द. मा.

िमरासदार

मेहता पि ल शंग हाऊस

BHUTACHA JANMA by D. M. MIRASDAR
भुताचा ज म : द. मा. िमरासदार / कथासं ह
द. मा. िमरासदार
१२६०, अ य सहिनवास, तुळशीबागवाले कॉलनी, सहकारनगर नं.२, पुणे –
४११००९.
© सुने ा मंकणी
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०. ०२०-२४४७६९२४
Email : info@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
 ं टेश माडगूळकर यांसी –
क
लेखक व िम या दो ही ना यांनी
मी यांचा फार ऋणी आहे.
 अनु म
१. भुताचा ज म
२. भवानीचा प कार
३. भीमू या क ब ा
४. नदीकाठचा कार
५. कं टाळा
६. पंचा री
७. आम या वयंपाक णबाइचा नवरा
८. ऊब
९. सोळा आ याचे वतनदार
१०. उप ाप
११. िनरोप
भीती ही नकारा मक बाब ची अंधारकोठडी असते.
 १

भुताचा ज म

गुंडगु याचा माळ हे ठकाण भुता या दृ ीने अगदी गैरसोयीचे होते. ना ितथे एखादी
पडक िवहीर, ना पडका वाडा. पंपळ, वड असली चंड झाडेही या ठकाणी अिजबात
न हती. काही ठकाणी उगीच आप या चार-दोन बाभळी हो या. पण बाभळीसार या
काटेरी झाडांवर बस याइतक भुते काही मागासलेली न हती. िवहीर, आड तर सोडाच,
पण ‘भुतांचा बाजार’ हणून िस असलेला मसणवटीचा भागही ितथे कु ठे आसपास
न हता. हणजे भुताचा ज म हायला ती जागा अगदीच िन पयोगी होती. येऊन-जाऊन
एक पंपरणी या माळा या मा या या अलीकडेच उतरणीवर तग ध न होती. ती
कं िचत वाकलेली होती. यामुळे हजामत के ले या भटजी या डो यावरील शडीसारखेच
ितचे स दय दसत होते. या पंपरणी या पाठीमागे एक लहानशी डगर होती. ित या
कडेने थो ाशा बोरा ा, तरवड. ब स! एवढीच या माळावर अपूवाई होती.
अशा या भकास, ठकाणी ज म यावा, असे कु ठ याही शहा या भुताला वाटले
नसते. पण शहाणा आिण गाढव हे दोन कार माणसां माणेच भुतांतही अस यामुळे एक
भूत, ते नको-नको हणत असताना या ठकाणी ज माला आले. आपण कु ठे ज माला यावे,
हे कु णा याच हातात नसते. यामुळे या भुताला या गुंडगु या या माळावर अगदी नाक
मुठीत ध न जगात उडी यावी लागली.
हणजे झाले काय – या दवशी अमाव या होती. रा ीचा काळाकु अंधार सगळीकडे
दाटला होता आिण अशा भयानक वेळी पैलवान तुकाराम लांडगे हा या माळावर या
गाडीवाटेने खाल या व तीकडे चालला होता. तुकाराम हणजे देशमुखाने पाळलेला
प ा होता. रोजचे पाच-पाचशे जोर आिण ‘खाटु म-खुटुम’चे जेवण कधी चुकत
नस यामुळे या या दंडा या बेड या कडक फु ग या हो या. मां ांचे पट फरत होते.
गदन उतू चालली होती आिण आधीच आखूड असलेले नाक गालांत गडप झाले होते.
कानिशलांवर गु े बसून-बसून यांची भजी झाली होती आिण एखा ा जवान बाईसारखी
याची छाती उभार होती. तो चालू लागला हणजे एखा ा अंबारीचा ह ी झुल यासारखे
वाटत होते.
पण एक गोम होती. तुकाराम आडनावाने लांडगे असला, तरी याचे काळीज उं दराचे
होते. देवधम, भूतिपशा , जादूटोणा, मं तं अस या गो ना तो फार दचकत असे.
हणून आज अंधारातून चालत असताना याची छाती लटलट करीत होती आिण त ड
कोरडे पडले होते. मनात नाना िवचार येत होते. हा माळ एक याने तुडवायचा. सोबतीला
कु णी नाही. समजा, धरले एकदम भुताने आिण घोळसले आप याला, तर मग? मग काय
करायचे? भुताला दंडवत घालून याचे पाय धरायचे?...पण यायला तेही उलटे असायचे.
का इकड या बाजूने नम कार क न ितकड या बाजूने पाय धरायचे? छे: छे:! यापे ा
सुसाट पळावे हे चांगले. पण तसे तरी होईल का? हात लांब क न धरले याने हणजे मग?
मग मा सोडायचे नाही ते...बायली, काय करावे बरे ?....
तु या या लहानशा डो यात अशा त हेचे भयंकर िवचार येत होते. अंगावर मधूनच
काटा उभा राहत होता आिण पावले झपझप पडत होती.
आता माळ लागला होता. अंधार जा तच वाढत होता आिण माळावरचा मोकळा वारा
अंगाला जोराने झ बत होता. रा ीची कर कर ककश होत होती आिण सगळीकडे अगदी
त ध होते. लांबून कु ठू न तरी िचत व तीवर या कु यांची भुकऽऽ भुकऽऽ ऐकू येई.
शांततेचा डोह याने कं िचत ड ळ यासारखा होई. णभराने पु हा पूव पे ा अिधक शांत
होई.
तु या झपाझप चालला होता. तो अंधार याला दचकवीत होता आिण भीतीचे काटे
कु णीतरी काळजात तवीत होते. आप या पावलांचा आवाज जरी झाला तरी याचे
काळीज लटकन उडत होते. पावले भराभर पडत होती आिण यामुळे यांचा पु हा मोठा
आवाज येत होता.
माळा या सरळ गेले या वाटेकडे याने नीट िनरखून पािहले. पावलांचा आवाज येत
होता. पुढे कु णीतरी भराभर चालत होते.
अंधार होता. नीट दसत न हते, तरी पण कु णीतरी चालत होते खास. तु याने डोळे
फाडू न बिघतले. कोण चालले असावे? माणूसच असेल ना? का भूतबीत असेल?... मग मा
मेलो... पण छे:! भूत कु ठले असायला? भुता या पावलांचा आवाज येत नसतो... ब तेक
कु णीतरी आप यासारखाच असावा. बघू या तरी. असलाच तर बरी सोबत झाली.
एकमेकां या नादाने, सोबतीने ही वाट तरी सरे ल....
असा िवचार करीत तुकारामाने पावले झपाझप टाकली. अंतर तोडले आिण तो माणूस
जवळ रािहला हे साधारण दस यावर याने हळी दली, “ओ पावणंऽऽ”
समोर पांढुरके दसणारे कु णीतरी थांबले. आवाज आला, “कोन हाय?”
आिण यापाठोपाठ िवडी या लाल उजेडाचा कण ण ण चमकला आिण नाहीसा
झाला.
आहे, माणूसच आहे, कारण भूत िवडी ओढते, ही गो अजून कधी आपण ऐकली नाही.
मग रािहलेले अंतर झपाझप तोडू न तुकाराम या याजवळ गेला अन् हणाला,
“कु णीकडे िनघाला? या माळा या वाटेनेच ना?”
अंधारात त ड नीट दसत न हते. पण आवाज प ऐकू आला, “ हयं, का बरं ?”
“काय हाय. चला, सोबतीला घावलं कु णीतरी.”
असं बोलून तुकारामाने पावले पुढे टाकली. तो पावणाही हलला.
“का हो? सोबतीचं काय काडलं? भेतािबता काय रात या चालीला?”
 आता तुकारामाने चंची काढली होती. खरे हटले तर मघापासून ती िखशात वळवळत
होती. पण मघाशी भीतीमुळे तेवढी उसंत न हती... पण आता काहीच हरकत न हती.
सुपारी कातरीत तुकाराम बोलला, “भेतािबता हंजे काय? अवं, लई भुताचा तरास
असतुया रात याला; आन् आज तर आमुशा हाय.”
“मंग आसंल! काय कर यात भुतं आप याला?”
“आं? आं? असं बोलू नगा. लई बारागं ाची अस यात एके क. हडळ तर लई वाईट
हन यात.”
“आरं तसं हन यात िन ं .” पावणा हणाला, “पण एकानंबी भूत बघटलं हायी. उगी
आपला चावटपणा.”
“ हंजे तुमचा इ वास हायी हना क !”
“अिजबात हायी.”
“बघा आं? दावला एकदा िहसका हंजे समजंल.”
“आ ाच काय दावायचंय ते दाव हनावं येला. बघू, न जाऊ दे.”
पावणा असा एके रीवर आला ते हा तुकाराम गडबडला. याचे काळीज पु हा लुटुलुटु
उडू लागले. हो, खरं च एखा ा भुताने हे ऐकले आिण घेतले मनावर हंजे? मग आला का
पिचताप. उगीच पीडा आप या पाठीमागे. काय बघायचे असेल ते एकला जाऊन बघ
हणावे. आ ा हा ताप कशाला?
मग त डातले पान थुंकून तो हणाला, “जाऊ ा राव या गो ी. उगीच या
वाटतीया.”
“ या वाटाय काय झालं?” पावणा ऐटीने हणाला, “मोप गो ी ऐक यात अस या
या. सांगू का तु हाला एखांदी?”
हे ऐक यावर तुकाराम भयंकर घाबरला. भुता या गो ी चार माणसांत बसून दवसा-
उजेडी ऐकाय या असतात. आमुशे या रा ी गावाबाहेर माळावर जर या ऐकू लागलो,
तर मग फार कठीण काम झाले.
“नका महाराज, आ ा या व ाला असलं काई काडू नका. लई खवीस हायेत भुतं
इकडची.”
“असं?”
“तर! आवं, एकदा आम या गावात या सोनारावर भूत लई खूश झालं.” तुकाराम
उ साहाने सांगू लागला. याची गो बंद कर या या नादात आपणच एक गो सांगू
लागलो आहोत, याचे याला भान न हते.
“हं!” पाव याने नुसता क ं ार भरला.
“का हनाल तर, यो सोनार रोज आपला सोनं तापवायचा, लाल करायचा आिण
पा यात बुडवायचा. याचा आवाज हायचा चुर्ऽ र्ऽऽर्ऽ असा. असा आवाज भुताला लई
आवडायचा. िन ा यो आवाज ऐकायला न ये भूत रोज याला सोनं आनून ायचं
रात या व ाला, आन् हनायचं, तापीव ये.”
“कु टनं आनायचं सोनं?” पाव याने म येच िवचारलं.
 “काय बाबा, आप याला ठावं हायी.” तुकाराम दो ही गालांना हात लावून हणाला,
“आनायचं ते भडवं कु ठू नतरी, येवडं खरं ... तर काय सांगत तो, आनायचं आन् या
सोनाराला हनायचं, तापीव!”
“तापीव?”
“हां. ‘तापीव आन् आवाज काड येचा.’ सोनार आपला तापवायचा क लाल
ह तोवर. मग पा यात घालायचा. आन् जवा चुर्ऽ र्ऽऽ र्ऽ आवाज हायचा येचा, तवा ते
भूत ही: ही: ही: क न िखदळायचं बघा, आन् जायाचं िनगून!”
“मग पुढं काय झालं?”
“काय हायाचं? अवं, यो सोनार गेला िभऊन. रोज रात या पारीला ही पीडा. ये भूत
आपलं ये या मांडीला मांडी लावून बसायचं. रोज नवीन सोनं आनून देयाचं.”
“बरं तं क मग!”
“कशाचं बरं राव? सोनार लागला या भीतीनं मरायला. पर ये भूत काय यायचं
हाईट. मग सोनारानं काय के लं, घेतलं सोनं एकदा. लाल तािपवलं, भायेर काडलं आन्
जवा एकदम भुता या मांडीलाच चटका दलाय येचा – पळू न गेलं ित यायला! पुना काय
हानिबगार परत आलं हायी. अशी गो .”
गो ऐकू न पाव याला भीती वाटू लागेल, अशी तुकारामाची क पना होती. कारण ती
सांगताना तो वत: घाबरला होता आिण इकडे-ितकडे दचकू न बघत होता. पण पावणा
हसू लागलेला बघून याला आ य वाटले. काय माणूस आहे! भुताची एवढी भयंकर गो
सांगूनसु ा याला काहीच भीती वाटत नाही? हणजे आता कमाल झाली!
मग तो थोडा रागावून हणाला, “हसताया तुमी?”
पा हणा हसतहसतच हणाला, “मंग काय रडू ? ही: ही:!”
“बगा बरं का. समजंल एखां ा येळेला. मंग स दंच हसनं यील भाईर.” तुकारामाने
कळकळीचा इशारा दला आिण तसे करताना तोच पु हा जा त घाबरला.
“येऊ ा ो.” पावणा दाट होत चालले या अंधाराकडे बघून हणाला, “काय ईल
काय न – न आसं?”
“आं? या गन यासारकं आन् या या दो तासारखं ईल तुमचं.” तुकारामाने
अडखळत-अडखळत सांिगतले.
“ यचं काय झालं?” पा ह याने आता त डावर धोतराचा सोगा घेतला होता. तरीही
हसू बाहेर पडतच होतं.
आता खरोखरच या माळावर अंधार चांगला दाटला होता. वारा स ऽ स ऽऽ करीत
धंगाणा घालीत होता. अंगाला झ बून शहारे आणीत होता. माळावरची ती पंपरणी
आता लांबून अंधूक दसत होती आिण ितची पाने िविच पणे सळसळत होती. सगळीकडे
अगदी त ध होते.
तुकारामाने इकडे-ितकडे चोरटेपणाने बिघतले. मग हळू आवाज काढू न तो हणाला,
“ येची काय ग मत झाली. येबी आसंच. दा यायचं, दरोडे घालायचं, आन् कु टंबी
हंडायचं भाडं. एकदा कु टं तरी घातला दरोडा आन् लांब गावाभायेर गेल.ं ततं ती हीर
 हाय का, आन् धमशाळा?”
“आसंल, आसंल. फु डं काय झालं?” पा ह याने ख ा आवाजात िवचारलं.
“अवं, हळू बोला... तर बसले क धमशाळे त जाऊन. संगट भाक या बांधून घेतले या.
दा िपऊन हास झालेले गडी. आन् लागले क चोरलेला पैका मोजायला. समोर एक
िचमनी िन . ये पैशे मोज यात, तंवर भुतानं सम ां या भाकरी खाऊन टाक या आन्
‘अऽऽब’ क न दली ढेकार. जो तो हनतोय दुस यानंच दली बरं का ढेकर. भूत जेवलं
मर तंवर आन् लागलं िचमनी इजवायला. पिह यांदा वाटलं, याबायली वा यािब यानं
इजली आसंल. न पु ा लावली, तर पु ा इजली. जे ये हनतंय, तूच इजवलीस, तूच
इजवलीस!”
“मंग!”
“मंग काय? जवा पु यांदा लावली आन् बघाय लागले, तवा काय? अंधारातनं एक हात
फु डं येतुया आन् िचमणी इजवतुया. नुसती हाडकं च आपली. मंग काय? लटालटा कापाय
लागले समदे.”
हे सांगताना तुकाराम लटालटा कापू लागला.
“फु डं?”
“फु डं काय? घाम सुटला सम ांना. नशाच उतरली.”
आता तुकारामाला घाम सुटला होता.
“हं मग?”
“मग ते भूत चढलं क , ि हरीजवळ या झाडावर. आन् दली धाि दशी ि हरीत उडी
टाकू न, धबेल क न. पु ा कायबाय आवाज करीत आलं वरती. पु ा चढलं झाडावर आन्
पु यांदा ठोकली उडी ि हरीत. रातसार हो धुमाकू ळ. झाडावर चढायचं आन् ि हरीत उडी
ठोकायची! दुसरी बात हायी. पु यांदा झाडावर चढायचं आन् पु ा ि हरीत उडी
ठोकायची... ”
“मंग काय झालं?”
“काय हायाचं? खाि दशी दा उतरली सम ांची. फटफट तंवर ो दंगा आपला
चाललेला. फटफटलं तवा पळत आले गावात. पु ा हणून कदी रात याला भायेर गेले
हायीत.”
तुकारामाने समारोप के ला आिण तो पा ह याकडे बघू लागला. आता तरी पा हणा
न घाबरलेला असणार. भीतीने याचेही काळीज उडत असेल, आप यासारखाच
या याही अंगाला घाम आलेला असेल. खातरीने! कारण गो च तशी भयंकर सांिगतली
होती. कु णीही माणूस घाब न गेले असते.
पण पा हणा परत खुदख ु ुद ु हसू लागलेला बघून तु या या कपाळाला आ ा पड या.
रागही आला. हणजे हा काय चावटपणा? माणूस आहे का कोण आहे? भुताची गो
ऐकायची आिण घाबरायचे नाही हणजे काय? भलतेच काहीतरी!
याने पु हा एकदा िन ून सांिगतले, “तुमी हसताया, पर प तावाल बगा एकां ा येळी.
कु टं भेट याल भुतं, ये सांगाय यायचं हाई.”
 हे ऐकू न पा हणा एवढंच हणाला, “का वो पैलवान, ही भुतं आस यात तरी कु टं?”
मग यावर तुकारामाने जी मािहती सांिगतली तीव न पा ह याला एवढे समजले क ,
ही भुते कु ठे ही असू शकतात. ती अम या ठकाणी नाहीत, असे कु णालाही छातीवर हात
ठे वून सांगता यायचे नाही. कदािचत ती स या आप या घरात माळवदावर बसलेली
असतील. कदािचत ती अगदी याच वेळी आप या पाठीमागून पावले टाक त, अगदी
अदबीने येत असतील. साधारणपणे सांगायचे हणजे ती कु ठ याही पड या वा ात,
िविहरीत, मसणवटीत असतातच. िवशेषत: िविहरीत हडळ असते आिण ती सुंदर बाईचे
प घेऊन इकडे-ितकडे हंडत असते. कु णी एकटादुकटा आढळला तर याला िविहरीत
नेऊन मारते. िबलकू ल हयगय करीत नाही. पंपळावर तर मुंजा हटकू न असतो आिण वड,
पंपरणी, लंब अस या झाडांवरही भुते माकडासारखी गद क न बसलेली असतात.
दवसा ती काही करीत नसली, तरी रा ी या वेळी यांना उजाडते. या वेळी मा ती
कु ठे ही आिण कु णा याही वेषात भेटतात. यांचे पाय उलटे असतात असे हणतात; पण तसे
काही यां यावर बंधनच आहे असे नाही. अमाव ये या रा ी तर ती हमखास फरायला
िनघालेली असतात. अशा वेळी यां यासंबंधी काहीही बोलणे अगर यां या दृ ीस पडणे,
हे धो याचे असते.
आता माळ िन या या वर तुडवून झाला होता आिण समोरचे एकु लते एक पंपरणीचे
झाड जवळ येत चालले होते. वा याने याची पाने िविच पणे सळसळत होती. झाडाची
र यावर पडलेली सावली या अंधारातही चांगली दसत होती. सावलीचा तो काळा डाग
र यावर चम का रक रीतीने हलत होता.
तुकारामाने सांिगतलेली मािहती ऐकू न घेत यावर पा हणा काही बोलला नाही.
तसाच पुढे चालला. डोके खाली क न मग याने िखशातली िवडी काढली. का ाची पेटी
काढली. नंतर तो हणाला, “या पंपरणीखाली बसायचं का दोन मंटं?”
ते ऐकू न तुकाराम एकदम गडबडला आिण बाव न हणाला, “आँ? आन् ये कशाला
वो?”
“िवडी वढायचीय. या माळावर काडी हायी पेटायची. बसू िततंच आन िनगू लगीच.
काय?”
“ हायी; ये खरं तुमचं, पर –”
“पर काय?”
“ हायी, या पंपरणीखाली नगं वो. फु डं वढा कु टं तरी.”
“का वो? या वाटतंया काय?”
“ या हंजे काय – पर थोडं वाटतंया खरं .”
“भूत आसंल हंता हय िततं?”
“नाव काडू नगा येचं.” तुकारामाला घाम फु टला. “का ा व ाला इषाची परी ा?
उगी आपलं चला क गुमान फु डं.”
“काय भेताय राव! बगू दे तरी मला एकदा कसलं असतंय भूत ये. आन् तुमी बी बगा
मा यासंगट.”
 “ ा! ा! आप याला हायी बगायचं आं!” तुकाराम िभऊन हणाला. हो, आप या
उ टपणामुळे खरोखरच भूत येऊन समोर उभं राहायचं. या िन:संगाला याचे काय? पण
आपण आपले जपले पािहजे.
“चला वो, एकदा बगाच गंमत! आलंच भूत तर िबडी देऊ याला वढायला. चला!”
“भूत िवडी वढतं?” तुकारामाने तशाही ि थतीत िज ासेने िवचारले.
“न वढायला काय झालं? भूतच हाय ये. मानसासारकं च सगळं असतंय येचं.
िश ेटसु ा वढतं एकां ा बारीला.”
“अगं बाबौ.” तुकाराम घाब न हणाला, “आन् हडळ असली तर?”
“तीबी वढतीया िश ेट. ितला काय धाड आलीया! लई सुधारिलयात भुतं आता!”
“अगं बाबौ!” तुकारामाने पु हा आ य के ले. ही भुताची मािहती याला अगदी
नवीन होती. भुतात या या बायादेखील िश ेट ओढू लाग या हणजे कमाल झाली! आिण
तो पंपळावरचा मुंजा? तोसु ा िब ा ओढतो का? असा या या अगदी त डावर
आला होता. पण सगळे ओढतात हट यावर यात तो आलाच. बामणाची लहान
पोरे दख
े ील िब ा ओढू लागली अं?....
“खरं ना वो? का चे ा करताया माजी?”
असं हणत- हणत तुकाराम दबकत-दबकत पा ह या या पाठोपाठ झाडाकडे गेला.
पा ह याने याला धीर दला असला, तरी याची भीती अिजबात गेली न हती. याचे
काळीज सशासारखे उडत होते आिण सग या अंगावर काटा उभा रािहला होता.
एक ाने पुढे जायची भीती वाटत होती, हणूनच तो पा ह याबरोबर थांबायला तयार
झाला होता.
ते दोघेही जरा अंतर ठे वून झाडा या बुं याला टेकून बसले. अंधारातच बसले. समो न
माळावरचा वारा सोसा ाने येत होता आिण यां या अंगावर झेप टाक त होता.
झाडाची पाने जोराने सळसळत होती आिण फां ा वे ावाक ा हलत हो या. रा ीची
कर कर इतक वाढली होती क , नीट आवाजही ऐकू जात न हता. सगळीकडे अगदी शांत
आिण उदास होते.
तुकारामाने आभाळाकडे बघत चांद या मोज या. मग याला पान-तंबाखूची आठवण
झाली. िखशातली चंची काढू न याने वर गुंडाळलेला दोरा उलगडला. यालाच
अडकिवले या अड क याने सुपारी कातरली. भुगा त डात टाकला. मग पान काढू न ते
पुसले. चु या या डबीला नख लावून चु याचे प े अंधारातच पानावर ओढले. कात खा ला.
तंबाखू खा ली. दोन िमिनटे चघळू न शेजारी पंक टाकली.
अशी चार-दोन िमिनटे गेली.
थुंकून-थुंकून पान संपून गेल.े गालातून जीभ फरवून तुकारामाने रािहलेला भागही
त डाबाहेर टाकू न दला. मग मा याला अ व थ वाटू लागले. कु णीतरी भीतीचा काळा
पंजा या यासमोर ध लागले आिण याचा जीव वर-खाली होऊ लागला. या
पा ह या या नादाने आपण अशा भयाण वेळी इथे बसलो; नाहीतर बापज मी कधी
बसलो नसतो. नसती िबलामत. एखा ा वेळी दसला वेडावाकडा कार हणजे
ग छ तीच हायची आपली. छे: छे:! इथे बस यात फार गाढवपणा आहे... अजून कसे या
पा ह याचे िवडी ओढणे संपले नाही?
अशा िवचारात इतका वेळ उगीच इकडे-ितकडे फरवीत रािहलेली आपली दृ ी याने
पा हणा बसला होता, या जागेकडे वळवली आिण तो हणाला, पण – पण – हणाला
काही नाही. याची दातिखळीच बसली.
कारण या ठकाणी पा हणा न हताच!
कु णीच न हते!
झाडा या बुं याला टेकून िजथे तो मघाशी बसला होता, ती जागा आता रकामी होती.
पूण रकामी!
आिण या ओसाड भयाण माळावर, या पंपरणी या दाट का या सावलीखाली
तुकाराम एकटाच होता – अगदी एकटा!
काय झाले ते थम याला समजलेच नाही. मग कु णीतरी भयानक भीतीचे थंड व
बिधर करणारे हबकारे या या त डावर मारले आिण या या सवागात मुं या पसर या.
एक मोठी कं काळी फोडावी असे याला वाटले, पण या या त डातून श दच बाहेर
पडेना.
एक णभरच हे असे झाले.
मग एकाएक या या पायात िवल ण गती आली. तो पळाला. डोळे फरवीत,
चेह याव न घामाचे ओघळ येत आिण त डावाटे अ रही न काढता तो पळत सुटला.
गावा या दशेने, आले या वाटेने तो चौखूर उधळला. पार दसेनासा झाला.
तो गावात येऊन पोहोचला ते हाही या या त डू न एक अ र बाहेर पडत न हते.
सगळे कपडे िभजून चंब झाले होते आिण याला िवल ण धाप लागली होती. लोकांनी
याला नीट बसिवले, पाणी पाजले आिण िवचारले, “अरे तुका, काय झालं? कशाला
यालास?”
आपण पाच-प ास माणसांत आहोत, हे चांगलं डो यांनी बिघत यावर तुकाराम
सावध झाला. याने त ड उघडले.
तो हणाला, “भयंकर! भयंकर! फार भयंकर!”
“अरे , पण काय?”
“माळावर या पंपरणीखाली एका भुताची गाठ पडली. याची-माझी कु ती झाली.
चीतपट के लं याला मी. तवा खवळू न मा या अंगावर आलं आन् माळ सर तवर मागं
आलं.”
... आिण असं हणून तुकारामाने पिह यांदाच कं काळी मारली आिण तो बेशु पडला.
समो न सारखा वारा येत होता. िवडी पेटता पेटेना. हणून पा हणा आप या
जागेव न उठला आिण झाडा या पाठीमाग या बाजूला गेला. ितथे वारा अगदी बंद
होता. काडी ओढू न याने िवडी पेटवली. ितचे चार-दोन मनसो झुरके घेतले आिण
नाकात डातून गरम धूर काढीत, तो अगदी िनवांतपणे पडू न रािहला. याला आप या
सोब याचे हसू येत होते. काय सारखा भुताची भीती दाखवीत होता! बिघतले तर
ह ीसारखा गडी. पण उगीच िमलिमशा... वत:च गो ी सांगत होता आिण वत:च
लटलट कापत होता आिण सारखा भूत दसेल, भूत दसेल हणून धाक घालीत होता....
या िवचारात काही िमिनटे गेली.
आप या सोब याचे एक अ रही ऐकू आले नाही, हे बघून पा हणा मनात चमकला.
गडबडीने िवडी िवझवून तो अलीकड या बाजूला आला.
याने बिघतले... पण कु णीच न हते ितथे.
तो पैलवान बसला होता, ती जागा अगदी रकामी होती!
या ओसाड माळावर, दाट सावली या पंपरणीखाली तो अगदी एकटा होता आिण
रा अमाव येची होती.
ते बघून पा हणा एकदम बिधरला. काय झाले ते थम याला नीट समजलेच नाही.
डोळे चोळू न याने पु हा एकदा नीट बिघतले.
आिण मग याचा भयंकर अथ या या यानी आला.
मग तो ितथे थांबलाच नाही. भीतीने गुरासारखा ओरडला. याचे सगळे र
उलथेपालथे झाले आिण एक कं काळी फोडू न तो िवल ण वेगाने पळाला.
दगडाध ांतून, ओ ाना यांतून, रानावनातून पळाला. पळताना याने एकदाही मागे
वळू न पािहले नाही.
त डाव न घामाचे पाट वाहताहेत, चेहरा पांढराफटक पडला आहे, छाती
भा यासारखी वरखाली होते आहे, अशा ि थतीत तो कु ठ यातरी व तीला येऊन पडला.
म घातले या जनावरासारखा फे स गाळू लागला....
अशा रीतीने पंपरणीवर या भुताने आ या-आ या दोन माणसांना दणका दला. ते
भूत पुढे लौकरच मोठे झाले. याची वंशावळही वाढली. जाता-येता माणसांना अडवून
यां याशी ते दंगाम ती क लागले. कु णी याला झाडा या बुं याला टेकून सबंध र यावर
पाय पस न बसलेले वत: या डो यांनी पािहले. अमाव ये या रा ी कु णी सबंध
माळावर दव ाच दव ा नाचताना पािह या. याव न तेथे शे-दीडशे तरी भुते
असावीत, असे लोकांना प कळू न चुकले.
आता ती वाट बंद झाली आहे. रा ी या वेळी तर ितकडे कु णी फरकतही नाही. येऊन-
जाऊन गावातले धाडसी लोक तेवढे अमाव ये या रा ी ितकडे जातात, भुतां या दव ा
नाचताना बघतात आिण यां या पं ला बसून जेवण क न माघारी येतात.
– आिण तुकाराम लांडगेही नेहमी, गुंडगु या या माळावर भुताशी आपण कशी कु ती
के ली, याचे फ ड वणन सांगत असतो.
 २

भवानीचा प कार

सकाळची उबदार उ हे ओसरीवर पसरली होती. पण गार वा याचे झोत अजूनही

अंगावर येतच होते. थंडी वाजत होती आिण अंगावर काटा उभा राहत होता. अशा वेळी
उबदार उ हात बसणे कती मजेदार असते!... या उ हात समोर डे क ठे वून नाना उगीच
माशा मारीत बसला होता. बाहेर र यावर, कामाला चालले या माणसांची वदळ आत
ऐकू येत होती आिण नाना ऊन खात उगीच बसला होता. मधूनमधून कालचे िशळे
वतमानप उघडू न उर यासुर या बात या वाचीत होता.
नाना या एकं दर उ ोगाव न तो बेकार होता, हे उघड दसत होते. आिण तो बेकार
होता याचाच अथ तो नवा वक ल होता, असा कु णी काढला असता तर तोही बरोबर
होता. नाना नुकताच वक ल झाला होता. बार कौि सलची परी ा आटोपून आिण सनद
घेऊन याला फ सहा मिहनेच झाले होते. या अवधीत याने आप या तालु या या गावी
घराशेजारची एक खोली ओसरीसकट भा ाने घेतली होती आिण तेथे आपली कचेरी
थाटली होती. एका मोक या कपाटात काय ाची पु तके भरली होती. फयादीचे,
दरखा तीचे, वक लप ाचे फॉ स छापून घेतले होते. बाहेर वत: या नावाची एक पाटी
ऐटबाजपणे अडकवली होती. वत:ला एक उतरते डे क क न घेतले होते. फार काय, पण
कारकु ना या नावाचेही एक डे क याने सांगून ठे वले होते. कामिबम िनघाले, तर
ताबडतोब ये यासंबंधीचा तातडीचा िनरोपही एका जुनवान कारकु नाजवळ याने देऊन
ठे वला होता. थोड यात सांगायचे हणजे, सगळे कसे ज यत तयार होते. हातात
कात ाची बॅग सांभाळीत नाना कोटात रोज अकराला जात होता आिण सं याकाळी कोट
सुट यावरच घरी येत होता. कागदाची रमे, दौत, टाक, वाळू , अंगठा उठिव याचे पॅड,
फायली, सग यांची वि थत जुळणी झालेली होती आिण कारकू न िनरोपाची वाट
पाहत होता!
– पण एकाच गो ीची अजून कमतरता होती!
व कलीचे दुकान थाटू न सहा मिहने झाले होते; पण नानाकडे अ ािप एकही िग हाईक
फरकले न हते. एकही प कार आला न हता. एकही खटला या याकडे चालवायला
आलेला न हता.
नाना वाट पाहत होता. आपण नवीन आहोत, दारावर पाटी लावली क , दुस या
दवशी काही लोकांची रांग आप या दारासमोर लागणार नाही, हे याला कळत होते.
थोडासा वेळ जायलाच पािहजे. थोडी कळ सोसायलाच पािहजे. तो मनाशी हणत होता
क , आजकाल न ा व कलाचा धंदा फार अवघड झाला आहे. पण यातूनच गाडी मा न
नेली पािहजे. हळू हळू येईल कु णीतरी. एकदा का पिहले काम आले क , ते अगदी मन
लावून करायचे. जा तीत जा त मेहनत यायची. काय ाचा क स अन् क स काढायचा.
कोट, जुने वक ल, आपला प कार या सग यांवर जबरद त छाप टाकायची. एकदा पिहले
काम यश वी झाले क , िन मे यश पदरात पडलेच! याची सु वात चांगली, याचा
शेवटही चांगला. काम कामाचा गु . हळू हळू आणखी चार-दोन कामे येतील, तीही जर
ज कं ली, प कारा या मनासारखी के ली क , आपला जम बसलाच. मग पुढचा िवचार
करायलाच नको. कामे चौअंगाने वाढत जातील. इतक क , व थपणाने चार घास
खायला फु रसत िमळायची नाही. पहाटेपासून लोक बैठक त बसलेले राहतील. वेळ नाही
हणून काही लोकांना माघारी िपटाळ याची पाळी येईल. कारकु नाची तर नकला
िलिहता-िलिहता आिण फ चे पैसे िखशात टाकता-टाकता दमछाक होऊन जाईल. मग
मला वाटते, दुसरा आणखी एक कारकू न नेमायची पाळी येईल. आली तर आली, याला
कोण डरतो?....
डे कावर तंग ा टाकू न नाना रोज अशी व े बघत होता. आप या शारीचा िजकडे-
ितकडे बोलबाला झा याची िच े या या डो यांसमो न सरकत होती. पण तास-अधा
तास असा गेला हणजे या या यानात येत होते क , अरे पिहला प कार ये यावर सगळे
अवलंबून आहे. तो आला तर या पुढ या सग या गो ी. नाहीतर कशालाच काही मेळ
नाही. छे:! छे:! पिहले कू ळ आता यायलाच पािहजे. यािशवाय काही खरे नाही.
पण दवसांमागून दवस जात होते. मिह यांमागून मिहने जात होते आिण नानाकडे तो
पिहला देवमाणूस काही उतरत न हता. जु या व कलांकडे माणसे मढरासारखी धावत
होती. पण नानाकडे उं बरा ओलांडून कु णी शपथेला येत न हते. या या ओसरीची पायरी
अ रश: एक काळे कु ेच एकदा चढले होते आिण ते प कार हो या या लायक चे
नस यामुळे नानाने डु त क न याला हाकलून दले होते.
असे काही चाललेले होते. दवस उजाडत होता आिण मावळत होता. पण नानाकडे
कु णीही नवा माणूस दसत न हता. नानाचे पुढचे बेत काही खरे हो याची िच हे दसत
न हती.
आज नाना याच िवचारात होता. नेहमी माणे याने आप या तंग ा समोर या
डे कावर मांडून ठे व या हो या. हातात िशळे वतमानप घेऊन यात या िसनेमा या
जािहराती तो वाचून काढीत होता. सकाळचे कोवळे ऊन आता ओसरीव न अंगावर सरकू
लागले होते आिण या उबेने नानाचे डोळे अधवट िमट यासारखे झाले होते.
असा कती वेळ गेला नानाला काही कळले नाही.
एकदम जाड वाहनांचा करर ऽऽ करर ऽऽ आवाज या या कानांवर आला. डोळे उघडू न
पाहीपयत हाकही ऐकू आली, “हायती का कु ळकरनी वक ल?”
नानाने दचकू न एकदम दरवाजाकडे पािहले. दारातच एक पैलवानी अंगाचा नकटा
माणूस म ख चेह याने उभा होता. या या डो याला िपवळा पटका होता आिण ओठावर
झुपके बाज िमशा हो या. या राठ, का या कु ळकु ळीत माणसाकडे पा न नाना एकदम
खडबडू न जागा झाला. तंग ा साव न घेऊन गडबडीने हणाला, “हां, हां: कोण
पािहजे?”
“ यो नवा वक ल िहतंच कु ठं तरी हातो क ?”
“कोण?”
“नाना कु ळकरनी का काय हण यात बगा.”
“मीच तो.”
नानाने असे उ र दले; पण आप याला नवा वक ल हणून जरा तु छतेने संबोधलेले
पा न याला जरा मनातनं रागच आला. यातून हा गडी व कलाला उ ेशून एके री भाषेत
बोलत होता. या या नजरे तही िवशेष आदरभाव दसत न हता. ते हा याला चांगले
खडसवावे असे णभर नाना या मनात येऊन गेल.े पण याला पु हा वाटले क , हा माणूस
कोटाची काही काम तर घेऊन आला नसेल आप याकडे? तसे असेल तर थोड यासाठी
कशाला उगीच वाकडेपणा या आिण पिहलाच प कार परत पाठवा? या माणसाची
आपण मिहने मिहने वाट पाहतो आहोत, तो आपण न पायांनी चालत आप या दारी
आला असताना याला रागा या भरात िपटाळू न लावणे बरे नाही. तसे के ले तर
आप यासारखे करं टे आपणच. या वेळी जरा ग प बसून पदरात काम पाडू न घेतले पािहजे.
नानाचा चेहरा गोरामोरा झाला होता. तो बदलून याने हसरा के ला. पु हा एकदा
हटले, “मीच नाना कु लकण . तु ही कोण?”
“मी बाभुळवाडीचा,” तो गडी हणाला, “नामदेव जाधव.”
“काय काम आहे?”
“हाये जरा कोरटातलं.” असं हणून चपला काढू न तो एकदम थेट बैठक वर येऊन
बसला. डो यावरचा पटका काढू न याने हातात घेतला आिण कपाळ पुस यासारखे के ले.
एक कोपर डे कावर ठे वून तो खुशाल रे लला.
याचा तुळतुळीत गोटा पा न नानाला आणखी राग आला. पण तो िगळू न शांतपणे तो
हणाला, “हं, बोला. काय काम आहे?”
“थांबा क जरा. ो एवढी िबडी वडली क सांगतोच बगा.”
नामदेव जाधवाने िखशातून िबडी काढू न पेटवली. ितचे चांगले चार-दोन जबरद त
झुरके घेऊन ती सपा ात िन मीच के ली. मग ती डे कावर िवझवून याने परत िखशात
टाकू न दली. भपकन मोठा धूर त डातून काढू न नाना या दशेने सोडला.
धुराचा ितकार करीत नाना पु हा हणाला, “बोला, काय काम काढलंय?”
“ हंजी याचं काय झालं –” असं हणून नामदेवाने ऐसपैस मांडी घातली. नानाला
समजावून सांग या या आिवभावट तो पुढे हणाला, “आम या पलीकड या आळीला ती
भागी हात हवती का ल हाराची?”
एकदम असे बोल यावर नानाला तरी काय कळणार? पण तो मान हलवून हणाला,
“बरं , बरं –”
“ितचं आमचं राव जमलं मेतकू ट.”
 “बरं .”
“आवं बरं काय राव?... ित या नव याला कळाली क हो ही भानगड.”
नाना च कत झाला. हणाला, “ हणजे? ितचं ल झालेलं आहे काय?”
फि दशी हसून नामदेव बोलला, “तर मग सांगतोय काय! चांगली नव याची बायकू
हाय क . धा वस झाली ितचं लगीन होऊन.”
“आिण तुमचं?”
“माझं न पंधरा वस झाली. पन येची पंचाईत तुमाला काय करायची? फु डची टु री
तर ऐका तुमी.”
नाना साव न बसला आिण हणाला, “हं, सांगा.”
“ हंजी काय म ा झाली –”
असं हणून नामदेवाने नानाला एकं दर करणाची क ी ह ककत सांिगतली. याने
सांिगतले या ह ककतीव न नानाला एवढे कळले क , नामदेव जाधव हा गावचा पोिलस-
पाटील. याला चांगली तीन-चार लेकरं आहेत. परवा दोन मिह यांखाली याचं आिण
भागी नावा या ल हारा या बाईचं सूत जुळलं. पुढं ही भानगड ित या नव याला कळली
आिण तो यां या पाळतीवर रािहला. गावाबाहेर या मोक या बखळीत यांची गाठभेट
हायची. एकदा अशीच दोघं भेटली ते हा तीन-चार गडी घेऊन नवरा आला आिण यानं
भागीला बरोबर घेरलं. ितला मारलं, झोडपलं आिण दरादरा ओढत घरी नेलं. नामदेवाला
यानं काही के लं नाही. पण भागीची ही अव था पा न नामदेवाला वाईट वाटलं. यानं
एके दवशी ल हाराला बडव-बडव बडवलं. अगदी भर र यात उचलून आपटलं. यात
ल हाराचं डोकच फु टलं आिण हात मोडला. या ितरीिमरीत तो तालु या या दवाखा यात
जो गेला उपचाराला – तो नामदेविव फौजदारी फयाद क नच गावात आला.
घडले या गो ीला सा ीदार होते. यामुळे नामदेवाला आता नाही हणता ये यासारखे
न हते. असा हा ितढा होता. पोलीस चौकशी, जामीन वगैरे सगळे कार झाले होते. खटला
लवकरच चालू होणार होता आिण नामदेव वक ल ायला हणून नानाकडे आला होता.
सगळी ह ककत सांगून झा यावर नानाने िवचारले, “बरं . पण या मारामारीत
ल हारानं काही तु हाला मारलं असेलच क –”
नामदेव तु छतेने हसून हणाला, “हॅट्! ये काय मला मारतंय खुडबुळं? आणखी एक
हात मोडीन.”
“हे असंच बोलणार का कोटात?”
नामदेव याची क व के यासारखी दृ ी लावून हणाला, “तु हाला काय खूळ लागलंय
का काय? ो मी आपलं वक ल हणून तुमाला खरं सांिगतलं. स पय खोटं सांगाय हे काय
कोट हाई.”
“असं.”
“ हय... तर ो काम हाय. एवढं चालवायचं. दुसरं काय हाई.”
“चालवू क !”
असं बोलून नाना मनाशी िवचार करीत रािहला. हणजे हा दवाणी दावा न हता.
चांगलं फौजदारी खटलं होतं आिण फौजदारी खट यात तर पैसा दाबून िमळतो.
दवाणीपे ा दसपटीने िमळतो. िशवाय एखा ा वेळी प कार खूश होऊन ब ीस देतो, ते
वेगळं च. असले फौजदारी काम असलेला प कारच आप याकडे पिह यांदा चालून यावा,
याब ल नानाला मनातून ध यता वाटली. पण मागा न तो गंभीरपणे िवचार करीत
रािहला. हे काम जंक यासारखे आहे, असे याला मनातून वाटेना. नामदेवाने जी ह ककत
सांिगतली होती, ित याव न हे प दसत होते क , या या िव चा पुरावा बळकट
होता. नामदेव िनद ष सुट याची श यता फारशी दसत न हती. चार-दोन मिह यांची
तु ं गाची हवा तो न खाणार. मग असे जर असेल, तर याचा आप या धं ावर कती
वाईट प रणाम होईल? आप या प काराचे काय हायचे असेल ते होवो; पण आपली
पिहलीच के स जर अयश वी झाली, तर उ ा आप याकडे कोणी ढु ंकूनसु ा पाहणार नाही.
छे:! ही अशी सु वात काही खरी नाही.
मान हलवीत नाना िवचार करीत रािहला. हणाला, “नामदेवराव, हे काम अवघड
आहे.”
नामदेव हसून हणाला, “हॅट्! यात काय अवघड हाय? तु ही चालवा तर खरं काम.”
“अरे , पण सा ीदार फार आहेत तु यािव . य बिघतलेले. मार याचा हेतू उघड
आहे –”
“असू ा. तुमी चालवा तर खरं .”
“पण मारामारी –”
“नसलं तुमाला पटत तर मी जातो दुस या व कलाकडं. उगी कट कट क नगासा –”
काम तसे अवघड होते हे तर खरे च; पण नाना याची वा यता पुन:पु हा करीत होता,
याचे आणखी एक कारण होते. काय वाटेल ते होवो, ही के स आपण सोडायची नाही, असे
तो मनाशी ठरवीत होता. खु प काराला याची खातरी वाटत होती, तर मग व कलाला
यायचे काय कारण होते? अगदीच काही नस यापे ा एखादे काम हाती असलेले वाईट
नाही. याचा िनकाल काय लागायचा तो लागो सावकाश, पण तूत चार-दोन तारखा
पडतील, खचाला पैसे िमळतील, पु कळ झालं. ते हा काम अवघड आहे हे हणून ठे वले
हणजे चार पैसे जा ती िमळतील. आपणही िवशेष कौश य दाखिवले असा प काराचा
समज होईल आिण हा समज होणे, हे तर धं ा या दृ ीने अगदी आव यक.
हे सगळे िवचार नाना या मनात भर दशी येऊन गेले. हणून तो उठू लागले या
नामदेवाला खाली बसवत खाल या आवाजात हणाला, “अहो, असं काय करताय? घेतलं
तर आहेच काम. अवघड आहे एवढंच सांगतोय नुसतं.”
“आसं. आसं.”
“हे बघ ग ा, सा ीदाराची उलटतपासणी घे यावर खटलं अवलंबून आहे. या या
जबानीत या फटी डका ा लागतील.”
“ डका क फटी. दाबून डका.” नामदेव बोलला.
“एके काची भंबेरी उडवावी लागेल.”
“उडवा क – चांगलं आभाळात उडवा एके काला.”
 “जबा या खो ा पाडा ा लागतील.”
“पाडू न टाका.”
“कायदा फार वाचून दाखवावा लागेल.” नानाने ठोकू न दले.
“फाडफाड वाचून दाखवा. माजं काय हननं हायी.”
“मग या मानाने फ ायला पािहजे.”
हे ऐक यावर नामदेवाने कान ताठ के ले. तो हसून हणाला, “हे असं काय बोलू नगा
आं. फ चं कलम जरा बेतानं लावा.”
पैशा या बाबतीत कु णीही झालं तरी िचकटच असतो, हे नानाला कळत होतं. हणून
तो बेरक पणाने हणाला, “ यात या यात घेऊ बेतानं. पण काय देणार ते तर बोल. उ ं च
घेऊन टाकावं काम.”
“उ च या. हंजे मला बी कट कट हायी. बरं , कती घेणार तुमी?”
नानाने बराच वेळ िवचार के ला. आपली अ ू न जाता कमीत कमी आपण कती
यायला पािहजेत, याचा मनात या मनात िहशेब के ला. शेवटी याने सांिगतले, “उ े
शंभर घेईन. जा त काही सांगत नाही तुला.”
शंभर पये हा आकडा ऐक यावर एखादा वंचू चाव यावर माणूस जसा ओरडावा
तसा नामदेव मो ांदा ओरडला. इत या मो ांदा क , नाना घाब न एकदम मागे
त यावर आदळला.
“शंभर पयं?”
“होय. का जा त झाले काय?”
“हॅट राव! तुमी तर एखा ा फ कलास व कलाचाच दर सांिगतला क !” हा उ लेख
पु हा नानाला झ बला. पण पु हा राग िगळू न तो हणाला, “मग कती पये ावेत, अशी
इ छा आहे तुझी?”
“धा पये.”
“दहा?”
“हां, धा पयं. नऊ बी न हं आन् आकराबी न हं.”
नाना रागावून ओरडला, “मला ज र नाही तु या कामाची!”
“मज तुमची. मग जातो मी.” असं हणून नामदेवाने शांतपणाने डो याला पटका
गुंडाळला आिण तो उठला. दारापयत गेला. पाठीमागे अिजबात वळू न न बघता
सावकाशपणे चालत तो दाराशी गेला.
नामदेवाने पायात वहाणा घात या आिण तो खरोखरीच जायला िनघाला, हे बघून
नानाचा धीर खचला. नाही पैसे तर नाही, िनदान आपलं कौश य तर दसेल सग यांना.
एक खटला आप या नावावर होईल, असा शेवटी िवचार क न तो हणाला, “बरं ... बरं ,
इकडं तर ये. काही जुळवून तरी घेऊ.”
“धा पयं हंजी धा पयं. यात काय कमी दलं तर कान धरा माजा.” असे हणून
नामदेव वहाणा काढू न परत ओसरीवर येऊन बसला. बोलला, “बोला.”
 “िनदान पंचवीस पये?”
“आता पु हा का पागूळ लावाय लागलात? धा हंजी धा. एकदा बोलला हवं?”
नामदेवाने पु हा उठ याची हालचाल के ली, ते हा नाना दबकला. याने आणखी काही
र म कमी क न सांिगतली. नामदेव परत उठला. नानाने पु हा याला खाली बसिवले.
असा कार चार-दोन वेळा झाला आिण अखेरीला तडजोड झाली. पंधरा पयांवर कांडकं
तुटलं. नामदेवाने कनवटीचे पैसे काढू न मळ या नोटांतून पंधरा पये मोजून दले. नानाने
वक लप ावर याची सही घेतली. सगळी कबुली झाली आिण नामदेव वहाणा घालून
िनघून गेला.
करण चौकशीला आठ दवसांनी िनघणार होते. नानाने मो ा खुशीने कोरी
करकरीत डायरी काढली आिण मो ा हौसेने ित यात पिहलीच तारीख टपली.
मग काय ाची पु तकं काढू न लगेच ती वाच यात तो गुंग होऊन गेला.
आठ दवस गेल.े
या आठ दवसांत नानाने अिव ांत मेहनत घेतली. फौजदारी काय ाची कलमे तो
अ रश: कोळू न याला. सग या कोटातले या संदभातले िनकाल याने चाळले. पाच-
पंचवीस ताव नासून मु े काढले. सा ीदारां या नकला मागवून काळजीपूवक वाच या.
यात या याला वाटणा या क या जागा हे न यांची न द के ली. जु या व कलांकडे
जाऊन यांचा स ला घेतला. नामदेव जाधव हा इसम गु हेगार नाही, याने मारामारी
के ली नाही हे िवधान याने इत या वि थतपणे कागदावर सि के ले क , खु
नामदेवाला वाचता येत असते तर यानेही ते वाचून त डात बोट घातले असते. फार काय,
नामदेवाने आप याला मारलेले नाही असे वत: यशवंता ल हारानेही आपखुशीने कबूल
के ले असते!
नानाने आप या के सची अशी जंगी तयारी के ली. आठ दवस गेले आिण मॅिज ेट
एकदम गावाला गे यामुळे चौकशीची तारीख लांबली. आणखी पंधरा दवसांनी पडली.
नाना मनात थोडा ख टू झाला. पण तारखेला आले या नामदेवाला कोटात हणाला,
“तू काही काळजी क नकोस. मी वि थत करतो.”
नामदेव िबडी ओढत बोलला, “हजर हावा तारखेला हंजे झालं.”
“नुसतं हजर काय, कसं काम चालिवतो ते तर बघ.”
“करा काहीतरी हंजी झालं.”
एवढं बोलून नामदेवाने नानाचा िनरोप घेतला. याने आप या कामात िवशेष
उ सुकता दाखिवली नाही हे बघून नाना मनात िहरमुसला. आपण कशीकशी तयारी
के लेली आहे, याचे सायसंगीत वणन आप या प काराला ऐकिव याची याची इ छा
होती. पण यालाच यात रस दसला नाही हे बघून तो ग प बसला. थो ा वेळाने याला
पटले क , नामदेवाची यात काही चूक नाही. आप या काय ांतील ि ल गो ी याला
िबचा याला काय कळणार? याला यात गोडी वाटणार नाही हे अगदी बरोबर आहे.
कु णीकडू न तरी िनकाल आप यासारखा हावा आिण आपण िनद ष हणून सुटावे, एवढीच
याची इ छा असणार. बाक या गो त याला डोकं घालून करायचंय काय?
 नानाला हे मनोमन पटले आिण पु हा नामदेवाजवळ तो काही बोललाच नाही.
िमळाले या पंधरा दवसांत याने आणखीन तयारी के ली. कु ती नेमले या तारखे या
आधीच तयार झाले या पैलवाना माणेच तो फु रफु र क लागला. भेटेल या याशी या
के सची चचा क लागला.
पंधरा दवस असे गेले आिण मग ठरले या तारखेला िव बाजूचा वक ल गैरहजर
रािहला. पु हा तारीख पडली. मग एकदा सा ीदार आजारी पडले, तर कु ठे फयादीलाच
वेळेवर मोटार िमळाली नाही. कधी कोटाला अचानक सु ी पडली. के हातरी दुसरे च काम
इतके लांबले क , या कामाला कु ठं अवधीच िमळाला नाही. एकदा सग या गो ी जम या.
फयादीची जबानी झाली आिण सा ीला सु वात झाली, तर नानाच आजारी पडला –
आिण कोटाला पु हा नाइलाजाने मुदत ावी लागली.
या दर यान नानाची आिण नामदेवाची फारशी मुलाखतच झाली नाही. चुकून
के हातरी दोन-पाच िमिनटे कोटात गाठ पडली तेवढीच. जणू आपलं काही िवशेष काम
नाहीच, अशा थाटात तो नानाशी ओझरतं बोलला आिण िनघून गेला. नाना आजारी
पड यावर मा तो एकदा तणतण करीत नाना या बैठक त आला आिण हणाला, “हे
काय राव, तुमी घोटाळा के लात!”
नाना गांग न हणाला, “का, काय झालं?”
“आजारी काय पडलात? कशी लांबण लावलीत कामाची? एव ात चौकशी क लीट
होऊन िनकाल लागला असता आन् सुटून मी मोकळा झालो असतो.”
नामदेवा या या जबरद त आशावादीपणाने नानाला तशाही अव थेत हसू आले.
“आता आजारी पडणं, न पडणं काही हातात आहे होय मा या? तुझी पण कमाल आहे
ग ा. इत या तारखा पड या, यात आणखी एक तारीख. बरं , तारखेला पैसे ठरलेत
असंही काही नाही. मग एवढा आरडाओरडा का करायला लागला आहेस?”
“तसं न हं, पण माणूस अडकू न हातं हवं का?”
“रा दे.”
“बरं , आता पु हा आजारी पडू नगा आन् होर या तारखेला हजर हावून एक जोरदार
आरगुमट क न टाका हंजे झालं.”
एवढे बोलून नामदेव उठला आिण िनघून गेला.
अशी नाना कारणे घडली आिण चौकशीला नंबर लवकर आलाच नाही. दोन मिहने
यातच गेले. या दोन मिह यांत सबंध के स आिण आपले मु े, आ युमट नानाला त डपाठ
हायची वेळ आली. दहा-वीस कोटातले खालचे-वरचे िनकाल तो घडाघडा हणून दाखवू
लागला. सा ीदारां या जबानीतील वा य वा य याला पाठ झाले. काय ा या
कलमांचा अगदी िप ा पडला आिण मग ठर या तारखेला नामदेवाचे खटले कोटात उभे
रािहले. चौकशी झाली.
चौकशी या दवशी नानाने उ म पोशाख के ला आिण िपशवीभर कागद आधार हणून
बरोबर घेऊन तो कोटात गेला. बार मम ये येऊन बसला.
नामदेव याची वाट बघत हरां ात बसला होता. िबडी फुं कत होता. नानाला
बिघत यावर याने हसरा चेहरा के ला. लगबगीने जवळ येऊन तो हणाला, “ येक
सा ीदाराला इचारा बरं का काय तरी.”
या या अडाणीपणाचे नानाला हसू आले. गेले दोन मिहने तो अिव ांतपणे या के सची
जुळवाजुळव करीत होता. पुरा ातले येक वा य वा य याने मनात टपले होते. आता
यात काही चूक हो याची श यता न हती आिण हा वेडा हणत होता क , येक
सा ीदाराला काहीतरी िवचारा हणजे झाले. अरे , काहीतरी िवचारा काय? चांगला
उलटासुलटा क न टाकतो ना एके काला सग यां यासमोर. कोट, वक लमंडळी, सगळे
कसे गारीगार झाले पािहजेत. याने याने माझं नाव घेतलं पािहजे... पण हे सगळं याला
सांग यात काय अथ होता?
नाना हणाला, “सगळं करतो. काही काळजी क नकोस.”
“आन् आरगुमट दाबून करा हंजी झालं.”
“होय बाबा, करतो. यािशवाय खटलं संपेल कसं?”
“करा हंजी झालं.”
एवढा संवाद झाला आिण नामदेव पु हा हरां ाकडे गेला. िबडी ओढत बसला आिण
नाना भली दांडगी िपशवी वागवीत बार मकडे गेला.
ठरले या वेळी चौकशी सु झाली आिण नानाने अगदी दंगा उठवून दला. येक
सा ीदाराची याने कसून उलटतपासणी घेतली आिण ांचा असा उलटसुलट भिडमार
के ला क , ब तेक िबचारे गांग न गेले. इतकं क न यातून िनषप काही झालं, असं
नानाला मनातून वाटलं नाही. शेवटी आ युमटवर तारीख पडली. व कलांची आ युम स
झाली, नानाने दोन तास भाषण क न आप या प काराची बाजू पुढं मांडली. या या
एकं दर हण याचा थोड यात आशय असा होता क , बाभूळवाडीत मुळात मारामारी
झालीच नाही. झाली अस यास ती या करणी मुळीच झाली नाही. या करणी झाली
अस यास यात नामदेव न हता. अस यास याने यशवंत ल हाराला मारलेलंच नाही
आिण मारलेलं अस यास चुकून काय हात पडला असेल तेवढाच. थोड यात सांगायचे
हणजे, नामदेव जाधव हा याचा अशील यात संपूण िनद ष आहे.
दोन तास भाषण क न नानाने वरील मु े कोटाला पुन:पु हा समजावून दले. बोलून-
बोलून याचा घसा बसला. पण अजूनही बोलावे, असे याला वाटतच होते. तथािप, ऐकू न-
ऐकू न खु कोटाला जांभया आ यासार या दस या, ते हा याने आटोपते घेतले. हो,
उगीच अनुकूल असलेले मत थोड यासाठी ितकू ल हायचे.
चौकशी संपली. सा ीपुरावा संपला व व कलांची आ युम सही संपली आिण पुढे दोन
दवसांनी कोटाने िनकाल जाहीर के ला. नामदेव जाधव हा आरोपी संपूण िनद ष हणून
सुटला.
िनकाल जाहीर होईपयत दोन दवस नानाला अ पाणी गोड लागलं नाही. डो यांत
ाण आणून याने िनकालाची वाट पािहली. जणू आपणच आरोपी आहोत आिण आपलाच
िनकाल लागायचा आहे, या भावनेने िनकालाची वाट पािहली. तो जे हा या या बाजूने
लागला ते हा अ रश: आनंदाने याला हषवायू हायची वेळ आली. आपण के लेली मेहनत
अखेरीस फळाला आली, या गो ीने याला िवल ण ध यता वाटली. मनात या मनात
एखा ा पतंगासारखा तो सरसर आभाळात गेला आिण ितथनं डु लत-झुलत बघत रािहला.
िनकाल लागला या दवशी सं याकाळी नामदेव भेटायला आला, ते हा तर नानाने
याला कडकडू न िमठीच मारली. उराउरी भेटून तो हणाला, “काय नामदेवराव, लागला
क नाही िनकाल आप यासारखा?”
नामदेव िनकालप ाची न ल काखोटीला मा न हणाला, “लागनारच. मी आधीच
तुमाला सांगत हवतो का क काय अवघड काम हायी. तुमी िन तं या न् काम चालवा.
बोललो तो का हवतो?”
“बोलला होता खरे .”
“मग?”
नानाला वाटलं, गडी स या खुशीत आहे, ते हा याच वेळेला आपण काही बोलून ठे वलं
तर यो य होईल.
“नामदेव, आता पंधरानं भागायचं नाही बरं का. काहीतरी जा त ायला पािहजे.”
नामदेव थंडपणाने नानाकडे बघत हणाला, “ ये कशापायी?”
“तुला क पना नाही, मी फार मेहनत घेतलीय या तु या कामात.”
“खरं हणता काय?”
“आता तुला काय सांगावं!”
असं हणून नानाने उ या उ याच गे या दोन मिह यांत रा -रा जागून या करणाचे
मु े कसे काढले, काय ाची शेकडो पाने कशी चाळली, जु या व कलांचा स ला कसा
घेतला, याची रसभ रत कथाच नामदेवाला ऐकिवली. याला समजेल अशा भाषेत
चांगली तासभर ऐकिवली. ते एक आणखी आ युमटच झाले.
नाना हे सगळे भडाभड बोलत होता आिण नामदेव म ये एक अ रही न बोलता
या याकडे ‘आ’ क न पाहत होता. या या त डावर आ य पसरले होते.
नानाचे सगळे बोलणे संपले. तो थकू न खाली बैठक वर बसला. हणाला, “बिघतलंस?
आिण तू मला दलेस कती, तर पंधरा पये!”
नामदेव नाराजी या मु ने े या याकडे बघत रािहला होता. तो हणाला, “इतकं
आरगुमट आन् इतका घोळ घातलात का तुमी?”
नाना फु शारक ने हणाला, “तर मग –!”
“आन इ े पाइं ट काडले ते का?”
“मग सांगतो काय तुला?”
“अराऽ राऽरा –”
नामदेवाने आणखी चेहरा वाकडा के ला. थोडा वेळ थांबून नानाची िनभ सना
कर या या सुरात तो हणाला, “पण कशापायी मेहनत घेतली एवढी तुमी?”
नाना या याकडे बघतच रािहला.
“आता साहेब ब बलणार मा या नावानं.”
 नानाला काही अथबोधच झाला नाही. च कत होऊन याने िवचारले, “कोण साहेब?”
“दुसरं कोण? मॅिज ेटसाहेब. आपला िनकाल दलेले.”
नाना आणखीन च कत झाला. याने डोळे िव फारले.
“ यांचा इथं काय संबंध?”
या या बोल याकडे दुल क न नामदेव पुढं बोलला, “इ काय जरवर न हती
ढोरमेहनत यायची. सरळ सुतात काम तं.”
“ हणजे काय?”
“साहेबानं मला बजवून सांिगतलं तं क , मा या डो याला तरास देणारा वक ल आनू
नगंस. बेताने काम करनारा आन. हंजी तुला बी स तात पडंल. काय?... हणून तर यां
तुमाकडं आलो.”
अजूनही नानाला नीट कळले नाही. तो हणाला, “ हणजे?”
नामदेवाने िखशातली िबडी काढू न पेटिवली. ितचे चार-दोन झुरके घेतले. मग धुराचा
लोट या लोट नाना या त डावर सोडू न तो हणाला, “आता काय सांगावं तु हाला?..
साहेब हनला क , कु णीकडनं तरी एक वक ल उभा कर मा या होरं हंजे झालं. नवीन
वक ल आन हंजे लई गडबड करनार हायी यो. फु डचं माजं मी येव थेशीर करतो. येवढं
समदं ठरलं आन् मंगच पये पाचशे दलं यां साहेबाला!”
 ३

भीमू या क ब ा

भीमू बु ड हा आडमाप अंगाचा, ितरपग ा डो याचा आिण महा इि लस माणूस

होता. बुरडा या जातीत ज माला येऊनसु ा बांबूचे आिण याचे फारसे स य न हते. बांबू
कापून या या टोप या कर यापे ा तसा या तसा तो कु णा या तरी पाठीत घालणे, ही
गो याला जा त आवडत असे. घरचा िपढीजात धंदा तो फारसा कधी करीत नसे. के लाच
तर चार-आठ दवस उगीच आपली गंमत हणून करी. एरवी देवळा या क ावर,
पारावर, चावडीत बसून नाना कार या उचापती कर यात तो नेहमी गुंग असे. अगदीच
मोकळा असला तर ग पा हाणीत बसे. याला पालथे घाल, याला थुका लाव, यात याचा
दवसातला बराच वेळ जाई. उरले या वेळात तंबाखूची गुळणी त डात भ न तो कु ठे तरी
ग बसलेला असे. आता आणखी कु णाला टांग मारावी, याचा िवचार या या डो यात
अशा वेळी चाललेला असे.
एकदा भीमूने नेहमी माणे चार दवस घरचा धंदा के ला. मग एकाएक तो सोडू न
देऊन तो िनवांत बसून रािहला. डा ा हाता या तळ ावर घेतलेली तंबाखू उज ा
हाताने मळीत, ितला चुना लावीत तो तास तास बसून रािहला. डोळे िमटू न काही नवा
बेत ठरवू लागला.
दोन दवस याने असा िवचार के ला. सं याकाळी क ावर बसून ग पा हाणता -
हाणता तो आप या दो ताला हणाला, “सोमा, या धं ात काय चव हायली हाई
ग ा.”
सोमाला हे वा य पाठ होते. एखादा नवा धंदा सु करायचा बेत भीमूने के लेला आहे,
एवढाच या वा याचा अथ असे. दर दोन-एक मिह यांनी हे वा य भीमूकडू न ऐकायचा
संग सोमावर येत असे. हणून आज तो काही बोललाच नाही. उ र न देता गपिचप
बसून रािहला.
भीमूही थोडा वेळ थांबला, लांबवर दृ ी टाक त इकडे-ितकडे बघत रािहला. मग
एकाएक तो हणाला, “सोमा ग ा, ठरलं माजं!”
गपकन तंबाखू िगळू न सोमा आ यने हणाला, “ठरलं?”
“हां.”
“काय ठरलं?”
 भीमूने तंबाखू थुंकली. तसाच पुढे सरकू न कानात एक बोट घालून तो आत या आत
हलवीत हणाला, “क ब ा पाळाय या ठरलं.”
सोमाला ध ाच बसला. भीमूने कं वा या या बापजा ाने आजपयत कधी हा धंदा
के लेला न हता आिण एकाएक हे काय या या मनात आले?”
“क ब ा पाळाय या हनतोस?”
“मग तुला काय वाटतं, डु करं पाळायची हनतो मी? हॅट! ये लेका वडाराचं काम!
आपलं हवं.” असं हणून भीमू हसला. वर चढले या गालात याचे बारीक डोळे बुडून
गेल.े
“खरं हनतोस काय?”
“ हय.”
“का बरं ?”
“लई ाफ ट तो हन यात.”
“मी तर काय हनत हाई, हां ग ा.”
“का रं ?”
त ारी या सुरात सोमा हणाला, “तुजं आपलं काय तरीच असतं. घेतलं एक डो यात
हंजे एकच. आता क बडी या, तुला क ब ांतलं काय तरी हाईत हाय का? सांग.”
“नसंना. ईल हळू हळू . काम कामाचा गु .”
सोमाला हसू आले. हा कशाचा काम करणार आिण नवीन ान िमळिवणार? ही एक
लहर आहे झालं याची. फु कट पाच-प ास पये नासून टाक ल आिण टा या वाजवीत
पु हा क ावर येऊन बसेल....
सोमाने मान हलिवली.
“ येका, क बडीचा धंदा सुकाचा हाई. लई ताप आसतो. दवसभर उसाभर करावी
लागती यची.”
भीमूनेही मान डोलवली.
“क क आपन.”
“जोपासना करावी नीट तवा अंडी िमळ यात. क ब ा बी बाजारात चांग या
कमतीला जा यात. पन ये काय खरं नसतं. रोगडा येतो. आजार यात. तुला यातला काय
अनुभव हाय का?”
सोमाने सांिगतलेली ही गो खरीच होती. क ब ा पाळ याचा धंदा वाईट न हता.
अं ांचे पैसे हणजे मीठिमरचीला कायम उ प असते. बाजारात िवकली तर चांग या
क बडीला कं मतही चांगली येत.े या सग या गो ी ख या हो या. पण इतर गो ीही
पु कळ जमेला धरायला पािहजे हो या. गावात काही भीमूच पिह यांदा हा उ ोग क न
पाहणारा होता, अशातली गो न हती. पु कळ लोकांनी हा उ ोग क न बिघतला होता;
पण कु णा या क ब ा को हा-कु यांनी पळिव या हो या, कु णा या माणसांनी चोर या
हो या. कधी गाडीखाली, मोटारीखाली सापडू न मे या हो या, तर कधी रोग येऊन खलास
झा या हो या. ब धा सग यांना नुकसानच आले होते. क ब ा एकदा आजार या हणजे
तर फारच वाईट काम. एका क बडीत रोग िशरला हणजे पटापटा बाक या क ब ाही
लागून पडतात आिण एक दवशी मग सग याच माना मुरगळू न भुईवर िनजतात.
सगळा या सगळा बारदाना एका दवसात खलास होतो. खचासकट भांडवल गडप होऊन
जाते....
सोमाने सरळपणाने या सग या गो ी भीमूला पटवून ायचा य के ला. नाना
परीने यातले खाचखळगे समजावून दले. पण भीमूने काही आपला हेका सोडला नाही.
कपाळाला आ ा घालून तो नाराजीने हणाला, “मला काय तू हानगं पोर समजतूस
काय? आरं , के लं हंजी होतं. ईल समदं येव थेशीर.”
“आजार या क ब ा आन् मे या पटाटा हंजे ईल येव थेशीर!”
“ ं दे.”
“ ं दे तर ं दे! माजं काय जातंय? कर जा, जा!”
“एवढे बोलून सोमा क ाव न उठला आिण घराकडे गेला. भीमू ितथेच अंधारात
बसून रािहला. डोळे बारीक क न आिण गुड यांना िमठी मा न िवचार करीत रािहला.
थो ा वेळाने तोही उठला आिण घराकडे गेला.
दोन-तीन दवस असे गेले आिण भीमू या घरात पाच-सात क ब ा आ या. ाऽक्
ाऽक् करीत सग या आळीतून हंडू लाग या. यां या आवाजाने सगळी ग ली दणाणून
गेली. लोकांची डोक उठली. पण काही झाले तरी या भीमू या क ब ा हो या. यांना
हात लावायची कु णाची ताकद न हती. लोकांनी डोके उठते अशी त ार के ली असती, तर
ती दुखणारी डोक भीमूने एखा ा वेळी बांबूने सडकू न सरळ के ली असती. हणून कु णीही
त ार के ली नाही. भीमूने यां यासाठी कुं पण के ले न हते; धड खुराडी के ली न हती.
यामुळे या क ब ा सगळीकडे हंडत आिण कु ी यां या पाठीमागे लागत. शेजार या
एका या कु याने चुकून एक क बडी मारली, ते हा भीमूने आकाश-पाताळ एक के ले. बराच
आरडाओरडा के ला. ते हा शेजा याला दु पट खच आला. भीमूला चार पये रोख ावे
लागले आिण रोग झालेली क बडी मटकाव यामुळे आप या कु याला औषधपाणी करीत
बसावे लागले.
मग भीमू या क ब ां या वाटेला कु णी गेलेच नाही. लोक नुसते मागून हणत रािहले,
“ ो एक नवाच पाइं ट काढलाय भीमूनं आजकाल. सम ा आळीला काव आनलाय.”
पण भीमूने लोकां या बोल याकडे ल च दले नाही. कु ठू न-कु ठू न याने क ब ा
जमिव या. आठ-चार दवसांत चांग या पंधरा-वीस गोळा के या आिण यांना दाणापाणी
घालीत, तो कु ठे ही बसू लागला. कधी घरापुढ या अंगणात, कधी मोक या बखळीत, तर
कधी चावडीपुढ या पटांगणात. भीमू आपला क ब ा घेऊन कु ठे ही बसलेला असायचा.
यांची गंमत पाहत राहायचा. मधून-मधून िपशवीतले ज धळे समोर फे कायचा. दाणे
खाली पडले क , सग या क ब ांचा थवा या थवा ितकडे पळत जाई. आपसांत भांडणे
होत आिण माना खाली घालून सग या दाणे टपीत राहात.
दोन-चार दवसांत भीमूने इकडे क ब ांचा दंगा उसळू न दला होता, तरी सोमा
ितकडे िबलकू ल फरकला न हता. शेतक या कस या ना कस या कामात तो होता. पण
 या या कानांवर सगळी बातमी आलेली होती. भीमूने दहा-बारा क ब ा गोळा के ले या
आहेत आिण यां याशी तो उगीच खेळत बसलेला असतो, हे सगळीकडे झालेलं होतं.
अगदी सकाळी जे हा सोमाचा भाऊ हणाला, “तु या दो ता या क ब ा बिगत या
हाईस वाटतं अजून?”
ते हा सोमा आ याने मान हलवून हणाला, “ हाई बा. का रं ?”
“बघ यासार या हायेत. एकदा बगून ये.”
सोमाला काही अथबोध झाला नाही. ‘आ’ क न तो थोर या भावाकडे बघत रािहला.
आप या भावाला काय हणायचे आहे, हे याला नीट कळले नाही.
“काय, झालं काय?”
“एकजात नामां कत बेणं हाय. तू बग तर खरं !”
इतके झाले, ते हा सोमा उठला आिण भीमूचा तपास करीत हंडू लागला. या वेळी
भीमू गावाजवळ या मो ा र यापाशी बसला आहे, असे याला कळले. ते हा तो मो ा
र याकडे गेला.
नुकतीच सकाळ झाली होती. अजून उ हे झाडा या श ांवर पडत होती. गार वारं
सुटलं होतं. िजकडे-ितकडे कामाची घाई उसळली होती. याहा या आटोपून माणसे
रानाकडे िनघत होती आिण गावाला लागून असले या मो ा र याजवळ भीमू नवा
त ा करीत बसलेला होता. या या क ब ा इकडे-ितकडे उगीचच फरत हो या.
लालभडक तुरा असले या नरा या पाठीमागे पळत हो या आिण भीमूने दाणे
टाक याबरोबर एका जागी धावत हो या.
सोमाने क ब ांकडे एकदा दृ ी टाकली आिण याला एकदम हसूच आले. इतके हसू
आले क , या या पोटात दुखू लागले आिण तो गपकन खालीच बसला.
हस याचा आवाज ऐकू न त ा करता-करता भीमूने मान वर क न पािहले.
सोमाकडे बघून याने िवचारले, “का रं , हसाय काय झालं तुला?”
“काई हाई....”
असं हणून सोमा पु हा हसला. या रोगट, खरजु या कडिमडीत क ब ांकडे पाहत
थांबला. हणाला, “तु या क ब ा बगाय आलतो.”
“मग बग क .”
“बिगत या.”
“कशा हायती?”
“नामां कत हायेत. सगामध या इं ा या दरबारातसु दक आस या क ब ा
नस याल!” असे हणून सोमा पु हा फसकन हसला.
भीमू कपाळाला आ ा घालून हणाला, “चे ा करतोस हय रं माजी?”
“चे ा हाई करत.”
“मग सांग, कशा काय हायेत?”
“एकदम फस लास.”
 “खरं ?”
भीमूने वारं वार चौकशी चालिवली, िवचारणा के ली ते हा सोमाने खाली र यावरच
बैठक मारली. थोडा वेळ थांबून तो हणाला, “भीमू, ग ा तुला येड तर हाई लागलं?”
“का, काय झालं?”
“ ा रं कस या क ब ा? सम ा वा ाव यांवरचा उतारा ितवडा आनलास हय
डकू न?”
“आरं , पर झालं काय?”
“कु ट या-कु ट या जिमव यास कु नाला हाईत. एकदम नंबरी माल आनलायस मदा
तू!” असे हणून सोमाने भीमूची पु कळ टंगल के ली. भीमूने घेतले या क ब ा खरजु या,
हाडकु या आिण रोगट कशा आहेत, याचे सा संगीत वणन याला ऐकिवले. शेवटी तो
हणाला, “कु टनं आन या तू हा? कु नी बगून द या तुला हयो शेलका माल?”
या या चे क े डे दुल क न भीमू हणाला, “का बरं ? या सोताच बगून इकत
घेत यात.”
“स यात पड या आसतील?”
“ हय.”
“आिन य या िजवावर धंदा करनार हायेस हय तू? ध य हाय बाबा तुजी!”
सोमा एवढेच बोलला आिण मग तो ितथे थांबला नाही. भीमूची आणखी चे ा क न
तो माघारी फरला. घरी येऊन याने याहारी के ली आिण पानाला चुना लावीत िनवांत
बसला.
घटकाभर असा गेला आिण शेजार या ग ाने बाहे नच सोमाला हाका मार या,
“सोमा! एऽ सोमा!”
तंबाखू त डात टाकू न सोमा गडबडीने हणाला, “ओऽ – का वो?”
मग भंतीवरनं डोकं वर काढू न शेजारी हणाला, “तुम या दो तानं कहार मांडलाय
ितकडं र यावर आन् तुमी हाराज िहतंच का आजून?”
हे ऐकू न सोमा च कत झाला. हणाला, “का, काय झालं आणक न”
“मरता-मरता वाचला क तुमचा भीमू!”
“आँ?”
“ हय तर!”
“आरं , पर झालं काय?”
सोमा या या ाला उ र हणून जी मािहती शेजा याने सांिगतली, ती अशी होती :
पंधरा-वीस िमिनटांपूव च मालाने ग भरलेली एक लॉरी र याव न भरधाव आली.
भीमू या क ब ा र यावरच फरत हो या आिण भीमू काहीतरी काम करीत पलीकडे
बसलेला होता. लॉरी भरधाव आली हट यावर भीमूने क ब ा बाजूला पळिव यासाठी
र यावरच एकदम धाव घेतली. ाय हरने तेव ात ेक लावला. भीमू पलीकड या
बाजूला पळाला आिण थोड यात िनसटला. नाहीतर तो आज लॉरीखाली सापडू न मरतच
होता... या सग या कारात भीमू या तीन क ब ा मा चाकाखाली िचरड या गे या
हो या!....
शेजा याने सांिगतलेली ही बातमी ऐकू न सोमाला हसावे क रडावे हे कळे ना. थोडा
वेळ थांबून याने िवचारले, “मग आ ा काय चाललंय ितथं?”
“ ाय हरला ध न ठे वलंय भीमूनं. क ब ा भ न दे हणतोय, चाललाय घोळ
मगापासनं.”
“तरी मी याला सांगत तो....”
एवढे बोलून सोमा घाईघाईने उठला. खुंटीवरचा पटका याने कसाबसा डो याला
गुंडाळला आिण लगबगीने तो र याकडेच गेला.
मो ा लांबलचक र यावर एक भलीमोठी लॉरी उभी होती. आसपास दहा-वीस
माणसे गद क न उभी होती. िनरिनराळे आवाज िनघत होते. ग धळ चालला होता.
काहीतरी बाचाबाची सु होती, हे लांबूनही समजत होते.
सोमा भराभरा चालत र यावर पोहोचला ते हा भांडण अगदी हातघाईवर आ याचे
याला दसले.
ाय हरचा हात भीमूने घ ध न ठे वलेला होता आिण तो हणत होता, “ ये काय
हाई, मा या क ब ा मला परत पािहजेत!”
ाय हर हात सोडवून यायचा िन फळ खटाटोप करीत उ र देत होता, “क ब ा
मे या चाकाखाली; पार चदामदा झालाय. आता या क ब ा मी कु ठू न आणून देऊ?”
“कु टू न बी आनून दे. मी काय सांगू?”
सोमा गद त घुसला. याने बिघतले तो, खरे च र यावर या मातीत मांसाचे गोळे
पडले होते. चाकाबरोबर घासत पुढे गेले होते आिण तांब ाभडक रं गाचे दोन-तीन
प े या प े र यावर उमटले होते. चाके ही लालभडक दसत होती. बघणाराला अगदी
चम का रक वाटत होते.
सोमा गद या म ये येऊन हणाला, “आरं , काय झालंय काय?” या या सुराव न
ाय हरला वाटले, या गद त हा एक तरी माणूस जरा समंजस दसतो. आपले गा हाणे
याला सांगावे हणजे हा तरी भांडण सोडवील.
मग सोमाकडे त ड क न तो हणाला, “आता तु हीच बघा गंमत. ेक लावले हणून
बरं झालं. नाहीतर यांनाच दुखापत झाली असती काहीतरी.”
भीमू गुरगु न या या अंगावर धावला.
“तर! मेहरे बानगी के लीत आमाला मारलं हाई ये!”
या या बोल याकडे दुल क न ाय हर काकु ळती या सुरात बोलला, “आता या
गडबडीत मे या दोन-तीन क ब ा ही गो खरी; पण याला मी काय क ?”
“काय क हंजे? भ न दे!”
आसपास जमले या लोकांनाही ही गो पटली. ाय हरने काहीही सांिगतले हणून
काय झाले? गाडीखाली क ब ा मे या हो या ही गो खरी होती. या क ब ा भीमू या
हो या हीही गो खरी होती. ते हा यांची कं मत भ न देण,े हे अगदी यो य होते. भीमूची
ही मागणी अगदी रा त होती. शेवटी सोमा हणाला, “ ो ाय हरसाहेब, तुमी चुकून
करा हाई तर मु ाम करा. क ब ा मे या, नु कान झालं, यवडी गो खरी. तुमी भरपाई
करायला पायजे यची.”
सग यांचाच सूर असा पडला ते हा ाय हर नरमला. खाल या आवाजात तो
हणाला, “आता या काहीतरी आन् जाऊ ा आ हाला. लई खोळं बा झालाय.”
आिण याने पाच पयांची नोट काढू न भीमू या हातावर ठे वली.
पाच पयांची नोट पािह यावर भीमूचे एकदम िप च खवळले. नोट खाली फे कू न देत
तो ओरडला, “काय भंडारा हाय काय? पाच पयांत तीन क ब ा िमळतात का कु ठं ?”
“मी कु टं तसं हनतो? पण एव ात िमटवा.”
“ हाई भागायचं.”
“काहीतरी समजुतीनं या. असं काय करता?”
“कसली समजूत आलीय बोड याची!”
एरवी ाय हर ही जात अशी असते क , ती कु णाचे काही ऐकू न घेत नाही. पण या
खेपेला नाही हटले तरी तीन क ब ा या या हाताने मेले या हो या. िशवाय तो यां या
हातात सापडलेला होता. क ब ांचा मालकही आडदांड दसत होता. या या डो यांत
राग होता, चीड होती, आवाजातही गरमपणा होता. हणून शांतपणा ध न ाय हर
पु हा बोलला, “चूक झाली माझी. झालं? जाऊ ा आता मला.”
भीमूने आणखीन आवाज चढवला – “नुसती चुक झालीय हणून चालायचं हाई.
भ न ा मा या क ब ा, हं!”
ाय हरला पेच पडला. तीन क ब ा हणजे िनदान दहा-पंधरा पयांचा माल होता.
तेवढे नुकसान झाले होते ही गो खरी होती; पण तेवढे सगळे भ न देणे हणजे फारच
चाट बसत होती.
“मग कसं क हणता?”
“भरपाई करा. हां. यवढी इलायती क बडी मेली माजी. येनला परदशनात ठवनार
होतो मी, असली ल ती, पर तुमी िजवं मारलीत.”
भीमू या या ग पा ऐकू न सोमाला मनातून हसू आलं. गंमतही वाटली. चुकून माणूस
हाती सापडलेला आहे, ते हा याचा तो भरपूर फायदा घेणार हे उघड दसत होतं. या या
क ब ा दशनात ठे व या या लायक याच हो या, ही गो अ रश: खरी होती. पण
आता कोण बोलणार? या मे या हो या. मेले या हशीला नेहमीच मणभर दूध िनघत
असते.
– आिण आप या क ब ा िवलायतीच काय, पण मंगळावर या हो या असे जरी
भीमूने हटले असते, तरी ते ाय हरला कबूल करणे भागच होते.
तो हणाला, “एवढं भागवा पाच पयांत. माझं ऐका.”
भीमू पु हा ओरडला, “काय चे ा चालवलीय का माजी? पाच पयांत तीन क ब ा?
आरं , पाच पयांत तीन घुशी तरी ये यात का?”
भीमूने मग असा भिडमार सु के ला क , तो माणूस अगदी गपगार होऊन गेला. आता
यातून काही सुटका नाही, हे याने ओळखले. शेवटी तो हणाला, “बरं , मग कती पैसे मी
ावेत, अशी इ छा आहे तुमची?”
“ पये धा देनार आसला तर तोडतो कांड.ं ”
“दहा हणजे फार होतात.”
“मग क ब ा ा मला तीन!”
आणखी तीन पये काढू न ाय हर हणाला, “एवढे या आिण जाऊ ा मला आता.”
“मला पैसं नगंच तुमचं. क ब ा ा परत मा या मला.”
असा घोळ बराच वेळ चालला होता. आसपास ब या लोकांची गद जमलीच होती, ती
आणखी वाढली. कु णाचेही काही जात न हते. ते हा सग यांनीच भीमूची बाजू उचलून
धरली. इतका वेळ ग प ऐकत उ या रािहले या सोमाने मग म य थी के ली आिण
ाय हरला आणखी नमते यावे लागले. अखेर तडजोड झाली आिण नऊ पयांत सौदा
िमटला. ाय हरने आणखी पैसे काढू न नऊ पयांचा िहशोब चुकता के ला. पैसे भीमूजवळ
दले. भीमूने ते दोन-तीनदा मोजून िखशात टाकले. ाय हरने गाडी सु के ली, तसा तो
हणाला, “पैसं िमळालं खरं ; पन मा या क ब ांचा गेलेला जीव आता काय परत येनार
हाई.”
ाय हरला बराच उशीर झालेला होता, तो काहीच बोलला नाही. नऊ पयांवरच
भागले, पु कळ झाले असा िवचार क न तो ग प रािहला. मुका ाने गाडी सु क न पुढे
गेला. पाठीमागे धुराळा उडवीत नाहीसा झाला.
आता ऊन चांगले तापले होते. सूय डो यावर येत होता. वारा अगदी पडला होता. या
ग धळा या नादात जेवणवेळ होत आली होती. सग यांचे कामधंदे तसेच पडू न रािहले
होते. मोटार हलली, तशी ही गो सग यां या यानात आली आिण मग गद पांगली.
इकडे-ितकडे पळाले या क ब ांना गोळा करीत भीमू लांबपयत गेला आिण सग या
क ब ा घेऊन परत माघारी आला. बघतो तो सोमा ितथेच सावलीला बसून रािहला
होता. भीमूची वाटच बघत होता.
भीमू परत र याकडे आला तसा सोमा याला हणाला, “बग, तुला या सांिगतलं
हवतं, या क ब ांचा असला ताप लई असतो न?”
भीमू या यासमोर उभा रा न हणाला, “ हय, आसतो ही गो खरी.”
उठू न या याकडे चालत येत सोमाही र यावर उभा रािहला.
“मे या तीन क ब ा! झकास झालं!”
“झकास झालं?”
“ हाई का? आता तू या भानगडीत पु ा पडायचा हाईस!”
“का बरं ?”
“मग मदा, र यावर क ब ा खेळवत बसला हैस; तुला एवढं कळं ना का? आता
बसला का हाई गंडा?”
िखशात या नोटा दाखवून भीमू हणाला, “गंडा कशापायी? नऊ पयं हाई का
िमळालं?”
 आता काय सांगावं ा माणसाला – असा चेहरा क न सोमा गपिचप उभा रािहला.
मग हणाला, “आरं , पर मदा, यात तू साधलंस काय?”
“सहा पयं!”
“ ये कसं काय?”
सोमाचा हा ऐकू न भीमू हसला. शांतपणाने हणाला, “साधारन बग पया-
पयाला घेतली एके क क बडी. हंजी तीन पयं गेल,ं नऊ पयं िमळालं. मग सा पये
िनवळ नफा झाला का हाई?”
भीमूचा हा खुलासा ऐकू न सोमाने त डात बोट घातलं.
“एके क पयाला पडली क बडी तुला?”
“काय-काय तर आठ-आठ आ याला घेत या.”
“पन देनारानं इत या स तात इक या तरी कशा हनतो मी?”
“आरं , रोगडा आले या, खरजु या क ब ा सम ा. मराय याच पटाटा आज ना उं ा.
यचं आठ आनं दलं, होच लई झालं....”
“समदी रोगडा आलेली ती?”
“मग काय चांगली िमळतात हय आठ-बारा आ याला?”
सोमाची मती गुंग होऊन गेली. भीमूचा हा ितढा काही याला कळला नाही. शेवटी
च कत होऊन याने िवचारले, “आन् आसली क बडी कशापायी इकत घेतलीस वा?”
“धंदा करायला.”
“ हंजे?”
सोमाला भीमू या बोल याचा काही अंदाजच लागेना. तो बावचळू न या याकडे
पाहत रािहला. उगीच खु यासारखा बघत रािहला.
भीमूने तेव ात िपशवीतले ज धळे काढू न पु हा र यावर टाकले. याबरोबर इकडे-
ितकडे फरणा या क ब ा तु तु धावत आ या. माना खाली घालून दाणे टपू लाग या.
मग र यावर उ या रािहले या सोमाला भीमू हणाला, “बाजूला हो – एका आंगाला.
टु रं ग येतीय हवं का? धं ाचा टाइम झाला. आज आनक चार-दोन क ब ा तरी मे या
पायजेत.”
 ४

नदीकाठचा कार

ऐन दुपार या वेळी नदीकाठ या डोहातले पाणा चांगले गरम होई. उ हा यात तर

फार होई. यामुळे दुपारी डु ब
ं ायला ितथे फार मजा येत असे. घटकाभर ऊन पा यात
पोहावे. अंगाला गारठा वाटू लागलाच तर उघ ा खडकावर ऊन खात बसावे. अंगाचा
मळ दगडाने काढावा. गरम वाळू त लोळण यावी आिण पु हा पा यात पडावे. गावात या
पोराटोरांचा हा काय म वडीलमंडळ चा डोळा चुकवून रोज चाले.
आजही आठ-दहा पोरे पा यात धुमाकू ळ घालीत होती. कु णी दमगीर होऊन खडकावर
बसले होते. कु णी आडवे हात मारीत पाणी सपासपा कापीत होते. कु णाचा मांडी घालून
तरं गत पड याचा उ ोग चालला होता. िशवािशवी, मारामारी, पाणी उडिवणे,
आरडाओरडा यांनी नदीचा काठ अगदी गजबजून गेला होता. लांबवर कु णी परीट कापडे
वाळवत बसला होता. काठ या दगडावर एखादी बाई धुणं चुबकत होती. बाक मोठे
माणूस जवळपास कु णीही न हते.
चौगु याचा िशवा खडकावर बसून ऊन घेत होता. लंगोट लावून उगीच बसला होता.
हाताने चाप ा मा न अंगावर बसणारी माशी वर यावर उडवीत होता.
मग एकाएक याचे ल पलीकड या काठाला असले या खडकाकडे गेले.
खडक अधवट पा यात बुडालेला होता. याला लागून नारळासारखे काहीतरी वर
तरं गत होते. मधूनमधून शेवाळासारखे काहीतरी ितथे दसे आिण पु हा पा याखाली जाई.
िशवा ओरडू न हणाला, “नामजा! लेका, यो बग नारळ आलाय वाहात!”
आिण याने पा यात सुळकांडी मारली. हात मारीत झपाझपा तो िन या पा यात
गेलादेखील.
नामजाला नीटसे दसले नाही. कारण या या त डाव न पाणी अजून ओघळतच होते.
पण िशवा सुटला हणा याबरोबर तोही सुटला आिण मग या या नादाने चार-दोन इतर
पोरं ही पाठीमागे आली.
पण िशवा ए हाना खडकाजवळ पोहोचलाही होता. लांबनंच दसणारा गोल
गुळगुळीत मो ा आकाराचा तो पदाथ पा न तो हणाला,
“बायली! नारळ लई दांडगा हाय! कोकनातनं आला हनावं काय?”
आिण चार हात मा न तो लगबगीने खडकाजवळ लागला. खडकाला थटू न याने
एकदम या दांड या नारळावर दो ही हातांनी झेप टाकली.
– आिण यानंतर जे काही झाले, ते बघून याची भीतीने बोबडीच वळली!
कारण नारळावर झेप टाक याबरोबर नारळ गपकन खाली गेला आिण िव बाजूने
एका माणसा या तंग ा कमरे पयत वर आ या!
आपण याला नारळ हणून धरले तो नारळ न हताच, एका माणसाचे मुंडके होते, हे
यानात आ याबरोबर िशवा मो ांदा ओरडला आिण गरकन मागे वळला. सरासरा हात
मारीत दु पट वेगाने तो पाठीमागे आला.
ओरडू न हणाला, “पळा! ए पळा! मुडदा हाय िततं!”
काही जणांनी तंग ा वर आले या पािह या हो या, आिण ते आधीच काठाकडे सुटले
होते. पण जे नादात होते, यांनी िशवाचे बोलणे ऐकले आिण यांनीही धूम ठोकली.
िजकडे-ितकडे पळापळ झाली. कपडे उचलून धावत पळत सगळे गावा या दशेने धुमाट
पळाले. धुणे धुणारी बाई धुणे उचलून लगाबगा गेली, आिण परीटही पाय उडवीत
रानातनंच गावाकडे टांगा टाक त गेला.
मग नदीकाठाला कु णी रािहलेच नाही.
पण तासाभरात गावात गवगवा झाला आिण सग यांना बातमी समजली क ,
गावाजवळ या नदी या डोहात एक मुडदा वाहात आला आहे, आिण तो पलीकड या
अंगाला असले या खडकाला थटू न बसला आहे.
सबंध गावात ही बातमी िवल ण वेगाने पसरली. ऐन दुपार या वेळी िजकडे-ितकडे
रोज या माणे शुकशुकाट होता. माणसे कामाला रानात गेलेली होती. हातारे कोतारे घरी
पडू न होते. पलीकड या गावी ांताचा मु ाम अस यामुळे सकाळपासूनच पाटील आिण
कु लकण दोघेही काखोटीला द र मा न ितकडे गेलेले होते. एकं दरीत गावात बाया-
बाप ा, पोरे टोरे आिण िन ोगी टगे लोक यां यािशवाय कु णीही न हते. पण तरीही
सबंध गावात या गो ीचा गलका झाला. असा कार यापूव कधी घडलेला न हता.
यामुळे हे वृ सग यांनाच अ भुत वाटले. या नदीतून मेलेलाच काय, पण िजवंत
ाणीही कु णी वाहात आलेला कधी पािहला न हता. यामुळे घरोघरची माणसे आपापला
उ ोग-धंदा सोडू न नदीकाठाला धावली. बायामाणसे, तरणीताठी पोरे आिण लहानगे
यांनी नदीकाठ ग भ न गेला. हीऽ गद जमली. यात नेहमी िब ा ओढीत उगीच
गावातून हंडणारा िशवा चौगु याचा बाप होता. वत:ला गावचा पुढारी समजणारा
आिण नस या उचापती करणारा नाना साळुं खे होता. बेकार पांडा चगट होता. सुताराची
आनशी होती, सा याची यशवदा होती आिण इतर बरे च लोक होते.
सग यांनी डोळे ताणून पािहले.
समोर या लांब खडकाला अडकू न रािहलेला डो याचा नारळ अजूनही दसत होता.
तो बघून आपसात चचा सु झाली. शंकाकु शंका िनघा या.
त डाला पदर लावून सुताराची आनशी बायांत उभी होती. काही कारण नसताना
नाना कार या चौकशा करीत बसणे, हा ितचा नेहमीचा उ ोग होता. ितने इकडे-ितकडे
पािहले आिण िवचारले, “आरं , पर मुडदा पािहला का कु नी?”
 घ न शगा िखशात घालून चौगु याचा िशवा परत ितथे आलेला होता. दो तांना घेऊन
आलेला होता आिण ही मोठी माणसे आता करतात तरी काय, हे कु तूहलाने बघत उभा
होता. आनशीने िवचारलेला ऐकू न याची कळी खुलली. बाप आप याला ठोकू न
काढील, या गो ीची धा ती बाजूला ठे वून तो पुढे झाला. शगा खात हणाला, “ यां सोता
बिगतला मुडदा. इचारा नाम याला!”
आनशी आ य क न हणाली, “या बया! पर मुडदाच ता का यो? हाई तर
पवत बसलं आसंल कु नी तरी.”
“ हाई, मुडदाच ता.”
“कशावरनं रं ?”
िशवा आणखीन पुढे सरसावून एखा ा सेनापती या थाटात सगळा नकाशा हाता या
खुणेने दाखवीत हणाला, “ ा िहतं मी तो का. तकडं पोरं खेळत ती. आन् गपकन मला
यो नारळ दसला –”
“या बया! आन् फु डं?”
“फु डं काय? या पवत गेलो आन् गपकन येचं टकु रं च धरलं –”
“आन् फु डं?”
“मग काय? ये टकु रं गेलं सटकन पा यात आन् गपकन भुतावानी टंग ा आ या वर!”
“या बया!”
हा संवाद जवळजवळ सावजिनकच झाला. कारण तो सग यांना ऐकू गेला. एक तर
िशवा मोठमो ांदा बोलत होता आिण आनशीचा आवाज नेहमी माणे टपेत लागला
होता. िशवाय माणसे अजून हल या आवाजात बोलत होती, समोर दसते ते ेतच आहे, हे
िनि त झा यावर ते कु णाचे असेल, कु ठू न आले असेल, यासंबंधी तकिवतक सु झाले.
एक जण हणाला, “वरनं कु टनं तरी वाहत आ यालं आसनार, हाई का रं पांडा?”
चाबरा पांडा हणाला, “वरनं हाई येनार तर काय खालनं वाहात येनार हाय काय? तू
तर लेका िच रच हायेस िन वळ!”
“तसं हवं.”
“मग कसं?”
“वाहात आलं आसंल, असं यां आपलं –”
“वाहात हाई येनार तर काय मुडदा पवत येत असतो?”
“बरं बाबा... आला मुडदा एवढं तर प ं ?”
“मग यात लेका तू काय आप क सांिगतलंस? ये दसतंच हाय सम ांना.”
हा संवाद आिण यातून िनघालेले ता पय ऐकू न सगळीकडे हशा िपकला आिण भली
िजरली याची असे सवाना वाटले. पण लोकांचे हे हसणे नाना साळुं याला िबलकू ल
आवडले नाही. मघापासून तो त ड िमटू न ग प उभा होता. लोकांची करमणूक चालली
आहे, हे बघून तो रागावला.
एका उं च खडकावर उभा रा न तो हणाला, “आवाज बंद करा एकदम! काय
चािलवलीय वटवट?”
याबरोबर गडबड जरा कमी झाली. नाना हा िन ोगी अस यामुळे उचापतखोर
होता, हे लोकांना माहीत होते. नाही ते पालथे धंदे करणारा नाना अशीच याची ओळख
सग यांना होती. पण या अशा संगी याने पुढाकार घेतला, तर लोकांना काही नाके
मुरड याचे कारण न हते. यामुळे याने आरडाओरडा के यावर लोक एकमेकांशी
बोलायचे थांबले आिण एकदम सगळे नानाशी बोलू लागले. यामुळे पु हा ग धळ झाला.
शेवटी नाना पोरां या अंगावर धावून ओरडला, “आरं एऽ! आ ा ग प बसताय का
तुमचा मुडदा पाडू आधी िहतं?”
नानाने असा दम ठे वून द यावर ताबडतोब सगळीकडे शांतता आिण सु व था
थापन झाली. पु हा कु णीतरी हणाले, “हा काय हनतोस नाना?”
नाना पु हा ओरडू न हणाला, “आरं , पर मुडदा आधी भायेर काडायचा का कसं? का
िन या ग पा ठोकायला जमलाय गडी समदं?”
आनशी हणाली, “भायेर काडायलाच पायजे. कोन हाये, काय हाये, समजंल तरी.”
ित याकडे बघून पांडाने उपरोधाने मान हलिवली आिण तो हळू आवाजात बोलला,
“हा! कोन हाय, काय हाय, समजनार हाय िहला! यो मुडदाच जसा काय िहला समदं
सांगत बसनार हाय!”
पण तो असं बोलला तरी जे काही असेल ते बाहेर काढावे, हे यालाही मा य होते. इतर
सग यांनाच मा य होते. कारण यािशवाय कु णाचीच उ सुकता आिण कु तूहल थांबणार
न हते.
अशा बाबतीत िशवा चौगु याचा बाप अितउ साही पु ष होता. िबडी ओढीत याने
सांिगतले, “काडाय पािहजे तर! तसं कसं?”
“मग चला दोघं-चौघं गडी काडायला. माजा नंबर पयला. फु डं बोला. कोन कोन येतंय?
चला.” नाना हणाला.
हे ऐक यावर जरा गडबड उडाली. काही ग ांना आपण पुढे उभे रािहलो, याचा
प ा ाप झाला. पुढे गद आहे हे बघून काही जण खाली बसले. कु णी मागं सरकत-सरकत
झाडाआड गेले. एकं दरीत आपण होऊन कु णी पुढे ये याचे िच हं दसेना.
बायाबाप ांना अथातच या कारात बोलावणे न हते. यामुळे यांना बरे च बळ आले
होते. समोर उ या रािहले यांना या सार या ो साहन देत हो या. सा याची यशवदा
सारखी सखा पाटलाला िवचारीत होती, “सखा, तू हाईस हय जात? आहाहा! येवडा
पवनारा हनतुस आन् मागं-मागं हय? हात तुमची दोडांनो!”
आिण आप या थोर या पोराला दटावून ती हणत होती, “सं या, पा यात उतरायचं
हाई बरं का, सांगून ठवते. हाई तर मार खाशील मर तोवर मा या हातचा!”
एका बाईने िचथावणी दली तरी आईने दम भरावा असा कार ब धा सग यां याच
बाबतीत घडू लागला. कारण कु णी ना कु णी तरी, कु णाची तरी मातो ी होतीच. यामुळे
कु ठलेच तरणे पोरगे पुढे येईना. हे बघून नाना साळुं याला चीड आली. एक समाजकाय
कर यात साधी फु कट मदत करायला कु णी तयार होत नाही, हे बघून तो िचडला. नक ा
नाकाचा आिण बारीक डो यांचा तो पुढारी ओरडू न-ओरडू न बोलू लागला, “काकणं
भरली काय रं सम ांनी? चार माणसं िमळं नात हय िहतं?”
िशवा चौगु याचा बाप िबडी ओढीत घोग या आवाजात हणाला, “का? मी हाय क !
आपलं नाव कायम.”
“शाबास! तू रं सखा?”
आपला डावा पाय उचलून सखा हणाला, “आलो असतो. पर लागलंय काल उज ा
पायाला. ा काटा मोडलाय दाभनासारका. सारका ठनका मारतंय. पानी िशरलं तर ो
बंब पाय ईल उं ाला.”
सखा एवढे बोलला आिण मग या या यानात आले क , उज ा पायाऐवजी आपण
डावा पायच वर उचलला आहे! याबरोबर याने घाईघाईने उजवा पाय वर धरला.
पण नानाचे ितकडे ल न हते. तो सग यांना िवचारीत सुटला होता, “पांडा, तू येतूस
हवं?”
पांडा कु रकु र करीत हणाला, “मी हायेच, पर दुसरं कोन कोन येतंय ये तर बग. कमी
पडलं कु नी तर मी हायेच. का हनशील तर काल याला जरा अंगात जाळ ता.”
असे करता-करता चार-दोन माणसे कशीबशी गोळा झाली. अंगावरचे कपडे काढू न
धोतरे वर खोवून यांनी पा यात सूर मारला आिण नानाला पुढे घालून सगळे जण या
खडकाकडे गेले.
ास रोखून काठावरची सगळी मंडळी पुढे काय होते, ते टक लावून बघत उभी
रािहली.
नानाने जवळ जाऊन ते ेतच आहे, याची खातरी क न घेतली. तेव ात िशवा
चौगु या या बापाने गळा, हात यांची चाचपणी क न काही हाताला लागते क काय, ते
पािहले. पण काही सापडले नाही. ते हा पा यातच थुंका टाकू न तो मनाशी हणाला, “थुत
ित या बायली! िन वळ नंगा मुडदा हाय हयो!”
सग यांनी िमळू न तो देह वर उचलला ते हा लांबसडक के स खाली ल बलेले दसले
आिण लुग ाचा िनळसर रं गही डो यांत भरला. काठावर या लोकांनाही लांबूनच कळले
क , कु णीतरी बाई आहे. वाहत आलेले ते माणूस हणजे एक बाई आहे. यामुळे पु हा ितथे
गडबड उडाली. जो तो दुस याला शपथपवक सांगू लागला क , ती बाईच आहे, बुवा न हे!
तो देह काठाला आणेपयत काही उ साही मंडळी लंबा या झाडावर चढली आिण
भराभरा लंबाचा पाला गोळा क न यांनी तो खाली टाकला. पा याचा हा ढीग भुईवर
जमला.
काठाला आ यावर या चौघांनी आदबशीरपणे ते शरीर लंबा या पानांवर टेकिवले
आिण दमून गे यामुळे ते बाजूला सरले.
मग लोकांनी ेताभोवती ही गद के ली. वाक-वाकू न या बाईकडे पािहले. पु हापु हा
याहाळू न बिघतले.
या बाईचा चेहरा तसा अगदी शांत दसत होता. पण पा यात रा न ितला बराच वेळ
झालेला असावा. कारण ेत थोडेफार फु ग यासारखे दसत होते. चेह यातही बदल वाटत
होता. मग कती दवस झाले होते, कोण जाणे! पण एखादे दमून गेलेले माणूस घटकाभर
डोळे िमटू न पड यावर जसे दसते, तसा ितचा आिवभाव वाटत होता.
पण इतका तपशील पाहत बसायला ितथे कु णाला वेळच न हता. लोकांनी एकदम ितथे
इतक गद के ली क , कु णालाच काही नीट दसले नाही. जो तो माग या माणसाला
कोपराने आणखी मागे ढकलून आिण पुढ या या खां ावर मान टाकू न बघ याचा य
क लागला. पण हा य सग यांनी एकाच वेळी के यामुळे बराच वेळ कु णालाच नीट
दसले नाही. यामुळे लोकांचे कु तूहल जा त वाढले.
सा याची यशवदा पुढे घुसले या आनशीला हणाली, “आनशे, बाईच हाय का गं?”
मागं वळू न न पाहता खणखणीत आवाजात आनशी हणाली, “मग काय लुग ात
गुंडाळलेला बुवा हाय हय? तू तर िन वळ ह टच हायेस यशवदे!”
“तसं न हं, एक इचारलं आपलं.”
तेव ात यशवदेलाही पुढे जागा िमळाली. यामुळे ती ग प रा न मुका ाने बघत
उभी रािहली. हळहळू लागली.
“काय बाई परसंग आला!... कु ना चांग याची दसतीया आन् कु टं येऊन पडली!...
देवाची करनी!....”
हळू हळू सग यांना तो देखावा नीट पाहायला िमळाला आिण मग सग यांनाच दु:ख
वाटू लागले. हळहळ वाटू लागली.
“कोन कु नाची आसंल कु नाला ठावं!”
“िबचारीला लेकरं बाळं अस याल. आता आई या माघारी यचं कसं ईल?”
“कु नाची माती कु ठं असती, कु नाची कु ठं !”
“ हय. मागं हाई का, ते याचा जना पा हमईला गेला लेक ला आनायला, आन् िथतं
खाली सापडू न मेला!”
“कशा या खाली सापडू न मेला?”
“कशा या काय क ! ये इसरलो. इमाना या हाई तर हागबोटी या खाली सापडला
असंल. मा या काय एवडं प ं येनात हाई आता.”
“ येका, इमान-हागबोट हवं, आगगाडीखाली मेला!”
“आसंल.”
एकं दरीत दु:ख, हळहळ, वाईट वाटणे हा कार थोडा वेळ चालला आिण अशा रीतीने
चट दशी संपला. मग कोण? कु ठे ? आिण कसा? मेला यािवषय या नाना गो ी िनघा या
आिण शेवटी सग यां या मृ यूिवषयी दु:ख कर यात आले.
पांडा बराच वेळ या बाईकडे याहाळू न बघत होता. तो नानाला हणाला, “का बरं
मेली आसंल ही?”
दम यामुळे नाना बराच वेळ बाजूला नुसता बसून होता. बोल यात भाग घेत न हता.
आता पांडाने िवचार यावर याला नवा दम आला.
“पडली आसंल पा यात पाय घस न. दुसरं काय असायचंय?”
 दुसरा हणाला, “ती कशी काय पडली असंल?”
पांडाने मान हलिवली.
“तसं काय बोलू नगंस हां! हा बायां ी लई खोड आसती खोल पा याकडं धडपडत
जायची!”
“ हय, हय! धुनं धुवायला तकडंच मर यात सम ा.”
पु षां या या संभाषणात आनशी म ये त ड घालून बोलली, “ हाई तर जीव बी दला
आसंल ितनं. यां सांगते क –”
“कशावरनं?”
चाबरट बोल याब ल नव याने एकदा आप याला डागले होते आिण सासूने पाठीवर
मरे तोवर र े ओढले होते, याची आनशीला आठवण झाली. ती हणाली, “छळवाद झाला
आसंल सासरी. दला आसंल जीव िबचारीनं. काय करती?”
पांडाने पु हा मान हलिवली.
“आसंल. बाया लई जीव ायला िशक याती स या याला. परवा कु नी तरी जीव दला
िहरीत गादेगावला. कु नी गं आनशे?”
पांडाने के लेली ही लगट आनशीला िबलकू ल आवडली नाही. तो एक फाजील माणूस
आहे, असं ितचं या यासंबंधीचं मत होतं. हणून ितला फणकारा आला. ती मनात
हणाली, ‘हात तुजा मुडदा बिशवला!’ पण उघड बोलली, “ऊंऽ! तुला का इनाकारनी
चौकशा? दला आसंल तु या आ ीनं हाई तर पंजीनं! मी काय सम ांचं रिज टर
ठवलंय हय?”
असं हणून ती तरातरा बायां या घोळ याकडे गेली. ितथं उभी रा न मोठमो ांदा
सांगू लागली, “जीवच दलाय बाईनं. मी न सांगते. त डच बोलतंय हवं का ितचं!”
एकं दरीत ही कोण, कु ठली आिण ितने जीव का दला असावा, यािवषयी अशी बरीच
चचा झाली. वादिववाद झाला आिण नेहमी माणे मुळीच एकमत झाले नाही. ती बाई
आहे आिण मेलेली आहे, एवढाच मु ा सग यांनी एकमुखाने मा य के ला. अथात तेही
काही कमी मह वाचे न हते. कारण एकमेकांना िवचार यापलीकडे आिण वत:चा
तक सांग यापलीकडे कु णीच काही के लेले न हते. ती पाय घस न अपघाताने मेली असेल
काय? का ितने मु ाम जीव दला असेल? का आपली गंमत हणून ती म न गेली असेल?...
फार वाद झाला आिण ब सं य लोकांचे शेवटी असे हणणे पडले क , ही बाई जीव
दे याचा िन य क न नदीला आली असावी, पण नंतर ितचा िन य फरला असावा अन्
दुदवाने तेव ात पाय घस न ती बुडून मेली असावी!....
शेवटी सग यांना मा य होणारी अशी तडजोड झा यामुळे आिण बोलून-बोलून
सवाचाच दम छाटलेला अस यामुळे या ठकाणी परत शांतता थापन झाली.
आता यापुढे काय करायचे, हे लोकांना कळले नाही. ते एकमेकां या त डाकडे बघू
लागले. ते हा नाना पु हा पुढे सरसावला आिण हणाला, “आता फु डचा काय इचार बगा
क . का िन या ग पाच हानत बसाय या सं याकाळ तंवर?”
खरं होतं. आता दुपार मावळली होती. सूय बराच खाली सरकला होता. उ हाचा ताव
कमी झाला होता आिण पि मेकडचे वारे अधूनमधून अंगाला लागत होते.
पांडाने िवचारले, “फु डचा इचार हंजे?”
“लेकानूं, मुडदा काय िहतंच टाकू न जायाचं काय? जाळायची काय येव ता करायला
नगं?”
कु णीतरी सहज बोलले, ‘जाळायचं का?”
ते हा पांडा हणाला, “मंग? काय घरी िनऊन खुटीला अडकावतोस काय?”
“तसं हवं, पाटील-कु लकन कु नीच हाई गावात.”
“नसंना. ये काय जाळाय नगं हन यात काय?”
िवचारणा याचे णभर समाधान झाले. पण पु हा याला शंका आली, ‘पण खचाची
येव था?’
हा! हा होता! आ ापयतचे काम िबनखचाचेच होते. आता रोकडे मोज याचा
सवाल होता. तो उ ोग कु णी करायचा?
पण नानाने या यावर तोड काढली. तो पुढारीवगापैक अस यामुळे या यापाशी पैसे
जमिव या या यु यांना तोटा न हता. तो हणाला, “वगनी करायची. हाय काय यात
अवघड? मानशी चार-आठ आनं, चार-आठ आनं काडा.”
वगणीची क पना काही वाईट न हती. माणशी चार-आठ आणं हा आकडाही तसा जड
न हता. िशवाय ितथे उभे रा न ब याच जणांना कं टाळाही आलेला होता आिण आपाप या
घरी मह वाची कामे पडली आहेत, याचीही आठवण होऊ लागलेली होती. िशवाय नाही
हटले तरी तसे थोडेसे या बाई या दुदवाब ल वाईटही वाटत होते. यामुळे कु णी चार
आणे दले, कु णी आठ आणे दले आिण दहा-पाच पये जमले. िशवाय काही आ ासनेही
िमळाली.
तेव ा आधारावर नाना हणाला, “आता जुळलं. तेवडी सरपनाची वेव ता करा
जावा कु नी तरी.”
हे ऐक याबरोबर पांडा घाईघाईने बोलला, “मी आनतो क .”
आिण दुसरे कु णी बोलाय या आत तो लगबगीने ितथून हाललादेखील. भराभरा पावले
टाक त तो गावाकडे गेला. तो इत या लगबगीने जा याचे कारण इतके च होते क , या या
घरातलेही सपण सरलेले होते आिण दोन दवसांपासून बायकोने याचा तगादा लावलेला
होता. इकडे आणता-आणता यातले अधा मण सपण घरी टाकता येईल, या िहशेबाने
याने ते काम आप या अंगावर घेतलेले होते.
“घासलेट पायजे बाटली भ न. ये बी आनाय पायजे कु नीतरी.”
गावात घासलेट िमळू शके ल, असे एकच बाळू वा याचे दुकान होते. पण तो काही या
गद त न हता. घरीच होता. िशवा चौगु या या बापाची आिण याची उधारीव न नेहमी
झकाझक चालत असे. आज या याकडू न बाटलीभर तेल फु कट काढायचा हा चांगलाच
मोका आहे, असा िहशोब क न िशवाचा बाप हणाला, “बाळू वा यानं कालच नवा डबा
फोडलाय. मी आनू का ये याकडनं?”
“दील का यो? लई जंद जात हाय.”
 “ येचा बाप दील क ! अशा टायमाला कसा देत हाई येच बगतो.”
“शाबास प े ! जा लवकर.”
“ ो सुटला गडी.” असे हणून ओले धोतर नीट खोवीत िशवा चौगु याचा बापही
िबडी ओढीत तरातरा गावाकडे गेला. या या एकं दर मु क े डे आिण िबडी ओढ याकडे
पािहले असते हणजे कु णा याही ल ात हे आले असते क , हा गडी काही नुसता घासलेट
उपटणार नाही. वर का ाची पेटीही एखादी मारणार आिण ती न िखशात घालणार.
कु णी कु ठे गेल,े कु णी कु ठे गेले आिण माणसे कामाला लागली. बाक ची माणसे यांची
वाट पाहत नदीकाठाला थांबून रािहली.
ए हाना दुपार के हाच संपली होती. ऊन मागे सरकले होते. सं याकाळ झाली होती
आिण साव या लांब-लांब होत हो या. नदीकाठचा भाग अंधारात बुडत होता. पण
अजूनही मावळतीचा मंद उजेड टकू न होता. तसे प दसत होते.
पलीकड या गावाला गेलेले पाटील-कु लकण द र घेऊन गावाकडे येत होते.
वळणाजवळ आ यावर यांना नदी या काठावर ही गद दसली, ते हा यांना आ य
वाटले. मग ते गावात गेलेच नाहीत. सरळ नदीकडे आले.
झपाझप चालून पाटील आधी पुढे आला. ओरडू न हणाला, “काय रं ? काय भानगड
हाय? पव याची शेरत-िबरत लावली हाय का काय?”
तेव ात काठाला िनजवलेला मुडदा या या दृ ीला पडला.
तो दचकला. एकदम चार पावले मागे सरकला.
“आं?– ो रं काय?”
नाना पुढे येऊन हणाला, “मुडदा वाहत आला ता नदीतनं. सकाळधरनं या तथ या
खडकाला थटला ता.”
“भले! मग?”
“मग काय? आमी भायेर काडला.”
“भले, भले!”
“आता वगनी काडलीय. जाळू न टाकावं हनून बसलोय.”
पाटील अनवधानाने बोलला, “भले! जाळू न टाकाय पायजेच क ! हाई तरी कती येळ
ठवायचा िहतं?”
– आिण दातकोर याने दातातली घाण बाहेर काढीत ग प उ या रािहले या
कु लक याला याने िवचारले, “कसं कु लकरनी?”
रघू कु लक याने बराच वेळ काही उ रच दले नाही. सबंध दातांतली घाण बाहेर
काढेपयत तो थांबला. खाकरला, खोकरला. मग याने पाटला या आिण नाना
साळुं या या त डाकडे थोडा वेळ टक लावून बिघतले.
नंतर तो अगदी शांतपणे नानाला हणाला, “नाना, तू मुडदा बाहेर काढलास?”
नाना फु गून हणाला, “होय. का बरं ?”
“तुला कु णी ही उचापत करायला सांिगतली रे ?”
 सबंध गावात नाना फ एक ा रघू कु लक याला भीत असे. कारण रघू कायदेबाज
माणूस होता. नाही हटले तरी, याचे डोके कु लक याचे होते. तो कु णाला कु ठे कसा
गुंतवेल, याचा नेम न हता.
यामुळे नाना जरा दबकू न हणाला, “का! काय झालं?”
कु लकण आणखी आवाज वर चढवून बोलला, “पण तुला हे नसते पालथे धंदे करायला
सांिगतलं कु णी, मला सांग!”
सगळे लोक च कत होऊन कु लक याकडे बघू लागले. या याभोवती गोळा झाले आिण
पु हा कु जबुजू लागले.
नाना आणखीन नरमला.
“पर झालं तरी काय आसं?”
“मलाच िवचार! लेका, तुला मुडदा बाहेर काढायला सांिगतलं कु णी?”
“कु नी हाई. यांच हटलं क काडू या.”
पाटलाने िवचारले, “आरं , पर झालं काय! काडला तर काय तंय? पा यात घान झाली
आसती समदी. काडला, बरं के लं क !”
यावर कु लक याने आरडाओरडा क न सांिगतले क , “ही जी गो सग यांनी िमळू न
के ली ती बेकायदा आहे. िवशेषत: सरकारात न कळिवता मुडदा जाळायला िनघणं, हा तर
फार गंभीर गु हा आहे. न जाणो, खुनाचा आरोपसु ा ठे वला गेला असता. मग एखाद-
दुसरा फाशी न च गेला असता आिण दोन-पाच जणांना जबरद त िश ा झा या
अस या. मेहरे बानी हणून आ ही लौकर आलो. एकदा का मुडदा जाळला असता क , मग
आम याही हातात काही रािहलं नसतं....”
हे ऐक यावर सग यांचे चेहरे काळवंडले. ही नसती पीडा आपण ओढवून घेतली असे
सग यांना वाटू लागले. या नाना या नादाला शहा या माणसाने चुकून लागू नये, असेही
यांना वाटू लागले.
सपणाचा छकडा घेऊन पांडा आिण घासलेटची बाटली घेऊन िशवाचा बाप दोघेही
मघाच आलेले होते. कु लक याचे बोलणे गुपचूप चोरासारखे बाजूला उभे रा न ते ऐकत
होते. या सपणाचा आिण बाटलीचा बदलले या प रि थतीत काय उपयोग क न घेता
येईल, हा िवचार यां या मनात घोळत होता.
इकडे आनशी लािडकपणाने कु लक याला हणाली, “बरं झालं तुमी आलात. हाई तर
आम या हातनं बेकायदा गो ट होत ती. आता काय नार हाई ना?”
कु लकण मान हलवून हणाला, “आता खटलं होणार नाही; पण फौजदार येईल,
पोलीस येतील – सग या गावाला यांची सरबराई करीत बसावं लागेल. जाबजबाब
होतील सग यांचे. मुडदा कु ठं सापडला, कसा सापडला, का सापडला....”
पोिलसांची सरबराई आिण जाबजबाब हट यावर दोघा-चौघां या यानात पुढचा
सगळा कार आला. मागे एकदा मारामारी झा या या कारणाव न गावात पोलीस आले
होते, ते हा घरोघरची एके क क बडी फु कटावारी गेली होती. िशवाय जाब-जबाबाचा ताप
झालाच होता. तालु या या गावाला हेलपाटे घालून-घालून काटे ढले झाले होते.
 सखा पांढरे हणाला, “रघुबा, ती भानगड टाळा. काय वाटंल ते करा.”
“आता टाळा कशी? आता लागली पाठीमागं.”
“नको, नको –”
“नको हणून भागत नाही. आधी घाण क न ठे वलीत कशाला?”
“ ा नानानं घान के ली समदी.”
आनशी हणाली, “तरी मी हनत ते क , मुडदा काडाय नगं. पर ऐकतंय कोन या
काल ात.”
असा संवाद झाला आिण ब सं य े कसमुदाय नानाकडे रागाने पा लागला. याने
के ले या एके क िनणयािवषयी मघा यांना के वढा आदर वाटला होता!... पण आता तो
नाहीसा झाला आिण नाना हा िन कारण उचापती करणारा माणूस आहे, हे आपण कसे
िवसरलो, याचेच सग यांना आ य वाटले.
फार काय, या मेले या बाईचाही आता सग यांना राग आला. िन कारण झगट
लावले, ितने आम या पाठीमागे! नसती आली तर काही िबघडले असते?
पाटलाला पुढ या गो ीची सगळी क पना आली. तो हणाला, “रघुबा, तू हनतोस ये
आगदी पाइं टशीर हाय. इनाकारनी हा भड ांनी उचापत क न ठवली! पर आता काय
तरी वाट काडा. ही पुढची बला टाळा.”
पाटील असे हणाला, सग यां या चेह यावरही तोच भाव दसला, ते हा
कु लक याला बरे वाटले. प रि थती आता पूणपणे आप या हातात आली आहे, यािवषयी
याची खातरी झाली. याने िवचार क न ठे वलाच होता. तो हणाला, “नाना कु ठाय?”
नाना नेहमी माणे लगेच पुढे सरसावला.
“उचला तो मुडदा आिण सोडा पु हा पा यात. जाऊ ा खाली. िजथं लागंल ितथ या
लोकांना होईल ताप!”
कु णी काही बोलले नाही. पण सग यां या चेह यावर मोठा आनंद दसला. नाना पु हा
उ साहाने पुढे झाला. याने मघा या दोघा-चौघांना हाक मारली.
सग यांनी िमळू न मुका ाने मुडदा उचलला आिण लांब पा यात नेऊन सोडू न दला.
वाहाला लाग याबरोबर बाई झपा ाने खाली गेली आिण पाच िमिनटांत नाहीशी
झाली. ितचा काही मागमूस आता ितथे रािहला नाही.
व न चांद या लुकलुकत हो या आिण खाली अंधार चांगलाच पडू लागला होता. गाव
काळोखात बुडून जात होते. गार वारा सुटला होता.
पोराटोरांना घेऊन बायका के हाच पुढे झपाझपा गे या हो या. बापई गडी थोडे थांबले
होते. पण तेही आता गडबडीने िनघाले होते. ऐन वेळी संकटातून बचावही झाला होता.
ते हा सग यां याच चेह यावर आनंद होता. समाधान होते. यां या मनात नाना िवचार
येत होते. खूश न हता, तो एकटा िशवा चौगु याचा बाप. याला काही मनातनं बरं वाटत
न हतं. ेत सोडू न देताना याने नीट पािहले होते. बाई या मनगटावर पाट यां या
ठकाणी, कानां या पा यांजवळ वण उठलेले याला नीट दसले होते. बाई या अंगावर
िजनसा हो या, हे न . मग यांचे झाले तरी काय? या गे या कु ठे ? –
 – आिण मग याला एकदम शंका आली, या िजनसा अलीकड या गावात या लोकांनी
काढू न तर घेत या नसतील आद या दवशी –?
 ५

कं टाळा

मा ती च हाण हा दसायला गोरागोमटा आिण दांडगा-दुड ं गा होता. याचं नाक

चांगलं तरतरीत होतं. पण नाकाइतका तो वत: काही तरतरीत न हता. हणजे याचा
खां ावरचा भाग अगदीच िनकामी होता असं न हे; तसा तो शार होता. वेळी-अवेळी
या या डो यात नाना क पनाही येत असत. एखा ाला या कामाला दवस लागेल, ते
तो मनात आण यास दोन तासांतही क न दाखवी. पण हे सगळं मनात आण यास. आिण
मनात तर तो कधीच आणीत नसे. शहरात रा न शाळे तील िव ा चार-दोन वषापुरती
याने िमळिवली होती. पण नंतर कं टाळा येऊन तो जो घरी रािहला, तो घरीच रािहला
होता. घरी विडला जत घर होतं. प ास-पाऊणशे एकरांचा मळा होता आिण इतर
बारदानाही बापाने पु कळ जमवून ठे वला होता. नीट सुती लावून दला होता. बापा या
प ात क कर याची गरज याला कधीच पडली नाही. यामुळे याचा िनवांतपणा
वाढला होता. सकाळ, दुपार, रा – के हाही पाहावं ते हा तो घरात िनवांत पडलेला असे.
श य असेल िततका वेळ झोपावं आिण बाक चा वेळ उगीच पडू न राहावं, फार तर आ या-
गे याशी ग पा मारा ात, असा याचा रोजचा भरग काय म असे. सकाळी
उठ यानंतर जेवणाची वेळ होईपयत या या अंगात आळस भरलेलाच असे. जेवण
झा यानंतर बराच वेळ याला सु ती येत असे आिण ही सु ती उतर यानंतर याला इतका
कं टाळा येई क , मग कु ठलंही काम याला करवतच नसे.
लोक हणत क , तो फार आळशी आहे. काम अिजबात करीत नाही. पण आता तु हीच
सांगा क , या गो ना यानं काय करावं? अशा या सग या अडचणी आ यावर यानं काम
के हा करावं?... यामुळे याची पु कळ कामं खोळं बून राहत. मा तीची वाट बघून-बघून
थकत आिण आपाप या वाटेने िनघून जात, ही गो खरी होती; पण याला आता याचा
काय इलाज होता?
लोक मा या या या अडचणी समजून घेत नसत. या यावर टीका करीत असत.
चारचौघांत याचा िवषय िनघाला हणजे कु णीतरी हणे, “मार याचं डो कं
आगीनगाडीवानी पळतं; पण ो िबरे क येऊन समदी घान झाली.”
दुसरा हणत असे, “लई हयगय करतो कामाची. कु ठलं काम येळेवर हायी करायचं.”
“का? झोपायची टाइम येळंवर साधत हायी का?”
 “ हय. ितवडं काम करतो येळंवर आं. यात काय हयगय हायी.”
“काम करतो पन लई लेट करतो.”
“गाडी ऐन पायंटावर आली क , िहकडं झोपला गडी!”
अशी काहीतरी बोलणी होत आिण लोक याची टंगल करीत, चे ा करीत आिण
आपला वेळ आनंदाने घालवीत. लोकांचं हे बोलणं हळू हळू मा ती या कानांवर जातही
असे. नंतर चार-दोन दवस मो ा नेटाने तो कामाला लागत असे. पण चार-दोन
दवसां या कामानेच याला इतका ताण पडे क , आपला पिहला ठरलेला काय म पार
पाड यात याला पूव पे ाही उ साह वाटे.
एकदा लोक असंच काहीतरी बोलले ते हा तो मनात िचडला. आता लोकां या
बरोबरीने एखादं काम क न दाखवावं आिण यांचं नाक चांगलं ठे चावं, असं याला
वाटलं. तरातरा उठू न तो यशवंता देशमुखाकडे गेला. हणाला, “सांग, काय क ? तू
हणशील यो उ ोग करतो. बोल, बोल यात हयगय क नगंस.”
यशवंत देशमुख आ याने हणाला, “अरे पण मदा, बसशील तर खरं .”
“मला बसाय टाइम हायी. लई तापलो मी आता.”
“आ ा पन –”
“तू बोल मदा!”
यशवंताने याला हाताला ध न खाली बसवलं आिण िवचारपूस के ली. मा ती खरं च
शेतीत वत: ल घाल या या गो ी बोलतो आहे, हे बघून याला आनंद झाला. याने
याला नाना गो ी सुचिव या. स या गुळाला तेजी आहे, ते हा एकर-दोन एकर ऊस
करायला हरकत नाही, असं सुचिवलं. हे कलम मा तीला एकदम पसंत पडलं.
“क न-क न मग एकर-दोन एकर का? चांगला चार एकर लावतो.” असं हणून
मा ती उठला आिण घरी आला. ितथून मग याने अगदी िव ु ग े ाने हालचाली के या.
खांदणी के ली. स फे ट आणून टाकलं. तालु या या गावाला जाऊन उ मपैक चारशे
एकोणीसचं बेणं आणलं आिण म यात चार एकर ऊस धडा याने लावून टाकला. पुढे एक
पाणीही इमानाने दलं.
पण ितकडं म यात ऊस तरा न आला आिण इकडं मा तीला एकं दरीत फारच
कं टाळा आला. लोकांनी बोलावं काय आिण आपण िचडू न जाऊन काहीतरी करावं काय,
सगळाच मूखपणाचा बाजार आहे, असं याला पड या-पड या वाटू लागलं. हा नसता
उ ोग आपण अंगाशी लावून घेतला नसता, तर बरं झालं असतं असं या या मनात सारखं
येऊ लागलं.
– आिण मग मिहनाभर याने उसाला पाणीच दलं नाही.
हे कळ यावर यशवंता भेटला आिण हणाला, “मा ती मदा, पानी दे हा टायमाला.
अशी का हयगय कराय लागलास?”
हे ऐक यावर मा तीने पु हा पाणी ायचं ठरवलं. काम क न कडेला यायचंच, असं
मनात या मनात ठरवून टाकलं.
मग तो यशवंतालाच डाफ न हणाला, “हयगय कशापायी? नीट यान हाय माजं.”
 “हाय का?”
“तर...! आता आठ-पंधरा दसांत येळ झाला हायी ही गो कबूल हाय.”
“मग?”
“मग काय? पानी काय एका दमात देऊन टाकतो. याला उशीर हायी.”
“उशीर हायी तर मग दे क .”
“उ ा वंजेन आनतो देगाव या पाटलांचं. गाडीवर घालून आनतो क , िहरीवर
बसवतो. भसा... भसा... भसा... पानी. काय उशीर हाय येला!”
“ ये बग तू. आमी आपलं सांिगतलं.”
असं हणून यशवंता उठू न गेला आिण आप या कामाला लागला.
देगावचा पाटील मा तीचा पा हणा होता. या याजवळ िविहरीवर चालणारं फरतं
इं जीन होतं. हे इं जीन पाटलाकडू न उ ा याला आणतो, असं मा ती हणाला खरा, पण
दुस या दवशी याला देगावला जाणं झालंच नाही. बाहेर पडावं-पडावं हणून याने
ितस या दवशी मा खूप िवचार के ला. पण या दवशी दुपारी ऊन इतकं कडक पडलं क ,
मा तीचा अगदी िन पाय झाला. अशा या उ हा-पावसात मैलाचा तकाटा घेणं हे काही
खरं नाही, असं याला वाटू लागलं. छे: छे:! उ ा गेलो हणून काय िबघडणार आहे? एका
दवसात काही ऊस सत नाही. वाळत नाही. इतके दवस रािहलाच क नाही
पा यावाचून? मग आणखी एक दवस फारतर!
मा तीने असा िवचार के ला आिण तो घरी आराम करीत पडला.
दुस या दवशी सकाळी तो हणाला, “ ा! काल सकाळी जाया पायजे होतं देगावला.
उगीच हयगय के ली. ते काहीनाही. आज िनघायचंच.”
पण या दवशी आणखी काही मह वाचं काम िनघालं आिण तो याही दवशी
रािहला. एवीतेवी दोन दवस गेलेच आहेत, असं हट यामुळे पुढचेही दोन दवस असेच
गेले आिण मग नंतर तो भराभरा उठला आिण देगावला गेला. पाटलाला भेटून इं जीन
आणायचं काम यानं प ं के लं. आज या आज इं जीन नेतो, असं तो हणू लाग यावर
पाटलानं यात मोडता घातला.
पाटील हणाला, “मा तीनाना, आ या-आ या हे जायचं काय काडलंस? आ यासारखं
हावा दोन दस आन् मग जावा. पुना काय येनं तंय तुमचं?”
मा ती कु रकु र करीत बोलला, “ हायी, पन –”
“पन काय?”
“ हायलो असतो. पर ितकडे पा याचं काम तटलंय अगदी. नुसकान तं.”
“आरं ित या नुसकानी या! का दोन दसांनी ऊस मरतोय का? पील पानी जरा
सावकाशीनं.”
पाटलाचं हे बोलणं खरं होतं. आता इतके दवस गे यानंतर दोन दवसांनी आणखी
काही िबघड यासारखं न हतं. िशवाय पाटील पा हणा माणूस होता याचा. आ ह कसा
मोडावा? आिण आता काळजी करायचं कारण काही उरलंच न हतं. इं िजनाचं काम होतं.
भाक् ऽ भाक् ऽ भाक् ऽ एकदा पाणी सु झा यावर भरणं काय एक दवसाचं काम!
 आ या-आ या लगेच िनघायचं हणजे मा ती या िजवावरच आलं होतं. आता
पाटलाने आ हच के ला होता, ते हा काही न हता. दोन दवस रा न ग पा-ट पा,
जेवणखाण आटोपून मग इं जीन घेऊनच मा ती गावाकडं आला.
तो आला ते हा गडी वाटच बघत बसले होते. मा ती आ यावर ते हणाले, “मालक,
िन मा ऊस जळाय लागलाय, पानी दलं तर रािहलेला तरी नीट ईल. हायी तर समदा
चाललाय पाक.”
हे ऐक यावर मा ती बोलला, “इं जेन घेऊन आलोय दसत हायी का? आता दोपारचं
जेवनखान आटोपतो आन् आलोच म याकडं.”
दुपारी हणता- हणता िनघायला मा तीला सं याकाळ झाली. इं जीन अखेरीला
बसवलं. पण याने पाणी ायला सु वात के ली, तोच काहीतरी िबघडलं आिण ते बंद
पडलं. अंधार इतका पडला होता क , इं िजनची दु ती करायची हटलं तरी ते श य
न हतं.
ितरीिमरीने मा तीने एक लाख िशवी इं िजनला मोजली. मग तो हणाला, “आम या
पाव याचं कामच हे असलं. नेहमी हयगय.”
कं दील हातात वर ध न गडी बराच वेळ अवघडू न उभा होता. तो हणाला, “ हय
क !”
“आता अंधार झाला. कसं दु त होनार? उ ां याला स ाळी येऊन क न टाकू काम.”
ग ाला मा ती ही काय व तू आहे याची पूण क पना होती. हणून तो भीत-भीत
हणाला, “आ ाच का कराना मी हनतो. काय िबघडलंय?”
“ ॅ:ऽऽ ॅ:... अंधारात कसं काम करतात लेका?”
“पण लई खोळं बा झालाया.”
“आता एका रा ीनं काय तंय? उ ा फाटंचा येतो आन् माशी उठाय या आत काम
क न टाकतो.”
आिण ग ाने काही हणाय या आत मा ती र याला लागलासु ा.
पण रा ी थंडी फार पडली आिण पहाटे तर असा गारवा सुटला क , मा ती काही
जागाच झाला नाही. याला अगदी ऐटबाज झोप लागली. साखरे या पाकात आवळा
ठे वावा, तसा तो उबदार पांघ ण आिण झोप यात गुरफटू न गेला. सकाळी ऊनं त डावर
आ यावर जागा झाला.
सकाळ अशी गेली, दुपार िवनाकारण गेली आिण मग घरी बस याबस याच मा तीला
इतक मह वाची कामे िनघाली क , दोन दवस याला म याकडे फरकताच आले नाही.
दवस-दीड दवस असा गे यावर तो शेवटाला एकदाचा म यात पोहोचला, ते हा ऊस
चांगला कडंग झाला होता.
गडी हणाला, “आता पा याचा काय उपेग हायी. समदं सरमाड झालं. आता कवा
वंजन दु त करनार आन् कवा पानी िमळणार?”
बा ा मागे सा न िमशीला पीळ भरीत मा ती हणाला, “अरं , हाय काय यात?...
घंटा दीड घं ात इं िजनाला बोलायला लावतो. तू बघ तर खरं !”
 असं बोलून शार मा ती कामाला लागला. तास-दीड तास मेहनत क न याने
खरोखरीच इं जीन नीटनेटके के ले. एखा ा धंदव े ा या माणसाने जेवढा वेळ घेतला असता,
तेव ाच वेळात याने दु ती के ली आिण इं जीन चालू के ले. भसाभसा पाणी वर येऊ
लागले.
पण या पा याचा काही उपयोग आता रािहलेला न हता. उसाची िन वळ लाकडे झाली
होती आिण तो सुधार याचे कसलेही िच ह न हते. दोन दवस पाणी सोडू न-सोडू न
दम यावर मग मा ती या ल ात ही गो आली. मग इं जीन काढू न टाकू न ते याने घरी
आणून टाकले. हणाला, “बायली, ा उसाचं कामच आडमाप. जरा थांबायला सवड देत
हायी मानसाला. यापे ा पानमळा हायी तर फळबाग करावी मानसानं.”
आिण नंतर कु ठ या फॅ टरीत जळणाला भाव जा त आहे, हे बघून मा तीनं सगळा
ऊस जळण हणून िवकू न टाकला!
गावात पु कळ जणांनी ऊस के ला होता. गुळाला भाव होता. िशवाय फॅ ट या जवळ
हो या. यामुळे कु णी घरी गु हाळ घातले, कु णी ऊस िवकू न टाकला. एकू ण सग यांना
फायदा झाला. मा ती च हाण हा इसम सोडू न बाक कु णालाही यात तोटा झाला नाही.
चार मंडळ त मा ती बसला असताना यशवंताने मु ाम हा िवषय काढला. तो
हणाला, “बग लेका, सम ा गावावरनं गंगा येऊन गेली. पन तू लेका कोरडा ठनठनीत.”
ते ऐकू न मा ती बोलला, “असं झालं खरं ! काय ना काय तरी िनघालं आन् पानी देयाचं
हाऊनच गेल,ं बायली.”
रामा र गे प पणे हणाला, “तुझी हयगय कारन येला.”
बाक काही असो, पण हयगयीचा आरोप मा ती िबलकू ल ऐकू न घेत नसे. यामुळे तो
िचडला.
“माजी हयगय कशी?”
“मग कु नाची? का उसानं वत: हयगय के ली हनावं?”
“मी म त येळेवर करायची खटपट के लती. पण सुधारलं हायी याला; मी काय क ?”
असं हणून मा तीने सगळा इितहास पिह यापासून सग यांना ऐकिवला. आपणच
कसे बरोबर होतो आिण आप याकडू न कु ठं ही कशी चूक झालेली नाही, हे तो तासभर घसा
खरवडू न सग यांना सांगत बसला. लोकांनी याला खूप समजावून सांिगतलं क , बाबा रे
यात चूक तुझीच सगळी आहे. अंगमेहनतीने वत: झपाझप कामे के ली असतीस हणजे
नुकसान झालं नसतं. पण तुला कामाचा भयंकर कं टाळा. वेळेवर कु ठलीही गो करायची
नाही. या सवयीनेच वाटोळं झालं आिण असा वभाव ठे वशील, तर खालीखालीच
जाशील.
पण हे बोलणं मा तीला मुळीच पटलं नाही. तो आरडाओरडा क न हणाला, “पुना
मला दाखवून ा कामात कटाळा के ला हनून.”
रामा पुढं सरसावून हणाला, “मी दाखवून दीन पुना. शे-प ास येळा दाखवीन क !
आता घर दु त करायचं हनला तास हवं? बगू या काय करतोस ते.”
रामाने बरोबर मु ा काढला होता. मा तीचं जुनं विडला जत घर आता पडायला झालं
होतं. घरा या भंती फु ग या हो या. माळवदावरची पड खाली गळत होती. िधरे डगडगत
होते. एकं दरीत घर थोडंफार पाडू न दु त करायला पािहजे होतं. ही गो मा तीलाही
कबूल होती. गे या पावसा यात गावात एक-दोघांची घरं ढासळली ते हाच मा तीने
यंदा आपलं घर पाडायचा िन य जाहीर क न टाकला होता. पण या गो ीला आता
पु कळ दवस गेले होते आिण पावसाळा तर दोन मिह यांवर आला होता.
ते सगळं मनात आठवून मा ती हणाला, “बरं मग? हाय काय यात अवघड! आठ-
पंधरा दवसांचं तर काम हाय. काय मोठी दुिनया िहकडची ितकडं करायचीय!”
“कर हणजे झालं.”
“आन् के लं तर मग?”
“खडीसाखरे चा एक खडा ठवंन मा तीफु डं मी! हंजी तु याफु डं हवं, देवळात.”
हे ऐकू न बसलेले लोक हसले, ते हा मा ती जा तच िचडला. पाऊसकाळ याय या आत
काम पूण करतो आिण सग यांना दाखवतो, असं यानं सग यांना बजावून-बजावून
सांिगतलं आिण तो घराकडं परत फरला. िह ररीने कामाला लागला. गवंडी, सुतार, मजूर
सग यांना याने धडा याने बोलावून घेतलं आिण यां याशी बोली क न टाकली. नुसती
बोली के ली नाहीतर इसारही दला आिण कामाला लवकर सु वात करायची असं
सग यांना फ न- फ न सांिगतलं. एवढी हाती घेतलेली कामं संपली क येतोच; असं
सग यांनी कबूल के लं ते हा याला िन मं काम झा यासारखंच वाटू लागलं. तो
सग यांना हणाला, “तुमी बगा तर खरं . मिह या या आत घर क लेट. मी एकदा
ठरिवलं हंजी िशिमट-कां ट काम. यात बदल नार हायी.”
मा तीने पिह यांदा पु कळ नेट धरला. पण गवं ा-सुतारांनी िततका धरायला
पािहजे होता ना! यांची पिहली कामं लवकर पुरी झालीच नाहीत आिण मिहनाभरा या
आत काम सु करायची बोली खरी झाली नाही. पुढे ते रकामे झाले आिण मा तीकडे
आले ते हा मा ती यूने आजारी पडला होता. यामुळे पु हा आठ-पंधरा दवस गेल.े
सग यांची आजारीपणं संपून हाताखालची माणसं घेऊन गवंडी पु हा मा तीकडे आला
ते हा मा ती नुकताच हंडू फ लागला होता. गवंडी जे हा हणाला, “ भंती पाडू न
कामाला सु वात क या का आता!”
ते हा यालाच डाफ न मा ती बोलला, “चुना हायी, इटा हाय या. आन् घर
पाडायला िनघालास हय तू? नुसतं घर पाडू न ठवून काय उनात बिशवतोस काय
आमाला सम ांना?”
गवंडी चाचरत हणाला, “मग सांगून हायी ठव या हय इटा आन् चुना?”
“लेका, आ ा आठवन करतो हय रं मला? चार-आठ रोज आधी येऊन का धरपडला
हाईस?”
मा तीने मग अशी सरब ी लावली आिण गवं ाचा उ ार के ला क , तो ग पच
बसला. काहीतरी इकडं-ितकडं बोलून िनसटला आिण पु हा बरे च दवस मा तीकडे
फरकलाच नाही. मा तीने मग िवटा, चुना इ यादी गो ची चौकशी के ली. तेव ात
सुतार भेटून गेला. याने सांिगतलं, मी मोकळा हाय बरं का मालक. रानातनं लाकू ड आनून
टाका. हंजे माजं काम मी क न टाक न. पु हा तुमची त ार नगं मागनं.”
मा ती हणाला, “लेका, घर पाडायला प ा हायी अजून आन् तु या लाकडाचं काय
धसकट मधीच? अजून मोप टायेम हाये येला.”
“ ये बगा तुमी.”
“गवंडी कामाला तर लागू दे, का लगी इकडं झाडं तोडू न सुतारमेटावर टाकलीत हणून
समज.”
पण सुताराने फारच आ ह धरला ते हा मा ती आधी झाडं तोडाय या मागं लागला.
दुपारचं ऊन, रा ीची थंडी ही याची सगळी प यं सांभाळू न लाकू ड गावात यायला आठ-
दहा दवस गेल.े या भानगडीत चुना आिण िवटा सांगाय या तशाच रािह या. यामुळे
पु हा मजूर आिण गवंडी खोळं बून रािहले. अखेरीला सगळं जे हा वि थत जमलं ते हा
कु ठे मा तीने फ चार दवस कं टाळा के ला आिण मग एकाएक रोिहणीचा पाऊस
लागला. चार दवस उगीच वाया घालिवले, असा कु णीतरी मा तीवर ठपका ठे वला. ते हा
तो हणाला, “ :ॅ ! चार दवस गेलं हनून काय झालं? जरा रे ट नको का मानसाला?
कटाळा आला हनून बसलो चार दवस िनवांत. आता मृगा या आत क न टाकू काम चट
क पट. मृग काय एवढा पडत हायी आप याकडं.”
पण या वेळी मा मा तीचा अंदाज चुकला. रोिहणी संपून मृगा या पिह या
चरणातच पावसाने असा धुमाकू ळ मांडला, क काही िवचा नका. जोराची वावटळ
आिण मुसळधार पाऊस. पिह याच दवशी दोघांनी रा भर धंगाणा घातला.
घराघरावरचे प े उडू न गेल.े झाडं मोडू न पडली. जुनी घरं धडाधडा खाली आली आिण
िजकडं-ितकडं पाणीच पाणी झालं.
याच रा ीला मा ती या घरा या दोन भंती धडाड क न कोसळ या आिण यांचा
आवाज सग या गावात ऐकू गेला. भंती पड या या पड या, पण वर माळवद, पड ा,
खांब घेऊन पड या. यामुळे तर हा आवाज फारच मोठा िनघाला.
लोक घाब न उठले. हणाले, “च हाणाचं घर पाक बसलं. मेली मानसं समदी.”
अंधार गुडूप पडला होता. काही हट या काही दसत न हतं. वारा भणाणा सुटला
होता आिण वरनं पाऊस मुसळधार कोसळत होता. तरीसु ा घराघरातनं कं दील लावून
माणसं धावली. तशा या ढगा यातून यांनी मा तीची बायको आिण पोरं बाहेर ओढू न
काढली. घरी नेऊन यां या जखमांवर पालापाचोळा बांधला.
पण मा तीचा प ा लागला नाही.
अखेर सकाळ झाली. उ हं चांगली पडली ते हा लोकांनी मातीचा सगळा या सगळा
ढगारा उपसून काढला. खाली एकमेकांवर वेडीवाकडी पडलेली दोन-तीन खांडं यांनी
उचलून बाजूला काढली ते हा अ ता त ि थतीत पडलेला मा ती यांना आढळला.
ते बघून मा ती या बायकोने गिहवरच घातला. ितने मो ांदा गळा काढला. आई
रडते हे बघून पोरांनीही भोकाड पसरलं.
ती रडारड ऐकू न लोकांना वाटलं क , मा ती न मेला असावा.
पण मा ती मेला न हता. िजवंत होता. तो फ बेशु होऊन पडला होता.
 रामाने छातीला कान लावून पािहलं, ास पािहला, ते हा याला ही गो कळली. तो
ओरडू न हणाला, “आरं िज ा हाय ो. घाबरायचं कारन हायी. चला उचला ेला
आधी.”
मा तीला उचलून शेजार या घरात नेलं. नाना उपचार के ले, ते हा तो सावध झाला.
मो ांदा िव हळू लागला.
यशवंताने याचा डावा हात हलवून याला शु ीवर आण याची खटपट के ली, ते हा
तो मो ांदा ओरडला. अगदी गुरासारखा ओरडला आिण यशवंताला कळलं क , याचा
डावा हात बराच मोडला आहे. खांड बरोबर हातावरच पड यामुळे हाडाचा तुकडाच
पडला आहे.
मा ती चांगलाच सावध झा यावर यशवंता याला हणाला, “मा तराव, चला आता
तालु या या गावाला. सरकारी दवाखा यात. हाताचं कलम िहतं बरं हो यापैक हायी.”
मा ती िव हळतच होता. डोळे उघडू न क हत-क हत तो बोलला, “आं... बरं .”
“आज या आज.”
“ हय.”
“ हायी तर हनशील, जाऊ उं ा याला, काय गडबड हाये?”
मा ती पु हा क हत-क हत हणाला, “तसं का ईना शेवट. जाऊ उं ा याला.”
“हात् तुझी गं –”
असं हणून यशवंताने गाडी के ली. ित यात मा तीला आदबशीर िनजवलं आिण
सं याकाळपयत तालु या या सरकारी दवाखा यात याला दाखल क न टाकलं. ितथे
याचा हात लॅ टरम ये बांधला. मग आठ-पंधरा दवस याला ितथंच पडू न राहावं
लागलं.
या आठ-पंधरा दवसांत याला भेटायला गावात या माणसांची रीघ लागली. कु णी ना
कु णी रोज दवाखा यात येऊन गेलं. माणसं भेटायला येत, िवचारपूस करीत आिण
घटकाभर बसून परत जात. हळू हळू याला बरं वाटू लागलं. थोडंसं बसता येऊ लाग यावर
तो खुशीत आला. आ यागे याशी ग पा मा लागला.
यशवंता देशमुख एक दवसाआड याला भेटायला येत होता. एक दवस ग पा मारता-
मारता यशवंताने मागला सगळा भाग उक न काढला आिण मा तीला नाना कारे
याची चूक समजावून सांिगतली. शेवटी तो हणाला, “बिगतलंस? जरा कं टाळा सोडला
असतास आन् के लं असतंस काम येळेवर तर ो परसंग आला असता का बाबा?”
“ हय क !”
“नशीब समज वाचलास. हायी तर जीवच गेला असता तुजा.”
“अगदी खरं . हो सोभावच नडला मला.”
असं हणून मा ती ग प बसला. एरवी तो भांड-भांड भांडला असता. आपलंच हणणं
कसं बरोबर होतं, हे यानं पटवून दलं असतं. पण आज तो ग प बसला. थोडा वेळ ग प
रा न िवचार करीत रािहला. मग एकाएक याने यशवंताला िवचारलं, “तुला सुंदरी
आठवतीया का रं ड बा याची?”
 हे काय म येच याने काढलं, अशा अथ चा चेहरा क न यशवंता मा तीकडे बघू
लागला. आ याने हणाला, “ हय. गे या साली ती पळू न गेली हवं पवारा या
पोराब बर. तीच का?”
“तीच.”
“पण ितचं काय?”
एक सु कारा सोडू न मा ती बोलला, “ती मा यावर लई खूश होती. बाजारला मी
ित या गावी गेलतो का दोन-पाच येळेला? ितथं वळख झाली. ती फु डं वाढली. जवळ-
जवळ जुळलंच हण क आमचं.”
ड बा याची सुंदरी हणजे लाखात एक बाई होती. ित यासाठी बारा गावची माणसं
उ ा मारीत होती. वत: यशवंताही काही काळ गुंगला होता. ित या पाठीपाठीशी होता.
पण ितचं मन आप याकडे लागत नाही, हे बिघत यावर याने ितचा नाद सोडू न दला
होता. अशी ही नेमचंद बाई एके काळी मा तीवर खूश झाली होती... यशवंताला खरं
वाटेना.
पण मा ती उगीच थापा मारणारांपैक न हता. याबाबतीत तो कधीच खोटं सांगणार
नाही, अशी याला खातरी होती. हणून याने आ याने डोळे िव फारले. िवचारलं, “काय
हनतोस काय मा ती तू?”
“देवाशपथ खरं ! खोटं सांगत हायी.”
“पर कधी बोलला हायीस मागं मला?”
“बोल यासारखं काय झालंच हायी.”
“ हंजे?”
मा ती हणाला, “ हंजे काय? फु डं जुळलं आमचं. मनोमन गाठ पडली. शेवटाला ितनं
बोली के ली क , आज रात याला दहा वाजता गावाभायेर वडा या झाडाखाली यायचं. मी
कायम ितथं हाय. मी हय मनालो आन् घरी आलो.”
यशवंताचं म तक अगदी गरम होऊन गेल.ं कानिशलं तापली. याची उ सुकता
कळसाला पोहोचली. अधीर होऊन तो हणाला, “मंग? मंग काय झालं या दवशी
रात याला?”
मा ती मान खाली घालून बसला. बराच वेळ बसला. काही बोलला नाही. मग
अवघडलेला डावा हात अधांतरी वर धरीत, धडपडत तो उठू न बसला. पलंगाला टेकला.
िख पणाने मान हलवीत अगदी सावकाश आवाजात तो हणाला, “ हय, हनालो ितला
आन् घरी आलो. रात याला जोरदार जेवण झालं. पोट ग झालं आन् मग जो कं टाळा
आला हनतोस, झोपलोच! गेलोच हायी तकडं अजाबात.”
 ६

पंचा री

ता या गुरव हा टनपाट माणूस हणून सग या गावात िस होता. ‘ता या टनपाट’

याच नावाने लोक याला हाका मारीत असत. अंगाने बुटका, वणाने काळा आिण
आकाराने फाटका असलेला हा माणूस त ड उघडे ठे वून अजागळासारखा गावात फरत
असे. या याकडे एकदा जरी पािहले तरी हा माणूस ‘ टनपाट’ या पदवीला सवथैव यो य
आहे, अशी बघणा याची खातरी पटत असे. कपाळाला ‘इबीत’ लावून आिण कमरे ला
धोतर-करगोटा गुंडाळू न ता या उगीचच गावभर हंडत असे. भेटेल या याशी ग पा
हाणा ात, पान-तंबाखू खावी आिण घरी परत यावे व झोपावे, असा याचा काय म असे.
देवी या देवळात येणा या नैवे ावर तो खूश होता. यापे ा अिधक काही िमळवावे असे,
याला वाटत न हते.
ग पा मारतानासु ा बावळटासारखे िवचा त नो वत:ची अ ल जगजाहीर
करीत असे.
गावात या एखा ा माणसाने एखादी बाई फु स लावून काढू न नेली; अशी बातमी कु णी
सांिगतली क , ता याचा चेहरा आ याने भ न जाई; तो िवचारी, “काढू न नेली?”
“हां!”
“ हंजे काय के लं?”
“ हंजे पळवून नेली. लेका, तुला एवढं कळाना का?”
ता या आणखी ग धळात पडू न हणे, “पन बाया कशापायी पळवून नेत अस याल बरं
मानसं?”
सांगणारा हतबु होई. ितरसटपणे हणे, “द क यायला न पळवून ने यात!
समजलं?”
हे ऐक यावर ता याचे णभर समाधान होत असे. पण दुस याच णाला तो िवचारीत
असे, “बायाबी द क घे यात हना क मानसं! ही एक बरी सोय आहे.”
“झकास सोय आहे. सरकारनं कायदाच क न सांिगत यालं हाय क , हाफु डं बायाच
द क या ात हनून. समजलं? आता ग प पड बरं ....”
एकं दरीत असा संवाद चालत असे आिण सग यांचीच ता या हा जाितवंत मूख इसम
अस याची खातरी पटत असे.
 ता याब ल गावात एकू ण मत अशा कारचे असले, तरी एक गो अशी होती क , या
वेळी हटकू न ता याची सग यांना आठवण येत असे. ता याने वंचवाचा मं पाठ के ला
होता. अमाव या, पौ णमा, हण अशा दवशी नदीला जाऊन आिण कमरे इत या
पा यात तास-तास उभा रा न याने या मं ाची सि ी िमळवली होती. यामुळे गावात
कु णालाही वंचू चावला क , ता याला बोलावणे येई.
“ता याबा, चला लवकर, देसपां ां या सुनेला वंचू डसलाया. तुमाला अजट
बोलावलंय.”
अशा वेळी ता या दोन-दोन, तीन-तीन बोलावणी घेऊन मग िजथे हे वंचवाचे करण
िनघाले असेल ितथे जाई. या वेळी कु णी याची चे ा करीत नसे. ता या हातात राख
घेऊन रो या या पोटरीला चोळी आिण मं पुटपुटू लागे. याची पोटरी हातांनी दाबीत-
दाबीत हात खाली-खाली आणी.
“ईष इथप ुर आलं. आलं का हायी?”
रोगी क हत कुं थत हणे, “होय, आलं.”
“शाबास. आता आणखी खाली आलं. आलं का हायी?”
“आलं, आलं.”
“भले! अवो येनारच. वंचवाचा बाप हाय मी. मा यापुढं कु नाची नांगी टैट हात
हायी. एकदम खाली. गाडीचा िशनगळ असतो तसा.”
“अगदी खरं . पन आनखीन उतरवा हे ईष.”
“आता पाय आपटा जोरजोरानं.”
रोगी यावर जोराने जिमनीवर लाथा झाडत असे.
“शाबास. आता झाडा पु यांदा पाय थोडा येळ... हां, हे खलास झालं बगा समदं.”
अशा रीतीने वंचू उतरिव याचा काय म होई. रोगी शांत होऊन खाली बसून राही
आिण मग लोक घटकाभर या याकडे कौतुकाने बघत. नाही हटले तरी ता या अगदीच
काही टनपाट नाही, यालासु ा देवाने काही देणे दले आहे, हे यांना कबूल करावे लागे.
पण हे कती वेळ? तास – अधा तास. मग ता या हा मूख इसम अस याची आठवण
सग यांनाच हळू हळू होऊ लागे आिण याची थ ा करायला सु वात होई.
कु णीतरी हणे, “ता याबा, तुम यासारका मानूस ‘पंचा री’ हाया पायजे. आप या
गावात अजून कु नी मं या हायी. तुमी एक न टाका.”
ता या थोडा िवचारात पडू न हणे, “खरं हंजे याला पायजे. आन् मा यािबगर दुसरं
कोन नार गावात? कोन एवढी छाती करणार? आँ?”
“अगदी ब बर. अजुनासारखी छाती तुमची ता याबा. तुमीच न जावा.”
दुसरा यात आणखी भर घालीत असे.
“हां, फस लास मं या. एकदम फा ट काम. कु टंबी भुताला थुका लावायचं काम आलं
क , ता याबाची आठवन झाली पायजे स यांना.”
“हाय, खटपट चालू के लीय या.”
 असं उ र देऊन ता या िवचार करीत राही. याचे मन असंतु होई. आपण एक
जबरद त मांि क हावे, ही मुळातली इ छा अशा बोल याने पु हा उसळू न वर येई. वंचू
उतरिवणे ही एक तशी ु लक बाब आहे, ही गो याला पटू लागे. वंचवाचे िवष
उतरिव यात कौतुक कर यासारखे िवशेष काय आहे? खरं हणजे आपण आता मांि क,
पंचा री असे काहीतरी हायला पािहजे. सापाचे िवष उतरिव याची ताकद आप यात
आली पािहजे. सापाचे एक सोडा. ती जात जरा चम का रक असते. उलटू न चावायची
भीती असते आिण तसे झाले तर माणूस खतम होतो, एखा ा वेळेला. पण भुतांचा हा
तर वलंत ! भुते नाहीत असे एक गावठाण दाखिवता येणार नाही कु णाला. जागोजाग
भुते माणसाला लागतात. काही-काही भुते तर जुनाट असतात. माणसाला अगदी िपळू न
काढतात. एखादा जबरद त पंचा री असला तर ठीक, नाहीतर झाडाला धरलेले हे भूत
फार दंगाम ती करते. अशा चावट भुताला तडीपार कर याची िव ा आप याला आली
पािहजे.
ता या गुरवा या डो यात असे अनेक मोठमोठे िवचार येत. आपण मोठे मांि क झालो
आहोत, अशी व े याला पडत. आपण र याने त ड आऽऽ क न चाललो आहोत.
आप याला नुसते बघूनच भुते सामानसुमान, भांडी-कुं डी टाकू न जीव घेऊन पळत आहेत.
कु णी पाया पडत आहेत, शरण येत आहेत, कु णी आपले हात-पाय चेपीत आपली सेवा
करीत आहेत, अशा गो ी याला व ांतून नेहमी दसत असत.
पण हे सगळे व ात दसत होते. ते य ात यायला पािहजे होते ना? यासाठी काय
करावे?
ता याने याबाबतीत थोडासा उ ोग क न पािहला होता. एक-दोन लांब या
पंचा ा यांना गु हायची गळही घातली होती. पण यांनी याला िझडका न लावले
होते आिण ता याची इ छा तशीच रािहली होती. आपण एक ाने हा य करावा असे
याला काही वेळा वाटू न गेले होते. पिहले सु वातीचे एक-दोन धडे याने िगरिवलेही होते.
पण पुढे-पुढे िभऊन याने हा नाद सोडू न दला होता. अहो, ही िव ा काही इतक सोपी
असते का? यासाठी कडक साधना करावी लागते. शु वैरागी होऊन वणवण हंडावे
लागते. वेळी-अवेळी मशानात जाऊन जपजा य करावे लागते. वेळ संगी य
वेताळाशी मुलाखत करावी लागते. हे सगळे गरीब ता या याने जमणारे न हते. िनभणारे
न हते. पण तरीही याची तशी इ छा होती. एखा ा भुताला पैसे चा न, पोटभर खायला
घालून का होईना, पण हे ान िमळवायचे, के हा ना के हा तरी िमळवायचे, असा याने
मनाचा िन य के ला होता. एकं दरीत दवस अशा काराने चालले होते.
दुपार या वेळेला ता या नेहमी झोपलेला असे. फार तर झोपेतून उठू न दातकोर याने
कान खाजवीत बसलेला असे. आज तो असाच बसला होता. दातकोर याची काडी कानात
घालून तो हळू च फरवीत होता आिण डो याने िवचार करीत होता. या या त डावर
नेहमी माणे आ य पसरलेले होते.
बाहेर उ हे मागे सरकत होती. हळू हळू मावळतीकडे परतत होती. मधूनच वा याची
गार झुळूक येत होती आिण उका ामुळे होणारी तलखी कमी होत होती.
तेव ात बाहे न कु णीतरी हळी दली, “ता याबा हायती का आत?”
 ता याने आपले कान खाजवायचे काम एकदम बंद ठे वून णभर बाहेर या बाजूला
डोकावून पािहले आिण मग उ र दले, “कोन हाय? आत या!”
आत आलेला माणूस थोडासा घाबरट त डानेच आत आला. हा माणूस गावातला नाही,
परगावचा आहे एवढे या या चेह याव न कळले. गावातले एकू ण एक चेहरे ता या या
चांग या ओळखीचे होते. अगदी हाता याकोता यापासून तो थेट लहान पोरापयत. आता
अगदी अलीकडे बाळं तीण झाले या बाया कं वा अजून हाय या आहेत अशा बायका
सोडू न ा. ती पोरे काही ता याला माहीत न हती. पण बाक सगळे छाप या या
ओळखीचे होते... मग हा माणूस आप याकडेच आला आहे हणावे काय?
ता याने णभर िनरखून पािहले आिण िवचारले, “कोन पायजे?”
तो माणूस बराच दमलेला दसला. धापा टाक त, दम खात तो थोडा वेळ थांबला आिण
हणाला, “ता याबा गुरव. पंचा री. तुमीच ना ये?”
पंचा री हणून याने ता याचा गौरवाने उ लेख के यामुळे ता या मनात खूश झाला.
त ड उघडू न तो हणाला, “मीच यो. काय काम हाय? कु नाला इं चू बंचू चावला काय?”
“ ा:! तव ापायी आप यासार याला तरास कसा वो दीन मी?... तास-दोन तास
टनाना करीत बसावं लागतं. बाक इं चवाचा काय ताप नसतो.”
“मग कशाला आलता?”
“अवो, यो हा ाचा ह या सकाळपासनं झपाटलाया. तापानं आजारी पडलंय पोर.
सारक बडबड चाललीय.”
“बरं मग?”
“मग काय? हनलं गावातनं मं या यावा कु नी तरी. चौकशी के ली तवा लोकांनी
पटिशरी तुमचं नाव येतलं हनून तुम याकडं आलो.”
“बरं , आलात मा याकडं. मग फु डं काय झालं?”
हा ऐक यावर तो माणूस ‘आ’ वासून ता याकडे पा लागला. थो ा वेळाने
ता या या यानात आलं क , पुढे जे काही झाले ते आप यासमोरच झाले आिण
आप याशीच झाले. ते हा हा िवचार यात आला, हे थोडेसे चम का रक झाले.
“चला, चटिशरी आन् करा काम एवढं. हायी हनू नगा!”
हे ऐक यावर थम ता याला आप या पोटात गोळा आ यासारखे वाटले. भुते
काढायची िव ा काही आप याला येत नाही, असे याला सांगून टाकावे, असे ता याला
वाटू लागले. होय, ितथे आपण गेलो आिण नाही िनघाले भूत, तर मग काय करणार?
एखा ाला वंचू चावला आहे, अशी गो असती तर मग िनराळे काम होते. एकाच
माणसाला काय, पण गावात या सग या माणसांना जरी ते चावले असते तरी ते उतरवले
असते. फार काय एकाच माणसाला डझन वंचवांनी सटके दले असते, तरी काही भीती
न हती. ते आप या हातातले काम होते, पण हे काम कसे जमणार? इथे आपण या भुताशी
कोण या ताकदीने लढणार?
त डात आलेली थुंक गपकन िगळू न ता या हणाला, “पण –”
तो माणूस घाईघाईने हणाला, “आता पनबीन काय हनू नगा. हात जोडतो
तुम याफु डं. चला आशीक!”
“ ये खरं . पन मी येऊन सु दक हायी काय उपेग झाला, तर मग?”
“आसं कसं ईल?”
“होतं काय-काय येळेला. ही भुताची जात िचकट भोकरासारक असती. िडकासारक
िचकटू न बस यात मानसाला!”
“मग एक छडीचा दनका ठवून ायचा.” तो माणूस िव ासाने हणाला,
“तुम यासार याला काय अवघड हाय हय?... अवो, मागं तर या एक मं या पािहला
ता. यो नुसता छातीत बु मा न भुतं बाहेर काडायचा. मं बं काय हनायचा
नाही!”
ता या कु तूहलाने हणाला, “छातीत बु मारायचा?”
“ हय!”
“कु ना या छातीत?”
“ या मानसा या हो. तुमाला काय वाटलं सोता या हय?... हॅऽऽ हॅ... तर अशी गंमत.
अवो, काही झालं तरी पंचा याफु डं भुतं हंजे मा तीफु डं नंदी.”
ता या हणाला, “आं? महादेवाफु डं नंदी आसतो ना? मा तीफु डं हो कवापासनं
बसायला लागला?”
“हां... हां, महादेवाफु डंच. मा तीफु डं हायी... ब बर. चला आता. काय तुमाला वाटत
आसंल ये क न बगा. पन चला.”
ता या थोडा वेळ तसाच थांबला. आपण जावे का जाऊ नये याचा याने घडीभर
िवचार के ला. पिह यांदा याला वाटले क , िवनाकारण जाऊन या भुताला खवळ याचा
उ ोग आपण क नये हे बरे . पण पु हा याला वाटू लागले क , ही आलेली संधी आपण
गमावू नये. फारतर नाही होणार काम. पण जाऊन काय कार होतो ते बघायला काय
हरकत आहे? इतक वष आपण काही ना काही करीत आहोत, एक-दोन मुळा रे िशकलो
आहोत, याचा अगदीच काही उपयोग होणार नाही असे कशाव न? कदािचत एखादे
नविशके , घाबरट भूत असले, तर पळू न जाईलही. नाही हणून कु णी सांगावे?
ता याने मनाशी असा िवचार के ला आिण हटले, “तुमी कु टले हनलात?”
“िहवरगावचे. े इथून दोन कोसांवर हाय बगा.”
“ते खरं ! पन ितथून आमचं गाव दोनच कोसांवर हाय ना? हायी हंजे परत याय या
दृ ीने इ यारतो.”
“हां, ितकडू नबी दोन कोस आन् िहकडू नबी दोनच कोस.”
“मग बरं झालं. चला.”
असे हणून ता या उठला. याने अंगात सदरा अडकवला. डो याला माल घातला
आिण हातात काठी घेऊन तो पाय या उतरीत धांदलीने हणाला, “चला लवकर. दवस
बुडायला आला.”
दोघेही र ता तुडवीत िनघाले या वेळी चांगला उजेड होता. आभाळ व छ होते आिण
सर या उ हाचा तांबूस शदरी रं ग त डावर पसरला होता. पण दोन कोसांची मजल
मारता-मारता दवस पाठीमागे गेला आिण चांगली सं याकाळ झाली. ते गावात िशरले
आिण हा ा या घराकडे आले ते हा अंधार दाटत होता. बाहेरची वदळ कमी होत होती.
घरोघर चुली पेट या हो या आिण याचा धूर बाहेर पडत होता. एखा ा भुतासारखा
अ प आिण वेडावाकडा होत आभाळात चढत होता. दमली-भागलेली माणसे
ठक ठकाणी घोळामेळाने बसून चका ा िपटीत होती. हा ा या घरातली माणसे
यांचीच वाट बघत होती. काय वाटेल ते क न जवळपासचा जबरद त मं या घेऊन येतो
असे सांगून गेले या गणा कुं भाराची वाट बघत होती. काळजी करीत होती.
मं याला घेऊन येणारा गणा कुं भार दारातून आत िशरला ते हा सग यां या िजवात
जीव आला. हातारा क िडबा हावी हणाला, “वा गणपतराव! खैर के लीत तुमी आज!”
मग मुंडासे घातले या आिण अजागळपणाने इकडे-ितकडे पाहणा या ता याला तो
हणाला, “या क हो. वसरीवर या.”
अंगणात बसले या लोकांनी दुभंगून वाट क न दली, तसा ता या उगीचच मान
हलवीत ओसरी या पाय या चढू न वर आला. चौदा-पंधरा वषा या या पोराला यांनी
ओसरीवरच फाट या घ ग ावर िनजवले होते. अंगाने मूळचेच हाडस असलेले ते पोरगे
शरीरानेही वळणदार होते. पण आता भुताने याला िनपिचत पाडले होते. ते मधून-मधून
घुमत होते, आरडाओरडा करीत होते आिण कं का या फोडीत होते. या या ओठा या
कडेने फे स वाळला होता. वर-खाली होणारी छाती एवढीच या या िजवंतपणाची खूण
दसत होती.
ता याने दबकत-दबकत हे सगळे नजरे ने टपून घेतले आिण कोरडे झालेले ओठ ओले
करीत इकडे-ितकडे पािहले.
ओसरीवर घरची माणसे गंभीर चेहरे क न बसली होती आिण सबंध अंगणभर
माणसेच माणसे पसरली होती. बायका, पोरे , बापये गडी सग यांचीच ितथे गद झाली
होती. गे या क येक वषात गावात कोणाला भूत लागलेले न हते. यामुळे हा ऐितहािसक
संग पाहायला िन मे गाव लोटले होते. ठक ठकाणी माणसे कु जबुज करीत होती आिण
ता याकडे बोट दाखवीत होती. बघणारी माणसे मो ा आदराने या मं याकडे टक लावून
बघत होती. एखा ा ल ा या िमरवणुक त या नव या मुलाकडे पाहावे तशी!
ते बघून ता या या काळजात ध स झाले.
इत या सग या माणसां या देखत आपला हा योग यश वी झाला तर ठीक, नाहीतर
आप या फिजतीला पारावार नाही. सग यां या देखत जर भूत वसकन अंगावर आले तर
काय करायचे? आिण ते येईलही एखा ा वेळी. मोठी अडाणी जात असते. तसे झाले तर
काय-काय करावे? छे: छे:! हे भलतेच झगट आपण पाठीमागे लावून घेतले!
हे झपाटलेले करण साधे नाही, असे ब याच मंडळ ना वाटत होते. हा नवा मं याही
कसलातरी िवचार कर यात गुंतला आहे, हे बघून तर यांची याब ल खातरीच पटली. ते
आपसात कु जबुजू लागले आिण ितथे ग गाट वाढला.
मग गणा कुं भार ता या या कानाशी लागून हणाला, “हं, करा सु वात.”
ता या घशातून आवाज काढू न हणाला, “होय, करतो.”
 “आता मागं-फु डं बघू नका. नुसतं या भुताला आजात उचलून आदळलं पायजे, काय?”
“होय, होय!”
एवढे संभाषण झा यावर ितथे िवल ण शांत वातावरण िनमाण झाले. कु जबुजणारे
लोक बोलायचे थांबले. बायका-पोरं जाग या जागी िखळू न उभी रािहली. आवाजाचा
टपूसही ऐकू येईनासा झाला आिण अगदी दुम ळ शांतता या जागी भ न राहला.
ता याने पािहले क , आता चालढकल कर यात काही जीव नाही. काही ना काही
उ ोग सु के ला पािहजे. न जाणो, पिह या झट यालाच काम होऊनही जाईल, असा
िवचार क न याने त डात या त डात मं पुटपुटायला सु वात के ली. थो ा वेळाने
पा याचा एक चौक भुईवर काढला. यावर गुलाल टाकला आिण शेजारी ठे वलेले धा य
हातात घेऊन ते या पोरा या अंगावर मारायचा दणका सु के ला.
या शा ातले ता याला येत होते, ते एवढेच!
असा थोडा वेळ गेला आिण ते पोरगं घुमू लागलं. हांऽ ऽं हां ऽ ऽं असा याचा आवाज
प ऐकू येऊ लागला आिण मग या हा ा या पोराने एक जबरद त कं काळी फोडली.
ती कं काळी ऐकू न ता याला एकदम घाम आला. तो दचकला. इतका क या या
हातातले मंतरलेले तांदळ
ू एकदम खाली पडू न भुईवर सांडले.
थोडासा साव न तो धा य फे क त चाचरत हणाला, “तू... तू कोण आहेस?”
यावर पोरगा हणाला, “मी पैलवान हाय.”
“कसला पैलवान? पंजाब का साधा?”
भूत गंभीरपणाने हणाले, “मी मोठा पैलवान हाय.”
ता या याची समजूत घालीत हणाला, “अरे , मोठा आहेस, हे समजलं. पन देशी
पैलवान हायेस का, पंजाब हायेस न इचारलं या.”
ता याचे हे गमतीदार बोलणे ऐकू न पु हा सग यांची खातरी पटली क , हा जबरद त
मं या आहे. य भुताशी जो इतक सलगी करतो, तो कु णाला िभणार नाही. या या
हातून शंभर ट े काम होणार!
भूत ओरडू न हणाले, “मी पैलवानाचा गु हाय.”
ता याने हे बोलणे ऐक यावर बरे चसे समज यासारखा चेहरा के ला. िनदान मंडळ ना
तसे वाटले. तो बावळट चेहरा क न हणाला, “हाला डबल भूत लागलेलं हाय.”
क िडबा हातारा डोळे िव फा न बोलला, “डबल भूत? ते कसं काय?”
ता या हणाला, “तशीच गंमत हाय ती. एक पैलवान हाय आन् एक याचा गु हाय.”
“मग आता वो?”
“काही भेयाचं कारन नाही. चेला गेला क , गु आपोआप जाईल.”
“मग हरकत हायी.”
ता याने पु हा उडीद फे कू न िवचारले, “कु ठ या तालमीतला रे तू?”
भुताने घुमत-घुमत सांिगतले, “मला तालीम हायी.”
“तालीम हायी?”
 “ हायी.”
“आन् मग कसला पैलवान तू? फु कटच दम हय?”
ता या या या ामुळे सगळे जण हसाय या बेताला आले होते. काही जण तर
िन मेिश मे हसलेसु ा. पण यावर उ र हणून भुताने मोठी कं काळी फोडली. यामुळे
सगळे चुपचाप झाले. ता यानेही मग नरमाईचा सूर धरला.
“बरं , बरं , हातोस कु टं तू?”
“व ापलीकडं. चंचे या झाडावर.”
एवढा पैलवान गडी असून याला चंचे या झाडावर राह याचा संग यावा याचे
ता याला आ य वाटले. हणजे ही आहे तरी काय गंमत? दवसभर हा झाडावर कसा
बसत असेल? कु ठे झोपत असेल? या या भाराने चंचे या फां ा मोडत नाहीत का?....
ता या या मनात अशा अनेक शंका आ या.
“ चंचे या झाडावर अं?”
“ !ं ”
“आन् ितथं जोर बैठका कशा काढत असशील हनतो मी.”
यावर भुताने पु हा एक कं काळी मारली.
आता ता याने मह वाचा िवचारला, “बरं , या झाडाला का धरलंस?”
भूत ओरडू न हणाले, “का हणजे? यो फाटे या येळेला चालला ता चंचे या
झाडाखालनं. मी बिगतलं आन् गप दशी धरलं.”
“बरा तू पहाटचा जागा असतोस रे ? बाक ची मानसं बग. कु नी तरी इक या लवकर
उठतं का? का हो मंडळी?”
मंडळ नी यावर माना हलिव या आिण नाही हणून सांिगतले खरे , पण यांचे चेहरे
थोडेसे चम का रक झाले. हा नवा मं या भुताशी िन वळ ग पागो ीच करीत बसला आहे,
ही गो यांना मुळीच आवडली नाही. आता खरे हणजे ही या याशी ग पा मार याची
वेळ आहे का? मं याला वाटलेच, तर याने मागा न खुशाल या याशी चका ा
िपटा ात. वाट यास भुताने आिण याने ग यात गळा घालून हंडावे, पण आता या
वेळेला काम आधी करावे....
गणा कुं भार हणाला, “ता याबा, आवरा आता. रा झाली.”
सगळे मांि क िवचारतात तो एक शेवटचा ता याला येत होता. अखेरीला हा
शेवटचा बाण याने आप या भा यातून बाहेर काढला.
“मग झाडाला सोडणार का हायी?”
भूत खणखणीत आवाजात हणाले, “नाही.”
हे उ ार ऐकू न ता या ग धळला. सामा यपणे भुतं झाडाला धरतात ते काही
खा या या आशेने. ते ायचे एकदा कबूल के ले क , मग झाड सोडायला ती तयार होतात,
एवढे याला ऐकू न माहीत होते. पण भुताने व छ नाही असे ितरसटपणाचे उ र
द यावर काय करायचे, हे याला िबलकू ल ठाऊक न हते.
 याने पु हा एकदा िवचा न पािहले, “नाही?”
“नाही.”
“तकटीच आहेस लेका तू... काहीतरी मागून घे आन् जा क .”
“अंह.ं हायी जानार.”
“बग, तुला चांग या तेल या देतो. पुरणपोळी देतो. तू हणशील तेव ा.”
“ हायी जानार.”
“ ीखंड-पुरी देतो.”
“ हायी जानार.”
“बासुंदी –”
भूत मो ांदा ओरडू न हणाले, “ हायी जानार, हायी जानार!”
ता या रागावून हणाला, “ हायी जानार तर काय करनार?”
“ ाला घोळसनार चांगलं. सोडणार हायी!”
हे ऐकू न घरात या बायका रडू लाग या. इतर माणसे ग प झाली. ता याही थोडा वेळ
दातिखळी बस या माणे ग प बसला. मग याने भुताची नाना कारे समजूत घातली. ही
अशी गो करणे तुला शोभत नाही. र याव न, झाडाखालून जा याचा येकाला
कायदेशीर ह आहे आिण यात तुला ढवळाढवळ करता येणार नाही, असेही याला
बजावून सांिगतले. आजवे के ली, िवनं या के या. पु हापु हा सांिगतले, “बाबा रे , असं क
नये. तुला काय पायजे ये मागून घे आन् आनंदानं जा!”
पण भूत या बोल याला बधले नाही. याने आपला एकच ठे का धरला, “जानार
हायी. झाडाला सोडनार हायी!”
झाले हे पु कळ झाले, आता उठावे आिण काहीतरी सांगून चालू लागावे, असे ता याला
वाटले. तसे बोल यासाठी याने त डही उघडले.
– आिण तेव ात अंगणात मोठा ग धळ उडाला.
लोक भराभरा उठले.
बायका ओरडू लाग या, “इं चू, इं चू....”
ता या एकदम दचकला. हणाला, “कु ठाय? कु ठाय?”
“ यो बगा तरातरा चाललाया.”
तेव ात एक-दोघा माणसांनी पायांतली पायताणं काढली. यासरशी ता या एकदम
ओरडू न हणाला, “थांबा, थांबा. मा नका. मी धरतो येला!”
आिण खाली अंगणात येऊन याने भंती या कोप याकोप याने पळणारा वंचू
हाता या एका झट याने धरला. नांगी या जागी बरोबर सफाईने पकडला आिण
िखशातली बारीक दोरी काढू न बेताने नांगीपाशी बांधून घेतला.
मग ओसरीवर जाऊन तो ओरडू न हणाला, “मंडळी, तु ही बसा. हा, हा... आता म ा
बघा.”
आिण याने तो वंचू या िनपिचत पडले या पोरा या अंगावर सोडू न दला. या
पोराचे अंग हाताने जागजागी घुसळले.
याबरोबर तो भलादांडगा काळा वंचू जागोजाग डंख मारीत पळाला. या या
अंगावरनं सैरावैरा धावत सुटला.
हा कार एका णात घडला आिण दुस याच णाला ते पोरगं मोठमो ांदा
कं का या फोडू लागलं. ओरडू लागलं, “मेलो, मेलो; मेलो.”
ता याने वंचू बाजूला काढू न घेऊन दुस या माणसा या हातात याची दोरी दली.
िवचारले, “काय पैलवान, कसा काय आहे झटका?”
भूत कं काळी फोडू न हणाले, “मेलो... आग, आग. मला वाचवा!”
ता या सावकाशपणे हणाला, “हे बघ, मला इं चवाचा मं सु दक येतो. मी उतरवीन.
पण तू ताबडतोब गेलं पायजेस.”
भूत धापा टाक त हणाले, “मला तेल या आन् पुरणपोळी ा. मी िनघालो.”
“िमळणार नाही.”
“ ीखंडपुरी ा.”
“छट् ”
“बरं , बासुंदी –”
“अरे हॅट्!”
“मग िनदान हे ईष उतरव. मी िनघालो. मला कायसु दक नको.”
“आता कसं शहा यासारखं बोललास!”
असं हणून ता याने राख हातात घेतली. छाती फु गवली आिण मो ा गंभीरपणाने
राख लावीत मं पुटपुटायला सु वात के ली. याचे हातपाय जिमनीवर आपटीत, मं
सांगत याने िवष कमी-कमी करीत आणले आिण मग साफ उतरवून टाकले.
असा थोडा वेळ गेला.
सगळी माणसं हा नवा योग टक लावून पाहत रािहली. ता या वाट बघत रािहला
आिण ते िनपिचत पडलेले पोर क लागले. हळू हळू याने डोळे उघडले आिण बेताबेताने
क ाने ते उठू न बसले. भंतीला टेकून सग यांकडे आ याने पाहत रािहले.
आता ता याने कायम वंचू पाळले आहेत. कु ठे ही भुताने झपाट याची ‘के स’ आली क ,
तो हे वंचू बरोबर घेऊन बाहेर पडतो. झपाटले या माणसा या अंगावर वंचू सोडू न देतो.
वंचवांनी डंख मारले क , भूत थयथय नाचू लागते, ओरडू लागते. मग याचे िवष उतरवून
तो भुताला गचांडी देतो आिण समाधानाने घरी परत येतो.
पंचा री हायचे याचे व खरे झाले आहे.
आिण आता याला कु णी ‘ टनपाट’ हणत नाही!
 ७

आम या वयंपाक णबाइचा नवरा

आमची आई बाळं तीण झाली ते हा एक काळी, िग ी बाई आम या घरी आली. ितला

मी पूव कधी बिघतले न हते. पण आता वयंपाक णबाई येणार आहेत, हे ओझरते
आई या त डू न एकदा दोनदा ऐकले होते. वयंपाक णबाई मी अजून कधीही पािहलेली
नस यामुळे ित या ये याकडे मी डोळे लावून बसलो होतो. ती या दवशी येणार होती
या दवशी मी शाळे ला बु ीच मारली आिण दरवाजातच ितची वाट पाहत बसलो. अखेर
ती आली, पण ितला बघून माझी अगदीच िनराशा झाली. हातात पोळपाट-लाटणे घेऊन
बोहारणी माणे तीही येका या घरोघर हंडत असेल आिण ‘तु हाला आज वयंपाक
क न पािहजे काय?’ असे िवचारीत असेल, अशी माझी क पना होती. पण तसे काही
दसले नाही. हातात काहीही न घेता ती आली होती. कपाळावर मा मोठे पयाएवढे
कुं कू दसले. बदकासारखी चालत-चालत आिण एखा ा पोिलसासारखी बघत-बघत ती
घरात आली. मा अगदी बरोबर आली – पो टाने एखादे पासल यावे ना, तशी!
आली तशी ती बाळं ितणी या खोलीत गेली आिण आईशी काहीतरी बोलू लागली.
दारा या आड उभा रा न मी हळू च यांचे बोलणे ऐकू लागलो. आईचा आवाज मला
चांगला ऐकू आला.
“मैनाबाई, दो ही वेळचं करावं लागेल बरं का. पाणी भरणंिबरणं सगळं . रा ी इथंच
झोपलात तर चांगलंच. पु हा दो ही वेळचा चहाही असतो. इत या लांबनं तु ही सकाळी
लवकर येणार के हा आिण करणार के हा? काय?”
यावर मैनाबाई काय बोलली ते काही मला ऐकू आले नाही. ब धा मानेनेच होय-नाही
हणाली असेल. एकू ण ितचे नाव मैनाबाई होते, एवढे मला समजले. मी ितथून बाजूला
सरलो आिण गुपचूप दुस या खोलीत जाऊन बसलो. खडू घेऊन वयंपाकघराकडे गेलो
आिण दरवाजावर ‘हे वयंपाकघर आहे,’ असे मो ा अ रांत िल न ठे वले. ितला
िवनाकारण डकायला लागू नये याच उ हेतूने मी ते िलिहले होते. पण मोठी माणसेही
वधळी असतात क काय कोण जाणे! ही बाई खुशाल या खोलीत, या खोलीत गेली. ितने
ती अ रे मुळीच वाचली नाहीत. शेवटी ितला बाहेर ठे वले या खरक ा भां ांव न
वयंपाकाची जागा सापडली.
मैनाबाईने चुलीत गोव या घालायला सु वात के ली, चूल पेटिवली, तसा मी
ित यासमोर जाऊन बसलो. ितला नीट याहाळू न पािहले. मग िज ासेने िवचारले,
“मैनाबाई, तु ही कु ठं राहता?”
या वेळी ितने थम मा याकडे िनरखून बिघतले. माझे या घरातील थान ितला
उमगले असावे. कारण ितने अितशय वि थत उ र दले.
“वडरग ली आहे ना –”
“हो, हो.” मी हणालो.
“ या या अलीकडे कुं भारग ली आहे ना –”
“होय क , आन् पलीकडे फासेपार यांची व ती आहे–”
“ितकडे नाही जायचं. कुं भारग लीत सोनाराचा वाडा आहे ना –”
“हं, हं. याला उं बरा आहे, तोच ना?” वगात मा तरांनी िशकिवलेला िवनोद आठवून
मी हणालो आिण खंकाळू लागलो.
“तोच वाडा.” मा या बोल याकडे दुल क न ती हणाली.
“ितथं आ ही राहतो.”
“कोणकोण?”
“मी आिण आमची माणसं.”
‘आमची माणसं’ हणजे कोण, हे मला या वेळी काही कळले नाही. मी ितला ते
िवचारणार होतो. िशवाय हळू च खायलाही मागणार होतो. पण तेव ात मा या
आवाजाचा सुगावा आईला लागला आिण ितने खणखणीत आवाजात मला हाक मारली.
यामुळे मला आमचे बोलणे तहकू ब ठे वावे लागले. आईने कशासाठी बोलावले असले
पािहजे, ते मला ठाऊक होते. मी मुका ाने उठलो. डो याला टोपी घातली, िपशवी
घेतली आिण पाय आपटीत-आपटीत ित यासमो न शाळे ला गेलो.
मैनाबाईची आिण माझी अशा रीतीने ओळख झाली आिण ित या दयाळू , उदार
अंत:करणामुळे मला ित यािवषयी फारच आदर वाटू लागला. मला ती रोज चहा देत असे.
इतके च न हे तर वडी, लाडू , िचवडा असले पदाथही िनयिमतपणे आिण भरपूर देत असे.
यामुळे मी सतत मांजरासारखा वयंपाकघरात घोटाळू लागलो. मैनाबाई वयंपाक
करता-करता म येच उं दरासारखी खडबड करीत असे आिण फळीवरचे डबे धुंडाळीत असे,
हे मा या यानात आले होते. एके दवशी ितने त डात खारीक, बदाम आिण खोबरे यांचा
बोकणा एकदम भरला, हे मी फटीतून पािहले. मी एकदम वयंपाकघरात उडी मारली
आिण िवचारले, “मैनाबाई, तु ही काय खाताय?”
याबरोबर ितने त डातला घास गटकन िगळला. ितला ठसका लागला. मी ितला पाणी
आणून दले. तां याभर पाणी गटागटा िपऊन ती हणाली, “मला च र आली हो
बाळासाहेब, हणून खोबरं खात होते.”
“खोबरं खा यानं काय होतं? च र येत नाही?”
“नाही.”
“आिण बदाम खा याने काय होतं?”
“डोकं दुखायचं थांबतं.”
 “आिण खारीक?”
“मळमळत नाही.”
मैनाबाईने पुरिवलेली ही अपूव मािहती ऐकू न मला ित यािवषयी अ यंत कृ त ता वाटू
लागली. आपली औषधे इतक चांगली असतात, हे मला िबलकू ल माहीत न हते. असे जर
असेल तर आता आप यालाही च र यायला काहीच हरकत नाही, असे मी मनाशी
ठरिवले. आईने मा हे औषध मा यापासून इतके दवस लपवून ठे वले होते. मला एकदम
ितचा राग आला. इतका क , आता एकदम आप याला रडू येईल क काय, असे वाटले.
मग... मग एकाएक अश पणा आ यासारखा वाटला. चेहरा फकट झा यासारखा झाला
आिण....
– आिण च र येते आहे असे वाटू लागले.
ित यासमोर हळू च पाटावर बसून मी हणालो, “मैनाबाई, मलाही च र येते हो
कधीकधी. तुमचं औषध मलाही देत चला अं?”
मग बदाम, खारीक, खोबरे खाऊन भर या पोटाने मी ितला िवचारले, “मैनाबाई,
कती छान औषध आहे नाही? आम या डॉ टरलासु ा माहीत नाही हे. कु णी डकू न
काढलं?”
हा िवचार यावर ितचा चेहरा एकदम अिभमानाने भ न आला. डो यांत एक
कारची चमक दसू लागली. मा याकडे रोखून बघत ितने सांिगतले, “आम या
माणसांनी.”
मैनाबाइची ‘आमची माणसं’ हणजे ितचा नवरा हे मला या वेळी समजले. ितचा
नवरा इतका शार डो याचा माणूस होता, हे मला माहीत न हते. इतका चांगला नवरा
ितला िमळाला होता, हे ितचे मोठे भा यच होते. कारण मैनाबाई कृ तीने फारच अश
आहे, असे मला हळू हळू आढळू न येऊ लागले. ितला रोज सकाळी वयंपाक कर यापूव
च र येत असे, डोके दुखत असे आिण मळमळतही असे. आिण मग ित या शार आिण
चाणा नव याने डकू न काढलेले औषध खा यावाचून ितला ग यंतर नसे. मा ितचा
वभाव इतका मायाळू होता क , काही होवो अगर न होवो, मलाही यातील थोडासा
िह सा िमळत असे. यामुळे या थोर दांप यािवषयी माझा आदर वाढू लागला. ितची
कृ ती चांगली नसते हे जर आईला कळले तर आपली नोकरीच जाईल, असे ितने मला
अगदी बजावून सांिगतले होते. यामुळे मी आईजवळ या गो ीिवषयी चकार श द कधी
काढला नाही आिण घरात दुसरे होते कोण? आई नेहमी बाजेवरच. ती चुकूनही
वयंपाकघरात येत नसे. दादा तर परगावीच असायचे. यांचा काही च न हता.
रा ी या वेळी मैनाबाई ब धा वयंपाकघरात एकटीच झोपत असे. आईने आ हच
के ला, तर ती एखा ा वेळी बाळं ितणी या खोलीत झोपे. या वेळी ती आईला आप या
नव या या शारीिवषयी गो ी सांगे. ित या एकं दर बोल याव न मला इतके च समजले
क , ितचा हा अ यंत कतृ ववान आिण चाणा नवरा पूव मामलेदारसाहेबांचा खास
प ेवाला होता. पण याची बु ी इतक अपूव क , मामलेदारदेखील हरएक बाबतीत
याचा स ला घेत यावाचून पुढे पाऊल टाक त नसत. एका युरोिपयन कले टराने एकदा
एक कोडे घातले. ते या या हणजे मामलेदारा या बापा याने सुटेना. याने पु कळ बुके
चाळली, पण याचा काही उपयोग झाला नाही. शेवटी तो हरला. मग मैनाबाई या
नव याने झट यात ते कोडे मोकळे के ले. कले टर इतर खूश झाला क , याने याला
आपला खास प ेवाला कर याचे वचन दले. या गो ीचे मामलेदाराला भयंकर वैष य
वाटले. याने मैनाबाई या नव याला नोकरीतून काढू न टाकले. पण तोही इतका
वािभमानी क , याने नोकरी हणून पु हा कधी के ली नाही. या गो ीला दहा वष झाली.
मैनाबाईचा नवरा मोठा राजयोगी असावा. कारण तो दवस दवस अंथ णातून बाहेर
येत नसे. तो नेहमीच िब ा ओढीत असे; पण अशा वेळी याला फार िब ा लागत.
एकाच वेळी तो पाच-पाच िब ा ओढीत असे. अशीही मोठी मौजेची मािहती मैनाबाईने
मला सांिगतली. ते हापासून या यािवषयी मला िवल ण दरारा वाटू लागला.
एके दवशी सकाळी थंडी पडली असताना, मैनाबाईने चुलीपुढे तासभर बसून िशरा
तयार के लेला दसला. इत या सकाळीच, आई उठलेलीही नसताना ितने हा मह वाचा
िज स के लेला पा न ितची कृ ती आज नेहमीपे ा अिधक िबघडलेली असली पािहजे,
असा मी तक के ला. डोळे चोळत-चोळत मी हणालो, “मैनाबाई, आज तु ही जा त
आजारी दसता!”
यावर ती भली बाई मा याकडे बघून हसली आिण हणाली, “तु ही कसं ओळखलं
बाळासाहेब?”
“ओळखलं क नाही प े ! मग? आज काय झालं?”
“काही नाही, पोट दुखतंय माझं हणून िशरा के लाय. तु हाला पािहजे?”
“हो, हो!”
असं हणून मी त ड धुऊन आलो आिण ित यासमोर बसून िशरा खाऊ लागलो. मला
वाटीभर िशरा देऊन ती थोर आिण दयाळू बाई हणाली, “बाळासाहेब –”
मी त डात बोकणा भरला होता. यामुळे न बोलता नुसतेच ित याकडे त ड क न
बिघतले.
“बाळासाहेब,” ती तरसासारखी मान हलवीत हणाली, “आम या माणसांचं पण पोट
दुखतं आहे बघा. दोन दवस झाले.”
“मग?”
“नाही. यांना थोडासा नेऊ का िशरा?”
हणजे हे काय मैनाबाईचे िवचारणे होते? या उम ा पु षाने अशा औषधांचा शोध
लावला, याचे पोट दुखत असताना, मी नाही हणणे कसे श य होते?
“ या क ! पण आईला सांगू नका बरं का. नाहीतर ती ओवा का कायसंसं वाईट औषध
देते. फार वाईट औषध ते.”
“नाही सांगत. पण तु हीही सांगू नका.”
असं मला बजावून मैनाबाईने िश याची मोठी पुडी के ली आिण ती ओ यात घालून
तरातरा गेली आिण अ या तासात परत आली.
मैनाबाई या नव याचे पोटदुखीचे हे दुखणे मोठे िचवट होते. दर चार-दोन दवसांनी
 याचे पोट भयंकर दुखू लागे आिण मग मैनाबाईला पहाटे उठू न िशरा क न घरी यावा
लागे, पण बाई कामात इतक शार क , तासा या आत, काही के ले होते क नाही असा
संशय वाटावा, इतके चकपक क न ठे वी. माझे पोट दुखत नसतानादेखील ती मला
दरवेळेला वाटीभर िशरा देई. हे तर ितचे फारच थोरपणाचे कृ य होते. पण काही
दवसांनी घरातील रवा, तूप सगळे च संपले आिण साखरही िशलक होती, ती उडाली.
यामुळे मैनाबाई या नव या या कृ तीिवषयी मला फारच धा ती वाटू लागली. आता
या िबचा याचे काय होणार? याची पोटदुखी कशी राहील? रोजचे औषध बायकोने
आणले नाही, हे बघून याला काय वाटेल? कदािचत तो मैनाबाईला मारीलसु ा.
प यपा या या बाबतीत तो फारच व थेशीर इसम होता आिण िततकाच संतापीही
होता, असे मैनाबाईनेच मला एकदा सांिगतले होते. मग आता काय होईल?
पण दैवानेच खैर के ली. आम या घरातले सामान संपायला आिण मैनाबाई या
नव याची पोटदुखी बंद हायला एकच गाठ पडली. बाईचा नवरा खा यािप या या
बाबतीत फार व थेशीर इसम होता.
िश याचा कार बंद झाला. मैनाबाईचा नवराही नुकताच आजारीपणातून उठला
होता. यामुळे मैनाबाई रोज एक जाडजूड भाकरी थापून घरी नेऊ लागली. आप या
नेहमी या भाकरी या दु पट-ित पट आकार या भाकरीचा असे. िशवाय ित यावर खूपसे
तूप सोडलेले असे. ित या नव याला पातळ भाकरी अिजबात चालत नसे. तरी या दु:खी
बाईला एवढेच समाधान होते क , एवढी एकच भाकरी खाऊन याचे पोट भरत असे.
आजारपणातून उठ यानंतर माणूस जा त खात नाही. आमची आई तरी कु ठे खायची?
अशा रीतीने मैनाबाई या नव या या आवडीिनवडी आिण रोज या हालचाली मला
कळू लाग या. याचा वभाव तापट अस यामुळे तो नेहमी बायकोला मारीत असे.
मैनाबाईकडू नच मला हे रोज कळे आिण मग याचा राग शांत कर यासाठी मैनाबाई रोज
या यासाठी काहीतरी खायला क न घेऊन जाई. आपण काय करतो हे ती पु कळ वेळा
मलाही सांगत नसे. पण दरवाजा या फटीतून मला व छ दसते, हे ितला माहीत न हते.
अथात मीही ते कधीच कु णाला सांिगतले नाही. कारण ती बाई फार कनवाळू होती आिण
ितचा घरी अितशय छळ होत होता. भाकरी या जोडीला द ाची वाटी ितने पदराखाली
झाकली क , आज ित या नव याचा पारा नेहमीपे ा जा त चढला असला पािहजे, अशी
माझी खातरी होई आिण ित यािवषयी फार वाईट वाटे. या द ा या वाटीत ितने साखर
घातली क , याने आप या बायकोला लाथा घात या असतील, हे मा या ताबडतोब
यानात येई. एकदा तर या बाईने आम या आईची ंक उघडू न यातील के शरही या
द ात घातले. आता मा या नव याची ह झाली! याने ब धा ितला घराबाहेरच काढली
असावी. काय तापटपणा असतो एके काचा!... आिण याचा रागही बराच टकू न रािहलेला
दसला. कारण पुढे चार-पाच दवस रोज मैनाबाई दहातले पाणी काढू न आिण यात के शर
घालून तयार के लेले ीखंड घरी नेऊ लागली. के शर संप यावर ितचा खोळं बा होऊ नये
हणून मी ड यातली रं गाची पुडी काढू न वयंपाकघरात नेऊन ठे वली. पण या पुडीला
या दु:खी बाईने हातही लावला नाही. के शर संपेपयत ितने चार-आठ दवस ीखंड क न
नेले. याव न याचा राग बराच टकलेला दसला.
एकदा नेहमी माणे सकाळी मी चहा यायला वयंपाकघरात गेलो ते हा मैनाबाई
उगीच बसली होती. या थोर बाईचा चेहरा फारच सुकून गेला होता. सावलीसाठी
भंतीला िचकटू न उभे रािहलेले गाढव जसे दसते, तसा ितचा चेहरा गरीब दसत होता.
मा यासमोर ितने चहाचा कप ठे वला, ओ यातून िलमजी िबि कटे काढू न दली आिण
इकडे-ितकडे कु णी नाही, हे बघून ती मुळुमुळु रडू लागली.
“काय झालं मैनाबाई?” चहा िपऊन झा यावर कपातला उरले या िबि कटांचा लगदा
त डात घे यासाठी जीभ कपात घालीत मी हणालो.
ितने डोळे पुसले आिण द ं के ायला सु वात के ली.
“काय झालं?”
“काही नाही.”
“मग तु ही रडता का?”
“काय सांगू बाळासाहेब...” ती पदराने त ड सारवून हणाली, “काल रा ी यांनी मला
भयंकर मारलं. चांगलं जळणाचं लाकू ड घेऊन मारलं!”
“हो, हो.” मी मधेच हणालो, “काल तु ही इथनं लाकडं नेलेली बिघतली खरी. पुढं
काय झालं?”
माझं हे बोलणं ऐकू न ितने एकदम आपले रडे थांबिवले आिण संशयाने मा याकडे
बिघतले. मग थोडे थांबून ती हणाली, “स या थंडी सु झालीय ना?”
मी मान हलिवली.
“आम या माणसांना घालायला कोट नाही. फार थंडी वाजते बघा.”
“मग? हणून तु हाला मारलं काय?”
“हो ना! एखादा कोट असला तर बघा क दादांचा. काल यांनी मा न-मा न
मा याकडनं कबूल क न घेतलं क , इथनं कोट आणीन हणून. आता नाही नेला तर पु हा
मार खावा लागेल!”
ितची ही िवनवणी ऐकू न मला फार वाईट वाटलं. आ ा या आ ा दादांचा एखादा
कोट देऊन ितची संकटातून मु ता के ली पािहजे, असेही वाटले.
“मग तु हीच का वत: काढू न घेत नाही कपाटातून नेहमी माणे?”
“नाही हो. कपाट तुम या आई या खोलीत आहे ना? ितथं तुम या आईला कळलं तर
रागावतील या!”
“तेही खरं च. मग?”
“मग तु हीच हळू च काढू न आणा क ! पु कळ कोट आहेत. मी बघून ठे वलेत.”
“र गड आहेत, मीसु ा बिघतलेत.”
– असे हणून मी पळत-पळत बाहेर गेलो. आई एका बाजूला त ड क न झोपली होती.
हळू च कपाट उघडू न मी चार-दोन कोट काढले आिण वयंपाकघरात आणले.
“हं, हे या. बघा, तु हाला कोणता पसंत पडतो ते.”
 ितनं सग या कोटांची उलथापालथ के ली. येक फाटका भाग नीट याहाळला आिण
यातले दोन कोट बाजूला काढले.
“हे घेऊन जाते मी. यातला यांना पसंत पडेल तो ठे वीन आिण दुसरा परत करे न!”
मान हलवून मी ित या या योजनेला संमती दली आिण सुपातले मूठभर शगदाणे
उचलून बाहेर पळालो.
दुपार उतर यावर ती परत आली ते हा वयंपाकघरात गेलो. अजूनही ित या
चेह यावर टवटवी न हती. ितचे त ड क ी दसत होते. ित याजवळ जाऊन मी हळू च
िवचारले, “ दला का कोट यांना? काय हणाले?”
“काय हणायचे? भयंकर रागावले. यातला एक कोट फाटका होता वाटतं! तो तर
यांनी बाजूलाच फे कू न दला. दुसरा तेवढा अंगात घातला. मला हणाले, फाटका कोट
आणतीस काय मला? माझी अ ू बाहेर काढतीस? तुला लाज नाही वाटत? आता हा
दुसराही कोट तुला परत देत नाही.”
“ हणजे?” मी घाब न िवचारले, “आता परत नाही िमळायचा तो कोट?”
“नाही.” करारी नव याची ती बायको हणाली, “यांचा श द हणजे िवचा नका.
रामाचा बाण एक वेळ फु कट जाईल, पण हे बोलले हणजे बोलले!”
ित या नव याचा हा बाणेदारपणा पा न माझी बोबडी वळायची वेळ आली. कारण
दादांचे सव कपडे आईने फार वि थत ठे वून दले होते आिण ते ित या चांगले यानात
होते. यातला एखादा कपडा गेला, तरी ित या ते ताबडतोब ल ात ये यासारखे होते. ते
कसे तरी मा न नेता आले असते. पण या प ाने तर दो ही कोट उचलले! बाक याने
तरी काय करावे? अस या व थेशीर इसमाला फाटका कोट देण,े हा याचा अपमान
होता. ती चूक मी के ली होती. याला या तापट माणसाचा तरी काय इलाज होता?
मैनाबाई या नव याची ही वािभमानी वृ ी आणखीही अनेक वेळा दसेल, अशी मला
भीती वाटू लागली. मैनाबाईला येऊन आता चांगले तीन-चार मिहने झाले होते. आई आता
चांगली हंडत- फरत होती आिण सगळीकडे ल ही देत होती. यामुळे या िबचा या
वयंपाक णबाईचा आजार ित या यानात आला तर ितची नोकरी जाईल, अशी धा ती
मला वाटत होती. पण आई जशी हंडू- फ लागली तसे मैनाबाईचे दुखणे संपले आिण
ित या नव याचा तापटपणाही एकदम नाहीसा झाला. एकू ण ितचे नशीबच मोठे थोर!
– आिण मग अचानक एके दवशी मैनाबाई नाहीशी झाली. ितचा नुसता िनरोप आला,
“ दवस गेलेत. मळमळतं. ओका या होताहेत. आता कामाला येणं होणार नाही.”
हा िनरोप ऐकू न आई हणाली, “काय चावट बाई आहे! तीन-चार मिहने आम या घरी
रािहली. रा ी इथंच झोपली. हाताला येईल ते हादडलं आिण आता हणते, ‘ दवस गेलेत,
येणं होणार नाही’. फाजील कु ठली!”
“असं ितला कशाने झालं?” मी न तेने आईला िवचारले.
“ का ा तूही फाजील झाला आहेस अलीकडे.” असे आई कावून मला बोलली आिण
चुलीपुढे बस यासाठी तरातरा वयंपाकघरात गेली.
मी ितथंच डोकं खाजवीत उभा रािहलो. मैनाबाईला दवस गेल,े यात ितचा
फाजीलपणा काय झाला हे मला समजले नाही. आता ती आम याच घरी चोवीस तास
असे हे खरे होते; पण याचा आिण याचा संबंध काय बुवा... काय ही मोठी माणसे
बोलतात कोण जाणे! यांचं काही कळतच नाही.
मग काहीतरी अधवट उमग यासारखं वाटलं. का कोण जाणे, एकदा सकाळी
वयंपाकघरात मला एक-दोन जळ या िब ा सापड या हो या, याची आठवण झाली
आिण....
– आिण तो थोर पु ष घरी येऊनसु ा आपण याला बिघतले नाही, याची मला फार
ख ख लागली.
 ८

ऊब

बाबू हा ाने गावात घरा या ओ ावर हजामतीचा धंदा सु के ला, या वेळी

या याजवळ काहीसु ा न हते. िग हाइका माणेच या याही काखा वरच हो या.
व तरा, वाटी व साबण एव ा भांडवलावर उ ोग सु करायचा हणजे तरी या िजनसा
िनदान नीटनेट या असा ात; पण बाबूचे तेही काम धडके न हते. शाने खूप रे टारे टी
के ली, तरच पाझर फु टावा असा साबण होता. वाटी गळक होती आिण व तरा मुंड होता.
अगदी बेताबेताचा होता. एखा ा वेळी चालला, तर तो चालत असे. नाहीतर खुशाल
अडू न बसत असे. बाबूने िग हाइका या हातात ायला आरसाही पैदा के ला होता. पण तो
आरसा हणजे आरसाच होता. यात कसलेतरी ित बंब पडत असे हीच िवशेष गो
होती. हे ित बंब नेमके कोणाचे आहे, हे शोधून काढीपयत बराच वेळ जात असे. तेव ात
िग हाइकाची हजामत आटोपून या या हातातला आरसा दुस या िग हाइका या हातात
गेलेलाही असे आिण या आरशाचे भंग इतके चम का रक होते क , अजूनही पिह याच
िग हाइकाचे ित बंब यात न पुसता रािहलेले आहे, असे दुस या िग हाइकाला बराच वेळ
वाटत असे. थोड यात सांगायचे हणजे धंदा सु के ला या वेळी बाबूची ि थती अगदी
बेतास बात होती. ग रबीची होती.
या वेळी बाबू वभावानेही फार गरीब होता. आपले काम बरे , आपण बरे असा होता.
िग हाइकाशी तो फार गोडीगुलाबीने, समजूतदारपणाने वागत असे. इतर हा ां माणे
चांभारचौकशा करीत नसे. बोललाच तर चार चांगले श द त डातनं बाहेर काढीत असे.
हजामत करता-करता िग हाइकाशी सतत वटवट करीत राह याची हा ाला सवय
असते. िग हाइकाचे मनही या वेळी मोकळे असते. णा णाला या या स दयात भर
पडत अस यामुळे या या िच वृ ीही अितशय उ हिसत असतात. अशा वेळी हावी
काही कमी-जा त बोललाच तर ते ऐकू न यावे, असे याला वाटते. पण बाबू असे काही
करीत नसे. आपण न म ये त ड घालीत नसे.
कु णी हणालेच, ‘काय बाबू, कसं काय चाललंय?’ तर बाबू लाजून न तेने उ र देत
असे, “बरं हाय क वो. पोटापुरतं िमळतंय. चाललीय गाडी.”
“िग हाईकं कशी आहेत?”
“चांगली हायेत. आता एखादं भेटतं आडमाप, ये ा डो याचं. पन याला काय
िवलाज हाई.”
दुसरा कु णी जर हणाला, ‘र यांची आंजना समदं दािगनं घेऊन पशार झाली
नव या या घरातनं. तुला कळलं का बाबू?”
बाबू मान हलवीत असे. कानाजवळचा कट बेताने मारीत-मारीत हणत असे, “काय
आप याला करायचंय? पळाली तर पळाली. स ा र यां या घरची खासगत गो ट ही.
यो ितला सोडील हाई तर फासावर चडवील.”
“गेली ती गेली, पन लेक संगट घेऊन गेली हन यात.”
“नवरा संगट घेऊन का जाईना मी हनतो. आप याला येची पंचाईत काय
करायचीय?”
सग यांनाच हे हणणे पटत असे. हणजे तसे कोणी वागत असे, दुस याची पंचाईत
करीत नसे, असे न हते. याला जे वाटे ते तो करीतच असे. हा ाचा स ला ऐकू न कोणी
शहाणा माणूस या माणे कधी वागला आहे का? पण बाबू असे बोलतो, हे लोकांना फार
पटत होते. ते याची तुती करीत होते. वेळी-अवेळी याला स ला िवचारीत होते.
एकं दरीत बाबू या इसमाब ल लोकांचे बरे मत होते.
असा हा माणूस पुढे बदलला. एक-दोन वषात याचा पोटापुरता जम बसला आिण
बाबू बदलला. िनराळे च काही बोलू लागला. अंगाने िशडिशडीत, लांब नाक आिण लहान
कपाळ असलेला हा माणूस दमदटावणीची, काय ाची भाषा बोलू लागला. लोकांना
चम का रक स ले देऊ लागला.
एकदा सखाराम पांढरे दाढी क न घेता-घेता हणाला, “बाबू, लेका पंचाईत आलीय.”
दाढीवरनं शेवटचा हात मारीत-मारीत बाबूने िवचारले, “कोन आली हनला?”
“बाई हवं कु नी, पंचाईत पडलीय.”
“काय वो? झालं काय?”
“ या भड ानं झाड तोडलं हवं का?”
“ ो कोन भडवा?”
“मार या झडे. दुसरं कोन?”
“का? काय हन योय यो?”
बाबू या या ावर सखाराम पांढ याने जी कथा सांिगतली ती गावात या
नेहमी याच कारातली होती. सखाराम पांढरे आिण मा ती झडे यां या जिमनी
एकमेकांना लागून हो या. दो ही जिमन या मधला बांध समाईक होता. या बांधावर एक
आं याचे झाड ब याच वषापूव उगवून आले होते. कु णा याही ल ात ये यापूव ते बरे च
मोठे झाले होते. आता याला फळे ही येऊ लागली होती. यामुळे हे झाड आप याच
मालक चे आहे, अशी दोघांचीही खातरी पटली होती. रोज कटकटी, भांडणे, त ारी यांना
ऊत आला होता. आज तर झ ाने झाडाची एक लहान फांदी तोडू न कु णाला तरी
ल कायात उपयोगाला दली होती. फार मोठा गु हा के ला होता.
सखाराम पांढ याची ही सगळी ह ककत सांगून होईपयत दाढी खलास झाली होती
आिण तो जरा बाजूला सरकू न पान खात होता. क ावर एका बाजूला बाबूची बसायची
उशी होती. ित यावर बसून बाबू हनुवटीला तळहाताचा आधार देऊन एका िच ाने ही
सगळी कथा ऐकत होता. ऐकता-ऐकता याचा चेहरा लालबुंद होत होता. हाता या मुठी
वळत हो या आिण ओठ अधूनमधून फु रण पावत होते.
पांढ याची सगळी ह ककत सांगून संपली. मग उशीसकट आपण पुढे सरकू न बाबू
हणाला, “आरं ित या झ ा या मी!... फांदी तोड याप ुर प ला गाठला का बे यानं?”
“मंग सांगतुय काय?”
“राव, तुमी मग िबलकू ल हयगय क नगा.”
“कसं करावं हनतोस?”
बाबू पु हा उशीसकट मागे सरकला. ओठावर दात आवळू न हणाला, “आता एकदम
कोरटातच भेटायचं येला.”
पांढ याने दाढी कु रवाळली. डोळे िव फारले.
“ हंजे, फयाद ठोकावी हनता?”
“तर! ठोकावी हंजे? मर तवर ठोकावी.”
“ हनजे वाद खेळायचा आला.”
उशीसकट बूड उचलून पुढे वाकू न बाबू कावेबाजपणाने हणाला, “काय यायचं कारण
हायी. जातील प ास-साठ पये. गेले तर गेले!”
“मग जाऊ का व कलाकडं?”
“एकदम सुटा. जातील प ास-साठ पये. पन िहसका दावला पायजे. एकदम ां.
हां!”
“आन् ितथं खटलं हायी झालं आप यासारखं तर?”
बाबू हणाला, “मग आिपली करायची. जा याल आणखीन प ास-साठ. गेले तर गेल.े ”
“आन् ितथं बी इ गेलं तर?”
बाबू थोडासा िवचारात पडला. बराच वेळ आठवून-आठवून िवचार करीत रािहला.
मग नेहमी या सवयी माणे उशीसकट पुढे सरकत तो बोलला, “ या आिपलीवर आनखी
एक आिपली आसती ममईला. झकास आिपली ठोकायची. ितथं झगा घालून कोरट
बस यालंच आसतं. आला मानूस क धर आन् दे िनकाल, आला मानूस क धर आन् दे
िनकाल, असं कर यात. ब तेक खालची आिपली वर चालती. िनकाल फरतो. मला हाय
ठावं!”
बाबू मागे चार दवस शहरात रािहलेला होता. यामुळे या या हण यािवषयी शंका
यायचे काही कारण न हते. सखारामाला ती गो पटली आिण तो खूश झाला. झ ा
धडधडीत झाडाची फांदी तोडतो आिण आपण काहीच करीत नाही हणजे काय? ते काही
नाही. फांदी हायकोटापयत पोहोचलीच पािहजे.
“मग करायचं खटलं? आं?”
उशी सरकवीत आिण नीट बसत बाबू बोलला, “खटलं करायचं. प ास-साठ गेले तर
गेले. पन झ ा या उरावर तुझा झडा लागला पािहजे. कसं?”
 सखाराम पांढरे ितथनं हालला. दुस या दवशी तालु या या गावी जाऊन व कलाला
भेटला. झ ावर फयाद ठोकली. पाच-पंचवीस पये भ न तो एकसारखा कोटात
हेलपाटे घालीत रािहला.
पुढे चार-दोन दवसांनी आबा चौगुले हजामतीला आला. हजामत संप यावर
क ावरचे कोवळे ऊन खात बसला. मग िवडी ओढीत दुस या माणसाशी इकडे-ितकडे
बोलू लागला.
बाबू उशीवर बसून व तरा चटपटत होता. तो हणाला, “काय आबा, तुम या घरात
काल जोरात भांडनं पेटली ती हणं?”
आबा मान हालवून बोलला, “हां.”
“का बरं ? काय झालं?”
“आमची भावजय वो धाकली. बोडक हाये ती –”
“आलं येनात. ितचं काय?”
“वाटणी मागतीया पोराची. हाई तर नो टस दीन हनतीय. आता आसं हनावं का
ितनं?”
“आरं ित या मी. आसं हनतीया का?”
“ हय क .”
हे ऐक यावर बाबूचे डोळे िव फारले. हातां या मुठी वळ या. उशीसकट बूड उचलून
पुढे वाकू न तो हणाला, “तुमीबी नो टस करा. वाटनी कशापायी? जाऊ ा ितला
कोरटात. माग हनावं ितथंच वाटणी!”
“काय करावे, काय नाही यािवषयी आबा कालपासून िवचार करीतच होता.
भावजयीला खुशाल कोटात जा हणून सांगावे, असा िवचार एक-दोनदा या या डो यात
आला होता. बाबू या बोल याने तो थोडा प ा झाला. तरी पण तो चाचरत हणाला,
“कोरटात जायचं हंजे –”
बाबूने मान हलिवली. “काय भेयाचं कारन हायी. जा याल प ास-साठ पये. गेले तर
गेले. पर िभडा. सोडू नगा.”
“मग वाटणी?”
“ हाई हनून शाप सांगा.”
“बराय.”
आबा चौगुले एवढे ऐकू न घरी गेला आिण याने घरात ग धळ उडवून दला. काल
याने जरा नरमाईचा सूर धरला होता. पण आज एकदम तो फयादीअयादीचीच भाषा
बोलायला लागला. भावाला घेऊन आपसात िमटवायला आलेली याची भावजय रागावून
आदळआपट क न परत गेली. ितने व कला या माफत रीतसर नोटीस दली. वाटणीची
फयाद दाखल के ली. तारखा पड या आिण आबा चौगुलेही कोटात हेलपाटे घालीत
रािहला.
पुढे कु णीही बाबूला काही त ारीची, भांडणाची गो सांिगतली क , उशीसकट बूड
उचलून आिण पुढे वाकू न बाबू सांगू लागला, “ ं जाऊ ा, या मायला वाद. काय?
जा याल प ास-साठ पये. गेले तर गेले.”
गावात हातारा पाटील हा एकटाच शहाणा माणूस होता. बाक सगळा आनंदच होता.
पण तोही आठ-पंधरा दवसांखाली चारीधाम या ेला गेला होता. यामुळे बाबूने सांगावे
आिण लोकांनी ऐकावे असा कार सु झाला. गावात बाबूने अशी बरीच भांडणे पेटवून
दली. अहो, येका या घरात एखादे तरी धसकट असणारच. दुस याला जरा इं गा
दाखवावा ही बु ीही असणारच. बाबूने या मंडळ ना लीवर घातले, िचथवले. यामुळे
घरोघर भांडणे सु झाली. गावात कु णाचे कु णाशी तरी भांडण कोटात आहेच, असा
देखावा झाला. नव याने बायकोला काडीमोड ावी हणून बाबूने स ला दला, तर
बायकोला पोटगी मागायची इकडनं िचथावणी दली. भाऊ-भाऊ, शेजारी-शेजारी अशी
िजतक भांडणे होतील, िततक याने उठवून दली. िजकडेितकडे ग धळ के ला.
चार-आठ मिह यांनी पाटील या ा आटोपून आला, ते हा सुगीचे दवस हातात डाशी
आले होते. पण यंदा जेमतेम पोटापुरते रान िपकले होते. जो तो कोटकचे या, तारखा,
वक ल, हेलपाटे यात इतका गुंग झाला होता क , सुगीकडे ल ायला ब याच जणांना
वेळच न हता. रानात पु कळसे बाटु क उगवून आले होते. तेही चोर-िचलटे आिण जनावरे
यां याच पायी चालले होते. पाखरे दाणा खाऊन जात होती आिण राखणीला कु णीही फार
वेळ शेतात बसत न हते. बाबू प ास-साठ हणाला होता; पण अनेक जणांचे शेकडो पये
गेले होते. कोटात, व कलाकडे हेलपाटे घालून-घालून जीव मेटाकु टीला आला होता.
डो याला ताप झाला होता आिण इतके ही क न नीटसा कशाचाच िनकाल लागलेला
न हता. बरे चसे िनकाल ल बकळतच पडले होते.
पाटील गावात आ यावर चार-दोन दवसांत याला या गो ी डो यांनी दस या.
कानांनी ऐकू आ या. पाटलांना भेटायला हणून माणसे वा ात आली आिण सग यांनी
हीच त ार सांिगतली. सगळे च जे हा एके ठकाणी बसून बोलले ते हा बाबू हावीच
भांडणे पेटिवतो आिण आप याला कोटात जायचा स ला देतो, ही गो यानात आली.
गावात या या नावाचा ब ा आधी झालाच होता; पण पाटला या बैठक त हा िवषय
िनघाला आिण ती गो प झाली. जो तो बाबू हा ा या त ारी सांगू लागला.
सखाराम पांढरे हणाला, “खरं तर मी झ ाशी वाकु डपणा करनार हवतो. हनलं,
तोडली फांदी तर तोडली. या याच बाजूचं झाड हाये. आप या का बापाचं जायचंय? पन
ो बाबू कारन. यो हनला क खेळ वाद. जा याल प ास-साठ पये. गेले तर गेल.े ”
पाटलाने िवचारले, “मग? काय झाला िनकाल?”
“शे-दीडशाला टोला बसला.” मान हलवून सखाराम हणाला, “इकतं क न ये या
बाजूनंच झालं खटलं. आता एक फळ ायला तो तयार हाई. बसलो ब बलत मी.”
सखारामचे हे बोलणे संप यावर आबा चौगु यालाही खरं बोलायचा इसाळ आला.
िवडीचा धूर काढीत-काढीत तो हणाला, “माजी बी तीच कथा हाय. भावजईचा भाऊ
चांगला समजुतीनं मागत ता. दली आसती वाटणी तर खटखट तर रािहली नसती. पर
ो हावगंड हनाला मला –”
“काय हणाला?”
 “जाऊ दे कोरटात भावजईला. देऊ नगंस वाटणी. काय जा याल प ास-साठ पये. गेले
तर हारकत हाई. हणून या भरीवर पडलो.”
सखाराम पांढ याने जी गो सांिगतली तीच आबा चौगु याने सांिगतली. मग दहा-
पाच जण पुढे सरसावले. येकाने हीच त ार के ली. बाबू हावी हणाला क , ‘जाऊ दे
प ास-साठ पये, गेले तर गेल.े पण कोटात गे यािशवाय रा नकोस!’ हेच गा हाणे
सग यांनी ऐकिवले. बाबूने हेच सग यांना सांिगतले होते.
ब तेक सग यांनी अशी भाषा के ली, ते हा इतका वेळ शांतपणे िचलीम ओढीत
बसलेला पाटील िवचारात पडला. काय करावे, कसा माग काढावा, हे तो मनाशी ठरवू
लागला.
थो ा वेळाने िचलीम बाजूला क न तो हणाला, “बायली, हे गाबडं पयलं आसं
न हतं हाई?”
“ हवतं हो. गरीब होतं लई ित या मारी.”
“मग आ ाच ो कं ड कु टनं आला याला? कशाची एवढी ऊब िमळाली हनावं?”
“काय प या हाई.”
काही वेळ कु णीच बोललं नाही. मग आणखी एक जण पुढे सरकू न हणाला, “चांगलं
उशी हातांनी ध ध फु डं सरकतंय आन् बूड उचलून उचलून बोलतंय –”
“काय?”
“दुसरं काय? उडवा दनका. .ं जावा कोरटात. ं ा भांडनं. जा याल प ास-साठ
पये. गेले तर गेले!”
“आसं का?”
“ हय क . आसंच हनतो सम ांना.”
“जा याल प ास-साठ पये. गेले तर जाऊ ा. आसंच ना?”
“हा, हा!”
पाटील पु हा िवचारात पडले. बाबू हावी असा का िबघडला असावा, याचा िवचार
क लागला. थोडा वेळ सगळे गपिचप बसले. मग एक जण हणाला, “मला तर वाटतंय,
हो गडी व कलाचा दलाल तर नसंल एखां ा?”
“दलाल?”
“ हय. खिमशन खायाचं आन् कामं पाठवायची. मनोमन दोघांचे ठरलंिबरलं आसंल
एखां ा टायमाला. नेम हाई.”
“खिमशन खायाचं हंजी?”
“ हंजी आपलं शेकडा धा-पाच पये खायाचं. शंभर पयांचं काम झालं हंजे धा-पाच
आपले आप या िखशात सोडायचं.”
“काय क बाबा.”
पिह या थम लोकांना या बोल यात जरा त य वाटले. ही गो श य होती. एखा ा
व कलाचा आिण बाबूचा करार झालाही असेल. िमळणा या कामावर बाबूला पैसे ायचे
व कलाने कबूलही के ले असेल. पण ही क पना फार वेळ टकली नाही. बाबू हावी
दुस याला वाद खेळायला सांगत होता, ही गो खरी. ‘जाऊ ा प ास-साठ. गेले तर
गेले,’ असे हणत होता हीही गो खरी; पण अमुकच एक वक ल दे, असे कधी याने
सांिगत याचे कु णाला आठवत न हते. िनरिनरा या लोकांनी िनरिनराळे वक ल दले
होते. पण बाबू याब ल कधी चकार श द बोलला न हता. छे:! ही शंका काही खरी
न हती.
मग काय असावे?
उघ ा मांडीवर चढलेला बारका कडा हाता या एकाच झट यात मारीत येशा मगर
हणाला, “आसं तर नसंल?”
“कसं?”
“सरकारनं तर येला फतवला नसंल?”
लोकांना येशा या या हण याचा नीटसा अथबोध झाला नाही. सखारामनं टाळू
खाजवून-खाजवून िवचारले, “ हंजी कसं हनतोस?”
येशानेही आपली टाळू कराकरा खाजवली. आपला मु ा यो य रीतीने कसा मांडावा
यासंबंधी याने तेव ा वेळात िवचार के ला असावा. िनदान या या चेह याव न तरी
तसे वाटले.
“सरकारला कोरट चालवायचं आसतं का हाई?”
लोक हणाले, “आसतं. मग?”
“पो टात या मा तरला पगार ाया पायजे का नगं?”
“ ाया पायजे क !”
“मग लेकानू, खटलं आलं तर कोरट तरी चालनार. आन् पो टातली ित कटं बी इकली
जानार.”
“ हय क !”
मग डोळे बारीक क न येशाने चेहरा कावेबाज के ला. अगदी हळू आवाजात तो
हणाला, “मग येच तर मी सांगतुया. सरकारनं आसली मानसं नेम याली अस याल. काई
हाई, येनी आपली गावात हावून भांडनं पेटवायची. खटलं वाडवायचं. कसं?”
“सरकारनं नेम यालं?”
“हां. आपलं गपिचप नेमायचं. अगदी पांघ णाखाली. शायडी लोक अस यात ना तसं.”
हीही क पना काही दीडशहा या लोकांना खरी वाटली. पण ब याच जणांनी याची टर
उडवली, ते हा ती बारगळली. मग कु णी काही, कु णी काही अंदाज के ले. यावर बोलणी
झाली. पण न काहीच कु णाला सांगता आलं नाही. बैठक तशीच संपली. मंडळी घरोघर
गेली.
एकटा पाटील मा काही बोलला न हता. मनाशी नाना आडाखे बांधून पाहत होता.
िवचार करीत काहीतरी ठरवीत होता.
दुस या दवशी सकाळी बाबू हा ाकडे पाटील हजामतीला गेला. हजामत झाली.
तुळतुळीत गोटा क न तेलपाणी, चंपी झा यावर बाबू उशीवर आरामशीर बसला.
घटकाभर पाटला या तीथया े या गो ी झा या. मग पाटलाने िखशातली िचलीम काढू न
तंबाखू भरली. दोन-चार झुरके घेत यावर तो हणाला, “बाबू, ग ा एक काम तं.”
बाबू हणाला, “बसा क राव िनवांत. चापानी करतो. मग बोला.”
“चा-पानी मागनं द ं .े आधी काम.”
“तसं का इना शेवट. बोला.”
थोडं थांबून पाटील हणाला, “आमचं पावनं हायेत ना दिहगावचं –”
“बरं .”
“ येची आन् भावक ची झाली िजिमनीवरनं झकाझक . ला ाका ांनी हानाहानी
झाली. आम या पाव याचं खोकाळ फु टलं. पाय मुडापला. लई लागलं –”
“मग?”
“आता भावक हनतीय क , चुक झाली आम या हातनं. पु हा काय आसं होनार
हाई; पण तुमी काय फौजदारी क नगा. आम या पाव याला वाटतंय क , कसं काय
करावं? मला इचारीत ता.”
पाटलाने सांिगतलेली ह ककत बाबूने ल देऊन ऐकली. या या नाकपु ा फु ग या.
डोळे बारीक झाले. मुठी वळ या. ढु ंगणाखालची उशी तशीच पुढे सरकावून याने चेहरा
एखा ा को हासारखा के ला.
“जावा क राव कोरटात. हान् ित या मारी. उडू ा दंगल.”
पाटील या याकडं टक लावून बघत रािहला होता. तो हणाला, “आन् खचाचं कसं?”
बाबू पु हा उशीसकट पुढं सरकला. बूड उचलून आिण बस याबस या वाकू न बोलला,
“काय जा याल प ास-साठ पयं. गेले तर गेले. भेयाचं कारन हाई.”
हे ऐकू न पाटील हसला. “बरं , मग उ ा ठरवू आपण कसं-कसं करायचं ते न .
उ ा याला मी येतो तु याकडं.”
“या क .”
“मग जाऊ का आता?”
“बसा क वो. एक कोप चा या आन् जावा.”
असे हणून बाबू उशीवरनं उठला आिण घरात गेला. बायकोशी काहीतरी बोलला.
पु हा बाहेर आला. “आलो हो पाटील. बसा जरा!” एवढं बोलून चहासाखर आणायला
वा या या दुकानाकडे गेला.
बाबू घराबाहेर पडेपयत पाटील उगीच बसून रािहला. नुसता िचलमीचे दम मारीत
थांबला. पण बाबूची पाठ वळ याबरोबर तो हालला. बाबू बसत होता, ती फाटक उशी
हातात घेऊन याने चाचपली. कडेचे एक भोक बोट घालून मोठे के ले आिण झट यात आत
हात घातला.
उशी या आतला कापूस फार जुना झाला होता. या या ठक ठकाणी गठ ा वळ या
हो या. के रकचरा साठू न रािहला होता. आत हात घालून सगळी उशी चाचपली ते हा
पाटलाला एकाएक हाताला एक पुरचुंडी लागली.
 पाटलाने झट दशी हात बाहेर काढू न पुरचुंडी सोडली आिण बिघतले. आत दहादहा या
सहा नोटा हो या. चांगले साठ पये होते.
पुरचुंडी तशीच िखशात घालून याने उशी सारखी के ली. पालथी क न जाग या जागी
ठे वली. मग काहीच झाले नाही, असा चेहरा क न तो बाबूची वाट बघत रािहला.
बाबू आ यावर चहापाणी झाले. ग पाट पा झा या. शेवटी पायात जोडे घालता-
घालता पाटील हणाला, “बरं . मग मी येतो उ ा याला. ठरवू आपण.”
बाबू मान हालवून जोरात बोलला, “या क , पा ह या ी हनावं काय भेयाचं कारन
हाई. जाऊ कोरटात या मारी! गेले प ास-साठ तर गेले.”
दुस या दवशी सकाळी पाटील पु हा बाबूकडे आला ते हा बाबू उदास त ड क न
भुईवर बसला होता. याचे डोळे िन तेज झाले होते. चेहरा पार सुकून गेला होता.
पाटील खाली बसत हणाला, “का रं ? आज असा का चंताकती बसलास?”
बाबू मान हलवून हणाला, “काय हाई. उगीच.”
पाटील थोडा वेळ थांबला. मग पु हा याने िवचारले, “मग? कोरटात जायाचं हे प ं
झालं आमचं. मी पा ह याला किळवलंय तसं. कसं?”
बाबू काही बोललाच नाही. त ड िचमणीएवढे क न तो ग प बसून रािहला. याने
मान खाली घातली. मग अगदी भुईसपाट आवाज काढू न तो हणाला, “पाव या ी
हनावं, या सा न आपसात. भांडणं कर यात काय चव हाई. लई पैका जातो
इनाकारन.”
 ९

सोळा आ याचे वतनदार

गावातील बामणआळीत उज ा अंगाला कु लक याचा वाडा होता. मूळचा मोठा, पण

आता पडला झडलेला. प ास-पाऊणशे खणांपैक वीस-पंचवीस खण धड असलेला. या
वा ाचे मालक अ णासाहेब कु लकण . गावचे सोळा आ याचे वतनदार. ‘सोळा आ याचे’
हण याचे कारण, गावात कु लक याचे तेवढेच एकु लते एक घर होते. कु लकण वतनाचा
सगळा भोगवटा या घराकडेच होता. वतनाचे आखबंद उ प यांनाच िमळायचे.
अ णासाहेब आता साठीला आले होते. मूळचा िध पाड, सरळसोट असलेला हा माणूस
वयोमानाने कं िचत झुकला होता. पाठीत वाकत होता. पण अजूनही यांचे दंड
म लखांबासारखे गरगरीत होते. मां ांचे पट फरत होते आिण छाती भरग होती. त ण
वयात हातात कवडी यावी आिण ती दाबून रांगोळी काढायला सु वात करावी, अशी
यांची ताकद होती. आता ती रािहली न हती हे खरे ; पण अजूनही ते दहा-दहा, वीस-वीस
मैल सहज हंडत, बारा भानगडी करीत आिण हातोहात िन तरीत. मूळचा तांबूस गो या
रं गाचा, पण उ हाने रापून काळपट पडलेला हा हातारा अजूनही नुस या डो यांनी
माणसे दबवीत असे. यां या डो यांकडे पािहले क , या माणसाने जगाचे खूप अनुभव
घेतलेले आहेत आिण जगालाही पु कळच नवीन-नवीन अनुभव िशकिवले आहेत, अशी
कु णाचीही खातरी होत असे.
घरा या ओसरीवर त याला रे लून अ णासाहेब बसून राहत. पानतंबाखू खात आिण
जागी बस या-बस या सग या गाव या िब ंबात या काढीत. गावात कु ठे काय चालले
आहे, कु णाची मोट तुटली, कोण गावात नवीन आले, कु णी ज ेतून नवी बैलजोडी आणली,
कु णाकु णात जिमनीव न त ारी झा या, कु णाची बाईल कु णाशी लागून आहे,
इथपयत या सग या बात या यां याजवळ तयार असत आिण मग यातून न ा
भानगडी कशा उठिवता येतील, या िवचारात ते गढू न जात. या सग या कारातून
आप या कनवटीला चार पैसे कसे लागतील, याचा अदमास घेत.
गावात कु णी नवीन कागद करायला िनघाला हणजे तर अ णासाहेब राजे असत.
जमीन िवकत यायला िनघाले या माणसाला ते बोलावून घेत आिण हणत, “ग या,
भड ा, पैशाची म ती आली काय?”
तो जो ‘ग या भड ा’ असे याला याचा काहीच अथबोध होत नसे. घाब न,
िबचकू न, मान खाली घालून तो हणे, “न- हाई, म ती कशाची?”
 “मग लेका जमीन िवकत यायला िनघालाहेस तू. आँ?”
“तु ही नगं हनला तर हाई घेत मी.”
“नाही, जमीन घे तू. पण नीट बघून घेशील का हाईस?”
रळलेला गणा हणे, “का बरं कु ळकरनी? बघूनच ठ रवलीय क या. आन् का
बघायची ितला? रोजची नजरं खालची जमीन, काळा वार तुकडा हाय. आन् बांधाला
लागूनच हाय मा या. आनखी काय बगायचं!”
अ णासाहेब त डाने िनषेध क न हणत, “हात् लेका! देवानं अ ल वाटली ते हा कु ठं
परसाकडला गेला होतास काय?”
देवाने अ ल वाटली ते हा आपण नेमके कु ठे गेलो होतो, हे गणाला मुळीच आठवत
नसे. तो आपली मान खाली घालून ग प राही. कु लकण पुढे काय सांगतो याची वाट पाही.
मग अ णासाहेब सांगत, “अरे , जिमनीवर बोजा आहे या. कशाला घेतोस? फु कट पैसे
गमावशील आन् वर कोटाची हवा खाऊन येशील.”
मग मा गणा घाब न जाई आिण चाचरत हणे, “आसं असंल कु ळकरनी, तर मग
हाई नादाला लागत मी या िजिमनी या. सांिगतलं ते बरं के लंत.”
दुस या दवशी जिमनीचा मालक ब बलत येई. अ णासाहेबांचे पाय ध न हणे,
“कु ळकरनी, का आनलात पोटावर पाय? चांगला घेत ता यो. याला लीवर घातलंत
कशापायी?”
अ णासाहेब सावकाश तंबाखू खात हणत, “मी गावचा कु ळकण मेलो होतो काय?
मा या पर पर खुशाल देणी-घेणी करता? आँ?... हणून धडा िशकिवला मी तुला,
समजलास?”
– आिण मग खरे दीचा कागद होई व दो ही बाजूंचे थोडे-थोडे पैसे अ णासाहेबां या
कनवटीला लागत.
एकं दरीत असे चालले होते. अ णासाहेबां या परभा या कु ठलाही कारभार होत
न हता. चार पैसे यां या िखशात पडत होते आिण सगळे लोक यांना चळचळा कापत
होते. हा माणूस कु ठे कु णावर िबलामत आणील, या भीतीने यांना मानीत होते. िव
जात न हते आिण वेळ संगी यांची थोडीफार भर करीत होते.
पण अशी भर होऊन-होऊन या द र ी गावात कती होणार होती? जिमनीचे तुटपुंजे
उ प आिण असा हडप-झडप क न गाठी मारलेला पैका यावर यांचे घर कसेबसे चालत
असे. दोन वेळची चूल पेटत असे. पण असे नेहमी चाल यासारखे न हते. िशवाय ते आता
उतरणीला लागले होते. पिह यासारखा बलदंडपणा आता नेहमी करणे श य न हते आिण
सग यांत यांना दु:ख या गो ीचे होते क , घरात तीन-चार थोराड, उमेदवार पोरे असून
एकही यां या बरोबरीचा न हता. हणजे ते अगदीच वाया गेले होते, असे न हे. काही
झाले तरी ते कु लक याचे ब े होते. पण आप या बापाची यो यता यां याजवळ न हती.
ही सगळी पोरे घो ासारखी वाढली होती आिण एकाचेही अजून ल झालेले न हते.
थोरलाच पोरगा ितशी या आसपास होता आिण तो आता िनबर दसायला लागला होता.
या पोरां या ल ाचा अलीकडे िबकट झाला होता. जे मुलगी ायला तयार होते, ते
सगळे द र ी होते आिण या वहारात अ णासाहेबांना काहीच ा ी हो यासारखी
न हती. यां याकडू न यांना काही ल गा साध यासारखा होता, ते आपली मुलगी या
द र ी लोकां या घरात ायला तयार न हते. एकू ण हा असा ितढा होता. दवस भराभरा
जात होते, पोरे एरं डासारखी वाढत होती, आमचे ल के हा करणार हणून बापा या
पाठीमागे भुंगा लावीत होती आिण अ णासाहेबां या पुढे मोठा िबकट येऊन उभा
रािहला होता. आपण आहोत तोपयत या पोरांची ल े के ली पािहजेत असे यांना वाटत
होते. आप या पाठीमागे यांना हंग लावूनदेखील कु णी िवचारणार नाही, याची यांना
खातरी होती. पण ल करायचे हणजे सोपी गो न हती. वरप झाला हणून काय
झाले? खच हा होणारच. िनदान चार माणसे आप या घरी जमणार. यांना चार-दोन
वेळा जेवण घालावे लागेल. गावक यांना पोळी ावी लागेल. मुली या अंगावर चार
िजनसा घाला ा लागतील. हे सगळे आणायचे कु ठू न? छे: छे:! आप याला तर कवडीचीही
तोशीस न पडता हे सगळे झाले पािहजे. इतके च न हे, तर या धं ातून आप याला काही
नफा उरला पािहजे....
अ णासाहेबांचे एकं दरीत धोरण अशा कारचे होते. पण असे थळ यांना कु ठे भेटत
न हते आिण दवस भराभरा चालले होते.
आिण मग एके दवशी हसवडचे गो वंद म हार कु लकण अचानक यां या घरी
आढळायला आले. बरोबर दोन-तीन माणसे घेऊन आले. यांची मुलगी ल ाची होती.
कु णीतरी यांना अ णासाहेबांचे नाव सुचिवले होते आिण ते एकदम ितथे येऊन थडकले
होते.
सकाळचे आठ वाजले होते. पूवकडची उ हे अंगणात आली होती. रानात िनघाले या
गडीमाणसांचा कालवा र याव न आत ऐकू येत होता आिण आत या घरात पोरे गडद
झोपली होती. अ णासाहेब सदरा आिण जाक ट घालून ओसरीवर बसले होते. पानाला
चुना लावीत होते. अशावेळी ही माणसे बाहे नच िवचारीत िवचारीत आली.
नम कार-चम कार झा यावर अ णासाहेब बोटाने शडीशी खेळत हणाले, “हं, मंडळी,
काय काढलंत? काय कू म आहे?”
हा ऐक यावर भंतीला टेकलेला एक माणूस हलला. यात या यात पुढे सरकू न,
नाकात तपक र क बून हणाला, “नाही, हणजे आप या िचरं िजवांसाठी सोय रक आणली
आहे.”
“असं, असं!” अ णासाहेबांनी मान डोलावली.
“हे गो वंद म हार. हसवडला कु लकण असतात. यांचीच मुलगी.”
गो वंद म हारांनी िमशा हलवून नम कार के ला. अ णासाहेबांनीही उलट नम कार
के ला. हणाले, “असं काय? छान, छान!”
“मुलगी चौदा वषाची आहे.”
“अगदी यो य. छान.”
“बाळबोध वळण आहे घरात.”
“छान, छान! बाळबोध वळणच पािहजे. मोडी चालत नाही आ हाला.” असे हणून
अ णासाहेबांनी यँऽऽ यँऽऽ क न गडगडाट के ला. यामुळे इतरांनाही नाइलाजाने हसावे
लागले.
“बरं मग... मुलगी पाहायची....”
“मुलगी पाहायची?” अ णासाहेब आ याने हणाले, “ती कशाला?”
मुलगी कशाला पाहायची, हा अ णासाहेबांचा नीटसा समज यासारखा न हता.
यामुळे णभर कु णालाच काही बोलता आले नाही.
मग गो वंद म हारच चाचरत-चाचरत हणाले, “नाही, हणजे मुलगी पाहायलाच
पािहजे क ! तसं कसं?”
“छे: छे:! अहो, मुलगी हणजे ल मी. ती घरी येणार हणजे येणार. हे ठरलं आता.
ल मीला कधी पाहायचं असतं काय? ल मी कधी वाईट असेल का?”
“ल मीला वाईट कोण हणेल?”
“छान, छान!... लाख बोललात. तेच मी हणतो.”
मुलीचा सुटला तरी पुढचे बोलणे िश लक होतेच. गो वंद म हार घरचा खाऊन-
िपऊन बरा होता; पण पिह या चार-दोन पोर या ल ांनी कातीला आला होता. या
खेपेला के व ात पडते या िहशेबाने मनात धाकधुकत होता. जसे थळ असेल या माणे
पैसे खचावे, असा मोघम िहशेब क न तो आला होता; पण इथे अजून कु ठे च सूत हाती
लागत न हते.
यांची का-कू बघून अ णासाहेब हणाले, “िनवांत िवचार करा मंडळी. काही गडबड
नाही. मी भटज ना हाक मारतो.”
अ णासाहेबांनी सांगावा धाडू न गोपाळभटज ना बोलावून घेतले. भटजी बैठक वर
येऊन पान-तंबाखू चघळत बसले, तरी या मंडळ चे न काहीच जुळले न हते.
अ णासाहेबांनी मग भटज ना हटले, “काय देवा, बसलाय कशाला उगीच? चला,
कागद या. या ा करा.”
करण एकदम या ांवर आले ते हा मंडळी िबचकली. काहीतरी बोलले पािहजे असे
यांना वाटू लागले, आता काय सांगावे हे यांना सुचेना. हा एवढा मोठा वाडा, सोळा
आ याची वतनदारी... याला शोभेल असे काहीतरी बोलावे लागेल. नाहीतर आपण
काहीतरी आकडा टाकायचा आिण हा थोर माणूस डो यात राख घालून यायचा. असे
झाले हणजे पंचाईत... काय करावे?
मंडळी बोलत नाहीत हे पा न अ णासाहेब हणाले, “हं, गोपाळभटजी, िलहा –
‘वधूकडू न वरास,’ िलिहलंत?... हं... हे पाहा मंडळी, तसा काही संकोच करायचं कारण
नाही. काय वाटेल तो आकडा घाला तु ही. मी ितकडे ढु ंकूनदेखील बघणार नाही. अहो,
आ ही वतनदार माणसं. आ हाला काय कमी आहे, हणून तुमची आशा धरावी आ ही?
यातून ल मी घरी यायची. आपलं शा ं आहे हणून काहीतरी यायचं. काय
गोपाळभटजी?”
गोपाळभटजी अ णासाहेबां याच तालमीत मुरलेला गडी होता. तो त ड वाकड क न
हणाला, “हां, शा आहे हणून यायचं एवढंच. नाहीतर आपण घेऊ नये वा तिवक.
आप याला काय कमी आहे? काय वाटेल तो ड ं ा ावा यांनी कं वा देऊही नये.”
हे ऐकू न ते लोक जा तच बावळटासारखे एकमेकांकडे बघू लागले. डोक खाजवू
लागले. कपाळावर नसलेला घाम पुसू लागले.
“बरं , असं करा,” अ णासाहेब टाळू खाजवीत हणाले, “वधूकडू न वरास हे कलम तूत
तसंच ठे वा. होऊ ा यांचा िवचार फायनल. सावकाश ठरवून घाला आकडा. देवा,
वराकडू न वधूस कलम सु करा.
गोपाळभटज नी यापूव च मांडी घालून कागदाची घडी घातली होती. ‘ल मी-वकटेश
स ’, ‘सीता-रामचं स ’ ही दो ही कु लदैवते कागदावर स क न ठे वली होती.
अ णासाहेबां या हण या माणे यांनी डावी बाजू रकामी ठे वली आिण उज ा बाजूला
िलहायला सु वात के ली.
“हं, िलहा. मिणमंगळसू . ते पिह यांदा.”
“हं!”
“पुढं िबलवर आठ तो यांचे.”
“आठ तो यांचे?” भटजी ‘आ’ वासून हणाला.
“तु हाला काय? िलहा आपले. वतनदाराला शोभेल असं झालं पािहजे सगळं .”
“बरं , आठ तोळे .”
“पाट या दहा तो यां या.”
“हं.”
“गोट बारा तो यांचे.”
“हं.”
“आता काय? नथ! नथ के व ापयत करावी भटजी?”
“करावी क – तीनशे एक पयांपयत करावी.”
“हॅट्! तीनशे हणजे काय िवशेष झालं? अहो, तीनशे पयांची नथ घालून आमची सून
गावात हंडायला लागली, तर ितचं त ड बघायचे नाहीत गावातले लोक. तु ही काय
सांगता आहात हे?”
गोपाळभटजी मनात हणाला, “काय चावट आहे हातारा! लेका याजवळ घर झाडलं
तरी तीनशे पये सापडायचे नाहीत आिण हा नथ करतोय तीनशे पयांची!... याचंच त ड
बघा!” पण उघड तो हणाला, “छे:! चुकलंच आमचं ते. पाचशे पयांपयत तरी नथ
पािहजेस.”
“वा:! काय बोललात!”
“नाहीतर गावकरी मंडळी नावं ठे वतील.”
“छान, छान! अगदी बरोबर. िलहा नथ अदमासे कं मत पये पाचशे.”
आिण अशा रीतीने पानभर यादी सांगून झाली.
सांगणारा सांगत होता, िलिहणारा िलहीत होता आिण बाक ची मंडळी तो अ भुत
वृ ांत टकामका क न ऐकत होती; मनात दचकली होती आिण आपला आकडा मनात
उ ारायलासु ा शरमत होती.
यादी संपली. मग अ णासाहेब हणाले, “हं मंडळी, घालून टाका तुमचा आकडा!”
या माणसांची पु हा चुळबुळ सु झाली. भीतभीत उपरणेवाला हणाला, “ याचं असं
आहे अ णासाहेब, आ ही आहोत गरीब माणसं. तुमची बरोबरी कशी हावी?....”
अ णासाहेबांनी चेहरा रागीट के ला. नाकपु ा फु गिव या.
“ते मी िवचारलंय का तु हाला? एकदा सांिगतलं ना, वाटेल तो आकडा घाला हणून.
मी ढु ंकून बघणार नाही ितकडे. श द हणजे श द आिण तु ही काय वेडे आहात काय वाटेल
तो आकडा घालायला?... यो य तेच बोलणार तु ही.”
ती माणसे उठू न थोडीशी बाजूला गेली, एकमेकांत कु जबुजली आिण परत आली. मग
उपरणेवाला माणूस आदबशीर आवाजात हणाला, “असं करा अ णासाहेब, तु ही नाही
हणू नका. आ ही हजार पये घालतो. यात सगळं समजून या. काय?”
“ते काय तु हाला पािहजे ते घाला. मी एकदा बोललो.”
आिण मग या ा झा या. यानंतर याही रीतसर गो ी ठर या. ल ा या दवशी
मुलीकड यांनी प ती माणे जेवण ावे, हे ठर यावर मुलीकडची मंडळी हणाली,
“गो वंद म हारांचा गोतावळा पु कळ आहे.”
“बरं मग?”
“नाही, तो सगळा ल ाला येणार.”
“छान, छान!”
“ते हा – दुस या दवशीचं जेवण प ती माणे आप याकडू न मानाचं हणून हावं,
एवढीच इ छा!”
“ हणजे?” अ णासाहेब खणखणीत आवाजात हणाले, “वतनदारा या घरचं ल
आिण ाहांची माणसं आम या गावातनं हात ओला के यािशवाय जातील? भलतंच!
जेवण के यािशवाय जाऊच देणार नाही तु हाला आ ही. तु ही काय समजलात?”
हसवडची माणसे या बोल याने संतु झाली. मग इतरही गो ी भराभरा ठर या.
घरात या अडीअडचण चा िवचार झाला आिण यानुसार ितिथिन य झाला. भटज नी
यादी या दोन ती के या आिण यावर सहा घेत या. हळदी-कुं कू शंपडले.
अ णासाहेबांनी यादी देवांपुढे नेऊन ठे वली. सग यांना गंध लावले. चहापाणी झाले आिण
माणसे पांगली.
मग पुढचे दवस भराभरा गेले. ल ाची तयारी सु झाली. अ णासाहेबां या घरचे
काय आिण तेही पिहले हणून गावकरी मंडळ नी, यांनी सांगाय या आत आपापली कामे
क न टाकली. कु णी घराला चुना दला. कु णी गे ने प े ओढले. कु णी बोहले बांधून ायचे
कबूल के ले. देशमुखाने नव या मुलासाठी घोडा ायचे ठरवले... एक ना दोन गो ी.
गावातली सगळी माणसे कामा या रगा ात सापडली. कधी न हे ती कु लक याची पोळी
खायला िमळे ल, या आशेने कामे करत रािहली.
पंधरा दवस हां-हां हणता सरले. ल ाचा दवस उ ावर येऊन ठे पला तसे हसवडचे
सोयरे दहा-पाच गा ा क न धडा याने ितथे येऊन ठे पले. दुपार उलटेपयत गावात येऊन
पोहोचले. सं याकाळचे सीमांतपूजन आिण वाि न य हे काय म यांना गाठायचे होते.
अ णासाहेबां या घराजवळचेच एक घर यां यासाठी मोकळे के लेले होते. ितथे गा ा
सुट या. गाडीवानांनी बैले सोडली आिण जी जागा िमळे ल ितथे बांधली. वळक ा, ंका,
पोती आिण पोरे यांचा एक ग धळ उडाला. बायका उतर यापासून नटायला िनघा या.
पु षमंडळी पालावर बसून ग पा हाणू लागली आिण अंगण लाल िपचका यांनी रं गदार
क लागली. पोरे या वा ातून या वा ात, ग लीत पळू लागली. दारासमोर भंतीवर
काढलेले दोन िशपाई, के ळीचे खुंट, गणपतीचे नवे िच बघत उभी रा लागली, खाऊ
लागली, रडू लागली.
सीमांतपूजन आटोप यावर अ णासाहेबां या हातात हजाराचा तोडा आला. मग
वाि न या या काय मास सु वात झाली. थो ा वेळाने भटज नी अ णासाहेबांना
बोलावून िवचारले, “अ णासाहेब, मुली या अंगावर....”
“हो, हो, तर!” अ णासाहेब ाहांकडे नजर टाकू न हणाले, “सगळं ज यत तयार आहे.
अरे ग दा, दािग यांचा डबा घेऊन ये.”
पण या गडबडीत ग दा कु ठे च जा यावर न हता. हाका मारमा नही तो कु ठे आढळला
नाही, पुढे आला नाही. ते पा न अ णासाहेब हणाले, “अरे , ग दा गेला कु ठं या वेळेला?”
कु णीतरी सांिगतले, “उ ा या िमरवणुक साठी पेशल मोटर आणायला गेलाय तो
तालु याला.”
“असं? छान! छान! अगदी यो य. बरं , नसे ना का तो, ह या, तू आण जा डबा घरातनं.
पळ.”
धाकटे िचरं जीव ह रभाऊ मान खाली घालून उभे रािहले होते. ते बराच वेळ
बोलेचनात. शेवटी हातारा अंगावर जाऊन ओरडला, “अरे ग या, तुला ऐकू येतंय का
नाही?”
ह रभाऊंनी मान हलवून सांिगतले क , “ऐकू येतंय.”
“मग उभा काय रािहलास शुंभासारखा? जा पळ, िजनसा घेऊन ये. लोक के हाचे
खोळं बले आहेत.”
“पण याचं काय झालंय अ णा –”
“काय झालं?”
“ या पापरी या सोनाराकडं टाक या हो या ना िजनसा तु ही करायला?”
“बरं मग?”
“तो सोनार भडवा आलाच नाही अजून िजनसा घेऊन!”
“आँ?... काय हलकट आहे लेकाचा! मला हणाला, अगदी टायमाला िजनसा
पोहोचिवतो तुम या; काही काळजी क नका. आन् वेळेला त डघशी पाडलंन
भोसडी यानं. आता काय करावं? आता ा ांना काय वाटेल?”
आिण मग अ णासाहेबांनी सोनारा या सग या िप ांचा उ ार के ला. लाख िश ा
द या. चेहरा रागाने लालेलाल के ला. इतका क , हा हातारा संतापाने वायू होऊन बेशु
होऊन खाली पडणार असे बाक या माणसांना वाटू लागले. पु ष, बायका, पोरे सगळी
गपगार झाली. यां याकडे टकमका बघत उभी रािहली. कु णी बोलेना, चालेना. सगळे
चूपचाप!
शेवटी ाहीच पुढे झाले. अ णासाहेबांचा हात ध न यांना खाली बसवून हणाले,
“जाऊ ा हो! िजनसांचं काय मोठं ! मुली याच आहेत. आज नाही उ ा िमळतील. जातात
कु ठं ?”
हे ऐक यावर अ णासाहेबांनी पु हा त ड सोडले. धोतरा या सो याने घाम पुसून ते
हणाले, “जा याचा नाही हो. अन् काय म का अस या िजनसांमुळे खोळं बून राहील?
पण जात कशी हलकट आहे बघा, हणजे झालं.”
तेव ात ह रभाऊ मान वर क न हणाले, “अ णा, तु ही उगीच या पापरी या
सोनाराकडे टाकलंत काम. माजोरी जात आहे ती. क धी वेळेवर ायचा नाही.”
“अरे , आप या गावात गोठ चांगले होत नाहीत. ते तो सोनार चांगले करतो हणून
हौसेने दलं मी काम याला. पण तु हाला तरी अ ल पािहजे का नको? आप या िजनसा
बाबा आ यात-नाहीत याची चौकशी करायला नको होती का तु ही? नाही आ या तर
आपण सम जावं, आणा ात, एवढी अ ल असू नये तु हाला?... नुसते एरं डासारखे
वाढलेत लेकाचे!”
बोलून-बोलून अ णासाहेबां या त डाला फे सकू ट आले. घसा बसला. अंगातली ताकदच
संपली. ते हा चुपचाप होऊन ते िनवांत बसले. मग वाि न याचा काय म िबनबोभाट
पार पडला. हळू हळू माणसे परतली. गावकरी गेल.े बायका पांग या. ‘आता उ ा
सकाळपयत आला सोनार तर ठीक; नाहीतर दाखिवतो या हरामखोराला,’ असा दम
भरीत-भरीत अ णासाहेब घराकडे आले.
रा ी ओले खवत होऊन नवरा मुलगा जेवला. पहाटेपासूनच ल ाची गडबड सु
झाली. सकाळी अकरा या सुमारास मु त धरलेला होता. सकाळपासून कामं आटोपता-
आटोपता बायका बेजार झा या. पु षमंडळी ल फे दार उपरणी, माल, टो या घालून
उगीचच इकडू न ितकडे आिण ितकडू न इकडे करीत रािहली. ताशा-वाजं ीवाले
सकाळपासून दाराशी येऊन दोन पायांवर बसले होते आिण जीव खाऊन वाजवीत होते.
मुले हंडत होती, पळत होती. यांना आवर या या नावाखाली बायकाही पळत हो या
आिण जा त ग धळ घालीत हो या. हाणीधुणी, न ाप ा चालला होता. चौकात या
पा याचे ओघळ बाहेर र यापयत आले होते. वेळ भराभरा जात होता आिण मु त
जवळजवळ येत होता.
सकाळचे दहा वाजायला आले. देशमुखांचे घोडे येऊन फु रफु र करीत कु लक या या
वा ासमोर उभे रािहले. टापांनी जमीन खणू लागले. मुलीकड या बायका नव याला
खीर पोहोचवायला िनघा या आिण तरीदेखील सोनाराचा प ा न हता आिण
िजनसांचाही न हता.
घोडे आलेले बघून अ णासाहेबांनी डो याला माल बांधला. पायात लालभडक जोडे
चढिवले आिण घो ावर टांग मा न ते िनघाले. वाटेत भेटले या ा ांना यांनी ओरडू न
सांिगतले, “जाऊन येतो पापरीला. िजनसा घेऊन येतो. मी सम गे यािशवाय काम
 हायचं नाही आता.”
ाही ग धळू न हणाले, “अहो, पण ल ाची वेळ आली. आता कशाला जाता उगीच?”
“कशाला हणजे? िजनसा घेऊन येतो ना! सोनार आहे का हजाम आहे लेकाचा! मी
जातीने गे यािशवाय कड लागायची नाही. भु कटच पाडतो याचं!”
“पण ल ाची टाइम –”
“आलोच आता घडीभरात. टायमा या आत इथं ां हणून समजा!” असे हणून
अ णांनी घो ाला टाच दली. जनावर मूळचेच तेज होते. लगाम सैल सोडू न टाच
द यावर ते भरधाव िनघाले. णभर फु फाटा सुटला आिण अ णासाहेब पार लांब गेल.े
दसेनासे झाले.
ल ाची वेळ हळू हळू भरली. खीर देऊन बायका परत फर या. नवरा मुलगा
गावाबाहेर या मा ती या दशनाला गेला आिण वाजतगाजत परत आला. वा तिवक
देशमुखांचे घोडे यालाच बसायला आणले होते; पण ते अ णासाहेबांनी ने यामुळे तो
पायीच गेला आिण आला. ल घरी माणसे माना माणे बसली. अ ता घेऊन ‘शुभमंगल
सावधान’ची वाट पाहत रािहली. ताशावाला, सनईवाला तयार रािहला. मु ताची वेळ
भरत आली. तास झाला; पण अ णासाहेबांचा प ाच न हता.
आता येतील, मग येतील हणून सग यांनी वाट पािहली. शेवट या घटके पयत वाट
पािहली. थांबावे क थांबू नये हे कळे ना. शेवटी भटज नी सांिगतले क , आणखी अ या
तासाने दुसरा मु त आहे. थोडे थांबायला हरकत नाही. मग सगळीच माणसे खोळं बली.
नवरा मुलगा बोहो यापाशी खोळं बला. नवरी गौरीहराची पूजा करीत रािहली आिण
व हाडी मंडळी अ ता या हातातून या हातात करीत, एकमेकांशी बोलत ित त रािहली.
आणखी अधा तास गेला आिण तरीही अ णासाहेब परत आले नाहीत!
दुपारची बाराची वेळ. वैशाखातले ऊन सगळीकडे तापत होते. गरम झळा येत हो या.
माणसे घामाघूम झाली होती. सारखी हाश्ऽऽ श्ऽऽ करीत होती. रडकुं डीला आली होती.
के हा एकदा हा समारं भ संपतो याची वाट बघत होती.
शेवटी ाही उठले आिण बोह याजवळ बसले या गोपाळभटज ना हणाले, “भटजी,
आता कसं करायचं?”
“काय करायचं?”
“मु ताची वेळ भरत आली. तु ही थांबा हणालात हणून थांबलो; पण अजून यांचा
प ा नाही. काय करायचं?”
गोपाळभटज नी मान खाली घालून णभर िवचार के ला. मग सांिगतले, “काही
थांबायचं नाही. ल लावून टाकायचं.”
“अन् अ णासाहेब?”
“ याला काय करायचं? ते आले नाहीत हणून ल काही थांबत नाही. पु हा मु त
नाही दवसभर. बघा, थांबाल तर प तावाल!”
“मग सु करावं हणता?”
“अथात!”
 झाले. गोपाळभटज नी सांगायचा अवकाश, ल ाचा धूमधडाका उडाला. मंगला के
झाली. सनई या, ताशा-वाजं यां या आवाजात वधूवरांनी एकमेकां या ग यात हार
घातले. गावक यांना, व हाडी माणसांना पानसुपारी झाली. भटज ना दि णा वाटली
गेली. गोरग रबांना देकार वाट यात आला. लाजाहोम, स पदी... चौकात धूरच धूर
झाला. भटजी मं बडबडू लागला. बायका फराळासाठी पाने मांडू लाग या. पोरे त डात
बोटे घालून नवरानवरीकडे अचं याने बघत उभी रािहली....
माणसे हळू हळू पांगली.
उ हे कलली. दुपारचे चार वाजून गेले. जेवणा या पं मागून पं उठ या. माणसे
पोट फु ग तवर जेवली. पु कळ खाऊन आिण बरे चसे टाकू न उठली. बायांनी प ावळी
गोळा के या, शेण लावले आिण खरकटे बाहेर फे कू न दले. दोन-दोन तास ित त बसले या
िभका यांचा ताफा या यावर तुटून पडला. जेवणाची सु ती सग यां या अंगात उतरली.
सगळे च आळसावले, पगत-पगत पुढचा काय म हळू हळू उरकू न टाकू लागले आिण मग
टप्ऽ टप्ऽ घोडा उडवीत अ णासाहेब आले.
गाव या वेशीपाशीच यांना कळले क , ल लागले. आप यावाचून काही अडले नाही,
कु णी खोळं बले नाहीत. जेवणेिबवणे क न सगळे िनवांत वाघरासारखे पडले आहेत. मग ते
गावात गेलेच नाहीत.
संतापाने लाल होऊन यांनी घोडे चावडीपाशी बांधून ठे वले आिण चावडी या
क ावर पाय रोवून ते बसून रािहले. डो यात राख घालून ते बसून रािहले. या या
या या अंगावर धावून जाऊ लागले. त डाने भरमसाट िश ा देऊ लागले.
ल घरी सग यांना कळले क , अ णासाहेब आलेले आहेत आिण चावडीवर बसून
रािहले आहेत. गावात यायला तयार नाहीत. ते हा सग यांची पाचावर धारण बसली.
ाही एकटे यां यावाचून जेवायचे खोळं बले होते. अजून उपाशीच होते. शेवटी
गोपाळभटजीला पुढे घालून ते चावडीकडे गेल.े
यांना बिघत यावर अ णासाहेबांचा प ा जोरात सुटला. रागाने थरथर कापत,
आरडाओरडा करीत ते हणाले, “अरे , मी काही मेलो न हतो. चांगला िजवंत होतो.
ये तवर जरा वाट बघायची होती. छ पन मु त होते....”
ाही अजीजीने हणाले, “अहो, पण मु त –”
“झक् मारतो तुमचा मु त! चालू लागा. ाण गेला तरी मी यायचा नाही गावात!”
“मी खोळं बलो आहे तुम यावाचून जेवायचा.”
“कशाला खोळं बलात?... मी काही घास घालणार होतो काय तुम या त डात?”
“पण भटज नीच सांिगतलं –”
“काय सांिगतलं भोसडी यानं?”
“तुमची वाट बघू नका हणून. ल उरकू न या हणाले. पुढं मु त न हता....”
“तो गो याभटजी?” अ णासाहेब दातओठ खाऊन हणाले, “काय रे , असं सांिगतलंस
काय हरामखोरा?... पण तुला काय? ल मुंज आिण ा प दो ही सारखीच. कु णीकडनं
पैसे िमळा याशी गाठ तुला. मी मेलो तरी ितत याच आनंदाने जेवायला येशील
तेरा ाला!”
हा वेळपयत अ णासाहेब आ याचा आिण चावडीत बस याचा कार सग या गावभर
झाला होता. घरची माणसं, व हाडी मंडळी, पोरं सोरं , गावकरी – सगळे हळू हळू
चावडीकडे गोळा झाले होते. घोळका क न उभे होते. आपसात खासगी आवाजात बोलत
होते. गलका वाढत होता.
अ णासाहेबांनी खांबाला टेकून पाय यांवर पाय सोडले होते. खांबाला हाताचा आधार
देऊन वटारले या डो यांनी ते माणसांकडे बघत रािहले होते. गावची िति त माणसे
हळू हळू गोळा झालेली बघून यांना पु हा जोर चढला.
“अरे , तु ही तरी वतनदाराचा मान राखायचा होता. ही माणसं काय खुंटावरचे
कावळे ! आज आहेत, उ ा नाहीत. यांना कु णीकडनं वतनदारा या घरात आपली पोरगी
घुसवायची होती. पण तु ही तर गावचे लोक होता? तु हाला लाजा नाही वाट या?”
माणसे चकार श द न बोलता उभी होती. अ णासाहेबां या तोफखा यापुढे गारद
झाली होती. काय उ र ावे हे यांना सुचत न हते.
शेवटी हातारा पाटील पुढे झाला. हणाला, “अ णासाहेब, चुक झाली आमची. माफ
ा. आता चला गावात.” अ णासाहेब पु हा उसळले.
“कशाला चला? र ते झाडायला? का तु या म यातलं चघळ गोळा करायला?”
“असं का बरं कु ळकरनी वाकडं लावता? अहो, तु ही वतनदार मानसं. गावची सोभा.
तुम यािबगार आमचं कसं ईल?”
“का? मी काय हात ध न ठे वतो काय तुमचे? का गुदगु या करतो सार या?”
दुसरा माणूस हणाला, “हां, हां! आमी नुसतं हातपाय. तुमी डोकं हाय गावचं.”
“ हणून ते तासलंत काय तु ही?”
“तुमी हाई तर अवकळा आली गावावर.”
“मरीआईचा गाडा येऊ दे!”
“लुंगं गेलं, ताट रािहलं असं ईल!”
“ ं दे; कडबा खावा जनावरासारखा.”
गावक यांनी नाना कारांनी समजूत घातली. िवनं या के या, मनधरणी के ली, पण
अ णासाहेब उठे नात, पाऊल उचलीनात. शेवटी पाटील पु हा पुढे झाला. हा तापलेला
हातारा आता न जाणो, कती जणांचं वाटोळं करतो, या िहशेबाने घाबरलेला पाटील पुढे
झाला. धोतर पस न, अ णासाहेबांचे पाय ध न तो हणाला, “सांिगतलं ना, चुकलो
आमी कु ळकरनी. आता पु हा हाई असं नार, झाली चुक , कबूल हाय. याब ल सबंध
गावचं जेवन आमी तुमाला देतो. तुम या पा ह यांना देतो. पण उठा आता. हाई हनू
नका. आकलाईची शपत हाय तुमाला.”
मग मा अ णासाहेब उठले. हणाले, “तु ही जेवण घालतो हणालात हणून नाही;
पण आकलाईची शपत घातलीत हणून उठतो.”
मग पायातला जोडा नीट घालून ते पाय या उत न खाली आले. ा ांना हणाले,
“मग उ ा ांचं जेवण क नच सुटा गावाकडे. काय?”
आिण मग दािग यांचा डबा कु णा याच ल ात रािहला नाही.
 १०

उप ाप

आई माझा शाळे त यायचा डबा तयार करीत होती; आिण मी इकडे द रात
अ यासाची पु तके आिण व ा भराभरा क बत होतो. नुसते मुका ाने काम आई कधी
करीत नाही. सारखा मला काहीतरी उपदेश करीत असते. कधी कं टाळतच नाही. गंमत
आहे झाले!
“बं ा, व ा, पु तके नीट बघून घाल द रात. िवस नकोस.”
“अगं, तसंच करतोय मी.”
“तसंच काय करतोयस! परवा पालकसभेत तु या वगिशि का तु याब ल त ार करत
हो या. वगात पु तक आणत नाही, गृहपाठ कधी करतो, कधी करत नाही... ” आईचा प ा
सु झाला.
“अगं, यांना सवयच आहे त ार करायची. या नेहमी मला हणतात, ‘तू फार
उप ापी मुलगा आहेस.”
“मग काय खोटं आहे का? परवा हणे तू बेडूक नेला होतास िखशात घालून. अन् वगात
सोडू न दलास –”
“सोडू न नाही दला,” मी श य ितत या न पणे हणालो, “एकदम टु णकन उडी
मा न िखशातून तोच बाहेर आला. मग काय, सग या वगात पळापळ झाली.”
“यालाच ‘उप ाप’ हणतात बरं बाळ!”
आईने एकदम आवाज चढवला. “आज नवीन बाई येणार आहेत ना, तुम या वगावर?”
“हो पिहलाच तास आहे.”
“मग जरा शहा यासारखा वाग. यांना ास देऊ नकोस. पु हा मा याकडे त ार आली
तर पाहा. मग मा याशी गाठ आहे. ल ात ठे व.”
आई हा असा नेहमीच मला दम देत असते. पण करीत काहीच नाही. मला चांगलं
माहीत आहे.
खरं हणजे मी सगळं वि थत कर याचा य करतो. पण खेळाय या गडबडीत
काही वेळा घोटाळा होतो. एखादे पु तक, गृहपाठाची वही द रात घालायची िवसरतो.
पण तसे माझे काही िबघडत नाही. अ यासा या वेळी मी दुसरे कु ठले तरी पु तक काढू न
त डासमोर धरतो. बाइना काही कळत नाही. पण आम या वगातली काट फार खडू स
आहेत. लगेच मा याब ल आरडाओरड करतात. एकदा बाइनी वाचन घेतले, ते हा
पाठीमाग या बाकावरील बाळू जोशीचे पु तक मी हळू च पळवले आिण काम भागवले.
पु तक सापडले नाही हणून बाळू च गडबडला. बाइनी याचेच कान िपरगाळले. मग
याने त ार के यावर बाई मला खूप बोल या. आता माझे नाव सांगायचे जोशाला काही
नडले होते का? पण नाही, तोही लेकाचा खडू स आहे.
आता शाळे त जायला िनघायचे; तेव ात माझे ल सहज हॉलमध या कॉटकडे गेले.
कॉटवर काहीतरी चकाकत होते. मी जवळ जाऊन पािहले. ती आजोबांची तप करीची
मोठी डबी होती.
आजोबा अधूनमधून के हातरी आम या घरी येतात. थोडा वेळ आईशी ग पागो ी
करतात आिण जातात. यांना तपक र ओढायची सवय आहे. ग पा मारता-मारता देखील
ते आप या डबीवर सार या टच या मारीत असतात. मग म येच बोटांनी भलीमोठी
िचमूट घेऊन नाकात क बतात. मग मालाने नाक पुसतात. यांना शंका कशा येत
नाहीत, देव जाणे! एकदा मी यां या डबीतली तपक र नाकात घालून बिघतली होती.
अशी जबरद त शंक आली हणता. मला तर वाटले, आपले नाक ब धा तुटणार. िनदान
पुढचा शडा तरी उडणार. तसे काही झाले नाही हणा! पण एकामागोमाग एक सटासटा
शंका आ या. नाक अगदी रकामे- रकामे झाले. मला फार मजा वाटली. ते हापासून
के हाही आजोबा घरी आले क , मी हळू च यांची डबी पळवतो आिण तप करीची िचमूट
नाकात क बातो. अशी मजेदार शंक येते हणता. नाकात अगदी गुदगु या होतात.
कॉटवरची ड बी हळू च िखशात टाकली. आईने दलेला डबा द रात ठे वला आिण द र
पाठीला अडकवून मी बाहेर पडलो. वाटेत खरे हणजे खूप गमती-जमती हो या. एके
ठकाणी एक दा ा जोरात आरडाओरड करीत चालला होता. एके ठकाणी कसलीतरी
भांडणे आिण मधूनमधून मारामारीपण चालली होती. मी ती अगदी थोडा वेळ बिघतली
आिण मग शाळे त आलो. आज मला तप करीची गंमत मुलांना दाखवायची होती.
शाळा सु हायला पाच-सात िमिनटे अवकाश होता. आम या पाचवी ‘अ’ या
वगातली मुले हळू हळू वगात येत होती. बब या पवार नेहमी माणे थोडा लंगडत-लंगडत
आला. रवी पाठक शीळ वाजवीत-वाजवीत आप या जागेवर येऊन बसला. मा या
पाठीमागचा बा या जोशी रोज या माणे घाबरट चेह याने आला आिण मुका ाने
आप या जागेवर येऊन बसला. गुं ा बोडके आरडाओरड करीत एखादे डु र घुसावे, तसा
धावतपळत आला आिण बस याबस याच याने शेजार या स ाशी मारामारी करायला
सु वात के ली. सगळे आले.
मा या शेजारचा िव या घाटपांडे अगदी च म आहे. याला जर एखादी गो दली ना;
तर तो कधी घेत नाही. पण जर याला तुला देणार नाही हणून सांिगतलं ना, मग अगदी
हटकू न मागतो.
च ी या िखशात सहज हात गेला आिण मला एकदम आठवण झाली. िखशातून
आजोबांची ती मोठी तप करीची डबी बाहेर काढली. ित यावर टच या मार या. मग
थोडीशी तपक र घेऊन नाकात घातली. आता सवयीने मला शंक वगैरे येत नाही.
 िव या मा याकडे कु तूहलाने बघतच होता. याने िवचारले, “ते काय आहे डबीत?”
मी या याकडे दुल करीत हणालो, “ती आमची गंमत आहे. पण तुला मुळीच देणार
नाही.”
“कसली गंमत आहे? सांग ना बं ा.”
मी बरे च आढेवेढे घेतले, मग हणालो, “ही जादूची डबी आहे. ित यात जादूची पावडर
आहे. थोडी नाकात घातली ना....!”
“काय होतं? असं काय करतोय? सांग ना.”
“एकदम गंमतजंमत दसायला लागते, लांबलांबचे ड गर, न ा, झाडं....”
“छट् !....”
“अरे खरं च! जरा जा त पावडर नाकात घातली ना, तर एकदम बजरं ग बलीचे दशन
होतं.”
“हॅट्!” काहीतरीच सांगतोय तू.”
“मग बस घरी! िव ास नाहीतर िवचारतोस कशाला? अन् तुला देणारच नाहीये मी.”
मी या याकडे दुल च के ले. ते हा िव या गयावया करीत हणाला, “असं काय
करतोस? मला बघू दे ना ती गंमत.”
मग मी दुसरी िचमूट घेतली आिण एकदम या या नाकात क बली.
िव याचे त ड लालबुंद झाले. याने अशी काही नाकाची िविच हालचाल के ली क ,
मला फ न हसूच आहे. िव याने मग एक सणसणीत शंक दली. यानंतर लागोपाठ तो
धडाधड शंकला. तो शंकला क मी हसायचो.
पाठीमाग या बाकावरचा बावळट बा या जोशी त डाचा ‘आ’ क न आमचे हे बोलणे
ऐकत होता. याने उ सुकतेने िवचारले, “काय दसलं रे िव या तुला?”
मी िव याकडे बघून डोळे िमचकावले. मग मा याकडे बघत िव या नाक पुशीत-पुशीत
हणाला, “झाडं, ड गर न ा... अन् बाग दसली एक मो ी या मोठी. झाडावर खूप माकडं
बसली होती. ती पण दसली बा या.”
“हॅट्!....”
“हॅट् काय! तू पण बघ ना एकदा नाकात घालून ही जादूची पावडर. फार-फार मजा
दसते. आई शपत!”
“घालू का तु या पण नाकात?”
असे हणत मी एकदम एक िचमूट काढली अन् भ स दशी बा या या नाकात क बली.
बा या या नाकाची भोकं मोठी आहेत. यामुळे तपक र सगळी या सगळी आत गेली. मग
बा याचेही त ड लालबुंद झाले. याने नाकाची वर-खाली अशी िविच हालचाल के ली
क , या या नाकातला पातळ कार एकदम नाकाबाहेर आला. यापाठोपाठ याने
सटासट शंका तर द याच, पण नंतर याने एकदम मो ांदा गळाच काढला.
याबरोबर वगातली बरीच पोरं या या भोवती जमली. काय झालं?... काय झालं?...
हणून िवचा लागली. मग काय, तो जा तीच रडायला लागला.
 मग मी थांबलोच नाही. तप करीची िचमूट काढू न दसेल या या नाकात धडाधड
क बली.
सग यांची एकच पळापळ झाली. कु णी नाक वेडव े ाकडे करीत धूम पळाले. कु णी
दणादण शंका द या. काहीकाह ची त ड लालबुंद झाली. काह नी तर रडायलाच सु वात
के ली. एकदा धाडकन शंकायचे अन् एकदा मुळुमुळु रडायचे. नाही हणायला आडदांड
गुं ा बोडके तेवढा मा या अंगावर धावून आला. मी आिण िव या दोघांनी िमळू न याला
खाली आपटला. िव याने याचे दो ही हात धरले आिण मी मग या याही नाकपुडीत एक
िचमट भ स दशी क बली. याबरोबर पाय धरलेले डु र जसे के काटते ना, तसा तो
ओरडला. मग यानेही धडाधड शंका द या. वगात सगळाच हाहाकार झाला. िजकडे-
ितकडे शंका... शंका आिण िच ार रडारड. फार मजा झाली.
या गडबडीत घंटा होऊन तास के हा सु झाला, हे कळलेच नाही. न ा बाई वगात
आ यावरच तास सु झाला हणून कळले.
बाई वगात आ या पण कोणी उठू न उभे रािहले नाही. सगळे सारखे शंकत तरी होते
कं वा रडत तरी होते. काहीकाह या डो यांतून घळाघळा पाणी बाहेर सांडत होते. मी
आिण िव या अगदी ग प होतो.
हा कार बघून न ा बाई तर एकदम घाब नच गे या. हातातले पु तक अन् पस
यांनी कसेबसे टेबलावर ठे वले. बावचळ या मु न
े े या वगाकडे नुस या बघतच उ या
रािह या. शेवटी यांनी कसेबसे त ड उघडले आिण िवचारले, “अरे , काय झालं तु हाला
रडायला?
“बाई, अहो हंजे काय झालं....”
असे हणून दोघे-ितघे एकदम उभे रािहले. पण काही बोलाय या आतच यांना ां:
क न पु हा शंका द या. काही जणांनी पु हा गळे काढले.
बाई आणखीनच घाब न गेले या दस या. तरी पण थोडा धीर ध न यांनी
चाचरतच चौकशी के ली, “अरे , काय झालं काय? सगळे का एकदम रडायला लागलेत?”
मग मीच उठू न उभा रािहलो. “ हंजे काय झालं बरं का, आज तु ही पिह यांदाच
िशकवायला येणार होता ना...” याबरोबर बाइचे त ड कसनुसे झाले.
“ हणून तु ही रडायला लागलात?” असे हणून या एकदम गो यामो या झा या.
मग मा माग या बाकावरचा बा या जोशी धडपडत, डोळे पुशीत उभा रािहला.
“तसं नाही बाई....”
“मग?”
“हा बं ा आहे ना बाई, याने तपक र आणलीय वगात.”
“तपक र?” बाइनी डोळे िव फारले.
“बरं मग?”
“ याने सग यां या नाकात तपक र क बली. आ ही नको-नको हणत होतो ना,
तरीसु ा.”
“नाकात क बली? हणजे जबरद तीने?”
 आता गुं ा उभा रािहला. गुरगुरतच बोलला, “हो बाई, हा बं ा नेहमीच असलं
काहीतरी करतो.”
“असं?”
“हो बाई, मागं याने एकदा एक मोठा बेडूक आणला होता, वगात. तो या तुम या
खुच वरसु ा बसला होता –
“कोण? बं ा का बेडूक?”
“बेडूक बाई”
“अगं आई!”....
बाइ या त डातून एकदम एक लहानशी कं काळीच बाहेर पडली. यांनी घाब न
इकडे-ितकडे पािहले.
“कु ठाय बं ा? उभा राहा बघू.”
बाइनी घाबरट मु न े ेच इकडे-ितकडे पािहले. मग मी उठू न उभा रािहलो.
“तू – तू – तपक र क बलीस सग यां या नाकात?”
“क बली नाही बाई.”
मी अगदी न पणे खुलासा के ला. “मी ओढली ना, तर सगळे जण हणायला लागले,
‘आ हाला पण बघू गंमत’ हणून मी सग यां या नाकात थोडीथोडी घातली, अगदी
थोडी.”
याचबरोबर वगात पु हा एकदा ग धळ झाला. ‘बाई, बं ा खोटं बोलतोय... याने
अन् या िव यानेच आ हाला ध न एकदम आम या नाकात तपक र क बली – असे सांगत
दोघे-चौघे पु हा उठले. पण सांगता-सांगता यांनी सग यांनी नाकं पुसत-पुसत पु हा
धडाधड शंका द या. ‘बाई, मा या नाकात कसंतरी होतंय–” असे सांगत एक जण पु हा
रडायला लागला.
बाई मग फारच ग धळू न गे या. काय करावं यांना समजेना. यां या समोर या
बाकावरचे दोघे जण तेव ात एव ा जोरात शंकले हणता क , यां या नाकातले
सुवािसक तुषार बाइ या त डावर उडाले आिण बाइचाही चेहरा लालबुंद झाला. यांनी
घाईघाईने पसमधून छोटा माल काढू न आपले नाक पु हा-पु हा पुसले.
कसेबसे वत:ला साव न या मला हणा या, “कु ठाय ती तप करीची डबी? आण पा
इकडं!”
“संपली बाई यातली आता. नुसती रकामी डबी आहे.”
मी ठामपणे हे सांिगत यावर वगात पु हा एकदा शंकत- शंकत आरडाओरडा झाला.
यां या बोल याव न बाइना एवढेच समजले क , मी खोटं बोलतो आहे, डबीत अजून
पु कळ तपक र आहे.
घसा खाकरत या मो ांदा बोल याचा य करीत हणा या, “असू दे रकामी डबी.
दाखव बघू मला. चल ये, इकडं आण.”
बाइनी हात पुढे के ला. आता पंचाईत आली. कारण डबी चांगलीच मोठी होती आिण
ती अजून िन मी भरलेली होती.
 मी म खपणे तसाच उभा रािहलो. आता संग कठीण आहे, हे ल ात आले. मग बाईच
तरातरा पुढे चालत मा या बाकाजवळ आ या, तरी मी काहीच हालचाल के ली नाही.
दो ही हात पाठीमागे बांधून तसाच उभा रािहलो.
बाइना मग काय वाटले कु णास ठाऊक. या जवळपास या मुलांना हणा या, “काढा
रे , या या च ी या िखशातली डबी. बघू दे मला.”
मग काय िवचारता! आम या वगातली पोरं एकापे ा एक दु आिण वाईट आहेत.
बाइनी सांिगतले हणून काय झाले! ग प बसावे क नाही? पण नाही. माझी फिजतीच
बघायची होती ना यांना. पाच-सात जण एकदम उठले आिण मा या अंगावर धावून
आले. झ बाझ बी सु झाली. मु ेमाल सांभाळ यासाठी मी च ी या िखशावर घ हात
ठे वूनच उभा रािहलो. एक-दोघांना दले ढकलून. एक-दोघांना चाप ा मार या. या
गडबडीत कु णाची तरी टाळक एकमेकांवर जोरात आदळली आिण ते दोघेही मो ांदा
आई गं...” क न ओरडले, पु हा रडारड झाली.
बाई जा तच घाबरत हणा या, “अरे हळू हळू ! आरडाओरड क नका अन् मारामारी
पण क नका.”
तेव ात गुं ाने माझा च ीवरचा हात ओढू न काढला. मग दुस याने िखशात हात
घालून ती मोठी डबी बाहेर काढली आिण बाइसमोर धरली. मग मी काय हणून ग प
बसू? पु हा िहसकािहसक के ली आिण डबी काढणा याला एक दणका ठे वून दला.
याबरोबर या या हातातली ती डबी उं च उडाली. ितचे टोपण एक बाजूला उडू न पडले
आिण डबीतली रािहलेली सगळी तपक र एकदम बाहेर आली. हवेत िजकडे-ितकडे झाली.
पु हा काही जणां या नाकात गेली. बाइ याही त डावर उडाली. यां या डो यांत ब तेक
गेली असावी. कारण या एकदम कं चाळ या. यां या नाकातही गेली असेल. कारण
जवळपास या मुलांबरोबरच यांचेही त ड लालबुंद झाले. नाकही वर-खाली झाले आिण
याही सटासट शंक या. िशवाय यां या डो यांतून घळाघळा पाणी वहायला लागले.
जवळपासची मुलंही पु हा धडाधड शंकली. एकच गदारोळ झाला. काही जणांनी
पु हा गळा काढला.
एव ात हेडसरच वगात आले. यांनी इकडे-ितकडे पािहले. प रि थतीचा अंदाज
घेतला.
मग रागावले या मु न
े े बाइना हणाले,“अहो, अगदी कमाल के लीत तु ही िमस टोणपे!
साधा एक वग सांभाळता येत नाही तु हांला! मा या ऑ फसपयत आरडाओरडा ऐकू येतो.
वगावर कं ोल ठे वता येत नसेल, तर िशकवणार काय तु ही कपाळ!”
मग मा बाई खरे च रडायला लाग या. इत या क , मलाच कसेतरी झाले. िनदान
यां या नाकात तरी तपक र जायला नको होती, असे वाटले.
जरा सौ य वरात हेडसरांनी यांना िवचारले, “काय, झालं काय?” बाई द ं के देत
हणा या, तपक र... मा या नाकात.”
“तु ही तपक र ओढता? कमाल झाली!” हेडसरांनी डोळे िव फारले.
बाई कशाबशा बोल या, मी नाही हो... हा बं ा....”
 “कोण बं ा कु लकण का? छान! सग या शाळे ला हे र माहीत आहे.
“बं ा उभा रहा रे ...!”
हेडसरांनी मला दटावले. “आज काय उप ाप के लास बाबा...!”
मी पु हा उभा रािहलो. मग आम याकडे हं नजरे ने बघत दरडावणी या सुरात
हेडसर हणाले, “अ यासाचं पु तक काढा अन् वाचीत बसा मुका ाने. एक आवाज बाहेर
आला तर सग यांना चोपून काढीन. बाई, तु ही मा याबरोबर ऑ फसम ये चला.”
हेडसर गेल.े पाठोपाठ त ड एवढेसे क न मुसमुसत बाई पण गे या.
मग मा वग एकदम शांत झाला. सग यांनी मुका ाने द रातून पु तक बाहेर काढले
आिण मनात या मनात वाचायला सु वात के ली.
मी पण ब याच दवसांनी अ यासाचे पु तक द रातून बाहेर काढले. न कापलेली पाने
हातानेच कापून वाचायला सु वात के ली
रा ी जेवण झाले क , मी जांभया देतो आिण पांघ ण घेऊन झोपेचे स ग क न
अंथ णावर पडू न राहतो. जागा रािहलो तर आई अ यास करायला लावते. हणून मी
ताबडतोब अंथ णावर अंग टाकतो.
या दवशी रा ी मी असाच डोळे िमटू न पडू न रािहलो. पण चांगला जागा होतो. बाबा
आिण आई जेवत होते. बाबांनी म येच माझे नाव घेत यासारखे वाटले हणून मी एकदम
कान टवकारले.
बाबा हणत होते, “अगं, तू नेहमी बं ाब ल त ार करत असतेस ना, फार वा ात
काट आहे हणून.”
आई ठस यात हणाली, “आहेच काट उप वी. काय होणार आहे पुढं याचं, मला तरी
काही कळत नाही.”
“अगं याचे हेडमा तर भेटले आज मला वाटेत. बं ाची तुती करीत होते.”
“बं ाब ल चांगलं बोलत होते? मला नाही खरं वाटत.”
आईने इथं कसा चेहरा के ला असेल, हे मी डोळे िमट या िमट याही ओळखले.
आमटीचा भुरका मा न बाबा हणाले, “अगं खरं च सांगतोय मी.”
“काय हणत होते ते?”
“ हणाले, जरा उप ापी आहे पण तसा शार आहे, तुमचा बं ा! चांगला चमके ल
पुढं. राजकारणातसु ा पुढे येईल. या बाइची नेमणूक करायला माझा तसा िवरोधच होता.
पण विश याचे त टू ना! चेअरमन साहेबाची पुतणी. मुका ाने नेमणूक करावी लागली.”
“मग काय झालं?”
“काय होणार! आजचा वगातला ग धळ पा न बाई फारच घाब न गेली, ‘मला नाही
शाळे त िशकवायला जमायचं...’ हणून ितने तडकाफडक राजीनामाच देऊन टाकला.
झकास झालं!
 ११

िनरोप

भोकरवाडी हे गाव फारच अ भुत ठकाणी वसलेले होते. मो ा सडके वरनं आत चार
कोस वाट तुडवली हणजे हे गाव लागत असे; पण ही चार कोसांची वाट फारच नामां कत
होती. ितचे मु य वैिश हे होतं क , ती माणसा या सा या डो यांना अिजबात दसत
नसे. सर वती नदी या गु वाहा माणे हा र ताही गु होता. सु वातीला तो
ओ ाना या या सुकले या वाहा या पाने कट होई. नंतर ही वाट एकदम जी
भूिमगत होई, ती बराच काळ कोठे च दसत नसे. अशा वेळी ती जिमनीवरील उ या
िपकाखालून गेलेली असे. ितचा नंतरचा काही भाग के वळ का ाकु ांचा होता. तोही
ओलांडला हणजे मग अनेक लोकांचे मळे खळे , ताली, बांध अशी वळणे घेत-घेत, अखेरीस
ती गाव या िशवेला घेऊन दाखल होई. नशीब, या सबंध वाटेवर कु ठे झाडेझुडपे न हती.
नाहीतर मधेच, थोडीशी वाट झाडां या श ांव नही गेलेली आहे, असे न च कु णीतरी
पटवून दले असते.
या सग या गो मुळे न ा माणसाला भोकरवाडीची वाट चुकूनही सापडत नसे कं वा
सापडलीच तर मग ते गाव भोकरवाडी नसे. जांभूळवाडी कं वा बाभूळगाव असे. ही
एरवी या दवसांत दवसाढव या होणारी गो . मग पाऊसकाळ आला हणजे या
गावाचा भूगोल कती उलथापालथा होत असेल, याचा न च अंदाज सांगणे कठीण.
पावसा यात भोकरवाडीचे बाहेर या जगाशी असलेले दळणवळण पार तुटून जाई. कारण
वाट हणून ओळखला जाणारा सव भूभाग पाणी, िचखल, राड, ल हाळी यात बुडून
गेलेला असे. या काळात परगावी जायची दगदग सहसा कु णी घेत नसे. आता अगदीच
नाइलाज झाला, िततके च मह वाचे काम िनघाले, तर गो वेगळी.
आज गाव या इनामदाराचेही असेच मह वाचे काम िनघाले होते.
इनामदारा या दोन बायका मागेच मे या हो या आिण ितस या बायकोचे सहावे
बाळं तपण आता अगदी जवळ येऊन ठे पले होते. आज सकाळपासून ितचे पोट सारखे दुखत
होते. वरचेवर वेणा येत हो या. या धड कमी होत न ह या कं वा धड यातून सुटकाही
होत न हती. सकाळपासून ती सारखी िव हळत होती. जिमनीवर लोळण घेत होती.
घरात या आया-बाया काही ना काही उपचार करीत हो या.
ता या इनामदार उघ ाबंब अंगाने बाहेर बैठक त बसला होता. पुढे आले या
पोटावरनं मधूनमधून तो मो ा मायेने हात फरवीत होता. छातीवर या दाट के सांना
हाताने िपळे घालीत होता. आता काय करावे, याचा िवचार करीत होता.
अंधार हायला आला होता. का याकु ढगांनी आभाळ भ न-भ न येत होतं.
यामुळे सं याकाळ रा ीसारखीच वाटत होती. मधूनमधून पावसा या लहानशा सरी येत
हो या. सबंध भोकरवाडी गाव आपाप या खुरा ात क बडीसारखे ग प बसून होते.
कु ठे ही, कसलीही हालचाल न हती. सगळीकडे कसे गडीगु प होते आिण ता या इनामदार
डोके खाजवीत िवचार करीत होता.
ता याला एकदम कशाची लहर येईल, याचा नेम नसे. आताही याला एकदमच एक
लहर आली. िवचार प ा झाला आिण याने एकाएक ग ाला हाक मारली, “महा ा –”
या हाके चे काही उ र आले नाही.
जरा आवाज चढवून पु हा ता याने हाक मारली, “ए महा ा भड ा –”
याबरोबर पटका काखेत ध न दंडीदरवाजापाशी आरामशीर िचलीम ओढीत
बसलेला महादा दचकू न उठला. िचलीम ितथेच कोप यात उभी क न त डातला धूर याने
भ न हवेत सोडू न दला. लगबगीने आत येऊन याने िवचारले, “म – मला हाका मार या
जनू?”
“मग काय मा या बाला हाका मार या काय या?”
“ हायी, हायी. मलाच.” असे हणून न पणे डोकं खाली वाकवून महादा उभा
रािहला. एक श द न बोलता, हाताने डो याचा वरचा भाग खाजवीत उभा रािहला.
“हे बघ, तालु या या गावाला जा. आन झ पैक एक बाई-डॉ टर घेऊन ये.”
“आ ा या आ ा?”
इनामदार खेकसून हणाला, “मग काय मिहनाभरानं जायचं हणतोस काय? मूख
माणसा.”
“तसं हवं. ो िनगालोच बगा.”
“हां. यांना हणावं, असाल तशा चला. काय?”
“आसाल तशा चला –”
“हां, ताबडतोब िनघा हणून, सांगायचं. जमलं तर घेऊनच यायचं बरोबर.”
“ हय.”
एवढं बोलून महादा मालका या बोल याला माना हालवीत-हालवीत गडबडीने पटका
बांधू लागला; पण सारखी मान हालवीत रािह यामुळे बराच वेळ याला पटका आिण
डोके यांचा जवळचा संबंध जोडणे अश य झाले. अखेरीला मालकाचे बोलणे संपले, याची
मान हालायची थांबली, ते हा पटका बांधून तो हलला. भराभरा दाराकडे गेला.
जाताना पु हा इनामदाराने बजावले, “हे बघ, पैशासाठी कु रकु र करायला लागली तर
हणावं, काळजी करायचं कारण नाही. तू हणशील ते देऊ.”
“मी काय हननार?”
“लेका तू न हं, ती बाई हणंल ते देऊ.”
“हां, हां.”
 दरवाजाजवळ जाऊन महादाने िचलीम उचलली. झुरका घेत-घेत तो र याने
िनघाला. मो ा नाराजीने िनघाला. या अशा चम का रक वेळी तालु या या गावी
जायचे या या अगदी िजवावर आले. या पावसाळी हवेत अंगावर कांब ण घेऊन
गरमागरम झुरके घेत बसायचे का, दहा-पाच मैल तंग ा तुडवीत अंधा या वाटेने जायचे?
‘जा तालु या या गावाला’ असं नुसतं हणायला या इनामदारा या बापाचे काय जाते?
या अंधारात अस या र याने चालत जायचे हणजे काय चे ा आहे? कु ठं गाळात चुकून
तून पडलो, तर नदीत टाकायलासु ा हाड नाही िमळायचे. या इनामदारा या बायकोला
तर उ ोगच नाही. आता या भल या वेळी पोट दुखायचे काही नडले होते का?... ते काही
नाही. वाटेवर घर आहेच आपले. ितथे जरा टेकावे. घटकाभर बसून, जेवून-खाऊनच
हळू हळू िनघावे.
महादा या मनात असे सोयी कर िवचार सारखे येऊ लागले. या नादात तो घरी येऊन
टेकला. िनवांत बसून िचलीम ओढू लागला.
महादाची तरणीताठी बायको बोलायला फार फड होती. हणून महादा ितला
‘बािल टर’ हणत असे. िचलीमिबलीम ओढू न झा यावर तो आप या बायकोला लाडेलाडे
हणाला, “बािल टर, बग क गं, ो इनामदार कसा लागलाय मा या पाठीमागं!”
हाताचा मुटका गालाला टेकवून बािल टर हणाली, “का, काय झालं?”
“आगं, इनामदारा या बायकू चं लागलंय वाट दुखायला.”
“दुखू दे. दर साल ितचं पोट दुखतं. यात काय नवीन हायी आता.”
“ हय क . खरं हाय.”
“अयो, दर भा प े दात इनामदाराची बायकू बाळं तीण ती. मला हाये ठावं. फु डं
बोला.”
त ारी या सुरात महादा हणाला, “आगं, ितचं स ाळपासनं वाट दुखतंय. मी हनलं
दुखंना का. दुखलं तर या माऊलीचं दुकतं –”
“मग?”
“आता इनामदार हनतोय क , आ ा या आ ा जा तालु याला आन् डागदार या
बायकू ला घेऊन ये!”
महादाची बायकू डोळे िव फा न ओरडली, “या बया! ा व ाला?”
“मंग सांगतोय काय! ‘जमलं तर या लगी,’ आसा िनरोप करायचाय ितला. पैका लागंल
तेवडा सोडीन हंगाला.”
“पेटला तो पैसा! इत या रात याला मी हायी जाऊ ायची तुमा ी. आमा ी काय
पोरं बाळं ं देता का हायी दोडांनो?”
“आता बग हंजे झालं! पन नोकरी हाये ना. कसं करतीस?”
बािल टरचे नाक बरे च नकटे होते. पण यात या यात ते मुरडू न ती डाफरली,
“मातीत बिशवली ती नोकरी! कु ठ या कु टं जायाचं हंजी काय?”
बाय या महादा मान हालवून ित याजवळ सरकू न बसत हणाला, “तर काय गं.”
“अजाबात हायी हालायचं, सांगून ठवते.”
 “मी काय तु या मज भायेर हाये का? आँ? पन –”
“ यातनं तुमची त यत हायी बरी. खोकताय हवं का सारकं ?”
िचलमीचा पु हा दम भ न धूर सोडीत महादा उ साहाने हणाला, “ हय गं हय.
त यत बरी हायी, हे इसरलोच तो मी.”
या दोघा ेमळ नवराबायकोचा अशा रीतीने बराच वेळ संवाद झाला आिण आपण न
जाणेच यो य ही गो महादाला शंभर ट े पटली. हां, एक गो खरी होती. इनामदाराचा
िनरोप कु ठू न तरी तालु या या गावाला जाऊन धडकणे आव यक होते. पण यासाठी
महादानेच गेले पािहजे, असे थोडेच होते? या कामाला काय कु णीही गेले तरी
चाल यासारखे होते. उदाहरणाथ, महादाचा मे हणा रं गा जरी गेला तरी िबघडणार
न हते. रं गा स या महादाकडेच येऊन रािहला होता. या याच िजवावर भाकरतुकडा
खात होता आिण दवसभर गावात गटा या घालीत हंडत होता. याला काम सांिगतले,
तर नाही हणायची याची टाप नाही. या कामाला यालाच पाठवावे. अगदी यो य.
बािल टरने सुचिवलेली ही यु महादाला एकदम पसंत पडली. बायको या
बुि म ेिवषयी याला असलेला आदर वाढला आिण मग तो घरात ग प बसून रािहला.
या गार ात अंगावर पांघ ण घेऊन बायको या मांडीवर डोके ठे वून बराच वेळ
लाडेलाडे ग पा मारीत बसला. जेवणखाण क न मे ह याची वाट पाहत थांबला.
पण मे हणा या दवशी रा ी लवकर घरी आलाच नाही.
चांगली म यरा उलटू न गेली. फार उशीर झाला आिण मग चोर ासारखा रं गा
घरात आला. दोन-पाच ठकाणी ग पा मा न, प े खेळून आिण बरीच उं डगेिगरी क न
आला. घरात िश न अंधारातच पांघ ण डकू लागला.
ा वेळपयत महादाला झोप लागली होती. घुरऽऽ घुरऽ क न तो जोरात घोरत होता.
मधूनमधून या या त डातून बुडबुडाही बाहेर येत होता.
पण बायको जागी रािहली होती. बस या-बस या पगत ती रं गाची वाट पाहतच
थांबली होती.
रं गा आत िशर याबरोबर ती हणाली, “रं गा, झोपू नगासा बरं का.”
कपाळाला आ ा घालून रं गा हणाला, “का वो?”
“ ांचं काम करायचं हाय एक. तालु या या गावाला िन प पोचता करायचा हाय
एक.”
रं गा त ड वाकडे क न उभा रािहला. आळसाने आिण जागरणाने याचे डोळे लाल
झाले होते. अंग ताठले होते. झोपही येत होती. पण मे ह या या बायकोपुढे का-कू
करायची याची छाती न हती. मो ी जांभई देऊन उ या-उ या डोळे िमटत याने
िवचारले, “कसला िन प हाय?”
खरं हणजे िनरोप महादा सम च सांगणार होता. पण आता तो गाढ झोपला होता.
एव ा-तेव ा कारणासाठी याला उठिवणे बायकोला यो य वाटले नाही. मनाशी
आठवून-आठवून ती हणाली, “तालु या या गावाला डागदर आिन बाई हाये एक. यांना
बोलावून आणायचं.”
 “हं.”
“ हणावं, इनामदारानं बोिलवलंय. सवड आसली तर या हनायचं लवकर.”
“बरं .”
“पैका लागंल िततका देऊ. खांदाडीभर हनली तर खांदाडीभर देऊ. पन ये यात काय
हयगय क नगा. एवडा िन प सांगा बरं का!”
“ हय, हय. खांदाडीभर बाया ा हणतो क . सांगतो समदं.”
“जावा मग. आटपा आशीक.”
हे श द बोलता बोलताच महादा या बायकोला मोठी जांभई आली आिण ती आडवी
झाली. ‘हा िनघालोच’ हे रं गाचे श द ितला ऐकू च आले नाहीत. या या आतच ितला झोप
लागली.
रं गाने मग जा त गडबड के ली नाही. मुका ाने याने अंथ ण उचलले आिण
मा ती या देवळा या क ावर ऐसपैस पसरले. नेहमी माणे पालथा पडू न तो झोपला.
िवचार करीत पडला. मे ह या या बायकोने या सुरात िनरोप सांिगतला होता, याव न
हे काम काही िवशेष मह वाचे दसत न हते. इनामदाराचा कसलातरी िनरोप होता आिण
तो तालु याला ायचा होता आिण िनरोप तरी काय होता? कु ठ याशा बाईला ‘चला,
बोलावलं आहे,’ एवढंच तर सांगायचे. ही कु ठली बाई बुवा? ब धा इनामदारांची
नातेवाईक असावी. काक नाहीतर मामी असेल. दुसरं कोण असणार? समजंल ितथं गेलं
हणजे... पण मग हा िनरोप ायला आताच गेले पािहजे असे थोडेच होते? सांगणारा
माणूस काय नेहमीच गडबड क न सांगत असतो. पण ऐकणाराने ते सवडीनेच करायला
नको का? िशवाय घटके ने काही हर होत नाही. आ ा जायचे ते पहाटे जावे इतके च.
हणजे झोपही चांगली होईल. चालायलाही प येईल.
इतका सगळा िवचार करीत-करीत रं गाला झोप लागली. अशी गडद झोप लागली क ,
उजाडायलाच तो जागा झाला. िनरोपाची आठवण झाली, तसा तो ताडकन उठला.
अंथ ण गुंडाळू न, चहािबहा न मारताच गडबडीने गावाबाहेर पडला. डोळे चोळत-चोळत
वाटेला लागला.
रं गाचे संपूण डोळे उघडले, ते हा तो एक मैलभर चालत आला होता. पण दर यान
वाटेत दोन-पाच ठकाणी काटे मोडले होते आिण याची गती कमी झाली होती. लंगडत-
लंगडत, वाटेतला िचखल, राड या गो ना त ड देत-देत तो तालु या या अलीकड या
गावापाशी येऊन पोहोचला, ते हा या या अंगावर इतका िचखल उडालेला होता क ,
यात याचे कपडे दसेनासे झाले होते. पायात या वहाणा कु ठे तरी बेप ा झा या हो या
आिण सगळे अंग दुखत होते.
जांभूळवाडीला तो पोहोचला ते हा सकाळचे दहा वाजले असावेत. तालु याचे गाव
तीन कोसांवर रािहले होते. आभाळही अगदी आरशासारखे व छ झाले होते आिण
उबदार उ हे सगळीकडे पसरली होती. या उ हात बसून अंग शेकत-शेकत चहा यावा,
िनदान िबडी ओढावी, ग पा हाणा ा असे याला फार-फार वाटत होते.
रं गाला जे मनातून वाटत होते, तेच अगदी जांभूळवाडी या ब याचशा लोकांनाही
वाटत असावे. कारण गावाबाहेर मोड या-तोड या क ावर, दगडाध ावर बसून ऊन
खात-खात ग पा मारायचा काय म अगदी रं गात आला होता.
रं गाला लांबनं पािह यावर कु णीतरी हणाले, “ यो कोन चाललाय रं ?”
“कु टाय?”
“ यो बग क . यो िन वळ काळा मा ती दसतोय.”
िशवा च हाणाने क ाव न बूड उचलून पािहले. नीटसे दसले नाही. हणून
डो यांची िचपडे काढू न पािहले. तोपयत रं गा जवळ आला होता. पु हा नीटनेटके बसून
िशवाने ओरडू न िवचारले, “का रं रं गा मदा, िहकडं कु नीकडे?”
रं गा र यावरच उभा रा न हणाला, “जरा तालु या या गावाला जातो.”
“का बरं ?”
“एक अजट काम हाये जरा.”
“अगदी बसाया टाइम हायी इ ं अजट हाय का?”
रं गाने मनाशी आठवून-आठवून िवचार के ला.
“इ ं काय हायी हना. पण गे यालं बरं .”
“मग ये बस. िबडीिबडी वड आन् मग जा!”
हे बोलणे रं गाला पटले. एकतर कु ठे तरी त ड बंड धुऊन, हातपाय खंगाळू न घटकाभर
बसावे, असे याला वाटतच होते. मऊमऊ ऊन अंगावर यावे, एखादी िबडी ओढावी, चार
इकड या-ितकड या गो ी करा ात, हे याने ठरिवलेच होते. पण यािशवाय आणखीही
एक कारण होते. महादा या बायकोने रा ी िनरोप सांिगतला, या वेळी याला पग आली
होती. ितचे श द नीटसे ल ात रािहले न हते. तालु या या गावाला इनामदाराची बाई
कोण? काक क मावशी? न जाणो, एखा ा वेळी मामीही असायची. जी कु णी असेल ती
असेल. पण आपण कु ठे नेमके जायचे? उठायला उशीर झाला हणून न िवचारता आपण
तसेच आलो. पण इथे आता कु णाला तरी िवचारले पािहजे. इनामदारा या ना यातले कोण
आहे बरे तालु याला?
क ावर बसून रं गाने हातापायांना घटकाभर आराम दला. मग पलीकड या
ओ ावर जाऊन हातपाय, त ड धुऊन परत तो क ाला टेकला. बोटाने चुटक वाजवीत
हणाला, “काड, िबडी काड. लई काकडलंय आंग.”
िशवाने िबडी द यावर याने ती पेटवली. धूर गपागपा छातीत घेत यावर जरा बरे
वाटले. फारच मोकळे -मोकळे वाटले. अंगात मुरलेला गारठा एकदम खलास झाला.
इनामदाराचा िनरोप काय आज या दवसात के हाही पोहोचता के ला, तरी चालेल असे
याला वाटू लागले.
धूर आभाळाकडे सोडीत याने िवचारले, “इनामदाराचं कोन पावणं हायेती रं
तालु याला?”
िबडी त डातून काढू न िशवाने िवचारले, “कोन ता या इनामदार हणतोस काय?”
“ हय.”
“ यो तमाशाबाज इनामदार?”
 “ योच.”
“ याचं कु नी हायी तालु याला.”
हे ऐक यावर रं गाला एकदम िवचार पडला. याचा चेहरा चंता ांत झाला. आता
िनरोप कु णाला पोहोचता करायचा? इनामदाराने सांिगतलेली ही बाई कोण?
िशवा हणाला, “का रं , पण इचारतोस कशापायी?”
“ याचंच आजट काम हाये िनरोपाचं. कु टली एक बाई हाये. ित याकडे जायचं आन्
सांगायचंय क , तुला सवड आसली तर बोलावलंय.”
रं गाने सांिगतलेली ही मािहती ऐकू न िशवाने एकदम डोळे िव फारले.
“आं? आरं ित या बायली इनामदारा या मी! आजून खेळ सु हायेच का येचा?”
इथपयत बोलणे आ यावर क ावर बसले या सवच मंडळ ना यात गोडी वाटू
लागली. भुईचा आधार न सोडता िशवा या बाजूला सरकत एक जण हणाला, “कसला
खेळ?”
“वा! तुमाला हाईतच नायी का? ा इनामदारानं मागं लई बाया नाचिव या या.”
“आसं?”
“तर! लई चावनटपना के ला ता.”
“काय आमाला सांगा तर खरं .”
िबडीचे झुरके मा न-मा न िशवाने भरपूर दम घेतला. मग एका लाटात
नाकात डातून धूर सोडू न मंडळ कडे बघत तो थांबला. लोकांची उ सुकता पुरेशी ताणली
गेली आहे, हे पािह यावर तो हणाला, “मागं तमाशात या एका बाई या नादाला लागलं
होतं, हे इनामदार. सारखा ित या मागं-मागं. ितचा एक तमाशा चुकवायचा हायी गडी!”
“हं –”
“एकदा घरी नाचगा याची बैठक के ली. तवा कधी हवं तो गडी भांग पेला. मग काय?
इठा सातारकरीन समजून येनं तबलेवा याचाच मुका घेतला.”
“आं?”
“एकदा हवं दोनदा घेतला.”
“दोनदा कशापायी?”
“एकदा चुकून घेतला. मग इठा हनली क , भले इनामदार. तुमी कडी के लीत. आता
आणखी एकदा या. तवा आनखी एकदा घेतला. आसं हन यात आं लोक. आपन काय
पर य बिगत यालं हाई.”
एवढे बोलून िशवा पोट धरध न हसला. बाक ची माणसेही हसली. खूप वेळ हसत
रािहली. मग िशवाने इनामदारा या रं गेलपणा या आणखी काही गो ी सांिगत या. या
ऐक यावर सग यांची खातरी पटली क , ता या इनामदार हा महा इ कलबाज माणूस
असला पािहजे.
शेवटी िशवा हणाला, “आता अलीकडं पाच-सात वसात गडी चौअंगांनी खाली आला
ता. ो नाद याचा सुटला होता. पण पु हा पा याची ले हल वर चड याली दसतीय.”
 “ती कशावरनं?”
“बाई तालु या न आनायला पेशल रं गाला धाडू न दलंय हवं का. दुसरी कु ठली बाई
असनार?”
िशवाने ठामपणे असे सांिगत यामुळे लोकांची खातरी पटली. बरोबर आहे, या अथ
इनामदाराने रं गाला िनरोप देऊन पाठिवले आहे, या अथ याचा हाच बेत असला
पािहजे. नाहीतर तालु याला जाऊन बाईल घेऊन ये, असे सांग याचे दुसरे कारण काय?
लोकांची अशी खातरी पटली ते हा सग यांनी रं गाला िवचारले, “कु ठ या बाईला
िनरोप सांिगतलाय इनामदाराने?”
आता रं गाचीही खातरी पटलीच होती. या या डो यावरचे ओझे बरे च कमी झाले
होते. तथािप रा ी महादा या बायकोने आप याला नेमका काय-काय िनरोप सांिगतला
होता, तो आठवून पाह याचा याने पु हा एकदा य के ला. पण ते जमत नाही, असे
पािह यावर याचा नाद सोडू न देऊन तो हणाला, “दुसरी कु ठली असनार? तमाशातलीच
असायची. दुसरं काय?”
“पन कं ची?”
िशवा मान हालवून हणाला, “आहा रे ये ांनो, नाव-गाव बाईला लागत हायी.
कु नीकडनं खेळ करनार आसली हंजी झालं. जी भेटंल तालु याला ती आनायची.”
आप याला बाईचे नाव का आठवत न हते, याचा रं गाला आता उलगडा झाला. थुत्
ित या! इनामदाराने कु ठलीही बाई आणायला सांिगतले होते हणायचे आिण आप याला
इकडे उगीचच ितचे नाव आठवत न हते!
िशवा पुढे बोलला, “बरं , पन आनखीन काय-काय िन प?”
मग रं गाला एकदम आठवण झाली, “ यो हनलाय, पै याची काळजी करायचं कारन
हाई. काय लागंल ितवडा पैका सोडतो, आसं एक आनखी सांिगत यालं हाय बगा.”
िशवाने डोळे िमटू न पु हा िवचार के ला.
“ हंजे समदा फु ल ताफा बोिलवला आसनार?”
“मंग राव जायाला पायजे आपनबी?”
हे ऐक यावर जणू आप याच घरी काय म ठरलेला आहे, अशा थाटात रं गा हणाला,
“या क राव खुशाल. इनामदाराचा हाल म त ब ळ दांडगा हाये. या झाडला ता ना
मागं. पाच-प ास गुरं माव याल एका टायमाला.”
“मग काय हरकत हायी.”
“आन् हायी मावली मानसं तर भायेर या अंगनात करायला लावू क काय म आपन.
हय!”
“ते एक बरं च ईल.”
“ येची काळजीच क नगा. िबनघोर या. आमचा मे हना हायेना ितथं चाकरीला. आत
फ मशन ायचं काम मा याकडं लागलं.”
रं गाने त ड भ न असे आ ासन दले, ते हा सगळी मंडळी खूश झाली. मग कु णी कसे
यायचे, कु ठे जमायचे या िवषयावर ग पांचा घोळ झाला. पेशल गा ा क न
भोकरवाडीला जायचे, पण असला उ म काय म ऐक याची सोनसंधी दवडायची नाही,
एवढे मा एकमताने ठरले.
आता सूय बराच वर आला होता. उघ ा अंगाला उने चांगली चपाचपा लागत होती.
अंग तापत होते. उनात बस याची गंमत गेली होती. ग पाही चघळू न झा या हो या.
िशवाय जेवणवेळही झाली होती. हणून माणसे हळू हळू उठली. घरोघर पांगली.
िशवा क ाव न उतरत आळसावले या सुरात रं गाला हणाला, “मग रं गा, आता
जेवूनच जा शेवट तालु याला.”
“जेवण –”
असं हणून रं गा घोटाळला. जेवायची वेळ झाली होती, हे खरे च. ऊनही चांगले तावले
होते. अशा वेळी जेवण क न घटकाभर पडू नच जावे हे बरे . सं याकाळ झाली तरी तसे
काही िबघडत न हते. नाहीतरी आता काय िनरोपाची काळजी होती? िनरोप अगदी ल ख
होता. सगळे नीट समजले होते. कु णीकडू न तरी तो तालु या या गावी बाईला पोहोचता
के ला हणजे झाले. ते काम काय के हाही के ले तरी चाल यासारखे होते.
“बरं , तसं का ईना शेवट. पन –”
“आता काय काडलास पन –?”
“जेव यावर माजं काम मदा बाद तं चार-दोन घंटे. जायला नगंच वाटंल मला.”
“मग यात काय आवघड हाये? िन प ायला तूच जायला पायजे आसं तर काय
हायी ना?”
रं गाने मान हालवली.
“मग झालं तर. हा आिशक. जेवणयेळ हाये ही. अ ाला डावलू ने. जेवूिबवू, मागनं
रमी टाकू दाबमधी.”
“आं? आन् िनरोपाचं रं मदा?”
“ ये काय ित या मारी! ो िघसाडी नेऊन पोचता करील. जायाचं हायेच येला
तालु याला. काय रं भीमू?”
भीमू िघसाडी दाताला मि ी लावायला हणून सकाळी क ावर येऊन बसला
होता, तो तसाच होता. ग पा ऐकाय या नादात याचे सकाळचे त ड धुणे तसेच रा न गेले
होते. िशवाने एकदम याला कौल लाव यावर दचकू न मुंडी हालवीत बोलला, “हां-हां, मी
जानारच हाये तालु याला. पन दोपार याला जानार हाये आं.”
“मग येला काय झालं? तेवढा सांगावा दे हंजे झालं.”
“ हय, हय.”
भीमू िघसा ाने िनरोप पोहोचवायचे ठरले, ते हा रं गाचा जीव हलका झाला.
नाहीतरी खाचखळ यातून, का ाकु ांतून आिण ओ ाना यातून चालून-चालून याला
आधीच बुडबुडा आला होता. पुढे जायचा भयंकर कं टाळा आला होता; पण िघसा ाने
िनरोप पोहोचवायची हमी दली होती. आता काही न हता. कु ठू न तरी एक बाई
इनामदारा या वा ात नाचायलाच पाठवून दली, हणजे संपले आपले काम! ते काम
आता होईलच. ते काही असे अवघड न हते क , यासाठी खु रं गानेच जावे. भीमू िघसाडी
गेला तरी चाल यासारखे होते. येऊन जाऊन पैशाचाच , पण तो सुटला होता. या
येणा या बाईला ब ळ पैसा ायचे इनामदाराने कबूल के ले होते. मग काय हरकत होती?
िशवा हणाला, “भीमू, तुझा साडू हाये क रं तालु याला!”
“हाय क .”
“ येला इचार हंजी झालं. यो गडी ातला आगदी जं शन माणूस हाय.”
“इचारतो क .”
भीमूला अशा रीतीने बजावून सांिगत यावर दोघेही हलले. घरी गेले. जेवणिबवण
आटोपून िनवांत वाघासारखे झोपले आिण नंतर प े खेळत रािहले.
ते दोघे िनघून गे यावर भीमूने गंभीर चेह याने पुढ या हालचाली के या. फार जलद
गतीने के या. आजपयत या या या आयु यात इतक मह वाची कामिगरी याला कु णीच
सांिगतलेली न हती. यामुळे हे काम प कर यावर याचा चेहरा आ सला. फारच गंभीर
झाला. एरवी दात घासून पु हा घरातला चहा यायला याला रोज बारा वाजत. मग दोन
वाजेपयत जेवण आटोपून तो घटकाभर लवंडत असे आिण चार वाजता बाहेर पडत असे;
पण आज याला तालु याला जायचे होते. मु य हणजे इनामदाराचा फार मह वाचा
िनरोप बरोबर यायचा होता. या जबाबदारी या जािणवेने याने आज पंधरा िमिनटे
लवकर चहापान उरकले आिण अधा तास लवकर जेवण संपिवले.
घटकाभर लवंडावे हणून तो झोपला आिण उठायला मा याला थोडा उशीर झाला.
सं याकाळी दवस मावळायला तो घराबाहेर पडला. इनामदाराचा तातडीचा आिण
नाजूक िनरोप पोहोचवायला हणून हळू हळू चालत िनघाला.
तरीसु ा भीमू तालु या या गावी लवकर पोहोचला असता; पण वाटेत ओळखीचे
फार लोक भेटले. यामुळे याचा अगदी िन पायच झाला. सग यांशी घटकाभर बोलून
आपण कोण या कामिगरीवर िनघालो आहोत, हे यांना समजावून सांगणे याला भागच
पडले. पण येकाशी फ अधाच तास याने घालिवला. एवढे यात या यात याने बरे
के ले.
चालत-चालत भीमू तालु याला येऊन पोहोचला, ते हा चांगलीच रा झाली होती.
अंधार गुडूप पडला होता. िजकडे-ितकडे दवे लागले होते. घरं दारं , दुकानं बंद झाली होती
आिण र यावर अगदी थोडी माणसे आढळत होती.
साडू या घरी पोहोच यावर शंकर िघसाडी याला हणाला, “का पावणं, लेट के ला
यायला?”
भीमूचा चेहरा आज दुपारपासूनच गंभीर होता. या चेह याला शोभेल अशा आवाजात
तो हणाला, “हां, काम िनघालं हणून लेट झाला.”
“कसलं काम काढलंय?”
“एक िनरोप पोचता करायचा हाय भोकरवाडी या इनामदाराचा. अजट िनरोप ता.
हणून घाईघाईने, गडबड क न लवकर िनघालो जरा. सांगतो तुमाला मागनं.”
घाईघाईने, गडबड क न लवकर िनघा यामुळे इथे यायला भीमूला उशीर झाला हे
काय कोडे आहे, ते शंकर िघसा ाला सुटले नाही. तो काही बोलला नाही. जेवणखाण
आटोपून पानतंबाखू खा यावर याने पु हा िवचारले, “कसला अजट िन प ता?”
भीमूने बराच वेळ डोके खाजवून िनरोपाची सगळी साम ी मदूतून गोळा के ली.
“इचारलंत बरं के लंत. जरा नाजूक काम हाय.”
नाजूक कामात शंकर िघसाडी बराच दद इसम होता. हणून नाजूक काम
हट याबरोबर याने घो ासारखे कान टवकारले.
“बोला.”
भीमू शंकर या दशेने थोडासा सरकला. इकडे-ितकडे बघून कोणी ऐकत नाही याची
याने खातरी क न घेतली. मग खासगी आवाज काढू न तो हणाला, “बाई िमळं ल का
कु टं?”
“आं? बाई?”
“ हय.”
“भले! तुमी बी आम याच कॅ पातले िनगाले का भावजी?” असे हणून शंकरने
भीमू या िनबर गालावर टचक मारली, ते हा भीमू थोडासा लाजला आिण बराचसा
घाबरला.
“ ा: ा:! हे काय भलतंच!”
“मग तुमाला वो कशाला बाई पायजे?”
पा ह याने के लेली ही थ ा ऐकू न भीमूला पोटातनं गुदगु या झा या.
“मला न हं! भोकरवाडी या इनामदाराला पायजे.”
“कशापायी?”
“ते आता कु नाला ठावं –”
एवढं बोलून भीमू अचानक मधेच थांबला. सकाळी क ावर झालेले बोलणे याला
एकदम आठवले.
“इनामदाराला मुका यायचा हाय हनं ितचा.”
“आं?”
“ हय. मला तरी काय हाईत? पन आम या गावची मानसं आपली हनत ती.
इनामदार नाच-गा याचा काय म करतो आन् या व ाला आसं काय तरी करतो.”
“ हंजी नाच-गा याचा काय म करायचाय हन क .”
भीमू मान हालवून बोलला, “ हय!”
“आन् पैशाचं?”
“ ये काय अवघड हायी. इनामदार हनलाय हजार पये बी दीन. काय मागंल ते
दीन. पर बाई आन ताबडतोब. हां!”
भीमू िघसा ाने सांिगतलेली ही मािहती ऐकू न शंकर िघसा ा या त डाला पाणी
सुटले. पैसे नस यामुळे ब याच दवसांत तो तमाशा या थेटराकडे फरकला न हता. आता
या िनिम ाने ितकडे जाणे श य होते. ठु मकणा या, लचकणा या आंबुजानशी बोलणे श य
होते. फार काय, ितचा खेळही फु कटात बघणे जम यासारखे होते.
 या सग या गो ी यानात घेऊन तो हणाला, “आज काय गरबड हायी ना?”
“ ा:! गरबड कसली आलीय?”
“मग आंबुजान हाय. ित याकडं मी जाईन उं ाला. तुमचं काम क न टाक न.”
भीमूने उगीचच कु तूहलाने िवचारले, “ही कोन आंबुजान?”
“हाय जुनी बाई. पन एकदम बे !”
“मग हे येवढं आमचं काम –”
“काम उं ा याला करतो. तुमी िबनघोर हावा.”
शंकर िघसा ाने हे आ ासन द यावर भीमूचीही काळजी संपली. या या
चेह यावरचा गंभीरपणा हलके -हलके नाहीसा झाला आिण नेहमी माणे रडका चेहरा
क न तो झोपला. शांतपणे झोपला. इतक नाजूक गो याने आयु यात कधी के ली
न हती. एवढा मह वाचा िनरोप याने आजपयत कधीच पोहोचता के ला न हता. यामुळे
याला फार दडपण आ यासारखे वाटत होते. आता तो शांतपणाने झोपला. फ झोपेत
याला िनरिनराळी चम का रक व े पडली. एका व ात आंबुजानने भीमूचाच गालगु ा
घेतला. अशी गमतीदार व े सोडली, तर बाक याला अगदी शांतपणे झोप लागली.
दुस या दवशी शंकर िघसाडी कामा या रगा ात सापडला आिण दवसभर दुकानीच
अडकू न रािहला. अंधार पडला आिण दवेलागण झाली, तसा मा तो हालला. घरी येऊन
जेवून तमाशा या थेटराकडे गेला. माडीवर जाऊन आंबुजानला भेटला. याने आंबुजानला
सांिगतले या िनरोपाचे थोड यात ता पय असे होते क , भोकरवाडी या इनामदाराने
खास ितची बैठक करायची ठरिवलेली आहे. या काय माला दोन-पाच गावची शेलक
शेलक मंडळी येणार आहेत. बैठक धडा याने होईल. पैसाही चांगला िमळे ल. िनदान दीड
हजार पयाला तरी काही मरण नाही. ते हा काय वाटेल ते क न सव ताफा बरोबर
घेऊन भोकरवाडीला ताबडतोब हजर राहणे....
हजार-दीड हजाराचा आकडा ऐकू न आंबुजान खूश झाली. पण पायात चाळ बांधता-
बांधता ती हणाली, “इनामदार लई जंद जातीचा हाय, हाय ठावं मला. मागं पाच-सात
वसाखाली मी गेलते, तर फक त शंभर पयं हातावर ट कवलं. मग पु हा हाय गेले मी.”
मान हालवून जबाबदारी या जािणवेने शंकर िघसाडी हणाला, “ ा खेपंला तशी
काय काळजी हायीच. पयं दीड हजार काडू नच ठव यात िनराळं . यां सम बिगतलं
क .”
“आ सं का?”
“ हय. पैसे काडू न ठवलं िहकडं आन् या िनगालोच ए ेस तुम याकडं.”
“माग या येळेला जागा झाडू न बी घेतली हवती नीट. आता काय तयारी तरी के लीय
का बैठक ची?”
शंकर िघसाडी दडपून पुढं हणाला, “तर वो. हं ा-झुंबरं कवाच चकपक क न
ठव यात. हालाला नवा रं ग मारलाय. शालू-पैठ या समदं काडू न ठवलंय.”
आंबुजानने मग जा त चौकशी के ली नाही. शंकर िघसा ाने आणखी बरे च वणन ितला
ऐकिवले आिण गार क न टाकले. मग ितने हाताने प ी क न याला दली. वत: या
बट ातला खास हैदराबादी जदा या या हातावर ठे वला. ते हा झा या मांचे साथक
झा यासारखे याला वाटले. ‘ऐटबाज काम झालं, या बायली,’ असे मनाशी हणत, तो
थेटरात वंगेत जाऊन बसला. एरवी िपटात बसणा या या माणसाने या दवशी सबंध
तमाशा वंगम ये बसून पािहला.
दुस या दवशी आंबुजानने दवसभर आवराआवर के ली. रा ीची वारी ठरलेली होती.
ती सगळी सांभाळली आिण ितस या दवशी सगळा ताफा बरोबर घेऊन ितनं बैलगा ा
के या. भोकरवाडीची वाट धरली.
पावसा यात भोकरवाडीला जा याचे पूव काहीच कारण पडले न हते. यामुळे
भोकरवाडी या र याला काय िहसका बसतो, हे कु णालाच माहीत न हते. पण गा ा या
अ भुत र याला लाग या मा , असे धडाधडा िहसके बसू लागले क , सग यांची हाडे
िखळिखळी झाली. वरं गळीत बसले या गच यांनी थोबाडे फु टली. गाडी या सा ावर
डोक आपटू न-आपटू न सग यांना टगळे आली. िचखल-राड तर इतक उडाली क , सगळे
अंगावरचे कपडे खराब होऊन गेले. बाई आिण पु ष हा फरकही ओळखू येईनासा झाला.
म येच दोनदा गा ा मोड या आिण तीनदा पावसाची जोरात सर येऊन गेली.
या सग या गो ना त ड देत-देत सगळा ताफा जे हा भोकरवाडीला पोहोचला ते हा
दुपार उलटू न गेली होती. सं याकाळ हायला थोडा अवकाश होता. आभाळ भरभ न येत
होते. मधूनमधून पावसाचे थब खाली उतरत होते आिण दंडी दरवाजापाशी महादा
िचलमीचा धूर िगळीत िनवांत बसला होता.
गा ा दंडी दरवाजापाशी येऊन थांब या तसा महादा यां याकडे बघत रािहला.
हणाला, “कोन पायजे?”
याबरोबर ता यातला एक पटके वाला खाली उत न अवघडलेले अंग मोकळे करीत
हणाला, “इनामदाराकडंच आलुया हवं का. ये ी हणावं आंबुजान आ याली हाय.”
इनामदारा या घरी पोरगा ज माला येऊन चार-पाच दवस झाले होते. आजच याची
पाचवी पुजली होती. आपण कधी, कु णाला बोलावले होते, हे आता ता या इनामदारा या
ल ातही रािहलेले न हते. यामुळे आंबुजान आली आहे, हा िनरोप ऐकू न याला आ य
वाटले आिण मग तो खूशही झाला.
लगबगीने बाहेर येऊन ितचे आगत- वागत करीत तो हणाला, “आंबुजान, पोरगा
झालाय मला. आता आलीस तर नाचगा याची बैठक झालीच पािहजे बरं का. सांगून
ठे वतो.”
गाडीचे िहसके खाऊन-खाऊन आंबुजानला फार स हायला लागला होता. ित या
सवागातनं कळा िनघत हो या. बैठक त पोहोच यावर मटकन खाली बसून ती हणाली,
“आता ातनं जगले वाचले तर नाचगानं.”
“का, काय झालं?”
“पोटात दुखाय लागलंय भयंकर मा या.”
ितला आरामशीर बसवून इनामदाराने नाना उपचार के ले. ओवा दला. सोडा दला,
पोट शेकले. पण ितचे पोट दुखणे थांबेना. ती जा त जा तच िव हळू लागली. क
लागली. पोटावर हात ठे वून भुईवर लोळण घेऊ लागली. असा तास-दीड तास गेला.
शेवटी डो यांत पाणी आणून आंबुजान हणाली, “कु ठू न िहकडं आले आसं झालंय
मला. कधी न हं ती सात वषानी पोटु शी रािहली मी आन् ो परसंग आला.”
हे ऐक यावर इनामदाराने चमकू न ित याकडे िनरखून पािहले. आंबुजानला दवस गेले
आहेत, याची याला खातरी पटली. चंता ांत होऊन तो ित याकडे बराच वेळ बघत उभा
रािहला. िवचार करीत थांबला.
मग एकाएक याने महादाला हाक मारली, “महा ा भड ा –”
– आिण िचलीम बाजूला ठे वून पळत आत आले या महादाला उ ेशून तो लांबूनच
ओरडू न हणाला, “महादा, आ ा या आ ा तालु याला जा आिण एक बाई-डॉ टर
ताबडतोब घेऊन ये!”

भोकरवाडी या गो ी
द. मा. िमरासदार

िविहरीत रॉके ल सापड यावर ‘बॉ बे हाय’सारखी ‘भोकरवाडी हाय’ कं पनी थापन
क न िनवांत जग याचं व ं पाहणारा िशवा जमदाडे अन् याची क ा कं पनी... गु
धना या शोधात कु लंगडी शोधणारा नाना चगट... साताठ कणसं, शदाडं अन् चरवीभर
दूध यासारखं बरं च काही उपोषणा या आद या दवशीच रचवणारा बाबू पैलवान...
ख ाचा गोळा िवकू न आले या पैशातनं बायकोला िसनेमा दाखवायचं आिमष देणा या
बापूची झालेली त हा... चावले या कु या या पाळतीवर फरणा या नाना चगटाला या
कु यानंच कसं बंगवलं... बावळे मा तरांना तप करीचं सन सोड याचा दम देणा या
हेडमा तरांनी पु हा परवानगी कशी दली....
भोकरवाडीत या अशा गावग ा, बेरक , छ ी अन् इरसाल पा ां या पोट धरध न
हसायला लावणा या आिण द. मा. िमरासदारां या लेखणीतून उतरले या खुसखुशीत कथा
तु ही वाचायलाच ह ात!