र नाकर मतकरी

मेहता पि लिशंग हाऊस

 ू कथेचे गढ
गढ ू
‘दरवाजाची बेल वाजली, हणन
ू मी दार उघडले, तर काय—दारात मीच उभा होतो!’

‘—असंच तु ही या संगाचं वणन कराल ना?’ दारात उ या असले या ‘मी’ ने िवचारले.

माझी नाराजी चेह यावर न दाखवता मी या आगाऊ आगंतुकाला घरात घेतले.

‘माझी शैली तु हांला चांगलीच माहीत िदसते!’ मघा या या या व यावर काहीतरी

बोलायचे, हणन ू मी हटले.

‘हो तर! मी तुम या आजवर या असतील नसतील तेवढ्या सग या गढ

ू कथा वाच या
आहे त. िकती असतील हो साधारण?’ ‘मी’ने िवचारले.

साधारण आठव याचा य न करीत मी हटले, ‘असतील दोन अडीचशे!’

‘—मग अिधक कां नाही िलिह या?’

‘मी मुळातच कमी िलिहतो. जे िलिहलं, यात दर वषाला एखादं ायोिगक नाटक, एखादं
यावसाियक नाटक, एखादं बालनाट्य, काही एकांिकका, एखादं सदर अशा अनेक लेखन-
कारांसाठी वेळ काढावा लागला. जो िमळाला, यात थोड्याफार गढ
ू कथा िलिह या. पण
ू कथा हा लेखन कारच, मा या मते, फार
नुसतं एवढं च कारण नाही. खरं सांगायचं तर गढ
मोठ्या माणावर िलिह याचा न हे ; कारण तसं झालं, तर याचा एक साचाच बननू जाईल,
आिण मग तो कंटाळवाणा होईल.’

‘असं कां? गढ
ू कथा या काराला काही मयादा आहे त, हणन
ू का?’

‘मयादा आहे त आिण मयादा नाहीतही.’

‘ हणजे? जरा प क न सांगाल का?’

‘मयादा आहे त या रचने या. हणजे असं, क गढ ू कथा वाचताना वाचकाची उ कंठा
वाढली पािहजे. ते हा रचना करताना वाचकाचा मनो यापार ल ात यावा लागतो. शेवट
ध का देणारा असाच न हे , पण कधीकधी कथेला वेगळे वळण देणारा, िकंबहना कथेला एक
वेगळे प रमाण आणन ू देणारा, असा असावा लागतो. ’

‘ हणजे तुम या ‘वारस’ या कथेसारखा. ती कथा वाचत असताना सबंध वेळ आपण एक
चटकदार पण सामा य भत ू कथा वाचत आहोत, असं वाटत असतं. पण शेवटी यातन ू जे
नायकाचं ज मरह य बाहे र पडतं, यामुळे केवळ भत ू कथेपे ा अिधक काहीतरी लेखकाला
सांगायचं आहे हे पटतं, आिण कथेची पातळी उं चावते.’

‘आता मयादा कशी ती पहा! शेवट ध कादायक हवा असला, तरी हा ध का एकदम
बाहे न कुठून तरी, नवीनच काहीतरी सांिगत यामुळे येता कामा नये, तर तो बीज पानं
कथानकातन ू च हवा. अदरवाइज, इट िवल बी अन्फेअर टु द रीडस! आता बीज पानं असलेला
रह यपणू भाग हषार वाचक आधीच ओळख याची श यता असते. ते हा हषार वाचकालाही
ओळखता न येणारा, पण सवसामा य वाचकालाही पटणारा, असा शेवट देणं, ही तारे वरची
कसरत! यातन ू पु हा तो नुसताच चलाख शेवट नसतो, तर लेखकाला मानवी जीवनािवषयी
जे वाटतं, याला ध न िकंवा लेखका या एकंदर यि म वाला साजेसा असा असतो.’

‘उदाहरणाथ –’

‘उदाहरणाथ, मा या बहतेक गढू कथांचे शेवट, काही अपवाद सोड यास, ते एकदम पोटात
लाथ बस यासारखे नसतात. कारण मल ू त: ौय मा या यि म वाशी सुसंगत नाही.
याउलट जे असहाय आहे त यां यािवषयी सहानुभत ू ी दाखवनू माझी कथा संपते. याचं उ म
उदाहरण हणजे ‘खेकडा’ ही कथा. खेकड्यासार या अपंग मुली या खुनानंतर ित या जागी
खेकडा िदस यावर ितची खुनी साव आई भीतीने ाण सोडते, हा शेवट पुरेसा ध कादायक
होता. पण कथा इथे संपत नाही. तो खेकडा या अपंग मुली या िचमुक या ेमळ िम ानं
ितथं आणला होता, याचं काम यश वी झालं, असं दाखवन ू , याला याय देऊन ती संपते.’

‘पण िक येकदा काय होतं क , आ ही असं ध न चालतो क , मतकर ची गो हणजे

यात जो उघड शेवट आहे , यापे ा वेगळाच काहीतरी शेवट असणार! यामुळे शेवट वेगळा
झा याचं आ हाला काहीच कौतुक वाटत नाही.’

‘नाउ दॅट इज अनफेअर टु द रायटर! लेखकानं जसा वाचकांचा िवचार करायला हवा,
तसा वाचकांनी कथासू ाचा मांडणी या िदशेनंच िवचार करायला हवा. दॅट्स अ ल ऑफ द
गेम! अ आिण ब अपराधी दाखवले आहे त, हणन ू क च खरा अपराधी असणार, हे गिणत
मांडणं लेखकाला िकतपत याय देणारं आहे ? िवशेषात: मा यासार या लेखकांना – यां या
कथेम ये मुळात अ यंत थोडी पा ं असतात— यांना!’

‘हो – तुम या ‘शाळे चा र ता’ कथेम ये तर अवघं एकच पा आहे !’

‘अथात गिणती िहशेब करणा या वाचकांनाही चकवणं सहज श य असतं!’ मी हणालो,

‘पण शेवटी गढ
ू कथा हणजे काही ‘कोडी’ घालणं न हे . या कथेला िवषयाचं आिण ‘कथा’ या
सािह य काराचं काही एक तकशा हवं. या ीनं कथेची मांडणीही तकशा ला
ध नच करावी लागते.’

इथे आ हाला थांबावे लागले. कारण कॉफ घेऊन ितभा आली. मी मुलाखतकाराला
कॉफ चा कप िदला. ितभा टेबलाजवळचा आरसा पुसायचे काम क लागली.

‘पण काय हो, तु ही हणालात, क हटले तर गढ

ू कथेला मयादा नाहीतही – याचा अथ
काय?’

‘हो, मयादा नाहीत याचा अथ, या िवषयाची या ी फार मोठी आहे . गढ ू कथा हणजे
केवळ रह यकथा असे मी मानीत नाही. मानवी मनाला जे गढ ू वाटतं, ते सारं काही यात
येतं. िपशा च कथेपासन ू ते य मानवी मनापयत सारं काही. मरणाची क पना आप याला
गढू वाटते. यामुळे मरणाशी संबंिधत अशा या गो ी आहे त – हणजे य मरणाचा
अनुभव – िकंवा िपशा चयोनी, पुनज म यांसार या, या आप याला गढ ू वाटतात. परं तु
जीवनाम ये ेपणा, व ं, केवळ इ छे या उ कटतेमुळे एखादी घटना य ात येणं,
अंत ान, यांसार या अनेक गो ी गढ ू आहे तच. या याही अलीकडे तर आप या रोज या
पाह यात या परं तु प ीकरण न िमळणा या अनेक गो ी– हणजे आप याला होणारे भास,
उ कट भावनेपोटी केलेले असंभा य याग, योगायोग, आिण जे शा ांनाही अजनू पुरतं
उलगडलेलं नाही ते माणसाचं मानसशा – या सा या िवषयांवर या कथा ‘गढ ू कथा’ या
सदरातच मोडतात. मा यात शैली, श दस दय इ यादी कशाहीपे ा यात या गढ ू तेम येच
वाचकाची पकड घे याचं साम य हवं! दुसरं हणजे, ती गढ ू गो ही वा तवते या नजरे तन ू
िदसू शकेल अशी हवी! सगळं च गढ ू असलं, तर वाचक याचा नाद सोडून देईल. पण बरं चसं
या या अनुभवातलं आिण थोडं संच अनोखं असलं, तर मा याला ते समजन ू यावंसं
वाटेल.’

‘तु हाला यात या काही गढू गो चा य अनुभव आला आहे का? िवशेषात: भत
ू कथा
वाचताना असं वाटतं क , तु ही ‘ यातलं’ काही पािहलं असावं!’

मला हसू आलं. ‘नाही – मला असले काही अनुभव नाहीत.’ मी हणालो. ‘पण वत:ला
कशाला यायला हवेत? आिण एकाच माणसाचे अनुभव असे पुरणार तरी कुठवर? हणन ू
दुस यांचे आपण ऐकतो. वाचतो. खेडेगावात गेलं क , मी ितथ या लोकांना हटकून यांचे
अनुभव िवचारतो. पण फारच थोडे जण सांगतात. आिण सांगतात तेही इतके एकसारखे, क
यात गो सुचावी असं विचतच काही असतं.’

‘रागावू नका. पण इं जी हॉरर टोरीजची बरीच पु तकं आपण वाचता. यांचा आप या

कथेवर िकतपत प रणाम होतो?’

‘ खवचट नस यामुळे रागाव याचा च येत नाही. पण खरं सांग,ू मराठी

लेखकांनी काहीही वेगळं केलं क ते, इं जीव नच घेतलं असणार, असा सरसकट आरोप
केला जातो. यात नेहमीच त य असतं असं नाही. या िवषयावर मािहती िमळावी हणन ू जंग
जंग पछाडताना, या िवषयावरची इं जी पु तकं िमळाली, तर ती आ ही वाचणार नाही का?
परं तु इं जी कथांची न कल कर यात मु ा काय? ‘नवल’ मािसकामधन ू तर बहतेक
चांग या इं जी हॉरर टोरीजची भाषांतरं झाली आहे त, होतच असतात. िशवाय वाचनातनू
फार फार तर काही क पना िमळतील – जशा या लोकां या हिककती ऐकून िमळतच
असतात! पण चांगली गढ ू कथा ही या या लेखकाची िविश शैली आिण याचे यि म व
यातन ू च बनत असते!’

‘इं जीइतका आप याकडे गढ

ू कथा या काराला वाव नाही, असं नाही का वाटत
आप याला?’

‘खरं आहे . लेखन आिण वाचन या दो ही नी. आमचं अनुभव-िव एक तर मयािदत

आहे ! तसंच ते वाचकांचंही असतं. यामुळे गढ ू कथा हीसु ा म यमवग य वाचका या
अनुभवा या चौकटीत बसवावी लागते. आप याकडे आढळणा या, परं तु या या नेहमी या
वातावरणापे ा जरा वेग या वातावरणातली कथासु ा याला ‘परक ’ वाटते. आिण गढ ू कथेला
हे ‘परकेपण’ फार घातक! कारण सगळा भर गढ ू ‘खरं खुरं’ वाट यावरच असतो! वातावरण
खोटं वाटलं तर भय िकंवा उ कंठा कशी वाटणार? गढ ू कथांची चीही थोडीफार तयार हावी
लागते. आप या ‘वाचकां’ची ती आवड अजन ू फारशी तयार झालेली नाही. ब याचशा
वाचकांना रह यकथा आिण गढ ू कथा यातला फरक अजन ू कळत नाही. मा अजन ू पयत मला
मा या वाचकांनी चांगली दाद िदली आहे . याचंही कारण, यां या मते, या कथा अत ि य
अनुभवांवर कमी आधा रत असन ू मानवी मनोिव े षसू ाचा णावर आिण वा तवतेवर अिधक
आधारले या आहे त, हे आहे . हणजे यांना अितंि य िवषयांची आवड अजन ू िततक शी
लागलेली नाही, हे च खरं . नारायण धारपांसारखे लेखक या िवषयावर ब याच मोठ्या
माणात िलहीत आले आहे त. पण वाचकांना आवड कमी, हणन ू पु तकं कमी, आिण पु तकं
कमी हणन ू आवड कमी, असं हे दु च आहे .’

‘या बाबतीत आपले टीकाकार काही क शकतील का?’

‘टीकाकारांना सग या वाङ्मय कारांकडे ल ायला वेळ असतो कुठं ? यांना मु य

हणजे वत:ची ‘टीकाकार’ ही भारद त भिू मका सांभाळायची असते. ‘गढ
ू कथा’ हा िवषय
रं जक अस यामुळे, यां या ीनं कला मक न हे . अमुक एका कारचं सािह य हे च
कला मक, अशी झापडं डो यांना बांधले या मठ ू भर लोकां या हातात आप या सािह याची
िस ी असते; जे वाचक केवळ या सािह यपालकांनी रिज टड ठरवलेलं तेवढं च वाचतात, ते
एका वेग या कथा काराला मुकतात. दुसरं असं क , वाङ्मयाचा दजा ठरवताना ते
अम याच शैलीतलं असेल आिण तम याच िवषयावरचं असेल, तरच ते उ कृ – बाक चं
िनकृ असं ठरव यानं सािह यसम ृ ीही होत नाही, आिण िक येक वाङ्मय कार उपेि त
राहतात, याचीही खंत टीकाकारांनाच हवी.’

‘तु ही इत या पोटितिडक नं बोलावं, इतका काही तुम या गढ ू कथांवर अ याय झालेला

नाही. ‘खेकडा’, ‘कबंध’ इ यादी सं हांना रा य सरकारची सािह य पा रतोिषकं िमळाली.
‘तुमची गो ’, ‘बोलावणं’, ‘फॅ टॉि टक’, ‘जेवणावळ’ इ. कथां या एकांिकका न करताही
उ फूतपणे या कथा व पातच रं गभम ू ीवर के या गे या. अनेक कथांची गुजरातीत भाषांतरं
झाली. ‘तुमची गो ’, ‘तो, ती आिण मी’ आिण ‘एक िवल ण आरसा’ या कथा िहंदीम ये
ीनगर दूरदशनवर दाखव यात आ या, तर ‘बोलावणं’, ‘सय ू ा ता या अंितम णी’ या मुंबई
दूरदशनवर सादर झा या. कथाकथन पधाम ये तर यात या ब याच कथा हटकून
सांिगत या जातात. तुम या वत: या ‘कथादशन’ काय मालाही चांगली दाद िमळते. हे फार
नसलं, तरी लोकांचं ‘गढू कथा’ या काराकडे ल वेधत अस याचंच ल ाण नाही का?’

‘मी एकट्या मा याच कथांिवषयी सांगत न हतो. एकूणच ‘गढ ू कथा’ या वाङ्मय
कारा या उपे ेिवषयी बोलत होतो. दिलत वाङ्मयाची बाजू आज िहरीरीनं घेतली जाते, पण
खु वाङ्मयातच काही वाङ्मय कार दिलत ठरवले जातात, यां यावरचा अ याय कोण दूर
करणार?’

‘मला नाही तुम यासारखं वाटत. ‘िकल कर’, ‘माणस

ू ’सारखे भारद त अंकसु ा आपलं
धोरण यापक क न गढ ू कथा छापू लागले ना? याव न आठवण झाली. तुम या गढ ू कथा
या सवसामा य वाचकांसाठीच असतात ना?’

मला िकंिचत राग आला. ‘छापन ू येतं ते सग यांसाठी असतं, असं मी समजतो’, मी
हणालो. ‘सामा य वाचक असं तु ही याला हणता, तो सामा य असला तरी, िनबु
नसतो. फार तर याचा वाचनाचा यासंग बेताचा अस यामुळे काही संदभ ल ात यायला
याला वेळ लागतो, एवढं च. पण िवषय व छ मांडला क , तो बहतेक वाचकांना समजतो,
असं मला वाटतं. दुब ध िलिहणारे िकंिचत कला मक कारणांसाठी, पण बहतेक वेळा िवचारांचा
ग धळ उडा यामुळे तसं िलिहतात. गढ ू िवषयावर िलहनही प , सुबोध िलिहणं श य असतं.
िकंबहना आप याला हवा तो अनुभव वाचकाला अचक ू पणे यावा, असं वाटत असेल, तर तसं
िलिहणं आव यकच असतं. कधीकधी एका श दानंही िदशाभल ू हो याचा संभव असतो; आिण
वाचक नको या िदशेनं िवचार करायला लागला क , गढ ू कथेला अपयश येतं.’

‘तु हाला वत:ला ‘गढ

ू कथा’ कला मक वाटते का?’

‘ यांना वाटत नाही, यांनी सर आथर कॉनन् डायल् आिण अ◌ॅगाथा िख ती यांना े
लेखक मानू नये. आ े ड िहचकॉकला े िद दशक मानू नये. मी मानतो.’
 ‘आता शेवटचा एकच – गढ
ू नाट्य कधी िलिहणार?’

‘गढ
ू एकांिकका िलिह या आहे त. नाटक, तसा िवषय सुचेल ते हा. याला रं गभम
ू ी या
मयादा आहे त, मा याही मयादा आहे त. ि टल, आय हॅव ट िग हन अप होप!’

औपचा रक आभार मानन ू आिण कागद गोळा क न ‘मी’ िनघन

ू गेला. मुलाखत देऊन
मी दमलो होतो. ितभाला कॉफ करायला सांिगतली.

‘आता एवढ्यात ना यायलास मा यासमोर?’ डोळे मोठे क न ती हणाली. ‘मीच तर

घेऊन आले होते. ह ली अगदीच त हे वाईक वागायला लागलायस त!ू ’ ती मा याकडे संशयाने
पाहत हणाली, ‘– तु या िलिह या या टेबलाजवळ तो आरसा ठे व यापासनू !’
र नाकर मतकरी यांचे कथासं ह

खेकडा
िनजधाम
फाशी बखळ
कबंध
सं मा या लाटा
म यरा ीचे पडघम
रं गांधळा
म ृ युंजयी
वपातील चांदणे
िनमनु य
दहाजणी
संदेह
अविच ह (पुनसकलन)
िवल ण (पुनसकलन)
ऐक...टोले पडताहे त!
अंश
अपरा (पुनसकलन)
झपाटणा या गो ी (पुनसकलन)
हसता–हसिवता
रं गया ी
बारा-प तीस
बाळ, अंधार पडला! (पुनसकलन)
माणसा या गो ी (पुनसकलन)
एक िदवा िवझताना...
फॅ टॅि टक (पुनसकलन)
र नाकर मतकर या िनवडक गढ ू कथा (पुनसकलन)
अनु म
१. सं मा या लाटा
२. झुला
३. पाप
४. िवहीर
५. सोनाराची बायको
६. हार
७. जाळ
८. ॅ युला
९. िस वे स
१०. िमछीवाला
१. सं मा या लाटा
अमावा येची म यरा .

सारे व तुमा काळोखा या डोहात बुडून गेलेले.

अंधारा या का या वणाखेरीज दुस या कुठ याही रं गाची नाविनशाणी रािहलेली नाही. रं ग

सोडाच, पण सारे आवाजदेखील जसे काही का या पांघ णात घुसमटून गेलेले. सव िन ल
शांतता.

का याशार दगडाची चंड कमान.

याम ये िशसवी लाकडाचा भ कम िदंडीदरवाजा.

दरवाजातनू आत गेले क दुतफा गद झाडी. काळोखात वा या या झुळक बरोबर मागेपुढे

माना वेळावणारी आिण सरसर आवाज करीत फां ा नाचवणारी का या झाडांची िपशाचे.

जीव मुठीत ध न पायवाटेने चालत गेले, क लाग या वाड्या या पाय या. श त दगडी
पाय या. यावर कुठे कुठे जीण गवत माजलेले.

वाडा िचरे बंद. दोन बाजल

ू ा दोन मनोरे . यामुळे तो वाडा, िशर नसलेले पण हात उगारलेले
एखादे रा सी कबंध - मांड्या फाकून, गुडघे उचलन ू बसावे तसा अभ िदसणारा. या णी
या का याकु रा साचा फ एकच डोळा आग ओकत असलेला. यातन ू बाहे र पडणारा
तांबडालाल काश आिण धरू च धरू .

वाड्याची सारी दारे बंद. साखळदंड ओढून घेतलेले. कडे कोट बंदोब त, फ वर या या
एका दालनात हा तांबडालाल उजेड. दालनात लालभडक काचे या दोन हंड्या टांगले या.
कणकणाने जळणा या वातीचा हा काश.

सारे दालन धुपाने भ न गेलेले.

दालनात िति त पु षांची तोबा गद . सारे दाटीवाटीने बसलेले. दालनाला एक जाळीदार

गवा . गवा ाला िभडलेले असं य डोळे . ही ीवगाची बस याची सोय.

इतका जनसंमद िखळून बसलेला; पण कुणा याही त डून आवाज नाही क कुणाची
हालचाल नाही. सग यांवर जणू कुणा अनािमक श ने मं टाकून यांची मातीची िच े
बनवलेली.
 सग या नजरा एकाच िठकाणी िखळून रािहले या. दालना या म यभागी एक चौथरा.
यावर िबछायत अंथरलेली. िबछायतीवर एक राजिबंडा भ य पु ष बसलेला. या या
गो यापान उघड्या छातीवर र वण फुलांची भरघोस माळ ळत असलेली. कमरे ला
र रं गाचेच रे शमी व . मागे सो याची भावळ. दोन बाजंन
ू ा दोन सो या या समयांम ये
वाती तेवत असले या.

भरदार आवाजात वामी िनभय िनरं तर वचन देत असतात.

—‘ते हा मा या बांधवांनो, म ृ यच
ू े भय टाकून िनभय हा. इहलोक आिण परलोक यां यात
भेदभाव करणे सोडून ा. परलोक हे दुस या कशाचे नाव नसन ू तंतोतंत इहलोकाचीच ती
ितस ृ ी आहे . या लोकांत या माणे वाडे आहे त, उ ाने आहे त, सरोवरे आहे त याच माणे
ितथेही ती आहे त. या जगात माणसं वावरतात, तशीच ती ितथेही वावरतात आिण या जगात
ती जे उ ोग करतात तेच याही लोकांत करतात. फरक एवढाच क यांना उ प ी आिण
वाढ यांची गरज नस यामुळे खाणे, िपणे िकंवा िवषयोपभोग मा ितथे अि त वात नाहीत,
ते हा िवषयादी ऐिहक गो ची वासना िश लक रािहलेले आ मे परलोकात दु:खी होतात. या
कारणासाठी िवषयादी पदाथाची आस याच लोकात सोडून ावी हणजे मनु य परलोकात
सुखी होतो. अ यथा वग वा नरक या क पना खोट्या आहे त. यमदूत आपला छळ करतील
या क पनेने म ृ यचू े भय बाळगणे मख ू पणाचे आहे ...म ृ यपू ासन
ू िनभय हा.... िनभय हा...’

वामीजी आजवर हा संदेश सव पसरवीत आले आहे त. हणन ू च यांना ‘िनभय िनरं तर’
अशी उपाधी िमळालेली. परलोकिव ेचा दांडगा यासंग यां या गाठीशी आहे . कुणी हणतात,
यांना सा ा कारही झालेला आहे ...

काही वेळाने वचन संपते. मंडळी वामीज या नावाचा जयजयकार करतात. नंतर
परमे राचाच जयघोष होतो.

—आिण यानंतर आज या रा ीचा अ यंत मह वाचा काय म.

ू ा होतात आिण एक त ण ी यासपीठावर येऊन बसते. ित याही अंगावर

वामी बाजल
र वण रे शमी व आहे . केस पण ू मोकळे सोडलेले. ही सुवणकांतीची त णी पवती आहे ;
पण ितचा चेहरा इतका गंभीर आहे , क ित याकडे पाहाताच मान खाली लवलीच पािहजे!
ित याही ग यात र फुलांची माळ आहे , आिण डो यांत कुठ या तरी अलौिककाचा वेध आहे !

ती येऊन बसताच मंडळ त णमा कुजबज ू होते. प यांचा कळप या कळप उडून जावा;
यां या पंखांचा फडफडाट णमा च होऊन िव न जावा, तशी कुजबज ू बंद होते आिण पु हा
डोळे समोर या चौथ यावर िखळतात.
 नंिदता येऊन बसते, ते हाच जणू ती वत:ची नसते. हा ितचा नेहमीचा अनुभव आहे .
वामीज चे वचन सु झाले, क ितची शु नेहमी हरपू लागते. पण शु हरपते, असे तरी
कसे हणावे? कारण ितचे केवळ या देहाचे भान जात नाही, तर या जागी दुसरे काहीतरी
नवीन जाणवू लागते. कुठूनतरी नवीन संदेश येऊ लागतात.

िन: ासांचाही आवाज येईल, अशी शांतता दालनात पसरते. नंिदता समाधी लावनू
बसलेली आहे ... ितचा ासो छ्वासही जनसंमदाकडून िटपला जातो. तो िटप यासाठी येक
कान, येक नजर त पर होऊन बसते.

— नंिदताला मा या कशाचीच जाणीव नाही. आता दालनात शांतता असली िकंवा नगारे
बडवले, दो ही ितला सारखेच. ितचे पाय या िकना याव न के हाच सुटले आहे त. सारे िनर
झाले आहे . एक अथांग अंधार ितला चारी बाजंन
ू ी वेढून रािहला आहे ; पण तरीही या अंधारात
ितची िदशा हरवलेली नाही. एका िविश िदशेकडून काशाचे िकरण तो अंधार भेदून
ित यापयत येत आहे त....

हा काश िकती योजनांव न ित याकडे येतो कुणास ठाऊक — पण तो काही ण

येतच राहतो. अखेरीस मा आपला िकनारा िमळा यासारखा तो येऊन पोचतो. लाटा
िकना यावर आपटून फुटा यात, तसा तो इकडे ितकडे िवखुरतो. आता नंिदता या भोवतालचा
अंधार िततका दाट राहात नाही. िकरिमजी काशाचे लहान लहान तरं ग ित याभोवती पस न
जातात. हा काश एरवी या उजेडासारखा नाही, पण तो आता ित या प रचयाचा झाला आहे .
याची िकरिमजी छटा हळूहळू िनवळत जाते. रं ग साधारण कुसंुबी होतो. या कुसंुबी काशात
काहीतरी ओळखीचे वाटू लागते. मानवी पांचा भास कुठे कुठे होऊ लागतो. काही नजरा,
बोल यासाठी उ सुक झालेले काही ओठ, भाल देशावर झेपावणा या केसां या बटा, तर कुठे
नुसतीच शडी, कुठे एखादा िशरपेच, कुठे मंिदल, कुठे .... हातातला दंड, .... गद हळूहळू
वाढत जाते ... काशाचे वलय िव तारीत जाते; या हे लकावणा या काशात हालचाल होऊ
लागते... आकाराचा समु लाटेलाटेने पुढे सरकत राहातो. सळसळ होऊ लागते.... मंद वनी
ऐकू येऊ लागतो, भंु यां या गंुजारवासारखा... हळूहळू या गंुजारवाला आकार येऊ लागतो...
श द ओळखीचे येतात.

नंिदतेची हालचाल िनयंि त झालेली. डोळे िमटलेले, ित या त डून श द येऊ लागतात;

पण हा आवाज अगदीच वेगळा. ितचा नेहमीचा न हे च. पण पु षाचाही न हे च. उं चाव न
पडणा या पा या या धारे ने विन प घेतले तर जसे वाटेल तसा काहीसा आवाज...

‘इथे सरदार आहे त...? डो यावर िन या रं गाचा मंिदल... कपाळाला आडवं गंध... चांदीचे
या मुख बसिवलेली काठी —’

या वणनाचे सरदार उभे राहतात.... एका होऊन ऐकू लागतात....

 ‘ यांचे थोरले बंधू आले आहे त.... घोड्याव न पडून इहलोक सोडलेले...’ सरदार मान
डोलावतात.

‘सच ू ना देतात.... सांभाळून राहाणे... हल या ती या लोकांचे न ऐकणे.... खुनाचा धोका

आहे .... जप पवू वत चालू ठे वावा... हातात िह याची अंगठी... व े श यतो शु ....’

काही ण त धता. मग सरदार हात जोडून खाली बसतात.

नंिदता पु हा बोलू लागते...

‘रािधका... रािधका. बगणी लुगडे ... नाकात चमक ....’

गवा ात बांगड्यांची िकणिकण होते.

‘िपताजी आले आहे त. खपू काळजी घेतात... यांचे ल आहे . सांभाळून घेतील... िचंता न
करणे... पती... परागंदा आहे ... मथुरे या बाजल
ू ा आहे .... मकरसं ांतीपयत येईल...’

पु हा त धता.

मग आणखी कुणी — नंतर आणखी कुणी... पािनपत या लढाईत कामी आले या कुणा
सरदाराचे आप या वंशजाशी िहतगुज. शिनवारवाड्यावर एकाद णी करताना देहावसान
झाले या िभ ुकाची, वेडसर मुलाला सांभाळून घे यासाठी सुनेला िवनवणी - अकाली गेले या
सईबाईने मैि णीची काढलेली आठवण...

होता होता ती पर या काशाची लाट ओहोटी लाग यासारखी िकना याव न ओसरते.
िकनारा पु हा काळोखात बुडतो.... काशाची वाट अंधुकही राहत नाही.

नंिदता अचानक ग प होते.

ोतवृ ंदृ काही वेळ त ध राहन वाट पाहतो. मग जयघोष सु होतो. नंिदताचा, वाम चा,
अत य लीला घडिवणा या परमे राचा.

ा जयघोषाने नंिदता जागी होते.

असं य म तके ित या चरणावर झुकतात. ित या आिण वाम या पद पशासाठी झुंबड

लागते.
 आशीवादासाठी यांि कपणे हात उचलन ू नंिदता उभी असते, परं तु अजन
ू ती हरवलेलीच
आहे . हे नम कार, ही लोटांगणे, हे सारे आप या आि थमांसधमा या कायेसाठी आहे , असे
ितला मुळीच वाटत नाही. कुठ यातरी परमत वा या ारीची आपण एक पायरी आहोत,
एवढीच ितची भावना.

हळूहळू दालन रते होते... उ ररा ीचा गारवा गवा ा या न ीतन ू आत येऊ लागतो.
सेवक येऊन बाजलू ा पडलेला नजरा यांचा ढीग सांभाळून तोलन ू -मापनू बाहे र घेऊन जातात.
वामीजीदेखील िव ांतीपवू चे यान कर यासाठी िनघन ू गेलेले.

या भ य दालनात एकटीच बसन ू रािहलेली नंिदता. अंगावर र व े... मोकळे सुटलेले

केस.... धुरा या काजळीने वेढले या तेज वी अि निशखेसारखी िदसणारी नंिदता....
वत: याच िवचारात बुडून गेलेली.

आज अमावा या. बरोबर चार वषापवू ची ती अमावा या —

ू ी. इथेच — इथेच तीन िदवसांपवू यांनी नंिदते या पतीचा मत

गंगेकाठची मशानभम ृ देह
आणला.

वाजत-गाजत — अभंग भजने गात.... फुलांनी, अलंकारांनी मढवलेला तो तरणाबांड,

सुदशन देह....

उ जियनीतले यात जवािहरे चंदनराय यांचा एकुलता एक सुपु नंदनराय — देखणा,

ेमळ, साखरे सारखी मधुर वाणी लाभलेला —

गे याच वष थाटामाटात याचा िववाह झालेला — प नी नंिदतेसारखी सु व प, सद्गुणी

लाभलेली. उ जियनीत इतका सुंदर जोडा कुणी पािहला नसेल. इतका अपवू ाईचा
िववाहसोहळाही कुणी पािहला नसेल. सरदार-दरकदार मंडळी घरचे काय समजन ू आलेली.
एका परीने हे यां या घरचेच काय — कारण चंदनरायांकडचे जवािहरे सग याच
ू नांदत असलेले — छ पत चाही आशीवाद आलेला — खु
ल मीवंतां या घरांमधन
पेश यांकडून नजराणा आलेला.

आिण आता वषभरातच चंदनरायां या घरावर आकाशीची कु हाड कोसळलेली. झांशीहन

जवािहर दाखवन ू परत येत असताना, नंदनराय आिण घरचे दोन सेवक यां यावर चोरट्यांनी
ह ला केला. जंगलात या आडवाटेने चालले या गाडीवर अचानक घोडे घातले. नंदनराय या
गाडीचे घोडे उधळले आिण गाडी वेडीवाकडी भरकटत जाऊन िशलाखंडावर आपटली.
गाडीवानाने वेळीच उडी टाकून लगाम खेचनू धरले. गाडी थांबताच नंदनराय आिण दोघे
र क, ध का बसला असताही कसेबसे िजवा या कराराने गाडीबाहे र पडले. ितघांनी
परा माची शथ क न चोरट्यांना पळवन ू जवािहर वाचिवले.
ू लावन

पण झटापटीत नंदनराय या वम घाव बसला. यातन ू गाडी मोडलेली, आिण घोडे जखमी
झालेले. नंदनरायवर त काळ उपचार करणेही श य झाले नाही. उजाड याची वाट पाहन
जवळ या गावातन ू मदत िमळून नंदनरायला घरी आणले. तोवर याचे ाण जेमतेम नंिदताचा
मुखचं पाह यासाठी घुटमळत होते. ती जवळ येऊन बसताच याने मोठ्या क ाने डोळे
उघडले. ितचा हात हातात घेतला आिण ित या मांडीवर ाण सोडला.

नंदनराय या शेवट या ासाबरोबर नंिदतेची शु जी गेली, ती लौकर परत आलीच

नाही. काळोखाचा एक लांब ं द प ाच ित या जािणवेवर ओढला गेला. कारण ती शु ीवर
आली तरीही रडली नाही, क आ ोशली नाही. नुसती शू यात बघत रािहली. ित या या
भयकारक तं ीतनू ितला जागे कर याचा िकतीतरी जणांनी य न केला — पण कुणाचे
श दही ित यापयत पोहोचत न हते. या काळोखा या प ् यात जणू सारे च गोठून गेले होते.

तीन िदवस अ नपाणी न घेता, त डातन ू श द सोडा, पण सु काराही न काढता नंिदता

नुसती एका खांबाला टेकून दगडासारखी अचेतन बसन ू रािहली. तीन िदवस गेले, तीन रा ी
लोट या, हे देखील ित या गावी न हते.

ितस या रा ी या पहाटे मा ती या तं ीतच उठली आिण चालू लागली. दु:खाितरे काने

थक याभाग या कुटुंिबयांना झोप लागली होती. नंिदता बाहे र पड याचे कुणा याही ल ात
आले नाही.

ू आप याच दु:खाची वाट चालत नंिदता मशानभम

काळोखातन ू ीत येऊन पोहोचलेली.
लांबवर एक िचता जळत असलेली. ितचा अंधुक उजेड सगळीकडे पसरलेला — तोही
मधन ू कमीजा त होत असलेला — धाप लाग यासारखा.
ू मधन

इथेच — इथेच तो आला — नेमका कुठे ते नंिदताला माहीत नाही. सैरभैर ती याला
शोधते. हे सगळे हरवले यांचे जग! इथे कोण कुठे , अ नीचे पांघ ण लपेटून िचरिन ा घेता
घेता, नाहीसे झाले, ते कसे कळणार? पण नाहीसे झाले हणजे सव पसरले - पंचमहाभत ू ांत
िमसळले हणजे इथेच - इथ याच कणाकणांत तो आहे .... आिण तो नाहीही.... नंिदता िम
होऊन गेली...

घाटा या पाय या उत न ती गंगे या पा याजवळ उभी रािहली...

िच ाला एक नवीनच म तयार झाला.

पाणी — काळे भोर पाणी... या णी यावर तरं गदेखील नाहीत. िन ल शांत. वर या

आभाळाइतकेच िनर पाणी. िकंबहना आकाश संपले कुठे , आिण पाणी सु झाले कुठे , हे ही
कळणे कठीण...

पाणी पंचमहाभत ै च एक. नंदन कुठे असेल? यातही िमसळला असेल का? नंिदता या
ू ांपक
मनात वा याने इत तत: उधळले या ढगासारखे िवचार सैरभैर िफरत होते. मला नंदनबरोबरच
पंचमहाभतू ात िवलीन होता येईल का? कां येणार नाही? हे पाणी — मला या याशी एक प
होता येईल... समोर पसरलेले हे पा ... काळोखाचे रह य उघडणारे हे दार... मी या दारातन
ू
आत गेले तर माझी आिण काळोखात िमसळले या नंदनची भेट होईल...? न क च होईल.

नीरव शांततेत एक लहानसा आवाज आिण मग पु हा यावर पा याचे आवरण... तरं ग

पसरत गेलेले.... िवरत चाललेले.

पण ते पुरते िवर याआधीच पु हा एक वनी — पा याचे काळे कु अंतरं ग भेदून गेलेला

तरं ग. तरं ग... धडपड..... य न.... महा य न.

– नंिदता शु ीवर येते.... आपण कुठे आहो? काळोखा या तळाशी? नंदन कुठे आहे ?

पण हळूहळू काळोख िवरळ होऊ लागलेला. अंधुक उजाडू लागलेले. पहाटेचा मळकट धस
ू र
काश. यात िनि त होऊ लागलेले आकार.

— हे नाक – धारदार, तरतरीत. डोळे ... टपोरे पाणीदार — पण नुसते तेवढे च नाही...
या डो यांत एक जरब आहे — आिण एक ेमळ भाव...

ओठ हळूहळू मंद ि मतात िवलग होतात...

‘जागी झालीस? ई राची कृपा!’

कोण आहे त हे ?

‘वेळीच पािहलं, हणन

ू बरं . तु यापाठोपाठ गंगेत उडी टाकली — हणन
ू वाचवता आलं,
सारी याचीच योजना.’

‘कोण.... आहात... आपण?’ हा िवचार यासाठी ओठ िवलग होतात पण श द फुटत

नाही...

तरीही समजला जातो. उ र िमळते.

‘मी िनरं तर. लोक मला वामी िनभय िनरं तर हणतात. घाब नकोस. तू पण
ू सुरि त
आहे स...’

वाम शी झालेली पिहली भेट.

यानंतर नंिदता एखा ा कळसू ी बाहलीसारखी वाम या पाठोपाठ यां या मठात गेली.
घरी जा याचा िवचारही ित या मनात आला नाही. जणू नंदन ते घर वत:बरोबरच घेऊन गेला
होता....

वामी रोज ितला उपदेश करीत — ‘दु:ख नको क पोरी. नंदन गेला नाही, तो आहे .
तु या अवतीभवतीदेखील आहे . फ तुला तो िदसत नाही. कारण याने इहलोक या देहाचा
याग केला आहे ... पण तो न झालेला नाही. इथ या माणेच ितथेही तो सुखात आहे . याचा
म ृ यू झाला हणजे काही भयानक घटना घडलेली नाही. एका दालनातन ू दुस या दालनात
वेश करावा, तसा या या आ यानं या लोकातन ू या लोकात वेश केलेला आहे .’

हळूहळू नंिदताचा तोल साव लागला. पण ित यातली पवू ची लाजरी, खेळकर, आनंदी
त णी नाहीशी झाली होती. ते चैत य नंदनबरोबरच िनघन ू गेले होते. आता ित या जागी
अवतरली होती एक शांत, गंभीर, सतत िवचारात बुडलेली सं यािसनी. वाम या उपदेशाने
ित या मनात एक नवीनच जाणीव जागी झाली होती. परलोक.... तो तर या इहलोकातच
आहे ... फ आपली ीच मयािदत आहे ... भुवनामाजी भुवने । ािनयाचे पाहाणे ।।... हे ान
िचंतनाने िमळे ल... यानाने िमळे ल. साधनेने िमळे ल... ेने िमळे ल. नंिदता वाम वर पण
ू
ू होती. िवयोगाचे दु:ख न झाले होते. म ृ यच
ा ठे वन ू े भय लोप पावले होते. ितचा जणू
पुनज म झाला होता —

या ि थ यंतराला िदवस मा फारच थोडे लागले. काश पडताच पदाथ िदसायला िकती
वेळ लागतो? शेवटी फरक वेळेचा नसतो. अंधार-उजेडाचा असतो. बघताबघता नंिदता बदलली.
काल दु:खाने िम झालेली नंिदता आज साविच झाली.

नंिदता घरी जायला िनघाली.

नंदन आप याबरोबर सारे च घर घेऊन गेलेला नाही... सास,ू सासरा — यांचे दु:ख दूर
करायला हवे. यांची समजत ू घालायला हवी... यांना सांगायला हवे. नंदन या घरातन
ू मोठ्या
घरात राहायला गेला... मग यात दु:ख कशाचे? म ृ यच
ू े भय नको... या या — तसेच
तुम या, वत: याही —

इतके िदवस ती कुठे होती? ती कसलेही प ीकरण देणार न हती. याची गरज न हती.
जनिनंदेची भीती न हती. आता कसलीच भीती न हती. ती वामीज सारखीच िनभय झाली
होती...
 थानाची घिटका जवळ येत होती...

ू व थ बसलेली नंिदता. काही जाणवत न हते.

मनातले सारे िवचार जाग या जागी ठे वन
काही टोचत न हते क काही सुखवत न हते. सारे गाळ खाली बसलेले. मन नुसते व छ,
िनतळ, िन ल झालेले पाणी.

बस याबस या मनाची तं ी लागली. दूरव न कसला तरी उजेड आ यासारखा िदसला...

याने मन बावरले नाही... कारण ते नेहमीसारखे चंचल रािहलेच न हते. याने शांतपणे
आप या पाक या सय ू कमळासार या काशा या िदशेला वळव या. आिण तो काश हलकेच
या पाक यांवर उतरला. पाहता पाहता सय ू कमळ काशाने भ न गेले. पण हा काश
नेहमीचा न हता... यात काहीतरी हालचाल होती... कुणाचे तरी प रिचत प यात जाणवत
होते.

नंिदते या चयत फरक पडला.

वामीजी चमकले. हे काय होते आहे ?

ू च ते पाहात रािहले. नंिदतेची

ते पुढे झाले नाहीत. लांबन येक हालचाल िटपत रािहले
—

नंिदता बोलू लागली... पण हा ितचा वत:चा आवाज न हता.

नंिदता बोलत होती वेग या आवाजात — पण तरीही ती नंिदताच होती —ितला संदेश
आला होता.... परलोकात या नंदनकडून संदेश आला होता —याचा अथ नंिदताम ये एक
िवल ण श जागी झाली होती — परलोकातले संदेश हण कर याची श .

वामीज या आनंदाला पारावार रािहला नाही. आजवर ते अशाच य या शोधात होते.

यांनी पारलौिककाचा अ यास केला होता. पण तो अ यास अपुरा होता; कारण य
वामीज ना परलोकातले संदेश हण करता येत नसत. ती िविश श यां यात न हती.
यासंगाने िमळ यासारखी न हती.

आिण आता परमे रानेच पाठव यासारखी नंिदता यांना भेटली होती. अगदी अचानक
ित यात श अस याचे यां या ल ात आले होते.

यां याबरोबर राहन नंिदताने यां या कायात मदत केली असती तर —

एका णात हे सारे िवचार यां या मनात तरळून गेले.

 नंिदता बोलतच होती.

वामी कान देऊन ऐकू लागले —

‘नंदनचा संदेश आहे ... तुमचे उपकार मानतो... या या प नीला... नवी जाणीव िदलीत...
व तुि थती सांिगतलीत... मी सुखात आहे ... ितला सांगा, हा माग सोडू नकोस. तु हीही
ितला साहा य करा... स मागापासन ू पराव ृ क नका... मोह नको... सुखी होवो...’

बस याबस या नंिदता भुईवर डोके टेकून पडली. मोक या केसांनी ितचा चेहरा झाकला
गेला होता. या णी ती पण
ू रती होती. तो गेला होता, पण अजन
ू मळू शरीराची जाणीव
आलेली न हती. ितचा देह फार असहाय वाटत होता.

वामी पुढे झाले. ितला हाताला ध न उठव यासाठी.

पण आ ाच नंदन बोलला तो श द यांना आठवले – ‘मोह नको... मोह नको...’

चपाप यासारखे वामी मागे झाले.

नंिदता हळूहळू था यावर आली.

‘काय झालं? जाऊ ना मी घरी?’ ितने िवचारले.

समोर या समईचा काश ित या चेह यावर झळाळत होता. या णी ती फार आकषक

िदसत होती. जणू एखादे िद य पारलौिकक शरीर ती यायली होती. आिण तरीही ती अ यंत
िवलोभनीय, मातीचीच उभारलेली आकृती िदसत होती. केवळ शरीर हणनू ा क न
यावीशी —

वाम नी िवचाराला आवर घातला. नंिदता िवचारीत होती— ‘जाऊ ना मी?’

‘नाही, नंिदता. आ ा नंदन आला होता. यानं मा यावर जबाबदारी टाकली आहे — तुला
स मागाला लाव याची.’

‘ यानं?’

‘नंिदता, तु याकडे मी याचना करतो. तू मा या सोबत राहा. मा या कायाला मदत कर.

आपण जनतेला पारलौिककाचं ान क न देऊ. तु यात अलौिकक श आहे , नंिदता. ती
वाया घालवू नकोस. नंदनकडून तुला दैवी सा ा कारच झाला आहे . आता तुझं काय फार
मोठं आहे .’
 ‘मी — मी कसलं काय क ?’

‘घरी परत जाऊन तू केवळ सासस

ू ास यांचं दु:ख िनवारायचं आहे . यांना म ृ यपू ासन
ू
िनभय करायचं आहे .’

नंिदता िवचारात पड यासारखी त ध उभी.

‘नंतर आपण देशभर िफ . वचनं देऊ. मठाची थापना क .’

ती अजन
ू ही िवचारातच.

‘मग –? देशील ना मला साथ?’

नंिदता खाली वाकली. ितने वाम या चरणांना पश केला.

यानंतर चार वष लोटलेली. दोन सं याशांचा जीवन म एक चाललेला. उ जियनीहन

काशी, काशीहन आ ा... मग दि णेत... पु हा म य देशात नंतर पेश यां या पु यात...

सबंध देशभर िफ न दोघे वचने देत. पारलौिकक संदेशाची ा यि के करीत. जनतेत

नवीन िवचार आण याची िशक त करीत. लोक गोळा होत, वचने ऐकत. कुणी ानासाठी,
ू — कुणी हे टाळणीसाठी, यांना खोटे ठरिव यासाठीदेखील.
कुणी रं जन हणन

दोघां या संबंधांिवषयी लोक नाही नाही ते बोलत. पण दोघेही या पलीकडे होती. यांचे
आयु य सं य त होते.

— अशी चार वष गेली.

आिण आजची अमावा या.

िवचार करता करता गे या चार वषात या सा या घटना नंिदते या डो यांसमो न जातात.

वाटते, या वासात कुठे पोहोचलो आहोत आपण?

काय साधले? काय गमावले?

काही कळत नाही.

अस या ांची उ रे काळच देतो.

 – एकाएक वाड्याचा दरवाजा ठोठावला जातो. साखळी खळखळ वाजते, उ ामपणे.

ू खाडकन् जागी होते.

नंिदता तं ीतन

दारात घोडे वार उभे असतात.

सवात पुढचा घोडे वार घोड्याव न उडी मा न खाली उतरतो.

दरवानाला सांगतो — ‘ वामीज ना बोलाव. ीमंतांचा िनरोप आहे .’

‘ वामीजी यानाला बसलेत.’

जासदू ा या कपाळाला आठी पडते. ‘सांिगतले ना, ीमंतांचा िनरोप आहे हणन
ू ’’

दरवान चुळबुळत उभा.

नंिदता खाली येते.

‘काय झालं?’ ती िवचारते.

अमावा येला चं उगवलेला पाहन जासदू थ क. ओशाळ या आवाजात तो सांगतो —

‘ वामीज ना वाड्यावर बोलावलं आहे , आ ा या आ ा.’

‘आ ा, रा ी या ितस या हरी?’ नंिदता आ याने िवचारते, ‘सय

ू दयानंतर आलं तर नाही
का चालणार?’

‘नाही बाई.’ जासदू असहायपणे सांगतो. ‘ ीमंत सरकार फार बेचन

ै आहे त. िदवसा या
ितस या हरापासन ू िपणं चाललंच आहे . यात कुणी तरी आप यािवषयी काहीतरी कानावर
घातलं. झालं, वारी खवळली. आ ा या आ ा बोलावन ू आणा — लगेच शहािनशा करतो,
हणनू हटून बसली. नाइलाजानं आलो घेऊन िनरोप.’

‘ठीक आहे , वामीजी येतील. आपण पुढे हा.’ जासदू एका घोडे वाराला पाठीमागे ठे वतो.
सोबत वाड्याव न पाठिवलेली का या घोड्याची बंद गाडी. इतर घोडे काळोखात दौडत
दौडत नाहीसे होतात.

काही णातच वामीजी खाली येतात. हणतात, ‘चला.’

 ‘थांबा, मीही बरोबर येते.’ नंिदता हणते.

‘नको, कशाला?’ मग हल या आवाजात ते ितला सांगतात — ‘तु यासार या पवती

त णीनं वाड्यात येणं चांगलं नाही. ीमंतांची बायकां या बाबतीतली क त ठाऊक आहे ना?’

‘असू दे. मी भीत नाही. आप यावर काही संग ओढवलाच, तर माझी मदत नाही का
होणार?’

‘ संग कसला?’

‘वेळकाळ काही सांगन

ू येत नाही. मी येते बरोबर.’

दोघे बंद गाडीत चढतात. गाडी सु होते. घोडे वार गाडी या पुढे दौडू लागतो.

वाड्यात सारे शांत असते. फ एका दालनात झुंबर जळत असते.

जासदू वाम ना आिण नंिदतेला आत घेऊन येतो.

ीमंत िबछायतीवर बसलेले. अंगावरचे जड कपडे , अलंकार इ यादी उतरवन

ू ठे वलेले. जीभ
जड झालेली. डोळे तांबडे लाल. हातात म ाचा याला.

जवळच कारभारी बसलेले. यांचा पोषाख मा , अगदी आ ाच दरबार उठलेला असावा

तसा नीटनेटका.

वामीजी आत येता णी ीमंतांना मुजरा करतात. नंिदताही मान लववते.

‘आपणच वामीजी?’ ीमंत िकंिचत खवचटपणे उद्गारतात, ‘ वामी िनभय िनरं तर—
होय ना?’

‘होय, मीच.’

‘आम या कानांवर आप यािवषयी त ारी आले या आहे त, या ख या का?’

वामी काहीच बोलत नाहीत.

‘आप या मठाम ये आपण िपशाचं नाचवता.’

‘ मा असावी सरकार, पण हा आरोप खरा नाही.’

 ‘परलोकािवषयी या खोट्या क पना जनतेत पसरवन
ू हे यां या चैनीला उ ेजन देतात.’
ीमंतां या या यात म ओतीत कारभारी हणतात.

‘हे खरं का?’

‘परलोकािवषयी या मा या क पना खोट्या नाहीत.’ वामीजी हणतात.

‘नरक आिण यमदूत अि त वात नाहीत, असं सांिगत यावर लोक पापाला व ृ होणार
नाहीत का?’ कारभारी.

‘मुळीच नाही. उलट परलोकात आ याला िवषयोपभोग िमळू शकत नाहीत, ते हा

यािवषयीची लालसा इथेच न करावी, असं मी सांगत असतो.’

‘असं?’ नंिदतेकडे छ ीपणाने पाहात ीमंत हणतात — ‘आपण वत: या लालसेपासन

ू
मु आहात, असंच आ ही समजायचं का?’

‘ही माझी सहकारी आहे !’ वामी संतापाला आवर घालन

ू हणतात, ‘आमची दोघांचीही
व ृ ी सं य त आहे .’

‘ ा बाईच िपशाचं नाचवतात अशी याती आहे .’ कारभारी.

‘आम या कायाचा, कृपा क न असा उपहासानं उ लेख केला जाऊ नये. िह या अंगी एक
िवल ण दैवी साम य आहे ; यामुळं परलोकात आ मे ितचा म य थ हणन
ू उपयोग क न
इहलोकात या माणसांशी संपक साधतात.’

‘भाकडकथा! िन वळ भाकडकथा!!’ या यातील म गटागट िपऊन याला रता करीत

ीमंत ओरडतात, ‘परलोकातले आ मे कशाला संपक साधतील? ते वगात जातात - िकंवा
नरकात जातात! यािशवाय यांना वेगळी गती नाही! तु हाला काय हणायचंय — आजवर
ानी पु षांनी, क तनकारांनी, पुरािणकांनी, कव नी न् िव ानांनी, वग आिण नरक या
दोनच िठकाणी मत ृ ा मे वास करतात असं सांिगतलं – ते सारे मख
ू होते? क ते खोटं बोलत
होते?’

ीमंतांचा आवाज िवल ण चढलेला. केवळ म ानेच यांचा तोल जात आहे , असे नाही.
यां या मनात एक िविच भीती जागी झाली आहे — या भीतीशी ते वत:च जणू
झगडताहे त. यां यासमोर आता वामीजी नाहीत, कारभारीही नाहीत. यां यासमोर उभी आहे
ती, फणा काढलेली एक अज भीती – जी सावकाश यां या रोखाने पुढे होत आहे –
ित यापासन ू ाण वाचिव यासाठी ते लढताहे त – एकटेच लढताहे त — आिण आपण हरणार
आहोत, या खा ीने ते अिधकच वेडेिपसे होत चालले आहे त.

‘कोण हणतं परलोकातले आ मे आम या भोवती आहे त? कशाला येतील ते इथं? आ ही

काय यांची ा ं केली नाहीत? क यांनी वगाला जावं हणन ू होमहवन केले नाहीत?
दानं िदली नाहीत, क ा णांना एकाद या करायला लाव या नाहीत? हे — हे सगळं
खोटं? या – या सग यांनी आमचे पवू ज संतु झालेले नाहीत? तु हाला काय हणायचंय —
ते इथं आहे त? आम यावर नजर ठे वन ू आहे त?’ भीतीने यांचा चेहरा आ सतो. डो यांत एक
वेडसर चमक येते. आ सले या चेह यावर भेदक ि मत येते. ‘तु हाला या भल या हरी इथं
कां आण यात आलं माहीत आहे ? — तु ही िदवसाचा काश पाह नये हणन ू ! तुमची
दोघांचीही रवानगी वाड्यात या अंधारकोठडीत होईल! तुमची आिण तुम या जगावेग या
मतांची!’ पु हा झोकांड्या खात, बोटे नाचवीत, ते ओरडतात — ‘तु हाला काय वाटलं, तु ही
जगभर सांगत िफराल क आमचे पवू ज वगात न जाता इथं आम या कत ृ वावर पहारा करीत
आहे त — आिण ते सांगायला आ ही तु हाला मोकळं ठे व? ू कोण आहे रे ितकडे —’

पण यांचे पुढचे श द त डात या त डातच राहतात. अचानक खळ्कन आवाज होऊन

झुंबर खाली कोसळते. दालनात िबलोरी काचांचा खच पडतो. वा याचा एक चंड झोत
दालनात िश न सव घ गावू लागलेला. यामुळे तुळईला टांगलेली हंडी जोरजोराने हे लकावू
लागलेली. ित यात या वाती, आता िवझतात क मग, अशा झाले या. या िवझ या क मग
दालनात सारा काळोख पसरे ल...

िवझू पाहणा या या वात या अंधुक उजेडात ीमंतांना िदसतो, तो आंत रक तेजाने

उजळलेला, नंिदतेचा चेहरा. तो चेहरा आता मघासारखा पवान रािहलेला नाही — कारण तो
िवल ण ु आहे — संत आहे ... ओठ िचडीने िवलगले आहे त... यातन ू बाहे र पडणारा
आवाज िवल ण धारदार आहे .

‘ते आले आहे त थोरले पेशवे... यांनी परा म गाजवन ू मराठी मुलखू वाढिवला... ते...
शरमेने मान खाली... पाहन... आप या वंशजाचा अध:पात... ा णभोजनं घातलीत... आ ही
वगाला जावं हणन ू ... दानं लुटून मुलख
ू वाढत नसतो... चैन कमी हावी... िवलास
आटपावेत... परा म वाढवावा... नाहीतर टोपीकरां या.... घशात... सारा मुलख
ू जाईल...
सावध हा... नाहीतर दा य येईल... सारा देश आप या नावानं बोटं मोडे ल... कु या या
मौतीनं मरावं लागेल... सावध हा... सावध हा... परा मावर राख जमली आहे ... फुंकर
कुणी घालायची... सावध...’

नंिदते या चेह यावरचे तेज हळूहळू मावळत जाते... बेहोषपणे अंग टाकून ती गािल यावर
पसरलेली. दालनात म पणे संचारणारे ते वादळवारे थांबलेले. हंडीचे झोके थांबलेले, वाती
ि थर झाले या.
 तारवटले या नजरे ने गािल यावर पडले या नंिदतेकडे बोट दाखवीत ीमंत थक या
आवाजात बोलतात —

‘घेऊन जा. या दोघांनाही घेऊन जा. अंधारकोठडीत ठे वा आिण उ ाचा िदवस उजाड या या
आत यांना देहदंडाची सजा ा.’

‘देहदंड?’ कारभारी िव मयाने िवचारतात.

‘मग? आमची िनभ सना क न ते िजवंत राहतील? कशासाठी? यां या क त या

आगीत आ ही होरपळत आहोत, या आम या पवू जांना पु हा आण यासाठी? आमची
नालायक पु हापु हा यां या त डून ऐकून घे यासाठी? नाही, नाही —दोघंही मेलीच
पािहजेत — या णानंतर जनतेला यांचं नख िदसता कामा नये! श य ितत या गु पणे —
ही बातमी वाड्याबाहे रही जाणार नाही, इत या गु पणे — पण ही दोघं मेली पािहजेत! मेलीच
पािहजेत!’

अंधारे तळघर.

याला एक अगदी िचमणीएवढा लहानसा झरोका. यातन ू आत आला न आलासा काश.

चार िचरे बंद िभंत नी जमवले या काळोखात, तो कुठे नाहीसा होतो, हे कळतही नाही...

िवचारात म न होऊन बसलेली नंिदता. या अ ं द जागेत हातभर अंतरावरच बसलेले

वामीजी.

दोघेही एकमेकांशी बराच काळ काही बोलू शकत नाहीत. बोल यासारखे उरलेलेच काय
आहे ?

मग वामी ित या िकंिचत जवळ सरकतात.

ित या खां ावर हात ठे वतात.

ितला थोडे िविच वाटते.

वामी ितला कधी पश करीत नाहीत.

‘नंिदता -’ वाम ची हाक आज नेहमीपे ा वेगळीच.

‘नंिदता - आपण आज मरणार आहोत.’

 ‘हं.’

‘नंिदता, इतर कुणाकडे सांगायला लाज वाटली असती — पण – तु याकडे – तू मला

ओळखतेस नंिदता. आजवर मी तु याशी अ यंत संयमाने वागलो. इतर कुणालाही अश य
अशा संयमानं.’

‘हे काय बोलणं आज काढलं आहे ?’

‘आजवर मी सा या वासनांना उपाशी ठे वलं. कडक चय पाळलं, यातन ू तु यासारखी

पवती मला भेटली. तरीही मी मनाला आवर घातला. आप या कायाची शु ता राहावी
हणनू . आप या ना याची ित ा राहावी हणन ू . पण आता मरणा या दारात असताना वाटतं
— इथन ू अत ृ जाऊ नये. वासना तशीच अपुरी सोडून जाऊ नये.

‘ वामीजी —’

‘दूर जाऊ नकोस नंिदता, आता कुणासाठी आपण चा र य शु राखायचं? आता

आप याला जगाचं दशनही होणार नाही... ना जगाला, आपलं.’

अंधारात एखा ा सपाला पश हावा तशी दचकून नंिदता उभी. एक ण — फ —

एकच ण ितला िवल ण घण ृ ा वाटते. जे िवचार पवू च आपण फेडून टाकले, यांची
ओंगळवाणी ल रं अंगावर पडली, असे वाटते — पण यातन ू ती सावरते. मग ितला
आप याकडे याचना करणा या या पु षदेहािवषयी अपार अनुकंपा वाटते. एखा ा माते या
वा स याने ती यांना हणते —

‘ वामीजी, भल या मोहात वत:ला हरवू नका. मला माहीत आहे , तु ही खरे असे न हे त.
हा काळाकु ण तु हाला भुलवतोय — आजवर धैयानं संयम पाळलात... तसेच या एका
णाला िजंका...’

‘कशासाठी...? पण नंिदता हे कशासाठी?’

‘आजवर तु ही जगाला सांगत आलात... िवषयवासना िजंका... हणजे परलोकात दु:ख

ू ंतर —’
होणार नाही... म ृ यन

वामीजी एकदम नंिदते या कमरे ला िमठी मा न लहान मुलासारखे हमसाहमसी रडू

लागतात.

‘काय झालं, वामी — काय झालं?’

 ‘मला भीती वाटते नंिदता... भयंकर... भीती वाटते...’

‘कसली?’

‘मरणाची. मला मरायचं नाही नंिदते, मला मरायचं नाही — आिण संयम ठे वायचा नाही.
मला सं यासी राहायचं नाही — आपण ल न क न संसार क . मला सुख हवं —
शरीरसुख हवं — मला िजवंत राहायचंय — मला मरायचं नाही ग — मला मरणाची भीती
वाटते — ’

‘मरणाची भीती? िनभय िनरं तराला? नाही नाही वामी, कुणातरी दु श नं या णी

तुमचा ताबा घेतला आहे . यािशवाय तु ही असं बोलणार नाही! मरणाची भीती सोडायला
तु हीच लोकांना सांगत आलात आजवर — ’

‘असेल — मला ते खरं वाटत नाही — मला काही सुचत नाही — दुस यां या मरणाचा
िवचार मला कशाला? मला वत:ला — मला मरायचं नाही — मला —’

‘शांत हा वामी. मरण भयंकर नाही. मरण हणजे केवळ या शरीराचा याग — परलोक
इहलोकासारखाच आहे .’

णभरच वामी ित याकडे पहात राहतात. वत:चेच श द ित या त डातन

ू ऐकत
राहातात. मग सारे अस होऊन ितला हणतात —

‘नंिदता! हे बोलू नकोस — िनदान या णी तरी बोलू नकोस! कारण हे सारं — सारं
खोटं आहे ! मी एक सामा य — अितसामा य माणस ू होतो नंिदता — पण जनतेनं मान
ावा, स मान करावा यासाठी हपापलो होतो. ढ त वापे ा काहीतरी वेगळं
सांिगत याखेरीज लौिकक िमळणार नाही हणन ू — हणन ू मी माझं वत:चं त व ान
उभारलं; पण ते खरं नाही ग! खरं नाही; खरी आहे ती फ भीती! मरणाची भीती! मी काय
क ग? मी कुठं जाऊ?’

आिण ते ितला ग च िमठी मा न हंदके देऊन रडू लागतात.

नंिदता एखा ा कठपुतळीसारखी उभी! ितला यांचे आ य वाटत नाही. दु:ख होत नाही,
संताप येत नाही, क ेष वाटत नाही. ित या चारी बाजंन
ू ी आता फ सं मा या लाटा
हे लावत आहे त.

वामी हणतात, क इतक वष सांिगतलेलं खोटं — मग काय खरं ? इतके िदवस या

माणसावर ा ठे वली — तो माणस
ू आज खोटा िनघाला. पण ती ाही खोटी? आिण
खोट्या माणसावर या ख या ेनं आप याला िदलं ते खरं क खोटं? परलोक खोटा —
मग आप यापयत संदेश घेऊन येणारा तो काश खरा क खोटा? आिण मग म ृ यू हणजे
काय? आपण आजवर जे सांगत आलो ते, क वेगळे च काही? ते आ ा या या णाइतके
ू ंतर आपण कुठे जाऊ? ितथे कोण असेल? नंदन —
कडवट, भेसरू असेल का? आिण म ृ यन
क वामीजी? आजवर आपण यांना साथ िदली — ती यापुढे तोडायची नसेल, तर ती
िटकेल तरी कशी?..

... ... ... कोठडीत या अंधारात नंिदता उभी आहे ... या या चरणाशी ती
आजवर लीन झाली, तो ित या पायाशी पडला आहे – कोठडीत काळोख दाटून आला आहे
—

नंिदता वर पाहाते. िचमणीएवढ्या छोट्या झरो यातन

ू न या िदवसाचा काश भीत भीत
आत येत आहे ... तो िचमुकला काश खरा, क भोवताली उसळणारा हा काळोखाचा समु
खरा?
२. झुला
कृ णा नुसती बसनू होती. एका बार याशा ितपाईवर. ए ीची वाट पाहात. ल
नस या माणे. िनिवकारपणे जाजमां या घड्यांकडे पाहात. बँड या संगीताव न ितला कळत
होते क रं गणात घोडे िदसताहे त.

पांढरे शु घोडे . एकापाठोपाठ एक चौदा पांढरे घोडे . या घोड्यांवर वार झालेला

राजिबंडा जयवंता. पाहता पाहता बस याचा उभा होणारा. उ या उ या दुस या धाव या
घोड्यावर उडी घेणारा. एकाच वेळी तीन घोड्यांचे लगाम हातात घेणारा. पु हा जिमनीवर उडी
टाकणारा. आिण डो यांचे पाते लवते ना लवते तोच पाठीमाग या घोड्यावर वार होणारा.

ू , राजपु ा या बाबात वावरणारा

जयवंता. तांबड्यालाल सॅिटनचा भरजरी पोषाख चढवन
जयवंता.

कृ णेने एक िन: ास सोडला.

जयवंता या नावाने.

एके काळी ितला हा घोड्यांचा आयटेम अितशय आवडायचा. यासाठी ती वत:ची सगळी
तयारी लौकर आटपनू तयार राहायची.

ू ता पुर या तयार केले या ‘ ीन म’मधन

गोणपाटाचे आडोसे लावन ू बाहे र पडून एका
ठरावीक जागी उभी राहायची. ितथन ू सारे रं गण िदसत नसे. पण याचा एक कोपरा
िदसायचा. या कोप यात णा णाला जयवंताचा घोडा येई. णा णाने ितचे मन उस या
घेई. बँड या तालावर नाचत राही. वत:ला िवस न जाई. वत:ला, आिण वत: या
आयटेमलाही.

पण आता ते सारे संपले होते. सवयीने ती पोषाख क न वेळे या आधीच तयार राह
लागली होती, हे खरे . पण घोड्यां या आयटेमचे संगीत सु झाले, तरी ती काही बस या
जागेव न उठत नसे. संगीत ऐकू येतच राही. िमिनटािमिनटाला टा यां या फै री झडतच
राहात; पण कृ णा या लेखी घोड्यां या काय माचे कौतुक संपले होते. या काय माचे
आिण या काय मा या स ाटाचे — जयवंताचे.

एके काळी रं गात आला असताना ितने याला आपली व ने ऐकवली होती —सकस
सोड याची, संसाराची, मुलाबाळांची. यानेही गंमत हणन ू यात वत:चे रं ग भरले होते; पण
ते रं ग रोज चेह याला थाप या जाणा या रं गांइतकेच खोटे िनघाले... हळूहळू ल ात आले क
जयवंता सकसमध या इतर पु षांपे ा वेगळा नाही. कृ णे या मनात काही तरी
हल यासारखे झाले. जयवंता इतर पु षांसारखाच िनघाला, हणन ू ितने जयवंताला दोष िदला
न हता. पण पु ष आप याशी असे वागतात, या क पनेनेच ित या पायाखालची भुई सरकली
होती. ‘सकसमध या पोरीला कशाला हवाय संसार?’ असे हणन ू जयवंता जणू ित या
जग यावरच थुंकला होता. सग यांना असेच वाटत असेल, तर जगायचे कुणा या आधारावर?

– टा यांचा मोठा कडकडाट झाला आिण बँड वाजायचा थांबला. जयवंताचा आयटेम संपला
होता.

जयवंताचे करण संप यानंतर काही िदवस कृ णा िख न झाली होती. ख झाली होती.
पिह यापिह यांदा ॅिपझवर काम करताना ितला असेही वाटले होते, क ावे हात सोडून
आिण सकस या रं गणातच संपवावे आयु य! यातन ू च या सकसचे वैिश ् य हणनू जािहरात
केली जायची क ‘ ॅिपझ’ या ‘आयटेम’म ये खाली जाळी धरली जात नाही. झु यावर कामे
करणारा येकजण मरणाशी सलगी क नच कामे करतो... कृ णेलाही वाटले होते, क एक
िदवस झु याव न सरळ खाली सरू मारावा... थेट मरणा या वासले या जबड्यात. नाही तरी
आणखी चारदोन वषात आपले शरीर झु यावर या कामाचे राहणारच नाही — कुठे फेकले
जाऊ कुणास ठाऊक! एका परीने तेही मरणच!

पण मोठ्या क ाने ितने तो िवचार आवरला होता. िकंबहना सवयीनेच ती झु यावरचे हात
कधी सोडू शकली नाही. आयटेम कधी होऊन गेला कळतही नसे... आिण मग मरणाचा
िवचारही डो यातन
ू कधी िनघनू गेला, हे कळले नाही...

हळूहळू ती पवू सारखी हस-ू बोलू लागली. इतर मुल त िमसळू लागली.

पण कधी तरी मनात िवचार येई, आपले पुढे काय? झु यावरची कामे कर याइतके शरीर
चपळ रािहले नाही, क नंतर काय? आ ाच आपण िनबर िदसू लागलो आहोत. मुळात या
बेता या स दयाला वय सहज िजंक ल. मग काय? – मॅनेजरची नाही तर रं गमा तरची भकू
भागवीत याने फेकले या तुकड्यांवर ज म काढायचा? — तो हणेल ते मुकाट्याने ऐकत
—? चाबका या धाकात या गरीब जनावरांसारखे?

पण कृ णेला पडलेली काळजी लौकरच दूर झाली होती. गरीब वभावाचा मायकेल
सकशीत आ यापासन ू .

मायकेलचा वभाव खरे च एखा ा िन पाप अभकासारखा होता. गो यात या खेडेगावातन ू

तो कधी काळी घर सोडून बाहे र पडला होता. कुठ यातरी बार या बार या सकसमधन ू कामे
करता करताच याने झु यावरचे काम िशकून घेतले होते. तसे ते काम कठीणच; पण
ू भेटणे. मायकेल एखा ा चुकले या पोरासारखा सैरभैर
याहनही कठीण होते ते मायेचे माणस
झाला होता. तो सकशीत आ याआ याच कृ णेने हे ओळखले. ‘याला आप या इथले ‘ ॅिपझ’चे
काम दाखवन ू ठे व’ असे हणन
ू मॅनेजरने याला ित या वाधीन केले. या णापासन
ू च जसे
काही ितने याला आपले मानले.

अंधारी रा ... मायकेल इतर मुलांबरोबर खेळ संप यानंतर बाहे र गेला होता... परत आला
आिण कंपनीत झोपायला जाऊ लागला, ते हा अंधारातन ू च याची वाट पाहणारी कृ णा पुढे
झाली होती. ‘कुठे गेला होतास?’ या ाला उ र दे यासाठी याने त ड उघडले — ते हा
आले या भपका यानेच ाचे उ र िमळाले. काय होते आहे हे कळ या या आधीच कृ णेची
चपराक या या गालावर बसली होती. ‘मला माफ कर.’ असे काही तरी तो त डात या त डात
बोलू पाहणार, एवढ्यात वत:च ओ साबो शी रडत कृ णेने याला जवळ ओढले होते. ित या
छातीवर डोके ठे वनू तोही मनसो रडला होता...

ू या या िन या डो यांतला हरवलेला भाव नाहीसा झाला होता —

या िदवसापासन
चेह यामागचा चुकलेला मुलगा जाऊन याची जागा एक िनधा त पु ष घेऊ लागला होता...
मा तो पु ष ित या आ ेत होता. जयवंतासारखा ितला आ ा करणारा न हता.

मोठा बँड आता थांबला होता.

लहान वरमंडल वाजत होते.

कृ णा बस या जागची उठली आिण आरशाशी गेली. मेकअप् ठीक झाला आहे ना हे ितने
पािहले. तंग ेिसयस आिण तंग पॅ ट आता अिधकच तंग होताहे तसे ितला वाटले. ितने ती
उगाचच खाली ओढ यासारखे क न कपडे ठाकठीक बसिवले. वयाबरोबर आपण थोडे जाड
होऊ लागलो आहोत, अशी शंका ितला आली.

थोड्याच िदवसांत आप याकडे कुणी पािहनासे होईल.

पण भीती कशाला? मायकेल आहे ! मायकेल आहे ! मायकेल माझाच आहे ! मा यािशवाय
दुसरीकडे कुठे जाणार तो?

मायकेल मला कधीच कंटाळणार नाही. माझे िकतीही वय झाले तरी! मी कशीही िदसू
लागले तरी! मी काही सकशीत या इतर मुल सारखी नाही, या यामागे ग डा घोळणारी!
आमचं नातं वेगळं आहे , अिधक खोलवर आहे ! मा यावाचन
ू याचे मुळी चालणारच नाही.

कोप यात ठे वले या मड यातन

ू अधा लास पाणी घेऊन कृ णा ते याली.

आज मनात कुठे तरी ख ख लागली होती.

 कसली? मन चटकन कबल
ू करीना.

बाहे र पोरां या हस याचा — आरडाओरड्याचा आवाज चालू होता. ा यांची मेलगाडी

चालली असणार! यानंतर ह ीचा काय म.

काय मांचा िवचार केला तरीही मनाची ख ख थांबेना.

मायकेल कुठे आहे ?

नेहमी तो तयारी आटोप याबरोबर समोर येऊन उभा रहायचा. नंतर दोघेही तंबू या
माग या बाजलू ा कॅ टीन असायचे, ितथे चहा नाही तर कोि ं क यायची; पण आज आप या
आयटेमची वेळ हायला आली, तरी याचा प ा नाही. दुसरे काही नाही, तरी ॅिपझमधला
आपला पाटनर हणन ू तरी याने येऊन, आपण तयार अस याचे सांगायला हवे.

आिण न यायला याला कारण काय झाले असेल?

दुपारी तो कुठे तरी गेला होता. आपण याची पु कळ वाट बिघतली. पण तो आलाच नाही.
आिण आला तो एकदम ‘शो’ या वेळेस. ‘कुठे गेला होतास?’ िवचारले तर एक नाही िन दोन
नाही. अवा र न बोलता तो तंबत ू तयारीला गेला. जाताना याने फ मागे वळून पािहले.
या या चेह यावर अपराधाची भावना प िदसली होती.

दुपारी गेला तरी कुठे होता हा?

जाऊ दे. आता याचा िवचारच करायचा नाही, असे मनाशी हणत कृ णा खाली बसली.
ॅिपझ या खेळाचा िवचार क लागली. यावरच मन एका क लागली.

— बॅ डची धन
ू – तरा ऽ रा रा ऽ तराररर रम् तरा ऽ रारा तरार रर रम् -

चौघेजण रं गणात... धावत येऊन मुजरा करतात... तीन वेळा वाकून... टा यांचा
कडकडाट... दोराची िशडी... दोन जोड्या दोन बाजल ू ा. माथा आिण मायकेल—सलीम आिण
कृ णा... झुले... उं च उं च झुले... सारखे िहंदकळणारे झुले... समोरासमोर या झु यावर... कृ णा
आिण मायकेल समोरासमोर...

पण दुपारी गेला कुठे होता हा?

झुले... इकडून ितकडे िहंदकळणारे झुले... िहंदकळणारा झुला... तोच तर पकडायचा.

ू ा क न मायकेल आत आला.
कनातीचा पडदा बाजल
 िकती देखणा िदसतो हा या पोषाखात! पांढरा शु टफेटाचा झगझगीत पोषाख — याला
जरीची काडी! छातीकडे आिण मांड्याकडे िकती ग च होताहे त हे कपडे याला? एवढी
उभा न आलेली छाती! दंडाचा आकारही प कळतोय! आला ते हा मांड्या इत या भरदार
न ह या! मायकेलचे शरीर भरत चाललेय! अिधकािधक मदानी होत चाललेय! मायकेल —
माझा मायकेल!

– पण ितने मु ा श य तेवढी रागाची ठे वली. दुपारचा राग इत या लवकर गेला, असे

यालादेखील वाटता कामा नये.

‘सॉरी, कृ णा,’ मायकेल हणाला, ‘मी तुला काहीतरी सांगायला आलोय. मघाशी बोललो
नाही याब ल सॉरी — पण — पण माझी प रि थतीच न हती काही बोल याची —’

‘कुठे गेला होतास तू दुपारी?’ िकंिचत कठोरपणाने कृ णेने याला िवचारले.

‘तेच सांगतोय.’ मायकेलचा आवाज थोडा कापत होता. ‘मी मा या घरी गेलो होतो.’

जवळजवळ दहा वषानी सकस मायकेल या गावी परत येत होती. या गावात मायकेलचे
घर होते. तो घर सोडून गेला, ते हा याची आई होती. भावंडे होती. ती अजन
ू ितथेच असतील
का? याला माहीत न हते. आज इत या वषानी योगायोगाने तो इथे येत होता; पण सकस
येऊन आठ िदवस झाले, तरी याला आप या घरी जा याचा धीर होत न हता. कोण जाणे घरी
कसं वागत होईल!

आपला मुलगा सकसम ये काम करतो, हे हातारीला िकतपत खपेल कुणास ठाऊक!
पण शेवटी मायकेलने ठरवले, क काय होईल ते होवो, पण आज आपण जायचेच घरी.

दहा वष होऊन गेली, तरी मायकेलचे पाय वाट िवसरले न हते. ते याला घराशी अचक
ू
घेऊन गेले.

घराची पु कळ पडझड झाली होती. कौले फुटली होती. एका बाजच

ू ी िभंत खच यासारखी
झाली होती.

आिण मु य हणजे घराला कुलपू होते.

काय करावे ते मायकेलला कळे ना. इत या वषानी तो घरी परत येत होता. हे घर
आप याला नावे ठे वील, िश या देईल, पण जवळ घेईल, असे याला वाटले होते; पण घराने
ू ते थंडपणे जाग या जागी उभे होते.
यातले काहीच केले नाही. याला दूर ठे वन
 याने आजुबाजलू ा पािहले. चौकशी कर यासारखे कुणीही िदसत न हते. उलट दोनचार
त डे पाहत होती, ती पटकन आत गेली.

ू ी िहंडून पािहले. पु हा कुणीतरी

काहीच न सुच यामुळे मायकेलने घरा या चारी बाजंन
आप याकडे पाहतेय, असा भास याला झाला. पण नीट पािहले ते हा ते पाहणारे कुठे तरी
नाहीसे झाले.

ू ा आला. एक छोटे दार होते. याला ते दार चांगलेच आठवत

तो घरा या माग या बाजल
होते. याची कडी कधीच नीट लागत नसे.

दार अथातच बंद होते; पण याने ते ढकलले. जरा जोर लावताच ते खाडकन उघडले.

याने आत पाऊल टाकले.

आत सगळीकडे धुळीचा थर माजला होता. थोडे से फिनचर होते, तेही बरे च मोडतोड
झालेले. िभंतीवरची ि ताची तसबीर एका बाजनू े वाकडी झाली होती. लहानपणी
ि समस या आद या रा ी मायकेलचे सारे कुटुंब या तसिबरीसमोर ाथना करीत असे.

एक झाकण िनखळलेली ंक समोर उघडी पडली होती आिण एक जुने कपाट. ब स.

सामान असे फारसे काहीच रािहले न हते.

तो हे बघत उभा असतानाच या बंद घरा या बाहे न लोकां या कुजबुज याचे आवाज ऐकू
यायला लागले. मायकेल दचकला. मग या या ल ात आले. बाहे र या कुणीतरी याला घरात
येताना पािहले होते. या माणसाने इतरांना बोलावन
ू आणले होते. ते सारे मायकेलिवषयी
बोलत होते.

णाचाही िवचार न करता मायकेलने घरा या मा याकडे धाव घेतली. दहा वषाचे अंतर
जणू पुसले गेले. लहानपणी खेळात लप यासाठी तो जसा सामानाआड जात असे, तसाच –
याच सवयीने तो – मा यावर गेला. सामान असे ितथे िवशेष न हते. पण धळ ू मा िच कार
होती. एकदोन गंजले या बालड्या, तीनचार फुटकेतुटके डबे असे काहीतरी ितथे पडले होते.
या यामागे तो जाऊन दडला.

खरे तर याला लपायची काय गरज होती? हे घर याचेच होते. तो सांगू शकला असता,
क हे घर माझे आहे — माझे वत:चे! पण हा नंतरचा िवचार झाला! या णी याला वाटले
क आपण इथे परके आहोत. ही माणसे आप याला परका समजणार आिण आपली िव हे वाट
लावणार —! िशवाय आता फार उशीर झाला होता. तो लप यामुळेच यांचा संशय अिधक
प का झाला असणार!
 एवढ्यात दरवाजा उघडला आिण ते सगळे आत घुसले. आता यांचा ग धळ अिधकच प
ऐकू येऊ लागला. बापरे ! ते याला चोर समजत होते — आिण चोराला पकडून याला
ज माची अ ल घडे ल असे काहीतरी ते करणार होते.

भीतीने मायकेल या पोटात खड्डा पडला. ते कुणीच याला ओळखत न हते. कदािचत
ओळख देऊनही ती यांना पटली नसती. दहा वषापवू यांनी याला पािहले होते ते तेरा
वषाचा लहान पोरगा हणन ू . आता इत या बदलले या मायकेलला ते कुठून ओळखणार?

यांचा ग गाट वाढत गेला आिण मग हळूहळू कमी झाला. या रका या घरात तो गेला
तरी कुठे असेल? यािवषयी यांचा ग धळ उडला होता. इकडे -ितकडे पाहन यांनी जमेल
तेवढी शोधाशोध केली. मा मायकेलचे नशीब जोरावर! हणन ू च यांना मा यावर यायची
बु ी झाली नाही.

पण यांनी आप याला चोर समजावे? मायकेल िवचार क लागला. आपण यां या हाती
लागलो असतो, तर आपले काय झाले असते, कुणास ठाऊक! आपण चोर? आप या
वत: या घरात?

आता सारे शांत झाले होते. मायकेल धीर क न मा याव न खाली उत लागला.

पण िज या या पायरीवर पाय ठे वला मा — एक िवल ण भीती या या मनात दाटून

आली.

कसली भीती? अजन

ू ते बाहे र उभे असतील याची?

नाही. ती इतक िनि त न हती. याही पलीकडची — अगदी कसलेही प ीकरण देता
येणार नाही, अशी ती भीती होती.

कारण नुसते पुढे पाऊल टाकायलाच याला आता भीती वाटायला लागली होती.

काही के या याचे पाऊल पुढे पडे चना. असे वाटत रािहले क आपण पाऊल टाकले तर ते
पायरीवर ठरणारच नाही — आपण मा या या िज याव न गडगडत सरळ खाली जाऊ.

समजा, िज याव न पडलो तरी अशी काय मोठी दुखापत होणार होती? पण ते नुस या
दुखापतीचे भय न हते. खाली उतरणे, ही मुळी याला अगदी अश य गो वाटू लागली
होती. हे भय नुसते या या मनात न हते, तर या वेळी ते या या पावलात उतरले होते.
आपण आता दुस या णी घसरणारच, या भीतीने पाऊल नुसते जाग या जागी िखळूनच
बसले होते. या वेळी जणू मायकेलची या पावलावर हकमतच रािहली न हती. याने
आप या मनाची िकती कारे समजत ू घातली! एवढे सकसम ये ॅिपझचे काम करणारे आपण
नुसते मा या या िज यावर एक पाऊल टाकायला घाबरतो! कुणाचा यावर िव ास बसणार?

िकती वेळ या िवल ण भीतीने पछाडून तो ितथे तसा उभा होता, कुणास ठाऊक! बाहे र
हळूहळू दुपार टळायला लागली होती.

शेवटी या या मनाने पावलात या भीतीशी झगडा करायचे सोडून िदले. अितशय थकून
याने ितथ या ितथे अंग टाकले...

जाग आली ते हा बाहे र काळोख पडला होता. सारे काही शांत झाले होते. मायकेल उठला
आिण मा याव न खाली उत न आला. खाली येऊन याने कानोसा घेतला...

—आिण या या एकदम यानात आले, क आता आपण अगदी सहजपणे मा याचा िजना
उत न येऊ शकलो. मग मघाच कां पाऊल थबकले होते? मघाच ती भीती कुठून आली
होती?

पण िवचार करायला याला आता सवडच न हती. ‘शो’ची वेळ होत आली होती. तो पळत
सुटला आिण कसाबसा तंबतू येऊन पोहोचला. कृ णा याची वाटच पाहत होती. पण या
िवल ण अनुभवानंतर तो ित याशी काही बोलाय या प रि थतीत न हता.

‘बोल ना काही तरी - ग प का त? ू राग गेला नाही का?’ याने कृ णेला िवचारले.
ू अजन

‘तुला काय वाटतं माइक, तू मारले या या थापेवर माझा िव ास बसेल? मला इतक
दुधखुळी समजतोस त? ू ’

‘ हणजे? तुला हे खोटं वाटतं?’

‘नाही तर काय? तु यासारखा सकसमधला माणस

ू — आिण एका मा याचा िजना
उतरताना घाबरतो — कुणाचा िव ास बसेल?’

‘िव ास बस यासारखं नाहीच. माझा वत:चाही नाही बसत, कारण नंतर याच
िज याव न मी खाली उत न आलो — पण वाटतं क , माणसाला सुरि त वाटेनासं झालं,
क ही असली िविच भीती याला पछाडते — कधी न हे इतका धोका वाटत होता मला —
पिह या थम — कुणीतरी पकडायला येतंय् — आपण सुरि त नाही — ही सुरि त
नस याची भावना आहे ना — ित यामुळेच मला आधी पाय उचलवेना. नंतर ती गेली, हणन
ू
मला उतरता आलं — कशाचा कशाशी संबंध नाही. काही माण नाही — पण तरीही —
 काहीतरी बडबडत राह नकोस. तू काहीही सारवासारव केलीस, तरी मला ते पटणार
ू हणाली, ‘आिण आता तयार रहायला हवं आप याला. बोलत बसायला
नाही...’ कृ णा वैतागन
वेळ नाही. आयटेम जवळ आला.’

चेहरा पाडून मायकेल मुकाट्याने िनघन

ू गेला.

ह चा आयटेम संपला होता. आता िवदुषकांचे कामही संपत आले होते.

कृ णा रं गणा या त डाशी जाऊन ए ीची वाट पाहात उभी रािहली.

‘कां खोटं बोलला हा?...आिण थापच मारायची तर ती अिधक चांगली तरी जुळवायची.’

एकाएक एक नवाच िवचार ित या डो यात आला.

मायकेल आप याशी खोटे बोलायला लागला – आप यापासन

ू लपवाछपवी करायला
लागला —

कदािचत — कदािचत मायकेलला दुसरी कुणीतरी मुलगी भेटली असेल —आप याहन
त ण — कदािचत या या गावची —

ू एकमेकांना िवश् केले. कृ णाने मायकेल या नजरे ला नजर

चौघांनीही हात िमळवन
िमळवली.

– याने नजर चुकवली का? क तो भासच झाला?

बँड सु झाला.

चौघेही धावत रं गणात आली, यांनी मुजरा केला.

– पण याला खोटे बोलायचे कारण काय? हणे भीती पावलात उतरली – हणे सुरि त
ू – हणे धोका होता – सुरि त वाटले नाही हणन
वाटले नाही हणन ू काय पाय भीतीने
बधीर होतात?

न क च याने सगळे खोटे सांिगतले, पण कां?

दोरी या िशड्या व न खाली आ या. चौघेही यं वत् धावत िशड्यांजवळ गेली.

चौघां या हालचाली दोन काशगोल िटपत होते. उरलेला सारा काळोख ास रोखन
ू ते
पहात होता.

मायकेल हणाला यात काही त य असेल का? माणसाला सुरि त वाटेनासे झाले क ही
अशी नाव नसलेली भीती याला पछाडते?

न क मायकेल खोटं बोलत असला पािहजे.

पण कां? दुसरी एखादी मुलगी —

मग माझे काय होणार?

कृ णा दोरीची िशडी चढून झु यावर पोहोचली.

बँडवरची धन
ू बदलली. सा या नजरा उं चावर गे या.

चौघेही आपाप या झु यावर बसली. काही वेळ हवेत एकमेकांचे झुले चुकवत िफरत
रािहली.

े कांनी टा या वाजव या नाहीत. पुढे काय होते, हे ते ू पाहात रािहले...

ास रोखन

मोकळे रं गण... यात जाळे देखील नाही. िजवाचा धोका... तो प क न मजेत हवेत या
हवेत िहंदकळणारे चार जीव...

झुला... कशाची शा ती नसलेला... जाग या जागी िहंदकळणारा.

मायकेलला दुसरी कुणीतरी मुलगी भेटली असेल... मग माझे काय होणार? जयवंता
सोडून गेला.... आता मायकेल जाईल... वय असेच वाया जातेय... पुढे काय होणार?... असाच
कुणी ितसरा येईल... मजा क न जाईल... मग माझी व ने... संसाराची... सकस
सोड याची... मुलाबाळांची... ती व ने पुसली जाणार... मग काय होईल?

सगळे च अिनि त आहे ... कालपयत मायकेलची शा ती होती... आज तीही नाही...

काहीच सुरि त नाही... सगळे च धो यात आहे .

बँडची गत बदलली... माथाने झुला सोडला - याच णी सलीमने हवेत झेप घेतली...
माथाने झुला अचक
ू पकडला.

माणसांनी फुललेला तंबत

ू ला काळोख... पण एक अवा र नाही... फ बँडवरची गत...
बाक कसलाही आवाज नाही.
 माथाने झुला सोडला आिण सलीम या झो यावर ती अलगद गेली... सलीमने माथाचा
झोका हवेत पकडला.

झुला... सारखा इकडून ितकडे — ितकडून इकडे ...

कशाचीच शा ती नाही... काहीच सुरि त नाही... आपले काय होणार? काय होणार?

कृ णेची झुला पकड याची पाळी आली. ितने झु याला पाय अडकवले आिण हवेत या हवेत
चार झोके घेतले.

ितकडे मायकेलनेही तेच केले.

मग मायकेल हवेत या हवेतच उलटा या सुलटा झाला आिण दुस याच णी याने झोका
सोडून हवेत झेप घेतली — कृ णाचा झोका पकड यासाठी!

आिण एकाएक कृ णेला काय झाले कुणास ठाऊक! ितचे पाय झुला सोडीचनात.

एक िवल ण भीती ित यापयत जाऊन पोहोचली होती... ते पाय झुला सोडायला घाबरत
होते... यांची हालचाल होईना — मायकेल ित या झु या या िदशेने झेपावला.

झुला रकामा न हता. मायकेल ग धळला; बावरला...

— दुस याच णी याचा िपळदार देखणा देह — रं गणा या जिमनीवर कोसळला.

जिमनीवर र ाचा सडा झाला.

ाण गेले तरी मायकेलचे िनळे डोळे सताड उघडे च होते.

आिण वर — उं चावर — िहंदकळणा या झु यावर भीतीने पाय झु या या दांडीला ग च

ू या टोकापयत असहायपणे झोके घेत रािहली होती...
लपेटून कृ णा या टोकापासन
३. पाप
घरा या पाय यांशी कुणीतरी आले.

याने मला साद िदली.

घर. श त जुने घर. चंड ओबडधोबड खांबांनी सावरलेले.

शेवाळलेले. खरडलेले. िहरवट-काळपट कातडी फाटलेली. ित यावर मोठे -मोठे जळके डाग.
अधन ू मधनू भ सकन् बाहे र पडलेले दगड. िझं या ल बा यात तसे उभेआडवे माजलेले गवत.
तेही जीण. िपवळट तपिकरी.

घर जवळपास रकामे. व तू फारशा नाहीतच. सामान सोडाच, पण व ती या खुणाही

नाहीत. काळोख इथला मळ
ू रिहवासी. कदािचत तोच शेवटपयत िटकणारा.

तसे रकामे वाटले, तरी घर रकामे नाही.

घरात काहीतरी आहे .

पण ते जे काही आहे , याचा आकारच मुळी हरवलेला. भयंकर दाट काळोखात. तशी
याची हालचाल पण ू गोठलेली नाही; पण जीण ाचीन वटव ृ ा या का याढोण ढोलीम ये
ू रािहले या अजगरासारखी ती थंड आहे . पा याखाल या
वेटोळे वेटोळे क न घु म बसन
दगडासारखी ती काळोखात िदसते न िदसते. काहीतरी हलते, फु कारते, सु कारते.
अिधकच िनराकार होते.

हालचाल िदसताच वाटते, काळोख थोडा िवरळला. वाटते, काळोख बराच उथळ आहे . पण
दुस याच णी तो खोल होतो. एवढा खोल, क याचा तळ लागत नाही.

तळ नसलेला काळोख बंिद त आहे , या जीणशीण घरा या िभंत मधे. पण िभंती चारच
िकंवा िकती हे ठाऊक नाही. खांबही मोजलेले नाहीत.

या घरा या पायरीशी कुणीतरी आले. याने मला साद घातली.

साद घातली हणन

ू च मी जागा झालो.

काळोखात माझी िन:श द हालचाल झाली. गार, गुळगुळीत, वेटोळे सुट यासारखे झाले.
 याने परत साद घातली.

हळूहळू मा या काळोखाला नजर येऊ लागली.

तो वाट पाहात उभा रािहला.

मा या काळोखाला अंग आले.

काहीतरी घुमतघुमत वाढू लागले होते. एक थंड पण िनि त चाहल.

खोल डोहात वाकून पाहावे, तसा तो घरात डोकावला. उ हा या नजरे वर अंधाराचे कलम
क लागला. हळूहळू कलम ध लागले.

या या नजरे ला मी पडलो.

णमा तो च ावला. भांबावला. डोळे िव फारले. कपाळाला आठी पडली.

मी काळोखातन
ू बाहे र आलो.

याने िखशातनू माल काढला. कपाळावरची भीती खसखसा पुसन

ू काढली, आिण तो
बावरलेले हसला.

‘काम होतं,’ तो हणाला.

‘बसा.’ मी हटले.

मा यामागे घरातला काळोख पु हा दाट झाला.

काही वेळाने तो गेला. काम न सांगताच. मीही सांग याचा आ ह धरला नाही. एकदा
िवचारले, तर तो हणाला, ‘िवशेष काही नाही. सहज या घराव न चाललो होतो. हणन ू
डोकावलो.

— काळोखात!

माझी अटकळ अचक

ू ठरली.

तो परत आलाच.
 मला भेटायला तो आला, एवढ्यानेच मा यात िकतीतरी जोर आला. छाती फुगली. दंडात
बेटकु या उड्या मा लाग या.

या वेळेसही तो कामाचे सोडून इतरच काहीबाही बोलला. अडखळत, ओशाळत बोलला;

पण बोलला.

‘आम या घरची ग रबी. मी एकटाच िशकलो. तेही लांब या मामाकडे राहन. सगळे ास
सोसनू . नंतर केिमकल कंपनीत नोकरीला लागलो. ब यापैक पैसा िमळवू लागलो.’

बोलताना, िवरळ होत चालले या कपाळावर या केसांव न हात िफरवायची याची लकब.
पैसेवा या माणसाला शोभणारी. वय उताराला लागले यालाही.

‘एक भाउ आहे , तो गावी असतो. जिमनीकडे बघतो. ब यापैक लागवड केलीये यानं.
माझाही िह सा आहे च यात. पण गावी कोण जातो? हणन ू खाऊ िदलं एकट्यालाच. तसं
माझंही बरं चाललंय. मालक वारला. यानं कंपनी मुला या नावानं केलीये मरताना. पण
मलाही चाळीस ट के भागीदार केलंय.

‘न क न सांगतो कुणाला? याचा केिमकलचा धंदा मी वाढवलाय आजवर र ाचं पाणी

क न. आजदेखील, मी आहे हणन ू कंपनी आहे , नाहीतर मालका या मुलाला समजतंय
काय यातलं? पण भांडवल याचं हणन ू याची साठ ट के मालक . मा यािशवाय कंपनी
गुंडाळावी लागेल, हणन
ू जेमतेम चाळीस ट के भागी माझी! मी खरा कामाचा माणसू .
भागीदार केला हणजे उपकार नाही केले!

‘पण हे या मालका या पोराला समजत नाही. भांडवल यांचं हणन

ू मालका या बाबात
वागतो. येताजाता हषारी करतो. पाहीन पाहीन, आिण एक िदवस जाईन सोडून कंपनी! मग
बसेल—!’

असे बरे चसे तावातावाने बोलन

ू तो िनघन
ू गेला.

पण मा याकडे याचे काम काय, याचा अजन

ू प ा लागला न हता.

काम नसावेच! नुसते मलाच वरचेवर भेटायचे, हा याचा चाळा!

पण तो वरचेवर भेटत होता, हणन

ू च जसा काही मी धडधाकट रािहलो होतो.

नाहीतर काय करायचे? नुसते काळोखात पडून राहायचे. सु त, िनराकार, िबलकुल

हालचाल न करता. वेटोळे वेटोळे क न पडले या अजगरासारखे.
 आिण एके िदवशी याने िनकराची साद घातली.

मी पण
ू बाहे र ये याचीही वाट न पहाता जसा काही तो काळोखात घुसलाच.

‘मालकाचा मुलगा वत:ला समजतो काय?’ खपू िचडूनिचडून तो बोलत होता. डोळे
तांबडे भडक झालेले. चेहेरा नुसता संतापाने भेसरू झालेला. ‘आता मी आणखी काही ऐकून
घेणार नाही! सोडून गेलो तर उ ा कंपनीला टाळं बसेल, याला समजत नाही! अजन ू पयत
मीही खालमानेनं काम करीत आलो. आजवर उलट उ र िदलं नाही. पण आता नाही सहन
होत!

‘बरं , मी मनात आणलं तर आ ा नवीन कंपनी काढून ती नावा पाला आणू शकतो. पण
भांडवल कुठून आणणार? इतके िदवस सचोटीनं काम केलं; खा ला असता या या बापाचा
पैसा तर जमलंही असतं माझं वत:चं भांडवल! पण ते मी नाही केलं!

‘ यातन
ू हा त ण पोरगा! अजनू याचं ल नसु ा झालेलं नाही. आई नाहीच – बाप गेला!
या यामागं कुणी रडणार नाही. आिण केवळ बापाचं भांडवल हणनू याची साठ ट के
भागीदारी! हा आला तर कधीतरी आठवड्यातन ू एकदा येऊन जातो. मी सकाळपासन ू
रा ीपयत मरमर मरतो आिण चाळीस ट के भागीवर िदवस काढतो. अध आयु य गेलं. यापुढं
कधी पैसा िमळणार? आिण पैसा हवाच माणसाला. िनदान मला तरी हवा! लोकांनी हटलं
पािहजे — हा माणसू ग रबीतनू मोठा झाला! खपू खपू मोठा झाला! आता पैसा
अस यािशवाय कोण मोठा हणणारे य? लोकांचं राह ा. बायको — तीदेखील दर मिह याला
िकती पैसा घरात आला हे च बघणार! पैसा वाढत जाईल तसं ितचं मा यावरचं ेम वाढत
जाणार. पैसा आहे तोवरच ती मा यावर ेम करणार, हे उघड आहे .’

याचे बोलणे ऐकताऐकता मला अिधकािधक हषारी वाटू लागली, हात िशविशवू लागले.
छाती भा यासारखी फुगली. बाह फुरफुरायला लागले.

या याही हे ल ात आले असावे. तो मा यात होत असले या बदलाकडे बारकाईने पहात

होता. सु वातीला मा याब ल याला जी एक भीती वाटत असे, ती आता जवळजवळ
नाहीशीच झाली होती. िदवसिदवस तो मा या अिधकािधक जवळ येत चालला होता.

काही वेळ कुणीच काही बोलले नाही. तो डोळे बारीक क न बसन

ू रािहला. मग एवढं च
हणाला, ‘काय, बरोबर आहे क नाही?’

‘एकदम बरोबर!’ मी हणालो.

याने चमकून वर पािहले.

 मी माझे लखलखते दात दाखवीत हसलो.

तो घाबर यासारखा झाला.

‘काही होत नाही. काळजी क नका,’ मी हसतच हटले.

आिण अशा रीतीने या याही नकळत आ ही तो बेत ठरवन

ू टाकला.

या या साठ ट के भागीदाराचा काटा काढ याचा बेत!

बेत अथातच तडीला गेला.

पंधरवड्या या आत.

मालकाचा मुलगा रोज सं याकाळी िफरायला जायचा. पोरीिबरीचे लफडे न हते. एकटाच
जाई. लांब लांब िफ न येई.

अशातच एकदा करकरीत ित हीसांजा झाले या. र ाळलेला मांसाचा गोळा पोटातन
ू
ू .
काढून फेकलेला असावा, तसा शेवट या घटकेचा सय

मालकाचा मुलगा आप याच तं ीत िसगरे ट फुंक त चाललेला.

समो न धडधडता क. जीव वाचव यासाठी मालका या मुलाने फुटपाथवर पटकन उडी
मारली. या यापाठोपाठ, सगळा तोल सुट यासारखा कदेखील फुटपाथवर. ‘ची ची’ करणारे
उं दराचे पोर िचमट्याने िचरडून फोडावे, तसा मालकाचा मुलगा िभंतीशी िचणला गेला.

णभर सारे आकाश लालभडक होऊन गेले आिण मग िजकडे ितकडे िहरवाकाळा
काळोख पसरला.

या काळोखातच क पाठीमागे आला आिण हमर याव न ‘र र’ करीत पसार झाला.

याला पाहायला या िकरर वेळी िचटपाख सु ा हजर न हते.

लोक जमले ते हा फार उशीर झाला होता.

सगळीकडे थंड संगमरवरी काश पडला होता. या काशात फ िभंतीवर एक

लालभडक छ पा उठला होता, आिण आजुबाजल ू ा याचे िशंतोडे उडाले होते. धारा खाली गळत
आ या हो या. सगळा लाल रं ग आता काळवंडू लागला होता.
 िभंतीवर या छ या या खालीच, वेडेवाकडे फुटलेले शरीर उ याचे आडवे होऊन पसरले
होते. मान तुटून मुंडके काखेत अडकले होते.

क ाय हरला कोणीच पािहले नाही.

तो एकदा येऊन केिमकल कंपनी या िश लक रािहले या एकमेव मालकाकडून आप या

कामाचा मोबदला घेऊन गेला. या या घ न. तोही या पैशात सामान कमधन ू
आण याब लची नीटनेटक न द िहशेब-तपासनीसांसाठी क न ठे वन ू . तसे सगळे काम
आ ा या मालकाला व तातच पडले. क पकडला गेला असता तर हवालदारापासन ू
ज जपयत सग यांना पैसे चारावे लागले असते, ते मुळातच वाचले. मालकाने उदारमनाने
क ाय हरला बि सी िदली.

मालका या मुला या पाठीमागे रडायला कुणीच न हते. सगळे याला चार िदवसांत
िवस न गेले. अपघाताची ती िभंत आिण फुटपाथ यां यावरचे डाग जायला या मानाने बरे च
िदवस लागले. कारण असे क , र ते कधीच मनापासन ू साफ केले जात नाहीत.

मालक आता खराच मालदार माणस ू झाला. चाळीस ट यांव न एकदम शंभर ट के
मालक हणजे झाले काय? याने एकदम दोन मोटारी घेत या. एक वत:साठी, आिण
दुसरी, आता या यावर अिधकच ेम क लागले या बायकोसाठी. समु काठी एक छोटीशी
बंगलीदेखील याने घेतली आिण ितला ‘मह वाकां ा’ असे बटबटीत ढोबळ नाव ठे वले.

या या सुखात आता काही यन ू उरले नाही. नाही हटले तर याचे केस पवू पे ा
अिधक िवरळ झाले, आिण यामुळे तो अिधक पैसेवाला आिण अिधक वय क िदसू लागला.

अपघातानंतर मा यातही काही बदल झाले. डोळे अिधक चमकू लागले. काळोखात
कधीकधी नुसते माझे डोळे च चमकत असले पािहजेत आिण पहाणा याला ते य चांगलेच
भयंकर वाटत असले पािहजे. झालेच तर मी मा या हाताची नखे लांब ठे वू लागलो. यांना
वाढ भलतीच होती. मा या हा याचा आवाजही पवू पे ा अिधक जोरदार झाला. तो
ऐकणा या या छातीत धडक भरायला हरकत न हती.

तो मा ह ली मला फारसा भेटत नसे. विचत उडतउडत येऊन जाई. मी याला मालक
मानीत असे; पण तो मा मला काम सांगायला िबचकायचा. आला, क इकडचे-ितकडचे
बोले, आिण िनघन
ू जाई.

मग एक िदवस मीच उठून या या ‘मह वाकां ा’ बंगलीवर गेलो.

वेळ सय
ू मावळ याची होती. तो एकटाच ग चीत पीत बसला होता. मावळतीचा सोनेरी रं ग
 या या चेह या या एका बाजवू र पडला होता. यामुळे याचा चेहेरा खोटा आिण बेगड लावन
ू
रं गव यासारखा वाटत होता. लासमधन ू ही तो तसलाच खोटा सोनेरी रं ग पीत होता.

मी एकदम या यासमोर जाऊन उभा रािहलो.

मला बघताच तो दचकला. इतका क या या हातातला लास जिमनीवर पडून या या

िठक यािठक या उडा या.

‘दचकायला काय झालं?’ मी जोरात िवचारले.

‘तू — तू इथं कां आलास?’ याने कसेबसे श द गोळा क न िवचारले.

मी लखलखते दात दाखवीत हसलो.

एवढ्यात सय
ू मावळला आिण याचा अधा चेहरा भराभर काळवंडू लागला. या या
लासमधला सोनेरी रं ग तर के हाच जिमनीत िज न गेला होता.

ितकड या ग पा क नच मी परतलो.

पण मला एकदम थक यासारखे वाटू लागले.

एक गो मा या ल ात आली होती.

तो मा याकडे येई, ते हा मी याचे वागत करी. मला तो हवाहवासा वाटे.

पण आता तो मा मला टाळू लागला होता.

शेवटी एक िदवस, न राहवन

ू हणा हवे तर, पण मी या या बंगलीवर परत गेलो.

कां कुणास ठाऊक, पण मला एकदम बंगलीत जायचा धीर झाला नाही. मी समोर या
झुडपाआड उभा राहन बंगलीकडे पाह लागलो.

वेळ रा ीची होती. यामुळे मी झुडपाआड उभा आहे , हे कुणाला िदस यासारखे न हते.
मला मा बंगलीतली या या खोलीची िखडक अचक ू िदसत होती.

िखडक तन
ू खोलीतील हालचाल कळत होती.

खोलीत िदवा जळत होता.

 तो येरझा या घालीत होता. खोलीत या खोलीत. अ यंत अ व थपणे.

वा याने खोलीतील टांगलेले िदवे िहंदकळत. िभंतीवर या साव या मागेपुढे हलत. या

हल या साव यांमधन
ू या या भुतासार या येरझारा चालच ू हो या.

फे या मारतामारताच तो कधीतरी िखडक शी आला.

परत गेला.

मग एकदम काहीतरी सुच यासारखा परत आला.

याने झुडपाकडे बारकाईने पािहले.

मग तो घाईघाईने आत गेला.

णभरातच खोलीतला िदवा गेला.

पण माझी खा ी होती. तो काळोखात िखडक ला डोळे लावन

ू बसला असणार! मी जातो
का, याची वाट पाहात.

मी झुडपातन
ू बाहे र पडलो.

मी िनघन
ू गेलो अशी याची खा ी होऊ िदली, आिण पाऊल न वाजवता याचा िजना
चढलो. याला हायसे वाटत होते. इत यात माझी िटचक दारावर वाजली.

याने दार उघडले.

मला दारात पाहन तो हबकलाच.

‘काय हवंय तुला? कां येतोस तू इकडे ?’ चाचरत चाचरत याने िवचारले. मी हसलो.
‘मला काही नकोय. पण आ ा — या णी मी मा तु हाला हवाय.’ मी हणालो.

‘नाही — नाही! मला काही नको!’ तो थक या सुरात हणाला, ‘िमळालंय ते खपू आहे .
मी — मी सुखात आहे .’

‘मला फसवताय मालक.’ मी हसतहसत हणालो, ‘तु ही? आिण सुखात? तुमचा भाऊ
गावची सगळी इ टेट एकटा घशात घालीत असताना?’
 ‘काय? काय हणालास त?
ू ’ याने भांबावन
ू िवचारले.

‘काळजी क नका. सारं काही ठीक होईल. गावातली इ टेट तुम या भावानं आजकाल
चांगली नावा पाला आणलीये.’

पण मा या या सांग याने याचा चेहेरा अपे े माणे खुलला नाही. िकंिचत ािसकपणाने
तो हणाला, ‘असू दे. जा त लोभ बरा नाही.’

मी पु हा एकदा खदखदून हसलो.

पण मा या या हस याने तो ओशाळवाणा झाला नाही.

उलट हणाला, ‘जा बरं त,ू आिण असा नेहेमीनेहेमी येत जाऊ नकोस.’

‘ठीक आहे . मी जातो.’ मी माझी लांबलांब नखे एकमेकांवर आपटीत हणालो, ‘पण
ू आणलंय.’
ल ात ठे वा. पिह यांदा तु हीच मला बोलावन

‘हो रे !’ काहीसा काकुळतीला येऊन तो हणाला, ‘ते कुठं नाकारतोय मी? पण झालं ते
झालं. ते कायमचं िवस न जायचं, क पु हापु हा याच चुका कराय या?’

मी काहीच न बोलता परतलो. या रा ी मला एकसारखे वाटत रािहले क , मा या

शरीराचा काही भाग िवरघळत चालला आहे ...

पुढ या तीनचार िदवसांत हे वाटणे वाढतच चालले.

मी सारा वेळ काळोखातच शरीर िमटून बसत असे. यामुळे, मा या आकाराचे खरोखर
काय होत आहे , हे समजणे कठीण होते; परं तु काहीतरी कमी-जा त होत होते खास. भ न
आले या का या ढगाला पाऊस ओत याऐवजी वा या या झट यांनी इकडे -ितकडे जावे
लागले, िनराकार हावे लागले, तर जसे वाटेल तसे ओंगळवाणे मला वाटत होते.

आणखीही एक होते. मालकाचा मुलगा र ा या िचळकांड्या उडवीत चेचन ू मेला, ते हा

मला काहीएक अपवू नशा आली होती. तशी नशा गे या िक येक िदवसांत आली न हती. या
नशेसाठी माझे सारे शरीर आसुसले होते. कुणा या तरी िचरफा या कर यासाठी माझी
लांबलांब नखे आतुरली होती. पण कुणा या करणार? मा या आजुबाजू या काळोखाचे
काळीज फाडले तरी यातन ू र येणार ते काळे च. ते िजरणार काळोखा याच कांतीवर. मला
र हवे होते, ते का या छाताडातनू येणारे लाललाल भडक.

पण मालका या हकुमाखेरीज मी माझी तहान भागवू शकत न हतो.

 जीव तर तहानेने वेडािपसा झाला होता.

वाटत होते, तहाने या धगीनेच सारे शरीर िवतळून जाणार. याचा िलबिलबीत लोळागोळा
होणार.

जवळजवळ अधाअिधक आकार बदललाच होता. आता उरलेले शरीर के हाही पु हा

काळोखा या डोहात या माती या ढे कळासारखे यात िमसळून जाणार.

एवढ्यात पु हा एकदा पाय यांव न साद आली.

मा यात जणू नवीन चैत य संचारले.

मी वत:ला कसेबसे गोळा केले आिण काळोखा या तीरावर येऊन पडलो...

उठून या यासमोर उभा रािहलो.

तो थक याभाग या सुरात हणाला —

‘मा या भावाची इ टेट... मला िमळायलाच हवी!...’

र ... उसळणारे लालभडक र ...

िचळकांड्या... सय
ू िकरण आरपार जात असले या माणकां या िचळकांड्या..

पांढरा, िहरवा, आकाशी... कुठ याही रं गावर पडणारा र ाचा सडा मळ

ू चा रं ग नाहीसा
करतो. सव रं गांत अिधक समथ... सावभौम लाल रं ग...

गळणा या धारा.... िठबकणारे थब...

सावकाश पसरणारे र ाचे थारोळे ...

हळूहळू साकळत जाणारे ... काळवंडणारे घ घ र . िकती संुदर! िचकट िचकट.

न पुसले जाणारे डाग... केवळ र ाचे... र जगातली सवात सुंदर व त.ू .. र .

सवात उबदार... गरम आिण नशा चढवणारे ... उ ेिजत करणारे .

सव र ाची रं गमंचमी खेळली जाऊ ा...

 डो यावर ध डा पडून मालकांचा भाऊ वारला.

शेताव न परत येत होता हणे. िकरर शांतता. एका बाजल

ू ा चढत गेलेला ड गर...
का या पडत चालले या करड्या आभाळात नाहीसा झालेला.

गडी चालला होता आप याच नादात. वर ड गरा या कडे चा एक मोठा ध डा पावसाने क

कशाने सुटला होता वाटते. तो आला एकाएक गडगडत – आिण बसला स णकन डो यात!
मालकांचा भाऊ जाग या जागी कोसळला. ‘राम’ हणायला फुरसत झाली नाही. डोके फुटले,
हणजे अ रश: दोन भकले झाली. मदू पच्कन बाहे र आला.

ू परत येते?
भावाची बायको आिण लहान पोरे रडरड रडली. पण रडून काय गेलेले माणस
बांधावरचे सगळे र मातीत एकजीव हायलादेखील दुसरा पावसाळा उजाडणार! बायकोमुले
िबचारी नाइलाजाने वडीलभावा या आ याला येणार! तोही नाइलाजानेच आता इ टेट ता यात
घेणार...

सारा गाव हळहळला तो मयता या दुदवाला. नेमका तो बांधा या कडे ने जात असतानाच
व न दगड कसा कोसळला? कुणीतरी दोन माणसे या वेळी ड गरावर उभी होती हणतात.
पण ती कुठली कोण, काय माहीत? यांचा संबंध काय या गडगडणा या दगडाशी? िकंवा
या दगडाने जखमी झाले या माणसाशी? ते दोघे कदािचत या गावचेही नसतील. ते लगेच
शहरात िनघनू आले असतील.

आिण आता इ टेटी या एकमेव मालकाकडून सामान हलव याची मजुरी हणन
ू िबल
देऊन पैसे घेऊनसु ा गेले असतील!...

झाला हा कार भलताच रं गला. पहाता-पहाता मा या शरीरात पवू सारखे बळ आले. हात
लोखंडासारखे टणक झाले. छातीची दगडी िभंत झाली.

आता यानंतर नवीन बळी! लाल रं गातील नवीन छटा! आणखी र ... आणखी... आता
हाच सततचा उ ोग! माझे बळ वाढते आहे ! होता होता या घरातला सारा काळोख मी
यापन
ू टाक न. इतका मोठा होईन... इतका मोठा...

या वेळेस कुणाची पाळी?

सं याकाळ. बंगलीसमोर या बागेत तो बायकोबरोबर ग पा मारीत बसला होता. दोघे

अगदी मोकळे पणाने हसत-बोलत होती. या या अंगावर रे शमी सदरा; ित या अंगावर जरीची
साडी. बसायला न ीदार खु या. थाट होता सगळा!
 दोघेही आता चांगली वय कर वाटू लागलेली. याला तर चांगलेच श त ट कल! पण
ितचेही बहतेक केस िपकत आलेले. िदसेनात का वय कर; पण ीमंत जोडपे िदसावे, तसे ते
िदसत होते. ीमंती अंगी लागलेली िदसत होती.

मी झुडपातच उभा राहन यांचे बोलणे ऐकू लागलो. नुकताच यांचा मुलगा िश णासाठी
परदेशी गेला होता. दोघे या यािवषयी बोलत होती. थोडीफार काळजी करत होती. पण याचे
कौतुकच अिधक करीत होती.

मला फार वेळ ते ऐकवेना. आधी या मालकाचा मुलगा जर वेळीच कखाली िचरडून मेला
नसता, तर याचा मुलगा आज परदेशात िश णाला कसा जाता? या िवचाराने मी कुि सत
हसलो.

मा या हस या या आवाजाने तो चपापला.

बायको हणाली, ‘काय झालं?’

तो हणाला, ‘काही नाही... तर तू काय हणत होतीस?’

पण ती काही हणणार एवढ्यात मला या या लपवालपवीचे हसू आले. मी खदाखदा

आवाज क न हसलो.

आता मा तो चांगलाच हादरला. साव न बस यासारखा बसला. बायकोने चौकशी केली;

पण याने इकडचे-ितकडचे बोलन
ू वेळ मा न नेली.

थोड्या वेळाने दोघे आत गेली. बायको िकचनकडे गेली आिण तो आप या खोलीत येऊन
डोळे िमटून पलंगावर पडला.

याचा चेहेरा आता िवल ण ओढलेला िदसत होता. डोळे िमटून तो पडला खरा; पण
पु हापु हा उठून बसनू सतरा वेळा दाराकडे पाह लागला. वत:शीच दचकत होता. परत अंग
टाकत होता. पु हा उठून बसत होता.

या या या घालमेलीचे मला खपू हसू आले.

मा या हस याचा आवाज ऐकताच तो ताडकन् उठून बसला.

भयचिकत नजरे ने खोलीभर पाह लागला.

आिण अचानक जे हा मी पड ाआडून पुढे आलो –

 — ते हा याने एक दबलेली िकंकाळी फोडली!

मी हसतच रािहलो.

‘तू — तू कशाला आलास? इथं येऊ नको, हणन

ू सांिगतलंय ना मी तुला?’

‘बरे च िदवस काही हकूम िदला नाहीत.’

‘गरज पडे ल ते हा मी येईन आपणहन, तू इथं नको येऊस.’

‘ हणजे — आता माझी गरज नाही?’

‘जवळजवळ तसंच. मी ठरवलंय. श य तर कधीच तुझी गरज पडू ायची नाही. पवू
नाइलाजानं तुझी मदत घेतली असेल मी. पण आता मला साधं सरळ आयु य जगायचंय.’

बोलता बोलता याने कपाटातन

ू एक म ाची बाटली काढली आिण जवळ या पाणी
िप या या भांड्यातच म धडाधडा ओतनू घेतले. तां यातले थोडे पाणी यात ओतले आिण
भांडे त डाला लावले.

घटाघट दोनतीन कडक घोट घेत यावर तो बोलू लागला —

‘तुला क पना आहे ? मी िवसर याचा य न करतोय. सारं काही िवसर याचा! तू येत
जाऊ नकोस — मला आठवण ायला. परत परत. मला िवस दे... मला िवस दे...’

– आिण याने भांडे परत त डाला लावले.

मालकाने मला िवस न चालले असते. पण मला याला िवसरता येत न हते.
या यािशवाय मला राहणेच अश य होते. सारखे वाटायचे क , आपला आकार पुसट तर होत
चाललेला नाही?

ू पटे, या अथ मी अजन
पण नाही! या अथ मी िदसता णी याला एकदम खण ू ही
ओळखता ये यासारखा रािहलो होतो.

आिण मला जसा काही हा चाळाच लागला होता. तो कशातही गंुतलेला असला क
या यासमोर जाऊन उभे राहा याचा. याचा ग धळ उडालेला पाहायला, याला दचकवन
ू
सोडायला मला फार गंमत वाटायची.

मालकाचा मुलगा अजन

ू परदेशाहन यायचा होता. पण याला मुली आ ापासन
ू च सांगन
ू
येऊ लाग या हो या.

अशाच एका मुली या घरची मंडळी येऊन बसली होती. मालक मोठ्या उ साहाने
मुलािवषयी, वत:िवषयी सांगत होता.

‘माझा मुलगा केिमकल इंिजिनअर झालाय. या धं ात अजन ू पु कळ करता ये यासारखं

आहे . आ ही आम या परीनं केलं. पण या वेळेस आ हाला कुठलं िश ण? अनुभवानं सगळं
जमत जायचं. मी सांगतो तु हाला, या वेळेस नुसती केिमक स स लाय कर याची कंपनी
होती आमची. पण धंदा िटकव यासाठी मी असं र आटवलंय —’

— यानं ‘र ’ हणायला आिण मी समोर उभा िदसायला एकच गाठ पडली.

ू िदले. एकच ग धळ उडाला.

मालकाला ठसका लागला. बायकोने पाणी ओतन

हसतहसतच मी घरी परतलो.

यानंतर जवळजवळ रोजच मी मालका या बंगलीवर जाऊ लागलो. ‘हकूम काय?’ हणन ू
िवचा लागलो. मला पाहन याची चांगलीच तारांबळ उडायची. तो मला हाकलन ू दे याचा
य न करायचा; पण मी माझे लखलखते दात दाखवीत हसतच राहायचा. कधीकधी नखांवर
नखे आपटून याला ‘मालक-मालक’ हणन ू िखजवायचा. तो हणायचा, ‘मी कसला मालक?
आता तच ू झालायस मालक! मी झालोय चाकर! कुठून तुला भेटलो कोण जाणे! नसती पीडा!
ू !....जा!’
दुस या कुणाला सांगताही येत नाही! पाया पडतो तु या! जा तू इथन

यावर मी काहीच न बोलता नुसता हसायचा. तो घटाघट दा पीत राहायचा.

िदवसिदवस याची त येत खालावत चालली होती. पवू अधन ू तरी याचा चेहेरा
ू मधन
आनंिदत िदसायचा; पण आता तो कायम कस या तरी काळजीत अस यासारखा वाटायचा.
गालाची हाडे वर आलेली आिण डोळे खोले गेलेले. डो यांत एक कारची भीती कायम ठाण
मांडून बसलेली. अलीकडे याला झोपणेही अश य झाले होते. कारण दररोज रा ी मी जाऊन
या या घरासमोर उभा राहायचा. हलकेच शीळ घालायचा. तो कसा कोण जाणे, जागा होऊन
िखडक त यायचा. मग रा भर याला झोपच लागत नसे. झोप यावी हणन ू तो दा यायचा;
पण दा या यावर याला हणे माझा आकार अिधकच िच -िविच िदसायचा. मग
कधीकधी तो िकंका या फोडीत उठायचा.

होता होता याने अंथ ण धरले. याला तपासायला डॉ टर आले होते. यांना याची
बायको सांगत होती, ‘अलीकडे फार िपतात हो! हणतात, िवसर यासाठी िपतो. पण तसं
िवसर यासारखं काहीच नाहीये यां या आयु यात. कसलं दु:ख नाही क काही नाही. चांगला
सुखाचा संसार! मग कां असे वागतात, तेच समजत नाही.’

ितकडे तो आिण इकडे मी – दोघेही अ व थच होतो. गे या िक येक िदवसांत मी र

सांडलेले पािहलेच न हते. यावाचन
ू माझे डोळे िनवत न हते. मा या शरीराचा ताठरपणा
िटकत न हता. कधीकधी मा या भोवतीचा काळोख सारा जा वंदी होऊन जाई. पण भास!...
तो भासच ठरायचा.

मी रोज या यासमोर जाऊन उभा राहायचा, तो काही केवळ याला घाबरवायला न हे .

खरोखरीच मला काम हवे असायचे. काही झाले तरी मी मालकाचा इमानदार चाकर होतो.
काहीच काम न करता राहाणे मला अश य होते. आज ना उ ा याला मा याजोगते काम
सुचेलच, अशी मला आशा होती.

पण वषामागनू वष कामावाचनू गेली आिण माझी आशा मावळू लागली. आता मला चीड
येऊ लागली होती, मला उपाशी ठे वणा या मा या मालकाची.

एक िदवस या याबरोबर काय तो सो मो करायलाच हवा होता!

मी गाठलेला िदवस मालका या आयु यात िवशेष होता.

याचा मुलगा अमे रकेहन परतला होता. दुस याच िदवशी याला पाट होती. िज याशी
याचे ल न ठरले होते, ित या घरी पाट ला सगळे च गेले होते. म यरा झाली तरी पाट चा
रं ग एकसारखा चढतच होता; पण जागरण होईल, या सबबीवर, मालक आपली गाडी घेऊन
घरी िनघाला. बाक ची मंडळी उ ररा ी दुस या गाडीने येणार होती.

म यरा . सगळीकडे िकरर काळोख. दो ही बाजंन

ू ा झाडे च झाडे आिण मधन
ू र ता.
गाडी या िद याचा काश समोर या काळोखाला िचरीत िनघालेला. मालकाचे सारे ल या
दुभंगले या काळोखावर.

आिण एकदम —

‘गाडी थांबवा.’ मी पाठीमाग या सीटव न हळूच हणालो.

माझा आवाज ऐकून मालक इतका चमकला, क याने गाडी एकदम िचरर आवाज करीत
उभी केली. बरे तर बरे , नाहीतर पटकन ेक लाग यामुळे गाडी उलटीच हायची!

‘खाली उतरा!’ मी खडसावले.

मालक अगदी दीनवाणेपणाने खाली उतरला.

 ‘तुला... हवंय तरी काय? कां असा तू एकसारखा... मा या मागे...’

‘मला काम हवंय.’

‘होतं ते हा िदलं.’

‘असं हणन ू नाही चालणार. तु यासाठी मी आकाराला आलो. केवळ दोनदा – दोनदाच तू
मला वापरलंस. आता मी काय करायचं? मा या या आकाराचं काय करायचं?’

‘ते — ते मी काय सांग?

ू ’

‘असं हणनू तुला आपली जबाबदारी टाळायचीये. पण ते जमायचं नाही. मला आकार
आला, ते हाच तु यावर जबाबदारी आली, कायमची. ितचा िवचार तू आधीच करायला हवा
होतास. मला बोलावणं तु या हातात होतं; पण घालवन
ू देणं मा तुला श य नाही.’

माझा आवाज बराच चढला असावा. कारण तो ऐकताना मालक िवल ण भेदरला होता.

‘मग आता – आता काय करायचा िवचार आहे तुझा?’ थरथर कापत याने िवचारले.

‘मला र हवंय. र ! लालभडक! उ ण र ! तच ू मला याची चटक लावलीस. िजवंत

ू उडणारं र ाचं कारं जं बघायची ओढ लावलीस! आता यासाठी — फ
माणसा या शरीरातन
यासाठीच मी उरलोय!

‘दूर हो! दूर हो!’ माझे लांब नखांचे हात दूर सार याचा य न करीत मालक ओरडला.

‘आठवतं? मालका या मुलाचं र ... िभंतीव न या या धारा लाग या... तु या भावाचं

र ... बांधावरची माती िभजन
ू िचंब झाली... आिण आता — आता हा र ता — हा पण
हाणार आहे र ानं! जरा पुढं चल. गाडी या काशात नीट िदसू दे मला तुझं र !’

बोलताबोलता मी माझी नखे या या मानेत तवू लागलो. तो िकंचाळला नाही. भयाने

याची शु च गेली होती. नखे... खोल खोल जातील... र ाने रं गतील... र ाबरोबरचं
मांसही..

— आिण एकाएक काहीतरी घडले!

मला एकदम थक यासारखे वाटू लागले.

 ू घेऊ लागले.
सबंध शरीरातले बळ जसे काही कुणी शोषन

डो यांसमोर लाल-िहर या िठण या नाचू लाग या.

माझा आकार... हळूहळू िवरघळतोय क काय?

अरे , कमा! काय होतेय ते मी पाह तरी कसा या काळोखात? गाडी या काशापयत
मला... मला जाववेल तरी का?

पायातन
ू वारे गे यासारखा मी ितथ या ितथे कोसळलो!

मालक पलीकडे बेशु पडला होता.

ू ! थोडे से बरे वाटले. हे

माझा चेहेरा मी धुळीत घासला. काहीतरी हालचाल करायची हणन
असे कां? कां झाले? आिण इत या अविचत?....

एकाएक याचा अथ मा या यानात आला.

मालकाचे ाण कासावीस झाले... हणन ू ... हणन

ू मला खच यासारखे झाले. तो मरणार
ू मलाही... खलास झा यासारखे वाटले! हणजे... या या अस यावर माझा आकार
हणन
ू ! तो नसला, तर मीही नाही! नुसता िनराकार गोळा! अंधारात सु त वेटोळे क न
अवलंबन
बसलेला — न हे , अंधाराचाच एक अवयव!

मालक मेला - तर याचा चाकरही नाहीसा होईल!

याचा अथ... याचा अथ, मालक म न चालणार नाही. कधीच नाही!

मला संपायचे नसेल तर मालकाला िजवंत ठे वायला हवे — कसेही क न!

मी मालकाला िजवंत ठे वायला हवे? कसेही क न? माझी र ाची तहान तशीच मा न?

या मालकाला — याने मला हा भयाण आकार िदला, याने मला रा ंिदवस ही जीवघेणी
तडफड िदली आिण यािशवाय.... यािशवाय याने मला काहीच िदले नाही? दोन — फ
दोन कामिग या! आिण बाक रकामा — रकामा काळोख याने मा या कपाळी िलिहला,
याला मी मा ही शकत नाही? उलट यालाच जपत राहायचे वत:साठी- वत:साठीच!
या या अंतापयत...?

नाही! यावर काही माग असलाच पािहजे! काहीतरी — न क च!...

 पण काय?...

कुणाला िवचा ? कुणीच नाही. चारही बाजंन

ू ा एक भयाण पोकळी आहे . एखा ा जीणशीण
ाचीन वटव ृ ा या ढोलीसारखी एक थंडगार पोकळी! काजळकाळी पोकळी!

घर. श त जुने घर. चंड ओबडधोबड खांबांनी सावरलेले. शेवाळलेले. खरडलेले.

घरा या पाय यांशी कुणीतरी आले.

याने मला साद िदली.

मी काळोखातन
ू बाहे र आलो.

पाय यांवर तो उभा होता. मालकाचा मुलगा; नुकताच परदेशी जाऊन आलेला.

‘काम होतं.’ तो हणाला.

‘बसा.’ मी हटले, ‘पण मला एक सांगा : तु ही तुम या बापाचा वारसा घेतलेला आहे ना?
या या सग या जबाबदा या तु हाला मा य आहे त ना? या याच डागाळले या पैशानं तु ही
िशकून आलात ना? याचंच र तुम या शरीरातन ू वाहातंय ना?’

‘हो हो!’ याने अधीरपणे मान डोलावीत सारे काही मा य केले. ‘पपां या सग या
जबाबदा या मी घेईन.’

याने माझा वारसा मा य करता णीच मा यात एकदम िकतीतरी जोर आला. छाती
फुगली. दंडात बेटकु या उड्या मा लाग या.

‘काही हरकत नाही.’ मी हणालो, ‘आजपासन

ू तु ही माझे मालक.’

‘मग? कामाचं काय?’

‘काम मा या ल ात आलं, फमची मालक एकट्या तु हालाच हवी आहे ना? यासाठी
थोर या मालकांची अडचण होतेय ना? ठीक आहे . आपण यांचा काटा काढू!’
४. िवहीर
जगातली सवात सुरि त जागा कुठली? मी असे िवचारताच सगळे एका आवाजात
ओरडतील — घर!

काही जण हात नाचवत राहतील — आिण िवचार यावर सांगतील — शाळा!

ू कोणी तरी िचर या आवाजात ओरडे ल — मैदान!

अगदी पाठीमागन

कुणी सांगेल — झाड, तर कुणी सांगेल — आकाश! कुणी काही, तर कुणी काही!

मी पु हा िवचारे न क जगातली सवात सुरि त जागा कोणती?

तर कोणालाच याचे बरोबर उ र देता यायचे नाही.

कारण ते फ मलाच माहीत आहे . मा याइतके बुि मान लोक जगात फारच थोडे
असतील.

मा या ाचे उ र आहे — िवहीर.

िविहरीइतक सुरि त जागा जगात दुसरी कुठलीही नाही.

लोकांचे काय आहे , क यांना चाकोरीबाहे र काही कर याचे धैय नसते.

ते आपले घरात राहाणे हे च सुरि तपणाचे मानतात. िविहरीत राह याचे फायदे ल ात
यायला ते तयारच नसतात.

आता पाहा, घर या घरी बस या बस या माणस

ू छ पर कोसळून ठार होऊ शकतो.
िविहरीला छ पर असते का कोसळायला?

अथात मी या िविहरीत राहतो ितला थोडे फार छ पर आहे ; जसे काही थोड्या िविहर ना
असते, पा यात घाण पडू नये हणन
ू , तसे.

मा मी या िविहरीत राहतो, ित यात पाणी नाही, ही गो वेगळी. अथात पाणीच

नस यामुळे या यात घाण पड याचा च येत नाही. आिण याबरोबरच ितला छ पर
अस याचाही. पण तरीदेखील ितला, कसे कोण जाणे, छ पर आहे एवढे खरे . पण खरा मु ा
छपराचा नाही.
 घर मु यत: सुरि त नसते ते माणसामुळे. घराम ये माणसे आपली एक-सारखी येतात,
जातात.

आिण माणसे फार भयंकर असतात; पण ती घरात येतात, तशी िविहरीत येत नाहीत.
विचत डोकावन ू पाहतात. भयंकर िहं उ सुकतेने. ापदासारखे यांचे डोळे चमकतात.
माणसे खोल िविहरीपयत पोहोचली नाहीत, तरी िविहरीत बादली सोडावी, तशी ती आपली
नजर खाली सोडतात. अशा वेळेस आपण यां याकडे बघायचेसु ा नसते. ती िदसलीच
नाहीत, असे दाखवायचे असते. यांची ती िविहरीत पडणारी नजर झेलायचीच नसते. एवढे
केले, क मग माणसे आप याला काही करीत नाहीत.

आिण करणार तरी कशी? ती आप यापासनू फार दूर असतात. नाही का? घरामधे कसे?
माणसे आप या समोरच असतात. ती आप याला पकडून ठे वू शकतात. पोिलसाकडे घेऊन
जाऊ शकतात. आप याकडे बोटे दाखवू शकतात.

पण आपण िविहरीत राहात असलो, क यातले काहीच ती क शकत नाहीत. िविहरीत

आप यासमोर कोणी येतच नाही. मग ते आप याला मारतील कसे, धरतील कसे?
आप याकडे बोटे कशी दाखवतील?

तरी माणसाची जात एकूण भयंकर अस यामुळे ती लांबन

ू आप याकडे बोटे दाखवतील
आिण आप या पाठीमागे आप यािवषयी बोलतील.

हणन ू तर आपण चुकूनसु ा कधी यां यात जायचे नसते. कारण आपण िविहरीत
ू ठे वलेले असते. मग आपण बाहे र गेलो क
असताना यांनी आप यािवषयी सग यांना सांगन
सगळे ‘हाच तो — हाच तो’ असे नाही का हणणार?

यासाठी काय करायचे क आपण िविहरी या बाहे र पडायचेच नाही. आता हे तर श यच

नाही क माणस ू िदवसरा कायम िविहरीतच राहील — मग ित यात पाणी नसले — ती
अगदी कोरडीठाक असली, तरीही. कारण िवहीर व छ ठे वायची असली, तर इतर
यवहारासाठी माणसाला बाहे र जावेच लागते. झालेच तर काही तरी खायची- यायची गरज
असतेच.

हे समजायला मा याइत या बुि मान माणसाची गरज नाही. अगदी सामा य बु ी या

िकंवा अधवट माणसालासु ा हे समजू शकेल.

ते हा मी या ावर अगदी सहजपणे तोडगे शोधन ू काढले आहे त. मी िदवसातनू दोन

वेळा िविहरी या बाहे र येऊन जातो. एकदा अगदी पहाटेपवू कु णी बाहे र नसताना आिण बाहे र
अजन ू ही अंधार असताना. दुसरी वेळ भर दुपारची. ते हाही कुणीच आजुबाजलू ा नसते. कुणीच
 ू बाहे र गेले क
हणजे दुपारचे िपवळे धमक ऊन सोडले तर दुसरे कुणीच. एकदम अंधारातन
उ हाचा फार ास होतो. डोळे अितशय जळतात आिण मु य हणजे ते ऊन अगदी एखादे
िपवळे धमक जनावर आप यावर िटपण ध न बसले असावे, तसे िदसते. िशवाय जनावर
एकाच िठकाणी, तर ऊन सगळीकडे .

मला अशी दोन गो मधील सा यिवरोध दाखव याची सवय पिह यापासन ू आहे .
पिह यापासन ू . ते हा मी िश क होतो.
ू हणजे मी िविहरीत राहायला लागाय या आधीपासन
आिण िव ा याना नेहमी असा तुलना मक ि कोन ठे वायला सांगायचा. पण तसा तो
ठे वायचा हणजे यासाठी िवचारांची एक िविश प त लागते. आिण यासाठी मुळात माणस ू
फार बुि मान असावा लागतो.

हां – तर जनावरांिवषयी चालले होते. ऊन जरी जनावरासारखे असले, तरी ते काही

माणसाइतके भयंकर नसते. दुपारी िविहरी या कडे शी िचटपाख ही नसते; पण कुणीतरी एका
ताटात जेवण काढून ठे वलेले असते. ते जेवायचे, ताटांतच हात धुवन
ू तां यातले रािहलेले पाणी
िपऊन टाकायचे क बस. पु हा पाय या उतरत िविहरीत हजर हायचे. आता मी ‘कुणी तरी’
हटले तरी मा यासाठी िविहरी या त डावर ताट कोण मांडून ठे वते, हे मला माहीत आहे .
शंभचू ते करतो. शंभू आता खपू हातारा झाला, याला डो यांनी धड िदसतही नाही. पण तो
या िविहरी या बाहे र बराच वावरत असतो. हणजे मला लागतेच ना याची चाहल! वाट िदसत
नसली, तरी तो आपला चाचपडत चाचपडत ही ती कामे हातावेगळी करीत असतो. खरे
हणजे एकसारखे ही एवढी सगळी कामे करीत राहा यापे ा याने वत:साठी एक म तपैक
िवहीर बांधावी, आिण यात राह लागावे. हणजे याची बरीचशी कामे कमी नाही का होणार?
पण याला कदािचत कामे करीत राहा यातच गोडी वाटत असेल. आिण जु या सवयी
सहजपणे सोडणे श य हायला सगळे काही मा याइतके बुि मान नसतात.

पण शंभू बुि मान नसला तरी याचे एक बरे आहे . तो कुणा या अ यात म यात नसतो.
उगाच िविहरीत डोकावत नाही. अथात डोकावला तरी या या अधू डो यांना इत या लांबचे
नीट िदसणार आहे थोडे च?

याचे दुसरे एक बरे आहे , ते हणजे रोज तो मा यासाठी काहीतरी भात- भाजी िशजवतो.
आिण ती िविहरी या त डाशी आणन ू ठे वतो.

ही िवहीर तशी बरी आहे .

फार फार जुनी – हणजे जवळजवळ दीडे कशे वषापवू ची. काही दगड िनखळले आहे त.
पण तरीही अजनू दीडे कशे वष बघायला नको. पाय यांचे दगड या मानाने बरे च एकसारखे
आिण चांग या अव थेत आहे त.
 िविहरीत काळोख बराच आहे . यातनू या िविहरीला छपरासारखे काहीतरी अस यामुळे
काळोख अिधकच दाट वाटतो. भरदुपारीदेखील उजेड जेमतेमच असतो.

पण काळोख असला, हणन ू माझी काही गैरसोय होत नाही. कारण इथे वाचायला पु तके
नाहीत, आिण पु तकांची मला पवू सारखी आवडही रािहलेली नाही. मुळात बाहे रच पडायचे
नसेल तर पु तकात या या सग या ानाचा उपयोगच काय? हणजे सग या जगभराचे
ान डो यात ठे वावे लागत नाही, हा िविहरीत राह याचा आिण बाहे र न पड याचा एक
फायदाच समजला पािहजे!

िशवाय काळोख मला आवडतोच. कारण काळोखातच खरा सुरि तपणा असतो. लोक
जे हा व न डोकावतात ते हा मी यांना पाह शकतो. कारण ते काशात असतात. पण ते
मला पाह शकत नाहीत. कारण मी काळोखात! याव न माझा मु ा प होईल.

मी मघा हणालोच क मी राहतो या िविहरीत पाणी नाही. पाणी असते तर मासे

मार यात िनदान माझा थोडा वेळ गेला असता. आता हणजे करायला काहीच नाही. अथात
मी िवचार करतो, पु कळ करतो. अगदी तासचे तास िवचार करीत असतो. अनेक मह वा या
ू पणा केला असता, तर
गो वर िवचार करतो. उदाहरणाथ, मी जर बाहे र राह याचा मख
मा यावर काय काय आप ी कोसळ या अस या, िकंवा या िविहरीला नेमके िकती दगड
असतील, यांसार या गो वर.

अशा मह वा या गो वर िवचार करायचा हणजे याला पु कळच वेळ लागतो. यामुळे

कधीकधी मला रकामा वेळ अिजबात उरत नाही. अथात इतरां माणे बाहे र भटक यात िकंवा
एकमेकांशी फालतू िवषयांवर बोल यात मी वेळ अिजबात फुकट घालवीत नाही. हणन
ू च मला
िवचार करायला थोडे फार फावते.

असा िवचार करायला लागलो हणजे मला आणखी एका गो ीची गंमत वाटते. बाहे र
राहणा या लोकांनी सकाळ, दुपार, सं याकाळ असले िनरिनराळे हर क न, या या हरी
करायची िकती कामे वाढवनू ठे वली आहे त! तेच िविहरीत रािहले हणजे सबंध वेळ एकच एक
हर चालू असतो. थोडासा उजेड आला क ती दुपार समजायची. तो तेवढा मधे खंड! बाक
सगळे सारखेच. असे असले क उगाच कृि मपणे वेगवेगळे हर क न, िनरिनराळी कामे
आखन ू यावी लागत नाहीत. यामुळे बराच वेळ वाचतो.

नुसते िदवसाचे तीन हरच न हे त, तर वषातले सगळे ऋतदू ेखील माणसाला िविहरीतन
ू
सारखेच िदसणार. थंडी नाही, वारा नाही — िविहरीत रािहले, क माणस
ू या सग यापासन ू
मु ! उघड्या िविहरी हणे पावसा यात भरतात. पण मा यासार या एखा ा नशीबवान
रिहवाशाला अशी िवहीर लाभते, क ती पावसा यातदेखील कोरडीठाक! अशी िवहीर राहायला
िमळाली, क माणसाला िनसगात या फरकांचीसु ा भीती नाही. याचा तो राजा!... याला
कुणाचीच भीती नाही... कुणाचीच भीती नाही!

ू सा यांना एक राहावे लागते.

बहतेक सगळे लोक मा याइतके बुि मान नसतात. हणन
मा यासार या एखा ालाच एकटे — अगदी एकटे राहणे श य होते. अगदी एकटे! कुणाचे
येणे नाही क जाणे नाही, असे!

पण या िदवशी कुणीतरी आले.

िविहरी या पाय यांवर कुणाची तरी चाहल लागली. यापाठोपाठ पाय यां- व न टॉचचा
काश एखा ा सपासारखा सरपटत खाली येऊ लागला.

मी काळोखातच मागे सरकलो. अगदी िभंतीला टेकून उभा रािहलो. ितथ या दगडाशी
एकजीव झा यासारखा!

बापरे ! कोण आले असेल?

माझे हातपाय लटलट कापू लागले.

छातीत धडधडू लागले.

मागे एकदा मला अशीच खपू धडक भरली होती. िविहरीत राह लाग यानंतर ती हळूहळू
कमी झाली होती. आता अचानक ती पु हा सु झाली.

कोण आले असेल?

बाक या िविहरीची रचना मोठी छान आहे . िवहीर चौकोनी आहे आिण व न खाली
ू ा आहे त. यामुळे पाय यांवर या माणसाला
येणा या पाय यां या िभंती म येच एका बाजल
कोप यातला माणस ू िदसत नाही.

पाय यांवर जे कोणी होते, ते जाईपयत आपण कोप यातन

ू हलायचेच नाही असे मी ठरवले.

तसाच थरथरत कोप यात उभा रािहलो.

‘गे या वषापासन
ू हे असं चाललंय. विहनी गे या ते हापासन
ू .’

— हा शंभच
ू ा आवाज!

ू ा गे या िक येक िदवसांत पािहलेलेच नाही. नुसती याची चाहल

तसे पािहले तर मी शंभल
ऐकून आहे . पण तरीही मी याला िबलकुल घाबरत न हतो.

पण या याबरोबर दुसरे कोण असेल?

‘कमाल आहे ! मला कुणीच कळवलं नाही!’

हा आवाज आ पाचा! आ पा हणजे माझा मधला भाऊ. हा अथातच चारचौघांसारखा घरात

राहणारा. तसे याचे घर खपू शोिभवंत आहे हणे! शोभा कसली यात? खपू उजेड असेल!
आिण एकसारखे लोक येत-जात असतील! बापरे , िकती भयंकर!

‘कळवणार हणजे दादाच! ते मिह यातन

ू एकदा येतात, खचाला पैसे देऊन जातात.
जगल ू आणा हटलं, तर हणतात – वेड लागलंय याला! तो
ू ा एकदा डॉ टरला तरी दाखवन
काय आता सुधारायचा आहे ?’

एकूण मा यािवषयी दादाचे हे मत. या लोकांना वाटायचेच माझे वागणे वेडेपणाचे. जगात
बुि मान माणसांना हे असेच ऐकून यावे लागते!

टॉचचा काश आता तळाशी येऊन ि थरावला. या या पाठोपाठ दोघे बोलत बोलत
पाय या उत न च क िविहरीत येऊन ठे पले. मी अंग अिधकच आकसन
ू उभा रािहलो.

‘कुठाय् तो?’ आ पाने िवचारले.

– तशी मला आ पाची फारशी भीती वाटत न हती. आ पा मा याशी चांगले वागायचा.
िनदान तो मला पोिलसाकडे देणार नाही, िकंवा मा या पाठीमागे मा यािवषयी कुणाला काही
सांगणार नाही, याची खा ी होती.

ए हाना आ पाचे डोळे काळोखाला सरावले होते. याचा टॉच िवहीरभर िभरिभर िफरत
होता. शेवटी काश मा यावर पडताच तो ि थर झाला. काशाची ितरीप अस होऊन मी
डोळे िमटून घेतले. आ पा शंभल
ू ा हणाला :

‘शंभू – तो – आपला जगन्?’

या या वरात िवल ण आ य होते.

ू े मान डोलावली.
शंभन

‘जगन् —’ आ पा मला हळुवारपणे हाक मारीत हणाला, ‘जगन – मी आलोय् — आ पा.

इकडे ये ना!’
 मी काहीच बोललो नाही. मला आ पाची भीती न हती वाटत. शंभच
ू ीही नाही. पण या
दोघांना इथे मा या िविहरीत ये याची काय गरज?

मी जाग या जागी अंग आखडून उभा रािहलो. के हा जातील हे दोघे?

पण जा याऐवजी ते दोघे मा याजवळच येऊन उभे रािहले.

आ पा हणाला - ‘जगन, असं काय करतोस? मी आ पा!’

मी काहीच बोललो नाही.

‘चल - वर चल. इथं काय करतोयस?’

‘मी बरा आहे इथंच. तु ही जा.’

‘कां? तू चल ना आम याबरोबर.’

‘मला इथंच राहयचंय. मला नाही या िविहरीबाहे र पडायचं.’ मी ठामपणे हणालो.

‘ही िवहीर नाही, जगन!’ आ पा एकदम च मसारखे बोलला, ‘हे आप या वाड्याचं

तळघर आहे .’

‘ही िवहीर आहे .’ मी िन न

ू सांिगतले.

‘नाही, जगन. तू उगाचच काहीतरी डो यात घेतलंयस. ते काढून टाक.’

मला राग आला. ‘उगाचच काहीतरी डो यात यायला मी काय वेडािबडा आहे क काय?’
मी ितरसटपणे िवचारले.

‘तसं नाही मी हणत.’ आ पा चुचकार यासारखे हणाला, ‘पण हे बघ -ही िवहीर कशी
असेल? इथं पाणी कुठाय?’

‘ही कोरडी िवहीर आहे .’ मी हणालो.

‘चल, वर चल. घरात राहायला लाग नीट चारचौघांसारखा. शाळे त िशकवायला लाग
पु हा.’

‘मी इथंच बरा आहे .’ मी हणालो, ‘तु ही माझी काळजी क नका.’

 ‘अरे , काय दशा क न घेतलीयस् वत:ची?’ आ पा हळहळत हणाला, ‘दाढी काय
वाढवलीय, केसां या जटा काय झा यायत, िपवळाफटक पडलायस्.’

‘बरं य् क असंच. इथे कोणी येत नाही क मी कुठे जात नाही. कुणी पाहातच नाही, तर
हवीयत् कशाला दाढी िन केस नीट ठे वायला?’

आ पा िन र झाला. पवू हे असेच हायचे. मा याशी वाद घालताना कोणीच शेवटपयत

िटकत नसे.

जरा वेळ तेच तेच बोलन ू गेले. मा या छातीतील धडक देखील

ू आ पा आिण शंभू िनघन
आता थोडी कमी झाली होती.

पण आ पा िनघन ै झालो. कशाला आला आ पा?

ू गेला आिण मी अिधकच बेचन

— तसा तो कशाला आला, ते मला ठाऊक होते. याची इकडे वसुलीची कामे असत.
ू एकदा तो आ यािशवाय राहात नसे.
वषातन

फ गे या वष मा याला दुसरे काही तरी काम िनघाले. हणन

ू या या- ऐवजी याची
बायको सरल आली.

सरल!

पाने देखणी, अंगानं भरलेली. कुठ याही पु षाला आ हान देत आहे शी वाटणारी!

िशवाय बोलायला भलतीच गोड. सदा थ ाम करी करीत बोलायची. दुस या माणसाला
अगदी पाघळून टाकायची.

ितचे हसणे – हातातील कांकणे िकणिकण यासारखे. मला ते फार आवडायचे. हणजे
सु वातीला. पण नंतर — जाऊ दे. नको ती आठवण!

ित या वभावात आिण आ पा या वभावात तसा बराच फरक! आ पा शांत. कधी कुणाची

थ ाम करी न करणारा. थोडा आत या गाठीचा. सरल- सारखा मोक या वभावाचा न हे .
काय वा ेल ते करील आिण याचा प ा लागू देणार नाही, असे वाटायचे.

आ पा आला तो आला; पण याला माझी चौकशी करायचे काय कारण? तो घरात राहतो
तसा मी िविहरीत राहतो. याने घरात राहायला माझी हरकत नसते; मग मी िविहरीत
राहायला याची कां आडकाठी?
 असे तर नसेल?

तो िवचार मनात आला आिण मा या छातीत पु हा धडक सु झाली.

कदािचत् याला काही संशय तर आला नसेल ना?

िकंवा तो नेहमीसारखाच आला असेल. पण आ यानंतर इथेच कोणी तरी या या मनात

काही भरवले नसेलना? मा यािवषयी काही सांिगतले नसेलना?

पण कोण सांगणार? कुणाला काय माहीत आहे ?

पण कुणाला माहीत आहे िकंवा नाही, हे आप याला कुठे ठाऊक आहे ?

अशा नाना िवचारांनी मला िदवसभर चैनच पडे ना. मधे मधे तर छातीतली धडक इतक
वाढायची, क मी िविहरी या एका कोप यात जाऊन अगदी िन ल बसन ू राही. मधेच
सुचेनासे झाले, क या िभंतीपासन
ू या िभंतीपयत धावत सुटे. खरोखरच मी अगदी बेचन ै
होऊन गेलो होतो.

आिण रा ी मा या शंका ख या ठर या.

वेळ बहधा रा ीचीच असावी. मला डुलक लागत होती. सबंध िदवसातन
ू आ ाच कुठे मला
थोडीशी झोप येत होती...

इत यात टॉचचा काश पडला —

मी दचकून उठलो.

मा यासमोर आ पा उभा होता.

मी धडपडत उठून बसलो.

आ पा एकटाच होता. या याबरोबर शंभू न हता.

‘जगन —’ आ पाचा वर थोडा ताठर वाटला.

‘काय?’

‘बाहे र येतोस?’
 ‘नाही, मी सांिगतलंय् तुला. मी िविहरी या बाहे र कधीच येणार नाही.’

`येतोस क नाही?’

‘नाही.’

‘मग — मरायचंय् तुला इथंच कुजन

ू ?’ आ पा रागाने हणाला.

मी काही बोललो नाही. याचा राग िजथ या ितथे िवझतो का, हे पािहले.

‘उ ापासन
ू सरळ बाहे र पड. गावात इकडे -ितकडे िफ न ये. हळूहळू माणसांमधे
िमसळायला लाग. पु हा कामावर जायला लाग.’

‘मी बाहे र पडणार नाही.’

‘पण कां?’ आ पा हटून बसला.

‘मा या छातीत धडधडतं. बाहे र गेलो तर मला एकसारखी धडक भरे ल. एकदम माझं हाट
थांबेलसु ा. मी म न जाईन.’

‘इथे — या काळोखात — भुतासाररखं एकटं राहायला तुला भीती नाही वाटत?’

‘नाही. मला एकटंच राहायचंय्. मला माणसांची भीती वाटते.’

‘आता मी तु याशी बोलतोय. माझी वाटते भीती?’

टॉचचा काश सरळ मा या त डावर टाक त आ पाने िवचारले. मी काशापासन

ू खाडकन्
दूर झालो. आिण कोप यात जाऊन उभा रािहलो.

‘मी काय िवचारतोय तुला? माझी भीती वाटते का?’

‘नाही.’ मी थरथरत उ र िदले.

‘मग — इतरांची कां वाटते?’

‘ते बोलतात. कुजबुजतात. मा याकडे बोटं दाखवतात.’

‘कशासाठी? तू काय केलंयस?’

 आ पाचा आवाज आता चांगलाच चढला. मा या छातीत पु हा धडधड सु झाली.

‘तू बोलणार आहे स क नाही?’

‘मी – मी काही केलं नाही.’

‘खोटं बोलू नकोस. तू काय केलंस, हे मला कळलंय्.’

ू मा या डो यांवर धरला. माझे डोळे िदपले. मी धडपडत मागे पळालो.

याने टॉच पेटवन
आिण माग या दगडी िभंतीवर माझे डोके काचकन् आपटले. एक जीवघेणी कळ डो यातन ू
िनघाली.

‘त–ू तु या त डानं सांगणार आहे स, क मा या त डून ऐकायचंय?’

मी काहीच बोललो नाही.

अचानक आ पाने ग याजवळ माझा सदरा पकडला.

‘थांब, त!ू — बोलणार नसलास तर मी तुला बाहे र घेऊन जातो. लोकांसमोर उभं करतो.
मग बघतो आ ही सगळे , तू कसा बोलत नाहीस ते.’

असे हणन ू तो मला ओढीत ओढीत िविहरी या पाय यापयत घेऊन आला. दोन-तीन
पाय या मला चढायलादेखील लाव या.

‘चल-चल आधी वर. इथं लपन

ू राहायचं नाही तळघरात. कळू दे — कळू दे लोकांना तू
काय काय केलंस ते —’

असे बडबडत तो मला खेचत नेऊ लागला.

‘नको नको लीज — मला लोकांसमोर नेऊ नकोस.’ मी या या िवनव या के या. ‘तू
माझा भाऊ आहे स ना? मग मला बाहे र नेऊ नको. मला भीती वाटते. भीतीनं माझा जीव
जाईल — जीव जाईल —’

तरी पण तो ऐकेना. मला खेचतच रािहला.

मग मला मोठ्याने बोलायचीदेखील भीती वाटायला लागली. न जाणो, माझा आवाज

ऐकून लोक जमा झाले तर —
 मी आ पा या हाताला िहसडा देऊन पळत सुटलो. काळोखात पायरीवर माझा पाय
मुडपला. मी कोलमडून खाली आलो.

मुरगळलेला पाय ठणकू लागला.

‘उठ — उभा राहा!’ आ पा दरडावू लागला, ‘चल बाहे र.’

‘मला नाही येता येणार. माझा पाय दुखतोय्–’

‘तुझी सगळी स गं मला समजतात — चल — चल आधी –’

आ पाने सकाळी या हळुवारपणाने माझी चौकशी केली होती, याचा लवलेशही आता
रािहला न हता. मग िदवसभरात याला मा यािवषयी काय काय कळले होते कुणास ठाऊक!

‘बोल — बोलतोस क नाही?’

भीतीने आता माझी छाती फुटणार, असे मला वाटू लागले.

मी ओ साबो शी रडू लागलो.

‘नुसता रडू नकोस — काय झालं ते सांग.’

‘मला तु याजवळ बोलायला भीती वाटते. तू मला ठार मारशील.’

‘काही तरी बोलू नकोस. मी कसा मारीन तुला?’

‘कोणाकडे तरी बोलशील – मग ते लोक मला –’

मी पु हा रडू लागलो.

आ पा पाय यांवर बसला. यालाही आता या झटापटीनंतर थकवा आला असावा.

बराच वेळ याने मला रडू िदले.

मग तो जरा खाल या आवाजात हणाला—

‘‘हे बघ — तू बोलन ू टाक... कुणाकडे तरी बोलन

ू टाक. हणजे तुझं मन हलकं होईल...
आिण हे वेड तु या डो यातनू िनघनू जाईल —’
 ू ही मी हंदके देतच होतो.
अजन

‘मला मािहतेय तुझं काय झालंय ते,’ आ पा हणाला, ‘गे या वष सरला वारली.
तु यासमोर — इथंच तो अपघात घडला, यामुळे तु या डो यावर प रणाम झालाय या
िदवसापासनू .’ थोडा वेळ थांबन
ू तो हणाला — ‘ती गेली. याचा मलाही ध का बसला. पण
मी तु यासारखं काही डो यात घेतलं नाही. वत:चा कामधंदा सोडला नाही. माणसातन
ू
उठलो नाही.’

मी ग पच होतो. बोल यासारखे काय होते?

‘आता मला एक गो तु याकडून कळायला हवी — ’ आ पाच पुढे बोलू लागला. ‘ित या
मरणाचा मला ध का बसला याहन तुला अिधक बसला. ती गेली या वेळेस, मी इथं न हतो.
तू इथं होतास, यामुळे तु यावर अिधक प रणाम झाला, असं ध . पण एवढं च ना? क
याहन अिधक काहीतरी —’

‘अिधक काय?’

‘तुला ित यािवषयी काही अिधक भावना —’

मी हाताने चेहरा झाकून बराच वेळ बसन

ू रािहलो.

आ पाने पु हा टॉचचा काश मा या त डावर मारायला सु वात केली. ‘मला समजायला

पािहजे. ती माझी बायको होती, मला समजलंच पािहजे —’ तो ओरडला.

मी चेहरा अिधकच झाकून घेतला. मला काशाची िवल ण भीती वाटू लागली होती.

‘टॉच बंद कर - मी सांगतो...’

याने टॉच बंद केला.

‘मला — मला सरलाविहनी हवी होती —’ मी अडखळत सांगू लागलो.

‘इतक वष माझं ल न झालं नाही. कधी होईल क नाही सांगवत न हतं. मा या

आयु यात बाई आली ती हीच. फार चांगली, देखणी, हवीशी वाटणारी —’

‘पुढे बोल.’ आ पा ककशपणे ओरडला.

‘ितला या गो ीची क पना न हती. पण ती मनमोकळे पणानं वागायची. मी याचा वेगळा

अथ केला. मनाशी हटलं, क संधी आली आहे – जरा धाडस केलं तर —?’

‘थांबू नकोस, पुढे सांग.’

‘ या रा ी ती मला सोबतीला घेऊन ड गरावर या कनकनाथा या देवळात गेली होती.

परत येताना वाटेत ितला तहान लागली. हणन ू आ ही म यात या िविहरीवर पाणी यायला
थांबलो.

‘अचानक माझा तोल गेला. मी ितला घ िमठी मारली. ती िवरोध करायला लागली. ितनं
वत:ला सोडवन ू घेतलं. मा यापासन
ू दूर उभी रािहली. एवढं होऊनही ती घाबरली न हती.
उलट ितला हसू येत होतं. हसत हसतच ती हणाली, ‘वेडा रे वेडा — अरे , हे काय डो यात
आलं तु या?’ आिण ती आपली हसत सुटली. मला — मला हसत होती ती. मला वेडा हणत
होती! मी िचडलो. भयंकर संतापलो. मा या आयु यात आलेली पिहली ी मला वेडा ठरवत
होती — मला हसत होती. मा या डो यात सणक आली. मागचापुढचा िवचार न करता मी
ितला िविहरीत ढकलन ू िदलं. त डातनू िकंकाळी फुट या या आतच ती गटांग या खायला
लागली होती. एकदा हात उं चावनू ितनं ाण वाचव याचा िनकराचा य न केला — आिण
दुस याच णी िविहरीचा तळ गाठला. मी एकटाच परतलो.

‘पण मग भीती वाटायला लागली. कुणी पािहलं तर नसेल ना. कुणी बोलणार तर नाही
ना, कुणाला समजणार तर नाही ना? असं णा णाला वाटायला लागलं. येकजण
आप याकडे संशयानंच पाहतोय, येकाला हे ठाऊक आहे असं वाटायचं. ेत िमळालं. तू
येऊन सं कार केलेस. ते सगळं चालू असताना मी दडून रािहलो. दूर. माणसांपासन
ू दूर. या
िविहरीत.’

मी बोलायचा थांबलो. आ पाही ग प होता. काही ण िविहरीत शांतता पसरली. मग आ पा

बोलू लागला —

‘तू — तू ितला मारलंस. — मला वाटलं, क ती अपघातानं गेली; आज शंभू हणाला क

तू या वेळेपासन ू आहे स. ते हा हटलं या दोन गो चा संबंध असणार; कारण
ू इथं लपन
ितचा मत ृ देह सापडला तो िविहरीतच! आिण तू — तू िजवंतपणी वत:ला गाडून घेतलंयस
तेही िविहरीतच. ती िवहीर — िवहीर पछाडतेय तुला.’

बोलता बोलता उठून आ पा वर जाऊ लागला. मी याला हाक मारली —

‘आ पा — ’

आ पा वळला.
 ‘कुणाला सांगणार नाहीस ना त?
ू ’

‘घाब नको. मी कुणाला सांगणार नाही. पण तुला िश ा के यािशवाय राहणार नाही.

माय गॉड – माझी सरल – इतक चांगली, िन पाप मुलगी आिण तू – तू ितचा च क खन ू
केलास! तुला काय वाटतंय — इथं तळघरात लपन ू रािहलास हणन ू तू सुटशील? मला
ठाऊक आहे , ित यासारखं िविहरीत राहन तू ायि घेतोयस. ितचं केलंस तेच वत:चं
करतोयस; पण तेवढं पुरेसं नाही. त.ू ... यातन
ू सुटणार नाहीस. तुझा गु हा कोटात िस
करता येणार नाही — पण िततक वेळ यायची नाही — याआधी...’

अधवट मा याशी आिण अधवट वत:शी बडबडत आ पा पाय या चढून वर गेला. या या

टॉचचा काश पाळीव ा यासारखा या यापुढे उड्या मारीत गेला आिण मग िविहरीतला
अंधार अिधकच गडद झाला.

दुस या िदवशी आ पा पु हा येऊन काही तरी बोलेल, असं वाटलं होते. पण नाही. सगळा
िदवस शांततेत गेला.

मा या छातीत भरलेली धडक थोडी कमी झाली.

आिण ितस या िदवशी...

कुठूनसा आवाज ऐकू आला. मजरू काही तरी काम करीत अस याचा.

ठोक याचा — थाप याचा.

काय चालले होते? कुठे चालले होते हे काम?

चौ या िदवशी मी एक आयिडया केली.

जेवन
ू येताना मी ताटही मा याबरोबर घेऊन आलो.

अपे े माणे ताट यायला शंभू आला.

मी याला िवचारले - ‘काय चाललं आहे ? कसलं बांधकाम चाललंय?’

‘आ पासाहे बांनी एक हौद बांधायला घेतलाय. या तळघरा या बरोबर वरती.’

‘हौद? कशासाठी?’
 उ र न देता शंभू वर िनघन
ू गेला.

पण मा या ाचे उ र मला थोड्याच िदवसांत िमळाले.

िविहरी या एका दगडातन

ू ओल आत येऊ लागली.

हळूहळू ितकडून पा याचे थब गळू लागले.

नंतर आणखीही काही दगडांतन ू — पाणी सावकाश सावकाश िझरपू लागले. हे पाणी
मु ाम बांधले या गळ या हौदातले होते खास. आता िविहरी या तळाशी िचखल झाला.

हळूहळू िचखल बसला. यावर पाणी जमू लागले.

सबंध िविहरीत पाणी सावकाश पस लागले.

पाऊलभर, ढोपरभर.

आता िविहरीत कमरे इतके पाणी आले आहे . पाणी वाढते आहे .

आ पाला वाटत असेल क पा याला घाब न मी नाइलाजाने िविहरीबाहे र येईन. तर ती

ू आहे .
याची चक

मी पा याला घाबरत नाही. बाहे र मा याकडे लोक बोट दाखवतील. पा यापे ा ती माणसे
अिधक भयंकर आहे त.

पाणी िकतीही वाढो; मी यात बुडून गेलो, तरी बाहे र येणार नाही.

अशा रीतीने आ पाचा बेत फसेल आिण मीच बुि वान ठरे न.

एका गो ीत तर आ पा खोटा ठरलाच आहे .

हे हणे तळघर आहे ! आजवर यात पाणी नस यामुळे याला तळघर हणन ू चालत असेल
कदािचत. पण आता तर ती च क पावसा यातली िवहीर होत चालली आहे .

हणजे – हणजे शेवटी माझंच हणणं बरोबर ठरलं.

िटप् िटप् — काळोखात पा या या थबांचा आवाज होत आहे —

 पाणी वाढताना मला समजते आहे . यावर उठणारे तरं ग काळोखातही जाणवताहे त —

पण मी आ पाला शरण नाही जाणार.

पाणी वाढते आहे —

मला या काळोखात सरलची िविहरीत गटांग या खाणारी आकृती िदसते आहे . हात
ू — िजवंत राह याचा शेवटचा िनकराचा य न करणारी –
उं चावन

आिण पाणी वाढते आहे ...

काय वा ेल ते होवो, मी िविहरीबाहे र जाणार नाही...

िवहीर सुरि त आहे ...

जगातली सवात सुरि त जागा कुठली, असे कुणी मला िवचारले तर मी सांगेन —
‘िवहीर’.

पाणी वाढत चालले आहे ...

शेवटपयत मी इथेच राहीन ... मा या आवड या िविहरीत...

पाणी वाढते आहे ...

५. सोनाराची बायको
पहाट होऊन िकतीतरी वेळ झालेला असतो.

पण कुणाचा तरी उिशरा उठणारा क बडा, अगदी आ ाच उजाड यासारखा संभािवतपणे

आरवतो. खरे तर गावातले सगळे क बडे वेळे या बाबतीत इतके नेम त, क सय
ू
टोपलीखाली झाकला, तरी हे काही आरवायचे राहणार नाहीत. पण हाच एक चुकार क बडा
आळशासारखा वा ेल ते हा उठतो आिण बाक चे तेवढे मखू , अशा बाबात जोरदार आरवतो.

आता उिशरा उठून आरवणा या क बड्याचा उपयोग तो काय? पण आहे , याचाही उपयोग
आहे ! िनदान रं गनाथ मा तरांना तरी याचा उपयोग आहे . कारण यांचे घड्याळ नेमके या
उिशरा आरवणा या क बड्यावरच लावलेले. बाक इतर क बडे िकतीही ब बलोत. यांचे
‘कूकूचकू’ रं गनाथ मा तरां या कानात हणन ू िशरत नाही. यांना जाग येते, ती याच चुकार
क बड्या या बांगेने. आता तो आळशी क बडा इतर क बड्यांपे ा वेगळा का, तर याचे उ र
असे, क रं गनाथ मा तरही इतर मा तरांपे ा वेगळे च आहे त; खेडेगाव या शाळे चा मा तर
हणजे या कळाहीन मेणचट पु ष अवताराचे िच डो यांसमोर येते, यापे ा रं गनाथ
मा तर अगदीच िनराळे . मदानी शरीर, देखणा चेहेरा, गुळगुळीत दाढी आिण भरदार िमशा.
अशा या माणसाला या या दैवाने िमिलटरीत न पाठवता ायमरीत कां धाडले, हे एक न
उलगडणारे कोडे . िशवाय ‘मा तर’ हणजे पोराबाळांचं लढार मागे लागलेला, धमप नी या
िश या खाणारा आिण संसारा या काळजीने सदा गांजलेला एक गरीब सद्गहृ थ, अशी
आपली क पना; तर रं गनाथ मा तरचा एकूण बाब या सग याशी िवसंगत. ऐन वानीतला
हा मा तर ल नच करायला तयार नाही. एकटाच राहातो आिण म तीत असतो. लोक
बोलतात, क वारी नावाला जागते. पण खरे खोटे कुणास ठाऊक!

िजकडे ितकडे व छ काश पडलेला असतो. आता उठायला न क च हरकत नाही अशा
िवचाराने रं गनाथ मा तर उठून बसतात आिण पलीकडे ठे वले या घड्याळात िकती वाजले, हे
बघतात. काही घाई नसते क कुठे जायचे नसते. पण उगाच आपली घड्याळ पाह याची
सवय! यथावकाश मा तर पांघ णाची घडी करतात, अंथ ण जाग या जागी आवर यासारखे
करतात आिण जांिघयावर पायजमा घालतात. एवढे यथाि थत झा यावर मोरीत चळ ू भरतात
आिण हातात मशेरी घेतात. दातांना मशेरी लावीत घरा या पाय यांवर बसायचे आिण
इकड या-ितकड या बारीकसारीक गो ी िटपीत मन रझवायचे, अशी यांची नेहमीची सवय.
यासाठी हातावर मशेरी घेऊन ते कोयंडा काढतात, आिण दार ढकलू लागतात.

पण आज दार चटकन् ढकलले जात नाही. ते अडून राहते.

‘ याऽयला —’ हणत रं गनाथ मा तर दार िकलिकले क न बघतात.

 तर पाय यांवर कुणीतरी बसलेले.

ए हाना दारा या आवाजाने, ते जे कोण बसलेले असते ते उठून बाजल

ू ा होते. प रणामी,
रं गनाथ मा तरां या दार उघड या या खटपटीला यश येते.

दार उघडून बाहे र येत ते हणतात —

‘हा े या, तच
ू आहे स होय?’

तो असतो रं गनाथ मा तरां या ायमरी शाळे तला सोनाराचा सय

ू ा.

सय ू ा ओ साबो सी रडत असतो. फंु दून फंु दून, आठवन ू . दार संपण
ू आठवन ू उघड यावर
तो पु हा पाय यांवर बसन
ू रडत राहतो.

मा तर च ावतात. या सय
ू ाला झाले काय सकाळीच उठून रडायला?

‘काय झालं रे ? — बोल ना — रडतोस काय नुसता? ए— अरे — इकडे बघ —’

िकती समजावले तरी याचे रडणे थांबतच नाही. आकाश कोसळ यासारखा तो रडत
राहतो. बरे ; एका हातात मशेरी घेऊन याची समजत
ू घालणे मा तरांनाही जरा कठीणच जाते.

मा तर याला घरात घेऊन जातात. मशेरीला आज रोज या इतका वेळ न देता चटकन्
मोरीत चुळा भ न टाकतात. एकदा मागील दारी जाऊन येतात. पण ते परत आले तरी सयू ाचे
रडणे कमी हो याचे नाव नाही. डोळे लाल लाल होऊन सुजू लागलेले, अंग मधन
ू मधन
ू
हडहडी भर यासारखे कापणारे . ‘ यायला, हा कठीण कार िदसतो!’ मा तर वत:शी
हणतात.

मग ते िनकराचा य न क न सय ू ाकडून या या रड याचे कारण काढून घेतात. तुटक

तुटक श दांत, हंदके देत, सय
ू ा सांगतो, ते काही भयंकर असते...

‘आबांनी काल रा ी आईला मा न टाकलं.’ तो कसाबसा सांगतो. ‘दोघांचं खपू भांडण

झालं. आिण शेवटी आबांनी — सु यानं भोसकून आईला...’

रं गनाथ मा तर सय
ू ाला घेऊन सरळ पोलीस ठा यावर येतात.

हो — इतका भयंकर कार! हणजे तो पोिलसात ताबडतोब कळवायलाच हवा!

मघा सगळी हिकगत मा तरांना सांगन ू ाचे रडणे थोडे आटो यात आलेले.
ू टाक यावर सय
मा तरांनी याला चहा पाजलेला; ‘घाब नकोस — तू शहाणा ना? आता धीरानं वागायला
हवं’ वगैरे पु कळ समजत
ू घातलेली. पण एवढे लहानगे अजाण पोर — या या डो यांदेखत
या या बापाने आईला ठार मारलेले. अशा भयंकर प रि थतीत याची समजत
ू घाल यापे ाही
अिधक मह वाचे असते, ते पोिलसात वद देणे!

ू ाचे थांबलेले रडू पु हा उफाळून येते. तो थरथर कापू लागतो.

पोलीस ठा याशी येताच सय
अंगाला झटके देऊ लागतो.

‘घाब नकोस.’ मा तर या या पाठीव न हात िफरवीत सांगत राहतात, ‘अिजबात

घाब नकोस. अरे , पोिलसांना सांिगतलं तर ते आप याला मदत करतील. उलट अशा गो ी
लपवनू ठे वणंच यांना आवडत नाही.’

पोलीस ठा यावर सबइ पे टर ढोलेकरांचा सकाळचा ितसरा चहा चाललेला असतो.

सबइ पे टर ढोलेकर बरीच वष या भागात आहे त. यांना बदली नाही तशी बढतीही
नाही. ते हा एक सामािजक अ याय समजतात. कारण यां या मते ते अ यंत कुशा बु ीचे
पोलीस ऑिफसर आहे त. हटले तर यांचा दोष एवढाच क यांना फार धावाधाव करायला
आवडत नाही; पण ती कर याचे यांना कारणच काय? यांनी जर धावाधाव केली, तर
हवालदार आहे त कशाला?

आ ाही ते हवालदार िमरगळला हणतात, ‘जरा यांना काय हवंय ते बघ’ – आिण वत:
चहाची बशी त डाला लावतात.

‘हे आपले रं गनाथ मा तर —’ िमरगळ मािहती देतो.

ढोलेकर डोळे बारीक क न रं गनाथ मा तरकडे पाह लागतात. हो, कुणी सांगावे,
कधीकधी गु हे गार वत:च येऊन गु हा रपोट क न जातो आिण पोलीस याला सोडून
इतरांनाच चाचपत राहतात. यासाठी कुणीही समोर आले क ढोलेकर याचे बारकाईने
िनरी ण करतात. आिण िनरी ण बारकाईने करायचे, हणजे डोळे बारीक करायलाच हवेत,
अशी आपली यांची एक समजत ू !

रं गनाथ मा तर हे नाव आपण ऐकलेले आहे !

— मा तरकडे बारीक डोळे क न पाहताना यां यािवषयी ऐकलेले काही काही

ढोलेकरांना आठवू लागले. याला हणतात पोलीस इ फमशन! एकदम अप टू डे ट! – जे
आठवते यामुळे ढोलेकरांचे डोळे अिधकच बारीक होतात.
 यांचे असे पाहणे दुस या एखा ाला िविच वाटले असते; पण रं गनाथ मा तर वरमत
नाहीत. आवाजात आव यक ते गांभीय आणन ू ते हणतात —

‘मी एक मडर रपोट करायला आलोय.’

‘मडर’ हट याबरोबर ढोलेकरां या िभवया कपाळात जातात. मडर हणजे साली घाणेरडी
बाब! ते र ाने थबथबलेले मुडदे, या गु हे गाराने ठे वले या िकंवा न ठे वले या िनशा या —
विहम कोणावर येतो? संशय कुणाचा आहे ? असे सतराशे साठ , उलटसुलट पुरावे —
एका णात नाना गो ी ढोलेकरां या डो यांसमोर येऊन जातात...

हवालदार िमरगळ या मनात येते — या मा तराची तरी कमालच आहे ! मडर रपोट
करायला सोबत लहान मुलाला घेऊन आला!

‘हा मा या शाळे तला िव ाथ सय

ू ा सोनार! िबचा यावर संगच असा आलाय क धावत
मा याकडे आला!’

‘कुणाचा मडर झालाय?’ ढोलेकर िवचारतात.

‘या या आईचा.’

मा तरांनी असे हणताच सय

ू ा पु हा जोरजोरात रडू लागतो.

याचे सां वन करता करता ढोलेकर आिण मा तर या दोघांचाही थोडा वेळ दम िनघतो.
िमरगळ मा या ितघांकडे पाहात व थच बसन ू राहतो. तरी शेवटी घायकुतीला आलेले
ढोलेकर या याच अंगावर खेकसतात. ‘— ग प काय बसलात? आधी या पोराला ग प
करा!’

ू ाकडून िमळालेली तुटक तुटक मािहती जोडून रं गनाथ मा तर ती ढोलेकरांपुढे

मघा सय
ठे वतात.

‘याचा बाप सोनार आहे . माणस

ू पािहलात तर या या त डावरची माशी उडणार नाही, असं
वाटेल. पण बायको मा कमालीची देखणी–!’

इथे ढोलेकर डोळे बारीक क न आप याकडे पाहत आहे त, हे ल ात येऊन रं गनाथ

मा तर णभर थबकतात. मग साव न घेऊन पुढे बोलतात —

‘ हणजे — सांगायचा मु ा असा क , ती याला शोभणारी न हे . ते हा लहान-सहान

कारणाव न कुरबरू हायची, पण काल हणे सगळं फारच िवकोपाला गेलं. कडा याचं भांडण
झालं. यात सोनाराचा तोल गेला, आिण यानं ितला सुरीनं भोसकलं. िबचारा पोरगा घाब न
गेला! — याला वाटलं, बाप आता आपलाही िखमा करणार! तो जो दडी मा न बसला तो
अडगळी या खोलीतच. बरं — घरातन ू बाहे र पडायची भीती. कारण बाहे र काळोख!
सकाळपयत कसाबसा जीव मुठीत ध न बसला आिण सकाळ झा याबरोबर जो सटकला
घरातनू , तो थेट मा याकडे आला!’

सांगता सांगता संतापाने मा तरांचा आवाज चढतो. केवढे हे भयंकर ौय! त ण देखणी
बायको — ितचा खन ू ! आिण तोही, एकुल या एका पोरा या पुढ्यात!

‘पोर िबचारं इतकं घाब न गेलंय क घरी परत जायला तयार नाही!’ हिकगतीचा शेवट
करीत ते हणतात — ‘कदािचत सबंध ज मात परत जाणार नाही ते बापाकडे !’

ढोलेकर यांना शांत करतात. नेहमी या पोिलसी शांतपणाने हणतात — ‘ठीक ठीक.
याला राह दे स या इथंच आिण तु ही जावा घरी. आ ही करतो सगळी चौकशी – मग गरज
पडली तर बोलावन ू घेऊ तु हाला.’

ढोलेकरां या या रोखठोक बोल याने मा तरांचा थोडा िहरमोड होतो. आ ापयत आपण
इत या आपुलक ने या सग या कारात ल घातलेले असताना, एकूण काराला रं ग चढू
लागतो न लागतो, तो सरळ आप याला यातन ू ‘िडसिमस’ करायचे हणजे काय?

पण सब-इ पे टरसाहे बां या सचू नेपुढे शहाणपण नसते. जड अंत:करणाने सय

ू ाचा िनरोप
घेऊन रं गनाथ मा तर घरी जातात.

ते गे यानंतर ढोलेकर िखशातन ू िसगरे टचे पाक ट काढतात. यातन ू एक िसगरे ट काढून
पाक ट िखशात ठे वन ू देतात. मग िसगरे ट बोटांनी गोल गोल चेपत शांतपणे ित यातील
तंबाखू प क करतात. यांचे हे सोप कार पुरे हो याची वाटच पाहात बसलेला िमरगळ
त परतेने पुढे होऊन िसगरे ट पेटवन
ू देतो, आिण मािचस िखशात टाकतो. हे सगळे चालू
असताना मनात या मनात काही गुंतागुंतीचे िवचार करीत ढोलेकर बारीक नजरे ने सय ू ाकडे
पाहात राहतात. तोही आता रडणे थांबवन ू इकडे -ितकडे पाहात पाय झुलवीत बसलेला असतो.

एकाएक ढोलेकर िमरगळवर खेकसतात –

‘बघत काय बसलात? या सोनारा या घरी जाऊन पयले बॉडी ता यात या.’

‘य सर.’

िमरगळची धावपळ सु होते. चार िशपायांना घेऊन तो जीप काढतो. ढोलेकर िसगरे ट या
धुराकडे पाहात िवचार करीत राहतात. धावाधाव न करता असे व थपणे बु ी वाप न िवचार
करायला यांना फार आवडते. दुदवाने या केसम ये बुि म ा दाखवायला फारसा वावच
नसतो. खन ू झालेला असतो, तो कोणी केला हे प असते आिण डो यांनी पािहलेला
सा ीदारही यां या समोरच बसलेला असतो. यांतन ू तो केवळ सा ीदारच नसन
ू मयताचा
अ यंत जवळचा नातेवाईक — ‘मयत’ श दाला ढोलेकर ठे चाळतात. हणजे झाले ते सगळे
सोप कार सु ! आता ‘बॉडी’ ता यात आली हणजे तर काय?– बघायलाच नको! आणखी
एक कटकटीची केस! आिण ती आणावी कोणी? तर या समोर बसले या रड या काट्याने!

िमरगळ आत येतो. ‘जाऊन आलो साहे ब.’

‘बॉडी ता यात घेतली?’

‘नाही, साहे ब.’

‘नाही?’ ढोलेकर वैतागतात. ‘हा िमरगळ हणजे नुसता अजागळ आहे ! कां नाही?’

‘बॉडी नाहीये, साहे ब. सोनार हणतो — खन

ू झालेलाच नाही!’

‘मग — तुमचं हणणं काय सोनार?’

– ढोलेकर सोनाराला िव ासात घेत यासारखे िवचारतात.

िमरगळ या बोल याव न यांना फारसा काहीच उलगडा झालेला नसतो. वत:च जाऊन
काय ते पाहन यावे असा िवचार क न, शेवटी एकदा ते जागचे हलतात आिण सोनारा या
घरी येऊन ठे पतात.

िदवस चांगलाच वर आलेला. सोनाराने कामाला सु वात केलेली. एका बाजल

ू ा तापलेली
भ ी – आिण सोनार हातात या िचमट्यात एक नग ध न याला आकार दे या या उ ोगात.

इ पे टर ढोलेकर या यासमोर उभे रािहले तरी थोडा वेळ याचा उ ोग चालच

ू राहतो.
मग िचमटा पु हा भ ीशी ने यापवू तो सावकाश वर पाहतो. ‘ब सा –’ हणतो आिण पु हा
काम करीत राहतो. ढोलेकर भ ीतला नग पा यात धर यानंतर होणारा `चुरर’ आवाज ऐकत
बसन
ू राहतात.

जीवाची फारशी लगबग न करता सोनार हातातले काम सावकाशीने बाजल

ू ा ठे वतो.
शांतपणे ढोलेकरांना हणतो, ‘हां, आता बोला —’

ढोलेकरांना पटकन काय बोलावे ते सुचत नाही. मग ते िवचा न टाकतात —

 ‘तुमची बायको कुठं आहे ?’

सोनार आ याने जबडा वासनू यां याकडे पाह लागतो आिण ढोलेकरां या ल ात येते,
क आपला फारसा मािमक न हता. आगे नाही पीछे नाही, आिण एकदम आपले
एखा ाला या या बायकोिवषयी िवचारायचे, हणजे ते थोडे चम का रकच!

‘ हणजे – तुमचं कुटुंब आहे का घरात?’

‘नाही.’ सोनार थंडपणे हणतो, ‘असतं तर चहा टाकायला सांिगतला असता क – पण ती

कालच गेली.’

‘कालच गेली?’

‘हो, माहे री गेली.’

‘कधी?’

‘रा ी.’

‘रा ी एकटीच गेली?’

‘ यात काय झालं? जाते अशी पु कळ वेळा. पाऊण तासावर ितचं गाव. एस. टी.ची बसही
पलीकडे च थांबते — िद याचा खांब हाय ितथं. इथं बसली क आप या घरा या दारात
उतरणार. ितला कशाची हवी सोबत िन िफबत?’

‘अ सं, माहे री गेली आहे !’ ढोलेकर पोिलसी बाबात हणतात. यांनी मु ाम जरी
अिव ासाचा वर लावला असला, तरी मनातन ू यांना, हा माणस
ू सांगतो, ते पटत चालले
आहे . रं गनाथ मा तरांनी वणन के या माणे सोनार एकूण फाटका आहे च. पण या या
बोल यात छ केपंजे आढळत नाहीत. मु य हणजे तो जराही गांगरलेला वाटत नाही. काही
लपवन ू ठे वीत असावा, असेही वाटत नाही. एवढे असले तरी बायको घरात नाही, ही गो
थोडीफार संशया पदच!

‘कुठं शी आहे ितचं माहे र?’

‘साखरगावची ह संपते, ितथं पोव याचा मळा हणन

ू कोणालाही िवचारा.’

‘गरज वाटली तर ितथंही चौकशी क . तुमची काही हरकत नाही ना?’

 ‘माझी हो कसली हरकत?’ काम पु हा सु करीत सोनार हसनू हणतो. ‘गाडी काढणार
असाल तर मीसु ा येतो; पण कशासाठी चाललीय ही सगळी चौकशी?’

‘सोनार, तुमचा मुलगा सय

ू ा कुठाय मािहतेय तु हाला?’

‘असेल कुठं तरी उनाड या करीत. शाळे त जायची वेळ झालीय; पण घरी आलाय का बघा.
िच नाही याचं िशक याकडे . बघीन बघीन आिण घर या धं ाला लावीन झालं!’

‘सोनार, सय
ू ा उनाड या करीत नाहीये. तो आम याकडे येऊन बसलाय. आ ही याला
ठे वन
ू घेतलाय!’

‘अरे कमा – अहो, केलं काय यानं? कुणाचे नारळ-िबरळ तर नाही पाडले?’

‘ यानं काहीच केलं नाही, सोनार. तो सांगतो क तु ही या या आईचा खन

ू केलात!’

‘काय सांगतो?’ कानावर िव ास न बस यासारखे सोनार िवचारतो.

‘तु ही बायकोचा खन ू ा—
ू केलात असं सय य तुमचा मुलगा — सांगतो.

णभर सोनार ग प ग प बसतो. तो ण ढोलेकरांना केवढा तरी लांब वाटतो.

मग सोनार िखसकन् हसतो. आिण हणतो — ‘तसलंच सालं पोर ते. काय पण सांगेल
डो यात येईल ते. बेमालम
ू थापा मारील. रडे ल, ओरडे ल — तुम यासार यानं काय ल
ायचं या याकडे ? एक वाजवा कानाखाली, आिण धाडून ा शाळे ला.’

‘ हणजे? तु हाला काय हणायचंय? सय

ू ा खोटं बोलतो?’

‘अहो, सांिगतलं ना? अित शेमलेस काट आहे ते! शाळा चुकवायला रोज वा ेल ते िनिम
शोधनू काढतं. आज हे –!’

ू ‘चुरर’ आवाज काढू लागतो...

आिण सोनार पु हा भ ीतला नग पा यात घालन

पोलीस ठा यावर परत यानंतर ढोलेकर आपला ठे वणीतला आवाज लावन ू सय ू ाला दम
देतात. माराची धमक देतात. य मार ायची — हणजे िमरगळला मार ायला
सांग याची यांना फार इ छा असते. पण ते पोर आधीच इतके दु काळात या कु यासारखे
िझडिफडीत, क या या अंगाला हात लावायची भीतीच वाटते. हो – फटकन् आचका देऊन
मेलंबेलं तर काय या?
 पण नुस या दम दे याचा फारसा उपयोग होत नाही. सय
ू ा गळा काढून रडतच राहतो.
रडता रडता पु हा सकाळचीच हिकगत तपशीलवार सांगतो. बाप एक िदवस आप यालाही
ठार मारणार आहे , असे हणतो. वर आणखी सांगतो, क या सुरीने जीव घेतला, ती घरातच
िमळे ल. िशवाय आईचा ाण गे यावर ित या ग यातन
ू आबांनी मंगळसू खेचन ू काढले, ते
वर टांगले या िशं यात ठे वलेले आहे —

आता सय ू ाने सगळे इतके तपशीलवार सांिगत यानंतर, तो खोटे बोलतो क सोनार, हे
ढोलेकरांना समजेनासे होते. आपण तरी इतके मख ू कसे? सोनारा या घराची झडती न घेता
नुसता या या श दांवर िव ास कसा ठे वला?

ढोलेकर पु हा िमरगळवर खेकसतात — ‘जा — घराची झडती घेऊन या. न क ितथे

अजनू ही बॉडी सापडे ल — ह यार सापडे ल — कमीतकमी िशं यात ठे वलेलं मंगळसू तरी
सापडे लच!’

िमरगळ पु हा जीप काढतो आिण चार िशपाई घेऊन घाईघाईने बाहे र पडतो.

इकडे मुलगा पोट ध न बसलेला. काय होतेय िवचार यावर रडत रडत सांगतो. ‘भक
ू
लागलीय.’ ढोलेकर समोर या चहावा या पो याला बोलावतात आिण ‘एक पाव भाजी’ची ऑडर
देतात. पो या जातो. णभर िवचार क न ढोलेकर याला पु हा बोलावतात, आिण ऑडर
‘दोन पाव भाजी’ ची करतात.

पाव भाजी येईपयत ढोलेकर दमदाटीचा आवाज बदलन

ू मुलाशी गोडीगुलाबीने बोल याचा
य न करतात.

‘तुला काय आवडतं!’ असे िवचारताच तो सांगतो, ‘चुरमु याचे लाडू.’ ढोलेकर पु हा
चहावा याला बोलावतात आिण एक चुरमु याचा लाडू आणायला सांगतात. पो या ‘हा’ हणन ू
जातो. ढोलेकर ओठाव न जीभ िफरवतात आिण पु हा पो याला बोलावन ू ‘दोन चुरमु याचे
लाडू आण’ असे सांगतात.

पो या खा याचे िज नस घेऊन येतो. ढोलेकर आिण सय ू ा दोघेही मनसो खातात. पण

या गोडीगुलाबी या वाग यातन ू ढोलेकरांनी इतक च नवीन मािहती िमळवलेली असते, क
सोनारा या मुलाला मुरमु याचे लाडू आवडतात!

एवढ्यात झडती यायला पाठवलेले लोक येतात.

िमरगळ घाईघाईने जीपमधन

ू उडी टाकतो. धावतच आत येतो. याचा चेहरा घामाने
थबथबलेला असतो. या या अवताराव न याला न क च काहीतरी सापडले असावेसे वाटते.
 ढोलेकर हातातला चुरमु याचा लाडू अधा टाकून उठतात. िमरगळला अ या वाटेवरच
अडवतात.

‘काय झालं? िमळाली बॉडी?’

‘सबंध घर शोधलं; पण बॉडी िमळाली नाही, साहे ब.’

‘मग सुरी?’

‘हो, सुरी िमळाली.’

ढोलेकर सुटकेचा िन: ास टाकतात.

‘सुरी िमळाली, पण ती व छ धुतलेली; ताट-वाट्यांबरोबर, जाग या जागीच ठे वलेली

होती!’

‘मरो–! आिण ते मंगळसू ? िशं यात ठे वलेलं?’

‘सोनार हणाला, क बायको मंगळसू घालन

ू च माहे री गेली.’

‘तो लाख हणाला — पण तु हाला िशं यात बघायला सांिगतलं होतं ना?’

‘होय साहे ब — पण साहे ब — सोनारा या घरात िशंकंच नाहीये.’

‘काय? िशंकं नाहीये?’

‘नाही साहे ब — याव न हा मुलगा न क च खोटं बोलतोय.’

ढोलेकर मुलाकडे संतापाने पाहतात. तो यांचा अधा रािहलेला चुरमु याचा लाडू शांतपणे
खातोय्.

मुलगा खोटे बोलत असला पािहजे, हे िस कर याचा आणखी एक चांगला माग असतो.

साखरगावला सोनारा या सासुरवाडीला जाऊन याची बायको ितथे सुख प आहे का, ते
पाहाणे.

हा िवचार सुचताच, ढोलेकर वत: या बुि म ेवर भयंकर खषू होऊन जातात.
 ‘िमरगळ — ’ ते ओरडतात. ‘अ सा या अ सा साखरगावला जा. सोनारा या बायको या
घरी. हा मुलगा धडधडीत खोटं बोलतोय, याचा अथ सोनार खरं बोलतोय. याचा अथ याची
बायको माहे री गेलीय. याचा अथ ितथंच काय तो सो मो लागेल. जा – ितला बरोबरच
घेऊन ये असेल तशी.’

‘मंगळसू बहधा ग यातच असेल —’

‘ याचं मह व नाही ती िजवंत भेट यानंतर. आता पळ आधी.’

िमरगळ पु हा पळत सुटतो. जीप काढतो, चार िशपाई घेतो आिण िनघतो. ढोलेकर
सुटकेचा िन: ास टाकतात. हो — आता घटकाभरात सगळा मामला खतम! पण ते नीट
पायिबय सोडून खुच त ऐसपैस बसणार, एवढ्यात िमरगळ पु हा हजर होतो. घाईघाईत
सोनारा या सासुरवाडीचा प ाच यायला तो िवसरलेला. ढोलेकरां या रागाला पारावार राहात
नाही. दातओठ खातच ते प ा समजावन ू सांगतात आिण िमरगळ परत बाहे र पडतो.

आता मा ढोलेकर या पोराची फारशी दयामाया ठे वत नाहीत. ‘भड या, खोटं कां
बोललास?’ असं िवचा न ते या या एक कानिशलात भडकवतात. पोरगा कानावर हात
ध न कळवळत खाली बसतो. याचा कानबीन तर फुटला नसेल ना, अशा भीतीने ढोलेकर
दुसरी मारायला काही धजावत नाहीत. ते नुसता त डाचा प ा चालू ठे वतात —

‘पोलीस हणजे शाळा वाटली होय रे तुला? अरे , य आईबापाब ल खोटं सांगतोस?
तु ं गात जायचंय तुला? सांग — सांग आधी खोटं बोललास क नाही ते? नाही तर परत
आवाज काढीन कानाखाली. मघाची ल ात आहे ना? या या दुपटीनं जोरात. बिहरा होऊन
जाशील – समजलास?’

पोरगा िवल ण भेदरलेला. ‘नको, नको’ हणन

ू तो रडू लागतो.

‘तु या या रड या या नाटकानं फसणार नाही मी. आता खरं ते सांगतोस क नाही?’

ढोलेकर इत या मोठ्याने ओरडतात, क भीतीने पोराची चड्डी जाग या जागी ओली हावी!

‘सांगतो – खरं ते सांगतो. पण मला —’

‘आता काय हवं?’ ढोलेकर गुरकावतात.

दारातच एकजण म याची कणसे घेऊन ती भाजत बसलेला असतो. या याकडे बोट
दाखवनू सयू ा हणतो, ‘ते — ते हवं.’
 हा पोरगा आहे क म करी? ढोलेकर डोळे बारीक क न या याकडे पाहात राहतात.
आप यालासु ा अस या संगात खायला मागायचे सुचले नसते. भलतेच बनेल िदसते हे
काट! बापाने सांिगतले ते अगदी बरोबर! खोटे सांगत असेल तर यात नवल नाही! या
मानाने बाप पु कळच साधा — सरळ!

‘देता ना कणीस?’

‘देतो. पण मग सगळं खरं खरं सांगन

ू टाक. एक श द खोटा बोललास तर बघ —’

मुलगा मान डोलावतो. ढोलेकर समोर जाऊन दोन भाजलेली कणसे घेऊन येतात. मुलगा
चवीने कणीस खाऊ लागतो.

‘सांगतोस ना?’

‘हो — खाऊन तर होऊ दे.’

अखेरीस एकदाचे याचे कणीस खाऊन होते. ढोलेकरांना चावायला थोडा वेळ लागतो.
पण मुलगा त ड पुसन
ू सांगू लागतो.

‘काल रा ी आबांचं आिण आईचं मोठं भांडण झालं. अलीकडे पु कळदा यांची अशी भांडणं
होतात. आई िचडते. आबा घाणेरड्या घाणेरड्या िश या देतात. मी ल ायचं नाही, असं
ठरवतो; पण ते कसं जमणार? थोडं तरी कानावर पडतंच! बोलतात ते सगळं च मला समजत
नाही — पण खपू वाईट वाटतं! रडू येतं!’

िब चारा! ढोलेकरांना गिहव न येते. आईविडलांचे पटेनासे झाले, क िबचा या पोरांचे

असेच हाल! उगाच मारले याला आपण एवढ्या जोराने!

‘कालदेखील असंच भांडण झालं. मला वाटतं, जेवणं झा यावर! आई हणाली — मी

माहे री जाते. आबा हणाले, ‘आता रा ी या वेळेस कुठं जातेस माहे री िन िबहे री? काही जायचं
नाही.’ याव न भांडणाला सु वात झाली. खपू जोरदार िशवीगाळ झाली. शेवटी आई िनघन ू
गेलीच. ‘पु हा ज मात तुमचं त ड पाहणार नाही’ असं हणन ू गेली. तुमचं हणजे, आमचं
दोघांचं. आबांचं आिण माझंसु ा! मी रडायला लागलो. रडतरडत जाऊन ितला ध न
ठे व याचा य न केला. पण ती मला ढकलन ू िनघनू गेली.’

ढोलेकरांना अितशयच वाईट वाटते. ते अध कणीस तोडून सय

ू ाला देतात. नाहीतरी यांना
ते चावतच नसते. सय ू ा ते आनंदाने घेऊन खाऊ लागतो.
 ‘पण मग खोटं कां सांिगतलंस?’ मऊसत
ू आवाजात ते िवचारतात.

‘मला वाटलं, तसं सांिगतलं क तु ही आबांना िश ा कराल. नाहीतरी आबांनी भांडण

केलं, हणनू च आई कायमची माहे री गेली. यांना चांगली िश ा हायला हवी!’

‘असं बोलू नये — ते तुझे वडील आहे त!’

‘मला नकोत वडील! — मला आई हवीऽ’ सय

ू ा गळा काढू लागतो.

‘उगी उगी — मी देणार आहे तुला तुझी आई परत. आिण ितला चांगलं बजावन
ू ठे वणार
आहे , क पु हा कधी आप या बाळाला सोडून गेलीस तर बघ! चांगली िश ा करीन तुला?’

‘नाही नाही, आईला नाही िश ा करायची! आबांना करा हवं तर!’

ढोलेकर मोकळे पणाने हसतात. ‘अरे , कोणालाच नाही करणार िश ा! पण तू आधी शांत
हो पाह. हे घे.’ ते ॉवरमधन
ू एक छोटासा डबा काढतात. यात िच क . िवशेष डो याचे
काम असले, हणजे िवचार करताना चघळायला यांना िच क लागते. एक तुकडा ते
वत: या त डात टाकतात आिण दुसरा सय ू ाला देतात.

‘मला नको िच क !’ तुकडा त डात टाक त सय

ू ा हणतो, ‘मला आई हवीऽऽ तु ही
हणालात ना आई आणन ू देईन हणन ू ? मग ा ना आधी माझी आई!’

ढोलेकरांचे काळीज गलबलते. कशा या दयशू य बायका! पोरे यां यासाठी कासावीस
होतात, आिण या कशा अशा पोरांना टाकून जातात?

‘अरे , आ ा येईल आई, ितला आणायलाच पाठवलं नाही का मी मघाशी? तो िमरगळ

गेलाय — बरोबर घेऊनच येईल —’

ढोलेकरांचे श द त डातच अडकतात.

ू च सांगतो, ‘सोनाराची बायको माहे री गेलेलीच नाही.’

परत आलेला िमरगळ दारातन

‘याचा अथ काय, सोनार?’ ढोलेकर सोनारा या अंगावर कडाडतात.

‘अथ काय सांग,ू साहे ब?’ सोनार ग रबीने बोलतो – ‘मी सांगेन तो अथ आप यालाही
ठाऊक आहे .’

‘ हणजे काय?’
 ‘ हणजे आता तु हीच बघा – शहा या माणसानं बायकां या जातीचा भरं वसा कसा ावा?’

‘काय हणायचंय तुला?’ ढोलेकर ग धळून िवचारतात.

‘साहे ब असं बघा – माहे री जाते हणन

ू एखादी बाई िनघते आिण ती माहे री तर पोचत
नाही — ते हा याचा अथ काय होतो?’

‘आता तु हीच मला उलट अथ िवचारताय?’

‘होय, साहे ब. याचा अथ असा होतो क ती मध यामधे दुस या कुणाकडे तरी गेली.’

‘असं कसं? ितला म येच कुणी पळवलं, िकंवा ितचं काही बरं वाईट झालं असलं तर? ती
आपणहन दुसरीकडे गेली, असं कशाव न हणता तु ही?’

सोनार एकदम फार फार दीनवाणा िदसू लागतो. सकाळचा याचा शांतपणा, ते हसणे, ते
ू लावणे, सारे सारे कुठ या कुठे गेलेले असते. आवाजात कंप येतो.
सारे काही उडवन

‘तु हाला माहीत नाही साहे ब, बायकोला दुसरा नाद लागणं यासारखं नव याचं दुसरं दुदव
नाही.’ सोनार हणतो, ‘अवघड जागी दुखणं – सहन होत नाही आिण लोकांत दाखवता येत
नाही. बायको जाराला भेटायला गेली असं कुठला नवरा आप या त डानं सांगेल? ती माहे री
गेली, असंच तो हणणार!’

‘ हणजे? हणजे तु हाला ठाऊक आहे , ती कुठं गेली ते?’

सोनार काही बोलत नाही. तो उठतो आिण िभंतीला लटकवले या सद या या िखशातली

एक िच ी काढून इ पे टरना दाखवतो.

िच ीवर आद या िदवशीची तारीख असते.

‘आज रा ी बरोबर दहा वाजता. नेहमी या िठकाणी. गोड्या वहाळाजवळ या झाडीत.

येशील ना? वाट बघत आहे . येच — तुझाच रं गनाथ.’

‘ही िच ी तु ही िलिहलीत?’ ढोलेकरांचा तो जरबेचा आवाज ऐकून रं गनाथ मा तरांचा

थरकाप होतो.

‘हो — मी — मीच —’

‘मग सोनाराची बायको कुठं आहे ?’

 ‘म – मला माहीत नाही.’ भीतीने याची बोबडी वळते. नेहमी वाघासारखा वावरणा या
मा तराची आता पार शेळी झालेली असते.

‘नाही कसं? तु हाला भेटायला ती घ न िनघाली भांडण क न.’

‘पण — पण ती आलीच नाही. मी वाट पाहत होतो ितची. वहाळाजवळ. चांगली तासभर
— तासभर वाट पािहली. पण ती —’

‘िमरगळ, बघत काय बसलात?’ ढोलेकर खेकसतात. ‘झडती या या घराची. न क —

न क इथंच सापडे ल मु े माल. शोधा —’

‘हो, साहे ब.’ घाम िटपीत िमरगळ बरोबर या िशपायांना हकूम सोडतो, ‘बघत काय
बसलात? झडती या.’

‘सबंध घर उलथंपालथं करा!’ ढोलेकर िमरगळांना.

‘सबंध घर उलथंपालथं करा!’ िमरगळ िशपायांना.

‘अहो पण — मी खरं च सांगतो. काल रा ी ती इथं आलीच नाही. मला —मला भेटलीच
नाही ती.’ रं गनाथ मा तर काकुळतीला येतात.

‘कानाकोपरा शोधन
ू पाहा.’ ढोलेकर िमरगळला.

‘कानाकोपरा शोधन
ू पाहा.’ िमरगळ िशपायांना.

पण फारसे शोध या या आतच एक घसघशीत पुरावा खु िमरगळ या हाती येतो.

मा तरां या अंथ णाखाली —

मंगळसू !

‘हे — हे कसं आलं इथं?’

‘मला — मला माहीत नाही —’

‘कुणाचं आहे हे ?’

‘मला — माहीत –’
 ढोलेकर खाड्कन मा तरां या थोबाडीत ठे वन
ू देतात. मा तरां या डो यांसमोर काजवे
चमकतात.

‘मा तर तु ही! — आिण हे असले धंदे? ल न झालेलं नाही ना? मग अंथ णात
मंगळसू कसं आलं?’

‘मला — शपथ –’

पु हा दुसरी थोबाडीत. बहधा एखादा दात पडला असावा. रं गनाथ मा तरां या त डातन
ू
र ाचा एक ओघळ खाली गळू लागतो.

आता ते काहीच बोलत नाहीत.

घराची कसनू तपासणी चालली आहे . मा तर ती उघड्या डो यांनी पाहात आहे त. पण या

डो यांत नजर नसावी, असे वाटते.

घरात आणखी काही सापडत नाही.

मग मंडळी घरापाठीमाग या िविहरीशी जातात.

— सं याकाळ पड या या आतच िविहरीतन

ू बाहे र काढला जातो—

ृ देह! पदराने गळा आवळलेला! ग यात ध डा बांधलेला!

सोनारा या बायकोचा मत

‘मला सु वातीलाच संशय आला.’ ढोलेकर िमरगळला बाबात सांगतात — ‘ वत:च

मडर रपोट करायला आला होता बेरड! या ढोलेकराशी गाठ आहे — ठाऊक न हतं
भड याला! असले कैक गु हे गार पािहले आहे त — वत: गु हा क न वत:च रपोट
करायला येणारे !’

‘होय, साहे ब!’

‘िमरगळ — आज ेताची मेिडकल आिण बाक सगळे सोप कार पुरे क न टाका! पहाटे
ेत सोनारा या ता यात ायला हवं!’

‘देतो, साहे ब!’

‘िमरगळ — ते पॅड या इकडे ! वर कळवलीच पािहजे ही केस. बघतो रांडीचे कसे देत
नाहीत या वेळी मोशन!’
 ‘होय, साहे ब! तु हाला इथन
ू मोठ्या ठा यावर पाठवायलाच हवं.’ घाम पुशीत िमरगळ
हणतो.

रा ीचे दहा वाजत आलेले.

‘आबा, काल याच वेळी तु ही आईचा गळा दाबलात नाही?’ सय

ू ा बापाला िवचारतो.

‘ श — हळू बोल.’ सोनार मुलाला दामटतो.

काल याच वेळी... ित याच पदराने ितचा गळा आवळला... ेत सायकलवर बसवन ू
माग या वाटेने िविहरीशी नेले... या वेळी रं गनाथ मा तर वहाळाजवळ ितची वाट पाहात
होता... त बल तासभर...

‘आबा, मा तर आईला िच ् या पाठवन

ू कशाला हो बोलवायचे?’

‘ते नंतर कळे ल बेटा तुला. मोठा झा यावर. एवढं च ल ात ठे व, क ल न झाले या

बाईला, एका पोरा या आईला अशा िच ् या िलिहणं, फार वाईट असतं.’

‘आबा, मा तर फाशी जातील का हो? पोलीसलोक हणत होते.’

‘जाईल बहतेक — तू सकाळी मंगळसू नेऊन टाकलंस ना या अंथ णाखालीच?

याचाच फास बसणार बहतेक याला!’

‘आबा — मा तर फाशी गेले क शाळा बंद राहील ना?’

‘हो बेटा — शाळा बंद राहील!’ मुलाला जवळ घेत सोनार हणतो, ‘काय बाक फ लास
नाटक केलंयस आज!’

‘मग? तु ही कबल
ू केलं होतंत ना, क बंुदीचे लाडू देईन — आणलेत?’

‘हो तर — !’

ू आणलेले बुंदीचे लाडू सोनार मुला या समोर

सं याकाळी लपतछपत जाऊन हॉटेलातन
ठे वतो. एक आप याही त डात घालतो.

एवढ्यात दार वाजतं.

सय
ू ा दार उघडतो.
 बाहे र ढोलेकर आिण िमरगळ उभे. सोनारा या सां वनासाठी आलेले. िबचा यावर केवढा हा
घाला! — बायको मेलेली सापडणे, आिण तीही दुस या या िविहरीत? ेत पाहन बापडा डोके
आपटून घेत होता!

आता काय अव था असेल याची?

‘काय करताहे त, बाबा?’ ढोलेकर आ थेने िवचारतात.

‘बंुदीचे लाडू खात बसलेत.’ सय

ू ा ामािणकपणे सांगतो.

‘बंुदीचे लाडू?’ िमरगळ चमकून िवचारतो, ‘ितकडे बायकोचं ेत पडलंय आिण इकडे हे
बुंदीचे लाडू खाताहे त?’

‘ या याकडे काय ल देतोस?’ ढोलेकर िमरगळला चापतात, ‘एक तरी गो खरी

सांगतो का तो? वा ेल ते रचन
ू सांगायची सवयच लागलीये याला!’
६. हार
रािगणी या मरणानंतर चारही भाऊ या वेळी थमच एक भेटत होते.

खरे तर ती वारली ते हाच चौघांनी हजर राहायचे; पण काही ना काही कारणांनी ते जमले
नाही. ता या आिण माधव होते चांदवलीला. बाळची िफरतीची नोकरी; यामुळे तो असाच
कुठे तरी लांब या गावी होता. एकटा जनादनच काय तो या वेळेस मुंबईत होता. तोच तेवढा
ित या अं यया ेला जाऊ शकला. मोठ्या वया या माणसाला शोभणार नाही, अशा आवेगाने
तो आप या बिहणीसाठी ढसढसन ू रडलादेखील.

तसा सग याच भावांचा रािगणीवर लोभ होता. नाही असे नाही. एक तर ती धाकटी.
हणजे सवात धाकटी न हे . सवात धाकटा बाळ, रािगणी या याहन मोठी. आई-आ पा होते
ते हा ते ितला तीन मुल यांवरची ‘ितखळी’ मुलगी हणत. पण हणन ू च क काय, यांचा
ित यावर अतोनात जीव! बाळ सग यांत धाकटा. पण तेवढी माया या यादेखील वाट्याला
आली नाही.

मा रािगणीची अपवू ाई वाट याचे कारण तेवढे च न हते. काही माणसे मळू चीच नशीबवान
असतात. निशबा या जोरावर ती पाहतापाहता अशी सरसर उं च जाऊन बसतात, क इतरांनी
नुसते पाहात राहावे. दुस या कुणाची यां याशी तुलनादेखील करता न आ यामुळे ‘ यांचं
काय बुवा...’ असे हणावे. रािगणी या अशा नशीबवान माणसांपक ै होती. वया या सतरा या-
अठरा या वषापयत ती नाचन ू -बागडून, फारसे म न करता, कधी आजारीिबजारी न पडता
मॅि कपयत िशकली. लगेच या मे मिह यात कुणा या तरी ल नकायाला गेलेली असताना ती
मुंबई या मुजुमदारां या नजरे ला पडली. यांनी ितला आप या मुलासाठी मागणी घातली.
मुजुमदारांची दोन मोठी औषधांची दुकाने होती आिण इतर लहानसहान उ ोग होतेच. या
काळात यांची लाख - दोन लाखांची इ टेट होती. रािगणी ल नाची झाली आहे हे कुणाला
समजाय या आत ित या ल नाचा बार उडाला. ित या सो यासारखा निशबाने पुढेही ितची
साथ सोडली नाही. ल नात नवरा बी. ए सी होता. तो एमे सी होऊन, डॉ टर होऊन परदेशी
जाऊन आला. कुठ याशा मोठ्या कंपनीत याला सग यां या डो यावरची, ल पगाराची
जागा िमळाली. सुनेचा पायगुण हणन ू सासरा ित या कौतुकात अिधकच बुडून गेला.

यामुळे रािगणी या माहे री ितची अपवू ाई वाढली, तर यात नवल न हते. पंिडतांचे घराणे
तसे जुने; पण आता फ पोकळ वासे िश लक रािहले होते. थोडाफार जमीनजुमला होता,
तेवढ्यावर बापजा ांनी बसन ू खा ले. यामुळे नंतर या काळात तोही कमी झाला. मुले
वाढली ती ग रबीतच; पण हाती य पैसा नसला, तरी पंिडतां या घराला चांदवलीत मान
होता. यामुळे सणवार थाटाने करावे लागत, जेवणाची पाने उठवावी लागत, सारे काही
इतमामाने करावे लागे. पोकळ वाशां या घरावर अिधकच बोजा पडे . यातन ू मुले मोठी
होताहे त, न होताहे त, तो मुलांचे वडील गेले. रडूनरडून आईने डोळे खराब क न घेतले. ते
इतके क हळूहळू ते पारच अधू झाले.

हा वेळपयत घर या जमीनजुम याकडे ता या पाह लागला होता. ता या या नंतरचा

माधव. याची अ यासात गती न हती. तो चांदवलीत राहन ता यालाच मदत क लागला;
पण येणा या उ प नावर दोघांचे भागणे कठीण आहे , हे ल ात येताच याने गावात
िकराणामालाचे दुकान काढले. सार वताने – आिण याहन पंिडतां या मुलाने िकराणामालाचे
दुकान काढावे, हे गावाला पट यासारखे न हते. पण हळूहळू सवानीच ते पटवनू घेतले.

धाकटा बाळ जरा हषार िनघाला. धडपड क न तो िशकला आिण ब यापैक नोकरीला
लागला. राहता रािहला जनादन. याचे मा कुठे च ब तान बसले नाही. तो चार मिहने गावी
राही, चार मिहने मुंबईत, तर चार मिहने आणखी कुठे . दर वेळेस याचा आधीचा उ ोग
अंगाशी आलेला असे; आिण याने शंभर ट के गॅरंटीवाली नवीन क पना काढलेली असे. मा
या नवीन क पनेसाठी हवे असलेले भांडवल देणारे माणस ू याला अ ाप भेटलेले नसे. धंदा न
करता नोकरी करावी, तर याला फालतू नोकरी नको असे, आिण ब यापैक नोकरी कुणी
िदली, तर याचे ितकडे पटत नसे. यामुळे अजन ू तो धड मागालाच लागलेला न हता. याचे
िखसे नेहेमी रकामे असायचे. आिण या याकडून दहा पये घे, या याकडून वीस पये घे,
असे याचे एकसारखे चालू असायचे.

घरातील प रि थती अशी अस यामुळे रािगणी या ल ाधीश सास याचे आिण मह वाकां ी
नव याचे सवानाच िवशेष कौतुक वाटणे साहिजक होते. यातन ू रािगणी वषातनू एखाद्वेळी
आली तर यायची. सासर या यापातन ू डोके बाहे र काढून चांदवलीला येणे ितला भलतेच
कठीण होते. आिण ित या भावांचे वत:चेच बड ू ि थर न हते, ितथे ते ितला कुठे जाऊन
भेटणार? ता याचे आिण माधवचे तसे ठीक होते; पण चांदवलीहन उठून मुंबईला जाणे हणजे
काही बुधवार या बाजाराला जा यासारखे न हते, क आपले पायी चालतच गेले आिण येताना
ऊन असले तरच बसने आले. मुंबईला जायचे हणजे वासाचा खच, भाचरं डांसाठी खरे दी,
बिहणीसाठी भेट — एकूण खच या वेळीसु ा प नास-साठ या घरात जाणारा. कुठून
आणायचे एवढे पैसे? ते हा जाणेयेणे फारसे न हतेच. आई होती तोवर ती अधुनमधन ू
हणायची, ‘अरे , या रािगणीला एक काड टाका रे . खुशाली िवचारा ितची.’ माधव हणायचा,
‘ती मजेत आहे ग! ितची नको तू काळजी क . ती ितकडे गाड्या उडव येय. पंचाईत आहे ती
आमचीच!’

मग रािगणीच वषा-दोन वषातनू एखाद्वेळी गणपतीला माहे री यायची. सग या भावांसाठी

न िवसरता कापड-चोपड आणायची. आईसाठी लुगडे आणायची. भावां या मुलांसाठी काही ना
काही खेळणी, व तू आणायची. रािगणी आली क मग सगळे खषू होऊन जात. वरवर मा
हणत; ‘अग, कशाला आणतेस एवढं ? तू आलीस क यातच आ हाला समाधान आहे हो.’
 ही झाली वीस-पंचवीस वषापवू ची गो ; पण पुढेही यात फारसा फरक पडला नाही.
ै जनादनिशवाय दुसरे कुणीच न हते.
यामुळे रािगणी गेली ते हाही ित याजवळ भावांपक
रािगणी प नाशीतच गेली. ित या भा यवान आयु याला िकंिचत न साजणारी अशी ही एकच
गो झाली. अगदी त णपणात जरी ती गेली नाही, तरी ज ख हातारी होईपयत जगलीही
नाही. पिहले नातवंड पाहते न पाहते तोच, बायकां या ओसर या वयात या आजाराचे िनिम
होऊन ितने राम हटला. घराचे उ रो र वाढणारे वैभव ितला जरी अधवटच पाहता आले, तरी
ितने पािहले–भोगले तेही काही कमी न हते. ित या मर याचे यामुळे ित या भावांना फार
मोठे दु:ख झाले नाही. एकटा जनादनच काय तो हळहळला.

यानंतर या गणपतीला सगळे भेटले, ते रािगणी गे यानंतर थमच. सगळे आता मध या

वयातले होते. सग यांचेच गोतावळे वाढलेले होते. मुलेदेखील एकेकाची चांगली मोठी झाली
होती. ता या आिण माधव तर आजोबा झाले होते. जनादनची गो मा वेगळी होती. याने
ल न खपू च उिशरा केले होते; आिण याला एक मुलगा होता, तो नुकता शाळा संपवन ू
कॉलेजात गेला होता. गे या वीस वषात जनादन या सांपि क ि थतीत मा फारच मोठा
फरक पडला होता. वीस वषापवू तो जो कुठे च ि थर होत न हता, तो आता नुसता अ नाला
लागला न हता, तर एक बडी आसामी होऊन बसला होता. वीस वषापवू नुक याच येऊ
लागले या नायलॉन या धा यांमधे याने पैसा गुंतवला होता आिण नायलॉनचे मह व जसजसे
वाढत गेले, तसतशी या या गंुतवणुक ची दामदु पट होत गेली होती. आता याचे मंुबईत
दोन बंगले होते. एक गाडी िन एक जीप होती. याची मळ ू ची फाटक त येत आता चांगली
आडवी झाली होती. रािगणी या ीमंतीिवषयी जसा एक आदरिमि त हे वा पवू सवाना वाटत
असे, तसा तो आता जनादनिवषयी वाटू लागला होता; आिण रािगणीचे कौतुक यापुढे थोडे से
पुस यासारखे झाले होते. रािगणी गे यानंतर या गणपतीला तो जे हा चांदवलीला आला,
ते हा या यासारखी मातबर आसामी वेळात वेळ काढून हजर रािह याब ल सग यांना ध य
वाटले.

पंिडतां या घरातला गणपती हणजे मोठे थ होते. घरात सुब ा फारशी न हती, तरीही
पाच िदवस याचे सारे काही सा संगीत हावे लागे. रा ी या आरतीला शंभरे क माणस ू जमे.
गणपतीवर सग या कुटुंबाची नुसती ाच न हती, तर सग यांना याचा एक कारचा
दरारा होता. याचे कारण वेगळे होते. पंिडतां या देवघरात यां या घरा याचा रावळे र होता.
या रावळे राचीच मुळात सग यांना भलती जरब होती. दररोज सं याकाळी रावळे राजवळ
िदवा लावावाच लागे. िदवा लाव यासाठी घरात कुणाला तरी राहावेच लागे. घर अिजबात बंद
क न चालत नसे. या काळात आजुबाजल ू ा होते तेवढे सोवळे ओवळे पंिडतां याही घरात
होतेच; पण देवघरात हे जा त होते. चुकून हणे एकदा पाळी या बाईने तेथे पाय ठे वला, तर
सबंध घर एका िदवसात लाल मुं यांनी भ न गेले. एके िदवशी देवघरात िदवा लावायचा
रािहला, ते हा हणे देवघरातन
ू नाग िनघाला! नंतर गावात या देवळात जे हा देवाला गा हाणे
घातले, आिण नाक घासन ू ‘चुकलो’ हटले, ते हा कुठे घराचा धोका टळला!
 मळू या देवाचे इतके थ अस यामुळे गणेश चतुथ ला गणपतीची ाण ित ा झाली, क
पंिडतां या देवघराला असामा य मह व येई. पाच िदवस आप या वाग यात कुठे चक ू होऊ
नये, यासाठी येकजण डो यांत तेल घालन ू जपू लागे. पोराटोरांना देवघरात एकटे जा याची
बंदी केली जाई. बाहे न येणारे माणस
ू आंघोळ के यािशवाय देवघरात जाईनासे होई.

यंदा गणपतीला जमले या सग यांनी रािगणीची फार आठवण काढली. ितला गे याला
पुरते सहा मिहनेदेखील झाले न हते. यामुळे कुठलाही िवषय पु हापु हा ित यावर येत होता.
या िदवशी असेच झाले. रा ीची वेळ होती. मुलेबाळे िदवसभर दंगाम ती क न झोपी गेली
होती. बायकामंडळी वयंपाकघरात आिण माग या दारी आवरासावर कर यात म न होती.
पाडीवर त ण पोरांचा प यांचा डाव पडला होता. गणपतीपुढे दोन मोठ्या समया जळत हो या.
रावळे रापुढे विहवाटीचा िदवा िमणिमणत होता. अशा वेळी चौघे भाऊ अंगणात येऊन बसले.
एक जाजम अंथरले आिण पानांचा डबा मधे ठे वला. बाळ पान खात नसे. याने िसगारे ट
िशलगावली. ता याचे पाठीचे दुखणे मधुनमधन ू उपटायचे, तसेच ते आ ाही उपटले होते. एक
पातळशी उशी पाठीशी घेऊन तो मोठ्या पाठी या खुच त बसला.

ग पामधन ू अथातच गो ी िनघा या रािगणी या. रािगणी गेली, यामुळे ित या घराचे,

मुलांचे िकती नुकसान झाले या या, रािगणी या वभावा या, रािगणी या वाग या या.

यातन
ू च िवषय िनघाला तो बरो बर वीस वषापवू या गणेश चतुथ चा.

शेवट या ावणी सोमवारीच रािगणी माहे री आली. सोबतीला ितचा नवरा होता. नव याला
रािगणीचे इतके कौतुक, क पंधरा िदवस ितला माहे री पाठवायचे हणजेदेखील या या
िजवावर येई. रािगणीने वत:च हे सांिगतले, ते हा ता या या बायकोने माधव या बायकोकडे
पािहले आिण दोघी त डावर पदर ध न खुसुखुसू हस या. माधवची बायको हणाली,
‘रािगणीताई, जावईबापंन
ू ा हणावं, आ यासारखे राहा चार िदवस.’

मग सग यांनीच जावईबापंन ू ा आ ह केला. जावयांनी चार नाही – पण दोन िदवस

ू केले, ते हा सग यांना कृताथ झा यासारखे वाटले.
राहा याचे कबल

यानंतर रािगणी आिण ितचा नवरा यांचे कौतुक कर याची चढाओढच सु झाली.
सकाळी उठ याबरोबर पिह या वाफेचा चहा ता याची बायको माडीवर पोहोचवायची; तर नऊ
वाजता लोणकढ्या तुपाचा िशरा क न माधवची बायको दोघांना हाक मारायची. सा या
गावात या िवि पणा या गो ी सांगनू बाळ रािगणीला हसवायचा आिण सं याकाळी ता या
पो पणे ितला ित या संसारात या घडामोडी िवचारायचा.

याला अपवाद होता तो एकट्या जनादनचा. ही सगळी माणसे रािगणी या मागे नाचताहे त
ती ित या पैशासाठी, या िवचाराने याचा म तकशळ
ू उठायचा. स या याची अितशय
ओढग तीची ि थती होती; आिण िखशात हटले तर सगळे िमळून दहा पयेसु ा न हते.
एक नवीन योजना या या डो यात धुमसत होती.

गे या मिह यात तो मंुबईला गेला असताना या या एका िम ाने नायलॉनचे िप लू

या या डो यात सोडले होते. मनात येई; नायलॉनसार या वाढ या धं ात एकदा जम
बसवला, क नोक या क न चारचार आणे वाचवीत संसार करणा या या ु िकड्यांना
आपली लायक चांगली समजेल! मग हे सगळे लोक आता रािगणी या भजनी लागले आहे त,
तसे आप याही मागे लागतील! पण स या तरी नुसते दातओठ चावत बस याखेरीज दुसरा
काही इलाज न हता. कारण भांडवलाचा अजनू ही सुटलेला न हता. तो सुटेपयत
सग यांची हे टाळणी अशीच ऐकून यावी लागणार होती.

ता याचा वडीलक चा उपदेश ऐकून यावा लागणार होता. मं -तं , साध,ू बुवा यांचे वेड
असले या माधवने उपाय हणन ू िदलेले खुळचट गंडेदोरे बांधावे लागणार होते. या या
बायकोने हटले या, ‘भावजी, चला जेवायला’ या श दांमधे काही खोच असेल का या
िवचाराने जीव हैराण होणार होता; आिण पानावर बस यानंतर, आपण मेहेरबानीचे खात
आहोत, या टोचणीने घास घशाखाली उतरणार न हता.

आिण ही आपली ीमंत बहीण – कत ृ व काय िहचे, तर एकदा नटूनथटून ल नाला

जाऊन या मुजुमदारा या नजरे ला पडली, एवढे च. नटली तीसु ा घरात िपढीजाद चालत
आलेला पंचवीस तो यांचा हार आिण आई या बांगड्या हे दािगने अंगावर चढवनू . हणजे
वत:चे काही नाही. आिण आता िह या ीमंतीला िदपन
ू या भावां या कजाग बायका
रे शमासार या नरम झा या आहे त! िशरे करताहे त आिण िवडे लावताहे त! जगात साला
पैशािशवाय दुसरं काही नाही! आप याला कुठं दोन-पाच हजार भांडवल िमळालं तर दाखवू
एकेकाला!... असा जनादन या िजवाचा संताप संताप होत होता. भावांवर, यां या बायकांवर
आिण रािगणीवर- देखील तो वैतागला होता.

रािगणीने आप या परीने गोड बोलन ू याची चौकशी केली; नाही असे नाही, पण याने
ितला झटकून तोडूनच टाकले. हो, हवाय कशाला नसता मानभावीपणा आिण गोड बोल याचे
नाटक? िहचा नवरा आप या प ात आपली काय िकंमत करीत असेल, ते उघडच आहे .
कालच आपण चो न ऐकले. ता या िमशीत या िमशीत बोलत जावईबापंन ू ा हणत होता,
‘आता काळजी काय ती जनादनची! जावईबाप,ू बघा तुम याकडे या याजोगती नोकरी.’
जावईबापू ‘हो’स ‘हो’ करीत होते. पण जनादन या जोगती नोकरी हणजे काय? िशपायाची
नाही तर कारकुनाची! अरे , हा जनादन बिहणीकडे अस या हल या नोक यांवर राबायला
नाही ज मलेला! भांडवल िमळू ा, मग दाखवतो या ता याला! मोठा वत:कडे वडीलक
घेतो. अवघा पाचच वषानी तर मोठा मा यापे ा; आिण याची लायक काय, तर घरात पिहला
ज मला, हीच! नाही तर बाहे र याला कोण कु ं िवचारणार होतं? पण पिहला ज मला हणन ू
याला विडलांचा जमीनजुमला! पिहला ज मला हणन
ू या या बायकोला आईचा पंचवीस
तो यांचा हार!

—आिण ह रतािलके या सं याकाळी एकाएक ता या या बायकोचा आ ोश ऐकू आला.

सगळीकडून माणसे जमली. ता या या बायको या पुढ्यात उघडी ंक पडली होती. ित यातला
दािग यांचा डबा उघडून ितने मांडीवर घेतला होता आिण ती मोठमोठ्याने कपाळ बडवन
ू रडत
होती.

माधव या बायकोने ितला पु हापु हा ‘काय झालं’ िवचारले. जमलेली सगळी मंडळी
एकमेकांत तककुतक क लागली. थम ता या या बायकोला श दच फुटेना. पण मग ितने
हंबरडा फोडला : ‘माझो पंचवीस तो यांचे हार खंय् सांडवले गो!’

ितचे सां वन कसे करावे तेच मंडळ ना कळे ना. मु य हणजे ता या या बायकोबरोबर
माधवची बायकोदेखील हंदके देऊनदेऊन रडू लागली. रािगणीने दोघ ची कशीबशी समजन ू
काढायला सु वात केली. पण ितला या आटोपेनात. ता या बाहे र गेला होता. माधवने आवाज
चढवन ू यांना ग प बसायला सांिगत याबरोबर यांचे हंदके थांबले; पण या मुसमुसत
रािह या. हार गेलाच, असे प के ध न चालन ू , ता याची बायको गेले या माणसाचे करावे
तसे या हाराचे गुणवणन क लागली.

रािगणी हणाली, ‘असं बोलत राहन काय होणार, विहनी? कुठं गेला अस याची श यता
ू ा. मला वाटतं, घरात या घरातच असेल.’
आहे ते सांगा, ितथं शोधय

‘नाय गो घरात या घरात.’ ता याची बायको डोळे गरगरा िफरवीत हणाली, ‘घराबाहे र
गेलो असतलो तो! ए हाना मोडीतदेखील िनघालो असतलो!’ आिण पु हा हंदके देऊ लागली.

रािगणीने ित या बोल याकडे दुल केले. ती आिण माधव हार कुठे गेला असेल याचा
िवचार क लागली. आता हार हणजे काय लहानशी अंगठी आहे क सुंकले, क आपले
कुठे तरी पडले हणावे? बरे , हार अंगावरचा न हे . कुलपू बंद ंकेतला आिण दािग यां या
ड यातला. ड यातले बाक चे सगळे दािगने जागेवर; आिण ंकेचे कुलपू तोडून
उघड यासारखे. ते हा हार काही हरवलेला नाही, कुणीतरी चो नच घेतला असणार, हे उघड
झाले. कधी घेतला असेल कोण जाणे. उ ा चतुथ ला ग यात घालायचा, यासाठी ता याची
बायको डबा उघडायला गेली, हणन ू आज तरी कळले. नाहीतर कसे कळणार होते?

‘मला वाटतं कालपासन

ू कोणकोण आलं....’ इतका वेळ बाजल
ू ा ग प उभा असलेला
जनादन सांगू लागला.

‘तू ग प बैस हां! आमका ठाऊक आसा कोणी घेतलो हार ते.’ माधव या या अंगावर
वसकन् ओरडला.

जनादन मग गुपचपू बाहे र िनघन

ू गेला.

या या जा या आकृतीकडे रािगणी पहात रािहली. मग ितने माधवकडे नजर वळवली.

आपले बोलणे ितला चले नसावे, या शंकेने माधव समथन क लागला, ‘अगो रािगणी,
तुका ठाऊक नाय याचे ताप. सरळ वागणुक चो आसा हो? नाना धंदे याचे. काय वा ेल ते
क क जाइत! तेका वाटत असात क आपण काय पण धम ू शाण क न मोकळे रव,ू तर या
बाक नाय होऊचा. आ ही काय बो यान् दूध नाय िपणव. पदरात घालनू देऊ याची करणी
ते हाच व थ बसतलांव्! हां! आम या मागे रावळे र आसा!’

माधव जे हा असे बरे च काही बडबडत रािहला, ते हा रािगणी या ल ात आले क

माधवचा देवावर, मं ातं ावर बराच भरं वसा आहे . आिण याच मागाने तो गेलेला हार परत
िमळवणार! तरीदेखील माधव या बायकोला आिण घरात या मुलाबाळांना मदतीला घेऊन ितने
सारे घर िवंच न काढले. ता या या बायकोचा आ ोश ऐकून आजुबाजू या बायका जम याच
हो या. ती पु हा पु हा न या उमा याने रडून यांना तेचतेच सांगत होती. बायका आपापले
तक सांगत हो या.

आत या काळो या बाळं ितणी या खोलीत ह ली आईची खाट असे. ितचे वय बरे च

झा यामुळे ित याने हालचाल फारशी होतच नसे. यातनू आता ितची ी जवळजवळ
िनकामीच झाली होती. यामुळे ती काळोखात पडून राही इतकेच. हार गे याचे ितला कुणी
तरी सांिगतले. यावर ती काहीतरी पुटपुटली आिण कुशीवर वळून देवाचे नाव घेऊ लागली.

रा ी ता या वसुलीहन परत आ यानंतर पु हा एकदा या या बायकोने रडून ओरडून

ग धळ घातला. पु हा एकदा माधवने आवाज चढवन ू ‘चोराचे पा रप य के यािशवाय राहणार
नाही.’ असे जाहीर केले. बाळ या सग या काराला वैतागला होता. तो याला याला ग प
कर याचा य न करीत होता. पण कुणीच याला दाद देत न हते. जनादन के हा तरी
बाहे न येऊन चपू चाप बसन ू रािहला होता. ता यानी याला सरळच िवचारले, ‘तू घेतलंस रे
ू टाक हां!’
हार? खरांखुरां सांगन

जनादन िचडला. संतापाने याचे ओठ थरथ लागले, ‘मी गरीब हणन ू मा यावर वा ेल
तो आळ घेता?’ तो िचडून ओरडला, ‘मी काय चोर आसंय् तुमचे हार घेऊक?’

‘मग? उचलतंस देवावरचां फुल? होऊन जाऊ दे.’ माधव या या अंगावर खेकसला.

‘हो, हो! मी काय िभतंय् क काय? उचलन

ू दाखवीन फुल तरच नावाचे जनादन!’
जनादन या अंगातही आता देवचार संचारला होता.

‘उगाच वा ेल या क क तयार होऊ नकोस. रावळे रावरचां फुल हणजे म करी नाय,
समजलंस? िनवश जातलो खोट्या उचलणा याचे.’

‘होऊं दे िनवश! कर नाय् याका डर कशाची?’ ह ाला पेटून जनादन बोलला.

रािगणीने मधे पडून यांची हमरीतुमरी सोडव याचा खपू य न केला; पण ितचे काही
चालले नाही. माधवने जनादनला तसेच खेचन ू देवघरात नेले. बाळ ‘जाऊ दे, जाऊ दे’ सांगत
होता. तरीदेखील माधवने जनादनला देवावरचे फुल उचलायला लावले. ‘देवा बाबा रावळे रा,
खोटो आळ घेतंहत. तुकाच रे बाबा डोळे . या हाराक हातदेखील लाउक नाय.’ असे हणन ू
याने फुल उचलले.

ता या आिण माधव या दोघांचाही पारा या काराने थोडा खाली आला. पण यांचे पुरते
समाधान मा झाले नाही. या रा ी हरतािलकेमुळे बायकामंडळ ना उपासच होता. माधव या
बायकोने सग यांना ताकभात आिण पापडाचे जेवण वाढले. कुणाचेच जेवणात ल न हते.
जनादन तर पानावरदेखील बसला नाही. रागाने लाल झालेला चेहरा घेऊन तो एका
कोप यात धुमसत बसला होता. पाटावर बस यानंतरही ता या आिण माधव यांची बडबड
खाल या आवाजात चालच ू रािहली. रा ी बारा वाजेपयत सगळे याच िवषयावर बोलत होते.
बाळ पु हा पु हा ‘आता झोपा, आता झोपा’ असे सांगत होता. हा तमाशा बघ या या आत
रािगणीचा नवरा मुंबईला परत गेला, हीच तेवढी याला समाधानाची गो वाटत होती. नाही
तर पंिडतांची अ ू मुंबई या वेशीवर टांगली जायला उशीर न हता.

ू घातली, ‘तू िबलकूल काळजी क

माधवने झोप यापवू ता या या बायकोची समजन
नको गे. आपले रावळे र आसातोवर आपणाक िभऊचा अगदी कारण नाय. उ ा गणपती या
आरती या वेळेस बघत रव — कसो चम कार घडतलो ते! चोर आप याआप चोरी कबल ू
करतलो का नाय बघ! रावळे राचो परा मच आसा तसो. यातन ू उ ा येतले गणपती!
हणजे बघाकच नुको हां!’

दुस या िदवशी वाजत-गाजत गणपती आला आिण आद या िदवशी घरावर पडलेले

काळजीचे सावट थोडे उचल यासारखे वाटले. वदम पटरा या दुकानापासन ू झांज-ताशा या
गजरात मत ू िनघाली, ती तासाभराने घरी आली. मठू भर मोठी माणसे आिण िच कार पोरे टोरे
यांनी आरडून-ओरडून मत ू ची या गाजवली. भटजी तयारच होते. ची ित ापना करताना
यांनी रावळे रासकट सग या देवांना घरावरचे संकट दूर कर याचे गा हाणे घातले. हार
गे याचे यां याही कानावर गेलेच होते. आिण माधव अधुनमधन ू ‘आज बगतलंय चोर कसो
िनसटता ते. देवा या नजरे तन
ू काय सुटूचा नाय’ अशा गजना करीतच होता.
 पण सकाळ या आरतीला जनादन घरातच न हता. कोणीतरी याला चन ू कर यासाठी
नारळ पाडून आणायला पाठवले, ितकडे च याला उशीर झाला. याची वाट पाहनपाहन थोड्या
उिशराने आरती सु केली; पण आरती संपली तरी याचा प ाच न हता. माधव जळफळत
रािहला. नारळ काढायला याला पाठवणा या या नावाने याने िशमगा केला. कोठीत काढून
ठे वलेले नारळ नेमके आ ाच संपले कसे, हणन
ू तो बायकोवर कातावला. ‘आता कसो
ू घेतलो! अरे ,
िभऊन दडताहा! काल मारे फुल काढ यान् देवावरचा! रावळे र बघन
गणपतीपुढे काय म करी आसा?’ — असे वत:शीच बडबडत रािहला.

सं याकाळी बाहे रची पाहणेमंडळी घरात असतानाच याने सग यांना बजावले, ‘रा ी
आरतीक माका घरची सगळी माणसां हवीत हां! सांगन ू ठे वतंय. नायतर पळशात् गुपचपू
सकाळसारखी. देवाक चालच ू ा नाय िबलकुल. आधी पाप कर यापवू िवचार क चो. मग
पळान् फायदो काय?’

हे सगळे आप यासाठी आहे , हे जनादनला कळत होते; पण माणस ू गरीब झाला क

याची अ ू सुरि त नसते, हे ही याला माहीत होते. याने उ र िदले नाही. दात-ओठ खात
तो सादाची तयारी करीत रािहला. माधवचे बोलणे न ऐक यासारखे करीत. रा ी या
आरतीला तो हजर राहणारच होता. याने कुठे कशाला नाही हटले होते? आज पळपुटेपणा
करायचा असता, तर काल याने देवावरचे फुल उचलले असते का?

रा ी आरतीला माणसांची रीघ लागली. पंिडतांचा गणपती हणजे मोठे जा व य दैवत

आहे , असे सग या गावाचे मत होते. वषभर न िफरकणारे लोकसु ा नेमके गणपती या
िदवशी येऊन साद घेऊन जायचे. या िदवशी पंिडतांकडे कुणालाच बंदी नसायची. कुणी
हलके नसायचे क दिळ ी नसायचे. बा येमंडळी सं याकाळी येऊन जायची. यांना श य
असेल तेवढी आरतीला थांबायची. पोरे बाळे जमलेली असायचीच; पण बायकादेखील आप या
घर या गणपती या कामामधन ू वेळ काढून येऊन दशन घेऊन जाय या.

यंदा या वष बाळने मुंबईहन लुकलुकणारे रं गीत ब ब्सचे तोरण आणले होते. समोरची
आरास रािगणीने आद या िदवशी दुपारभर खपन ू केली होती. आरतीत ठे वायला शोभे या
व तदू ेखील ती मुंबईहन घेऊन आली होती. एवढा गाव लोटणार आिण आप या ग यातला
हार मा जागेवर नाही, या क पनेने ता या या बायकोला पु हापु हा रडू फुटत होते, आिण
ता या ित या अंगावर खेकसत होता, ‘भल या वेळी रडान् अविच ह क नको हा! सांगान
ठे वतंय.’ क लगेच माधव येऊन ितची समजन ू घालायचा, ‘जरा दम धर, विहनी. खंय नाय
जाउं चो तुझो हार. आज आरतीत बघ काय गंमत जाता ते. आज देव चोराक अ चक ू
पकडतलो. गा हाणा घातले या आसां. काळोिठ कर पडता क नाय बघ चोर!’

बाळला माधवचे हे कार थान आवडलेले न हते. तो माधवला हणाला, ‘जनादनान् घेतलो
आसात् हार, तर लोकांसमोर शोभा नाय जातली? ा घरातला भांडण च हाट्यावर िक
याक्-येऊक हयां? मी सांगतंय जनादनाक, क तू काय आरतीक हजर रा ह नकोस.’
तसा माधव िचडून हणाला, ‘तू न ती शाणप ी क नकोस हां. कॉलेज िशकलंस हणजे
मोठी िशंगा फुटली, तां आसा ठाऊक. जनादनाक आरतीक येऊकच हयां. अरे क चा तसा
भ चा. आिण पंचवीस तो यांचो हार तो. यातन
ू घरा याचो. चार िपढ्यांचो. येदा नखुरडा
आसा ता, क सोडून देऊचा चोराक?’

हाराची गो नाही हटले तरी गावात सगळीकडे पसरली होती. आज या गणपती या

आरतीत चोर न क पकडला जाईल, हा माधवचा तकही त डात डी झाला होता. यामुळेच
क काय कोण जाणे. पण दर वष पे ा यंदा आरतीला अिधकच गद जमली. देवघर तर सगळे
भ नच गेले; पण मधली खोली आिण पडवीसु ा माणसांनी ग च भ न गेली. काही माणसे
िखडक बाहे रसु ा उभी होती.

आरतीचे तबक ता याने धरले होते. माधवदेखील सोवळे नेसन

ू , याला काय हवे नको ते
बघत होता; पण दोघांचेही ल गणेशमत ू इतकेच जनादनकडे ही लागलेले होते. दारात उ या
रािहले या माधवची बायको, ता याची बायको या दोघीही आप या जागेव न जनादनकडे च
पाहात हो या. आप याकडे इत या लोकांचे ल आहे , या भावनेने अ व थ होऊन जनादन
जाग या जागी चुळबुळत होता.

‘सुखकता दुखहता’पासन ू मंडळी काहीतरी हो याची वाट पहात रािहली; पण देवे होऊन
गे यानंतरही काही वेगळे घडले नाही. साद वाटता वाटता बाळने सुटकेचा िन: ास टाकला.
रािगणीही हायसे वाट यासारखी वयंपाकघराकडे वळली. अनावर होणारा संताप दाबन ू माधव
वावरत होता. ता या या बायकोचा हार परत िमळ याची आशाच खंुट यासारखी झाली.

रा ी सगळी गडबड संपन ू आवरासावर हायला बारा वाजन ू गेले. दमलेली पोरे सोरे
लवकर झोपन ू गेली. जनादनने मुकाट्याने आपले अंथ ण अंगणात पसरले. कालपासन ू तो
कोणाशीच फारसा बोलला न हता. एका िदवसात याला घर परके परके वाटू लागले होते.
ता याची बायको, ता या आिण माधव मा वयंपाकघरात कुलक ू ु लू बोलत बसले होते.
रािगणी भांडी लाव या या िनिम ाने ितथेच थांबन
ू यांची बोलणी ऐकत होती. ता या या
बायकोने ितला िकतीतरी वेळा ‘झोपायला जा — भांडी सकाळी लाव’ू हटले तरी ती ऐकतच
न हती.

‘असा कसा हो झाला?’ ता या या बायकोने माधवला िवचारले, ‘देवान् कौल कसो नाय
िदलो?’

‘देतलो कसो?’ माधव हणाला, ‘देवाक बांधन

ू घातलाहा तेणा. मी ओळखलंय्! देवक्
बांध यािशवाय असा जाऊंचाच नाय.’ माधव हणाला.
 देव बांध याचे कळ यावर ता याची बायको घाबरली. देव बांधायचा कार हणजे
जबरद तच! देव बांधणारे पंचा री आप या मं ा या जोरावर देव एखा ा िविश बाबतीत
काहीच कौल देणार नाही, अशी यव था क न ठे वीत. मग देवाला बोलता करणे कुणा याच
हातात राहत नसे. सगळे च गु हे गार इतक सावधिगरी घेत नसत; पण घरातच गणपती येणार
हट यानंतर इथे हाराची चोरी करणा याने तेवढी िशताफ दाखवली असावी. यामुळे या
चोरी या बाबतीत बोलायची देवाला चोरी झाल, असा माधवचा तक.

दुस या िदवशी सकाळची पजू ा आटोपताच माधव नाचत नाचतच देवघराबाहे र आला.
या या हातात एक गाठी मारलेला काळा दोरा होता. ‘बिघतलांस?’ तो थेट वयंपाकघरात
जाऊन ता या या बायकोला हणाला, ‘देव बांधलो हटला काल, तां खोटा हई. हो बघ दोरो.
पटली खा ी?’

‘खंय मेळलो?’

‘दे हा याखाली. माका संशय होतोच. मे याचा कधी बरा होऊचा नाय. देव बांधच
ू ो हणजे
असातसा काम हाई. उलट्या काळजाचो माणस ू जाया तेका.’

या िदवसापासनू माधवचे मांि काकडे खेटे सु झाले. बांधलेला देव सोडव यासाठी
मांि क सांगेल ते उपाय कर यात आले. इकडे हार सापडावा यासाठीही काही उपाय
मांि काने केलेच होते. झाडाखाली भात ठे व यापासन
ू ते ितठ्यावर क बडे ठे व यापयत. घरात
गणपती अस यामुळे घरात या कुणालाच क बडे मारता येत न हते. हणन ू पर पर
महारवाड्यात या भागक ू डे पैसे देऊन ती यव था कर यात आली. बाळ या सच ू ने माणे
चावडीवर आधी कळव यात आले होते आिण पोिलसांनी संबंिधत लोकां या झड या यायलाही
सु वात केली होती. बायकामंडळी घरोघर िवचारपस ू करीतच होती. ता या रोज रा ी
झोपताना अथवशीष हणू लागला होता.

असे होताहोता चारपाच िदवस गेले आिण हार िमळ याची आशा मंदावत चालली. पाचवा
िदवस उजाडला आिण गणपती िवसजनाची तयारी सु झाली.

िवसजनाआधीची शेवटची आरती पिह या आरतीइतक च गाजत असे. तसेच मोठ्या

माणावर गावातले लोक पंिडतां या घरात जमत आिण ितत याच जोरा या आरती-नादाने
सगळा प रसर दुमदुमन
ू जाई.

यंदाही याच जोषात ‘सुखकता दुखहता’ सु झाले. टाळ, झांजा, ढोलक जोरजोरात
ू छपरापयत या नादाने थरथ लागले.
दणदणू लागली आिण पंिडतांचे घर जो यापासन
 पांडुरं गाची आरती सु झाली, आिण एक िवल ण घटना घडली.

एकाएक रािगणीला च कर आ यासारखे झाले. चेहेरा काळािनळा पडला, आिण ती चालू

आरतीत बेशु पडली.

एकच गडबड उडाली. बायकामंडळ नी रािगणीला बाजल ू ा घेतले आिण बाहे र नेऊन
पलंगावर िनजवले. पु षमंडळ नी आरती कशीबशी पण ू केली. लगेच ते ित याकडे धावले.
तोवर ितला शु ीवर आण याचे य न चालच ू होते. अजनू ही ती पण
ू शु ीवर येत न हती.
ितचे ओठ थरथरत होते; पण बोललेले काही ऐकू येत न हते.

थोड्या वेळाने ती शु ीवर आली. बाहे रची मंडळी घरोघर पांगली. फ घरातली तेवढी
ित याभोवती रािहली. ता या आिण माधव, ितला कसे वाटते आहे , ते िवचारीत रािहले.

अगदी अश आवाजात रािगणी हणाली, ‘मला...देवानं िश ा केली. मी हार चोरला

ू !... हार इथं नाही... मी तो मुंबईला पाठवला.’
हणन

रािगणीचे श द ऐकले मा ; उं बरठ्यात उभा असलेला जनादन ितथ या ितथे मटकन

खाली बसला.

जनादनवरचा संशय दूर झाला तरी ता या आिण माधव या याशी फारसे मोकळे पणाने
बोललेच नाहीत. फ चुटपुटते हणाले क , ‘आ ही काय करणार? प रि थतीच तशी होती.
ू !’ पण चुटपुटते बोलले, तरी यांचा आवाज एकदम बंद झाला, हे खरे .
माणसाची होते चक
हार जनादनकडे िमळता, तर कदािचत यांनी याला पोिलसातसु ा ायला कमी केले
नसते; पण यां या लाड या ीमंत बिहणीकडे च तो िनघा यामुळे यांचा अवसानघातच
झा यासारखे झाले. यां या बायका एकमेक त काय कुजबुज या असतील तेवढ्याच. पण
यां या रड याओर यातली सगळी हवाच काढून घेत यासारखी झाली होती.

हार काही पु हा िदसला नाही. रािगणीने आप या नव याबरोबर तो मुंबईला पाठवन ू िदला

होता. ितला हणे तो िवल ण आवडायचा. आईचा हणन ू , आिण दािगना हणन ू ही! मंुबईला
ित या व नातसु ा िक येकदा तो हार येत असे. हणन ू ितने या वेळेस ठरवन
ू च टाकले
होते, क काहीही क न तो हार पळवायचा! नव याला ितने सांिगतले होते क , ितला आईने
तो गुपचपू देऊन टाकलाय. ता या-माधवला ितने गळ घातली, क सासर या माणसांपुढे
शोभा नको, हणन ू हाराचे गुपचपू िमटवन
ू टाका. या बद यात ितने वत: या ग यातला
साज ता या या बायकोला देऊन टाकला. हणाली, ‘तोळाभर जा तच भरे ल याचं वजन.’ मग
यावर ता याची बायको काय बोलणार? एकूण रािगणी या हातन ू झाला तो सगळा
च मपणाच; पण ितचा वभाव पिह यापासन ू च मनाला येईल ते कर याचा. प रणामांचा िवचार
न कर याचा. यातन ू आता ते ीमंती खटले! कधी कशी वागेल, कुणी नेम ावा? िबचा या
जनादनला मा सगळे थोडे कठीण गेले. पण याला काय करणार? असतो एकेकाचा
कमभोग! असे सग या मंडळ नी वत:चे समाधान केले आिण हाराचा िमटवन
ू टाकला.

माधवला एक परीने मोठे समाधान वाटले. या या देवावर या ेनेच हार सापडून िदला
होता. बांधलेला देव मोठ्या िशक तीने याने सोडवला होता. आिण यानेच गणपती या
आरतीत शेवटी चोर पकडला होता. तो चोर या या क पनेपे ा वेगळा होता खरा. पण
परमे री लीलाच ती! ािणमा ाला कुठून समजणार? बाक रावळे र हणजे जबरद त देव!
आिण यातन ू पंिडतांकडचा गणपती हणजे जागतृ दैवत. मग चोर सापड यािशवाय थोडाच
रहातो?

...रािगणी गे यानंतर पिह यांदाच जे हा चारही भाऊ एक भेटले, ते हा या काराला

वीस वष लोटली होती. पण ग पाग पांमधे सग याची उजळणी झाली. एवढ्या ीमंत
रािगणीला चोरीची दुबु ी आठवावी, या मनु य वभावाला काय हणायचे? पण पोरगी च म
हे च खरे . या च मपणािशवाय बाक ित यात नाव ठे वायला जागा न हती... सगळे हळहळले.

मग जनादन याने राहवेना. तो हणाला, ‘च म असेल बाबांनो रािगणी. पण असा

च मपणा लाखांत एका िठकाणी िदसायचा नाही.’

हारा या करणानंतर वषा-दोन वषानी जनादन भाऊबीजेला रािगणीकडे गेला होता. चार
तो यां या सो या या बांगड्या घेऊन. रािगणी चिकत झाली. जनादन हणाला, ‘आता
िबझनेस सु केलाय. पिह यापासन ू च फाय ात आहे धंदा. थोड्याच िदवसांत फाय ातला
तुझा वाटा देऊन टाकायचं ठरवलंय.’

‘माझा वाटा?’

‘तर! भांडवल तू पुरवलंस या धं ाला!’

रािगणी गोड हसली.

‘माझं काय रे मोठं ? आईनं पुरवलं हण.’

‘आईचा काय संबंध?’

‘तुका काय वाटला, हार गे याचां कळून आई गप रवतली होती?’ रािगणी मधेच माहे र या
भाषेत हणाली, ‘ितका ी न हती, पण काळोखात पावला समजच ू ी. शेवट या
मंगळागौरीक विहनी बाहे र गेली, ते हा तू कुलपू तोडलास, ता ितनां ऐकलां. तुझी
पावलांदेखील तेका समजली. तुका हटकला, तर त,ू पाणी िपऊक उठलंय, हणालंस. पण हार
गेलो हट यावर ितका तो कोणी चोरलो असतलो तां बरो बर कळलां. सगळी तु यावर आळ
घेऊक लागली, ते हा ती माका खोलीत बोलवन ू हणाली, ‘रािगणी गो, या मा या पोराची
काय आशा नाय. आधीच याचो खंय िठकाणो नाय. तशात यान् चोरीचो आळ इलो, तर पोर
माजो ज मातसन ू उठात्. तेका पैशाची ज र असतली, हणन ू केली आसात चोरी. पण चोर
ठरलो तर तेकां कोण िवचारतलो जगात. हणन ू रे मी ा सग या नाटक केला. गाबितिणन्
कसलो रस िदलो होतो, घेऊन काळािनळा पडूचो, बेशुध पडूचो.’’

‘‘पण रािगणी, तू चोर ठरलीस — मा यामुळे.’’

‘ठरले तर ठरले. मला रे कोण हसणार होतं? तू चोर ठरतास, तर मा आफत होती.
ग रबानं चोरी केली तर गु हा असतो बाबा. ीमंतानं केली तर लहर ठरते!’

‘‘...तर असली लहर होती बाबांनो रािगणीची! असलो च मपणा!’’ जनादन हणाला.

ता या िवचारात पडला. बाळ थ क झा यासारखा ग प बसन

ू रािहला. माधव जाऊन
पानाची िपंक थुंकून आला. मग हणाला, —

‘ हंजे रे काय? आमची देवदेव क फुकटची? देवान् कौल िदलो तो खोटो? देव नसतोच
का काय या जगात मगे?’

‘देव आहे दादा. या जगात देव ज र आहे .’ जनादन हणाला, `पण तो दे हा यातला नाही.
कठीण संगात माणसा या मनात उभा राहणारा. वीस वषापवू या वेळेस, ता या, रािगणी या
मनात जर तो देव उभा रािहला नसता ना, तर आज मी तुम याशी बोलायला असा इथं िदसलो
नसतो! पार देशोधडीला लागलो असतो मी, पार देशोधडीला!..’

आिण याने धोतरा या सो याने डोळे िटपले.

७. जाळ
रमण व थपणे आढ्याकडे पाहात िबछा यावर पडलेला.

हातात पेटलेली िसगरे ट.

ू िसगरे टचे झुरके मार यापलीकडे दुसरी कसलीही हालचाल नाही.

अधुनमधन

फार फार हणजे उजवा पाय डा यावर, नाहीतर डावा पाय उज यावर.

पण असे िन ल पडून रािहले तरी झोप काही येत नाही, ती नाहीच.

कुशीवर वळावे, तर िसगरे ट नीट ओढता येत नाही.

आिण कुशीवर वळून तरी झोप थोडीच येणार आहे ?

खरे तर आज झोप यायला हवी. अगदी िबछा यावर अंग टाकताच झोप यायला हवी.
न हे , डोळे झोपेने जड झा यामुळेच कसेबसे येऊन िबछा यावर अंग टाकायला हवे.

कारण गेले दोन िदवस, दोन रा ी आपण अिजबात झोपलो नाही. आजचा िदवस
झोपेवाचनू च गेला. आिण ही ितसरी रा . दोन िदवसां या अखंड जागरणानंतरही माणसाला
िकंिचतसु ा झोप येऊ नये हणजे काय? तसे थक यासारखे तर वाटते आहे – पण पापणी
काही लवत नाही. बळे बळे च डोळे िमटून पािहले. पण पाच िमिनटांत जाणीव होते क आपण
अजन ू ही जागेच आहोत. या जािणवेनेच िमटलेले डोळे आपोआप उघडतात.

रमण िवल ण अ व थ.

बाहे र सारे शांत आहे .

म यरा उलटून गेली असेल...

रमण उशाखाली ठे वलेले घड्याळ काढून पाहतो. काटे शांतपणे दीडची वाटचाल क
लागलेले. दीड वाजला... आता पाहता पाहता दोन वाजतील... मग पाहता पाहता अडीच...
तीन... आपण नुसते पाहतच राह... पण झोप काही येणार नाही...

मग दुसरा िदवसभर थक याची भावना. काही खावेसे वाटणार नाही... खा लेले घशाशी
येईल...
 योती गे यापासन
ू आप याला झोप कायमचीच का अंतरली...?

आपण एकटेच जागत आहोत... बाक सारे गाढ झोपलेले... न क च. नाहीतर रा ी दीड
वाजता कोण कसे जागे असणार? यातन ू या िचमुक या घरापासन ू दुसरे घर फार लांब...
सगळा उघडा माळ... अंतरावर चारपाच बैठी घरे ... सगळी आता काळोखा या समु ात गुडुप
बुडालेली.

आपण एकटेच तेवढे जागे... आपण एकटेच — स या तरी आपण एकटेच —

योती गेली. गे या सहा मिह यांत शेजारी ितला झोपलेली पाह याची सवय होती —
आता ित यािशवाय एकटेच झोपायला हवे —

वैताग आहे ! झोप येणार कशी?

रमण उठतो. अधा लास पाणी िपऊन कोरडा झालेला घसा ओला क न येतो. यामुळे
तरी झोप येईल का पाहायचे.

पण तरी झोप येत नाहीच.

िसगरे ट संपते. रमण पाक ट पाहतो. यातीलही िसगरे ट्स संपले या.

तो चडफडत नवीन पाक ट काढतो. िसगरे ट पेटवतो.

बाहे र कु ेसु ा भंुकत नाही. सवाना इतक शांत झोप लागते तरी कशी?

झोपणे हणजे अखेर काय? थोडा वेळ, ता पुरते मरणे. सबंध जगाला सोडून जाणे.

पण ती ता पुरती मेली नाही... कायमची मेली... खरीखुरी मेली.... आता आपण मागे
रािहलो आहोत.... आिण हे डोके कुरतडणारे िवचार – झोप उडवणारे ... आता या िवचारांपायी
आप याला कधीच झोप येणार नाही क काय?

िसगरे ट संपते. एकदम बोटांना चटका बसतो. ‘ स’ क न रमण िसगरे ट खाली टाकतो.

एवढासा चटका आप याला अस होतो – मग ितचे काय झाले असेल? सबंध अंग,
पेटले या व ाने लपेटलेले — जेमतेम एक िकंकाळी ितने फोडली असेल — मग ती बहधा
बेशु च झाली असेल. अस वेदनांनी आिण भीतीने.

तशी ती वाईट न हती. िदसायला चारचौघ सारखीच होती. शरीर थोडे वाळकेच होते; पण
घर नीटनेटके ठे वायची. रा ी याने ओढून घेतले, क ती यांि कपणे जवळ यायची. तो ितचे
शरीर मनाला येईल तसे कु करायचा. ितची त ार नसे. पण ती सुखावली आहे , असेही वाटत
नसे.

यामुळे दोघांमधला दुरावा कधी कमी झालाच नाही. याने हवे ते यावे, एवढे च. ितने
आपणहन काही या या अंगाला पशही केला नाही. दोघांम ये एखादे नाजक ू गुिपत फुललेच
नाही. याला काय आवडते, हे ितने वत: या यानात आ यासारखे दाखिवले नाही. वत:ला
काय आवडते, हे ही समजावन ू ायचा य न केला नाही. आनंदाची देवाणघेवाण होऊच
शकली नाही. हणन ू शरीरे एक येऊनही मने दूरच रािहली.

ू ती बोलत असे अगदीच थोडे . हणजे ती अबोल होती अशातला भाग नाही. पण
यातन
आप याशी ती मोजकेच बोलते, हे रमणला जाणवे. जशी काही ित या मनात या यािवषयी
काही अढी होती...

आिण तशी अढी असायला कारण न हते, असे नाही. योतीचे माहे र काही मोठे से ीमंत
न हते. विडलांचा यापार साधारणच चालत असे. आपले खाऊनिपऊन सुखी होते, एवढे च.
यातन
ू योतीला आणखी दोन बिहणी हो या. भाऊ अजन ू िशकत होता. रमण या विडलांनी
मािगतलेला हंडा ायची यांची ऐपत न हती. पण संघवीचे घर यांना हातचे सोडवत न हते.
मुलगी या घरी पडली, तर ितला ज मात खा यािप याची ददात पडणार नाही, हे यांनी
ओळखले होते. यातन ू रमण बापा या आ ेतला, समंजस मुलगा वाटला. हणन ू यांनी
हातापाया पडून, मुलीला पदरात या, असा ह च धरला. हो ना करता ल नखच आिण दहा
हजार हंडा एवढ्यावर सौदा पटला खरा; पण कांतीलाल संघवी नाराजच रािहले.
िचमणभाइनादेखील हा सौदा तसा व त न हता, कारण यासाठीही पाच-सहा हजारांचे कज
डो यावर यायला लागणारच होते. यािशवाय आणखी दोन मुल या ल नांची िववंचना
होतीच. पण तो िवचार पुढे करता येईल, आधी जुळतेय् ते मोडू नये, या िहशेबाने यांनी
योतीचे ल न क न िदले.

बापाची ही हालत योती या ल ात आ याखेरीज रािहली न हती. सासरी पाऊल

टाक याबरोबर ितथली माणसे िकती म खीचस ू आहे त, हे ही ितने जाणले होते. तसे पािहले
तर कांतीभाइना काही कमी न हते. घेतला थोडा कमी दहे ज, तर काही कोणी उपाशी मरणार
न हते. घर भ न दारी वाहत होते; पण िजतक पैसेवाली माणसे, िततक ती पैशाला अिधक
काटेकोर! कांतीभाई पैशापैशाचा िहशेब करीत. आपला िहशेब आिण बँकेचे पु तक ताडून
पाहात. कुठे एक पैशाचा फरक िमळाला, तर ताबडतोब दु ती क न आणीत. शेअसवरचे
िडि हडं ड यायला एक िदवस उशीर झाला, तर बँकेत सतरा फे या मारीत. अशा या माणसाने
दुस या या श दाखातर दोन-पाच हजार कमी केले, हे च मुळी िवशेष होते.
 कमी दहे ज घेऊन आलेली सनू घरात कुणालाच आवडली नाही. आिण पै-पैशाचा िहशोब
मांडणारे असले घर योतीलाही फारसे चले नाही; पण कुणा या बोल यात आप या
विडलांचा उ ार होऊ नये हणनू ती ग पच बसे. यातन ू ित या निशबाने ल नानंतर
मिह याभरातच रमणची मुंबई या ऑिफसात बदली झाली. यामुळे कुणाशी तंटेबखेडे न होता
ै कुणाला ितने कधी नावे ठे वली
ती नव याबरोबर मुंबईला आली. सासर या माणसांपक
नाहीत. पण यां यािवषयी ती काही बोलायचेच टाळते, हे रमणने ओळखले होते. मग
आपलेपणा तयार हावा कसा?

आिण असली बायको गेली, हणन

ू आपली झोप तरी कां उडावी? रमण वत:ला िवचारीत
राहतो.

पण या ाचे उ र याला माहीत असते.

योती गे याचा शोक याला झाला नाही. अथात शोकाचे नाटक मा करावेच लागले.
ल नानंतर अव या सहा मिह यांत बायको अपघाताने मरावी. यासारखी दुसरी आप ी न हती.
या आप ी या चंडपणाला शोभेल असे दु:ख करणे याला कठीण गेले; पण ते करणे भागच
होते. नाही तर कुणाला काही संशय आला असता. आप या घरा या मितकात आप यालाच
भाड्याने रडायला बोलावनू आणले आहे , अशी काहीशी िविच क पना या या मनात या
वेळेस डोकावन ू गेली होती.

पण शोक झाला नाही, तरी आत याआत काहीतरी चंड उलथापालथ झालीच होती.

यामुळे झोप येत नसेल का?

िसगरे ट या धुराकडे पाहात चाललेला िवचार. िवचारामुळे थकून तरी मदू झोपी कां जात
नाही?

खरे हणजे मनात उलथापालथ हायला सु वात यापवू च झाली होती. बापंच
ू ी ती सच
ू ना
ऐकली, या णापासनू . आता ती सच
ू ना फ य ात आली होती, एवढे च.

खरा हादरा बसला, तो बापंन

ू ी ते पिह यांदा सुचवले ते हा. अशीच रा ीची वेळ होती.
रमण मुंबईला आ यानंतर थमच सुरतेला गेला होता.

ितघेही अंगणात खाटले टाकून बसले होते. रमण, कांतीभाई आिण रमणचा थोरला भाऊ
सुरेश. सुरेश सुरतेलाच राहायचा आिण बापंन
ू ा धं ात मदत करायचा.

ू तरी काय, वारे च मुळी खेळत न हते. सगळे कुंद

हवेत उ मा फार होता. उघड्यावर बसन
झाले होते.

इकड या ितकड या ग पा झा यावर कांतीभाइनी आवाज खाली आणला. आिण ते रमणला

हणाले - ‘काय रमण, काही िवशेष बातमी आहे का?’

रमण हसतच हणला - ‘छे एवढ्यात काही नाही.’

पण बापा या चेह याकडे पािह यावर याचे हा य मावळले. याला कळले, क ही चौकशी,
गंमत हणनू चाललेली नाही.

‘हे चांगलं सांिगतलंस त.ू अजन

ू दुस या ल नाचा चा स आहे .’

रमण दचकला. बापू असे काय बोलताहे त? याला काही कळे चना. आ ा सहा मिह यांपवू
तर आपले ल न झाले – यातन ू आपले ित याशी पटतिबटत नस याची काहीच त ार आपण
केलेली नाही. मग हे काय?

याने सुरेशकडे पािहले; पण या या चेह यावरची रे षादेखील हालली नाही. कदािचत ही

सगळी मसलत याला आधीच ठाऊक असावी!

‘जामखेडचा एक यापारी आहे . एकुलती एक मुलगी आहे याची. बापानंतर सगळी इ टेट
ितचीच होणार. िशवाय वीसेक हजारापयत कॅश देईल ल नात. याला हवाच आहे आपला
संबंध. जामखेडम ये आपली एज सी मागतोय तो. नाही हणायचा नाही आप याला — बघ,
पसंत आहे सौदा?’

‘ याला काय िवचारायचं? नाही हणायला तो काय खुळा आहे ?’ सुरेश हणाला.

‘पण ही – िहचं काय करायचं?’ रमणने िवचारायचे हणन ू िवचारले. खरे तर िहचे काय
करायचे, याचाही िवचार या दोघांनी प का केला असणार, याची याला खा ी होती.

‘िहचं काय? अपघात! घरात टो ह वापरता ना तु ही? मग तर एकदम सोपं आहे !

पाठीमागनू रॉकेल ओतायचं साडीवर आिण ायचं पेटवनू . अरे , असे अॅि सडट्स िकतीतरी
होतात आजकाल!’

यांची योजना ऐकली, ते हा रमण या अंगावर काटा उभा रािहला; पण नंतर याने
जसाजसा िवचार केला, तसातसा याला हा बेत िततकासा कठीण वाटेनासा झाला. िशवाय
पुढ या आयु याचा िवचार क न अंगात धैय आणायला हवे होते. जामखेड या ीमंत
यापा याची एकुलती एक मुलगी; िशवाय ित याशी आपले योतीपे ा िनि तच अिधक चांगले
पटेल.

या िदवशी नेहमी माणे रमण चार वाजता ऑिफसातन ू घरी आला होता. िबि डं गमधली
पु षमंडळी अजनू कामाव न परतली न हती. यां या मज यावर आणखी एक िब हाड होते
आिण ती दोघेही कुलपू लावन
ू बाहे र जात. खाल या मज यावर पोरे खेळत होती. यांचा
िच कार आरडाओरडा चालला होता.

बटू काढतानाच रमणला समजले, क योती टो हवर काहीतरी तळते आहे . एकदम
या या डो यात ठरवले या क पनेने पेट घेतला. तसा आजकाल तो या क पनेशी सारखाच
खेळत असे. पण आ ा या णी मा कुणीतरी याला खडबडून जागे क न ‘हाच तो ण’
असे एकसारखे सांगू लागले.

नंतर याला वाटले क , ती पाठमोरी उभी असताना, एकदातरी आपण ितला शेवटचे नीट
पाहन यायला हवे होते; पण या णी मा या क पनेिशवाय याला दुसरे काही सुचलेच
नाही. याने एक वतमानप घेतले. यातला एक कागद. िखशातन ू आगपेटी काढून पेटवला.

एका हातात तो पेटलेला कागद घेऊन तो पाय न वाजवता आत या खोलीत गेला. योती
पाठमोरी उभी होती. डो यांचे पाते लवते न लवते तो याने जिमनीवरचा रॉकेलचा डबा ित या
अंगावर उपडा केला. ती वळली; पण काही बोल या या आतच रॉकेलने िच प िभजले या
ित या साडीला याने कागदाची चड ू लावली...

पुढचे काही पाहायला तो थांबलाच नाही. बाहे र येऊन याने पायात चपला सरकव या,
दार लोटून घेतले आिण तो घाईघाईने िजना उत न र यावर गेला. ना यावर येईपयत तो
वत:चा न हता. अजन ू जणू काही तो या क पनेनेच भारला होता. अजन ू ही पु हा पु हा तो
कागदाची चड ू पेटवत होता. पु हा पु हा रॉकेल ओतत होता. यात वेष न हता, एखादे यं
जसे ठरलेले काम िबनबोभाट करीत राहाते, तसे याचे मन पु हापु हा तेच तेच करीत रािहले
होते...

पण ना यावर या पाना या गाडीशी आ यानंतर मा याला एकदम मोकळे मोकळे ,

काहीतरीच वाटू लागले. उताराव न सोडले या दगडाला येतो तसला हा मोकळे पणा होता.
आप याला कुणी मधे थांबवणार नाही, आपण खोल खोल जाऊन कुठे तरी पडू, असे काहीतरी
याला वाटत होते.

पान खाऊन, िसगरे टचे पाक ट घेऊन जेवढा हणन

ू वेळ काढता येईल, तेवढा याने
काढला; पण अिधक वेळही काढवेना. आप यामागे काय कार झाला असेल, हे पाह यासाठी
तो अधीर झाला होता.
 आता कसे वागायचे, याची याने मनात या मनात उजळणी केली आिण तो िजना चढून
ू . वाग यात सहजपणा दाखवन
गेला. मु े वर श य िततक बेिफिकरी ठे वन ू .

अपे े माणे दारात गद जमलीच होती. तो येकाला ‘काय झाले?’...‘काय झाले?’

िवचा लागला. यांनी याला वाट क न िदली.

घरभर पाणी झाले होते. यातच योतीचा काळािठ कर पडलेला देह पडला होता. ित या
ू ा दोघेचौघे उभे होते. बहधा यांनीच ितला वाचव याचा य न केला असावा. इतर
आजुबाजल
लोक मा भयचिकतपणे लांब होते. या िछ निवि छ न देहाजवळ जा याचा यांना बहधा धीर
होत नसावा.

मंडळी एकमेकांत खपू जोरजोराने बोलत होती. तो आ यानंतर मा सगळे एकदम

िचडीचपू झाले.

अिभनयाची खरी कसोटी आ ाच होती. तो काही न बोलता एकदम डोके ध न खाली

बसला. मोठमोठ्याने रड यापे ा हे च सोपे होते. याला अितशय मोठा ध का बसला आहे , हे
सवाना पटले.

नंतर या गो ी नेहमी होतात, तशा होत गे या. ध का बस याचा अिभनय रमणने

कायम ठे वला. ेत बाहे र काढताना मा कसे कोण जाणे, याला एकदम धो धो रडू आले. ते
बरे चसे खरोखरीचे होते. आप या हातनू काय घडले, असे वाटून कदािचत्, पण याला रडू
आले खरे .

कुणीतरी तार क न या या विडलांना बोलावन ू घेतले. कांतीभाई आले. सुरेश आला.

सग यांनी ठरािवक शोक केला. सहा मिह यांचा योतीवर केलेला खच नुस या
दािग यांम येच भ न िनघतो आिण पाच हजार वर उरतात, असा िहशेब मनाशी क न ते
सुखावले. रमणला काही िदवस या घरात राहणे कठीण जाईल, दु:खाचा अिभनय फार काळ
करता येणार नाही, शेजा यांना संशय येईलसे काही तो करील, हा धोका ओळखन ू यांनी
याला गावी पाठवायचे ठरवले. माळावर या बंग याची चावी देऊन याची ितस याच िदवशी
रवानगी केली. बंगला रकामाच होता. एक गडी कायम ठे वला होता, तो अधुनमधन ू येऊन
झाडलोट क न जाई, एवढे च.

रमणला बापंचू ी ही क पना भलतीच आवडली होती. मंुबई या जागेपासन ू आिण

ू थोडे िदवस तरी दूर जाता आले, तर ते याला हवेच होते. उ साहाने तो गावी
शेजा यांपासन
िनघनू आला.

दोन िदवस या गडबडीत गेले. लोकांची जाणीयेणी, तीच तीच बोलणी. दोन रा ी
झोपेिशवाय गे या.

आिण आता ितसरीही रा झोपेवाचन

ू चाललेली.

िसगरे ट या धुराबरोबर रमणला काल वतमानप ात आले या बात या आठवतात. एकेक चे

मथळे डो यांपुढून सरकतात : ‘त ण ीचा जळून म ृ य’ू , ‘ टो हवर पेटून गिृ हणीचा अंत’,
‘ दय ावक अपघात’ - अपघात - अपघात - ही एक चांगली गो – कुणालाही संशय नाही!
कुठे ही वेगळे काही अस याब ल नाव नाही! पोिलसांचे लफडे मागे लाग याचा धोका उरलेला
नाही!

पण झोप! फ झोप यायला हवी!

ू यायला हवे होते! िनदान या याबरोबर चार ग पा मारता आ या

मा याला तरी ठे वन
अस या. पण ‘उ ा ये’ हणनू सांगन
ू पाठवन ू िदला, हे च एका परीने उ म झाले. कारण
या याशी बोलतानादेखील दु:खी नव याची भिू मका करावीच लागली असती. आिण गे या
तीन िदवसांत तोच तो अिभनय क न क न भलता कंटाळा आला होता.

िबचारी! - काही कळायसवराय या आत म न गेली. काय झाले हे ित या ल ात आले

असेल का? आले असेल - कारण ितने आप याकडे वळून पािहले; पण त डून िकंकाळी
उठाय या आतच वाळांनी ितला वेढून टाकले असेल, खाल या मज यापयत ितचा आवाज
ऐकू जाऊन मंडळी येईपयत सारे काही हाताबाहे र गेले असेल –

काही का असेना, बेत तर पार पडला!

आता पुढचा भाग सोपा आहे . वीस हजार हंडा — जामखेडीची इ टेट!

रमण हलकेच िटचक मा न िसगरे टची राख झाडतो.

राख खाली पडते.

आिण राखेबरोबर एक िठणगी.

पण िठणगी खाली पडत नाही. ती उडून चादरी या एका टोकावर जाऊन पडते.

रमणचे ल ाच नाही. तो िसगरे टचा धरू सोडीत आढ्याकडे पाहात पडलेला.

िठणगी हळूहळू चादरीचे टोक जाळू लागते.

 तेवढे टोक खाऊन िठणगीची एक वाला तयार होत चाललेली.

वाला हळूहळू सग या चादरीचा फ ना उडवते.

जाळ हळूहळू वर चढू लागतो.

जाळ रमण या हाताशी येतो.

हाताला चटका बसताच रमण उठून बसतो. समोर जे िदसते, याने तो चिकत होतो.
ू े लपलपा िजभा हलवीत वाला नाचताहे त.
िबछा या या एका बाजन

पण रमण ओरडत नाही. जागचा उठतही नाही.

भारले या माणसासारखा तो नुसता समोर पाहत राहातो. फडा काढून सावकाश भ या या

रोखाने येणा या सपाकडे , भ याने िन लपणे पाहात राहावे, तसा.

ए हाना सबंध िबछाना पेटलेला. याची उ णता खोलीत जाणवू लागलेली.

सगळी श गोळा क न रमण िबछा याव न उठून उभा राहतो.

आपला गंजी ॉक पेट याचे या या याच वेळी यानात येते.

तो मदतीसाठी ओरडू लागतो- ‘धावा-धावा, आग आग!’

पण जबडा नुसताच हलतो. आवाज फुटत नाही.

पेट या गंजी ॉकचे चटके अंगाला लागू लागतात.

अंगातले कपडे काढून टाकले पािहजेत — पण हालचाल होत नाही. हात हालतात ते
नुसते वाळांना ितकार हणन ू ! ते कपडे काढू शकत नाहीत.

खोलीतले सगळे कपडे आता पेटलेले.

िजथे ितथे एक एक गो जाळ िगळीत असलेला.

ती — ती अशीच गेली! — आपणही आता असेच जाणार! ित यामागन ू ! न हे , ती तशी

गेली हणनू च आपण असे जाणार! ती जाळ अंगाभोवती लपेटून घेऊन मेली! ितचे वाळांचे
ू यायला आले आहे त!
दूत आप याला बोलावन
 बधीर होत चालले या मदूला हे असे काहीतरी िवचार कां सुचतात?

यातन
ू सुटायचे कसे हे कां नाही सुचत?

क ही िश ाच आहे ? आप या गु ाचे हे ायि आहे ? आिण यातन

ू सुटकाच नाही?
अशा सुटकेची अपे ा करणे हे च चुक चे आहे ?

गु हा लािजरवाणा होता. केवळ पैशांसाठी आपण आप या बायकोला जाळून ठार मारलं?

याच — याच वेदना — या समजायला ह यात आप याला. ती आपली प नीच होती.

ित या वेदना या आप या वेदना. आपण या ितला िद या — आता आप याला या कोण
देत असेल?

कुणीही देईना का? पण यांचा वीकार करायला हवा — यापासन ू दूर पळता कामा
नये — कारण आपण कुठे ही पळालो, तरी या आप यामागनू येतील. मुंबईहन या इथवर
आ या — इथन ू पळालो तर िजथे जाऊ ितथे येतील!

आिण पळणार तरी कसे? पाय उचलताहे त तरी का?

सारं शरीर बधीर होत चाललंय — चटकेसु ा जाणव या या पलीकडे गेलेत! पण नाही
— असे होऊन चालायचे नाही. मला जगायचेय. ती गेली तरी मला राहायचेय. ती मेली तरी
मला िजवंत राहायचेय.

कुणीतरी या — मला यातन

ू बाहे र काढा!

कुणालाच का माझा आवाज ऐकू येत नाही? मी इत या मोठमोठ्याने आ ोश करतोय –

मग त डून श द फुटत कसा नाही?

नको फुटू दे श द. नको क दे कुणी मदत. मी वत: पळून जाईन. वत:च वत:ची
सुटका क न घेईन.

मोठ्या क ाने हालचाल करीत तो दारापयत येतो.

पण दारावर या मोठ्या फुलां या पड ांनीही पेट घेतलेला. िन पाय होऊन तो मागे वळतो.

सबंध खोलीभर वाळांचे तांडव चाललेले. खोलीचा एक इंच वाळांनी ासायचा िश लक

ठे वलेला नाही.
 वाळा-िपव या, सोनेरी, केशरी वाळा — आतापयत या ग प हो या... आता या
कडकड कड क न दातओठ खा यासारखा आवाज क लागले या —छताला जाऊन
िभडले या...

एक वाळाच झालेला रमण पलंगापाशी येऊन यावर अंग टाकतो.

चारी बाजंन
ू ी वाळा येऊन या यावर झेपावतात.

वाळांनी याला जवळ घेतलेले असते. याचे पाप धुवन

ू काढून याला व छ केलेले
असते. आप या मांडीवर ठे वन
ू या याला आई या मायेने आंदुळत असतात.

झोप येईल... आता तरी शांत झोप येईल...’

शांत... अगदी शांत...

सकाळी माळी येऊन हाकावर हाका मारतो.

कुणीही दार उघडत नाही. हणजे? मालक रातोरात िनघन

ू तर गेले नाहीत?

पण हे कसे श य आहे ? दाराला कुलपू तर नाही!

शेवटी नाइलाजाने तो पाठीमाग या छोट्या दरवाजाशी जातो. लाथा मा न, याची सैल

असलेली कडी उघडतो आिण घरात वेश िमळवतो.

मालका या झोपाय या खोलीशी येतो.

हाका मारतो — ‘मालक, मालक!’

पण उ र नाही. याला भयंकर शंका येते. तो िबछा याशी येऊन रमण या अंगाला हात
लावतो.

शरीर थंडगार पडलेले.

तो भीतीने आजुबाजल
ू ा पाहतो.

खोली अगदी जशी होती तशी आहे .

फ जिमनीवर िसगरे टची राखच राख पडलेली!

आिण रमण या बोटात एक िसगरे ट - िवझलेली!
८. ॅ युला
म यरा उलटलेली.

अमावा येचा गडद काळोख.

ू च ढगाळलेले. एकही तारा िदसत नाही.

आभाळ सं याकाळपासन

ू दूर.
वाट रानातली. हमर यापासन

...आ ही चौघे चालतो आहोत.

मी, िमिलंद, च हाण आिण शेवडे .

ू .
एकमेकां या खां ावर हात टाकून. एकमेकांचे हात पकडून. एकमेकांना िबलगन
िचकटून.

वाट पायाखालची आहे , हणन

ू च चालणे श य; नाहीतर एक िमणिमणता टॉच कुठे पुरा
पडणार? यामुळे काळोख मा अिधकच गडद वाटायला लागतो.

फ आम या पायांचा आवाज. आिण झाडीत िकरिकरणारे रातिकडे .

ू न हे . खड्डे चुकावेत हणन

िचकटून चालतो ते केवळ वाट सापडावी हणन ू ही न हे .

पण सगळे चजण भीतीने पछाडले आहे त.

रा अमावा येची.

येका या मनात एका अमानुषाची चाहल.

पान सळसळले, तरी कुणी आले, असे वाटते.

दो ताचा हात खां ाव न पडला, तरी कुणी धरले असे वाटून दचकायला होते.

— आ हा चौघां याही मनात हे च िवचार येताहे त... भीतीचे! चौघेजण िच पट पाहन

हॉ टेलवर परत चाललेलो.

िच पट होता : ॅ युला.
 पाठीमागे जिमनीव न सरपटत येणारा काळा, लांब, मखमली झगा... पांढराफटक चेहरा,
जबडा उघडताच दो ही कडांना लखलखणारे लांड याचे सुळे... र ाळलेले ओठ आिण डोळे ...
समोर या माणसाला जाग या जागी िखळवनू ठे वणारे डोळे ...

ते डोळे आ ाही समोर या काळोखातन ू आप याकडे पाहताहे त, असा भास होतो. वाटते,
कुठ याही णी टपटप आवाज करीत का या घोड्यांची गाडी येऊन समोर उभी राहील...
आिण यातन ू उतरे ल तो... का या झ याचा, पांढुर या चेह याचा, लालभडक ओठांचा...
काउं ट ॅ युला...

ॅ युला... माणसाचे र िपणारा. एकदा या यानंतर या र ाची चटक लागन

ू माणसाला
पुरते शोषणारा...

थम या माणसा या ग याजवळ एक िदसेल न िदसेल असे लहानसे िछ ... मग हळूहळू

तो माणस
ू र स न िफकट पडत चाललेला... हळूहळू कोरडा पडलेला... या या र ावर
पोसत चाललेला ॅ युला... काऊंट ॅ युला रा ी िफरणारा, दुपारी िनि त असलेला ॅ युला.

ॅ युलाचे अनेक साथी या यासारखेच रा ी िफरणारे — दुस याचे र शोषणारे .

यावरच पोसणारे . म यरा ीनंतर या काळोखात या एकांत वाटेवर... ॅ युला डो यांसमोर
येत राहतो.

चौघांमधे िमिलंद अितशय िभ ा आिण नाजक ू आहे . मी या या खां ावर हात लपेटलेला...
मा या आिण च हाण या मधन ू तो चालतो आहे ... एकसारखा काव याबाव या नजरे ने
आजुबाजल ू ा पाहातो आहे ... पु हा पु हा मागे वळून पाहतो आहे .

या या काळजाने ठाव सोडलेला... ॅ युला या भीतीने तो कदािचत आज रा ी

झोपणारसु ा नाही.

यातनू याचा मपाटनर नामदेव िविच आहे —अगदी अबोल. बोलेल न बोलेल. नुसता
ू .
पाहात राहील. नजर रोखन

तो आज िसनेमाला आला नाही; याला सग यांबरोबर िसनेमाला जाणे आवडत नाही...

िम मंडळीत िमसळायला आवडत नाही — एकलक डा आहे हा नामदेव.

आता वाटते नामदेव आला नाही, तेच बरे झाले. आ ही चौघे मारे उिशरा परत ये यासाठी
खास परवानगी वगैरे काढून िसनेमाला गेलो. िथएटर तसे लांब पार गावात. आिण आमचे
हॉ टेल... गावाबाहे र हणावे एवढ्या अंतरावर. मधे िकरर झाडीत या या पायवाटा... आता
वाटते ॅकुला रा ी उगाच पािहला...
 तसे मी, शेवडे आिण च हाण, िमिलंदसारखे िभ े नाही. पण उगाच काही या बाही मनात
येते, दुसरे काय?

कशीबशी वाट संपते... आ ही हॉ टेलवर परत येतो —

हॉ टेलची इमारत िक यासारखी... मध या काळात कुणाची तरी गढीच होती हणे ती.
उं च िनमुळती इमारत... का याशार दगडांनी बांधलेली... समोर िहरवळ... मागे समु . लाटांचा
आवाज या शांत हरी ऐकू येतो आहे . समु आज खवळ यासारखा वाटतो आहे –

एकदाचे आ ही हॉ टेलजवळ पोहोचतो. िहरवळीव नच हॉ टेलकडे नजर टाकतो.

तो काळाकिभ न िक ला शांत झोपला आहे . फ एकाच िखडक त उजेड –

िखडक त एक उं च आकृती आम याकडे पाहत ि थर उभी... चादर पांघरलेली, पांढुर या

चेह याची.

णभर आम या काळजाचा ठोका चुकतो.

िमिलंद मला िबलगतो.

‘घाबरतोस काय वेड्या?’ मी याला हणतो — ‘तो नामदेव आहे !’

नामदेव काटकुळा, उं च आिण गोरटेला आहे . जराशी थंडी पडली िकंवा पावसामुळे हवेत
गारवा आला तरी तो अंगावर चादर पांघ न घेतो — बाक आमची वाट पाहत याला इतका
वेळ जागत राह याचे कारण काय? दुसरा कोणी असता तर के हाच गाढ झोपी गेला असता.

मी िमिलंदला हणतो, ‘तुला भीती वाटत असेल, तर तू मा याच खोलीत कां नाही
झोपत?’

िमिलंद तयार झालासा वाटतो; पण मग हणतो, ‘नको. मी आम याच खोलीत झोपेन.

नामदेव वाट पहात जागा रािहला आहे ....’

सकाळीच उठून िमिलंद मा या खोलीवर येतो. याचा चेहरा ओढलेला. रा ी बहधा याला
झोप नीट लागली नसावी, भीतीने बहतेक. अजनू ही याची भीती नीटशी गेलेलीच नाही.

मी याला चहा पाजतो. हणतो, ‘काय रे , अजन

ू कालचा ॅ युला गेला नाही वाटतं
ू ?’
डो यातन
 तो भयभीत नजरे ने इकडे -ितकडे पहातो. मग हणतो, ‘उगाच पािहला रे आपण तो
िसनेमा!’

‘काय झालं?’ मी थोडा काळजीत पडून िवचारतो.

मला िमिलंदची नेहमीच काळजी वाटते. एखा ा िभ या सशासारखा आहे तो. सदा
अवघडलेला असतो. गोरागोमटा िमिलंद, नाक डोळी इतका रे खीव आहे क एखा ा देख या
मुलीसारखा वाटतो. मा यावर याचा मोठा िव ास! काहीही घडले, क तो ते मला थम
येऊन सांगतो. मीदेखील याला वडीलधा या माणसासारखा स ला देतो.

‘काय झालं, मोकळे पणानं सांग.’ मी या या खां ावर हलकेच थोपटत िवचारतो.

‘काही नाही. कदािचत माझाच खुळेपणा असेल — यात घाबर यासारखं काहीच नसेल.
पण मला उगीचच भीती वाटली. काल रा ी...’

‘पण झालं काय ते तर सांग.’

‘मी काल ेड आणन ू ठे वला होता. रा ी खायला. तुला मािहतेय नं, सं याकाळी लवकर
जेवलं तर मला नीट जेवण जात नाही. आिण रा ी भक ू लागते. हणन ू आणला होता ेड —
झोपताना खायला. तर तो — तो मी कापायला गेलो.’

‘मग काय झालं?’

‘एकदम दारात मोठी सावली पड यासारखं वाटलं हणन

ू मी दचकलो. तो होता
नामदेवच. बाथ मला जाऊन आला होता. पण मी दचकलो. तेवढ्यात ेड कापायची सुरी
बोटाला लागली आिण बोट कापलं.’

‘एवढं च ना?’ मी िन: ास टाकून िवचारतो, ‘बघू कुठं कापलं ते?’

तो हात पुढे करतो. मऊमऊ, रे शमासारखा हात! कोण हणेल हा हात पु षाचा आहे ?

मी बोट पाहातो. फार मोठी जखम नाही. तरीही मी गंभीरपणे हणतो, ‘बरं च कापलंय.
काही लावलंस क नाही औषधिबउषद!’

‘ यात िवशेष काही नाही रे . होईल बरं .’ आवाज अगदी खाली आणत िमिलंद हणतो,
‘मला काही वेगळं च सांगायचंय.’

या या हल या आवाजाने दचकून मी िवचारतो, ‘वेगळं ? वेगळं काय?’

 ‘माझं बोट कापलं ना, ते हा र वाहायला लागलं. ते वाहाणारं र पटकन कसं
थांबवावं, ते मला सुचेचना. मी इकडं -ितकडं बघायला लागलो. एवढ्यात नामदेव पुढे आला
आिण यानं बोटावरचं र चोखन ू घेतलं.’

‘मग यात काय झालं? खरं हणजे तू वत:च र चोखन

ू यायला हरकत न हती...’

‘मी घेतलं असतं... हणजे मला सुचलं असतं तर...! पण मग यात काही िवशेष न हतं.
पण नामदेवनं असं केलं हणनू मला जरा... दुसरं काही नाही – पण उगाचच भीती वाटली.’

मी काहीच बोलत नाही. कोण जाणे! पण याला अिधक घाबरवणे मला बरोबर वाटत
नाही.

चारदोन िदवसांनंतरचीच गो . सकाळची वेळ. िमिलंद मा याकडे घाईघाईने येतो.

‘ या िदवशी तू हणालास क , अस या गो ीत काही त य नसतं.’ िमिलंद हणतो, ‘पण

आजचा कार इतका भयंकर आहे —’

मी याला यायला पाणी देतो. कॉटवर बसवतो. याची धाप कमी होईपयत याला बोलू
देत नाही. मग िवचारतो, भयंकर कार काय घडला ते.

‘बोट कापलं आिण जवळपास दुसरं काही नसलं तर एक वेळ कुणी ते चोखेल.’ िमिलंद
वाद घात यासारखे हणतो — ‘पण आज बघ... मी दाढी करीत होतो. नामदेव पलीकडे
वाचत बसला होता. माझा चेहरा, मला वाटतं, याला आरशात िदसत होता — मी दाढीसाठी
आज नवीन पातं काढलं होतं. दाढी गुळगुळीत करता करता एकदम मा या ग या या इथे
कापलं.’ िमिलंद थांबतो. आजुबाजल
ू ा दब यासारखा पहातो.

‘मग काय झालं?’

‘र ाचा एक थब िदसायला लागला. पाहता पाहता तो मोठा झाला आिण एक छोटा ओघळ
मा या ग यावर आला.’

‘असं पु कळदा होतं नवं पातं असलं क .’

‘पुढं ऐक ना,’ िमिलंद सांगतो, ‘नामदेव वाचत बसला होता ना, तो अगदी झडप
घात यासारखा उठला. आिण यानं आप या िजभेनं मा या ग यावरचा तो र ाचा ओघळ
चाटून घेतला –’ सांगता सांगता िमिलंद या अंगावर शहारे येतात.

‘मला भयंकर कसंतरीच झालं.’ िमिलंद पुढे सांगतो — ‘मी याला िवचारणार होतो, हे
असं कां केलंस हणन ू . पण या आधीच — माझा चेहरा पाहन तो ओशाळवाणा झाला.
हणाला, ‘सॉरी हं - लहानपणीच मला विडलांनी सांिगतलं होतं, क माणसाचं र फार
िकमती असतं. काहीही झालं तरी ते फुकट जाऊ ायचं नाही... ते हापासन
ू मला ही खोडच
लागलीये.’

मी िवचारात पडतो. मग हणतो, ‘पण याला जर ही खोडच आहे , तर यापवू कधी यानं
असं काही केलंच असेल...’

‘असेल; मा या न हतं अजन

ू पयत ल ात आलं. िनदान याचा अथ तरी मा या आ ा
आ ाच यानात यायला लागलाय्.’

काही ण शांततेत जातात... आ ही दोघेही जसे काही एका अत य गो ीची चाहल घेत
असतो.

ू टाकतो, क िमिलंदला मा याच खोलीवर राहायला बोलवायचे.

या कारानंतर मी ठरवन

मला वाटते क मी हा ताव के याबरोबर िमिलंद अगदी उ साहाने तो उचलन ू धरील;

पण नाही. तो आपली खोली सोडायला मुळीच तयार होत नाही. मी याचे कारण याला
खोदून खोदून िवचारतो. पण तो सांगायला तयार होत नाही.

मी दुखावतो... िमिलंदने मा या िव ासाची ही अशी परतफेड करावी?

च हाण आिण शेवडे आमचे जवळचे िम .

मी यांना िव ासात घेतो.

दो ही घटना सांगतो. ते च ावतात.

थम यांचा िव ासच बसत नाही... िकती तरी वेळ ते िवचार करीत राहतात...
एकमेकांत हलकेच काहीतरी बोलत राहतात... मग मला िवचारतात, ‘तुला काय वाटतं?...
असं काही असेल?’

‘मला काहीच समजत नाहीये. हणन

ू तर मी तुमचा स ला घेतला.’ मी हणतो.

‘काहीही असलं तरी पिह या थम िमिलंदला या — या या खोलीतन

ू बाहे र काढायला
हवं...’

‘मलाही पटतंय्. पण तो वत: तयार नाही.’

 ‘कां?’

‘ याचं कारणही सांगायला तो तयार नाही.’

‘नाही कसं? यानं सांिगतलंच पािहजे. नाहीतर दो तीला अथच काय रािहला?’

ू घेतले जाते. नामदेवची खोली न सोड याचे कारण िवचारले

शेवटी िमिलंदला बोलावन
जाते.

‘तुला तो काय हणेल याची भीती वाटते का? तसं असेल तर आ ही याला िवचारतो.’
च हाण हणतो.

ू टाकतो —
शेवटी िमिलंद खरे कारण सांगन

‘मला दुस या कुणाला कळू ायचं न हतं; पण नामदेवला ते माहीत आहे .’

‘पण काय?’

‘मला झोपेत चालायची सवय आहे .’ िमिलंद सांगतो.

आ ही रे टरची परवानगी काढून िमिलंदला माझा मपाटनर क न घेतो.

नामदेवला कसे वाटले असेल कोण जाणे! तो िनदान बोलला तरी काहीच नाही. मग
या या मनात काय िवचार आले असतील, ते असोत!

िमिलंदच आपली मळू खोली सोडायला थोडा नाखषू वाटतो. मी याची परोपरीने समजत
ू
घालतो. याला तसे बोलनू दाखवीत नाही. पण याची मळ ू खोलीिवषयीची ही ओढ मला
फारशी आवडत नाही. पण असू दे. या खोलीतही तो थोड्या िदवसांत ळे ल!

िमिलंद मा या मम ये रहायला आ यानंतर थोड्याच िदवसांतली गो .

मला एकाएक म यरा ी जाग येते.

कशाने जाग आली? िभंतीला लगटून वाढणारी पाणवेल तावदानावर टपटप वाजतेय् या
आवाजाने?

क दूर कुठे तरी कु ी िव हळताहे त, या आवाजाने?

 कशानेही असो, पण मी मधेच जागा होतो, एवढे खरे .

उठतो, िदवा लावतो. पाणी िपतो.

िदवा मालव यापवू माझी नजर सहज िमिलंद या कॉटकडे जाते.

याचे अंथ ण रकामे असते.

मा या छातीत ध स होते. गेला कुठे हा?

पण मी वेडेवाकडे िवचार करीत नाही.

गेला असेल बाथ मम ये, असा िवचार क न मी मनाची समजत

ू घालतो, िमिलंदची वाट
पाहात राहतो.

पाच िमिनटे जातात - दहा िमिनटे जातात.

िमिलंद येत नाही.

मला सुचेनासे होते. िवचार करीत मी फे या घालत राहतो.

फे या घालता घालता मी िखडक कडे जातो.

ू मला जे िदसते...
आिण िखडक या बंद काचेतन

कदािचत नीट िदसले नसेल, हणन

ू मी िखडक उघडतो.

बाहे र व छ चांदणे पडलेले असते.

चांद यात िहरवळीवर दोन का या आकृती बसले या िदसतात.

न क च!...न क च तो िमिलंद! आिण बरोबर... नामदेव!

ू मोठमोठ्याने हाका मारतो, ‘िमिलंद –’

मी िखडक तन

आकृत ची हालचाल होते.

या उठून हॉ टेल या रोखाने येऊ लागतात.

 मी भयंकर संत . याचा अथ काय? एका बाजन
ू े हा मुलगा नामदेव या िविच वाग याची
भीती वाटते, अशी त ार मा याजवळ करतो, आिण दुस या बाजन ू े म यरा ी या वेळेस
या याबरोबर जाऊन िहरवळीवर बसतो?

या यािवषयी भीती वाटते, या यािवषयी वाटणारी ही ओढ — काय, आहे काय हा

कार?

िमिलंद येतो. दार उघडे च असते.

ू ही झोप आहे .
या या डो यांवर अजन

तो येतो, आिण काहीही न बोलता अंथ णावर अंग टाकतो. दुस याच णी गाढ झोपी
जातो.

मी मा रा भर िवचार करीत जागाच राहतो.

ू घेतो. रा ी काय झाले, हे सिव तर

सकाळी मी च हाणला आिण शेवडे ला बोलावन
सांगतो. िमिलंद या समोरच.

िमिलंदला ते सारे पुसट आठवत असते. ‘मला वाटतं, मी झोपेतच चालत नामदेव या
खोलीपयत गेलो. दार वाजवलं. मला पाहन तो बाहे र आला. तोवर माझी झोप थोडीशी उडाली.
आ ही बाहे र पडलो आिण िहरवळीवर जाऊन बसलो. यात नामदेवची काय चक ू ? यानं
काहीसु ा केलेलं नाही.’

पण तो हे बोलत असताना शेवडे चे ल या या ग यावर िखळलेले असते.

‘हे काय झालं?’ तो िवचारतो, ‘हे कशानं झालं?’

िमिलंद या गो यापान ग यावर काहीतरी टोच यासारखा एक ताजा काळा डाग िदसत
असतो.

तो ितथे कसा आला हे मा िमिलंदला सांगता येत नाही.

या िदवसापासन
ू कसा कोण जाणे िमिलंद अश होत जातो.

‘नाजक
ू असला तरी िमिलंद मळ
ू चा अश नाही. पण अलीकडे याला िवल ण थकवा
वाटत असतो. िदवसभर डो यावर झोप येत राहाते आिण चेहरा िवल ण ओढ यासारखा
वाटतो.
 रा ी मी िमिलंदवर पहारा के यासारखा जागत रहातो. पण मला काही िमिलंदसारखा
थकवा जाणवत नाही.

िमिलंदची त येत िदवसिदवस खालावत चाललेली.

मी, शेवडे आिण च हाण याला डॉ टरकडे घेऊन जातो. डॉ टर याला इंजे शन देतात.
गो या–औषधे देतात.

पण िमिलंदवर औषधांचा फारसा काहीच उपयोग झालेला िदसत नाही. याचा िफकटपणा
वाढलेला, शरीरातले र जसे काही आटत चाललेले.

तशात या िदवशीचा तो संग —

अशीच म यरा ीची वेळ.

मला मधेच जाग येते.

अलीकडची नेहमीची सवय — जाग आली क िमिलंद या िबछा याकडे नजर टाकायची.

पण िमिलंद िबछा यात नाही.

तो कुठे असेल, हे मला चांगले ठाऊक असते.

मी शेवडे आिण च हाण या खोलीवर जातो.

या दोघांना उठवतो. िमिलंद खोलीत नस याचे सांगतो.

आ ही ितघेही एकमेकांत अिधक चचा न करता नामदेव या खोलीवर जातो.

दार लोटून घेतलेले असते. आ ही ते ढकलन

ू आत िशरतो.

आ हाला जे पहायला िमळते ते िवल ण ध का देणारे असते!

पलंगावर िमिलंद पडलेला असतो. िन ल. याचे डोळे िमटलेले.

नामदेव या याजवळ उभा. या यावर ओणवलेला याचा चेहरा. िमिलंद या चेह याचा
अगदी िनकट.
 आ ही धावतच या याजवळ जातो. ‘काय करतोयस तू याला?’ मी िवचारतो.

आ ा कुठे नामदेवचे ल आम याकडे जाते.

‘काही नाही. मी याला शु ीवर आण याचा य न करतोय.’ नामदेव सांगतो.

‘शु ीवर? हणजे काय, केलंस काय तू याला?’

‘मी — मी काही नाही केलं. तो बेशु पडला. एकाएक घेरी आली याला.’

‘पण तो इथं आलाच कसा?’

‘आपणहन आला. बहधा झोपेतच.’

आ ही बोल यात अिधक वेळ घालवत नाही. हर य नांनी िमिलंदला शु ीवर आणतो.

याला काही िवचार यात अथ नसतो. याला नीटसे काही सांगता येत नाही. तो अजन
ू ही
झोपेत असतो.

आ ही याला कसेबसे खोलीवर परत घेऊन येतो.

या या ग यावरचे लाल िछ मा आता अिधकच प होऊ लागलेले.

सोडावॉटर या दुकाना या माग या खोलीत मी, शेवडे आिण च हाण एक जमलेलो.

ही आमची नेहमीची बस याची जागा — खास खलबते करायची अस यास.

आ हा ितघांनाही िमिलंदची िवल ण काळजी पडलेली.

‘मला नाही वाटत, िमिलंद यातन

ू जगेल, असं.’

‘िदवसिदवस भयंकर अश होत चाललाय.’

‘केवळ अश पणानंच याला या घे या वगैरे येतात.’

‘दररोज याचं र जसं काय शोषलं जातंय.’

‘ या या ग याकडचं ते िछ अिधकािधक ठळक होत चाललंय.’

 ‘या सा या या मागं तोच आहे — तो नामदेव!’

‘पण िमिलंद रा ी झोपेतच चालत या याकडे जातो.’

‘ याला िमिलंद काय करणार? नामदेव याला आप याकडे बोलावन

ू घेतो, या या
नकळत.’

‘भयंकर आहे हे सारं ! भयंकर!’

‘आपण तो िसनेमा पािहला नसता तर आप याला या सा याचा अथही कळला नसता...’

‘िमिलंदला वाचवलंच पािहजे —’

‘ याला वाचवायचं तर नामदेवला नाहीसं केलं पािहजे.’

‘काय हणालास? नामदेवला नाहीसं करायचं?’

‘ यात काय वाईट आहे ? हॅ पायर — हे र शोषणारी िपशाचं — ही भयानक गो

जगात राह देणं बरोबरच नाही...’

‘कोणी करायचं पण हे ? या र शोषणा याला कुणी नाहीसं करायचं?

‘आपणच! िमिलंद आपला िम आहे . या यासाठी आपण काय वा ेल ते करायला तयार

असलं पािहजे.’

म यरा उलटलेली.

अमावा येचा गडद काळोख.

ू दूर.
वाट रानातली. हमर यापासन

— आ ही ितघे चाललो आहोत.

मी, च हाण आिण शेवडे .

ू ,
एकमेकां या खां ावर हात टाकून. एकमेकांचे हात पकडून. एकमेकांना िबलगन
िचकटून, लपतछपत.
 थोड्या अंतरावर, काळोखातन
ू वाट काढत चालले या नामदेवला चाहल लागणार नाही,
अशा बेताने.

शेवडे या हातात एक लाकडाचा तुकडा. याला इतके धारदार टोक काढलेले, क ते

सु यासारखे आत घुसावे.

च हाण या हातात हातोडा.

अधुनमधनू नामदेव मागे पाहातो. पण काळोखात आ ही कुणी िदसत नाही. तो भराभर

चालू लागतो.

या िदवशी तो आम याबरोबर िसनेमाला आला नाही, पण नंतर कुणीतरी याला

‘ ॅ युला’िवषयी सांिगतले असावे. कुठ या का कारणाने होईना, पण याला तो िसनेमा
पाहावासा वाटला असणार. यासाठीच तो आज एकटा िसनेमाला जाऊन आला! नाहीतरी तो
कुठे ही एकटाच जातो. याला िम मंडळी नाहीतच.

आ ही ितघे एकमेकांना खुणा करतो.

मग एका णी ितघेही एकदम धावत जाऊन नामदेवला घेरतो.

ू .
शेवडे आिण च हाण या या समो न येतात, मी मागन

नामदेवला पळायला वेळच िमळत नाही.

मी पाठीमागन
ू या या मानेवर एक फटका लगावतो. तसा तो जिमनीवर उताणा पडतो.

ताबडतोब शेवडे या या छातीत लाकडाचा तो तुकडा खुपसतो. च हाण या तुकड्यावर

व न हातोडीने घाव घालत रहातो — तो पार आत पोहोचेपयत.

एकच, दय फोडणारी िकंकाळी.... र ाचे कारं जे...

ितघेही घाईघाईने ितथन

ू पाय काढतो.

‘चला — एक भयंकर श नाहीशी केली.’ थकून जिमनीवर लोळण घेत शेवडे .

‘मी मनाची तयारी केली होती... भयंकर काहीतरी पाहा यासाठी. हणजे िसनेमात कसं,
तो लाकडी टेक छातीत खुपस याबरोबर ॅकुलाचा भुगाभुगा होऊन जातो, तसं काहीतरी
होईल, असं मला वाटलं होतं... पण य ात नुसतं र उडालं आिण तो मेला...’
 ‘िसनेमा तो िसनेमा! य ात तसं कसं होईल?’ मी यांचे सां वन करतो.

य ात झालं ते पुरेसं आहे . मा या खोलीत मी वत:शीच िवचार करीत असतो. ‘मा या

िमिलंदला आता नामदेवची ओढ राहणार नाही. मला सोडून तो या याकडे जाणार नाही...
याला झोपेत चाल याची िकतीही सवय असली तरी तो आता नामदेव या खोलीत जाणार
नाही. आता िमिलंद माझा आहे ! माझा एकट्याचा! आिण याला मा यापासन ू िहरावणा याची
काय दशा होते, हे उ ा सग यांना िदसणार आहे ! अथात ती कुणी केली, हे यांना कळणार
नाही. शेवडे च हाणांना तर आपण हे कां केले, हे कधीच कळणार नाही. कारण या णापयत
यांना असेच वाटते आहे , क आपण एखा ा अितमानवी श लाच न केले आहे !

मी या णी वत:वर भलताच खषू आहे . जवळ झोपले या िमिलंद या डो याव न मी

ेमाने हात िफरवतो. तो गाढ झोपेत आहे . िमिलंद माझा आहे .

मी िक ली घेऊन ॉवर उघडतो. यात मागे लपवन

ू ठे वलेली िस रं ज बाहे र काढतो आिण
ती या या ग याजवळ या िशरे त खुपसतो–!

माझे आिण िमिलंदचे र ाचे नाते आहे ! आिण या या र ाची चव भलतीच छान आहे !
९. िस वे स
लोक मला च म हणतात...

मी च म नाही हे मला चांगले माहीत आहे . पण याबरोबरच, ते मला च म कां हणत

असतील, हे ही मला ठाऊक आहे . ते च म हणतात; कारण मी िवचार करतो. एकसारखा
िवचार करतो.

हणजे िवचार तसे सगळे च करतात; पण अमुक एका मयादेपयतच. मी या मयादेपलीकडे

जाऊन िवचार करतो. हणजे असे क , अमुक एक श द. तर तो श द आला कसा? तर असे
असे मळ ू श द एक आले हणन ू . आता मळ ू .
ू श द तरी असे का? तर ते तसे आहे त हणन
इथे थांबतो बहतेक जणांचा िवचार.

याउलट, मी याहीपुढे जाऊन िवचार करीत राहातो क , हा श द असाच कां? याचा अथ

हाच कां? तर ही ही अ रे एकापुढे एक आली, हणजे यांचा अथ हा हा. पु हा तीच अ रे
तशीच आली, तरी वेगवेग या भाषेत अथ वेगवेगळा. आिण तशीच आली हणजे आणली
कोणी? तर आपणच. हणजे या अ रां या एकापुढे एक ये याला खराखुरा काही अथ नाही.
मी ती उलटीसुलटी करतो. मग पु हा नेहमीसारखी हणतो. पु हा पु हा. एकसारखी हटली
क अ रे नुसती अ रे च राहतात. वाटते क , यांचा श द होत नाही. याला अथ तर नाहीच
नाही. आिण काय हणन ू ती एकामागोमाग एक यावीत? यांचा िस वे स कुणी लावन ू
िदला? आिण लावलेला िस वे स आपण काय हणन ू मानावा?

तर असले काहीतरी िवचार मी करतो, हणनू मी च म. आिण ठरवन

ू िदले या गो ी हे
ू हे शहाणे.
लोक िवचार न करता गहृ ीत धरतात, हणन

आता अलीकडचीच गो . कधीची ते मला अगदी नेमके सांगता येणार नाही. कारण
तारखा आप या ल ात राहात नाहीत. ‘आजची तारीख सांग’ असे कुणी िवचारले, तरीही
मला पटकन सांगता येणार नाही. आिण करायचे असते काय तारीख नेमक ल ात ठे वन ू ?
कामे रोज या रोज होतच असतात. कालव न आज, आजव न उ ा पुढे चाल.ू आिण तशी
साधारण तारीख आप याला माहीतच असते. एखाद्दुसरा िदवस मागेपुढे.

तर काय सांगत होतो? थोड्या िदवसांपवू ची गो . ऑिफस या काही कामासाठी मी

गो याला गेलो होतो. गाव तसे लहान होते. यामानाने हॉटेल चांगले होते. हणजे अगदी
मोठ्या गावात शोभेल असे. चांगला रं गिबंग काढून व छ केलेले. गा ा, उशा पांढ याशु .
िदवे वगैरे लखलखीत. काही खो या खाली, काही माडीवर.
 िदवसभर मी माझे काम क न दमलो होतो. जेवणही चांगले झाले होते; आिण मी
आरामात िसगरे ट ओढीत िबछा यावर पडलो होतो. झोप कधी लागली ते माझे मलाच कळले
नाही. बाहे र भु भु पाऊस पडत होता आिण हवेत गारवा होता. मी झोपेतच कधीतरी
पांघ ण घेतले आिण अिधकच शांत झोपलो.

आता पाहा हं! ही कधीची हिकगत हे मला मुळीच आठवत नाही. सोमवार... क
मंगळवार... क बुधवार? पण याचे काय एवढे मोठे से? एखादा िदवस मागेपुढे.

आज – उ ा – परवा... कोण करते हे वेळांचे तुकडे ? सलग वेळ एकच नाही का? हणजे
सगळा आजच नाही का? आिण काल... काल हणजे होऊन गेलेला... काल होऊन गेलेला
कसा असेल? काल हा नेहमी चालच
ू असतो. वाढत असतो. पुढे जात असतो. िहंदीम ये तर
कल हणजे काल आिण कल हणजेच उ ासु ा. मग या लोकांची कालउ ांची ग लत
नसेल होत? आिण अशी झालीच तर यात ‘आज’चे काय होत असेल?

झालेच वाटते िवषयांतर? एक सांगायला लागलो, क दुसराच िवचार सुचतो. आिण िवचार
एकदा सुचला मला क तो अगदी सांगोपांग करायची आपली सवय. यामुळेच लोक, च म
हणत असतील का?...

तर काय सांगत होतो? हॉटेल... पाऊस... झोप... हं! मी झोपलो होतो. अगदी गाढ.

आिण एकाएक मा या कानात कसलेतरी आवाज घुमू लागले.

एक आवाज : फाड्कन काहीतरी लगाव याचा.

आिण दुसरा : धाड्कन काहीतरी खाली पड याचा.

मी या दोन आवाजांनीच जागा झालो बहतेक. पण खा ी न हती आवाज जागेपणीच

ऐकले, याची. य ऐकले क आठवण झाली, कोण जाणे!

हणनू मी एकदम उठलो नाही. पड या पड याच ऐकत रािहलो. ‘अरे देवा! मेलो मेलो!’
कुणीतरी िव हळ याचा ितसरा आवाज कानात घुमला. आवाज अगदी जवळून आला. बहधा
ू .
शेजार या िभंतीमधन

मग मा मी खाडकन उठलोच.

दार उघडले, आिण धावतच शेजारी गेलो.

शेजार या मचा दरवाजा सताड उघडा होता.

 खोलीत एक म यमवयीन गहृ थ पालथा पडला होता.

या या डो यातन
ू र भळभळ वाहात होते.

शेजारीच र ाने माखलेला एक सोटा पडला होता. समोरच प यांचा डाव मांडलेला होता.
ू पािहले. शरीर थंडगार होते.
मी हात लावन

िबचारा! याचे ट कल तर एका घावातच फुटलेले िदसत होते. अंगात प ् याप ् यांचा नाइट-
सटू होता. झोपेतच कुणी याला मारले क काय? काम साधेसुधे न हते. हाता याचा खन ू
झाला होता आिण खुनी पळून गेला होता.

पण मी िवचार करीत काय रािहलो? आधी जाऊन मॅनेजरला कळवायला हवे होते!

मी तसाच खोलीवर आलो. अंगात शट चढवला. पायात चपला घात या, आिण खोलीला
कुलपू लावन
ू खाली आलो.

हॉटेलम ये सगळी िनजानीज झाली होती. मॅनेजर खालीच राहात असे. याचे नाव
कवळे कर. आता याला उठवावे कसे? पण संग असा भयानक होता, क न उठवन ू ही
चाल यासारखे न हते.

मी हाका मारायला सु वात केली; ‘कवळे कर!... अहो, कवळे कर!’

ू च कवळे कराने िवचारले, ‘कोण आहे ?’

आतन

‘मी वर या ममधला. म नंबर आठ.’

‘काय हवंय? रा झाली. झोपा आता —’ आतन

ू िचडलेला आवाज.

‘बाहे र या आधी. वर बघा काय झालंय ते.’

मा या आवाजातली घाई आिण अधीरपण याला जाणवले असावे. तो चडफडतच का

होईना, पण बाहे र आला. मला हणाला, ‘काय पािहजे?’

‘वरती खन
ू पडलाय.’ मी आवाज श य िततका शांत ठे व याचा य न केला.

‘खन
ू ?’ याने घाब न िवचारले.
 ‘हो. म नंबर नऊमधे.’

‘ म नंबर नऊ?’ याने आ याने वर पािहले. ‘ म नंबर नऊ अजन

ू गेलेलीच नाही.’

‘बरं , मग दुसरा कुठलातरी नंबर असेल. मला माहीत नाही; पण मा या शेजारची खोली
एवढं खरं .’

‘तुम या शेजारची हणजे नऊ नंबरच. ती न क गेलेली नाही.’ कवळे कर ठामपणे

हणाले.

ू हटले, ‘ते काहीही

आता हा सद्गहृ थ परत झोपायला चालला क काय? मी िन न
असो, तु ही वर चलाच एकदा. पाहाच कार काय आहे तो!’

नाइलाजाने कवळे कर बरोबर िनघाले.

कमाल आहे या लोकांची! खन

ू पडलेला असताना आ युमट्स कसले करतात!

‘बघाल तर थ कच हाल!’ मी पाय या चढताना हटले, ‘साफ डोकं फुटलंय या

माणसाचं! बाजल
ू ा एक सोटा पडलाय. एका घावात खलास केलंय याला!’

कवळे कर माना डोलावीत शांतपणे ऐकत होते. मला वाटते, या या डो यांवरची झोप
अजन
ू उतरली नसावी. ते य पाहाता णी ती खाडकन उडाली असती हणा!

ए हाना आ ही िजना चढून खोलीशी आलो होतो.

आिण – चिकत हायची पाळी माझी होती!

ू टाळे होते.
कारण खोलीला चांगले मजबत

‘पािहलंत? मी काय सांगत होतो? खोली कुणालाच िदलेली नाही.’ कवळे कर जोरात
हणाले.

मग मला िदसले ते काय? कसे? मी खु खोलीत जाऊन आलो होतो. या वेळेस

दरवाजा सताड उघडा होता!

पण आता हे कुलपू ?

बरोबर! खुनी माणस

ू जवळच लपन
ू बसला असणार! याने मी खाली गे याचे पाहन
खोलीला अलगद कुलपू चढवले असणार!

मी माझी शंका कवळे करांना सांिगतली.

‘खा ी क न या! शंका नको. मी चावी बरोबरच आणली आहे .’ हणत कवळे करांनी
चावी कुलपाला लावली. ‘ल ात या, दो ही चा या मा याजवळ आहे त, याचाच अथ म
गेलेली नाही!’

यांनी कुलपू काढून कडी खाडकन उघडली, दार ढकलले.

खोली संपण
ू रकामी होती.

मघा मी पािहले या काराची नाविनशाणीदेखील न हती.

र कुठले? खोली आरशासारखी व छ होती.

ए हाना आजुबाजू या दोनतीन खो यातले लोक उठून ‘काय — काय’ िवचा लागले
होते.

‘काही नाही हो!’ अ सल गोवेकरी हे ल काढून कवळे कर यांना सांगू लागले, ‘हे बाहे रचे
लोक गो यात चैन करायला हणन ू येतात. कुठून कायतरी िपऊनिबऊन येतात...’

बडबडतच कवळे कर खाली गेले.

ू घेतली. यांचे कुि सत हसणे मा या िज हारी लागले. ‘च म

लोकांनी पु हा दारे लावन
साला!’ एकजण हणाला.

तो श द ऐकला, क मा या तळपायाची आग म तकाला जाते!

मा या िजवाचा संताप संताप झाला. मी गो यात आलो, तो चैन करायला नाही! आिण मी
िपऊनही आलेलो नाही!

मला िदसलेला खन
ू हा खराच होता. झा या काराला काहीतरी प ीकरण होते खास!
पण काय?

आिण ते न सापडून कसे चालेल? कुठ याही गो ी या मुळाशी जायचे, हा तर आपला

हे त!ू
 मी थोडा वेळ िवचार केला.

आिण मग एकदम एक क पना मला चाटून गेली — बाप रे ! िकती भयंकर! कदािचत या
खुनात कवळे कराचाही हात असेल. कदािचत या शेजा यांचाही!

पण खन ू ! तो झालेला मी य कानांनी ऐकला, डो यांनी पािहला आिण तो

ू तो खन
पाहताना मी पण
ू जागा होतो. व नात न हतो. अथवा मा यावर कशाचा अंमलही न हता.

या बदमाष मॅनेजरला आिण या या साथीदारांना मी हा खन

ू असातसा पचू देणार न हतो.

मी खाली उत न चालू लागलो. पोलीस टेशन या िदशेने.

आिण याच वेळी पाऊस पडायला सु वात झाली. अपरा ीची वेळ. बाहे र या काळोखात
अंदाज येणे श य न हते. आिण आला असता तरी मी छ ी बरोबर आणलीच होती कुठे ? पण
ितरीिमरीत बाहे र पडलो आिण पाऊस अंगावर येऊ लागला.

पोलीस- टेशनवर पोहोचेपयत मी िचंब िभजन

ू गेलो होतो. िकती वाजले होते कुणास
ठाऊक! म यरा उलटून बराच वेळ झाला होता एवढे खरे . एखादा तास मागेपुढे!

हवालदाराला वाटले, मी पावसापासन

ू आडोसा हणन
ू च पोलीस चौक त िशरलोय. याने
मला हटकले.

मी हटले, ‘माझं इ पे टरसाहे बांकडे काम आहे . आहे त ना ते?’

याने, कां कुणास ठाऊक, पण मला वरपासन

ू खालपयत याहाळले. मग हणाला,
‘आ ाच काम आहे का?’

‘हो’ मी हटले, ‘मला मडर रपोट करायचाय.’

‘मडर’ हट याबरोबर हवालदाराला मा या कामाचे, आिण पयायाने माझे मह व पटले. तो

मला आत घेऊन गेला. जवळ या बाकड्याकडे बोट दाखवन ू हणाला, ‘बसा.’ आिण आत
िनघनू गेला.

मी बस याबरोबर बाकाजवळ एक पा याचे लहानसे थारोळे झाले. मला ओशाळ यासारखे

झाले. पण माझाही नाईलाज होता. मी चौक चे िनरी ण सु केले. एक मंद िपवळा ब ब
डो यावर जळत होता. कसलीतरी प के िचकटवलेला एक नोटीसबोड समोर होता. शेजारीच
कॅलडर. यावर एकच ठळक तारीख होती. ती बहधा कालची असावी. नाहीतर एवढ्या
अपरा ी उ ाची तारीख कोण त परतेने लावणार? पण कालची तरी कसे हणावे? बारा
 ू गेले हणजे ती आजचीच... माझा ग धळ होऊ लागला, तसा मी तो िवचारच सोडून
वाजन
िदला.

ड्यटू ीवर असलेले गहृ थ बहधा, काम नाही हणन ू , आत या खोलीत आराम करीत
असावेत. यािशवाय यांना बाहे र यायला इतका वेळ लागला नसता.

अखेरीस ते एकदाचे आले बाहे र! यां यापाठोपाठ हवालदार!

‘काय हणता?’ गडगड या आवाजात यांनी िवचारले.

‘खनू झालाय. एका म यमवयीन माणसाचा.’ मी यांना खुनाचा तपशील सांिगतला.

बरोबर चल याची िवनंती केली.

ते तयार झाले. ‘बॉडी जागची हलवलेली नाही ना?’ यांनी चौकशी केली.

या ाचे उ र कठीण होते. मला यांना सांगावेच लागले, ‘ याचं काय आहे सर, क
आ ा येताना पािहलं ते हा बॉडी जागेवर न हतीच! हणजे काय क , खुनाचं कसलंच िच ह
न हतं. खोलीलाही कुलपू लागलं होतं.’

इ पे टरसाहे ब चांगलेच ग धळात पडले. डोळे बारीक क न, कपाळाला आठ्या घालन

ू
ू पहात ते हणाले, ‘ हणजे हणायचंय काय तु हाला?’
मा याकडे रोखन

मग मला सगळे सांगावेच लागले. हणजे कवळे करांिवषयी आिण यांनी मा यावर
दाखवले या अिव ासािवषयी देखील ‘मी खरं च सांगतो, सर!’ मी कळकळीने हणालो, ‘मला
िदसलं ते व न न हतं. भासदेखील न हता. तु ही वत:च येऊन पाहा, सर.’

पण आता इ पे टरचाही िव ास डळमळलेला िदसला. ते माझी समजत ू काढ या माणे

हणाले, ‘हे पाहा, आ ा पाऊस पडतो आहे . रा ही बरीच झाली आहे . आपण सकाळीच जाऊन
पाह. सकाळी पाऊसही थांबेल. हवं तर तु ही इथंच थांबा पहाटेपयत. आता पावसात कशाला
जाता परत?’

‘नाही — पण आ ा लगेच नको का जायला? खुनाचा मामला आहे !’

‘कशाला? तुम या हण या माणं बॉडी तर ितथं नाहीच. मग आ ा काय आिण सकाळी

काय? हॉट िडफर स डझ इट मेक?’ ते हणाले. पु हा वरात तोच चीड आणणारा
समजतू दारपणा! जसे काही माझे डोकेच िफरले आहे , आिण ते मा या कलाने घेताहे त!

घेऊ दे! हॉटेलवर य पािह यानंतर यांना काही ना काही पुरावा िमळे लच मा या
 ू ा! मग कवळे करांना कळे ल च म कोण ते!
बाजच

आप याला काय, सकाळी तर सकाळी! पण मी पोिलसांना घेऊन गे यािशवाय राहाणार

न हतो. मग एखादा हर मागेपुढे!

हवालदाराने िदलेली चादर पस न मी ितथेच बाकड्यावर पसरलो. झोप लाग याचे िच ह

न हते. िसगरे ट ओढीत आिण घड्याळाचे टोले ऐकत वेळ काढला.

पहाटेच आ ही हॉटेलवर गेलो. पाऊस आता थांबला होता. यायला कमाल आहे ! या
इ पे टर लोकांना, रा ी पाऊस पडतो आहे , हणजे सकाळी तो िनि त थांबणारच, हे कसे
काय कळते बुवा? हो, हणजे एखादे वेळी सलग दोनदोन -तीनतीन िदवस नाही का पडत
पाऊस? याचा काय भरं वसा?

आ हाला पाहन कवळे कर भयंकर वैतागले असावेत; पण वरकरणी हसन ू यांनी

इ पे टरचे वागत केले. मा याकडे मा ते खाऊ क िगळू अशा नजरे ने पाहात होते.
इ पे टरना ते हणाले, ‘काय साहे ब, तु ही तरी वा ेल या माणसा या रपोटकडे कसं ल
देता? हॉटेलवर असं काही झालं असतं, तर मी वत:च नसतं का रपोट केलं?’

इ पे टरने सबंध हॉटेल िफ न वत:चे समाधान क न घेतले. आ याची गो हणजे

मा या शेजारची खोली अजन ू ही बंदच होती. ितचे कुलपू िनघालेले न हते. हणजे वरकरणी
तरी मी खोटा पडलो होतो. मग काय या खुनाचे रह य असेल आिण काय या मॅनेजरचे
कार थान असेल, ते असो! इ पे टर यात सहभागी असतील, असे मला णभरही वाटले
न हते. पण काहीतरी रह य हॉटेलातच होते खास!

मी मुकाट्याने मा या खोलीकडे गेलो. या मंडळ या कुि सत नजरा मा याकडे लाग या

असतील, याची मला खा ी होती. यांची कुजबज ू , दब या आवाजातले हसणे आिण मला
च म हणणे, हे देखील मा या कानावर येतच होते; पण मी ितकडे ल िदले नाही. रा भर
ओले कपडे अंगावर वाळव यामुळे मला जाम सद झाली होती. जागरणामुळे झोपही अशी येत
होती, क के हा एकदा खोलीत जाऊन पलंगावर अंग टाकतो, असे झाले होते!

पलंगाला अंग लागताच मला इतक गाढ झोप लागली क याचे नाव ते! अगदी
दगडासारखा मी झोपलो होतो. मग व ने नाहीत क काही नाही.

िकती तास मी असा झोपलो होतो कुणास ठाऊक! बहतेक हर — दोन हर तरी सहज
असेल!

मला जाग आली ती दरवाजावर कुणीतरी ठोठावले, यामुळे.

 णभर वाटले, क आप याला भास झाला.

पण नाही. कुणीतरी न क च ठोठावत होते.

दुपारीच झोप यामुळे माझा पु हा िदवसाचा थोडा ग धळ होतो आहे . नेमका हा िदवस
कुठला, हे मला सांगता येणार नाही. पण एवढे मा न क आठवते क , मला जाग आली ती
या दार ठोठाव यामुळे.

मी दार उघडून बाहे र पािहले.

तर बाहे र कुणीच न हते. हटले, यायला, हा काय चम कार!

पण चम कारांवर आपला िव ास नाही. हणन ू पािहले. तर

ू मग मी जरा बाहे र डोकावन
काय, शेजारचे दार उघडे होते.

ल ात या : मा या शेजार या म नंबर नऊचे दार उघडे होते!

हणजे या मम ये जे कोणी होते, ते माझे दार वाजवन

ू आप या खोलीत परत गेले
होते. मी पाठोपाठ येईन, अशा खा ीने.

एवढ्यात, मी अजन
ू कां आलो नाही, हे बघायला तोच बाहे र आला.

तोच! तोच म यमवयीन गहृ थ! डो याला ट कल, अंगात नाइट सटू ! गुबगुबीत गाल,
आिण िमचिमचीत डोळे !

मी चाट पडलो. या माणसाचा डोके फुटून खन

ू झालेला काल मी मा या डो यांनी
पािहला होता, तो माणस
ू आज मा यासमोर जसे काय काहीच न झा यासारखा उभा होता.

‘या ना. मीच बोलावलं.’

मी चावी घेऊन बाहे र आलो, आिण मा या खोलीला कुलपू लावले.

‘बसा. चहा घेऊया. मी आजच आलो इथं. हटलं, ओळख क न यावी शेजा याची.’

मी काही न बोलता बसलो. तोच पुढे हणाला, ‘हवा छान पडलीये नाही? पाऊस पडे लसं
वाटतं या एकदोन िदवसांत. आपण घरामधे असलो, क बाहे र चांगला जोरदार पाऊस पडावा
असं वाटतं, नाही?’ तो हसला.
 मी अजन
ू ही िवचारच करीत होतो.

‘एवढं िवचारात पडायला काय झालं? मी काही वावगं बोललो का?’ याने कुतहू लाने
िवचारले.

‘नाही. मी आपला उगाचच...’

गहृ थ तसा गि प िदसला. एकलक डे बस याचा याला ितटकारा असावा. सबंध

सं याकाळ एकट्याने काढायची, ही क पना अस झा यामुळेच याने दार वाजवनू मा याशी
ओळख क न घेतली होती. ‘चहा’चे नुसते नाव! खरे हणजे याला सं याकाळी, बाहे र ढग
जमनू आले असताना मजेत ि ह क पीत बसायचे होते, आिण अशा िप यासाठी जोडीदार हवा
होता. ि ह क यायला माझी हरकत नस याचे कळ यावर गहृ थाला आनंद झाला.

अगदी प तशीरपणे, काटेकोरपणे तो लासम ये म ओतू लागला. या या या

सावधानतेकडे पाहन मला गंमत वाटली. वाटले, जसे काही हा एखादे रसायनच तयार करतो
आहे ! िकंवा रसायनांचे िम ण क न कसलातरी िवल ण शोध लावतो आहे ! िकंवा हा
जादूगार आहे . रसायने िमसळून हा इकडचे जग ितकडे करणार आहे !

तसा तो थोडाफार जादूगार होताच. बोल याचे सगळे िवषय संप यानंतर याने नाइट
सटू या िखशातनू प यांचा एक जोड काढला आिण मला प यांची जादू दाखवायला सु वात
केली.

मला सहसा प यांची जादू आवडत नाही. पोरकटपणा वाटतो तो! पण या िदवशी कां
कुणास ठाऊक, मला एकदम इंटरे ट वाटायला लागला. कदािचत पोटात गेले या ि ह क चा
हा प रणाम असेल. पण तो माणसू काहीतरी िवल ण अद्भुत कार दाखवतो आहे , असे वाटू
लागले.

‘प यात सग यात मह वाची गो कुठली?’ तो गहृ थ अगदी िव ाचे रह य उलगडून

दाखव यासारखे सांगू लागला. ‘तर िस वे स – म दुर -ितर पासनू राजा-ए यापयत.
एकापे ा एक प े मोठे होत जातात िकंवा उलट्या माने खाली येतात. आता हा म
चुकला तर घोटाळा होईल. द शीपे ा न या मोठा होईल. राणीपे ा गुलाम! आिण तरीदेखील
हा म मुळात चुकलेला आहे . नाहीतर ए का दुर पे ा खाली हवा होता. पण तो असतो
राजा याही डो यावर!’

िवचार केला तर तो सांगत होता यात नवीन काहीच न हते; पण माझे डोके आता
ि ह क मुळे तरं गू लागले होते. ते हा मला यात फार खोल अथ िदसू लागला होता...
 ‘ येक गो ीचं असंच आहे .’ मी भारलो होतो. आिण याचा वर िह नॉिटझम करणा या
जादूगारासारखा हकमी आिण जड येत होता. अगदी संथपणे तो बोलत होता. िनदान मला
तरी याचे बोलणे तसे वाटले. ‘ येक गो ीला म असतो. तो मागंपुढं होऊन चालत नाही.’
प े रांगेने मांडीत तो हणाला, ‘उदाहरणाथ, काळ! काळाला म असतो. आज. मग उ ा.
मग परवा. कुठला िदवस कशानंतर, हे ठरलेलं असतं.’

मा या डो यांसमोर एक िवल ण िच तरळत होते : काल - आज - उ ा अशा माने

ू ठे वले आहे त. याला- याला, याची- याची पाने वाटून िदली आहे त. जो
िदवसांचे प े लावन
तो हातात या पानांचा िस वे स लावतो आहे ; पण एखा ा या हातात पाने उलटसुलट झाली
आहे त. यांचा िस वे स काही के या लागत नाही.

प यांचा खेळ मला आवडत नाही, तो याकरता.

आिण लोक मला च म हणतात!

ि ह क या भावाखाली या रा ी मी खपू झोपलो. रा ी एकदाही मला जाग आली नाही.

गाढ... अगदी गाढ... मे यासारखा झोपन
ू गेलो मी या रा ी.

सकाळी जाग आली ते हा िदवस बराच वर आला होता...

आता ‘िदवस वर आला होता’ असे मी हणतो आहे . पण तो िदवस कुठला होता हे काही
मला िनि त सांगता येणार नाही. हणजे नंतरचा क आधीचा... पण जे हा ते घडत होते,
ते हा तरी तो आजचाच असणार.

हॉटेलात बरीच गडबड माजली होती. लोकांची एकसारखी जा-ये चालू होती.

मी बाहे र आलो ते हा शेजारी बरे च लोक जमा झाले होते — खाली पािहले तर खालन
ू वर
बोटे दाखवीत होते. आिण अरे बाप रे ! च क पोलीस आले होते दोनतीन! आिण पोलीस-
इ पे टरसु ा! मॅनेजरशी यांचे काहीतरी जोरजोरात बोलणे चालले होते.

मी जवळ या माणसाला िवचारले, ‘काय हो, काय झालं?’

‘ध य आहात गु ! तुम या शेजार या खोलीत खन

ू पडतो आिण तु हाला प ा नाही?
काय झोप आहे क म करी?’ तो हणाला.

हणजे? मा या शेजा याचा खन

ू झाला? या म यमवयीन गहृ थाचा?

‘कुणीतरी डोकं फोडलंय याचं! या याच खोलीतला याचा सोटा घेऊन कुणीतरी
डो यात घातला या या. एका घावात डोकं फुटलं! खोलीत र ाचं थारोळं झालंय! बघवत
नाही अगदी!’ कुणीतरी सा त
ं मािहती पुरवली.

आणखीही पु कळ काही ते लोक बोलत होते; पण माझे ितकडे ल न हते.

कुणी केला असेल याचा खन ू ? आिण कशासाठी? मा याशी बोलताना तर या माणसाला

याची क पना न हती. काय सांगत होता तो? येक गो ीला म असतो. नाहीतर सारे
काही उलटसुलट होते. सारे काही... हणजे सारे च? जग? यवहार? काळ? नको या गो ी
डो यात येत राहतात. प े... प यांची जादू... पण काल या माणसाचा खन
ू होईलच कसा?
परवाच तर एकदा झाला होता. हो! मी य डो यांनी पािहला याला – असा पालथा
पडलेला. र ा या थारो यात. पण मग काल तो पु हा िजवंत कसा झाला?

मला काही सुचेनासे झाले. मी खोलीत आलो. इतरां यासारखा मला ते सगळे िवधी
पाह यात इंटरे ट न हता िकंवा यािवषयी बोल यातसु ा. मला िवचार करायचा होता. काही
मल
ू भत
ू गो चा िवचार. मल ू भत
ू गो ी हणजे यावर आपले जगणे अवलंबन ू आहे अशा.
जगणे असेच न हे , तर मरणेसु ा. थोड यात हणजे सगळे च यवहार.

िवचार करता करता डो यात नुसता ग धळ उडून गेला. काय असेल या सा यांचा अथ?
डो याचा भुगा भुगा पडत होता. िवचार करतानाच मा या डो यांवर झापड येऊ लागली.
िवचारही सरळ करता येईनासे झाले. कां येते एवढी झोप? झोपेिवषयीही एकदा मलू भत
ू िवचार
केलाच पािहजे. झोप हणजे काय? आपण रा ीच का झोपतो? थक यामुळे? क जागे
राहा या या दोन कालखंडात अंतर सुटावे हणन ू ? आपण जागे नाही, असे पाहन काळ
बदलतो का? िदवसांमधे अंतर पडते का? हजारो ! हा ांचा गुंतवळाच कधीतरी झोपेचे
जाळे बननू मा यावर पसरला गेला...

जागा झालो ते हा रा ीची वेळ होती. पु हा सांगतो, हा िदवस कुठला होता ते मला
िबलकूल सांगता येणार नाही. वेळ रा ीची होती, हे मा खास.

बाहे र पावसाला सु वात झाली होती.

णभर मी िखडक उघडून पावसाकडे पाहात रािहलो.

मग मनात आले : चला, पावसात बाहे र िफ न यावे. रा बरीच झाली आहे . पण

आप याला काय याचे? मी चपला घात या आिण बाहे र आलो. आ याने मी जाग या जागी
िखळलोच! शेजार या खोलीचे दार सताड उघडे होते.

आत िदवा जळत होता. मंद काशात तोच — तो म यमवयीन गहृ थ एकापुढे एक,
प यांचा िस वे स लावीत बसला होता.

नाही – हे चालणार नाही. असे चालणार नाही. मुळीच नाही! हा मेला होता. काल, परवा,
आज... कधीतरी मेलाच होता. या या खुनाची चौकशी करायला पोलीस इथवर आले होते.
आिण – सग यांना फसवन ू हा िजवंत कसा राह शकतो? नाही – हा मेलाच पािहजे! तरच
सगळा िस वे स नीट लागू शकेल. उलटासुलटा होणार नाही...

हा मेला पािहजे! मेलाच पािहजे!...

मी पुढे झालो आिण याने वर पाहाय या आत चटकन जवळचा याचाच सोटा घेऊन
या या डो यावर एक मजबतू घाव घातला...

तो िव हळत खाली कोसळता णीच मी खोलीत परत आलो.

दुस याच णी मला शांत झोप लागली.

तरीही डो यात ते आवाज घुमतच रािहले.

एक, फटका मार याचा आवाज. दुसरा, खाली कोसळ याचा. ितसरा, याचे िव हळणे :
‘अरे देवा! मेलो...मेलो!’

हा सारा कार नेमका कुठ या िदवशीचा ते मा शपथेवर सांगतो — मला अिजबात

आठवत नाही!
१०. िमछीवाला
आकाश... िनळं भोर आकाश...

खाली जमीन — जिमनीवर िहरवळ. गवताची पाती. आकाशाकडे पाहणारी. िहरवी िहरवी
गार. डो यांना थंडावा देणारी.

िन या आकाशातनू पांढरे ढग सावकाश — आरामात िफरताहे त. यांना घाई नाही –

कुठे ही जा याची.

ढगाकडे पाहत तोसु ा असाच व थ पडला होता. यालाही घाई न हती. आराम होता,
पण मनाला मोकळे पणा न हता. शांतता न हती.

हातांची घडी उशाला घेऊन डा या गुड यावर उजवा पाय टाकून तो पडला होता. गवताची
पाती कानांना गुदगु या करीत होती.

मधेच एखादी वा याची झुळूक येऊन जाई.

बरं वाटत होतं, खपू च बरं .

वाटत होतं, असंच पडून राहायला िमळालं, तर िकती चांगलं! ही देवाची दुिनया —
आकाश — वारं — िहरवळ —

नाहीतर आपण! पैसा, मारामा या — झगडे — खन

ू सु ा!

ू वाटायचं.
अशा वेळेस, आपण जीव ावा, असं मनापासन

नाहीतरी कशासाठी िजवंत राहायचं? पोर नाही, बाळ नाही. झाली एक पोरगी ती झा या
झा या गेली, आप या आईला बरोबर घेऊन.

आता िजवंत राहायचं ते कोणासाठी?

बॉसची कामं पार पाड यासाठी? यानं खषू होऊन अिधक पैसा ावा यासाठी? कशाला
हवाय पैसा? जग यासाठी? जग यासाठी पैसा आिण पैशासाठी जगणं. कशाला चालू ठे वायचं
हे च ?

ू ? दुस या कुणाचा जीव घेताना अंगात कसं सहज

जीव ायचा धीर होत नाही हणन
अवसान येतं! मग वत:चा जीव घेतानाच धीर कां होऊ नये? िनदान नंतर पकडलं जा याची
धा ती तरी नाही. केला पािहजे — एकदा तोही धीर केला पािहजे!

खरं तर आपण यापवू च मरायला हवं होतं. तसं केलं असतं तर िनदान दोघाचौघांचे ाण
तरी वाचले असते. तो पठाण, तो जाड्या शेिठया, तो पानवाला, मट याचा बुक तो म ासी!
सग यांची नावंसु ा आठवत नाहीत! यांना नीट ओळखत तरी होतो कुठं आपण? यात या
कुणाशी वैर तर सोडाच, पण चार श दांची देवाणघेवाणसु ा झाली न हती! फ बॉसचा
िनरोप; एक बॉस या अ रातली िच ी! ित यावर दुसरं काहीच नाही. फ या माणसाचं
नाव. कुठं गाठायचं याचा प ा, आिण वेळ! बहतेक वेळेस बरोबर या माणसाचा फोटो!

ब स! ही या माणसाची मरणिच ी! याचं वर या कोटातलं सम स! ही िच ी हातात

पडली, क या माणसाचं मरण अटळ! डॉ टरची िच ी पािह याबरोबर केिम टनं औषध हजर
करावं, िततका सोपा मामला! येक िग हाइकाचं औषध या याकडे तयार असे! छ ीस
याध वर एकच इलाज! िखशातला रामपुरी! सटकन बाहे र काढायचा, पटकन पातं उपसायचं,
खचकन कुशीत खुपसायचं-वळवायचं. बस! माणसाला देवाचं नाव घे याइतकाही वेळ िमळत
नसे, मग मारणा याचा चेहरा पाहणं तर दूरच! दुस याच णी चाकू िखशात नाहीसा आिण
मारणारा काळोखात गडप! दुस या िदवशी बॉसला सलाम! िच ीबरोबरचा ऑड हा स वजा
जाता, उरलेली र कम त काळ हजर! हे फार चांगलं होतं. बॉसकडे कधी दुस या िदवसाचे
वायदे नसत.

िवचार केला क याचं यालाच िविच वाटे. ाण जाताना यां यापैक कुणी िवचारलं क
बाबा रे , तुझी-माझी ओळख ना देख! कां घेतलास तू माझा ाण? तर आपण याला काय
उ र देऊ?

पैशासाठी? बॉसकडून िमळणा या पैशासाठी?

मग यासाठी एवढ्या लोकांचे ाण घे यापे ा एकदा वत:चाच –

‘ साला!’ एवढा एकच उद्गार वत:शी काढून तो ग प बसला. असले िवचार

कमकुवतपणाचे! नामदपणाचे!

अलीकडे फार यायला लागलं हे डो यात. काढून टाकलं पािहजे ते. नाहीतर वाट लागेल.
दुसरं काही सुचत नसेल, तर िवचार करणंच बंद केलं पािहजे.

हे गवत िवचार करतं? हे ढग िवचार करतात? पलीकडे ती मुलं खेळताहे त ती िवचार

करतात?
 मग आप यालाच िवचारांची ज र काय? मरणारे काही आप याला तो िवचारीत
नाहीत. इतकं झपाट्यानं िफरवतो आपण पातं! णात िजवाची सुटका! पापपु याचे िहशेब
करायला सांिगतलेत कुणी?

माणसानं मजा करावी! खावं, यावं, माड्या चढा यात, िसनेमे पाहावेत. आपण कशासाठी
जगतो, हे िवचारायचंच कशाला? कसं जगायचं एवढं च बघावं. चैनीत वागावं आिण यासाठी
पैसा कमवावा. कुठ याही मागानं!

यानं शटा या िखशातन

ू िवडी काढली, मािचस काढली आिण िवडी िशलगावली.

साला नको हटलं तरी भलभलते िवचार येतातच. बाळं तपणात बायको गेली. ज मलेली
मुलगीही गेली. कां मे या असतील या दोघी?

आप या पापानं? आपण इत यांचे ाण घेतले हणन

ू ?

काहीतरीच! पापपु याचा असा कुठं ज ममरणाशी संबंध असतो?

िकतीही हटलं तरी नाही नाही ते मनात येतंच.

आप या पापानं या कां मरा यात? आपणच कां नाही अजन

ू पयत फासावर लटकलो?

यानं मनगटावर या घड्याळात पािहलं. असले वेडेवाकडे िवचार करीत बसायला अजन
ू
थोडा वेळ सवड होती.

एकदा का काळोख पडला क मग मा कामिगरीवर गेलंच पािहजे!

या वेळची कामिगरी अिधकच िबकट! ू कधी केलं न हतं, ते या

ी–ह येचं पातक अजन
वेळी करावं लागणार!

कॅबरे डा सर! खरं नाव काय कुणास ठाऊक! बॉसनं प ा िदला होता. आडबाजच ू ी
िबि डं ग. दुमजली. कॅबरे हन बरो बर साडे बारा वाजता टॅ सीनं घरी परत येते. तळमज या या
टािनगशी लपन ू राहायचं. िज यात िदवा नाही. बॉसची मािहती अचक ू असते. कुठनं िमळवतो
कोण जाणे!

काय केलं असेल ितनं? बहधा दुस या मगलर या गँगपैक कोणाशी तरी ितचा संबंध
असेल. कदािचत ित या हॉटेलचा मालकच मगलर असेल. नको ते हा नको ती मािहती ही
यांना पोहोचवत असेल. बॉस या मागातला काटा!
 काटा चांगलाच ठुसठुसत असला पािहजे. आपला नेहमीचा भाव दोन हजारांचा. या वेळी
तीन हजारांचं आ ासन! कदािचत बाई हणन ू असेल!

बाई हणन
ू चाकू चालवताना हात नाही कापता कामा! मग ती िकतीही त ण असली
तरी!

खबू सरू त तर िदसतेच आहे ! फोटोव न! यािशवाय ितचा नाच कोणी पािहला असता?

िहला मारायचं हणजे काय? नुसता चाकू चालवायचा. तेवढ्यासाठी तीन हजार िमळायचे
आहे त!

कोण रडे ल िह यासाठी? िहचा हॉटेल-मालक? क एखादा धनी? मुलंबाळं आहे त हणे
दोन!

आिण एकदम एक गो या या यानात आली.

एक िचमुकली आप याकडे पाहात िहरवळीवर आप याशेजारी बसली आहे .

‘ए िमछीवाला, िमछीवाला तुदी िमछी शान शान आये!’ ती हणत होती.

याला गंमत वाटली या मुली या िधटाईची. मुलगी अितशयच गोड होती. मोठमोठे गोबरे
गुलाबी गाल, िनळसर डोळे , दाट भुरे केस, अंगावर झालरीचा पारदशक आकाशी ॉक.
एखा ा िच ांत या परीसारखी िदसत होती ती! भलतीच खबू सरू त! पण अगदी हणजे
अगदीच छोटी.

‘ए िमछीवाला, मी तु या िमछीला हात लावन

ू पाऊ?’

यानं ितला िमशांना हात लावू िदला. या गोड मुलीला कौतुक वाटावे, अशा भरघोस िमशा
वत:ला अस याब ल याला भलताच अिभमान वाटला.

केवढी असेल ही? जेमतेम तीन-साडे तीन वषाची. एकदम या या मनात आलं — आपली
मुलगी जगती वाचती तर ए हाना एवढीच असती.

नकळतच तो ित याशी खेळू लागला. ितनं या या िमशा ओढ या, नाक ओढलं, यानं
गवताची पाती ित या डो यावर टाकली. रिबनी सुट या, या बांधन
ू िद या. तेवढ्यात ितकडे
दोन फुलपाखरं पाठिशवणी खेळत आली. यां यामागन ू ती मुलगी धावली.

बराच वेळ मोडला होता. समोर या हॉटेलात चहा घेऊन आप या कामाला लागावे, हणन
ू
तो उठला. कपड्यांना िचकटलेली गवताची पाती यानं झटकली.

समोर या हॉटेलात तो येऊन बसला आिण काय आॅडर ावी याचा िवचार क लागला.
पाहतो तो टेबलावर कोपर टेकून तीच मुलगी ऐटीत उभी! आप या पाठोपाठच ती आली
असणार. आप याला समजलं कसं नाही? बरं तर बरं –र ता ॉस करताना गाडी समोर आली
असती तर?

या िवचारासरशी यानं ितला जवळ घेतलं. उचलन

ू आप या शेजारी बसवलं. ‘ए िमछीवाला,
तू शान शान आये.’ या मुलीनं या या चांगुलपणाला लगेच दाद िदली.

मग दोघांनी चंगळ केली. यानं पोटभर खाऊन घेतलं. ितला आई म िदलं, िबि कटं
िदली, चॉकलेट घेऊन िदलं. ितचे लाड कर यात तो रमन
ू गेला. या या एरवी या दांडगट
र ी आयु यात पिह यानंच काहीतरी नाजुक, संुदर आलं होतं.

आिण एकदम या या यानात आलं – अरे , ही मुलगी कुठली, कोणाची — ितला परत
पाठवायला हवं. मघाशी ती िहरवळीवर खेळताना भेटली. ितथं ितला परत नेऊन सोडायला
हवं.

पण ती दोघं िहरवळीवर गेली, ते हा काळोख पडायला लागला होता आिण िहरवळीवर

कुणीच मुलं खेळत न हती.

दोघेचौघे फुटकळ लोक अजन ू बसले होते. ती मुलगी यां यापैक कुणाची असेलसं वाटत
न हतं. तरीदेखील तो ितला घेऊन यां या समो न गेला. ती यांची न हती. बहधा ती इतर
मुलांबरोबर आली असावी, आिण मुलं ितला िवस न गेली असावीत.

आता काय करायचं? याला काही सुचेना. िहला घरी तर पोहोचवायला हवं. पण कसं
पोहोचवायचं? िहचं घर कुठं ठाऊक आहे आप याला?

‘कुणाबरोबर आली होतीस त? ू ’ ाचा अथ ितला काही के या कळे ना. ती अजन

ू
खेळ या याच रं गात होती. ‘चल ना आपण भुरर जाऊ’ ती याला एकसारखे सांगत रािहली.

ित या कलानं घे यावाचन
ू इलाज न हता.

दोघं पा या या काठाशी आली. बांधले या दगडी िभंतीशी उभी रािहली. यानं ितला
िभंतीवर उभी केली. सयू मावळून गेला होता आिण आकाश काळपट-िकरिमजी झालं होतं.
होड्या िकना याकडे परत येत हो या. ती होड्यांकडे पाहत होती. मजेत टा या वाजवन
ू
काहीतरी शेरे मारीत होती. तो ित याकडे पाहत होता. असली मुलगी असणारे आईबाप िकती
भा याचे, असं या या मनात येत होतं. नाहीतर आपण! आपण आिण आपला घाणेरडा धंदा! –
रा ीची कामिगरी! या आठवणीनंच याला कसंतरी झालं. छे ! छे ! या मुलीला ताबडतोब
हातावेगळी करायलाच हवी.

‘तु याबरोबर कोण होतं?’ यानं ितला िवचारलं.

‘मंटू. मंटू वेला आये’. याहन अिधक काही ितला सांगता येईना.

‘तू कुठे राहतेस?’

‘आम या घली पोपत हाये.’ ती टा या वाजवन

ू हणाली.

ितला प ा िवचार यात अथ न हता. तो काळजीत पडला.

एकदा याला वाटलं, क सरळ पोिलसांत जावं आिण ितला यां या हवाली करावं, हणावं
- ‘ही मुलगी हरवली आहे . िहला घरी पोहोचवा’ हणजे मग आप या डो यावरचा बोजा
उतरे ल. पोिलसांकडे मुलगी हरव याची त ार आलीच असेल.

पोलीस टेशनवर जा यासाठी यानं पाऊल उचललं आिण एकदम या या पोटात

गलबललं. रा ी खन ू करणा या माणसानं या या चार तास आधी पोिलसांना मुखडा
दाखवावा, हे जरा धाडसाचंच होतं. िशवाय वत:चं नाव, प ा िलहन ावा लागणार.
खुना या िठकाणी कुणी पािहलं आिण नुसतं िमशांचं वणन िदलं, तरी पोलीस सरळ आप या
प यावर येणार...

आता चांगलाच काळोख पडला होता. ती मुलगी चालन ू चालन

ू दमली. यानं ितला
उचलनू कडे वर घेतलं. आपलं मलू असतं, तर रोज आपण िहला असं कडे व न िमरवलं असतं
— तो मनाशी हणाला. याला काय वाटलं कोण जाणे, यानं पटकन् ितचा एक पापा
घेतला. ‘िमछी टोचली’ ितने त ार केली. याला हसू आलं.

रा ी या कामिगरीची वेळ जवळ येत चालली होती. तेच िवचार आता या या डो यात
घोळत होते. सरावाची झाली तरी ही जबाबदारीची गो ! नीट जमायला हवी! कुठं एवढं तेवढं
चुकलं, तर फासावर लटकायची पाळी! आजुबाजू या कुणा या ल ात राह असं काही करायचं
नाही... चेहरा श यतो िदसू ायचा नाही... पण मु ाम लपवायचाही नाही.

ती बहधा एकटीच येते हणे — टॅ सीनं येते. टॅ सी दारात सोडून लगबगीनं घरात
िशरते.
 एक हात त डावर. दुस या हातानं चाकू खुपसायचा. नेमका. खोलवर.

मु य हणजे नंतर णभरही ितथं थांबायचं नाही. शटवर िजथं र उडतं ितथं नेहमी तो
एक फडके बांधायचा. ताबडतोब या फड याची घडी — िमळे ल ती पिहली टॅ सी — घर
गाठणं — इकडे ितकडे कुठे न भटकणं...

‘ए िमछीवाला — आपण आईकले जाऊया ना!’ कडे वर या मुलीनं याला जागं केलं.

‘जाऊया. पण आई आहे कुठं तुझी?’

‘आई भु ल गेली. आता येनाल आये.’ िचमणीची िकलिबल.

िहला घरी पोहोचवलंच पािहजे. ितची आई वाट बघत बसली असेल. पण आहे कुठं ती?

‘ यल ना — आईकडे यल’ ती मुलगी ह करीत रािहली.

‘हो हो — जाऊया अं.’ तो ितला थोपटीत रािहला. ती या या खां ाव न र याकडे

पाहत होती. मधेच एखादी गंमत िदसली, क हसत होती. याला वाटलं, असंच चालत राहावं
या मुलीला खां ाशी ध न. ितला असंच थोपटत राहावं. आनंद आहे . गंमत आहे . हा र ता
ू नये – काळ पुढे जाऊच नये हणजे म यरा होणारच नाही. आपण या घराशी
संपच
पोहोचणारच नाही. आप या हातन ू खनू होणारच नाही. आप याला फ या मुलीवर माया
करीत असंच– असंच राहता येईल. सुखात...

पण क पना करणं वेगळं . य ात रा वाढत चालली होती. कामिगरीची वेळ जवळ येत
होती. ‘आपन आईकले जाऊ या’ हा या मुलीचा हे काही वाढत होता. मध या वेळात यानं
ितला च घेऊन िदलं, िशटी घेऊन िदली आिण ितला गंमत वाटेल अशी बडबडही केली.

शेवटी याला एक क पना सुचली. तो िहरवळी या जवळ गेला. इथंच कुठं तरी ती राहत
असली पािहजे. यानं ितथ या दुकानाम ये जाऊन पािहलं. दुकानदारांना ‘ही मुलगी कुठं
राहाते, साधारण माहीत आहे का?’ असं िवचा न पािहलं. काह नी नुसती मान डोलावली,
काह नी सिव तर या याने िदली, पण सारांश एकच होता. कुणालाही ती कुठं राहाते, याचा
अंदाज न हता. याहनही वाईट हणजे काहीजण या याकडे संशया या चम का रक नजरे नं
पाह लागले. ते हा मा यानं ितकडून काढता पाय घेतला.

थकून जाऊन तो एका दुकाना या पायरीवर बसला. या यापुढे दोन कामिग या पड या

हो या. एक मुलंबाळं असले या आईचा खन
ू करायचा होता, आिण दुसरं एका मुलीला ितची
आई शोधन ू ायची होती...
 याला वत: या निशबाचा राग आला. भल या वेळेस ही गोड मुलगी िमळून उपयोग
काय? ही वेळ असं नाजकू हो याची न हे . हळवं हो याची न हे . आता या मुलीची पाठ
थोपटणा या या हातात थोड्या वेळानं रामपुरी यायचाय. तो नीट चालायला हवा असेल, तर या
हातानं इतकं मऊ होऊन चालायचं नाही.

याला काही सुचेनासं झालं. शेवटी यानं िवचार केला, क आता या मुलीला आप याच
घरी घेऊन जावं, रा ीचं काम उरकावं, आिण दुस या िदवशी पु हा न या जोमानं िहचा प ा
शोधायला बाहे र पडावं —

— अथात्, रा ी पकडलो गेलो नाही तर!

पण नाहीच जाणार! इत या िदवसांचा अनुभव, अंगातली चपळाई, िशताफ , फुकट कशी

जाईल?

िनदान या मुली या निशबानं तरी, आपण आज पकडले जाणार नाही! ितला उ ा आई

शोधन ू !
ू देता यावी, हणन

तो ितला घेऊन बसम ये चढला. बस या िखडक तन ू बाहे र या गमती-जमती पाहताना

मुलगी थोडा वेळ तरी आईला साफ िवस न गेली. तोही ित याशी ग पा मार यात रमला.
थोडा वेळ आपली काळजी िवसरला.

या या घरात कोणी हणजे कोणी न हते. शेजारी एक जोडपे राहायचे. यांना मल

ू बाळ
काही न हते. शेजा याची बायकोही माहे री गेली होती. स या तो एकटाच होता.

यानं मुलीशी बोलता बोलता पटापट भात टाकला. सकाळचं दही होतं. भाजी होती.
पोरीला काही गोड हवं, हणनू याने शेजा याकडून थोडा मुरंबा मागन
ू आणला. वत:चं
आिण मुलीचं पान वाढलं. काऊिचऊ या गो ी सांगत आिण मोरापोपटांचे घास काढत काढत
यानं मुलीला भरवलं आिण वत:ही जेवनू घेतलं. मुलगी आता घरी जाणं पार िवसरली होती.
या या िमशांना दहीभात लागलेला पाहन टा या िपटीत हसत होती.

जेवणानंतर यानं ितचं अंथ ण घातलं शेजा याला बोलवनू घेतलं. ‘मी परत येईपयत इथंच
झोप आिण िह याकडे जरा ल ठे व’ असं सांिगतले. शेजारी तयार झाला, तशी तो बाहे र
जा याची तयारी क लागला.

चपला घालताना मुलीनं अडवलं. ‘तू कुथे चालला िमछीवाला?’ या या पायाला िमठी
ू िवचारलं.
घालन
 या या ग यात आवंढा आला. आप या पोट या मुलीनं तरी आप यावर इतका लोभ
दाखवला असता का? कुठनं कुणाचे धागे जुळतात! इतक गोड, िन पाप मुलगी –
ू थांबवणारी! आपण हे इतके
आप याला बाहे र जाऊ न देणारी. पाप करायला जा यापासन
गिल छ – आिण ही मुलगी इतक िनमळ! िहला कधी काळी आप यािवषयी कळलं तर काय
वाटेल?

या या मनात तो नेहमीचा िवचार पु हा आला. कशाला जगतो आहोत आपण?

अिधकािधक पापं कर यासाठी?

ू घेतलं. ितचे मुके घेतले. ितची समजत

यानं ितला उचलन ू काढली.

‘मग येताना आईला घेऊन येछील?’ ितनं हे का धरला.

येताना आईला घेऊन ये याचं कबल

ू क न तो गेला.

महा यासानं यानं डो यातनू या छोट्या मुलीचे िवचार काढून टाकले. आधीच
ित यापायी बराच वेळ मोडला होता.

आजुबाजल
ू ा कुणी बघत नाही ना, असं पाहन यानं िखशातला फोटो काढून पु हा
पािहला. या नतक चं प नीट यानात ठे वलं.

बसमधनू तो उतरला ते हा फ दहा िमिनटं बाक होती. पाच िमिनटं यानं िबि डं गची
ू पाहणी केली. िबि डं गला एकच दरवाजा असावा.
लांबन

पाच िमिनटं रािहली, ते हा यानं र याव न येणा या टॅ सीज्कडे ल ठे वायला सु वात

केली.

आली... ही इकडे वळणारी टॅ सी बहधा ितचीच. तो र ता ॉस क न गेला आिण

िबि डं गमधे िशरला.

िबि डं गमधे िनजानीज झाली होती. सारं शांत होतं. दूर कुणीतरी इं जी गा या या
रे कॉड्स लावीत होतं.

िज यात पण
ू काळोख होता...

टॅ सी थांबली...

ती उतरली असावी...
 मधे पंधरा सेकंद गेले... ती टॅ सी ाय हरशी काहीतरी बोलली.

सँड स वाजले...

रामपुरी िखशातन
ू िनघाला.

ती दारातन
ू आत आली.

पातं लखलखलं.

तीच... फोटोतली बाई...

अंगावर उं ची साडी.

ती वळून अंगाव न जाऊ लागली.

एक हात त डावर.

दुसरा कुशीत.

िकंकाळी दबली.

चाकू िखशात गेला.

तो िबि डं ग या बाहे र पडला.

बाहे र कुणाचीही चाहल न हती. मघाची टॅ सी दूर अंतरावर जाताना िदसत होती.

तो झपाझप चालत ना यावर आला.

िमळे ल ती टॅ सी पकडून घरी आला.

घरी आला ते हा मुलगी झोपली होती; पण या या चाहलीनं जागी झाली. यानं शट

बदलला. आधीचा शट धुवायला टाकला.

मग शेजा याला उठवन ू िदलं.

ू या या घरी पाठवन

मुलगी आता टकटक त जागी होऊन या या हालचाली बघत होती.

 ‘आई कुथाय? तू आनली नाइश?’ ितनं समजत
ू दारपणे िवचारलं.

यानं ओशाळवाणं ि मत केलं. `उ ा शोधू हं आपण तुझं घर. तू झोप आता.’ तो हणाला.

‘तू नाइ गाइ गाइ कलत?’ ितनं िवचारलं.

‘आलोच मी.’

‘मला थोपत. नाइतल मी नाइ गाइ गाइ कलनाल.’ ती अंथ णात उठून बसली. च क
ू .
मांडी घालन

झोप यापवू याचं एक काम बाक रािहलं होतं. फोटो आिण िच ी जाळून टाक याचं.
अस या बाबतीत तो कधीच हयगय करीत नसे.

धुवायला टाकताना शट या िखशातला फोटो आिण िचठी याने टेबलावर काढून ठे वली
होती.

तो टेबलाशी गेला. िखशातन

ू आगपेटी काढली.

ती जवळ येऊन टेबलाशी उभी रािहली.

‘तू काय कलतो?’ ितनं िवचारलं.

ए हाना यानं काडी पेटवली होती. यानं ती िच ीला लावली.

एवढ्यात ितचं ल फोटोकडे गेलं. ितनं तो उचलला. बरं तर बरं , नाहीतर काडीचा चटका
बसला असता.

‘फोतो — मा या आईचा फोतो! माझी आई, माझी आई...’ असं हणत, या फोटोचे मुके
घेत, ती खोलीभर नाचू लागली.

सगळी खोली आप याभोवती गरगर िफरते आहे , असं याला वाटलं.

ती — या मुलीची आई?

िज या शोधात आपण वणवण भटकलो ती –?

ू ितला नाहीसं केलं?

ितला भेटूनसु ा आपण या जगातन
 आप या हातांनी आपण या गोड पोरीला पोरकं केलं?

आता जगा या अंतापयत जरी आपण ितला घेऊन ित या आई या शोधात िफरलो, तरी ती
कुठं भेटणार?

‘िमछीवाला — तू ललतो?’ ितचा ेमळ आला.

‘नाही, बेटा. तू झोप. मी तुला थोपटतो.’

‘मा या आई या फोतोला काली नाइ हां लावायची... नाइ ना लावनाल?’

‘नाही. पण तू आधी झोप —’

फोटो मुठीत ध न ती झोपली. तो ितला थोपटत रािहला.

एवढं कसं आप याला सुचलं नाही?

ही याच भागात तर राहात होती. ितथंच ती िमळाली. ितथन

ू च परत घरी येऊन आपण
ितला ठे वन
ू गेलो!

योगायोग!

ू काय झालं? िकती िवल ण!

पण हणन

आधीच हा फोटो ित या नजरे ला पडला असता तर?

तर आपण काय केलं असतं? खन ू केला नसता? बॉसला सांगू शकलो असतो आपण, हा
ू मी करीत नाही असं? असं कधीतरी सांगू शकू आपण? नाहीच. यापुढं कधीच नाही.
खन
कारण आपण केले या पवू या खुनाचा रे कॉड आहे या याजवळ. आपण नाही हणायची
खोटी, तो, तो रे कॉड आप यासमोर नाचवील!

नाही — यापुढे आप याला कायमच खन

ू करीत राहावं लागणार!

कसलं हे भयंकर िजणं!

कां िजवंत राहायचं? केवळ आणखी पापं कर यासाठीच?

िह यासार या लहान मुलांना पोरकं कर यासाठी?

 िकती गाढ झोपली आहे ! िहला पापाचा वाराही लागलेला नाही...

आप यालाही असं शांत झोपता आलं पािहजे —

बराच उशीर झाला तरी शेजारी कसलीच हालचाल नाही, असं पाहन शेजारी जग नाथ या
िब हाडात आला.

दार उघडं च होतं.

समोर ती छोटी मुलगी अजन

ू शांत झोपली होती. लोळत लोळत कुठं या कुठं गेली होती.
ित या हातात एक चुरगळलेला फोटो होता.

आिण ित या पलीकडे च तो वेडावाकडा पसरला होता.

काहीतरी िविच वाटलं हणनू शेजारी पुढे गेला, यानं वाकून पािहलं. तो म न पडला
होता. या या उज या कुशीजवळ र ाचं थारोळं होतं. हाताजवळ रामपुरी उघडा पडला होता...

ू झोपवलं. दार ओढून घेऊन तो

शेजा यानं मुलीला उचललं आिण आप या िब हाडात आणन
पोिलसांना फोन करायला गेला.

परत आला, तरी मुलगी झोपलेलीच होती. यानं ितला हलकेच जागं केलं.

ती उठून बसली. ितनं डोळे चोळीत िवचारलं — ‘माझी आई कुथाय?’

एवढ्यात ितला टेबलावर ठे वलेला, शेजा या या बायकोचा फोटो िदसला.

ती धावतच या फोटोजवळ गेली. ‘फोतो! मा या आईचा फोतो! माझी आई! माझी आई!’
हणत ती या फोटोचे मुके घेत नाचू लागली.