काळी जोगीण

कादंबरी
नारायण धारप
☐
काशन मांक - 1718
☐
काशक
साके त बाबा भांड,
साके त काशन ा. िल.,
115, म. गांधीनगर, टेशन रोड,
औरं गाबाद - 431 005,
फोन- (0240)2332692/95.
www.saketpublication.com
info@saketpublication.com
•
पुणे कायालय
साके त काशन ा. िल.,
ऑ फस नं. 02, ‘ए’ वंग, पिहला मजला,
धनल मी कॉ ले स, 373 शिनवार पेठ,
क या शाळे समोर, कागद ग ली, पुणे -411 030
फोन- (020) 24436692
 काशक य
िपढीला नवीन असलं, तरीही आप या रह यमय
नारायण धारप हे नाव आता या वाचन करणा या
लेखनाने यांनी एक काळ गाजवला होता, ही गो कधीच न िवसर यासारखी आहे. गे या
शतकातील साठ या दशकात यांनी लेखनाला सु वात के ली आिण यानंतर अखेरपयत ते
सात याने िलहीत रािहले आहेत. मराठी सािह यात रह यकथेचे आिण कादंबरीचे दालन
समृ द करणारे जे काही मोजके च वतं लेखन करणारे लेखक आहेत, यांत नारायण
धारपांचे थान अ वल आहे.
कथानकात पुढे काय होणार याची उ सुकता कायम ठे वत, वाचकाला आप या लेखनात
गुंतवून ठे वणे, इतके च नाही तर या वातावरणाचा एक भाग बनिव याचे कसब या काही
लेखकांना सा य झाले; यापैक नारायण धारप एक आहेत, ही गो ही आवजून नमूद
कर यासारखी आहे. यामुळेच दूरदशन आिण इतर सारमा यमांची फारशी चलती
न हती, या काळात सामा य वाचक अितशय आतुरतेने यां या लेखनाची वाट पाहत
असत. वाचनालयात िवशेषत: स युले टंग लाय रीजमधून यांची पु तके वाचायला
िमळिव यासाठी वाचक रांगा लावीत असत, ही गो यां या लेखनाची वाचकि यता
प कर यास पुरेशी आहे.
माणसाला नेहमीच कोणतेही रह य जाणून घेणारी मुळातच उ कं ठा असते. हे समाधान वाचनातून िमळते, िततके
दुस या कोण याही मा यमातून िमळत नस यामुळे वाचनाकडे आक षत झालेली नवी िपढी रह यमय कथा,
या ती ेत आहे. या वाचकांची वाचनाची भूक भागिव यासा गी नारायण
कादंब या
धारप यांचे रह यमय सािह य पु हा न ाने कािशत कर याचा आ ही िनणय घेतला
आहे.
नारायण धारप यांचे रह यमय सािह य चांग या आिण दजदार व पात कािशत
के यामुळे वाचकांना याचा अितशय यो य कारे आिण मनासारखा आ वाद घेता येईल,
असे वाटते. न ा व पातील या अ सल मरा गी रह य सािह याचे वाचक न च
वागत करतील, अशी खा ी आहे.
- काशक
 1
र ा दाराशी थांबून अधा िमिनट झालं तरी अ युत जागचा हलायची िच हं दसेनात.
शेवटी निलनीच खाली उतरली. अवजड ंक ितने कशीतरी फरपटत बाहेर काढली आिण
पैसे दे यासाठी पसमधलं पाक ट काढलं. पैसे काढता काढता ती अ युतला हणाली,
‘‘अहो ! उतरता ना आता? घर आलंय आपलं.’’
पैसे घेताघेता र ावाला ित याकडे आिण अ युतकडे नवलाने पाहत होता. या या
नजरे ला नजर ायची निलनीची हंमत होत न हती. वासात सव वेळ ती वत:ला
सांगत आली होती, आता संपत आलं; हा शेवटचाच लाज लावणारा संग; आता घर येईल
आिण हा वास एकदाच संपेल... पण अजूनही संपलं न हतं तर ! घराची पायरी चढेपयत
शरम ितचा पाठपुरावा करणार होती !
रका या नजरे ने अ युत ित याकडे पाहत होता. र ावाला अधीर झाला होता. सरर
आवाज करीत याने मीटर फरवला. ज रीपे ा जा त जोराने गाडीचे हँडल मारले.
यांना कळत नाही का क यांची अव था जरा नाजूक आहे? यांना जराही सहानुभूती
वाटत नाही का? निलनी या मनात रागाने िवचार आला. अ युतवरही ितचा राग होता.
वाटले क हात ध न जोराने ओढू न बाहेर काढावे याला... पण तो रागही णातच
िवरघळू न गेला. रागावून काय फायदा होणार होता? ितची मा शोभा झाली असती...
निशबाने अ युत र ातून खाली उतरला. त डात या त डात काहीतरी पुटपुटत
र ावा याने गरकन वळण घेतले आिण फररर आवाज करीत र ा िनघून गेली. ते दोघे
र यावर एकटेच रािहले.
‘‘ ंक उचला तेवढी-मला पेलत नाही-’’ निलनी हणाली. ितची नजर आसपास या
िखड यांवर होती. कोणी पाहते आहे का याचा शोध घेत होती. एखादी िखडक उघडली
असती कं वा एखादा पडदा हलला असता तर ती मनात या मनात चुरमडू न गेली असती.
अजून मन िनढावलेले न हते...
अ युत नुसताच उभा होता. ितचे श द याने ऐकले तरी होते का नाही कोणास ठाऊक.
याचा खांदा जरासा हलवीत निलनी हणाली.
‘‘अहो ंक घेता ना वर? मी दार उघडते- चला’’
आता कोठे तो भानावर आलेला दसला. याची नजर सगळीकडे फरली आिण मग
घरा या दारावर िखळली. नजरे त ओळख आली.
‘‘आपण कोठे िनघालो आहोत?’’ तो सावकाश हणाला.
‘‘िनघालो नाही, व संकडे जाऊन परत आलो आहोत-’’ ितचा आवाज इ छा नसतानाही
ितखट झाला होता.
‘‘ती ंक उचला आधी.’’
आ ाधारकपणे अ युतने ंक उचलली. ित या मागोमाग तो पाय या चढू न वर आला. दार उघडू न निलनी
आत आली. दारे -िखड या बंद होती. दुपार या उ हाने घराची एक संपूण बाजू तापली
होती. आतली हवा िशळी होती. भ ीसारखी तापली होती. सगळीकडे धूळ पसरली होती.
शारी रक आिण मानिसक माने ितचे डोके अितशय कलकलत होते. एखादा कप कडक
चहा जर िमळाला असता तर....
पण घरात दूधच काय, पाणीसु ा नसणार. दातांखाली ओठ ग आवळू न ितने वत:ला
आवरले. ग ीचे दार उघडले. गरम हवेचा झोत आत आला. मग िखड या उघड या.
अ युत आत आला होता; पण दारा या आतच ंक घेऊन उभा होता. या याकडे पाहताच
ितला वाटले मो ांदा कं चाळावे....ितने वत:ला आवरले.
‘‘ ंक ितथेच ठे वा. कॉट जरा साफ करते तोवर कपडे काढा. मग पडू न राहा. मी पाहते
चहाचे काही जमते का...’’ पाणी आिण दूध जमवायला ितला शेजारची दोन दारे ठोठवावी
लागली. पाणी कोमट होते, दुधावरची साय काढलेली होती.
‘‘अगंबाई! निलनीबाई का! के हा आलात? बरं आहे का अ युतरावांच?ं ’’ पर यांचे परके
. उ राचीही फारशी फक र नाही. त डदेखले हसून ‘‘हं, हं’’ करीत निलनी परत
आली.
अंगात या कप ांिनशीच अ युत कॉटवर झोपला होता. या याशी वाद घालायला
ित यात ाणच न हते. टो ह पेटवला, यावर दूध - पाणी - साखर - चहा सगळे च
िम ण एकदम ठे वले. याला उकळी फु टेपयत उधारी याच थो ाशा कोमट पा याने
चेहरा धुतला. कुं कू लाव यासाठी ती आरशासमोर उभी रािहली; पण आरशावर धूळ
माखली होती आिण ितचेही डोळे चुरचुरायला लागले होते. थरथर या हाताने ितने
कुं कवाचा टळा लावला.
चहा उकळत होता. गाळ यावर याचा रं ग फारसा आकषक दसत न हता. पण ितकडे न
पाहता ितने दोन कप भरले. यातला एक अ युत या उशापास या टेबला ठे वला. आता
येता येता ती या हणाली,
‘‘चहा ठे वलाय बरं का - तेवढा या.’’ ितने चहाबरोबर दोन अ◌ॅि परीन घेत या आिण
मग भंतीला पाठ लावून डोळे िमटू न ती अगदी शांत बसून रािहली.
तीन आठव ांपूव ती के व ा आशेने व सं याकडे गेली होती ! हवापालट झाला,
प यपाणी झाले, चांग या डॉ टरांची ीटमट िमळाली, िव ांती िमळाली क अ युतम ये
सुधारणा होईल - लोकां या भरवशावर ितनेही मनात आशेचा क ला उभा के ला होता.
इतक आपुलक ची माणसं ित या साहा याला उभी रािह यावर ितचा धीर बराचसा
परत आला होता.
ितचं एक प जायचा अवकाश - अ युतची बहीण आिण ितचे यजमान दोघेही दाखल
झाले होते. यांना दारात पा नच निलनी रडायला लागली होती. अ युत या वतनाने
मनाचा ग धळ झाला होता - पण तरीही मनाचा एक कोपरा व स आिण यांचे यजमान
यांचे व छ सामान आिण उं ची, टाप टपीचे कपडे आिण आप या घरातला ग धळ आिण
कचरा यांची मनोमन तुलना करीत होता. ती अगदी भांबावून गेली होती. (पूव कतीदा
तरी बोलावलं होतं ते हा व सं आ या अस या तर यांना आपला म यमवगाचाच, पण
सुखी आिण टाप टपीचा संसार दसला असता; एक अना त िवचार याही णी ित या
मनात डोकावून गेला-)
‘‘अगं ! अगं ! अगं !’’ व सं हणा या- ‘‘असं काय करतेस? आता आ ही आलो आहोत ना !
पूस बरं डोळे ! अची कोठे आहे?’’
‘‘आत या खोलीत आहेत, झोपलेत-’’
‘‘आता या वेळी?’’
‘‘ते सदा कदा पडू नच असतात-’’ निलली कसेबसे हणाली.
तेव ात शंकरराव दुसरी बॅग घेऊन आत आले. यां याकडे पाहताना मा निलनीला
खरा धीर आला.
‘‘हं ! काय हणताहेत अ युतराव ! कोठे आहेत !’’
आत आहे समजताच बॅग तशीच ठे वून ते सरळ आत गेले होते. या दोघी आत येईपयत
अ युत या कॉटपाशी यांनी एक घडीची खुच ओढलीही होती. या दोघी दारापाशीच
थांब या.
यांचे इतके बोलणे झाले होते तरी घरात कोणी परके आ याची अ युतला गंधवाताही
न हती. गेले चार दवस तो जसा कॉटवर वर पाहत पडू न राहत होता तसाच आताही
पडू न रािहला होता. चेहरा ढला पढला होता, नजर िवल ण भकास होती.
‘‘ए अ युत !’’ शंकरराव मो ाने हणाले. ‘‘इकडे पहा क जरा!’’
अ युत या डो यांची पापणीही लवली नाही. जरा पुढे सरकू न शंकररावानी याचा खांदा
जरासा हलवला.
‘‘अ युत ! अ युत ! हे बघ आ ही आलो आहोत, ही बघ ताई!’’
‘‘इकडे पहा बरं !’’
अ युतची मान शेवटी यां याकडे वळली. सवसाधारणपणे तो शंकररावांशी अितशय
अदबीने वागायचा; पण आता यां याकडे तो नुसता पाहत पडू न रािहला होता. डोळे
लालसर-तापट होते, पण आता ते अगदीच िन वकार न हते. माणसांची आठवण आत,
खोल कोठे तरी, जागी हायची धडपड करीत होती. पण यासाठी याला के वढे सायास
पडत होते !
‘‘ओळखलंस का मला? ऊठ बरं जरा !’’ शकं रराव हणाले.
अ युत सावकाश सावकाश उठू न बसला.
निलनी आिण ताई आत या खोलीत गे या. ते वयंपाकघर होते. चहासाठी निलनी कपाने
आधण मोजू लागली. ताई भंतीला टेकून ितथेच खाली बसली. टो ह पेटताच निलनीही
खाली बसली.
‘‘विहनी, काय झालं ते तरी सांग ! प अगदीच मोघम होतं-’’
‘‘जे प ात िलहीलं तेवढंच सांग यासारखं आहे - असेच एका सं याकाळी ऑ फसातनं
परत आले िन कॉटवर पडू न रािहले - तेथूनच सु वात झाली.’’
या णापासून ित या आयु याचे जणू दोन भाग झाले होते. एक या आधीचा, सुखी,
समाधानी, आशेचा आिण दुसरा यानंतरचा - सं माचा, शोकाचा, िनराशेचा, एखा ा
दु:सह व ासारखा वाटणारा. अमुक एक के ले असते तर हा संग टळला असता असा
िवचारही श य न हता - कारण करता ये यासारखे काही न हतेच. संगाची सु वात
ित या नजरे आड, दूरवर कोठे तरी झाली होती. ितला जाणवला होता तो अखेरचा
उ पात....
अ युत कप ांिनशी कॉटवर पडला होता. कधी कधी तो खूप थकू न घरी येई तसाच
आजही थकला असेल; काही िमिनटातच नेहमी या उ ोगाला लागेल अशी ितची क पना
होती. पण पाच िमिनटे झाली, दहा झाली - या या हालचालीचा काही आवाज कानावर
येईना, तशी ती बाहेर आली -
‘‘का हो ? पडू नसे रािहलात?’’ या याजवळ बसत ती हणाली,
‘‘चहा झालाय - येता ना आत?’’
तो काही बोलला नाही, हललाही नाही. ितने जरा पुढे होऊन या या चेह याकडे पािहले मा - याची ती
भकास नजर पाहताच ित या काळजात एकदम ध स् झाले.
‘‘अहो !’’ याला हलवीत ती हणाली, ‘‘असे काय पडू न रािहलात? काही ताप वगैरे
चढतोय का?’’ ितने या या हाताला, कपाळाला, ग याला हात लावून पािहला. पण अंग
अगदी गार होते. काय करावे ते ितला णभर सुचेनाच. याला जरा जोराने हलवीत ती
हणाली,
‘‘अहो ! मी काय हणतेच ते ऐकताहात का? चला न चहाला -’’ ित या ध याने अ युत
एकदम दचकला होता. णभर याने शरीराची पोटाशी जुडी क न घेतली होती आिण
मग एक मोठा उसासा सोडू न तो उठू न बसला होता.
‘‘काय? काय हणालीस?’’
‘‘चहाला चला हणून मघापासून सांगतेय -’’ ती उठत हणाली. संगा या
ु लकपणाला न साजेशी एक खूप मोठी सुटके ची भावना ितला जाणवत होती. नको बाई
काही भलतंसलतं - ती मनाशी हणत होती. अ युत उठला, कपडे बदलून, हात-त ड धुऊन
वयंपाकघरात आला.
पण निलनीची सुटके ची भावना अ पजीवी ठरली. णभर जरी अ युतकडे दुल झाले
तरी याचे िच िभरिभरत कोठे तरी जायचे; हातातले काम तो िवस न जायचा, कोठे तरी
शू य नजर लावून बसायचा. निलनीने याला हजार वेळा तरी िवचारले -
‘‘तु हाला काय होतयं? असे ग प का बसता ? एवढा कशाचा िवचार करता? तुमचे ल
जाते तरी कु ठे ?’’ पण याने काहीच उ र दले नाही. फारच िनकड लावली तर तोच
बाव न जाऊन ‘‘काय? काय? कोठे काय? काही नाही... काही नाही...’’ हणायला
लागायचा.
ऑ फसम ये जाणे तर श यच न हते. याला तर साधी िसकनोटसु ा िलिहता येईना.
शेवटी निलनीच मनाचा िह या क न या या ऑ फसम ये गेली. सवा या नजरा ितला
सुयांसार या बोचत हो या. साहेबां या खोलीत जाईपयत ती घामाघूम झाली होती.
मोड या-तोड या श दात ितने अ युतची ि थती वणन के ली. यांना ित याब ल
सहानुभूती होती, पण ऑ फसचे िनयम यांनाही मोडता येत न हते. रजे या अजाचा फॉम
यांनीच भ न दला; यावर अ युतची सही आणायला सांिगतली. श य झाले तर सोबत
डॉ टरांचे स ट फके टही जोडायला सांिगतले. ती यांना सग याला ‘‘हो हो -’’ हणत
होती. पण मन या अप रिचत ओ याखाली दडपत होते.
ती घरी परत आली. अ युत तसाच िनजून रािहला होता. याला ितने दोनतीनदा या
कागदावर सही करायला सांिगतली, पण याला कशाचा अथच समजत न हता. एकाएक
ित या डो यांना पाणी आले.
डॉ टरांना घरीच घेऊन यायला हवे. अ युतला अशा ि थतीत यां याकडे यायची
क पनाच करवत न हती. आपला एकाक असहायपणा ितला या णी थम ती पणे
जाणवला. ित या मदतीला कोणी न हते. या दोघांचे कोणी जवळचे नातेवाईक गावात
न हते, अ युतचा कोणी िनकटचा िम ही न हता. आसपास शेजारी होते, पण यां याकडे
जायची ितला शरम वाटत होती. मनात िवल ण संकोच होता.
घरातली सकाळची गाडाभर कामे तशीच पडली होती. अना तपणे उपि थत झाले या या
न ा जबाबदारीतच ितची सगळी धावपळ चालू होती; पण ित यािशवाय हे सारे
करायला होते तरी कोण ? आ या संगाला धीराने त ड ायला हवे, अडचणी काही
कायम या राहत नाहीत. काही दवसांत सव काही पूव सारखे सुरळीत होईल - ती
मनाला धीर ायचा खूप य करीत होती - पण कशाचाच उपयोग होत न हता. आता
डॉ टरांची भेट, मग यानंतर यांचे उपचार... आिण समजा, यानीही अ युतम ये काही
सुधारणा झाली नाही तर... मनासमोर एका न एक भयानक िच े उभी राहात होती...
डोळयातले पाणी काही के या थांबत न हते...
निलनी डॉ टरांकडे गेली. शेजारचे एक वय क जी.पी. आजवर कधी िच लर थंडी-
खोक याखेरीज ितला कधी डॉ टरांकडे जावेच लागले न हते. ती गजबजलेली वे टंग म,
लोकांचा गराडा, येक के स झटपट उरक याकडे डॉ टरांचा उघड दसणारा कल... अशा
या वातावरणात ती अिधकच गांगरली. अ युतला काय होत आहे हेही ितला धड सांगता
येईना. डॉ टर ताडताड िवचारत होते. ताप आहे का? च र आली का? पोट िबघडले
आहे का?... ती सग याला नाही नाही हणत होती.
‘‘पण ही गद पहा- मला यायचं कसं जमणार?’’ ते शेवटी जरा ािसकपणे हणाले. पण
ितचा रडवेला चेहरा पा न यांची यांना जरा शरम वाटली असावी.
‘‘हे पहा प ा देऊन ठे वा - दीड - दोन या सुमारास िड पे सरी बंद के ली क येऊन पाहतो.
आिण दहा पये कं पाऊंडरपाशी देऊन ठे वा.’’
‘‘मी पैसे आणले नाहीत हो, तशीच घाईगद ने आले आहे.’’
ित याकडे पा न ते रागाने काहीतरी बोलणार होते; पण पु हा एकदा ितची नजरानजर
होताच यांनी ओठावरचे श द मागे घेतले.
‘‘च् ! ठीक आहे तर - मी येतो-’’
‘‘मी घरी जाऊन पैसे आणू का आ ा?’’
‘‘नको-नको- मी येतो आिण य च पाहतो.’’
ते हा मग घरी परत. अ युत बाहेर या खोलीत एका खुच त बसला होता. हालचाल के ली
असली तर तेवढीच. तेच ते िव कटलेले के स, भकास डोळे , अथशू य नजर. याने ित याकडे
पािहलेही नाही, ितला काही िवचारलेही नाही. डॉ टर पाहतील, काहीतरी उपाय
सुचवतील आ ाच याला काही िवचारायला नको, असा िवचार करीत ती आत गेली.
भात-वरण कसेतरी के ले. अ युतला हात ध न घरात आणले, बोलून बोलून दोन घास
खायला लावले, वत: दोन घास कसेतरी घशाखाली ढकलले. याला उठवून याचे हात
धुवायला लावले आिण मग याला बाहेर झोपायला जाऊ दले. मग उरलेली कामे
कशीतरी उरकली आिण बाहेर येऊन ती डॉ टरांची वाट पाहत बसली.
साडेबारापासून दोनपयत ती ताटकळत बसली होती. दारापाशी एखादे वाहन थांब याचा
भासं झाला क ती िखडक तून डोकावून पाही, परत आप या जागी येऊन बसे. दर दोन
िमिनटांनी घ ाळाकडे नजर जात होती. एक वाजला, दीड वाजला, दोनचे टोले पडले.
डॉ टर आले ते घाईगद तच आले. आत या खोलीत जाता जाता यांची नजर घरात या
सामानाव न (सवयीनेच) फरली. अ युतची तपासणी करायला यांना दहा िमिनटेसु ा
लागली नाहीत. अ युत तर यां याकडे पाहतही न हता. यां या ांना उ रे ही देत
न हता.
ते बाहेर आले. दारापाशीच हातावर टेथा कोप आपटीत उभे रािहले. निलनी
यां याजवळच धडधड या काळजाने उभी होती.
‘‘काल सं याकाळपासून असे करताहेत, हणता नाही का?’’ ते शेवटी हणाले.
‘‘खरं सांगू का, शारी रक दोष तर काही दसत नाही. काही शॉक वगैरे बसला असावा.
पण तो ांत माझा नाही. तु ही यात याच कोणाकडे तरी यायला हवं’’
‘‘एखादे नाव सुचवता का? मला यातलं काहीच मािहती नाही.’’
‘‘तसं खाजगी जाऊ नका - ते परवडायचे नाही - सरळ सरकारी दवाखा यातच तपासणी
क न या.’’
‘‘पण कोणता सरकारी दवाखाना !’’
‘‘अहो आपलं मटल हॉि पटल-’’
निलनी जवळजवळ खालीच बसली.
‘‘अहो, इत या घाब नका काही ! ितथे मानिसक तपासणीची सोय चांगली आहे आिण काहीही खच होत नाही हणून
ते सांिगतलं - हे पहा, एखा ा मो ा माणसाला बोलावून का नाही घेत इथे ! कार सी रयस नसला तरी
एखादेवेळी लवकर आटो यात यायचाही नाही - आहे ना बोलाव यासारखं कोणी? मग
बोलवा तर... बरं , मी जातो’’
‘‘थांबा ना... तुमची फ ायची रािहली आहे...’’
‘‘नको-नको- असू ा-’’ ते घाईने हणाले आिण िनघून गेल.े
याच दुपारी ितने व संना प टाकले होते आिण अ युतकडू न रजे या अजावर कशीतरी सही क न घेऊन तो कागद
या या ऑ फसात नेऊन दला होता. ितला करता ये यासारखे सव काही ितने के ले होते. आता मन एकदम रकामे झाले
होते. आिण या रका या जागेत कोण या तरी सांदीकोप यात
भीतीची पाल चुकचुकली होती.
व सं या मुंबईत या लॅटवर ती अ युतबरोबर एकदोनदा गेली होती. ितथला बाब
आिण ऐ य पा न ितचा जीव दबून गेला होता. आता ते दोघे अचानकपणे घरी दाखल
होताच आपले किन म यमवग य घर आिण यांची आिलशान जागा यांची तुलना मनात
अप रहायपणे होत होती. ती यांचा हेवा मुळीच करत न हती- पण-पण व सं आपली
पोिझशन िनदान भावाशी वागताना तरी जरा दूर ठे वू शकत न ह या का? अ युतने
पायपीट क न यांचा िववाह जमवला ते हा शंकरराव जेमतेम तीनशे पये िमळवीत
होते. हे पुढचे सो याचे दवस कोणा या व ात होते? अथात व सं सुरेख हो या. संप ीचा
साज यां या पाला शोभत होता हे सगळं खरं - पण एके काळी या याच भावाला
मीठभाकरी क न घालत हो या ना ! िनदान या याशी तरी यांनी असं गवाने, तु छतेने
वागायला नको... ितला यांचे वागणे खटकले होते, अ युतशी यावर बोलताच ितने याचा
रागही ओढवून घेतला होता.
पण आता तो ग प होता. शंकरराव याला पुन: पु हा िवचारत होते आिण म येच तो
एखादा क ं ार देत होता. ती वयंपाकघरात बसून व संना सगळं सांगत होती. शंकरराव
आिण अ युत या दोघांचा चहा ितने बाहेर नेऊन दला होता. शंकरराव वत:चा रकामा
कप आिण अ युतचा पश न के लेला भरलेला कप घेऊन आत आले. निलनी गडबडू न उभी
रािहली.
काही बोलतच नाही बुवा हा !’’ यांचे र ाचे नाते असूनही व संपे ा यांचीच काळजी
खरी वाटत होती.
‘‘मटलम ये तपासून या, िहचे डॉ टर हणतात.’’ व सं हणा या.
‘‘आता कती वाजलेत?’’ शंकररावानी मनगटावरचे घ ाळ पािहले. ‘‘याचे ऑ फस
अजून बंद झाले नसेल ना? मग ती ितथे एकदा जाऊन येतो. या दवशी काही िवशेष झालं
का याचा तपास करतो - मग आ यावर पा काय करायचं ते...’’
शंकरराव गेलेसु ा. यां यापाशी अ युत या ऑ फसचा प ा असणार. कारण ते फारच
वि थत होते. आिण ते सरळ साहेबां या खोलीत जातील यां याशी न कचरता, न
संकोचता बोलतील... निलली िवचार करीत होती.
शंकरराव गे यावर या दोघी अ युतजवळ बस या. व सं यासमोर या याशी बोलायला
निलनी जरा कचरतच होती. पती-प ी हे सवात जवळचे नाते. यात खरोखर संकोचाचा
पशसु ा नको. यातून व सं हणजे काही कोणी पर या नाहीत- हे सव समजत असूनही
निलनीची जीभच रे टत न हती. व संनाही काही बोलायला सुचत न हतेसे दसले.
‘‘अ युत ! अची !’’ यांनी एकदोन ीणसर हाका मार या आिण मग याही ग प बस या. संभाषणातला हा खंड
निलनीला काही के या जोडता येईना. व संनी एखाददुस या ाने ही क डी फोडायचा य के ला
असता तर ते जमले असते, याही ग प बस या हो या.
सहा या सुमारास शंकरराव परत आले. यां या चेह याव न फारशी आशा करायला वाव न हता.
मालाने मान, गळा पुसत ते खुच वर बसले.
‘‘काही तपास लागत नाही बुवा !’’ ते शेवटी हणाले, ‘‘येता तु या या डॉ टरांनाही
भेटून आलो - यांचाही अंदाज चालत नाही - अथात हा यांचा भाग नाही हे तर आहेच
हणा...’’
‘‘मला वाटतं तु ही दोघं मुंबईलाच चला आम याबरोबर - ितथे डॉ टरी तपासणीही
चांगली होईल आिण तुलाही जराशी मदत होईल -’’
भांबावलेली निलनी कशालाही तयार होती. शंकररावांनी सगळं ठरवलेलंच दसत होतं.
रा ी या गाडीची चार ित कटेही रझ ह के ली होती. व संचा स ला यांनी घेतला नाही,
निलनी या ल ात आले कं वा मुंबई न िनघतानाच ते आधीच असे काहीतरी ठरवून आले
असतील.
‘‘निलनी, रा ी दहाला गाडी आहे. ते हा तुझं आवरायला लाग, आत जेवणािबवणाचं
काही नको. टेशनवरच घेऊ काहीतरी. आिण हे बघ अशी घाब न जाऊ नकोस - आधी
तपासणी होऊ दे... एकदम काही वेडव ं ाकडं मनात आणू नकोस... आ ही आहोत ना
मदतीला?’’
चोवीस तासांत ती थमच सहानुभूतीचा श द ऐकत होती. मनाचा सगळाच ग धळ झाला
आिण खाली बसून ती ओ साबो शी रडायला लागली.
‘‘च् ! च् ! विहनी ! असं नको गं क स’’ - व सं दूरच उ या रा न बोलत हो या.
‘‘ए ! जा बघ बरं ! ितला आवरायला जरा मदत कर !’’ शंकरराव हणाले.
निलनी या कानालाही तो आवाज नेहमीपे ा जरा जा त ितखट वाटला. व संना कामाला
लावायचं? या एका िवचारानेच ती भानावर आली. डोळे पुसून घर आवारायला लागली.
पॅ कं गचा ितला अनुभव न हता. नाही नाही या व तू ती बॅगेत भरत होती. अ युत
या या बिहणीकडेच जातो आहे - तेथे कशाची उणीव भासणार नाही, हे काही ितला
सुचले नाही.
अ युत बथवर पडू न रािहला होता. निलनी या याच पाय याशी एका कोप यात बसली होती. शंकररावानी तीनचारदा
तरी तला वर या बथवर झोपायला सांिगतले होते. मी खाली आहे, या याकडे ल आहे ते हणाले होते; पण हो हो
हणूनसु ा ती जागची हलली नाही. छतातला लहानसा िनळसर दवा जळत होता. काचेला डोळे टेकवून निलनी
सृ ीवर नजर िखळवून बसली होती. काचेत ड यातले अ प से ित बंब
बाहेर या अंधा या
दसत होते, पण या ित बंबावर बाहेरची सरकणारी, अ ात ठण यांनी फु ललेली,
भयानक काळी रा आ मण करीत होती. ितला वाटले, आप या आयु याचीही या णी
हीच गत झालेली आहे. रोजचे सरावाचे जीवन एकदम धूसर, काचेवर या ित बंबासारखे
ामक झाले आहे-पायाखालचा आसरा सरकायला लागला आहे- आिण या रह यमय
रा ीसारखेच काहीतरी अ ात, िन ु र, अग य काहीतरी आप या आयु यावर आ मण
करीत आहे - आपले लहानसे जग अंधारात बुडून नामशेष होणार आहे. या िवचाराने
असेल कं वा रा ी या गार ाने असेल, ितचे सव अंग एकदम शहा न उठले...
पहाटे पहाटेस ितला डु लक लागली असावी. गडबडीने ितला जाग आली ते हा गाडी
दादरला लागत होती. समयसूचकता दाखवून ितने अ युतला आधीपासूनच हलवायला
सु वात के ली. ते हा कोठे ते सवजण वेळेवर खाली उत शकले. बाहेरचा लॅटफॉम
आणखीनच गार होता. िवचाराने आिण जागरणाने ती िवल ण थकू न गेली होती.
व संकडे ित या सासूबाई हो या. निलनी आता यांना थमच पाहत होती. आपण येथे
आलेले यांना फारसे आवडलेले नाही अशी ितची क पना झाली. पण शंकररावांसमोर
बोलायची कोणाचीच हंमत न हती. आ याआ या यांनी एक खोली यां या वापरासाठी
रकामी क न दली. सवापे ा तेच ितची खरी अव था जाणत होते.
‘‘निलनी, आता चहा घे आिण जरा वेळ झोप. अगदी चंता क नकोस अ युतची- आता
सं याकाळी मी डॉ टरांना बोलावून घेतो आिण मग पा . तू चांगली िव ांती घे - नाहीतर
तुलाच औषधपाणी करायची वेळ यायची.’’
व संची दोन लहान मुलं जरा नवलाने या अचानक आले या पा यांकडे पाहत होती.
‘‘हा मामा बरं का -’’ शंकरराव यांना सांगत होते. ‘‘आिण ही मामी - पण आता मामाला
बरं नाही - ते हा मामा-माम ना ास ायचा नाही बरं का -’’
सकाळ या, कामा या वेळी आिण तेही लोकांकडे पा णे हणून आले असताना झोप काढणे
निलनी या कोण याच िनयमात बसत न हते. पाचसात िमिनटे आराम क न घरात
कामाला जायचा ितचा िवचार होता. शंकरराव हणाले होते ते एकाअथ खरे होते. ितची
बरीचशी काळजी आता कमी झाली होती. ते हा ती जरावेळासाठी हणून कॉटवर आडवी
झाली - पण ितला अगदी गाढ झोप लागली.
ितला जाग आली ते हा दुपारचा एक वाजला होता ! शंकरराव कामाला गेले होते. घरात
सामसूम होती. व संही झोप या असा ात. अ युत मा शेजार या कॉटवर िन ल पडू न
होता. या या खा यािप याची कोणी चौकशी के ली का? ित या मनात पिहला िवचार
आला. ती उठू न वयंपाकघरात आली. मोलकरीण घासून आणलेली भांडी लावीत होती.
निलनीचा आवाज ऐकताच व संही आत आ या. निलनी जरा शर मंदी होऊन हणाली,
‘‘व स ! मला झोपच लागून गेली - काही यानच रािहलं नाही पहा-’’
वा तिवक यांनी ते हस यावरी यायला हवं होतं; पण या नुस याच ‘‘हं -’’ हणा या
आिण मग मोलकरणीकडे वळू न जरा ािसक आवाजात हणा या,
‘‘जाई, या दोघांची जेवणं हायची आहेत अजून - सं याकाळी पु हा एकदा येशील का भां ासाठी?’’ आप यासमोर ही
चचा कशाला? निलनीला वाटत होतं. मोलकरीणही तो यात
‘‘पाहते बाई जमलं तर -’’ हणत दार
दाण दशी लावून घेत िनघून गेली. निलनी तशीच ग धळू न ितथे उभी रािहली. व संना
काय वाटलं कोणास ठाऊक, जरा पुढे येऊन यांनी ितला दुपारचे अ कोठे ठे वले आहे ते
दाखवलं, ताट-वा ा-भांडी दाखवली.
निलनी अ युतला उठवायला गेली. तो झोपला न हताच, नुसताच वर पाहत पडू न
रािहला होता. याला जरा हलवताच ितला दसले क याने गादी खराब के ली होती.
या नैस गक होती, या याकडे दोष न हता हे सव समजत असूनही ितला याचा
िवल ण राग आला. आता व संना हे सांगायचं तरी कोण या त डाने? शेवटी सगळी शरम
िगळू न ितला ते सांगावच लागलं - ‘‘अगंबाई!’’ व सं हणा या. ‘‘मग, आधी कसं यानात
नाही आलं तु या? एखादा रबराचा शीट तरी घातला असता -’’
निलनी मनात या मनात चडफडत होती. ितला कशी क पना येणार याची? ितला कधी
अस या कारांचा अनुभव होता का? आिण आली ते हा ती कती थकली होती ! या
गो चा िवचार करायचं तरी ाण होतं का मनात ! ितने अ युतची गादी साफ के ली.
याला हाताला ध न बाथ ममधे नेले. याचे डोळे -त ड-हात-पाय धुतले, टॉवेलला
पुसले, याला घरात नेले, दोन घास खायला घातले... पण ितची वत:ची अ ावरची
वासना मा पार उडू न गेली होती... थंडगार पा याचा एक लास तेवढा ितने घेतला.
ितला दले या खोलीत ती बसून होती, अ युत िनजून होता. व संकडे कोणी कोणी बायका
येत हो या. यां या आवाजाची गुणगुण ित या कानापयत पोहोचत होती. या कं पनीत ती
वत: अ व थ झाली असती. व संनी आपली कोणाशी ओळख क न ावी अशीही ितची
इ छा न हती. फ यां या स या भावाशी यांनी जरा आपुलक ने वागावं एवढीच
ितची इ छा होती.
पाचला शंकररावांचा फोन आला. ते डॉ टरांना घेऊन येत होते. व सं लगबगीने ित या
खोलीत आ या. ितला यांनी कपडे बदलायला, वेणीफणी करायला सांिगतले... ितला
समजेना... डॉ टर येत होते ते ितला पहायला क अ युतला तपासायला? पण ती काहीच
बोलली नाही.
शंकरराव आले ते सरळ ित या खोलीत आले. ‘‘काय हणतोय अ युत? काही खा लं का
याने?’’ मग ित याकडे िनरखून पाहत - ‘‘आिण तू? काही झोपबीप घेतलीस क नाही?
चेहरा असा का सुकलेला दसतोय? आता इथे आलीस ना - आता कशाला याची एवढी
काळजी करतेस?’’
ती यांना काय सांगणार कपाळ?
‘‘आणू का डॉ टरांना इथेच? कोणी परके समजू नकोस बरं का -’’
तरीही डॉ टर आले तशी ती एका बाजूला उभी रािहली. ते अ युतची तपासणी करीत
होते. यां या या, यामागचे हेतू आिण यां या अपे ा यातले काहीच ितला
कळ यासारखे न हते. शेवटी एक उसासा सोडू न यांनी आपली उपकरणे बॅगेत भरली. बॅग
उचलून ते हणाले,
‘‘आपण बाहेर बसू या का?’’ यांनी निलनीचाही यां या ात अंतभाव के ला होता.
एकवार अ युतकडे पा न ती बाहेर आली. डॉ टरांचा चेहरा गंभीर वाटला आिण मन
आणखीनच खचले. भिव याला आणखीनच गडद काळा रं ग चढत होता. मनाचा तोल
सुटला होता आिण ते दश दशांना सैरावैरा धावत होते. डॉ टर ितला उ ेशून बोलत होते,
पण ित या मनात या श दांना अथच येत न हता. मग ित या यानात आले क ते
आप याला िवचारीत आहेत. मग मा ितला आपले ल संभाषणात आणावेच
लागले. यांचे असं य आिण अनपेि त होते. ल ाला कती दवस झाले? अ युतचा
वभाव कसा होता? यांचे मतभेद होत असत का? सौ य का ती ? या या कामात
याला आवड होती का? तो कधी िनराशा वाटायचा का? दुसरे काही कर याची इ छा
याने कधी बोलून दाखवली होती का? जवळचे िम होते का? इतरां या घरी जाणेयेणे
कतपत होते? लोकांत िमसळायला याला आवडायचे का? या या आवडीिनवडी काय
हो या? मनासारखं राहता येत नाही हणून कधी िचडिचड करायचा का?
जणू ित या आजवर या वैवािहक आयु यावरचा एक एक पापु ाच ते ओढू न दूर करीत
होते. ित या उ रांनी यांचे समाधान होत होते का हे कळायलाही माग न हता; पण
यांचे कु तुहल थांबणारच नाही असे वाटत होते. यांना खाजगी असे काहीच वाटत
नसावे... या गो चा िवचार करायलाही ती धजली न हती अशा िवषयांवरही ते
िवचारीत होते... ितचा चेहरा शरमेने लाल झाला, ितची मान लाजेने खाली गेली... पण
यांचे संपतच न हते. शेवटी ितचीच वाणी अडखळली आिण थांबली.
डॉ टर शंकररावांशी बोलत होते. ितला यां या बोल याचा अथच समजत न हता.
‘‘कॅ टाटोिनया’’, ‘‘िड े सं ह टेज’’ असले श द कानांव न नुसते जात होते. शंकररावांशी
काहीतरी ठरवून ते शेवटी गेल.े ितला कोणतेही आ ासन यांनी दले नही. ते िवसरले का
यांना ती श यता वाटत न हती...
सु मनाने ती अ युत या खोलीत येऊन बसली होती. काही िमिनटांतच शंकरराव खोलीत आले. यां या चेह यावर
काही
आशेचे काही िच ह दसते का इकडे ती बारकाईने पाहत होती. आशा-िनराशा, भीती-समाधान, सगळे
आप यापयत असे पराव तत व पात, ि तीय ह ते पोहोचते, ितला वाटत होते. डॉ टर
काय हणाले हे शकं ररावांना िवचारायचाही ितला धीर होत न हता.
‘‘निलनी,’’ ते जरा वेळाने हणाले, ‘‘डॉ टरांना अ युत या या आजाराचा नीटसा
उलगडा झालेला नाही. यांना एकच शंका येत आहे - पण यासाठी यांना हॉि पटलम ये
नेऊन यांची नीट तपासणी हायला हवी - मगच काय उपचार करायचे ते ठरवता
येईल...’’
‘‘तु हाला यो य वाटेल तसे करा -’’ खाली पाहत ती पुटपुटली.
‘‘उ ाची अपॉ टमटसु ा घेऊन ठे वली आहे मी. उ ा सं याकाळी आपण जाऊ आिण
फारशी चंता करीत बसू नकोस बरं का -’’ ते उठता उठता हणाले. अ युत लवकरच बरा
होईल असे मा ते हणाले नाहीत, ती मनाशी िवचार करीत होती. आतापयत दरवेळी ते
ितला असा धीर देत आले होते - पण आता मा यांनी ते श द उ ारले नाहीत - का?
यांना सुधारणेची आशा नाही का? डॉ टरांनी यांना काही िनि त सांिगतले का? ही
हॉि पटलमधली तपासणी हणजे के वळ आप या मना या समाधानासाठी आहे का?
अ युत आहे असाच ज मभर राहणार आहे का? का या यात आणखीच काही चम का रक
बदल होत जाणार आहेत?
मनात एकदा शंका यायला लाग या या एखा ा पाणलोटासार या आ या. काही के या ितला आप या मनाला आवरच
घालता येईना. एखा ा घुमटात आवाज घुमत राहावा तसे ते दु िवचार डो यात घुमत होते. आत या आत क डले
गेलेले हे घणाघातासारखे िवचार अस होत होते. दो ही हातांनी ितने आपले डोके घ दाबून धरले; पण अगदी आत
उसळले या या क लोळापासून काही बचाव न हता. या सा यांचा उगम असले या अ युतकडे ती पाहत होती. राग, ेम,
सहानुभूती, भीती, अनुकंपा... अनेक भावनांचे िम ण तयार होत होते... पण अ युत मा या सवापासून संपूण अिल
होता... याला जणूकाही बा जगाचा पशच होत न हता... आता थमच ित या मनात कु तूहल ज माला आले... तो
इतका िन लपणे पडू न राहतो खरा... पण ही शांतता आतपयत पोहोचत असेल का? का वरवर शांत दसणा या
सागरा या पोटात जसा वडवानळ धुमसत असतो तसे या या अंतमनात िवचारांचे का र
माजलेले असेल? या शांत, थंड, िन वकार पोलादी कवचात सापडलेले यांचे मन
सुटके साठी ाणांितक धडपड करीत असेल? या या या पर या, अनोळखी, िवि
जगापयत ती कशी पोहोचू शके ल? कोण या उपायांनी ती या याशी संपक साधू शके ल?
या ाचा आपण थमच िवचार करीत आहोत हे ितला जाणवले नाही; पण
प रि थती या ताणाखाली ित यात एक सू म प रवतन होत होते.
सं याकाळी ती, अ युत आिण शंकरराव हॉि पटलम ये जायला िनघाले. अ युतचे कपडे
बदलणे, याला घराबाहेर काढणे हे एक द च ठरले. एक वषा या मुलापे ाही याची
समज कमी होती. निलनीला आप या आवाजात आव यक ती करारी धार आणता येत
न हती. पर यां या नजरांचा दबाव सतत मनावर होता. संकोचाखाली ती दडपून
गे यासारखी होत होती. अ युत आिण आपण पती-प ी आहोत, या या भ यासाठी जे जे
आव यक ते ते के लेच पािहजे, इतरांचा िवचार करता कामा नये, हे सव ितला समजत
होते; पण वतन मा घडत न हते. अ युत या मितहीन वागणुक चा, िनबु तेचा ितला या
वेळेइतका कधीही संताप आला न हता.
हॉि पटलम ये गे यावर सव तमाशा पु हा एकदा झाला. मजा पाहणा यांची गद होती, सहानुभूती फारच थो ां या
नजरात होती. अ युतला आत नेल.े या खोलीत अनेक अग य, जवळजवळ भय दच अशी अनेक उपकरणे होती. तेथले
डॉ टर ओळखीचे न हते, यां या वागणुक त आिण अ युतला हाताळ या या प तीत एक िन वकार परके पणा होता.
तेथे न बसवून निलनी बाहेर या कॉ रडॉरम ये येऊन एका बाकावर बसली. ित याव नच डॉ टर, नसस आिण रोगी
यांची वदळ होती. आिण हळू हळू ित या ल ात आले क कं वा आणले जाणारे पेशंट
येथे येणारे
नेहमीसारखे नाहीत. यां यातले काही हातवारे करीत वत:शी बरळत होते, काह चे
तारवटलेले डोळे आसपास या सवाव न फरत होते, काह ना तर ेचरला बांधूनच
आणावे लागत होते... अ युत यां या रांगेत जाऊन बसणार आहे का ? मन िचरीत जाणारा
िवचार समोर आला... तोही यां यासारखाच वेडािपसा होणार आहे का? रोज या जगाची
ओळख हरवून बसणार आहे का? वत: याच एखा ा िवि , काळो या, असंदभ,
वेदनामय िव ात क डला जाणार आहे का?... ितने डोळे िमटू न घेतले.
शंकरराव ित याजवळ येऊन उभे रािहले होते. ितने वर मान करताच ते हणाले, ‘‘चल,
अ युतला घेऊन जाऊ. यांनी तपासणी के ली आहे. रपोट यायला एकदोन दवस
लागतील. मग ीटमट काय ायची, कशी ायची हे सुचवतील. चल आता.’’
ते हा मग तो परतीचा वास. आिण घरी येऊन वाट पाहणे. जीव नुसता टांगणीला
लागलेला. अ युतला आजार गंभीर न ठ दे... हे श दसु ा आता िजभेला रे टता येत
न हते... कारण काहीतरी गंभीर कार उपि थत झाला होता यात आता ितलाही शंका
उरली न हती. ती अ युतकडे पाहत होती. व संना जमेल तेवढी मदतही करीत होती. पण
या काही समजुतीचे चार श द बोल या नाहीत. ित याजवळ नाही तर नाही... पण
अ युतकडेही या फरक या नाहीत. निलनी आिण अ युतचे येणे यांना पसंत पडले
न हते. यांचा दोघांचा मु ाम लांबत चालला तशी यां या नजरे तील नाराजी जा त प
होऊ लागली होती. निलनी पाहत होती, सहन करीत होती.
रपोट चार दवसांनी आला. यांनी आजाराचे िनदान काय के ले होते हे ितला समजले
नाही. िवजेचे शॉक दे याची टमट सुचवली होती. आठव ातून दोन वेळा. दहा शॉक
झा यावर पु हा एकदा यांची तपासणी होणार होती. पण खरा होता अ युतला ितथे
ने याचा. शंकररावांचे ऑ फस होते. यांना वेळ न हता. निलनीला मुंबईची मािहती
न हती; असती तरी लोकल आिण बसमधून अ युतला नेणे के वळ अश य होते. उपाय
एकच रािहला - टॅ सी. आिण तीही परतीची ठरवायला हवी. कारण हॉि पटलपाशी तरी
निलनी एकटी जाऊन टॅ सी कोठू न आणणार?
जीव ओ याखाली चुरमडत असतानाही ितला ते करावेच लागले. टॅ सी या मीटरवरचे
पयांचे आकडे सरकताना पा न ितची नुसतीच तळमळ चालली होती. येक खेपेस
इतका खच - अशा दहा खेपा मग पु हा तपासणी... हे गिणत ित या आवा यातले होते...
हा खच आता शंकरराव करीत होते... पण हे कोठपयत चालणार?
या सं याकाळीच ती भीतभीत यां या खोलीत गेली होती. ती आत जाताच व सं एकदम
ग प बस या हो या.
‘‘ये ना ग, ये बस -’’ शंकरराव हणाले होते. निलनी अवघड यासारखी खुच या कडेवर
बसली होती. मनाशी ठरवून आणलेले बोलून टाकायची ितला घाई झाली होती. ती खाली
पाहतच हणाली,
‘‘आज जवळजवळ बारा पयांचे िबल झाले. आिण हॉि पटलचीही काहीतरी फ असेलच
ना !’’
‘‘बरे ... मग काय?’’ शंकरराव सा या आवाजात हणाले.
‘‘आणखी दहा खेपा आहेत... यां या तपास या आहेतच - मी हे आणलं होतं...’’ ितने
आपली मूठ उघडू न पुढे के ली. मुठीत घामेजलेली दोन पदरी सो याची साखळी होती.
‘‘अगं !’’ शंकरराव एकदम उठू न ित याजवळ आले होते.
‘‘तु हाला तरी कती खचात टाकायचं? आिण एवढं आपुलक ने करतो तरी कोण?’’
निलनीचा आवाज अ प झाला होता.
‘‘ही पैशाचा िहशेब करायची वेळ आहे का?’’ ते उस या कर ा आवाजात हणाले, ‘‘दे
ठे वून ते आत. अ युत बरा झाला क मग पाठवीन सगळं िबल - यात माझाही खच
घालीन -’’
‘‘खरं च हे तुम यापाशी रा दे -’’ निलनी अजून वर पाहत न हती. ‘‘आता उपयोग नाही
करायचा तर मग के हा?’’
‘‘च् !’’ असा आवाज क न शंकरराव प ीकडे वळले, ‘‘ए, तू सांग बरं ितला... नाहीतर
तूच ित या ग यात घाल ते...’’
पिह या दोन खेपात अ युतम ये काहीच फरक पडला नाही. ेमाने आिण भीतीने
निलनीची नजर ती ण झाली होती. या यातला एवढासाही फरक ित या नजरे तून सुटला
नसता; पण फरक न हताच. या कोण या कवचात याची अि मता बं द त झाली होती ते
अजूनही अभंग होते, बा जगाचे रं ग, नाद, गंध, पश या सवापासून याची जाणीव
अजूनही संपूण अिल होती.
बदल झाला तो ास कवणा या जलदगतीने झाला. याला ितस या खेपेस शॉक देऊन ितने घरी आणला होता.
नेहमीसारखीच याही खेपेस ितची दमछाक आिण तारांबळ झाली होती. दरवेळी ितचा या यावरचा राग वाढत
चालला होता. दोन घोट पाणी िपऊन ती या या कॉटशेजारी येऊन बसली होती. या या अनास , िन वकार
चेह यावर ितची नजर िखळली होती. हा दैवदु वलास अजून कोठवर चालणार असा दु:खद
िवचार मनात िभरिभरत होता.
याची िनलप नजर मा छतावर िखळली होती. वारा पडला क शांत, काचेसार या
झाले या सरोवरासारखी. आिण एका णात ती नजर बदलली. द ात या िवझून
गेले या योती एकदम िशलगा ात तसे डोळे एकदम जाणते झाले... डो यांवरची
आजवरची अिल पणाची झापड गळू न पडली होती यात शंका न हती... पण आता या
डो यांतून जे काही बाहेर डोकावत होते ते निलनी या प रचयाचे न हते; उलट ितला
जराशी धा तीच वाटली... कारण या डो यात पेटलेली योत व छ, सुंदर अशी
न हती... धूसर होती, लालसर - काळवंडलेली होती... णभर ितला जाणीव झाली क
अ युत या एका न ा जगात वत:ला हरवून बसला होता या न ा जगाचीच ही एक
झलक होती... जणू या दारावरचा पडदा कं िचत हलला होता आिण एका थरारक
अनुभवाचा ितला ओझरता पश झाला होता...
या एका पशाने ितला ध ा बसला होता आिण ती िन ल झाली होती. हे अनावरण
भयानक होते, क पनेतही आणता ये यासारखे न हते... जणू काही आजवर जगा या
सीमरे षेवर अ युत उभा होता... आिण आता एका लहान या ध याने तो सीमेपार
लोटला गेला होता... हे यांनी दलेले िवजेचे शॉक ! ितला माहीत होते क यां या तुलनेने
ती अडाणी होती आिण कोणालाही ती हे पटवून देऊ शकली नसती, प ही क न सांगू
शकली नसती...
पण ितची मनोमन खा ी होती...
ही ीटमट बरोबर नाही हे सांगायचे धैय तर ित यात न हतेच; हॉि पटलला दलेली
येक भेट ही नरकया ेसारखी वाटत होती. मनाचा शरमेने चुराडा होत होता, शरीराची
संतापाने लाही होत होती. अ युतम ये सुधारणा हो याऐवजी एक चम का रक बदल मा
होत होता. नजरे वरची ती धुरकट छाया कायमची ि थर झाली होती... खरा अ युत
 याखाली गडप झाला होता; ितला आता याची भीती वाटायला लागली होती; कारण
आता याची तट थता संपली होती आिण तो एक वेगळा, जरासा भयानक पिव ा घेत
होता.
व संचे वागणे दवसागिणक अस होऊ लागले होते. अ युत-निलनीचा मु ाम आिण
यां यासाठी होणारा खच याब लची यांची नाराजी आता यां याही डो यात प
झाली होती. या निलनीशी एक श द बोलेनाशा झा या हो या. यांचेही वैर ितला
टोचायला लागले होते. ही दुहरे ी क डी अस होऊन एकदा ितने शंकररावांपाशी आपले
मन मोकळे के ले. वाघ का वाघोबा ही वेळ के हाच मागे गेली होती. प बोलायची वेळ
आली होती... ‘‘व संना आमचं राहणं पसंत नाही - आिण यां यातही काही सुधारणा
नाही... हे कती दवस चालणार असं?’’ डोळे पुसता पुसता ती बोलत होती. ‘‘ यापे ा
मला आम या घरी पोहोचवा - काय हायचे असेल ते घरीतरी होऊ दे - बाहेर तरी
तमाशा नको...’’
शंकररावांनी दोनतीनदा ितला सांगायचा य के ला; पण यां याही श दात जोर
न हता. यांचा चांगुलपणा यां यापुरता मया दत होता. व संवर काही एका
मयादेपयतच ते अिधकार गाजवू शकत होते. निलनीला यांचा राग आला नाही. यांनी
के लेले उपकारच इतके होते क यां या भाराखाली ती दडपून गेली होती.
अ युतला कसाबसा गाडीत चढव यावर ती जे हा शंकररावांचा िनरोप यायला मागे
वळली (व सं लांब उ या हो या) ते हा यांनी एक पाक ट ित या हातात दले होते.
‘‘डॉ टरांचे रपोट आहेत यात’’ ते हणाले होते. गाडी सु झा यावर ितने पाक ट
फोडले होते ते हा ितला दसले होते क यात डॉ टरांचे रपोट होतेच, िशवाय (दहा-
दहा या) तीस नोटाही हो या...
अ◌ॅि परीनने डो यात या वेदना खूपच कमी झा या हो या. वारा येत होता तो गरम
होता, पण घामेजले या शरीराला ओलावा देत होता. बाहेर या खोलीतून काही आवाज
येत न हता. अ युत तसाच कॉटवर पडलेला असेल. णभर ती याला िवस शकत होती
आिण जरा शांत िवचार क शकत होती. शांत िवचार आव यक होता - पण ते हा ित या
मनाला आव यक तेवढा तोल कं वा ग भता आली न हती. गे या तीन आठव ांत
आप यात एक खूपच मोठे ि थ यंतर झाले आहे याची ितला आता जाणीव झाली. या ती
आठव ांत ती खूप नवे िशकली होती. शेवट या मोजणीत ती आिण अ युत यांना
एकमेकांखेरीज इतर कोणीही न हते. पती-प ी हे नाते ित या भोळसट समजुतीपे ा
फारच ापक, सवसमावेशक होते. पूव मन क े होते आिण भांबावून जाऊन ितने चारी
दशांना अथशू य धावपळ के ली होती. अनुभवा या कठोर आघातांनी आता मन घडवले
होते. एका िनधारा या सा यात याने नवा आकार घेतला होता... आप याला काय
करायला हवे हे ितने ओळखले होते.
दोनतीन दवसांत ऐकू न आलेला घुम याचा आवाज पु हा एकदा कानावर येत होता. िवजेचे शॉक थांबले तरी
अ युतम ये होत असलेला बदल थांबला न हता. जणू सीमारे षेपलीकडे एक उतार होता आिण या उतरणीव न तो
घसरत चालला होता... वेग हळू हळू वाढत वाढत तो खाली खालीच चालला होता. डो यात अधूनमधून येणाारी
तामसी लाली य कं िचतही कमी झाली न हती. कोण यातरी भावने या अनावर आवेगाखाली चेहरा िवकृ त होत होता.
यातच आता या घुम या या आवाजाची भर पडली होती. आवाज वर चढलेला नसे, पण अगदी खोलव न
आ यासारखा वाटे. सु वातीस ितने अ युतला जागे कर याचा, हलव याचा य के ला होता - पण याचे लालसर
तापट डोळे , आवळलेले दात आिण वेडावाकडा चेहरा पा न भीतीने ितचे र च गोठले होते आिण शहा न ती मागे
सरली होती... तो आवाज आता पु हा एकदा येत होता
पण व संकडची गो वेगळी होती. तेथे ित या मदतीला नसली तरी सोबतीला खूप माणसे होती. आता ती
अ युतबरोबर एकटीच होती. आिण ितला याची भीती वाटायला लागली होती. वरवर िवसंगत वाटणारी गो पण
खरी. एके काळी तो ितचा सवात जवळचा होता - पण आता या यात काहीतरी बदल झाला होता... या या शरीरात
काहीतरी नवे, वेगळे , परके आिण भयानक वावरत होते. तेच या या लालसर डो यातून कधीकधी डोकावलेले
होते... आिण हा घुम याचा आवाज याचाच होता... ितला या न ा अ युतची भीती
वाटायला लागली होती; पण ित याखेरीज आता होते तरी कोण? ितची इ छा असो वा
नसो, ितलाच पुढे जायला हवे होते, अ युतला मदत करायला हवी होती... भंतीजवळू न
ती उठली खरी, पण पावले कशी रगाळत होती...
निलनी दारापाशी आली आिण थांबली. घुम याचा आवाज अजून येतच होता. णभर ितची नजर खोलीवर एका च
होईना. बाहेर या झाडांवरचा िहरवट काश खोलीत पसरला होता. अ युत कॉटवरच पडलेला होता; पण मघासारखा
िन ल पडलेला न हता. शरीराला आळोखेिपळोखे देत होता. ती खोलीत आली, या या कॉटजवळ येऊन उभी रािहली.
याचा चेहरा इतका भेसूर दसत होता क ितला ितकडे पाहवेनाच. तो डोळे घ िमटू न घेत होता, पु हा खाडकन
खोलीभर िभरिभर फरत होती. हातां या मु ी
उघडीत होता - या यातली जळजळीत नजर सा या
घ आवळ या जात हो या, परत उघडत हो या आिण कडक बोटे पं यासारखी वाकडी
होत होती; आसपासचे काहीतरी ओरबाडू न काढायची खटपट करीत होती. शरीरही
सारखे वेडवे ाकडे होत होते आिण तो घुम याचा आवाज आवळले या दातातून सारखा
िनघत होता... हे उघड होते क , अ युत समोर या जगाची ओळख पार िवसरला होता
आिण वत: याच कोण या तरी िवल ण आिण भयानक सृ ीत कै दी झाला होता...
कै दीच; कारण याला वत:लाही तो अनुभव अस होत होता...
ती या यासाठी काय क शकत होती? कोण या उपायाने ती या यापयत पोहोचू शकत
होती? जे हा नाद, पश, दृ ी, गंध या रोज या अनुभूती िनरथक होतात, ते हा
एकमेकांचा संपक साधला जाणार तरी कसा? या दोन पात या इत या िभ हो या...
अ◌ॅटॅक िजतका अचानक आला होता िततकाच अचानक ओसरला. अ युत शांत झाला. दमछाक होऊन ास धापांनी
येत होता, शरीर अजूनही मधूनच शहारत होतं, चेह याव
न घामाचे ओघळ वाहत होते... पण ते
उ पाताचे के वळ ठसे होते; उ पाताची लाट या याव न पुढे गेली होती... याचा चेहरा
एकदम िन वकार झाला होता...
तु हाला आता काय झाले होते? याला िवचारले तर? ित या मनात अना तपणे िवचार
आला. मग ितला आठवले - आजवर याला कोणी हा िवचारलाच न हता; याला
दसतात ते भास, होतात ते म असेच सवजण ध न चालले होते; या यापे ा ती
अथातच जा त स ान न हती - पण या यापे ा ती एकाबाबतीत तरी जा त खा ीने
बोलू शकली असती - िनकट सहवासाने अ युत या भावनांशी कोणापे ाही तीच जा त
सहजपणे एक प होऊ शकत होती... या या मनात जर काही आवेगाचा िवचार आला
तर याचा अनुनाद ित याच मनात उमट याची जा त श यता होती...
पण ितला या खास प रि थतीचा फायदा क न घेता यायला हवा होता. याचा नेमका अथ ितला आता समजला होता.
ित या हाके सरशी अ युत जर नेहमी या जगात येऊ शकत नसला तर मग ितलाच या या या असंदभा या जगात
वेश करायला हवा होता... वे ाला शांत ठे व यासाठी घटकाभर याचेच हणणे सारे खरे असे भासवतात यातलाच
हा कार; पण यापे ाही जा त गंभीर... कारण येथे के वळ शाि दक हवाला दे याचा न हता... याचे िव ास,
 अथाने एक प हायला हवे होते... तो होता तेथे ती पोहोचू
याचे अनुभव या सवाशी ितला ख या
शकली तरच ती या या नजरे ने पा शके ल, याचे अनुभव घेऊ शके ल, कदािचत याला
मदतही क शके ल...
पण धोका ! धो या या घंटा अनिभ मनातही खणखणत हो या. शहाणपणाचा सुरि त कनारा सोडू न ती या या या
वादळी, अिनयिमत, अकि पत, िवल ण िव ात वेश करणार होती... ित यात ितकाराची श का होती का?
या वाहाखाली सापडू न तीच कोठ या कोठे वाहवत जाईल? अ ीचे व प माहीत
नसेल तरीही रानटी जनावरांना यांचा धोका समजतोच...
निलनी खोलीत आली होती; परत जायचा िवचार मनात णभर येऊन गेला होता; तो
आता ितने पार झटकू न टाकला. एक खुच ओढत कॉटपाशी आणली आिण खुच वर ती
ठामपणे बसली. अ युत आता शांत पडला होता. या याकडे पाहत ती हलके च हणाली,
‘‘अ युत ! अ युत ! इकडे पहा ! मी निलनी आहे...’’
ितचे श द ऐक याची याने कोणतीही खूण दली नाही; पण ती याच या संथ आवाजात
याला हाक मारीत रािहली. तेच ते श द... मी निलनी आहे ! इकडे पहा ! पुन: पु हा ते ते
श द... याला काय जाणवत असेल? काय दसत असेल? काय ऐकू येत असेल? कोणते गंध
या याव न जात असतील? ती मनाशी िवचार करीत होती. हे काम वाटते िततके सोपे
नाही याची ितला क पना होती. गवता या गंजीतली सुई शोधून काढणे यापे ा जा त
सोपे - कारण वेळ िमळाला तर गवताची काडी आिण काडी पहाता येईल... कारण
के हातरी यांना शेवट होताच... पण येथे श यतांची सं याच अमयाद होती... यांना
खरोखरच अंत न हता... ितला आशा एकाच आधारावर वाटत होती. याचे आिण आपले
जे एक भाविनक ऐ य आहे, पर परां या िनकट सहवासाने मनामनात जो एक
सहभावनेचा बंध िनमाण झाला आहे याचीच मदत हो यासारखी होती... बा त: जरी
अ युत पुरता िन:संग झालासा वाटत होता तरी मना या खोलवर या कोण यातरी
पातळीवर ितची जाणीव शाबूत असेल... तेथे क डला गेलेला खरा अ युत मदतीसाठी
तळमळत असेल... ित या आवाहनाला तेथूनच साद िमळ याची श यता होती... तेथे जर
तो बंध अजून शाबूत असला तर याचाच आधार घेऊन ती या कोलाहलातून सावकाश
सावकाश ित या अ युतपयत पोहोचू शके ल...
या जड, अभे आवरणाखाली अ युत क डला गेला आहे, ितची खा ी होती. या या मदतीला जाणे ती आपले एकमेव
कत मानीत होती. या मागावर काही धोके असतील हा िवचार ित या मनात णभरही आला नाही. सव ती
मदतीसाठी गेली होती आिण िनराश होऊन परतली होती. काही करणे श य असले तर ते ितलाच करावे लागणार होते.
कारण आता दुसरे कोणी न हतेच... आिण पा यात बुडणाराला वाचवायचे असेल तर या पा यातच बुडी यायला
हवी... कना या कना यावर रा न काय मदत करता येणार ?
‘‘अ युत ! इकडे पाहा ना ! मी निलनी आहे !’’ ती याच या संथ आवाजात हणत होती. पुनरावृ ी हे एक महा भावी
श आहे. या या आघाताखाली मी मी हणणा यांचा
दम खेचतो; िवरोध िवरघळतो; पापु े
सरकायला लागतात, आतला गाभा उघडा पडतो...
‘‘अ युत ! इकडे पाहा ना ! मी निलनी आहे ! अ युत...’’ या यात काही बदल होत होता का? ढलेपणाने कॉटवर
पडलेले हात जरासे हलत होते का? पंजाची बोटे उघडझाप करीत होती का? याचा ास जरा जोराने यायला लागला
होता का? मान वत:शीच हलायला लागली होती का? आधी शंका होती, पण मग शंका रािहली नाही. या सव
हालचाली य ात दसत हो या. मान हलता हलता डोळे ही सताड उघडले आिण मानेबरोबरच ती नजरही खोली या
छताव न फ लागली... नजरे चा आवाका वाढला आिण ती नजर आता निलनी या चेह याव न फरायला लागली...
दरवेळी ती नजर शरीराव न जाताना निलनीला शरीराव न एखादा गरम हवेचा झोत गे यासारखे वाटत होते...
ित या आव तत आवाहनांचाच प रणाम, हा प रणाम होता का?... तसा असला तर मग याचा अथ एकच होता...
कोण या ना कोण या तरी अग य मागाने ितचा या या मनाशी संपक जुळला होता... जणू काही एका तंतूने दोघांची
मने जखडली गेली होती... पण-पण... एक महाभयानक िवचार मनात आला... हा तंत,ू हा बंध, हा पाश, ितने याला
या या कदमातून बाहेर ओढू न काढ यासाठी योजला होता... पण समजा ितची श अपुरी पडली तर... तर तीच
या याकडे या तंतूव न खेचली जाईल... जाईल न हे, जात होती... आता, या णी, जात होती... गरम झोतासारखी
भासणारी याची त जळजळीत नजर ही भाविवकृ तीची पिहली पायरी होती... बाहे न येणा या संवेदना अशा िवकृ त
व पात ित यापयत पोहोचणार हो या... याची नजर एखा ा भ ी या गरम झोतासारखी जाणवली होती... एखादा
नाद काटेरी फांदीसारखा शरीराला टोचेल... काहीही श य होईल... आिण मग असे हे पर पर संदश
े नाचे संकेत िनकामी
झाले क बा जगाशी ितचा संबंधच तुटेल... या गैरसमजांचीच एक अभे भंत ित याभोवती उभी राहील आिण ती
या कै दखा यात कायमची बं दवान होऊन पडेल... जसा अ युत आता झाला होता तसा ! (आप याला होत असणा या
संगाचे इतके तकशु प ीकरण कसे सुचले हा िवचार मा ित या डो यात आला नाही
!) मग ितने काय करावे? ितने य पुढे चालू ठे वावेत क माघार यावी? अ युतचे डोळे
अजूनही छताव न ित यावर असे फरत होते. अजूनही ितला या नजरे ची आच जाणवत
होती. थािपत झालेला बंध अजूनही शाबूत होता... या णी निलनीने एक असामा य
धैयाचा िनणय घेतला. तो एक ण ितचे मन म यमवग य सुसं कृ त ीची ितची भूिमका
िवसरले होते; आिण पती-प ी संबंधा या एका अित उ पातळीवर गेले होते... अ युत
असेल तर ित या जग याचा अथ होता, तो नसेल तर तर ितचे जीवन काडीमोल होते या
स याची ितची ितला आली; पुढचे धोके ितला माहीत न हते; ितची श कमी
पड याची श यता होती; पण ितचे य कमी पडणार न हते; ितचे मनाधैय कधी
खचणार न हते; या णी अ युतब ल या अिनवार ेमाने ितचे मन अ रश: गिहव न
आले, ती या याकडे वळली आिण याला पश करीत हणाली,
‘‘अ युत ! इकडे पहा ना ! मी निलनी आहे !’’
अ युतने ित याकडे पािहले...
दारातून एखादा चंड वा याचा झोत यावा आिण काही ण ासच घेता न आ याने जीव कासावीस हावा तशी
निलनीची अव था झाली. ती नजर साधी न हती. ती नजर वत:बरोबर एक अनोखे, अप रिचत िव च घेऊन आली
होती. आिण ती जाणीव रोज यापे ा कतीतरी पट नी अिधक खर होती. लहानसा वातीचा दवा सचलाइट या
झोतात िन तेज हावा तसं ितचं रोजचं जग या न ा अनुभूतीपुढे गडप होत होतं. सागर कना यापाशी पाच पावलं
पा यात जावं आिण खालून वाहणा या एखा ा अदृ य वाहाने पाय खेचून खोल पा यात यावं
असं झालं होतं.
आसपासची खोली अंधारात होती. नाटकातले पडदे फडफडावेत तशा भंती एखा ा काळवा यावर सापड यासार या
फडफडत हो या. या पड ांमागे काहीतरी होतं. भयानक होतं. याची एक अगदी ओझरती पुसटशी झलक दसत
होती... पण एव ातच या भंत ची ल रं होऊन या वा यावर
फडफडत दूर दूर फे कली जातील... आिण
मग यां यामागे काय होतं ते दसेल... रोज या जगा या आतलं कं वा मागचं, नेहमी
नजरे आड राहणारं एक भयानक स य नजरे समोर येईल... आता ती फारवेळ वतं
राहणार न हती - दवे एकामागून एक मालवले जावेत तशा ित या जािणवा मालव या
जात हो या... गंध गेला, पश गेला, वनी गेला, आता दृ ीही जाणार होती...
बा जगाचा एकमेव पाश तुटणार होता... पण अगदी शेवट या णी (हे ितला माहीत
न हतं) ती वाचली. खोली या दारावर कोणा या तरी दाणदाण थापांचा आवाज येत
होता. पाचसात थापा मार यावर तो आवाज थांबला असता तर निलनी परत एकदा या
 वाहाबरोबर खोलवर खेचली गेली असती; पण तो आवाज थांबला तर नाहीच, उलट
आणखी जोराने यायला लागला. येक थापेबरोबर मनावरचा अंमल उतरत होता,
नेहमीचं जग अिधकािधक प होत होतं. शेवटी ित या आसपास ित या प रचयाची
खोली ि थर झाली. मग मदूचा शरीरावर ताबा आला.
‘‘हो ! हो ! आले !’’ ती मो ाने हणाली आिण दार उघड यासाठी उठली - हणजे
उठायचा य के ला. हातापायांत ाण न हतं, खोली ित याभोवती गरगर फरत होती.
ितने डोळे घ िमटू न घेतले. कॉटचा पाइप हातांनी घ धरला... मग नजरे वरची ती भोवळ
गेली. भंतीचा आधार घेत घेत ती दारापाशी गेली, ितने दार उघडलं.
दाराबाहेर ितशी या वयाचा एक अनोळखी त ण होता. तो जरासा अधीरतेने आिण चंता त चेह याने दाराकडे
पाहत होता.
‘‘अ युत? अ युत आहे का घरात?’’
‘‘ यांना बरं नाही आहे... झोपून रािहलेत आत...’’
‘‘तु ही यां या िमसेस का? विहनी, जरा आत येऊ का? तु हाला काही सांगायचं आहे.’’
निलनीचा यां याब ल चांगला ह झाला.
‘‘या ना आत...’’ मागे सरत ती हणाली. तो आत आला.
‘‘मी गोपाळ - गोपाळ उपा ये - अ युत आिण मी एकाच ऑ फसात काम करतो. मी
रजेवर होतो. परत जू झा यावर समजलं अ युतला बरं नाही... तु ही येऊन गेलात.
याचे मे णे येऊन गेले... आता कसं आहे? मी भेटू का याला?’’
‘‘ यांची कृ ती अिजबात चांगली नाही.’’ निलनी खुच वर बसत हणाली,
‘‘ते तु हाला ओळखायचे नाहीत. ते कोणालाच ओळखत नाहीत. मलासु ा नाही !’’
एकाक ितचा घसा दाटू न आला. डोळयांना पाणी आलं. गोपाळ या चार सा या
सहानुभूती या श दांनी मनाचे बांध फोडले होते. गोपाळ जाग या जागी चुळबूळ करत
होता. तो संपूण परका होता. के वळ श दां या सां वनापलीकडे तो काय करणार?
‘‘विहनी ! मला पा दे तरी याला ! कदािचत तो मला ओळखेल!’’
निलनीने काही न बोलता आप या खोलीकडे बोट के लं. गोपाळ दारातून आत गेला; पण
दोन पावलांवरच थबकला. पुढे जायची याची हंमतच झाली नाही. तसा पाठमोराच तो
मागे सरत खोलीबाहेर आला, निलनीसमोर या घडी या खुच वर बसला.
‘‘हे के हा झालं विहनी?’’
‘‘नो हबर 24’’ ती तारीख मदूवर जळ या लेखणीने कोरली होती.
‘‘जरा खुलासेवार सांगता का? लीज?’’
‘‘सांग यासारखं काही नाहीच. या दवशी ऑ फसमधून जे आले ते असेच आले. खाटेवर
पडू न रािहले. सु वातीसु वातीला जरातरी समज होती. दहा दहा वेळा सांिगतलं हणजे
कळायचं... पण तेही कमी कमी होत आता तर पारच सपंलं आहे.’’
‘‘इलाज तरी काय के ले?’’
‘‘इथ या सा या डॉ टराला दाखवलं. ते हणत होते शरीरात काही िबघाड नाही. मग
व सं याकडे मुंबईत नेलं. मटल हॉि पटलम ये मो ा डॉ टरांनी तपासलं. िवजेचे शॉक
ायची टमट सु के ली. मला िबचारीला यातलं काही समजल नाही... पण वाटलं
होतं, यांना शॉकने बरं वाट याऐवजी यां यात िबघाडच होत आहे... आिण खरं सांगू का?
ही महागडी टमट कशी परवडणार आ हाला? आजच दुपारी परत आलो मुंबई न.’’
आयु याचा जो उ पाती िव वंस झाला होता याचं वणन कती थो ा श दांनी होत होतं !
‘‘विहनी, मला जे हा समजलं अ युतला बरं नाही ते हापासून मी रोज इथे च र टाकतो
आहे. आता वाटतं रजेवर गेलो नसतो तर बरं झालं असतं, तु हाला माझी मदत झाली
असती...’’
‘‘काय सांगायचं आहे ते प श दात सांगा क !’’
‘‘विहनी, अ युतचा आजार शारी रक नाही, वै क य नाही, याला कोण याही औषधाने
व शॉकने गुण यायचा नाही.’’
निलनीला गोपाळ या श दांचा अथच समजेना. खरोखरच समजेना. शारी रक आजार
नाही? हणजे मानिसक आजार? हणजे वेडाचा एखादा कार, पण यावरच इतके दवस
आिण इतके ख चक उपचार होत होते ना? गोपाळ हणत होता तरी काय? गेले दोन
आठवडे ितने िजवाचं जे रान के लं होतं ते काय थच होतं. का?
‘‘विहनी, अ युतला याला आपण नेहमी आजार समजतो तसं काही झालेलंच नाही -
याचा कार जरा वेगळाच आहे.’’
‘‘मला तुम या एकाही श दाचा अथच समजत नाही !’’
‘‘सांगतो, पण सांगायला जरा शरम वाटते...’’
☐☐☐
 2
ऑ फसात जेवणा या मध या सुटीत तो िवषय िनघाला होता. ग पांत कोणता िवषय
कसा येतो ते मागा न कोणालाच सांगता येत नाही. कधी कोणीतरी रे वेत... बसमधे
काहीतरी ऐकलेलं असतं; कधी वतमानप ातली एखादी बातमी असते; कधी एखादा देशी-
िवदेशी िसनेमा असतो; कधी एखादी कथा-कादंबरी असते. अ युत, गोपाळ आिण आणखी
दोघंितघं डबा आणत असत. पदाथाची देवाणघेवाण होई, तशाच ग पा रं गत. या दवशी
जंतरमंतर, करणी, भानामती, चेटूक असा चटकदार िवषय आला. अनुभव सगळे च
सांगतात; पण यातले खरे कती, वाढवून सांिगतलेले कती आिण कि पत कती हे सांगणे
महाकठीण आहे.
पाटील का थोरात, गोपाळ या आता ल ात न हतं... पण यां यापैक कोणीतरी एकाने
का या जोिगणीची मािहती सांिगतली. यांचा अनुभवही ‘मा या अगदी. जवळ या
िम ाने सांिगतलं...’ याच कारचा होता, पण गोपाळला यात जरा वेगळे पणा जाणवत
होता. अशा अथ क सांगणारा संग पदरचं काही घालून जा त रं गव याचा य करीत
न हता; उलट वणन अगदी ोटक, तुटपुंजं होतं. जणू काही काही गो ी चारचौघात,
दवसा उजेडीसु ा सांग यासार या न ह या. याने ितचं वणन के लं तेही इतकं
रोमांचकारी आिण थरारक होतं क नवीनाचा ह ास असले यांना ितथे जायचा खासच
मोह हावा.
गोपाळला एका गो ीची अिजबात क पना न हती. अ युत या मनात सावकाश सावकाश
बदल होत होता. हा बदल अगदी खोलवर होता. कोणालाही समजणार न हता.
नोकरी या पगाराची कमाल मयादा, महागाईची चढती ेणी, बचत करताना होणारी
ओढाताण, उ ा एक-दोन मुलं झा यावर होणारी खचातली वाढ, हा सव िहशेब
मांड यानंतर जे िच डो यांसमोर उभं राहत होतं ते िवशेष समाधानकारक न हतं.
यां या आयु यात यांना कधीही काहीही कमी पडणार नाही, पण साधारण
म यमवगाची यांची पातळी ते कधीही ओलांडू शकणार न हते.
अ युत बिहणीचा हेवा करीत होता अशातली मुळीच गो न हती; पण ित या आिण
आप या संसारातली दरी या या डो यांसमोरच होती. आिण वषावषाला ती दरी
ं दावतच जाणार हे उघड होतं. अ युत पूण वाथ होता असंही नाही; निलनीचे क
याला दसत होते - ितलाही ऐषोरामाचं, वा याचं, समृ ीचं, संप आयु य िमळायला
हवं होतं.
अथात मह वाकां ा हा काही दोष नाही. बदलाची आवड ही सुधारणेची माता आहे.
वसंतु ता अित घातक ठरते. पण सा य िजतकं मह वाचं िततकं च साधनही मह वाचं
आहे. मह वाकां े या पूत साठी कोणी खडतर प र मांची िनवड करतो. कोणी न ा
कलाकसबांची िनवड करतो, कोणी देशांतर करतो - पण अ युतने िनवडलेला माग वरवर
दसायला सोपा होता; पण तो सोपेपणा फसवा होता.
अ युत का या जोिगणी या भेटीला गेला.
या िम ाने या पिह या दवशी या ग पात का या जोिगणीची मािहती सांिगतली होती
 या याकडू न अ युतने हळू हळू ( याला माहीत होता तेवढा) तपशील काढू न घेतला. मु य
हणजे या िम ा या िम ाचं नाव आिण प ा. रिववारी सकाळी (घरी काही खरे दीचं
कं वा इतर काम नसलं तर) अ युत दोन अडीच तास भटकायला बाहेर पडत असे. यात
नवीन काहीच न हतं, आिण निलनीने याला हटकलंही नाही. िम ा या िम ाचं नाव
परांडे होतं.
प ा सापडायला थोडी शोधाशोध करावी लागली. कारण या भागाची एव ात इतक
िवल ण वाढ झाली होती क सवच नवे होते. तो प ा सहकारी सोसायटीत छ ीसशे
फु टां या लॉटवर बांधले या एकमजली घराचा होता.
अ युतने घंटा वाजली ते हा समोर प तीस वषा या एका ीने (ब धा सौ. परांड)े दार
उघडलं. तो अनोळखी, परका होता हे सव मानूनही ितचं वागत याला खूपच थंड वाटलं.
ितने अ युतला आत हरां ात बोलावलं नाही. दारातून िवचारलं,
‘‘आपलं काय काम होतं?’’
‘‘परांडे आहेत का? असतील तर यांना भेटायच होतं.’’
‘‘तु ही यां या कं पनीत कामाला आहात का ?’’
‘‘नाही, नाही. माझी यांची ओळखही नाही.’’
‘‘पण काम काय होतं?’’
‘‘जरा खाजगीत बोलायचं होतं.’’
या ी या नजरे त एकाएक अ व थता, शंका आली.
‘‘जरा काम सांिगतलंत तर मी यांना िवचा न येते - याचं काय आहे, म ये यांची कृ ती
िबघडली होती. आता आताचं जरा सुधारली आहे. पण सांभाळू न राहायचा डॉ टरांनी
स ला दला आहे.’’
हरां ात आत या खोलीत उघडणारी एक िखडक होती. िखडक चा पडदा जरासा हलला. अ युतला दसलं क
पड ा या फटीतून कोणीतरी बाहेर पाहत आहे. अ युतला फ डोळा आिण चेह याचा काहीभाग एवढंच
दसत होतं. कोणीतरी हल या आवाजात िवचारलं,
‘‘कोण आहे, जानक ?’’
‘‘कोणीतरी तुम याकडे आलेत - पण नाव सांगत नाहीत, काय काम आहे तेही सांगत
नाहीत - हणतात खाजगीत बोलायचं आहे...’’
‘‘मग येऊ देत क यांना आत - या हो इकडे !’’ शेवट या श दांवर आवाज चढला होता.
जानक बाई दारातून दूर झा या, पण या अ युतकडे मो ा रागाने पाहत हो या. अ युत
हरां ा या दारातून आत गेला. खोली बरीचशी अंधारात होती. ित ही-चारी
िखड यांवर गडद रं गाचे पडदे होते.
‘‘या-या- बसा...’’ कोप यातून आवाज आला ितथे दो ही िखड यांपासून दूर, कोप यात, एका आरामखुच त परांडे (तेच
असणार, अथात!) बसले होते. ग यापयत शाल होती. यांचा चेहराच फ दसत होता तोही जरा कमी काशात.
अ युतला जाणीव झाली ती एका कृ श, उ या चेह याची, आिण चेह यात
या मो ामो ा डो यांची.
‘‘या दुख यापासून डो यांना खर काश मानवत नाही. हणून जरा पडदे ओढू न घेतले
आहेत.’’ परांडे आता अगदी खाल या आवाजात बोलत होते.
‘‘काय काम होतं तुमचं?’’
‘‘परांड,े मला तुम याकडू न एक प ा हवा होता. थोरात नावाचे तुमचे एक िम मा या
ऑ फसात आहेत...’’
‘‘थोरात? !’’ या उ ारात नवल होतं, जराशी भीतीही होती.
‘‘मला कोणता प ा हवा आहे तुम या यानात आलं?’’
‘‘हो आलं.’’ परां ानी आता मान वळवली होती. आता तर यांचा चेहरा फारच अंधारात
गेला.
‘‘अथात मी आ ह करीत नाही, प ा ा अशी िवनंती करतो आिण या भेटीब ल काही
सांगता आलं तर आभारी होईन...’’
कोप यातून खुसखुस याचा आवाज येत होता का? कसला आवाज? हस याचा? पण या
हस यात आनंदाचा लवलेशही न हता ! या परां ांना आजार झाला तरी कोणता होता?
परां ांनी मान खाली घातली होती - अ प अंधारात यांचे खांदे खालीवर होताना
दसत होते. परांडे हसत न हते - वत:शी द ं के देत होते.
कोण या णी तु ही नाव ऐकलंत हो ते? कशी ही दुबु ी सुचली तु हाला? तु हाला तो
प ा ायची माझी मुळीच इ छा नाही हो ! पण मा यावर असं बंधन आहे - प ा
िवचारायला येईल याला तो दलाच पािहजे... सांगतो... ल ात ठे वा जायची वाट...’’
ती वाट गावाबाहेर जाणारी होती. मशानाकडे जाणा या कॉजवेव न जाऊन मग नदी या काठाने
फलागभर जायचं होतं. ितथे एक पुरातन भ मं दर होतं, एक जुनी सराई होती.
मं दरामागे एक जुनी पडक वा तू होती. तो प ा होता. रा ी आठ वाज यानंतरच ितथे
भेट हो याची श यता होती.
‘‘तु ही कोण असाल ते असा -’’ परांडे हणत होते, ‘‘पण माझं ऐका - ितथे जाऊ नका !
प ा ाप पावाल ! मला माहीत आहे आता तु ही ितथे गे यािशवाय राहाणार नाही -
िनदान काही मागू नका - मािगतलंत तरी कं मत कबूल क नका ! सौदा फार महागात
पडतो !’’ येक श द यांना घशातून ओरबाडू न काढावा लागत होता.
‘‘अहो, माझी स वा वषाची एकु लती एक नात गेली हो !’’ मग यांनी दो ही हातांनी
गळा, छाती, पोट आवळायला, चोळायला सु वात के ली. ते मान जोरजोराने हलवत होते.
मोठमो ानं धापा टाकत होते. जानक बाई पा याचा लास घेऊन आ या. परां ांनी
पा याचे दोन घोट घेतले. लासातलं पाणी डो यांना लावलं. ते जरासे शांत झालेसे
दसले. जानक बाई अ युतकडे वळू न रागाने हणा या,
‘‘झालं ना तुमचं बोलणं? आता िजतके लवकर जाल िततकं बरं !’’
अ युत या मनातून कतीतरी िवचारायचे होते, पण अथात ते अश य होतं. तो
बाहेर या दारापाशी पाच सेकंद थांबला.
‘‘जानक बाई, मा यावर िव ास ठे वा मला यापैक काहीही मािहती न हतं - नाहीतर मी
परां ांना कधीही ास दला नसता.’’
‘‘सगळे असंच हणतात हो !’’ या रागाने हणा या; पण यांनी यां या मागे दरवाजा
दि दशी लावला नाही. या दारातच उ या हो या. कदािचत या गो ी यां या मनात खूप
दवस साच या असतील. आिण गो अशी तुंबून रािहली क कु जते, सडते, िवषारी होते;
ती के हा एकदा बाहेर फे कतो असं माणसाला होतं - कदािचत याही अशी एखादी संधी
शोधत असतील. या भडाभडा बोल या एवढं खरं .
‘‘अहो, मला यांनी य ात एका श दानेही काही सांिगतलं नाही - पण रा ी झोपेत नाही नाही ते बरळत असतात...
आता नुसतं आठवलं तरी अंगावर काटा येतो... नको ! नको ! मला नको ! परत या ! परत या ! रडत रडत सारखे हेच
हणत असतात... कशाने तरी डो यावर प रणाम झालाय यां या... माझी स वा वषाची नात म ये यूमोिनया होऊन
वारली... आता आ हाला का याचं दु:ख झालं नाही? पण आयु य आहे... गोडाबरोबर कडू ही यावचं लागतं... पण
या यांसारखं कोणी वेडं का होतं ? कबूल आहे, यांचा नातीवर फार फार जीव होता. पण हे आपले घेऊन बसलेत कु ठ या
तरी जोगतीणीने ितचा बळी घेतला ! काही ऐकायला तयार नाहीत ! आ ही घरची माणसं हा िवषय चुकूनसु ा काढत
नाही - बरं बाहेर यांना दारापासनं परत पाठवू हणाल तर तेही यांना मा य नाही ! हणतात एक बळी घेतला तेवढा
पुरे नाही का झाला? कोण येईल याला आत बोलावत
जा... दाराची घंटी वाजली क लागलेच
िखडक तून पहायला ! आिण आता दोन दवस घरात असा धंगाणा घालतील क आमचे
हाल कु ा खाणार नाही ! सारखे या दोन िखड यांमध या कोपयाकडे त ड क न बसलेले
असतात... नको ! नको ! आता नाही ! आता पु हा नाही ! हणत असतात...’’
‘‘पण तु ही चांगला डॉ टरी स ला का घेत नाही?’’
‘‘अहो सगळं झालं ! पा यासारखा पैसा खच झाला ! सुधारणा तर झाली नाहीच... कृ ती
जा त िबघडली मा ! आधी िनपिचतपणे पडू न असायचे खाटेवर तेच बरं होतं असं
वाटायला लागलयं...’’
‘‘पण यांना झालयं तरी काय? डॉ टर काय हणतात?’’
‘‘काहीतरी शॉक बसला हणतात... पण शॉकने असं काही झालं हणतात तर वर आणखी
शॉक कशाला? पण आपण पडलो अडाणी माणसं... या िशक या-सवरले यां यापुढे काय
बोलणार?’’
‘‘कशाचा शॉक बसला, काही खास झालं का?’’
‘‘तसे अगदी घ ा या या का ावर वागणारे हो ! एकदोनदा रा ीचे कोठे तरी िम ाबरोबर गेले होते तेवढचं िनिम
झालं... ओळखीचे कोण सांगतात देवऋ याकडे जा, मांि काकडे जा, पंचा री बोलवा... पण कान कसे ितखट आहेत
पहा ! नुसती कु जबूज झाली तरी असं काही ओरडायला लागतात क वाटावं कानात बोटचं घालून यावीत ! असं
कोणासमोर यायचं हणजे हातापायां या मुस या बांधूनच यायला हवं - एखा ा गुरासारखं ! आप यासार या
पांढरपेशांना कसलं जमायला ते ! लोकां या नजरांना पु हा ज मात नजर देता येईल का? आिण सांगणा यांचं
काय
जातं हो ! उ ा आपलं काही वेडिं ब झालं तर यां यातलं कु णी येणार आहे का भरपाई
क न ायला !’’
जानक बाई इत या हताश झा या हो या !
‘‘गाव सोडू न जा हणतात - होतं न हतं ते या लहानशा घरात ओतलं - डो यावर कजाचा
ड गर आहे... आता कु ठे जायचं सांगा ! आिण पोट कसं भरायचं? िभ ा मागून?’’ या
वैतागून बोलत हो या... याचे आिण या या शंका - सव ओठांवरच िथजलं होतं.
परां ांची हक कत (जी काय दसली होती, समजली होती ती) िवचार करायला
लावणारी होती यात शंकाच न हती. यांचे काही काही उ ार िवल ण सूचक होते -
भयसूचक होते. परां ा या मनात कोणती सु इ छा होती ते कळायला काहीच माग
न हता - पण काहीतरी सौदा झाला होता; यां या नातीचा मृ यूही झाला होता.
जानक बाई हणत हो या - तो शारी रक आजाराने झाला. परांडे हणत होत यां या
नातीचा बळी गेला ... यां यापैक खरं कोणाचं, खोटं कोणाचं? का एकाच ना या या या
दोन बाजू हो या? िशवाय परां ां यावर काही काही बंधनं होती. (असं ते हणत होते)
चौकशीला येईल याला तो प ा सांिगतलाच पािहजे ... हणजे तो कार या एका दुदवी
मृ यूने संपला न हता तर ! यां या म तकावर ही सततची टांगती तलवार होती ! फार
फार मोठी कं मत मोजावी लागते - परां ांनी इशारा दला होता... पण यां या श दावर
कतपत िव ास ठे वायचा? ती भरकटले या मदू या एखा ाची िनरथक बडबडही असू
शके ल.
िन ववाद गो ी दोनच हो या. का या जोिगणीचा प ा यांनी दला होता - हणजे ितचं
अि त व स य होतं, ती काही कोणी मनाने, क पनेने रचलेली थाप न हती; आिण ते मनात
काहीतरी हेतू ठे वून ितथे गेले होते... काहीतरी सौदा झाला होता... हणजे यांना यांचा
हेतू सा य होईल असं आ ासन दे यात आलं पािहजे.
जे काही मनात आलं होतं ते करायचं का नाही? पण एकदम काही िनणय घे यापूव या जागेला एक भेट ायला काय
हरकत होती? एक भेट हणजे काही समपण नाही... सौदा वीकार याची सया यावर? पयाय
तर न हती ना
असू शकत होते... याचं वत:चं शरीर, यांचा वत:चा आ मा यांची तो बाजी लावू शकत
होता... पण इतरांना कोणालाही कसलीही तोशीस लागू देणार न हता. नुसती भेट
यायला काय हरकत होती? कदािचत या परां ांनी सौ ाची यांची बाजू पुरी के ली
नसेल... नातीचा मृ यू हा सौ ाचा भाग नसेलही - सवच वाईट समजून चाल याचं काय
कारण होतं?
या या नकळत या या मनाने ितकडे जायचा िनणय घेतला होता ही खरी गो होती. हे
सव िवचार समथनासारखे होते - आपण करणार आहोत ती गो धो याची नाही, चूक
नाही हे तो कदािचत वत:चं वत:लाच पटवून ायचा य करीत असेल.
निलनीला काहीतरी सांिगत यािशवाय घराबाहेर पडणं श यच न हतं.
‘‘एका िम ाकडे मधूनमधून रा ीचं जमायचं ठरवलं आहे.’’ याने ितला सांिगतलं,
‘‘नदीपलीकडे राहतो - पाचसात जणं आहोत आ ही... ते हा जरासा उशीर झाला तरी
काळजी क नकोस...’’ तो ितला फसवत होता, पण ित यात चांग यासाठी. ितला िजतकं
कमी माहीत असेल िततकं चांगलं. या अस या गो ी ित यासारखी यासाठी न ह याच.
अजून तो अडाणी होता, सरावलेला न हता. कोण या गो ी टाळाय या, कोण या गो कडे
ल ायचं हे याला माहीत न हतं. अमावा येची रा आहे याला माहीत न हतं.
आजकाल या सुिशि त लोकांचं ितथी, वार, न ं, रास, घ टका, मु त यां याकडे ल
असतंच कोठे ? आिण समजा वतमानप ात या दोन ओळी यांनी वाच या... या
यां यासाठी के वळ िनरथक अंक - अ रां या ओळीच राहणार. याला जर यातली
थोडीशीतरी मािहती असती तर याने ती रा आिण ती वेळ अगदी आवजून टाळली
असती.
गावा या द ांचा काश कॉजवेपाशी संपत होता. शेवटचा दवा नदीकडे त ड क न
उभा होता. कॉजवेखालून खळखळत जाणारं पाणी काळं होतं - मध याच एखा ा
तरं गावर काश चमकत होता. नदी पूव-पि म वाहत होती - कॉजवेव न जाताना
पि मेकडचा वारा कपडे फडफड उडवत होता, अंगावर बारीक काटा आणत होता.
कॉजवेनंतरची जमीन सरकारी मालक ची होती, हणजे बेवारशीच होती. चो न गुरं चरायला यायची; चो न झाडं
तोडली जायची; काही टप याही हो या; चो न दा गाळली जायची; आणखीही काही काही गो ी नजरे आड, झाडां या
अंधा या आडोशाला चालत असतील. या अधवट रानटी झाडीतून र ता जात होता.
तारका काश अगदी अंधुक होता. र याची पांढरी प ी जेमतेम दसत होती. रात क ांची कणककश कर कर
चाललेली होती. तो अगदी एकटा होता. आसपास या प रि थतीचा मनावर नकळत ताण येत होता. परांडे
फलागभरावर जुनं मं दर आहे हणाले होते - यांचा अंतराचा अंदाज चुकला होता? का याचंच गिणत चुकत होतं? तो
कती चालला होता? र ता तरी बरोबर सांिगतला होता का? का ते यां या वेडात काहीही बरळले होते? असे िवचार
मनात येत असतानाच एकदम झाडांची शेवटची रांग दूर झाली. घडीव दगडां या श त आवारात ते जीण मं दर समोर
आलं. देवाचं मं दर असेलही एके काळी, पण आता ती वा तू भ झाली होती. यातलं पािव य गेलं होतं; आता ितथे
मनाला धीर दे याची श न हती; आता या कलले या, कोसळले या, चंड शीलाखंडां या राशीत भीती दडलेली
होत. आत या अ ं द दि णा मागाव न, कं वा उं चा घुमटा या आवाज घुमवणा या गाभा यात अशा आडवेळी पाय
टाकायला मन धजलं नसतं. एके काळी शोभेसाठी लावले या झाडांचे आता चंड वृ झाले होते. यां याच मुळांनी दोन
दोन वाव जाडी या भंती पायापासून उखड या हो या. आता रातवा यावर सळसळणारी पानं ाचीन ऐ या या
आठवणी एकमेकांना सांगत होती... ितथे मन उदास होत होतं.
याने मं दराला वळसा घातला. छ पर
खचलेली सराई मागे गेली. आिण काही अंतरावर तो पडका वाडा दसायला लागला.
एके काळी वा ा या चारी बाजूंनी भंत होती, पण ितचा ब तेक भाग पडू न गेला होता.
पड या कड या दातांसारखे काही िव प ू खांब उभे होते. पूव कधी काळी भंती या आत
बाग, फु लझाडांचे कं वा भाजीपा याचे वाफे असतील. आता सव रानगवत आिण तण
माजलं होतं. अ युत या पावलागिणक टोळ आिण रात कडे हवेत उडत होते, यांची करर
सग या दशांनी येत होती.
या पड या भंतीपाशी उभा रा न अ युत वा ाकडे कं वा वा ा या अवशेषांकडे
पाहत होता. सव अंधार होता. काशाची चीरसु ा कु ठे दसत न हती. हालचाल चा वा
श दांचा एवढासाही आवाज येत न हता. याची क पना होती, या यासारखेच
आणखीही दोनचार इ छु क ितथे जमलेले असतील. सहवासाला चार लोक असले क
मनाचा धीर असा ओसरत नाही.
परां ा या श दांची पु हा शंका यायला लागली होती. तरीही तो मनाची खा ी क न घेत यािशवाय परत जाणार
न हता. याने पड या भंतीव न आवारात वेश के ला. रं ग उडाले या वा ां या भंतीजवळ आला. समोर या भंतीत
बंद िखड यांची ओळ या ओळ होती. डोळे आता अध काशाला सरावले होते. वा यापावसाने
उ हाने
िखड यांची पालं तडकली होती. सव िखड यांवर लालसर रं गां या रे षांनी मोठमो ा
फु या मारले या हो या. या बचावासाठी हो या का आ हानासाठी हो या, याचा उलगडा
होत न हता. भंतीला वळसा घालून तो वा ा या दशनी बाजूकडे आला. ित ही बाजूंनी
कमानी असलेलं उघडं पोच होतं. समोर दरवाजा होता. एक दार के हाच उचकटू न पडलं
होतं. दुसरं एकाच िबजागरीवर दा ासारखं लोबंत होतं. आत अंधाराचा डोह होता.
या या हातात टॉच होता, पण याचा काश आत टाक याची याची इ छा न हती.
कोणास ठाऊक काशात काय येईल ते ! काही ण तो पोचबाहेरच उभा रािहला, मग
दाराकडे िनघाला. पायांखाली गवत, वाळक पानं तुडवली जात होती - यांचा सरसर
आवाज येत होता. आता याचं आगमन कोणापासूनही लपून रािहलेलं नसणार. (वा ात
खरोखरीच कोणी असलं तर !)
जा त थांब यात अथ न हता. आधीच मन कच खात होतं. अशा संगी वेळच श ू होत
होता. ण ण उलटत चालला तशी धैयाला ओहोटी लागली होती. मनाचा िह या क न
याने भराभरा चार पावलं टाकली आिण तो मो ा दारा या आत आला.
या या वेशाबरोबर डो यावर खूप मोठी फडफड फडफड झाली. पाको या कं वा
वटवाघुळं असावीत. च -च -च आवाज आला. आधी छातीत खूप मोठी धडधड झाली
होती... पण आसपास शांतता झाली तशी नाडी मंदावली.
मग तो हस याचा आवाज आला खी: ! खी: ! खी: ! करत कोणीतरी हसत होतं. मो ा
रका या खोलीत तो आवाज घुमत होता. आवाज कोठू न येतो तेच कळत न हतं. याने
हातातला टॉच िशलगावला. झगझगीत काशाची तलवार अंधार कापत गेली. धुळी या
कणांनी काशाचा कोन हवेत रे खला होता. आधी काशाचंच वतुळ चारी दशांना
घाईघाईने फरत होतं. पण मग याची गती मंदावली. खोली या भंतीव न ते सावकाश
फरायला लागले.
ती एक खूप श त खोली होती. भंत चा रं ग झडला होता, ला टर उडालं होतं, धलपे
पडले होते; भंतीत अनेक दारं होती. दारांव न टॉचचा काश फरला... परत जे हा या
रांगेव न फरला ते हा िहसका बसून थांबला.
एका दारात ती उभी होती. णात ितथे आली होती.
डो यापासून पायांपयत एका मळकट का या कप ाखाली ितचं सव अंग झाकलेलं होतं.
अनावृ होते ते फ डोळे . एका चंचो या चौकोनी फटीतून या यावर िखळलेले.
टॉच या काशात िहरवट लालसर दसणारे .
काळी जोगीण !
ती तर पुत यासारखी िन ल होती. मग मघाचा तो हस याचा आवाज कोणाचा होता,
ितचा? का एखा ा ह तकाचा?
या या मनातली भीती जराशी ओसरली. ही तर एक साधी ी दसत होती. नाव काळी जोगीण असेलही. लोकांनी
दलेलं; पण ितची जी एक याती होती यात कतपत स य होतं? ित या अंगी खरोखरीच या तथाकिथत श
असतील तर मग ती अशी एखा ा िभका यासारखी अशा पड या जागेत, िवट या कप ात,
अंधारात अंधारात का लपून राहत होती?
एका णी या याभोवती काशाचा
णी तो एका पिडक, जुनाट, रं गहीन खोलीत होता... दुस या
लखलखाट झाला. वर छताला पंचवीस पंचवीस योत ची झुंबरं होती. भंतीवरचा सनला
या काशात चमकत होता. पायाखाली जाजमं होती, गािलचे होते. भंतीना टेकून हारीने
गा ा-लोड-त े होते. म यभागी एका मो ा धूपपा ातून धुराची वेटोळी तरं गत वर
जात होती... समोर या दारावर काचम यांचा कण कणता पडदा होता. या पड ामागे
ती उभी होती. नाजूक हातां या पाक यात गोरापान चेहरा होता... मुलायम मखमली
वचा... अध ि मिलत ने ... कं िचत िवलग झालेले ओठ...
दुस या णी तो पु हा अंधारात होता... पण आता तर या याभोवती ती जुनाट पडीक
खोलीही न हती. ती चंड वा तूही काळा या ओ याखाली कोसळली होती. आसपास
दगडांची रास पडली होती. सव तण गवत माजलं होतं, िजथे आधी दाराची चौकट
दसली होती, िजथे णभरापूव काचे या म यांचा कण कणता पडदा दसला होता,
ितथे आता फ उलथेपालथे पडलेले दगड होते... पण तरीही ती ितथेच उभी होती.
िवटकं व ं म तकाव न खाली सरकलं होतं.
ितथे आता दात िवचकू न हसणारी एक कवटी होती.
या या सव ांची उ रं िमळाली होती. टॉच या काशात ती खोलीत जाताना दसली.
ित यामागोमाग तो या खोलीत आला होता. एक दवा आवरणाखाली जळत होता. वरचे
आ छादन काढताच खोलीत ल ख काश पडला. िवजे या द ा या तुलनेने तो अंधुक
असेल, पण संपूण अंधाराला सरावले या डो यांना तो खर वाटत होता. खोलीत दोन
जुनाट, हात नसले या, िखळिख या झाले या खु या हो या. एक वर ती बसली होती.
संकेत उघड होता. दुसरी याने यायची होती.
आता याला ती प पणे दसत होती, पण तपिशलात काहीही भर पडली न हती. या
िवट या का या कप ाचं शरीरभराचं अवगुंठण तसंच होतं. अजूनही याला फ ितचे
डोळे च दसत होते. अगदी मागे छ ी िमि कल उपरोिधक हा य लपवणारे डोळे . आता ते
एकटक या यावर िखळले होते. ती नजर मदूत फांसासारखी तली होती. हलवू
हट याने याला डोळे हलवता येत न हते.
‘‘तू कशासाठी आला आहेस?’’ आवाज साधा होता; िन वकार होता. यात भावनेची य कं चतही छटा न हती. याला
समजलं क मनाशी ठरवलेले श द बोलणं अश य आहे. सहज, कु तूहलापायी, अंदाज घे यासाठी ये यासारखी ही
जागाच न हती. खरोखरच तो एखा ा य थ, ि थत , िवच ण िनरी कासारखा आला असता
तर याला
कदािचत वा ात वेशही िमळाला नसता; कं वा याचा आतवार वेश झा यावर मग
याला बाहेरची वाट बंद झाली असती.
‘‘मला मा या द र ी, एकसुरी, चणचणी या, काबाडक ा या िज याचा कं टाळा आला
आहे...’’ फोनो ाफ या तबकडीसारखे श द घडाघडा ओसंडत होते. वत:पासूनही
लपवलेलं स य.
‘‘तु या मनात जे जे असेल ते ते तुला िमळे ल.’’ या आवाजात एक िनणायकता होती. ‘‘मी
मागेन ती कं मत ायला तयार आहेस?’’
नावालाच होता. खरं िवधानच होतं. याला खूप वाटत होतं, िवचारावं, काय कं मत
आहे? िवचाराला वेळ कती आहे? पण जीभच रे टली जात न हती. काही ण िवल ण
तणावाचे गेल.े
‘‘ हणजे तुझी मूक संमती आहे तर... जा आता...’’
या द ावर आवरण आलं. तो ित याकडेच पाहत होता. खोली अंधार झा यावरही ितचे
डोळे यां याकडे टक लावून पाहताना दसत होते. ते लहानमोठे होत होते. आिण मग
यां यावर सावकाश पाप या खाली आ या.
खोलीत हालचालीचा कोणताही आवाज झाला नाही; पण पाचसात सेकंदांनी याने टॉच
िशलगावला ते हा याला दसलं क खोली रकामी आहे. मनात एक धाडसी िवचार
आला. वाटलं, तो दवा यावा, सव वाडा शोधावा, सव खो या, तळघरं , माळे , सव काही
नीट पाहावं, तो द ा या मेजाकडे गेला. मेजावर जुनी वेताची टोपली पालथी ठे वली
होती. ती याने उचलली; पण खाली काहीच न हतं. दवा नाही, काही नाही.
दवा मालवून ितने बरोबर नेला असेल? पण वात िवझ याचा काहीतरी वास यायला हवा
होता. तो आला न हता ही याची खा ी होती. याने टॉचसमोर या खुच कडे वळवला.
खुच या बैठक वर कतीतरी दवसांची धूळ होती. ितथे कोणी बस याची एवढीशीही
खूण न हती. फरशीवरची धूळही िव कटली न हती. दारापासून आतपयत फ या याच
पावलां या ठशांची दुहरे ी रांग होती. तो खोली या दारातून मध या हॉलम ये आला.
हॉल या तीनही भ तीत अनेक दारं होती. या दारांतून कोणीकडे वाटा जात हो या? आता
शोध घेणं अश यच होतं. तो एकटा होता, या याभोवती अंधारलेली, झपाटलेली वा तू
होती. याची ान यं िव ासाह रािहली न हती. आता एव ातच एखा ा य थाला
तो एका रका या खुच कडे पाहत बसलेला दसला असता ! नाही, आताची वेळ शोध
घे याची न हती.
हॉल या दारातून तो बाहेर पोचम ये आला. आवारातून पड या भंतीपाशी आला. मागे
वळू न याने टॉचचा झोत या पड या वा ावर टाकला.
पोचवर या बै ा कठ ापाशीच ती उभी होती. आिण पुढे कं िचत वाकू न या याकडेच
पाहत होती.
कॉजवे येईपयत या या िजवात जीव न हता. रा ी या गडद काळोखात नाही नाही ते येऊन िमसळलं होतं. देवळा या
मागे मोठा वड होता. वडा या फांदीवर घुबड बसलं होतं. याचे दोन िनखा यासारखे
डोळे अ युतवर
िखळलेले होते. वडाला वळसा घालून तो मं दरा या भंतीपाशी येईपयत या डो यांनी
याची पाठ सोडली न हती.
देवळाव न पुढे जाताना याने रा ी या िन याका या आकाशािव रे ख या गेले या
घुमटावर नजर टाकली, मा एकाएक आतली मोठी घंटा खण् ! खण् ! आवाज करायला
लागली. तो धूम पळणार होता, पण शेवट या णी याने वत:वर ताबा िमळवला. असं
धावपळ क न मागे टाक यासारखं हे न हतं. याला धोका अस याचं काही कारण न हतं.
ही फ एक चुणूक होती. जनावराला र यावर ठे व यासाठी आसपास हवेत चाबकाचा
फट् ! आवाज करतात तसलाच कार. याने मनात िवरोधाचा िवचार आण यापूव च
याला हा इशारा होता.
कॉजवे ओलांडला ते हा बारा वाजले होते. (इतका वेळ आपण काय करत होतो? हा
मनाला सतावणारा होताच.) वाटेत या अमृततु यमधे याने गरमागरम चहाचा कप
घेतला. घरी परत येईपयत एक वाजला होता. कडीचा आवाज होताच निलनीने दार
उघडलं होतं; पण तो कपडे बदलून येईपयत ती परत झोपीही गेली होती.
पण झोप या यापासून इतक दूर कधीही न हती. रा ीचे सव संग सव तपिशलासह
डो यासमो न पु हा पु हा सरकत होते. परां ांची अव था आता पुन: पु हा
डो यासमोर येत होती. डॉ टर यांना मानिसक िवकार झाला आहे हणत असतील - पण
अ युतची खा ी झाली होती क खरा कार वेगळाच होता. परां ांनी कशाला तरी
संमती दली होती आिण तो सौदा यां या अंगलट आला होता. वत:ची आिण
याचबरोबर आप या घरादाराची, संसाराचीही यांनी परवड क न घेतली होती. याला
वत:ची ती गत क न यायची न हती. खरं तर ितथ या ितथेच याने ठाम नकार
ायला हवा होता - पण वत:ला फसव यात काय अथ होता? या वातावरणाने,
लहानसहान सूचक संगांनी याची अव था भयभीत झाली होती. ित यात (ितथे
खरोखरच एखादी ी असली तर !) मनकवडेपणा होता - या या मनात िवचार
येतायेताच ितला तो जाणवत होता. ित यात एक कारची मोिहनी टाक याची श
होती - याच भावाखाली याला या वा ाची भूतकाळातली आिण भिव यकाळातली
एक ओझरती अव था दसली होती; पण याने कोठे तरी वाचलं होतं क खंबीर मना या
िवरोधापुढे या श चा काहीही भाव चालत नाही.
आता सकाळ झाली. दवसा उजेडी तो या पड या वा ाला भेट देणार होता. मग ठरवू
काय करायचं ते, तो मनाशी िवचार करीत होता.
झोप आली ती खूप उिशरा आली, रा ी या चम का रक संगाचा वारसा घेऊनच आली.
वे ावाक ा व ांनी याची झोप अनेकदा चाळवली गेली; पण सकाळी जाग आली
ते हा एकही व आठवत न हतं. णमा मनात आशा आली क या पड या वा ातला
अनुभव हेही एखादं व च असेल, पण अथात ही आशा फार वेळ टकली नाही. सकाळचे
सव वहार अबोलपणानेच झाले. निलनीने जेवणाचा डबा तयार के ला. तो बाहेर पडला
ते हा याने निलनीपाशी आप या रा ी या संदभात एक श दही उ ारला न हता.
ऑ फस या बस टॉपवर गोपाळची रोज गाठ पडत असे. गोपाळच याचा यात या यात
जवळचा िम होता. गोपाळजवळच याने डबा दला आिण आपण जरा उिशरा येत
अस याचं आिण तोपयत जरा ‘सांभाळू न’ घे याचा िनरोप दला. अथात यात नवीन
काहीच न हतं. बस िनघून गे यावर तो माघारी फरला. काल रा ी जी वाट घेतली होती
या वाटेला लागला.
आता कॉजवे सायकल- कू टर-पादचारी आिण नदीवर आणले या गाई- हशी यांनी
गजबजून गेला होता. धूळ होती. वेगवेगळे वास होते. नदी या उथळ काठावर बेघर
लोकां या अंघोळी चाल या हो या. धो यां या कप ां या राशी लाग या हो या.
रह यमयतेचा अंशही न हता.
कॉजवे ओलांडला. चढ चढू न वर येताच तो उजवीकडे वळला. या भागात पुढे व ती न हती, कॉलनी न हती. काही मळे ,
बंगले होते, पण यांचे दशनी भाग फलागभराव न जाणा या रा ीय महामागावर होती. ही मागची
दुलि त बाजू होती.
झाडीतून ितरकस उ हं पडली होती; पण या हल या सोनेरी चक या हो या. काही
ठकाणचे काळोखाचे कोष तसेच होते. तो जसजसा पुढे चालला तसतसा गद चा
गजबजाट अ प होत होत शेवटी लु झाला. पानांची सळसळ आिण क टकांची करर.
चारीबाजूला झाडी होती. मागेपुढे र ता रकामा होता. या या नकळत याची नजर सव
दशांना फरत होती. काल या रा ी या या या धैयाचं आता याचं यालाच नवल वाटत
होतं.
उ व त देवालय आलं. आता याचं खरं व प उघड होत होतं. दीपमाळा ढासळ या
हो या, तट कोसळले होते, िशखरावरचे कळस नाहीसे झाले होते. पड या भंतीव न
गवत वाढलं होतं. माणसाने आपली ाथना थांबवताच या जागेतून देव वही गेलं होतं...
या रका या झाले या वा तूचा आणखी कशाने तरी ताबा घेतला होता का ? कालचा
घंटानाद जर भास नसेल, खरा असेल तर...?
देवळाला वळसा घालून तो मागे आला. सराई देवळाला माग या भागात होती. सराई या
िखड या माग या भंतीतून बाहेर उघडत हो या. िखड यांची पालं के हाच गेली होती.
थंडी-वारा-पाऊस यापासून आडोसा हणून कोणीतरी कधीतरी िखड यांना गोणपाटाचे
पडदे लावले होते... तेही जुने होऊन यांना असं य िछ ं पडली होती. पूवकडू न आलेलं
ितरकं उन या पड ावर पडल होतं - यांना एक खोटी सोनेरी िझलई आली होती; पण
अ युतचं ल एकाएक मध या खोली या िखडक वर एकवटलं. या उ हाने उजळले या
पड ामागे कोणीतरी उभं होतं. फ काळी छायाकृ ती दसत होती. पु ष का ी हेही
सांगता येत न हतं. छायाकृ तीिशवाय इतर काहीही दसत नसलं तरी वाटत होतं ती
आप या हालचाल वर नजर ठे वून आहे. अ युत या पावलांना एकदम गती आली. या वेळी
या ठकाणी कोणी साधा पांथ य कं व बेघर अस याची मुळीही श यता न हती. नैस गक
प ीकरण हणजे फसवाफसवी होती. वीसएक पावलं टाक यावर याने एक घाईची
नजर मागे टाकली; पण ती िखडक आता रकामी होती.
आता तो पडका वाडा समोर आला होता. या जीणशीण भ वा तूत वा तिवक का य असायला हवं होतं, मानवी
व तीची ती शोकांितका पा न मन िख हायला हवं होतं. आप याला काय वाटत आहे हे याला न सांगता आलं
नसतं. पण ती क णा कं वा खेद खास न हता. सरा पशासारखी ती जाणीव होती. जणू
ा या बोच या
या वा तूभोवती एक काटेरी कवच होतं. या का या जोिगणी या (तशी कोणी असली
तर) वा त ाचा हा प रणाम होता क ित या वा त ाचं हे कारण होतं? वा तू अपिव
हणून ितने िनवडली होती का ती आली हणून वा तू अपिव झाली होती?
अ युतने मनाला खेचून ता यावर आणलं. या गंभीर साि वक चचाशी याचा काय संबंध
होता? या वा तूत काहीही असो या याशी संबंध तोडायला तो आला होता. तो ठणकावून
सांगणार होता क काल रा ी याने कोणताही सौदा के ला न हता.
काल याच रा ीसारखा एका पड या भंतीव न तो आत आला. पोचमध या मो ा दरवाजातून बाहेर या हॉलम ये
आला. छताव न भंतीवर ओल पाझरली होती, यां यावर िहरवट बुरशी चढली होती. कोळी कांचे जाड जाड पडदे
कोप यातून खाली ल बत होते. खालची फरशी उखडली होती. सव का ा, कचरा, प यांची िव ा पसरलेली होती.
हॉल या म यभागी उभा रा न तो ित ही भंतीत या दारांकडे पाहत होता. काल रा ी ती उजवीकड या दारातून आत
गेली होती. आधी तो या खोलीत गेला. आता दोन मोड या खु या हो या. एका मेजावर उपडी के लेली एक वेताची
टोपली होती. हीच याची कालची शेवटची आठवण होती. ितथे इतर काहीच न हतं. तो बाहेर आला. एक एक करीत
याने खाल या मज यावर या सव खो या पािह या. सव धूळ होती. दोन खो यां या कोप यात कागदां या
शेको ा पेटव या या खुणा हो या.
एक त बुरसटले या पो यांची एक वळकटी होती. फार फार दवसांपूव कोणीतरी ितचा
रा ी या चार घटका टेक यासाठी वापर के ला होता; पण फार दवसांपूव . वळकटी
उलगडताच उं दीर-उं दरीणीची जोडी आिण पाच-सहा गुलाबी रं गाची िप लं सैरावैरा
पळाली होती. सव मोड या खु या, फळकु टं, जुनी पाद ाणं, मळकट कपडे पसरले होते.
खालचा मजला पा न झाला होता.
हॉलमधूनच वर िजना जात होता. वर या मज यावर तीन खो या हो या. मोठी चुने ग ी होती. याही खो या
अडगळीने भरले या हो या. यां यावर दोन खो या हो या. एक खोली िज यासाठी गेली होती. याचा धीर आता
बराचसा परत आला होता. िवझवून टाकले या भ ीसारखी इथली आंच आत गेली होती. वर या दोन खो या पािह या
क याचं आजचं काम संपणार होतं. खरोखर याला ितची मुलाखत नकोच होती. रा ी या छाया अंधारातच ठे वले या
ब या. यांना दवसा या खर उजेडात आणायलाच नको. मग मनाला संशयाचं संर ण
राहणार नाही.
वर या दोन खो या गडीमाणसासाठी असा ात. एक तून दुसरी उघडत होती. दो हीत
िवसकटले या का याचा बाजा हो या. दोन मोड या गंजले या ंका हो या. िखड या
पि मेला हो या. दुपारचं कडक ऊन येत असणार. िखड यांना जुने शट बांधले होते.
बाहेरची खोली तर रकामीच होती. आत या खोलीत एक जुनं पॉिलश झडलेल,ं एका
बाजूला कललेलं एक मोठं कपाट वगळता इतर काहीही न हतं. अगदी परत जाय या णी
 याने या कपाटा या दाराला हात लावला, मा ...
दार आतून जोराने ढकललं गेल.ं
दचकू न याने समोर पािहलं.
कपाटा या कोप यात ती उभी होती.
खी: ! खी: खी: ! क न हसत होती.
णभर याचं मन, मदू पार कोरा झाला. मग सव दशांनी भीती घ घावत आली. याच
णी देवळात या मो ा घंटेचा खण् ! खण् ! खण् ! घंटानाद सु झाला.
ती कपाटाबाहेर पाऊल टाकत होती.
‘‘ब-ब-ब’’ करीत तो धडपडत मागे सरकला, या या पायाला बाजेचा पश झाला,
एकदम कं चाळू न तो गरकन वळला, िज याव न धाडधाड खाली आला; वा ात या सव
खो यांची दारं दणादणा उघडत िमटत होती. हवेत धूळ उडत होती. झोपेत असले या
पाको या-वाघळं फडफड करीत िघर ा घालत होती. च -च -च िच कार करत होती.
खी: ! खी: ! हस याचा आवाज सव खो यांतून घुमत होता... तो कसातरी खाली
तळमज यावर आला... मो ा दारापाशी याचा पाय कशाला तरी अडकला... याचा
एकदम झोक गेला आिण तो बाहेर या पायरीवर सपशेल पालथा पडला...
याला शु आली ते हा ( हणजे याला आसपास या प रि थतीचं आकलन झालं ते हा)
तो र याने चालत होता. देऊळ मागे गेलं होतं. िन मी वाट संपली होती. हणजे तो
बेशु ीत कं वा गुंगीत बराच वेळ चालत असला पािहजे. याने घ ाळात पािहलं. बारा
वाजले होते. बारा ! हणजे मधले जवळजवळ अडीच तीन तास बेप ा झाले होते ! अडीच
तास ! तो काय इतका वेळ बेशु होता क काय? याने कपाळाला, डो याला हात लावून
पािहला. र न हतं. टगूळ न हतं. वेदना न हती. शु हरप याचं कारण इजेपे ा
भीतीचा ध ा हेच असलं पािहजे. पण या मध या वेळाचं काय? तो करीत तरी काय
होता? तसाच पोचम ये वेडावाकडा पडला होता? पण ते याला पटत न हतं. तसं असतं
तर शरीर अवघडलं असतं. नाही, तो लागलीच शु ीवर आला असला पािहजे... पुढे काय?
तो काय या वा ात परत गेला? आत काय आहे ते एकदा समज यावर तो वे छेने तर खासच गेला नसता... पण आता
याची इ छाश कायरत न हती. कोणी सांगेल तसा तो वागला असला पािहजे. हणजे जवळजवळ दोन तास तो या
संमोिहत, असहाय अव थेत होता. तो काय परत आत या खोलीत जाऊन ित यासमोर या मोड
या खुच वर
बसला होता? या या त डू न काय या सौ ा या अटी मा य क न घे यात आ या हो या?
णभर थरथर या शरीराने तो होता ितथेच उभा रािहला.
या या अंगाव न एकामागून एक शहा यां या सरसर या लाटा जात हो या. तो काय कबूल क न
बसला होता?
‘‘माझी लहानशी नात बळी गेली हो !’’ परांडे तळतळू न हणाले होते. बिहणीची दोन
गोिजरवाणी मुलं या या नजरे समोर आली. भो याभाब ा निलनीची आकृ ती
डो यांसमोर आली. याने दो ही हातांनी कपाळ अगदी ग दाबून धरलं. याने कशाची
कबुली दली होती?
कोणाला तरी सांगायला हवं होतं. कोणाचा तरी स ला यायला हवा होता. अ युत या नजरे समोर फ गोपाळचंच
नाव येत होतं. तो ऑ फसात पोहोचला ते हा दीड वाजला होता. जेवणाची सुटी संपून सव कमचारी कामावर जू
हो या या बेतात होते. या सुमारास अ युत र एशन हॉलम ये पोहोचला. गोपाळ डबा संपवून हात धुऊन
टेबलापाशी येऊन बसला होता. जेवणानंतरची याची िसगारे ट िशलगाव या या बेतात होता. याची नजर दारातून
आत येणा या अ युतवर पडली आिण या या सव हालचाली गोठ या. अ युतचा चेहराच
याची मन:ि थती सांगत होता. गोपाळसमोर या खुच वर अ युत येऊन बसला -
कोसळलाच जवळजवळ. डबा याने एका हाताने दूर सारला आिण टेबलावर हात ठे वून
या यावर डोकं टेकवून तो सु पणाने बसून रािहला. याचा खांदा जोरजोराने हलवून
गोपाळ पु हा पु हा िवचारत होता -
‘‘अ युत ! अरे अ युत ! अरे काय झालं ते तरी सांग !’’
अ युतचा चेहरा वर आला ते हा या या नजरे त इतक असहायता आिण इतक भीती
होती क गोपाळला ितकडे पाहवेनाच.
‘‘गोपाळ, इथे एक श द बोलता यायचा नाही - आपण बाहेरच कु ठे तरी बसू या - बघ
ऑ फसात काही सोय होते का -’’
गोपाळ दोन िमिनटातच बाहेर आला. अ युतला याने हातानेच बाहेर चाल याची खूण
के ली. दुपार या कडक उ हात र ते रणरणत होते, रकामे होते. लहान लहान पाकमधून
बेवारशी लोकांनी झाडां या साव यां या जागा बळकाव या हो या. मो ा पाकमधला
चौक दारा या नजरे खाली असलेला एक बाक मा सुदव ै ाने मोकळा होता.
‘‘गोपाळ, तू मला मूखात काढणार आहेस.’’ अ युत हणाला, ‘‘सांगायला कु ठू न आिण
कशी सु वात करायची हेच समजत नाही. या दवशी आपण जारण - मारण, चेटुकं,
भानामती यासंबंधात ग पा मारत होतो, आठवलं? या थोराताने का या जोिगणीचा
क सा सांिगतला होता, आठवलं? या थोरातने या या संबंधात तो क सा सांिगतला
होता यांचं नाव आहे - परांडे - मी यां या प यावर यांना जाऊन भेटलो -’’
‘‘गोपाळ, ते या का या जोिगणीकडे गेले होते; हे अगदी स य आहे - पण यांना या भेटीचा िवल ण प ा ाप होत
होता - ते हणत होते या नादात यां या स वा वष वया या नातीचा बळी गेला ! यां या घरचे हणताहेत यांना
मवेडाचा ध ा बसला आहे आिण या यां या सव क पना आहेत... ते मला हणत होते ितकडे जाऊ नका - पण मला
काही इजा होऊ नये अशी यांची खरोखरीची इ छा असती तर यांनी मला तो प ा दलाच नसता ! पण तसं नाही... ते
हणत होते तो प ा जो कु णी िवचारील याला सांग याची यां यावर स आहे - ते - वत:ला ग प ठे वू शकत नाहीत
- मला हे स करण कळत नाही - पण एवढं खरं आहे क मला प ा सांिगत यावर ते कोप याकडे तडक न
ढसाढसा रडत बसले होते...’’
‘‘मग पुढे ! या प यावर गेलीस क काय?’’
‘‘हो ना ! तोच मूखपणा मी के ला ! गोपाळ, आता तुला अगदी मनाची गो सांगतो - या
म यमवग य संकुिचत रखड या आयु याचा अगदी कं टाळा आला आहे - आहे नाही, होता
हणतो... कारण आता तेही हातचं जा याचा धोका उभा रािहला तशी ते एकदम गोड;
हवंहवंस वाटायला लागलं आहे - पण गोपाळ, काहीतरी भलतंच झालं आहे !’’
काही वेळ थांबून याने वत:चे िवचार नीट जुळवले.
‘‘गोपाळ ती जागा पार गावाबाहेर, एका खूप जु या देवळामागे आहे... एक पडका वाडा
आहे... ती मजली पडका वाडा आहे... परांडे हणाले होते ती ितथे फ रा ीचीच भेटते
हणून मी रा ीचा आठनंतर गेलो होतो... गोपाळ, ती जागा हणजे भुलभुलै या आहे...
कधी नटलेला - सजलेला दवाणखाना दसतो तर कधी पड या दगडांची रास दसते.
कधी एखादी पमती ी दसते, कधी सांगाडा-कवटी दसते... गोपाळ, ितथे माझी
शु च हरप यासारखी झाली... मला माहीत नाही मा या नकळत मी काय काय अटी
मा य के यात ते...’’
‘‘कालची सव रा डो याला डोळा नाही. आज सकाळी असा िन य क नच उठलो क ितथे जाऊन प पणे सांगायचं
क मला काहीही नको, मी काहीही देणार नाही... ितथे गेलो खरा... आधी वाटलं, सारा वाडा रकामाच आहे -- पण
गोपाळ ! ती ितस यामज यावर या एका जुनाट लाकडी कपाटात बसली होती... जणू काही
माझीच वाट पाहत होती... बाहेर येतायेता पाय अडखळला, खाली आपटलो, शु णभर
गेली... बस् ! तेवढं ितला पुरं होतं ! पुढेच अडीचतीन तास मा या मरणातच नाहीत...
शु च हरपली होती... भानावर आलो ते हा कॉजवे या र याने चालत होतो... मध या
वेळात काय झालं खरोखर आठवत नाही... पण... पण गोपाळ, सारखं वाटत मी परत आत
गेलो असलो पािहजे... याच खोलीत या का या जोिगणीसमोर बसून काहीतरी कबूल
के लं असलं पािहजे... काय याचीच मला भीती वाटते रे ! ते परांडे हणत होते माझी
छोटी नात गेली... मा या ताईला दोन गोिजरवाणी मुलं आहेत... यांना काही झालं तर?
माझी निलनी अगदी साधीभोळी आहे, भाबडी आहे... या िबचारीला काही झालं तर...?’’
अ युतचा आवाज िचरकत होता. धा तीने याचा जीव घाबराघुबरा झाला होता. याला
दोष दे याची ही वेळ न हती. या णी याला धीर हवा होता. याची समजूत
काढ याचीही ही वेळ न हती. या या सांग याव न एक उघड होत होतं. रा ी या आिण
सकाळ या अनुभवावर याचा पूण िव ास होता. गोपाळचं मन या बाबतीत तट थ,
उघड होतं. अशा गो ी घडत असतील कं वा नसतीलही - या घडतात असा जो काह या
मनात ठाम िव ास असतो याला मह व होतं. या बाधाही खो ा असतील आिण यांचा
‘बंदोब त’ करणारे मांि कही लु े असतील - पण खरी गो अशी होती क यां या
अंगात येण,ं चेटूक, करणी, भानामती अशा दु संहारक श वर िव ास असतो यांचा
अथात मांि का या श वरही असतो. शेवटी या तक दु देशातही मनाची जी एक
रॅ शनॅिलटी आहे ती काम करत असते. क पनेत या दगडासाठी क पनेतलंच िशर ाण
चालतं. क पनेत याच पावसाला क पनेतलीच छ ीही चालते. मग अशा का पिनक
करणीचा ‘बंदोब त’ करणारा फसवा मांि कही चालायला हवा.
‘‘अ युत!’’ या या खां ावर हात ठे वत गोपाळ हणाला, ‘‘माझ जरा ऐकतोस का? असा
धीर सोडू न बसू नकोस - याने काहीच हायचं नाही - आप याला काहीतरी हालचाल
के ली पािहजे - असं हातपाय गाळू न बसलास तर कसं होणार?’’
आता थमच अ युतची मान वर आली.
‘‘आपण काय क शकणार, गोपाळ?’’
‘‘अ युत, घटकाभर आपण समजून चालूया क तुला आलेले अनुभव स य आहेत, भास
नाहीत; याहीपुढे समजून चालूया क यां यात हातचलाखीचा, बनवाबनवीचा,
नजरबंदीचा काहीही भाग नाही. हणजे तुझा खरोखरच एखा ा अमानवी, घातक , ू र
श शी संबंध आला आहे. तुला या श पासून धोका िनमाण झाला आहे. ठीक आहे. हे
सव मा य के लं; पण मग वत: या बचावासाठी काही हालचाल करायला नको का? का
असंच चुपचाप बसून क लखा यात या बोकडासारखं बळी जायचं?’’
‘‘पण आप याला यातलं काय माहीत आहे? आपण काय क शकणार आहोत सांग ना?’’
‘‘आपण वत: नाही - पण इतर कोणाची मदत नाही का घेता येणार?’’
‘‘कोण मदत करणार?’’
‘‘ते पा या ! मानलं, तू हणतोस तशा काही दु श आहेत, आसुरी वासनांनी
र ासाठी वखवखले या आहेत... पण यांनी काही आपलं जग जंकलेलं नाही ना? सव
अनाचार-अ याचार यांचं थैमान माजलेलं नाही ना? स शील, सदाचरणी, स न माणसं
आपलं आयु य समाधानाने जगत आहेत ना? देवदेवतां या पूजा-अचा चालू आहेतच ना?
हणजे जशा दु श आहेत तशाच काही सु , संर क श सु ा अस याच पािहजेत,
नाही का? आप याला यांचं साहा य नाही - का घेता येणार?’’
आता थमच अ युत या नजरे तली असाहा यता गेली होती. खां ांना जराशी उभारी
आली होती. गोपाळ या हातावर हात ठे वत तो हणाला,
‘‘गोपाळ, तुला क पना नाही तु या श दांनी मला के वढा धीर आला आहे तो ! उरावरचं
ओझं कसं हलकं झालं आहे !’’
‘‘असं ि परीट हवं, अ युत ! चल, ऑ फसात चल. िनदान हजेरी तरी लाव. दवस फु कट
कशाला घालवतोस? एव ात धीर सोडू नकोस... एकदोन दवसात मी काहीतरी माहीती
काढू न आणतो. मग पा क काळी जोगीण काय थेर माजवते ते !’’
ही सव ह ककत निलनी िव मयाने, जवळजवळ अिव ासाने ऐकत होती. जणू काही ती
नाटका या पड ामागे बसली होती आिण पड ाबरोबर ित या नजरे आड एक थरारक
भयानक ना चाललं होतं. अ युत या मनात या सु इ छा, यासाठी याने के लेली
यातायात सव कती िनरथक होतं. तो जर ित याशी चार श द बोलला असता तर याला
समजलं असतं क ती पैशांसाठी, डामडौलासाठी, छानछोक साठी हपापलेली नाही आहे.
ती ित या संसारात सुखी आहे. पायाखाल या र यावरची नजर काढू न नाही ितथे
आकाशाकडे नेली क हमखास ठे च लागते - हे ितला कोणी िशकवावं लागलं न हतं; पण
अ युतचं असमाधान के वळ पैशासाठी नसावं - कदािचत ताईने ीमंत घरी पड यावर
याला दलेली कमीपणाची वागणूक हेही असू शके ल... हा देश धो याचा होता... ाण
गेला तरी अ युत ते मा य करणार नाही... पण आता या ताि वक चचला तरी काय अथ
होता? जे हायचं ते होऊन गेलं होतं... पण काय भयानक कार !
‘‘भाऊजी, तुमचा अस या गो वर िव ास बसतो !’’
‘‘माझा िव ास बस याचा नाही विहनी - अ युतचा आहे ना ! याला वाटतंय ना तो
कोण या तरी अमानवी, घातक , शि मान अशा ेरणे या भावाखाली आलेला आहे?
आप या हातून काय भलतंच होईल या भीतीने याचं काळीज धा तावलं आहे -’’
‘‘पण आता तर ते एक श दसु ा बोलत नाहीत !’’
‘‘या काराने आणखी पुढची पायरी गाठली आहे एवढंच आपण हणू शकतो... याचा
उगम या याच मनात आहे, का आणखी कोठे तरी बाहेर आहे हे आप याला कसं
समजणार? आपण तर या बाबतीत अगदीच अनिभ आहोत!’’
‘‘पण तु ही तर अ युतना मदतीची आशा दाखवली होतीत !’’
‘‘पण याने मला सवडच दली नाही ना ! आिण नशीब पहा कसा खेळ खेळतं ते - दुस याच दवशी सकाळी मला अगदी
अचानकपणे फरतीवर जावं लागलं... थोडीशी जरी क पना असती तरी मी ते कसंही क न टाळलं असतं -- अ युतशी
पाकम ये बोलणं झालं याच रा ी वणवण क न, अनेकांना भेटून मी एक नाव - प ा िमळवला होता, यांना भेटायचं
ठरवलही होतं... परत येऊन पाहतो तो काय ! अ युतचा प ा नाही ! चौकशी के ली तर समजलं क आधी तु ही
ऑ फसात येऊन गेलात, दुस या दवशी कोणी शंकरराव नावाचे याचे नातेवाईक येऊन गेल.े .. ितस या सं याकाळी मी
ऑ फसमधून सरळ इथे आलो... पाहतो तो दाराला कु लूप ! तरी वाटत होतं एखा ा डॉ टरांकडे कं वा जा तीत जा त
एखा ा हॉि पटलम ये गेला असेल... पण शेजा यांकडे
चौकशी के ली ते हा समजलं क आद या रा ीच
तु ही सगळे मुंबईला गेलात ! कोणालाही कोठे गेलात, के हा परत येणार कशाची मािहती
न हती !’’
‘‘अहो, इतक धावपळ झाली क कोणाशी एक श दसु ा बोलायची सवड िमळाली नाही
-’’ यांना कशाला आपला एकाक पणा सांगायचा !
‘‘विहनी, तुमचे शेजारी कती चांगले आहेत ! यांना अ युत या आजाराने के वढी हळहळ वाटत होती ! तु ही
एक ाएक ाने जी सारी धावपळ करीत होतात याचं कौतुक होतं ! सा यांची इ छा होती अ युत लवकर
खडखडीत बरा होऊन परत यावा !’’
निलनीचा आप या कानांवर िव ास बसत न हता ! यांना ती माणूसघाणे, ग व ‘ ॉब’
समजत होती ती खरोखरीची इतक आपुलक ची माणसं होती तर ! फ ते समजायला
ितला या य था या पूव हिवरिहत नजरे ची आव यकता होती !
ितचं ल मूळ ावर आलं.
‘‘कोणता नाव-प ा हणत होतात?’’
‘‘एक भगत हणून आहेत. यांची एक वतं बैठी मठी आहे. पूव गावाबाहेर असेल -
आता चारी बाजूनी डे हलपमट झाली आहे. ितथे ते एक ानेच राहत असतात.
आसपास या लोकांना याची खास अशी काही मािहती नाही. तसा यांचा कोणाशीही
संबंध येत नाही - यां यापासून आसपास यांना काहीही ास होत नाही; पण सगळे
यांना जरा वचकू नच होतेसे दसले. आप याला या भगतांकडेच अ युतला यायला हवा
-’’
‘‘ यांना कोठे यायचं हणजे एक द च आहे !’’ निलनी हणाली.
‘‘नाहीतर असं क या का? या भगतांनाच इथे येतं का ते पा या का?’’
दोघं एकमेकांशी बोल यात इतके गढू न गेले होते क यांचं आत या खोली या दाराकडे
ल च न हतं.
दारातून जे हा मो ाने ! ! ! असा क ह याचा आवाज आला ते हा दचकू न यांनी
मागे वळू न पािहलं.
दारात अ युत उभा होता - पण णभर निलनीला हा अ युतच आहे हे यानातच आलं
नाही. के स पंजारलेले होते. दो ही हातां या घ आवळले या मुठी कानांपाशी दाबून
धर या हो या. डोळे खूप मोठे , िव फारलेले होते, लालभडक झालेले होते. एखादा खूप
मोठा ास घेत यासारखं त ड आिण गाल फु गून लाल झाले होते... मानेजवळ या िशरा
त फु ग या हो या. सव शरीर खूप िहव भर यासारखं थरथर कापत होतं - मधूनच
खां ांना, छातीत एक झटका येत होता...
अ युतला पा न निलनी थ च झाली होती. कतीतरी दवसांत याने आपण होऊन
के लेली पिहली हालचाल होती.
पण कसला भयंकर चेहरा ! आिण कसली वेडीवाकडी हालचाल !
यापे ा तो िनपिचत पडलेला होता तोच बरा होता... गोपाळ या सांग यातलं एक वा य
ितला आठवलं - परां ां या प ी हणा या हो या, ‘‘आधी नुसते िनपिचत पडलेले
असायचे - पण हे िवजेचे शॉक द यापासून असा धंगाणा सु झाला आहे !’’
अ युत याही बाबतीत याच कारची पुनरावृ ी होत होती का काय?
‘‘विहनी, तु ही आता इथेच थांबा... वाटलं तर शेजा यांना बोला... जमेल ितत या लवकर मी येतोय...
पाहतो ते येताहेत का...’’
मु ाम याने ‘भगत’ नाव उ ारलं नाही. कारण या या मनात अशी एक िविच शंका
आली होती क आप या संभाषणात हे भगतांचे नाव आ याबरोबर हा अ युत खाटेव न
उठू न दारापाशी आला होता... असं खरोखर असेल तर ल ण काही चांगलं दसत न हतं...
भगतां या नुस या नावाचा असा प रणाम होत असेल तर अ युतम ये कशाचा तरी संचार
झाला आहे, तो कोण यातरी अमानवी, दु श या भावाखाली आहे हेच उघड होत
न हतं का?
☐☐☐
 3
भगत बाहेर या लहान या अंगणात हात पाठीशी घेऊन येरझारा घालीत होतं. प ासएक
वषापूव ते या मठीत राहायला आले ते हा आसपास करर झाडी होती. शहर इतक दूर
होतं क शहराचे दवेसु ा येथून दसत न हते; पण वष उलटत गेली तशी शहराची वाढ
होत गेली होती, आिण आता शहराने यांची लहानशी मठी चारीबाजूंनी वेढून टाकली
होती. सु वातीस सु वातीस यांना या कलकलाटाचा, गजबजाटाचा खूप राग यायचा -
पण वत:शी हसून यांनी आप या वैयि क काय मात यो य तो बदल के ला होता.
यां या दररोज या साधने या वेळा बदल या हो या. तरीही आसपास एखादा िववाह
सोहळा कं वा एखादा सावजिनक काय म असला तर लाऊड पीकसचा, लोकां या
ग गाटाचा इतका ास होई, क यांना वाटे आपला मु ाम या मठीतून हलवावा; पण
अथात तो िवचार पळभरा न जा त काळ टकत नसे, आिण यात गांभीयही नसायचं.
कारण यांना मठी हलव याचा अिधकारच न हता. यांचं अ प - दीघ जे काही आयु य
असेल तेव ाच कालापुरते ते या वा तूचे रिहवासी होते. यां यानंतर पुढचा ‘भगत’
येईल... जसे ते वत: एका रा ी माग या ‘भगत’ची जागा यायला आले होते.
अधशतकापूव या या िनराशे या काळरा ी िवशीचा एक त ण पुरा या उसळ या
पा यात जीव दे यासाठी पुला या कठ ावर चढला होता ते हा एक हाक आली होती...
‘‘थांब !’’ अंधारातून एक वृ या यापाशी पोहोचला होता.
‘‘आयु याला इतका िवटला आहेस? टाकू न ायला िनघाला आहेस? मग मला दे !’’
हणाला होता. याने नावगाव, कारण काही िवचारलं न हतं.
‘‘या णापूव पयतचं तुझं आयु य िवसर. आता न ाने जगायला शीक. तुझं नाव भगत.’’
तो वृ हणाला होता आिण याला या मठीत घेऊन आला होता. कठीण, कठोर आिण
दीघ साधनेला सु वात झाली होती.
मठीत या ंथसं हात नाना भाषांतले, नाना मा यमांत रे खलेले ंथ होते. काही
लाकडां या पातळ फ यांवर होते. काही भूजप ांवर होते. काही भाजले या माती या
चौकोनावर होते. काही चमपु ांवर होते. सवच काही सं कृ तात, पालीत, अधमागधीत,
ाकृ तात न हते. काही ा ी िलपीत होते. काही िच िलपीत होते. काही तर मातीत
कोरले या ि कोनी, चौकानी ‘ यूनीफॉम’ िलपीत होते. ितत याच भाषा... येक ंथाची
‘ क ली’ यात होती. या ‘ क ली’चाही अथ समजून यावा लागत होता - ितथे वृ ाची
मदत व मागदशन होतं.
‘‘तुझं कु तूहल शमव यासाठी मी हे सांगत नाही -’’ तो वृ (भगत) एकदा हणाला होता, ‘‘आप या िपठाची परं परा
तुला माहीत असावी हणून हे सांगत आहे. आणखी वषभराने मी तुला सिव तर मािहती असलेला ंथ देईन. ते हा यात
मी माझं टपण करणार आहे. तूही शेवट या दवशी तुझं टपण कर. पण एवढं यानात घे - इथे काही नेहमीच अशी
आिलशान वा तू न हती. ही मी बांधली. याआधी साधी िवटांची, माती या िगला ाची इमारत होती. ित याही आधी
कु डां या भंती या खो या हो या. या याही आधी लाकडा या रफाडा या भंती हो या. एकदा अगदी घडीव दगडांचा
ासाद होता. या आधी बांबू या भ ती हो या. या आधी क या, न भाजले या माती या भ ांचा आडोसा होता. या
आधी एक पणशाळा होती. याही आधी एक वृ च फ िनवा याला
होता. अगदी अगदी पूव एका गुहा
होती. पण हे सव न र आहे. अनेक नैस गक आिण मानवी आप ी आ या आहेत. कधी पूर
आले, कधी धरणीकं प झाले, कधी लढायां या े ात हे आवार सापडलं... कुं पणाला,
भंतीना, इमारत ना काहीही मह व नाही. हे आपण मयादा घातलेलं आवार सुरि त
आहे. इथे राहणारा ‘भगत’ - याला कधीही, कसलीही इजा वा दुखापत होत नाही.
पा या या वाहात काचेचा चौकोन कतीही दीघकाळ ठे वला तरी तो जसा कोरडाच,
अ प शत राहतो तसा हा आपला अवकाश आहे... वरवर साधा दसणारा; पण आसपा या
काल वाहापासून, जग वाहापासून सव वी वेगळा आिण अिल असा आहे... आता हे
पु हा सांगणार नाही... अशी ही अित ाचीन परं परा तुला पुढे चालवायची आहे...’’
याच संदभात पु हा एकदा बोलताना...
‘‘इथ या गुणधमात अनेकांनी अनेक कारची भर घातली आहे. एखा ा सा ा या या-राजधानी या संर णात,
वैभवात स ाटांचे वारस जशी भर घालतात तसंच... फ या रचना अमूत आहेत, सा या नजरांना अदृ य आहेत... तूही
तु या श माणे यात भर घालशीलच. तुला हा अनुभव येईलच. एखा ा सा या टंबावर नजर एका के ली क
अंतमनात या अगदी खोलवर या पातळीवरचे आकार ितथे दसायला लागतात... असं वाटतं क दैवी चम कारानेच
काही न ा शि रचना कट झा या आहेत... पण य ात तसं नाही. या िवषयाला आपण वा न घेतो या िवषयावर
मदू आिण बु ी दवसाचे चोवीस तास सतत अथक चंतन-मनन करत असतात. यातून या न ा क पना उदयास येत
असतात. आिण दु श शी, पापी ेरणांशी संघष हा तर आप या अ पजीवनातला अप रहाय भाग आहे. ते आपले
सततचे आिण कायमचे वैरी आहेत. आिण जशी आप यात तशी यां यातही सतत उ ांती होतच असते... दरवेळी ते
न ा उमेदीने, न ा उ साहाने, न ा आशेने कटकार थानं रचत असतात. आपला पराभव होता कामा नये...
कसोटी या या हाती काहीही लागता कामा नये...
णी आ मापण करावं लागलं तरी चालेल; पण वै यां
पण आजवर आपला पराजय झालेला नाही... पण यां या नवन ा साधना यां या
नाशानंतर आप या अं कत होतात... यांचीही संर णा या ूहरचनेत भर पडते...’’
पु हा ते या िवषयावर बोलले न हते आिण अथात दवस उलटत चालले तशी यांची
आव यकताही रािहली न हती. न ाने आलेला ‘भगत’ य ानुभूतीनेच सव आकलन
क न घेत होता. एकाएक यांचा याणाचा दवस आला. कती अनपेि तपणे !
अप रहाय असला, ती आणखी लांबणीवर पडावा अशी मनोमन इ छा झाली. देवांनाही
िवयोगाचे अ ू आवरत नाहीत... तो तर साधा मानव ! बु ी कतीही कु शा झाली,
कतीही ग भ झाली, तरी िवकारांचं आकलन कोणालाच कधीही झालेलं नाही. ते सतत
बु ी या आवा याबाहेरच रािहलेले आहेत.
या सं याकाळी वृ भगतांनी तो ाचीन ंथ काढला. गेली कतीतरी शतकं यात िविवध
ह ता रांत न दी झा या हो या. एक तर (आता काळसर पडले या) लाल र रे षातला
तारा होता. या काल या ‘भगतांना’ तो रे खाट यापुरताच अ प अवधी िमळाला असेल...
आता वृ भगतांनी आपल तीन ओळी िलिह या आिण ंथ या या वाधीन के ला. तो
मठीचा उ रािधकारी आिण ितथ या परं परे चा संर क झाला होता. या रा ी या
फलाहारानंतर यांनी आप या खां ावरची किशदा कामाची शाल उतरवली आिण ती
आप या हातांनी या या खां ावर लपेटली. या व ाचा पशच शि मयी होता.
यांनी एक साधं पांढरं उ रीय खां ावर टाकलं आिण ते िनघाले.
‘‘मी आप याबरोबर काही अंतर येऊ का?’’
‘‘अव य चल. पुलावर जेथे तुझी माझी थम भेट झाली ितथपयत यायला काहीच हरकत
नाही.’’
रा ी या िन:श द काळोखापासून ते चालले होते. आता अव था श दां या पलीकडे
पोहोचली होती. एक सहवासाचे हे शेवटचे काही ण होते. या पिह या भेटी या
आठवणी मनात आ याखेरीज कशा राहतील? पण आज नदीला पूर न हता. या
िवयोगा या संगी तीही मलूलपणे वाहत होती. तो पुलाचा म य आला, िजथे कतीतरी
दवसांपूव तो अिवचाराने जीव ायला िनघाला होता.
‘भगता’नी याला ितथेच थांबवलं, खां ाला हाताचा पुसटसा पश के ला आिण मग
लागलीच ते चालायला लागले.
ती पंधरावीस सेकंद याला असा भास झाला क समोर दसतो तो आप या ओळखीचा,
प रचयाचा पूल नाहीच... या सेतूखाली साधी नदी नाही, एक अितखोल पाताळदरी
आहे, िज या तळाशी ती मयादानदी वैतरणी वाहत आहे...
भगतांनी पूल ओलांडला. पलीकड या तीरावर यां या वागतासाठी अनेक शु आकृ ती
उपि थत हो या...
मग णाधात ते व दृ य िवरघळलं. या णापुरती तेजाला, सुगंधाला, सु वरांना
ओहोटी लागली होती...
मग रोज या ात जगा या कठोर रे षा एक आ या.
जड पावलांनी ‘भगत’ मठीत परत आले.
ते सहसा मठी सोडू न बाहेर जात नसत. मनासमोर अ यासाचा जो पसारा उलगडला होता
यातला या अ प आयु यात कती पूण होतो याचीच यांना शंका होती. ण आिण ण
अमू य होता. यातला एकही दवडायला ते तयार न हते.
आसपास व ती आली होती. आसपास राहणा या, वावरणा या लोकांना आप याब ल काय वाटतं याचा
यांनी कधी िवचारही के ला न हता. कारण यांचं सव आयु यच सवसामा यांपे ा एका
वेग या पातळीवर जगलं जात होतं.
काह ना ते छं द वाटत. काह ना ते िन प वी वाटत.
एका भुर ा चोराला ते सोपं सावज वाटले होते. एकटा या एकटा हातारा. खूप मोठं डबोलं िमळे ल अशा आशेने एका
अंधा या रा ी याने उघ ा फाटकातून उघ ा दारातून आत वेश के ला होता.
फाटकातून आत येताना शेजार या लोखंडी गजां या कं पाऊंडचा झालेला खण् ! आवाज - ितकडे याने ल दले न हतं.
आता खोलीत िशर यावर मागे फरशीवर पु हा खण् ! आवाज झाला ते हा याने मागे वळू न पािहलं. कं पाऊंडचे दोन
लाल गज दारा या आत फरशीवर उभे होते. आपोआप झालं होतं क मु ाम के लं होतं. कोणास ठाऊक - पण गजांचा
वरचा भाग िबनडो यां या चेह यासारखा
दसत होता. या खाली अ ं द खांदा होता. याखाली
दोन अगदी लहान हात होते. खूप उं च शरीरा या शेवटास दोन लहान जाडसर पाय होते...
आता दो ही गज सावकाश सावकाश डोलत होते... आिण म येच ‘खण् !’ आवाज होऊन
याचे जाड पाय फरशीवर आपटले...
नको ! नको ! जातो ! जातो ! पु हा कधी येणार नाही ! असं काहीतरी बरळत, जवळजवळ रडतच, कापणा या
पावलांवर तो चोर यां यातून पळत पळत बाहेर गेला होता... मठीचं आवार सं का रत,
सुरि त होतं...
असे हे भगत सायंकाळी अंगणात येरझारा घालत होते.
तो त ण माणूस यां या बंग याबाहेर या र याव न दोनतीनदा तरी गेला. आत
ये याआधी मनाचा िह या कर याची पूवतयारीही करीत असेल. शेवटी तो एकदम
फाटकातून आत आला. भगत वळू न समोर येईपयत तो थांबला आिण मग हात जोडू न
 हणाला,
‘‘नम कार, मी भगतांना भेटायला आलो आहे. ते आहेत का?’’
‘‘मीच भगत. तुझं काय काम होतं?’’
‘‘माझं नाव गोपाळ उपा ये. आपण मला थोडासा वेळ देऊ शकल का? आप याला काही
सांगायच आहे...’’
‘‘ये, आत ये. ितथे सांग काय सांगायचं ते.’’
यां या मागोमाग आत जाता जाता गोपाळ मनाशी नवल करीत होता. हे तर अगदी साधे
गृह थ दसतात. एक पाढरं शु धोतर. तसंच पांढरं शु उपरणं. वयाने कं िचत चोपलेला
चेहरा. कपाळाला भ म. िनतळ नजर. जु या िपढीतले एखादे कमठ ा ण; पण
यां यािवषयी जे कानावर आलं आहे या काही अितशयो चा भाग तर नसेल ना?
आपण निलनीला दाखवलेली आशा फोलच ठरणार नाही ना?
आतली खोली हरांडव े जा होती. ित ही बाजूंनी िखड या हो या. सव खोली
सं याकाळ या सोनेरी िपव या काशाने उजळू न िनघाली होती. सा या पण अितशय
आरामशीर खु या भंतीनी लागून मांडले या हो या. एक त वत: बसत दुसरीकडे
भगतांनी बोट के लं.
‘‘बस आिण सावकाश सांग कशासाठी मा याकडे आला आहेस ते.’’
वेळ मह वाचा आहे, गोपाळने मनाशी िवचार के ला. आडू न आडू न बोल यात, वेळ
दवड यात अथ न हता. प श दात िवचारावं, ते जर काही मदत होणार नाही हणाले
तर सरळ बाहेरची वाट धरावी.
‘‘भगत, मा या एका िम ावर अगदी िवल ण आप ी आलेली आहे. येक िमिनट
मोलाचा आहे. ते हा मा या वाग यात जर आप याला काही गैर आिण अ श त आढळलं
तर कृ पा क न मला साफ करा. भगत, मी असं ऐकलं आहे क एखादा अभागी जीव जर
िपशा बाधा, अंगात येणं, करणी, चेटूक, भानामती अस या सैतानी च ात अडकला तर
तु ही याला साहा य क न यातून सोडवता. हे खरं आहे का ?’’
भगत जरासे हसले.
‘‘तू प व ा आहेस खरा ! आिण तुला असं हणायचं आहे क तुझा िम अशा एखा ा
आप ीत सापडला आहे?’’
‘‘हो.’’
‘‘ याचा तु यापाशी काय पुरावा आहे?’’
‘‘तो लाकडा या ठोक यासारखा िबछा यावर पडू न असायचा. बाहेर या खोलीत मी आिण याची प ी बोलत
असताना तुम या नावाचा उ लेख आला. तुमचं नाव उ ारलं जाताच तो िबछा याव न उठला, झंगत झंगत
लाल डो यांनी आम याकडे पाहत होता...
खोली या दारापयत आला... दात आवळू न, आग ओकणा या
मी याला या या प ी या वाधीन क न तडक तुम याकडे आलो आहे... ितथे काय
अनथ माजला असेल देवासच माहीत ! ती घरात एकटी या एकटी... आिण हा
िपसाळले या जनावरासारखा खवळलेला !’’
गोपाळचे श द ऐकता ऐकत भगत आधी त ध आिण मग ताठ झाले होते. ते खुच व न
उठले.
‘‘वेळ मह वाचा आहे हे तुझं हणणं खरे आहे. ये, आत ये...’’ यां या मागोमाग गोपाळ
आत या खोलीत गेला. ही अ यासाची मनन िचतंनाची खोली होती. एका कपाटातून
भगतानी पाचसहा अगरब या काढ या, याच कपाटात या एका काचे या ब कोनी
िशशीतून तीनचार िचमटी भ म एका कागदावर घेतलं, याची पुडी के ली. दो ही
गोपाळ या हातात देत ते हणाले,
‘‘तू आता जा. घराबाहेरच अगरब ी पेटव आिण एकदम आत जा. भ माची पातळसर रे घ सव दारं आिण िखड या
यां या आत या अंगाला खोली ओढ. सव अगरब या एकामागून एक अशा लाव. तोपयत तो बराच शांत झालेला
असेल. ब तेक झोपेल. पण झोपला नाही, जागा रािहला तरी कोणाला काही उप व
होणार नाही. उ ा सकाळी तू इथे ये. मग आपण पा . जा आता.’’
भगतांना एक अधवट नम कार क न गोपाळ यां या मठीतून घाईने बाहेर पडला.
भगतांचा येक श दातला आ मिव ास इतका दांडगा होता क यां या श दावर शंका
यायचा िवचारही या या मनात आला नाही.
निलनी काही बोलाय या आत गोपाळ गेलाही होता. अ युत तसाच दारात हेलकावे खात उभा होता. आता या या
आवळले या दातांतून हं- हं- हं- हं- असा घुम याचा आवाज यायला लागला होता. आता याने जर काही आ ताळे पणा
के ला तर ती एकटी याला कशी आवरणार? गोपाळ हणाला होता, शेजा यांची मदत या. आता ती वेळ आली होती.
भीड-भाड, लाजल ा सव काही बाजूला ठे वून ती बाहेर या दाराबाहेर आली, दाराला बाहे न कडी लावली, आिण
घाईघाईने जाऊन ितने शेजार या दो ही दारांवर हाताबु यांनी आवाज के ले. या णी शेजा यांची आडनावंही
ती िवसरली होती.
‘‘काय आहे? कोण आहे? काय झालंय?् ’’ िवचारत तीन पु ष व दोन ि या दारांतून बाहेर
आले होते.
‘‘अहो, जरा मा याकडे येता का? हे कसं करताहेत पाहता का? गोपाळ भाऊजी गेले
आहेत, ते एव ात कोणालातरी घेऊन येतीलच - तोवर जरा चलता का यांना
आवरायला?’’
या तीन पु षांनी णभर एकमेकांकडे पािहलं. आिण मग एक हणाला,
‘‘हो हो चला येतो ना निलनीताई ! चला, आ ही आलोच !’’
ितने जरा िबचकतच बाहेर या दाराची कडी काढली. मघाशी ितने दवा लावला होता...
पण खोलीत पार अंधार होता. दवा गेला होता क अ युतनेच वत: तो मालवला होता?
खोलीत कोणीतरी जोरजोराने गरगर फरत होतं, िभत वर सामान आपटत होतं... हं - हं-
हं- हं- घुम याचा आवाज येतच होता.
या ितघांनी याची खासच क पना के ली न हती. तरीही यां यात या एकाने संगावधान
राखून बाक यांना सांिगतलं,
‘‘आपण दार अडवून उभे रा ... अ युतरावांना घराबाहेर जाऊ ायचं नाही...’’ मग मागे
वळू न प ीला उ ेशून,
‘‘अगं, आपला टेबलावरचा मोठा टॉच आणतेस का?’’
टॉच येईपयत ते ितघं तसेच दारात उभे होते. खोलीतून तो धडपडीचा, पळ याचा आिण घुम याचा आवाज येतच होता.
अ युतने खरोखरच दारा या दशेने झेप घेतली असती तर या ितघांची फळी अभे रािहली असती का नाही शंकाच
बाईनाच यांनी आत झोत टाकायला सांिगतलं.
आहे; पण ती वेळ आलीच नाही. टॉच आणणा या
अ युतचा अवतार खरोखरच िभतीदायक झाला होता. या या अंगावरचे कपडे फाटले
होते, ठक ठकाणी धूळ लागली होती. हातांना कोठे कांचे या, कोठे िख यां या बारीक
जखमा झा या हो या. यातून आले या र ाचे कप ांवर आिण त डावर डाग पडले होते.
तो आप या वत: या क पने या िव ात दंग होता. टॉच या काशाकडे कं वा दारात
जमले या लोकांकडे याचं अिजबात ल न हतं. या ितघां यातला एकजण जरा पुढे
झाला आिण हणाला,
‘‘अ युतराव, जरा शांत पडू न का राहत नाही तु ही? वत:ला िवनाकारण दमवून कशाला
घेता? तु हालाच ास नाही का होत?’’
अ युतपुरतं बा जग अि त वातच न हतं. हे श द या या गावीही न हते. याच
माणसाने दो ही हातांनी उरले या दोघांना खूण के ली,
‘‘ यांची आप याकडे पाठ झाली क पुढे होऊन यांना एकदम ध .’’ तो हणाला, ‘‘तसेच
ओढत पलंगाकडे नेऊ आिण ितथे चादरीने पलंगा या कठ ालाच हातपाय बांधून टाकू .’’
ि यांचं आप यावर ल आहे हे या ितघां या यानात होतं. ते एकटेच असते तर यांनी
हा धीटपणा दाखवला असताच अशी काही खा ी देता येत नाही; पण आता आव यक ते
धैय दाखवावंच लागलं. अ युतची पाठ वळताच यां यातला होर या हणाला,
‘‘आता !’’
या ितघांनी जाऊन अ युतला धरला. याने थोडीशी धडपड के ली; पण तेवढीच. कदािचत
या या क पनेत या या जगात याचा जो काही उप म चालला होता यासाठी हातपाय
मोकळे असलेच पािहजेत अशी आव यकता नसावी. कारण यां याबरोबर तो िनमूटपणे
आत गेला, पलंगावर िनजवला तसा िनपिचतपणे पडू न रािहला, हातपाय पातळ चादरीनी
पलंगा या कठ ाला बांधले तरीही याने काही िवरोध के ला नाही. फ त डाने तो
घुम याचा आवाज अ ाहतपणे येतच होता.
‘‘निलनीताई,’’ बरोबर आले या ि यांपैक एक हणाली, ‘‘चला, आम या घरी जरा या
- आता हे ितघं इथे थांबतील - तुमचं कोण येणार आहे ते आले क मग या - घटकाभर
िव ांती तरी िमळे ल.’’
या हणत हो या ते खरं होतं. या णी तरी अ युत सवा याच ओळखीपलीकडे गेला
होता. पलंगाशेजार या या ितघांसारखीच तीही याला परक च झाली होती. ती
यां यामागोमाग यां या घरात गेली, वयंपाकघरात एका खुच वर मागे पाठ लावून,
डोळे िमटू न बसून रािहली. या णी ितला कसलाही िवचार नको होता. काय झालं होतं,
का झालं होतं, यापुढे काय होणार होतं... या णी ितला कसलाही िवचार नको होता.
शरीराला आिण मनाला जराशी िव ांती हवी होती.
हातात चहाचा कप आला. तो अमृतासारखा मधुर वाटला.
‘‘एखादी गोळी देऊ का? सॅरीडॉन? अ◌ॅ पीरीन?’’ या िवचारत हो या. हातानेच नकोची
खूण करीत निलनी हणाली, ‘‘नुसतं बसू ा जरा वेळ. आमचे ते गोपाळभाऊजी आले क
मला सांगा. आिण तुम या सवा या मदतीचे उपकार कसे मानू मी?’’
‘‘िवसराहो उपकारांच ! अशावेळी मदत नाही करायची तर मग के हा?’’ ित या
हातातला चहाचा कप काढू न घेत या हणा या, ‘‘बसून राहा अशाच शांतपणे - तुमचे ते
गोपाळराव आले क सांगते...’’
ित या खां ावरची जबाबदारी छ पण कोणीतरी घेतली होती. निलनी मागे
थमच आता दुस या
टेकली. कदािचत ितला लहानशी डु लक सु ा लागली असेल. अनेक आवाजांनी ितला
दचकू न जाग आली. खाली र ाचा आवाज आला आिण याचवेळी ित या घरातून मोठा
आरडाओरडा झा याचा आवाज आला. ती एकदम खुच तून उठली.
या ितघांपैक एकजण अ युत या उशाजवळच बसला होता. बाक दोघांनी बाहेर या खोलीत या घडी या खु या
आण या हो या. ितघंही अ युतकडेच पाहत होते. याची जळती नजर खोली या कोप या कोप यातून
फरत होती.
या िविच नजरे ला समोर बसलेले ते ितघे दसत न हते... पण नजरे तील भावाव न
दुसरं च काहीतरी दसत असावसं वाटत होतं. त डातून तो घुम याचा आवाज सतत येतच
होता.
‘‘काय िवल ण कार आहे नाही?’’
‘‘नशीब याने िवरोध के ला नाही... नाहीतर कठीण होतं.’’
‘‘तसा अंगाने करकोळ तर आहे -’’
‘‘अहो अशा झपाटले या माणसां या अंगात भलतंच बळ असतं हणतात ! चार चार
लोकांना आवरत नाहीत हणे !’’
‘‘काय कार आहे हो?’’ हल या आवाजात.
‘‘मला तर साधा कार वाटत नाही. तसा माणूस अबोल; पण सरळमाग . कोणा या
अ यात नाही क म यात नाही.’’
‘‘अशी वरवर साधी साळसूद वाटणारी माणसंच शेवटी चकवतात ! काहीतरी भलतचं
क न बसतात !’’
‘‘मला नाही तसं वाटत... कस यातरी आप ीत सापडला आहे हे मा खरं ... अहो, गेला
मिहनाभर या घरात काहीतरी ग धळ चाललेला दसतोय... खूप वाटलं मदत करावी...
पण आप याला बोलाव याखेरीज कशाला नाही ितथे नाक खुपसायला जायचं?’’
‘‘पण या बाईची मा कमाल आहे ! इतके दवस िबचारी एकटीच सगळं करते आहे... कु ठे
मुंबईला नेलं होतं वाटतं... आजच परत आलेले दसतात.’’
या ितघां यातली अशी फु टकळ चचा चालूच राहीली. खरा कार कोणालाच माहीत
न हता. शारी रक वा मानिसक िवकारां या ल णांची कोणालाही काहीही मािहती
न हती. ते हा तक-िवतक आिण कानावर आले या काही दंतकथा याखेरीज ते तरी इतर
काय बोलणार? वा तिवक या अचानकपणे गुदरले या संगाने यांचे घरगुती काय म
पार िव कटले होते - पण शेवटी शेजारधम हणून काही होताच. निलनीचे ते कोणी
गोपाळभाऊजी येईपयत तरी यांना ितथे थांबणं आव यकच होतं.
या ितघांपैक एकाचा अकरा-बारा वषाचा मुलगा गॅलरीतून खाल या र यावर नजर
ठे वून होता. खाली र ा थांबून यातून एक गृह थ उतरताच याने अंदाज के ला क सगळे
लोक या या ये याची वाट पाहत होते तेच हे. तो धावत धावत निलनी या घरात आला.
‘‘बाबा ! तु ही हणत होतात ना ते आलेत बरं का !’’
पण या णी ते ितघंही कामात गुंतले होते. अ युत या हालचाल त एकदम बदल झाला
होता. तो आता सव शरीराला झटके देत होता. हातपाय सोडवून यायची खटपट करीत
होता. गादीव न सव शरीर उं च उचलून दण दशी परत खाली आपटत होता. त डातून
आला घुम याऐवजी इतरच वेडिे ब े आवाज येत होते.
‘‘बाबा -’’ तो मुलगा परत बोलायला लागला.
‘‘थांब रे ! आता आ हाला वेळ नाही, दसत नाही का?’’
‘‘ते आलेत एवढंच सांगायचं होतं !’’ आपलं काम क न तो परत बाहेर गॅलरीत िनघून गेला. अ युत या या उलघालीचा
संबंध गोपाळ या ये याशी असेल अशी यांना शंकासु ा आली नाही. गोपाळ र ाचे पैसे चुकते क न वा ात आला,
चढायला लागला तशी अ युतची धडपड जा त हायला लागली. अगदी
िज या या पाय या
वर आ यावर गोपाळला आठवलं क भगतांनी आप याला या अगरब या बाहेरच
िशलगावायला सांिगतलं आहे. यासाठी तो दारापासून पाच पावलावरच थांबला आिण
याने खां ावर या थैलीतून या अगरब या काढ या िखशात या काडीपेटीतील काडी
काढू न यातली एक पेटवली मा ...
आत या खोलीत आकांत माजला.
अ युत या त डू न डरकाळ यासारखी एक दीघ आरोळी िनघाली. दचकू न ते ितघं जरासे मागे सरले होते. अ युतने
चंड जोराने जी उसळी घेतली ित याबरोबर तो पलंगासह उभा रािहला. याचे ते पंजारलेले के स, लाल लाल डोळे ,
वासले या त डातून येणारे भयंकर आवाज, झेप घाल यासाठी वर घेत यासारखे दसणारे हात...
‘‘अरे ! अरे !
आवरा ! आवरा यांना !’’ दोघं मो ाने ओरडले... पण या याजवळ जाणं िततकं सोपं
न हतं. या या शरीराला दण यामागून दणके बसत होते... येक वेळी तो जड लोखंडी
पलंग खाल या फरशीवर दण् ! दण् ! क न आपटत होता...
निलनी शेजार या दारातून ‘‘अगंबाई ! काय झालं?’’ हणत बाहेर येत असतानाच हातात
िशलगावलेली अगरब ी घेऊन गोपाळने दारातून एकदम आत झेप घेतली... याच णी
सव आवाज, सव हालचाल थांबली. अ युत या अंगात संचारलेली सव श णाधात
ओस न गेली. वर कठ ाला बांधले या हाताना ल बकळत तो ढ या शरीराने उभा
होता... ते ितघं आिण गोपाळ पुढे झाले आिण चौघांनी िमळू न पलंग पूव या जागी परत
आडवा के ला. पलंगाशेजार याच एका कपाटा या दारात गोपाळने ती पेटलेली अगरब ी
खोचून ठे वली.
या िमिनटभरा या िवल ण धावपळीनंतरची त ध शांतता हीसु ा िविच वाटत होती.
खोलीत सवजण जमले होते. काही वेळ तरी ो रात, प ीकरणात गेला. गोपाळ या
ल ात आलं. निलनीची अव था क व कर यासारखी झाली आहे. तोच पुढे होत हणाला,
‘‘तु ही सवानी अ युत निलनीला ऐन वेळी खरोखरीच मदत के लीत. आभार मान याचा
औपचा रकपणा मी दाखवत नाही. पण आता मी आलो आहे - मी सारं पाहतो. एकच
िवनंती आहे - निलनीविहनी दवसभरा या धावपळीने आिण काळजीने अगदी थकू न
गे या आहेत. आजची रा तुम यापैक कोणाकडे तरी यांची झोप याची सोय झाली
तर...?’’
यांच वा य पुरं हाय या आधीच या दोघीही हणा या,
‘‘अहो खरं तर आ ही तेच सुचवणार होतो - अव य सोय होईल यांची !’’
पण निलनीची साशंक होती. ‘‘गोपाळ भाऊजी- ?’’
‘‘विहनी, मी अ युतची वि थत काळजी घेतो. खरोखरच तु ही यां याबरोबर जा -
रा भर आरामात झोप या - नाहीतर उ ा तुम यासाठीच डॉ टरांना आणायला
लागायचं !’’
खोलीचं दार आतून बंद क न घेत यानंतर थम गोपाळने ती भ माची पुडी काढली आिण घराबाहेर जाणा या सव
दारां या उं ब यांत
आत आिण सव िखड यां या लाकडी े म या आत या भ मा या पातळ,
पण प आिण सलग अशा रे षा काढ या. नंतर याने अ युत या उशाजवळची अगरब ी
खुच वर चढू न वाय रं ग या एका फटीत खूप उं चावर (अ युत या सहजासहजी आवा यात
येणार नाही अशा जागी) खोचून ठे वली. अगरब ी या धुराला एक दप होता. यात एक
उ - कडवट सुवास होता, िशवाय आणखीही काही काही होत याची ा याच करता
येत न हती; पण या धुराचा अ युतवर णाधात झालेला प रणाम िव मयकारक होता.
अ युत आता अगदी ढ या शरीराने िनपिचत पडला होता. ास अगदी मंदगतीने चालला होता. चेह यावरचे ते
हं , उ भाव गेले होते. डोळे िमटलेले होते. हाताचे पंजे उघडू न सैलपणे पडलेले होते.
गोपाळची खा ी झाली क आता या यापासून धोका नाही. याने अ युतचे हातपाय
मोकळे के ले, याला कु शीवर वळवला. याने डोळे सु ा उघडले नाहीत. अ युत या
डो यांतून दोन अ ू मा उशीवर ओघळले. कदािचत ते ताणाचे असतील, थक ाचे
असतील कं वा खेदाचे असतील. कळायला काय माग होता? अ युतची मानवी अि मता
एका अभे पड ामागे बं दवान झाली होती - श द आिण दृ ी - जगाला जोडणारे दोन
पाश - दो ही तुटले होते.
सव रा सावध राहायला हवं होतं. तशी याने मनाची तयारी के ली होती. अगरब ीचा जळ याचा वेग पाहता ती
कमीत कमी पाऊण तास तरी िवझणारी न हती. (एखादा अपघात वगळता.) हणजे सहा अगरब या संपेपयत पहाटेचे
अडीच तरी वाजणार. नाकावाटे ासाबरोबर शरीरात जाणारा हा धूर मदूपयत पोहोचत असला पािहजे. ॅ लायझर
चालत होतं;
कं वा सीडेटी हसारखाच मदूवर काहीतरी प रणाम होत असला पािहजे - येथपयत याचं तकशा
पण मग मनात शंका आली - सीडेटी हची गोळी कोणीही घेतली तरी तो लगेच गुंगीत
जाणार - मग आपण इतका वेळ या अगरब ीचा वास घेत आहोत - आप याला कशी
काहीच सु ताई जाणवत नाही? अ युतवर पाच सेकंदात के वढा प रणाम झाला !
आप याला तर उलट ताजंतवानं, उ हािसत वाटत आहे... आिण मग या दारािखड यां या
आत ओढले या भ मा या रे षा कशासाठी? तक एवढाच चालत होता क रोजचे िनयम
इथे लागू पडत नाहीत - संगांची ही पातळीच काहीतरी वेगळी होती.
आजची रा याला जागून काढावी लागणार होती. आिण तशी तो काढणार होता.
अ युत या बाहेर या खोलीत एकच आरामखुच होती- तीच ओढत याने आत या
खोलीत आणली. इतपत आराम पुरे होता - मागे उशी, अंगावर उबदार शाल वगैरे
सोप कार के ले क पाहता पाहता झोप लागायची - जे हायला नको होतं. पाय टेकवायला
याने समोर फ एक प याची घडीची खुच घेतली आिण तो आरामखुच त बसला.
वेळेचा वैयि क अंदाज कायम चूक असतो. अधा तास उलटला असेल हणून घ ाळात
पाहावं तर जेमतेम दहा िमिनटंच गेलेली असतात. ते हा याने घ ाळाकडे पाहणंच
सोडू न दलं होतं. मा दुसरी अगरब ी िवझत आ यावर ित या जागी ितसरी लावताना
याने घ ाळाकडे नजर टाकली. रा ीचे बारा वाजायला काही िमिनटं कमी होती.
कतीही य के ला तरी झोप आप या चोरपावलांनी येत असते. बाराला एखादा िमिनट
कमी असताना याला अगदी लहानशी डु लक लागली असावी. यातून तो दचकू न जागा
झाला. अ युतची खाट रकामी होती. (खूप नंतर गोपाळला शंका आली क ती डु लक
नैस गक नसावी - या रा ी फारच थो ा गो ी नैस गकपणे होत हो या.) अ युत
खाटेव न उतरला असला तर अिजबात आवाज न करता, चोर ासारखा उतरला असला
पािहजे. वत:ब ल कं वा अ युतब ल गोपाळला य कं िचतही काळजी वाटत न हती.
के वळ पाच िमिनटां या सहवासातच भगतां या श दावर याचा िवल ण िव ास बसला
होता; पण हा अ युत गेला होता कोठे ? करीत तरी काय होता?
या खोलीतला एक मंद रात दवा सोडला तर घरातले इतर सव दवे बंद होते. अंधार
आिण शांतता. अ युत काही हालचाल करीत असला तर एवढासाही आवाज येत न हता.
गोपाळही वत: अितशय सावकाश, काळजीने खुच व न उठला, बाहेर या खोलीत
दारापाशी आला. दारं िखड या वत: लाव याचं याला प ं आठवत होतं; पण आता
गॅलरीतलं दार, दो ही िखड या सताड उघ ा हो या. अ युत दारा या दशेने
पावलापावलाने जात होता. र यावर या लांबवर या द ाचा पराव तत अ प काश
खोलीत येत होता. अ युत उघ ा दारापाशी पोहोचला आिण थांबला. णभर गोपाळला
असा िवल ण भास झाला क दाराबाहेरच, गॅलरीत, हातभरावर काहीतरी आहे. (काही
के या डो यांना ते प दसतच न हतं) आिण ते अ युतला हातांनी बाहेर बोलावत आहे.
अ युतने एक पाय पुढे टाकला... आिण स् असा आवाज क न मागे घेतला. खालची
भ माची रे षा सोनेरी काशाने णमा लखलखली होती.
हारां ात या िखडक बाहेर आता ते होते... आिण या या खाणाखुणांनी (आिण इतर इशा यांनीही असेल !) अ युत
या िखडक कडे वळला... पण नुसता एक हात गजाकडे जाताच भ मरे षेतून पु हा एकदा ती सोनेरी शलाका लखलखली
िखडक बाहेर होतं... (जी िखडक जिमनीपासून पंधरा फू ट उं चीवर
होती... आिण मग ते ितस या
होती !) ितकडे अ युत वळताच गोपाळने आपली हालचाल के ली. घसा मो ाने साफ
के ला, बाहेर या खोलीतला दवा लावला... बाहेर फारसं बारकाईने न पाहता दार आिण
दो ही िखड या झटपट लावून टाक या. अ युत झोपेतून चालत आ यासारखा होता
ितथेच उभा होता. गोपाळने हाताला ध न कं िचत ओढताच तो िनमूटपणे आत या
खोलीत आला, खाटेवर झोपला. याचे डोळे िमटलेलेच होते.
गोपाळ परत खुच वर बस यावर मग आता या अनुभवाची ित या आली. सव अंगाला
दरद न घाम फु टला. हातापायांना जोराचं कापरं भरलं. भगतां या अगरब यांनी अ युत
शांत झाला होता आिण संर णासाठी या भ मा या रे षा हो या... भगतांची ही मदत
झाली नसती तर रा ी काय अनथ झाला असता ! अ युतचं ते थयाथया नाचणारं भेसूर
यान... आिण रा ी या काळोखात अंधारातून या यासाठी आलेलं ते काहीतरी...
घरातला याचा वेश कोण रोखू शकलं असतं? समजा रा ीची निलनी इथे एकटीच
असती - या िबचारीची काय अव था झाली असती.
संभाषणात भगतांचं नाव िनघताच अ युत िनि यता सोडू न एकदम उसळू न बाहेर आला
होता... भगतां याकडू न गोपाळ परत येताच तर याने थैमान घातलं होतं... कोण यातरी
पाशवी श या पं याखाली तो गेला आहे याला यापे ा आणखी जा त कोणतं माण
हवं होतं?
शेवटची अगरब ी पावणेचार वाजता िवझली होती. साडेपाच वाजेपयतचा पुढचा दीड तास गोपाळला िवल ण कठीण
गेला होता. अ युतवरचा या अगरब ीचा लगाम गेला होता. आता जर का याने परत तो ावतार धारण के ला तर
गोपाळची काही धडगत न हती; पण सुदवै ाने तसं काही झालं नाही. कदािचत पाच साडेपाच तास सतत जळणा या
अगरब यां या धुरातला खोलीतच तरळणारा शेष अ युतला शांत ठे व यास पुरेसा असेल.
साडेपाच वाजता दूधवाले, पेपरवाले, पिह या पाळीवर जाणारे कामगार यांची वदळ सु झाली आिण गोपाळ या
िजवात जीव आला. सहा-सवासहा या सुमारास निलनी या यासाठी चहाचा कप घेऊन आली. रा भर िमळाले या
िव ांतीने ितला शारी आली होती. चेह यावरचा
फकटपणा, थकवाही खूप कमी झाला होता. चहा
या या हातात देता देता ती हणाली, ‘‘रा भर झोपला नाहीत ना, भाऊजी? तुमची
मदत नसती तर मी काय के लं असतं ?’’
‘‘विहनी, एव ाने काहीच झालं नाही. आता तर कोठे सु वात होत आहे. आता एक करा.
अ युतला तसाच झोपू दे. मी आता घरी जातो. दाढी- ान वगैरे आटोपून मग यावर
भगतांकडे जातो. काल यांना काहीच सांगायला वेळ िमळाला नाही. आज यांना
सिव तर ह ककत सांगतो. ब तेक ते मा याबरोबर इकडेच येतील... जे काय होईल ते
सांगायला मी येतोच आहे.’’ याने िखशातून भ माची पुडी काढली. ‘‘आिण हे मह वाचं
आहे. काय, कसं िवचारत बसू नका. दारािखड यां या आत या बाजूंना मी या भ मा या
रे षा ओढ या आहेत. कोणा या पायाने या पुस या जाणार नाहीत याची काळजी या.
पुस या गे या तर परत ितथे रे घ ओढा.’’
निलनी या च कत झाले या चेह याकडे पाहत गोपाळ हणाला,
‘‘विहनी, अगदी पुरा पुरा िव ास बस याइतका जहरी अनुभव मला काल रा ी आला
आहे. या भगतां या मदतीनेच अ युत या जंजाळातून सुटला तर सुटेल अशी माझी खा ी
झाली आहे. तुमची वेणी फणी, ान वगैरे आटोपून या... अ युतला काही चहा-कॉफ
हवी का पहा... पण तो झोपेतून जागा झाला नाही तर काळजी क नका... याची झोप
साधी नाही आहे... मी काहीतरी िनरोप घेऊन इथे येईपयत काहीही क नका - मग
कोणीही कसलाही स ला देवो... याला घरातून काहीही झालं तरी हलवू नका... आिण
या भ मा या रे षांवर सतत ल ठे वा... आता धीर सोडू नका... आप या मदतीला या
भगतांसारखे जबरद त पु ष आहेत...’’
गोपाळ गेला. निलनी या या श दांवर खूप िवचार करत होती. काल सं याकाळी तो अचानक हजर झाला होता.
ते हापासून सव प रि थतीला कती नवीन वळण लागलं होतं ! मनातली िनराशा, वैफ य दूर झालं होतं. आत या
खोलीत गे यावर ितची नजर अ युतकडे गेली. ासो वासाने छातीची जी काही लहानशी हालचाल होत होती ती
सोडली तर तो संपूण िन लपणे पडलेला होता. आता या या चेह यावर ताणा या, रागा या वा
वासने या कोण याही खुणा न ह या.
‘‘अ युत ! अ युत ! इकडे पाहता का?’’ ितने हलके च िवचारलं. ितचे श द ऐक याची कोणतीही खूण या या
चेह यावर दसली नाही. गोपाळचे श द आठवून ती वयंपाकघरात गेली. काल दुपारी
गावा न आ या या णापासून आता थमच ितला अ युतिशवाय इतर कशाचा िवचार
करायला फु रसत िमळत होती - कं वा सुचत होतं. आपण या भगतांवर कती
सोयी करपणे सव सोपवून मोकळे झालो आहोत या िवचाराने ितचं ितलाच नवल वाटलं -
पण यात गैर असं काय होतं? अ युतला जी काही ाधी झाली होती ित याशी मुकाबला
कर याचं ान व तेवढी श ित यासार या सवसामा य संसारी ी या अंगी कोठू न
असणार?
घरात तीन आठव ांचा पसारा साचला होता. ती मुंबईला घाईघाईतच गेली होती.
भा या नासून गे या हो या. पाणी िशळं आिण कडवट लागत होतं. वयंपाका या
भां ांची वाळू न खापरं झाली होती. के र तर ढीगभर साचला होता; पण या रोज या
कामाला ती कधीच मागे सरली न हती. पदर खोचून ती कामाला लागली.
दोन तासांनी ती ान क न, कपडे बदलून बाहेर या खोलीत आली ते हा घर कसं
आरशासारखं ल ख झालं होतं.
सकाळी नऊ या सुमारास गोपाळ भगतां या मठीकडे िनघाला होता. सु वातीस याला
या भेटीतला िवल णपणा जाणवला न हता; पण जसजसे अ युतचे िवल ण अनुभव
आिण काल रा ीचे भयानक संग आठवायला लागले तसतसं याला या सवच कारातलं
अनैस गकपण जाणवायला लागलं. भगत हे कोण या कारचे गृह थ आहेत याची अंधुकशी
क पना यायला लागली. या या पावलांतला सु वातीचा जोश कमी झाला, ती जराशी
रगाळायला लागली.
भगतांची मठी आली. आजही गोपाळला आत पाय टाक याआधी मनाची जरा तयारी
करावी लागली; पण आजचं कारण वेगळं होतं. आपण एका कती अपवादा मक आिण
जगिवल ण वा तूत वेश करत आहोत याची याला पूण क पना आली होती.
फाटक उघडं होतं, आत या खोलीचं दारही उघडं होतं, गोपाळ आत गेला, एका खुच वर
बसला. काही िमिनटांतच आत या दारातून भगत बाहेर आले. याला पाहताच ते जरा
हसून हणाले,
‘‘आलास का तू, गोपाळ? काय हणतोय तुझा िम अ युत?’’
गोपाळ मान हलवत हणाला,
‘‘भगत, मी जर सं याकाळी इथे येऊन तुम याकडू न काही मदत घेतली नसती तर काल
रा ी काय अनथ माजला असता याची क पनाच करवत नाही!’’
‘‘आता अ युत कसा आहे?’’
‘‘अ युत गाढ झोपेत - एक कार या गुंगीतच आहे.’’
‘‘ठीक आहे. आता आधी काल रा ी काय झालं ते सांग...’’
वत: या क पना बाजूस ठे वून गोपाळने या या सं याकाळ या अ युत या घराला
दले या भेटीपासून थेट आज या पहाटेपयत घडलेले सव संग श दश:, तपशीलवार
वणन के ले. भगत सवकाही शांतपणे ऐकत होते. गोपाळ ग प बस यावर ते हणाले,
‘‘आता या अ युतचा या करणात कसा संबंध आला ते सांग.’’
आणखी वीसएक िमिनटं गोपाळ बोलत होता. या या बोल यात ‘काळी जोगीण’ हा
उ लेख थम आला ते हा भगत एकाएक ताठ झाले होते. गोपाळची अशी क पना झाली
क यानंतर ते याची ह ककत अिधक बारीक ल देऊन ऐकत आहेत. गोपाळची ह ककत
संपली आिण तो ग प बसला. भगत जरा वेळ वत:शीच िवचार करीत होते.
‘‘ठीक आहे, गोपाळ, तू गेलास तरी चालेल. या अ युतचा प ा देऊन ठे व. आज
सं याकाळी, जरासा उिशराच मी या प यावर येतो. पा काय अव था आहे ती याची.’’
‘‘मी निलनीविहन ना सूचना दली होती क , या भ मा या रे षा तशाच रा देत आिण
अ युतला घराबाहेर पडू देऊ नका हणून.’’
‘‘तो इतका थकला असेल क याला हातसु ा उचलता यायचा नाही; पण या सूचना
यो य आहेत; पण मा या मते दवसभरात याला तसा काही ास होणार नाही कं वा
झटका येणार नाही. ठीक आहे. तू गेलास तरी चालेल. मी आज सं याकाळी येतो ितथे.’’
गोपाळ गे यावर भगतही बाहेर पडले. यांनी आप यामागे दार नुसतं ओढू न घेतलं होतं.
भगतांनी एकदम गावाबाहेर या या ाचीन मं दराची वाट धरली होती. र यांव न
सकाळ या कामा या वेळे या वाहतुक ची गद होती; पण भगतां या वाटेतून लोक
नकळत दूर होत होते. जणूकाही यां या आसपास एखादा िनयास होत होता. यांना
वत:ला याची क पनाही न हती. यांनी वत:साठी अशा खास वागणुक ची अपे ाही
के ली नसती.
यांनी कॉजवे ओलांडला. मं दराची वाट धरली. एखादा द ाचा काश जाड व ाखाली
झाकू न ठे वावा तशा भगतांनी आप या सव श एका अपारदशक कवचामागे दडवून
ठे व या हो या. या मानिसक पातळीवर ते वावरत होते, या पातळीवरची ही एक
कारची अदृ यताच होती. मं दराची पडक वा तू जवळजवळ आली. मानवा या
इितहासात सं कृ तीचे आिण वा याचे सतत चढउतार होत असतात. याचंच ित बंब
मानवा या नगरांवर, वा तूिश पांवर, कलाकृ त वर, सव पडत असतं. ते हा ती भ
वा तू भगतांना खेदकारक कं वा भयानकही वाटली नाही. सां कृ ितक वासातला तो एक
ट पा होता.
मनात आणलं असतं तर याना या भ खंिडत रे षा एक क न मं दराची मूळ ितमा
नजरे समोर आणता आली असती; पण आता यांना मं दरात वार य न हतं. माग या
सराईतली ती खोली कोण वापरत होतं हे यांना पाहायचं होतं.
महा ार पडलं होतं. यातून ते आत आले. ांगणात मोठमोठे पाषाण होते. दिश णामाग कोसळला होता. एर ही
अंधारात असणारा गाभारा मागची भंत कोसळ याने झगझगीत काशाने उजळला होता. चौथ यावर मूत न हती.
गाभा याचं पािव य के हाच गेलं होतं. पशुप यांनी ितथे आप या व या वसव या हो या. मं दराला वळसा घालून ते
सराईकडे िनघाले. अदृ य वा याने
जिमनीवरचं पीस थरथरावं तशी यांना या अदृ य वाहाची
जाणीव झाली. काहीतरी मं दरा या सव वा तूचा अवकाश िवरळपणे ापून रािहलं
होतं.
सराई या बै ा इमारतीत तीन खो या हो या. खो यांची दारं के हाच उखडू न गेली
होती. सव खो यांतून धूळ, कचरा काट या, कप ां या चं या, वयंपाकाची मोडक ,
फु टक तुटक भांडी, सतरं यांचे िवटके तुकडे, िसगारे ट-िव ांची थोटकं , प यांची िव ा
याचा पसारा पडलेला होता. तशा या तीनही खो या एकसार याच घाण,
वापरापलीकड या हो या. भगत मध या खोलीत गेले. यां यामागे ती अदृ य वावटळही
या खोलीत आली होती. भंतीला लपेटून बसली होती. सा या, अनिभ मनाला भास
झाला असता क खोली या चारी बाजूंनी कोणीतरी आप यावर सतत नजर ठे वून आहे,
पाळत ठे वून आहे.
भगत खोलीत गेले, िखडक पाशी उभे रािहले. या वावटळीला आता मूत व प येत होतं.
आधी खोलीत या हल यासल या व तू हलायला लाग या. कोळी कं , कापसाचे धागे,
कप ांचे तंतू हवेत तरं गायला लागले. आवतीने जोर धरला. सव व तू आधी जाग या
जागी, मग गोलाकार फरायला लाग या. सव सटरफटर व तू खोली या म यभागी एक
येत हो या. यांचा ढीग झाला. मग यांचा एक उभा या उभा तंभ झाला. तंभा या
टोकाला फु टका गोलाकार माठ होता. पुढ या अंगास लहानमो ा आकाराची, पोच
आलेली, िपव या - का या रं गांची ड याची दोन झाकणं होती... माती या मड यावर
प याचे चकचकते डोळे - यां याखाली खां ा या जागी एक आडवी सपाट फळी होती.
दो ही अंगांना िवट या सतरं जी या तुक ां या वळक ांचे दोन हात होते. हातां या
शेवटाला धल यांचे पंजे होते... अशाच सटरफटर, मोड या व तूंचे पाय होते... अधमानवी
आकाराचा हा तंभ वत:भोवती फरत फरत भगतां याजवळ येत होता. आठ फू ट
उं चीव न ते मड याचं म तक वाकू न यां याकडे पाहत होतं.
भगतांनी या याकडे पाठ फरवली. िखडक ला अडकावलेला गोणपाटाचा तुकडा फरकन फाडू न काढला. प ास-साठ
मज यावर या खो यांतली शेवटची खोली या
पावलांवर तो पडका वाडा होता. या या ितस या
बाजूला होती. या खोली या कडे या भंतीतली िखडक येथून बरोबर दसत होती. ती
िखडक उघडी होती. आता या भंतीवर खर सूय काश पडला होता, यामुळे आतलं
काहीच दसत न हतं; पण असा भास होत होता क िखडक या आत हाताभरावरच
काहीतरी उभं आहे आिण सराईत या या मध या खोली या िखडक कडे एकटक पाहत
आहे.
अडगळीतून उभा रािहलेला तो बागुलबुवा भगतां यावर झडप घाल या या पिव यात
होता - आिण आप याला (जर बचावाचे काही उपाय वापरले नाहीत तर) गंभीर
शारी रक इजा कर याची पाशवी श या यात एकवटली होती याची यांना पूण
क पना होती; पण या णी यांना संघष नको होता. यांनी आपली मानिसक मयादारे षा -
साय ककल ोफाइल - एकदम अ यंत अ ं द के ली. सपाट दसणारा प ा काटकोनातून
वळवला क याची दसते न दसतेशी चंचोळी के शरे षा होते. या पातळीवर ते
बुजगावणं यांचा शोध घेत होतं ितथून भगत एकदम अदृ य झाले होते. तो कृ ि म
अमानवी धातक आकर आपले मड याच म तक बैडोलपणे इकडेितकडे हलवत
असतानाच भगत खोलीबाहेर पडले.
ते आता या पड या वा ा या पोचम ये आले होते. अजूनही यांनी वत:ला याच या
अ ं द, जवळजवळ अदृ य पातळीवरच ठे वलं होतं; पण यांनी हॉलम ये पाऊल टाकलं
मा , वर या मज यावर या कोण या तरी खोलीचं दार दणादणा आपटायला लागलं.
यामागोमाग सव वा ातलीच दारं िखड यांची पालं दा दाण् उघडझाप करायला
लागली.
इथली जाणीव जा त ती ण, जा त ापक, जा त मूल ाही होती. इथे अदृ यपणे वावरणं
अश यच होतं; पण आपली ओळख न देता, संघष न करता, आ हान न देता यांना
वा ाची पाहणी करणं श य होतं.
दवाणखा यात ते पाचसात पावलं गेले असतील नसतील तोच व न खाली येणा या िज याव न का या ाचा
लोट या लोट सपा ाने आला. णाधात याला एका ीचा आकार आला. ती यां या वाटेत उभी होती. चेहरा
का या दगडाचा होता. डोळे पांढ या कव ांचे होते. कमरे पयत आलेले के स वत: याच गतीने
हलत होते.
‘‘कोण?... कोण?...’’ हणत ती यांची वाट आडवीपयत भगत एका फस ा शी गतीने ितला वळसा घालून पुढे गेलेही
होते. यां या पाहणीत दगड, िवटा, कांच, लाकू ड, िशगा, कै या यांना मह व न हतं. हे जड हणजे पुतळयां या
आत आधारासाठी उभा के लेला सांगाडा होता. या दु श ने या वा तूत आपलं जाळं कोठे आिण कसं िवणलं आहे, ते
यांना शोधून काढायचं होतं. खाल या मज या या, दुस या व ितस या मज या या सव खो या यांनी
नजरे खालून घात या.
दारं लागत उघडत होती. झगझगीत काश - काळािम अंधार यांची पाठिशवण चालू
होती. व तूंचे आकार बदलत होते. रं ग प बदलत होते. एकदा सव धूर झाला. आग
लाग यासारखी आंच सव पसरली. वा तूची एक बाजू धगधग या लाल वालांत वेढली
गेली. एकदा सव गारीगार, जीवघे या थंडीची लाट पसरली. एकदा सव वा तूत पुराचं
लालभडक, फे साळतं पाणी चढायला लागलं. एकदा हं ापदां या गजना कानावर
आ या. कधी व न म तकावर चंड शीळा कोसळत आली. कधी पायाखाली एक खोल
गता उलगडली...
या सा यांतून भगतांचा शोध चालूच होता.
ान ये आिण मदू यां याम ये एक पडदा उभा के ला होता. बाहेर या या उ पाती संगाचे ेप या पड ावर पडत
होते. हे उघड होतं क , हे सारं कृ ि म आिण फसवं आहे. यापैक काहीही आत मदूपयत पोहोचतच न हतं. यां या
पाहणीनंतर यांना या दु ते या श ची आिण ा ीची खरी क पना आली होती. ितची मुळं वा ाखाल या एक
जु या, बुजवले या िविहरीतून जिमनी या गभात खोलवर गेली होती. ितथून हा िवषवृ वर आला होता आिण सा या
वा तूत या या िवषारी- कड या-दूिषत-घातक शाखांचा िव तार झाला होता.
यांचा सावधपणाचा पिव ाच यो य ठरला होता. संघषाची यांची तयारी न हती आिण
वेळही न हती. यांना संर णाची फळी आधी मजबूत करायला हवी होती. अ युत या
श या भावाखाली होता. यां याच गोटात श ूचा वेश झालेला होता. ती क ड
आधी नाहीशी करायला हवी होती.
दो ही िज यांव न ते सावकाश सावकाश खाली आले.
िहरमोड झाले या या िवधु या श ची सव आदळआपट चाललीच होती. भगतांना
काहीही पश क शकत न हतं.
दारापाशीच ते थांबले आिण वळले. बाहेर पडताना िनरोप हणून एक सणसणीत फटका
ायचा यांचा िवचार होता. कदािचत याने ती सावध होऊन पाळतीवर राहीलही; पण
इतका वेळ जो उ ाम थयथयाट चालला होता याला काहीतरी यु र हवंच होतं.
काही ण सव हालचाल, आवाज, उलथापालथ थांबली होती.
या शांततेत अगदी खाल या, पण प आवाजात हणाले,
‘‘मी आता जातो आहे... पण याद राख... मी परत येणार आहे... आिण परत येईन ते हा
तुझा भुगा भुगा करणार आहे !’’
यांनी दाराबाहेर पाऊल टाकलं.
मागे वा ात या एकू ण एक खो यांतून िव हळ याचे, मोठे हेल काढू न रड याचे आवाज
यायला लागले.
पण भगतांनी मागे वळू नही पािहले नाही.
भगत मठीवर परत आले ते हा बारा वाजत आले होते. म या हीची यांची आि हकं उरक यावर यांनी रोजचा िमत
आहार घेतला. मग यांनी थंड पा याने ान घेतलं आिण शरीरावरची व ं ओली असतानाच मठीतील नेहमी बंद
असणारी एक खोली उघडली. आत वेश के यानंतर यांनी आप यामागे दार बंद के लं. या खोलीत संपूण अंधार होता.
काशाची लहानशीसु ा चीर न हती. खोलीत या सामानाची रचना यांना इतक प रिचत होती क कशाला
एवढासाही पश न करता ते खोली या कोप यात पोहोचले, ितथे एका बै ा मेजावर आवरणाखाली असले या एका
मृि काप ात धगधगते िनखारे होते. भगतपरं परे या न दवले या इितहासावर िव ास ठे वला तर (आिण िव ास का
ठे वू नये? तो इितहास इतरे जनांवर भाव पाड यासाठी, इतरां या डो यांसाठी न हताच - या या िपठासाठी होता.)
गेली हजारो वष हा अि फु लंग िवझला न हता. वादळ, वारा, अ ी, तुफान, पूर, संघष, यु , भूकंप... सा यातून
 या या वेळ या भगतांनी तो संगी ाणांचीही पवा न करता जतन के ला होता. अखंडता
हीही एक श च होती.
या िनखा यांव न एक काडी पेटवून घेऊन भगतांनी छताला टांगलेले तीन दीप विलत
के ले. या काशात खोलीचं िवल ण प उघड झालं. खोली या छताला लालभडक रं ग
दला होता. छतापासून पार खालपयत पोहोचणारे याच भडक लाल रं गाचे जाड पडदे
खोली या चारी भंतीव न खाली आले होते. खालीही याच रं गाचा गािलचा होता. सव
ठकाणी छतावर आिण खाली गाली यावरसु ा - जाड पातळ रे षां या ि ल आकृ ती
रे खले या, िवणले या कं वा गुंफले या हो या. या आकृ या कठीण भूिमतीय मेयांसार या
हो या. यांना यातलं काही ग य होतं, यांना यांचा पूण अथ समजला असता. यांना
काही ान न हतं यां यासाठी ती नुसते शोभेची न ी होती.
या खोलीतला कण आिण कण श ने भारलेला होता. कांड श ने लवलवत होता. श साठव याचे असं य कार
माणे अडवून;
आहेत. तारे ला पीळ देऊन; कं वा जड व तू खूप उं चावर नेऊन; कं वा पाणी एखा ा बंधा या
कं वा एखादी ि गं दाबून; कं वा एखा ा अवाढ च ाला गती देऊन. इथली श
काही श द पं या खास विनरचने या असं य पुन ाराने िनमाण झाली होती,
साठवली होती, फ ितचं व प साधं न हतं. ित याशी सुसंवाद साधला क मना या
आकलनाची ा ी वाढत होती, थळा या बंद ू बंदमू धलं अंतर न होत होतं, काळा या
णा णांमधलं अंतर न होत होतं... पण हे सव जाण यांसाठी आहे. इतरां या
करमणुक साठी नाही.
भगत आता एका आरामशीर सो यावर बसले होते. आिण यांची नजर समोर या सुवणरे षां या आकृ तीवर ि थर झाली
होती. काही वेळानंतर या रे षांत गती आली, या हलायला लाग या, वाहायला लाग या, यांची
पुनरचना होऊ लागली.
भगतां या डो यांसमोर तो पडका वाडा साकारला होता. एखा ा संशोधकाने अनािमक
वन पतीचा नमुना अर यातून आणावा आिण मग योगशाळे त या टेबलावर ठे वून याची
सू मदशकाखाली तपासणी करावी तसे भगत आता यांनी मृतीत साठवले या या
वा ात या दु श चा चंड िव तार आठवत होते - तो समोर या रे षाकृ तीत
साकारला जात होता... ते आता याची अनेक पात यांवर तपासणी करणार होते;
वम थानं, शि थानं जाणून घेणार होते... पण हाही भाग जाण यांसाठीच आहे पुढ या
संघषासाठी यांची तयारी सु झाली होती. ित प याला कमी लेख याची चूक यांनी
कधीही के ली न हती. कारण येक खेपेस दु ता काहीतरी नवीन मागाने, पाने
साधनासह येत असे.
यांना यात वार य आहे यां यासाठी एकच न द. भगतांची ही तपासणी चाललेनी असताना कोण या तरी अग य
मागाव न याची जाण पड या वा ‘ितला’ झाली. तळघरात या िविहरीपासून ते
ात वावरणा या
पार वर या उ हाने तापले या खोलीपयत ती उसळी खाऊन एखा ा िपसारले या हं
ापदासारखी झेपावत धडका मारत होती. भगतां या चाचणीचा एक सू म पण ती ण
पाश ित यापयत पोहोचला होता, ितला िवल ण अ व थ करीत होता.
निलनीची भेट घेऊन गोपाळ ऑ फसला गेला होता. सव दवसभर अ युत या या लानीत होता. निलनीने याला
हलवायचा, जागं कर याचा एकदाच य के ला - पण याची गुंगी फार खोल होती. या या चेह यावर एक
कारची शांती होती. हे उघड दसत होतं क याला कोणतेही मानिसक लेष होत
न हते. सं याकाळी येतो, भगत हणाले होते. ितने ठरवलं क तोपयत काहीच करायचं
नाही. अ युत या शरीराची इतक हेळसांड झाली होती क एका दवसा या उपवासाने
यात फारसा फरक पडणार न हता.
काल रा ी या उ पाती संगाने शेजा यां या अिल पणाचं कवंच फु टलं होतं. दुपारी सोबतीसाठी
दोघी शेजारणी ित या घरी आ या हो या. ितला आता एका गो ीचं नवल वाटत होतं -
अ युतला जो काही िवकार झाला होता यात ितचा काय दोष होता? इतरांना सांगायला
सु वातीस ितला एवढी शरम का वाटली होती? आता ितने दोघ ना सु वातीपासून ते या
णापयतचं सव काही सांिगतलं. ित यासाठी यां या मनात सहानुभूती तर होतीच; पण
सव कार या मदतीची तयारीसु ा होती.
सहा या सुमारास गोपाळ ऑ फसमधून पर परच अ युत या घरी आला. उ हं उतरली होती. खोलीचे काही काही भाग
सावलीत गेले होते. फार अंधार हो यापूव च भगत आले तर बरं होईल, गोपाळला वाटत होतं. काल रा ी या
अगरब या नस या तर आपली काही धडगत लागली नसती हे याला पुरेपूर माहीत होतं. खोलीतून गॅलरीत आिण पु हा
चाल या हो या.
परत आत अशा सतत फे या
दवस मावळला. दवे लागले. भगत अजून कसे आले नाहीत? तो मनाशी काळजीने
िवचार करीत होता. साडेसात या सुमारास तो गॅलरीत आणखी एक िन फळ च र टाकू न
आत या खोलीत आला. नेहमीसारखी एक ओझरती नजर याने अ युतकडे टाकली आिण
तो जाग या जागी िथजला.
अ युतचे डोळे सताड उघडे होते. या यावरच िखळले होते.
णमा गोपाळ या शरीरातलं सगळं अवसानच ओस न गेल.ं आता आपण खालीच
कोसळणार, याला वाटलं. डोळे उघड याखेरीज अ युतने इतर काहीही हालचाल के ली
न हती. या णी ते डोळे िनतळ होते; पण यां यात काल रा ीसारखी ती संतापाची लाल
आग के हा घुमसायला लागेल याची काय शा ती देता येत होती?
‘‘गोपाळ? गोपाळ?’’ अ युत अगदी हलके चं पुटपुटला.
पावलं रखडत होती; पण गोपाळला पुढे जावंच लागलं.
‘‘गोपाळ? तू इथे कसा?’’ अ युत याच घोग या आवाजात हणाला. ‘‘अ युत, तुझी कृ ती ठीक नाही आहे-’’ कतीतरी
दवसांत अ युत नैस गक आवाजात बोलला होता ! गोपाळ मनाशी नवल करीत होता; पण याला काही समाधान
वाटलं असेल तर ते अ पायुषीच ठरलं. अ युतचे डोळे एकाएक िव फारले. यां यातली णभराची ओळख पुसली
गेली. चेह याचे,
सव शरीराचेच ायू आवळले जात होते, ताठ होत होते. असं वाटत होतं
कोण याही णी हा िबछा याव न एकदम झेप घेऊन अंगावर झडप घालील...
‘‘गोपाळ!’’ दारातून भगतांचा आवाज आला. गोपाळ वळला. आत या खोलीतून
निलनीही दारापयत आली होती. अ युतची नजर सावकाश सावकाश वळली, दारात या
भगतांवर िखळली.
भगतां या खां ावर कशीदाकाम के लेली एक शाल होती. ती आता यांनी उतरवली. घडी
कर यासाठी समोर धरली. काही ण ती ते हवेत हलवत होते. आिण मग दो ही टोकं
ध न यांनी शालीचा हवेत फाट् ! असा जोराचा आवाज के ला. इतका जोराचा क
गोपाळ आिण निलनीनेही दचकू न णभर डोळे िमटले. यांनी डोळे उघडले ते हा भगत
खोलीत येत होते. अ युतचे डोळे िमटलेले होते.
भगत अ युत या खाटेपाशी घडी या खुच वर बसले होते. मागे गोपाळ, निलनी होते.
खोली या दारात शेजारची तीन-चार माणसं होती; पण भगत अ युतकडे एका नजरे ने
पाहत होते. वरवर पाहता ती नजर साधी वाटत होती. पण भगतांची नजर, वण ये,
ाण ये, पश सव काही भारलेलं होतं. नजर अ युतचा शारी रक, मानिसक, आि मक
अशा अनेक पात यांवर वेध घेत होती. मग यांनी आपला उजवा हात अगदी हलके च
या या कपाळावर टेकवला. चैत यमयी, पावनमयी अशा श चा एक ोत या
हाता या पशातून अ युत या सव शरीरातून वा लागला.
या श या ोताने आप याबरोबर अ युत या मनातील सव अशु , िवषारी, घातक ,
अमानवी, फसवे भाव पार वा न नेले. एखादा अस ध ा बस यासारखी निलनी
एकदम एक पाऊल मागे सरली, आिण डो याना पदर लावून भंतीपाशी उभी रािहली.
इतके दवस एकटीच ती अस ताण वागवत आली होती, गोपाळला वाटलं, तो एकाएक
गेला होता आिण याची ही नैस गक आिण वाभािवक अशीच ित या आहे. ित या
सहनश चं आिण धैयाचं याला या णाइतकं कौतुक कधीही वाटलं न हतं.
अ युतने डोळे उघडले. या या चेह यावर एक थकलेल,ं पण स हा य होतं. गोपाळ आवेगाने पुढे होऊन काहीतरी
बोलणार होता, पण भगतांनी याला हाताने होता ितथेच उभा राह याची खूण के ली. कारण िमिनटाभरातच अ युत या
चेह यावर परती ती छाया आली, या या डो यातली ओळख परत एकदा मालवली, चेह याचे
व शरीराचे ायू
सैल पडले. गोपाळ या मनात उपमा आली ती सागरा या ओहोटीची होती. ओहोटी
लागली तरी पाणी एकसारखं मागे हटत नाही... पु हा पु हा रे ती - खडकावर आ मण
करीतच असते. अ युत या भारणीखाली सापडला होता ती अशी ओहोटीसारखी
सावकाश सावकाश मागे हटत होती. काही िमिनटानंतर याचा चेहरा पु हा िनवळला...
याचीच पुनरावृ ी दोनतीनदा झाली - पण िव मृतीचा काळ कमी कमी होत गेला आिण
शेवटी तो संपूण मु झाला.
आता भगतांनी गोपाळला हातानेच पुढे जा याची खूण के ली.
गोपाळ या याशेजारी खाटेवर येऊन बसला आिण या या खां ांवर हात ठे वून हणाला,
‘‘आता कसं वाटतं, अ युत?’’
‘‘फार अश वाटतं रे - मला काय झालं होतं?’’
‘‘तुला काय काय आठवतं?’’
‘‘छे ! छे ! ते व च असलं पािहजे...’’
☐☐☐
 4
अ युत ऑ फसम ये बसला होता. याला गोपाळशी बोलायचं होतं. पण आ या आ या याला समजलं क गोपाळ
तातडी या फरतीवर गेला आहे. आिण कमान दोन दवस तरी परत येणार नाही. तो निलनीशी काही बोलला न हता;
पण काल या सं याकाळपासूनच याला काही काही फार िविच संवेदना हायला लाग या हो या. समोर पाहता
पाहता एकाएक याला असा भास होई क डो यांसमोर या सव सृ ीवर एक पातळसर, धुरा या वलयासारखा पडदा
आला आहे. रं ग िन तेज होत, आवाज ीण होत, गंधाची ती णता कमी होई, पश करताना बोटांवर काहीतरी आवरण
चढ यासारखं वाटे... हा बदल के वळ बा सृ ीतच न हता, तर तो पार आत, या या मना या गा यापयत पोहोचला
होता. मनात या िवचारांची प ताही कमी झाली होती, बु ीची धारही बोथट झाली होती. िवचार सुळसुळीत झाले
होते. काही के या मनात ठामपणे राहत न हते. रा ी या िव ांतीनंतर भास जरा कमी होईल ही आशा फोल ठरली.
आप याला काय होत आहे हेच याला समजत न हतं - पण जो काही अनािमक िवकार झाला होता याची ती ता
वाढतच चालली होती. खरं तर गोपाळला भेट यासाठीच के वळ तो ऑ फसात आला होता. गोपाळने काल सं याकाळी
ितकारासंबंधात, कोणाचं तरी साहा य िमळव या या संदभात काहीतरी सांिगत याचं याला अगदी अंधुकपणे
आठवत होतं. तेवढी एकच ीणसर आशा मनात होती. गोपाळ आलाच नाही हे समजताच याचा धीरच खचला. तो
या या टेबलापाशी नुसता बसून होता. आरशावर एखादं तेलकट क टण चढलं क ित बंब जशी धूसर होतात तशी
ऑ फसची खोली धूसर झाली होती. साहेबांनी बोलावलं आहे हणून याला िनरोप सांगायला आले या यूनने या या
चेह याकडे एकदाच पािहलं आिण घाईघाईनं आत जाऊन साहेबांना सांिगतलं क याची
कृ ती काही ठीक दसत नाही... यांना आत बोलावू नका आिण काही िवचा ही नका.
कारण या अनिभ सा या माणसालाही अ युत या उघ ा डो यांमागे काहीतरी
वेगळं च, अनोळखी, जरासं भीितदायक दबा ध न बस याची जाणीव झाली होती.
वेळ उलटत चालला तशी बा जगावर आलेली ही छाया जा त जा त गडद होत चालली
होती. जणू काही या याभोवती एक पातळसर पण अपारदशक कोषच तयार होत होता.
खोलीचा आकार अ प आिण िवकृ त होत होता, आवाज ीण ीण होत चालले होते;
हवाही कुं द, िशळी वाटायला लागली होती...
के वळ इ छाश या जोरावर तो ऑ फसची वेळ संपेपयत ितथे थांबला आिण मग घरी
परत िनघाला. बसचे ट, थांबे, आिण वाट ओळखीचं नसतं तर तो घरी पोहोचलाच
नसता. आता याला एक कसलातरी उ कडवट दप जाणवायला लागला होता. आपण
अशाच कोण यातरी जागी एव ातच गेलो होतो असं याला रा न रा न वाटत होतं;
पण काही के या तो दवस कं वा वेळ कं वा जागा आठवत न हती. तो कसातरी घरात या
खाटेवर येऊन पडला. आिण याच णी या या आसपासचं, या या प रचयाचं रोजचं
जग या अपारदशक पड ाआड गडप झालं.
या या मनाचा सव अवकाश पर या कशाने तरी ापला होता. (पण परकं तरी कसं हणायचं? काहीतरी संबंध,
ओळख, प रचय होताच, नाही का?) याची अि मता, व व, आ मा हे संकुिचत होऊन, दुल असाहा य असं एका
कोप यात क डलं गेलं होतं. मना या पटलावर भीषण, पण संपूण अनाकलनीय अशा घटना घडत हो या. याला यांचा
अथच आकलन होत न हता, कारण मानवी संवेदनपटापे ा यांची ा ी फारच िव तृत होती. िमटलेले डोळे बोटांनी
यांचा खरा रं ग
दाबले क अंतच ूना लाटा - िन या - जांभ या रं गाची झळाळती वतुळं दसतात - पण
समजतो का? एखादा चंड फोट झाला... या आवाजाचा सूर सांगता येईल का?
मनात या मापकांचे काटे पार शेवट या अंकापाशी जाऊन अडले होते...
या या शरीरा या बा या एखा ा िति ेरणेखाली चाल या हो या. सकाळ,
दुपार, सं याकाळ, दवस, रा यांची याची जाण मालवली होती. डो यांसमोर
वेगवेग या कोनांतून पािह यासारखे कतीतरी देखावे दसत होते. मानवीच आकृ ती, पण
अितसू म आकार. थळांची तशीच काळाचीही सव ग लत झाली होती. देखावे बदलत
होते, फरत होते, मागेपुढे होत होते, लहानमोठे होत होते... कशाचाही अथ लावायचा
य च याने सोडू न दला होता... कारण हे या यासाठी न हतचं... कोणीतरी आप या
मृती चाळू न पहा ात तसं वाटत होतं... या सव देखा ांतून ल ात ये यासारखा एकच
समान धागा होता... वेदना, ौय, िव वंस, नाश...
आिण एकाएक हे पटल िवरळ होत होतं. या याभोवतीचा काळा कोष उलगडला जात
होता. ह पार झालेलं बा िव पु हा या या आकलना या परीघात येत होतं. एकदम
नाही, पण लाटालाटांनी, हलके , हलके . जे हा तो पूण मु झाला ते हा या या
नजरे समोर एक चेहरा होता.
एक वृ , पण स , सुहा य चेहरा.
ितथेच गोपाळही होता, गोपाळ या याजवळ येत होता, खां ावर हात ठे वत होता,
‘‘आता कसं वाटतं?’’ िवचारत होता.
‘‘फार अश वाटतं रे ...’’
‘‘तुला काय काय आठवतं?’’
‘‘छे ! छे ! ते व च असलं पािहजे -’’
आिण मग ते वृ गृह थ पुढे आले होते.
‘‘अ युत, हे भगत. तुला काय झालं होतं ते मला माहीत नाही... पण तू जो आता
आम यात परत आला आहेस तो या भगतां या मदतीनेच आला आहेस... आता ते य च
बोलतील तु याशी...’’
भगत अ युत या कॉटशेजार या घडी या प या या खुच वर बसले.
‘‘अ युत, तू एका फार मो ा संकटातून वाचला आहेस. धोका पूणपणे टळलेला नाही -
पण आता मा या मदतीने तू याचा ितकार करणार आहेस. खरं तर तू आता खूप
थकलेला आहेस, तुला िव ांतीची गरज आहे... पण वेळही िततकाच मह वाचा आहे...
आताच आपण सवानी आणखी नेट लावला पािहजे. या णापुरता िवचार क न
िव ांतीत वेळ घालवला तर हेच काम आणखी कठीण होणार आहे... ते हा आता मी तुला
एक कप दूध यायला सांगणार आहे... काही िवचारणार आहे... मग दोन तास
िव ांती यायला सांगणार आहे... आिण मग आप याला जायचं आहे...’’
‘‘कु ठे ?’’ अ युतने अ प आवाजात िवचारलं.
‘‘ या पड या वा ावर. िजथे ती काळी जोगीण व ती क न रािहली आहे. िजथे या सव
करणाची सु वात झाली ितथे.’’
निलनी आतून दूध घेऊन आली. अ युतचा नैस गक आवाज ित या कानांवर कतीतरी
दवसांनंतर थमच येत होता, पण पु हा एकदा ितचं म यमवग य मन इतरांसमोर भीड,
संकोच आिण ल ा याखाली कचरलं असावं. कारण ितची मान वर आली नाही, त डू न
श दही आला नाही.
अ युतने दुधाचा कप खाली ठे वताच भगत हणाले,
‘‘अ युत, तु या व ात या देखा ांत, तुला तो पडका वाडा दसला?’’
‘‘ दसला असेल... पण आठवत नाही -’’
‘‘ल ात राह यासारखी आणखी एखादी जागा दसली?’’
‘‘एकमेकांपाशी उभी असलेली तीन उं च झाडं दसली.’’
यांचे इतर लोकांचे वेश, भाषा, कपडे इ याद ब ल होते. साडेनऊ या सुमारास ते
हणाले.
‘‘अ युत, तू आता पडू न राहा, झोप आली तर उ मच. नाहीतर नुसता पडू न िव ांती घे.
साडेअकरा या सुमारास मी तुला हाक मारणार आहे.’’
☐☐☐
 5
गोपाळ टॅ सी आणायला गेला ते हा अ युतसाठी एक कप गरम चहा बनवायला
सांिगतला होता. अगदी िनघाय या वेळी निलनी दारापाशी उभी होती. आसपास या
अंधाराने कदािचत ितची भीड चेपली असावी. अ युतला हाताला हलकासा पश क न
ती हणाली,
‘‘लवकर या परत.’’ आवाज अगदी खालचा होता. घोगरा झाला होता. कदािचत रड याने
असेल. ती भांबावलेली असली पािहजे. भगत कं वा गोपाळ यांचे आभार मान याचंही
भान ितला न हतं.
टॅ सी यांनी देवळापलीकडेच सोडली. या अ ं द र यावर मागे फरायला टॅ सीला एकदोनदा र हस यावे लागले.
टॅ सीचा लाल दवा दसेनासा झा यावर मग भगत या दोघांना हणाले, ‘‘अगदी आव यकच होतं हणून अ युत तुला
इथे आणला आहे - आिण माझं ल इतर गे यावर तु याकडे ल ायला कोणीतरी हवं हणून गोपाळ तुला आणलं
आहे. आता मा या सूचना नीट ऐकू न या. या गो वर काह चा िव ास असतो, काह चा नसतो; पण यांना एक गो
समजत नाही - यां या िव ास-अिव ासावर एखा ा घटनेचा खरे खोटेपणा अवलंबून नसतो. कारण यां या
िव ासाला श नसते. िव ासात श अस यािशवाय याचा
बांधून ठे वला आहे... काही काळ याला खेळवणार आहे... हो क नाही रे अ युत?’’
बा सृ ीवर काहीही भाव पडत नाही. सांग याचा मु ा हा क , तुमचे सव पूव ह आता
दूर ठे वा. आपण एका अितशय धो या या थानी जात आहोत. डो यांना काही दसणार
नाही. पशाला काहीही जाणवणार नाही; पण हणजे तेथे काही नाही असं अिजबात
समजू नका. उलटप ी जे काही दसेल, ऐकू येईल, हातांना जाणवेल ते खरं असेलच असंही
ध न चालू नका. कारण आसपासचा अवकाश भारलेला आहे, िवकृ त झालेला आहे -
अनुभवां या संदभरे षा इथे तुट या आहेत कं वा पुस या गे या आहेत - आता दोघंजण
शांत उभे रा न मा याकडे पहा - मा या नजरे ला नजर ा...’’
दोघांना काही समज यापूव च ते दोघं मोहनाव थेत गेले होते. एक कार या कमी
आवाजात भगतांनी एक खास श द उ ारला. ‘‘हा श द ऐकलात क तु हाला वत:ची
ओळख पटेल. तु ही भानावर याल. आता मी हे तु हाला सांिगतलं आहे हे िवस न जा...
ठीक आहे... आता जागे हा...’’
काय झालं आहे याची या दोघांना काहीच क पना न हती. वेळेची मधली दोन िमिनटं
कोरी गे याचंही यांना भान न हतं.
‘‘चला आपण जाऊ या -’’ भगत हणाले.
अ युतला या प रसराची दु क त पूण माहीत होती. तो आपली नजर पायावर ठे वत
होता. तसा अंधार असला तरी खालची वाट मळळे ली होती, दगड-गोटे, खांच-खळगे
न हते. धूसर तारका काश िन याका या आकाशातून ओघळत होता. एखा ा अंधार
कोठडीतून सुट यासारखं या या िजवाला अगदी मोकळं मोकळं वाटत होतं. हाच आनंद
लुट या या सुखात तो समाधानाने चालत होता.
गोपाळ मा कु तूहलाने सव पाहत होता. हे भ मं दर आिण तो पडका वाडा यां या
संबंधात याने कालपासून कती िवल ण गो ी ऐक या हो या ! आयु यात अशा गो ी
ि तीय कं वा तृतीय ह ते अनेक वेळा कानावर येतात - य अनुभवायची संधी फार
 िचत वेळा िमळते. याला ती िमळाली होती - ितचा तो पुरेपूर फायदा घेणार होता.
झाडीचा शेवटचा पडदा मागे गेला. गोपाळ नवलाने समोर पाहतच रािहला. या सुंदर
िश पाला अ युत भ मं दर हणतोच कसा? पांढ या रं गाचे तट आकाशात गेले होते.
तटा या मा यावर तेलां या द ांची चमचमती रांग होती. चंड महा ारं उघडी होती.
आत सह योत नी उजळले या दीपमाळा हो या. आवार आिण गाभारा भािवकांनी ग
भरला होता. आरतीचा एक सामुदाियक घोष या यापयत पोहोचत होता... याला आत
जाऊन दशन यायलाच हवं होतं... तो महा ाराकडे वळलासु ा...
कानात फोटासारखा एक आवाज झाला.
समोरचे सव दवे मालवले गेल.े उं चतट गेले. गजबजलेलं आवार आिण गाभारा गेला.
पूजेचा घोष गेला.
समोर दगडांची रास होती. पड या भंती हो या. ओसाड पडलेलं ांगण होतं. कोसळलेले
कळस होते. मं दरा या घुमटाभोवती एखा ा चंड रातप यासारखं काहीतरी िघर ा
घालत होतं... स् स् स् स् आवाज करीत ते रा ीनं गडप झालं.
भगत याचा खांदा हलवत होते. गोपाळला वरम यासारखं झालं.
‘‘गोपाळ,’’ भगत हणाले, ‘‘तू फसलास यात तुझा काहीच दोष नाही. मी मी हणणारे
या भुलभुलैयात सापडू न गटांग या खातात. चल पुढे. सावध राहा. मी आहे ना तु या
मदतीला !’’
मं दराची मागची भंत मागे गेली तसा मं दरातला घंटानाद सु झाला; पण आता याला
संयम कं वा पािव य न हतं. एखा ा माथे फ ने दोरी वाटेल तशी ओढावी तसा तो घण् !
घण् ! घण् ! आवाज येत होता. मूत नसले या या गाभा यात आता काय होतं याची
क पनासु ा करायला मन धजत न हतं. भगतां या पशाखाली दोघांनी या भ
देवालयाकडे िनधाराने पाठ फरवली आिण समोरचा र ता धरला.
इतका वेळ खाली पा न चालत असले या अ युतने वा ाचं पोच आलं ते हा मान वर
के ली. भयाने काठोकाठ भरलेली ही जागा. इथे मागे काय काय घडलं याचा नुसता
िवचारच िजवाचा थरकाप करीत होता, नाडीला एखा ा िपसाटासारखी दौडवीत होता.
आिण या जागेत हे भगत याला अशा म यरा ी या सवात अशुभ घटके ला नेत होते.
अशा धो यात एखा ाला टाकणारा याचा िम कं वा मदतनीस कसा असू शके ल?
गोपाळ हणत होता या भगतां या मदतीनेच के वळ तो या भयानक पंज यातून सुटला
होता; पण हे भगत कोण? यांची खरी मािहती कोणाला होती? गोपाळला तरी होती का?
चेटूक, जंतर मंतर इ यादीब ल यांची िस ी असेल - पण ते याचा उपयोग कसा
करतात याची कोणाला तरी मािहती होती का? यांनी आप याला एवढंच सांिगतलं आहे -
‘मी नेतो ितथे, यावेळी चला -’ या ित र काय? ते इथ याच दु श चे ह तक
नसतील कशाव न?
पोचमधेच थांबून अ युतने या भगतां याकडे ितर या नजरे ने पािहलं. (मोक यावरही
काश अंधुक होता; पोचमधे तर काश या नही कमी होता. इत या कमी काशात
आप याला हे बारकावे कसे दसले याचा िवचारही अ युत या मनात आला नाही)
भगतांचा चेहरा आता बदलत होता. ओठांवर एक छ ी हा य आलं होतं. खाल या
ओठांवर दात होते. डो यांत एक िमि कल छटा आली होती. अ युतची खा ी झाली क
वा ा या दरवाजाचा उं बरा ही सीमारे षा आहे. सीमारे षे या आतला अवकाश भारलेला,
घातक आहे. सुटका क न यायची असेल तर याच पावली, याच णी हालचाल
करायला हवी. हालचाल अनपेि त, वेगाची, जोरदार झाली पािहजे. गोपाळलाही इशारा
ायला हवा. हे भगत न च पाठलाग करणार - यांनाही एखादा जबरद त तडाखा
ायला हवा. याने उज ा हाताची मूठ आवळली,
‘‘गोपाळ ! पळ ! धोका !’’ अशी जोराची आरोळी दे यासाठी खूप मोठा ास घेतला
आिण वर नेला...
कानात एक चंड आवाज झाला. डो यांसमोर डो यांना दपवून टाकणारा लखलखाट
झाला. काही ण तो आंधळा आिण बिहराच झाला होता.
मग याचे डोळे सावकाश उघडले. समोर काहीच दसत न हतं. अंधारी आली होती हणून
न हे, तर समोर काशच न हता. हाताला होणा या पशाव न कळत होतं क डावी-
उजवीकडे कोणी कोणी आहेत. भगत आिण गोपाळच अथात. िवचारांना िवल ण गती
आली होती. आपण फसलो होतो, याला समजलं. कती सहज फसलो होतो !
‘‘अ युत, जे गोपाळला सांिगतलं तेच तुला सांगतो. जे काही होत आहे यात तुझा
एवढासाही दोष नाही. आप या या काही िन ा असतात, चांग या-वाईटाचे आपले जे
काही संकेत असतात ते मनात ठामपणे जलेले असले क या फस ा श चा भाव पडत
नाही, पडला तरी टकत नाही... ते हा घाबर याचं कारण नाही... चल...’’
वा ात आिण यां या आसपास अगदी जाणव याइतका बदल झाला. अ युत-
गोपाळसार या अनिभ ांनाही जाणवलं क जी काही दु श यां या आसपास वावरत
होती ती आता ितथे नाही आहे. जणू काही सव पसरलेले तंतू आिण पाश या श ने
मागे खेचले होते. वत:ला एका कोषात दडवून ठे वलं होतं.
तो आता एक जुना, जरासा उदासवाणा; पण साधा पडीक वाडा झाला होता. इथे काही
अनैस गक श वावरत असतात, काही वेडव े ाकडे कार चालतात याची कोणाला
शंकासु ा आली नसती. असं वाटत होतं क आता यापुढे भगत आिण यांचे सहकारी काय
कृ ती करतात ते पाह यासाठी ती श पार मागे सरली होती, घटनांची वाट पाहत होती.
‘‘या, आत या -’’ भगत हणाले आिण यांनी हॉलम ये वेश के ला. यां या खां ाला एक
शबनम थैली लटकत होती. ित यातून यांनी लहानसा टॉच काढला, याचा काश सव
फरवला. ते समोर या खोलीकडे िनघाले. खोलीत पोहोच यावर यांनी थैलीतून मेणब ी
काढली. गोपाळने काडीने ती पेटवली. भगतांनी मेणब ी मेजावर ठे वली. गोपाळजवळ
टॉच दला.
‘‘खाल या खो यातून पाहा - जरा ब या ि थतीत या एक-दोन खु या दस या तर इकडे
आण.’’ ते या िव ासाने बोलत होते याने गोपाळचा धीर परत आला होता.
तो टॉच घेऊन गेला. खो यांची दार उघड या िमट याचा, सामान सरकव याचा आवाज
येत होता. पाचएक िमिनटांतच तो प या या दोन घडी या खु या आप या मागे ओढत
ओढत या खोलीत परत आला. भगतांनी टॉच घेतला. गोपाळला या दो ही खु या उघडू न
भंतीपाशी ठे वायला सांिगतलं. ते वत: एका लाकडी खुच त बसले.
‘‘आपण इथे कशासाठी आलो आहोत?’’ शेवटी अ युतने िवचारले.
‘‘तुला फसवून ितने तु याकडू न काही काही कबुली करार क न घेतले आहेत. ते इथेच, या
खोलीतच झालं आहे. आता आपण ते करार र क न टाकणार आहोत.’’
‘‘पण इथे आप याखेरीज दुसरं कोणीच नाही !’’
‘‘येतील ना ! आपण आ याचं यांना माहीत आहे ! आपण काय करतो ते यांना पाहायचं
आहे ! आिण ते नाही आले तर आपण यांना खेचून आणू क ! दोन-चार िमिनटं वाट
पा ...’’
णभर अ युतला भगतांचा हेवा वाटला. यां या श दाश दांत के वढा दांडगा
आ मिव ास भ न रािहला होता ! पण दुस याच णी या या यानात आलं - या
आ मिव ासामागे श होती - आिण ती श यांनी वषा वषा या खडतर साधनेतून
ा क न घेतली होती.
तो हातारा तसाच बसून या ितघांकडे आळीपाळीने पाहत पाचएक िमिनटं झा यावर
एक मोठा सु कारा सोडू न भगत उठले. खोली या भंतीला पाठ लावून आिण दाराकडे
त ड क न ते बसले. हातां या पंजाचा कोन क न यांनी तो त डासमोर धरलं. यां या
खोल सन येव न या शंकूत ते काहीतरी आवाज करीत असावेत; पण तो इतका
खालचा, खजातला होता क अ युत व गोपाळला या वनीची अगदी ीणसर कं पनेच
फ जाणवत होती. एके का प ीवर ते तीस - तीस सेकंद, कधी िमिनटभरसु ा - वर
लावत होते. मग या या कं िचत वरची प ी... येक व तूला, येक संयु घनरचनेला
आपापली एक नैस गक लय असते... या लयीशी सुसंवाद साधणारा नाद िनमाण झाला
तर या रचनेत अनुनाद िनमाण होतो... याच लयीवर नाद ि थर झाला तर या
रचनेतील कं पनांचा िव तार वाढत जातो... ही आ मव ध या वेळीच थांबली नाही
तर या रचने या ठक या ठक या उडतात...
भगतांचे वर आता वण मयादेत आले होते. वा ातली कोणती ना कोणती व तू
अनुनाद देत होती - कधी एखादी काच थरथरत होती... कधी एखादं दार थरथरत होतं...
भगतांची एका ता ती होती, संसगज य होती... जा तीत जा त शु आिण जा तीत
जा त ि थर नाद काढ यावर यश अवलंबून होतं.
यांचा वर वर वर चढत होता. म येच एकदा कोण यातरी वरावर अ युत या डा ा
हाताचा कोपरापासूनचा खालचा भाग फडफडायला लागला होता. दुस या हाताने घ
दाबून ध नही याची फडफड थांबत न हती. भगतांचा वर चढला ते हाच ती थांबली.
मध या एका वरापाशी ते थांबले. यांना काहीतरी जाणवलं असलं पािहजे. यांनी
बस याची बैठक बदलली, पाठ ताठ के ली, खूप मोठा ास घेतला आिण तो वर लावला.
आता यांनी वरातली श वाढवली होती. वर साधा असला तरी या याबरोबर
खालचा आिण वर या स कातली गुण कं पने होतीच. िशवाय सुसंवादी वर होतेच.
खो याखो यांतून या वरांचे ित वनी येत होते. वा ा या कानाकोप यातून साद येत
होती. असा हा वनीचा चंड क लोळ घुमत घुमत वर गेला...
वर या मज यावर दाण् दाण् आवाज हायला लागला. कोणा या तरी धडपडणा या
पावलांचा आवाज यायला लागला. िज याव न कोणीतरी धाडधाड खाली आलं... दुसरा
िजना धाडधाड उत न ते हॉलम ये आलं...
काहीतरी काळं खोली या दारापयत कडमडत आलं आिण कोसळलं... वरा या येक
ललकारीबरोबर या का या शरीराला आचके बसत होते... हात-पाय ीणसर हालचाली
करीत होते... एक हात उं चावून थांबा ! थांबा ! अशी खूण करीत होता... भगतांनी आवाज
थांबवला. एखादं वादळ घ घावत दूर जावं तसा आसपासचा कोलाहल सावकाश
सावकाश कमी झाला. अ युत गोपाळने नकळत ास रोखून धरले होते. शरीरं ताठ के ली
होती... ती आता सैल पडली. (आिण अ युत आजवर अजुना या पांचज य शंखा या
वणनाला भाकड कथा समजत आला होता !) कलेले ास मो ा उसाशात बाहेर पडले.
खोली या दारापासचा काळा आकार आता सावकाश हालचाली करायला लागला. हात-
पाय सरळ झाले, पाय जवळ आले, हातांचा जिमनीला नेट लागला आिण ती आकृ ती सरळ
झाली.
अ युतचा आप या डो यांवर िव ास बसेना.
तो एक खूप वय क, िपक या के सांचा, मळकट काळसर कप ांतला, थकले या शरीराचा
हातारा होता.
पायाखालची पायरी चुक यासारखा याला ध ा बसला होता. इथे काहीतरी चूक असली
पािहजे. याने भगतांकडे पािहलं. अितशय कठीण चेह याने ते या हाता याकडे एकटक
पाहत होते.
‘‘या ! आजोबा आत या !’’ भगत शेवटी हणाले.
होता.
‘‘शोभतं का तुम यासार या स य लोकांना हे वागणं ?’’ हातारा साि वक संतापाने
बोलत होता. आवाज घोगरा, थकलेला होता.
‘‘असे चाळे करता? गरीब माणसाला उप व देता?’’
‘‘आजोबा, आत या ! पु हा सांगणार नाही !’’ भगतांचा आवाज ती ण, कठीण, धारदार
झाला होता. दहा सेकंद वाट पा न यांनी आपले दो ही हात परत त डापाशी नेले. या
हाता याला यां या हालचाल चा अथ बरोबर समजलेला दसला.
‘‘नको ! नको !’’ हणत तो धडपडत उठला, पाठ वाकवून चालत खोलीत आला. भगतांनी
दाखवले या खुच वर बसला. मेणब ी या काशात अ युत आता याला नीट पा शकत
होता. डो यावर या िवरळ झाले या के सांपासून ते वयाने थरथरणा या िन या िशरा
दाखवणा या हातांपयत; पाणाळलेले डोळे , चोपलेल,े राकट दाढी वाढलेले गाल; दात
गे याने त डाचं झालेलं बोळकं ; सुतळीसार या ग या या िशरा; मळकट काळसर
(ग यापयत बंद असलेला) कोट, तस याच रं गाची चुरगळलेली, डागाळलेली, सैल
पाटलोण... अनवाणी पाय... अनवानी पाय... पण असे कसे? तो तर यां याकडे चेहरा
क न बसला होता... मग पाय उलटे कसे? उलटे पाय... उलटे पाय.
या उपहासगभ हस याचा आवाज इतका अचानक आला क अ युत दचकू न मागेच
सरला.
खी: ! खी: ! खी: !
हातारा ताडकन् उठू न उभा रािहला होता आिण हसत होता.
‘‘पािहलेस का पाय अ युत? पािहलेस का?’’ तो अ युतला िवचारत होता, पु हा पु हा
हसत होता. हणजे ती खूण या यासाठी होती तर ! उलटे पाय हणजे भुतं... िपशा ांची
खूण ! अ युत मान वर क न या हाता याकडे पा लागला. पा यात या
ित बंबासारखी याची आकृ ती हेलकावे खात होती... लहानमोठी होत होती...
डो यांतला थकवा गेला होता... यां या आत का या गुहा झा या हो या. आत लाल
ठण यांची कारं जी उसळत होती... हांताऐवजी आता पंजे होते... पं यां या शेवटी टणक-
अणकु चीदार डागाळले या न या हो या... ते हात लांब लांब होत होते... या या
ग याकडे येत होते...
पु हा एकदा लखलखाट आिण खणखणाट झाला. णभर खोली अंधार यासारखी झाली.
दहा-पंधरा सेकंदांनी तोल परत आला. ते हा अ युतला दसलं क समोर या खुच वर ती
काळी जोगीण होती.
का या कप ांतली कृ श आकृ ती. आता डो याव न पदर पुढे आला होता. चेह यावर
( कं वा चेह या या जागी जे काही होतं यावर) सावली पडली होती. दसत होते फ दोन
डोळे . यां यातला लाल अंगार लपत न हता. ते अ युतवरच एकटक िखळलेले होते. भगत
कं वा गोपाळ यांना ित या िहशेबी काहीही कं मत न हती. ती ित या घाणेर ा
आवाजात हणाली,
‘‘बोलाव यािशवाय इथे कशासाठी आलास?’’
अ युत असहायपणे भगतांकडे पा लागला. यांनी हातानेच धीर धर यासाठी खूण के ली,
बोट ओठावर ठे वून ग प राह याची खूण के ली.
‘‘मी याला घेऊन आलो आहे.’’ भगत शांत आवाजात हणाले.
एखा ा चवताळले या वािघणीसारखी ती यां याकडे वळली.
‘‘आिण तू कोण नस या गो ीत च बडेपणा करणारा?’’
ितची नजर चेह याव न जाताच अ युतला एकदम एखा ा धगधग या भ ीपासून दूर
झा यासारखं थंडगार वाटल. या या सव शरीराला दरद न घाम फु टला होता.
‘‘तूच पहा क ! मी तर तु यासमोरच आहे !’’ भगत अगदी सा या, नैस गक आवाजात
बोलत होते.
‘‘इतक का तुझी नजर आंधळी झाली आहे?’’
ती वत:शीच रागाने मान हलवत होती.
‘‘मी भगत.’’
‘‘भगत? !’’ ितला ध ा बसला होता हे उघड होतं.
‘‘पण याचा तर मी मागेच फडशा पाडला होता...’’
‘‘नाही, फडशा पाडला नाहीस. एक अप रहाय गो हणून यांनी तो सुटके चा माग
वीकारला; पण यां या जागी दुसरा भगत होताच. आता या जागी मी आहे. आिण
मागचे िहशेब पुरे करणार आहे. या आधी एक साधी गो या अ युतला फसवून
या याकडू न तू काही करार मा य क न घेतले आहेस... या बंधनातून तू याला मु कर.
यासाठीच मी याला इथे आणला आहे.’’
‘‘तु हा भगतांना या मूख माणसांचा फारच पुळका ! ते आप याच लालसां या,
वासनां या, मोहा या जा यात वत:ला गुरफटू न घेत असतात - एखादा कमी कं वा
जा त - एवढी फक र कशाला?’’
‘‘एवढी फक र अशासाठी क भगत हो यापूव मीही एक साधा मूख मानवच होतो.
आिण तू या का या जोिगणीचा अवतार घेऊन वावरत असतेस तीही पूव एक मूख
मानवच होती. यांना यांची आयु यं हवी तशी जग याचा पूण अिधकार आहे... चुका
के या तर यांची ायि ं ते भोगतील... यात ह त ेप कर याचा तुला अिधकार
नाही... या यावरती बंधनं काढू न घे.’’
‘‘मा या हौसे, मौजेक रता, करमणुक क रता मी याला ती या याकडे वळू न हे हणताच या या म तकात आधी
िझणिझ या आ या आिण मग मानेवरचा सव भागच बधीर झा यासारखा वाटला. एखा ा कळसू ी बा लीसारखा तो
खुच व न उठू न उभा रािहला... आपण हे करणार आहोत हेही याला माहीत न हतं... आिण पुढ या णी काय करणार
आहोत याचीही क पना न हती... कदािचत एखा ा सकशीत या अ वलासारखा तो लहानशा उ ा मारत नाचेल...
कदािचत र यावर खेळ करणा या ड बा यासारखा कोलां ा उ ा मारील... कदािचत एखा ा िपसाळले या
कु यासारखा वुफ् ! वुफ् ! गररर ! करीत लोकां या अंगावर झेपासु ा घेईल... (हे िवचार आिण ही घाणेरडी िच ं
या या मन:पटलावर कशी उठत होती? कोणीकडू न येत होती?) ित या ू रपणे हसणा या चेह याव न याला
नजर काढताच येत न हती... याने एक पाय हवेत उं च उचललासु ा -
भगतांनी दो ही हातांचे पंजे या या डो यासमोर मागे पुढे के ले.
मदूवरची बंधनं गळू न पडली. तो एकदम मागे खुच त कोसळला. उ या उ याच भगत
ित याकडे वळले.
‘‘आता मी ितस या खेपेस आिण अखेरचं सांगत आहे... या यावरचे तुझे पाश काढू न घे. तुला माहीत नसलं तर सांगतो...
आज सकाळी मीच या वा मज यावर या खोलीपासून ते थेट
ात येऊन गेलो आहे... वर या ितस या
तळघरात या िवहीरीपयतचा सव भाग मी पािहला आहे... आिण आता मी सव
तयारीिनशी आलो आहे...’’
जे झालं ते णाधात झालं. एका णी ती खुच वर िन ल बसली होती. दुस या णी एखा ा का या
फोटासारखी ती अ युत आिण गोपाळ यां यावर झेपावली... भगतांची नजर ित याव न
णमा हलली... या िनिमषाधात ती सावलीसारखी गडप झाली.
भगतां या चेह यावर एक कडवट हा य होतं.
‘‘ती इत या सरळपणे तुला सोडणारच नाही, अ युत. ठीक आहे. मला इथे वा ातच
राहावं लागणार आहे. आता ितचा बंदोब त के याखेरीज मला बाहेर पडताच यायचं
नाही. तु ही दोघं अ युत या घरी जा व तेथेच थांबा आिण हे या.’’
यांनी थैलीतून अंगा याची पुडी आिण अगरब या काढ या. िशवाय यांनी प ा असलेला एक
कागदही यांना दला. आता ते बोलले ते हा यांचा चेहरा अ यंत गंभीर झाला होता.
‘‘ती काय हणाली तु ही ऐकतच होतात. आम या परं परे त या माग या एका भगतांना
ित याशी संघष करावा लागला होता. आिण यांना यश आलं न हतं... यांना आयु य
संपवावं लागलं होतं... सव श यतांचा िवचार करावाच लागतो... मी जर उ ा पहाटेपयत
ितकडे परत आलो नाही तर असं समजा क मीही अयश वी ठरलो आहे... अशा संगी तर
तुमचा धोका अिधकच वाढेल... सकाळ होता होताच या प यावर जा. तु हाला सव मदत
िमळे ल.’’
दोघां या खां ावर हात ठे वून यांनी या दोघांना दारा या दशेन ढकलले.
‘‘जा आता. थांबू नका.’’ ते हणाले. या दोघांना काही बोलायला णाचासु ा अवधी
िमळाला नाही. भगतांचा श द मोडणे अश यच होतं. भगत यांचा शेवटचा िनरोप घेत
होते? याची गाठ पड याला जेमतेम चोवीस ताससु ा उलटले न हते !
‘‘आमची काही मदत हो यासारखी नाही का?’’ अ युत हणाला.
‘‘नाही, पण तु या मनात हा िवचार आला हीच चांगली खूण आहे. मा यासाठी मनात
स द छा ठे वा. यांची श कमी लेखू नका. आिण आता जा. मला मा या कामाला लागलं
पािहजे.’’
☐☐☐
 6
ते ितघं टॅ सीतून गेले ते हा निलनी गॅलरीतच उभी होती. आता या रका या घरात
एकटीने जायची ितला भीती वाटत होती. काय काय िवल ण आिण भयानक कार या
तीन खो यांत घडले होते ! ितची अव था जाणूनच क काय शेजारीणबाई हणा या,
‘‘निलनीताई, यां यापैक कोणी परत येईपयत तु ही आम याकडेच का नाही थांबत?
झोपलात तरी चालेल - तेवढीच िव ांती िमळे ल.’’ बाहेर या दाराला कडी घालून ती
यां या मागोमाग यां या घरात गेली.
खरं सांगायचं तर या आद या रा ी गोपाळने लावले या या अगरब यां या उ -कडवट दप ित ही खो यांत भ न
रािहला होता. यानेच असेल; पण ित या डो यात सारखी कलकल होत होती. या दारािखड यांखाली ओढले या
भ मरे षांनाही एक दप होता. सकाळी जे हा ितने घर साफ के लं. ते हा कुं या या फटका यांनी
ितने या
भ मा या रे षा उधळू न टाक या हो या. पु हा या ओढ याचं गोपाळ िवस नच गेला
होता - ितनेही याला ती आठवण के ली न हती.
बाहेर या मोक या हवेत ितला खूपच हलकं वाटलं होतं. आता ती शेजार या घरात आली
होती आिण ितथेच एका खाटेवर आडवी झाली होती. रा ीचा उशीर झाला होता. सवजण
चटचट आपाप या घरात गेले होते. दवे पटापट मालवले गेले होते, सव िनजानीज
झाली होती.
गे या दोन दवसांतले संग निलनी आठवत होती. घटना एकाएक ित या हाताबाहेर
गे या हो या. ती के वळ एक तट थ िनरी क झाली होती; पण अ युतला मदत िमळत
होती ही मु य गो होती.
हो क नाही? पण मग ितला असं अ व थ का वाटत होतं? भगत घरात आले ते हा ती ितथे
का थांबली नाही? घाईघाईने अगदी माग या खोलीत का गेली? अ युत एवढा रा ीचा
या धो या या ठकाणाकडे चालला असताना या यासाठी ित या ओठावर सां वनाचा-
धीराचा एकही श द कसा आला नाही? ती यां यापैक कोणा याच नजरे ला नजर का देऊ
शकत न हती? ित या घराब ल ितला ही चम का रक नावड एकाएक कशी उ प झाली
होती?
हे सगळं चूक होतं... कोठे तरी काहीतरी घोटाळा झाला होता...
मनाशी वत:चाच वतं पणे के लेला ितचा हा शेवटचाच िवचार होता. णभरात ितची
वत:ची जाणीव हरपली. आसपासचा देखावा गरगर फरत दूर दूर जात एका बंदत ू
एक येऊन लु झाला. आवाज ीण झाले, नाहीसे झाले, वजनाची जाणीव गेली. सवच
जािणवा गे या.
ितचा चेहरा कठीण झाला होता. डोळे सताड उघडले होते. ास जोराने यायला लागला
होता. हातापायांची जाग या जागीच हालचाल सु झाली होती. शरीरात कशाने तरी
वेश के ला होता - आिण ती रसरसती श शरीरात सामावली जाऊ शकत न हती. ती
खाटेवर ताड दशी उठू न बसली. सुदव ै , क ितचा हा भयानक अवतार पाहायला ितथे
कोणी न हतं. ते खां ाव न खाली आलेले मोकळे के स, लाल वटारलेले डोळे , फदारलेले
नाक, आवळलेले दात, उघडणारी-िमटणारी, ताठ झालेली आक ांसारखी बोटं, शरीराला
सारखे बसणारे िहसके ... पाहणारा खासच कं चाळत लांब पळू न गेला असता.
ती खोलीबाहेर गॅलरीत आली. ित या घरा या दारापाशी उभी रािहली. एक पुसट आठवण ितला सारखी ितकडे खेचत
होती. कडी काढू न ितने दार जोराने आत ढकलंल. (सवाचं सुदव
ै हणून दारा या आत भ मा या रे षा न ह या - नाहीतर
ती आत गेलीच नसती - बाहेर या अंधा या रा ीत गडप झाली असती.) ती आत आली. आप यामागे दार लावायची
ितला शु ही न हती. घरात दवाही लावायची ितला आव यकता भासली नाही. तीनही खो यांतून ती दा दाण् पावलं
टाक त येरझारा घालत होती. वाटेत एखादी खुच कं वा टू ल आलं तर पायाने जोराने लाथाडत होती... म येच
वेदनांची ितला शु ही न हती.
दारावर, कपाटावर आदळत होती - पण खां ाला, पायांना होणा या
एका ठकाणी थांबणं नाही. पावलापावलांनी अंधार तुडवणा या या शरीराला िव ांती नाही.
कपाळाव न घामाचे ओघळ वाहत होते. म येच कपाळाव न हात फरला ते हा
कुं कवाची टकली मळवट भर यासारखी कपाळावर पसरली.
आत - बाहेर - आत बाहेर.
सेकंद, िमिनटं, तास उलटत होते.
म येच एकाएक ती िन ल झाली. कोप याकडे नजर लावून मान खाली वाकडी क न ती कशाचा
तरी वेध घेत होती. मग वत:शीच हलली. त ड एका िहडीस हा यात वासलं.
भ या या मागावर असले या हं ापदासारखी एक एक पाऊल टाकत ती बाहेर या
दारापाशी आली. दारा या आत या बाजूस हाता या आक ावर उं चावून झेप टाकाय या
पिव यात उभी रािहली. डो यांत आसुरी चकाक होती. ास तर धापा टाक यासारखा
जोरजोराने येत होता.
खाली र ा थांबली होती.
वर पाहत गोपाळ आिण अ युत उतरत होते.
शेजा यांची झोपही सावधच होती. अ युत या घरात जो काही कार घडला तो इतका लोक
- िवल ण होता क सगळे च अ व थ होते. र ाचा आवाज ऐकताच एक दोघ गॅलरीत
आले. अ युतला नेहमीसारखं वावरताना पा न यांची काळजी दूर झाली. ( या या घरात
वेश के यावर मग काहीना काही जबाबदारी यां यावर आपोआपच आली होती. आता
तो ठीक दसत होता - हणजे या जबाबदारीचा शेवट झाला.)
शेजारीण निलनीला जागी करायला गेली. (जो तो आपाप या घरात आपाप या माणसांबरोबर गेलेला बरा.) पण
निलनी कॉटवर न हती. उशी कोप यातिभरकावलेली होती. पलंगपोसाचा चोळामोळा झाला
होता. चादर खाली जिमनीवर पडली होती. कोणीतरी अितशय घाईत उठू न िनघून
गे या या या खुणा हो या.
िज या या त डाशीच ते अ युत आिण गोपाळ यांची वाट पाहत थांबले होते. ‘‘कसं काय
वाटतं आता?’’ अ युतला के लेला औपचा रक होता. अ युतने हातानेच ठीक आहे अशी
खूण के ली. ‘‘निलनी कु ठे आहे?’’ याने िवचारलं. ‘‘इथेच झोपं या हो या - एव ात
घरात गेले या दसतात.’’ शेजारीण हणाली.
ए हाना गोपाळ घरासमोर पोहोचलाही होता. अ युत या घराचं दार अधवट उघड होतं -
पण आत दवा दसत न हता. सगळा अंधार होता. निलनीचा याला जो काही अ प
प रचय झाला होता, याव न सुरि ततेब ल ती इतक िन काळजी राहील असं वाटलं
न हतं. या अंधारले या खो यांकडे पाहता पाहता या या सव अंगावर एक बारीकसा
काटा आला. हे साधं घर रािहलं न हतं. इथे िवल ण भयानक कार घडले होते आिण
अजूनही घड याची श यता होती. कशाव न यांचा शेवट झाला होता? सावधपणाने
वावरणं हेच शेवटी फाय ाचं ठरणार होतं.
तो दारापाशी उभा असतानाच अ युत मागून आला आिण गोपाळ ‘‘अ युत ! अ युत !’’ हणत असतानाच ‘‘निलनी?
निलनी?’’ हणत तो घरात गेला. याने दारा या आत पाय टाकला मा , बाजू या अंधारातून एखा ा
जनावरासारखं फसकारत काहीतरी या या अंगावर जोराने झेप टाकू न आलं... ‘‘काय?
काय?’’ अ युत हणत असतानाच तो खाली पडला... अंधारात काहीतरी झटापट चालली
होती. एक आवाज अ युतचा होता. दुसराही आवाज होता; पण तो माणसाचा वाटचत
न हता.
या णाइतका शी िवचार गोपाळने कधीही के ला न हता. याचा मदू िवजे या गतीने
काम करीत होता. निलनीच वत: या घातक ेरणेखाली आली होती हे उघड होतं.
आिण जो उपाय अ युतसाठी वापरला होता तोच ित यासाठीही वापरावा लागणार
होता.
सुदव
ै ाने या अगरब या याने अ युतजवळ द या न ह या. वत:पाशीच ठे व या हो या. यातली एक याने
काडीने अगरब ी पेटली.
िशलगावली - पण हात कापत होते; एक काडी मोडली; दुसरीही िवझली; ितस या
एखा ा श ासारखी ती सरळ समोर ध न गोपाळने सपा ाने घरात वेश के ला.
पाचसात सेकंदातच झटापटीचे आवाज थांबले. ‘‘बाप रे ! बाप रे !’’ पुटपुटत अ युत उभा
रािहला आिण याने दवा लावला.
खाली फरशीवर निलनी अ ता त अव थेत पडली होती.
ितचे के स िव कटलेले होते; साडीवर धुळीचे - तेलाचे डाग होते; लाऊजची एक बाही फाटू न ल बत होती; कपाळावर
कुं कवाचा फराटा होता; चेहरा घामाघूम झाला होता - पण चेह यावरचा भाव मा या सा याशी संपूण िवसंगत
होता - चेहरा अगदी शांत होता.
‘‘गोपाळ ! हे काय रे !’’ अ युत धापा टाकत हणाला.
‘‘आधी आपण विहन ना खाटेवर झोपवू या -’’ गोपाळ हणाला. हातातली अगरब ी
याने कपाटा या दारात खोचली. दोघांनी निलनीला उचलून आत कॉटवर झोपवलं.
अ युत ओ या फड याने ितचा चेहरा पुसत होता; तोवर गोपाळ सव दारािखड यां या
आत या बाजूला या भ मा या रे षा काढत होता. सव रे षा एकदा नीट तपासून मग तो
आत येऊन बसला. घ ाळात पािहलं ते रा ीचे पावणेदोन वाजले होते. पहाट यायला
कमान चार तासांचा अवधी होता. अ युत या उशाशी बसून जागून काढलेली रा याला
आठवली - ितचीच ही पुनरावृ ी होती.
‘‘अ युत’’ गोपाळ हणाला, ‘‘काही काही गो ी प पणे बोल याची वेळ आली आहेस.
मला वाटतं. तुला जो िवकार झाला होता - सरळच हणू क तू जो पछाडला गेला होतास
- या अवधीत विहनी तु याबरोबर या घरात एक ाच हो या. याच पछाड याचा संसग
यांनाही झालेला आहे... के हा आिण कसा हे आता कोणीच सांगू शकणार नाही... पण
तु या वेळी मदतीला भगत होते - आता ते असतीलच याची शा ती देता येत नाही. यांचे
शेवटचे श द मोठे सूचक होते...आठवतं का ?... ते हा आता आप याला पहाटेपयत
वहीन वर जागता पहारा ठे वला पािहजे... आिण पहाटेसच भगत परत येतील अशी आशा
करत रािहले पािहजे...’’
☐☐☐
 7
अ युत आिण गोपाळ दसेनासे होईपयत भगत पोच या दारातच उभे होते. आिण मग ते
आत वळले. अ युतला अधवट आठवत असलेली ती तीन उं च झाडांची जागा यां या
यानात होती. वा ा या तळघरात िवहीर होती. ितथूनच एखादा चोरमाग िनघून याचं
त ड बाहेर या तीन वृ ां याम ये उघडत असलं पािहजे... या वा ात जे काही दबा
ध न बसलं होतं याचे वा ाबाहेर जा याचे सव माग बंद क न याला वा ातच
क डू न याचा नाश करायला हवा होता; पण ते एकटे होते. एखादा िव ासू सहायक जवळ
अस याची या णाइतक िनकड आजवर यांना कधीही भासली न हती.
इतका वेळ यांनी आपला िनयास गुं ठत ठे वला होता. आता याची आव यकता न हती.
एका सा या मानिसक येने यांनी वत:वरची ती आवरणं दूर के ली. थैलीतून लाल
रं गाची कशीदा काम के लेली अगदी पातळसर शाल काढली, ती दो ही खां ाव न
लपेटली. याच थैलीत साधी सुताची वाटणारी लड होती. थैलीत या शु , िनभा रत
कवचातून बाहेर येताच सुतातून ( कं वा सुताभोवती) िनळसर-िहरवा काश चमकायला
लागला. आसपासचा अवकाश दु , िवकृ त श ने भार याची ती खूण होती.
भगत खाल या सव खो यांतून फरत होते. जेवढे जेवढे बाहेर जाणारे दरवाजे आिण
िखड या दस या ितथे ितथे यांनी या सुताचा एक तुकडा लावून या वाटा सीलबंद क न
टाक या. यानंतर पिहला मजला व यानंतर यावरचा मजला, सव यांनी हीच या
के ली. अगदी वर या मज यावर सुताला काश न हताच - याचा अथ ती खाली होती -
तळघरात असणार.
भगत खाली आले. पूव िजथे वयंपाकघर होतं ितथे आले.
जिमनीतील मो ा-आड ा फ यांच दार होतं, आता फ या कु ज या हो या, तडक या हो या, वाक या हो या. दोन
हातांनी दोन फ या ध न यांनी या उचलून बाजूस टाक या. खाली फरशी या पाय या गे या हो या.
बाहेर या खोलीतली मेणब ी हातात घेऊन भगत या पाय या उतरले. पाय या भंतीला लागूनच हो या. भंतीवर ओल
होती, शेवाळ होतं, दुगध होता. पाय याही बुळबुळीत झा या हो या. सुमारे वीस पाय या उतर यावर
तळघराची फरशी आली.
तळघरा या म यभागी िविहरीचं काळं त ड होतं.
भगतां या मनाला भीतीचा पुसटसाही पश झाला न हता. भीती कोणाला वाटेल? जो
आपला जीव, आपलं आयु य जप याची धडपड करत असतो याला. भगतांनी तन-मन-
धन यावर के हाच पाणी सोडलं होतं. या जीवनात कं वा जीवनानंतरही यांना कशाचंही
भय न हतं. यांची काळजी घेणारे इतर होते. अपघाता या णी िवमानचालक एक
लहानशी कळ दाबतो - एक यांि क रचना याला बाहेर फे कते, छ ी उघडते, याला
सुख प धरतीवर आणते. याला वत: या बचावाची काळजी करावी लागत नाही.
भगतां या मनात तशीच एक कळ होती. संग िनकरावर आले, खरोखरच आवा याबाहेर
जा याची िच हं दसू लागली तर वापर यासाठी ती कळ होती. (जशी पूव या एका
भगतांनी अगदी िन पाय होऊन वापरली होती.)
भगतांनी मेणब ी िविहरी या काठावर ठे वली. ितथेच ते वत:ही मांडी घालून बसले. थैलीतून यांनी एका जाडसर
कागदाची कापून बनवलेली मानवी बा रे षांची आकृ ती याने काढली. पायांखाली कोरा कागद होता. याला मागे घडी
घालताच ती आकृ ती फरशीवर ताठ उभी रािहली. वत: भगत संरि त अस याने या यांना आसपास
अवकाशात कोण या िव वंसक श चा नंगानाच चालला आहे याची क पनाच आली
न हती. यां या थैली या संर णाबाहेर येताच ती कागदी बा ली पाहता पाहता
धुरकटली, काजळली, होरपळू न गेली.
यां या मनात सतत ती तीन झाडां या मधली बाहेरची वाट येत होती. कोणतं तरी
आिमष दाखवून या जोिगणीला वा ात आण याची यांची खटपट होती - क लगोलग
मागे िविहरीचा माग बंद क न टाकता आला असता. वर या मज यावर वापरले या
सुता या लडीतीलच सूत यांनी काढलं, मेणब ी या म यभागी गाठ मा न बांधलं, आिण
मेणब ी बरोबर आडवी क न या सुताने सावकाश खाली िविहरीत सोडली. सुताभोवती
िहरवट-िनळसर चकाक आली होती. सुताला तर नाहीच, मेणब ीलासु ा पश होणार
न हता.
िवहीर चांगली सहा फू ट ासाची होती. भंतीजवळू न मेणब ी जसजशी खाली जात चालली तसतसा ित या काशात
िहरवट शेवाळाने लेथाडलेला, ओलसर फरशांचा काठ येत चालला. या काशात भगताना दसलं क िविहरी या
भंतीत अनेक लहानमो ा कपारी आहेत. कदािचत या खाल या खडकात ब याच
लांबपयत आतवर गेले या
असतील. लप या या जागा असं य हो या. िविहरीत वत:च उतर याचा िवचार यांना
सोडू न ावा लागला. यांनी मेणब ी हलके च वर ओढू न घेतली आिण काठावर परत
ठे वली.
गेली अनेक वष या पड या वा ावर वावर करणा या, का या जोिगणी या पात वावरणा या या पाशवी
श ने वा ाचा अवकाश वत:ला हवा तसा ‘घडवून’ घेतलेला असणार यात शंका
न हती. कोण या ठकाणी ‘असणे’ ितला कठीण नसलं तरी या वा ाची जागा सवात
जा त सोयीची असणार. श यतोवर ती या वा ालाच ध न राह याचा य करील
अशी यांची अटकळ होती. आिण दुसरा असाही एक तक होता क (ए हाना ितला यांचं
अि त व खासच जाणवलेलं असणार) ते आता काय करणार आहेत यासंबंधी या एका
कु तूहलाने ती िविहरीत वरवरच वावरत असणार. िनदान असा अंदाज क न एक नवा
य करायला हरकत न हती.
थैलीतून यांनी एक लहानशी िशशी काढली. यात का या पोती या म यांसारखे अगदी
लहान काळे गोलसर मणी होते. यातले पंचवीस-तीस यांनी िचमटीत घेतले आिण
ठरािवक लकबीने एका श दाचा उ ार क न ते मणी िविहरीत टाकले. िहरवट िन या
काशाने सव मणी णमा चमचमले आिण मग पा यात पडले. णाधात ते पा यात
िवरघळले आिण यांचा एक अितशय पातळ थर पा यावर पसरला.
अनेक पाखरं फडफड यासारखी िविहरीत फडफड झाली. असं वाटत होतं क काहीतरी
बोजड पण िलबिलबीत असं िविहरी या आत या भंतीव न दगडां या फट चा आधार
घेत गोल गोल फरत आहे... खाल या पा यावर कशाचातरी पश झाला...
स् स् स्... ! आवाज होऊन काहीतरी सपा ाने वर आलं...
िविहरी या समोर या काठावर ती काळी जोगीण होती.
आता ती कोठे जाऊ शकत न हती. ितचे बाहेर जा याचे सव माग बंद झाले होते. ित या
आकाराचं ते व थपणे िनरी ण क शकत होते.
डो यांव न काळपट कापडाचा पदर खाली आला होता. पदराखालून दोन लाल डो यांची नजर यां यावर रोखलेली
होती. या डो यांखाली चेह याया अ प रे षा हो या. दुबल, गिलतगा वाटणारं हे बा प
फसवं होतं. भयानक श ित या करा ांवर नाचत हो या. पाषाणांसार या जड व तू,
तशाच मनात या िवचारिच ांसार या अ यंत तरळ व तू ती ितत याच सहजपणे हाताळू
शकत होती.
थैली खां ाला लटकावून, मेणब ी हातात उचलून घेऊन भगत िविहरीला वळसा घालून
ित या दशेने िनघाले. अधअिधक अंतर काप यावर ते थांबले. ती ित या खसखस या
आवाजात हणाली,
‘‘थांबलास का रे थेर ा? ये क पुढे !’’
भगत काहीच बोलले नाहीत. शांतपणे ित याकडे पाहत उभे रािहले.
‘‘भयाने गारठालास का थंडीने गारठलास थेर ा? ये क पुढे !’’
भगतांनी वत:शीच मान हलवली, थैलीत हात घातला आिण एकमेकांत गुंफले या तीन का या दो यांची पातळसर
साखळी बोटांनी वर काढली. ती साखळी पुढे करीत ते हणाले,
‘‘के ले या पापां या प ा ापाची आिण यां या प रमाजनाची संधी तुला दली पािहजे.
ती आमची आ परं परा आहे. ही आम या िपठाची शृंखला आहे. ये, िहचा वीकार कर, ही
ग यात घाल... आप या पापांचा जाहीर उ ार कर, ायि घे आिण पिव हो. तो
माग सवासाठी खुला आहे. ये ही संधी दवडू नकोस.’’
कठीण श दांनी अगर आसुडा या फटका यांनी चवताळली नसती इतक ती भगतां या या सा या,
सौज यपूण श दांनी चवताळली. संताप ित या शरीरात मावत न हता. हातां या
बोटांतून ठण या उडत हो या. ित या आसपासची हवा घुसळली जात होती.
‘‘मला तू मा करणार थेर ा? तू? या द र ी झोपडीत बसून राख िचवडणारा तू ढ गी !
या लाल अलवणा या खोलीत धुरा या खका यात चं या आिण पानं आिण कौलं
यां यावर या रे घो ा िगरवत बसणारा तू कपटी ! खरं तर प ास वषापूव च तू मा या
हातात सापडला होतास - पण अगदी पा यात उडी घेणार होतास तेव ात तो थेरडा
भगत ितथे कडमडला... ठीक आहे ! ते हा नाही तर आता !’’
ितने हात वर के ले तसं ते काळं व अज पंखांसारखं घ ाघ ांनी उलगडलं. जणू काही
रा ी या आकाशाचेचे ते खंड होते; पण यां यावर िचतारलेली तारकान ं िवकृ त
होती...
भगतां यापासून पाच पावलांवर येऊन ती थांबली. पिव ा तसाच झेप घे याचा होता. काळे पंख सावकाश सावकाश
हलत होते... तो काळवारा यां याव न जात होता... वष, दशके , शतके , सह के , युगेयुगे ओलांड याची या
काळवा यात श होती. एके का हेलका ासरशी मानवाची सा ा य उभी राहत होती.
धुळीला िमळत होती... जगां या उलथापालथी करणारा तो ांडवारा भगतां याव न
जात होता आिण यांनी खां ाभोवती पहेनले या शालीत मागे कोणतीही खूण वा
मागमूस न ठे वता शोषला जात होता, िशरत होता, नाहीसा होत होता.
‘‘सांग थेर ा तुला मृ यू कसा हवा? तुझं नाक-त ड दाबून तुला गुदमरवून मा ? का तुझं
शरीर आगीवर ध न याची काळी खापरं क न टाकू ? तु या शरीरातले सव रस आटवून
टाकू न तुला चोयटीसारखा चौथा क ? का तु या पोटात वखवखवलेले कृ मी क टक सोडू न
शरीर आतून कु रतडू न काढू ? का तु या शरीरावर दाहक आ लाचा फवारा सोडू न वचा-
मांस- म ा- धीर िवतळवून टाकू आिण मागे एक सांगाडा ठे वू? सांग ! तुला मृ यू कसा
हवा?’’
भगतांनी आता खां ावरची शाल उलगडली होती. ितची दोन टोकं दोन हातात ध न ती
पाठीमागे पसरली होती. शालीवरचं कशीदाकाम आता वत: या तेजाने तळपत होतं.
रे षा वाहत हो या. च ं गरगर फरत होती. भगतांचा चेहरा कठीण झाला होता.
आप याला शारी रक इजा कर याची ित यात श आहे याब ल यांना काहीही शंका
न हती.
‘‘मृ यू माझा श ू नाही, िम आहे.’’ ते हणाले, ‘‘ याची मला कधीच भीती वाटली नाही
- आ हा भगतांना मृ यू कधीही भेडसावत नाही... वेळ येते ते हा आ ही याचे हसत
वागत करतो... तुला अनुभवानेच हे माहीत असायला हवं!’’
‘‘हो ! तो एक मा याहातून सुटला खरा ! पण तू नाही सुटणार !’’
ितने झेप घेतली. भगतानी शरीराभोवती शाल आणली. या शालीतच ितची ब तेक सव
श शोषली गेली. एक अगदी लहान अंश भगतां या शरीरापयत पोहोचला... पण तो
ण अस वेदनांचा होता. शरीर आंचेवर धरलं होतं. शरीर चरकात िपळवटलं जात होतं.
शरीरात सह ावधी ती ण श े घुसत होती...
मग ती लाट यां याव न गेली होती. यांनी डोळे उघडले.
अंधा या तळघरात लालिपवळा काश कसला होता.
यांनी मागे नजर टाकली. ित या शरीराभोवती या काळपट व ाने पेट घेतला होता.
वाला धडधडत हो या. ितचा वेश हाही मायावीच होता. व ा या ितमेसाठी अंत च
वापरलं होतं. अ ी हाही संकेतच होता. नाश हा याचा अथ होता.
ितने शरीराचं प बदललं. मानवी वेश टाकू न दला. ती एखा ा खडकासारखी कं वा
लाकडीतुळईसारखी झाली असेल - पण शाली या पशाने घुसलेलं श य नाश करीतच
असणार... फ तो आता अदृ य पातळीवर होतं इतकं च.
शरीर सावर यासाठी यांना काही िमिनटांची िव ांती आव यक होती. तळघरात या अवकाश यासाठी अयो य होता.
ते मागे न पाहता पाय याचढू न वर आले, वर या दवाणखा यात म यभागी बसले आिण डोळे
िमटू न सव श यांनी आत ओढू न घेत या.
यां यामागोमाग सावलीसारखी आलेली ती काळी आकृ ती यां या आकलना या परीघाबाहेरच होती (कदािचत
णभरापूव या या आघाताचाही हा प रणाम असेल.) भगतांनी डोळे िमटताच या का या आकाराने यां याभोवती
उल ासुल ा अशा अनेक फे या मार या. आिण मग ती आकृ ती धुरासारखी हलक आिण िवरळ झाली, हवेत वर वर
चढली. आ ात कोप याला
एक लहान िछ होतं. यातून धुरासारखी ती बाहेर पडली आिण
रा ी या काळोखात तरं गत गडप झाली.
वत:ला सावर यासाठी तेवढे दहापंधरा सेकंद भगतांना पुरेसे होते. यांनी डोळे उघडले -
आिण त णीच यांना वा ातला बदल जाणवला. ‘ती’ वा ातून गेली होती. ितचे
बाहेर जा याचे सव माग बंद कर याचे यांचे य शेवटी फसले होते. कोणती तरी
चोरवाट उघडी रािहली होती.
आिण ती कोठे गेली असणार हे आरशासारखं प होतं.
अ युतकडे, अथात ! या अ युतने भगतांचा या करणात वेश करवला होता, एखा ा
पाळीव कु यासारखा बांधलेला जो अ युत ित या बंधनातून मु हो या या आशा
बाळगून होता, या अ युतकडे, अथात ! याला धडा िशकव यासाठी. या या
ग याभोवतालची तात आणखी घ आवळ यासाठी.
यांना लवकरात लवकर ितथे पोहोचायला हवं होतं.
पण ही आडबाजूची जागा. आता वाहन िमळणंही अश य होतं. िनदान कॉजवे लागेपयत
तरी नाहीच नाही. आिण वा ा या शु ीकरणांचं कामही यांना आता लांबणीवर टाकावं
लागणार होतं.
यांनी थैली खां ाला लावली, शालीची घडी के ली, तीही खां ावर टाकली, ते मो ा
दारापाशी आले.
खाली ठे वले या सुतावरची िनळसर िहरवी चकाक गेली होती. यांचा आधीचा तक खरा
होता याचाच हा पुरावा होता. पोचमधून ते देवळामाग या र यावर आले.
दो ही अंगाला संपूण िनजन र ता नजरे या अंतापयत पसरला होता. कॉजवे या दशेने
झपाझप पावलं टाकत ते िनघाले.
यापे ा जा त वेगाने जाता आलं असतं; पण शरीरात या श चा अप य क न
चालणार न हतं; कारण संघष अजून संपला न हता. ितची शेवटची गाठ अजून पडायची
होती.
☐☐☐
 8
गोपाळ आिण अ युत या रा ी या या जागरणाला एक वेगळीच धार आली होती. के वळ
रा उलट याने, पहाट झा याने यांचे सुटणार न हते. कारण आता मदतीला भगत
असतीलच याची खा ी न हती.
गोपाळने अ युतला खाटेशेजारी बसवलं आिण वयंपाकघरात शोधाशोध क न दोन कप कडक कॉफ
बनवली. दोघंही या रा ी िवल ण अनुभवातून गेले होते, शरीर आिण मनं थकली होती;
पण सवात जा त जाग क राह याची ही वेळ होती.
कॉफ घेता घेता दोघं बोलत होते. होत असले या संगावर चचा हणजे दोन अनिभ ांचे
तकिवतक होते - पण या खेरीज रोज या सा या िवषयावर बोलणंही अश यच होतं -
कारण काल रा ीपासून यांचा वेश एका सव वी अनो या अक पनीय अनुभविव ात
झाला होता.
एक अगरब ी संपत आली - ितथे गोपाळने दुसरी लावली.
दुसरी संपत आली - याजागी याने ितसरी लावली.
रा ीचे तीन वाजले होते. याने एक भलीमोठी जांभई दली. ितसरी संपत आली आिण तो
उठायला लागला ते हा अ युत याला हणाला,
‘‘गोपाळ, तू बसरे आता - मी बदलतो.’’
कोणता योगायोग अथपूण असतो? कोणता िनसगाची लहर असतो?
अ युत या लहानशा घराभोवती एक अदृ य वादळ गरगरत होतं. आत वेश कर यासाठी
सू म का होईना वाट शोधत होतं. वेशा या सव वाटा बंद हो या. या भ मरे षांना पश
हणजे अ ीचा दाहक, भ म करणारा पश.
एका िखडक चं पाल पूण बंद झालं न हतं, थोडासा भाग बाहेर होता.
अ युत नवीन िशलगावलेली अगरब ी घेऊन वर कपाटात खोच यासाठी नेत होता.
वा याची जोराची वावटळ आली.
िखडक चं पाल खाड् ! आवाज क न बाहेर या भंतीवर आपटलं.
आवाज इतका जोराचा आिण इतका संपूण अनपेि त होता क ऑ? क न अ युत
दचकला. अगरब ीचं जळतं टोक कपाटा या दारावर आपटलं... ती एक ठणगी खाली
पडली - अगरब ी िवझली.
निलनीचे डोळे खाडकन् उघडले. िव फारले. आतली बुबुळं गरगर फरायला लागली.
आिण मग ही ! असा आवाज क न ती कॉटवर ताड दशी उठू न बसली.
‘‘गोपाळ!’’ अ युत मो ाने ओरडला.
गोपाळचं संगावधान शाबूत होतं. तो खुच तून सपा ाने उभा रािहला. याने अ युतचा
एक हात धरला, याला खोलीबाहेर ओढत नेला,
‘‘आधी बाहेर चल ! बाहेर !’’ तो ओरडत हणाला. घरा या बाहेर या दाराला कडी होती, बो ट लावला होता.
थरथरणा या बोटांना ते कधी सापडणारच नाहीत क काय, गोपाळला वाटलं. एकाच ु लक गो ीमुळे ते वाचले.
निलनी खाटेव न वेगाने उतरायला गेली. सव अंगभर पातळसर चादर घातलेली होती. या चादरीत दो ही पाय
गुंडाळले गेले, आिण ती कॉटपाशीच खाली पडली. ितने शांतपणे पाय मोकळे के ले असते
तर ितने या दोघांना के हाच गाठलं असतं - पण -शांतपणा ‘ित या’ वभावातच न हता.
ती जोरजोराने पाय झाडत होती, त डाने फसकार यासारखे आवाज करीत होती,
जिमनीवर गडबडा लोळत होती...
शेवटी ितने हातांनी चादरीचे पदर हातात ध न ित या अ रश: चं या के या, या दूर
फे कू न द या आिण घाईघाईने ती उभी रािहली - इतक घाईने क पु हा एकदा ितचा तोल
जवळजवळ गेलाच. आिण मग ती सपा ाने यां या मागोमाग आली.
गोपाळने दार कसंतरी उघडलं, अ युतला बाहेर ढकललं आिण याचं पाऊल बाहेर पडतं न
पडतं तोच ती तेथपयत येऊन पोहोचली. याला धर यासाठी ितने हवेतून हाताचा सपका
मारलाही होता... या हाताची नखं या या शटची पाठ फाडू न गेली. पाठीजवळू न एखादा
जळता िनखारा गे यासारखी याला आच आणवली. मग तो बाहेर होता.
आिण ती दारा या आत उभी होती.
खोलीत दवा न हता. लांबवर या ूबलाईटचा अ प काश ित यापयत पोहोचत होता - आिण तेच बरं ,
ित यापासून दोन हातांवर उ या असले या अ युतला वाटलं. अधवट दसतंय तेच पुरेसं भयानक आहे. आत होती ती
याची ि य निलनी न हतीच. दुसरं च काहीतरी ित या शरीरात िशरलं होतं... ित या चेह यावर
असे सैतानी,
रा सी, ू र भाव कधी येणार नाहीत. ती अशी हातां या आक ा क न, दात िवचकू न,
पायांनी एखा ा गुरासारखी जमीन घासत, या यावर ह ला कर यासाठी - वखवखून
उभी राहणारच नाही...
‘‘अ युत’’ गोपाळ हलके च हणाला, ‘‘मागे सरक ित या नजरे या ट यात उभा रा च
नकोस. संतापाने ती काहीतरी आदळआपट करील. जखम झाली तर ती मा होईल
विहन या शरीराला... ये... इकडे ये.’’
तो नजरे आड झाला तसा निलनीचा संतापाने थयथयाट झाला. ती सारखी घरभर नाचत
होती, पु हा दाराशी येऊन थांबत होती.
तसूभर ं दीची भ मरे षाच तेवढी ितला घरात क डू न ठे वत होती.
अ युतसाठी ते काही ण आयु यातले सवात वाईट गेले. आधीच बाहेर थंडी होती. यात ते दोघं नुस या बिनयनम ये
घाईघाईने बाहेर आले होते. आिण झाले या संगाने यांची शरीरं घामाने पार ओली चंब झाली होती. थंडीने आिण
भीतीने शरीरावर शहा यामागून
शहारे उठत होते. अ युत गॅलरीचा कठडा हातांनी घ ध न
शरीरावर कसातरी ताबा िमळव याची खटपट करीत होता.
या शारी रक क ात मनात अपराधीपणाची टोचं होती. या याच गबाळे पणाने हा संग
यां यावर ओढवला होता. आिण याची निलनी ! या यामुळेच ती िबचारी परत एकदा
या भयानक अंधारकोठडीत ढकलली गेली होती... ितथली अव था याने वत:च
अनुभवली होती... याचं मन ित यासाठी कळवळत होतं...
आिण सवात वाईट भाग हणजे भगतां या परत ये याची शा ती न हती. याचं घर
याला बंद झालं होतं. याची ि य प ी एका अक पनीय जीवघे या साप यात अडकली
होती आिण या संकटातून सुट याचा कोणताही माग याला दसत न हता.
शारी रक, मानिसक, सांसा रक दु:ख-शोक-िवयोगाचा, िनराशेचा हा नीचतम बंद ू होता.
पण एक हण आहे ना?
उष:कालापूव ची रा ीची घ टका सवात तमोमय असते.
‘‘अ युत ! अ युत !’’ गोपाळ याचा खांदा जोरजोराने हलवत होता.
‘‘अ युत ! ते बघ !’’ भगत आले !’’
 या जादू या श दांनी अ युत भानावर आला.
एका आिलशान गाडीतून भगत खाली उतरले होते. गाडी या ाय हरशी ते दोन श द
बोलले, एक हात वर क न यांनी याचा िनरोप घेतला आिण गाडी गे यावर ते मागे
वळले.
यांची नजर वर गॅलरीकडे गेली.
या दोघांना गॅलरीत पाहताच ते जाग या जागीच थांबले.
मग यांनी आधी त डावर बोट ठे वून यांना ग प राह याची खूण के ली. आिण मग याच
हाताने खूण क न खाली यायला सांिगतलं. ते दोघे तसेच अनवानी पायांनी, अधवट
कप ात खाली उत न र यावर भगतां याजवळ आले. यांचे घामेजलेले, घाबरे घाबुरे
चेहरे पाहताच भगत हणाले,
‘‘काहीतरी घोटाळा झाला आहे खास ! काय झालं आहे?’’
‘‘भगत ! भगत ! ती... ती... माझी निलनी -’’ अ युतचा आवाज एकदम गिहवरला. याने
मान खाली घातली.
‘‘गोपाळ? तू सांग बरं !’’
‘‘भगत, आ ही वा ाव न परत येऊन घरात जाय या बेतात होतो. अगदी निशबाने मी
मागे होतो, तुमचं भ म आिण तुम या अगरब या मा या हातातच हो या. भगत, दारा या
आतच या निलनीविहनी दबा ध न बस या हो या. अ युतने आत पाय टाकताच
या यावर यांनी झेप घेतली - मी वे ासारखा या या मदतीला जाणार होतो - पण
ऐनवेळी सावधपणा सुचला. आतून अगदी वाईट, घाणरे डे आवाज येत होते; पण मी
बाहेरच थांबलो, एक अगरब ी पेटवली आिण मग आत गेलो. या णी सव शांतता
झाली. विहनी खाली पड या हो या. काय यांचा अवतार ! छे छे ! पाहवत न हतं
यां याकडे !’’
‘‘पण मग आता तु ही बाहेर कसे? खोलीत का नाही?’’
‘‘भगत, विहन या शरीरात जे काही आहे या या मदतीसाठी बाहेर काहीतरी होतं.
अ युत दहा-पंधरा िमिनटांपूव अगरब ी लावत होता - तोच िखडक या दाराचा कडाड्
! आवाज झाला - अगरब ीचं जळतं टोक हाता या िहस याने कपाटावर आपटलं -
अगरब ी िवझली. या णी या विहनी ताड दशी उठू न बस या. मी धावपळ क न
अ युतला कसातरी बाहेर आणला. दारापाशी याने मला जवळजवळ धरलंच -’’
गोपाळने भगतांकडे पाठ के ली. या या शट या पाठी या चं या होऊन खाली ल बत
हो या. पाठीवर एक लांबट लाल च ा होता.
‘‘मी खोलीत गे यागे या घरात या सव दारं िखड यां याआत या भ मा या रे घा
मारले या हो या. के वळ यां यामुळेच या घरात क ड या गे या आहेत. नाहीतर -
नाहीतर -’’
गोपाळ या अंगाव न एक सरसरता शहारा गेला.
‘‘अ सं.’’ भगत शेवटी हणाले. ‘‘ हणजे ती ितथून सुटली ती इथे आली तर ! ठीक आहे तर. हणजे नाटकाचा अखेरचा
या घरी बसा. यांना आपण
अंक आता हायचा आहे हणायचा ! हरकत नाही. तु ही आता वर चला. शेजा यां
खूप ास दला आहे. आशा क या क ही शेवटचीच वेळ असेल.’’
या दोघां या चेह याकडे
पा न ते जरासे हसले. यांनी दोघां या खां ावर हात टेकवला.
भगतां या हातांचा साधा पशही बरोबर आशा, चेतना, उ हास, धीर घेऊन येत होता.
या पशाखाली या या शरीरातली मरगळ कमी झाली, मनावरची सावटं दूर झाली. जग
वाटलं होतं िततकं काळं कु न हतं. आशेचा सोनेरी करण दसत होता.
यां या खां ाव न हात काढू न घेत यानंतर मागे वळू न न पाहता भगत िज याने सरळ
वर गेल,े गॅलरीतून अ युत या घरा या दारापयत गेले, आिण दाराबाहेर णभरही न
थांबता यांनी आत पाय टाकला.
आत चवताळलेला पशू होता. आधीच समज पशू या पातळीची आिण आता जब ातलं
भ य िहसकावलं गे याने जो िपसाटपणा आला होता यात उरलंसुरलं तारत य पार
गेलेल.ं
आत कोण आलं आहे हे न पाहताच ितने झेप घेतली.
एखा ा पाषाणा या तंभावर आदळ यासारखी ती ितत याच जोराने मागे फे कली गेली.
दारापाशी भगतांनी द ा या बटणासाठी अंदाजाने हात फरवला. हाताला बटण
लागताच दवा लागला. दवा लागला, पण पुढ याच णी फाड् ! आवाज होऊन याचा
फोट झाला. खाली काचांचा सडा पडला. खोली पु हा अंधारात बुडाली.
एक सु कारा सोडू न भगतांनी थैलीतून परत एकदा यांची मेणब ी काढली. ती हातात ध न दुस या हाताने काडेपेटी
उघडू न िशलगावली. अंधारात यां याभोवती जे काही िघर ा घालत होतं, ितकडे यांचं काडीमा ही ल न हतं.
मेणब ी चांगली पेट यावर ित या काशात यांनी ित ही खो यांची पाहणी के ली आिण मध या खोलीतलीच
म यावरची मोकळी जागा िनवडली. ितथे खाली जिमनीवर ती मेणब ी ठे वली. एक सोसा ाचा वारा िभरिभरत
खोलीत आला. खोलीतले कपडे, पडदे, कॅ लडर या वा यावर
फडफडत होती, हवेवर उडत होती; पण
या मेणब ीची योत संथ जळत होती. या संथ सोनेरी योतीला तो िपसाट वारा
पशही क शकत न हता.
भगत खाली बसले. यांनी समोरच यां या भ माची एक रचना मांडली. यां या लाल
खोलीत या मखमली पड ांवरील एका आकृ तीशी ितचं बरं च सा य होतं. मग यांनी
वत:चं आसन या वतुळात मांडलं. वतुळात वेश कर याचासु ा एक खास िवधी होता -
एक पद यास होता. एक हजारांशं सेकंदात एक असे सलग फोटो घेणारा एखादा कॅ मेरा
लावला असता तर या िच पटीत दसलं असतं क म येच यांची आकृ ती जराशी अ प
झाली, आिण मग परत प झाली. यांना यात कु तूहल आहे यां यासाठी - यांनी
अि त वा या एका जराशा वेग या पातळीत वेश के ला होता. काचेखाली असले या
िच ावर काचेवर पडले या शाईचा डाग पडत नाही, ओतले या आ लाचा दाह पोहोचत
नाही, (काच मजबूत असली तर) घातले या घावाने जखम होत नाही... असो. प ीकरणं
शेवटी मया दतच राहतात.
यांनी वतुळात आपली बैठक मांडताच ती खोलीत आली होती. रं गणाबाहेर एखा ा
पशूसारखी हातपायांवर बसली होती. त ड पुढे क न यांना वाकु या दाखवत होती. दात
िवचकत होती. भगतांनी दो ही हातांची एक ि ल हालचाल के ली. एखादा आवाज खूप
अंतरावर पोहोचायला वेळ लागावा तसा या हालचालीचा प रणाम ित यापयत
पोहोचायला काही सेकंद जावे लागले. वम हार झा यासारखी ती उसळली... भगतांवर
ितने हाताने एक जोराचा हार के ला.
पाहणा याला वाटलं असतं आपलीच नजरचूक होत आहे. भगत िजथे बसले होते ितथून
ित या हाताचा सपका गेला; पण यांना या हाताचा पशही झाला नाही. वार जणू
आर यात या एखा ा ित बंबावरच झाला होता. भगत तसेच शांतपणे, पापणीही न
हलवता बसले होते.
ितचा मा तोल गेला. एक पाय भ म रे षेवर पडला मा -
वेडव
े ाकडे आवाज करीत, िव हळत, हात पाय झाडत ती एकदम मागे सरली... खोलीभर
थयथया नाचायला लागली...
हा ण भगतांनी िनवडला.
यां यासमोर या रचनेत भगतांनी अगदी लहानसा बदल के ला.
‘ यां या’ अवकाशात वेश कर यासाठी यांनी एक अगदी अ ं द अशी वाट खुली के ली होती. वाट के वळ खुली झाली
न हती, या दशेला एक खास ‘उतार’ िनमाण झाला होता. कागदाचा आकार बदलून यावरची पा याची गोळी
जशी हवी ितकडे नेता येते तशीच यांनी एक ‘उतारा’ ची वाट खुली के ली होती.
‘ या’ अवकाशातील घडामोड चा प रणाम ‘इकडे’ जाणव यासाठी काही अवधी जावा लागत होता; पण काही वेळाने
तो प रणाम दसायला लागला. साठवले या पा याला तळाशी नळावाटे वाट क न दली क हळू हळू एक आवत साकार
होतं - खोलीत तशीच एक आवताकार ‘ओढ’ िनमाण झाली होती... आिण िव हळणा या, थयाथया नाचणा या,
भंतीवर हाता या मुठी आपटणा या या (निलनी या देहात वावरणा या) ‘ित या’वरही या आकषणाचा
भाव पडायला लागला.
कदािचत ितला ते जाणवलं असावं. अजूनही या भ मरे षे या पशाची वेदना होतीच. वत:शी िव हळत ती अगदी
लांब, बाहेर या खोलीत कोप यात अंग चो न बसली होती; पण भगतांनी ि थत के लेला
आकषणाचा वाह ितला खेचत होता. पायाचा नेट देऊन ती िवरोध करत होती, िखडक चे
गज ध न ठे वत होती... पण कशाचीही मदत होत न हती... ती ओढ िवरोध जुमानणारी
न हती, अिन होती... ‘ती’ सावकाश सावकाश या भगतां या वतुळाकडे खेचली जात
होती.
वतुळरे षेवर पोहोच यावर ितला आवाज फु टला. ‘‘नको ! नको !’’ ती हणत होती, रडत
होती... पण पुरा या पा याबरोबर पालापाचोळा खेचला जावा तशी ती वतुळा या
कडेव न या मध या घडीतून भगतां या अवकाशात कोसळली...
या अवकाशाचे गुणधम वेगळे होते, िनयम वेगळे होते. मु य हणजे ती ितथे निलनी या पर या, उप या देहाचा
( वत: या संर णासाठी, एक ढाल हणून) वापर क शकत न हती. ते शरीर ितला
सोडावं लागलं. निलनी एका बाजूस लानीत गे यासारखी पडू न रािहली.
वतुळाबाहे न खोलीतून पाहणा याला ती एक पाचसहा चौरसफु टांची जागा वाटली असती - पण
ते दृ य फसवं होतं. आतला िव तार अफाट होता. हे अ यंत संकुिचत असं
अवकाशाचंच एक प आहे अशी एक उपप आहे. कदािचत या वेग या िमतीत ा या
काही भागांचं अवकाशात प रवतन होत असेल... काहीही असो, ितथे थळाला मयादा
न हती.
मानव जर ितथपयत पोहोचू शकला असता तर तो या या मनात व शरीरात साठवले या
सव श यता य ात आणू शकला असता - पण मानवाची गती अ या वाटेवरच रोखली
गेली... पंच या या आकषणा या जा यातून फार फार थोडेच इथपयत पोहोचत होते...
पण ितथे यां या इ छांना, िवचारांना, श दांना ती ण श ासारखी धार होती...
हा अवकाश भगतांनी संघषासाठी िनवडला होता.
एका र य बगी यात, सुगंधी फु लांनी बहरले या वृ ा या शीतल छायेत भगत बसले होते.
पायांखाली मखमलीसारखी मऊ िहरवळ होती. मंद वारा अंगाव न जात होता. प यांचे
मधुर आवाज येत होते.
एकाएक प यांची कलिबल थांबली. हवेतला गारवा गेला. गरम वा याची वावटळ आली. अंग भाजणारा गरम वारा.
पायाखालचं गवत वाळू न या या िपव या का ा झा या. झाडावरची पानं िपवळी पडली, उ ण वा यावर उडू न
गेली... िन ाण प यांची कलेवरं खाली पडत होती... िन पण वृ ा या जाड फांदीवर
िगधाड बसलं होतं. मृत प यां या शरीरांची चचा उकलत होती, आतून पांढुर या
आ या वळवळत बाहेर येत हो या.
ित या ये या या या खुणा हो या.
ती आली. का या जोिगणी या पात - वेशात - आकारात आली.
हे मृत, सडकं , दुगधयु जग ित याच मनाचं ित बंब होतं. ित या जगात िवरलेली व
होती; आयु याने के ले या फसगती हो या; मायावी मोहामागे लागून सव व हरवले यांचे
आ ोश होते; उदा , आशादायी, उ साही अशांना ितथे वेश न हता. ते िनराशेच,ं
ाकु ळतेच,ं वेदनांचं काळं कहारी जग होतं. देवमाग सोडले यांचा शेवट ितथे होत होता.
☐☐☐
 9
ते हा शेवटी ते दोघं समोरासमोर आले होते. एकदा भगतांनी ितला प ा ापाची,
ायाि ानंतर पु यामागावर परत ये याची संधी दली होती - ती ितने िझडकारली
होती.
ते हा मग आता संघषाला पयायच न हता.
असे कतीतरी संघष पूव झाले होते. यां या आयु यात आिण यां या आधी या
भगतां या आयु यात. आता या खास अवकाशात यांना यां या पूवासुरीचे सव ान व
अनुभव उपल ध होते.
मानव आपलं अ प आयु य समाधानाने आिण गवाने जगत असतो. आप या कतृ वाची
याला मोठी ौढी असते.
याला कोठे माहीत असतं क या या लहानशा जगाचा च ाचूर कर यासाठी, याचं
अमू य मन गुलामीत डांब यासाठी अनेक दु अमानवी श सतत धडपडत असतात.
आिण भगतांसार या काही िस पु षांनी मानवा या या नाजूक, णभंगुर जगाभोवती
संर णाची साखळी सतत अखंड ठे वली नसती तर मानवी सं कृ ती पाशवी अनाचारात
के हाच बुडून गेली असती... अशा या संर क साखळीमधले भगत हेही एक अ दूत होते.
यां यापैक पूव एकाची या का या जोिगणीशी गाठ पडली होती आिण यांना माघार
यावी लागत होती. आधी याच धारदार श ाला या जु या आठवणीने आणखी ताव
चढला होता.
आघात झाला तो अचानकपणे आला. या व मुठीखाली एखा ा चंड पाषाणाचाही च ाचूर झाला असता. अथात तो
यां याव न सहज ओघळू न गेला; पण ितने असा ओबडधोबड माग वापरावा ही नवलाची गो होती - ते हा ही के वळ
लच असली पािहजे... खरा ह ला दुस याच
मागाने होणार होता... तेव ात यां या आसपासची
जमीन खाली पोटात फोट झा यासारखी उफाळू न वर आली...
जिमनी या गभातून ल ावेधी िवषारी क टक लाटेसारखे बाहेर आले... मुंगीचा
िचवटपणा, वंचवाचा िवखार आिण सापाची शी गती... ित या िवकृ त क पनेत िनमाण
झाले या या अनैस गक क टकांत या सवाचा िमलाफ होता... यां या शरीरांवर
चकचक या का या रं गाची कठीण कवचं होती... पैलू पैलूंची भंगं असलेले मोठमोठे डोळे
होते... पुढे िवषारी स डा हो या... यां या लाखां या सं येने ते आले... भगतां या
अंगाभोवती या शालीत ते गडप झाले...
आसपासचा देखावा बदलत होता. प रसराला एक ओळखीचा आकार येत होता. ते भ मं दर. यामागचा पडका वाडा.
ते पोच... यांनी िनमाण के ले या अवकाशावर ती आपला ठसा उठवू पाहत होती. भगत शांतपणे यांचा ण ये याची
वाट पाहत होते. पोचला, भंतीना, वर या मज याला णा णाला घनता, ि थरता, स यता येत होती. वाडा
जवळजवळ पूणाव थेत उभा रािहला - आिण याच णी आकाशातून कडाड् ! आवाज करीत वीज कोसळली. के वळ
लवलव या दाहक रे षां या आसूडांखाली तो
एकच नाही. डोळे दपवणा या झगझगीत िन यापांढ या
वाडा दुभंगला, कोसळला, या या भंत चा च ाचूर झाला... लोखंड िवतळलं, लाकडं
करपून गेली... उरला तो फ वर चढणारा धूर...
पण भगतांना कं िचतसा अश पणा जाणवत होता. रा ी या पूवाधात एक झटापट
झालीच होती. यानंतर आता हा समराचा संग. यांना हा संघष लांबवायचा न हता.
एकच, पण िनणायक घाव घालायचा होता.
फ काही अवधी हवा होता. यासाठी एक या होती. ती ते एकदाच वाप शकत होते.
ती या अनेकांनी अनेक मागानी िस के ली होती. भगतांनी आपलं आसन बदललं. सव
शरीर आत आ सलं गेलं. बा जगाला कमीत कमी पृ ाभाग उघडा ठे वला. आिण मग सव
जोर एकवटू न या शि श दाचा उ ार के ला...
यां या शरीरापासून सु झालेली तंभनाची लाट या सव अवकाशात पसरत गेली.
वनी, हालचाल सव थांबलं. एवढंच नाही, य काल वाहही रोखला गेला. तंभनाची
लाट अवकाशसीमेवर आपटू न ितचे कण खाली पडत राहतील, तोपयत ही संपूण िन लता
होती... तोपयत यांना अवधी होता...
भगतांनी तो पडका वाडा नजरे समोर आणला. ती श या का या जोिगणी याच
व पात का वावरते? इतर सव नकली आकार ितने टाकले होते; पण हा आकार टाकला
न हता कं वा ितला टाकता आला न हता. का? कदािचत तेथेच कोठे तरी ितचं वम थान
असेल.
यांनी या वा ाची पाहणी के ली होती. ते हा ितथलं सव काही आप या मृतीत साठवून ठे वलं होतं. आता यांनी ते
पोच, या खो या, ते तळघर, ती िवहीर, सवकाही सावकाश सावकाश नजरे समोर न सरकारवलं. तळघरा या एका
कोप याव न गेलेली नजर परत ितथे आली. या का या घडीव फरशीखाली काहीतरी
अस याची यांना जाणीव झाली होती.
यां या ती ण धारदार नजरे खाली तो घन दगड पारदशक झाला. या जड पाषाणाखाली
एक सांगाडा होता. सांगा ा या भोवती जीण व ाचे अवशेष होते. यां या नजरे या
भावाखाली या सांगा ावर मांस - सिधर - अ थी - वचा यांचं आवरण आलं... खून
क न ितथे गाडू न टाकले या एका सुंदर, त ण ीचा तो देह होता... एखा ा
सचलाइटसारखा यां या िवचारांचा झोत या मृतदेहा या म तकावर ि थरावला... या
मृत मदूत िच ं होती...
वा ा या धनवान मालकाने मं दरा या मठािधपतीस लाच देऊन िवकत घेतला होता. आिण सं याकाळी
मठािधपती या सेवेसाठी आले या या त ण जोिगणीस ह तकांकरवी पळवून आणलं होतं... या या रं गमहालात ती
या या रा सी वासनांना बळी पडली होती... ितचा संताप, िवरोध, घृणा आिण ितर कार अस होऊन शेवटी याने
ितचा ाण घेतला होता... आप या या अधम कृ याचा पुरावा तळघरात गाडू न टाकला होता; पण ितचा अतृ सुडासाठी
तळमळणारा आ मा याला शांती लाभू देणार न हता. मातीत पुर याने डागाळले या िवट या का या कप ात
लपटेलेला, सुडाची लाल जळती योत डो यात वागवणारा ितचा आकार आधी तळघरात, मग सव वा ात संचार
क लागला. सव वाडाच ितने झपाटू न टाकला. नोकरचाकर पळू न गेल.े कु टुंबात या माणसांनी पाठ फरवली. सा या
घरा याची वाताहात झाली.
अ याचार झाला होता तो िणक वासने या आहारी गे याने. मालक वभावाने नीच
कं वा ु रकमा न हता. याला आप या कृ याचा प ा ाप झाला होता. लौ कक अथाने
याने ायि वीकारलं होतं - पण खरा प ा ाप मनात होता. या ांजळ, ामािणक
प ा ापाने ती जोगीण शांत झाली होती.
ती जोगीण शांत झाली होती !
भगतांना हवं होतं ते सापडलं होतं.
जगावरची बंधनं गेली होती. थांबलेला कालच फरायला लागलं. भगता या हातात
यांना हवं ते अमोघ श आलं होतं. यांनी आता आपलं आसन मोडलं, आिण ते ताठ उभे
रािहले. इतका वेळ दूर दूर राहणारी ती आता यां यासमोर येऊन उभी रािहली. एक हात
वर क न भगत हणाले,
‘‘तुला आता ही शेवटची संधी आहे. आता या आता, या णी, देह सोडू न दे. फ तेवढंच
तुला वाचवू शके ल.’’
यांची क पनाच खरी ठरली. तो मितहीन पशू आप याच घमडीत रािहला. आघातासाठी
ितने पंजे उगारलेसु ा.
‘‘थांब !’’ भगत गरजले. आप या थैलीतून यांनी ती सुताची लड काढली. या सुताने तो
जीणिवट या माती या डागांचा का या व ातला देह वे ठला. भगत बोलेले ते हा
यां या आवाजात िवल ण अिधकार होता, कमत होती.
‘‘या देहाचा वापर क न तू तुझी मयादा ओलांडली आहेस. आम या सीमेत अित मण के लं आहेस. हा देह वापर याचा
अपरा याला मा के ली होती. ितचा
तुला अिधकार न हता. या जोिगणीने ित यावर अ याचार करणा या
मृतदेह या वा ा या तळघरात िवसावायला हवा होता. याचा तू अनािधकाराने वापर
के ला आहेस. या देहाची िवटंबना के ली आहेस. तो देह मी आता ता यात घेतला आहे. तुला
तो देह सोडू न दे याचा मी इशारा दला होता - तो तू मानला नाहीस - आता या
देहाबरोबर तूही मा या ता यात आलेली आहेस... या देहाचा एक कणही वापर यास मी
या णापासून तुला बंदी करीत आहे...’’
या देहात जे ू र अमानवी अि त व वावरतं होतं याचा संताप झाला असेल - पण आता
या संतापाचं कं वा कोण याच भावनेचं दशन कर यासाठीसु ा तो देह याला वापरता
येत न हता. या देहावरचं याचं िनयं ण गेलं होतं. तो देह आता भगतां या
िनयं णाखाली होता. आिण या बं दवासाचा शेवट काय होणार, हेही याला पुरेपूर
माहीत होतं.
याच गोठले या पिव यात ती काळी जोगीण उभी होती.
भगतांनी थैलीतून िनळसर रं गा या जाड काचेची एक लहानशी कु पी काढली. याच
रं गा या काचेचं वर बूच होतं, ते काढलं. ती कु पी यांनी जोिगणी या त डापाशी धरली.
मग यांनी काही खास श दा या उ ारास सु वात के ली.
एकदा... दोनदा... तीनदा...
जोिगणी या शरीरात वास करणारं ते आता असाहा य झालं होतं. या शरीराचा कोणताही आधार याला न हता.
व न येणा याया हाके ला िवरोधही अश य होता. शेवटी ती हाक याला मानावीच लागली.
जोिगणी या उघ ा त डातून एकाएक एक धगधग या लाल रं गाची ठणगी या कु पीत
पडली. कु पी मागे घेऊन भगतांनी ती सीलबंद के ली आिण आप या थैलीत ठे वून दली.
ती लाल ठणगी हणजे भगतां या या खास अवकाशातलं याचं सं ेप पावलेलं प होतं. या या वत: या अवकाशात
ते एखा ा वण ासारखं आसमंत ापून रािहलं असतं - सग याचा वाहाकार के ला असता - पण इथे नाही. वत: या
मूखपणामुळेच ते या पंज यात
अडकलं होतं. शेवटी तेही आ श चाच अंश होतं, अिवनाशी
होतं; पण या अवकाशा या शृंखला तोडणं या या श बाहेरचं होतं. हा अवकाश याला
एखा ा अवाढ िन या घुमटासारखां दसत होता. आप या सोयीची एखादी रचना
कर याचं वातं यही याला न हतं. नाहीतर आप या अितदीघ आयु यातील काही काही
मनोरं जक, िणक समाधान देणारे देखावे याने िनमाण के ले असते - या अघोरी
नाटकांतून राग, लोभ, षे , ेम, म सर, भीती, ितर कार, घृणा इ यादी भावनांचे
आिव कार करणारे म य जीव मा या या संगातून पु हा पु हा गेले असते - या या
णभरा या करमणुक साठी! पण तेही आता श य न हतं... आता फ काल मणा करीत
राहायचं.
आिण एक (पुसटशी) आशा करीत राहायचं.
एक पुसटशी आशा करीत राहायचं क कधीतरी एखा ा अशुभ योगायोगाने भगतां या
अितखाजगी सं हातली ही कु पी चोरीस जाईल कं वा एखा ा नैस गक अपघाताने
उघ ाववर येईल... आिण एखादा मूख लोभी माणूस धना या लोभाने कु पीचं टोपण
उघडील...
मग याचे दवस ! मग याची स ा ! मग याचे खेळ !
पण तोपयत... तोपयत वाट पाहत राहणे.
याने आप या जािणवा घ ाघ ांनी आत घेत या. कठीण झालं. याचं व प
आता एखा ा माणका या लाल फ टकासारखं होतं. ती ठणगी पार मालवली होती.
िशशी या तळाशी तो मािणक पडला होता.
भगतही आता यां या श या मयादेपाशी पोहोचले होते; पण अजून एक मह वाचं
काम बाक होतं. आिण ते ितत याच माणशीरपणे हायला हवं होतं. यानी
वत:भोवती िनमाण के लेला खास अवकाश खाली यायचा होता. रोज या जगा या एका
सहा-सात फु टां या गोलाकार जागेत हा अवाढ अवकाश अवत ण झाला होता. याचा
एकाएक नाश झाला तर इ पो जन (उलटा फोट) हो याची श यता होती. आसपास या
भागात याचा प रणाम एखा ा भूकंपासारखा जाणवला असता.
उं च इमारत उतरवताना काही एका माने वर या मज याचे धीरे काढू न घेतले जातात
तसे काही एका िविश माने भगतांनी या अवकाशाचे ताण काढू न घेतले... तो वत:तच
कोसळू न नाश पावला. याच णी ितथे पडले या का या जोिगणीचं अवमािनत,
अवहेलना झालेलं, मृत शरीरही नाहीसं झालं. आता तरी ितला खरी शांती लाभू दे, भगत
मनात या मनात ाथना करीत होते.
आता ते खोलीत मोकळे पणाने वाव शकत होते.
निलनी याच या लानी या अव थेतून िनजून होती.
भगतांनी आप याजवळची एक लहानशी सोनेरी गोळी ित या ओठांवर ठे वली. णाधात
निलनीचे डोळे उघडले.
‘‘निलनी, एकच िवचारतो, तुझा यात संबंध कसा आला?’’
‘‘गोपाळ भाऊजी याय या आधी, आ ही दोघं घरात एकटेच असताना, मी यांना सतत
हाका मार या हो या - अ युत ! जागे हा ! मी निलनी आहे ! म येच यांचे डोळे उघडले
होते. यांची लाल जळजळती नजर मा याव न गेली होती. एखादी भ ी उघड यासारखी
आंच जाणवली होती... मला वाटतं एक-दोन सेकंद भानच हरपलं होतं...’’
‘‘तोच तो ण. आता सव धोका टळला आहे. आता तू शांत झोपणार आहेस. अ युतला
मुंबई न इथे आण यापासून ते गोपाळ तु या घरी हजर होईपयतचे सव संग तू पार
िवसरणार आहेस. तसेच गे या चोवीस तासांत तुला आलेले सव चम का रक अनुभव तू
िवसरणार आहेस. तुला यांची कधीही आठवण येणार नाही. आता चल - तू झोप.’’
ितला यांनी आधार देऊन उठवली, कॉटपाशी आणली, कॉटवर झोपवली. ित या
डो यातली भीती सावकाश सावकाश ओसरली.
भगतांनी ित या कपाळावर एक हात टेकवला.
पहाता पहाता ितचा चेहरा िनवळला. ती गाढ झोपेत गेली.
☐☐☐
 10
भगत जे हा अ युत या दारापाशी आले ते हा पहाटेचा मोितया काश आकाशातून सव
पसरत होता. ते गॅलरीत आले तोच शेजार या घरातून अ युत आिण गोपाळ घाईघाईने
यां याजवळ आले. यांना रा ी णभराचीही झोप लागलेली दसत न हती. चेहरे
भयभीत, चंता ांत होते. ते दोघे काही बोलाय या आतच यांनी दोघां या खां ावर हात
ठे वले आिण ते हणाले,
‘‘अ युत, गोपाळ, इथ या सव कारचा आिण अ युतला झाले या िवकाराचा मी पूण
बंदोब त के लेला आहे. आता पु हा तुम यापैक कोणालाही कसलाही ास देणार नाही.
गोपाळ, तू या परां ां याकडे जाऊन यांना भेट - तेही आता अगदी संपूणपणे पूववत
झालेले असतील.’’
‘‘पण भगत -’’ गोपाळ काहीतरी िवचारणार होता.
‘‘थांब.’’ ते हसत हणाले, ‘‘आताची वेळ प ीकरणाची नाही. आधी तु ही आत जा. निलनी गाढ झोपलेली आहे. ितला
आजचा सव दवस झोपू ात. सं याकाळी ितला जाग येईल ते हा ती पूववत झालेली असेल. मग एक-दोन दवसात
के हातरी तु ही ितघंही मठीवर या. ितथे मी तु हाला सव काही सिव तर सांगेन. तुम या कोण याही आिण कतीही
शंका अस या तरी या सा यांचं
िनरसन करीन. जाता जाता एकच गो यानात ठे वा - निलनी
फार भयंकर अनुभवातून गेलेली आहे. मी ितला या सव संगांचं पूण िव मरण दलेलं
आहे. ितला काहीही िवचा नका. ितला काहीही आठवणार नाही. ती जर मा याकडे
तुम याबरोबर आली तर मा या प तीने मी ितला सव काही सांगेन. आता जा - आिण
सुखाने राहा.’’
ते दोघं यावर काय बोलणार? भगत जा यासाठी वळले ते हा ते दोघं यां या मागोमाग
वळले. िजना उतरताच गोपाळ हणाला,
‘‘भगत थांबा - मी टॅ सी आणतो -’’
‘‘नको.’’
या दोघांनी यांना हात जोडू न नम कार के ला. आिण मग ते भगतां या कृ श, कं िचत वाकले या, झपाझप चालले या
पाठमो या आकृ तीकडे नुसते पाहतच उभे राहीले.
☐☐☐
 11
सूय दया या घटके स भगत मठीवर पोचले. थैलीतली िनळी कु पी यांनी हातात घेतली.
ानगृहात गे यावरही यांनी ती आप या नजरे आड होऊ दली न हती. आिण मग
आले या व ािनशी ते यां या या खास खोलीत आले आिण एका बस या कपाटात या
खाल या खा यात ती कु पी ठे वली ते हाच यांना हायसं वाटलं. ( या खा यात तशाच
आणखीही काही कु या हो या.)
मग यांनी सो यावरची आपली नेहमीची जागा घेतली.
समोर या रचनेवर नजर िखळवली, आिण मगच इतका वेळ के वळ जबर इ छाश ने
शरीरातला दलेली उभारी यांनी ओस दली. शरीरावर आिण मनावर यांनी अवा तव
माग या के या हो या.
यांचं शरीरावरचं आिण मनावरचं िनयं ण या आधी सुटलं असतं, तर एखादं फे फरं
आले या अभा यासारखे हातपाय झाडत ते कोठे तरी कोसळले असते. शेवटी मानवी शरीर
आिण मन यां या धारणश ला (ती कतीही घडवलेली असली तरीही) काही मयादा
आहेच !
आता ते सुख प होते, यो य थानी होते.
यांनी डोळे िमटले. बा जगाची जाणीव संपूण मालवून टाकली.
कोचावर यांचं शरीर वे ावाक ा अव थेत कोसळलं.
पण समोर या पड ामागे एक फु गवटा आला होता.
जणू काही या पड ामागे कोणीतरी उभंच होतं. आिण पड ामागचं ते खोलीभर
फरायला लागलं तसा पड ामागचा फु गवटा भंतीला लागून खोलीभर फरायला
लागला.
संपूण शांततेत पड ाची कण कण कती मोठी वाटत होती ! पडदा सावकाश दूर झाला.
संपूण शु व ात लपेटलेली एक कृ श आकृ ती पड ामागून बाहेर आली.
िन ल पडले या भगतां या म तकावर या आकृ तीने आपला अ यंत कृ श, जवळजवळ
पारदशक हात काही सेकंद टेकवला.
आिण मग आली तशीच ती आकृ ती पड ामागे गेली.
पड ामागचा फु गवटा हळू हळू ओसरला.
इतका वेळ थांबलेली घ ाळाची टकटक आता सु झाली.
भगतांनी डोळे उघडले.
खोलीत अितशय मंद सुवास पसरला होता.
यांचा सव थकवा पूणपणे गेला होता.
शरीरात, मनात पूव सारखाच उ साह, तरतरी होती.
आप यामागे या खोलीचं दार बंद क न भगत बाहेर या दवाणखा यात आले.
सूया या ितरकस सोनेरी करणाची ितरीप खोलीत आली होती. सव खोली स
काशात उजळू न िनघाली होती.
पु हा संघषाची, संकटांची सावटं येणारच होती. दर वेळीच ते इतके भा यवान ठरतीलच
याचीही शा ती न हती.
पण ते सव भिव यात होतं. आताचा स , सुगंिधत, सुवणा या झालरीचा ण पूणतेने
उपभोग घे यासाठी होता. अशा या सुखा या अमृता या देणगीब ल यांनी यां या
दैवताचे मनोमन शतश: आभार मानले.
☐☐☐