अनु म

एक
दोन
तीन
चार
पाच
सहा
सात
एक

ानगृहात उनउनीत पा याचा तां यामागून तां या अंगावर ओतताना मला मन वी

आनंद होत होता. ित ही बाद यांतले पाणी संपले, ते हा एखा ा लहान मुलासारखा मी
िहरमुसला झालो. टॉवेलने अंग पुसता पुसता मा या मनात आले – पाणी पािहले क
मनु याचे बाळपण परत येते, हेच खरे ! याला पा याशी खेळत राहावेसे वाटते! आम या
सं कृ त कव नी पा याला ‘जीवन’ हे नाव दले, ते उगीच नाही.

पण ानगृहा या दाराची कडी मी काढली मा – पा यािवषयीचे सं कृ त कव चे मत

पूणपणे चुक चे आहे, असे ककश वराने ओरडू न सांगत सोसा ाचा वारा आत िशरला.
शेतातून धावणा या गुराने जाताजाता भाताची ल बरे तोडावीत, या माणे तो अंगाला
झ बणारा वारा पावसाचे पु कळसे पाणी बरोबर घेऊन आला होता. ऊनऊन पा याने
सुखावले या मा या अंगावर ते थंडगार तुषार पडताच काटा उभा रािहला.

मी बाहेर पािहले.

पावसाने नुसते थैमान मांडले होते. एक सर संपली न संपली, तोच दुसरी कोसळत
होती. अंधारलेले आकाश पा न खवळले या समु ाचाच भास झाला! आिण पावसा या
सरी या या समु ावर उठणा या उ ुंग लाटाच न ह या का!

गॅलरीत उभे रा न मुसळधार पावसा या या र यभीषण दृ याकडे पाहताना मा

णभर माझे मन हरपले. एखा ा भ सभागृहातले असं य पंखे गरगर फरत राहावेत,
या माणे मा या दृि पथात येणा या झाडांचे शडे हलत होते. घरावर या प हाळांतून
खळखळ वाहणारे पाणी शाळा सुटताच बाहेर धावत येणा या बालकां या मेळा ाची
आठवण क न देत होते. र यातून कु णी तरी माणूस जात होता, पण आपली छ ी
संभाळता संभाळता याची जी ितरपीट उडत होती –

हे दृ य पा न मी हसणार होतो, पण इत यात मला बाबासाहेबांची आठवण झाली.

माग या रिववारी अजय या लांबणीवर पडले या वाढ दवसाला ते येऊ शकले नाहीत,
हणून आज यांना मु ाम बोलावले आपण. रिववार अस यामुळे मौजेने चार घटका
ग पागो ी करायला िमळतील, या आनंदात मी दंग होतो. पण आज कोणता वार आहे, हे
पा न मग पाऊस पडू लागतो, असे थोडेच आहे!

गे या रिववारी ताप आ यामुळे बाबासाहेब येऊ शकले न हते. अजून काही यांची
कृ ती पुरी सुधारली न हती. वारा लागून पु हा ताप उलट याचाच संभव आहे, असे
यां या मनात आले, तर?
 आज बाबासाहेब आले नाहीत, तर फार िवरस होइल. गे या रिववारी वाढ दवसाला
प ास माणसे जमली होती खरी; पण बाबासाहेब नस यामुळे या समारं भात आ हा
दोघांना पदोपदी चुक यासारखे होत होते.

बाबासाहेबां यािवषयी मला इतक आपुलक वाट याचे कारणही तसेच होते. साधे
‘हायकोट लीडर’ असून गे या वीस वषात यांनी व कलांतला आपला पिहला नंबर कधी
सोडला न हता. ही गो जशी यां या बु ीला भूषणावह होती, तसे न ा व कलांना
हाताशी ध न पुढे आण यात होणारे यांचे औदायही यां या मोठे पणात भर
घालणारे होते.

मी पिहलीच के स हरलो, ते हा अगदी िनराश होऊन गेलो होतो. मुंबइला मुका ाने
िनघून जावे िन मा तर हावे, या क पनेने या वेळी मला िवल ण पछाडले होते. पण
बाबासाहेबांनी मला धीर दला. या के सम ये मा या हातून झाले या चुका यांनी सौ य
श दांनी मला दाखिव या व शेवटी उपदेश के ला –

‘‘जगणं हणजे झोपा यावर बसून झोके घेणं न हे. जीवन हे वादळातून होडी
हाकार यासारखं आहे!’’

यां या वा यानेच मला थम यश वी वक ल के ले होते, नंतर ेमळ प ी िमळवून

दली होती!

या वा याची आठवण होऊन मा या मनात आले, बाबासाहेब या मुसळधार पावसाला

िभऊन येणार नाहीत, ही आपली शंका अगदी िनराधार आहे.

पाऊस थोडासा ओसरला होता. कु ठू न तरी दोन िचम या पंख फडफडावीत आ या.
गॅलरी या कोप याला या आसरा शोधू लाग या. यातली एक लाकडा या लहानशा
खाचेत पुटकन जाऊन बसली, दुसरीने णभर ितथेच फडफड के ली िन ती पु हा सु
झाले या पावसातून िभजत िभजत कु ठे दूर उडू न गेली.

बाबासाहेबांची वाट पाहत मी गॅलरीत तसाच उभा रािहलो. समोर या बै ा घरातून

एक हाडकु ळी बाइ कमरे वर कळशी घेऊन िभजतच पाणी आणायला गेलेली मला दसली.
घरात अ णेने ामोफोन लावला होता. याचे सूर मला ऐकू येऊ लागले –

‘‘कहाँ गया बचपनका यारा सपना!’’

का, कु णाला ठाऊक, माझे मन उगीचच अ व थ झाले!

 पो टमन दारात दसला, ते हा डो यावरला एखादा भार उतरावा, तसे झाले मला,
बाबासाहेब येइपयत वेळ घालावायला काही तरी साधन िमळाले!

दैिनकात या ठक ठकाण या पावसा या बात या मी मो ा आनंदाने वाच या.

आज या पावसा या ासात हजारो लोक आपले भागीदार आहेत, या क पनेने मला
ब धा बरे वाटत असावे.

पावसा या बात यांखालील हवामान खा याने वादळाची सूचना दली होती.

वाचता वाचता माझी नजर या वृ ा या खाल या बाजूला गेली.

...आिण सृ ीतले कु ठलेही वादळ याची बरोबरी क शकणार नाही, असे िवल ण
वादळ मा या मनात उ प झाले. णभर मी अगदी सु झालो. अंधारात िवजेचा दवा
लावायला जावे आिण वर झाकण नस यामुळे हाताला एकदम िवल ण ध ा बसावा, तसे
झाले मला.

आरामखुच त अंग टाकू न मी डोळे झाकू न घेतले. मला भास झाला – आपण
वतमानप ात काही तरी भलतेच वाचले.

झटकन वतमानप उघडू न या मघा या बातमीव न मी पु हा दृ ी फरिवली. मी

वाचलेले अ र िन अ र ितथे होते –

कु . क णा दांडेकर, बी.ए., बी.टी. यांचा िववाह

जाड अ रांत या या बातमीखाली क णेने आप याच शाळे तील ॉइग मा तराशी ल

के याची हक कत होती.

हातांत या वतमानप ाचा चोळा-मोळा क न मी ते फे कू न दले.

िमटले या डो यांपुढे भूतकालातला एक संग उभा रािहला.

बी. ए. या वगात असताना क णा िन मी फरायला गेलो होतो. आं या या झाडावर

नुक या कु ठे कै या दसू लाग या हो या. या पा न क णे या त डाला पाणी सुटले. मी
झाडावर चढू न दोन-तीन कै या काढ या. कै रीला लावायला मीठ िमळणे काही श य
न हते, ते हा ती कतपत आंबट आहे, हे पाह याक रता मी एक फोड उ ावून पािहली. न
कळत क णेने तीच उचलली आिण त डाला लावली. आपली चूक ल ात येताच ती लाजेने
इतक लाल झाली क , मी ितला हणालो,
 ‘‘तुझं नाव ठे वताना काही तरी चूक झालीय!’’

ती मा याकडे टकमक पा लागली.

मी हटले, ‘‘तु या नावात ‘क’ चुकून आलाय; ितथं ‘अ’ हवा होता!’’

‘‘माझं नाव ‘अ णा’ असायला हवं होतं?’’

‘‘हं!’’

‘‘मग तुमचंही नाव दुसरं च हवं होतं!’’

‘‘का? देवद हे नाव काही वाइट नाही!’’

‘‘छे:! यापे ा दवाकर हे नाव क ी चांगलं आहे!’’

अ णा आिण दवाकर!

क णा, क णाच रािहली; अथात देवद ाचाही दवाकर झाला नाही. या वेळी मी
थ ेने क णेला अ णा हे नाव ठे वले आिण पुढे ितने जे हा मा या ल ा या मागणीला
नकार दला, ते हा मी ितला कती नावे ठे वली, याची गणतीच करता येणार नाही.

मा यापे ा अिधक शार कं वा अिधक ीमंत असा एखादा मनु य ितचा िम असता,
तर ितला या नकाराचा अथ तरी कळला असता; पण मा या िवषयी अ यंत आदर दाखवून
‘मला ल करावंसं वाटतच नाही!’ हे उ र ितने मला जे हा दले, ते हा मला वाटले,
बायका फार लहरी असतात, हेच खरे !

‘‘बरं वाटत नाही का आज?’’ या प ी या ाने मी या तं ीतून जागा झालो.

ित याकडे पाहताच मनात नुक याच येऊन गेले या िवचाराची लाज वाटली मला!
‘बायका फार लहरी असतात!’ छे: गे या चार-पाच वषाचा माझा संसाराचा अनुभव
हणत होता – बायका फार िवचारी असतात! बाबासाहेबांचा श द मोडणे अश य होते,
हणून मी या ल ाला कबूल झालो होतो. ल ानंतर कती तरी दवस मी प ीशी थोडासा
तुसडेपणानेच वागत असे! जणू काही क णेची जागा बळकावून ितने माझा अ य
अपराध के ला आहे!

पण ित या उ कट ेमाने मा या मनावर लवकरच िवजय िमळिवला. क णे या

क पनार य मूत पे ा प ीची भावसुंदर आकृ तीच मा या मनात अिधक ठसली. अलीकडे
तर मािसकांत या ेमकथा वाचतानाच काय ती मला क णेची आठवण होइ िन तीही
पुसट झाले या फोटोसारखी असे. मनाला चटका लाव याचे साम य या मृतीत िबलकू ल
न हते!

आज या बातमीने मा ....

बाबासाहेबांची मोटार वाज यामुळे मी जागेव न उठलो.

जेवणावर माझे ल नाही, हे मा या प ी या चटकन ल ात आले, अशा बाबतीत

बायकांची नजर सू मदशक यं ापे ाही ती ण असते, नाही का?

‘‘काय होतंय आज?’’ ितने के ला.

बाबासाहेबांनीही वळू न पािहले. ताटातले काही पदाथ मी अजून उ ावलेसु ा न हते.

मला काही तरी होत होते. पण ते काही तरी प ीला सांगणे अश य होते. ‘ल करावंसं
वाटत नाही मला!’ असे मला उ र देणा या क णेने एका ॉइग मा तराशी ल करावे?
या वेळी पुढे वक ल होणारा नवरा ितला नको झाला होता, आिण आज...? ल
कर यासारखे असे काय पािहले ितने या ॉइग मा तरात?

े ळ प ी, पाळ यातला िचमणा अजय, वडील भाऊ शोभणारे बाबासाहेब या

म
सवाकडे दुल क न माझे मन क णेभोवती पंगा घालीत होते. मनात आले, अ से या
अ से जावे आिण ज मभर मनात सतत राहतील, असे कटु श द क णेला ऐकवून परत
यावे.

सुपारी त डात टाकता टाकता बाबासाहेबांनी ‘काय होतंय तु हाला!’ हणून के ला.
मा या मनात अिधकच कािहली होऊ लागली. ल ा या आधी मा या पूवायु यात क णा
येऊन गेली आहे, असे मी यांना सांिगतले होते. या वेळी माझे मन वळिवताना यांनी
आप या आवड या वा याचाच उ ार के ला होता –

‘‘जगणं हणजे वादळातून होडी हाकारणं!’’

आप या मनातले ेमाचे वादळ मागे पडले, अशा समजुतीने मी या वेळी ल ाला तयार
झालो. पण मघाशी वतमानप ातली ती बातमी वाचताच ते वादळ घ घावत परत आले.
बाबासाहेबांपासून ती बातमी चो न ठे व यात काहीच अथ न हता. मी यां या हातात
चोळामोळा के लेला वतमानप ाचा तो अंक दला.

ते ‘ टि टन’ िवषयीची बातमी वाचू लागले, ते हा असा राग आला मला यांचा!
 क णे या ल ा या बातमीवर बोट ठे वीत मी हटले,

‘‘हे वाचा!’’

ती बातमी वाचून यांनी शांतपणे मा याकडे पािहले. णभर थांबून ते हसले व

हणाले,

‘‘कॉलेजम ये तुम याबरोबर होती, ती क णा हीच, वाटतं?’’

मी मानेने ‘हो’ हटलं.

‘‘तु ही ितला आनंददशक प पाठवायला हवं!’’

मला वाटले – ौढ माणसे ही वठले या झाडांसारखी असतात. कोमल क पनांची

पालवी यां या मनात कधी उमलत नसावी!

बाबासाहेब पुढे हणाले, ‘‘एका सा या मुलीशी ल क न तु ही सुखी झालाच क

नाही? क णाही तशीच सुखी होइल.’’

मी सुखी झालो, हे बाबासाहेबांचे हणणे खोटे न हते; पण मी सव वी सुखी होतो का?

छे:! क णे या ल ाची बातमी वाचताच खपली धरलेली जखम एकदम वा लागावी,
तशी मा या मनाची ि थती झाली होती.

मी बाबासाहेबांना हटले, ‘‘पिहलं ेम हा एक वालामुखी आहे! तो शांत झालासा

वाटला, तरी पु हा के हा पेटेल, याचा नेम नसतो!’’

बाबासाहेब शांतपणाने हणाले,

‘‘तुम याइतका मी काही का ाचा शौक नाही; पण मला वाटतं, पिहलं ेम हे

आयु यातलं एक वादळ आहे. वादळात सापडलेला मनु य... अगदी जवळ असले या
मनु या या ग यात पडतो ना? पिह या ेमातही तसंच होतं!’’

बाबासाहेबांनी के लेली ीतीसार या द भावनेची ही िचरफाड मला िबलकू ल मा य

झाली नाही, हे मा या मु वे र ित बंिबत झाले असावे.

मा याकडे रोखून पाहत ते हणाले,

‘‘मी हणतो, यात थोडं तरी स य आहे, हे तु हीसु ा कबूल कराल! आज नाही –
आणखी दहा वषानी! ऐन िवशीत तुम या नही वेडा होतो मी या बाबतीत! पण ेम
हणजे काय, यािवषयी या वेळी मी नुस या क पना करीत होतो. आज ते काय आहे, हे मी
अनुभवानं सांगू शकतो.’’

बाबासाहेबां या बोल याने मा या मनात एक कारचे िविच कु तूहल उ प झाले.

बाबासाहेबांिवषयी उ या गावात आदर होता. यां या शीलािवषयीही कु णाला शंका
न हती. यामुळे यांचा ेमािवषयक अनुभव काय असावा, याची मला क पनाच करता
येइना! जु या प तीने झाले या आप या ल ाचेच वणन कर याचा तर यांचा िवचार
नसेल ना?

मा याकडे सौ य दृ ीने पाहत बाबासाहेब हणाले –

‘‘माझा अनुभव तु हाला सांगतो. अस या गो ी वडीलमाणसांनी त णांना कं ब ना

बरोबरी या माणसांनी आप या े ांना सांग याची आप या समाजात प तच नाही;
पण यामुळं फाय ापे ा तोटाच अिधक होतो! त ण िपढी या िवचारांचं पोषण
व ांनीच होऊ लागतं! कु ठला तरी लहानसा ध ा लागला क , ही व ं भंगून जातात
आिण आयु याची खरी क पना नस यामुळं व ांचे तुकडे जुळिव यातच यांना आनंद
वाटू लागतो. पण फु टले या पे याचे तुकडे सांधून यातून कु णी पाणी िपऊ शके ल का?’’

बाबासाहेब बोल या या रं गात आले होते, पण मला यांचे िस ा त नको होते, अनुभव
हवा होता.

मा या मु व
े रला अ व थपणा ल ात येताच ते हणाले,

‘मी डॉ टर होणार होतो, हे ठाऊक आहे का तु हाला?’’

‘‘डॉ टर!’’ एवढाच आ याचा उ ार मा या त डू न िनघून गेला. बाबासाहेब

व कली या धं ात इतके रमून गेले होते क , ते हौसेने वक ल झाले असावेत, असे आ हा
सवाना नेहमी वाटत असे.

मा या मु व
े रले आ य पा न ते हणाले,

‘‘डॉ टरी या दशेनं मी होडी हाकारीत होतो, पण मधेच एक वादळ आलं. होडी
कु ठ या कु ठं वाहत गेली. ितथून व कलीचा कनारा जवळ दसला, तोच गाठला, झालं!’’

वादळ!
 ‘ ेम हे एक वादळ आहे,’ असे बाबासाहेब मघाशीच हणाले होते. ते पुढे काय बोलतात,
ते ऐकायला मी अितशय उ सुक झालो. बाबसाहेब सांगू लागले,

‘‘माझे वडील मी इं जी चवथीत असतानाच वारले. मा या मावशीचं घर होतं इथं.

ितचे यजमान मोठे वक ल होते. आइ बिहणी या आ याला आली; पण मी मॅ क होऊन
कॉलेजात जाय या सुमाराला दोघीही बिहणी सहा मिह यां या अंतरानं वार या.
व कलांनी लवकरच दुसरं ल के लं. मा मा या विडलांनी ठे वले या पैशाची व था
पा न मला डॉ टर करायचं यांनी आप या पिह या बायकोला जे वचन दलं होतं, याला
ते जागले.

‘‘कॉलेजम ये यां याकडू न मला वेळेवर पैसे येत. मीही परी ा पास होत होतो. पण
सु ीत घरी आलो क , माझा जीव कसा क ड यासार या होइ. वक लसाहेब सव वी न ा
बायको या मुठीत. या बाइसाहेबांना मा याशी बोलणंसु ा जड वाटे. बायकांना सवतीचं
कु ंसु ा सहन होत नाही, हणतात! िन मी तर ित या सवतीचा भाचा होतो!’’

बाबासाहेबां या या िवनोदात हस यासारखं काही न हतं. पण ते हसले, ते हा मलाही

हसावेच लागले. मी यां याकडे िनरखून पािहले. पुढला भाग कसा सांगावा, याची मनात
जुळवाजुळव करीत असावेत ते!

णभर थांबून ते हणाले,

‘‘उ हा यात कतीही पाणी यालं, तरी माणसाला शोष पडतो, नाही का? तशी
िवशीत या वयात माणसा या मनाला तहान लागते. ेही-सोबती, िम -मैि णी
यां याशी एकसारखं बोलावं, खेळावं, हसावं, असं वाटतं याला. पण घरात माझी ही
तहान भागवणारं कु णीच न हतं. या वेळी इथनं कॉलेजात जाणारी मुलं फार थोडी असत.
बाहेर फारसे िम नाहीत, घरात कु णी मायेचं माणूस नाही, अशी कु चंबणा झाली होती
माझी! याच वेळी एक नवी वयंपाक णबाइ आम या घरात आली. ित याबरोबर सोळा-
सतरा वषाची ितची मुलगीही होती! ती मुलगी हौसेनं माझी कामं क लागली.
धोतरा या िन या क न ते हाणीघरात ठे वायचं, जेव यावर सुपारीची वाटी पुढं
करायची, मला फु लं आवडतात हणून टेबलावर आठवणीनं ती आणून ठे वायची –
सा याच गो ी हो या यापण यामुळं मला ित यािवषयी आपुलक वाटू लागली.

‘‘मेिडकल कॉलेजमधलं चौथं वष होतं ते माझं. सु ी संपायला एक आठवडा होता. या

मुलीला एकदम ताप भरला. तो टायफॉइड ठरला. ित या शु ूषेकरता मी रािहलो. एका
वयंपा कणी या मुलीसाठी मी कॉलेज बुडवावं, हे घरात कु णालाच आवडत न हतं; पण
या वयात कु णावर तरी ेम के यािशवाय मनु याला चैनच पडत नाही! ित या
िबछा याजवळ बसून जागरण करताना कती िवल ण आनंद होइ मला! मा याकडे
पाहताना ितचे खोल गेलेले डोळे अ ुंनी भ न येत. ते अ ू पािहले, हणजे मा या सव
मांचं साथक झालं, असं मला वाटे!’’

‘‘पुढे?’’ बाबासाहेब गो फार सावकाश सांगताहेत, असे वाटू न मी म येच के ला.

ते हसून हणाले,

‘‘पुढे जे हायचं, तेच झालं. ती टायफॉइडमधून उठली िन मी अंथ ण धरलं.

एकू णप ास दवस मला ताप आला, पण ितनं न कं टाळता माझी शु ूषा के ली. तापा या
लानीतून मधूनच डोळे उघडू न मी पाहत असे. या वेळी अंथ णाजवळ बसलेली ती मु ध
बािलका पािहली क , कती तरी कोमल भावना मा या मनात डोकावून जात.

‘‘आजारामुळं माझं ते वष बुडालं, यामुळं बरं वाटू लाग यावरही मी घरीच रािहलो.
आ हा दोघांमधला परके पणा आजारात सव वी नाहीसा झाला होता. मा याशी बोलताना
आपण एक वयंपा कणीची मुलगी आहो, ही गो ती िवस न जात असे आिण ित या
सहवासात आप याला डॉ टर हायचंय, या गो ीची मलाही आठवण होत नसे.

‘‘आ ही दोघांनी मयादेचा अित म कधीही के ला नाही; पण ेम काय पशानंच

होतं? ते सा या कटा ांतून सु ा होऊ शकतं!

‘‘ित यािशवाय मला करमेनासं झालं. माझं अ यासावरलं ल उडालं. पण पुढं मी

कॉलेजात गे यावर ित या आइनं अचानक ितचं ल उरकू न टाकलं.’’

णभर त ध रा न बाबासाहेब हसत हणाले,

‘‘ या ल ा या बातमीनं कती बैचेन होऊन गेलो होतो मी! कादंब या वाचीत जागरणं
करायची, वेळीअवेळी चहा ढोसायचा, असं माझं आयु य सु झालं. टायफॉइडनंतर माझी
कृ ती फारशी सुधारली न हतीच. मी पु हा आजारी पडलो, डॉ टरांनी अ◌ॅिनिमया
ठरवून मला गावी पाठवून दलं. ितथं या मुली या आठवणीनं माझा आजार अिधक
वाढेल, असं मला वाटलं होतं! पण....’’

‘‘पण काय?’’

‘‘मावशीचे यजमान एकदा रागानं बोलले मला. ‘डॉ टरी दूर रािहली; पण बस या
बस या हायकोट लीडरची परी ा देऊन मला मदत कर याची गो सु ा तु या हातून
हायची नाही.’ असं ते हणाले! यांचे श द अगदी िज हारी झ बले मा या! दुस या
दवशी मी व कली या अ यासाला सु वात के ली....’’
 वा य म येच सोडू न बाबासाहेब खुच व न उठले िन गॅलरीत जाऊन हणाले,

‘‘आभाळ छान िनवळलंय हं!’’

‘‘ती मुलगी पु हा भेटली का कधी तु हांला?’’ मी जवळ जाऊन के ला.

‘‘खूप वषानी परवा दसली!’’

‘‘कु ठं ?’’

‘‘एका खे ात के समधील जमीन पाहायला गेलो होतो मी ितथं माझी जेवणाची सोय
एका िभ ुका या घरी के ली होती. पानावरनं उठे पयत मला वाढणारी बाइ ही ती मुलगी
आहे, हे कळलंच नाही मला. ितनं मला ओळख दली, हणून बरं . नाही तर....’’

‘‘ितला ओळखलं नाही तु ही?’’

समोर या बै ा घरातली हाडकु ळी बाइ मुलांना आचवायला घेऊन दाराबाहेर

आली,ित याकडे बोट दाखवीत बाबासाहेब हणाले, ‘‘िह यासारखी दसत होती ती!
ते हा ओळखणार कसं?’’

णभर थांबून ते हसत हणाले,

‘‘वादळात दोन हो ांची योगायोगानं गाठ पडावी, तशी माणसा या पिह या ेमाची
ि थती असते! वादळ संपलं क , या हो ा आपआप या िनवा या या जागी जातात.
क येकदा या जागा एकमेकांपासून फार फार दूर असतात! याला कोण काय करणार?’’

बाहेर एकदम उ हाची ितरीप चमकली. बाबासाहेबां या बोल यातूनही येक

मनु या या अनुभवाला येणा या स याचा एक करण चमकत आहे, असा मला भास
झाला.

बाबासाहेबांना मोटारीपयत पोहोचवायला मी खाली गेलो, तरी प ीने लावले या

‘कहाँ गया बचपन का यारा सपना’ गा याचे सूर मा या कानांवर पडत होते.

मी मनात हटले....

‘बाबासाहेब गेले क धावतच वर जायचे, ितला ‘अ णा’ हणून हाक मारायची आिण
‘एक बंगला बने यारा’ हे गाणं लाव, असा कू म सोडायचा!’’
िजना चढता चढता ऐकू येऊ लागले या सुरांकडे मी ल दले. गाणे गात होते :

दुिनया रं ग रं गीली, बाबा....

दुिनया रं ग रं गीली...
दोन

मी कशाने जागा झालो, ते मला नीटसे कळे ना. थम वाटले, पाळणा वाजला असावा.

पाळ यापाशी जाऊन पािहले. अजयमहाराज व थ झोपले होते. िव ु ीपा या

िनळसर, सौ य काशात पाळणा एखा ा लताकुं जासारखा दसत होता. रा ी या हरी
वनदेवता खेळ खेळून दम या क , कुं जात िव ांती घेतात, असे हणतात. अजयकडे पाहता
पाहता मला वाटले. वनदेवतांत व बालकांत काय अंतर आहे? नाचायचे, बागडायचे आिण
खेळायचे, फु लांशी गुजगो ी कराय या, दोघांनाही जीवन हणजे डा वाटत असावी.
आयु यात डेपे ा क च अिधक असतात, हे यांना कळणार तरी कशाने?

माझे मलाच हसू आले. आयु यात डेपे ा क अिधक असतात, हे खरे असेल अथवा
नसेल; पण हा िस ांत सांग याचा मला काय अिधकार होता? विडलांनी िमळवून
ठे वले या पैशावर मी वक ल झालो. बाबासाहेबांसार यांनी हात द यामुळे व कलीत
माझे पाऊल पुढे पडले. प ी या ेमळपणामुळे गेली पाच वष के हा गेली, याचा प ाही
लागला नाही आिण अजय झा यापासून तर जणू काही माझे बालपण परत आले! पु षांचे
वय यां यावर ेम करणा या ी या वयाइतके च असते, असे कोणीसे हटले आहे. पण
मला वाटते, कु णाही माणसाचे वय याला आवडणा या लहान मुलां या वयांइतके च
असते.

पाळ यात या अजयकडे मी कौतुकाने पािहले. याचे बोबडे बोल, लटका सवा, याची
िचमुकली ऐट – सारे सारे मा या डो यांपुढे उभे रािहले.

पण लगेच मा या मनात आले – अजय या वेळी कती शांतपणाने झोपला आहे आिण
आपली झोप जी एकदा उडू न गेली –

कशाने उडू न गेली ती?

एखादे व िब तर आप याला पडले नसेल ना?

आता मला अंधूक अंधूक आठवू लागले.

मी ह रणासारखा धावत होतो. हजारो अदृ य आरशांचे मोठमोठे कवडसे एक

के यासारखे मा या समोरचे दृ य दसत होते.

पाणी होते ते! तलवारी धारे वर ऊन पडले क , ती जशी चमकते, तसे ते पाणी चमचम
करीत होते.

मी एकासारखा धावत होतो.

पण या अ भूत दृ यामधले आिण मा यामधले अंतर काही के या कमी होइना.

एकदम समोरचा देखावा बदलला. जलतरं गांचे पांतर के सां या वलयांत झाले.
समु ातून ल मी बाहेर यावी, या माणे मा यापुढे क णा उभी रािहली. ती हसून
हणाली,

‘‘ देवद , वेडे आहात तु ही! क णा हे तुम या आयु यातलं व होतं!’’

मी ित या अंगावर धावून जाताच ती अदृ य झाली. कशाचा तरी ध ा लागून मी खाली

पडलो आिण बेशु झालो.

यापुढचे मला काहीच आठवेना!

मी अजयकडे पािहले. गुलाम झोपेत हसत होता. मा या मनात आले, याला कसले बरे
व पडत असेल?

आइने चतुथ या चं ाची नाव आप या हातात दली असून, ती आपण पा या या

हौदात सोडीत आहो; चांद यांचे वाळे क न ते आप या पायांत घातले आहेत आिण आपण
नाचून नाचून ते वाजवीत आहोत, बागेत पाना या आड लपून बसले या फु लाला आपण
शोधीत आहो आिण इत यात ‘कु ठं गेला, बाइ; हा अजय? मुलुखाचा अवखळ आहे हा!’
असे हणत आइ आप याला शोधायला येत आहे. कु ठे लपून बसावे, या िवचारात आपण
पडलो आहो....

अजयची सवच व े अशी का मय असतील? स या या जगात का ाला फ

बाळपणात जागा आहे. मला वाटले, साप कात टाकतो, या माणे ता या या
उं बर ावर सव का क पना सोडू न ाय या असतात. ते आपण के ले नाही, क णेला
आप या दयात थान दले आिण यामुळेच लौक कदृ ा पूणपणे सुखी असूनही आपले
अंतमन तडफडत आहे.

दुपारी बाबासाहेब हणाले होते,

‘वादळात दोन हो ांची योगायोगानं गाठ पडावी, तशी माणसां या पिह या ेमाची
ि थती असते! वादळ संपलं क , या हो ा आपाप या िनवा या या जागी जातात. या
जागा एकमेक पासून फार दूर असतात, याला कोण काय करणार?’

यां या या उ ारांनी या वेळी माझे समाधान झाले होते; पण आता एक रा न

रा न मला अ व थ क लागला. क णेने खुशाल ल करायचे होते; पण ते एका ॉइग
मा तराशी?

माझे एक मन हणाले, आपण कु णाशी ल करावे, हा याचा याचा आहे. ीती ही

िवजेसारखी आहे. ितची चमक याची जागा कोण िनि त करणार?

दुसरे मन हणत होते, मा यासार या वक ल होणा या माणसा या मागणीला नकार

देणा या क णेने चांगला आय. सी. एस. तरी गाठायचा होता!

या दोन मनां या कलहात आतापयत ल ात न आलेली एक गो हळू हळू मा या

डो यांपुढे उभी रािहली. मा या मनातली तडफड के वळ अतृ ीतीची न हती! ती
दुखावले या अहंकाराचीही होती!

काकणे वाजली, हणून मी मागे वळू न पािहले. माझी प ी अंथ णाव न उठू न आली
होती.

मा याकडे ि धपणाने पाहात ती हणाली,

‘‘कुं भकणाची बहीण आहे मी अगदी! अजय रडू लागला, तर मला उठवायचं, क नाही!
आपलं वत:च....’’

ित या बोल यात या िज हा याने मा या तापले या मनाला थोडासा गारवा दला.

ितला वाइट वाटू नये, हणून मी हटले,

‘‘अजय काही जागा झाला न हता. मलाच झोप येत न हती, हणून मी उठलो.’’

माझा हात ध न ितनं मला पलंगाकडे नेले आिण मा या दो ही खां ांवर हात ठे वून
आ दृ ीने मा याकडे पाहत ती हणाली,

‘‘मी सांगू, आप याला झोप का येत नाही, ती?’’

‘‘मोठी मनकवडीच पडलीस क नाही, तू!’’

‘‘जे माणूस मनात असतं, याला मनात या गो ी कळणं काय कठीण आहे? आता
आप या मनात मला जागाच नसली, तर....’’

ित या गालावर नाजूक चापट मारीत मी हटले,

‘‘मोठी ख ाळ पोरगी आहेस तू!’’

ती खुदकन हसली आिण हणाली,

‘‘माझं ऐकायचं होइल का?’’

‘‘काय?’’

‘‘परवा तो खुनाचा खटला चालवला ना? तसले खटले घेऊ नयेत!’’

‘‘का?’’

‘‘तस या खट यांनी झोप उडू न जाते!’’

‘‘तसले खटले घेतले नाहीत, तर बंग यात राहायला िमळणार नाही!’’

‘‘न िमळे ना! सुख काही बंग यात नसतं!’’

‘‘अरे , वा, तू तर मोठी त व ानी हायला लागलीस! सुख कशात असतं, याचा
राणीसाहेबांनी काय शोध लावलाय, ते तरी ऐकू या !’’

मा या खां ावर मान ठे वून मा याकडे पाहत ती हणाली,

‘‘सुख दोन माणसांनी एक हो यात असतं!’’

मी थ ेनेच हणालो, ‘‘इथं तर दोन माणसं दसताहेत!’’

‘‘तु हांला दसत असतील; पण मला बाइ, एकच माणूस दसतं!’’

‘‘तू कु ठं आहेस मग?’’

‘‘ या माणसा या मनात!’’

उ र देता देता लाजून ितने मला जी िमठी मारली – क णा हे मा या आयु यातले एक

व होते, अशी या णी माझी खा ी झाली.
 दुसरे दवशी सकाळी ती उठलो, ते हा ल ख ऊन पडले होते. मला काल या हवेची
आठवण झाली. ते काळे ढग, ते कुं द वातावरण, ती िझमिझम आिण तडतड, तो र तावरला
िचखल....

एका रा ीत सृ ीचा पुनज म झाला होता.

मला वाटले, मा या ीतीचाही असाच पुनज म झाला आहे. कॉलेजम ये असताना

क णेिवषयी आप याला जे आकषण वाटले होते, याचेच आता प ीवर या ेमात
पांतर झाले आहे,

ही क पना मला मोठी मोहक वाटली. पण लगेच गडक यां या या अ भुतर य ओळी
आठव या –

ण एक पुरे ेमाचा,
वषाव पडो मरणांचा

हा ेमाचा ण येका या आयु यात एकदाच येत असला पािहजे. मग मा या

आयु यात तो के हा आला? कॉलेजात माझे क णेवर ेम होते. आज प ीवरही मी ेम
करीत नाही, असे नाही! मग....

मी ग धळू न गेलो. पण लगेच एका नवीन प कारा या आगमनामुळे मी मनातला सव

ग धळ िवस न गेलो.

याने आणलेली के स मोठी िविच होती. नवरा सोडू न एका मनु याबरोबर पळू न
गेलेली एक बाइ आप या ि यकराला कं टाळली होती. आता या यापासून दूर राहायची
ितची इ छा होती. पण याचे ितला फार भय वाटत होते. ही आपली ल ाची बायको आहे,
असे सवाना भासवीत आला होता तो! या बाबतीत काय करावे, हणून माझा स ला
िवचारायला तो मनु य आला होता.

आले या मनु याचे या बाइशी काय नाते आहे, हे मला नीटसे कळे ना. यालाही ते
सांग याची इ छा न हती.

मी याला हटले,

‘‘ या बाइ या त डू न सारी खरीखुरी हक कत मला आधी ऐकायला हवी. ितला घेऊन

या इथं!’’
 याची मु ा दु:खीक ी झाली. आवंढा िगळू न तो हणाला, ‘‘ती व कलाकडे गे याचं
कळलं, तर तो रा स ितची खांडोळी के यािशवाय राहणार नाही!’’

मा या मनात आले – आिण तस या मनु यासाठी ती बाइ घर सोडू न पळाली! ितने घर

सोडले, या णी या दोघांचे एकमेकांवर ेम असलेच पािहजे. मला या ओळी आठव या
–

ण एक पुरे ेमाचा,
वषाव पडो मरणांचा

वाटले, या ओळी अ भुतर य नाहीत. ीती ही पु पमाला नाही, अि वाला आहे.

तो मनु य अगदी गयावया क लागला. शेवटी रिववारी या याबरोबर या या

खे ात जायचे मी कबूल के ले. ितथे ती बाइ मा याशी दोन घटका िनवांतपणे बोलू शके ल,
अशी व था तो करणार होता.

माझा िनरोप घेताना या या डो यांत के वढी कृ त ाता दसत होती! जणू काही मी
याला फासाव न खाली उतरवले होते.

तो िनघून गे यावर मा या मनात एकच घोळू लागला – येक मनु या या

वा ाला ेमाचा एखादाचा पैलू यावा, असा िनसगाचा िनयम आहे क काय? आिण
ेमाला असे पैलू आहेत तरी कती?

पो टमनने आणलेले टपाल हातात घेताना मा या मनात आले, आज या वतमानप ात

काय वाचायचंय? क णे या ल ाची बातमी तर कालच येऊन गेलीय.

मी प े चाळू लागलो. दुस या प ावरले अ र पाहताच मा या सवागातून वीज

सळसळत गेली. काळाने माणसा या चेह यात बदल होतो; पण अ रात?

ते प क णेचे होते –

‘ि य द ,

क णेचे हे सबंध प वाचाल ना? क कॉलेजात असताना या मुलीने आप याला नकार

दला, वक ल झा यावर आपण पाठिवले या ेमप ाला या मुलीने उ रसु ा दले नाही,
ितचे हे प आहे हणून वाच याआधीच फाडू न टाकाल?

वतमानप ातली बातमी तु ही वाचलीच असेल. बी. टी. क णा एका ाॅ ग-मा तराची
प ी झाली आहे.

तु ही मनात या मनात हणाला असाल – चांगली िश ा झाली क णेला!

देवद , हे ल हणजे िश ा नाही; ते क णेला िमळालेले ब ीस आहे.

तु ही अिधकच ग धळू न गेला असाल, नाही?

तुमची आिण माझी ओळख झा यापासून सा या गो ी सांगते, हणजे तुम या मनाचा

ग धळ होणार नाही.

कॉलेजात मी तुमची मै ीण होते; पण तु ही ल ाची गो काढली, ते हा मी उ र दले :

‘मला तुम यािवषयी फार फार आदर वाटत आहे! पण मला ल करावंसंच वाटत
नाही!’

तु हांला या वेळी वाटले असेल – क णेने आप याला एक थाप दली. कॉलेजात

असताना िज या मनात एकाही त णािवषयी ेम उ प होत नाही, अशी एक तरी मुलगी
असेल का?

मला वाटते, अशा ब याच मुली असतात. मुलगेसु ा पु कळ असतील. कॉलेजात

मुलामुल म ये जे आकषण उ प होते, याचे खरे व प आता मला कळतेय! एखा ा
लहान मुलाला कतीही खेळणी दली, तरी जोपयत खेळायला दुसरा जोडीदार िमळत
नाही, तोपयत याला या खेळ यांची गंमत वाटत नाही. कॉलेजात या मुलांमुलांचेही
तसेच होते. पण खेळातला जोडीदार आयु यातला जोडीदार होइलच, हणून कु णी
सांगावे? के ट या टीमम ये एखा ा महाराजापासून कारकु नापयत िनरिनरा या
दजाचे खेळाडू असतात ना? खेळ खेळताना ते अगदी खेळीमेळीने वागतात. पण
तेव ामुळे काही ते आयु यात एकमेकांचे िजवलग िम होत नाहीत. कॉलेज या
आयु य मात आपण याला ेम हणतो, ते पु कळदा अशा कारचे असते. बाहेर या
सृ ीत सुरवंटाची फु लपाखरे होतात; पण मनु या या मनात या फु लपाखरांचे सुरवंट
होतात, अशी यावर तु ही टीका कराल! पण मला वाटते – कॉलेजातले ेम हे एक व
असते. नाही तरी या वयात व ाळू डो यांनीच मुले जगाकडे पाहत असतात! मनु य
या या आधारावर जगतो, संगी या यासाठी आनंदाने मरायलाही तयार होतो, ते ेम
नुसते व ाळू असून चालत नाही!

मा तरीण झा यावर ेमाचा मला दुसरा अनुभव आला. गावात या एका बॅ र टरांशी
माझी ओळख झाली, हळू हळू ती वाढत चालली. वारी इं लंडला जाऊन आलेली
अस यामुळे मला न आवडणा या यां या क येक गो ी मी य मानू लागले. यामुळे
आमचा ेह वाढतच रािहला. ऐका उ हा यात मी यां याबरोबर महाबळे रला गेले.
दुस या उ हा यात माथेरानला गेल.े इत या जवळ गे यावर मा मला खेळिव याचा
यांचा डाव मा या ल ात आला. यांना मा याशी ल करावयाचे न हते. थोडे दवस
गंमत कर याक रता यांना क णा नावाची एक बरीशी दसणारी नवी मुलगी हवी होती!

यांचे ेमाचे त व ान ऐकू न माझा अंगावर शहारे उभे रा लागले. ेम ही पैशाने

िवकत घेता योणारी एक चीज आहे, असे ते नेहमी हणत. ‘ ीित िमळे ल का ग, बाजारी?’
ही के शवसुतांची ओळ मी एकदा सहज गुणगुणत होते. यांनी ती ऐकली िन उ र दले, ‘न
िमळायला काय झाले? ीतीइतक व त व तू जगात दुसरी कोणतीच नाही!’ ‘ल ही
ीती या पायांतली बेडी आहे.’ हे तर यांचे अगदी आवडते वा य होते.

यां या सहवासात माझे मन िवल ण अ व थ होइ.

मी मा या भोवताल या लोकांचे संसार याहाळू न पा लागले. ीती हणजे

मनामनांची िमळणी आहे, अशी माझी खा ी झाली. कती तरी कु टुंबांत नवरा-बायक ना
ही क पनाच नसते. यामुळे बायको घरात िन नवरा घराबाहेर मरमर मरत असूनही
यांचा संसार सुखाचा होत नाही. छाया िन काश यां या िम णातून जसे सुंदर िच
िनमाण होते, या माणे पु ष आिण ी यां या भावनां या िमळणीतून संसाराचे सुख
उ प हायला हवे! पण....

तु हाला वाटेल, ल झाले नाही, तोच ही क णा मोठी आजीबाइ होऊन आप याला

ान िशकवायला लागली! ते हा पुढची हक कतच सांगते.

बॅ र टरांची वारी मा या िब हाडात वारं वार येऊ लागली! गृह थ एक-दोनदा

अपरा ी आला! वतं िब हाडापासून माझा फाय ापे ा तोटाच होणार, असा रं ग दसू
लागला.

आम या शाळे तले ॉइग मा तर मनोहर जोशी या घरात राहत होते, ितथलाच एक

लहानसा लॉक मी घेतला. मा तरां या घरी यांची आइ व ते ांिशवाय दुसरे कोणी
न हते, याची एक बालिवधवा बिहण एक-दोन वषापूव बेप ा झाली होती. या
बिहणीचे ल होइपयत वत: ल करायचे नाही, असे मनात ठरिवले होते यांनी. पण
एके दवशी आइलासु ा न सांगता ती घरातून िनघून गेली! मनोहरांनी ितचा पु कळ शोध
के ला; पण काही उपयोग झाला नाही. या ध याने यांचे मन खचून गेले. ग रबीमुळे
यांना आट कू लम ये जाता आले न हते. पण ते फार सुंदर िच े काढत असत. बहीण
िनघून गेली, ते हा आप या आयु यातले अगदी उ म िच काढ यात ते रं गून गेले होते.
जवळजवळ पुरे होत आले होते ते िच ! पण बहीण नाहीशी होताच मा तरांनी जी हाय
घेतली – ते अपुरे िच यांनी एका मो ा मालाखाली झाकू न ठे वले! ते िच च यांचे
शेवटचे िच ठरले. िच काढ याक रता यांनी पु हा हात उचललाच नाही.

मी यां या शेजारी राहायला गेले, ते हा यांची सव िच े मला पाहायला िमळाली;

पण ते मालाखाली झाकलेले िच मा ... आइला सु ा यांची स ताक द होती क , या
िच ावरला माल के हाही दूर करायचा नाही. ते िच अपशकु नी आहे, असा आइचा
समज होणे तर वाभािवकच होते. या यािवषयी गो िनघाली क या हणत,

‘‘वेळेसारखी बु ी होते हणतात, ते काही खोटं नाही! काय भयंकर नाव आहे या
िच ाचं! वादळात या हो ा, क णा, तूच सांग, बाइ! वादळात सापडले या हो ा
बुडणार नाहीत, तर काय होइल?’’

मुलीची आठवण होऊन आइ या िन तेज डो यांतून अ ू वा लागत. माझे कु तूहल

अिधकच जागृत होइ – मनोहरांनी या िच ात काय काय काढले असावे? वादळात या
हो ा हे याचे नाव आहे, नाही का? या िच ात कती हो ा असतील? िन या
हो ांतली माणसे....

मनोहरांचा आिण माझा प रचय वाढत चालला. ते बुि मान होते, ेमळ होते,
िन सनी होते. पण शाळे त या ठरावीक कामाखेरीज यां या हातून ह ली दुसरे काहीच
होत न हते! जणू यांचे मन मो ा तापातून उठू न, कसेबसे िजवंत रािहले होते! मला या
गो ीचे फार वाइट वाटू लागले.

पुढे मी इ लूएंझाने आजारी पडले. घरची माणसे गडबडू न जातील, हणून मी तार
के ली नाही, प सु ा पाठिवले नाही. आइ आिण मनोहर यांनी अगदी आपलेपणाने शु ूषा
के ली. या पाच-सहा दवसांत मनोहर मला अिधकच ि य झाले. ताप वाढ यानंतर एक-
दोन दवस मला कु णाला तरी आधार घेऊनच चालावे लागे. अशा वेळी मनोहरांनी माझा
हात धरला क , यां या हाताचा कं प णभर मला जाणवे. पण दुस या णी यांचा हात
ि थर होइ. चुकून – अगदी एकदा सु ा यांनी माझा हात दाब याचा य के ला नाही.

या बॅ र टरा या तुलनेने मनोहर फार मोठे वाटू लागले मला. एव ा गुणी मनु याने
ज मभर ॉइग-मा तर हणून िखतपत पडावे? यांची िच कला मुक राहावी?

मा याच आयु याचा िवकास कुं ठत झाला, असे मला वाटू लागले!

मोगरी या वेलीची पाने पा न काही कु णाला आनंद होत नाही! ित यावरली फु ले

आप याला पाहावीशी वाटतात.
 मा यामागून मनोहरांनी अंथ ण धरले. आता माझी शु ूषेची पाळी होती. मी
रा ं दवस यां या िबछा यापाशी बसून असे. ताप फार चढू न ते बडबडू लागले क ,
यां या अंगाइतक च मा या मनाची कािहली होइ. बेशु ीत ते हणत –

‘‘मला मोठा िच कार हायचंय! सुंदर सुंदर िच ं काढायची आहेत!’’

अशा वेळी न ा-न ा िच ां या क पना सु ा यां या त डू न बाहेर पडत. या र य,

भ , नवीन क पना ऐकू न मला वाटे – मनोहरांचे मन अगदी उदासीन झाले आहे. यां या
मनात या या क पना रं गा पाला कशा येणार?

कु णी तरी यां या उदास मनाला उ हािसत करायला हवे! यां या मनाचा अगदी
उ हाळा झाला आहे. ितथे पावसाळा यायला हवा! भावनेची वीज चमकायला हवी –
ीतीचा पाऊस पडायला हवा!

हे काम कोण क शके ल?

आइ तर िपकले पान झा या हो या!

दररोज रा ी मी आइना तुकारामाचे अभंग वाचून दाखवीत असे.

मनोहरांचा ताप उतरला, या दवशी रा ी ‘जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती!

चालिवसी हाती ध िनया’ हा मी वाचलेला शेवटचा अभंग होता. देव आपला पाठीराखा
आहे, या न
े े आइ तो अभंग गुणगुणू लाग या.

मनोहरांचा ओ हल टन दे याक रता गेले, ते हा मा या िजभेवर तो अभंग नाचत होता.

या अंभगाचा आइचा अथ आिण माझा अथ यांत जमीन-अ मानाचे अंतर होते!

मी सहज गुणगुणून गेल,े

जेथे जातो, तेथे तू माझा सांगाती....

मनोहरांनी ते ऐकले. यां या डो यांत णभर वीज चमकली. या काशानेच, क

काय, डोळे दपून मी खाली पािहले.

थोडेसे बरे वाटू लागताच मनोहर दाराला कडी लावून ते अपुरे िच पुरे करायला
बसले.

िच पुरे झाले, ते हा एखा ा लहान मुला माणे धावतच ते मा या खोलीत आले.

माझा हात ध न जवळजवळ ओढतच यांनी मला आप या खोलीत नेले.

समोर ते भ िच होते!

या िच ातले वादळ िजतके भयंकर, िततके च सुंदर होते. या वादळात दोन हो ा

सापड या हो या. एका होडीत एक त ण होता. याचा चेहरा थेट मनोहरां यासारखा
वाटला मला!

या दुस या होडीतली त णी – ती क णा होती.

मनोहर हसत हणाले, ‘या दुस या होडीत ताइ बसली आहे, असं मी पूव दाखिवणार
होतो; पण....’

िच ात या लाटा एकमेक वर आपटू न जे तुषार उडत होते, ते आ हा दोघांनाही

अ तांसारखे वाटले.

या दवशी रा ी मी मा या डायरीत िलिहले – ‘‘ ेम हे सुंदर व नाही; ेम हे िणक

शरीरसुखही नाही. ेम हे दोन मनांचे मीलन आहे. दोन अपूण माणसांना एकमेकांना पूण
करायची जी िवल ण तळमळ लागते, ितचे नाव ीती!’’

कॉलेजात क णेला देवद आवडत होते, देवद ांना क णा आवडत होती. पण या

दोघांपैक एकमेकां या अंत:करणांत तरी दुस याला पूण कर याची ही तळमळ उ प
झाली होती का? देवद , तुम या िन मा या आयु या या हो ा एकमेक जवळ आ या
हो या! पण या के हा? आपले जीवन त यात या पा यासारखे शांत होते, ते हा.

अशा जवळ ये यात आकषण असते; पण ेम...? अंऽहं!

वादळात या हो ा एकमेक या जवळ येतात, मृ यू या दारात या हो ांना

एकमेक चा आधार िमळतो, याच आयु यभर एक वास करतात.

तुमची
क णा

ता. क. – मी हे प का िलिहले? मनोहरांची बहीण तुम या गावात आहे, असे मला

नुकतेच कळले. ितचा शोध कर याक रता आ ही दोघे लवकरच ितकडे येणार आहोत.
ते हा तुमची जुनी मै ीण हणून तुम याकडेच उतरणार आहे मी! आपण येत आहो, हे
कळिव याक रता कु ठ याही पा याने आजपयत एवढे लांबलचक प िलिहले नसेल,
नाही?’
तीन

क णेचे ते प दुस यांदा वाचूनही माझे मन अतृ च रािहले, यात नवल न हते. ित या
सा या िलिह यात सरळपणा होता, मनमोकळे पणा होता. ितला ेमाचा जो अनुभव आला
होता, तो कु ठलाही आडपडदा न ठे वता ितने मा यापुढे मांडला होता.

पण तो अनुभव मा या ेमा या क पनेशी कु ठे च जुळत न हता. मला वाटले, क णा

अजून लहान मूल आहे. ितची ेमाकडे पाह याची दृ ी अजून िवकिसत झालेली नाही.
आप या संकुिचत अनुभवाव न के वढा मोठा िस ा त काढला आहे ितने! हणे –

‘वादळात या हो ा एकमेक या जवळ येतात, मृ यू या दारात या हो ांना

एकमेक चा आधार िमळतो, याच आयु यभर एक वास करतात!’

मी वत:शीच हसलो!

कती पोरकट िस ांत आहे हा! दु यंत आिण शकुं तला एकमेकांजवळ आली, या वेळी
असे कु ठले वादळ यां याभोवती घ घावत होते? सृ ीत या वादळापे ा मनातले वादळ
अिधक िवल ण असते, याची या क णेला क पनाच नाही. एखा ा आजीबाइचा आव
आणून ितने प ात िलिहलेय....

‘‘मृ यू या दारात या हो ांना एकमेक चा आधार िमळतो, याच आयु यभर एक

वास करतात!’’

क णा जर मा यापुढे उभी असती, तर हे वा य मो ाने वाचून मी खूप हसलो असतो

आिण ितला हटले असते –

‘इं टरला ‘मृ छक टका’चा अ यास क नसु ा अगदी कोरडी रािहली आहेस तू, क णा!
वेडे पोरी, वसंतसेना आिण चा द याचं एकमेकांवर ेम बसलं, ते मृ यूचा दारात नाही,
कामदेवा या उ सवात!’’ क णे या ेमक पनांची मनात या मनात मी अशी थ ा के ली
खरी; पण ते प पु हा वाच याचा मोह काही के या मला आवरे ना! मी मनात हटले,
लहान मुलांचे बोलणे ऐक यात आपण रं गून जातो, ते काही यात मोठे गहन िवचार
असतात, हणून न हे.

मला चंदच
ू ी – मा या एक े ा या मुलाची आठवण झाली. या या घरी गे यावर चंद ू
कु ठे दसला नाही, क मला अगदी चैन पडत नसे. याचे बोलणे ऐकू न मोठी गंमत वाटे
मनाला.
 एकदा वारी आइबरोबर कु ठे बसायला गेली होती. ितथे या या हाताला अ र
लािवले. घरी आ यावर तो सग यांना सांगत सुटला, ‘‘तेल लावलंय मा या हाताला.’’

वारी विडलांबरोबर कु ठे बसायला गेली होती. घरी आ यावर याने आइला जी

हक कत सांिगतली, ती ऐकू न ितची हसता हसता पुरेवाट झाली! चंद ू आइला पुन:पु हा
सांगत होता –

‘‘खूप खूप लोक जमले होते िन बाबा यां याशी भांडत होते. मला भय वाटायला
लागलं. बाबा इतके भांडले, तरी यांना कु णी मारलं नाही, बघ.’’

क णे या प ातली ीतीची मीमांसा आिण चंदच

ू े हे बोलणे यांत काय अंतर होते? पण
काही काही अथशू य गो तही एक कारची अवीट गोडी असते! नाही का?

ते प ितस यांदा वाचताना मा या मनात आले – क णेने आप याला चांगले

लांबलचक प िलहावे, ही आपली इ छा कती तरी दवसांनी तृ झाली. या प ातला
मजकू र काही का असेना! हे प आपण जपून ठे वणार!

ितस यांदा प वाचायला लागताना मी क णेला चंदइू तक अ ान ठरिवली होती. पण

वाचता वाचता ित या प ातली काही वा ये मला िवल ण आकषक वाटू लागली.
र याने जाताना दु न खूप फु ले दसावीत, कसली तरी रानटी फु ले असतील झाले, असे
हणून आपण यां याकडे ढु ंकूनही पा नये आिण चार पावले पुढे गे यावर या फु लांचा
मधुर सुगंध आप याला यावा, तशी या प ांत या चार-पाच वा यांपाशी माझी ि थती
झाली.

कॉलेजातले ेम हे एक व असते.

मनु य या या आधारावर जगतो, संगी या यासाठी आनंदाने मरायलाही तयार

होतो, ते ेम नुसते व ाळू असून चालत नाही.

.... ीती हणजे मनामनांची िमळणी, अशी माझी खा ी झाली.

छाया िन काश यां या िम णातून जसे सुंदर िच िनमाण होते, याच माणे पु ष
आिण ी यां या भावनां या िमळणीतून संसाराचे सुख उ प हायला हवे; आिण ते
शेवटचे वा य –

....वादळात या हो ा एकमेक या जवळ येतात, मृ यू या दारात या हो ांना

एकमेक चा आधार िमळतो, याच आयु यभर एक वास करतात.
 मला णभर भास झाला – सू मदशक यं ातून एखादी जखम पाहावी, तसे तर क णेने
आप या आयु यात या अनुभवांकडे पािहले नसेल ना?

लगेच माझे मलाच हसू आले. बायका कतीही िशक या, तरी आयु याकडे ताि वक
दृ ीने पा शकतील? छे:! काही काही मुले लहानपणीच पो पणाचा आव आणतात ना?
तशीच ही क णा त णपणी त व हायला लागली आहे. नदी या काठावर उभे रा न
पुरािवषयी ग पा मार यापे ा, पो न पलीकडे गे यावर मग आपले त ड उघडणे
शहाणपणाचे असते, हे ित या गावीही नाही. ॉइग मा तराशी ल करणारी पदवीधर
बाइ हणून लोक उ ा कु चे ा क लागले, दोन मुले झा यावर नवरा चांगला िमळवता
असता, तर आप याला िवसावा िमळाला असता, असे मनात येऊ लागले, हणजे ही वेडी
पोरगी तडफडू लागेल.

मनु याची क पना जेवढी वैर, तेवढीच ू र असते!

मा या डो यांपुढे पाच वषानंतर घडणारा एक संग उभा रािहला. क णा मला

डो यांत आसवे आणून हणत आहे,

‘‘ मा करा मला. मनोहरांशी ल के लं, ही फार मोठी चूक होती माझी! देवद , मी
तुमची झाले असते, तर....’’

पाच वषानतर घडणा या या संगा या क पनेने मला णमा आनंद झाला खरा; पण
दुपारी कोटात चहा िपताना, सं याकाळी टेिनस खेळताना, रा ी जेवताना, फार काय,
दहा वाजता मऊमऊ गादीवर पडू न डोळे िमट यानंतर सु ा क णेचे ते शेवटचे वा य
मा या मनात पुन:पु हा डोकावून जात होते.

....वादळात या हो ा एकमेक या जवळ येतात, मृ यू या दारात या हो ांना

एकमेक चा आधार िमळतो, याच आयु यभर एक वास करतात.

लहानपणी ऐकले या एका भैरवी या दोन ओळी मला आठव या.

एका नाटकातले पद होते ते. या नाटकाचे कथानक, यात काम करणारे नट, या
नाटकातली इतर पदे, फार काय, या भैरवी या पदा या बाक या ओळी मी कती
लवकर िवस न गेलो; पण वषामागून वष गेली, तरी ‘गरीब मी दुबळी, बळे मज शो कं
लो टल’ या दोन ओळ चा मा मला कधीच िवसर पडला नाही. कु ठलीही भैरवी ऐकताना
या मला हटकू न आठवत. एवढेच न हे, तर कु ठे तरी एकटेच बसून सं याकाळची शोभा
पाहताना अथवा आरामखुच त डोळे िमटू न पड यावर सु ा या मा या िजभेवर नाचू
लागत. जणू काही माझे जागृत मन आिण सु मन यां या सीमारे षेवर वषानुवष उ या
हो या!

भैरवी या या दोन ओळ माणे क णेचे हे वा यही मा या मनात एकसारखे घोळू

लागले. मंगळवार, बुधवार, गु वार – तीन दवसांत मी ित या प ाकडे ढु ंकूनसु ा पािहले
नाही. माझे मन हणत होते – रं गभूमीवर रं गून आले या नटनटी मो ा सुंदर भासतात.
यांचे खरे व प आप याला ितथे कु ठे दसते? माणसां या िवचारांचेही तसेच आहे.
जगात येक मनु य त व ान सांगत असतो. पण ते सांगताना याचा हेतू स य
शोध याचा नसतो; उलट, स य लपिव याचा असतो. माणसाचे त व ान हणजे याने
वत: या दुबळे पणावर घातलेले पांघ ण! क णेने कं टाळू न या ॉइग मा तराशी ल
के ले असेल, झाले. प ात मा ितने असा भास िनमाण के ला आहे क , आपण
त विन म े ुळेच या ॉइग मा तराला माळ घातली!

तीन दवसांत मा या मनावर या िवचारांचा पुरा पगडा बसला. यामुळे पिह या

दवशी तीन वेळा वाचलेले ते प मी पु हा उघडू न सु ा पािहले नाही.

मा क णेचे ते शेवटचे वा य अजूनही मा या मनात टोचत होते. पायात मोडलेला

काटा चटकन ओढू न काढला, तरी याचे बारीक टोक आत सलत राहते ना? तसे ते वा य
रा न रा न मा या मनाला बोचत होते.

मोठा काटा काढणे सोपे; पण असले सल काढणे....

शिनवार उजाडला िन क णेचे प याय या आधी थोडा वेळ भेटून गेले या मनु याची
मला आठवण झाली.

उ ा रिववार! मला खे ावर यायला तो मनु य उ ा सकाळी येणार होता!

माझे मन या खे ात जाऊन पोहोचले. नव याला सोडू न दुस या मनु याबरोबर पळू न

जाणारी आिण मागा न या मनु या या कचा ातून कसे सुटावे, या िववंचनेत पडलेली
बाइ मला उ ा भेटणार! आपले काय काय अनुभव ती सांगेल? ती ामािणक असेल का?
पण स या या शोधाला नुसता ामािणकपणा पुरत नाही. आधी वत:कडे पर या या
दृ ीने पाहता आले िन मग जे जे दसले, ते ते त डाने सांगता आले, तरच....

मी मनात हटले – या खे ात या बाइचा इितहास काहीही असला, तरी या बाइचा

नवरा वाइट असेल! याने ितचा अगदी छळवाद मांडला असेल! यािशवाय का ती दुस या
मनु याबरोबर पळू न गेली असेल? या दोन हो ा वादळात एकमेक या जवळ आ या, हे
क णेलासु ा कबूल करावे लागले. पण यातली एक होडी आता दुसरीपासून दूर का जात
आहे, हे कोडे काही के या ितला उलगडू न दाखिवता येणार नाही!
 एखादी रह यमय कादंबरी हातांत घेऊन ित या कथानकात काय काय असावे, याची
क पना करीत बसणा या वाचका माणे मी या बाइ या हक कतीिवषयी िनरिनराळे तक
कर यात गुंग होऊन गेलो.

शिनवारी सबंध दवसात मला क णे या या िविच वा याची एकदाच आठवण

झाली.

रिववारी सकाळी मी उठलो, ते हा मला मा या लहानपणची आठवण झाली. या वेळी

आ दतवारी सकाळी जागे झाले क , के टची मॅच दसू लागायची! या मॅचसारखीच
आजही मा या मनाला र र लागली होती.

ते कधीही न पािहलेले खेडे – ती बाइ – ती संकटातून सुटावी, हणून खटपट करणारा

ितचा तो िम –

या िम ाचे ित यावर ेमबीम असेल काय? हा मनात उभा राहताच लेखक नाटके -
कादंब यांची कथानके कशी जुळिवतात, याची मला पुरी क पना आली. मा याकडे
आले या या मनु याला ती बाइ हवी होती. हणून तो – छे:! आपण या या भानगडीत न
पडणेच बरे –गाव न िवचारता आपण या या भानागडीत न पडणेच बरे . नाव-गाव न
िवचारता आपण याला ‘येतो’ हणून सांिगतले; हे काही बरे के ले नाही.

मा या मनात हा िवचार आिण दारात तो मनु य यायला एकच गाठ पडली.

‘आज बरं वाटत नाही मला!’ असे काही तरी सांगून आपण मोकळे हावे, असे मा या
मनात आले; पण िज ासा ही भीती न अिधक भावी असते, हेच शेवटी खरे ठरले.

रा पड यावर ती बाइ भेटेल, असे मोटारीत चढता चढता याने मला सांिगतले; पण
या खेडग
े ावाला जायला आ दतवारी फ सकाळी दहाचीच मोटार होती!

मोटारीत बस यावर या खेडग

े ावात आपला सं याकाळपयत वेळ कसा जाणार, या
िववंचनेत मी पडलो.

बरोबर अकराला आ ही या मोटारी या टँडवर हणजे, एका कराणा माला या

दुकानापाशी उतरलो! र यावर पाऊल बुडल े एवढी धूळ होती, भोवताली ऊन रणरणत
होते, दुकानावर एक पैशाचे रॉके ल यायला आले या एका सहा-सात वषा या मुली या
के सां या नुस या जटा झा या हो या.

ते खेडग
े ाव या टँडपासून अधा मैल लांब होते. मा या वाटा ा या मागून उदासपणाने
मी चालू लागलो. एखा ा िच पटा या शेवटचा भाग चांगला असावा आिण तो येइपयत
े कांवर जांभया देत बस याची पाळी यावी, तशी आज आपली ि थती होणार, या
जािणवेने मी हळू हळू पावले टाक त होतो.

मधेच मागे वळू न मा याकडे पाहत तो मनु य हणाला,

‘‘साहेब, एवढा र ता संपला, हणजे झालं. बापूभटज या घरी गेलं क , खूप आराम
वाटेल तु हाला. काल सं याकाळीच यांना सांगून आलोय मी!’’

बापूभटजी नावा या िभ ुकाकडे याने माझी उतर याची व था लावली आहे, हे या

बोल याव न उघड होत होते.

या दवशी बाबासाहेबांनी सांिगतलेली वत:ची हक कत मला आठवली. कॉलेजात

असताना एका वयंपा कणी या मुलीवर यांचे ेम बसले होते. पण ितचे ल एका
िभ ुकाशी झाले. परवा याच िभ ुका या घरी एका के स या िनिम ाने ते उतरले.
खे ात या या माती या घराची हाडकु ळी मालक ण हीच यांची पूव ची णियनी
होती. पण बाबासाहेबांनी ितला ओळखले सु ा नाही!

यांनी सांिगतलेले खे ाचे नाव मी आठवून पािहले.

मी जेथे जात होतो, तेच खेडे होते ते!

एका णात माझे मन दुस या दशेकडे वळले.

िजची हक कत ऐकायला ती मु ाम चाललो होतो, ती बाइ बाजूलाच रािहली.

बाबासाहेबां या आयु यात येऊन गेले या, पण िभ ुकाची बायको होऊन खे ात ज म
काढणा या या बाइला पाह याची इ छा मा या मनात बळ झाली. पण िजचे कं वा
िज या नव याचे नाव सु ा मला ठाऊक न हते, ती बाइ मला दसणार कशी? आिण
खे ात िभ ुकांची चार-दोनच घरे अस यामुळे ती दस याचा योग आला, तरी ित या
आयु यातले अनुभव मला कळणार कसे?

मी मा या वाटा ाला िवचारले,

‘‘बापूभटज िशवाय आणखी कती भट आहेत, रे तु या खे ात!’’

‘‘आणखी?’’ तो हसून हणाला, ‘‘एकाच भटाचं पोट भरताना मारामार! ितथं....’’

मी झपाझप चालू लागलो. के हा एकदा बापूभटज चे घर गाठतो आिण या बाइला

पाहतो, असे होऊन गेले मला! बोलता बोलता आपण सहज बाबासाहेबांची गो काढली
क , या बाइ या मु त
े काही तरी फरक पड यािशवाय राहणार नाही, अशी मा या
मनाची खा ी झाली होती. ितने िन बाबासाहेबांचे पिहले ेम व ाळू असेल! पण मनु य
अनुभव िवसरला, तरी आपली व े िवसरत नाही.

या तं ीतून मी जागा झालो, तो मा याबरोबर या मनु या या ‘बापू’ या हाके ने.

मी भोवताली पािहले. अंगणात या वृंदावनात या तुळशी या काळसर मंज या मला

मो ा मोहक वाट या. िहर ागार रं गाचे स दय या मंज यांत न हते खरे , पण भाता या
नाजूक ल बरा माणे दसणा या या मंज या तुळशी या जीवनाची सफलता दशवीत
हो या.

अंगण छान सारवले होते. तुळशीपुढे रांगोळी घातली होती. अगंणापलीकडे वाळत
घातले या शेणीसु ा कशा एका आकारा या हो या. यां यापलीकडे के ळी लावले या
हो या. एका पोसले या के ळी या घडाला पोते घातलेले दसत होते. पण ते पोतेसु ा
कसेतरी गुंडाळलेले न हते. अगदी वि थत दसले, असे बांधलेले होते ते!

बापूभटजी दारात येऊन उभे रािहले, हणून माझे ल समोर गेल.े नाही तर
घराबाहेर या लहानसहान गो ी पाह यातच मी गुंग होऊन गेलो असतो.

बापूभटज या अ ं द कपाळावर िन करकोळ दंडांवर भ माचे प े होते. वारीचा पंचा

कसाबसा गुड याखाली येत होता. सं या कं वा देवपूजा करता करता मधेच उठू न आले
होते ते!

‘‘काय, रे , स या?’’ हणून मा याबरोबर या मनु याला करता करताच यांनी

मा या चेह याकडे पािहले. यांची मु ा एकदम हसरी झाली. मी ग धळू न गेलो. यांना मी
पूव कधीच पािहले न हते.

सखाराम हणाला,

‘‘वक लसाहेबांना घेऊन आलोय!’’

‘‘आपण जोशी का?’’ बापूभटज नी मला के ला.

या गृह थाला काही मं िव ा तर सा य नाही ना, असा मा या मनात उभा

रािहला. या िभ ुकाने माझे आडनाव कसे ओळखले?
 ‘‘वामनराव जो यांचे...’’ बापूभटजी चाचरत हणाले.

‘‘मी वामनरावांचा मुलगा. माझं नाव देवद !’’

मा या त डातून हे श द बाहेर पडतात, तोच बापूभटजी धावतच मा याजवळ आले

आिण मा या दो ही खां ांवर हात ठे वून, मा याकडे टक लावून पाहत हणाले,

‘‘अगदी विडलां या वळणावर गेला आहे तुझा चेहरा!’’ लगेच सखारामकडे वळू न ते
हणाले, ‘‘अरे स या, तू खुशाल जा आप या घरी, हे वक लसाहेब काही परके नाहीत
कु णी! मा या शाळे त या िम ाचा मुलगा आहे हा! के समधील काही जमीनिबमीन
दाखवायची असेल, तर मी सं याकाळी ऊन उतर यावर दाखवीन ांना! जा तू.’’

मला हसू आ यावाचून रािहले नाही. मला वाटले, मी जमीन बघायला आलो नसून, एक
बाइ बघायला आलो आहे, हे बापूभटज ना कळले, तर....

‘‘सोव यात होतो, ते िवस न गेलो क ! बाक जवळ येऊन तुला डोळे भ न पािहलं
िन असं समाधान झालं – अगदी वामन भेट यासारखं वाटलं ! सोव याची काय एवढी
मात बरी आहे, िविहरीवर जाऊन दोन कळ या पाणी डो यावर ओतलं, क मग सोवळं
कु ठं पळू न जातं?’’

माजघरात येताच यांनी मला एका अंथ णापाशी नेले आिण हाक मारली,

‘‘अग....’’

एका हाडकु या बाइने मान उचलून वर पािहले. चेह याव न ती बरीच आजारी
असावी, असे दसले.

बापू हणाले, ‘‘मा याबरोबर शाळे त एक वामन जोशी हणून होता... तुला मी नेहमी
सांगतो ना? याचा हा मुलगा आलाय बघ! मुलाची हाय घेऊन बसली आहेस ना तू? हा घे
तुला मुलगा!’’

ती बाइ धडपडत अंथ णाव न उठली िन मला हणाली,

‘‘बसा हं. मी आता चहा क न देत.े ’’

ती उभी रािहली होती खरी; पण ितचे पाय कसे लटलट कापत होते. मला अगदी
राहवेना! मी हटले,
 ‘‘आइ, तु ही उठू नका. चहा मी क न घेइन क ! कॉलेजात असताना दवसातून सात
वेळा चहा करीत होतो मी!’’

ितला बरे वाटावे, हणून मी हे बोलून गेलो खरा; पण माझे बोलणे ऐकताच ित या
मु वे रले का य अिधकच वाढले. ती मटकन अंथ णावर बसली.

ितने मुलाची हाय खा ली आहे, असे बापू हणाल होते. मा या मनात आले – कॉलेजात
असलेला यांचा एखादा मुलगा नुकताच वारलािबरला तर नसेल ना?

मला काहीच कळे ना.

घरात बापू िन आइ याखेरीज दुसरे कोणीच दसत न हते.

बरोबर दीड वाजता मी जेवायला बसलो. पण काही के या जेवणाकडे माझे ल

लागेना. या दोन तासांत मनावर िवल ण प रणाम करणारा एक िच पट मी पािहला
होता. या िच पटाने िवचाराखेरीज मा या इतर सव श जणू काही बिधर क न
टाक या हो या.

चहा कर यापासून वयंपाक कर यापयत या नवराबायक त पदोपदी भांडण झाले.

पण या भांडणा या मागे के वढे उ कट ेम, मनाला शांती देणारा के वढा उदा पणा होता!
आजारी बायकोने वयंपाक करायचा ह धरला, ते हा बापू हणाले,

‘‘तु ही बायका, हणजे अशाच कमद र ी! काही झालं, तरी चुलीतच जळाय या
तु ही! इतक वष वयंपाक क नसु ा तु या हातांची खुमखुमी भागली नाही, वाटतं?’’

यांनी ितला वयंपाक क दला नाही. पण ती यांचीच बायको होती! ती काही

अंथ णावर पडू न रािहली नाही. कु ठे खोबरे क स, कु ठे आमसुले िभजत टाक, कु ठे
अंघोळीचे पाणी तापीव – बापूंची नजर चुकवून हे नाही ते काम ती करीतच होती.

िन मेअिधक के स िपकलेला आिण पंचा नेसलेला एक िभ ुक आिण वाळत घालाय या

काठीसारखी दसणारी याची बायको – पण या दोघांचे या घरकु लातले ेम
राजवा ात या त ण राजाराण या पेमा नही मला अिधक दय पश वाटले.

या दोघां या कोशात ेमाचा एकच अथ होता – ेम हणजे दुस यासाठी जग याची

इ छा, आप या माणसाला सुखी कर याचे वेड! या वेडाची ल णे या नवराबायक त
पदोपदी प दसत होती.
 क णेचे ते वा य आठवून मी वत:शीच हसलो. हणे... वादळात या दोन हो ा
जवळजवळ येतात, याच – खेडग े ावात उभा ज म काढणा या या नवरा-बायको या
आयु यांत कसले वादळ आले असणार? मुले बा लाबा लीचे ल करतात ना, तसे यांचे
ल क न टाकले असेल, पुढे यांना चार मुले झाली असतील! नव याने िभ ुक करावी िन
बायकोने वयंपाक करावा, असा म या घरात वषानुवष चालत आला असेल! अस या
संसारात संकटे कसली येणार? वादळे काही बादलीत होत नाहीत!

अगदी खेडवळ मनु याचे आयु य सु ा समु ासारखे असते िन यात मधून मधून लहान
मोठी वादळे होत असतात, हे बापूं या बोल याव न मला कळू न चुकले.

माझे जेवण झा यावर यांनी बायकोला पेज वाढली. वत:चे ताट वाढू न घेतले िन
आपले जेवण झा यावर वयंपाकघरातील सारी आवराआवर क न ते मा याबरोबर
गो ी करायला ओ ावर येऊन बसले.

आधी यांनी मा या कु टुंबाची सारी हक कत िवचा न घेतली. मी यांना सव गो ी

सिव तर सांिगत या; पण क णेचा मा कु ठे च उ लेख के ला नाही. आपण कती ढ गी
आहो, याची मनु याला अशा वेळी खरी क पना येते!

माझी सारी हक कत ऐक यावर बापू वत:िवषयी बोलू लागले. मा या विडलांिवषयी

शाळे त या ब याच गमती या गो ी यांनी हसत हसत मला सांिगत या. वत: या
संसाराची हक कत सांगताना मा ते एकदम स दत झाले. मधून मधून पालुपदासारखे
एकच वा य ते बोलत! ‘सुखाचा संसार हणजे मो ा वादळातून पैलतीराला लागलेली
होडी.’

वयंपा कणीची मुलगी हणून बापू पिह यापिह यांदा बायकोवर नाखूश असत. पण
चतुथ या कं वा प पंधरव ा या दवसांत आप याला घरी यायला कतीही उशीर
झाला, तरी बायको आप यासाठी ित त उपाशी राहते, असे यांना आढळू न आले.
नव या या भटपणा या ासांत गाइवासरां या कामाची भर पडते, हणून लवकरच ती
गो ातले सारे काम वत: क लागली. पिह यांदा एका मार या हशीने ितला खूप
जोराने ढकलून दले; पण न िभता ती ते सारे काम क लागली.

बापूंनी आप या बायको या अस या लहानसहान कती तरी गो ी सांिगत या मला.

िचमुक या फु लांना काही कामी सुगंध नसतो. यां या लहान-सहान संगां या या
आठवणी तशाच हो या. शेवटी ते हणाले, ‘‘दुस याला सुख देणं हणजे काय, हे ितने मला
िशकवलं. याला सुख ायचं, याचं दु:ख आपण कमी के लं, हणजे झालं!’’

यांना एकं दर तीन मुले. दोन मुली िभ ुका या मानाने चांग या थळी पड या हो या.
मुलगाही फार शार िनघाला. एका यजमाना या आ याने तो मॅ क झाला. याला मोठी
िश यवृ ी िमळाली. घरातून याला श य तेवढी अिधक मदत िमळावी, कॉलेजात तो
अगदी सुखी राहावा, हणून आइबाप घरी शेती करायला लागले. पैसे घेऊन जाणा या-
येणा या माणसाला जेवायला घालायलाही आइने सु वात के ली! आपला मुलगा मोठा
हावा, हणून कु ठ याही कार या क ांना ती कं टाळली नाही. कसलेही काम कर यात
याने कमीपणा मानला नाही. पण....

मा या काळजात चरर झाले! आइबापांनी इत या क ाने वाढिवलेला मुलगा – चांगला

हातात डाला आलेला एकु लता एक मुलगा एकाएक –

बापू मधेच उठले िन आत गेले. मला वाटले – मुला या आठवणीने यांना गिहवर आला
असावा; पण लगेच ते एक प घेऊन परत आले. प मा या हातात देत ते हणाले,

‘‘एरवी ताप आला, तरी ही कधी िनजून राहायची नाही; पण हे आ याबरोबर मा

ितनं अंथ ण धरलं.’’

प अगदीच ोटक होते.

‘ती. बापू यांस, सा. न. िव. िव

मी तुमचा िन आइचा फार फार अपराधी आहे. तु ही मा यासाठी इतके क के ले िन....

माझं एका ीमंत मुलीवर ेम बसलं होतं. दोन वष ितनं मला खेळवलं िन आज....

आज कु ठं तरी जाऊन जीव ावा, असं वाटतंय मला. आइला सांगा,तुला फ दोन
मुलीच झा या. देवानं तुला मुलगा दला न हता.

मी कु ठं तरी दूर जाणार आहे. मन शांत झालं, तर परत येऊन भेटेनच. नाही तर....’

तुमची दुदवी,
– भाकर

मी बापूंना पुढे काही तरी िवचारणारच होतो. इत यात शेजार या खे ातली दोन-
तीन माणसे यां याकडे आली. यां या घरी ष ीपूजन होते. यांचा नेहमीचा भट आय या
वेळी आजारी पडला होता.

बापू जावे क न जावे, या िवचारात पडले.

 ‘बायकोला ताप आला आहे.’ असे यांनी या मंडळ ना सांिगतलेही. घरी परत यायला
रा होइल. हणून ते कां-कूं करीत असावेत. ‘मी आहे क घरी’ असे मी हटले, ते हा कु ठे
ते जायला कबूल झाले.

सं याकाळी बापू जायला िनघाले, तोपयत सखाराम काही मा याकडे फरकला न हता.
या कामासाठी मी आलो, याचे काय होणार, या शंकेने मी िवचारले,

‘‘तो सखाराम कसा काय मनु य आहे?’’

‘‘फार ामािणक आहे तो! तुझी फ बी बुडवायचा नाही हं कधी! उपाशी राहील, पण
कु णा या ऋणात राहणार नाही तो!’’

मी नको नको हणत असताना आइनी आप या हाताने चुलीव न भात उतरलाच.

माझे जेवण होते, तोच सखाराम बाहेर आला.

हात धुवून मी उ सुकतेने ओ ावर आलो. पण सखाराम एकटाच आला होता.

मी या याकडे रोखून पाहताच तो हणाला, ‘‘हेलपाटा पडला साहेब, तु हांला. या

रा साला ितचा बेत कळला िन यानं ितला जीव यायचं भयिबय घातलं क काय, देव
जाणे! सकाळी दहा वाजता ती नदीवर गेली, हणे. अजून प ा नाही ितचा! सारं गाव
धुंडाळलं मी! शेजार या दोन खे ांतसु ा बघून आलो!’’

णभर थांबून याने धोतरा या शेवाला गुंडाळलेले पाच पये काढले िन ते पुढे करीत
तो हणाला,

‘‘साहेब, ास पडला तु हाला!’’

ते पैसे मी याला परत दले.

या बाइला मा याकडू न मदत झाली, तर पाचच काय, पण पंचवीस पये मी तु याकडे

मागीन; अशी सखारामाची कशीबशी समजूत घालून मी याला पाठवून दले.

आता येऊन पाहतो, तो आइ अंथ णावर क हत हो या. यां या कपाळाला हात लावून
पािहला. फार कढत झाले होते ते. तापात चुलीजवळ बसायला नको होते यांनी! पण....

खूप आढेवेढे घेत यानंतर थोडी कॉफ यायचे यांनी कबूल के ले. आइनी सांिगतले या
सा या खाणाखूणा ल ात ठे वून मी कॉफ , साखर यांचे डबे शोधून काढले.
 चुलीव न कॉफ उतरिवताना माझा हात थोडासा भाजला; पण याची गंमतच वाटली
मा या मनाला!

कॉफ िपतािपता आइ हसत हणा या, ‘‘काय योगायोग असतात, बघा! शहरातले एक
वक ल इथं येऊन आप या हातानं मला कॉफ क न देणार आहेत, असं काल कु णी
सांिगतलं असतं, तर मी पळभरसु ा खरं मानलं नसतं! कती ास पडला तु हाला!’’

यांना संकोच वाटू नये, हणून मी हटले,

‘‘तुम या भाकरासारखाच आहे मी तु हाला!’’

भाकराचे नाव ऐकताच यांना द

ं का आला. तो आत या आत दाबून या हणा या,

‘‘मला जर िलिहता येत असंत, तर....’’

‘‘तर काय?’’

या काही बोलणार नाहीत असे मला वाटले होते; पण तापात खूप बोल यानेच
मनु याला हलके वाटते, हा अनुभव या खेडवळ व ौढ ी या बाबतीतही खरा ठरला.

आइ हणा या,

‘‘मी भाकराला लांबलचक प िलिहलं असतं. यात माझी ज मापासूनची हक कत

िलिहली असती. ल ा या आधी एका कॉलेजात या मुलाची िन माझी कती मै ी झाली
होती, हे याला सांिगतलं असतं....’’

मला बाबासाहेबांची आठवण झाली. या ौढ ी या दयात पिह या ेमाचा अंकुर

अजूनही दडू न बसला आहे, अशी माझी खा ी झाली. मा याकडे पा न आइ हणा या,

‘‘िन शेवटी याला िलिहलं असतं – असली मै ी हणजे अळवावरलं पाणी! ती मै ी

टकली असती, तर आज मी व कलीण झाले असते, पण िभ ुकाची बायको होऊन सु ा
मी सुखी झाले. लहान मुलांना एक गो कळत नाही. कोव या वयातली मै ी हणजे
कणके चा गोळा. क ी कधी कु णी खात नाही िन खा ली, तरी ती कु णाला पचत नाही. या
कणके या पाठीत लाटणं बसावं लागतं; मग ितला तापले या त ावर चढावं लागतं. ते हा
कु ठं ....’’

क णे या या िस ा तातले स यच ही अिशि त बाइ आप या भाषेत बोलून दाखवीत

होती!
चार

बापूभटज ना परत यायला अकरा तरी वाजतील, असे आइ हणा या. यांनी मी नको
नको हणत असतानाच मु ाम उठू न माझे अंथ ण घातले िन ‘उगीच जागू नका,’ असे
मला मो ा ेमळपणाने सांिगतले. आइना बरे वाटावे, हणून मी मा या अंथ णावर
थोडा वेळ आडवा झालो; पण काही के या माझे डोळे च िमटेनात!

सारी स गे आणता येतात; पण पैशाचे स ग आणता येत नाही, ही हण मला अगदी

खोटी वाटू लागली.

मनु याला एक वेळ पैशाचे स ग आणता येइल, ीतीचे स ग आणता येइल – पण झोपेचे
स ग? छे:! याला झोप येत नाही, तो पा याबाहेर काढले या मासळीसारखा तळमळत
असतो.

मी एकसारखा या कु शीव न या कु शीवर होत होतो. आइ या ते ल ात आले असावे.

या हळू च हणा या,

‘पर या जागेत माणसाला लवकर झोप येत नाही!’

मी हसून यां या हण याला दुजोरा दला आिण अंथ णाव न उठू न अंगणात आलो.
थोडा वेळ शतपावली के यावर मन थोडेसे व थ झाले. भोवताल या शांत िनसगाची
छाया मा या मनावरही पडली असावी!

शांत – कती शांत होते सारे जग! झाडांची पाने हलत न हती, पाखरां या पंखांची
फडफड ऐकू येत न हती, आकाशात या तारकासु ा देवघरात या नंदादीपा माणे ि ध
आिण गंभीर दसत हो या.

बापूभटज चे घर अगदी गावा या टोकाला होते. अंगणातून फरताना दूर पलीकडे

गावातले चार-पाच दवे तेवढे काज ां माणे चमकताना दसत. मधूनच एखा ा कु याचे
भुंकणे ऐकू येइ. यामुळे आपण एखा ा खेडग
े ावात आहो, असे तरी वाटे. नाही तर
पुराणकाळात या एखा ा ऋषी या आ मात आपण आहो, असा भास हो याइतके सारे
वातावरण शांत, सौ य आिण गंभीर होते.

माझेही मन शांितदेवतेची िनसगाने बांधलेली ही र य पूजा पाह यात गुंगून गेले. पण ते

घटकाभरच!
 लगेच मा या मनात आले – िनसगाला मनु या या सुख:दुखाची क पनाच नाही; मग
काळजी कु ठू न असणार? आकाशात या या तारका – यांनी रामाने टाकू न दलेली सीता
एखा ा िभकारणी माणे अर यात या िशलाखंडावर बसलेली पािहली असेल – यांनी
झाशी या ल मीबाइचे बिलदानही उघ ा डो यांनी पािहले असेल! अस या िवल ण
संगी सु ा या अशाच हसत रािह या असतील! तसे पािहले, तर तारका आिण दगड
यां यात काय अंतर आहे!

दुखणेक या या उशाशी ठे वले या द ावर या या कृ तीत या चढउतारांचा काय

प रणाम होणार? िनसग या द ासारखाच आहे. तो आपले काय आंधळे पणाने करत
असतो, या आंध या या मागे लागून ख ात पडायचे नसेल, तर मनु याने –

भाकराने बापूभटज ना िलिहले या प ातली वा ये मला एकामागून एक आठवू

लागली.

‘.... मी तुमचा िन आइचा फार फार अपराधी आहे. तु ही मा यासाठी इतके क के ले

िन....’

‘.... माझं एका ीमंत मुलीवर ेम बसलं होतं. दोन वष ितनं मला खेळवलं िन आज....’

‘आज कु ठं तरी जाऊन जीव ावा, असं वाटतंय!’

हे प वाचून बापूभटज या आिण यां या बायको या मनाची काय ि थती झाली

असेल, याचे िच मा या डो यांपुढे मू तमंत उभे रािहले. फार लांबून पाणी आणून, ते
एखा ा आं या या कलमाला घालावे, झाड भराभरा वाढत जावे, याला मोहोर येऊन
याचा सुगंध सगळीकडे दरवळावा, झाडावर िहर ा कै या दसू लागा ात आिण एके
दवशी िनर आकाशातून वीज कोसळू न या झाडावर पडावी! झाडाचे खोड जेवढे
िश लक राहावे – पण पाने आिण फळे यांचा मागमूस सु ा रा नये!

भाकराला खेळिवणा या या ीमंत मुलीला आपण दोन िनरपराधी वृ जीवां या

आयु यांत या आनंदाचा चोळामोळा करीत आहो, याची पुसट क पना सु ा आली नसेल!
पण....

िनसगाचा खेळ होतो; पण माणसांचा जीव जातो!

आज भाकर इथे असता, तर मा या आयु यात क णा पूव येऊन गेली असूनही मी

अ णे या सहवासात सुखी आहे, हे मला याला जीव तोडू न सांगता आले असते.
 मा या दया या गाभा यातून कु णी तरी िवचारले,

‘देवद , तू सुखी आहेस? पूण सुखी आहेस?’

या ाचे उ र....

घरा या दशेने कसला तरी काश जवळ जवळ येऊ लागला होता.

मी िनरखून पाहत रािहलो.

बापूभटजीच होते ते!

डा ा हातात कं दील, उज ा हातात काठी, खां ावर मोटली.

मुलाला सुखी कर याक रता वषानुवष हा जीव असा रा ी-अपरा ी काम करीत
अंधारातून एकटाच जात-येत रािहला होता.

पण याचे फळ?

बापूभटजी अंगणाजवळ आ यामुळे माझे िवचारच थांबले.

‘‘अजून जागेच आहात तु ही?’’ यांनी हसत हसत मला के ला.

मी उ र दले,

‘‘सकाळी परत जायचंय मला ! ते हा हटलं, तु ही परत आ यावर थोडा वेळ बोलत
बसू िन मग...!’’

पाय धुवून बापूभटची ओ ावर आले. िपतळी ड यातले एक अधवट िपकलेले पान
घेऊन मो ा नाजूक हाताने यांनी या या िशरा काढ या. याला इवलासा कात लावला
आिण िचमूटभर तंबाखू घालून यांनी ते पान त डात टाकले.

तो िवडा आिण आम या ग पा हां, हां हणता रं ग या.

बापूभटज या बोल यात मोठा गोडवा होता. खेडग े ावातले आपले िनरिनराळे अनुभव
ते इत या त मयतेने सांगत होते क , हा यरसापासून क णरसापयत सव रसांचा आ वाद
यांनी मला एका तासात दला. यांचे बोलणे ऐकत असताना मला एकसारखे वाटत होते,
खरी भूक असली क , मनु य भातिपठले िमट या मारीत खातो, पण भर या पोटी याला
 ीखंडपुरीची सु ा िशसारी येत.े आयु या या बाबतीतही असेच आहे. जीवन सुखी
हायला माणसाला जग याची भूक हवी – अगदी कडाडू न लागायला हवी ती भूक! जगात
शरीरा माणे मनाचेही अि मां असले पािहजे आिण यामुळेच मनु याचे दु:ख वाढत
असावे.

बापूभटजी एकदम बोलायचे थांबले. मा या मनात आले – ते खूप दमले असावेत.

सकाळपासून रा ी बारा वाजेपयत हरत हेचे काबाडक करणा या या वृ शरीराने या
वेळी िवसा ाची अपे ा करणे यो यच होते.

मी उठू लागलो.

पण बापूभटजी मा उठे नात!

एक आवंढा िगळू न अंगणात या तुळशीकडे पाहत ते हणाले,

‘‘देवद ....’’

यांचा आवाज एकदम घोगरा झाला होता.

मी चमकलो.

बापूभटज नी मा याकडे मान वळवून वर पािहले, यां या डो यांत मू तमंत का य

अवतरले होते. ते पु हा आवंढा िगळू न हणाले,

‘‘एक भीक मागणार आहे मी तुम याकडे!’’

मा या विडलांचा बालिम – एक साि वक आ मा – आिण याची अशी के िवलवाणी

ि थती हावी!

मी बापूं या जवळ बसून हटले,

‘‘वडील माणसांनी लहानांपाशी भीक मागायची नसते, यांना आ ा करायची असते!’’

हे वा य उ ार यानंतर ते नाटक आहे, याची जाणीव मला झाली. पण ते ऐकू न

बापूं या डो यांतले का य कमी झाले, हे मा खरे !

ते स दत वराने हणाले,
 ‘‘माझं दु:ख मी कसंही सोशीन; पण घरकरणीचं दु:ख – िबचारी दु:ख भोगायलाच
ज माला आली क काय, कु णाला ठाऊक! ल झा यावर मी सुख दलं नाही! – मुलं
झा यावर यांनी सुख दलं नाही! मुलांना काही कमी पडू नसे, हणून ज मभर िशळा भात
खात आली – िवटक जुनेरं नेसत आली. कधी घराबाहेर पडली नाही क तीथया ेला गेली
नाही! आिण आता या भाकरानं....’’

यांना पुढे बोलवेना. मलाही, यांचे समाधान कसे करायचे,ते कळे ना.

फु लपा ात या पा याची चूळ भ न बापूभटजी हणाले,

‘‘या पोर ाने हारणीशी ल के लं असतं, तरी सु ा मी ग प बसलो असतो – आपला

मुलगा जगात कु ठं तरी सुखी आहे, एव ावर ही सु ा व थ रािहली असती, पण....

‘‘टपालवाला घराकडे येऊ लागला, क माझे ाण कसे कासावीस होऊ लागतात. वाटतं
– कु णाचं, कसलं प हा घेऊन येतोय, कु णाला ठाऊक! या प ात भाकरािवषयी काही
वेडवं ाकडं असलं, तर....’’

मूल कतीही मोठे झाले, तरी आइबापांची माया काही कमी होत नाही. एखा ा दवशी
िचमुर ा अजयचे अंग तापले, तर मा या मनाची जी कालवाकालव होते, तीच बापूं या
मु व
े रही या वेळी ित बंिबत झाली होती.

घोट, दोन घोट पाणी िपऊन बापू हणाले,

देवद , भाकराचं प आ यापासून िहनं तर अंथ णच धरलंय! िहला सोडू न

को हापूरला पोराला शोधायला जावं, तर.... आिण मला कसला कपाळाचा शोध लागणार
ितथं! ना कु णाची ओळख, ना देख! लघु सोडू न महा करायचा असला, तर जेठा
मा न बसेन मी! पण पर या गावात मा यासार या िभ ुकाला कोण िवचारणार? तु ही
जर मनावर घेतलंत....’’

श य ितत या लवकर भाकराचा शोध कर याक रता को हापूरला जा याचे मी

बापूंना आ ासन दले.

मी आत अंथ णावर जाऊन पडलो.

बापू णभर आप या अंथ णावर जाऊन पडले.

लगेच ते उठले आिण आइ यापाशी गेले. यांनी हळू च यां या कपाळाला हात लावून
पािहला. मग ते आइ या पायांपाशी जाऊन बसले व यां या पायांव न हात फरवू
लागले.

‘उघिड नयन र य उषा, हसत हसत आली’ ◌ी रदाळकरांची किवता लहानपणी मी

मनोरं जन या एका जु या अंकात वाचली होती. या किवतेजवळच पलंगावर िनजले या
एका सुंदर त णीला ितचा ि यकर हे गीत हणून जागे करीत आहे, असे िच होते.

या िच ापे ाही मी पाहत असलेले दृ य अिधक मोहक वाटले मला.

आइना गाढ झोप लागली असावी. पण थो ाच वेळात आप या पायांव न कु णी तरी

हात फरवीत आहे, एवढे यांना जाणवले असावे. या अधवट गुंगीत हो या क काय,
कु णाला ठाऊक! पण यांनी िवचारले,

‘‘कोण पाय रगडतंय माझे?.... भाकर?’’

‘‘अं हं!’’ बापू हणाले.

‘‘मग कोण?’’

‘‘ याचा बाप!’’

‘‘इ श!’’

कॉलेजात क णे या त डू न अनेकदा आिण ल झा यापासून अ णे या त डू न दररोज

दहादा मी हा गोड उ ार ऐकत होतो. पण आता आजारी आइ या त डू न बाहेर पडताना
या यातली िवल ण माधुरी मला पुरेपुर कळली.

अ णा आिण क णा यां या ‘इ श!’ म ये बागेत थयथय नाचणा या कारं या या

तुषारांचे स दय होते. पण आइ या ‘इ श’ म ये पिह या पावसा या टपो या थबांची
शोभा होती. मला वाटले – ‘इ श’हा नुसता ल ा करणारा श द नाही. तो सफल
झाले या ेमाचा, समाधान पावले या आ याचा उ ार आहे. बाळकृ णाने यशोदेला
आपले िचमुकले मुख उघडू न िव प दाखिवले, अशी एक कथा आहे ना? ीचा –
िवशेषत: वृ ीचा ‘इ श’ हा उ ार तसाच आहे. अशी क पना या वेळी मा या मनात
आ यावाचून रािहली नाही.

पहाटेपयत मला या ‘इ श’ चीच व े पडत होती.

मी पाणबुडा होऊन समु ात उतरलो हातो. भराभर शंपले गोळा करीत होतो,
इत यात कु ठू न तरी ‘इ श’ हा श द मला ऐकू आला. एका शंपलीचे त ड उघडले होते. या
लहानशा शंपलीत अगदीच लहान मोती असेल, या क पनेने मी ित याकडे पािहले. पण ते
मोती लहान तर न हतेच. आिण यांचे पाणी? िहरे माणकांचे तेजसु ा या पा यापुढे फ े
पडले असते.

थो ा वेळाने मी पािहले. मा या हातांत अरबी भाषेत या सुरस आिण चम का रक

गो चे पु तक होते. अिलबाबाची गो वाचीत होतो मी! याने ‘ितळा उघड’ हणताच
गुहच
े े दार उघडे होते, तो आत जातो आिण गुहत
े ले ते वैभव पा न कु णीतरी मा या कानात
गुणगुणले –

‘ही गुहा हे एक पक आहे!’

‘‘ पक!’’

‘‘हो!’’

‘‘कशावरलं?’’

‘‘मनु या या आयु यावरलं!’’

‘‘ हणजे?’’

‘‘माणसा या दयातही असंच र भांडार असतं; पण या दयाचं दार कसं उघडायचं,

हेच पु कळांना कळत नाही!’’

‘‘ ेमानं?’’

‘‘ ेमात खूप कार असतात!’’

‘‘खूप?’’

‘‘हो, ता याचं आकषण – बु ीचं आकषण – स दयाचं आकषण – पण नुसतं आकषण

हणजे ेम न हे!’’

‘‘मग?’’

‘‘ या आकषणाचं पांतर भ त हावं लागतं! भ हणजे दुस यासाठी वत:ला

िवसर याची श ! याला वत: या सुखाची क पना िवसरता येत नाही, मोठे पणाची
क पना िवसरता येत नाही, दुस या या दयाची पूजा करता येत नाही, या या ेमाला
भ चं व प कधीच ा होत नाही. आकषणाचा आ मा उपभोग हा आहे. उलट,
भ चा आ मा याग आहे!’’

मी टागोरांचे का गायन ऐकत आहे क काय, हे मला कळे ना.

कपाळावर आठी घालून मी उ ारलो,

‘‘मला नाही हे पटत!’’

‘‘समोर भ चं उदाहरण असूनसु ा तुला हे पटत नाही? बापूभटज या या हाता या

बायकोला ल झालं, या दवशी बाबासाहेबांची आठवण झाली न हती, असं तुला वाटतं,
क काय? पण आयु य ही रानावनांतून एकटी वाहणारी नदी नाही, योगायोगानं दुस या
नदीला िमळणारा ओढा आहे, हे ितनं चटकन ओळखलं! नव यासाठी, मुलांसाठी, घरासाठी
ती जगली – सुखी झाली! जीवन हा क पवृ नाही; आ वृ आहे. याचा पु कळसा मोहर
जळू न जातो, पण याला जी फळं लागतात, ती गोडच असतात. यातले अितशय गोड फळ
– मघाशी बापूभटजी तु यासमोर बायकोचे पाय चेपीत बसले, हे तू पािहलंस ना? आिण
नवरा इत या ेमानं आपली सेवा करीत आहे, हे पा न या ौढ ी या त डू न िनघालेला
‘इ श’हा श द!’’

उजाडेपयत तो श द या नाही या व ात मला दसतच होता.

बापूभटजी व आइ यांना, एक-दोन दवसांत को हापूरला जाऊन भाकराचा शोध

करतो, असे आ ासन देताना मला मोठा आनंद झाला. मा मोटारीतून घरी परत
येइपयत एक रा न रा न मा या मनात घोळत होता – को हापूरला जाणे सोपे आहे;
पण भाकरचा प ा लागणे मा ....

बापूभटज नी दले या भाकरा या खोलीचा प ा मी नीट टपून घेतला होता; पण

या खोलीतला या याबरोबर राहणारा िव ाथ या बाबतीत मला कसली मदत देणार?
पोिलसांकडे चौकशी के ली, तर....

पण ही चौकशी हाय या आतच भाकराने जीव दला, तर? ह ली वतमानप ात

दररोज चार-पाच तरी आ मह यां या बात या असतातच. यं ांनी जगाचा काय फायदा
झाला असेल, तो असो; पण पूव पे ा आ मह ये या सोयी यांनी अिधक के या, यात काही
शंका नाही.

बापूभटज ना आिण आइना मी खोटी आशा दाखिवली, हे काही बरे झाले नाही. पण
आता या हळहळीचा काय उपयोग होता?

को हापूरला जाऊन येणे तर ज र होते, अ णेला बरोबर नेली, तर ितला अनायासे

अंबाबाइचे दशन होइल, असा मनात िवचार करीतच मी घर गाठले.

एर ही मी एकटा को हापूरला जायला िनघालो असतो, तर अ णेने अंबाबाइ या

दशनाचा ह धरला असता; पण आज अंबाबाइपे ाही ितला दुसरीकडील ओढ लागली
होती.

मी घरात पाऊल टाकले न टाकले, तोच अ णा मा यापुढे एक प नाचवीत आली िन

हसत हसत ती हणाली,

‘‘कु णाचं प आहे, ते सांगा, बघू!’’

‘‘तुला झाले या आनंदावरनं ते माझंच असावं, असं वाटतं! पण घरात या घरात

बायकोला ेमप िलिहणारा आिण िवनाकारण एक आणा खच करणारा नवरा महामूख
असला पािहजे!’’

‘‘इ श! या प ात काय आहे, ते तरी ओळखावं?’’

‘‘बघ हं!’’

‘‘बिघतलं!’’

‘‘तुझी कु णीतरी मै ीण बाळं तीण होऊन ितला मुलगा झाला असेल!’’

‘‘अंऽहं.’’

‘‘जॉजटची पातळं व त झा याची बातमी असेल.’’

‘‘मी बोलायची नाही हं अशानं!’’

‘‘आता शेवटचं हं!’’

मी काहीतरी चुक ची क पना करणार, हणून अ णा िमि कलपणाने मा याकडे पाहत

होती. पण मा या त डातून एक श द जसजसा बाहेर पडू लागला, तसतसे ित या मु व
े र
आ य दसू लागले.
 एखा ा योित याने आयु यात घडले या गो ी भरपूर सांगायला सु वात करावी,
या माणे मी बोलत गेलो.

‘‘हे तु या माहेरचं प आहे. तु या दो ही बिहणी माहेरी आ या आहेत, हणून तु या

भावानं तुलाही बोलावलं आहे. तु या – अजय या वाटेकडे सारे लोक डोळे लावून बसले
आहेत, दवाळी दोन मिह यांवर आलीच आहे. ते हा दोन मिहने माहेरी रािह यासारखंही
होइल.’’

मी आणखी पु कळ बडबडत रािहलो असतो.

पण अ णा जवळ येऊन लाडीकपणाने मा याकडे पाहत हणाली,

‘‘मग जाऊ ना मी?’’

‘‘मी अजयएवढा असतो, तर बरं झालं असतं!’’

‘‘इ श!’’

‘‘ हणजे आपलं तु याबरोबर माहेरी दोन मिहने मजेत राहायला िमळालं असतं!’’

‘‘एक यु आहे याला!’’

‘‘कु ठली?’’

‘‘मला पोहोचवायला हणून यावं आिण आजारी पड याचं स ग करावं!’’

‘‘व कलाची बायको आहेस खरी!’’

अ णा लगेच जा याची तयारी क लागली. जसजशी ितची ंक सामान भर यामुळे

जड होऊ लागली, तसतसे िवरहा या क पनेने माझे मनही जड होऊ लागले. वाटले,
अ णेला आणखी दोन-तीन आठव ांनी जायला सांगावे.

तीन-चारदा हे श द मा या ओठांवर आले होते, पण माहेरी जा या या क पनेने ितला

झाले या आनंदावर िवरजण घाल याची मला छाती होइना.

मा या खोली या पलीकडेच ितची खाजगी खोली होती. ित यात ितचा एक सुंदर फोटो
होता. तो काढू न मी मा या खोलीत पलंगासमोर लावला िन अ णेला हटले,
 ‘‘तू गेलीस, तरी माझी अ णा मा यापाशीच राहणार आहे!’’

ितने आ याने मा याकडे पािहले. मी समोर या फोटोकडे बोट दाखिवले.

काही के या ितला हसू आवरे ना. लगेच आप या खोलीत जाऊन अजयला

खेळ याक रता आणून दलेले से युलॉइडचे एक बाळ घेऊन ती आली आिण ते पाळ यात
ठे वीत ती हणाली,

‘‘ िन हा तुमचा अजयही तुम यापाशीच आहे. मी परत आ यावर या अजयला झोके

देताना कु ठली कु ठली गाणी हटली आिण अ णेला जवळ घेऊन ित या कानात वारीनं
काय काय सांिगतलं, ते सारं सारं कळायला हवं हं मला!’’

अ णेला िन अजयला बेळगाव या मोटारीत बसवून मी को हापूर या मोटारीकडे

जायला िनघालो, ते हा माझे डोळे ओलाव यावाचून रािहले नाहीत. तीन-चारदा तरी मी
मागे वळू न पािहले. घ न िनघताना मी अ णेला कती तरी वेळ बा पाशात घ ध न
ठे वले होते; पण उ हा यात कतीही पाणी याले, तरी घशाला एकसारखी कोरड पडते
ना? तशी या वेळी मा या मनाची िन मा या शरीराची ि थती झाली. अ णे या
पशसुखा या अतृ ीने मला वेडावून सोडले. दोन मिहने अ णा पु हा परत येणार नाही –
दोन मिहने माझा सारा शीण नाहीसा करणारा ितचा पश मला िमळणार नाही! मा या
मनात आले – िवरहाला कु णी सहारात या वासाची उपमा दली नसली, तर ती मी
देइन. सहारात मधून िहरवळ तरी दसते! पण िवरहात – छे! आता दोन मिहने अ णा
पु हा आप याला दसणार नाही, आप याजवळ येणार नाही, आप या तापले या मनाला
गारवा देणार नाही.

माझी मोटार सुटायला दहा िमिनटे अवकाश होता. काही तरी िवसर याचे िनिम
क न पु हा अ णे या मोटारीपाशी जावे िन पाच िमिनटे ित याशी बोलून यावे, अशी
उ कट इ छा मा या मनात उ प झाली. पण लगेच आप या सनातनी समाजाचा मला
रागही आला. आम या समाजात नव याने बायकोचा िनरोप यायचा, तो दु नच! मी
आता अ णेपाशी गेलो आिण ितचे चुंबन घेतले, तर – तर लगेच मोटारातील लोक मला
वे ा या इि पतळात पोचिव याची व था करतील.

मोटार सु झाली क , ित यातला उकाडा जसा कमी होतो, या माणे ित यात या

उता ं या मनाची तळमळही कमी होत असावी.

िनदान माझे मन तरी थोडेसे शांत झाले खरे !

मा या कं पाटमटमध या कडे या जागेव न ं ट सीटवर डु ल या घेत बसलेला एक

ढेरपो ा मला दसत होता – मी मनात हटले, ाय हर मला पुढे बसायला सांगत होता,
ते मी कबूल के ले नाही, हे बरे झाले! नाहीतर हा ल ं भारती िनधा तपणे मा या खां ावर
मान टाकू न ढाराढू र घोरत रािहला असता. अ णेचे ह ाचे िव ांित थान या अजब
व लीने बळकावले असते! देवा या दारात या पोळाला गाभा यात नेऊन
बसिव यासारखाच कार झाला असता तो!

अ णे या आठवणीने माझे ल समोर बसले या दोन त ण कडे गेले. यां या पलीकडे

बसले या मनु याला मी कु ठे तरी पािहले आहे, असे एकसारखे वाटू लागले.
बाबदार, सनाचा मू तमंत पुतळा दसत होता तो. याचे तांबडसर डोळे आिण नाकाचा
िवल ण रीतीने पुढे आलेला शडा या या दा बाजीची सा देत होते. या या ओठांची
ठे वण आिण या त ण कडे वळणारी याची नजर.... या मनु याला मी दोन-तीन
वषापूव कोटात पािहले आहे, एवढे मला प े आठवले. कु ठली बरे के स असावी ती!

ब याच वेळानंतर मला आठवण झाली. कु णाची तरी बायको याने पळवून नेली होती.

मा या मनात एक िविच शंका उ वली – या दो ही त ण ना हा बदमाश कु ठे पळवून

तर नेत नसेल ना?

उता या चौकसपणाचा आव आणून मी याला िवचारले,

‘‘कु ठं चाललाय?’’

‘‘को हापूरला!’’

‘‘काही काम आहे, वाटतं?’’

‘‘हो! या दो ही बिहण ना नरसोबा या वाडीला जायचंय!’’

गु ादशी या दवशी नरसोबा या वाडीला कोकणातली पु कळशी मंडळी जातात.

भर पावसा यात हा गृह थ ितकडे कशाला िनघाला?

या दोन त ण याकडे पािह यावर ही शंका अिधकच बळकावली. यांना

बिहणीबिहणी हणायला माझे मन तयारच होइना. यातली थोरली बाइ सुमारे पंचवीस
वषाची होती; पण ती अंगाने कं िचत थूल, काळीसावळी आिण मु वे न अिशि त अशी
वाटत होती. ित या हातांकडे मी पािहले. शेतकाम आिण खे ातली दुसरी कामे क न
माणसा या हाताला जो राठपणा येतो, तो ितथे प पणे दसत होता. ितने मधूनच
आप याजवळ या पु षाला काही तरी िवचारले. तो ितथे श दांव न नाही, पण
 वराव न मा ती कु ळवाडी असावी, असे मला वाटले.

.... आिण ितने िवचारताच ित या या भावाने डोळे वटा न एकदम ितला चूप
बसिवले. बहीण-भावां या ेमाचा अजब मासला वाटला तो मला!

मी आळीपाळीने या दो ही त ण कडे पा लागलो. दुसरी बिहण वीस-एकवीस वषाची

असावी. पण ती अंगाने मुळीच थूल न हती. ितचा वण गोरापान होता. ित या नजरे त
मधून-मधून का याची छटा दस यावाचून राहत न हती. िवशेष आ याची गो ,
हणजे मोटार सु झा यापासून या दोघी बिहण एकमेक शी एक श दसु ा बोल या
न ह या.

या त णीला एकाच जागी अवघडू न गे यासारखे झाले असावे. ती थोडीशी ितरपी

झाली. ित या ग याभोवतालचा भाग आता मला प दसत होता – माझे मन अगदी
ग धळू न गेले. ित या कपाळावर कुं कू होते, पण ग यात मंगळसू मा दसत न हते.

अलीकडे या ल झाले या मुल त मंगळसू न घाल याची आिण घातलेच, तर ते

लपवून ठे व याची प त सु झाली आहे, हे अ णेकडू न मी तीन-चार वेळा ऐकले होते.
यामुळे हे पा न जरी मला आ याचा ध ा बसला नाही, तरी मा या मनातला ग धळ
मा वाढला.

गाडी िनपाणी न सुटली, ते हा ही मुलगी डोळे िमटू न बसली होती. गाडी सुटताच कु णी
तरी मो ाने हाक मारली :

‘मनोहर....’

ती के व ाने दचकली! आिण डोळे उघड यावर कतीतरी वेळ काव याबाव या नजरे ने
ती भोवताली पाहत होती.

को हापुरात मोटारीतून उतरताना या दोन बिहण चा तो ‘भाऊ’ नरसोबा या वाडीला

आता मोटारी जातात का? असा टँडवर या एजंटाला िवचारीत होता.

मला संशयी मनाचा मोठा राग आला.

भाकराची खोली सापडायला मला फारसा वेळ लागला नाही.

पण तो कु ठे िनघून गेला आहे, हे या या सोब यालाही कोडेच होते.

भाकराचे ेम या मुलीवर बसले होते, ितचे नाव सुलभा पंिडत होते. सुलभेकडे
जाऊन भाकराची काही मािहती िमळाली, तर पाहावी, असा िवचार मा या मनात
आला; पण भाकरा या िम ाने याला मोडता घातला.

मी खोलीतले भाकराचे सव सामान तपासले. धड पुरेसे कपडेसु ा याने बरोबर घेतले

न हते. दाढीचे सामान टेबलावर पडले होते. पु तके , व ा-सारे िजथ या ितथे होते.

कोप यात एक कु लूप लावलेली ंक होती. मी भाकरा या िम ाला िवचारले,

‘‘ही ंक कु णाची?’’

‘‘ भाकराची!’’

‘‘ही उघडू न पािहली होती का तु ही?’’

‘‘िहची क ली या यापाशीच आहे! िशवाय याचं सारं सामान वरच आहे, ते हा....’’

मी खोलीबाहेर जाऊन एक लहानसा ध डा आणला आिण एकाच घावात ते कु लूप

फोडले.

कु लूप दूर फे कू न देऊन मी ंक उघडली.

वरच प ांची दोन छोटी पुडक होती! येक पुडके दो याने गुंडाळू न यावर एक िच ी
लावली होती.

पिहले पुडके उचलून मी या यावरली िचठी वाचली : ‘अमृत!’

दुसरे पुडके उतावीळपणाने उचलून मी या यावरली िचठी वाचली : ‘िवष!’

ताडताड मी दो ही पुड यांचे दोर तोडले.

पिह या पुड यातले वरचेच प उचलून मी ते वाचू लागलो....

‘िच. भाकर यास अनेक आशीवाद, आता तुझा ताप गेला आहे, हे वाचून आनंद झाला.
तुझे प येइपयत तुझा आइ या घशाखाली दोन घास सु ा उतरत न हते. सारखा एक
यास िन एक घोकणी! ‘ितकडे भा या पोटात काही जात नसेल, मग मी इकडे कशी
जेव?ू ’ तुला ताप येतोय, असे कळ याबरोबर एकदम स यनारायणाला नवस बोलून गेली.
दवाळी या सु ीत तू घरी येशील, ते हा तु याच हातानं स यनारायणाची पूजा कर याचा
बेत आहे ितचा!
 तु या आजारामुळे मला वीस पये अिधक पाठवावे लागले, हे खरं ! पण यात इतकं
िजवाला लावून घे यासारखं काय आहे?

मुलं सुखी, तर आइबाप सुखी!

तू कॉलेजात गे यापासून मला मोठं बळ आलंय! रा ीअपरा ी जवळ या खे ात जावं

लागलं, तरी कु ठ याही कामाला नाही हणत नाही मी! पावसा यात दोडक िन पडवळी
यांचे वेल सोड याक रता आप याकडे मांडव घालतात ना? वडील माणसेही तशीच
असतात. मांडवा या का ा आिण काट या अगदी , वे ावाक ा आिण काळसर
असतात. पण यां यावर िहरवेगार वेल पसरले आिण या वेलांना दोडक -पडवळी ल बू
लागली क , मग यांना जी शोभा येते –

तू मनात हणशील, ‘आमचे बापू देखील कवी आहेत!’

तसा लहानपणी रघु आिण कु मार पाठ के लाय मी! पण खरं सांगू, लहानपणी का फ
पु तकात असतं, त णपणी नुस या संसारात ते दसतं; पण प ाशी जवळ आली क , ते
जगात या लहानसहान सा या गो त भरलं आहे, असा अनुभव येतो.

प फार लांबलं. कृ तीला जपून अ यास कर. अ यासाची घाइ असली, तरी आठ
दवसांनी एक काड टाक त जा! तुझं प वेळेवर आलं नाही, क मला खोटं बोल याचं पाप
करावं लागतं. तुझं जुनंच प घेऊन मी वयंपाकघरात जातो आिण तु या आइला
हणतो,‘ हे पाहा भाचं प आलंय! खुशाल आहे!’

ितनं सबंध प वाचून दाखवा, असं हटलं, क माझी जी ितरपीट उडते, हणतोस!
ज सं या त सं वाचावं, तर ते जुनं प आहे, हे ित या ल ात यायचं! नवीन मजकू र हां हां
हणता बनवून वाचायचा हणजे....’

मी खाली सहीकडे पािहले : ‘बापू’

या दुस या पुड यातले वरचेच प मी लगबगीने उचलेल.े

खाली सहीकडे पािहले : ‘सुलभा!’

मी प वाचू लागलो....

‘ि य भाकर,

उगीच इतके िच पट बघता तु ही! तीन वेळा या देवतेला गेलात; पण या िच पटातलं

एक अ र सु ा तु हाला कळलं नाही! ते कु ठलं अ र, ते सांगू का! ‘च!’

ती पु पा अशोकचे प घेऊन म छरदाणीत जाऊन बसते िन प ा या शेवटचे ‘तुझा

अशोक’ हे श द पा न हणते, ‘तुझा! नुसतं तुझा! तुझाच हटलं असतं, तर? ‘च’
िलहाय या वेळेला फाऊंटनपेनमधली शाइ अगदी संपली असेल, नाही?’

तुमचं प वाचताना त शी ि थती झाली माझी!

मला वाटतं, पु ष ेमा या बाबतीत िच कू असतात. आ ही बायका मा अगदी कण....

हे वाचताना तु ही मनात या मनात एक कोटी कराल, हे ओळखून आहे मी!

पण तु ही या कणा या मागे जो श द लावाल, या याकडे ल न देता मी तु हाला

गंभीरपणाने सांगते – ेम हे ी या आयु याचं सव व असतं!

पु कळशा पु षकव ना ‘ ेम हणजे काय’ हे सु ा धड कळत नाही! के शवसुतांनी एका

किवतेत काय तारे तोडलेत पण! काय हणे –

ीित िमळे ल का हो, बाजारी?

ीित िमळे ल का हो, शेजारी?
ीित िमळे ल का हो, बागांत?
ीित िमळे ल का हो, शेतात?

बाजारात ीती िमळायला ती काय शदेलोण-पादेलोण आहे होय? िन ीती शेजारी

िमळत असती, तर घर नंबर ९८ तला मुलगा आिण घर नंबर ९९ तली मुलगी; अशी
भराभर ल ं जमून सारे आइबाप तरी िन काळजी झाले असते!

ीती बागेत फु लते खरी, पण बागेचं नाव? नंदनवन? छे! ीचं दय!

ीतीचं पीक या शेतात येत,ं ते शेत....

जाऊ दे!

मला तुझी प ं नकोत! तू हवास!

तुझी – न हे
तुझीच
सुलभा’
 प कसले? श होते ते!

भाकरा या दयाला झाले या ेमभंगाची जखम के वढी असेल, याची मला आता
पूणपणे क पना आली.

एखा ा वेलीची मुळे मातीत खोलवर जवीत, ित यावर क या सु ा दसू लागा ात

आिण एकदम सोसा ाचा वारा येऊन ती मुळे उ मळू न पडावीत; मग ती वेल िन या
क या सुकून जायला कतीसा वेळ लागणार?

या या मनाची ि थतीही तशीच झाली असावी!

या दोन प ां या पुड यांकडे मी आळीपाळीने पा लागलो.

वा स याने भरलेली ती भाकरा या आइबापांची प े : अमृत!

णया या मोिहनीने नटलेली ती भाकार या णियनीची प े : िवष!

जगात अमृत दुलभ आहे; पण िवष मा - वन पत पासून रसायनशाळे पयत हवे ितथे
िवष िमळू शकते!

छे :! पण ेम हे िवष नाही! ान हे िवष आहे, क अमृत आहे, असा संशय मनु याला
वारं वार येतोच क ! काही िवपरीत उदाहरणे पािहली, क ेमा या बाबतीतही मानवी
मन असेच साशकं होते!

नाही, ान हे िवष नाही, ेम हे िवष नाही. ानानेच मनु याला िनसगा न िनराळे के ले
आहे. पशूपे ा उ कोटीत नेले आहे. ेम हेही तसेच....

माझे ल ंकेत या इतर सामानाकडे गेले. करकोळ जु या सामाना या बाजूला तीन

व ा ठे व या हो या.

मी पिहली वही उचलून ितचे पिहले पान उघडले – या यावर मो ा अ रांत िलिहले
होते :

‘माझी आ मह या!’
पाच

ते श द वाचताच माझे अंग एकदम शहारले. मग मला आठवले – मी वक ल आहे.

थोडे दवसांपूव मी एक खुनाचा खटला चालिवला होता. या वेळी मनु य वभावा या

इत या का याकु छटा मा या दृ ीला पड या क , परमे राने मनु य िनमाण कर याची
फू त अमावा ये या रा ीपासून घेतली असावी, अशी एक िविच क पना मा या
मनाला चाटू ल गेली. पिह यापिह यांदा या खट यात या क येक गो ची मला अगदी
िशसारी येइ. वारं वार वाटे, मनु याचे शरीर आिण मन ही दो ही बाहे न सुंदर दसतात,
पण या या शरीराची िचरफाड कर याचे काम िजतके उबग आणणारे आहे, िततके च
या या मनाची िच क सा कर याचे कामही कळसवाणे आहे. मानवी जीवन हणजे काम-
ोध आिण लोभ-म सर यांचे तांडवनृ य! दुसरे काही नाही!

पण माणूस सरावाने काहीही सहन करतो, हेच खरे ! मुं या येऊन जड झाले या पायाला
िचमटा घेतला, तरी कळत नाही. तो खटला चालिवता चालिवता माझे मनही तसेच जड,
अगदी बिधर झाले. कु ठलाही िवचारताना मा या मनाला शरम यासारखे वाटेना
कं वा कु ठलीही बीभ स अथवा भयानक घटना ऐकताना मा या अंगावर काटा उभा
राहीना.

व कलीत मनु य ि थत होतो, हेच खरे !

....आिण हणूनच कॉलेजात या एका बेप ा झाले या िव ा या या वहीवरले ‘माझी

आ मह या’ हे दोन श द वाचून मा या अंगावर शहारे आले; याचे मला णभर आ य
वाटले.

पण लगेच मा या मनात आले, ीतीने अंगावर उ या राहणा या का ाचे कव ना

कतीही वणन के ले असेल, तरी भीतीने अंगावर उभा राहणारा काटा हेच माणुसक चे खरे
िच ह आहे. भाकरासार या अव या वीस वषा या त णावर आ मह येचा संग यावा,
ही कती िवपरीत गो होती! ही आ मह या बेकारीपायी होती! छे! ेमापायी!

अ : माणसाची पिहली भूक!

ेम : माणसाची दुसरी भूक!

या दो ही भुकांत िवल ण सा य आहे. पण पिहली भूक भागिवताना, मनु य हवे ते अ

नाही हणून काय जीव देतो? ीखंडपुरी िमळाली नाही, तरी मीठभाकरीवर जगणारे
ल ावधी लोक जगात आहेतच क नाहीत? हापूसचे आंबे मूठभर ीमंत लोक खात
असतील; हणून काय बाक या गरीब लोकांनी रायवळ आंबे खायचे सोडू न दले आहे?
ा े पा न या या त डाला पाणी सुटत नाही, असा मनु य जगात एकही सापडणार
नाही. पण ा े िमळाली नाहीत, हणून काय जांभळे िन करवंदे टाकू न ायची? यांना
सु ा एक कारची अवीट गोडी असतेच क !

भाकराने, सुलभा लाभणार नाही असे दसताच सव वी िनराश का हावे? ही

अिलकडची मुले अशीच दुबळी!

मा या मनाने अिलकड या मुलांची आणखीही पु कळ नंदा के ली असती. पण इत यात

मला क णेची आठवण झाली. ित या ल ाची बातमी मी वतमानप ात वाचली, ते हा
माझे पिहले ेम आठवून घटकाभर मी वे ासारखा झालो होतोच, का नाही! आिण ितने
अगदी ांजळपणाने प ातून आपले जे अनुभव कळिवले, यां यािवषयीही मा या मनात
शंका आलीच क नाही? मग भाकराला दोष दे यात....

र ता नादु त आहे, हे अंधा या रा ी वाशांना कळावे, हणून दोन तांबडे कं दील

लावलेले असतात ना? भाकरा या पिह या वहीवर या या दोन श दांकडे माझी नजर
गेली, क मला या तांब ा कं दलांची आठवण होत होती – वही उघडू न वाचायला
लाग यावर आप याला काय कळणार आहे, यािवषयी मनाला ओढ लागली असली, तरी
भीती याला मागे खेचत होती – ‘िनणयापे ा संशय बरा,’ या सुभािषताचा अनुभव येऊन
मन नुस या िवचारतरं गांत रमून जायला तयार होते....

पण....

औषध कतीही कडू असेल, तरी मनाचा िन य क न ते यावेच लागते. बापूभटजी

आिण यांची बायको यां यासाठी तरी भाकराने िल न ठे वलेली हक कत वाचणे मला
भागच होते.

मी पिहले पान उघडू न वाचू लागलो –

‘माझी कॉलेजातली तीन वष! जणू काही नाटकाचे तीन अंकच. हे नाटक शोका त
होणार आहे. हे कॉलेजात पाऊल टाकले, या दवशी मला कळले असते, तर आ या पावली
मी घरी परत गेलो असतो आिण बापूं याबरोबर िभ ुक क लागलो असतो. रा ी पोतेरे
घालून आइ अंथ णावर जाऊन पडली क , ितचे पाय रगड यात कती आनंद आहे, याचा
अनुभव या वेळी सु ा घेत रािहलो असतो.

पण....
 पाखरा या िपलाला पंख फु टले क याने उडू लागावे – आभाळात खूप खूप उं च
हंड याची हंमत बाळगाव – यात अ वाभािवक असे काय आहे?

मीही तसाच कॉलेजात आलो. वाटेल धडपड क न िश यवृ ी, िनदान नादारी

िमळवीन – चार वषात बी. ए. होइल – कु ठे तरी मा तर होइल आिण मग बापूंना हणेन,

‘बापू, आता भटपणाक रता रा ी-अपरा ी तु ही गावात जात जाऊ नका. दरमहा
पंधरा-वीस पयांची मनीऑडर आ यावर मग तु हाला काय कमी आहे?’

ताक करीत करीत माझे बोलणं ऐकणारी आइ एकदम हातांतली दोरी सोडील आिण
मा याकडे पा न हसेल. ित या हस याचा अथ ल ात घेऊन बापू हणतील,

‘बघ, बाबा भा. मुलगा िमळवता झाला क , मग मा यासार या बापाला काही काही
कमी नाही. पण ित यासार या आइला मा – ितची भूक एवढयावर भागायची नाही.
तु या दोन हातांचे चार हात झा यािशवाय िन पु हा लवकर या चार हातांचे सहा हात
झा यािशवाय –’

पाख घर ाबाहेर पडले, ते आइबापांना चारा नेऊन ायला िशकावे, हणून पण

चारा िमळाय या आधीच याला बाण लागला – ते र बंबाळ झाले! घर ाकडे परत
जावे िन आइ या पंखांत िश न या जखमे या वेदना सोसा ात, अशी याची फार फार
इ छा होती!

पण कु शीत िशरलेले ते िवषारी बाणचे बारीक टोक – िबचारे आइबाप ते कसे काढणार?
आत सलणा या या टोकाने िजवाची तडफड होत असताना, कु ठं तरी बाजूला जाऊन ाण
सोड यािशवाय या पाखराला दुसरा कु ठला तरी माग मोकळा आहे का?

गे या तीन वषाकडे पािहले, हणजे माझे मलाच हसू येते आिण वाटते, माणसा या
मना न वारासु ा बरा! याला मुरलीत क डले क मंजूळ वर िनघू लागतात. चंचल
हणून याला िहणवतात, तो पारा सु ा माणसा या मनापे ा िन ल असतो.
थमामीटरम ये क डू न घात यावर िबचारा मुका ाने तापक या या वेदना डॉ टरा या
कानात सांग याचे काम क लागतो. पण माणसाचे मन – याला क डता येत नाही,
बांधता येत नाही. याचे तुकडे तुकडे करता येत नाहीत – आिण याची जाळू न राखही
करता येत नाही. हाय कू लात असताना गीताजयंतीचे ब ीस िमळव याकरता मी सारी
गीता पाठ के ली होती. यातले ‘नैनं िछ दि त श ािण’ हे आ माचे वणन मला कती
आवडले होते. या वेळी मा या नेहमी मनात येइ – या आ मश या बळावरच
मनु याचा देव होतो. आ याची िवल ण श नसती, तर महालात या मंचकावर
झोपले या सुंदर प ी या बा पाशातून मु होऊन बु ाने अर याची वाट धरली नसती.
अंगात ठोक या जाणा या िख यांनी शरीराची तडफड होत असताना ि ताने
हसतमुखाने ‘ भो, यांना मा कर, आपण काय करीत आहो, हे यांना कळत नाही,’ असे
उ ार काढले नसते. िशवाजीने औरं गजेबा या दरबारात पंचहजारी-दसहजारी सरदारांत
बस याला ताठ मानेने नकार दला नसता. द ाजी शं ांनी लढाइत घायाळ होऊन
पड यावरही श ूला ‘बचगे, तो और भी लढगे’ हे तेज वी उ र दले नसते. कोलंबसाने
सुवणभूमी शोधून काढ याक रता अफाट दयात, आप या आयु याची नौका सोडली
नसती. रोगजंतू शोधून काढ याकरता शा आप या ाणांवर उदार झाले नसते.
टळकांनी ह पार होताना ‘पृ वीवर या यायापे ा अिधक उ याय देणारी श
जगात आहे.’ असे उ ार काढले नसते. साठी या घरात पोहोचले या महा माज नी मूठभर
िमठाने एका सा ा यशाहीला जंक याचा य के ला नसता.

आ मश ची असली कती कती उदाहरणे मा या डो यापुढे उभी राहाताहेत. पण

आंध याला दुस या या दृ ीचा काय उपयोग! मला देवाने आ मा दला, तो मा या हातून
याची ह या हावी, एव ाच हेतून!े

मी पिह यांदा को हापूरला आलो, या वेळी कॉलेजा या न ा जगाचे आकषण

असूनही बापू व आइ यांची आठवण झाली नाही, असा एक दवसही पिह या सहामाहीत
गेला नाही. दररोज पहाटे पिहली जाग आली क वाटे – अजून भूपाळी हणत गो ातली
झाडलोट करणा या आइचा आवाज कानांवर कसा येत नाही? थोडा वेळ डु लक लागून
पु हा जाग आली क , मनात येइ – पूजे या वेळचा बापूंचा शांत-गंभीर वर अजून कसा
आप याला ऐकू येत नाही? मग मी डोळे उघडू न पाहत असे आिण आपला चहा आपणच
के ला पािहजे, हे ओळखून मुका ाने अंथ णाव न उठत असे.

पण पु हा जेवाय या वेळी घराची हटकू न आठवण होइ मला! डबा आणून खोलीत या
खोलीत आ ही दोघे िम जेवीत होतो; पण जेवण कसले ते! ‘आणखी घे’ हणून आ ह
करणार नाही, क कु णी ‘का, रे नको?’ हणून ही करणार नाही!

चार घास पोटात गेले क , मला जेवणाचा कं टाळा येइ. आइने पर ात या टाक याचा
– नाही तर शेव याचा पाला आणून याची भाजी के ली, तरी ती मी घरी िमट या मारीत
खात असे. पण इथे खाणावळीतली बटा ाची भाजी खाताना सु ा येक घास कसाबसा
िगळ यावाचून मा या घशाखाली उतरतच नसे.

एखा ा क ब ाने अ ाची नासाडी करावी, या माणे िन मे अ पोटात घालून आिण

िन मे ताटात टाकू न पानाव न उठताना मा या मनात येइ, बापूंनी हे ताट पािहले, तर –

घरी एखादे दवशी मा या ताटात काही टाकलेले दसले क , ते आइला िवचारीत,

 ‘ भा आज नीट जेवला नाही, वाटतं? बरा आहे ना? क काही होतयं याला?’

सं याकाळीही घराची आठवण होऊन मा या मनाला अशीच र र लागे. आइचे दवा

लावून देवाला नम कार करणे – मग वास सोडू न गाइचे दूध काढणे, बापूंचे पंचा बदलून
देवांपुढे धूपारतीला येऊन बसणे, मांजराचे िपलू येऊन मांडीला अंग घासू लागले क ,
‘याला दूध घाल, ग, थोडं!’ असे हणणे, देवांपुढले नैवे ाचे सोनके ळे मा या हातात आणून
देण,े या येक अनुभवातून सुख कसे खुदख ु ुद ु हसत असे. या सुखाला मुक यामुळे मा या
मनाची जी तळमळ होइ – माधव यूिलयन माझे गु झाले अस यामुळे यांची किवता
मी मो ा आवडीने वाचू लागलो; पण यांची ेमगीते वाचताना सु ा मधूनमधून मी
हातांतले पु तक िमटू न, आइ या वेळी काय करीत असेल, बापू आता ित याशी
मा यािवषयीच बोलत असतील का, इ यादी ांचे िचतंन करीत बसे.

रा ी अकरा वाजता अ यास संपून अंथ णावर पडताना एक उणीव मा या मनाला

वारं वार बोचे. बापूंचा आिण आइचा एकही फोटो काढलेला न हता. सहावीत असताना
फोटो ाफरला मु ाम आम या खे ात घेऊन जायचा बेत के ला होता मी. पण या वेळी
आइची लुगडी फाटली होती. पुढे मी ित यापाशी फोटोची गो काढली, ते हा ती हसून
हणाली, ‘फोटो काढू न यायला मी काही िसनेमातली नटी नाही, बाबा! उ ा तुझी
बायको आली, हणजे तुमचा दोघांचा फोटो काढू या – दोघांचाच का, ितघांचा-चौघांचा.’

तोफां या मा यापुढे मनु य एक वेळ टकाव धरे ल; पण ेमळ श दां या मा यापुढे

याला माघार यावीच लागते. आइ या अस या बोल यामुळे या वेळी मला ग प बसावे
लागले; पण को हापूरला आ यावर िनजताना मला एकसारखे वाटे – ितचा िन बापूंचा
एक फोटो असता, तर तो मी रव नाथ टागोरां या फोटोशेजारीच ठे वला असता आिण
दवा मालवताना या फोटोला नम कार क न....

पिह यापिह यांदा मला जी व े पडत, ती सारी घराकडलीच असत.

आइ गो ात दूध काढत आहे, लोटीत पडणारी दुधाची धार चांद यात या बारीक
पावसा माणे मोठी मजेदार वाटत आहे – हळू हळू लोटी भ न येते – आटवल खाणा या
लहान मुलाने सारे त ड भरवून यावे, तसे ितचे त ड फे साने माखून जाते – आिण आइ
मा याकडे पा न हणते,

‘ भा, कती वाळलास रे , तू ह ली? थोडं धारो ण दूध पीत जा क !’

रात क ांचे कर- कर असे पा संगीत सु आहे – आम या घरापलीकड या

भातशेतांत बेडूक ‘डराँव-डराँव क न गात आहेत – ‘ तूतू’ करीत जाणा या ग ा माणे
वारा मधूनच घ घावत आहे – आिण बापू अंथ णावर बसून काही ोक हणत आहेत.
‘आि तक, आि तक’ हणून टा या वाजवून पाय याचे पांघ ण हळू च वर ओढीत आहेत.

एका मा यावरती कु शीत एक लहान मूल घेऊन आ ा िनजली आहे. ती माहेरी आली
आहे. लहानपणी ती मला कडेवर घेऊन पर ात खेळवीत होती, कु णी खाऊ दला, तर तो
आपण न खाता मला देत होती.

‘िपकला अननस, िहरवी याची छाया,

बिहणीवर करी माया, भाऊराया’

अस या ओ ा हणून हसवत होती. पण मा या या आ ा या ग यात सो याची

बोरमाळ सु ा नाही. ब स! मी िमळिवता झालो क , पिह या भाऊबीजेला आ ा या घरी
जाणार, ित या ओवाळणी या ताटात चांगलासा दािगना घालणार आिण ितला
िवचारणार,

‘‘आ ा, अननस चांगला िपकला क नाही?’’

देवा या पु ातच एक कांबळे टाकू न आइ झोपली आहे. कती साि वक, कती शांत
मु ा आहे ितची! दे हा यात या देवांना सु ा पायाची धूळ म तकावर यावी, असे वाटत
असेल! उ ा बी. ए. झा यावर आइ या सा या सा या इ छा मी पु या करणार. ितला
पंढरपूर पाहायचंय – आगबोटीत बसायचंय – िवमान कसं उडतं, ते बघायचंय! आज मी
यांतले काही काही ितला बोलून दाखवणार नाही. चार वषानी एकदम च कत क न
टाकणार आहे ितला मी!

मनु याची मनोरा ये पा न भिव यकाळाला मनात या मनात हसू आ यावाचून राहत
नसेल. चार वषानी आइसाठी ाण पाखडायला तयार असणारा भाकर तीन वषा या
आतच आइला िवस न गेला – एका मुली या मोहाने ाण ायला तयार झाला! तीन
वषापूव चा भाकर िहर ागार नारळांनी भरले या माडासारखा गगनाला गवसणी घालू
पाहत होता. आजचा भाकर – जळू न गेलेला, उ मळू न पडलेला माड आहे तो!’

‘अजून प ा नाही? कु णाचे तरी श द मला ऐकू आले. या श दांत का य होते, माया
होती.

हातातली वही ंकेत टाकू न मी मागे वळू न पािहले. भाकराचा सोबती दारात उभा
रा न कु णाशी तर बोलत होता. फार उं च नाही िन फार ठगूही नाही, अशा या गृह थांना
मी कु ठे तरी पािहले आहे, असे मला वाटू लागले. करडेपणाकडू न पांढरे पणाकडे झुकलेले
के स, गोल चेहरा आिण या चेह यावर धीरगंभीर ि मत – हे माधवराव पटवधन तर
नसतील?
 मी झटकन पुढे झालो.

‘‘सर, आत तरी येऊन बसा थोडा वेळ. ह ली तुमची कृ ती बरी नाही िन यात....’’

माधवराव आत येऊन बसले. भाकरा या सोब याने यांची माझी ओळख क न दली.
ते भाकरिवषयी बोलू लागले. यां या धाकटा भाऊच बेप ा झाला आहे, असे यां या
या कळकळी या बोल याव न कु णालाही वाटले असते. यां या बोल यात का य
आिण आवेश यांचा िवल ण संगम झाला होता. भाकरिवषयी यांचे मन तळमळत होते,
पण आप या त णांनी इतके दुबळे असावे, याची यांना चीड येत होती.

उठता उठता यांनी जे उ ार काढले, ते अजून मा या मनात घुमत आहेत –

‘ ेम हे झाडा या सावलीसारखे आहे. उ हातून जाणा या वाशाला झाडांची सावली

िमळाली, तर हवीच असते. पण र या या कडेला झाडे नाहीत, हणून काय कु णी आपला
वास सोडू न देतो? आिण सावली िमळाली नाही, तरी खाके तली छ ी उघड यावर तरी
उ हाचा ास कमी होतोच, क नाही?’

आप या हातात या छ ीकडे पाहत आिण मोठे मधुर हा य करीत यांनी हे शेवटचे

वा य उ ारले होते. यां या हस याला आ ही दोघांनीही साथ दली.

माधवरावांची पाठमोरी आकृ ती दसेनाशी होइपयत मी यां याकडे पाहत उभा होतो.
यां या आयु यात कती भयंकर वादळे येऊन गेली होती, ते मला ऐकू न ठाऊक होते.
मा या मनात आले – एवढा लढाऊ, आशावादी आिण स दय मनु य गु हणून समोर
उभा असताना भाकराने या यापासून आयु यात एकही धडा िशकू नये?

ंकेत या दोन व ा अजून वाचावयाचा हो या, बाहेर अंधार पडत चाल यामुळे दवा
लावून मी भाकरा या टेबलापाशी वाचायला बसलो. याचा सोबती दुस या टेबलापाशी
वाचत बसला.

पिह या वहीतला पु कळ मजकू र वाचावयाचा रािहला होता. पण मन अधीर

झा यामुळे मी एकदम दुस या वहीचे पान उघडले व वाचू लागलो....

‘नाटकाचा दुसरा अंक सु झाला. एफ.वाय. म ये माझा पिहला वग सात-आठ

माकानीच गेला होता. काही झाले, तरी इं टरला पिहला वग िमळवायचाच, अशा
िन याने मी अ यासाला सु वात के ली.

याच वेळी आम या वगात या काही लोकांना एक अ यास मंडळ काढ याची लहर
आली. पाच-पंचवीस िनवडक िव ाथ व िव ा थनी यांचे एक मंडळ असावे, यांनी दर
रिववारी राजकारण, सामािजक , वाङ् मय वगैरची चचा क न शेवटी सवानी चहा
यावा, अशी हे मंडळ काढणारांची क पना होती. अ यास करताना मलाही थोडासा
िवरं गुळा हवा होता, हणून मी मंडळाचा सभासद झालो.

पण दैव मनु याला िमठाइतून िवष चारते, हेच खरे ! चार िम िमळू न आपला वेळ
आनंदात जाइल, या क पनेने मी मंडळात गेलो. पिह या सभेत मंडळा या िचटिणसांची
िनवड झाली. एक मी आिण दुसरी एफ. वाय. म ये असलेली सुलभा पंिडत. एका
मुलीबरोबर काम करायचे, हणजे – मी िचटणीस होत नाही, असे सांगायचे मा या मनात
आले होते; पण मी तसे बोललो असतो, तर सा या पोरांनी थ ा करक न माझा जीव
घेतला असता.

मी मनात हटले, आप याबरोबर काम करणारी पु ष आहे क ी आहे, त ण

आहे क वृ आहे, सुंदर आहे क कु प आहे, हे बघ याची आप याला काय ज र?
गिणतात अ, ब, क वगैरे मंडळी एकमेकांची काडीचीही चौकशी न करता एके ठकाणी
काम क न, ते वेळेवर संपवून देतातच क नाही? आपणही तसेच क . आपण अ आिण
सुलभा ब. अ ने येक रिववारी कोण या पु तकांची चचा करायची, ते ठरवायचे, ब ने या
चचची टाचणे टपून यायची आिण अ या घरी जाऊन....

पण ब ीमंत आहे आिण अ गरीब आहे. ीमत ब ला अ या खोलीत गे यावर काय

वाटेल? यापे ा अ नेच ब कडे जावे, हेच खरे ! आयते ीदाि यही दाखिव यासारखे
होइल.

अ, ब या घरी – खोटे सांग यात काय अथ आहे? भाकर नावाचा एक त ण िव ाथ

सुलभा नावा या एका त ण िव ा थनी या घरी अ यास मंडळा या कामाक रता जाऊ
लागला.

सुलभेला ब हणून मनात संबोधणे आिण एखादे सुंदर गाणे ऐकू न कॉसथीटा,
साइनथीटा कानांवर पड या माणे िन वकार चेहरा ठे वणे या दो ही गो ी अश य
कोटीत या हो या.

दर शिनवारी सं याकाळी मी ित या घरी जाऊ लागलो. पिह या शिनवारी या

कामाची मला दुपारी तीन वाजता आठवण झाली. दुस या शिनवारी कॉलेजात वग सु
असतानाच आज आप याला सुलभेकडे जायचे आहे, ही गो मा या मनात घोळू लागली.
ितस या शिनवारी पहाटे जागा झा याबरोबर पिह यांदा याच गो ीची आठवण झाली
आिण चव या शिनवारी....
 शिनवारी हणणेच चूक आहे. शु वारी रा ी अंथ णावर पड यावर उ ा आप याला
सुलभेकडे जायचे आहे, या आनंदाने मन इतके नाचरे होऊन गेले क , कती वेळ तरी मला
झोपच येइना.

तसे पािहले, तर आठव ातले अवघे दोन तास सुलभा आिण मी एकमेकां या
सहवासात घालवीत होतो. पण एखा ा बाइ या अंगावर सो याचे पु कळ दािगने असेल,
तरी चमचमणा या िह यां या कु ांपुढे ते जसे फ े दसतात, या माणे शिनवारची
आकषकता आठव ात या बाक या सहा दवसांत नाही आिण खु शिनवार या
उरले या बावीस तासांत या दोन तासांची ल त नाही, अशी माझी दोन-तीन
मिह यांतच खा ी झाली.

एखा ा सा या खोलीत कु णी तरी सुंदर िच आणून लावावे, तशी सुलभा मा या

आयु यात आली होती.

सुंदर फोटो, िच े, भरतकाम इ या दकांनी सजिवले या ित या खोलीत मी पाऊल

टाकले, क य भूमीत गे याचा भास मला होइ. या य ाभूमीची राणी –अ सरा हणावी,
असेच सुलभेचे प होते.

ित या खोलीत बसून ित याशी बोलताना माझा वेळ कसा हां हां हणता िनघून जाइ.
मला वाटे, समोरचे घ ाळ उगीच वे ासारखे धावत आहे. सुलभेचे सौदय पा न आिण
ितचे लाडीक बोलणे ऐकू न ते जाग या जागी थांबत कसे नाही?

या िवषयांवर आमचे एकमत होत असे, यां यापे ा यां यावर आमचे मतभेद होत,
असे िवषय वारं वार उक न काढ यात मला मोठी गंमत वाटे. सुलभेला थोडीशी िचडवली
क ती आवेशाने बोलू लागे. अशा वेळी ितचे मु े बरोबर आहेत क नाहीत, हे पाह यापे ा
ती कती सुंदर दसते, हे पाह यातच मला आनंद वाटे. ितने कानांव न वळवून घेतलेले
के स मला नेहमीच मोहक वाटत. पण ती रागाने बोलू लागली, हणजे उज ा हाताने
वेणीचा शेपटा पुढे घेऊन, तो डा ा हातावर आपट याची ितची सवय या मोहकतेत
अिधकच भर घाली. ित या शेप ावरले सुंदर फू ल पा न मा या मनात येइ, नागा या
डो यावर मणी असतो, ही काही नुसती किवक पना नाही! एरवी ित या डो यांकडे
पािहले, क मला अनंत समु ा या नीिल याची आठवण होइ. पण ती जोरजोराने बोलू
लागली, हणजे ित या डो यांत भरती या लाटा भराभर उठू न फु टत आहेत, असे मला
वाटे. मी कधीही – चुकून सु ा ितला पश के ला नाही. पण तो पािव या या क पनेने
न हे; तर भीती या भावनेने. सुलभेला असला अित संग आवडला नाही, तर?....
सोडतीत या पंचवीस हजारां या बि सा या नादाने हातातले शंभर पये
गमावणा यासारखी आपली ि थती हायची!
 मन आिण शरीर यांचा एक िविच झगडाच मा या आयु यात सु झाला. उं चावर
ठे वलेले एखादे सुंदर खेळणे पा न ते हातात घे याक रता लहान मूल जसे आतूर होते, तसा
मीही सुलभे या पशाक रता उ सुक झालो होतो. येक वेळी शरीर या पशसुखाक रता
अधीर होइ; पण येक वेळी मन या अधीर शरीराला आव न धरी.

मी मनात हणे, क येक देवळांत देवाला दु नच नम कार करावा लागतो. आपला

णय हेही एक देवालय आहे – सुलभा या देवळातली देवी आहे – ितचे दशन आप याला
अखंड होत आहे – गरीब भ ाला एवढे पुरे आहे.

ते दशन अिधक रमणीय हावे, हणून वादाचा कु ठला तरी िवषय दर शिनवारी मी
उक न काढी.

ती हणे, ‘मृ छक टका’ सारखे नाटक सं कृ तम ये नाही. पिह या अंकात वसंतसेनेला

रदिनका समजून चा द ित या अंगावर आपला शेला टाकतो, तो संग, पुढे पावसातून
िभजत येणा या वसंतसेने या आिण चा द ा या मीलनाचा संग – कती तरी सुंदर
संग या नाटकात आहेत. ‘शाकुं तल’ सु ा या यापुढे फके पडते. मग या
उ ररामच रताची गो च काढायला नको!

ही सारी नाटके ितने मराठीतूनच वाचून काढली होती. णय संगां या दृ ीने ितचे
हणणे बरोबरही होते. पण ितला िचडिव याक रता ती मु ाम भवभूतीची बाजू घेऊन
भांडू लागे आिण उ ररामच रतातली अितशय सुंदर थळे हणून दोन ेम संगांचे नेहमी
वणन करी. पिहला – सीतेला झोप येत,े ते हा उशी हणून राम आप या बा वरच ितचे
म तक ठे वून घेतो, हा! आिण दुसरा – छाया पाने राहणारी सीता मू छत रामाला
आप या पशाने शु ीवर आणते, हा!

वादिववादा या वेळी या संगात का आहे, हे कबूल करायला सुलभा तयार होत नसे.
पण हे दो ही संग णयी मनाचे आिव करण या दृ ीने ितला फार आवडले असावेत, हे
लवकरच मला कळू न चुकले.

एकदा मी मले रयाने आजारी पडलो आिण माझा शिनवार चुकला! सं याकाळी ताप
१०४ वर गेला, ते हा मी दवाकरला – मा या सोब याला – डॉ टरांना बोलवायला
पाठिवले. तो गे यावर तापा या गुंगीत मी कती वेळ, कसा पडलो होतो, ते कु णाला
ठाऊक. मी जागा झालो, तो जागा झालो, तो काकणां या आवाजाने!

डोळे िवल ण जड झाले होते. पण शरीरा या िवकलतेपे ा मनाचे कु तूहल के हाही

अिधक भावी असते.
 मी डोळे उघडू न पािहले. सुलभा मा या िबछा याजवळ बसली होती. मी डोळे
उघडताच खाटेव न खाली पडलेली उशी उचलीत ती हणाली,

‘‘ही उशी फे कू नशी दलीत? सीतेला रामानं जी उशी दली, ती हवीय वाटतं
तु हाला?’’

ितला यु र हणून काही चांगली कोटी करावी, असे मा या मनात आले. पण

डो यावर जणू काही चंड िशळा ठे िवली होती कु णी! मी नुसता हसलो.

दुसरे दवशी सं याकाळी ती मा या समाचाराला के हा आली, हे मला कळलेच नाही.

मी डोळे उघडू न पाहतो, तो पलीकडे दवाकर मोसं यांचा रस काढीत आहे आिण सुलभा
मा या डो यावर कोलनवॉटरची प ी ठे वीत आहे. ितचा तो शीतल पश...

मी डोळे उघडताच ती वाकू न हळू च हणाली,

“मू छत पडलेला राम सीते या पशानं शु ीवर येतो, ही काही भवभूतीची नुसती
क पना नाही हं!’’

या एका वा याने आ हां दोघांमधले अंतर कती तरी कमी झाले!

मा मला याचा पूण िवसर पडला न हता. अ यास मंडळातच न हे, तर कॉलेजातही
ब तेकांनी आम या मै ी या घरावर ीती या नावाची पाटी के हाच लावून टाकली
होती; पण मला मा एखादे वेळी वाटे, सुलभा आिण मी अगदी जवळ आलो आहो, हे खरे !
पण वॉडर या नजरे खाली दोन कै ांनी काम करता करता ग पा-गो ी करा ात,
तशापैक च आपली ही मै ी आहे. सुलभेची आइ आप या मानाने कती तरी ीमंत आहे;
पण ितची चुलतमावशी तर कु ठ याशा सं थािनकाची आ याबाइ लागते, हणे! कॉलेज या
जगात ीमंती-गा रबीचे अंतर फारसे जाणवत नाही; पण या पु तक जगा या बाहेर....

अस या िवचारांनी मा या मनात थैमान घालायला सु वात के ली क कु ठू न, कु णाला

ठाऊक, सुलभेची हसरी मूत मा या डो यांपुढे उभी राही. ितचे हा य हणत असे,

‘ भाकर, तु ही बाहेर या जगाला उगीच िभता! ेमाचं जग दोनच माणसांचं असतं!’

मी हणतो, ते एकाच माणसाचं असतं! सुलेभे या चंतनात मी वत:ला सु ा िवस न

गेलो होतोच क नाही? बापूंचे प कती तरी दवसांत आले नाही, घरी आइ आजारी
आहे, आपला अ यास अजून हावा तसा झालेला नाही – यांतली कु ठलीच गो मा या
मनाला टोचेनाशी झाली. जणू काही सुलभेची थापना कर याक रता मनातली सारी
अडगळ मी बाहेर फे कू न दली होती.

मला वाच याचा नाद असला तरी अ ािप मी एकही किवता कधी िलिहली न हती.

पण इं टर या एका वषात मी जवळजवळ प ास किवता िलिह या. या प ासांपैक

एकू णप ास ेमगीते होती.

पुढे आम या मंडळा या वा षक उ सवाला एका यात सािहि यकांना आणावयाचे

ठरले. ते दुस याच कु णाची बायको आपली मै ीण हणून बरोबर घेऊन समारं भाला आले.
ा यानातही यांनी सांिगतले,

‘ ेम हे कधीच पाप होऊ शकत नाही. याला वाङ् मय िनमाण करावयाचं आहे, यानं
यथे छ ेम के लं पािहजे. शृंगार हा रसांचा राजा आहे. या या वैभवाची बरोबरी
बाक या आठ द र ी रसांना कधीही करता येणार नाही. मा या त ण िम ांनो आिण
मैि ण नो! समाजात या दा र ा या आिण अ याया या रडकथा सांगून अनेक आचरट
लेखक तुम या आयु यातला आनंद नाहीसा करीत आहेत. यां याकडे िबलकू ल ल देऊ
नका! हणे, मजुरां याकडे बघा! अहो, बघायचं काय? पांढरपेशांंपे ा यां यात लवकर
ल होत अस यामुळे आम यापे ा तेच अिधक सुखी आहेत! माझा तु हाला एकच संदश े
आहे – वेडे हा, ेमेवडे हा!

सदर सािहि यकांची ही पुरोगामी िवचारसरणी सव ो यां या पचनी पडणे श य

न हते. पण बेछूटपणात मनाला मोिहनी घाल याचे साम य असतेच असते. के टम ये
धीमेपणाने खेळणा यापे ा ओ हरबाऊंडरी मारणारे टोलेबाजच अिधक लोकि य का
होतात, हे या दवशी मला कळले. बेफाम बोलणे आिण बेछूट वागणे यांचा मनावर एक
िवल ण प रणाम होतो. िवजे या चमचमटाने डोळे दपून जावेत, तशी असले बोलणे
ऐकू न उपभोगाक रता उ सुक झाले या मनाची ि थती होते – िनदान माझी तरी या
दवशी झाली होती. यात आमचे आभार मानताना पा यांनी सवाना हसिव याक रता
जे उ ार काढले, यांनी भर घातली. ते हणाले,

‘‘तुमची िचटिणसांची जोडी फार चांगली आहे. या जोडीचा लवकर जोडा हावा, अशी
माझी मन:पूवक इ छा आहे!’’

मेलने पा यांची रवानगी के यावर मी आिण सुलभा दूरदूर फरायला गेलो.

र याने आ ही दोघे एक अ रसु ा बोललो नाही. पण मधून मधून आम या डो यांची

भेट होत होती आिण लगेच ओठांवर हसू उमटत होते. मा या मनात आले – कळीने लाजत
उमलावे, ही काही िनसगाची के वळ लहर नाही.
 मा या डो यांपुढे रा न रा न मघाचे दुस या वगा या ड यात या आम या
समारं भा या पा यांचे दृ य दसत होते. यांनी मा याशी ह तांदोलन के ले, ते हा एका
िविच भपका याने णभर मा या मनाला िशसारी आली होती. एखा ा महारो याने
हात धर यावर मनाला जशी िवल ण कळस वाटावी, तशी माझी ि थती झाली होती.
पण मी माझा हात सोडवून घेतला नाही – मा या मनातला िनषेध मला गट करता
आला नाही. मा यापुढे एक मोठा मनु य उभा होता. या या बु ीपुढे, या या क त पुढे,
या या मोठे पणापुढे मा या मनाला माघार यावी लागली – मा या पािव या या
क पनेला खाली मान घालून उभे राहावे लागले.

सदर गृह थ आिण यां याबरोबर आलेली मै ीण यांचे पितप ी माणे चाललेले
संभाषण, वेळी-अवेळी एकमेकां या अंगावर रे लून यांनी के लेले ेमाचे दशन,
सं याकाळी आ ही दोघे यांना बोलवायला गेलो असताना हॉटेलमध या खोलीत या
शृंगारचे ा यांतली येक मृती मा या शरीराला धुदं करीत होती, मनाला एक कारची
गोड लानी आणीत होती. र याने चालताना सुलभेकडे पाह या या मा या दृ ीत....

िलहायलाच कशाला हवे? शरीराची अतृ भूक मा या डो यांत मू तमंत उभी रािहली
होती आिण ितचे ित बंब मला सुलभे या डो यांतही दसत होते.

पिह यांदा टबलाइवर जाऊन बस याचा आमचा िवचार होता. पण सुलभेनेच

जवळ या बागेत जाऊन बस याची क पना काढली. मलाही ती आवडली. एकमेकांवर ेम
करणा या त ण-त ण या गुजगो ना बागेचीच पा भूमी हवी!

देऊळ? हातारपणी दररोज देवळात जायचेच असते क !

आ ही दोघे बागेत जाऊन पा या या चंड हौदा या काठावर बसलो. भोवताली

लहानलहान फु लझाडे वा या या झुळक बरोबर डु लत होती, संिध काश नाहीसा होऊन
चाळणीतून भु भु पीठ पडावे, या माणे चांदणे आम याकडे नाचत येत होते. हौदात
येऊन पडणा या पा याचा मंदमधुर नाद कानांना आनंद देत होता आिण मा यापासून
अगदी हातां या अंतरावर असलेली सुलभा कु ठे पदराचे टोक बोटाभोवती गुडांळत होती.
कु ठे पाया या नखाने जमीन उकरत होती आिण मधूनच मा याकडे पािहले, क लगेच
दुसरीकडे पाहत होती.

मी भोवताली पािहले – आसपास कु णीच न हते. मा या शरीरा या र ा या

कणाकणांत िवल ण धुंदी चढली. आज या ा यानातले ते श द कानांत घुमू लागले –
‘त णांनो, वेडे हा – ेमवेडे हा!’

सुलभेने जाग या जागी हालचाल के ली. आम या दोघांमधले अंतर मघापे ाही कमी
झाले आहे, हे मा या ल ात आले. वग मा यापासून के वळ दोन बोटां या अंतरावर
होता.

मी वर पािहले. चं गात होता – ‘ ेम हे पाप नाही!’

मी समोर पािहले. फु लझाडे नाचत होती – ‘ ेम हे पाप नाही.’

मी सुलभेकडे पािहले. ितचे लाजरे डोळे हणत होते – ‘ ेम हे पाप नाही!’

मा या त डातून हाक आली – ‘सुलू.’ तो माझाच आवाज होता, हे मला खरे ही वाटत
नाही. सुलभे या त डू न हाक आली – भा! ितचा वरही िनराळा भासला.

मी ितला चटकन जवळ ओढले. ितने मा या कु शीत त ड लपिवले. मी ित या के सांची

कती चुंबने घेतली; पण तेव ाने मा या ओठांची तृ ी होइना. मी झटकन ितचे त ड वर
के ले आिण माझे ओठ....

तो आनंद – पिह या चुंबनाचा तो आनंद कती द , कती वग य! मनु य हवेत

वरवर जाऊ लागला क हसू लागतो, असे मी कु ठे से वाचले होते. या वेळी मला तो अनुभव
आला. कती दवस मी पृ वीपासून दूरदूर अंतराळात फरत आहे, असे मला वाटत होते.
या वेळी आकाशात या मंचकावर मी झोपत होतो. या मंचकाला तारां या पु पमालांनी
सजिवले होते. पांढ या शु मेघखंडा या उशीवर डोके ठे वून कोप यात ठे वले या
चं कोरी या समइकडे टक लावून पाहत मी सुलभेचे चंतन करीत होतो. ती महालात
आली क , आप या पदराने चं कोरीची योत मालवून टाक आिण....

या दवशीचा बागेतला तो ण हणजे एक अमर भावगीत होते आिण यानंतरचे माझे

सात- आठ मिहने – एका सुंदर महाका ातले सात-आठ सग होते ते! या येक सगात
तीस-एकतीस ोक होते. या येक ोकाचा चरण अ यंत मधुर होता. इतके च न हे, तर
येक चरणातला येक श द ा ा या माधुरीने ओथंबला होता.

या दवशी रा ी अंथ णावर पड यावर मला झोप येइना. पण याचे कारण बापूंची िन
आइची आठवण कं वा अ यासाची काळजी हे न हते. दोन तासांपूव ची बागेतली ती
मृती होती. मला रा न रा न वाटत होते – काळ हा तु ं गावर या अिधका या माणे
मोठा ू र आहे. आनंदाची घटका एका णानेही वाढवायला तो तयार होत नाही.

थंडी या दवसांत हाताची बोटे एवढी पांघ णाबाहेर पडू न गारठू न जावीत, तसा
मा या मनाचा एक लहानसा कोपरा मा या अनुभवाने हाद न गेला होता. मधूनच मला
वाटे, आपण आपले मन ता यात ठे वायला हवे होते. आज आपण सुलभेचे चुंबन घेतले
नसते, तर....

तर?

शरीरातला कण न् कण नाचून हणू लागला, ‘तर तू आयु यात या सवात मो ा

सुखाला मुकला असतास. वे ा, तु या मनावर अजून जु या सं कारांचा पगडा आहे.
पािव य – नीती – ल श द आहेत नुसते हे! यांचे अथ जुने कोश िलिहणारांना ठाऊक
असतील! िवसा ा शतका या म यभागाजवळ आले या त णां या कोशात असले
जुनेपुराणे श द असूच शकत नाहीत! आज या समारं भाचे पा णे तू पािहलेस ना? जु या
काळात या गो ीची गणना महापातकांत होत असे, यांपैक येक पाप हा मनु य हसत
हसत लीलेने करीत आहे; पण यामुळे याचे काय नुकसान झाले आहे? पैसा आिण क त
या यापुढे हात जोडू न उभी आहेत. याचे म पान िश संमत आहे आिण याचा
िभचार – तो तर याचा सवात मोठा परा म आहे! वे ा पोरा, जग हा बाजार आहे;
देऊळ नाही! पािव याचे पुराण देवळात ठीक असते; पण बाजारात पये-आणे-पै िशवाय
पान हलत नाही.’

मलाही हे पटले आिण ते पटले नसते, तरी सुलभेपासून दूर होणे मला अगदी अश य
होते. ीतीला आतापयत अनेक कव नी िनरिनर या उपमा द या असतील. ते माझी
नवीन उपमा ऐकू न संतापतील, पण आज मला कळतंय – ीती अजगरसारखी असते.
अजगराने आपला जबडा उघडला क , याचा आसपासचे ाणी या याकडे आक षले
जातात, हणे! या या पोटात आप या हाडांचा णाधात चुराडा होणारा, हे या
ा यांना कळत नाही असे नाही, पण यांना काही के या या या आकषणातून सुटताच
येत नाही. माझी ि थतीही तशीच....

पण ही अजगराची उपमा आज सुचत आहे – या वेळी – ीती ही अ सरा होती.

या दवसापासून माझे मन अकारण चंचल आिण ाकू ळ होऊन गेल.े

‘मरण सोसाव, प र पिहल चुंबन याव!’

या गडक यां या ओळीचा अथ मला एका दवसात पूणपणे कळू न चुकला. चोवीस तास
आपण सुलभे या सहवासात काढावेत, असे याला वाटू लागले. यानी, मनी, व ी मला
सुलभाच दसू लागली.

यापूव मी सु ीची कती आतुरतेने वाट पाहत असे; पण या वेळी मा – इं टरची

परी ा संपली, या दवशी फार वाइट वाटले मला. आ ही दोघे खूप लांब फरावयाला
गेलो आिण िवरहा या क पनेने लहान मुलासारखे रडलो.
 घ न मी जून या आरं भीच परत आलो. इं टरम ये पास झालो; पण पिह या वगात
नाही! कसाबसा दुस या वगात आलो होतो मी. हा िनकाल कळतातच मला फार फार
वाइट वाटले. आता मा यासाठी बापूंना अिधक क पडणार, हेही मनात आले. यापुढे
सुलभेकडे जायचे नाही, असे मी मनात काही ठरिव या या आधीच सुलभा येऊन मला
घेऊन गेली. उ णता लाग यावर थमामीटरमधला पारा चढ यािशवाय राहत नाही. माझे
मनही तसेच झाले होते

अ यास मंडळ पु हा सु झाले. मी नुस या शिनवारीच नाही, तर दररोज सुलभे या

घरी जाऊ लागलो. मला सुलभेखेरीज दुसरे काहीच दसत न हते. ित यापाशी बोलावे,
ित याकडे पाहात राहावे, ितला घेऊन कु ठे तरी दूरदूर फरायला जावे आिण ितचा हात
हातात घेत यावर जी गुंगी येत असे, ित यात वत:ला िवस न जावे.

युिनअरचे वष असे गेले.

सीिनअर या अ यासाची सबब सांगून सु ीत मी को हापुरात रािहलो.

कॉलेज सु होऊन आठ-दहा दवस झाले असतील, नसतील. एके दवशी रा ी सुलभेचे
मला एक प आले. या प ात फ एवढाच मजकू र होता –

‘उं च उं च आभाळात दोन पतंग एकमेकांवर आले.

एक होता पांढरा शु ; दुसरा होता गुलाबी.
िवमाना माणे तरं गताना यांना मोठी मौज वाटत होती.
या दोघांची अंगे एकमेकांना लागली,
क यांना वाटे – आपण ज मभर असेच िबलगून रा .
चं कोर उगवेल आिण मावळे ल,
शु ाची चांदणी उदय पावेल आिण अ ताला जाइल;
मग आपली दोघांची ीती अशीच अखंड राहील!
पण ते दोन पतंग या ेममं दरात राहत होते.
ते हवेत बांधलेले होते.
तो गुलाबी पतंग एकदम खाली गेला.
याची दोरी या माणसा या हातात होती,
याला आपला पतंग दुसरीकडे नेऊन उडवायची लहर आली.
पांढरा पतंग या यावर रागावला.
भाकर, रागावू नका.
सुलभा अगदी वाइट वाइट मुलगी आहे!’’

या प ाचा अथ काय, तेच मला कळे ना.

 दुसरे दवशी मी कॉलेजात गेलो, तो सा या िव ा या या त डी एकच बातमी होती.
सुलभेचे ल कु ठ याशा सं थाना या युवराजाशी ठरले.

कॉलेजातून मी परत घरी आलो आिण सुलभे या घरी गेलो.

ितथे दाराला लावलेले कु लूप माझे वागत करीत होते. सुलभा ल ासाठी गेली होती.

बाहेर मोटारचे हॉन वाजले, हणून चमकू न मागे पािहले. एक त णी आत येत होती.

दवाकर ित याशी बोल याक रता पुढे झाला.

ितचे वैभव आिण वेषभूषा यां याशी िवसंगत दसणारी एकच गो मला दसली –
ित या डो यांतले का य. ितने भाकरा या सोब याला िवचारले,

‘काही कळलं का?’

याने नकाराथ मान हलिवली.

दारात एखा ा कु शल िश पकाराने तयार के ले या िनराशेचा पुतळाच कु णी तरी ठे वला

आहे, असा मला णभर भास झाला.

ती एक श दही न बोलता िनघून गेली. भाकराचा सोबती ित यामागून मोटारीपयत

गेला.

परत येताच याने एक सुवािसक िलफाफा मा यापुढे टाकला. या यावर ‘ भाकर’

एवढीच अ रे होती. वर कोप यात ‘खाजगी’ असे िलिहले होते.

मी या याकडे ाथक दृ ीने पािहले. याने उ र दले,

‘सुलभा!’

समोरचे प पा न मा या मनात िवल ण कु तूहल उ प झाले. ते फोडावे, असा मोह!

अजून भाकरा या ितस या वहीतले एक अ रसु ा मी वाचले न हते. हणून तीच

वही मी आधी उघडली.

‘नाटकाचा ितसरा अंक सु झाला.’

 एक मन हणे, सुलभेने तुला फसिवले.

दुसरे हणे, मावशी आिण आइ यां या आ हापुढे ती काय करणार? ि ितजावर आकाश
आिण पृ वी यांचे मीलन झालेले दसते ना? तुमचे ेमही तसेच होते. पण ि ितज हा
नुसता आभास आहे. यां या प रि थत त जमीन–अ मानाचे अंतर आहे, यांचे ेम हाही
असाच एक आभास आहे – व आहे.

या दवशी रा ी अ ाला न िशवता मी अंथ णावर पडलो. कु णी तरी िव तवाव न

मला एकसारखे फरफटत नेत आहे, असा मला भास झाला. माझी सुलभा दुस याची
होणार? या चांद या रा ी या ओठांवर मी ओठ टेकले, यां यावर आता या
युवराजाचे....

तडफडतच मी अंथ णाव न उठलो. मनाला थोडा िवरं गुळा वाटावा, हणून
दवाकाराला घेऊन मी िसनेमाला गेलो. थेटरात ‘देवदास’ लागला होता. पूव दोन वेळा
तो मी मो ा आनंदाने पािहला होता. पण आज तो पाहताना मा या मनाला फार ास
झाला.

देवदासची पड ावरली िचता पाहता पाहता मा या मनात आले, ‘आप यालाही

लवकरच अस या अंथ णावर झोपायचे आहे.’

घरी आ यावर दवाकर लगेच झोपी गेला. पण एखादे िवष पोटात गे यानंतर
मनु याची जशी कािहली हावी, तशी मा या मनाची ि थती झाली होती. रा न रा न
देवदास मा या डो यांपुढे येत होता. ‘पिहले ेम हेच माणसाचे खरे ेम’; ते िमळाले
नाही क , मरणाखेरीज याला दुसरा मागच मोकळा राहत नाही, हेच तो देवदास मला
सांगत होता. चं ाने या यावर कती िनरपे , कती उदा ेम के ले! पण या या
पा वर या पिह या ेमाची उणीव काही ती भ न काढू शकली नाही.

मा या मनात आले, ेमभंगाची जखम कशानेही भ न येत नाही, हेच खरे ! मग असले
दुबळे , दु:खी आयु य कसे तरी कं ठ यापे ा एकदम वत:चा सो मो क न घेतलेला काय
वाइट?

आ मह ये या िवचाराने माझे अंग शहारले; पण काही के या मला या िवचारापासून

दूर राहता येइना.

काही तरी वाचीत बसले, तर बरे वाटेल हणून मी दवा लावला.

दवाकरा या टेबलापाशी गेलो, तो याचे नोटबुक उघडेच होते. तो काय िलहीत आहे,
हे पाह याक रता मी यातले शेवटचे वा य वाचले. तो एक गटेचा उतारा होता. यात
िलिहले होते –

‘पिहले ेम, हेच खरे ेम!’

जखमे या जागीच पु हा कु णी तरी घाव घालावा, तसे हे वा य मला वाटले.

दवाकरा या टेबलावरली पु तके मी चाळू लागलो. खांडके रांचा ‘िव ु काश’ हा

सं ह ितथे दसला. खांडके र कोकणातले अस यामुळे यांचे िलिहणे मला फार आवडे;
िशवाय ेमा या भानगडी यां या गो त कमी अस यामुळे यां या गो ी वाचून आपले
मन थोडेसे शांत होइल, अशी आशा मा या मनात उ प झाली.

मी या पु तकात या गो ची अनु मिणका चाळली. ‘िव तवाशी खेळ’ हे नाव मोठे

सूचक वाटले मला. मो ा उ साहाने मी ती गो वाचू लागलो.

पण ती वाचून संपिवताच मा या दया या जखमेतले र भळभळा वा लागले.

खांडक
े रही तेच कटु स य सांगत होते. एका त णीने एका त णाला खेळिवले – पिह या
ेमाचा भंग होताच िनराशेने याने कॉलेज सोडू न दले.

दवा मालवून मी अंथ णावर जाऊन पडलो. डो यात एकसारखे घणाचे घाव बसत
होते. अस या यातना ज मभर सोस यापे ा....

पूर आलेली पंचगंगा – रे वेचा ळ – गावातून बेदरकारपणे जाणा या मोटारी-

वळकटीची काढणी – अफू – पोटॅिशअम....

पण आ मह या को हापुरात करता उपयोगी नाही. उगीच गवगवा होइल आिण

सुलभे या नावाला काळे फासले जाइल.

दोन-तीन दवस आप या दयात वालामुखी पेटला आहे, हे कु णालाही सांगायचे नाही

– इथली िनरवािनरव करायची – बापूंना शेवटचे प पाठवायचे आिण एके दवशी रा ी
कु णालाही न सांगता....’

बाहेर कु णाची तरी चा ल ऐकू आली, हणून मी वळू न पािहले.

दवाकर हणाला, ‘डबा आणणारा मुलगा असेल!’

इत यात दारात कु णाची तरी सावली दसली. लगेच तो मनु य पुढे आला. याला
पा न मी च कत झालो – सखाराम होता तो!
 पण याला पा न मला जे आ य वाटले होते, ते याने सांिगतलेली हक कत ऐकू न
वाटले या आ या या मानाने काहीच न हते.

सखाराम मला घेऊन या दवशी या खे ात गेला, या दवशी दहा वाजता ती जी

नदीवर गेली, ती घरी परत आलीच नाही. सखारामाने सारे गाव धुंडाळले. शेजार या
दोन-तीन खे ांत शोध के ला; पण ितचा प ा कु ठे च लागला नाही.

ितने जीव दला असावा, अशा समजुतीने तो िनराश होऊन बसला. इत यात याला
एक गो कळली. अनाथ पोर ना आिण भो या बायकांना गोड गोड थापा मा न यांना
दूरदूर या गावी वे या हणून िवकणारा एक रा स या दवशी या खेडग े ावात आला
होता. दहा वाजता याला नदीकडे जाताना एक-दोघांनी पािहले होते. सखाराम या
रा साला चांगलाच ओळखत होता.

अगदी जवळचे शहर हणून तो आम या गावात धावतच आला. याने या रा साची

चौकशी के ली. तो दोन बायको बरोबर घेऊन को हापूरला गे याचे याला मो ा क ाने
कळले. या बाबतीत काय करावे, हे िवचार याक रता तो मा या घरी गेला. मी
को हापूरला गेलो आहे, असे कळताच पिह यांदा याचा धीर खचला. पण लगेच याला
वाटले, वक लसाहेब को हापूरला गेले आहेत, हे फार बरे झाले. ितथे ितचा शोध
कर या या कामी यांचा उपयोग होइल. मा या कारकु नाकडू न घाइघाइने याने माझा
को हापूरचा प ा टपून घेतला आिण शेवटची मोटार कशीबशी गाठली.

मी याला या बाइ या खाणाखुणा िवचार या.

मोटारीत मा यासमोर बसले या या दोन खो ा बिहण पैक मोठी बहीण हीच

सखारामला हवी असलेली बाइ, यािवषयी माझी खा ी झाली.

पण आता ितला शोधायचे कु ठे ? – ित याबरोबरचा तो गुलामांचा ापारी –तो तर

नरसोबा या वाडीला जा या या गो ी करीत होता! ती बतावणी होती, क .... आिण ती
दुसरी मुलगी कु णाची? कु ठली?

मा या डो यांपुढे ितची मूत उभी रािहली; ते का याने ओथंबलेले डोळे –तो नराधम
ितला कु ठे ही िवकू न टाक ल.

मी भाकराचा शोध लावायला को हापूरला आलो खरा; पण या मुलीचाही शोध

लावणे आता मला िततके च ज रीचे वाटू लागले.
पण तो लावायचा कसा? ितचे नाव, गाव – काही काही मला ठाऊक न हते!
सहा

रा भर मी भाकरा या िबछा यावर तळमळत होतो. तासभरसु ा मला व थ झोप

लागली नाही. िवजे या सा ाने मधूनच चमकणा या तांब ा अ रां माणे भाकराची
काही काही वा ये एकदम डो यांपुढे उभी राहत. िवष ण मनाला वाटे, मनु याचे जीवन
अिधक सुखी हावे, हणूनच ना िनसगाने ीती िनमाण के ली? ीती ही देवता आहे;
रा सीण नाही. मग भाकरासार या त णांचे बळी ती का घेते? का ीती ही
सर वतीसारखी सौ य देवता नसून कालीसारखी उ ....

आगगाडीने चटकन एका ळाव न दुस या ळावर जावे, या माणे

भाकरािवषयी या िवचारात गुंग होऊन गेलेले मन एकदम मोटारीत या या दोन
त ण चा िवचार क लागे. मा या खाटेजवळच जिमनीवर सखाराम झोपला होता.
या या अ व थ हालचाल व न यालाही झोप येत न हती, हे उघड होते. पण आ ही
दोघे एक श द सु ा बोललो नाही.

बोलायचे तरी काय? सखाराम या बाइचा शोध कर याक रता आला होता, ती
नव याला सोडू न आप या आवडी या मनु याबरोबर पळू न आली होती आिण आता या
मनु यालाही सोडू न ती....

या वेळी ती कु ठे असेल? कदािचत एखा ा वे ये या घरी....

या खाटकाने या दोन गरीब गाइ या गरीबपणाचा फायदा घेतला असेल क , या

दोघी आपण होऊन अस या नरकात उ ा टाकायला तयार झा या असतील?

सखारामाची बाइ कदािचत उघ ा डो यांनी वे या हायला तयार झाली असेल; पण

ती दुसरी मुलगी – ितची क ण मूत मा या डो यांसमोर उभी रािहली.

मधेच मला वाटले, ती मोठमो ाने ओरडत आहे,

‘धावा, हो, धावा! हा कसाइ माझा गळा कापीत आहे. कु णी तरी या गरीब गाइला
सोडवा!’

मी ताडकन अंथ णाव न उठू न बसलो. पलीकडे दवाकर घोरत होता. खाली सखाराम
एकसारखी चुळबूळ करीत होता. मा या उघ ा डो यांना अंधारात ती मुलगी दसत
होती.
 ितचा इितहास....

वीस-बावीस वषाची असावी ती! मु व

े न अगदी गरीब दसत होती. ही पांढरपेशी
मुलगी या रा सा या जा यात कशी सापडली? भाकरा माणे ित याही दुदवाचा
उगम िवफल झाले या ेमातच असेल काय?

अस या कती तरी ांनी पहाटेपयत मला भंडावून सोडले. के हा एकदा उजाडते, असे
होऊन गेले होते मला!

पण उजाड यावर रा च अिधक बरी होती, असे मला वाटू लागले.

सखारामला बरोबर घेऊन मी घराबाहेर पडलो खरा; पण काल या या दोन त ण चा

प ा कसा काढायचा, ते मला काही कळे ना. मोटार टँडवर चौकशी के ली, ते हा कालचा
इसम नरसोबा या वाडीला गेला नाही, असे कळले.

पण तो गावात असला, तरी आ हाला कसा सापडणार? याने या दोघ ना कु ठे लपवून

ठे वले असेल, कु णास ठाऊक!

फरत फरत आ ही रं का या या बाजूला आलो होतो. मा या मनात आले, या अफाट

त यात बुडून खाल या शेवा यात अडकले या मनु याला सु ा एक वेळ शोधून काढणे
सोपे आहे; पण या मो ा शहरात या जनसमुदायात – यातून वे यां या व तीत कु ठ या
तरी अंधा या खोलीत क डू न ठे वले या या त ण ची मािहती िमळणे मा –

आ ही अंबाबाइ या देवळापाशी आलो होतो. देवीचे दशन घेऊन पुढे जावे, हणून आत
आलो. पण देवीला नम कार करताना माझे मलाच हसू आ यावाचून रािहले नाही. माझे
मन हणत होते, देव सवसा ी असतो हणतात. मग या मुली कु ठे आहेत, ते या
अंबाबाइला िवचार क !

टेशनावर, खाणावळीत, हॉटेलात, सं याकाळी िसनेमा या थेटरात – सुचतील या सव

ठकाणी आ ही हंडलो. पण या त ण चा कं वा यां याबरोबर या या मनु याचा
काहीच सुगावा आ हाला लागला नाही.

रा ी जेवण झा यावर सखाराम हणाला, ‘‘ दवसा शोध काही उपयोग नाही! ितचा
प ा लागला, तर रा ीच लागेल!’’

‘‘कु ठं ?’’
 ‘‘तो मांग अस या गाइना या खा टकखा यात नेऊन घालतो, ितथं!’’

मा या अंगावर शहारे च उभे रािहले. बेप ा झाले या दोन बायका शोध याक रता
अपरा ी वे यां या व तीतून फरायचे?

छान!

ितथं कु णी तरी आप याला ओळखणारा मनु य भेटावा आिण याने अ णेला मा या या

संशोधनाचे ितखटमीठ लावून वणन क न सांगावे – हणजे धरणी दुभंग होऊन
आप याला पोटात घेइल, तर फार बरे अशी ि थती होइल आपली.

मी सखारामाला सरळ कोकणात परत जा याचा स ला दला; पण काही के या तो

आपला ह सोडीना.

शेवटी दुसरे दवशी सकाळी मी याला को हापुरात ठे वून घरी िनघून आलो.

घरात गडी होता, वयंपाक ण होती, सव काही िजथ या ितथे होते; पण घरात पाऊल
टाक याबरोबर मा या मनाला जो स पणा नेहमी येत असे, तो काही आज आला नाही.
अ णेची रा न रा न आठवण होऊ लागली – अजयची ‘अ पा, अ पा’ ही हाक कानांत
घुमू लागली – उ ा या के सचे कागद कारकु नाने टेबलावर ठे वले होते. ते वाचावयाचे
सोडू न मी घरभर फ लागलो.

येक पावलाला मला रमणीय दृ य दसू लागले.

दवसा चं िन तेज दसतो ना? अ णेचा पु ात ही दृ ये अशीच फ पडली

असतील! पण आता – पौ णमे या चं ा माणे ती मा यावर अमृताचा वषाव क लागली.

वयंपाकघरातली ही जागा. इथेच अ णा एकदा खोबरे कातीत बसली होती. मधेच

ितने एक लहानसा खोब याचा तुकडा काढू न तो खायला सु वात के ली. इत यात मी आत
आलो. मी हटले,

‘आ हाला सु ा खोबरं आवडतं हं!’

ितने मोठा तुकडा काढ याक रता हातातले भ ल उचलले. पण मी हटले,

‘छे! ते खोबरे नाही बुबा,आप याला आवडत!’

ितने मा याकडे िव मयाने पािहले.

 मी चटकन ित याजवळ बसलो आिण ित या ओठांना ओठ लावून ित या त डातला
अधा तुकडा मा या त डात ओढू न घेतला.

ती खुदकन हसली.

इत यात पलीकडे काही तरी वाजले. आ ही दोघे ग धळू न उठलो. आ हाला वाटले,
वयंपाका या मावशी आ या असा ात. दोघेही दूर होऊन पाहतो, तो एक मांजर
लाडवा या ड याशी खुडबुड करीत होते!

घरातली येक जागा, येक व तू मला अशा रीतीने अ णेची मधुर मृती क न देत
होती. सं याकाळी मनोहर रं गांची कारं जी उडू लागतात ना? मा या मनात या
आठवणीही तशाच हो या. कती िविवध – पण कती मधुर!

कशाकडेही माझे ल लागेना

आिण रा ी जेवण झा यावर वासाचा शीण घालिव याक रता मी लगेच अंथ णावर
अंग टाकले, तरी काही के या माझे डोळे िमटेनात!

गृिहणी नसली क , घराला अर याची कळा येत,े असे एका कवीने हटले आहे ना?
याची चीती मला पळापळाला येऊ लागली. कर रानात रा काढावी लागली असती,
तरीसु ा माझे मन इतके अ व थ झाले नसते! सावरी या मऊ कापसाची उशी मला
एखा ा अणकु चीदार दगडासारखी टोचू लागली. िबछा यावर या पांढ या शु
पलंगासमोर जणू काही कु णी काटे पस न ठे वले आहेत, असा मला भास झाला. मंद
िनळसर काशाने भरलेली खोली एखा ा अंधारकोठडीसारखी भयाण वाटू लागली.

मी उठू न अ व थपणाने फे या घालू लागलो.

मला काही तरी चुक या चुक यासारखे होत होते. तसे पािहले, तर मा या नेहमी या
सुखसोय त काही काही कमतरता न हती. फ अ णा तेवढी मा यापासून दूर होती.

मी वत: या अ व थपणाकडे ित हाइता या दृ ीने पा लागलो. एखा ा क ाव न

खाल या खोल दरीत पाहताना माणसाला जशी भोवळे येत,े तशी मा या मनाची ि थती
झाली. मला वाटते, माणसाचे मन हे मोटारी या इं िजनासारखे आहे, ते बाहे न मोठे सुंदर
दसते. ते जोपयत हसत-खेळत धावत असते, तोपयत आपण कु णीच या इं िजनाचा
फारसा िवचार करीत नाही पण गाडी चालेनाशी झाली क , मग आपण ते इं जीन खोलून
पाहायला लागतो. पण वरचे झाकण उघडताच जे दृ य दसते, ते इं िजना या कं वा
मोटारी या बा ा स दयाशी कती िवसंगत असते!
 मी अ णे या िवरहाने अ व थ झालो होतो, हे उघड होते; पण अ णा मला आता इथे
हवी होती, ती कशाला? मा या बु ीची भूक भागिव याक रता?

दुस या कु णी हा िवचारला असता, तर मी याचे ‘होय’ असेच उ र दले असते.

पण आ मवंचना ही परं वचनेइतक सोपी नाही.

मा या बु ीला या वेळी अ णा नको होती. मा या भावनेला, मा या शरीराला ती हवी

होती. ती इथे असती, तर ित याशी चचा करीत बस यापे ा ित या मांडीवर डोके ठे वून
ित याकडे पाहत राह यातच मला अिधक आनंद वाटाला असता. ितचे बोलणे गोड असले,
तरी ते बोलणं आप या ओठांनी बंद कर यात अिधक सुख आहे, असेच या वेळी मी मनाशी
हटले असते.

मनु या या ेमात शरीर-सुखा या अपे ेचा के वढा मोठा भाग असतो, याची या णी
मला क पना आली.

णभर माझा मलाच राग आला.

पण लगेच मला हसूही आले. माणसाने वत:वर रागवावे, असे या अपे ेत काय वावगे
आहे? भूक लागली, हणून खायला मागणे हा काही गु हा होत नाही आिण तो गु हा होत
असला, तरी भूक लाग यावर शरीर कधीही तडफड यािशवाय राहायचे नाही. याला
आपण ेम हणतो, ती सु ा अशीच एक भूक आहे. ती भूक अिधक िविच आहे, हे खरे ;
िनसगाइतकाच मानवी सं कृ तीचाही ित याशी संबंध येतो. पण काही झाले, तरी ेम ही
नुसती भावना नाही, के वळ का नाही.

मला एकदम भाकराची आठवण झाली. सुलभेवर या आप या ेमाचे याला असे

पृथ रण करता आले असते, तर....

तर! एक लहान श द, पण या एका श दाने मानवी जीवन कती दु:खमय के ले!

मनु याला आयु यातली कटु स ये इत या उिशरा कळतात क , या औषधांचा कडवटपणा
तेवढा या या िजभेवर रगाळत राहतो. पण याची कृ ती सुधार याला याचा
काडीमा ही उपयोग होत नाही. ह ी पकड याक रता खणलेले ख े सुंदर िहरवळीने
आ छादून टाक याची प त आहे. आयु या या मागावरले खाचखळगेही मोहक का
आिण ामक त व ान यां या आ छादनाखाली लपवून ठे वून समाज आप याच अप यांचे
बळी घेत असतो. ेमापासून धमापयत, ल मीपासून सर वतीपयत जीवनाचे पोषण
करणारे जे जे रस आहेत, ते ते आम या अ ानामुळे दूिषत होऊन गेले आहेत – यात या
िवषांनी त ण िपढी िन तेज होत आहे – अकाली सुकून जात आहे.
 रा ी झोपेतून मी जागा झालो, ते हा सु ा याच िवचाराने मा या मनात थैमान
घालायला सु वात के ली.

सकाळी अ णेने खुशालीचे प आले, ते मी तीन-चार वेळा वाचले. मग शांतपणाने मी

कामाला लागलो.

बापूभटज ना मी एक काड िल न टाकले, ‘ भाकर ब धा मुंबइला गेला असावा.

मा या मुंबइ या िम ांना याचा शोध कर यािवषयी मी प े पाठवीत आहे. सवड होताच
मीही मुंबइला जाऊन येइन.’ असा मजकू र मी या प ात िलिहला खरा! पण तो
िलिहताना माझे मन एकसारखे हणत होते, या भो या-भाब ा दोन िजवांना असे
झुलवत ठे व याचा प रणाम वाइट तर होणार नाही ना? अकारण वाढवलेली आशा ही
िनराशेपे ाही अस ा हो याचा संभव असतो. आज ना उ ा भाकर आप या डो यांना
दसेल, हणून हे दोन भोळे भाबडे जीव डो यांत ाण आणून याची वाट पाहत राहतील!
आिण दुदवाने भाकराने आ मह या के ली असली, तरतर यांचे डो यांत उभे रािहलेले
ाण ितथून एका णात बाहेर िनघून जातील!

पुढचे पुढे पाहता येइल, हणून मी ते प पो टात टाकले.

सं याकाळपयत माझा सारा वेळ कामांत गेला.

पण जेवून आजची वतमानप े वाच याक रता हणून मी मा या खोलीत येऊन बसलो
मा – एकदम आभाळ भ न यावे, या माणे माझे मन अ व थ होऊन गेल.े आज या
प ात कॉ. रॉय यांचे एक भाषण होते, काँ ेस या व कग किमटीची हक कत होती,
गभपाता या कामी साहा य करणा या डॉ टरणीवरला एक खटला होता, सव काही होते.
पण दहा-वीस ओळी वाच यावर मी बेचैन झालो आिण येरझा या घालू लागलो.

माझे मन एक मोठी मािलका तयार करीत होते – अ णा आता काय करीत असेल?
जेवताना माझी आठवण होऊन ित या हातातला घास ओठांपाशी अडखळला असेल का?
झोपले या अजयकडे पाहता पाहता माझी आठवण होऊन ितने याचा मुका घेतला असेल
का? बिहणीशी बोलता बोलता ती मा या गो ी सांगायला लागून यां याकडू न आपली
थ ा क न घेत असेल का? आिण रा ी झोपेतून जागी झा यावर एका बाजूला अजय आहे,
पण दुस या बाजूला एक माणूस नाही; हणून ितचे मन र रत असेल का?

मनाची अ व थता घालिव याक रता मी मा या खोलीत आणून लावलेला अ णेचा तो

फोटो खाली काढता आिण पलंगावर अगदी जवळ या उशीवर तो ठे वून िन च
े ी आराधना
क लागलो.
 दुसरे दवशी सकाळी डोळे उघडताच माझे ल या फोटोकडे गेले आिण माझे मलाच
हसू आले. मी अगदी लहान मुलासारखा वेडा झालो होतो. आपली बा ली कं वा खेळणे
जवळ घेऊन मूल िनजते ना? मीही तेच के ले होते.

हां-हां हणता आठ दवस गेले – दवसाबरोबर रा ीही गे या, पण येक रा ी

अ णेची ओढ लाग यामुळे मनाला जो गोड अ व थपणा येइ, तो कमी तर झाला नाही,
उलट वाढतच गेला. मी पलंगावर अ णेचा फोटो तर कायमचाच ठे वून दला होता. सीता
गे यावर रामाने ितची सो याची पुतळी क न घेऊन ित या जोडीने य पार पाडला,
अशी काही तरी एक कथा आहे ना? पलंगावर या अ णे या फोटोकडे पाहता पाहता ती
मला आठवे आिण मी मनात हणे – रामा या आयु यात सीता कधीच परत आली नाही.
पण माझी अ णा लवकरच परत येइल. पलंगावर आपला हा फोटो पा न ती खुदकन
हसेल आिण हणेल,

‘इ श! कु णी पािहलं, तर काय हणेल?’

‘काय हणणार? ’मी िवचारीन.

‘इकडे वेड लागलंय, असं हणतील सारे !’

‘मी यांना हणेन, तु ही सारे फार चांगले डॉ टर आहात. मा या रोगाची बरोबर

परी ा के लीत तु ही!’

‘इ श!’

अ णेचा हा मधुर का पिनक उ ार ऐकता ऐकता मा या मनात एक िवचार रा न

रा न येइ, ेम हे खरोखरीच एक वेड आहे? ते फार गोड असेल, आयु यात या अनंत
दु:खांचा िवसर पाड याचे साम य या यात असेल. या या पाशांत सापडत नाही, असा
ाणी िचतच सापडेल; पण हे सारे खरे असले, तरी वेड ते वेडच!

णभर पर या मनु या या दृ ीने अ णे या या फोटोकडे पाह याची ती इ छा

मा या मनात उ प झाली. ती दृ ी हणत असे – तु यासार या एका सुबु त ण
मनु याने अस या वेडा या आहारी जावे? ‘अ णा... अ णा’ हणून तू या फोटोत या
त णी या नावाचा मनात जप करीत आहेस. पण ही मुलगी तु या आयु यात आलीच
नसती, तर – तुझे ल दुस या एखा ा मुलीशी झाले असते, तर – कॉलेजमधली क णा
तुला िमळाली असती, तर – या वेळी क णा जवळ हवी, हणून तू असाच तळमळत
रािहला असतास!
 क णा मला िमळाली असती, तर –

मला अ णे या या फोटोकडे पाहवेना. माझे क णेशी ल झाले असते, तर या वेळी

मा या पलंगावर ितचा फोटो दसला असता – ती जवळ नाही, हणून मी तळमळत
रािहलो असतो – ित या फोट ची चुंबने घेत बसलो असतो –

...आिण क णाही मा या आयु यात आली नसती, तर? तर काय मी चारी राहणार
होतो? क दे हा यात एखा ा देवीची थापना क न ित या पूजेत समाधान मानून व थ
बसणार होतो?

छे:! क णा आिण अ णा या दोघी ज माला आ या नस या, तरी मी एखा ा ितस या

मुलीशी ल के लेच असते, ित या िवरहाने तळमळत रािहलोच असतो, ितचा फोटो
असाच पलंगावर ठे वला असता, ित या एका पशासाठी असाच अधीर झालो असतो!

आज माझे ेम अ णेवर आहे, हे खरे ! पण अ णेशी माझे ल झाले नसते, तरी मी

ित यावर ेम के ले असते, हे मा खरे नाही?

...आिण क णेवर एके काळी माझे ेम होते, हे जरी खरे असले, तरी आज –

आज क णेवर माझे ेम आहे, असे कोण हणेल? लहानपणी नदी या वाळवंटात खेळता
खेळता बांधले या घरासारखेच माझे ित यावरले ेम होते. णयाचा खेळ होता तो.
ेमा या रा यात पिहले पाऊल टाकताना नावी यामुळे या णाचे मनु या या मनाला
मरण राहणे वाभािवक आहे. या णात जादू असते, हे खरे ! पण संसार हा काही
जादूचा िणक खेळ नाही. तो सहारात वषानुवष करावा लागणारा वास आहे. या
कठीण वासात या सोब यांवरच मनु य खरे खुरे ेम करतो.

खरे खुरे ेम!

हणजे ेम खोटे असू शकते!

कॉलेजात असताना मी क णेवर के लेले ेम खोटे होते?

छे:!

भाकराचे सुलभेवर बसलेले ेम खोटे असेल?

छे:!
 फार काय, सुलभेने भाकरािवषयी दाखिवलेला कोमल भाव हे काय के वळ एक नाटक
असेल?

छे:!

पिहले ेम खोटे असत नाही. पण ते खरे असतेच, असे नाही!

पिहले ेम हे एक िविच अधस य आहे आिण अधस ये ही दशनी मोहक पण प रणामी

दाहक असतात, हा अनुभव जगात कु णाला आलेला नाही?

िनसगाचे आकषण – भावनेचे नावी य – का ाची मोिहनी त ण मनाचा व ाळू पणा

– पिह या ेमाचे स दय अस या कती तरी गो नी वाढत असते. पण हे स दय कृ ि म
असते, णजीवी असते.

े हे वेड आहे, हेच खरे ! जीवनाला रसमय करणारी येक भावना वेडीच असते. ेम
म
काय, धम काय, येय काय, देशभ काय – या कारं यांनी जीवना या वनाला उपवनाचे
व प आणले आहे.

पण मनु या या धमा या, येया या आिण देशभ या िवशीत या क पना ितशीत

कं वा चािळशीत कायम राहतात का? या बदलतातच क , नाही? मग पिह या ेमाची
िवशीतली क पना आयु यात या अनुभवांमुळे बदलावी लागली, तर माणसाने लगेच
वैतागून जीव ायला िनघावे, हा शु वेडप
े णा नाही का?

िवचार करता करता माझे मन अगदी िशणून गेल;े माझा डोळा लागला.

मी दचकू न जागा झालो, ते हा मा या अंगाला दरद न घाम सुटला होता. मला एक

िवल ण व पडले होते.

व ात मला दसले....

मी पृ वी दि णा क न एक अितशय सुंदर फू ल िमळिवले आहे. रं ग गुलाबाचा; पण

सुगंध बकु ळीचा, पाक यांची ऐट बटमोग याची; पण देठाची कोमलता जाइजुइची, असे
िविच फू ल होते ते!

ते फू ल मी मा या कोटाला लावले. कोट खूप सुंदर दसू लागला, पण तेव ाने माझे
समाधान होइना. मा या खोलीत या एका पु पपा ात ते ठे वून दले मी! छे:! तां या या
क दणात कु णी िहरकणी बसिवतो का?
 एखा ा देवतेला वा नच या फु ला या स दयाचे साथक होइल, असे मला वाटले.

मी धावत धावतच िनघालो.

एक देऊळ दसू लागले.

मी लगबगीने आत िशरलो.

समोर एक देवता हसत होती.

देवता क क णा?

ित या मूत वर एकही फू ल न हते.

मला मा या फु लाचा मोठा अिभमान वाटू लागला.

मी ते ितला वाह याक रता पुढे झालो.

पण इत यात एक िवल ण चम कार घडू न आला.

ती देवता अदृ य झाली.

उदास मनाने मी देवळाबाहेर पडलो.

पाय नेतील, ितकडे मी जात होतो – रा न रा न हातात या फु लाकडे पाहत होतो –

बाहेर या उ हाची झळ लागू नये, हणून याला दो ही हातांनी झाकू न नेत होतो – आिण
मा या हाता या उबेनेच ते कोमेजेल क काय, यािवषयी मी पदोपदी साशंक होत होतो.

पु हा एक देऊळ दसू लागले.

आनंद आिण भीती यांचा लपंडाव मा या मनात सु झाला.

या देवळातील देवता या देवतेसारखीच असेल, क ....

माझे मन या देवळापासून दूर जाऊ पाहत होते, पण माझे डोळे या न ा देवतेचे दशन
घे याक रता आतुर झाले होते.

देवळा या गाभा यात मी भीतभीतच गेलो.

 णभर मला या पिह या देवतेची आठवण झाली.

पण लगेच दुस या णी या न ा देवतेिवषयी या भावाने माझे मन भारावून गेले; मी

हातातले फू ल ितला वाहताच ितने जे हा य के ले – आकाशात या येक चांदणीचा चं
होऊन ते चांदणे फु लेल, यालाच कदािचत या हा याची सर येइल.

मी डोळे िमटले.

भ आिण देवता अिभ झाली.

इत यात कु णी तरी ककश वराने कं चाळले,

‘फे कू न ा ते फू ल!’

मी दचकू न डोळे उघडले.

पु हा एक िवल ण चम कार घडू न आला.

‘फे कू न ा ते फू ल!’ असे कं चाळणारी कु ठे च दसत न हती; पण हळू हळू माझे

फू ल मूत पासून दूरदूर जात आहे, हे मला प दसत होते. काळजाला जखम होऊन
यातून भळभळ र वा लागावे, तसे झाले मला.

मी िजवा या आका ताने ओरडू न हणालो ‘देवी, तु या पूजेसाठी हे फू ल मी आणलं

होतं.’

एकदम कठोर श द ऐकू आले,

‘खोटं, अगदी खोटं! हे पूजेचं फू ल नाही, हे िनमा य आहे!’

‘िनमा य?’ मी मो ाने के ला खरा, पण मा या वरात इतका िविच कं प उ प

झाला होता, क –

‘पूव एका देवीला हे फू ल तू वािहलं होतंस, ही गो खरी आहे क नाही? बोल, बोल,
आता का तुझी दातिखळी बसली?

या आकाशवाणीने के लेला आरोप कबूल के यािशवाय ग यंतर न हते मला.

मी मा या देवतेकडे पा लागलो. ित या मु व
े र ोध, ितर कार – ती देवता होती, क
अ णा....

कु ठली तरी अदृ य श या फु लाला देवळाबाहेर नेत होती. ते बाहेर या धुळीत पडू
नये, हणून मी या यामागून धावत गेलो. पण या गडबडीत माझाच पाय या यावर
पडला आिण याचा अगदी चोळामोळा होऊन गेला.

याच ठकाणी माझे व संपले होते.

कती भयंकर व होते ते!

मी पलंगावर या अ णे या फोटोकडे पािहले. ही अ णा हसत होती....

पण व ातली ती दुसरी देवता? डो यावर गार पाणी शंपडू न सु ा मनातली आग

िवझेना. शेवटी अजयचे ते से युलॉइडचे बाळ पाळ यात ठे वून याला वे ासारखे झोके
देऊ लागलो, ते हा कु ठे मला बरे वाटले.

अजय या बाललीलां या आठवण नी माझा दुसरा दवस आनंदात गेला. ी ेम हे

जीवनवृ ाचे फू ल असले, तर अप य ेम हे याचे फळ आहे, अशी क पना कर यात मला
मोठी मौज वाटू लागली. आज रा ी आप याला जी व े पडतील, यात अजय या
लीलाच दसतील, या गोड तं ीतच मी सं याकाळी कोटातून परत आलो. चहा घेऊन मी
ग ीत आरामखुच टाकू न ित यात पडलो आिण डोळे िमटले मा !

मनातले िच पट कती लवकर तयार होतात – मग यात भूतकालातला इितहास असो

कं वा भिव यकाळातली व े असोत!

तीन-चार वषाचा दसणारा अजय मा या डो यांपुढे उभा रािहला. याचे बोट ध न

मी याला फरायला नेत होतो. जाता जाता एक ससा दसला मला. तो मी अजयला
दाखिवला. तो आनंदाने टा या िपटू लागला. लगेच तो मला हणाला,

‘अ पा, हा ससा घरी नेऊ या आपण!’

‘कशाला, रे ?’

‘खेळायला!’

‘बरं !’

लगेच अजय गंभीर मु न

े े मा याकडे का पा लागला, ते मला कळे ना. णभर िवचार
क न तो हणाला, ‘अ पा, ससा नको मला खेळायला!’

‘मग काय हवं?’

‘ह ी!’

‘ह ी?’ मी हसत िवचारले.

‘हो, ह ी! आ ही दोघे बाहेर सो यावर खेळू. वयंपाकघरात नाही येणार िन माझा

ह ी आइचं काम करील क !’

‘कसलं!’

‘आइला िविहरीतनं पाणी काढावं लागतं ना? ह ी आपली स ड िविहरीत बुडवील िन

एकदम....’

मी हसत हसतच डोळे उघडले.

घरापुढे एक मोटार थांबली होती. ित यातून एक त ण पु ष खाली उतरला आिण

या या मागा न क णेसारखी दसणारी एक बाइ....

छे:! क णाच होती ती!

मा या डो यांपुढे नेहमी कॉलेजातली क णा उभी राहत अस यामुळे ित यात काही

फरक झाला असेल, ही क पनाच मा या मनाला कधी िशवली न हती; पण फोटो बदलत
नसला, तरी माणूस बदलते. माणसाचे मन एका जागी गुंगून जात असले, तरी काळ
पळापळाला पुढेच जात असतो, नाही का?

क णेचे वागत करताना णभर मी ग धळलो. दयातले एक श य हल याचा भास

झाला. या क णेने या घराची राणी हणून यायचे, ितने चार दवसांची पा णी हणून
इथे यावे.

मी दयात डोकावून पािहले. ितथे अ णा, अजयला मांडीवर घेऊन खेळवत बसली
होती. माझे ेमभंगाचे श य....

दुब या मनाचा भास होता तो. पायातला काटा काढू न टाकला, तरी ितथे काही तरी
बोचतंय, असे माणसाला वाटत राहतेच ना? दयात या श या या बाबतीतही याला
हाच अनुभव येतो.
 चहा घेताना मा या पे यात फार कमी चहा आहे, हे क णे या कसे ल ात आले, कु णास
ठाऊक!

ती हणाली,

‘तुम यात फारच बदल झालेला दसतोय, देवद !’

‘ हणजे? फार हातारा दसायला लागलो क काय, मी?’

‘असंच नाही काही! पण....’

‘पण काय?’

‘तसंच काही तरी आहे! कॉलेजात असताना तुमचा चहाचा पेला कटलीएवढा मोठा
होता. पण आज तो ब ड याएवढा लहान झालेला दसतोय!’

हसत हसत मी हटले,

‘ह ली रा ी झोप येत नाही मला!’

‘ याचा चहाशी काय संबंध आहे?’

मी ित याकडे पाहत हटले, ‘तू मा तरीण आहेस क , डॉ टरीण आहेस, ते आधी सांग
मला!’

‘मा तरांना मानसशा ाचा खूप खूप अ यास करावा लागतो हं! होय क नाही,
मनोहर?’

मनोहरचे ल कु ठे होते, कु णास ठाऊक! एखा ा यं ातून आवाज यावा, तसा याचा
वर वाटला मला. तो उ रला,

‘मी पडलो साधा ॉ गमा तर, मानसशा कशाशी खाताता, ते....’

क णेने या याकडे पाहताच तो ग प बसला. पण या या डो यांतला उदास-क ण

भाव मा अिधकच प झाला.

मला एकदम वाटले, मनोहरला आपण कु ठे तरी पािहले आहे. कु ठे बरे ?

 माझी मरणश खूप िशणली. पण मनोहरला आपण कु ठे पािहले आहे, हे काही के या
मरे ना.

क णा मा या पे यात आप या पे यातला थोडा चहा ओतीत हणत होती....

‘अ णाबाइ माहेरी गे या आहेत, हणून झोप येत नाही तु हाला, खरं ना? मग याचं
खापर िबचा या चहा या माथी का फे डता? ‘चोर सोडू न सं याशाला सुळी देण’ं ही हण
मुल ना समजावून सांगताना तुमचंच उदाहरण देणार आहे, मी आता!’

फार दवसांनी भेटले या िम ां या ग पा रानांत या पाऊलवाटां माणे असतात. या

कती वळणे घेतील आिण कु ठे जातील, याचा नेम नसतो.

चहा संपताच क णा कॉलेजात या जु या आठवण कडे वळली. ितची ही बडबड

मनोहरला अस ा झाली असावी. तो एकसारखा चुळबुळ करीत होता. शेवटी खुच व न
उठू न तो खोलीत गेला आिण एक पाक ट हातात घेऊन बाहेर आला. ते पाक ट पाहताच
क णा उ ारली,

‘सारं च मुसळ के रात! या कामासाठी आ ही मु ाम आलो, ते बाजूलाच रािहलं. मी

मनोहरांना हणत होते क , गणेश चतुथ या सु ीत जाऊ आपण पण काही के या यांना
धीर िनघेना. हो, भावाची माया आिण भावजयीची माया यां यांत एवढं अंतर असायचंच!
नाही का?’

मनोहराने पुढे के लेले पाक ट मी हातात घेतले. पा कटावर या ित कटावर आम याच

गावचा छाप होता. तो दाखवीत मनोहर हणाला,

‘अनूनं हे प इथून पाठिवलं. हे उघड आहे; पण ितनं प ात आपला प ा-िब ा काही

दलेला नाही आिण प ातला मजकू र तर....’

याचा कं ठ स दत झाला – तो दुसरीकडे पा लागला.

क णेने मला प वाच याची खूण के ली. मी ते वाचू लागलो –

‘दादा,

क ी क ी दवसांनी हे प तुला पाठवीत आहे. या दीड-दोन वषात तू माझी क ी

चौकशी के ली असशील, माझा प ा नाही, हणून तू कती उदास झाला असशील! आइ
मा यासाठी कती रडली असेल िन कु ठ या कु ठ या देवांना ितनं काय नवस के ले असतील
– सारं सारं मला कळतंय! पण काय क ? घरातून पळू न गेले या मुलीला आइला िन
भावाला प पाठिव याचासु ा धीर होत नाही, रे !

तू हणशील, पळू न जायचं भय मला वाटत नाही; पण प पाठवायला मा – तू काही

हण – माणसाचं मन असं आहे खरं ! िनदान माझं तरी आहे. मी फार फार िभ ी आहे, रे
दादा!

मी घरातून पळू न गेल,े हे खरे . तो धीर मला कु ठू न झाला?

नाही, दादा मी आपण न गेले नाही. मला पळू न जावं लागलं. वण ात सापडलेलं
पाख फडफड करीत कु ठं तरी दूर थंडगार ठकाणी जा याची धडपड करतं ना? मीही
तसंच के लं.

हे वाचून तुला राग येइल. तू हणशील, घर ही फु ललेली बाग आहे. वणवा लागलेलं रान
नाही. पण मा या हातून हे प पुरं िल न होइल क नाही आिण ते िल न पुरं झालं, तरी
टपालात पडेल, क नाही – काहीच सांगता येत नाही मला.

आइ या कु शीत डोकं खुपसून खूप खूप रडावं, ‘दादा, दादा’ हणून तुला िमठी मारावी
आिण मनातलं सारं दु:ख ओकू न टाकावं –

छे:! तसं के लं, तर मा या दादाचं अंग घाण होइल. नकोच तो िवचार.

दादा, मी मराठीत या सग या कादंब या वाच या आहेत. पण माझी हक कत ही या

सा यांपे ा िनराळीच कादंबरी आहे! मला गो िलिहता येत असती, तर क ी बरं झालं
असतं!

दादा, आइची मा यावर कती माया होती! अनू हणजे ित या डो यांतली बा ली

होती अगदी! तुझं मा यावर कती ेम होतं! ताइ तळहातावरला फोड होता तुझा!

पण....

खरं सांग?ू तुमचं दोघांचं ेम हे प ा होतं खरं ! पण ते कै ाला िमळणारं प ा होतं.

घर हा माझा तु ं ग होता. या तु ं गात तु हाला आवडेल, ते तु ही मला देत होता; मला
काय हवं, याची चौकशी तु ही एका श दानंही के ली नाही.

मला काय हवं होतं?

कसं सांगू? दादा, कसं सांगू?

 दादा, एका माणसाला काय हवं असतं, ते दुस याला कळणं फार फार कठीण आहे या
जगात! पोटभर पंचप ा खाऊन डु ल या यायला लागले या ीमंताला दारावर या
उपाशी िभका याची कटकट होते ना?

जगात एक दुस याकडे याच दृ ीनं पाहतो.

वत:िवषयी िवचार करायला लागलं क , मा या मनाला वावटळीत सापड यासारखं

होतं.

... आिण आता िवचाराचा काय उपयोग आहे? पुरा या पा याबरोबर काटक वाहत
जाते ना? मा यासार या बायकांचं आयु यही तसंच....

दादा, आइनं माझं लहानपणी ल के लं, हणून मी तुला बोल लावीत नाही. ल
झा यावर वषातच मा या कपाळाचं कुं कू नाहीसं झालं. मला काही दवस फार वाइट
वाटलं. पण या वेळी कती तरी मिहने आइ या डो यांचं पाणी खळलं नाही.

एकु लती एक बहीण – यातून बालिवधवा – हणून कु णीही भाऊ करणार नाही, इतक
माया तू मा यावर के लीस. आइ मला इं जी शाळे त पाठवायला तयार न हती. पण तू
अगदी ह ध न मला शाळे त घातलंस.

माझी चार-पाच वष चांगली गेली. पण मग मा – मा याच बरोबरची शेजारची संध.ू

कु णी तरी पाहायला येणार होतं ितला. ितनं ते मला लाजत-लाजत सांिगतलं, या दवशी
रा ी....

दादा, या दवशी रा भर झोप आली नाही मला.

ितचं ल जमलं. पुढ याच वष ितला मूल झालं. मी बारशाला गेले होते. ित या
बाळाचा तो लुसलुशीत पश. ते इवलेसे चमकणारे डोळे , या मोहक नाजूक मुठी – या
दवशी रा ी मला झोप तर आली नाहीच – उलट, सारी – रा उशीत डोकं खुपसून मी
मुसमुसत होते.

वगात या बरोबरी या मुल माणे पातळं नेसावीत, के शरचना करावी, फरायला

जावं, हसावं, िखदळावं, असं मला वाटे. आइला वाटे – अनूने बरोबरी या मुल माणं
अ यास करावा; पण बाक या बाबत त अगदी िवर राहावं. दादा, तू एखा ा अर यात
राहणारा ॠषी असतास, तर तु या आ माची झाडलोट क न, ितथली कं दमुळं िशजवून
आिण एखा ा ह रणा या पोराशी खेळून अनूनं आपले दवस काढलेही असते.
 पण लोहचुबंका याम ये एखादा लोखंडाचा तुकडा ठे वायचा आिण याने आप या
जागेव न इकडे-ितकडे ितळभरसु ा सरकू नये, अशी इ छा करायची!... काय उपयोग
या इ छेचा?

मी सातवीत असतानाचा तो संग मला अजून आठवतो. तू मला घरी घेऊन याय या
पूव च ती िविच बातमी आइ या कानांवर येऊन पडली होती – शाळे या िज याव न
अनू खाली परत येत होती िन एक मुलगा वर जात होता. यानं पटकन ितचं चुंबन घेतलं,
खालून येणा या हेडमा तरांनी ते पािहलं िन मग....

आइ अगदी जीव ायला उठली. तुला सु ा ितची समजूत घालता येइना. मी ित या

पायांवर हात ठे वून ‘पु हा शाळे त पाऊल टाकणार नाही!’ अशी शपथ घेतली, ते हा कु ठं
ती थोडी शांत झाली.

या वेळी खरं बोलायला मला धीर झाला नाही. पण आज सांगते – िज यावर आमची
दोघांचीच गाठ पडली असती, याचं ते बेफामपणाचं वतन दुस या कु णी पािहलं नसतं, तर
मी कु णाकडे कसलीही त ार के ली नसती! तो मुलगा मला आवडत होता.

आता वाटतं – आइसाठी मी शाळा सोडली नसती, तर फार बरं झालं असतं.
अ यासामुळं तरी मा या मनाला िवरं गुळा िमळाला असता! आइ मला दवसभर कामांत
गुंतवून ठे व याचा य करी, दुपार या वेळी पांडव ताप नाही तर िशवलीला वाचायला
लावी, सं याकाळी आप याबरोबर देवाला घेऊन जाइ. ितला िबचारीला काय ठाऊक, क
राधाकृ णा या देवळात गेलं क , मा या डो यांपुढे या दोघां या ेमलीलाच उ या
राहत!

...आिण आइनं दवसभर मा यावर नजर ठे वली, तरी सारी रा माझं मन काय करीत
असे, हे ितला कोण सांगणार होतं?

दादा, सारी सारी लाज बाजूला ठे वून मी हे िलहीत आहे. तु या ताइला मा कर.

मी रा ी अंथ णावर पडले क , कधी कधी शाळे त या िज यात या या ओझर या

चुंबनाची आठवण मला होइ, ती आठवण होताच मा या अंगावर गोड काटा उभा राही
आिण मनात येइ – शाळे तून काढू न टाक याइतका मोठा अपराध या मुलाने खरोखरीच
के ला होता का? कदािचत आ ही दोघांनी पुढं ल ही के लं असतं!

ल – ेम – मूल – संसारसुख. मुसळधार पावसा माणे मा याभेवती अ ौ हर या

क पना नाचत हो या. गो ी, कादंब या, नाटकं , िच पट, व , मैि ण बरोबर या
ग पागो ी, िजथं जावं ितथं मा या मनाचा बांध टकू नये, अशाच गो ी मला दसत
हो या ऐकू येत हो या, अगदी दयाला िभडत हो या.

यातच आप या शेजारी सहा मिह यांकरता नेमलेले एक नवे मा तर राहायला आले. ते

कोण, ते तुला कशाला िलहायला हवं?

मा तर एकटे होते, देखणे होते. यांचा आवाज मोठा गोड होता. ते ेमगीतं हणून
दाखवू लागले क , माझं भान हरपून जाइ. यांना तुझी िच ं फार आवडत! पण यां या
येक किवतेनं एका िवधवे या मनात या ेमा या भावना कती बह न जात असत,
याची तुलाच काय, पण यांनाही क पना न हती.

सहा मिह यांनी मा तर गेल;े पण मा या मनातली यांची मूत काही के या हलेना. मी

वत:शीच र न हणू लागले,

‘माझं यां यावर ेम आहे, हे यांना कळलं असेल का?’

तु यापाशी यांचा प ा होता. यांना प िलिह याक रता मी हजार वेळा बसले असेन;
पण माझं एकही प िल न पुरं झालं नाही.

‘अनूचं ल झा यािशवाय मी ल करणार नाही!’ असं तू तु या िम ापाशी बोलला

होतास, ते मला ठाऊक होतं. ‘वादळात या हो ा’ या िच ाची क पनाही तू मला
सांिगतली होतीस. तू मला क धी अंतर देणार नाहीस, हे याव न मला कळू न चुकलं होतं.

पण, दादा भावा या ेमानं बिहणीचं समाधान होत नाही, रे ! त यात कतीही पाणी
असलं, तरी ते साठवलेलं असतं. नदी या वाह या पा याची – मग ते गुडघाभर का असेना
– याला सर यायची नाही. माणसाचं आयु य ही नदी आहे; तळं नाही.

हणून तर मी घराबाहेर पडले. घराबाहेर जाताना मला कु णा या तरी हाताचा आधार

हवा होता. आप या गावातले ते बॅ र टरम ये मिहला समाजात यांची भाषणं होत होती,
बघ – या बॅ र टरांनी मला मुंबइला यायचं कबूल के लं. एखा ा ीमंत बाइ या घरी
रा न, जमलं तर खूप खूप िशकावं, आप या आवडीचा एखादा मनु य िमळाला, तर
या याशी ल करावं, अशी मनोरा यं करीत मी घर सोडलं. बॅ र टरांनी सारी व था
के ली अस यामुळे मी कु ठं गेले, याचा गावात कु णालाच प ा लागला नाही.

तो चांडाळ मला घेऊन मुंबइ या एका हॉटेलात उतरला. आपली बहीण हणून यानं
या हॉटेलात माझे नाव न दिवले. पण त ण मुलीला बहीण मानणारी माणसे िनराळी
असतात!
 मी सरळ िशकू लागले असते, तर तुला लगेच प पाठिवले असतं. पण मा या निशबानं
मला फसवलं होतं. या यावर माझं काडीभरही ेम न हतं, अशा एका पशू या ता यात
मी सापडले होते. आपलं काळं त ड आइला िन दादाला दाखवायचं नाही, असा या वेळी
मी िन य के ला.

या मांगा या तडा यातून मी कशी सुटले, पोटाला चार घास िमळावेत, हणून
ठक ठकाणी कशी फरले, समाजात स य हणून िमरवणा या पु षां या लंपटपणाचे
आिण नीतीचे तोम माजिवणा या बायकां या ू रपणाचे कती िविच अनुभव मला आले
– िलहायला बसले, तर ते रामायण होइल!

मी इथे कशी आले, तेवढंच िलिहते – मुंबइला एक चांगली ीमंत दसणारी बाइ मला
भेटली. मोठी जमीनदारीण आहे ती! मी इं जी सातवीपयत िशकले आहे, हे कळताच ितनं
आप या कोकणात या खेडग े ावात गोर-ग रबांना िशकवायची क पना काढली. मलाही ती
आवडली. इथून दहा-पंधरा कोसांवर ते गाव आहे, हणे ितथं जाऊन मी माझं पाप धुवून
काढणार आहे. ते धुवून िनघालं, तर तुला पु हा एक प िलहीनच! नाही तर....

दादा, आइला सांग – अनू दु नाही, दुबळी आहे. तुझी मुलगी पितत नाही; वाहपितत
आहे. िनसगा या वाहािव पोहायची भलती स जर ित यावर....

तुझी –

छे! ‘तुझी’ हा श द खोडू न टाकावसा वाटतो. नाही, मी तुझी ताइच आहे, मी आइची
अनूच आहे.’

हे प वाच यावर माझे मन इतके सु होऊन गेले क , जवळ जवळ घटकाभर मी

ग पच होतो. मग मी मनोहरला हटले,

‘अनूचा एखादा फोटोिबटो असला, तर शोध करायला –’

माझे वा य पुरे हाय या आतच मनोहर उठू न खोलीत गेला. याने ंक घाइघाइने
उघड याचा आिण झाक याचा आवाजही मा या कानांवर पडला. लगेच याने एक फोटो
आणून मा या हातात दला.

फोटोत चार-पाच मुली हो या. यांत या मध या िवधवा मुलीवर याने बोट ठे वले
मा ....

िवजेचा झटका बस या माणे माझी ि थती झाली.

 ती मुलगी....

मी को हापूरला गेलो, या दवशी मा यासमोर मोटारीत हीच मुलगी बसली होती.

पण ित या कपाळावर कुं कू ....

मा यातला वक ल लगेच जागा झाला. कु णालाही संशय येऊ नये, हणून ितचा गळा
कापणा या या कसायाने धूतपणाने ित या कपाळावर कुं कू लावले असावे!

मनोहर मा याकडे मो ा आशेने पाहत होता. क णे या डो यांतूनही तोच भाव

होत होता. या दोघांची एकदम ती िनराशा करायचे मा या अगदी िजवावर आले.

मी त ध रािहलो.

दुसरे दवशी सकाळी चहा या वेळी गावात अनूची चौकशी कर याचे आ ासन मी
मनोहर व क णा यांना दले खरे ; पण माझे मन हणत होते – ितकडे बापूभटजी व आइ
यांचा जीव टांगणीला लावून तू बसलाच आहेस! आता या दोघांना कशाला फसिवतोस?....
नाही तरी चार-आठ दवस चौकशी के याचे स ग क न, तू यांना हात हलवीतच परत
पाठिवणार आहेस ना? मग यांना आजच जाऊ दे क ! पावसानंतर एकदम कडा याचे ऊन
पडले क , ते माणसाला अस ा होते, तशीच यांची ि थती होइल. यांना उगीच आशा
दाखिव यात....

दुसरे मन हणाले, क णा माझी कॉलेज मधली मै ीण आहे. ितला काय आ या पावली

परत पाठवायचे? दोघेही चार-आठ दवस रा देत क ! वाइट बातमी एकदम सांिगतली
क , माणसां या मनाला मोठा ध ा बसतो. ती हळू हळू कानांवर घालणेच ेय कर!

चहा संपता संपता दैिनक वतमानप े आली.

मुंबइ या वतमानप ावर या एका बातमीवर माझे सहज ल गेले.

ठाणे आिण क याण या दर यान कु ठ याशा टेशनावर एका त ण मुलीने आ मह येचा

य के ला होता. ाय हर या संगावधानामुळे ितला काही इजा झाली न हती. पण
ित याभोवती जमले या घोळ यामुळे ित यावर आपला ह सांग याक रता दोन माणसे
पुढे आली. एकाने ती आपली बहीण आहे, हणून सांगताच ती मो ाने कं चाळली. लगेच
दुसरा पुढे आला आिण हणाला,

‘‘ही माझी बायको आहे.’’

 सं याकाळपयत या िविच बातमीने मा या मनाला पछाडले होते. कोटातून घरी
जाऊन आिण क णा व मनोहर यां याबरोबर चहा घेऊन मी फरायला िनघालो.
इत यात....

समो न सखाराम येत असलेला दसला. नुक याच आले या को हापूर या गाडीतून
उतरला असावा तो! या यामागे एक बाइही दसत होती. ितचा चेहरा प दसताच
मला िवल ण आ य वाटले. सखाराम यश वी होऊन आला होता. या यामागे उभी
असलेली ती बाइ – या दवशी मोटारीत मा या समोर बसलेली या नाटक रामो याची
थोरली बहीण होती ती!

ितची धाकटी बहीण? अनू?

मी घाइने सखारामला िवचारले,

‘‘िह याबरोबर को हापूरला गेलेली ती दुसरी मुलगी कु ठं आहे?’’

दोघेही खाली पा लागली.

सात

क णा आिण मनोहर यां यासमोर मला सखारामाला अिधक काहीच िवचारता येइना.
दुदवी अनूचे पुढे काय झाले असावे, यािवषयी मनात तर अशी ख ख लागली होती,
क ....

पानावर बस यावर कती तर वेळ माझा पिहला भातच संपेना.

क णा एकदम मा याकडे वळू न हणाली,

‘‘आ ा या आ ा तार करणार आहे मी!’’

अनू यािवषयी ती काही तरी बोलत आहे, असे वाटू न मी िवचारले,

‘‘कु णाला?’’

‘‘अ णाताइना!’’

थ ाम करी हा टेिनससारखाच एक खेळ आहे, नाही का?

मी क णेकडे पाहत हणालो,

‘‘तारे तला मजकू र तर कळू ा आधी!’’

क णा उ ारली,

‘‘ताबडतोब िनघा, रो याचं जरा जा ती आहे!’’

मी मनात या मनात हसलो – ‘तू आ यापासून रो याला नस िमळा यासारखं वाटतंय!’

असे काही तरी उ र मा या ओठांपाशी आले होते. पण कु णाला बाहेर जाऊ ायचे आिण
कु णाला आत या आत क डू न ठे वायचे, हे ओठां याइतके तु ं गावर या पहारे क यांना सु ा
कळत नसेल!

जेवून उठ यावर एका के सची सबब सांगून सखारामला घेऊन मी बाहेर पडलो. कु ठे तरी
दूर एका तात जाऊन याची सारी हक कत मला ऐकायची होती. अधा-पाऊण मैल
गे यावर आ ही समु ा या बाजूला आलो आिण एका लहानशा वाळू या टेकडीवर बसलो.
बसता बसता िखशातली िवजेची ब ी काढू न मी चोहीकडे काश पाडू न पािहले. या
 काशात काजूची खुरटी झाडे, यां या पिलकडले ते लहान लहान माड आिण या
माडां या पिलकडची सु ची झाडे णमा चमकली. मा या मनात आले, असाच कसला
तरी काश पाडू न मनु याला आपले मन आतून पाहता आले असते, तरतर भाकर आिण
अनू यांना डो यांतून टपे गाळीत बस याची पाळीच आली नसती.

मा यापासून जरा दूर बसून सखारामाने घसा खाकरला िन को हापूरची हक कत

सांगायला सू वात के ली. उगीच काही तरी चाळा करणा या मा या हातांना भोवतालची
वाळू का यासारखी गार लागत होती; माझे मनही सखारामाची हक कत ऐकू न तसेच
शहारत होते.

मी िनघून आ यानंतर सखाराम दररोज रा ी वे यांची घरे धुंडाळू लागला.

को हापूरला जाताना याने चांगले प ास-पाऊणशे पये बरोबर घेतले होते. दररोज
याचे पैसे कमी होऊ लागले, पण याला हवी असलेली गोकु ळा काही कु ठे ही दसेना –
ितचा ठाव ठकाणाही कळे ना. नुस या पानप ीवर खूश होणारे एक मूख िग हाइक यापे ा
िनरा या दृ ीने या याकडे कु णीच पािहले नाही. येक वेळी या बाइची सखारामाशी
गाठ पडे, ितला थोडीशी खुलवून तो एकच िवचारी –

‘कोकणात या कु णी बाया इथं आहेत का?’

सात-आठ दवस िनरिनरा या बायकांना हाच िवचा न तो अगदी कं टाळला.

अंधारात ठे चा खात जाणा या मनु याला काही के या वाट सापडू नये, तशी याची ि थती
झाली. आठ ा दवशी शेवटचा य हणून तो एका वे ये या घरी गेला. पान खाता
खाता माल कणीने दरडावून एका बाइला चुना आणायला सांिगतले. चुना घेऊन येणा या
बाइकडे सखारामाने सहज पािहले – गोकु ळा!

दुसरे दवशी सकाळी सखारामाने हातात चांगले दोन, अडीच तो यांचे वळे होते, ते
मोडले आिण....

पैशाने जगात कु ठले काम होत नाही? यातून ‘गोकु ळा माझी बायको आहे. ती आ ा या
आ ा मला परत िमळाली नाही, तर मी पोिलसांत वद देइन,’ अशी धमकावणीही
सखारामाने या वे येला दली होती.

मी अधीरतेने िवचारले,

‘गोकु ळे बरोबरची ती दुसरी मुलगी कु ठं गेली?’

सखाराम ती हक कत सागू लागला. आपला हात दगडाखाली सापडला आहे, हे

ओळखून गोकु ळा वागत होती. पण ती दुसरी मुलगी मा ....

को हापूरला गे यावर शेपटीवर पाय पडले या नािगणी माणे ती फु सफु सू लागली.

माल कणीने ‘असली मुलगी धंदा काय करणार? ’ हणून या मांगाकडे त ार के ली.

तो ितला घेऊन मुंबइला िनघून गेला.

आता मुंबइत या वे यां या व तीत अनूचा शोध करायचा? छे! समु ात पडलेली सुइ
कु णाला सापडली आहे का?

अनूचा प ा लागणे अगदी अश य आहे, अशी माझी खा ी झाली. ती सापडायची

असती, तर या गोकु ळे बरोबरच रािहली असती!

दुदवी िबचारी!

दु:खातून पार पड यावर याचे रसभ रत वणन कर याची मनु याला इ छा होते,
सखारामाचेही तसे झाले होते. अनूचा शोध लाग याची काही आशा नाही, असे दसताच
मी त ध बसलो. पण तो एकसारखा बोलत सुटला....

बायकांना बाजारात िवकू न या पैशावर चैन करणा या या चांडाळाचा धंदा गेली

सहा-सात वष इकड या बाजूला वि थतपणे चालला होता. खे ापा ांत जायचे,
पाने ब या दसणा या बायका हेराय या, यां या भोळे पणाचा फायदा यायचा, यांना
भूलथापा ाय या आिण शेवटी – कं टाळलेली गोकु ळा या या जा यात अशीच
सापडली. तो नदीवर ितला भेटला, को हापूरला नेऊन चांगली नोकरी लावून ायचे
आिमष याने ितला दाखिवले, गावात रा न सखारामाबरोबर आप याला संसार करता
येणार नाही, या समजुतीने ितने याला संमती दली – पण लवकरच आपण आगीतून
िनघून फोफा ात पडलो, अशी ितची खा ी झाली. ित या बरोबर को हापूरला नेलेली
ती दुसरी मुलगी – ितलाही मुंबइ न असेच फसवून आणले होते. या चांडाळाला मदत
करणारी एक कुं टीण होती. ती मुंबइत रा न िनरिनराळी स गे घेइ. अनाथ मुल ना आइची
माया दाखवून जवळ करी आिण यांना मुंबइबाहेर काढू न मग....

हे ऐकता ऐकता मनु यजात अजूनही रानटी ि थतीत आहे – नरमांसभ ण कर याची
प त बदलली असली, तरी ती अजून समूळ नाहीशी झालेली नाही, असे िवचार मा या
मनात घोळू लागले.

मा मला रा न रा न एका गो ीचे आ य वाटत होते. एक नवरा सोडू न दुस या

ि यकराबरोबर पळू न आले या आिण या दुस या पु षाला कं टाळू न पु हा पळू न जाणा या
गोकु ळे वर सखारामाचे इतके िवल ण ेम बसले तरी कसे?

मनात उभा रािहलेला हा भर दवसा सखारामाला िवचार याचा धीर मला झाला
असता क नाही, कु णाला ठाऊक! पण अंधारात....

अंधारात मनु याला नुसती आकाशातली रह येच दसतात, असे नाही! मनु या या
मनातली रह येही याला याच वेळी कळतात.

मी सखारामाला के ला. तो लाजला नाही, बावरला नाही, चाचरला नाही, काही

नाही. याने काहीही आढेवेढे न घेता आपली ेमकहाणी मला सांिगतली.

नुकतीच याची पि तशी उलटली होती. एकामागून एक आशा या या दोन बायका

दगाव यामुळे तो अगदी उदास होऊन गेला होता. गावा या मानाने याचे जिमनीचे
उ प बरे होते. कु टुंबात दुसरी कु णीच माणसे नस यामुळे याने चार पैसे साठिवले होते;
पण याला रा न रा न आप या निशबाचा राग येइ. देवाने याला पैशाचे सुख दले होते;
पण बायकोचे सुख मा –

पिहली बायको गेली, ते हा कती दवस या या डो यांचे पाणी खळले नाही, पु हा

दुसरे ल क नये, असेच याला वाटत होते. पण एक गोड मुलगी याला सांगून आली.
यालाही ती आवडली. ल झा यावर हरवलेले सुख आप याला सापडले, असेच याला
वाटले. तो पिह या बायकोला िवसरला नाही; मा ित याइतके च याने दुसरीवरही ेम
के ले.

पण याचे नशीब फु ट या डो यांचे होते.

याची दुसरी बायकोही याला सोडू न गेली. पावसा या अभावी शेतातले उभे पीक
वाळू न जावे, तसे याचे आयु य झाले.

याचे शरीर हालचाल करीत होते; पण मन िन े होऊन पडले होते.

अशा ि थतीत याचा शेजारी कु ठू न तरी गोकु ळे ला घेऊन आला. नवरा, नणंद आिण
सासू यां या छळाला कं टाळू न ती या याबरोबर पळू न आली होती.

गोकु ळा आिण ितचा ि यकर ही काही दवस सुखी होती. पण याची बेफाम दा बाजी
– याचा बायकांचा नाद – एव ातेव ाव न मारहाण कर याचा याचा वभाव –
पिह या भेटीत याने ितला दाखवलेले ेम के हाच नाहीसे झाले होते. ओढा कोरडा पडला
होता आिण यातले दगड तेवढे पावलोपावली गोकु ळे या पायांना टोचत होते.
 अशा ि थतीत सखारामाला एके दवशी कसले तरी िजवाणू चावले. के वळ शेजारधम
हणून ती याची शु ूषा क लागली. ितचा छळ पा न यालाही ितची दया आली.

पूव या दोन बायकांइतक च तीही याला हवीहवीशी वाटू लागली. या या दृ ीने

गोकु ळा हे र होते. पण ते एका रा सा या ता यात होते. ते कसे िमळवायचे, हे
िवचार या करताच पिह यांदा तो माझा स ला यायला आला होता!

सखाराम उजाडेपयत आपली हक कत सांगत रािहला असता!

मीच उठत उठत आिण कप ांवरील वाळू झटकत हटले, ‘‘घरी पा णे माझी वाट
पाहत असतील!’’

घरी येइपयत एक िविच क पना पुन:पु हा मा या मनात डोकावू लागली.

पिह या ेमा या वेळी माणूस आपले मन हे काचेचे भांडे आहे, असे मानत असतो.
यामुळे दुदवाने मनोभंग झाला क , आपले आयु य संपले, असे याला वाटू लागते. पण
माणसाचे मन हे काचेचे भांडे नाही. चांदीचे भांडे आहे. ध ा लागून ते पडले, तर याला
पोचा येतो, पण फु टू न काही याचे तुकडे होत नाहीत!

रा ी अंथ णावर मी कती वेळ तरी तळमळत होतो. पिलकड या खोलीत क णा आिण
मनोहर यांचीही काही तरी कु जबूज चालली असावी. मा या मनात आले, खाली सखाराम
आिण गोकु ळाही माग या आठवणी काढू न अशीच काही बोलत असतील. मागे पडले या
संकटां या आठवणी सांग यात के वढे तरी सुख असते.

मा या डो यांपुढे तीन जोडपी उभी रािहली.

क णा आिण मनोहर.

अ णा आिण मी.

गोकु ळा आिण सखाराम.

या तीन जोड यांत कु ठले अिधक सुखी आहे?

बराचसा िविच होता. पण िविच क पनां या मागे लाग यातच मनु याला
आनंद होत असतो. जिमनीवर लोखंडी चाक फरवीत बस यापे ा आभाळात पतंग
उडिव यातच लहान मुलाला अिधक आनंद वाटतो, नाही का? मनाचेही तसेच आहे.
 पलंगावर पलीकडे ठे वले या अ णे या फोटोकडे पाहता पाहता मला वाटले, अ णेने
मला सुखी के ले आहे. पण या सुखात – माती या घागरीला भोक नसले, तरी पाझ न
ित यातले पाणी थोडे तरी कमी होतेच, क नाही! मा या ीतीचीही तीच गत झाली
आहे. मला क णा िमळाली असती, तरतर मी अिधक सुखी....

पिलकड या खोलीत क णा मघापे ा मो ाने बोलू लागली होती. मनोहरावर ती

रागावली असावी, असे ित या वराव न वाटत होते. मा या मनात आले – ल होऊन
थोडे दवस झाले नाहीत, तोच यांची भांडणे सु झाली क ! क णा माझी असती, तर ती
अशी कधीच रागावली नसती! ितचे मनोहरशी झालेले ल – यात सोय आहे; पण का ?

लगेच मला सखाराम व गोकु ळा यांची आठवण झाली. यां या ेमात का आहे, असे
हणावे, तर....

छे:!

सखारामाचे हे ितसरे ेम – गोकु ळे या आयु यात आलेला हा ितसरा पु ष! अस या

िश या ेमात का कसले कपाळाचे असणार!

माझे एक मन सखारामा या या िवट या ीतीला हसत होते. पण दुसरे गंभीरपणाने

हणत होते, पिह या वाफे बरोबर गोडीही नाहीशी हायला ेम ही काही कढी नाही!
सखारामाने गोकु ळे ला संकटातून सोडिव याक रता के लेली धडपड कती िज हा याची
होती! या दोघांचे हे पिहले ेम नाही खरे ! हणून ते कमी उ कट आहे, असे कोण हणेल?
क णेने सहज िलिहलेले ते वा य या जोड या या बाबतीत अगदी खरे वाटते–

‘वादळात या हो ा एकमेक या जवळ येतात, मृ यू या दारात या हो ांना

एकमेक चा आधार िमळतो, याच आयु यभर एक वास करतात!’

मी अ णे या फोटोकडे पािहले. ती हसून हणत होती....

‘तुमची क णा मोठी शहाणी आहे हं! अगदी मा याच मनातलं बोलून दाखिवलं ितनं!’

मी पाळ याजवळ गेलो. यात ऐटीने बसून मा याकडे टकमक पाहणारे अजयचे ते
से युलॉइडचे बाळही तेच हणत होते.

सकाळी चहा घेऊन सखाराम व गोकु ळा िनघून गेली.

चहा या वेळीच क णा व मनोहर यांचे काही तरी िबनसले आहे, हे मा या ल ात आले

होते. सतारी या एकाच वराव न ती नादु त आहे, हे कळू शकतेच, क नाही? ीती ही
तर अितशय नाजूक अशी सतार आहे.

काल या या िवल ण बातमीची पुढली काही हक कत वतमानप ात आली असेल, या

क पनेने मी ती उ सुकतेने चाळली. गाडीपुढे जीव ायला आलेली त णी – ितचा भाऊ
हणून एक मनु य पुढे येतो, पण याला पा न ती कं चाळते. लगेच दुसरा मनु य पुढे येऊन
हणतो, ‘मी िहचा नवरा!’

माझे मन हणत होते – मोठे मजेदार आहे हे करण! आपण ठा या या नाही तर

क याण या कोटात वक ल असायला हवे होते, असा एक ओझरता िवचार या वेळी
मा या मा या मनात आ यावाचून रािहला नाही.

पण आज या वतमानप ात काल या या करणािवषयी एक अवा ार सु ा कसे आले

नाही? मी हातांत या वतमानप ाचे पान उलटू न पािहले. एका नटीची मुलाखत छापली
होती ितथे. मी हसत मनात हटले, ही नटी ओठांना कोण या कारचा रं ग लावते, ही गो
संपादकांना समाजा या दृ ीने फार मह वाची वाटत असली पािहजे. काल या या
आ मह या क पाहणा या मुलीची जीवनकथा ायची, हणजे वाचकांपुढे मू तमंत दु:ख
उभे करायचे! यापे ा िसनेमा-नटीचा मेकअप, मांजरे , मनीबॅग, इ या दकां या मािहतीने
वाचकांचे मनोरं जन करणे अिधक चांगले नाही का?

वतमानप े टेबलावर टाकू न मी एका के सचे कागद वाच याक रता मा या खोलीकडे
जाऊ लागलो. इत यात क णेने मला हाक मारली. मी थांबताच ती हणाली,

‘‘इथं अनूचा शोध लागेल, असं मला वाटत नाही. ते हा आज या मोटारीनं परत जावं
हणते मी!’

मी बोलाय या आधीच मनोहर ितला हणाला,

‘‘तू जा, हवं तर! देवद ांनी अनू इथं नाही, असं सांिगत यािशवाय मी इथून हालणार
नाही!’’

क णा फणका याने िनघून गेली.

दुपारी कोटात गे यावर मला वाटू लागले – अनूचा शोध इथे लागेल, या खो ा
आशेवर आपण या दोघांना झुलत ठे वले, हे फार वाइट के ले. आपण जर पिह याच दवशी
खरी गो यांना सांिगतली असती, तर....
 सं याकाळी घरी परत येताच मो ा क ाने मी अनूची सारी हक कत मनोहर आिण
क णा यां या कानांवर घातली. आता अनू सापडली, तर मुंबइत या कु ठ या तरी
वे यागृहात सापडेल, हे सूचक रीतीने सांगत असताना मा या मनावर कु णी तरी मोठा
ध डा ठे वावा, तशी माझी ि थती झाली. मग माझे बोलणे संप यावर क णा व मनोहर
कती तरी वेळ दगडी पुत या माणे जाग या जागी बसली होती, यात नवल कसले!

रा ी मी झोपेतून जागा झालो, तो कु णा या तरी द

ं यांनी!

क णा का रडत आहे, हेच मला कळे ना.

मी डोळे उघडू न पािहले. मा या ल ात आले – पिलकड या खोलीत क णा रडत होती.

दुस याचे बोलणे चो न ऐक यासारखे पाप नाही, हे कळत असूनही माझे पाय मध या
दाराकडे वळले. क णा फुं दून फुं दून बोलत होती. यामुळे मला तुटक तुटक श दच ऐकू
आले –

र ते र !

मी कु णीकु णी नाही....

....कशाला घरातून शेण खायला –

पुढे मनोहर काही तरी बोलला. पण यातला एकही श द मला ऐकू आला नाही. लगेच
क णा ककश वरात उ रली,

‘नाही, नाही, नाही! बाजारात जाऊन बसले या मुलीला मी घरात....’

काडकन् एक आवाज झाला.

क णा मोठमो ाने फुं दू लागली.

मला मनोहरचा असा राग आला.

पशू कु ठला!

सकाळी उठताच मुंबइला अनूचा शोध करायला जा याचा आपला बेत मनोहरने मला
सांिगतला. मी सहज िवचार यासारखा के ला,

‘‘एकटेच जाणार क ....’’

 ‘‘ती आली, तर दोघं! नाही तर.... ’’

‘‘ यांना बहीण हवीय! बायको का हवीय?’’ क णा या याकडे न पाहता बोलून गेली.

सबंध रा भर ित या मनातली आग धुमसत रािहली होती, हे ित या मु व

े न प
दसत होते. याचा प रणाम हायचा तोच झाला. मनोहर मुंबइला िनघून गेला. जाता
जाता तो क णेला हणाला,

‘‘तू घरी के हा जाणार?’’

‘‘माझी लहर लागेल, ते हा!’’ ितने रागाने उ र दले.

मा या मनात आले – मनोहराचे क णेवर खरे ेम असते, तर याने रागा या भरात

सु ा ित या अंगावर हात टाकला नसता आिण चुकून टाकलाच असता, तर लगेच आपले
पाप अ ूंनी धुवून टाकले असते. ेम हणजे अहंकार न हे, ेम हणजे मालक ह न हे!
ीती हणजे भ ! भ ा या हातून चूक झाली, तरी देवापुढे नाक घासून ती कबूल
कर यात याला कमीपणा का वाटावा?

पण मनोहर मो ा ताठरपणाने मुंबइला िनघून गेला.

आप या या अस या वाग याने क णा आप यापासून दूर जाइल... नवराबायकोत एक

दुल य भंत उभी राहील, याचा याने णभर सु ा िवचार के ला नाही.

मी मा दवसभर क णे या मन:ि थतीचा िवचार करीत होतो. पण ितचे सां वन कसे

करायचे, हे काही के या मला कळे ना.

सं याकाळी मी कोटातून परत आलो, तो क णा वत: चहा तयार करीत होती! मला
एकदम अ णेची आठवण झाली. मग मनात आले – मनु यानं कशात तरी मन गुंतिवलं,
तरच याला दु:खाचा िवसर पडतो! क णाही तेच करीत आहे.

चहा झा यावर फरायला जायची क पनाही क णेनेच काढली. परवा रा ी मी आिण

सखाराम वाळू या टेकडीवर िजथे जाऊन बसलो होतो, ितथेच आ ही दोघे जाऊन बसलो.
पण आज मला सखाराम आिण गोकु ळा यां या ेमकथेची एकदा सु ा आठवण झाली
नाही. उलट, उज ा हाता या बोटाने वाळू त वे ावाक ा रे घो ा काढीत बसले या
क णेकडे पाहता पाहता कॉलेजात असताना मी ित यावर जे ेम के ले होते, याची मा
रा न रा न आठवण होऊ लागली.
 दुसरे दवशी आ ही असेच फरायला गेलो. आज वाळू त टेकडीवर न बसता समु ा या
कना यावर जाऊन बस याची इ छा क णने दशिवली.

एखा ा लहान मुली माणे ती वाळू त उज ा हाता या बोटाने अ रे काढीत बसली.

वाळू त एक श द काढायचा व तो लगेच पुसून टाकायचा, असे ती कती तरी वेळ करीत
होती. पिह या-पिह यांदा मी ित या या बािलश चा यांकडे ल दले नाही. मग मा ती
काय िलहीत आहे, हे पाह याची इ छा मा या मनात उ प झाली. मी ित याजवळ
जाताच ितने भरकन् ती अ रे पुसायला सु वात के ली. पिहली दोन-तीन अ रे ितने
पुसली, तरी दोन अ रे मला दस यावाचून रािहली नाहीत!– द !

क णेने माझे नाव िलिहले होते, क काय?

ितची काही तरी थ ा करावी, हणून मी हटले,

‘‘द कु ठू न आठवला हा तुला?’’

‘‘संसाराचा कं टाळा आला क , देवाची आठवण होते माणसाला!’’

मनोहराने ित या मनाला के लेली जखम कती खोल आहे, याची या एकाच वा याने
मला क पना आली.

तीन-चार दवस असेच गेल.े सं याकाळी फरायला जा याचा आमचा म एक

दवसही चुकला नाही! आिण या वेळी या नाही या िनिम ाने क णेने आप या मनाची
जखम उघडी क न दाखिवली नाही, असा एक दवसही गेला नाही. ती वाळू चे घर बांधून
या याकडे पाहत मला हणे, ‘‘ ेमसु ा असंच असतं, नाही?’’ लगेच िविच हा य क न
ती ते घर मोडू न टाक .

मनात या मनात जळणा या मनु याची रा ही वैरीण असते. दवसा कसाबसा दडपून
ठे वलेला मनातला उ गे रा ी या एका तात बाहेर पडू लागतो आिण मग... पिलकड या
खोलीतून ितचे सु कारे , ित या येरझा या आिण ित या खाटेची करकर मला एकसारखी
ऐकू येइ. पण ितचे समाधान कसे करावे, हेच मला कळत नसे! ित या आिण मा याम ये
के वळ एक भंत उभी न हती – दोन माणसे उभी होती – मनोहर आिण अ णा यां या
मूत उ या हो या.

ित या अ व थपणा या हालचाल मुळे माझी झोप उडू न जाइ आिण मग मा या मनात

िवचारांची जी वावटळ सु होइ....
 रा न रा न मला कॉलेजमधील क णा आठवे – ित या सुखद पशाची मृती जागृत
हाइ आिण....

रा ी या वेळी भुते पृ वीवर भटकतात, अशी एक जुनी क पना आहे. मनु या या

मनात या अतृ वासनांवर कु णी तरी कवीने बसिवलेले पक असावे ते!

मनोहरला जाऊन आठ दवस झाले होते. म यरा ी मी एकदम दचकू न जागा झालो.
‘देवद ,’ ‘देवद ’ हणून कु णी तरी मला हाक मारीत होते. डोळे उघड यावर या हाका
मी व ात ऐक या असा ात, असे मला वाटले; पण ते णभरच, पु हा एक हाक ऐकू
आली, ‘देवद .’

क णाच मला हाक मारीत होती.

मी धावतच मध या दाराकडे गेलो आिण हाक मारली....

‘‘क णा!’’

मा या हाके ला ितने उ र दले. श दांनी नाही – द

ं यांनी!

‘‘काय होतंय तुला, क णा?’’

ितचे द
ं के तेवढे मला ऐकू येत होते. पण....

तळमळत मी सारी रा काढली.

सकाळी चहा या वेळी मी क णेकडे पािहले. नेहमी माणे मा या नजरे ला नजर

िभडवून ती बोलली नाही. याचा अथ?

दुपारी कोटातसु ा माझे मन ित या काल रा ी या आिण आज सकाळ या वतनाचा

अथ लाव याचा य करीत होते. कोटतच मला एक नॉट-पेड प िमळाले. ते मनोहराचे
होते. उघडू न पाहतो, तो आत एक दुसरं पाक ट असून या यावर ‘क णा’ एवढीच अ रे
होती. नॉट-पेड ेमप पाठिवणा या या नव याचे मला िवल ण हसू आले.

सं याकाळी घरी गेलो, तो क णेने मा या आवडीचे बटाटे-पोहे तयार क न ठे वले होते.

कॉलेजमधली माझी आवडिनवड ित या अजून ल ात आहे, हे पा न मला आ य
वाट याखेरीज रािहले नाही.

चहा-पोहे घेऊन आ ही फरायला गेलो. ते सु ा खूप लांब! एकदा मी ‘आता परतू या!’
असे हटले. पण ते ऐकले, न ऐक यासारखे क न क णा पुढेच चालू लागली.

घरी परत जाताना अंधारात ती ठे चाळली. ती पडत आहे, असे वाटू न मी चटकन ितला
धरले.

ित या पशाचा पिहला ण....

ती पडली नाही आिण ितला कु ठे लागले नाही, या आनंदाने नाचत होता.

या या पाठोपाठ आलेला दुसरा ण! तोही आनंदाने नाचत होता. पण तो आनंद शु

न हता! यात वाथ होता, मोह होता! क णे या पशाची अतृ वासना, णभर हा
होइना, सफल झा याचा होता तो!

पि मे या पिह याच पशाने सूय रं गून जातो आिण एका णात या या भोवती
गुलाबां या बागा बहरतात, हे दृ य गेले आठ दवस मी दररोज पाहत होतो. पण याचा
अनुभव मा मला आज आला.

जेवताना, जेव यावर ग पा मारताना, क णा आप या खोलीत गे यावर वतमानप े

वाच याचा य करताना, येक पळाला मी या उ मादा या लाटांवर तरं गत होतो.
लोरोफॉम द यावर बेशु हो यापूव मनु याला जी गुंगी येत,े ती या पशाने मा या
मनात आली होती.

अंथ णाकडे जाताच मला अ णेचा फोटो दसला.

मी एकदम दचकलो.

लगेच मला मनोहराची आठवण झाली. याचे ते दुपारी आलेले प मा या िखशात

तसेच रािहले होते. क णेला हाक मा न ते आता ावे, क ....

मी कोटा या िखशातून ते प काढले आिण टेबलाकडे गेलो. टेबला या उज ा बाजूला

फाटले या कागदां या कप ांनी भरलेली वेताची टोपली दसली. ती पा न मोठे नवल
वाटले मला. सकाळी मी ित यात एक सु ा कपटा टाकला न हता. मग....

मी टोपलीतले दहा-वीस कपटे उचलून टेबलावर घेतले आिण ते नीट लावून –

क णेचेच अ र होते ते!

‘ि य – द .’
 ‘पिहले ेम हेच ख....’

‘सारी रा तळमळत....’

‘भारी दु ’

‘बोटभर सु ा....’

‘मी चुकले...फसले....’

टोपलीतले सव तुकडे नीट लावून पाह याची काय ज री होती? या चार-पाच

तुक ांव न क णेचे मन उघड होत होते – पिहले ेम हेच खरे ेम आहे, अशी ितची
खा ी झाली होती. मघाशी ती अंधारात खरोखरीच ठे चाळली, क ....

ती ितची गो लबाडी असली पािहजे. ीला आपले ेम बोलून दाखिवता येत नाही –
भीतीचे स ग के यािशवाय ीतीचा लाभ ितला होत नाही.

एका णात माझे कपाळ आिण कानिशले तापून गेली. मन धुंद होऊन गेल.े माझे मलाच
हसू आले. क णेने मा यावरले ेम इत या प रीतीने के ले असताना, मी
मूखासारखा िवचार करीत बसलो होतो. पावसातून गारा पडायला लाग यावर या
वेचायला धावायचे क , छ या शोध याक रता घरभर फरत बसायचे!

कॉलेजातील क णा मा या डो यांपुढे उभी रािहली. या वेळी ती मला हवीहवीशी

वाटे. एखादे सुंदर फू ल पािह यावर ते तोडावे आिण मन तृ होइपयत याचा वास यावा,
अशी जशी मनाला इ छा होते, तसे या वेळी मला....

आताही या एका इ छेनेच मा या मनाचा आिण शरीराचा कण न् कण नाचू लागला.

मनोहराचे ते प टेबलावर फे कू न देऊन मी मध या दाराकडे गेलो. धडधड या
अंत:करणाने मी हाक मारली....

‘‘क णा!’’

एखा ा खोल गुहते ून रानटी ापदाचा िविच आवाज यावा, तशी ती हाक वाटली
मला मी कचरलो – पण णभरच लगेच मी पु हा हाक मारली....

‘‘क णा’’

‘‘ओ!’’
 माझे ाण कानांत येऊन उभे रािहले होते. यांना ित या पावलांची चा ल ऐकू आली.
लगेच दुस या णी काकणांचा आवाज....

दाराची कडी काढू न क णेने ते उघडले होते. पण ती मा याकडे पाहत न हती.

दुसरीकडेच कु ठे तरी....

मी ितचा हात हातात घेतला. थरथर कापत होता तो! मा याही हाताला कं प सुटला.
पाय एकदम गळू न गे यासारखे झाले. मी ितचा हात ध न ितला पलंगापाशी आणले.

धाडकन पलंगावर अंग टाकू न क णेने मा या उशीत डोके खुपसले आिण ती मुसमुसून
रडू लागली. मी ित याजवळ बसून ितचे सां वन क लागलो.

क णा फुं दत हणत होती,

‘‘मी तुम याशी ल करायला हवं होतं!... मी चुकले – देवद , मी फसले!’’

ित या पाठीव न हात फरवीत मी हटले, ‘‘वेडी आहेस तू! रडू न का कु ठं चुका दु त

होतात?’’

द ाकडे पतंग ओढला जावा, तसे माझे त ड ित या त डापाशी....

‘‘देवद !’’ असा उ ार काढू न क णेने तो िवल ण द

ं का दला.

मी एकदम दचकू न जागा झालो. माझा ध ा पिलकड या उशीवर ठे वले या फोटोला

लागला आिण तो खाली पडू न खळकन् फु टला. या आवाजासरशी क णा एकदम
पलंगाव न उठली.

मी मागे वळू न पािहले. पाळ यातले ते सॅ युलॉइडचे बाळ मा याकडे पा न हसत होते.

मी काप या वरात हटले,

‘‘क णा, मा कर मला. आप या पिह या ेमा या आठवणीनं....’’

मा या खोलीचे दार कु णी तरी खटखट क न वाजवीत होते. माझा गडीच होता तो!

मी दारापाशी जाऊन याला, काय काम आहे, हणून िवचारले. याने एक हातारा
भटजी मा याकडे आला अस याचे सांिगतले.
 दार न उघडताच मी हणालो,

‘‘के सचं काम मी सकाळी करतो, असं याला सांग!’’

‘‘के ससाठी नाही आला तो!’’

‘‘मग!’’

‘‘ याचा मुलगा सापडला हणून सांगायला!’’

‘‘मुलगा? नाव काय या भटज चं?’’

‘‘बापूभटजी!’’

बापूभटजी एव ा अपरा ी आप या खे ातून मा याकडे आले होते!

मी दार अधवट उघडू न लगेच ते लावून घेतले आिण जवळ जवळ धावतच बाहेर आलो.
मला पाहताच बापूभटज या चेह यावर जो आनंद उमटला – ढगांतून वीज चमकावी, तसे
यांचे हा य होते ते!

मा या हातात एक प देत ते हणाले,

‘‘मी सं याकाळीच पोहोचायचा इथं! पण वाटेत मोटार तीनदा पं चर झाली.’’

हे ऐके पयत पा कटातले प झटकन काढू न मी माय या या पलीकडे गेलो होतो.

‘मी को हापूर न पाठिवले या प ानं तु हाला िन आइला अितशय दु:ख झालं असेल,
तु ही माझा शोध के ला असेल आिण मी कु ठं सापडत नाही, हणून आइ तु हाला चुकवून
आिण तु ही आइला चुकवून डो यांतून पाणी गाळीत बसला असाल!

ते प मी पाठवायला नको होतं. आज मला असं वाटतंय. पण या वेळी आ मह या

कराय या िन यानंच मी को हापुरा न िनघालो.

या आ मह येचं कारण? पिहलं ेम! एका ीमंत मुलीवर माझं ेम बसलं... ितचं ल
एका सं थान या युवराजाशी ठरलं... आइ या आिण मावशी या िव जा याची छाती
ितला झाली नाही िन हणून मी जीव ायला िनघालो. कती कती वेडा झालो होतो मी!

पिह या ेमात एक कारचा उ माद असतो. यामुळं पिहलं ेम हेच आयु यातलं
सुखसव व आहे, असं वाटतं... याला दुसरं काही दसूच शकत नाही!

दसणार तरी कु ठू न? शाळा-कॉलेजांत या पु तकांबाहेर त णांचं जगच नसतं! कथा-

कादंब यांत या ेमा या क पनांनीच यांची मने भरलेली असतात... भारलेली असतात!

यामुळे पिह या ेमातली िनराशा त णाला िवषापे ाही अस ा होते. पण पिह या

ेमातला उ माद पुढ या ेमात थोडासा कमी झाला तरी उ हास, उ साह आिण
उदा पणा या दृ नी ते पिह या ेमाइतकं च कं ब ना या या नही अिधक असतं, याची
क पना याला कधीच येत नाही.

आ मह या कराय या िवचारानंच मी मुंबइतले पिहले पाच-सहा दवस काढले. या

दवसांनी मला एक गो िशकवली – ेम हेच काही मनु या या आयु याचं सव व नाही.
सुलभा िमळाली नाही, हणून भाकरानं जीव दे यात काय अथ आहे?

सकाळपासून सं याकाळपयत मी वे ासारखा मुंबइत भटकलो. परळमध या

मजुरां या चाळीपासून मलबार िहलवर या बंग यापयत... िजथं ितथं माणसं काम करीत
होती, धडपडत होती, हसत होती, धावत होती; आयु या या खेळात रं गून जात होती.
घ ाळाकडे पाहत टेशनकडे धावणारे कारकु नांचे थवे, हॉटेलात िग हाइकांना काय हवं-
नको ते गडबडीनं पाहणारी पोरं , एकाच जागी उभं रा न ॅम आिण बस चालिवणारी
माणसं, चाळीचाळ तून आ या-दोन आ यां या व तू िवक त चाललेले फे रीवाले, उघ ा
मोटार लॉरीतून कु ठं तरी कामावर चाललेले मजूर – या या दृ याकडे माझी नजर जाइ,
ते ते उपहासानं मला हणे...

‘मुन य जग याकरता ज माला आलेला आहे; मर याक रता नाही.’

अशा वेळी मा या मनात िवचारां या इत या िविच लाटा उसळू लागत क , यांचं

वणन करणंच श य नाही. मी जी माणसं पाहत होतो, यां या आयु यांत काय थोडी दु:खं
न हती? या सवाचं पिहलं ेम सफल झालं असेल, असं थोडंच आहे! यां यापैक
क येकांना ेम करायची संधी सु ा िमळाली नसेल, क येकां या ेमा या आड गा रबी
आली असेल. क येकां या भो याभाब ा भावनांची फसवणूकही झाली असेल. पण ही
सारी माणसं वत:साठी िन आप या कु टुंबासाठी जगत आहेत, दा र ाशी झुंज खेळत
आहेत. आयु या या बागेत अध क ी फळं हाताला लागली, तरी यांची आंबट गोडी
चाख यातच ती आनंद मानीत आहेत. आिण मी मा ... यां यापे ा अिधक िशकलो
असेन, यां यापे ा अिधक का मय क पना करीत असेन; पण माझं िश ण, माझं का ,
माझं येय... सारं सारं यां या मानानं दुबळं आहे. से युलॉइडचं बाळ मोठं सुंदर िन मोहक
दसतं; पण एका ठणगीनं याची जळू न राख होते. का ात या क पनांवर जगणा या,
पु तक वातावरणात वाढणा या आिण व ाळू डो यांनी भोवताल या जगाकडे
पाहणा या मा यासार या त णांशी जीवनश ही कचक ा या बाळासारखीच असते,
अशी माझी खा ी झाली – िजतक मोहक, िततक च दुबळी!

बापू, माझं हे िलिहणं वाचून भाकराला वेडबीड तर लागलं नाही ना, अशी शंका
तु हाला येइल. खरं च, मी वेडा झालो आहे, दु:खानं नाही – आनंदानं. माझा पुनज म झाला
आहे. माझी ही बडबड – लहान मुलाला कु ठं , के हा, कती आिण काय बोलावं, हे कधी
तरी कळतं का?

आइला सांगा, भाकर खुशाल आहे, सुखी आहे. मा तुला भेटायला यावं, क नाही, हे
याला अजून....

पुढची हक कत िलहाय या आधीच मी हे काय....

मुंबइत असाच भटकत होतो मी! ॅमम ये मला माझा एक शाळासोबती भेटला,
साव या िशरोडकर. एका शेतक याचा मुलगा आहे तो. चवथीपयत तो मा याबरोबर
होता. पुढं बापाला इं जी िश णाचा खच झेपेना, हणून यानं शाळा सोडली आिण
मुंबइला एका िगरणीत नोकरी धरली. या या शारीला इथं िनराळं च वळण लागलं.
आज तो आप या िगरणीत या मजुरांचा पुढारी होऊन बसला आहे. साव याचा श द
हणजे अगदी वेदवा य वाटतं यांना. मी परळला या या खोलीवर गेलो. चहा िपता
िपता मी याला िवचारलं,

‘‘ल कधी करणार, रे , तू?’’

यानं हसत हसत उ र दलं,

‘‘ल ाची काय घाइ आहे एवढी? नोकरी आिण बायको िमळिव यासाठीच काही माझा
ज म झाला नाही!’’

लगेच यानं मला एक छोटं इं जी पु तक काढू न वाचायला दलं. एका युरोिपयन बाइचं
आ मच र होतं ते. या बाइचं वया या अठरा ा वष एका िच कारावर ेम बसलं.
पिहलं ेम हेचं खरं ेम, अशी ितची समजूत अस यामुळं ितनं कु णाचंही न ऐकता या
िच काराशी ल के लं. ल ानंतर दोघांची दोन वष सुखात गेली, पण पुढं लहान-सहान
गो व नही दोघांची भांडणं होऊ लागली. चैनीत राहता यावं, हणून तो हल या
दजाची िच ं काढू लागला. बायकोला ते आवडेना. या या वागणुक तला बेतालपणाही
हळू हळू वाढू लागला. लहान मूल देव हणून दगडावर फु लं वाहतं ना? आप या पिह या
ेमाची गत तशीच झाली, असं ितला कळू न चुकलं. ितनं काडीमोड मािगतली आिण ती
ितला चटकन िमळाली.
 एकटी रा न ती वत:चं पोट भ लागली. दोन-तीन वष ितला या एकटेपणाचा
कं टाळा आला नाही. पण पुढं – एखा ा सुंदर खोलीत काश मा नसावा, तसं ितला
आपलं आयु य वाटू लागलं. योगायोगानं ितची एका डॉ टराशी ओळख झाली. याची
पिहली बायको वारली होती. ओळखीचं पा तर थम मै ीत आिण नंतर ीतीत झालं.
िमशनरी काम करायचं ठरवून डॉ टर हंद ु थानात आला. या याबरोबर तीही आली.
दोघंही िमळू न हंद ु थानात या खे ापा ांत फरली. एखा ा िज ा या गावी वष-
दोन वष रा न, या िज ात या खे ापा ांत या माणसां या उपयोगी पडायचं,
ितथ या डॉ टरांत सेवावृ ी िनमाण करायची आिण मग दुस या िज ात जायचं, असा
यांनी आपला म ठे वला. बाइला मूल झालं नाही, हणून एक अनाथ हंद ू मूल ितनं
संभाळायला घेतलं –

ते पु तक वाचून संपताच मला वत: या दुब या िवचारांची लाज वाटू लागली. माझं
पिहलं ेम सफल होत नाही, हणून मी आ मह या करायला िनघालो होतो; पण या
बाइला तर पिह या ेमाचा मा यापे ाही अिधक वाइट अनुभव आला होता. पण
आयु यात असले अपघात होत असले, तरी यां यासाठी माणसानं जगावं, अशा अनेक
गो ीही तेच आयु य देत असतं, ही गो ती िवसरली नाही.

ती बाइ ह ली जवळ ठा यालाच असते, असं साव याकडू न कळताच ितला एकदा
पाहावं, असं मला वाटू लागलं. कामगारां यामुळे साव याची आिण ितची थोडी
ओळखही झाली होती.

सु ी या दवशी साव याला घेऊन मी ठा याला गेलो. बाइ आद या दवशी िमरजेला

गेली होती, असं कळलं. ती दोन-तीन दवसांनी परत येणार होती.

ते तीन दवस मला तीन वषासारखे वाटले. के हा एकदा या बाइला पाहतो, असं मला
झालं होतं.

तीन दवस होताच मी एकटाच ठा याला गेलो. बाइ या बंग यावर गेलो तो, ती
नुकतीच क याणला गेली आहे, असे कळलं. मी क याणला गेलो, पण ितथलं काम संपवून
ती नुकतीच परतली होती. या चुकामुक मुळे काही झालं, तरी आज या बाइची गाठ
यायचीच, असा िन य के ला मी.

ठा याकडे परत येताना अगदी पिह याच ड यात बसलो होतो मी. एका टेशनवर
थांबलेली गाडी सु झाली. ती थोडीशी पुढे गेलो नाही, तोच एकदम थांबली –
आरडाओरड – दंगा – धावाधाव....

मीही ड यातून खाली उत न या गद त िमसळलो. कु णी तरी मुलगी आडवी

आ यामुळे गाडी एकदम थांबली होती. या मुलीची ती सौ य-क ण मु ा पा न मा या
अंत:करणात िवल ण कालवाकालव झाली. पा यानं भरलेले ितचे ते डोळे ....

एकदम गद तून एक मनु य ‘ही माझी बहीण आहे’ असं सांगत पुढे आला. या याकडे
ल जाताच, ितची मु ा एकदम पांढरी फटफटीत झाली आिण ती एव ा मो ानं
कं चाळली... कु णी तरी अंगात सुरी भोसकावी, तशी ितची ती कं काळी मला वाटली!
ितचा भाऊ हणिवणा या या मनु याची ती ू र दृ ी जणू काय गाइवर झडप घालणा या
वाघाचीच नजर. या मनु या या ासातून सुट याक रताच ती धाव या गाडीपुढे आली
असावी, अशी मला शंका आली. लगेच मी पुढे होऊन ित याजवळ गेलो आिण भाऊ
हणिवणा या या गृह थाला दूर लोटू न ‘ही माझी बायको आहे!’ असं सांिगतले.

मी वे ासारखं काही तरी बोलून गेलो, असं या णी मला वाटलं. पण आता – मा या

आयु यातला अ यंत उदा असा तो ण होता, हा अनुभव आता मी णा णाला घेत
आहे.

हे सारं करण पोिलसांत आिण ितथून कोटात जाऊन या मुली या अ ूचे धंडवडे
िनघाले असते. पण टेशनावर हा सारा ग धळ सु असतानाच या बाइला भेटायला मी
िनघालो होतो, ती ितथं आली आिण ितनं या मुलीला आप या ता यात घेऊन सारं करण
थोड यात िमटिवलं.

या मुलीला वाचिव याक रता ‘ही माझी बायको’ असं मी हटलं होतं; पण नंतर मी
ितची सव हक कत ऐकली, ित या सहवासात चार दवस काढले आिण मला वाटू लागलं –
या दवशीचे ते श द मी खरे के ले, तर आ ही दोघेही सुखी होऊ.

बापू, तुमची ही सून सालस आहे, सु वभावी आहे, पण दुदवानं ितचं पूव चं आयु य
कलं कत के लं आहे. मला या कलंकाचं काहीच वाटत नाही. आम या समाजात त ण
मुली या जीवनाचा घरात क डमारा होतो आिण ती घर सोडू न बाहेर पडली, तर ित या
आयु याचा चोळामोळा होतो. पण तु हांला िन आइला हे पटणार नाही! वे ये या घरात
रा न आले या सुनेला घरी नेणं तु हांला – हणूनच मी घरी येणार नाही. पण आइला
सांगा, भाकर आज घरी आला नाही, तरी तुला प पाठवील, तुझे हाल होऊ नयेत, अशी
काळजी घेइल. उ ा तुला याला पाहावंसं वाटलंच, तर तो बायकोला घेऊन येइल,
अंगणात उभा राहील आिण तू या दोघांचा नम कार घेऊन नुसती हसलीस, तरी ती दोघं
आनंदानं नाचत परत जातील.

आइला हणावं – तु या सुनेचं नाव फार छान आहे. अनसूया! कती गोड नाव आहे,
नाही? ती एका ॉइग मा तराची बहीण आहे. या मा तरांचं नाव – मनोहर...!
 पुढचे काही वाचणे श यच न हते मला! मी ‘क णा,’ हणून धावतच मा या खोलीत
गेलो.

खोलीचे दार उघडताच मी जाग या जागी थांबलो. अ णेचा तो काच फु टलेला फोटो
पुढे ठे वून क णा फुं दत हणत होती,

‘‘अ णाताइ, मा करा मला!’’

मी एखा ा चोरासारखा उभा रािहलो. टेबलावर एक छोटे प पडलेले दसले.

पलीकडेच एक फोडलेले पाक ट – मनोहरचेच प असावे ते. मी ते हळू च उचलून वाचू
लागलो –

‘ि य क णा,

या रा ी या मा या मूखपणाची तू मला मा के ली असशीलच. मी माझा राग अनावर

होऊ ायला नको होता. पण – अनूसाठी माझा जीव कती तडफडतो, हे तुला ठाऊक आहे
ना? ितचा काहीच प ा लागेना, यामुळे मी फार िचडखोर झालो होतो.

खरं ेमच मा क शकतं. तुलाही याचा अनुभव नाही, असं नाही. ल हणजे
वादळातून वास करणा या दोन हो ांची भेट, असं तू एकदा हणाली होतीस, ते कती
खरं आहे!

तू मला मा करणार नसलीस, तर तू देशील ती िश ा भोगायला मी तयार आहे, मग

तर झालं?

क णा, मघाशीच मला अनू कु ठं आहे, ते कळलं. ितचं एका चांग या मुलाशी ल होणार
आहे. आता क यादानाची तयारी करायला लागा हं, बाइसाहेब! सिव तर....’

क णा उठत आहे, असे दसताच ते प मी हळू च टेबलावर टाकले.

मा याकडे वळू न ती मो ा आनंदाने हणाली,

‘‘अनू सापडली. ितचं ल सु ा ठरलं!’’

‘‘ठाऊक आहे मला!’’ मी मा या हातातले प पुढे करीत आिण याचा शेवटचा भाग
ितला दाखवीत हणालो.

प वाचून होताच ती हणाली.

 ‘‘तु ही येता का मा याबरोबर? मी एकटी सु ा जाइन, हणा!’’

‘‘कु ठं ?’’ हा माझा ितला ऐकू गेला क नाही, कु णास ठाऊक! ती के हाच आप या
खोलीत िनघून गेली होती.

माजघरात बापूभटजी एकटेच आहेत, हे ल ात येऊन यां याशी बोल याक रता हणून
मी बाहेर आलो.

पण भाकरा या बाबतीत यां याशी पुढे काय बोलावे, हा मोठा िबकट मा यापुढे
उभा रािहला!

बापूभटजी समोर या िच ाकडे पाहत होते. एका बंगाली िच काराचे िच होते ते!
िशिब राजा एका गरीब कबुतराचे र ण कर याक रता आपले मांस कापून देत आहे, हा
संग यात सुंदर रीतीने िचि त के ला होता.

क णा धावत धावतच बाहेर आली.

मी िवचारले.

‘‘कु ठं िनघालीस?’’

ितने हसत हसत उ र दले,

‘‘पो ट ऑ फसात, मनोहरांना तार करायला!’’

ित या हातातला कागद घेऊन मी यातला मजकू र मो ाने वाचला,

‘‘बिहणीला घेऊन लवकर लवकर या.’’

बापूभटजी मा याकडे पाहत हणाले,

‘‘या तारे बरोबर माझीही एक तार करा?’’

‘‘कु णाला?’’

‘‘ भाकराला! याला िलहा – बायकोला घऊन लवकर लवकर ये!’’

आम या गाव या पो टमा तरांचे आजचे ह फार उ ीचे असले पािहजेत, असे मला
वाटले. यांना ‘लेट फ ’ िमळवून देणारी अ णे या नावाची ितसरी तार मा या डो यांपुढे
नाचत होती –

‘‘अजयला घेऊन लवकर लवकर ये!’’

िव. स. खांडेकर
कती मोहक मूत ती!

एवढी सुंदर मूत ठे वायची कु ठं हा भ ांना पडला.

मूत हणाली, ‘भ ांचं दय हाच माझा वग!’

पण दयातली मूत डो यांना कशी दसणार?

सव भ ांनी मूत साठी एक सुंदर दे हारा करायचं ठरिवलं.

कु णी चंदनाचं लाकू ड आणलं, कु णी यावर सुंदर न ीकाम के लं. वगातलं सव स दय

या दे हा यात अवतरलं.

दे हा यात या मूत ची रोज पूजा होऊ लागली. दे हा याला शोभतील अशी सुंदर फु लं
रोज कोण आणतो,

याब ल भ ांत अहमहिमका सु झाली.

धूप, दीप, नैवे – दे हा याला शोभतील अशी पूजेची साधनं गोळा कर यात येक
भ रमून जाऊ लागला.

महो सवाचा दवस उगवला. दे हारा फु लांनी झाकू न गेला. धुपानं अदृ य सुगंधी फु लं
फु लिवली. दीप योती तारकांशी पधा क लाग या. भ गण पूजा संपवून समाधानानं
मागं वळला. वळता वळता आपला पाय कशाला अडखळत आहे हणून येकानं वाकू न
पािहलं.

दे हा यातली मूत होती ती! ती कु णी कधी बाहेर फे कू न दली होती देव जाणे! पण
एकालाही ितची ओळख पटली नाही. येक
 भ ितला तुडवून पुढं गेला.

िव. स. खांडेकर
‘... या िच ात या वेलीवर नाना रं गांची फु लं उमलली
आहेत. ीतीही या वेलीसारखीच आहे, बाळ.
ीती हणजे के वळ यौवना या ेरणेतून उ वणारी
वासना न हे! या वासनेची कं मत मी कमी मानत नाही.
सा या संसाराचा आधार आहे ती! पण या वासनेला
जे हा खोल भावनेची जोड िमळते, ते हाच ीती ही
अमृतवेल होते. मग या वेलीवर क णा उमटते,
मै ी फु लते. मनु य जे हा-जे हा आ म ेमाचे कवच
फोडू न बाहेर या िव ाशी एक प होतो, ते हा--
ीतीचा खरा अथ याला जाणवतो. या बाहेर या
िव ात रौ -र य िनसग आहे, सु दु माणसं आहेत,
सािह यापासून संगीतापयत या कला आहेत, आिण
महारो या या सेवेपासून िव ानात या संशोधनापयतची
आ याची तीथ े ं आहेत.
‘पण हीच ीती नुसती आ म त झाली,
आ मपूजेिशवाय ितला दुसरं काही सुचेनासं झालं,
हणजे मनु य के वळ इतरांचा श ू होत नाही; तो
वत:चाही वैरी बनतो! मग या वेलीवर िवषारी फु लांचे
झुबके लटकू लागतात...’