नववे नवल!

(झुंझार - कथा)
बाबूराव अनाळकर
पु तकाचे नांव : नववे नवल !
Nawawe Nawal!
लेखक : बाबुराव अनाळकर
Baburao Arnalkar
इ-बुक काशक : Vikram Bhagwat
Srujan Dreams Pvt. Ltd.
A - 3, Ashirwad Apartments
Opp. Lagu Bandhu Motiwale
Behind Garuda Hotel
Karve Road, PUNE : 411 004
Maharashtra, INDIA
E - mail : vikram.bhagwat@esrujan.com
Mob. : 08879115114
© सव ह वाधीन
अ र रचना
व पु तक मांडणी : िगरीश जोशी,
साथीदार ंटस,
४६१/१ सदािशव पेठ, पुणे ४११०३०
Mob : 9423570060, 9595757225
E - mail : girishpvjoshi@gmail.com
इ-बुक काशन : ऑ टोबर २०१५
 अनु मिणका
१. काय हो चम कार!
२. ेत नाहीसे झाले कसे?
३. झुंजारची हालचाल !
४. गुलाब आनंदे !
५. झुंजारची चलाखी!
६. डॅडी आिण झुंजार
७. झुंजारचे काय झाले?
८. झुंजारला जलसमाधी?
९. बडा ापारी!
१०. झुंजारचे किमशन!
 नववे नवल!
१. काय हो चम कार!
जय संग अंधारे आिण गुलाब आनंदे या दोघात अगदी थोडेसेच सा य होते. तरी या
दोघांचाही समाजाला उपयोग होत न हता. उप व मा होत होता. यांनी एकाच
कारचे िश ण घेतले न हते. या दोघां या आवडीिनवडी वेगवेग या हो या. यां या
काम कर या या प ती िभ हो या. पण पोिलसां या का या यादीत यांची नावे अगदी
जवळ जवळ िलिहलेली होती आिण तेव ाच संदभाने ही नवी झुंजार कथा वाचकांना
ऐकवावयाची आहे.
या वषा या एि ल मिह यात एके दवशी जय संग अंधारे ने ज हेरी बाजारातील
एका ापा या या दुकानात वेश के ला होता आिण याने या व तू घेत या हो या.
यांची कं मत याने या दुकानदाराला दली न हती. याने या दुकाना या छताला मोठे
िछ पाडू न आत वेश के ला होता. ती दुकानावरची जागा याने काही आठव ापुरती
भा ाने ता पुरती िमळवली होती. अंधारे ने ते काम अंधारातच पण कौश याने के ले.
कारण या कामात तो अितशय पटाईत होता. पण याची काम कर याची प त अशी
होती क , या दुकानाव न नजर फरिवताच पोिलसांनी ते काम कु णाचे असावे हे
ओळखले होते. आिण या यासाठी आपले जाळे पस न यांनी अव या चोवीस तासां या
आत जय संग अंधारे ला अटक के ली होती.
जय संगला ि सेस ीट पोलीस टेशनावर ने यात आले आिण तेथे हजर असले या
सी. आय. डी. इ पे टरसमोर याला उभे कर यात आले. जय संग या दृ ीने एक
अडचणीची गो होती व ती हणजे याला पकड यात आले ते हा चोरीचा माल या या
िखशात होता. याने क दणातून सव िहरे -माणके काढू न; ती एका छो ा कागदा या
पेटीत वि थत ठे वली होती आिण या पेटीवर िपवळा कागद गुंडाळू न चांगले पासल
तयार के ले होते. याला या पासलवर नाव व प ा िलहावयास वेळ िमळाला न हता
आिण या तेव ाच कारणामुळे या इ पे टरांनी याला स यतेची वागणूक दली होती.
‘जय संग, तू हे पासल ब ा ापा याकडे पाठिवणार होतास ना?’ या अिधका याने
िवचारले. ‘साहेब, तु ही काय बोलता तेच मला समजत नाही.’ जय संग यं ा माणे
हणाला, ‘मला तो माल भुले रजवळ या गटारात सापडला. मी याचे पासल तयार
के ले. मी ते जवळ या पोलीस टेशनावर नेणार होतो.’
तरीही या अिधका यांनी आप या आवाजात काही बदल के ला न हता. ते पु ातील
फायलीव न नजर फरवीत हणाले, ‘आतापयत तू सहा वेळा तु ं गात गेला आहेस आिण
तु यावर सूडच उगवायचा झाला तर तुला आ ही पु हा तु ं गात पाठवू शकतो. या खेपेला
तुला िनदान सात वषाची िश ा होईल आिण यानंतरही तीन वष तुला पोलीस ठा यावर
रोज हजेरी लावावी लागेल. पण जर तू आ हाला हे पासल कु णाला पाठिवणार होतास; हे
सांिगतलेस तर आ हाला तु या पूव या िश ा िवसरता येतील आिण कोटात तुझी
तरफदारीही करता येईल.’
जय संगने िवचार के ला. एकमेकांचा िव ासघात करावयाचा नाही असा बदमाषांचा
अिलिखत िनयम असतो. पण वेळी संगी तो िनयम बाजूला सारावा लागतो हे
जय संगला माहीत होते. तो त व ा या भूिमके व न हणाला, ‘ठीक आहे साहेब, मी
तु हाला ती मािहती दे यास तयार आहे.’
जर कै ाची लघु िलपीत जबानी घेणारा रायटर यावेळी पोलीस टेशनात असता
तर ही कथा येथेच संपली असती. पण तो माणूस जेवायला गेला होता आिण जय संगला
िवचारणा या अिधका यालाही भूक लागली होती.
यामुळे जय संगची जबानी दोन वाजता िल न यायची असे ठरवून याला तेथ या
कोठडीत बंद कर यात आले आिण याबरोबरच याला जे हवे असेल ते खायला मागवावे
आिण आपण याचे पैसे देऊ असेही अिधका याने सांिगतले. या माणे शेजार या
इरा या या हॉटेलातून जय संगसाठी खा पदाथ मागिव यात आले. अिधका याने ते
पा न पैसे द यानंतर हॉटेलचा नोकर िनघून गेला. नंतर पोिलसांनी ते ताट उघडू न
जय संग या कोठडीत नेले. जय संगला िजवंतपणे पाहणारा तो शेवटचाच माणूस होता.
ते हॉटेल अगदी जवळच होते. खा पदाथाचे ताट पोिलस टेशनात आणणारा
वेटरही नेहमीचाच व सवा या ओळखीचा होता. ते ताट सी.आय.डी. इ पे टर ाणलाल
यांनी वतः पािह यानंतर पोिलसांनी ते उचलून कै ाकडे दले होते आिण तसे
असतानाही जय संगसाठी मागिव यात आले या खा पदाथात एक दोनच न हे तर
शेकडो माणसे ठार होतील इत या माणात सायनाइड िमसळ यात आले होते. या
खुनामुळे सतत नऊ दवस मुंबईत खळबळ उडाली होती. वतमानप े मोठाले मथळे देऊन
ती बातमी छापीत होती आिण पोलीसखा यावर टीका करीत होती. अगदी कसून चौकशी
क नही या काराचे रह य उलगडले गेले न हते. िवरोधी प ाने िवधानसभेत
यासंबंधी िवचा नही ते करण अपूणच रािहले होते. पण पोिलसखा याला अशा
अपूण करणाची सवय होती. सी.आय.डी. चे मुख इ पे टर आनंदराव या करणाचा
प तशीर तपास करीत होते. पण या गो ीला सहा आठवडे झा यानंतर गुलाब आनंदन े े
यावर याचा काहीही कायदेशीर ह न हता अशा प ास हजार कं मतीचे जवाहीर
पळिवले होते आिण यामुळे आनंदरावां या चौकशीला जोराची चालना िमळाली होती.
गुलाबची चया या या आडनावा माणे सदा आनंदी दसत असे आिण यामुळे लहान
मुलेच काय पण धूत मोठी माणसेही या यावर िव ास ठे वीत असत. या या जोडीला
आनंदचे कपडे बाबदार असत आिण हस याबरोबर याचे बोलणेही आकषक असे. तो
कु ठ याही हॉटेलात राहावयास गेला हणजे या या बॅगांवरील परदेशातील मो ा
हॉटेलांची लेबल पा न हॉटेलां या व थापकांवर चांगला प रणाम होत असे. िशवाय
या याबरोबर याची मै ीण असे. ती गरज भासेल या माणे के हा याची बायको तर
कधी बहीण, पुतणी कं वा याची िवधवा आईही बनत असे आिण या सव भूिमका ती
अिभजात कौश याने यश वी करीत असे. या खेपेला गुलाब आनंदे नटराज हॉटेलात
राहात होता. या ठकाणी पूव तो कधीही उतरला न हता. आपण म य देशातील एका
खाणीचे ीमंत मालक आहोत आिण आप या नववधूसह मधुचं ासाठी मुंबईत आलो
आहोत असे याने भासिवले होते. काही दवस तो आिण याची खुबसुरत बायको
मुंबईतील िनरिनराळी ठकाणे पाहात होती. नाटकाला आिण िसनेमाला जात होती. पण
एके दवशी या या आनंदी वैवािहक जीवनात एक अडचण िनमाण झाली.
‘भाऊ, बायकोला घरची आठवण होऊ लागली आिण ती िख दसू लागली तर ितला
खूश कर यासाठी काय के ले पािहजे?’ गुलाब आनंदन े े या हॉटेलातील मॅनेजरला
िव ासात घेऊन िवचारले.
‘साहेब, ते मला खरोखरच मािहत नाही.’ व थापक हणाला, आिण याला
खरोखरच अशा कारचा िवचारणारे िग हाईक पूव कधीही भेटले न हते.
‘हे पाहा, बायको नाराज झाली क ितला खूश कर यासाठी मला वाटते, काही भेट
हणून ायला हवी.’ आनंदे िवचार करीत हणाला, ‘जरीची साडी, एखादा दािगना,
िह या या बांग ा... अगदी बरोबर ितला िह या या बांग ा द या क ती खुश होईल.
भाऊ, तुम या शहरात चांग या िह या या बांग ा कु ठे िवकत घेता येतील?’
व थापकाने णभर िवचार के ला व तो हणाला, ‘िह यां या अलंकारासाठी भाऊ
दाजीचे दुकान यात आहे आिण ते येथून जवळच चचगेट ीटवर आहे.’
वेगळे नाव धारण क न नटराज हॉटेलात उतरलेला गुलाब आनंदे हसला आिण
यां याकडे असले या उ कृ िह यां या बांग ा घेऊन कु णाला तरी येथे पाठवायला
सांगा. मी याला आम या खोलीत नेतो. ती ितला ह ा असले या बांग ा पसंत करील.
ती खूश होईल आिण मीही खूश होईन.’
नटराज हॉटेल या व थापकाने जे के ले ते यो य होते क नाही हा चचचा िवषय
आहे. अनेकांनी या बाबतीत अनेक मते सांिगतली असती.
पण आप या हॉटेलात उतरले या ब ा िग हाइकाला खुश कर यासाठी
व थापकाने त परतेने भाऊदाजी या दुकानाशी फोनव न संपक साधला होता व
व थापकाने आनंदे या के ले या वणनाचा भाऊदाज वर इतका चांगला प रणाम झाला
होता क ते वत:च िह यां या बांग ांचे सहा जोड बॅगेत घालून अगदी थोड या
अवधीत नटराज हॉटेलात दाखल झाले होते.
व थापकाने भाऊदाज ना ीमंत गुलाब आनंदे या दाराजवळ नेऊन सोडले.
थोडीशी चचा झा यानंतर सौ. आनंदन े े बांग ांचा उ कृ जोड पसंत के ला. याची
कं मत अवघी दहा हजार पये होती. आनंदन े े घंटीचे बटण दाबून हॉटेलातील नोकराला
बोलावले आिण या ु लक रकमेचा चेक िल न ती जवळच असले या बँकेत आणावयास
पाठिवले.
‘तुमचे पैसे येईपयत तु ही आम याबरोबर काही पेय घेतलेच पािहजे.’ आनंदन े ेआ ह
के ला व या या बायकोने लागलीच फडताळातून तीन लास व ज मधून सरबताची
बाटली काढली.
भाऊदाज नी पेयाचा एकच घुटका घेतला व यानंतर एक तास यांना काहीच
आठवले नाही. तेव ा अवधीत ी. व सौ. आनंदे यांनी बांग ांचे सहाही जोड घेऊन
नटराज हॉटेल सोडले होते. भाऊदाज ना एका जोडाचेही पैसे िमळाले न हते कारण चेक
घेऊन जाणा या माणसाला या नावाचे खाते आम या बँकेत नाही असे तेथ या कॅ िशयरने
सांिगतले.
या करणाची चचा कर यासाठी किमशनरांनी ताबडतोब आप या ऑ फसात एक
बैठक भरिवली होती. या बैठक ला सी. आय. डी. इ पे टर आनंदराव आिण दु यम
इ पे टर ाणलाल हे हजर होते. आनंदरावां या मागणीव नच ती बैठक भरिव यात
आ यामुळे यांनीच आपले िवचार थोड यात मांडले.
‘अंधारे आिण आनंदे या दोघांची दाट मै ी होती. आिण जर अंधारे चोरीचा माल
िवक यासाठी ब ा ापा याचा उपयोग करीत असला तर आनंदह े ी याचाच उपयोग
कर याची फार मोठी श यता आहे. आनंदल े ा कु ठे गाठायचे हे मला बरोबर माहीत आहे,
हणून याला भेटून या याकडू न वैयि क ना याने िवचार याची मला परवानगी
हवी आहे.’ आनंदराव हणाले.
‘पण याला अटक क न आप या नेहमी या प तीने िवचारायला तुमची काय
हरकत आहे.’ किमशनरांनी िवचारले.
‘ हणजे याला ि सेस ीट पोलीस टेशनावर का यायचे नाही असेच ना.’
आनंदरावांनी िवचारले, ‘साहेब, याचा खून होऊ नये हणून तसे कर याची माझी इ छा
नाही.’
दु यम इ पे टर ाणलाल यांचा चेहरा गोरागोमटा होता. ते नािशक या े नंग
कॉलेजम ये जाऊन चांग या तर्हेने पास झाले होते. ते ॅ युएट होते आिण यांना
आप या िड ीचा अिभमान होता. सी.आय.डी. खा यात बदली झा यानंतर ते झपा ाने
वरची बढती िमळवीत आता दु यम इ पे टर झाले होते व ते हापासून ते अितशय
आकषक असा पेहराव करीत असत. पोलीस खा यांतील सव यांना डॅडी हणत.
‘ ाणलाल, ि सेस ीट तुम या ह ीत येत.े आनंदरावां या बोल याब ल तुमचे
काय मत आहे.’ किमशनरांनी िवचारले.
‘आनंदरावां या हण या माणे वाग यात काही फायदा आहे असे मला वाटत नाही.’
ाणलाल हणाला, ‘जर आनंदे अंधारे या खुनामुळे जा त घाबरलेला नसला तर तो...’
‘अंधारे या खुनाची याला काय मािहती’ आनंदरावांनी वरे ने िवचारले, ‘कारण या
करणाचा मह वाचा भाग वतमानप ापासून दडिव यात आला होता.’
डॅडीने आनंदरावांकडे पािहले आिण तो हणाला, ‘इतर कु णाहीपे ा याला जा त
मािहती नसणार हे मला मा य आहे. पण अंधारे पोिलसांना मािहती देणार होता हणून
याचा खून झाला ही बातमी वा यासारखी मुंबई या गु हेगार जगात पसरली आहे.’
‘तु ही तुमचा बराचसा वेळ गु हेगार जगातील बात या िमळिव यात घालिवता असे
दसते.’ आनंदरावांनी टोमणा दला. किमशनर आप याकडे काहीशा रागाने पाहात
आहेत हे या या ल ात आले व ते ब याच न तेने हणाले, ‘साहेब, मी याला पोलीस
टेशनात का नेत नाही याचे हे आणखी एक कारण आहे. आपणे दलेली मािहती कु ठे ही
फु टणार नाही अशी याची खा ी पटवून मला य करावयाचा आहे.’
यानंतर आणखी चचा झाली आिण शेवटी परवानगी देताना किमशनर हणाले,
‘आनंदराव, मला वाटते ाणलालांनाही बरोबर यावे.’
‘माझी मुळीच हरकत नाही.’ आनंदराव हणाले, ‘पण या साहेबांना यासाठी घरी
जाऊन कपडे बदलायचे असतील आिण िततका वेळ थांबता येणार नाही.’
ाणलालने आपली तुमानीची इ ी बोटाने सारखी के ली आिण तो चे न े े हणाला,
‘सी. आय. डी. खा यातील माणसाने बेकारा माणे दसावे असा काही कायदा नाही.’
याने तो टोमणा आनंदरावां या गबाळ पेहरावाला मारला होता हे किमशनरां याही
ल ात आले असावे. कारण ते कं िचत हसले होते. आनंदरावांचा मनातून जळफळाट
झाला होता. साहेबांनी या डॅडीबरोबर आपली गाठ घालावी हे यांना मुळीच आवडले
न हते. कारण सहा आठव ांपूव अंधारे चा खून झा यानंतर ते या करणाची सव
जबाबदारी वत:ची आहे असे समजत होते आिण यांना मदतीची गरज भासली तरच ते
दुस या कु णालातरी बरोबर घेणार होते. आनंदरावांनी डॅडीइतके उ िश ण घेतले
न हते. अगदी र यावर पहारा करणा या पोिलसाचे काम क न ते पंचवीस वषानंतर
वतः या शारीने इ पे टर बनले होते. पण इत या वषाचा अनुभवही यां या सं ही
होता. आिण यामुळेच मुंबईतील ब तेक बदमाषां या हालचाल ची आिण सवयीची
यांना मािहती होती. आिण गावदेवी येथील एका छो ा घरात गुलाब आनंदे राहतो
हेही यांना यामुळेच माहीत होते.
या घरात वेश कर यापूव व र अिधकारी या ना याने यांनी डॅडीला सूचना
दली. ‘बोल याचे काम मी करणार आहे. तु ही त ड उघडायचे नाही. गुलाबबरोबर कसे
वागायचे हे मला माहीत आहे व यामुळेच मला जे हवे आहे ते मी या याकडू न िमळवू
शके न.’
डॅडीने आप या टायव न बोटे फरिवली आिण तो हणाला, ‘ या झुंजारकडू न तु ही
तु हाला हवे ते नेहमी िमळिवता, तसेच ना?’
झुंजारचे नाव घेताच आनंदरावां या सवागाची आग झाली होती. डॅडी आपली
हेटाळणी करत आहे हे यांनी ओळखले होते. पण आता झुंझारचा िवचार करायला वेळ
न हता. याला ते भेटणार होते तो गुलाब आनंदे झुंजारपे ा अगदी वेगळा माणूस होता.
या या या जागेत वेश करताच आनंदराव हणाले, ‘गुलाब, गडबड क नकोस
तुला कु णीही ास देणार नाही.’
पुढील दार उघड यासाठी बाहेर या खोलीत आलेला गुलाब हाही जय संग माणे
त व ानी होता. तो आप या िच टाची राखही पडू न देता आत या छो ा झोप या या
खोलीत गेला. आनंदराव व डॅडी या यामागे होते.
‘आनंदराव, या खेपेला काय घेऊन आलात.’ याने िवचारले.
‘तुझी इ छा नसली तर भाऊदाज या नाहीशा झाले या िह यां या बांग ांब ल मी
बोलणार नाही.’ आनंदरावही याच वरात हणाले.
आनंदन े े भुवया वर चढिव या व तो हणाला, ‘तु ही काय बोलता ते मला समजत
नाही.’
‘तुला ते बरोबर समजते.’ आनंदराव हणाले, ‘भाऊदाज नी तुझा फोटो ओळखला
आहे. आिण ते तुला कु ठे ही ओळखू शकतील अशी यांची खा ी आहे आिण यां या
हण याला दुजोरा दे यास नटराज हॉटेलाचे अध नोकर आहेतच.’
गुलाब आनंदल े ा यो य उ र सुचले नाही.
 ‘हे बघ गुलाब, तू जर मला भाग पाडले नाहीस तर मला यासंबंधी बोलायचे नाही.
आपणाला या जागेतच या गो ीचा िनकाल लावता येईल व तुला आम याबरोबर
पोलीस टेशनातही यावे लागणार नाही.’
‘आनंदराव, तु ही माझे जुने िम आहात. यामुळे तुम याबरोबर काहीिह
बोल याची माझी तयारी आहे.’ गुलाब आनंदे काही वेळ िवचार क न हणाला.
‘तू तु याजवळचा माल ब ा ापा याला पाठिवतोस ना?’
आनंदन े े िच टाचे भपकारे सोडले व तो सावधिगरीने हणाला, ‘मी याब ल ऐकले
आहे खरे .’
आनंदराव जरी झोपाळू दसत होते तरी यां या नजरे तून िपवळसर कागदाचा छोटा
कापलेला तुकडा आिण तीन इं च लांबीचा दोराचा तुकडा सुटला न हता. कागदाचा
तुकडा खाटेखाली उडवला होता व दोरीचा तुकडा तेथ या टेबलाखाली होता.
‘गुलाब, तू थो ाच वेळापूव या बांग ांचे पासल बाहेर पाठिवले खरे ना? मला
फ यावरील प ा हवा आहे.’
आनंदे तो प ा कधीच सांगू शकला नाही. आनंदरावां या पाठीमागे िप तुलाचा बार
झाला आिण आनंदच े ा हात या या कपाळाकडे गेला. पाठीमागले दार बंद हो याचा
आवाज झाला. आनंदराव मागे वळले ते हा ाणलाल ते दार उघडीत होता.
आनंदराव या दारातून व नंतर पुढ या दारातून वा यासारखे पळत िज याव न
खाली उतरले. ाणलाल यां या मागे होता. आनंदराव या घरातून बाहेर पडत
असताना याने यांना गाठले होते. दोघेही र यावर येताच थांबले. बाहेरचे वातावरण
अगदी शांत होते. दोन ल ि या सामाना या िपश ा घेऊन ग पा करीत समो न जात
हो या. आिण एक सायकलला जोडलेली हातगाडी समोर उभी होती. सायकल
चालिवणारा मुलगा िसगारे ट ओढीत होता. ‘तु ही याला पािहलेत!’ आनंदरावांनी
डॅडीला िवचारले.
‘मला फ याची पाठ दसली. पण तो कोण या दशेने गेला हे मला दसले नाही.’
हताश वरात डॅडी हणाला.
आनंदरावांनी दारासमोरच उ या असले या या सायकल वाराला िवचारले, पण
याला या दारातून धावत बाहेर पडणारा कु णीही माणूस दसला न हता.
आनंदराव िचडू नच हणाला, ‘आपण वर या मज यावरच जाऊ आिण काय घडले ते
पा .’
पण काय घडले हे यांना बरोबर माहीत होते. अंधारे या खुनाची पुनरावृ ी झाली
होती आिण हा दुसरा कार अगदी यां या डो यासमोर झाला होता.
ते पु हा वर या मज यावर आले आिण यांनी आत या खोलीत पाऊल टाकले. ते
दचकले. या ठकाणी ेत न हते आिण या ेताऐवजी आनंदे याच खुच वर झुंजार
बसला होता.
v
 २. ेत नाहीसे झाले कसे?
या ठकाणी गुलाब आनंदच े े ेत न हते, या गो ीचा आनंदरावांवर इतका
प रणाम झाला होता क , यांची बु ीच चालेनाशी झाली होती. ती जागा अशी दसत
होती क , या ठकाणी आनंदे कधी रािहलाच न हता. आनंदरावांबरोबर याचे कधी
संभाषणच झाले न हते आिण या यावर गोळीही झाड यात आली न हती. ती सव जागा
अगदी व छ दसत होती. यांना अपेि त असलेले र ाचे थारोळे तर तेथे न हतेच
न हते, पण कु ठे एक थबही दसत न हता आिण आनंदच े ी खुच जराही सरकली न हती.
पण या खुच वर आता असा एक माणूस दसत होता क , या या नुस या आठवणीने
आनंदरावांचा र दाब वाढत असे आिण तो माणूस अशा वेळी या खुच वर बसलेला
दसला होता क , यामुळे या सामा य, बुचक यात पाडणा या रह याला असा काही
रं ग चढला होता क , या या प रणामाने आनंदरावांची वाचा क येक ण बंदच पडली
होती.
‘ऊठ झुंजार उभा रहा. ’ ते शेवटी कसेबसे हणाले, ‘मला तू हवा आहेस.’
‘तर मग या ना.’ झुंजार हणाला.
‘मला िमठी मारता, उचलून कडेवर कं वा खां ावर घेता क , डो यावर बसवता ते
सांगा ना?’ हे सव बोलत असतानाच झुंजार अगदी सावकाश उभा रािहला होता. याला
कु णी कू म सोडला होता हणून न हे तर याने उभे राह याचे ठरिवलेच होते अशी
याची मु ा दसत होती. तो इत या सावकाश उभा रािहला होता क , आनंदरावांना
याची अितशय चीड आली होती आिण ते डोळे वटा न या याकडे पाहत होते.
या दोघांची एकमेकांशी असले या संबंधाची यांना मािहती होती याना या
गो ीचे मुळीच नवल वाटले नसते. पण इतरांना मा ते दृ य पा न आ य वाटले असते.
िनदान गंमत तरी वाटली असती. शेगडीवर ठे वले या दुधाला जशी उकळी यावी
या माणे आनंदरावांचा चेहरा उकळत होता.
पण झुंजार या ते यानीमनीही न हते. तो सरळ उभा रािहला. याने फकट कर ा
रं गाचा सूट आिण िपवळसर रे शमी शट चढिवला होता आिण सुंदर नेकटाय बांधला होता.
याची ती ऐट पा न इ पे टर डॅडीची पोशाखाची ऐट अिजबात िजरली होती आिण तो
काहीशा हे ाने झुंजारकडे पाहात होता.
‘काय आनंदराव, तु ही येथे काय करीत आहात?’ जणू काय आपण यांना आताच
पाहत आहोत अशा कारे झुंजारने आळस देत िवचारले.
‘तू येथे काय करीत आहेस ते मला ऐकायचे आहे.’ आनंदराव ओरडू न हणाले.
‘मी आम या गुलाबला भेटायला आलो होतो.’ झुंजार शांतपणे हणाला, ‘तो घरात
नाही असे दसते. तु ही येथे यापूव येऊन याला पळिवले तर नाही ना?’
आनंदरावांना वतःवर ताबा िमळिव यावर पराका च े े प र म करावे लागले. ते
हणाले, ‘ थम येथे कोण आले ते शोधून काढता येईल अशी मला आशा वाटते. गुलाब
आनंदच े ा खून झाला आहे!’
 झुंजारने आपली एकच भुवई वर चढिवली आिण तो ितर या नजरे ने डॅडीकडे पाहात
हणाला, ‘या माणसाला तु ही या खुनाब ल अटक के ली आहे क काय?’
‘हे इ पे टर ाणलाल.’ आनंदराव हणाले आिण झुंजारने आपणाला आ य वाटले
असे दाखवले.
‘खरे क काय?’ तो हळू च हणाला, ‘तुम या खा यात काम करणा या ि यांना तु ही
सूटबूट घाल याची परवानगी दली आहे क काय?’
आनंदरावांनी आवंढा िगळला. यांनासु ा डॅडी डो यात काजळ घालीत असे हे
आवडत नसे. झुंजारने डॅडीची थोडी िजरवली याब ल यांना मनातून थोडे समाधान
वाटले होते. पण ती वेळ वेगळी होती.
‘तू के वळ हवा पा या या ग पा मार यासाठी आनंदले ा भेटायला आला होतास असेच
तू सांगणार असशील!’ यांनी कपाळावर आ ा चढवून िवचारले.
‘अथातच नाही.’ झुंजार ठासून हणाला, ‘आनंदराव तुम यासार या शार
माणसाला मी थापा मा न बनवीन कसा? आज दुपारी भाऊदाजी नावा या
ापा या या काही िह या या बांग ा नाहीशा झा या. यासंबंधी गुलाबला काही
मािहती आहे क काय याची मला चौकशी करायची होती. या नुकसानीमुळे भाऊदाजी
कती अ व थ झाले आहेत हे मी याला सांगणार होतो. तो चुक या मागाने जात आहे हे
पटिव याचा मी य करणार होतो, आिण या बांग ा परत पाठिव याब ल याचे मन
वळिवणार होतो. या यावर गोळी झाड याचा माझा िवचार न हता.’
‘ या यावर गोळी झाड यात आली हे तुला कसे समजले?’ आनंदरावांनी याला
श दात पकड याचा य के ला.
‘मला तसले काहीच समजले नाही. मी या यावर गोळी झाडणार न हतो एवढेच
हटले.
‘आनंदराव, आनंदव े र गोळी झाड यात आली होती काय?’
आनंदराव णभर घुटमळले. ते अ यासू नजरे ने झुंजारकडे पाहात होते. ते शेवटी
हणाले, ‘होय. या यावर गोळी झाड यात आली आहे.’
‘कधी?’ झुंजारने िवचारले.
‘आताच.’ आनंदराव हणाले.
झुंजार या चयवर िमि कल हा य चमकले. तो हणाला, ‘आनंदराव, एक तर तु ही
आप या सा या आयु यात के ली नाही इतक जलद हालचाल करीत असणार कं वा तु ही
तसे कु णा दुस या या त डू न ऐकले असावे.’
आनंदरावांनी कपाळावर सतराशे आ ा चढवून झुंजार या सुंदर व हस या
चेह याकडे पािहले. ते िवचार करीत होते क , झुंजार महारा रा यात असेपयत
आपणाला आप या आयु यात कधी शांती लाभेल काय?
कारण झुंजार तशीच और होती. तो काय ा याच काय पण जगा या
कोण याही िनयमात बसणारा माणूस न हता. याला दुजन हणता येत न हते आिण तो
स नही न हता आिण यामुळेच जरी झुंजारनेच यांना इ पे टरचा ा िमळिव यात
मदत के ली असली तरी कधी ना कधी याला तु ं गात अडकिव याची यांची मह वकां ा
होती. आनंदरावां या मनात या थो ाशाच अवधीत झुंजार या पूव याच परा मांचा
िच पट उभा रािहला होता. याला गु हेगार जगातील माणसे ‘बडा ापारी’ असे हणत
होते, तो हा झुंजारच तर नसेल, असाही िवचार जवळजवळ यां या इ छेिव च
यां या मनात आला. अथात यांना ते श य वाटत न हते. झुंजार कसाही असला तरी
अशा कार या घाणेर ा कार थानात भाग घेणार न हता. तो एखा ा दरोडेखोराचा
माल पळिव यात कमी न हता, पण इतर गु हेगारांना उ ेजन देणारा आिण यांचा
पाठीराखा बनणारा न हता.
‘झुंजार, अव या पाच िमिनटांपूव याच जागेत गुलाबवर गोळी झाड यात आली. मी
या याबरोबर बोलत असताना कु णीतरी पाठीमागले दार उघडू न या यावर गोळी
झाडली. मला जे ऐक याची अितशय इ छा होती ते या या त डू न बाहेर पडू नये
हणूनच तसे कर यात आले. ते हा तू यावेळी काय करीत होतास हे मला समजले
पािहजे.’
झुंजार कं िचत हसला व तो हणाला, ‘तु ही मािहती िवचारीत आहात क धमक
देत आहात?’
‘तू वाटेल ते समज.’ आनंदराव गंभीर वरात हणाले, ‘गुलाब आनंदन े े वत: गोळी
झाडली नाही आिण कु णी गोळी झाडली ते मी शोधून काढणार आहे.’
‘तु ही तसे कराल अशी माझीही खा ी आहे.’ झुंजार हणाला, ‘आनंदराव, तु ही
इतके बुि मान आहात क , हाती घेतलेल येक करण यश वी के यािशवाय व थ
बसत नाही. तु ही या ब ा ापा याब ल काही िवचार के ला आहे काय?’
‘के ला आहे.’ आनंदराव मान डोलावीत हणाले.
‘तु हाला या याब ल काय मािहती?’ डॅडीने झुंजारकडे संशयाने पाहात िवचारले.
झुंजारने आपली सो याची िसगारे ट-के स काढीत ाणलालकडे टक लावून पािहले
आिण तो हणाला, ‘मला इकडचे - ितकडचे थोडे माहीत आहे. मीही याचा शोध करीत
आहे.’
‘झुंजार, तुला तो बडा ापारी कशासाठी हवा आहे?’
झुंजारने िन वकार मु ने े गुलाब या खुच कडे पािहले. नंतर सो या या लायटरने
िसगारे ट पेटवीत तो हणाला, ‘ब ा ापा याने दोन माणसांचे खून के ले आहेत. याला
कोटात उभे करावे असे तु हाला वाटत नाही?’
‘एवढेच उ र नाही.’ आनंदराव जोरात हणाले, ‘मा या माणे तुलाही माहीत आहे
क , बडा ापारी िवकत घेतलेला माल वतःजवळ बाळगतो व नंतर तो मो ा
माणात परदेशी पाठवतो. ते हा नेहमीच या याजवळ बरे च जवाहीर असते आिण
बदमाषाकडू न िवकत घे यासाठी तो आप याजवळ फार मोठी र म ठे वीत असतो.’
‘आनंदराव, हे सव मला नवीन आहे.’ झुंजार हणाला.
‘तू पिह या नंबरचा खोटारडा आहेस.’ ते हणाले, ‘तुझा या पैशावर डोळा आहे.
यासाठीच ब ा ापा याचा तू शोध करीत आहेस आिण आ ही याला खुना या
आरोपाव न पकडू न कोटात उभे कर यापूव तुला ड ला मारायचा आहे. नाहीतर तु या
या झुंजार महालाचे अधवट रािहलेले काम कसे पूण होईल? यांचा खून झाला या
दोघांब ल तुला मुळीच आ मीयता नाही.’
‘ते खरे आहे.’ झुंजारने कबुलीजवाब दला. ‘ या दोघां या मृ यूमुळे जगाचे काहीच
नुकसान झालेले नाही. उलट काही पाप नाहीसे झाले आहे. पण या तुम या ना मय
ा यानाचा उ ेश काय?’
‘उ ेश एवढाच क , तू जे काही करीत आहेस ते काय ा या िव आहे आिण
खुनाब लची मािहती दडिवणे हा गु हा आहे, हेही तु या मनावर ठसिवणे.’
झुंजारने या खेपेला दो ही भुवया वर चढिव या आिण तो िसगारे ट ओढीत हणाला,
‘आनंदराव तु ही जे बोलता ते तु हाला समजत असणार असे मला वाटते. पण मला मा
समजत नाही. आता जे बोललात ते तु ही कोटात बोललात तर माझा फायदा होईल.
कारण मला तुम यावर अ ु नुकसानीची फयाद करता येईल.’
‘तू काहीही के लेस तरी मला याची पवा नाही.’
‘पण तु ही पवा करायला हवी.’ झुंजार हणाला, ‘एका माणसावर गोळी झाड यात
आली आिण ती मी झाडली कं वा मला या संबंधीची मािहती आहे असे तु ही सांगत
आहात. ते हा थम तु ही हणता तो माणूस मेला आहे याब ल खा ी क . आनंदराव,
या गुलाबचे ेत कु ठे आहे?’
आनंदरावांची चया उतरली. आनंदव े र गोळी झाडली हे यांनी य पािहले होते. ते
हणाले, ‘तेच मला समजायला हवे. मी येथून बाहेर गेलो ते हा ते ेत या खुच वर पडले
होते. मी पु हा येथे आलो ते हा ते नाहीसे झाले होते व याऐवजी तूच या खुच वर
बसला होतास. ते हा तुला यासंबंधी काही मािहती असलीच पािहजे.’
‘ि य आनंदराव, मी ेते पळिवणारा खवीस आहे क काय?’
‘तू? तू सा या दुिनयेतील महापाप – ’ आनंदराव हणाले.
झुंजारने यां या त डावर हात ठे वला व तो इ पे टर डॅडीकडे दृि ेप टाक त
हणाला, ‘ग प राहा. जवळ एखादी बाई उभी असताना अभ बोलू नये. तु ही एका
ेताब ल बोलत आहात आिण ते कु ठे आहे हे कु णालाही माहीत नाही. मी तो खून के ला
कं वा खुनाला मदत के ली असा मा यावर आरोप ठे वून तु ही मला अटक कर याची
धमक देत आहात.’
‘मी तसे िस क शकतो.’ आनंदराव ओरडू न हणाले.
‘तु हाला तुम या महामूखपणािशवाय दुसरे काहीच िस करता येणार नाही. अहो
साहेब, तु हाला जर ेत हजर करता आले नाही तर खून झाला हे तु ही कसे िस
करणार? सारे जग तु हाला मूख हणून हसेलच. पण मला जर राग आला तर मी
तुम यावर अ ुनुकसानीची फयादही करीन.’
‘तुझे थोबाड बंद कर.’ आनंदराव िचडू न हणाले.
‘मी ग प बसेन. पण तुमचा वा ातपणा चालू देणार नाही. झुंजार हसून हणाला,
‘ठीक आहे. तु ही तपासाचे काम चालू करा. फोन क न ेताचे फोटो घे यासाठी
छायािच कारांना बोलवा; बोटांचे ठसे या. कु णाचेच ठसे घेता आले नाही तर या बाईचे
ठसे या पण मला यात अडकवू नका.’
झुंजारचे ते हणणे खरे होते. ेतच न हते तर खुनाचा आरोप ते कोणावर करणार
होते? शेवटी आनंदराव नाखुशीनेच हणाले, ‘ठीक आहे. तुला स या जायला हरकत
नाही. मला गरज लागली तर मी तुला गाठू शके न.’
‘ते बरोबर आहे. माझे घर तुमचेच आहे. तु ही के हाही चहापानासाठी येऊ शकता.’
झुंजार दाराकडे जात हणाला, ‘नम ते बाई!’
आिण झुंजार हसत आिण डु लत तेथून गेला. आनंदराव याला अडवू शकले न हते
आिण डॅडीही घाईघाईने बाजूला सरकला होता.
आनंदराव िख मु न े े या खोलीव न नजर फरवीत होते. कु णीतरी दार उघडू न
गुलाब आनंदव े र गोळी झाडली होती हे स य होते. तो भास न हता. कारण आनंदे या
िच टाची राख अ ाप खुच समोर या टेबलावर पसरली होती. हे काय रह य असावे हे
झुंजारला माहीत असलेच पािहजे अशी यांची खा ी होती. पण तो तर यांची चे ा
करीत तेथून िनघून गेला होता.
किमशनरांनी ते ऐकले ते हा ते हणाले, ‘ही हक कत ऐकू न मुंबईतील सारे संपादक
तुम यावर अितशय खुश होतील हे तु हा दोघां या ल ात आलेले दसत नाही.’
‘साहेब, तु हाला आठवतच असेल. मी सु वातीपासूनच या गो ी या िव होतो.’
‘ते बरोबर आहे. पण तु हीही आनंदरावांबरोबर होता. ते हा झुंजारला िनदान
संशयाव न तरी का अटक कर यात आली नाही याचे कारण तु हाला माहीत असणार.’
‘पण संशय कसला घेणार?’ आनंदरावांनी जोरात िवचारले, ‘फार तर याने आनंदल े ा
िनसट यास मदत के ली असे हणता आले असते. पण या गो ीला काही कं मत न हती.
कारण आनंदल े ा अटकही कर यात आली न हती.’
डॅडी आप या नखांशी चाळा करीत हणाला, ‘साहेब, जर या झुंजारला काही
कारणामुळे आपण अटक क शकलो तर हे रह य उलगडले जाईल.’
आिण किमशनर हणाले, ‘हे आनंदराव झुंजारला कोण यातरी कारणाव न अटक
कर याचा क येक वष य करीत आहेत.’
आनंदरावांना मनातून जे वाटत होते ते जर यांनी बोलून दाखिवले असते तर सी.
आय. डी. ऑ फसात एकच हलक लोळ माजला असता.
v
 ३. झुंजारची हालचाल !
झुंजार या इमारतीतून बाहेर पड यानंतर थो ाच अंतरावर जाऊन पादपथावर
उभा रािहला. लवकरच एक कर ा रं गाची मोठी मोटार या याजवळ आली. यावेळी
मोटारीचा वेग बराच कमी झाला होता. झुंजार अगदी अलगद या धावणा या
मोटारी या पायप ीवर चढला आिण दार उघडू न तो मोटार चालिवणा या या
शेजारी बसला. तो पुरता बसलाही न हता, तेव ात ती मोटार अितशय वेगाने धावू
लागली होती.
मोटार र याव न धावू लाग यानंतर िवजयेने झुंजारकडे दृि ेप फे कू न िवचारले,
‘आपण हे काय करीत आहोत?’
‘ हणजे िवजू, तूही बुचक यात पडली आहेस?’ झुंजारने हसून िवचारले, ‘माझी
क पना होती क , फ आनंदरावच बुचक यात पडले आहेत.’ ‘मी मा याकडू न खूप
य के ला पण हा काय कार असावा हे अ ाप मा या ल ात येत नाही.’ िवजया मंजुळ
आवाजात हणाली, ‘तु ही काही िह यासंबंधी आनंदल े ा भेट यासाठी या बाजूला आलात.’
तु ही नेताजीला बरोबर घेतले होतेत. नंतर काही वेळाने नेताजी एक ेत घेऊन या
घरातून बाहेर आला. ब याच वेळाने आपण आप या आयु यातील फार मोठा िवनोद
ऐकलात असा चेहरा क न तु ही बाहेर आलात आिण वाभािवकपणेच मी बुचक यात
पडले.’ ‘तू िवनोदाब ल जे काही हणालीस ते फारसे चुक चे नाही. पण नेताजीने
याब लचा खुलासा के ला असता.’ झुंजार हणाला. याने कं िचत मागे मान वळवून
मोटारी या आत या भागाकडे पािहले. तेथे बसलेला माणूस िन वकार मु न े े हणाला,
‘मालक मलाही हा काय कार आहे हे समजत नाही.’ ई रानेच नेताजीला सुंदर बनिवले
न हते. या या सव चेह यावर सुरकु या हो या. तो जरी खूप राकट होता तरी दस यात
याचे शरीर करकोळच होते. रानावनात भटकणा या या खेडवळ माणसाला झुंजारने
जवळ के ले होते. आिण झुंजार या तालमीत तो हळू हळू तयार होत होता. आप या
मालकावर व माल कणीवर नेताजीचे अितशय ेम होते. यां यासाठी तो काहीही
कर यास तयार झाला असता.
झुंजारने आपला हात पाठीमाग या भागात सोडला आिण आतापयत अदृ य
असले या आिण या या पाठीवर नेताजीने आपले दो ही पाय ठे वले होते याला वर
उचलले.
‘िवजू, हाच तो गुलाब आनंद.े ’ झुंजार हणाला.
‘नेताजीने मला तेवढे सांिगतले आहे.’ ती हणाली. ‘पण याला तेथून हलवायलाच
हवे होते काय?’
‘नाही. पण तसे करणे चांगले असे मला वाटते. कारण लोकां या समजुती माणे तो
िजवंत नाही.’
‘तो िजवंत आहे हे तु हाला कसे समजले?’
झुंजार हसला आिण हणाला, ‘ याब ल वादिववादही होऊ शके ल. ते कसे घडले हे
मी तुला सांगतो. पूव ठरिव या माणे आ ही दोघे पाठीमाग या पाइपव न या या
झोप या या िखडक जवळ पोहोचलो. आ ही या या बाथ मम ये िशरलो आिण
आ हाला आप या आनंदरावांचा आवाज ऐकावयास िमळाला. ते आनंदब े रोबर बोलत
होते. आनंदे यांना मािहती दे या या बेतात होता. मी बाथ म या दारा या फटीतून
पाहात होतो आिण ऐकत होतो. मलाही गुलाब काय बोलतो ते ऐक याची उ सुकता
होती.
‘नंतर अचानक िप तुलाचा आवाज झाला. आिण ग धळ उडाला. मला जे वाटले
याव न कु णीतरी अगदी ऐनवेळी तेथले दार उघडू न गुलाब आनंदव े र गोळी झाडली
होती आिण आनंदराव या मारे क याचा पाठलाग करीत धावत बाहेर गेले होते.
यां यामागून यांनी आणलेला ऐक पोलीस अिधकारीही धावला होता.’
झुंजार िसगारे ट पेटिव यासाठी थांबला. नंतर हणाला, ‘ यां या गैरहजेरीत मी
आिण नेताजी धावत झोप या या खोलीत गेलो आिण आनंदल े ा पािहले. आनंदे िजवंत
होता. आ यकारक योगायोगाने मृ यू या तडा यातून तो वाचला होता. आता शु ीवर
आ यानंतर याचे काही काळ डोके दुखणार आहे. ती गोळी या या के सांना चाटू न गेली
आहे. यामुळे याचे काही के स जळले आहेत. गोळी िखडक तून बाहेर पडू न पाठीमाग या
घरा या कौलात घुसली आहे. के वळ ध यामुळे तो बेशु झाला आिण ते पािहले ते हा
मला ही क पना सुचली.’
‘पण याला पळिव याचा हेतू काय?’
‘ हणजे ते अ ाप तुम या ल ात आले नाही? मी काय सांिगतले ते ल ात घे. हा
आनंदे आनंदरावांना काही बातमी सांग या या बेतात होता आिण याच वेळी कु णीतरी
याला ठार कर याचा य के ला. का? के वळ तो दुस या कु णाब ल बातमी देणार होता
हणून याला कु णी ठार करणार नाही. ते हा गुलाब आनंदल े ा तसेच काही मह वाचे
माहीत असले पािहजे आिण यामुळे आपणाला ती मािहती िमळिवता येईल. गोळी
झाडणा याला काय घडले हे माहीत नाही व आनंदराव तर गुलाब आनंदे ठार झाला
असेच मानीत आहे. िवजू सांग, ही गंमत नाही काय?’
‘आता मा या डो यात थोडा काश पडू लागला आहे.’ िवजया हणाली.
‘ काश पडायलाच हवा.’ झुंजार हसून हणाला, ‘मी गुलाबचे ‘ ेत’ खां ावर घेऊन
ते पाईपाव न खाली उतरिव यास नेताजीला सांिगतले. याने ते मोटारीत ठे वावे व
नंतर माझी वाट पाहावी अशी मी याला सूचना दली होती. नंतर मी आनंदरावाची वाट
पाहात गुलाब या खुच वर बसलो. आ ही नेहमी माणे ग पागो ी के या. आमचे
सवालजवाब झाले आिण खूप गंमत झाली. नंतर मी तेथून बाहेर पडलो.’
िसगारे टचे काही झुरके घेत यानंतर झुंजार पुढे हणाला, ‘वतमानप ाचे अंक बाहेर
पडताच आनंदे या ल ात येईल आिण मला हवे ते िमळाले नाही तर मी याचे खरे ेत
कु ठे तरी गाडू न टाकू शकतो, हे या या ल ात येईल कारण जगा या दृ ीने तो िजवंत
नाहीच. आता तु या ल ात आले काय?’
‘होय, पण हे सव कशाक रता?’ िवजयेने िवचारले.
‘आणखी कु णाक रता? या आप या िम ामुळे ही सव खळबळ उडाली आहे या
ब ा ापा याक रता.’ ते चम का रक नाव धारण करणा या माणसामुळे पोलीस
खा याची इतक झोप उडावी याला यो य कारण होते. तस या कारचा ापारी
चोरीचा माल िवकत घेतो, चो या कर यास भांडवल पुरिवतो. याची भूिमका
म य थाची असते. य चो या करणा यापे ा तो कमी धोका वीकारतो आिण सवात
जा त फायदा िमळवतो. आिण अनेकदा तो दो ही बाजूने फायदा िमळवतो. चोरीचा
माल अगदी थोड यात िवकत घेऊन आिण याच वेळी ओळखी या अिधका याला ा
चोरीची मािहती देऊन. या माणसाला माल िवकणा या चोराला घासाघीस करणे श य
नसते. आिण तोच माल पु हा दुस याला िवकताना तो जा तीत जा त फायदा िमळिवतो.
सात-आठ मिह यांपूव सी. आय. डी. या अिधका यांना या माणसाब ल अफवा थम
ऐकायला िमळा या हो या. अनेक चो यांचा माल गडप होतो तो याच माणसामुळे असे
यांना वाटू लागले. बडा ापारी फ सोने व जवाहीर खरे दी करीत असे आिण
सु वातीलाच तो इतर कोण याही ापा यापे ा ही चोरांना जा त पैसे देत असे. तीनशे
ट यांऐवजी तो शंभर ट े फाय ावरच समाधान मानीत असे. तसे कर यात तो भ म
होता आिण गु हेगारां या वतुळात तो िव ासपा माणूस आहे असा लौ कक पसरला
होता.
तो मालाची जा त कं मत देत असे हणूनच याला बडा ापारी असे हणू लागले
होते. कु णालाही या याब ल या न अिधक काही मािहती न हती. चोरीचा माल िवकत
घेणा या इतर ापा यांची दुकाने होती, पे ा हो या. ब ा ापा याला मा जे काही
िवकायचे असेल ते पो टाने पाठिवले जात असे. यासाठी तो प ा देत असे आिण दर
आठव ाला तो प ा बदल यात येत असे.
याची ती अगदी ठरािवक िग हाईके होती, यांना तो प ा कळिव यात येत असे व
नंतर ते त डीच तो इतरांना सांगे. यामुळे थम कु णी ती मािहती कु णाला दली हे
समजणे अश य होते. येक िग हाईक आपणाला ती मािहती कु णीतरी सांिगतली असे
हणत असे. आिण अव या चोवीस तासांत या आठव ाचा प ा जे गरजू असत यांना
समजत असे.
हे जे प याचे रह य होते ते अितशय गु तेने सांभाळले जात होते. ब ा ापा याचा
िव ासघात करणा यांना भयंकर िश ा होते ही अफवाही याबरोबरच पसरिव यात
आली होती आिण यामुळेच प ा सांगणाराही आपण यो य माणसालाच मािहती देतो
अशी खबरदारी घेत असे. यातूनिह चम का रक प रि थतीत अडक यामुळे यांनी
पोलीस अिधका याला ती मािहती दे याचा य के ला यांची काय अव था झाली हे
आपणाला पाहावयास िमळालेच आहे.
ब ा ापा याला आपले ते काय मुंबईत अबािधतपणे चालू ठे वता आले असते; पण
या या दुदवाने मुंबईत एक माणूस होता क जो याला बरोबर शह देऊ शकत होता.
इतके च न हे तर या या अधःपातालाही कारण होणार होता.
‘आनंदरावांची मा याब ल काही चम का रक क पना झाली आहे अशी मला भीती
वाटते.’ झुंजार हणाला, ‘ यांची अशी क पना आहे क , बडा ापारी कोण हे मला
माहीत आहे आिण मी फ या ापा याने चोरीचा माल आिण रोकड र म कु ठे
दडिवली आहे हे शोधीत आहे. आिण ते याला पकड यापूव ते डबोले पळिव याचा
माझा िवचार आहे.’
‘तुम या िवचाराब ल जे आनंदरावांना वाटते ते अगदी बरोबर आहे.’ िवजया
हणाली.
दीघ िन: ास सोडीत झुंजार हणाला, ‘िवजू, हे वेडव े ाकडे िवचार तु या मनात कसे
येतात तेच मला समजत नाही. आता यापुढे काय कर याचा तुझा िवचार आहे?’
‘मी तेच तु या त डू न ऐक यासाठी थांबले आहे.’ िवजया हणाली.
‘आपण आप या बो रवली या जागेत जाऊ. मला वाटते, तेवढी एकच जागा
आनंदरावांना माहीत नाही.’ झुंजार हणाला, ‘िनदान काही दवस तरी इतर कु णाला
भेट याची गुलाब आनंदच े ी इ छा नसणार.’
िवजयेने लागलीच मोटार वळिवली. ती मोटार चालिव यात अितशय पटाईत होती.
ती बेफाम वेगाने मोटार चालवीत होती आिण झुंजार ित याशेजारी बसून मो ा ेमाने
ित याकडे पाहात होता. वा याने ितचे के स उडत होते. ितचा चेहरा शांत व अितशय
सुंदर दसत होता. ित या चयवर आ मिव ासाचे तेज झळकत होते आिण मोटारी या
आत या भागात नेताजी व आनंदे अगदी शांत होते. आनंदे बेशु होता व नेताजी पुढे
बसले या आप या मालक-माल कणी या जोडीकडे आदराने पाहात होता. ती मोटार
र यातील इतर वाहनांना सारखी मागे टाक त होती.
बो रवली येथे एका झाडीत एक बैठे व छोटे घर होते. झुंजारला ते घर अनेकदा
उपयोगी पडले होते. काही वेळाने ती मोटार एका छो ा ग लीत िशरली. या ग ली या
दोहो बाजूस उं च झुडपाचे कुं पण होते. यामुळे या ग लीतून मोटार जात आहे हेही
कु णाला समज यासारखे न हते. या घरा या सभोवतालीही उं च झाडी होती यामुळे
मािहतीगार िशवाय ते सहसा कु णालाही सापड यासारखे न हते.
मोटार थांबिव यानंतर झुंजार खाली उतरला. याने हसतच पाठीमागले दार उघडले
आिण आत या श त जागेत पडले या गुलाब आनंदच े े बारकाईने िनरी ण के ले.
‘मला वाटते, चाकांची खुच आिण लँकेट आणायला हवे.’ झुंजार हणाला.
एका बेशु माणसाला मोटारीतून काढू न घरात नेणे ही साधी गो न हती. पण
झुंजारने तसले संग पूव ही अनुभवले होते व यामुळे याची आव यक ती तयारीही
होती. दुस या बाजूने खाली उतरले या नेताजीकडे झुंजारने चावी उडिवली आिण ती
अलगद झेलून नेताजीने पुढील दार उघडले व तो आत गेला.
थो ाच वेळात तो मोठी चाके लावलेली खुच घेऊन बाहेर आला. झुंजारने या या
खां ावरील लँकेट ओढू न यात गुलाब आनंदल े ा गुंडाळले व याला खुच वर ठे वले. नंतर
यांनी खुच ढकलीत याला घरात नेले.
झुंजार आत या शोिभवंत दवाणखा यात बस यानंतर हणाला, ‘नेताजी, याला
वयंपाकघरात नेऊन या या त डावर थंड पाणी शंपडू न याला शु ीवर आण याचा
य कर.’
‘मालक, याला मोटारीत ठे व यानंतर हा एकदा शु ीवर आला होता.’
‘मी याला िप तुला या द याने फटकावले आिण तो पु हा झोपला.’
 झुंजारने िवजये या हातून सरबताचे लास घेत नेताजीकडे कु तूहलाने पािहले. तो
माणूस लवकर शु ीवर येऊन याने आप याला हवी असलेली मािहती सांगावी अशी
झुंजारची इ छा होती. पण नेताजीने गुलाब या म तकावर िप तुला या द याचा फटका
मार यामुळे आपणाला बराच वेळ तेथे थांबावे लागेल असे याला वाटले.
नेताजीने ती दुचाक खुच ढकलीत वयंपाकघरात नेली. झुंजारचे अध सरबत
संपलेही न हते तोच वयंपाकघरात कु णीतरी िव हळ याचा आवाज झाला. झुंजारने
सरबताचा रकामा याला टेबलावर ठे वला आिण याच वेळी नेताजीने ती खुच ढकलीत
दवाणखा यात आणली. गुलाब आता सावध झाला होता. नेताजी याही कामात शार
होता हे िस झाले होते.
झुंजार मनःपूवक हणाला, ‘गुलाबराव, मी तुमचे वागत करतो.’
गुलाब आनंदे आनंदात न हता. तो झुंजार-िवजयेकडे आिण नेताजीकडे आळीपाळीने
पाहातच रािहला.
v
 ४. गुलाब आनंदे !
आनंदे या के सातून अ ाप पाणी गळत होते. धसमुस या नेताजीने या यावर
के ले या शीतोपचारामुळे, छ ी नस यामुळे धूमधार पावसात िभजत आले या
माणसा माणे आनंदच े ी अव था झाली होती.
कदािचत डोळे उघडताच याला नेताजीचा मुखडा पाहावयास िमळा यामुळे तो
िन साही बनला असावा. याच सुरकु या पडले या चेह या या माणसाने आप या
म तकावर फटका मारला हे याला ब धा आठवले असावे. या आठवणीनेच नेताजीने
पिहली बादली या या डो यावर रकामी करताच याने खुच व न अधवट उठू न ठोसा
मार याचा य के ला.
पण नेताजीने एक चपळ माकडउडी घेऊन तो ठोसा चुकिवला होता. आिण याच
णी याचा पुढे झालेला हात पकडू न आिण िपळवटू न तो या या पाठीली टेकला होता
आिण याच अव थेत याला एका हाताने पकडू न व दुस या हाताने ती ढकलगाडी
ढकलीत याने कै ाला दवाणखा यात आणले होते. झुंजारने याला सव जपानी डावपेच
िशकवले होते.
नेताजीने मो ा अिभमानाने आप या मालकाकडे पािहले. जंगलातील वाघ नुस या
काठीने मारणा या माणसा माणे याची चया दसत होती. याने िवचारले,
‘मालक,याला मी चांगला धडा िशकवू काय?’
‘नेताजी, आधी आपण याचे आतापयतचे िश ण काय झाले आहे हे पा . नंतर
याला पुढचे धडे िशकवू!’ झुंजार हणाला, ‘गुलाब, तुझे डोके ता यावर आले आहे क
यासाठी आ हाला काही उपाय करायला हवेत?’
गुलाब आनंदन े े कपाळावर आ ा चढिव या. पण याने वटारले या डो यात भीती
दसत होती. याने श य या जोरात िवचारले, ‘तु हाला काय हवे आहे?’
‘मला फ थोडे बोलायचे आहे.’ झुंजार हणाला, ‘पण या आम या नेताजी या
मनात काही वेग या क पना आहेत. गुलाब, तुझी आिण या नेताजीची पूव भेट झाली
नसणार? हा नेताजी पालकरा या गावातील मराठा आहे. नेताजी पालकर िशवाजीचा
सेनापती होता आिण हा नेताजी माझा सेनापती आहे.’
‘मी याला ओळखतो. खुनशी वरात आनंदे हणाला, ‘ याने मा या म तकावर
िप तुलाचा फटका मारला.’
‘तसे याने मला सांिगतले खरे !’ झुंजार काहीशा खेदाने हणाला, ‘ याने तसे जर के ले
नसते तर आपणाला कदािचत अिधक चांग या कारे ग पागो ी करता आ या अस या.
पण नेताजी तसा फार चांगला माणूस आहे. याला िप तुलाने दुस यांना मार याची
अलीकडे सवयच जडली आहे. पण ती सवयही असायला हवी. खरे ना गुलाब?’
गुलाब आनंदन े े उ र दले नाही. याची चया पा न झुंजारने ओळखले होते क ,
आनंदच े े मन वळिवणे याला पूव वाटले होते िततके सोपे न हते.
‘आनंद,े तुला नेताजी धडा िशकिव याब ल बोलला ते तू ऐकले आहेसच, पण याचा
बोल याचा अथ तु या ल ात आला नसेल. तु यावर अनेक गो या झाडू न आिण कु ठे तरी
रानात नेऊन तुला जिमनीत पुरावे हा या या बोल याचा अथ आहे. कदािचत याची
लहर फरली तर तुझे हात िपळवटू न तो मोडील कं वा तुझे पाय तापले या त ावर
ठे वील. नेताजी या मनात काय क पना येतील हे सांगता येणार नाही. परवा असाच एका
माणसावर तो रागावला होता. याने या माणसाला लोखंडी खाटेवर बांधले व नंतर
याने मो ा मेणब या या खाटे या खाली पेटत ठे व या. या माणसाला ते मुळीच
आवडले न हते.’
‘तु ही आहात तरी कोण?’ आनंदन े े काप या आवाजात िवचारले.
‘या देहाला झुंजार हणतात. मा याब ल अनेक गंमती या अफवा पसरले या आहेत.
काही लोक मला लुटा , दरोडेखोरही हणतात.’
एकाएक आनंदे घाबरला व हणाला, ‘तु ही कोण हे मला माहीत आहे. तु हीच बडे
ापारी आहात.’
‘नाही िम ा, तुझी ही चुक ची समजूत आहे.’
‘तु हीच मा यावर िप तूल झाडले होते!’ आनंदे हणाला.
‘ही तुझी दुसरी चुक ची समजूत आहे.’ झुंजार हणाला, ‘मी जे हा एखा ावर
िप तूल झाडतो ते हा तो पु हा मा याशी उ टपणे वागू शकत नाही. कारण तसे
वागायला तो िजवंतच नसतो. हणून हणतो, आपण िम वाने वागणे हे बरे . मी
तु यावर गोळीबार के ला नाही. पण मी यावेळी तु या जागेत होतो. तेथे जे काही चालले
होते ते तुला आवड यासारखे नाही असे मला वाटले. हणून मी तुला तेथून बाहेर काढले.
आपण िम ा माणे बोलावे असे मला अ ापही वाटत आहे.’
आनंदन े े घाबरले या नजरे ने झुंजारकडे पािहले व तो हणाला, ‘तु हाला
सांग यासारखे मा याकडे काहीच नाही.’
‘कदािचत तू अ ाप भानावर आला नसशील.’ झुंजार हणाला. सी.आय.डी.
इ पे टर आनंदरावांना काही सांग याचे तू ठरिवले होतेसच. नेताजीने धडा िशकवावा
असे तुला खरोखरच वाटते काय? अगदी काल परवाच नेताजीने जे काही के ले –’
‘मला खरोखरच काही माहीत नाही!’ गुलाब आनंदे घाईने हणाला.
नेताजी जरा पुढे सरकला. आपला मालक बोल यात िन कारणच वेळ फु कट घालवीत
आहे असे याला मनःपूवक वाटत होते. याने काहीशा आशेनेच िवचारले, ‘मालक मी
याला धडा िशकिव यास सु वात करावी काय?’
झुंजार िसगारे ट पेटिव या या गडबडीत होता यामुळे याने आपणाला परवानगी
दली आहे अशी नेताजीची समजूत झाली आिण याने िखशातील िप तूल काढले आिण
डा ा हाताने आनंदच े ा उजवा हात अिधकच िपळवटू न याने फटका मार यासाठी
िप तुलाचा हात वर उचलला.
‘जरा थांब!’ आनंदे कं चाळू नच हणाला, ‘तू माझा हात मोडला आहेस!’
‘अरे रे! हे तर फारच वाईट!’ झुंजार हणाला, ‘िम ा, तुला वेदना होतात काय?’
‘तु ही मा यावर असा जुलूम क शकणार नाही!’ आनंदे ओरडू न हणाला, ‘हा
तुमचा माणूस मला ठार करील! याचे खरे नाव यमाजी असले पािहजे. मला वेदना होत
आहेत हे काय िवचारायला हवे?’
‘या नेताजी या हातात एखादा माणूस सापडला क तो काय काय करील हे सांगता
येत नसते.’ झुंजार शांतपणे हणाला, ‘पण मी तुला या याब ल सावध कर याचा य
के ला होता. तू भाग पाड यािशवाय नेताजीने तु यावर हात उचलू नये असे मलाही वाटत
होते पण तू जर आपला ह चालूच ठे वणार असशील तर मी तरी नेताजीला नाराज का
करावे?’
आनंदल े ा अस वेदना होत हो या. तो द ं के देत हणाला, ‘माझा खून हावा अशी
तुमची इ छा आहे काय?’
‘तु या ेतया े या वेळी मला वाईट वाटणार नाही हे िनि त.’ झुंजार िनदयतेने
हणाला, ‘पण मी जर तु या जागी असतो तर भावी आयु याकडे इत या िनराशेने
पािहले नसते. जर तू आ हाला हवी असलेली मािहती सांिगतलीस तर आ ही ब धा तुला
मदत क . तुला कदािचत बाहेरगावीही पाठवू हणजे ही गडबड शांत होईपयत तुला
गो ात कं वा काि मरात आरामाने राहता येईल. पण थम तू तुला जे माहीत आहे ते
आ हाला सांगायला हवे. तू ते वखुशीने सांगतोस क आ हाला काही उपाय योजून ते
तु या त डू न जबरद तीने वदवावे लागेल याची मी वाट पाहात आहे.’ झुंजार अगदी
सहज वरात बोलत होता. आडू न ऐकणाराला तो अगदी ेमाने बोलत आहे असे वाटले
असते. पण या या या श दांना अशी धार होती व याचा चेहरा असा काही दसत होता
क , गुलाब आनंदल े ा कापरे भरले होते.
गुलाब भेकड न हता, पण तो या वतुळात वावरत असे तेथे याला झुंजार या अनेक
गो ी ऐकावयास िमळा या हो या. यांची दुदवामुळे या साहसी उठाविगरीशी गाठ
पडली होती ते वतःचा भेकडपणा लपिव यासाठी स याला भडक रं ग चढवीत असत.
यांनी सांिगतले होते क , झुंजारचे हा य कोण याही माणसा या रागापे ा घातक
असते. तो मृ यूचीही चे ा करणारा आिण या या मागात येणा याला बेलाशक ठार
करणारा माणूस आहे आिण आता झुंजार या चयवरील हा य पाहताना या सव ऐकले या
गो ी गुलाबला आठवत हो या.
‘मर तू!’ तो रागाने हणाला, ‘मी बोलतो; पण मला सोड!’
‘ थम मला काहीतरी सांग.’ झुंजार हणाला.
दात आवळीत गुलाब हणाला, ‘ कशाचा कोपरा - मे ोजवळ.’
झुंजारने नाका-त डातून िसगारे टचा धूर सोडीत नेताजीकडे पा न मान हलिवली
आिण हणाला, ‘ठीक नेताजी, याला थोडी िव ांती घेऊ दे!’
नेताजीने गुलाबचा हात सोडला. दुस या हातातले िप तूल िखशात घातले व आप या
तुमानीवरच घामट बनलेले हात घासले. आप या मालकाने कै ाला इत या थोड यावर
सोडावे याचा याला ध ा बसला होता! खरे हटले तर गुलाबची हाडे चांगली नरम
करायला हवी होती.
‘मालक, याला तु ही थोडा वेळ मा या ता यात ायला हवे होते.’ तो हणाला.
गुलाबने या याकडे खुनशी नजरे ने पािहले. याचा चेहरा वेदनेमुळे वेडावाकडा
बनला होता. आपला उजवा खांदा सां यातून िनखळला असावा असे याला वाटत होते.
तो डा ा हाताने उज ा खां ाचे मािलश करीत होता.
‘बोल!’ झुंजार मृद ू वरात हणाला.
‘मला आणखी िवशेष माहीत नाही.’ गुलाब हात झटक त हणाला, ‘जे माहीत होते ते
मी सांिगतले आहे.’
‘तू यापूव ब ा ापा याशी वहार के ला होतास काय?’
‘होय.’ गुलाब पुढे वाकू न हणाला. या या त डू न नाखुशीनेच श द बाहेर पडत होते.
यामुळेच तर मला समजले. बडा ापारी कोण हे समजावून घे याची माझी इ छा
होती. मी एकदा या याकडे माल पाठिवला आिण तो कोण ता यात घेतो हे
पाह यासाठी प ा दला होता. या जागे या बाहेर उभा रािहलो. तो माल कु णी ता यात
घेतला ते मी पािहले व या माणसाचा पाठलाग क लागलो. पण ितत यात एका सी.
आय. डी. ने मला अडिवले आिण आ ही बोलत असताना तो माणूस िनसटला.’
‘पुढे काय झाले?’ झुंजारने िवचारले.
‘के वळ योगायोगाने मी दुस या दवशी पु हा याला पिहले आिण ते तु हाला
सांिगतले या उपाहारगृहात.’
‘ कशाचा कोपरा?’ झुंजारने िवचारले.
‘गुलाबने आप या ओठाव न जीभ फरवीत मान हलिवली आिण तो घोग या
आवाजात हणाला, ‘मला काही पेय िमळे ल काय?’
झुंजारने नेताजीला इषारा के ला आिण तो पेय आण यासाठी वयंपाकघरात गेला.
झुंजारची भेदक नजर गुलाब आनंदे या चयवर रोखली होती. याने िवचारले. ‘पुढे काय
घडले?’
आनंदे लंगडतच उभा रािहला. इतका वेळ या खुच वर बस यामुळे याचे पाय
अवघडले असावेत. तो डा ा हाताने डोके खाजवीत भांबावले या माणसा माणे
हणाला, ‘ या माणसाने या याजवळचे एक पासल तेथ या कोप यातील खुंटीवर
लावले या एका कोटा या िखशात घातले.’
हे सव बोलत असताना आनंदच े ा हात टेबलावरील सरबता या रका या
बाटलीजवळ पोहोचला होता आिण कु शा बु ी या झुंजार यािह ते लागलीच ल ात
आले न हते. तहान लागलेला माणूस या माणे मृगजळा या मागे धावत सुटतो
या माणे आनंदे रकामी बाटली पकड याचा य करीत आहे अशी याची समजूत
झाली होती. एका णाचा शंभरावा िह सा तो बेसावध रािहला आिण तेव ातच
घोटाळा झाला.
गुलाब आनंदन े े ती बाटली पकडली आिण याबरोबरच खुनशी वेगाने झुंजारवर
फे कली. झुंजारने आपले डोके बाजूला झुकिवले आिण बाटली या या कानाला घसटू न
समोर या भंतीवर आदळली आिण ितचे शेकडो तुकडे उडाले. वतःला वाचिव या या
गडबडीत झुंजारने एक मह वाचा सेकंद वाया घालिवला होता आिण तेव ा अवधीत
गुलाब आनंदे अितशय वेगाने धावत पुढ या दारातून बाहेर पडला होता. इतके च न हे तर
याने बाहे न दारही बंद के ले होते. झुंजारने दार उघडले ते हा याला फ गुलाब
आनंदे या वायुवेगाने पळणा या पावलांचा आवाज ऐकू आला.
 या घरासमोर या अ ं द ग लीतून आनंदे धावत होता. के वळ भीतीमुळेच या या
धाव याला वेग आला होता. एकदा बाहेर या रहदारीचा मोठा र ता गाठला क , काय
करायचे हे याला बरोबर माहीत होते.
या शहरात या या दृ ीने अनेक कार दडी मा न बसले होते यातून या
सं याकाळची सु वात तर फारच वाईट झाली होती. ते हा या शहरापासून कु ठे तरी दूर
िनघून जा याचे याने ठरिवले होते. तो अशा ठकाणी दडी मारणार होता क , जेथे
याला ओळखीचे कु णीही भेटणार न हते. इ पे टर आनंदराव याला भेटायला आले
ते हा आपले वातं खरे दी कर यासाठी यांना बातमी दे याचा याला मोह झाला
होता. पण याचा प रणाम काय होईल याचा यावेळी याने िवचार के ला न हता. याने
त ड उघडताच जे हा याचे के स जाळीत िप तुलाची गोळी धावली ते हा याची मती
गुंग झाली होती. आपण कु ठे ही गेलो तरी संकट ‘आ’ वासून उभे रािहलेले असणार हे
याला समजले होते. तो िव ासघात कर यास तयार झाला होता आिण याब लच
याला ायि िमळाले होते.
आनंदरावां या हातून जे हा तो झुंजार या तावडीत सापडला ते हाच आगीतून सुटून
फोफा ात पड यासारखी याची अव था झाली होती. पण सुदव ै ाने साथ द यामुळे तो
झुंजार याही हातून िनसटला होता आिण या िमळाले या संधीचा तो यो य उपयोग
करणार होता.
गुलाब आनंदे ग लीतून बाहेर पडू न कं िचत घुटमळला. र या या या बाजूला जावे
क , या बाजूला जावे असा तो िवचार करीत होता. बेफाट धाव यामुळे याला दम
लागला होता. तो डावीकडे वळला आिण पाठीमागे होणारा मोटार सायकलीचा आवाज
याने ऐकला. पण याने मागे मान वळिवली. नंतर या या पाठीत काहीतरी घुसले आिण
नेताजी या छळापे ाही ती वेदनांमुळे तो धडपडला आिण बाजू या गटारात पडला.
झुंजार अधवट उघ ा दारात उभा होता. याने मोटारसायकलीचा आवाज आिण
याचबरोबर लागोपाठ दोन वेळा झालेला गोळीबाराचा आवाज ऐकला होता.
मोटारसायकल वेग वाढवीत िनघून गेली हेही याने ओळखले होते.
नेताजी धावत घरातून बाहेर पडला आिण मनधरणी या वरात हणाला, ‘मालक,
याला धडा िशकिव याची मला संधी ा.’
झुंजारने याचा हात पकडला आिण तो हणाला, ‘नेताजी, तुला फार उशीर झाला
आहे. याला कायमचा धडा िशकिव यात आला आहे.’
झुंजार नेताजीसह र यावर आला ते हा कोप यावर काही मंडळी गोळा झाली आहेत
असे यांना दसले. पोिलसां या िशटीचा आवाज येत होता. तेवढेच पा न झुंजार मागे
परतला.
‘आता मा या ल ात आले.’ नेताजी आप या मालकाकडे आदराने पाहात हणाला,
‘मालक, तु हीच ही सव व था के ली होती. पण तो पळ काढ याचा य करील हे
तु हाला कसे समजले होते?’
‘मला ते मुळीच समजले न हते. झुंजार हणाला. आनंदे या मृ यूब ल हळहळ
वाटणारे कु णी नाही हे याला माहीत होते आिण या अवेळी झाले या अपघाताचे
 यालाही इतर कु णा माणेच दुःख होत होते.’
िवजया याला दाराजवळ भेटली. तो ितला हणाला, ‘आपण आता येथून िनघाले
पािहजे. गुलाबचा अवतार संपला आहे.’
‘तु ही या यावर गोळी झाडलीत काय?’ ितने िवचारले.
‘नेताजीचीही तु या माणेच चुक ची समजूत झाली होती. पण मला गुलाबवर गोळी
झाड याचे काहीच कारण न हते.’ झुंजार हणाला, ‘मोटारसायकलीवर बसून कु णीतरी
माणूस याची वाट पाहात थांबला होता. कदािचत तो बडा ापारीही असू शके ल. मला
वाटले होते क आपली जागा कु णालाच माहीत नाही. पण आता कु णालातरी या जागेची
मािहती िमळाली आहे असे िस झाले आहे. ते हा आता आपण येथून िनघाले पािहजे.’
‘पण तु ही पुढे काय करणार?’ िवजयेने िवचारले.
झुंजारने आणखी एक िसगारे ट पेटिवली आिण तो हवेत धूर सोडीत हणाला. ‘िवजू,
आपली िव याची पॉिलसी हरवली आहे. पण याहीपे ा काही चांगले ‘ कशा या
कोप यात’ सापड याची श यता आहे आिण ते सापडेपयत मी या ठकाणी सारखा खात
बसणार आहे. इसापनीतीतील बेडका माणे माझे पोट फु टले तरी चालेल!’
v
 ५. झुंजारची चलाखी!
दुस या दवशी सकाळी याहारी करताना वतमानप ां या पिह या पानावर
छापलेली गुलाब आनंदे या खुनाची बातमी ल ावधी लोकांनी वाचली आिण याचा
एकदा खून होऊन याचे ेत अदृ य झाले होते, याचा पु हा खून झाला या घटनेब ल
यांना अितशय आ य वाटले होते. फ एकाच माणसाची ती बातमी वाचून मुळीच
चलिबचल उडाली न हती आिण याचे नाव जयराम राणे असे होते.
या सकाळी जयरामला या या ऑ फसकडे जाताना यांनी पािहले होते यांना तो
माणूस अ व थ झाला आहे असे वाटले नसते. कु णालाही या याब ल कसलाच संशय
येणे श य न हते. चयव न तरी तो वतःवर आिण यामुळेच सा या जगावर खूश दसत
होता.
जयराम राणे हा शरीराने सडपातळ, लांबट चेह याचा, खां ांना कं िचत पोक
आलेला आिण पोट थोडे पुढे सरकलेला माणूस होता. पण तेव ाव नच तो वाईट आहे
असे कु णी हणू शकत न हता. याची हॅट ऐटबाज होती आिण याने लांब काळा कोट
चढिवला होता. या कोटाकडे आिण कोटा या चकाकणा या बटणाकडे पा न तो शेअर
बाजारात देवघेव करणारा िति त माणूस असावा अशीच कु णाचीही समजूत होणार
होती. पण यामुळे पोलीस अितशय ग धळात पडले होते असे िवल ण रह य
उलगड याची चावी या राणेकडे होती.
जयराम राणे मरीन लाईन टेशनावर उत न आिण र ता ओलांडून हळू हळू मे ो
िसनेमाकडे चालला होता. तेथे एका इमारतीत याचे ऑ फस होते. ऑ फस या दोन
सामा यच खो या हो या. पण या ठकाणी फार मो ा माणावर र ांचा ापार
चालत होता.
जवळजवळ तीन तास आपला प वहार वाच यात आिण उ रे िलिह यात
जयराम राणे गढला होता. जवळच याची से े टरी बसली होती. ती दस यात आकषक
न हती, तरी दर िमिनटाला लघुिलपीत अडीचशे श द िल शकत असे. पण
जयरामशेठ या येथे नोकरीला लाग यापासून या से े टरीला िमिनटाला दहा श द
िलिह यापलीकडे काम करावे लागत न हते.
पावणेबारा वाज या या सुमारास फोनची घंटी वाजली आिण कु णीतरी िवचारले,
‘तु ही कु ठे भोजन करीत आहात?’
आपले नावही न सांगता कु णीतरी असला िवचारावा याचे जयरामला आ य
वाटले न हते कं वा तो बुचक यातही पडला न हता. तो हणाला, ‘आज पु हा ित याकडे
जा याचा माझा िवचार आहे.’
रिस हरमधून कं िचत हा य वनी ऐकू आला. नंतर तो माणूस हणाला, ‘ चालेल.’
फोनवरील संभाषण बंद पडले होते आिण जयराम राणे पु हा आप या कामात गुंतला
होता. बारा वाजता तो उभा रािहला. याने आपला लांब कोट व हॅट चढिवली व तो
आप या ऑ फसातून बाहेर पडला.
 र यावर आ यानंतर याला एक माणूस भेटला. या ओळखी या माणसाकडू न याने
दोन र े िवकत घेतली व ती कोटा या आत या िखशात ठे वली. तो याचा धंदा जेथे
जमेल तेथे क शकत होता. नंतर तो तेथ या ना यावरील ‘ कशा या उपाहारगृहात’
गेला. ते उपाहारगृह या मानाने फार जुने न हते पण तेथील खा पेयांमुळे आिण आकषक
सजावटीमुळे ते थोड याच अवधीत लोकि य बनले होते.
जयराम राणे जे हा तेथे गेला ते हा ती भोजनाची वेळ अस यामुळे या ठकाणी
बरीच गद होती. एक वाज यानंतर तेथे जा तच गद होत असे. यामुळे बरीच माणसे
आपला खा याचा काय म आधीच उरक त असत. या गद तून वाट काढीत जयराम राणे
एका कोप यातील टेबलाजवळ गेला. याने आपला लांब कोट व हॅट जवळ या खुंटीवर
अडकिवली आिण तेथ या रका या खुच वर बसून याने भोजनास सु वात के ली.
याची आवडिनवड तेथ या वेटरला माहीत असावी. कारण तो तेथ या टेबलाजवळ
बसताच या या पु ात खा पदाथाची पा े ठे व यात आली होती. वतमानप वाचीत
तो खात होता. या जागेत असले या कु णाकडेही याने ल दले न हते. भोजन
संप यानंतर याने जवळ या बेिसनम ये हात त ड धुतले. नंतर वेटरला बोलावून पैसे
दले आिण याला ब ीस हणून चार आणे द यानंतर आपला कोट व हॅट चढवून तो
तेथून िनघाला. आप या कोटा या एका िखशात एक छोटेसे पासल आहे हे याला
कोटाची बटणे लावताना समजले होते. पण याब ल याला मुळीच आ य वाटले न हते
कं वा याने ते कसले पासल आहे हे पाह याचा य के ला न हता. ऑ फसात परत
आ यानंतर जयराम राणे आप या से े टरीला हणाला, ‘भोजन करतानाच मला एक
मोठी ऑडर िमळाली आहे. उ ा या बोटीने तो माल कारवारला पाठवायचा आहे. तू
िवमा कं पनीला फोन क न आपली नेहमीची व था कर.’
से े टरी फोन कर यासाठी िनघून गे यानंतर जयरामने कोटा या िखशातील ते
पासल काढू न उघडले व आतले िहरे टेबलावर पसरले. याने णभर या िह यांकडे
पािहले व नंतर तो टेबला या पाठीमागे असले या ितजोरीकडे वळला. ती अगदी
आधुिनक कारची व अवाढ ितजोरी होती. ती ितजोरी या सामा य खोलीऐवजी
एखा ा कै दे या तळघरातच चांगली शोभली असती.
याने ितजोरी उघडली. आत फ दोन सा या कागदा या पे ा हो या. याने या
बाहेर काढू न यात जे काही होते ते टेबलावर ओतले. अशा कारे या दोन पे ातील र े
कशा या उपाहारगृहातून आणले या पासलात िमळिवली. आता िहरे , माणके , पाचू
इ यादी र े या टेबलावर चकाकत होती. याची से े टरी आत येऊन हणाली, ‘मी ती
व था के ली आहे. ते ताबडतोब यांचा माणूस येथे पाठिवणार आहेत.’
जयराम राणेने मान डोलावली आिण मो ा प र माने आपली नजर या र ांव न
दूर के ली आिण बाजू या सामा य घ ाळाकडे पािहले. याला खा याचे िवशेष मह व
न हते. पण अनेक वषापासून याला िप याची सवय जडली होती आिण आता याला
िप याची त लफ आली होती. ‘पासल तयार कर याचे आिण यानंतरचे काम मी आता
तु यावर सोपिवणार आहे. मला आता एक मह वाचे काम आहे.’ जयराम हणाला.
ते ऐकू न कु सूम वागळे या चयवर जराही बदल झाला न हता. गे या पाच वषात
ब धा रोज ितने ते बोलणे ऐकले होते आिण या मालकाचे मह वाचे काम कोणते हेही
ितला माहीत होते. तो र ांचा सं ह तो ित या वाधीन क न जात आहे याचेही ितला
आ य वाटले न हते. िह यांचा ापार करणारे कती सहजतेने मौ यवान माल
हाताळतात याचे फ सामा य माणसाला नवल वाटले असते.
‘आपण जो माल पाठिवणार आहोत याची कं मत कती होईल?’
‘स ावीस ल साठ हजार पाचशे पये.’ जयरामने उ र दले. तो या धं ात इतका
वाकबगार होता क , अितशय त माणसाने अगदी कसोशीने िहशेब के ला असता तरी
जयरामने सांिगत या आक ात पाच प ासा न जा त फरक पडला नसता.
जयराम राणेने पु हा ती हॅट व लांब कोट चढिवला आिण िज यात ध ा लागले या
माणसाची मा मागून तो घाईघाईने खाली उतरला. िज यात उ या असले या िमशाळ
माणसाने जयराम या पाठमो या आकृ तीकडे भेदक नजरे ने पािहले. पण िप याची लहर
आले या या ापा याचे आता कु ठे ही ल न हते.
झुंजारने जयराम या पावलांचा आवाज ऐकू येईनासा होताच ऑ फसचे दार ठोठावले
आिण कु सूम वागळे ने दार उघडताच तो हणाला, ‘मला िवमा कं पनीने पाठिवले आहे.’
‘ या जवािहरांसाठी?’
‘होय.’ झुंजार हणाला. याने लावले या मो ा िम यांमुळे कु सूम वागळे ला आप या
विडलांची आठवण होत होती.
‘तु ही इत या लवकर कसे आलात?’ ितने याला आत घेत िवचारले.
‘मी याच िवभागात एका ऑ फस कामािनिम आलो होतो आिण कं पनीने मला
फोनव न येथे जा याची सूचना दली.’ झुंजार आप या िम यांव न बोटे फरवीत
हणाला. याने ते वेषांतर कर यासाठी आपले तीन तास खच के ले होते आिण याने ते
इत या कौश याने के ले होते क , अगदी जवळू नही ते कु णा या ल ात आले नसते.
कु सूम वागळे टेबलावरील र े एका कागदा या पेटीत भरीत होती. झुंजारने
िवचारले, ‘हीच ती र े काय?’
कु सूम वागळे ने लाजत मुरडत तीच ती र े असे सांिगतले आिण आपले बनावट के स
खाजवीत झुंजार हणाला, ‘तुमचे काम झाले असले तर मी ती घेऊन जातो.’
‘घेऊन जाता?’ ितने आ याने िवचारले.
‘होय ताईसाहेब, आम या कं पनीच तो नवीन िनयम आहे. अशा कार या मौ यवान
व तू त ांकडू न तपासून या आम या ऑ फसात िसल कर यात येतात आिण तेथून
पाठिव यात येतात. अलीकडे िवमा कं प यांना फसिव याचे कार वाढले आहेत हे तु ही
वतमानप ातून वाचत असणारच. यासाठी ही नवी व था कर यात आली आहे.’
‘पण आम या मालकांचा तुम या कं पनीबरोबर फार जुना वहार आहे.’ ती
हणाली.
‘ताईसाहेब, ते मला माहीत आहे. पण एकासाठी एक िनयम व दुस यासाठी दुसरा हे
कं पनीला करता येणार नाही. आम या दृ ीने तसे करणे आव यक आहे आिण मला नोकर
या ना याने कं पनी या कमाची अंमलबजावणी करायला हवी. मी या भागात पूव कधी
आलो न हतो व यामुळे मा यावर जा त जबाबदारी आहे. पण मी तु हाला पावती
देणार आहे. यामुळे ती र े येथून बाहेर जाताच याची जबाबदारी कं पनीची राहणार
आहे.’
तो टेबलाजवळ बसला आिण याने को या कागदावर येक श द काळजीपूवक
िलहीत पावती तयार के ली. झुंजार हा अिभजात नट होता.
वागळे पासल तयार करीपयत याची पावती िल न झाली होती.
‘या जवािहरांची कं मत स ावीस ल , साठ हजार, पाचशे पये आहे.’ ती हणाली.
‘ताईसाहेब, मी तसे पावतीवर िलिहतो.’ झुंजार हणाला आिण याने तसे के ले.
याने पावती ित या हाती देऊन ितने तयार के लेले पासल उचलले. पण अ ाप
याला तेथून बाहेर पडावयाचे होते. तो हणाला, ‘तु हाला िच पट पाहणे आवडते
काय?’
‘का? तु ही मला तो दाखिवणार आहात काय?’ ितने लािडकपणे िवचारले. धूत
झुंजारने ितची परी ा के ली होती आिण ितने याला या या अपे े माणेच उ र दले
होते. तो हसून हणाला, ‘तेव ासाठीच तर मी तु हाला िवचारले. तु ही उ ा दुपारी
बरोबर अडीच वाजता मला िच ा टॉक जबाहेर भेटाल काय? तेथे ‘आदमी’ नावाचा
पाह यालायक िच पट चालला आहे. तु ही जर तो पािहला असलात तर आपण ‘उपकार’
पाहायला जाऊ.
‘नाही. मला ‘आदमी’च पाहायचा आहे.’ ती हणाली, ‘मी काही म ाशां या िव
नाही. मी उ ाच मालकांकडू न अधा दवस रजाच घेईन.’
झुंजारने हळू च ितचा हात धरला आिण तो लागलीच तेथून बाहेर पडला. ऑ फसातून
बाहेर पड यानंतर तो काही णातच या इमारतीतून बाहेर पडला. यावेळी याचा वेग
पािहला असता तर ‘आदमी’ पाह यासाठी हापापले या कु मारी कु सूम वागळे ला ध ाच
बसला असता.
झुंजारने चालत असतानाच या पासलवर बरोबर आणलेली गमप ी िचकटवली व ते
दोरीने बांधून यावर एक लेबल बांधले. या लेबलवर प ा िलिहला होता ‘‘जग ाथ
पडसे, पो ट मा तर, िभवंडी.’ नंतर तो जवळ या पो ट ऑ फसात गेला आिण याने ते
स ावीस ल , साठ हजार, पाचशे पयांचे पासल भारत सरकार या पो ट खा या या
ता यात दले.
दोन तासांनंतर तो इरॉस िसनेमाजवळ थांबले या एका सुंदर त णीजवळ गेला आिण
याने गंभीर वरात िवचारले, ‘आपण कु णाची वाट पहात आहात काय?’
या त णीने कपाळावर आ ा चढवून या याकडे पािहले व ती हणाली, ‘होय.
याला नेहमी संकटात उ ा घेणे आवडते अशा झुंजार नावा या एका डाकू ची मी वाट
पाहात आहे. तु ही याला कु ठे पािहले आहे काय?’
‘मला वाटते, या यासारखाच कु णीतरी चौपाटीवर काव यांना दाणे घालीत होता.’
झुंजार गंभीर वरात हणाला, ‘ दस यात तो बरा वाटत होता पण जरा घमडखोर दसत
होता. तो यावेळी िसगारे टही ओढीत होता. तोच तो माणूस काय?’
‘तो आणखी काय करीत होता?’ ितने जोरात िवचारले.
‘तो आजूबाजूने फरणा या पोर कडे पाहात होता. पण रागावू नका. पोर कडे याचे
ल न हते. तो नंतर मे ो िसनेमाजवळ या एका उपाहारगृहात गेला. तो ितसरी
आइ म लेट खात असताना याने एका माणसा या लांब कोटा या िखशात कु णीतरी
एक पासल सरकिवले ते पािहले. नंतर तो या लांब कोटा या माणसाचा पाठलाग करीत
जवळ या इमारतीतील ऑ फसात गेला आिण दाराला कान लावून उभा रािहला. या
माणसाने या मालाची तपासणी कर यासाठी िवमा कं पनी या माणसाला बोलाव यास
या या से े टरीला सांिगतले. बाईसाहेब, तु ही कधी अितशय लांब मानेची आिण
अितशय लहान त डाची पण िसनेमाची हौस असलेली बाई पािहली आहे काय?’
‘ हणजे तु ही या से े टरीबरोबर –’ ितने रागाने बोल यास सु वात के ली.
‘वेडे िवजू, नेहमी अमृत िपणारा माणूस कु ठे तरी साचले या डब यातले पाणी ाशन
करील काय?’ तो हणाला, ‘तो माणूस या या ऑ फसातून बाहेर पडेपयत मी थांबलो.
नंतर मीच िवमा कं पनीचा माणूस आहे असे या से े टरीला सांिगतले व थो ाच वेळात
स ावीस ल , साठ हजार, पाचशे पये कं मतीची र े घेऊन बाहेर पडलो. पण िवजू,
आता इतर लांडगे आजूबाजूला घोटाळू लागतील व याचा बंदोब त करावा लागेल.
यामुळे यापुढे और मजा होणार आहे.’
‘ यांनी सु वातही के ली आहे.’ िवजया मान डोलावीत हणाली, ‘तुमचे वागत
कर यासाठी वागत सिमती तुमची वाट पाहात आहे.’
झुंजार णभर त ध बनला. याचे डोळे आता अिधकच तजेलदार व घातक दसत
होते. याने िवचारले, ‘ कतीजण आहेत?’
‘एकच!’ ती हणाली.
याची चया फु ि लत बनली. तो हणाला, ‘तुझे ते आनंदराव दादा तर नाहीत?’
‘नाहीत.’ ती हणाली, ‘ याचा तो ऐटबाज पेहराव करणारा व बायक चेह याचा
मदतनीस. तु हाला ही बातमी सांग यासाठी मी पाऊण तास उभी आहे. नेताजीने मला ते
कळिवले.’
v
 ६. डॅडी आिण झुंजार
झुंजार मुळीच ग धळला न हता. कु मारी वागळे या यावर खुश झाली होती या
िम या याने काढू न टाक या हो या. याची आणखी एक छोटी जागा होती. तेथे याने
वेषांतर दूर क न व कपडे बदलून आपले मूळचे व प धारण के ले होते.
तो आप या घराकडे परतला ते हा याचे कपडे नेहमी माणे ऐटबाज होते व चेहरा
स दसत होता. तो याचा बाब दु नच पा न इ पे टर डॅडीचा चेहरा उतरला
होता.
‘मी तुमचीच वाट पाहात होतो.’ डॅडी हणाला.
‘तसे मला कधी व ातही वाटले नसते.’ या याकडे थो ा आ याने पाहात झुंजार
हणाला, ‘मी तुम या सास यासारखा दसतो क काय?’
डॅडीला या बोल याचा आनंद झाला न हता. तो हणाला, ‘झुंजारराव, आपण
तुम या जागेत जावे काय?’
‘कशासाठी?’ झुंजारने िवचारले. पण याला िल टमधून झुंजार महाला या दुस या
मज यावरील जागेत नेल.े तो पुढे हणाला, ‘या तुम या भपके बाज पेहरावाचा मा या
बायकोवर काहीच प रणाम होणार नाही. तुमची आिण ितची ओळख नसणारच? िवजू,
हे इ पे टर ाणलाल उफ डॅडी. हे मुंबई या पोलीस खा याचे एक भूषण आहेत. हणजे
मी तुझी चे ा करीत नाही. हे जरी कसेही दसत असले तरी.’
‘झुंजारराव, तुमची हरकत नसली तर मला तुम या एक ाशीच बोलायचे आहे.’
डॅडी हणाला.
‘झुंजारने डॅडीचे चकाकणारे डोळे आिण चेह यावरील आिवभाव पा न ते ल ण
चांगले नाही हे ओळखले. तो आपण बुचक यात पड यासारखे दशवीत हणाला, ‘पण
का?’ आमचे ल झा यापासून मी मा या बायको या गैरहजेरीत काहीही करत नाही.
तु ही पु षवेषधारी ी आहात अशी जर ितची समजूत झाली तर ती मला फाडू न
खाईल. हणून हणतो, तु हाला जे काही बोलायचे आहे ते ित या सम च बोला,
एकांतात बोलू नका. संसारी माणसाने बायको या संशयाला मुळीच जागा देता कामा
नये. डॅडी, तु हाला काय बोलायचे होते?’
‘मला काय बोलायचे आहे; ते तु हाला चांगले माहीत आहे.’ डॅडी जोरात हणाला.
‘तर मग तु ही ते बोलून टाका.’ झुंजार हणाला, ‘भाई ाणलाल, ते एकदाचे
आटोपून टाका. मनात काही ठे वू नका. माणसाचे मन साफ असणे हे या या आरो या या
दृ ीने फायदेशीर असते. मुळीच लाजू नका. माझी बायको येथे हजर नाही असे समजून
तुमचे मन मोकळे करा.’
डॅडी आप या हाता या मुठी आवळीत होता व उघडीत होता. याने िवचारले.
‘जयराम राणे नावाचे गृह थ तु या ओळखीचे आहेत काय?’
‘मी ते नावही कधी ऐकलेले नाही. तो माणूस काय करतो? कु ठे भजी तळायचे कं वा
वाढ याचे काम करतो काय?’ झुंजारने िवचारले.
 या या या बोल याकडे ल न देता डॅडी हणाला, ‘आज दुपारी तीन वाजायला
दहा िमिनटे असताना एक माणूस राणे या ऑ फसात गेला. आपण िवमा कं पनीचे
ितिनधी आहोत असे याने खोटे सांिगतले व तो स ावीस लाखांचे जवाहीर घेऊन
पसार झाला.’
झुंजारने भुवया वर चढिव या व तो हणाला, ‘ या भाई राणे या दृ ीने ही दुपार
फार दुदवी होती असे हणावे लागेल. पण तु ही मु ाम येथे येऊन मला का सांगता? ते
नाहीसे झालेले जवाहीर शोधून काढ यासाठी मी मदत करावी असे तुमचे हणणे आहे
काय?’
झुंजारने ते इत या सफाईने व साळसूदपणे सांिगतले होते क , याचा या गो ीशी
काही संबंध असावा असे कु णालाही वाटले नसते. या या अस या बताव यामुळेच
िबचा या आनंदरावाचे काळे के स पांढरे बनत होते. डॅडीचा पांढरा चेहरा लाल बनला व
पु हा काळवंडलेला दसू लागला.
‘तु ही यावेळी काय करीत होता हे मला समजायला हवे.’
‘मी?’ झुंजार िसगारे ट - के स बाहेर काढीत हणाला, ‘मी िसनेमागृहात बसून िच पट
पाहात होतो. पण या गो ीचा आिण िबचारा जयराम राणे व याचे जवाहीर यां याशी
संबंध काय?’
एकाएक डॅडीने आपला हात पुढे क न झुंजारचे मनगट पकडले व तो हणाला,
‘हाच तर तुमचा या याशी संबंध आहे. या तुम या हातावर असलेली जखमेची िनशाणी
कु . कु सूम वागळे न,े हणजे राणे या से े टरीने या िवमा कं पनी या बनावट माणसा या
हातावर पािहली आहे. याने जे हा जवािहराचे पासल उचलले ते हा ती ितला दसली.
ितने या माणसाचे वणन करताना आ हाला ही मािहती दली आहे!’
झुंजारने णभरच काही न बोलता आप या मनगटाकडे पािहले. याने बाहेर
काढलेली िसगारे ट तशीच या या बोटात रािहली होती. ती मनगटा या पाठीमाग या
बाजूवर असलेली छोटी िनशाणी, या या पूव या साहसाची यादगार होती आिण
वेषांतर के यानंतर ती िनशाणी कु णाला दसणार नाही अशी तो नेहमीच सावधिगरी
बाळगीत असे. या खेपेला तो तसे कर यास कसा िवसरला ते यालाही समजत न हते.
पण कु . वागळे ची नजर इतक ती ण असावी याचे याला नवल वाटले होते. पण
ाणलालला मा झुंजार या बेदरकार मु व े र कसलाच फरक दसला न हता. ‘होय,
मा या या हातावर जखमेची िनशाणी आहे खरी पण तस या िनशा या अनेकां या
हातावर असतील.’ तो हणाला, ‘या तुम या बगळे ने तु हाला आणखी काय मािहती
दली?’
‘ितचे नाव बगळे न हे, वागळे .’ डॅडी जोरात हणाला, ‘ या माणसाने वेषांतराखाली
इतर गो ी दडिव या हो या. यामुळे ितला या दस या नाहीत. तु ही आता शांतपणे
मा याबरोबर याल काय?’
‘अथातच येणार नाही.’ झुंजार हणाला.
‘पोलीस अिधका या या कामात तु ही अडथळा आण यास काय घडते ते तु हाला
माहीत आहे काय?’ डॅडीने जोरात िवचारले.
 ‘खा ीने माहीत आहे.’ झुंजार हसून हणाला, ‘ या पोलीस अिधका याची सा संगीत
फिजती होते!’
डॅडीने झुंजारचा हात सोडला, आिण आपले हात िखशात घातले. नंतर याने जोरात
िवचारले, ‘मी तु हाला येथून जबरद तीने यावे अशी तुमची इ छा आहे काय?’
‘तु ही तसला मूखपणा क नये अशी माझी इ छा आहे. झुंजार िसगारे ट पेटवीत
हणाला, ‘बरीच गडबड झा यािशवाय मला जबरद तीने मा या घरातून बाहेर
काढ याची श पोलीस खा यात नाही. आिण ते तु हालाही माहीत आहे. एखा ा
िस िसनेनटी या घट फोटालाही िमळणार नाही इतक िस ी तु हाला िमळे ल. पण
तस या िस ीसाठीच तर हे करीत नाही ना?’
‘मी फ कमाची अंमलबजावणी करीत आहे.’
‘कु णा या कमाची?’ झुंजारने िवचारले.
‘ या याशी तु हाला काहीच कत नाही.’ डॅडी रागाने हणाला.
‘मला वाटते, या गो ीशी मला खास कत आहे.’ झुंजार हणाला, ‘मा यावर
जुलूम होत आहे आिण कु णी मा यावर जुलूम क लागले क , मला लाज यासारखे होते.
िशवाय तुम या बोल यावर माझा िव ास बसत नाही. मला वाटते, तुमची गैरसमजूत
झाली आहे आिण तु ही ेता युगातील गो ी करीत आहा. तु ही येथे कती वेळ माझी
वाट पाहात बसला होता?’
‘तु हाला माझी उलटतपासणी कर याचा अिधकार नाही.’ डॅडी रागाने धुसमुसत
हणाला.
‘डॅडी, मी तुमची उलटतपासणी करीत नाही. तु हाला यो य मागाकडे ने याचा य
करीत आहे. पण जर हा माझा तु हाला बोचणारा असला तर उ र देऊ नका.
नेताजी, हे सुवािसक स य गृह थ येथे येऊन कती वेळ झाला?’
‘मालक, ते चार वाज यापासून येथे आहेत.’ आत या दारा या आड उ या असले या
नेताजीने उ र दले.
‘यांना या अवधीत कु णाचा टेिलफोन, िनरोप कं वा इतर काही िमळाले होते काय?’
झुंजारने िवचारले.
‘नाही मालक.’ नेताजी हणाला.
‘कु णीही यांना भेटायला आले नाही कं वा बोलले नाही?’
‘नाही मालक.’
‘ हणजे हे एकटेच मा या मारीत येथे बसले होते?’
इ पे टर रागारागाने पुढे सरकू न या दोघां या म ये उभे रािहले. यांची छाती
झुंजार या छातीला जवळजवळ िभडली होती. याने आपले हात कोटा या दोहो
बाजूं या िखशात इत या जोराने खुपसले होते क , खां ापासून खालपयत कोटाला लांब
चु या पड या हो या.
‘तु ही आता ग प बसाल काय?’ याने रागाने थरथरणा या आवाजात िवचारले, ‘मी
आतापयत श य िततके सहन के ले आहे.’
‘आिण आता तुमची सहनशीलता तापले या रबरा माणे तुट या या बेतात आहे
असेच ना?’ झुंजारने िवचारले.
‘तु ही आता मा याबरोबर येणार क नाही?’ याने मो ाने िवचारले, ‘क मी
तु हाला आता खेचून बाहेर काढले पािहजे?’
‘तुम या ते ल ातच आलेले नाही. मी इतक मेहनत क न ‘पाल या घ ावर पाणी’
हणतात तसला कार घडला आहे.’ झुंजार डॅडी या पोटात आपले पिहले बोट खुपसत
हणाला, ‘अरे या!’ आम या आनंदरावां माणे तुमचे पोट गरगरीत आिण लविचक दसत
नाही. डॅडी, तु ही तुम या गरीब िबचा या पोटाकडे ल ायला हवे.’
‘मा या पोटाशी तु हाला काय करायचे आहे?’ डॅडीने िचडू न िवचारले.
‘मला काहीच करायचे नाही. मी मारायचे झाले तर पाठीवर कं वा पोटावर मारीत
नाही. छातीवर मारतो.’ झुंजार हणाला, ‘िशवाय मी तुमचे पोट उघडे कधीच पािहलेले
नाही आिण कप ांव न मला घृणा ये याइतके काही ते वाईट दसत नाही.’
कटलीतील पा याला उकळी आली क , जसा आवाज होतो तसे आवाज डॅडी या
त डावाटे बाहेर पडत होते.
‘मी हे सव पु हा कधीतरी ऐके न.’ डॅडी रागाने घुसमटले या वरात हणाला,
‘झुंजारराव, मी तु हाला अटक करीत आहे.’
‘ ाणलालभाऊ, तु ही तसले काही करता कामा नये हेच तर मी तु हाला
पटिव याचा मघापासून य करीत आहे.’ झुंजार शांतपणे हणाला, ‘ यामुळे तुमचेच
फार नुकसान होईल. तु ही एक होतक आिण क ाळू पोलीस ऑ फसर आहात. तुमचा
भिव यकाळ िनि त चांगला आहे आिण तु ही यशा या उं बर ावर उभे असताना तु ही
बढती चार वष मागे जाईल असा वेडप े णा करीत आहा. मी तु हाला तसे क देणार
नाही. तु ही जरा तुमचा उ साह आवरत का नाही? तु ही शांतपणे ऐकाल काय? काय
घडले ते मी तु हाला अगदी बरोबर सांगू शके न.’
‘आिण पुढे काय घडणार आहे ते मीही बरोबर सांगू शके न.’
‘ते असे झाले ’ जणू काय आपण काही ऐकलेच नाही अशा कारे झुंजार पुढे हणाला,
‘तो तुमचा जयराम राणे, याची चोरी झाली असे तु ही हणता कं वा आपली चोरी
झाली आहे असे याला वाटले असावे कं वा अगदी बरोबर हणायचे झाले तर या या
या बगळे से े टरीला तसे वाटले.’
‘म ये बोलू नका.’ झुंजार पुढे हणाला, ‘माझी चूक झाली हे मा या ल ात आले.
बगळे न हे वागळे . एक माणूस वतःला िवमा कं पनीचा ितिनधी हणवीत तेथे गेला व
याने ते जवाहीर पळिवले. काही वेगवेग या गुंतागुंतीमुळे या बगळे ला - न हे वागळे ला
वाटले क , तो िवमा कं पनीचा माणूस बनावट असावा आिण जवािहरांची चोरी झाली
आहे.
‘तु ही जसे आता उ साहाने िखशात हात खुपसून कोट फाड याचा य करीत
आहात तशाच उ साहा या भरात ितने पोिलसांना बोलािवले. ते ऐकताच तु ही
मा याकडे अिधक उ साहाने धाव घेतलीत कारण आनंदरावांनी मा याब ल
सांिगतले या कि पत कथांचा तुम या हळ ा मनावर प रणाम झाला होता.’
‘तसे कोण हणतो?’ ाणलाल ऊफ डॅडीने जोरात िवचारले.
 ‘मी हणतो. मला वाडविडलां या कृ पेने अंत ान आहे.’ झुंजार हणाला, ‘पण तु ही
माझे सव हणणे ऐकायलाच हवे. तु ही येथे धावपळ करीत आलात आिण चार
वाज यापासून माझी वाट पाहात ित त बसलात. आपण एकटेच महान िवजय
िमळिवणार आहोत अशा मामुळे तु ही कु णाला िव ासात घेऊन तुमची योजना
सांिगतली नाहीत.
‘आिण यामुळे तुम या गैरहजेरीत सी. आय. डी. ऑ फसात काय घडले आहे हे
तु हाला माहीत नाही. पण ते मी तु हाला सांगतो. या बगळे -वागळे ने पोिलसांना
बोलिव यानंतर थो ाच वेळात जयराम राणे ऑ फसात परतला. जे हा याला
से े टरीने मािहती दली ते हा जयरामभाऊनेच खुलासा के ला.
‘थोड यात सांगायचे हणजे तो िवमा कं पनीचा माणूस बनावट न हता असे िस
झाले होते. यामुळे गैरसमजूत दूर झाली होती. चोरी झालीच न हती. ते हा ितचा तपास
कर यात काय अथ? आिण तपास कर याची गरज न हती ते हा कु णाला अटक
कर याचेही कारण उरले न हते आिण मला अटक कर यास तर मुळीच कारण न हते.’
‘हे तु ही कोण या आधाराने सांगता?’ डॅडीने या याकडे संशयाने पाहात िवचारले
झुंजारने कं िचत हा यमु ा धारण क न िसगारे ट ओढ याकडे ल दले. याला तसे
वाटायला काय आधार होता ते प च होते. आपण जे क याचा काय प रणाम होईल हे
तो आधीच अचूक हेरीत होता. याला िमळाले या यशाचे तेच रह य होते.
एका माणसाची चोरी झाली. शंभरातील अ ा णव वेळी ती गो कधीच जाहीर
होत नाही आिण जर कु णा या चुक मुळे कं वा घाईमुळे कं वा वतः याच अनाकलनीय
आिण ता पुर या वेडा या लहरीमुळे ती गो जाहीर झाली तर तो शु ीवर येताच तीचूक
झाली अशी पोिलसांजवळ सारवासारव करणार होता आिण याचे कारण अगदी साधे
होते. जर चोरी करणारा पकडला गेला तर याची चोरी झाली तोच अिधक पेचात
सापडणार होता. याला तो माल आपला होता हे सा ीपुरा ाने िस करावे लागणार
होते.
जयराम राणेचीही अशीच अव था होणार होती. या चोरीमुळे तो कधी नाही अशा
पेचात अडकला होता. कारण याला चोरी झाले या मालाचे वणन पोिलसांना ावे
लागणार होते. तो माल याने कोणाकडू न िवकत घेतला होता, कती कं मत दली होती,
िहशेबा या व ांत कु ठे न द के ली होती हे सव दाखवावे लागणार होते. याच आधारे ते
झुंजारला समजले होते. झुंजार हळू वारपणे गालात हसत होता आिण िसगारे ट ओढीत
होता.
‘ ाणलालभाऊ, मला अंत ान आहे हे मी तु हाला सांिगतले नाही काय?’ तो हसूनच
हणाला, ‘तुम या फाय ासाठी मी मु ाम माझी ती रह यमय श वापरीत आहे. पण
मी तुम या या िभकार आिण बेरंगी शटाची शपथ घेऊन सांगतो क , मी जे सांिगतले ते
शंभर ट े स य आहे. मला अटक कर याची कु णाचीही श नाही.’
‘तु ही ऑ फसला टेिलफोन क न ही ताजी बातमी ऐक याचा य का करीत
नाही? यामुळे तुमचा ास वाचेल आिण माझाही वाचेल. नाहीतर तुम यासाठी मला
फोन क ा. यामुळे तुमचे तीस पैसे वाचतील आिण परत जाताना वाटेत तु हाला
पेपर मंट या गो या िवकत घेता येतील.’
झुंजारने टेबलावरील टेिलफोनचा रसी हर उचलला आिण बोटाने नंबर
फरिव यास सु वात के ली. आपला तक बरोबरच असणार अशी शंभर ट े खा ी
अस यामुळे तो पूण बे फक र होता. आता आणखी काही िवशेष घडेल असे याला वाटत
न हते.
आिण या या छातीत काही कठीण व तू खुपसली गेली. याने आ याने
टेिलफोनवरील आपली नजर वळिवली. इ पे टर डॅडी या हातात एक छोटेसे िप तूल
होते. तसले बायक नखरे करणारा माणूस िप तूलही तशाच कारचे वापरणार असे
झुंजार या मनात आले पण िप तुल छोटे असले तरी ते इत या जवळू न भयंकर नुकसान
क शके ल हेही याला समजत होते. याने नाराजीयु कु तूहलाने ाणलालकडे पािहले.
‘ रसी हर खाली ठे वा!’ खुनशी वरात डॅडी हणाला.
झुंजारने रसी हर खाली ठे वला. डॅडी या नजरे तच असे काही दसत होते क , याचे
हणणे नाकार यास या या हातून मूखपणा घडेल हे प च होते. आिण आपले शारी रक
नुकसान क न घे याची झुंजारची इ छा न हती.
‘ि य ाणलाल, या िप तुलाचा अशा कारे उपयोग करणे घातक आहे असे
तु हाला वाटत नाही काय?’ याने िवचारले.
‘मला काय वाटते ते िवचा नका.’ ाणलाल खुनशी वरात हणाला, ‘तु ही आता
जे काही हणालात यात स य असले तर आपण पोलीस टेशनात गे यानंतर खा ी
करता येईल पण तशी खा ी होईपयत तु हाला पळ काढ याची संधी िमळणार नाही.
चला मा याबरोबर!’
‘ याचे िप तुला या चापावरील हात थरथरताना पा न झुंजारने सु कारा सोडला.
याला एक कारे इ पे टर डॅडीब ल वाईटच वाटत होते. जरी या माणसाचा चेहरा,
आवाज, कपडे आिण जवळजवळ सवच झुंजारला पसंत न हते तरी तो माणूस
महामूखपणा करीत आहे असे याला वाटत होते. जबाबदार अिधका याने क नयेत अशा
सव गो ी तो करीत होता.
जणू काय हे आपले शेवटचेच जीिवतकाय आहे अशा कारे आिण काहीिह करावे
लागले तरी आपले ईि सत साधावयाचेच अशा िहरीरीने ाणलाल ऊफ डॅडी वागत होता.
धूत झुंजारला तस या पेचातून आपली सहज सुटका करता आली असती. डॅडीला शह
दे यासाठी या याजवळ हजार यु या हो या. पण या माणसाची या या व र
अिधका यांसमोर शोभा होणेच यो य असे याने ठरिवले होते.
‘ठीक आहे ाणलाल, तुमची तशीच इ छा असली तर मी तु हाला अडवू शकणार
नाही.’ झुंजार हणाला, ‘मी तुमची समजूत पटिव यासाठी माझी िशक त के ली आहे.
तु हाला पोलीस खा यातून हाकलून दे यात आ यानंतर मा याकडे पे शन माग यासाठी
मा येऊ नका.’
झुंजारने आपली हॅट चढिवली आिण याने िवजयेकडे पा न स हा य के ले. तो
हणाला, ‘िवजू, चंता क नकोस. मी भोजना या वेळी घरातच हजर असणार. पण
यापूव तू एखादी सुईण पा न ठे व कारण लवकरच या डॅडी या पोटात दुखू लागेल असा
माझा वाजवी तक आहे.’
तो ाणलालबरोबर या इमारतीतून बाहेर पडला आिण वतःच जवळची टॅ सी
बोलावली. ाणलालने आपले िप तूल िखशात घातले व तो या या मागून टॅ सीत
बसला. टॅ सी सु झाली.
झुंजारला चम का रक पण गोड अ राचा वास आला व ग पागो ी करायला एक
साधन िमळाले हणून याला बरे वाटले. तो हणाला, ‘डॅडीभाऊ, तु ही अ र कोणते
वापरता? अगदी ीमंता याच बायका असले अ र वापरत असतील, नाही?’
‘आपण पोलीस टेशनात जाईपयत तु ही थांबा.’ ाणलाल हणाला, ‘कदािचत
यावेळी तु हाला िवनोद आठवणार नाही.’
‘अगदी बरोबर! यावेळी तुमचा चेहराच इतका िवनोदी बनेल क , दुसरा िवनोद
आठव याची आव यकताच भासणार नाही.’ झुंजार हणाला.
झुंजारने जांभई दली. टॅ सी या दारे -िखड यांवरील काचा बंद हो या. याला
अगदी गळ यासारखे व कं टाळ यासारखे वाटत होते. िशवाय ाणलालचा सहवास असा
होता क , कु णालाही झोप यावी. झुंजारने डोळे िमटले. याला अिधकच थक यासारखे
वाटू लागले. डोळे उघडावे असे याला वाटेना. अचानक आपली कृ ती थोडी िबघडली
आहे असेही याला वाटले.
तो महा यासाने उठू न बसला आिण याने डोळे उघडले. याचे अंतमन याला काही
सुचवीत होते पण ते याला समजत न हते. छातीवर कसले तरी दडपण पडले होते.
याला ासो वास करताना क पडत होते आिण दय वेगाने धडधडत होते.
जांभ या धु यातून इ पे टर डॅडी या याकडे पाहात होता. याचीही छाती वर-
खाली होत होती आिण याचे त ड उघडे होते. तो जा यातून सुट यासाठी धडपड
करणा या माशा माणे दसतो असे झुंजारला वाटले. नंतर एकाएक आपण या
टॅ सीसु ा च ाकार गरागरा फरत आहोत असे याला वाटू लागले. हजारो धबध यांचा
एकि त आवाज या या कानात घुमत होता.
नंतर आपले अंतमन आपणाला काय सुचिव याचा य करीत होते ते या या
ल ात आले आिण याने िखडक ची काच खाली सरकिव यासाठी हात पुढे के ला पण तो
हात या काचेजवळ पोहोचलाच नाही. जणू काय भूमी दुभंग झाली होती आिण तो
खाली-खाली पाताळा याही खाली जात होता!
v
 ७. झुंजारचे काय झाले?
भोजना या टेबलावर खा पदाथाची रकामी पा े वि थत लावलेली होती.
फु लांचा मधुर सुवास या छो ा दालनात दरवळत होता. पण या टेबलाजवळ या
दो ही खु या रका या हो या.
िवजया बाहेर या दवाणखा यात येरझारा घालीत होती. ितची चया शांत दसत
होती. यावर चंतेची य कं िचतही झाक न हती. पण ितला एके ठकाणी बसून राहणे
जमत न हते. नेताजी दवाणखाना व भोजनाची खोली यामधील दारात उभा होता. तो
आळीपाळीने आप या माल कणीकडे व बाहेर या दाराकडे पाहात होता. तोही
घाबरलेला दसत न हता.
अंधार पडला होता. आता िखड यांतून बाहेर या र यावरील द ांचा काश व
जाणा या येणा या मोटारी आिण इतर वाहने दसत होती. आता पादचा यांची रहदारी
बरीच कमी झाली होती. िवजयेने काहीतरी करायचे हणून िखडक वरील पडदा
सरकिवला आिण आत या घ ाळाकडे पािहले. ती ितची घ ाळाकडे पहा याची
सदितसावी खेप होती. आता नऊ वाजून काही िमिनटे झाली होती.
‘ यांना इतका उशीर का हावा? काय घडले असावे?’ ितने िवचारले.
नेताजीने नकारा मक मान हलिवली आिण तो अगदी हल या आवाजात हणाला,
‘बाईसाहेब, काही समजत नाही. यांना कदािचत या अिधका याला फसिवता आले
नसेल. असेही कधी कधी घडतेच.’
‘ यांना यापूव ही अनेकदा अटक झाली आहे. पण इतका वेळ यांना कधीच
थांबिव यात आले न हते.’ िवजया हणाली, ‘पण काही गडबड झाली असती तर यांनी
कोण यातरी यु ने आपणाला तसे कळिवले असते.’
नेताजीने पु हा मान हलिवली. तो जरी आता झुंजार या तालमीत बराच तयार
झाला होता तरी िततका बुि मान न हता. तो हणाला, ‘ तर मग ते आता घराकडे येत
असतील.’
िवजयेने खुच वर अंग टाकले. तो ितचा िव ांती घे याचा य न हता. ती आता
अ व थ बनत होती. नेताजी ितला काही मदत क शकत नाही हे आता प झाले होते.
‘नेताजी, नुसते थांबून भागणार नाही.’ ती हणाली, ‘जर काही घोटाळा झाला असला
तर याला त ड दे याची आपण तयारी करायला हवी. आपण वतःच काय घडले ते
शोधून काढायला हवे आिण काही संकट असेल याचे िनवारण कर यासाठी हालचाल
करायला हवी. हे कोडे आपण सोडिवले पािहजे अशी यांची अपे ा असणार. समज ते
येथे यावयास िनघाले नसले तर मग ते दुसरे काय करीत असावेत?’
‘ यांनी ते जवाहीर तर िमळिवले नसेल?’ नेताजी हणाला.
‘ यांनी ते आता िमळिवले क काय ते मला माहीत नाही. कदािचत येथे येताना
यांनी ते कु ठे तरी लपवले असेल. जर काही भानगड होईल असे यांना वाटले तर ते तसे
अव य करतील. कधी कधी ते पो टानेच कु ठ यातरी हॉटेला या कं वा पो ट मा तर या
प यावर पासल पाठिवतात व सव गडबड शांत झाली क ते ता यात घेतात. ब धा ते
वतः या नावाने पासल पाठवीत नाहीत. ‘नेताजीने कपाळावर आ ा चढिव या व तो
हणाला, पण पासलवर मालकाचे नाव नसेल तर यांना ते ता यात कसे घेता येईल?’
‘असे पासलावर काहीतरी खोटे नाव िलहावयासच लागते व ते ता यात घेताना ते
नाव सांगावे लागते.’ ितने खुलासा के ला.
नेताजीने मान डोलावली. आप या मालका या बुि म ेब ल याला नेहमी आदर
वाटत असे. आिण मालकाची ही नवी बेमालूम यु ऐकताच याला अिधकच आदर
वाटला होता. ‘पण या खेपेला यांनी पासल कु ठे पाठिवले आहे ते आपणाला माहीत नाही
कं वा यावर कोणते नाव व प ा िलिहला आहे याचीही आपणास क पना नाही.’
नेताजी या चयवरील खुशीची झाक मावळली व तो कपाळावर आ ा चढवून ते
कोडे सोडिव याचा ामािणक य क लागला. तो मनातून हणत होता क या या
माल कणीने आपणावर असली कोडी न सोपिवली तर बरे !
याचा नाइलाज झा यानंतर तो नाखूशीनेच हणाला, ‘तर मग पुढे काय?’
‘आधी यांचे काय झाले हे शोधून काढायला हवे.’ िवजया हणाली.
ती िवचार करीत उभी रािहली. नंतर एकाएक ितने िनणय घेतला आिण फोनकडे
जाऊन ितने आनंदरावां या घरचा नंबर फरिवला. सुदव ै ाने ते घरीच होते. काही
णातच ितला यांचा आवाज ऐकावयास िमळाला.
‘कोण आहे?’ यांनी िवचारले.
‘मी िवजया बोलत आहे.’ ती झुंजार माणेच शांत व िन काळजी वरात हणाली,
‘अ ाप तुमचे यां याबरोबरचे काम संपले नाही काय...? आ ही जेवणासाठी यांची वाट
पाहात आहोत आिण नेताजी अधूनमधून वयंपाकघरात जाऊन चो न खात आहे.’
‘िवजूताई, तू काय बोलतेस ते मला समजले नाही.’ यांनी संशयानेच उ र दले.
‘तु हाला ते समजलेच पािहजे.’ ती ठासून हणाली.
पण यांना ते खरोखरच माहीत न हते. यामुळे ितला सिव तर खुलासा करावा
लागला. यानंतर ते इतका वेळ ग प होते क , यांनी फोनवरील बोलणे बंद के ले असावे
असे िवजयेला वाटले. नंतर ितला यांचा ग धळात पडलेला संशयी आवाज ऐकावयास
िमळाला.
‘िवजूताई, मी काही िमिनटातच तुला पु हा फोन करीन.’ ते हणाले.
ती फोन या टेबलावरच बसून रािहली. दारात उभा असलेला नेताजी काही खात
होता. पण ितची नजर जाताच याने त ड लपिवले. ती बोलली नाही कारण नेताजीला
भूक सहन होत नाही हे ितला माहीत होते.
बरोबर पाच िमिनटांनी फोनची घंटा वाजली.
‘कोण याही पोलीस टेशनावर कं वा आम या ऑ फसात यासंबंधी कु णालाही काही
माहीत नाही.’ आनंदरावांनी ितला मािहती दली. आिण मीच ती बातमी थम ऐकली
आहे. िवजूताई, तु या नव याचे भूत तु याही अंगात संचारले असणार? या या माणेच
तूही माझी चे ा करीत नाहीस ना?’
‘मी मुळीच चे ा करीत नाही.’ िवजया हणाली आिण एकाएक ितला या
आनंदरावां या बोल याची भीती वाटली. ती पुढे हणाली, ‘साडेपाच वाज या या
सुमारास यांना डॅडीने येथून नेले. डॅडीने यां यावर जो आरोप के ला तो अगदीच
वेडगळपणाचा होता. यांनी ह ाने यांना बरोबर नेले. यापूव तु ही कधीच यांना इतका
वेळ अडकिवले न हते. हणून मी तु हाला फोन के ला.’
पु हा एक दोन ण आनंदराव थांबले. ते िवचार करीत असावेत असा ितचा तक
होता. नंतर ते हणाले, ‘िवजूताई, मी तु याकडे येतो. अगदी ताबडतोब येतो.’
आिण खरोखरच अव या पंधरा िमिनटां या आत आनंदराव धापा टाक त तेथे आले.
यांनी आपली हॅट एका खुच वर फे कली आिण िवजये या जवळ कोचावर बसून ितची
हक कत पु हा ऐकली. पण पु हा ऐक यामुळे यां या मािहतीत काही भर पडली न हती.
फ ती चे ा न हे अशी यांची पूण खा ी पटली होती.
ितचे बोलणे संप यानंतर यांनी ितला उलट सुलट िवचारले. पु हा सी. आय. डी.
ऑ फसला फोन के ला. पण यांना नकारा मक उ र िमळाले. सुमारे पावणे चार
वाज या या सुमारास इ पे टर ाणलाल आपण कु ठे जात आहोत हे कु णालाही न
सांगता ऑ फसातून िनघून गेले आिण ते हापासून यांचीही काही बातमी नाही, असे
यांना सांग यात आले. ाणलालांनी झुंजारला अटक के ली अशासंबंधीचा रपोट
पाठिवला न हता.
फ एकाच गो ीब ल खुलाशाची आव यकता न हती आिण आनंदरावांना माहीत
होते क , जरी िवजयेने हक कत सांगताना झुंजार काय करणार होता यासंबंधी काही
थांगप ा लागू दला नसला तरी ितला ते माहीत होते आिण आता यां याही ते ल ात
आले होते.
‘तुझा तो झुंजार या ब ा ापा या या मागे लागला आहे.’ ते जोरात हणाले,
‘आज दुपारी जयराम राणेचे िहरे यानेच पळिवले आिण जरी जयरामने थो ाच वेळात
ती सव चूक होती आिण आपली चोरी झालीच नाही असे कळिवले हे जरी खरे असले तरी
ते झुंजारचेच काम होते मला माहीत आहे व तुलाही माहीत आहे. याव न असे िस होते
क , या जयराम राणेचा ब ा ापा याशी काही संबंध असावा. कदािचत आपणाला ते
िस करता येणार नाही पण ब ा ापा याला याची माणसे माहीत आहेत. यामुळे
काय घडले असावे हे या या ल ात यायला वेळ लागणार नाही.’ ‘तु ही तक करीत
आहात.’ िवजया हसून हणाली. पण ितचे ते हा य जरी अितशय लाघवी होते तरी
आनंदराव यामुळे फसले न हते.
‘कदािचत मी भलतेच तक करीत असेन पण मी जर बडा ापारी असतो तर काय
के ले असते ते मला बरोबर समजते. सी.आय.डी. ऑ फसला चोरीची बातमी समजताच
काय घडले ते मी ऐक यानंतर या जागेवर नजर ठे वली असती. मी ाणलालला बाहेर
पडताना पािहले असते. ते येथून टॅ सीने गेले ना? पुढे काय घडले असावे हे तुलािह
मा या माणे ओळखता येत.े ’
‘ हणजे तो बडा ापारी मालकाचे नुकसान करील असे तु हाला वाटते?’ नेताजीने
िवचारले.
आनंदरावांनी या याकडे पािहले. नंतर ते िवजयेकडे वळू न हणाले, ‘जर तु हाला या
सव ांची उ रे माहीत असली तरी तु ही यो य वाटेल ते क शकता. मला माझे
वतःचे काम सांभाळायला हवे. जर तुम यापैक कु णी मा याशी फोनव न संबंध
जोडील तर मी मला काही समजलेच तर तु हाला कळवीन.’
आनंदराव िवजया व नेताजी यांना िवचारात सोडू न तेथून िनघून गेल.े ते हा ते
वतःही िवचार करीत होते. ब ा ापा याने झुंजार व इ पे टर ाणलाल या
दोघांनाही आप या ता यात घेतले असते याब ल यांना मुळीच शंका न हती. आपणाला
तसे कधीही िस करता आले नाही तर एकं दर प रि थतीव न आपण जो तक के ला आहे
तो शंभर ट े बरोबर असणार अशी यांची खा ी होती. पण यामुळे ते अ व थ झाले
होते आिण आ य असे क , यांना ाणलालब ल मुळीच चंता वाटत न हती, तर
झुंजारब ल वाटत होती.
दहा वाजता ते ऑ फसात पोहोचले. यावेळी ते याब लच िवचार करीत होते.
यांची रा पाळी नसतानाही ते कामावर हजर झाले होते आिण थो ाच वेळात नाहीशा
झाले या दोघांपैक एकाचा िनकालात िनघाला. याच रा ी पावणेदहा या सुमारास
एका पोिलसाला एका झुडपात दोन पाय दसले आिण याने ते पाय खेचून एका
माणसाला बाहेर काढले.
थम या पोिलसाला आपण ेत बाहेर काढले असे वाटले. वतमानप ात यासंबंधी
खळबळजनक मजकू र िस होईल आिण या ेतासह आपला फोटोही िस होईल या
िवचाराने तो पोलीस अितशय खूश झाला होता. पण याने अगदी जवळू न पािहले ते हा
तो माणूस िजवंत आहे असे याला आढळले आिण याची धांदल उडाली.
लागलीच या माणसावर वै क य उपचार कर यात आले आिण याला आपण
वाचिवले, तो दुसरा कु णी नसून सी.आय.डी. इ पे टर ाणलाल आहे असे दसून आले
ते हा या पोिलसाला आणखी आनंद झाला.
जे हा पोिलसां या मोटारीतून हवाल दल झाले या ाणलालला सी.आय.डी.
ऑ फसात आण यात आले व आनंदरावां या समोर उभे कर यात आले ते हा
आनंदरावां या कपाळावर आ ा पसर या.
‘तु हाला या ब ा ापा याने ठार के ले नाही तर?’ आनंदरावांनी खुनशीपणे
िवचारले.
‘मला वाटले होते क , मी सुख पपणे िनसटलो याब ल तु हाला आनंद होईल.’ डॅडी
रागानेच हणाला.
टॅ सी या आत या भागात सोडले या गॅस या भावाने याचे डोके दुखत होते आिण
जी काही गडबड होईल ितला त ड दे याची याची तयारी होती. आनंदरावांनी याची
िनराशा के ली न हती.
याने सव हक कत सांिगत यानंतर आनंदरावांनी याला जोरात िवचारले ,
‘झुंजारला अटक कर यास तु हाला कु णी सांिगतले होते?’
‘मला ते कु णी सांगायला हवे हे मला माहीत न हते.’ ाणलालही ितत याच जोरात
हणाला, ‘जयराम राणे या ऑ फसात चोरी झा याचे समजले आिण यात झुंजारचा
हात असावा असे मान यास आधार अस यामुळे.....’
 ‘पण तो सव समजुतीचा घोटाळा होता असे सांगून आप याकडे चोरी झालीच नाही
असे जयराम राणेने कळिवले आहे हे तु हाला माहीत आहे?’ ‘खरे क काय?’ ाणलाल
हणाला, ‘मला झुंजारनेही तसेच सांिगतले होते. पण या या बोल यावर माझा िव ास
बसला न हता. मला याब ल काहीच माहीत न हते. कारण पिहली बातमी िमळताच
मी ताबडतोब झुंजारकडे गेलो होतो आिण याची वाट पाहात थांबलो होतो.’
‘आिण याला अटक कर यासाठी तु हाला िप तुलाचा उपयोग करावा लागला
होता?’ आनंदरावांनी रोखून पाहात िवचारले.
ाणलालची चया लाल बनली. आपण यासंबंधी बोलणे बरे न हे अशा िवचाराने
याने याब ल काही सांिगतले न हते. तो जरा िचडू नच हणाला, ‘ याने मा याबरोबर
ये यास नकार दला. मोठा ग धळ होऊ नये असे मला वाटले आिण मला काहीतरी
करायलाच हवे होते.’
‘जर तु ही याला येथे आणले असतेत आिण नंतर पोलीस कोटात या िप तुलाचा
उ लेख कर यात आला असता तर इतका मोठा ग धळ उडाला असता क , तु हाला तो
िन तरताना फार जड गेले असते.’ आनंदराव हणाले, ‘आतासु ा उ ा सकाळीच
तु हाला साहेबां या शेजारी उभे राहावे लागेल व यासंबंधी खुलासा करावा लागेलच.’
ाणलालने कपाळावर आ ा चढिव या. पण तो काही बोलला नाही.
‘पण झुंजारचा शोध लावायला हवा.’ आनंदराव हणाले, ‘तुम या अजब कतृ वामुळे
तांि कदृ ा तो फरारी कै दी आहे आिण याअथ तु हीच याला अटक के ली याअथ
तु हालाच या बाबतीत काही करायला हवे.’
‘तु ही काय सुचिवता?’ वरकरणी िवनयाने पण कु चे न े े ाणलालने िवचारले.
आनंदरावांकडे या ाचे काहीच उ र नस यामुळे यांनी फ ाणलालकडे डोळे
वटा न पािहले. तस या संगी जे काही करायला हवे ते कर याची यांनी आधीच
व था के ली होती आिण आणखी काही सुचले तर तेही करणार होते. झुंजारला या
संकटातून वाचिव यासाठी सव काही कर याची यांची तयारी होती. पण यो य मागाकडे
वळ याचे यां याकडे काहीच साधन न हते.
आता जे काही ते करीत होते, ते अंधारात आिण डोळे िमटू न गो या झाड यासारखे
होते. ती टॅ सी अदृ य झाली होती. कु णीही ितचा नंबर पािहला न हता कं वा
ित यासंबंधी काही मािहती देऊ शकत न हता. या माणसाने ती सव व था के ली
होती, यानेच जय संग अंधारे आिण गुलाब आनंदे यांचे खून के ले होते आिण जर
काहीतरी वरे ने के ले नाही तर तो झुंजारलाही ठार कर याचा संभव होता. याला ब ा
ापा यासंबंधी काही मािहती होती, याला ठार कर यात येत होते. आनंदरावांना ते
सव डो यांसमोर प दसत होते आिण यामुळेच ते हादरले होते.
‘ याअथ तु ही कू मांची आिण खा या या िनयमांची पवा न करता आप याच
जबाबदारीवर काम करीत आहात तर तु ही या जयराम राणेकडे ल ायला हवे.’
आनंदराव जोरात हणाले, ‘आपली चूक झाली हे तो शपथेवर सांगत आहे हे मला माहीत
आहे. पण अशा कार या चुकांची गा हाणी मी यापूव ही ऐकली आहेत. जयराम
राणेजवळ असलेले ते जवाहीर चोरीचे होते हे मी ित ेवर सांगू शके न. या जयरामचा
ब ा ापा याशी घिन संबंध असावा. कदािचत तो वतःच बडा ापारी असावा.’
‘मला हे पटत नाही.’ ाणलाल हणाला, ‘गुलाब आनंदे या ग लीतून पळत बाहेर
आ यानंतर गोळीने बळी पडला, याच ग लीत झुंजारने वेग या नावाने खरे दी के लेले
एक छोटे घर आहे; हे मी तपासांती िस के ले आहे.’
‘ यात काय झाले?’ आनंदरावांनी िवचारले. झुंजारचा या काराशी काही संबंध
असावा असे मला वाटत नाही. गुलाबचा याने खून के ला नाही. पण एवढे मा खरे क ,
जेथे या यावर गोळी झाड यात आली होती या गावदेवीतील घरातून झुंजारनेच याला
पळिवले होते, पण यावेळी आनंदे िजवंत होता. झुंजारने याला बोलावयास भाग
पाड याचा य के ला आिण झुंजारने सोड यानंतरच तो धावत सुटला होता. मला वाटते
गुलाब आनंदन े े याला काहीतरी सांिगतले असावे व यामुळेच याला जयराम राणेकडे
जाता आले असावे.’ वाढ या आ मिव ासाने ाणलालने नकारा मक मान डोलावली. या
वेळचे या या चयवरील हा य आिण अिभनय पा न आनंदराव मनातून इतके िचडले
होते क , या उमट आिण पदोपदी पाणउतारा करणा या माणसाचा खून करावा असे
यांना वाटले.
‘ मला वाटते हे तुमचे हणणे चुक चे आहे.’ ाणलाल हणाला.
‘खरे क काय?’ आनंदराव हेटाळणी या वरात हणाले, ‘तर मग तुम या दृ ीने
बरोबर काय?’
ाणलालने अशा कारे मान हलिवली क जागेव न उठू न लाथ मारावी असे
आनंदरावांना वाटले. तो हणाला, ‘माझी वतःची एक क पना आहे आिण मी काय
करावे याब ल तु ही काही िनि त सूचना देऊ शकत नसलात तर मी मा या
क पने माणे पुढील काम करणार आहे.’
‘तर मग तुम या कामाला सु वात करा. मला वतःला जर काही करायचे झाले तर
मी तुमची मदत घेणार नाही.’ आनंदराव हणाले, ‘तुमचे डोके इतके अजब आहे क ,
आपले साहेबच बडे ापारी आहेत असेही तु ही सांगाल!’ ाणलाल अगदी सावकाश
उभा रािहला. याने आप या पँटची इ ी सरळ के ली. जरी या सव गडबडीला तो
कारणीभूत झाला होता तरी याची बे फ करी व घमड कायमच होती; पण मनातून तो
माणूस अितशय घाबरला असावा अशी आनंदरावांची समजूत होती.’
‘मी तुम यासारखे भलतेच तक करीत नसतो.’ ाणलाल हणाला, ‘मी झुंजारला
गाठणारच. अनेक वष याला पकड या या बाबतीत अपयशी ठरणारा माणूस जर सी.
आय. डी. चा मु य इ पे टर बनू शकतो तर मी सहज सुप रटडट होईन.’
‘तु ही आिण सुप रटडट?’ आनंदराव कु चे न े े हणाले, ‘तुमचे नाव ाणलाल जाधव
असे आहे ना?’
‘ते के हाही चांगलेच आहे.’ यां या मदतिनसाने उ र दले, ‘जाधवांनी मरा ां या
इितहासात अनेक परा म के ले आहेत आिण गे या जागितक यु ात ि ह टो रया ॉसिह
एका जाधवानेच िमळवला होता.’
‘आिण आम या कँ टीनम ये एक जाधव झाडू मारायला होते.’ आनंदराव हणाले.
v
 ८. झुंजारला जलसमाधी?
झुंजार अधूनमधून व ातून जागा होत होता आिण याला इतर व े पडत होती,
ती सु ा चम का रक होती आिण िततक च अ प होती. एका व ात याला कु ठे तरी
मोटार थांब यासारखे वाटले. बोल याचे आवाज ऐकू आले. नंतर जोरात दार बंद झाले
आिण पु हा अंधार पसरला.
दुस या एका व ात कु णीतरी आपणाला उचलून नेत आहे असे याला वाटले.
उचलणा याचे बूट बारीक दगडावर करकरत होते, याला उचलणा याचे हात बळकट
होते, पण या यात मुळीच श न हती. तो डोळे उघड याचा य करीत होता, पण
लागलीच याला झोप लागली.
नंतर याला आपण या िविच व ां या मािलके तून जागे झालो असे वाटले. आपण
एका कठीण लाकडी खुच वर बसलो आहोत, आपले हातपाय बांध यात आले आहेत
आिण आप या दंडात सुई खुपस यासार या वेदना होत आहेत असे याला वाटले. आपण
डोळे उघडावे असे याला सारखे वाटत होते. पण पाप या इत या जड झा या हो या क
या उचल याची या यात श न हती.
महाक ाने याने डोळे कं िचत उघडले. पण याला काहीच दसेना. तो िवचार करीत
होता क , या जागेत अंधार होता क तो अंधळा बनला होता? पण तो िवचार
कर यापलीकडे गेला होता.
या अंधारातून कु णीतरी माणूस हल या आवाजात बोलत होता. तो आवाज
ओळखीचा आहे असे याला वाटत होते आिण तो माणूस याला खूप िवचारीत होता.
आपण याला उ र देत आहोत आिण यात आपण आप या इ छेिव काही करीत
नाही असेही याला वाटले. पण नंतर तो काय हणाला हे याचे यालाच आठवत न हते.
या अव थेतून गे यानंतर याला झोप लागली. तो पु हा जागा झाला ते हा याचे
डोके थोडे दुखत होते. थोडेसे गरगर यासारखे वाटत होते आिण पोटात तर ज ेतील
पाळणा फरतो या माणे घुसळत होते. या खेपेलाही याला डोळे उघड यास प र म
करावे लागले. पण आता ते पूव इतके अवघड न हते.
डोळे उघड यानंतर पूव माणेच याला थम काही दसले नाही. नंतर आपण
फ यांवर पडलो आहोत, फ या पाळ या माणे डु लत आहेत आिण आपले हातपाय
बांधलेले आहेत असे याला वाटले. तेथे उ णता भासत होती. तेलाचा आिण रं गाचा वास
सुटला होता आिण कसले तरी इं िजन सारखे घरघरत होते. नंतर याला लाटांचा आवाज
ऐकू आला असे वाटले आिण गार वाराही अंगाला झ बू लागला. ब धा या वा यामुळेच
तो सावध झाला होता. ‘तू आता जागा होऊन आजूबाजूव न आपली शेवटची नजर
फरवीत आहेस ना?’ याला या या डा ा बाजूकडू न आवाज ऐकू आला. झुंजारने मान
डोलावली. जे हा याने आवाजा या दृ ीने पािहले ते हा याला आणखी काही दसले.
तेथ या ठग या छतात एक िवजेचा दवा बसिवलेला होता. तो एका छो ा के िबनम ये
होता. तो एखा ा पडावात कं वा मोटार-बोटीत असावा आिण तो अगदी
 कना याजवळू नच वास करीत होता. या याबरोबर बोलणारा माणूस एका जु या
पेटा यावर बसला होता. तो चांगला जाडजूड माणूस होता. या या डो यावर िवरळ
के स होते आिण त ड थोडे वाकडे होते.
‘आपण कु ठे चाललो आहोत?’ झुंजारने िवचारले.
तो माणूस हसला. ‘तुला आता काही मासे पाहायला िमळणार आहेत. तुला ते
आवडतील क नाही हे मला माहीत नाही. पण एकदा सवय झाली क , यांना तु याकडे
पाहाणे आवडेल हे मा मी सांगू शके न.’
‘ही ब ा ापा याची प त दसते?’ झुंजारने िवचारले.
‘तू आता ब ा ापा याशीच बोलत आहेस.’ तो माणूस गवाने हणाला.
झुंजारने या याकडे ितर काराने पािहले आिण तो हणाला, ‘तुझे नाव आहे ता या
कांबळे . मी तुला आतापयत झाले या िश ांचीही यादी देऊ शके न. अ याचार क न
चो या कर याब ल तू दोन वेळा तुं गात गेला होतास. एकदा परवा यािशवाय िप तूल
जवळ बाळग याब ल िश ा झाली होती. एकदा तू.....’
‘पुरे झाले.’ ता या कांबळे हसून हणाला, ‘तो सव इितहास अथात तु यापे ा मला
अिधक चांगला माहीत आहे. मी आिण बडा ापारी जु याभावा माणे आहोत. इतके
क , आ ही दोघे एकच आहोत. मा या मदतीिशवाय तो िवशेष काहीच क शकणार
नाही.’
‘ते खरे आहे. तु या मदतीिशवाय याला गुलाब आनंदच े ा खून करता आला नसता.’
झुंजार हणाला.
‘होय. ते काम मीच के ले. ते काम मी अगदी सफाईने के ले. हे तू सु ा कबूल करशील.
मी या ग ली या बाहेर तु हा दोघांसाठी थांबलो होतो. पण आनंदे जे हा पळत सुटला
ते हा तो हातचा जाईल या भीतीने मी घाबरलो आिण यानंतर तुझा समाचार न घेताच
मला तेथून िनघून जावे लागले. मीच या मोटारसायकलीवर होतो.
पोिलसांना ते िस करता येणार नाही आिण मी तुला हे सांगत आहे याचे कारण तू ते
इतर कु णालाही सांगू शकणार नाहीस. मी आनंदल े ा ठार के ले आिण आता मी महान
झुंजारला ठार करणार आहे आिण याचे मांस माशांना खाऊ घालणार आहे. हे काम
कर याची इ छा बाळगणारे अनेक असतील पण मला तो मान िमळाला आहे.’
याचे ते हणणे स य होते हे झुंजारलाही मा य होते. अशी अनेक माणसे होती क ,
जी झुंजारला ठार कर यास उ सुक होती. पण आता तो वतःब ल िवचार करीत होता.
इत या वरे ने याला समु ा या तळाशी पाठिव यात ब ा ापा याचा काय हेतू
असावा हे यावेळी तरी याला समजत न हते.
‘तू मला एक ालाच समु तळाशी पाठवत नाहीस तर याबरोबर स ावीस ल ,
साठ हजार, पाचशे पयांचे जवाहीरही समु ात टाकणार आहेस हे तुला माहीत आहे
काय?’
कांबळे हसला. तो हणाला, ‘ याब ल तू मुळीच चंता क नकोस. ते जवाहीर कु ठे
आहे हे आ हाला माहीत आहे. ते िभवंडी या पो ट ऑ फसात आहे. ते जग ाथ पडसे
नावाने पाठिवले आहे. तुला दे यात आले या इं जे शन या भावामुळे तू वतःच ती
मािहती आ हाला सांिगतलीस. उ ा सकाळी बडा ापारी जग ाथ पडसे नाव धारण
क न िभवंडीला जाणार आहे.’
झुंजारचे डोळे कठोर बनले. याही अव थेतूनही या या डो यांतून अि फु लंग
बाहेर पडत होता. आप या त डावरच कु णीतरी लाथ मारावी असे याला वाटत होते.
याने तो प ा व नाव िवजयेलाही सांिगतले न हते. ती मािहती या या त डू न
बदमाषांना समजली होती आिण तो आता काहीच क शकत न हता. याला सागरा या
तळाशी पाठिव यात येणार होते .
याला अगदी सु वातीपासूनचे आठवत होते. याचे ते व भंगले होते. झुंजार
महालातून बाहेर पड यानंतर काही िवचारही न करता यानेच ती टॅ सी बोलावली
होती. एर ही याने तसे के ले नसते. पण बरोबर इ पे टर डॅडी अस यामुळे तो ता पुरता
बेसावध रािहला होता आिण यामुळेच तो या भयानक संकटात सापडला. झुंजारला
आयु यात थमच असाहा यतेची जाणीव झाली.
या टॅ सी या िखड या बंद हो या. आत दरवळणारा वास गॅसचा होता. ब धा या
ाय हरने त डावर गॅसचा मुखवटा चढिवला असावा. झुंजारने याची फ पाठच
पािहली होती. ाणलालचीसु ा या यासारखीच अव था झाली होती हे याने पािहले
होते. ब धा वाटेत कु ठे तरी ाणलालला फे क यात आले असावे. तो मरावा अशी मा
आनंदरावां माणे झुंजारची इ छा न हती. कारण याला डॅडीची चे ा कर यात गंमत
वाटत होती.
नंतर या या दंडात सुई खुपस यात आली होती. कोणीतरी अंधारातून हळू वार
आवाजात याला िवचारले होते. ते याला आठवत न हते. याने उ रे दली
होती आिण खोटे बोल याइतका तो यावेळी शु ीवर न हता. अितशय कौतुका पद
सफाईने ते सव कर यात आले होते. तो बडा ापारी असामा य बुि मान होता यात
शंका न हती. याने हवी असलेली मािहती िमळिव यासाठी इतर बदमाषां माणे रानटी
उपाय योजले न हते तर आधुिनक शा ीय प तीचा उपयोग के ला होता.
‘ते कोपोलािमन इं जे शन असावे.’ झुंजार हणाला.
ता या कांबळे ने आपला कान खाजिवला आिण तो हणाला, ‘मलािह तेच नाव असावे
असे वाटते. पण ते ब ा ापा याचे काम आहे. आ ही सव गो ी शा ीय प तीने
करतो.’
‘मला िसगारे ट िमळे ल काय?’ झुंजारने िवचारले.
कांबळे णभर घुटमळला. नंतर याने आप या िखशातून िसगारे टची पेटी काढली व
एक िसगारे ट झुंजार या ओठात ठे वून ती वतःच पेटिवली नंतर तो पूव याच पेटा यावर
बसून झुंजारकडे ल पूवक पा लागला.
‘फार आभारी आहे.’ झुंजार िसगारे टचे झुरके घेत हणाला. याची दो ही मनगटे पुढे
बांध यामुळे याला एका हाताचा िसगारे टसाठी उपयोग करता येत होता.
ती याची यु होती. याला आपले हात कोण या कारे बांधले आहेत याची
चाचपणी करावयाची होती व िसगारे ट ओढ या या िनिम ाने मनगटाची हालचाल
क न दो या थो ा सैल करावया या हो या. मूख कांबळे ने याचे हात मागे ओढू न
बांधले न हते ही गो या या दृ ीने अ यंत फायदेशीर होती. यामुळे याला
मनगटावरील घ ाळाकडेिह पाहता आले. आता पावणेदहा वाजले होते.
‘आजचा वार कोणता?’
‘तू सं याकाळी या इ पे टरबरोबर बाहेर पडलास तोच दवस!’ कांबळे हसून
हणाला. ‘तुला आ ही आम याजवळ आठवडाभर सांभाळू असे तुला वाटते क काय?’
ब ा ापा याला आपली कामे झटपट उरक याची सवय आहे आिण िजत या लवकर
तुझा िनकाल लागेल िततके बरे . तू आ हाला आतापयत खूपच ास दला आहेस.’
हणजे या टॅ सीत झोप यापासून पुरते पाच तासही झाले न हते. ब ा
ापा याला िभवंडीला जा यापूव झुंजारची व था करावयाची होती. या याकडू न
मािहती िमळवून नंतर याला ठार करावयाचे होते. हणजेच तो उ ा सकाळी
िभवंडी या ऑ फसात जाणार होता. आिण जर आता झुंजारला िनसटता आले...
पण आपण हवेत क ले बांधीत आहोत हे या या ल ात आले. एखा ा वेडावले या
कु या या पायाला दगड बांधून याला समु ात बुडिव यानंतर याला िजतक वतःचा
जीव वाचिव याची संधी िमळणार होती िततक ही झुंजार या वा ाला येणार न हती.
पण झुंजार आशावादी होता. याने आतापयत या आयु यात कधीच हातपाय गाळले
न हते. या या सुदव ै ाने याला कधीच दगा दला न हता. अजूनही काही चम कार घडू
शके ल असे याला वाटत होते. पण ते इं जे शन या या डा ा दंडावर दले होते!
यावेळी यांनी या या शटाचे हात वर चढिवले असणार. ...
झुंजारने िसगारे ट ओढ यास बराच वेळ लावला. या अवधीत याने खाजिव या या
िनिम ाने आपले दो ही हात डा ा बगले या जवळही नेले आिण एकाएक तो अितशय
उ सािहत बनला. अथात ता या कांबळे या याकडे बारकाईने पाहत आहे हे ल ात
आ यामुळे याने आप या चेह याव न तसे भासिवले न हते.
कांबळे उठला आिण हणाला, ‘आता तुझी जा याची वेळ झाली.’
याने हड याजवळचे एक जड लोखंडी वजन दो ही हातांनी पुढे सरकािवले. या
वजना या कडीत दोरी अडकवून ती झुंजार या पायात या दोरांना बांधली.
‘तुझी िसगारे ट संपली क नाही?’ याने िवचारले.
झुंजारने अगदी सावकाश आिण आरामाने िसगारे टचा शेवटचा झुरका घेतला व नंतर
त डातले थोटू क खाली टाकले व तो कांबळे या नजरे ला नजर िभडवीत हणाला, ‘ या
दवशी तुला फासावर चढिवतील या सकाळी तू याहारी या वेळी मासे मागिवशील
अशी मला आशा वाटते.’
‘मला जे हा ते फासावर चढिवतील ते हा मीही तुझी शेवटची इ छा अव य पूण
करीन.’ कांबळे हसून हणाला.
याने झुंजारला ओढीत मोटारबोटी या एका कडेला नेले. ते वजन खेचताना यालाही
बरे च क पडत होते असे या या चयव न दसले. झुंजारला यावेळी इं िजनाजवळ
तयारीत बसलेला एक माणूस पाठमोरा दसला. याला पा यात फे कताच ती छोटी
मोटारबोट दूर ने याची तयारी होती.
या माणसािशवाय आणखी कु णी कांबळे चे जोडीदार तेथे दसत न हते. इं िजन सु
कर या या तयारीने बसले या माणसाने आपली मान मागे वळिवली न हती. झुंजार या
मनात िवचार आला क , ‘तो जयराम राणे तर नसेल?’
ब ा ापा याशी अगदी जवळचा संबंध ठे वणा या या टोळी या सभासदांची
सं या अगदीच लहान असणे गु पणा या दृ ीने आव यक होते. ब ा ापा यासारखा
कार थानी आिण धूत माणूस दोघा-ितघांपे ा जा त माणसांना आपण खरे कोण हे कळू
देणार न हता. आपणाला या शेल या मंडळ बरोबर आपली ओळख क न घेता आली
नाही व यांना आप या हातचा साद आपण देऊ शकलो नाही याब ल झुंजारला खेद
होत होता. कांबळे ने थम ते जड वजन काठाव न पलीकड या बाजूला सोडले. झुंजार
काठावर पडला असताना कना याकडे पाहत होता. आपण कु ला याजवळ कु ठे तरी
आहोत असा याचा अंदाज होता.
‘रामराम झुंजार!’ ता या कांबळे हणाला आिण याने जोराने झुंजारला बोटी या
डेक या काठाव न समु ात ढकलले!
v
 ९. बडा ापारी!
पा यात पडताच परा मी झुंजारने याचा गु भीमसेन याने िशकिवले या
यु माणे एकाच िहस याबरोबर आप या हाताला बांधले या दो या तोड या हो या.
ता या कांबळे ला झुंजार या शरीरातील श ची क पना असती तर याने याचे हात पुढे
बांध याचा वेडगळपणा के ला नसता.
पण या या पायांना बांधलेले जड वजन याला सारखे खाली खेचत होते. कांबळे ने
याला अगदी खोल पा यात बुडिव याचा य के ला होता. झुंजारने ास आवरला
होता. हात मोकळे होताच याचा उजवा हात िव ुतगतीने या या डा ा काखेकडे गेला
होता.
या काखेत याने बेमालूमपणे बसिवलेला एक चोरक पा होता. या क याला
बाहे न असा रं ग दला होता क तो या या शरीराचाच भाग असावा असे दसत होते.
बदमाषांनी या या डा ा दंडात इं जे शन दले ते हा यां या नजरे स तो काखेत
िचकटिवलेला चोर क पा दसला न हता अशी याने िसगारे ट ओढताना आपली खा ी
के ली होती.
या बदमाषानी याची वि थत तपासणी के ली होती. या या िखशातील सु याची
काठी आिण डा ा मनगटाला बांधलेला छोटा सुरा यांनी काढू न घेतला होता. पण
झुंजार िबकट कामिगरीवर असताना अितशय सावध असे व सव कार या संकटांना त ड
दे याची याची तयारी असे. ‘ब ा ापा याचे’ हे करण सामा य नाही हे याने
सु वातीपासूनच ओळखले होते.
जय संग अंधारे चा खून अितशय कौश याने कर यात आला होता. गुलाब आनंदव े र
या या घरात झालेला गोळीबार व नंतर बो रवली येथे याचा झालेला खून यामुळे
आपणाला कोण या कार या श ूशी मुकाबला करायचा आहे हे झुंजार या ल ात आले
होते.
तशा श ूशी लढाई सु झा यानंतर कोण या वेळी काय घडेल याचा नेम न हता.
हणूनच क या या उपाहारगृहाकडे जाताना झुंजारने आपली सव आयुधे बरोबर घेतली
होती. पण या याजवळचे अ ुधुराचे िचमुकले ब ब, फोट होणा या या या िसगारे टी,
अनेक चम कार करणारा याचा लायटर, काठी वगैरे सव काढू न घे यात आले होते. आता
राहता रािहला होता तो डा ा काखेतला चोरक पा.
पायांना बांधलेले ते प ास प डांचे जड वजन याला वेगाने सागरा या तळाकडे
खेचत होते. आयु यभर ल ात राह यासारखा तो अनुभव होता. आपण जा त वेळ ास
खेचून ध शकणार नाही हे याला समजत होते. जे काही करायचे ते अ पावधीत एका
णा या सह अंशात करायला हवे होते.
झुंजारने उज ा हाता या नखानी तो क पा खेचला आिण आतला पाऊण इं च
लांबीचा पण अ यंत धारदार चाकू हातात घेतला. या पोकळीत असलेली िचमुकली
कानस वगैरे श े पा यात जाणार हे याला समजत होते; पण तस या गो ीची चंता
कर याची ती वेळ न हती.
झुंजारने खाली वाकू न या अ यंत तेज वी चाकू ने थम पायाला बांधलेला या
वजनाचा दोर कापला व याबरोबर पाय बांधले या अव थेतच एखादा बाण आकाशात
सोडावा ितत या वेगाने तो पा या या पृ भागावर आला. याचा अंदाज बरोबर होता.
याचे पुढे काय होते हे पाह यास ती छोटी बोट तेथे थांबली न हती.
याला बुडिवणा या बदमाषांना तो वाचणार नाही अशी शंभर ट े खा ी होती.
िशवाय आपणाला कु णी पा नये अशीही यांची इ छा होती. यामुळे कांबळे ने झुंजारला
पा यात लोटताच या या जोडीदाराने मोटार बोट वेगाने सु के ली होती. आिण
झुंजारने जरी काही णातच पा याबाहेर आपले डोके काढले होते तरी ितत या अवधीत
ती वेगवान मोटार बोटही खूप दूर गेली होती.
पा यावर आ यानंतर झुंजारने खु या हवेत मनमुराद ासो छवास के ला आिण तो
पा यावर पालथा पडू न तरं गू लागला. पोह या या कलेत तो माशांनाही लाज वाटावी
इतका पटाईत होता. नंतर याने आप या उज ा हाता या बोटात घ पकडले या या
िचमुक या चाकू या पा याने पायाला बांधले या दो या काप याचा य सु के ला.
ते काम-जा त अवघड होते. वजनाला बांधलेली दोरी ल बत होती ती याने एका
फट याबरोबर तोडली होती. पण याचे दो ही पाय कांबळे ने वि थत बांधले होते.
कारण पायांना बांधले या दोरांना ते जड वजन अडकवायचे होते.
पा यावर पालथे पडू न काही िमिनटे िव ांती घेत यानंतर झुंजारने पायांना
बांधले या दो या काप याचा य सु के ला. यावेळी तो अनेकदा पा यात बुडला
आिण पु हा वर आला. काही वेळा तर तो घुसमटलाही होता. पण अखेरीस याने यश
िमळवले. हाता माणे याचे पायिह बंधनमु झाले.
आता झुंजार खुशीत होता. याने सफाईने कना याकडे पोह यास सु वात के ली.
या या पायात बूट अस यामुळे याला मनासारखे वेगाने पोहता येत न हते, पण याने
मु ामच ते बूट झटकू न काढू न टाक याचा य के ला न हता.
झुंजार या परा मी जीवनातील तो एक अिव मरणीय संग होता. तो
कना यापासून सुमारे दीड मैल तरी दूर होता. कनारा जवळ आ यानंतर याला क येक
बोटीमधून आिण मच ांमधून माग काढावा लागला होता. शेवटी याचे पाय
कना याला लागले. तो वत:शीच मनःपूवक हसत वाळू वर पडू न रािहला. आता पुढचे
काम सोपे होते. ‘बडा ापारी’ आता या या हातातून िनसटू शकणार न हता.
िव ांती घेत यानंतर तो उभा रािहला. याने घ ाळकडे पािहले. साडेअकरा
वाज याचा सुमार झाला होता. आपण कु ला याजवळ कु ठे तरी आहोत हे या या ल ात
आले. याने रहदारी गाठ यासाठी या दशेने चालावयास सु वात के ली. तो गाणे
गुणगुणत होता. जवळ िसगारे ट नाही याचेच याला वाईट वाटत होते.
छो ा ग याबोळ मागे टाक त तो मु य र यावर आला. तो चालत ससून
डॉकजवळ पोहोचला ते हा याला एक टॅ सी दसली आिण याने ती हाता या इशा याने
थांबिवली.
ाय हरने र यावरील द ा या काशात आप या िग हाइकाला याहाळले आिण
तो हणाला, ‘राव, तु ही तर साफ िभजला आहात!’
‘िम ा, तू ते अगदी नेमके ओळखलेस.’ झुंजार हसून हणाला, ‘माझे काहीतरी
िबघडले आहे असे मला सारखे वाटत होते. पण काय तेच समजत न हते. मी बराच वेळ
पा यात होतो असे तुला खरोखरच वाटते काय?’
‘साहेब, तु ही दा याला आहात काय?’ ाय हरने िवचारले.
‘नाही िम ा, पण थोडासा आ ह झाला तरी मी तसे कर यास तयार होईन.’ झुंजार
हणाला. मला मरीन ाई हवर जायचे आहे आिण मा या ओ या कप ांमुळे तु या
टॅ सीतील गा ांचे जे नुकसान होईल याची मी भरपाई करीन.’
ब धा झुंजारचे वागणे आिण बोल याची प त पा न या टॅ सी ाय हरवर अनुकूल
प रणाम झाला असावा. ब ा माणसां या िवि पणाकडे दुल के यास आपला
फायदा होतो असाही याला अनुभव असावा. यामुळे याने झुंजारसाठी पाठीमागले दार
उघडले, इतके च न हे तर झुंजार आत या भागात बसताच याला एक िसगारे टही मो ा
त परतेने दली.
ती ‘चारिमनार’ िसगारे ट होती. झुंजार तस या िसगारे टी ओढणारा न हता तरीही
या िसगारे टचे झुरके घेताच याला अितशय समाधान वाटले आिण तो काही णातच
अितशय उ साही बनला. तो या अि द ातून नुकताच पार पडला होता, या यावर
ती मृ यूची घनदाट छाया पसरली होती व नंतर पु हा जीवनाचा अप रिमत आनंद
भोगायला िमळाला होता. या सव गो ी याने झटकू न बाजूला सार या हो या.
ब ा ापा या या दृ ीने तो िजवंत न हता. या या पायांना प ास प डांचे जड
वजन बांधून याला भर समु ात बुडिव यात आले होते आिण तो आता गाळात तला
असणार अशी ब ा ापा याची क पना असणार. यामुळे याचे जे रह य होते ते
उघडक स येणार न हते. झुंजारपासून होणारा धोका आता कायमचा दूर झाला होता.
आता चंता कर याचे काहीच कारण न हते.
इतके च न हे तर जी र े नाहीशी झा यामुळे जयराम राणे क ी झाला होता, याचे
काय झाले व या र ांचे पासल कु ठे आिण कसे िमळे ल हेही झुंजारने सांिगतले होते. आता
ते पासल ता यात घे यासाठी खु ‘बडा ापारी’ िभवंडी या पो ट ऑ फसात जग ाथ
पडसे हे नाव धारण क न हजर राहणार होता.
पण याची ती मेहनत फु कट जाणार होती... आपणाला ती सारी गंमत पाहायला
िमळणार आिण ब ा ापा याचा अवतार या पो ट ऑ फसातच समा होणार या
क पनेने िसगारे ट ओढीत झुंजार गालात या गालात हसत होता.
टॅ सी अधवट तयार झाले या झुंजारमहालासमोर थांबली आिण याच वेळी दोन
माणसे घाईघाईने झुंजारमहाला या वेश ारातून बाहेर पडली. यांना पा न टॅ सी नीट
थांब यापूव च झुंजार अलगद खाली उतरला होता व याने पुढे जाऊन यांना अडिवले
होते.
‘िम हो, तु ही गंमत कर यासाठी बाहेर पडला आहात काय?’ याने िवचारले, ‘तसा
तुमचा बेत असला तर मीही यात भाग घेईन.’
िवजयेने णभर या याकडे आ याने पािहले. नंतर ओळख पटताच आनंदाची
आरोळी ठोकू न ितने याला गाढ आ लंगन दले. ितने या या ओ या कप ांची कं वा
मौ यवान साडीची पवा के ली न हती.
नेताजीने आवंढा िगळला, वतःला िचमटे घेतले व आपण व ात नाही अशी खा ी
झा यानंतर याने आप या बोटाने झुंजारला हळू च पश के ला.
‘मालक, तु ही पाऊस नसताना िभजलात कसे?’ याने आ याने िवचारले.
झुंजार हसला आिण या काराकडे कु तूहलाने पाहणा या टॅ सी ाय हरकडे बोट
दाखवीत हणाला, ‘या िम ाला वाटते क , मी दा या धुंदीत कु ठ यातरी पा या या
डब यात पडलो होतो. नेताजी, याला वीस पये दे. मी बाहेर पडलो ते हा मा या
िखशात प ास पये होते पण यांनी ते चोरले आहेत.’
याने आपला िभजलेला हात िवजये या खां ावर ठे वला व तो ित यासह झुंजार-
महालाकडे वळला. नेताजीने टॅ सी ाय हरला वीस पये दले व याने यांना
िल टजवळ गाठले. ते िल टने दुस या मज यावरील यां या जागेत गेले. यावेळी
यां यापैक कु णीही बोलले न हते.
पण दार बंद होताच िवजया या यापासून थोडी दूर सरकली व या याकडे रोखून
पाहात ितने िवचारले, ‘तु ही कु ठे गेला होता? काय घडले?’
‘तू चंता करीत होतीस काय?’ झुंजारने िवचारले.
‘नाही. मी हसत होते, उ ा मारीत होते, नाचत होते!’
झुंजारने ितला जवळ ओढू न ितचे चुंबन घेतले व तो हसत हणाला, ‘तुला खूप चंता
वाटली असणार. पण तु ही िनघाला होता कु ठे ?’
‘आ ही जयराम राणेकडे िनघालो होतो.’ ती हणाली, ‘तु ही या डॅडीबरोबर
जा यापूव आ हाला तेवढीच काय ती मािहती दली होती.’
‘मालक, मी याला बोलायला भाग पाडणार होतो.’ नेताजी हणाला. या या
आवाजात िनराशा दसत होती. ‘मी याला खरपूस मार देऊन...’
झुंजार हसला. ‘ यानंतर तो बोलायला शु ीवर असायला हवा होता.’ तो हणाला,
‘ही तुमची क पना काही वाईट नाही-’ झुंजारने याब ल णभर िवचार के ला. नंतर
मान हलवीत तो हणाला, ‘नको. आपणाला आता तसे कर याची आव यकता नाही.
िशवाय तुम यावर अिधक मह वाचे काम सोपवयाचे आहे. िवजू, आधी मला काही गरम
पेय दे. आिण या नेताजी या तावडीतून िश लक रािहले असले तर खायलाही दे. नंतर मी
ते तु हाला सांगेन.’ अ यातासात झुंजारने अंगावरील ओले कपडे काढू न गरम कॉफ
घेतली होती. गरम पा याने ान क न व कपडे बदलून भोजन उरकले होते व नंतर तो
बैठक या खोलीत िसगारे ट ओढीत आरामाने बसला होता. आता जे काही घडले होते ते
मागे पडले होते आिण याची मु ा नेहमी माणे स व हसरी दसत होती. यावेळी
कु णी या याकडे पािहले असते तर अव या दीड तासापूव याने आप या आयु यातील
अ यंत भयानक अशा मृ यूशी झुंज घेतली होती ते खरे वाटले नसते.
नंतर याने िवजया व नेताजी यांना काय घडले ते सिव तर सांिगतले. ते सांगताना
या या पाणीदार नजरे त िमि कल हा याची छटा उमटली होती.
‘हे असे घडले! तो शेवटी हणाला, ‘बडा ापारी कोण आहे हे आपणाला माहीत
नाही. पण तो कु ठे जाणार आहे आिण काय करणार आहे हे मािहत आहे. हा माझा तक
अगदी शा शु आिण स य आहे.’ ‘बडा ापारी’ आप या मुठीत सापडला आहे.
‘ याची फ एकच पण वाभािवक चूक झाली आहे. जर याची समजूत आहे
या माणे मी जर समु ा या तळाशी गाळात तून बसलो असतो तर याला याचे
आयु य िनवधपणे उपभोगता आले असते. पण आता तो ती लुट ता यात घे यासाठी
िभवंडी येथे जाईल आिण याचा सव कारभार आटोपेल. आप या दृ ीने या चालू
साहसाचा तो यश वी शेवट ठरे ल पण याला आ याचा ध ा बसणार आहे.’ ‘आ ही
तुम याबरोबर यावे काय?’ िवजयेने िवचारले.
झुंजार मान हलवीत हणाला, ‘तु हाला बरोबर नेणे मला खिचत आवडले असते;
पण मला एकाच वेळी अनेक ठकाणी हजर राहणे श य नाही आिण कु णीतरी मुंबईत
हजर असणे आव यक आहे. िवजू, तु या ते ल ात आले नसेल पण आपणाला आपली
िबले वसूल करायची आहेत.’
‘कसली िबले?’ ितने बुचक यात पडू न िवचारले.
‘ या पाजी माणसाने जे हा मला बेशु ाव थेत पळिवले ते हा माझे प ास पये
पळिवले ते मला हवे आहेत. माझी क येक मौ यवान श े गहाळ झाली आहेत. याचीिह
कं मत मला िमळायला हवी.’
‘आनंदरावांना आपली ब ा ापा याला पकड याची मह वकां ा पूण करता येणार
आहे. या जवािहराचे पासल यांना या या िव असलेला पुरावा देणार आहे. यांचे
ठीक होणार पण आप याला वृ ाव थेसाठी काही तरतूद करायला हवी. मा यावर गॅस
सोडणा या, मला इं जे शन देणा या आिण समु ात ढकलणा या माणसाला याब ल
नुकसानभरपाई करायला हवी आिण ती वसुली कर याचे काम मी तु हा दोघांवर
सोपिवणार आहे.’
झुंजारने आपला बेत या दोघांना थोड यात समजावून सांिगतला. याची
िवचारश यावेळी अितशय वेगाने काम करीत होती आिण पुढे जे काही घडणार होते
यासंबंधीची योजना तो आखीत होता. या या या योजने या यशाब ल याला
य कं िचतही शंका न हती.
याने काही तास झोप घेतली आिण पहाटे या सुमारास तो आप या मोटारीने
िभवंडी येथे जावयास िनघाला. र यावर रहदारी नस यामुळे याला मोटार भरवेगाने
चालिवता येत होती. पुढे काय करायचे हे याने ठरिवले अस यामुळे तो आता संपूण
िनधा त होता.
पो ट ऑ फस उघड या या वेळी तो या ठकाणी हजर होता. याचा आ मिव ास
सव काही ठीक होईल असे सांगत अस यामुळे तो आनंदात होता. ई रानेच पुढे काय
घडवायचे हे अगदी बरोबर ठरिवले होते आिण या साहसाब ल याला यो य ब ीस
िमळ याची वेळ जवळजवळ येत होती. पो ट ऑ फसचे दार उघड यात आले आिण
या या आनंदाला उधाण आले.
याने पो ट ऑ फसात वेश के ला आिण तार पाठिव या या िखडक जवळ तो गेला.
आप याला आसाममधील तंबू या ठकाणी तार पाठवायची आहे असे याने तेथ या
कारकु नाला सांिगतले आिण तार पाठिव याची सिव तर मािहती िवचारली. साधी तार
पाठिव यास कती पैसे पडतील आिण तातडीची पाठिव यास कती खच होईल हे तो
िवचारीत होता. ही सव मािहती िवचार यात याने बराच वेळ घालिवला होता.
नंतर कारकू न आप या पु तकात तार पाठिव याचे ठकाण शोधू लागला. कारण
याने तंबू हे नाव ऐकले न हते. यात काही आ य न हते. कारण झुंजारनेही ते नाव
ऐकले न हते. पो ट ऑ फसात िशर यानंतर जे नाव याला सुचले होते ते याने ठोकू न
दले होते. पण तेवढे के यानंतर तो या कारकु नाला मदत कर या या दृ ीने आणखीही
कि पत मािहती पुरवीत होता.
यावेळी झुंजारने अगदी साधा सूट चढिवला होता. याने जाड े मचा च मा चढिवला
होता आिण िपळदार िम या लाव या हो या. पाठीमागून कु बड आ या माणे याचे
दो ही खांदे वर उचललेले होते. यामुळे याला ओळखणा या कु णी या याकडे पािहले
असते तर याला ओळखले नसते आिण ‘ब ा’ ापा या या दृ ीने तरी तो िजवंत
न हता. यामुळे तो झुंजारकडे ल पूवक तर पाहणार न हताच पण सहज नजर
फरिव याचेिह याला काही कारण न हते.
कारकु नाचा शोध चालू होता. शेवटी कं टाळू न तो हणाला, ‘मला आसामात कु ठे तंबू
नावाचे ठकाण सापडत नाही. या ठकाणी तार ऑ फस आहे अशी तुमची खा ी आहे?’
‘अथातच! तु हाला तंबू िमळत नसेल तर तु ही नाना शोधा. तंबूपासून नाना अगदी
अ या मैलावर आहे आिण या ठकाणी असलेले तार ऑ फस मी वत: मा या डो यांनी
पािहलेले आहे.’ झुंजार हणाला.
िबचारा कारकू न आता तंबू आिण नाना हे दो ही शोधू लागला. याने जर हे दोन
श द एकमेकांना जोडले असते तर ते बनावट नाव आहे हे कदािचत या या ल ात आले
असते. कारकू न शोध करीत होता आिण झुंजार िसगारे ट ओढीत होता.
एकाएक झुंजार त ध रािहला. आणखी एक िग हाईक पो ट ऑ फसात िशरले होते.
ते िग हाईक झुंजार या पाठीमागून कोप यातील िखडक कडे गेले ते हा याने पावलांचा
आवाज ऐकला होता. पण कोण आहे हे पाह यासाठी याने मान वळिवली न हती. नंतर
याने पािहले. तो माणूसही या दुस या िखडक जवळ झुंजारकडे पाठ फरवूनच उभा
होता.
‘तुम याकडे जग ाथ पडसे नावाचे पासल आले आहे काय?’
झुंजारने या माणसाचा हळू वार आवाज प ऐकला. या माणसाचा चेहरा याला
दसत न हता. पण तो आवाज ऐकताच णमा या या दयाचे ठोके बंद पडले.
‘साहेब काय नाव हणालात?’ तेथ या कारकू नाने खा ी कर यासाठी िवचारले.
‘जग ाथ पडसे.’ तो माणूस हणाला.
झुंजार सावकाश आिण व ात असावे या माणे पुढे सरकला. तंब,ू नाना न
सापड यामुळे वैतागले या कारकु नाने आप या हातातील पो टाचे जाड पु तक जोराने
खाली आपटले. पण झुंजारला तो आवाज ऐकू आला न हता. दुस या िखडक तील
कारकु नाने एक पासल जग ाथ पडसेकडे सरकिवले. पडसेने ते उचलले आिण याच वेळी
झुंजारचा हात या या खां ावर पडला.
‘तु हाला भूत पाहणे आवडेल काय?’ झुंजारने अितशय लािडक आवाजात िवचारले.
तो माणूस दचकू न मागे वळला. तो इ पे टर ाणलाल ऊफ डॅडी होता.
v
 १०. झुंजारचे किमशन!
डॅडी झुंजारकडे पाहातच रािहला. याचा चेहरा उतरला. डोळे तारवटले.
कपाळाव न घामाचे ओघळ वा लागले आिण हात थरथ लागले. तो इतका बावरला
होता क याला धड उभेही राहता येत न हते. तो धापा टाक त होता. याला वतःवर
कसा ताबा िमळवावा हे समजत न हते.
झुंजारने पु हा मृद ू वरात िवचारले, ‘डॅडी, तू येथे काय काम करीत आहेस?’
ाणलालने उ र दले नाही. याने आप या ओठांव न जीभ फरिवली. नंतर याला
तोच िवचार यात आला. पण या खेपेला तो झुंजारने िवचारला न हता.
आनंदराव पलीकड या पड ाआडू न पुढे झाले होते आिण यांनीच तो िवचारला
होता. यांनी आपले दो ही हात कोटा या िखशात खुपसले होते. यांची हालचाल सावध
होती. चेह यावर नाखुशीची छटा होती. पण यांनी तो सव कार अगदी सु वातीपासून
पािहला होता. ाणलाल या चयवरील एकही छटा आिण आिवभाव यां या नजरे तून
सुटला न हता हे यांचे डोळे च सांगत होते.
‘होय डॅडी, तू येथे काय करीत आहेस?’ यांनी िवचारले.
या ाबरोबर डॅडीने मान वळिवली होती आिण याची चया जा तच काळवंडली
होती. तो बोल याचा य करीत होता आिण याची तारांबळ उडाली आहे हे पा न
झुंजार हसत होता.
‘आनंदराव, बडा ापारी या ठकाणी जवािहरांचे पासल घे यासाठी येईल असे मीच
तु हाला सांिगतले होते.’ झुंजार हणाला. नंतर ाणलालकडे पाहत तो हणाला, ‘मला ते
ता या कांबळे ने सांिगतले होते.’
‘तु ही काय बोलत आहात तेच मला समजत नाही.’ शेवटी ाणलाल अडखळत
हणाला. याचा आवाज कापरा होता. येक श दागिणक तो धापा टाक यासाठी
थांबला होता. तो पुढे हणाला, ‘या ठकाणी काही चोरीचा माल िमळे ल असे मी ऐकले
होते हणून–’
‘कु णापासून ऐकले होतेस?’ आनंदरावांनी िवचारले.
‘मी मा या क पने माणे शोध करीत असताना मला ते एका माणसाकडू न समजले.
ती माझी जबाबदारी आहे आिण मला यो य वाटेल या माणे मी तपास करावा असे
तु हीच तर मला-’
‘ या माणसाचे नाव काय?’ आनंदरावांनी िवचारले.
‘ती फार मोठी हक कत आहे.’ ाणलाल घोग या आवाजात हणाला, ‘मला तो
माणूस-’
आपला डाव संपला आिण काही लबाडी कर याचा य कर यात अथ नाही, फार
तर यामुळे आपणाला काही अवधी िमळे ल हे यालाही समजत होते. या यावर झालेला
ह ला अगदी अचानक आिण जबरद त होता. झुंजार भेदक नजरे ने या याकडे पाहात
हसत होता. या या िमि कल व ती ण नजरे मुळेच ाणलाल ऊफ डॅडीला काही बनावट
हक कत त काल रचून सांगणे अवघड जात होते.
‘तो मला गे या रा ी भेटला.’ ाणलाल हणाला, ‘मला वाटते तु ही येथे आलात
याला काही कारण असेल?’
‘होय, कारण आहेच.’ हळू वार आवाजात झुंजार हणाला, ‘आ ही ब ा ापा याला
मु ेमालासिहत पकड यासाठी येथे आलो.’
‘ तु हाला वेड लागले आहे.’ ाणलाल ककश वरात हणाला.
तो बोलत असताना याचा हात तुमानी या िखशाकडे सरकत होता. याची ती
हालचाल इतक सहज होती क गांगरलेला माणूस िसगारे ट - के स काढ याचा य
करीत आहे असेच वाटले असते. एक िनिमषमा झुंजारने ती हालचाल पािहली होती.
याने िखशातूनच झाडले या िप तुलाचा चकचकाट पािहला आिण उडी घेऊन
बाजूला होत असताना कानाजवळू नच ती गोळी घ घावत गेली होती. ाणलाल
णभरच घुटमळला आिण याने िखशाबाहेर काढलेले िप तूल आनंदरावांवर रोखले.
पण याला पु हा चाप दाब याची संधीच िमळाली नाही. झुंजारने काठीचा फटका
मारावा या माणे आपला पाय या या गुड यावर मारला होता आिण एक इरसाल
िशवी हासडू न ाणलाल जिमनीवर पालथा आदळला होता. आिण तो उठ या या पूव च
झुंजारने या या अंगावर उडी घेतली होती. या अवधीत बाहेर दबा ध न बसलेले अनेक
थािनक पोलीस आत धावले होते.
अशा कारे शेवट झाला होता. पण ाणलाल ऊफ डॅडी या हातात बे ा घालून
याला तेथून बाहेर ने यात आले तरी झुंजार जिमनीवरच पडू न होता. याला आ यंितक
समाधान वाटत होते. एका िवल ण साहसाचा शेवट अगदी या या इ छे माणे घडला
होता.
पण यामुळे आनंदरावांची गैरसमजूत झाली. ते घाब न खाली वाकले आिण यांनी
घोग या आवाजात िवचारले, ‘झुंजार, तुला जखम झाली क काय?’
झुंझार हसला आिण जिमनीवर उठू न बसून याने िसगारे ट पेटिवली. तो हणाला,
‘आनंदराव, मा या वािभमानाला जखम झाली आहे.’
झुंजारने आप या कप ांवरील धूळ बोटांनी टच या मारीत झाडली आिण तो
उसासा सोडीत हणाला, ‘आनंदराव, जे बडा ापारी, असू शकणारच नाहीत अशांची
मला यादी तयार करावयाची असती तर मी पिहलेच नाव तुम या डॅडीचे िलिहले असते.
पण मानवी आयु यात अशी आ य घडतच असावीत असे मला वाटते. सव काही बरोबर
जुळून येत.े जय संग अंधारे ला ि सेस ीट पोलीस टेशनवर नेले ते हा ाणलाल तेथे
हजर अस यामुळे याला खा पदाथात िवष िमसळिवणे सोपे होते, पण याने गुलाब
आनंदव े र गोळी कशी झाडली ते मला समजत नाही.’
‘ते मी तुला सांगतो.’ आनंदराव हणाले, ‘ मी आनंदबे रोबर बोलत असताना तो
मा या मागे उभा होता. याने आता माणेच आनंदव े र िखशातून गोळी झाडली आिण मी
मागे वळ यापूव च याने तेथले दार उघडले. यावेळी याचा संशय घे याचे मला काही
कारणच न हते. याने आपणा सवानाच बनिवले.’
आनंदरावांना एकाएक आठवण झाली आिण ते हणाले, ‘काय रे झुंजार, तूच
आनंदल े ा या या जागेतून पळिवले होतेस ना?’
झुंजार हसला आिण हणाला, ‘आनंदराव, मा याब ल अशा घाणेर ा शंका तु ही
ज मभर घेत राहणार आहात काय?’
आनंदरावांनी दीघ िन: ास सोडला आिण ाणलाल या हातून खेचून घेतलेले ते
पासल उघडले. आत नाना कारची र े ख चून भरली होती. झुंजारब ल ते नेहमीच
संशय घेत राहणार होते. पण झुंजारने या खेपेला यांचे फार मोठे काम के ले होते.
जवळजवळ दोन वष पोिलसांना चुकिवणारा महापाताळयं ी बदमाष झुंजारने सव
पुरा ासह यां या वाधीन के ला होता.
पु हा पासल वि थत बांध यानंतर यांनी झुंजारकडे संशयाने पाहात िवचारले,
‘पण एवढी मेहनत क न तू यातून काय िमळिवणार आहेस?’
झुंजार हसत उभा रािहला. याने हाताने आपले कपडे झटकले आिण तो संभािवत
मु न
े े हणाला, ‘मी समाधान िमळिवले आहे. समाधानासारखे दुसरे ब ीस नाही. पण
आता आपण कु ठे याहारी करायची? क तु ही थम हे तुमचे काम पूण करणार आहात?’
आनंदराव मान हलवीत हणाले, ‘मला ताबडतोब मुंबईला जायला हवे. अ ाप एक-
दोन गो कडे ल ायचे आहे. ाणलालची मुंबईतील जागा तपासायची आहे. अ ाप
बराच चोरीचा माल िमळालेला नाही आिण तो जर याने आप या घरातच ठे वला असला
तर मला आ य वाटणार नाही.
‘आपला कु णालाही कधीच संशय येणार नाही असा याला आ मिव ास वाटत
असणार. यामुळे तो चोरी या मालासाठी वेग या जागेचा उपयोग करणार नाही.
यािशवाय मला ता या कांबळे आिण जयराम राणे यांना अटक करावयाची आहे. पण ते
आता जा त ास देतील असे मला वाटत नाही. मला वाटते तुझी पु हा भेट यावी
लागेलच.’
‘मलाही तसेच वाटते.’ झुंजार हणाला.
आनंदराव कै ांसह मोटारीत बसले आिण मुंबईकडे जावयास िनघाले हे याने पािहले
आिण मग तेथ या सावजिनक फोनकडे धाव घेतली. ाणलालला जबरद त आ मिव ास
होता आिण याने आपली सव लूट आप या घरातच दडिवली असणार हे आनंदरावांचे
हणणे यालाही पटत होते.
पण आनंदरावांना िभवंडी न मुंबई गाठ यास सुमारे अडीच तास लागणार होते.
यानंतर या कै ांची सोय क न ते या या घराला भेट देणार होते, पण झुंजार या
सूचने माणे िवजया व नेताजी हे मुंबईतच होते आिण आनंदरावांची मोटार दृ ीआड
हो यापूव च झुंजारने िवजयेला सूचना दे यास सु वात के ली होती.
‘तुझी पु हा भेट यावी लागेलच-’ असे आनंदराव हणाले होते आिण या माणे ते
भेटायला आले ते हा िवजया - झुंजार आप या बैठक या खोलीत बसून आनंदाने ग पा
करीत होते आिण थो ाच अंतरावर नेताजीही गालात या गालात हसत उभा होता.
आनंदराव मा हसत न हते. यांचा चेहरा लाल बनला होता आिण ते जोरात पाय
आपटीत तेथे आले. वेश करतानाच ते ओरडू न हणाले, ‘झुंजार, मी तुला अटक करणार
आहे.’
 ‘कशासाठी?’ िवजयेने आपण घाबरलो आहोत अशी बतावणी करीत िवचारले.
‘िवजूताई, हा तुझा नवरा चोर आहे! बदमाष आहे! याने या ाणलाल या घरातील
सुमारे सतरा ल पयांची रोकड र म पळिवली आहे!’
‘भलतेच!’ ती मानेला िहसका देत हणाली, ‘हे तर िबचारे आताच कु ठे िभवंडी न
परत आले आहेत. यांनी अ ाप चहाही घेतलेला नाही. आनंदरावदादा, रागावू नका.
पण तु ही एक नंबरचे कृ त आहात. यांनी तुमचे एवढे मोठे काम के ले असताना तु ही
असा यांचा घाणेरडा संशय घेता?’
‘तर मग ते पैसे गेले कु ठे ?’ आनंदरावांनी ित यावर डोळे वटारीत िवचारले.
‘आ हाला या ठकाणी अनेक चो यांचा माल सापडला. पण रोकड र म सापडली नाही.’
‘पण आनंदराव, तेथे रोकड र म होती असे तु हाला सांिगतले कोणी?’
‘ ाणलालनेच.’ ते हणाले; ‘आप या ितजोरीत जवाहीर व सोने याबरोबर सतरा
ल पयांची र म होती असे याने आप या जबानीत सांिगतले आहे.’
‘थापा ा लेकाचा!’ झुंझार हणाला. ‘आपला मोठे पणा दाखिव यासाठी याने ती
थाप मारली असावी. आनंदराव, मला तुमची मोठी गंमत वाटते. अहो, तु ही या
बदमाषा या श दावर िव ास ठे वता?’
‘िबचारे आनंदराव यावर काय बोलणार? यांनी या जोड याकडे डोळे वटा न
आळीपाळीने पािहले व ते िनघून गेल.े ते पुढ या दारापयत पोहोचले नाहीत तोच यांना
झुंजार - िवजयेचे हा य ऐकू आले. यां याबरोबर नेताजीही मो ाने हसत होता.
समा