@BOOKHOUSE1

@BOOKHOUSE1
 शंकर पाटील

@BOOKHOUSE1
मेहता पि ल शंग हाऊस
AABHAL by SHANKAR PATIL
आभाळ : शंकर पाटील / कथासं ह
प वहारासाठी प ा : ीमती लीला शंकर पाटील ‘ संधु’ प कारनगर, पुण े – ४११०१६.
मराठी पु तक काशनाचे ह मेहता पि ल शंग हाऊस, पुणे.
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले
कॉलनी, पुण े – ४११०३०. ०२०-२४४७६९२४
Email : info@mehtapublishinghouse.com
Website :www.mehtapublishinghouse.com

@BOOKHOUSE1
 राजा ‘सजा’ आिण ‘जीत’ मधील
जो कोणी ह या यांस–

@BOOKHOUSE1
कथा म

िनचरा

िहशेब

कावळा

वावटळ

सोबत @BOOKHOUSE1
वाटणी

क डी

आभाळ

अधली

जीत
वंगण

पानगळ

वाटचाल

@BOOKHOUSE1
 िनचरा
तरणा जाऊन हातारा पाऊस काठी टेक त आला होता. आभाळ भ न आलं होतं.
गादीवा यावरील तरवाला झारीनं पाणी ओतावं तशी पावसाची िझमिझम सारखी सु
होती. िजरवणीचा पाऊस पडत होता.
एकाएक हवेत गारवा पसरला. ड डी भरावी अशी गार हवा अंगाला झ बू लागली.
गारठा सोसेनासा झाला. तसे रानात या खोपीत एकटेच बसलेल े रामजीकाका अंगावर एक
घ गडं घेऊन पायाला िमठी मा न बसले. कल क या डो यांनी उगाच बाहेर बघत रािहले.
पाऊस थांबायचं काही िच ह दसत न हतं. आभाळ जा तच भ न येत होतं. पावसानं
वंदाट घातलं होतं. बुरबुर सारखी सु होती. गळती काही थांबत न हती. आभाळच
फाट यागत झालं होतं... आभाळ फाटलंच होतं...
पायाला िमठी मा न बसलेले रामजीकाका गार वारं त डाला बडवाय लागलं तसं ढु ंगणानं
@BOOKHOUSE1
मागं सरले आिण कु डाला पाठ लावून उगाच टेकून बसले.
कू ड िभजून चंब झाला होता. या या फट तनं गार वारं आत िशरत होतं. पायाखाल या
जिमनीलाही ओल आली होती. नीट बूड टेकून बसावं तर खालचं धोतर गार लागत होतं. दोन
पायांवर बसून राहावं, तर अंग अवघडत होतं. खोपीत बसून उघ ावर पड यागत झालं
होतं.... िनवारा असून नस यागत...
थंडीनं काकडू न गेलेल े काका दाडवाणाला घ गडं ध न तसेच बसून रािहले. बाहेर
गळणा या पावसाकडे कल क या डो यांनी बघत बसले.
भोक पड यागत आभाळ सारखं गळतच होतं. महादेवा या पंडीवर थब थब पाणी पडत
राहावं तशी धार सारखी लागून रािहली होती. काठी टेक त आले या हाता याचा आपला
रामठे का सारखा चालू होता.
ित हीसांज भ न गेली होती. अंधार गुडूप झाला होता. डो यांत बोट घातलं तरी काही
दसत न हतं. चांद ढगांआड गेला होता. वर त ड के लं तरी एक चांदणी कु ठं दसत न हती.
रात कडे करर करत होते. रानांतलं गार वारं अंगाला झ बत होतं. थंडीनं भोकार फु टत होतं.
खालवर घालून गप घरांत पडायचं सोडू न रामजीकाका थंडीवा यात रानात येऊन बसले होते.
नसता िवचार करीत रािहले होते. बाहेर नजर लावून एकटेच बसले होते. अजून गडीही आला
न हता. पाऊस तर सारखा िझमिझम सु च होता.
कांब याची खोळ अंगावर घेतलेला चं ा पा पांदीनं वर आला. सपा ानं खोपीजवळ
आला आिण आत अंधार बघून मनी चरकला. बाहेर त डालाच उभं रा न यानं हाक मारली,
‘‘काका ऽऽ’’
 याची हाक ऐकू न काका हणाले,
‘‘का रं , कोण - चं ा पा?’’
गडी आत आला. अंगावरचं कांबळं बाजूला झटक त तो हणाला,
‘‘अंधारातच बसलाय हय?’’
‘‘बसलोय झालं–’’
‘‘ ो काय खंदील िहतंच होता हवं.’’ असं हणून यानं हातांतलं घ गडं वैरणी या
ढगावर टाकलं. भाकरीचं गटळं बाजूला ठे वलं आिण गडबडीनं कं दील हातात घेऊन तो
हणाला,
‘‘कवा या काय दस मावळलाय! का ाची पेटीबी िहतंच होती क .’’ असं हणून यानं
काच वर क न काडी ओढली. वातीनं योत धरली तशी यानं काच पु हा खाली के ली.
खोपीत काश पडला. काकांनी मान वळवली आिण रोज या सवयीनंच हात जोडू न द ाला
नम कार के ला. काकां याकडं बघून चं ा पा ‘राम राम’ हणाला आिण यानं दवा बाजूला
ठे वला.
कं दला या उजेडात यानं एकवार काकांचा चेहरा याहाळला. याला कसनुसं वाटू न
तोही ग प बसून रािहला. काही तरी बोलायचं हणून तो हणाला, ‘‘पाऊस सारखा लागूनच
पडलाय....’’
काका थोडा वेळ काहीच बोलले नाहीत आिण मग एक सु कारा टाकू न हणाले,
‘‘अरं सां ा पावणा हाय यो. व तीलाच आलाय्– मा यावाणी गा ऽऽऽ’’

@BOOKHOUSE1
काकांचा घोगरा आवाज चं ा पाला जरा िनराळा भासला. काकां याकडं न बघतां तो
बाहेर बघत रािहला. काकाही गप बसून रािहले. चं ा पाची चलिबचल काकांनी ओळखली
आिण याला अवघड वाटू नये हणून यांनी बोलणं सु के लं,
‘‘पांदीला लई राड झालीया काय रं ?’’
‘‘तर हो! येशीजवळ तर नुसती आंबील झालीया हननासा.’’
‘‘मग बसलाईस का असा? जा क पाय धुऊन ये जा.’’
‘‘ हय्, जातो. पायबी धुऊन येतो आन् तु हाला याला ताजं पाणी बी आनतो.’’ असं
हणून यानं मातीचा गेळा हातांत घेतला आिण या गे याकडं बघत काकांनी िवचारलं,
‘‘ठे व गेळा. तान लागायला काय उनाळ दस हैत हय्?’’
चं ा पा थांबला आिण भाकरी या गठ याकडं हात क न बोलला, ‘‘भाकरी खायची
हाई हय्?’’
‘‘कशाला आणलीसरं भाकरीिबकरी?’’
‘‘कशाला हंजे? पोटाला काय आधार नको?’’
मान खाली घालून काका पुटपुटले, ‘‘तरी तुला जाताना बजावलं होतं–’’
‘‘काय जाईल ते दोन घास खावा क .’’
मान वर क न काकांनी पु हा िवचारलं,
‘‘सांिगतलं हाईस तू–ं काय भाकरीिबकरी नको हटलीया हणून?’’
‘‘सांिगतलं, पर मला बसवून घेऊन मु ाम दोन ता या भाकरी क न द यात. मी हाई
कसं हनू? पाणी घेऊन येतो, काय जाईल ते दोन घास खावा.’’ असं हणून तो गेळा घेऊन
िविहरीवर गेला आिण काका बाहेर बघत पुटपुटले, ‘‘मु ाम ताजी भाकरी क न दलीया–’’
एकाएक वारं िभरिभ न पावसाचे शंतोडे आत येऊ लागले. सरमाडा या कु डांतनं ‘सूंऽ’
क न आवाज िनघू लागला. पावसाची एक मोठी सर आली आिण कु डाखालनं पाणी आत
िश लागलं. फट तनं येणारा गार वारा अंगाला झ बू लागला.
पाणी आणायला गेलेला चं ा पा हातांत गेळा घेऊन दुड या चालीवर धावत आला.
याला बघून काकांनी िवचारलं, ‘‘िभजलास काय रं ?’’
धोतरानं त ड पुसत तो बोलला, ‘‘ हाई, िचपळी जरा मोठी आली.’’
अंग कोरडं कराय या िनिम ानं, भाकरी खायला कसं सांगावं, याचा िवचार करीत तो
उभा रािहला. कं दलाची वात मोठी क न यानं उगचच िहकडं ितकडं बिघतलं आिण तो
काकांना हणाला,
‘‘खाली काय हात न तरी याचं. उठा बघूं.’’
‘‘काय करतोस?’’
जवळ येत तो बोलला, ‘‘उठा उठा, असं अडु शाला बसा.’’
‘‘असूं ा– भाईर बघत बसतो िहतंच.’’
‘‘कु डातनं पानी आत या लागलंय्. ितथंच बसताय् हय्?’’ असं हणत एका अंगाला यानं
दुपदरी वाकळ पसरली आिण ितकडं बोट दाखवून तो हणाला, ‘‘बसा ावर.’’
रामजीकाका घ गडं सावरीत उठू न उभे रािहले आिण चं ा पाने पसरले या वाकळे वर बूड
टेकवून हणाले,

@BOOKHOUSE1
‘‘ ो राजा रा सारी बरसतोय बघ आता.’’
‘‘ हय, लागून पडनार असं दसतंय. गळलं तसं मागनं भ नच या लागलंय क आभाळ!’’
अंगाभोवती घ गड घेत काका बोलले, ‘‘गारठा काय पडलाय गाऽऽ. मढरं मरायचा पाऊस बघ
ो.’’
‘‘तर हो!’’ असं हणून चं ा पा काकाकडं बघत हणाला, ‘‘बर मालक, आता का बोलत
बसलाय?’’
‘‘तर काय क हणतोस?’’
भाकरीचं गटळं खाली घेत तो बोलला, ‘‘ताजं पानी आणलंय. या खाऊन भाकरी.’’
समोर ठे वलेल ं भाकरीचं गटळं काही न बोलता बाजूला सा न काका गप बसून रािहले. न
बोलता चं ा पाही खाली मान घालून बसला. कसं बोलावं हे याला कोडं पडलं. यानं मान
वर के ली आिण एकवार भाकरीकडं आिण एकवार काकाकडं बघत न राहवून हणाला,
‘‘दोपारीबी काय खा ला हाई हनं. असं पोट मा न कसं भागंल?’’
एक नाही दोन नाही, काका आपले उगीच बाहेर बघतच बसले. थोडा वेळ गप रा न
चं ा पा पु हा बोलला, ‘‘काय जाईल ते खावा क दोन घास.’’
एकवार खाक न काकांनी िवचारलं,
‘‘तू आलास तवा घरात जेवणं झाली होती का हायचा होत रं ?’’
‘‘पोरं जेवून झोपली होती आिण मालक जेवायला बसलं होतं.’’
थोडकं हसून काकांनी िवचारलं, ‘‘मालक एकटा जेवायला बसला होता का राजा-राणी
दोघं िमळू न बसलं होतं?’’
 काकां या ाची खोच चं ा पा या काळजाला बोचली आिण काही न बोलता यानं
हसून साजरं के लं. उ राची वाट न बघता काकाही मान वळवून गप बसून रािहले. बाहेर
गळणा या पावसाकडे बघत रािहले. गडीमाणसाजवळ असं बोलायला नको होतं असं यांना
वाटलं. दोघंही न बोलता ग प बसून रािहले. मनाला अवघड यागत वाटू लागलं, तसा
चं ा पा उठला. शेजारची तोडलेली वैरण घेऊन बाहेर गेला. दावण त वैरण टाकली. अंग
आखडू न उभी रािहलेली जनावरं खाली बघून गपागपा वैरण खाऊ लागली. यां या अंगाव न
हात फरवत चं ा पा थोडा वेळ ितथंच उभा रािहला. मग पायांतली िचपाडं गोळा क न
यानं बाजूला ढकलली आिण पु हा येऊन तो आत बसला.
अंगावर घ गडं घेऊन काका अजून तसेच बसून रािहले होते. भाकरीचं गटळं तसंच बाजूला
पडलं होतं. यांचं िच काही ठकाणावर दसत न हतं. काय करावं हे चं ा पाला कळत
न हतं. गप खालवर घालून पडावं तर तेही याला बरं दसत न हतं. काही बोलावं तर बोलणं
सुचत न हतं. सारं अशु अन् अवघड होऊन बसलं होतं. उगाच घु यागत चं ा पा बसून
रािहला आिण थो ा वेळानं या याकडं मान वळवून काका हणाले,
‘‘जनावरांची वैरणकाडी झाली?’’
‘‘झाली क .’’
‘‘मग का बसलाईस? पड क आता.’’
याला एकदम एक नवा िवचार सुचला आिण त ड वर क न तो हणाला,
‘‘मालकांनी एक काम सांिगतलंय.’’

@BOOKHOUSE1
‘‘कोण बाळ यानं? काय सांिगतलंय?’’
‘‘थंडीवा यात तु हाला रानांत िनभायचं हाई तवा तु हांला घरला घेऊन याला
सांिगतलंय.’’
‘‘तुला घेऊन याला सांिगतलंय?’’ असं िवचा न काका या याकडे बघत रािहले आिण
हसून हणाले, ‘‘आिण मग भाकरी कशाला पोचती के लीया रं ?’’ येडबडलेला चं ा पा
सारवासारव करत बोलला,
‘‘आन् मग, हवं ऽ ऽ– तु ही हाईच हणाला तर काय करायचं?’’
काका एकदम आवाज चढवून हणाले,
‘‘िनसकाळजी घरात िनजायचं रं .’’
चं ा पा मान खाली घालून बसला. या या िजवाला उगच चुटपुट लागून रािहली. थो ा
वेळानं न राहवून तो हणाला, ‘‘माझी एक बात ऐका, घासभर खाऊन या. हंजे पडायला
मोकळं झालं.’’
बोलताना मघाशी आवाज चढला होता, याचं भान ठे वून काका शांतपणे हणाले,
‘‘खु या, हवा अशी गार पड याली. थंडीनं माणसाचं भोकार फु टाय लागलंय! जेवू
हणतोस! जेव यावर थंडी लई वाजल. आवरल का मला? या यापरास न जेव यालं काय
वाईट?’’
काकांच ं हे झाकू न बोलणं चं ा पाला कळत होतं, पण इलाज न हता. काय करायचं, असं
हणून तो गप बसून रािहला. बस या बस या यानं नेसू या धोतराचं टोक िपळलं आिण
बेतानं नाकात घातलं. जरा गुळगुळ यावर सटासट याला दोन शंका आ या. नाक पुसत तो
 हणाला,
‘‘नाक जरा ग झालंय.’’
काकांना एक जुनी आठवण झाली. ते खुदकन् हसले आिण हणाले, ‘‘ ा सद वरनं आठवण
झाली–’’ अशी सु वात क न ते सांग ू लागले, ‘‘काय तरी ईस सालामागची गो असंल बघ.
बाळ या तवा चार-पाच वरसांचा असल. ो असा दस याचा वकु त होता. देवाला ऊस तोडलं
होतं. पोरगं ऊसच दे हणून ह ध न बसलं.’’
‘‘मग?’’
‘‘मग काय, अरं ऊस कसा ाचा? याला पडसं आ यालं. अंगात कणकणबी भर याली.
हटलं खडीसाखर खा, मनुकं खां, तर ते काय हाई. ऊसच पायजे एवढं खरं ! पिह यापासनंच
ह ी गाऽऽ– आमकं एक पायजे हंजे पायजेच. तेच पायजे! आली का पंचाईत!’’
‘‘आिण मग हो?’’
‘‘मग काय, बसला क रडत. जेवान हाई, खान हाई, काय हाई– काय हाई.
सकाळधरनं एक हस ओपंला आ यागत त ड पसरलं! ऊस पायजे एवढा खरा. बायला हटलं,
आता काय करावं! घरात ऊस असून ाचं होईना. काय कमी जा त झालं तर कोन
िन तारणार गा ऽऽ?’’
‘‘तर याच क एक.’’ असं हणून चं ा पानं मान हलवली आिण त डाकडं बघत रािहला.
काका सांगू लागले, ‘‘उसाची काय अ ूबाई गाऽऽ! पर पोरगं असं रडाय लागलं आिण पोटात
ढवळू न या लागलं न हं. मग कोण हणालं, काळाबाळा ऊस दला तर चालतं.’’

@BOOKHOUSE1
‘‘ हय. यो काय बा दकार हवं.’’
‘‘ते झालं. पर यो ऊस पैदा करायचा कु टला? यो कु ठं तरी कि चत आढळणार आिण
आप या येळेला गावणार कसा ऽऽ? मग हटलं हे काय हवं! आिण पडलो भाईर. दूम काढत
काढत िनघालो. पोटात ना अ ना पाणी. चार कोसांची वाट तुडवून झाली आिण मग या
ईचंदरु ला यो बाळा ऊस भेटला! योबी एकानं हौसंनं लाव याला. िहतनं ितथनं चालून
आ यालं बघून याला बी अ ूबाई वाटली. यानं भली एक मुळी बांधून डो यावर ठे वली. ती
मुळी घेऊन म या ा ं घरला आलो. तु या सद वरनं आज याची आठवण झाली बघ. अशी
एके क गो !’’ ही जुनी आठवण ऐकू न झाली आिण चं ा पा मान हलवून हणाला, ‘‘मालकांचा
बराच ह पुरीवलाय क मग.’’
काका न बोलता यां या त डाकडं बघत रािहले. यांचा चेहरामोहरा पार बदलून गेला
होता. बोल या या नादात अंगावरचं घ गडं खाली गळलं होतं. याचं यांना भान न हतं. गो
संपली तरी काका आप याच िवचारांत दंग होऊन गेले होते. यान थ बस यागत दसत होते.
चं ा पा हणाला,
‘‘घ गडं तर या क अंगावर नीट.’’
खाली पडलेलं घ गडं काकांनी अंगावर ओढू न घेतलं आिण मान खाली घालून ते पु हा
िवचारांत गक होऊन गेल.े
चं ा पा बसून बसून अवघडला आिण बाहेर बघत रािहला. पावसाची रप रप सारखी
सु होती. अंधारात काही दसत न हतं; पण िचटिचट ऐकू येत होती. डो यांत पग आला
होता. घ गडं टाकू न पडावंस ं वाटत होतं. अंग ताटकळू न गेल ं होतं. काका बसून रािहले होते
अिण आपणच कसं कलंडावं, हा याला पडला होता. काकाबरोबर यालाही ताटकळायची
पाळी आली होती. उगाच बाहेर अंधाराकडं बघत तो बसून रािहला.
म येच काका हणाले, ‘‘चं ा पा ऽऽ–’’
तो दचकू न हणाला, ‘‘ओ ऽऽ’’
‘‘का ताटाय लागलाईस? पड क आता.’’
अंगाची हालचाल करीत तो बोलला, ‘‘पडायचं हायच क .’’
‘‘मग पड क . उगच का बसलाईस?’’ तो मु ाम बाहेर बघतच हणाला, ‘‘काय िजवालाच
गोड वाटेना बघा.’’
‘‘का रं ?’’
थोडा वेळ थांबून तो बोलला, ‘‘का हाई– पर...’’
‘‘काय रं ?’’
‘‘तु ही एक घासभर खा ला असता तर बरं झालं असतं.’’ असं हणून तो हणाला, ‘‘काय
उ लासीच वाटत हाई बघा.’’
‘‘ हणजे तुला बी झोप येत हाई हण.’’
‘‘झोप कशी ईल बरं ?’’
बेचैन झालेले काका बोलले, ‘‘मग बोलत तर बसूया. जीव रमवायला एक गो सांगू
तुला?’’
इतका वेळ िचतागती होऊन बसलेले काका गो सांगू का हणाले, ाचं याला नवल
वाटलं. या या डो यांतला पग गेला. एकाएक शारी वाटू न तो काकांकडं मान वळवून
@BOOKHOUSE1
बसला. गो ऐकायला उ सुक झाला.
खाक न काकांनी आपला गळा साफ के ला आिण यांनी पु हा िवचारलं, ‘‘ऐकतोस?’’
‘‘ ,ं सांगा.’’
‘‘रामायण-महाभारतातलं आ यान हाई. मागं खरी घड याली एक गो हाय. आमचं
अ पा आ हाला लहानपणी सांगायचं.’’
‘‘अ सं.’’
पु हा एकदा खाक न काका सांग ू लागले,
‘‘ ो पडतोय असाच पाऊस लागून पडला होता. आभाळ फाटलं होतं. पाऊस सारखा
कोसळत होता हननास.’’
‘ ’ं क न चं ा पा क ं ार भ लागला.
काका सांगूं लागले, ‘‘एक मा यागत हातारा होता. हातारी आधीच िनघून गेली होती.’’
काका थोडकं थांबले. तसं चं पानं िवचारलं, ‘‘कु ठं ऽऽ?’’
‘‘कु ठं हवं, गेली होती गा ऽऽ. ा संसारातनं ती सुटली होती. ती मोकळी झाली ऽऽ आिण
हातारा मागं हायला होता. आलं का यानात?’’
‘‘हां ऽऽ’’
‘‘कतसवरतं एक पोरगं होतं. याचं लगीन झालं. पोरं बाळं झाली. हाता याला कोण
इचारतोय्? याची आबाळ हाय लागली. वत:चं पोरगं िहडीस फडीस क ं लागलं–’’
सांगता सांगता काका थांबले आिण चं ा पानं िवचारलं, ‘‘आिण मग?’’
 ‘‘मग काय? एक दवस हातारा उठला अन् सून रानात जाऊन बसला. घरला येनार
हाई हणून सांिगतलं, आत खोपीत जाऊन बसला गा ऽऽ’’
चं पा ‘ ’ं हणायचं िवसरला. काका थोडा वेळ थांबले आिण हणाले, ‘‘ऐकतोस हवं?’’
‘‘तर. सांगा क .’’
‘‘खोप अशी नदीकडंला मळीला होती. मळीत खोप होती गा ऽऽ.’’
‘‘हं.’’
‘‘ हातारा खोपीत येऊन बसला. आन् दोपारपसनं पावसांनं झोड उठवली. पाऊस सारखा
कोसळाय लागला. घागरीनं वताय लागला. भाईर त ड काढाय ईना झालं. बेजान पाऊस!
दुपार टळलीऽऽ ित हीसांज झालीऽऽ कडु सं पडलंऽऽ– पाऊस सारखा कु डपतच हायला. रात
झाली, तसा गडी भाकरी घेऊन आला. झॅझॅट के लं तरी यानं भाकरीला िशवलं हाई. ना आ
ना पानी– हातारा आपला तसाच बसून हायला. हाई खात तर हाईना हणून गडी आपलं
हात न क न कलंडला. याला काय सोयर सुतक गाऽऽ! पड या पड या याचा डोळा
लागला. हातारा आपला बसला भाईर बघत. पाऊस सु च होता. नदी फु गत होती. तास
फु टू न पाणी वर आलं होतं. हां हां हणतां पाणी पस लागलं. बघावं ितकडं पाणीच दसूं
लागलं. खोपी या त डाला बसून हातारा बघत हायला. धाड धाड नदीचा आवाज येऊ
लागला. ध ऽऽ क न वारं सुटू लागलं. लालभडक पाणी वाजत जवळ येऊ लागलं. एके क
िशवार पा याखाली दसेना झालं. पाणी येऊन खोपीला लागलं. आता काय करावं हणून
हातारा उठला आिण ग ाला जागं क न हणाला, ‘ऊठ रं बाबा, पानी खोपीला लागलं.’

@BOOKHOUSE1
गडी गडबडू न उठला. बघतोय तर पायाजवळ पाणी! याची पाचावर धारण बसली. हात न
काम न ितथंच टाकू न तो आधी भाईर पडला आिण हाता याला हणाला, ‘चला जाऊ
घराला. हापूर आलाय्!’ हातारा काय के या जागचा हालंना. ग ाला घोर पडला.
‘ हाता याला सोडू न तू कसा आलास?’ असं इचारलं तर काय सांगावं याची काळजी याला
पड याली! यानं इनवून सांिगतलं, पण हातारा आपला ह सोडेना. पाणी खोपीत िशरलं.
पाया या घो ाला लागू लागलं. ग ा या काळजानं ठाव सोडला. घोळ घालत बसायला
येळ न हता. हातात इळा घेतला. पायाखाली पाणी येऊन दावणीची जनावरं नाचत होती.
‘ हातारा बसू ा, तु ही तर बाबांनो आपला जीव वाचवा’ असं मनात हणून यानं खसाखसा
दावी तोडली आिण कं दील हातात घेऊन यो पळत गावाकडं िनघाला.’’
दम यायला काका थांबले आिण चं ा पानं िवचारलं, ‘‘ हातारा ितथंच हायला हय्?’’
‘‘ हातारा ितथंच हायला.’’
‘‘आिण पानी?’’
‘‘पानी खोपीला येऊन थडकलं! खुळं पानी! हां हां हणता पानी पसराय लागलं. खोप
पा यात बी हायली. घो ाचं पानी गुड याला लागू लागलं.’’
‘‘तरी हातारा ितथंच?’’
‘‘बसायला ईना तसा यो उटला. कसाबसा खोपीतनं भाईर पडला. यानं मान वाकडी
क न गावाकडं बिघतलं. खं दल घेऊन गडी सुसाट चालला होता. याला बघून हातारा
हणाला, ‘जा बाप ा, तरणा हैस, जीव जगव.’ ’’
काका थोडं थांबले. एक सु कारा टाकू न पु हा सांगू लागले, ‘‘पानी वाढतच चाललं.
मांडीला लागू लागलं. खोप पा यात तरं गू लागली. बघावं ितकडं पानीच पानी दसू लागलं.
धाड धाड आवाज कानावर येऊ लागला. पायाला पा याची वड लागू लागली. हाता यानं
धोतार कमरं ला खवलं आिण भेलकांडत भेलकांडत हातारा शेजार या गंजीजवळ गेला.
कशीबशी िशडी लावली आन् देवाचं नाव घेऊन यो वर चढला. गंजीवर चढू न बसला.’’
काका थांबले आिण चं पाचा चेहरा याहाळीत हणाले, ‘‘ हाता यानं गंजीवर ठान दलं
आिण तो बघत बसला. काय बघत बसला असंल? हय, चं ा पा, काय बघत बसला असंल?’’
‘‘हेच क , खाली पा याकडं बघत बसला असंल, दुसरं काय?’’
न बोलता काका चं ा पाकडं बघत रािहले, तसं यानं िवचारलं,
‘‘काय बघत बसला?’’
काका सांगूं लागले, ‘‘ हातारा गंजीवर जाऊन बसला आिण नदी इसारला, पाणी
इसारला– हे सगळं ऽऽ इसारला आिण गावाकडं त ड क न बघत हायला.’’
‘‘गावाकडं बघत हायला हय?’’
हात हलवून काका हणाले, ‘‘ हाई खु या! जसा एक खं दल गावाकडं चालला होता
तसाच दुसरा खंदील मळीकडं येतोय का हे बघत बसला. आशेन ं बघत हायला. पानी पसरत
चाललं. रानं बुडत चालली. पर खंदील येताना दसला हाई. कु ठला दसतोय्! भाबडा
हातारा वाट बघत बसला....’’
इथंच गो संपवून काका थांबले आिण मान वळवून बाहेर पडणा या पावसाकडं बघत
रािहले. गो ीत गुंग झालेला चं ा पा हणाला,
‘‘आिण मग फु डं काय झालं?’’

@BOOKHOUSE1
‘‘फु डचं काय इचारतोस? खुळा तर हवंस?’’
हात हलवून तो बोलला, ‘‘काय हातारा असंल! कोन, अ पा सांगायचं हय् ही गो ?’’
‘‘ते काय आता तेवडं आठवत हाई. अ पा का आिण कोण– पर कु णी तरी सांिगत याली
गा ऽऽ’’
‘‘भा र गंजीवर चडू न बसला हाई का!’’ हणून चं ा पाही बाहेर बघत रािहला. याचा
जीव चुटपुट क लागला.
पाऊस कोसळत होता. रानोमाळ पाणी झालं होतं. पाणंद भ न चालली होती. धाडधाड
पा याचा आवाज कानावर येत होता. ितकडं कान देऊन चं ा पा हणाला, ‘‘पांदीला पानी
आलंय जनू–’’ बाहेर बघत बसलेले काका भान िवस न बोलले, ‘‘पड बाबा! कु डीप! थांबूं
नको. घागरीनं वत. हापूर याला पायजे!’’
काकाकडं बघत चं ा पा बोलला, ‘‘कशाला हो काका? पानी लागून िपकं मरायला पाऊस
मागता हय?’’
काका भानावर आले आिण हसून हणाले,
‘‘मी कशाला पाऊस मागू गा! पर पडू नको– हणून काय थांबनार हाय काय यो? बघ
क – कसा कोसळाय लागलाय! आरा हत हणायचा!– खुळा पाऊस बघ!’’
‘‘खुळा हाई तर काय शाना?’’ असं हणून चं ा पा बाहेर बघत रािहला.
एकाएक काकांना हलकं वाटूं लागलं. डो यांत पग येऊ लागला. कलंडावं असं वाटू न
बेतानं वाकळं वर अंग टाकत ते हणाले, ‘‘हात न कर आिण पड आता गप. रात बरीच झाली
असंल.’’
 चं ा पानं हात ण पसरलं. कं दील बारीक के ला आिण अंगावर एक घ गडं घेऊन तो ग प
पडू न रािहला. डोळा मा झाकं ना झाला. उशाला एक हात घेऊन तो कु शीवर वळला. झोप
काही लागंना झाली. ताठ पड यागत झाला. या कु शीवरचं ा कु शीवर होत यानं हळू
आवाजात हाक मारली, ‘‘काका ऽऽ–’’
काकांनी ‘ओ’ दली नाही. गडबडीनं हात लांब क न यानं कं दील मोठा के ला. काकां या
अंगावर पडले या उजेडात यानं नीट याहाळू न पािहलं.
अधवट त ड उघडं ठे वून काका शांत डोळे िमटू न पडलेल े दसत होते. िनपिचत पडले होते.
धाप लागून चं ा पाची छाती वर-खाली होऊ लागली. अंग लाटलाट हलू लागलं. अंगावर
काटा उभा रािहला. पु हा एकदा हाक मारावी हणून यानं त ड उघडलं. नर ांतनं आवाज
बाहेर येईना झाला. मो ा क ानं यानं हाक मारली, ‘‘काका ऽ ऽ–’’
एक नाही दोन नाही. िनपिचत पडू न रािहलेले काका एकाएक घो लागले. चं ा पा या
िजवात जीव आला. कं दील बारीक क न तो पु हा अंथ णावर पडला. मानेखाली हात घेऊन
एका कु शीवर वळला. डोळे िमटू न गप पडू न रािहला.
आिण धाड धाड नदी वाजत येऊ लागली. पुराचं लाल पाणी कोसन् कोस पसरत चाललं.
रानंमाळं दसेना झाली... ‘ध ऽऽ’ क न वारा घ घावू ं लागला. आिण गदागदा गंज हलूं
लागली...

@BOOKHOUSE1
िहशेब
सकाळची वेळ होती. पाटील नुकते येऊन असे चावडीत टेकले होते आिण अशा वेळी एक
पा णा गाढवावर बसून चावडीपुढं आला. पटांगणांतनं गाढव थेट चावडीजवळ आलं आिण
उ हाला बसलेला तराळ ‘अराऽऽराऽऽराऽऽ’ हणून उठू न उभा रािहला. जवळ जात हणाला,
‘‘आरं कु णीकडं गाढाव िहकडं? कोनगा पावना तू? थेट चावडीत िशराया लागलायस!’’
सग यां याच नजरा या गाढवाकडं वळ या. पाटील-तलाठी आ वासून बघत रािहले
आिण खांबाला टेकून बसलेले सनदी लोक सर ागत बाहेर पळाले. भोवतीनं गराडा घालून
िवचा
लागले, ‘‘आगा, कु णीकडं गाढाव हणायचं हे?’’
बावीस अंची सायकलीवर बस यागत तो गडी गाढवावर बसला होता. वर आखडू न
घेतलेले पाय खाली जिमनीवर टेकवून आिण गाढवाचे दो ही कान सायकल या हँडलगत घ
@BOOKHOUSE1
ध न यानं एकवार भोवतीभर नजर टाकली आिण के ला, ‘‘हीच का चावडी?’’
हातारा तराळ पुढं झाला आिण हाताचा पंजा उभा ध न हणाला, ‘‘ हय हीच चावडी.
आपुन कोन मामलेदार काय? का आलाय?’’
खाली न उतरता गाढवावर बसूनच यानं िवचारलं, ‘‘पाटील हैत का चावडीत?’’
सारे सनदी तरब र झाले. घो ावरनं नवरी मुलगी ित या मामानं खाली उत न यावी
तसं एकानं याला खाली उत न घेतलं. बाक यांनी गाढवाला ‘हा ’ क न लांब िपटाळू न
दलं आिण सगळे च िवचा लागले,
‘‘कोन तू? कु ठला? कु ठनं आलास? का आलास? गाढवावरनं आलायस काय आिण हाई
काय? थेट गाढव घेऊन चावडीत कु ठं िशराया लागलाईस?’’
तोवर खु पाटलांनीच चावडीतनं िवचारलं, ‘‘कोन गा? काय भानगड?’’
सनदी बाजूला पांगले आिण म यम वयाचा लुकडा माणूस मुजरा क न जवळ गेला.
रोखून बिघत यागत क न पाटलांनी िवचारलं, ‘‘कोन गा? का आलायस?’’
पदर पसर यागत क न तो हणाला, ‘‘जी सरकार, मी बेलदार हाय. फर ता माणूस.’’
‘‘मग काय मु ामाला गावात आलायस? पाल घेऊन आलायस?’’
‘‘सरकार, कशाची पाल घेऊन येतोय! पाल हाई फ ल नाही.’’ बेलदार डोळे झाक यागत
बोलला आिण गप रािहला.
‘‘मग काय कारणानं आलायस रं ?’’
झाकलेले डोळे उघडू न बेलदार हणाला, ‘‘आमचा तळ ितकडं नेज कुं बोजला पडलाय.
आपलं नाव ऐकू न पायांजवळ आलोय.’’
‘‘का आलायस?’’
‘‘एक त ार हाय सरकार.’’
सारे च या या त डाकडे टकाटका बघत रािहले आिण पाटलांनी िवचारलं, ‘‘काय
त ार?’’
लांब उभा रािहलेला बेलदार पुढं गेला आिण पाटलांच े पाय िशवायचे ते भुई िशवून
बोलला, ‘‘आपुन काम कराल हणून आलोय.’’
‘‘उगा पागुळ लावून बोलू नको. काय हाय ते भडाभडा सांग बघू!’’
एक घुटका िगळ यागत बेलदारानं आवंढा िगळला आिण भोवतीभर नजर टाकू न हणाला,
‘‘ ा गावात या कु णा ट यानं माझी बायकू काढू न आणलीया. ती असली शाबूत तर परत
िमळावी एवढी िव छा हाय मालक.’’
बेलदाराची ही त ार ऐकू न पाटील च कत झाले. तलाठीही मान उचलून बघत रािहले.
एक नवीन वाता कानावर आली आिण सारे च एकमेकां या त डाकडे बघत रािहले. रे शमागत
मऊ आले या गावात हा काय कार झाला, दुस याची बाईल पळवून आणणारा हा कोण ट या
ज माला आला हे एक कोडंच सग यांना पडलं आिण आपण काय ऐकतोय हे यांना कळे ना
झालं. बस याबस या यांनी थोडा िवचार के ला. यांची मतीच गुंग होऊन गेली. कपाळाला
आ ा घालून यांनी एकवार सग या सन ांकडं बिघतलं आिण सग यांना िमळू न व ांत
एकच िवचारला,

@BOOKHOUSE1
‘‘काय हनतोय ो बेलदार?’’
कु णाजवळच या ाचं उ र न हतं. सनदी हडबडले आिण पाटील ताव काढू लागले,
‘‘आर, संदी हैसा का िभताड! तरी लेकानूं मी हनतो क बाबानू ं कानावरचा पटका जरा
वर सा न फरत चला. काय आलंय का कानावर तुम या? काय हाय का कु णाला दूम? त डात
अशी लाळ ध न बसू नका. जरा बोला घडाघडा.’’
मूग िगळा यागत सारे बसून रािहले. कारण बाई काढू न आण याची बातमी कु णा याच
कानावर आली न हती. हे एक हैकच ऐकायला आलं होतं. बस याबस या सारे च िवचार
करीत रािहले आिण पाटील खॅस मा न बोलू लागले, ‘‘अरं , जरा गावात यान असावं. काय
चाललंय, काय हाई िहकडं जरा कान असावा. त यात रे डा बस यागत चावडीत नुसतं गप
बसत जाऊ नकासा.’’ फडाफडा त डाला येईल ते पाटील बोलत रािहले. माना खाली घालून
समदी मुका ानं ऐकत बसले. यां या रागाचा कड जरा िनव यागत झाला आिण मग या
बेलदाराकडं बघत पाटलांनी िवचारलं,
‘‘तुझी बायको पळवून आणली हणतोस?’’
‘‘जी सरकार.’’
‘‘आिण तू काय करत होतास रं ?’’
‘‘मी काय करनार जी? काय ितला सारखी राखत बसायची हाय हय? आिण असं ढु ंगान
ध न बसायला सवड तरी कु ठली हो आ हा लोकांत येवढी?’’
‘‘बरं बाबा,’’ हणून पाटलांनी पु हा िवचारलं, ‘‘कु णी काढू न आणली हणायची?’’
‘‘मी तर कु णाकु णाची नावं घेऊ जी? जगात सोदे लोक काय कमी अस यात हय? कु नी
 हेली कु णाला द ल?’’
‘‘ हेली एवढं तरी न का?’’
‘‘ते घ ! हेली एवढं खरं .’’
‘‘अरं हेली का पळू न गेली?’’
‘‘ हेली बी आिण पळू न बी गेली. ती गे यािशवाय ते तरी कसं हेतील?’’
‘‘दो हीबी खरं च हणायचं–’’ असं हणून पाटील हसले आिण एकवार तला ाकडं बघून
यांनी बारीक चौकशीला सु वात के ली,
‘‘कु ठनं हेली हणायची तुझी बायको?’’
‘‘तवा आमचा तळ वडगावला ता.’’
‘‘तवा हंजे कवा?’’
नेमका काळ यानात यावा हणून बेलदारानं डोळे झाकू न आठव यागत के लं आिण पु हा
डोळे उघडू न तो सांग ू लागला.
‘‘वडगाव या साळं चं बांधकाम चाललं होतं बघा; ये ते शेरीजवळ या खणीतला दगुड
फोडायचं काम चालू होतं. ते आठवतं का तुमाला?’’
ं न हणता पाटील त डाकडं बघत रािहले. तसा बेलदार आणखी एक दाखला देत
हणाला, ‘‘ यो वठार वडगाव नवा र ता झालेला आठावतोय? यो आडवा र ता हो–’’
ही काही जुनी गो असावी असं वाटू न पाटलांनी िवचारलं,
‘‘अरं , मग कती सालं झाली या गो ीला?’’
@BOOKHOUSE1
बोटं मोजून बेलदारानं िहशेब के ला आिण तो हणाला,
‘‘झालं क तीन उ हाळं तीन पावसाळं गेली बघा. आता येणारा चवथा पावसाळा
हणानासा.’’
कपाळाला हात लावून पाटलांनी िवचारलं, ‘‘आिण इत कं दी कु ठं झोपला तास बाबा?’’
‘‘झोपतोय कु ठं ?’’
‘‘मग?’’
‘‘मग काय? नाद सोडू न आ ही आप या कामाला लागलो. गावोगाव फरत चाललो
झालं.’’
पाटील हसून हणाले,
‘‘तू तु या कामाला लागलास आिण ती आप या कामाला लागली– अशी झाली गो
हनतोस?’’
‘‘झाली खरं ; काय करायचं?’’
‘‘तवर बायकू ची आठवन झाली हाई?’’
‘‘सरकार, आठवन क न काय करायचं? रोज आठवन काढतोय. म त आठवन येती.’’
‘‘आिण मग आ ाच कसा आलास रं ?’’
‘‘आपलं नाव कानावर आलं. चार लोकबी सांगाया लागलं. जाऊन तुमचं पाय धरलं तर
काम होईल हणून आलोय झालं. एवढं काम करा. ग रबाचा आशीवाद या.’’
बस याबस या पाटील िवचार करीत रािहले. ‘कधीच अशी गो कानांवर आली हाई?’
असं मनाशी उसनत यांनी सन ां या त डाकडे बघत िवचारलं,
‘‘काय रं बाबानू, काय भानगड ही?’’
यांनाही नीट ठाव ठकाणा अजून लागत न हता. एकमेकांना त डाकडं बघत हळू
आवाजात खल सु झाला आिण मान फरवून गोपाळ हणाला,
‘‘बेलदार, नाव काय रं बाबा तु या बायकू चं?’’
‘‘रादूबाई हन यात बगा.’’
बेलदारानं नाव सांिगतलं आिण हात दाखवून हरीबा हणाला,
‘‘अगा गोपाळा, ती पवारा या म यात एक रादूबाई होती बघ.’’
आठव यागत क न गोपाळा हणाला, ‘‘ती राधी हय. अगा, ती मग आता पवारा या
म यात कु ठं हाय?’’ असं हणून यानं पाटलांना सांिगतलं,
‘‘सरकार, लागला ठाव ठकाणा!’’–
बेलदाराचं त ड या या या बोल यानं उजळू न गेलं. आधार लाग यागत झाला आिण तो
आपण न खाणाखुणा सांगू लागला,
‘‘सरकार, लांबुड या नाकाची हाय बघा. घवाळ रं गाची!’’ आिण एक बोट नाचवून तो
हणाला, ‘‘हाय अशी शेलाटी.’’ आिण गोपाळ हसून बोलला,
‘‘शेलाटी का असतीया! म त गज यागत भरलीया. बिघतलंस तर वळखून याची हाई.’’
‘‘असं हनता?’’
‘‘ हय, नजर लावून बघत हाशील!’’
@BOOKHOUSE1
आिण पाटलांनी िवचारलं, ‘‘कोन रं गोपाळा? कोन रादुबाई ही?’’
गोपाळा खाक न सांगू लागला, ‘‘सरकार, आप या गुनपाल मगदुमाकडं एक गडी होता–
राऊ जांब या. या राऊ जांब याचा कारबार हाय बघा ो. ती बाई आता या याजवळ
हाय बघा. खून पटली.’’
‘‘राऊ जांब यानं काढू न आणलीया?’’
‘‘काढू न कु ठली आणतंय! अशीच ग यात पडलीया झालं या या.’’
पाटलांनी कू म सोडला, ‘‘जावा, आना जावा बलवून याला.’’
सम ांना असा कू म सोडू न पाटील बेलदाराला हणाले, ‘‘मग गा बेलदारा, बायकू घेऊन
जानार आता?’’
‘‘आशेनं आलोय मालक. आप या पायांजवळ येऊन बसलोय. आता तु हीच मा या
त डाकडे बघा आिण काय करायचं ते करा.’’
पाटलांनी हसून िवचारलं, ‘‘अरं नांदती बाई आता काढू न नेणार?’’
बेलदारानं उलट सवाल के ला, ‘‘आिण आम याजवळची नांदती बाई काढू न आणली ती?
ल ाची बायकू हाय सरकार. काय कु ठनं पळवून आण याली हाई क काय हाई. मी माझा
ह का सोडावा सांगा क . सोडा हणत असशीला तर सोडतो आिण आलो तसा जातो.’’
‘‘आगा, पर आता ितचा काय तुला फायदा?’’
‘‘ याचं असं हाय सरकार. फायदा हायच क हो. हातावरची पोटं आमची. अहो, मी रोजी
चार आणे िमळिवलं तर ती तीन आणं तरी िमळवल का हाई? फायदा हाई कसं हणता?’’
 बेलदाराचा हा िहशेब पाटलांना नवा वाटला. संसाराचा याचा हा िवचार ऐकू न यांनाही
कणव आली आिण राऊ जांब याला बोलवायला सनदी बाहेर पडला.
जांब याची वाट बघत सारी मंडळी तट थ बसून रािहली आिण थो ाच वेळात
जांब या येऊन चावडीत हजर झाला. पाटील िवचा लागले, ‘‘काय गा जांब या,
रादुबाईची काय भानगड?’’
‘‘काय भानगड?’’
‘‘अरं , मी तुला इ ारतोय. तू मला इ ा नगो. कु ठली बाई हाय ती? ल ाची बाईल हाय
का तु या?’’
पाटील असे खडसावून िवचा लागले आिण मनात आडपडदा न ठे वता राऊ जांब या
बोलला, ‘‘खरं सांग ू सरकार, पये दोनशे मोज यात बघा ितला.’’
‘‘दोनशे पये मोज यात? कु ठ या बाजारा आणलायस काय रं ितला?’’
पाटील संतापले आिण खरी घडलेली गो राऊ सांगू लागला,
‘‘ याचं असं झालं सरकार, ती अशीच एकानं आणलेली बाई हाय. पुढं आमचं संघा न
जुळलं. होता होता आ हाला ती भाकरी क न वाढू लागली. आ ही एक रा लागलो. आता
येनं काढू न आणली होती, यो गप बसेना. वाद चालू झाला का!’’
‘‘ .ं आिण मग रं !’’
‘‘आ ा ो वाद िमटायचा कसा?’’

@BOOKHOUSE1
‘‘कसा िमटीवलास?’’
‘‘मग काय सांिगतलं मघाशी? याला हटलं, बाबा ऐवज तुझा हाय हे खरं . चार पैस े घे
आिण मालक सोड बघू.’’
‘‘आिण मग रं ?’’
‘‘मग काय? एकाचं रीण काढलं. या या पदरात दोनशे पये आवळलं. याचा तो मोकळा
झाला. आमचं आ ही मोकळं झालो.’’
‘‘ यो बरा गप बसला?’’
‘‘सरकार, यो असाच ता. सांगा हटलं तर नाव सांगतो. नागू पैलवानानं आणली होती
बघा ती बाई. खरं सांगायचं हणजे यो असा गप बसायचा हाई. आमची हाडं काशीलाच
जायाची. या पर यो पडला फरारी गडी. आज िहथं तर उ ा ितथं. अशात आपुन आला आिण
याचा पाय ठरना झाला क . ते लागलं का ड गार तुडवायला. मग ो लोडणा घेऊन कु ठं
हंडल? अशी ही सारी कथा हाय बघा. याची झाली आबदा, ती बाईबी झाली बेवारशी
आ हीबी तो उपाशी. असा सारा घोळ जमला. आिण आ ाऽ जरा सुराला लागलंय
हणनासा.’’ आिण एवढं सांगून यानं हळू च िवचारलं, ‘‘कु णीकडनं काय प या लागला हो?’’
‘‘आगा, ितचा दा ला येऊन बसलाय क चावडीत.’’
आिण बेलदारान त ड पुढं क न सांिगतलं, ‘‘बाबा, माझी बायकू ती. घेऊन जायला
आलोय.’’
राऊ जांब या येडबड यागत बघत रािहला आिण चटकन् पाटलांनाच हणाला, ‘‘सरकार
आ ा तु हीच याय तोडा. काय क सांगा!’’
 पाटील हणाले, ‘‘ती ल ाची बायको. ितचा दा ला घेऊन जायला आलाय. मुका ानं
लावून ायला नको तुला? झालं एवढं र गड झालं. चोळी-लुगडं नेशीव आिण दे धाडू न
ितला.’’
‘‘सरकार, दोनशे पये देऊन बसलोय क हो? ते रीण तरी जरा फटू ा.’’
‘‘आगा, ते सांगून काय उपेग? का पयं ावंस तू? ो दा ला ऐकू न घील का?’’
मान हालवत बेलदार हणाला, ‘‘छे:, छे:! का ऐकू न यावं आ ही? बायकू एकाची.
इकणार एक. घेनार एक. वा वा, काय कारभार! आ ही आम या पदराला का खार लावून
यावी सांगा क , काय सरकार?’’
एक घाव दोन तुकडे के यागत राऊ जांब या हणाला,
‘‘सरकार, याचंबी हाऊ ा, आमचं बी हाऊ ा. मधनं कं डका पाडा. दोनशे ितथं शंभर
ायला सांगा. तेवढाच कानाला खडा लावून गप बसतो. शंभर पये अ लखाते जमा क न
बायकू वर पाणी सोडाया मी तयार हाय बघा.’’
पाटलांनी िवचारलं, ‘‘हैस तयार?’’
‘‘शंभर पये देत असला तर हाय तयार.’’
बेलदारकडे बघत पाटलांनी िवचारलं, ‘‘तुझं काय ह ं बाबा, देतोस शंभर पये?’’
‘‘तेवढी ऐपत असती तर सरकार मग दुसरं लगीन के लं नसतं का मी? आिण मग आजपतुर
गप तरी का बसलो असतो? तुम या पायांजवळ आलोय, आशा ध न आलोय. लाथाडा
हाईतर जवळ करा. कायबी करा. ाउ पर काय सांगू आिण? मा याजवळ काय एक पैसा

@BOOKHOUSE1
खचायची ताकत इथं हाई बगा.’’
बेलदार पाटलां या त डाकडं आशेन ं बघत रािहला आिण खदखदा हसून पाटील हणाले,
‘‘पैसा खचायची ताकद हाई हणतोस?’’
‘‘सरकार, तुम या नावाचा डंका ऐकू न आलोय. आ यासारखा काय तरी उपेग हावा.’’
आिण पाटलांनी कू म सोडला. ‘‘गोपाळा, जा. हा या बायकू ला चावडीत आण जा.’’
गोपाळा िनघून गेला आिण राऊ जांब याला फै लावर घेऊन पाटील याला िश ा देत
रािहले आिण जांब या िबचारा मनात तळमळत रािहला. एक पै न देता हा गडी आता बायकू
घेऊन जाणार या गो ीचा याला चटका बसला. पडू नये या फं दात आपण का पडलो असा
िवचार मनात येत रािहला आिण थो ा वेळातच राधाबाई आप या दोन पोरांना घेऊन
चावडीत येऊन हजर झाली. ित याकडं बोट क न पाटलांनी बेलदाराला िवचारलं,
‘‘बाबा, हीच का तुझी बायकू ? पटती का वळख?’’
मान फरवून बेलदार टकाटका बघत रािहला आिण मुंडी हालवून पाटलांना हणाला,
‘‘सरकार, द या तसदीब ल माफ असावी. आलो तसा िनघून जातो!’’
बघता बघता बेलदार उठू न उभा रािहला आिण हात जोडू न हणाला, ‘‘रामराम, येतो
आता.’’
–आिण पाय या उत न तो एकटाच खाली िनघाला. तशी पाटलांनी हाक मारली आिण
हटलं,
‘‘काय झालं रं ? का िनघालास?’’
पु हा एकदा मागं फ न बेलदार जवळ गेला आिण हळू आवाजात पाटलांना हणाला,
‘‘सरकार, ही परवडायची हाई!’’
‘‘का परवडायची हाई?’’
‘‘ हाई परवडायची.’’
‘‘अगा, तुझीच बायकू हवं ती?’’
‘‘ हय सरकार माझीच बायकू हाय.’’
‘‘आिण मग स ा हातानं का िनघालास रं ?’’
एखा ा िवचारी माणसागत तो सांग ू लागला, ‘‘मालक, मी काय िहशेबानं आलो तो–’’
‘‘काय िहशेबानं आला तास?’’
‘‘यावं. आपली बायकू घेऊन जावं. काढू न आण याली का असेना, मागलं सारं िवस न
जावं. का? तर मी चार आणं िमळवील– ती तीन आणं तरी िमळवील. तेवढंच संसाराला
ईल.’’ येवढं बोलून तो थांबला.
आिण पाटलांनी िवचारलं, ‘‘आिण मग ती काय िमळवत हाई हनतीया काय रं आता?
आिण मोडता कशापायी घालतोस?’’
‘‘ती िमळवल हो. पर ते परवडायला नको का? ती दोन तानी पोरं घेऊन आली संग ं हंजे
कु ठं संभाळू या ी? दोन लेकरं झा यात ितला. हाऊ ा सुखांत िहतंच. मी बघीन काय
तरी.’’ असं हणून बेलदार मागं वळला आिण पाठ फरवून उभा रािहला. भोवतीभर नजर
टाकू न हणाला,
‘‘अन् हे गाढव आिण कु ठं गेलं? का गेल ं ते बी पळू न?’’
@BOOKHOUSE1
कावळा
दोन दवस बंद असलेली काका देसायां या वा ातील चूल आज पेटली होती.
शेजारपाजार या बायकांनी वयंपाकघर भ न गेलं होतं.
लांबचे पै-पा णे सकाळपासून येत होते. भावक तले लोकही सारे गोळा झाले होते. िन म
गाव वा ाकडं लोटलं होतं. वाडा माणसांनी भ न गेला होता. कोण सो यात अंथरले या
जाजमावर बसलं होतं. कोण चौकात टेकलं होतं. बस या जागी सारी ग प बसून होती. िचत
खाल या आवाजात बोलणं ऐकू येत होतं. वयंपाकघरात मा ताप ा उडाली होती आिण
अंगभर िवभूतीचे प े दसणारे वामी घाईनं आत-बाहेर करीत होते.
दुपारचे बारा वाजले तसे खाली मान घालून बसलेल े काका मान वर क न वाम ना
हणाले, ‘‘लोक ित त बस यात.’’
धोतरा या सो यातली फु लं एका ताटात ओतीत वामी बोलले, ‘‘झालंच आता– होत
आलंय.’’
@BOOKHOUSE1
बस या जागी मंडळ नी हालचाल के ली. कोणी मुडपलेला पाय वर के ला. कोणी मान वर
क न पाठीला ताण दला. अंग सलाम क न मंडळी पु हा वाट बघत बसली.
बारा वाजून गेले तरी आतलं आवरे ना तसे काका उठले. सो यातनं वयंपाकघरा या
त डाशी गेले. ते न बोलताच यांची सूनबाई दाराशी आली आिण हळू आवाजात हणाली,
‘‘झालंच– िनघायचंच आता.’’
काही न बोलता ते माघारी वळले आिण यांची पावलं अडखळली. ते थोडा वेळ िवचार
करीत उभे रािहले. सूनबाई अजून दाराशीच उभी होती. खाली भुईवर नजर िखळवून काका
हणाले, ‘‘काय करायचं इस नको.’’
‘‘ हाई, सारं आवडतं ते तयार के लंया.’’
‘‘आिण हे बग–’’
‘‘काय?’’
‘‘आजारपणात ितला कोको आवडत होता– सारखा कोकोच क न ा हणायची.’’
‘‘ हय, बरी आटवण के लीसा.’’
‘‘ हय, तेवढा ितचा आवडता पदाथबी घे क न.’’
सूनबाई आत वळली आिण काका ितथंच घुटमळत रािहले. वामी घाईने बाहेर आले आिण
बसले या मंडळ ना हणाले, ‘‘झालं, चला िनघायचंच आता.’’
लोक उठले. हळू हळू बाहेर पडू लागले, काका पु हा वयंपाकघरा या दाराशी गेले.
इ तारीवर या सग या पदाथाचे िनरी ण वत: या डो यांनी क न ते हणाले, ‘‘सूनबाई,
 ोणात कोको घेतला हे बरं झालं. बाक चं सारं सांडगंपापड बी घेतलं खरं –’’
अंगावरचा पदर साव न काळजी या सुरांत ितनं िवचारलं, ‘‘काय इसारलं हय?’’
‘‘माईन मु याचं ल चं कु ठं दसत हाई?’’
‘‘अगंबाई हय क , ते इसारलंच.’’ असं हणून गडबडीनं ती आत गेली. आिण घाईघाईनं
लोणचं घेऊन बाहेर आली. माईनं मु याचं लोणचं पा न काका हणाले, ‘‘माईन मु या या
ल याचीच ितला लई आगत!’’
‘‘आिण काय इसारलेल ं हाई हवं?’’
‘‘आता आिण काय इसारलंय?’’ असं हणून ते वळले आिण यां या आ ेची वाट पाहत
उ या असले या वाम ना हणाले,
‘‘चला, िनघायचं आता.’’
‘‘ हय िनघूयाच.’’ असं हणून यांनी सारं सािह य हातांत घेतलं आिण ते बाहेर पडले.
वामी तयार होऊन बाहेर आले. पै-पा णे, भाऊबंद सारे र याने चालू लागले. चौकात
आलेले काका पु हा माघारी वळले आिण वयंपाकघराकडे त ड क न हणाले, ‘‘आता
इनाकारणी घोळ घालत बसू नका. चला, भाईर पडा बघू.’’
कोणीतरी त ड पसरलं होतं ते बंद झालं आिण काकांनी पु हा तगादा लावला, ‘‘चला
आटपा बघू. आवरा आवरा लवकर.’’
बायामंडळ ची आवराआवर सु झाली तशी सूनबाई पुढं येऊन हणाली, ‘‘आमचं आवरलं
खरं – ते अजून बस यात हवं!’’ काका जोता चढू न वर आले आिण गुड यांत मान घालून

@BOOKHOUSE1
बसले या आप या पोराला हणाले,
‘‘गणा, ए गणा, ऊठ क रं . अर वामी भाईर पडलं हवं.’’
काकां या बोल यासरशी गणाला द ं का फु टला आिण मान वर क न तो हणाला,
‘‘अ पा, कशी माती सावडायची?’’
डो यांला धोतराचा सोगा लावून काका हणाले,
‘‘गणा, ऊठ बाबा लहान पोरागत असं रं का? तरणा ताठा गडी तू! तू मला आधार ाचा
का मी तुला?’’
द
ं यांनी दाटलेला गणा बोलला, ‘‘अ पा, अजून अ ा आली हाई आिण आपुन कसं
जायचं?’’
‘‘तार क न बी आली हाई– लांबचा मुलुख! काय घोटाळा झालाय कु णाला द ल!’’
‘‘ितची वाट बघायची हाई?’’
या या काखेत हात घालून काका हणाले, ‘‘ऊठ, खु या ितची याची येळ िमरली आता.
ित या निशबात हाई याला काय करायचं!’’
उठू न उभा राहत गणा बोलला, ‘‘तार िमळाली नसंल, का गाडी गावली नसंल?’’
‘‘आता काय कळायला माग हाय?’’ असं हणत काका हणाले, ‘‘चल बघू. चूळ भ न
भाईर पड.’’
जड मनानं गणा उठू न आत गेला. चूळ भ न तो बाहेर आला. बायकांचा घोळकाही
वयंपाकघरातून बाहेर पडला. सगळे न बोलता िख मनानं चालू लागले. खालमानेन लोक
म या या वाटेला लागले आिण मुंगीसारखी एक लांब या लांब रांग पांदीला दसू लागली.
सगळे सगेसोयरे गोळा झाले होते, पण काकांची एकु लती एक लेकच तेवढी मागे रािहली
होती. चालता चालता काका थांबले आिण पोरा या खां ावर भार टाकू न चालू लागले.
दुपारचे बारा वाजून गेले होते. उ हाचा ताव वाढला होता. अनवाणी पायांना चटके बसत
होते. लोक झपा ानं चालले होते.
मळा आला तसे लोक थांबले. घोळ याघोळ यानं उभे रािहले. मागे रािहले या बायकाही
आ या. शे-प ास माणूस म यात गोळा झालं.
सारे गोळा झाले तसे वामी गोरीजवळ गेले. काकाही पोराला घेऊन पुढं झाले. जवळची
आ माणसं शेजारी उभी रािहली. वाम नी िविधपूवक पूजा के ली आिण मागे वळू न ते
काकांना हणाले, ‘‘फु ल वा न नम कार करा.’’
काका पुढं गेले. थरथर या हातांनी यांनी फू ल वािहलं आिण द ं का िगळू न ते बोलले,
‘‘सौभा य मरण आलं– तुझ ं सोनं झालं! मला मागं ठे वून तूं फु डं गेलीस... काय काळजी क
नको...’’
काव यांची कावकाव ऐकू न यांनी एकवार वर पािहलं. जवळ या झाडावर दहा-पंधरा
कावळे गोळा झाले होते. समाधानानं यां याकडे बघून ते हणाले,
‘‘काय झट यानं आलायसारं !’’
काका मागे वळले आिण पोराला हणाले, ‘‘जा पाया पड आिण सांग कशाची काळजी क
नको हणून.’’
गणा पुढं गेला आिण एकाएक कोलमडू न खाली पडला. ‘आई गेलीस तू’ असं हणून

@BOOKHOUSE1
खालची माती चाचपू लागला. तसे सग यांचेच डोळे पा यानं भ न आले. बायकांनी पदर
डो याला लावला आिण माणसं धोतराचा सोगा डो याला लावून उभी रािहली.
गदगदून गेलेल े काका धीर क न पुढं गेल.े गणा या पाठीवर हात फरवीत हणाले, ‘‘असं
क ने बाबा. ते बिघतलंस कावळं कसं कावकाव कराय लाग यात. काय ितची आशा कशात
आडक याली हाई.’’
इतर आ मंडळीही पुढं आली आिण आपाप या परीनं समजावून सांग ू लागली. गणा
भानावर आला. उज ा हातानं यानं फु ल वािहलं. आड ा पडले या उदका ा यानं सरळ
रोव या आिण दो ही हात जोडू न तो गलबल या वरानं हणाला, ‘‘काय कशाची काळजी
क नको. तु या नातवाला तो िशकं ल िततकं िशकवीन. पोरीला चांगलं घराणं बघून देईन’’
गणा मागे आला. काकाजवळ जाऊन खाली मान घालून बसला. इतर सारे नातेवाईकही
पाया पडू न बाजूला झाले. कावळे भुजू नयेत हणून सारे लांब जाऊन बसले. कावळा
िशवायची वाट बघत रािहले.
दहा-पंधरा ितथं वीस-पंचवीस कावळे झाडावर जमा झाले. थ ाथ ाने ते िगर या घेत
रािहले. कावकाव क न यांनी रान उठवले. लांबलांब या झाडावरचे कावळे ही भराभर गोळा
झाले. गोरीजवळचं झाड काव यांनी भ न गेलं. कावकाव क न यांनी सारं रान दणाणून
सोडलं. आता हां हां हणता कावळा पंडाला िशवणार असं वाटूं लागलं. सा या माणसांचं ल
ितकडेच लागून रािहलं. लोक वर मान क न बघत रािहले.
डो यावर िवमानं फरवीत तसे कावळे आकाशात फ लागले. कळपा कळपानं झडप
घेऊन खाली येणारे कावळे पंडापयत येऊन पु हा वर जाऊ लागले. घटका दोन घटका हाच
खेळ सु झाला तसं काकां या त डचं पाणी पळालं. गणा बेचैन होऊन गेला. इतर मंडळी
आ यच कत होऊन गेली.
गोरीकडं बघत बसले या काकाला एकजण हणाला, ‘‘काय बघत बसलाय? खुळं तर
हाईसा! आशा अडकलीया हवं हातारीची–’’
हातारीची आशा का मागे रगाळावी, हे काकांना कळे ना झालं. िचतागती होऊन काका
खाली मान घालून बसले. एव ात ‘कावळा आला - आला’ असं कोणी तरी हणालं. काकांनी
मान वर क न पािहलं. झडप घेऊन खाली आलेला कावळा पंडाभोवती दोन िगर या घेऊन
पु हा वर उडू न गेला.
ते बघून एकजण हणाला, ‘‘काय ग मत हाय! रानात भाकरी खायाला बसलं तर
फु ांतली भाकरी पळवून हे यात आिण आता कसं कोडं पडलंय बघा क या ी!’’
पाचप ास कावळे गोळा झाले होते, पंडाभोवती घे या घालत होते; पण यातला एकही
कावळा पंडाला िशवायला धजत न हता. गोरीवरचं अ तसंच उघ ावर पडलं होतं. आशेनं
गोळा झालेल े कावळे नुसते काव काव करीत फरत होते. जीव न राहवून खाली झडप घेत
होते आिण पु हा लांब होत होते.
काकांना उठवत कोणी तरी हणालं, ‘‘जावा, ितचा जीव लेक त अडकलाय. जीवमान
असु तवर ितला काय कमी करणार हाई हणून सांगून या जावा.’’
काका उठले. गणालाही बरोबर घेऊन गोरीजवळ गेल.े हात जोडू न खाली वाकले आिण
हणाले, ‘‘बाई, जशी तुझी लेक तशीच ती माझीबी लेक हाय. माझा िजवमान असु तवर

@BOOKHOUSE1
ितला अंतर देणार नाई. आता मोकळं कर बघूं आ हाला– का कोडं घातलंयास असं?’’
काकांच ं बोलून झालं तसा गणाही खाली वाकला. हात जोडू न हणाला, ‘‘आई, मागं क ची
आशा ठे वू नको. दर दवाळीला मी अ ाला बोलावून आणीन. आई गेली असं ितला मी वाटू
देणार हाई...’’
एव ात कोणी तरी हणालं, ‘‘लेक आली– ितची लेक आली!’’
काकांची लेक पळत येताना लांबनं दसत होती. ित या मागं ितचा पाच-सहा वषाचा
मुलगाही पळत होता. लोक मागं वळू न बघू लागले. ती ऊर बडवत धावत येऊ लागली. ती
जवळ आली तशा बसले या बायका उठू न ित या समोर गे या. एक मेक या ग यांत पडू न
रडू लाग या. वडीलधारी मंडळी दटावू लागली तसा आ ोश बंद झाला. त डाला िमठी मा न
लेक पुढं आली आिण गोरीजवळ उभी रा न मो ानं हणाली, ‘‘मला त डबी नदरं पडलं
हाई क गं तुझं! माझी भेटगाठ न घेताच गेलीस!’’
कोणी तरी समजावून सांग ू लागलं, ‘‘कशी जाईल? तुझी वाट बघत थांबलीया हवं
मगाधरनं. पाया पड आिण जीव मोकळा कर बघू ितचा.’’
ती काकाकडं वळली आिण यां या खां ावर पडू न हणाली,– ‘‘अ पा, आई कु ठं गेली हो
माझी? कशी गेली मला सोडू न? आता कु णाला आई हणू मी?’’
काका धीर क न हणाले, ‘‘गेली बाई आई तुझी, पर आता अवघड मानू नगो. तुलाच ती
पािहजे होती आिण आ हाला नको होती असं हाय का? पाया पड आिण ितची सुटका कर
बघू.’’
एव ात द ं का देऊन गणा हणाला, ‘‘आई, तुझी वाट बघत बसलीया गं आका!’’
 गणा द ं के देऊन रडू लागला तसे सगळे या याभोवती जमा झाले. याला घेऊन लांब
गेले. पाया पडू न लेकही बाजूला जाऊन बसली. काका मागं वळले. आवाजानं कावळे बुज ू नयेत
हणून सगळे गप बसून रािहले. मागे रािहलेली लेकही आता आली होती. ितचा नातूही आला
होता. आता एव ात कावळा िशवेल असं वाटत होतं. घोळ या घोळ यानं लांब असलेले
लोक काव याकडे नजर लावून बसून रािहले.
पाच-दहा काव यांचा एक कळप झडप येऊन खाली उतरला. गोरीपासून एक हातावर
येऊन थांबला. लोकां या नजरा या यावर रोखून रािह या. टु क-टु क मान हलवत कावळे
ितथंच बसून रािहले. दो ही पायावर पुढंमागं होऊ लागले. धीर क न एखादा कावळा पुढं
जाई आिण पु हा उडू न मागं येई. लोक ास रोखून बघत रािहले आिण खाली उतरलेले कावळे
गोरीभोवती चकरा मा न वर उडू न गेल.े झाडावरचे कावळे कावकाव क न ओरडू लागले.
िचमुकली काळी िवमानं डो यावर तरं गू लागली. यांचे ताफे या ताफे खाली येऊन वर जाऊ
लागले. झडप घेऊन वर येणारे कावळे गोरीला घसटू न जाऊ लागले; पण पंडाला ध ा
लागेना झाला. पावसाळी ढग भ न यावेत तसं आकाश काव यांनी भ न गेल.ं कावकाव
क न िग ला उडाला; पण कावळा िशवेना झाला.
दुपार टळू न गेली. मातीला आलेले लोक कं टाळू न गेल.े कावळा िशवत नाही हे न होऊन
गेलं. सारे उपाय क न झाले होते; हातारीची आशा कशात अडकली होती हे कु णालाच कळत
न हतं. सारी नातीगोती गोळा झाली होती. लोक पाया पडू न पडू न येत होते. याला जे सुचेल
ते तो सांगत होता. कोण याही गो ीची अशा मागं रगाळू नये हणून सुचतील या सा या
गो ी बोलून दाखवायचं िश लक रािहलं न हतं. हातारीला कोण या गो ीचं कोडं पडलं होतं
@BOOKHOUSE1
हेच समजत न हतं.
दवस फरला तरी कावळा िशवला नाही. अखेर वाम नी कणक चा कावळा क न तो
पंडाला लावला आिण लोक घरोघर परतले.
देसायांचा वाडा अिधकच उदास दसू लागला. अवघड या मनानं लोक िवचार करीत
रािहले. कावळा िशवला नाही ही शंका मनातनं जाईना झाली. हातारी गेली, पण मागं कोडं
टाकू न गेली. काकांना काही धड सुदरे ना झालं. यांचं मन बेचैन होऊन गेलं. कोणासंग ं एक
श द ते नीट बोलेना झाले. यांना हा चटकाच बसला. हातारीनं असं का के लं हे यांना कळे ना
झालं. त याला पाठ लावून जे काका बसले, ते जागचे हालेना झाले, धड त डानं काही
बोलेनाही झाले. ही एक नवी काळजी उ प झाली आिण लोक यां या भोवती बसून रािहले.
दवस मावळला. कडु स ं पडलं. दवेलागण झाली; तरी काका तसेच बसून रािहले आिण काही
बोलेनाही झाले. सग यांना हा एक घोर लागून रािहला. रा झाली. काही मंडळी उठू न गेली.
मोजक माणसं तेवढी बसून रािहली.
घरातली काळजी वाढत चालली, तसा जुग याकाका खाक न दटावणी देत हणाला,
‘‘काय हणायच हे काका? ाला काय लई शानपना हन यात हय? असं कराय् लागला तर
मग ा पोरानं कु नाकडं बघायचं? काय, त ड उघडू न बोला बघू.’’
वय कर जुग याकाकानं खॅस मारली तसा थोडा प रणाम दसून आला. अंगाची
हलवाहलव क न काका नीट बसत हणाले, ‘‘का असं झालं काय समज नाऽऽ– िजवाला
चटकाच बसला बघा! मागं आशा ठे वून जायाला काय कारण हो? एकु लती एक लेक ती
चांग या घरा यात पडली. एकु लता एक मुलगा यो चांगला कतासवरता झाला. ा पोरा ी
पोरं झाली. यांची त डं बिघतली. बरं , घरांत क या गो ीचा तोटा हाय? सावसावकारी,
धानधु य, जमीनजुमला, पैसाअडका ा क या गो ीची कमतरता हाय सांगा क ?.....’’
देसाई त ड उघडू न जे बोलाय लागले, ते यांचं बोलणं संपेना झालं. बोलणं आटपायचं
ल ण दसेना तशी जुग याकाकानी पु हा खॅस मारली,
‘‘काका, आता त ड आव न गप पडायचं बघा.’’
‘‘कसं पडायचं?’’
‘‘कसं हणजे तसंच गप पडू न हायाचं. लईबी घोर बरा हवं.’’
‘‘ हवं, ितची आशा कशात अडकावी हे सांगा क .’’
‘‘सांगू?’’ असं हणून जुग याकाका मान हलवत बघत रािहला, तशी बसलेली सारीच
मंडळी जुग याकाका या त डाकडं टक लावून बघत रािहली. लांब बसलेला जुग याकाका
रांगत पुढं आला. खाली बघून काका देसाया या खां ावर थोपटत हणाला, ‘‘माती
सावडायला कवा एवढं माणूस गोळा झालेलं बिघतलं होतं का? िन मं गाव मातीला आलं
होतं.’’
टेकू देत एकजण हणाला, ‘‘तर हो, मायंदळ माणूस आलं अन् काय!’’
पु हा खां ावर हात थोपटत यानं िवचारलं, ‘‘का माणूस एवढं गोळा झालं? हय?’’
काका देसाई त डाकडे बघत रािहला आिण जुग याकाका हणाला, ‘‘तु हाला काय
यांतलं हाईत हाय! हातारीनं गाव राखलं होतं. लोकांची येळ संग जाणत होती. आंत या
अंगानं हे कु णाकु णाला आिण कती दलंय ाचा काय दूम हाय का तु हाला?’’

@BOOKHOUSE1
नवा काश काकां या डो यांत पडत होता. काका साव न बसले. यांचा आवाज मोकळा
झाला. मान वळवून यांनी मो ानं हाक मारली,
‘‘सूनबाई, जरा िहकडं या बघू.’’
सूनबाई येऊन दारा या त डाशी उभी रािहली. काकांनी एकवार यां याकडं नीट बघून
घेतलं आिण िवचारांची जुळणी मनाशी करीत खाली बघूनच यांनी िवचारलं, ‘‘तुम या
सासूबाईचे दे याघे याचे वहार होत होते का?’’
एकवार वर बघून पु हा सूनबाईनं मान खाली घातली आिण आत या आत एक गुटका
िगळला. काकांनी मान वळवून बिघतलं आिण बरोबर अंदाज बांधून टाकला, ‘‘धा या या
थ पी या थ पी घरात हैत. यांतलं शेर-अडीिशरी-पायली कु णा अड या नड याला देत हो या
काय?’’
हळू आवाजात सून पुटपुटली, ‘‘ ा या कवा तरी.’’
डोळे िमचकावून काका हणाले, ‘‘हा, असं बोला.’’ आिण हातवारे क न इतर मंडळ ना
सांगू लागले, ‘‘अहो, क ाखोकला ा ताप ांत सदा आ ही असणार. आत या अंगानं जर
असं देणंघेण ं होत असलं तर यातलं आ हाला काय कळणार?’’
जवळ येऊन बसलेला जुग याकाका पु हा रांगत रांगत लांब जात हणाला, ‘‘बरोबर
हाय. मा या कानी आलं ते बोलून दावलं. कु णाकु णाकडं तरी पैसा अडका अडकलाय बगा.’’
काका एकाएक तापले आिण सूनबाईकडे बघून मो ानं हणाले, ‘‘ ाजाचा एक पैसा
बुडाला तर आम या िज हारी लागतो. क ासाठी वषानुवष कोटात हेलपाटं घालतो आिण
माग या अंगानं हे असं भगदाड पाडलंय हय? आता कु णाला कती दलंय हे तर काय तु हाला
 हाईत हाय का?’’
सूनबाईनं नकाराथ मान हलवली तसे काका गरजले, ‘‘आंधळं दळतंय आिण कु पीठ
खातंय अशांतली गत हाय हणायची! जावा, आत जावा. काम झालं तुमचं.’’
सून आत िनघून गेली. काका िवचार करीत रािहले. जुग या मान हालवत बसला. सारं
वातावरण चम का रक होऊन गेलं. कोणी खाकरे नासु ा झालं. िवचार करीत बसलेल े काका
एकदम उसळू न हणाले, ‘‘कु णाला काय उचलून दलं असलं तर आता कळायला काय वाव
हाय हो! आिण आपुन न कोण आणून देणार हाय!’’
‘‘कोण आणून देतंय -’’ असं हणून जुग याकाका बोलला, ‘‘न सांगता सवरता हातारी
गेली. ितची आशा या धनात अडकलीया बघा.’’
‘‘झाकू न वहार के लेला, सांगणार कशी? बोलायची चोरीच झाली क हो ितची. धनावर
आशा ठे वून गेली आिण कसा कावळा िशवणार?’’
काका घोर िवचारात पडले. गोरग रबांची नावं यांना आठवू लागली. आता कु णाला कसं
िवचारावं, हा पेच यांना पडला. काका िवचार करीत बसले आिण मान हालवत बसलेला
जुग याकाका खाक न हणाला,
‘‘कु ठं काय पु निब न ठे वलं असलं तर तीबी एक पं यातीत बघा.’’
काका कपाळ ध न बसून रािहले. कमी न होता एके क नवी चंता िनमाण होऊ लागली.
रा बरीच झाली तशी मंडळी उठू न गेली. ‘‘जावा पडा जावा आता.’’ असं हणून
जुग याकाकाही काठी टेकत िनघून गेला. वा ाचा दरवाजा बंद झाला. सगळीकडे सामसूम

@BOOKHOUSE1
झाली. काकानीही पाठ अंथ णाला लावली; पण यांचा डोळा िमटेना झाला. म यानरा
झाली. ग त फ न गेली. पण काकांना झोप काही लागेना झाली.
पहाटेचा क बडा आरवला, तसे ते उठू न बाहेर आले. तारवट या डो यांनी उगीचच
येरझा या घालीत रािहले. मनाला चैन पडेना आिण वेळ जाईना हणून हातात तंबाकू ची
िम ी घेऊन चोळत रािहले. चोळू न चोळू न िम ी बारीक के ली आिण दातावर बोट फरवत ते
ज ध या या थ पीकडे बघत बसले.
दवस उगवून वर आला. माणसांची वदळ सु झाली. काठी टेकत येताळा महार आत
आला. त याला टेकून बसले या काका देसायांना मुजरा क न रं दशा चेह यानं खाली बघत
रािहला. वर न बघताच डो यांत पाणी आणून हणाला.
‘‘मी रा ं आलो आिण आई गे यालं कळलं, रा ंच येनार-पर रा ं तरी कसं यावं?’’ असं
हणून तो खाली पायरीजवळ बसला, दोन पायांवर अवघड यागत बसून बोलूं लागला, ‘‘आई
हो या– आ हाला आधार होता बघा.’’
‘‘आधार होता तर!’’ असं हणून काका या याकडे नजर रोखून बघत रािहले.
येताळा खरोखरच गिहवरला होता. या या त डातनं श द फु टत न हता. वर बगवत
न हतं. थोडा वेळ असाच गेला आिण धोतराची गाठ सोडत तो बोलू लागला, ‘‘रिववारीच हे
घडलं आन् याच दश मी हस घेऊन को हापूरला गेलो. ितथं इकली हाई हणून तसाच
सोमारी वडगावला गेलो. पैसं संग ं घेऊन रा ं तर कसं िनघणार? काल ितथनं िनघालो. रा ं
घरात आलो तर ही बातमी!’’ असं बोलून यानं त डानं एक सु कारा सोडला आिण धोतरा या
गाठीत बांधले या दहा-दहा या पांच नोटा वर या पायरीवर ठे व या. हणाला, ‘‘गुद ता
पोरा या ल ात घेतलं होतं. देणारी माऊली गेली!’’ असं हणून हात पस न उभा रािहला.
काकांनी पुढं वाकू न नोटा हातात घेत या. एकदा सोडू न दोनदा मोजून बिघत या आिण मुठीत
नोटा ध न ते हणाले,
‘‘येताळा, प ास हैत.’’
‘‘ हय जी.’’
‘‘बाक चं रं ?’’
येताळा येडबडला आिण वर मान क न बघत रािहला. तसे काका हणाले, ‘‘आिण काय
फर यात जणू क .’’
‘‘ हाईची मालक. येळला िमळालं होतं. आ ही बैमानी कशी क ं बरं ?’’
या याकडे न बघताच काका हणाले, ‘‘आता कु णाला ठाऊक खरं न् खोटं! तु ही हणाल
ते खरं .’’
‘‘असं कसं बरं मालक!’’
‘‘तसंच रं ते. तू ं आपुन न प ास तरी आणून दलंस, पर बाक यांच ं काय?’’ असं बोलता
बोलता काका तापले आिण एकजात सा यांना िश ा देत हणाले, ‘‘आयला तुम या, ‘आई’
गे याचं दु:ख होतंय ् हय रं तु हाला! बरा कळवळा येतोय क रं !’’

@BOOKHOUSE1
वावटळ
उ हाचा चटका कमी झाला, थोडा गलबललं गलबललं आिण घुंई ऽ ऽ घुंई ऽ ऽ असा वा यानं
धरलेला सूर ऐकू येऊ लागला, तसा चालता कु ळव थांबवून संभा बघत उभा रािहला.
वर या अंगानं आभाळ भ न आलं होतं. सूय ढगाआड जाऊन दसत न हता. दोन-चार
कावळे तेवढे पतंगागत उं च आकाशात तरळत होते आिण धुरळा उडवत मोटार जवळ यावी
तसा वारा जवळ येत होता. बारीक झुळका अंगाभोवती खेळत हो या. रानचा पालापाचोळा
जागा सोडीत होता. झाडांची तुटणारी पानं िगर या घेत खाली येत होती. पु हा वा यानं
उडू न लांब जात होती. माती िश न डोळे गपागप झाकत होते.
बघता बघता सोसा ाचं वारं जवळ आलं आिण वत:भोवती फे र ध न िशवारात उभं
रािहलं.
च वारं िशवारात िशरलं आिण मग कु ळव थांबवून उभा रािहले या संभानं मान फरवून
@BOOKHOUSE1
मागं बिघतलं. रानात सड गोळा करीत असलेली याची हातारी अंगाचा मुटका क न
जिमनीला िचकट यागत बसून रािहली होती. ित याकडं बघत संभानं हळी दली,
‘‘अग आए आए ऽऽ ए ऽऽ डक् ’’
डो यांवर पदर ध न आिण मान खाली घालून बसलेली हातारी या हळीसरशी वर
मान क न हणाली, ‘‘ओ...ओ ऽऽऽ’’
‘‘अग आए ऽऽ आए ऽऽ वारं सुटलयगे. फु रं कर आता काम. घरला जागे ऽऽ’’
यावर ओ न देता हातारी पुढं बघून आप या कामाला लागली. खाली बघून सड गोळा
करीत रािहली. तशी पु हा हळी देत संभा हणाला, ‘‘अग आ ए ऽऽ उठतीस का हाई आता?
आभाळ आलंय गे ऽऽ पावसानं फळी धरलीया ऽऽ ए ऽऽ’’
पोरगं सारखी हळी देत रािहलं तशी हातारी जागची उठली. कमरे त वाकू न उभी रािहली
आिण त डावर हाताचा पंजा उभा ध न कन या आवाजात बोलली,
‘‘अरं संबा संबा ऽऽ क् . एवढी कड लावतीरं धरल याली ऽऽ’’
‘‘ए ऽऽ कड लावणारे ऽऽ अग पावसावा याचं जा क घरला ए ऽऽ’’
‘‘संबा संबा ऽऽ तू कु ळव सोड यावर िमळू न जाऊ रं संग ऽऽ’’
उभी रािहलेली हातारी एवढं बोलून खाली बसली आिण आप या कामाला लागली. आता
काय करावं हणून संभानं ितचा नाद सोडू न पु हा आपला कु ळव सु के ला आिण एकाएक
आभाळ गडगडलं. हातातले कासरे मागे खेचून तो उभा रािहला आिण मान उचलून वर
आभाळाकडं बघू लागला. कानावर हातारीची हळी आली, ‘‘संबा संबा ऽऽ इज हाय
लागलीया रं पोरा. कु ळव सोडू न चल घरला.’’
 वरतीकडनं आभाळ अंधा न आलं. अंगावर भोवरा उठ यागत म येच थरथ लागलं.
गडगडाट ऐकू येऊ लागला. वारा आडवाितडवा झ डू लागला. पावसाचा काही नेम रािहला
नाही. बघता बघता थब येतील, वादळी वारा सुटेल हणून संभानं कु ळव सोडला आिण
बैलांना घेऊन तो खोपीकडे िनघाला. जाता जाता तो हातारीला हणाला,
‘‘आए, ते सड हाऊ ात ितथंच कोन चोर घेऊन जात हाई याला. तू जा आपली घरला.
वा याचा– पावसाचा काय नेम हाई तू लाग बघू पांदीला.’’
काम सोडू न उ या रािहले या हातारीनं िवचारलं, ‘‘आिण तू रं बाळा?’’
‘‘बैल बांधून मीबी येतो मागनं. तू ं हो ा पांदीनं. मी येतो या पांदीनं. लाग बघू ं वाटंला.’’
एकवार आभाळाकडं बघून हातारी चालू लागली. घरला जायला खाल या पांदीकडं
िनघाली. जाता जाता फ न दोनदा तीनदा हणाली, बैल ं बांधून लवकर एरं पोरा.
वादळीवा यात बसू नगो रानात.’’
हातारी आप या वाटेला लागली. संभाही घाईलाईनं बैल घेऊन खोपीकडं गेला. कशीबशी
यांना दावी लावली. वर आभाळाकडे बघतच दावणीत वैरण टाकली; तोवर आभाळ ग
झालं. काजळी धर यागत काळं दसूं लागलं. खवाट खोब याचा आंबूस वास यावा तसा
वा याला ओ या मातीचा वास येऊ लागला. वैरणकाडी आव न संभा घरला िनघाला आिण
वारा सु झाला. वावटळीत सापडलेला संभा पांद नं दौडत सुटला. तो कसाबसा वेशीत आला
आिण अंगावर थब येऊ लागले. रापराप पाऊस सु झाला तसा तो पळतच घरापयत आला.
तो दारातनं आत िशरला आिण याला एक ालाच बघून या या बायकोनं िवचारलं,

@BOOKHOUSE1
‘‘एकटंच आला पळत? आिण अ याबाई ी कु ठं सोडला?’’
संभा या काळजात चरर झालं. िनरखून बघत यानं िवचारलं, ‘‘ हातारी आली हाई?’’
एका हाताचा मुटका त डाला लावून ती हणाली, ‘‘ हाई बा?’’
मनात चरकलेला संभा वत:शी बोलावं तसा हणाला, ‘‘कु ठं घुटमळली ही आनी!’’
‘‘दोघं िमळू न िनघाला हाईसा?’’
धोतरा या सो यानं यानं त ड पुसलं आिण एक उसासा सोडू न तो हणाला,
‘‘ती खाल या पांदीनं िनघाली आिण मी खोपीत बैल बांधून वर या पांदीनं आलो. मा या
फु डं ती याला पायजे अन्’’ असं हणून तो बाहेर कोसळणा या पावसाकडं नजर लावून बघत
रािहला. काळजीनं आत ओढलेला या या चेहरा बघून बायको धीर देत हणाली,
‘‘घाबरायला काय झालं असं? अस याल वाटंत कु ठं तरी.’’
‘‘वाटंत कु ठं बसंल गं?’’
‘‘म त धा ठकाणं हैत. या ी काय?’’
मनातली शंका न जाऊन संभा हणाला,
‘‘पर वाटंत कशाला बसंल कु ठं ?’’
‘‘कशाला काय! पावसानं गाठलं असंल, टेक या असतील कु ठं तरी.’’
‘‘का जाऊन येऊं जाऊ?’’
‘‘खुळं का शानं तु ही! रापराप पाऊस पडाय लागलाय. ईज हाया लागलीया. गप घरात
बसवं ना हय?’’
‘‘अगं पर चुटपुट लागलीया हवं िजवाला.’’
 रागानं खॅस मा न ती हणाली.
‘‘अँ ऽऽ चुटपुट का लागतीया? आता पाऊस गे यावर येतील आपुनच. वाट चुकतील असं
हणायला ऽऽ का परगावचं हैत का नाकळ या हैत?’’
मनात चलिबचल झालेला संभा हणाला,
‘‘तसं हवं गं’’
‘‘काय तसं हवं? गप बसा. अंगावरची व ली कापडं काडा, चूळ भरा. याला ठे वतो. या
या, तवर पाऊस जाईल...’’
ती चहाला आधण ठे वायला चुलीजवळ गेली आिण अंगातलं ओलं कु डतं काढत तो
हणाला,
‘‘ या त कमी ठे व गं. हातारी आिण काकडू न ईल.’’
संभानं ओलं क झालेलं धोतर फे डू न दुसरं धोतर नेसलं. कु डतं बदललं. हातपाय धुऊन
चूळ भरली आिण एकटाच सो यात बसून तो बाहेर बघत रािहला. अजून आभाळ गडगडत
होतं. पाऊस कोसळत होता. काळे ढग खाली ल बत होते. ओ यानं के ळीचे घड जसे वाकावे
तसे दसत होते. पावसाची फळी अजून फु टली न हती. काजळी धरलेलं भंग अजून कु ठं पांढरं
दसत न हतं. म येच वीज चमकत होती आिण काळीज चरर करीत होतं.
आतनं बायकोची हाक आली, ‘‘ऐकलंसा का?’’
‘‘हां हां.’’
‘‘ या याला आत येतासा हवं?’’

@BOOKHOUSE1
गुडघे मोड यागत बसून रािहलेला संभा उठू न आत गेला. दोन पायांवर बसून चहा या
कपाकडे बघत हणाला, ‘‘आजूनबी हतारीचा काय दूम हाई क .’’
याचं हे बोलणं ऐकू न ितनं कानउघाडणी के ली,
‘‘असं का खु याकाव यागत कराय लागलाय? आता पावसात मु ाम िभजत कशाला
येतील?’’
‘‘ते बी खरं च क , पाऊस जायची वाट बघत बसली असल कु ठं तरी.’’
पुढं बघून यानं चहा घोटला आिण पु हा बाहेर येऊन सो यात बसून रािहला. पाऊस
जायाची वाट बघू लागला.
भ न आलेल ं आभाळ गळू न गेलं. ढग िवरळ झाले. पावसाची भुरभुर थांबली आिण
मोरपंखी आकाशावर चांद याची खडी दसू लागली. दारातनं बाहेर बघत तो बायकोला
हणाला,
‘‘पाऊस थांबला क गं.’’
दारा या त डाला वाट बघत उभी रािहलेली याची बायकोही बोलली,
‘‘पाऊस थांब याबरोबर येऊ ने झट यानं?’’
‘‘दुस या या िजवाला घोर लावायला कु ठं बसली असंल ही?’’
‘‘बस या अस याल देवानवा ात– या सखू माळणीपाशी. ितची सून बाळत झालीया
नवं?’’
‘‘जाऊन बघून तरी येऊ जाऊ का?’’
‘‘येतासा जाऊन?’’
 ‘‘ हय, येतो क .’’
संभा उठला. पायात पायताण घालून सट यानं बाहेर पडला. लगालगा वेशीपयत गेला
आिण देवानवा ा या दारात उभा रा न यानं मो ानं िवचारलं, ‘‘आमची हातारी
आलीया का सखूमावशी?’’
तप करीची िचमूट नाकाला ध न सखूमावशी बाहेर आली आिण संभाकडे बघून हणाली,
‘‘ हाईर बाबा संबा. हातारी आली हाई िहतं.’’
मती गुंग झा यागत संभा सखूमावशी या त डाकडंच बघत उभा रािहला आिण आता
हातारी कु ठं टेकली असेल, याचा िवचार मनात घोळवत तो माघारी वळला. एके क घर बघत
पुढं चालला. चार ठकाणं बघून झाली आिण पु हा तो सट यानं घरला आला. एखा ा वेळेस
हातारी घरात येऊन बसली असेल हणून अंगणातनंच यानं िवचारलं,
‘‘आली का गं हातारी?’’
या आवाजासरशी याची बायको चटिशरी उठू न दारात आली आिण मान हालवून
हणाली, ‘‘ हाई आ या.’’
संभाचं काळीज पु हा चरर झालं. पाऊस थांबला तरी हातारीचा अजून प या नाही
हणजे काय समजायचं तरी काय माणसानं, असा िवचार मनात येऊन संभा अंगणातच उभा
रािहला. बायकोनं िवचारलं, ‘‘देवानवा ात हाईत हय?’’
‘‘देवानवा ात हाई, ढपा या या घरात हाई. लगमान ख ाचं घर बिघतलं ितथ हाई
जुग यां या घरांत हाई– कु ं च हाई बघ.’’

@BOOKHOUSE1
‘‘आवडा ा या घरात बिघतलासा?’’
‘‘तेवडं मातुर हायलं बघ. बाक येता येता सगळी घरं बघून आलो.’’
‘‘मग ितथंच बसलं असतील बघा. तेवढं एक घर बघायचं कसं इसारला?’’
‘‘ते काय मला सुचलंच हाई.’’
‘‘मग आता तु ही बसा घरात मी बघूत येतो.’’
‘‘जा. येजा.’’ असं हणून संभा घरात िशरला आिण याची बायको बाहेर पडली. पाठमोरी
होऊन चालू लागले या आप या बायकोला तो घरातनंच हणाला, ‘‘अग जा लगा लगा,
लवकर ए जा जाऊन.’’
हा तगादा ऐकू न ती माघारी वळली आिण घरात िशरत ती हणाली,
‘‘मग तुमीच या जावा चटिशरी जाऊन.’’
‘‘मग तू कशाला िनघालीस भाईर?’’
‘‘भांडत बसू नगा. बघून या जावा आधी.’’
काढलेलं पायताण पु हा पायात घालून तो बाहेर पडला. त डचं पाणी पळा यागत
तरातरा आवडा ा या घराकडं िनघाला. तेलवात क न याची बायकोही दारातच बसून
रािहली. शेजारची गौरामावशीही सोबतीला येऊन जवळ बसली. दोघीही हातारीची वाट
बघत बसून रािह या. ितला बघायला गेलेला संभा थो ा वेळानं परत आला. यानं पु हा
बाहेरनं िवचारलं,
‘‘आली का हातारी?’’
‘‘ हाई आ या. िततंबी हाईत हय?’’
 संभा या त डचा नूर बदलला. रं दीशा चेह यानं तो आत आला आिण बायको या
त डाकडं बघत रािहला. गौरामावशीच बोलली,
‘‘काय हातारी तरी! कु ठं बसली असंल िबचारी?’’
बूड टेकून खाली बसत तो बोलला,
‘‘ती काय शानी हाय हय? कु ठं बसलय बघाक खु यागत! खुळंच क ते! काय शानं
हाय?’’
गौरामावशी बोलली, ‘‘खुळी का होईल गा? म त शानी हाय.’’
‘‘आता खुळी हाईतर काय हणायचं मग?’’
‘‘बसली असंल. कु ठं जाती? ईल आता.’’
च ावलेला संभा रागानं बोलला,
‘‘ईल हे खरं ; पर आम या मनात एकाला धा इचार या लाग यात का? वा यानं उडू न गेली
हणून समजायचं कां कु ठं पांदीत अडकू न पडली हणून समजायचं? आजकाल चालता चालता
ठे च लागून मरण या लागलंय माणसाला! िहचं काय झालं हणूनशान समजायचं माणसानं?
अहो, समजायचं तरी काय? अ ल चालंना झालीया क आमची!’’
याचा ताव जरा कमी झा यावर गौरामावशीनं िवचारलं, ‘‘अरं तु ही मायलेक संगट
िमळू न आला हाईसा?’’
दोनदा तीनदा आपली मान हालवून तो बोलला, ‘‘ती एक चुक झाली बघ गौरामावशी.’’
‘‘तसं हवरं , पावसापा याचं दोघंबी संगट िमळू न याचं.’’
@BOOKHOUSE1
‘‘तेच हणतो हवं मीबी. माझी बु ी फरली. पावसात सापडायला नगो हणून ितला
एकटीला फु डं धाडू न दली का? तर बाबा हातारं माणूस कु णीकडनं तरी लवकर घरात
सुख प येऊ ा. तर गौरामावशी, याची ही त हा होऊन बसली.’’
हे सगळं ऐकू न झा यावर गौरीमावशीनं िवचारलं,
‘‘मग कु ठं बसली हणायची हातारी? आता िहला कु ठं बघायची गा?’’
‘‘आता मी तरी काय सांगू? मगाधरनं पार सारी ितची बसायची ठकाणं बघून आलो.
ितचा कु ठं च प या हाई.’’ असं हणून संभा िम ासारखा बसून रािहला. या या डो यात
दुसरा काही िवचार येईनासा झाला. सगळे च एकमेका या त डाकडं बघत बसले. बाहेर या
अंधाराकडं बघत संभा हातारीची वाट बघू लागला. सग यांचाच जीव टांगणीला लागला.
हातारी कु ठं गडप झाली काही कळे ना झालं. उगी आपली एक शंका मनात येऊन या या
बायकोनं िवचारलं, ‘‘ हय, तु ही एका वाटेन ं आला; या एका वाटेन ं गे या हणतासा; पर
वाटेला लाग यालं बिघतलं का या ी? का तु ही िहतं आिण या ितथं असं झालं? रानातच
असाय या बघा आिण?’’
बायको या ा बोल यानं संभाचं डोकं जा तच िभरिभरलं. तो खवळू न हणाला,
‘‘बोलणं का बोल याचं िप लु ं हणायचं हे! अग ऽऽ काय सांगाय लागलोय मगाधरनं मी?’’
‘‘तसं हवं ऽऽ या खाल या पांदीनं गे यालं बिघतलं का तु ही?’’
‘‘अगं मा या डो यांदख े त ती गेली. हातारी ितकडं पर प या गेली; मी िहकडं बैल घेऊन
खोपीवर आलो आिण तसाच पांदीनं घरला आलो. असं का तराक यागत कराय
लागलीयास?’’
 मग दुसरी शंका मनात घेऊन ती हणाली, ‘‘मग पावसात कु ठं मधी पांदीलाच आडक या
काय हो?’’
‘‘अगं पर ती पावसा या आधी घरात येऊन पोचायला पायजे.’’
थोडा िवचार क न ितनं िवचारलं,
‘‘तु हाला कु ठं पावसानं गाठलं?’’
तो रागानं उसळू न बोलला,
‘‘मला गाठलं खंडीत! ते घेऊन तुला काय करायचं हाय? ती आप या वाटेला लाग यावर
मी बैलं घेऊन खोपीवर गेलो. मी खोपीवर जाऊन पोचू तवर ितनं पंग याची व ती गाठली
असंल. ितथनं फु डं मी वैरणकाडी कर तवर ितनं घर गाठायला पायजे, िनदानला थब या या
आत ती येशीत तरी याला पायजे का नको?’’
हा सगळा खुलासा ऐकू न गौरामावशी अनमान धब यानं बोलली, ‘‘अर संबा, मग
हातारी पंग या या व तीवर हाई तर देसाई या खोपीत थांबली तर नसंल?’’
संभा गौरामावशी या त डाकडं टक लावून बघत रािहला. ितचं बोलणं काही खोटं न हतं.
पावसा या आधी वावटळीगत वारं सुटलं होतं. एखा ा वेळेस हातारी म ये थांबलीही
असेल, असा िवचार या याही मनात चमकू न गेला आिण तो हणाला,
‘‘मधी कु ठं थांबली असल हंता?’’
‘‘ हय, असंल बघ देसाया या खोपीत हाईतर पंग या या म यात.’’
‘‘ते हवं, ितथं थांबली हणावी तरी पाऊस जाऊन कती वेळ झाला क , आतापतूर याला

@BOOKHOUSE1
पायजे होती.’’
‘‘अरं कशी येणार? वगळीला पानी आलं असंल.’’
‘‘मग अजून पानी हायलंय?’’
‘‘अरं हातारं माणूस एकटं कसं येणार? कोण तरी संग घालवत येतो हणालं असंल.
मोडला असंल येळ.’’
‘‘असं हणता...?’’
मग याची बायको बोलली,– ‘‘िवचार करत काय बसलाइसा? खंदील घेऊन जावा
आडवं.’’
गौरामावशीही हणाली, ‘‘ हय, िनदानला बघून तरी ये जा.’’
संभा उठला. बायकोनं कं दील लावून दला. कं दील हातात घेऊन तो दारा या कोप यात
गेला आिण बायकोनं िवचारलं, ‘‘ितथं काय करतासा?’’
‘‘पायांत पायताण घालतो.’’
‘‘बघा गौरामावशी, सु ीवर हैत का बघा!’’
‘‘का गं काय झालं?’’
‘‘अहो, पायताण कशाला घालता. पायताण चालंल का वगळीला आता?’’
‘‘खरं च क .’’ असं हणून संभा आप या िवचारातच बाहेर पडला. दारा या त डाशी येऊन
बायको हणाली, ‘‘वाटेला िच कूल झाला असंल, नीट पायाकडं बघून जपून जावा...थांबा
जरा...’’
‘‘का गं? आिन काय सांगतीस?’’
 ‘‘काय सांगत हाई ही काठी घेऊन जावा. पाऊस पडू न गेलाय... उका ाचं दस....
हातात काठी असूं ा.’’
बायकोनं दलेली काठी हातात घेऊन संभा वाटेला लागला. आप या तं ीतच तो वेशी या
बाहेर पडला. पाणी वा न गेले या पांदीनं पुढ िनघाला. गार वारा अंगाला झ बू लागला. एका
तालासुरांत बेड या आरडत हो या. रात कडे करर करीत होते. दो ही बाजू या झुडपांत
िशरणारा वाराही सुई सुईऽऽ असा आवाज देत होता. या तालावर पायाचा ठे का ध न
चाललेला संभा िचखल तुडवत सुसाट सुटला होता. देसायांची खोप आली तसा तो डगर चढू न
वर गेला. धडधड या काळजानं थेट खोपी या त डाला जाऊन उभा रािहला. देसायाला समोर
बघून तो हणाला, ‘‘काका, आमची हातारी पावसाचं िहतं काय थांबली बंबली ती का?’’
न बोलताच देसाई जवळ आला. नीट त ड याहाळू न हणाला, ‘‘कोण, संबा का?’’
‘‘ हय मी संबा.’’
‘‘अरं माझी हातारी बिघतलीस का?’’
‘‘ हाई बाबा, तुझी हातारी काय आली हाई. ितला बघायला हातांत खंदील घेऊन
आलास हय?’’
‘‘ हय अजून घरलाच आली हाई हो.’’
‘‘म यासनं अजून घरलाच आली हाई हय?’’
‘‘ हय, अजून आलीच हाई... पाचावर धारण बसलीया हवं.’’ असं बोलून तो आ या
पावली मागं फरला आिण देसाईकाकानं याला हळी दली, ‘‘थांबर ऽऽ पोरा...संभा.’’

@BOOKHOUSE1
‘‘जी.’’
‘‘जरा िहकडं ये.’’
‘‘काय हो काका?’’
‘‘कु ठं िनगालाईस?’’
‘‘बघतो क फु डं जाऊन.’’
‘‘फु डं कु ठं बघणार?’’
‘‘ पंपळा या व तीपतूर जातो.’’
‘‘असं हय? एक इचा का?’’
‘‘इचारा क .’’
थरथरणारी मान सावरत हाता यानं िवचारलं, ‘‘बोल याचा राग मानू नको, पर या
हातारीला आता रानात कशाला येऊ देतोस रे ? ितला घरात बसवून एक भाकरी खायला
घालायचं होईना हय तुला?’’
‘‘ितनं गप बसून खायला पायजे का नको? ितला कोन रानात चल हणतंय हय? ती
ऐकतच हाई याला काय करायचं?’’
‘‘ऐकत हाई?’’
संभा सांगू लागला, ‘‘म त सतरांदा सांगून बिघतलं. उगीच रानात येऊन बसतंय.
मराय या वेळला सु दक मला रानात घेऊन चला हणणारी हातारी हाय ती!’’ आिण
संतापलेला संभा अभ बोलून गेला, ‘‘आिन कवा झालं तरी असेच होनार बघा काका. एकां ा
दवशी ती रानात बसूनच पुटुकिशरी म न पडनार.’’
 रागा या तावात संभा असं बोलून गेला आिण बोलूं नये ते बोललो असं वाटू न जीभ दातांत
ध न तो गप उभा रािहला.
अिधक न बोलता देसाई काकाही मान हलवून हणाला, ‘‘बरं जा, बघ जा.’’
जड पायानं संभा मागं फरला आिण याचं काळीज धडधडू लागलं. पायाखालची वाट
ओसरे ना झाली. तो कसाबसा पाय उचलू लागला. घामानं कु डतं पाठीला िचकटू लागलं.
पंग यांची व ती जवळ आली आिण छाती धडधड क लागली. एक हणता सतरा िवचार
मनात येऊ लागले. ढेपाळलेला संभा व तीवर आला आिण आपण होऊन न िवचारता हातात
कं दील ध न गप उभा रािहला. हातारी कु ठं दसेना झाली आिण बशा बैलागत यानं मटकन्
खाली बैठक मारली. लुळी पडलेली कं बर दो ही हातानं ध न तो आत बघत रािहला आिण
मा ती पंग या जवळ येऊन हणाला,
‘‘कागा, रात क न आलाईस?’’
संभाला बोलणं सुदरे ना झालं. जीभ वळे ना झाली. एक आवंढा िगळू न तो हणाला,
‘‘ हातारीला बघायला आलोय गा.’’
‘‘ हातारीला बघायला?’’
‘‘ हयगा, ती अजून घरालाच आली हाई.’’
संभाचं त ड याहळू न मा तीनं िवचारलं,
‘‘काय भांडाण बंडान झालंतं हय?’’
‘‘भांडान फं डान काय हाई गा’’ असं हणून यानं सारी ह कगत सांिगतली आिण रं दासा

@BOOKHOUSE1
चेहरा क न तो गप आपला कं दलाकडं बघत बसला. तेव ात आत बसलेली मा ती
पंग याची बायको उठू न बाहेर आली आिण या दोघांना बोलत बसलेलं बघून हणाली,
‘‘काय हो, काय बोलाय लागलायसा?’’
मा ती हणाला, ‘‘ हातारीला बघायला संभा आलाय.’’
‘‘कोण चं ामावशी?’’
‘‘ हय.’’
‘‘ या ी बघायला हणजे?’’
‘‘ितचा काय प याच हाई हणं!’’
पदर दाडवाणाला ध न ती बोलू लागली, ‘‘प या नसाय काय झाल? वारं सुटलं तवा या
गावाकडं जाताना दस या क . ा खाल या पांदीनंच गे या हवं.’’
‘‘गावाकडं जाताना दसली?’’
‘‘ दसली आिण कसलं! मी चांग या दोन ह या सु दक मार या; पर या आप या नादात
तशाच फु डं िनघून गे या. मी हटलं वारं सुटलंय तवा गे या असतील घर या वडीनं
लगालगा.’’
हे ऐकू न मा ती बोलला, ‘‘अरं संबा, मग हातारी गावातच कु ठं . तरी बसली असंल.’’
संभा या काळजानं ठाव सोडला होता. आपली कं बर ध नच तो हणाला, ‘‘गावांत
हाईगा ती. ितची बसायची सगळी घरं बिघतली.’’
‘‘अगा मग रानात हाई, गावात हाई तर जाती कु ठं ती!’’
‘‘तेच काय कळना झालंय!’’
 ‘‘अगा मग ो घोरच लागला हणायचा क गा.’’
‘‘कसला घोर–!’’ असं वत:शीच हणून संभा उठला आिण भडाळलेल े पाय घेऊन घरला
िनघाला. याला उठताना बघून मा ती बोलला,
‘‘का िनघालास?’’
‘‘जातो क . बघतो जातो. एखा ा येळला घरात येऊन बसली असंल.’’
‘‘ हय, आली असलं कु ठं जाती?’’
संभा व ती सोडू न खाली आला आिण मागनं इशारा देत मा ती हणाला, ‘‘बेतानं जा रं
बाबा. राड झालीया पांदीला.’’
पांदीत उतरले या संभा या अंगावर झररकन् काटा उभा रािहला. चालता चालता तो
थांबला आिण कं दलाची वात क न पु हा चालू लागला. पांदी या दो ही बाजूंना नजर देत
पुढं िनघाला. पूर येऊन गेले या पांदी या दो ही कडेला ओला चगाळचोता आिण काट या
दसत हो या. यावर पुरा या पा याचा फे स साचून रािहला होता.
जीव मुठीत ध न संभा घराजवळ आला. सो याला दहा-पाच माणसं बसून रािहली होती.
सारा गोतावळा जमा झाला होता. ती सारी माणसं याचीच वाट बघत होती. हातात कं दील
घेऊन तो एकटाच दारात आला तसं सग यां याच त डचं पाणी पळालं. या या चुल यानं
खाक न िवचारलं, ‘‘काय झालं रं ? एकटाच आलास?’’ कं दील पुढं ध न संभा खाली बसला
आिण ग यातला द ं का दाबून बोलला, ‘‘ हातारीचा काय प या हाई.’’
‘‘ितथंबी हाई?’’

@BOOKHOUSE1
‘‘ हाई.’’ असं हणून संभानं मान वर के ली आिण सग यां या त डाकडं िभरिभर या
नजरे न ं बघून तो हणाला, ‘‘हे काय झालं हणायचं. काय कळं ना! कु ठं गडप झाली
हातारी!’’
कु णालाच काही कळे ना झालं. सारे च एकमेकां या त डाकडं बघत बसले आिण मग
चुल यानं िवचारलं,
‘‘संभा, कु ठवर जाऊन आलास रं ?’’
‘‘पार पंग या या व तीपतूर जाऊन आलो.’’
‘‘अरं मग आप या म यापतूर जाऊने होतास? काय लांब होतं हय आपलं रान ितथनं?’’
एक उसासा सोडू न संभा हणाला,
‘‘ हाई काका, हातारी हाई.’’
‘‘तुला काय हायती?’’
‘‘अहो मा ती पंग या या बायकू नं सु दक ितला गावाकडं येताना बिघतलंय.’’
‘‘अर एकां ा येळला वारापाऊस बघून वाटतनंच माघारी फरली असंल. जाऊन बघून
याचं मदा. पंग या या व तीपतूर गेलास आिण ितथनं तुला फु डं जाता आलं हाई?’’
दुसरा एकजण बोलला, ‘‘ यात काय लई क पडत होतं हय संभा?’’
‘‘क कसलं!’’ असं हणून संभा पु हा हातात कं दील घेऊन उभा रािहला आिण घायकु ती
येऊन बोलला, ‘‘अजून जाऊन येतो.’’
‘‘थांब’’ असं हणून याचा चुलता आप या पोराला हणाला, ‘‘राऊ, तूबी जारं संगट.
लगालगा दोघं जाऊन बघून या जावा. एकां ा येळंला हातारी खोपीतच बसली असल
रानात.’’
संभा आिण राऊ दोघेही बाहेर पडले. सपा ानं रानाकडे िनघाले.
आशा ध न ते दोघेही आप या रानात या खोपीवर आले. दावणी या जनावरािशवाय
खोपीत दुसरं कोणी न हतं. रानातही हातारी नाही हे बघून संभाला हबका बसला. धसका
घेतलेला संभा कं दला या उजेडात या खोपीकडं उगचंच पाहत रािहला. हातारी रानात
नाही, गावात नाही, मग ती कु ठं गेली हणायची? काही कळे ना झालं. संभा येडबडू न गेला.
िम यागत उगाचच उभा रािहला. न बोलता ते एकमेकां या त डाकडे बघू लागले आिण
काही यानीमनी नसता एकाएक हाक आली.
कु ठनं तरी हळी आली, ‘‘संबा ए ऽऽ संबा ऽऽ’’
हातात कं दील ध न खोपीपुढं उभा रािहले या संभा या अंगावर झरझर काटा उभा
रािहला. या आवाजा या दशेकडं मान वळवून तो हणाला,
‘‘हळी आ यागत झाली गा.’’
‘‘झाली कसलं? मला बी ऐकायला आली हवं?’’
तेव ात रानातनं पु हां हळी कानावर आली,
‘‘संबा संबा ऽऽऽ क् ..... ए ऽऽ संबा ऽऽ.’’
धाप लाग यागत संभाची छाती खालवर होऊ लागली. हषवायू झा यागत तो हणाला
‘‘ हातारी हाय गा, हातारी हाय!’’
जागचा पाय उचलून ते दोघेही पळत सुटले. कानोसा घेत बांधाबांधानं चालले आिण पु हा

@BOOKHOUSE1
हळी आली तसे थेट आं या या झाडाकडं वळले.
ते पळत आले, तशी झाडा या बुं याला टेकून बसलेली हातारी उठू न उभी रािहली. थोडा
वेळ मायलेक एकमेकांकडं बघत रािहले आिण मग डबडबलेल े डोळे पुसून संभा बोलला,
‘‘आए, काय हणायचं गं तुला! खु यागत िहतं काग बसलीयास? आम या त डाचं पाणी
पळवून लावलंस बघ!’’
‘‘काय क रं बाळा?’’
खॅस मार यागत संभा हणाला, ‘‘पावसाआधी घरला जाशील हणून तुला फु डं धाडली
आिण तू िहतं येऊन बसलीस हय? काय हणायचं तरी तुला?’’
‘‘काय सांगू पोरा! लगा लगा पांदीनं िनघालो का? देसाया या रानापतुर गेलो बघ आिण
वारा सुटला का? बदाबदा देसाया या झाडाचा आंबा पडताना दसला, माझं काळीजच
इदाळलं! पाऊलच फु डं पडेना झालं.’’
‘‘आिण मग?’’
‘‘तशीच फरलो माघारी. हटलं आप या झाडाचा आंबा काय करतोय बघावं.’’ आिण
डो यांत पाणी आणून ती खाली बसली. गोळा क न ठे वले या आं या या ढगाकडं बघत
हणाली, ‘‘बघ ही कती नासाडी झाली. वा यानं सारं झाड वरबडू न काढलं रं पोरा. पोटात
भडभडू न या लागलंय मा या!’’
‘‘अगं मग िहतच कशाला बसून हायलीयास?’’
‘‘तर काय? हे आिण कु ण हेल ं तर काय करायचं बाळा?’’
खॅस मा न संभा हणाला,
 ‘‘मग काय सारी रात िहतंच बसणार तीस?’’
‘‘ हय. तुझी वाट बघत बसले होते.’’
या भाव ा हातारीवर राग काढत तो हणाला, ‘‘बसणार क तू! तू िहतं झाडाखाली
बसलीयास हणून आ हाला सपान पडलंय! चल, शानी हैस!’’

@BOOKHOUSE1
 सोबत
दवस मावळायला आला होता. घरला जायला उशीर होईल हणून िप ाचा गोपाळा
सामानसुमानं भरलेली सोबत कलतानाची िपशवी हातात घेऊन लगबगीनं चालला होता.
खाली बघून झपा ानं िनघाला होता. पायांत या चढावांचा कु र कु र आवाज होत होता. जसा
आवाज होईल तसा तो रे टून पाय टाकत होता. अंगात लय भरली होती आिण पावलं एका
ठे यात पडत होती.
तालु याचं गांव लांब मागं रािहलं. गोपाळा माळवाटेला लागला. चढावा या दाबानं
पायाखालचा फु फाटा वर उडू लागला. पायावरचं धोतर लाल होऊ लागलं. कु सळं डसूं
लागली; तशी यानं हातातली िपशवी खाली ठे वली. धोतर वर उचलून कमरे ला खोवलं. मान
वर क न मावळतीला बिघतलं. दवस नुकता मावळला होता. आता झपा ानं जाणं भाग
होतं. वाटेला कोणाची सोबतही न हती. यानं उ या उ या िवचार के ला. इथं जरा टेकावं
@BOOKHOUSE1
आिण त डात बार भ न सुटावं.
खाली ठे वलेली िपशवी यानं उचलून हातात घेतली. एक कासराभर चालून तो पुढं आला.
िजथून दोन-तीन गावाला वाटा फु ट या हो या, ितथं टेकायला एक िवसा ाचा दगड होता.
या दगडापयत तो चालून आला. कमरे चा बटवा काढू न यानं हातांत घेतला आिण िपशवी
खाली ठे वून तो दगडाला पाठ लावून बसला. तळहातावर तंबाकू घेऊन अंग ानं मळीत
रािहला आिण एकाएक याची नजर लांब गेली.
या माळे वरनं एकटीच एक बाई चालत येताना दसली.
तंबाकू चोळायची थांबवून तो बघत बसला. पा या या धारे बरोबर काही तरी तरं गत यावं
तशी ती बाई जवळ येत चालली, तंबाकू ची फक मा न यानं नजर टाकली. िपकं िनघालेली
रानं माळं मोकळी पडली होती. सं याकाळचा मोकळा वारा कानांत घू ं ऽऽ करत होता.
आजूबाजूला माणूस न हतं, काणूस न हतं. माळवाटा ओसाड दसत हो या आिण बाईमाणूस
अशा ित हीसांजे या वेळेला एकटीच येताना दसत होती.
गोपाळा या छातीत धडधड झाली. त डातली पंक यानं बाजूला टाकली आिण मघाशी
वर कमरे ला खोवलेलं धोतर यानं खाली सोडलं. पाया या उघ ा न या धोतरानं झाकू न
घेत या आिण नजर लावून तो वाट बघत रािहला. तंबाकू लागून भोवंड आ यागत झाली.
एक जवान पोरगी जवळ येत होती. दम लागून ितचा ऊर खालवर होत होता. खां ावरचा
पदर वा यानं उडत होता. िशडांत वारं भर यागत झालं होतं. ती जवळ आली तरी ओळख
लागेना, तसा गोपाळ मनात हणाला,– ‘‘बायली कोण ही? आिण एकटीच कु ठं िनघालीय?’’
काही समजायला माग न हता. भुल यागत गोपाळा बघत रािहला. या उजाड माळावर
दोघांिशवाय ितसरं माणूस न हतं. ती भुल यागत दसत होती. जीव धपाप यागत ऊर वर-
खाली होत होता. एव ा मोक या माळावर एकच माणूस दसत होता. याला बघून ती
जवळ आली आिण हातातला बटवा टाकू न गोपाळा उठू न उभा रािहला.
वा यावर उडणारा पदर एका हातानं साव न ती हणाली, ‘‘कबनूरची वाट हीच का?’’
हातात िपशवी घेत तो बोलला,
‘‘ हय. हीच क कबनूरची वाट. कु टं कबनूरला जायचं हय?’’
‘‘कबनूरला जायचंय’’ असं हणून ती घुटमळली आिण पाऊल न उचलता ितथंच उभी
रािहली. दोन-तीन दशेला फु टलेला वाटांकडं बघत ितनं िवचारलं, ‘‘हीच वाट ना?’’
‘‘ हय. हीच वाट. नवीन आलाय हय?’’
‘‘नाही. परवा, एकदा आले होते. आता दुस यांदा चाललेय.’’
असं हणून ितनं पाऊल उचललं आिण मागं वळू न िवचारलं,
‘‘तु ही कु ठं िनघालाय?’’
गोपाळा या छातीत जरा धडपड झाली. धीर क न तो बोलला, ‘‘ याच वाटेन ं मलाबी
याचं हाय, चला.’’
एकाच वाटेनं दोघेही िनघाले. एकमेकांकडे चो न बघत चालू लागले. पायांतले चढाव कर
कर वाजू लागले, तसा गोपाळा पाय रे टून टाकू लागला. पायावर भार देऊन चालू लागला. ती
मु ाम अंतर सोडू न बाजूनं चालू लागली तसा गोपाळही सावध होऊन एका बाजूला झाला.
बैलगाडीनं पाडले या एका चाकोरीतून तो िनघाला आिण पलीकड या दुस या चाकोरीतून ती

@BOOKHOUSE1
चालत रािहली.
चालता चालता मान ितरपी क न ती बोलली,
‘‘बरं झालं, तुमची सोबत िमळाली.’’
काय बोलावं हे गोपाळाला कळे ना झालं; पण ित या बोल यानं याची भीड मोडली आिण
मान वळवून तो उगीचच हसला. तीही हसली आिण दोघे चालू लागली. गोपाळा या
पायांतला चढाव मो ानं वाजू लागला. ितचं ते गोड हसणं या या नजरे समोर जसं या तसं
उभं रािहलं. ितचं त ड गोबरं होतं आिण गाजरा या बुडर यागत गालावर लाली होती.
मुखडा रसरशीत होता. नाक इवलंस ं होतं आिण ओठ लालचुटुक होते. जपानी शगे या
दा यागत.
चढावांचा आवाज करीत चालता चालता यानं वळू न पािहलं. आंबा पाडाला आला होता.
वानी मुसमुसत होती. पोरगी गज यागत ग भरली होती. त ड िशवले या पो यागत उं च
दसत होती. ित या साडीला जरीचा काठ होता. पदर भरजरी दसत होता. मावळती या
काशात पदराची जर झागमग झागमग करत होती.
नजर न उचलता खाल मानेनंच ितनं िवचारलं,
‘‘जायला अजून एक तास तरी लागंल नाही?’’
‘‘हां. तास घटका लागनारच क .’’
‘‘अजून तीन मैलांची वाट असेल?’’
‘‘हां, िततक असंल क ’’ असं हणून यानं मान वळवून िवचारलं,
‘‘येळ के ला िनघायला?’’
 ‘‘काय करणार, गाडी म येच अडू न रािहली.’’
अंदाज घेत यानं पु हा िवचारलं.
‘‘कु ठनं आला हणायचं?’’
‘‘मी इचलकरं जीची.’’
‘‘इचलकरं जीकरण हाय हय तु ही!’’ असं हणून तो एकाएक हसू लागला. याचं हसणं
थांबलं आिण ितनं भीत भीत िवचारलं,
‘‘का, हसला का?’’
टक लावून ती ितरपी बघत चालली तसा गोपाळ पायाखालची चाकोरी सोडू न मध या
वाटेव न चालू लागला आिण ित या ितर या नजरे ला नजर देत हणाला, ‘‘हसू नये काय
माणसानं?’’
चाकोरी याही पलीकडनं चालत ितनं िवचारलं,
‘‘एवढं कशाचं हसू आलं?’’
तो पु हा हसून हणाला, ‘‘एक आठवण झाली.’’
‘‘कसली?’’
‘‘उचल करं जी िन टाक त डात अशी एक हण हाय. तुम या ा इचलकरं जीवरनं आता
याची आठवण झाली हो.’’
एकाएक ितचा चेहरामोहरा बदलला. ती गोरीमोरी झाली. चया बदललेली दसली तसा
तो मान खाली घालून मुका ानं चालू लागला. तीही न बोलता पाऊल उचलू लागली. म ये
@BOOKHOUSE1
अंतर सोडू न गोपाळा पु हा चाकोरीतून चालू लागला. दलासा वाटू न ितनं िवचारलं, ‘‘तु ही
कबनूरचे न हे?’’
‘‘ हाई. मला फु डं जायचं हाय.’’
‘‘पुढं कु ठं ?’’
‘‘मावळणीकडं िनघालोय– चंदरु ला.’’
एव ानं ितचं समाधान झालं आिण मग यानं िवचारलं, ‘‘कबनुरात कु णा या घरला
हणायचं?’’
ती हसून हणाली, ‘‘कु णा या घरला नाही.’’
‘‘तर मग?’’
‘‘मी ितथं िशि का आहे. परवा बदली होऊन आलेय.’’
‘‘असं हय?’’
‘‘उ ा शनवार ना?’’
‘‘ हय आज सु रवार.’’
‘‘उ ा सकाळची शाळा.’’
‘‘ हय, उ ा शनवार.’’
‘‘सकाळची शाळा हणून आज यावं लागलं.’’
बोलता बोलता ित हीसांज टळू न गेली. कडू स ं पडलं. अंधार गुडुप झाला. वारं अंगाला गार
लागू लागलं. उजाड माळ भयाण दसू लागला. अंधार खायाला आ यागत वाटू लागला.
चाकोरीतून चाललेला गोपाळ हणाला, ‘‘फपु ातनं चालू ं नका. मधनं चला.’’
न ऐक यागत क न ती तशीच चालत रािहली तसा तो बोलला, ‘‘फफु ात लांबडी
बस यात हणून हणतो मधनं चाला.’’
चाकोरीतून ती वर आली आिण मध या वाटेन ं चालू लागली. ितला सोबतीचा आधार वाटू
लागला. ितर या नजरे न ं ितनं बिघतलं. खाली मान घालून तो चाकोरीतूनच चालला होता.
अंगाभोवती पदर लपेटून घेत ती बोलली, ‘‘लांबडी असतात तर तु ही तरी का चाकोरीतून
चालता?’’
पायाखालची वाट बदलत तो जवळू न चालू लागला. दोघेही एकमेकाला लागून चालू
लागली. अंधार काळािम झाला होता. पायाखालचंही दसत न हतं. ती जपून पावलं टाक त
हणाली,
‘‘वाट तरी नीट आहे ना?’’
धीर देत तो बोलला, ‘‘सावकाश चालू.’’
‘‘िन मी वाट चालून झाली का?’’
‘‘हां, िन मी झाली असंल क .’’
‘‘ हणजे अजून एवढीच वाट चालायला पािहजे.’’
‘‘हां ऽऽ अजून एवढं चालाय पायजे.’’
बोल या या नादात ितला ठे च लागली आिण तोल सावर यासाठी ितनं याचा हात
धरला. खाली बसत ती हणाली, ‘‘मेली वाट तरी धड आहे!’’

@BOOKHOUSE1
‘‘लई लागलं काय?’’
‘‘नाही, जरा कळ आली.’’
‘‘तरी मी हणतो सावकाश चला.’’
ती उठू न चालू लागली. गोपाळानं दुस या हातात िपशवी घेऊन मधला हात मोकळा
ठे वला. दोघंही सावकाश चालू लागले. जपून पावलं टाकू लागले. चुकून हाताला हात लागू
लागला. ती हणाली,
‘‘तरी बरं , तुमची सोबत तरी आहे. आणखी थोडा वेळ झाला असता हणजे मला एकटीला
यावं लागलं असतं.’’
ित या मऊ हाताला बोट लावत तो बोलला,
‘‘नेमानेमी असती. वेळ बरी हणायची.’’
‘‘होय, वेळच बरी.’’

चालता चालता यानं गपकन् हात हातात घेतला. एक मुरका मा न ती हणाली, ‘‘हे
काय? हात सोडा.’’
हात न सोडता तो हणाला, ‘‘ठे च लागून पडशील, गप चल.’’
हात हातात देऊन ती याला खेटून चालू लागली. एका या अंगाची ऊब दुस याला लागू
लागली. हात जवळ ओढत यानं िवचारलं,
‘‘ हय, नाव सांिगतलं हाई?’’
ती लाजली आिण गालात हसून हणाली,
 ‘‘मी राधा.’’
खाली वळू न तो बोलला,
‘‘आिण मी गोपाळा.’’
मान वाकडी क न ती हणाली,
‘‘चला, ो काय चांडापणा. गप चला क वाटेन.ं ’’
‘‘काय तंय याला!’’
‘‘ !ं ते काय घर हाय?’’
‘‘राधे!’’
‘‘ऊं ! ऊं ऽऽ! चला गप.’’

हाताला हात लागू लागला तशी ती सावधपणे चालू लागली. म ये अंतर सोडू न पावलं
टाकू लागली.
एकाएक ती पाय ध न मटकन खाली बसली आिण हातातली िपशवी टाकू न गोपाळा
जवळ गेला. यानं घाब न जाऊनं िवचारलं,
‘‘काय झालं?’’
‘‘काटा मोडला.’’
‘‘सु ीनं चालायचंच हाई. काटा मोडंना तर काय ईल,’’ असं हणून तो खाली वाकला
आिण आवाज चढवून हणाला, ‘‘हां गप. काटा मोडला हणून डो यांत पानी आणतीस?’’
@BOOKHOUSE1
‘‘कळ आली, काय क ?’’
‘‘आण पाय िहकडं.’’
‘‘घसमुस यागत असं का करता?’’
‘‘आता गप बस. दे पाय िहकडं.’’
‘‘बेतानं बेतानं.’’
यानं पाय आप या मांडीवर घेतला आिण कानात बोटं घालून ितनं त ड फरवलं. काटा
उपसत तो हणाला,
‘‘बायली, डांबार दसतोय काटा!’’
‘‘असू ा! तु ही काढायला घ हाय हवं?’’
त ड पुढं क न तो हणाला, ‘‘राधे’’
मांडीवरचा पाय काढू न घेत ती हणाली,
‘‘गप चला आता.’’
ती उठू न चालू लागली. तसा तोही चालू लागला....
दोघंही जवळू न चालू लागले. कती चाललं तरी वाट ओसरे ना झाली. अंधारात धड पुढलं
काही दसेनाही झालं. चालता चालता ितनं िवचारलं,
‘‘वाट तर चुकली नाही?’’
‘‘वाट कशी चुकंल?’’
‘‘मग अजून गाव कसं येईना?’’
 ‘‘आपुन अंधारात चाललोय. येळ लागायचाच.’’
ती थांबून हणाली, ‘‘समोर दवे दसतात तेच ना गाव?’’
‘‘कु ठं ?’’ असं हणून तो ित याजवळ गेला आिण ित या बोटा या दशेनं बघत हणाला,
‘‘हा, तेच. मैलभर हायलं बघा.’’
‘‘मग चला झपा ानं.’’

‘‘झपा ानं काय चालतीस? ही पाणंद लागली. फु डं वडा हाय हवं!’’

‘‘आवाज येतोय यो मग व ा या पा याचाच जनू.’’
‘‘बघ कसं धाडधाड वाजतंय पानी!’’
उभी रा न ती हणाली, ‘‘अगं बया? व ाला पूर आलाय का काय हो? पाऊस हाई पानी
हाई आिण व ालाच कु ठलं पानी आलं हो!’’
‘‘मागं कोकणात पडला असंल. ितकडं पाऊस झाला हणजे िहकडं पूर येतोय.’’
ती झपा ानं चालू लागली. दोघंही ओ ाजवळ थांबले. ओढा दुथडी भ न वाहत होता.
उसळी घेत पाणी पुढं चाललं होतं. धाडधाड आवाज होत होता. यानं धोतर वर खोवलं आिण
पाय पा यात घातला. काठावर उभी रा न ती ओरडू लागली, ‘‘अहो, पा याला वड असल.
ऐका माझं’’
‘‘पानी मांडीइतकं हाय.’’
‘‘असूं ा. मागं फरा.’’

@BOOKHOUSE1
तो मागे फरला. काठाला आला आिण पा यात रा नच हणाला, ‘‘हात धर हातात.’’
‘‘खुळं का शानं!’’
‘‘धर तू हात!’’
छातीभोवती हात धरत ती हणाली,
‘‘काय याड लागलंय काय तु हा ी?’’
‘‘तर काय िहतंच काठाला मु ाम करायचा हणतीस का काय?’’
‘‘पानी वस ा, आिण मग जाऊ हणं.’’
‘‘खुळी का शानी? हात आण िहकडं.’’
तो जरा वर आला आिण बळे च ितचा हात ध न हणाला, ‘‘तू घाब नको.’’
‘‘जायाचं हणता....?’’
‘‘हं बा!’’ आिण हाताला ध न यानं ितला खसकन् खाली ओढली.
‘‘आहो, आहो’’ असं हणून ती बोलली, ‘‘तु हाला दम हाय का हाई तरी!’’
‘‘ यात दम आिण कसला आलाय?’’
‘‘थांबा क . लुगडं िभजंल.’’
‘‘एका हातानं ितनं लुगडं वर धरलं आिण या या हातात हात देऊन ती पा यात उतरली.
‘‘पा याला वड लई हाय हो!’’
‘‘हात घ धर.’’
‘‘पर कु णी सांिगतलंय एवढं! का जीव धो यात घालायचा?’’
 ‘‘तु यापरास काय माझा जीव लई हाई!’’
एकाएक काठाला आले आिण पा यातून सुटका झा यावर ती हणाली, ‘‘बया बया बया,
माणूस हैसा का कोण!’’
समोर बोट क न तो हणाला,– ‘‘ दवं दस यात का? गाव आलं बघ.’’

समोर बोट क न ितनं िवचारलं,

‘‘समोर दवे दसतात तेच गाव ना?’’
‘‘हां तेच क गाव. जवळ जवळ आलं आता.’’
ितचा जीव भां ात पडला. महासंकटांतून सुट यागत झालं. ितला नवा प आला. ती
झपाझप चालू लागली. गोपाळाचा पाय रगाळू लागला.
गाव नजीक आलं, तसं मागं बघून ती हणाली, ‘‘चला भरभर. आधीच उशीर झालाय.’’
पाय उचलून तोही झपा ानं चालू लागला. दोघेही वेशीत आले. सोबत संपत आली.
बोलणं सुचेना झालं. असंच चालत रहावंसं वाटू लागलं. तीच बोलली, ‘‘रा बरीच झालीय
नाही?’’
‘‘ हय. रात ब ल झाली.’’
‘‘तु हाला अजून पुढं जायचंय.’’
या या मनात चलिबचल झाली. तो पुटपुटला,
‘‘वाट अजून लांब हाय. मु ाम करावा ऽऽऽ का काय करावं....’’

@BOOKHOUSE1
ती काहीच बोलली नाही. गोपाळा ख टू झाला. वरकरणी न दाखवत हणाला, ‘‘जातो
झपा ानं.’’
एका ग ली या त डाशी येऊन ती उभी रािहली. तोही थबकला. हणाला, ‘‘का थांबला?’’
ती बोलली, ‘‘मी जाईन इथून.’’
ितला अखेरची याहाळत तो बोलला,
‘‘जाता िहतनं?’’
‘‘ .ं तु ही जावा आता.’’
‘‘बराय.’’
ती वळली आिण मागं न बघता एका ग लीत िशरली. थोडा वेळ तो या ग लीकडं बघत
उभा रािहला आिण मनाला हणाला, ‘‘बायली ितथनं िहतवर घालवत आलो, एक कपभर
याचं पानी तर पाजायचं!’’
यानं एक लांब सु कारा टाकला आिण झालं गेलं िवस न तो चालू लागला. एकटाच वाट
तुडवू लागला. वाट ओसरे ना झाली. याला आपलं घर कधी येईल असं होऊन गेलं. चालून
चालून या या पायात गोळे येऊ लागले. पायातले चढाव जड वाटू लागले. पाय रे टून पडेना
झाला. कांबळं पस न वाटेलाच गप पडावंस ं वाटू लागलं. हाताला िपशवीचं ओझं होऊ
लागलं. बोटं खचू लागली. अंगातलं बळच गेलं. चालणं िनभेना झालं. पाय उचलेना झाला.
गोपाळा रखडत चालू लागला. फग ा कु यागत पाय ओढत िनघाला.
रखडत रखडत तो िवसा ा या दगडापयत कसाबसा आला. तो उगाचच थांबला. नेमका
याचा पाय बट ावर पडला. वेळ बरी हणून यानं खाली वाकू न बटवा हातात घेतला.
िचमूटभर तंबाकू दाढेत धरली. खाली लोळणारं धोतर यानं वर कमरे ला खोवलं. शारीनं
बटवा जवळ ठे वला आिण हातात िपशवी घेऊन आप याच मनाला हणाला,
‘‘झाली एवढी शेवा र गड झाली! अजून पाच मैलांची वाट तुडवायची हाय.... चला,
उचला पाय.’’
मघाशी घालवत गेले या र याकडे तो पाठ फरवून उभा रािहला आिण दुसरा र ता
ध न पाय उचलू लागला!

@BOOKHOUSE1
वाटणी
िशवानं गो ातली शेणघाण काढली. खरा ानं गोठा व छ के ला. कडबा तोडू न
दावणीत टाकला. हशी या धारा झा या. सकाळचं सगळं काम आव न यानं याहरी के ली,
तरी याचा धाकटा भाऊ भीमा अजून अंथ णातच होता. एकदा-दोनदा हाक मा नही तो
उठला न हता. दुकणक यागत चांगलं खालीवर घालून मु कटू न पडला होता. आजारिबजार
हणावं तर तसंही काही न हतं. या या डो यातच काही तरी सणक आलेली दसत होती.
उनं चांगली चकचक त पडली. जोता चढू न वर आली; तरी भीमा काही अंथ णातनं उठत
न हता. त डावरचं पांघ ण काढायला तो तयार न हता. भीमानं अंथ ण धरलं होतं आिण
या या बायकोनं घरातला एक कोपरा धरला होता. हां नाही का ं नाही; एक कोपरा ध न
ती गप बसून होती. ित या त डाला िमठीच पडली होती. बस या जागेसनं ती हलत न हती.
चुलीकडे बघायलासु ा तयार न हती.
@BOOKHOUSE1
याहरी क न िशवा बाहेर सो यात आला. याचा बाप भंतीला टेकून िवचार करीत
बसला होता. िशवा या याजवळ गेला आिण खाली बसत हळू आवाजात हणाला, ‘‘काय
िनराळीच त हा सु झालीया घरात आज!’’
बाप न बोलता डोळे िमटू न गपच बसला. तसा िशवा पु हा हणाला, ‘‘ हय? हे काय
चाललंय हणायचं?’’
‘‘अरं , आता मी तरी काय सांगू? मला तर काय देवानं चार डोळं द यात काय? तु हाला
जे दसतंय तेच मला दसणार!’’
िशवा समजूतदार मुलगा होता, बापाचं बोलणं ऐकू न तो गप बसला. अिधक खल न करता
दोघेही बापलेक एकमेकांकडे बघत बसून रािहले. गप बसणंच शहाणपणाचं आहे हे या
दोघांनाही कळलं होतं.
एव ात िशवाचा आई बाहेर आली आिण तावातावानं हणाली, ‘‘डो याला डो क
लावून तु हीबी ग पच बसलाय हय?’’
हातारा बोलला, ‘‘तर मग काय करावं हणतीस?’’
फतकल मा न खाली बसत ती हणाली,
‘‘भीमा हात नातनं भाईर येईना झालाय. याची बायकोबी गप बसून हायलीया... काय
इचारलं तरी एकबी हाई, दोनबी हाई...’’
‘‘मग आता काय करावं?’’
‘‘काय करावं काय? भीमाला उठवून इचारा तरी.’’
‘‘ हणजे आधीच पेटलंय, यात पु हा चगाळा टाकायचा हय?’’
 ‘‘तर काय मग असंच धुमसत ठे वायचं?’’
हातारीचं बरोबर होतं. धुमसत ठे व यात तरी काय फायदा होता? काय एक घाव दोन
तुकडे क न मोकळं झालेलं बर असं वाटू न हातारा एकाएक उठला आिण मधघरात गेला.
भीमाजवळ जाऊन हणाला,
‘‘भीमा, पोरा, का उठं नास रं ?’’
एक नाही दोन नाही; भीमा गप पडू नच रािहला. भीमा काही बोलेना तसा हातारा खाली
वाकला आिण त डावरचं पांघ ण ओढत हणाला,
‘‘त डानं बोलायलाबी काय लई क पडाय लागलं काय तुला?’’
अंगावरचं पांघ ण काढलं तरी भीमा तसाच पडू न रािहला. हालवलं तरी उठे ना झाला.
हातारा खेकसून हणाला,
‘‘अरं , काय िबघडलंय ते सांग तरी आ हाला!’’
हातारीही जवळ येत हणाली,
‘‘ हवं, तू सांिगत यािशवाय आ हाला कळणार तरी कसं?’’
भीमा एकाएक खवळला. ताडकन् उठू न बोलला, ‘‘कसं कळणार तु हाला? तु हाला सारं
दसतंय, सारं कळतंय. काय तु ही डो यावर कातडं ओढू न घेतलेलं हाई का कानात बोळं
घातलेलं हाईत.’’
मनाला येईल तसं पोरगं बोलत सुटलं. या या बोल याला शडाही न हता आिण बुडखाही
न हता. यातनं काय अथ काढावा हेच कळत न हतं. मग िशवा पुढं येऊन हणाला, ‘‘अरं ,

@BOOKHOUSE1
हणजे तुला हणायचंय करी काय?’’
मुठीतलं एकच बोट पुढं क न तो हणाला,
‘‘तू बोलू नकोस! तुला मा या त डाला लागायचं कारण हाई.’’
‘‘अरं , त डाला कोण लागतंय?’’
‘‘तू ं बोलूं नको हणतो हवं?’’ असं हणून यानं आपलं त ड बापाकडं वळवलं आिण तो
िन यी वरात बोलला, ‘‘मी एकच सांगतो– मला येगळं हायचं हाय. माझी वाटणी टाका!’’
या या या बोल यानं सग यांना धसकाच बसला. आई-विडलां या त डचं पाणी पळालं.
भीमा पिह यापासून तकटी होता हे खरं ; पण ल होऊन चारसहा मिहने झाले नाहीत तंवर
तो आपली वाटणी टाका हणून बसेल अशी कु णाची क पना न हती. कशावरनं तरी सणं-
फु गणं िनराळं आिण वाटणी मागणं िनराळं !
हातारा आिण हातारी दोघेही हादरले. हातारा भीमाला हणाला, ‘‘अरं , असं एकाएक
दीडकां ावर याला काय झालं? कशापायी वाटणी पायजे हाय तुला?’’
‘‘कशापायी हणजे? माझी मनाची मज ?’’
हातारा कळवळला. यानं तळमळू न िवचारलं,– ‘‘भीमा पोरा, एका फळा या कापून दोन
फाक कराय या हनतोस?’’
पोरानंच उलटा सवाल के ला, ‘‘मग नको का करायला?’’
‘‘अरं , पण कशापायी असं दोन तुकडं करायचं हणतोस?’’
उभी असलेली याची आई मटकन् खाली बसत हणाली, ‘‘अरं , तु हाला एवढा जलम
दला. वीस वष तु हासंग ं झडती दली आिण आ हाला आता हातारपणी सुखानं एक घास
खाईन हटलं तर योबी असा िहरावून या लागलासा हय?’’
भीमा ओरडू न बोलला,– ‘‘कोण तुमचा घास िहरावून घेतोय? आिण कु णा लेकाला पायजे
हाय यो?’’
‘‘मा या त डाचा घास तुला पायजे हाय असं हणत हाई बाबा मी–’’ असा खुलासा क न
ती हणाली, ‘‘अरं आम या माघारी काय होणार असंल ते होऊ ा; पण डो यांदख े त तर हे
असलं बघाय नको. आजवर आ ही जतन के लं, िमळिवलं, वडला जत होतं यात भर घातली–
हे सगळं तु हापायीच के लंय हवं? का आिण कु णाला ाचं हाय?’’
भीमाही याच सुरात बोलला, ‘‘आिण कु णाला ाचं हाई; आ हालाच जर ाचं हाय तर
मग आमची-आमची वाटणी देऊन टाका. मी मा या िह शाचंच मागतो. मी तर काय जा त
मागतो?’’
पोरानं असं आडवं लावलं तसा हाताराही तापला. म ये त ड घालून तो हणाला,
‘‘हे बघ, मला आधी उ र दे. तु ही पोरं आपाप या बायका घेऊन असं येगळं झा यावर
आ ही हातारपणी आता कु णा या त डाकडं बघावं? तु ही कत सवत झाला हणून आ हाला
अशी पाळी आणता हय? ापायी तुमचा संभाळ के ला?’’
पोरगं अडेलत टूपणानं हणालं, ‘‘संभाळ करायचा हवता!’’
हातारा उसळू न बोलला, ‘‘ हय बाबा, तुझं खरं हाय! आ हीच जलम देऊन चुकलो. मग तू
असा बोलणारच क .’’
त डाला त ड लागलं आिण भांडण पेटत चाललं. कोणच कोणाची प ास ठे वीनासं झालं.

@BOOKHOUSE1
पोरगं मयादा सोडू न बोलू लागलं आिण दो ही सुनाही त ड वाजवू लाग या. िपकावर
बसले या भो ा कलकलू लागा ा तसा घरात कलकलाट माजला. छपरावरची कौलं उडू न
जायची वेळ आली. सकाळ या वेळीच घनच र भांडण सु झालं. ही मजा बघायला गद
लोटली. अंगणात माणूस मावेना झालं. त डात डीवरनं भांडण हातघाईवर आलं. पोरं बापाला
‘बाप’ हणेनात आिण आईला ‘आई’ हणेनात. चवताळले या वाघागत भाऊ एकमेकां या
अंगावर धावून जाऊ लागले. पोरं एकमेकां या अंगावर तुटून पडू लागली. तसा हातारा
यांना सोडवायला म ये जाऊ लागला आिण िबचारी आई पालथी पडू न आपलंच कपाळ
बडवून घेऊ लागली. दो ही सुनाही थैथै नाचून फु गडी घालू लाग या आिण एकमेक या
अंगावर तावदा न जाऊ लाग या. दंगाधुडगूस सु झाला.
पोरं आरा या बाहेर गेली. आवरे नाशी झाली तशी यांची आई उठू न उभी रािहली आिण
गळा काढू न हणाली, ‘‘अरं िच ागत उभं काय हायलायसा बघत? एकाला धाजण होऊन
ा ी आवरा क . अरं पायां पडतो तुम या....’’
गद तले एक-दोन लोक पुढं झाले तशी दहा-वीस माणसं यां या मागनं धावली. घंटा
झा यावर पोरं शाळे त घुसावी तशी ती आत घुसली. एके काला ितघाचौघांनी िमळू न कवळा
घातला तरी पोरं माशागत उसळी मारत होती. अशीच तास दोन तास त झा यावर
यांची डोक शांत झाली. घर जरा कलकलायचं थांबलं.
पोरांनी एवढा तमाशा के यावर आता घर एको यानं चालणार नाही हे बघून दो ही
पोरांना हातारा हणाला, ‘‘बाबांनो, तु ही आपापलं पंच बोलवा आिण ते सांगतील अशी
वाटणी घेऊन मोकळं हा. आता एक हा यात म या हाई.’’
पड या फळाची आ ा घेऊन भीमा बोलला,
 ‘‘आजच वाट या झा या पायजेत. यािबगर मी त डात पा याचा घोट घेणार हाई.’’
दुपारी ितस या हरीच पंच गोळा झाले. सुतार बोलावून घरादाराची मापं घेतली.
वयंपाकघरातली भांडीकुं डी बाहेर र यावर आली. हं ापासून ते ताटवा ा आिण
भां ावर झाक या या जमनी ताट यांपयतचा िहशेब झाला. उतरं डीची गाडगीमडक सु ा
िवभागली गेली. दुपारपासून रा ीपयत हे वाटणीचं काम सु च होतं... यातही दहादा
चकमक उडा या. अखेर एका दवसात वाटणी होऊन दो ही भाऊ वेगळे झाले.
एकं दर तीन िह से पडले. दो ही भावांचे दोन आिण आई-विडलांचा िमळू न एक.
वयंपाकघर भीमाकडं गेलं. पर ा या दाराकडनं यानं विहवाट करायची ठरली. मधघर
िशवाला िमळालं आिण आई-बापांना बाहेरचा सोपा िमळाला. रानातहा अशाच तान वाट या
झा या. वरकरणा जरा तान वाट या झा या अस या तरी दोन िह शांचा मालक िशवाच
झाला होता आिण यापदरी आप या आई-विडलांना सांभाळायचं यानं कबूल के लं होतं.
यातही काही वावगं न हतं. जो यांना सांभाळील याला यांची वाटणी िमळणार होती
आिण कु णाकडं राहायचं हे आई-विडलां या मज वर सोपवलं होतं. िह शा या आशेन ं यांना
सांभाळायला िशवा आिण भीमा दोघेही तयार होते. पण तकटी मुलाकडं राहायला ते तयार
झाले नाहीत. हणजे िशवा आिण आई-बाप एक झाले आिण भीमा िनराळा झाला.

दोन-चार दवस मनाला अवघड वाटलं आिण पुढं तेही वाटेनासं झालं. उलट, झालं ते बरं च
झालं असं वाटू लागलं. कधी तरी ही गो हायचीच होती. ती होऊन गेली, भांडणाचं मूळ
तरी गेलं अशी मनाची समजूत घालून आई-वडीलही आनंदात रािहले.
@BOOKHOUSE1
असेच आणखी आठ-पंधरा दवस गेले. दोघेही भाऊ आपाप या रानातले क क लागले.
जिमनीत घाम ढाळू लागले. आता मृग लागला हणजे जो तो आपाप या रानात वतं पेरणी
करणार होता. भीमा सारं हौसेनं करत होता. आई-बापांना वाटलं, बरं झालं. या िनिम ानं का
होईना पोरगं माग लागलं. पोरं िमळवती झाली. आपापला संसार करायला शहाणी झाली,
चार पैसाअडका िमळवून ती सुखी झाली, हे पाह यातच यांना आनंद होता, यांना तरी दुसरं
काय पािहजे होतं?
भीमाला मा तसं वाटत न हतं. तो आप या आई-बापांब ल मनात आकस ध न वागत
होता. िशवाला वाईट दवस यावेत, याची अ ा दशा हावी आिण आप या य
ज मदा या आई-विडलांनासु ा िशवाबरोबर भीक मागायची पाळी यावी, एक वेळ या
तुक ालासु ा ते महाग हावेत असं याला मनापासून वाटत होतं. कारण आई-बापाने
यांचा िह सा िशवाला दला होता! धाकटं पोर हणजे शडेफळ असतं! धाक ाला जवळ न
करता यांनी थोर या पोराची धन के ली होती! आप या आई-विडलांब लची याची माया
पार आटली होती. थोरला भाऊ तर याचा वैरीच झाला होता. भीमा असं आकसानं वागत
होता. या या आई- विडलांना मा याची क पना न हती. पोरगं ई यने आपला संसार
उभारतंय याच आनंदांत ते होते.

–आिण एक दवस भीमा आपली वाट वाकडी क न सो यात आला. वेगळं झा यापासून
यानं िशवा या घराची कधी पायरी चढली न हती. पर ाचं दार सोडू न तो कधी पुढ या
दाराला आला न हता. याला बघून हाता याला समाधान वाटलं. आप या बुडाखालचं
घ गडं काढू न याला देत तो हणाला,
 ‘‘बस. टेक ावर.’’
भीमा आप याच तो यात होता. हाता यानं पसरले या घ ग ावर न बसता बाजूला
बसत तो हणाला, ‘‘मी काय पावणारावळा हणून तुम या दारात आलो हाई. मला काय
करायचं घ गडं तुमचं?’’
‘‘तसं हवं. तु या अंगावरची पांढरी धडु त ं घान होऊ नयेत हणून घ गडं दल तुला.’’
हे सगळं सोडू न भीमानं एकदम मु ालाच हात घातला, ‘‘िशवादादा हाय हवं?’’
‘‘हाय. आत बसलाय ारी करत. काय काम काढलंय?’’
‘‘काय सोयरीक जमवायचं काम हाई, काय हाई. होऊं ा याची ारी आिण मग
सांगतो.’’ असं चम का रक बोलून पोरगं घु यागत गपच बसून रािहलं.
मधघरातून उठू न हातारी बाहेर सो यात येऊन बसली. पोरगं आपण होऊन बोलेल हणून
वाट बघत रािहली. या या त डातनं श द िनघेना, तशी तीच बोलली,
‘‘ ारी झाली नसली तर खातोस का एक अध कोर भाकरी?’’
आईकडे न बघताच तो हणाला,
‘‘जेवायला आलो हाई तुम या घरला.’’ आई िबचारी वरमून हणाली, ‘‘ ारी या
येळला आलाईस हणून हटलं.’’
‘‘मग तुम या िहतं ारी करायला मा या बायकू चं हातपाय काय अजून उरावर आ यालं
हाईत.’’
‘‘ितचं हातपाय उरावर यायला काय झालं?’’
@BOOKHOUSE1
तो भाडकन् बोलला, ‘‘ याचीच वाट बघत बसला असशीला तु ही!’’
पोरगं असं अथाचा अनथ क लागलं तशी आई त डाला कु लूप घालून गप बसली.
हाताराही िवचार करीत बसला. आज आिण काय या या मनानं घेतलंय हेच याला
समजेनासं झालं होतं. िव या या खेडागत भीमा उगच या उगच का असा तापून आला होता
– हाच आत याहरी करीत बसले या िशवालाही पडला होता.
वचावचा चार ितथं दोन घास खाऊन तो बाहेर आला आिण आ या आ या हणाला,
‘‘कां रं , आज आिण डो कं िबघडू न घेतलंयस?’’
भीमा रागानं हणाला, ‘‘डो यात उं दीर पडलाय तवा डो कं िबघडलंय माझं!’’
‘‘मग सरळ बोलायचं सोडू न मगाधरनं असं वाक ात का िशराय लागलाईस?’’
‘‘मग सांिगतलं हवं डो यात उं दीर पडलाय हणून!’’
दोघांनाही गप करीत हातारा बोलला,
‘‘काय असंल ते सरळ सांगा.’’
यानं सरळ सांिगतलं, ‘‘अजून ख या वाट या झा या या हाईत. पु हा पंच बसाया
पािहजेत.’’
सारीच च कत झाली. वाट या होऊन आता दोन मिहने झाले होते. सगळं सुरळीत चाललं
होतं आिण पु हा वाट या झा या नाहीत – हणजे ा बोल याचा अथ काय? गाडं रांकेला
लागून दोन मिहने झाले आिण पु हा पोरगं हे असं बोलतंय हट यावर हे काय कोडचं
उलगडेनासं होऊन बसलं. धीर क न हाताराच बोलला,
‘‘अरं , ख या वाट या आिण कस या?’’
 ‘‘ते पंचमंडळी बस यावर कळं ल!’’ भीमानं पंचाचं नाव काढलं तशी िशवाला एक सणकच
आली. यासरशी तो बोलला,
‘‘सतरं दा पंच बसायचं काय काम हाई. कशी वाटणी झाली पायजे हे तू सांग. यापरमाणं
क . काय करायचा पंच आिण फं च?’’
हाता यालाही ही गो पटली. तोही हणाला,
‘‘असं समजुतीनं या. उगच भांडणतंटा करायचा, पंच गोळा करायचं, मग ानं एक
सांगायचं – यानं एक सांगायचं ात काय गोडी हाय?’’
िशवानं पु हा सांिगतलं, ‘‘घरातली भांडण र यावर हे यात काय शानपना हाय हय?
उगच आपली अ ू येशीला का टांगायची?’’
भीमा जरा घुटमळला. खाली मान घालून भुईकडं बघत रािहला आिण मग एकदम मान
वर क न हणाला, ‘‘घराची वाटणी झाली, शेताची झाली खरं , आजवर आईबांनी
साठवले या पैशाचं काय?’’
हातारा शांतपणे िवचा लागला, ‘‘कु णी साठव यात पैस?ं कु णी भरवून दलंय तु या
डो यात हे?’’
‘‘तर काय गठळं के यािबगर हायलाय काय तु ही?’’
हातारा हणाला, ‘‘अरं , मग तुमची ल ं कशानं के ली? याला काय पैसा खच झालाच
हाई?’’
भीमाला काही के या पटेना, तसं हाता यानं माग या पाच-दहा वषाचा िहशेब पुढं

@BOOKHOUSE1
मांडला. दर वषाचं पीक कती आलं, यापैक कती िवकलं, फाळाप ी कती गेली, यातनं
पैका कती िश लक उरला, नवी जनावरं कती घेतली आिण वषाचा रोजगार कती गेला.
असा नकाशा उलगडत चालला, तसा भीमा बोलला,
‘‘ही हा तीची शेपटी मला कळली; पर आबा, मला सांगा तु ही जर गठलं के यालं हाई
तर मग धाक या लेकाजवळ हायचं सोडू न थोर या लेकाला का जवळ के लंय?’’
याचं हे बोलणं ऐकू न हातारा थोडा वेळ गप रािहला आिण िवचार के यासारखा क न
बोलला, ‘‘मग आता ा यासाठी पंच बोलवायचं हणतोस हय?’’
‘‘नको बोलवायला?’’
‘‘अरं गटळं च जर हाई तर दाखवू कु ठलं?’’
‘‘मग मा याकडं न हाता िशवादादाजवळ का हायला?’’
‘‘ यानं माया दाखवली हणून हायलो. तू बोलाव, तु याकडं येतो.’’
भीमाला हाच मु ा पािहजे होता. गटळं नाही ते नाही, िनदान िजवमान असे तोवर आई-
विडलांचा एक िह सा तर खायला िमळे ल, ही आशा मनी ध न तो बोलला, ‘‘मी कवा नको
हटलंय तु हाला? मी एक पायावर तयारच हाय क !’’
िशवा थोडा समजूतदार होता. तो यात काही वावगं मानायचा नाही अशा समजुतीनं
हातारा हणाला, ‘‘काय रं िशवा, असं करायला तुझी काय आडकाठी हाई हवं?’’
मनात नाराज झालेला िशवा वरकरणी हसून हणाला, ‘‘ ो तुमचा हाय! यात मी
काय सांगू?’’
एका दृ ीनं हे खरं होतं. कोणापाशी राहायचं हे आई-विडलांनीच ठरवायचं होतं. मग
 हाता यानं थोडा वेळ शांतपणे िवचार के ला आिण मनाशी ताळा घातला क , मोठा मुलगा
समजूतदार आहे. तो कसंही खपवून घेईल. धाक ा याच मनात काही संशय उरायला नको.
आपलं उठावं आिण सरळ धाक या लेकाकडं जाऊन राहावं. सगळा नीट िवचार क न तो
बोलला, ‘‘भीमा, आ ही तु या घरात हाऊन भाजीभाकरी खाऊ. मग तर झालं?’’
सगळं ठरत आलं आिण िशवानं कपाळाला आ ा घालून िवचारलं, ‘‘िजमनीचं कसं
करायचं?’’
भीमा बोलला, ‘‘कसं हणजे? सरळ गो हाय. िजकडं आईबा ितकडं जमीन.’’
‘‘आिण आजवर के ले या क ाचं?’’
‘‘काय क के लं सांग ते भ न देऊ.’’
आता वादाचा िमटला होता. बाहेरचे पंच बोलवायचंही काही कारण न हतं. कु टुंबाची
फे रवाटणी झाली. ती भीमा या प यावर पडली; पण िशवा मनातनं दुखावला गेला. आता
आई-वडील आिण भीमा एक झाले आिण िशवा िनराळा झाला. दोन िह शाची जमीन
पेरायची हणून सबंध उ हाळाभर यानं के लेल े क मातीत गेले. मनात धरले या आशाही
बारगळू न गे या. बापाचं आिण थोर या लेकाचं कायमचं िवतु आलं!
हातारा आिण हातारी भीमा या घरातली भाकरी खाऊ लागले तसा िशवा वर मान
क न बापाकडे बघेनासु ा झाला. पोरा या मनात िवष कालवलं तरी आई-बापाचं आतडं
या याकडं ओढ घेतच होतं. वळणाचं पाणी वळणालाच जायला बघू लागलं. भीमाचा डोळा
चुकवून हातारी िशवा या घरात जाऊ लागली. हाताराही अधनंमधनं थोर या सुनेशी

@BOOKHOUSE1
बोलत बसू लागला. ितनं अंगणात वाळवण घातलं तर काठी घेऊन कावळे राखू लागला.
भीमाची बायको या कागा या रोज आप या नव याला सांग ू लागली. या तकटी पोरा या
डो यात अशा एके क गो ी भ लाग या. काही दवस गेले आिण मग यानंही आई-विडलांशी
बोलणं सोडलं. नवरा जसा मुठीत गावला तशी याची बायकोही सासू-सास याला देकू सके ना
झाली. हरघटके ला टाकू न बोलू लागली. वेळेला तुकडा िमळायची ांत होऊन बसली. तसे
आई-विडलांच े डोळे उघडले! िशवाला सोडू न भीमाला जवळ के लं हा शु गाढवपणा झाला,
असं हातारा उघड बोलून दाखवू लागला. हातारीही चारचौघ जवळ हाच कोळसा उगाळू
लागली.
या कानाचं या असं होत होत गावात ब ा झाला. चार लोक िशवालाच हणू लागले,
‘‘अरं , हातारपणी का हाल चालीव यात िबचा या आईबांचं?’’
लोकांनी असं हण यात आता िशवाला आनंद वाटत होता. आईविडलांना चांगली अ ल
घडावी असंच याला वाटत होतं. तो मनातनं हीच देवाला ाथना करत होता. हीच आशा
बाळगून होता-चांगले हाल होऊ देत. अ ा दशा होऊ ा, भीक माग याची पाळी येऊ ा;
यािशवाय यांना आपली कं मत कळायची नाही. तो रोज मनाशी हणायचा– ‘‘देवा, या
आईबाबाचं चांगलं हालवनवास झालेलं मला दाखव!’’
....देवानं िशवाचं हणणं ऐकल आिण एक दवस हातारा आिण हातारी दोघेही
भीमा या घरातनं िनघून िशवाकडं आले. ते थोर या लेका या िजवावर आशा ठे वून,
धाक ाला लाथ मा न आले. िशवाला हेच पािहजे होतं. मागचापुढचा िवचार न करता
दारात आले या आप या आई-बापाला तो फाडकन हणाला,
‘‘मा या घरची पायरी चढायचं कारण हाई. या दवशी तु ही मला सोडू न गेला या
 दवशीच तु ही मला मेला आिण मी तु हाला मेलो.’’
य पोट या पोराचे ते श द ऐकू न हातारा हैराण झाला. छातीत भाला घुस यासारखं
याला झालं. हातपाय मोड यागत होऊन तो ितथंच बसला. हातारा उ यानं कोलमडला
तशी हातारी घाबरी झाली. याला सावरीत ती हणाली,
‘‘तु ही असं घाब नका. माझं हातपाय अजून धड हैत. माझा जीवमान असु तवर तु ही
का काळजी करता? मी तु हाला भाकरी क न घालीन. पोरा ी ज म देऊन आपुन चूक
के लीया; मग काय करायचं?’’
हातारा कळवळू न बोलला, ‘‘ ा घो ांची ल ं क न चुकलो मी! तेच क ! ांची ल ं
क न आपुन सुख भोगावं हणून आशा धरली हीच आपली चूक झाली हणायची.’’
हाता याला झडू फु टला होता. घामानं याचं त ड डबडबलं होतं. हातारी आप या पदरानं
घाम पुसत हणाली, ‘‘तु ही असं मला घाबरं क नगा.’’
तो सावध झा यागत बोलू लागला, ‘‘ हातारे , पोटाला दोन पोरं असून ही काय ि थती
झाली आपली? धड िहकडं हाई. धड ितकडं हाई. प यांतबी गणना हाई आिण जनावरांतबी
गणना हाई अशी का पाळी आणली देवानं?’’
िशवा उसळू न हणाला, ‘‘अजून लई पाळी आणणार हाय देव तु हाला!’’
‘‘तु या त डात कडं पडलं!’’ असं हणून हातारी हात नाचवून हणाली,
‘‘कु ठ या ज मात पातक फे डशीला हे!’’ आिण भीमा पर ा या दारानं धावून येत
हणाला,

@BOOKHOUSE1
‘‘का नाच कराय लागलाय आमची? तु हाला आप या पोरांजवळ हायाचं नसेल तर
वतं हावा. आम या नावानं गावभर डांगोरा िपटायचं कारण हाई. आमचं पटत हाई तर
वत: या हातनं भाजीभाकरी क न खावी. तु हाला दाणं दलं हंजे झालं हवं?’’
‘‘ हय बाबा, बरोबर हाय तुझ!ं ’’ असं हणून हातारीनं डो याला पदर लावला आिण
हाता याला उठवत हणाली, ‘‘चला, आपली भाकरी आपुन क आिण खाऊ.’’ भीमा
माघारी फरत हणाला, ‘‘हंगाशी! हे सग यात उ म! या याही दारात जायला नको आिण
मा याही दारात याला नको.’’
‘‘खरं हाय बाबांनो!’’ असं हणून हातारा उठला आिण चालू लागला. या या
हातांपायातलं अवसानच गेल ं होतं आिण एक हणता याला दहा आठवत होतं.
क डी
ितस या हरची मोट धरायला हणून जाधवाचा तुका उचल या पाउं डानं रानाकडे
चालला होता. पायात या पायताणाचा नवा जोड कारकार वाजत होता. लांबलांब ढगा
टाकत तो घाईनं िनघाला होता. पुढं बघून तो आपली वाट का त होता.
गावाचा ओढा जवळ आला, तसा तो थांबला. पायात या हाना काढू न यानं हातात
घेत या. दुस या हातानं धोतर वर धरलं आिण बेतानं तो ओ ात उतरला. लपाक् लपाक्
आवाज करीत वहा या पा यातून तो चालू लागला. चालताचालता एकाएक मान वर क न
तो उभा रािहला.
लांबनं पावा ऐकायला यावा तशी शीळ कानावर आली. पाय न उचलता मान वाकडी
क न तो बघत रािहला.
गुड याइतकं ओ ाचं पाणी खाळखाळ वाजत होतं. कासराभर खाल या अंगाला भाऊ
@BOOKHOUSE1
मलग डा पा यात उभा होता. पा या या एका कडेला सुताराची क ी पुढं बघून दगडावर
धुण ं धूत होती. मान खाली घालून ती ओणवी उभी होती. भाऊ मलग डा ित याकडं बघून
चे ा करीत होता. जनावराला पाणी दाखवताना शीळ घालतात तशी त डानं शीळ घालत
होता. एक लंगोटा लावून उघ ा अंगानं उभा होता.
पा यातनं पाय न उचलता तुका तसाच बघत उभा रािहला. काय खेळ चाललाय हे, उगच
लांब रा न बघावंसं याला वाटलं. आवाज न करता तो उभा रािहला आिण मान फरवून
आजूबाजूला बघू लागला.
लांबवर वर या अंगालाही कोणी दसत न हतं. खाल या अंगालाही कोणी न हतं. वर या
बाजूला मोक या रानात एक कु ळव तेवढा चाललेला दसत होता. लांब प यावर िहर ा
बांधाला दोन हशी चरत हो या. बाक कु णाचा वावर न हता. आजूबाजूला बघून झा यावर
तुकानं पु हा खाल या अंगाला नजर लावली. टक लावून तो बघत रािहला.
मैदानात उठाबशा काढ यागत भाऊ मलग डा वहा या पा यात अंग बुडवत होता. उभा
रा न हातपाय चोळत होता. उगचच दंड थोपटत होता. मजा करत होता.
खसाखसा अंग चोळ यागत क न तो पु हा खाली वाकला. स पय पाय पस न पा यात
बसला आिण त डानं शीळ घालत क ीकडं बघत रािहला.
धुताधुता नजर वाकडी क न ितनं एकदा मागं बिघतलं आिण बिघतलं न बिघतलं असं
क न ती पुढं बघून धुण बडवू लागली. घाईघाईनं आपलं काम आव लागली.
पाय पस न पा यात बसलेला भाऊ मलग डा शीळ घालायचा थांबला आिण ित या
रोखानं पाणी उडवत रािहला. एकदा दोनदा अंगावर पा याचे थब आले, तरी ती काही
बोलली नाही. तशीच पुढं बघून धुण ं धुऊ लागली. खणंल तसं तसं मऊ लागत चाललं आिण
भाऊ मलग डा चेकाळला. साप् साप् तो पा यात हात मा लागला. ित या रोखानं पाणी
उसळी मा न वर उडू लागलं. सरवाटानं अंग िभजावं तसा ित या पाठीवरचा लुग ाचा
पदर पा यानं िभजू लागला. पावसा या पा यागत अंगावर शंतोडे येऊ लागले, तशी
हातातलं काम सोडू न ती गप उभी रािहली आिण मागं न बघताच हणाली,
‘‘कां, हात गप हावत हाई हय?’’
तो हात आखडता घेऊन हणाला,
‘‘अंगावर पाणी आलं हय तु या?’’
‘‘गप फु डं बघून अंगूळ कर आन् जा क बाप ा!’’
गप न बसता यानं पु हा एकदा अंगावर पाणी उडवलं, तशी ती रागानं उसळू न हणाली,
‘‘का, कसं हाय लागलंय?’’
‘‘काय हाई, जरा साबन असला तर अंगाला लावायला दे क .’’
या याकडे बघून ती हणाली,
‘‘अंगाला लावायला साबन पायजे झालाय हय?’’
‘‘ हय, असला तर दे.’’
‘‘एवढी भीक मागून थेर करायला कु णी सांिगतलंय?’’
तो खो खो हसला आिण हणाला,–
‘‘अगं हाई हन!’’
@BOOKHOUSE1
न बोलता ती खाली वाकली आिण पुढं बघून दगडावर धुणं धुऊ लागली.
भाऊ मलग डा ित याकडे खु यागत बघत रािहला आिण पा यातनं वाहत गे यागत
क न तो जरा जवळ गेला. हळू आवाजात हाक मारावी तसा हणाला, ‘‘ क ,े ए क .े ..’’
ती चपापली हातातलं धुण ं सोडू न उभी रािहली. त डावर गळणा या बटा ितनं घाईनं मागे
सार या आिण लगबगीनं पदर साव न पा यातनं वर होत ती हणाली, ‘‘लांब हो, हवं
हणशील बघ!’’
या यागत क न ती आजूबाजूला बघू लागली आिण पा यात उभा असलेला जाधवाचा
तुका ितला नदर पडला. एक देव भेट यागत ितला वाटलं. आधार िमळा यागत झाला.
एकाएक जवळचं नातं जोडू न ती हणाली,
‘‘काय तुकाभाऊजी, रानाकडं िनघालाय काय?’’
चाल यागत क न तो हणाला,
‘‘ हय, रानाकडं चाललोय.’’
ितनं तुकाला हळी दली तसा भाऊ मलग डा चपापला. मागे बघत बोलला,
‘‘का रं तु या, रानाकडं चाललायस?’’
‘‘ हय, म याकडं िनघालोय. मोट धरायची हाय.’’
‘‘मग वकु त झाला क गा लई.’’
‘‘ हय वकु त झालाय,’’ असं हणून तो थोडकं हसून हणाला,
‘‘होईना का वकु त! का कु ठं रोजानं जायचं हाय?’’
 ‘‘ते काय हाई खरं .’’
तुका एवढं बोलून िनघून जाईल या भीतीनं ितनं िवचारलं, ‘‘ हय भाऊजी, माळवं काय
के लया का हाई रानात?’’
‘‘माळवं काय भडी, बांवची हीच क .’’
याला बोल यात गुंतवावं हणून ती पु हा हणाली,
‘‘ दसला हाई लई दसात?’’
‘‘हा ऽऽय ताप ा हाय हवं. कसं दसणार?’’
‘‘वैनीबी फरक या हाईत?’’
‘‘कामातनं येळ हाया नगो ऽऽ?’’
‘‘बोलीवलंय हणून सांगा क एकदा.’’
‘‘आिण सवड काढू न तु ही आला तर?’’
‘‘मीबी ईन खरं ?’’
पाऊल उचलत तो बोलला,
‘‘काय धुयाला आला होता?’’
अंगाचा थरकाप झा यागत ती पुढं होऊन हणाली,
‘‘थांबा क जरा. का गडबड?’’
ित या बोल याचा हेत ू यानात येऊन भाऊ मलग डा चपापला. गडबडीनं तो ओ ातनं
वर झाला. अंग न पुसताच धोतर नेसू लागला. घाईघाईनं आव लागला.
@BOOKHOUSE1
पलीकड या अंगाला उभं रा न तुकानं चंची काढू न हातात घेतली आिण या याकडं बघून
तो हणाला, ‘‘काय, झाली अंगूळ?’’
‘‘अंगूळ झाली. जायचं आता.’’
‘‘का, घाई हाय? या क पान खावा या.’’
‘‘पानबीन काय नको जातो.’’
‘‘का हो?’’
‘‘जायचं हाय गा’’ असं हणून यानं कसा तरी लंगोट पा यात खळबळला आिण आप या
वाटेला लाग यागत क न तो हणाला,
‘‘का येळ, झाली हाई हय?’’
‘‘झाली क . पान खाऊन सुटायचं.’’
त ड फरवून तो चालू लागला. सोडलेली चंची हातात घेऊन तुका गप उभा रािहला.
क ी काही तरी बोलेल याची वाट बघत रािहला.
भांबावून उभी रािहलेली क ी काही तरी बोलायचं हणून हणाली, ‘‘कु ठं म याकडं
िनघालाय हय?’’
तो हसून हणाला, ‘‘ हय, म याकडं िनघालोय.’’
खाली मान घालून ती उगचंच बोलली, ‘‘धुणं एवढं धुयाचं हाय.’’
तो पु हा हसला आिण लांब दसणा या भाऊ मलग डाकडे बघून हणाला, ‘‘लई न याक
हाय! एकजात सगळं भाऊ असंच!’’
 ‘‘असं ना का न याक! आप याला काय करतोय?’’ असं हणून ती धु या या दगडाकडे
वळली, तसा थोडकं हसून तोही चालू लागला. हातात या हाना पायात घालून सपा ानं
िनघाला. के ळी या को यागत दसणा या क ीकडं एकदा मान मागं फरवून बघावंस ं याला
वाटलं. चालता चालता यानं मागं फ न बिघतलं. नजरानजर झाली आिण तो दचकला.
उगच खाली वाक यागत क न तो पु हा चालू लागला. पुढं बघून सुसाट सुटला. लांबलांब ढगा
टाक त चालला...
पायात काटा मोडू न कु प हावं, तशी ही गो तुका या मनात सलत रािहली. एकाला
दोन दवस झाले, तरी मनातनं काही जाईना झालं. यानं दुपारचा भाकरतुकडा खा ला आिण
याचं मन चुळबुळू लागलं. गप एक घटकाभर पडायचं सोडू न दुपारचाच तो खोपीबाहेर
पडला. मु ाम वाट वाकडी क न सुतारा या प ीकडे िनघाला.
क ीचा नवरा या या घसटीतला होता. दुपारची भाकरी खाऊन तो बांधा या
झाडाखाली कलंडला होता. गार जरा सावलीला पडला होता.
याला बघून तुका जवळ गेला. उगच थोडा वेळ उभा रािहला आिण या या उशाला दोन
पायावर बसून तो हणाला,– ‘‘रामा, ए रामा.’’
नेसूचं धोतर त डावर घेऊन रामा गपगार पडला होता. याला चांगली गोळी लागली
होती. तो काही उठायचं िच ह दसत न हतं.
मग तुका नीट बूड टेकून बसला आिण याला हाताची ढोसणी देऊन हणाला,
‘‘उठ रे कुं भक या, रामा ऽऽर!....’’

@BOOKHOUSE1
रामा एकाएक हडबडू न जागा झाला. गडबडीनं त डावरचं धोतर बाजूला क न हणाला,
‘‘कोण ते, आ ऽऽ, कां रं तुका?’’
‘‘लेका क पाळाला आ ा घालून बघू नगो. उठू न बस. ऊठऊठ मदा! काय घोरत
पडलाईस?’’
आळोखेिपळोखे देत रामा उठू न बसला. धोतरा या िन या करत हणाला, ‘‘का गा आज
दोपारचंच? काय मोटवान मोडलं का काय?
‘‘झोप दांडगी ग ा तुझी!’’
‘‘ते कु ठलं गा, आता वाईस कलांडलो तो. जरा कु ठं डोळा लागला होता बघ.’’
तुका आलकटपालकट घालून स पय बसला. मांडीवर चंची सोडू न हणाला, ‘‘घे पान.’’
दोघांनी बसून पान खा लं. कामधं ा या दोन गो ी झा या. तुका या या तोडाकडं बघत
रािहला. याला काही अंदाज येईना झाला. काही चलिबचल दसेना झाली. गो कशी
कानावर घालावी याचा तो िवचार करीत बसला.
रामानंच िवचारलं,– ‘‘आज का येणं के लंस?’’
‘‘आलतो तु याकडंच. भेटावं वाटलं.’’
‘‘आज कु णीकडं दस उगवला हणायचा?’’
तुकानं मन घ के लं आिण िवचारलं,
‘‘काय दोन दसांतली ह कगत?’’
‘‘काय हाई बा!’’
‘‘काय हाई?’’
 ‘‘काय हाई, का?’’
तुकानं िवचारलं,– ‘‘ क ा वैनीनं तुला काय सांिगतलं हाई?’’
‘‘काय हाई, का?’’
रामा कावराबावरा होऊन बघत रािहला आिण तुका बोलला,
‘‘सांगाय पायजे तं.’’
‘‘काय हणतोस?’’
‘‘ हवं, ितनं तुला कायच सांिगतलं हाई?’’
‘‘काय हाई, काय सांग क .’’
‘‘मग मी तरी कसं सांग ू गा?’’
‘‘काय, सांग क .’’
चंचीतली तंबाखू काढू न यानं तळहातावर घेतली आिण अंग ानं तंबाखू चोळत तो सांगू
लागला,–
‘‘परवा या दवशी गा...’’
‘‘हां ऽऽ.’’
‘‘दोपारचं म याकडं चाललो होतो. क ावैनी व ाला धूत होती. यो भाऊ मलग डा
गा... अंगावर पाणी उडवून चे ा करत होता.’’
तुकानं घडलेली सारी ह कगत तेलमीठ लावून सांिगतली. रामा या काळजाला भसकं
पडलं. याला काही सुचेना झालं. बस या जागी तो हातानं खालची माती ओढू लागला. दम
@BOOKHOUSE1
लाग यागत याची छाती वरखाली होऊ लागली. त डानं िश ा देत तो दातओठ खाऊ
लागला. याला बेभान झालेलं बघून तुका बोलला,– ‘‘दांडगेसूर हैत गाऽऽ. या ी माज
आलाय!’’
‘‘टाळक फोडीन एके काची!’’
‘‘तेवढं सोपं हाई गा ते.’’
‘‘मेलो तरी बेहे र!’’
‘‘शानाच हैस!’’
रागाचा पिहला कढ थोडा िनवला आिण यानं पु हा िवचारलं,– ‘‘तुका, गो खरी
हणतोस ही?’’
‘‘खोटं कशाला सांगूं? जे डो यानं बिघतलं ते सांिगतलं. पर माझं नाव सांग ूं नकोस.’’
‘‘तू सोता या डो यानं बिघतलंस हवं?’’
‘‘मी बिघतलं खरं , माजं नाव घेऊ नकोस. बेनी खून करतील माझा!’’
‘‘ ं ऽऽ खून कर यात! या ी गावात हायाचं नसंल!’’
‘‘अरं एकाला ह ीगत चौघं भाऊ हैत याला. िपसाळली हंजे व ली फाडू न खातील!’’
‘‘फाडू न खाणार बिघत यात म त! अंगावर पाणी उडिवतोय काय? हात तोडीन
हणावं!’’
रामा पेटला. ओलं लाकू ड धुपत राहावं तसा धुप ू लागला. एकाएक तो उठला आिण चालू
लागला. तुकाही उठत हणाला, ‘‘रामा, काय करतोस रं ?’’
 ‘‘असाच जातो क गावाकडं.’’
‘‘बेतानं रं बाबा!’’
मागं बघून तो हणाला, ‘‘का, कर हाई याला डर कशाची?’’
‘‘ते हवं, कु णाला तरी संगं घेऊन जा.’’
‘‘का, मारतील हय, सगळं िमळू न?’’
‘‘ऐक माझं, न याक मानसं हैत ती.’’
‘‘असू ात. बघतो यांचं!’’
रामा लगालगा चालू लागला. तुकाही आप या वाटेन ं म याकडं िनघाला. तावातावानं
गावाकडं िनघालेला रामा थांबून मो ानं हणाला,
‘‘तुका ऽऽ ए तुका, तू येतोस का रं संगं?’’
हात हलवून तुका हणाला, ‘‘मी हाई बाबा’’ आिण मागे न बघता तो धूम पुढं सुटला.
तुका थांबला नाही तशी रामानं थोडी कच खा ली; पण मागं न वळतां तोही पुढं चालू
लागला; गाव जवळ येत चाललं तशा एक सोडू न हजार गो या या मनात येऊ लाग या. थेट
भाऊ मलग डा या घराकडे जा याऐवजी तो आधी आप या घराकडे गेला, खरं खोटं आधी
घरात िवचा न यावं आिण मग जाब िवचारायला जावं, असा िवचार क न तो घरात आला.
तुकानं सांिगतलेली गो काही खोटी न हती. घरात दुजोराच िमळाला. रामा भडकला.
आईबिहणीवरनं िश ा देत तो घरातनं बाहेर पडला. हातात एक काठी घेऊन चालला.
बायको दारा या त डाशी येऊन हणाली,

@BOOKHOUSE1
‘‘दमानं या–’’
‘‘ हय दमानं घेतो!’’
याची आईही हणाली, ‘‘बाबा, मुलखाची ख ाळ माणसं हैत ती. चार शबुद बोलून
गुमान घरला ये. भांडाण काढत बसू नको.’’
अंगणात उभा रा न तो हणाला,–
‘‘आए, हात िनखळतो कोपरापासनं!’’
‘‘अरं बाबा, तसं काय क नको. हे बघ, ऐक माझं.’’
हातातली काठी नाचवत तो हणाला, ‘‘काय सांगू नको. वाकडी नजर क न बायकू कडं
बघतोय! डो यात शडाचा िच घालतो या या! ज माचा आंधळा क न ठे वतो याला....’’
आई ओरडू न हणाली, ‘‘रामाऽऽ ए लेकरा, अरं ऐक माझं–’’
‘‘काय ऐकू ? म गलाई वाटली काय याला?’’
हातात काठी नाचवत तो चालू लागला. कु णाचं न ऐकता पुढं िनघाला. आई आिण बायको
काळजी करत घरात बसली.

तावातावानं तो भाऊ मलग डा या वा ात िशरला. जो यावर बसलेला भाऊ मलग डा

हसून हणाला,
‘‘का रामाभाऊ सुतार, का आलं?’’
िनल ासारखं यानं असं हसून िवचारलं आिण अगडबंब दसणा या या उघ ा देहाकडं
बघून रामा हादरला. झररकन् या या रागाच पारा खाली आला. आप या दाडवानाखाली
काठी ध न तो ग रबागत उभा रािहला आिण हणाला, ‘‘मालक, तु ही दांडगेसूर हैसा!’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘मी गरीब सुतार हाय.’’
‘‘फु डं?’’
‘‘फु डं काय?’’
‘‘फु डं काय हाई, मग का आलाईस?’’
‘‘तु ही वळका आिण सांगा.’’ कोडं घात यागत रामा बोलला आिण िवचार के यागत
क न भाऊ मलग डा हणाला,
‘‘मग काय, पोटाला दाणं पायजेत?’’
एकाएक राग उसळू न आला आिण रामा भाडकन् हणाला, ‘‘दाणं घाला ख ात!’’
‘‘आँ ऽऽ लई राग आला रं रा याऽऽ’’
‘‘राग ये यासारखी गो के लीया तु ही, तर मग राग येऊने?’’
‘‘काय गो के ली हणतोस?’’
‘‘लोकां या बायकांची चे ा करता?’’
एकवार नजर रोखून भाऊ मलग डानं या याकडं बिघतलं आिण जाब िवचारावं तसं
िवचारलं–
‘‘तू सोता या डो यानं बिघतलईस?’’
‘‘बघायला कशाला पायजे?’’
@BOOKHOUSE1
‘‘मग जा चावडीमागं आिण मार जा ब ब!’’
रामा हळू आवाजात हणाला, ‘‘हे काय बोलणं झालं?’’
आवाज चढवून यानं िवचारलं,– ‘‘तरीच काठी घेऊन आलाईस हय? मारायला आलाईस
काय रं ?’’ डोळे वटा न भाऊ मलग डा या याकडे रागानं बघत रािहला. रामाची पाचावर
धारण बसली. वर मान क न बघायचा याला धीर होईना झाला. यानं मान खाली घातली
आिण चाचरत बोलला,
‘‘मारायला कशाला यावं?’’
‘‘मग काठी घेऊन कशाला आलाईस? चांगली लांबलचक आणलीयास क !’’ असं हणून
यानं आप या दुस या दोन भावांना हाका मार या. ‘‘काय गडबड चाललीया?’’ असं हणून
याचे दो ही भाऊ आतनं बाहेर आले. दावणी या जनावरागत ओळीनं तीन भाऊ जो यावर
टेकून बसले. रामाकडे हात क न भाऊ मलग डा यांना सांगू लागला,– ‘‘हे ितरिपगडं सुतार
काठी घेऊन मला मारायला आलंय.’’
रामाचं काळीज लखकन् हललं. हातापायाचा थरकाप झाला. या दै यां या तीन
िप लांकडं बघून तो दोन पावलं मागं स न उभा रािहला.
मान वाकडी क न रामाकडे बघत थोर या भावानं िवचारलं,
–‘‘हे फगडं सुतार काठी घेऊन मारायला आलंय! काय घोडं मारलंयस याचं तू?’’
भाऊ मलग डा कु चे न े ं हसून हणाला,–
‘‘ ो या बायकू ची चे ा के लीया हणं मी!’’
 रामाला सवाल करत थोरला भाऊ हणाला,
‘‘काय रं रा या, काय त ार?’’
रामानं थोड यात ह कगत सांिगतली आिण ग रबागत चेहरा क न तो हणाला,
‘‘तु हीच सांगा, असं ानी करावं का?’’
‘‘थांबा, थांबा,’’ असं हणून भाऊ मलग डा हणाला,
‘‘हे बघ, अजून चे ा के याली हाई; पर न करतापैक जर अशी आदावत घेत असशील तर
मातूर बायकू ला घरात दडवून ठे वा. आता चे ा के यािबगर हानार हाई.’’
‘‘अहो, अदावत यायला मला काय सपान पडलंय?’’
‘‘हे बघ, अंगूळ करताना एका ा येळस पाणी उडालं असंल; पर चे ा के याली हाई मी.
जरा सु ीवर येऊन बोल.’’
‘‘मग बायकू सांगती ते खोटं?’’
‘‘बघा कसा बोलतोय!’’ असं हणून भाऊ मलग डा आप या दो ही भावांकडं बघत
रािहला.
याचा थोरला भाऊ हणाला,
‘‘खु या रामा, अशी आदावत कु णावर घेऊने.’’
‘‘अहो, आदावत हाई खरी गो हाय.’’
‘‘मग दोन दवस काय िनजला होतास हय?’’ दुसरा एक भाऊ हात नाचवून हणाला,
‘‘आिण एवढी आ ूची चाड होती तर तु या बायकू नं ओरडू न चार लोक तवाच गोळा
@BOOKHOUSE1
करायचं हाईत का? का गप बसली गा?’’
भाऊ मलग डा हणाला, ‘‘तवा ितला वाड वाटलं असंल!’’
थोरला भाऊ डाफ न हणाला, ‘‘जा, लई शाना हैस! कु ठं बोलशील असं तर दाडवान
िनखळू न हातावर ठे वीन! खबरदार!’’
रामा या पोटातली आतडी गोळा होऊन आली. जीव कालवून आला. उभं राह यात अथ
नाही असं वाटू न तो गुमान माघारी फरला आिण मान खाली घालून चालू लागला. याला
ऐकायला जाईल अशा आवाजात भाऊ मलग डा हणाला,
‘‘बघायला गेलं तर तोळामासा जीव हाई आिण काठी घेऊन आलाय!’’
हातातली काठी आप याच टाळ यात घालून यावी असं याला वाटलं. झक् मा न
झुणका खा यागत याला झालं. या या रागाचा पारा झरझर वर चढू लागला. चालता
चालता रामा दातओठ खाऊ लागला. याचा पाय धरणीला ठरे ना झाला.

याची आई आिण बायको दोघीही याची वाट बघत दारात उ या हो या, िभऊन
गाबागाब झा या हो या.
तावातावानं रामा घरला आला आिण ब ं यावर काठी आपटू न हणाला,
‘‘ क े, लाजमुडऽे ऽ, अग व ातच ब ब मारायला काय धाड झाली होती?’’
यालेली हातारी सुनेला घेऊन गुमान आत गेली. दाणदाण पाय वाजवत रामा ब
ं रा
चढू न सो यात आला. रागा या सपा ात यानं व क न काठी िभरकावून दली. संतापानं
याचं अंग थरथ लागलं. आत बघून तो ओरडला, ‘‘अगं, एवढी चे ा क तवर तू गप कशी
बसलीस?’’
आतनं हातारी हणाली, ‘‘असू ा बाबा! झालं गेलं गंगेला िमळालं. आता गप बस बघू.’’
रामा खेकसला, ‘‘काय गप बस! याईची खाई झालीया मा या! काळजाला आग
लागलीया. अंगाचा ड ब उसळलाय नु ता!’’
‘‘अरं , मग आता काय करायचं याला?’’
‘‘आता काय करतीयास?’’ असं हणून यानं कपाळावर हाताची मूठ मा न घेतली आिण
एक मासा तडफड यागत क न तो हणाला,
‘‘ क े, दोन दवस झालं तरी तू बोलली कशी हाईस गं? दुस यानं सांगायची पाळी का
यावी? बोल क गं?’’
असं हणून ित या अंगावर तो धावून गेला आिण फडाफडा मु काडीत मा लागला.
ित या कानाचा ग ा ध न ितला खाली वाकवत हणाला, ‘‘तु या अंगावर यानं पाणी
उडवलं हवं, मग तू गप कशी बसलीस? आरडली असतीस तर चार लोक गोळा झालं नसतं?
अगं, अशी कशी गप बसलीस तू?’’
‘‘सोड बाबा, सोड,’’ हणून हातारी म ये आली. यानं हातातला ितचा कान सोडला
आिण बकाबका ित या पाठीत बु या घालत हणाला,
‘‘पायात चपली हवती तु या? चपली हातात घेऊन का बी हायली हाईस? या वाटलं
हय तुला याचं? आज हे खपवून घेतलंय. उ ा आिण काय करं ल. ग पच बसणार हय तू?
याचं बघून आिण धा लोक सोकावतील. तेबी चे ा करायला लागतील. ग पच बसणार काय
तू?’’
@BOOKHOUSE1
या या बु सरशी धाडकन् ती खाली पडली. हातारी नाचून दंगा क लागली. पोराचे
हात ध न ती पाया पडू लागली. कु णाचं न ऐकता तो बायकोला लाथाबु या घालू लागला.
काही के लं तरी याची पेटलेली याई थंड होईना झाली. अखेर कं टाळू न तो मारायचा थांबला.
दो ही हातांनी कपाळ ध न गप खाली बसला. जीव काही शांत राहीना झाला आिण न
राहवून एकाएक तो गुरासारखं ओरडला,
‘‘ क े ऽऽ क ,े अगं तू गप कशी हायलीस गं! देवा ऽऽ कसली बायकू मा या ग यात
बांधलीस!’’
 आभाळ
नेसूचं धोतरं त डावर घेऊन सो याला पडलेला हरीबा एकाएक दचकू न जागा झाला.
अविचत जाग आली तो चटिशरी आभाळ उठू न बसला. घामानं ओलं क झालेलं अंग पुशीत
वत:शी पुटपुटला, ‘‘काय गदमदाय लागलंय!’’
आिण अंग पुसायचा थांबून तो एकाएक बाहेर बघू लागला. भुल यागत बघतच रािहला.
मनात संशय आला आिण हरीबा चट यानं उठू न बाहेर दारा या त डाशी गेला. वर मानेनं
भोवतीभर बघत रािहला.
आभाळ आ यागत दसत होतं. ढग उठले होते. एकावर एक कापसाचा ढीग रचावा तसे ते
दसत होते. पांढरे -काळे ढग गोळा झाले होते. वारा थांबला होताआिण सगळीकडे
धुरकट यागत आभाळ काळं दसत होतं. हा राजा आता काही तरी घोटाळा करणार! ांतला
एखादा ढग जरी गळला तरी के व ाला पडेल तो? कापले या तंबाखू या चापाची काय गत
@BOOKHOUSE1
होईल? हा बाबा चार थब शंपडू न गेलातर काय माती हाताला लागणार? दोन हजारांचं
दोनशे पये तरी होतील? कशी आबदा होईल!.....
काव यागत मान ितरक क न बघत रािहलेला हरीबा आत वळला. सट यानं माजघरात
गेला. घोरणं ऐकू आलं आिण उगच बघत रािहला.
जा याला उसं क न पडलेली याची बायको िनवांत पसरली होती. त डाचा जबडा उघडा
ठे वून घोरत होती. िबनघोरी पडलेली या बाईला बघून हरीबाला िचरड आली. एक ऐदान
घेऊन डो यात घालावं असं वाटलं. या इसा यासरशी तो पुढं झाला आिण आप या पायाचा
आंगठा ित या पाठीत टोचून बोलला,
‘‘अगं, बाई हैस का कोन?’’
ती अविचत जागी झाली. उ हानं घामेजून गेलेल ं अंग लुग ा या पदरानं पुसत बोलली,
‘‘असं का हो! उनाचं जरा थंड पडीन हटलं तर तुमचं आिण काय!’’ ग या-कपाळाचा
घाम पुसून ती पु हा एका अंगावर झाली, तसा हरीबाला पु हा इसाळा आला. तो उसळू न
हणाला,
‘‘अग बाले, बाईनं घो ने – घो ने!’’
‘‘कवा हो?’’ असं िवचारीत ती उठू न बसली आिण ितची झोप उडाली. कावरीबावरी
होऊन बघू लागली. ती उठली तसा हरीबा पर ा या अंगाला गेला. खळखळा चूळ भ न
आत आला. बायकोकडे न बघताच तो पो यां या थ पीकडे गेला. यानं धोतर आवरलं, मुंडं
अंगात घातलं आिण थ पीवर काढू न ठे वलेला पट याचा गुंडाळा तसाच डो यावर ठे वून तो न
बोलताच बाहेर िनघाला. उठू न बसलेली याची बायको गडबडीनं हणाली,
 ‘‘का हो, कु ठं िनघालासा?’’
पाय अडखळलेला हरीबा दारातनंच मागे वळू न हणाला, ‘‘घातलीस आडामोडा!....
िनगालतो चार घरं मागायला! आता काय हणू आिण तु या त डाला–’’
बाहेर िनघालेला हरीबा मागे वळू न सो यात आला आिण या या बायकोनं धीर क न
िवचारलं,
‘‘भाईर िनगालाय हय?’’
‘‘ हय, भाईर िनगालोय.’’
‘‘मग या घेऊन जात हाईसा?’’
‘‘अगं बाले, काय हणावं आता तुला?’’
फटिशरी चाबकाची वादी बसावी तसा या या बोल याचा तडाखा लागून ती येडबडू न
गेली आिण बावचळ यागत गप बघत रािहली. ती अशी बघत रािहली आिण डोळे वटा न तो
िवचा लागला,
‘‘गदमदाय काय लागलंय, कायली काय हाय लागलीया, आभाळ काय आलंय आिण तुला
या आठीवतोय हय? वा वा गं बायकू !’’
न बोलता ती गप रािहली. उगच त डाकडे बघत बसली तसा हरीबा तावानं हणाला,
‘‘अगं शाने, मा या त डाकडं बघत बसलीयास? कवा बिघतलं हवतंस त ड?’’
‘‘मग काय क तर?’’
‘‘ बालेऽ ऊठ आिण भाईर आभाळ कसलं आलंय बघ आधी.’’
@BOOKHOUSE1
‘‘आभाळ आलंया?’’
‘‘ हय, काय हाय घोर तुला? रानात तंबाकू चा चाप पडलाय आिण तू घरात घोरतीयास!’’
लगबगीनं ती बाहेर गेली. का यामा या घात यागत वर मान क न अंगाभोवती फरत
हणाली,
‘‘ढग आ यागत झालंय क हो.’’
‘‘आ यागत आिण काय! दसंना! जरा मान फरवून बघ खालतीकडं.’’
डो यावरनं खाली पडलेला पदर वर न घेताच ती खालतीकडे बघत रािहली आिण पु हा
रागाचा झटका येऊन हरीबा हणाला, ‘‘अगऽऽ भाईर अंगणात हायलीयास-पदुर-पदुर घे
डो यावर!’’
हरीबा खेकसला तशी मुका ानं पदर घेऊन ती आत आली. मुका ानंच माजघरात
िशरली. सो यातनं आवाज आला, ‘‘काय आलंय का हाई आभाळ?’’
‘‘ हय. आ यागत झालंय जरा.’’
‘‘अजून जराच का? लई याय पायजे हय? च कडं भ न याला पायजे? गळाय पायजे?’’
माजघरातनं उठू न बाहेर येत ती हणाली,
‘‘काय झालंय असं बोलायला?’’
‘‘काय झालं हाई, पर होईल. असंच घोरत जा घरात हंजे कोटक यान होईल बघ!’’
ती बघत उभी रािहली आिण तराकलेला हरीबा फाडकन् हणाला, ‘‘जा पड जा क आत.
चांगला सूर ध न घोर हंजे आभाळ याचं हाई.’’
 ‘‘मा या घोर यानं आभाळ येतंय हय?’’
‘‘अगं मग कशानं येतंय? काय मी आवतनं दलंय काय याला?’’
‘‘असं का बोलाय लागलाइसा? काय आपली एक ाचीच तंबाकू कापून रानात पड याली
हाई’’
हरीबा खवळू न हणाला, ‘‘ हंज े िभजली तर सग यांची िभजंल असाच भावात हवं
तुझा?’’
असं हणून तो उठला आिण झट यानं बाहेर पडला. वा याची एक झुळुक अंगावर आली
आिण अंगणातच तो उभा रािहला. वरमानेनं टेहळणी क लागला.
मघाशी खाल या अंगानं साचून आलेले ढग िवरळ झाले होते. यां या कडा पांढ या दसत
हो या. पोकळीतला गडद िनळा रं ग जागजागी िवखुर यागत दसत होता. आलेलं आभाळ
पांगलं होतं. यात मघाचा जोर न हता. एके जागी गोळा झालेले ढग फु टू न पांगले होते.
हळू हळू वर सरकत होते. या पातळ िवरळ ढगांतून मागचं िनळं आकाश सावळं दसत होतं
आिण उ हानं या पेरी कडा चमकत हो या.
हरीबाला थोडा धीर आला. खाली बघून तो पुढं चालला... तसा लगोलग काही हा यायचा
नाही. आता येतो येतो हणला तरी उ ावर ढकलंल. एकाला दोन रोज घेईल. आिण हा राजा
उ ा परवा आला तर? उ ा येवो, परवा येवो, खेळखंडोबा झा यािशवाय राहील? आजचं
दुसरं ऊन. अजून तीन उनं कशी पार पडायची? तीन दवस कसं जायाचं? आजचा दवस
सोडू न तीन दवस! जातील?... चालता चालता यानं वर बिघतलं. एकावर एक रचून

@BOOKHOUSE1
ठे व यागत ढग दसत होते. थ पीवर थ पी! उतरं डीवर उतरं ड! का या, पांढ या, तांबूस
करिमजी रं गां या छटा याहाळीत तो उभा रािहला आिण सोसायटी या क
बसले या टोळ यातला एक जण हणाला, ‘‘काय हरीबा, चा या बघाय लागलाय काय?’’
ावर

काही उ र न देता हरीबा पुढंच िनघाला.... लोक तरी कती िभकारचोट! डांबीस! ा
मबरांनीच सोसायटी रसातळाला नेली. ना काम ना धंदा. जेवायचं आिण सोसायटी या
क ावर येऊन बसायचं. बसायचं ते बसायचं आिण वर जाणा यायेणा यांची टंगल
करायची. ऐतखाऊ लडदू! आईबापांनी िमळवलेलं खात बसायचं. दुस याला लुबाडायचं– हे
मबर आिण ही असली सोसायटी! ग रबाला काळ. कडनडीला बाबांनो कज ा हटलं; तर
मग ांची िम ंग हायची. तंवर थांबा! अर तंवर काय थांबा? घात गे यावर काय तुम या
बानं पेरणी करायची? सोदे! िन वळ लफं यांचा बाजार– आिण तु ही कशी उचल करता रं !
तु हाला नसती ती िम ंग? खावा खावा लेकानूं! वर बसलाय तुमचा आ ा िहशेब करत. कवा
तरी वकायची पाळी आणंलच. मग मोजत बसा चा या!....
काय हरीबा, चा या बघाय लागलाय काय! वा रं िवचारणं! हसून िवचारतोय! का बाबा
कसलं हसू ं येतंय? हे आभाळ असं कराय लागलंय आिण तु हाला हसू कु ठलं येतंय रं बाबांनो?
दुस याचं हसू हावंसं वाटतंय हय?....
हरीबा पेठेत िशरला आिण मुंग याचा गणा आं यां या डहा यांनी भरलेली गाडी घेऊन
समोरनं आला. तो बघून हसला तसा हरीबा बोलला,
‘‘काय गा काय ताप ा?’’
गणा गाडी थांबवून हणाला, ‘‘हे काय आं याचं ढाळं आणलं.’’
‘‘कशाला रं हे एवढं?’’
 ‘‘भले ऽऽ! गावात हाय का कु ठं ? लगीन हाई देसाया या लेक चं? बसा गाडीत. चला जाऊ
मांडव घालायला.’’
‘‘मांडव बा कराय लाग यात हय?’’
‘‘चला क जाऊ.’’
‘‘ हाईगा– मी जरा रानाकडं चाललोय.’’
‘‘अहो चला मांडव घालायला.’’
‘‘ हाई, हा फु डं.’’
गाडी हालली. हरीबानं एकवार मागे वळू न बिघतलं. आं या या डहा यांनी ठ चून
भरलेली गाडी बघत तो थोडा वेळ उभा रािहला आिण पु हा चालू लागला.
...लगीन देसायांच ं आिण राबणार गाव! जंगी मांडव घाल जंगी! गावजेवणं घालायला
काय जातंय! सा या गाव या माना मुरगाळू न पैसा के लाय– काय कमी के लंय देवानं?
गोरगरीब ाजांत दळत बस यात. तुझ ं घर भरत चाललंय. मांडव घालायला आिण खुळी
राब यात. काय तोटा पडतोय कोण या गो ीचा? रा ं दवस राबून लोक मांडव घाल यात.
कावडीनं पाणी आणून ओत यात. तू कर बाबा आप या लेक चं लगीन थाटात! काय दुकतंय
तुझं? खरकटी काढायला होतात पुढं लोक. चांगला इ फं ी आिण बँड आण! हलगी
वाजिवणारी गावची मागं बसुं ात बघत! ताशेवाले आिण कोर ाला दारात उभा क नको.
जोरात होऊ ा लगीन. लंका कर लंका! आिण काय पोरगी तर भा राची सीतासािव ीगत!
कोण ित याकडं ढु ंकून बघणार नाही ते ल ाला तयार झालंय. टाक वाजवून! अर सवकार

@BOOKHOUSE1
लोकांचं खपून जातंय. ग रबांचंच चालत नाही बाबा! आिण अस या लेक देव तुम याच पोटी
घालणार. ग रबा या घरांत खपंल?.... हे थेर चालतील? गळा कापून जीव घेऊ! काय लेक,
काय लगीन आिण गाव मांडव घालायला िनघालंय. लोक तरी काय क याला सोकाव यात....
चालता चालता हरीबा थांबला. न ा िसमट काँ ट या इमारतीकडे बघत उभा
रािहला.... हे ामसेवकाचे हापीस! हापीसाचा मसेवक! काय खेळखंडोबा! एवढं िसमट
महागलंय आिण काय हणून सरकारनं ही इमारत उठवली असंल? गाव या िवरोबाला चांगलं
देऊळ िमळना. याची कु णी डागडु जी करत नाही आिण ामसेवकाला ही टोलेजंग– दणदणीत
इमारत! यात याला बसवून काय पूजा करायची याची? काय खुळचटपणा ो. ितथं खुच त
बसून हा ामसेवक करणार काय, तर सुधारलेल ं बी-िबयाणं देणार. कवा? पेरणी
आटप यावर! मग ते घेऊन काय पेटवायचं का आग लावायची याला? आिण स फे टचं काय
बाबा? िवचारावं तवा संपलंय. का संपलंय? तर आत या अंगानं दलंय! बडी कु ळं गाठू न ठे वा,
आत या अंगानं लाच खावा आिण पुसा पानं आम या त डाला. कोण त ार करणार? आिण
काय चालणार! आिण हणं जपानी भातशेती करा! जपानी करा काय जमनी करा! अरं बी ा
क . खतं ा क . काय उगच करा. काय करा? करा काय? तुमचं नाक करावं काय? खपली लावू
नका. कानफा ा करा. अरं कु ठला कानफा ा? आणायचा कु ठला? काय आप या पर ात
होतोय काय? हणं तांबेरा पडंल... अर पडू ा! आिण ा ामसेवकाला ही असली इमारत!
चोरांचा बाजार. काय दवे लावणार हा बाबा इथं बसून? िव ा फु कत बसणार? काय हणून
ओतला असेल पैसा? कमान पाच-सहा हजार पयं तरी घातलं असती. येव ा पैशांत
ग रबां या कती पोर ची ल ं झाली असती?...
हरीबा भुल यागत या इमारतीकडे टक लावून बघत रािहला आिण आतनं ामसेवक
 हणाला,
‘‘काय, या क आत.’’
‘‘राम राम.’’ क न हरीबा त डाला गेला आिण बाहेर या पायरीवरच बसत हणाला,
‘‘काय आज फरतीवर हाई वाटतं? हािपसात मु ाम जणू.’’
‘‘आत या क .’’
‘‘ हाई. भाईरच बरं हाय.’’ असं हणून बाहेर आभाळाकडे बघत यानं हटलं, ‘‘वडा क
खुच जवळ. हा– अशी वाईस दारा या त डाला.’’
ामसेवकानं आपली खुच दारा या त डाला आणली आिण हरीबानं िवचारलं,
‘‘साहेब, ा इमारतीत कती पैसा वतला हो? पासा हजार घातला का?’’
‘‘पाच-सहा हजार?’’ असं हणून ामसेवक त डाकडे बघत हणाला, ‘‘दहा हजार पये
खच आला– दहा हजार! ’’
हे ऐकू न ध ा बसलेला हरीबा न बोलता ग पच रािहला. बाहेर या आभाळाकडे नजर
लावून बघू लागला.
खालतीकडचे ढग वरतीकडे सरकले होते. एका बाजूला आभाळ िनवळलं होतं आिण
दुस या अंगानं भ न येत होतं. ढगाला ढग िमळत होते. या गोळा होऊन आले या ढगांकडे
बघत हरीबा बोलला,
‘‘हा राजा काय करतोय कळत हाई.’’
ामसेवकही बाहेर बघत हणाला,
@BOOKHOUSE1
‘‘ हय, गदमदाय लागलंय. काय नेम नाही याचा.’’
चटकन मान फरवून हरीबानं एकदा या याकडे बिघतलं आिण मग न बोलताच तो
ितथनं उठला. बाहेर पडला. एकदा नाही, दोन नाही. तो आपला चालू लागला....
काय करतोय? तर हणं नेम नाही याचा! काय घालावं त डात ा या? पाऊस पडला तर
ांचं का जातंय? यांचा पगार बुडतोय? लागेना झळ आ हाला... हे काय आमचं िहत
बघणार? कशाचं सरकार आिण कशाचं काय!....
या तारे तच हरीबा पुढं िनघाला. मागनं हाक आली,
‘‘काय हरीबा, ए क गा.’’
हरीबानं मागं वळू न बिघतलं. रामजीकाका बोलावीत होते. यांना ओलांडून पुढं न जाता
हरीबा माघारी वळला. यां या शेजारी बूड टेकून हणाला,
‘‘काय काका, बसलाय िनवांत.’’
‘‘ हय, काय गडबड?’’
‘‘मग?’’
‘‘हे आभाळ एक का घाबरं कराय लागलंय क .’’
रामाजीकाकांनी खाकरा काढला. डोळे बारीक के ले आिण मान वर क न बिघत यागत ते
हणाले,
‘‘ कती उनं झाली?’’
‘‘आजचं दुसरं च क हो.’’
 ‘‘असू ा.’’
‘‘आिण आभाळ उठाय लागलाय क .’’
‘‘ यात काय दम हाईगा. उगाच पोटात या.’’
‘‘दम हाई हणता?’’
‘‘वरतीकडं ईज होती का?’’
‘‘ते काय अजून हाई.’’
‘‘ हाई हवं? मग काळजी करायचं कारन हाई. जवा ईज हाय लागंल तवा ते खरं
हणायचं. हे आपलं उगच साँग हाय गा. या दावायचं काम.’’
हरीबानं आशेन ं िवचारलं, ‘‘मग ात काय दम हाई हनता?’’
‘‘पोकळ गाऽऽ. कशाचा दम?’’ असं हणून रामजीकाकांनी चंची सोडली आिण हरीबा या
हातात पान देत िवचारलं, ‘‘काय देसाया या लेक चं लगीन गाजाय लागलंय.’’
‘‘ हय. आज मांडव घालाय लाग यात.’’
‘‘मग तु ही दा वाजीवत का हाई?’’
‘‘लेक चं हणतां हय काका? जमलं तर दा बार उडवायचा बघा. काय हाय का कु ठं
थळ एकांद?ं ’’
पानाचे देठ खुडीत रामजीकाका िवचार क लागले आिण देठ खुड यावर हणाले, ‘‘हाय
एक जागा.’’
पान हातात तसंच ध न हरीबानं िवचारलं,
@BOOKHOUSE1
‘‘मुलगा बरा असला, पोटाला जरा जमीन असली हंजे मग जमवून टाकायचं. काय असलं
नदरत तर सांगा.’’
हरीबा रामजीकाकां या बोल याची वाट बघत बसला. हातातलं पान तसंच ध न
रािहला आिण िवचार के यागत क न रामजीकाका हणाले,
‘‘हाय एक मुलगा. पर जरा खचा क न ावं लागंल.’’
‘‘देऊ क . लगीन क न देऊ. दाची तंबाखू पोरी याच नावानं धरलीया हो! या पैशावर
आमची आशा हाई बघा.’’
‘‘मग खचा क न ायला तयार हैस हण.’’
‘‘हाय क . पर मुलगा कसा काय?’’
रामजीकाकांनी एक खाकरा काढला आिण हरीबाकडे बघत ते हणाले,
‘‘घराणं चांगलं हाय गा. पोरगा बी िशक याला हाय.’’
त डाला पाणी सुटून हरीबानं िवचारलं,
‘‘काय िशकलाय पोरगा?’’
‘‘झालाय क सातवी.’’
‘‘मग काय हरकत हाई. िजमीनिबमीन कती हाय?’’
रामजीकाकांनी सांिगतलं,
‘‘ितकडनं काय टाचकं हाई गाऽऽ. धा एकर हाय क रान.’’
‘‘आिण पोराला भाऊ कती हैत?’’
 ‘‘हैत चौघं जण. पर सारी एकु यानं चाल यात. चांगलं हाय.’’
हरीबाला भूल पडली. रामजीकाकांनी दलेली चु याची डबी हातात ध नच तो बसला.
पानाला चुना न लावता तो काकांना हणाला,
‘‘कु ठलं थळ हणायचं हे?’’
‘‘नेल चं गाऽऽ– आम या पाव यापैतलंच हाय.’’
हरीबाला आधार वाटला. तंबाखू िवकली आिण हातात पैसे आले क बार उडवून
टाकायचा िवचार या या मनात घोळू लागला. यानं िवचारलं,
‘‘काका, मग कवा जाऊया नेल ला?’’
‘‘तू हणशील तवा! कवा जाऊया सांग.’’
हरीबानं िवचार के ला. कापलेली तंबाखू घरात आणायला अजून तीन उनं तरी पािहजे
होती. हणजे एक आठवडा ा यात जाणार. यानं सांिगतलं,
‘‘ये या बे तरवारी रानातली तंबाकू तेवढी घरात आणून टाकतो. बोद भ न तेवढं
जा तानाला ठे वतो आिण मग कु नीबी एकां ा दवशी जाऊया.’’
‘‘मंगळवार-बुधवारला जाऊया? हणजे मग तसा सांगावा धाडतो.’’
हरीबा काहीच बोलला नाही, तसं काकानं पु हा िवचारलं आिण या या त डाकडं
बिघतलं.
हरीबा हातात चु याची डबी ध न तसाच बसून रािहला होता. डोळे आभाळाकडे लागले
होते. वर बघतच तो हणाला,
@BOOKHOUSE1
‘‘काका, े आभाळ काय करतंय कळत हाई. वर या अंगाला ल क् के लं बघा.’’
‘‘ईज होतीया काय रं ?’’
‘‘तसं काय तरी िच दसाय लागलंय. जातो आगुदर मळा तरी गाठतो.’’
असं हणून हरीबा गडबडीनं उठला आिण पान खायचं िवस न तसाच पुढं िनघाला. वर
बघत खाली बघत यानं मळा गाठला.
थोडा वेळ वर या अंगाला वीज चमक यागत झाली. हरीबाचा जीव टांगणीला लागला.
दवस कलंडला. सगळं आकाश रं गीबेरंगी दसू लागलं. वारा सुटला आिण ढग पांगले.
िन याजांग या आकाशात चांदणी चमकू लागली. जीव भां ात पड यागत झाला.
....रा ीचं जेवण क न व तीला आलेला हरीबा खालवर वाकाळ घालून तंबाखू या
चापाशेजारीच पडला होता आिण हवा बंद झाली. वारा थांबला. क ड यागत वाटू लागलं.
त डावरची वाकळ बाजूला सा न हरीबानं डोळे उघडले.
...डो यांपुढे आभाळ दसलं. खार आलेल ं आभाळ! चांदणी दसेना झाली. चं ाचा
ठाव ठकाणा लागेना झाला. रानात मढरं बसावी तसे लहान लहान ढगांचे तुकडे आभाळात
दसू लागले. सारं आभाळ ढगाळू न गेलं होतं. िजकडे बघावं तकडे काळीपांढरी मढरं दसत
होती आिण गदमदत होतं.
अंगावरची वाकळ बाजूला सा न हरीबा चटिशरी उठू न बसला. तंबाखू या चापाकडे
बघत यानं दो ही गुड यांना हातांची िमठी घातली आिण एका गुड यावर नुवटी टेकवून
डो यांनीच वर आभाळाकडे बघत तो हणाला,
‘‘आलास मुळावर? आता जर तू गळलास तर काय तु या नावानं ब ब मारायची?’’
@BOOKHOUSE1
अधली
उज ा पायावरचा धोतराचा सोगा हातात ध न बाके राव गायकवाड सकाळीच
धुळजी या खोपीपुढं येऊन उभा रािहला. दवस उगवून कासराभर वर आला होता. धुळजीची
पोरं उघ ा अंगांनीच बाहेर उभी होती. खोपीबाहेर बांधले या हशीचं शेणघाणही अजून
िनघालं न हतं. हैस शेणातच पाय देऊन उभी होती. यांतच िचपाडं लोळत होती.
अंगणांतला कोर तसाच होता. अशा सकाळीच बाके राव दारात आला, तशी धुळज ची ित ही
पोरं वर मान क न बाके रावांकडं नुसतीच बघत रािहली. आकाशात उडणा या कबुतरांकडं
टक लावून बघत रहावं तशी.
बाके रावही लगालगा येऊन न बोलताच िन ल उभा रािहला. उज ा अंगावरचं धोतर
वर ध न तो समोर बांधले या हशीकडं टक लावून बघू लागला. एक डोळा बारीक क न
यानं हशीची नीट पाहणी के ली आिण मग दाताला दात टेकवूनच खालचं दाडवान एकसारखं
@BOOKHOUSE1
दो ही अंगाला हलवत तो िवचार करीत रािहला.
बाके रावनं दोन सालांमागं अधलीनं दलेली ती रे डी आता नीट ओळखूही येत न हती.
धुळजीनं ती पाळायला आणली ते हा ती रे डी हणजे िन वळ हाडांचा सांगाडा होता. यात
काही अथ न हता. अंगावर कसलं ते मांस न हतं. नुसती कातडी रािहली होती. हाडं दसत
होती. कापायला ायची ती पाळायला दली होती! तीच रे डी आता गाभ जाऊन चांगली
आडवीितडवी फु टली होती. एक-दोन वेत ं झाले या हशीगत दसत होती. चालताना पायाला
पाय लागायचे ते आता दो ही पायात कास मावत न हती. सड मुट यागत दसत होते.
पोटाखाल या िशरा त फु ग या हो या. हशीनं आकार के ला होता. वेत जवळ आलं होतं.
आठपंधरा दवसात ती ायला झाली होती. हैस बघून झाली, तसं बाके रावाचं दाडवान
हालायचं थांबलं. धोतराचा सोगा खाली सोडू न तो वळू न उभा रािहला आिण टक लावून बघत
उ या रािहले या पोरांना हणाला,
‘‘कु ठं गेला रं बा तुमचा?’’
जैना या वामीगत उघ ा अंगानीच उभी रािहलेली धाकटी दो ही पोरं आत पळाली
आिण थोरलं पोरगं टरीवर फाटलेली फाटक च ी वर ओढू न हणालं,
‘‘आबा घरात हाई.’’
‘‘मग कु ठं गेलाय?’’
खाली गळणारी च ी पु हा वर कमरे पयत ओढू न ते हणालं,
‘‘कु ठं रानात गेलाय जणू.’’
तोवर या पोरांची आई घाईनं बाहेर आली. पोटाला िबलगले या माकडा या िपलागत
एक पोर काखेत ध नच बाहेर आली. मघाशी आत पळालेली दो ही पोरं चडू गत ित या
पायातच खेळत होती. यांना पायानंच लाथाडू न आिण एका हातानं घाईघाईनंच घ गडं
पस न ती बाहेर उ या रािहले या बाके रावाला हणाली,
‘‘या क , बसा या.’’
थोडा वेळ बाहेरच घुटमळू न यानं आत जात िवचारलं,
‘‘कु ठं गेलाय धुळजी? सकाळची गाठ पडंल हणून आलतो तरी येचा प या हाई हय?’’
सो यात अंथरले या घ ग ावर यानं बूड टेकलं तशी ती हणाली,
‘‘तुम याफु डंच रानात गेलं हवं?’’
‘‘मग आता कवासं येनारं ?’’
‘‘आता सां यापारीच येतील.’’
‘‘झालं, हनजे आज पु हा भेट हाई.’’
‘‘काय असलं सांगायचं तर सांगा क मला. काय सांगू या ी?’’
‘‘काय सांगायचं दुसरं !’’असं हणून बाके राव स पय मांडी घालून बसला आिण दाताला
दात टेकवून खालचं दाडवान हलवत रािहला. तशी ती हणाली, ‘‘भेटायला सांग ू का
तु हाला?’’
दाडवान हालवायचं बंद क न तो एकाएक बोलला,
‘‘वा ळ भेटून काय उपेग हाय? हशीचं काय तरी बगायला नको? हस याला झाली, मी
चारदा कामधंदा सोडू न तुम या घरला खेटं घातलं तरी तु ही लोक ग पच हट यावर काय
@BOOKHOUSE1
हनायचं आता? हवं ही डोळं झाक का अशी?’’
बाके राव भाडभाड बोलू लागला तशी ती बाई मान खाली घालून अवघडू न उभी रािहली.
डोळे झांक चालली होती ही गो खरीच होती.
बाके रावाला राग येणं साहिजक होतं. बरं ती आिण कोणती न हं, बोलून चालून पैशाची
बाब होती. तो पु हा खवळू न हणाला, ‘‘गरजवंताला अ ल हाई हणून आ ही सतरं दा
हेलपाटं घालतो, हय?’’
‘‘असं कोण हनतंय जी? उगा काय तरी आपली मनाची समजूत क न घेऊ नका.’’
‘‘आता समजूत आिण कसली क न याची? जे दसतंय तेच बोलतो क ! काय खोटं हाय
का माझं बोलणं?’’
आपला अपराध मा य क न ती हणाली,
‘‘तु हाला हेलपाटं बसलं हे खरं च हाय क .’’
गो कबूल क न घेत तो हणाला,
‘‘हाय का हाई बरोबर?’’
‘‘तुम या बोल यात चुक हाईच क , ठर या माणं आ ही येळेला पैसं दलं असतं तर
तु ही असं हेलपाटं का घातलं असतं आिण आ हालाबी बोलून याची पाळी का आली
असती?’’
थोडा वेळ खालची बचाळी दो ही अंगाला हालवून तो एकाएक हणाला,
‘‘आमचंच चुकलं!’’
कडेवरचं मूल खाली आदळू न ती हणाली,
 ‘‘तुमचं कसं, आमचंच चुकलं!’’
हाताची मूठ भुईला तीनदा आपटू न बाके राव हणाला, ‘‘रकमाबाई आ ही हस अधलीनं
हणून तु हाला दली ही आमचीच चूक झालीऽऽ तुमची हवं.’’
भुईरला सोडलेलं पोर पायाला ध न आरडाय लागलं तशी ती खाली बसली आिण
पोराला पोटाशी ध न हणाली, ‘‘ हस अधलीनं पाळायला दली ात काय तुमची चुक
झाली? आमचा काय फायदा झाला तर पु यच लागंल हवं तु हाला?’’
हाताची मूठ पु हा भुईला तीनदा आपटू न तो हणाला, ‘‘रकमाबाई म त काशीरामेसूर
क न आलोय– आता तुम या पु याची काय गरज हाई.’’
बाके रावाचा पारा चढलेला बघून या बाईनं बोलणं बंद के लं आिण अंगावर या मुलाला
दोन वादाडात देऊन ती हणाली, ‘‘भा ा, का लागलायस अंगाला िचकटायला? भुईला जरा
खेळालास तर का आईबा मर यात काय तुझं? आईची हाडं भाईर काढायला कशाला ज माला
आलास मा या हां ा!’’ असं हणून रकमाबाई पोराला िश ा देत रािहली. ित या रागाचा
पारा चढला तसा बाके रावाचा पारा खाली उतरला. ती िश ा ायची थांबली ते हा
शांतपणानं तो हणाला, ‘‘पंधरा-तीन आठव ामागं चार लोकांनी िमळू न क मत के ली,
िन मं पैसं ायचं कबूल क न हस ठे वून घेतली आिण पैसंबी ितकडंच आिण हसबी ितकडंच
हय?’’
तीही शांतपणानं समजावून सांगू लागली, ‘‘ याच उसाभरीस लागलोय क हो अ णा,
आ हीबी.’’

@BOOKHOUSE1
‘‘काय उसाभर के लीसा?’’
‘‘एक सोडू न सतरा जणाकडं हात पस न बिघतलं पर अजून पैशाची जोडणीच होईना,
हवं?’’
‘‘पर एवढी उसाभर करायला सांिगतली कु णी तु हाला? कु णी उरावर ध डा दलाय
तुम या?’’
‘‘ध डा कशाला ायाला पािहजे कु णी उरावर?’’
‘‘तर मग दुसरं काय तर? तु हाजवळ ाया जर पैस हाईत, तर हस बाजाराला हेऊ, जी
क मत येईल ती िनमीिनमी घेऊन मोकळे होऊ. कशाला घ गडं िभजत ठे वायचं?’’
बाके रावाला पैशाची ज री होती. हस कु णी का घेईना, आप याला चार पैसे वेळेला
िमळाले हणजे काम झालं, असा याचा सरळ माग होता. एक घाव क दोन तुकडं क न
मोकळं हावंस ं याला वाटत होतं. तो िनकराला येऊन हणाला, ‘‘ये या शनवारपतूर काय
जुळणी होती का ते बघा; हाई तर ऐतवारी हस बाजाराला ायची बघा. मी काय आता
वाट बघणार हाई. मी एकदाच सांगतो, पु हा बोलणार हाई.’’
बाके राव िन यानं बोलला तसा रखमा या पोटात गोळाच फ लागला. दोन साल
हशीवर जीव ठे वून असलेली ती बाई एकदम हाद न गेली. हस हातची गेलीच, असं वाटू न
ितला भडभडू न आलं. डो यांत पाणी आणून ती हणाली,
‘‘अ णा, त डचा घास काढू न घेता हय असा?’’ बसलेला बाके राव उठू न उभा रािहला
आिण हातवारे क न हणाला, ‘‘तुम या त डचा घास काढू न यायला मी काय हस मा या
दावणीला बांधत हाई. जशी तु हाला हशीची गरज हाय तशीच मला बी पैशाची गरज हाय.
दो हीकडं इचार कराय पायजे. तु ही हस अधलीनं पाळली ाब ल िन मं पैसं तु हाला
िमळ यातच क ! काय फु कटाफाकट हस कोण हेतोय का?’’
पदरा या शेवटानं डोळे पुसत ती हणाली,
‘‘िन मं पैसं घेऊन काय जाळायचं हैत? काय पैशाची धार काढाय येतीया या?’’
‘‘अहो मग दुभतं खायचं असंल तर टाका क िन मी क मत! कु णी नको हटलंय तु हाला?
मी हस पायजे हणतो का!’’
‘‘ते काय हाई खरं .’’
‘‘मग झालं तर,’’ असं हणून बाहेर पडताना तो बजावून हणाला, ‘‘एक गो धांदा
बोलायला मी काय हेडी हाई. माझा शबूद एकदा गेला क गेला. ये या शनवारपातूर पैशाची
वाट बघणार; हाई तर सरळ दस उगवायला हे ाला घेऊन दारात येणार ते दावं सोडू न
हशीला बाजाराला हेणार! मग काय का कं मत येईना. मी हस इकू न मोकळा होणार बघा.
धुळजीला सांगून ठे वा. िनघतो मी.’’
असं हणून बाके राव तडक बाहेर पडला. उज ा पायावरचं धोतर हातात ध न तो ढगा
टाक त िनघून गेला. तो गेला आिण रखमा बस या जागी बसूनच रािहली. ती लहान लहान
पोरं ित याभोवती गोळा होऊन बसली. ितला भडभडू न आलं. वत:ची पोरं ितला परदेशी
दसू लागली. यांची सुकून गेलेली त डं दो ही हातांनी कु रवाळू न ती हणू लागली–
‘‘लेकरानू, तुमचं नशीब हाईरं दुभतं खायाचं... तु हांपायी क रं हस सांभाळली होती.
हाडांची काडं क न ितला जगीवली आिण आता ाला झा यावर ितला इकायची पाळी
आली....’’

@BOOKHOUSE1
सां यापारी धुळजी आला तर याला सारं घर सुतकात अस यागत दसू लागलं. धुळजी
आ या आ या घाब न हणाला, ‘‘का रं असं बसलायसा? काय झालं?’’
एक आवंढा िगळू न रखमा बोलली,
‘‘बाके राव आलतं.’’
बाके रावचं नाव घेताच जे कळायचं ते धुळजीला कळलं. तो न बोलता डोळं झाकू न बसून
रािहला. पैशाची जोडणी कशी करावी याचा िवचार क लागला. आता आिण कु णाचं पाय
धरावंत, कु णापुढं त ड पसरावं याला कळत न हतं. सारी नातीगोती चाचपून झाली होती.
धुळजी िख मनानं िवचार करीत बसला तशी याची बायको हणाली,
‘‘ ा तुम या डोळे झांकपणानंच दावणीची हस जायाची पाळी आलीया! असं ग प बसून
भागंल हय? शनवारपतूर वाट बघून ऐतवारी हस बाजाराला ायला येणार हैत.’’
पैशाची जुळणी झाली नाही तर हस जाणार, हे भाक त ठरलंच होतं. धुळजी न बोलता
ग पच बसला तशी रखमा रागानं हणाली,
‘‘ हणजे तु हाला काही घोरच हाई हणायचा!’’
‘‘घोर हाई कसा?’’
‘‘दुसरं काय तर! तु हाला असं घरबस या कोण पैसा आणून देणार हाय हय?’’
‘‘अग पर जाऊ तर कु ठं ? कु णाकडं मागू?’’
‘‘मग हस जाऊ दे हणता?’’
‘‘निशबात असली तर हाईल हाईतर जाईल! आप या निशबात जर दुभतं नसंल तर
 याला काय करायचं?’’
ही गो धुळजीला पटली होती पण रखमाला पटली न हती. एक आठवडाभर मासळीगत
ितचा जीव तडफडला.
शिनवार गेला आिण ऐतवारचा दवस उजाडला. दवस उगवायला बाके राव एक हेडी
घेऊन दारात आला. बाके रावाला बघून ितची छातीच फु ट यागत झाली. अखेरची धडपड
करावी हणून ती हणाली,
‘‘अ णा, काय तरी क न सु गीपतूर भागवू पैसं आ ही. हस हेऊ नका. ऐका ग रबाचं.’’
ितचं बोलणं न ऐक यागत क न तो खाली मान घालून बसले या धुळजीला हणाला,
‘‘चल आटोप बघू. मी संग ं हेडी घेऊनच आलोय. आज बाजार दावून मोकळं होऊ.’’
रखमाचं धाबं दणाणून गेलं. काळीज फाट यागत झालं. ती कळवळू न हणाली,
‘‘अ णा, ऐका माझं– ा चार पोरां या त डाकडं बघून तरी हस हेऊ नका. कधी हाईते
एक दुभ याचा थब या ी खायला िमळं ल. यां या त डांतला घास काढू नगा. बघा
ग रबाकडं आिण एवढी पु याई पदरात बांधून या.’’
बाके रावाचा िन य ढळ यासारखा न हता. तो करारी सुरात बोलला,
‘‘मला काय ऐकू न याचं हाई आिण इनाकारणी आता बोलणं वाढवू नका. का घसा
कोरडा क न घेता?’’
यासरशी रखमाबाईला ढवळू न आलं. ती धावून बाहेर गेली आिण हशी या ग यात
पडू न रडू लागली.

@BOOKHOUSE1
रखमा रं गी या ग याला पडू न द ं के देऊ लागली तसा धुळजी क ानं उठू न बाहेर गेला.
गुमान आपलं डोळं पुसून ितला हणाला.
‘‘काय लावलाय खुळेपणा ो? गप चल बघू.’’
ित या र ाला ध न तो हणाला,
‘‘चल आत. असा आ ोश क न ती काय हाणार हाय का? निशबात असंल तर पु हा
आप या घरात ईल. देवाजवळ हेच मागायचं– दुसरं काय?’’
रखमा ित या ग यातले हात काढेना तसं धुळजीनं जबरद तीनं ितला ओढू न आत नेलं.
रागं भ न तो हणाला,
‘‘पोराबाळा ी दूध िमळावं हणून तुझा जीव एवढा हशीत अडकला असला तर येताना
चांगली पंचवीस तीस पयांपतूर एक शेळी घेऊन येतो. का काळजी करतीस?’’
दु:ख आव न ितनं फड यात दोन भाक या बांध या आिण भाकरीचं गठळं या या हातात
देऊन ती हणाली,
‘‘जावा, हस इकू न या, जावा.’’
गठलं हातात घेऊन तो हणाला,
‘‘असं जरा बोल हणजे मलाबी धीर ईल.’’
‘‘जावा, काय काळजी क नगा.’’
‘‘तेच हणतो मी. आपुन करायचा तेवढा हर य क न बिघतला. यास आलं हाई याला
काय करायचं?’’
डोळं पुसून ती हणाली,
 ‘‘ हस मेली असंच मानायचं आिण गप बसायचं. हंडतं फरतं जनावर एकांदा रोग बडवून
दावणीला मरत हाई? तसंच मानायचं!’’
बायको या शहाणपणानं तो समाधान पावून बोलला,
‘‘अ सं! हे कसं बोललीस!’’
‘‘येताना एक शेळी घेऊन या. हस धा जन हाई, िनदान शेळीचं तर दुभतं खाऊ. पोरांची
त डं बघा कशी वाळू न गे यात.’’
डो यात पाणी सांचू लागलं तसा धुळजी मान वळवून बाहेर बघत रािहला. याची
उघडीवाघडी पोरं त ड वाईट क न या याकडं बघत होती. बाके राव हशीजवळ उभा रा न
वाट पाहत होता. िनघायला उशीर झाला होता, पण धुळजीचा पायच घरातनं िनघेना झाला.
दारा या चौकटीला कपाळ टेकवून तो अवघडू न उभा रािहला. याला पडलेल ं कोडं या या
बायकोला समजून आलं आिण आपलाच जीव घ क न ती हणाली,
‘‘जावा आता, उभा हाऊ नगा.’’
आप या समजूतदार बायकोचे ते धीराचे बोल ऐकू न याचा जीव कासावीस होऊन गेला.
पट याचा शेमला डो याला लावून तो बाहेर पडला तशी गडबडीनं याला हाक मा न
ती हणाली,
‘‘जरा येऊन जावा.’’
‘‘काय?’’
भाकरी या बु ीतली एक भाकरी घेऊन धुळजी या हातात देत ती हणाली,

@BOOKHOUSE1
‘‘एवढा घास रं गी या त डात घाला आिण मग ितचं दावं सोडा.’’
ितरडीपुढं हातात मडकं ध न जावं, तशी ती भाकरी हातात घेऊन तो बाहेर गेला. डोळं
झाकू नच यानं ती भाकरी रं गी या त डात दली. खोपीत बसलेली पोरं बाहेर येऊन
हशीभोवतीनं गोळा झाली. रं गीची अखेरची भेट यायला रखमा बाहेर पडली नाही.
दावणीचं पड सोडू न हस बाहेर पडली आिण रकमा आतच मुरगळू न एके जागी बसून
रािहली.
रं गी गेली आिण घर भकास दसू लागलं. उगवलेला दवस पुढं सरके नासा झाला. वेळच
जाईनासा झाला. हशीला पाणी दाखवायची, वैरणकाडी घाल याची आठवण रखमाला
घडोघडी होऊ लागली. पोरं बाहेर खेळायची ती आत येऊन आईभोवती बसून रािहली.
असाच दवस गेला आिण सांज झाली. रखमा पोराबाळांना घेऊन बसली. कडु स ं पडू न
अंधार झाला तरी धुळजी अजून परतला न हता. रखमाचा जीव खालवर लागला. बाजार
आटपून अजून का परतूने, असं ितला वाटू लागलं. ित या चेह यावर दसणारी ही काळजी
बघून ितचं थोरलं पोर हणालं,
‘‘अगं येळ हायचाच.’’
‘‘का रं ?’’
‘‘आबा शेळी घेऊन येणार हंज े येळ मोडणारच क गं.’’
रं गीची आठवण िवस न ती पोरं शेळीिवषयी नाना त हेचे आईला िवचारीत होती.
झोपेन े डोळे पगाळू न गेल े तरी पोरं शेळीची वाट बघत जागी रािहली.
बराच उशीर क न धुळजी दारात आला तरी थोरी दोन पोरं अजून जागी होती. धुळजीला
बघून ती चटाटा उठू न उभी रािहली आिण शेळी कु ठं दसेना होऊन ती िवचा लागली,
‘‘आबा, शेळी गा?’’
या दो ही पोरांना जवळ घेऊन तो हळू आवाजात हणाला, ‘‘ हाई आणली रं लेकरानू.’’
‘‘का गा आणली हाई?’’
‘‘बाजारात चांगली शेळीच हवती. आता फु ड या बाजारी येती का बघू.’’
शेळी आणली नाही, हे बघून या दो ही पोरां या िहरमोड झाला. रखमा काही बोलतच
न हती. ती खाली मान घालून नुसतीच बसून रािहली. ित या बोल याची वाट बघून शेवटी
तोच हणाला,
‘‘ हस दोनशे धाला गेली.’’
‘ ’ं नाही का ‘चू’ं नाही. ती गुमान खाली मान घालून गपच बसली. जेवण नाही, पाणी
नाही. सगळी उगचच ताटकळू न बसली. अखेर धुळजी उठला आिण पोरांना हणाला, ‘‘जेवला
का रं ?’’
पोरं जेवून झोपी गेली. रखमा काही अ ाला िशवली नाही. धुळजीलाही तुकडा िगळला
नाही. रा झाली तरी डोळा लागेनासा होऊन ती अंथ णात उठू न बसली आिण डोळं पुसून
हणाली,
‘‘का आणली हाई शेळी?’’
याला सांगणं भाग पडलं. मान गुड यात घालून तो सांग ू लागला,
‘‘कशाची आणतोय शेळी!’’
@BOOKHOUSE1
‘‘लोकांचं देण ं कशानं देऊ आिण शेळी कशी आणू? मंडपे अ णा सावलीगत मा या मागनंच
बाजारात फरत होता.’’
‘‘ याची बाक भािगवली हय?’’
‘‘तर हातात पैसं आ यालं बघून कोण सोडंल?’’
‘‘ याचं कती दलं?’’
‘‘ यानं सारं च वसूल के लं.’’
‘‘आिण मग आता कती हायलं जवळ?’’
‘‘ हाय यात एक प ास पय, पर बाक ची देणी ायला नकोत? हस इकली हे
कळ यावर आता सारीच दारात येऊन उभी हातील हवं?’’
‘‘भागवा देणी तरी. लोकांची कटकट तर िमटू ा.’’
पण हे ितचं बोलणं वरकरणी होतं, खरं न हतं. ितचं खरं मन तो ओळखत होता. याला
काय करावं हे कळत न हतं. रं गी गेली आिण सारं घर याला खायला उठ यागत झालं. सबंध
रा यानं तळमळू न काढली आिण दवस उगवायला तो काही न सांगताच घराबाहेर पडला.
तो कु ठं गेला हेच कळे ना.
बायकोपोरं वाट बघत घरात बसली. सबंध सकाळ गेली. जेवणवेळ टळू न चांगली
कडकडीत दुपार झाली तरी धुळजीचा प ा लागेना. रखमा घाबरी होऊन गेली. रं गी गे याचं
दु:ख िवस न ती नव याची वाट बघू लागली आिण ितस या पारी धुळजी एक रे डी घेऊन
दारात आला!
वाट बघत बसलेली रखमा धुळजीला बघून हणाली,
 ‘‘सकाळधरनं कु ठं हो गडप झालता?’’
न ा आणले या रे डीला दावणीला बांधून तो हणाला,
‘‘काय हे दसंना हय?’’
‘‘ही कु ठनं आणलीसा? बाजारबी हाई आज कु ठला?’’
‘‘काय करायचा बाजार?’’
‘‘आिण मग कु ठनं आणली ही?’’
‘‘दोन वरसांत िहला तयार करायची बघ. मनगंड दुभतं होईल का हाई घरात? कशी हाय
रे डी?’’
रखमा आिण पोरं न ा आणले या रे डीजवळ जाऊन उभी रािहली.
सगळीच ितला खालवर याहाळू लागली. घर भर यागत दसू लागलं. पोरं हरकू न ाण
झाली. ित या अंगावर हात फरवत उभी रािहली. रखमाही नीट याहाळू न हणाली,
‘‘चांगली हाय पर के व ाला आणली?’’
तो हसून हणाला, ‘‘के व ाला आणली हणून इचारायला ती काय इकत आणलीया
हय?’’
‘‘तर का चोरी क न आणलीसा का?’’
‘‘चोरी का करतो? चौगु यां या कडनं अधलीनं आणली! आता तर जरा सुखासमाधानानं
हावा आिण िहलाच वरसात तयार करा.’’

@BOOKHOUSE1
जीत
माळ माणसांनी भ न गेला होता. बघावं ितकडं माणूस दसत होतं. आसपास या चार
जीत गावचे लोकही शयत बघायला माळावर गोळा झाले होते.
वेळ होत आली तशी एके क गाडी फ याला येऊन उभी रा लागली. गाव या तुका
पाटलाचाही गाडी येऊन फ याला लागली. तसा गाडीभोवती गराडा घालून लोक उभे
रािहले. खुळे होऊन बघत रािहले.
तुकानं आपला हातारा ह या बैल गाडीला जोडला होता. जोडी या तर या िखलारी
ख डाबरोबर ह या उभा होता आिण लोक टक लावून या याकडंच बघत रािहले होते.
आप या ऐन उमेदीत ह यानं शयती जंक या हो या, हे लोकांना माहीत होतं. याचे गुण
सग यांना माहीत होते. सा या गावात तो नावाजलेला बैल होता हे खरं ; पण आता याचं वय
झालं होतं. अंगात दम न हता. अंगावर धड मांस न हतं. याची हाडं दसत होती. बैल पार
@BOOKHOUSE1
थकला होता आिण त डावर राव न हता. जोडी या िखलारी खोडाबरोबर तो कसा पळणार,
हीच चंता लोकांना पडली होती आिण लोक सारे मनातनं तुका पाटलाला िश ा देत उभे
होते. या खु यानं हाता या बैलाला का जोडावं, हेच यांना कळत न हतं.
हळू हळू सग या गा ा येऊन उ या रािह या. कु णाची जोडी रािह या जागी नाचत
होती. कु णाचे अंडील ख ड िडर या फोडत होते. कु णी गदन वाकवून शंग हलवत होतं तर
कु णी पायानं खालची जमीन उकरत होतं. ह याचा जोडीदारही गप उभा राहत न हता; पण
लोक सारे ह याकडेच बघत उभे होते. ह याचं पळणं यांना ठाऊक होतं. याची चलाखी
सा यांना मािहती होती. उ या गाडीला तो कधी थयथय नाचायचा नाही. िड क टाकायचा
नाही. शंग हलवायचा नाही; पण एकदा गा ा सुट या आिण चाकं खडाडली हणजे याचा
पाय जिमनीवर ठरत नसे! चाकं वाजतील तसा तो उशी घेत जायचा. याला कधी उसकाव
लागायचं नाही– मारावं लागायचं नाही. तशीच वेळ आली तर जोडी या बैलालाही गुंडाळू न
घेऊन तो एकटाच धावायचा!
ह या असा धावायचा हे खरं ; पण आता याचं वय झालं होतं. बाजाराला– ज ेला जाताना
एखादी चुणूक दाखिवणं िनराळं आिण र डाचं काम िनराळं . हे काम आता कसं काय झेपणार
ही चंता लोकांना लागली होती आिण तुका िन ंत होता. ह या हातारा झाला असला तरी
या यावरच याचा भरवसा होता. लोक काळजीनं या या गाडीकडं बघत होते आिण तुका
खुशाल हस या चेह याने यां याकडं बघत होता.
इशारा झाला. गा ा उधळ या. चाकं खडाडली. ह या या कानात वारं िशरलं आिण
कळा खाणारा हातारा बैल उम ा घो ागत लांबलचक उडी घेऊ लागला. याचा पाय
जिमनीला ठरे ना झाला. जोडी या िखलारी ख डाचा सोगा मागे पडू लागला. बघता बघता
गा ामधून गा ा तोड या जाऊ लाग या. एक वावटळ सुट यागत गाडी पुढं जाऊ लागली.
बाक चे गाडीवान पालथे पडू न बैलांना हाणू लागले आिण सारे लोक खुळे होऊन बघत रािहले.
गा ा लांब जाऊन दसेना झा या. तसं ह याचंच बोलणं सु झालं. गा ा मागे
फर याची वेळ भरत आली तसा सगळा माळ टाचा वर क न बघत उभा रािहला. झाडांचे
शडेही माणसांनी लगडू न गेले. लांबनं आवाज कानावर येऊ लागला आिण डगरीवर, झाडांवर
चढू न लोक बघू लागले. तोच एका झाडावरनं कोणी तरी ओरडलं, ‘‘ हाता या बैलाचीच गाडी
आली-गाडी आली.’’
माणसं माळावर पळू न खेळू लागली. लोकांना दम िनघेना झाला. ह याला बघायला सारे
वाटेन ं पुढे पळू लागले. तोवर तुका पाटलाची गाडी जवळ आली. दोन तीन गा ा सार या
घासून येत हो या. सारखी झणापण चालू होती. बैल फे सलून गेले होते. चाकं खडाडत होती
आिण ह या सारखा घो ागत धावत होता. कु णाचीच गाडी मागनं जवळ येऊ देत न हता.
फ ा जवळ जवळ आला तसा या या त डांतनं फे स खाली गळत होता. पुढ या दो ही
पायांवर याची धार सारखी ल बत होती; तरीही याला आप या िजवाची पवा न हती.
माग या गाडीचं चाक वाजेल तसा तो पुढं उडी घेत होता...
या तावातच गाडी फ ा ओलांडून कासरा दोन कासरे पुढे गेली आिण पाठोपाठ धावत
गेले या माणसांनी ह या या गाडीभोवती गराडा घातला. पालथं पडू न माणूस ह याला बघत
रािहलं.
...पण आप याभोवती जमलेली ही माणसांची ज ा बघून ह या भुलला नाही. यानं कान
@BOOKHOUSE1
टवकारले नाहीत. शंग हलवलं नाही. मानेवरचं जू बाजूला करताच तो मटकन् खाली बसला
आिण एकाएक या या माग या अंगानं र ा या िचप या सु झा या. ह यानं मान टाकली
आिण आपले चारी पाय पस न तो एका अंगावर कलंडला. या या माग या दो ही पाया या
टाचा जिमनीला घासू लाग या. माती उक न वर येऊ लागली आिण ख ा पडत चालला...
 वंगण
सणाचा दवस होता. घरात पुरण घातलं होतं. एक सोडू न दोन चुली पेटव या हो या.
सारा घायटा उडाला होता आिण म येच काम टाकू न सुनेन ं अंथ ण घातलं तसं सासूच ं डोक
िबघडलं. ती दात-ओठ खाऊन आत या आत जळू लागली. सारं काम आप या अंगावर टाकू न
सुनेनं खुशाल अंथ ण धरलं तशी ती खवळू न गेली. त डावरचा ताबा सुटला आिण सुनेला
लागावं हणून ती लेक ला बोलू लागली. सारखं त ड वाजू लागलं. ताशा सु झाला. ऐकू न
ऐकू न कान कटू न गेल.े तसा सो याला बसलेला हातारा खॅस मा न हणाला,– ‘‘काय
बडबड लावलीय ही! गप, फु डं बघून सैपाक करा क .’’
हतारी िनमतालाच टेकली होती. या या या बोल यानं ित या अंगाचा ड ब उसळला.
हातातलं काम टाकू न ती बाहेर आली आिण पिह यापे ा दु पट आवाज चढवून हणाली,
‘‘मुस या घालून बसावं हणतां हय गप? लई तरास हाय लागलाय तुम या िजवाला?’’
@BOOKHOUSE1
‘‘अगं, घरावर या खाप या उडाय लाग यात हणून हणतो.’’
त डापुढं हात नाचवून ती हणाली, ‘‘मग बरं झालं क . शेकारणी हायलीया ती तर क न
या.’’
मान हालवून हातारा पुटपुटला, ‘‘मग काय बोलायचं तुला? मतीच खुटली!’’
ती फणका यानं बोलली, ‘‘एवढं कळतंय तर मग कशाला बोलाय जावं?’’
यानं शांतपणानं िवचारलं, ‘‘अगं झालं तरी काय असं?’’
‘‘काय हायचं? आमचाच भोग हणायचा आिण दुसरं काय!’’
समजूत घालावी तसा हातारा बोलला, ‘‘असू ा. जा. कशाला वाडाचार याचा?
सणासुदीचं घरात भांडण नको. फु डं बघून गप सैपाकाला लागा जा.’’
हातारी गप आत न जाता ितथंच फतकल मा न बसली आिण दाडवाणाला हाताची मूठ
लावून हणाली, ‘‘देवानं आ हालाच तेवढं बळ दलंय मग जीवमान असु तवर राबलं पायजेच
क .’’
हातारा बोलला, ‘‘ ा बोल यात काय म ा हाय?’’ ‘‘तर कशात म ा हाय?’’ ‘‘असं
िवचार यावर काय सांगायचं मग?’’ ‘‘का? सांगा क , आत सून खुशाल हात ण घालून पडू ा
तु ही भाईर मान हालवत बसा आिण आमचं कु ठं चुकलं ितथं सांगा क . कु णी नगो हटलंय?’’
सासूच े हे बोलणं िज हारी लागून मधघरात अंथ णावर पडलेली सून आतनंच रडवा सूर
काढू न हणाली, ‘‘आ याबाई, मा या पोटात दुकाय लागलंय याला मी तरी काय क ? मी
काय स ग आणलंय हय बळनंच? हातानं होईना याला काय करणार?’’
सासू बाहेरनंच हणाली, ‘‘काय क नको बाई माझे! तू गप खालवर घालून पडू न हा.
पो या लाट या हंजे मग उठू न जेवायला बस.’’
‘‘कम माझं!’’ असं हणून सून अंथ णानं उठली. एका हातानं पोट ध न अवघड यागत
बाहेर आली आिण सास यादेखत िवचा लागली, ‘‘रा ीधरनं पोटात कळा घात यात
मा या. माझं मला सोसंना झालंय. मी काय मु ाम स ग आणलंय हय?’’
ला ा उडा यागत सासू बोलू लागली, ‘‘अगं, कु णी आळ घेतला तु यावर? कु णी घेतला
असला तर या या त डात कडं पडू ात!’’
डो यातनं टपं गाळत ती बोलली, ‘‘असं हणाय कशाला पायजे? ते दसतंयच क
तुम या बोल यावरनं.’’
‘‘अरं मा या निशबा!’’ असं हणून हातारीनं फाडकन् कपाळावर हात मा न घेतला
आिण त डावर हातभर पदर ओढू न ती गचागच द ं के देऊ लागली. सून डो यातनं टपं गाळू
लागली, हातारी असे द ं के देऊ लागली आिण काय करावं हे हाता याला सुचेना झालं. या
बायकांची समजूत कशी काढावी, हे भांडणं कसं िमटवावं याचा याला घोरच पडला. सुनेला
बोल यापे ा आप याच माणसाला बोललेलं बरं , असा मनाला ताळा घालून तो हणाला,
‘‘एवढी हातारी झालीस पर अजून तुला काडीचं शानपन आलं हाई. अगं सणासुदीचा
दवस. पोरगं आता भु यावून रानांतन ईल. जेवणाचं बघशीला का भांडत बसशीला?’’
द
ं के देत हातारी बोलली, ‘‘का आळ घेता असा? कोण भांडाय लागलंय?’’
‘‘अगं मग भांडण हाई तर काय चाललंय हे? काय ताळतं हाय का हाई जरा?’’
हाता याचा आवाज चढला तशी हातारी द ं के ायची थांबली आिण जरा साव न

@BOOKHOUSE1
बसून िवचा लागली, ‘‘ हवं, काय ताळ सोडला हे तरी सांगा.’’
हातारा खेकसला, ‘‘तु याकडं मला काय पुरावा मांडायचा हाई. गप उठू न आत
वयंपाकाला लाग जा. आधीच सांगतो, पोरगं भु यावून ईल आिण इनाकारणी घरात तमाशा
होईल. जा वयंपाकाला लाग जा.’’
हातारा दम देऊन बोलला आिण सारा घोटाळा झाला. या या या बोल यानं हातारीला
भडभडू न आलं. एकदम गळा काढू न ती बोलू लागली, ‘‘ हातारवयात हे काय बोलून याची
पाळी मा यावर आली! ताळतं सोडला असं जर खु घरचं माणूस हणायला लागलं तर मग
भाईरची का गप बसतील हय?’’ असं हणून हाता या या धोतराला ध न ती िवचा
लागली, ‘‘अहो, का भांडण काढलं, काय कु णाला तरास दला, काय येडइ ं बोललो हे तरी
सांगा.’’
हातारा घायकु तीला आला. हात पस न तो हणाला, ‘‘अगं, तुला कसं कळं ना? देवानं
इतक कशी कमी बु ी दली गं तुला? मी इजवायला बघतोय तर तू पेटवायला बघतीस हय
सारखं?’’
असं हणून हातारा मागं सरला. डोळे झाकू न स पय भंतीला पाठ लावून बसला. श दानं
श द वाढवायला नको असा िवचार क न तो गुमान बसून रािहला.
पण हातारी गप न बसून िवचा लागली, ‘‘अहो, पण उगच या उगच मला का बोल
हणायचा ो? आिण असा बोल तरी का लावून यावा?’’
हातारा काही बोलेना झाला तशी ती बस या जागी मागं सरली आिण गररकन् सुनेकडे
मान वळवून हणाली, ‘‘बाई, हे सांगत हाईत तर तू तरी सांग. काय येडइ ं बोलले बाई तुला
मी? काय आजवर जाच के ला तुला?’’
 सासू या ाला उ र दे याऐवजी आणखी चार बोटं पदर त डावर ओढू न घेऊन सून
द
ं के देऊ लागली. सून अशी द ं के देऊ लागली तशी सासू पुढं झाली आिण ख सकन् ित या
त डावरचा पदर ओढू न हणाली, ‘‘बाई कोण मेलं हणून सणासुदीचं आज रडाय
लागलीयास? कशाचं एवढं रडू या लागलंय तुला?’’
ती द ं यांनी अिधकच दाटू न गेली आिण हातारी िवचा लागली, ‘‘एऽऽ माझे बाई, का
असं रडू न साजरं कराय लागलीयास? काय झालं ग तुला? बोल बघू, का हात ण घातलंस
हणून एका श दानं तरी इचारलं का तुला?’’
मान वर क न ितनं गरीबपणानं िवचारलं, ‘‘का असं मला फडाफडा बोलता?’’
‘‘अगं, काय बोललो गं तुला? तू ं एवढं आज सणाचं हात ण घातलंस पर एका चकार
श दानं तरी तुला मी काय इचारलं का?’’ ‘‘देवानं पोटात इ तूच क बलाय मग मी हात ण
घालू नगो तर काय क ?’’
हातारी त डापुढं हात नाचवून हणाली, ‘‘अगं, तुला कु णी नको हटलंय? चांगलं खालवर
घालून गडद झोप क गं तू!’’
सुनेन ं िवचारलं, ‘‘कशी झोपू?’’ ‘‘काय झालं गं, भुई तत असली तर नव याची गादी
टाकू न पड.’’ ‘‘तुमची अशा धुसफू स सु झा यावर मी तरी कशी पडू न हाऊ?’’ ‘‘अगं, आ हा
मायलेक ची धुसफू स घेऊन तुला काय करायची? आ ही हाय हवं दोघी चुलीफु डं! मग तू झोप
क हात णावर खुशाल.’’
सून द ं का देऊन बोलली, ‘‘मी कशी झोपू?’’ ‘‘आिण तेच! अगं तु या पोटात दुकतंय हणून

@BOOKHOUSE1
तू पडू न हा. तू पडू न हाय यानं काय आम या पोटात चावणार हाय का?’’
सासवासुनेचं असं त ड सु झालं आिण मगापासून गप बसलेला हातारा एकदम त ड
उघडू न आरडला, ‘‘अगं ए बायांनो, कारवानागत का वलावला त ड वाजवाय लागलाईसा?’’
हातारी मागं वळू न हणाली, ‘‘देवानं आवाजच मोठा दलाय, आता याला काय
करायचं?’’ ‘‘असं हय?’’ ‘‘ हय, आ हांला नाजूक बोलणं िशक वलं हाई आम या आईबानं.’’
हे ऐकू न हातारा उठला आिण उगचच येरझारा घालत बोलला, ‘‘आता मातुर तुम याफु डं
ह झाली! सणाचा काय धुडगूस लावलाय ो सकाळपासनं? आता पोरगं रानांतनं घरला
जेवायला ईल. या या पोटाला काय घालायचा इचार हाय का असंच भांडत बसणार हैसा?
हय हातारे ?’’ ‘‘मीच भांडाय लागलोय हय?’’ असं िवचा न हातारी वत:शीच मो ानं
हणाली, ‘‘आपलंच त ड जगाला दसतंय, काय करायचं?’’ असं हणून हातारीनं त डावर
पदर घेतला आिण ती द ं के देऊ लागली. सासू द ं के देऊ लागली तशी सून िवचा लागली.
‘‘ यां याकडं मला चार लाथा िमळा ात असा िवचार हाय हय तुमचा?’’ ‘‘बाई, माझं
ऐकू न कोण लाथा घालणार हाय तुला?’’ ‘‘म त हातपाय घ हैत क यांचं.’’ ‘‘आईचं ऐकू न
क चं पोरगं बायकु ला मारतंय बाई आज? सून घरात आली हंजे सासूलाच आजकाल िभऊन
वागावं लागतं.’’ असं हणून ती देवाला िवचा लागली, ‘‘बाबा हे काय दस बघायचं
आणलंस तू? बघ ही सूनच कशी आदावत घेती मा यावर!’’ असं हणून ती एकाएक कपाळ
बडवून घेऊ लागली.
तसा हातारा िबचारा घाबरा झाला. तो धावून जवळ गेला आिण ितचे हात ध न
हणाला, ‘‘अगं, काय अिवचारी वागणं हे! कपाळ का बडवून या लागलीयास असं?’’
‘‘कपाळ बडवून घेऊ नको तर काय क ?’’
 ‘‘अगं, काय झालं गं तुला?’’
ती गळा काढू न सांगू लागली–
‘‘लेक ला बोललं तर सून अशी हणती! बाई काय चुकलं हणून ितला िवचारलं तर तु ही
असं बोलतां. सगळे च जर असा अथाचा अनथ कराया लागला तर मी कपाळ बडवून घेऊ नको
तर काय क ? का मा यावर अशी सगळी िमळू न अदावत या लागलायसा?’’ असं हणून
ितनं हाता या या हातातले आपले हात सोडवून घेतले आिण दो ही हाताचे तळवे भुईला
घासून ती हणाली, ‘‘देवाऽऽ परमेसुराऽ माझं काय चुकलं असंल तर माझा व होऊ दे रे
बाबा! मा याकडं लवकर बघून घे आिण माझी ितरडी आवळू न मोकळा हो. कशाला माझं
डोळे उघडं ठे वतोस?’’
हा सारा कार बघून हातारा कळवळू न गेला. आता हे भांडण कसं िमटवावं, यांची
समजूत कशी घालावी, याचं याला कोडंच पडलं. पु हा ितचे हात ध न तो हणाला, ‘‘ऐक
माझं, ात काय लई शानपना हाई. पोरगं आता घरला ईल. याचं आिण माथं भडकायला
नको. उगाच खेळखंडोबा हायचा!’’
म येच सून हणाली, ‘‘आमचं कं बारडं मोडायचा डाव आसंल मग का गप बसतील या?’’
लगेच हातारी इसा यानं हणाली, ‘‘बघा, कशी बोलती फु ाणी!’’
हातारा दोघ नाही डाफ लागला आिण हणाला, ‘‘फु रं करा ो ग धूळ! ानं काई पोट
भरनार हाई, आतां पोरगं ईल. यो आिण खवळं ल.’’
‘‘ हय. सग यांचं या मलाच क ! सुनंचं या, पोराचं या, लेक चं या. यो खवळणार,

@BOOKHOUSE1
तु ही खवळणार, आता कती जणांचं या बाळगून वागायचं सांगा क . काय हायचं आसेल ते
होऊ ा.’’ असं हणून ितनं गळा काढला आिण एक सूर ध न ती रडू लागली. ितची लेकही
आतून बाहेर आली आिण कारण नसतांना तीही ित या ग यांत पडू न रडाय लागली.
मायलेक दोघी िमळू न अशा सणा या रडाय लाग या आिण हाता याचं धाबं दणाणून
गेलं. ते हाताला ध न समजावून सांगू लागला,
‘‘अगं, तुला याचं काय काराण? कती के लं तू ं सासू हैस. पोरगं खवळू न आलं तर तुला
काय करनार? बायकू ला चार वादाडांत दील.’’
रडता रडता ितनं मान वर क न िवचारलं, ‘‘ यो आप या बायकू ला चार वादाडांत दील
ही काळजी तु हाला लागलीया हय?’’
‘‘मग नको काळजी याला?’’
‘‘ते का? या क . सुनंची काळजी सास यानं यालाच पािहजे क .’’
‘‘मग आता तु हाला काय सांगायचं? तमाशाच करायचा हाय हवं तुमाला? करा
बाप ांनो. तुमची िव छा!’’
आिण पाठोपाठ गाडी येऊन अंगणांत उभी रािहली. गाडी आली तशी लगबगीनं सून आत
गेली. हातारी जागची हालली नाही. ती ितथंच सो याला बसून रािहली आिण पोराला बघून
हंद ु यानं दाटू न गेली. आत सून आिण बाहेर सासू अशा दोघी िमळू न द ं के देऊ लाग या.
हातारा िबचारा एकटाच िवचार करीत येरझारा घालू लागला. कसं होतंय आिण काय
होतंय– ा िवचारानं या या पोटात भीतीचा गोळा उभा रािहला.
पोरानं गाडी सोडली. बैल घेऊन तो गो ात गेला आिण थो ा वेळानं सो यात आला.
घाईघाईनं डो याचा पटका काढू न यानं दवळीत क बला आिण एकाएक रडणं कानावर
येऊन दचकला. गरकन मागं फ न तो आईला हणाला,
‘‘काय झालं गं आई?’’
एकदम मो ानं गळा काढू न आई हणाली, ‘‘काय हाई बाबा!’’
याला हे कोडं उलगडेना झालं. तो ित या त डाकडं बघत रािहला. तवर आतनंही दं के
या या कानावर आले. न सांगता या या डो यात काश पडला! सासवासुनांचं हे भांडण
काही नवीन न हतं. पण आज सणाची ही धुसफू स बघून याला रागाची सणक आली. आधीच
पोटात कावळे नाचत होते आिण रानातनं आ याआ या हे रडणं कानावर आलं आिण याचं
टाळकं िभरिमटलं. दवळीत क बलेला पटका पु हा डो याला बांधीत तो हणाला,
‘‘ ा या आयला ा संसारा या ऽऽ! एक घास सुखानं खायला िमळं ना झालाय. आज सण
हणून मु ाम चौघडा लावलाय हय घरात?’’
असं हणून पाय आपटीत तो आत गेला आिण िवचार-पाचार न करता अंथ ण पडले या
आप या बायकोला पकाका चार लाथा घालून तो िवचा लागला.
‘‘झकास खालवर हात ण घालूण पडलीयास क ! हय, काय झालं गं तुला असं
पडायला?’’
या लाथांनी ितचा जीव बेजार झाला. माशागत उलथीपालथी होऊन ती तळमळूं लागली
आिण तो िवचा लागला,
‘‘आधी उठू न बस आिण मला सांग. तुला संसार करायचा हाय का सोडिच ी याची
हाय!’’
@BOOKHOUSE1
या या या ाला उ र न देता ती गळा काढू न रडाय लागली आिण तो चवताळू न जाऊन
लाथा मा लागला.
पोरगं असं भडकलं तसा हातारा पळत आत गेला आिण पोराला मागं ओढीत हणाला,
‘‘आरं या बापडीला का माराय लागलाईस? अरं इचार हाई पाचार हाई लाथाच
घालाय या हई?’’
वर न बघता खाली लाथा घालतच तो हणाला, ‘‘ हय लाथाच घालाय या! यािबगर ही
वठणीवर याची हाई.’’ असं हणून तो बायकोला िवचा लागला,
‘‘तुला नांदायचं नसलं तर तसं सांग. एका पायावर सोडिच ी ाला तयार हाय मी! काय
इचार हाय? बोल?’’
ित या त डातनं धड श द िनघत न हता. ती क ानं हणाली,
‘‘का मारता मला?’’
‘‘अजून कु ठं मारलंय तुला! भा रने! अजून लई मार खायची हायस तू!’’
असं हणून तो चवताळू न अंगावर जाऊ लागला. हातारा याला मागं ओढू लागला आिण
पोरगं दात खाऊन हणू लागलं,
‘‘आबा, हा संसार फु रं .’’
हातारा याला मागं ओढत हणू लागला, ‘‘पोरा, काय खुळेपना ो?’’
आिण या या हातातनं सुटून पु हा बायको या अंगावर जात पा न एक लाथ घालून तो
हणाला, ‘‘ ो शानपना बगा!’’
 या दण यासरशी कळ अनावर होऊन ितनं त डावर हात घेतला आिण सासू सो यातनं
उठू न आत येत हणाली, ‘‘बाबा, पोरा, माझं आन तु या बायकू चं काय पटायचं हाई.’’
चगाळा टाकायला हातारी अशी आत आली आिण हातारा भडकलाच. आप या वयाचा
िवचार न करता या रागासरशी तो पुढं झाला आिण हातारी या अंगावर बकाबका बु या
घालून िवचा लागला, ‘‘का पटत हाई गं? जरा पटवून यावं.’’
आता हातारा बेजान खवळला होता. दा या यागत तो तरब र झाला आिण
हातारीला लाथाबु या घालू लागला. हाता याला कसं आवरायचं ाचा घोर पोराला
पडला. यानं पुढं होऊन याचे हात धरले. पण हातारा काही आवरत न हता. कसं आवरावं हे
न कळू न पोरगं बोलू लागलं,
‘‘आबा आबा, े काय हणायचं?’’ ‘‘तू गप रं पोरा, तू बाजूला हो. मी हाय आिण ही
हाय!’’
असं हणून हाता यानं दणका उसळला आिण हातारीची गद उडाली. पाय ध न ती
िवनवू लागली,
‘‘पाया पडतो तुम या, मा नगा. अवलगामी लागून पटकन् जीव जाईल माझा.’’
लाथा घालून घालून हाता यानं मन थंड झालं. मनसो कामिगरी झा यावर तो शांत
होऊन बोलला,
‘‘कु ठवर सन करायचं तुमचं? कढ आवरायचा कती?’’
हातारा पु हा तापेल या भीतीने हातारी हणाली, ‘‘आता कढ आवरा. शांत हा. गप

@BOOKHOUSE1
बसा बघू.’’
‘‘मघाधरनं सांगत तो तु हाला क बायांनो, ग धूळ आवरा, पोरगं भु यावून रानांतनं
ईल. जेवणाचं बगा.’’
गडबडीनं वयंपाकघरात जात हातारी हणाली, ‘‘सपाक, सपाक काय आता पो या
लाट या क वयंपाक झालाच.’’
आवाज चढवून हातारा बोलला, ‘‘अगं पो या लाटणारने! मघापासनं कु ठं गेलता ो
शानपना?’’
हाता याचा चढा आवाज ऐकू न हातारी हळू आवाजात हणाली,
‘‘आता कढ आवरा... चुक झाली माझी.’’
पु हा आरडू न हाता यानं िवचारलं, ‘‘मागचा इसार पडला ता हय तुला?’’
उ र न देता गडबडीनं पोळपाट-लाटणं घेऊन हातारी आधी पोळी लाटायला बसली.
तशी ितची सूनही आत आली. दोघी िमळू न भराभर कामाला लाग या.
तसा हातारा पोराला हणाला, ‘‘आता कशी गाडी रांकंला लागली! वंगन नस यावर
चाक फरलं कसं?’’
हातारीनं पोळी लाटू न त ावर टाकली आिण दुसरी पोळी लाटायला घेऊन ती हणाली,
‘‘उठा, चूळ भ न या लवकर.. ही पोळी भाजली बघा.’’
 पानगळ
मोठाले भसके पडलेले जाजम खाली अंथरावे तसे िखडक वाटे आलेल े ऊन दसू लागले. भर
दुपार या या उनाने तावदाने तडकू लागली. घरातले सारे फ नचरही त होऊन गेले.
खुंटा यांना टांगलेल े कपडेसु ा गरम होऊ लागले. मंचकावर या गादीवर पसरलेला जीव
गदगदून गेला. उ याने कातावून जाऊन तो ओरडला, ‘‘लीले, कशाला उघ ा ठे व या आहेत
गं या िखड या? बंद कर आधी या.’’
पाय दुमडू न अंगाची घडी क न बसलेली याची बायको या श दांबरोबर उठू न उभी
रािहली. मु यानेच पुढे होऊन ितने िखड या लावून घेत या. िबजािगर चा आवाजही न करता
िखड या िमटवून ितने वा याचा पंखा हातात घेतला आिण ती पावलांचा आवाज न करता
जवळ येऊन हणाली,
‘‘वारा घालीत जवळ बसू का?’’
@BOOKHOUSE1
तो काहीच बोलला नाही. न बोलता डोळे िमटू न तो व थ पडू न रािहला, तशी ती पं याने
वारा घालीत बसून रािहली. सुगंधी ओला वारा अंगावर येऊ लागला. ित या हातात या
खाली-वर होणा या या पं याकडे कल क या अधिमट या डो यांनी पाहत रािहला. पंखा
एकसारखा खाली-वर होऊ लागला आिण तलखली वाढू लागली...
कासावीस झाले या िजवाचे पंच ाण कानात गोळा होऊन श द टपू लागले. खालीवर
होणारा पंखा अंगाईगीत गाऊ लागला–
अडगुळं मडगुळं
सो याचं कडबुळं
याचा वाळा
ता ा बाळा तीट लावूं....
या या अधिमट या डो यां या कोप यात पाणी साठू लागले. त यात पडलेल े चं िबब
दसू लागले. पंखा लिडवाळपणे बोबडे श द बोलू लागला. श दांना पाळ याचे झोके िमळू
लागले...
चांदा मंदा,
िगरिगर कांदा,
अध भाकरी
सगळाच कांदा..हे शाणं ग माझं तरी ऽऽऽ
झोका बंद होऊन दोरी ल बू लागली. पाळणा हलेना झाला. वर-खाली होणारा पंखा
हाताने अडवून तो पु हा ओरडला, ‘‘जरा काश येऊ ा आत! सग याच िखड या कशाला
बंद के या? अगं, एक िखडक उघड आधी.’’
िखडक उघडली आिण पावसाची रमिझम सु झाली. बंद िखड यां या तावदानांवर थब
पडू लागले. उघ ा िखडक तून ते आत येऊ लागले. भाहेर आभाळ भरभ न आले आिण उपडे
होऊन गळू लागले. बुरबुर जाऊन मुसळधार पाऊस सु झाला...
....पाऊस कसा पडतो?
मुसळधार!
इट् इज रे नंग कॅ स अँड डॉ ज...
मुसळधार हणजे कसा?
‘कॅ स अँड डॉ ज’
िवजा काय करतात?
िवजा चमकतात.
ढग कसे वाजतात?
ढग गडगडतात...
आकाश काळवंडून आले. काजळी ध न रािहले. र ते दुधडी पा याने भ न गेले. गुड या-
मां ांइतके पाणी र याने वा लागले. तुमानी वर ध न पोरे पावसात खेळू लागली. कागदी
हो ा गटंग या खाऊ लाग या. यां या मागून मुले धावू लागली. पावसांत िभजू लागली.
यां या का यामा या सु झा या.
येरे येरे पावसा
@BOOKHOUSE1
तुला देतो पैसा
पैसा झाला खोटा
पाऊस आला मो ा!
यां या का या मा या सु च झा या. पूर आलेला ओढा धबध यागत वाजू लागला. तो
एकसुरी िननाद कानात घुमू लागला. भ न आले या आकाशात दाही दशा लु झा या. तो
िखडक शीच िखळ यासारखा उभा रािहला.
ती या याजवळ जाऊन हलके च हणाली,
‘‘असंच कती वेळ उभे राहणार इथं?’’
पाऊस एकसारखा कोसळत होता. बाहेर बागेतली झाडं हाऊन िनघत होती. िभजून
ओली चंब झाली होती. पा याचे तुषार अंगावर येऊन या थंडगार िशडका ाने काटा उभा
होता. याला वाटले, चटकन पुढे हावे आिण हातात टॉवेल घेऊन या झाडांचे अंग
पुसावे...हल या हातांनी यांना पावडर लावावी...
डो यां या भंगावर आलेली आ ता मालाने पुशीत तो हणाला, ‘‘पावसाला काही
ताळमेळच रािहला नाही! असाच आणखी काही वेळ ती कोसळत रािहला तर घरं वा न
जातील नाही!’’....
घरं वा न जातील नाही?...
कोणती गो सांग ू तुला?
काऊिचऊची?... एक होती िचमणी आिण एक होता कावळा. िचमणीचं घर होतं मेणाचं
आिण काव याचं घर होतं शेणाचं. एकदा काय झालं– ती दोघं गेली बाजाराला. आिण इकडं
काय झालं? धो धो पाऊस आला. पाणीच पाणी झालं. काव याचं घर गेल ं वा न, पण िचऊचं
मेणाचं घर तसंच रािहलं. बाजार क न दोघंही परत आली. काऊचं घर वा न गेल ं होतं. मग
तो आला िचऊताईकडे. दारात उभा रा न तो हणाला,
‘‘िचऊताई िचऊताई दार उघड.’’
िचऊताई हणाली, ‘‘थांब बाबा, मा या पोराला हाऊ घालू दे.’’
‘‘िचऊताई िचऊताई, दार उघड.’’
िचऊताई हणाली, ‘‘थांब बाबा, मा या पोराला काजळ घालू दे.’’
‘‘िचऊताई िचऊताई, दार उघड.’’
िचऊताई हणाली, ‘‘थांब बाबा, मा या पोराला झोपवू दे.’’
‘‘िचऊताई िचऊताई, दार उघड.’’
लीलाने िखडक बंद के ली आिण बळे च या या दंडाला ध न ती हणाली, ‘‘चला, असं
उभं नाही राहायचं. हे काय वे ासारखं?’’
तो मागे वळला. मानेखाली मऊ उशी घेऊन रे लून बसला. या या शेजारी बसत ितने
िवचारले,
‘‘किवता वाचून दाखवू का मी?’’
‘‘नको.’’
‘‘मग काय क ?’’
‘‘गरम गरम चहा कर दोन कप– आिण िसगारे टचं पाक ट कु ठं आहे बघ.’’
@BOOKHOUSE1
‘‘बघते.’’ असे हणून ती उठली आिण अकारण रागावून याने िवचारले,
‘‘काय बघतेस? नेहमी टॉक क न ठे वीत जा हणून कती वेळा बजावलंय तुला?’’
टेबलावर जवळच पडलेले िसगारे टचे पाक ट ितने जलदीने उचलून या या हातात दले.
िसगारे ट िशलगावून तो हणाला,
‘‘जा, आधी चहा कर लवकर.’’
उठू न आत जाता जाता ितने िवचारले,
‘‘काही खायला क का?’’
‘‘खायला? काय करतेस? ला ा भाजतेस?’’
डो याला पदर लावून ती मु यानेच आत गेली. एक िसगारे ट संपवून दुसरी िसगारे ट
पेटवत याने िवचारले,
‘‘झाला का नाही चहा अजून?’’
ती बाहेर येत हणाली, ‘‘हा काय घेऊन येतेय.् ’’
कप त डाला लावीत याने िवचारले,
‘‘तू नाही घेत?’’
‘‘आ ाशी कु ठे दोन वाजताहेत. मी घेईन मागा न.’’
चहा घेऊन झा यावर पु हा िसगारे ट ओढ यासाठी याने पाक ट हातात घेतले. यातला
सग या िसगारे टी बाहेर काढू न ओळीने टेबलावर मांड या आिण पा कटातली चांदी हातात
घेऊन तो व थ बसून रािहला.
 ती याचा हात हातात घेऊन हणाली,
‘‘अंग का गरम लागतंय तुमचं?’’
‘‘छे! मला तर थंडी वाजतेय! वेटर घे माझा. आिण काफ कु ठे आहे गं?’’
याने अंगात वेटर घातला, ग याभोवती गरम काफ लपेटला आिण पायांवर चादर
ओढू न घेत तो हणाला, ‘‘बैस अशी जवळ. तु या मांडीवर डोकं ठे वू का मी?’’
मांडीवर डोकं ठे वून तो हातातली चांदी याहळू लागला. ती वेडी होऊन या याकडे बघत
रािहली, तसा तो दाटू न आले या ग याने हणाला,
‘‘थोपट ना मला. नाही तर गो सांग एखादी... मला झोप येईल अशी.’’ ती हल या
हातांनी थोपटू लागली.
थोपटणारे हात एकाएक थांबले आिण या या कु शीत िश न ती फुं दू लागली. उरात
क डलेले दु:ख उफाळू न वर येऊ लागले, तशी याने हातातली चांदी फे कू न दली आिण
काप या हातांनी ितचे डोळे पुसत तो समजावू लागला. काय बोलावे याला कळे ना झाले.
त डातनं श दही िनघेना झाला. कशीबशी ितला जवळ घेत तो बोलला,
‘‘लीला, असं नको गं क स.’’
ती बाजूला झाली आिण उशीत खुपसून हणाली, ‘‘तु हीच मला ास देता.’’
‘‘खरं आहे तुझ.ं चल आपण दूर कु ठं तरी भटकू न येऊ.’’
ती उठू न बसली. गादीवरची उशी मांडीवर घेऊन भकास डो यांनी वर बघत ती हणाली,
‘‘आता आपण कु ठे जाऊया हणजे आपलं मन रमेल?’’
@BOOKHOUSE1
ितचा तो ओढलेला चेहरा आिण भकास डोळे पा न या या छातीत ध स झाले. ितचे श द
कसेबसे बाहेर आले होते. यातली ाकु ळता न साहवून तो िखडक कडे गेला आिण बंद
िखडक ची तावदाने उघडू न बाहेर या काशाशी नाते जोडीत हणाला, ‘‘लीला, मला धीर दे
गं... आपणच आता एकमेकाला धीर ायला नको का?’’
पण ती काही बोल याऐवजी ाकू ळ दृ ीने बाहेर पा लागली. िखडक तून दसणा या
बाहेर या जगावार नजर ि थर क न ती ि थत ासारखी िन ल बसून रािहली.
बाहेर बागेतली झाडे थंडीने काकडू न गेली होती. पाने गाळीत उभी होती. िपकलेली पाने
देठांतून िनखळत होती, तशीच गडद िहरवी-पोपटी पानेही गळत होती. पानांची ही गळती
याहळीत ितने िवचारले,
‘‘हा कोणता ऋतू आता सु झाला आहे हो? ी म क हेमंत?’’
आिण काय बोलावे ते न कळू न तोही बाहेर पा लागला–
दुपार या उ हाने तगमग होऊ लागली, िशिशरात या थंडीने अंगात हंव भ लागले
आिण वषा ऋतूतले ढग गोळा होऊन काजळी धरलेल े आकाश उपडे होऊन गळू लागले...
पावसाची रमिझम सु झाली, झाडे िनथळू लागली आिण यांची पानेही गळू लागली...
वाटचाल
माजघरात कु णकू ण सु झाली आिण सो याला िनजलेला हादा दचकू न जागा झाला.
त डावरचं घ गडं यानं बाजूला के लं. ट डोळे उघडू न तो अंधाराकडं बघत रािहला. आतली
कु णकू ण ऐकू येऊ लागली तसा याचा जीव गलबलून गेला. उगच कान लावून पडला. एखाद्-
दुसरा श द तेवढा कानावर येऊ लागला. मनाला चारचार झ बू लागला. अंगाची लाही लाही
होऊ लागली. डो यात ते याचा घाणा फ लागला. म तकात घण पडू लागला. कारकार
दातावर दात वाजू लागला. मनाला िचरड येऊ लागली. आत या आत जीव तडफडू लागला.
नेभ यागत तो गप पड याजागी पडू न रािहला. आत कान देऊन ऐकू लागला. डोळे उघडे
ठे वून अंधाराकडं बघत रािहला.
पर ाचं दार वाजलं आिण माजघरातली कु णकू ण ऐकू यायची बंद झाली. सगळं सामसूम
झालं.
@BOOKHOUSE1
बोट लाग यागत घर मा डचमळू लागलं. गरागरा भोवतीनं फ लागलं. याला
अंधारात काही दसेना झालं. पा या या ल ढा धावून येऊ लागला. दो ही हातांत त ड दडवून
हादा मुसमुस ू लागला.
एक आवंढा िगळू न तो उठू न बसला. मान खाली घालून िवचार करीत रािहला.
िभर-िभर-िभर वारं सुटलं. ढग गोळा होऊन धावून आले. पा या या धारा गळू लाग या.
मुसमुसणारा हादा डोळे गाळत बसून रािहला. डो यात िवचारांच े थैमान सु झालं.
डो यांपुढे एकाएक मावशीचा चेहरा उभा रािहला. त ड कु रवाळू न ती बोलू लागली,–
‘‘पोरा, कशाला हातोस आईजवळ?’’
‘‘तर कु ठं जाऊ मावसे?’’
‘‘का चंता करतोस? मा याकडं येऊन हा. असं अवघडं वाटायला, कु ठं माझी धापांच पोरं
रडाय लाग यात?’’
हादा गुडघेिमठी घालून बसला. पराणी लाग यागत याचा जीव तळमळू लागला.
एकाएक ‘आ’ क न यानं त ड उघडलं आिण कचकन आपलंच मनगट त डात धरलं. िवचार
न करता करकन चावलं. कळ येऊन सबंध हातातनं िझणिझ या येऊ लाग या. त डातलं
मनगट सोडू न तो गप बसून रािहला.
िभरिभरणारा वारा थांबला. आभाळ िनवळ यागत झालं. डोळे पुसून हादा उठू न उभा
रािहला. रा ी उशाला घेतलेल ं कु डतं यानं अंगात घातलं. डो यापुढं पु हा एकाएक मावशी
येऊन उभी रािहली. एक दृ ा त हावा तसं घडलं.
झुकां ा देत तो दाराकडे गेला. धाडकन यानं दार उघडलं. उगवतीकडं त ड क न तो
बघत रािहला.
नुकतं तांबडं फु टलं होतं. अजून चांद या दसत हो या. अंधार कमी झाला न हता. त डाला
त ड दसत न हतं.
तो घाईनं माघारी वळला. कोप यातला पा याचा तां या घेऊन बाहेर पडला....
परभारी ओ ाला त ड धुऊन घरला आला. एका तं ीतच चालत आला.
आत माजघरात िनजले या आईला कसली चा ल न देता यानं डो याला टोपी घातली.
अंगात या शटच ीिनशी तो बाहेर पडला. मागचा पुढचा िवचार न करता तो लगालगा चालू
लागला. ग लीबोळातनं बाहेर पडला. गाव मागं रािहलं आिण एकाएक वाट तुडवत तो चालू
लागला. चटाचट पाय उचलू लागला. एक वारा सुट यागत भराका िनघाला.
तो आई िवसरला. घर िवसरला. गाव िवसरला. सारं िवस न चालू लागला आिण चालू
लागला तसं िवस लागला. याचं सारं यान पायाखाल या वाटेकडं लागलं. ओ ा या
पा यागत पायवाट पुढं सारखी पळत चालली.
चांद या दसेना झा या. चांगलं फटफटलं. त डाला दसूं लागलं. तांब ा मातीचा फफु टा
पाया या तळ ांना गार लागू लागला. पाय उचलून टाकताना सुख वाटूं लागलं. उडणा या
फु लपाखरागत हादा आप या अवतीभोवती बघत चालला.
आिण एकाएक आभाळात ढग आ यागत धुकं गोळा झालं. धूर पसरावा तसं सगळीकडं
पसरलं. आजूबाजूच े ड गर दसेनासे झाले. िहरवीगार दसणारी झाडी धु यात त ड झाकू न
बसली. ित हीसांज होऊन कडु स ं पड यागत भासूं लागलं. बघावं ितकडं सगळे प जंले या

@BOOKHOUSE1
कापसाचे ढगच दसू लागले. समोर दहा हातांवरचं काही दसेनासे झालं. सारं अंधा न आलं.
पायाखालची वाट कु णीकडं िनघालीय् हे कळे नासं झालं. तो भांबावून गेला. उभा रा न
च बाजूला बघू लागला. धु यािशवाय या या डो यांना दुसरं काहीच दसेना झालं. धुकं,
धुकं सगळीकडं धुकंच दसू ं लागलं. नजरबंदी झा यागत झाली. भुल यागत तो एका जागी
उभा रािहला. समोर नजर लावून बघत रािहला.
दहा हातांवर दसणारं धुकं झपा ानं जवळ येत चाललं. अंगावर चालत येताना दसू
लागलं. हां हां हणता तो धु याम ये वेडगटू न गेला. तो तसाच चालू लागला. आंध यानं
काठी टेकत चालावं तसा िनघाला.
...लुकूलुकू मान हालवत याचा आ ा सामने आला. उं ब यावरच ठे चाळला. काठीसकट
खाली कोलमडला आिण मान टाकू न िव हळला,
‘‘लेकरा, तुझा बा गेला आिण काय बघायचं दवस आलं रं हे? हा सटवीनं कं बरचं सोडू न
डोस याला गुंडाळलं क रं ! देवा, आता गपकन् डोळं झाक रं माझंऽऽ’’
‘‘कु ठं िनगालासगा आ ा?’’
‘‘लेकरा लांब लांब...’’
चालता चालता हादा मान वर क न बघत रिहला. लांब प यावर नजर टाकू न बघू
लागला. काही दसेनासं झालं तसं तो हाता या बाहीनं डोळे पुसून चालू लागला.
दवस उगवून वर आला. दाट धुकं पातळ झालं. आजूबाजूची झाडी दसू लागली. कोव या
उ हात िहरवी रे शीम चमकू लागली. जागजागी तंबू ठोक यागत ड गरमाथे दसू लागले.
लांबून दसणारे ड गरांच े सुळके देवळा या कळसागत तळपू लागले. पायाखालची नागमोडी
वाट चंचोळी होऊन वाकडी-ितकडी पळू लागली. ड गरा या कमरे ला िवळखा घालून गोल
फ लागली. भोव यागत वत:भोवतीच वेढे घेत रािहली. ती अशी वेढे घेऊ लागली आिण
भोवतालचे ड गरमाथेही फ लागले. झाडंझुडपंही फ लागली, वाट वर चढू लागली;
खाली उत लागली. झोका वर जाऊ लागला, खाली येऊ लागला. पा यात हेलावणा या
नावेगत सूय वरखाली होऊ लागला; कोणी तरी व न दाब यागत दडीमा न खाली जाऊ
लागला; उसळी मा न वर येऊ लागला. लहान पोरागत लपंडाव खेळू लागला. ड गराआड
लपू लागला; मान बाजूला क न हळू च डोकावू लागला. िन या काचेतून िपवळं ऊन खाली
उत लागलं. िजकडं ितकडं टवटवीत दसू लागलं. रा ीतून फु लले या मोग या या झाडागत
सृ ी तरार यागत दसू लागली. दवस उगवला. सकाळ झाली आिण हातांपायांत प
आला. पाय नेटानं पडू लागला. हाताला झोले देत हादा झपाझप चालू लागला. वाट
घसरतीला लागली आिण पायाची सायकल पळू लागली. खालची रानं गरागरा फ लागली.
ज ेतला पाळणा वर जाऊ लागला; खाली येऊ लागला, तांब ा, िपव या रं गीत कागदाचं
च धुंईऽऽ क न वाजू लागलं... मेवा ब ाशाची दुकानं लागू लागली....
...बादली फे ाचा शबला टाचेपयत सोडू न अ णा खोत झुकां ा देत चालूं लागल...
अंगभर दािगने घातलेली आई भरजरी िहरवं लुगडं नेसून या या मागनं फ लागली.
दुकानापुढं उभं रा न भडब ासे घेऊ लागली...
हातात घेतलेली साखरे ची िच ं खाली पडली. पाळणा गरागरा फ लागला... भोवळ
आ यागत झाली...
भोवळ आ यागत होऊन हादा उभा रािहला. डोळे उघडू न खाली बघू लागला. एक
@BOOKHOUSE1
खोलच खोल अंधारी दरी दसू लागली. नजर पोचेनाशी झाली. याला खाली बघायचा धीर
होईना झाला. ास रोधून जीव क ड यागत झाला. माग या पावलानं तो मागे सरला आिण
एक कोचीचा दगड या या पाठीला लागला... धपकन् एक रपाटा पाठीत बसला. भरलेला
हादा पळत सुटला. घसरतीला लागून या या मां ा भ न येऊ लाग या दम लागून छाती
वरखाली होऊ लागली. सावकाश पावलं टाक त तो चालू लागला.
कोवळं ऊन ितरकं झालं. डो यांत घुसून चमकू लागलं. उ हाचा सरडा रं ग बदलू लागला.
िपवळं -सोनेरी ऊन िनळं दसू लागलं. िनळं ऊन िहरवं-पोपटी होऊ लागलं. ऐना लकाकू
लागला. तेर ाची फु लं उमलू लागली. इं धनु य डो यापुढं पेटू लागले; िवझू लागले. रं गांत
रं ग िमसळू लागले... दौत उपडी होऊन अंगावर सांडू लागली...
...शाळे ची घंटा घणाणू लागली. पोरांचा ल ढा मुसंडी मा न बाहेर पडला. पळता पळता
तोल गेला. पायाखाली पाटी फु टली. पोरं येऊन भोवतीनं नाचू लागली... ‘खोत खोत’ हणून
ओरडू लागली. घुईला करत उभी रािहली... खोता या नांवानंऽऽ चांगभलं...
चालता चालता तो उभा रािहला. नजर लावून खाल या ओ ाकडं बघू लागला.
मेले या जनावरचा एक सांगाडा ओ ा या कडेला पडला होता. यावर धारीिगधाडांची
िझ मड पडली होती. ज ा भरली होती. वर तरं गणा या प यांची सावली खाली पडली होती.
या सावलीकडं बघत तो थोडा वेळ उभा रािहला आिण पु हा मान वळवून चालू लागला.
लहान लहान टेक ा मागे रािह या आिण गैबीचा ड गर जवळ आला. जंगल सु झालं.
झाडाझुडपांतनं वाट काढत हादा चालू लागला. पायाखाली िबकट वाट तुडवू लागला. बघावं
ितकडं झाडंच दसू लागली. ओळखू न येणारी वन पती भेटू लागली. िपकले या-वाळले या
पानांचा खच या खच पायाखाली लागू लागला. वाटेवर आड ा तुटून पडले या मु या
पायाला आडवू लाग या. दवसांच ं त ड दसेनासं झालं. आभाळ आ याचा भास झाला.
चालता चालता भीतीनं अंगावर कांटा उभ रािहला. वाघ पाठी लाग यागत तो झपा ाने
िनघाला. त ड उघडू न धापा टाकू लागला. दम लागून नर ात ितखटाची गुळणी आ यागत
होऊ लागली. पाय भडाळू न गेले. पाऊल उचलता येईनासं झालं. वाटेवर अंग झोकू न देऊन गप
डोळे िमटू न पडावंस ं वाटू लागलं.
दाट जंगल मागं गेल.ं उ हाचे करण अंगावर पडू लागले. िपकले या, वाळले या पानांचा
खच पायाला लागेनासा झाला. पांढरं व छ आभाळ समोर दसू लागलं. दमलेला हादा एका
झाडाखाली येऊन कसाबसा आडवा झाला. गार सावलीखाली पडू न रिहला.
छातीचा भाता हालायचा थांबला. भ न आलेले पाय मोकळे झाले. घटका दोन घटका गप
असंच पडू न राहावसं वाटू लागलं. पड या पड या यानं डोळे िमटू न घेतले. वा याचा गार
झुळका अंगावर येऊं लाग या. झाड हालू लागलं. पानांची सळसळ ऐकू येऊ लागली...
...कु जबूज ऐकू येऊ लागली. खसपस वाढू लागली. रा उलटू लागली... झोप उडू न गेली....
झोप उडू न गेली.... काय करावं कळे नासं झालं. पडलेला हादा उठू न बसला. बसवेनासं
झालं तसा उभा रािहला आिण आपली वाट ध न चालू लागला.
दवस चांगला वर आला. ऊन तापू लागलं. पाय भाजू लागले. चालावं तशी वाट लांब होऊ
लागली. ऊन सारखं त डावर बडवू लागलं. ितरीप सहन होईनाशी झाली. डो यांपुढं
िपवळे िनळे काजवे चमकू लागले. मान खाली घालून तो पाय उचलू लागला. कु ठं तरी जरा

@BOOKHOUSE1
िनवारा बघून थांबावंस ं वाटू लागलं.
जवळच डेरेदार आं याचं एक झाड दसलं. झाडाखाली िवहीर दसली. पायाखालची वाट
सोडू न तो बगलेला झाला. घाईघाईनं आधी िविहरीत उतरला धुळीनं माखलेले पाय पा यांत
बुडवून उभा रािहला. थंडगार पाणी पायाला लागून याचा जीव संतोषून गेला. तो खाली
वाकू न घटाघटा पाणी याला. पोट फु गून तुडुबं झालं. जीवाला थंडावा वाटला. पाय तसेच
पा यात बुडवून तो पायरीवर बसला. हालणा या पा याकडं बघत रािहला. पा यावर
तरं गणारं िहरवं-पोपटी शेवाळ सरकत सरकत जवळ येऊ लागलं....
...गवता या पा यागत जरीकाठी िहरवंगार लुगडं डो यासमोर उभं रािहलं... खवळलेला
हातारा ओरडू लागला... काठी उगा न धावू लागला...
थंडा ाला टेकलेला हादा उठला. भराभरा पाय या चढू न वर गेला. आं या या झाडाला
पाठ लावून सावलीला उभा रािहला.
....झाडाला पाठ लावून सावलीला गार उभा रािहला आिण थोराड अंगाचा गणा जवळ
येऊन िचकटला. त ड बाजूला क न हादा उभा रािहला. या या खां ावर हात ठे वून गणा
हणाला,
‘‘ हा ा कारं िहतं?’’
‘‘उगच...’’
डो यांत पाणी साकळलं आिण गणा िवचा लागला,– ‘‘ हा ा, तू आता कु कुबाळ
हाईस. तुला कळाय पायजे...’’
हादा पळत सुटला. वाट ध न चालू लागला. गवताचा भारा डो यावर घेऊन झपाझप
चालावं तसा तो पाय उचलू लागला. उजाड माळ पायाखाली तुडवू लागला.
 दवस डो यावर आला. ऊन चपाचपा बडवू लागलं. पाय होरपळू लागले. पेटले या
खाईतनं चाल यागत वाटूं लागलं. वणवा लाग यागत सगळीकडं भयाण दसू लागलं.
डो यापुढं वाळा नाचू लाग या. अंगाला धग लागू लागली. टाळकं तडकू लागलं. पायाचा
हावळा भाजू लागला िहरवेिपवळे फोड उठू लागले. तापले या धुर यावर पाय टेकता
येईनासा झाला आिण चालून दमले या हादाला भराभर पाय उचलता येईना झाला. चटाचट
चटके बसू लागले. जीव हैराण होऊन गेला. सावली बघून म कन खाली बसावं असं वाटू
लागलं. मेटाकु टीस आलेला हादा कडे या एका झाडाखाली गेला. पाय मोड यागत म कन
खाली बसला. ढु ंगणावर टेकून एका अंगाला कलंडला. डोळे झाकू न िनवांत पडला.
एक डु लका घेऊन तो जागा झाला. याचे डोळे च उघडेनासे झाले. दगडागत अंग जडशील
होऊन गेलं. हातापायांची लाकडं हालेना झाली. याला ा अंगानं या अंगाला होता येईना
झालं. अंगावर पांघ ण घेऊन गप दुमडू न पडावंस वाटू लागलं. डोळे झाकू न तो पडू नच
रािहला...
...अंगावरची पासोडी हालू लागली... एकाएक डोळा उघडला...
डोळा उघडला आिण हडबडू न जागा झा यागत तो उठू न बसला. बसवेनासं झालं तसा
उठू न उभा रािहला. पाय उचलून चालू लागला. वाट पळू लागली.
दवस कलून ऊन पाठीवर आलं, पाणी-पाणी क न जीव हैराण होऊन गेला. िमळे ल
ितथलं पाणी िपऊन तो चालू लागला. काही के या तहान भागेनाशी झाली. घशाला सारखी
कोरड पडू लागली. उसाला चाललेला पाट दसला; तरी हादा ितकडे धाव घेऊ लागला. गाव

@BOOKHOUSE1
आलं क आधी पाणी मागू लागला. पाणी िपऊन िपऊन पोट तडीस लागलं. चालताना पोटात
डचमळू लागलं; तरी तहान काही जाईना झाली. घशाला सारखा सोस पडत चालला. िविहरी
दसेना झा या. ढग गळे ना झाला. वर मान क न टटवीगत आरडावं असं वाटू लागलं.
सासणकाठीगत हादा भेलकांडत चालू लागला. चालून चालून पायाचे तळवे सोलून गेल.े
भाजले या वां यागत दसू लागले. गोळे उठू न मां ा सणकू लाग या. पाया या पंढ या दुखू
लाग या. तंग ा सार या मागेपुढे क न जांघाडांत अवधानं उठलं. कु हाडीनं खाप यागत
कं बर तुटून गेली. ओढ लागून पाठीचे मणके दुख ू लागले. हाताला सारखे िहसके बसून खांदे
अवघडू न गेले. मान आवटाळू न गेली. सारं अंगच ताटकळू न गेल.ं अंगात या सा या िशरान्
िशरा आखड यागत झा या. पाय उचलणं िजवावर येऊ लागल. कु णी तरी पाठीमागून
ढकल यागत तो पुढे चालू लागला. कसा तरी पाय ओढू लागला. पायाला पाय तटू लागले.
वाट लांबू लागली. कती चाललं तरी ओसरे नाशी झाली.
दवस मावळू न ित हीसांज झाली. हादा टेकाड चढू न घसरतीला लागला. गावचे दवे
लांबून दसू लागले. िबनघोरी होऊन तो सावकाश चालू लागला. गाव जवळ येत चाललं.
चालता चालता तो उभा रािहला. आवटाळू न गेलेली मान मागे झुकवून वर आभाळाकडं बघत
रािहला. एक हळी देऊन मावशीला हाक मारावी असं वाटू लागलं. वर के लेली मान सरळ
क न तो समोर बघत रािहला... चालवना गं मावसे, गाडीत घालून घेऊन तरी जा मला...
मनात नाना त हेचे िवचार येऊ लागले. वाटेवरच अंग झोकू न गप पडावंस ं वाटू लागलं.
थांबलेला हादा पाय उचलून चालू लागला. तळ ाचे फोड दुख ू लागले. पाया या धुरांना
भार सहन होईना झाला. बोटं पाय टेकू देईनाशी झाली.
थांबत थांबत तो कसाबसा गावापयत आला. मावशीचं घर लांबनं दसू लागलं. दोन पावलं
उचलणंसु ा आता िजवावर आलं. नको हे चालणं असं होऊन गेल.ं पायच उचलेना झाला.
कं बर लुळी पडत चालली. दो ही अंगाला तोल जाऊ लागला. कु णी तरी उचलून खां ावर
यावंस ं वाटू लागलं. फे साटी िनघालेला हादा थांबत थांबत िनघाला. पाय ओढत कसाबसा
घराजवळ आला. ब ं रा ओलांडून आत आला. कड गाठली आिण धाडकन् अंग टाकू न
सो यालाच खाली पडला.
या आवाजासरशी चुलीपुढं बसलेली मावशी उठू न बाहेर आली. भुईलाच अंग टाकू न
पडले या हादाला बघून धावून जवळ गेली. डब पडू न हादा गचागच द ं के देऊ लागला.
पाठीव न हात फरवत मावशी िवचा लागली, ‘‘एकटाच कसा आलास रं बाळा? वाट तरी
कशी वसरली तुला?’’
थो ा वेळानं ती उठू न आत गेली. चुलीवर पाणी ठे वून बाहेर आली. तेलाची वाटी जवळ
घेऊन हणाली, ‘‘बघू ं पाय कर िहकडं.’’
डब पडलेला हादा उताणा झाला. दवा मोठा क न मावशीनं याचा एक पाय मांडीवर
घेतला. धुळीनं माखलेला पाय ती खाली वाकू न नीट बघू लागली. ित या डो यांत पाणी उभं
रािहलं. तळ ाला तेल लावत ती हणाली,
‘‘चालून चालून वां याचं भरीत झालय क रं पोरा!’’
िव हळ यागत क न तो हणाला,
‘‘बेतानं गं मावसे ऽऽ’’
नीट िनरखून बघत ती हणाली,

@BOOKHOUSE1
‘‘काय फोड उठ यात रं हे! म या या दा यागत दसाय लाग यात क !’’
पाया या बोटांची हालचाल करीत तो हणाला,
‘‘बोटंच का लई दुकावीत?’’
‘‘दुकंनात तर काय होईल बाबा!’’
मावशीनं चांगलं चोळू न-मोळू न पायाला तेल लावलं. नसा दाब या. पंढ या रगड या.
का काड् बोटं मोडली. या या डो यावर झोप येऊ लागली. न हालता तो िनपिचत पडू न
रािहला. याला हातानं हालवून ती हणाली,– ‘‘चल, ऊन ऊन पानी घे चल पायांवर आिण
पु हा येऊन लवंड हणं. चल जरा पायांवर पानी घे हणजे तेवढंच हलकं वाटंल. ऊठ बघू. ऊठ
रं बाळा मा या.’’
हादा कसाबसा उठला. भंतीला ध न अवघड यागत उभा रािहला. मावशीकडं त ड
क न हणाला,
‘‘मावसे ऽऽ चालवत हाई गं मला...’’
पेकाळू न गेलेला हादा कोलमड यागत खाली बसला. लगबगीनं मावशी जवळ गेली.
आधारासाठी हात ध न हणाली,– ‘‘ हाई चालवत तर हाऊ ा. बस नीट जरा असं टेकून.
िहतंच पानी आनते.’’
भंतीला पाठ लावून तो ितथंच खाली बसून रािहला. आत जाऊन मावशीनं ऊन पाणी
बाहेर आणलं. परातीत पाय ध न हादा बसून रािहला. सोसेल तसं मावशी पायांवर
पा याची धार ध लागली. पाया या िशरा सलाम पडू लाग या. बस या जागी याची मान
कलू लागली. डोळे झाकू लागले.
 जवळच एक घोगड पस न मावशी हणाली, ‘‘आता पड िनवांत ावर. जरा डु लका घे.
भाकरी झा या हंजे जेवायला उठवते.’’
ढु ंगणानं सरकत सरकत हादा घ ग ावर गेला. अंगाचं मुटकु ळं क न लवंडला. पड या
पड या गपकन् याचे डोळे झाकले.
बेतानं या या अंगावर पांघ ण घालून मावशी आत गेली. चुलीपुढं बसून भाकरीचं पीठ
मळू लागली. काटवटात होणारा आवाज बाहेर येऊ लागला...
...माजघरातील कु णकू ण ऐकू येऊ लागली... अंगाची लाहीलाही होऊ लागली... डो यात
ते याचा घाणा फ लागला... म तकात घण पडू लागला...
अंगावरचं पांघ ण काढू न हादा उठू न बसला. चा ल लागून दावणीचं जनावर चि दशी
उठू न उभं राहावं, तसा तो उभा रािहला. याचा पाय जा याला ठरे ना झाला. तोल जाऊन
धाडकन् त ड भंतीवर आदळला.
ओ या िपठाचा गोळा तसाच हातात ध न मावशी बाहेर आली. कळवळणा या हादाला
पोटाशी ध न हणाली,– ‘‘लेकरा, चालून चालून पाय दमलं हाईत काय रं तुझं?’’
....खां ावर हात ठे वून गणा हणाला,
‘‘ हा ा, कु कुबाळ हायला हाईस तू आता... तुला कळाय पायजे...’’
एक उसळी मा न तो बाजूला झाला. बाण गे यागत थेट भंतीवर गेला. एकाएक या या
पोटात ख ा पडला. छातीत क डलेला ास याला बाहेर सोडता येईना झाला आिण बाहेर
सोडलेला ास आत घेता येईना झाला. पंज यात सापडले या उं दरागत तो धडपडू लागला.

@BOOKHOUSE1
काय करावं हे मावशीला कळे नासं झालं. िबचारी भांबावून गेली आिण डो यांत पाणी आणून
या या त डाकडे बघत रािहली.
अंगाचा तोल जाणारा हादा एकसार या फे या घालीत रािहला. याचे पाय थांबेना झाले.
पायात पाय अडकू लागले, तरी पावलं पडत रािहली... तो सारखा चालत रािहला...