. गौडर हणत,
‘‘िशवा, गे या ज मीची कोणती पु याई उभी रािहली आिण तू भेटलास रे . सगळे द ांचे उपकार.’’
चार िदवस गेले. ताप उलटला. संजय या िदवशी चिकत झाला. वत:शी उ ारला,
‘‘घाम येऊन ताप जातो आिण लगेच पु हा उपटतो. मन,ू पॅथॉलॉिज टला फोन कर आिण काकांचं
र तपासा. हा टायफॉइड न हे .’’
लड- रपोट येईपयत संजय अ व थ होता. मनी याची अव था पाहत होती. या िदवशी तो
क सि टंगमधन ू ही लवकर आला. गौडरचा लड- रपोट यायचा होता.
‘‘गेलाय आणायला. संज,ू तू इतका अपसेट होतोस? रपोट येऊ दे-’’
‘‘िधस टपरे चर हॅज निथंग टू डू िवथ एं टे रक फ हर. म ये, घाम येऊन ताप जातो. ाचा अथ
पेशंट टायफॉइडमधन ू मु . पु हा टपरे चर. या डॉ टरनं लड- रपोट घेत यािशवाय ीटमट सु
केलेली िदसते.’’
 रपोट आला. तो वाचताच संजय ओरडला,
‘‘ओ हे ल! लुकोसाइट काऊंट पाहा-पंचवीस हजार. कॅ सरची टिमनल अव था.’’
‘कॅ सर’ हणताच मनी मटकन खाली बसली. संजयकडे पाहत हणाली,
‘‘पु हा नीट पाहा. टिमनल? असं नको रे बोल.ू आज काकांना ताप नाही. मा याशी चांगले
बोलले.’’
‘‘हीच ा दुख याची फसवेिगरी आहे . ताप गेला क आपण चांगलं बरं झा यासारखं पेशंटला
वाटतं.
‘‘काही करता येणार नाही?’’
‘‘ट-िम-न-ल. ाचा अथ काय?’’
इथन ू पुढे दोन आठवडे धावाधावीत गेले. दुस याच िदवशी मनीने आईला फोन केला. संजय तेथेच
होता. फोन संपताच हणाला,
‘‘मना, हे काय चालवलं आहे स? गौडरना मु ाम सांगू नका; पण ‘टाटा’ हणताच यांना
कळणार नाही का? कळायचं ते हा कळू दे. फ यांना वेदना कमी होतील एवढी काळजी घेऊ.
यां या इ टेटीची यव था झा ये. भरपरू जगले. सुखात जगले. र ाची नाही तरी भावांपे ा
जा त माया करणारी माणसं आहे त. याची यांना जाण आहे -’’
‘‘ ॉ नाँिसस काय?’’
‘‘ते कळलं हणन ू काय फरक पडणार आहे ? बी रॅ शनल!’’
दुस या िदवशी द ांना कळले, टाटाम ये संजयचे वजन आहे . श ि येक रता तेथे तो जात
असतो. याने श द टाकला तर-
मनीने तो िवषय काढताच संजय िचड यासारखा झाला.
‘‘नोऽऽम ये. एन ओ नो. एका अिधक गरजू पेशंटची जागा मरणा या माणसाक रता अडवायची?
एकदा ितथं पाहन ये. देशात कुठून कुठून पेशंट येतात. उतरायला नातेवाईक नाहीत, हॉटेलात
पैसे नाहीत असे पेशंट आिण यांचे नातेवाईक फुटपाथवर पथा या टाकून िदवस काढताहे त.’’
मनू ग प झाली. गौडरकाकांना थम भेटायला गेली ते हा थरथरत होती. ितला पाहताच घाईने
गौडर बसते झाले.
‘‘मनीषा, काय तु ही लोकांनी गडबड, धावपळ चालव ये? मी चांगला आहे गं. चार िदवसांनी
िहंडािफरायला लागेन.’’
‘‘कुठं दुखतखुपत नाही ना?’’
‘‘कु ं काही नाही. फ अश पणा तापा या मानानं जा त वाटतो; पण याक रता िशवा आहे .’’
मनी या िजभेवर आले होते : काकांना सांगन ू टाकावे. िबचा यांना अंधारात कशाला ठे वायचे?
ितला धीर झाला नाही. आणखी दोन िदवसांनी यांना ते कळले. यांना ध का वगैरे बसला
नाही. ना यातले कोणी रडणारे नाही, खपू जगलो हीच यांची भावना. या िदवशी मनू गेली
ते हा यांनी ितचे हसनू वागत केले.
‘‘तुझीच वाट पाहत होतो. म ये, आ ही चाललो. आमचा िनरोप या-’’
‘‘असं नाही बोलायचं, काका. बरे हाल-’’
‘‘अग टिमनल आहे . बरं काय वाटेल?’’
‘‘तो श द तु हाला कळला?’’
‘‘ि ह टो रया टिमनस ल ात ठे वलं. आमचं ही.टी. जवळ आलं-भायख यापयत आलोय हण
ना. एकच कर : जावयांना सांग, वेदना हायला लाग या तर गुंगीत ठे वा. रड येस काय? माझं
काय वाईट झालं? पोटची पोर देणार नाही अशी माया िदलीस. लहान भावानं जपावं तसे द ा
जपतात. खपू पैसा िमळवला. उडवलाही तसाच. काही िदवस बदनाम होतो; नंतर सगळा आनंद
होता. वाईटसाईट यसनं केली; पण याचा प ा ाप नाही.’’
बोलता बोलता गौडर या डो यांवर झापड आली. मनीने सग यांना बोलावन ू घेतले. गौडरचा
हात हातात ध न बसन ू होती. केसांचा िजवंतपणा ित यादेखत कमी होत होता. ितने हाक
मारली. ते ‘हं’ हणाले. मनीने संजयकडे पािहले. तो पुटपुटला,
‘‘ही इज डाियंग-जरा वेळानं बेशु ीत जातील. नंतर काहीही झालं तरी यांना कळणार नाही-’’
‘‘हात गार लागताहे त-’’
‘‘पाय याहीपे ा गार लागतील. मन,ू ज म आिण म ृ यू हे िनसगातील सवात मोठे चम कार
आहे त. गभात ठोके पडू लागतात. कुठून येतात? मेिडकल साय सला माहीत नाही. गौडरचा
ास पाहा मंद होत आहे -’’
तेवढ्यात गौडरनी मान हलवली. झट याने मनू यां याजवळ गेली.
‘‘‘काय हवंय, काका?’’
यांना काही नको होते. ितचा अखेरचा िनरोप घे याक रता यांनी मान िफरवली होती.
द ां या िव ात गौडरनी केवढी पोकळी िनमाण केली ाची क पना द ांना आधी आली नाही.
आयु याला िखंडार पडावे तशी यांची अव था झाली. गौडरना आपण मं ा नी िदला नाही हे च
एक श य यांना सलत होते. मं ा नीचा िवषय िनघाला. ‘‘ याचं गो माहीत नाही, संपण ू नाव
माहीत नाही याला मं ा नी कसला देता?’’ संजय या या ावर कोणाकडे च उ र न हते.
खु द ांना ‘एच. के. गौडर’मधील ‘एच. के’ कशाक रता ते माहीत न हते. वीज-भ ीत दहन
झाले. यामुळे धड अ थीही िमळा या नाहीत. थोडी राख िमळाली. द ांनी ती एका चांदी या
करं डकात ठे वली.
‘‘गंगेत िवसजन तरी करा. चांदी या भांड्यात ठे वायला महा मा गांध या का अ थी आहे त?’’
‘‘मेनका, एक ल ात ठे वा : गौडरिवषयी कसलीही थ ा-म करी क नका. मा यावर मेहेरबानी
करा.’’
द ा इतके हळवे झाले होते. तीन िदवसांवर कोचात पुत यासारखे बसन ू होते. पाहावे ते हा डोळे
लाल. चेहरा पडलेला. आवाज खोल. गौडरमुळे यां या आयु याला कलाटणी िमळाली हे च एक
कारण न हते. गौडर या पोर या आयु याचा यां या मनात सारखा िवचार येई आिण ते
कळवळत. माया करणारी माणसे यांना िमळाली. गौडरनीही पुजारी कुटुंबावर जीव टाकला.
मनू या जगावेग या ल नात ‘अहे र’ - करण न हतेच. गौडरना तसेच ल न पाहन वेदना
झा या. कळवळून ते रणछोडला हणाले,
‘‘आम या म याचं ल न अनाथा मात या मुलीसारखं झालं हो!’’ आिण यां या डो यांतन ू अ ू
ओघळू लागले. भर ओसर यावर हणाले, ‘‘एक स ला हवा आहे , रणछोड. मनात फार आहे : पोर
आप या घरी गेली. माझी आठवण हणन ू ितला काही ावं. काय ावं?’’
‘‘नवी कोरी कार. दुसरं काय देणार, साहे ब? रोज ती वापरणार. ते हा ितला पिहली आठवण
होईल तुमची. सग यांना सांगेल, ‘गाडी मा या काकांनी मला ल नात भेट िदली.’’
‘‘ ‘संघी’त आज या आज जा. माझी आवडती मॉडे स तु हाला माहीत आहे त. यातील एक गाडी
घेऊन या.’’
मनन ू े मुकाट्याने कार घेतली.
तीन िदवस झाले तरी द ां या आठवणी संपत न ह या. पावलोपावली या वाटेत येत. यां या
जागेवर सारे च खश ू होत; पण सुचवली कोणी? मळ ू ची गौडरकाकांची. आय या वेळी पैसे न हते.
ते गौडरनी घेतलेच नाहीत. यािशवाय कागद झाला. नंतर के हातरी द ांनी िदले.
मेनकाचे मन गौडरब ल तेवढे साफ न हते. छं दीफंदी होते. तेच ध न बसली होती; पण यां या
र ेव न ितने केलेला िवनोद रा सी होता. दुसरे कोणी असते तर द ांनी थोबाडात मारली
असती; पण ितला माहीत तरी होते : ितचे द ांशी ल न झाले यात गौडरचा मोठा भाग होता.
एक िदवस भ यासाहे ब यांना िवचा लागले,
‘‘द ाजी, गे या ज मी तु ही आिण गौडर भाऊ होतात का?’’
या ामागे इितहास होता. मेनकाशी ल न हावे असे द ांइतकेच गौडरना वाटत होेते. यांना
भीती वाटे, अशा वयात ल न झाले नाही तर आपली वाट द ा धरतील. आठवड्यातन ू एकदोनदा
तरी यांचा भ यासाहे बांना फोन असे, ‘‘कसंही क न हे जमवा.’’ िवधवा िववाह ह ली सरास
होतात हे द ांना यांनीच पटवले.
एक सं कार यापलीकडे द ां या ल नाला अथ न हता. मनी या ल नाची ती जणू तालीमच
होती. अहे र फ गौडरकाकांचा. मेनकाला नेकलेस. तो ती कधीच वापरत नसे. द ा संतापत;
पण यां या तजनीतील ती जाड अंगठी आजही द ांची सोबत करत होती.
अशा िकती हणन ू आठवणी अडगळीतन ू बाहे र या यात? रामला मुंबईला आणणे हे यांना नैितक
कत य वाटे; पण कसा आणणार? मेनका या ‘भंडा या’चे त डही पाहायला तयार न हती. आता
‘राम’ जगातन ू च नाहीसा झाला; तेथे िशवा आला. गौडरकाकांकडे कसे छान जमले होते.
‘िशवा’शी येताच द ा थबकले. याची काहीतरी यव था करायला हवी होती. िशवाच यां या
गौडर-आठवण ना बांध घाली.
िशवाव न गुळपडीत येत. विडलांपाठोपाठ आई, अ णा, काकू ितघे गेली. वये झाली होती.
रड यासारखे काही न हते. काकू या अं यिवधीलाही ते गेले नाहीत. खडूस बाई; पण नंतर
गावाशी संबंध तुट यासारखाच झाला. औ याचे िनयिमत प येई. द ा उ र पाठवीत. गावातील
ज म-मरणे कळत. जुने ‘नव ह’ गेले. नवे आले. यांनी पवू चे परवडले हणायचे वेळ आणली.
सारे दा बाज. एकेकाचे खोके झालेले. नव हच काय, हातभ ीने हाहाकार उडवला होता,
घरोघरी दा बाज. िचंतू वैशंपायनचा नातू तर दा िपऊन मेला.
मगिलंगची तर हैदर-चंदर ांनी संघटनाच बांधली होती. धंदा अंधारातील. िदवसा दोघे उजळ
मा याने वावरत. हैदर ा गँगचा पुढारी. अिधका याचे हात ओले ठे वणे, मुंबई-दुबईशी संबंध ठे वणे
ही जोखमीची कामे या याकडे . यांचा धंदा कसा चालतो, नेमके कोणाला ठाऊक न हते. याचे
‘डायरे ट’ दुबईशी संबंध आहे त, समु ात याची दाऊदची भेट होते, वगैरे. सारे तक. लोकांना
िदसे. बैलगाड्यांना हैदरचे बोलावणे येई ते हा गाडीवाले याची वाटच पाहत. चौपट भाडे फ
सालदु यातन ू गारं बी या पुलाशी जा याक रता. तेथे क तयार असत.
गुळपडीतच काय, आसपासही सव भीतीचे, तकाचे वातावरण होते. ा करणाचा कोणाला
उपसग न हता. भंडारवाडा, मुसलमानवाडा या िठकाणी नेमके काय चालले आहे ाचा प ा
कोणाला लागत न हता. भीतीचे मु य कारण हे होते. यातन ू च िबनबुडाचे तक िनमाण होत.
दोन तकाना तर हसावे क रडावे हे च शहा यांना कळे ना. ‘‘सरकार काय करताय?’’ ा
ाला कोणीतरी सांगे, ‘‘सरकारला कळव याची कोणाची िबशाद आहे ? खब याचं नाव कळलं
तर याची नाविनशाणी राहत नाही. ालरनं खोल समु ात नेतात आिण पो यात घालन ू समु ात
टाकतात.’’ कोणीतरी गावात सोडलेली ही ‘पुडी’. काही िदवस ितची चलती होती. ‘खब या’ हा
श द गावात कोणी आयात केला कळले नाही; पण तो फार पॉ युलर झाला. गुळपडीचे सव टपाल
से सॉर होऊन बाहे र जाते अशी एक वाता होती. द ांना येणा या औ या या काडावर, पािकटावर
तालुका पो टाचा टँप असे. श य होते ते हण तालु याकडे जाऊन प पो टात टाकत. देशातील
ाचारा या कथा पेपरम ये वाचायला िमळत. न वद सालचा सुमार. पंत धानांपासन ू सारे
टमरे ल घेऊन र या या कडे ला िवधीला बसायला लागले होते. ापुढे गुळपडी या िभड्यां या
डुंगात म यरा ी चालणा या बिहिवधीचा प ा लावायला वेळ कोणाला होता?
पण के हातरी कळस हायचा होता. वरपयत गवगवा झाला. शासन खडबडून जागे झाले. ाचा
वारा लोकांना थम लागला तो बद यांमुळे. अचानक क टम ऑिफसर, पोलीस ऑिफसर ां या
बद या झा या. नवे चेहरे िदसू लागले. यांचे चेहरे , चाल पुरेपरू मुदाड. ाच वेळी हैदर अचानक
नाहीसा झाला. पु हा तकाचे पेव. कोणी हणे, दुबईला गेला. कोणी हणे, भडीबाजारात आहे .
लाि टक ऑपरे शन क न चेहरा बदललायन. लॅि टक सजरी हणजे बँडेज बांध यासारखे आहे
असा सवाचा समज. गुळपडीत काहीतरी आ त घडणार, हा लोकांचा तक खरा ठरला.
औ याची प े नेहमी माणे येत. यात आडूनआडून उ लेख असे तोसु ा सांकेितक भाषेसारखा :
‘गावात हवामान चांगले नाही’, ‘समु ाची भरती ितिदनी वाढते आहे ’, ‘डुंगावर लाटा हापटू
लाग ये’, ‘काहीतरी आ त घडणार’ ा चालीवर. हैदर गायब झाला ते हा औ याने िलिहले :
‘धम ू केतू गेला.’ चंदरला अटक झाली ते हा प ात होते : ‘घस
ू पळाली, उं दीर सापडला.’
गौडर या दुख या या आसपास काळातील ा गो ी. औ या या भाषेचा अथ लाव या या
मन:ि थतीत द ा न हते. भै यासाहे बांकडून गुळपडी या सम कथा ऐकायला िमळा या.
गौडर या टसंबंधी खडा तयार झाला होता. यासंबंधी बोलायला भै यासाहे बांनी बोलावले होते.
काम झा यावर यांनी िवचारले,
‘‘गुळपडीकडील तु हाला कळलं क नाही? क टम, पोलीस ां या देखत ांचे धंदे चालले होते.
ा देशाचं काय होणार तेच कळत नाही. थोड यात, दुस या बाजीरावाची कारक द चालू आहे .
नाच, गाणी, तमाशे, नाटकशाळा, भोजनभाऊ -’’
‘‘भै यासाहे ब, हे सारं गुळपडीला चाललाय? असं अधांतरी नको. प बोला-’’ नंतर द ांना
कळले. याने घाम फुटला. हैदर अचानक गायब झाला वगैरे. मुसलमानवाडा, भंडारवाडा येथील
सग या घरांना पोिलसांनी खण या लाव या. चंदरची पोलीस अ रश: धुलाई करत होते. हैदरचा
तो डे युटी. हैदर सटकला. मि लंगचे तपशील िमळव याची श यता फ चंदरकडे . तो मा
इितहासातील मराठा सैिनकाला शोभेसा वागला. िकतीही मारपीट झाली तरी याचा एक घोष :
‘‘साहे ब, िकती मारलंत, हाडं मोडलीत, चाप लावलेत तरी माहीतच नाही तर काय सांग?ू ’’ ते
खरे च होते. शेवटी पोलीस हरले. चंदरला यांनी सोडले; पण याचे िचपाट झाले होते. उभे राहता
येत न हते. जरा हलले क मण यातील कळ म तकात जाई. नातेवाइकांनी याला घरी आणले;
पण येक हालचालीत तो गुरासारखा ओरडे . हणे, ‘‘सहन होत नाही. गुळपडी नको. मला
इथेच म दे.’’ सरकारी डॉ टरने तपासले. िनिवकार आवाजात हणाला, ‘‘मुंबईला यायला
पािहजे.’’
‘‘भै यासाहे ब, काय क ? गौडरकाका अखेरचे ण मोजत आहे त. चंदरही जवळचाच. ा
संकटात धावन ू गेलो नाही आिण तो मेला तर ज मभर मन खाईल-’’
‘‘ याला मुंबईला आणायला पािहजे असं डॉ टर हणतो. जावयांचा स ला या.’’ जावयाने सव
ऐकून घेतले. थोडा वेळ िवचार केला. हणाले,
‘‘द ा, तपास यािशवाय काही सांगता येणार नाही.’’
‘‘काही आशा?’’
‘‘मरे लच असं नाही. फार क न मण यातील कािटलेज बाहे र आलं असावं. ते कोण या अव थेत
आहे यावर सारं अवलंबन ू आहे . ताबडतोब अँ युलस पाठवा.’’
दुस याच िदवशी चंदर संजय या हॉि पटलम ये आला.
‘‘या कळा थांबवता येतील का डॉ टर?’’ चंदर कसेबसे एवढे बोलला. तोवर ाणांितक कळ
आली. याचा चेहरा िपळवटला.
‘‘जरा सोसा.’’ पेनिकलरचा हे वी डोस तयार करता करता िस टर हणाली. ितने औषध िदले.
पाच िमिनटांत कळा जवळजवळ थांब या. संजयने या या कानाशी त ड नेले.
‘‘कसं वाटतं? आता कळा थांबतील-’’
ए स-रे ची तयारी झाली. संजयने क याची तपासणी केली. याला हवा होता या जागेचा ए स-रे
काढला आिण क स ट सीम ये जाऊन हवेत ए स-रे धरला. बराच वेळ तो ए स-रे िनरी ण
करत होता. ए स-रे िस टरकडे देत आप या जागेवर येऊन बसला. उ सुक चेह याने द ा सारे
पाहत होते.
‘‘काय आहे ?’’
‘‘अंदाज होता तेच. चौ या मण यावरील कािटलेज संपण ू बाहे र आलं आहे .’’
‘‘काही आशा?’’
संजय बोलला नाही. याने वर बोट दाखवले.
‘‘संजय, त,ू मनी िनरी रवादी-’’
‘‘आिदश मानतो. मानावीच लागते. िव भर ती काम करत असलेली आपण पाहतो. आ ही
डॉ टरसु ा ित यापुढं न होतो. तुमचा िम बरा होईल क कमरे पासन ू लुळा पडे ल ते आताच
सांगता येत नाही. ऑपरे शन मोठं असेल-सहा तास चालणार. मदतीला चार सजन लागतील.
िशवाय नेहमीचा जामािनमा. सारं नीट होईल अशी आपण आशा क या.’’
द ा एकटेच बसाय या खोलीत होते. मेनका, मनी यांनी के हा तरी चंदरचे नाव ऐकलेले. याला
पािहलेलेसु ा नाही. द ा गावाकडील अनेक ा े िवकत घेतात यापैक एक, हीच यांची
भावना.
गुळपडीचे लहानपणाचे आयु य द ा आठवत होते. हैदर, चंदर ांना फ ओळखत होते. अिधक
प रचय झाला तो मारामारीने. हैदर तसा यां यात बसणारा न हताच. िशवाय तो पािक तानचा
हे र आहे अशी गावात बोलवा होती. द ांची भावना तीच. ‘‘ या लांड्यापासन ू सावध रहा’’ असे
चंदरला अनेक वेळा यांनी सांिगतले होते. ‘ मि लंग’िवषयी यांना काहीच मत न हते.
पंत धानापासन ू िजथे मि लंगचे उ ोग चालताहे त तेथे चंदरला एकट्याला दोष का ावा? दोन
 मगलरांची जात वेगळी एवढाच फरक. प रणाम एकच : देशाला खकडे ओढत नेणे. खरे हणजे
एवढ्या मोठ्या िवचारांना जागाच न हती. अपघाताने, योगायोगाने कणके या गो यावर बसले.
रे षा उमटली. पैसा आला. द ा तरी वेगळे काय करत होते? रणछोडकडून येणारा ह ा, कसला,
कोठून येतो ाची यांनी तरी कोठे चौकशी केली होती? हणजे तशी चौकशी केली होती. काय
चालले आहे यांना कळत होते; पण ते बेकायदा असले तरी ते वत: करत न हते. ते हा पाप
नाहीच असे यांचे रै ािशक होते.
दैवाचे फासे उलटे पडते, चंदरने लकमीला आ य िदला नसता तर ती यांनाच िचकटणार होती
ना? नंतरची आयु याची िधंड टळली ती चंदरमुळे. याचा नेह सोडायला ते तयार न हते ते ा
उपकारांमुळे. एका अ र ातन ू चंदरने याला वाचवलं अशी यांची भावना. या जगात वावरताना
मधन ू च बाजू या दालनात चाललेले ऑपरे शन यांना आठवे. ितकडे पाहत. मग घड्याळात. मग
ऑपरे शन िकती वेळ चालले आहे ाचा िवचार. ‘गुळपडी’ आिण हा िवचार ा दोन मकाणांत
आळीपाळीने खेपा टाकत होते. अ व थपणा वाढत होता. ते उठले. बाहे र आले. हॉि पटलचा
नोकर धावत यां याकडे आला. काय हवे आहे िवचा लागला.
‘‘कॅटबरी पाक ट आण-लेमन ॉ स पण. त डात टाकायला काही तरी. आिण हे बघ, मसाला पान.
थंडक यादा.’’
यांपक ै यांना काही नको होते. िवचारायला आला हणन ू सांिगतले. पण मग ‘‘बरं केलं’’ असेही
वाटले. वेळ जात न हता. याला मदत होणार होती.
कॅडबरी, लेमन ॉप, पान सारे संपले. बराच वेळ पुरेल असे द ांना वाटले होते. तसे काही झाले
न हते. ऑपरे शन-िथएटरकडे यांनी पािहले. ितकडून फ खाटखटू आवाज येत होते. काही
तरी बोलले जात अस याचा भास होत होता. सहा तास झाले होते. संजयने िदलेली मुदत. ती
टळली. वाट पाह याइतकाही अथ नाही असे यांना वाटले. यांचे मन पु हा भत ू काळात गेले.
वषानुवष यां या मनात एक शंका होती. मधन ू च ती डोकं वर काढी : ‘मेनकाला आपला
गुळपडीचा भत ू काळ िकती माहीत आहे ? काकूने लावाला या िकती के या? औ या भाऊच होता.
वभावाने लागट. दोनतीन वषानी के हातरी मुंबईला येई. पाऊल टाकताच आरोळी देई, ‘‘विहनी,
गुळपडीची ढे प आली! तुला डोकेदुखी!’’ या या हाकेतच झ याचा िनमळपणा होता. मेनकाला
तो आवडे . ‘‘तुमचा हा भाऊ िकती लागट हो! िज हाळा उबवलेला वाटत नाही! पण गगा या?
आिण आता चंदर? काय ा लोकांचा संबंध? यांचे ‘सोशल टेटस’ जाते कुठे ? लकमीला ितने
पािहलेही न हते; हणन ू काही माहीत नसेल असे यांचे मन सांगेना. ग पा रं गात आ या क
औ या हणे, ‘‘द या, गाव जाणार कुठे ? िचंं याचा नातू पंधरा वषाचा आिण मुळवसात जायला
लागला. काय हणावं रांडे याला? दा आहे च.’’ आता हे ... हे ‘मुळवस’- करण रह यमय असावे
असे मेनकाला वाटे. तसा मुळवस ितने पािहला होता; पण औ या याचा उ चार असा काही करी,
यात ितला रह य िदसे. मेनकािवषयी अशी शंका द ांना यायची; कारण ल नाला ितने िदलेला
नकार. केवळ पिह या नव याची आठवण? मग याला िदले या वचनाचे काय? आिण वष उलटून
गेले तरी नव याची सबब.
‘‘पपा, माझं अिभनंदन करा-’’
चेह यावरील मा क काढीत संजय हणाला. द ा याला पाहन दचकले. हातात मोजे तसेच होते.
यां यावर सव र ाचे डाग होते.
‘‘पाहता काय? तुमचा िम ठणठणीत होणार!’’
द ांचे डोळे भ न आले. चंदर बरा झाला तर तो शुभशकुन असेल असे यां या मनाने घेतले होते.
आप या हाताला, पैशाला यश नाही अशीही यांची भावना होती. अशी भावना असायला काही
कारण न हते.
संजयला वाटले यापे ा श ि या अवघड िनघाली. आपले सगळे कौश य याला पणाला
लावायला लागले. तो थकला होता. िस टरने कॉफ आणली.
‘‘टो ट खा ना,’’ द ा हणाले. संजयने ितकडे ल िदले नाही. तो अजन ू श ि येतन ू पुरता
बाहे र आला न हता. वगत बोल यागत हणाला,
‘‘तुमचा िम भा यवान. आणखी मार पडता तर शा ती न हती. अं? जरा थांबावं लागेल, हणजे
पाहता येईल; पण चोवीस तास बेहोशीत असेल. नंतरही चार िदवस कळा येतील. द ा, ा कळा
पेनिकलरलाही थांबवता येत नाहीत. काय हणालात? हो- आप यासारखा होईल; पण माडावर
चढता येणार नाही, उड्या मारता येणार नाहीत.
अ छा. मी जातो. तु ही िम ाला पाह शकता.’’
संजय गेला. द ा चंदरला पहायला गेले.’’
आठ िदवसांनी चंदरला बसायची परवानगी िमळाली. मिहनाभर हॉि पटलम ये राहावे लागणार
होते; पण चांगला हशारीत होता. पोिलसांची धाड कशी आली ाचे वणन करत होता.
‘‘लांड्यानं शेवटी तुला टांग मारली. वत: िनसटला-’’
‘‘असं नको हणू द ा. पळ काढ याचा िनरोप यानं मलाही पाठवला होता. माणसानं िनरोप
ायला उशीर केला. तो थोडा उशीर अंगाशी आला. हा भोग होता. मार? ढोरासारखा. चार िदवस
उभा-आडवा मार खात होतो. याने पुरावा िमळत न हता. मु य हणजे यांना िबि कटे हवी
होती. मा याकडे होती. कुठं लपवली असतील? कसं ओळखलंस रे ? बरोबर! माडा या िपंज यात.
यां या बापाला िमळाली नसती. मीच मोडलो असतो तर. बळ? अरे तो बालेिक ला. मेलो तरी
चालेल असं ठरवलं होतं. इतके िदवस काबाडक केले ते असे वाया घालव?ू बेशु पडलो.
सारखा रामाचा जप करत होतो. आज केवढं समाधान आहे ! भीत होतो, हाती धुपाटणं येतं क
काय; पण पाठीशी राम होता. डॉ टर हणत होते, ज माचा पांगळा झालो असतो. थोड यात
बचावलो. द ा, ऑपरे शनचा खच मजबत ू आहे .’’
‘‘पैसे आहे त?’’
‘‘भरपरू आणले आहे त. हैदर या िनरोपानं तेवढं काम केलं. घरात पाच लाखांची कॅश होती.
िनरोपासरशी ती पिहली िपंज यात टाकली. सगळं ीरामानं केलं-’’
चंदर एकदम बोलायचा थांबला. याची नजर शू यावर िखळली होती.
‘‘कसला िवचार करतो आहे स?’’
‘‘तुझी-माझी पिहली ओळख के हा झाली आठवतोय.’’
‘‘ती फारशी चांगली नाही.’’
‘‘ हटलं तर वाईट, हटलं तर चांगली. या िदवशी थोबाडात मारलंस याचं आज खरं चीज
झालं.’’
‘‘लकमी काय हणते? रामची आठवण येते?’’
‘‘तो मुंबईला आला ते हाच ितला मेला. सालीला भावना नाहीत. जवानीत म ती केलंन.
बायकोला मोलकरणीसारखं वागवी. मला चालत होतं. पागल झालो होतो. माणस ू फ
‘रा ीपुरता जगतो का रे ?’ तू साफ बदललास. खाते यातन ू बाहे र पडलास.’’
‘‘भ यासाहे ब, गौडर ां यासारखी देवमाणसं भेटली. यापे ा द गु . तु यामागं राम आहे ,
मा यामागं द गु . लकमी असते कुठं ?
‘‘आम याकडे च; पण पोतेरं रे . जवानी गेली. िचपाड देह. तो कोणाला हवा आहे ? 9 बायको या
लाथा खा ये. काही िदवस ितचे, काही िहचे-’’
‘‘आता व थ पड. दमलास. िदवसातन ू एकदा वेळ िमळे ल ते हा खेप टाक न.’’
‘‘जा त.ू मा या कातड्याचे जोडे िदले तरी तुझे उपकार िफटायचे नाहीत.’’
काळ चालला होता. तो रकामा कधी जात नाही. जाता जाता जु या जखमा बुजवत असतो.
यांची जागा न या जखमा घेतात. कालांतराने यांचाही माणसाला िवसर पडतो. पु हा काळ
एकसुरी कधीच नसतो. बरे , चांगलेवाईट, सपाट ांचे िमळून एक रसायन िनमाण होते. यालाच
आपण ‘आयु य’ हणतो. माणसा या डो यावर िनयतीची तलवार सदा टांगलेली असते.
माणसा या मनावर ितचे सततचे ओझे असते. िन याचा भाग हणन ू माणसाला ती जाणवत नाही.
चांगले घडले क सुखावतो. फारच चांगले घडले क आ िम ांचा गोतावळा जमवतो. पु हा हे
चांगले काही वेळ इतके वेडेवाकडे असते-एकाचे भले करताना अ य कोणाचे वाटोळे करतो. वतन
औ याकडे आले; पण येताना याने ता या या शाखेचे वाटोळे केले. माणस ू हळवा असला तर
आनंद वीकारताना सोबत आले या वैगु याची दखल घेतो. आनंद वीकारावाच लागतो. या
ीने आयु य कठोर असते. वीकार-नकारावर याची स ा नसते; पण त डात कडू चव राहते.
पुजारी कुटुंब या कुठ याच अव थेला अपवाद न हते. वतन या याकडे आले ते हा औ याने
आपली यथा चार लोकांकडे बोलन ू दाखवली : ‘‘असं हायला नको होतं. बंडू असता तर अशी
वेळ का येती?’’ सनातन : उ र नसलेला. माणस ू मग याला ‘नशीब’, ‘िनयती’,
‘परमे र’ असली नावे देतो. घरातील दो ही हाता या गे या. याचे कोणाला काही वाटले नाही.
‘द या’ आता आडनावापुरता ‘पुजारी’ रािहला होता. बंडू गेला ते हा ता याची शाखा िनवश झाली.
हाता या गे या. आई या वेळी द ा गावाला आले; पण दहा या िदवसापुरतेच. आज आले, उ ा
गेले असे. औ याने आपले दु:ख बोलन ू दाखवले. द ा हणाले, ‘‘अरे , जग असंच रे . एक महाकाय
रहाट. दादा रानड्या या घरा याकडे पाहा. कुठं आहे तो पवू चा दबदबा? ीमंती? रानडे -शाखा
जवळजवळ गगा या या पंगतीला आ ये. ते हा दु:ख, वैगु य उगाळत बसू नको. आलं आहे ते
वीकार. मी काय सुखात आहे असं तुला वाटतं? हणजे जगा या ीनं आहे हणायचं; पण
अंतरीचं श य? ते कोणाकडं बोलणार? पोरी या ल नाला आठ वष झाली. ितला पोर नाही. नवरा,
बायको ांचे उ ोग पािहले क हो याचा संभव नाही. हणजे मा या पानं का होईना, काकाची
शाखा इथंच संपणार. झोपडप ीत जाते. दु:ख नाही? तरी धंदा पाहतो आहे . का या बाजाराला
िकतीही िश या घाला. कोणी? यांना िमळत नाही यांनी. मुळात माणसातच एक ापद असतं.
संधी िमळाली क डोकं वर काढतं. अपवाद असतात; पण अपवादच. अशा अपवादात माझी
मुलगी, जावई यांचीच गणना करावी लागेल. पोरबाळ नाही हणन ू रडत नाहीत. होऊच देत
नाहीत. ते हा फालतू शोक बंद कर. न मागता वतन चालत आलं आहे . वीकार. याचा भोग घे.
लांड्यालबाड्या क न तर काही जोडलं नाहीस? या ीनं मा यापे ा सुखी आहे स.’’
गावात कोणाकडे जातयेत नसत. गावािवषयी पवू ची ओढच गेली होती.
द ांची मन:ि थती होती तरी कशी? ती अ या माला जवळची होती. पा यात टाकले या तेला या
थबासारखे जगत होते- यांना प ा न हता. मरण झाले क तेवढ्यापुरते उदास होत. आप याला
ै च एक. याहीपे ा आपली पायरी सोडून पोरगी
नातवंड नाही, हो याचा संभव नाही, हे अशांपक
झोपडप ी या िचखलात जाते ाने ते उदास होत. यां या वत: या इ जतीचाच यांनी तो
केला होता. मनीषा या या उ ोगाचा कोणाकडे उ लेखही करत नसत. फ नवरा-बायकोचा
संसार. वयंपाक णबाई वयंपाक करी. हॉट लेटवर ठे वी. जाई. नवरा-बायक ची गाठभेट रा ी
के हातरी. दमन ू भागनू आ यावर. सं याशा या संसारापे ा फारसा वेगळा नाही. घरही तसे
अ ता य त. ‘‘चोवीस तास राहणारा नोकर ठे वा,’’ असे द ांनी िकती वेळा सांिगतले. दर वेळी
हणत, ‘‘असं काहीतरी करायला हवं. आ हालाही पटतं; पण कोणीतरी ठे वता येत नाही;
िव ासातील हवा.’’ याला द ाकडे ही उ र न हते. गौडर गेले ते हा िमळाले. ाय हर हणन ू
िशवा राहता तर? जावई, मुलगी ांना क पना पटली.
ितकडे जाताना द ा हणाले, ‘‘िशवा, पगाराची िचंता क नकोस. तुझं काम सकाळी जावयांना
हॉि पटलम ये सोडणं, मनीषाला झोपडप ीत सोडणं, सं याकाळी यांचा फोन येईल या माणं
कार नेणं, फोन आला तर घेणं आिण लॅट व छ ठे वणं.’’
आिण िशवा न या नोकरीवर जू झाला.
द ा इंदूरला गेले होते. मेनका घरी एकटीच होती. मनीषाकडे थोडे काम होत हणन ू गेली. ती
जेवत होती.
‘‘जावई?’’
‘‘ऑपरे शन असलं क संजयला लवकर जावं लागतं. सकाळीच गेला.’’
‘‘जेवतेस के हा?’’
‘‘हे च जेवण. बरोबर सँडिवच घेते.’’
‘‘काय हे , म ये ! ाला जेवण हणतात? नवरा पण बरा भेटलाय. याचं पण जेवण असंच ना?’’
‘‘हो. ऑपरे शन नसलं क आ ही एकदम ंच घेतो. दोघं बरोबर सँडिवच घेतो.’’
‘‘तु या विडलांना तु या ा आयु याचं िकती वाईट वाटतं, माहीत आहे ? तु ही धड जेवत नाही.
दोघं बोलन ू थकलो.’’
‘‘पण मी थकले नाही. आई, आ ही फार आनंदात असतो गं. येका या आनंदा या क पना
वेग या. मा यावर झोपडप ी कोणी लादली तर नाही ना? एकदा पा ला ये. संजयला वेळ नाही.
तु हाला आवडत नाही. आज चल. एकटीच आहे स ना घरी. घर या कोणाला कौतुक नाही. उलट,
तुमचा िवरोध. संजयला िनदान कौतुक आहे . मला काय वाटत असेल, कधी िवचार केलात?
मनावर घेत नाही. पुरेशी िझंग असली क माणसात बळ येतं.
या िदवशी पाच वषात थम आई मनीषाचे ‘उ ोग’ पाहायला गेली. िदवसभर तेथे होती.
र यावर भटकणारी मुले आवडीने शाळे त आली होती. सवानी ाथना हटली.
‘‘म ये, मुलं, यांचे कपडे इतके व छ कसे?’’
‘‘आई, इथं येक िठकाणी मोिट हे ट करावं लागतं. जे व छ असतील, कपडे व छ असतील,
यांना दोन सँडिवच. सग यांना काही िदवसांनी दोन सँडिवच ावे लागले!’’
शाळा सुटली. घराघरातन ू मनीषा गेली. ा जगात ती ‘बाई’ होती. सुखदु:खा या चार गो ी
बोलाय या. ‘‘गो या घेता?’ िवचारायचे.
मायलेक परत िनघा या. मेनका मुली या कौतुकानं भ न आली होती.
‘‘गो या कस या गं िवचारत होतीस?’’
‘‘मुलं न हो या या. मल ू न होणा या घराला मिहना प नास पये. ‘पोरबंदी’-ह ा. गे या पाच
वषात मल ू ज मायचं माण ऐंशी ट के खाली आलं. येक घराला वाटतं, मोफतचे प नास पये
जातील. न चुकता बाई गोळी घेते.’’
‘‘म ये, तुला ही िव ा कोणी िशकवली, बायो? सरकारनं क न पािहलं पािहजे.’’
‘‘ ेय खरं संजयचं आहे . बोलताना सहज हणाला, ‘मोिट हे ट’ कर. याव न िवचार क
लाग ये. यात हे सुचलं.’’
‘‘आज तुझं हे पािहलं आिण िवचार आला : शेवटी आ ही मख ू ठरणार क काय? तेच होणार आहे .
म ये, ाला िस ी िमळाली पािहजे.’’
‘‘ याक रता माझा हा उ ोग नाही. इथं जमला हणन ू सग या झोपडप ीत जमेल अशा मातही
नाही. फ वत:क रता जगू नये, काहीतरी वेगळं करावं, अशा िवचारातन ू हे िनमाण झालं. ेय
खरं द ांचं. मागेन तेवढे पैसे यांनी िदले. ‘कशाला’? िवचारलं नाही. दुसरं ेय संजयला. तो
मनापासन ू मा या पाठीशी उभा रािहला. य काही करत नाही. इकडे आलाही नाही; पण तो
आप यामागं आहे ही क पना िकती बळ देते.’’
‘‘ते काही नाही. ा कामाची िस ी झालीच पािहजे. शाळे चा वाढिदवस के हा? ठीक आहे .
पाह ये काय करता येईल.’’
आज रिववार. हा िदवस दोघे मोकळा ठे वत. फ दोघांक रता. या िदवसाची संजयची क पना :
सकाळी अंथ णात लोळत पडणे. घड्याळाचा िवचार न करणे. आठनंतर मनीषा याला ‘‘ऊठ,
ऊठ’’ करी. शेवटी ओरडे ,
‘‘सं या, नऊ वाजले. मांडलं आहे स काय?’’
मग संजय उठे . मनीषा दम देई,
‘‘हसतोस काय? रिववार झाला हणन ू काय झालं’’
सग या रिववारी संजय भा यवान नसे. शेवटी तो सजन. या यवसायात ‘इमज सी’ नावाचा
कार असतो. ती उ वली क उ र एकच असते : धावणे. तरी बरे च रिववार पदरात पडत. मग ते
या िदवसाची िव हे वाट अ ता य त लावत. दोघांना सािह य, गायन वगैरे कलांची आवड
न हती. या ीने ते गावठी होते. हलकेफुलके नाटक, िसनेमा हीच खरी यांची आवड.
मेनका झोपडप ीत आ यानंतरचा रिववार. िस ीची आईची क पना ितला आवडली होती.
संजयकडे ितने अजन ू िवषय काढला न हता.
आद या मिह यात आई झोपडप ीत आली होती. मग आईची ‘ िस ी’ची क पना ितने संजयला
सांिगतली.
‘‘तोच रे वे-फाटा िद लीपयत नेला पािहजे. मा या संतितिनयमना या कामाची सवाना मािहती
झाली पािहजे.’’ असे हणत होती. ‘‘ ाचं खरं ेय तुला िमळणार आहे . मा या उ ोगाची जािहरात
झाली पािहजे ही आईची क पना मला पट ये. पेपरला आलं पािहजे. याक रता पुढ या मिह यात
पाच वष होत आहे त, तो पाचवा वधापन-िदन याक रता मोठा समारं भ. याक रता अ य मं ी.
यांचा मुलगा तुझा िम . हणन ू तु यामाफत तो िम , या यामाफत मं ी, असं ही. टी. पयत
पोहोचायचं. या िनिम ानं माझं भाषण. यात मोिट हे शनचा उपयोग क न संतितिनयमाचं यश
कसं िमळवलं, शासनानं ाचा ज र िवचार करावा, अशी िवनंती. द ांचा कृत उ लेख,
समारं भाचा सिव तर व ृ ांत पेपरना ये याची यव था. ितथंसु ा गाजव याचं टेि नक आहे च.
सव फोटो येतील अशी यव था करायची. द ांचा वतं प रचय. ा क पनेनं द ा याड झाले
आहे त. लागेल तेवढा पैसा खच करायला तयार आहे त. मी हटलं, ‘संजयची राजीखुशीनं,
अ कलहशारीनं संपण ू संमती असेल तर माझी संमती असेल.’’
‘‘म ये थ ेवर नेऊ नकोस. सरकारला श य झालेलं नाही ते दोन ग यांपुरतं का होईना, तू
क न दाखवलं. सरकार खपू धडपडत आहे . नेमका एवढाच उपाय यांनी वापरला नाही. शाळा,
कॉलेज, नोकरी, एस.टी., रे वे, रे हे य-ू िजथं िजथं सरकार सवलती देतं या िठकाणी ायॉ रटी
एक मल ू , दोन मुलं असणा या आईबापांना, यां या कुटुंबीयांना. मागं इं जांनी र ू टवा यां या
कुटुंबीयांना अशा सवलती िद या हो या. यांचं चांगलं आहे ते नाहीसं करायचं, असाच आपण चंग
बांधला आहे . यातच आपली देशभ . ती फार सोपी. ‘काळाघोडा’ उडवला क झालं! सव हे च
चाललंय. चा र य गमवन ू बसलेली लोक दुसरं काय करणार ? ते हा तु या आईचा िवचार
शहाणपणाचा. यात मी भाग घेईन. द ा आिण सजन संजय उपा ये यां या सहीची िनमं ण-
पि का आिण तू आणखी सांगशील ते. तु या कामाचं बुकलेट तयार क . यात
संतिनिनयमनाची आकडे वारी देऊ. मं ी, माझे डॉ टरिम , ा यापक, िवचारवंत आणायचे.
समारं भ मराठीत. इतरांना काय समजणार? माझी शंभर ट के संमती आहे . मं यांची-तुझी झालेली
हमरीतुमरी नडे ल क काय एवढीच भीती.’’
‘‘थँ यू यू संज.ू थँ यू यू हे री मच.’’
मनीषाने बेहोशीत संजयचा मुका घेतला. पलीकडील खोलीतन ू िशवा पाहत असेल याचेही ितला
भान रािहले नाही.
समारं भ झाला. द ांनी मु यमं यांचे वागत केले. यासपीठावर मु यमं ी, दो ही बाजंन ू ा द ा,
मनीषा. म येच मु यमं यां या कानाशी लागत. फालतू काही िवचारत. मं ी सरावलेले. अशा
संगीचे नंबर पाचचे हा य फेकत. फोटो िनघत होते.
ल न संगी काय असेल अशी हॉलची रोषणाई. पं याची पाती चमेली या सरांनी गुंडाळली होती.
एक नाजक ू , मंद सुगंधाची लकेर हॉलभर वावरत होती. कोणीतरी पं याकडे बोट दाखवन ू
काहीतरी कानात बोलला. द ांनी पािहले, खश ू झाले. ती खास द ांची क पना. ठर या माणे
भाषणे. मु यमं यांचे भाषण. यांनी मनीषाचे कौतुक केले. ‘पोरबंदी’-ह याची क पना यांना
अिभनव वाटली. भर सभेत यांनी िवचारले, ‘‘क पना कोणाची?’’ द ा पुढे होणार होते.
याआधीच संजयने मनीषाकडे बोट दाखवले. मं यांनी ह तांदोलन केले. फोटो िनघाले. हणाले,
‘‘शासनाला हे सुचलं नाही. आ ही ही योजना राबवणार. सौ. मनीषाताई ंना स लागार नेमणार.’’
असा हा सोहळा. द ां या आयु यातील सव च ण. आणखी वर जायला जागा न हती.
समारं भाला औ या मु ाम आला होता. पाहन त ृ झाला. परत जाताना हणाला, ‘‘पुजारी
घरा यात असा पु ष झाला नाही. मनातलं सांगतो आहे .’’
यानंतर गुळपडीहन याचे प आले. मेनकाने ते वाचले आिण डो यावर बॉ ब पडावा तसे ितला
झाले.
आठ िदवस मेनका िवचार करत होती. शेवटी िदराचे प द ांना दाखवायचे नाही ठरवलेन. नवरा
एक वेगळा आनंद घेत आहे त, घेऊ दे; पण ित या चेह यावरील िवषाद लपत न हता. शेवटी
द ांनी िवचारले,
‘‘चेहरा असा का? काही होतंय का?’’
‘‘होणार काय?’’
‘‘मग अशी उदास का’’
कारण सांग याचे ित या िजभेवर आले होते. तो मोह ितने पु हा टाळला; पण के हा तरी नव याला
िव ासात यावेच लागणार हे ित या ल ात आले. ितने द ांपुढे प टाकले. खोल आवाजात
हणाली, ‘‘वाचा.’’ प ात आरं भला, पेपरमधील फोटो पाहन गावात कशी खळबळ उडाली,
घरोघरी चचा कशी झाली, याचे वणन होते. नवरा ात द ांना गुळपडीला जावे लागणार ाची
सचू ना होती. सरपंच देशमुख ांनी ती जबाबदारी औ यावर सोपवली होती. याने घेतली होती.
‘‘द या गावात खराखुरा मानतो तो औ याला. याचा श द कधी खाली पडू देणार नाही.’’ असा
गावात औ याचा लौिकक होता. िनदान याक रता तरी द ांनी नवरा ात गावाला आले पािहजे.
गावातफ यांचा स कार होणार होता. शेवटी औ याने िवनंती केली होती : िनदान माझी अ ू
वाचव याक रता तरी नवरा ात ये.’’ सही या खाली ताजा कलम होता. मजकूर होता : ‘‘मनीवर
ल ठे व. नोकराशी इत या सलगीने बोलणे बरे िदसत नाही.’’
द ा खाड्कन बसते झाले. पु हा पु हा मजकूर वाचला. ाचे भुंगे डो यात नाचू लागले :
‘नोकर कोण? िशवािशवाय कोणी न हताच. द ांना कापरे भरले. ते मेनकाकडे गेले.
‘‘ऊ व लागायची वेळ आ ये. प वाच. तुला ध का बसला नाही? हा नोकर कोण?’’
‘‘मा या ल ात आधीच आलं होतं.’’
‘‘मग बोलायचं नाही? इत या सलगीनं हणजे िकती सलगीनं?’’
द ांचा आवाज ऐकायला अस होता. यात शोक, शरम, चीड, संताप, असहायता ा भावनांचे
एक भेसरू रसायन झाले होते.
‘‘बोल ना!’’ ते ओरडले.
‘‘िवचार करत आहे -हो ये : काही उपयोग होईल का? कळलं हणन ू तु ही काय कराल? उ रं
िमळत न हती. आता तु हाला कळलं. काय करणार आहात?’’
‘‘ या हलकटाला ितथन ू उचलायचं!’’
‘‘ यामुळं असली करणं थांबतात हा भाबडा समज आहे .’’
‘‘मग काय करायचं? ल च ायचं नाही?’’
‘‘ याचीच उ रं शोधत आहे .’’
कपाळावर हात मा न द ा कोचात बसले. ते बसले नाहीत-कोसळले. डो यावर मुठी मा न घेत
होते. असे काही होणार ाची मेनकाला क पना होती. यां याजवळ बसली. पाठीव न हात
िफरवला.
‘‘शांत हा.’’
‘‘सलगी हणजे काय?’’
पु हा तोच थरकाप उडवणारा आवाज. मेनका घाईने उठली. एक गोळी घेऊन आली.
‘‘ही या. कांपोज आहे .’’
‘‘काँपो ट िमळालं तर आण! ‘सलगी’ हणजे काय?’’
‘‘टोक गाठायचं तर ‘संबंध’- ‘शरीरसंबंध’. भावज ना तेच सुचवायचं असावं.’’
‘‘बाहे र वा यता झालीही असेल-’’
‘‘असेलही. असले संबंध काही वेळा बाहे रच आधी कळतात.’’
‘‘मनीला बोलाव.’’
‘‘कशाला?’’
‘‘नखिशखा त फटके मारायला. सा या पुजारी घरा याची बेअ ू होईल. गावकरी स कार
करताहे त. यांना हणावं, ा द याला जोड्यांची माळ घाला. िधंड काढा याची.’’
‘‘जरा धीर धरा. चौकशी क . आपले नुसते तकच आहे त.’’
‘‘अस या बात या कधी खोट्या ठरत नाहीत. पायावर ध डा पाडून घेणारा मीच. मीच या
बदमाशाला मनीकडे पाठवलं. घर कसं व छ ठे वलं आहे हणन ू कौतुक.’’
‘‘आधी गोळी या.’’
द ांनी गोळी घेतली आिण िखडक बाहे र फेकली.
‘‘पाह येस काय, गोळीनं काय होईल?’’
बोलता बोलता द ांना घेरी आली. वेडेवाकडे खाली पडले. मेनकाने प स पािहली. ती भरधाव
चालली होती. धावत फोनकडे गेली. लवकरच डॉ टर आले. यांनी बी.पी. घेतले.
‘‘िकती?’’
‘‘ वाइट हाय-कसला शॉक बसला?’’
‘‘धं ाचा, दुसरा कसला शॉक...’’
‘‘मला वाटतं, द ांना हणजे टफ नट. कोण याही अडिक याला दाद देणार नाहीत.’’
इंजे शनचे सािह य काढता काढता डॉ टर हणाले.
‘‘मला ही तसंच वाटत होतं. इट हॅज ॅ ड.’’
‘‘इ कम टॅ स?’’ इंजे शन देता देता डॉ टरांनी िवचारले.
‘‘गे या दहा वषाचे िहशेब आय.टी. चेक करणार आहे .’’
‘‘खरं नाही वाटत हो. धंदेवा याला हे िटन आहे . जातो.’’
िबछा यावर द ा व थ पडून होते. बी.पी. खाली आले होते. मन आधीच खचले होते. डो याला
दुसरा िवचार न हता. डोळे िमटले क समोर िशवा या िमठीत मनी िदसे. पाठोपाठ सगळे ओंगळ
चाळे . डोळे िमटायचीच भीती वाटू लागली. उघडे ठे वन
ू तरी काय फरक पडणार होता? उघड-मीट
ािशवाय डो यांनाही अ य काही करता येत न हते. गे या चार िदवसांत ऑिफसला गेले
न हते. जाऊन उपयोग न हता. डोकेच िठकाणावर न हते. केवढाले मनोरथ यांनी बांधले होते.
सगळे भुईसपाट झाले. ‘‘रणछोडसायेब आलायत’’ हणन ू नोकर सांगत आला. या याकडे न
पाहता द ांनी खण ू केली, ‘इकडे पाठव.’
रणछोड आला. द ांकडे पाहत रािहला.
‘‘त येत बरी नाही?’’
‘‘थोडी कसर. िवशेष नाही. काय हो रणछोड, हा िशवा गौडरकडं होता. तुमचा याचा प रचय
अिधक. माणस ू कसा वाटला-वागायला?’’
‘वागायला हणजे एकच बाब आहे ? वभाव क करणारा, बायकां या बाबतीत-’’
‘‘तेच हवं आहे मला!’’
‘‘गौडरबरोबर नेहमी. ात काय ते समजा. गौडरांची एक सवय होती- तु हालासु ा माहीत आहे .
तु हाला सोबत यायला अनेक वेळा आ ह करत. तु ही खडक. पाझर फुटला नाही. तुमचं कौतुक
केलं. ा उ ोगात आपण एकटे नाही, असं समाधान काही लोकांना हवं असतं. यातले ते एक.
िप या या बैठक सारखचं. यातन ू ही तु ही सुटलात. तुम यासारखी िन ही माणसं पािहली
नाहीत.’’
‘‘मी िशवाचं िवचारतोय-’’
‘‘काय िवचारायचं? पंचिवशी उलटलेला पोरगा. तगडा. उकळी फुटायला संधी हवी होती.’’
‘‘-ती गौडरनं िदली.’’
‘‘हो आिण ‘बाप से बेटा सवाई’ तसं झालं. गौडरनाच ा शा ातले धडे देऊ लागला. साहे ब,
काही लोकच असे असतात-ि यांना नादी लाव यात पटाईत. यां यात मळ ू चंच असतं. बाईकडं
नुसतं पाहतात. या ीनंच काय काय सुचवतात. तशातला हा िशवा आहे . डजरस. भुईनळा
हणा ना.’’
‘‘ते जाऊ ा. धंदा ठीक? ा समारं भापासन ू धं ाकडं फारच दुल होत आहे .’’
‘‘सारं नेहमीसारखं चालू आहे . मिहनाभर ऑिफसात आला नाहीत तरी िबघडणार नाही. िशवाचं
िवचारायलाच बोलावलंत?
‘हं आम या मुलीचीच त ार आहे : ‘ ाला इथन ू उठवा. ‘उठवा’ हणजे ती काय गुळाची ढे प
आहे ? आप या इंदूर ऑिफसात बदली करता येईल?’’
‘‘ितथं तो काय करणार? िहंदी येत नाही. नुसता कार- ाय हर. तु हाला काय पाय ये?’’
‘‘आपण नंतर बोल-ू ’’
‘काय पाय ये?’ ा रणछोड या ावर द ांची क डी झाली. रणछोडला सा याचा वास आलेला
असावा अशी एक शंका द ांना आली. मुळात या या नजरे तच एक कावेबाजपणा होता.
मेनका या मताने यात लंपटपणा होता. या याकडे नव याने हा िवषय काढ याचे मेनकाला
कळले ते हा ितने कपाळाला हात लावला. या करणात हा माणस ू नव याचा पुरेपरू फायदा घेणार
हा तक ितने ता काळ केला. आप या नव याचे िश ण नाही, मळ ू ची अ कल माणसाला असते
ती नाही हे ल न झा यापासन ू ितला माहीत होते; पण अ कल नाही हणजे िकती नसावी?
पुजारी राहन दीर िकती धोरणी. याने खपू काही िटपलेले असणार. भावाला सावध कर याची
वेळही टळून गेली असणार एवढा तक करणे अवघड न हते. िकती सच ू क, मोज या श दांत
याने कळवले होते.
िकमान ग प बसणे एवढे तरी या करणात करता आले असते. मनी या संसाराची ितरडी ितने
के हाच बांधली. कोणता नवरा अशा बाईला ठे वील? घट फोट- मनीचे ‘राणा- ताप’म ये राहणे-
तेथे दोघांचा राजरोस संसार-क पनेपुढे िदसे ते सारे च भेसरू , भयानक. अजन ू अ णा, आई ांना
कळले न हते; पण हा रणछोड कोठे , िकती आग लावील काय सांगावे! वा यता केली असाही
ठपका वत:वर येऊ देणार नाही. अ णांना नुसते हणेल, ‘‘असं हायला नको होतं.’’ असं
हणजे काय? ते अ णांनी शोधन ू काढावे. कळे ल ते हा यांना काय वाटेल? तीस वष मागे
मेनका गेली. पिहली रा . पिह या संसारा या आठवणीने घायाळ झालेली. अस झाले ते हा
उठली. दुस या बेड म ये जाऊ लागली. तो संग जसाचा तसा ित यापुढे न याने उभा रािहला :
‘‘कुठ िनघालीस? तु या आयशीला पैसे िदले, देणार आहे ती दि णा वाटली?’’ वेडेिपसे झालेले
द ा ापदासारखे मेनका या अंगावर धावन ू गेले. या िदवशी यांनी ित यावर च क बला कार
केला. याच रा ी गभधारणा झाली असावी. या संगाचे मरण होताच ती शहारली.
बला कारातन ू , खाते यातन
ू पोरीचा ज म झाला. अशीच िवझवटी िनघणार असे ितला वाटले.
िकतीही िवचार केला तरी ितला माग िदसेना. मनीकडे िवषय काढ याची सोयच न हती. िन र
करणारे काही बोलेल : ी-पु ष खेळीमेळीने बोलू लागले तर लगेच तु हाला वावगी शंका का
येते? िकंवा सरळ ‘आपण से स’ या मताचे आहोत हणाली तर? ‘भीक नको, कु ा आवर’
हणायची वेळ आणील.
द ां या आचरटपणाचा ितला िकतीही संताप आला तरी ते खचत अस याचे ती पाहत होती. उणे
काढ याची ती वेळ न हती. यां या पाठीशी उभे राहायला हवे होते. द ा आप या खोलीत
कपाळाला हात लावन ू बसले होते.
‘‘कशाला एवढी िचंता? पोरी या नावानं अंघोळ क , मोकळे होऊ!’’
‘‘िततकं सोपं नाही. तरी लोक चचा करणार, बोट दाखवणार. काय केलंन कारटीनं-’’
‘‘अनेक ि या, पु ष असे उ ोग करतात-’’
‘‘पण कोणाला कळत नाही. समाजाला ते चालतं. वाटेल ती पापं करा; उघडक स येऊ देऊ
नका.’’
‘‘ते तर आपलं आवडतं त व ान-’’
‘‘पोरी या लहानपण या िकती गोड, हळ या आठवणी हो या. सग यांची धळ ू झाली.’’
मनी तीनचार वषाची होती ते हाचा संग द ा िवसरले न हते : कठड्यावर ओळं बन ू खाली
काहीतरी पाहत होती. सगळे ल खाली. पाय सुटले, खाल या िदशेने शरीर जाऊ लागले.
तेवढ्यात द ांचे ल गेले. धावत जाऊन यांनी ितला वर या वर उचलले. णाचा उशीर होता
तरी पोर खाली पडती. यांना वत:ला मानिसक ध का बसला. यांचे हातपाय कापत होते.
ज माची याद राहावी हणन ू फुटप ीने ितला मारत सुटले. आधाराक रता मनी सैरावैरा पळत
होती. ितने मेनकाला िमठी मारली. ितथन ू करं गळी दाखवली- हणजे ‘तुम याशी क ी’ द ांनी
ितला ओढली. पु हा मा लागले. शेवटी मेनका म ये पडली.
‘‘अहो, झालं काय?’’
आता द ा शांत झाले होते. घडले ते सारे मेनकाला सांिगतले. हणाले,
‘‘आज पोर मरणार होती. ल ात राहील अशी िश ा करायची होती.’’
‘‘मन,ू द ांनी तुला का मारलं?’’
‘‘कठड्याव न वाक ये हणन ू .’’
‘‘द ा धावले नसते तर काय झालं असतं?’’
‘‘खाली पडले अस ये.’’
‘‘पु हा कधी असं वाकायचं नाही, ल ात राहील?’’
‘‘हो.’’
नंतर द ांना वाईट वाटले. वत:ला िवचारत होते, ‘‘इतकं मारायची गरज होती का?’’ यांनी
नंतर िकती वेळा मनीला कवटाळले. िवचारत, ‘‘म ये, तुला का गं मारलं मा यावर रागावलीस?’’
ती रागावली न हती. ितलाही पटत होते. आजही यां या ल ात तो संग होता. मधन ू च
के हातरी डो यासमोर येई. असाच दुसरा संग; पण ते भांडण ित याव न मेनकाचे आिण
यांचे. शाळे त घालायची वेळ झाली. इंि लश क मराठी मीिडयम ांव न. द ांना इंि लशच हवे
होते. मुले हशार, चुणचुणीत होतात, फाडफाड इं जी बोलतात. मेनका संतापनू हणाली, ‘‘सगळं
होतं, फ मराठी राहत नाहीत.’’
आणखी अनंत आठवणी; पण शेवटी द ा वतमानकाळाशी येत. संजयला हे करण कळले तर
काय होईल? घट फोट? िशवाशी राजरोस संसार? ल नािशवाय? या या आईचे चंदरशी ल न
कुठे झालाय? पण मुलगा झाला तर तो भंडारी क ा ण? यांना िचंता होती : संजयपासन ू हे
संबंध गु राहणे अश य न हते. ते िदवसभर कामात; पण उ ा मुलीला मुलगा झाला आिण िब ला
घेऊन आला, तर? या िब याने यांना वाचवले तोच मुली या संसारावर येणार? यातन ू
सुटकाच न हती.
‘‘िदवसभर िवचार करत बसता, ितलाच का िवचारत नाही?’’
‘‘ितची भीती वाटते. ‘हो’ हणाली तर-’’
‘‘सरळ संजयला सांगा, ‘बाबा, नको ते घडलं आहे . घट फोट घे.’ दोन दाद यांची बायको याला
मा य असली तर आपली जबाबदारी संपली. बला कार तर नाही ना?’’
एवढे बोलन ू मेनका आप या कामाला गेली; पण ‘बला कारा’ची आठवण मागे ठे वन ू . द ा
शरिमंधे झाले. वत:ची पिहली रा यांना आठवली. पिह या काही िदवसांचा आपला संसार
आठवला; पण पाठोपाठ नंतर सुरळीत झालेला संसारही आठवला. मनीला चार श द सांिगतले
तर? आप यासारखे कशाव न होणार नाही?
मनीषाचे येणे-जाणे नेहमी माणे चालू होते. नेहमीसारखी वागत होती. मुलगी बनेल तरी िकती!
समारं भा या आठवणी काढताना एकदा हणाली, ‘‘द ा आपण सग यांचं कौतुक करतो. िशवाचं
मरण कोणालाच नाही. यानं िकती धावपळ केली, क घेतले, फ मला माहीत.’’
‘‘संजयला?’’
‘‘ याला जाणीव आहे ; पण पािहजे तेवढी नाही. िशवाय िशवाकडे तो पाहतो नोकर हणन ू .’’
द ा बोलत होते. एक कडे पोरी या सहजपणाने हादरत होते. अचानक यांना वाटले, मुळात हे
खरे का? औ याने तरी प कुठे काय िलिहले आहे ? पुढचे सगळे आपले तकच आहे त. तो झाला
तरी गुळपडी या मापानेच सारे जोखणार. पुरावा नसतानाच दोघांचे संबंध आहे त हे आपण गहृ ीत
के हा धरले? मनी या बोल याव न तर वासही येत नाही.
तो खुलासा आज होणार होता. ितला प िवचारणार होते. काय उ र देईल? काही नसेल तर
खायला उठे ल? असेल तर? प कबुली देणार नाही. कोणीच देत नाही; पण जे काही बोलेल
याव न वास न क येईल. मन अधांतरी अव थेत टांगले होते. ती अव था यांना अस होत
होती. मेनकाकडून यांना कांपोज मागन ू घेतले.
‘‘माग यासारखं वाटतं?’’
‘‘िततकं नाही, पण...’’
पुढे द ा बोलले नाहीत. बोलतील हणन ू मेनका वाट पाहत रािहली.
‘‘पण काय?’’
‘‘तुझा काय तक? मनी काय उ र देईल?’’
‘‘ते कसं सांगणार? भावज नी फ ‘ल ठे वा’ हटलंय. तेवढ्याव न आपले तक. बोलावलंत ते
बरं केलंत. एकदाचा सो मो होईल.’’
‘‘मला िचंता पड ये...’’
एवढ्यात बेल वाजली.
‘‘आली’’ हणन ू मेनका घाईने उठली.
थोड्याच वेळात दोघी द ां या खोलीत आ या.
‘‘द ा, तु हाला संजयचा िनरोप आहे . कृती एकदा चेक क न यायला याने सांिगतलं आहे .’’
‘‘का?’’
‘‘अचानक बी.पी.चा ास तु हाला का हायला? िक येक वेळा याचा िकडनीशी संबंध असतो.’’
‘‘संजय घरी आहे ?’’
‘‘इमज सी! हा डॉ टरी यवसाय हणजे माणस ू चोवीस तास बांधलेला. नाटक-िसनेमाला जायचं
तरी ितथला फोन-नंबर िशवाकडे ावा लागतो.’’
‘‘िशवा काय करतोय?’’
‘‘ याला पु तकं वाचायचा नाद लावलाय. बसतो वाचत.’’
‘‘म ये, थोडं गंभीर बोलणार आहे . बी.पी.चा या याशीच संबंध असावा. गेले काही िदवस तीन-
चार लोकांनी सांिगतलं. वाईट िदसेल इत या सलगीनं तू िशवाशी वाग येस.’’
‘‘माझा तो यि गत िवषय नाही का? सलगी हणजे हणजे नेमकं काय? लोकांचा या याशी
संबंध काय? तुमचा, आईचा तरी काय? सलगी हणजे ‘शरीरसंबंध’ असं तु हाला सुचवायचं आहे -
बरोबर?’’
‘‘हो. तसं काही नाही ना?’’
‘‘असलं-नसलं तरी तुमचा संबंध काय? फार तर संजयचा संबंध-’’
‘‘असं कसं हण येस? झोपडप ीतील तुझं काम कोणा या पैशावर चाललं आहे .?’’
‘‘तुम या. ते बंद करा. द ा, माझं काम आता कोणा या पैशाव न थांबणार नाही. गौडरांचा ट
आहे . यातन ू मा या कामाक रता मी पैसे यावेत अशी यांची इ छा मर यापवू मला सांिगतली
होती. तु हालाही माहीत असेल.’’
‘‘नाही.’’
‘‘मग एक टी हणन ू नकार ा. भ यासाहे बांना भेटेन. यांनीही नकार िदला तर ा मुंबईत
पैसा िमळव याचे अनेक माग आहे त. वाममागही आहे त.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘तुम या लॉकरम ये काळा पैसा आहे , हे इ कम टॅ सला कळवीन असं हटलं तरी तुमचं बी.पी.
वाढे ल; पण ते मी करणार नाही.’’
‘‘मी तुझे पैसे थांबवणार नाही. तु या कामामुळं मला तुझा अिभमान वाटतो. ाला हे नसते फाटे
फुटले. आहे िशवाचा-’’
‘‘ हणजे सलगीचा?’’
‘‘हो’’
‘‘आ युमटक रता आहे असं समजा. काय कराल?’’
‘‘मने, बोलतेस काय? शु ीवर आहे ? संबंध आहे त?’’
‘‘आई, तु ही मु ा डावलता. हा यि गत आहे . तुमचा संबंध काय? कुटुंबातील ी-
पु षातील या िवषयातले जमाखच तपासायचे हटलं तर िक येक संसार देशोधडीला लागतील.
शहाणी माणसं अस या िवषयात ग प राहतात.’’
‘‘ हणजे आ ही काही बोलायचं नाही?’’
‘‘असं मी खपू हणेन-तु ही ऐकणार आहात? द ा, तुमचं बी. पी. वाढलं, आता कळलं. आई,
तु ही वत:ला िवनाकारण दु:खी क न घेणार आहात. असं क नका. मी जाते.’’
‘‘लगेच?’’
‘‘बसायला आले होते. आता ते श य नाही. आपण ितघं नॉमल रािहलो नाही.’’
ानंतरही मनीषा नेहमी माणे येत रािहली. दोघां या कृतीची चौकशी करत रािहली; पण या
बोल यात अंतरीचा उमाळा न हता. ितघांनाही ते जाणवत होते. यात या यात मेनकाने गेलेला
तोल पु कळ सावरला होता; पण तीसु ा बोल यात िशवा येणार नाही ाची काळजी घेत होती.
द ा कामातन ू गे यासारखे झाले होते. आप या खोलीत एकटे पडलेले असत. मेनकाला यांचीच
काळजी वाटत होती. डॉ टर बी.पी. यायला येत होते. ते नॉमल होते; पण डॉ टरां या रोज या
मे टे स डोसमुळे. मेनका वत: भ कम होती. आयु य हटले क ते दंतुरच असायचे, ाचा
लहानपासन ू अनुभव घेत आली होती. भ कम हण यापे ा चामट बनली होती. मरताना पिह या
नव याने ित याकडून घेतलेले वचन देताना ितने िदले. पाळताना ितला केवढ्या यातना झा या.
द ांशी जुळवन ू घेताना ती र बंबाळ झाली. शेवटी काळानेच जखम बुजवली. बाप तु ं गात गेला.
ही केवढी िवटंबना. ा दोन घटनांची बरोबरी करणारी आता ितसरी घटना. खरे तर पोरीने
घट फोट यावा, आयु यात आले या न या माणसाशी ल न करावे, असे ितला वाटे. नस या
िचंतातनू सग यांची सुटका होईल; पण मनात यावा इतका य ात यायला तो िवचार सोपा
न हता. द ांकडे तर बोलायला पािहजे याचीच ितला भीती वाटत होती. िवचार नुसता ऐकताच
यांना ध का बसेल, भोवळ येऊन पडतील, असे ितला वाटे. केवळ मनीषाची काळजी ितला
करायची न हती. यापे ा अिधक द ांची. आपलीच अ ू केवळ धो यात आहे , असे यां या मनाने
घेतले होते. के हातरी करणाची वा यता होणारच. मग आपण जगाला त ड कसे दाखवणार?
मुलीमुळेच यांना समाज मानायला लागला. आज तीच यां या िजवावर उठली होती. पु हा ितला
वत:ला काहीच वाटत न हते. ‘ यि गत ’ हणन ू बोलायला तयार न हती. मेनकाची
अव था दयनीय होती. मनीचे िवचार ितला पटणारे न हतेच; पण नव याने वत:ला िन कारण
करणात नको इतके गोवन ू घेतले आहे , असे ितला वाटे. यां या अ चू ा संबंध काय? यां याकडे
िवषय काढ याची सोय न हती. ित यापुढे मोठा होता : संजयला आपण सांगावे का?
सांिगतले तर याचे प रणाम काय होतील? क कळायचे असेल ते हा कळू दे? यां या संबंधात
आपण पडूच नये. यांचा यांनी गुंता सोडवावा. ितने भीत भीत िवषय द ांकडे काढला.
भेदरले या नजरे ने द ा हणाले,
‘‘असं हण येस? चांगला प रणाम होत असेल तर-पण थांब, िवचार क दे. िवषय कसा
काढायचा? कोणी काढायचा? तपशील िवचा लागले तर काय सांगायचं?’’
यांना काही िवचार याची सोय न हती ती यामुळं. शंका, इतके उभे करत यांचेच एक
भडोळे तयार होई. िवचारणारा यात सापडे आिण काय िवचारला तेच िवसरे . मावशीचा,
भावाचा स ला यावा? द ा हणाले,
‘‘ करणाचा व छ उ लेख क नकोस. सच ू क काही िवचार; पण थांब अिधक िवचार क या.
आप याच त डानं करणाची वा यता होईल. ‘सच ू क’ हणजे काय? कसं?’’
थोड यात, लढाईला ितला एकटीला त ड ायचे होते.
भ यासाहे ब आले होते. अचानक. िवशेष काही कारण िनघाले तर घर सोडत. द ांनी यांचे
वागत केले.
‘‘सहज ना?’’
‘‘नाही. थोडं काम होतं. फोनव न हो यासारखं नाही. मनीषा आली होती.’’
‘‘भ यासाहे ब, माझं कपाळ फुटकं हो! करण घरात या घरात ठे वायचं.’’
‘‘ करण?’’
‘‘तुम याकडं काय हणाली?’’
‘‘ करणाचं काही बोलली नाही. कसलं करण?’’
‘‘आधी तुम याकडं कशाला आली होती, सांगा.’’
‘‘ करण कळ यावर सांगतो.’’
इतके झा यावर द ांना बोलावेच लागले. यातील अ रही भ यासाहे बांना माहीत न हते. हणजे
गरज नसताना आपणच जािहरात केली. द ांनी कपाळाला हात लावला. आपले ह तरी काय
आहे त? एकही दान अनुकूल नाही? मनी िवचारायला गेली होती. ‘गौडर ट’संबंधी. वेळ आली
तर यातन ू पैसे िमळतील का? गौडरने तसे ितला सांिगतले होते. भ यासाहे बांनी त काळ ितला
होकार िदला होता.
‘‘द ा मनीषा असं का िवचारत होती? तु ही ितचे पैसे बंद करणार आहात?’’
‘‘इतकं चांगलं काय; पैसे कसे बंद करीन?’’
‘‘मग असं का िवचारत होती?’’
‘‘मी तरी काय सांगणार? बापाचे पैसे ितला यायचे नसतील-‘काळे ’ हणन ू .’’
‘‘गौडरचे काय गोरे आहे त? आता सांिगतलंत या करणाशी काही संबंध?’’
‘‘तु हाला कळलंच आहे . मी काय करावं?’’
‘‘तुमचा येतो कुठं ?’’
‘‘असं कसं? लोकांना कळे ल ते हा हणतील, ‘मुलगी कोणाची’ मी येणारच-’’
‘‘तु हाला पटेल? हा िवषय गहन आहे . िव ािम ापासन ू . एवढा मोठी ऋषी; पण अंगाशी येताच
कानावर हात ठे वलान. इतकं लांब कशाला? तु ही मंुबईला कोण या प रि थतीत आलात?
सोळा या वषापासन ू तुमचे उ ोग. हा िशवा योगायोगानं या भंडा याचा झाला. तुमचा असता तर?
सा ात बहीण-भावंडाचं करण उभ राहतं. ‘यम-यमी-योग’ टळला. ते टळलं यात समाधान माना
आिण िव-स-र-णे. आपला संबंध नाही. संजय आिण ती पाहन घेतील. तुम या अ च ू ा येत
नाही. या मुंबईत या संबंधात इतक रं गीबेरंगी करणं असतात. मे हणीशी संबंध तर अनेक.
िशवाय पु षाचे, बाईचे, समिलंगी, मल ू होत नाही हणन ू , नव या या ो साहनानं, याव न
नकार देणारी बायको, खश ू होणारी बायको- अनेकांना करणं माहीत असतात. काही िदवस
चचाही होतात. िवषयच असा. सगळे िमट या मारत ऐकणार; पण बेअबर? ू् तो काय ॉड आहे ?
फोजरी? दरोडा? खन ू ? मनीषा हणाली तेच उ र : ‘ यि गत.’ इतरांनी नाक खुपसू नये. ते हा
तुम या नावाला कसलाही ध का लागणार नाही. ि थत ेनं िव-स-र-णे.’’
‘‘मला भीती वाटते, िहला िदवस जाणार. ते संजय या नावावर जमा होणार. ज मणारं मल ू िब ला
घेऊन आलं तर?’’
‘‘मुळात या माणसाचे आिण मनीचे संबंध आहे त असं गहृ ीत धरता ते कशाव न? असेलच तर
संजयनं पाहन यावं. तुमचा काय संबंध?’’
‘‘असं कसं हणता, भ यासाहे ब? मा या जागी तु ही आहात अशी क पना करा.’’
‘‘तर कपाळाला हात लावला असता. ती साधनं वापरत असणार. कतबगार आहे तशी शहाणी पण
आहे . अलीकडे मुलंमुली एक येतात, सहली काढतात. यातन ू पराशर, िव ािम िनमाण होत
नसतील? आपण पि मेकडे िनघालो आहोत. टी. ही.चा भोग घेता ना? हे ही या. उ ा त ण ी-
पु ष ल नािशवाय एक राहणार आहे त. सु वातही झाली आहे . न या िपढीमुळं जु या िपढीनं
डोळे पांढरे करावेत असं नेहमी होत आलं आहे . सरास नाही, बहतेक सहीसलामत सुटतात.
वेडीवाकडी उदाहरणं िकती ह येत? एक दिलत सवण मुलीवर ेम करी. पाळी चुकली ते हा
बापानं अंथ ण धरलं. एवढ्यावर थांबलं नाही. दिलत ेमवीर हणाला, ‘गभपात केलात तर
मुडदा पाडीन. पोर माझं आहे .’ कसं सहन करायचं बापानं? दुसरं उदाहरण हवं आहे ? बारशाचा
िदवस. घरात आनंद. कुटुंबीयांचं संमेलन. एक परका येतो. हणतो, ‘मल ू मा यापासन
ू झालाय.’
सन ू हणते ‘खरं आहे ’. ेमवीर हणतो, ‘दोघांना नेणार’. आिण नेतो. दो ही य घडलेली
उदाहरणं. ही टी. ही.ची िकंमत समजायचं. चामट बनायचं. अबरू् जाणं ाची या या बदलायची.
नाही तर रडत बसा. जग बदलतच राहणार. ते ‘पुढं’ जात आहे क ‘मागं’ ते काळ ठरवणार. द ा,
काळाबरोबर राहणं हे दमछाक करणारं आहे ; पण नाही रािहलं तर मख ू , ितगामी, सनातनी,
बुरसटलेले, हे िश के तयार आहे त. िवचार करा, िवशेष काही घडलेलं नाही. तु ही वत:च म
िनमाण केला. यातन ू बाहे र पडा. आलो कशाला आिण केलं काय! एक बौि क; पण िवचार करा.
पटेल. जातो.’’
भ यासाहे ब गेले. मोठी श देऊन गेले. द ा बदलले. िचंता संपली. यांनी मेनकाला बोलावले.
‘‘ऐकलंस ना, भ यासाहे बांचं बौि क? कसं वाटलं?’’
‘‘अहो, कृ ण भेटला.’’
‘‘काही हण, भ यासाहे ब आपलं भलं क न गेले. बळ आलं. उगाच िचंता. बी.पी. डोस, मुलीचा
रोष. सगळं गेलं.’’
भ यासाहे ब हशार तरी िकती हो? मनीचं करण यांना इथं आ यावर कळलं; पण लगेच केस
आधीच माहीत असावी अशासारखं बोलत होते.’’
‘‘पु हा िन र करणारं .’’
‘‘आिण पटणारं !’’
‘‘नाही. पटणार नाही. ातन ू काही अ य माग आहे का पािहलं पािहजे-’’ बोलताना यांना
रणछोड िदसत होता.
आप या कार या ाय हरशी संबंध हा यवहार कोणाला पटणार नाही. याची वा यता झाली तर
फ िनभ सना वाट्याला येईल. लोक आप याला टाळू पाहतील. आप या अगदी जवळ या
मैि णी िनषेध करतील. आपला नेहसु ा यांना धोकादायक वाटेल. असले कोणतेच िवचार
आतापयत ित या मनात आले न हते. या संगी ती फ मादी असे. भोव यात सापडली क
बाहे र पड याचा िवचारच येत न हता. भोव यातन ू बाहे र पड यावर ती इतक त ृ असे, धुंदीत
असे. या अनुभवाला तोड न हती. लाज वाटावी असे ित या ीने काही न हतेच.
हे सगळे िवचार मनात आले ते द ांनी िवषय काढ यावर. हा यि गत आहे , असे मनी
ताडकन हणाली. याक रता ितला िवचार करावा लागला नाही. कारण मुळात या संबंधात
ितला काही वाटतच न हते. इतरां या ीने ते ोभकारक आहे हे या वेळी ितला कळले.
बापाने आपला पैसा बंदही केला असता; पण आप या हाती धार असलेले श आहे याची जाणीव
क न देताच ते भानावर आले. तसे काही होणार नाही, असे घाईने आ ासन िदले; पण तो
प रणाम श ाचा होता. मा यतेचा न हता. आईलाही तसाच ध का बसला. आपण यांचे सव व
यांची ही अव था. इतरांना काय वाटत असेल? ाचा या िदवशी िवचार क लागली. ती
समजन ू घे याची श यता फ भ यासाहे बांकडे असेल असे ितला वाटले. बापा या आ ासनावर
ती िवसंबन ू राहणारी न हती. गौडर टचा आधार घेणार होती. भ यासाहे बांकडे या दो ही
कामांक रता ती गेली. गौडर टचे यांनी ता काळ मा य केले; पण द ाचा नकार का? मग
ितला आपले ‘संबंध’, यासंबंधीची आपली भिू मका िव ताराने सांगावी लागली. यासंबंधी ितने
खपू िवचार केला होता. मन व छ होते. भिू मती या िस ा तासारखे. ितने सांिगतले. शेवटी
िवचारले,
‘‘लोकनीती हणजे काय? येक कालखंडात ती बदलत आली आहे . यािव उठणा या या
कपाळी शापच येतात. तुमची िति या जाणन ू यायची आहे .’’
‘‘तू इतकं आिण असं बोलली आहे स, न पटावं असं यात काही िदसत नाही; पण तु या वाग याचं
जाहीर समथन करणार नाही.’’
‘‘का?’’
‘‘कारण मी ेिषत नाही. समाजसुधारक नाही. चारचौघांसारखाच एक आहे . समाजानं केले या
चौकटीतच मा यासारखी माणसं राहतात; पण मी तुला समजन ू घेऊ शकतो. अशी माणसंसु ा
फार नसतात, याचा अनुभव आई-विडलां या बाबतीत घेतलास-’’
‘‘द ांचं बी.पी. वर गेलं.’’
‘‘ याचा अथ यांचा ोभ ामािणक होता. ते हा मी तुला दोष देत नाही. गौडर टकडून पैसा
िमळाला नाही तर कॉल गलचा यवसाय करायचं बोललीस, तेवढं आवडलं नाही.’’
‘‘सव बाजंन ू ी क डी झाली तरच ते होतं.’’
‘‘तरीसु ा आप या कायाक रता का होईना, माणसानं िकती खाल या पातळीवर यायचं हा गंभीर
आहे . तचू हण येस, तु या य नांनी फार तर दोन ग या बदलतील; संपण ू झोपडप ी
नाही. आिण आज ि थती अशी झाली आहे : धारावीच काय, सा या देशाचीच झोपडप ी झालीय.
ऐंशी कोट या देशात चा र यसंप न, समथ असे मठ ू भरसु ा शासक नाहीत. अ बंच ऑ ह डफस!
ते हा तु याच श दांत तू एक िटटवी आहे स. वैयि क समाधानािशवाय अ य िन प ी नाही. अशा
ि थतीत कॉल गलचा अध:पात वीकारणं हा मख ू पणा वाटतो.’’
‘‘ितथं माझं चुकत असेल. मी सहज पराभव प करणार नाही, एवढं च मला सुचवायचं होतं.’’
‘‘एकच लॉ आहे : नव या या अपरो हा यवहार करणं ही याची फसवणक ू आहे . अनीती आहे .
मला सांिगतलस ते सव यालाही सांिगतलं पािहजेस. कसं वाटतं?’’
‘‘तो मी िवचार केला न हता. मला पटतं. संजयसार या माणसाला मलाही फसवायचं नाही.
भ यासाहे ब, मला समजन ू घेतलंत, मागदशन केलंत. आज मला िकती हलकं वाटतं आहे ,
तु हाला क पना नाही. थँ य.ू ’’
उ ा रिववार. नेहमी माणे ‘सेिल ेट’ करणे हणजे मनात येईल तसे वागणे; पण आज संजय या
मनात वेगळीच लहर आली.
‘‘म ये, उ ाक रता मला एक अचाट िवचार आलाय. आप या आयु यात कामािशवाय कशाला
जागाच नाही. हे बरं न हे .’’
‘‘मग बरं काय?’’
‘‘मधन ू च के हातरी आपण ‘आउिटंग’ला गेलं पािहजे. घारापुरीची ि मत ू पािहली आहे स?
नेह सु ा िज यापुढं न झाले ती मत ू आप या अंगणात आिण आपण पािहली नाही. शेमफुल!’’
‘‘मला पटतं; पण यापे ाही मा याकडे काहीतरी आहे . उ ा सांगेन.’’
तक करत संजय झोपी गेला. दुस या िदवशी सकाळचे काय म होताच संजय हणाला,
‘‘काय ‘काहीतरी’ आहे बोल.’’
‘‘तुला ध का देणार आहे . ए ॉ-मॅ रटल रलेशनसंबंधी तुझं काय मत आहे ?’’
‘‘मला मतच नाही. याचा िवचारच केलेला नाही; पण समाजानं िववाहसं था का िनमाण केली
इथनू सु वात करावी लागेल.’’
‘‘समाजानं हणजे पु षांनी. यात पु षांना झुकतं माप असं सरास आहे . ते तुला पटतं का?’’
‘‘ हे ग आहे .’’
‘‘उदाहरण घेऊन सांगते : अनेक पु षांचे असे संबंध असतात. समाज ितकडे कानाडोळा करतो.
या या ित े ला िकंिचतही ध का बसत नाही. या या जागी ी असेल, तर बाई चचचा,
िनभ सनेचा िवषय होते. हे पटतं?
‘‘अंऽऽ हो. हणजे असं होतं खरं .’’
‘‘अशा यव थेला िकती मानावं?’’
‘‘मग काय युरोप-अमे रकेसारखं? ितकडं त ण ी-पु ष तसेच राहतात. आपलं ल न मा या
ह ामुळं झालं हे मला ठाऊक आहे .
‘‘मी ए ॉ-मॅ रटल रलेशनसंबंधी बोल ये. पु षां माणंच ीकडे ही कानाडोळा करावा क
नाही?’’
‘‘तककठोर हायचं तर ीलाही ते वातं य हवं; पण थांब. फार गंभीर िवषय आहे . चहा िपता
िपता बोल याचा नाही.’’
‘‘ यात काय गंभीर आहे ? साधा . ी-पु षांना एकच वातं य हवं क नाही?’’
‘‘एका अटीवर : अशी रलेशनिशप शंभर ट के समथनीय हवी. हणजे पु ष िकंवा ी अ य
य या ेमात पडली तर ते समथनीय नाही. दोघांनी सरळ घट फोट यावा.’’
‘‘पण मन नव यावर असलं तर?’’
‘‘तर...तर अ य समथन हवं.’’
‘‘ हणजे शरीराचं.’’
‘‘ते एक होईल. हा कुठला िवषय काढलास?’’
‘‘मी या जीवघे या भोव यात सापड ये!’’
िवचारलेला -सुचेल ते उ र, असे संजयचे चालले होते. ‘शेमफुल’ काय असेल. याचा ओझरता
िवचार आद या रा ी या या डो यात येऊन गेला होता. आता क पना नसताना चपराक बसावी
तसे याला झाले. वत:ला सावरत हणाला,
‘‘अिधक प बोलशील? फार संिद ध चाललं आहे .’’
‘‘शरीर एक कडे , मन दुसरीकडे , असं झालंय.’’
‘‘िकती िदवस?’’
‘‘जवळजवळ गेलं वषभर. अपरा यासार यं वाटू लागलं-तुला फसव ये. बेइमानी कर ये. हणन ू
हा िवषय काढला. आज मनावरचा हा भार उतरवायचा आहे .’’
‘‘कोण हा माणस ू ?’’
‘‘द ांनी िदलेला.’’
‘‘पिहलं पाऊल याचं क -’’
‘‘माझं.’’
‘‘का?’’
‘‘ लेश! ितथं माणस ू हात टेकतो. उपासमार-’’
‘‘िधस अज ऑफुल!’’
‘‘इट ईऽऽज. आज याचा सो मो लावायचा आहे .’’
‘‘घट फोट?’’
‘‘मनाचं काय? ितथं तु यािशवाय कोणालाही थान नाही. तु यापासन ू दूर होणं ही क पनाच
अस वाटते. गे या वषात मा या वाग यात काही फरक वाटला?’’
‘‘नाही. माझा डायबेिटस िडटे ट होताच मा याबरोबर तू साखर सोडलीस. गोड भा या
सोड यास. दर मिह याला लडशुगर घे या या नसला सच ू ना के यास. मला यायला उशीर झाला
तर रा ी जागरण करत वाट पाहत रािहलीस.’’
‘‘याला तु या लेखी काही मह व आहे का?’’
‘‘नसलं तर अमानुष होईल. नेहमी हणतोस, माझी पवू पु याई-’’
‘‘आता मन मोकळं केलं याचा ध का बसला का?’’
‘‘न बसणं हे ही अमानुषच होईल. शेवटी िववाहबंधन कशाक रता? पर परांिवषयी िन ा नसेल
तर बंधनाला अथ काय?’’
‘‘तुमचं मंडळ आहे . यात ी-पु ष आहे त. समाजािवषयी या यां या तळमळीिवषयी शंका
नाही. सवाच च नावं गाजत असतात. यातील एकदोन ि यांचे आिण मंडळातील काही िम ांचे
िववाहबा संबंध आहे त, असं तच ू एकदा सांिगतलं होतंस. एक सहजची, मामुली गो हणन ू .
यात या बायांिवषयी तुझी भावना न हती. माझी गुंतवणक ू कळताच ‘बंधन’, ‘िन ा’ असे श द
आठवले. यांना, मला वेगळे याय असं होत नाही?
‘‘तुझी उपासमार होते हे कधीच बोलली नाहीस?’’
‘‘तू इतका दमन ू भागन ू येतोस, मु यात बोलायचंही ाण नसतं. यथा सांगावी असं वाटे; पण तू
आधीच अस या उ ोगात वत:ला गुंतवन ू घेतलं आहे स, यात ही भर नको असं वाटे. संज,ू आज
तू माझी िनराशा केलीस. तुझं ‘ ॉड माइंड’, ‘रॅ शनल िथंिकंग’ फ इतर ि यांक रता.
‘भगतिसंग ज माला यावा; पण शेजारी’, ही व ृ ी आहे . या इतर पु षांिवषयी कधी िनभ सना
केली आहे स, असं आठवत नाही. हणजे तहू ी स ांध पु षच? हजारो वष ि यांना वंशाचा िदवा
दे याचं साधन यापलीकडे पु षांकडे यांना िकंमत नाही. ऐितहािसक काळातील नाटकशाळा
सोडच; अंगव तर अगदी अलीकडे पयत समाजमा य होतं. पु षा या ित े ला िकंिचंतही
ध का लागत न हता; पण आज-आजसु ा पु षांची रा सी व ृ ी तीच? तहू ी याला अपवाद
नसावास? अंगव फ पु षांक रता? ी मागू लागली तर तु यासारखासु ा गभगिळत
होणार. घट फोटा या गो ी करणार. शरीर काही मागो, तु यात मनानं इतक गुंतली आहे -
तु यािशवाय जगू शकणार नाही. आज मी एक दीनदुबळी बाई झा ये. या च यहू ातन ू बाहे र कसं
पडावं, कळत नाही. नंतर ल ात आलं : च यहू ात सापडले या या निशबी बळी जाणं एवढं च
असतं. असं का? संिधसाध,ू पु षी व ृ ीिव ि यांनी बंड का क नये?’’
‘‘इतर कोणाला माहीत आहे ?’’
‘‘आई-वडलांना. यात वडलांचं बी. पी. वाढलं. ते शेवटी पु षच. ि यांकडून एकतफ
सवलतीची अपे ा करणारे . यांची झोप उडाली. समजन ू घेणारा एकच पु ष भेटला : तुझं माझं
एकच दैवत असलेले भ यासाहे ब. यांचा एकच आ ेप होता : ‘संजयची फसवणक ू होत आहे .
याला हे कळलं पािहजे.’ हणन ू आज-’’
‘‘मला थोडा वेळ देशील का? िवचार क दे.’’
‘‘हवा तेवढा; पण कशाला?’’
‘‘दोघांनी एकमेकांना मोकळं करावं, हा माग ठरे ल का? ही समाज यव था न करा, असं
िकतीही हटलं, तरी आय अ◌ॅम अ यू रटन. ा, िन ा, िव ास ही पायाची मू यं मानणारा.’’
‘‘तू शरीर आिण मन याची ग लत करतो आहे . दोघां या गरजा वेग या. या भागवायला यांना
पणू मुभा हवी. पु षांनी ती घेतलीच आहे . ि यांना ते नाकारत असतात. या पु षी व ृ ीिव
िनदान ामािणक पु षांनी तरी घाव घातलाच पािहजे.’’
‘‘मन,ू मला थोडा वेळ देशील का?’’ िवचार क दे.’’
‘‘हवा तेवढा; पण एकूण तुझेही पाय मातीचेच?’’
‘‘ ‘हो’ हणायला शरम वाटते; पण थोडं स तसंच आहे . एक करशील? ताबडतोब. या माणसानं
यापुढं इथं राह नये. ‘राणा ताप’म ये-’’
‘‘नो ॉ लेम. मी एक िन कष काढला : फुले, र. ध . आजही काळा या फार पुढं आहे त!’’
‘‘आपण यांना कधी गाठू क नाही याचीच शंका वाटते. आधुिनक काळातील खरे शरू ते दोघेच.
मेनकाला व न पडले होते, यात बुडाली होती : द ा ितला अ ात ा बोलत होते. हणत होते,
‘‘बोला ना! आता का दातखीळ बसली?’’
‘‘आ ही काही झालं तरी िमंधी माणसं. पैशाक रता ल न लावलेली.’’
‘‘दात पाडीन पुढं बोललीस तर! पिहला नवरा असेल सजन, तू असशील बी.ए., पण माझी
ल नाची बायको आहे स. बाप तु ं गात, ही तुमची अबर. ू् मी आवडत नाही. कोण ल न करणार
होतं तु याशी? मा यादेखत पिह या नव याचा जप? िबघडलो क मा यासारखा वाईट कोणी
नाही! िकती वाईट हे हवं असलं तर गुळपडीला जाऊन चौकशी कर. अ करमाशाला दाद िदली
नाही; तू कोण लागन ू गेलीस? जवळ आलो तर बला कार? तो ल ना या बायकोवर करतात?
िनर र असलो तरी एवढं कळतं. याद राख-िदवसा, रा ी मा या मनात येईल ते हा नागवी
होऊन मा या पुढं आलं पािहजे. होय, ना ग वी लाज वाटते? नव यासमोर यायला-’’
द ा पु हा थोबाडात मारायला अंगावर आले. ती ओरडली,
‘‘नको. सहन होत नाही.’’
‘‘हसतमुख असलं पाहजे. मला जुलुमाचा रामराम नको आहे , क त डाचं बोळकं-’’
‘‘नको.’’
ती ओरडली. ते जागेपणी होते . पण ू जागी झाली. व न होते हे कळले. भीती गेली. दोन वाजले
होते. कोचाकडे नजर गेली. आता जागेपणी घाबरली. कोचात द ा िवचार करत बसले होते.
लगबगीने यां याकडे गेली. पाठीवर हात िफरवत हणाली,
‘‘जागेच आहात?’’
द ांनी मान हलवली.
‘‘िवचार क न काय होणार? भ यासाहे ब हणाले ते पटलं हणता ना? या दोघांचा.’’
‘‘भ यासाहे ब शेवटी वक ल. नाना िवचा न शेवटी आप याला हवं ते माणसाकडून
वदवतात. या िदवशी यांनी माझं तसंच केलं.’’
‘‘ हणजे सारं मळू पदावर?’’
‘‘एकच भीती आहे . िश का घेऊन पोर ज माला आलं तर? वा यतेची गरज नाही. कपाळावरचा
छाप ओरडून सांगणार, ‘माझा बाप-’ याला कोण अडवणार?’’
‘‘आपण एकदा सायिकअ◌ॅि टकडं जाऊ या का? तु हाला मा यासारखंच दुखणं झालंय-’’
‘‘तुझं दुखणं का पिनक होतं. इथं बाप दाखवता येत नाही- ा च करायला पािहजे.’’
‘‘असे रोज जागे असता?’’
‘‘हो. कोचात नाही, िबछा यात. आज फारच तडफड झाली ते हा-’’
‘‘डॉ टरांना सांिगतलंत?’’
‘‘ते काय करणार?’’
‘‘असं कसं चालेल? आजारी पडाल-पाच िमिल ाम कांपोज या-डॉ टर चालतील हणालेत.’’
‘‘तुला माहीत आहे -रोगापुढं औषध शेवटी हात टेकतं. िवषा या कणकेला उं दीर एकदाच फसतात.
पाच िमिल ामनी हात टेकले क ?’’
‘‘मेिडटेशन करा. भ यासाहे बांनी सांिगतलं ना? यानं फार आराम वाटतो.’’
‘‘ यानासारखं कठीण कम नसेल. एकदा ध न पाहा. कसलाही िवचार मनात येऊ न देता
मनाला पंधरा िमिनटं शू याव थेत नेणं! बाप रे ! दोन िमिनटंसु ा जमत नाही. मनात िवचार
के हा िशरला, ाचाच प ा लागत नाही.’’
‘‘भ यासाहे बांनी असं होईल असं सांिगतलं होतं. समोर र न आणा. या या काशाकडं पाहत
राहा.’’
ते झालं क न. या ्रकाशाव नच िवचार सु होतात. हणन ू पणती आणली. तरी तेच.
पणतीव न ित यातील कडू तेल समोर येतं. याव न ते घालणारा िमझा तेली. याव न उं ड्या,
याव न उं डीचं झाड. सरळसोट, उं च असतं. काळं भोर. याव न एकदा आ ही उं डीचं झाड पाडलं
ते. याव न त े, िचरकाम. ितथं आलो आिण आठवण झाली एका तेची. कधी रणछोडच येतो.
कधी गौडर. मन हणजे आहे तरी काय कार? कुठं असतं? िदसत तर नाही, पण सालं झोप
उडवतं.’’
‘‘आज तरी दोन गो या या. उ ा डॉ टरांना िवचा .’’ मेनकाने गो या िद या. ‘‘आता उठा
अंथ णात डोळे िमटून पडा.’’
‘‘डोळे िमटू? ‘नो’. याचीच तो पाट पाहतो. मनीसु ा. दोघं सारखीच िनल ज. डोळे उघडे ठे वतो-
जागरण परवडलं.’’
‘‘ठीक आहे पडा.’’
द ा िबछा यावर आडवे झाले. मेनका मनातन ू घाबरली. या या डो यावर इतका प रणाम झाला
क काय? द ांना ती थोपटू लागली. अचानक शाळे त पाठ केलेली किवता गुणगुणू लागली.
‘‘िकती भच ू ी थोर कृपा ही, भम
ू ीवरती जळा/पाडुनी ताप लया लावला.’’
‘‘वा! वा! कशी आठवली तुला ही किवता? हण, हण...’’
मेनका हणू लागली. द ा गुळपडी या मराठी शाळे त गेले. यांना नानम ू ा तर िदसू लागले. शाळा
मध या सुटीनंतर सु झाली क , पोरांना ते परवचा हणायला लावत. पिह या पाढ्यापासन ू .
औटक , एकोरक पयत. ‘अकरे अकरे एकिवसासे, एकरे बारे ब ीसासे.’ इतक वष लोटली; पण
अकरक चा पाढा यांना पाठ होता. परवचा झाली क भड्या. यातील ‘पुढे माझा नारा-यण तो
त ण पु दुसरां.’ यितभंग माहीत न हता; पण ‘नारा.’ इथे मुलांना थांबायची सवय झाली होती.
मग ‘यण’ जोरात. सगळे लहानपण संदेह द ांपढे उभे रािहले. या या खां ावर हात टाकून द ा
भटकत होते. मेनका या किवता चालू हो या. द ा घो लागले ते हा भानावर आली.
तो ‘राणा- ताप’ वर राह लागला. याला आता मिहना लोटला होता. या मिह यात एकच फरक
झाला : याचे नाव कोणी घेईना. याचा उ लेख करायचा हणजे ‘तो’, ‘ ाचा’, ‘ याने.’ द ा
सोडले तर सगळी या बदलाला ळत होती. द ासु ा तसे बरे होते. मधन ू च झटके येत. या
लॉकवर काय चालले असेल? मेनकाला िवचारत. ती हणे, ‘तो िवषय काढायचा नाही ठरलं
ना?’’ मग द ा ग प होत.
मनीषाकडे तर मागील आठवण चा मागमस ू न हता. नेहमीचे आयु य सु होते. एक मेख होती.
ि या-मग या िकतीही अिशि त-सुिशि त असोत-‘ या’ िवषयाला पश करत नाहीत.
मनीषा या िपढीपासन ू थोडा बदल झाला. ‘आयला’, ‘भडवा’ हे श द पुढारले या पोर म ये ढ
झाले होते. ‘मॉड गल’ची ती अटच होती. मनीषा याला सरावली होती. ित या मनात िवचार येई :
या नवीन िपढी या मुली आप यापे ा आणखी अ ील काय बोलत असतील? ित यासारखी
‘ करणं’ असले या ि या ितला ठाऊक हो या. संजयचा मेळावा िम होता. पर परसंबंध मोकळे
होते. ितथे जा याचा ितला एकदोन वेळा योगही आला होता. बैठक वर सगळे मांड्या घालन ू बसले
होते. व ृ प ांत बला कार, गु हे दडप या या कथा येत; तोच िवषय चचला असे. वावगे काही
आढळले क मुळापयत जाऊन तड लावायची, िस ीही ायची, प के काढायची-थोड यात,
रान उठवायचे, अशी धडपड या लोकांची असे. आप यासारखाच यांचा तो य न आहे असे ितला
वाटे.
नेम या याच बैठक ला जा याची मनीषाला वेळ आली. एका आिलशान लॅटम ये या बैठका
चालत. लॅटचा मालक धनाढ्य. ितथे ि या मोकळे पणाने वागत. एखा ाने चांगला िवनोद केला
तर शेजारची बाई या या मांडीवर थाप मा न दाद देई. पु षांसारखे ि या जबडे उघडून हसत.
मनीषाने संजयला िवचारले, ‘‘तुम या मंडळातील ि या जरा जादा वाटत नाहीत?’’ मग ितला
कळले : मांडीवर थाप मारणारी बाई नव याला सोडून या िम ाबरोबर तशीच राहत होती. अशा
वातावरणाशी प रिचत असले या संजयला आपले संबंध समजतील, असे ती समजत होती. तसा
तो शांत होता. पारं प रक नव यांसारखा भडकला नाही; पण गडबडला. घट फोटाचा उ लेख
केलान. शेवटी आपण ‘ यु रटन’ अस याची कबुली िदलीन. हणजे वाघाचे कातडे पांघ ण जगत
होता?
कानाडोळा क न दोघांनी संसार करावा, हे मनीषाला पटत न हते. पु ष ओरबाडत असलेले
वातं य ीलाही असावे, अशा ताि वक पातळीवर ती आली होती. यां या एखा ा ी-
सभासदाकडे याने ए ा-मॅ रटल संबंधाचा िवषय काढावा, अशी ितची इ छा होती. संजयने तसे
कबल ू ही केले होते. हवी ती ाय हसी एक िदवस िमळाली. ऐकले याने संजयला जरा हादराच
बसला. बाई हणाली,
‘‘सरास नाही; पण अनुभव घेतला आहे -घेते.’’
‘‘कोणाशी? माझा नवरा समजन ू घेणारा आहे . याला समजन ू यावंच लागलं. यात काय ते
समज. अनेक भुकांपक ै एक असं मानल तर तो चचचा िवषयही होत नाही. फरक एवढाच, क या
भुकेला अवधानं सांभाळावी लागतात.’’ असे संबंध असले या ित या आणखी काही मैि णी हो या.
ती मािहती ऐकून संजय चांगलाच ग धळला. बोलताना बाईला अपराधी भावना वाटत न हती.
या या मनात िवचार आला : आपणच काळा या मागे? पण मग िववाहबंधनाचे काय? तो इतका
अ व थ झाला होता, ती शंका याने ितलाच िवचारली. ितत याच कोरड्या वरात ती हणाली,
‘‘डॉ टर, ती जुनी भाषा झाली. ी-पु षांनी एकमेकांना समजावन ू घेतलं पािहजे-’’
‘‘ हणजे िववाह औरस संततीक रता-’’
ितने पुढे संवादात भागच घेतला नाही. आप याला ती ब चा समजली?
तरी संजयला पटत न हते. घट फोटा या िदशेनेच तो िवचार करत रािहला. आिण
भ यासाहे बांकडे गेला.
औ या या प ातील संिद ध मजकुरामुळे करणाची वा यता झाली याला आता दोन मिहने
झाले. करणाची अजन ू तड तर लागली न हतीच; पण िदवसिदवस ग धळ वाढत होता.
सग यांची उ रे हणजे तक. फ ‘संबंध’ हणजे ‘तेच’ एवढे च द ांना कळले होते. ‘संबंधा’चा
प उ चारही करायला द ांची जीभ वळे ना. याक रता सवनाम वापरत; पण याचाही तपशील
िमळत न हता. िमळव याची द ांना िहंमत होत न हती. ‘ यि गत िवषय’ या एका
उ रापलीकडे मनी बोलायला तयार न हती. आईने िवषय काढ यावरही मनी या चेह यावर
अपराधी भावना न हती.
म येच एक करण सु झाले : ‘िशवा’ हणजे चंदरचा मुलगा राम या रह याचा फोट झाला.
चंदर ऑपरे शनला येताच ते अटळ होते. दोघां या कपाळावरील ज मखण ू पाहताच संजयने द ांना
पिहला केला, ‘तसाच डाग. दोघांचं नातं आहे ?’’ द ांना कथा सांगावी लागली. मनीमाफत
मेनकाकडे गेली. या कोिप नजरे ने मेनकाने द ांकडे पािहले या नजरे ला नजर दे याची
द ांना िहंमत झाली नाही. द ा अलीकडे बहतेक रा भर जागेच असत. गुिपत कळले या
म यरा ी मेनका ताडकन बसती झाली. िपसाळ यागत ओरडली.’’
‘‘सा याला तु ही जबाबदार आहात-तु ही-तु ही...’’ आिण कपाळावर बु के मा लागली.
मुकाट्याने ऐक यािशवाय द ांना माग न हता.
तळमळून मेनकाने ती शापवाणी उ चारली आिण याच आवेगात आपला कापरा देह पोते
जिमनीवर फेकावे तसा अंथ णावर लोटला. ितची थरथरती पाठ द ांकडे होती. अवकाशातन ू
अचानक कोसळले या प थरासारखे ते श द द ां या कानांवर कोसळले. याचे ित वनी पु हा
पु हा कानावर आदळत होते. द ांनी दो ही पंजे कानावर घ धरले होते. यांचा उपयोग होत
न हता. पंजांना भेदून आवाज कानांत िशरले होते. ा णी आपण गत ाण झालो तर िकती बरे
होईल असा िवचार यां या मनात आला.
वा तिवक या भयानक बातमीने ते आधीच अधमेले झाले होते. वत:ला िश या घालत होते.
गौडरकडील िशवाचे उ ोग इतरांनी सांगायला कशाला हवे होते? यांना तक करता येत
न हता? कळस हणजे गौडर मे यावर िशवाची वण मनीकडे यांनीच लावली! बनेल गुंडा या
हातात जामदारखा या या िक या! एकूण करणात एका दु याचा खुलासा होत न हता. आपण
िशवाला फाशी देत आहे ात; पण मनीचाच पुढाकार कशाव न नाही? यांना हा िवचार आधीच
सुचायला हवा होता. मुंबईला पळून आले आिण लगेचच घडलेला संग. या वेळी नेमके असेच
झाले. राजक येसारखी पवती. ितने यां यावर जवळजवळ जबरद ती केली आिण मिहनाभर
द ांना चंगळ झाली. या वेळी द ासार या अ करमाशे खेळवणा या मुसंडीबाज माणसाला
आरं भाला घाम फुटला होता. असे कशाव न झाले नाही? अश य काय होते? ‘‘काम ेरणा ही
इतर भुकांसारखीच एक आहे . ित यावर नीतीचं पिल तर पु षांनी िचकटवलं. तेसु ा
ि यांपुरतं. पु ष या बंधनातन ू मु . हा कुठला याय?’’ हा ितनेच एकदा आईला
िवचारला होता. आप या खोलीतन ू द ा ऐकत होते. ऐकताना यांना घाम फुटला. ‘याचा अथ
काय?’ िवचार याची द ांना उबळ आली. दुस याच णी सावध झाले. मनी या ातच याचे
उ र आहे हे यां या ल ात आले. आज यांना मनीची ती मु ाफळे आठवली आिण याच णी
यांनी िशवाला दोषमु केले. तरीसु ा बायकोपायी ते िशवालाच फाशी देणार होते.
िवचारांची भडोळी बाहे र पडत होती. म येच शापवाणी उ चारणारा मेनकाचा चेहरा समोर येई. डोळे
चकणे, खालचा ओठ एका बाजल ू ा सरकलेला, दात पुढे आलेले. खरे हणजे तसे काही झाले
न हते. मेनका फ ोधा नीने थरथरत होती. ितचा िव ूप चेहरा हा द ा या मनाचा खेळ होता.
ते ‘द ा’ रािहलेच न हते. हबेलंडी उडालेला एक माणस ू तेथे आला होता. गिलतगा झाला होता.
द ां या आयु यात अशी भीती पवू एकदाच आली होती. हैदरला टांग मारताना, चंदर या
थोबाडात देताना नाही. एका क पनातीत संगात. तोही असाच अक मात कोसळला. तो संग
आता यां या मरणातही न हता. आज तो अचानक आठवला. मुंबईला पळून आलो आिण चारच
िदवसानंतरची गो :
औ याने याचे वागत चांगले केले. गुळपडीची प रि थती कळ यावर दोषही िदला नाही; पण
तोच पोट कसेतरी भरत होता. आता द या आला. औ याने खुलासा केला, ‘‘द या, िमळे ल भाकरी
ती अध वाटून घेऊ; पण तुझा गुळपडीचा आहार मला झेपणार नाही. पोट थोडं रकामं रािहलं तर
याची सवय कर. सं याकाळी पाव-िमसळ यावर भागवावं लागेल. तो पावसु ा साला
काळाबाजारवाला रे -’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘पोट त भर यासारखं वाटतं; पण अंथ णावर पडताना रकामं-’’
‘‘भ यासाहे बांना भेटतो. एवढं हणालायत ते काहीतरी करतील-’’
‘‘तु या त डात साखर पडो.’’
‘‘का रे ?’’
‘‘तुला कदािचत िनराळं वागवतील; पण मला दारावरच नोकरी िपटाळी-’’
द याचा अंदाज खरा ठरला. भ यासाहे बांना भेटला यानंतर चारपाच िदवसांनीच भ यासाहे बांचा
िनरोप आला : ‘‘ताबडतोब भेटा!’’
‘‘तुझं नशीब तु यावर भाळलंय.’’
‘‘मला ते सावकारच समजतात रे ! पण काही माग दाखवला तर उपकार होतील. औ या, एकदोन
र परवडतात; पण भुकेचं वेडझवं रे -तु याजवळ बोललो नाही; पण मॅनेजर या बायकोकडे पोळी
मागायला जातो.’’
‘‘ितथंच थांब. नाय तर परतफेड हणन ू काही देऊ लागशील-’’
‘‘तो धोका नाही. ती ग यात पडली तरी गळा दाब ये असं वाटेल.’’
‘‘तो भरवसा नाही. भुकेला क डा अशी अव था आहे !’’
दोघे खळाळून हसले. आिण द या भ यासाहे बांकडे टपकला.
‘‘या द ाजी. कसं चाललं आहे ?’’
‘‘ठीक आहे , नोकरी िमळे पयत भाऊ आहे -’’
‘‘ या या कमाईत दोघांचं भागत नाही असं ऐकलं.’’
‘‘थोडी ओढाताण होते-’’
‘‘थोडी हणजे बरीच िदसते. मॅनेजर या बायकोकडे पो या मागायला कशाला जाता? हे भीक
मागणं झालं हो. तुम यासार या वाघानं भक ू लागली हणन ू गवत खायचं? तुम याक रता एक
ता पुरती नोकरी आण ये. पटते का पाहा. मु य हणजे दुपारी रोज सु ास भोजन िमळे ल.
भुकेचा सुटेल.’’
नोकरी होती एका बड्या उ ोगपतीकडे . देवपज ू ेची. दुपारचे जेवण ितथेच.
‘‘पजू ा येते ना?’’
‘‘पु षसु येतं. तेसु ा अध-’’
‘‘पुरे होईल. येतं ते मोठ्यानं हणा. देवघर दणाणन ू सोडा. पुढं समाधीत गे यासारखं करा. नुसतं
पुटपुटा. रामर ा येते ना? तीच हणा. मान मा पु षसु ासारखी वरखाली करत राहा. ितथं
कोणाला काय कळतं आहे ? शेठ दहा वाजता ऑिफसात जातात. रा ी अकरा या सुमारास घरी.
कधी फोन क न पर पर िद ली-म ासकडे जातात. घरात सगळे नोकर-बाया. उतारवया या.
देवघराकडे कोणी येणारही नाही. जमेल? माझा माणस ू बंगला दाखवायला येईल. सकाळी दहा
वाजता तयार राहा.’’
‘‘मी तुम याकडे च या वेळेला येतो.’’
‘‘फार छान. तुमची िनयती काय आहे कोणी सांगावं? ितथंच पुढे शेठज या कारखा यात
नोकरीही िमळे ल. एक करा. रा ी या शाळे त जायला लागा. इं जी यायला पािहजे. अ छा. एवढं च
काम होतं. आिण हे पाहा, ितथं नाव सांगायचं ते ‘द ाजी पुजारी’ नाही तर-’’
द या हसला. कळलं असे याला हणायचे होते.
द याने बेल वाजवली. उतारवयाची बाई दार उघडायला आली.
‘‘द ाजी पुजारी-’’
‘‘बसा ितथं.’’ एवढे हणन ू ती आत गेली.
तो िदवाणखाना हणजे राज ासादाचे दालन होते. आसनावर येईपयत द या पार ग धळून गेला
होता. श त िदवाणखा यात चारी िभंत ना िभडलेला लालभडक गािलचा. द याने मुळात
गािलचाच पािहलेला न हता. यावर काय काय न ीकाम होते. सवात हणजे गािल यावर पाय
ठे वताच तो चवडाभर खाली गेला. सगळीकडे तसेच. द या मनात हणाला, ‘‘ याय झ -हे खाली
कसं जातं! कोचावर बसला ितथे तेच. औ याला िमळालेली धोतरजोडी होती. तो हणाला, ‘‘पंचा
नको. हे धोतर नेस.’’ ते आठवारी जेमतेम पोटरीपयत आले.
‘‘रांडे या िकती उं च. धोतरसु ा पंचासारखंच वाटत; पण नशीबवान आहे स. नुस या
पु षसु ावर दुपारचं जेवण. भ कम जेवत जा. आता मॅनेजरणीकडं पो या मागायला नाही
लागता कामा. द ाला नम कार कर. तसाच चाललास इतका कसा वधळा! गुळपडीचा द या
गेला कुठं ?’’
द या खरोखरच उं च. सहा फुटां या वरच असेल. तसाच भरलेला. छाती पुढं आलेली. वेश करता
तर पठाण वाटला असता. भरघोस िमशा. यांचे आकडे क न वर िफरवलेले. यामुळे अिधकच
‘पु ष’ िदसे. हा माणस ू वाघाशीसु ा कु ती घेईल असे पाहणाराला वाटे. मुंबईने या या मळ ू
म तीवर अलवण घातले होते. एकदा ळला क पुढा यापासन ू गँगचा दादा हो यापयत
कशालाही मागे येता ना. या राजेशाही िदवाणखा यात मा या वाघाची शेळी झाली होती.
म यभागी टांगले या भ य शँडिलयरकडे टक लावन ू द या पाहत होता. िवचार करत होता :
चांगले आहे ; पण हे काय? कशाला? पवू कडून सर या उ हाची ितरीप या यावर पडत होती.
अनेक ि झम लकाकत. ितथे जाऊन याला पाच-दहा िमिनटे झाली होती. कोणी येत न हते. बाई
येणार क बुवा? बहधा बाईच. मालक सकाळीच ऑिफसला जात हे याला आठवले.
अचानक या या डो यातन ू शँडिलयर गेले. ते अफलातन ू िच या या नजरे त आलेच न हते.
शँडिलयर मुके होते; िच च क बोलत आहे असे याला वाटले. बेभान घोड्याचे ते िच होते.
चौखरू उधळले होते. आ वासलेले त ड, तारवटलेले डोळे , हवेत उभारलेली शेपटी, रोमारोमांत
िजवंत झालेले अव या शरीराचे नाय.ू टक लावन ू पाहत होता. शँडिलयरपे ा या िपसाळले या
घोड्याने याचा ताबा घेतला होता. िच पाहन काही क पना सुचा यात असे सं कार या या
बु ीवर झाले न हते; पण अचानक याला ‘मुळवस’ आठवला. समागमा या संगी कळसाकडे
बेभान सुटलेले दोन जीव समाधीत जातात. एका अनो या, अपवू समाधीत, िजथे फ शु
आनंद असतो. याचे मरण याला झाले. तो अ राज या अव थेत असावा असे याला वाटले.
फ याची मादी समागमानंतर माघारी तबे यात गेली असावी.
‘‘आपण द ाजी पुजारी?’’ ाज ा या फुलासार या नाजक ू , मंद सुगंधी आवाजात आला.
द ा दचकला. डो यातन ू अ राज गेला. याने वर पािहले आिण िथजला. ाज
नाजक ू पणालाही मागे टाकणारा एक नाजक ू देह काही अंतरावर उभा होता. देखणी तर इतक ,
क द ासारखा िनधढा माणस ू जाग या जागी िथजला. ती शु मराठी बोलत होती. ितची भाषा
कोणती असेल, आपला संवाद होईल का या िफिकरीत तो होता. असा वण यापवू याने पािहलाच
न हता. गोरी, िनमगोरी, उजळ, सावळी, काळी-अनेक रं गांची माणसे द मंिदरात येत; पण हा
वण काही वेगळाच. ितचे डोळे िवशाल होते; पण हावरे न हते. यात मादव होते; पण कोठे
थांबायचे ते या मादवाला नेमके माहीत होते. ितचे रे शमासारखे केस चेह यावर नाजकू भुरभुरत
होते. मधन ू हातांनी यांना ती अटकावत होती. ितने काहीही केले तरी देखणेच होते.
ू च नाजक
नुसती उभी होती; पण यातसु ा केवढा िदमाख, खानदान. एक पाय ितने गुड यात नाजक ू
मोडला असावा. कळस हणजे ितला पाहताना माणसात या पु षाला जाग येत नसे. िनदान
द याचा तो अनुभव होता.
‘‘बसा ना. उभे का?’’ असे हणत ती मयादशील अंतर ठे वन ू बसली. आता ती द या या खपू च
जवळ आली होती. एका सौ य, अनो या सुगंधाची िततक च नाजक ू लहर द याला पश करत-
न करत गेली. ित या हातांत िह याची कंगणे होती. ग यात तीन पदरी सुवणमाळा होती. एक
सर बबीपयत आला होता. कानांत िह या या कुड्या हो या. सारे अलंकार लकाकत होते; पण
यातही मादव होते. खानदान होते. िदमाख होता; पण नखरा न हता. ‘फ याच बाईला हे सारं
शोभन ू िदसेल’ असे द याला वाटले. ितने प रधान केलेली साडी तशीच. िपवळी वाटे; पण िपवळे
न हे . साडीने झाकलेला देह बाहे र िकंिचत डोकावत होता; पण तोही आपले खानदान सांभाळून.
द यात या पु षाला ओझरती जाग आली ती ितचे िकंिचत डोकावणारे तन पाहन. ते भरदार
होते. आ हान देणारे होते. आ हान करणारे होते. द याला णभर वाटले, आप या ं द पंजांत
धरावेत आिण िपळावेत; पण णभरच.
‘‘अजन ू पज ू ा हाय ये.’’
‘‘यायला उशीर झाला?’’
‘‘नाही. वेळेवर आलात. रोज याच वेळेला येत चला. भ यासाहे बांनी सगळं सांिगतलं असेल.’’
‘‘सगळं हणजे यायला सांिगतलं.’’
‘‘ठीक आहे . पज ू ा होईतो बारा होतील. जेवणं होईतो एक होईल. इथंच तासभर पडा.’’
‘‘इथं कशाला? मी लगेच जाईन-’’
‘‘बाहे र आताच ऊन पाहा िकती आहे . ते हा तासभर पडा, चहा या आिण जा. हणजे
आजपासन ू च. दुसरं हणजे संकोच नको. पैसे देते. टोपीपासन ू चपलांपयत सगळं नवं या. या
व तीत माणसानं कपडे जरा यवि थत करावे लागतात. नाहीतर लफं या हणन ू समजतात.
चहा घेणार?
‘‘नको. पज ू ेचं पाहतो.’’
ितने कोरे रे शमी व याला िदले. द याने कपडे बदलले. देवापुढे बसला. याला ध काच
बसला. तेहतीस कोटी हणतात यातला कार होता. देवांची पलटणच होती. सगळे लकाकणारे .
चांदीचे. म यभागी उभे भगवान. पाऊल पुढे टाक या या पिव यात पायघोळ पीतांबर. रं द,
बेदरकार छाती. दंड पीळदार. मत ू िकंिचत हसणारी. स न. संपण ू सो याची. द याला राहवले
नाही. आ यापासन ू तो फारसे बोललाही न हता. बोलला ते मा मनातले होते.
‘‘काय मत ू हो! यान िकती धीर देणारं . आशीवाद देणारं . अशी मत ू पािहली न हती-’’
‘‘पाहाल कशी? मा या सच ू नां माणं काठे वाडातील कारािगराकडून मु ाम करवनू घेतली आहे .’’
‘‘असे भगवान देवघरात असणं भा याचं. स न झालेच पािहजेत-’’
‘‘पाह या काय योग आहे .’’
या मत ू नां हात लावायलाही तो कचरत होता. आप याच हाताचा मळ यांना लागेल. बाई ंनी
सहाण-खोड काढले.
‘‘गंध ना? मी घेईन उगाळून.’’
‘‘मा या हातन ू देवांची थोडी सेवा घडू दे ना-’’
आता ती थोडी अिधक जवळ बसली होती. तो ितला पािह यापासन ू याला छळणारा गंध जरा
वाढला होता. तरी होता मा मंदच. नाजक ू . जरा लाडीक.
वरयु पु षसू सु झाले. एक कडे देवांचे नान. नंतर परीटघडी या मालाने यांचे अंग
पुसणे. येक मत ू ला ित या थानावर ठे व याअगोदर द या कपाळाला लावी.
‘‘तुमचं हे आवडलं. मा यापण कपाळाला लावा-’’
मतू ित याकडे ने याआधीच ितने कपाळ गरज न हती इतके पुढे केले. याने मत ू ित या
कपाळाला टेकवली. तो शहारला. ती ि या करताना ित या कपाळाला याचा थोडा पश झाला
होता. भुरभुरणारे केस बोटांना चाटून गेले. िज हणी या डा या कोप यात ती हसली असावी असे
याला वाटले; पण या ओझर या हस याचा अथ? काही वावगा नसावा यािवषयी द याला शंका
न हती. िकती साि वक, सो वळ. साधनात नटवेपणा, नखरे लपणा यांचा पश न हता. याला
ती सा वीच वाटली. अवघडायला हायचे ते फ ित या भुरभुर या केसांमुळे. एक तर ती केसांना
तेल लावीत नसावी. याचबरोबर बटांचा खट्याळपणा, अवखळपणा. द या नाना कारचे तक
करत होता : ती कशी असावी. लकमीसारखी सरळसोट रे षा नाही. लकमीचे डोळे तर आमं ण
दे याक रताच पु षांकडे पाहत; फ ितला पु ष आवडावा लागे. द याची पिहली भेट िकती
सरळ, सोपी. याने नुसता डोळा िमचकावला आिण पुटपुटला, ‘मुळवस.’ सं याकाळी लकमी
मुळवसात हजर. इथे हणजे ठायी ठायी तक, अंदाज. तशी साि वकच. पण मग गंध उगाळायला
का बसली? ‘देवाची सेवा!’ ड बल ितचे. द यासारखा माणस ू भलताच सौदा पटवन ू घेणारा
न हता. देवाची सेवा करायला पुजा या या इत या जवळ बसावे लागते? मत ू कपाळाला
लावायची. ‘अँिटिसपेट’ क न नाटकातील डायलॉग यावा तसे ित या कपाळाचे पुढे येणे आिण
द याने मतू कपाळाजवळ नेणे यांची गाठ एकाच वेळी? सहज? मु ाम कशाव न नाही? इथवर
आ यावर द याला ितची साि वकता, संयम आठवे. आपले हे िवचार रं गीत काचेतन ू पाह यासारखे
आहे त असे याला पटले. काही असले तरी डोळा िमचकाव याइतक माती भुसभुसीत नाही हे
याला कळत होते.
त डात पु षसू , मनात ‘ ी’सू असे याचे चालले होते. असे हो याचे कारण न हते.
एकदोन अपवाद सोडले तर बाई इतक शालीन होती. खां ाव न पुढे आलेला पदरसु ा ितने
असा लपेटून घेतला होता, छातीचा बारीकसा भाग फ िदसत होता. शंका यावी असे पुढे काही
घडलेही नाही.
कारने द याला मंिदराशी सोडले ते हा घाब या चेह याने औ या र यात उभा होता. कारकडे
औ याचे ल न हते. ‘‘मी आलो’’ हणन ू द या या यापुढे उभा रािहला ते हा तो भानावर आला.
‘‘चोदी या, इतका वेळ कुठं कडमडत होतास? मला वाटलं, बसखाली सापडून मेलास. तुझी
काळजी क न र आटलं.’’
‘‘सगळं सांगतो, खोलीत चल.’’
दोघे खोलीत आले आिण द याने आरं भापासन ू घडत गेले ते सव सांिगतले.
सगळी कथा मुलुखावेगळी. बांधन ू ठे वणारी. ो याला िवनाकारण पेटवणारी. त मय होऊन
औ याने ऐकली आिण ओरडला, ‘‘लेका, रे षा उमटली. कर उभा ‘मुळवस’. आधी िमसळ खायला
जाऊ. काळजी कसली करतो आहे स?’’
‘‘औ या, रे षा कसली? हा खड्डा रे . मालकाला कळलं तर िजता गाडील. या कानाचा या
कानाला होणार नाही. ितकडं ता या खश ू होणार. या या त डाला काळं फासन ू आलोय. मालक
भ यासाहे बांचा अशील हणन ू कानाडोळा करणार. झगट अंगाशी येऊ लाग यावर वत:
लफडे बाज असली तरी बाई खुशाल पु षांचा बळी देते. ‘बला कार’ केलंन हण ये. मा या
मन:ि थतीची तुला क पना नाही. आयशपथ सांगतो, गांड फाटायची वेळ आ ये; पण एक कडे
वाटतं, बाईिवषयी उगाच शंका घेतोय. िदसा वागायला सा वी वाटते.’’
औ याला तसे वाटत न हते. हणजे लकमीचीच जातवाली इतके नसले तरी द या या कथेतील
काही दुवे द याला वाटत होते यापे ा याला अिधक क चे वाटत होते. िवशेषत: िज हणी या
कडे चे ते िचमटीभर हसणे. तो जरा काळजीच क लागला.
पण यानंतर तीन िदवस तरी िनवध गेले. फ रोजची बदलती साडी आिण अलंकार वेगळे .
िजवणी या टोकाचे ते िकंिचत हसणे न हते. गंध उगाळताना अंतर कमी झाले न हते. चेह यावर
येणा या भुरभुर या केसांना फार मह व न हते. मंिदरात येणा या अनेक ि यांचे केस तसे होते.
अलीकडची ती फॅशनच असावी. एखादा माणस ू यामुळे िबलगायला लागला तर िबचा या बाईने
काय करावे?
पण शेवटी द याची भीती खरी ठरली. बाईने याला तीन िदवसांची नोटीस िदली असावी : ‘येणार
असलास तर तु यासह, वेळ आणलीस तर गळी पडून; पण माझं येय गाठणार. यिभचार माझा?
नव याचं काय? तो उघड, मी चो न एवढाच फरक. अंदाज चुकला, पोर झालंच, तर नव या या
नावावर िवकता येईल. यावर पो टाचा िश का नसेल-’’
चौ या िदवशी ते घडले. द याने सोवळे बदलले. अंगरखा शोधत होता. नेहमी या जागेवर तो
न हता. ते जे रकामे ण िमळाले ते ितनेच िनमाण केले होते. िकंिचत गाफ ल द या या कमरे ला
ितने कवटाळले आिण या या िभंतीसार या केसाळ छातीवर डोके िवसावन ू मुसमुसू लागली.
‘‘अहो, काय झालं?’’ िझडका न दूर लोटता आले असते. द याने तसे केले नाही. सां वन
कर या या नावाखाली ित या पाठीव न हात िफरवू लागला. गुळपडी या द याला जाग आली
होती!
‘‘अहो, बोला ना. मी काय समज?ू ’’ ित या म तकावरील भरदार केसांवर हात िफरवत याने
िवचारले.
ती नुसतीच हंदके देत रािहली. द याला असे काही िनिम हवेच होते. याने ितला सां वनाचे
िनिम क न घ जवळ घेतले. जे उरोज भरदार असणार असा तक तो करत होता, रा ी
अंथ णावर पड यावर कणीक मळावी तसे रगडत होता, ते या या भरदार छातीवर च क
िवसावले होते. लोहारा या भा यासारखे ते वरखाली होत होते. येक ण याला ‘मुळवसा’त
ओढत होता. ित याकडून येणारा मंद गंध मुळवसात ढकलत होता. तो पु हा हणाला,
‘‘बोला ना-’’
‘‘काय बोल?ू माझं नशीब खोटं हो. मी म यम वगातील. माझं वैभव फ माझं प. मालकांनी
मागणी घातली. बापाला ानंद झाला. आमचं ल न झालं. बाप धनाढ्य झाला. मी िभकेस
लागत होते-’’
‘‘िकती वष झाली ल न होऊन?’’
‘‘सात. आज माझं वय स ावीस आहे -’’
‘‘िभकेस लागलात हणजे?’’
‘‘मालक हणतात, वषा या आत िदवस गेले नाही तर दुसरं ल न करणार-’’
‘‘ याला बंदी आहे .’’
‘‘आ ही राज थानचे. ितथं चालतं-’’
ती आता या या अंगाला अिधकच िभडली होती. जु या द याला पुरी जाग आली होती. या
देवघरात भगवान कृ णा या सा ीने सा ात मुळवस उभा रािहला. आपण कोठे आहोत, दोघांना
भान न हते. िव ा या िनिमतीपासन ू अणुरेणंत
ू धगधगत असले या िनमाणसमाधीत गेली. ितथे
फ पारदशक आनंद. अ य कशाला अवसर नसतो.
मिहनाभर द याने या समाधीचा आनंद घेतला. आिण एक िदवस तो घातवार आला. दोघे समाधीत
गेली. बाईने सांिगतलेली सबब खरी होती. या अ र ातन ू वाच याचा एकमेव उपाय ही समाधी.
‘‘तु यात कसला दोष नाही. गभधारणा झालीच पािहजे?’’ युरोपमधील एका ि लिनक या
डायरे टरने िदलेले ते मत होते. तो जगिव यात होता. समाधी अशीच चालू रािहली तर उपयोग
होईल अशी ितची खा ी होती.
या िदवशी कसे घडले ितला कळले नाही. लाउझची बटणे लावताना ित या ल ात आले : लॅच
नीट बसला न हता. दाराला च क चार बोटांची फट होती. ती धावत दाराकडे गेली. दार बंद
क न घाब या नजरे ने ितने द याकडे पािहले. तोही घाबरला. पुटपुटला,
‘‘असं कसं झालं?’’
‘‘काय सांगणार? आपलं नशीब-
‘‘षट्कण होणार-’’
ितचा चेहरा पडला होता. मालिकणीला नोकरांनी रित डे त पाहणे यासारखी नामु क न हती.
नोकरांसारखे बेभरवशी कोणी नसतात. िमट या मारीत सगळीकडे सांगणार.
‘‘मालकांना कळणार.’’
‘‘ याची काळजी नका क . पैशा या मागं लागलेली ही माणसं. आयु यातला परमे र तो.
बायको हणजे वारस िमळवन ू देणारं यं . यांना कळलं तरी दाखवणार नाहीत. मा या
हातातसु ा यां या अनेक चा या आहे त. तो धाक तर यांना कायमचा आहे . नोकरमाणसांपयत
गेलं असलं तर ते वाईट-’’
‘‘ते गेलंच असणार.’’
‘‘तु ही का घाबरता? अ ू जायची तर माझी...’’
‘‘भीत नाही; पण हे थांबवावं. तुमची पाळी चुक ये ना?’’
‘‘कशामुळं ते डॉ टर एकदोन िदवसांत सांगणार आहे त. हजार िह शांनी चांगली बातमी
ऐकायला िमळे ल. उ ाकडे क फम होईल.
‘‘द ाजी, तु ही मला पेचात टाकता. िकमान सहा मिहने हा पुजारी तुम याकडे पज ू ेला येईल असा
श द िदलाय. तुम या कायम नोकरीचं काम या अवधीत होईल. तुम या पज ू ेवर मालक ण
अितशय खश ू आहे . असा एका िच ानं पज ू ा करणारा गु जी आतापयत यांना िमळाला न हता.
जेवण गोड गोड, अळणी ही तुमची सबब तर िवनोदी आहे . ितथं जेवू नका. खाणावळीत जा. ते
लोक पैसे देतील. तु ही काहीतरी लपवत आहात-’’
एवढे झा यावर द याने सगळा पाढा वाचला. सु न होऊन भ यासाहे बांनी ऐकला.
‘‘याला मी जबाबदार नाही. या बाईनं लाज सोडली यावर तुमचा िव ास बसणार नाही.’’
‘‘बसेल. या धनाढ्य लोकांचे संसार आिण कामजीवन यां या कथा ऐक या आहे त; पण हा माणस ू
अ या मातला आहे . ितथं याचा अिधकार मोठा आहे असं ऐकत आलो. या या बोल यातही
वेगळे पणा असतो; पण बाईला सबब काय सांग?ू ’’
‘‘बाप मे याची तार आली हणन ू मी गावी गेलो.’’
‘‘द ाजी!’’
‘‘साहे ब, हटलं हणन ू ता या खरोखरच मरणार आहे का? उलट, असा आळ आला तर आयु य
वाढतं.’’
‘‘मी पाहतो. तु ही उ ापासन
ू पजू ेला जाऊ नका.’’
द ा या आयु यात कधी या काळी आलेली एक पवती. ितचे नावसु ा आता आठवत न हते.
केवळ योगायोगाने. ‘योगायोग’ हे काय करण आहे ? ते घडवन ू आणणारा कोणीच नाही? असे
कसे होईल? उ र िमळत नाही हणन ू क काय भ यासाहे ब ‘नेती’ हणतात. इतर ‘नशीब’
हणतात. यामुळेच रामभटासार या योितषाचे फावते. लोक नादी लागतात. यांना ‘नेती’
काय आहे अगोदर कळायला हवे असते. कशाला? ‘नेती’ ठरलेली आहे , बदलत नाही. मग आधी
कळली हणन ू फरक काय पडणार? पण माणसाची अशी व ृ ी बनवन ू सुखाने जग याची सोय
परमे राने केली असावी. पु हा ‘परमे र’ हे करण असेच घोटा यात पाडणारे . पापे घडले तरी
पु हा ित े ची सोय परमे रच करतो ना? हणजे हाच याचा याय. एवढे कळूनसु ा एक
भानगड उरतेच-‘दुगामाता’ हटले क द ा शरण! थोड यात, फार खोलात जाऊन आयु याचा
िवचार कर यात अथ नाही. जीव आहे तोपयात जगावे. साम-वाममागाने पैसा जोडता आला तर
जोडावा. कोणी काही करत नाही. परमे र तर नाहीच नाही. यानेच पुरावे िनमाण केले आहे त.
चांगले वागायचे तर वत: या समाधानाक रता. यात फायदा-तोटा काय हा काढलात क ,
चांग या वाग याचा ‘बळी जाणे’ यापलीकडं हाती काही लागणार नाही. जगाचा याय हणतात
तो हाच. ‘सापडणे’ हाच फ गु हा.
ती बाई खरे तर ते िवसरले होते. आज अचानक आठवली आिण चाळीस वषापवू चा आयु यातील
एक अ ुत वेश गु हा जगले. जवळजवळ मिहनाभर ित या संगतीत वगसुख अनुभवले.
मिहनाभर तरी का? याला कारण औ या. याचे ठाम मत होते : ‘‘देणारा द गु . मुकाट्यानं
भोग. मोफतचं िमळालं. घे. द या.’’ असे तो सांगे. िकती िदवस? कायमचं. आप या बापाचं काय
जातं? लकमीसारखी करण अंगाशी येणार नाही. ‘‘देता िकती घेिशल दो कराने’ असं द गु नं
केलाय. सोबत औरस बापही िदलाय. तो खश ू . द या खश ू . बाई तर नुसती खशू नाही; ऋणी.
ते हा द ोबा, नशीब फळफळलाय. हाण साव या.’’
पुढे काही िदवस बाईची चौकशी करत रािहला. ितला खरोखरच िदवस गेले होते! पोरगा झाला.
थेट ित यासारखा. शंकेला वांधा न हता. नव याला अ मान ठगणे. ‘धाकटे मालक’ हणन ू
ओळख क न देई.
आता तो िबनबापाचा मुलगा चािळशीचा असेल. याला पोरे झाली असतील. धंदा वाढवला असेल.
हाच खरा रे याय जगाचा : ‘सापडू नका.’
द ा आयु यात टरकले फ दोन वेळा. यातील हा पिहला संग. दुसरा, ‘रामज मा’ या वेळचा.
हा पोर िब ला घेऊन ज माला आला ते हा आप यावर याने उपकार केले अशी यांची भावना
होती. सु मनातील या भावनेचा यांना प ा न हता.
मनी ‘सापडली’, हणन ू तर सग यांची गाळण उडाली. द ा या वमावर घणाघात झाला.
भतू काळात वावरत होते. ते पु हा वतमानकाळ जगू लागले. िवचारांची साखळी एकदम तुटली.
काहीतरी आवाज आला. यांनी डावीकडे पािहले. फणा उगारले या अ करमाशासारखे ते यां या
डो यात गेले-मेनकेची पाठ थरथरत होती! हणजे अजन ू ही ती जागीच? अनावर शोकात
बुडालेली? पाठोपाठ ती शापवाणी सव घुमली : ‘‘ ाला तु ही जबाबदार आहात-तु ही!’’
मेनकाने िन न ू सांिगतलेले असताना रामला गुळपडीहन यांनी आणले हे खरे . याला अचानक
वाचा फुटली. मेनकाला कळले या वेळी िचडली नाही. फ हणाली, ‘‘शेवटी आणलात. आता
गुळपडी िवसरा. काय रािहलायं तुमचं ितथं?’’ पण रागावली, िचडली न हती. देवाघर या योजना
तरी काय असतात! मि लंग-चंदरचे दुखणे-रामचा शोध-मेनकाची शापवाणी... आणखी कुठवर
जाणार आहे ? आता कुठे जायला जागाच रािहली न हती; पण झाले ते काय कमी होते? या
ित े क रता धापा टाक त आले ती तर रसातळाला गेलीच; पण संसारही मोडीत िनघाला.
आधाराला जागा न हती. औ या असता तर धीर देता. मेनका या तळतळाटाने कपाळाला हात
लावला. पुटपुटले, ‘‘आणखी काय पा चं निशबात आहे ?’’
तशाही ि थतीत द ांना मेनकाची दया आली. िबचारी फ दु:खच जगायला ज माला आली.
ितला उठवावे? धीर ायचा तर यांनाच याची गरज होती? पण बोलू काहीतरी.
नको! ऐकले तेवढे पुरे. सारे बोल या या पलीकडे गेले होते. मेनकाकडे पाह याची यांना िहंमत
होईना. अशा अव थेत ित याकडे हा िवषय काढला तर काहीही होईल : ती िपसाळे ल-ितला वेड
लागेल-ती जीव देईल... काहीही, काहीही होईल. ित या पाठीवर आपलाच सवनाश थरथरत आहे
असे यांना वाटले.
अचानक यां या मनात िवचार आला : या पि नीसारखाच तर हा यवहार नाही? ‘कसाही येऊ
दे, वारस हवा’ असा सा ात जावयाचा उ े श नसेल? या िवचाराला फार वेळ अवसर िमळाला
नाही. डॉ टरक वारसाह काने पोरांकडे जात नाही; पण यांना दाट संशय होता. मनी या
उ ोगांची क पना जावयाला असावी. दोघां या बाजन ू े कानाडोळा असावा.
पण ‘पापा’संबंधी द ांची क पना िकतीही गावठी वाटली तरी यांची वत:ची खा ी झाली होती :
वातं य सडे नसते. या या पाठीवर बंधनाचे ओझे असते. मगच समतोल राहतो. यामुळेच
िकतीही पैसा जोडला तरी ‘बाई-बाटली’पासन ू ते दूर होते. लकमी, पि नी यां याबरोबर नाही
नाही ते रं ग खेळून या मु कामावर आले होते.
बायकोचा ठाम िवरोध यांनी झुगारला होता. तोसु ा फसवणक ू क न. ‘िशवा’ यां या घरी कधी
येत नसे. बरे च िदवस ितने याला पािहलेही न हते. ही ओंगळ फसवणक ू आता उघडक स येत
होती. यानंतर बरे च िदवस मेनका यां याशी बोलतही न हती.
मळू करण थोडे होते हणन ू क बाय ही भर पडली होती. हा भार िदवसिदवस द ांना झेपेनासा
होत होता. मळ ू करण होते तेथेच होते. काळजी होती मनी या संसाराची. कळे ल ते हा संजयला
काय वाटेल?
पर परांची मािहती हो याचे एकमेव साधन होते भ यासाहे ब! सवाचे स लागार तेच. यांना
द ांचा रोज फोन असे. शेवटी भ यासाहे ब िचड यासारखे झाले. हणाले, ‘‘द ाजी िवशेष काही
कळलं तर मी आपण होऊन कळवीन. याक रता फोन क नका.’’ एवढे सांिगत यावर द ांचा
फोन थांबला आिण एक िदवस भ यासाहे बांचा फोन आला. ते बोलू लागले. द ा म येच
हणाले,‘‘थांबा, मीच ितकडे येतो.’’ आिण िनघाले. डो यात िवचार एक : भ यासाहे ब काय
सांगणार?
आिण नंतर िच ातले अनेक संिद ध दुवे प झाले. एकाचा तक यांनी केला होता. संजय
घट फोटासंबंधी भ यासाहे बांना िवचारत होता. िववािहत ीने असे संबंध ठे वणे यात पाप िकती
यांना ठाऊक न हते; पण लोकांना कळले, क तो चचचा, मुली या ितर काराचा िवषय होणार.
आपली बेअबरू् होणार. गुळपडीला आज-उ ा बातमी जाणार. याचा औ याला िकती उप व होईल?
 वत:िवषयी चचा झाली तरी ते िफक र करत न हते. लकमी यांना ास देत न हती. मुळवसात
यांनी काहीही केले तरी ते या वेळी अिववािहत होते. आिण मुंबईला आ यावर या िदवशी
द गु पुढे उभे राहन औ या या सा ीने यांनी शपथ घेतली ते हापासन ू यांची पाटी कोरी होती.
घट फोटासंबंधी संजयशी झाले या बोल याचा उ लेख के यावर शेवटी भ यासाहे ब हणाले,‘‘तो
धोका आता टळला आहे .’’
‘‘कसा?’’
‘‘ याचं ेय तुम या मुलीला आहे . ती मनानं आप याम ये िवलीन झाली आहे यािवषयी संजयला
शंका नाही. िबछा यात आपण ितला पुरेसे सुख देत नाही यािवषयीही याला शंका नाही. या
िदशेनं य न क न हा गहन िवषय सुटतो का तो पाहणार आहे .’’
गे या दोन मिह यांत िदलासा देणारी बातमी द ा थमच ऐकत होते. पोरीचा संसार धो यात
नाही याची हमीच घेत यासारखे भ यासाहे ब बोलले.
घरी आले ते हा फोन कर याक रता रणछोडचा संदेश होता. द ां या छातीत धडधडले. काही
भयंकर? यांनी फोन केला. हॉटेलात रणछोडने खोली राखन ू ठे वली होती. तेथे याच
सं याकाळी याने बोलावले होते.
‘‘कशासंबंधी? रे ड वगैरे नाही ना-’’
‘‘छॅ ! रे ड कुठली काढलीत?’’
‘‘मनीसंबंधी.’’
‘‘हो, ितथेच थांबा. पुढचं हॉटेलवर.’’
द ा त काळ हॉटेलवर गेले.
रणछोडकडे िशवासंबंधी द ांनी िवषय काढला ते हापासन ू ‘राणा- ताप’वर याने हे र
ठे व यासारखे केले होते. रणछोड सांगत होता :
‘‘िमळालेली मािहती आग लावणारी आहे . तपशील िवचा नका. सांगणार नाही. एकच सांगा :
याचा बंदोब त हवा आहे ? होईल; पण पैशाचं काम आहे . एकूण पाऊण लाख लागतील. साहे ब,
‘काम झा यावर’ असं डॉ टरला सांगता येतं? तसंच हे . िव ास असला तर उ ा या उ ा पैसे
तयार ठे वा. माणस ू येईल. परवलीचा श द उ चारील. पैसे वाधीन करा. मी येणार नाही. ते कडक
प य आहे . जमेल? थँ य.ू
साहे ब, या रणछोडची हयात मालकांची सेवा कर यात गेली. सेवा घेत घेत गौडर गेले. सेवा
करायला आता फ तु ही रािहलात. काम नाही झालं तर? साहे ब, पु हा डॉ टरना बोलावणं
आलं.
यां याकडे ही भाषा चाल ये? तसंच हे ; पण तुम यासार याला इतकं सहज गंडवता येईल?
शेवटला महामं : सारं िवसरणं. आपली इथं भेट? झालीच नाही. तु ही पैसे? िदलेच नाहीत. ते हा
बाहे र पडलात क िव-स-र-णे!’’
करणाची वा यता झा यापासन ू सासर, माहे र दो ह ची पडझड होत असलेली मनी पाहत होती.
याला जबाबदार कोण? द ा, आई क वत:ला ॉड-माइंडेड हणवन ू घेणारा संजय? आपली
यि गत गरज कोण ठरवणार? आपण क हे य थ? शरीर आिण मन यात अ थान
कोणाला? िवचार कर या या मना या वातं याचे र ण कर याक रता िवसा या शतकातही
माणसे बिलदान करीत आहे त याचे काय? घट फोट हे च उ र संजयने िनि त केले?
 याक रताच तो भ यासाहे बांकडे गेला असे ितला आईकडून कळले. तो वत: काही बोलत
न हता.
पण गे या मिह यात या या वाग यात फरक पडला होता. असा काही तोडगा िनघाला तर
ितलाही हवा होता. असेच चालू रािहले तर हा गुंता सुटेलही. नोकराला काढून टाकायलाही ती
तयार होती. आयु याची ितला गंमत वाटली. आपले हे ‘पाप’ उघडक स आले नसते तर याचा
कसलाही उपसग ितला झाला नसता. उघडक स येत नाही ते पापच न हे ! अखेर द ाच शहाणे?
पुराणकालापासन ू चालत आले यापे ा वेगळे आप या आयु यात काय घडत आहे ? सारे
खाबुिगरी करत आहे त. इतके िदवस उजळमा याने वावरत होते. आपणही असेच उजळमा याने
वावरत होतो. ते िदवस संपले. आपली उपासमार इतके िदवस संजयला िदसली नाही हे पाप न हे !
ितला समजन ू यायला, आधार ायला आईसु ा तयार न हती.
रकामा वेळ बसला क अ य िवचारांना अलीकडे अवसरच न हता. आजही ती याच अव थेत
होती. संजय क सि टंग मम ये. िदवाणखा यात ती एकटीच. सय ू ा त होऊन, संिध काशही
संपला. ितला प ा न हता. फोन आला ते हा ती िवचारातन ू बाहे र पडली.
‘‘मी संजय. हॉि पटलला इमज सी आ ये. सी रयस िदसते. घरी यायला उशीर होईल. वाट पाह
नकोस.’’
‘‘इतक सी रयस?’’
‘‘मेसेजव न कळलंय, माणसा या पाठीमागन ू श भोसक यात आलं आिण पुढून ते बाहे र
आलं. सात-आठ ताससु ा लागतील-’’
हॉि पटलम ये संजय गेला ते हा पेशंट िथएटरम ये होता. ए स-रे काढ यात आला होता.
भयचिकत चेह याने डॉ टर ए स-रे पाहत होते. संजय येताच अदबीने या याकडे ए स-रे
दे यात आला. पाहताच ओरडला,
िधस इज फँटॅि टक. हा माणस ू अजन ू िजवंत कसा? जुगुलर हे नमधन ू ही श पार झालं आहे .
िन णात सजनलाही हे श य नाही.’’
पोलीस आले होते. पेशंटशी बोलत होते.
‘‘कार-पािकगव न तुझं भांडण झालं होतं.’’
‘‘साहे ब, यानं मला वाचवलं. ह यार खुपसन ू पळत गेलेला माणस ू मी पािहला.’’
‘‘कसा होता?’’
‘‘मा यासारखाच गोरा, मा याच उं चीचा-’’
‘‘कपडे ?’’
‘‘काळी पँट, तांबडी गंजी. ‘राणा- ताप’ या डा या बाजन ू ं ग ली जाते ितकडे गेला.’’
पेशंट मंदावत होता. आवाज बारीक होत होता. संजय जवळ आला. मदृ ू आवाजात पोिलसांना
हणाला,
‘‘ए यज ू मी. यू हॅ ह टू िल ह द िथएटर.’’
पोलीस गेले. संजय कामाला लागला.
संजयने ए स-रे पु हा पािहला. काशात ध न िनरिनरा या कोनांतन ू तो िकलिक या
डो यांनी पाहत होता. मग सहका याला देताना पुटपुटला,
‘‘फँ-टॅ-ि ट-क! हाऊ इज ही अलाइ ह! शॉिकंग! ए िमरॅ कल- ए िमरॅ कल-नो लीिडं ग?’’
बुशशटवर र ाचे थोडे िशंतोडे िदसत होते.
‘‘डॉ टर, छातीत गेलेलं हे काढा. फार कळा येत आहे त.’’
‘‘ याचीच तयारी चाल ये. जरा सहन करा. कळांची आ हाला क पना आहे .’’
तो ए स-रे चारही सजनांना चिकत करत होता. सारे इं जीतन ू चालले होते. एक हणाला,
‘‘ अगाध आहे !’’
‘‘अगाध? आप याला श असं खुपसायला सांिगतलं तरी नाका . हे कसं श य आहे ?’’
‘‘अशा वेळी आिदश हणनू काही असलं पािहजे.’’ यावर िव ास बसतो. गु ीसारखे धारदार
श मागन ू भोसक यात आले होते. श पुडून थोडे बाहे र आले होते.
‘‘कसं श य आहे ? माणस ू मरायला पािहजे. सग या डॉ टरांची ती भावना होती. आय. ही. सु
होते. यात अँिटबायोिटक िमसळ यात आले होते. सगळे सजन तो ए स-रे पु हा पु हा पाहत
होते. यात श दयातन ू पार झा यासारखे िदसत होते. आता पेशंटचा चेहरा िफका पडत होता.
बेशु ीत जाणार क काय हणन ू डॉ टर भीत होते. संजय िवचारात बुडाला होता.
कािडओथोरॅ िसक सजन तो एकटा. िनणय यानेच यायचा होता. िनणय झाला. आिण याने
अ◌ॅन थेिशया ायला सांिगतला. आ ापयत हॉटेलम ये न झालेली, भिव यात श य नसलेली
श ि या होऊ घातली आहे , याची येकाला जाणीव होती. सग यां या नजरा संजयवर
रोख या हो या. तो इितहास िनमाण करायला िनघाला होता. या या कसबी बोटांनी हातात
का पेल घेतले होते. अजुनासारखा याला फ छातीचा िविश भाग िदसत होता. यं ासारखा
बोलत होता. सहकारी, नसस याचा श द झेलायला वाट पाहत होते. तो कॉलरबोन तोडत होता.
काडकन आवाज आला. अि थभंग झाला. आता े टबोन अलग करणे. पु हा काडकन आवाज.
छातीचा िपंजरा उघड याची वेळ आली. र ॅ टरने संजयने िपंजरा उघडला. आता छातीची पोकळी
सताड उघडी होती. दयाभोवती असेलेले दुधी रं गाचे िचवट आवरण-पे रकािडयम- यावर श
िवसावले असेल, अशी डॉ टरांची क पना. तसे न हते. समोर होते ते भयचिकत करणारे . एक
वेळ प थर हवेत तरं गेल; पण हे ? हे ? कसे श य आहे ? पण समोर सा ात होते. श ाने
पे रकािडयम भेदले होते. भा यासारखे ते वरखाली होत होते. श दयात वेश क न बाहे र
आले होते. र ाचा थब न हता. संजय न या ीने तो चम कार पाहत होता; िनणय ता काळ
हवा होता. संजय पुटपुटत होता, ‘‘िव ास बसत नाही!’’ सग या सजनांना पु हा पु हा तेच
वाटत होते. चम कार सरळ समोर होता. श ि येचा सवात बेभरवशी भाग परागासार या
नाजक ू , पोलादासार या बलदंड भागाचा, पे रकािडयमचा छे द घेणे. एकिच ाने संजय
श ि येत गढला होता. हातालगत दयाची धडधड चालू होती. याचे श आता दय आिण
पे रकािडयममधील पोकळीत होते. तेथन ू च श गेले होते. संजयने याचे दोन तुकडे केले.
ए हाना श ि येचे व ृ हॉि पटलभर पसरले होते : ‘‘अश य असलेली श ि या डॉ. संजय
उपा ये करत आहे त.’’ हे दुम ळ य पाहायला सजन आले. श आरपार जाऊनही िखंड
लढवणा या शरू सैिनकासारखे दय धडधडत होते. सजन पाहत होते, याला ‘िमरॅ कल’ श द
अपुरा होता. यापलीकडील काहीतरी होते. दयातन ू च श गेले होते. पुढील आ मणात
आणखी एक िमरॅ कल होते. कॉलरबोनजवळ अंगठ्या या जाडीची बडी र वािहनी असते-जुगुलर
ू ही गेले होते. ितला िछ पडते तर र ाचा पाट सु होता. तसे झाले न हते. ती
हे न. ित यातन
र वािहनी फ दुरमडली होती.
‘‘हे पाहा!’’ डॉ. संजय सहका यांकडे पाहन उ ारले.
‘‘डबल िमरॅ कल!’’ कोणीतरी हणाले.
‘‘ओ! िमरॅ कल इज टू सॉ ट अ वड-’’ डॉ. संजय हणाले.
श ाचे दोन भाग झाले. ते मंदगतीने बाहे र ओढ यात आले. जुगुलर हे नमधन ू बाहे र आले.
दयातन ू श बाहे र आ यावर याहीपे ा गंभीर संग होता. हे ि कल िभंतीला दोन िछ े पडली
होती. डॉ. संजयनी ‘पसि ंग’चे तं वापरायचे ठरवले. िपशवी या त डाशी असले या
दो यासारखा दोरा. ओढला क िछ ाचे त ड बंद होणार. दया या धडधड या िभंतीवर ही गाठ
मारायची होती; पण आज डॉ. संजय नुसतेच कािडओ- हॅ युलर सजन न हते. िदमतीला
सा ात भगवंत आले असावेत. संजयनी पसि ंगची टोके ओढली. िछ े बंद झाली, श संपण ू
बाहे र आले.
‘‘श जपन ू ठे वा. पोिलसांनी मािगतलं आहे .’’
िजवात ाण उरलेले न हते. डॉ. संजय यान थ बसले होते.
‘‘कॉफ ?’’ कोणीतरी िवचारले.
‘‘नको.’’ खुणेने हणाले.
आिदश या चरणांवर म तक टेकून ते न झाले होते.
ही श ि या श यजगात फार गाजली. अश य वाटणारे काहीतरी डॉ टर संजयनी केले होते.
वणन ऐक यावर पिहला उ ार ऐकायला िमळे : ‘‘अत य!’’ अत य तर खरे च; पण डॉ. संजय
उपा ये होते हणन ू च ही सजरी श य कोटीत आली. सजरी या मािसकात ितचे सिव तर वणन
येणार होते. असा लेख येणे या जगात सव च मान समजला जाई. मािसका या ितिनधीने या
संबंधात खास मुलाखत घेतली. पिहलाच िवचारला,
‘‘या श ि येिवषयी आप याला काय वाटते?’’
‘‘मला सा ा कार झाला, माणस ू िकती ु लक आहे याचा! या माणसाला मी वाचवला हणणं
हा उ टपणा होईल. आिदश नं एक साधन हणन ू माझा वापर केला.’’
‘‘ चिलत समाज यव थेिव बंड करणारे , जगातील दु:ख कोणा देवनामक व तन ू ं िनमाण
केली नाहीत, ती माणसानंच िनमाण केली, असं हणणारे तु ही. समाज तु हाला खर बुि वादी
समजतो.’’
‘‘आपण फ बु ीलाच मानावं असं वाटतं; पण बुि वादी असा दावा मी क नये हे बरं . िजथं
भावना वेश करतात ितथं बुि वाद हतबल होतो. तसा मी झालो नाही. बु ी िवचिलत करणा या
गो ी असताना मी सव थम ‘सजन’ आहे , हीच भावना बळ ठरली ती का? मला माहीत नाही.
उ र सापडलं नाही क माणसाला आिदश सुचते. माणसा या जग यात ती ढवळाढवळ करते,
असं मला वाटत नाही. तरी ‘आिदश ’ हणतो कारण नाहीतर माणस ू जगला कसा हे कोडं
उलगडत नाही. ‘मी केलं’ हण याची िहंमत होत नाही; ‘ते झालं’ एवढं च हणतो.’’
संजय या या उ रात जगाला िवनय िदसला. ‘िवचिलत करणा या’ हे श द वाचक िवसरले.
ल ात राहते तरी कळले नसते; पण पोहोचायचे ितथे नेमके पोहोचले.
संजयचा तो हॉि पटलचा िदवस न हता. तशीच अवघड केस असली तरच याला बोलावणे येई. ते
के हाही येईल असे गहृ ीत ध न याला आपले काय म आखावे लागते. तशापैक च आजचे
बोलावणे होते. घाईगद या आवाजात तो हणाला,
‘‘म या, इमज सी कॉल आहे . हॉि पटलम ये जातोय. के हा येईन सांगता येत नाही. जेवनू घे.’’
संजय हॉि पटलम ये गेला. जरा वेळाने मनीने हॉि पटलम ये िस टरला फोन केला. काय केस
आहे िवचारले. िस टरने सांिगतले. शेवटी हणाली,
‘‘तु हाला ध का बसेल हणन ू सांगणार न ह ये; पण केस सी रयस आहे . बरं वाईट झालं तर
नंतर-’’
‘‘ ण कोण आहे ? कोऽऽण सांगा लवकर-’’
‘‘तुमचा नोकर िशवा-’’
मनीने फोन ठे वला. मंद पावले टाकत कोचात येऊन बसली. इतक गंभीर बातमी ऐकून
आप याला काहीच कसे वाटले नाही याचे आ य करत होती. आप याला नेमके काय वाटत
आहे .? वत:ला िवचारत होती. ितला उ र िमळाले ते ध का देणारे होते. योगायोगाने आप या
आयु यात आलेला हा माणस ू . याने आप या आयु यात केवढा उ पात करावा! तो ण दोनचार
िदवसांनी के हातरी येई; पण या वेळी देह याचा असे. देहातच असले या एका अ ात श ला
जाग येई आिण मनी समाधीत जाई. र समाधी. तेथे गे यावर सा याचा िवसर पडे . आप याला
कोण काय हणेल या िवचाराला थाराही नसे. ‘शु आनंद’ हणन ू काही असते का? मनीचे या
ाला ठाम उ र होते : नुसता असत नाही. मी काही ण तो जगते. सजन या िदशेने वाटचाल
करणा या येकाला तो िमळत असतो. मग ते सजन मानववंशा या सात याचे असो वा
िच काराचे, कवीचे असो. समाधीिशवाय सजन नाही आिण फ अशा समाधीतच या आनंदाचे
दशन घडते. मन शू याव थेत जाते. सजनश ला जाग येते ते हाच ही शू याव था माणस ू
अनुभवतो. फ या वेळी आपण या श चे गुलाम असतो. श झोपी गेली क मन िनलप
अव थेत बाहे र येते. गौडरकाकां या िनधना या वेळी संजय उ ारला होता, ‘‘गभात ठोके पडू
लागतात. कुठून येतात? या श चेही तसेच आहे ? कोठून येते कळत नाही; पण आली क
माणसाला गुलाम करते! मनाला या णापुरते वेठीस धरले जाते. नंतर िनलप!
अनेक वेळा हे िवचार ित या मनात आले होते तसेच आजही येत होते. अंधाने अंधारात नसले या
व तच ू ा शोध यावा तशी ितची अव था झाली होती. एका ाचे उ र ितला िमळत न हते : अशा
ि थतीत सवाथाने आपण संजयम ये िवलीन झालो आहोत हे कसे? अ य काही समाधी असते?
कोणती? मन उपि थत करत होते, उ रे शोधत होते. देहातील मांसखंडाची ही भक ू
माणसाला जाळत राहते असा अनुभव ती घेत होती. मांसखंडाने या माणसाशी असे ओंगळ खेळ
के यावरही आपले मन या यात कधीही गुंतले कसे नाही याचे उ र ती शोधत होती. अचानक
ितला वे या आठव या. या जशा तशाच आपण? फ वे या पोटाक रता करतात; आपण देहाची
अ य भक ू हणन ू करतो.
काही असो, या संबंधाने ित या आयु यात अनेक दु:खे िनमाण केली होती एवढे खरे . खरोखच
संजयने घट फोट मािगतला तर? तो ावा लागेल. मग आपली काय अव था होईल? आपण जगू
कशा? ती िनरी रवादी. तरी देवाची सतत क णा भाकत होती. देवाला-संजय या भाषेत
आिदश ला-खरोखरच क णा आली आिण संजयला इमज सीचे बोलावणे आले? पण हणजे
आपण कसली आशा करतो आहोत? ितकडे संजय याच माणसाचे ाण वाचावेत हणन ू िजवाचा
आकांत करतो आहे आिण आपण? पण ित या आयु यात चरत असलेली ही जखम बरी हो याचा
तोच एक माग ितला िदसत होता : िशवा मरावा.
बेल वाजली. ती उठली. मंद पावले टाकत दार उघडायला गेली. या णी ितला संजय
आकाशाएवढा मोठा वाटला. आपले ान, कौश य पणाला लावन ू याने नुकताच एका माणसाचा
जीव वाचवला होता. ऑपरे शन करताना संजयला या माणसाचा भत ू काळ, चालू वतमानकाळ
आठवला नाही? ऑपरे शन टेबलावर बेहोशीत िशवा पडला होता. पावलागिणक याला म ृ यू भेटत
होता. याला दूर लोटून संजयची ती ण नजर, िवजे या चपळाईने काम करणारे हात पुढची पावले
टाकत होते. कोणताही आळ न येता िशवाची इहलोक ची या ा याला संपवता येत होती. जुगुलर
हे नमधनू श बाहे र काढताना हे नला िछ पाडता आले असते आिण सु होणारा र ाचा पाट
परमे रालासु ा थांबवता आला नसता. असला मोह संजयला झाला नाही? चम कार होता.
असला आसुरी मोह संजयने दूर लोटला हा चम कार ज म-म ृ यू या रांगेत मनी ठे वत होती.
ित या संजयिवषयी या सव कोमल भावना ओसंडून जात हो या. डो यांतन ू वाहणा या
अ ुधारांनी या भावनांना वाट मोकळी क न िदली होती. याच अव थेत ितने दार उघडले. संजय
दचकला. मोठ्या आवाजात हणाला,
‘‘तू अजन ू जागी? रड येस? अगं, तुझा िशवा वाचला. मी वाचवला.’’
मनीने आवेगाने याला िमठी मारली. आता कसलाच धरबंध रािहला नाही. ितला आवर घालता
येईना. लहान मुलासारखी रडू लागली. याच अव थेत हणाली,
‘‘संज,ू डाि लग, तु यापुढं मी गांडूळ आहे रे -’’
‘‘म या, शांत हो. काय झालं?’’
आधार देत संजयने मनीला कोचावर बसवले.
‘‘सं या, डाि लग, शरीरानं िकतीही दगा िदला तरी मी सव वी तुझी आहे रे -’’
आिण आवेगाने ितने याला घ िमठी मारली. याचे दीघ चुंबन घेतले. संजय ित या पाठीव न
फ हात िफरवत होता. ितला आवरतही न हता. ित या मनाला याने मोकाट सोडले होते.
ब याच वेळाने मनी शांत झाली.
‘‘म या, वत:ला इतकं कमी का लेखतेस? ‘राणा- ताप’ या प रसरात तू या ख ता खा येस
याचं मह व मला कळत नाही असं सम येस का? िस ीची अपे ा करत नाहीस-’’
‘‘असं कसं? मु यमं यांना-’’
‘‘ते संतितिनयमनाक रता. ‘मोठ्यापुढं ज र नतम तक हो; पण वत:ला उगाच कमी लेखू
नकोस’ हे किववचन तच ू मला दाखवलं होतंस ना-’’
‘‘नाही रे सं या. आज जे श यकम केलंस तो केवढा परा म होता, हे िस टरनं मला सांिगतलं.
आिण कोणाचा जीव वाचवलास!’’
‘‘ याचा फार बाऊ कर येस. ऑपरे शन केलं ते संजयनं न हतंच. या यातील सजनला यमदेवानं
आ हान िदलं आिण यानं यमदेवाला िपटाळलं-’’
‘‘िशवाला मी कामाव न काढून टाकणार आहे .’’
‘‘तो फालतू िवषय आता नको. जेवलीस ना?’’
‘‘न जेवताच पोट भरलं. सं या, सग या भुका गे या रे . मला फ तू हवा आहे स. सगळा. तो
िमळाला. िनयतीनं केवढी भयंकर िश ा तु यावर लादली.’’
‘‘म या, आता तो िवषय बंद करशील का? एवढ्याचीच अपे ा या णाला गरज आहे !’’ आिण
मनीला याने कवटाळले.
पोिलसांना फ तांबडा गंिज ॉक, काळी पँट िदसत होती. कार-पािकगव न तंटा काढणा या
या दादावर यांचं ल होते; पण धाड आली न हती. थम मनीषा, द ा, मेनका, अंगणात
खेळणा या मुलांचा ास होतो हणन ू तंटा करणारी बाई-सग यांना पोलीस- टेशनचे दशन यावे
लागले. पोिलसां या उलटसुलट ांनी सगळे बेजार झाले, भांबावले. नको ते बोलू लागले. पटेल
अशी मािहती िमळत न हती. पािकग-दादाकडून ती थोडीफार िमळाली.
‘‘गु ी कुठून िमळवलीस? मु ाम बनवलेली िदसते.’’
‘‘साहे ब, माझा काय संबंध? मला गु हे गार समजन ू िवचारता!’’
‘‘अरे , कोण आहे ितकडं ?’’
हवालदार पुढे आला. ऑिफसर पुटपुटले, ‘‘जी.पी.एल.’’
हवालदाराने दादाला खसकन ओढत आत नेले. काही वेळाने ब बा, िकंचा या ऐकू येऊ लाग या.
तासाभरात िहरवािनळा झालेला दादा बाहे र आला.
‘‘माणस ू माहीत आहे ?’’
‘‘आहे .’’
‘‘जेवढ्यास तेवढं बोलू नको. सिव तर बोल.’’
दादाने गयावया केले. हात जोडले.
‘‘सगळं सांगतो.’’
‘‘माणस ू कसा आहे ? उं ची, कपडे -’’
‘‘नेहमी तांबडा गंिज ॉक, काळी पँट असते. उं ची म यम.’’
‘‘सुपारी?’’
‘‘हो.’’
‘‘पु हा जेवढ्यास तेवढं उ र.’’ हवालदार-ऑिफसर खेकसले.
‘‘सांगतो. धा हजार. मी पंधरा घेतले.’’
‘‘तुला कोणी िदली.’’
‘‘रणछोडनं.’’
‘‘छ पती ा सपोटचा? हवालदार, रणछोडना आणा-’’
‘‘तांबड्या गंिज ॉकचं नाव?’’
‘‘आ ही याला तांबड्याच हणतो. प ा माहीत नाही.’’
‘‘माहीत नाही? मग गाठलास कसा?’’
‘‘बाजू या पानवा याला माहीत आहे .’’
‘‘तांबड्याला घरी बोलावशील?’’
‘‘तो येणार आहे . ाय हर मेला असता तर धा ायचे होते. अडवा स पाच िदले. बाक चे पाच पण
हवे आहे त. कसे ायचे? ाय हर वाचला-’’
‘‘उ ा बोलाव, याला बाक पैसे यायला. हा ाय हर आिण बाई यांचे संबंध कसे आहे त?’’
‘‘ते तु ही िवचा नये. अवो, थोरामोठ्याची बायको. डायवरबरोबर बायकोसारखी राहते.’’
ऑिफसरना आ याचा ध का बसला. ते मोिट ह या शोधात होते. गु ाचा सवात मोठा दुवा. तो
असा अचानक हाती आला. या करणाचा ऑिफसर पाठपुरावा क लागले.
‘‘कशाव न? कातडी बचावायला गत बाईचा बळी देतोस?’’
‘‘कसली गत , साहे ब? आसपास सग यांना माहीत आहे . पैसेवा यां या बायकांचं असंच.
तु हाला माहीत असेल हो. नवरा-बायको दोघांचं का ॉ ट : तू मा याकडं पाह नकोस, मी
तु याकडं पाहणार नाही. यांचे संवसार हणजे दहीकाला बरा.’’
‘‘गु ी आणायला तांबड्याबरोबर गेला होतास. के हा?’’
‘‘मी न हतो गेलो, सायब.’’
‘‘हवालदार-’’
‘‘सायब पाया पडतो. गेलोच न हतो तर सांगू काय? धाम ये तांबड्यानं सगळं पा चं असं
ठरलं-’’
याने ऑिफसर या पायावर डोके ठे वले. ‘‘सायब, माहीत होतं ते सगळं सांिगतलंय. आता िकती
पण जी.पी.एल. झालं तरी काही माहीतच नाही तर काय सांग?ू ’’
अंडरव डमधील माणसे तयारीची असतात. जी.पी.एल.चा कळस झाला तरी मोडत नाहीत. हा
अनुभव पोिलसांना नेहमीचाच. केवळ कार-पािकगव न इतके टोकाचे िवतु येईल यावर
िव ास ठे वायला ते तयार न हते. मनीषा, संजय, द ा सारीच माणसे िति त. यां यावर हात
टाकता येत न हता. ेम करणाचे कळ यावर ती श यता उघड झाली. तरी यांना गोवायला
पोलीस धजावत न हते. तांबड्या हाती लाग यावर काही काश पडतो पडतो का पाहायचे यांनी
ठरवले. ‘कारपािकग’चे कारण मा यांनी सपशेल नाकारले होते.
मेनका द ां या वाटेकडे डोळे लावन ू बसली होती. पोिलसांनी यांना बोलावले ते हाच ितची कंबर
खचली. जावई, मनी-दोघांना पोलीस टेशनवर जावे लागले, याचे ितला आ य वाटले नाही.
यां याकडीलच नोकराचे करण. जुजबी िवचा न यांनी जायला सांिगतले. अथात मनीला
खोलातील ांना उ रे ावी लागली. संजयचा तर च न हता. याचे नाव वै क े ातच
काय, बाहे रही गाजत होते. तो पोलीस टेशनवर गेला. मामुली होते. उ रे मामुली होती. तो
जाऊ लागला ते हा पोलीस-इ पे टर हणाले,
‘‘पोलीस-किमशनरना तु हाला भेटायची इ छा आहे .’’
संजयने खुणेनेच िवचारले, कशाला?’
इ पे टर सौ य हसत हणाले,
‘‘ही वाँटस टू मीट अ सेिलि टी.’’
संजय गेला. किमशनरने पुढे येत याचे वागत केले.
‘‘कशाला बोलावलं?’’
‘‘तु हाला पा चं होतं. ओळख क न यायची होती. तु ही िमरॅ कल केलंत, असं सगळे बोलत
आहे त,’’
‘‘साहे ब, याला मी नाही वाचवला-‘ यानं.’
‘‘तुमचा ‘ या या’वर िव ास आहे ?’’
‘‘मीच काय, डॉ टर कधीही िनरी रवादी असत नाही. इतकं मानवी शरीर गुंग करणार आहे . हे
कसं िनमाण झालं? कोणी केलं? शेवटी ‘आिदश ’ वर यावं लागतं. जाऊ? अहो, या करणात
पोलीस आ हाला-’’
‘‘ याचं असं आहे डॉ टर, इट्स अ िटन मॅटर. शहरातील गु ांचे कार िकती वाढले आहे त
पाहता. ‘रामपुरी’गेला; र हॉ हर आलं. सा या िदसणा या गु ात काही सी रयस नाही ना,
खा ी क न यावी लागते. यापायी सु याबरोबर ओलंही कधी कधी सापडतं. तांबड्या
सापडे पयत असंच चालणार.’’
आई काळजी करत आहे हे मनीषाला कळत होते. संजय परत येताच ितने आईला फोन केला.
मेनकाचा जीव भांड्यात पडला. ती पु हा द ांची वाट पाह लागली. तोच द ांना पोिलसांचे
बोलावणे आले.
द ांना पोिलसांनी पिहला िवचारताच गिहव न हणाले,
‘‘साहे ब, हा माणस
ू मला मुलासारखा. गावाहन मीच याला आणला. नोकरीला लावला-’’
‘‘तुम या मुलीचं आिण याचं-’’
‘‘पािकगवा यानंच उठवलेलं. ीला बदनाम करणं यासारखं काय सोपं आहे ? एखादं करण
ितला िचकटवलं क झालं. ितचं टेटस, याचं टेटस - हा हणजे माडाला मडक बांधणारा भंडारी.
या या बापाचा-माझा नेह हणन ू मदत करायला गेलो-’’
‘‘तु ही गेलात तरी चालेल.’’
पोिलसांनी तालु याकडून चंदरची मािहती िमळवली. यातन ू ितसरे च बाहे र पडले. तो धागा
यांनी सोडला. पोिलसांना एका योगायोगाचे अजब वाटले : बापाला आिण मुलाला वाचवणारा
सजन एकच-डॉ. संजय उपा ये.
आरं भापासन ू या करणाने द ा उद् व त झाले होते. यांना बोलावन ू पोिलसांनी यात भर
टाकली. योगायोगा या फे याकडे भयचिकत नजरे ने ते पाहत होते. दोन कांपोजनी शरणागती
िदली होती. काळजीत िन य भर पडत होती. यातच घट फोटाचा िवषय यां या मनात पु हा
आला. ‘‘यातन ू घट फोटाचं पु हा िनघेल?’’ मेनकाला द ा िवचारीत होते.
‘‘कशाव न? काहीतरी डो यात घेऊ नका.’’
‘‘तुझं सगळीकडं ल नाही. परवा मनीषाच हणाली ना, ‘‘तेवढीच वेळ आली तर घट फोट
घेऊ.’’
‘‘ितनं लगेच दु ती केली ती िवसरलात : ‘तशी वेळ येणार नाही.’ आठवतं?’’
‘‘ हणजे घट फोटाची चचा झाली हे तर खरं ?’’
िवषय तेवढ्यावरच रािहला. संजय आला होता. बेलव न द ांनी ओळखले. ओझरती एक बेल
हणजे मनीषा. लागोपाठ दोन बेल संजय. नोकरानं दार उघडले. संजय द ां या खोलीत आला,
‘‘पोिलसांनी िकती वेळ खा ला?’’
‘‘फार नाही. काल तुला पण बोलावलं ना? काय झालं? तू काय सामा य रािहला आहे स? असेल-
नसेल ती यांची अदबी तुला िमळाली असेल. पोलीस आप याला कशाला ास देत आहे त?’’
‘‘पोलीस-किमशनर हणाले, ‘ टीन आहे .’ आ ही शरीरातला कोणताही भाग काढला तरी
बायो सी करतो, तशातलाच कार.’’
‘‘पेशंटला हॉि पटलम ये िकती िदवस रा ला लागेल?’’
‘‘एक दोन मिहने. जखम आरपार आहे .’’
‘‘तुम याकडील नाही नाही या बात या ऐकतोय.’’
‘‘ याक रताच आलोय. यािवषयी तु ही िचंता क नका.’’
‘‘पण वादावादी बरीच झाली?’’
‘‘ याला वादावादी हणता येणार नाही. सहज बोलतो तसे. आता बोलत आहो तसे-एकमेकांना
समजन ू घे याचा य न करत होतो. द ा, तु हाला भाषा कधी कळणार नाही; पण शरीर, मन
ांची आ ही ग लत करत होतो. आ ही हणजे मी. जरा चम का रक आहे . आ ही डॉ टर
मुळातच हे घटक वेगळे मानतो. आिण खरा हकूमशहा मन असतं. मनीषचं शरीर वाटेल ते सांगो-
या या गरजा वेग या-ितचं मन मा याकडे गहाण आहे . ते तसंच गहाण राहावं अशी ितची इ छा
आहे .’’
‘‘संजय, डो यावरच केवढं ओझं उतरवलंत-’’
‘‘आता शांत झोपा.’’
‘‘ याची यारं टी नाही. आजबू ाजल
ू ा इतक खेकटी आहे त. िशवा िहंडतािफरता झाला क बापाकडे
पाठवणार.’’
‘‘आई-बापांना नको आहे ना? तोच सांगत होता. आई-बाप असन ू पोरका अस याची याची
भावना आहे .’’
‘‘पण मला तो इथं नको आहे .’’
‘‘स या तर तु हाला काही करता येत नाही. पोलीस-परवानगीिशवाय याला मुंबई सोडता येणार
नाही. केसचा िनकाल लागेपयत. तांबड्या सापडे पयत पोलीस उगाचच याला बोलाव, याला
बोलाव असं करताहे त. तोपयत केसचा िनकालही लागणार नाही.’’
‘‘पण तो वाचला, हणजे केस सौ य झाली, असं नाही का?’’
‘‘तसंच; पण जमीन खणताना अचानक गु धन सापडावं तसं होतं. सुपारी िदली ते पैसे याला
कोणी िदले? या माणसानं कुठून आणले? - असे िवचारतील असं नाही. ‘आप याकडील
िदले’ असं तो दादा हणतो. यावर कोण िव ास ठे वणार? कार-पािकगव न मुडदा हे तु हाला
तरी पटतं?’’
‘‘नाही.’’
‘‘ते हा असं आहे . एकदा याला िश ा झाली क सुटलो.’’
‘‘झोपडप ी?’’
‘‘ितथं खळबळ उडा ये. ‘मनुताई’वर संकट हणजे आप यावरच, असं ते समजतात. िकती लोक
ितला भेटावे? अनेक मोठी माणसं ितला भेटून गेली. ‘नुसतं आ हाला सांगा. बाक आ ही पाहन
घेऊ.’’
‘‘ितला सांगा-या फंदात ितनं पडू नये. माया असेलही; पण यातले िक येक हातभ ीवाले,
मगिलंगमधले-’’
‘‘अहो, ते कशाला हवेत? पोलीस किमशनरनं मला सांिगतलं, ‘गरज पडली तर डायरे ट मला
फोन करा.’’ तु ही कोण ते पोलीसही जाणन ू आहे त. मं ी तुमचे िम आहे त, असा यांचा समज
आहे .’’
‘‘पु हा पडताळा. समारं भ कोणाचा, योगायोगानं मं याजवळ बसलो. याचा असा फायदा िमळत
आहे . संजय, तुमचा यि गत आहे ; पण तु हाला एकदोन मुलं असती तर ही वेळ आली
नसती.
‘‘तु ही हणता यात त य आहे .’’
‘‘अरे सगळीकडूनच खोटं. तुमचं घर ओकं, आम या मांड्या रका या.’’
‘‘सांगतो मनीषाला. अजन ू वेळ गेली नाही. आज आलो होतो तो मा याक रता नाही. आम या
संसाराचं तु ही डो यात घेतलं ते काढा. तो खुशाल आहे , खुशाल राहील, हे सांग याक रता...’’
☐☐☐
 5.
आयु यात उ वलेले दु व न संपले होते. जावई मनीषािवषयी आदराने, समजुतीने बोलत
होता. त डदेखले, आप याला िनवांत झोप यावी हणन ू ? याचा-आपला संबंध काय? आपण मेलो
हणन ू याचे सुतक याला येणारच न हते. तो इतका मोठा होता.
संजय भेट यानंतर द ांनी हा िवषय िवसरायला हवा होता. तसे होत न हते. एकाच योगायोगाचे
यांना अजब वाटे : या माणसाने संजय या संसाराचा दहीकाला केला यालाच वाचव याक रता
याने आपले सगळे ान, कौश य पणास लावले. यात यश िमळवले. या या जगात या
श ि येमुळे याचे नाव गाजत होते. क त वाढली होती. थोडी गफलत करता तरी तो मेला
असता. याकरता याला कोणी दोषही िदला नसता. िजवंत कसा रािहला याचाच सगळे अचंबा
करत होते. श ि या करताना, ‘आप या बायकोचा हा यार’ हा िवचारच याला िशवला नाही?
माणसाला हे श य आहे ? हा िवचारायला अवसर कोठे होता? संजयनेच याचे उ र िदले
होते. द ां या मनात पु हा पु हा हा िवचार येत होता. या जगाचा, जग याचा अथ शोध याचा
शहा या माणसाने उ ोग क नये. मुळातच जे नाही याचा शोध घे यासारखे होते. जग हणजे
शेवटी माणस ू . याचे मन. याचा उलगडा याला वत:ला तरी होतो? यांचेच आयु य : िकती
माणसे आली गेली. यांना समजली? सवात जवळचा औ या. तो तरी यांना समजला? घर, वाडी
यांचा भोग तो घेत होता; पण तेवढ्यावर याचे समाधान न हते. आप याकडून ब ीसप मागत
होता. ही लकमी कशी आहे ? फ भोग घे याक रता ज मली आहे . माणस ू असे आयु य जगू
शकतो? रामचे काहीही बरे वाईट होईल असे द ांनी कळवले. ठपका येऊ नये हणन ू लकमी,
चंदर कोणी आले नाही.
इतके लांब कशाला? मेनकाचे काय? आप यािवषयी ित या काय भावना आहे त? आप याला हवे
ते सहकाय देते, आप याला जपते; पण ित या मनात काही वेगळे च असावे असा यांना संशय
येई. पेपरला फोटो आले. ते पाह याची ितला आठवण करावी लागली; पण जळजळीत पुरावा
िमळाला तो मनीचे करण सु झाले ते हा. ‘बला कारातन ू झालेली....’ ही ितची पिहली
िति या. आप यािवषयी अजन ू ही ितची तीच भावना आहे ? असा िवचार क लागले. क द ांनी
कोणाचाच भरवसा वाटेनासा होई.
ही यथा जवळ या माणसांची. मनीचे करण धो यांनी भरलेले. रणछोडला िदलेले ते पाऊण
लाख हणजे यांना वाघाची गुहा वाटत होती. यांनी खपू ितकूल िवचार केला. आप यापयत
येणार नाही, सुतराम संभव नाही, असे उ र िमळे . तरी आपले सगळे ह नीच थानी आहे त असे
वाटे. संजयने आ ासन िदले ते हा थमच हायसे वाटले. हदशा संप याची िच हे ? काही वेळ
असे वाटे; नंतर पु हा वाईट िवचार येत.
पोलीस टेशनमधील एका हवालदारालाच यांनी खब या नेमले होते. बात या िमळत हो या.
‘तो’ जगला ते हा केसमधील हवाच गेली, असे हणत होता. फार तर सुरामार करणा याला सहा
मिहने जावे लागेल. दादाचे काय? याने फ तांबड्याचे नाव सांिगतले. मिहना झाला तरी
िमळत न हता. िमळाला क केस उभी राहील.
‘‘पण दादानं एवढे पैसे कुठं िमळवले? तो काय सांगेल?’’
‘‘अहो, याला इतकं जी.पी.एल. िमळालं, यात फ तांबड्याचं नाव िमळालं.’’
‘‘जी. पी. एल.?’’
‘‘तो आमचा श द आहे . याचा अथ ‘गांड पे लाथ.’ पण नुसती गांड नाही. गरज लागेल
या माणं डो यापासन ू पायांपयत. पोटरीची नळी असते ना, तीवर फटके. कळ म तकात गेली
पािहजे. िकती िटकेल हो माणस ू ? वेळ पडली तर ितखटाचा एिनमा. अ ल माणस ू सु ा फफे
करतो. फटाफट बोलायला लागतात. यांना पिहला अनुभव असतो ते जी.पी.एल.पयत येतंच
नाही. फटाफट बोलायला लागतात. यांना आ ही हात पण लावत नाही. आ हाला शेवटी मािहती
हवी.’’
पण दादावर पु हा जी.पी.एल. आले तर? येणार! मनीचे करण पोिलसांना माहीत होते. यांना
कळले ते असे, क शेजार या भांडखोर बाईने सांिगतले. कोणी का सांगेना, यामुळे करण साधे
नाही, असे पोिलसांना वाटते. संजयनेच या माणसाला वाचवले; नाही तर पिहला तोच
जी.पी.एल.म ये सापडता. नंतर आपण. काही भरवसा नाही. हाया दादा, रणछोड आपणाशी
यायचे. रोज रा ी यांना हवालदाराचा फोन येई. या वेळी फार अ व थ असत. एकदाचा तांबड्या
सापडला. नंतर काही िदवस बात यावर बात या. तांबड्याला पिहला जी.पी.एल. पोलीस अधीर
झाले होते. मामुली केस. फार िदवस डोके खात होती. तांबड्या बनेल. जी.पी.एल.पयत याने वेळ
आणली नाही. या या हण या माणे याला पंचवीस िमळणार होते ते िमळाले. मग दादा दहा
कसे हणाला? पु हा दादा पोलीस टेशनवर. इ पे टरनी िवचारले,
‘‘खरे िकती िदलेस?’’
‘‘दहा.’’
इ पे टरनी तांबड्याला बोलावले.
‘‘दादाकडून पैसे िकती िमळाले?’’
‘‘पंचवीस.’’
‘‘जा.’’
तो गेला.
इ पे टरनी दादा या पिहली थोबाडात मारली.
‘‘िकती िदलेस?’’
‘‘तो पंचवीस हणाला; पण साहे ब, मी दहाच िदले.’’
‘‘हवालदार-’’
‘‘सांगतो.’’
‘‘बोला ना. आ हाला काय हौस वाट ये मारायची? पण भड यांनो, गु हे करता, िकती गोड
बोलन ू िवचारलं तरी खरं सांगत नाही. जी. पी. एल. चा तेवढा मान ठे वता. करायचं काय? बोल,
कोणी सुपारी िदली तुला?’’
‘‘रणछोडनं.’’
‘‘का?’’
‘‘ते कसं कळणार साहे ब? आ हाला िबझनेसशी कारण. जा त चौकशा करीत नाही.’’
‘‘ याला जाऊ दे.’’
दादा रणछोडचे नाव सांगत असताना रणछोड द ांना धीर देत होता.
‘‘तु ही उगाच काळजी करता, द ा. तो वाचला. आता केस नुसती सुरामारीची. पोिलसांना आता
 यात राम नाही.’’
‘‘तु हाला जी. पी. एल. चा अनुभव आहे ?’’
‘‘आहे बुवा. भयंकर असतं. अहो, या खोलीत गेलं क माणसाचं बारदान होतं. हवं ितथं टाका.
लाथा मारा. अंगाव न हवालदार जातो. जाताना उगाचच थोबाडात मारतो. इ पे टरनं याला
दम भरला हणन ू . का िवचारलं तर दुस या थोबाडात. हणणार भड या ‘का’? िवचारतोस?
वत:ला िवचार.-ते जग हणजे नरक.’’
दादा इत या लवकर कोसळे ल अशी रणछोडची क पना न हती. तांबड्या सापडताच इतका वेळ
द ांना धीर देणारा रणछोड वत:च मनातन ू हादरला. याला भीती वाटत होती तसेच झाले.
‘सुपारी’ बाहे र आली. तरी द ांना सांगत होता, ‘‘कशाला काळजी करता? तो वाचला. खाली
फ सुरामारी उरली.’’ काय चालले आहे आता खब यालाही कळे नासे झाले. पोिलसांचे हात रोज
खोल खोल जात होते आिण एक िदवस रणछोडवर पोिलसांची धाड आली.
द ांना धीर देणारा रणछोड इितहासजमा झाला होता. मनातन ू हादरला होता. याने एकदा
कोठडीची हवा खा ली होती. याला अनेक वष लोटली होती. तरी याला ती जशी या तशी
आठवत होती. ती वेळ येऊ ायची नाही, असे याने आधीच ठरवले होते. तो इ पे टरपुढे बसला
होता. इ पे टर या याकडे तु छतेने पाहत होता. रणछोड या याकडे पाहन हसला. नम कार
केला. इ पे टरचे या याकडे ल न हते. जुने रे कॉड-बुक चाळत होता. जरा वेळाने ओरडला,
‘‘सापडला!’’ रे कॉड-बुकम ये रणछोडचा फोटो होता. आलटूनपालटून फोटोकडे आिण
रणछोडकडे पाही. मग हणाला,
‘‘इत या वषात तुम यात िवशेष फरक पडला नाही. काय करता? आ हाला तरी सांगा. ती इराणी
मुलगी पु हा भेटली का? मालक मेला-’’
‘‘ते धंदे सोडले, साहे ब.’’
‘‘चांगल केलंत. जमलं तर चंगळ, नाही तर चरक. तोच तुम या वाट्याला आला. आता-ल न
केलंत?’’
‘‘भाडो ी-’’
‘‘आधी का सुचलं नाही? ितथं हवा तो हैदोस घाला. याक रताच तर या पैसा घेतात.’’
‘तु हाला अनुभव िदसतो!’ हणायचे रणछोड या िजभेवर आले होते. धोका ल ात येताच याने
जीभ चावली. इ पे टर आप याला खेळवत आहे हे याला िदसत होते. इराणी मुलीचाच िवषय
िकतीतरी वेळ चालला होता.
‘‘टंच होती नाही?’’
यावर रणछोड नुसता हसला.
‘‘तु हाला ‘मवाली’ हणाली; पण तुम यापे ा बनेल. शेवटी पळाली. कोणाबरोबर, कुठं आहे -जंग
जंग पछाडलं, प ा लागला नाही.’’
‘‘कॉल गल झाली असेल.’’
‘‘ते सोपं नाही. आम याकडं रे कॉड असतो. रणछोड, एक अजब वाटतं : िति तां या या मुली
या मागाला का लागतात?’’
‘‘काय सांगणार, साहे ब? ते गढ ू आहे .’’
‘‘ते खरं च. हे पाहा, डॉ. संजय उपा ये. मुंबईचा उ ाचा बडा सजन. याला इतर उठाठे वी कशाला?
 हणे, सजन खोटी ऑपरे शन करतात. तू कर. खरं क नाही?’’
रणछोड हसला.
‘‘ याची बायको या या पुढं. गाव या एका म लरचा मुलगा. ाय हर हणन ू ित याच बापानं
आणला.’’
‘‘बापानं याला ाय हर केलं.’’
‘‘तेच ते. माणसाला कोणीतरी ाय हर करतो; पण एवढी िशकलेली, एवढ्या मोठ्या सजनची
बायको-ितनं या भंडारी ाय हरशी संधान जुळवावं? काही लाजल जा-’’
‘‘साहे ब, हा िवषय आला क कोणालाच लाजल जा नसते.’’
‘‘तु ही हणता ते खोटं नाही. मेिडकल या पोरी वॉडबॉयशी! आम या रे कॉडला उदाहरण आहे :
फायनल एम. बी. बी. एस.ला असलेली पोरगी. ल न जमलं. वाडबॉयला हणाली, ‘आता ते बंद,
आज शेवटचं.’ ते झा यावर वाडबॉयनं ितचा खन ू करावा? का? पु हा िमळणार नाही हणन ू ?
इतके िदवस मजा केलीस ती कुठं गेली? तर हे असं आहे . आता हे च पाहा ना-द ा िकती मोठा
माणस ू . थेट मं यां या बैठक तला. जावई बडा सजन. पोरगी पीएच. डी. झोपडप ीवर दोन ग या
ितनं द क घेत या आिण पाच वषात या गटारी भागाचा कायापालट केला; पण वत: या
आयु याचं गटार केलंन याचं काय? नवरा, बाप, दोघांची त डं एका फट यात काळी केली. तो
दादा बनेल आहे हे आ हाला माहीत आहे . तांबड्याला प नास िदले, असे दादा सांगतो. तांबड्या
हणतो, पंचवीस. दादाला िवचारलं, ‘प नास कुठून आणलेस?’ ते हा च क तुमचं नाव घेतलंन.
हे खरं ? तु ही कोठून आणलेत?’’
‘‘साहे ब, आम याकडं कॅश सारखी येतीजाती असते.’’
‘‘ हणजे ही ‘जाती’ कॅश इ कम टॅ सला कशी दाखवणार?’’
‘‘साहे ब, तु हाला िबझनेसचे सगळे यवहार माहीत असतात.’’
‘‘आ हाला सगळं माहीत असतं; पण तुम यासार या मॅनेजरचा ‘सुपारी’ दे याशी संबंध काय?
द ांक रता हे तु ही केलंत का? हणजे पैसे द ांनी िदले का? तुम या ाय हरकडून आ हाला
खपू मािहती िमळाली आहे . ती खरी का हे आ हाला तुम याकडून हवं आहे . आतापयत तु ही
आ हाला सहकाय िदलंत, तसंच पुढंही िदलंत तर जी.पी.एल.चा येणार नाही.’’
वा तिवक ाय हरकडून पोिलसांना काही कळले न हते. हा ‘गुगली बॉल’होता. यात रणछोड
सापडला. यांना पिहली शंका : ाय हर माफ चा सा ीदार झाला क काय? या िव ासाने
पोलीस बोलत होते याव न हाच िन कष िनघत होता. आपण जी.पी.एल.ला जाणार हे भेसरू िच
रणछोड पाहत होता. जंगली मारहाणीनंतर सांगायचे हे कशाला? कोण द ा? मार खाऊन यांना
वाचव याचा हा उ ोग कशाला? सारे अचानक घडले होते. बाँब साधा न हता अ◌ॅटमबाँब!
ाय हर माफ चा सा ीदार झाला? ाय हर, िकिलंडर यांना पोलीस टेशनवर जावे लागले हे
रणछोडला माहीत होते; पण जुजबी िवचारले, असे ाय हर हणाला. याला जी.पी.एल.ला
पाठवले? तसेच असणार. इत या वषाचा ाय हर. एरवी सगळे घबाड पोिलसां या वाधीन कसे
करील?
द ा वाटेल तसे पैस उधळत. समारं भ तर सं थािनकासारखा झाला. ते पोिलसां या डो यांवर
आले असावे. घरात वत:ची, मनीषाची, जावयाची अशा तीन गाड्या. संजयने गाडीला थम
नकार िदला; पण तसे असेल तर मलाही नको, मनीषा हणू लागली. एकूण घरात तीन गाड्या
आ या. संजयचे निसग होम, श त लॅट-एवढी संप ी द ांकडे आली कशी? पोिलसांची
आप यावर नजर आहे . याचा कोणालाच प ा न हता.
सुरामारीचे िनिम होऊन पोलीसतपासाने ळ बदलला होता. रणछोडला प नास हजारांचे
पोिलसांना पटणारे उ र देता येईना, ते हा यांनी आठ िदवसांचा रमांड मािगतला. केसने
अनपेि त वळण घेतले. सुरामारीचे करण पोिलसां या पुरते हातात आले होते. तांबड्या जाणार
होता. खन ू टळताच केसम ये यां या ीने मह व उरले नाही. मनाने रणछोड इथे संपला.
पोिलसांना अफू या यापाराचा प ाही न हता. अचानक भिू मगत धन हाती लागावे तसे झाले.
यांनी ाय हर-िकिलंडरकरताही आठ िदवसांचा रमांड मािगतला. रणछोड आिण ते दोघे यांनी
िदलेली मािहती संपण ू जुळली. रणछोडने सगळे सांिगतले आहे , असे या दोघांनाही सांिगतले.
जी.पी.एल.िशवाय सारे घबाड हाती आले. ते सरळ द ांना येऊन िभडले.
रणछोड, ाय हर, लीनर ितघेही पोलीस कोठडीत गे यावर द ा संपले. ते सरळ
भ यासाहे बांकडे गेले.
‘‘खरं खुरं काय आहे ते सांगा, तरच आप याला कोटात यहू रचता येईल.’’
मग द ांनी सव पाढा वाचला.
‘‘ हणजे तुमचा स िवरोध होता.’’
‘‘तेवढं च नाही. हे धंदे केलेस तर नोकरीव न िनघावं लागेल सांिगतलं.’’
‘‘पुरावा? शू य. यामुळं रणछोड तु हालासु ा ओढ याचा संभव आहे .’’
‘‘ याला पुरावे नकोत?’’
‘‘ या यामागंच पोलीस असणार. इंदूरचा यापारी, इथला यापारी-माणस ू पोिलसी चरकात
सापडला क खरं काय ते सांगतो. राजक य बं ांचा अपवाद. यां यातलेही बरे च मोडतात.’’
‘‘ हणजे आ हाला काशीया ा? संबंध नसताना?’’
‘‘कशाक रता? मी कशाला आहे ?’’
‘‘पण यांची मारहाण मला सहन होणार नाही-’’
‘‘पोिलसांना मािहती हवी असते. खरं ते सांगा. मार खाऊ नका. जे घडलं हणजे गौडरपासन ू , ते
सव सांगा. एक ल ात ठे वा : द ाजी, तुम याकडून कसलाही गु हा झालेला नाही. तु ही आपलं
ि हइकल भाड्यानं िदलंत; यातन ू रणछोड कसली ने-आण करतो याला तु ही जबाबदार नाही.’’
‘‘मला पकड याचा संभव?’’
‘‘पकडतील हणजे चौकशीक रता बोलावतील.’’
‘‘मालाची ने-आण आ हीच करतो.’’
‘‘करा. यात कोणी अफू चो न आणली तर तो जबाबदार. यासंबंधात लेखी कुठं गुंतलाहात?
नाही ना?’’
‘‘नाही.’’
‘‘हे करण तुम यापयत ये याचं कारण नाही. आलंच तर मी आहे . तु ही िवनाकारण धीर
सोडताहात. मॅिज ेटनं िव िनकाल िदला, तर हायकोट आहे . आधी येऊ ा. काय ते पाह.’’
‘‘लॉकरम ये कॅश आहे - यावर धाड आली तर?’’
‘‘ती येणारच. यात इ कम टॅ स येईल. का या पैशाची वेगळीच केस होईल. यापे ा अफूची
केस गंभीर आहे . पेपरला वाचत असाल. पोिलसांना मोठं ेय िमळे ल. गँग सापडली तर. यात
तुमचं ि हइकल वापरलं. तो गु हा नाही. या केसम ये तु हाला खरचटणारसु ा नाही. जावयां या
ओळखी आहे त.’’
‘‘ते कठीण िदसतं. जावई बेभरवशी. विशला हटलं क आधीच कपाळाला आठ्या-’’
‘‘मुलीकडून विशला लावा.’’
‘‘पाहतो.’’
भ यासाहे बांकडे होते तोवर द ांना बळ आले होते. या अ र ातन ू आपण सुटणार. घराची वाट
चालू लागले आिण पावलागिणक खचू लागले. घराशी येईतो गळून पडले होते. पिह यासारखेच
यांचे िचपाड झाले होते.
जी.पी.एल. जाऊ ाच, कंटाळा आला हणन ू पोलीस थोबाडात ठे वन ू जातात याचे काय?
यापायी रणछोडचे दोन दात िखळिखळे झाले. बाप रे ! घरी आले ते हा बाहे र जाताना जो अंधार
डो यांसमोर होता तोच पु हा आला.
यांनी िबछा यावर अंग लोटले. सारखे िवचार. एक संपला, दुसरा. शेवटी आयु यावरच येते.
सा ात मुलगी िधंगाणा घालत होती. ितचे करण नसते तर ‘सुपारी’ कशाला हवी होती; पण
यातन ू हे भलतेच खरकटे बाहे र पडावे? यां या व नातही न हते. कसे झाले? पिहला तो दादा,
नंतर तांबड्या. ितथे थांबायला हवे होते. नाही थांबले. मुलीचे करण माहीत होताच सुपारीचे
कारण िमळाले. ते कारण सरळ आप याला िभडले.
कोण याही णी आप याकडे पोलीस येतील झडती यायला. काय हणावे या कमाला?
लहानपणचे यांचेच त व ान यांना आठवले : ‘उघडक स’ आले तर पाप. ‘पाप’ असे काही
जगात नसतेच. तो संग आज आला होता. कोणाचीही सहानुभत ू ी यांना िमळणार न हती.
जावई? याला तर फ ितर कार वाटणार. यालाच शरण जायची वेळ आली होती. अ र
टळायचे तर तोच एक र ता होता.
‘‘बरं नाही?’’ मेनका िवचारत होती.
‘‘थोडं .’’
‘‘बी.पी.? डॉ टरांना बोलाव?ू ’’
‘‘काही गरज नाही.’’
‘‘ते मी पाह ये.’’
मेनकाने डॉ टरांना बोलावले. बी. पी. न हते.
‘‘मग असे का पडले आहे त?’’
‘‘अहो, अफू- करण चाललं आहे . ितकूल काही ऐकलं क असं होतं. येईल जरा वेळानं हशारी.
बी काँ ले स ा.’’
डॉ टरांनी इंजे शन िदले. ते गेले. मेनका जवळ बसली. डो याव न हात िफरवला. ‘‘मेनका,
समज, ओढूनताणन ू पोिलसांनी मला या यापारात ओढलं, तर तुला काय वाटेल?’’
‘‘मला काय वाटायचं यापे ा समाजात इतक ित ा िमळवलीत, ती रसातळाला जाईल-’’
‘‘पण भ यासाहे बांनी िस केलं-’’
‘‘-तर ती यांची कमाई. ‘हशार वक ल’ हणन ू क त त आणखी भर. अहो, फासाव न सोडवणारे
ते वक ल आहे त.’’
‘‘मेनका, देवीची शपथ घेऊन सांगतो, या यापाराला माझा कडवा िवरोध होता. ‘बंद करा’
सांिगतलं, तरी चो न रणछोड करत रािहला. आता यात पोलीस मला गोवायला पाहत आहे त-
एका िनरपराध माणसाचा बळी घेऊ पाहत आहे त- हणजे माझी अ ू जाईल ती जाईलच.’’
‘‘ती ये याक रता जात नसते. लोकांचा संशय कायम राहतो. माझेच ह पाहायची वेळ आ ये.
ितकडं बाप तसा. मुलीचे ितसरे च ताप. आता हे . मा या पि केत ‘चरक’योग असावा.’’
‘‘हे सगळं टाळ याचा एकच माग आहे : जावयांनी श द टाकावा.’’
‘‘कोणी सांगायचं यांना?’’
‘‘अथात मनीषानं-एका िनरपराध माणसाला वाचव याचा आहे .’’
‘‘अहो, ते कसे आहे त माहीत आहे ना? हा समाज सडलेला आहे . नातेबाजी, विशलेबाजी,
स ाबाजी, खाबपू णा. या समाजाला भिव य नाही. तो न होणार, यादवां माणं एकमेकां या
उरावर बसणार-असं इथंच एकदा हणाले होते ना? यांना विशला लावायला सांगायचा?
हणतील, ‘ यापे ा तु ं गात जा.’ यांना आधी मन वी दु:ख होईल.’’
‘‘असं आप याला वाटतं; पण िशवाला वाचव याक रता सवकाही पणास यांनीच लावलं ना?
मा यासारखा असता तर मो याची र वािहनी कापन ू टाकता. यांनी तसं काही केलं नाही.
का? वत:शी आलं क -’’
‘‘ वत:शी काय? काय आलं होतं वत:शी? तसं असतं तर काटा काढ याक रता याला मारलंच
असतं.’’
‘‘वायफळ वाद नको. आहे तु या नव याचा. हणजे तुझाच हण ना. उ ा ‘अम याची
बायको’ हणन ू बोटं मा याकडे नाही दाखवणार-तु याकडे . िनदान वाथाक रता तरी आप म
हणन ू काही असतो क नाही? ीकृ णापासन ू कोणीही यातन ू सुटला नाही. धादांत
अमानुषपणा यांनी केला. सा ात भगवंतांनी केलं. आपण कोण लागन ू गेलो?
‘‘आपलं नशीब हणायचं. लॉकरमधील या पैशाचे ताप?’’
‘‘पंत धानापासन ू करोडो पये खातात. िस कोठे होतंय? पेपरला वाटेल ते येतं. शेवटी कोटात
िस होईल ते खरं . तू मनीषाला सांगणार आहे स का?’’
‘‘सांगायला पािहजे.’’
‘‘ती प ा सोडील. या याव न आपण हवी ती िनभ सना केली. ‘ या या’ वर आपणच मारे करी
घातला हणेल. मनीचा काही भरवसा नाही.’’
‘‘ते खरं नाही का?’’
‘‘इथं ाणाशी गाठ आहे . खरं खोटं याची चचा करायची नाही. मला म ये आणच ू नकोस. तू ितला
नेहमी सहानुभत ू ी दाखवत आलीस. ‘तु याक रता’ हण-सांगशील का? नाही तर िवष खाऊन
मरण.’’
मेनकाने यां या त डावर हात ठे वला.
‘‘असं वेडंिव ं बोलू नका. तुम या आयु यात जमेची बाजू लहान नाही. मनीला सांग ये; पण
रणछोडला तुमवा कडवा िवरोध होता. मग कसली भीती?’’
‘‘जी.पी.एल. या खोलीत नेलं तर सरळ सांगेन, मा या परवानगीनं रणछोड हे उ ोग करत
होता. धादांत खोटं. मार चुकव याक रता खोटं बोलावं लागेल.’’
‘‘भ यासाहे बां या परवानगीनं सांगणार ना?’’
‘‘जा त बोलू नको. मनीला सांग.’’
सगळे च आयु य सुखाने भरलेले असे कुठे असेल का? हवे असेल ते हजर, िजथे अपयश नाही,
आप ी नाही, दु:ख नाही, अपमान नाही, अपे ा नाही, औदासी य नाही, खेद नाही, खंत नाही.
सगळा आनंद. जग दु:खी नाही, गरजवंत नाही. अशा एकसुरी आयु या या कपाळी कंटाळा
असावा. हा कंटाळाच मग दु:ख घेऊन येत असावा. मनीषा या आयु याचा एक काळ असा गेला.
ितने तो भोगला; पण िजथे सोसणे नाही ितथ या भोग याला अथ काय? ते एक बेचव, अळणी
आयु य असते. संघष नाही ते ख या अथाने आयु यच न हे .
आज मनीषा मागे वळून पाही ते हा एके काळी जगले या अशा आयु यािवषयी वाटे. वा तिवक
ित या आसपास दु:ख होते. द ा-मेनका यांचे या काळातील जीवन खडतर होते. दोघांवर
लादलेले. ते टाकता येत न हते; पण दोघे एका बाबतीत शहाणी होती. मनीषाला यांनी या
आयु याचा वासही येऊ िदला नाही. ित यादेखत गोड बोलत. िज हा याने वागत. ठरवन ू जगलेले
आयु य. एक ‘दोनपा ी’ नाटक. एकूण जे एकमेव दु:ख मनीषाला पाहायला िमळायचे तेही
िमळाले नाही. आजही ितला आई-बापां या आयु याचा िक येक भाग अ ात होता. तो ितला
पाहायला िमळायला हवा होता. आयु य हणजे नंदनवन नसते हे ितला लहानपणापासन ू
कळायला हवे होते. मनाला यायाम झाला असता. याला िवषाणंच ू ा कधी संसगच झाला नाही
या या पेशी ह ला होताच बळी पडतात. लवकरच मनीची ती अव था होणार होती.
‘िशवा’ करणात पोिलसांचा तपास सु झाला. यात मनीला रस न हता. नेहमी माणे ती
‘राणा- ताप’म ये जाऊ लागली. झाडझड ू ितलाच करावी लागत होती. एकच िवचार ित या
मनात ठाण मांडून होता : ‘एवढा खुनी ह ला होऊन हा मेला कसा नाही?’ यापे ा अ व थ
करणारा : ‘मेला का नाही’ आतापयत एकाच िवचाराचा ितला आधार होता : ‘हे शरीराचे
खेळ आहे त. जोपयत मन ितथे गुंतले नाही तोपयत अपराधी भावनेचा येत नाही.’ ते थोडे
खरे ही होते. संजयलासु ा एकदम उ र देता येईना; पण िशवाला वाचव याचा जो आटािपटा
संजयने केला याने ती िथजन ू गेली. िवशेष हणजे याला मारणे सहज श य होते. संजयने ते
केले नाही. संजयपुढं आपण गांडुळासारखे आहोत असे ितला वाटू लागले ते यामुळे.
ित या आयु यात जीवघेणे दु:ख आले ते या वेळी. मनाकडे , शरीराकडे ‘इ युिनटी’ न हतीच. ती
साफ कोसळली; पण दु:ख इथेच थांबायचे न हते. यातन ू एक यातनापव सु होणार होते. खुनी
ह यातन ू च पोलीस षड्यं सु झाले. अटकस सु झाले. रणछोडला अटक झाली ते हा ते पव
ितला येऊन िभडले. ख या अथाने ितला अजन ू ते िभडायचे होते. ितला मेनका भेटायला आली,
ते हा ते िभडले. पपांना अटक हो याचा संभव आहे कळताच आयु यात थमच ितला खरा ध का
बसला. ितची बोबडी वळली. रणछोड- ‘सुपारी’ - इंदूर-अफूची ने-आण... सगळे च ध के होते; पण
सहन करत होती. ती कळवळून हणाली,
‘‘ममी, मला कशाला सांिगतलंस?’’
‘‘के हातरी वतमानप ात वाचलं असतंस तर चाललं असतं?’’
‘‘मी काय क ?’’
मेनकाला ते संकटच होते; पण द ांनी धीर सोड यासारखे केले होते. काप या आवाजात ितने
पाढा वाचला. ऐक यावर मनी पुत यासारखी ित याकडे पाहत रािहली. काही बोलेना.
‘‘बोल ना. एवढं काम तू केलंच पािहजेस. बापानं तु याक रता काय काय केलं ते आठव-’’
‘‘ममी मला संकटात टाक येस. गौडरकाकां या वेळी संजय हॉि पटलम ये काम करत
असतानासु ा-’’
‘‘मला िमळाली ती मािहती तरी खरी का?’’
‘‘ती खरी. गहृ मं याचा मुलगा संजयचा वगिम ; पण ती अवलादसु ा संजयसारखीच गं. ‘तु ही
ाचारी आहात. दर मिह याला काही लाखांचं पॉिकट पोिलसांकडून येतं,’ असं बापाला त डावर
सांगतो. गहृ मं ी लोचटासारखा हसतो. ममी, आम या िपढीतील अनेक त ण आतन ू बाहे न
पेटलेले आहे त. काही करता येत नाही हणन ू ग प आहे त-’’
‘‘काही करता येणार नाही?’’ सांग ना. िनदान ‘जी.पी.एल.’ तरी टाळता येईल?
‘‘श द कुठलाच देता येणार नाही. संजयकडं बोल ये. श ि या क न यानं आधीच मला
लाजवलं आहे -’’
‘‘जी.पी.एल.चं तरी पाहाच. पोलीस फार हाल करतात गं-’’
‘‘ते कदािचत जमेल. पोलीस-किमशनर संजयचे चाहते आहे त.’’
आई गेली. सु न होऊन मनी िवचार करत होती. करण द ांना िभडे ल याची ितला क पना
न हती. अलीकडे पाहावे ते हा ते िचंतेत असतात हे ित या ल ात आले होते. ितचा तक होता :
िचंता िशवाची असावी. तो तर नाजक ू िवषय द ांकडे काढ याचीच सोय न हती. ितने घड्याळात
पािहले. संजयची यायची वेळ झाली होती. ितने वॉश घेतला. कपडे बदलले. संजयचे वागत
करताना ती अशी काळजी नेहमीच घेई.
संजय आला तो हसतच.
‘‘िवशेष काही?’’
‘‘म या, माझं अिभनंदन कर.’’
मग पेशंटची ती कथा आरं भापासन ू तो सांगू लागला. पोट तपासताना बबी या डा या बाजल ू ा
िकंिचत दडदड लागली. याने ए स-रे काढला. सुई या अ ावर मावेल असा भाग होता. इथे हा
उपरा भाग? याला पापशंका आली. याने श ि या केली. तो कण काढला. बायो सीला
पाठवला. तो कॅ सरचा िनघाला. नुकताच आरं भ होता. सगळे चिकत झाले. तो सोडून. याला जे
अनेक संशय आले यात ‘मॅिल न सी’ हा एक होता. नेमका तो खरा ठरला. वेळ जाता तर
काहीही होते. अगदी आरं भाला आढळला तर कॅ सर समळ ू काढता येतो. पसरला तर केस
बेभरवशी होते. या िदवशी घरी आला तोच हसत. काहीतरी िवशेष आहे हे मनीषने ओळखले.
‘‘खुशीत िदसतोस?’’
‘‘आम या पेशात कधी कधी आ य घडतं. लाखांत एक अनुभव येतो.’’
मग याने सिव तर सांिगतले.
‘‘मनीष, ऑपरे शन साधं होतं; पण फार गाजलं ते मॅिल न सीमुळं. सहसा तो भाग कोणाला
जाणवलाही नसता. िवशेष हणजे पेशंट या त ारीचा पोटाशी काही संबंध न हता.’’
‘‘ ाणसंकटातन ू वाचवलंस, हे पेशंटला कळलं का?’’
‘‘िड चाज देताना सांगणार; पण ेय माझं नाही. याचं आयु य होतं. मी िनिम !’’
‘ ेय माझं नाही’ ही न ता डोळे िदपवणारी होती. या यात ितला अनेक वैगु ये आढळत. आयु य
हटले क तडजोड. ती तो मानायलाच तयार न हता. ल ना या वेळी ‘ल मीपज ू ना’मुळे आपण
िकती लोकांचा िवरस करत आहोत याचा याला प ाही न हता. अशी काय तडजोड होती; पण ती
नाराज झाली क दैवी न ता ितला भेटे. याचे सगळे माद ितला िवसरावेत असे वाटे. कुठे तरी
 यांची आंत रक एकता पर परांना भेटे.
आज ती कौतुक कर या या मन:ि थतीत न हती. द ां या िदशेने वाटचाल करत असलेली
अटक, आईची झालेली दीन अव था, सवात हणजे पोलीस करतील ती मारहाण एवढे च ितला
िदसत होते, ित या चेह यावर याचे मळभ व छ िदसत होते. ऑपरे शनमधील असा काही
चम कार संजयने सांिगतला क , मनी या या ग यात हात घाली, याचे दीघ चुंबन घेई. पुटपुटे,
‘‘यू आर गे्रट!’’ तसे काही आज झाले नाही. संजय या ते के हातरी ल ात येणे अटळ होते. मदृ ू
श दांत तो हणाला, ‘‘बरं नाही?’’ मग आईने सांिगतलेला पाढा वाचला. काही ण दोघे त ध
होती. मग संजय हणाला,
‘‘रणछोड दरमहा ह ा देई तो कशाक रता ते पपांना माहीत न हतं?’’
‘‘असं ते हणतात.’’
‘‘तू यां यावर िव ास ठे वतेस?’’
‘‘असं मी हटलं का?’’
‘‘तुझा कल ितकडे िदसतो; पण हे मला कशाला सांग येस?’’
जे सांगायचे कसे हणन ू आरं भापासन
ू मनी शोधत होती ते शेवटी ओबडधोबड भाषेत ितने
सांिगतले. मु यमं या या मुलाकडे विशला लाव याची गो काढताच इतका वेळ शांत असले या
संजयचा फोट झाला-
‘‘बुलिशट! आर यू नॉट अशे ड ऑ ह युवर फादर? इंदूरहन रणछोड अफू आणत असे आिण तु या
वडलांना ते माहीत होतं. याक रता ह ा हे सारं तु या विडलांना माहीत होतं. तुला काय वाटतं?’’
‘‘तु यासारखचं.’’
‘‘तरी ही िवनंती? म ये, तुझं ‘राणा- ताप’वरील करण ऐक यावरही अ व थ झालो नाही
एवढा आता झालो आहे . या ‘ ाउन शुगर’नं िकती त णांचा बळी घेतला असेल तुला क पना
आहे ? तु या बापा या हातावर या बळ या र ाचे डाग आहे त-’’
‘‘ मा कर मला. तु या िम ाकडं श द टाकू नकोस. सांिगतलं ते हा मी चक ू कर ये हे मला
कळत होतं; पण िनदान पोिलसां या थड िड ी मेथडस्? पोलीस-किमशनरना तु याब ल आदर
आहे -’’
‘‘ याचा िललाव क ? इतके िदवस पैसे खा ले, आता थोडे र े खाऊ देत. तुझा बाप
पा यासारखा पैसा उधळत असतो. र आटवन ू िमळवलेला पैसा माणस ू असा खच कधी करत
नाही.’’
‘‘ लीऽज संज,ू एवढं तरी करं -’’
‘‘िवचार करतो. वेळ येईल ते हा पाह-’’
दारावरची बेल वाजली क द ा दचकत. पोलीस? ते कोण याही णी थडकतील, अशी यांची
अटकळ होती. मेनका घरात एकटी. ती यांना धीर देत होती. ितकडे द ाचे ल नसे. पिहले
एक-दोन िदवस मनीष येत होती. तीही गे या काही िदवसांत िफरकली नाही. शेवटी मेनकाने
गुळपडीला तार केली. ितस या िदवशी औ या आला. येताच मेनकाने याला वयंपाकघरात नेले.
प रि थती सांिगतली. शेवटी रडवे या आवाजात हणाली,
‘‘नाइलाज झाला हणन ू तार केली. मनीषसु ा आ हाला टाळ ये, असं िदसतं. मी एकटी पड ये.
‘‘विहनी, मलाच बोलवायचं. तुला एवढं काय वाटतं?’’
‘‘िकती िदवसांची सवड काढ ये?’’
‘‘लागेल िततक . ‘येईतोपयत पज ू ा सांभाळ,’ असं रामभटाला सांगन ू आलोय. चंदरही दोन
िदवसांनी येतोय.’’
‘‘कोण ग?’’ द ांनी आप या खोलीतन ू िवचारले. तोवर औ याच यां यापुढे आला. द ांनी याला
िमठी मारली.
‘‘तुला बोलावलं; पण येशील असं वाटलं नाही-अरे , इकडं कोणी िफरकत नाही रे ! पोटची
पोरसु ा. मु काम िकती िदवस?’’
‘‘गरज असेल िततके िदवस. मला सगळं कळलाय-’’
‘‘शपथ सांगतो, यात माझा काही संबंध नाही. गौडरनं िदलं ते घेतलं.’’
‘‘आधी शांत हो, सगळं संप यासारखंच बोलतोयस-’’
‘‘पोलीस येणार रे . पेपरला बातमी येणार. द ा संपला!’’
‘‘धीरानं त ड दे. गुळपडीचा ‘द या’ गेला कुठं ? भ यासाहे बांसारखे वक ल आहे त. मागं दुगादेवी
आहे . आयु य आठव. िकती आप ी आ या! तावन ू सुलाखन
ू बाहे र पडलास. या करणात िनद ष
सुटणार आहे स.
द ांना थोडा धीर आला. गाव या ग पा औ या काढी. मधली िभंत काढ याचे याने सांिगतले.
या कशाकडे ही द ांचे ल नाही, हे औ याला कळत होते तरी तो बोलत होता. दारावची बेल
वाजताच द ा इत या मोठ्याने दचकले. हणाले,
‘‘आले.’’
‘‘कोण?’’
‘‘पोलीस.’’
खब या आला होता.
‘‘काय बातमी रे ?’’
‘‘रणछोडला बेल िमळाला.’’
‘‘असं? ाय हर?’’
‘‘तो पोिलसांना अजन ू हवा आहे . बहधा माफ चा सा ीदार झाला. आज तुम याकडे पोलीस
येणार.’’
‘‘रणछोडची माझी भेट तरी होईल?’’
‘‘ याआधीच तु हाला पोलीस टेशनवर नेतील.’’
खब या गेला. द ा िचंता करीत बसले.
नंतर दोन-तीन तासांनी पु हा बेल वाजली. काप या आवाजात द ा हणाले,
‘‘आले-तेच’’
मेनकाने दार उघडले. पोलीसच होते.
‘‘द ा पुजारी?’’
‘‘आत आहे त?’’
पोलीस ितकडे गेले. झडतीचे वॉरं ट दाखवले. मेनका, औ या यांना उ े शन ू अदबीने हणाले,
‘‘झडती याय ये. िक या ा.’’
मेनकाने िक या िद या. झडती सु झाली. गोदरे जचे दार उघडून पोलीस खसाखस सामान
बाहे र काढत. उपयोगाचे नाही असे िदसताच कचरा फेकावा तसे कुठे तरी फेकत. मेनका आव
लागली.
‘‘कशालाही हात लावू नका. नुसतं पाहा.’’
सगळे कपाट रकामे झाले. काही िमळाले नाही. सेफ उघडली. तेथे घबाड होते. कोप यात नोटांचे
पुडके होते. पोलीस नोटा मोजू लागले. प ांची फाईल होती. इ पे टरनी ती चाळली.
सहका याला एक प दाखवले.
‘‘ याचंच? शंका नाही.’’
सेफम ये काही लाख िमळाले. इ पे टर द ांकडे वळले.
‘‘हे कसले?’’
‘‘आ हाला वेळोवेळी कॅश लागते.’’
‘‘इतक ? इ कम टॅ सला दाखवलायत?’’
द ा काही बोलले नाहीत. खोल लपवन ू ठे वलेला एक बारीक चौकोन िमळाला. इ पे टरने वास
घेतला. सहका याला वास यायला सांिगतले. द ांना िवचारले,
‘‘कसला आहे ’’
‘‘अफू. डॉ टरांनी सांिगतलंय, थोडी अधन ू मधनू घेत चला.’’
‘‘कोण डॉ टर? नाव, प ा?’’
इ पे टरनी िटपन ू घेतला.
पोिलसांनी ह या असले या कागदप ांची, नोटांची पुडक , अफूचा तुकडा बॅगेत भरला. यादीवर
मेनका, औ याची सही घेतली. सोबत पंच होते. बॅगेचा पंचनामा केला आिण िखशातन ू कागद
काढला. द ां या अ◌ॅरे टचे वॉरं ट होते.
‘‘कपडे करा. नेहमीचं सािह य-दाढीचं सािह य, श वगैरे या-’’
मेनकाने बॅग भरली. द ांजवळ िदली. पोलीस यांना घेऊन गेले. मेनका, औ या एकमेकांकडे
पाहत रािहली. औ याचा तो पिहलाच अनुभव. तो बोल या याही अव थेत न हता. या मानाने
मेनकाच खंबीर होती. ितने भ यासाहे बांना फोन केला.
‘‘मेनका, आज शिनवार. चार वाजन ू गेले. कोट बंद असणार. सोमवारी बेलचा अज क .’’
‘‘ हणजे दोन िदवस क टडी?’’
‘‘ते गिणत क नच रे ड आली.’’
मेनकाचा चेहरा थमच पडला. ितने मनीषला फोन लावला. ती होती.
‘‘आई, हा तक आ ही केला होता. काका आलायत ना? हणजे मी यायला नको-’’
‘‘पण म येऽऽ’’
तोपयत फोन बंद झाला.
भकू ं प झाला आहे . आसपास या सग या घरांची भेसरू आकारात पडझड झाली आहे . सव
मशान पसरले आहे . आपण एकटे िजवंत आहोत. अशासारखे द ांना वाटत होते. गे या चार
िदवसांत पोरगी, जावई आले नाहीत-बोलावन ू सु ा. कु रो यासारखी आपली अव था झाली
आहे . श य असते तर बायकोसु ा सोडून गेली असती. फ औ या, चंदर खरे ? यांचा तरी काय
भरवसा? झडती येणार आहे हे आधी कळते तर कोणी सांगावे, याची बायको, मुलगा-कोणीतरी
िवषमाने आजारी झाला असता! चंदर-हैदर या घरांना खणती लाग याचे ऐकून याला घाम
फुटला, तो या आगीत येता? नशीब, पोिलसांनी हातकड्या घात या नाहीत. ि झनर हॅन आणली
नाही. नाही तर अंबारीत बसन ू च वरात िनघती!
इ पे टर द ांना घेऊन आप या ऑिफसात आले. अदबीने बोलत होते. ऑिफसात येताच यांनी
खुच त बसायला सांिगतले. समोर ते बसले.
‘‘िम टर पुजारी, चहा घेणार?’’
द ांनी मानेनेच ‘नको’ सांिगतले. ते पाणी िप या याही अव थेत न हते. हा माणस ू िकतीही गोड
बोलला, तरी गरज पडली तर जी.पी.एल.ला पाठवतील, असे यांचे मन यांना सांगत होते. गोड
बोल याचे ेय फार तर मं याबरोबर या आप या फोटोला िकंवा सजन उपा यां या ना याला. क
जावई आधीच पोलीस-किमशनरकडे बोलला? उलटसुलट तक करत द ा बसले होते. बराच वेळ
झाला. इ पे टर काही बोलेना. हातांची बोटे एकमेकांत अडकवन ू ती बेडी याने हनुवटीला
टेकवली होती. छताकडे पाहत होता. द ा अिधकच ग धळले. काय िवचारणार? एवढ्यात
आला,
‘‘इंदूरहन िकती वष ही व तू आणत आहात?’’ वर पाहनच याने िवचारले.
‘‘साहे ब, ही कंपनी मळ ू ची गौडरची. यानं मला िदली. ितथन ू फ गह आणला जाई.’’
‘‘ हणजे व तच ू ं तु हाला काही माहीतच नाही?’’
‘‘नाही- हणजे गौडर मे यावर कळलं. ते ता काळ बंद करायला सांिगतलं.’’
इ पे टरने हवालदाराला खण ू केली. तो गेला. जरा वेळानं रणछोडला घेऊन आला.
‘‘यांना ओळखता?’’
‘‘आमचे मालक-’’
‘‘गौडरपासन ू तु ही आहात. ते हापासन ू व तू आणता. यांना का नाही सांिगतलं?’’
‘‘कोण हणतं असं?’’ यांना खडा खडा सांिगतलं.’’
‘‘ यांनी बंद करायला सांिगतलं नाही?’’
‘‘नाही.’’
‘‘तु ही जा. रणछोड गेला.’’
‘‘इंदूरला जात होतात?’’
‘‘नाही-’’
‘‘कोणाकडून अफू घेत, माहीत आहे ?’’
‘‘कशी क पना असणार, साहे ब? मी यात न हतोच-’’
हवालदार इंदूर या यापा याला घेऊन आला.
‘‘यांना ओळखता?’’
‘‘कसं नाही ओळखणार? गह यांनाच तर िवकतो-’’
‘‘फ गह?’’
‘‘अफूसु ा.’’
‘‘जा.’’
तो गेला. याला पोहोचवायला इ पे टर दारापयत गेला. पुढे काय वाढून ठे वले आहे , याचा
िवचार द ा करत होते. म तकात जाईल अशी चपराक अचानक थोबाडात बसली. कोठून आली?
चपराक ची बोटे हनुवटीकडे होती. हणजे खुच त बसताना इ पे टरने मारलेली असणार?
 याचा चेहरा नेहमीसारखा होता. तो पु हा ओरडला,
‘‘चोदी यांनो, अफू, गांजा याचं पेव मुंबईत फुटलं आहे . त ण पोरं वत:चा नाश क न घेत
आहे त. तुमचे धंदे हे -जात कोण? बोऽलाऽऽ.’’
‘‘ ा- -ण.’’
‘‘देवीचे पुजारी. देवीची सेवा छान करता! कशाला? पैसा! पैसा! गुवात िदसला तरी िजभेनं
उचलाल. वरती ा ण हणन ू भ माचे प े, ग यात जानवं!’’
एवढे झा यावर द ा गांगरले. िसि िवनायकापुढे उभे राहन हा धंदा सोड याची शपथ घेतली
होती, तरी रणछोडचे ह े चालू होते. ‘कसले?’ हणन ू आपण िवचारले नाही हे यांना आता
जाणवत होते. आपले नाव याने गोवले तर सुटकेचा माग काय? पण आप याला गोवन ू तो कसा
सुटणार? भ यासाहे ब तरी आप याला कसे सोडवणार आहे त? काहीही लपवन ू ठे वले नाही.
भराभर बोलू लागले. तरी इ पे टरने ाय हरला बोलावलेच.
‘‘यांना ओळखतोस?’’
‘‘आमचे मालक, साहे ब?’’
‘‘अफू आणत होतास?’’
‘‘हो.’’
‘‘िकती?’’
‘‘कधी एक पाक ट, कधी दहा.’’
‘‘दहा कशाला?’’
‘‘ते सगळं रणछोडला माहीत; पण मुंबईत भाव जा त असला क जा त पॉिकटं.’’
‘‘काय रे अफू कुठं ठे वत होतास?’’
‘‘मा या शीटखाली.’’
‘‘तुला िकती िमळतं?’’
‘‘खेपेला शंभर-’’
‘‘भड यांनो, शहराचा स यानाश करता? जा. काय हो, ाय हर हणतो ते खरं ?’’
‘‘साहे ब, मा या अपरो हे यवहार करत असणार.’’
‘‘पोरं िकती?’’
‘‘एक मुलगी.’’
‘‘सगळी ितची धन. अहो, जावयाची तरी लाज राखायची. केवढा सजन! खो यानं पैसा िमळे ल.
नाही िमळवत. उलट डॉ टरांचे खोटे यवहार जाहीर करतो. याला तु यासारखा िभकारचोट
सासरा िमळाला. काय िबचा यानं पाप केलं होतं. मु यमं यांची तुझी कुठली ओळख?’’
‘‘साहे ब, मा या िव पुरावे असेल तर दाखवा.’’
‘‘ ा सपोट कंपनी तुमची. तुम या संगनमतानं रणछोड धंदे करी. आणखी पुरावा काय हवा?’’
‘‘साहे ब, मी नाही हो केलं. हा गौडर. मी थांबवलं होतं. रणछोडला या अटीवर नोकरीवर ठे वला.
‘‘पण पैसा िमळतो-’’
‘‘तो देत होता. मी घेतला नाही.’’
‘‘गावाला हे च धंदे करीत होतास? चो यामा या, मि लंग-’’
‘‘फ चो या. दादा रानड्यांकडील चांदीची पंचपा ी ही मोठी चोरी.’’
ही मािहती सांगायची काही गरज न हती. पोिलसांना याची गरजही न हती; पण द ांचे शेण
झाले होते. समोर िचंतू वैशंपायनलासु ा उभा करतील; पाढा वाचील आिण पु हा थोबाडात बसेल,
ही यांची भीती. ते एकमेव िचंता करत होते : पुढे काय? जी. पी. एल.? ‘‘अटक झाली तर आपण
लगेच बेलचा अज क ,’’ असे भ यासाहे ब हणाले होते; पण कोट बंद. उ ा रिववार. हणजे
िकमान दोन रा क ची कैद. या अवधीत आपला ताबा पोिलसांकडे . थोबाडात बसलीच होती.
आणखी िकती? हवालिदल होऊन ते िवचार करत होते. तहान लागली होती. यांनी तीन वेळा
पाणी मािगतले. ित ही वेळा ‘‘कॅय? थांबा.’’ हे उ र. फडतस ू हवालदारसु ा तुसड्यासारखा
बोले. एकदाचे पाणी आले. काळोख पडला. िदवे लागले. जरा वेळाने एक हवालदार खेकसला,
‘‘उठा, चला.’’
एका खोलीत हवालदाराने यांना ढकलले. ितथे दहा-पंधरा माणसे िदसत होती. कोणी स य,
कोणी मवा यांसारखी िदसणारी. सगळे यां याकडे पाहत होते. ापदाला पाहावे तसे. सगळे
खुच वर बसन ू एकमेकां या कानात बोलत होते. कोणीतरी यां या कानाशी लागला, ‘‘तु ही
कशापाय?’’ द ा काही बोलले नाहीत. तो पु हा हणाला, ‘‘अवो, बोला. इथं समदा माल हाय.
िखसेकापंपू ासनू खनू करणारे .’’ हे लोक इतके िचंतामु कसे? चेह यावर भीती, लाज काही
न हते. हवापा या या गो ी चाल या हो या. एक बनेल िखसेकापू आपण जवळजवळ कसे
िनसटलो होतो ते सांगत होता, ‘‘मुंबईची गद हो. ितनं घात केला.’’ ते एक भयाण, अप रिचत
जग होते. काश अंधुक. भक ू लागायची थांबली नाही. एकाला शेवटी यांनी िवचारले, ‘‘खायला
देतात?’’ पैसे असले तर हवे ते िमळत होते. यांनी हवालदारा या हातावर दहा पयां या दोन
नोटा ठे व या. अदबीने बोलणारा हवालदार यांना थमच भेटला. ‘‘ताट आण?ू आणखी वीस
ा.’’ मग ताट आले. द ा जेवले. यांना थोडा धीर आला. ‘‘इथंच झोपायचं? जिमनीवर?’’
हवालदार हणाला, ‘‘मग काय गादी ह ये?’’ काही वेळाने पगू लागले. केवढा आकांत झाला
आहे याची िनसगाला दाद न हती. याचे च थांबले न हते. द ा जिमनीवरच लवंडले आिण
िन े या अधीन झाले.
झडती संपली. द ा पोिलसांबरोबर गेले. घरात फ मेनका, औ या. तो असन ू नस यासारखा.
सगळा कार याला नवीन होता. कोचात खुरमांडी घालन ू रडत होता. शेवटी मेनकानेच कंबर
कसली. थम ितने भ यासाहे बांना फोन केला. सोमवारपयत काही करता येणार न हते. यांनी
धीर िदला.
‘‘इकडं येऊन जाल का? घरात मी एकटी आहे .’’
‘‘ितथं येऊन काय क ?’’ या प रि थतीत कोणालाच काही करता येणार नाही. मा यावर
िव ास आहे ? द ािव िस होणारा कसलाही पुरावा नाही. हा भ यासाहे ब यांना सोडवणार
आहे यावर िव ास ठे व.’’
‘‘अफूची ने-आण आप याला माहीत नाही हणतात. ते पोिलसांना खोटं सांगत आहे त असं मला
वाटतं-’’
‘‘तसं असेलही. अशा केसम ये पचेल तेवढं खोटं बोलावं लागतं. गाठ पुरा याशी असते हे ल ात
ठे व.’’
‘‘मी इतक अभागी कशी हो? बापाचं करण, आता हे -’’
‘‘धीर धर. मी तु यामागं आहे . मनीषला बोलावनू घे.’’
‘‘ या दोघांनी आमचं घर बंद के यासारखं आहे .’’
‘‘ यांना सांग, ही माणुसक न हे . आरोप िस हो यापवू च िश का? आिण तू काय यांचं घोडं
मारलं आहे स? मी उ ा येतो.’’
‘‘मारहाण करतील?’’
‘‘जावयानं पोलीस-किमशनरकडं श द टाकला असता तर काही झालं नसतं. तो हशार िकतीही
असू दे; पण कृत न-’’
‘‘तु ही यां याकडं श द टाकून पाहा. यां यावर तुमचे फार उपकार आहे त.’’
‘‘तू सांगेपयत थांबलो नाही. हा कालचा पोर. मू यं, त वं यावर मला िशकवू लागला. हे गँगरीन
आहे हणतो. काप याला पयाय नाही. मेनका, पु हा सांगतो : द ा सुटणार आहे त. वाटेत गटार
आहे . यातन ू पावले टाकावी लागणार. ते िन कलंक आहे त हे मला माहीत आहे . गौडर मेला.
कंपनी द ाकडे आली, ते हाच या अफू या धं ाचं मला बोलले. हा घाणेरडा यवहार यांना नको
होता. रणछोडला यांनी प सांिगतलं होतं. मिहना दहा हजार िमळणार होते, या यावर ते
थुंकले. रणछोडनं धंदा बंद करावा, नाहीतर नोकरीव न दूर हावं इथपयत दोघांचं बोलणं झालं.
शेवटी रणछोडनं िसि िवनायकासमोर शपथ घेतली. ते हा द ाचं समाधान झालं. यावर यांनी
िव ास ठे वायला नको होता, याला कामाव न काढायला हवं होतं, असं कोणी हणेल.
हाइंडसाइटनं काहीही हणावं. फ रणछोडकडून मािसक ह ा यायला नको होता. दटस् द
ओ ली वीक िलंक. मेनका मा यावर िव ास ठे व : द ांचे हात व छ आहे त.’’
‘‘झडती का? यांना नेलं कां?’’
‘‘हे पोलीस- ोिसजर आहे . कंपनी कोणाची? मग तोही यात गुंतला आहे का, यांना पाहावं
लागतं. रणछोडवर पोिलसांचा डोळा होता. याची राहणी, पैशाची उधळप ी पोलीस पाहत होते.
मुंबईत गदनं केवढा हाहाकार माजवला आहे , तुला क पना नाही. याक रता पोिलसांचा
नॅरकॉिटक हा खास िवभाग आहे . अफू इंदूरहन येते हे यांना माहीत आहे . यांनी नजर ठे वली
असणार आिण यातन ू हे करण उ वलेलं असणारं . या करणात केवळ कंपनीचे मालक हणन ू
द ा सापडले आहे त. मी यांना िनद ष हणन ू मु करणार. द ाजी आधीच खचले आहे त. उ ा
पेपरला बातमी आली तर अिधक खचतील. अशा वेळी तु ही सवानी यां यामागं ठाम उभं रािहलं
पािहजे. या का या पैशाची िचंता नको. ती इ कम टॅ सची केस आहे . फार तर उ प न लपवलं,
असा ठपका येईल. कोणता धंदेवाला लपवत नाही? डॉ टर काय करतात? यां यावर रे ड येते
ते हा प नास लाखांची रोख िमळते. वाचत नाहीस? आय.टी.चे लोक िहशेब क न चोरलेला
टॅ स वसल ू करतात.’’
‘‘हे सगळं जावयांना सांगाल का?’’
‘‘ याला समाज-दु तीची घमड आ ये. हा पोरगा मला िशकवतो? कोण समजतो वत:ला?
असशील मोठा सजन. तुझे बाप इं लंड-अमे रकेत आहे त याचं काय?’’
‘‘मी सांगते हणन ू तरी सांगा. तसे ते मोठ्या मनाचे आहे त हो.’’
‘‘द ाजी िनद ष सुटू देत. मग याची हजामत करीन. आजची वेळ हजामत करायला बरोबर
नाही.’’
एवढे बोल यावर मेनकाला बळ आले. धं ाचे हे यवहार ितला थमच कळत होते. यानंतर सव
नातेवाइकांना मेनका फोन करत सुटली. येकाचे उ र : उ ा येतो.’’
तो िदवस सग यांना हाका मार यात गेला. फोन करावा तो ‘उ ा’चा हवाला देई. या श त
जागेत फ दोन डुक या हो या. यातला औ या िनकामी झाला होता. याची कोचातील
खुरमांडी तशीच होती. पुढं काय करावे याचा िवचार करत मेनका आप या खोलीत होती. जरा
वेळानं ित या ल ात आले : पुढे काही करायला न हतेच. काळोखात दोघे बसली होती. िदवे
लाव याचेही भान ितला न हते. औ या या ल ात आले. पुतळा चालावा तसा तो उठला. भराभर
सगळे िदवे पेटवले आिण पु हा कोचात येऊन बसला. जरा वेळाने मेनका या याकडे गेली.
‘‘भावोजी, असे िकती वेळ बसणार. हॉलम ये चला.’’
‘‘थोडा चहा कर येस?’’
‘‘तु हा आलात क कोरा चहा कायम असतो. गरम क न दे ये. उठा.’’
औ या लटपटत वयंपाकघरात गेला आिण खुच वर बसाय या आधीच वाकडाितकडा पडला. हात
ायला मेनका धावली.
‘‘नको, उठतो.’’
‘‘डॉ टरना-’’
‘‘नको. चांगला शु ीवर आहे . चहा गरम कर. िबचा याला चहा तरी िमळतोय क नाही, देव
जाणे!’’
‘‘ यां याकडं पैसे आहे त. चहा, जेवण िमळणार आहे .’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘भ यासाहे ब हणत होते. जेवणार ना? दुपारचा भात आहे . िपठलं कर येय.’’
‘‘काही नकोय, विहनी. मला वाटलं सगळी धावत येतील. येकाला काम िनघालं! पोरीनं तरी
यावं? खा या घरचे वासे जळवणाला वापरतील. मारहाण करतात, असं ऐकलं-’’
‘‘ते बहधा टळे ल. पोिलसांना हवी ती माहीत देणार आहे त. मग पोलीस हात लावत नाहीत.’’
‘‘गौडरचं पाप. मजा क न मेला. मरण ओढवलं द याचं.’’
‘‘चंदर कशाला येणार आहे ? एकाशी एक माणसं. भ यासाहे बांिशवाय कोणाला काही करता येत
नाही.’’
‘‘येऊ दे. आधी घर माणसांनी भ दे. इथं आपण दोघंच. याचीच भीती वाटते.’’
‘‘िपठलंं-भात खा आिण पडा. मीपण पड ये.’’
पोिलसांनी ने याचे मनीषाला कळताच ती मटकन बसली. संजय बाजल ू ाच होता.
‘‘काय झालं?’’
मनीषनं घडलं ते सांिगतलं. संजय कुि सत हसला.
‘‘हसलास का?’’
‘‘तु या बापािवषयी मला बरे च िदवस वास येत होता. चोरटा यापार केलान तो अफूचा.’’
‘‘संजय त ड आवर.’’
‘‘गो ी इथवर आ या तरी त ड आवर?’’
‘‘कशाव न इथवर आ या?’’
खोटा आळ नाही? सारा यवहार रणछोड पाहतो. याचेच उ ोग. माझा िव ास आहे , द ांचा या
यवहाराशी काही संबंध नाही.’’
‘‘तो काळा पैसा- याचं काय?’’
‘‘या मुंबईत काळा पैसा कोणाकडं नसतो? लगेच तो अफू या यापारावर िमळवला? ा सपोटचं
यांचं उ पन इतकं आहे यातील लपवला. तु ही समाजाला सुधारायला िनघालेले लोक नंबरचे
दांिभक!’’
‘‘काही असू दे. या करणाचा िनकाल लागेपयत तू माहे री जाऊ नयेस-’’
‘‘माझी आईसु ा अफूचा यापार करत होती? ितलासु ा भेटू नये? थम मीसु ा िबथरले होते.
कळताच आईकडं जायला हवं होतं. आईनं काय पाप केलं आहे ? आज माझी चक ू मला कळते
आहे . आज ती संकटात आहे . ितला मी भेटणार. बंदी करणारा तू कोण? कोणी िदला तुला
अिधकार? तु यातील नव यानं?’’
यावर संजय ग प झाला. कपडे क न बाहे र जाऊ लागला. मनीषाने याला अडवले.
‘‘आईला भेटलीस तरी चालेल.’’
‘‘मी कोणाला भेटायचं हे सांगणारा तू कोण?’’ मनीषने लालबुंद होऊन िवचारले. संजय बोलेना.
मनीष पु हा ओरडली, ‘‘तु ही पु षांनी समतेचा िकती ही जप केलात तरी तुमची कातडी
खरवडली तर पिह या पेशी नवरे बाजी या असतील. दांिभक-नंबरचे दांिभक!’’
‘‘मनीष, रागा या भरात बोललो. ते िवसर. हवं असेल याला भेट.’’
‘‘संजय, सगळं जग द ांना नावं ठे वणार आहे . ते िनद ष असले तर? गौडर हे धंदे करत असे,
द ांनी बंद केले, अशी माझी मािहती आहे . आज यां या पाठीशी उभं राहणं ही पिहली गरज आहे
एवढं मी जाणते. हवं तर तू येऊ नकोस.’’
पहाटे पाच वाजता दारावरील बेल वाजली. या वेळी कोण? पु हा पोलीस? काही णां या
अवकाशात मेनका या मनात िवचार आले. मेनका दाराशी आली ते हा औ या बाहे र आला होता.
‘‘विहनी थांब, मी दार उघडतो.’’ तो खपू सावरला होता. याआधीच मेनकाने दार उघडले. समोर
चेहरा पडलेला अशा अव थेत मनीष उभी होती. आईला पाहताच ितने ितला िमठी मारली आिण
हंबरडा फोडला. या आकांताने मेनका घाबरली.
‘‘अगं, झालं काय? आत चल. इथं उं ब यात नको.’’
ितला घेऊन मेनका कोचात येऊन बसली. मनीषने मारलेली िमठी अजन ू तशीच होती. हंबरडा
तसाच होता. मेनका ित या पाठीव न हात िफरवत रािहली. ितला मनसो रडू िदले. जरा वेळानं
हळू आवाजात िवचारले,
‘‘संजय ठीक आहे ना?’’
मनीषने मान हलवन ू ‘हो’ सांिगतले.’’
‘‘आता इथं कशी? काल िदवसभर तुझी वाट पाहत होते.’’
‘‘संजयनं मला माहे र बंद केलं. याव न आमचं भांडण झालं.’’
‘‘असं क नको, मन.ू भांडण टाळ. सहन कर. वरवर पािहलं तर तु या विडलांचा लोक संशयच
घेणार. मं ी पैसे खातात. समाजात कोणी सचोटीचा असेल यावर कोणाचा िव ास रािहला नाही.
समाजाला कॅ सर झाला आहे . अशा काळात काह चा नाहक बळी जातो. तुझे वडील यापैक
आहे त; पण यांची बाजू घेऊन नव याशी भांडू नकोस. बोलतील ते ऐकून घे. कोटात काय ते ठ
दे.’’
‘‘द ांना पोिलसांनी मारलं?’’
‘‘इथन ू पुढं अशाच वावड्या उठणार आहे त. ल देऊ नकोस. सोमवारी ते घरी येतील, ते हा
कळे ल. क या कैदेत काही होत नाही. रमांड िमळाला क छळ सु होतो. मन,ू काहीतरी तक
करत बसू नकोस. तू आलीस, हलकं वाटलं. भावोजी आले नसते तर घरात मी एकटी-’’
‘‘कुठं आहे त?’’
‘‘सकाळचं आि हक. नानसं या, जपजा य, स शतीचा पाठ; पण नसते आले तर बरं झालं
असतं. खेडेगावातील माणस ू पोलीस हटलं हणजेच यांना कापरं भरतं. तशात चंदर या
करणापासन ू तर तेच काय, सा या गावालाच घाम फुटतो. द ाचं तेच झालंय. अधअिधक खचले
ते चंदरमुळं.’’
‘‘काही दोष नसताना. आई, या आयु याचा काहीच भरवसा नाही गं. अचानक माणसं आजारी
पडतात. मरतात. गौडरकाकांचं काय झालं? नाहीतर आता यासारखं संकट यां यावर
कोसळतं.’’
‘‘म ये, संजयला आवडत नसेल तर काही िदवस इकडे येऊ नकोस.’’
‘‘ते सांगणारा संजय कोण? आई, आपण बायका नव यापुढं मान तुकवत आलो हणन ू च आप या
आयु याची पोतेरी झाली. मी येणार. रोज येणार. याला सांगन ू . यासंबंधी काही बोलू नको.’’
पेपर आला ते हा यांचे बोलणे थांबले. मनन ू ेच घेतला. वाचला आिण मटकन बसली.
‘‘काय गं?’’
‘‘हे वाच.’’
वर याच पानावर बातमी होती :
‘छ पती ा सपोटचे द ा पुजारी यांना अटक. अफूचा चो न यापार कर याचा आरोप. या
करणाचे धागे खोलवर पसरले असावेत असा पोिलसांचा संशय. तपास जोरात चालू आहे . याच
करणात पुजार चे मॅनेजर रणछोड आिण ाय हर यांना अटक झाली आहे .’
बातमी वाचन ू दोघ चे चेहरे पांढरे पडले. बोल या या अव थेत न ह या. मेनका पु हा पु हा
बातमी वाचत होती.
‘‘आता पा ला नको. इकडे कोणी िफरकणार नाही. म ये, पु हा संजयची-तुझी वादावादी होईल.
मेहेरबानी कर. ती टाळ.’’
मनीष उठली आिण फोनकडे गेली.
‘‘हॅलो, भ यासाहे ब. तु हीच? बातमी वाचलीत?’’
‘‘वाचली. याला मह व देऊ नका. पोलीस-बातमी हे प कारांचं सदरच असतं. पोलीस देतील ते
छापतात. बातमी मसालेदार वाटली तर चौकशा क न पदरचा मसाला जमवतात.’’
‘‘सगळीकडे चचा होणार.’’
‘‘मनीष, प बोल?ू काही िदवस चचा होणार. नसलेली मािहती लोक िनमाण करणार. द ा
खच क होते. या पैशांचा अफू या यापाराशी संबंध जोडणार. द ांनी ‘छ पती’म ये िकती
सुधारणा के या, उ प न िकती वाढवलं, हे लोक पाहणार नाहीत. माणसाला यश, पैसा िमळाला,
क सोबत श ू घेऊन येतो. असय ू ेपासन
ू मु माणस ू खरा सुखी; पण माणसं लाखांत एक. ते हा
येते काही िदवस द ांना फार जपावं लागेल. आजचा पेपर यांनी पािहला हणजे यांची बी.पी.
वाढे ल. मनाचा तोल जाईल. आले या आप ीचा तो एक भाग आहे .’’
‘‘पण काका, काही संबंध नसताना द ांवर हे िकटाळ का यावं?’’
‘‘पोरी, रणछोड हे उ र आहे .’’
‘‘तु ही इकडं येऊन जाल का?
‘‘मी काय करीन? धीर देईन. या यापलीकडील हे संकट आहे .’’
‘‘घरात मितक हावं तशी अव था झाली आहे .’’
‘‘तू शहाणी. जग पािहलेली. वेडेवाकडे अनुभव घेतलेली. शरू ासारखी वाग. बाहे र चचा होतील
ितकडे ढुंकून पाह नका. या करणात तुझा बाप व छ आहे , िकटाळ आलं आहे , यावरील
िव ास ढळू देऊ नको. उ ा द ा घरी येतील. स न राहा. सुतक चे चेहरे ठे वू नका. यां या
चा र याब ल तु हाला िकंिचतही शंका नाही, हे पु हा पु हा सांगा. फोन ठे व?ू ’’
द ांना बेल िमळाला नाही. आठ िदवसांचा रमांड पोिलसांना िमळाला. रणछोड, ाय हर यांना बेल
िमळाला नाही. आणखी पंधरा िदवस कोठडीत गेले. या घटनेला फार अथ होता. यात यांची
धुलाई िकती होते एवढाच होता.
द ा आठ िदवसांनी घरी आले. ते अध झाले होते. डोळे काचेसारखे िदसत होते. यां या खोलीत
गेले. खोल आवाजात औ याला हणाले,
‘‘तू अजनू आहे स?’’
‘‘दोन-चार मिहने राहणार आहे .’’
‘‘पेपर पािहला असशील. पाहा. पोिलसां या पहा यात मला कोटाने नेत असतानाचा आहे .
हातकड्या आहे त. मनीष, िजवंत असन ू माणसाचा मुडदा पडतो-पािहला नसलास तर मा याकडं
पाहा!’
‘द ा, तु ही िन कलंक आहात.’’
‘‘ते तुम याक रता. जग? ते काय हणेल?’’
‘‘अहो, सीतेिवषयी िजथं रामचं ानं शंका घेतली-’’
‘‘ याचा प रणाम? सीतेनं आ मह या केली. पेपरमधील फोटोम ये पाहा, कसा मुंडी खाली घालन ू
चाललो आहे .’’
मेनकाने चहा आणला.
‘‘मेनका, चहाची इतक तहान कधी लागली न हती. रा ी जेवेन. कुळथाचं िपठलं कर.’’
‘‘ितकडे जेवायला िमळत होतं, असं वक ल हणाले.’’
‘‘औ या, कसलं रे ते जेवणं! चामड्यासार या पो या, बेचव भा या-’’
‘‘द ा, तु हाला बेल िमळाला याचाच अथ तुम यािव काही पुरावा नाही.’’
‘‘म ये, संजयला िवचार ग-तो पोलीस-किमशनरला भेटला क काय?’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘पिहला िदवस खु यां या, मवालां या संगतीत काढावा लागला. दुस या िदवशी जेवायला पेशल
खोलीत नेलं आिण ितथंच ठे वलं. का याची का होईना, झोपायला गादी होती. ढे कून लाखावारी.
रा भर झोप नाही; पण अ ल गु हे गारांतन ू सुटलो. चहा चांगला. जेवण चांगलं. खोलीत मी
एकटा. वाचायला पेपर. पिह याच पानावर ती बातमी-’’
द ा नान करायला केले. मनीषाने लगबगीने यां या उशाखालचा पेपर उचलला. ितघे नजरे नेच
एकमेकांशी संभाषण करीत होती.
‘कसं आहे ?’
‘ठीक िदसतं.’’
कपडे करत द ा बाहे र आले. औ याकडे पाहत हणाले, ‘‘अंघोळ केली. आता हलकं वाटतं.’’
बोलत बोलत द ा आत या खोलीत गेले. मेनकेने खण ू क न ‘तु ही पण जा’ हटले. तो गेला.
द ा ओरडले,
‘‘पेपर कुठाय?’’
औ या शोध याचं नाटक क लागला. द ा पु हा ओरडले,
‘‘ितकडं कुठं शोधतोस? उशागती होता.’’
मेनकाने लगबगीने पेपर आणन ू िदला.
‘‘ितकडं कसा गेला?’’
‘‘मनीला वाचायचा होता-’’
सकाळपासन ू वाचला नाहीस? तु या बापाचे प े काढून िधंड िनघाली तो फोटो आहे . मा या
पेपरला हात लावू नका!’’
सगळी जेवायला बसली. बोलत होती-द ांना बोलके कर याक रता. ते ‘हो’, ‘नाही’ करत होते.
सगळी िचंता करत होती : द ांना मार पडला क काय? ते ठाम ‘नाही’ हणत होते; पण
गालावरचा वळ िश लक होता. तो यांना चुकवता येत न हता. शेवटी औ याने धाडस केले.
‘‘द या, गालावर लाल काही िदसताय?’’
‘‘ते गाडीतन ू उतरतानाच. दाराला आपटलं. औ या, कसं सांगू हणजे तुला पटेल?’’
‘‘काय?’’
‘‘पोिलसांनी मला मारहाण केली नाही.’’
‘‘आ हाला कुठं शंका ये ये?’’
‘‘हा िवषय ितस यांदा काढलास. माझी िचंता वेगळीच आहे : तो फोटो. ती ज माची खण ू .
चंदर या कपाळावरील डागासारखी. ती पुढ या िपढीतसु ा गेली.’’
‘‘तेच एक ध न बसलास तर काय करायचं? एक कडे हणतोस, ‘‘िनद ष सुटेन.’ ते बंद
कर या या अटीवर रणछोडला ठे वला; पण भड यानं ते धंदे चालू ठे वले!’’
‘‘तेवढा तो फोटो आला नसता तर-’’
‘‘लोकांना तेवढे च उ ोग आहे त काय? पैसे खा याची िकती करणं पेपरात येतात. हे नेहमीचंच
आहे . या दंगलीत तुझा फोटो ल ात ठे वायला कोणाला वेळ आहे ?’’
‘‘ हणतोस ते खोटं नाही; पण आप या जगात मला यापुढं ‘अफूवाला द या’ हणणार-’’
आ यापासन ू द ा इतके मोकळे थमच बोलले. नंतर द ांनी त ड उघडले नाही. औ या टी. ही.
पाहत बसला. द ा आप या खोलीत गेले.
सकाळी नेहमीचे काय म सु झाले. कामािशवाय कोणी बोलत न हते. दुपारची जेवणे झाली.
औ या टी. ही. वर बायांची कवायत पाहत होता. काम आटोपन ू मेनका या या बाजलू ा बसली.
औ याने खुणेने िवचारले,
‘‘काय करतोय?’’
‘‘पेपर पाहत आहे त-फोटोवाला-’’
औ याने कपाळाला हात लावला. हणाला,
‘‘विहनी, तो पेपर हणजे लचांड झालंय.’’
‘‘तो े म क न ठे व याचं हणत होते.’’
‘‘अगो, हा असा न हता. वेळ आली तर आगीत उडी टाकता. गुळपडी या या वाघाची शेळी कशी
झाली?’’
‘‘तु ही गाव या गो ी काढा.’’
‘‘िकतीतरी आहे त. गाव उलटापालटा झालाय.’’
‘‘ यात कदािचत रं गतील-’’
‘‘दुपार या चहानंतर पाहतो.’’
चहा झाला. औ या द ांकडे गेला. ते डोळे िमटून पडले होते. जागे होते. पाय वाजताच यांनी डोळे
उघडले.
‘‘कोण?’’
‘‘मी औ या.’’
‘‘ये ना. झोप न हती लागली. पुढं काय काय होईल याचा िवचार करीत होतो.’’
‘‘तुला कळलं? गगा या मेला.’’
‘‘काऽऽय’’ हणन ू द ा बसले झाले. ‘‘आप याएवढाच ना रे ?’’
‘‘एक-दोन वष मागंपुढं. द या, शेवटची काही वष गगा यानं धुमाकूळ घातला रे ! हाटेलचा माल
करायला एक आडवयाची बाई ठे वलीन. ितथंच ती राही. गगा याचे ित याशी राजरोस संबंध.
‘टोपी’ होती. ‘ती’ काळजी नाही.
‘‘साव आई या वेळी ‘टोपी’ होती ना-’’
‘‘अधवट घातलंन असेल.’’
‘‘आम या अफूसारखं.’’
‘‘पुढं ऐक. ितची धाकटी बहीण कामाला आली. ती चांगली हणन ू पिहलीला लाथ.’’
‘‘ हणजे चंदरसारखं-कशी आहे ?’’
‘‘पिहलीपे ा उजवी; पण एकूण ‘भुकेला क डा’ अशातलाच कार. आिण गगा या एक िदवस
तापानं फणफणला. फ सात िदवस ताप आिण उलथला. माझी कामं सांभाळून मी जात असे.
अरे , पाणी ायला माणस ू नाही घरात. आपण मरणार असं कळताच आपले स ले मला देऊ
लागला. साफ नाकारलं. हणाला, ‘‘औ या, तू नसतास तर काय रे केलं असतं? मरताना एवढं
तरी मला समाधान दे. नाहीतर तो भडवा घेणारच.’ चुलतभावाब ल बोलत होता. याचे खायचे
वांधे. गगा याचा वारस तोच एकटा. घबाड याला िमळणार. हे ते स ले.’’ आिण औ या जान यात
अडकवलेले स ले दाखवले.
‘‘बोटांत घाल ना.’’
‘‘नको रे बाबा. िचखलातले. सो याला चांगला भाव आहे . िवकणार आिण देवी या फंडाला
देणार.’’
‘‘औ या, आयु यात काय योगायोग असतात रे ! ितठ्यावर यांचं एक घर आहे . ितथं हाटेल
काढायला सांिगतलं. धो धो चालायला लागलं. ते माझे उपकार, असं याला वाटे. मुंबईला याय या
आधी मी कुठं आहे कोणाला प ा नाही. हाटेल या वर या मा यावर लपन ू बसलो. मुंबईला येताना
कनवटीला चार पैसे तर हवेत? यानं िदले. चंदरनं पंचवीस. आयु या या या गाठी बांधतं कोण?
कुठं , काय, कसं होईल-भरवसा नाही. देशमुखांकडं अ करमाशा मारला. यानं मला भ यासाहे ब
िदले. या याचमुळं गौडर, ल न. हे सगळं करतो तरी कोण?’’
‘‘कोणी करत नाही; होतं.’’
‘‘देवीचा काही संबंध नाही? नाही! असता तर मा यावर आळ कशाला आला असता? गुळपडीला
आणखी उलथापालथी?’’
‘‘िभड्यांचा मुळवस सपाट झाला.’’
‘‘काऽऽय? सु ची झाडं ?’’
‘‘सपाट. डुंग तेवढे आहे त. आपली पाखाडी, बीद एका पातळीत आली. आता
मुसलमानवाड्यापयत मोटारगाडी जाते. सरकार मुळवसात हा डे -सटर काढणारे . झोपड्या
बांधताहे त.’’
‘‘हैदरची ती टेहळणीची जागा हं, औ या. याचे तेच उ ोग आहे त का?’’
‘‘हैदर कुठं गायब झाला, कोणालाच माहीत नाही. कोणी हणतात, मुंबई या मोठ्या यांगम ये
गेला. कोणी हणतात, दुबईला. गावात नाही एवढं खरं .’’
‘‘पय यानं मुंबईला आलो ते हा रोज गुळपडी आठवे. आता ितकडे यावंसं वाटत नाही. गाव पण
भुंडा िदसत असेल. पाखाडी नाही हणजे उरलं काय? इथं आलास, औ या, बरं केलंस. मी हा
असा. िबचारी मेनका एकटी. वेळ कसा काढतोस? टी. ही. पाहत जा.’’
‘‘कसला रे टी. ही.! पाहावं ते हा अंग वाकडं करत बायका कवायती करतात. मराठी बात या
वाचणारे मराठी वाटतच नाहीत. एकाची गाडी सु होते, तो कुठं थांबतच नाही. दुसरा नको या
श दावर जोर देतो. ितसरा मधन ू च भराभर, मधनू च बैलगाडीसारखं. दोनचार चांगलं वाचतात.
तसे आणखी नाही िमळत? मराठी भाषा असणा यांना टी. ही.चे लोक बात या वाचायला का ठे वत
नाहीत. बात या अशा नाही तर काहीतरी पोरकट. सरकारला कोणी िवचारणारा नाही का रे ?
टी. ही. पा ला नाही तोपयत कौतुक. ‘भीक नको, कु ा आवर’ हणायची वेळ आणतात.
सरकारी उ ोग. देतील ते आंबोण खावं लागत; पण जातो वेळ. मुंबई मािहतीची झा ये. चौपाटीवर
जातो. अरे ितथंसु ा पोरं चाळे करत असतात-गुळपडी बरी हणायची वेळ येते. ते डोळे िमटून
उ ोग करत असतील; आ ही काय करायचं? बघ याला लाज!’’
द ा खो खो हसले. घरी आ यापासन ू थमच असे हसले.
पण तेवढ्यापुरतेच. पु हा अंथ णात पडून िवचार. हॉलम ये यायला तयार नाहीत. यांना बाहे र
त ड दाखवायची लाज वाटत होती. एक िदवस खब या आला. बातमी होती. द ांनी इंदूर या
अफू या यापाराला पाठवलेले प होते. असे काही प पाठव याचे यांना आठवतच न हते.
याचे नाव, प ाही िवसरले होते. खपू िवचार के यावर यांना आठवले : गौडरने यांना एकदा
प िलहायला सांिगतले होते; पण यात ‘व त’ू असे हटले होते. ती व तहू ी यांना माहीत
होती-‘मदनपाक’. यापा याचे ते खाजगी औषध होते; पण पोिलसांनी याचा या केसशी संबंध
लावला तर? यांनी सरळ फोन उचलला. भ यासाहे बांना सारे सांिगतले. थोडे िचडून ते हणाले,
‘‘द ाजी, डॉ टरकडे जा आिण मदू तपासन ू या. गौडर या वेळचं प . खाली सही?’’
‘‘ याची.’’
‘‘मग? ते प कोट केरा या टोपलीत टाक ल; पण एक ल ात ठे वा : इथं दोषी ठरलात तरी
हायकोट आहे . तु ही िनद ष सुटणार आहात.’’
‘‘इथं दोषी का?’’
‘‘मॅिज ेटमुळं. याचा मुलगा गद या यसनामुळं मेला. आता अमली पदाथाची कोणतीही केस
आली तर पुरावा, अ युमट ऐकतच नाही. सरळ सेशनला. नंतर तु हाला ध का बसेल हणन ू
सांिगतलं-’’
‘‘तोपयत तु ं ग?’’
‘‘नाही. आपण लगेच अपील करणार आिण बेलचा अज. तु ही घरी याल.’’
‘‘पण पेपरला पु हा येईल?’’
‘‘ याचा बंदोब त आपण क -’’
घरी आ यापासन ू द ांना झोप न हतीच. म येच डुलक लागेल तेवढीच. मन के हाच थकले होते.
शरीरही थकत होते. यां या चाल याबोल यात ते िदसत होते. बाजू या खोलीत बसन ू मेनका
काळजी करी. एकदा ितने औ याला िवचारले,
‘‘भावोजी, तुम या ल ात आलं? ते अध झाले आहे त.’’
‘‘ल ात आलं. बोललो नाही.’’
‘‘काय हो करायचं?’’
‘‘होईल ते धीरानं पा चं. तू अशी रडू नको. यानं पािहलं तर अिधक खचेल. या खब याला
थोबाडायला पािहजे. वक ल तरी असे कसे गो? खाल या कोटात िश ा होईल हे सांग याचं
कारण होतं?’’
‘‘अहो, एकदम कळलं तर अिधक ध का बसला असता. यांनी कारण सांिगतलं, हायकोटात
सुटाल सांिगतलं.’’
‘‘ते ऐक यापासन ू अिधकच िबघडलाय. पेपरला फोटोसह पु हा बातमी येणार, हे च ध न
बसलाय. आठ िदवसांत झोप नाही. झोपे या गोळीचा उपयोग नाही. हणजे माणसानं करायचं
काय?’’
‘‘जेवण अ यावर आलंय.’’
‘‘जावईसु ा-काय हण?ू अपश द येतो- यानं नुसता श द टाकला असता-’’
‘‘ती आणखी वेगळी कथा; पण पोलीस-किमशनरला भेटले.’’
‘‘ितथं याचं त व आड आलं नाही. एकात एक कशा तंगड्या अडक यात पाहा-’’
टी. ही.वर हातकड्या घालन ू कोणा पुढा याला तु ं गात ढकलत होते. भगतिसंगा या अवसानाने
छाती काढून चालत होता. माणसाने ढुंगणाचे फेड यावर याला असे बळ येते.
‘‘तो टी. ही. आधी बंद करा. चालतोय पाहा कसा तो यात!’’
नेहमी माणं रा ी दहा वाजता मेनका झोपायला गेली. द ांचा चेहरा लाल िदसत होता; पण झोप
लागली होती. मेनका अंथ णावर लवंडली आिण वसकन दा ची घाण आली. ती दचकली.
‘‘अहो, यालात क काय?’’
‘‘हो-रोज िपणार-’’ लडबडले या िजभेने बोलले.
‘‘इथं कशी झोप?ू मला या वासानं ओकारी येते.’’
‘‘दुस या खो-ली-त-’’
मेनकाला उठावेच लागले. ितने औ याला बोलावले. हताश नजरे नं तो बेहोश द ांकडे पाहत होता.
जरा वेळाने या या डो यातन ू पाणी ओघळू लागले.
‘‘विहनी, दुस या खोलीत झोप. मी इथं झोपतो.’’
नंतर हा कार रोजचाच झाला.
‘‘द या, पी; पण अगदी ‘बोले तैसा चाले’ इतक नको.’’
‘‘ या यािशवाय चालत नाही रे ! सग याचा िवसर पडतो. ते बरं केलंस. सोबतीला तू आलास-’’
‘‘विकलांनी छातीवर हात ठे वन
ू सांिगतलं, तरी तुला पटत नाही-काय हणावं रे ?’’
‘‘ते हायकोटात. पिह या कोटात? पेपरला फोटो, नाव-कसं सहन क ?’’
‘‘ याचा बंदोब त करणार आहे त ना?’’
यांचा बंदोब त हणजे बैल गेला िन झोपा केला. िनद ष सुटलो तरी आता ज मखण ू -तू झोप...
माझं मरण मलाच मेलं पािहजे.’’
मॅिज टे्रटपुढे खटला सु झाला. एकेक पुरावे पोलीस पुढे करत होते. वक ल सा ीदारांची
उलटतपासणी घेत होते; पण ‘छ पती ा सपोट’मधन ू माल येई. द ांशी संबंध असावा, अशी प े
आली. भ यासाहे ब ग प होते. भ यासाहे बांनी फ रणछोडकडून वदवले क , यवहार द ांना न
कळत होत होता; पण याला अथ न हता. इतर सा ीदारांची उलटतपासणी केली. ितकडे
मॅिज ेटचे ल न हते. औ याने द ांनाच िवचारले,
‘‘पुरा यात तु याशी संबंध असलेलं काही आहे ?’’
‘‘नाही; पण िश ा होणार. भ यासाहे बांनीच सांिगतलं. पेपरला बातमी येणार. िब ला कपाळी
येणार!’’
‘‘ याचाही बंदोब त झालाय ना?’’
‘‘असं भ यासाहे ब हणतात; पण कोणीतरी फुटणार. माझा मं यांशी संबंध जोडणार. तो, मी
अफूची चोरटी आयात करणारे अशी बातमी येणार. मगलर.’’
‘‘असं कोण हणतं?’’
‘‘खब यानं सांिगतलं.’’
‘‘खब यावर तू अजन ू िव ास ठे वतोस? यानं सांिगतले या प ाचं काय झालं?’’
‘‘औ या, तुझं ल होतं? कोटात जमले या गद चं रणछोडकडे ल च न हतं. तो कोणा या
जमेतच न हता. तोसु ा बेरड रे . िम ांशी हसत बोलत होता. सग यांचं ल मा यावर. कोणी
बोटं दाखवत होते. ‘छ पती’चा मालक ना! मीच खरा आरोपी, असं सगळे समजत होते.’’
मेनका आली.
‘‘जेवायला काय क ?’’
‘‘विहनी, आज कां ाची भजी कर. दही-भात, भजी-झकास िमन-ू ’’
‘‘मेनू यांना पसंत आहे का?’’
‘‘काही कर. सोनं आिण िपतळ आ हा म ृ यू या समान.’’
हे उ र ऐक यावर औ या, मेनका यांची दातखीळ बसली.’’
‘‘औ या, बात यांची वेळ झाली. टी. ही. पा ला जा-’’
‘‘द या, कस या रे बात या?’’
‘‘तरी ऐक खट याचं काही सांगतात का पाहा-’’
‘‘तुझा खटला हणजे पािक तानचा ह ला समजलास का? ते वेड डो यातन ू काढ.’’
‘‘परदु:ख शीतल आहे . कोटात सगळे फ मा याकडं पाहत होते. तुझं काय जाणार आहे ? अ ू
माझी जाय ये. गे यातच जमा आहे . आ िम ांत मा यािशवाय चचा नाही. रे षा उमटली. बायको
िमळाली. बी. ए. कोणा या बापानं ठे वली होती? ल न हणजे खरे दी-िव चा यवहार!’’
पलीकडून मेनका औ याला खुणावत होती-
‘‘इकडे या. काही बोलू नका यां याशी. काही बोललात तरी ते असाच वाकडा अथ काढणार.’’
औ या टी. ही. पाहायला गेला.
आज िनकाल. खरे तर तो भ यासाहे बांनी आधीच सांिगतला होता. तो लाग यावर द ांची काय
अव था होईल याचीच सवाना िचंता.
‘‘भावोजी, आज तु ही सारखं यां याजवळ रा चं. तुमचाच तेवढा यांना आधार वाटतो.’’
‘‘तुझा म आहे . याला कोणाचाही आधार वाटत नाही. आपण जगात एकटे आहोत, असं या या
मनानं घेतलाय. विहनी, गावात एके काळी याचा केवढा दरारा. आज याचा पाचोळा झालाय.
या याकडे बघवत नाही. चेह यावर, डो यात फ भीती. मेलेले डोळे . धीर ायला गेलं क या
भीतीला जा तच उबळ येते. डॉ टरांना हणावं, याला काही िदवस सारखं झोपेत ठे वा.’’
‘‘भावोजी, जगाचा कुठला याय हो-काही संबंध नाही. उलट, अफूचा यवहार होता, तो यांनी
बंद केला. आिण आज चोरटे यापारी हणन ू यांना जग ओळखतं. असं झालं क देवावरचा
िव ाससु ा उडू लागतो.’’
‘‘ यालाच जपायचं. देव कसोटी घेतो. िशवाय द या खरं बोलतो आहे हे कशाव न?’’
इतका घाबरला आहे हणजे काहीतरी गोलमाल असेलही.’’
‘‘काय बोलता?’’
‘‘ हणजे माझा तक गो. नाही तर द या असा घाबरणा यांपक ै न हे .’’
भ यासाहे बांनी केस नेहमीसारखी लढवली नाही. नेहमी ते सा ीदारावर तुटून पडत. याला
िन र करत. याला पुरता नागवा करत. या वेळी तसे काही झाले नाही. मॅिज ेट मधन ू च शेरे
मारत तेसु ा आरोप खरा ध न. ‘‘हे धंदे ता काळ बंद करा. असले पैसे मला नकोत.’’ असे द ा
सा ीत हणाले. यां याकडे तु छतेने पाहत मॅिज ेटने िवचारले,
‘‘तरी याला कामावर ठे वलंत? ‘मार यासारखं करतो, तू रड याचा सरू काढ’ असं?’’
‘‘ या यावर िव ास ठे वला इथं चुकलो.’’
‘‘चुकलो नाही. चोराचे साथीदार. ते पंधरा लाख कोठून आले?’’
‘‘इ कम टॅ सपासन ू लपवले.’’
‘‘कुठून आले?’’ मॅिज ेट ओरडले. ‘‘शहराचा स यानाश केलात!’’
यावर भ यासाहे बांनी खण ू ेनं ‘ग प राहा’ हटले.
‘‘रणछोड सग या ‘बा या’ करी. पैसे कुठून आणतो, कधी शंका आली नाही?’’
‘‘तो ोकरचा धंदा पण करतो.’’
‘‘कसला ोकर? पुरावा काय? तो कसं बोलला नाही?’’
ू केली.
पु हा भ यासाहे बांनी खण
औ या, मनीषा आपापसांत कुजबुजत होती.
‘ग प राहा’ ही काय विकली? हे नाटक. हा वक लसु ा पोिलसांनी िवकत घेतला. मनीषा
ग धळली होती. वत:ला िवचारत होती : हयातभर पाठराखण केली, िवकत कसा जाईल?
दो ह कडून पैसा खायला यांना काय कमी आहे ? औ याला काही बोलली नाही.
अशा मन:ि थतीत सगळी कोटात गेली. चेहरे पडलेले. िनकाल लागाय या आधीच जणू यांना
िनकाल कळला होता.
‘‘म ये, लगेच तु ं गात पाठवतात?’’ औ यानं िवचारले.
‘‘नाही. लगेच अपील आिण बेल. आिण नेहमी माणं आपण घरी.’’
‘‘नेहमी माणं मी नाही. मा या कपाळावर िब ला असेल. तांबडा. िपढ्याि पढ्या राहणारा.’’
आिण भ यासाहे ब हणाले या माणे िनकाल लागला. अपील, बेल-सोप कार उरकून घरी आले.
कोणीच काही बोलत न हते.
द ा आप या खोलीत गेले. काळोख पडला. औ याने िदवे लावले. द ां या खोलीत गेला.
संिध काशात औ याने भीत भीत िवचारले,
‘‘िदवा लावू ना?’’
‘‘लाव. हजार वॅटचा िदवा लावलास तरी इथं काळोखच. औ या, हे जग स या माणसांक रता
नाही. मी गु हे गार ठरतो. मा यासार यांना या जगात जागा नाही. बाई, बाटली मा या आयु यात
व य होती. खोटा धंदा व य होता. याचं हे -हे -हे फळ?’’
‘‘जेवणारे स ना? काय करायला सांग?ू ’’
‘‘तु हाला जेवण सुचतं कसं? िटळकपुलाखाली मितकाचं दुकान आहे . ितथन ू ितरडी आिण मडकं
आण.’’
औ या ग प झाला. िदवा ऑन क न गेला. िदवाणखा यात सगळी कुजबुजत होती :
‘‘तुम याशी बोलले?’’
‘‘बोलला. या या मनावर प रणाम झाला आहे .’’
‘‘भ यासाहे बांनी इतकं सांगन
ू ही? यांनी सांिगतलं तेच आज झालं नाही का?’’
‘‘दोन िदवसांत ता यावर येईल.’’
बेल वाजली. भ यासाहे ब आले होते. ते सरळ द ांकडे गेले. सगळी उठून द ा या शेजार या
खोलीत गेली. दोघांचा संवाद ऐकायला.
‘‘द ा, हायकोटात पाहा कसा िहसका दाखवतो.’’
‘‘या कोटात?’’
‘‘काहीच उपयोग झाला नसता हे आधीच सांिगतलं न हतं का? उगाच र आटव?ू ’’
‘‘पण मॅिज ेट मोकाट सुटला होता.’’
‘‘तेही तु हाला सांिगतलं होतं. द ा, तु ही अपील-कोटात िनद ष सुटला नाहीत तर विकली
करणार नाही.’’
‘‘पण इथं िब ला िमळाला. भ यासाहे ब, आता सुटलो तरी लोक हणणार, विकलां या हशारीमुळं
सुटला. पुढा यांचं काय होतं? पेपरला बात या येतात. खटले होतात. िनदोष सुटतात. तरी
कुजबुज चालते : ‘मािफयाकडून करोडो पये खा लेत. िनवडणुकांत पा यासारखा पैसा खच
करतात. करोडो पयांना माणसं िवकत घेतात. कुठून आणतात पैसे? िनद ष सुटले हणन ू काय
झालं?’ मा याब ल असंच बोलणार? कुठून आणले पंधरा लाख? भ यासाहे ब, मी संपलो हो. सारी
अ ू पा यात गेली. कसलं यसन नाही. एकच चक ू झाली : रणछोडला काढला नाही.’’
‘‘ यानं िसि िवनायकापुढं शपथ घेतली होती ना?’’
‘‘ितथंच फसलो. हटलं, याला हा घाबरे ल. यालाच काय, या या बापाला-शंकरालासु ा-भीक
घालणार नाही. कसा बेरडासारखा बोलत-वागत होता पािहलंत? चहा घेणार का? िवचारायला
मा याकडे आला. िनल ज हो. कमावलेलं कातडं !’’
‘‘द ा मा यावर तुमचा िव ास आहे ?’’
‘‘आहे , पण या डागाचं काय? तो कायमचा िचकटला. बायकोला, मुलीला-सग यांना नडणार.
असं का हो झालं? देव आहे ना? याला िदसत नाही?’’
‘‘द ा तेच तेच घोटीत बसला तर मी काय बोलणार?’’
‘‘पुढा यांचं असं होत नाही. लोक सरास बोलतात आिण िनवडणुक त यांना मतं देतात. या वेळी
यांचा ‘डाग’ कुठं जातो?’’
‘‘ते खरं आहे ; पण इथंच िशवाजी झाला ना? िववेकानंद, गांधी, िवनोबा? आप या एसेमना नावं
ठे वाल? स चेही आहे त. लोकसं ये या मानानं थोडे , एवढं च.’’
‘‘हे लोक पैशाक रता देशाचा गळासु ा कापतील. यातच मी जमा होणार. उघडक स येत नाही
ते पापच न हे , अशी ि थती आहे .’’
‘‘तुमचं मन काय सांगतं?’’
‘‘शंभर नंबरी सोनं नाही. आर. टी. ओ., इ कम टॅ स यांना पैसे चारतो.’’
‘‘तसं पािहलं तर आपण सगळे च चोर आहोत. मी टॅ स चोरतो-धंदेवाले सगळे च टॅ स चोरतात.’’
‘‘ते सोडा हो. धं ात कॅश ावी लागते. कुठून आणायची? गु हे गारी उजळमा यानं करता यावी
हणन ू राजकारणी लोक पैसे खातात. सभा गाजवतात. लोकांना गंडवतात आिण स चा धंदा
करणा या मला िब ला? भ यासाहे ब, हा देश कोणा या पु याईवर जगतो आहे हो?’’
‘मरत नाही हणन ू जगतो. जगभर हे च हो. सगळीकडे खाबुिगरी. माण कमी-जा त
ामािणकपणाला पा रतोिषक नाही. फ मनाचं समाधान...आनंद.’’
‘‘तेही मला नाही!’’
‘‘तु ही आता व थ पडा. दोन मिहनेच आहे त. धीर धरा. गुळपडीचं शौय गेलं कुठं ? पु हा एकदा
जगाला आ हान ा. मी जातो.’’
पलीकडील खोलीत सगळी जमली होती. कोणीतरी मेनका या कानात सांिगतले,
‘‘डॉ टरांना बोलाव. झोपेचं इंजे शन ायला सांग.’’
यानंतर मिहना गेला. द ा होते तेथेच होते. आपण होऊन बोलत नसत. काही िवचारले क , ‘ह’,
‘ऊ? ह’ मेनकाचा धीर सुटला होता. सगळे हताश झाले होते. अशा ि थतीत. एक अनोखा िदवस
उगवला. पेपरला पंत धानांवर पैसे खा याचा आरोप बातमीत होता. द ांनी सवाना बोलावले,
‘‘वाचलंत? काही कोटी पये सा ात पंत धानांनी खा ले आहे त. ते उजळमा यानं वावरत
आहे त.’’
‘‘द या, तरी ाने र असतातच ना? सातशे वष झाली. लोक िवसरत नाहीत. अनि वत छळ
झाला. छळणारे गेले. ाने र दीनदुब यां या पाठीवर आजही हात िफरवत आहे त. प रि थतीवर
मात कर या या गो ी बोल. गुळपडीचा द या गेला कुठं ? उभा राहा. दंड थोपट. लढायला िस
हो. प रि थती तु या पायाशी लोळण घेईल-’’
‘‘असं हणतोस?’’
‘‘तुला जमेल क नाही माहीत नाही. जु या द याला जमेल. ाने रासारखे सोडले तर
कपाळावर डाग नाही असा कोण आहे ? खरे डाग. तुझा तर धादांत खोटा आहे . तो के हाच
जाईल.’’
‘‘असं हणतोस? जमेल?’’
‘‘जुने िदवस आठव.’’
‘‘असं हणतोस? जमेल?’’
द ा तेच तेच बोलत होते. औ याचे यांना ऐकू येत न हते. ते वेग याच जगात गेले होते. खास
यां या. जरा वेळाने परत आले.
‘‘तु हाला बोलावलं कशाला, ते िवसरतच होतो. ‘छ पती’ गुंडाळणार आहे . धंदा बंद. केसपायी
िकतीही खच आला तरी तीन िपढ्यांना पुरेल एवढा पैसा राहील. नुस या याजावर जगा. िकती
वाजले? नऊ. जेवणं झाली? मला जेवायचं नाही. आप या कामाला जा. चला-’’
सगळी गेली. द ांनी कपाटातन ू कॉच काढली. िपणे सु केले.
दहा वाजता मेनका आली ते हा यांचे डोळे तांबारले होते. चेहरा लाल झाला होता.
‘‘नको हो-’’
‘‘तुला सांगायला काय जातं? पंधरा िदवस झोप नाही. हे थोडा वेळ तरी िव ांती देतं.’’
‘‘पण मला वास सहन होत नाही. ओकारी येते. कशी तरी झोपते. तु हाला गरज लागेल हणन ू .’’
‘‘आज आप या खोलीत जा. औ याला पाठव.’’
मेनका गेली. औ या आला. तोसु ा भीत होता. परत आला.
‘‘विहनी, लाऽऽस झालाय. त ड सोडील. बरळू लागेल. तमाशा करील.’’
‘‘भावोजी, यांना कोणीतरी सोबत हवंच. ज मभर यां या पाठीशी रािहलात.’’
‘‘झोपतो-’’
यां या खोलीत गेला ते हा द ा अंथ णावर वेडेवाकडे पडले होते. त डातनू लाळ, र येत होते.
यांना उठवायची िहंमत याला झाली नाही. तेथे झोपायची औ याला िहंमत झाली नाही.
सकाळी नऊ वाजले तरी द ा उठले नाहीत. िबछा या या कडे वर आले होते. गाढ झोपले होते.
‘‘द या, दहा वाजले. िकती झोपायचं? ऊऽऽठ-’’
द ा काही बोलले नाहीत. कुसही बदलली नाही. औ याने यांना गदागदा हलवले. जळवणाचा
गोयला वेडावाकडा खाली पडावा तसे द ा खाली कोसळले. तंगड्या कशात तरी अडकून
पलंगावरच हो या. चेहरा भेसरू होता. ओकारीसारखी काहीतरी त डातन ू बाहे र गळले होते.
डो यांची काचेसारखी िदसणारी बु बुळे अधवट बाहे र आली होती. औ या िकंचाळला,
‘‘वऽयऽऽनीऽऽ.’’
मेनका धावत आली. ितने द ां या तंगड्या जिमनीवर ठे व या. िख न नजरे ने ती द ांकडे पाहत
होती. ऐकू येईल, न येईल अशा आवाजात वत:शीच बोलली,
‘‘असंच काही वेडवाकडं होणार हणन ू भीत हो ये.’’
टी-पॉयवर कॉचची रकामी बाटली, कसलीतरी जंतुनाशक औषधाची बाटली. तीही रकामी.
कॉचखाली प होते. मेनका वाचू लागणार इत यात औ याचे गुरासारखे ओरडणे ित या कानी
गेले. मेनका या याजवळ गेली.
‘‘वयनी, काय झालं गो? सारा ज म दुस यावर उपकार करणा यात घालवलंन-’’
‘‘दुसरं ही बरं च केली. आता संपलं. ते सुटले-’’
‘‘ते काय?’’
‘‘प ...शेवटचं िदसतं. वाचा...’’
‘‘सवाना नम कार-अखेरचा.
हे प वाचाल ते हा मी नसेन. मा या कमाचा पाढा वाचतो हणजे िनरोप यायला मोकळा होईन.
पय यानेच सांगतो : अफू या यवहारात रणछोडबरोबर मीही सामील होतो. भ यासाहे ब, तु हा
सवाकडे च खोटं बोलत होतो. मळ ू क पना गौडरची. यानं रणछोडला सामील क न घेतलं. तो
उजळ मा यानं गेला. का? ते पाप न हतं! इतकं झालं तरी माझं मत तेच आहे . जगात ‘पाप’ असं
काही नसतंच. उघडक स येणं हे पाप. आम या दादा रानड्याचंच पाहा. पाप असलंच तर यांनी
कोणतं करायचं बाक ठे वलं? पण काही झालं? शेवटी यांना अधाग झालं असं हणाल. तसा
माणसाला कॅ सरही होतो. याचा पापाशी काही संबंध नाही. पापं करणारी माणसंच पैसा
जोडतात. ऐशआरामात राहतात. उजळमा याने जगाचा िनरोप घेतात. देण या देतात. दानशरू
होतात. पैसा पापाचा. नाहीतर आमचे संत पाहा. एकजात सारे द र ी रािहले, द र ी मेले. पाप,
पु य सग या माणसा या क पना. मरताना देवावरचा माझा िव ासही लटपटायला लागलाय.
याला िदसत नाही? मग भडवा चालू कसं देतो? िव तवावर िव ास ठे वावाच लागतो. पश केला
तर चटका बसतो. देवाचा असा पुरावा आहे ? फ जगात कामे असतं याचा सापा माणं मला
िवसर पडला.
ते हा मरतानासु ा आपण पाप केलं ही भावना नाही. सापडलो हे कामे . तेसु ा झालं नसतं;
पण पोिलसांचा मार सहन होईना. ितखटाचा एिनमा ायची तयारी क लागले ते हा मोडलो.
यातील काही तुम याशी बोललो नाही. उलट काही ास झाला नाही हटलं. जावयाला याचे ेय
िदलं. तो भेटलाही असेल. पोलीस-किमशनरशी गोड बोललाही असेल; पण माझा या यावर
िव ास नाही. झोपायला कॉट िदली. ढे कूण जशी काही वाटच पाहत होते. रा बसन ू काढली.
डुलक लागली क पोलीस येत. वाटोळा फेर धरत. एकाच वेळी ितघे िवचारत. उ र तरी
कोणाला देणार? हणन ू ितघां या थपडा. थपडासु ा वाटून घेतले या असा यात-एक थोबाडात,
दुसरा पाठीत, ितसरा पोटात. एकाच वेळी तीन ठोसे. हातोडीसारखे मोडे न नाहीतर काय? मी
ऐकलांय : एक रामन राघव या मारापुढं िटकला. पोलीस दमले. तो मोडला नाही. पुढं पोिलसांनी
रांडे यांनी काय केलं आिण तो मोडला माहीत नाही.
मा यावर गदा आली ती रणछोडमुळं. रामन राघवासारखेच पोलीस शरण यायची वेळ आली.
रणछोडला तीन िदवस उपाशी ठे वलं. मग तो मोडला. मोडला हणजे खब या हणत होता.
भसाभसा बोलायला लागला. या कचाट्यात मी सापडलो. पोलीस रणछोडचं नाव सांगत. हणत,
यानं सगळं सांिगतलांय. या रांडे यानं काय काय सांिगतलंन कळे ना. पोिलसांना अफू करणात
मा या सहीचा एखादा कागद हवा होता. यापायी रणछोडनं खपू मार खा ला. शेवटी मोडला;
पण याला मी दोष देत नाही. अचानक काही उलटापालट झालं क भ यासाहे बां या त डी एक
श द असतो : ‘नैती.’ याचा अथ मला माहीत नाही; पण या ‘नैती’नं मला गाठलं एवढं खरं .
मला यायला आ ये. दुसरं काय हण?ू
ही ‘नैती’ राम या पाने मीच मुंबईला आणली नाही का? या यापायीच हे लचांड मागं लागलं.
याला का आणलं? उ र नाही. आिण असं असलं क ‘नैती’ हणायचं. दुसरं काय हण?ू
आणखी एक ध न चाललोय : राम नसता तर मनीला ही चटक लागली नसती. एखादा रावण
ितनं कशाव न पकडला नसता? िलिहताना माझं मलाच हसू येतं. मनीला कशाला दोष देतोय?
ितला वारसा िमळाला तो ‘मुळवसा’चा. माझं नशीब हणन ू मी सुटलो. लकमी मलाच िचकटती
तर? आज सवाचा िनरोप घेतोय. िकमान दहा वष तु ं गात जाणार. मेनकानं कसं जगावं? नवरा,
बाप दोघे गु हे गार जातीचे. मनीनं तरी कसं जगावं? लकमी िचकटती तर पुजारी घरा याला त ड
दाखवायला नको होतं. ते टळलं. या आयु याचा उलगडा कोणालाच होणार नाही असं वाटतं. माझं
काही चुकलं असं वाटत नाही. मागं नैती लागली. माझी नाळ गुळपडीत पुरली गेली. अ थीसु ा
खाडीत पडा यात अशी इ छा होती; पण तशा अनेक अ छा राहन...भीती...वाटते...कावळा...आता
थांबतो...दमलो. पयलं आयु याने दमवलं-आता या प ानं. एक रायलं : मी िभकेला लागतोय. एक
भीक घाला...मला शमा...कर...
☐☐☐