रणिजत देसाई

मेहता पि ल शंग हाऊस

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of the publisher and
the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030.

+91 020-24476924 / 24460313

Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com

Website : www.mehtapublishinghouse.com

या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी

काशक सहमत असतीलच असे नाही.
SANKET by RANJEET DESAI
संकेत : रणिजत देसाई / कथासं ह
© पा नाईक व मधुमती शंदे
मराठी पु तक काशनाचे ह मेहता पि ल शंग हाऊस, पुणे.
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस,१९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.
 यावर माझं पु वत् ेम आहे
आिण
यानं मा या जीवनाम ये गेली चाळीस वष साथ दली, या
पांडुरंग कुं भार
यांना –
श द हा िवचाराचा पु आहे.
 िनवेदन

आज मेहता पि ल शंग हाऊसतफ माझे काही कथासं ह कािशत होत आहेत. तसे पािहले,
तर या कथा नवीन नाहीत. या पूव ‘जाण’ व ‘कणव’ हे माझे दोन कथासं ह कािशत
झाले होते. बरीच वष हे दो ही कथासं ह उपल ध नाहीत. यांतील कथा एकसंध न ह या.
कथासं ह जरी मोठे होते, तरी यांचे प िम होते. आज सामािजक कथा, ामीण कथा,
संगीत धान कथा, िनसगकथा अशा वेगवेग या कथा िनवडू न वेगवेग या कथासं हांत
समािव के या आहेत. ा कथांची िनवड कर याम ये माझे िम कमलाकर दीि त
आिण डॉ. आनंद यादव यांचा मोठा सहभाग आहे.

हे कथासं ह वाचकांना आवडतील, अशी अपे ा आहे.

जानेवारी १९९१

– रणिजत देसाई
 अनु म
यशाचं कडं

बदली

वाळु सरा

अंबवण

हंगाम

कडं

संकेत

पाशा

िशकार

राखण

ह त

सूड
 यशाचं कडं
आटपाडी या हंबीरराव मोिह यांचा दहा गावांवर वचक. गावची पाटीलक
िप ाि प ा घरात चालत आलेली. गाव या िशवारातली चौथाई जमीन पाटलां या
मालक ची. घरात गुरंढोरं भरपूर. आटपाडी दोन हजार व तीचं गाव; पण हंबीरराव
मोिह यांचं नाव ऐकलं क कापायचं, एवढा वचक. डोईला को हापुरी फे टा, अंगात चार
िखशांचा, िपतळी गुंड बटनांचा कोट, िस कचा सदरा आिण तलम धोतर प रधान के लेली
हंबीररावांची गुब या गालाची गलिमशांव न पालथी मूठ फरवीत जाणारी मूत पािहली
क , आगाशासारखा गावचा खवट माणूसदेखील टरकू न जायचा. हंबीररावांनी ऐन
उमेदीत अनेक छंद आिण फं द के ले. पंच ोशीत गाजवले. मूल झाले नाही हणून
एकापाठोपाठ तीन ल े के ली. जेजुरीपासून ते कनाटकात या संगोळीपयत नवस के ले
आिण ितस या बायकोने यश देऊन घरात पाळणा हलला. मुलगा झाला. हंबीररावांनी
बैलगाडीतून पेढे-िमठाई गावात वाटली.

पोराचा पायगुण चांगला ठरला. तो सुगीला ज माला आला आिण जुंध याचा भाव
कडाडला. घरात खो यानं पैसा आला. रावसाहेबाचे पाय जसे घराला लागले, तसे घरचे
ित ही बायकांचे भांडण िमटले.

एक िमठीने वागणा या ित ही बायका पा न हंबीररावसु ा च कत झाले. घरी आले या

पर या माणसाला या ितघ ची वागणूक पा न रावसाहेबांची आई कोणती असे कोडे पडे.

ित ही आयां या लाडात रावसाहेब लहानाचा रांगू लागला, चालू लागला. गाव या

शाळे त िशकू लागला. हातात सो याची सलकडी घातलेली, डो याला जरीची मोरप ी
टोपी असलेली रावसाहेबांची वारी खास नोकरा या खां ाव न शाळे ला जाता-येता
दसू लागली. रावसाहेब िशकत होते. हंबीरराव ते कौतुकाने पाहत होते.

रावसाहेब मराठी मुलक पास झाला आिण इं जी शाळे चा उभा रािहला.

हंबीररावांचे सारे घर हाद न गेले. गावात इं जी शाळा न हती; पण हंबीररावांना
पोराला पुरं िशकवायची हौस होती. ित ही बायकां या आडकाठीला न जुमानता
रावसाहेबाला को हापूरला पाव याकडे ठे वायचं असा िवचार हंबीररावांनी प ा के ला.
तीन बायका आिण रावसाहेब ध न चौघां या डो यांचे पाणी खळे नासे झाले. घरचे
वातावरण बघून हंबीररावदेखील शेताकडेच रा लागले आिण एक दवस हंबीरराव
पोराला घेऊन को हापूरला गेले. रावसाहेब इं जी िशकू लागला.
 रावसाहेब जसा को हापूरला िशकायला हायला, तसा पाटला या वा ाचा नूर
बदलला. रावसाहेबाभोवती घुटमळणारा गाव या पोरांचा राबता हळू हळू कमी झाला.
हंबीररावां या ित ही बायका मुकाटपणे घर या कामात वाव लाग या; पण
हंबीररावां या बोल यात रावसाहेबांचा राबता वाढला. काहीही बोलणे िनघाले, तरी
रावसाहेबांचा िवषय हटकू न यायचा. रावसाहेबाचे प आले क , याचा मजकू र चार
दवसांत गावात पसरायचा.

मधीआधी काम नसता हंबीरराव अचानक को हापूरला जायचे. जाताना

यां याबरोबर फराळाचे डबे दसायचे. ते परत आले क , यां या उ साहाला सीमा
नसाय या. येईल याला पोराचे ते कौतुक ऐकवायचे. गावाला तेही त डपाठ हायचं. मग
गावचा फाजील माणूस उगीच दोन हरा या वेळी वा ावर जायचा, पाटलांना भेटायचा
आिण हणायचा,

‘को हापूरला गेला हता हनं!’

‘कालच आलो न हं का? सरकारी काम हतं, तसंच येताना रावसायबासनी भेटून
आलो.’

‘काय हन यात धाकलं धनी?’

‘काय सांगायचं! लई शार पोरगा. सा या साळं त नंबर हाय याचा.’

‘असणारच! खान तशी माती.’

‘सोनं हाय सोनं! बघातरीऽ!’

आिण मग आतून फराळाचं यायचं. चहा पाणी यायचं. आले यावर खैरात हायची.
हेही गावाला माहीत झालं होतं.

आिण सुटीत पोरगा आ यावर ा सग यांवर कळस हायचा. येक उजाडणारा

दवस सणासुदीचा ठरायचा.

अशी वष उलटली आिण रावसाहेब एस. एस. सी.ला बसला. परी ा झाली. रावबा
घरी आला. पँट, शट, अंगात गरम कोट घातलेला रावबा आपलं सामान घेऊन गावात
दाखल झाला. हंबीररावचा आनंद गगनात मावेना. दररोज मुलाला ते एके का मळीवर
घेऊन जात होते. बरोबर चावडीत नेत होते.
 ‘नाव काढलं रावसाहेबांनी!’ आगाशे हणाला.

‘अरं , बघ तरी! पिह या नंबरानं पास तुया का हाई.’

‘ हतील क ! यािशवाय का ते येवढं रोड झालं!’

‘रोडवंल हाईतर काय करं ल? रात दवस या या खोलीतला दवा िवझला हाई. नु ता
अ यास ऽ नु ता अ यास.’

‘ हय! ते दसतंयाच.’ आगाशे हणायचा. ‘हात या काकनाला आरसा कशाला पायजे.’

पाटील खूष हायचे. आगाशेसाठी खास िवडीबंडल मागवायचे आिण दोघां या

तास तास ग पा रं गाय या.

आिण एक दवस रावसाहेबां या परी ेला िनकाल लागला. रावसाहेबांचा नंबर कु ठे च

न हता. रावसाहेब नापास झाले होते. हंबीररावां या वा ात ित ही बायका आिण
रावसाहेबांची एकच रडारड झाली. यांची समजूत काढता काढता नाक नऊ आले.
पाटील पोराला हणाले,

‘अरे , रडतोस का? होर या वष पास हो. ही काय कोटाची तारीख हाय चुकली तर
मुकदमा गेला हणायला?’

आिण याबरोबर रावसाहेबाने भोकांड पसरले. पाटील हणाले,

‘अरे , रडतोस का? ते तर सांगशील का हाई?’

पण रावसाहेबांचा आवाज आणखी वाढला. जे हा कातावून पाटलांनी आवाज टाकला

ते हा रावसाहेब नाक ओढत हणाले,

‘मी शाळे त जाणार नाही!’

‘अरे , मग नको जाऊस! िशकलास तेवढं रे ट झालं. घरात हा. शेती बघ. देवानं ब ळ
दलंय. पण रडतोस कशापायी?’

रावबानं डोळे पुसले, नाक ओढलं आिण तो समाधानानं घरात गेला. घर शांत झालं
नाही. ते जा तच पेटलं. गावातला माणूस जवळ आला तरी पाटलां या कपाळाला ितडीक
उठू लागली. कशाव न जरी बोलणं िनघालं, तरी गावचा माणूस सवयी माणे पाटलांना
खूष करायला रावबाचा िवषय काढी आिण पाटील कारण नसता या यावर उखडत आिण
कु ठ यातरी दे याचा उ लेख क न याचं त ड बंद करीत.

रावबा घरी रािहला. ब तेक वेळ तो घरीच असे. ती ही आयां या सुखात तो मनसो
डु ब
ं त होता. मिह या दोन मिह यांनी तो गावात िमसळू लागला. खेडग
े ावाची लाज कमी
झाली, िधटाई वाढली आिण रावबा गाव या तालमीत जाऊ लाग याची वाता
हंबीररावां या कानांवर एक दवस आली. हंबीररावांना आनंद झाला. यांनी रावबाला
िवचारले,

‘काय रावबा, तु ही तालमीला जातासा हनं?’

‘होय!’

‘खेळा खेळा! आ हीबी खेळत हतो. काय हाई झालं तरी पाया या तुरका ातरी
सुधारतील. तुम या छातीचा भाता भ न ईल.’

आिण ते ऐकू न खूष झालेला रावबा आप या शरीराचा सापळा नाचवत लाजून घरात
पळाला.

एक दवस हंबीरराव घरी आले. वा ातलं वातावरण तंग होतं. नेहमी माणे पाय
धु यासाठी बारडी दारात ठे वली न हती. हंबीरराव सरळ आत गेल.े थोरली प ी काही न
बोलता समो न गेली. वपाकघरात मधली होती. खाकरत हंबीरराव आत गेले.

‘चा हाई हय आज?’

‘हं!’ चुलीवरचे भांडे उतरत ती हणाली.

पाट टाकू न यावर टेकत हंबीरराव हणाले, ‘बारा िब यात गेलो हतो. हरबरा झकास
फु ललाय.’

‘हं!’

‘असं पीक धा वसात न हतं.’

‘हं.’

‘बायला बोलत का हाईसा! सा यांची का दातखीळ बसलीया आज हो?’

 मधलीनं एकवार रागानं हंबीररावांकडे पािहलं आिण नजरे ला नजर देत ती हणाली,

‘रावबाला बिघतलसा?’

‘का?’ दचकू न हंबीररावांनी िवचारले.

‘रावबा ऽ रावबा ऽ’ ितने हाका मार या.

रावबा सावकाश आत आला. या या डो याला प ी बांधली होती. ती पा न हंबीरराव

च कत झाले. ते हणाले,

‘काय झालं रे ?’

‘तालमीचा क ा बडावला.’ रावबा हणाला.

‘हा ी या!’ पाटील हसून हणाले, ‘मग याचा कसला घोर लावून यायचा? असं
हायचं! आमीसु ा ल दा पडलो. हाडं मोडू न घेतली!’

‘तेच हंते मी’ मधली फणका न हणाली. ‘काय सांगायला गेलं टांगायला नेतासा.
माग दी याचा हात मुरगाळला तवाबी गपच. गावात या पोरानं आडवं पाडलं, क
भरली तरीबी गपच. आता डोकं फु टलं.’

‘मग काय करावं हंतासा?’ िचडू न हंबीररावांनी िवचारलं.

‘तेबी मलाचा इचारा!’

‘मग कु सती बंद करा! या कु टं याला कु सती खेळ हनालो? रावबा, खरं सांग. कसं
लागलं तुला?’

‘दोन जो ा सुदीक खेळत नाहीत एका वेळंला. लहान हाय तालीम. िशर या डाव
िशकवत होता. कलांडलो आनी लागला क ा.’ रावबाने सांगून टाकले.

‘मग सांगायचं नाही? तालीम हान हाय हनून?’ हंबीरराव हणाले आिण िवचार क
लागले.
 मधलीने एकवार पाटलां याकडे पािहले आिण ती हणाली, ‘एकु लतं पोर हाय तर ही
त हा. पैसा घेऊन काय जाळायचा!’

‘गप बसा तुमी.’ पाटील गजले. ‘आमी बघतो सारं .’

पाटील तरातरा बाहेर गेले. गावात जाऊन आगाशे या घरासमोर उभे रािहले.

‘आगाशा!’ यांनी हाक दली.

आगाशे धडपडत बाहेर आला. पाटलांना भर दुपार या वेळी पा न याला अचंबा

वाटला. तो कसाबसा हणाला,

‘या पाटील! आत या!’

‘काय येतोस मदा!’ हणीत पाटील आत आले. यांनी सवाल टाकला, ‘आगाशा, खरं
सांग! पैसा कशाला िमळवायचा?’

‘आँ!’

‘ हाई! पैसा कशाला गोळा करायचा?’

‘घरासाठी!’

‘कसं बो लास! आिण बायका कशासाठी कराय या?’

‘आँ! पोरासाठी.’

‘ याक! आनी याच पोराला काय झालं तर?’

‘काय हणता पाटील?’ आगाशे कं चाळला.

‘पैशाला, घराला काय कं मत हाईल काय?’

‘पाटील, सकाळीच तर रावबा ी पा लं हतं.’ आगाशे घाब न हणाला.

‘काय झालं हाई रे !’ पाटील हणाले, ‘पण गावात या तालमीवर खोक पाडू न घरला
आला.’

‘हाि या!’ आगाशे दम सोडत हणाला.

‘हाि या काय! मदा, घरात चल. तीनी बायका त डाला टाळं घालून बस यात. उगीच
पोरा या िजवाला धोका नको.’

‘ते खरं !’

‘मग ऊठ बघू!’

‘कु ठं ?’

‘इचारलंस! चल, गवंडी आनायला पायजेत. दगड हाय. िवटा हाय. नाना भानगडी.’

‘कशासाठी?’

‘अरं , देवानं पैका दला, घर दलं, पोर दलं आिण पोरा या हौसेसाठी तालीम
बांदायला हत नाही मला? रावबासाठी चार जो ा खेळतील अशी तालीम बांधणार
मी!’

‘बांधा क .’

‘चल तर मग.’

थो ाच वेळात आगाशे पाटलासह बाहेर पडला.

पाटलां या वा ालगत तालीम बांधायचं काम सु झालं. गवंडी दगड बडवू लागले.
घा या फ लाग या. तीन मिह यांत तालीम पुरी झाली. सारं गाव थ झालं. ‘पोराची
हौस करावी तर पाटलांनी’ असा गावक यांनी एकमुखी िनवाळा दला. पाटलांनी
तालमीसाठी तेलकट जातीची, रमुजी रं गाची िन वळ माती आणून टाकली. को हापूरला
जाऊन करे ल, आरसा आिण मा तीचा ोणािगरी उचललेला भ फोटो आणला.
स यनारायण घातला आिण रावबांची तालीम सु झाली. पाटील, आगाशा आिण
रकामटेकडी माणसं दररोज पोरांना कु ती िशकवू लागली. रावबा पंचवीस जोर-बैठकांनी
फे साळत होता. कु तीत दोर तुटले या पतंगासारखा होलपटत होता. ते पाहत पाटील परत
नाराज बनत होते, हे आगाशाने हेरले. तो हणाला –
 ‘पाटील, हे खरं हाई! अशी पोरं तयार हायची हाईत.’

‘मग?’

‘गु िबगार यान कसं येणार! ा ी उ तादच हवा.’

‘असं हंतोस?’

‘ हय!’

पाटील िवचारात पडले. दोन दवस यांनी िवचार के ला आिण आगाशाला घेऊन
को हापूर गाठले. मोती तालमीपासून चौकशीला सु वात के ली. शेवटी सांगलीत उ ताद
िमळाला.

अजुन उ ताद हणजे उ तादांचा राजा शोभत होता. गुब या गालांवर िमचिमचणारे
डोळे , थोराड चपटं नाक, मुडपलेले कान, अवाढ शरीर असा अजुन उ ताद चौक ाची
लुंगी बांधून गावातून जाऊ लागला क , सारं गाव हातचं काम टाकू न या याकडं बघत
राही.

उ ताद आला ते हा सं याकाळची वेळ होती. तो सरळ तालमीत गेला. तालमीत

खेळणारी पोरे चटाचट उ ा मा न क ावर आली. तालीम याहाळू न उ तादाने
मुजरा के ला आिण तालमीत उडी घेतली. तालीम हादरली. माती बघून उ ताद हणाला,

‘कु ठं हाइत धाकलं सरकार?’

पाटलांनी हाका मार या, ‘रावबा ऽ–’ थोरली चक या तळीत होती. ित यासमोर बसून
तो लो याबरोबर चक या खात होता. हाके सरशी तो धावला. तालमीत िशरला.
तालमीतला तो अज देह बघून रावबा दचकला. रावबाचे कपडे उतर यात आले.
भीतभीत तो तालमीत उतरला. अजुन उ तादने आपला लेहरी फे टा पाटलां या हातात
दला. ह ीसमोर उं दीर तसा अजुनसमोर रावबा उभा होता. अजुन तो हाडाचा सापळा
िनरखीत होता. अजुन उ तादजवळ गेला आिण झटकन रावबा या मानेवर चाट दली.
रावबा हदकाळत तालमी या दुस या टोकाला गेला. दोनदा तो उ तादला भेटला आिण
तालमीचे चारी कोपरे रावबाने मापले. रावबाची हाडे चाचपताना रावबा दहादा
कं चाळला. ही परी ा आटोपेपयत रावबा घामाने िनथळत होता.

तालमीबाहेर आ यावर पाटलांनी िवचारलं, ‘काय हंतासा उ ताद?’

 ‘सरकार, सवय हाई तवा वार नरम हाय. वाढतं हाय. मेहनत के ली तर हईल तयार.’

‘खरं ?’

‘बघा तर खरं ! चार हैनं जाऊ दे. फडात सलामीला उभं करतो. हाईतर अजुन
उ तादाची जात सांगनार हाई.’

‘आजपासून पोर तुम या ता यात दलं. बघू काय करतासा ते.’

पोराची तालीम सु झाली. हातउं चीची िपवळी बारडी हाती बाळगून जाणारा अजुन
गावात दसू लागला. उ तादाचा खुराक गावात येऊ लागला. पाटलांनी वा याला
बजावले,

‘उ तादाला हवं ते दे. जर काय कमी पडलं तर गावातनं दुकान उठवीन आिण छदाम
देणार नाही.’

दुधाचा, खुराकाचा रतीब सु क नही रावबाचं अंग धरे ना. उ ताद दवसागिणक
बदलत होता; पण रावबा रोडावत होता. झोपेतसु ा रावबा दचकू न उठत होता. पाटलाने
उ तादाला िवचारलं. तो हणाला,

‘सरकार, वाढतं वय. तयारी कशी दसंल; आिन अंग सुटून फायदा काय?असंच
कांबीसारखं अंग हायलं पायजे. आ ाच रावसाहेब िचतेपछाड झोकबाज खेळ यात.’

‘खेळू देत खेळू देत! या आपलं िवचारलं.’

गावची य लूबाईची ज ा जवळ आली. आटपाडीचं मैदान हे ज ेचं एक वैिश .

गावा या तालमीची पोरं मैदान साफ करत होती. िशकराचा काळाभोर प ा िनवडू न
मैदान उभे के ले जात होते.

पाटलानी सहज उ तादला िवचारलं, ‘काय उ ताद, आवंदा या मैदानात आमचं

रावसाब उतरणार काय?’

‘ हंजे’ तो यात अजुन उ ताद गरजला. ‘मग आमाला कशापायी ठे वलंय्? बघा तर खरं ,
मैदानात कडं हाई िजतलं तर िमशी उत न ठे वीन. मैदान िशवनार हाई.’

‘छा! छा!’ पाटील घाब न हणाले, ‘पिहलीच कु ती! सु वातीलाच खेळू दे जोड
बघून.’
 ‘असा कु तगीर होईल हय? वाघाचीच धडक ायला पायजे.’

‘बघा बघा.’ पाटील हणाले.

ज े या दुस या दवशी मैदान होते. सकाळपासून पंच ोशीत या गा ा खुळखुळत

आटपाडीत गद करत हो या. मैदान भरत होते. म या हीचा सूय कलला आिण मैदानात
पंच मंडळी िशरली. पाटीलही खास डौलात मैदानात वावरत होते. मैदानाबाहेर िचरमुरे
फु टा याचे डबे घेऊन पोरं फरत होती. लहान लहान कु या सु झा या. जंकलेली जोडी
पंचाकडू न माल घेऊन जात होती. मैदानात कु तीचे पंच जो ा िमरवीत होते. िनकाल
जाहीर करत होते. टा या झडत हो या. ितरके ऊन मैदानावर फाकले. या उ हात
मैदानावर खोवले या तीन काठयां या टोकावर चकाकणारी कडी नजर रोखून घेऊ
लागली. पंचांनी क ांची कु ती जाहीर के ली. मैदानावर शांतता पसरली. पाटलां या
काळजात ध स झाले. सकाळपासून उ ताद आिण रावबा कु ठे यां या नजरे ला पडले
न हते. िवचार करीत असता पाटलांना आगाशेने खुणावले. पाटलांनी समोर बिघतले.
रावबा मैदानातून चालत येत होता. छाती काढू न चाल या या य ात फास या उठू न
दसत हो या. दंडा पंढरी या बेड या आिण मांडीवरचे पखोटे सोडले तर सा या अंगावर
कु ठे ायूचे दशन होत न हते. लाल रं गाची लांग कसलेला तेलाने तकाकणारा रावबा सरळ
क ाखाली जाऊन दोन पायांवर बसला.

पाटलांचा डो यांवर िव ास बसत न हता. ते उठ या या य ात होते, तोच मैदानात

दुसरा पैलवान आला. रावबा याच वयाचा, भरदार छातीचा, उजळ रं गाचा. दंड थोपटत
तो रावबाकडे जात होता. याला पाहताच पाटलांनी गपकन डोळे िमटू न घेतले.

मैदान शांत झाले. तो पैलवान रावबा या समोर उभा रािहला; पण रावबाने एक वेळ
याला पा न जी मान खाली घातली होती, ती वर के ली नाही. जोडीचा पैलवान हाती
माती घेऊन रावबाकडे पाहत होता. रावबा उठत नाही, हे पा न पाटील, पंच मैदानात
गेले. पाटील जवळ जाऊन हणाले,

‘रावसाब, उठा क !’

‘मी नाही.’ रावबा हणाला.

‘का रे ?’ संताप आवरत पाटील हणाले.

‘जोड हाई.’ रावबा हणाला. पंचांनी एकमेकांकडे पािहले. कु जबूज झाली आिण एक
पंच जोडी या पैलवानावर ओरडला,
 ‘लाज वाटत हाई? पोराबरोबर कु ती धरतोस? पुढ या कु तीला ये.’

हमरीतुमरीवर करण आले. मो ा मुि कलीने या पैलवानाला परत पाठवला.

मैदानात कु जबूज वाढली होती आिण दुसरा पैलवान लांग कसून मैदानात आला, तोही
रावबा याएवढाच दसत होता. जोड होणारच अशी वाटत होती. नवी जोड एकवेळ
रावबाने पािहली आिण परत मान खाली घातली. पाटील तावाने उठले. परत पंच उठले.

‘ऊठ क !’

‘मी हाई कु ती खेळत.’ रडवा चेहरा क न रावबा हणाला.

‘ हाई खेळत तर ऊठ! मैदानात का बसलास?’ पाटील दात-ओठ खात हणाले.

आिण रावबाचे रडणे सु झाले. पाटलांना काही समजेना. ते ओरडले,

‘अरे रडतोस का? गप क !’

नाक ओढत रावबाने मान वर के ली. एकवेळ क ाकडे पािहले आिण ितकडे बोट करत
हणाला,

‘ते घेत यािबगार हाई उठणार?’

‘तर तर ऽ ठे वलंय तु या बानं!’ हणत पाटलांनी हात उगारला. एका पंचाने तो हात
धरला. पाटलांना मागे सा न पंच पुढे झाले. यांनी समजूत काढायचा य के ला; पण
रावबा क ािशवाय उठायला तयार न हता. याचे रडे वाढत होते. मैदान िबथरत होते.
पंचांनी कु जबूज के ली. काठी उत न रावबा या हातात कडे दे यात आले. पाटील हणाले,

‘ हंजे!’

‘जाऊ दे पाटील! पोराचा ह हाय. मैदानात येऊन बसलं हे काय थोडं झालं? दुसरं कडं
लावू या.’

सं याकाळी संतापाने फु ललेले पाटील घरी आले. तालमी या क ावर बसलेले अजुन
उ ताद गडबडीने उठले आिण सामोरे येत हणाले,

‘काय सांगत हतो सरकार? िजतलं का हाई कडं?’

 ‘कडं?’

‘कसंका असंना, पण िजतलं का हाई. अशी िचकाटी पायजे. जिमनीला पोट लागलं तरी
पाठ लागू ायची नाही. ालाच हणतात कु ती.’

पाटलांचे हात िशविशवत होते, पण अजुन उ तादा या चंड देहाकडे पा न यांना

धीर होत न हता. ते ख चून ओरडले,

‘समजलं शानपन! सकाळी उठू न चालाया लागा गावाला.’ पुढचं यांना बोलता आले
नाही. सरळ ते सदरे वर आले. तेथे टांगले या झोपा यावर बसत यांनी हाक मारली.

‘रावबा ऽ’

पण रावबा एकटा आला नाही. पाठोपाठ ित ही बायका हो या. या चौघांवर नजर

टाकू न पाटील हणाले,

‘तुमची पु तकं हाईत न हं?’

‘आहेत क .’ रावबा हणाला.

‘ती गोळा करा आिण सकाळी को हापूरची वाट धरा. तुमचा उ ताद सांगत हता,
तुम याजवळ लई िचकाटी हाय हणून. धा वस नापास झालासा तरी चालेल मला; पण
असली िचकाटी हथं दाखवू नगासा. गावात हायचं हाय मला, समजलं?’

बघता बघता रावसाहेबाने भोकांड पसरले आिण ित ही बायांत तो दसेनासा झाला

आिण दुस या दवशी रावसाहेब उ िश णासाठी को हापूरला रवाना झाला.

आिण वा ासमोर बांधले या तालमीत सुगीवर- शगांची पोती भरायला सु वात

झाली.
 बदली
मध या सुटीची घंटा झाली आिण शंकर मा तरांनी िन: ास सोडला. सकाळी वेळेवर
जेवण न झा याने ते तसेच शाळे त आले होते. घराकडे जात असताना यांची नजर खाली
होती. घरासमोर शंकर मा तर आले. यांनी नजर वर के ली. दाराला कडी होती. कडी
काढू न ते आत गेले आिण पेटीला टेकून बसून रािहले. चुलीवर भांडी तशीच दसत होती.
चुलीजवळचा पसारा तसाच होता. मा तरांचे मन अकारण याले. ते उठले आिण परत
र यावर आले. यांनी आजूबाजूला नजर टाकली; पण गौरा कु ठे च दसत न हती. ते
वळणार तोच यांची नजर ग लीतून वर येणा या गौराकडे गेली. डो यावर घागर घेऊन
गौरा सावकाश येत होती. पोटाचा भार सावरत क ाने चालत होती. शंकर मा तर घरात
आले. पाठोपाठ गौरा आली. घागर ठे वून ितने घाम टपला. मा तरांनी िवचारले,

‘सदा कु ठे गेलाय?’

‘खेळत असेल कु ठं तरी.’ गौराने सांिगतले व हणाली, ‘वाढू ?’

‘वाढ.’

जेवत असता मा तर अचानक हणाले, ‘उ ापासून पाणी आणू नकोस तू! मी आणीन.’

गौरा या हातात पळी तशीच रािहली. ितची नजर मा तरां यावर िखळली. णात
आपली नजर खाली वळवीत ती हणाली,

‘शाळे या आिण िशकवणी या कामातनं हाई जमायचं. दोन घागरी आणायला कती
वेळ लागणार मला?’

‘नको.’ मा तर हणाले आिण गौराकडे पाहत हसून हणाले,

‘आज नाही तरी आठ-पंधरा दवसांनी मला आणावंच लागेल क ?’

गौरी गोरीमोरी झाली.

जेवण झा यावर मा तरांनी िवडी ओढली आिण कोट चढवत ते हणाले, ‘जातो
शाळे ला.’
 शंकर मा तरांनी गिणत सांिगतलं होतं. पोरं पा ा घेऊन गिणत सोडवत होती.
मा तर वगात हंडत होते. मुलांकडे कौतुकाने पाहत होते. तोच यां या कानांवर हाक
आली,

‘गु जी!’

दारात एक मुलगा उभा होता. मा तरांनी ितकडे पाहताच तो मुलगा हणाला,

‘हेडमा तरांनी बोलावलंय.’

तो मुलगा िनघून गेला. मा तरांनी वगाव न नजर फरवली व ते हणाले,

‘कु णी दंगा क नका. रमेश, कोणी दंगा के ला तर यांची नावं सांग मला.’
हेडमा तरां या खोलीत जाताच हेडमा तर हणाले,

‘बसा.’

शंकर मा तरांना काही समजत न हते. हेडमा तरांनी यांची नजर टाळत ावरमधून
एक लखोटा काढला आिण यातील बदामी कागद काढत ते हणाले,

‘बदली झाली तुमची.’

शंकर मा तरां या सवागाला कं प सुटला. कसाबसा यांनी हातात कू म घेतला. ते

कू म वाचू लागले.

‘आंबेगाव हणजे काही वाईट नाही. या गावापे ा मोठा गाव आहे. हमर यावर आहे.’
हेडमा तर हणाले.

मा तरांनी मान डोलावली. हेडमा तर हणाले,

‘मग उ ापासून रजा घेणार तर!’

‘उ ा?’

‘सात दवसांत हजर हायचं हणजे सारी तयार करावीच लागणार. पाऊस सु झाला
हणजे पंचाईत होईल. बघा कसं जमतंय ते.’
 ‘खरं आहे.’ शंकर मा तर हणाले.

काही ण कु णीच काही बोललं नाही. शंकर मा तर उसासा सोडू न हणाले,

‘हे रिहत होणार नाही का?’

‘काय बदली?’ हेडमा तर हसून हणाले, ‘अशा बद या रिहत झा या अस या तर मी

कशाला येथे आलो असतो? दहा मैलांचा िनयम सवानाच लागू आहे. तु हीच यातून
चुकला होता.’

‘चलतो’ हणत शंकर मा तर उठले. वगात आले; पण यांचे कशाकडे ल न हते.

कशीबशी शाळा आटोपून ते घरी आले. याच वेळी गौरा घरात िशरत होती. पाठीमागून
सदा रडत येत होता. मा तरांनी सदाकडे पािहले; पण याला जवळ घेऊन समजाव याचे
भान यांना न हते. यांनी गौराला िवचारलं,

‘कु ठे गेली होतीस?’

‘पाटला या घरी.’

‘का?’

‘दळायला.’

शंकर मा तरांना बसणे अश य झाले. ते खाली हंतरले या संदी या डाळीवर कलंडले.

डो याखाली हात घेऊन ते पडू न होते. गौरानं चहा दला. तो िपऊन ते परत झोपले. असलं
वागणं गौराला नवीन होतं. घरी आ यावर चहा घेताना सदाची आिण यांची बातचीत
होई. काही वेळ हस याने घर भ न जाई. आज सारं च शांत होतं. गौरा जवळ आली. ितने
िवचारले,

‘डोकं दुखतंय का?’

‘नाही.’

‘मग पडलासा का?’

‘काय नाही.’
 गौराला ते तुटक बोलणं जाणवलं. ती हणाली,

‘उगीच काळजी करताय? पिह या वेळेला आजीनं के लं हाई काय? ती काय परक
हाय? ती करं ल सगळं .’

पण शंकर मा तर काही बोलले नाहीत. गौरा काही ण उभी रािहली आिण आत गेली.

दुसरे दवशी सकाळी नेहमी माणे िशकवणीला मुले आली. मा तर यांना हणाले,

‘आज मी िशकवत नाही. अ यास करीत येथेच बसा. मी जरा शाळे त जाऊन येतो.’

मा तर शाळे कडे गेले. मुले चूपचाप अ यास करीत बसली. गौरा बाहेर आली. एका
मुलाने िवचारले,

‘विहनी, बदली झाली गु ज ची?’

‘बदली?’ गौरा चपापली.

‘होय हणे! आंबेगावला झाली असं सारी हं यात.’

गौरा गरकन वळली. च र येते असं ितला वाटलं. जा याजवळ ती बसली आिण ितने
भंतीला डोके टेकले. आता सा या गो चा ितला उलगडा झाला होता.

शाळे तून मा तर येताच ितने िवचारले,

‘बदली झाली?’

‘तुला कु णी सांिगतलं?’

‘पोरं हणाली. खरं ते?’

‘हं.’

‘कु ठे ?’

‘आंबेगावला.’
 ‘कवा झाली?’

‘काल.’

‘मग?’

‘मग काय? जायला पायजे.’

‘रिहत होनार हाई!’

उसासा सोडू न मा तर हणाले, ‘ कमाचे ताबेदार आपण. िजथं टाकतील ितथं गेलं
पािहजे. सात दवसांची रजा काढू न आलोय. होईल तोवर.’ गौरा काही बोलली नाही.

सं याकाळी शाळे तून शंकर मा तर आले ते हा यां या िखशात मोकळीक घेतलेला

कागद होता. पगारी रजेचा रपोट यांनी पाठवला होता. यां याकडे असले या
वाचनालयाचा चाज यांनी दला होता. शंकर मा तर घरात िशरले ते हा बसायला
आले या चार बायका गडबडीने उठू न गे या. गौरानं पुसलेले डोळे शंकर मा तरां या
नजरे तून सुटले नाहीत.

मा तर ानाक रता नदीकडे जात होते. वेशीतून जात असता वा याने हाक मारली.
मा तर ितकडे गेल.े

‘मा तर बदली झाली हणे.’

‘हो.’ मा तर हणाले.

‘लई वाईट झालं. तुमी होता ते बरं होतं.’

‘चालायचंच! नोकरी आहे. आज इथं तर उ ा ितथं.’

वाणी अकारण खाकारला. हणाला, ‘मा तर, तेवढं बघता?’

‘काय?’

‘िबलाचं? फार दवस झाले.’

 ‘ कती आहे?’

‘जा त नाही. पंचिवसा या आत-बाहेर.’

‘बघूया.’

‘बघूया नको; मा तर.’

‘बरं देईन.’

‘आज देता?’

संताप आवरत मा तर हणाले, ‘पगाराला देईन.’

‘छे! छे! मा तर, तुमीबी चे ा करताय का?’ खोटं हसून वाणी हणाला.

‘नागाचा बाजार आला.’

‘बरं ! बगीन’

‘बगाच!’

‘जमलं तर देतोच. मी काही बुडवून जात नाही. मी गेलो तरी मंडळी मागून येतील.’

वाणी पण गंभीर झाला. तो हणाला, ‘मा तर, रागावू नका. पण असं बघा, आता तुमी
जाशीला, उ ा तुमची माणसं जायला िनघाली तर काय मी आडवायला जाऊ? ते बरं
दसंल का?’

‘देऊन जाईन मी! झालं? जाऊ आता?’ संताप दाबत शंकर मा तर हणाले.

वाणी हसत हणाला, ‘काय मा तर हे! पैशासाठी आडवलं न हतं मी? जात होता.
दसला. बदली झाली हणून कळलं तवा…’

पण पुढचं ऐकायला शंकर मा तर थांबले नाहीत.

नदीत बराच वेळ डु ब

ं ून ओला टॉवेल डो यावर टाकू न ते घरी आले.
 दोन दवसांत सा या गावभर मा तरां या बदलीची बातमी पसरली. दवसातून
दहाजण मा तरांना भेटत होते. परीट खेपा घालीत होता. ू हॉटेलवाला बोलावणे
पाठवत होता. हातउसनवार घेतलेले भेटत होते. मा तर सवाना भेटत होते. बोलत होते.
पण कु णी ऐकू न यायला तयार न हते. यां याकडे थोडेब त येणे होते यां याकडे मा तर
जाऊन आले. थोडे का होईना, पण जे येणे होतं ते येत न हतं. देणे मा उरावर बसले होते.

एके दवशी गौराने िवचारले, ‘पगार के हा होणार?’

‘कु णाला ठाऊक! का?’

‘गंगूबाई दुधाचे पैसे मागत हती.’

‘ कती?’

‘अकरा पये, आठ आणे झा यात आजपातूर.’

‘बरं !’

‘लई नड हाय हनत हती.’

‘माहीत आहे मला!’ शंकर मा तर उसळले, ‘सा यांना सांग. पैसे बुडवून पळू न जायला
उपरा नाही मी! मा तर आहे मी. सरकारी नोकर आहे. मला ित ा आहे. लाज आहे. अ ू
आहे. घरदार आहे. बायकापोरं आहेत.’

गौरा सु झाली. एवढे संतापलेले शंकर मा तर ितने पािहले न हते. ित या डो यांत

पाणी तरळलं. मा तरांना आपण काय बोलून गेलो याची जाणीव झाली.

ते भानावर येत हणाले,

‘मी करतो व था.’ हणत मा तर उठले. यांनी कोट चढवला.

‘कु ठं जाता?’

‘शाळे त जाऊन येतो.’

शंकर मा तर जे हा शाळे त गेले ते हा हेडमा तर तासावर गेले होते. शंकर मा तर

हेडमा तरां या खोलीत बसले. तास संपला, सव िश क आले. जुजबी बोलले, परत
वगावर गेले. हेडमा तर खुच वर बसत हणाले,

‘झाली तयारी?’

‘हो! जवळ जवळ झालीच!’

हेडमा तर टेबलावरचे वेळाप क बघत होते. शंकर मा तरांनी घसा खाकरला. ते

हणाले,

‘जरा काम होतं.’

‘सांगा ना.’

‘अचानक बदली झाली. करकोळ देणी आहेत. फार नाहीत. स र-पंचाह र एवढीच.
तेवढी मदत होईल तर पगार झा याबरोबर…’

‘अहो गु जी! ते का सांगायला हवं? पण आता मिहनाअखेर आली. हेडमा तर हे मोठं

नाव. पण मीही एक िश कच. िमळणा या पगारातून काय िश लक पडणार? सॉरी हं. पण
जमेलसं वाटत नाही. जमलं असतं तर मला आनंदच होता…’

शंकर मा तरांना काही बोलणं सुचलं नाही. ते मुका ानं उठू न बाहेर आले. शाळे बाहेर
पडत असता यां या कानावर हाक आली,

‘मा तर!’

शंकर मा तर वळले. शाळे चा नोकर रामू पटका सावरत येत होता. ौढ िश णाची
लाट जे हा पसरली ते हा रामू पण शंकर मा तरांकडे रा ी या वगात िशकला. शंकर
मा तरांनी शाळे चे काम यालाच लावून दले होते. जवळ येऊन रामू हणाला,

‘बदली झाली हनं.’

‘हो!’

‘मला ठाऊकच न हतं. कु ठं झाली?’

 ‘आंबेगावला.’

‘अरं या!’

‘का रे ?’

‘माझंबी तेच गाव मा तर! हे माझं आजोळ.’

‘असं का!’

‘वाईट झालं! तुमी गेलासा. करमनार हाई!’

‘हं.’

मा तर घराकडे चालू लागले. डो यावर आभाळाने सावली धरली होती. मनात का र

माजलं होतं. गेली दहा वष नोकरी करीत होते. दहा वषा या कालावधीत काही िश लक
पडली न हती. पुढे पडेल असाही िव ास वाटत न हता. पाच वष याच गावात ते
िशकवीत होते. पाच पैशाची उधारी कर याची यांची ताकद न हती. कशासाठी हे सारं
करतो? कु णासाठी! आज इथं, उ ा ितथं. पाठीवर वंचवाचं िब हाड!

घर गाठे पयत यां या कपाळाची शीर शीर उडत होती. घरात येताच यांनी कोट न
काढता आपले डे क उघडले. पांढरा बंद काढला आिण गडबडीने ते िल लागले. गौरा हे
सारं पाहत होती. मा तरांचा चेहरा पा न ती याली. ितने िवचारले,

‘काय िलिहता!’

‘राजीनामा!’

‘कसला?’

‘नोकरीचा. पुरे नोकरी!’

‘नोकरी सोडू न करणार काय?’

मा तरांनी मान वर के ली. गौराकडं पाहत ते िन याने हणाले,

 ‘मोलमजुरी क . हमाली क ! पण ही नोकरी ब स झाली!’

‘तुमी आनी मी असतो तर तेबी के लं असतं; पण सदू… यानं काय के लंय?’

सदू या आठवणीबरोबर मा तरांचे मन िवरघळले. ते िख पणाने हसत हणाले,

‘ते का मला कळत नाही? दोन दवसांत हे कु ठनं पैसे उभे क ? पैसे का झाडाला
लागतात? सारी स गं आणता येतील; पण पैशाचं…’

‘ याची काळजी क नका…’

गौरा झरकन आत गेली. परत आली ते हा ित या हातात ितची पुत याची माळ,
पाट या हो या. ित या माहेर या माणसांनी ितला ते हौसेने के ले होते. मा तरांचे हात पुढे
झाले नाहीत. ते हणाले,

‘तु या माहेरचे…’

‘माझेच हाईत न हं? आता घालून कु ठं िमरवायचं हाय?’

पु कळ बोलणी झाली. याखेरीज उपाय न हता. मा तरांनी दािगने उचलले; पण

यांना ते िवकायचा धीर झाला नाही. यांनी ते गहाण ठे वले आिण पैसे घेऊन आले. सारी
देणी यांनी भागवली. ते गौराला हणाले,

‘आता जायला मोकळं झालो आपण. मी उ ा जाऊन नोकरीवर हजर होतो. जागा
बघतो. मग तुला नेईन…’

‘मी पन बरोबर येनार.’

‘अगं, तू दवसात. कु णाला माहीत आहे गाव कसलं, माणसं कसली? तुला अशा ि थतीत
कु ठं घेऊन जाऊ?’

‘येरवीची गो िनराळी. हणूनच हंते मी. अशा दवसांत एकटीला टाकू न जाऊ नका.
भीती वाटतीया मला. काय हायचं ते दोघांचं होईल.’

‘पण उ ा या उ ा कसं जमणार? ितथं ना ओळख, ना पाळख.’

 ‘न हायला काय झालं? चार भांडी हाईत. पसारा लई हाई आिण इथं आलो तवा कु ठं
वळख हती? धमशाळा तर असंल का हाई?’

‘बरं तर! जाऊ िमळू न.’ मा तरांनी मा यता दली.

रा भर सामानाची आवराआवर झाली. दोन मुले यांना मदत करीत होती.

मोटारी या वेळेआधी पाटलां या गाडीतून सामान पुढे गेल.े भर दुपारी घराला कु लूप
लावून क ली घरमालकाकडे दली आिण गौरा-सदूसह ते टँडवर आले. एस.टी. आली
तसे सामान एस.टी.वर चढवले गेले. गौरा-सदू गाडीत जाऊन बसले. तोच हेडमा तर
आिण मुले येऊन थडकली. एका मुलाने एक झडू या फु लांचा गु छ मा तरां या हाती
दला. हेडमा तर हणाले,

‘तु हाला चांगला िनरोप ायचं मनात होतं; पण मिहनाअखेर अस यामुळे काँ यूशन
जमली नाही.’

‘ याची काय गरज?’ मा तर काहीतरी बोलायचे हणून बोलले.

हेडमा तर हात उडवत हणाले, ‘ते खरं ; पण रीतीत चुकेल ना? रीतभात आ ही
पाळायची नाही तर पाळणार कोण?’

मा तर गाडीत चढ यासाठी वळले. तोच यां या कानांवर हाक आली. या मुलां या

गद तून रामू गडी पुढे आला. याने एक िच ी मा तरां या हाती दली व तो कसाबसा
हणाला,

‘मा तर! येवढं घरी देवा. कु नीबी माझं घर सांगंल! िचठीत िलवलंया सारं …’

रामूचे डोळे ओलाव यासारखे भासले. मा तर गाडीत चढले. जागेवर बसले. कं ड टरने
ित कटे दली आिण घंटा वाजवली. गाडी सु झाली. मा तरांनी मागे वळू न पािहले.
धुळी या लोटाखेरीज काहीच दसत न हते. अ व थ मनाने यांनी िखशात हात घातला
ते हा रामूने दलेली िच ी यां या हाताला लागली. नकळत यांनी िचठी उलगडली.
रामूने आप या मोड या भाषेत िलिहले होते…

‘…आमचे मा तर गावाला येतात. आपली मानसं हैत. नजर ठे वा. लागलं सवरलं
तर…’

मा तरांना पुढची अ री दसेनात. बस या जागी यां या डो यांतून आव न धरलेले

अ ू टपटप या िचठो यावर पडू लागले. कशाचं भान यांना रािहलं नाही…
 वाळु सरा
देशराना या भर माळावर रानखेड वसले होते. चार-दोन िपपण ची झाडे सोडली तर
गावावर सावली न हती. गाव जरी फटंग माळावर बसले होते तरी गावचा िशवार मोठा
होता. बांधा या चौकोनी आिण नांगरटी या पे यांनी मेखलेला काळाभोर िशवार
गावा या चारी बाजूंना पसरला होता. िवठू पाटलाचा मळा सोडला तर का या
िशवारावर तुरळक बाभळीखेरीज िहरवं पान दसत न हतं. गावावर या माळावर उभं
रािहलं क , िशवारातला िवठू पाटलाचा मळा चटकन डो यांत भरत असे. रानखेडचा
मोठा शेतकरी तोच होता. बारा िबघे जिमनी या लांबझोक प ीला लागून असलेला
याचा आठ एकरांचा मळा उ हाळ-पावसाळी िहरवाचार दसत असे. रानखेडपासून
जवळच गाव नंबळक दोन कोसांवर होतं तर तालु याचं ठकाण चार कोसांवर होतं.
नंबळकव न तालु याला जाणारा माणूस हमखास िवठू पाटला या म यात िवसावा
यायचा. या या िविहरीचं काळं भोर पाणी िपऊन तृ हायचा.

िवठू पाटील क ाने वर आला होता. बारा िब याला लागून असले या म यात पूव
याचा ऊस न हता. बारा िब यांबरोबर यातही तो शाळू च करी. एके वष याने धीर
क न डु रा काढला. पंधरा हातांवर याला पाणी लागलं. िजवंत झरा उफाळू न वर आला.
सारा गाव िवठू पाटलाचं नशीब पा न थ झाला. मो ा पाने िवठू ने िवहीर बांधून
काढली, रहाट बसवले आिण तीन एकर उसाचा मळा के ला. पिह याच वष गुळाचा भाव
प ास पडला. िवठू चं नशीब जोरात होतं. दोन वषात िवठू िविहरी या कजातून मोकळा
झाला आिण िवठू नं िविहरीवर इं जन बसवून टाकलं. िवठू चा आठ एकरांचा मळा उभा
रािहला.

वैशाखाचं ऊन डो यावर तापत होतं. िवठू पाटील आप या आठ एकरां या उसा या

म यात उसाला पाणी देत होता. पाटात िविहरी या पा याचा चार इं ची ल ढा पडत
होता. सुतासुताने िविहरीचे पाणी उतरत होते. इं िजनाचा आवाज सा या िशवारभर जात
होता. ग यापयत लागले या िपकात उभा रा न िवठू पाटील स यांतून पाणी सोडत
होता. याचा ऐन उमेदीचा मुलगा भीमा पा याने भरले या स यांची त डं बांधत होता.
उ हा या तापाने दोघां याही पैरणी ओ या चंब झा या हो या. नवीन सरीत सोडलेले
पाणी िबडो या मुजवीत पुढे येत होते. भीमा या पुढे सटकणा या पा याकडे पाहात
होता. सरीत या एका कडे या िबळात पाणी घुसू लागले. पाणी घुसायचे बंद झाले. एक
बारीक भोवरा पा यावर उठला आिण पाठोपाठ पा याने गुदमरलेला एक भला मोठा
उं दीर िबळातून बाहेर पडला. पाटील ओरडला,
 ‘बघतोस काय, ठोक ! सोडू नको.’

भीमाने खोरे उचलले आिण नेम ध न सरीतून येणा या उं दरावर खोरे मारले. पाठोपाठ
दोन घाव घातले. उं दीर मेला. भीमा या चेह यावर हसू होते. िवठू मो ाने हसत होता.
तो हणाला,

‘लेका, तुझी पैरण बघ!’

भीमाने पािहलं. सा या पैरणीवर िचखल उडाला होता. भीमा हणाला, ‘ यायला,

उं दीर यो काय, पन माझी पैरण घाण झाली.’

िवठू गंभीर होऊन हणाला, ‘लेका, असं हनू नगंस. उं दीर लहान असला तरी उसाला
खळी पडायला येळ लागत हाई.’

याच वेळी भीमा ओरडला, ‘बाबा गा!’

स या बांधताना वाकू न वाकू न िवठू या पाठीला रग लागली होती. ताठ होत याने
िवचारले, ‘काय रं ?’

भीमा काही बोलला नाही. भीमा िजकडे पाहत होता ितकडे याने नजर वळवली.
िशवारातून म या या रोखाने एक इसम येत होता. डो याला काळी टोपी, अंगात कोट,
पायांत िवजार घातलेला तो इसम सावकाश म याकडे येत होता. या या हातातली
िपशवी हेलकावे घेत होती. िवठू चं ल भीमाकडे गेलं. तो ओरडला, ‘ याला बघून पोट
भरायचं हाई. बांध सरी. येवढा बना सोपवून इं जन बंद क या.’

िवठू -भीमा परत कामाला लागले; पण कामाकडे दोघांचेही ल न हते. वारं वार
दोघांचीही नजर म यात आले या इसमाकडे जात होती. म या या िविहरीकाठावर
असले या डेरेदार आं या या छायेत तो उभा होता. तेथून म यावर याची नजर फरत
होती. थो ा वेळाने याने िबडी पेटवली. पाटात पडणारे पाणी पाहत होता. थो ा
वेळाने तो इसम जरा िविहरीत उतरलेला दसला तसं िवठू पाटलाने खोरे टाकले आिण तो
िविहरीकडे जाऊ लागला.

िविहरी या काठावर जाऊन याने डोकावले. आलेला इसम पाय या उत न

इं जनापाशी गेला होता. इं जन िनरखीत उभा होता. िवठू खाकरला, पण ते इं जना या
आवाजात या इसमाला ऐकू गेलं नाही. िवठू मो ाने हणाला,

‘रामराम!’
 या इसमाने वर पािहले. हात पुसत तो हणाला, ‘रामराम’ आिण तो पाय या चढू न वर
येऊ लागला. िविहरी या काठावर येऊन आं या या सावलीत याने बसकण घेतली. िवठू
पाटील या याकडे पाहात होता. या इसमाने िखशातून िबडी काढली. िबडी पेटवत याने
िवचारले,

‘हा मळा तुमचा?’

‘ हय!’

‘पीक झोकबाज हाय.’ झुरका घेत तो हणाला.

‘ हय!’

‘ दवसाला कती पाणी िपतंय?’

‘दोन एकर यायला रडतंय!’

‘तीन साडेतीन एकर तरी यायलाच पािहजे.’

‘ हय पन पाणी पडंल तर िपनार न हं?’ िवठू पाटील हणाला.

‘इं जन झालं हनून काय झालं? याला तेलपाणी येळेवर पायजे. दु ती पायजे, तवा
पाणी टाकणार ते!’

‘तुमचा मळा हाय?’ िवठू ने िवचारले.

‘ हाई!’

‘मग इकडं कु ठं गेला हता?’

‘गेलो हतो नंबळकला’ तो इसम िबडी फे कत हणाला. िवठू पाटलाला काही अंदाज
येत न हता. याने ासून िवचारले, ‘जमीन हाय वाटतं?’

‘ हाई!’

‘मग बरं !’
 ‘काम हतं! नंबळक या पाटलांचं इं जन दु त करायचं हतं. क न आलो.’

‘ हंजे! तुमी…’

‘तालु याचा हादू िम ी ठावं हाय तुमा ी?’ िवठू बुचक यात पडला. सावरत तो
हणाला, ‘ऐकलंय खरं .’

‘मग योच मी.’

आप या म यात आलेला इसम तालु याचा हादू िम ी आहे; यानं नंबळक या

पाटलाचं इं जन दु त के याचं समजताच िवठू चे डोळे िव फारले गेले. इं जना या
आवाजात ऐकू येत न हते. िवठू उठला, िविहरीत उत न याने इं जन बंद के लं आिण तो वर
आला. इं जन बंद झा याचे पाहताच भीमा धावत आला. तो हणाला,

‘उजून चार स या हाय यात न हं?’

‘ हाऊ देत.’ आिण हादू िम ीकडे वळू न िवठू पाटील हणाला, ‘ ो माझा पोरगा
भीमा. भीमा, अरे बघतोस काय? घ गडं हातर. हे हादू िम ी नंबळकला गेले हते.’

भीमाने घ गडे हांतरले. हादूने झाडाला पाठ लावून पाय तणावले. िवठू ने िवचारले,
‘जेवन झालं का हाई?’

‘कशाला जेवण! आ ा जातो तालु याला.’

‘छा! असं कधी झालंय हय. हाय ग रबीचा भाकरीतुकडा; खाऊन जावा.’

‘खाऊ क .’ हादू हसून हणाला.

भाकरी खाता-खाता िवठू हणाला, ‘देवानंच पाठवलं बघा तुमा ी. पिह यानं कसा
ल ढा लागायचा. सरीत पाणी मावायचं हाई.’

‘ याला काय झालंय! हॉल ायं डंग के लं नसतील. हाईतर पंपात िमि टक असंल.’

‘मग िम ी, येवढं आ यासारखं बघून जावाच तुमी.’

‘सगळी ह यारं हाईत मा याजवळ. ाची पानापेटी असंल न हं?’

 ‘हाय बा! सारं जतन क न ठे वलंया.’

‘असली ह यारं तर बघू या; पण तालु याला जायला हवं होतं.’

‘जाशीला हनं. हावाक आज या दीस. काय तुमचं असंल ते घेशील हनं.’

‘ याचं काय हाई मोठं . पण सामान आणायला हवं.’

िवठू भीमाला हणाला, ‘िबगीनं भाकरी खा आिण घरला जाऊन सामानाची पेटी घेऊन
ये.’

भीमाने हात धुतले आिण तो जायला िनघाला. हादूने िखशातून पयाची नोट काढली
व तो हणाला, ‘येताना िबडीबंडल घेऊन या.’

‘ हाऊ देत पैस.ं ’ िवठू हणाला, ‘येताना िबडीबंडल चार घेऊन येरे. ठे वा ते पैसे.’

हादूने परत िखशात नोट ठे वली. भीमा िबडी, पाने, इं िजनाची ह यारे घेऊन येईपयत
महादू िम ी व थ बसला न हता. याने सारे इं िजन पुसून घेतले होते. भीमा येताच परत
इं जन सु के ले. काही वेळ हादू िम ी इं िजनाकडे नुसता बघत बसला आिण अचानक तो
ओरडला, ‘बंद करा.’

इं िजन बंद झाले. महादूने पाने उचलले. सं याकाळपयत याने हेड खोलले. आप या
िपशवीत या का या कागदाने हाल ायं डंग क न बसवले. एवढे होईपयत सं याकाळ
झाली होती. हादू फड याला हात पुसत हणाला,

‘आता सकाळी चालू क .’

‘ ईल न हं?’ िवठू ने िवचारले.

‘न हायला काय झालं? खरी िमि टक कु ठं हाय ते उ ा कळं ल.’

िवठू ने रा ी क बडे कापले. ‘जरा बाहेर जाऊन येतो’ हणून हादू िम ी बाहेर गेला.
परत आला ते हा या या त डाला वास येत होता. झोकां ा खात होता. भीमा ते बघून
घाबरला. िवठू ला बाहेर नेऊन तो हणाला,

‘बाबा, यालाय यो.’

 ‘मग यात काय झालं?’ िवठू हणाला, ‘चांगले िम ी असेच अस यात. डो याला
तरास झालेला असतोय यो घालवायपायी वाईच यायला लागते. चल आत. जेवन क न
झोपू दे बापडा.’

दुस या दवशी सूय उगवायला हादू िविहरीवर आला. िवठू ला याने हँडल मारायला
लावला. इं जन सु झाले; पण गचके देत पाणी टाकत होतं. पूव सारखंही पाणी पडत
न हतं. िवठू भेदरला. यानं िवचारलं, ‘काय झालं वो?’

‘बघूया क !’ हादू थंडपणे हणाला, ‘खालपासून तपासून वर येऊया. ा इं जनाची

हीच ब ब. जरा काबन धरला तरी रड यात.’

पा यात उत न फु ट हॉल काढला गेला. तो पा न िम ी हणाला, ‘ ात िमि टक

नाही. इं जनच खोलायला पािहजे.’

परत इं जन खोलायला सु वात के ली. पसरले या पो यावर एकिजनशी इं जन

हजारिजनशी बनत होते. इं जन खोलून झा यावर हादूने िपतळी काकणे हातात घेऊन
िवचारले,

‘ रं गा कवा घात या ह या?’

‘कधी काडलं न हतंच इं जन. पानी चढलं क , घरला यायचं. उ हा यात बसवायचं.
हात हणून लावला हाई.’

‘मी आलो नशीब तुमचं! इं जना या सुपा या हातात आ या अस या.’ हादबा िम ीने
सांगून टाकले.

‘आँ!’ पाटलाने टाळा वासला.

‘हाय पीड इं जनं ही. रं गा पाक गे यात, ते जाऊ दे; पण पंपबी े करत हाई. िमि टक
हाय ती युअल पंपाची.’

‘काय झालं याला?’

‘कोठा साफ नसला तर खा लेलं अ लागतं का अंगाला? तसंच हाय हे.’

‘मग करा क दु त!’ िवठू हणाला.

 ‘ते हथं हायचं नाही.’

‘मग?’

‘तालु याला माझा कारखाना हाय. ितथं घेऊन जायला पायजे.’

‘ कती दवस लागतील?’

‘दोन दवसांत क न पाठवतो. माणूस ा संगं.’

एवढा वेळ शांतपणे बसलेला भीमा चवताळला. तो हणाला, ‘मग आदीच सांगायचं
हतं!’

‘सपान पडलं हतं काय मला? जसं होतं तसं बसवून देतो. हं यात यातली गत.’ हात
पुसत उठत हादू िम ी हणाला.

िवठू ने पोराला दटावले. िम ीची समजूत घातली आिण दुस या दवशी पंप घेऊन
भीमा िम ीबरोबर तालु याला गेला. पाटलाने पंचवीस पये िम ी या हातावर ठे वले.

िवठू पाटील सकाळपासून सं याकाळपयत तालु याचा र ता िनरखीत बसे. या या

िजवाला चैन न हती. चार दवस गे यावर एके सं याकाळी भीमा येताना दसला. भीमा
एकटाच येत होता. िवठू ने धावत जाऊन याला गाठले. जवळ जाऊनही भीमा काही
बोलला नाही.

‘काय झालं? आनी यो िम ी कु ठं हाय?’

डो यावरचं ओझं खाली ठे वत घाम पुसत भीमा हणाला, ‘पंप दु त होत नाही
हनाला यो.’

‘का?’

‘ याचा लंजर गेला न.’

‘कु ठं गेला?’

‘बाद झाला न.’

 ‘मग दुसरा घालायचा का हाई?’

‘ही मशीन िनराळी हाय न. मुंबई ं मागव यािबगर दु त होणार हाई हनतोय
यो.’

‘आिण आ ारं ?’

‘इं जन कारखा यात आनून टाकाया सांिगतलंय. पाट मागवून घेऊया हनतोय यो.’

पाटलाला उ या जागी भोवळ आली. तो मटकन डोकं ध न बसला.

िवठू पाटलाचा अडीच एकरांचा मळा रानखेडव न डो यांत भरत होता. िवठू
पाटलाचा मळा सोडला तर सारा िशवार उघडा बोडका वैशाखा या उ हात तापत होता.

भर उ हाचा िवठू पाटील उसाला पाणी पाजत होता. िविहरीवरचा रहाट करकरत
होता. बैला या पातीवर नजर ठे वून भीमा रहाट चालवीत होता. रहाटाचे वर येणारे
पोहरे रते होऊन खाली जात होते. पाटातून पाणी वाहत होते. भीमाने एक वेळ घाम
टपला आिण याने म याव न नजर फरवली.

रानखेडकडू न एक इसम म या या रोखानं येत होता. धोतर, शट आिण डो याला

मुंडासे हा याचा वेश होता. हातात िपशवी हंदकळत होती. तो इसम सरळ म यात
आला. आं याखाली बसला. घाम पुसत तो हणाला,

‘लई ऊन.’

भीमा काही बोलला नाही.

‘ ो मळा तुमचाच?’

‘ हय.’

तोवर िवठू पाटील तेथे आला. पावणा हणाला, ‘रामराम.’

‘रामराम.’ िवठू पाटील याला हणाला. ‘क या गावचं?’

‘तालु याला असतुया! रावजी सुतार हं यात मला. नंबळक या पाटलाचं हाट दु त
करायचं हतं हनून गेलो हतो. ऊन लई लागलं हनून हटलं जरा सावलीत बूड टेकावा
आनी हावं होरं .’

िवठू िन भीमा एकमेकांकडे बघत होते. बैल फे या घेत होते. रहाट चालू होता. रावजी
सुतार रहाटाकडे बघत होता, िवठू पाटलानं िवचारलं,

‘का, हाटाला काय झालं?’

‘कु ठं काय? लेवल चुकली ती बघत हतो.’

‘कसली लेवल?’

‘ हाटाची. हनूनच िन मं पाणी िविहरीत, िन मं पाटात पडतंया. ती दाता या

चाकाची े म हाय का हाई?’

‘बरं , मग?’

‘ितचाच लेवल चुकलाय.’ मुंडासं काढू न घाम टपत सुतार हणाला.

िवठू उठत हणाला, ‘वाटलंच मला.’ सुताराजवळ जात तो हणाला, ‘ऊठ बघू.’

‘आँ!’

‘ऐकू येत हाई ? ऊठ हटलं न हं; सरळ चालाय लाग.’

‘थ ा करता काय?’ रावजी सुतार गडबडू न हसायचा य करीत हणाला.

‘चार थटा या बस या हणजे कळं ल तुला. ब या बोलानं उठतोस काय?’

रावजी गडबडीने उठला. तो हणाला, ‘काय डोकं फरलं काय तुमचं? वाईच सावलीला
बसलो असतो तर काय मळा िझजला असता?’

‘ हय बाबा, हय!’ िवठू कातावून माळाकडे बोट दाखवीत हणाला, ‘चालायला लाग.
या माळावर उपाशी मेलास तरी चालंल; पन म यात बसायचं काम हाई सांगून ठे वतो.’

‘ हायलं’ हणत तावातावाने रावजीने मुंडासे बगलेत मारले. िपशवी उचलली आिण
तो चालू लागला. हे पाहत उ या असले या भीमा या चेह यावर हसू होते. मळा ओलांडून
सुतार गे याचं पा न िवठू वळला. पोराला हणाला,

‘पोरा, बैल सोड आनी ये. भाकरी खाऊया.’

रहाटाचा आवाज थांबला होता. पाट कोरडा पडत होता. बांधाला झाडाखाली बांधलेले
बैल कडबा चघळत होते. िवठू भाकरी सोडू न पोराची वाट पाहत बसला होता. अडीच
एकरांचा िहरवा मळा वैशाखा या उ या उनात तळपत होता.
 अंबवण
ौपदी आळसात जागी झाली. छपरातून काश आत आला होता. जडावले या
डो यांनी ितने काश पािहला. जांभई देत ितने आप या शेजारी नजर टाकली.
नारायणाचे अंथ ण मोकळे होते. याचे जेवण क न ितने बरीच रा याची वाट पािहली
होती. अध रा होईपयत झोप आली न हती. शेवटी के हा झोप आली हेही ितला समजले
न हते.

ौपदी गडबडीने उठली. ितने अंथ ण-पांघ ण गोळा के ले. चुलीत जाळ घातला. पाणी
जे हा तापले ते हा ते कासंडीत घेऊन ती परसदारी गेली. परसदार उघडले. बाहेर भंगारलं
होतं. थंडी या वा यानं ौपदीचं अंग िशरिशरलं. पर ातलं गौळ पहाटे या दवात िभजत
होतं. ौपदी गौळाचे दार सरकवून आत आली. णभर ितला आतलं काही दसलं नाही.
गाईचा हंबार ित या कानांवर आला. हळू हळू ितला गाय दसू लागली. ित याकडे पा न
गाय हंबरत होती. कु डाणात काश भरत होता. गौळा या जिमनीत पडले या ख यातून
पाणी चकाकत होते. आंबूस, क दट वासाने भरले या या गौळा या जिमनीवर ठे वली,
लुगडे गुड यापयत खोचून घेतले, पदर खोवला आिण भराभर शेण गोळा क न ती बाहेर
गेली. गायरीत शेण टाकू न ती परत गो ात आली. कु डाणात खोवलेला खराटा घेऊन ती
गोठा लोटू लागली. शेणमुताचा उ वास एकदम गो ात दरवळला. गोठा लोटू न हात
धुऊन ती परत आली. आंबवणाची पोटी ितने उचलली. ती पाटी रकामी होती. णभर
ौपदी या रका या पाटीकडे पाहत रािहली. दुस याच णी भरभर घाटे मोडू न ितने
पाटीत टाकली व ती पाटी गाईसमोर ठे वली.

गाईने पाटी ग ं ली; पण घाटांना त ड लावले नाही. कासंडीतले कोमट पाणी

आचळावर मा न ौपदी धार काढू लागली; पण कासेला हात लावताच गाय पाय
उडवीत होती. ौपदी चुचकारत होती. एका हाताने गाईला खांजळत होती. गाय शांतपणे
उभी राहताच ितने चबले उचलले. धारा चब यात पडू लाग या. यांचा आवाज उठू
लागला. चबले जड होताच ते ितने कसंडीत रते के ले. परत ती धार काढू लागली. चार
धारा चब यात पड या आिण गाय िबथरली. लाथा झाडू लागली आिण एका लाथेसरशी
कासंडी उडाली. दुधाचे ओहोळ जिमनीव न वा लागले. ौपदी संतापली. रागासरशी
ितने कु डाणातली काठी ओढली…

‘रांड,े काय झालं लाथा मारायला? एक दस आंबवण नाही िमळालं तर जीव गेला काय
तुझा?’ हणत गाई या पाठीवर ती सपासप काठी मा लागली. दा ाला बांधलेले ते
जनावर उ या जागी नाचू लागले. ौपदी संतापून ओरडली, ‘नाच! लाथा झाडायला बरं
वाटतंय हवं? झाड!’

कं टाळू न ितने काठी टाकली. गाय शांतपणे उभी रािहली. ौपदीचे ल ित या त डाकडे
गेल.े िन ल नजरे ने गाय ौपदीकडे बघत होती. गाई या अंगावरचे वळ बघून ौपदीचा
जीव कळवळला. ौपदी पुढे झेपावली. पु हा मारा या भीतीने गाय मागे सरकली.
ौपदीने आवेगाने ितचे त ड हाती घेऊन कु रवाळले. मुके घेत ती हणाली,

‘ हाई मारत! उगीच कशाला झाडलीस लाथ? आता रतीब कु ठलं घालू? घरात असून
तुला उपाशी ठे वीन हय? पु हा नगस असं क ! शानी माजी बाय ती!’

ौपदीने परत गाईचा मुका घेतला आिण कासंडी उचलून ती घरात आली.

परसदारीच ितचे पाय थबकले. नारायण आला होता. चुलीपुढे बसून च िबडी ओढत
होता. पदर साव न ौपदी आत गेली. रकामी भांडी बघून तो हणाला,

‘धार हाई काढली?’

‘गाय दूध दीना.’ ौपदी हणाली.

‘काय झालं?’

‘आंबवण हाई. दोन दवस झालं सांगून.’

नारायणने ौपदीकडे पािहले. डो यावरची टोपी जिमनीवर आदळत तो हणाला,

‘ यायला, घरात हाई आलेलंच येस! उजाडलं हाई तंवर झाली रडारड सु .’

‘मी काय क ?’ ौपदी रडकुं डीला येत हणाली.

‘बस रडत!’ हणत नारायण उठला आिण तावातावाने घराबाहेर पडला.

ौपदीने उसासा सोडला. हे सारं ितला सरावाचं होतं. ल झालं ते हा ती घरात

ल मीसारखी आली होती. अंगावर दािगने मावत न हते; पण चार वषात ग यात या
मंगळसू ाखेरीज काही रािहलं न हतं. अंगावर चांगलं लुगडं टकलं न हतं. ौपदीला या
सा याचं काही वाटेनासं झालं होतं. ती उठली. चार घरं फ न ितनं दूध गोळा के लं. रतीब
घातले आिण घरात आली.

दोन हरचं जेवण क न ौपदी नारायणाची वाट पाहत होती. उ हं कलली तशी ती
उठली. ितने चार घास खा ले. सं याकाळी नदीवर जाऊन घागर भ न घेऊन आली. ते हा
क ावर नारायण बसला होता. ितने दार उघडले. पाठोपाठ नारायण पोतं घेऊन आला.
ौपदी या पो याकडे पाहत होती. नारायण हसला. हणाला,

‘अगं, बघतीयास काय? सकाळी अंगावर धावलीस. करणार काय? आणलं पोतं.’

‘कसलं पोतं?’

‘घरात आंबवण हवतं हवं? समदं आणलंय बघ. पढ हाय, सरक हाय, क डा हाय,
आनी काय पायजे?’ हणत नारायण ौपदीजवळ गेला. ौपदीनं िवचारलं,

‘कु ठं गेला हतासा?’

‘अगं, हे पोतं आनायला. काय पळापळ झाली हे तुमा बायका ी सांगून काय फायदा?
रानीगत बसून बस या जागेव न कू म सोडतासा. नव याचं हाल!’

ौपदी त डाला पदर लावून हसली. एकदम भानावर येऊन ितने िवचारले,

‘आनी राती कु ठं गेला हतासा?’

‘अरं ा! ते सांगायचं हायलं बघ!’ नारायण ौपदी या खां ावर हात ठे वत हणाला,
‘बस सांगतो.’

नारायणने बळे च ौपदीला जवळ बसवले. तो हणाला,

‘काल सांजचं आप या वाडीचं देसाई हाईत का, यांचं बोलावणं आलं हतं.’

‘तुमा ी?’ आ याने ौपदीने िवचारले.

‘ हाई तुला! तुलाबी ईल हन! तर काय सांगत तो बघ! हां. मग गेलो वाडीला. हटलं
काय काय हाय ते बघावं आनी यावं माघारी. आनी सापडलो क घोळात!’

‘कस या?’

‘अगं! या देसायांची पोरगी हाय. ितचं लगीन ठरवायला पावनं आलं होतं. ो धुंबडा!
कु नाचं कु नाला समजंना. या यायला िनघालो तर देसाई हणाला, ‘दाजीबा! तुमी जाऊ
नगासा.’ येवढा काकु ळत आला मग येनार कसा? हायलो. सोयरीक ठरली आनी येरवाळी
िनघालो. हटलं नवरा आिण नवरी पडंनात हाळभावीत! आपलं घर भलं, आपण भलं.
कसं?’

ौपदी ते भारावून ऐकत होती. नारायणाने िबडी पेटवली. झुरके घेत काही वेळ बसला.
एकदम तो हणाला,

‘आता गप बसनार हाई. के स लावनार.’

‘कसली?’

‘काल देसाई सांगत ता, अगं, आप या घरात डोईन् डोईची पा टलक चालत आलेली.
ती अशी सोडतुया हय?’

‘परत िमळं ल?’

‘काय उपकार कर यात का काय?’ हात उडवत नारायण हणाला, ‘अगं, ती भानगड
झाली आनी उगीच गावानं आरोड पाडला. आता येऊ दे पा टलक , बघ एके काला इं गा
दाखवतो. पा टलक आली क , पय या झूटला िखलारी जोडी घेऊ या.’

‘माझं दािगनं देतो हटलासा ते’ ौपदीने आठवण क न दली.

‘दीन क ! येऊ दे तरी पा टलक . येवढं दािगनं करतो क चालायला सुदरायचं हाई.
गावचं डोळं फाटतील, हाईस कु ठं ?’

नारायण उठला. टोपी घालत तो हणाला,

‘जरा जाऊन येतो.’

‘लौकर या जेवायला.’

‘अगं, येव ात येतो.’ हणत तो दारापयत गेला. एकदम आठवण येऊन तो परतला
आिण गडबडीने हणाला,

‘अगं, अधेली हाय काय?’

 ौपदी या चेह यावरचे हा य मावळले. िशवीगाळ ऐकायची ितची इ छा न हती. दीघ
िन: ास सोडू न ती हणाली,

‘बघतो.’

ौपदीने आपली पेटी उघडली. पेटी या तळाला हात घालून ितने तळ चाचपला.
ित या हातातला पया बघत ती हणाली,

‘सुटे हाईत पैस.ं पया हाय. रतीबाचा आला हता.’

ित या हातातला पया घेत नारायण हणाला,

‘मी आणतो मोड.’ हणत तो घराबाहेर पडला.

रा ी जेवण क न ौपदी नारायणाची वाट पाहत होती. सारा गाव शांत झाला होता.
रा चढत होती तरी नारायणाचा प ा न हता. ौपदी वैतागली. ितने जेवण वाढू न घेतलं.
ती जेवायला बसली तोच दारावर थाप पडली. दार मोकळं च होतं. नारायण सरळ आत
आला. ौपदीकडे पा न तो हणाला,

‘जरा वाट बिघतली असतीस तर काय जीव गेला असता?’

दा चा उ वास घरात दरवळला. ौपदी गडबडीने उठली. हात धुऊन ितने

नारायणाचे ताट के ले. हेही ितला सारं सरावाचं होतं. कोट, टोपी काढू न नारायण ताटावर
बसला. चार घास कालवून झोकां ा देत तो उठला. कपाळाला हात लावून बसले या
ौपदीला तो हणाला,

‘जेव क .’

‘भूक हाई मला ऽ’

‘काय झालं भूक जायला? कोन मेल?ं ’ हणत अचानक नारायण ित या अंगावर धावून
गेला. याने बकाबक लाथा घात या; पण ौपदीने त डातून श द काढला नाही. पड या
जागेव न ती नारायणकडे पाहत होती. डो यावर हात घेऊन लाथा चुकवीत होती.
नारायण थांबला. तो हणाला,

‘भरलं पोट?’
 झोकां ा देत याने दोरीवरचे कांबळे ओढले आिण जिमनीवर पसरले. कांब यावर तो
आडवा झाला. बघता बघता याला झोप लागली. ौपदी क ाने उठली. ितचे सारे अंग
थरथरत होते; पण डो यांतून पाणी येत न हते. तसंच ितनं घमेलं आणलं. सकाळ या
धारे साठी आंबवण कर यासाठी ितने घमे यात सरक क डा काढू न घेतला. पाणी घालून
िभजत ठे वला. दार लावून ितने कांब यावर अंग टाकले. उशाची िचमणी फुं क मा न
िवझवली. घरात अंधार पसरला; पण डोळे िमट याचे धाडस ौपदीला न हते. उघ ा
डो यांनी ती अंधार बघत होती…
 हंगाम
भरमू आप या शेता या बांधावर उभा होता. दोन िब यांचं वाळ या रानांत भरलं शेत
समोर पसरलं होतं. सकाळची वेळ असूनदेखील उनाची ऊब वाढली होती. भरमा
झोपडीत गेला आिण याने नजर फरवली. गावभर फ न गोळा क न आणलेली भांडी
ओळीने लावली होती. िपतळे या चकाकणा या दोन घागरी पाणी भ न ठे व या हो या.
वा याकडू न आणले या सामाना या पु ांची िपशवी कु डाणावर ल बकळत होती. भरमा
तसाच बाहेर आला. शेता या दुस या टोकाला आठ-दहा औतं शेतात नांगरट करीत फरत
होती. आं या या झाडाखाली दगडा या चुली, जळणाचा भारा तयार होता. भरमू
पानाचा बटवा काढू न पान खाय या िवचारात होता. या वेळी याला शेतातनं काळू
िवटेकर या या रोखानं येताना दसला.

आठ दवसांमागे मोठा वळवाचा पाऊस झाला होता. तो पाऊस झाला आिण भरमाला
नांगरटीची काळजी लागली. भा ानं औतं काढावी हटली तर िखशात पैसे न हते. तसं
जरी हटलं असतं तरी सा या िशवाराचा हंगाम आलेला. एवढी औतं िमळणार तरी कु ठं
होती? या काळजीत असतानाच काळू िवटेकर भेटला होता. यानंच पावनेराची क पना
काढली. भरमूनं िवचारलं,

‘पन औतं येतील?’

‘न यायला काय झालं? याहरी, मटण, दा झाली क , झुंबड पडंल औतांची. माझं औत
हाय. तुझं हाय. गावात फ न पाच-सहा औतं काढू . एक दवसात नांगरट पुरी क .
कसं?’

भरमूला प आला. दोन-तीन दवस फ न दोघांनी पावनेराचा दवस न के ला.

औतं सांिगतली. काळू नं बजावलं,

‘पन भर या, यानात धर! पावनेरात माणसं येणार. काम चोख क न घे; पन
पाव यांची हेळसांड हायला नाय पायजे.’

‘ते सोड! बघ तर कसा पावनेर करतो ते.’

काळू नं सांिगत या माणे दवस उजाडायलाच औतं शेतात हजर झाली. दवस जरा वर
आला आिण औतं शेतात फ लागली. भरमूनं पावनेराची तयारी क न ठे वली होती.
 मग औतं सोडू न काळू का येत होता?

काळू जवळ येताच भरमूनं िवचारलं, ‘पान खानार?’

‘सावलीत बसून कळायचं हाई तुला! दोन तासं मा न बघ हंजे कळं ल उनाचा काय
ताव हाय ते! लई उकाडा मदा! बघ, एव ातच अंगी घामानं चंब िभजली.’

काळू नं झाडाखालची घागर कलती के ली. हात लावून पाणी याला. तोच ओला हात
त डाव न फरवत तो उठला.

‘नांगरट बरी होतीय नवं?’

‘ती काय हातीया! पन पाव यां या िजवाकडं बघशील का हाई?’ काळू हणाला.

‘काय झालं?’

‘काय झालं? मला इचारतोस? मदा, दवस उगवायला हांबडू न सा या ी शेतात

आणलं. खरं का हाई?’

भरमूनं मान डोलावली.

‘आता सूय डो यावर आला. अजून तु या ारीचा प ा हाई. पोटात आग पडलीया

सग यां या. अजून शांता ा आली हाई?’

भरमू संतापानं हणाला, ‘मुडदा बसव ितचा – रांडल

ं ा लौकर ये हणून सांिगतलं हतं.
येताना भाक या करायला बस याली बघूनच बाहीर पडलो. अजून प या हाई बघ क !’

भरमू या संतापानं काळू वरमला. ‘ हतंय कधी असं. काय तरी अडचण आली असंल.’

‘कसली अडचन! काल वाडीला जाऊन कोबीचं ग ं आनलं. रात झाली यायला. भाजी,
भाकरी, लोनचं, झुनका, कांदा बेत के ला. येळंवर त डात पडलं तर तेचं कवतीक. हाईतर
जोडं खायचंच!’ गाव या वाटेकडं बघत भरमू हणाला, ‘कु ठं उलथलीय कु नास ठाऊक.
थांब. मीच जाऊन येतो.’

‘आ ा गावाकडं जानार!’
 ‘मग इथं बसून काय करायचं? येव ात येतो.’ हणत भरमानं पायताण घातलं आिण
तो तरारा पावलं टाक त गावाकडे िनघाला. िशवारात या टोकाला दडलेलं गाव दसत
होतं.

डो यावर उन रणरणत होतं. भरमा वाट चालत होता. येक पावलाबरोबर याचा
संताप वाढत होता. भरमूनं गाव गाठलं. ग लीत तो आला आिण घराकडे याचं ल गेलं.
घराचं दार उघडं होतं. ‘फतकल मा न बसली असल’ हणत भरमूनं पावलं उचलली.
दारातनं तो आत गेला. पिह या आखणातच शांता पोराला मांडीवर घेऊन बसली होती.
ितनं भरमूकडे पािहलं.

‘ही काय त हा झाली!’ भरमू उफाळला. ‘ितकडं शेतात ब ब उडालीय ारीची आनी
बसून हायचं?’

‘पोराला बरं हाई! रगात पडतंया. ताप आलाय.’

भरमूला काय बोलावं सुचत न हतं. गो वंदाला मांडीवर घेऊन बसले या शांताकडे तो
णभर बघत रािहला. यानं कु रकु र के ली.

‘पन तसा सांगावा तरी धाडायचा का हाई?’

‘सगळी ारी तयार हाय; पन सांगावा धाडनार कु नासंगं? आनी पोराला टाकू न कसं
येनार?’

‘ हय, पन या काय क ? एवढी औतं सांिगत यात. मटण सांिगतलंय. यो वैपाक

काय या क ? औतं रागानं परत गेली तर हंगाम परत गावंल हय? पेरणी तरी हईल
काय?’

‘दुसरं कोण िमळायचं हाई?’

‘जमीनदारीन तू! बस या जागंला बोलाय काय जातंय? हंगामाचं दस. गावात या

येळंला पोरसु दक िमळायचं हाई.’

शांता ग प बसली. भरमू जवळ गेला. यानं पोराला हाक मारली,

‘ग ाऽऽ’

पोरानं िमटले डोळे उघडले. कव ासारखे डोळे दसत होते. पोरानं एकदा बापाकडं
पािहलं आिण परत डोळे िमटू न घेतले.

‘काय दलंस पोराला?’

‘कायबी हाई! िनवती मांडीवर घेऊन बसलोय नवं?’

‘शॅनी हैस! गावात दवाखाना हाय. डा टर हाय. दे पोराला. मी दावून आनतो.’

भरमूनं दुप ासकट पोराला उचललं आिण तो हणाला,

‘तू असं कर! तू ारी घेऊन पुढं हो! या औषधपानी बघून येतो.’

‘पन पोराला कु ठं ठे वनार?’

‘ ाला काय हतंय? एक इं जीशन मारलं तर टाण हईल पोर. घेऊन येतो िशवारात.’

शांता या डोक वर ारीचा हारा चढवून ितला वाटेला लावून भरमानं पोराला घेऊन
दार लावलं आिण तो दवाखा याकडं चालू लागला.

शांता हारा घेऊन आली ते हा सारी औतं सुटली होती. पाणी पाजून आं या या
सावलीत जो ा बांध या हो या. काळू नं दलेले िव ाचे कट व पानांचा फडशा उडवत
सारे बसले होते. शांता पोहोचताच काळू हणाला,

‘वैनी! लई येळ झाला!’

‘येव ात यारी देतो!’ हणत शांतानं सारी कहाणी सांिगतली आिण सवाना ारी
ाय या तयारीला लागली.

सग यांची ारी संपत आली असता भरमू आला. झाडाखाली क डाळं क न सारे
बसले होते. भरमू आला आिण यानं हसत िवचारलं,

‘ ारीचा बेत जमला न हं?’

‘काय इचा नगंस!’ ानू पाटील हणाला, ‘तुझी कारभारीन आ ी सुगरन हाय बघ.
झोकबाज ारी झाली.’
 ‘पाटील!’ काळू हणाला, ‘ही नु ारी झाली. सांजचा जेवनाचा बेत बघा. खूष
होशीला.’

‘पन येळ झाला, माफ करा.’ भरमू हात जोडू न हणाला.

‘मग यात काय झालं?’ पाटील गरजला, ‘आम या घरात काय येळंवर तुकडा िमळतोय
हय! कवा जमतं, कवा जमत हाई. पन भरमू, अगदी हंगामावर काम झालं बघ. आनी
चार दवस गेलं असतं तर िबडोळी फाकली असती. जमीन ख ा न गेली असती. पेरा
साधायला जड गेलं असतं तुला.’

‘तु ही सा यांनी मदत के लीसा हणून हंगाम.’ काळू हणाला.

‘मग कराय नको?’ पाटील खुशीत हणाला. ‘झ ास हडा उठलाय बी रानबी आयतं
गेलं! जरा हडोर मार, बघ तप करीवानी जमीन तीया का हाई. यावर एकदा कु ळवट
कर आिण पे या या हंगामाला सरळ कु री घेऊनच जा शेतात.’

सारे याहारी क न उठले. पाणी याले. िव ा ओढ या. तंबाखू चघळली आिण पाटील
हणाले,

‘आता हयगय नको! दवस मावळाय या आत नांगरट संपाय पायजे.’

सारे जरा ग पा मारत बसले होते. याच वेळी भरमा झोपडीत गेला. अिध या मनानं
शांतानं िवचारलं,

‘पोर कसं हाय?’

‘ याला काय झालंय? जरा िचपकत होतं. डा दरानं एक इं जीशन दलं आिण टाण्
झाला ग ा.’

‘मग का आनलं हाईसा?’

‘ग ाला?’ भरमू हणाला, ‘आननार हतो, पन डा दरानं सांिगतलं, उनाचं बाहीर

नेऊ नको. दोन दस घरातच हाऊ दे.’

‘मग कु ठं ठे वलासा?’

‘गौरामामीकडं! ती हणाली, हाऊ दे. पोराची आता काळजी हाई बघ.’

 शांतानं उ या जागी डो याला पदर लावला.

‘आयला! तुला रडायला काय झालं?’

‘लई घोर लागला हता! िजवाचा थारा उडाला. देवानं बिघतलं. मी घराबाहीर येताना
नवस बोलून आलीया.’

‘अगं, फे डू क !’ भरमू हणाला, ‘आता येळ क नगंस. मटण आनलीया नवं?’

‘ हय! कासम देऊन गेला.’

‘बेस!’

‘पन तुमी भाकर खातायसा नवं!’

‘भाकरी!’ भरमूनं सांिगतलं. ‘सांगायचं इसरलोच. गौरीमामीनं भाकरी खा यािबगार

सोडलाच हाई.’

‘ती हायच तशी मायेची!’ शांता हसून हणाली.

‘तू भाकरी खाऊन घे आनी जेवान करायला लाग, तवर मी सा या ी उठवून कामाला
लावतो.’

भरमा झोपडीबाहेर आला. भरमाला आलेला पाहताच सारे उठले. सूय कलला होता.
सा यांनी बैल सोडले. यां यापाठोपाठ भरमा शेतात गेला. नांगरट एकदम चांगली होत
होती. कु ठं बेरा दसत न हता. औतं जुंपली गेली. आपापली मेहरा ध न औतं चालली
होती. चाबकांचे आवाज उठू लागले. औतं सुरळीत फ लागलेली पा न भरमू परत
आला. आं याखाली चुली पेट या हो या. चुलीवर भांडी चढली होती. भात झाला.
र याचं भांडं िनखा यांवर ठे वलं. औतांचे आवाज जवळजवळ येत होते. नांगरट
संपिव याची घाई उडाली होती. शेवटची वा ाची मेहरे संपवून एकएक औत झाडाकडे
येत होते. नांगरट आटोपली ते हा सूय मावळला न हता. जनावरांना गवतकाडी बघून,
त ड धुऊन सारे झाडाखाली आले. पाटलानं आवाज टाकला,

‘भरमा ऽ’

‘आलू’ हणत भरमा जवळ गेला, ‘पाटील, जेवन तयार हाय.’

 ‘जेवान असू दे; पन या या संगं काय पानीच पाजनार?’

‘ते का? तीबी जोडणी हाय क !’

भरमा झोपडीत गेला. पेले, बाट या काढू न ठे व या. ताटात मटणाचे तुकडे घेऊन ते
समोर ठे वले. सारे आनंदाने याचा वाद घेत होते. ते संप यावर सारे जेवायला बसले.
पाटील हणाले,

‘आिण भरमू, तू बसत हाईस?’

‘ते रीतीला सोडू न हतंय पाटील. तुमी पावनं. आनी खरं सांगू! कारभारनीसंगं
जेवायला बरं वाटतंया.’

सारे हसले. पाटील हणाले, ‘तेबी खरं च! लगीन झालं, पोरं झाली तरी नवलाई सोपली
हाई. आमचं कायबी हणणं हाई. सावकाश जेवा.’

सा यांची जेवणं झाली आिण आपाप या बैलजो ां या जुवाला नांगर अडकवून

भरमाचा िनरोप घेऊन सारे गेले.

भरमा, शांतानं िमळू न सारं सामान झोपडीत नेलं. शांता हणाली,

‘जेवाय बसूया नवं?’

‘जेवू या क ! पन कारभारनी, एकदा पोराला बघून आलं तर!’

‘मा याबी मनात तेच हतं! याला बिगत यािबगार घास उतरायचा हाई!’

‘मग असं क या, खोपटाचं दार ओढू न घे. असंच जाऊया. याला बघूया आनी माघारी
येऊन जेवूया. चांदणं हाय!’

‘पन ही भांडीकुं डी?’

‘आता ती कोन हेतंय? चल.’

भरमू िन शांता गावची वाट चालत होते. शांता बोलत होती, ‘लई वळवळं पोर! येवढंसं
हाय तर जागंला थारा क देत हाई! मोठा झाला क गाव नाचवंल बगा!’

‘ हय!’

‘तुम याच वळणावर गेलाय यो! पावनेराचं डो यात िशरलं ते करीपातूर िजवाला
थारा हाई.’

‘ हय!’

‘ग ाचं जावळ काढाय पायजे बघा.’

‘ हय!’

गाव जवळ आलं. भरमानं दार उघडलं. शांता काळोखात िशरली. ितनं िचमणी
पेटवली. िचमणी घेऊन ती बाहेर येत हणाली,

‘गौरामामीकडं जाऊन येऊ या नवं? आनी हे मधीच इरलं कु नी ठे वलं…’

पण ितला पुढं बोलता आलं नाही. ती भरमाकडे पाहतच रािहली. डो याचं मुंडासं
काढू न त डाला लावत भरमा उ या जागी बसला. कसाबसा हणाला,

‘शांते ऽ आपला ग ा गेला गं ऽ ऽ डॉ दरानं लई खटपट के ली पन गुन आला हाई…’

‘माझा ग ा… कु ठं हाय?’

काही न बोलता भरमानं जिमनीवर ठे वले या इर याकडे बोट दाखवलं आिण तो द

ं के
देऊ लागला.

–आिण दुस याच णी घरातून कालवा उठला…

 कडं
उ हं वर चढत होती. उ हा याचे दवस अस याने या कोव या उ हाचासु ा ताप
वाढत होता. संता सकाळ या वेळी म यात आला होता. िविहरी या काठावर उभा रा न
तो पाहत होता. िविहरीचं पाणी खूप खाली गेलं होतं. काठाला लपेटून खाली उतरले या
पाय या दसत हो या. या पाय या उघ ा पडले या कातळापयत पोहोच या हो या.
िविहरीत या कातळावर पा याचं इं िजन होतं. संता या इं िजनकडे पाहत होता.

संता पाय या उतरत होता. तीन-चार पाय या उत न तो थांबला. एक पायरी सोडू न

याने खाल या पायरीवर पाय ठे वला. इं िजनापाशी येऊन तो इं िजन खोलू लागला. सूय
वर येईपयत तो इं िजनाचं काम करीत होता. या वेळी व न हाक आली,

‘संता दा ऽ ऽ’

‘कोण’ हणत संतानं वर पािहलं. गावचा िवठू खोत िविहरी या कठ ांव न वाकू न
पाहत होता. संता खालून हणाला,

‘िवठू दा, या क खाली.’

िविहरीत तो आवाज घुमला. िवठू खाली येत होता. याने दोन पाय या ओलांडताच
संता ओरडला,

‘िवठू दा, या पायरीवर पाय ठे वू नगा. पायरी सुटलीया.’

िवठू ने ती पायरी अलगद ओलांडली. तो खाली आला. उ हं चढली होती, तरी

िविहरी या कातळावर सावली होती. अंगात गंजी आिण च ी घातलेला संता तेलाने
माखलेले हात मळ या कप ाला पुसत होता. उ हातून आलेला िवठू घाम पुसत
पायरीवर बसला. उ ारला,

‘लई कायली.’

‘आवंदा वळीव लवकर येनार बघा.’ संता हणाला.

‘काय करत हतास?’ िवठू ने िवचारलं.

 ‘दोन एकराचा ऊस माझा. खतं घातली.’ आिण इं जनाकडे बोट दाखवीत संता हणाला,
‘यानं रड काढली. बिघतलासा न हं उसाची गत काय झालीया ती. कारबन धरला हता
यो काढला. आता बघायचं काय हंतय ते.’

‘संता, तुला सगळं येतंय हणून तुझा मळा िपकतोय. दुसरा कोणी असता तर िहरीचा
नाद कवाच सोडला असता; पण तू धीराचा गडी. खडक फोडू न पानी काढलंस.’

िविहरी या का याभोर पा याकडे कौतुकाने पाहत संता हणाला, ‘िवठू दा, या

पा यापतूर गेलो नसतो तर िजता रािहलो नसतो. हे पानी गावलं हणूनच मळा सजला
न हं!’

िवठू ने चंची काढली. संता, िवठू पान जुळवू लागले. पान जुळवत असताना िवठू
हणाला,

‘संता, या ानूचं कायतरी बघ.’

‘काय बघ! डो याला दसतंया तेवढं रे ट झालं.’

‘अरे , पन तुझा थोरला भाऊ यो!’

‘ या नाई कधी हटलं? िवठू दा गेला. वाटणी तुमीच के लीसा न हं. यो मोठा हनून
िहरीचा मळा दलासा, गवतकाडीची जागा दलीसा. ढोरातली एक गाय आनी चार भांडी
एवढंच मला दलंसा न हं? पन या काय हटलं, पदरात आला यो माळ घेतला.
नवराबायको गुरावानी राबतो. पानी लागलं हणून थारा के ला, हाईतर गाव सोडू न
जायचीच पाळी हती न हं!’

‘ते खरं ; पन आता यो यानू घाईला आलाय बघ.’

‘दा पी हनावं. सो यासारखी जमीन, घरदार या धा वषात पार वाट लावली याची.
याला मी काय करणार?’

‘असं हणून कसं चालंल? कती के लं तरी थोरला हाय यो. लई िपसाळ यागत करतोय
यो!’

‘िवठू दा, दररोज इळा दाखवत नाचतुया यो? पन मी काय क ? माझाबी संसार हाय,
पोरबाळं हाईत.’
 संतानं सांिगतलं यात काही खोटं न हतं. बा मे यावर दोघां या वाट या झा या
हो या. संतानं वक ानं मळा फु लवला होता. ानूनं सनापायी कजबाजारी होऊन सारं
गमावलं होतं. िवठू नं बस या पायरीव न िविहरी या पा यात पंक टाकली. का याभोर
मासो यांचा थवा पा यात सळसळला. याकडे पाहत िवठू खोत हणाला,

‘संता, मला सारं ठाव हाय; पन काय करनार? दररोज नशा क न, इळा घेऊन
नाचतुया यो. तुझा खून पाडीन हणून सांगत हता.’

‘बोलनारा करील काय?’

‘तसं हनू नकोस संता! काल रा ी यो मा याकडे आला हता. एकदम हा ट हता
बघ! आज तुजा खून पाडणार असं हनत हता. यो क दे न क दे; पन आपुन संबाळू न
हावं ते सांगायपायीच या आलू हतो.’

संताचा िनरोप घेऊन िवठू िनघून गेला. संतानं धोतर नेसलं, कु डता घातला आिण तो
िविहरीवर आला. यानं िविहरीत पािहलं. सावलीचं काळं कडं िविहरी या पा यावर
उमटलं होतं.

संता तसाच भर उ हातून आप या घरी आला. सकाळी याहारी न के यानं याला भूक
लागली होती. हातानं घाम पुसत तो घरात िशरला आिण द
ं याचा आवाज या या
कानी आला. आ यानं संतानं पािहलं तो याची बायको मी भंतीला पाठ लावून रडत
बसली होती.

‘काय झालं?’

‘माझं कपाळ! यो दावेदार तुमासनी डकत आला हता. सारं गाव गोळा झालं हतं.
देऊ नये या िश ा देत हता. सांगायला गेलं तर यानंच हात टाकला मा यावर. आज
याचं डोकं ता यावर हाई. तुमी घरात हाऊ नगासा.’

‘शानी हैस! भूक लागलीया मला. असं बिगत यात मला मारनारे . चल वाड मला.’

मी कुं थत, नाक ओढत उठली. संताने पुढचे दार लावले आिण तो वयंपाकघरात
आला. मीनं ताट वाढलं होतं. संता जेवत असता मी सांगत होती,

‘िन जेवाण करन उठली हाई तोवर घुसला क आत. बाहीर आवाज कसला हणून
बाहीर गेले तर हा दारात उभा हता. डोळं इं गळावानी लाल झालं हतं. दा चा वास
सुटला हता. मला बघताच यो हातातला िवळा नाचवत हनाला, ‘कु ठं आहे तुझा
दा ला? ब या बोलानं खरं सांग.’

‘ या घाब न आरडायला लागली तर सरळ येऊन मा या झं या धर या आनी

भंतीवर फे कली. हनाला, ‘आज तुझं कु कू पुसलं नाही तर बाचं नाव सांगनार हाई.’ तवर
गावची मानसं घरात घुसली. याला घेऊन गेली.’

संता काही न बोलता जेवत होता. संता काही बोलला नाही, हे पाहताच मीचा
संताप वाढला. ती हणाली,

‘येवढं घरात आला, मा या अंगावर हात टाकला तरी बोलत का हाईसा?’

संताने मान वर के ली. तो पाणी िपऊन हणाला, ‘अगं, कती के लं तरी मोठा भाऊ यो.
यात दा यालेला. काय बोलनार मी!’

‘भाऊ कसला! दावेदार मेला.’

‘ यानं डो यात राख घातली हणून तू घालून घेऊ नको. भावावर फयाद का क ? यो
झेलात गेला तर काय शोभा राहील मला.’

‘धनी, असं गुमान घेऊन रे टायचं हाई हे! आज तुमा ी गाठनार असं हणाला यो.
याचा इचार करा.’

‘खुळी का काय तू? ती याची िह मत हवं. अगं, जो घरात आला याला मळा काय
लांब हता. दा ांची हीच गत असतीया. तू जेवून घे.’

संता उठला. संतानं मीला धीर दला तरी या या मनातली भीती जात न हती.
सकाळी भेटलेला िवठू खोत. यानं दलेला सावधिगरीचा इशारा. घरातला हा कार.
संताला काय करावं सुचत न हतं. परसदारी हात धुवायला तो गेला आिण हस या या
आवाजानं तो जाग या जागी िखळू न उभा रािहला. परसात या के ळीखाली ानू उभा
होता. फाटक खाक यांट, अंगात चौक ाचा मळका कु डता, झं या पसरलेला ानू
हातात िवळा घेऊन तारवटले या डो यांनी हसत संताकडे पाहत होता.

संता या अंगातून उ या जागी वीज खेळून गेली. अचानक फणा उभारले या नागाला
पाहताच उं दीर िखळू न राहावा तसा तो उं ब यावर उभा होता, िवकट हा य करीत ानू
ओरडला,

‘भड ा, आज सुटत हाहीस तू.’

 ानूने पाऊल उचललेले पाहताच संता भानावर आला. हातातला तां या तसाच टाकू न
तो वळला. पाठीशी आले या मीला ढकलून याने दार एकदम बंद के ले. णभर दाराशी
आले या ानूचं दशन संताला झालं. सारी ताकद एकवटू न याने दाराचा अडणा
सरकवला आिण याच वेळी दारावर लाथ बसली. दाराला पाठ लावून संता उभा होता.
टपोरा घाम कपाळावर उभा होता. पाठीचं दार करकरत होतं. घाबरले या ि मणीनं
संताला पुढचा दरवाजा दाखवला. संतानं ितकडं झेप घेतली. संतानं पुढचं दार उघडलं
आिण याच वेळी मागचं दार उघडलं. ि मणीची कं काळी उमटली. मागे न पाहता एका
उडीत संता र यावर आला आिण म याकडे धावत सुटला. कानांवर श द आले,

‘भा ा, पळतोस कु ठं ! आलो बघ.’

मागे न पाहता संता जीव घेऊन धावत होता. मळा नजीक आला तसा संता थांबला.
यानं वळू न पािहलं तो ानू धावत येत होता. या या मागं माणसं धावत होती.

संताने परत पळायला सु वात के ली. कं बरभर आले या उसातून यानं िवहीर गाठली
आिण भरभर पाय या उतरत असता एकदम याचा जीव लकाकला. सुटले या पायरीचं
भान न रा न यानं पायरीवर पाय दला होता; पण दुस याच णी खाल या पायरीवर
तो आला होता. तेव ात हलले या पायरीने याचा जीव थरारला होता. पायरीचा
िवचार न करता तो िविहरीत या कातळावर आला आिण इं िजनामागे लपला. धाप
लाग यानं छाती वरखाली होत होती. ग यातली थुंक आटली होती. बस या जागेव न
तो आवाजाचा कानोसा घेत होता. उसा या फडाची खसखस कानांवर आली. पावलांचा
आवाज िविहरी या रोखानंच येत होता. बाहेर पडणा या ासाचा आवाज येऊ नये
हणून संताने त डावर हात दाबून धरला आिण वर पािहले.

िन याभोर आकाशा या क ात ानूची सावली उभी होती. ानू मो ानं हसला.

सा या िविहरीत तो आवाज घुमला. पाठोपाठ श द आले.

‘बरा गावलास!’

संता वर पाहत होता. ानू वर या पाय यांवर उभा होता. पायरीवर उ या रािहले या
ानूला पाहताच संताचे डोळे भीतीने िव फारले गेले. नकळत उठत तो ओरडला,

‘ ानूदा! पाय या उत नगंस.’

पण याच वेळी उठले या संताला दसलं, ानू पाय यांव न भरभर येत होता आिण
अचानक ानूचा तोल गेला. ानू उं चावले या िव या या हातािनशी पायरीबरोबर
िविहरीत ढासळला. एखादी भरली घागर िविहरीत पडावी आिण पाणी वर यावं तसं
पाणी उसळलं. पांढ या फे साळले या गोल लाटा उठ या. संता ते उघ ा डो यांनी पाहत
होता. पा यात उठले या च ातून एक मोकळा हात वर आला आिण परत बुडाला. संताला
फारसं पोहता येत न हतं; पण याने अवसानाने उडी टाकली. परत तो हात वर आला
आिण संतानं सारं बळ एकवटू न या हातावर झेप घेतली, हाताचा हातोपा या या मुठीत
आला. संताची भीती गेली. बळा आली. हातोपा ध न ते ओझं ओढीत संताने कातळ
गाठला. हातोपा न सोडता तो कातळावर आला. दो ही हातांत हातोपा ध न तो आप या
भावाला वर ओढत असता पा यातून बुडबुडे वर उठले आिण ानू या खां ापासून
फाटलेला हातोपा संता या हाती आला. संता खाली ढासळला. उठू न बसत असता संता
हाती आले या हातो याकडे पाहत होता. िविहरी या पा यात उठलेले बुडबुडे नाहीसे
झाले. का याभोर िनतळ पा याला कसलीच जाण रािहली न हती.

हातातला हातोपा त डाशी नेत संता उभा होता. िभजले या संता या अंगाला कापरा
भरला होता. क ड या िजवातून एक द ं का बाहेर आला. डो यांतून ओघळणा या अ ूंची
जाणीव नसलेला संता पा याकडे बोट दाखवीत उ या जागी बसला.

िविहरी या काठावर माणसांची गद झाली होती. का याभोर पा यावर सावलीचं कडं

उमटलं होतं.
 संकेत
गावालगत या िशवारात वैजूची झोपडी होती. वैजू या बापानं मरताना एकरभराचं
माळरानी शेत मागं ठे वलं होतं. वैजूची तेवढीच इ टेट होती. पूव गाव या वा या या
आखणात वैजू आिण याचा बाप राहायचा. बाप मे यावर वैजूला ती सवय लागली. वैजू
शाळे त काही िशकला नाही; पण या या एका मा तरला साप पकडायची खुबी होती.
मा तरा या संगती फरत यानं तेवढी कला उचलली आिण दसेल तो साप पकडायचा
याला छंद लागला. एके दवशी अशीच एक पकडलेली धामण सुटली आिण सरळ
वा या या घरात िशरली. समो न सळसळत जाणारी धामण पा न वा याची बायको
जागेला बेशु पडली. घरात एकच हलक लोळ माजला. सामानाची उलथापालथ झाली.
यालेली धामण एका भां ा या उतरं डीमागे लपली होती. वैजूनं धामणीची शेपटी
पकडली आिण ताकद लावून धामणीला बाहेर काढत असता या या पायाचा ध ा
भां ा या उतरं डीला लागला. मोठा आवाज करीत भांडी कोसळली आिण यात याच
एका भां ातून नगदी पये खणखणत खोलीभर पसरले. वैतागले या वा यानं िश ांची
लाखोली वािहली. वैजू धामण घेऊन बाहेर सटकला आिण वा यानं खोलीचं दार बंद
क न घेतलं. वा या या घरचा वैजूचा तो शेवटचाच मु ाम ठरला.

ावणात या उनाची ऊब जाणवत होती. भर दुपारी वैजू रानातनं फ न आला.

याला बघताच झोपडी या दारात बांधलेलं मुंगूस उ ा मा लागलं. वैजू आला आिण
यानं मुंगूस सोडलं. मुंगूस उ ा मारत या या मागून झोपडीत आलं. वैजूनं चुलीवर या
भां ाचं झाकण काढलं आिण एक भाकरीचा तुकडा मुंगसाला दला. तो तुकडा घेऊन
मुंगूस कोप यात जाऊन बसलं आिण भाकरी कु रतडू लागलं.

वैजू पु कळ माळरान तुडवून आला होता. कडकडू न भूक लागली होती. भां ात दोन
भाक या हो या; पण तेव ावर भूक भागेल असं वाटत न हतं. वैजूनं या भाकरी हातावर
घेत या. यांवर तेल-कांदा घेतला आिण झोपडी या दारात जाऊन तो बसला. बघता-
बघता दो ही भाक या संप या. वैजू या दाढेलाही या पुर या नाहीत. उलट या भाकरीनं
याची भूक वाढली होती. वपाक क न जेव याची उसंत याला न हती. वैजूचं ल
आप या शेताकडे गेलं. म याची पानं पाि मे या वा यावर सळसळत होती. वैजू उठला.
यानं शेतात जाऊन चार-पाच धाटं मोडली. झोपडीमागे येऊन यानं कणसं सोलली आिण
म याची धाटं झोपडीमागे बांधले या हशी या समोर टाकली. सरणात या
काट यात या थो ा काट या िनवडू न घेऊन तो झोपडीसमोर आला. वाळ या गवताचा
चुडा घेऊन यानं काडी ओढली. उल ा वा याला काट या दमानं पेटू लाग या. या बघत
वैजूनं कणसं सोलली. आवाज करीत काट या पेटत हो या. यांचा धूर वा यावर पसरत
होता. काट या पु या जळ या आिण या राखो ात वैजूनं कणसं टाकली. काठानं कणसं
परतत तो बसला होता. नागपंचमी आता चार दवसांवर आली होती. वैजूजवळ अजगर,
मणेर, धामण हे देखणे साप होते; पण नाग न हता. गे या मिह यातच याने दो ही साप
िवकले होते. नाग नाही तर नागपंचमीला काय करायचं, या िवचारात वैजू होता.
पावलां या आवाजानं वैजू भानावर आला. गावचा मा ती लांडे झोपडीकडेच येत होता.
पायांत आखूड धोतर, अंगात सदरा घातलेला, पेहलवानी खुरटे के स राखलेला मा ती
जवळ येताच हणाला,

‘शेतात या खोपीत बसलो हतो. तंवर तु या झोपडीसमोर धूर उठला. मनात हटलं
वैजा आला. आज काय गावलं?’

फोफा ातली कणसं परतत वैजू हणाला, ‘ही गावली बघ. आयला, सारं माळ पालथं
घातलं; पन कायबी गावूस नाय.’

‘मग नागपंचमी होक जाणार हण क !’

‘तेचाच इचार करतोय ग ा!’

‘पन तु याजवळ ठे वणीचं साप अस याल क .’

‘हाईत! मनेर हाय, अजगर हाय, धामण हाय, घणस हाय.’ वैजूनं सांिगतलं.

‘रे ट झालं घे!’

‘कसलं रे ट!’ भाजलेली दोन कणसं वैजूनं बाहेर ओढली. यांतलं एक मा ती या हातात
दलं. गरम कणसांचा राखुंडा झाडू न ते हातात चोळत वैजू हणाला, ‘अरं मा या, दोन
दसावर नागपंचमी. खरं क हाई?’

‘ हय. मग?’

‘नागपंचमीला नाग दावला हाई तर कोन पैका तरी टाकं ल?’

‘आयला! तेबी खरं च.’ मा ती कणीस खात हणाला.

‘लई फरलो; पन एक जनावर दसूस तयार हाई.’

मा तीनं बघता बघता कणीस संपवलं. वैजूला न िवचारता दुसरं कणीस काढलं आिण ते
खात तो हणाला,

‘छाती असंल तर सांगतो!’

‘काय?’

‘वडा याचं शेत हाय का हाई? या यावर बामनाची घूत हाय बघ. ितकडं मानसांची
सपळ नसतीया. खोटं कशाला सांगू! माग या बुधवारी घरात गवत न हतं; हणून सरळ
घूतीपाशी गेलो हतो. गवत अध कापलो. चोरीचा मामला. मागंपुढं बघत गवत कापत
हतो; आनी एकदम भ कन उभा हायला क !’

‘खरं सांगतोस?’ वैजूचे डोळे िव फारले होते.

‘देवा यान!’ मा तीनं ग या या घोटणीवर हात ठे वत वाही दली.

‘सुटली हन! पन वैजा लई भारी जनावर. ढोपरभर गवतावर फणा हातभर उभी
हती. िवतीपरास मोठी. तसाच मागं कलांडलो. आनी गाव गाठीपातूर मागं बिघतलं
हाई.’

‘कणसं खा!’ वैजू हणाला. याची भूक सरली होती. डो यांसमोर डु लत होता नागाचा
फणा.

‘वैजा! सांगून ठे वतो. लई भारी जनावर हाय ते!’

‘अरे जा! नुसतं दसू दे. बघ या झोपडीतच खेळवतो याला.’ वैजू हणाला.

दोघांनी कणसं खा ली. मा ती िनघून गेला. मा ती जाताच वैजू उठला. यानं सा या

सापांना दूध पाजलं. मुंगसाला बांधलं. एक लांबलचक चंचोळी िपशवी िनवडली. सळीला
बांधलेली बोथडी िखशात घातली. दोन-चार मु या िखशात टाक या. वेताची काठी घेऊन
यानं झोपडीचं दार लावलं आिण तो बामना या घुतीची वाट चालू लागला.

वैजू या जागेला पोहोचला. टेकाडा या उताराला ती जागा होती. खाली िहरवागार

िशवार दसत होता. टेकाडा या गळसांडीला एक वडाचं झाड पसरलं होतं. या या
पारं या जिमनीला लाग या हो या. झाडापासून थो ा अंतरावर टेकाडा या चढतीला
वा ळ उभं होतं. या या भोवती सगणीची, ईची झुडपं पसरली होती. आजूबाजूची
जागा िहर ा खुर ा गवतानं भरली होती. वैजूनं जागा िनरखली. ती जागा सावजाची
होती. यात याला शंका रािहली नाही. जेथून सारं दसेल अशी जागा वैजूनं िनवडली
आिण िन लपणे तो बसून रािहला. हळू हळू वडावर या खारी खाली उतर या आिण
वाळ या पा यातून खेळू लाग या. तो खेळ पा न वैजू कं टाळला. तोच िशवारातून चढलेलं
एक को हं जमीन गं त शेपटी फडकावीत मागे-पुढे पाहत टेकाड चढू न गेल.ं
सं याकाळपयत वैजू तसाच बसून होता. सांज उतरली तसा तो उठला आिण िनराश मनानं
झोपडीकडे परतला.

झोपडीत येऊन यानं िचमणी पेटवली. वपाक के ला; पण याचं जेवणात ल न हतं.
याला दसत होता न पािहलेला नाग. भ या पहाटे वैजू उठला. यानं खाक पँट-शट
घातला. आपलं सािह य िखशात क बलं. काठी घेऊन तो झोपडीबाहेर पडला.

काल याच जागेला येऊन यानं बैठक घेतली. पुरं उजाडलं होतं. हळू हळू सूय उगवला.
रान या कोव या करणांत उजाळू न िनघालं. आकाशात फारसे ढग न हते; पण हवेत
गारवा होता. चढ या उ हाबरोबर ऊब वाढू लागली. एका जागी बसून वैजू या पायाला
रग लागली होती. ऊन चढलं तरी कु ठं च कसली चा ल लागत न हती. कं टाळू न वैजू उठला
आिण या या पावलाखाली एक काटक मोडली. या आवाजापाठोपाठ सळसळ ऐकू
आली. वैजूची अधाशी नजर या आवाजाचा मागोवा घेत होती. गवतात एके ठकाणी
गवत डोलत जात होतं. वैजूनं काठीवरची पकड घ के ली आिण तो या बाजूला धावला.

िहर ा गवतातून जात असताना अचानक या गवतातून िपव याधमक नागाचा मोठा
फणा उं चावला गेला. मनगटा या जाडीचा तो नाग वैजूकडे पाहत फणा काढू न डोलत
होता. मा तीनं सांिगतलं यात काही खोटं न हतं. जनावर नामी होतं. वैजूनं एक पाऊल
मागं घेतलं. नाग तसाच डोलत होता. वैजूनं बेतानं वेताची काठी उचलली. ितचं टोक
यानं नागापुढे हलवायला सु वात के ली. या काठी या शेवटावर नागाचं ल िखळलं
होतं. काठी हलेल तसा याचा फणा संतापाने वळत होता. वाढ या संतापाबरोबर नागाची
उं ची वाढत होती आिण नागाने काठीला फणा मारला. वैजूने वरे नं पडले या नागा या
मानेवर काठी टेकली. काठी बरोबर पडली होती. सारी ताकद लावून वैजू काठी दाबत
होता. नागाची वळवळणारी शेपटी चुकवीत होता. वैजूची पाठ घामानं िभजली होती.
णा णाला याचे हात काठीव न खाली सरकत होते. काठी या टोकाला नाग धडपडत
होता. वैजूनं ास घेतला आिण याने नागा या मानेला हात घातला. एक पाय नागा या
शेपटीवर तवला. वैजूनं काठी उचलली. डा ा हाता या मुठीत नागाची मान आली
होती. थमच वैजू या ल ात आलं, ती नागीण आहे. वैजूनं काठी फे कू न दली. उज ा
हातानं िखशातून बोथडी काढली. नागा या त डात बोथडी खुपसताच नागाने ितचा चावा
घेतला आिण याच णी वैजूनं ती बोथडी बाहेर खेचली. तले या दातासकट बोथडी
बाहेर आली. नािगणीची वळवळ वाढली होती. ताकद जाणवत होती. ितकडे ल न देता
वैजूनं दो ही दात आ याची खा ी क न घेतली आिण िखशातून िपशवी काढू न नािगणीचं
त ड आत खुपसलं. संतापलेली, गुदमरलेली नागीण िपशवीत िशरली. वैजूनं िपशवीचं त ड
बांधलं. गवतावर िपशवी टाकू न तो उभारला. सारं अंग घामानं भरलं होतं. चेहरा पुसून तो
समाधानानं दगडावर बसला. िखशातला बटवा काढू न तमाखू मळली. याची गोळी
गालफडात टाकू न तो उठला. बोथडीतले दात टाकू न देऊन यानं बोथडी दूर िभरकावली.
िपशवी उचलली आिण तो घरची वाट चालू लागला. पाठीवर नागीण सळसळत होती.
ितचा पश वैजूला जाणवत होता.

नािगणीला घेऊन वैजू झोपडीत आला. लवकर वपाक क न तो जेवला. मुंगसाला

झोपडीबाहेर नेऊन बांधलं. लहान भां ात थोडं दूध गरम के लं. वैजूनं काठी हातात
घेतली. झोपडीचं दार उघडच होतं. यातून आले या उजेडानं सारी झोपडी कािशत
झाली होती. वैजूनं िपशवीचं त ड उघडलं आिण शेपटीला पकडू न नािगणीला बाहेर
काढलं. नागीण सळसळत जिमनीवर उतरली. क ड या जागेतून बाहेर आले या नािगणीने
णात वेटोळे क न बैठक घेतली आिण फणा उभा न ती डोलू लागली.

वीतभर ं दी या फ याची, िहर ाकं च डो यांची नागीण आपली िपवळीजद मान

वळवत दुधारी जीभ काढू न वैजूकडे पाहत डोलत होती. या उम ा जनावराकडे वैजू
कौतुकाने पाहत होता. ित यापुढे हात नाचवीत होता. नािगणीने एकदम फणा मारला.
णभर वैजूचा अंगठा ित या त डात आला. वैजूला ितचा चावा कळला, पण दाताचा
पश झाला नाही. वैजू मो ाने हसला. नागीण सळसळत झोपडीबाहेर जात होती. वैजूनं
झेप घेऊन ितला पकडली. नािगणीने परत संतापाने फणा काढला.

‘रांड!े मला चावतीस? माझी राणी तू! परवा बघ तुला कशी बाजारात नाचवतो ते!
भूक लागली ना?’

वैजूनं न िभता नािगणीची मान डा ा हाताने पकडली, काढू न ठे वलेली नळी ित या

त डात खुपसली आिण कोमट दूध ित या ग यात ओतलं. आचके देत ती नागीण दूध पीत
होती. दूध संप यावर वैजूनं नािगणीला न ा वेळा या बु ीत ठे वलं आिण बु ीचं झाकण
लावलं. यावर ध डा ठे वून तो उठला.

दुस या दवशी दोन हरी वैजूनं नािगणीला खेळवलं. थकलेली नागीण फ यावर
हाताचा फटका बसताच संतापाने फणा काढू न उठत होती. समोर नाचव या जाणा या
काठी या टोकाबरोबर डोलत होती. वैजूवर संत नजर रोखीत होती. या उभारले या
नािगणीकडे पा न तो खदखदा हसत असे. ित या थंडगार डो यांना डोळा िभडवीत
हणे,

‘माझी राणी! नाच अशीच नाच! उ ा पैशांचा पाऊस पडेल तु यावर!’

आिण ते खरं ही झालं. नागपंचमी या दवशी गाव या चौकाचौकांतून याने सापाचे

खेळ के ले. थम मणेर, घोणस वगैरे साप तो दाखवी आिण शेवटी नािगणीची टोपली
उघडे. या टोपलीतून वर येणारा फणा पा न बायाच काय, पण पु षसु ा एक पाऊल
मागे सरत. बायाबाप ांनी हळदी-कुं कवाने नािगणीची पूजा के ली. घराघरांतून वैजूने
धा य, पैसे वसूल के ले. आजवर कोण याही नागपंचमीला वैजूला एवढी कमाई झाली
न हती. वैजूची कमाई पा न मा ती लांडे याला िचकटू नच होता. वैजू या सांग याव न
भाताची गठली झोपडीत ठे वून येत होता. सं याकाळ झाली आिण वैजूनं दहा पयांची
नोट मा ती या हातात ठे वली. मा ती समजायचं ते समजला. तो जायला िनघाला ते हा
वैजूनं सांिगतलं,

‘खारा इस नगस.’

‘छा! तू हो होरं . या आलूच!’ हणत मा ती दसेनासा झाला.

नागां या बु ा डो यावर घेऊन वैजू झोपडीकडे जात होता. मागून साखळीला

बांधलेले मुंगूस जात होते.

झोपडीत जाताच िचमणी पेटवून नािगणीची टोपली तळाशी ठे वून यावर इतर
सापां या टोप या ठे व या. िखशातला ग ला काढला. मोजून एका गाड यात ठे वला आिण
चूल पेटवली. थो ा वेळात मा ती आला. यानं आत पाऊल टाकलं नाही तोच वैजूनं
िवचारलं,

‘सारं आणलंस?’

िपशवीतून दोन दा चे िशसे काढू न ठे वत मा ती हणाला, ‘पय या धारं चं हाय बघ!

खारा आणलाय, मटण आणलंय आनी दोन िब ांचं कटबी आणलं.’

‘बेस के लंस. मा या, आज जनावरं लई दम यात. या ी मी दूध पाजतो. चूल

पेटलीया. तू र सा कर. मागनं मी भाक या करीन.’

‘तू कायबी क नगंस. तुझं लटांबर तू बघ. या सारं करतो.’

मा ती वैपाका या मागे लागला. वैजूने पँट काढली. लुंगी लावली. बिनयन चढवलं व
एक एक टोपली काढू न सापांना तो दूध पाजू लागला. नागीण सोडू न सव सापांना यानं
दूध पाजलं. येक टोपलीत एक उकडलेलं अंडं टाकलं आिण तो हणाला,

‘मार या! वायलामागं दोन गलास हाईत बघ! ते इसळू न घे. आज लई दमलो बघ!’

मा ती याचीच वाट बघत होता. यानं पेले घेतले. पा यानं िवसळत असता तो
हणाला, ‘दमलास तर! काय साधी गो हाय! िज या जनावरासंगं खेळ खेळायचा यो!’

‘तू सांिगतलास हणून ती गावली.’

‘ या म त सांगंन!’ पे यात दा ओतत मा ती हणाला, ‘वाघा या नाकात फु कलं तर

वाघ पळू न जातो हं यात; पन फु कनार कोन? याला छाती लागतीया.’

मा तीनं दा या पे यात पाणी ओतलं. खा याचा पुडा सोडू न समोर ठे वला आिण दोघं
दा िपऊ लागले. मा ती मधून मधून चुलीवर या रशाकडे ल देत होता. दा चे दोन
फे रे झाले आिण मा तीनं सुचवलं,

‘ग ा, आता भाकरी नको. र सा फमास झालाय बघ. तवा भाताचं भांडच

ं चढवतो.’

‘चढव क !’

मा तीला भाकरी करायचा कं टाळा आला होता. यानं भाताचं भांडं वायलावर ठे वलं.

दा दोघां या डो यांवर चढत होती. वैजूनं मत दलं,

‘मा या, लई इ ाँग हाय बघ.’

‘सांिगतलं न हतं…! पिह… पिह या… धारं ची…’ मार या पुढं बोलला नाही.
खा याचा बकणा मा न तो चघळत बसला. सा या झोपडीत दा चा उ वास दरवळत
होता.

कसंबसं दोघांनी जेवण आटोपलं. जेव यावर दा चा कै फ थोडा उतरला. वैजूला लहर
आली. तो हणाला,

‘ या रांडल
ं ा बाहीर काढतो!’

‘नको वैजा! दा या यावर ते काय खरं हाई.’

‘थूत् लेका! दात पाड यात ितचं! ती बोतरी काय करती!’ हणत वैजूनं टोपली ओढली
आिण झाकण काढलं. मा ती बूड घसटत कु डाला पाठ टेकून बसला. अंगाचं वळं क न
नागीण बसली होती. वैजूनं ित या डो यावर फटका मारला. ‘ स्’ आवाज करीत
नािगणीनं म तक उं चावलं.
 ‘ये बाहीर ये! माझी राणी!’ हणत वैजूनं नािगणीला हात घातला. नािगणीनं संतापानं
वैजू या हातावर फणा मारला.

‘चावतीस मला? दात हाईत काय?’ हणत वैजूनं नािगणीला धरलं आिण बाहेर ओढलं.
धूर ओकणा या िचमणी या काशात चाललेला तो खेळ मा ती ताठरले या डो यांनी
पाहत होता. वैजूनं नािगणीला दूध पाजलं आिण टोपलीत एक उकडलेलं अंडं टाकू न
नािगणीला या टोपलीत बंद के ली. यावर वजनाला एक दगड ठे वला. मा ती झोकां ा
देत उठला. िवडी िशलगावत तो हणाला,

‘वैजा! तू िबडी ओढत… हाईस… तवा हे कट या घेतो.’

‘घे.’

‘येतो’ हणत झोकां ा देत मा ती िनघून गेला.

वैजूनं थाट यात भात, मटणाचे तुकडे कालवले आिण मुंगुसापुढे ठे वले. हात धुऊन तो
झोपडीत आला. वळकटी पसरली. उशाला िचमणी होती. मुंगूस उशाशी बांधलं. दार
लावून तो आत आला आिण थकलेलं, झंगलेलं शरीर अंथ णावर टाकू न दलं. झोपता
झोपता यानं िचमणीवर फुं कर मारली. झोपडीत अंधार पसरला. काही णांतच कू स
बदलून वैजू घो लागला. रा ी अचानक याला जाग आली. मुंगूस साखळीला िहसके देत
धडपडत होतं. वैजूनं िचमणी पेटवली. ती हातात ध न सारी झोपडी िनरखली. सापां या
पे ा वि थत हो या. नािगणी या टोपलीवरचा दगड तसाच होता.

मग मुंगसाला घाबरायला काय झालं?

वैजू मुंगसाजवळ गेला. या या पाठीव न हात फरवला. नेहमी जवळ जाताच कु शीत
चढणारं ते मुंगूस वैजू या हातून सुट याची धडपड करीत होतं. भीतीनं याचं अंग फु ललं
होतं. वैजू या मनात एक अनािमक भीती तरळू न गेली. यानं झोपडीचं दार उघडलं आिण
मुंगसाला तो शांत क लागला; पण मुंगसाची धडपड वाढली होती. अशाच धडपडीत
एका िहस याबरोबर मुंगसाची कडी तुटली आिण सुटलेलं ते मुंगूस झोपडी या
दरवाजातून पळालं. याला हाक मारत वैजू दरवाजापयत गेला. याच वेळी या या
कानांत ती दीघ शीळ आली. उ या जागी वैजू िखळू न रािहला. झोपडीतून तशीच शीळ
उठत होती. वैजूनं धीर क न मान वळवली. नािगणी या टोपलीतूनच तो आवाज येत
होता. शीळ थांबताच या टोपलीतून भुसकारे उठत होते. वैजूनं गडबडीनं झोपडीचं दार
लावलं आिण तो अंथ णावर जाऊन कु डाला टेकून बसला.

िशळे चे साद वाढत होते. जवळ जवळ साद येत होती. वैजूला वाटलं क , जे हा आपण
दारात होतो ते हाच पळू न जायला हवं होतं….

पळू न जायचा िवचार प ा झाला. धीर क न वैजूनं झोपडीचं दार उघडलं आिण
एकदम मागे सरला. दारात उभी रािहलेला नागाचा फणा डोलत होता. वैजू मागं वळला.
भंतीचा कू ड गाठू न तो बसला; पण याची नजर दाराशी डु लणा या या आकृ तीवर
िखळली होती. टोपलीत या नािगणीची धडपड वाढली होती. टोपलीवरचा दगड हेलकावे
घेत होता. दारात या नागानं आपला फणा िमटला आिण ते मोठे धूड वळवळत झोपडीत
िशरलं. नाग सरळ या टोपलीकडे जात होता. टोपलीजवळ जाऊन यानं फणा उभारला.
टोपलीवर तो डु लत होता. या या भु का याला टोपलीतून ितसाद येत होता. झाकणाला
आतून ध े बसत होते, आिण या हाद यांनी डु लणारा वरचा दगड कोलमडला. घरं गळत
जिमनीवर पडला. टोपलीचं झाकण उं चावलं जात होतं. झाकण मागं सरकलं आिण
नािगणीचा फणा वर आला. नाग-नािगणीचे फणे एकमेकांना णभर िभडले.

बस या जागी थंडगार घामाने िनथळणारा वैजू ते दृ य ताठर या डो यांनी पाहत

होता. नािगणीचा फणा एकदम वळला. वैजूवर तो ि थरावला. या थंडगार नजरे ला वैजू
हसला होता, या नजरे नं वैजू या िजवाचं पाणी झालं. नािगणी या पाठोपाठ नागाची
नजर वैजूवर िखळली. नागाने फणा िमटला आिण सळसळत तो वैजूसमोर आला. वैजूला
ओरडावंसं वाटत होतं. उठू न पळावंसं वाटत होतं; पण या या घशातून आवाज उठत
न हता; ना हल याचं बळ रािहलं होतं. वैजूसमोर येऊन नागानं फणा काढला. िचमणी या
उजेडात नागा या फ यावरचा दहाचा आकडा वैजूला प दसत होता. नाग कोण याही
णी फणा मारणार होता. सारं बळ एकवटू न वैजूनं हात पुढे के ला, आिण याच वेळी
नागाचे दात या या अंग ात तले. हाताला, पायाला नागाने फणा मारला. काही ण
नाग डु लत रािहला आिण नंतर याने आपला फणा िमटला. सळसळत तो नािगणीपाशी
गेला. ितला कु रवाळलं. नािगणीचा फणा उभारला गेला. आपला फणा काढू न नाग ितला
भेटत होता. णा णाला ती लपेटलेली जोडी उं चावत होती. तोल जाऊन पडत होती.
परत उं चावत होती.

वैजू ते पाहत होता. हातापाया या दंशाचं याला भान रािहलं न हतं. डोळे न िमटता
तो सामोरा बघत होता. कधी दोन नागांऐवजी चार दसत होते. …कधी झोपडीत उभा
के लेला भला मोठा खांब नजरे त येत होता… कधी नुसता अंधार!

ब याच वेळानं ती जोडी शांत झाली आिण सळसळत झोपडीबाहेर गेली; पण वैजू
जाग या जागी बसून होता. याचे डोळे सताड उघडे होते; पण या डो यांना काही दसत
न हते; समजत न हते.
 पाशा
पाशाने पु हा मो ाने बांग दली आिण डाल यावर जोराने चोच मारली. यानंतर
खादरला झोपणे अश य झाले. िचकटले या पाप या उघड याचा य करत याने
पािहले. या अंधे या खोलीत पहाटेचा काश िशरत होता. पलीकड या खोलीतून
अमीनाचा खोक याचा व क ह याचा आवाज या या कानांवर पडला. तो ऐकताच
या या कपाळावर आ ा पड या. पाशा या बांगेने घरापाठीमागे असले या क ब ांनी
बांग ायला सु वात के ली. जांभई देत खादर अंथ णावर उठू न बसला; या वेळी पाशाने
परत जोराने बांग दली. गुड यावर हात टेकून उठत खादर हणाला,

‘हं पाशा, अभी उठता !ं ’

आपले जजर झालेले अंग सावरत खादर पाशा या डाल याजवळ गेला. डालगा वर
उचलताच पाशा भरकन उडू न डाल यावर बसला आिण आपले भरलेले अंग फु लवून मान
उं चावून परत याने बांग दली. पण नेहमी माणे खादरने या यापुढे दाणे फे कले नाहीत.
पाशा डाल याव न उडू न पंख फडकावत, तोल सावरत खादर या हातावर बसला.
या या तांबूस पंखांव न हात फरवत खादर हणाला,

‘अरे पाशा! आज तुला खाना नह , आज तो लढत है? चल बेटा, बैठ जागेपर। म अभी
आया।’

एवढे बोलून खारदने पाशाला परत डाल यात क डले आिण अंथ ण गोळा क न तो
दुस या खोलीत गेला. या खोलीत याची बायको अमीना तळमळत पडली होती. चूल
थंडच होती. ते पाहताच खादर संतापला. कमरे वर हात ठे वून तो हणाला,

‘चाय त यार नह ?’

अमानाचा जाव ढासन, खाक यान बजार झाला हाता. ता पड या जागव नच

हणाली, ‘मुझे ढास लगी है और तुझे चाय क त लफ लगी है ऽ ऽ’

‘तो मर ऽ ऽ’ खादर खेकसला आिण खोलीबाहेर पडला. घराचे पुढचे दार उघडू न खादर
बाहेर आला. र यावर अ ाप सामसूम होती. कोप या या द ोबा या हॉटेलातून
फोनोचा िचरका आवाज तेवढा उठत होता.
 द ोबा या हॉटेलसमोर हॉटेलपो या र यावर पाणी मारत होता. खादर आत िशरताच
द ोबा हणाला, ‘आवो चचा! लवकर उठलास चचा?’

‘वा द ोबा! आज तो पाशांची लढत है ना?’ असे हणत चचा लटपट या पायाने एका
बाकावर बसला. हॉटेलात फ एक-दोनच िग हाइके होती. चचासमोर नेहमीचा चहा व
थाळीतून गुटली ठे व यात आली. या गुटलीचे तुकडे क न कपात बुडवून मऊ झा यावर
चचा ती गुटली चापलू लागला. चहा िपऊन होताच चचा उठला. द ोबा टेबलापाशी
बसला होता. चचा या याजवळ जाऊन हणाला, ‘द ा बरे , पैसे शामको।’

द ोबाचा चेहरा पडला. तो कु रकु रला, ‘खादर! ही बोनीची वेळ. अ ाच उधार कसं?’

खादराने वाकू न याचा ावर ओढला. यात आठ-दहा आ यांची िच लर दसत होती.
याकडे बोट दाखवीत तो हणाला,

‘ या बे! ए या तेरे ावर म पैदा वे या?’

द ोबा मो ाने हसला. चचाही हसत बाहेर पडला. अमीना हातारी चहा करत होती;
पण ितकडे ल न देता तो घरापाठीमाग या खुरव ात गेला. तेथे क डलेले क बडे याने
सोडले आिण आप या खोलीत जाऊन याने खोक खडबडायला सु वात के ली. खो यांतून
काचांचे तुकडे, व ता याची पाने िनवडू न काढली. तेव ात अमीना धापा टाकत तेथे
आली. ित या हातात चहाचा कप कनकनत होता. खादरने सु वातीला या चहाकडे
पािहलेसु ा नाही. अमीना काही ण तशीच उभी रािहली. ितने चहाचा कप जिमनीवर
ठे वला आिण काही न बोलता ती खोलीबाहेर गेली. खादरने एक-दोन वेळा नुसते चहाकडे
पािहले आिण नंतर याने कप हातात घेतला.

सूय जरा वर आ यावर खादरने पाशाला डाल यातून काढू न हातात घेतले आिण
घरासमोर या पायरीवर तो जाऊन बसला. पाशा या तांबूस पंखांनी भरले या अंगाव न
हात फरवीत तो याचे अंग साफ करीत होता. आजवर या शयतीत मुरपुडून गाठ
बनलेला तुरा खादर ग जारत होता. खादरने पाशाला हैदराबाद न आणला होता. अ सल
पेगू जातीचा होता. खादरने पाशाला आण यापासून आजवर एकदाही याने खादरला
अपयश दले न हते. पाशा हणजे खादरचे भूषण होते. आज पाशाची लढत चुरशीची
होणार होती. को हापुरात या क ब ां या शौ कनांत जसा खादर िस होता तसाच
हवालदाराचादेखील नावलौ कक होता. पाशा िमळाला तसा हवालदारा या एकाही
क ब ाने पाशाला शेवटपयत झुंज दली नाही. चार वषा या ा झुंजेतून हवालदार व
खादर ांचे गट पडू न यांतले वैर वाढत होते. याचसाठी हवालदारने हैदराबादला जाऊन
पाचशे पये देऊन अ सल लढाऊ क बडा आणला होता आिण याचे नाव याने सवाई
पाशा ठे वले होते. याच सवाई पाशाबरोबर पाशाची लढत होती. प ास पये पैजेचे ठे वले
होते.

खादर ाच िवचारात पाशाला घेऊन बसला असताना आजूबाजूला जमले या

मुलां या आवाजाने तो भानावर आला आिण चाकू , काच घेऊन तो पाशा या न या घोळू
लागला. आजूबाजूची मुले पाशाकडे कौतुकाने पाहत होती. शयतीचे शौक न लोकही
खादरला शयतीची मािहती िवचारात होते. खादर यां याशी ग पा मारत पाशाला
झुंजेसाठी सजवत होता. पाशाला या गो चा सराव होता. काक् काक् करीत तो ते सारे
सहन करीत होता.

पाशा या न या घोळू न टोकदार होताच या न यांना कापड गुंडाळू न खादरने पाशाला

डालले आिण परत तो द ोबा या हॉटेलकडे वळला. द ोबा ग यावर बसला होता.
या या शेजारी खादर खुच वर बसला. हॉटेलपो याने काय पािहजे हणून िवचारलं; पण
खादरने नकाराथ मान हलिवली. द ोबाने िवचारलं,

‘काय खादर, काय हालहवाल?’

‘आज पाशाची लढत हाय द ोबा.’

‘ कतीची शत हाय?’

‘प ास पयाची.’

‘पन खादर, सवाईपाशा ऐकं ल तु या पाशाला? तो न ा र ाचा आिण पाशा….’

‘खबरदार द ोबा मा या पाशाला बु ा हणशील तर.’ खादर आपले नकटे नाक

फदारीत लुंगी झटकत हणाला. पण णातच याचा राग शांत झाला. तो हणाला,

‘द ोबा, वयावर लढत टकत नाही. पाशाची लढाई िनराळीच है. देखते देखते पाशा
लोळवंल या हवालदाराला, बघशील तू. लढतीला येणार ना?’

‘हे काय िवचारतोस चचा? अरे , आजवर कधी पाशाची झुंज सोडलीया का मी?’

जरा खाक न खादर द ोबाला हणाला, ‘द ोबा, जरा तुला तकलीफ दली पािहजे.’

‘कसली?’

‘आज शयतीत प ास पये हजर के ले पािहजेत. तेवढे सं याकाळपयत मला दे.

सं याकाळी तुझे तुला परत घे.’

द ोबाचा चेहरा पडला. तो तुटकपणे हणाला, ‘खादर, आिण जर पाशानं लढत

िजतली हाईच तर!’

‘ऐसा मत बोलो द ोबा. मेरे पाशाको जानता .ं ओ मुझे कभी दगा नह देगा. वैसा
वाच तो म िबबीके सब दािगने तु हारे पास रखूंगा; अ लाके कसम!’ खादर या या
िमनतवारीने द ोबाला नाही हणवेना. याने क लीने खालचा ावर उघडला. जाड
का या पा कटातून याने प ास पये खादर या हातावर ठे वले. सं याकाळी पैसे परत
के ले पािहजेत हे याने परत याला बजावले.

दोन हरी चारला पाशाची लढत बेलबागेत होती. खादर या िजवाची तगमग उडाली
होती. दोनला याने कपडे के ले. पायांत तंग िवजार, शट, काळे जाक ट व डो याला जुनेरा
पण जरीचा फे टा बांधून खादर तयार झाला. बघता बघता खादर या ग लीतील व
आजूबाजू या भागातील झुंजेचे शौक न गोळा होत होते. शेवटी तीन या ठो याला
खादरने पाशाला बाहेर काढले. पा याचा वाडगा, सुई, दोरा वगैरे सामान घेऊन तो बाहेर
पडला. सारे हसत-िखदळत आजवर या शयतीवर ग पा मारत जात होते. बेलबाग येताच
आपापसांत ते कु जबुजू लागले. खादरही न बोलता चालू लागला. यानं मान वर क न
बिघतलं, बेलबागेत गद दसत होती. को हापुरातले सारे झुंजेचे शौक न तेथे गोळा झाले
होते. खादर या आधीच हवालदार पाट तेथे आली होती. खादर येताच सा यांचं ल
पाशावर िखळलं. खादर पाशाला चुचकारीत होता. हवालदार जवळ येताच खादरने ओठ
िमटू न याला रीित रवाजा माणे सलाम के ला. हवालदारानेही खोटं हसून तो सलाम
वीकारला. बेलबागेत मैदान तयार के ले होते. या मैदाना या एका बाजूला पंच बसले
होते. सभोवती जागा ध न दोन-तीनशे माणसेही गोळा झाली. पंचांनी पाशाला
तपासला. या या न यांना काचा, पाती पावलेली नाहीत याची खा ी क न घेतली.
तेव ात सवाई पाशा आणला गेला. का या कु ळकु ळीत रं गाचा पेरवानी भरलेला तो
क बडा हवालदारा या काखेत बघताच सा यांचे मन याने जंकले.

खादरने पंचां या हाती प ास पये दले. हवालदारानेही पैजेची र म पंचांना दली.

पंचां या संमतीने खादरने आपला क बडा मैदानात सोडला. पाशा मैदानात उतरताच
दोन-चार पावले टाकू न आपले पंख फडफडू न याने बांग दली. सारे हणाले, ‘भले
बहा र.’

या वेळी दुस या बाजूने सवाई पाशा मैदानात उतरला. पाशाने एकवार आप या

ित प याकडे पािहले आिण दुस याच णी तो फडफडला व खादर या हातावर उडू न
बसला. सारे मैदान हसू लागले. खादरने हाता या फडका याने पाशाला मैदानात ढकलला.
मग मा पाशा पु हा फडफडला नाही. सवाई पाशा अंग झाडत मैदानात चालत होता.
पाशाही अंग झाडत काही ण उभा रािहला. सवाई पाशा पण पाशा थांबताच थांबला.
एकएक पाऊल पुढे टाकत काक् काक् करीत तो पाशाकडे येत होता. पाशानेही आपला
पिव ा घेरला. पाय कोरत ि थर नजरे ने एकमेकांकडे पाहत दोघे क बडे काही ण थांबले.
दोघांचीही अंगे फु लली होती. मानेवरची िपसे ताठ झाली होती. सा यांची उ कं ठा िशगेला
पोहोचली होती.

भरकन दो ही क बडे एकाच वेळी उडाले आिण एकमेकांना िभडले. दो ही बाजूंचे लोक
आपाप या क ब ांना उ ेजन देत होते. दोन-तीन वेळा दो ही क बडे एकमेकांना िभडले.
काही पंखे उडाली. पण ित ही वेळा पाशा अंग चोरत होता. खादर ओरडत होता, ‘लडो
पाशा, लडो.’ पण चव या खेपेला जे हा दो ही क बडे एकमेकांना िभडले ते हा सवाई
पाशाने चोचीने के स पकडू न पाशा या छाताडावर जोराने पाय मारला आिण पाशा या
छातीतून र ाचा कारं जा उडाला. ते जिमनीला िभडताच पाशा मागे हटला आिण
मैदानात पळू लागला. सवाई पाशा मागे धावत होता. द ोबाचा चेहरा पडला. खादरचे
पाय लटपटू लागले. िव बाजूचे लोक आनंदाने आरो या ठोकत होते. पाशा पळायचा
थांबताच खादर ओरडला, ‘पाणी.’

पंचांनी हात वर के ला आिण खादरने पाशाला उचलला. हवालदाराने सवाई पाशाला

हातात घेतला.

कु णालाही बरोबर न घेता पाशाला घेऊन खादर गद बाहेर एका िनवांत जागेत आला.
पाशा या छातीवर याने टाके घालायला सु वात के ली. या या जखमेवर औषध लावले.
पाशाची छाती धडधडत होती. खादर हणाला,

‘पाशा! डरने क या बात है? आज तकक सारी उ मीद िम ी म िमलाना चाहते या

रे !…’

खादर पुटपुटत होता. पाशाचे ऊर धडधडत होते. पाशा जरा ताजातवाना होताच
खादर हणाला,

‘देख पाशा! फर वा तो जानसे मा ँ गा हा!’

पाशाला घेऊन येताच हवालदार िम क लपणे हणाला,

‘खादर, कशाला सोडतोस पाशाला! पिह याच धडक नं यानं धसका घेतलाय बघ!’

‘देख अभी देख या हालत होती है तेरे सवाई पाशा क ! जाव बेटा दखाव तेरी
करामत!’ असे हणून याने पाशाला मैदानात सोडला.
 ‘घे तर’ हणत सवाई पाशा पण मैदानात उतरला.

दोघांनीही आपले अंग फु लवले, पाय कोरले आिण बघता बघता एकमेकांना िभडले.
लागोपाठ पाच-सहा वेळा फडफडू न पाशाने दुस या क ब ावर ह ला के ला. पाशां या
न यांनी सवाई पाशा या छातीची येक वाराबरोबर पंखं उडत होती. मैदानाचा रं ग
पालटला. जो तो पाशाला नावाजत होता. हवालदाराचे त ड णा णाला उतरत होते.
खादरची पाट आनंदाने पाशाला ो साहन देत होती. सवाई पाशा लढाईपे ा
बचावाचाच य करीत होता. पाशा या न यांनी याची छाती फाटत होती. र ाचे थब
या या छातीतून ठबकत होते. सवाई पाशादेखील जरा जाितवंत क बडा होता. तो हार
मानायला तयार न हता. हवालदार सवाई पाशा थांबायची वाटत पाहत होता. याला
याची दुदशा बघवत न हती. खादर आसुरी आनंदाने हसत होता. सवाई पाशा शेवटी
थांबला व मागे सरला. पाशा गुंजे या डो यांनी या याकडे पाहात होता. ती संधी साधून
हवालदाराने ‘पाणी’ मािगतले. पंचांनी हात वर करताच याने सवाई पाशाला उचलून
घेतला.

‘भले बहा र’ हणत खादरने पाशाला उचलले.

पु हा जे हा क बडे मैदानात आले ते हा खादर हवालदारास हणाला, ‘ यूं हवालदार!

हार मान ली.’

हवालदाराने रागाने खादरकडे पािहले. खादर हसत होता. सवाई पाशा मैदानात
उतरताच खादरने पाशाला रं गणात सोडले व थो ाच अवकाशात लढत सु झाली.
लढत अगदी चुरशीची होत होती. दो ही क बडे तावले होते. दो ही बाजूं या आरो या
उठत हो या. दो ही क बडे एकमेकांना िभडू न जिमनीवर उतरले तोच पाशाने दम न घेता
आपली पंखे परत फडफडली व तो उडाला. सवाई पाशा अधवट फडफडला तोच पाशाने
आपली नखे या या डो यावर मारली. सवाई पाशाचा डोळा ल बू लागला. या वेदनेने
चवताळू न सवाई पाशा पाशा या अंगाला परत िचकटला; पण दुस या धडक त पाशाने
आपली नखी सवाई पाशा या छाताडात रोवली. सवाई पाशा णात धरणीवर कोसळला.
र बंबाळ झाले या अंगाने पाशा जिमनीवर टाचा घासत पडले या आप या
ित प याकडे पाहत होता.

‘िजवो मेरे राजा’ हणत खादरने छातीला कवटाळले. डो यांतले पाणी लपवत
हवालदार सवाई पाशाला उचलत होते. पाशा या पाट चे लोक द घालत होते. झुंज
संपली होती. पाशा परत जंकला होता.

आनंदा या क लोळात पाशाला घेऊन खादर माघारी वळला. द ोबाला मो ा

अिभमानाने याने प ास पये दले. घराजवळ येताच एका पोरा या हातात पाच पये
ठे वत खादर हणाला, ‘जावो, िमठाई लावो सबको.’ िमठाई खाऊन सारे पाशाचे कौतुक
करीत होते. पायरीवर बसून खादरने पाशासमोर दाणे टाकले; पण पाशाने या दा यांकडे
पािहलेदखे ील नाही. खादर हणाला, ‘अरे पाशा, घु सा छोड दो! सवाई पाशाने हार मान
ली!’

सारे परत खो खो हसले. द ोबा हणाला, ‘खरं सांगू खादर, मला आज पाशाचा
भरवसा न हताच बघ! पिह या धडक लाच पाशानं छाती फोडू न घेतली ते हा मला वाटलं
क , पाशाचा कारभारच संपला.’

खादर नुसता हसत पाशाला ग जारत होता. सगळे जाताच खादर घरात गेला. पाशाला
क डू न चुलीसमोर बसले या अमीनाजवळ जाऊन नोटा ित यासमोर टाकत हणाला,
‘देख, मेरे पाशाने आज या कया?’

अमीनाने ितर काराने या पैशाकडे पािहले व ती हणाली, ‘िम ीम िमला दे तेरे पाशा
को। मेरा घर बरबाद कया तेरे पाशाने।’

‘खबरदार मेरे पाशा को कु छ कहा तो! जान लुंगा तेरी! बु ी कही क ,’ असे हणत
रागाने नोटा उचलून तो पाशा या खोलीत गेला.

रा ी झोपी जाताना परत याने डालगा उघडला. पाशा बसला होता; पण याने एकाही
दा याला चोच मारली न हती.

पहाटेला खादर जागा झाला; पण नेहमीची बांग याने ऐकली नाही. तो परत झोपला.
सूयाची करणे खोलीत आली. दुस या क ब ांनी बांग देऊन गजर चालवला होता. मग
मा खादरला पडणे अश य झाले. तो उठत हणाला,

‘ यू पाशा, आज चूपचाप यूं रे !’

असे हणत याने डालगा उचलला; पण पाशा नेहमी माणे फडफडला नाही. तो
जा यावरच पडू न होता. या या आजूबाजूला दाणे पडले होते. पा याची वाटी तशीच
होती. ‘बोल ना रे पाशा’ हणत खादरने थरथर या हाताने पाशाला धरले. थंडगार
पशाने खादर कावबरला. पाशाचं अंग चाचपडत असतानाच या या त डू न द ं का बाहेर
पडला. िनज व पाशाला छातीला कवटाळत खादर या त डू न द ं का फु टला. खादर
पाशाला िवनवीत होता, ‘बोल ना रे पाशा! पाशा बोल ऽ ऽ’

या या आ ोशाने अमीना धापा टाकत खुटकत दाराजवळ येऊन पाणावले या

डो यांनी ते दृ य बघत होती. खादरचे श द ितचे दय भेदत होते. ‘है अ ला, ए या
कया तुमने? पाशा, मेरे पाशा बोल ना रे .’

पण पाशाने सवाई पाशा या पिह या धडक तच हार खा ली होती, हे याला कोण

सांगणार आिण कसे?
 िशकार
दवस उजाडला. शेताव न, िशवारातून गावात करणे िशरली, तरी घराबाहेर एक
जनावर पडले नाही क , िशवारात माणूस िशरले नाही. याहारीची गडबडनस याने
घरातली गडबडदेखील आळसावली होती. दर आठव ातून एक दवस असाच नेहमी
उगवतो. शिनवार हा गावचा पाळणुक चा दवस. या दवशी काम बंद. सहा दवस सारा
गाव हा दवस के हा येतो ाची वाट बघतो आिण पाळणुक चा दवस उजाडला नाही
तोवरच या दवसाचा कं टाळा क न दवस के हा संपतो ा या काळजीला लागतो.

गावची तरणीबांड पोरं सकाळीच नदीत डु बं ून पांढरे धोप कपडे घालून बाहेर पडली
होती. नेहमी या नेमानुसार गावाबाहेर या मा तीला नारळ फोडू न, खोब याची भकले
चघळीत यांनी आपला तळ ल मी या देवळात मारला होता आिण पा याला जाणा या
पोर व न िखदळत ते वेळ ढकलीत होते. थोडा वेळ ही गंमत चालली होती तोवर गावचे
पंच एकामागून एक आले आिण यांना बघताच पोरांची त डं बंद झाली. गावचा गुरवही
एक पंचच होता. मोठा खा हातारा! पोरं चपापलेली बघताच याला मोठं अवसान
चढलं व तो हणाला, ‘काय रे पोरांनो! बायकांसारखे झोक क न बसलायसा, लाज नाही
वाटत? तुम या वयाचे आ ही होतो तवा असे बसलो नाही कधी! गाव या xxx टेकून एवढं
रान पडलंय, पण कधी पांनी िशकारीला जातील तर शपथ.

थू ऽ ऽ! चला िनघा इथून.’ सारी पोरं चरफडत िनघून बाहेर पडली.

थो ा अंतरावर जाऊन गुरवावर त ड मोकळं कराय या बेतात सारे होते. तेव ात

भी या हणाला, ‘खरं च रे ! घरात बसून काय करायचं? यापरीस िशकारीचा बेत लई
झोकात होईल बघा.’

‘मग घरातनं फु कणी आणू?’ ल या हणाला. सारी िखदळली.

‘तसं हाई रे ! करायचं हटलं क सारं होतंय बघा. द ,ू तू असाच धुमाट पळ िशरीला.
पाटलाला सांग, मी बंदक
ू मािगतलीया हणून. मा याजवळ हैत चार काडतुसं. गे या
खेपेला अ पासाहेब आलं होतं िशकारीला तवा घेतली होती मागून. कसं करताय बघा.’

ताबडतोब सारे गप झाले. नवा उ साह यां या अंगात संचारला आिण िशकारीचा बेत
प ा ठरला. द ूला िशरीला रवाना क न सारे आपाप या घरला याहारीची गडबड
करायला पांगले.
 ऊन डो यावर चढले तरी द ूचा प ा न हता. सारे याहा या आटोपून देवळात जमा
झाले होते. कोण या सरीनं जायचं ावर कडा यानं सारे भांडले होते. सारा बेत प ा
झाला होता. फ द ूची सारे वाट बघत होते. याच वेळी कु णीतरी हणालं, ‘द ू आला.’
सारे टाचा वर क न बघू लागले. कु णीतरी हणालं, ‘अरे कु ठं रं !’

‘ यो काय, गो ा आं यापाशी आलाय बघ.’

द ू एकदम सा यांना दसला; पण हळू हळू जसा तो प दसू लागला तसे सारे ग प
झाले. द ू या हातात बंदक
ू दसत न हती.

द ू जे हा आला ते हा तो पुरा घामानं िभजला होता. मुंडासं काखेत घेऊन घाम पुसत
तो उभा रािहला. शेवटी भी या हणाला,

‘काय रे , काय झालं?’

‘मी गावात गेलो तवा पाटील म यात गेला हता!’

‘मग म यात गेला हाईस?’

‘गेलो तर. पाटलाला भेटलोसु ा –’

‘मग बंदक
ू हाई आणलीस ती?’

‘पाटील लई कावला. ते हणाला –’

‘काय हणाला?’

‘ यो हणाला, ‘बंदक
ू हणजे काय गोफण वाटली हय रे ? कु नीबी दगड घालावा आिण
गरारा फरवून मारावा…’ लई बोलला यो. तो हाई हणाला.’

सारी पोरं खवळली. भी या हणाला, ‘बरं आहे. बघून घेऊ यंदा या करीला.’

बंदक
ू हाई हणताच काहीजणं माग या पावलानं गडप झाली. शेवटी आठ-दहा पोरं
उरली. काहीही क न िशकारीला जायचंच हाच िवचार येका या मनात होता. याच
वेळी कु णी तरी हणालं, ‘भी यादा, गावची कु ी घेऊन गेलं तर? सांज यापातूर जा या
होलपटू न दोन-चार ससं तर न िमळ याल बघ.’
 कोण याही प रि थतीत सा यांना िशकारीला जायचंच होतं. सा यांनी या बेताला
माना हलव या. ताबडतोब सारे कु ी आणायला सुटले. दररोज ‘लू ऽ लू ऽ लू ऽ’ करताच
जमा होणारी कु ी आज कु ठे पसार झाली होती? एक-दोन कु ी जवळ आली; पण जवळ
येताच यांना काय वास आला कु णास ठाऊक, आिण तीही हाती येईनात. शेवटी का याचे
तुकडे क न सारी ग लोग ली फरायला लागली आिण अ यापाऊण तासात सात कु ी
दोरीला बांधून फरफटत यांनी देवळापाशी आणली. कु णी कोयता, कु णी िवळा कमरे वर
लावून आले होते. सारी तयारी झाली. याच वेळी कु ट याचा रामू एका कोलीला घेऊन
आला. रामू ती कु ी बेळगावासनं घेऊन आला होता. ब ा असताना ते मोठं ग डस दसत
होतं. साहेबा या कु यागत ते के साळ होणार हे रामूचं भाक त होतं. पण जसजसं ते कु ं
मोठं होऊ लागलं तसतसे याचे के स न वाढता तेच तेवढं मोठं झालं. साहेबा या कु याचा
खुजेपणा एवढाच गुण या या अंगी होता. तरीही ती कु ी रामूची आवडती होती. या
कु ीला बघताच सारे हसू लागले. भी या हणाला,

‘आता मातूर िशकार न होणार बघा!’

रामू िचडू न हणाला, ‘अरे जावा– हाइत हाइत तुमची कु ी. नका ठे वू नावं मा या
राणीला. ितला मी िशकार िशकवणार हाय आज.’

सारी तयारी झाली आिण कु यांना फरफटत घेऊन सारे िनघाले. कधी बांधून यायची
सवय नस याने कु ी बावरली होती. याली होती. चारी पाय जिमनीला दाबून दोरीतून
मान सोडवायचा ती य करीत होती; पण यां याकडे ल न देता सारे आप या ग पांत
रं गून यांना फरफटत नेत होते. एवढं क नही एक कु ं सुटलंच. सा यांनी याला हाका
मार या; पण गावात नाहीसं होईपयत ते थांबलंच नाही.

जसं रान लागलं तशी कु यांची बूज उडाली आिण पायांत घातले या शेप ा ती कु ी
हलवू लागली. जशी कु ी रानात रमली तशी यांची बंधने काढू न टाक यात आली आिण
सा यां या बरोबर ती कु ी भुंकत पुढे जाऊ लागली. हळू हळू करवंदा या जा या, झुडपे
झोडपायला सु वात झाली. पोरां या िच िविच आवाजात कु याचं भुंकणं हळू हळू
िमसळू लागलं आिण रानात या आवाजाचे ित वनी िमसळू लागले.

सूय मा याव न कलला तरी िशकारीचा प ा न हता. या दोन-तीन तासां या

होलपटीत रान पाठीमागं टाकू न ते जंगलात घुसले होते. आ ापयत एक-दोन ससे उठले
होते आिण बघता बघता नाहीसे झाले होते. उ साह मावळत आला होता. उ हा या
तावाने यांचे घसे कोरडे पडले होते आिण हळू हळू करवंदी या जाळीपाशी यांचे पाय
जा त वेळ रगाळत होते. कु ीदेखील दमली होती आिण आजूबाजूचे दगड ग ं त मधून
मधून भुंकत ती पुढं पुढं जात होती.
 हळू हळू ग पागो ना सु वात झाली. जंगलात बरं च आत िशर यानं पुढं जा याची
कु णाचीच फारशी इ छा न हती. करवंदं मनमुराद खाऊन येकजण हाताला लागलेला
करवंदीचा चीक मळी माणे हातावर हात घासटू न काढत होता आिण कु ी भुंकत पुढं पुढं
जात होती. पोरांपासून थो ाच अंतरावर असले या करवंदी या जाळीपयत कु ी गेली
असतील-नसतील तोच या जाळीतून खसखसत एक भला मोठा ए कुगा बाहेर पडला.

रानडु र उठताच सा या पोरांची पांगापांग झाली, एकच ग धळ माजला आिण

जाती या गुणानुसार कु ी डु करां या मागे धावली. सा यांनी कु यांना हाका मार या; पण
एकही कु ं मागं फरलं नाही. या भ या मो ा डु कराला पा न सारे याले होते. एक
भाला, दोन-चार िवळे , कोय या यांखेरीज यां या हाती काही न हतं. कु यांना सोडू न
माघारी वळायला यांची मनं तयार न हती. शेवटी काय होईल ते होवो, ा िनधारानं ती
त ण मंडळी कु या या भुंक या या मागाव न िनघाली.

कु या या भुंक या या आवाजातून म येच एखा ा वेळी एखा ा कु याचं के काटणं ऐकू

येई आिण याबरोबर रामू या छातीत ध स होई. बराच वेळ सारे या आवाजा या
रोखानं धावत होते. करवंदी या, सगणी या जा या यांचं अंग ओरबाडीत हो या. पण
याची यांना जाणीव न हती. एका िहर ा या झाडाखाली यांना एक कु ं गडबडा
लोळताना दसलं. या या एका कानातून र ाचा ओघ लागला होता. ओरडत ते मातीत
लोळत होतं. या याकडे ल न देता सारे पुढं सरले.

सारखा पुढं-पुढं जाणारा भंकु याचा आवाज एकदम एका ठकाणी थांब यासारखा
वाटला. यानंतर तो एकाच ठकाणा न सारखा येत रािहला. सा यांना वाटलं क , डु र
जाळीत लपला असणार व याला वेढून कु ी भुंकत असतील. जसजसा आवाज जवळ
जवळ येऊ लागला तसतशी सा यांची पावलं अिधक सावधिगरीनं पडू लागली. एका
ठकाणा न अचानक यां या दृ ीला ते दृ य दसलं. ते पाहताच सा यां या छातीत ध स
झालं आिण णाचाही अवसर न करता दसेल या झाडाचा सा यांनी आ य घेतला.

समोर मोकळी जागा होती. या जागेत एक फणसाचं मोठं झाड होतं. या झाडा या
बुं याला पाठ देऊन तो डु र बसला होता आिण अधवतुळ क न कु यांनी याला वेढलं
होतं व ती जोरानं भुंकत होती. संतापानं कु यां या शेप ा सरळ झा या हो या. मानं
यां या िजभा िवतीनं बाहेर पड या व भुंकताना या िजभांव न लाळ पडत होती.

याच वेळी तो ए कुलगा ोधानं बेभान झाला होता. या या मानेवरचे के स

दाभणासारखे ताठ उभे होते. डोळे गुंजेसारखे लाल झाले होते आिण कु यां या
हालचालीबरोबर ते गरगरत होते. या लांब मुसंडीतून बाहेर आलेले दोन सुळे दात मोठे
भेसूर दसत होते आिण संतापून दात खाताना यांचा कडकड आवाज बघणा याचं काळीज
िचरत होता. अवजड शरीराचा तोल सांभाळत ते बसलं होतं. कु यांनी पाठलाग करताना
 ठक ठकाणी घेतले या चा ांमुळं अंगावर र ाळले या जागा दसत हो या. गुरगुर यानं
व दातां या आवाजानं कु यांना पुढं हो याचा धीर होत न हता; यामुळं ती अिधकच
संतापलेली होती. ते दृ य इतकं भयानक होतं क , खाली उत न पुढं हो याची कु णाची
छाती होत न हती. सारे झाडाव न भयभीत होऊन दसेल ते पाहत होते. कु यांना ‘छू ’
हणायचीदेखील कु णाला शु रािहली न हती.

बराच वेळ हे असंच चाललं होतं. कु यांचाही भुंकून-भुंकून पुरा दम िनघाला होता. सूय
चांगलाच कलला होता. झाडावर अडकू न बस यामुळं पाय दुखू लागले. याच वेळी एका
कु यानं सरळ डु करा या मानेवर झेप घेतली. अ यंत सावध असले या या डु करा या
मानेपयत पोहोचाय या आधीच कु याचीच मान डु करा या दाढेत सापडली. णात या
कु याला मान चाचपलून यानं फे कू न दलं आिण या कु या या आत आवाजानं सारं रान
बधीर झालं. या कु याची ती ि थती पाहताच एक-दोन कु यां या शेप ा ण दोन ण
पायांत वळ या. या वेळी रामूची छोटी राणी सरळ या रानडु करा या पोटाला डसली.
डु करानं रागानं मुसंडी खाली क न राणीला िभरकावलं. एखादा चडू उडावा तशी राणी
माग या फणसा या बुं यावर फे कली गेली. राणीने शेवटचादेखील आवाज के ला नाही.
झाडाला आपटू न या ठकाणी राणी पडली, ितथली जागा र ानं लालबुंद झाली.
राणी या र ानं माखलेले डु कराचे सुळे भेसूर दसत होते.

राणी पडलेली पाहताच रामूनं बस या जागी डोळे िमटू न घेतले. जे हा यानं डोळे
उघडले ते हा ते ोधाने भरले होते. तो सरळ झाडाव न उतरला आिण अंगावरचे कपडे
उतरायला याने सु वात के ली. लंगो ाखेरीज सारे कपडे यानं उतरले. या झाडावर
भी या बसला होता ितथं तो लपत गेला आिण यानं याचा भाला घेतला. सा यांनी तो
रानात नाहीसा होईपयत डोळे फोडू न याला याहाळलं. कु णालाच तो काय करणार
ाची क पना येईना.

थो ाच वेळानं रामू या डु करा या माग या बाजू या जंगलातून पुढं येताना दसला.

एक एक पाऊल अ यंत सावधपणे टाक त तो पुढं सरकत होता. फणसा या झाडापासून
दोन-चार पावलांवर रामू आला ते हा सा यांचे ास रोखले गेल.े डु र बेभान होऊन
समोर या कु यांकडेच पाहत होता. पाठीमागं झाडाचा बुंधा अस यानं याला मागून
ह याची भीती न हती. शेवटी रामू अगदी झाडा या मागे पोहोचला. झाडा या माग या
बाजूला असले या वा ळा या ढगशीवर तो चढला आिण तो डु र अदमासू लागला. पण
याच वेळी समोर या कु यांना रामू दसला आिण ती कु ी भुंकता भुंकता शेप ा हलवू
लागली. ते पाहताच रामूनं गडबड के ली आिण भाला चांगला पेलून घ ध न यानं
पाऊल पुढं टाकलं आिण णाचाही अवसर न करता, असेल नसेल ते बळ एक क न या
रानडु करा या मानेत तो भाला रोवला. ‘खच्’ असा पुसट आवाज करीत ते भा याचं फाळ
वेगानं मानेत घुसून तांबडंबुंद होऊन आरपार बाहेर पडलं.
 अचानक झाले या ह यानं व वेदनेनं या डु करानं रान दणावून सोडणारा आवाज के ला
आिण ते पुढं कोलमडलं. डु र अचानक समोर ढासळताच यावर भुंकत असलेली कु ी
भीतीनं मागं कोलमडली. डु र त डावरच पड याकारणानं भा याचं बाहेर आलेलं फाळ
या या वजनानं मोडलं. शेवट या वेदनेनं ते धडपडत असतानाच सा या कु यांनी
या यावर ह ला के ला आिण याच वेळी आनंदाने बेहोष होऊन, सा यांनी पटापट
झाडाव न उ ा टाक या व कु यांना दूर क न हातातले कोयते, िवळे या डु करावर
घालून यांनी याची शेवटची धडपड थांबवली.

िशकार गाजव याचा आनंद काही वेगळाच असतो. झालेले म िवस न सारे आनंदानं
नाचत होते. कु यांना थोपटत होते. सूय अगदी कलला होता. रामू मा ा आनंदात
न हता. या भा या या फाळानं तो फणसा या झाडाखाली ख ा काढीत होता. ते
पाहताच सारे गप झाले आिण मुका ानं ख ा काढायला मदत क लागले. ख ा तयार
झा यावर रामूनं राणीला अलगद उचलून आणलं. ितचं सारं पोट सु यांनी िचरलं होतं.
जड अंत:करणानं रामूनं ितला ख ात ठे वलं आिण माती ढकलायला सु वात के ली.
माती ढकल यानंतर आजूबाजूचे मोठे दगड गोळा क न या जागेवर रचले.

रामू हे करीत असताना िभ यानं एक लांब जाड फांदी तोडू न आणली होती आिण या
फांदीला डु कराचे पाय आवळायला सु वात के ली होती. डु र चांगला आवळू न होताच
सा यांनी आपली मुंडाशी खां ावर घेतली आिण िशकार उचलली. आठ तग ा
जवानांनादेखील ते ओझे पेलत न हतं; पण गावात जाऊन माणसं आणायची कु णाची
तयारी न हती. अधीमधी ठे वत ठे वत, अंधे या वाटेनं ठे चकाळत यांनी रान ओलांडून गाव
गाठलं. जसं गाव जवळ आलं तशी यांची पावलं झपाझप पडू लागली. गावात ल मी या
देवळासमोर येऊन यांनी िशकार आदळली. हा हा हणता सारा गाव ितथं गोळा झाला.
बायांचा कलबलाट झाला. कु णी तरी बाई हणाली,—

‘अ गो बया! के वढा गं ो डु र!’

गावचे पंच ितथे जमले आिण डु र बघताच हणाले, ‘शाबास रे मा या वाघांनो!

िशकार करावी तर अशी?’ आिण असा भला ए कुलगा गे या कै क वषात बिघतला
नस याचा यांनी िनवाळा दला. याच वेळी रामूला राहवलं नाही. तो हणाला, ‘राणी
गमावली िशकारीत—’

‘अरे जाऊ दे रे ! जाितवंत कु यांचं मरण असंच पायजे! बाक तुमाला िशकार नदरं
पडली हे आ ही आधीच हेरलं होतं. भागील याचं पांढरं कु ं जवा के काटात गावात घुसलं
आिण याचा कान तुटलेला दसला तवाच ओळखलं आमी ते. बाक भारी छातीची कु ी
हा! यां या मानानं लई भारी जनावर. मागं एकदा असंच…’
 ा ग पा चाल या असताना दोन पलोते तेथे आणले गेले आिण डु र सोलायला
सु वात झाली. आशाळभूत नजरे नं या पडणा या वा ांकडे सारे पाहत होते. बायका
आपाप या माणसांना वाटा घेऊन यायला बजावून पुढं र या या तयारीसाठी गे या
हो या. अ या-पाऊण तासाने सारे वाटे पडले व ते उचलून माणसं घराला परतली. उरलेले
अवशेष चघळत ती कु ी तेवढी ितथे रािहली होती.

याच वेळी गाव या खाल या बाजूनं एका कु या या रड याचा साद ऐकू येत होता.
कोणी तरी गमाव याची जाणीव कदािचत यालाच तेवढी होत असावी!
 राखण
कनीट पडायची वेळ झाली होती. ढोरं घराला येत होती. िशवारातनं परतलेली माणसे
घराघरांतून िशरत होती. पोरं धुंबड घालत होती. याच वेळेला गावाबाहेर पसरले या
माळाव न बक यांचा खांड उतरत होता. यां या ओरड यानं सारा माळ भ न गेला
होता. कु ी मधून अधून भुंकून तो आवाज वाढवत होती. या खांडापाठोपाठ पाच-सहा
धनगर ‘ र ऽ ऽ र ऽ ऽ’ करीत का ा बडवत येत होते. बारा-चौदा वषाचा िस ा आप या
कवळे त एक कोक घेऊन चालत होता. यां यामागून एक भलामोठा धनगरी कु ा शेपटी
हलवत जात होता. कु ा जरा जरी मागे रािहला तरी िस ा याला हाळी घालत होता,
‘राव या ऽ’ या हाके बरोबर लािडकपणे दोन उ ा टाकू न राव या िस ाकडे जात होता.
गावाजवळ बकरी जाताच पुढे गेलेला िस ाचा बाप म ला खांडाकडे आला आिण याने
बकरी पाटला या शेताकडे यायला सांिगतले.

पाटला या शेतात बकरी बसवली गेली. शेता या कडेला असले या आं या या

झाडाखाली दगडा या चुली मांडून धनगरांनी चुली पेटव या. िस ा एका बाजूला
दगडावर बसून खांडाकडे पाहत होता. काळोख पडू लागला होता. म ा आप या
कोकरांना साद घालत हो या. खांडातली कोकरे ा आवाजाला उ र देत आईला शोधत
होती. सारा बक यांचा खांड या आवाजाने भ न गेला होता. शेता या आजूबाजूला कु ी
फरत होती. िस ा हे पाहत होता. याला राव या दु न झेपा टाकत या याकडे येताना
दसला. तांबूस रं गाचा तो के साळ कु ा आपली झुबके दार शेपटी हलवत या याकडे येत
होता. झेपा टाकत असताना याचे के साळ कान वरखाली होत होते. िस ा जवळ येताच
याने आपले पुढचे पाय िस ा या गुड यावर ठे वले आिण तो िस ाचे त ड चाटू लागला.
याबरोबर ‘हाडी, हाडी’ हणत िस ाने याला ढकलले. शेपूट पायात घालून राव या
या याकडे पा लागला. मो ाने हसून िस ाने राव याला ग याला ध न पुढे ओढले
आिण याला आप या मांडीवर आडवा घालनू तो राव याला ग जा लागला. बोलू
लागला. म लाने हाक मारली,

‘िस ा ऽ’

‘आलो’ हणत िस ा उठला व राव याला हणाला, ‘चल राव या, जेवू या.’

भाकरी खात असताना िस ा भाकरीचे तुकडे राव याकडे फे कत होता. राव या

‘मट’कन त ड वाजवीत ते तुकडे झेलत होता. िस ा हसत होता. म ला हणाला,
 ‘िस ा, खा बघ तू. ा राव याचं लई कौतुक झालं. दुस या कु याबरोबर खाईल यो’
आिण राव याकडे पा न दगड उचल यासारखे क न याने ‘हाडी’ हटले. पायांत शेपूट
घालून राव या पळाला आिण िस ा खाली मान घालून भाकरी खाऊ लागला. सारे धनगर
गालात या गालात हसले.

रा ी झाडाखाली िस ाने आपले घ गडे पसरले. बाक चे धनगर आजूबाजूला

झोप याची तयारी क लागले. तोच म ला हणाला,

‘ शारीनं झोपा, ड गरात लांडगं हाईत. नेम हाई जनावराचा.’

आप या फरशा-घ गडी बरोबर घेऊन धनगर आपाप या जागी झोपायला गेल.े

िस ा या पायाजवळ येऊन राव या पाय पस न ताणावला. मढरांचं ओरडणं थांबलं
होतं. सगळीकडे काळोख पसरला होता. झाडावरचा एक कट कटा ओरडत होता. एखादे
मढ िचत अंग चळावून ओरडत होते, नाही तर सव शांतता होती.

अचानक कु यां या भुंक याने सारे जागे झाले. िस ाने ग कन डोळे उघडले. फरशा
घेऊन भराभर धनगर उठू न उभे रािहले. धनगर कु यांना चुचकारीत होते; पण कु ी
अ व थ झाली होती. रा न रा न ती भुंकत होती. या भुंक याने म ाही ओरडत हो या.
धनगर शेताभोवती फरत होते. पण कु ठे काही न हते. कु यांना कसला तरी वास लागला
होता; याने ती बेचैन झाली होती. काही नाही ाची खा ी क न सारे झाडाखाली गोळा
झाले. िस ाने उठू न बिघतले तो राव या कु ठे न हता. याने हाक घातली,

‘राव या ऽ लूलू ऽ ऽ’ पण राव या आला नाही. म लाने धग के ली. सारे धनगर धगीला
शेकत ग पा क लागले. सारी कु ी गोळा झाली; पण राव या कु ठे दसत न हता. िस ा
हाक मारतच होता. म ला िस ाला हणाला,

िस ा गप! लई लाडवलंस तू कु .ं गेलं असंल गावात शेण खायाला. ल णच घाण या

कु याचं. खांड सोडू न जातंय ते काय कु ं हणायचं? झोप तू. एव ात भगाटलं.’

िस ा झोपला. पण बराच वेळ याला झोप आली नाही. सकाळी जे हा िस ा उठू न उभा
रािहला ते हा राव या या याकडे शेपटी हलवत बघत होता. िस ाला रा ीचा संग
आठवला.

नेहमी माणे याने राव याला ग जारले नाही क , याहारी करताना भाकरी टाकली
नाही. काही न बोलता जनावरं चरायला गेली ते हा इतरां या मागोमाग तो गेला.
सं याकाळी खांड परतला. शेतात बसला. सा यांची जेवणं झाली. िस ा झोपला तरी िस ा
राव याबरोबर एकदाही बोलला नाही क , याने याला खाजळले नाही. राव याला हे
सारं नवीन होतं. ‘कु ई ऽ ऽ कु ई’ करत एक-दोनदा तो िस ा या त डाजवळ गेला; पण
िस ाने याला हाताने ढकलले. राव या कान पाडू न तसाच िस ा या पायांजवळ पुढ या
पंजावर त ड टेकून बसला. सारे झोपी गेल.े

अचानक एकच दंगल उसळली. मढरे जोराने ओरडू लागली. काही शेतातून बाहेर
पडली. कु ी कशावर तरी चवताळू न तुटून पडली होती. या ा याचा भेसूर आवाज या
क लोळातून उठत होता. सारे धनगर फरशा घेऊन उभे होते. कु ी बरीच दूर गेली होती.
म लाने गडबडीने चूड पेटवली. खांडाबाहेर पुढलेली बकरी एका जागी गोळा होऊन
ओरडत होती. ती बकरी एक के ली. िस ा हे सारे डोळे िव फा न पाहत होता. बकरी
गोळा होताच म लाने कु यांना आवाज टाकला. थो ाच वेळात कु ी आली. एका
कु याचा पाय र ाळला होता. इतरांनाही थो ा जखमा हो या. सारी कु ी ‘कु ई ऽ ऽ कु ई’
करत जा यावर थरथरत होती. बकरी सुख प अस याची खा ी क न घेऊन सारे बसले.
िस ा हणाला,

‘काय आलं हतं?’

‘लांडगाच यो. या आवाज ऐकला.’ एक धनगर हणाला.

‘भारी जनावर हतं.’ दुस याने साथ के ली.

‘पन राव या कु ठं हाय?’ म ला हणाला.

‘ यो गेला असंल गावात.’ म ला हणाला.

‘ हाई, या आवाज ऐकला याचा.’ िस ा हणाला.

‘ हय, याबी ऐकलाय.’ दुस याने साथ के ली.

‘इच भन्, मग गेलं कु ठं ?’ म ला हणाला. याने पािहले, सारी कु ी होती. फ

राव याच न हता.

िस ा बेचैन झाला. तो उठला आिण याने हाक घातली, ‘राव या ऽ ऽ लूल,ू लूलू ऽ’

पाच-सहा वेळा हाक मा नही राव या आला नाही.

‘भगारलं येव ात, मग बघू.’ हणत म लाने शेकोटी पेटवली. हाताशी फरशा ठे वून
सारे शेकू लागले. सारे बोलत होते; पण िस ा गप होता. राव याखेरीज याला काही सुचत
न हते.

भंगार यावर सारे उठले. एकाला बक याजवळ ठे वून बाक चे राव या या मागावर
सुटले. कु ी थांबलेली दसताच सारे ितकडे धावले. या जागेवर बरीच झटापट झालेली
दसत होती. र ाचे चकांदे ठक ठकाणी पडले होते. तेथून पुढे परत र ाचा माग गेला
होता. म लाने कु ी मागे बोलावली. सारे फरशा साव न सावधपणे पावले टाकत होते.
अचानक समोर या घळीतून काहीतरी खसफस यासारखे वाटताच सा यांनी ितकडे नजर
टाकली. एक भला मोठा लांडगा पाठीमाग या पायावर घसटत होता. व न
पाहणा याकडे पा न गुरगुरत होता. एकाने भला मोठा ध डा उचलून व न लांड या या
डो यात टाकला. याच वेळी िस ा ओरडला,

‘राव याऽ’

िस ा धावत सुटला. लांड यापासून थो ा अंतरावर राव याचे तांबूस शरीर पडले
होते. िस ापाठोपाठ सारे धावले. राव याजवळ जाताच िस ा थांबला. डोळे िव फा न
समोरचे दृ य तो पाहत होता.

राव या तेथे र ा या थारो यात पडला होता. याची कसलीच हालचाल होत
न हती. िस ा या डो यांत पाणी उभं रािहलं. पाठीमागून आलेला म ला पुढे उभा झाला
आिण याने राव याचे त ड हातात घेतले. याबरोबर ‘कु ई’ असा आवाज आला. म लाने
पािहले तो राव याचे पोट फाटले होतो. तो हणाला,

‘अरं , जीव हाय.’ म लाने हल या हाताने राव याला उचलून घेतले, बाक यांनी
लांड याला घेतले आिण सारे कळपाकडे जाऊ लागले.

एका घ ग ावर म लाने राव याला िनजवले आिण तो हणाला, ‘आता कु णीतरी
बाळं त लंबाचा पाला आणा. आनी िबगी िबगी मीठ पाणी या.’ आपला बटवा काढू न
म लाने यातून सुईदोरा काढला. आणले या िमठा या पा याने म लाने सारी जखम
धुऊन काढली. बाहेर आलेली आतडी आत घालून हळदीत िभजवले या सुईदो याने टाके
घालायला सु वात के ली. टाके घालून होताच हळदीची पूड यावर फासली; पण
राव याने ‘कु ई’ के ले नाही क , डोळे उघडले नाहीत. छातीला कान लावला तर तेवढी
धडधड ऐकू यायची.

लंबाचा पाला येताच तो पाला वाटू न म लानं राव या या जखमेवर बांधला आिण तो
उठला. िस ा तेथेच बसून रािहला. राव याकडे पाहताच याला रडू फु टत होते. म ला
या या पाठीव न हात फरवत हणाला, ‘पोरा, रडू नगंस. राव यानं डोळं उघाडलं तर
लागंल हाताला.’
 सारी मढरे दुस याबरोबर पाठवून देऊन म ला आिण िस ा राव याजवळ बसून
रािहले. सं याकाळी मढरे परतली तरी राव याने डोळे उघडले नाहीत. मान हलवत म ला
उभा रािहला आिण तो जेवणा या तयारीला लागला. िस ा गुड यात मान घालून तसाच
बसून रािहला. बराच वेळ गेला आिण िस ाला ‘कु ई’ असा आवाज ऐकू आला. िस ाने
चमकू न बिघतले, राव याने डोळे उघडले होते. िस ा ओरडला,

‘बाबा.’ म ला धावत आला. सारे धनगर धावले आिण राव याभोवती गोळा झाले.
राव याने उघडलेले डोळे पाहताच म ला आनंदाने हणाला,

‘पोरा, आता घोर क नगंस. राव या जगला.’ म लाने थाळीतून आणलेलं पाणी
राव या या त डाजवळ नेताच राव या थाळीतले पाणी ‘लबक् चबक् ’ करीत िपऊ
लागला. सा यां या त डावर हसू फु टले होते. िस ा राव या या कपाळाव न हात
फरवीत होता. डो यांतले अ ू पुसत होता.
 ह त
पाऊस थांबला आिण िस वाने मान वर के ली. रा टीवर पडणारे थब थांबले होते.
रा भर ह ताचा पाऊस कोसळत होता. रा टीतली सारी जमीन िभजून गार झाली होती.
रा भर िस वाचा णभरही डोळा लागला न हता. याचा गोरा चेहरा तांबडाबुंद झाला
होता. या या पायांशी ओ या जिमनीवर िसगारे टची थोटके पसरली होती. रा भर
जवळजवळ रता के लेला दा चा िशसा जवळ उभा होता. िस वासमोर एका कोप यात
या याकडे पाहत िसदू बसला होता. पहाटेचा उजेड फाकला होता. िसदूने एकदा
साहेबाकडे नजर टाकली व तो उठला. अधा काळा झालेला कं दील याने शांत के ला. याचे
सारे अंग गार ाने ताठ न गेले होते. याने उ या उ या आळस दला. सारे जंगल
ओले चंब होऊन उभे होते. कु ठे पहाटे या प यांचा आवाज न हता. जाग होती ती फ
ह ीची. पुरी रा मह पावसात मान झुलवत उभा होता. या या पायांखालचा पाचोळा
दबून गेला होता. िसदू या याजवळ गेला. मह हणजे कँ पवरचा सवात चांगला ह ी.
असा उं चापुरा, भर वयातला दुसरा ह ी कँ पवर न हता. िसदू समोर जाताच याने स ड
पुढे के ली. िसदूने या या स डेला कु रवाळले आिण मह या पायाला थोपटत तो उभा
रािहला – तोच या या कानांवर हाक आली,

‘िसदू!’

िसदू गडबडीने रा टीकडे वळला. रा टीत जाऊन याने पािहले. फो डंग खुच वर
िस वा बसून होता. ओ हरकोटा या िखशातून याने िसगारे टचे पाक ट काढू न उघडले
होते; पण ते पाक ट मोकळे होते. हातातील पाक ट चुरगळू न फे कू न देत िस वा हणाला,

‘िसगारे ट आहे?’

‘जी! संप या आहेत.’

‘हं!’ िस वाने क
ं ार भरला. आपले तांबडेबुंद झालेले नाक ओढत िस वा हणाला,
‘लवकर िनघायचं ना! पाऊस कमी झालाच आहे.’

‘पण साहेब –’

‘ब स! आ ही काही ऐकणार नाही!’

 गेले दोन दवस िसदूने साहेबाला थोपवून धरले होते. िस वा जंगल खा याचा साहेब
होता. पावसाने व नदी या पुराने जंगलात के लेली दा ताने वा न गे याचा रपोट
झा याने िस वा य पाहणीला आला होता. िस वा, िसदू व मह िमळू न गेले चार
दवस जंगलात फरत होते; पण गेले दोन दवस ह ता या पावसाने एवढी झोड धरली
होती क , िस वाला जंगलात अडकू न पडावे लागले होते.

एर ही िस वासाहेब पावसाला दाद देणारा न हे, हा िसदूचा अनुभव होता. िस वाचे

वय फार तर ितशी या आतले. असा उमदा व कामसू साहेब िसदूने पािहला न हता.
आजवर अनेक वेळा कामािनिम िस वाने आठ-आठ दवस जंगलात काढले होते; पण
कँ पपासून अवघे आठ मैल आत अडकू न पडला असता िस वाने एवढे बेचैन का हावे, हे
िसदूला समजत न हते. तो ग धळात पडला होता. याने िस वाकडे पािहले. िस वाने
त डाला बाटली लावली होती. वेडवे ाकडे त ड करीत बाटलीला बूच लावत तो हणाला,

‘िसदू, मला गेलंच पािहजे.’

‘जी! पण साहेब, पाऊस असा! नदीला पूर आला असेल.’

‘मी पोहत जाईन; पण मला गेलंच पािहजे. तुला माहीत नाही. मला वाटलं होतं, आपण
दोन दवसांत परतू. हणून मी रोझीला कँ पवर बोलावलं होतं. तुला माहीत आहे ना ती?’

‘जी –’

‘ती आली असेल. पाऊस असा. कँ पवर ती एकटी काय करीत असेल? पुढ या मिह यात
ल करणार आहोत आ ही.’

‘जी –’ िसदू ऐकत होता.

‘िसदू –’

‘जी!’

‘जायला जमायचं नाही का?’ िस वाने कळवळू न िवचारले.

िसदूने एकदम िस वाकडे पािहले. िसदू आता उतारवयाला लागला होता. लहान
अस यापासून तो जंगला या छायेत, ह या सहवासात वाढला होता. याला ह ची
पारख होती, मह ाब ल याला खा ी होती. पुराला डगमगणारा मह न हता. िसदू
हणाला,
 ‘साहेब, जायचंच हणाला तर िसदूवर िव ास ठे वा. मह ासारखा ह ी डकू न
िमळणार नाही. फु लासारखा नेईल; पण मी हणत होतो, जाणूनबुजून हा धोका –’

‘ब स! िसदू, मला काही ऐकायचं नाही. मला कँ पवर घेऊन चल. मागशील ते देईन.’

िस वाचा चेहरा आनंदाने बह न आला होता.

िसदूने उसासा सोडला व तो हणाला,

‘ठीक आहे साहेब. जाऊ आपण.’

‘के हा िनघायचं?’

‘श यतो लवकर. पाऊस थांबलाय तसं सुटायचं. बोलूनचालून ह त न हे. कधी

सहसा पडत नाही; पण पडू लागलं तर आवरणारं न हे हे.’

िस वा गडबडीने उठला. याने आपला ओ हरकोट काढला. गमबूट चढवले. फे ट

घातली. िसदू भरभर सारे सामान कटम ये क बत होता. कट भ न होताच िसदूने
रा टी या खुं ा उपस या. िस वाही याला मदत करीत होता. मह ाला रा टी पडलेली
दसताच आनंद झाला. पावसात एका जागी उभा रा न तो कं टाळला होता. रा टी
आवळू न होताच िसदूने मह ा या पायाची साखळी सोडली. मह ाने स ड उं चावून आवाज
दला. िसदू ओरडला,

‘बैठ! मही, बैठ!’

ओ या जिमनीवर बसायला मह नाखूष होता. पाच-सहा हाका मार यानंतर तो

बसला. िसदूने या या पाठीव न झूल फे कली. स डेव न चढू न याने झूल सारखी के ली.
मह ाला उठवून काढ या आवळ या. पु हा याला बसवला. रा टी पाठीवर अडकवली.
सुती काढ याची िशडी लाव यावर िस वा वर चढला. याने आपली बैठक घेतली. मह
उठला. तो उभा राहताच िसदूने याला हाक दली. मह ाने आपली स ड खाली के ली.
स डे या आधारावर िसदू चढला. दातावर पाय देऊन तो मह ा या म तकावर आ ढ
झाला. मह ाला इशारा िमळताच पायांखालचा िभजलेला पाचोळा तुडवीत तो दाट
जंगलात या पायवाटेने चालू लागला. िस वाने खाक डकबॅकचा रे नकोट घातला होता.
डो यावर लॅि टकची ितरक फे ट घातली होती. आप या घा या डो यांनी तो समोरचा
र ता याहाळत होता. चारी बाजूंना आकाशाला िभडलेले वृ उभे होते. सारे आकाश
ढगांनी ापले होते. मह झपझप पावले टाकत होता, सराईत वाटस सारखा तो जात
होता. िस वाने िवचारले,
 ‘िसदू, अशा िचखलातून ह ी नीट जाईल ना?’

िसदू हसला. ‘साहेब, काळजी क नका. पाऊस आिण िचखल ह ीला आवडतो. याने
तो थकत नाही आिण महीव न तर बेलाशक झोपून जा!’

‘मही कती वष आहे तु याजवळ?’

‘ कती कु ठली? अवघी पाच-सहा वष झाली. अगदी त ण असतानाच पकडला याला.’

‘मग?’

‘फार ास झाला माणसाळायला; पण इतकं शहाणं जनावर. सा या गो ी कसं भराभर

िशकलं आिण मही एकदा िशकला क , परत तीच गो िशकवायला नको.’

तेव ात पावसाची सळक ओतायला सु वात झाली. शॉवरखाली उभे राहावे आिण
कॉक फरवताच म तकावर अखंड धारा सु हा ात तसे िस वाला वाटले. गडबडीने
याने रे नकोट सरळ के ला. िसदूने मेणकापडाची घुंची अंगावर घेतली. पाऊस उभा
कोसळत होता. पावसा या धारांनी अखंड नाद उठत होता. समोरचे काही दसत न हते;
पण मह ाची गती मंदावली न हती. पावसाचा जोर वाढत होता. एक-दोन वेळा िसदूने
मह ाला उभे राह यास खुणावले; पण याची दखल मह ाने घेतली नाही. तो तसाच पुढे
चालला होता. मान वर क न बघायलादेखील पाऊस सवड देत न हता. शेवटी
नाइलाजाने िसदूने अंकुश लावला. मह भानावर आला. याची गती मंदावली. मह
थांबताच िसदूने मागे पािहले. िस वा ाथक मु न े े िसदूकडे पाहत होता. त डावरचे
पाणी पुसत िसदू मो ाने हणाला,

‘आपण ड गरमा यावर आहोत साहेब. आता उतरण लागणार. जरा पाऊस कमी होऊ
दे.’

‘पण कती वेळ थांबणार आपण?’

‘देवाला ठाऊक!’ िसदू बोलून गेला.

‘िसदू–’ िस वा ओरडला.

‘साहेब, हे बघा…’

िस वा पुढे वाकला. िजकडे बोट दाखवले ितकडे याची नजर गेली. मह ा या

डो यावरील उं चव ांना सूज आली होती. यातून व वाहत होता. िस वाने िवचारले,

‘काय हे?’

‘माज आहे साहेब. अशी हवा पडली क , कै क वेळा ह ी माजाला येतो.’

‘मग?’

‘काही होत नाही साहेब. मा या ल ात आलं होतं मघाशी. मह थांबला नाही तो याच
कारणासाठी. तो आप याच तालात होता. जरा पाऊस थांबला क , जाऊ आपण.’

िस वा व िसदू मोठमो ाने बोलत होते. पाऊस व न कोसळत होता. मह मान

डोलावत उभा होता. मधूनमधून तो जमीन ग ं त होता. स ड उं चावून वारा ग
ं त होता.

पाऊस जे हा कमी झाला ते हा िसदूने मह ाला खूण के ली. मह परत चालू लागला.
तोल साव न तो उतर या वाटेने जात होता. िस वा समोर पाहत होता. आड ा येणा या
फां ा वाकू न चुकवत होता. दोन हरी ते नदीकाठावर आले. नदीचे पा दरीतून घ गावत
जात होते. तांबडेभोर पाणी पसरले होते. िसदूने िस वाकडे पािहले. िस वा हणाला,

‘जाऊया िसदू?’

‘जी—’

िस वाने कट पाठीला लावले. िसदू हणाला,

‘मही, बेटा चल.’

या खुणेसरशी मह पा यात िशरला. िस वाने डोळे िमटू न घेतले. या या कानांवर

पा याचा आवाज येत होता. काही वेळाने याने डोळे उघडले. नदी या म यभागी मह
आला होता. चारी बाजूंनी पाणी पसरले होते. मह अगदी नीट पाणी कापीत जात होता.
पा याचा गार पश पायांना होत होता. मह मधेच पाणी उडवीत होता. याचे तुषार
दोघां या अंगावर पडत होते. पाहता पाहता मह ाने पैलतीर गाठले. अिभमानाने िसदूने
िस वाकडे पािहले. िस वा हसला. मह पुढे जातच होता.

पाऊस थोडा कमी झाला होता. िसदू पुरा िभजला होता. जंगल संपून उघ ा
टेक ांचा वास सु झाला होता. समो न येणा या पि मे या वा याने िसदू काकडू न
गेला होता. जंगलातला वास या मानाने के वढा तरी सुखावह होता. मह ाला मु ाम
जवळ आ याची जाणीव झाली होती. याची गती वाढली होती. एका चालीने तो जात
होता.

कँ प दसू लागला आिण पावसाची सळख वाढली. पु हा पाऊस उभा कोसळू लागला;
पण आता पावसाची जाणीव कु णालाच रािहली न हती. कँ प या बंग यासमोर जाताच
िसदूने मह ाला बस याची खूण के ली. बंग यातून नोकर धावले. पुरा िभजलेला
िस वासाहेब िशडीव न खाली उतरला. याच वेळी बंग यातून एक आं ल त णी
पावसाची तमा न बाळगता धावली आिण णात ती िस वा या िमठीत गुरफटली.
आजूबाजू या माणसांना िवस न ती एकमेकांवर चुंबनांचा वषाव करत होती!…

मह ावरचे सामान उतरले गेले होते. िसदूने मह ाला उठ यासाठी हाक दली. या
हाके ने िस वा भानावर आला. याने िसदूला हाक दली. आप या िखशातून अधवट
िभजले या नोटा काढू न याने या न मोजता िसदू या हातावर ठे व या. िसदूने सलाम
के ला; पण ितकडे न पाहता िस वाने रोझीला िमठीत घेतले आिण िस वा रोझीला कमरे ला
हाताचा िवळखा देऊन बंगलीत घेऊन गेला.

िसदूने खूण करताच मह िपलखा याकडे चालू लागला. िपलखा यासमोर येताच िसदू
उतरला. गवता या कु डांनी बांधलेला तो उं च िपलखाना पावसात उभा होता. गडबडीने
िसदू आत िशरला. मह बाहेरच उभा अस याचे या या ल ात आले. िसदूने आपली पेटी
उघडली आिण टॉवेल काढू न तो अंग पुसू लागला. मह पावसात आरामात उभा होता.
िसदूने हाक दली,

‘आवो बेटा! अंदर आवो.’

मह ाने स डेला नुसते झोके दले; पण तो आत आला नाही. िसदूने परत जोराने हाक
दली,

‘मही, आवो ना अंदर!’

मो ा नाराजीने मह आत आला. या या चंड उं चीखाली सारा िपलखाना भ न

गेला. पावसाकडे पाहत मह उ या जागी नुसता झुलत होता. पायांखाली वाळलेले गवत
पसरले होते. कपडे बदलून होताच िसदूने मह ा या पाठीमाग या पायाला साखळी
लावली. ता या गवताचे भारे आणून महीसमोर फे कले आिण कोप यातली चूल पेटवून तो
वयंपाका या तयारीला लागला. सा या दवसाचा उपवास याला जाणवत होता.
अधूनमधून वा याबरोबर बंगलीतून रे िडओचा आवाज येत होता. िस वा व ती छोकरी
म ाचे घोट घेत ग पा मारत बसली असतील ाची िसदूला खा ी होती.
 जेवण झा यावर िसदूने अंथ ण पसरले. पाऊस पडतच होता. दवस मावळला होता.
चांद याचे दवस अस याने बाहेर अंधूक दसत होते. मह झुलत उभा होता. पायां या
हालचाल बरोबर साखळीचा आवाज उठत होता. िसदूने पांघ ण अंगावर घेतले आिण तो
झोपला. पड या पड या तो मह ाकडे पाहत होता. िसदू हणाला,

‘झोप बेटा, झोप. फार थकलास तू!’ पण मह झुलतच रािहला.

िसदूला जाग आली. बाहेर पाऊस कोसळत होता. मह बसला न हता. िसदू उठला. तो
मह ा या समोर गेला. या या स डेव न हात फरवत याला थोपटत तो हणाला,

‘का बेटा, झोप येत नाही? कसला िवचार करतोस राजा? मही, झोप राजा, झोप!’

मह सारे ऐकत होता. स डेने िसदूचे त ड ग

ं त होता. या या खां ावर स ड टाकत
होता. सारखे पाय हलवत होता. िसदू याला चुचकारत होता. बराच वेळ िसदू तसाच
मह ाशी बोलत रािहला; पण मह आप या तं ीत होता. नाइलाजाने िसदू अंथ णावर
येऊन पडला. साखळीचा खळखळाट ऐकत बराच वेळ तो जागा होता.

अचानक िसदूला जाग आली. तो धडपडू न उठला. साखळीचा मोठा आवाज झाला
होता. याने जे ऐकले ते खरे होते. मह ाने साखळी तोडली होती व तो िपलखा याबाहेर
पडला होता. िसदूने ख चून हाक दली,

‘मही ऽ ऽ ऽ’

पाऊस पडत होता. चांद या या अंधूक उजेडात मह कं िचत थांब यासारखा िसदूला
वाटला. याने परत हाक दली व तो बाहेर धावत सुटला. मह झपझप चालत होता.
पावसा या सरी अंगावर घेत िसदू मह ा या रोखाने धावत होता. सारे बळ पणाला
लावून मह ला याने गाठले. मह ाची गती कं िचत कमी झाली. याचा फायदा घेऊन
िसदू मह ाकडे जाऊन या यासमोर उभा रािहला. याने आपले हात पसरले. पाहता
पाहता िसदू या कमरे भोवती मह ा या स डेचा िवळखा पडला. िसदू उचलला गेला.
गपकन याने डोळे िमटू न घेतले. जे हा याने डोळे उघडले ते हा तो मह ा या म तकावर
होता. मह ाने आपली गती वाढवली. पड या जागी िसदूने िमठी आवळली आिण तो
समोर पा लागला.

हळू हळू िसदू या कानांवर पा याचा आवाज येऊ लागला. याचे अंग भीतीने शहारले.
डोळे िव फा न तो समोर पाहत होता. मह आता वाटेकडे फारसे पाहत न हता. अनेक
वेळा िसदूला फां ा घसटू न जात हो या. याची भीती खरी ठरली. मह नदी या रोखाने
जात होता. णा णाला नदीचा वाढता आवाज या या कानांवर येत होता. अंधूक
उजेडात जे हा नदीचे पा दसू लागले ते हा िसदूने आपले िभजलेले म तक झटकले.
बसता होत याने पािहले. मह ाची गती िबलकु ल मंदावली न हती. उलट नदी दसताच
याचा वेग वाढला होता. िवचार करायलादेखील सवड न हती. मह काय करणार ाची
िसदूला खा ी होती. मह आिण वत:चा जीव ांत याचा ग धळ उडाला होता. नदीचे
पा जवळ येताच िसदूचा धीर खचला. याने चाल या ह ीव न उडी टाकली. खाल या
िचखलात याचा पाय मुरगळला. उठत याने पािहले. मह नदी या पा ात घुसला होता.
सारे बळ एकवटू न याने हाक मारली,

‘मही ऽ ऽ राजा, फ र मागे! मही ऽ’

पण मह पुढेच जात होता. िसदू या डो यांतून अ ू ओघळत होते. तो धावत

नदीकाठावर गेला. नदीचे पाणी चंड वेगाने धावत होते, खळखळत होते. मह ाचा काळा
ठपका हळू हळू दसेनासा होत होता!..

मह बेगुमानपणे पा यातून जात होता. पैलतीर येताच याने एकदा मागे वळू न पािहले
आिण जोराने तुतारी फुं कू न याने जंगलाची वाट धरली. पाऊस थांबत आला होता. वाट
ग
ं त तो झपझप चालत होता. पहाटे या सुमारास तो पठारावर पोचला. पहाटे या
वा याचा याने जोराने वास घेतला आिण उतरणीला लागला. दाट जंगलातून वाटा
बदलत तो उतरत होता. वळणे घेत जात होता. अचानक तो थांबला. याने पु हा वास
घेतला; परत तो चालू लागला. आता याला भलताच वेग आला होता!…

पहाटेचा उजेड फाकला होता. सारे जंगल रा भर या पावसाने गारठू न गेले होते.
पाऊस थांब याने कु ठे तरी एखाददुसरा प ी पंख फडफडत बसून रािहलेला दसत होता.
मह अचानक जंगलातून बाहेर आला. खाली नदीचे तांबडेलाल चंचोळे पा वेगाने
दरीतून धावत होते. यात आठ-दहा ह चा कळप मनमुराद डा करीत होता. आप या
गुंजीडो यांनी मह ाने तो कळप िनरखला आिण जोराने ची कार के ला. णात तो कळप
ि थर झाला. सा यांची नजर मह ाकडे लागली. राखी रं गाचा उं चापुरा मह दरडीवर
उभा रा न आपले कान फडकावीत होता. या कळपात या नराचे ल मह ाकडे जाताच
याने जोराने तुतारी फुं कली आिण संतापाने तो पा याबाहेर पडला. ित पध
पा याबाहेर आलेला पाहताच मह वेगाने खाली सुटला. नदीकाठाला दोघे एकमेकांना
िभडले. ओ या जिमनीत पाय तत होते. दोन खडक एकमेकांवर आदळावेत तसे ते
एकमेकांना िभडत होते. मह ाचे दात काप यामुळे ित प यां या सु यांचा मारा
चुकिवणे याला जड जात होते. सारे बळ एकवटू न तो धडका देत होता. णा णाला
दुसरा ह ी दमत होता. मागे हटत होता. सा या मा ा हे ं बघत हो या. पाहता पाहता
मह ाने दुस या ह ीला नदीत रे टत नेले. गुड याएव ा पा यात ते दोघे उभे होते.
फे साळत पाणी जात होते. मह ाने मोहरा घेतला आिण जोराने ित प या या पोटावर
धडक दली. दुसरा ह ी कोलमडला. एक मोठी लाट उसळली. दुस या ह ी या पायाचा
आधार सुटला. पाठीमागे न पाहता तो सरळ पा यात िशरला. पोहत याने दुसरा काठ
गाठला. िवजयाने धुंद होऊन मह ाने एक वेळ या ह ीकडे पािहले. नंतर मा ांकडे दृ ी
वळवली. सा या मा ा मह ाकडे कौतुकाने पाहत हो या.

पाऊस पु हा सु झाला. नदीचे पाणी स डेत घेऊन मह ाने जोराने अंगावर उडवले,
तुतारी फुं कली आिण तो पा यात पडला. पाठोपाठ सा या मा ा पा यात िशर या. एक
वेळ वळू न मह ाने पाठीमागून मा ा येताहेत हे पािहले आिण तो पैलतीराकडे िनघाला.

ह ता या पावसा या उ या सरी कोसळत हो या. पाणी वेगाने फे साळत जात होते

आिण नदीचा पूर वाढत होता.
 सूड
सूय पि म ि ितजाकडे झरझर जात होता. ड बई दरी या पलीकड या
ड गरकडेपासून तो कासरा दीड कासराभर आलाच होता. याच वेळी याचे करण
अलीकड या ड गरमा यावर असले या एका घळणीत, यावर या िश यांची जाळी छेदन ू
आत घुसले. या करणांनी या घळणीत िन ाधीन झाले या ढा या वाघाला जागे के ले.

कल कले डोळे क न याने या करणांकडे पािहले. डो यांत करणे एकदम भर याने

याचे डोळे दपले. याला ा जंगलात आ यापासून दररोजचाच हा ास होऊन बसला
होता. या या जंगलात तो अगदी आरामात राहत होता. इथे आ यापासून मा तो भारी
अ व थ झाला होता. बराच वेळ तो तसाच पडू न रािहला. काही वेळाने ती करणे नाहीशी
झाली. एकवार पाय ताणवून याने आळस दला आिण तो उठला. आप या िमशांव न
जीभ फरवीत तो बाहेर आला. या ड गरमा याव न याने नजर फरवली. सूय जरी
लोपला होता तरी सा या दरीवर अ ाप उजेड होता. दरीतून वाहत जाणारा पा याचा
वाह दसत होता. पसरले या जंगलावर प यां या आवाजाखेरीज िवशेष आवाज
न हता.

या जंगलावर नजर टाकणेसु ा या वाघाला कळसवाणे वाटत होते. ते जंगल मोठे

द र ी वाटत होते. या मानाने याचे जंगल कतीतरी चांगले होते. ा जंगलात ती
बांबूची बने, ती मोठमोठाली झुडपे, मोकळे रान, अधून-मधून तुरळक झाडी, छे! हे जंगल
अगदीच द र ी होते. ा जंगलात दवस काढायचे तरी कसे? तो वाघ िवचाराने फार
अ व थ झाला होता; पण याला ते आपले जंगल सोडू न इथे यावेच लागले होते.

एक दवस तो असाच आप या गुहत े िनधा तपणे झोपला होता. म येच तो कशाने तरी
जागा झाला. जंगलातून कसले तरी आवाज उठत होते. तो बाहेर आला आिण जे हा याने
समोर पािहले, ते हा तो सु वातीला अगदी ग धळू न गेला होता. जंगलातून जनावरे वाट
दसेल ितकडे धावत होती. प यांचे थवे िचविचवत भरारा या या डो याव न उडू न
जात होते. जी जनावरे या या वा यालाही उभी राहत नसत. ती याची दखल न घेता
या या समो न जीव घेऊन धावत होती. सारे रान सैरावैरा पळत होते.

यांचे ल आकाशाकडे गेले; ते हा या आकाशात धुराचे लोट उसळत होते. याने या

धुरा या दशेला पािहले ते हा या या िजवाचा थरकाप झाला. आगीचा ड ब या बाजूला
उसळत होता. या आगीम ये होरपळत असलेले ते जंगल काऽड काऽड असा आवाज करीत
होते. काय करावे हे याला सुचेना. जे हा या ितखट धुराने याचा जीव घुसमटू लागला
ते हा याला आपणही हे जंगल सोडले पािहजे ाची जाणीव झाली आिण तो माघारी
वळला. ते जंगल सोडू न तो ा ड बई या जंगलात येऊन पडला होता.

जंगलावर हळू हळू अंधार पडत चालला होता. या वाघाला तहान लागलेली होती.
या या घशाला कोरड पडली होती. याला वाटले क , खाली उत न पाणी िपऊन यावे.
काल रा ी के ले या िशकारीमुळे याचे पोट भरपूर भरले होते. या या अंगावर या
िशकारीची सु ती चढलेली होती. या जंगलात या वाटा या या सरावा या झा या
न ह या; यामुळे तो दबकत-दबकत कानोसा घेत हळू हळू जंगल उत लागला. जंगलाचा
उतार उतरत असताना याचे ल अचानक बाजूला गेल.े जवळ याच मोक या जागेत
एक िचतळाचा ख ड चरत होता. ि थर नजरे ने याने ती जनावरे िनरखली. याचे मन
आज िशकारीला राजी होत न हते; पण याच वेळी या जनावरांना तो या जंगलात हजर
असताना िनध कपणे चरत सोडायला तयार न हता. याला ते अपमाना पद वाटत होते.
तो तसाच पुढे सरकला. आडोशातून बाहेर येताच याचे ते पटाईत शरीर या िचतळांना
दसले. या या नजरे ने यां या िजवाचा थरकाप झाला. णात ती सारी जनावरे दसेल
या मागाला चौखूर उधळली; पण या कळपातला नर डांगळ कं िचत कु तूहलाने या
वाघाकडे कान उभा न पा लागला. आप या सौज याचा झालेला हा उपमद याला
सहन झाला नाही आिण तो कं िचत मो ाने गुरगुरला. या आवाजाबरोबर या डांगळाचे
उरले-सुरले धैय कु ठ या कु ठे पळाले आिण याने आप या इतर साथीदारांचा माग
वीकारला. या जनावरांची उडालेली तारांबळ पा न याला मोठे समाधान वाटले आिण
या समाधानात तो पुढे जाऊ लागला.

थो ा अंतरावरच या जंगलात याला एक माकड आडवे गेल.े या नरभ काला

पाहताच ते भीतीने ओरडत-झाडा या श ावर जाऊन बसले. या माकडा या आवाजाने
पाच-सहा माकडे तेथे गोळा झाली आिण यांचा एकच ग गाट सु झाला. अगदी अंधूक
दसेपयत ती या वाघा या मागाव न झाडाव न ग गाट करीत जात होती. यां या या
कं चाळ याने या वाघाला ास वाटत न हता. उलट यातून याला एक कारचे
समाधान वाटत होते. या या पूव या जंगलात तो दवसा बाहेर पडला क , असेच होत
असे.

तो वाघ या पा या या वाहा या अगदी नजीक आला ते हा संपूण काळोख या

जंगलावर पसरला होता. चं ाचा अंधूक काश या काळोखात जंगलावर वावरत होता,
रात क ां या आवाजाखेरीज काही ऐकू येत न हते.

या भयाण शांततेतून तो अगदी िनधा तपणे या पा या या वाहानजीक येऊन

पोहोचला आिण याला कसली तरी चा ल लागली. याने कान टवकारले, िमशा
पंजार या आिण गवतातून मान उं च क न नजर टाकली. पा या या वाहा या कडेला
दोन भली जंगी रानडु करे िचखलात लोळत होती. णभर याला यांची ती डा पा न
गंमत वाटली; पण णभरातच याचा या जनावरांब लचा राग उफाळू न उठला. एक
पाऊल पुढे टाकू न तो गुरगुरला आिण याबरोबर थोडेसेही पाठीमागे न पाहताच ती डु करे
सरळ या वाहात घुसली. जीव घेऊन पलीकड या काठाला पोहत जाणा या या
जनावरांकडे याने समाधानाने पािहले आिण तो पा या या नजीक गेला. कं िचत पाणी
िनवळताच या पा या या कडेला बसून तो लपक् -लपक् करीत िजभेने पाणी िपऊ
लागला. याचा तहानलेला जीव तृ होताच तो उठला आिण माघारी वळला.

आप या ठकाणाची वाट चालत असताना तो रा न रा न थांबत होता. या या मनात

ग धळ उडाला होता. काल के लेली िशकार याला रा न रा न आठवत होती. या
मारले या बैलाची आठवण झाली क , याचे पाय थबकत होते. याचे एक मन हणे क
बैलावर ताव मारावा; तर दुसरे मन याला मागे खेची. याला भूक लागलेली न हती.
उलट काल याने जो बैलावर ताव मारला होता, याची सु ती अजून कायम होती आिण
हणूनच परत इत या लांब जाऊन पु हा या बैलावर त ड टाकावे असे याला वाटत
न हते. पण याच वेळी पु हा या या मनात िवचार येई, िशकार तयार आहे. म घे याची
ज री नाही. मग एक-दोन घास पोटात ढकलायला काय हरकत आहे? यात असे काय
मोठे िबघडणार आहे? शेवटी ाच िवचाराने या यावर मात के ली आिण तो काल
के ले या िशकारीकडे वळला.

जसजसा तो या िशकार के ले या ठकाणा या जवळ जाऊ लागला तसतसे याचे मन

अिधक अधीर बनले. तेव ात या या कानांवर रे डका या ओरड याचा आवाज आला.
याने कानोसा घेतला. तो आवाज या िशकारी या दशेनेच येत होता. अशा रा ी आपण
ा जंगलात हजर असताना हे जनावर ओरडते तरी कसे? या नरभ काने आपले पाऊल
झपझप टाकायला सु वात के ली.

या टेकडीवर येताच याने खाली नजर फे कली. चांद या या अंधूक उजेडात याने रान
याहाळले. या जागेपासून खाली एक जिमनीचा मोकळा ठपका दसत होता. या
मोक या जागेत पडलेली आपली िशकार याने याहाळली. ती िशकार तेथेच पडलेली
होती. या या आसपास ते रे डकाचे ओरडणे ऐकू येत होते. सव बाजू िनरखून पािह यानंतर
तो चालू लागला. जसजसा तो िशकारीजवळ जाऊ लागला तसतसा याचा संशय वाढू
लागला. जेथून ते बैलाचे धूड प दसत होते, अशा एका जाळीत बसून तो ती जागा
अिधक बारकाईने िनरखू लागला.

बैलाचे ते मोठे शरीर तेथे पडले होते आिण यापासून थो ाच अंतरावर एक रे डकू
धडपडत होते. एव ा रा ी ते ितथेच कसे रािहले असावे ाचा संशय या वाघाला
आला. याने आजूबाजूला चांगले िनरखून पािहले; पण तेथे दुसरे जनावर दसेना. ते रे डकू
जा त जा तच धडपडत होते आिण ती धडपड तो अगदी शांत, ि थर डो यांनी पाहत
होता. अशा रा ी ते कु ठे पळू न जाणार? काल रा ी तो असाच जंगलातून फरत असताना
 याला तो बैल दसला होता. भरपूर उं चीचे ते जनावर पा न या या भुकेले या डो यांना
आनंद झाला होता. जे हा तो अचानक या बैलासमोर उभा रािहला ते हा या बैलाचे
डोळे भीती, आजव यांनी पूण भरलेले याने पािहले होते. यात याला आसुरी आनंद
िमळाला होता. या बैलाने िजवाची आशा सोडू न ितकाराचा घेतलेला पिव ा याला
पोरकट वाटला होता. जे हा याने झेप घेऊन या बैलाचा कं ठ फोडला ते हा याने साधा
हंबारदेखील के ला न हता. आज तर समोर याच जागी ते रे डकू उभे होते. िशकार
करावयाची मनात नसतानासु ा ते अगदी समोरच आले होते. एव ा िशकारीला सोडू न
या काल या िशकारीवर त ड टाकायची इ छा याला होईना. याच वेळी झाडावर खट्
असा आवाज झाला. याने चमकू न या झाडाव न नजर फरवली; पण याला काही
दसले नाही. का कु णास ठाऊक, पण ती िशकार, ते रे डकू एक पा न याचे मन पुढे
हायला धजत न हते.

काय करावे ा िवचारात तो गुरफटला असतानाच समो न एक तरस या िशकारी या

दशेने येताना याला दसले. िबचकत िबचकत वास घेत ते पुढे येत होते. िशकारी या
अगदी नजीक जाऊन याने ती िशकार ग ं ली आिण िशकारीला त ड लावले.

जाळीतून ते दृ य तो वाघ बघत होता. ितथे काही धोका नस याची याला खा ी

झाली. एका िभकार ा तरसाने आपण के ले या िशकारीला त ड लावावे हे याला सहन
झाले नाही. रे डका या धडपड याकडे ल न देता िशकारीवर ताव मार यात म
झाले या या तरसाकडे पु हा एकवार नजर फे कू न या वाघाने रे डकावर झेप घेतली. ते
तरस भीतीने जीव घेऊन नाहीसे झाले. रे डकाचे पाय तणावून तो ढा या या रे डकाचा
गळा घोटू लागला. ते ऊन ऊन र नर ाखाली उतरत असताना याला समाधान वाटत
होते. याच वेळी या या अंगावर झगझगीत काश पडला. िबचकू न एव ात सूय कसा
उगवला ाचे आ य करीत याने वर पािहले आिण याच वेळी याला काहीतरी
आठवले. भीतीने या या िजवाचे पाणी झाले. तो भानावर याय या आत णाचाही
अवसर न देता याच वेळी एक मोठा आवाज झाला आिण या या पाठीतून सणसणून कळ
गेली. या वेदनेने ाकू ळ होऊन या वाघा या त डू न मोठी आरोळी बाहेर पडली. या
गजनेने सारे रान दणाणून गेल.े उरफा ा-ितरफा ा कोलां ा खात तो जाळीत घुसला.
यातच भर हणून माणसांचे श द या या कानांवर पडले,

‘लागला! बार लागला!’

तो वाघ वत:वरच भारी संतापला होता. याला ते आठवायला पािहजे होते. पूव तो
आप या जंगलात असाच आप या सहचा रणीबरोबर बाहेर पडला होता. के ले या
िशकारीवर ताव मार याचा याचा बेत होता; िशकारीजवळ असेच रे डकू ओरडत होते
आिण या या सहचा रणीने असाच िवचार न करता झेप टाकली होती. मागून तो पुढे
होणार तोच असाच काशझोत, असाच आवाज आिण अशीच गजना या जंगलात उठली
होती. तो जीव घेऊन पळाला होता; पण याची सहचा रणी मा याला यानंतर दसली
न हती. दुस या दवशी जे हा तो ितला डकायला बाहेर पडला ते हा माणसे ितला एका
बांबूला बांधून खां ाव न नेताना दसली होती; पण आता हे सारे आठवून काय उपयोग?
क नये ती चूक याने के ली होती.

वत:वरच चरफडत तो या जागेपासून िजत या दूर जाता येईल िततके दूर जा याचा
य करीत होता. याचे मागचे दो ही पाय लुळे पडले होते. येक पावलागिणक अस
वेदना या या पाठीतून िनघत हो या. या या पाठीला झाले या जखमेतून होणारा
र ाव या या यानीसु ा न हता इतका तो बेभान झाला होता. आपले शरीर ओढत
ओेढत तो घेऊन चालला होता. याला धाप लागत होती. या या झोकां ा जात हो या.
तरीही तो आपली सव श पणाला लावून आपले शरीर फरफटत होता. याची जागा
फार दूर होती. उजाडाय या आत याला आपली घळण गाठायची होती.

हळू हळू याची गती मंद होऊ लागली. या याने पाऊल पुढे टाकवेना आिण नकळत
याने गवतावर अंग टाकले. िनपिचत होऊन तो पडला होता. याला काही समजत न हते.
एका मो ा लानीत तो पडला होता.

पहाटे या गार वा यांनी याला कं िचत शारी वाटली. याने आप या पोटाकडे पािहले
–िथजले या र ाचे ओघळ यावर दसत होते. गोठलेली जखम याने चाटायला सु वात
के ली; पण याचा प रणाम उलटा झाला. पु हा या जखमेतून र अिधक अिधक येत होते.
पुढे जा यासाठी याने परत अंग उचलले. पण बराच वेळ ते श य होईना. अस वेदना
याला होत हो या. शेवटी अगदी िन य क न तो पुढे सरकू लागला. याचा पाठीमागचा
भाग अ रश: लुळा पडला होता. याच वेळी या यासमोर एक खोकड आले. सारा संताप
उफाळू न उठला आिण याने झेप घे यासाठी पाऊल उचलले तोच पाठीतून उठले या
कळीने मो ाने क न तो थांबला आिण तेथेच पडू न धापा टाकू लागला.

दवस उगवला आिण सूयाची कोवळी करणे सव रानावर पसरली. या वाघाला

दवसाउजेडी या जंगलात तशा ि थतीत पडू न राहणे अस होत होते. याचे ल
आकाशाकडे गेल.े आकाशात िगधाडे िगर ा घालीत होती. यांपैक एक िगधाड थो ाच
वेळात तो वाघ जेथे पडला होता ितथ या एका झाडावर येऊन बसले. या िगधाडाची
नजर या वाघावर गेली होती. या िगधाडाला पा न या वाघाचा थरकाप उडाला.
आजवर याने के ले या िशकारीवर ती िगधाडे बसत असत; पण या या आसपास ती कधी
आली न हती. पण आज तेच िगधाड या याकडे ि थर नजरे ने पाहत होते. ती ल णे काही
याला ठीक वाटली नाहीत.

अशा िवचारात तो पडला असताना जंगला या खालून कु यांची भुंकणी याला ऐकू
आली. माणसांचा अ प आवाज या या कानी पडला. असेल नसेल ते बळ पु हा एक
क न तो फरफटत पुढे जाऊ लागला. बराच वेळ तो पुढे पुढे जात होता; पण नंतर ते
याला अश य वाटू लागले. या या पुढ या पायांत सारे शरीर रे ट याची श उरली
नाही. याचे ठकाण तर अ ािप बरे च दूर होते. ितथवर जा याची कु वत या या अंगात
रािहली न हती. याने आसपास पािहले. या यापासून जवळच एक करवंदीची मोठी
जाळी होती. याने या जाळीचा आ य यायचे ठरिवले. ब याच क ाने तो या जाळीत
जाऊन पडला. पुढे येईल या संकटाला त ड दे याची याने तयारी के ली होती.

हळू हळू खालून कु यांचे व माणसांचे आवाज प ऐकू येऊ लागले. या माणसां या
आवाजाने या नरभ काचा राग अनावर होत होता. तो या जाळीतून सारखा
आजूबाजूला जरा खट असा आवाज झाला तरी याहाळत होता. याच वेळी एक-दोन कु ी
ग
ं त- ग ं त या जाळीपाशी आली आिण शेप ा ताठ क न भुंकू लागली; पण तो वाघ
जरा गुरगुरताच यांनी शेप ा पायांत घात या आिण ती कु ी आ या वाटेने दसेनाशी
झाली. पण परत ते आवाज येऊ लागले. याने पािहले तो जंगला या खाल या बाजूने
अनेक माणसे अ यंत सावधिगरीने पुढे पुढे सरकत होती. ती कु ी परत या जाळीजवळ
येऊन भुंकू लागली आिण माणसे गडबडीने दसेल या झाडावर चढू लागली. तो वाघ ते
सव बघत होता. आप याला माणसांनी पुरे वेढले आहे हे या या यानात आले.

थो ाच वेळाने या जाळीवर बार िनघू लागले. ते आवाज बंदकु चे नाहीत हे याने

ओळखले. पूव याला तसा अनुभव आला होता. या दोन पायां या ापदांचा याला
बाहेर काढ यासाठी चालिवलेला तो य आहे हे तो ओळखत होता. पूव तो पायां या
बळावर तशा माणसांचा गराडा फोडू न बाहेर पडला होता; पण आज याचे पाय ते
करावयास समथ न हते. या या अंगी ाण उरले न हते. उलट णो णी याची श
नाहीशी होत होती.

खूप वेळ झाला तरी तो तसाच बसून ते सारे पाहत होता. या माणसांची क पना
ब तेक तो मेला असावा अशीच झाली असावी, नाही तर तो मनु य समो न येताना
याला दसला नसता. समो न एक मनु य हातातली बंदक ू सावरत या या दशेने
हळू हळू सरकत होता. या या डो यावरची ती साहेबी टोपी, खाक कपडे पा न या
वाघाचे डोळे ोधाने भरले. ा अनथाला तोच मानव कारणीभूत आहे हे याने ओळखले.
या या िमशा पंजार या गे या. होत असले या वेदना तो िवसरला आिण पाठीमागचे
पाय जरा पुढे ओढू न संधीसाठी थांबला. तो िशकारी या या जाळीपासून पाच-सात
हातांवर आला असेल-नसेल याच वेळी एक मोठी गजना क न याने झेप घेतली ती
सरळच या िशका या या अंगावर! या वाघाचे पुढचे पंजे या िशका या या छातीवर
टेकताच ते दोघे खाली कोसळले. णात या िशका याचा गळा या या जब ात आला.
असेल-नसेल ते बळ एकवटू न याने आपले दात या या नर ात रोवले आिण आपली
पकड घ के ली. या नर ातून उठणारा घरघर आवाज याला ऐकू आला. िमटलेली पकड
जरा कं िचत सैल होताच या या नर ात ते ऊन गोड र िशरले. इतके गोड र याने
आजवर या आयु यात चाखले न हते. तशा प रि थतीत आजूबाजूला ग धळ उडाला
असताना याला कशाचेच भान रािहले न हते. मो ा समाधानात याने र ाचा एक घोट
कसाबसा घोटला. पण दुसरा घोट घोट याचे साम य या या अंगात रािहले नाही.

याच वेळी एक आवाज झाला आिण या या छातीतून अस वेदना आरपार गेली.

ितथेच सारे संपले….