झोंबी

आनंद यादव

मेहता प ंिशग हाऊस

मा ा गाव ा मायमातीस...
 सात ा आवृ ी ा िनिम ाने

‘झोंबी’ ा सात ा आवृ ीस चार श िलिह ाची आव कता वाटते.

ुतची आवृ ी अिधक दे ख ा अशा न ा टाईपात िस होत आहे . या

आवृ ी ा िनिम ाने ित ावर काही िकरकोळ सं ारही केले आहे त. माझी बहीण
धोंडूबाई िह ा िववाहाचा उ ेख अनवधानाने ‘झोंबी’म े आला होता. तो वगळला
आहे . वा िवक ितचा िववाह ‘झोंबी’ मधील काळा ा नंतर झाला आहे . ‘नां गरणी’ या
नंतर ा खंडात ाचा उ ेख आला आहे .

तसेच पूव ‘झोंबी’ मधील लेखनाचे तीन भाग केले होते व ां तील करणेही
तं पणे दाखिवली होती. वा िवक हे तीन भाग कर ाची फारशी आव कता
नाही, असे ‘झोंबी’ थम िस झा ानंतर मला जाणवले, णून सात ा आवृ ीतून
तीनही भागां चे उ ेख काढू न टाकले आहे त. ामुळे करणां चे अंकही आता सलग
अनु माने मां डले आहे त.

‘झोंबी’मधील मा ा घरातील माणसां ची ज साले शेवटी एका प रिश ात िदली

आहे त. दु स या प रिश ात मा ा िश णाची एस. एस. सी. पयतची सालेही िदली
आहे त. ा दो ी प रिश ां मुळे ‘झोंबी’तील घटनां चा ऐितहािसक संदभ वाचका ा
मनात अिधक ठळक ायला मदत होईल, असे वाटते.

रिसक वाचक-समी कां नी ‘झोंबी’ला आजवर चंड ितसाद िदला. आतापयत

‘झोंबी’ची िहं दी, क ड, बंगाली भाषात भाषां तरे झाली. न ा अिधक दे ख ा
बा पात ‘झोंबी’ आता िस होत आहे .

‘झोंबी’चे पालन-पोषण करणारे काशक ी. सुनील मेहता आिण ां चे कमचारी,

रिसक, वाचक, समी क, अनुवादक या सवाचा मी मनापासून ऋणी आहे . सवाना
ध वाद!

आनंद यादव

कृत ता (पिहली आवृ ी)

‘झोंबी’चे ह िल खत वाचून ी. गं. ना. जोगळे कर, ी. अरिवंद वामन कुलकण ,
ी. सुधाकर के. भोसले, ी. शरद फटां गरे या मा ा सु दां नी काही मौिलक सूचना
के ा. मला ा सं रणासाठी खूपच उपयु ठर ा.
 ‘झोंबी’तील काही अंश, ‘रिसक’ (१९८० व ८१) व ‘बागे ी’ (१९८२) या
िनयतकािलकां ा िदवाळी अंकां तून पूव िस झाले होते. ी नंदकुमार भागवत
यां चा आपुलकीने आिण काळजीपूवक मु णदोष तपासून लेखन िनद ष कर ाचा
य , क ना मु णालयाची सुबक छपाई, ी. अिनलकुमार मेहता यां ची
काशनिवषयक आ था या गो ी लाभ ा नस ा तर ‘झोंबी’ ा बिहरं गात िनि तपणे
उिणवा रािह ा अस ा. या सवाचा मी मनापासून ऋणी आहे .

तीथ प भाई ( ी. पु. ल. दे शपां डे) आिण सौ. सुनीताताई यां ा ऋणातून मला
कधीच मु होता येणार नाही. मा ा बाबतीत ते सतत वाढतच जाणारे घिटत आहे .

– आनंद यादव
 झोंबी : एक बा हरवलेलं बालकांड

आनंद यादव हे नाव मराठी सािह ाशी मै ी असणा या

वाचकाला नवीन नाही. महारा ात ा ामीण जीवनाचं दशन
घडवणा या कथा, कादं ब या आिण किवतां चा लेखक णून ाचे
कतृ गौरवाला पा ठरलेले आहे . समी े ा े ातही ाने
चां गले लेखन केलेले आहे . पुणे िव ापीठा ा मराठी िवभागात तो
मो ा पदावर आहे आिण गेली काही वष ामीण सािह िवषयक
चळवळीचा तो सू धार आहे . सािह ात ामीण-नागरी वगैरे काही
भेद नसतो, असं णणा यां चा एक वग आहे आिण ामीण
जािणवाच िनरा ा अस ामुळे ामीण आिण नागरी
जीवना माणे सािह ातही भेद असणं अप रहाय आहे , असं
णणा यां चा दु सरा एक वग आहे . सािह ात ा ा वगयु ात
आनंद यादव ामीण फळीचे नेतृ करीत अस ामुळे, आपला
मु ा अिधक प रणामकारक कर ासाठी तो िविश पिव ातही
उभा रािह ासारखा वाटतो. हा पिव ा पु ळां ना चत नाही.

मा ा वादात सापडलेला आनंद यादव पटणारा िकंवा न

पटणारा असला तरी, लिलत सािह ात ा ा ा कसदार
लेखनामुळे आिण समी ा क लेखनात िदसणा या ासंगी
वृ ीमुळे, आज ा मराठी सािह ात ा यश ी लेखकां त आनंद
यादव ा नावाचा अंतभाव सहजपणाने होतो.

अशा लौिककाथाने यश ी ठरले ा लेखकाने ‘झोंबी’ असे नाव

दे ऊन आप ा बाळपणाची कथा सां िगतली आहे . तो आपले
बालपण आठवत गेला आहे आिण एखा ा गवयाने राग आळवावा
तसा आळवीतही गेला आहे . ा कलापूण आळव ामुळे, हा
केवळ बालपणात ा नाना कार ा कडूगोड घटनां चा अहवाल
न होता ही एक सुंदर लिलत कलाकृती झाली आहे . लिलत
सािह ात घटना केवळ स आहे णून भागत नाही. स हे
क ने न अद् ु भत असते हे जरी खरे असले तरी, ातला
अद् ु भतपणा िकंवा ा घटनेतले ना वाचकाला जाणवायला ा
घटने ा कथनाला िमडास ा शासारखा कलेचा श घडावा
लागतो. उदाहरणाथ, ‘मी िजथे जातो ितथे तू मा ा सोबत
असतोस, आप ा हाताला ध न चालवतोस’ हा अनुभव स
असेल. पण ‘जेथे जातो तेथे तू माझा सां गाती चालिवसी हाती
धरोिनया’ असे छं दाचे चाळ बां धून, अभंगाची ओळ होऊन ते स
कटले की मनाला आनंद दे त मनात िझरपत जाते. किवतेत ा
छं दा माणेच ितभावंताने ग ात क नेने भरलेले रं गदे खील
अशीच िकमया करतात. मा हे रं ग नुसतेच वरवर थापलेले नसून
फुलां ा रं गां सारखे अंगभूत अस ामुळे कटले आहे त, याचा
वाचकाला अनुभव यावा लागतो. स ाला कलेतून िमळणारे
सौंदयाचे लेणे सहजभावाने लाभावे लागते. ते लेणे डो ां त भरावे,
पण खुपू नये. इथे अकृि मतेला फार मह आहे . मराठीत
ल ीबाई िटळकां ा ृितिच ां चा अकृि म लेखनाब ल सदै व
गौरव होत आलेला आहे . ही अकृि मता, च र वाचनीय करावे
णून ल ीबाइनी ह ाने सां भाळलेली नाही. कधी कधी हा
सहजते ा भासाचा अ ाहास कमालीचा कृि मही झालेला
िदसतो. ल ीबाइ ा म ातच सहजता होती. लेखनात तो
फार मोठा गुणधम ठरला. तीच गत बिहणाबाई चौधरींची. आपण
आता चां गलीशी उपमा दे ऊया णजे ही किवतेची ओळ अिधक
कलापूण होईल, असा संक सोडून ां नी ां ा ओ ां म े
वाचकां ना चिकत करणा या, मु करणा या िकंवा काळजाला
हात घालणा या उपमा ा ां ची योजना केली नाही. एखादा
अनुभव ा सां गायला लाग ा की, फुलाभोवती फुलपाखराने झेप
 ावी ितत ा सहजतेने ा अनुभवावर सािह कलेतली लेणी
चढायची. सािह ात ही िकमया होते णून तर, ा यातनां ची
पु ा आठवणसु ा नको असते ा यातनां ची गाणी होतात.
सािह िनिमती ही वा वाचा अनुभव आिण ात घोळू न आलेले
क नेचे रं ग ां ा संगमातून कटते. केवळ स कथन हे
वािषक अहवालासारखे असते. पण मनाला गुंगवून ठे वणा या ा
कथनाला कलेचा श कुठे झाला, ते कधी कधी जाणवतही नाही.
तरीही वाचकापुढे जे उभे राहते ते कधी थ करणारे , कधी
अ थ करणारे , कधी सुखावणारे , तर कधी खूप दु खवून जाणारे -
नाना कार ा भाववृ ींचा क ोळ उ करणारे एक
श िश .

आनंद यादवची आ कथा ही अशीच स आिण भावना यां ा

उ ा-आड ा धा ां ा ता ाबा ां त िवणले ा व ासारखी
आहे . मा िवणले गेले आहे ते सुबक, झुळझुळीत, मऊ-मुलायम
व न े . हा वाण िनराळा आहे . याचा पोतही िनराळा आहे .
मराठी सािह ा ा सुदैवाने हा भाषेचा घोंगडीसारखा पोत
मराठीला आता नवा नाही. सुबक, आिण शारी रक क ां नी आिण
भयानक दा र ामुळे िजथे पदोपदी कातडी सोलली जा ाचे भय
न ते अशा जीवनात ा सुखदु :खां ची आिण आशा-आकां ां ची
व े िवणत आले ा सािह क परं परे ा आशय आिण
अिभ िवषयक ढ क नां ना जबरद तडाखे दे णारे असे
एक वादळ ामीण सािह ा ा पाने मराठी सािह ात आले.
जी ामीण भाषा नाटकािबटकातून िवनोदापुरती वापरली जायची,
ती आप ा जीवना ा वाताहतीची कहाणी समथपणाने सां गताना
आढळायला लागली. उपे े ा अंधारात ठे चकळणा या आिण
ां ा लेखी जगणे याचा अथ, दै -दा र ापोटी णा णाला
कोसळणारे आघात सोशीत िकंवा सारे बळ एकवटू न ता ुरते
टाळीत; मरणा ा ितथीपयतचा वास करणे एवढाच होता, अशा
माणसां चे ओझरते दशनही सािह ात होत न ते. सुखव ू
जीवनात सािह ाची िनिमती आिण आ ाद ा दो ी ि यां कडे
फाव ा वेळातली करमणूक णूनच पािहले जायचे. िशवाय
अशा उपेि तां चे आिण शोिषतां चे जीवन कंठणा या स रऐंशी
ट े जेची, सा ा श ां ा सहानुभूतीपुरती दे खील दखल
घेत ािशवाय, समाजात ा एका वगाला शतकानुशतकं सुखव ू
प तीने जगता येत होतं. ातून दै , दा र , उपासमार,
शोिषता ा कुळात ज ाला येणे वगैरे; पूवज ात ा कमाची
फळे अस ाची िशकवणही दे ात येत होती ती दे खील मो ा
चतुराईने आिण वेळी संगी दं डु ां चा वापर क नही ा
समाजात एक उ नीचतेची उतरं ड क न ठसव ात आली
होती. ामुळे जीवन फुलवणा या, आनंद दे णा या, सौंदयपूण
अशा गो ी भोग ाचा आप ाला मुळात ह च नाही अशी, ही
िवप ाव था भोगणा या समाजाचीही प ी धारणा होती. मालक
पु ात टाकेल ा कड ाचेच काय ते आपण धनी, असे
गो ात ा बैलाने मानून तो घास पोटात ढकलावा, ितत ाच
असहायतेने भाकरीचा जो ताजा िकंवा िशळा तुकडा पानात पडे ल
तोच आप ा निशबी िलिहलेला आहे असे मानून, वषानुवष जगत-
णजे मालकासाठी राबत आलेला- असा सं ेने चंड असणारा
एक वग होता. आजही आहे . शतकानुशतके दा र ामुळे शोषण
आिण शोषणामुळे दा र अशा यातनाच ात असं माणसां ची
आयु े िफरत रािहली आहे त. वया ा कुठ ाही वष मरण आले
तरी ‘सुटला’ िकंवा ‘सुटली’, खायला मागणारे एक तोंड कमी
झाले- ा खेरीज भोवताल ा माणसां ची दु सरी कुठलीही
िति या होऊ नये, अशा अव थेत जगणा या माणसां ा दु :खाचा
ं दकाही कालपरवापयत मराठी सािह ातून उमटलेला ऐकू
आला न ता. ही असं माणसे आप ा दु :खा ा कथा पोटातच
ठे वून, माटे मा रां ा सािव ीसारखी मु ानेच मेली. पोराला
शाळे त पाठवणे ही गो च मुळी िजथे न परवडणा या चैनीत जमा
होत होती; ितथे हाती लेखणीच आली नाही. परं परागत सं ारां चा
पगडा इतका जबरद होता की, आपले हात हे दे वाने नां गर,
खराटा िकंवा असलीच सतत अपार क ां ची मागणी करणारी
अवजारे धर ासाठीच िनमाण केली आहे त आिण लेखणी धरणारा
हात दे वानेच आप ाला नाकारलेला आहे , ही ढ समजूत होती.
िदवसभर अ ा ा शोधात िफरणारी जनावरे आिण ही माणसे
ां ा जग ात फरक न ता. जग ाचं सारं योजन भूक
भागवायला ह ा असले ा भाकरीभोवती साठलेलं होतं. हे
जळजळीत वा व, एखादा पडदा टरकन फाडून ा मागचे
भयानक े काला दाखवावं तसे; ‘शेतक यां चा आसूडा’त
म. ोितबा फु ां नी िशि त समाजाला दाखवले. वा िवक
ोितबा हे काही लिलत लेखक न े त. पण ां नी शेतक या ा
झोपडीत ा दा र ाचे श ां नी जे िच काढले आहे ाला तोड
नाही. ा खोपटातली ेक जीणशीण, फुटकी-तुटकी व ू
आिण गाडगीमडकी जर वाचा फुटू न बोलायला लागली तर
शेतक या ा दु रव थेचे महाभारत सां गून जातील असे वाटायला
लागते. इथे ा लेखनामाग ा ोितबां ा उ टतेतून ा
वणनाला किवतेसारखी गती आली आहे . ा ग ओळीसु ा
ओवीसार ा मनात पाझरत जातात आिण व ीला राहतात.
‘समाज’ ा श ाब लची पां ढरपेशा समाजाची सारी संकुिचत
आिण आ तु धारणा कोसळू न टाक ाचे साम असलेले, हे
िदसायला छोटे से असणारे पु क आहे . एखा ा यु ाआधी
रणिशंग फुकावे तसे ‘शेतक याचा आसूड’ हे समाज बोधना ा
यु ाआधी फुंकलेले रणिशंग आहे असे मला वाटते.
 सतत सहन करा ा लागणा या दा र ातून िनमाण झाले ा
हालअपे ां मुळे मनाची सारी उभारी न झाले ा ब जनसमाजात,
‘आपले जीवन हे असे का झाले?’ ाचे कारण सां गून, एक नवा
आ िव ास िनमाण कर ाचे काय म. फु ां पासून महारा ात
सु झाले. ‘िव ा नस ामुळे सारे आयु नास ाची’ ां नी
जाणीव क न िदली. आिण जी हाती न धर ामुळे ही दु रव था
ा झाली ती लेखणी आिण नाना िवषयां चे ान हाती आणून
दे णारे पु क त: ा हातात ायला ां नी शेतकरी आिण
शरीर म करणार् या समाजाला उद् ु य केले. या आिण
शेतकर् यां ची पोरे ां ना शाळे ची वाट दाखव ाचे काय करणे ही
केवढी चंड ां ती होती याची आज क ना येणार नाही. पण
शेतकर् या ा झोपडीत पाटी-पे लीने ा णी वेश केला तो
खरा ां तीचा ारं भ मानायला हवा.

अशाच एका दा र ाचे आसूड खात जीव जगवीत ठे वणार् या

कुटुं बात ा एका पोरा ा हाती ‘पाटीपेणिशल’ आ ापासून ते तो
मॅिटकची परी ा पास होईपयत करीत राहा ा लागणार् या
झोंबीची आनंद यादवने ही कहाणी सां िगतली आहे . ा समाजात
मुलाने शाळे त जाणे ही नैसिगक घटना मानली जाते ा ा ण
िकंवा त म वगात ा मुलाने ‘मॅिटक’ होणे आिण ा समाजात
‘शाळा िशकणे’ णजे कुळाला बु ा लावणे असे मानले जायचे
ा समाजात ज ाला आले ा आनंद यादव सार ा मुलाने
मॅिटक होणे; ात जमीन-अ ानाचा फरक आहे . अथात, ा ण
समाजातील सगळीच मुलं काही फार मो ा ीमंतीत वाढलेली
असायची असं नाही. गावात ा ा ण आळीतही, पाचवीला
दा र पुजलेली अनेक घरे असायची. रानात शेत नाही आिण
गावात घर नाही अशा अव थेतली अनेक अनाथ, िपतृहीन मुलं
िभ ा मागून भूक भागवीत; पण शाळा करीत. ा िभ ेला
‘माधुकरी’ असे मोठे गोंडस नावही िदलेले होते. पण माधुकरी
मागायला उपाशी पोट एवढीच अहता उपयोगाची न ती. ासाठी
तो मुलगा ा ण अस ाची अट होती. आिण ा ण असली तरी
एखा ा अनाथ, गरीब मुलीला माधुकरी मागायचा अिधकार
न ता. चतुथवण यां बरोबर ितलाही शाळे चे दरवाजे बंद क न
टाकून माधुकरीची गरजही ठे वलेली न ती. अशा सामािजक
वातावरणात शाळे त जाऊन िशकायची इ ा बाळगणे, हे आपण
होऊन शारी रक आिण मानिसक यातनां ना िनमं ण दे ासारखे
होते. आनंद ा मनात ही इ ा िनमाण झाली आिण दोन वेळची
भाकरी दे खील िमळ ाची शा ती नसले ा शेतकरी कुटुं बातला
आ ा ाथिमक शाळे ची पायरी चढला. ा ा हालात भर
पाडणारे पु काब लचे ेम ा ात उ झाले. पोराची पाठ ही
मायेने हात िफरव ासाठी नसून काठीने फोडून काढ ासाठी
आहे आिण बायको हे चोवीस तास घरागो ात आिण शेतात
राबणारे आिण एकामागून एक मुले ज ाला घालणारे यं आहे
असे मानणारा आिण ‘हम करे सो कायदा’ ा वृ ीने वागणारा
रतनू जकाते नावाचा शेतकरी ाला बाप णून लाभला होता.
शाळे तले ब तेक ‘गुज ही’; िव ा ाशी मायेने वागले तर जगबुडी
सु होईल, अशा थाटात वागत. चार अ रे आिण दोन पाढे
पोरां ा पदरात टाकाय ा मोबद ात ा अभकां चा काटा
काढत वग हाकीत. कुठ ाही िदशेने काही सुखाचा,
आनंददायक, स ते ा वार् याचा शही घडू नये अशी
प र थती. अस ा ा ितकूल अव थेत िशकायची हौस िटकवून
धरणार् या आनंदाला, ा िश णासाठी िकंमत ावी लागली ती
ा ा बा ाची. ा बालपणीचा काळ सुखाचा अस ाची गाणी
गायली जातात, जे बालपण र असतं णतात ते ाला कधी
भेटलंच नाही. शाळे ा दाख ावर बा ाचा फ लेखी पुरावा
होता. रोजचा िदवस नवी यातना दे ासाठी उगवायचा, ही िश ा
ा कोव ा भावंडां ना भोगायला लागावी असा गु ा कोणता?
दा र . आिथक दा र आिण ा दा र ासोबत येणारं मानिसक
दा र . आनंदा वाढत होता तो ा दु धारी दा र ाचे चटके खात. हे
सारे सहन करत असताना ाला पु कां ची गोडी िनमाण झाली.
ा ा शेतकरी बापाची प ी धारणा होती की, शेतकर् या ा
पोराचे हात शेणामातीत राब ासाठी णूनच दे वाने िदले आहे त.
बुके वाचणे, शाळा िशकणे हे ा ा लेखी िभकेचे डोहाळे होते.
दोन वेळचा घास पोराबाळां ा तोंडी पडे ल इत ाही वकुबाची
ाची शेती न ती. तरीही पोटापा ाचा अ वसाय करावा
असंही ाला वाटत न तं. भाराभर पोरां ना ज दे ात आपण
खाणारी तोंड वाढवून सग ां नाच उपाशी टाकतो आहो याची
ाला खंत न ती. कदािचत गुलामासारखे राबणारे काही हात
वाढव ाचे समाधानही असेल. हे आनंदाचे आ च र असले
तरी, ा कथेचा नायक, खलनायक आिण िवनोदी पा ाचा बाप
रतून हाच णायला हवा. बसता बु ी आिण उठता लाथ हे च
कुटुं ब मुखाचे बायकोपारां ा बाबतीत धोरण असायला हवे, ा
िस ां तावर ाची अढळ ा होती. ा ा मनाला कशाहीमुळे
पाझर णून फुटायचा नाही. ा सार् या कथेत हा रतनू एक दोन
िठकाणी िकंिचत गलबल ागत झालेला िदसतो. तेव ा
अनुभवानेही आ ा ा बा ा ा वाळवंटात अक ात पावसाची
सर येऊन गे ासारखे वाटते. त:ला शेतकरी णवणारा हा
माणूस सदै व अंगमेहनत टाळायचा. थोरामो ां ा बैठकीत
बसायचा िमळावे णून धडपडायचा. आिण सतत राबराबून
आपण कसे है राण झालो आहोत असा उलटा कां गावा करीत
राहायचा.

आनंदा ा बाळपणी रा ंिदवस चालणार् या ा झोंबीची

सु वात घरापासूनच होते. कारण घर हे मुळी मुकाट राबणार् या
आिण आसूड खाणार् या बैलां ा गो ाला िचकटले ा
वा ूसारखं होतं. वडीलधार् यां ा पोटात पोरां िवषयी मायासु ा
परवडत न ती. झोपडीभोवतालची झुडपं आपसूक उगवावी,
आपसूक वाढावी, तशीच सुकावी-एखादं दु सरं म न जावं अशीच
िजथे कुटुं बात ज ले ा पोरां ची अव था होती; ितथे बालपण,
िकशोरवय, ता ा जीवना ा िविवध दे शां चं ा ा वेळी
यो ते कौतुक करायचा िवचारही कुणाला िशवत न ता. िजथे
बापाला कधी माया लावावी असे वाटले नाही आिण आईला
यु ा यु ा के ावाचून पोरां ा पोटात अधामुधा शेवेचा
गुळमट लाडू ढकलता आला नाही, ितथे गिहव न सां गा ा अशा
वा िसंधू आई ा आिण बाबां ा आठवणींनी बालपणात ा
कहाणीला रं ग कुठून भरायचा? ा आ कथे ा पिह ा
वा ातच, माया-ममतेला संपूणपणाने पार ा असले ा
आनंदा ा बालपणाची कहाणी बीज पाने आढळते. आनंद
सां गतो, ‘‘ताराचं ल झालेलं ताराला मािहती नाही. ती एक वषाची
असताना ितचं ल झालं. रतनू ावेळी आठ नऊ वषाचा होता.’’
ही तारा णजे आनंदची आई आिण रतनू बाप. ‘मातृदेवोभव,
िपतृदेवोभव’ हे ऐक ाची सवय झाले ा कानां ना ज दा ा
आईविडलां चा असला उ ेख सहन होणार नाही. मला हा
आईविडलां िवषयीचा इतका अिल आिण कोरडा उ ेख
वाचताना, आ ट कामू ा ‘आऊटसाइडर’ मध ा पिह ा
वा ाची आठवण झाली. ाने टले आहे - ‘‘Mother died
today or may be yesterday, I can't be sure.’’ (आई आज
वारली. कदािचत् काल असेल. मला न ी नाही सां गता येत.)

असले लेखन वाचकाला ा कादं बरी ा नायकां चे सारे

उपरे पण सां गून जाते. मातृ ेम-िपतृ ेम, कुटुं बात ा माणसां चा
िज ाळा ा अनुभवां चा ा जीवनात शही झाला नाही अशा
जीवनाची कहाणी कोरडे पणानेच सां िगतली जाणार. ा ा
वा ाला माणसामाणसां तला िज ाळा कधी आलाच नाही, तो
आपली िच रकथा दोन कारां नी सां गतो. एक णजे,
ऐकणारा ा मनात कणव उ कर ासाठी िकंवा कथनाची
दु सरी प त णजे, िवल ण कोरडे पणाची.

पण कुठे ही त:ला भाविववश होऊ न दे ता, वाचका ा

डो ां त सहानुभूतीचे अ ू उभे कर ा ा फंदात न पडता,
ा ा मनाला जडलेला सारा सुखव ूपणा आिण आ संतु ता
उखडून टाकायची श ी असलेला हा कोरडे पणा; शोिषतां ा
जगाचे दशन घडवणार् या लेखकां नी केवळ एक शैलीचा कार
णून ीकारलेला नाही. ा मागे ‘आ ाला कुणाची दया नको.
चां ग ा रीतीने जग ाचा आमचा ाथिमक ह िहरावून घेणारी
आजची समाजप र थती, आम ा जीवनाची काय परवड क न
गेली आहे ते पहा. ही समाज व था आ ी बदल ािशवाय
राहणार नाही.’ हे सां गणारी फुले-आं बेडकरां ची ेरणा आहे .
आिथक शोषणावर आिण ते शोषण व थतपणाने चालू रहावे
णून ा शोिषतां ना धम- ढी, ग-नरक वगैरे क नां ा
दलदलीत तवून ठे वायला साहा करणार् या परं परां वर
आधारलेली, ही पृ ीवरच िनमाण केलेली नरकवासासारखी
प र थती आहे . सतत दयेवर तरी िकंवा टाचेखाली रगडून घेत
खाली मान घालून तरी जगायची शतकानुशतके सवय झाले ा
समाजाला आप ा ह ाची जाणीवच न ती. म. फुले आिण डॉ.
आं बेडकर यां नी ‘दया’ हा श च उखड ापासून ल ाला
सु वात केली आिण अ ूंची हकालप ी झाली. ातूनच
स प र थती ा दशनात हा वाचका ा मनात टोकदार
सळीसारखा िशरणारा कोरडे पणा आला. ‘मला काय ाचं?’ अशा
आ संतु वृ ीनं डो ां वर कातडे ओढीत जगणार् या समाजाला
जोरदार हादरा दे णे आव क होते. फुले, आं बेडकरां चे लेखन
आिण भाषणे हा एक वैचा रक भूकंप होता. ा ध ाने सुखव ू
समाजातलीही संवेदनाशील अशी जी मने होती ती हादरली, ा
भीषण वा वा ा दशनाने कधी मनोमन ओशाळली; तर कधी
एक नवी ी लाभ ाब ल ा सािह ाकडे कृत ते ा भावनेने
पाहायला लागली.

ामीण जीवनात ा ा दु : थती ा दशनाचे दार मराठी

सािह ात थम कोणी िकलिकले केले असेल तर ते ी. म.
मा ां नी. आज ामीण िवभागातून आले ा उपेि त समाजात ा
लेखकां ा सािह कृती मा ां नी पािह ा अस ा तर,
‘यािचसाठी केला होता अ ाहास’ असेच ां नी टले असते.
लिलत सािह ात भर घालावी णून मा ां नी उपेि तां ा कथा
िलिह ा नाहीत; तर उपे े ा अंधारात वषानुवष खतपत
पडले ा एका चंड मराठी समाजाची सािह ात नोंद न घेता
वापरले ा; महारा , मराठी, मराठी जीवन वगैरे श ां ची ा ी
िकती संकुिचत समाजापुरती आहे , याची जाणीव क न दे णे हे
ां ना अिधक अग ाचे वाटले होते. पां ढरपेशा समाजाचे ां नी
उपेि तां ा जीवनाकडे ल वेधून घेतले. पण मा ां ना
संघषापे ा सुधारणेची तळमळ अिधक होती. उपेि त समाजाला
आधी िशकवून शहाणे करायला हवे, अशी ां ची िवचारसरणी
होती.

ाच काळात ामीण भागात कमवीर भाऊराव पाटलां नीही

खेडोपाडी शाळा ने ासाठी िजवाचं रान केलं.

लेखणी आिण श ां ा असामा साम ाचा िजथे

य ं िचतही अनुभव न ता अशी िठकाणी राहणार् या, भौगोिलक
आिण मानिसक अशा दो ी ीने सां ृ ितक चळवळी ा
क थानापासून दू रदू र ा कोपर् यात राहणार् या लेखकां नी,
अंगात न ा चैत ाचा संचार ावा अशा उ ाहाने लेखन
करायला सु वात केली. ामीण िवभागातून येणार् या ा
सािह ा ा लों ाने थम जर काही वा न नेलं असेल, तर केवळ
िवरं गुळा िकंवा करमणूक एव ाच माफक अपे ेने पु काकडे
पाहाणार् या वाचकाची आ संतु ता. आजवरचे लिलतसािह
तुरळक अपवाद सोडले तर ाला सुखवीत होते. ा कथातली
पा े दु :खे भोगीत असली तरी, ती दु :खे हळु वार फुंकरीने िवसर
पडणारी होती. ितथे आईचं दशन घडायचं ते ेम प आईचं.
आनंद ा आ कथेत: आईला एका आडदां ड, िववेकशू
पु षाशी संसार करताना काय िवल ण यातना भोगा ा लागत,
प शी ओलां डाय ा आत िजला अनेक बाळं तपणा ा
यातनां तून जावे लागले- ातली जी आठ मुले वाचली ां ा
चोचीत पुरेसा चारा आणून दे ाची ाला ताकद न ती- अशा
माणसाशी संसार करताना- ितचा जीव रडकुंडीला कसा येई याचे
िच आहे . एकटीच बसून ती आनंद ा विडलां ना िश ा दे ई.
‘...बसून नुसती पोरं काढायला पािहजेत. राबायला नग. आयतं
बसून खायला पायजे. े ा े ावर डोळं वटारलं, दणकं िदलं
की झाला ा बापईपणा.’ असं ती णे. ‘अंधाराला सां गत
बस ागत ती िदसायची.’ एकदा ‘‘आईला दादानं बाज ावरच
ध न बडवली. ओली बाळं तीण. जु ां ना ज दे ऊन अश
झालेली. ितनं खुं ाला बां धले ा जनावरासारखा मार खा ा.
सकाळी बाळा सणगरीण पोरींना ायला घालायला आ ावर
आई ित ाजवळ णाली, ‘‘ ं जी, मला ही पोरं नगं नगं झा ात
बगा. ा ी अफू घालून थंड करावीत िन क ाला मोकळं ावं
असं वाटतंय.’’ आयु ही ावेळी एका अ ायी
समाजप र थतीतून िनमाण झालेली यातनां ची साकळी होऊन
जाते ावेळी वा , मातृ वगैरे जीवनात ा सुंदर मू ां ब ल
पुनिवचार करायची आव कता ती तेने भासायला लागते. आिण
पयायाने ा क मय जीवनाचे िच ण करणार् या सािह ा ा
समी ेब लही!

आनंदचं आिण रा ंिदवस शारी रक क क न दोन वेळची

भाकरी न िमळणार् या ा आिथक रात ा हजारो मुलां चं
आयु , ाच का ाकु ां नी भरले ा वाटे ने गेलं. आजही
प र थतीत फार चंड फरक नाही. ती वाट आनंद ा कोव ा
पावलां नी कशी तुडवली याची ही आ कथा आहे . आ च र ात
पु ळदा आ ौढी आिण आ समथन डोकावते. सुदैवाने ा
कथेत हे दो ी दोष नाहीत. एकतर हे बा च इतके ेशदायक
होते, की ितथे आ ौढीला थानच न ते. श ता होती ती
बा ात ा ा ेशां ा रणाने भाविववश हो ाची. लेखनात
कटु ता ये ाची. पण ा बाबतीतला आनंदाचा संयम लेखनाचा
तोल िबघडू न दे णारा आहे . हे जगणे सव ी प र थती ा हाती
अस ामुळे, आ समथन करावे अशी िनिमत घटनाही न ती.
होती फ मॅिटकपयतची चढण संपवून ती परी ा पास हो ाची
ईषा. वगात आजूबाजूला सुखव ू कुटुं बातली मुले होती. कधी
ां ा घरी जा ाचा योग आला तर ितथला सुबकपणा पा न
आप ा प र थतीचे दु :ख अिधक जाणवत होते. तरीही ते दु :ख
गोंजारीत राह ापे ा, घरात ा िवरोधाला न जुमानता आ ा
आपली वाट कापीत मॅिटक ा िदशेने िनघाला होता. अ ासाशी
झोंबी घेत होता आिण शेतात बेसुमार शारी रक क करीत होता.
द र ी जीवनात आप ा बालवयात ा ा काही हौसा मौजा
हो ा, ा पुरवायला कधी जो जुगारा ा अ ावर रं गला, कधी
िव ां ची थोटकं गोळा क न फुंकली, कधी िफर ा िसनेमा ा
तंबू ा कापडा ा फटीतून चो न िसनेमे पािहले, तर कधी
पु कं िवकत ायला च चोर् या के ा.

आज ा सार् या बालपणाकडे आनंद आयु ात ा एका

िनरा ा उं चव ावर उभा रा न पाहतो आहे . ा कागलात
चतकोर भाकरीला तो आिण ाची भावंडे महाग होती, ितथे आता
एखा ा समारं भाला मुख पा णा णून ाला मानाचे बोलावणे
येते. ितथ ा वाटे वर एखा ा शेता ा तुक ाकडे पा न, ा
मातीत गळले ा आप ा घामा ा आठवणीने तो अ थही होत
असेल. ‘हे असलं बालपण मला कां भोगावं लागलं?’ हा ाला
छळत असेल. आपण सतत ितकूल वातावरणाशी झगडत
िशकत गेलो, पु के वाचायला िमळावी णून दारोदार िहं डलो,
सु थत िम ां शी सलगी केली, एखा ा स दय िश का ा
शाबासकी ा अनुभवाने फुलून आलो- गोडापे ा कडूच जा
िगळावे लागले... आता आपण िलिहलेली पु के लोक वाचताहे त,
पण आप ासार ा िकतीतरी मुलां ना प र थतीने पु ा ा
शरीर आिण मन िपळू न टाकणार् या, रखड ा आिण रखरखीत
जीवनातच तवून ठे वलेले आहे , याचीही ाला जाणीव आहे .
आिण ाच जाणीवेने, ामीण िवभागातले एखादे पोरगे
सािह ा ा ओढीने तळमळत असेल, आप ा अनुभवां ना
कथाकादं बरीतून, एखा ा किवतेतून आकाराला आणत असेल तर
ाची वाट सोपी ावी, ाला हात दे ऊन वर ावा, ाला
मागदशन करावे ासाठी तो धडपडत असेल. आज आनंद यादव
कुठ ाही ा ापकासारखा नागरी सं ृ तीत वाढतो आहे . ाचे
आिण ा ा कुटुं बीयां चे शेताशी िततके घिन नाते उरलेले नाही.
पण आजही लेखणी हातात घेतली की ती गावा ा िदशेने
धावायला लागते. मा आता तो शहरातून खे ाकडे जातो ते ा;
‘झाडाची समदी मुळं आता तुटाया लाग ात’ हे ाला ती तेने
जाणवते. एकेकाळी शोषणा ा एका प तीची बळी ठरलेली
ामीण जनता, आता कारखा ां नी आणले ा एका सुब ेचा
आभास िनमाण करीत चालले ा िनरा ाच मृगजळाची बळी
ठरते आहे . आनंद ा ‘गोताव ा’त ा आ मणाची सूचना ाने
अितशय प रणामकारक रीतीने केलेली आहे . पु ळदा ा ा
लेखनात ‘कृ ाकाठी कुंडल आता पािहले उरले नाही’ हा सूर
उमटताना िदसतो. हे अप रहाय आहे . काळाबरोबर ामीण
दे शाचा चेहरामोहरा बदलला तर नवल नाही. शेत आिण शेतीचा
माल, शारी रक मातून तयार होणार् या गाड ामड ासारखी,
पायताणासारखी, िकंवा हातमागावर ा एखा ा सणंगासारखी
उ ादने- एव ातच गुंडाळले गेलेले खेडे, आता छो ा मो ा
कारखा ां चा धूर सोडताना िदसते आहे . शेती जशी आपली
सं ृ ती घेऊन आली तसेच हे कारखाने आपली सं ृ ती घेऊन
येणारच ितथे सं ृ ितसंघष होणे आिण न ा जोमदार सं ृ तीने
जु ा ा उरावर बसून ती न करणे अप रहाय आहे . आसपास
कारखा ां चा घेराव पड ानंतर पु ासारखं शहरसु ा गे ा
वीस-पंचवीस वषात ओळखता येऊ नये असं बदललं. ां चा
वषानुवष अिभमान बाळगला ते ऐितहािसक वाडे , न ा उं च उं च
इमारतीं ा शेजारी अंग चो न तरी उभे रािहलेले िदसतात िकंवा
भुईसपाट होऊन न ा कॉल ां चे प लेवून िमरवतात. हे बदल
घडवणारे वारे खे ां पयत पोहोच ािशवाय कसे राहणार? आता
तर ितथे टे िल जनही पोहोचला. ा िपंपळा ा पारावर िकंवा
चाबडीत ‘औंदा पावसानं दगा िदला’ िकंवा वडगाव ा ज ेत ा
कु ी ा फडात कोण बाजी मारे ल याची चचा चालायची, ितथे
आता सुनील गावसकरची सचुरी थोड ात क ाची हळहळ
होताना िदसेल. िच हारमधलं कुठलं गाणं फ ड आहे
आिण कुठचं कंडम आहे यावर मतं होतील. इतकेच
कशाला, ामीण जीवन आिण नागरी जीवन ात ा अनेक िभंती
अशा काही कोसळू न पडतील; की एकेकाळी नुसतं मॅिटक
ायला शेतकरी कुटुं बात ा पोराला कस ा हालअपे ा
सोसायला लागाय ा, ते आनंदची ही आ कथा वाचून थमच
उमग ावर उ ा ाच ामीण भागात ा न ा यं सं ृ तीत
वाढणार् या मुलाला नवल वाटे ल. गत दे शात ामीण प रसरात
राहणारी माणसे आिण नागरी माणसे ां ात आता भेद रािहलेला
नाही. आता शेती ही दे खील ‘इं ड ी’ झा ामुळे, औ ोिगक
सं ृ तीचे सारे गुणदोष शेती-उ ोगातही आले. जमीन हाही धा
उ करणारा कारखाना झाला. भूमाता, काळी आई वगैरे का
हळु हळू लु होणार. िपठा ा िगरणीने नुसती जा ां ची घरघर
संपवली नाही; तर ा दळणा ा जोडीने उमटणार् या ओ ाही
संपव ा. लोकवा याचा अ ास करणार् या िकंवा पी.एच.डी.
िमळव ासाठी य करणार् यां खेरीज, ओवी हरव ाचं खे ात
तरी कुणाला दु :ख िदसत नाही. ओवी गेली आिण दे वाची भजने
आिण भूपा ां नी, शहरे आिण खेडी यां चा राम हर एकसाथ
साजरा करणारा रे िडयो आला. मानवी समाजा ा वासाचा सारा
इितहास, काही िमळवायचे आिण काही गमवायचे अशाच सू ाला
ध न चाललेला िदसतो. आनंदचे बाळपण ा खेडेवजा गावात
गेले ते गाव ाला पु ा भेटणार नाही. ाचे कमाली ा क ां चे
बाळपण ाने लेखनात नोंदवून ठे वले आहे णूनच ा गावात
आिण ा ामीण प र थतीत ाला आिण आपणा सवानाच पु ा
पु ा डोकावता येईल.

मा ा डो ां पुढे, तीसएक वषापूव मला र ािगरीला भेटलेला

आनंद उभा राहतो. गोगटे कॉलेज ा पिह ा वषात होता. ाचे
ाचाय य. द. भावे त: कवी. ां नी गरीब प र थतीत ा ा
मुलाला, ा ातला कवी ां ना िदसला णून, कॉलेजात फीची
खूप सवलत दे ऊन वेश िदला होता. ां नीच मी र ािगरीला गेलो
असताना ाला मा ा भेटीला पाठवला होता. साधा घरी धुतलेला
पायजमा आिण सदरा घातले ा कोव ा वया ा ा लुक ा
मुलाने भीत भीत मा ा हाती त: ा किवतां ची वही िदली होती.
एखा ा होतक कवीने आप ा हाती किवतासं ह दे ऊन
अिभ ाया ा अपे ेने आप ाकडे पाहणे, हे एक क ण
असते. िक ेकदा धमसंकटही असते. मी ‘ितरं गी झ ास
णाम’, ‘माझी भारतमाता’, ‘िशव भूंचे चरणी ि वार वंदन’ िकंवा
हळू च ात चोर पावलां नी िशरलेली ‘तू पुनवेची चां दणी...’ अशा
मथ ां ा अपे ेने वही उघडली. पाहातो तर; पु. िश. रे ां ा
किवतां ा मापा ा िमनीसाईझ ा किवता हो ा. एक एक
किवता वाचत गेलो आिण एक ितभावान कवी अचानक हाती
लाग ाब ल ‘युरेका’ णून ओरडावे असे मला वाटले. मी वही
ठे वून घेतली. मी आिण मा ा प ीने सग ा किवता पु ा
वाच ा. ानंतर आमचे ा किवतां साठी थलसंशोधन सु
झाले. ते ह िल खत ी. पु. भागवत, म. िव. राजा यां ना
वाचायला िदले. राजा ां ना तर ही किवता ात ा अ ल
ामीणपणामुळे, इं ज ामीण कवी रॉबट ब ा ा किवतां ची
आठवण क न दे णारी वाटली. अशी ही किवता सु थळी पडावी
असे फार वाटे . शेवटी, ा काळात ग. पां . परचुरे यां नी ‘परचुरे’
नावाचं मािसक सु केलं होतं, ात ‘तळची भाकर’ ही किवता
छापून आली. मािसका ा पानावर थानाप झालेली आनंदची ही
पिहली किवता.

ऐकलं काय हो उशीर क नच ाहारीला जावा

जेवू ात दीर-मामाजी आदी ां ी वाढ ात थोर ा जावा
कोणबी ाई वागत िजवाभावानं मा ासंगं
 खाऊ ात ती दा ा-बायकू सोन- पं आनंदानं
जाऊन िश ीनं जेवायला तु ी हळू च उचला तळची भाकर
आिण ित ा पापडाखालचं लोणी, सां डगं खावा अदु गर
ठाव ाई कुणाला गुपीत सासूबाईलाबी हे नका बोलू
ाबी घाल ात िदरा-नणंदा ी ‘आणता वं मला िदवाळीत
शालू?’

िदवाकरां ा एखा ा ना छटे सारखी ही किवता आहे पण

आनंद ा किवतेकडे चोखंदळ वाचकाचे खरे ल गेले, ते ानंतर
काही वषानी ाची किवता स कथेत छापून आली ते ा.
एकेकाळी, सं थानात पं ीला वा ावरचं िनमं ण ये ाला जे
मह होतं, तेच स कथेत आप ा कथा-किवतेला पान
िमळ ाला होतं. आनंद ा सािह क आयु ाचे पुढले ट े ाचे
किवतासं ह, कथासं ह, लिलतलेखनसं ह, कादं बर् या दाखवून
दे तच आहे त. पण मला भेटलेला, नुकताच मॅिटक पास झालेला
आनंद यादव नावाचा मुलगा सामािजक, कौटुं िबक आिण आिथक
प र थतीचे िकती चंड घाव सोसून ितथंपयत आला होता याची
क ना आता हे ा ा च र ातले बालकां ड वाचताना आली.
यातनां चा एवढा मोठा अ ग ा ा मुला ा पाठीवर असेल,
ाचा मला अंदाजही आला न ता. िशवाय मी ा वातावरणात
लहानाचा मोठा झालो, ात ग रबीशी आमची तोंडओळख होती;
पण दा र ा ा अस ा दशावतारां शी मी सव ी अप रिचत
होतो.

आनंदचे बरे चसे सािह हे ा ा ानुभवा ा बीजातून

फुललेले आहे . ातला अनुभव िजतका बावनकशी िततकेच ाचे
फुलून आलेले सािह पही बानकशी. लेखनाची सु वात ाने
‘कवी’ णून केली. कडूगोड अनुभवां चे गाणे करावे असेच ाला
वाटले. ा ा ग िलखाणातही ही गाणेपण आढळते. ते
ा ात ा किव ितभेला टाळता येणार नाही. ामुळे ाने
िलिहलेले हे आ च र आहे की आ च र पर कादं बरी आहे ही
िचंता मला पडत नाही. सािह क ताळे बंदा ा त ात नोंद
करायची मा ावर जबाबदारी नस ाने, ‘लेबल’ लावायची मला
आव कता भासत नाही. इथे मला लुई पा र ा उ ारां ची
आठवण येते. ाने टले आहे , ‘‘मी तुमचा धम काय आहे ते
जाणून घेऊ इ त नाही. तुमची मते काय आहे त तेही जाणून घेऊ
इ त नाही. तुमची दु :खे काय आहे त ते मा मी जाणून घेऊ
इ तो.’’

सुखवणारे पु क मला आवडते. पण हे असे अ थ करणारे

पु क वषानुवष माझी सोबत करीत असते. मला ही ‘झोंबी’
वाच ावर ओढ लागली, ती आनंद ा यापुढ ा आयु ाची कथा
वाचायची. ही कथा एक ामीण आनंदा आिण एक नागरी आनंद
यादव यां ात ा संघषाची असेल. फार वषापूव आनंदने ‘धुणे’
नावाची एक किवता िलिहली होती. एका सुटीत कॉलेजात
िशकणारा आनंद आप ा खे ात ा घरी आला होता. आईने
पोरां चे कपडे धुवायला काढले होते. आनंदाचे कपडे मा इतर
भावंडां ा कप ातून िनराळे काढू न ठे वलेले पािह ावर ही
किवता ु रली होती. ात ाच ा काही ओळी :

कशापायी आणलंस माझं वेगळू न धुणं?

मालात बां ध ास घ ा ा का क न
च ा कुडती झ ां चं चो ा लुग ाचं िपळं
भावंडा ा वाळलेलं का ग धडु ां चं बोळं
.... ....
ाच फाट ा धड ात बां ध आई माझं धुणं
 रठं बेलफळं लाव सदा ेला सार् यासंगं
जरी िशकलो मी आई नको टाकू वेगळू न
बघून ो भेदभाव तुटे तटातट मन

मला ही किवता खूप सूचक वाटली. आपला आनंदा एका

िनरा ा, पां ढरपेशां ा सं ृ तीत िशर ाची चा ल ा अडाणी
माउलीला थम लागली होती. डॉ. आनंद यादव ा नावाने
सािह े ात बोलबाला झाले ा लेखकाने आपली आई, वडील,
ढीगभर भावंडे, आ , शाळू सोबती, बरे वाईट िश क ा सार् यां ना
आप ा ृितकोषात िकती कसोशीनं जपले होते, याचे ंतर
ा बालजीवनातले बारीक-बारीक तपशील पािह ावर येते. हा
आलेख केवळ आ ाला भोगा ा लागले ा दु :खाचा णून
वैय क पातळीवर राहत नाही. सतत दा र ाशी झगडणार् या
शेतकरी जीवनाचे िच ही ातून उभे राहाते. ा आिथक
पातळीवर जगणारां चे कौटुं िबक संबंध िदसून येतात. असं पोरे
हे हाल सोसत जगात येत होती. आजही येतात. ातून ां चे सारे
बालपण होरपळू न जाते. आनंदाला ा होरपळीची कथा
िलिह ाचे दे णे लाभले. सारी दु :ख भोगत असताना, अंगावर
माराचे वळ उमटत असताना आपण किवता िलहावी, शाळे त
उ म िनबंध िलहावा, कथा िलहा ात-थोड ात णजे; ंथां ा
जगात वावरावे असे वाटायला लावणारी ही एक कारची
भूतबाधाच असते. आनंदला ती जडली. ंथ नावा ा व ूला िजथे
अिजबात थारा न ता, अशा वातावरणात ाला ही
सािह िनिमतीची भूतबाधा झाली. आिण झाड फुलून आले. आज
आनंद, सािह ािनिमतीमुळे लाभले ा यशा ा एका उं च
पायरीव न; सािह ा ा भुताने झपाटले ा आिण उपे े ा
अंधारातून काशाकडे झेपावणार् या, ामीण भागात ा मुलां ना
हात दे ा ा कायात गुंतलेला आहे . ा सार् यां ा कथा-
कादं बर् या वाचकां ना अ थ क न जाणार् याच असणार. कारण
आज ा आिथक आिण सामािजक प र थतीत अ थ होऊन
धुमसणे हाच ितथ ा जीवनाचा थायीभाव आहे . ा
अ थपणाचा ोट मराठी सािह ात सु झालाच आहे . हे
ायला हवेच होते. िशवाय, सार् या जगातलं सािह समृ केलं
आहे ते ा ‘झोंबी’ सार ा वाचकाला अ थ करणार् या
ंथां नीच!

पु. ल. दे शपांडे
 ‘झोंबी’स िमळालेले पुर ार

ि यदशनी अकादमी
सव कृ सािह -पुर ार १९८८

महारा रा शासन
उ ृ सािह -पुर ार १९८८-८९

दे . भ. प ी डॉ. र ा ा कंु भार

सािह -पुर ार १९८९

मारवाडी संमेलन
सािह -पुर ार १९९०

भारत सरकार
सािह अकादमी पुर ार १९९०

िद फेडरे शन ऑफ इं िडयन प शस
उ ृ ंथिनिमती पुर ार १९८९

वरानगर - िवखेपाटील पुर ार

(चां दी ा रथाची ितमा) १९९१

संजीवनी सािह पुर ार

सहजानंद नगर, कोपरगाव १९९४

िहं दी, बंगाली, क ड भाषांत अनुवाद.

महारा ातील आकाशवाणी ा सव क ांवर

‘झोंबी’चे ना पांतर सा रत
आनंद यादव यांची
सािह संपदा

झोंबी
नां गरणी
घरिभंती
काचवेल
लोकसखा ाने र
एकलकोंडा
माऊली
नटरं ग
कलेचे कातडे
माळावरची मैना
घरजावई
शेवटची लढाई
आिदताल
डवरणी
खळाळ
उखडलेली झाडं
भूिमक ा
झाडवाटा
उगवती मने
सैिनक हो,
तुम ासाठी...
म ाची माती
माय लेकरं
शकमळे
पाणभवरे
मातीखालची माती
ाम सं ृ ती
सािह काचा गाव
ामीण सािह : प
व सम ा
 ामीणता : सािह
आिण वा व
मराठी सािह – समाज
आिण सं ृ ती
सािह ाची िनिमित
ि या
मराठी लघुिनबंधाचा
इितहास
आ च र मीमां सा
१९६० नंतरची सामािजक
थती आिण सािह ातील
नवे वाह
‘झोंबी’ नंतरचे
‘नां गरणी’, ‘घरिभंती’,
आिण ‘काचवेल’
हे खंड िस
झाले आहे त.
 Contact : 020-24476924 /
24460313
Website :
www.mehtapublishinghouse.com
info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval
system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the publisher and the licence holder. Regarding the translations rights of this book in any
language please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale Colony, Sadashiv
Peth, Pune 411 030.
अनु म
१
२
३
४
५
६
७
८
९
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
 १
ताराचं ल झालेलं ताराला माहीत नाही. ती एक वषाची असताना ितचं ल झालं.
ित ा पाळ ालाच बािशंग बां धलं होतं. रतनू ा वेळी आठ-नऊ वषाचा होता.
‘‘वराती ा व ाला लगाम ध न एकटाच घो ावर बसलो तो; ेची आठवण
हाय.’’ असं सां गत होता. ाला तेवढं च आठवतं.

रतनूचा बा आिण ताराचा बा हे दो . रतनू ा बाऽला दहा-बारा पोरं झाली. ां त

आठ मुलगे झाले. पण ते लहानपणीच एक-दोन एक-दोन वषाचे होऊन मरत असत.

नवरा-बायकोला संशय यायचा. ां ना वाटायचं भाऊबंदच पोरां ना बा ा घालतात

िकंवा िलंबू मंत न मारतात. भाऊबंद णजे रतनू ा बाऽचे स े चार भाऊ आिण
ां ा बायका. हे पाचीही भाऊ, ां चा बा मे ावर वाली-सु ीवासारखे एकमेकां त
भां डू लागले. भां डणं, मा यामा या, खून हे ा घरा ा ा पाचवीला पुजलेलं.

ा घरा ाचा मूळ पु ष कनाटकातून आप ा बिहणीसह एका रा ीत पळू न

को ापूर सं थानात– कागलला आला होता. पळू न ये ाचं कारण; ानं
कनाटकात ा आप ा राह ा गाव ा पाटलाचा खून केला होता. पाटलानं या ा
िवधवा बिहणीला ओढ ाचा य केला होता. कागल भाग हा कनाटका ा सीमेवर
आहे . सीमा अगदी दोन मैलां वर चालू होते. ा मुलखात खे ापा ां त खुनां चे माण
भरपूर.

ा कानडी खे ात आम ा मूळ पूवजाचा िपंड पोसलेला. ाचा भाव संतापी,

भां डखोर आिण आड ा डो ानं वाग ाचा. या घरा ा ा मूळ पु षापासून
रतनू ा बाऽची पाचवी िपढी होती. या पाच ा िपढीचे पाच स े भाऊ. ां चा बाऽ
असेतोपयत ते एकजुटीनं रािहले. मदां डगे, दादािगरी करणारे णून ते गावात
िस . ा पाच जणां ा बाऽला, कागलला होणा या गुरां ा बाजाराची जकात गोळा
कर ाची कामिगरी असे. तीच कामिगरी या पाच मुलां कडं आलेली. महारा आिण
कानडी मुलूख यां ा सीमेवरचा हा भाग अस ानं, जकात गोळा करणं फार
िजिकरीचं काम होतं. अडाणी माणसं जकात चुकवत. न दे ता दां डगाईनं िनघून
जा ाचा य करत. कमी दे ाची धडपड करत. पु ळ वेळा भां डत, मारामा या
करत. ात हे पाच जण तयार झालेले. याच काळात ते ‘यादवां ’चे ‘जकाते’ झाले.

पुढं; बाऽ मे ावर हे पाचजण भाऊ तं झाले. ां तील एकाला मूलबाळ न तं,
णून ाला बाकीचे चौघेजण भाऊ वाटा दे ास तयार न ते. पण ानं तो भां डून
घेतला. नोटां पे ा चां दीचे पये जा वापरात होते. मुलंबाळं असले ा भावां वर
िचडून, ानं वाटणीला आलेले सगळे पैसे एका फाट ा पो ात घालून, ते पोतं एका
रे ावर लादलं िन रे डा गावभर उधळवला. गावाला पैसे खरापत णून िव टू न
िदले. ‘‘मी मा ा गावाला सारी इ े ट दे ईन. पर ा मां गा ा बो ा ा भावां ी एक
पै बी दे णार ाई.’’ अशी ाची ित ा. जकातीचा पैसा भरपूर आलेला.

पुढं; कागलचा गुरां चा बाजार बंद झाला आिण को ापुरास गेला. ाबरोबर ां चं
जकातीचं काम बंद पडलं. मागं फ ‘जकाते’ हे पड-नाव रािहलं. मग ा पाच
भावां चा सग ा गावालाच ास होऊ लागला. पाचां तील दु सरा भाऊ जिळतं कर ात
िस . ितसरा मग सरकारी रानं िललावात घेऊन, तीच िन ीिन ी वाटू न, जा पैसे
घेऊन पोटवा ानं दे ऊ लागला. चौथा शेती करत असे. पाचवा; णचे रतनूचा वडील,
शेती बघता बघताच लां बलां ब ा गावां ना जाऊन, तेथून धा खरे दी क न दु स या
मुलुखाला नेऊन िवके. असा उ ोग कर ासाठी मनगटात भरपूर साम लागे. वाटा
आडरानां त ा. रानां त लुटालूट, दरोडे नेहमी होत. पर ा गावात आले ा
माणसाजवळची नगद र म लुटली जाई. ामुळं बरोबर ताकदीची माणसं घेऊन,
सानेचे िवळे , भाले, कु हाडी घेऊन खरे दीला जावं लागत असे. रतनूही आप ा बाऽ
बरोबर पु ळ वेळा खरे दीला जाई. पण पुढं रतनू ा बाऽला वाटलं; एकुलतं एक
पोरगं. अशा जोखमी ा धं ात घाल ापे ा ेला शेतकरीच करावा.

...पाची भाऊ आपाप ा घरात सवते होते; पण एकमेकां चे वैर िवसरले न ते.
एकमेका ा वैरणी जाळायचे. कापणीला आलेली िपकं कापून ायचे, चो न गवतं
कापायचे. अधनं मधनं एखादं जनावर टाचा खुरडून मरायचं िन ेका ा पोटात
संशयाचा गोळा उठायचा... रतनू ा आई-वडलां ना वाटायचं; ा भाऊबंदकीत आपलं
एकबी पोरगं जगणार नाही. णून रतनू ा वडलानं लां ब जाऊन मां गवा ाशेजारी
जागा िवकत घेतली िन ितथं तीन ज ां चं साधं घर बां धलं. ा घरात ाची तीन पोरं
जगली. ां तला थोरला रतनू. ा ा खाल ा दोन बिहणी; कंबळा िन आकणी... ा
ितघां तही घरा ाचे गुण उतरलेले.

अंगातली श ी कमी होईल, वय वाढत जाईल तसं रतनू ा वडलाचं ान

शेतीकडं जा लागलं. गावात िमळे ल ाची पाच-सात एकरां ची जमीन तो फा ानं
करायचा. ातच ऊस, माळवं, िमरची, ग -हरभरा िपकवायचा. फाळा भागवून
िमळे ल तेव ात तो दर साल गुदरायचा. सुगी झाली की, कधीमधी जवळपास ा
खे ावरच जायचा िन जोंध ा-तां दळाची खरे दी करायचा. को ापुरात गाडीनं
नेऊन िवकायचा. कधी चार पैसे उरायचे, कधी जेव ास तेवढं च ायचं. चार िदसाचं
पोटपाणी बाहे र पडायचं. ‘‘िनदान बैलभाडं िन आमची पोटं तरी बाहीर पडली. बसून
घरातलंच खा ापे ा हे काय वंगाळ ाई.’’ अशी तो त:ची िन बायकोची समजूत
घालायचा. पण हळू हळू ानं हा ापार बंद क न टाकला िन पोराबाळां सह
शेतावरच क पाणी क लागला... तरी भाऊबंदकीची भुणभूण अधनंमधनं चालूच
होती. हाडवैरी असले ा मध ा भावानं ा ा शेजारीच मोकळी जागा घेऊन, इषला
पडून टोलेजंग घर बां धलं.

ताराला दोन भाऊ. एक मोठा आिण एक धाकटा. रामा आिण िलंगा ा. रामा
तारापे ा सहासात वषानी मोठा आिण िलंगा ा ब याच वषानी लहान. ताराचा बाऽ
िशवा ा जाधव वाळली शेती फा ानं करायचा. मृगापासनं सं ा ीपयत ा शेतात
राबायचा. उ ा ात मोलमजुरी करायचा. घा ागु हाळात गुळ ा ा हाताबुडी
आडसोडी णून काम करायचा. साला ा बेजमीचा गूळ िमळवायचा. सुगी ा
िदसां त आपली सुगी झट ासरशी घरात आणून, कुणाकुणा ा इथं भात-जोंधळा
कापायला जायचा. ाचं शेर-पायली िमळत राहायचं. पावसा ाचं दीस जवळ आलं
की, भटाबामणां ची घरं शाकारायचा. ा सग ा कामां ना सा ा रोजगारापे ा दोन
आणे जा मजुरी असायची. ती उ ाळभर पदरात पाडून ायचा. ा वर ा दोन
आ ां ची रोज रा ी गु ावर जाऊन नेमानं दा ायचा.

ताराचा बाऽ िशवा ा आिण रतनूचा बाऽ आ ाजी हे कधीतरी, रानाकडे ला रान
आ ानं एकमेकाचे दो झाले. एकमेकाला बारीसारीक गो ीत मदत क लागले,
आधार दे त गेले.

रतनू आता आठनऊ वषाचा पोरगा झाला होता. एकुलता एक जग ामुळं लाडात
वाढत होता. घरातलं शीचं दु भतं एकटा खात होता. भाऊबंदां ा इषवर वाढत
असणारं पोरगं. सात ा वष च तालमीत जाऊ लागलं. भोकरी रं गाचं पाणीदार डोळं .
क ारी ा आकाराचं धारदार नाक. फुगवट नाकपु ा. गुटगुटीत अंग. तां बूस गोरा
रं ग. उ ात तापला की गाजरासारखा िदसे. शा महाराजां ा तां ब ा मातीत लोळू
लाग ावर तर, तां ा ा घासले ा घागरीसारखा िदसू लागे. बोलताना रागात,
आ मक पिव ात बोल ागत वाटे . ात पु ा आवाज मोठा. ओरडला की
जनावरं ही मागं िफरत असत. आता तर तालमीमुळं ा ा अंगात खुमखुमीची पैदास
होऊ लागली.

कागल हे शा महाराजां चं औरस गाव. वषाला गैबी ा उ सात जंगी कु ां चं

मैदान ायचं. बैलगा ां ा शयती, रे ा-बक यां ा टकरी, ताकदीनं अवजड व ू
ओढ ा ा पैजा ाय ा. शा महाराजां चा हात पाठीवरनं िफरायचा. ेक
शेतक याला वाटायचं; आप ा पोरा ा पाठीवरनं तो िफरावा. बैलां ा पाठीवर
महाराजां ची थाप पडावी. बक या ा तोंडात महाराजां ची मूठभर डाळ ह े जावी...
वषभर गाव घुमू लागायचं. ेक ग ी ा ितकटीला तालीम. पहाट झाली की,
बारकीसारकी पोरं घुमायची िन अंगं तां ब ा मातीत घुसळायची. गावा ा उगवती ा
माळाला कायमचाच बैलगा ां ा शयतीचा राऊंड केलेला. ा राऊंडवर, पावसाळा
झा ावर रोज एखाद-दु सरी गाडी सरावासाठी पळतेली िदसायची. माळाला पोरं टोरं
दीसभर बक यां ा, रे डकां ा टकरी लावून चुरस करायची. तां बूळ रानात हीच पोरं
कु ा लावून बटनं, पैसा-दोन पैसे िजंकून ायची. असा कायमचा शा महाराजां चा
वारा ालेलं गाव.

रतनूलाही तोच नाद लागला. ा ा बाऽलाही वाटलं, पोरगं नाद करतंय तर क

दे . णून बाऽनं ाला म ातच एक आखणी तालीम घालून िदली. िशवा ा
जाधवाचा राम, पलीकड ा व ीवरलं मा ाचं गण ा, िमसाळाचा ल ू अशी
कुणीबुणी पोरं ा तालमीत घुमू लागली.

गावात भाऊबंदां ची पोरं ताठर होत चालली होती. ां ाकडं बघून रतनू ा
बाऽलाही वाटायचं– तोडीस तोड पोरगं झालं पािहजे. अंगात रग हायली तर जगंल;
ाईतर जाईल मातीत िमसळू न बघता बघता... णून ानं म ात तालीम घालून
िदली.

पण दु स या वष गावात कसलातरी रोग आगीसारखा पसरला. माणसां ना भडाभड

उल ा होऊ लाग ा. तां दूळ धुत ावर ा पा ासारखे पां ढरे जुलाब िपचका या
मार ागत होऊ लागले. हातापायां त गोळे येऊन अंगातली श ी एकदम
गुंडाळ ागत होऊ लागली. डोळे पां ढरे करत, गरागरा िफरवत माणसं पडायची.
ां ा तोंडाला कडक कोरड पडायची. ातनं मग उठायचीच नाहीत. रतनूचे दोन
चुलते ात हो ाचे न ते झाले. धाक ा चुल ाची बायको मरता मरता वाचली.
रोगराई आली िन चां गली तीन-चार मिहने रािहली. गावभर कसलीबसली औषधं
मारली.

पावसाळा आला िन रोगराई धुऊन गेली. पण रतनू ा बाऽनं हाय खा ी. पावसाळा

आला की, द ासारखा असलेला ाचा खोकला वाढू लागे. ा वष तो जा च
वाढला. ाला वाटू लागलं; आता काय खरं वं. आज हाय तर उ ा ाई. दे वाची खैर
णून घरादारावर मरगाईचा फेरा िफरला ाई... पर भाऊबंद असं वायटावर.
आप ा अंगात तर आता पै ागत रग ाई. पोटाला पोरगं एकटं च. आप ा मागं ा
पोराला कुणाचा दु माला िमळणार? िनदान िपंड ाय पुरता तरी माझा वस ा
भाऊबंदा ा िन रोगराई ा तडा ातनं वाढला पािहजे... मी असा फट ासरशी
गे ावर मागं पोराचं लगीन कोण करणार?...

नवरा-बायकोची बोलणी झाली. िवचार क न क न ां नी बेत ठरिवला. ‘‘पोराचं

लगीन आवंदा क न टाकूया. साताठ वसाचं हाय. अजून ेचा बापय ायला बारा-
चौंदा वरसं तरी लागतील. ो बापय याला िन पोरगी पदराला यायला गाठ पडावी,
अशीच पोरगी कराय पािहजे.’’

शेजारी असले ा िशवा ा जाधवाशी बोलणं झालं. रतनू ा बाऽला वाटलं; शेजारी
हाय िन जातीगोतीचाबी हाय. ेलाच इवाई क न ावा. बां धाला बां ध िभडून रानं
हाईत. रानं िटकतील तवर िटकतील; पर दो ी घरं एक तील. पोरां त पोरं िमसळू न
वाढतील... िशवा ाचा थोरला पोरगा रामा. तो रतून ा जवळजवळ वारगीचा होता.
दोघं एकमेकासंगं कु ा खेळायचं.

िशवा ालाही वाटलं, आ ा जका ासारखा वाघ आप ा दावणीला आपण होऊन

येतोय. गावात आता आप ाकडं वाकडा डोळा क न बघायची कुणाची टाप ाई.
आपली दो ी घ ईल िन एकमेकां ची एकमेकाला येळपसगाला मदतबी ईल.

ल ठरलं. मुलगी धड एक वषाचीही न ती.

या ल ात मुलामुली ा आईबापां नीच आपली हौस भागवून घेतली. रतनूला, आपलं

ल होतंय याचीच गंमत वाटली.

... सबंध लगीनभर, तारा आप ा पाळ ाला बां धले ा रं गीत बािशंगाकडं
काजळभर ा डो ां नी कौतुकानं बघत, हातपाय हलवत, हाऽ ऽ करत पडलेली.

अधनंमधनं; ितची ऐनपंचिवशीतली चुलती ितला पाळ ातनं हळू च उचलत होती िन
हळदी-आं घोळीसाठी मां डवात नेत होती... एक वषा ा तारा ा ग ात बां धलेलं
का ाभोर म ां चं मंगळसू , डोरलं मोठं चम ा रक िदसत होतं. पुढं वीस एक
वषानी त ण अंगाला लावली जाणारी हळद, त ण चुलती ाऊ घालताना मां डीवर
घेऊन डाळीचं पीठ लावावं तशी लावत होती. िचमुर ा पोरीला तीटकाजळ करता
करताच, कुंकू-मळवटही भरत होती. ितची सुरकी बदलतानाच, ित ासमोर वरातीचा
शालू आणून ाची घडी पाळ ावर ठे वत होती. ती घडी पुढं वीस वषानी मोडली
जाणार होती... हातात; मंगळसू घातलेला एक तां ा ध न, रतनूची एक ाचीच
घो ाव न वरात िनघाली, वषाची प ी इकडं पाळ ात गाढ झोपी गेलेली. ितला
यातलं काहीही माहीत न तं. ितकडं ितची िनयती पर र ठरिवली जात होती. सासू-
सासरे , िवहीण- ाही आपापली हौस भागवून घेत होते.
 २
कळू लागलं तसं ताराला नां दायला जावं लागलं. एके िदवशी लां बून ितला ितचा नवरा
दाखवून दे ात आला.

‘‘ ो बघ तुझा वरा.’’

ालाच का ‘ वरा’ णायचं, हे ित ा बालबु ीला कळलं नाही. पण ती आप ा

आईनं दाखवून िदले ा मुलाला नवरा मानू लागली.

मा दाखवून िदले ा घरात ती पिह ा िदवशी राहायला तयार न ती. ानात

आ ाबरोबर, ती हळू च सोडून जाणा या आई ा पाठोपाठ ‘‘आई, मी येणार; आई,
मी येणार.’’ करत जाऊ लागली. मग ित ा सासूनं अचानक ित ा दं डाला हात
घालून, एखादं कोक खािटकखा ात नेतात तसं ितला अ ादी उचलून
ैपाकघरा ा अंधारात आणून ठे वलं िन घराचं दार झाकून टाकलं. ा िदवसापासून
िचमुक ा ताराचं नां दणं सु झालं. ती सहासात वषाची होती.

नां दाय ा घरात ितला आई िन बाप कुणीच न तं. सासू हाताखाली घेऊन कामं
क न घेत होती. थोरली नणंद िन धाकटी नणंद भां डणं काढत होती. तारा ा घरात
गे ापासनं सगळीजणं सटरफटर, बारकीसारकी कामं ितलाच सां गत. ती
मोलकरणी ा मुलीसारखी, सां गतील ती कामं क लागली. ामुळं ती कगटू न
जाऊन, संधी िमळे ल ते ा अधनंमधनं आप ा आई ा घराकडं पळू न जाई.

पळू न जायचं आणखी एक कारण होतं. ित ात आिण ित ा नव यात आठनऊ

वषाचं अंतर होते. नवरा पैलवान, ामुळं; ितला कळू लागलं ते ा तो ित ा नजरे ला
मो ा पु षासारखा िदसू लागला. तशात तो तापट भावाचा. लाडाचा. ामुळं ाचा
रागलोभ आई-बाऽपुढं चालत असे. ाची ितला भीती वाटे . ती पळू न गेली की ितला
परत आणायला ाला पाठवीत असत. तो ितला हाताला ध न फरफटत आणी.
िक ेक वेळा, हातात िलंगडीची छडी काढू न ितला बडवत घरी नेई. ामुळे; तो
डो ां समोर असला की, ित ा पोटात उगीचच भीतीचा गोळा िफरत राही.

हळू हळू वषभरानंतर, ाची ाहारी घेऊन सकाळी ितला म ाकडं जावं लागे.
मग ती वाटे वर लागणा या आप ा आई ा घरी थोडा वेळ जाई. पोटभर रडून घेई.
परकरा ा ओ ात आईनं िदलेला शगागूळ खात खात म ावर जाई.

ितथं वेगळं च वाढू न ठे वलेलं असे.

‘‘एवढा का उशीर ारीला?’’ नव याचा पिहला सवाल झडे .

 ‘‘भाकरी लवकर झा ा ाईत.’’

‘‘तु ा आयला तु ा! एव ा उशीरपतोर भाकरी ईत ाईत? खरं सां ग, तु ा

आईकडं जाऊन बसली तीस का ाई?’’

‘‘ ाई.’’

‘‘खोटं बोलतीस!’’ णून काड् िदशी खां ावर ा चाबकाची वादी ित ा पाठीवर
फुटे ... नवरा मोट मारत असे.

ती एका चाबका ा वादा ातच परकरात मुते. खरं बोल ावर पु ा वादाडा
बसणार नाही, णून ती ‘‘आता पु ा जाणार ाई’’ असं ओरडली की, ‘‘मग आदू गर
का सां िगतलं ाईस तु ा आयला! खोटं बोलतीस?’’ असं णून पाचसात वादाडे
बसून ती आडवी पड ावरच नव याचा हात थंड होई.

ाहारी घेऊन गेली की, ितला उं च उसात पा ाची दारं मोडावी लागत. रानडु करं ,
को ी उसातून िहं डत. ऐनवेळी समो न रानडु र िदसला की ित ा काळजाचं
पाणी होई िन ती घाब न रडत, ओरडत बाहे र येई. पु ा ितला आत जायची भीती
वाटे .

‘‘मी ाई उसात जाणार पाणी पाजायला.’’ ती बाहे र येऊन णे.

‘‘का गं?’’

‘‘मला ा वाटतंय. आत रानढु करं आ ात.’’

‘‘उगंच िभऊ नगं. कळ काढली ाई तर ढु करं काय तुला खाईत ाईत.’’ रतनू
धावंवरनंच ओरडून णे.

ाचा आवाज ऐक ावर िन हातात चाबूक बिघत ावर, ती जीव मुठीत ध न,

डोळे दाही िदशां नी िफरवत, पाणी पाजायला पु ा उसात जाई. पण जरा जरी काही
खसफसलं की बाहे र पळत येई आिण पळू न आली की, ‘‘एवढं कशाला घाबरतीस?’’
णून चाबकाचा मार िमळे .

ामुळं पाणी पाजायला उसात जायचं ित ा िजवावर येई िन सां जचं घरी परत
जाय ा वेळी ती आप ा आईकडं च जाऊन, ‘‘मी ाई जा जाणार. मला रानढु ार
फाडून खाईल.’’ णून हटू न बसे.

दु सरे िदवशी सकाळीच ितची आई ित ा सासूकडं जाऊन िवनवणी करी, ‘‘घरचं

काम लावा. लेक अजून बारकं हाय; संभाळू न ा.’’ णून सां गे. ‘‘हो हो’’ णून
संग िनभावला जाई िन दु सरे िदवशी ाहारी घेऊन गेली की, ‘‘तु ा आयला तु ा!
पळू न जातीस; थां ब तुझा पायच मोडून ठे वतो.’’ णून नवरा िहसकीनं नाहीतर
ठ ानं, ित ा पायां ा न ा गवसून मार दे ई... अशी नां दणूक चालली होती.

ताराचं रानडु कराचं भय वाढतच होतं. ती बाहे र पळू न येत होती. नव याचा मार खात
होती. सासूला ित ा आईनं सां िगतलं तरी ाचा उपयोग होत न ता. म ात नवराच
राजा होता. सासरा कधी असे आिण कधी नसे. ाला अधनंमधनं ापाराची लहर येत
असे. उगीच परगावी जाऊन धा ां ा भावाची चौकाशी क न तो येत असे. दो ी
नणंदा; तारा घरात आ ावर कामं लावीत असत. घरात आिण रानात, दो ीकडं ितला
कामाचा चाप लागत असे. न झेपणारी कामं ओढावी लागत. तंगून तंगून जाई.

शेवटी काविक येऊन ती आप ा आईकडं पळू न गेली; ती पु ा नव याकडं

जायला तयारच होईना. ित ा आईबाऽ ाही ल ात आलं की, बार ा पोरीचा जीव
केवढा ते ल ात न घेता ितला रात ाड कामानं िचंिबवली जातीय. ां नीही लावून
ायची नाही, असं ठरवलं.

तशात िशवा ाचं रान तीन वषापूव सुटलं होतं. ाच उ ा ात ाची ितथली
खोप जळाली होती. सगळी जनावरं खुं ां लाच म न पडलेली. संसार रसातळाला
गेलेला. तरी वर ये ाचा तो य करीत होता. पण रे टत न तं. ातनंच दा चं
सन वाढलेलं. यातनं लोकां ची रानं फा ानं कर ाचं ानं सोडून िदलेलं. तो आता
नुसती मजुरीच क लागला होता. िवहीण- ाहीपणातलं नवेपण जाऊन कधीच
जुनेपण आलं होतं. ाचे चार दोन टवके उडाले होते. दीस पालट ासारखे झाले होते.

तारा माहे रातच होती. पाच-सहा मिहने झाले तरी लावून िदली नाही. एकदा ितचा
बाऽ आिण थोरला भाऊ कामाला गेले होते. ां ची भाकरी बु ीत घेऊन ती चालली
होती. राम मंिदरा ा कोप यावर आली िन ित ा नव यानं एकदम ितला अडवली.
अगोदरच डाव आखून दबा ध न तो बसला होता. ा ाबरोबर ा ा म ातला
गडी.

नवरा चाबूक घेऊन आलेला. ानं ित ा डोईवरची बु ी गटारात फेकून िदली िन

एका हातानं बुचडा ध न, दु स या हातानं चाबकाचे वादाडे दे त तो ितला म ाकडं
घेऊन गेला. म वर बडवून काढली. चाबकाचे कोयंडे डोईत मार ानं, चोळी
परकर र ात ाऊन िनघालं. शेवटी सासूनं सोडवून घेतली िन ई ा जखमा धुऊन
ात दातवण भरलं.

‘‘आता िफ न जर पळू न गेलीस तर तुला ठारच मारतो का ाई, बघ तू. मग येऊ

दे तुझा बाऽ आिण आई.’’
 िदवस जात होते. ती क उपसत होती. दर ान ितची आई आजारपणात वारली.
गावठी औषधां चा काही उपयोग झाला नाही. धाकटा भाऊ ावेळी वषाचासु ा
न ता. आई ा म ावरच तो ितचं शेवटचं दू ध ाला. बायका ताराला णा ा;
‘‘पाज पोरी ेला. हे शेवटचंच आता.’’ ाला पाजवलं िन मढं हलवलं. अशी त हा.

ितची आई मे ावर, ित ा बाऽचे आिण भावां चे फार हाल होऊ लागले.

िशवा ालाच ैपाक करावा लागे. पुढं पुढं थोर ा भावानं ैपाक िशकून घेतला.
ते ापासनं ताराला माहे रचा ओढा जा च लागला. बाप-भाऊ त: हातानं क न
खातात, ां चे पोटासाठी हाल हाल चाललेत, हे ितला बघवेना. ितचं आतडं तुटू लागलं.
म ाकडं जाता येता ती चो न-मा न भावां ना मूठपसा दे ऊ लागली. लहान ा
िलंगा ासाठी ित ा िजवाची सारखी कालवाकालव ायची. पण फारसं काही करता
येत न तं.

िदवस चालले. ित ा बाऽचं दा िपणं जा च वाढलं. तो कुठं ही िझंगून पडू

लागला. पोरं उपाशी म लागली. ां चे चुलता-चुलती ां ना कधीमधी अध चतकोर
भाकरी दे ऊ लागले. कुठं तरी ती रोजगाराला जाऊ लागली. दर ान; तारा ा ल ात
ितला घातले ा पुत ा ित ा बाऽनं िवकून टाक ाची बातमी ित ा सास याला
कळली. ानं ा पुत ा ा ाकडं मािगत ा. पण दे णार कुठून?

ताराचा बाऽ असाच एकदा दा िपऊन आप ा लेकीकडं भाकरी मागायला

आला. िझंगत कोलमडत आलेला िशवा ा बघून रतनू ा बाऽचं टाळकं सरकलं.
नुकताच तो म ाकडनं आला होता. ‘दे वा’ णून तंबाखू ओढत बसला होता.
िवकले ा पुत ा मागून मागून ाचा जीव वैतागला होता. सगळे माग संपले होते.
वष झालं तरी तो परत दे ाची भाषा बोलत न ता. पुत ा िवकून गावभर दा पीत
िहं डतोय याची ाला मािहती होतीच. अधनंमधनं कुठं ही बाजारात गाठ पडला की,
‘चार पैसे उसनं दे ’ णायचा. आ ाजीला चार लोकां त काहीच करायला येत न तं.
शरमेनं मान खाली घालावी लागत होती. पा णा केला एका इरा ानं आिण झालं
भलतंच... ाचा संताप झाला.

िशवा ानं उं ब यात पाऊल घालताच तो णाला, ‘‘का आलाईस रं िहतं घो ाचा
मूत िपऊन?’’

‘‘का ं जे? मा ा लेकीकडं आलोय. तू कोण इ ारणार?’’ पाय ओढत जड िजभेनं

तो बोलला. तसाच आत चालला.

‘‘कोण इ ारणार? ख ाळी ा! मागं फीर आधी.’’ ानं िशवा ाला मानगुटाला
ध न बाहे र ढकलला. तो र ात जाऊन कोलमडला. ‘‘पु ा घरात पाय टाकलास तर
पाऽपायताणानं ठोकीनं.’’
 ‘‘कोऽण मला ठोकणार हाय? मा ा लेकी ा घरात मी येणार– तारा, मला वाढ गं.
कालपासानं मा ा पोटात काय ाई.’’ तो आत येऊ लागला.

‘‘तु ा आयला तु ा! दीसभर दा िपऊन िहतं भाकरी मागायला आलाईस!

सगळं घरदार ढां कंला लावून आता मा ा घरावर गाढवाचा नां गर िफरवाय आलाईस
य? पुत ा काढ मा ा आधी.’’

‘‘मा ा लेकी ा पुत ां चं मी काय वा े ल ते करीन. तू इ ारणार कोण?’’

आ ाजीचं डोसकं भणभणलं. अनेक िदवस साठलेला राग उसळला िन ानं सरळ
पायातलं काढू न ाला दणकायला सु वात केली. तो र ातच आडवा पडला तरी
सोडला नाही. नाला ा पायताणासकट लाथा घात ा.

तारा ा डो ां देखत हे चाललेलं. ितनं तोंडात बोळा कोंबून हे सगळं पािहलं. ा

बार ा िजवानं ग ीला हाका मा न माणसं जमवली. ‘‘या होऽ कुणी तरी. मा ा
बाऽला एवढं सोडवून ा. मी तुम ा पाया पडतो. तेवढं ेला े ा घरात घालवून
या. माझा बाऽ मरतोय गंऽऽ बाई आता... सोडा होऽऽ मामाजी ेला. नका मा . दा
ालाय ो. ेला काय कळतंय?’’ ितनं सास यासमोरच भोकाड पसरलं. हातापाया
पडून सोडवून घेतलं.

पाचसात मिहने पु ा गेले. पुत ा मागून मागून आ ाजी कंटाळला. पण ा काही

परत िमळायचं िच िदसेना. हाकनाक आपण अडीच तो ां ा पुत ां ना बुडालो
असं ाला वाटू लागलं.

मग दु सरा उपाय सु झाला. ां नी सुनेचा छळ सु केला. ित ावर कामाचा रं टा

पडू लागला. घरात खायला भरपूर असूनही ित ा निशबी िशळं येऊ लागलं. बारीक
सारीक गो ीसाठी ितचा नवरा ितला मा लागला. ित ा पाठीवर कोयं ाचे वळ उठू
लागले. ेक वेळी ‘‘जा ायारला िन आण मा ा पुत ा.’’ णून नवरा कुचलू
लागला.

ा पोरीनं आप ा ल ात ा पुत ा कधी पािह ाच न ा. ती लहान होती

तोवर ‘‘कुणी तरी िहसका मा न ील’’ णून ित ा अंगावर घात ा जात न ा.
जरा जरा कळू लागलं ते ा ा गहाण टाक ा हो ा. पुढं ा िवक ा गे ा. पण
ा आण ासाठी मा ज भर मार खावा लागला. मार दे णं ही दा ेपणाची खूण
होती. रतनूचे हात मारायला िशविशवत असत. बिहणींना मनासारखं मारता येत नसे.
ा नुकतीच ल ं होऊनही गे ा हो ा. घर ा ैपाकपा ाचा ताण तारावरच पडत
होता.
 ती बारातेरा वषाची झाली िन ितचा बाऽही वारला. उपासमारीनं िन दा िपऊन
िपऊन खंगून गेला होता. ही तीनही पोरं आता पोरकी झाली. ताराचं माहे र संपलं.
चुलता चुलती नावाला होते. आता ितला मेलं तरी सासरात राहणं ज र होतं. दोघेही
भाऊ रोजगार क न, कोणाची तरी ढोरं राखत पोटं भ लागले. कधी कधी चो न
ताराकडं येऊन भाकरी खाऊ लागले. पाटलाची ढोर राखत िहं डणा या िचरमु ा
िलंगा ासाठी ितचा जीव अिधक ओढ घेत होता. पण ितला फारसं काही करता येत
न तं. रामा तसा त:चं पोट भर ाइतका ताठर झालेला. कुठं ही कामाला जाऊन
तो पोट भरत होता.

पंधरा-सोळा ा वष ितला पदर आला. अठरा ा वष ितला मुलगी झाली. ितचं नाव
अनसूया.

ातारपणामुळं थकलेले सासूसासरे उ ुकतेनं नातवाची वाट बघत होते. पण

पिहली नातच झाली.

दु सरं बाळं तपण पिह ा मुलीनंतर दोन वषानी आलं. ते करायला शेजारची बाळा
सणगरीण आली होती. सग ा ग ीची ती सुईण होती. रतनू ा आईची मै ीण.
पर ाकडं ा खोलीतलं बाळं तपण आव न बाळा ैपाकघरात आली िन रतनू ा
आईनं मनात ा मनात दे वाचं नाव घेत ितला िवचारलं; ‘‘पोरगा का पोरगी गं?’’

‘‘नात झाली नात! झेकास जोडी झाली तु ा लेका ा पोटाला.’’ ती णाली. पण

मैतरणीला भडभडून आलं. ितनं सूरच धरला, ‘‘आता मा ा लेका ा पोटालाऽ
पोरींचंच लढार लागणार गंऽऽ बाई! एकुलता योक र ासारखा जपलेला माझा ोक;
ेचा वस बुडणाऽर!... आधीच ही सून णणारी रां ड िबरकुंडागत वाळली- कोळ. ना
प, ना रया. रं ग तर काळा सजुगरा बरा. अंग घोरपडीगत खरबुडं, चेह यावर
नाकाचा प ा ाई. िहला अस ाच लेकी णाऽर. मा ा रतनू ा खणीत कोळसं
िमसळणार गंऽ बाळाऽ.’’ णून ती भडभडून रडू लागली.

आत तारा ा काळजाचं पाणी झालं. ित ा िजवानं ठाव सोडला. नुक ाच ज ाला

आले ा िन अजून डोळे ही न उघडले ा वळवळ ा जीवाकडं ती बघू लागली.
ा ा कोव ा जावळाखाल ा कपाळावरची रे घ ाहाळू लागली... खरं तर,
दो ीही लेकी रं गानं बाऽसार ा गो या, दे ख ा झा ा हो ा.

बाहे र बाळाबाई सासूची समजूत काढत होती. ‘‘गऽप बस. हे काय मां डलंस नस ा
येळंला. उगंच काय तरी भकू नगं. तु ा दो ी नाती तु ा लेकासार ाच हाईत.
अगदी दे वा ोर ा िद ासार ा हाईत. तुला ाई ा ी खपवायची काळजी
पडायची... नवा जीव दे वानं घरात धाडलाय; ेला पदर पसरायचा सोडून हे काय
कु ागत केकटाय लागलीयास? ऊठ िन पाणी तापवत ठे व सुनं ा आं घुळीला.’’
 पण ितची समजूत िनघाली नाही. सास याचीही िनघाली नाही. ा दोघां नी हाय
खा ी. ां ा पोटचे सात-आठ मुलगे दै वानं मातीआड केले होते. ां तला एक िदवा
कसाबासा वाचलेला. ाला ां नी धों ा दु खळात, रोगराईत काळजाचा पाळणा
क न जपलेला. ा ा पोटी आता लेकींचीच रां ग लागणार, असं ां ा अडाणी
मनाला वाटू लागलं.

ातारा ातारीजवळ बोलून गेला. ‘‘आप ा पोटाला सलग आठ लेकां ची रां ग

लागली. े ामागनं तुला दोन सलग लेकीच झा ा. आता रतनू ा पोटाला लेकींचीच
रां ग लागणार बघ. कवा साताठ लेकींवर ोक ईल तवा खरं . तवर आप ा ायीचं
खत होऊनबी जाईल... आप ा निशबात नातवाचं दशन नसावं...’’

दोघां ची वयं झाली होती. उतार वय लागेल तसा आ ाजीचा कायम खोकला
द ासारखा झाला. ानं तो खूपच आयाला आला. दीड-दोन वषात एकामागं एक
सां िगत ागत दोघेही िनघून गेले.

रतनूची आं ािचंचेची सावली दोन वषात हरप ागत झाली. ाला वाटलं;
बायकू ा पोटाला दो ी पोरीच आ ा, णूनच मा ा आईबाऽचं हातपाय व ात
आलं िन ते िजवाला मुकलं... ही रां ड मा ा आईबाऽला िगळू न बसली. तो ित ाकडं ,
झडप घालायला टपले ा लां ड ासारखा बघू लागला.

आता ा ा हातात सगळा संसार आला होता. बाऽपाठीमागं तोच कता झाला.
दीडदोन वषातच आईबाऽ गे ामुळं गावातले लोक रतनूिवषयी कळकळू लागले.
आ थेपोटी ाची चौकशी क लागले. चौकशी करता करता िवषय िनघत होता.

‘‘पोटाला पोरं बाळं िकती हाईत रं ?’’

‘‘दोन.’’

‘‘ ाकच काय?’’

‘‘ते कुठलं? पोरीच हाईत दो ी.’’

‘‘आरं ऽऽ दे वा!’’ माणूस नकळत हनुवटीला हात लावी.

रतनूचं मन का ा ढे कळागत होऊन जाई. तरी पण कुणी ातारं माणूस ाची

मन: थती बघून ाला धीर दे ई. ‘‘ तील घे ाक. अजून वय गेलंय का काय तुझं?’’

रतनूला वाटायचं; गाव नुसती आपली समजूत काढतंय.

 खाऊन िपऊन रानमाणसासारखा वाढलेला रतनू ऐन त णपणात पोरका झाला.
रात ाड म ात अस ामुळं ाला गाव वहार फारसा कळत न ता. पंचिवसा ा
पुढं मोजता येत न तं. अशा वेळी संसाराचं सगळं ओझं ा ावर पडलं. ानं तो
येडबडून गेला.

सासूसासरा वार ावर ताराचाही नाही टलं तरी आधार तुटला. ातारपणी ते
रतनू ा माराखालनं ितला काढू न घेत होते. घर- पंच सां भाळत होते. पण आता तो
धबडगा ितलाच बघावा लागणार होता.

संसाराची पडलेली जबाबदारी पार पाडता पाडता, आता ित ा मनात ा

का ाकु ात एक उमललं... कसंबी झालं तरी आता मीच संसाराची मालकीण.
े न ाला आता मा ाबगार सत िन गत. आता ो कुठं जाईल? आईबाऽ ा िजवावर
उ ा मारत ता. बापईपणा घरात ा घरात दावायसाठी आईबाऽसमोर मला मारत
ता. आता मारलं तर खाईल काय?

संसाराची पडलेली जबाबदारी पार पाडता पाडता, आता ित ा मनात ा

का ाकु ात एक उमललं... कसंबी झालं तरी आता मीच संसाराची मालकीण.
े न ाला आता मा ाबगार सत िन गत. आता ो कुठं जाईल? आईबाऽ ा िजवावर
उ ा मारत ता. बापईपणा घरात ा घरात दावायसाठी आईबाऽसमोर मला मारत
ता. आता मारलं तर खाईल काय?

ित ा पोटातलं भय हळू हळू नाहीसं झालं होतं. मार खाऊन अंग मोंड झालं होतं.
अधनंमधनं ितला सोडून दे ाची िन दु सरं ल कर ाची भाषा रतनू बोलत होता; ती
आता बंद होईल, असं ितला वाटू लागलं... आईबाऽ नसले ाचं दु सरं लगीन आता
कोण करणार? ...ती काहीशी िनधा होत चालली होती. अनसूया आिण बार ा
शेवंतीला सुखानं वाढवत होती.

तोवर रतनू ा नां द ा बिहणीवर संकट कोसळलं. ा ापे ा दोन वषानी लहान
असलेली कंबळा आप ा एकुल ा एका मुलाला घेऊन दीस काढीत होती. ितचा
तरणाताठा नवरा कुठ ातरी चोरीत सापडला. ाला तीन-चार वषाची िश ा झाली.
तो तु ं गात गेला. मागं या मायलेकरां चं हाल होऊ लागलं.

रतनूनं जाऊन ते उघ ा डो ां नी बिघतलं. आप ा नव याला िश ा झाली, णून

गावातही ितला वर तोंड क न रोजगार िमळवायला जागा रािहली नाही.

रतनू ितला णाला, ‘‘आता भाऊजी कवा तु ं गातनं सुटतोय, कुणाला ठावं? तवर
का तू या िभकार गावात एकटीच हाणार? ना वतन; ना उ . रोजगारच क न खावा
लागंल. े ापे ा कागलला चल. मलाबी पाठीमागं कुणाचा दु माला ाई. संसाराचा
अनुभव ाई. हाय फा ाचा मळा; ितथं समदीजणं राबून काय िमळं ल ते खाऊ या.
आईबाऽ तं तवर मला कसली काळजी न ती. आता दाही िदशां नी पाणी फुट ागत
झालंय. एकटा िकती आव ?’’

बहीण उठली िन रतनू ा संसाराला हातभार लावायला णून, चारपाच वषा ा

लेकाला बरोबर घेऊन आली.

बहीणभाऊ एका िवचारानं वागू लागली. कंबळा घरची कारभारीण झाली िन रतनू
मळादळा सां भाळू लागला. तालीम कधी सुटली ाचा प ाच लागला नाही.

ताराला नणंदे ा पानं घरात नवी सासू उगवली... सकाळी उठून घर लोटणं,
हौदाचं पाणी आणणं, पाच-सहा माणसां ा भाकरी थापटणं, दो ी पोरींचं करणं, ही
कामं ितला करावीच लागू लागली. ाहारी ा व ाला हे सगळं आटपून म ाकडं
ाहारी, जेवण एकदमच घेऊन जावं लागू लागलं. बरोबर दो ी पोरी. एक काखेत
आिण दु सरी मागोमाग फरफटत येतेली. तारा ा डोईवर जेवणाची बु ी.

कंबळा िन कंबळाचा मुलगा घरात. कंबळानं ाला िमरगा ा िटपणाला शाळं त

घातला. घरात सावलीला बसून मायलेकरं सुखानं खाऊ लागली. तारा ा दो ी लेकी
मा उ ाता ात ित ाबरोबर वाळू -सुकू लाग ा. घरात ठे व ा तर ां चं वेळेसरी
खाणंिपणं होईनासं झालं. ताराला तर दीसभर म ात राबावं लागत होतं. पोरींची
आबाळ होऊ लागली.

कंबळा आप ा पोराला दू ध-भात, लोणी-भात घालत होती. ‘पोरीची जात’ णून

तारा ा पोरींना कधी भात घातला, तर कधी नाही, असं होऊ लागलं. तारा खरीखुरी
घरची मालकीण असूनही, ित ा पोरी अ ाभोवतीनं तारता ा दे ऊ लाग ा िन
आईगत सुकले ा िबरकुंडासार ा होऊ लाग ा.

ावरनं नणंद-भावजयां ची भां डणं होऊ लागली. कंबळा तारािव रतनूला त ारी
सां गू लागली. ातनं ताराला पु ा अधनंमधनं मार िमळू लागला. पण ती आता
आप ा थोर ा पोरीला, ैपाक करतानाच जेवायला घालू लागली िन कंबळा जा च
ित ािव संतापू लागली. रतनूला ताराचं वागणं, ित ा चुका ितखटमीठ लावून सां गू
लागली. कधी रतनूसंगं मायावी बोलू लागली.

‘‘दादा, रां डंला आता सोडून दे ऊ या. खरं सां गायचं तर तुला ही बुरकुंडी बायकू
सोभूनच िदसत ाई. वाळ ा लाकडागत िदसती नुसती. िशवाय िहला पोरींचं लढार
लागणार. तु ा ग ात दगूड पडलाय ो. चारी बाजूंनी तुला ही ख ात घालणार
बघ. ना िहला आईबाऽ, ना ायर, ना प, ना वसाला पोरगा; काय णून तरी िहला
पाळायची?’’
 घरातच लहानाची मोठी झालेली बायको, पूव पासनंच रतनू ा मनात फारशी भरत
न ती. आईबाऽ ा दाबाखाली, घरा ा ा अ ूसाठी तो ितला मुकाट राबवून घेत
होता. प ा नाही ते ानं बाहे र दोन मैतरणी के ा हो ा. एका मा ाची वां झोटी
बायको आिण दु सरी शेजार ा बोळातली एक जोगतीण. आईबाऽ म न गे ावर
ाचा ितकडचा ओढा िवशेष वाढला होता. ात आता कंबळा हे असं कान भरवत
होती.

ा धुडगुसात ताराला पु ा िदवस गे ाचं कळलं. रतनूला हे कळ ावर, एखादा

पाटील जसा गाव ा कुंभाराला सां गतो, ा सुरात बोलला, ‘‘तु ा भणं! जर का आता
पोरगीच झाली तर तुला ितथ ा ितथंच सोडिच ी दे तो का ाई बघ. माझं घर
बुडवाय ा इरा ानंच तू ा घरात घुसलीयस, रां डं.’’

ा ा आवाजातली जरब ओळखून पोरकी तारा अिधकच घाब न गेली. ितची

खा ी झाली की ो डाव पोरगीच झाली तर आपली धडगत ाई. े न ाचं मनगाट
ध न इचारायला आता माझं कुणी ाई. एक भाऊ तर पोटा ा मागं लागून
आ ीकडं गेला. धाकला; पाटलाची ढोरं राखत बसलाय. कुणी एक झपाटा दे ईल तर
ठार ईल, एवढा ेचा जीव. कोण ऐकणार ोचं?... मग सोडिच ी िद ावर दोनतीन
पोरी घेऊन जायचं कुठं मी? धड चतकुर भाकरीबी िमळायची ाई मला...

दे वाजवळ ती मुल ासाठी नवससायास क लागली. कुलदै वत जोितबाचा ऐतवार

क लागली. िदवसिदवस नुसती पाणी िपऊन रा लागली. मुलगा ावा णून
दे वाजवळ ितनं आकां त मां डला... दे वा, मा ा निशबा ा क ाचं, छळाचं, मा ा
वनवासीपणाचं मला काय वाटत ाई. पर ा खेपेला मा ा पदरात पोरगी बां धू नगं.
ाईतर मी ित ी पोरींसकट तु ा गायमुखाशेजारी डो ं फोडून घेऊन जीव दे ईन–
गावात ा महादे वाला ती साकडं घालत होती.

ा हालाखेलातही ितचा जीव धाक ा भावावर िलंगा ावर होता. ाला मागं
बघायला कुणीच न तं. आ ी आपली मुलगी बायको णून आप ाला दे णार आहे ,
णताना ताराचा थोरला भाऊ रामा आ ी ा गावीच ितला मदत करायला िन पोट
भरायला िनघून गेला होता. ताराला वाटायचं, आता एवढाच धाकटा भाऊ आप ाला
खरा आधार हाय. ेलाच दां डगा केला पािहजे. आप ाबगार ेला कुणीच ाई...

ती ाला जाता येता काहीबाही, शगा-गूळ, कधी एखादी अध भाकरी दे त होती. घर

म ा ा वाटे वर अस ानं ितथं ठे वून ती जायची.

पण एकदा अशीच गावली. कंबळाला याचा कसा प ा लागला काही कळलं नाही.
ितनं एक िदवस ताराला न कळत भाकरी मोजून िद ा. ित ा मागोमाग, ितला न
कळत, दु स या वाटं नं लगालगा म ात जाऊन बसली. रतनूला सां िगतलं; ‘‘नऊ
भाकरी बु ीत हाईत का बघ.’’

रतनूनं तारा म ात आ ावर भाकरी मोज ा. ा आठच भर ा.

‘‘घरातनं भाकरी िकती आण ा ास गं?’’ ानं िवचारलं.

प ा नाही ते म ात आलेली कंबळा, पाटावर धुणं धूत बस ाचं सोंग करीत होती.
तारा ा ल ात सगळा कार आला.

‘‘नऊ ा.’’

‘‘एक कुणाला, तु ा सोय याला िदलीस?’’

‘‘भावाला िदली.’’

‘‘अशी िकती दीस दे तीस?’’

‘‘ते कुठलं? आजच िदली.’’

‘‘खोटं बोलतीस तु ा आयला तु ा.’’ पाठीत काडकन् चाबूक वाजला. मग सगळं

रामायण िनघालं. ित ा बाऽनं पुत ा खा े ा पु ा िनघा ा... पाठीवर चाबका ा
वा ा कडाकड वाजत हो ा िन भोवतीनं दो ी पोरी िवंचू चाव ागत िकंचाळत हो ा.

कुणीच सोडवायला नाही. इतकी बेदम मारली की बेशु पडली.

सां ज क न परत घराकडं आली ते ा अंग वादीगिणक काळं िनळं पडलं होतं.
ताराला ना आई, ना बाऽ. ितनं ते सासूची मैि ण असले ा आिण आईसार ा
वाटणा या, शेजार ा बाळा सणगरणीला दाखवलं. सगळा इितहास सां िगतला. का
छळतोय, कसा छळतोय, नणंद काय काय करती, हे सगळं सां िगतलं.

बाळाबाईनं पोर ा ताराला आप ा घरात ठे वून घेतली. ित ा अंगाला र चंदन

उगाळू न लाव ासाठी णून, ित ा अंगातली चोळी काढ णून सां िगतलं. पण
चोळी काही के ा िनघेना. अंग सुजून ड झालेलं. शेवटी बाळाबाईनं रतनूला िन
कंबळाला लाख िश ा दे त चोळी कातरीनं कात न काढली. सग ा ग ीत ा
बायकां नी ताराचा तो अवतार पािहला. सासुरवािसणी कळवळ ा. रतनूला
सग ाजणींनी बोटं मोडून िश ा िद ा.

रतनू रा ी जेवायला आ ावर बाळा सणगरीण ताराला घेऊन घराकडं आली.

र ानंच तारानं रडायला घातलं होतं.
 ‘‘मला कुठ ा तरी िहरीत ढकलून ाऽऽ, मला ो संसार नगंऽऽ!’’ णून ती
घराकडं येताना रडत होती. पु ा ग ीत ा बायका रतनू ा घरात जम ा.

ा सग ा बायकां ा दे खत बाळानं रतनूला शेल ा पु षी िश ा दे ऊन चां गलं

सुध न सां िगतलं. बायकोला कसं वागवावं, हे सां िगतलं. तारा ते ा सहा मिह ां ची
गरोदर होती. नवरा-बायकोनं कसं गु ागोिवंदानं राहावं, आज ना उ ा मुलगा कसा
होईल, ताराचा भाऊ कसा एकटा आहे , ाला एखादी भाकरी दे ऊन काय घरातलं
संपणार नाही, पडून-पाखडून तेवढं वाया जात असेल, भाऊ परदे शी झा ामुळं ाला
तारािशवाय बघणारं दु सरं कुणी कसं नाही, बायकोला मारतोय हे सग ा गावाला
कळ ावर दु सरी बायको कुणीच कसं दे णार नाही, बायकोमुलां वाचून भीक मागायची
पाळी शेवटी ालाच कशी येईल, हे नाना परीनं समजून सां िगतलं. ग ीत ा
बायकां नी ात भर घातली. रतनूला तोंड उघडायला जागा िमळाली नाही. तो आपला;
आपलं झालेलं हासं बघत ग .

रतनूला बाळा सणगरीण आईसारखीच होती. पु षासारखी िश ा दे ऊन ती

बोलायची. ग ीत ित ा शहाणपणाचा आिण सुईणपणाचा दरारा होता.
शेजारपाजा यां ना मदत कर ामुळं, आब आिण दाब राखून ती होती. बाळाबाई ा
सां ग ाचा ा ा मनावर कुठं तरी प रणाम झालेला िदसला. पुढं आठपंधरा िदवस
ताराचं भातडं उडालेलं भेसूर शरीर ा ा समोरनंच जाताना येताना ाला िदसत होतं
िन आप ा पाच-सहा मिह ां ा गरोदर बायकोला आपण एवढं मार ाची जाणीव
होऊन शरम ासारखं होत होतं.

ताराचे ऐतवार चाललेच होते. ते बघून रतनूही एकदोन अमावा ाला हलिस
आ ा ा वाडीला जाऊन आला. ा ा बाऽची ा दे वावर मनापासनं भ ी होती.

पिह ा मुलीनंतर तीन वषानी ताराला मुलगा झाला. आता सोडिच ी िमळणार
नाही, याचा ितला अितशय आनंद झाला. रतनू जका ानं ितला आपली बायको क न
घेऊन ित ावर फार मोठे उपकार केले होते. ा उपकारा ा ओ ा ा मोबद ात
ितनं जका ा ा घरा ाला एक मुलगा िदला िन ती उ ा ज ावर गुदरले ा
संकटातनं बचावली. ित ा निशबातलं दु :ख ता ुरतं तरी कमी झालं.

आप ाला मुलगा झाला याचा अतोनात आनंद रतनूला झाला. बाऽ मे ावर
नवसानं मुलगा झा ामुळं ाला वाटलं, आप ाला पोरगा ाई णून आपला बाऽच
आप ा पोटाला ज ाला आला. हलिस आ ानं माझं गा हाणं ऐकलं. मा ा बाऽची
पु ाई णून दे वानं ेला नातू िदला.

रतनूनं ग ीभर गुळाची आ ी ढे प फोडून वाटली. अंगात हलिस आ ा

आ ागत तो गावभर नाचला.
 ‘‘काय झालं?’’ गुळाचा खडा घेताघेता ग ाला माणसं िवचारायची.

‘‘पोरगा झाला.’’

‘‘कुणाला?’’

‘‘रतनू जका ाला.’’

‘‘ ाक झालं!’’ तोंड गोड झालेली माणसं खूश.

तारा मनात ा मनात णत होती... शेवटाला रतनू जका ालाच पोरगा झाला. मी
नुसती गाड ां ची मालकीण.

हलिस आ ा नवसाला पावला णून रतनूनं लेका ा बारशात ‘भंडारा’ घातला.

दहा मैलां वर आ ाची वाडी. ितथनं हलिस आ ाचं दे व पालखीत घालून गाडीवर
ठे वलं िन गावाकडं आणलं.

गावा ा वेशीबाहे र छ चामरं , चौ या-अ ािग या उ ा के ा. पालखीत दे वाचं

मानाचं असलेलं जावळा ा लोकरीचं घोंगडं घातलं िन ावर दे वाची गादी घातली.
पां ग िढम् पां ग, िढम िढम पां ग, िटपां ग. ढोल िन करताळ वाजू लागलं. गावातली माणसं
‘सकाळी सकाळी काय आलं?’ णून वेशी ा अंगाला पळू लागली. ‘‘हलिस
आ ाची पालखी आली... हलिस आ ा ा नावानं चां ऽगभलंऽऽ!’’ दे वा ा नावाचा
जयजयकार वेशीत घुमला.

पुजारी काखेत भंडा याचा बटवा घेऊन, सग ां ा पुढं, अनवाणी पायां नी चालू
लागला. ा ा खां ावर रं गीत गोंडं लावलेलं दे वाचं दु सरं काळं घोंगडं . पालखी ा
ग ां वर िन वाजपं वाजवणा या ा अंगां वर थम ानं ‘‘हलिस आ ा ा नावानं
चां ऽगभलंऽऽ!’’ णून भरपूर भंडारा उधळला िन सग ां ना िपवळं क न टाकलं.
बायका काखेत पा ा ा घागरी घेऊन धाव ा. दे वा ा पायां वर ां नी पाणी ओतलं.
पदर हातात ध न पुजा या ा पायां वर डोकी ठे वली. आजारीपाजारी पोरां ना पायां वर
घातलं िन भंडारा लावून घेतला.

ातारी कोतारी भंडारा लावून घेऊन िवचा लागली,

‘‘दे व कुठं चालला?’’

‘‘रतनू जका ा ा नवसाला पावला. ेला पोरगा झाला. े ा िहतं आज भंडारा

हाय... हलिस आ ा ा नावानं चां ऽगभलंऽऽ!’’
 मागून गाडी घेऊन येत असले ा रतनूचं काळीज सुपाएवढं झालेलं. पालखीतलं
िपतळे चं चकचकीत, मो ा डो ां चं दे व बघून ाचं डोळं भ न येत होतं. लां ब
नाकाचे, िमशां चे कंगाल वळलेले िपवळे हडूळ सो ासारखे दे व.

ा हलिस आ ाचा आसपास ा पाचपंचवीस गावां वर दबदबा होता. ा ा

श ां पलीकडं ितथलं कुणी जात न तं. वषाला हा दे व ‘भाकणूक’ सां गत होता आिण
ा माणं सालभर माणसं वागत होती.

रतनू ा घरात ‘भंडा या’ला सगळी ग ी, गोरगरीब शंभर-दोनशे माणसं जेवली.

नुक ाच आले ा हरभरा-ग ाची चारपाच पोती संपून गेली.

गणगोतां ची पोटं भरली. आनंदीआनंद झाला. सग ां ना आनंद झाला, णून नाव

‘आनंद’ ठे वलं. शाळे त लागलेलं ज साल नो बर १९३५ – घरात ाची नोंद कुठं
नाही.
 ३
रतनू ा धाक ा बिहणीचं– आकणीचं– नां दणं अगोदरपासनंच नीट लागत न तं.
ितला अजून मूल झालेलं न तं. ितचा बाऽ मे ावर ती सारखी माहे राला पळू न येऊ
लागली. रतनू ितला दमदाटी क न पु ा सासरला घालवून येत होता. घालवून आला
की पु ा ती पंधरा िदवसां त परत येत होती. ितचं णणं, ‘‘मला सासरात पोटाला
घालत ाईत. रात ाड कामं लाव ात. िशळी एक भाकरी एक व ाला खायला
िमळती. सासू उठ ासुट ा टोचणं दे ती.’’

‘‘तू ितथंच नां दलं पािहजेस. लेकीची जात हाईस. सासुरवास णारच. सासू ा मागं
घरदार तुझंच हाय.’’

‘‘मला ती उपाशी मारती. मी जाणार ाई.’’

मग ितला मार बसे. सासरला नेऊन सोडली जाई. ित ा सासूला आिण नव याला
एकदा-दोनदा रतनूनं ितथं जाऊन दम िदला आिण बिहणीला सोडून परत आला.

कुणाकडं दोष होता काही कळत न तं, पण आकणी सारखी पळू न यायची. एकदा
रतनू ितला सासरला घालवून दे ऊन, पर रभारी, ज ेला णून दोन िदवस गेला. परत
गावात येऊन बघतोय तर पु ा आकणी घरात. रतनूचं डोसकं िभरिमटलं िन ानं
ितला ढोराला बडवावी तशी बडवली. तरी ती नां दायला जायला तयार न ती.

‘‘थां ब तु ा आयला, तुला हातपाय बां धून िहरीतच टाकून दे तो. मर बुडून. माझं
नाक वर हाऊ दे ईना झालीयास.’’ ाला वाटत होतं; पोरी ा जातीनं कायबी झालं
तरी सासरातच रा लं पािहजे. व यानं जीव दे टलं तर, जीव िदला पािहजे. सासू-
सास यानं मारलं, उपाशी ठे वलं तरी ची शेवा केली पािहजे. नां दणूक चां गली क न
आई-बाऽची नामना केली पािहजे– वाडवडलािजत जे चालत आलं होतं, तेच ाला
वाटत होतं.

ा ा पोटात दु सरीही एक भीती होती. कंबळा माहे राला आली होती. वष-दीड
वषातच ित ा नव याला धनुवात होऊन तु ं गातच मरण आलं होतं. ामुळं ती आता
कायमची माहे रात रािहलेली. पु ा ात दु स या बिहणीचंही असं ायला नको. ितनं
भावाचं नाक वर ठे वावं.

पुन:पु ा तो ितला पळू न आ ावर सां गत होता. पण ित ावर ाचा काही प रणाम
होत न ता. णून िचडून जाऊन ानं ितला गावाशेजार ा िविहरीकडं फरफटत
नेलं. ितथं ित ा कमरे ला सोंदूर बां धून ितला मोटे ा चाकावरनं िविहरीत सोडली.
िवहीर खोल, काळोखी. ितला आत सोडताना ती ओरडू लागली. हातपाय हवेत उडवू
लागली. ठो ठो ठो बोंबलू लागली. पण रतनू काही ितला सोडायला तयार न ता. ितला
पा ात बुडवून पु ा वर काढी आिण व नच ितला िवचारी, ‘‘येशील का पळू न?’’ ती
नुसताच ओरडा करी... ही गंमत बघायला ित ा आिण रतनू ा मागोमाग सगळं गाव
आलेलं.

शेवटी दोन शहा ासुर ा बायकां नी ित ाकडून ‘नां दायला जातो’ णून वदवून
घेतलं. चार शहाणपणाचे श सां िगतले. एवढं केलं; पण रतनूला ‘असा गाढवपणा
क नको’ णून सां गायला आडवं कुणी गेलं नाही; की ा ा हातातली आकणी
कुणी काढू न घेतली नाही. त णपण ा ा अंगात मुसमुसत होतं. हातात ा स ेचा
तो मनाला येईल तसा वापर करत होता.

पुढं आकणी नां दायला गेली; पण पु ा दोनतीन मिह ां नी पळू न आली. मग ितला
हातापायाला उलथ ानं डागली िन पु ा नेऊन सासरला घालवली. ानंतर सासर ा
माणसां नीच ितचा छळ चालवला. ां ा ल ात आलं असावं की, ितला माहे रात थारा
नाही.

ती थोडी आडदां ड होती. ितला फारशी संसारीपणाची, ौढपणाची समज न ती.

बु ी सवसाधारण. मनाची शहाणी न ती. खुळचटासारखी वागे. सासूला तर ती
‘लेका ा गळातला धोंडा’ वाटत होती. ितनं मग ितला जनावरासारखी कामं लावायला
सु वात केली. भाकरी आणखी कमी केली. ती आता िन ीिश ी उरली. तशातही ती
पळू न येताना, ित ा नव यानं ितला गावाबाहे न घराकडं चाबकानं बडवत नेली िन
घरात एका खोलीत कोंडून टाकली. दोन िदवस अ ं िदलं नाही. रतनूला सां गावा
पाठवला की, ‘‘मा ा ल ाचा सगळा खच लावा, दािगनं घातलेलं हातात ा िन तुम ा
भणीला घेऊन जावा. चार िदसां त आलासा तर बरं , ाई तर ित ा िजवाचं बरं -वाईट
झालं तर आ ी जबाबदार ाई.’’

ा सां गा ानं रतनूचा संताप उसळला. तो आकणी ा गावी गेला. बराबेर एक

गडी. ितथं जाऊन भां डणं काढली. पण ा वेळी ाला वेगळा अनुभव आला. दहाबारा
माणसं ा ा अंगावर धावून गेली. पोरगी कशी येडसार आहे , हे सां िगतलं. ‘‘आम ा
गाव ा पोराला फिशवतोस य?’’ णून रतनूलाच दम िदला.

आकणी जोंध ा ा धाटागत रोडावली होती. ितला चार िदवस खोलीत उपाशीच
ठे वलं होतं. खोली ा बाहे नच रतनूला बिहणीशी बोलायला िमळालं. ितचा आत
ओढलेला आवाज, ितची मरणाची इ ा, ितचे िनवाणीचे श , ितचा आ ोश ऐकून
रतनू ा काळजाचं पाणी झालं.

तो सरळ ा गाव ा तालु ाला गेला िन ां न पोिलसात वद िदली. ‘‘मा ा

भणीला कोंडून, उपाशी ठे वून मारायचा घाट घाटलाय.’’ पण पोिलसां नीही फारशी
काही डाळ िशजू िदली नाही.

शेवटी परत येऊन ानं ित ा नव या ा मागणी माणं, ल ाचा खच, ितचे ां नी

घातलेले दािगने नेले िन पंचात सोडिच ी घेतली. अधमेली झालेली, आज मरती का
उ ा मरती अशी झालेली बहीण गाडीत घालून रतनू परत आला. ते ापासनं ानं
बिहणीला हात लावला नाही.

एकदोन वषात ितला िस नेल ची जागा आली. ितथं िदली. नवरा गरीब. तीनदा
िवचारलं की एकदा बोलणारा. िशवाय थोडी शेती. ामुळं रतनू ा भावाला थळ
जमणारं होतं. आकणीचा हा गरीब नवरा रतनू ा श ाबाहे र जाणारा न ता.

पोरगा ज ाला येऊन आठदहा मिह ां चा झा ावर कंबळाची आिण ताराची

भां डणं िवकोपाला गेली. तारा वयानं वाढत चालली होती. पोरगा ज ाला आ ावर
ितचा उ ाह वाढला होता. ितचं नां दणं प ं झालं होतं. रतनूचाही उ ाह वाढला
होता. ाचा ओढा पोराकडं िवशेष लागलेला. ताराला आता कामातून थोडी सवड
ावी, लेकाला अंगावरचं भरपूर दू ध िमळावं, णून ितनं दू धदु भतं, खारकाखोबरं
भरपूर खावं, पोराला रडवून ितनं कामं क नयेत, असं ाला वाटू लागलं.

तारालाही वाटू लागलं की आपला पोरगा ता ा आहे , नणंदेनं आता घरादारातली

कामं करावीत, म ाकडं बा ां ची जेवणं घेऊन जावं, म ातली ढोरागुरां ची शेणं
लावावीत, माणसां ची कापडं धुवावीत, भाकरीला बसावं, जरा लोटू न झाडून काढावं...
पण हे ित ाकडनं होईना झालं होतं. तारा सून णून घरात आ ापासनं आिण
जाणती झा ापासनं कंबळाला असं करायची कधी सवय न ती. आता ती तसं करणं
श न तं. ामुळं दोघीं ा मनात एकमेकींब ल गाठी बसत चाल ा.

तारा रतनूकडं त ार क लागली. ‘‘ता ा पोराला खायला आणलेलं, नणंदंचा

ोक सगळं खाऊन टाकतोय. नाव ता ा पोराचं िन गाव सगळं ‘थोराचं’ झालंय.’’
असं सां गू लागली. रतनूलाही ते आतनं सोसेना.

तारानं रतनू ा दो ी मैि णींना गाठायचं ठरवलं. म ा ा वाटे वर, मूल न होणारी
एक मा ाची बाई होती. ितथं रतनू पु ळ वेळा जात असे. उठत बसत असे. तसंच;
रतनू ाच ग ीत, एका बोळात रखमा नावाची एक जोगतीण होती. जोगतीण असली
तरी, ती नेहमी ा जोगितणीसारखी वागत नसे. ेक शु वारी आं घोळ क न
पदरातच फ पाच घरं िनिम ाला मागत असे. ितनं ठे वलेला सोयराही साधा
कोरडवा शेतकरी होता. तो पाच-सहा मिहने कोरडवा शेतात राबे िन वषाची बेजमी
गोळा करी. सालभर बसून दोघंजणं खात. ां नाही मूल न तं. रतनू ितथं जाऊन
पु ळ वेळ ग ा मारत बसे.
 तारापे ा या दोघीही मो ा हो ा. रतनू ा ऐन ता ात ही मै ी जमली होती.
आप ा मैतराची बायको णून ा ताराला खूश ठे व ाची धडपड करीत. तारानं ही
व ु थती प रली होती. ा दोघींनाही ितनं घरातली सगळी त हा सां िगतली.
नणंदेचा जाच ितला आिण ता ा पोरालाही कसा होतो हे सां िगतलं. एवढं च न े तर,
तारा म ाकडं गे ावर, नणंद घरातलं धा , शेणकुटं , िमर ा, दू ध, ताक, लोणी,
शगा चो न कसं िवकते आिण ‘गठळं ’ क न कसं ठे वते, याचाही सुगावा ितला
ग ीत ा इतर बायकां कडनं लागला होता. तेही तारानं ा मैि णींना सां िगतलं.

मैि णींनी रतनूला हे सगळं हळू हळू , थोडं थोडं सां िगतलं. रतनूला या सग ा
गो ींचा राग येऊ लागला. ाला आता संसार ‘आपला’ वाटत होता. वंशाला मुलगा
झाला होता.

तो हळू हळू कंबळाला सां गू लागला, ‘‘कंबळे , अंग, तू सकाळी जरा सैपाकाला बसत
जा की. ितला थानचं मूल हाय. चुलीफुडं बसून बसून धगीनं बाई माणसाचं दू ध आटतं
णं.’’

‘‘आतापतोर पोरं झाली, तवर काय झालं ाई, िन आ ाच दू ध आटाय लागलं य?

काय कळत ाई मला?’’

‘‘आगं, पर पोटाला पोरगा झालाय. एवढं हे लपाट ावर ित ा अंगावर दू ध हाईल

काय?’’

‘‘न हायला काय धाड भरलीय? क ानं कुणाचं दू ध कमी ईत ाई.’’

‘‘एवढं सां गू वर तू सैपाकाला बसलीस िन ितला वरची कामं सां िगतलीस तर काय
तुला धाड भरणार हाय?’’

‘‘हां ऽ ! मला कामाला जूप िन ितला पुजून ठे व दे ा यावर. माझं आई बाऽ तं, तवर
मी कवा चुली ोरं पाय ठे वला ाई, िन आता मला ा मागं कामाला जुपतोस
य?... वा ऽ ऽ रं बाय ा ऽ !’’

‘‘बसून खायाला हे काय वतनदाराचं घर वं. क ं के ािशवाय कुणाला खायला

िमळणार ाई िहतं. तुझी तू आपली ारी घेऊन सकाळ ा पारी म ाकडं येत जा.
ती घर संभाळं ल, तू म ातली कामं संभाळ.’’

‘‘बरं सां गतोस की. कुणी कान फुक ात तुझं हे ? िहकडं तू आिण मी म ात
बसूया िन ती रां ड ितकडं घरातलं िकडूक िमडूक इकून चैन क दे . ित ा
गणगोतां ी घर धुऊन दे ऊ दे . काय काय ढं ग सां गायचं तुला ितचं? उगच आपलं, छे
दे वा; भावा ा पंचाचं वाटू ळं नगं णून मी ग बसतोय, ाईतर कवाच तुलाबी
इकून खा ा असता ितनं... आिण आता तूच ा नोडीला सामील होऊन घरदार
ढां कंला लावायला िनघालाईस य?’’

कंबळाची आिण रतनूची अशी वरचेवर बोलणी होऊ लागली. तो दु ात पडू

लागला. ाला वाटे की बायकोचा ात डाव आहे . नणंदेला बाहे र काढू न घरदार, पंच
आप ा मालकीचा क न घे ासाठी, आप ा गणगोतां ी मूठपसा दे ताना आड
येणारा नणंदेचा काटा बाजूला काढ ासाठी ती कार थान करीत आहे . िक ेक वेळा
ाला वाटे की, आप ा पोर ाला सुख िमळालं पािहजे. पोराला सुख णजे पोरा ा
आईला सुख िमळालं पािहजे... भणीचं पोरगं काय आप ाला जलमभर पोसणार हाय?
ते आज हाय तर उ ा ाई. आिण दां डगं ई वर घरात हाईल िन उ ा येगळं ईल.
मग ेचं काय ा?... आप ा पोरा ा ज ाचं आप ालाच बिघतलं पािहजे.

रतनू ा मैि णीही हाच िवचार ा ा मनात भरवून दे त हो ा. ा ा बायकोला

खूश कर ाची ही संधी दोघींनाही िमळाली होती. कंबळा ैपाक करत नाही,
म ातली क ाची कामं करत नाही, घरातली सगळी मालकी ित ाकडं आहे , ती
खरं च चो न िवकत असेल आिण वेगळं हो ा ा िवचारानं ‘गठळं ’ साठवून ठे वत
असेलच; अशी मैि णी ा सां ग ाव न रतनूची खा ी पटू लागली... पोटाला पोरगा
झा ावर बहीण ाला दू रची वाटू लागली.

ाचा हा िवचार हळू हळू बळावत चालला. ताराही हळू हळू सासूमागं िनढावत
चालली. ती जोंधळं , तां दूळ, िमर ा कमी झा ाब ल नणंदेला िवचा लागली.
कंबळाही त ण होती. तारापे ा मोठी होती. ितलाही कधी ना कधी तं राहावंच
लागणार होतं, याची खा ी होती. ित ाकडं कोण येतं, कोण जातं, कोण काय काय नेत
असतं, गठळं कुणाकडं ठे वलंय, याची चौकशी कुणी कर ाचं कारण नाही, असं
ितला वाटे .

ितला अनेक त ण पु ष -अ तं राह ाब ल सुचवू लागले. ‘‘तुला

भरपूर काम दे ऊ, कोरडं शेत क न दे ऊ. शी ा दु धाचा धंदा कर. येपारटापार
कर.’’ असं सां गू लागले.

यातून कंबळा तं झाली. ितला रतनूनं, ग ीत ा चार वडीलधा या माणसां ा

सां ग ावरनं, जुनं घर िल न िदलं. वषा ा बेजमीचं धा िदलं. खचाला णून ितला
चारशे पये िदले. एक ै स घेऊन िदली.

कंबळा आता अधनंमधनं कामाला जाऊ लागली. शीचं दू ध काढू न िवकू लागली.
ारकीतली एक प ी ितनं आगाऊ पैसे दे ऊन फा ानं केली. साठवलेली पुंजीही
ितनं आप ा बरोबर नेली. ितनं एक लोखंडी टं क केली होती. रतनू ा घरातनं ितनं ती
न उघडताच आप ा घरात नेऊन ठे वली होती. ितची िक ी कायम ित ा कमरे ला
असे.

एवढं रामायण झालं. दो ी नणंदा घराबाहे र गे ावर घर तारा ा मालकीचं झालं.

ितला कामंधामं करायला उ ाह वाटू लागला. बारकी पोरं घेऊन ती लौकरच ैपाक
क न म ाला जाऊ लागली. मुलं वाढवायला िनधा झाली. हळू हळू पोरं मोठी
होऊ लागली. तारा ा काखेतून खाली उत न आं दू चालू लागला. घरातून दारात
खेळू लागला. रतनू ा खां ावर बसून गावातनं िहं डू लागला. हळू हळू ग ीत जाऊ
लागला.

दे साया ा म ाची वाट तारा आ दूला काखेत घेऊन तुडवतानाच, ाला हळू हळू
कळू लागलं. ाला श फुटू लागले. ताराला ‘आई’ ‘आई’ णू लागला. रतनूला
‘दादा’ णू लागला. कंबळा, आकणी, कंबळाचा पोरगा बाबू ाला ‘दादाच’ णत
होते. तोही ‘दादा’ णू लागला. ‘मला’ ‘तुला’ तो क लागला. दे साया ा म ापासून
ाला पुढचं सगळं आठवतं. घरदार िन घरचा कुणबावा. घरातली माणसं िन रीतीभाती.
माणसां चं बोलणं चालणं िन वागणं-वागवणं. ातनं जगत भोगत गेलेला तो. ाच
आठवणीं ा नाब ां नी वळलेली ही कहाणी. माणसं माणसाला सां गतात तशी
सां िगतलेली.

‘आ दू’ णजे मी.

दे साया ा म ाला पावसा ात मोटारी ा र ानं जावं लागायचं. मधली वाट

रानातनं होती. पावसा ात ा रानातनं, पां दीतनं िचखल झालेला असे. तशात मला
दु धासाठी एक काळी कोयी शेळी घेतलेली होती. ितलाही बरोबर म ाकडं ावं
लागे. ामुळं िपकातनं कुणी जाऊ दे त नसे.

ावेळचा एक संग आठवतो. मी आिण माझी थोरली बहीण आनशी, आईबरोबर

चाललेलो. मला फारसं कळत न तं ते ाच कधी तरी माझी दु सरी बहीण शेवंता
म न गेलेली. आई ा डोईवर जेवणाची बु ी. आनशी ा हातात शेळीची दोरी. मी
आई ा हाताला ध न चाललेलो. तोवर मोटारी ा र ानं खाकी रं गा ा गा ां ची
एकामागं एक अशी माळ ा माळ सु झाली. नाना आकारा ा, पु ळ चाकां ा
गा ा. आत खाकी रं गाचाच पोशाख घातले ा माणसां ची दाटी. ां ा हातात जाड
जाड बंदुका.

‘‘ ा मोटरी कस ा गं आई? ’’

‘‘लढाई ा. लढाई सु झालीया आता! ’’

 ‘‘लढाई ं जे? ’’

‘‘मारामारी. हातात ा बंदु ा घेऊन माणसं माणसां ी मार ात. ’’

‘‘का?’’

‘‘दु स या मुलखाची माणसं आप ा मुलखात ये ात णून. ितकडं च चाल ात ही

माणसं.’’

‘‘ितकडं ं जे कुठं ?’’

‘‘ ो जमल-जपान हाय ितकडं .’’

‘‘कुठं ?’’

‘‘कुठं बुठं सग ा जगभर हाय णं.’’

‘‘जगभर माणसं मर ात?’’

‘‘हां ! बारकी पोरं रडाय लागली की ां ीबी ध न े ात.’’ आईनं संधी साधून
मला दम िदला.

‘‘कशाला?’’

‘‘कशाला ं जे? ां ी थोरलं करायचं िन बंदूक घेऊन लढाई करायला लावायचं.’’

मी ा गाडीत ा माणसां कडं डोळे मोठे क न बघू लागलो, तशी ती मा ाकडं

बघू लागली, हात हलवू लागली, खुणा क लागली. कुणी रोखून बघू लागली.

मला ां ची भीती वाटू लागली. ती ध न नेतील असं वाटू लागलं िन मला रडू येऊ
लागलं. आईनं समजूत काढ ाचा य केला, तरी ती िनघेना. शेवटी आईनं मला
काखेत घेऊन पदराखाली झाकलं िन मी ित ा पदरा ा तंबूत सुरि त बसलो.
खां ावर मान टाकून िनपिचत पडलो. तरी कानात ा मोटारींचा राँ राँ राँ आवाज
घुमत होता. छातीत धडकी भरत होती. ते ापासनं आईबरोबर ा र ानं जायचं मी
नाकारलं... पोटात भीतीचा गोळा उठू लागला.

पुढं अनेक गो ी कळ ा. गावात पु ळ वेळा लढाईची भरती येई. तरणी पोरं

जबरीनं भरती क न नेली जात, णून तीन तीन िदवस बेप ा होत. रानामाळात
दडून बसत. धाकटा मामा असाच तीन िदवस आम ा खोपीत, शेणकुटा ा ड ा
मागं दडून बसला होता. सातआठ दीस गेलं की, कुणाकुणाची पोरं गावली िन भरती
क न नेली, ाची बोलणी गावभर सु होत. ातनंच लढाई ा गो ी िनघत. माझा
जीव घाबरा होई. तरी ा गो ी ऐका ाशा वाटत. डोळे िन कान मोठे क न मी ऐके.

कधी कधी गावाबाहे र ा रानात िमलटरी ा मोटारींचा तळ पडे . गावात गोरे साहे ब
येत. ां ाबरोबर िमलटरीची माणसं असत. साहे ब कोंब ा, अंडी, मटन, फळं
िवकत घेत. ां ा तळावर जोगितणी जाऊन गाणं णून येत. महारवाडा, मां गवाडा
इथ ा तर ा पोरी जाऊन ां ना तीन दगडां ा चुली मां डून ैपाक क न दे त.
ां ना दोन-तीन िदवसां साठी भरपूर िबदागी िमळे . कधीमधी जोगितणींना गोरी गोरी
पोरं होत. एका जोगितणीला तर आव ा जाव ा दोन गो या पोरी झा ा हो ा... ा
गो या सायबा सार ा िदसाय ा. पण मराठी बोलाय ा. मला ाची गंमत वाटे .

आईनं मला क ं ठे वली होती. मुलीचे केस कापत नस ामुळं ां ा वे ा घालता

येतात. ां ना चां दीचे गोंडे, सो ाची फुलं गुंफता येतात. मुलां नाही दो ी कानां ा
वर ा बाजूला वीतवीत लां ब केसां चा झुबका ठे वत. ाला क े णत. ां ा
बारीक वादीसार ा वे ा घालून ां त सो ाची फुलं गुंफत. मला तशी दोन फुलं
केली होती. आई मा ा क ां ा वे ा घालून ां त ती गुंफत असे. पण हे
सणासुदीलाच होई. एरवी क ं मोकळी. टाळू ही होती. ‘टाळू ’ णजे टाळू वर चार
बोटां ा जागेत चार बोटे लां बीचे ठे वलेले केस. तेही मला ठे वलेले. मा ा कानां त
मु ाही हो ा. आई मा ा वे ा घालून ां त ती फुलं घाली. पण मला ती नको वाटत.
ग ीत दु स या कुठ ा पोरा ा अशा वे ा घालत नसत. ही पोरं मला िचडवायची.
‘आ ा, ये ा घालायला पोरगी हाईस य रं ?’ ‘आरं , ते पोरगीच हाय. े ा कानां त
बघ मु ा कशा बायकागत हाईत.’

मी ओशाळू न जाई.

एकदा मा ा कानातली एक मु ी नाहीशी झालेली बघून, आई ा पोटात भीतीचा

गोळा उठला. ितला वाटलं; मला कुणी तरी खायला दे ऊन मा ा एका कानातली मु ी
काढू नच नेली. हे जर दादाला कळलं तर ‘‘कुठं सोडलं तंस एक ा पोराला?’’ णून
दादा ितला म वर मारं ल, असं वाटलं. णून ितनं मला धाटानं, खाली लोळे पयत
बडवलं. ‘‘मु ी कुणी काढू न नेली सां ग.’’

कुणी काढू नच घेतली न ती तर मी काय सां गणार? ‘‘मला ठावं ाई.’’ मी

आरडाओरडा करत नाचत होतो. रडून रडून कधी झोपलो याचा प ा नाही.

सकाळी उठून नेहमी ा जागी पो ावर खेळायला गेलो. मु ी ितथंच पो ात

अडकलेली. मी ती आई ा हातात नेऊन िदली.
 ‘‘आई, हे बघ मु ी.’’

‘‘कुठं ती?’’

‘‘पो ात अडकली ती.’’

‘‘आरं ऽ दे वा! उगंच मारलं मा ा लेकराला.’’ णून ितनं मला उराशी धरलं.

िबगरीत जाईपयत मा ा कानात मु ा हो ा. माझी इ ा न ती; तरी आई ‘असू

दे त.’ णायची. कधी मधी पोरं शाळे त दं गा करत. वर ा वगातली पोरं खाल ा
पोरां ना येऊन मारत. ते ा ां चा डोळा मा ा नवलाई ा टाळू वर आिण कानां वर ा
क ां वर असे. ती माझी टोपी उडवून क ं दो ीकडं दोघं ध न ओढत. मला खूप
कळा येत. कधी कधी माझी टाळू पकडून ओढली जाई. एरवी मी मारामारीत कमी
पडत न तो. पण क ं, टाळू पोरां नी धर ावर मी जखडबंद होई. माझं काहीच
चालत नसे. मला रडू येईपयत पोरं ती ओढत असत. कधी कधी दोन चार लां बसडक
केस पोरां ा हातात येत. माझी केसं ा पोरां ा हातात बघून पाय उपटले ा
झुरळासारखा मी तळमळे ...शेवटी पिहलीत गे ावर आईला सां गून सां गून मी टाळू ,
क ं िन मु ा काढू न घेत ा... ामुळं िनमळ वाटू लागलं. िचडवािचडवी बंद झाली.
िनधा पणे पोरां त बसू लागलो. ां ा खो ा काढताना भय वाटे नासं झालं.

दे साया ा म ात तीन िविहरी हो ा. खालतीकडची िवहीर खूप काळोखी. ित ा

भोवतीभोर मेसाचं बेट. कसलीबसली झाडं िन घािणर ाची झुडपं वाढलेली असत.
िविहरीवर चारी बाजूंनी सावली पडे . ित ात वाकून बिघतलं की ितचं पाणी काळं भोर
िदसे. ती िवहीर खूप खोल होती. उ ा ात ित ात दगड टाकला की खूप उिशरा
‘डु बुक’ असा आवाज येई. ती जिमनीत आरपार खोल गेली अस ागत वाटे . ित ा
पा ाचं मला भय वाटे . ित ावर वाकलेलं, कुब ा ाता यासारखं एक जां भळीचं
झाड होतं. घोस ा घोस, मोठी मोठी जां भळं ाला लागत. तसाच कुणी चढणारा धीट,
प ीचा अस ािशवाय जां भळं हाताला लागू शकत नसत. ब तेक वेळा ती िविहरीत
पडून जात. काळीभोर, बारीक िबयां ची मोठी मोठी जां भळं ! जणू खालचं पाणी वर
येऊन एक एक जां भळ झा ासारखं वाटे . िकंवा िविहरीत ही सगळी जां भळं पडत
अस ामुळं पाणी काळं भोर झा ासारखं वाटे . जां भळां चा िन ा पा ाचा काही तरी
गूढ अबोल संबंध मला जाणवत असे. पा ाची िन जां भळां ची मतामत अस ागत
वाटे .

काठावर ा झुडपात पडलेली दोन-तीन काळी िपकी जां भळं एकदा िदसली, णून
हळू च ती वाकून ायला गेलो... पाय घस न खाली सरकलो. इत ात हातात कसं
झुडूप आलं कळलं नाही. ाला ध न ‘आई, आई’ णून ओरडलो. पाणी तुंबवले ा
पाटा ा पा ात आई धुणं धूत होती. ती धावत आली िन ितनं हळू च हाताला ध न,
मला वरती ओढू न घेतलं.

‘‘आरं , मा ा कमा तू!’’ णून तीच मला उराशी ध न रडत बसली... एकुलता
एक. नऊ नवसानं झालेला. िविहरीत पडलो असतो तर दादानं आईला िजवंत ठे वली
नसती. ते ापासनं आई मला िविहरीकडं एकटा कधी सोडे नाशी झाली. जां भळीचं
झाड कायमचं मा ापासनं दू र गेलं. मनात ती िवहीर कायमचं घर क न बसली.

मध ा िविहरीचा माणसं गाळ काढत होती. मधली िविहर प ासभर हात खोल
असावी. पण ती खोल असली तरी, भोव यागत खाली तळाला िनमुळती आिण वर गोल
गोल होत पसरट झालेली. गाळ काढताना दादा ा काखेत बसून मी िविहरीत
डोकावलो. ितथं लोक काहीतरी करताना िदसत होते. िवचारलं तर दादा णाला,

‘‘िजवाळा मोठा कराय लाग ात.’’

‘‘िजवाळा ं जे काय?’’

‘‘जिमनी ा पोटातनं पाणी येतंय ते िबळू क. ते मोठं कराय लाग ात.’’

‘‘मला दाखीव चल’’... मला ा िबळकाची गंमत वाटली.

‘‘नगं. हीर खोल हाय. तुला उतरायला यायचं ाई.’’

मी ह धरला. शेवटी दादा ा काखेत बसून खाली खाली गेलो. खाली खाली खोलात
उतरत जा ाचा मजेशीर अनुभव आला. आपण जिमनी ा पोटात मुंगी-सापासारखं
घुसत चाललोय, असं वाटू लागलं.

खाली गे ावर नवलाईचा िजवाळा बिघतला. ा ा झुळझुळ ा पा ात हात

घातला. हाताला भूळभूळ गुदगु ा झा ा. बरं बरं वाटलं. मग वर बिघतलं. जग वरच
रािहलेलं. ावर आभाळ डब घात ागत िदसू लागलं. पा ात वळवळणारे मासे ा
गढू ळ पा ात बिघतले. दगडां तनं िझरपणारे बाकीचे झरे बघून पा ालाही जीव आहे ,
जिमनी ा पोटातनं वाट डकत डकत ते या िविहरीत येतंय असं काही तरी वाटू
लागलं.

माणसां नी कामं करताना गढू ळ केले ा गाळा ा पा ात, िजवाळा आपलं पाणी
सोडून ते सारखं िनवळू बघत होता. तरी माणसं सारखं ते गढू ळ करत होती. तरीही
िजवाळा ते सारखं िनवळू क बघत होता. गंमत गंमत वाटली.

एके िदवशी िबसु या ाता याचा गणपा धावत धावत घराकडं आला. वर ा
िविहरीत थोरली बैलं पड ाचं सां गू लागला. मा ा काळजाचं पाणी पाणी झालं. आता
आपली बैलं मरणार असं वाटू लागलं.

दादा घरात होता. तो झट ासरशी उठला िन शेजार ा मां गवा ातनं पळत पळत
मां गां ना बोलवत म ाकडं गेला. मीही म ाकडं पळालो. बरोबर कंबळाआ ीचा
बाबू होता.

पाचप ास माणसं िविहरीवर जमलेली िदसली. खाली जाऊन साता ानं बैलां ची
नाडािशवाळ सोडून काढली. बैलां ना ध न कडे ला आणलं होतं. िविहरीत
उतर ासाठी छोटी पायवाट होती. पण ा वाटे नं बैलं वर येणं श न तं. बैलं
पालखी सारखी मोठी होती. ां ासाठी वाट ं द करायचं काम चाललं होतं. बैलं
सारखी वर बघत पा ात पोहत होती. मी न राहवून गद त रडायला लागलो. मला वाटू
लागलं, आता आपली बैलं लौकर वाट तयार झाली नाही तर भडाळू न बुडतीला... पण
लोक वाट तयार कर ा ा उ ोगात जोरात होते. माझा चुलत चुलता णाला, ‘‘ ाई
गप. बैलं मरत ाईत. आता इत ात वर येतील बघ.’’

तासा-दीडतासात वाट मोठी केली िन हळू हळू बैलं वर आणली. माझा जीव भां ात
पडला. ही बैलं मा ा ज ा ाही अगोदरपासनं आम ात होती.

दे साया ा अ ा म ात िचख ाची माणसं क करत िन अ ा म ात आ ी

क करत असू. िचख ा ा माणसां त धों ा होता. मा ापे ा पाचसहा वषानी
मोठा. ा ाबरोबर मी खूप खेळत असे. झाडावर चढायला मला ानं िशकवलं. जून
ाय ा अगोदर चो न ऊस खायला िशकवलं. ितथंच वाकु याचा बोद उक न
ात िचम ावाडं झाकून टाकायला ानंच दे ख िशकवली. हा धों ा; िचखलाची बैलं
उ म क न दे त असे. णून मी ा ा मागोमाग पु ळ वेळा िहं डत असे.

मध ा िविहरी ा काठावर एक खोप बां धून िचख ा ा माणसां नी व ी केलेली.

ितथं धों ा रा ी झोपत असे. ाला झोपेत चालायची सवय होती. एकदा तो म रा ी
झोपेत चालत चालत िविहरी ा काठानं, अवघड वाटे नं, धावेव न उसा ा फडात
गेला. उसा ा फडात गे ावर पा ाचा आवाज कसला येतोय, णून अलीकडील
खोपीतला आमचा गडी; िबसु याचा गणपा उठला. बाहे र येऊन ानं ‘‘कोण हाय ते?’’
णून हाळी िदली. हाळीमुळं उसात अडकून पडले ा धों ाला जाग आली होती.
ानं ‘‘मी हाय गणपुदा.’’ णून आवाज िदला. मग ाला डकून काढू न पु ा
खोपीत आणला. िचख ा ा तुकानं आतनं कडी घालून, ती ग बां धून ाला
झोपवला. धों ाची िटं गल करायला मला ही गो पु ळ िदवस पुरली... धों ा िनजत
कसा चालत असंल? पायवाटं नं नीट कसा गेला असंल? िहरी ा काठानं चालत
जाताना ो आत कसा पडला ाई? पडला असता तर बुडाला असता िन मेला असता,
का पवत काठाला आला असता?– असले अनेक मा ा मनात उठले.
 म ात मी रामफळं , िसताफळं , भोकरं , जां भळं , कोवळे नारळ, गाभुळले ा िचंचा
र ड खा ा. रायवळ आं ां ा िकती तरी जाती चाख ा. नारळाएव ा नारळी
आं ापासून सग ां त छो ा साखरगोटीपयत सगळे आं बे चाखले. रायवळ आं ां त
नाना चवी, नाना कारचे वास, केसरा ा कोयां पासनं ते ट ल पडले ा कोयां पयत
सग ा कोया चोख ा, घ घ गुट ां ा रसापासनं पा ासार ा पातळ
रसापयत ा त हा रायवळ आं ा ाच. िपव ा पोपटी रं गापासनं केशरी, लाल,
मधाळी रं गापयत ा नानािवध छटा रायवळालाच. एकदम सगळा आं बा तोंडात घेता
येईल एव ा साखरगोटीपासनं दो ी हातां नाही जड, मोठे वाटणारे आकारही
रायवळचेच. म ात बां धावर, धावेवर, पाटाकडे ला, िविहरीवर, खोपीमागं, ओ ा ा
दो ी काठावर झाडं च झाडं होती. मळा झाडां नी सावलीदार झालेला. हा मळा सोडला
िन पुढं मला दे शी ऊसच खायला िमळाला नाही. सग ां त आवडणारा काळाबाळा
ऊस तर मला ानंतर बघायलाही िमळाला नाही. ज भराचे आं बे ा म ात खा े.

हा मळा वया ा सात ा वष सोडला तरी, या म ा ा उशानं वाहणारा ओढा,

मनात पाट क न सतत झुळझुळतो. ओ ा ा काठां वर दो ी बाजूंना दे वन ां ची
बेटं, िचंचा, आं बे यां ची झाडं दाटिकर होती. दे वन ा ा बास या मला धों ा क न
दे त असे. िचंचा, आं बे यां ची गाभूळलेली िन पाडां ची पड खाऊन खाऊन दात आं बून
जात. ओ ा ा िनवां तात दे साया ा कुलपु षां ची उं च उं च थडगी दे वळासारखी
बां धलेली होती. ितथं दडूनमडून खेळलो. शाळा िशकताना. पुढं िकतीतरी वषानी
बालकवींची ‘िनझर’ ही किवता िशकलो. तरी तो िनझर णजे मी भोगलेला तो ओढाच
मा ा मनात जागा होई िन वा लागे.
 ४
शाळे त जा ाचा पिहला िदवस चां गला आठवतो. ाची तयारी घरात
गुढीपाड ा ा अगोदर पंधरा िदवस चालू होती. क ूअ ां कडं माझी कुडतं-च ी
िशवायला टाकली होती. नवी रं गीत प ां ची िपशवी िवकत आणली होती. दादा ा
हाताला ध न बाजारात जाऊन, कट ा ा दु कानातनं कोरी करकरीत पाटी आिण
पे ल आणली होती.

पाड ा ा आद ा िदवशी नारळ आणला. िपशवी भ न भडब ासू आणलं.

ाचं गठळं खोलीसमोर ा खुंटीला अडकून ठे वलं. नवी कापडं आईनं पेटीत आणून
ठे वली होती. उ ाचा पाड ाचा िदवस कधी उजाडे ल असं होऊन गेलं होतं. यां त ा
एकाही व ूला आई आिण दादा हात लावू दे ईना झाले होते. कधीतरी, वषातून एखा ा
वेळेला नवी कापडं िमळायची. ती िशं ा ा दु कानातच अंगावर घालून उ ा मारत
घराकडं यायचं. पण यावेळी तसं करता आलं नाही. भडब ासू घरात िचत कधी
चार-पाच मिह ां तनं एकदा यायचं. ते कधीच पोटभर खायला िमळायचं नाहीत.
आण ा-आण ा ां चा बुकणा उडून जायचा. चुकून जोंध ाएवढा पडलेला
तुकडाही वेचून खायचा. ते आता कारण नसताना उं चावर खुंटीला टां गून ठे वलं होतं.
पाटी पे लीचं नवं कौतुक, न ा, खास मा ा मालकी ा रं गीत िपशवीत असंच
टां गून ठे वलेलं. ‘‘आताच िमळायची ाई; फोडशील.’’ णून िपशवी खुंटीला
अडकलेली. मा ा मालकीची ती पिहली िपशवी. ित ात माझीच मालम ा ठे वलेली...
ामुळं जाता येता मी ित ाकडं सारखं बघत होतो. भडब ासू कधी खाईन, नवी
कापडं कधी घालीन, पाटी-पे ल कधी घेऊन ित ावर िच ं, रे घो ा काढीन, असं
होऊन गेलं होतं. पाड ा ा आदला िदवस जाता जाईना झाला होता.

पाड ा ा िदवशी सकाळी लौकरच आईनं उठवून आं घोळ घातली. डो ाला

पचपचीत तेल लावून, ाच तेलाचे हात मा ा तोंडावरनं, हातापायां वरनं िफरवले. नवी
कापडं घातली. डो ाला काळी टोपी घातली. तोपयत दादाचं गुढी उभी करणं संपलं
होतं. मी अधीरतेनं ते संप ाची वाट बघत होतो.

मला घेऊन दादा शाळे कडं चालला. पाटी-भडब ासूची िपशवी मा ा ाच

हातात. ती सारखी मागंपुढं झुलत होती. दादाचा चेहरा खूश िदसत होता. ा ा मनात
काय तरी मजेदार असावं असं वाटत होतं.

‘‘लई िशकायचं बरं काय?’’

‘‘हां ऽ!’’ मी खूश झालेला.

‘‘िदवाणजी ायला पािहजेस बघ.’’

 ‘‘हां ऽ!’’

ग ीत िवठोबा सणगर णून दादाचा एक दो होता. तो पाचवी िशकला होता.

दे वनागरी िन मोडी िलपीतले कागद फडाफडा वाचत होता. घरातलं काही िचठोरं ,
जुनी कागदं , शेतं के ा ा कबुलायती, नोकरनामे, मुनसीपालटी ा प ा वाचाय ा
असतीलच तर, िदवाणजीला बोलवावं लागायचं. सग ा ग ीची कागदप ं तोच
वाचायचा. णून सगळी ग ी ाला िदवाणजी णत होती.

दादाला असं काहीच वाचायला येत न तं. घरा ात तसं कधी कुणालाच वाचायला
येत न तं. पण आता काळ बदलत चालला होता. ग ीत ा दादा ा वारगी ा ा
लोकां ना पोरं होती; ां नी ती शाळे त घातली होती. सगळी ग ी सणगरां ची...
जलमभर घोंग ा ा ख ात बसणारी सणगरं ते आप ा पोरा ीं शाळं त घाल ात,
मग आप ा पोरानं का िशकू ने? शावू ाराजानं गावची पोरं िशकावीत णून एव ा
दां ड ा, राजवा ागत शाळा काढ ा. बघू तरी चार य ा िशकवून. पोरगं कुठं तरी
िदवाणजी झालं तर चार मो ा माणसां ा वळखी तील. ातनं चार चां गलं मळं
फा ाद ानं करता येतील... दादाचं मन िपशवीबरोबर झुलत होतं. मलाही
काहीतरी नवं घडतंय, असं वाटत होतं.

आ ी जाय ा अगोदर शाळा स झालेली. राम मंिदरात शाळा. ितथं मी

पिह ां दा जात होतो. मो ा दरवा ाचा चंड दगडी उं बरा. मी ा ावर चढू न, मग
बसून, मग पलीकडं हळू च पाय सोडून उतरलो. वर चढताना लागणा या का ाभोर
दगडा ा तीनचार पाय याही असाच; वर ा पायरीचा हातानं आधार घेऊन, खाल ा
पायरीवर एक-एक पाऊल ठे वून चढत वर गेलो. वर गे ावर एक मोकळी िव ीण
जागा िदसली. मधेमधे लाकडाचे चौकोनी फूटफूटभर ं दीचे खां बच खां ब िदसले. ा
जागे ा एका कोप यात मा रां ची टे बल-खुच . समोर मुलां ची एक रां ग िभंतीकडे ला
दु सरी रां ग मधे. आिण ितसरी खां बां ची रां ग साधून बसलेली. कसलातरी गलका चालला
होता. मुलं हातात पा ा घेऊन काही तरी णत होती. िभंतीवर एक रं गीत िच ां चा
कापडी पट लोंबकळत होता. एक शेलाटा, कुबडात िकंिचत वाकलेला, का ाकब या
रं गाचा, प ाप ाचा मातकट कोट घातलेला, पां ढ या धोतरातला मा र या ित ी
रां गां मधनं हातात एक िहरवी िलंगडीची छडी घेऊन हलवत हलवत िहं डत होता.

शाळे त मा ासारखी नवी आलेली दहापंधरा पोरं दोन िभंतीं ा कोप यात
ओ ाबो ी रडत बसलेली. म ा रानात गे ावर कोकरं जशी डाल ात कोंडून
ठे वताना ओरडतात, तशी ा पोरां ची अव था. मला मा रडू आलं नाही; कारण दादा
मा ा बरोबर होता.

नाव घातलं. पाटीवर ‘ ी ग’ काढू न िदलं... ‘ ी’ काढणारा मा राचा हात खरखरीत

िदसत होता. ानं आप ाला, आप ा पे लीला हात लावू नये, असं वाटलं. तरी
 ानं माझी पाटी-पे ल काढू न घेतलेलीच होती. कारण नसताना मो ानं ‘ ीऽऽ’
णत होता. ाचे डोळे गोलगोल मोठे होते. कपाळावर आ ा घालून चाळशी िन
कपाळ यां ामधनं तो पोरां कडं बघताना भीती वाटत होती.

दादानं रामाला नारळ फोडला. पुडीतली साखर सोडली. िचरमु यात भडब ासू
िमसळले. साखर-खोबरं , थोडं िचरमुरं, भडब ासूची एक कां डी मला दे ऊन, तो
बाकीचं मुलां ना वाटू लागला. मग मला रडू फुटलं. कारण हे जे ा घरात आणलं ा
वेळी मी मागताना आई णाली होती, ‘उ ा तू शाळे त गेलास की िमळं ल.’ ते ऐकून
मी शाळे ला जायला हरखून पाणी झालो होतो. दादा ा हातात ा िपशवीवर नजर
ठे वून मी शाळे त गेलो होतो. पण दादा आता ते सगळं पोरां ना फुकट वाटत होता.
आिण मी रडताना बघून मा र माझी भल ाच गो ीनं; णजे खडू ा कां डीनं
समजूत काढत होता. ती भडासारखी िदसत होती, पण खाता येणार न ती.

ा िदवशी िबगरीची शाळा मु ाम चालू ठे वली असावी. अजून िबगरी ा परी ा

झाले ा नसा ात. ा कधीतरी एि लम े घेऊन, शाळे ला उ ा ाची सुटी िदली
जाणार असावी. गुढीपाड ाला नवी मुलं शाळे त येतात, णून दु स या िदवशी सुटी
िदली जात असावी. कारण मला दु स याच िदवशी शाळे ला सुटी िमळाली. ानंतर मग
मी पावसा ा ा िटपणालाच शाळे त जाऊ लागलो.

िदवस चालले होते.

साकेकर मा र हातात िहरवी छडी घेऊन, नकाशावरची रं गीत िच ं दाखवत,

‘अननसातला अऽ, आगगाडीतला आऽ, इटीदां डूतला इऽ, ईडिलंबूतला ईऽ’ असं
मो ानं ओरडत. ातली एकही व ू मला कळत न ती. ‘अननस’ णजे काय हे
मला माहीत न तं, आगगाडीचं पुढचं तोंड कोणचं िन मागचं कोणचं, ती आप ाकडं
येतेय का पुढं चाललीय, याचा मला प ा लागत न ता. मी ा वेळपयत ज ात कधी
ती बिघतली न ती. ‘इटी-दां डू’ हा मला ‘छ ी-दां डू’ सारखा िदसत होता. ‘ईडिलंबू’
लोण ा ा िलंबवागत िदसत होता. ामुळं मा र कशाला काय णतोय हे वषभर
कळलं नाही. पण हे िशकायचं णजे शाळा िशकायची, एवढी समजूत प ी झाली.

वषभरात ा इतर गो ी मा आठवतात. आ ी िजथं बसत होतो ितथली भुई

शेणानं सारवलेली असायची. ती ब तेक; वषातनं एकदा उ ा ात कधीतरी सारवली
जात असावी. ामुळं ितथं धूळ भरपूर असे. शाळा सुटली की, ती धूळ; माळाला ढोरं
उधळ ावर जशी वावटळीगत उडते, तशी लोट ा लोट उडत असे. घंटा झा ावर
मा र लगेच नाकाला धोतर लावत. घरी गे ावर आई माझे रोज चु ासारखे पां ढरे -
शु झालेले हातपाय पा ानं धूत असे. काही िदवस गे ावर, ितनं मला एक छोटं
पो ाचं ताटू क बसायला िदलं. रोज ाची सुरळी क न, काखेत घेऊन मी शाळे ला
जात असे. तरी हातपाय धु ाचं काम चालूच होतं.
 ा वषभरात रामासमोरची घंटा कधी तरी एकदा वाजवावी अशी इ ा होती. घंटा
मोठी ढणढणीत होती. पिह ां दाच तेवढी मोठी घंटा बघत होतो. ित ा शेजारी
असले ा खां बावर मोठी पोरं िमठी मा न चढायची. वर गे ावर डा ा हातानं िन
दो ी पायां नी खां बाला ग िचकटायची आिण उज ा हातात ा आखाय ा प ीनं
हात लां ब क न घंटेचा लोळगा हालवायची. तो हललाच नाही तर घंटेवरच प ीचे
दणके ायची. घंटा घणघणत राही. बराच वेळ घुमे. जिमनीवर उभं रा न ती घंटा
आम ा प ी ा ट ात उ ा मा नही येत नसे. पंधरा िमिनटां ा सु ीत िकंवा
मध ा सु ीत खां बावर चढू न घंटा वाजवणं, हा एक परा माचा भाग होता. मला तो
कधीच जमला नाही. एक तर खां बावर िमठी मा न चढता यायचं नाही. कुणीतरी
खालून माझं ढुं गण वर ढकलावं लागे. आिण वर गे ावर दातातली प ी खां बाचा एक
हात सोडून ायला गेलो, की खाली पडतोय की काय असं वाटे . ातही हात सोडून
प ीला घातला तरी फार लां ब कर ाचं धाडस होत नसे. आिण धाडस केलं तरी
सरसरसर खाली घसरत येत असे.

िबगरीतनं इ ं टीत गेलो तरी ती घंटा वाजवताच आली नाही. आपण काढलेला
घंटानाद एकदा तरी ा चंड राममंिदरात घणघणत घुमत राहावा अशी इ ा होती.
राममंिदर कसलं ते, तो एक जुना चंड चौसोपी वाडा होता.

िबगरीतनं इ ं टीत गेलो. िबगरी कधी पास झालो ते आठवत नाही; पण ‘आता
वर ा वगात बसा’ असं एक िदवस मा रां नी सग ां ना सां िगतलं. वरचा वग णजे
माडीवरचा वग एवढं च माहीत होतं. दोन िभंतीं ा मधून एक िचंचोळा िजना होता.
एकाच माणसाला साधारणपणे वर जाता येत असे. दु सरा माणूस वरनं आला की,
खाल ाला िभंतीबरोबर अंग िचकटू न उभं राहावं लागे. िबगरीत गेलो ते ा िभंतीत ा
दारातनं कधी कधी हळू च आत जाऊन मी वर बघत असे आिण काळोख बघून द ाट
पळू न येत असे. पण आता ाच िज ानं वर जावं लागू लागलं. एक एक पायरीवर
द र आिण दो ी पाय ठे वत, मग वरची पायरी गाठत वर चढावं लागे. पिह ां दा मला
एक ाला ा काळोखात चढायला भीती वाटत होती. पण पुढं एकटा जाऊ लागलो.

िज ा ा वर ा टोकाला, समोर ा वावभर ं द असले ा िभंतीत एक दीड फुट

लां बी ं दीची खडकी होती. ती खडकी िज ावर काश ये ासाठी असे. पण ती
उं चावर होती. ित ापासून िज ापयत िभंतीतच ितरकी घसारती होती. ामुळं
खडकीपयत कुणाला जाताही येत नसे... तरी पिहलीतली िनढावलेली पोरं ा ितर ा
घसारतीवर पालथी पडून तशीच घोरपडीगत वर सरकत, िचंचो ा खडकीला
असलेले दो ी गज धरत िन ा उं चाव न खाली मोटारी ा र ाकडं पाहत.
खडकीजवळ तोंड नेऊन पालथं पडून खाली बघ ात मजा येत असावी... बरीच पोरं
वर जात. ां ना जाता येत नसे ां ना पाठीमागनं मुलं उभं रा न पुढं ढकलत. वरती
चढवून मजा पाहायला दे त. दोघाचौघां चं एकएक टोळकं येऊन िज ाजवळ हा उ ोग
करीत असे.

इ ं टीत गे ावर काही िदवसां नी मीही एका टोळ ात सामील झालो. चौघेजण
खडकीजवळ गेलो. ेकाची वरती अगोदर जा ाची घाई. बाकीची पोरं कधी ना
कधी तरी एकदा दोनदा खडकीत जाऊन मजा बघून आली होती. मला ती या अगोदर
कधीच िमळाली न ती पण मला पिह ां दा कुणी चढू च दे ईना. ेकानं बघून
घेत ावर माझा नंबर आला.

खडकीत घसारतीवर मी आडवा पडलो. हळू हळू वर चढ ासाठी रे टा दे ऊ

लागलो. मागनं पोरं मा ा पायाखाली आप ा हाताचा आधार दे ऊ लागली. मला वर
रे टू लागली. मी आपोआपच वर चाललो. वर जाताना जरा भीतीही वाटू लागली. कारण
खडकीत चढ ावर परतून खाली येता येणार न तं. तसंच घसरत खाली यावं
लागणार होतं. एकाच माणसाला वर सरकता ये ाइतकं भोक होतं. चुकून आपण
अडकलो तर काय ा?... तरी चढत होतो. बाकीची पोरं जाऊ शकतात, बघू शकतात,
घसरत उत शकतात मग आपणच कसं अडकणार?– असंही वाटत होतं. तसाच
चढत होतो.

चढता चढता दो ी गज हाताशी आले िन ते धरले. धरले िन ां ना ध नच मी वर

सरकलो. खाल ा पोरां चे हात आपोआप मोकळे झाले... ा खडकीतनं िदसत
होतं ते िवल ण होतं. पिह ां दाच मी तेव ा उं चावर चढलो होतो. र ानं जाणा या
माणसां चे पटके व न िदसत होते. जाणा या शीं ा पाठी नजरे ला पिह ां दा िदसत
हो ा. मोटारींचे टप िदसत होते. घरावर ा खाप या खाल ा बाजूला िदसत हो ा.
झाडां ा श ाकडचा पसारा थम िदसत होता. सगळं मजेशीर वाटत होतं. तेव ा
उं चीची भीतीही वाटत होती... झाडावर राहणा या माकडां ी समदी दु िनया अशीच
िदसत असंल...

हातां ना कढ येऊ लागले. खाली उतरावंसं वाटू लागलं. खाली आवाज िदला,
‘‘उतरतो रे .’’

पण खाली कुणीच न तं. मा ा पायां ना तर आधार अस ािशवाय मला उतरता

येणं कठीण होतं. दोन तीन हाका मार ा तरी कुणी ‘ओ’ दे ईना की कुणी येईना...
माझं पाणी झालं. हात सोडले तर एकदम गडगडत िज ाव न खाली जा ाची भीती
वाटत होती. खूप उं चावर टां ग ासारखं वाटत होतं. हात सोडले तर खाली पडून मरीन
असंही वाटत होतं. भोकात अडक ामुळं खाली वळू नही पाहता येत न तं... मी
‘आई, आईऽ!’ णून खूप ओरडलो िन िवंचू चाव ासारखा मो ानं रडू लागलो.
तोपयत मा ा टोळ ात ा ितघां नी जाऊन, ‘‘मा र, जका ाचा आ ा
िज ाजवळ ा खडकीत चढलाय बघा. अडकून बसलाय.’’ अशी मा रां ना बातमी
िदली.
 िज ाजवळची खडकी िस होती. ितथनं मुलं िज ात पडून गडगडत खाली
जा ाची भीती होती. णून ितथं चढताना मुलं िदसली की, मा र ां ना जबर िश ा
करीत. मी तर आता खडकीत चढू न बसलेलो मा रां ना आयता सापडलो होतो.

िनंबाळकर मा र हातात िलंगडीची छडी घेऊन धावत आले. ां ा मागोमाग

बघायला िमळणा या तमाशासाठी मुलां ची झु ड धावलेली. मा र िज ात आले
आिण ां नी अगोदरच वर असले ा मा ा ढुं गणावर पाच-सात छ ा झपाझप
ओढ ा. ढुं गणाला इं ग ा डस ासार ा झा ा, ा गडबडीत माझे गजाचे हात
कधी सुटले आिण कसे सुटले याचा मला प ाच लागला नाही. सरर क न घस न मी
मा रां ा पु ातच पडलो. मग पाठीत छडीचे तीन-चार वार बसेतोवर द ाट पळू न
गेलो... हे बघ, ते बघ कर ासाठी जीव तडमडत असे, ाचं झणझणीत फळ
िमळालं.

आमचा इ ं टीचा वग िजथं भरत होता ाला लागूनच डा ा हाताला पिहलीचा वग

भरे . उज ा हाताला राममंिदरा ा वा ाचा अधाअिधक भाग बंद होता. ा भागाला
चार दरवाजे होते. चारीही दरवाजे जुनाट, लाकडी, कु हाडी मोळे ठोकून फ ां चे
तयार केलेले. अखंड एकच दार. एका बाजूनं उघडता येणारं . ा दारां ना मो ा
मो ा क ा हो ा. कुलपं घातलेली असत. पण कुलपातनं हळू च ा क ा काढता
येत असत; इत ा ा क ा मो ा हो ा. ां ना तशीच मोठी कुलपं असणं ज र
होतं; पण तकलुपी छोटी कुलपं घातली होती. ती असून नस ासारखी झालेली. खूप-
खूप वष तो वाडा बंद असावा. दाराजवळ ा गजां ा जरनेलातनं, आत ा
काळोखात पाको ा उडताना िदसत. आत गार काळोख. ाला एक कुबट वास.
जरनेलातून जो थोडाब त आत काश जात असे ा ा उजेडात खूप कोिळ कं
िदसत. जुनं लाकूडसामानही भरपूर पडलेलं िदसे. आत ा िभंतींना, कशाबशाला
पाको ा उल ा फुलपाखरासार ा िचकटले ा िदसत. िचकिचक आवाज करत
ा उडत आिण पु ा बसत.

वा ा ा या बंद दारां ा पलीकडं भुतं राहतात, अशी समजूत पोरां म े होती.

ितथ ा भुतां िवषयी नेहमी चचा होत असे. गाव भुतां साठी ाजूर. पड ा व ा,
िविहरी गावात ब याच आहे त. या सव िठकाणी भुतां ची व ी असे. भुतं काढणारे चार-
पाच मंतरे गावात होते. बायकां ा अंगात भुतं येत. ां ना झाडां ना बां धून घालून, बेदम
मार दे ऊन हकलून िदली जात. सालणे पडत. भुतां ा ग ा होत. ाचं वणन केलं
जाई. ऐकताना गंमत वाटे . अंगावर शहारे येत. भीती वाटू न अंग थंड पड ागत होई.

ात ा एक दोन गो ी मा ा ल ात रािह ा हो ा. भुतं काळी असतात. ां चे

डोळे पां ढरे शु असतात, ां चे पाय उलटे असतात. पु ळ वेळा माणसाचं प
घेऊन ती माणसात वावरत असतात आिण चां गली बाई बघून ितला लागीरतात. माणसं
कशीबशी िदसली, वा े ल तशी वागू लागली की मला ती भुतं अस ागत वाटत.
 मला मारणा या िनंबाळकर मा रां चे पाय िकंिचत वाकडे होते. पायां चे अंगठे सरळ
पुढं न येता िकंिचत ितरपे होते आिण ां ा हातापायां ची बोटं भुईमुगा ा शगे ा
बोटकासारखी पुढं मोठी होती. ां ावर ं द वाकडी नखं होती. कधीही शाळे त गेलो
तरी ते खुच त काहीतरी करत बसलेले असत. ते ा अंधा या वा ातनंच
आ ासारखे वाटत. िकलिक ा डो ां नी ते बघू लागले की ां चे ओठ िवलग होत िन
मोठमोठे दात िदसू लागत... मला ां ची शंका येई की ते भूतच असावेत. माणसाचं
प घेऊन येत असावेत आिण प घेता-घेता हातापायां ा बोटां ना, दातां ना
माणसा ा बोटां चा, दातां चा आकार ायला िवसरले असावेत... पिहले काही िदवस
तर मला ां ची फार भीती वाटली. मी वगात गपचूप बसून ां ाकडं िबटिब ा
डो ां नी बघत राही.

वर ा वगात मा ाचं एक काळं पोरगं होतं. ाचं तोंड घो ागत होतं. ाचे डोळे
बाहे र आ ागत पां ढरे शु होते. पोरगं अितशय वां ड होतं. वगात ापे ा वगा ा
बाहे रच जा वेळ असे. मुलां बरोबर बटनां नी, पे लींनी, क हे यां नी सतत खेळत
असे. कायम ाचे खसे भरलेले असत. मारामारी करताना, थम ते आप ा
घोडतोंडानं चाव ाचाच य करी... भुता ा गो ी िनघा ा की ते आ ाला ‘‘भुतं
माझी दो हाईत.’’ णून सां गे. बंद केले ा मो ा दारां ा क ा काढू न, ती दारं
ते गडगडत उघडी. आत कुठं तरी जाई िन बराच वेळ गडप झा ावर दु स याच दारानं
बाहे र येई. बरोबर ानं एखादी पाकोळी पकडून आणलेली असे... ‘‘ही भुतंच हाईत
बरं का. मानसं भुतं झाली की िदवसा पाकु ा होऊन अशी अंधारात बस ात... हे
बघ चं दात, हे बघ ची तोंडं, हे बघ चं कान.’’ ते दाखवत असे. आिण ते बघताना
खरोखरच ां चे दात, तोंड, कान हे पूवज ी माणसाचे अस ागत वाटत. पाको ां चे
डोळे बघताना तर, माणसाला जादू नं बा ली सारखा बारीक क न ठे व ाचा भास
होई... ा पोरापासनं मी नेहमी लां ब असे. मला ते भुताचंच पोरगं वाटे .

ा वष भुता ा गो ी इ ं टी ा वगात फार िपक ा. पोरं शाळे ला यायला िभऊ

लागली. िनंबाळकर मा रां नीच एके िदवशी ‘‘शां ऽऽ त् बसा ऽऽ’’ णून, आ ाला
बरं च काही दे व आिण भुतं यां ािवषयी सां िगतलं. फ ातलं आता एवढं च
आठवतंय की, ‘‘दे वाला भुतं िभतात. आिण ‘रामा’चं नाव घेत ावर तर भुतं पाऽर
पळू न जातात. आिण हे तर ‘रामा’चं मंिदरच आहे . इथं भुतां ना थारा नाही. भुतं
रामापासनं शंभर हात लां ब असतात. णून भुताब ल िभ ाचं मुळीच काही कारण
नाही.’’– मा रां ा या बोल ानं आ ाला खूप धीर आला होता.

घरातही मी आईला ा पोराब ल िन िनंबाळकर मा रां ा पायां ब ल बोललो िन

माझी शंका सां िगतली. पण आईनंही ती हस ावारी नेऊन, ती माणसंच कशी आहे त
हे मला पटवून िदलं. िनंबाळकर मा रां ब ल ती णाली, ‘‘ती माणसं लई चां गली
हाईत. तु ा ज ा ा आधी मी ितथं दू ध घालाय जायची. ची बायकू ही आम ाच
ितकड ा ग ी ा मानेरावसाबाची भण हाय.’’ ... िनंबाळकर मा रां िवषयीचं माझं
भय कमी कमी होत गेलं.

राममंिदरापासनं जवळच फलागभर; मोटार-अ ा होता.

‘‘कुठं गेला तास?’’ तर ‘‘अ ात गेलो तो.’’ असं लोक णत. खाजगी मोटारींची
सिवस ‘कागल-को ापोर,’ ‘कागल-िन ाणी’ अशी असायची. ा अ ा ा भर
म ावर िपंपळाचा चंड वृ होता. वर कायम सळसळत असे. उं चच उं च. ाला
भोवतीभोर उं च पार. ा पारावर कणसं भाजून िवकणारी एक ातारी, नेहमी त ाचा
पंखा हलवत कणसां ना वारा घाली. जवळच ‘खारे शगदाणेऽ, गरम िचरमुरेऽ,’ असत.
‘‘पैशाचं िचरमुरं शगदाणं ा’’ टलं की, तो कुड ाचा ओटा भ न घाली. संपता
संपत नसत. बरोबर आले ा पोरां ना मूठमूठभर ावे लागत. तरी खाऊन पाणी
ा ावर पोट भर ागत होई मध ा सु ीत. कणसं खा ात गंमत वाटत न ती. ती
म ात भरपूर होती.

िपंपळा ा वृ ाखालोखाल तीन चार अ ु ाची झाडं होती. दोन िव ीण िचंचां ची

झाडं होती. िपंपळावर ा वाघळा अ ु ाची फळं खाऊन िबया टाकत. ा िबयां नी
खेळणं णजे अचाट आनंद होता. ा गोळा कर ासाठी सु ी िमळे ल ते ा अ ात
जात होतो. जवळच फुलाचा ओढा होता. ा ओ ाला कायम पाणी वाहत असे. ा
ओ ावर कधी कधी जेवण जा झा ावर जावं लागायचं. पोट मोकळं क न, पु ा
ताजंतवानं होऊन परत येत होतो. मोटार अ ातले ब तेक लोक ितथंच जाऊन
कुचंबणारं मन आिण पोट मोकळं क न येत. नाव फुलाचा ओढा. पण वास भलताच
येत असे! ‘फुलं’ ितथं कुठं च न ती. मावळती ा बाजूला फलागभर अंतरावर,
ओ ा ा काठा काठानं, िजथं तारे चं कुंपण सु होई ितथं मा िपव ा केव ाची
झाडं होती. गावात खास दे वपूजा, स नारायण, ल समारं भ असला की, ा
केव ाची घमघमणारी कणसं टां गलेली िदसत. ा णां ा बायकां ा अंबा ात
बाणासारखी पानं ि कोणी घ ा क न खोवलेली िदसत... पण फुलं मा ा
ओ ाला कुठं च न ती. मला पुढं कधी तरी कळलं की, फुलाचा ओढा णजे
‘पुला’चा ओढा होता. आिण अ ु ाची झाडं णजे ‘अशोकाची झाडं होती.’

मोटार अ ा ‘अ ा’ असूनही शां त होता. चारी बाजूंनी झाडां ची गार सावली.

िपंपळाचा वृ राजासारखा मधी बसलेला. ा ा अंगावर; आम ा परी ा जवळ
आ ा की तुकतुकीत तां बूस कोवळी पालवी यायची. ही पालवी उ ात रे शमासारखी
चमचम करायची. ा ावर वाघळां चं रान ा रान असे. गावात ा वेळी तीन मोठे
उं च पिपंळ होते. अ ात, िवठोबा ा दे वळासमोर आिण कचेरीत. या तीनही
िपंपळां वर वाघळां चं तां बूस काळं िव . उ ाम े घातलेले कपडे वा यानं फडफडत
हालतात, तशा ा वर पारदश पातळ पंख हलवत, त:शी वारा घेत, खाली डोकी
क न सवाकडं बघत बसले ा; न े टां गले ा असाय ा. ‘असा छान बंगला, ेला
उफराटा िशपाय टां गला’ असा एक उखाणाही गावात मो ा माणसाकडनं आ ा
छो ां ना घातला जायचा. ाचं उ र होतं, ‘‘अ ात ा िप ळावरची वाघूळ.’’
ब याच वाघळा औषधी तेलासाठी मार ा जाय ा.

या वगात असतानाच कधी तरी, दादा गाडी घेऊन; ात मला िन घर ा सवाना

घालून हलिस आ ा ा वाडीला गेला होता. ा वेळी गाडी अशी माळरानातून जात
असताना, हरणां चा एक कळप ा कळप मला िदसला होता. लां ब असा चरत होता.
ज ात पिह ां दा ा वेळी हरणं पिहली. नाही तर एरवी दे साया ा म ा ा
मालका ा वा ात िभंतीला लावलेली ां ची मुडकीच पाहत होतो...

दे सायाचा मळा सुटेपयत घर जुनंच होतं. दु पाखी बैठं घर. गावात ब तेक सगळी
भुईबरोबर असलेली बैठीच घरं . आम ा ग ी ा आसपास ा भागात िहं डत-
खेळत होतो, ितथं फ दोनच माडीची घरं मला िदसली. माडीची घरं ही गावात हौस
होती. एक घर द ू सावकराचं िन दु सरं य ू जोगितणीचं. य ू दे खणी जोगतीण होती.
ितला ित ा ‘आ ानं’ ते बां धून िदलं होतं. द ू सावकारानंही आप ा माडी ा
घरातनं पुढं पुढं आपली बायकामुलं हाकलून िदली होती आिण एक नायकीण आणून
ठे वली होती. या नायिकणीची आई आिण पाच भाऊ ित ाबरोबर या घरात होते.
घराला समोर दोन खड ा िन एक दार. वर माडीलाही दोन खड ा आिण एक दार
होतं. ा खड ां ना रं गीत फुलां चे पडदे . वा यानं ते झुळझुळायचे. सकाळी बाहे र ा
गटारात मोरीतनं येणारं पाणी सुगंधी असायचं. बाहे र आ ा खेळणा या पोरां ना ाचा
वास यायचा... ती नायकीण िचत िदसायची. मा ा ज ात मी पिह ां दाच
लुगडं नेसलेली ती बाई पािहली. ित ा कपाळावरचं बारीक ओलं गंध, दं डा ाही वर
चार बोटं असलेली झालरीची चोळी, रं गीत िडझाईनचं पातळ, केसां चे कानावरनं फुगे
पाडून मागं घातलेली ितची वेणी पािहली. अशाच बायकां चे फोटो कागदावर छापत
असतात याची खा ी झाली. वतमानप ा ा कागदां ा पु ा बां धून जे ा आम ा
घरात येत असत, ते ा कागदावरचे यां चे फोटो िकंवा िचत कुणा ा दु कानात,
हॉटे लात पािहलेले यां चे फोटो बघून मला वाटे , अस ा सुंदर बायका कधी असतात
काय? पण जे ा नायिकणीला पािहलं ते ा खा ी पटली.

ा नायिकणीचा थोरला भाऊ आ ा पोरां कडनं ओंजळ-ओंजळभर शगा आिण

गुळाचा एक एक खडा घेऊन गुलबकावली ा गो ी सां गे. मी ा गो ीं ा जगात भान
हरपून तरं गत राही. गुलबकावली, तो िपंज यातला पोपट, माणसाचा झालेला दगडी
पुतळा, आपोआप सुटणारा तीर, र ाचं भुयार, हे सगळं मला िदसू लागे. ा दे शाला
आपण गेलं पािहजे, आपणाला तसलं काहीतरी गवसलं पािहजे, असं वाटू लागे.

त ण य ू जोगतीणही अशीच नायिकणीगत नटत असे. ितचा आ ा (ठे वलेला

पु ष) एक डॉ र होता... पण या डॉ राला िदवसा कधीच य ूमावशी ा घरात मी
पािहलं नाही. दवाखा ात मा तो तोंडात सतत पेटती िसगारे ट ठे वून, आले ा
आजारी माणसां ना तपासताना मी पािहला होता... इतका दे खणा, गोरा, माणूस;
धनगर ग ीत ा, मूळ ा धनगर समाजात ाच एका जोगितणीला ठे वतो िन ितला
घर बां धून दे तो, याची मला गंमत वाटत होती.

ाग ीत चार-पाच ातारे होते.

‘बापूचा ातारा’ णून एक ातारा ओळखला जाई. ा ा िमशा सबंध तोंड

लपवून, वळणदार होऊन खाली हनुवटीवर टे कले ा असत. सतत तो आप ा
घरा ा दाराशेजारी दमेकरी होऊन बसलेला. तोंडानं आऽ क न तो खूप ास आत
ओढायचा िन तोंड िमटू न ओठानं फुरर करत तोच ास सोडायचा. चव ावर बसलेला
असे. दो ी हात डो ाला लावलेले. ाचं ाला नेहमी पुरं झालेलं असे. कायम
तोंडासमोर ा जिमनीवर तो बघत असे. या ाता याला मी िभंतीशेजारी बसवले ा
अव थेत मरत असताना पािहलं.

खेळता-खेळता आ ाला बातमी लागली, ‘‘बापूचा ातारा मराया लागलाय, पळा.’’

आ ी पळालो. भोवतीनं बायकां ची गद फार िदसत होती. आ ी पुढं पुढं जाऊन
बघत होतो. नाक-तोंड दाबून धर ागत तो घुसमटत होता. हळू च ा ा िजवणी ा
दो ी कडा खाली आ ा. चेह यावरचा ताण िढला पडत गेला. शां त शां त झाला...
कुणी तरी णालं, ‘‘ ा ा नाकाला सूत लावा.’’ कुणी तरी ते लावलं. सूतही शां त
शां त... मग ाचा धाकटा भाऊ ‘दादा’, ‘दादा’ णून रडू लागला. मग बायकापोरं
सगळी रडताना बघून मलाही भडभडून आ ागत झालं. मला तो अधनंमधनं वावडी
डकवायला फुकट खळ ायचा... मनात हळू च एक िवचार येऊन गेला... दे व
आप ालाबी एक दीस असंच ातारं करील िन असंच आपूणबी म न जाऊ... पर
दे व आप ाला ातारं करणारच ाई. आपूण ा दे वाचं कायबी वाकडं केलं ाई. –
मग मला ितथं थां बवेना. मी ग ीत खेळायला पळू न गेलो. कशाची तरी भीती वाटली.

िसद्ू ध माळकर हा धनगर ातारा. दारात बसून बट ातलं पान खाणारा िन

खोकून-खोकून दारातच पानां चे रं गीत बेडके थुंकणारा. दारात ामुळं माशा
घोंगावणा या. कमरे ला नेहमी बारीक लंगोटी. ती काटकु ा झाले ा दो ी पायात
सैल अडकलेली. दारात बसून हा ातारा बायकोला नेहमी कता, कम, ि यापद सव
घालून इरसाल िश ा दे त असे. दीसभर एकटाच दारात ज होऊन बसलेला.
ा ा घरासमो न जाता येता ाची सैल लंगोटी आ ा पोरां ा डो ात भरे .
आ ी एकमेकां कडं बघत खी खी करत हसत जायचे. ातारा आ ालाही आप ा
बायकोसार ाच िश ा ायचा. भां डणा ा वेळी मला अशा िश ां चा फार उपयोग
होत होता. आठवून-आठवून मी या िश ा बाहे र काढत असे. ामुळं मा ा तोंडाला
फारसं कुणी लागायचं नाही.

ल ू ातारा हा मा ा विडलां चा चुलता. तो समोर ा बोळात राहत होता.

बोळातून बाहे र पडून तो आम ा घरा ा वळचणीला बसे. ा ा अंगात अितशय
ढगळ असा एक फाटका कोट. दाढी नेहमी बोट-बोटभर वाढलेली. डो ाला िचं ा
झालेला पटका. पाया ा तुरका ा उचलत तो येऊन सकाळी जो वळचणीला बसे ते
बारा वाजताच उठे . तोवर मी घरात असलो, तर नेहमी ा ा िचलमीवर ठे वायला
िव ू आण ासाठी आम ा घरात तो मला िपटाळी. आई मग ा ाजवळ एक
पेटतं खां ड नेऊन ठे वी. ते धुमसत धुमसत ाला बारा वाजेपयत पुरे. ऊन झालं िन
जेवायची वेळ झाली की तो उठून आप ा बोळात जाई... त:शीच काही तरी
मो ानं बोलायची ाला सवय होती. ा ा मनात ा ा पूवायु ातील ब याच
ी असा ात. ां ाशी तो िचलीम ओढत ओढत नेहमी बोले. ां ना मधूनच
ां ा चुकां ब ल िश ा दे ई. दादा कधी सं ाकाळी दारात बसलाच तर ालाही
‘‘मळा सोडून गावात एव ा लवकर का आलास?’’ णून िश ा दे ई. दादा ते
हस ावारी नेत असे. हा ातारा नेहमी उ ातच का बसतो याचं मला गूढ असे.
खेळायला कुणीच नसलं की मी ा ाजवळ जाऊन बसे.

‘‘काय आ ा, इ ू हाय का आणून दे ऊ?’’ मी िवचारी.

‘‘नगं. हाय तारानं आणून िदलेला.’’

काही तरी िवषय मी काढी. बोलता बोलता तो मग सग ा जु ा गो ी सां गे. ाच

गो ी पुन:पु ा रं गवून रं गवून सां गे. मला ातनं आम ा घरा ा ा ब याच गो ी
कळत गे ा. आजाआजीचं वागणं कळत गेलं. तारा ा बाऽला मारलेलं कळलं.
आकणीला, ताराला रतनू कसा छळत होता, हे कळत गेलं. ते पाचजण भाऊ
एकमेकां ा उरावर कसं बसायचं, हे तो फारच रं गवून सां गे. मा ा मनात ते सगळं
साठत होतं. दीसदीसभर ती माणसं िज ी होऊन मनासमोर िफरत होती.

हे सगळे ातारे अगदी ज होते. एकटे एकटे असायचे. तरणी माणसं कशी
भराभर इकडून ितकडं जात असत, एकमेकां शी बोलत असत, कामं करताना िदसत
असत... पण हे ातारे - ाता या िगधाडासारखे िदसायचे. साव ां सारखे िहं डायचे. ते
इतके ातारे होते की, ते कधी त ण असतील असं वाटायचंच नाही.

... घरं ही जुनी जुनी होती. गाव या घरां चं आहे , माणसाचं नाही असं वाटे . ा घरां ा
अधेमधे बोळबोळकां डी होती, माग ा बाजूला परडी होती, पुढ ा बाजूला मोक ा
जागा हो ा, वाक ाितक ा ग ा हो ा, पडकी िभंताडं होती, मोठमो ा
ओसाड बखळी हो ा... बोळबोळका ां चा उपयोग माणसं मुत ासाठी करत.
शेजार ा घराला ाचा कायमचा वास. पण त ार कुणी करत नसे. याच
बोळकां ात घरातला कचरा, शगाची फोलं, फुट ा बाट ा, बाद ा, घमेली,
आं ा ा कोया टाक ा जात, आ ा बार ा पोरां ना ा जागा खेळताना लपायला
होत. लपता-लपता ितथं मी तो कचरा, फोलं, कोया यां चा ढीग उचकटत बसे. पु ळ
वेळा मला कोयां नी खेळायला कोया लागत. माग ा पर ात उिकरडे असत. ा
उिकर ावर उगवले ा कोया फोडून ां ा वाजवाय ा िपपा ा; कोया घासून
आ ी करत असू. कोव ा पानां चा दे ठ ठे वलेली िपपाणी फारच सुरेख िदसे... ‘कुयी
वाजवत’ मी िदवस िदवस िहं डत असे.

चो न िब ा ओढायला ही परडी उपयोगी पडत. मला िब ा ओढ ाचा नाद

सात ा वष लागलेला. िश ा एकदा असाच चो न िब ा ओढताना बिघतला होता.
िशवाय माझा धाकटा मामा िब ां चा फार नािद . तो मला नेहमी िब ा आणायला
सां गे. आम ा गावातच िब ा तयार होत. ितथंच ां ना शेक िदला जाई. ां ना शेक
िद ावर ां चा वास छान येई. िब ा आणताना ां चा वास घेत घेतच मी आणी.
मामाही अशा रीतीनं िब ा ओढी, की ते बघून मलाही बका बका धूर िगळू न नाकातून
काढावासा वाटे . एकदा िब ा आणताना धाडस क न, बंडलातली एक िबडी काढू न
खशात ठे वली. िब ां चा बंडल मामाला दे ऊन टाकला. घरात कुणी नाहीसं बघून
चुलीपुढं जाऊन ती पेटवली. दोन झुरके मारले िन चरच न पेटवली िन पळत
पर ात जाऊन ओढली. धूर िगळू न नाकातून काढ ाचा य केला. ठस ावर
ठसके लागले. डोळे चुरचु न पाणी आलं; ते चोळतच िबडी थोडी थोडी पु ा ओढली.
कडवट धुराची चव काही बरी लागत न ती, पण मो ा माणसाचं एक कृ आपण
करतोय याचा आनंद होत होता.

िबडी ओढताना मी मो ा पु षाची पोझ घेऊन बसत असे; िमशीवरनं हात िफरवत
असे; मो ा पु षासारखंच तोंडातली िबडी ा धुराची कडवट लाळ पचकन लां ब
थुंकत असे...

पुढं पुढं हा आनंद एक ाला पुरे होईना; णून ग ीतली चार-पाच पोरं जमवून
िबडीचा आनंद घेऊ लागलो. ते ा मा मामाची एकुलती एक िबडी पुरे होईना.
बाजारपेठेत जाऊन मग पडलेली थोटकं गोळा क न आण ाचा िन ओढ ाचा छं द
लागला. हा छं द बरे च िदवस चालू होता. िम मंडळी गोळा के ावर ात ाच कुणी
तरी दादाला कागाळी केली.

दादानं दोन-तीन वेळा दरडावून िवचारलं;

‘‘चो न िब ा वडतोस य, रे आ ा?’’

‘‘ ाई बा.’’

‘‘ग ीतली पोरं मला सां ग ात ते काय खोटं ?’’

‘‘ ाई गा. पोरं उगंच मला मार बसावा णून काय तरी खोटं सां ग ात. तीच पोरं
वड ात. मी नुसतंच बघत बसतोय. मी वडत ाई णताना ां ी वाटतंय मी ा
बाऽला सां गीन, णून मा ाआधी तीच तुला मी िब ा वडतोय णून सां ग ात.’’

माझं डोकं अशा वेळी चां गलं चालत होतं.

कशानं कळत नाही; पण खोटं बोलणं मा ा चां गलंच अंगवळणी पडलं होतं.
ािशवाय मनासारखं वागताच यायचं नाही.

काही िदवस गेले. दादा नुकताच जेवून सो ात िचलीम ओढत बसला होता. मी
ग ीत खेळून दम ावर उनाचं घराकडं परत आलो. सरळ आत चाललो. उं बरा
ओलां डून आत येताना दादानं मा ाकडं बिघतलं. ाला कसला तरी संशय आला.

‘‘िहकडं ये रे जरा.’’

‘‘काय?’’ मी सरळ गेलो.

‘‘च ीला काय लागलंय ते?’’

‘‘कुठाय?’’ णत मी जवळ गेलो.

ानं सरळ माझं बखोटं धरलं िन मा ा च ी ा खशात हात घातला. खसा

चां गला फुगलेला होता. ातनं पंचवीसभर िब ां ची थोटकं आिण एक का ाची पेटी
बाहे र पडली.

‘‘काय हे ?’’

‘‘तंबाखूची राखुंडी करायला आण ात तु ासाठी.’’

दादाला तंबाखूची िमसरी लागत होती. ाचा फायदा घेऊन मी काही तरी उ र
िदलं.

‘‘खोटं बोलतंस, तु ा आयचं काट तु ा.’’ णून ानं; चो न भाकरी पळवणारं

कु ं एकदा तडा ात सापड ावर जसं बडवतात, तसं मला बडवलं. ते ापासनं
िबडीचं नाव नाही.

या वाक ा-ितक ा ग ां त वया ा सात ा वषापयत मी भरपूर खेळलो.

चकरी-सळी गावभर घुमवत िहं डणं, पु ा बां धून आले ा कागदा ा वाव ा करणं
िन ा उडवणं, हा तर ग ीतला नेहमीचा खेळ होता. ग ी सणगरां ची होती. ामुळं
घोंग ाला लाव ासाठी खळ नेहमी केली जात असे. ती चो न मा न नेहमी
िमळायची. िक ेक वेळा घरात वावडी उडव ासाठी दोरा िदला नाही िकंवा दोरा
िवकत ायला पैसे िदले नाहीत; तर मग सणगरां नी उ ात घरा ा िभंतीला वाळत
घातलेली ‘वई’ पळवायची िन वावडी उडवायची. ही वई णजे – वाकळे ा जाडसर
दो याला पु ा खास पीळ घालून ाला खळ पाजली जाई. ामुळे ही ‘वई’ अितशय
टणक िन न तुटणारी असे. ितला ेक घोंगडं िवण ा ा वेळी खळ पाजून वाळवावी
लागे िन मगच न ा घोंग ा ा िवण ा ा वेळी ती वापरता येई. ती उ ात घातली
की, मला पळव ाचा मोह होई. भोवतीनं माणसं असत, पण ां चं भान नसे.

ही वई मी एकदा पळवली होती. आता कोण बघतंय; णून मी आपला ाची वई

पळवली ाच बापू सणगराला एक शेणकूट दे ऊन ा ाकडनंच खळ आणली िन
वावडी केली िन ितला शेपूट बां धून उडवू लागलो. कसा कुणास ठाऊक; ाला मा ा
वईचा दु स याच िदवशी प ा लागला. ओसाड घरां ा पड ा जागेत मी वावडी
उडवत असताना, ानं मा ा बगलेला ध न मा ा घरी फरफटत नेलं िन दादाला
सां िगतलं. दादाचा पाठीत दणका बसला. वई तर गेलीच; पण ाचं काहीही गेलं तरी
तो ते ापासनं पिहला मा ावरच संशय घेऊ लागला.

आं ा ा कोयां चा आिण खजूर-खारकी ा िबयां चा खेळ ठरािवक िदवसां त; पण

जोरात चाले. भट ग ीला कोया आिण खजूर-खारकी ा िबया भरपूर िमळत. कागल
तसा मोठा गाव. खे ापा ां तली वतनदार ा णमंडळी कागलात राहत.
खे ां वरचे ां चे वतनी आं बे सा या भट-ग ीत गोळा होत. िशवाय ा णां ची पोरं
कोयािबयां नी कधीच खेळत नसत. आं बे, खजूर खाऊन खाऊनच ां ची पोटं भरत.
ामुळं र ां वर कोया िन िबया भरपूर पडत. ा गोळा क न बाकी ा जातींची पोरं
ायची. ावणात िकंवा अध ामध ा उपासा ा िदसात, खजूर-खारकी ा िबया
भरपूर पडत... या कोयां ना आिण िबयां ना इतका चां गला वास असे की, ा अधनंमधनं
कळत न कळत तोंडात घात ा जाय ा. ां नी तोंडाला पाणी सुटलं की तेव ावरच
समाधान मानायचं. गटारीत, र ावर टाकले ा या व ू आमची धनदौलत ायची.
ां नी खेळून-खेळूनच आमची पोटं भरायची.

का ा ा पेटी ा िच ां नी, अ ु ां नी, क हे यां नी, पे ली ा तुक ां नी,

कोपरी बटनां नी भरपूर खेळलो. अ ु ाला बारकी फळं आली की, ती खाऊन
वटवाघळे ां ा िबया टाकत असत. ा गोळा कर ासाठी पहाटे मोटार अ ात
जावं लागे. ा िबयां चा गावात भरपूर खेळ चाले. गावाबाहे र ा खासबागेत,
तुळजाबागेत, सात मोटे ा िविहरीवर, नदीकाठावर फळ-क हे रींची झाडं भरपूर
होती. ा ा िबया– णजे क हे या काढू न ां नी खेळ मां डला जात असे... ा काला
आ ी गं ात मोजत असू. एक गंडा णजे चार काला. आडी पाडून, आडी ा
अलीकडे एक आडवी रे घ ओढू न, ितला ‘ ारोडा’ असं नाव िदलं जाई. महारवा ात
ितला ‘‘मां गोडा’ असं नाव िदलं जाई, िन मां गवा ात ितला ‘ ारोडा’ असंच टलं
जाई. आडीपासून दोन अडीच वावां वर एक फ ा क न, तेथून आडीकडं थम एक
एक काल टाकली जाई. ती आडीत बसावी, िनदान आडी ा जा ीत जा जवळ
जावी अशा बेतानं टाक ाचा य होई; ाला ‘चकणे’ असं टलं जाई. सग ां चं
चकून झा ावर, आडीपासून सग ात जो लां बचा ानं शेवटी खेळायचं; ाला
‘ढोक’ असे टलं जाई. तर आडीतला िकंवा आडी ा सग ात जवळचा पिहला
खेळला जाई. याम े दु सरा, ितसरा, चौथा असा म असे. ा खेळात तहानभूक हरपे.
खेळात ा काला णजे आ ा पोरां चं वैभव. कुणाकडं िकती काला आहे त यावर
कुणा ा दारात खेळायचं ते ठरवलं जाई. रा ी जेवणा ा अगोदर, या काला आ ा-
गे ाचा िहशोब एखा ा सावकरा ा िहशोबा माणं एका ात, िद ा ा उजेडात
होई. यात ा नवशा काला ठरव ा जात असत. ा फ चक ां ा वेळीच
वापर ा जात. काला फार जाऊ लाग ा िकंवा डाव लागेना झाला तर, जीव
रडकुंडीला येई. घाम फुटे , दय धडधडून गितमान होई... जणू इ े ट चाल ाचं दु :ख
एखा ा ज ी आले ा माणसाला ावं, तसं आमचं दु :ख खरं खरं होतं... तो
सुखदु :खाचाच खेळ असे. ात दे वाचा मनोमन धावा क न ‘काला’ मार ाचा य
केला जात असे.
 ५
पिहलीचा वग जोरात सु झाला. मंिदर आता ओळखीचं झालं होतं. ितथ ा
लप ा ा जागा मािहती झा ा हो ा. पिहली ा वगातनं दु सरा एक अंधारा िजना
खाली गेलेला होता. ा िज ाचं दार खालून बंद होतं. दार जरी बंद होतं तरी, ा ा
कठ ाला मारले ा उ ा लाकडी प ा वीत वीत अंतरावर हो ा. मा ा ा पोरानं
ातली एक जुनी प ी कधी तरी ा अंधारात बसून मोडून काढलेली होती. दडून-
मडून खेळताना तो ितथं जाऊन बसे. ामुळे ा ावर डाव कधी येत नसे. पिहली ा
वगात आ ी थोडे िनढावलो होतो. वगातनं खेळायला पळू न जायचं असेल तर,
वगात ा ा िज ानं, ‘हजरी’ झा ावर तीन चार वां ड मुलं, मा र पाठमोरे
झा ावर पुटुकिदशी खाली उत न िनघून जात. बाकी ा मुलां वर या मुलां चा दाब
असे. ां ा िवषयी मा रां ना कुणी सां िगतलं तर, इतर मुलां कडून ाची िब ंबातमी
या पळू न जाणा या मुलां ना समजे. ‘‘थां ब तु ा आयला, तुला शाळा सुट ावर
दावतो.’’ असं णून पंधरा िमिनटां ा सु ीत पु ा वगात परत येऊन बसलेली ही
वां ड मुलं हातात प ी घेऊन दाब दे त असत. सं ाकाळी शाळा सुट ावर ा पोराचा
‘खुदबा’ होई.

शाळे ला यायला उशीर झाला की, मी हळू च या िज ानं वर जाई. हळू च डोकं वर
काढू न मा र कुठं आहे त ते पाही. ते ‘अंक’ सां गता सां गता पाठमोरे झाले की मग,
पटकन वर जाऊन मुलां त बसे. पण हे दोन-तीन वेळाच जमलं. एकदा मा रां ा
समोरनंच वगात गेलो. ते पाठमोरे झा ावर वगा ा शेवट ा टोकापयत जातील असं
वाटलं होतं; पण म ेच परतले िन मी अगदी उघड उघड सापडलो. सबंध वगा ा
दे खत मार िमळा ावर िदवसभर तोंड वर काढता आलं नाही.

या वगात असताना माझी च ी अगदी ढुं गणावरच फाटलेली होती. च ा दोनच

अस ामुळं मला ती घालावीच लागे. ढगळशी होती. ती अशी तशी िशवता येणार
न ती; ितला िठगळं च लावणं ज र होतं. पु ा ‘‘ितला तस ाच कापडाची िठगळं
लाव.’’ णून माझा आईजवळ ह होता. िशवाय ‘ती िश ाकडनं िशवून आण;
वाकळं ा दो यानं िशवलीस तर मी ती घालणार ाई’ असंही बजावलं होतं... कारण
वेग ा कापडाची िठगळं लावली की, ती ‘िठगळं ’ ओळखू येणार होती. ‘आरं ,
आ ानं िठगळाची च ी घाटलीय’ असं पोरां नी िचडवलं असतं. वाकळं ा दो यानं
िशवली असती तर ‘िठगळं ’ िशव ात हे ही कळलं असतं... नवी कापडं फ
पाड ाला िकंवा दस याला कर ाचीच विहवाट होती. म े नवी कापडं घेतात याची
मला क नाही न ती. कुणीतर मधेच नवी कापडं घालून आलं तर, ‘मुसूलमान हाईस
य रे ?’’ असं मी िवचारी. मुजावराची, िपरजा ाची पोरं ‘खुद ा’ला नवी कापडं
घालून येत. तो खुदबा म ेच कधी तरी येई.
 पिहली ा वगात मुली हो ा. पु ळ वेळा ा मुलां नाही आप ा खेळात घेत.
वगात ‘सोना’ नावाची एक गोरटे ली मुलगी होती. ितचं नाव आिण तीही मला फार
आवडे . ित ा ग ात टपो या म ां ची माळ होती. सो ाचे उजळ, झळझळीत मणी.
ितचा रं ग तुकतुकीत, कपडे , चेहरा नुकताच आं घोळ क न आ ासारखा
ताजा. मु णजे ती मा ाशी बोलायची, थ ा करायची. खेळात दडायला घेऊन
जायची. मी दडताना खाली बसलो िकंवा खेळताना एरवीही खाली बसलो की,
ढुं गणावर फाटले ा च ीचा भाग सरळ पुढ ा बाजूवर यायचा.

‘‘आ ा, ते बघ तुझी च ी फाटलीय; काय िदसतंय ते?’’ णून ती थ ा करी.

‘आईला िशवून ायला सां ग.’ णून उपदे शही करी. कधी पे ल नसेल तर, ती
आपली पे ली मोडून अध मला दे ई. ित ा अंगाला एक सुगंध येत असे. मला तो धुंद
करी. ती रोज आं घोळ क न येत असावी. ‘रोज’ आं घोळ करतात याची आम ा
कुण ा ा घराला क ना न ती. खरं णजे आमची तशी रीत न ती. माझी तीन
िदवसां तनं एकदा आं घोळ होई. दादाची चार िदवसां नी होई. आिण सुंगधी साबण तर
कधीच िमळत नसे. फारतर दगडानं अंग घासावं लागे.

शु वारी सर ती-पूजनाचा काय म शाळे त होत असे. मिह ातनं एकदा

ेकाला एक एक पैसा आणायला सां िगतला जात असे. मला तो प ास वेळा
आईजवळ मािगत ावर िमळे . तोही मा रां ना दे ऊन टाकायचं मा ा िजवावर येई.
ाचं िचरमुरं-फुटाणं घेऊन खावेत असं वाटे . पण तो िदला नाही तर मा र हकलून
काढत. ‘घरी जा िन पैसा घेऊन ये’ णून सां गत. णून तो ावा लागे.

सर ती-पूजना ा िदवशी मुली फेर ध न गाणी णत. ‘गोरस घागर डोईवरती,

बाजाराला गवळण जाती’ असं ते गाणं होतं. या मुली छान, गोड सुरावर नाचत,
अिभनय करत ते णत. सोनाचा आवाज मला ात उठून िदसे. हसताना ितचे दात
पां ढरे िदसत. मुलां ना ‘फुटाणं’ वाट ाचं काम मुलींकडे च असे. ते काम
ित ाकडं आलं की, मला ती चार दाणे जा दे ई. कुणी मुलां नी मला कळ काढू न
मारलं की, ‘का रे मारतोस ाला? थां ब आता मा रां नाच तुझं नाव सां गते.’ असं
णून ती ां ना दटावे.

मला हे सगळं नवीन होतं. माझी थोरली बहीण एव ा ेमळपणानं वागवीत नसे. ती
नेहमी ा बिहणी माणं वागे. भां डाभां डी पु ळ वेळा होत असे. आम ा ग ीत ा
पोरी ‘गौरी’ला फेर ध न िझ ा खेळताना गाणं णत असत. पण ां चा सूर वेगळा
वाटे . तो तेवढा गोड नसे. आम ा पोरीं ा खेळात घाई, ओबडधोबडपणाच जा
जाणवे. पण या पोरी नाजूकपणानं अिभनय करत, फेर धरत, नाचत असत. ा
हसतही नाजूकपणानं. सोना ाचाच एक नमुना. मला वाटायचं; ती आपली मोठी
बहीण होऊन आली असती तर बरं झालं असतं– ितनं आपली च ी िशं ाकडनं लगेच
िशवून आणली असती. आप ाला न येणारे अंक आिण ‘झडती’ काढू न िदली असती.
 पिहलीची मुलां ची शाळा िन मुलींची शाळा वेगळी झाली िन आ ी
‘शाळे पाठीमाग ा शाळे त’ गेलो िन मुली मुलीं ा शाळे त गे ा– ा िदवसापासनं
आमचं सुंदर सर तीपूजन संपलं. समोरील मुलींची िचविचवाट करणारी रां ग नाहीशी
झाली. सोनाही ा िचम ां तनं उडून गेली. सोना मा ा वगात असती तर मी
नीटनेटका वागायला िशकलो असतो. वगात पोरी हो ा ते ा पोरं माणात दं गा करत.
पण वगातनं पोरी गे ा ते ा ‘केवळ मुलां चा वग’ रािहला िन दं गाही ‘केवळ मुलां चा’
झाला. ात िश ा, मारामा या, अचकटिवचकटपणा खूपच आला. आ ी िहं
झालो, नुसता धुडगूस एवढं च आमचं काम रािहलं. ात मी कुण ाचा पोर. रानवट.
कसलाही सं ार नाही. दादा ा मारापुढं मा रां चा मार हा सपक वाटे .

शाळे पाठीमाग ा शाळे त पािहलीचं अध वष सु झालं. शाळे पाठीमागची शाळा

णजे, आम ा मु शाळे ा इमारती ा पाठीमागे दोन उ ा खो ा हो ा. ा
खो ां त आमचा वग भ लागला. मु इमारतीत दु सरीपासून ते सातवीपयतचे वग
भरत असत. या दोन शाळां ाम े ा वेळी आ ां ला खेळायला पुरेल एवढं पटां गण
होतं. ात सबंध शाळे ची ाथना, ाउटचे िडल, शाळे ा वाढिदवसाचे काय म
होत असत. मध ा सु ीत आिण लघवी ा घंटेत, आ ी मुलं ितथं आ ापा ानं
खेळत असू. पिहली ा वगातली पोरं ‘मा र’ असं णून, करं गळी वर क न
लघवीला णून, पाणी ायला णून बाहे र पडत िन मु शाळे ा
तळमज ावरील वगा ा खड ां त जाऊन ‘आत काय चाललंय’ णून डोकावून
बघत... मीही डोकावून बघत असे. खड ा मो ा. ां चे गजही मोठे . आत एका
ओळीत ग बसलेली पोरं . वगात एवढी ग बसणारी पोरं बघून ा मा रां ची मला
भीती वाटली... मा र लई मारत असणार. वाकून आं गठं धरायला लावत असणार.
असे काही तरी िवचार येत असत. तोपयत आतून डोळे मोठे क न, आवाज वाढवून,
हातातली छडी हलवून, मा र ‘जातो का नाही रे खडकीतून?’ णून दरडावे. मी
पटकन पळू न जाई... ती शाळा मला ेक वेळी वग भर ावर तु ं गासारखी िदसे.
आतली मुलं कै ासारखी िश ा भोगत बसलेली वाटत.

कागलला जु ा वा ात मोठा तु ं ग होता. तु ं गात असणारे सगळे कैदी आ ां ला

‘चोर’ वाटत. हे चोर मोठमो ा चो या करताना, दरोडे घालताना, झोपले ा बायकां चे
अंगावरचे दािगने पळवताना सापडलेले असत; अशी आमची क ना होती.

जु ा वा ात पा ाचा एक हौद होता. गावात हौद बां धून पाणी पुरवलं जाई.
आम ा ग ीजवळ ा हौदाला पाणी नस ावर, कधी कधी आईबरोबर कळशी
घेऊन मला या जु ा वा ात ा हौदाचं पाणी आणावं लागे. ा वा ात बायका जात
नसत. कारण समोरच पोिलस कचेरी होती. पोिलस कचेरीसमोरच तु ं ग होता.
तु ं गा ा एका बाजूला मोठी बाग होती. ा बागेत कै ां ना ां ा पाय-बे ां सकट
सोडून कामं करवून घेतली जात. ामुळं बायका ितथं जायला संकोचत. कधी कधी
एखादा फौजदार; ‘भ नको इथं पाणी’ णून उगंचच बायकां ना दटावीत असे. आई
मग मला पुढं सा न, ‘‘कळशी भर जा आदु गर. कुणी दटावलं, बाहीर आलं तर ये.
ाई तर भर जा. तू भरलीस की मी मागूमाग येतोच.’’ असं सां गे. मला कळशी
िबनबोभाट भ िदली की आपण येई. कधी कधी एक एक घागर मलाच आत जाऊन
भरायला लावून, हळू हळू दो ी हातां नी उचलून बाहे र आणायला लावी.

ही घागर भरे पयत मला तो तु ं ग, ा तु ं गाचे मोठे काळे उं च गज, आतला

काळोख, तरी गजापाशी बसलेले आिण बे ा तशाच पायात घेऊन बागेत काम
करणारे कैदी िदसत. ां ा वाढले ा आठ आठ िदवसां ा दा ा बघून भीती
वाटे ... ितथं असले ा उं च िपंपळावर ा वाघळाही खाली डोकी क न, ाले ा
डो ां नी ा कै ां कडं बघत असाय ा.

शाळा अकरा वाजता सु होई. जु ा वा ावरनं शाळे ला जायची वाट सरळ होती.
शाळे जवळच कागल गावचा सरकारी दवाखाना होता. ितथं दाखवायला, औषधोपचार
करायला रोज दहा-बारा कैदी तरी नेत असत. तु ं ग मोठा होता. गां धी महाराजा ा
चळवळीतले काही कैदी ितथं आणून ठे वलेले होते. ामुळं शाळे ला जाताना पु ळ
वेळा; चार कैदी म े िन दोन बंदूकधारी पोिलस दो ी बाजूला. सग ां ना बां धले ा
काढ ा हातात ध न एकजण मागनं िकंवा ा नसतील तर; पायबे ां तून जाणा या
कै ां ा मागोमाग नुसतेच मोठे सोटे घेऊन हे पोिलस जात असत ते बघत बघत,
कै ाला जवळू न ाहाळत... ेला िकती वसाची िश ा झाली असंल? ेला फाशी
दे तील काय? ेचं हातपाय तोडतील काय? े ा पोटात डॉ र औशीद णून ईख
तर घालत नसंल? ां ी असंच आजारी ठे वनू खंगून खंगून ठार मारत असतील काय?
का हे पळू न जाऊ नेत णून ां ी मु ाम आजाराचीच औशीदं दे त असतील?...
असले अनंत शाळा येईपयत मा ा मनात चालत. ज ात आपण चोरी कधी
करायची नाही, असा मी पु ा पु ा ा वेळी मनाशी िनणय घेऊन टाकला.

मो ा शाळे ा खड ा मला ा तु ं गासार ा िदसत िन आतली पोरं ा

कै ां सारखी वाटत. ामुळं मला शाळे ा पाठीमागची आिण राममंिदरातलीच शाळा
फार आवडत होती.

पिहली ा वगातले आमचे माने मा र जाड होते. थोडे से थूल, पैलवानासारखे

वाटत.

कधी कधी मुलां ची मारामारी सु होऊन कु ी लागली की, आ ी ां ची पाटी

द रं संभाळत असू.

या कु ीत वरचढ पैलवान हा नेहमी माने मा र असे. र ा पैलवान नेहमी

साकेकर मा र असे.
 एकदा मी माने मा रां ना ते खुशीत आ ावर टलं,

‘‘मा र, तुमचं अंग एवढं दणकट कसं?’’

‘‘अरे , रोज मी पहाटे उठून ायाम करतो. सा ा सुपारीचंही मला सन नाही. मी

चहाला शही करत नाही. सां ज-सकाळ दू ध िपतो... तूही असंच करत जा; णजे
तुझी कृती दणकट होईल.’’

मी मान हलवली िन मा रां ना मनातला मूळ िवचारला.

‘‘मग तु ी कु ा का करत नाही?’’

‘‘अरे , िश कां नी कधी कु ा कराय ा असतात का?... जा जागेवर बैस. उगीच

काही तरी िवचा नको.’’

मला कोडं पडलं; की मा र कु ा करत नाहीत तर मग एवढा ायाम कशाला

करतात? एव ा पैलवानी िध ाड अंगाचा उपयोग काय?... ायाम केला की कु ी
ही केलीच पािहजे; कु ीसाठीच ायाम करायचा असतो असं मला वाटत होतं.

माने मा रां चे केस पां ढरे शु होते. ते दाढीही चार चार िदवस करत नसत. ामुळे
ां ा दाढीिमशाही पां ढ याशु िदसत. एकदा ां ाबरोबर ां चा मुलगा शाळे त
आला. मला तो आवडला. मा ासार ाच मु ा ा ा कानां त हो ा. आिण मा ा
आिण ा ा टोपीचा रं गही एकसारखाच होता. मुलगा नुकताच शाळे त जाऊ लागला
होता. तो मा रां ा बरोबर आम ा वगात येऊन बसला. आम ाशी खेळला. मी
ाला एक छोटीशी पे ल ब ीस िदली. मा ाजवळ असलेली एक रं गाची कां डी
अध मोडून िदली. पण मला एक कोडं पाडलं. माने मा रां ा कृतीकडं आिण
ां ा िपकले ा पां ढ याशु केसां कडं बघून असं वाटे की, ां ची मुलं खूप मोठी
असावीत. पण हा तर एवढा एवढासा.

ा िदवशी नाही, पण पुढं कधी तरी माने मा र खुशीत आ ावर मी ां ना

िवचारलं. माने मा र असे खुशीत आ ावर गंमतीला येत. वा े ल ा िवचारले ा
ां ची उ रे दे त.

‘‘मा र, तुमचे केस एवढे कसे िपकले?’’

‘‘अरे , आता मी ातारा झालोय, प ाशीत आलो की मी आता.’’

‘‘मग मा र, तुमचा मुलगा एवढा ानगा कसा? तु ी एवढे ातारे िन?’’

 ‘‘गाढवासारखे वा े ल ते काय िवचारतोस?’’ णून ां नी मा ा पाठीत कमका
घातला. मला क भरली. माझं काय चुकलं ते मला कळलंच नाही. मला फ एवढं च
णायचं होतं की, मा रां चा मुलगा ‘मोठा’ असायला पािहजे होता, तो एवढा लहान
कसा? पण मा रां नी िनराळाच अथ घेतला असावा.

वगात ा कदमा ा िश ाब ल मला नेहमी ओढ असे. तो आप ा बाऽचा कोट

घालून येई. ाचा बाऽ मेलेला होता. आई मजुरी करायला िदवसभर रानात जाई. पोरगं
िशकून शहाणं ावं णून ती सारखी धडपडत होती. िश ा ा अंगात फाटकं कुडतं
आिण िचं ा लोंबणारी च ी असे. हे सगळं झाकावं णून ती ाला आप ा नव याचा
कोट घालायला दे त असे. तो चां गला ा ा गुड ापयत येई. ा कोटाचे खसे मला
द रा ा िपशवीसारखे िदसत. दो ी बाजूचे दो ी खसे खेळानं भरलेले. ात
पु ळ नवला ा व ू असत. तो पाटीचे तुकडे फोडून खाई. ाला ती एक
चम ा रक सवय लागलेली. वगात बसून तो सुपारीसारखे ते तोंडात टाकी. लघवी ा
घंटेत इतर मुलं खेळत; पण हा पाटीचं तुकडं डकत पटां गणभर खाली मुंडी घालून
िहं डे... ते कुडूम कुडूम खाताना बघून मा ा तोंडाला पाणी सुटे. कधी जवळ बसला
तर तुकडे खा ाचा मोह मला अनावर होई. एकदा मी ा ाकडनं एक तुकडा
मागून खा ा. पण बेचव वाटला.

‘‘चां गला लागत नाही, रे िश ा. तुला कसा काय खावासा वाटतोय?’’

‘‘कवा तरी खा ा ं जे चव लागत ाई. सलग आठ िदस खाऊन बघ; नुसता मेवा
लागतोय.’’

मी पाटीचं तुकडं जमवू लागलो. खशात ठे वून खाऊ लागलो आिण मला ां ची
चटक लागली. पण धुणं धुताना खशातलं तुकडं आई ा हाताला कधीतरी लागलं.

‘‘कशाला ठे वलं तंस रे े?’’

मी गडबडलो... काही तरी बोललो, ‘‘िलवायला पे ूल वती. णून तुक ानं

िलवत तो.’’

ितनं िव ास ठे वला िन तुकडे फेकून दे ऊन मला पे ल िदली. पु ा ते तुकडे

जमवणं झालं नाही. सवय सुटली ती सुटलीच.

शाळे त कदमा ा िश ानं एकदा कुठ ा तरी पोराचा पैसा चोरला. ते पोर आका
क न रडू लागलं. ानं िश ाचं नाव मा रां ना सां िगतलं.

िश ानं सां िगतलं, ‘‘मी ाचा पैसा चोरला ाई. बघा मा ाजवळ.’’
 ा ा कोटाला एवढे खसे होते की, ात तो पैसा सापडणं कठीण होतं. फाट ा
कोटा ा िशवणीतही तो काहीतरी सा न ठे वत असे. ते कुणालाच सापडत नसे.

मा रां नी ा ा खशात ा सग ा चीजव ू बाहे र काढायला सु वात केली.

ाला क ना न ती, की मा र त: हात घालून ा व ू काढतील. इतर
सटरफटर अनेक व ूंबरोबर, ातनं दोन मह ा ा व ू िनघा ा. बाहे र ा
खशातनं पाटीचं थोर-मूठ तुकडं आिण आत ा खशातनं पंचवीस-तीस िब ां ची
थोटकं.

‘‘ ा कशाला रे ?’’ मा रां नी िवचारलं.

तो काहीच बोलला नाही.

‘‘काय रे ? कशाला ा?’’ मा रां चा आवाज चढला.

‘‘राखुंडीला... ात ा जळ ा तंबाखूची राखुंडी क न लावायला येतीया.’’

मा रां नी ा ा थोबाडात एक दणकून मारली. ाची टोपी उडून गेली.

‘‘खोटं बोलतोस? काट खुं ाएवढं नाही तर िब ा ओढतंय.’’ मा र पु ा ाचं

खसं तपासू लागलं. ‘‘आिण हे पाटीचे तुकडे कशाला?’’

तो मारा ा भयानं काहीच बोलेना. ग च बसला. आता शेजारी बसले ा मला

भीती वाटू लागली. मा र खूप खवळलं आहे त. उगीच बडवून धु ळा पाडतील.
णून मीच खाल ा आवाजात सां गून टाकलं,

‘‘पाटीचं तुकडं खायची सवं हाय ेला, मा र.’’

‘‘काय सां गतोस?’’

‘‘खरं च. आम ाच ग ीत हातोय ो.’’

ाला मग मा रां नी आणखी दोन लगाव ा. पु ा ते कोट आतनं बाहे रनं चां गलाच
चाचपू लागलं... शेवटी च ी ा नाडी ा िशवणीतनं पैसा िनघाला.

... मा रां नी मग ाला फोडूनच काढला. तो ितथंच जागेवर मुतला; तरी मा रां नी
ाला सोडला नाही. शेवटी हातात ‘पाटी’ दे ऊन ाला घरी हाकलून िदला. जाताना
आम ा ल ात आलं; की ाची च ी पण घाण झालेली आहे .
 ा िदवशी सगळा वग िदवसभर ग होता. माने मा रां चा पैलवानी हात
पिह ां दाच सग ां ना कळला होता... ा िदवशी िश ा घराकडं गेला तो पु ा
िफ न आलाच नाही. ानं कायमची शाळा सोडली... ाची आई, ‘‘मा ा पोराला
च ीत हगू वर मारलं,’’ णून ग ीत पंधरा दीस तळमळली. ‘‘मा ा फुट ा
निशबात एवढं च पोरगं हाय. तेबी ा मा रा ा मारानं दानाला जाईल. जळू दे ती
शाळा. ग रबा ा निशबात कुटली आलीय ती?’’ णून मुकाट बसली.

िश ा ा संगतीमुळं मी काही िदवस पाटीचं तुकडं खा ं. चो न िब ा

ओढायला िशकलो. चोरी केलेला पैसा च ी ा नाडी ा िशवणीत ठे वायला िशकलो.

रोजगा या ा बाकी ा पोरां सारखा, िश ा हळू हळू माळाचं शेण ध न आणू

लागला िन आईला मदत क लागला.
 ६
पिहली पास झालो िन ाच उ ा ात धाक ा मामाबरोबर आनसाचं ल झालं.
ती दहा-अकरा वषाची होती. मामा आनसापे ा चौदा-पंधरा वषानी मोठा. जोडा
जम ासारखा न ता. सा या ग ीनं आईला सां िगतलं...

बाळा सणगरीण णाली, ‘‘तारा, अगं, पोरगी नाजूक, दे खणी हाय, कुठं बी खपंल.
एव ा दां ड ा िलं ाला कशाला दे तीस ितला? भाऊ असला णून काय झालं?’’

‘‘न दे ऊन काय क सां गा? ेचा पाय थारी ाई. आज िहतं तर उ ा ितथं गडी
णून जातोय. जोगितणी, दे वरसणी ं गत गावभर िहं डतोय. संसाराला कवा लागायचा
ो?’’

‘‘आगं, मग दु सरी एखादी ताठर पोरगी बघ ेला.’’

‘‘कोण दे णार? ज ाचा पोरका. े ा ग ात पोरगी बां ध ापे ा िहरीत ढकलून

दे ऊ ण ात. उळाक पोरीं ा मागं लागून िहं डतोय; हे का गावाला ठावं ाई?
अस ाला कोण आप ा पोटचा गोळा दे ईल?’’

‘‘ णून तू तु ा पोरीचा घात करतीस य? वाऽग वा!’’ बाळा सणगरीण णाली.

‘‘ ाई बाळा ं जी! िकती केला तर ो माझा भाऊ हाय. लेकी ा ा ानं ेला मी
येसण घालीन. शेजारीच लेकीला सवतं ठे वून म ाद ात दोघां ीबी कामं दे ईन िन
भावाला िठकाणावर आणीन.’’

‘‘रतनू तरी तयार हाय काय गं?’’ बाळाबाईनं हळू च िवचारलं.

‘‘न असायला काय झालं? लेकीला ाज दे णार हाय िलंगू. ाई िफटलं तर सालभर
राबणार हाय म ात... बाळा ं जी, तु ाला आतलं सां गतो, माझा थोरला भाऊ तर
आप ा आ ीकडं उदगावला जाऊन ितचा जावाई होऊन हायला. ितला ितकडं
दु माला िमळाला. आता ितची धाकटी लेकबी ल ाला आलीया! ती णाली; ‘तारा, तुझी
लेक दे तीस, का माझी लेक िलंगा ाला दे ऊ?’– ेला जर आ ीनं दु सरीबी पोरगी
िदली असती, तर िलंगूबी गाव सोडून उदगावला गेला असता िन माझा ा गावातला
आधार कायमचा तुटला असता. मी िहतं पोरकी झालो असतो.’’

‘‘तुझं क ाण ईल गं. पर रतनू नुसता दे जावर पोरगी ायला तयार झाला. ते तर

पोरीला बघून कुणीबी ायला तयार झालं असतं.’’
 ‘‘झालं असतं की. पर मा ा व याला तरी मागं कोण दु माला हाय? भाऊबंद
माजूरी ईत चाल ात. ो तर आई-बाऽ ा पोटाला एकटा िदवटा. कुणी ध न
बडीवला, तर े ा मदतीला कोण येणार हाय? णून ेलाबी पटवून सां िगटलं,
‘मा ा भावाचा दु माला ईल; िलंगूला आनशी दे ऊन ेला आप ा दावणीला बां धू
या;’ णून बोललो. णून तयार झाला.’’

आई बाळाबाईला िव ासात घेऊन सां गत होती.

दादा ा गावात ा दो ां ना बातमी लागली होती.

‘‘काय रतनू, लेकीचं लगीन काढलंय जणू?’’

‘‘हां .’’

‘‘कुणाला िदली?’’

‘‘ ंयालाच. परिदशी हाय. कोण ेचं तरी बघणार? आई बाऽ ा पाठीमागं

उजवून दे तो झालं. तेवढाच एक जीव पपचाला लागंल.’’

‘‘कर कर. िशवा ा जाधवाला ितकडं सगात बरं वाटं ल.’’समोरचा मळे करी हासत
बोलायचा. ‘‘नुसता दा िपऊन मेला े ा आयला. पोरं सोडली तशीच
वनवा ागत.’’

‘‘बाऽचा दो ता. दात- ट आपलंच णायचं गा.’’

‘‘कुठं करणार? वाडीला का रामा ा दे वळात?’’

‘‘खुळा का काय? मा ा दारात क न दे णार. िलं ा जाधवाचा असला तरी लेक

माझी हाय.’’

... लेकीचं लगीन आप ा दारात, आपण त: ा खचानं क न दे णार आहोत,

याचं दादाला मोठं भूषण वाटत होतं. लोक ाची रीत णून चौकशी करत होते.
दादाचा उ ाह वाढला होता. तो बघून आईचा जीव पाच घागरीं ा हं ाएवढा मोठा
झाला होता.

दोन िदवस माणसं मां डव घालत होती. कुणाबुणा ा इथलं खां ब, वेळका ा,
मेसका ा मागून आण ा जात हो ा. सणगराचा िवठोबा िदवाणजी ां वर ां ा
ां ा मालकां ची नावं िल न िच ा िचकटव ाचं काम करत होता. केनवडे कर
इनामदारा ा वा ातनं, खां बाला गुंडाळायचं लाल, िहरवं कापडाचं प ं , पडदं िन
वरचा छत दादानं त: जाऊन आणला होता.

केनवडे कर इनामदारां ा वा ावरनं जाता येता; इनामदार िदसले की, ितथ ा

ितथं दादा पायताण बाजूला काढू न ठे वून मुजरा घालत होता; ाचं हे फळ होतं.
आपली ओळख इनामदाराशी आहे , इनामदार आप ाला मैतर मान ात, ाचा
ाला ा िदवशी केवढा आनंद झाला होता, ‘‘आरं ऽ कुळं बी असलो तरी आब राखून
जगणारी ही औलाद हाय. उगंच ाई इनामदार िदवाणात बसवून पान खायला दे त...
माझं वाडवडील दरबाराचं मानकरी तं. इनामदाराचं राखणारदार तं ा तसरीला.’’
छत बां धता बां धता तो बोलत होता.

समोरची माणसं ‘हां हां ’ क न मान डोलावून कामाला लागत होती.

मां डव घालायला सगळं गणगोत आलेलं. कुणी आलं नाही, असं झालं नाही. ेक
घरातलं कुणी ना कुणी येऊन एखादा खां ब रोवून, एखादं वेळकाठ बां धून, एखादं काम
क न हजरी लावून जात होतं. कुणी झटू न करत होतं, तर कुणी समाजाचा मान
राखायचा णून हात लावून जात होतं. दादा ा सगळं ानात येत होतं, पण लगीन
आिण मयत ा दो ी वेळा अशा; की कुणालाच काही उलटं बोलता यायचं नाही.

तीनचार िदवस केळवणं येत होती. चोळीचे खण, नारळ, िचरमुरे, भडब ासू,
केळा ा फ ा भराभर साठत हो ा. आप ा पोराबाळां सह गावात ा ओळखी ा
बाया येऊन आनसाचं कौतुक क न जात हो ा. आईशी घटकाभर बोलून तोंड गोड
क न घेत हो ा... केळवणं येताना बघून आईचं ऊर फुगून येत होतं. गावात आपण
िकती माणसं जोडली आहे त, आपणाला बायका िकती मोठे पणा दे तात याचा ितला
मनोमन आनंद होत होता. ित ा बोल ातनं तो बाहे र सां डत होता.

ल ा ा अध ा िदसापासनं आईचा गोतावळा िन दादाचा गोतावळा असं दो ी

कडचं पा णं येत होतं. दहाबारा गा ा पर ात सोड ा. गावंदरीकडं ला आमचं
घर. ामुळं गा ां ना भरपूर जागा होती. आसपास ा साताठ खे ां वरची पा णं
मंडळी आली. ाच वेळी दादाचा मामा, मावशी, ां ची मुलं मी बिघटली. आई ा
आ ीची मुलं-मुली बिघट ा. ां ची चुलत भावंडं बिघटली. आईचा मामा, दादाचं
चुलत भाऊ, सग ां ची बायका पोरं गावातच होती.

दारात लां बलचक मां डव घातलेला. खां बां ना रं गीत कापडाचे प े गुंडाळू न पडदे
बाधलेले. कै यां सह आं ाचे ढाळे बां धलेले. म ात ा नारळी ा झाव ा कापून
आणून दो ी बाजूला ां ा कमानी केले ा.

ल ा ा िदवशी आमचं आिण आ ीचं अशी दो ी घरं पा ां नी भ न गेली...

आमचं एवढं पा णं मी पिह ां दाच बघत होतो. ा गद तनं कौतुक क न घेत
िहं डत होतो. सगळी बायका-पोरं नटलेली. नवी धडोती अंगावर घालून इकडं -ितकडं
करणारी. सो ा-चां दीचं अलंकार ा ा बाई ा अंगावर िदसणारं . ‘‘तारा ा,
तारा ा ’’ णत जी ती आईसंगं कौतुकानं बोलत होती.

मीही डोईला काळी टोपी घालून, च ी-कुड ात नटू न िहं डत होतो. कुठं काय
चाललंय, कुठं काय चाललंय ते लगीनघरभर िहं डून, मां डवात िहं डून बघत होतो.
नवरा-नवरीला कळसात पाणी घालताना, बायकां ा गद तनं वाट काढत कळसात
िशरत होतो. हळदी ा वेळी वाटीतली हळद घेऊन पळत होतो िन पोराटोरां ा
गालाला लावत होतो. खवत उघडाय ा वेळी बायकां ची आिण हौशी पु षां चीही
गाणी, उखाणं ऐकत होतो. ते उघड ावर कानोले, बुंदी ा क ां चे रं गीत लाडू,
र ाचे लाडू, शेवे ा ताट ा, भडब ासू-िचरमुरे, केळां ा फ ा, गुलाबी रं गाचे
पापड आिण कुर ा यां ा भरले ा दु र ा उघ ा झा ावर माझे डोळे च
फाटले... आईनं एवढं कधी केलं होतं याचा प ा लागला नाही. केळं , िचरमुरं,
भडब ासू, हे बायकां नी केळवणातनंच आणलेलं होतं. पण लाडू, शेव, कानोलं कधी
केलं होतं याचा प ा न ता...

खूश होऊन मां डवातनं इकडं ितकडं उ ा मारत होतो. ल ा ा मां डवात मला पोरं
भरपूर मान दे त होती. मा ा परवानगीनंच ां ना झावळीचं एक एक पान तरवार
कर ासाठी िमळत होतं. ग ीत ा पोरां ना; मा ा मनात आलं तर मी मां डवातनं
हाकलून काढत होतो. आप ाला हाकलून दे ऊ नये, णून ती मा ा सां ग ा माणं
वागत होती. ऐटीत वागावं असं वाटत होतं.

... आनसा ा ल ात घुगोळ काढला होता. हा घुगोळ िब बा ा माळाला नेताना,

माझे अनवाणी पाय ा उ ात चां गलेच होरपळत होते. तरी धनगराचा रामा आिण
िमसाळाचा ल ू घुगोळ नाचवताना मी थरा न जात होतो. जळकी खापरं हातात
ध न, ते ताल ध न उं च ा उं च उ ा मारत होते. जमीन हादर ागत वाटत होती.
घा ाघूम होऊन नाचत होते. ताशा िन ढोलकं फुटे पयत बडवलं जात होतं.

आं घोळ केलेली िन केस मोकळे सोडलेली, दो ी हातात हळदीचं कापड ओली

भाकरी धर ागत ध न मामाबरोबर जातेली आई. ित ावर आिण मामावर; दादाचं
धोतर दु हेरी क न, ा ा चारी कोप यां ना वावभर लां बी ा चार का ा बां धून
चौघां नी सावली धरलेली.

आनसाला ल ातलं काहीच कळत न तं. मां डवातनं ती सुखानं नटू न िहं डत होती.
गोरीगोमटी, िपंगट घा या डो ां ची, नाजूक आवाजाची आनसा. भारी पातळ नेसून,
दािगनं घालून, अंगाला हळद लावून बा लीसारखी नटली होती, कामानं रापले ा,
काळपट, खडबडीत हाताचं मामाचं चरबरीत बोट; ित ा कोव ा कदळीसार ा
गो या हाताला शोभा दे त न तं... तरी आनसा कुणीतरी बोलू लागलं की गुबगुबीत गाल
भ न लाजायची.

... ित ावर अ ता पडताना आई ितला डोळं भ न बघत उभी रािहली होती.

काखेत दीड-दोन वषाचा िशवा. बघता बघता ित ा डो ां तनं घळाघळा धारा वा
लाग ा. ती मग हमसून हमसून रडू लागली.

दादाचा िन ितचा थो ाच वेळापूव काहीतरी कारणावरनं खटका उडाला होता,

पिह ा लेकी ा अंगावर अ ता पडताना आईबां ऽनी ते बघायचं नसतं, असा
काहीतरी रवाज होता. तेवढं िनिम घेऊन दादा कंबळा आ ी ा घरात जाऊन
बसला होता.

‘‘चल बघू, ितकडं मां डवातनं बाहीर.’’ आई ा उदगाव ा आ ीनं रडणा या

आईला घरात आणून मध ा सो ात बसवली. तरीही आईचं रडणं थां बेना. मला ते
चम ा रक वाटत होतं. ित ाबरोबर तीनचार वषाची िहराही कुंईकुंई क न रडू
लागली.

रड ा ा ओघात आई ित ा आ ीजवळ भडभडून आप ा संसारािवषयी,

दादानं केले ा आप ा छळािवषयी, आणखी कशाबशािवषयी बोलत होती.

मला एवढं च कळलं; की ल णजे काय हे ितनं कधीच अनुभवलं न तं. त: ा

ल ािवषयी ा ित ा हळु वार भावना आनसा ा ल ा ा िनिम ानं वर उफाळू न
आ ा हो ा. पण ा मु भावनां चं कोळसं ती एक वषाची असतानाच झालेलं होतं.

आ ी ितची समजूत काढ ाचा य करीत होती िन ितकडं अ ता पडून आनसा

सौभा वती होत होती.

मामा ा िन आनशी ा वराती ा िनिम ानं मला पिह ां दा टु रं ग गाडीत बसायला

िमळालं. गाव ा पाटलाची गाडी. पेटोलाचं पैसे दे ऊन दादानं आणलेली. पाटलानंही;
माझा मामा ां ा इथं ढोरं राखायला होता, ाची जाणीव ठे वून ती डाय रसकट
वापरायला िदलेली.

ा गाडीत मामा ा पु ात बसून कधी झोपलो ाचा प ा लागला नाही.

अचानक आईनं हलवून हलवून उठवलं. उठवलं िन थंडगार पा ानं माझं तोंड
धुतलं.

‘‘आ ा, आरं ऊठ. वरात घरात आली.’’

‘‘ ाई, मला नीज आलीय. ’’

 ‘‘मग नीज णं. ते बघ ितकडं . िलंगा ा, आनशी बलवाय लागलीय बघ तुला.’’

‘‘का’’

‘‘ते आता मला काय ठावं... ितथं जायचं िन दे ा या ा खोली ा दारात बं

हायाचं... आनशीला िन मामाला णायचं; तुमची पोरगी मला दे णार असशील तर दार
सोडतो.

‘‘मी ाई बाई. मला लाज वाटती.’’ मी खुदकन लाजलो.

‘‘आरं , नुसतं णायचं. मग तुला कुडतं-च ी, टोपी िमळणार हाय.’’

ल संपलं िन बािशंगं आ ाला बां धून ठे वली. नवरा-नवरीचे ल ातले रं गीत जोडे
पाखा ात खोवून टाकले. एकएकजण आप ा कामाला लागलं.

मामा वषभर आम ाम ातच राबत होता. ल ात दोनशे पये ाज ायचे होते,

ते ानं फेडलं.

ल झालं तरी आनसा मामाला मामाच णत होती. आ ी मग ितची थ ा करायचे.

मामालाही ती इतकी लहान वाटायची की ितला बायको णायला तो लाजायचा.

... आईचं नाव न घेता दादा आईला हाक मारी. आईही दादाचं नाव न घेता ाला
‘आवं? ऐकू आलं काय?’ णून हाक मारी. पण तसं मामाचं िन आनशीचं न तं.
‘मामा’ णूनच आनसा हाक मारी िन ‘आन से’ णून मामा हाक मारी.

वषभरात मामा म ात राबायला कंटाळला. दादा ा तापट भावाला आिण बारा

िन बारा चोवीस तास नुसतं म ात पडून राहायला िन ढोरागत काम करायला तो
िशणून गेला. गुजरा ा म ात इं जीनवर डाय र णून कामाला लागला.
 ७
मृगाचा पाऊस पडला िन आम ा शाळा सु झा ा. मी दु सरीत जाऊन बसू
लागलो.

या वगात मी ानात राहील असा काजी मा रां चा मार खा ा. काजी मा रां ा

जवळ वेताची बारीक घोळीव छडी होती. ती वाकत असे पण मोडत नसे. मा र ती
चटकन मारत. मला पाचसहा छ ा मा रां नी तळहातावरच ायला लाव ा. एरवी
मा रां कडं पाठ क न उभं रािहलं की ा कुठं ही बसत. िनरिनरा ा जागी बसत.
ामुळं ाचं दु खणं फारसं वाटत नसे. पण एकाच हातावर वेता ा लपकणा या
छडीचं तीन दणकं मी पिह ां दाच खात होतो. हात लालबुंद झाला. भगभगू लागला.
लाल हात आिण काखेपयत गेले ा वेदना यां नी मी बेशु ाय ा पाळीला आलो.
दरद न घाम सुटला. एका खोप ात रडत बसलो.

‘‘नुसता रडत काय बसलास. िहशोब घे.’’

मला िल न ायला जमेना. पे ल हातात घेता येईना. बोटां नी ती रे टता येईना.

ग ीतला माझा िम काशीनाथ शेजारी होता. ाला माझी ही दु दशा बघवेना. ानं
मला हळू च सां िगतलं, ‘‘घराकडं जा िन बाबाला बलवून आण.’’

मी ा सणकेत उठलो िन घराकडं गेलो.

दादाला घेऊन आलो. माझा हात बघून मा ापे ा दादा जा लाल झाला.

‘‘चल; ा मा राचं मानगूट खुच तच कोंबतो.’’

दादाबरोबर शाळे त पु ा परत आलो. मा रां ची आिण दादां ची चां गलीच

भां डाभां डी झाली. दादाचं तोंड णजे तोफखाना होता.

ानंतर मा रां नी कधी मारलं नाही. मीही ां ा माराला िभऊन िश ासारखी

शाळा सोडली नाही... दादाही खम ा होता. ‘‘पु ा मारलं तर सां ग. ाई ा
मा राला माडीवरनं खाली टाकला; तर िमशी ठे वणार ाई. मग काय ायचं ते होऊ
दे .’’

ितसरी ा वगात मो ा आक ां ची बेरीज-वजाबाकी िशक ाचं आठवतं.

आध ा िदवशी मी शाळे त गेलो न तो. ाच िदवशी मो ा आक ां ची बेरीज-
वजाबाकी िशकवली होती. दु स या िदवशी ितची उदाहरणं मा र घालत होते. मला ती
कळे नाशी झाली होती. पिहली दो ीही उदाहरणं माझी चुकली. ितसरं ही चुक ावर
कां बळे मा रां नी मा ा थोबाडात अशी िदली; की कानात िकऽ असा आवाज
होऊन, मला बराच वेळ कानानं ऐकायला येईनासं झालं. तरीही बेरीजवजाबाकी ही
काय भानगड आहे हे कळे ना.

घराकडं आ ावर कंबळा आ ी ा बाबूकडनं समजून घेतली. तो पाचवीत होता.

ानं ‘वजा’ णजे काय करायचं, ‘बेरीज’ णजे काय करायचं, हे समजून सां िगतलं.

मग भराभर मो ा सं ेची बेरीज-वजाबाकी मला येऊ लागली. तसं करताना गंमत

वाटू लागली. आपणाला खूप मोठा िहशोब झटकन येतोय असं वाटू लागलं... कां बळे
मा र हजारापयतचेच आकडे घालून बेरीज-वजाबाकी करायला सां गत. पण मी ल ,
कोटीपयतचे आकडे मा ा मनाने िल न, ां ा बेरजा, वजाबा ा क लागलो...
दोनतीन िदवसां त माझी झालेली गती बघून कां बळे मा रां नी मला शा ासकी
िदली. पु ा ां नी कधी मारलं नाही.

अडलंनडलं तर बाबू मला समजून सां गत होता. तो मा पाचवीत दोन वष बसला

होता. शाळे त ाचं फारसं ल न तं. आईचा ाला धाक न ता. पैशां नी खेळ ाचा
नाद ाला लागला होता. पैसे लावून इ टां नी तो खेळत असे. आ ेभाऊ अस ामुळे
पु ळवेळा मी ा ाबरोबर असे. ाची आई िदवसभर कामाला जायची. गावात हा
एकटाच. खेळायला पैसे कमी पडले की, आप ा घरात जाऊन पैसे चोरी. दाभणानं
घरात ा खडकीचं कुलूप िनखळताना मी ाला दोनदा पािहलं. माझी मदत घेऊन
ानं ते कम केलं होतं... आईचा भरपूर मार खाई. पण मोंड होत चालला होता.

चौथीचं वष घाटगे मा रां ा भावामुळं ल ात रािहलं. कागल ा घाटगे

घरा ाशी ां चा संबंध होता. घाट ां ा लेकुरवा ां पैकी ते एक होते. ामुळं
ां ा घरात सग ां ची नावं इितहासात ा ींची असत. मा र चां ग ा
आवाजात गायचे. म ंतर वाचनातील एखादी किवता िशकवताना िकंवा धडा
िशकवताना त:च रं गून जायचे. ना पूण आवाजात संवाद णून दाखवायचे.
हातवारे करायचे. इितहास िशकवताना सािभनय िशकवायचे. वगाचं दार झाकून;
का िनकरी ा ां नीच मनात तयार केलेले ऐितहािसक पु षां चे संवाद; का िनक
तलवारीला हात घालून णून दाखवायचे.

ां चं सगळं औरच होतं. ते मां डीवर गुड ापयत फुगीर असलेली आिण
गुड ाखाली िपंढरीबरोबर ग असलेली सरदारी िवजार घालीत. शाळे त काही
काय म असला की, दरबारी को ापुरी रं गीत पटका उ म रीतीनं बां धत. आम ा
शाळे त िब ा ओढणारे तेवढे च मा र होते आिण मुलां ना उ म िश ा दे णारे ही
तेवढे च आदश िश क होते. जीव लावून सगळं िशकवत. गावातनं िहं डता-िफरताना
मुलां ा विडलां शी संबंध ठे वत, ग ा मारत. घरात पु ळ वेळा दारात बसून
कु हाडीनं लाकडं ही फोडत. ां ा ग ीला आई मला रोजगारा ा बायका
सां गायला लावून ायची. ते ा ते लाकडं फोडताना िदसत. वगात ां नी ेक
गो ीला मा ठे वले. वेळेवर येणा या मुलाला मा दे ापासनं ते वगात बडबड
केली तर मु लातले मा कमी कर ापयत ां नी था ठे वली. ामुळं ेक
मिह ातला कुणाचा नंबर पिहला लागला हे पाह ाची उ ुकता पराकोटीला जाई.
वगात मन लावून अ ास क न जा ीत जा मा िमळवणं, गैरहजर न राहणं या
सवयी मला लाग ा. वगालाही ा लाग ा. तोवर घरी अ ास करायचा असतो, हे
मला माहीत न तं. गंमत णून घरी काहीतरी पाटी-पु कं घेऊन चाळा करायचा
एवढचं मािहती होतं.

एखा ा वां ड पोरावर घाटगे मा र खूप संतापत. पां डू काटकर आिण गजानन
मुजुमदार ही दोन पोरं चौथीत नापास होऊन मागं रािहलेली. अितशय दं गेखोर. मु
णजे खोडकर होती.

घाटगे मा र एकदा महाराणा तापची गो सां गत होते. रं गात आले होते. बाहे र
आवाज जाऊ नये णून वगाची दारं बंद केली होती. तरी एक-दोन पाचवीची पोरं
दारा ा काचां तून मा रां चा अिभनय बघत उभी होती. ाव न कोणती ऐितहािसक
कथा चालली आहे याचा अंदाज बां धत होती. आ ी सव िवस न कानां त ाण आणून
ऐकत होतो. हळदी घाट, राणा तापाची घोडदौड, ाची अकबरा ा मुलाशी होणारी
लढाई हे सव मनासमोर िदसत होतं, चुरर टलं तर कुठं आवाज होत न ता. मुलं
बा ां सारखी खळलेली. मा र टे बलापुढं े जवर ा माणं इकडं -ितकडं जात
संवाद णत असलेले, मािहती सां गत असलेले.

अशा वेळी गजा आिण पां ा आपआपसां त काहीतरी बोलत कॅचमॅच करत होती.
ां चं वगात ल न तं. माग ा वष ां नी या कथा ऐक ाही असा ात. मा रां ा
ल ात आलं; की या दोन पोरां चं ल नाही. ते सबंध गो ीचा ओघ तोडून ां ाकडं
बघत णभर उभे रािहले आिण िथत झाले... आपण घसाफोड क न एवढं सां गत
असतानाही या दोन काट् याचं ल च नाही. णभर तसे उभे रा न ते णाले,

‘‘गो सां गायची बंद. मी सां गणार नाही.’’ असं णून स ासारखे होऊन खुच त
जाऊन बसले.

आ ी चार-पाच पोरं मा रां ा टे बलाजवळ गेलो.

‘‘सां गा की मा र गो . आ ी कुठं दं गा केला?’’

‘‘गो बंद. सां गणार नाही. आता गिणतं ा, जावा जा ावर.’’

गिणत ट ावर तर माझं पाणी झालं.

 ‘‘नाही नाही मा र. गो सां िगटली पािहजे. आ ी काय बी केलं नाही; मग
आ ां ी िश ा का?’’

मग मा र खवळू न खुच तनं उठले. ‘‘इ ा आयला; हे काटकराचं काट िन हे भटु ग

उगंऽच मधी बोंबलत असतंय.’’ असं णून ा दोघां नाही दणकं आिण दोन दोन
लाथाही बस ा. ती पोरं मार खा ात नेहमी तयार होती... मा रां नाही ते माहीत होतं.
तरी ां नी संताप ां ावर काढू न पु ा गो ीला सु वात केली... पण पुढं गो काही
रं गली नाही. गो संपवून मा र पु ा ा दोघां कडं गेले.

‘‘गजा, िकती रे मार खाशील माझा तू? अरे , तू ा ण, िनदान तु ा जान ाला
शोभेल असा तरी वाग. चां गला गुंड होत चाललायेस, भडवी ा. थोडं तरी आई-
विडलां ना न िश ण घे.’’ णून तळमळू न ा ाजवळ जाऊन बोलले.

शाळे त काहीतरी काय म होता. मुलां ना शाळे त बोलावलं होतं. पण वग चालू

न ते. मा र मंडळीही बाबदार पोशाख घालून वगात मुलां ना थोपवून धरत होती.
पां डू काटकर वगात न ताच...

अचानक मुलां नी बातमी आणली; की पां डू काटकर िज ा ा कठ ाव न

पडला. मा र इथं एक टां गडी, ितथं एक टां गडी टाकत पळाले. दणा दणा दणा खाली
गेले. िज ाखाल ा फरशीवर पां डू र ात ात बेशु पडला होता. मा रां नी ाला
अलगद उचलून दो ी हातात घेतला िन तसेच धावत सरकारी दवाखा ात पळाले.
आ ी मुलं ां ा मागोमाग धावलो. भसकन दवाखा ात घुसून डे िसंग टे बलवर
ाला ठे वून णाले, ‘‘डॉ र कुठं आहे त?’’

‘‘घरात.’’

घर दवाखा ामागंच होतं. मा र तसेच धावत गेले. आ ी मुलंही. ‘डॉ र, चला

लौकर; माझं पोर जायबंदी झालंय.’मा रां चा ा िदवशी सगळा दरबारी पोशाख
र ानं माखला होता. तो नंतर वायाच गेला. असं काहीतरी मा र करत. यामुळं
जवळचे वाटत.

ेगची साथ आली. सगळं गाव बाहे र पडू लागलं. आ ी आम ा म ात रहायला

गेलो. रोज ितथनं शाळे ला यावं लागायचं. ‘उं दीरपडीची साथ’ असं या रोगाला नाव
होतं. खरं णजे गावापे ा रानात उं दरं जा . पण गावातली उं दरं आ ा-पाखा ां त
राहत. ती मेली की पटकन खाली पडत; ामुळं ती मे ाची मािहती लागे. पण
रानातली उं दरं ही रानात िबळं क न राहतात. णून मेली तरी िबळातच मरतात;
ामुळं ती पड ाचं कळत नाही; पण मरत मा असावीतच, असं मला वाटे . रानात
रहायला मजा येत होती.
 घाटगे मा रां ना गावाबाहे र कुठं तरी झोपडी बां धणं ज र होतं. ां ाजवळ
झोपडीसाठी लागणारं लाकूडसमान न तं. ां नी वगात ा मुलां ना िवचारलं, ‘‘अरे ,
सगळं गाव बाहे र पडू लागलं आहे . आमची मंडळीही गावात राहायचं नाही णते. पण
मा ाजवळ झोपडी बां धायला काहीच सामान नाही. मला थम हे सां गा; मला कुणी
मेढकी दे ऊ शकेल काय? ां चे मळे आहे त, झाडे आहे त ां नी उ ा आप ा
विडलां ना िवचा न या. ेकानं एक एक मेढकं िदलं तरी पुरं.’’

मा रां चं हे मागणं कधी न ं ते होतं. दु स या िदवशी ब याच पोरां नी आप ा

बाऽकडनं िनरोप आणले. आम ा दादानं; झोपडीवर घालायला थो ा शेव या आिण
शेकारायला पाला दे तो णून सां िगतलं. िपंपळगाव ा मगदु माची दोन पोरं शाळे ला
येत होती. ा दोन पोरां नी एक एक मेढकं दे तो णून सां िगतलं.

कागलपासनं तीन साडे तीन मैलां वर िपंपळगाव. ितथनं मेढकी आणायची. एक एक

मेढकं आणायला दोन-दोन पोरं तरी पािहजे होती. अशी चार मुलं.

घाटगे मा रां नी िवचारलं, ‘‘अरे , िपंपळगावला जाऊन मेढकी आणायची आहे त,

ां ना ओझं वाह ाची सवय आहे , अशी चार ताठर मुलं पािहजेत. कोण जाऊ शकेल
ां नी हात वर करा पा .’’

मी हात वर केला. हात वर केला तो मेढकी आणायची हौस होती णून न े ; िकंवा
घाटगे मा रां चं काम केलं पािहजे या भावनेनंही न े . मी चौथीत येईपयत मला एकही
गाव बघायला िमळालं न तं. दोन-तीन मैलां वर असलेली िस नेल तेवढी एकदा उ ा
उ ा बघायला िमळाली होती. घा ासाठी जळण न तं, ते िस नेल ला खरे दी केलं
होतं; णून ा िनिम ानं गाडीत बसून धाक ा आकणी आ ीला भेटायला गेलो
होतो तेवढाच. आता अनायासं दादाला मािहती न होता िपंपळगाव बघायला िमळणार
होतं. आप ा गावासारखंच दु सरं गाव असू शकतं, ितथली माणसं वेगळी, दे वळं
वेगळी, वाटा वेग ा, झाडं वेगळी असू शकतात याची मला अपूवाई होती.

मध ा वाटे नं अनेक मळे ओलां डत, ां ची नवीनवी रचना बघत, झाडां ा

साव ां तनं, पां दीतनं आ ी तासा-दीडतासात िपंपळगावला जाऊन पोचलो.
िनरिनरा ा ग ा मारत चाललो होतो. मगदु माचा मळा कसला आहे , ितथं काय काय
आहे , याची मािहती िवचारत होतो. आम ा म ा ा रचनेपे ा एखा ा म ाची
रचना वेगळी असली की मला गंमत वाटत होती. तीच गंमत आता बघायला िमळणार
होती. आई िकंवा दादा हे कोणीही बरोबर नसताना िम -िम परगावला जात होतो.
एक ौढपणाचा अनािमक आनंद होत होता. मनात येईल ते मु पणे बोलता येत होतं;
ावर आई-दादां ा ठरािवक उ रापे ा िकंवा ‘काय तरी बडबडू नगं, ग
बसावं.’या बोल ापे ा, मा ासारखंच मन असलेले आ ी चार-सहाजण होतो.
ामुळं एकमेकां ची बोलणी, उ रं ऐकताना मजा येत होती. एक अनोळखी िव समोर
उलगडत जात होतं.

ा तं ीत कसे गेलो िन कसे परत आलो ाचा प ा लागला नाही. परत येऊन
शाळे ा दारात दो ी मेढकी ठे वली िन शाळे त गेलो तर शाळे त कुणीच न तं. वग
मोकळाच होता. शाळा सुटून गेली होती. आिण मु णजे वगात माझं पाटीद र
न तं. मी घाबरलो.

‘‘आरं , माझं पाटीद र ाई.’’

‘‘आमचं बी कुणाचं ाई. मा रां नी कपाटात ठे वली असतील. उ ा िमळतील.’’

तरीही मला काळजी लागली. कारण घरात ‘‘पाटी-द र कुठं हाय?’’ णून
िवचारलं तर ‘‘शाळं त मा रां ा कपाटात हाय.’’ णून उ र ावं लागेल. आिण
आई दादाला शंका येणार. मग ते िवचारणार, ‘‘शाळं त का? शाळा सोडून कुठं गेला
तास?’’ तर मग मी जर ‘‘िपंपळगावला गेलो तो,’’ असं उ र िदलं िकंवा ां ना मी
िपंपळगावला गे ाचं कळलं, तर मा ा अंगाची सालटं िनघणार; याची रं गीत िच ं
मा ा मनासमोर उभी रािहली.

ा धडधड ा दयानं आ ी मेढकी नेऊन मा रां ा दारात टाकली.

मेढकी टाक ाबरोबर मा रां ना िवचारलं; ‘‘मा र, माझं द र कुठं ठे वलं?’’

‘‘अरे , मला काय माहीत? मला कुठं सां गून गेला होतास तू द र ठे वा णून?’’

‘‘मला वाटलं शाळा सुटाय ा आत आ ी िपंपळगावासनं येऊ.’’

‘‘असेल कुणी तरी नेलेलं. काळजी क नको. उ ा आपण वगात चौकशी क .

िकंवा तु ा िम ािब ां नी नेलंय काय याची तू चौकशी कर.’’

‘‘बरं .’’

मा ा काळजात आता धडकी भरली. मला समोर दादाचा रागावलेला चेहरा िदसू
लागला. आ ा ा आ ा जाऊन िम ां ना िवचा न द र घेऊन घराकडं जायचं
ठरवलं...

मा रां चं चुकलंच होतं. खरं णजे; शाळा सुट ावर, िपंपळगावाला गेले ा
मुलां ची द रं ठे वली पािहजेत, याचं ां ा ल ात न तं. णून आ ी चौघेही
हवालिदल झालो होतो. पण ‘‘उ ा सग ां ना िवचा द रं कुठं जाणार नाहीत.’’
असं मा रां नी आ ासन िद ामुळं तेवढाच आधार झाला.
 माझे तीन-चार िम होते. ा सवाकडे मी लगेच गेलो. माझं द र कुणाकडं ही
न तं. मा ा हातापायातलं बळ गेलं.

घराकडं जाताना मला घाम फुटला. िदवेलागणी झाली होती. घराकडं तर गेलंच
पािहजे. उशीर झाला तर पु ा आई-दादा बडवतील... आता ां ी द राचं काय
सां गायचं?...

कसाबसा जाऊन पोचलो. आई सो ात तां दूळ िनवडत होती.

‘‘एवढा का रं उशीर? आिण मोकळाच आलास?’’

‘‘दो ाकडं अ ास करत बसलो तो. द र े ाकडं च ठे वून आलो. उ ा

सकाळी पु ा अ ासाला जाणार हाय.’’

ावेळी जे सुचलं ते दणकून िदलं. शाळे जवळ राहाणारा ा ण दो आहे असं

सां िगतलं, तरी आई मला बोलली. द र बरोबर आणावं णून ितनं बजावलं.
‘ ा णाचं घर’ अस ामुळं द रातलं काय जाणार नाही याचा ितला िव ास वाटला.
पण मला रा भर झोप लागली नाही.

दु सरे िदवशी शाळे त गेलो तरी माझं द र कुणाजवळच नाही. मी आत ा आत

अगदी रडकुंडीला येऊन गेलो. दु सरी घंटा झा ावर मा र आले. लगेच ां ना
िवचारायला सां िगतलं. ां नी िवचारलं. पण कुणीच द र नेलं नस ाचं सां िगतलं.
ेकजण ‘मी नेलं नाही’ असंच णत होता.

आद ा िदवशी आलेली दोन-तीन मुलं गैरहजर होती. ां नी नेलं नस ाची माझी

खा ी झाली होती. पण मा र णाले, ‘‘अरे , ां नी नेलं असेल. ती आ ावर चौकशी
क .’’

पण मला धीर न ता. मा रां ा या थंड भावाचा मला रागही येत होता. ां ना
मा ा द राची फारशी काळजीही वाटत न ती, असं िदसलं. मा ा मनातनं ते
उतरले. मुलं पु कं वाचत होती. गिणतं सोडवत होती. आपापसां त ग ा मारत होती,
बोलत होती, मी मा खु ासारखा िचंतागती होऊन नुसताच बसलो होतो. मा रां ना
मा ा द राची काळजी नाहीच.

पंधरा िमिनटां ा सु ीत गजा मुजुमदार मा ाजवळ आलं िन मला णालं, ‘‘तू

असं कर; घराकडं जाऊन एक नारळ घेऊन ये. तुला द र मी िमळवून दे तो.’’

‘‘खरं ?’’
 ‘‘श त.’’

‘‘कुठं हाय द र?’’

‘‘ते बरोबर मी डकून काढतो. ाची नको तुला काळजी. तू फ घरी जाऊन
नारळ घेऊन ये. पुढचं मी बघून घेतो.’’

मला मो ा धीर िमळाला. गजा सग ात वां ड अस ामुळं गैबीचं नाव घेऊन नारळ
फोडे ल िन ेकाला खायला खोबरं दे ईल असं मला वाटलं. जो कुणी खोटं बोलून
खोबरं खाईल; ाला दे व ‘हगवण’ लावील, अशी आमची बालंबाल खा ी असे.
कागलचा गैबी हा जागृत दे व होता. ा ा नावानं नेहमी शपथा घेऊन खरं खोटं
तपासलं जात असे. गावात तशी रीत होती. मी तसाच घराकडं चाललो.

...घराकडं जाऊन आईला काय सां गायचं? ित ाकडं पैसे मािगत ावर सगळं च
बड बाहे र पडं ल. मी िपंपळगावला गे ाचं दादाला कळलं तर, मला म वर
झोडपंल. माझं पाटी द र सां भाळलं ाई णून मा रासंगट भां डाण काढं ल. मग
मा रबी मा ावर दात धरतील...

तसाच घरात जाऊन पोचलो.

‘‘का रं आलास?’’

‘‘परसाकडं लागलंय णून आलो.’’

खरं णजे; हा िवधी शाळे त कर ाची इ ा झाली; तर आ ी पुला ाओ ाला

जात असू. पण याचा प ा आईला नसावा.

‘‘आिण मला आई भूकबी लागलीय गं.’’

‘‘सकाळी जेवायला येत न तं का पॉट भ न? जा परसाकडला आधी.’’

मी जाऊन नाटक क न आलो. परत आलो िन आईला वाढायला सां िगतलं. आई

मला वाढू न पर ात ा दगडावर लुगडं धूत बसली. मी पटकन खोलीत गेलो िन
अंधारात कायम अडकवून ठे वले ा दादा ा का ा कोटातले, हाताला लागतील ते
पैसे उचलले. च ी ा नाडी ा िशवणीत ठे वले.

जेवणाचं सोंग केलं िन जायला िनघालो. आईनं मा ा खशात मूठभर शगाही

घात ा. आता द र िमळणार या आनंदात उ ा मारत शाळे कडं चाललो. वाटे वर
कटके आ ाचं दु कान होतं. ितथला मोठा नारळ घेतला. दोन आणे उरले होते ते
तसेच ठे वले.

परत येईपयत मध ा सु ीची घंटा नेमकी मा ा डो ां समोरच झाली. वगात

जाईपयत मा र वगातनं ऑिफसात गेले. हा काय मही मा रां ा पाठीमागंच
उरकायचा होता. मी वगात गे ा-गे ा गजाजवळ नारळ िदला. गजानं तो आप ा
ता ात घेऊन, पटकन बाहे र जाऊन, दु स या वगात ा ा ा िम ा ा ता ात
िदलेलं माझं द र मला आणून िदलं. आिण मध ा सु ीत; ा पाचवीत ा वां ड
मुलां ा आिण चौथीत ा गजासह ा ा साथीदारां ा टोळ ानं,
शाळे पाठीमाग ा पटां गणात जाऊन हसत, माझी कशी गंमत के ाचं खुलवून-
फुलवून बोलत, नारळ फोडून खा ा.

मला ातला एक तुकडाही िदला नाही. माझा बावळटपणा असा की, मी हे

मा रां नाही सां गू शकलो नाही. कारण गजानं मला प ी दाखवून माराचं भय घातलं
होतं. पु ा; मा रां ना सां िगतलं तर एखा ा वेळेस मा र ‘‘नारळ घरातनं कसा
आणलास?’’ णून, नसती अडचण िनमाण करणारा िवचारतील असंही वाटलं. मी
गप द र घेऊन शाळा सुट ावर घराकडं गेलो.

ते ापासनं घाटगे मा र मा ा मनातनं उतरले ते उतरलेच. द र सोडून मी

कुठं च पंधरा िमिनटां ा िकंवा मध ा सु ीतही जाईनासा झालो. वगातच बसून रा
लागलो.

मा रां ना आप ाब ल काही वाटत नाही, वगातली पोरं आपणाला फसवतात,

आपले दो आपलं द र सां भाळत नाहीत, आप ाला फसव ाची िटं गल मा
सगळे च करतात, गजा मुजुमदारानं आप ावर ‘डाऊट’ घेत ावर; आपलं खरं
असूनही मा रां ना आपले ‘मा ’ खरे वाटत नाहीत; यातनं मी एकटा होत गेलो.
ातनं पंधरा िमिनटां ा िन मध ा सु ी ावेळी द र सां भाळत वगात बस ाची
सवय लागली.

अशी सु ी ा वेळेत वगातच बसून राहणारी तीन-चार मुलं होती. ां त ा ितघां शी

माझी मै ी जमली. ां तला एक बापू कोळी. सुटीत गिणतं सोडवत बसायचा. आमचा
जो ‘बाळु गडी’ नावाचा मळा होता ितथनं तो जवळच गावाबाहे र राहत होता. मळाही
तसा गावापासनं जवळ होता. दु सरा चं कां त मेरवाडे आिण ितसरा सुरेश माने. ही
दो ी मुलं वाचनवेडी होती. सुटी झाली रे झाली की; ती आप ा प ा ा बॅगां तनं
गो ीची पु कं हळू च काढायची िन वाचत बसायची. ा दोघां ाही ‘प ा ा बॅगा’ हे
वैभव होतं. वगात तेवढीच दोन मुलं बॅगा आणायची. आम ा कापडी िपश ा
असाय ा. कुणाची द रं ही जाड पां ढ या चौकोनी कापडात बां धलेली असायची.
मला एक पां ढरी िपशवीच होती. पण या दोघां ा रं गीत बॅगा असत. एकाचा बाप हा
डॉ रां चा भाऊ होता. पण हा चं कां त डॉ रां कडं च िशकायला होता. दु सरा तसाच
एका चां ग ा सु थतीत असले ा घरचा. ही दो ीही मुलं दे खणी आिण गोंडस. ां चे
कपडे ही व थत. माझी च ी कुडतं चार चार िदवस बदललेलं नसे. चार चार िदवस
आं घोळ नसे. मी उ ातानातनं िदवसभर भटके. डो ाला तेल नसे. टोपी वरनं दाबून
कानापयत घातलेली. पण ही दो ी मुलं रोज आं घोळ करणारी, तुकतुकीत,
कप ां तली. मी गावठी. कसाबसा वागणारा.

हळू च मी चं कां तकडनं एक पु क थोडा वेळ मागून घेतलं िन मध ा सु ीत

वाचून काढलं... गो फार चां गली होती. मी ां ाशी मै ी वाढवली. पिह ां दा मला
ती पोरं जवळ करत नसत. पण मी ां ना िचकटू न वागे. ां नी सां िगतलेली बारीक
सारीक कामं करी. मग चं कां त एखादं वाचून झालेलं पु क मला वाचायला दे ई. मला
कालां नी खेळ ाचा नाद होता. पु ळ वेळा मी काला िजंकत असे. चं कां त खेळात
पु ळ वेळा हरत असे. मग मी ा ा कालां नी खेळून ाला काला िजंकून दे ऊ
लागलो. ां तनं मै ी वाढवली िन ां ची िमळतील ती पु कं वाचू लागलो.

चं कां तकडं गो ींची शंभरावर पु कं होती. तो शाळे शेजारी दवाखा ा ा

पाठीमागं राहत होता. चुलते ितथं डॉ र. दवाखा ामागं ब याच खो ा रका ा
हो ा. ातली एक खोली चं कां तला िदली होती. ितथं ाचा भरपूर खेळ होता.
इ टां ची भरपूर कॅट् स होती. नुक ाच आले ा िसनेमा िथएटरातनं तो अनेक
तुट ा िफ ा आणत होता. ा ा जवळ िफ ा पाह ाची एक दु ब ण होती.
बिहग ल मोठं िभंग होतं. ा िभंगाजवळ िफ ध न, तो आरशानं िभंगावर ऊन
पाडून खोली ा आत ा िभंतीवर िफ मधील िच पाडी. ते िच एकदम मोठं िदसे.
मला ाचं आ य वाटे . कधी कधी मध ा सुटीत हा खेळ आ ी करत असू. पु ळ
वेळा इ टां नी जो ा लाऊन कालां नी खेळत असू. ात ही दो ी पोरं तरबेज होती.
मी काला हरवून बसे. पण ा मोबद ात मला पु कं वाचायला िमळत. तो माझा
आनंद िवल ण होता. पु ळ वेळा मी खेळात ह न ां ना काला िजंकू दे त असे.
ां ना िजंक ाचा आनंद िमळू दे त असे.

हळू हळू ितथली सगळी पु कं वाचून संपली. मग पु ा तीच पु कं वाचली.

कुणाकडं िमळतील ती गो ीची पु कंच मी वाचू लागलो. ‘अ ास केला का?’ णून
मला िवचारणारं घरात कुणी न तं. िवचारलं तरी ‘केला’ णून सां गत असे. कारण
कुणाला ातलं काही कळत न तं. सगळी अडाणी होती. मी मारले ा थापा सहज
चालत हो ा.

पु कं दोन दोनदा वाचली िन ितस यां दा वाचू लागलो की, पुढचं सगळं वा िन
वा , श िन श आठवत जाई. मग दोनदा वाचलेली पु कं ितस यां दा वाच ात
आनंद वाटे नासा झाला. वाचनाचं वेड मा आगीसारखं भडकत चाललं.

उं दीरपडी ा साथीत बरं चसं गाव बरे च िदवस बाहे र पडलं होतं. ात आ ीही
काही िदवस म ात जाऊन रािहलो होतो. ावेळी घरातले दािगने आिण पैसे दादानं
म ात आणून ठे वले होते. मी एकदा रा ी क ावर झोपलो असताना दादा आिण
आई बोलत बसले होते. ां नी हळू च; मी ा क ावर झोपलो होतो ा क ा ा
धगटीत हात घालून एक डबा काढला. ां ा बोल ानं मला नकळत जाग आली
होती आिण पाहतो तर; क ा ा धगटीत पुरलेला डबा काढू न कंिदला ा उजेडात
दादा आिण आई पैसे मोजत बसलेले. ते डोणीत बसलेले अस ानं क ावर अंधार
पडला होता. ा अंधाराचा फायदा घेऊन मी ते पैसे क ाव न हळू च डोळे उघडून
बघत पडलो होतो. नंतर मी झोपलो. पण एक गो कळली; की दहा दहा ा नोटां चं
एक बंडल ड ात ठे वलेलं आहे आिण ते आपण झोपतो ा क ा ा धगटीत ठे वलेलं
असतंय.

दु स या िदवसापासनं मा ा मनात ती गो सारखी वळवळू लागली... पैसे आप ा

अंगाबुडी हाईत, पैसे आप ा अंगाबुडी हाईत... मा ाजवळ एक फार मोठं गुपीत
अस ाचं मला वाटू लागलं. ाचं काय करायचं मला कळे नासं झालं.

आई कधीतरी मिह ा-दोन मिह ातनं एखा ा वेळेस एखादा पैसा दे त असे.
ासाठी मला ितची फार फार कामं करावी लागत िकंवा आकाशपाताळ तरी एक
करावं लागे. दादा फार रागीट. ानं मला कधीही पैसा िदला नाही. उलट पैसा
मािगतला तर, ‘‘लाथ पािहजे का पेकाटात? खायला कमी हाय य तुला? पैसा
कशाला पािहजे? घरात-म ात र ड पडून हाय, खा की ते. बाजारातलं आिण काय
खातोस?’’ असं तो णे.

ा ा ा ण ाला मा ाजवळ उ र नसे. फार ह िब केला तर कडक मार

िमळे . ाचा पैलवानी हात लाकडा ा फळीसारखा थाडिदशी लागे. णून पैसा
माग ाची िकंवा कोणताही लाड कर ाची ा ा समोर माझी ताकद नसे. मनातनं
दादा मला कधी आवडत नसे. सदा न कदा तो मला काही ना काही काम लावी िन
आपण इतरां बरोबर ग ा मारी. दादाची आणखी एक गो णजे; ाला फ वीस ते
पंचवीसापयतच मोजता येई. वीस झाले की, पयां चा तो एक ढीग करी. असे पाच ढीग
झाले की शंभर णे. कुणाला िकती पैसे िदले याचा िहशोब तो ‘इसावर पाच िदले,
इसावर दहा िदले, इसावर आठ िदले, दोन इसा िदले, तीन इसा पंधरा िदले’ असाच
सां गत असे.

या सग ाचा प रणाम मा ा मनावर होत होता. एक िदवस सुटी ा िदवशी

दु पारी, खोपीत कुणी नाही असं बघून मी धगटी उकरली. ित ातला छोटा चौकोनी
डबा हळू च काढला िन ा नोटां ा िबं ातली दहाची एक नोट अलगद काढू न घेतली
िन अलगद पु कात ठे वली. चटकन डबा झाकून धगटीत होता तसा झाकून ठे वला.
ा ावर माती, राख होती तशी दडपून टाकली. खोपी ा तोंडाला येऊन पु क
वाचत बसलो. दादा, आई जवळच उं बराबुडी उपडले ा भाजी ा प ा बां धत
ग ाबराबेर बसले होते.

दु स या िदवशी शाळे त जाताना ती नोट िपशवीतनं मा ाबरोबर येत होती. मोठं

ां ड मा ाबरोबर येत होतं. अनेक व ूं ा क ना मा ा मनात िवलसत हो ा.
‘शहा अ◌ॅ स ’ या दु कानात आड ा दो या बां धून ावर िचम ात अडकवलेली
अनेक गो ींची पु कं मला रोज जाता येता बोलावत होती, ती आता मा ा िपशवीत
येणार होती.

शाळे ला जाताना मी थम तीन पु कं खरे दी केली. ‘गो ीचा तास– भाग दु सरा’,
‘उं दीरमामा ा गो ी’ आिण ‘चतुर िबरबल– भाग चौथा’ ही पु कं. ा पु कां वरली
िच ं आिण िच ां चे रं ग अजून आठवतात.

पु कं घेतली िन िपशवीत ा पु कातनं मी दहा पयां ची नोट काढली. गां धी

टोपीवाले शहा मा ाकडं एकदम बघायला लागले. एक पया अडीच आ ाची
पु कं झालेली– णजे ा गां धीवादी कायक ानं िकंमतीत केलेली खाडाखोड
ध न– आिण एव ा पैशासाठी, हे फाट ा कुड ात आलेलं एवढं सं िचमुरडं पोरगं
दहा पयां ची नोट काढतंय. न ीच काहीतरी वेगळा कार असला पािहजे, असं
ां ना वाटलं. गाव तसं लहान. गावातला ेक माणूस एकमेकाला ओळखत असे.
एकमेकां ची आिथक कुवत, एकमेकाचा भाव एकमेकां ना चां गला प रचयाचा असे.
ाम े ‘दादाचा भाव आिण आिथक कुवत ल ात घेता, मा ा हातात दहा
पयां ची नोट’ हे गिणत शहां ा डो ात बसेना.

‘‘र ा ा जका ाचाच पोरगा न ं तू?’’ ां नी न ी क न घेतलं.

‘‘ य!’’

‘‘मग हे दहा पय कुठनं आणलंस?’’ ां नी डोळे मोठे केले. माझी पाचावर धारण
बसली. काय बोलावं आता...

‘‘मामानं िदलं पु कं ायला.’’ मी ठोकून िदलं.

‘‘िलंगा ा मे ीनं?’’ ाचीही कुवत शहां ना माहीत होती.

‘‘ य.’’

‘‘मग तु ा मामाकडं उरलेले पैसे दे तो. तू ही पु कं घेऊन जा. सां ग तु ा मामाला

मा ाकडनं उरलेले पैसे घेऊन जायला.’’

‘‘बरं .’’ मी आणखी गो ात आलो.

 पाय या उत न शाळे ा िदशेनं जाऊ लागलो. वाटलं होतं, ‘‘कुणी िदलं हे पैसे?’’
या ाचं उ र िद ावर पैसे परत िमळतील. फार तर ‘‘दहा दहा पये एव ा लहान
वयात बरोबर ठे वत जाऊ नको.’’ णून शहा सां गतील. पण सगळाच अंदाज
चुकला...

जाता जाता एक िवचार न ी केला; की मामाला सां गायचंच नाही. गेलं तर जाऊ
दे त पैसे. मामाला सां िगतलं तर सगळं च िबंग बाहीर पडं ल...

पाच-सात िदवस मी दु काना ा बाजूनं मी शाळे ला गेलो नाही. दु स या वाटे नं जाऊ

लागलो. ा गो ीचा िवसर पड ासारखा झाला.

ख ावर मी सं ाकाळ क न बसलो होतो. नुकता शाळे तनं आलो होतो. हळू च
मामा मा ासमोर आला.

‘‘शहा ा दु कानात धा पयाची नोट घेऊन गेला तास?’’

‘‘ य.’’ नाही णायची सोयच न ती. फुटू न िनघालो असतो.

‘‘कुठली ती?’’

‘‘को ा ा पोराची.’’ माझा डोकेबाजपणा.

‘‘आिण मग तू कशाला घेऊन गेला तास?’’

‘‘ते णालं, ‘मला गो ीची पु कं ायची हाईत. पर मला चां गली कोणती वंगाळ
कोणती ते कळत ाई. तू मला घेऊन दे .’ मी टलं, ‘बरं .’ णून घेऊन िदली.’’

‘‘मग शहाला ‘मामानं पैसे िद ात’ असं कशाला सां िगतलंस?’’

‘‘को ा ा पोराची ितथं वळख न ती. े ावर उगाच आळ घेतील णून, पैसं
माझंच हाईत, मामानं मला िद ात, असं मी सां िगतलं.’’

‘‘आिण अजून ते पोरगं ग बरं बसलंय; एवढं पैसं शहाकडं ठे वून?’’

‘‘ ेला मी रोज सां गतोय की मामां नी मला पैसे िद ावर तुला दे तो णून. शहा
णालं, ‘तु ा मामाकडं पैसे दे तो.’ णून ग बसलंय.’’

‘‘पु ा असा उ ोग क नकोस. हे घे पैसं िन ा पोरा ा घराकडं झट ासरशी

जाऊन दे ऊन ये जा.’’

‘‘बरं .’’

मी पैसे हातात घेऊन द ाट िक ा ा िदशेनं पळालो. हे को ाचं पोरगं णजे

बापू कोळी. पंधरा िमिनटां ा आिण मध ा सु ीत वगातच बसून अ ास करणारा.
अितशय गरीब भावाचा होता. मी पु ळ गिणतं ाला िवचा न करीत असे. मीही
ाला सां गत असे. ातून आ ा दोघां ची मै ी जमलेली. तशात तो आम ा म ा ा
जवळ असले ा िक ापाशी राहत होता. ामुळं पु ळ वेळा सकाळी तो
अ ासाला आम ा म ात येत होता. तो आिण मी ख ावर बसून अ ास करत
होतो. ख ावर काही ना काही नेहमी राखणीला पडलेलं असे. ाची राखण करत,
कोंब ा सकत अ ास करायला िमळत असे. आिण तो आ ामुळं तर अ ासाला
उ ाह वाटत असे. ाचा भाव मनिमळाऊ होता.

ा ाकडे द ाट पळालो. म ात दादा न ता. तो याय ा आत हा मामला

िमटवून टाकायला पािहजे होता. नाही तर ाला माझा नको तो संशय आला असता
आिण ां नी या करणाचा छडा लावायचा ठरवलं असतं. कारण दहा पयाची नोट
गे ावर चार-पाच िदवसां तच दादा आईला णाला होता, ‘‘ड ातली धा पयाची
नोटबीट तू घेतलीस काय ग?’’

‘‘ ाई बा. का?’’

‘‘ ातली धा पयाची एक नोट कमी झा ागत वाटतंय.’’

‘‘पु ा एकदा मोजून बघा. ाईतर खचाला घेतली असशीला; आठवून बघा.’’

‘‘बिघट ा गं. एक कमीच वाटती. खचबी कुठं के ागत वाटत ाई.’’

ां चं हे बोलणं मी ऐकलं होतं. अशा वेळी मा ाजवळ धा पयाची नोट आहे याची
बातमी ाला लागली असती तर, माझी चोरी उघडी पडायला वेळ लागला नसता.

सुटीचा िदवस अस ामुळं बापू घरात होता. तो सो ात अ ास करत बसला होता.

‘‘बापू.’’ मी दारातनं ाला बाहे र बोलावलं.

‘‘का रे ?’’

‘‘जरा बाहे र ये.’’

 तो बाहे र आला.

‘‘हे बघ; आठ पय बारा आणे तु ाजवळ ठे वायला दे तो.’’

‘‘कुठले रे ?’’ तो एकदम दचकला.

‘‘मला आईनं दादाला मािहत नाही ते धा पय गो ीची पु कं ायला िदलं तं.

ातली दोन-तीन पु कं घेट ात. तुला वाचायला िदलेलं ‘गो ीचा तास’ हे पु क
ातलंच. जर का दादाला कळलं, की आईनं मला पु कं ायला पैसे िद ात
णून, तर दादा मला आिण आईला फोडून काढं ल. णून तु ाजवळ हे पैसे ठे व.’’

‘‘मा ाजवळ एवढं कशाला रे ?’’

‘‘ठे व तू. मामालाबी मी सां िगटलंय की, ‘ही नवी घेतलेली पु कं माझी न ं त, बापू
को ाची हाईत’ णून. शहां नाही मी तसंच सां गून पु कं घेटली.’’ बापूला शेवटी
बजावून ठे वलं, ‘‘हळू हळू आपूण गो ीची पु कं घेऊ या या पैशाची िन वाचू या.
तुलाबी वाचायला िमळतील.’’

‘‘बरं . पण लवकर घेऊन टाकू या. मी एवढं पैसे जवळ कसं ठे वणार?’’

‘‘काळजी क नको. आपूण वसंत पटर ा दु कानातनं चार-चार िदसाला एक एक

पु क घेऊ या. आता एकदम पु कं नको ायला.’’

‘‘बऽऽरं .’’

तो कबूल झाला िन मी िनधा पणे येऊन कामाला लागलो. गो ीची पु कं

कोणकोणती िवकत ायची याचे इमले मनात रचू लागलो.

पुढं मिहनाभर पु कंच पु कं खरे दी केली. बारीक मोठी पंचवीस-तीस पु कं

मा ाकडं जमली. चौथी ा वषात मी, चं कां त मेरवाडे , सुरेश माने अशा ितघां नी
िमळू न, एखादी िफ िकंवा पे ल िकंवा कोपरी बटन घेऊन, मुलां ना एकेक िदवस
पु कं वाचायला दे ाची था पाडली. सगळा चौथीचा वग गो ीची पु कं ते ा वाचू
लागला. मुलं गो ीची पु कं खरे दी क लागली. अ ास सोडून वाचू लागली. ामुळं
मा रां चा मार खाऊ लागली. शहा ा आिण वसंत पटर ा दु कानात नवी नवी
गो ीची पु कं भराभर येऊ लागली. बरीच मुलं एकमेकां त गो ीची पु कं
अदलाबदल क न वाचू लागली. मीही ात सामील झालो. ामुळं नवी पु कं
घे ाचा झपाटा कमी झाला. दहा पयां चं भां डवल संपलं होतं. वाचनाचं वेड मा
वाढतच गेलं.
 चोरी करायचंही वेड वाढतच गेलं. मला आठवतंय की, पुढं पाच-सहा वेळा तरी
दादा ा कोटा ा खशातले चार-आठ आणे मी हात घालून पळवले असतील.

पुढं माझी ही चोरी एकदा उघडकीला आली. एकदा मामानंच पु कं ायला पैसे
िदले असं णालो िन चोरी उघडकीला आली.

ाचं असं झालं. ेग संप ावर आ ी गावात राहायला गेलो. मामा गुजरा ा
म ात मे ीपण कर ासाठी कामाला जाऊ लागला. ितकडं च जेवूखाऊ लागला.
पंधरा पंधरा िदवस आम ा घराकडं िफरकेनासा झाला. वाटलं होतं; ाचं नाव
सां िगतलं तर फाय ाचं होईल. समजा मधे पंधरा िदवस गेले िन मामा गावात आला व
दादाची ाची गाठ पडली तरच मा ा पैशाची चौकशी होईल. ात पु ा दादा ा
ल ात रािहलं तर. ते काय ब धा राहणार नाही; णून मामाचं नाव सां िगतलं. पण
मामा ितस याच िदवशी सं ाकाळी सणाचं जेवायला घराकडं आला. ाची, दादाची
िन माझी जेवतानाच एक गाठ पडली. सगळं उघडकीला आ ावर ताटावरच दादानं
मला लाथाळलं. आई-मामा म े पडले तरी उपयोग झाला नाही.

पुढंही मी पैसे पळवले असते; पण आता दादानं खोलीला एक खडकी क न

घेतली. ितला कुलूप घाल ास सु वात केली. िक ी ा ा कमरे ला जाऊन बसली
िन माझी ‘चोरी’ थां बली. आईचे पैसे चोरणं मला श न तं. एक तर तीच दादापासनं
चो न आपले पैसे कुठं ठे वत होती याचा प ा न ता. मु णजे ती मला
अधनंमधनं एखादा पैसा खायला ायला ायची.

ित ाबरोबर बाजारला माळ ाची बु ी घेऊन जावं लागायचं, शेणकुटाचं ितरडं

घेऊन जावं लागायचं, दू ध घालून यावं लागायचं. रे शनवर साखर िमळत असे
आिण का ा बाजारात ती महागानं िवकली जात असे. आम ा कुपनावर िमळणारी
साखर आ ाला लागत नसे. घरात गूळ भरपूर असे. गुळाचा चहा आम ा घरात होत
असे. ामुळं आई साखर एका दु कानदाराला िदडीनं िवकत असे. ितचा हा वहार
मी ितला नेहमी क न दे ई िन पैसा दोन पैसे िमळवे.

एकदा अशीच साखर िवकायला गेलो िन दु कानदार इतर वजनं शोधत असताना,
ाचं अधपावाचं वजन पार ात टाकून ावर माझी साखर ओतली. ामुळं मला
दोन-तीन आणे चढ आ ासारखे वाटले. णून मी ते च ी ा नाडी ा िशवणीत
सरकवून िदले.

घरात जाऊन आईला पैसे िदले. ‘‘एवढं च आलं.’’ णून सां िगतलं. जेवायला बसलो
तोवर दु कानदार मागोमाग आलाच. ानं माझी करामत आईला सां गून माझं िबंग
उघडं पाडलं िन मा ा च ी ा िशवणीचा ‘चोरक ा’ कायमचा उघडा पाडला.
 घरातलेच पैसे चोर ाची ही सवय मला आम ा कंबळा आ ी ा बाबूमुळं
लागलेली. मा ा ासारखी कुलपं फोडणं मला श न तं. फोडली असती तर
दादानं ठार मारलं असतं. णून मी सहीसलामत जेवढी चोरी करता येईल तेवढी
करत असे.

चोरलेले ब तेक पैसे मी गो ींची पु कं िवकत घे ात घालवत असे. या गो ीचं

मला अतोनात वेड होतं. गो ी वाचताना एका वेग ा जगात गे ाचा, मला ह ा
असले ा जगात मी वावरत अस ाचा भास होत होता.

चोरी करताना ऐनवेळी डोकं लढवलं जाई, ऐनवेळी उ रं सुचत. आईचा, दादाचा,
मामाचा, बापू कोळी यां चा भाव ल ात घेऊन, संग ओळखून मी उ रं दे त होतो.
कुठं तरी या माणसां चे भाव मा ा सु मनात मला कळलेले होते. घाटगे मा र
ऐितहािसक गो सां गताना; जी माणसं अिभनयानं, संवादानं उभी करत होते, ती
माणसं मला गो ीची पु कं वाचताना, मनासमोर उभी रािहलेली िदसत असत.
मनात ा मनात िदवस िदवस हा अनुभव चाले िन मी भोवतीचं जग िवस न जाई.
 ८
मी पिहलीत असताना आ ी दे सायाचा मळा सोडला आिण ‘बाळु गडी’ केली. या
दोन म ां त जमीन-अ ानाचं अंतर होतं. पिहले मळे वाले द ाजीराव दे साई वतनदार
होते. सं थान ा घाटगे घरा ाशी ां चा जवळू न नातेसंबंध होता. गावात ां चा वाडा
होता. को ापूर ा सरकार-दरबारी ां ना मान होता. द ाजीराव हे दादा ा वयाचे.
ां ा विडलां नी मा ा आ ाला हा मळा फा ानं करायला िदलेला. तेच संबंध पुढं
दादा आिण द ाजीराव यां ात चालत आलेले. द ाजीराव सुखव ू. येणारं उ
खात घरी बसलेले असायचे. को ापुरासही ां ची थोडी इ े ट होती. ितकडं ही जा-ये
करायचे. ां ना कागलात मान होता. लोक जाता-येता मुजरा करत होते...
द ाजीरावां ना बसून ग ा मारायला, गावातनं िफरताना, को ापूरला कामासाठी
जाताना बरोबर कोणी तरी लागायचं. ां ची ही भूक दादा पु ळ वेळा भागवत असे.
ां ाबरोबर बोलत-बसत असे; िहं डत िफरत असे.

ां चा हा मळा मला मनापासनं आवडत होता. पण ‘बाळु गडी’चा मळा माळा ा

कडे ला. तां बूळ जमीन. झाडं नुसती धावंवरच आिण ओ ाकडं ला एक-दोन.
फळझाडं काहीच नाहीत. नुसती उं बराची दोन झाडं .

उं बरं मी भरपूर खा ी. खूप गोड होती. ां ात िकडे ही भरपूर असत. गावात

समजूत अशी होती की, ते िकडे खा े की डोळे येत नाहीत. ामुळं येणारी-जाणारी
पु ळ पोरं िक ां सह ती उं बरं खात. िक ां सह उं बरां ची चव अिधक गुळचट असे.
िकडं काढू न टाक ासाठी उं बरां चा आतील गर बराच काढू न, खरवडून टाकावा लागे.
ामुळं कधी कधी मलाही िक ां सह उं बरं खा ाचा मोह अनावर होई आिण मी
बकाबका ती गुळमाट उं बरं खाई. दु सरं ा म ात काहीच न तं. एकुलती एक
िवहीर; तीही खोल खोल. पु ा ती गावंदरीकडं ला अस ामुळं, साधारणपणे एक
वषाआड; कुणी तरी ज ाला कंटाळलेली सासुरवाशीण ितथं जीव ायची िन ितचं भूत
होऊन नेहमी ात यायचं. मा हा मळा घरापासनं जवळ अस ामुळं जायला
यायला बरा वाटत होता.

हा एका िशं ाचा वतनी मळा होता. कागलकर महाराजां नी, राजघरा ातील
नवजात बालकाला भरजरी व िशवणा या, उघ ा बाळावर पां घ ण घालणा या
िशं ाला हा िदलेला. णून याचं नाव ‘बाळ-उघडी’चा मळा. गावातली माणसं मा
ाला ‘बाळु गडी’ णायची.

म ात तसं काही उ फार येत न तं. पण दादानं तो केला. ानं इतरां ची

केलेली दोन कोरडवा रानंही सोडून िदली. ा ा भावात पैलवानकीमुळं आळस
मुरलेला. ग ा मारत बस ात ाला आनंद वाटे . घरात कुणी कत माणसं न ती.
सगळी बारकी बारकी. चारीकडं चार शेतं अस ानं व एकटाच माणूस करणार
अस ानं एवढी शेतंही झेपणार न ती. सुगी ा व ाला तारां बळ उडाली असती,
चो या झा ा अस ा णून नुसती बाळु गडीच केली. ित ात पोटापुरतं िपकणार
होतं. उसाचाही थोडा पैका येणार होता.

दे सायाचा मळा सुट ा सुट ा दादानं दु सरी एक गो केली. ा ा बाऽकडनं

आलेली सावकारकी बंद क न टाकली. बाहे र िदलेले पैसे ाजात थोडी सूट दे ऊन,
कधी मुदलात थोडी सूट दे ऊन, कधी चुल ाचं पोर णून तसाच ां प फाडून दादा
ातनं मोकळा झाला. घराम े मां ग-महार भां डीकुंडी गहाण टाकत असे आिण
सोडवून ाय ा व ाला भां डणं काढीत असे. एखादा शेतकरी धा ाचं पोतं गहाण
ठे वी आिण ावर पैसे नेई. पावसा ात ा पो ात सोंडे िकडे होऊ लागले; तरी तो
ते पोतं सोडिव ाचा िवचार करत नसे. ामुळं पोतं ठे वावं तर, िक ां नी धा
खाऊन ते पूणपणे वाया जाईल िन पैसाही बुडेल. बरं ; िवकावं तर, गहाण ठे वलेला
दु स याचा माल असे. ामुळंही भां डणं होत. ग ीतले सणगरही आपली घोंगडी
गहाण ठे वत व सोडवून नेत असत. पण ातही िहशेबाचे अनेक घोटाळे उडत.
िक ेक वेळा दादा मला हे िहशेब घाली. मी तर दु सरीत असेन. मला ते जमत नसत.
ामुळं मलाही िश ा खा ा लागत. ामुळं सगळी सावकारी मोडीत काढावी
लागली. खेडेगावची ही सावकारी. ती मोडीत काढली ते ा दादाला ितचे सगळे िमळू न
आठनऊशे पये िमळाले.

मी ितसरीत असताना गुळाला धारण भरमसाट लागली. महारा -कनाटका ा

सीमेवर कागल. कागलपासून दोन मैलां वर कनाटकाची ह सु होते. ा वष
महारा ात गुळाला धारण न ती, पण कनाटकात खूपच होती. कागलातील बराच
गूळ; चो न कनाटकात नेला जाई िन िवकला जाई. ामुळं कागल ा आसपास ा
शेतक यां ची ा वष चंगळ झाली. बाळु गडीचा फाळाही कमी होता. दोन वष फायदा
झाला. वाड-विडलां नी केलेले थोडे दािगनेही जवळ होते.

मी चौथीत होतो. िदवाळी तोंडावर आली होती. आई बाळं त झाली. ितला ा डावाला
आव ा-जाव ा दोन पोरी झा ा. आतापयत आ ी घरात पाच पोरं होतो. सहा
असती; पण शेवंता चार-एक वषाची होऊन वारली होती. पाचात अचानक दोन पोरां ची
भर पडली िन एकदम सात पोरं झाली. सगळी ग ी आई-दादाला हसू लागली.
दादाला वर मान काढायची सोय उरली नाही.

‘‘आरं काय रतनू, आव ा-जाव ा दोन पोरी झा ा णं.’’

‘‘ य. दे वाघरचं दे णं. ते का आम ा हातात हाय य?’’ दादा असाहा होऊन

बोले.
 िवचारणारा आणखी हासे. ‘‘काय मदा! हे पु ा आिण दे वा ा डो ावर वझं
ठे वतोस य? सात पोरां चा बा झालास की आता. आता दे व काय करणार ेला! तूच
जरा इचार केला पािहजेस.’’

दादाला काही बोलायला सुधरत नसे. ा ाबरोबर कधीमधी मी असलो िन

कुणीतरी असं िवचारलं की, मलाही शरम ासारखं होई. आपला बा पोरां ना सारखं
ज ाला घालतोय णून गाव ाला हासतंय, हे मला कळे . मनात ा मनात दादाचा
राग येई... तो घरात व ीला रा लागला की, माझा राग आत ा आत धुमसत राही.
पण मी काही बोलू शकत न तो. आईचे हाल मला िदसत होते. ातच मी चौथीची
परी ा िदली.

आव ा-जाव ा पोरींना ज िद ावर आईनं रागराग केला. ितला प शी ा

आतच आठ मुलं झालेली. ामुळं ती िचपाडासारखी िदसत होती. ितला दू ध
पूव सारखं येत न तं. दू ध कमी येऊ लाग ानं, दो ी थानां ा िपश ा लगेच
मोक ा होत. मग दो ी पोरींचा टाळा सु होई. आईची पंचाईत होई. तारां बळ उडे .
एकाला पाजेपयत दु सरं रडू लागे. कुणाला पाजू िन कुणाला नको असं होऊन जाई.
ितचा जीव रडकुंडीला येई. एकटीच बसून दादाला िश ा दे ई... ‘‘... बसून नुसती पोरं
काढायला पािहजेत. राबायला नगं. आयतं बसून खायाला पािहजे. े ा- े ावर
डोळं वटारलं, दणकं िदलं, की झाला ेचा बापईपणा,’’ असं ती णे... अंधाराला
सां गत बसले ा सीतामाईगत ती िदसायची.

एके िदवशी आई-दादाची कड ाची भां डणं झाली. मी रातचा बाहे र ग ीत गेलेलो.
आईला दादानं बाज ावरच ध न बडवली. ओली बाळं तीण. दोन पोरींना ज दे ऊन
अश झालेली. ितनं खुं ाला बां धले ा जनावरासारखा मार खा ा... मला दादाचा
संताप आला. पण काहीच करता येईना.

सकाळी बाळा सणगरीण पोरींना ायला घालायला आ ावर आई ित ाजवळ

णाली; ‘‘ ं जी, मला ही पोरं नगंनगं झ ात बघा. ां ी अफू घालून थंड करावीत
िन क ाला मोकळं ावं असं वाटतंय... िकती हाल मी सोसायचं?’’ ितनं बाकीचं
काहीच सां िगतलं नाही.

‘‘असू दे त घे! दे व दे तोय एकेकाला िन पर ा बघतोय. पोरी लाटं सार ा धडधाकट

हाईत िन पानंबी दे ख ा हाईत. कुठं बी खपतील रां डा. कशाला काळजी करतीस?
चं ा हातपाय घेऊन आ ात. राबतील िन खातील. तुला काय वझं णार ाई
चं... पोरींची तर जात हाय.’’

पोरीं ा रड ावर आईनं जुना रामबाण उपाय काढला. पोरी पाचसहा मिह ां ा
झा ावर, ती अ ा अ ा जोंध ाएवढी अफू दोघीं ा नर ात घालून, वरनं चमचा
चमचा दू ध घशात ओती. घटकाभर पोरी मे ागत ग होत.

दोघींची काळीभोर जावळं , उठावदार नाकं, पाणीदार काळे मासोळीसारखे डोळे

बघून लागे. एकीची चण बारीक तर दु सरीची-सुंदराची-चण िकंिचत मोठी. दोघीही
गो यागोम ा आिण सुंदर िदसत हो ा... आईला ा नकोशा झा ा हो ा. पण
आ ा पोरां ना ा ह ाह ाशा वाटत हो ा.

दो ी पोरी सातआठ मिह ां ा झा ा िन आई ां ना म ाकडं घेऊन येऊ

लागली. मी आिण थोरली आनसा सोडली तर, सगळी पोरं दहा वषा ा खालची होती.
सुंदरा-चं ा ज ाला याय ा अगोदर आईचं वेगळं होतं. ती जेवण घेऊन म ाला येई.
डोईवर जेवणाची बु ी, काखेत एखादं मूल, दु स या हाताशी दु सरं मूल आिण पोटात
एक मूल. आिण मागनं ितसरं चालत, रडत, शबूड वर ओढत येई... आता ां त एकदम
दोनां ची भर पडली.

ही भर पड ावर आईची तारां बळ उडू लागली. आ ी दोघं जाणती पोरं सोडली

तर; आईला ा पाची पोरां ची उसाभर करणं, ां ासाठी ैपाक करणं, सरां ा
धारा काढणं, दू ध घालणं, सगळा पसारा घेऊन वेळसरी जेवणं घेऊन म ाला जाणं
जमेनासं झालं.

ामुळं ितनं आनसाला ढोराकडनं काढू न घरात आप ा हाताबुडी ैपाकात

घेतलं. साताठ वषाची िहरा टा ा वाजवून दो ी पोरी सां भाळू लागली, दोन वषा ा
धोंडूबाईचं हगणं-मुतणं, खाणं-िपणं बघू लागली. नाळरोगी असलेला पाच-सहा वषाचा
िशवा उसा ा पाटाकडं नं शेळी िन ितची करडं चा लागला िन चहापुरतं शेळीचं दू ध
तयार क लागला. अशी सगळी ता ाला लाग ामुळं, माळाला सरं चारायला
मला शाळा सोडून राहावं लागू लागलं. पडे ल ते काम उचलणं भाग पडू लागलं.
पाचवीत जाऊन दोन मिहनेसु ा झाले न ते; तोवर हे निशबाला आलं. ात दादानं
घर बां धायला काढलं. जुनं घर उलगडून, ा ाच मध ा िभंती वाढवून, माडीचं घर
बां धायचं ठरवलं.

या बां धाबां धीत अनेक गो ी घडत गे ा. बां धकामाचा खच वाढत गेला. जवळची
पुंजी संपली. घराला तीन साडे तीन हजार पये खच आला. जवळचे पैसे संपून, होतं ते
सोनं िवकावं लागलं. ाचे फ सातशे पये आले. तरीही दु सरा मजला झाला, पण
दु स या मज ाला कडीपाट आिण िजना करताच आला नाही. सगळा पैसा गेला िन
उतरती कळा लागू लागली.

मा ा बाबतीत एक गो घडत गेली. दहा-अकरा वषाचा झालो होतो. घराचं काम

रगाळलं होतं. दादाला घरा ा कामासाठी गावात जावं लागायचं. आईलाही गावातच
दे खभाल करावी लागायची. सगळं घर व न उलगडलेलं. माणसं घरातनं सारखी
इकडं -ितकडं जात येत. ामुळं घरात ा सग ा पसा या ा राखणीला आईला
बसावं लागे.

मला म ा ा राखणीला िदवसभर बसावं लागू लागलं. उ ा ाची सुटी होती

तोवर सगळं सुरळीत होतं. पण जून मिहना उजाडला िन शाळा सु झाली. दादा
एखा ा िदवशी गडबडीनं घराकडं जाताना णू लागला, ‘‘आ ा, आजचा िदस शाळा
हाऊ दे , पा ाची दारं मोड. मी जरा गावात जाऊन येतो.’’ मला ‘ ं ’ णावं लागे.
कधी मग नुस ा म ा ा राखणीसाठी, तर कधी माळाला ढोरं चार ासाठी माझी
शाळा बुडू लागली.

दादा ा ल ात येऊ लागलं; की पोरगं म ातलं कामं करायजोगं झालंय. मग

काहीही िनिम झालं की, माझी ‘शाळा हाऊ दे ’ असं दादा णू लागला. कधी तर
आठव ातनं एखा ा िदवशी जाऊ लागलो. कधी दोन िदवस जाऊ लागलो.

पिहले दोन मिहने पाचवी ा वगावर रणिदवे मा र होते. ां नी लळा लावला होता.
ां नी शाळा सु झा ा झा ा अवघड पा ां ची उजळणी सु केली. चौथीत
पावणं, स ं, दीडं , अडचं झालेलं न तं. ते िशकवायला सु केलं. िनरिनरा ा
िवषयां वर िनबंध िलहायला सां गू लागले. को ापूर ा राजघरा ानं गादीचा वारस
णून दे वास ा शहाजी महाराजां ना द क घेतलं होतं. ां चा स ार कागल ा
घाटगे घरा ानं कागल ा न ा राजवा ात केला होता. सगळं गाव ा समारं भात
सामील झालं होतं. गावानं वेशी, तोरणं, गु ा उ ा के ा हो ा. गा ा जुंपून
िमरवणुका काढ ा हो ा. िमरवणुकीपुढं अनेक वा े आिण अनेक मदानी खेळ
खेळले गेले होते. नुकताच हा समारं भ घडून गेलेला. ावर रणिदवे मा रां नी िनबंध
िलहायला मुलां ना सां िगतलेलं. इतरां बरोबर मीही तो िल न आणलेला.

रणिदवे मा रां नी ा िनबंधाचं वगात खूप कौतुक केलं. ातले अनेक ना मय

बारकावे ां नी मुलां ना वाचून दाखिवले, ‘‘हा जकाते असाच अ ास करत रािहला तर
उ ा मोठा लेखक होईल. कागल ा लेखकां ची परं परा राखील.’’ असं णाले.

कागलाशी ां चा संबंध होता असे तीन कवी होते. कवी रदाळकर, कवी सुम व
कवी रणिदवे. नंतरचे दोन तर खु कागलचे. ां तील कवी रणिदवे यां चा मुलगा णजे
आमचे मा र. ां ना वा याची बरीच आवड होती.

रणिदवे मा र पाढे दे त असताना, चिकत करणारी एक गो मा ा हातून घडत

होती... स ं, अडचं, औटं यां चे पाढे ाचं काही तं ल ात आ ामुळं मी भराभर
काढू लागलो. हे तं ; दोन आक ां मधील नेमकं अंतर आिण ां ावर असले ा
पावकी ा रे घां चा वाढता िकंवा उतरता म, हे ल ात घेत ामुळं मला आ सात
झालं होतं. मा रां नी एक स ं स ा पासून दहा स ं साडे बारापयत काढू न िदलं की,
पुढचे सव पाढे मी भराभर काढू न दाखवू लागलो. ‘वीस ते तीस’ पयत ा पा ां तही
अशीच काही तं ं मला आ सात झाली िन रणिदवे मा रां ा ल ात माझा ‘ तं
डोक चालवणेपणा’ आला. मुलां चे पाढे णवून घे ाचं िन काढू न आणले ा
सवाइकी, दीडकी, अडीचकी तपास ाचं काम मला िदलं. ‘‘जकाते शार मुलगा
आहे . तं डोकं लढवतो.’’ असं णत. मला मोठी फुशारकी वाटे .

पण एक दीड मिह ातच रणिदवे मा रां ची दु स या वगावर बदली झाली. ां नी

जू घातलेली सािह ाची आवड तशीच अ ावर रािहली.

रणिदवे मा र गे ावर ग े मा र पाचवीवर आले. ते िचडखोर होते. माझी

शाळा अधनंमधनं चुकू लागली तसं ते मा ावर िचडू लागले.

अधेमधे गेलो की अ ासातलं मलाही काही समजेनासं होऊ लागलं. ग े मा र

ेक चुकीला सूड घेत ागत छडी मा लागले. आम ा म ाजवळच या
मा रां ा शेतीची प ी होती. बां धाला लागूनच बां ध होता. ां चं णणं असं पडायचं
की, आम ा बां धाला आ ी गुरं चारतो ते ा ां ाही बां धाला ती चरतात आिण
ामुळं ां ा बां धावर कापणीला गवत येत नाही. वा िवक माळाकडचा बां ध. गवत
मोठं येणं अश होतं. णून ढोरां ना आ ी ितथं चारत होतो. पण यात दादाची िन
ां ची भां डणं झाली होती. ाचं उ ं मा ावर िनघतंय असं मला वाटत होतं. ामुळं
शाळे त जाताना मा रां ची छडी मनासमोर सारखी िदसू लागे.

म ात राखणीला बसावं लाग ामुळं आिण िदवसभर दादा गावात अस ामुळं

म ात कुणाचा मा ावर अंकुश नसायचा. अ ासाचीही कटकट नसायची. म ात
पाणी पाजायला मा ाच वारगीचं; एक िद ा नावाचं घाट ाचं पोरगं होतं. ा ाशी
मै ी जमली. ा ाशी खेळ मां डून खेळू लागलो. जीव कसा तरी रमवत होतो; तरी
शाळे ला जा ाची ओढ आतून कायम होती. पण दादा माझं काही चालू दे त न ता.
ग े मा रही आड येत होता.

सग ा शेतक यां ना हाताबुडी येणा या आप ा पोराब ल जे वाटत होतं, तेच

दादालाही वाटत होतं. शेतीचा धंदा परं परागत होता. दु सरा धंदा घरा ाला माहीतच
न ता. ‘‘शेतक याचा पोर शेतकरी’’ ही वण व थेनं, जाित व थेनं घालून िदलेली
परं परा पाळली जात होती. तशी पाळ ात ित ा मानली जात होती. दादानं तेच केलं.
आम ा घरा ात पूव कुणीच िशकलेलं न तं. िशक ाचा कुणी िवचारसु ा केला
न ता. दादानं तो मो ा उ ाहानं केला. दोन मुलींवर ाला मुलगा झाला होता;
ाचं पुरेपूर कौतुक ानं मला शाळं ला घालून केलं. ‘चौथी पास’ पयत िशकवलं.
िहशेबापुरतं मला येत होतं. ग ीत अशी चौथी पास, पाचवीतनं शाळा सोडलेली दोन-
तीन पोरं होती. टगळ झा ावर पोटापा ाचं िमळवत होती. िहशेब करत होती. मीही
िहशेब क शकत होतो. रोज सं ाकाळी घराकडं जाऊन, घरा ा कामाला आले ा
माणसां ची हजरी मां डत होतो. आठव ाचा बटवडा करत होतो. एखा ाला लागली
तर उचल दे ऊन मां डून ठे वत होतो. दादाचा एखादा कागद रऽ टऽ फऽ करत वाचून
दाखवू शकत होतो... एवढं दादाला पुरं होतं. आता मी वाडविडलािजत चालत आलेली
शेती करावी अशी ाची रा अपे ा होती; णून मला ानं शाळे तनं काढू न ढोरं
राखायला घातलं... पण हे सगळं मला ा वेळी नको वाटत होतं. मी शाळे त
जा ासाठी धडपडत होतो.

माझी पाचवीतली शाळा साधारण ऑ ोबरपासनं पूण बंद झाली. दर ान घराचं

बां धकाम पूण झालं. मग सगळे च म ात येऊ लागले. म ात ा ढोर-क ाला,
उनाताणात ा तंगवणुकीला, दादा ा िश ां ना िन माराला मी कंटाळू न गेलो होतो.
मा ा बालबु ीनं मग पु ा शाळे त जा ाचा लकडा लावला. बापू कोळीही
अधनंमधनं शाळे तला अ ास काय काय झाला हे सां गू लागला. मी म ात रातचं
बसून अ ास क लागलो. दादाला सां िगतलं, ‘‘दादा, मी नुसता पर ेला बसतो.
आयता पाचवी फास ईन आिण म ातली कामंबी करीन.’’

दादानं ‘ ं ’ टलं.

पाचवी ा वािषक परी ेचे िदवस कळले होते. पिह ा िदवशी दहा वाजेपयत
म ात काम क न मी कोरे पेपर िपशवीत घालून शाळे ला गेलो. वगात जाऊन
बसलो िन शाळा सु हो ाची घंटा झाली. ग े मा र वगात आले.

‘‘काय जकाते, उगवलास वाटतं? काय उजेड पाडणार आता पेपरात?’’

मी ग बसलो. पेपर सु झाले. मा रां नी हजेरी घेतली. मी ‘हजर’ णालो.

िकतीतरी िदवसां नी तो श तोंडातून बाहे र पडला. मुकाट िल लागलो. ग े मा र
जवळ आले िन णाले, ‘‘सहा मिह ां ची बारा आणे फी तटली आहे . ती दु पारी
आणलीस तर परी ेला बसू दे ईन; नाही तर नाही?’’

‘‘दु पारी नाही मा र; उ ा आणतो.’’

‘‘का?’’

‘‘घरात कुणी नाहीत. सगळी म ाकडं गे ात.’’

‘‘ठीक आहे . उ ा नाही आणलीस तर पेपरला बसू दे णार नाही.’’

‘‘बरं .’’

ां नी पिह ा पेपरालाच मा ा पायात साप सोडला. मी िदवसभर िचंतेत दो ी

पेपर िलिहले. दादा पैसे दे णार नाही याची खा ी होती. ा वेळी पाचवीपासनं
मिह ाला दोन आणे फी होती. घर बां धायला काढ ापासनं माझी शाळा बंद केलेली;
ते ापासनं सगळी फी तटलेली. ग े मा र तर मा ावर दात खाऊन बसलेले.

ा िदवशीचे पेपर दे ऊन मी घराकडं गेलो िन रातचं दादाला णालो, ‘‘दादा,

शाळं ची सा मिह ां ची फी तटलीया. मा र णालं फी िदलीस तर परी ेला बसू
दे ईन. मला बारा आणं दे .’’

‘‘मूत ा शाळं वर. तुला मी परवािदशी काय सां िगतलं तं, आपणाला शाळा नगं
णून. आता बारा आणे ं जे दोन बायकां चा पगार. ते दे ऊनबी नापास झालास तर,
तेवढा पैसा ा मा रा ा म ावर घाट ागत ईल. नगंच जाऊ उ ा पेपराला.
उसाची उकटणी चाललीया, चल म ाकडं . तेवढं च चार िचरं झालं तर एक माणसाचं
काम ईल.’’

मला काही बोलता येईना. बोलायला काय सुचेचना. मी बोललो; ‘‘नुसतं बारा आणेच
पािहजे.’’

‘‘ते पायताण बिघटलंस काय दारामागं पडलेलं? मूत टलं वं ा शाळं वर. तुझं
वाडवडील काय शाळा िशकून मेलं ाईत. झाली तेवढी शाळा िहशेबापुरती र ड
झाली. गप म ाकडं चल. शेतात राब. गाडीभर गूळ चढ झाला, म ाची राखण
झाली तर, एका ग ाचा पगार पडं ल मला. तेवढाच पैसा तु ा ज ाला लावता
येईल.’’

मी कु ासारखा ग बसलो. दादाचा राग माहीत होता. बारीकसारीक गो ीसाठी तो

हातात असेल ा व ूनं मारत असे.

ती माझी परी ा बारा आ ां साठी बुडाली... जीव आत ाआत तळमळला. काहीच

करता आलं नाही.

दादानं साधा िहशेब घातला... पोरगं आता असंबी शेतात काम करणार िन तसंबी
शेतातच काम करणार. ते काय भटाबामणावाणी नोकरी कराय जाणार ाई. मग चौथी
फास काय आिण पाचवी फास काय; सगळं सारखंच. उगंच कशाला दवडा बारा
आणं!
 ९
शेण काढणं, उसाला पाणी पाजणं, घराकडं दू ध पोचतं करणं, कुळवकाठी करणं
अशी वरकड कामं करावी लागू लागली. िद ाची संगत होतीच. ा ाबरोबर मी
रम ाचा य करी. ाची आई ाला आठ-पंधरा िदसां तनं एखादा खाडा क न
घराकडं आं घोळीला नेत असे. ाची कापडं धुवून, ाला तेल लावून, खळणा क न
दु स या ितस या िदवशी परत आणून सोडत असे. ा एक-दोन िदवसां त तो एखादा
िसनेमा बघून आलेला असे. मग ां ा कथा तो सां गे. ा ऐकून तो िसनेमा बघून यावं
असं सारखं वाटे . ामुळं मा ा आईजवळ मी पैशासाठी ह करी. आई एखा ा वेळी
एखादा आणा दे ई. पण एकदम तीन आणे िसनेमासाठी दे ऊ शकत नसे. मग मी रडे .

‘‘िद ाची आई बघ ेला िसनेमाला पैसे दे ती आिण मी म ातली कामं क नही,

ढोरं राखूनबी मला पैसे दे त ाईस... ाई तर मला शाळं ला जाऊ दे .’’

‘‘तू ढोरं राखत राखत माळाचं ाण गोळा कर. ेचा सवता ढीग क न ठे व.
े ा मी तुला शेणी लावून दे ईन. ा वाळवून तू ईक. ातनं येतील ते पैशे साठीव.
ातनं खायला घेत जा, कापडं घेत जा, एखा ा व ी शेनेमाला जाईत जा.’’

मला आईचं हे बोलणं पटलं. मी ढोरं राखता राखता, माळाला येणा या गावात ा
ढोरां ची शेणं गोळा क लागलो. ढोरां कडं नसलो तर दु पार ा इ ा ा ा व ाला
शेणाची बु ी घेऊन, माळाला जाऊन एक फेरी सगळीकडं टाकून येऊ लागलो. ाचा
ढीग सवता ठे वू लागलो.

ढीग साठे ल तसा कधी आई, तर कधी आनसा मला शेणी लावून दे ऊ लागली. भट
ग ीत नाही तर नायिकणीं ा मोह ात जाऊन शेणी िवकू लागलो. येतील ते पैसे
सवते साठवू लागलो.

मला ही शेणी िवकायची चटकच लागली. माळाला लां बलां ब जाऊन शेणाची बु ी
भ न आणू लागलो. कुणा ाही कामाचा खोळं बा न करता गावात दु पारी, नाहीतर
साजंचं मोटा सुट ावर शेणी घालून येत असे. ामुळं कुणीच काही बोलू शकत
न तं.

मा ाकडं पाचसहा पय साठले. पंधरा िदवसातनं एकदा तरी िसनेमा बघून येई.
आईला मा ा पैशाची काळजी वाटू लागली. ितला वाटलं; माझं पैसे असेच
कशाबशाला खच होतील.

‘‘आज बाजारचा दीस हाय. तु ा अंगावर कुडतं-च ी ाई. मी माळवं इकायला

पुढं जातो. तू मोटा सुट ावर घराकडं ये. तवर मी माळवं इकून घराकडं येईन. मग
तुला कुड ा-चं ीला कापाड आणू या.’’

‘‘बरं .’’

मला आनंद झाला. कधी न े ते आई मला आपण होऊन कुडतं-च ी घेत होती.
एरवी मिहनामिहनाभर ित ा पाठीमागं लागावं लागे. मग कुठला तरी सण तोंडावर
आ ावर ती नवी धडोती अंगावर घेई. िवशेषत: पाडवा, दसरा, िदवाळी.

मोटा सुट ावर मी भाकरी खाऊन धावतच घराकडं गेलो. आईनं माळ ाचं पैसे
आलेलं, मा ादे खत मोजलं.

‘‘थोडं कमी पडतील असं वाटतंय.’’

‘‘आँ ?’’

‘‘ य, माळ ाला ा डावाला िकंमतच आली ाई.’’

‘‘मग आता?’’

‘‘आता असं क या. मा ाजवळ हाईत एवढं मी घालतो. वर जे लागतील ते तू

घाल. ं जे तु ा मनासारखं कापाड घेता येईल. चार पैसे चढ गेलं तरी हरकत ाई.
ं जे मग मालकालाबी काय बोलायला जागा हाणार ाई. मी ेला सां गतो; आ ा ा
पैशानंच कापडं आणली णून.’’

‘‘चालंल.’’ मला ती क ना एकदम पसंत पडली.

मा ा मनासारखी कापडं मला पिह ां दाच िमळाली.

हळू हळू ती मा ाकडं अधनंमधनं पैसे मागू लागली. बाजारिदशी मला खायला
आणायला णून मा ाकडनं पेसे घेऊ लागली... पण काही जरी झालं तरी, मा ा
जवळ पैसे साठू लागले. अधनंमधनं मी िसनेमाला जाऊ लागलो. ाच िसनेमातली
गाणी माळाला णत ढोरं राखत िहं डू लागलो... धुंदीत रा लागलो. पु कां ची जागा
आता िसनेमानं घेतली होती.

बाळु गडीचा माळ आटं गण पटं गण पसरलेला. खरं णजे तो सगळा माळच
मधभागाला आिण माळा ाकडं नं थोडी थोडी शेती होती. कागल गावाची शंभर-दोनशे
सरं या माळाला पावसा ात चरायला येत होती. पावसा ात या माळाकडं लाबंनं
बिघतलं तर, पावसानं धुतलेली िन िहर ा चा यानं जोगवलेली सरं , माळभर का ा
छ ा पसर ागत िदसत. भरपूर िव ीण माळ अस ामुळं, ढोरं राखी पोरं आपली
 सरं माळाला आणून दीसभर खुशाल खेळत. टं ानं, अ ीनं, बैदुलां नी, काठी
कोलाव ानं, पैशां नी, बटनां नी कशा वाटे ल ानं खेळत. खेळून दमली की ितथंच
माळाला भाकरी खाऊन, आसपास ा म ातनं पाणी िपऊन येत.

या माळावर पावसा ात गोसा ां ची शंभरभर पालं पडत. ती पावसाळाभर ितथंच

असत. सबंध पावसा ात हे िभकारी-गोसावी कागलात िन कागल ा आसपास
खे ापा ात भीक मागून खात. ससे, खोकडं , घोरपडी, रानमां जरं यां ा िशकारी
करत. ां ना िचरत, सोलत, खां डोळी करत उघ ावरच बसत. कधी कधी ते बघ ात
वेळ कसा िनघून जाई ते कळत न तं. गोसा ां ा शी आम ा सरां पे ा
जातवान. पावसा ात ा माळाला खुशाल चरत हो ा. हे गोसावी कुणाबुणा ा
बां धाचं गवत, झाडोरं , िशपाटलपाट ओरबाडून आणून ा शींना घालत. आम ा
बैलां ना जी वैरण िमळे ती ां ा सरां ना िमळे . पु ळ वेळा ां ची घोडी आम ा
िपकात घुसत. दादानं वैतागून ात ा एका घो ाचा पायच मोडला होता. ती बातमी
कळताच सग ा गोसा ां नी आम ा खोपीला गराडा घाटला. शंभरभर गोसावी
आला होता. तास दीड तास भां डला िन ‘‘घो ाचा पाय मोडला ते घोडं िकंमत क न
िवकत घे’’ णू लागला. ां ना लंग ा घो ाचा उपयोग न ता. आ ालाही
घो ाचा उपयोग न ता. शेवटी होय ना करता करता दहा पये घो ा ा
मालकाला दे ऊन ते करण िमटवलं होतं. गावात भीक मागणारे हे गोसावी; रानात
मा कायम ास दे त असत. दसरा झाला की, ते ां ा दे वाची ज ा करत असत
आिण मग पालं मोडून गावोगाव भटकत असत. पण मृग िनघाला की मिहनाभरात
हमखास माळाला येत. या माळावर धनगरां चा मोठा मढवाडा पावसा ात घातला
जाई. ितथलं लडीखत सो ा ा दरानं शेतकरी िवकत घेत.

माळावर मी लोळलो, माती माखून घेतली, िभजलो, कोरडा झालो. सरं राखली,
शेणं गोळा केली. सरां ा अंगावर िवजा पडताना डो ां देखत बिघत ा.
माळावरची अनेक भुतं रा ी मा ा ां त आली. ां ना सालने िदले. उ ा ात,
पावसा ात, िहवा ात, गा ां ा शयती ा वेळी, रा ी, िदवसा, चां द ात
माळाची अनेक पं बिघतली.

माळा ा उतरणीला िजथं आमचं रान होतं ितथं जरा भरपूर चारा येत असे. ा
िठकाणी मेखा मा न, शी सोंदाराला बां धून मी पा ाकडं जात होतो. सोंदराला
स बां धली िन सोंदर मेख रोवून मेखेला बां धला की, आसपास ा दोन खळं जागेत
स आरामात च शके. ितला राखत बस ाची गरज नसे.

शीला नेऊन मी कशीबशी बां धली. मग परत येऊन ित ा दीड वषा ा रे डीला
ने ाची तयारी केली. कारण दो ी शींना एकदम नेऊन बां धता येणं मला श
न तं. रे डी फळकर होती. ती फार पळायची. णून ित ा आईला थम जागेवर
माळावर नेऊन बां धलं. मग गो ात बां धले ा रे डी ा दो ी िशंगां ा बेच ातून
सोंदर घेऊन ग बां धला. ा सोंदराची कोपरी मा ा खां ाला अडकवली िन
रे डी ा ग ाचं दा ाचं िबरडं फोडलं. खोपीपासनं फलागभर अंतरावर स बां धली
होती. म े नुकताच जोंधळा कापलेलं सडां ग. ात सडाचे खोंबारे टीचटीचभर. मग
माळा ा उतरणीची ख े -खबदाडं , दगड-धोंडं. रे डी गो ातनं जी बाहे र आली ती
अनपेि तपणं जोरानं चौखूर पळू लागली. हातातला सोंदर आवरता आवरे ना. ओढ
जोरात बसू लागली, णून सोंदर सटकन सोडून िदला िन खां ाला अडकलेली कोपरी
काढू काढू वर हातात अडकली िन मी आडवा झालो. ख े -खबदाडं , दगड-धोंड,
यातनं फरफटत ओढला जाऊ लागलो.

‘हो हो’ टलं तरी रे डी थां बायला तयार नाही. शी ा िदशेनं ती चौखूर सुटलेली.
मी नुसता ओरडत होतो. ‘धावा धावा, पळा पळा.’ णत होतो. तोवर माझी फेसाटी
होऊन रे डी शीपयत गेलीही.

शीपाशी जाऊन रे डी थां बली ा वेळी मा ा अंगावर ा कापडा ा िचं ा

झा ा हो ा. पोट आिण मां ा खरचटू न र बंबाळ झा ा हो ा. डोकं
दगडधों ाला बडवून फुटलं होतं. ओठाला काही तरी लागलं होतं. दो ी हात
िनखळ ासारखे काखां तून दु खत होते. दादानं गावातनं सां जचं परत आ ावर रे डीला
पोटभर बडवलं. िनवां त च न येऊन दावणी ा खुं ाला बां ध ावर अचानक मार
का िमळतोय, याचा ितला प ा लागला नाही. पुढे पंधरा िदवस घरात बसून काढले;
ते ा कुठं चालता-िफरता येऊ लागलं.

माझी पाचवीची परी ा अ ातनंच सुटली िन दादाची खा ी झाली की; आता माझी
शाळा कायमची बंद झाली. ानं मग िद ाला काढू न टाकलं िन िद ाची जागा मला
िदली. गणपा िनंबाळकर नावाचा मोठा गडी मोट ा णून ठे वला. दादाला काही
गावात काम लागलं, कुठं परगावाला जायचं असलं, कोटात काही काम असलं, तर
मोट ा रोजावारी सां िगतला जायचा. पण आता माडीचं घर बां धलं णून की काय
कोणास ठाऊक, दादानं मोट ा सालगडी णून ठे वला. मोट ा म ात असला की
म ाची सगळी िचंता वाहतो. औतअवजारां ची सगळी कामं करतो. जनावरां ची
दे खभाल करतो. ा ा हाताबुडी ढोरां ची शेणं काढायला, गोठा लोटायला, पाणी
पाजायला, औत धर ावर बैलां ना दबवायला, उसातला िहरवा पाला काढू न जनावरां ना
घालायला बारकं एक पोरगं असलं की, कुण ाचा एका मोटे चा मळा चालतो. आम ा
म ाची कुवत तेवढीच. एकुलती एक िवहीर. ित ावर चार गाडी गुळाचं रान
िपकतेलं. ामुळं गणपा मोट ा आिण मी पाण ा असा िहशेब घालून, दादा आता
मळे करी णून कामा ा िनिम ानं गावात िहं डायला मोकळा झाला.

गावात असे बरे च शेतकरी िहं डत. बाजारपेठेत कुणा ा तरी दु कानात, ा ा ा
दु कानात, कुणातरी मो ा शेतक या ा घरात यां ा ग ा चालत. असं गावातनं
िहं डणं, ग ा मारणं ही ां ची सुखाची क ना असे. क ाळू गावात तेवढीच सुखाची
क ना. आपली पोरं शेतात राबताहे त आिण आपण गावातनं ‘कारभारी’ होऊन
िहं डतो आहे , यात ां ना कुण ा ा ज ाचं साथक झा ासारखं वाटत होतं.

माझी शाळा संप ाचं मा ा ल ात आलं िन मी गुदमर ा मनानं म ात,

म ा ा भोवती ा वातावरणात रम ाचा य क लागलो. रातचं घराकडं
गे ावर ग ीत ा पोरां शी बोलत बसू लागलो. बरोबरीची होती ती सहावीत गेली
होती. ती सहावीत ा गंमती-जंमती सां गू लागली. बाकी ाही शाळे त ा ग ा िनघत.
ा ऐकताना काही तरी हरव ाची जाणीव होई. अशा वेळी सहावीचं मराठी म ंतर
वाचन उगीचच वाचून काढलं. वाचता वाचता िशकायला काय िमळालं असतं याची
ं रं गवली. पोरां नी आणलेली गो ींची पु कंही िचमणी ा उजेडात बसून वाचू
लागलो. माझी गो ींची प ासभर पु कं घर बां धताना कुठं तरी गायब झाली. ां चे
दोन-तीन ग े बां धून मी िदवळीत ठे वले होते. ते बां धकामावर ा िलहायला-वाचायला
येणा या माणसां नी पळवले. मला ाचा कधी प ा लागला नाही.

इ ा ाची वेळ होती. दादा नुकताच जेवून क ावर घोरत उताणा पडला होता.
आई वळचणी ा सावलीत रे डका ा अंगावरची केसं कातरीनं कापत होती. ितथंच मी
पाचवीचं इितहासाचं पु क चाळा णून वाचत कुडाला टे कून अधा पडलो होतो.
द र म ातच पडलेलं. ातली पु कं अधनं-मधनं उगंच काढू न वाचत बसत होतो.
िशवाजी महाराजां ची कारिकद पुन:पु ा वाचणं हा आवडीचा छं द. तेच ावेळी चाललं
होतं... शहाजी, िशवाजी आिण संभाजी यां ची िच ं बघता बघता एक गो ल ात आली.
ितघां चेही चेहरे एकसारखे वाटू लागले. बापासारखाच मुलगा िदसत होता आिण
मुलासारखा नातू. सगळे च ािभमानी आिण धमाला जागणारे . परं परे नं हे गुण चालत
आलेले.

‘‘रतनू हाय का?’’ झुलत झुलत सां गावचा तुकदे व पाटील खोपीकडं घा ाघूम
होऊन येत होता.

‘‘हाईत की, या.’’ आई णाली.

मा ा मनात चाललेला िवचार तुटला. दादाला मी उठवलं. तुकदे व पाटलानं ायला

माती ा घागरीतलं गारगार पाणी मािगतलं. दादाबरोबर िचलीम भरता भरता ग ा
सु झा ा.

तुकानाना ा िध ाड, आड ा हाडा ा शरीराकडं बघत मी ां ा ग ा ऐकत

बसलो.

‘‘उनाचंच दौड िदली?’’

 ‘‘पोराचं दू ध पोचतं क न आलो कागल ा ँ डवर.’’ पु ात ठे वले ा दोनतीन
शेरां ा जमल बादलीकडं बघत तुकानाना णाला.

... ग ाला रं ग भरत चालला. तुकानाना ा पोराला को ापूर ा मोतीबाग तालमीत

िशकायला ठे वला होता. सतरा-आठरा वषाचा पोरगा; पण ह ी ा िप ासारखा िदसू
लागला होता. िज ात नाव िमळवेल असं वाटत होतं. रोज तीन मैलां ची वाट पायी
चालून तुकानाना कागलला येत होता िन ितथनं स स-मोटारनं को ापूरला दू ध िन
बाकीचं कायबाय लावून दे त होता.

पोरा ा िशक ाचं, डावपेचाचं कौतुक झालं. मग दादा ा िन तुकानाना ा

वेळ ा कु ां कडं , ा वेळ ा मोठमो ा पैलवानां ा खेळाकडं मोहरा वळला.

जाय ाव ाला पु ा घटाघटा तां ाभर पाणी िपऊन तुकानाना उठला.

मी पु ा कुडाला टे कून पु क वाचत बसलो. आईचं रे डकू कात न झालं.

घटकाभर इकडं -ितकडं गेला िन सगळी दु पारचा तुकडा चावायला बसली.

‘‘चल, रं आ ा.’’ आईची हाक.

मी पु क घेऊनच क ावर बसलो.

‘‘िक ी पु कं वाचायची ती? टाक ितकडं िन खा घासभर चवीनं.’’ आई.

मी हळू च पु क िमटलं िन मां डीबुडी घेटलं.

घास चावता चावता दादा णाला, ‘‘आता मळं करी झालाईस. घरात एकाला दोन
सरं हाईत. लागंल तेवढं दू ध पीत जा िन तालमीत जाईत जा. आपून धड तर सगळी
दु िनया धड. खावं- ावं िन रे डकागत ताकद बाळगून हावं. मग कुणा भाऊबंदाची
वाकडी नजर क न बघ ाची ताकद ाई. कुणी ‘कारं ’ णून िझंजाडणार ाई का
चोर-दरोडा येणार ाई... रोज सां जचं जरा जाईत जा तालमीत.’’ दादा ा मनावर
तुकानाना ा पोराचा प रणाम झालेला िदसला.

मला हा िवचार बरा वाटला. गावाला तालमीचं वेड होतं. शा महाराजां नी ते या

भागाला कायमचं लावलेलं. ितकटी ितकटीवर तालीम होती. ेक तालीम रा ी आठ-
नऊ वाजेपयत िन पहाटे पाच ते सकाळी सात वाजेपयत घुमताना ऐकायला येत होती.
कधीकधी नुसताच ितथं जाऊन बसत होतो. उरसा ा िनिम ानं गावात कु ा होत.
ा झा ा की पाच-सहा मिहने गावावर ां चा असर असे.
 मला परवानगी अनायासे िमळाली िन मी तालमीत जाऊ लागलो.

तालमीत जाऊ लागलो पण अंगाला लावायला खोबरे ल तेल िमळत नसे. घरात
खोबरे ल तेलाचा नेहमीच तुटवडा. ते डो ाला नाही लावलं तर डो ाचं फारसं काही
अडत नाही, असं सग ां ा ल ात आलेलं. ामुळं कधी तरी मिह ाभरातनं एकदा
चमचाभर तेल आणलं; की सग ा पोरां ना आई थबथबभर लावत असे. िशवाय उरवून
ठे वून तेही अधनंमधनं बार ा पोराला लावलं जात असे.

‘तेल’ लावून मेहनत करायची रीत अस ामुळं, कधी कधी मग मी येशेल तेलच
घेऊन जात असे. दु धाची तहान ताकावर भागवीत असे.

साताठ मिहने गेले. दोन-चार डाव येऊ लागले. डावां पे ा ताकतीचा वापर क नच
कु ी करत होतो. धुडगूस चालला होता. दमेपयत जोर-बैठका काढत होतो. ाला
िनयम न ता.

उगंचच पैलवानासारखं काखा फुगवून चालायची सवय लागली. ओठावर

मोठमो ा पैलवानासार ा िमशा कधी येतील असं होऊन गेलं. कुणीतरी सां िगतलं
की, ओठावरनं व रा िफरव ावर लवकर येतात. णून एकदा चो न दादाचा
व राही ओठावरनं िफरवला. पण िमशा काही आ ा नाहीत.

िमशा नाहीत तर नाहीत; पण आपण मो ा माणसासारखं िदसावं, णून मी आिण

आई िमळू न मिहनाभर इकड-ितकडची कामं क न, माझी शेणकुटं िवकून मला एक
धोतरजोडी आिण एक पटका िवकत घेतला. मग मी पैलवानी धोतर िन वर लां ब
शेम ाचा पटका बां धून म ाकडनं गावात येऊ लागलो. गावातनं तसाच िहं डू
लागलो... आईलाही आपलं पोर आता मोठं झा ाचा भास झाला. दादालाही वाटलं;
पोरगं आता पुरतं शेतकरी होऊन गेलं.

एके िदवशी घडू नये ते घडलं. फाळ ा ा िश ाबरोबर कु ी रं गात आली होती.
िमळे ल तो अवयव ध न ाला ओढत होतो. तोही ओढत होता. ा गडबडीत ानं
मा ा ग ात ा पेटीचा दोराही एकदा धरला. मान करकचून आवळली. माझी मान
आवळ ावर ा ा लंगो ा ा नाडीचा माझा हात िढला पडला. िश ा सुटून गेला.
पु ा झटापट सु झाली.

अधा तास दम ावर दोघेही वर आलो िन अंग पुसू लागलो. ग ात ा का ा

दो याची माती पुसता पुसता मा ा ल ात आलं की, माझी ग ातली सो ाची पेटी
तुटून पडली आहे . नुसताच काळा दोरा ग ात आहे ... मा ा काळजाचं पाणी झालं.

मी लगेच हौ ात उत न, िजथं खेळलो ितथं मातीत पेटी डकू लागलो. रॉकेल ा

िचमणी ा उजेडात उगीच थोडं थोडं अंधूक िदसत होतं. ात पु ा बाकीची पोरं
खेळत होतीच. माती सारखी इकडची ितकडं , खालची वर, वरची खाली होत होती...
दोघा-ितघां नी पेटी डकायला मदत केली. पण ती गावली नाही. मी तसाच धडधड ा
छातीनं घराकडं िनघालो.

पेटी पड ाचं कुणालाच सां गायचं नाही असा िन य केला िन जेवून झोपलो.

दु सरे िदवशी म ात क ावर जेवायला बसलो ते ा आई ा ानात आलं.

‘‘ग ातली पेटी रं ?’’ ितनं एकदम िवचारला.

‘‘हाय वं ग ात.’’ मी एकदम चमक ागत क न दो याला हात लावला. दोरा

चाचप ागत केला. ‘‘कुठं पडली की काय गं?’’

‘‘आरं मा ा कमाऽ!’’ आईनं कपाळावर हात बडवून घेतला.

ग ात ा दो याला पेटीचा नुसताच फासा बघून, दादानं बस ा जागीच मा ा

पाठीत कुमका घातला. िगळत असलेला माझा घास पु ा तोंडात आला.

‘‘सु ाळी ा, ग ातली पेटी कवा पडली ेचा तुला प ा ाई. गां जा वडतंस
का अफु खातंस! पावली भाराची पेटी आता कुठं डकू?’’ तो मला एकामागोमाग एक
दणके लगावू लागला.

‘‘कुठं पडली तुला कसं रं ाई कळलं?’’ आईनं काळजीनं िवचारलं.

‘‘रा ी कु ी खेळताना तालमीत पडली असंल. फाळ ाचं िश ा ग ात ा

दो याबरोबर लई झोंबत तं.’’

‘‘ऊठ! ऊठ!’’ दादानं लाथ घातली. ‘‘ठे व ती भाकरी. चल ा तालमीत.’’

मी तसाच उठून दादाबरोबर तालमीत गेलो. तालमीला नुसती बाहे रनं कडी होती ती
काढली िन आत घुसलो.

एका कडं नं माती धुंडाळली. मग पु ा घराकडं मी एकटा पळत गेलो िन तुरी

चाळायचा घोळणा घेऊन आलो. ानं माती चाळली. सगळा दीस दोघेही तालमीत
माती चाळत होतो. दादा अधनं मधनं नको ा िश ा दे त होता. मी मुका ानं ऐकत
होतो. मी मुकाट बस ानं दादाचा राग चढत होता िन मला अधनंमधनं ा ा
दण ाचा, मधेच लाथेचा साद िमळत होता.
 शेवटी तीनएक तास माती चाळ ावर दोघां ाही ल ात आलं की, पेटी गावत
नाही. मग दादानं ाच मातीत मला इतकं लाथललं; की कप ासकट घोळसून
िनघालो... तालमी ा तां ब ा मातीत ते शेवटचं लोळणं...

पुढं अधनंमधनं दादाला आठवण होईल तसा तीन-चार िदवस मार खा ा. तालीम
कायमची बंद झाली.

शेणी िवकून पयाभर आला होता. िथएटरात आध ाच िदवशी मारामारीचा िसनेमा

लागलेला. गणपा दोन िदवस पा ा ा गावाला काही कामासाठी गेला होता.
ामुळं दादाला म ाकडं व ीला जावं लागत होतं. मी घरात झोपत होतो.

नुकताच जेवून दादा म ाकडं गेला होता.

‘‘आई, मी सेनेमा बघून येतो गं.’’ मी टोपी घालता घालता आईला णालो.

‘‘आ ा, सारखा िकती सेनेमाला जातोस रं ? जरा पो ापा ाला खाईत जा पैसे.’’

‘‘पोटापा ालाबी खातोयच की. चलतो मी.’’

‘‘दादा, मीबी सेनेमा बघाय येणार.’’ सहा-साडे सहा वषाचा िशवाजी पटकन
अंथ णात उठून बसला.

‘‘ े जा ेलाबी.’’ आई णाली.

‘‘नगं. पैसे ाईत मा ाजवळ. ाला अध ितकीट घे ात.’’

‘‘आजच पाया आलाय वं शेणकुटाचा? तुला बघायला पैसे हाईत िन े ला

बघायला ाईत य? भाऊच हाय वं तुझा ो?’’

‘‘मा ाजवळ ाईत बघ पैसे, तू दे णार असशील तर े तो.’’

‘‘मा ाकडं ाईत ग ा.’’

‘‘मग बस तर.’’ णून मी जायला िनघालो तर िशवा आलाच. ‘‘जातोस का ाईस

घराकडं ? ो हातात धोंडा बिघटलास काय? आईकडनं पैसे आण; मग ये मा ासंगं.’’
र ावरचा एक धोंडा उचलून मी िशवाला दाखवला. तो रडत मागं वळला.

‘‘बस; मी दादाला सां गतो की ाई बघ.’’

 ‘‘सां ग जा, जा.’’ णून पुढं सटकलो.

ेक वेळेला ाची पाठीमागं िपरिपर होती. ामुळं घरात कुठं जातोय हे

सां गायची सोय न ती. िशवा लगेच पाठीमागं लागत होता.

पण सकाळी उठून िशवा ाहरी ा व ाला म ाकडं आला िन धावंवर ानं; मी

रा ी िसनेमाला गे ाची चहाडी दादाजवळ केली. दादा मोट मारत होता. मी
पा ाकडं होतो. मोटा सुट ावर सगळे जणं जेवायला एकाजागी, क ावर बसलो.

जेवता जेवता दादा णाला, ‘‘राती िसनेमाला गेला तास य रं आ ा?’’

‘‘हां ! मा ा मी पैशानं गेलो तो.’’

‘‘कुठनं आणलंस पैसे?’’

‘‘आगा; ेनं काल एक पयची शेणकुटं इक ात.’’ िशवानं दादाला सां िगटलं.

‘‘ यं रं ?’’

‘‘ य. माझं मी माळाचं ाण गोळा करतोय िन आईकडनं शेणकुटं लावून

घेतोय.’’

‘‘सु ाळी ा. सेनेमा दोन तास बघून पैसे फुकट घालीव ापे ा ेचं काय तरी
घेऊन खाईत जा की. िक ी येळा तुला सां गायचं? सेनेमानं काय पॉट भरतंय!
िभकारचोट नाद हाय ो.’’

मी नुसतं ‘ ं ’ टलं िन जेवून मोकळा झालो.

आई-दादाचा िसनेमाला िवरोध होता. ां ना कायम पोटापा ाचा पडलेला.

तरीही मी िसनेमाला जात होतो. मिह ातनं दोन-दोन, तीन-तीन वेळा जात होतो. माझं
असं िसनेमाला जा ा ा पाठीमागं शेणकुटाचं पैसे आहे त, हे दादा ा ानात आलं
होतं. गावात आलेला िसनेमा गोरग रबां चे, पोरा-सोरां चे पैसे गोळा करत होता हे खरं च.
माझी ती चटक सुटत न ती.

दादानं एक िदवस मला दम िदला. ‘‘रां डं ा! घरातलं फुकटचं खाऊन माळाचं

ाण धरतोस िन ेचं पैसे सवतं ठे वतोस य? उ ापासनं; गोळा केलेलं सगळं
ाण ढोरां ा शेणा ा िढगात टाकत जा. आिण तूबी गतकाळे , ेला असली काय
थेरं िशकीवलीस तर खबरदार; तुला सां गतो.’’
 ते ापासनं दादा मला ढोरां मागं िहं डतानं शेण गोळा क न घर ा ढोरां ा
शेणा ा िढगात टाकायला लावू लागला... मला मग शेणकुटाचं पैसे िमळे नात. ामुळं
िसनेमा खूपच कमी झाला... पण वेड मा कमी झालं न तं. बघ ाची इ ा
आभाळाएवढी दां डगी झालेली.

वा े ल ा यु ा क न िसनेमा बघ ाचा मी य क लागलो. िथएटरात िपटात

खु ा न ा. खालीच बसावं लागे. ामुळं िकतीही माणसं बसवली जात. कधी कधी
गद चा फायदा घेऊन, मी एखा ा शेतक या ा खां ावर ा घोंग ा ा आडोशानं
िथएटरात िशरे . कधी कधी िसनेमा सु होईपयत नुसताच इकडं ितकडं िहं डून वेळ
काढी आिण दारं बंद झा ावर, चौकटी ा सां दरीतनं थोडं िदसत असे; ितथं एक
डोळा लावून उभा रा न पाही. पण डोअरकीपर मागनं हळू च येऊन ढुं गणावर कधी
कधी खो ाचं फळकूट ओढी िन मला िपटाळू न दे ई. ामुळं चुटपुटता दोनतीन
िच ां चा भागच पाहायला िमळे .

दु सरी एक खास यु ी णजे; दु सरा खेळ दहा वाजता सु होई. आिण ाचं
‘म ंतर’ स ा अकरा ते साडे अकरा ा दर ान होई. म ंतरात माणसं लघवीला
बाहे र येत. ावेळी ां ना; गद असेल तर िकंवा डोअरकीपरला कंटाळा आला असेल
तर, अध ितिकटं िदली जात नसत. मग गद बरोबर मी हळू च आत जाई िन दाराकडं
पाठ क न, कुणा ा तरी आडोशाला बसून अधाच िसनेमा पाही. नऊ वाजता मी
घरातनं बाहे र पडे ; मग नऊ ते अकरापयत डोअरकीपरला आपला चेहरा न दाखवता
कुठं तरी अंधारात बसून काढे . दु सरा खेळ सु झा ावर मी जर डोअरकीपरला
बाहे र िदसलो; तर तो म रात चेहरा ओळखून आत सोडणार नाही, अशी भीती
वाटे . पण तरीही तो कधी कधी मला बरोबर हे न माझं मानगूट ध न मला िटपून
काढी. कधी कधी दु स या खेळा ा म ंतराला तो अध ितिकटं दे ई. ामुळं मी
बाहे रच िनराश होऊन खु ासारखा राही. मग नऊ ते बारापयत उगंचंच िथएटरातली
िच ं बघत बसून राही िकंवा हताश होऊन घरी परते.

िदवाळीचे िदवस होते. िदवाळीिनिम ‘भगवा झडा’ हा मराठी ऐितहािसक बोलपट

लागला होता. िशवाजीमहाराजां चा बोलपट आला की, तो मी िजवाचा कान क न िन
डो ात सग ा श ी आणून पाह ासाठी धडपडे . ‘भगवा झडा’ आला होता आिण
काही के ा मला िसनेमासाठी तीन आणे िमळे नासे झाले होते. चार-पाच िदवस
िथएटरवर ितिकटा ा खडकीजवळ उगंचंच िसनेमा सु ाय ा वेळी उभा
रािहलो. मनात खुळी आशा होती की, कुणी तरी ओळखीचं भेटेल िन ितकीट काढील.
एखा ा वेळेस गुजरा ा इथं िम ी असलेला मामा िसनेमा बघायला येईल िकंवा
ा ा हाताखाली काम करणारे डाय र िसनेमाला येतील िन मला घेऊन जातील.
कधी कधी तसं ायचं. मामा िकंवा मामाचे डाय र भेटायचे िन बरोबर घेऊन जायचे.
पण या वेळी तसं काहीच घडे ना.
 मग ा िदवाळी-थंडी ा िदवसात उगंचंच उघ ा गटारीकडे ला अंधारात बसून
राही म ंतराची वाट पाहत. पण गंमत अशी की, एकही िदवस असा येईना; की
दु स या खेळा ा म रात डोअरकीपरनं अध ितिकटं िदली नाहीत. िदवाळीचे
िदवस होते. िदवाळीला लागूनच कागलचा उ स असतो. उरसाची माणसं रा भर
इकडं -ितकडं िनरिनरा ा काय माला जात असत. ामुळं डोअरकीपर दु स या
खेळा ा म रात ितिकटं दे ऊनच माणसं बाहे र सोडत असे.

एक ना एक िदवस कधी तरी डोअरकीपर ितिकटं दे णार नाही, या आशेवर रोज

िथएटरवर नऊ ते साडे अकरा रगाळत होतो. एके िदवशी असं ल ात आलं की,
िथएटरा ा बाहे र पड ा ा िव िदशेला पड ा घराची एक िभंत उभी आहे . ा
िभंतीव न िसनेमा िदस ाची श ता आहे . कारण िथएटर कामचलाऊच होतं.
ता ुरतं उभं केलं होतं. ाची डावी बाजू उघडीच होती. पण केिबनची िभंत उं च
अस ामुळं ा बाजूनं र ानं जाताना कुणाला आतलं िदसणं श न तं.

मी िवचार क न ा पड ा घरात हळू च घुसलो. पड ा िभंतीचा अंदाज घेतला.

तर ित ा िदवळीत दो ी पाय ठे वून, वर िभंतीला ध न उभं राहाता येणं श होतं.
णून तसा य क न पािहला तर, िच ं िदसू लागली. िच ं िदसू लागली पण ां चं
बोलणं ऐकू येईना. ामुळं िच ं ही का येतात िन का जातात ते कळे ना. आिण िभंत
पड ापासनं ब याच अंतरावर अस ामुळं, नुसती िच ं बघ ातही काही आनंद
वाटे ना. तरीही दु सरा खेळ म रा ा अगोदर पंधरावीस िमिनटं बिघतला िन
म राला िपटा ा दाराजवळ गेलो तर; डोअरकीपर अध ितिकटं दे तेला.

कुणी तरी बातमी आणली की, उरसात जी टु रं ग टॉकीज आलेली आहे ितचा िसनेमा
‘गोरा कुंभार’, यं ात ा िबघाडामुळं चालेना झालाय. ितिकटाचे पैसे लोकां ना परत
क लागले आहे त. अशी बातमी कळताच धंदेबाज मालकाने कणा घेऊन एक माणूस
मा ासमोरच पाठवला िन ाला ‘आज रा ी साडे बारा वाजता ितसरा खेळ होणार
आहे - भगवा झडा : ऐितहािसक मराठी िच पट’ असं क ातून ितथं पुकारत थां बायला
सां िगतलं.

बारा ा दर ान गद होऊ लगाली. मी तसाच ित त उभा. कारण िदवळीत पाय

दे ऊन हातां नी िभंताडाचा आधार घेऊन उभं रािह ानं पाय अवघडून गेलं होतं. पण
ितसरा खेळ साडे बाराला सु होणार णताच मा ा तोंडाला पाणी सुटलं. ितस या
खेळा ा म राला डोअरकीपर अध ितिकटं न ीच दे णार ाई. फुकटात
िमळतोय णून एव ा रातचं- णजे जवळ जवळ दोन वाजता- कोण िसनेमा
अधाच बघायला येणार आहे ?– माझी खा ी झाली.

वाट बघत ित त मी अंधारात बसलो. जां भयावर जां भया येत हो ा. थंडी
अिधकािधक वाजेल तसं दो ी हात दो ी खां ाला आवळू न धरत, ितस या खेळा ा
म राची वाट बघू लागलो.

पावणेदोन ा सुमाराला म र झालं िन डोअरकीपरनं खरोखरचं ितिकटं िदली

नाहीत. माणसं बाहे र येताना दारातच कुणी न तं. माणसं गटारीकडं ला लघवीला
बसली. मीही हळू च ां ात जाऊन लघवीला बसलो. िथएटरातनं बाहे र लघवीला
आ ाचा भाव चेह यावर आणला िन सहजपणे, बाजूला उ ा असले ा
डोअरकीपरकडं दु ल करत, माणसां ा गद बरोबर आत जाऊन बसलो... संपूण
अधा िसनेमा बिघतला िन ध होऊन तीन साडे तीन वाजता घराकडं परतलो.

घरा ा वाटे वर चालताना ल ात आलं; की भूक कडाडून लागली आहे . रा ी जेवलो

न तो. िसनेमाला जाय ा रा ी जेवण िमळायचंच नाही. जेवून जायचं णजे दादा ा
तावडीत गावायचं. गावलो की मग िसनेमा नाही. आठ-साडे आठ ा सुमाराला दादा
म ाकडनं येत असे. मी दीस बुडतानाच शीची वैरण वगैरे घेऊन आलेला असे.
कधी आईबरोबरच ढोरं घेऊन, डो ावर शीची वैरण घेऊन जाई. घरात आईचं
लहान मूल असेल, ती बाळं तीण झालेली असेल िकंवा अवघडलेली असेल; तरच सरं
म ात असत. नाही तर दो ी शी गावातच रा ी असत. सकाळी धारा काढ ावर
ा मी घेऊन येई िन दीस बुडताना म ातली ा िदवशीची कामं झाली की ा घेऊन
मला घराकडे जावं लागे. शी घराकडं ने ात आईची सोय असे. ितचं णणं पडे ,
‘‘सकाळी धारा लौकर िपळू न, दू ध घालून येऊन ैपाकाला लागायला बरं पडतं.
रातचंबी धारा िपळ ाबरोबर ताजं ताजं दू ध लोका ी घाटलं ं जे िग हाक खूस
असतं... गडी धारा बरोबर काढत ाईत. ढोरां ी मार ात. रातचं उठून दु भ ा
जनावरां ी चारा टाकत ाईतं. मग सकाळचं ढोरं दू ध कमी दे ात... एखा ा
व ाला गडी मापभर दू ध िपऊनबी टाक ात, तवा आपली ढोरं आप ासमोर
असलेली बरी.’’ ितचं णणं खरं होतं. दादाही मोट ा ठे व ापासनं ब धा घरात
व ीला राही. एखा ा व ी म ाकडं जाई. पु ळ वेळा उिशरा येई. ामुळं
ग ा ा ता ात दु भ ाची सरं जात. आिण दादानं जरी सरां ची धार काढली
तरी, सरां चं हालच फार होई. शीनं लौकर पा े व घाटला नाही की, दादा ितची
थानं घसाघसा ओढी; िहसके मारी. धार काढताना अवघडले ा शीनं जरा जरी पाय
हलिवला तरी तो ओरडे . अगोदरच ाचा मोठा आवाज; ात ओरडला की स
घाब न जाई. ामुळं ती पु ळ वेळा पा े व चोरे . दू ध जा दे ईनाशी होई.

अशी अडचण अस ामुळं आिण आई ा काखेत नेहमी ता ं मूल व डोईवर

जेवणा ा भां ां ची बु ी अस ामुळं, मला पु ळ वेळा ित ा बरोबर सरां ना
घेऊन घराकडं जावं लागे. मी घराकडं गेलो की ग ीत खेळायला जाई. दादा येईपयत
ब धा ितथं खेळे. दादा आला की िकंवा ैपाक झाला की, िहरा िकंवा िशवा
बोलवायला येत असत.

पोरं बोलवायला येताना णत, ‘‘दादा, आईनं जेवायला बलीवलंय.’’

 मी िवचारी, ‘‘दादा आलाय?’’

ती ‘हो’ िकंवा ‘ ाई’ णून सां गत. ां ा होकारा-नकारावर मी घराकडं यायचं

की नाही ते ठरवीत असे. जर िसनेमा ा िथएटराकडं िसनेमा बघायला िमळ ासाठी
खटपट करायला जायचं असेल, तर मग मी पोरां ना ‘आलो चला’ णून सां गून धूम
ठोकत असे. कारण घरात जर दादा आलेला असेल आिण पोरं जर तशीच परत गेली
िन ‘‘दादा, ‘आलो चल’ णाला’’ णून सां गू लागली, तर दादा त:च मला
बोलवायला येई िन पुढं घालून घेऊन जाई. णून ाची चा ल लागाय ा आत मला
ग ीतनं पळावं लागे. पु ळ वेळा पोरां ना न पाठिवता दादा त:च मला बोलवायला
येई िन पुढं घालून घराकडं नेई. ावेळी मा िसनेमाला जाता येत नसे. कधी कधी
रा ीचा ैपाक लौकर झालेला असेल तर मी पटकन ‘‘आई मला भूक लागली’’ णून
जेवायला बसे. पण कधी जेवण पूण होई तर कधी जेवत असतानाच दादा म ाकडनं
येई िन मा ा िसनेमाचा घात होई.

ामुळं न जेवताच िसनेमा ा िथएटराकडं जाणं सोईचं पडे . िदसभर म ातली

कामं ओढायची आिण रा ी पु ा उपाशीच. ामुळं पोटाकडनं माझे हाल ायचे. पण
िसनेमापुढं ां चं काही वाटायचं नाही. ा िदवशी ‘भगवा झडा’ अधा तरी बघायला
िमळाला, या आनंदात मी घराकडं जात होतो.

पिहलं कोंबडं ओरडलं िन मी दाराची कडी हळू च वाजवली. पण ती वाज ापूव

हळू च दादाची चा ल घेतली. तो आत ा बाजूला दारातच झोपलेला असे. कधी घरात
असे, कधी म ात झोपायला जाई, तर कधी माझी वाट बघत घरातच झोपे. झोपलेला
असला की तो बारीक बारीक घोरे . ा ा उशाला बारीक क न ठे वलेला कंदील
असे. दाराला कान लावला की ाचं घोरणं ऐकू येई. िकंवा दारा ा िचरोंडीतनं आतला
िमणिमणता कंदील िदसे, िन ा ा मंद उजेडात तोही िदसे.

तो घरात िदसला की चटकन चोरपावलां नी काढता पाय घेई िन िजवावर उदार

होऊन रातचाच बारा बारा वाजता म ाकडं एकटा व ीला जाई. म ात जाऊन
मग गणपा िन मी झोपून जाई. मी उपाशीच. मग सकाळी काय असेल तो दादाचा मार
खाऊन कामाला लागायचं.

पण ा िदवशी दादा घरात न ता. आईनं घरात घेतलं िन दाराला कडी लावली.
कडी लावली िन हातात ा ढोराकड ा ठ ानं मला ितनं बडवायला सु वात केली.
ती खूप िचडलेली िदसली. दार उघडायला येतानंच ितनं हातातनं ठगं आणलं होतं याचा
मला अंधारात प ा न ता. रा भर ती जागीच असावी. कोव ा पहाटे चं पिहलं कोंबडं
ओरडलं तरी माझा प ा नाही, याची ितला खूप काळजी लागली असावी आिण
संतापही आला असावा.
 ितनं बडवायला सु वात केली िन मी पाळ ाभोवतीनं पळू लागलो. तरी ठगी
पाठीवर, डो ात बसतच होती. ‘‘िक ी उशीर ो, िक ी उशीर ो! िक ी वाट
बघायची मी, आं ? िक ी वाट बघायची मी! रातभर तु ा काळजीनं मा ा डो ाला
डोळा ाई. िक ी तरास दे शील मला!’’ असं णून वा ागिणक ितची ठगी मा ावर
पडत होती. मी ती हातां नी चुकिव ाचा य करीत होतो. पण शेवटी माझं एक
बकोटं आई ा हाताला लागलं िन ितनं मला पुरता ता ात घेऊन गुड ां वर भरपूर
दणके िदले. ‘‘जाशील काय सारखा वऽन वऽन भटकायला?’’ णून माझे गुडघे
सणकून काढत होती. भरपूर मार खा ा.

कंटाळू न आई ा हातातलं ठगं पडलं िन ितनं मा ा रड ा-ओरड ानं उठले ा

मुलाला पाजायला घेतलं. मी खाली पटकार टाकून वर वाकळ पां घ न पोरां ा
आं थ णाकडे ला पडलो. जेवायला िमळालंच नाही.

रा ी बारापयत माझी वाट बघून दादा म ाकडं झोपायला गेलेला. तो सकाळी

लौकरच परत आला. ‘‘आलाय काय गं आ ा?’’ णतच तो दारातनं आत आला. मी
परसाकडं ला जाऊन येऊन तोंड धूत होतो. आईनंच लाथ घालून उठवलं होतं.

‘‘आलायं की, कुठं जातंय?’’ आईनं टलं िन मा ा काळजाचं पाणी झालं. आता
दादा ा हातात ठगं गेलं होतं.

‘‘कुठं गेलतास राती?’’

‘‘सेनेमाला.’’ मी बचाव ाचा पिव ा घेत, हात संर णासाठी वर करत बोलू लागलो.

‘‘पैशे कुठलं?’’

‘‘कुठलं ाई. म रासनं फुडं फुकट बिघटला.’’

‘‘तुला प ासदा सां िगटलंय वं; जाऊ नको णून? काय?’’ ानं ठगं उगारलं.

‘‘ य.’’ माझी कबुली.

‘‘मग का गेलास?’’ णून दादानं तटले ा बैला ा पाठीत चाबकाचे कोयंडे

ओढावेत, तसे मा ा पाठीवर ठ ाचे तडाखे िदले... मरणा ा कळा आ ा. रडताना
आवाजही फुटे ना झाला. दादा ा एका ठ ातच मी अधमेला होत असे. आता तर
पाऊस पडू लागला.

‘‘अई, सोडा. राती ेला भरपूर ठगी वड ात.’’ णून आई मधी पडली; तरी दादा
थां बेना; पण ती संधी साधून मी पळालो िन म ाकडं गेलो... पोटात सकाळचा चहाही
नाही िन ाहारीही नाही.

दादा-आई मा ा ा िसनेमा ा वेडानं आिण उपाशी-तापाशी रातभर भटक ानं

वैतागून गेले होते. ा दोघां नी ठरवून बडवलं. मला चां गला सरळ कर ाचा ां चा
िवचार असावा.

मला बघून गणपानं मोटं ला बैलं जोडली.

‘‘लई रडलेला िदसतोस? बापूनं िदलं वाटतं खचाला भरपूर?’’ मला ानं हासत
िवचारलं.

दु पारचे बारा वाजले. सकाळपासनं पा ाची दारं मोडून िन वरचं ऊन खाऊन

कडकडून भुका लाग ा हो ा. खूप भुका लाग ानं हातापायां तलं बळ गेलं होतं. दारं
मोडतानाही उभं राह ाची ताकद न ती. कसाबसा वाकून दार मोडत होतो िन
मटकन बोदावर बसत होतो. दादा िन आई एकदमच बारा वाजता म ाकडं आले.
गणपानं मोट सोडली. आनसा ढोरं घेऊन म ाकडं आली होती. पाटाकडं नं ढोरं
चारत होती.

पा ाला आट आ ावर खोपीकडे आलो, तर दादा खोपी ा दारातच बसलेला. ‘‘ते

खुरपं घे िन तसाच उसात जा. पा ा ा चार पाती काढू न बैलां ी घाल. मग जेवायचं.
तुला सरडागत वाळीवतो का ाई बघ, तु ा आयला.’’

ते ऐकून क ावर पेटीत जेवणाची भां डी ठे वणारी आई ग च बसली. मला रडू

कोसळलं. भूक कडाडून लागली होती. पोटात तुकडा पडला असता तर मी चाराला
आठ पाती दीसभर काढ ा अस ा. पण आता उपासपोटावर चार पानंही काढायला
जमली नसती. रड ा तोंडानं डो ातनं पा ाची िटपं गाळत मी माती ा घागरीतलं
गार पाणी घटाघटा दोन तीन झाक ा ालो आिण खोप ातलं खुरपं घेऊन
दणादणा बाहे र पडलो. आई नुसती मा ाकडं बघत बसली. ितला मािहती होतं; की
मी काल दु पारी बारा वाजता जेवलोय आिण ढोरासारखी क ाची कामं दोन िदवस
करतोय. पण दादा ा रागापुढं ितला काही बोलायला येईना.

चार पाती काढाय ा णजे दोन तासां ची बेजमी... ं जे दोन वाजणार. मरणार
तवर आपूण. मेलो तर बरं ईल. खरं अस ा आई-बाऽ ा पोटाला ज ाला यायला
नगं. कवा पोर णून खेळायला सोडत ाईत. कवा अंगावर हौसंनं रं गीत कापडं
ाईत, कवा गावा ा पोरागत सेनेमाला सोडत ाईत का कौतुक ाई. जलमभर
ासाठी ग ागत मरावं लागणार; तवा कुठं ते नुसतं पोटाला घालणार मा ा.
े ापे ा गावा ात रोजगार केला तर काय वंगाळ णार हाय? कुणा डा राकडं ,
विकलाकडं झाडलोट करायला हायलो तरी िनदान खायाला चां गलं िमळं ल. ची पोरं
सां भाळता सां भाळता ासंगं खेळायला िमळं ल, ितथंच बसून मोक ाव ाला
गो ीची पु कं वाचायला िमळतील, सेनेमालाबी जायाला िमळं ल.

असे िवचार मनात येत होते. कुणा ा तरी चां ग ा माणसा ा पोटाला मी गेलो
असतो तर ां ा मुलां सारखं जगायला िमळालं असतं असं वाटे . चौथी-पाचवीला
असताना चां ग ां ची पोरं शाळे त येत, आप ा आई-विडलां िवषयी खूप चां गलं बोलत;
ते ा सगळं कळे . आपलं आईबा असलं नाहीत याचं वाईट वाटे .

रडत रडत त:शीच मो ानं दादािव बोलत पाला कापू लागलो... काय ायचं
ते होऊ दे , चार पाती झा ािशवाय जायचंच ाई. मग दु पारचा मोटा धरायचा वकूत
झाला तरी होऊ दे ; िहतंच बसायचं; णून मी सावकाश पाला काढू लागलो. पण अध -
अिधक पात झाली असेल तोवर हाक आली.

‘‘आ ा.’’ आई खां डपाटाला आली होती. ितला मा ािवषयी ेम वाटू लागलं की
मला ती ‘आ ा’ णून हाक मारी. एरवी मी ‘आ ा’च असे. दादानं ‘आ ा’ ही हाक
मार ाचं कधीच आठवत नाही. ामुळं ग ीतली पोरं मला ‘आ ा’च णत.

मा ा ल ात आलं; की आईला मा ािवषयी पा े व फुटलाय. मला जा च

रडायला आलं िन मी हमसाहमशी रडू लागलो. ती हातात पा ाचा तां ा िन भाजी
भाकरी घेऊन आली होती.

‘‘खा हे आदू गर.’’

‘‘नको मला. मला भूक ाई.’’

‘‘आरं , खा रं बाबा. कालधरनं उपाशी हाईस.’’

‘‘तु ा ा े न ाला दे जा खायाला. बारा िन बारा चोवीस तास बसून ेला भूक
लागली असंल बघ.’’

माझा राग ित ा ल ात आला. दादा त: काही काम न करता घरात ा

पोराबाळां ना कामं लावतो याचीही क ना ितला होती; पण ती ाला काही बोलू
शकत न ती.

शेवटी ितनं िमण ा िमण ा के ा; परोपरीनं सां िगतलं िन भाजीभाकरी खायला

लावली. आतून खूप भूक लागलेली अस ामुळं मला ती हवीच होती. िटपं गाळत मी
ती खाऊ लागलो. आई मा ाकडं बघत मला सां गत होती :

‘‘काय णून एवढं िजवाचं हाल हाल क न सेनेमाला जाईत असशील? एवढं
मालक मारतोय, मला तु ा अशा वाग ाचा काविक येतोय, रोज िदसभर
राबतोस िन रातचं उपाशीच पळतोस. एवढं काय िमळतंय तुला ा सेनेमात?’’

... मला िसनेमात काय िमळतंय ते सां गता येत न तं. पण एवढा मार खाऊनही,
उपाशी रा नही मला िसनेमाला जावंसं वाटत होतं; हे अगदी खरं खरं होतं.

िसनेमाला पैसे िमळवाय ा सग ा वाटा बंद झा ा हो ा. आई तर मिह ा-पंधरा

िदवसां तनं दोन पैसे, एक आणा दे त होती. ा ा आधारानं पैसे िमळिव ाचा दु सरा
एक नाद मला लागला. मोटा बारा वाजता सुट ा की जेवणं क न सगळी
घटकाघटकाभर उ ाचं पडत. उ ाचा भर कमी झा ावर उठून पु ा उ ोगाला
लागत.

या दीड-दोन तासां ा वेळात मला झोप लागत नसे. िसनेमा बदललाय िकंवा काय
याची िज ासा असे. मळा तर गावंदरीकडं ला. पळत गेलं तर पंधरा िमिनटां त िथएटर
येई. णून हळू च मी दु पारी जो तो सावलीला पड ावर; ओ ाकडं गाढवं आ ात
का बघून येतो णून; कुणी जागं असेल तर ाला सां गत होतो िन तसाच गावात धूम
ठोकत होतो... िसनेमा बदललेला असला तर ाचं पो र पोटभर बघत होतो.
पो रातला संग मनात िजवंत करत होतो. क नेनं संवाद घडवत होतो. ात ा
माणसां ा हालचाली मग मनासमोर िजवंत होत हो ा. ा तं ीत परतत होतो. पण
परतताना पळत ये ाची घाई नसे.

वाटे वर शेखशेराचा दगा होता. शां त जागा. जराशी उं चावर. पाय या चढू न वर जावं
लागे. चारी बाजूंनी िचंचेची झाडं वर दाही िदशां नी पसरलेली. जातायेताना ितथं
पडले ा िचंचा हमखास िमळाय ा. णून ितथं माझी एखादी फेरी असे. एखादं
बुटूक तोंडात टाकून चोखत चोखत जायला बरं वाटे . ितथं कमानी ा आत ‘चां द-
साहे ब िबडी’ ा कारखा ाला िब ा पुरवणारे अनेक मुसलमान लोक िब ा वळत
बसलेले असत. एखा ा आडोशा ा कमानीत उ ात इ टां चा जुगार चाललेला असे.
कुणी दु स या बाजूला आडीनं पैशां नी खेळत असत. तो खेळ बघ ात, ातली
हारजीत बघ ात वेळ कसा जाई ते कळत नसे. भान हरपून मी ते बघे.

...आता ेचा डाव कसा पसरतोय, ेला आडीत पैसे िकती भरतील, ेला
अडचणीतला पैसा कसा मारायला सां गतील, आता ेचा ब ा कसा पडं ल, आता ो
डाव कसा मारं ल, पैसा नेम ध न मारायचा कसा चुकला, ेला डाव कसा लागायला
पािहजे ता, ेचं पैसं गे ात णून ेचा चेहरा कसा रडवा झालाय; हे सारं मी
मा ा मनात ा मनात क ना करत, ां चा र रता आनंद घेत बघत होतो.

जवळ एखादी िग ी असे. दोन तीन सुटे पैसे असत. िवशेषत: पोरं आडीनं खेळताना
बघून असं वाटे की, आपणाला तो डाव अचूक लागेल. एखादा जरी डाव लागला तरी
एका िसनेमाचे पैसे िमळतील... दे व आपणाला डाव िजतून दे ईल. आपूण एवढं हाल
सोसतोय, क ानं एखादा आणा िमळवतोय; तर दे व आपला एक आणा घालवणार
ाई. उलट आप ा मनातलं ाला कळं ल िन ो एखादा डाव आप ाला दे ईल.
तेवढाच घेऊन आपण म ाकडं पळायचं. असा काही तरी मनात िवचार येऊन मी
एखादा डाव खेळू लागलो. एखादा डाव िमळू लागला. पु ळ वेळा पैसे जाऊच
लागलं.

तरीही पैसे िमळव ाचा हा सोपा माग िदसू लागला. पु ळ वेळा गेलं तरी एका
डावात तीन-चार आणे िमळतात आिण ात एखादा िसनेमा बघून होतोय. मग तीन-
चार डाव एक एक आणा गेला तरी हरकत ाई; एक एक आ ात काही िसनेमा होत
नाही; असं गिणत घालून मी खेळू लागलो. हळू हळू खेळ ाचा सराव झा ावर डाव
बरोबर लागतील, असंही वाटू लागलं.

नाद वाढत चालला. कधी माळाला ढोरं राखताना, उ ाचं सावलीला सगळी
पड ावर, मी एकटाच कोण ा तरी कालां नी; जवळ सुटे दोन-तीन पैसे असतील तर
ां नी खेळू लागलो. या एक ा खेळ ानं माझा टप कालां वर बरोबर बसू लागला.
तीन-चार वावां व न ‘मार ा’नं अचूकपणे ‘काल’ उडवता येऊ लागली. हे जसं वाढत
चाललं तसं माझं खेळणं वाढत चाललं. पु ळ वेळा पैसे िमळू लागले िन िसनेमा बघणं
पु ा वाढू लागलं. कधी कधी इ टानंही खेळू लागलो. पण ात मला गती िमळवता
येईना. पैसे फार जात. हळू हळू ‘इ टं ाची आहे त ा ा ओळखीची पानं
असतात.’ ही समजूत खरी वाटू लागली िन माझा ितकडचा कल कमी झाला.

मी एवढा एवढासा असूनही आडीनं खेळ ात तयारी िमळवली याचं कौतुक

शेखशेरात ा अनेक मो ा माणसां नाही वाटू लागलं. कधी उरसात ‘पटा’चे जुगार
येत. िभंगरी, च यां चे जुगार येत. ावरही पैसे लावून खेळू लागलो. पण हे िचत
येत. नेहमीचा खेळ णजे ‘आडी’चा खेळ. हा नाद इतका लागला; की रोज दु पारी मी;
आडीनं कुणी खेळतं िकंवा काय याचा शोध घेत गावातनंही िहं डू लागलो. ढोरं
राखतानाही बटनां चा, क हे यां चा, इतर कशाबशाचा खेळ, खेळून ा काला पोरां ना
‘पैसे’ घेऊन िवकू लागलो िन पैसे साठवू लागलो. ाचं वेड लागलं.

िसनेमा सुटत न ता. आवडलेला िसनेमा तीन-तीन वेळा बघत होतो. मा पैसे
जवळ अस ावर मी एक करी. गावात आ ा आ ा ‘आलो’ णून सां गत होतो िन
पिह ा साडे सात ा खेळालाच जात होतो. णजे उिशरा ा जेवाय ा व ाला
‘‘कुठं ाई; ग ीतच बोलत बसलो तो. जरा उशीर झाला’’ णून परत येऊन
सां गत होतो. जेवायला बसत होतो.

पण मा ा या पैशां नी खेळ ा ा नादाचाही दादाला प ा लागला. मी रतन

जका ाचा पोरगा याची िस ी मा ा या नादामुळं; आडीनं खेळणा या सग ां ना
झाली होती. अधनं-मधनं दादाला हे कुणीतरी सां गे. दादा मला िवचारे ; पण मी दाद
लागू दे त नसे. ‘‘दु स याचे पैसे घेऊन ाला िजतून दे त तो’’ णून सां गे. िकंवा
आणखी काहीतरी सां गे; नाकबूल करी.

‘‘एकदा कवा तरी खेळलो तो; तेच ही माणसं सारखी तुला सां ग ात’’ असं णे.

हे पोरगं खेळेनासं झालं की आप ाला डाव िमळू लागतील या क नेनंही बरे च

जण णत, ‘‘रतनूदा, तु ा पोराला काय िभकारचोट नाद लागलाय ो! ईळभर
नुसतं पैशानंच खेळतंय. पैसे लई झा ात य तुला?’’

‘‘ ाई रं . पोरगं दीसभर म ातच असतंय.’’

‘‘अंऽ कल दु पारी मी शेखशेरात बिघटलं िन.’’ दादाला हे खरं वाटत नसे. कारण मी
म ातच दीसभर असे. दु पारी उ ाचं इ ा ा ा वेळी जाऊन येतोय, ाचा ाला
प ा नसे. णूनही ‘‘मी ाई बा पैशां नी खेळत.’’ ही माझी थाप पचत असे.

उ स संपून गेला होता. तरी गावात एक जुगाराचा पट मु ाम ठोकून होता. जवळ

चार आणे होते ते घेऊन सकाळीच म ाकडं जायचं ते पटाकडं जाऊन खेळत होतो.
डाव इतका रं गला होता की, मी पैसे टाकेल ा घरावर जीत येत होती. सरासर पैसे
गोळा करत होतो. तयारी ा खे ा माणे पैसे समोरच ठे वत होतो. माझा तो डाव
बघत बरीच माणसं भोवतीनं बसली होती. एका चम ा ा डब ात ‘बदाम, इ क,
चौकट, टोपी, नां गर’ असलेले चौकोनी गोळे घालून पु ा पु ा हलवले जात होते आिण
ते डबडं पालथं घातलं जात होतं. मग आ ी ा िच ां वर पैसे लावत होतो. डबडं
पालथं घात ावर दोन घरां वर मी अंदाजानं पैसे लावे. ाचं गिणत कसं जमलं होतं
मला माहीत नाही; पण एखादा डाव मी हरत होतो; एरवी फ पैसेच गोळा करत
होतो. माणसं िच ासारखी बघत होती. डबडं वाला मालक जेरीला आला होता. दहा-
बारा पयां चा खुदा मी गोळा केला होता. मला ाची दा चढ ासारखी झाली होती.
आठ आठ आणे मी खेळू लागलो. आठ आणं िमळवायला एका बाईला दीसभर मजुरी
करावी लागे आिण मी तर सहज आठ आणे लावत होतो. माणसं बघतच होती. मी ा
घरावर पैसे लावे ाच घरावर आपण पैसे लावत होती.

हे बघून, शेजारी िचंता बसलेला डबडे वा ाचा धाकटा भाऊ वैतागला िन गोळे
खुळखुळायला तो बसला. एकदोन डाव ा ा खेळीवर मी खेळलो- तर माझे पैसे
जाऊ लागले. मला भीती वाटली की आता माझे पैसे जातील. मला हळू हळू काळजीनं
घाम येऊ लागला. दोनतीन डाव पु ा खेळ ावर ल ात आलं की आता उठावं.
म ाकडं ही जायला उशीर झाला होता. कदािचत दादा डकत येईन िन सगळे च पैसे
जातील...
 ‘‘जातो बाबा, म ाकडं जायचं हाय.’’ णून मी पैसे गोळा क लागलो.

‘‘अजी. खेळो दोन डाव. काय कू गडबड करतंय. तगदीर का खेळ है .’’ असं काही
तो बोलला.

मी जाणार ट ावर इतरां नाही जे खेळताना पैसे िमळत होते; ां नाही वाटू लागलं
की मी दोन डाव खेळावेत.

मी पु ा खेळू लागलो. जाणं-येणं सु झालं. पु ा पैसे जाऊच लागले. मग िचडून

पाया पाया लावू लागलो.

पाठीमागनं पेकाटात एक लाथ ख ू बसली िन मी पुढं बदाकक न पडलो. दादा

पाठीमागं आला होता. माणसं अनपेि तपणे हे सगळं बघू लागली. चारपाच पयां चा
तरी खुदा मा ा पु ात होता. तो उचलून खशात घालणंही मला श न तं; कारण
दु सरी लाथ पेकाटात बसली होती.

‘‘ऊस मराय लागलाय की ितकडं . पाणी कुणी पाजायचं?’’ णून दादा िचडला
होता. लोकां नी ाला आवरला. मी द ाट घरा ा िदशेनं पळालो. दादानं माझा खुदा
गोळा केला होता. आप ा खशात घालून मागोमाग येत होता. दहा वाजून गेले होते.
ाहारीचा वकूत होऊन गेला होता... मला वाईट वाटत होतं. ‘‘उठावंसं वाटलं होतं
ाच व ाला उठलो असतो तर बरं झालं असतं. िनदान पैसं तरी आप ा ता ात
िमळालं असतं.’’ असा प ा ाप झाला. पण पैसे गेले ते गेलेच. दादाकडं मी ते कधीही
मागू शकलो नाही. ाला वाटलं होतं मी ाचे पैसे चो नच जुगार खेळायला गेलो
होतो. पण ते खरं न तं... खरं न तं; पण ाला ते पटतही न तं. माझाही िसनेमाचा
नाद कमी होत न ता.

िदवस जात होते. शेतात ा कामाला चोवीस तास जुंपला गेलो. दु स या िदवशी मी
काय काय करायचं; गणपानं काय करायचं, हे आध ा रा ी ठरलेलं असे. मी आिण
गणपा रातचं घराकडं जेवायला गेलो की गणपा जेवून आम ा घराकडं येई; ाच
व ाला उ ाची कामं नेमून िदली जात.

शाळे चा िवषय आता जुना होत चाललेला. पु ा तो उक न काढ ाइतकी धमक

मा ाजवळ न ती. नुसता माराचा धनी झालो असतो.

गणपाबरोबर म ात व ीला जाताना मधूनच वाटे ; की िसनेमा बघून यावं. हळू च

मी गणपाला णे, ‘‘गणपा, तू हो फुडं . मी जरा सेनेमाची पो रं बघून येतो.’’

‘‘नगं, गऽप चल म ाकडं . ाईतर सकाळी बापूला सां गून िट रं ायला

लावीन.’’

गणपा मला असा दम दे ई. िसनेमा ा िथएटराकडं िफरकायलाही परवानगी दे त

नसे. दादानं माझी सगळी जबाबदारी ा ावर सोपवलेली. मला काही रा ीचं
कमीजा झालं; तर दादाची ाला बोलणी खावी लागणार होती.

आठ-पंधरा दीस गेले.

िदवसभर गणपा िन मी कामं करत होतो. दु पारी मोटा सुट ावर बैलां ना मीच वैरणी
टाक ा. सग ा जनावरां ना मीच अ ा-पाऊण करत बार ा भ न पाणी दावलं.
सां जची वैरण मीच मोट सुट ावर तोडली. बैलां ची धावंवरची शेणं भ न आणली. –
ही सगळी गणपाची कामं. ानं न सां गता मी केली. दीसभर ाला खूष ठे वला.

रा ी जेवणं क न गावातनं म ाकडं येताना िवषय काढला, ‘‘गणपा, आपूण

सेनेमाला जाऊया? लई चां गला हाय.’’

‘‘नगं रं बाबा. बापू अचानक रातचं म ाकडं कवा येईल ेचा प ा नसतोय.
एखा ा व ी आलािबला ं जे मा ा डो ाचं ास पायताणानं काढं ल. गऽप चल
म ाकडं .’’

‘‘मग तू जा म ाकडं . मी जाऊन येतो. तुला ाई ते ाई; िनदान मला तरी गुमान
सेनेमा बघू दे त जा.’’

‘‘आ ा, गुमान म ाकडं चल. रातचं इरं चं रानावनातली सापिकरडु कं बाहीर

पड ात. अंधारात तुझा कशावर तरी पाय पडला; तर ाचा वता शील. बापूला,
वैनीला काय वाटं ल? जरा तरी आई बाऽचा इचार करत जा. तू असं रातचं इरं चं
िहं डताना िकती काळजीत ठे वतोस ां ी? प ा तरी असतोय काय तुला?’’

‘‘आजचा दीस जाऊ या गा. तुझं तू ितकीट काढ, माझं मी ितकीट काढतो.’’

‘‘खुळा हाईस. मला ाई परवडायची असली थेरं.’’

‘‘का?’’

‘‘आता काय सां गू तुला? दीसभर राबतोय तवा कुठं मला बारा आणं िमळ ात.
ातलं दा िदशी तीन आणं सेनेमाला जायचं ं जे बाई माणसाचा अ ा िदसाचा
पगार जायचा. परवडायचं कसं हे मा ा सार ाला?’’

मा ा ानात आलं की आपण िसनेमाला जातोय हे गणपालाही पसंत नाही.

 आ ी रा ी पुढं आ ावर तासा-दीड तासानं दादा कधी कधी अचानक म ाकडं
व ीला येई. दादाचा राग गणपालाही माहीत होता. माझं वयही पोरकटाचं. अशा वेळी
मला एकटं िसनेमाला सोडणं जोखमीचं होतं. म ातनं गावात जायचं िन गावातनं पु ा
म ाकडं यायचं णजे मा ा वया ा ीनं जोखमीचं होतं. मळा आिण गाव यां त
दोन तीन फलागाचा भाग मोकळा. ितथं व ी न ती. वाटे वर जुना िक ा आिण
‘पां द’ ही दो ी िठकाणं भुताखेतां ची. आठपंधरा िदवसाला भुताखेतां चे सालणे ितथं
पडायचे. अशा वेळी मला एखादं भूत लागीरलं, मी िभऊन गेलो तर नसती बलामत
ायची. याचीही भीती गणपा ा पोटात होती.

पण एखादा िसनेमा चां गला येई. ाची ग ीत ा दो ां नी सां िगतलेली कथा

मनाला िभडलेली असे. तो िसनेमा पािह ािशवाय मला चैन पडायचं नाही. ाचा
िवचार करत रा ी बारा वाजेपयत मी जागाच राहायचा.

‘संत ाने र’ हा भातचा िसनेमा लागला होता. ा ािवषयी खूप ऐकलं होतं. मन
उडून गेलं होतं. िदवसभर गणपाजवळ िसनेमाचा िवषयच काढला नाही. रा ी जेवणं
क न लौकर म ाकडं परत आलो. जवळ पैसे होते ते वाजू नयेत अशा बेतानं
धोतरा ा गाठीत बां धून ठे वले होते. म ात आलो िन ‘‘क ाळा आला बाबा, मी
िनजतो आता.’’ णून िनज ाचं सोंग केलं. गणपानंही हातरी आं थ न ित ावर
वाकळ टाकली. पायशाला घोंगडं टाकून, तो बैलां ना वैरण घालून िचलीम ओढायला
बसला. िचलीम ओढणं णजे झोप ा ा अगोदरचा ाचा रोजचा काय म. मी
उगंच एक डोळा ा ावर ठे वून पडून रािहलो.

तो अंथ णावर पडला. उशाचा कंदील िवझवला. खोपीत अंधार झाला. सामसूम
झालं. हळू हळू पाखा ातली उं दरं िचरिचर करत, भां डणं काढत पाखा ातनं,
डोणीतनं, क ावरनं िहं डू िफ लागली. पां घ णावरनं इकडं ितकडं जाऊ लागली.
तरीही गणपा ग च. णजे िनजला असणार असं समजून मां जरा ा पायां नी मी
उठलो. हळू च बाहे र गेलो. घटकाभर चा ल घेतली. तरीही गणपा गपगार... हळू हळू
पां दीला लागलो. दोन कासरं खोपीपासनं लां ब गे ावर वा यागत स ाट पळालो िन
िथएटर गाठलं.

िसनेमात रमून गेलो. बघताना भान हरपून गेलं. मा ा वया ा मुलां मुलींचे हाल
बघवेनात. मी हमसाहमशी रडू लागलो. ाने रां ा गावाला जावं, ा पोरां बरोबर
आपणही राहावं, िहं डावं, ां ना मदत करावी असं वाटू लागलं. िसनेमा कधी संपला
याचा प ाच लागला नाही. गदगद ा मनानं डोळं पुसत बाहे र पडलो... आपलंबी
असंच ावं. दादा आप ाला असाच ा भटजी-पंिडतासारखा छळतोय. आपूनही
अशीच िनवां त समाधी ावी. िजवाचा जाळ तरी ाईसा ईल. ाईतर ाने रां ा
आई-बासारखं नदीत, िहरीत पडून जीव ावा... ा आई-बां ऽनी पोरां साठी जीव िदला
िन मी आई-बाऽ ा जाचाला क ाळू न जीव दे तोय. काय हे मा ा निशबाला आई-बाऽ
आ ात. े ापे ा आणखी कुणा ा तरी पोटाला आलो असतो तर बरं झालं असतं.
िनदान ा आई-बाऽ नी माझं िश ेण तरी पुरं केलं असतं. मनाला यील ते शीक
णालं असतं...

तं ीत गावा ा बाहे र येऊन थां बलो. गाव संपेपयत मागंपुढं माणसं होती. ां ा
सोबतीसोबतीनं अंतर ठे वून जात होतो. पण आता सगळं सामसूम िदसायला लागलं.
चां द उगवून वरती कासराभर आला होता. अंधूक अंधूक िदसत होतं.

भुतां ची व ी सु झाली होती... िक ा ा बु जावर जाऊन ती गावाकडं बघत

बसली असतील. िहरीत पडून मेलेली चां भारीण आिण आं बी पां दीत येऊन टे हळणी
करीत असतील.

अितशय घाब न गेलो. घराकडं जाणं श न तं. दादा घरात झोपला होता.
कायबी झालं तरी म ाकडं गेलं पािहजे. राम, राम, राम, राम, राम, राम... मनाचा
धडा केला िन िभंगरी ा पायां नी वारं होऊन पळालो. िक ा, पां द, िवहीर, उं बराचं
झाड, ा ाखालचा काळोख मोटारी ा गतीनं मागं सरकत होता, येऊ येऊ वर
मागं जात होता.

खोपीसमोर ा माळावर आलो िन िजवात जीव आला. अगदी खोपीसमोर आलो िन

मगच मागं बिघटलं. हायसं वाटलं. धोतर आव वर दम न ता. अध धोतरात; अध
बाहे र मुतलो.

खोप शां त होती. गणपाची चा ल घेतली. गणपा गाढ झोपेत असावा. तसाच
चोरासारखा गुमान आत िशरलो िन धोतर, पटका, कुडतं उशाला काढू न आं थ णावर
आडवा झालो... आयु ात केलेलं पिहलं मोठं धाडस होतं. भुतां ना भीक न घालता
ां ची फळी फोडून पार झालो होतो.

सकाळ झाली. गणपानं हाक मार ावरच जाग आली.

‘‘आ ा, ऊठ रं , हाय तेवढं पाणी उडवायला पािहजे.’’

डोळं चोळत उठलो. गणपा आप ाच तं ीत बैलां ना वैरणी टाकत होता. मी

पा ाचा हात तोंडावरनं िफरवला िन बु ी घेऊन गो ात ा शेणा ा पोव ा उचलू
लागलो. गणपा खोपीत गेला िन मोट डोईवर घेऊन िविहरीकडं चालला... आपूण
सेनेमाला गेलेलो ेला प ाच िदसत ाई.

िसनेमाची आठवण झाली िन पु ा मनातनं ‘संत ाने र’ िफ लागला... िदवसभर

िफरत होता. गणपाला, दादाला, आईला ाचा प ाच न ता. एक गुिपत मनात
दडवून मी सुखानं वावरत होतो. वाटत होतं; आता जवा कवा सेनेमा बघायला जावंसं
वाटं ल तवा असंच जायाचं. भुतं काय करत ाईत. दादाला प ा लागणार ाई िन
गणपालाबी दू म लागू ायचा ाई. दे व आप ा पाठीवर हाय...

पण माझा कट फार िदवस िटकला नाही. ितस या वेळेलाच सापडलो.

‘‘राती कुठं गेलातास रे ?’’

‘‘कवा?’’ माझं िबंग फुटलं वाटतं...

‘‘म ान रातचं.’’

‘‘हां ! तवा य? परसाकडं ला गेलो तो. पोटात कळ कराय लागली ती. णून
उठलो िन गेलो.’’

‘‘एवढा उशीर?’’

‘‘कळच थां बंना; णून परसाकडं ला बस ा जा ासनं उठवंना झालंतं.’’

‘‘िहतं मा ा ोरं पु ा लावू नगंस. पु ा का जर गेलासिबलास तर बापूला सां गीन

िन िप ा पाडायला लावीन.’’

‘‘पण गणपा, मी परसाकडं ला गेलो तो.’’

‘‘गप गप. शाणा हाईस. मला बनीवतोस य?’’

तेव ावरच िमटलं होतं. पण मधला एक डाव चुक ावर गणपाच

म ंतरा ा वेळी मा ाजवळ येऊन बसला होता... सगळं िबंग फुटलं होतं. मा ा
काळजीनं तो मला ायला आलेला.

ायला आला तरी भोवतीचं सगळं िवस न घटकाभरानंच मन पु ा िसनेमात रमून

गेलं... िसनेमा होता तरी ातली माणसं खरी वाटत होती. मनाला जवळची वाटत होती.
मा ा िजवासंगं नातं जोडत होती. जगात जगताना ती मा ा भोवतीनं असावीत असं
वाटत होतं. ां ासारखं आपणही मनापासनं जगावं, असं होऊन जात होतं. दादा,
गणपा, ग ेमा र, पु काचे दु कानदार शहा, गजा मुजुमदार– सगळे खोटारडे वाटत
होते. िसनेमात ासारखी चां गली चां गली माणसं गावात असावीत, असं वाटत होतं.

रानातली क ं उपसत होतो. आनसाबाई िकंवा िहराबाई सं ाकाळी सरं घेऊन

घराकडं जात होती आिण मला गणपाबरोबर म ातच डां बलं जात होतं.
 ा ाबरोबर मी घराकडं जेवायला येत होतो. गणपा मला घरात सोडत होता आिण
आपण आप ा घराकडं जेवायला जात होता. मग पु ा परत येऊन मला म ाकडं
व ीला घेऊन जात होता. मी अगदी कै ासारखा झालो होतो.

दीसभर कुळव हाणत होतो, पाणी पाजत होतो, बैलां ना पाला कापत होतो, खता ा
बु ा िव टत होतो, शेणं भ न गोठा साफ करत होतो... सारखी कामं सु च होती.
आं बून जात होतो. घर ते मळा िन मळा ते घर एवढं च माझं जग झालं होतं. िसनेमाचं
जग, पु कां चं जग, ग ीतलं जग, शाळे तलं जग मा ापासनं तोडून टाकलं होतं.
मला कंटाळा येऊ लागला. वैतागून जाऊ लागलो... जलमभरच आप ाला आता असं
मरावं लागणार. क क करतच आपूण जाणार. आईबासाठी नुसतं आपूण राबायचं.
मर मर मरायचं... सारा जलम असाच या म ात जाणार. घाट ा ा िद ासारखी
माझी अव था णार. पंधरा पंधरा दीस मला आता आं घूळ िमळणार ाई. डोस ात
उवा णार. अंगावर मळीचं िकटान साठणार. अंगाचा तर वास ढोरा ा शेणा-
मुतासारखा कायम मारतोय. हाताला कायम शेणाचा वास येतोय. आप ा बोटां ा
नखात कायम ाण असतंय. ेनंच आपूण जेवतोय... पोटात आता जलमभर असंच
ाण जाणार.

अशा मा ाच िवषयी ा पुढं घडणा या घटनां ा अनेक क ना करत, मी रातचा

अंथ णावर पडलेला असे. कधी झोप लागून दीसभर आं बून गेले ा अंगाचा दगड
होऊन जाई याचा प ा लागत नसे.

‘‘आ ा, ऊठ रे . पाऽट झाली. बैलां ी मी वैरण टाकतो, तवर शेणं भरायला लाग.
मागनं मी लोटत येतो.’’ गणपा मला भ ा पहाटे च हाक मारी िन माझा डोळा उघडता
उघडत नसे. शरीराला तेवढी झोप पुरीच होत नसे. तरीही एका िव ीण माळावर ा
म ात मी उठून बसलेला असे. बैलां ची शेणंघाणं काढू न दीस उगवायला त:ला
कामाला जुंपून ावंच लागे...
 १०
गणपाची िन माझी ग ी जमत गेली. ा ा संगतीची गोडी लागली. म ाकडं
जातायेता तो मला कहा ा सां गू लागला. ा ाजवळ लोककथां चा साठा होता.
राजाराणी, आवडती राणी, नावडती राणी, रा िसणी, ढोरं रा ा मुलाचे परा म यां ा
गो ी, गुलबकावली ा गो ीसार ा असले ा अद् ु भत गो ी, सैताना ा कथा तो
सां गे. ाच कथा मी ग ीत ा पोरां ना सां गू लागलो.

गणपानं सगळी औतं मारायला िशकवली. साप ा, जुंप ा कशा लावाय ा, नां गर
कसा धरायचा, गाडीला बैलं कशी जुंपायची, कुळव-कोळपं, िदं ड-बां डगं कसं मारायचं
याची िशकवणूक ानं िदली.

मोट मारायचे अवघड आिण जोखमीचं काम होतं. िवहीर अितशय खोल होती.
उ ा ात ितचं पाणी तळाला गेलेलं असायचं. वरनं पाणी बघताना काही िदसायचं
नाही. ‘ित ात साती आसरा हाईत. दोन-तीन वसाला एक तरी माणूस ां ी लागतं.’
अशी ितची गावभर िकनया होती. आिण आता तर तीन वष होत आली होती. मनात ा
मनात ा िविहरीब ल भीती वाटत होती. गावंदरीकडं ला िवहीर अस ानं
सासुरवासाला, नव या ा जाचाला कंटाळले ा बाया ा िविहरीत जीव ाय ा.
चटकन जीव ायला ती सोपी जागा होती. आं घोळ करायला आलेले, पोहणारे एक-
दोन पु षाही ा िविहरीत मेले होते. ां चं गूढ कायम होतं. ामुळं ा िविहरी ा
आराला ‘दोन-तीन वसातनं माणूस लागतं’ अशी गावभर झालेली आवई खरी वाटत
होता. अशा िविहरीत उ ा ात मोट मारायला िशकणं णजे अवघड होतं.

‘‘उगंच मोट मारायला गडबड क नगं.’’ दादाला कळ ावर तो णाला.

‘‘का?’’

‘‘जीव केवढा तुझा? तु ा हातनं भर ा मोटं चा नाडा तरी रे टं ल काय? आतडी

ग ाला येतील आिण हीर कसली हाय ही! मोट ाला पै ां दा पवायला आलं पािहजे.
मग मोट. उगंच घाई क नगं. पालीसारखा कुठं तरी िचरडून जाशील.’’

दादाचं हे णणं खरं होतं. ानं तशी गणपाला ताकीदही िदली. पण गणपानं मी
िवनाकारण मार खाऊ नये, माझा जीव म ात लागावा णून मा ा मनात
शेतकामािवषयीची आवड वाढवून ठे वली होती... ‘‘तुला कुळव माराय िशकीवतो, तुला
नां गूर माराय िशकीवतो, मोट माराय िशकीवतो.’’ असं तो णत असे. आिण ते ते औत
जुंपलं की मी ा ामागं तो लकडा लावत असे. उसात पाणी पाजणं ही िकरकोळ
पोरां ची कामं. मोट ा ा िजवावर सगळा मळा सोडलेला असतो. म ातला
कारभारी तोच असतो. िशवाय पा ाकडं हातपाय िचखलात घालून ताटकळत सारखं
उभं राहावं लागायचं. वरनं ऊन िन खालनं पायात िचखल आिण पाणी. पाय उखम न
पा ात ा म ासारखं ायचं. ताटकळू न पाठवान आिण कंबारडं दु खायचं. तशात
ऊस उं च आला की को ी, रानमां जरं , ढामणी, साप यां चं भय वाटायचं. भुसुकिदशी
ती एकदमच समोर यायची. उ ा ात रानाला भेगा पड ा िन ात पाणी गेलं की
ातनं िवंचू िनघायचे. ते पायावरनं चढू न च ीत िन दारं मोडताना कुड ावर चढू न
अंगावर कधी जायचे प ा लागायचा नाही.

एकदा कुड ा ा हातो ातनं आत गेलेला िवंचू मला थम दं डावर, नंतर पाठीवर
आिण ितथंन खाली कमरे ा वर ा बाजूला असा तीन िठकाणी चावला. तो कधी आत
गेला होता हे कळलंच नाही. कुड ा ा हातो ात काही तरी वळवळायला लागलंय,
णून दु स या हातानं मी हातोपा झाडला; तर झाटिदशी दणका बसला िन मरणा ा
कळा आ ा. मला वाटलं तेल मुंगीच कुड ात िशरलीय. वळवळत ती दं डावरनं
पाठीवर सरकली. वाटलं ितथंच िचरडून मारावी णून ितला चाचपायला हात
खां ावरनं पाठीवर वळवला िन चाचपू लागलो तर दु सरा झटका असा बसला; की
अधमेला झालो. काय आहे ते कळे च ना. पण पाठीवर गेलंय तर मागनं कुडतं झटकावं,
णून च ी ा आत मागनंपुढनं खोवलेलं कुडतं काढायला लागलो. ते काढू वर
कमरे ा वर ितसरा झटका बसला. हे कसं बघू बघू वर होत होतं.

मी चलाखीनं, चावले ा ितस या जागी हात घातला िन िचमटीत काही तरी

गाव ासारखं झालं. ते तसंच ित ी चारी बोटात ध न िचरडायचा य केला.
अंगासरशी रगडताना एक पुसटसा दं श बसलाच. मग मा अंगाबरोबर ते न रगडता
िचमटीत तसंच ध न गणपाकडं धावत धावंवर गेलो.

‘‘गणपा, माझं माग ा बाजूनं कुडतं उचलून िचमटीत काय हाय तेवढं हळू च काढ
गा. मरणा ा कळा याय ा लाग ात’’ मी रडत बोललो.

गणपानं कुडतं उचलून बिघतलं तर मा ा िचमटीत बरोबर नां गी ा बुडात

िचमटीत धरलेला, काळाभोर, जवळजवळ मेलेला िवंचू. ानं तो तसाच कुडतं लां ब
क न झटकायला सां िगतला िन चाबका ा कोयं ानं ाला भुईसंगं िचरडला.

तो िवंचू आहे असं कळलं आिण मला घाम फुटला. सु होत, मुं ा येत जाणारा दं ड
जा च कळा उठवू लागला. पाठवानभर कळा पस लाग ा िन माझा आका
सु झाला.

म ात मी आिण गणपा दोघंच. गणपानं मोट ितथंच सोडली िन मा ा बखो ाला

ध न तो गावाकडं िनघाला. माझी वरात रडत, हं बरत गावातनं चाललेली. माणसं उभी
रा न बघू लागली.
 ‘‘आरं , काय झालं?’’

‘‘इ ू चाव ात.’’ गणपा.

‘‘इ ू चाव ात? असं िकती चावलं?’’

‘‘एकच इ ू; पर तीन चार जागी चावलाय.’’

‘‘इपरीतच णायचं!’’ माणसं मा ा अवताराकडं डो ां त दयामाया आणून

बघायची.

तसाच मला मां गवा ात नेला. बंडा मां ग िवंचवाचं औषध दे त होता. ा ा
छ राकडं गेलो. तर तो कुठं गावात कशाला तरी गेलेला. ा ा बायकोनं हे तपास, ते
तपास, गाडगं तपास, गठळं तपास केलं; पण ितला औषध सापडे ना. ितनं एका पोराला
आम ा घराकडं िन एका पोराला बाजार पेठंत बंडा ाला बोलवायला िपटाळलं.

आमचं घर जवळच होतं. आई धावत आली. घाबरीघुबरी झाली होती. तोपयत बंडा
मां गही आला. ानं कुठला तरी पाला हातावर चोळू न मला ं गायला िदला. तो ं गीन
तशा िशंका येऊ लाग ा. आिण िशंकेसरशी िवंचू उत लागला. शेवटी
पाठवानात ा िन दं डात ा मुं ा गे ा; पण चावलेली ेक जागा ठणकत होती.
ा जागां वर काही तरी लावलं; पण ाचा काही उपयोग झाला नाही. मां गवा ात;
एकच िवंचू तीन चार जागी चावला णून मला बघायला हीऽ गद .

आईनं मला घराकडं नेलं िन उनउनीत चहा क न िदला िन िनजायला सां िगतलं.

तोपयत दादा कुठनं तरी आला िन चौकशी क न, मलाच चार िश ा दे ऊन,

‘‘एवढा काळाभोर इ ू हातू ातनं आत गेला तरी िदसला कसा नाही, डोळं फुटलं तं
काय?’’ णून म ाकडं िनघून गेला. गणपाही ा ाबरोबरच म ाकडं गेला.

मोट तशीच खुळां बली होती... दु पार ा मोटा धर ावर तासाभरात हा कार
घडलेला. ामुळं सगळी दु पार मला इ ाटा िमळाला. सां ज क न दीस बुडता बुडता
मी ग ीत दो ां बरोबर खेळायला गेलो. असा दीस बुडता बुडता ग ीत खेळायला
मी िकती तरी िदवसां त गेलो न तो. खूप बरं वाटलं. मनात ा मनात- इ ू चावला हे
बरं च झालं, असं वाटू लागलं.

पा ाकडं गेलं णजे िदवसभर एकटं च बसावं लागायचं. कुणी बोलायला नसायचं.
कंटाळा यायचा. उदासवाणं वाटायचं. उलट धावंवर धुणं धुवायला गावातली माणसं
यायची. परगावची पा ीनं जाणारी माणसं भाकरी-तुकडा खाऊन पाणी िपऊन
जायची. ढोरं राखी पोरं पाटावर येऊन पाणी िपऊन जायची. सणगर मंडळी कु ी
धुवायला यायची. धावंवर राबता असायचा. ां ाबरोबर ग ा मारत, हसत-खेळत
गणपा मोट मारायचा. धावंवर उं बराची गारे गार सावली पसरलेली. मा ासारखे
हातपाय िचखलात िन पा ात घालून बसावं लागायचं नाही. ना ावर बसायला
िमळायचं. मला हातपाय राड झा ानं ित त उभं राहावं लागायचं. भराभर वाकुरी
पा ानं भरत अस ानं नीटपणे बसायला फुरसदच िमळायची नाही. दारं मोडावी
लागायची. गणपासंगं बोलता बोलता गणपाला माणसं पान खायला ायची; मा ा
तोंडाला पायाखाली पाणी असूनही उनातानात कोरड पडायची; पाटाचं पाणी
गढू ळलेलं, िचखुळलेलं असायचं. णून मोट मारायला िशकावं, मोट ा होऊन
म ाचा सगळा कारभार हातात ावा, तोंडातलं पान रं गवत, माणसां संग बोलत,
हासत बैलं दबवावीत असं सारखं वाटायचं. ातनंच हळू हळू मोट मारायला िशकलो.

मोट भरताना िविहरीत नीट वाकून बघता यावं, आत पडलो तर पोहता यावं, णून
दु पार ा इ ा ा ा वेळेला गणपा िविहरीत आं घोळीला उतरला की मीही ा ा
मागोमाग जाऊ लागलो. पोहायला िशकव ासाठी लकडा लावू लागलो.

उ ा ाचे िदवस होते. पाणी बरं च खाली गेलं होतं. गणपा आिण मी िविहरीत
उतरलो. काठाला बसून मी बुचकुळी मारली.

गणपा णाला, ‘‘बखु ाला ध न िफरवून आणतो चल. मी कसा हात मारतोय
तसं नुसतं हात मारायला शीक आदू गर.’’

मी कबूल झालो. गणपानं बखो ाला धरलं. काठावरनं पा ात उतरलो. पाय

अंतराळी झाले ते ा भीती वाटू लागली. गणपा सां गत होता तरी, हातपाय हलवायचं
सुधरे ना झालं. ाला िमठी मारायला धावू लागलो. गणपानं ातनं आपली सुटका
ावी णून िकंवा माझी गंमत करावी णून, णभर माझं बखोटं ही सोडलं िन मला
एक गटां गळी खाऊ िदली. मी ओरडू लागलो िन मा ा नाकातोंडात पाणी जाऊ
लागलं.

‘‘आरं , वरडायला काय झालं? मी हाय वं? गप की, मी काय बुडू दे तोय काय
तुला?’’ णून ानं पु ा बखोटं धरलं. तरी मला काय पोहता येईल असा भरवसा
वाटे ना. मी ाला ‘काठावर चल’ णू लागलो.

काठावर आलो.

‘‘असा भागूबाईगत पळू लागलास तर ज ात पवायला येणार ाई. धाडस केलं

पािहजे.’’
 ‘‘नगं बाबा. फ ाचा एखादा ग ा काढू या; ो मा ा कमरं ला बां धून मग मला
पवायला िशकीव.’’

दु स या िदवशी गणपानं ाची कामं मला करायला लावून आपण धाटां चा िबंडा
तयार केला. िबंडा बां धून मी हात मारायला िशकलो. सु सु पो लागलो. िविहरीतलं
पाणी हळू हळू कमीच होत होतं. ामुळं पंधरा िदवसां तच िबंडा न बां धता पोहायला
येऊ लागलं. पाणी कमी अस ानं धाडस करायला भीती वाटत न ती. िबंडा न
बां धता या कडसनं ा कडं ला जाऊ लागलो. मग भोवतीभोर िफ लागलो. खालनंच
एखादी उडी मा लागलो... पाणी ओळखीचं वाटू लागलं. ा ाबरोबर खेळू लागलो.
म ी क लागलो. िवहीरही ओळखीची वाटली. व न िदसणारा काळोख; खाली
आ ावर भर उ ा ातला गुलजार गारवा वाटू लागला. िवहीर तशी गरीब वाटली.
कसाही मी पा ासंगं ं दडत होतो; तरी िविहरीत ा साती आसरा काही करत
न ा. भुतं काही करत न ती. बाकी ा पा ासारखं पाणी, मातीसारखी माती िन
िविहरीसारखी िवहीर वाटली. ितनं मला कधी दगा िदला नाही. उलट आपलंसं क न
घेतलं... मावशीसारखी ती वाटू लागली.

मृग-आड ाचं दोन-चार चां गलं पाऊस लाग ावर पाणी थोडं वर आलं. ा वेळी
आं घोळीला गे ावर गणपानं मी धाडशी ावं णून मला अ ा वाटे वरनं उचलून
खाली टाकून िदलं. मी जोरकस बोंब मारली. आता आपण मेलो असं णभर वाटलं.

पा ात खोल जाऊन आपोआप वर आलो. हात मारायला लागलो. गणपा शेजारीच

हासत पा ात हात मारत होता. मा ा मागोमाग ानं उडी मारली होती.

िन ा वाटं वर आलो की ितथंच कापडं काढू न आ ी ठे वत होतो. कापडं ठे वायला

ितथं चां गली जागा होती. पाणी वर आलेलं असलं की गणपा ितथनं उ ा मारत असे.
ा जागेवरनं मला ानं पा ात टाकलं. काठावर आ ावर न ा परा माची जागा
िदसली... आपणालाबी ितथनं उ ा मारायला येतील. गणपानं तेव ा उ ीवरनं
टाकलं तरी आपण काय बुडालो ाई. आपोआप वर आलो. आता आपूणच ितथनं
जपून उडी टाकायची. काय णार ाई-मनात िवचार आला िन दु स या िदवसापासनं
ितथनं उडी टाकू लागलो. गणपासंगं पाठिशवणीनं खेळू लागलो. कधी मोटा सुटतील
िन कधी पोहायला जाईन असं होऊन जायचं.

मला पुरतं पोहायला येईपयत दादाला ाचा प ा न ता; ानं मला पोहायला
िशक ाची परवानगीच िदली नसती. ितस याच आठव ात मोटं चं चाक काढताना
पा ात पड ावर दादाला मी णालो; ‘‘मी काढतो. मला पवायला येतंय.’’

दादाला ते खरं वाटलं नाही. ाला सरळ सां िगत ावर गणपाला तो रागाला आला.
 गणपानं ते बोलणं परतवून लावलं; ‘‘कवा िशकायचा तर ो पवायला? शेतक याची
पोरं सात ा-आठ ा वस पवायला िशक ात. ो अकराबारा वसाचा झाला तरी तू
काय ेला पवायला िशकीवलं ाईस. वय वाढ ावर मग कुठलं पवायचं धाडस
तंय? कुळं ा ा पोराला पवाय येत नसंल तर ेचा जलम इनारथ.’’

गणपा बोलला ते बरोबर होतं. दादानं कधीच पोहायला िशकवलं नसतं.

म ाकडनं घराकडं जाताना आिण घराकडनं म ाकडं येताना अध रािहलेली

कथा, गणपा आं थ णावर पड ा पड ा पुरी करायचा. कधी गावठी िवनोद
सां गायचा. मनात काही तरी आलं की एकटाच खोपी ा दारात बसे. नवा तळ
बसवलेली प ाची बादली घेई. ित ात वाटगाभर पाणी टाकी िन मग ती तो तालात
डफडीसारखी वाजवी. कुठली तरी लोकगीतं णे. ात शा महाराजां चा पाळणाही
असे. ही लोकगीतं ानं गुरं राख ा ा वयात, माळावर उतरले ा ‘कोकेवा ा’
िभका यां कडनं िशकली होती. गीताचं एक कडवं टलं की तोंडानं को ासारखा
आवाज काढी िन हातानं बादली वाजवी. म ातली कामं तासरातीला संपली की
अंगाला तेल लावनू प ास प ास जोरबैठका काढी. ा ा बरोबर मीही घुमत राही. तो
इतर काही काम करत असताना, मी बादलीत पाणी घेऊन ती वाजव ाचा य करी.
िसनेमातलं गाणं णे. तोंडानं को ाचा आवाज काढ ाचा य करी. िदसभर
ा ा जोडीला असे. खता ा पा ा टाकी, औजारां ची एटकं कशी घालायची िशके,
आगलीवर बसे. ा ा हाताबुडीच माझी नेमणूक झा ानं, म ातली सगळी कामं
मला ानं िशकवली. कामािवषयी ेम िनमाण केलं. रा ीचं कोण ाही वेळी
म ाभोवतीनं फेरी मारायला, भुताखेतां ा माळावरनं, पा ीतनं, वसाडीतनं जायला
िशकवलं. मला ा ासारखं धाडस करावंसं वाटू लागलं. बैलं ध लागलो, एक ा
गा ा नेऊ लागलो, तासभर मोटा मा लागलो. कामाधामावर, गायी सरां वर,
िपकापा ावर जीव जडू लागला. म ाचा िहरवागार जीव वाटणारं उं बराचं जुनं जुनं
झाड आ ा-पण ासारखं वाटायचं. कधी कधी ते; नातवाकडं ा ना ा ा नजरे नं
बघावं, तसं मा ाकडं बघतंय, असं वाटू लागायचं.
 ११
ा वष पाऊस फारच कमी झाला. दु ाळा ा साव ा पडू लाग ा. ावण
संपला तरी िविहरीत पु षभरच पाणी होतं. मोटा सुट ा हो ा. अध ा िदवशी
सं ाकाळी, आईनं िन पोरां नी भरलेली शेणकुटाची गाडी घेऊन गणपा घराकडं गेला
होता. गाडी मोकळी करायची िन परत घेऊन यायची िन मग जेवायचं; असा दादानं
िहशेब घालून िदलेला. घर तसं म ापासनं चार एक फलागावर; णजे गावात
जाऊन, गाडी मोकळी क न परत येणं हे एका तासाभराचं काम होतं. दादाही
गणपाबरोबर गावात गेला होता.

मी एकटाच म ात राखणीला होतो. गाडी जुंपली तवर गणपाचा लहानगा भाऊ

मा ाच वयाचा रामा– गणपाची भाकरी घेऊन आला. ा ाबरोबर ाचं कोक ही
असे. दोनतीन तास पाटाकडं ा िहरवाटाला कोक चा न, ते पोरगं घराकडं जात
असे. आ ा आ ा गणपा ाला णाला, ‘‘भाकरी पेटीत ठे वून बस; तवर मी जाऊन
येतो.’’

‘‘ ं .’’ ानं होकार भरला.

मला रामा आ ाचा आनंद झाला. ा ाबरोबर क हे यां नी दोन डाव मां डता
येणार होते. पाटाकडं ला ानं कोक चरायला सोडलं िन आ ी आडी पाडून
क हे यां चा डाव मां डला. तवर आनसा माझी भाकरी घेऊन आली.

‘‘आ ा, जेव ये.’’

‘‘िश ावर ठे व तवर. गणपा आला ं जे े ाबरोबर खाईन.’’ मी खेळात गुंग

होतो.

आमचे डाव सु झाले. आनसा इकडं ितकडं काय तरी करत होती. उसा ा
मध ा बां धाला ती जाऊन आली. आमचा डाव रं गात आला होता. ती आली िन ितनं
मा ाजवळ धड ात बां धलेलं बारकंसं गठळं िदलं.

‘‘हे ठे व.’’ आनसा.

‘‘ठे व ितथं. काय हाय ते.’’ मला वाटलं आईनं शगा-गूळ लावून िद ात वाटतं
मा ासाठी.

‘‘भाजी हाय घुळीची.’’ ितनं सां िगतलं.

 मग मी ा धड ाला हातही लावला नाही. पाटाकडं ला ठे वायला सां िगतलं.

ती जेवणाचं मोकळं थाबडं घेऊन िविहरी ा िदशेनं चालली. डोळं थोडं लालसर
झालं होतं. चेह यावर तासाभरापूव रड ा ा खुणा िदसत हो ा. आईनं काही तरी
िनिम ानं मारलं असेल असं वाटू न मी खेळात रमलो. पोरां ना आईचं दणकं बसणं िन
मला दादाचं दणकं बसणं ही नेहमीचीच गो होती. णून मी ितला काही िवचारलं
नाही. काला िजंक ाकडं माझं ल लागलेलं.

ती लगालगा िविहरीकडं जाताना मी ितला सहज िवचारलं, ‘‘कुठं चाललीस?’’

‘‘िहरीवरचं बैलाचं ाण आणतो. घर सारवायला पािहजे.’’ सरां ची शेणं आई घर

सारवायला वापरत न ती. सरं हं गदारीतनं इरड क न येत होती. बैलां चं शेणही
ताजं वापरावं लागायचं. िश ा शेणाचा वास मारतो, ात एखा ा वेळेस िकडे ही
पडलेले असतात आिण ते कोरडं झा ानं ाचा कालाही नीट करता येत नाही. णून
वाटलं; गेली असंल बैलां चं ताजं ताजं शेण आणायला.

बराच वेळ झाला तरी ती परत आली नाही. मला एकदम शंका आली.

‘‘रा ा, आनशी अजून आली ाई. शेणाचं थाबडं भ न हात धुवायला िहरीत तर
गेली नसंल?... पायबीय घसरला का काय रे ितचा? चल बघू; बघू या.’’

आ ी डाव ितथंच टाकला आिण द ाट पळत गेलो. रा ा ा मागोमाग ाचं

कोक धावत आलं. ाला वाटलं आपला मालक ाला सोडून पळू न चाललाय.

धावंवर बघतोय तर थाबडं ितथंच धावं ा गडु ् याजवळ पडलेलं. मी चटकन

िविहरी ा वाटे वर जाऊन बिघतलं तर, आनसा काठापासनं वावभर आत पा ात
गेलेली. सुटलेले केस पा ावर तरं गत होते. पातळा ा नेसणात हवा गेलेली. पदर वर
तरं गतेला. ती पातळात हवा गे ानं बुडंना झाली होती.

‘‘आई गऽऽ आनशेऽऽ’’ णून मी हं बरडा फोडला. झट ासरशी कुडतं, धोतर

फेडलं िन द ाट वाटं वरनं खाली पळालो. रा ा काठावरनं ‘‘पळ पळ’’ णाय
लागलेला.

चटकन पा ात उतरलो िन ितचा पदर िन केसं ध न ितला काठाला ओढली. वरती

वाटं वर काठाला घेऊन खालीच ध न ठे वली.

‘‘काय करतीस हे , आनशेऽ!’’

‘‘सोड मला आ ा. मला क ाळा आलाय कामाचा. मला नको आता ो जीव.’’ ती
आपला हात मा ा हातातनं सोडून घेऊ लागली िन पा ाकडं झेपावू लागली.

मी जोरकस बोंब मारली. ितला ‘पडू नको’ णून िवनवू लागलो. रामाला रडत,
आरडत, ‘‘रामा, घराकडं पळ. आई-दादाला बलवून आऽण’’ णून सां िगतलं.

ानं कोक ितथंच बां धलं िन पळाला. मी आनसाला ध न ितथंच िविहरीत

बसलो. दोघेही रडू लागलो.

मोक ा झाले ा गाडीवर दादा बसला िन ानं बैलं म ाकडं चौखूर पळवली.
आत गणपा िन ग ीतली दोनतीन माणसं. तोवर मागनं आई हं बरडा फोडत, ‘‘माझी
लेक िहरीत पडली गंऽ बाई!’’ णून तोंडावर हात मारत आली. ित ा मागोमाग
ग ीत ा असतील नसतील तेव ा सग ा बायका, ते आचीट बघायला पळते ा...
सग ां नाच वाटलं, काढायला गेलेला मीही ित ाबराबर गटां गळलोय.

दादा पुढं धावत आला. गणपा गाडी सोडत बैलं जा ाला बां धत मागं रािहला िन मग
आला. तोवर बायकां ची झु ड िविहरीवर पडली. माणसं येताना बघून आनसा
मा ाबरोबर वर आली. तरी मी ितचा हात सोडला नाहीच. आ ी वरती येईपयत
िविहरी ा भोवतीभोर माणसां ची मुकरं ड पडली. आ ाला बघून आई-दादाचा िजवात
जीव आला.

वरती आ ा आ ा आईनं मला िमठी मारली िन रडायला लागली. ‘‘माझं पोरगं

हाकनाक घालीवली असतीस रां डं. तुला दोन धपाटं मारलं तर एवढा राग आला,-
एवढा राग आला!’’ णून ितला पु ा दोन-तीन फटकं मारलं.

‘‘तु ा भणं तुझं हात अजून िशविशव ात? का सारखी ा पोरीला धारं वर
धरतीस?’’ णून दादानं आईला मारायला सु वात केली.

ातारी क ाआ ी मधी पडली िन आईला सोडवून घेतलं.

‘‘हे धर; कापडं घाल ती.’’

गणपा माझी कापडं घेऊन मा ाजवळ आला. मा ा ल ात आलं, की आप ा

अंगावर काहीच नाही. मी लाजून चूर झालो िन कसंबसं धोतर कमरे ला गुंडाळलं.

आनसा सग ां ा म े ओलीिचंब उभी होती. आईचं ित ाकडं ान गेलं. रडत

रडत ितनं ितचं लुगडं अंगावरच िपळलं. थो ाच वेळात ित ा ानात आलं, की
ित ा अंगावर एकही दािगना नाही. ‘‘अंगावरचं दािगनं काय झालं गं?’’ ितनं
आनशीला िवचारलं.
 आनशीनं मा ाकडं बिघतलं. ‘‘आ ाजवळ िदलं तं.’’

‘‘कवा?’’ मी एकदम बावचळू न गेलो.

‘‘धड ात बां धून िदलं तं ते.’’

मा ा डो ात उजेड पडला िन मी पळत पळत उसाकडं ा सारावर– िजथं

आ ी खेळत होतो ितथं गेलो. भाजीचा णून िदलेला धडपा ितथंच साराकडं ला पडला
होता. ा ाकडं कुणाची नजर गेली न ती हे एक बरं च झालं. नाही तर आनशीचा
आिण माझाही, दादानं िविहरीतनं वर काढू न मुडदा पाडला असता. गाठ सोडून
बिघतलं, तर आत कानातली फुलं, मासो ा, जोडवी िन ग ातलं डोरलं जसं ा तसं
होतं.

गणपा सोडला तर आ ी सगळे घराकडं गेलो. आईनं मला िन आनशीला दे वा ा

पाया पडायला लावलं. दे ा यातला धुपाट ातला अंगारा लावला. पोटभर जेवायला
घातलं. जेवताना िश ा दे त दे त आनशीला शहाणपण सां िगतलं... अधनं मधनं माणसं
येऊन वरचेवर चौकशी करत होती. ातनं कळलं, की आनशीला आईनं भाकरी
करायला सां िगत ा हो ा िन आई रे शन आणायला गेली होती. तर आनशीनं अपु या
भाकरी क नच ा कराय ा संपव ा हो ा. ‘‘एव ा माणसां ी एव ाच भाकरी
कशा फुरं तली?’’ णून आईनं ितला बस ा जागीच िभंताडाबरोबर मु ाड
गवसून थोबाडात मार ा हो ा. आनशीला; िकती भाकरी लागतात याचा अंदाज
आला न ता. कदािचत आठनऊ जणां ा भाकरी करताना ितचं हात दु खून आलं
असणार; णून ितनं ा थां बव ा असा ात. पण आईनं हे काय समजून घेतलं
न तं.

रा ी जेवताना दादा आईला णाला, ‘‘बरं झालं गण ानं आ ाला पवायला

िशकीवलं ते. ाईतर आज दो ीबी पोरं हातातनं गेली असती.’’

आई ा डो ां तलं पाणी िदवसभर खळलं न तं.

चारपाच िदवसां नी आईनं मामाला बोलावून घेतलं. ल ापासनं, अनेक िठकाणी

भटकून पु ा तो गुजरा ा म ातच इं जनावर डाय र णून रमला होता. तशी
सुखाची चाकरी होती.

आई णाली; ‘‘बाबा िलंगा ा, ही तुझी बायकू. ही तु ा संसाराला चार भां डी. हे

चार डबं. ा ड ां त चार िदवस पुरंल एवढं तां दूळ, जुंधळं िन िपठं हाईत. तुझी बायकू
आता शाणी झालीया. ती काय आता मा ा ता ात हाईल असं वाटत ाई. कुठं तरी
रागा ा भरात मा ा हातनं ितला एखादा कमका बसंल िन ती उ ा आिण कुठली तरी
हीर जवळ करं ल. मला ढां कंला लावंल. तवा तू तुझी बायकू संभाळ बघू आता. कुठं बी
जाऊन हावा जावा. तूबी काय आता ानगा ाईस मा ा जीवावर तुझी बायकू
ठे वून भटकायला. तुझी उमर आता मुरत चाललीया. घर ध न हा. गुजराची नोकरी
काय वंगाळ ाई. आठव ा ा आठव ाला पगार तर िमळं ल. िशवाय मूठपसा
भाजीपाला, जळाण-काटू क, िपकंल ातलं शेरिचपटं धा बी िमळं ल. तवा दोघंबी
ितथंच िचकटू न हावा. दा ाबायकू िमळवून खावा जावा.’’

आईनं मामाला शहाणपण सां िगतलं. मामा ाही सगळं ानात आलं. तो
कोग ा ा घरात सो ाला भा ानं रािहला.

दु ाळा ा कोर ा िविहरीत गणपती पा ात पडले आिण आनसाचा संसार सु

झाला. आई-दादाला हायसं वाटलं.

िदवाळी ा िटपणाला, आईचा थोरला भाऊ रामूमामा; दर वषा माणं सग ां ना

भेटायला उदगावासनं कागलला आला. पण यावेळी तो एकटाच आला होता. ा ा
पोटाला चार पोरं होती. साताठ वषाचा बाबू. पाचसहा वषाची आकणी. ित ापे ा
लहान मालू आिण अंजनी. थोरली दो ी पोरं िशकत होती. मामा या सग ां ना घेऊन
एक वषाआड तरी येत असे. पण ेक वष आपण ये ाचं चुकत नसे. िदवाळी
बरोबर उ सही क न जात असे.

ाची सासू ा ा संसाराला कमी पडलं तर मूठपसा दे त होती. ामुळं ाला

उदगावातच रस वाटत होता, तरी दो ी धाक ा भावंडां ना नेमानं भेटून जात असे.
ाचा चुलता, दु स या एका मेले ा चुल ाची लेक, बाकीचं गणगोत कागलात होतं.
ां नाही तो भेटून जाई.

रामूमामा भावानं गरीब होता. राबून राबून ाची हाडं नुसती िजवंत रािह ागत
िदसत होती. ज भर तो एकच कोशापटका कागलला येताना वापरत होता. तो यायचा
आिण आईचं हाल बघून ित ासमोर बसून रडायचा.

आला की आईचा जीव कावराबावरा ायचा. एका बाजूला; ितला आप ा दादासंगं

िनवा बसून गो ी करा ाशा वाटत. दु स या बाजूनं; ित ा मागं रोज ा कामां चा
रगाडा लागलेला असे. ात कसूर झाली तर, ‘‘रां डं, भावासंगं गुलूगुलू गो ी करत
बसतीस.’’ णून दादाचा दणक बसेल असं ितला ा वाटायचं.

णून रामूमामा आला की, आई ाला कसाबसा एक िदवस मु ाम क दे ई.

कारण दु स या िदवशी, दादाचे गरगरणारे पां ढरे डोळे ित ाभोवतीनं िफ लागत.
ा ा बोल ातनं गुरगुर होई. आईला ओळखे, की नव या ा मनात; आप ा
भावा ा पोटात ा घरात ा चालले ा अ ाब लही राग आहे . तरी ती आप ा
भावाला; चो न िमर ा, शगा, मूठमूठभर घरात असतील ा डाळी, एखादा गुळाचा
खडा, सां डगं-पापड यां चं गठळं क न दे ई. ‘‘तू िन पोरं बाळं बसून, ितकडं च खावा
जावा. आलास; बरं झालं. भेटलो हे र ड झालं बघ.’’ असं णून ेमानं वाटे ला लावी.

पण यावेळचं िच वेगळं होतं. धाक ा मामाला आईनं संसार थाटू न िदला होता.
आता थोर ा मामाला उतरायला ह ाचं घर झालं होतं. ाला ही बातमी कागलात
आ ावर कळली होती. तो आनंदून गेला होता. वनवन करत भटकणा या आप ा
भावाचा पाय था याला टे कला, याचं ाला बरं वाटलं.

परत जाय ा िदवशी सकाळी रामूमामा पु ा आईला भेटायला आला. पु ा

िजवाभावा ा गो ी झा ा. पु ा एकमेकां ची दु :खं सां गून झाली.

मामा उठताना आई डोळं पुसत णाली, ‘‘काय दे ऊ तुला आता? यंदा पाऊस ताँ ड
काळं क न कुठं गेलाय कळत ाई. म ात काय िपकलंच ाई.’’

‘‘मला काऽऽय बी नगं. तुझी तू पोरं संभाळ आिण तेवढी मा ा िलं ा ा संसाराची
काळजी घे. ेचा संसार रां गंला लागला की आईबाऽ ा मागं आपलं घोडं गंगंत ालं
बघ. आज ना उ ा र ा ाची रग िजरं ल. ो मा न मा न िकती मारं ल? तुझा जीव
तर काय घेणार ाई? आिण तूबी रागा ा भरात उगंच आपलं ही हीर जवळ कर, ती
हीर जवळ कर; असं क नगंस. पोटाला साताठ पोरं हाईत. चं कोण बघणार तु ा
मागं? आज ना उ ा ेला शाणपणा आ ाबगार हाणार ाई. तवा सगळं सुरळीत
चालंल.’’ असं णून तो उठला.

आईला बरं वाटलं. आप ा एका भावा ा संसाराची आपण घडी बसवली याचा
ितला आनंद झाला. ापे ा आप ा लेकीचा संसार आप ा डो ासमोर सु
झा ाचा आनंद ितला जा झाला होता.

रामूमामा िनघताना ितचं डोळं पा ानं पु ा भरलं. त: ा वनवासातही आप ा

दोन पोर ा भावां साठी ितचा जीव तुटत होता.

जाताना मामानं आप ा खरखरीत सुकले ा हातानं कुड ा ा खशातनं एक

आणा काढला िन मा ा हातावर ठे वला. माझा मुका घेटला. डो ावरनं हात िफरवून
तो ‘‘चलतो, गं तारा.’’ णून िनघाला. ‘‘िलं ाचा संसार सुरळीत सु झाला; ातच
यंदाची िदवाळी साजरी झाली णायची बघ.’’ तो पु ा एकदा बोलून वाट चालू
लागला.

दु ाळामुळं यंदा मामानं आईला भाऊबीजेचा खण आणला न ता; ाची ाला

बोचणी लागली असावी. मी एक आ ाम े खूश होऊन गेलो होतो तरी, आई-मामाचं
दु :ख ओळखून होतो.
 १२
बां धले ा माडी ा घरानं दादाला गावभर एक पोकळ मोठे पणा िदला. माडीचं घर
बां धलं खरं . णजे माडी कर ासाठी जा ा तयार केला. आडवं बरगं टाकून ठे वलं.
ावर फ ा घालायला जवळ पैसा न ता. होता तो सगळा पैसा घरा ा िभंती वर
चढव ात गेला. या िभंतीसु ा बाहे रनं प ा िवटां ा िन आतनं क ा पां ढ या
िवटां ा. घातलेले बरगेही िनपाणीला सागावान सोट िवकत घेऊन गावठी सुतारानंच
तासून तयार केलेले. आत कपाटां चे जा े ठे वले पण कपाटाला क े आिण दारं केली
नाहीत. एक मजली जुनं घर गळत होतं. णून न ा घराला इतका ढाळ केला; की
शेकरणा या माणसाला बसता येईनासं झालं. आता पडतो का मग पडतो अशी ाला
भीती वाटू लागली. आढं उं च ा उं च तर पाखा ाकडं ची िभंत इतकी लहान; की
पाखाडं भुईलाच टे कलं आहे असं वाटावं. सग ा ग ीत तो थ े चा िवषय झाला.
पाणी खापरीत राहता कामा नये णून एवढा गडाड केला. जु ा िभंतीवर न ा िभंती
बां ध ा हो ा. पर ा ा सो ाकडचे प ाळी प े पुढ ा सो ावर आणून मारले
होते, का?- तर माडीवरनं चढू न पुढं प ावर िमर ा, शगा, धा ं वाळवता यावीत
णून. पण प ावर चढायला िजना न ता. पैसे संपलेले.

पण बाहे न मा घर माडीचं िदसत होतं. लोकां ना वाटू लागलं; र ा ा जका ा

जवळ िकती पैसा आहे कुणास ठाऊक! दादाही हा पोकळ मोठे पणा घेत, त:ला
गोंजारत िहं डत होता. गावातनं इ मैतरां कडं ग ा मारत बसत होता. म ात मी िन
गडी.

दे साया ा म ाचे मालक द ाजीराव दे साई. वतनदार माणूस. दादा ा ाकडं

जाऊन बसे. काय ग ा मारत होते कुणास ठाऊक! दादा ां चा जुना ‘रईत’
अस ामुळं, ा दोघां ा तास न् तास ग ा रं गाय ा. मळा सुटला होता, पण दादाची
ितथली बैठक सुटली न ती.

ितकडनं दादा आला की आई अधनंमधनं दादाला णायची, ‘‘िकती बोलत

बसायचं ते लोकां ा घरात जाऊन? जरा म ाकडं जाऊन कामाधामाचं बघत जावा
की.’’

‘‘आगं, मोठा माणूस हाय ो. े ा नुस ा संगतीला जरी हायलो तरी आपली
पो ी वाढतीया. आज ना उ ा अडचणी ा व ाला कोट-दरबारची कामं तील
माझी.’’

‘‘जाता-येता घटकाभर जाऊन यायचं. का कामंधामं सोडून सगळा दीस ितथंच

घालवायचा? म ातली कामं कुणी करायची ती?’’
 ‘‘म ात काय कामं हाईत ती गडी करतोयच वं? पोरगं आलंय हाताबुडी; ते
कामं करतंय... तुझी का चूल खुळां बलीया काय?’’ बोलता बोलता दादा गुरगु लागे.

आई ग बसे. ती आपली ित ा परीनं कुरबूर क न बघायची.

चार िदसां तनं दादा दाढी करायला शंकर ा ाकडं जाई. सकाळी गेला की
जेवाय ा व ालाच घराकडं येई. शंकर ा ा ा दु कानात बरं च शेतकरी जमायचं.
एकमेकां ा िपका-पा ाब ल, लागले ा दराब ल चौकशी करायचं. बाकी ा ग ा
रं गाय ा. दु कान बाजारपेठेत होतं. ामुळं जाणारे येणारे ही बसायचे. कोटात
चालले ा गावात ा खट ां ची, दा ां ची, फौजदारीची, मारामारीची चौकशी
ायची. ावर चचा ायची, िनकालही ा ा ा दु कानात ाला ेरणा होईल तो
दे ऊन मोकळा होई! िनकाल न पटलेली दु सरी पाट वाद घाली. ात कुणा ा दा ा,
कुणा ा हजामती, कुणाची डु ई, कुणाचा नुसता ‘चेहरा’ केला जाई. वेळ कसा जाई
दादाला प ा लागत नसे.

घरात दादा सकाळी उठला की, िचलीम ओढू न तंबाखूची ताजी राखुंडी तयार करी.
ती लावत लावत बे ात ा रखमा ा घरी जाई. ितथं दादा राखुंडी लावत लावत,
रखमामावशी ा बाज ावर बसून ित ाशी ग ा मारी. तास-तासभर ग ा रं गत
असत.

सां जचं ग ीतला सणगर िदवाणजी येत असे. ाची इं िजनं होती. ती गु हाळाला
जात. सुगी दोन-अडीच मिहने चालली की वषभर आराम. णजे गु हाळा ा चरकां ची
दु ी, इं िजनां ची सफाई, ां ना तेलपाणी, रसाची मंदाने, हौद यां ची दु ी, न ा
कायली, ढे पां ची घमी तो माणसं लावून करत बसे. माणसं ितकडं कामं करत िन
ा ावर िदवाणजी दे खरे ख करी. घरावरनं जाता जाता दादा िदसला की सो ात
येऊन ग ा मारी. आपली िमळकत शेक ात िकंवा हजारात सां गे. खचही ाच
भाषेत. अधनं-मधनं गाव ा घडामोडींचं वाचन होई. सगळी कामं िजथ ा ितथं सोडून
दादा ते ऐकत बसे... म ाची मालकीण िशंपीणबाई होती. ती िवधवा होती. द काला
घेऊन ती म ातच राहत होती. ित ाकडं जाऊन दादा बसत असे.

दादाचा िदवस इकडं ितकडं असाच जाई. काही गडबडीचं काम िनघालं की, आई
मला दादाला बोलवायला-वेळकाळ ओळखून-यापैकी एखा ा िठकाणी पाठवी. दादा
नेमका ितथं भेटे. दे साया ा वा ात ाला उशी ा खुच वर बसायला िमळे . ात
आिण कपबशीतनं िदले ा चहात ाला मोठे पणा वाटे . घराकडं आ ावर तो
ािवषयी सां गे. मला ा घरात एक पां ढरं शु , िझपरं छोटं कु ं िहं डताना िदसे. ाचं
मला नेहमी भय वाटे . मी वा ा ा दरवा ातनंच दादाला हाक मारी. कुणीही आत
घुसू नये णून हे कु ं दारातोंडाला बां धलेलं असे.
 रखमामावशी ा घरात रं गीत रं गीत, दे वािदकां ची तसिबरींतली िच ं बघत बस ात
माझा वेळ चां गला जाई. शंकर ा ा ा दु कानातली- कोणतं पाप के ावर नरकात
कोणती िश ा िमळते; याची भारं भार िच ं मी बघत बसे... आईला वाटे गोफण िन
धोंडाबी ितकडं च गेला वाटतं.

दादा ा वाग ामुळं, म ात फ नेमून िदलेलीच कामं होत. तीही मनासारखी

होत नसत. गडीमाणसं झट ानं कामं न करता ं दावा लावत. टाळाटाळ करत.
मोटा, औजारं मंद गतीनं चालत, म ातलं माळवंदुळवं प ा नाही ते कमी होई. चार
मण िपकायचं ितथं तीन मणच िपके... खाणारी तोंड वाढत चाललेली. मला वाटायचं;
दादानं गावभर िहं डाय ा बदली म ात कामं केली, तर सगळं च रां कंला लागंल.
मीबी शाळा कराय मोकळा ईन.

एकुल ा एका म ाकडं दादाचं दु ल होऊ लागलं. त: कामं न करता खाऊ

लागला. ग ाचा पगार भरावा लागू लागला िन िपकं कमी कमी येऊ लागली, घर
बां ध ात घरातला पैसा संप ानं, क ापा ाला पैसा िमळे नासा झाला. मग मातीला
खतं कमी िमळू लागली िन रानातली िपकं भरे नाशी झाली. ामुळं को ापूर ा
दलालाकडनं भरमसाट ाजानं, गुळा ा नावावर आगाऊ पैसे आणावं लागू लागलं.

भरीत भर अशी की, लढाईचा प रणाम सग ावर झालेला. ले ी णून चां गलं
धा स ीनं घालावं लागत असे. ते , सरकारी दरानं ावं लागे. पु ळ वेळा
आई बाजारात म ातलं चां गलं धा जा दरानं िवके. आले ा पैशातनं रे शनंच
िनकस धा दरानं आणून आ ाला खायला घाली. अनेक व ूंची टं चाई होती.
हातापाया पडून का ाची पेटी दु ट िकंमत घेऊन िमळे . आई मग चुलीत
शेणकुटाचा िव ू पु न ठे वी िन ावरच दोन-दोन, तीन-तीन िदवस काडी न ओढता
चूल पेटवी. म ात तर कायमच िव ू पु न ठे वलेला असे. रे शनची साखर िमळे ती
सव ा सव आई दु कानदारला का ा बाजारात िवके िन जादा आले ा पैशां सह
ाचा गूळ आणी. तो साखरे पे ा अस ानं जा िदवस जाई.

मुलं वाढली तशी दादानं घरात खा ासाठी गूळ ठे वायचं बंद केलं. तो फ एखादी
ढे प ठे वू लागला. ‘‘घरात असलं ं जे सगळं खाऊन सपतंय. थोडं थोडं इकत आणून
खाईत चला.’’ असं तो णे िन शगा, गूळ, तूर हे ब तेक सगळं बाजारला नेई. ामुळं
घरात कायम ओढाताण होई. आईला सगळी तोंडिमळवणी करावी लागायची; णून
ितनं कोंब ा, शेरडं िन सरं पाळलेली. ां ा अं ां वर, तलंगां वर, दु धावर ती चार
पैसे िमळवी िन रे शनची तरतूद करी... आई नुसती रा ंिदवस क -क -क करत
असे.

रॉकेल तर बघायला िमळत न तं. गावात रे शनला रॉकेल आलंय असं कळलं की,
माणसां ची ावर मुकरं ड असे. एका सकाळी अशीच रॉकेल आ ाची बातमी फुटली.
 ेकाला एक एक पिटं िमळणार असं कळलं. आईनं मला बाटली िन पैसे दे ऊन
िपटाळलं. तोवर पाळी िन रां ग एका ग ीतनं दु स या ग ीत गेलेली. मी ित ातच
सकाळी चहा िपऊन उभा रािहलो होतो. बरोबर बारा वाजता मला रॉकेल िमळालं...
िकती िदवसां त मा ा हाताला रॉकेलचा वास लाग ाचा आनंद झाला. रॉकेल
िमळा ाचा माझा आनंद गगनात मावेना. मी बाटली घेऊन धावत घराकडं िनघालो.
घरात ा मो ा दगडी उं ब याला उ ाहा ा भरात ठे चकळू न, सरळ खाल ा
पायरीवर तोंडघशी पडलो. ओठ फुटले. र आिण रॉकेल एकात िमसळलं. फुटलेली
बाटली ातच. वरनं आईनं संताप क न मला लाथललं. ती कळवळली-कळवळली.
िकती तरी िदसां त ितला रॉकेल िमळालं होतं िन मी वा ानं ते घरात आणून सां डलं...
पुढं पंधरा िदवस ेक मा ा मागणीला ती, ‘‘तेवढं सां डलेलं माझं रा ाला आणून दे
मग फुडचं बोल.’’ असं णे.

गुजरा ा इं जनावर डाय र णून असलेला मामा याबाबतीत मदत करी. गुजराचे
गावात मोठे मोठे सातआठ मळे . चां गली जमीन तेवढी ा ा नावावर. ितथं ाची
भरपूर इं जनं. ही इं जनं िविहरीवर, नदीवर पा ाला बसवलेली असायची. ा
इं जनासाठी िदलेलं ू डॉइल मामा चो न आणत असे. मग आ ी ाचेच िदवे घरात
क न लावत असू. पण कंिदलासाठी रॉकेलच लागे. ते नस ामुळं म ाकडं जाता
येता अंधारातनं जावं लागे. ाचा फायदा घेऊन पु ळ वेळा आई दादाला णे,
‘‘एव ा अंधारात आता पोरगं कशाला लावून दे ता? पडू दे ितकडं घरातच. सकाळनं
उठून लौकर जाईल.’’

‘‘आगं, म ात माणूस असलं ं जे मोट लौकर धराय बरं पडतंय.’’

‘‘सकाळनं जरा लौकर उठून जाईल णं. ा अंधारात साप िकडूक पायाखाली
आलं तर िदसंल काय? पोराचा जीव केवढा? तशात मळा केलाइसा कुठला ो;
भुताटकी ा रवणात. पोरगं ालंिबलं तर?...’’ आई िचकाटी धरी.

‘‘मग सकाळनं उठून लौकर जाशील काय रे , आ ा?’’

‘‘जातो की.’’ मी कबूल होई.

असं िवचारणारा दादा मा घरात झोपे. मग म ाकडं एकटा गणपा जाई. ही संधी
साधून गणपा पु ळ वेळा आप ा भावाला बरोबर घेऊन रातचं भाराभर गवत,
कडबा बां धून आप ा त: ा घरी पाठवी. हे आईला गणपा ा घरा ा शेजारची;
मो याची िकसनी सां गत असे. पण आई कळू न सव न कानाडोळा करी. कारण या
सवा ा बुडाशी तीच कारण आहे ; असं दादा दाखवून ायला बसलेला. पु ा या
सग ाचा प रणाम मला अंधारातही गणपाबरोबर व ीला जावं लाग ात होईल,
याची ितला भीती असे... ितचा जीव मा ासाठी-पोरासाठी-असा आतून तुटत असे. पण
ितला काही बोलता यायचं नाही.

एवढी आठ मुलं झाली तरी, आईचा दादा ा हातचा मार चुकत न ता. ितला एक
िदवसही दादा घरात थां बू दे त नसे. रोज ा रोज ितनं साताठ मुलां चा ैपाक, ां ची
इतर ऊठबस बघून म ाकडं आलं पािहजे, असा दादाचा खा ा असे. गावात
समाधाना ा नाही तर गैबी ा हौदाला जाऊन पाणी आणावं लागायचं. पोरां ा
आं घोळीसाठी गरम पाणी करावं लागायचं; हे दो ी हौद तीन साडे तीन फलागावर
होते. ामुळं पहाटे उठून पाक करावा लागायचा; नाही तर पा ाला जावं लागायचं.
कळशी, घागर, तपेली ाला जे झेपेल ते घेऊन पाणी आणावं लागे. आईला पंचवीस
तीस भाकरी थापटा ा लागत हो ा. दू ध घालून यावं लागत होतं. आिण हे सगळं
आव न, जेवणं घेऊन म ात जावं लागत होतं. म ात शेणं लावणं, पोरां ची कापडं
धुणं, रोजगाराला आले ा बायकां बरोबर कामं करणं, आठव ातनं दोन बाजार
असत; ासाठी आध ा िदवशी माळवं तोडून, धुऊन ठे वणं ितलाच करावं लागे.
बाजारात िव ीला ितलाच बसावं लागे.

एखा ा िदवशी आईची घरातली कामं लवकर आवरली नाहीत िकंवा ितनं सां डगं,
पापाड घाल ासाठी घरात मु ाम केला तर, ‘‘तुम ा आयला तुम ा; तु ां ी
घरात बसून कुठलं खायाला घालू? वतनदाराची बायकू पडलीस घरात बसून सां डगं
पापाड करायला?’’ असं णून मार िमळे . पण दादाला ा ा जेवणात सग ात
जा सां डगं-पापाड लागत. आईनं, ‘‘पोरां नी खा ं, दोनच उर ात तेवढं खावा,’’
टलं की, आईला लाथा आिण थोबाडात बसत. ‘‘रां डं, मला उपाशी ठे वून पोरां ी
घालतीस? ख ाळे , मी धड तर हे सारं घर धड. अंगात जोर असला तर मी ां ी
िमळवून आणीन; नसंल तर कोण आणणार? तुला िकतीदा सां गायचं?’’ पैलवानी
केले ा दादाचं मतलबी गिणत हे असं असायचं. ात आईला पोरी पाच िन आ ी
मुलगे दोघंच. दादा णायचा, ‘‘ ा रां डा, दु स या ा घरात आज ना उ ा घुसणार.
ां ी चां गलं चुंगलं घालून काय फायदा?’’ ामुळं आई नेहमी दादाला थम जेवायला
घाली. ानं ं ऽ णून खाऊन जे उरलेलं असेल, ावर आ ी पोरं तुटून पडत असू.
थोडं थोडं वाटणी क न खात असू. आई बाजारात माळ ाची िव ी कर ात
मुरलेली होती. ामुळं दादा माळ ाची िव ी ित ाकडं च सोपवायचा. या िव ीत तो
त: गडबडून जायचा. वहार ाला जमायचा नाही. आई मग माळ ाची िव ी
क न आले ा पैशातनं रे शन आणत असे. कधी आ ा पोरां ना मूठमूठभर िचरमुरं
िमळत असत. कधी एखादी पे ची फोड, कधी बाजारची फुगीर एकदोन-एकदोन
भजी िमळत. कधी गोडीशेव िमळे . हे सगळं दादाला चो न आ ाला िमळत असे.
कोंबडीची अंडी िवकून, दु धात थोडं पाणी घालून दू ध वाढवून िवकून, शेणकुटं
िवकले ातले थोडे पैसे वाचवून, कधी माळ ाची िव ी कमी सां गून ती पैसा वाचवी;
ा पैशातनं ती आ ा पोरां ना कापडं -धडोती घेई. दादा कापडां साठी जे पैसे दे ई ते
फारच अपुरे आिण हल ापैकी, माजंरपाट कप ां ा खरे दीला पुरतील एवढे दे ई.
आई ात आपले पैसे घाली िन थोडी आ ां ला रं गीत, छापील फुलां ची, िटकाऊ
कापडं घेई.

मुलं रं गीत कपडां नी एवढी नटलेली बघून दादा उभा जळायचा. ाला वाटायचं
आपला सगळा पैसा ा कापडां त गेला. एवढी भारीपैकी कापडं घेऊन िहनं
िवनाकारण पैसा पा ात घातला. खच झाले ा िन ा पैशात साधी कापडं आली
असती. आिण आईलाही ाला असंच सां गावं लागे की, दादानं िदले ा पैशां तच ितनं
एवढी कापडं आणली आहे त. ती पदरचा पैसा घात ाचं सां गत नसे. सां िगतलं तर
पु ा; चो न पैसे साठवती णून दादाचं दणकं खावं लागायचं. कायमचा आईवर
दादाचा संशय राहायचा. ती आपली मुकाटपणे मार खाई.

आ ी पोरं , ‘‘दादा, आईला मा नको की गा; मा नको की गा’’ णून आडवी

पडत असू. ा वेळी आम ाही एक एक थोबाडात बसे. िकंवा लाथेनं असं ढकललं
जाई, की कुठं तरी दु खायलाच सु वात होई. आई ा अंगावर र ाचं िशंपणं होई.
ग ीतली माणसं दादाला बोलबोल बोलत. बायका िश ाशाप दे त. पण दादाला तो
आपला पु षाथ वाटायचा. तोंडानं तो घाण घाण िश ा ायचा. ‘तुला लावला घोडा,
तुला लावला गाढव, अमुक अमुक’ असं णायचा. रागानं ाचा संताप होत असे.
आवाज कापरा होई, िपसाळ ासारखा वागे. ाला घरात िवचारणारं कुणीच न तं.

दादा ा या माराला आिण आड ा-उ ा जाचाला कंटाळू न, आई तीन-चार वेळा

िविहरीत पडायला गेली होती. कुठं गेली ाचा आ ां ला प ाच लागायचा नाही. पण
आमचं सुदैव असं की, ा शेतक या ा िविहरीवर ती जाई; ितथं नेमकं कुणा ा तरी
नजरे ला येई िन तो शेतकरी ितला घरापयत परत आणून पोचवी. आ ा पोरां ना
ित ावर नजर ठे व ास सां गे. दादाला म ात जाऊन िकंवा घरात असला तर
घरातच चार गो ी समजून सां गून, संगी िश ा दे ऊन जाई. दादा आईला मारतो, हे
सग ा गावभर झालेलं, ामुळं एखा ा िविहरीकडं आई जाऊ लागली की,
जाणा या-येणा या वाटस याला िन ा शेता ा शेतक याला हमखास संशय यायचा िन
तो ितला परत वळवायचा. पुढं पुढं मग आईला दादानं मारलं की, तो िदवस आ ी
कुणी तरी आईबरोबर कायम असू. दादा गे ावर आई ा दे खत दादाला आ ीही
िश ा दे ऊन घेत असू... आईला वाटायचं पोरं आपली आहे त िन आ ा पोरां नाही
वाटायचं आईच तेवढी खरी खरी आपली. दादा आपला नाही. तो मारका आहे ;
आ ाला जवळ करत नाही...

दादा ा या जाचामुळं आईला आता मुलं नको नको वाटत होती. तरी ितला ती होत
असत. ितचा याही बाबतीत छळ होत असावा. भां डणात, ितला दादा मारताना ती
आ ोशून, कंठ फोडून याचा उ ेख करी. ‘‘नगं नगं टलं तरी भसासा ही पोरं एवढी
कशाला काढू न ठे वतोस? ा ी मी एकटी कुठलं कुठलं आणून घालू? जलमली तवा
नखं का लावली ाईस ा नर ा ा घा ां ी?’’ असं ती एखा ा गायीगत
अनावर शोकानं हं ब न णे. तरी ितला ती होतच होती. पिहलं मूल रां गतं न रां गतं
तोवर आईचं पोट वर आलेलं िदसे.

आता ितला बाळं तपणं कुचंबू लागली होती. आईला सारखी मुलं होतात आिण
ामुळं आ ा सग ां चंच हाल होतात, हे मलाही कळत होतं. पण व ु थतीही मला
समजत होती. मनातला दादािवषयीचा राग वाढत होता. आईची क णा येत होती.
आिण होणा या मुलां वर माझी मायाही वाढत होती. ती आपली भावंडं आहे त, माझे
बहीण-भाऊ आहे त, ामुळं मी ां ावर माया करत होतो. ां ात खेळायचा,
ां ना अंगाखां ावरनं इकडं -ितकडं ायचा. पण या सग ात आईचे हालहाल होतात
हे समोर िदसत होतं.

ल ी ा वेळी असंच झालं. भ ा पहाटे पाच वाजता उठून कामाला लागावं

लागायचं. आईनं अवघड ा पोटानं मला आिण िहराला उठवलं. ितला चूल पेटवायला
सां गून मी िन आई समाधाना ा हौदाला पा ाला गेलो. पिह ा दोन खेपा अंधारातच
आण ा. ितस या खेपेला आई ा पोटात कळा येऊ लाग ा. ती मटाकिदशी
हौदावरच बसली. िव ळली. दात ओठ खाऊन ितनं पिहला वेणेचा फेरा थोपवला.
भरले ा दो ी घागरी डो ावर िन काखेत घेऊन घराकडं चालली. मीही घागर
भर ाबरोबर खां ावर घेतली िन ित ा मागोमाग धावलो.

तवर घागरी सो ातच आदळू न, शी ा गो ात एका कोप यात जाऊन ती

बसली. खूप कळा येऊ लाग ा हो ा. िहरा घाब न गेली. आईची चाललेली तळमळ
बघून मी रडू लागलो. मला वाटू लागलं, की आई आता कळा येऊन येऊन मरणार;
इतकी ती तळमळत होती.

मला णाली, ‘‘आ ा, रडतोस का? मला काय ईत ाई, गप. पळत जा िन बाळा
आ ीला बलवून आण जा. णावं; आईला येणा यायला लाग ात; िन तू
झट ासरशी ये.’’

मी तसाच पळत गेलो.

बाळा आजी आली िन ितनं सगळी तयारी क न गो ाचं दार झाकून घेतलं. िहरानं
तोवर शीला िन शेरडां ना बाहे र बां धलं होतं...

आत चालणा या गडबडीकडं िजवाचा कान दे ऊन मी ऐकत होतो... आईचं दबकं

िव ळणं, आजीचं धीर दे णं, कुंथायला सां गणं, िजवा ा आकां तानं कुंथणं िन शेवटी
काहीच िन न होणं... शेवटी फुटले ा घागरीत ा पा ाचा सां डताना जसा
आवाज होतो तसा झाला िन ा बरोबर आईचं िव ळणं, कुंथणं खूप उं च होऊन
संपु ात आलं. एक अ टाळा फुटला िन माझा जीव इकडं भां ात पडला.
 घटकाभरानं बाळा आजी फडकी ायला दार उघडून बाहे र आली.

ितला िवचारलं; ‘‘पोरगा हाय का पोरगी?’’

‘‘सग ा रां डाच ायला लाग ात. काय नशीब तरी तारीचं!... जुनी फडकी दे
लौकर, िहरे .’’

मी झट ासरशी जाऊन आनशीला बोलवून आणली िन ैपाकाला जुंपली.

सकाळी घटकाभर िदसाला म ाकडं दादाचा चहा घेऊन गेलो. दादा म ातच
व ीला होता. चहा घेऊन धावंवर गेलो. दादा मोट मारत होता.

‘‘अजून रं का?’’

‘‘आई बाळत झाली!’’

‘‘कवा?’’

‘‘पाटं चं.’’

‘‘काय झालंय?’’

‘‘पोरगी.’’ मी.

दादा मोट ओतून बैलं मागं सारत होता. तो काहीच बोलला नाही. मी चहा घेऊन
तसाच उभा रािहलो. मोट थां बवून एरवी दादा चहा घेई; पण आता मोट सारत मागंच
गेला.

‘‘ ा ऊन क काय?’’ मी काही तरी िवचारायचं णून िवचारलं.

‘‘ऊन कर ाई तर वत ा पाटात.’’ णून बैलं दबावताना दादानं काऽडिदशी

चाबूक बैला ा पाठीत मारला.

मी खोपीकडं चाललो तर मला णाला, ‘‘सु ाळी ा, पा ाकडं जा िन

गण ाला मोटं वर लावून दे .’’

मी पा ाकडं गेलो. गणपाला मोटं वर लावून िदलं. घटकाभरानं दादा घराकड ा

वाटं वर जाताना िदसला... सात ा बिहणीचा ज असा झाला.
 आईला आपली दादा ा हाणामारीची छळकथा सां गायला एक िव ासाची जागा
होती. द ाजीराव दे सायां ची आई िन बायको. आई ां ा वा ात दादा ा
सां ग ावरनं; कधी माळवं ायला, कधी स ाली तर ितचा चीक ायला, कधी
ां ना शेणकुटं कमी पडली तर शेणकुटं घालायला जात असे. ा वेळी ती आपला
छळ ा घरात सां गे. द ाजीरावां ची आई िन बायको हळहळू न जात. कधी
द ाजीरावां ना ा बोलावून, ‘तारा’ काय णती ते ऐकायला लावत. द ाजीराव
णत, ‘‘’मी बोलतो हं ा सु ाळी ाला.’ मग कधी कधी ही मा ा लागू पडे . फार
झालं तर द ाजीराव दादाला बोलत. दादा ा मनात द ाजीरावां िवषयी एक आपुलकी,
एक आदर, काहीसा दराराही होता. ाचा थोडाब त प रणाम होई.

पु ळ वेळा दादा परत येऊन मग आईला बोले. पण आई णे,

‘‘आईसाबां नी, ‘कपाळाला दातवाण का लावलंस ग?’ णून इचार ावर सां गणं
भाग पडलं.’’

‘‘काय तरी बडवलं, मेढकं लागलं णून सां गायची तीस.’’

‘‘का? खोटं काय णून सां गू? तुम ा मारावर कां ब न घालून ठे वू य? तु ी
सां गा की तु ां ला काय सां गायचं ते द ाजीराव सरकारां ी. मी का नगं टलंय?’’
असं आई बोल ावर दादा मग िश ा दे ऊन ग च बसे. ‘‘तू पु ा आलीयास
कातीला.’’ णून दम दे ई.

संसार असाच चालला होता. मुलं होत होती. घर कंगाल होत चाललं होतं.

वषभर पाऊस पडला नस ामुळं िविहरीत चौथाईही पाणी भरलं नाही. कसंबसं
वाव-दीड वाव पाणी साठलं होतं. माळरान अस ामुळं आणा-दोन आणेही िपकं
आली नाहीत. जनावरां ना नुसता कडबा झाला. उसाची िटकारणी गाळली. दोनतीन
गाडी गूळ ायचा ितथं नुस ा अठरा ढे पा झा ा. ा इकडं ितकडं च खचाला गे ा.
धा ाचे भाव जा च कडाडू लागले. जवळ तर दातावर मारायला पैसा नाही. होता
न ता तेवढा, घर बां धायला अगोदरच घातला होता. मालकाचा सगळा फाळा तटला.
घरात नऊ तोंडं खाणारी. राबणारे नुसते आईबाऽच. सुगी घरात आलेली, पण
कशीबशी पाड ापयत गेली. मळा णजे नुसतं पाचसहा एकरां चं तां बूळ रान होतं.
पाऊस जरा जरी कमी पडला तरी, पीक वाळू न वा यावर उडून जायचं. ामुळं
रे शनचं धा नेहमी आणावं लागत होतं.

रे शन ा दु कानावर ही गद . माणसाला िकडकंिबडकं धा पदरात पडलं, तरी ा

दु ाळात आनंद होऊ लागला. तासतास, दोन-दोन तास पाळीला उभं रा न मूठपसा
िमळू लागला.
 सुंदरा-चंदरा दीड-पावणेदोन वषा ा झा ा हो ा. तरी ा चालू शकत न ा.
अजून रां गत हो ा. ज ा ावेळी दोघीही लाटे सार ा घटखंबीर िदसत हो ा.
पण पुढं ां ची वाढ खुंटली. अगोदरच आईला दू ध येत न तं; तशात ित ा पोटात
दु सरं पोर रािहलं होतं.

धनगर ग ीत रामा ड े राहत होता. पंचवीस-तीसभर मढर होती. एक गाय िन

एक घोडं होतं. दादानं ाला स ाशे पये कजाऊ िदले होते. ाला आता आठनऊ
वष होऊन गेली होती. दादा ते पैसे मागून दमला होता. पण रामाची प र थती पैसे
दे ाची न ती.

दादा णत होता; ‘‘नुसतं मु ल तरी दे .’’

तो णत होता; ‘‘कुठलं दे ऊ?’’ ेक वेळेला काही ना काही कारणं सां गत होता.

पण दु ाळ पड ावर दादानं ाल गाठलं. ‘‘मला आ ा ा आ ा पैसे पािहजेत.

ाईतर तुझी मढरं मी माणसं लावून, ताणून े णार को ापूर ा बाजारला. येतील
ातलं मु ल िन िन ं ाज काढू न घेणार. उरलेलं पैसं तुला दे तो. मग माझं कोण
काय करणार हाय बघू.’’

दादा एकेरीवर आला होता. पोराबाळां ना जगव ासाठी ाला दु सरा उपाय सुचत
न ता.

शेवटी सगळा धनगर-समाज आडवा पडला. तडजोड केली. तारा सद् िध ू धनगर
णाला, ‘‘र ा ा, रामाची गाय गाभणी हाय. दर वसाला आतापतोर ितनं पाडं च
िद ात. ै नाभरात यील. े ऊन बां ध जा तु ा दावणीला. ातच सगळं आलं ण.
या दु खळात तु ा घरादारातनं दु धाची रवंदळ ईल. तुझी पोरं बी अजून बारकी हाईत.
बार ा पोरां ी गाईचं दू ध ते आईचं दू ध असतंय. पाज जा ां ी. होऊ दे त दल-
दु ट. रामाचीबी पोरं बाळं बारकी हाईत. ा ीबी तुझा आशीवाद िमळं ल.’’

दादाला आिण आईला हा िवचार पटला. दो ी पोरींना गाईचं दू ध होईल िन पोरी

धडधाकट होतील, असं ां ना वाटलं.

ात दादानं एक अट घातली. ‘‘गाईला पाडा झाला तर सगळं िफटलं असं समजीन.

ाईतर नुसतं याज िफटलं, असं मानीन.’’

‘‘कबूल. मा ा गाईला आतापतोर कवा पाडी झालीच ाई.’’ रामा एकदम बोलला.

दादाला पा ाची हौस होती. गाय नुसतं पाडं दे त रािहली तर घर ा बैलां ची जोडी
करावी, असं ाला वाटू लागलं. शेतकरी-ना ानं ‘घरची औताची बैलं,’ हे ाला भूषण
वाटत होतं.

रामाची गाय ानं आप ा दावणीला आणून बां धली. मिहनाभरात ती ाली. ितला
पाडा झाला. घरात आतापयत गाय न ती; ती आली आिण ितला पाडा झाला, णून
सग ां ना आनंद झाला. दादा इतका खूश झाला, की गाईचं जवळ जवळ सगळं दू ध
तो ा वासरालाच सोडू लागला. पोरी खडकावर पड ा.

ामुळं गाईचं दू ध आलं तरी, सुंदराचंदरां ा त ेती हो ा तशाच रािह ा.

चंदराला बसून माती खायची सवय लागली होती. ितचे हातपाय तुरकाटीगत बारीक
झालेले. ते मऊमऊ िश ा पडवळागत लागत. पोट मो ा तपेलीगत झालं होतं. दोन
वष संपत आली होती, तरी अजून काहीच बोलत न ती. बसवील ितथं बसत होती.
ितथंच हगत-मुतत होती. कुणा ा ल ात आलं तर ितला ितथनं उठूवन केलं
जाई, िन दु स या जागी बसवलं जाई. ती ितथं खुशाल बसून राही. सगळे गेले की, नखानं
भुई, नाही तर िभंत टोक न मुटूमुटू माती खाई.

िहरा ा संगतीनं, ित ा खाल ा सग ा पोरां ना माती खायची चटक लागलेली.

ामुळं मी आिण आनसा सोडलं, तर सगळी खालची पोरं नाळरोगी, गालफुगरी,
हातापायां त बळ नसलेली, रडकी, शबडी झालेली. ात आईला दोनदोन वषानी पोर
होत होतं. एकालाही कुणाला चां गलं खायला, ायला िमळत न तं. आई ा अंगावर
दू ध येत न तं. त: आईही खंगत चाललेली. हाडां ा साप ागत िदसू लागलेली.
पोरं शरीरानं िन सं ेनं वाढतील तशी सग ां चं हाल होऊ लागलेलं.

ात हा दु ाळ. घरादाराला रे शनचं सातू, िमलो जोंधळा, िपवळा, िकडका डु करी

मका, सजुग याची चव असलेला तां दूळ. हा तां दूळ दळू न-भरडून, क ा, भाकरी
क न, उकडून आमटी बरोबर, नाही तर ताका ा पा ाबरोबर खावा लागायचा.

हातात रे शनला पैसा पािहजे णून सरां चं सगळं दू ध रितबाला जात होतं. शेळीचं
िन गाईचं दू ध घरात ठे वलं जात होतं. सजुगरं उकड ागत भाताची चव लागे. सातूची
चपाती चम ासारखी वातड होई. िपव ा म ा ा भाकरीचा कुबट, कसनुसा वास
मारत असे. मला िकतीही भूक लागली असली तरी, ती भाकरी पोटात घालावीशी वाटत
नसे. बेचव भातात गूळ घालून मिल ासारखा खात असे. पोरां ना हे च अ झाक ा-
परळात वाढू न ां ासमोर ठे वलं जाई. कसाचं अ ापा यां ा दु कानात असे; पण
ते मुलखाचे महाग. भटं -बामणं, तालेवार यां ािशवाय ते कुणालाच घेणं परवाडायचं
नाही.

ामुळं सगळी पोरं मगळी झालेली. रे शनचं कुबट अ खा ानं सग ां ना हगवणी

लाग ा हो ा. घराकडनं म ाकडं येतानाही वाटे वरच ती परसाकडं बसायची.
तशीच कुडती िकंवा झगं वर ध न आईबरोबर चालायची. आई मग म ात
आ ावर ां ची ढुं गणं धुवायची. झाडाबुडी पोरां ना बसवनू कामं करायची. शेणी
लावायची, धुणं धुवायची, माळवं तोडायची, उसाची उकटणी करायची.

मातीत बसलेली पोरं मग माती खात. िहरा आिण िशवा तर मातीसाठी खूप मार खात
होते. घरा ा उ ा िभंतींची पां ढरी िडवळं ते पापडागत खात. िचडून, वैतागून आईनं
ां ना तोंडाला, हाताला पु ळ वेळा डागलं होतं. कोडासारखे डाग उठले होते.
दोघां ाही हाताला फड ा ा िपश ा आई घाली. ाही िटकत नाहीत णताना,
पातळ चम ा ा िपश ा क न घात ा हो ा. चाम ा ा िपश ा घात ा की
ां ना माती तर खायला यायचीच नाही, पण काहीच करता यायचं नाही. म ाकडं ती
तशीच िपश ा घालून यायची. ां ा तोंडावर बसले ा माशा चाव ावर ां ना
खाजवताही यायचं नाही.

येणाजाणा या माणसां ना ते िच चां गलं िदसत न तं. कुणी तरी वाटस आईला
मधेच वाटे वर थां बवून िवचारी,

‘‘पोरां ा हाताला काय बां धलंय हे ?’’

‘‘माती खा ात; काय क ?’’

‘‘आरं ऽ दे वा! नजरं समोर ठे वावीत. पोरां ा जातीचं हात मोकळं असावंत. कायबी
खेळ ात, कायबी रं गीत व ू उचलून जीव रमीव ात. पोरां ची जात; खां जळायला,
केसं मागं सारायला, शबूड पुसायला, हगाय-मुतायला हात मोकळं असलं की बरं
असतं.’’ तो जाता जाता शहाणपण सां गून जाई.

असं कुणी बोललं तर आईला वाईट वाटे . पोरां ची कळकळ येई. ां चे हात बां धलेले
केिवलवाणे चेहरे बघवेनातसे होई. ती हातां ा िपश ा सोडून टाकी. िपश ा
सोडताना मग ती दम दे ई. ‘‘िपश ा सोडतो; पण माती खा ेली िदसली तर बघा.
जीवच घेतो. ाई बोटं कु हाडीनं तोडली तर इचारा.’’ असा ह ा दम दे ई.

िहराबाई शारी करी. हवी तेवढी माती खाऊन पटकन पाणी िपई. तोंड आतनं
खंगळू न घेई. पण परसाकडं ला बस ावर पातळ िचखलागत झालेलं बघून, आई ितला
परसाकड ा जा ालाच लाथलत असे. काही काळ िहरा आिण िशवा या दोघां ना
खायला काव दे ऊन बिघतली. तरी काही उपयोग झाला नाही. काव खाऊन पु ा
मेवािमठाईगत माती खात होती. आईला सगळी कामं सोडून ां ना राखत बसणं
परवडत न तं. तशीच माती खात, रडत-रखडत वाढत होती.

ां ामुळं ां ा खाल ा पोरां ना माती खायची सवय लागली, ती लागलीच.

 आनसाचा संसार सुरळीत चालला होता. सुखाला लागली होती. ितला आता
म ातली कामं करावी लागत न ती. पोराबाळां चं हगणं-मुतणं बघावं लागत न तं.
आठनऊ माणसां ा भाकरी थापटा ा लागत न ा. तेव ाच माणसां ा
भां ां चा ढीग घासावा लागत न ता. घराचे चार मोठे सोपे लोटू न काढावे लागत
न ते.

हे च ितला फार मोठं सुख होतं. आता नुसता नवराबायकोचा ैपाक केला, राहायला
िदले ा दोन खो ा लोट ा की काम संपत होतं. मग ती घरात बसून राहत होती.
सवतं राहायला लाग ावर मामानं घराकडं जेवायचं केलं होतं. ामुळं सकाळी उठून
लौकर गुजरा ा म ाकडं गेले ा मामाची भाकरी घेऊन ती जात होती.

गुजराचा एक मळा नदीकडं ला. काळाभोर सुपीक असा वीस एकराचा मळा. नदीचं
भरपूर पाणी. मळा गारे गार. ात कायम भाजीपाला िपकतेला. ातला भाजीपाला
आनसा रोज येताना घेऊन येई. कधी संग पडला तर आईलाही दे ई. नदी ा कुरणात
िहं डून ती शेण गोळा करी. ितथंच गुजरा ा म ात लावी. घराकडं येताना जळण-
काटू क, वाळलेली शेणकुटं घेऊन येई.

मामानं ितला; लुगडी बंद क न, हौसेनं पातळं ायला सु वात केलेली. ती नेसून
ती कधी सां जंचं घराकडं , तर िचत बाजारा िदवशी, दीस बुडता बुडता म ाकडं
येऊ लागली. आ ा भावंडां त घटकाभर बसून ग ा मा लागली.

आनसाची माझी जोडी होती. ती आम ा घरात होती तोवर बरीच कामं आ ी

जोडीनं करत होतो. एकमेका ा चोर ा ठे वी एकमेकाला सां गत होतो. मला ती शेणी
लावून दे त होती. शाळे तनं घराकडं आलो की जेवायला घालत होती. लहानपणापासनं
आं घोळ घालत होती. ितचा मा ावर आिण माझा ित ावर जीव होता.

घरात मी पिहला मुलगा. लहानपणापासनं धाक ा मामानं माझे लाड केले होते.
आनसा आता सवतं रािहली तरी, मी ित ाकडं जाऊ येऊ लागलो. ित ा घरातलं नीट
फोडणी िदलेलं, भरपूर येशेल तेल असलेलं चवीचं अ , मला घास-दोनघास िमळत
होतं. कधी मामा परगावी इं जीन घेऊन गु हाळाला गेला तर, ित ा घरात कुणी
बापयमाणूस असावं, ितला सोबत ावी णून रा ी झोपायला जात होतो. मला ते
िवसा ाचं घर वाटू लागलं.

आनसा सवतं रािहली िन घरात आईला नवी व था करावी लागली. ितनं आप ा

हाताबुडी आठनऊ वषा ा िहराला घेतलं. सतत माती खा ामुळं िहरा ा अंगात
कसली ते ताकद न ती. ितला कोणतंही काम वाकून करता येत नसे. ती मटकन बसे
आिण काम करी. घर लोटणं, भां डी घासणं, कां दा, भाजी िच न दे णं, जमतील तेव ा
भाकरी करणं, ाहारी पोचवणं, अशी कामं ती मातीत ा दान ा ा गतीनं करत
होती. ामुळं आई ा िश ा खात होती.

ितला कोणतंही ओझं ायला झेपत न तं. भडाळू न जात होती. मूळची सजुग या
रं गाची. आईसारखा िकंिचत सावळा वाण. नाक नकटं . उं ची नाही. ात माती खा ानं
तोंडावर कायम िकंिचत सूज असलेली. कायम रोगट िदसत होती.

माती खा ावरनं मी तर ितला िदवसातनं एकदा तरी बडवत होतो. ित ा माती

खा ाचा मला अितशय राग येत होता. ित ामुळं सग ा बार ा भावंडां ना कीड
लागली. ती रोगट झाली. ां नी माती खा ी नसती तर, ती मा ासारखी िन
आनसासारखी धडधाकट झाली असती, असं वाटे . ाचा राग मी ित ावर कळत
नकळत काढी. ा रोगट भावंडां मुळं मा ावर सगळी कामं पडतात, अशी माझी
समजूत झालेली.

िहरा म ाकडं ाहारी घेऊन आली की, मी ितला लगेच णत असे, ‘‘आऽ कर
बघू.’’

गावाकडनं आ ाबरोबर ती पाणी िपई. ते ाय ा अगोदर मी ितला आऽ करायला

सां गे. ती आऽ करी. तर हमखास ित ा िजभेवर माती खा ा ा खुणा असत. मग
ितथ ा ितथं मी ितला दोन दणके दे ई. ‘‘आयला तु ा! िकती खाशील माती! माती
खाऊन खाऊन सारं घरदार मातीत घाटलंस की.’’ णून थोर ा भाऊपणाचा फायदा
घेऊन दादासार ा िश ा दे ई.

माती खा ेली अस ामुळं ितला तो मार खावा लागे. कधी ती त:शीच रडत,
बडबडत मला िश ा दे ई. गाईचं दू ध घेऊन घराकडं जायला िनघे. जाता जाता मला
जा च िश ा दे ई. ‘‘बारा बे ाचं कुठलं! एवढी ारी आणून आराला घाटली तर
मलाच माती खा ी णून मारतंय. आता उ ापासनं भाकरी आणतो का बघ.’’ णून
िनघून जाई.

घराकडं जाताना मनमुराद माती खाई. ितला वाटे वर िवचारायला कुणीच नसे.

मा ापे ा अडीच तीन वषानी ती लहान तर ित ापे ा िशवा दोन एक वषानी

लहान. ा दोघां ची जोडी झालेली.

सुंदरा-चंदरासाठी एक चार चाकाचा धडधडणारा गाडा केला होता. लाकडी पेटी ा

आकाराचं एक जुनं खोकं नीट क न, ाला खाली वीतवीतभर उं चीची फळी ा
तुक ां ची चार चाकं लावली होती. ा गा ात सुंदरा-चंदराला घालून, िशवा आिण
िहरा यां ना तो गाडा म ाकडं ओढू न ायला आई सां गे. खरं तर िहरा-िशवा ा
काखेत एक एक पोर बसू शकत होती. पण ही दोघंही रोगट, मगळी अस ानं, ां ना
पोर काखेत घेऊन चालताना दम लागे. णून हा गाडा केलेला. िहरा-िशवा तो ओढत.
दम लागला की उभी राहत. मग आणखी ओढत. ां ा मागोमाग, आई आपलं
ढीगभर पुढं आलेलं पोट आिण डोईवर जेवणाची भरलेली बु ी सां भाळत हळू हळू येई.

ां ाबरोबर शेरडं असत. ती आपोआप; जणू आईची पोरं अस ागत ित ा

मागोमाग येत. तीन तरी शेरडं कायम असत. एक शेळी िन ितची दोन करडं . करडं
ताठर झाली की आई ां ना िवकून टाकी. तोवर शेळी दु स या दोन करडां ना ज
दे ई... ती करडं तशीच ठे वली असती तर, आईची िन ा शेळीची चां गली जोडी जमली
असती; असं आ ी पोरं गमतीनं णत असू.

िशवा ही शेरडं म ात पाटाकडं नं चारत असे. चारता चारता माती खात असे.
िहरापे ा िशवा जा नाळरोगी. ा ा तोंडावर खूप सूज होती. ामुळं ाचं नाक
िदसायचंच नाही. डोळे ही गालात मुर ागत झालेले. रं ग सावळाच. अंगावर सुजेची
टु ळटु ळी. ाला घरात मी, िहरा, धोंडू िचडवताना ‘‘एऽ गाडगोबा’’ णून हाक मारत
असू. ग ीतली पोरं ाला ‘‘नक ा’’ णून हाक मारत. तोंडावर खूप सूज, पोट
भोप ागत फुगलेलं, हातपाय एकदम बारीक; ामुळं ाचा अवतार कायम
बघ ासारखा असे.

ाला शाळे ला घातलाच नाही. कुणीतरी आईला िवचारी; ‘‘पोराला शाळं ला घाटलं
ाईस य गं?’’

‘‘नाळरोगी हाय. कुठं घालू ाला शाळं त? मा राचा मार खाता खाता कवातरी
पटाकिदशी म न गेलं तर काय क ? िशवाय शाळं त बसून बसून लईच नाळरोगी
ायचं. मोक ा हवंला िहं डतंय िफरतंय; णून कुडीत जीव ठे वून तरी हाय.
रानामाळात िहं डून खाऊ दे ितकडं . कुटं आता शाळा िशकून धन लावणार हाय?
एकानं िशकली तेवढी र ड झाली. शेवटाला ोबी मातीतच आला वं?’’ आई सां गे.

चौथी पास झालो होतो; ावेळी िशवाला सहावं वष लागलं होतं. आईला णालो,
‘‘आई, िशवाला घाल की ग शाळं ला. पोरं िशकली ं जे शाणी ात. आिण शाळं त
ेला खायला मातीच िमळणार ाई.’’

‘‘म ात कोण राबायचं? तुझं तू िशकतोयस ते शीक. सगळी पोरं शाळं ला घालून
का भीक मागत िहं डू? राबायचं कोण म ात?’’

‘‘शाळा िशक ावर नोकरी लागती. मग तु ां ी बसून खायाला िमळं ल की.’’

‘‘आिण वाडवडलािजत चालत आलेला कुळं बावा कुणी संभाळायचा? का आ ी

वतनदार हाय, समदी पोरं शाळं त घालून आयतं खाईत बसायला?... गप चाललंय ते
चालू दे ितकडं .’’

दोघेच असलो णजे िशवाला णे; ‘‘िशवा, शाळं त घाल णून दादाला सां ग की
रे .’’

‘‘ ाई बाबा. शाळं त मा र मार ात. मला ाई जायाचं.’’

‘‘काय करणार घरात बसून?’’

‘‘घरात का बसीन? मळं करी ईन.’’ िशवा ा कोव ा मनाला म ात राहावंस

वाटायचं.

दादाचाही िवचार तोच होता. एक पोरगा शाळं त िन एक पोरगा म ात, अशी ानं
मनोमन वाटणी केली होती.

रातचं मी गावात आलो की िशवा मला िचकटे . मा ाबरोबर ग ीत खेळायला येई.

ग ीत ा एका छपराखाली रातचं बसून आ ी पोरं पोरं ग ा मारायचो. कधी
कहा ा सां गायचो. शाळे तली पोरं शाळे ा गम ा सां गायची. इितहासात ा गो ी
सां गायची. िशवा ा कान दे ऊन ऐकायचा. मला िचकटू न बसलेला असायचा.

मला कधी िसनेमाला जायचं असेल तर, मी िशवाला काहीतरी थाप मारी िन घरात
ठे वी. माझा मी एकटाच िसनेमाला िनघून जाई. कधी िशवाला मा ा थापेचा सुगावा
लागे. तो माझी पाठ सोडे नासा होई. मग मला जमलं तर ाला िसनेमाला ावं लागे.
िकंवा ाला एखा ा पैशाचं काहीतरी खायला घेऊन हळू च परतून लावावं लागे.
‘‘दो ाकडं अ ास करायला जायचं हाय.’’ णून सां गावं लागे. कधी दमही ावा
लागे.

ाला घरात करमत नसे. िहरा ैपाकात आईला मदत करी. चार साडे चार वषाची
धोंडूबाई सुंदरा-चं ाला कसंबसं सां भाळत बसे. संगी िशवालाही ते काम करावं लागे.
णून तो घरात बसायला राजी नसे. मा ा मागोमाग रातचा ग ीत यायला उ ुक
असे. ाला तं पणे ग ीत वारगी ा पोरां बरोबर खेळायला जमत नसे. तो
नाळरोगी, सुजरा-फुगरा, अंगलोटानं बेडौल अस ामुळं, पोरं ाची टवाळी करत.
णून मा ा आधारानं ग ीत येई. पोरां ा गम ा ऐकी. दु धाची तहान ताकावर
भागवून घेई.

शेळीपाठीमागं तो िचखलाचे बैल, चुली, संसाराची भां डी करत बसे. पर ाची मोट
क न पाटा ा तुंबले ा पा ात दु पारचा एकटाच खेळे. ा मोटे ला वाळलेली
िचखलाची बैलं जुंपत असे. एकटाच गाणं णे. पाटाकडं चं िहरवं द हे ाचं पीक
असे... माती खाऊन खाऊन तोही मातीचा काळा पुतळा बनला होता. ाच मातीशी
ानं त: ा ज ाचा खेळही मां डलेला.

सुंदरा-चंदरा ऐकेनाशा झा ावर धोंडू त:च रडू मां डत होती. अधनंमधनं चवीला
माती खात होती... ा पोरां ना घरात मातीिशवाय दु सरं काही पोटभर खायला िमळत
न तं.

आताशा आनसा बाजार ा िदशी म ात येऊन, या सग ा पोरां ा पुढं

िचरमु याचं चारचार दाणं; कोंब ां ना टाकावंत तसं टाकत होती. पोरं ती िमठाई
खा ागत मुटूमुटू खात होती.

दादा ा दे खत आ ाला हे खायला िमळे . दादाला काहीच बोलता यायचं नाही. तोही
मोक ा मनानं िचरमुरं खाई. पण ानं त: कधी पोराबाळां ना बाजारातनं आणलं
नाहीत. पोटभर िश ा मा सग ां ना दे ई. मा आईनं कधी खायला आणलं की,
‘‘चवीनं खाऊन पोटं भर ात काय रां डं? पैसा उगंच िजभंचं चोचलं पुरव ात घालत
जाऊ नगं. पोटं भ न भाकरी खाईत जावा. िचरमुरं-फुटा ात पैसे घाल ापे ा,
तेव ाचं जुंधळं -तां दूळ आणून िशजवून खावा.’’

मग आई आ ाला कधी तरी चो न खायला आणी िन चो नच दे ई. आमचा

कामाचा उ ाह वाढे .
 १३
िदसाचा गोंडा फुटायला धरले ा मोटा, दीस डो ावर मधभागाला आ ावर
सुट ा की, तास दोनतास इ ाटा िमळायचा. म ावर सगळीकडं ऊन रणरणायचं.
बार ा पोरां ना मोकळीक िमळायची. ां ावर पहारा करणारं डोळं िमटलेलं
असायचं. मळा ओ ा ा कडे ला सखलात होता. एका बाजूला गाव आिण दु स या
बाजूला माळच माळ पसरलेला. वर ा बाजूला चंड भुईकोट िक ा, तर खाल ा
बाजूला ारकीची रानं पसरलेली... ही मोकळी रानं बिघतली की, िजथं िजथं गेलो नाही
ितथं ितथं जाऊन यावं, काय काय आहे पाहावं असं वाटायचं. माळावर अनेक जागा
अशा हो ा. िक ा, िक ाचा खंदक, ितथले चढउतार, ितथं िदसणारी भुयारं ,
चोरवाटा, गंजीखाना, नकटीखण, घुगूळ-घुमट, भरमकरा ा म ात ा क हे या,
असं काहीबाही बघायची उ ुकता उ ाचं एकटं बस ावर िशगेला जाई.

... नजर िजथवर पोचेल ितथवर सगळा माळ, आिण ा ावर अशा काही
खाणाखुणा आिण डोईवर तसंच पसरलेलं िव ीण आभाळ. या दो ीं ा चंड
सापटीतनं मी उनातानाचा एकटाच िफरत असे. का आिण कसा िफरत होतो, काही
कळत न तं. िफरायला बरं वाटायचं. ते ते बघताना ितथली िच ं मनासमोर उभी करत
होतो. तोफ कशी उडत असेल, आप ाला घुगूळ नाचवायला येईल काय, असलं
काहीबाही मनात यायचं िन ातच मी चालत चालत खोपीकडं यायचा. तवर मोटा
धरायचा वकत झालेला असे. मन माळभर आं थरलं जाई... खोलवर काहीतरी साठत
गे ागत वाटे .

पावसाळा आला की म ात कामं फारशी नसायची. ढोरागुरां ना वैरणी घालत

बसावं लागायचं. नुसतं एका जागी बसून रािहलं की मनात िसनेमाचे िवचार यायचे. रा ी
िसनेमाला तरी जावं असं वाटायचं. जवळ पैसे नसायचे. अशा वेळी प ा ा ा शेताची
आठवण ायची. प ा ा हा आम ा म ाशेजारचाच, पण व ा ा पलीकडं
असलेला एक वाळला शेतकरी. ातारा माणूस. वतनाची शेती. चार माणसं कामाला
लावून शेतातली कामं करायचा. ाला मूलबाळ काहीच न तं. आिण शेत कसंही
िपकलं तरी नवरा-बायको ा पोटापुरतं येत होतं. ामुळं तो शेताची फारशी िनगा
करायचा नाही. एखादीच भां गलण करायचा. शेतात जोंधळा आिण तूरच कायम
घातलेली. भां गलण नस ामुळं जोंध ाचं गचपन झालेलं. िशपाट-लपाट भरपूर
वाढलेलं असायचं. जोंधळा पोटरीला याय ा व ाला तर, िशपाट कोणचं िन जोंधळा
कोणचा हे ओळखायचं नाही. ामुळं वैरण काढायला भरपूर िमळत असे. बाटू क
णून पोटरी नसलेला जोंधळा खुरपून काढत होतो. भरपूर िशपाटामुळं बाटकाला
सां जंचं बाजारात पैसेही चां गले िमळायचे. तेव ा पैशां त हाटे लात जाऊन एक ेट
भजी िकंवा िचवडा खाता यायचा आिण िसनेमाही ायचा.
 प ा ा सां ज क न िफरत िफरत यायचा. मी चार वाजता ा सुमारालाच वडा
ओलां डून ा ा शेतात घुसलेलो असायचा. िशपाटबाटू क काढताना डोळं चारी
बाजूंला िभरिभरायचं. चा ल ायचं. पु ळ वेळा प ा ा अचानक यायचा. एकदा
तर दोनचार मुठी काढ ा नाहीत तवरच ाची चा ल लागली िन मी सरपटत सरपटत
व ात येऊन पडलो िन िवळा आम ा ह ीत फेकून दे ऊन, व ातच काठाला
परसाकडं बस ाचं सोंग केलं. प ा ा जवळ आ ावर पा ानं ता क न
उठलो. ामुळं मी परसाकडं ला बसलो होतो यािवषयी ाची खा ी झाली.

‘‘आरं पोरा, कुणीतरी मा ा रानात िश न बाटू क काढतंय रं .’’

‘‘खरं ? मला तर काय कुणी िदसत ाई. आिण मी सारखा व ाकडं ला नसतो.
आमची व ी माळावरच हाय वं.’’

‘‘आ ाच कुणी तरी येऊन गेलंय बघ. चारपाच मुठीबी ितथं तशाच पड ात.’’

‘‘मीबी आ ाच िहकडं आलोय. आमचंबी पाचसात प ा गवात कुणी तरी े लेलं

िदसतंय... चोरा ा पाळतीला हायलं पािहजे. उ ापासनं मी िहकडं अधनंमधनं फेरी
टाकत जाईन. तुम ा रानावरबी नजर ठे वीन.’’

‘‘बघ जरा. अधनंमधनं कुणी िदसलं तर हाक मारावी.’’

‘‘बरं बरं .’’

मी व ाकडं ला गवत कापायचं िनिम क न बसलो. आ ा काखंत मुठी मा न

हळू हळू बां धानं िनघाला. चां गला गावा ा वाटे ला लाग ावर पु ा घुसलो िन कचकून
भाराभर िशपाट िन बाटू क काढलं.

गावात नेऊन आ ा ा साव भावालाच िवकलं. शेजारी शेजारी राहत होते. पण

तवणूआ ा कचेरीत कारकून होता. ामुळं ा ा शीला िवकतची वैरण ावी
लागायची... दस या ा िटपणाला असा उ ोग जोरात चालायचा िन चार-दोन पैसं
िशलकीला पडायचं.

घरात ाचा कुणाला प ा नसायचा. कारण बाटकाचा भारा ितथंच बां धून मी
आम ा जोंध ात आणून ठे वत होतो आिण खोपीकडं व ाचं गवत घेऊन जात
होतो. हरमाळ टळली की गणपाला ‘घराकडं जातो’ णून सां गत होतो आिण
बाटकाचा भारा घेऊन थेट बाजारात जात होतो. तो िवकून मग घराकडं येत होतो.
ामुळं कुणाला कळायचं नाही. िनधा पणे चार पैसे साठत होते. जणू म ाकडनंच
आलो अशा आिवभावात घरात पाय टाकत होतो.
 म ा ा शेजारीच संघाची एक शाखा होती. सं ाकाळी ितथं पंचवीस-तीसभर
त ण मंडळी आिण मा ा वयाची मुलं जमत. खाकी च ी, पां ढरं कुडतं िन काळी
टोपी असा पोशाख. माळावर ती िनरिनराळे खेळ खेळत, कवायती करत, गाणी
णत. मला ते बघत राहावंसं वाटे . पा ाकडं असलो णजे मला ितकडं जाता यायचं
नाही. पण पावसा ात माळाला सरं चारत असलो की, ितथं जाऊन उभा राहत
असे. रोज मी ितथं उभा राहताना बघून कुणी तरी माझी चौकशी केली. शाळे ला
जातोस का णून िवचारलं. मी दडपून ‘जातो’ णून सां िगतलं.

‘‘िकतवीत आहे स?’’

‘‘पाचवीत.’’

‘‘वा! छान. मग आम ा शाखेला येत जा ना.’’

‘‘आिण सरं कुणी राखायची?’’

‘‘तु ा शी चरतील की माळाला. तू शाखेत येऊन दाखल हो.’’

‘‘नगं.’’

‘‘का रे ?’’

‘‘मा ाजवळ तसली कापडं ाईत.’’

‘‘नाहीत तर नाहीत. तसाच ये.’’

मी तसाच जाऊ लागलो. माळाला सरं चरायची िन मी आपला पोरां तनं खेळायचा.

लंगडी- तुतूचा खेळ चां गला खेळायचा. लंगडी जोरात घालायचा िन तुतूत धरलेला
गडी िचवटपणे सोडायचा नाही. पोरां बरोबर गाणी णायचा. खरं णजे असं
खेळ ासाठी िन पोरां बरोबर गाणी ण ासाठी मा ा िजवाला जावंसं वाटत होतं...
ां नी ‘ये’ टलं िन मी गेलो.

आठदहा िदवस झाले. मी िनयिमत येतो आहे असं पा न, कुठ ाशा गटात माझं
नाव घालून टाकलं. ा िदवशी हळदीकर नावा ा मुखानी माझी सगळी मािहती
िवचा न घेतली. दोनतीन गटां ची मुलं गोलाकार बसली असताना ते उभे रािहले.
मा ाजवळ आले िन मला उभे राह ास सां िगतले. मी उभा रािह ावर ां नी माझा
प रचय सवाना क न िदला. मी पाचवीत अस ाचं सां िगतलं.
 प रचय क न िद ावर, आसपास ा पाचसात मुलां ना ऐकू जाईल असं; पण
त:शीच बोल ासारखं; द ीकर नावाचा मुलगा णाला, ‘‘यानं तर शाळा सोडली
आहे पाचवीतनं. शाळे त असता तर हा मा ाबरोबर सहावीला आला असता.’’

हळदीकरां नी काहीसं आ यानं िवचारलं; ‘‘खरं ?’’

मी शरम ासारखा होऊन खाली मान घातली. णभर काहीच बोललो नाही. मग
णालो, ‘‘म ात कामं करायला कुणी नाही, णून विडलां नी शाळा सोडायला
लावली.’’

‘‘असं? आपण तु ा विडलां ना; पु ा शाळे ला पाठवून ायला सां गू. आवडे ल
तुला?’’

‘‘हां .’’ मी मान हलिवली.

पु ा आठदहा िदवस गेले. मी नेमानं येत रािहलो िन खेळत रािहलो. ा िदवशी

हळदीकर आिण ां चे दोन मोठे िम मा ाबरोबर शाखा सुट ावर म ाकडं
आले. मी सरं कोंडाळू न खोपीकडं नेली.

नुकतीच गाईची धार काढू न दादा तंबाखू ओढत खोपी ा तोंडाला बसला होता.

‘‘नम े, रतनू आ ा.’’

‘‘रामराम.’’ दादाला कळे ना; ही भट मंडळी इकडं कशी काय का ा घेऊन आली.
तोवर मी गो ातली दावी सरां ा ग ात अडकून आलो.

‘‘तुमचाच मुलगा ना हा?’’

‘‘ य जी.’’ दादा मा ाकडं संशयानं बघू लागला. ाला वाटलं मी काही तरी
भानगड क न आलोय.

‘‘ शार आहे . आम ा शाखेत येतो नेहमी.’’ असं णत ितघेही घाणवडीवर

शाखेत ा माणे बसले.

‘‘खेळा ा नादानं येत असंल. नगं टलं तर ऐकत ाई.’’ दादाला अजूनही अंदाज
येईना. ानं मा ाकडं बघत िचलीम िवझवली.

‘‘चां गला खेळतो. ाची शाळा बंद क नका. ाला शाळे ला पाठवून ा.’’
 ‘‘हां ऽ!’’ दादा ा डो ात आता काश पडला.

‘‘ ाला शाळे ला पाठिव ात काय अडचणी आहे त का?’’

‘‘म ातली कामं कुणी करायची, दादासाहे ब?’’

‘‘तु ी करायची. मुलां ना िशकवलं पािहजे.’’

‘‘आ ीबी कामं करतोयच की हो. आ ाला तर काय बसून खायला िमळतंय?
घरात पोरं हाईत पाचसात. मी एकटाच राबणार. एव ा पोरां ा पोटाला एक ाची
राबणूक फुरं ती य? पोरं टारं हातभार लाव ात णून तर दोन व ाला खायला
िमळतंय?’’

ितघां नाही काय बोलावं सुचेना. णभर शां तता पसरली. मग एकजण णाले;
‘‘मुलगा शार आहे . िशकला तर ाला चां गली नोकरी िमळे ल. मग तुम ा
पोटापा ाचा सुटेल की. उलट तो चां ग ा कारे सुटेल.’’

दादा हसला. ‘‘आिण तवर काय खावावं? ेला नोकरी लागून घरात पगार येई वर
आ ी िजतं तरी हायला पािहजे.’’

‘‘अहो, अशाच प र थतीत काहीतरी क न िशकवायचं. ाचंही क ाण होईल,

तुमचंही क ाण होईल. मुलगा शार आहे णून णतो.’’

‘‘ शारी काय शेतकीतबी चालिवली तर फायदाच ईलकी. चां गला शेतकरी ईल.
वाडवडलािजत शेती चालत आलीया. ितला चां गली कळा आणंल.’’ दादा हळू हळू
ित ानं बोलू लागला. ाला वाटू लागलं; हे वाटं चं वाटस कारण नसताना
आप ाला शहाणपण िशकवू लागले आहे त. मला येडबड ागत होऊ लागलं. काय
करावं कळे ना.

हळदीकरां ना उ र सुचेना. ते नुसतेच हसले. दु सरे मधला माग णून णाले;

‘‘थोडं िश ण झालं णजे बरं असतं. बु ी चां गली चालू लागते. कोटकचे यात
अडतनडत नाही. वाचायला येतं.’’

‘‘िलवायवाचाय पुरतं ेला िशकीवलंयच की हो. चां गला पाचवीपतोर गेलाय.’’

‘‘आणखी दोन वष घालून पाहा. सातवी तरी पूण होऊ ा. अनेक फायदे होतील.’’

‘‘कसलं फायदं घेऊन बसलाईसा? तुमची पोरं फुडं फुडं िशकत जा ात ते एक

बराबरच हाय. तु ां ी शेतकी करायची नसती. िलव ापुस ात तुमचा जलम गेला.
आमची पोरं अशी िशकीवली तर, ती नोकरीचाकरीत गुंतणार. मग मागचा एवढा
दां डगा आटाला मोडून पडणार. ो मोडून कसं भागंल?’’

‘‘होय की.’’ ां नी सहज होकार भरला.

‘‘मग कसं णता बरं ? भटा ा घरात िलवणं, ारा ा घरात गाणं िन शेतक या ा
घरात दाणंच िपकलं पािहजेत, का नगं?’’

‘‘खरं आहे .’’

‘‘आता जर का ा पोराला नुसतीच शाळा िशकीवली, तर उ ा हे पोरगं ा

शेणामुतात हात घालंल का? आता तु ी बामण माणसं. िशकता सवरता. कवा गायी
सरां ा शेणाघाणीत, हात तरी घालता काय?’’

‘‘...’’ कुणीच काही बोललं नाही.

‘‘ ाई, ं जे तुमचं चुकतंय असं वं. तुम ा तु ी रीतीनंच जाता हो. तसं आम ा
रीती माणंच आ ां लाबी गेलं पािहजे. शेतक या ा पोराला उगंच िहशेबापुरतं आलं
तर र ड झालं. ेला िशकवून काय बािल र करायचा ाई.’’ दादाचा सूर लागला
होता. आले ा मंडळींना शहाणपण सां गायची ाला सुरसुरी आली होती.
वाडविडलािजत चालत आलेलं जुनंपानं शहाणपण आिण आडमुठेपण एक झालेलं. ते
इतकं प ं होतं की, आलेले ितघेही मुकाट झा ासारखे िदसले.

ितघेही च ा झाडत उठले. उठता उठता णाले,‘‘तरीही आ ां ला वाटतं की तु ी

मुलाला िशकवावं. िशकला तर तो अिधक उ म शेती करील.– ’’

‘‘शेतकीतलं मी िशकीवतो की ेला उ म कसं करायचं ते. ासाठी तर ेला ा

शेतकी ा शाळं त घाटलाय.’’ दादा हासत हासत बोलला. ा ा चेह यावर काहीतरी
िजंक ाचा आनंद िदसत होता.

‘‘बरं आहे . नम े.’’

ितघेही िनघून गेले.

मला वाटलं होतं, दादा ां चं ऐकेल. ा ण मंडळी, िशकली सवरलेली, मोठी

माणसं आहे त. दादा ां चं णणं मानेल. कुरबुरत का होईना; पण ‘पोराला शाळं ला
लावून दे तो’ णेल. पण तसं काही झालं नाही. उलट हळदीकर आिण ां चे दोघे िम
इत ा थंडपणानं बोलले की दादा ा वरचढ, मो ा आवाजासमोर, बोल ा ा
अडाणी प तीसमोर ां चं काहीच चाललं नाही.
 हळदीकरां ना वरचा, ह ाचा सूर काढणं अवघड झालं. ां ची िन दादाची पिहली
ओळख न ती. ामुळं दादाची चूक काढणं ां ना जड गेलं...

मला वाईट वाटलं. दादाचा आडमुठेपणा कळू न आला. पण काय करावं कळे ना. मी
िहरमुसून गेलो. तरीही ती माणसं मा ासाठी धडपडली, ां नी मला
आप ातला मानलं, ेमानं मा ासाठी काही करायला धजली, याचा आनंद झाला...
कायबी झालं तरी ासारखं आपूण ायचं. शाळं साठी धडपड करायचीच. कायबी
क न आपूण िशकलं पािहजे. िशक ाबगार ासारखं कसं ता येईल?

अंधार पडला होता. गायी ा दु धाची तवली मा ा हातात होती. दादा पुढं िन तवली
घेऊन मी मागनं... वेसणीला दावं लावलेला बैल जसा मालकामागोमाग मुका ानं
जातो; तसा मी चाललेलो... दादा; शेतक या ा पोरानं कशी शेतीच केली पािहजे,
वा े ल ती थेरं कशी क नयेत, याचं शहाणपण मला जाता जाता सां गत होता. मी
व न नुसतं ं ं णत होतो. कारण ाचा आवाज डाफर ासारखा होता. मी
नुसताच मु ागत मागोमाग गेलो असतो, तर ानं मला वाटे तच कुचललं असतं...
आतून वाटत होतं, ही कासां डी अशीच दादा ा पाठीत मारावी िन असं ा
ितकटीवरनं वाट वाकडी क न भट ग ीनं सुसाट कुठं तरी पळू न जावं.
 १४
दादा कुठं तरी बाहे र गेला होता. मी जेवण केलं िन काळोखात बाहे र पडलो. ग ीत
जाऊन पोरां त बोलत बसावं असं वाटतेलं.

फरशीवर पोरं जमलेली. शाळे त समारं भ झाला होता. ात ा गंमती पोरं सां गत
होती. नटू नथटू न गे ाचं, नाटकात काम के ाचं, नकला के ाचं, गाणी ट ाचं
पुन:पु ा सां गत होती. मी नुसता ऐकत होतो. मी ां ातला नाही याचं खूप वाईट
वाटत होतं... आता चं जग ारं , आपलं जग ारं . ची कापडं ारी. चं च ी-
कुडतं तर माझा धोतर पटका. ा निशबात शाळा, तर मा ा निशबात मळा.
गुराढोरां ची मी शेणं काढायची िन नी पाटीवर िलणं काढायचं. ही सुखा ा सावलीला
बसून मजा मार ात ती सावली आता मला ाई िमळायची. जलमभर आता मळा िन
म ातला िचखूलच.

मन कोळशासारख क न परतलो, अंधारात एकटाच घराकडं चाललो. येता येता

तुकाराम-आबाजी ा खोलीत खडकीतनं उजेड िदसला. दोघेही अ ास करत बसले
होते. घटकाभर ितथं जाऊन बसावं असं वाटलं.

खोली ा बाहे र सो ात िवठोबा आ ा िदवाणजी काही तरी वाचत बसले होते.

ां ना ओलां डून खोलीत गेलो. दोघेही अ ासात गुंग झालेले. मग उगंचच घटकाभर
बसलो. तुकाराम ा पु ात पडलेला सहावी ा पु कां चा ढीग चाळू लागलो.
मराठी ा पु काव न हळु वार हात िफरवला. ते गुमान बसून वाचू लागलो...
काचेपलीकड ा लाडवाला बाहे रनं तोंड लावावं तसं, ते पु क हातात असून
नस ागत वाटत होतं.

िवठोबा आ ा हळू च आत आले. तरीही मी आपला मन लावून पु क वाचतेला.

ां नी सहज िवचारलं, ‘‘िकतवीत हाईस रं पोरा?’’

‘‘मी शाळा सोडली.’’

‘‘िकतवीतनं?’’

‘‘पाचवीतनं.’’

‘‘का रं ?’’

‘‘दादानं सोडायला लावली.’’

 ‘‘का?’’

‘‘म ात पाणी पाजाय, ढोरं राखाय कुणी ाई णून.’’

‘‘पाणी पाजाय, म ातली कामं कराय, ेला काय धाड भरली काय? गावातनं
नुसता उं ड ासारखा िहं डतोय िन.’’

मी काहीच बोललो नाही.

‘‘थां ब, मीच आता ेला सां गतो चां गलं सुध न. जग े ा आयला कुणीकडं
चाललंय िन ची बु ी बाळु गडी ा व ातच चरती. नुसती चौथी िशकलो तर एवढा
दरबार मी बा केला. े ा बाऽडनंच पैलं इं जेन आणाय उसनं पैसं घेटलं. आता माझी
तीसभर इं जनं झा ात. िगरण झाली. अठरा एकराचं रान घेटलं... ा गाढवाला बाऽ
मेला तवा टलं; तूबी एक इं जेन घे. तर बसला नुसता आयदी बस ागत शेतातलं
िपकंल ते खाईत... आता पोरां ी तरी धड िशकू दे णावं.’’ ... िवठोबा आ ां ना अशी
त:शी िन दु स याशी एकदमच बोलायची सवय होती. दादाचे ते ‘अरे -तूरे’तले मैतर
होते. ामुळं दोघां चे वादही खूप वेळा ायचे.

सणगर-समाज हा गावातला गरीब समाज. घोंगडी िवणून पोटपाणी चालवणारा...

ज भर यां ा पोरां तच मी वाढत होतो. या समाजात िवठोबा आ ा केवळ चार य ा
िशक ामुळं वाढत गेले. ा ा बरोबरीला धाडसही होतंच. णून ते आप ा पोरां ना
जीव तोडून िशकवत होते. ां ना अ ासासाठी ां नी तं खोली क न िदली होती.
पां ढराशु उजेड पडणारा काचे ा िभंगाचा िदवा घेऊन िदला होता. रॉकेलची एवढी
टं चाई होती; पण पोरां ा अ ासासाठी ते कुठनं कुठनं रॉकेल आणून ायचे... आपूण
ा पोटी ज ाला आलो असतो तर, आपलं िश ेण भरपूर झालं असतं. आप ा
निशबाला असला कसला अडाणी बाप आलाय ों?... मी िशकलो तर आप ाबी
निशबात असं िदवाणजीसारखं दीस येतील, हे दादाला कसं कळत नसंल? ‘‘िदवाणजी,
तु ी खरं च दादाला सां गा, िनदान सातवीपयत तरी माझी शाळा पुरी क न ायला
सां गा.’’

‘‘उ ाच बोलतो मी ेला. चां गला ऐरणीवरच घेतो. तुझी शाळा ेनं बंद केलीय हे
मला ठावं वतं.’’

मधे दोनतीन िदवस गेले. दादा गावात होता. तासरातीला मी गाईची धार घेऊन
गावात आलो. दादा उं ब यात बसलेला. ाला ओलां डून मी आत चाललो. तेव ात
समोर ा बोळातनं िवठोबाआ ा िदवाणजी आपलं धोतर सावरत आलेले िदसले. मी
ां ाकडं बिघतलं. ां नीही मा ाकडं बिघतलं. मी आत गेलो िन आईला चहा
करायला सां गून, ैपाक-घरा ा दारात बाहे र कान दे ऊन बसलो.
 िदवाणजी िन दादा दारात बसलेले.

‘‘आरं , काय रतनू, आज गावातच िदसतोस?’’

‘‘म ातबी काय काम ाई. सुगी घरात आली. आता नुसतं उसाला पाणी दे त
बसायचं. पाऊस-पा ाचं दीस आलं की कुळवकाठी, नां गरट-फां गरट करायची
झालं.’’

‘‘बरं हाय बाबा तुझं. पोरं बाळं म ात राब ात; तू आपला गावात खुशाल.’’

‘‘तूबी हाईत जा की. तुला याप वाढवायला पािहजे, ेला कोण काय करणार?
पोरां ा ता ात ायचं िन मोकळं ायचं सोडून, उगंच गाढवाचा गाडा हाकत
बसलाईस.’’

‘‘खरं हाय तुझं. तु ासारखा असा बसलो असतो तर, माझंबी लाखाचं बारा हजार
ायला उशीर लागला नसता. तु ा बाऽ ा येळचं कायतरी ठे वलंस काय रं तू?’’

‘‘आरं , बाऽ ा पोटाला आ ी ितघंच तो. ां त दोन पोरी िन मी एकटाच पोरगा.

बाऽ जायचा येपाराला, मी संभाळायचा मळा; णून ो समरथ झाला. खाणारी नुसती
आमची तीनच तोंडं. मग साठं ना तर काय ईल?’’

‘‘आरं , पर आता का साठत ाई ते?’’

‘‘आता कसं साठं ल? साताठ पोरं हाईत पोटाला. राबणारा मी नुसता एकटा. माझं
का वतन हाय य? पोराटारां ची पोटं भरता भरता, एवढा आटाला चालीवता चालीवता
जेरीला आलाय माझा जीव– घर कशानं वर येईल मग?’’

‘‘मग हे असंच ख ात जाणार तर.’’

‘‘ख ात का जातंय? पोरं येत चाल ात आता हाताबुडी. येतील पु ा हळू हळू
सुखाचं दीस.’’

‘‘पोराची शाळा बंद केलीस णं.’’

‘‘र ड झाली की चौथीपाचवी.’’

‘‘आरं खु ा, सग ा ग ीची पोरं िशकाय लाग ात. सणगरं िन धनगरं बी

आपली पोरं शाळं ला लावून ायला लाग ात. हाय शा ाराजाची मज णून ेनं
गावात एकाला दोन शाळा बां धून िद ात. घेकी ेचा फायदा.’’
 ‘‘काय करायची आ ा शेतक याला शाळा? शेवटाला हातात नां गराचा िम ाच
यायचा वं? भटा-बामणां नी शाळा िशकावी.’’

‘‘भटा-बामणां ीच काय िश णाचा म ा िदलेला ाई. उलट ाराज सां गायचं;

रयत हो, िशका िन शाणं ा. कोट कचे यात, शाळा-हािपसात नोक या करा. पोरं -बाळं
िशकवा िन ज ाचं क ाण क न ा– अिण तुझं काय ान हे !– आता पोरगं
पाचवीपतोर आलंय, िहकडं -ितकडं अजून दोन वस िशकलं तर सातवी ईल. कुठं बी
शाळं त मा र णून लागंल. िनदान कचेरीत कारकून णून थोरामो ा ा
हाताबुडी िचकटं ल. उकाळ पां ढरं ईल की तुझं. एकाला दोन पोरं तु ा पोटाला
हाईत, तर एक रानात घाल िन एक शाळं त घाल की. असा का खु ासारखा इचार
करतोईस?’’

‘‘काय नगं बघ. दो ीबी शेतातच घालायची. एकमेका ा िदमतीला असली ं जे

बरं असतंय. बाऽ ा िदमतीला मी तो तर बाऽनं चारपाच वाळली रानं केली ती.
णून खंडीनं दाणं घरात येत तं.’’

दादा ा त: ा फुशारकी ा बोल ानं िवठोबा आ ा हळू हळू संतापत गेले.

‘‘तुझी अ ल हाय का शेणाचा पू हाय रं ? ित ा आयला, पोरां ी म ात डां बून

उं ड ासारखं गावभर तुला िहं डायचं असतंय, ठावं ाई य मला? मला ान
सां गतोस य तू? माझी पोरं ित ा आयला, सालभर नुसती अ ास करत असूनबी
नापास ात. तरीबी मी ां ी शाळा िशकाच णतोय. एक ितथं दोन वस लागली
तरी मॅिटक तरी पार पाडा णतोय. का? तर पोरां ा ज ाचं क ाण ावं. आिण तू
ित ा आयला, चाल ा गाडीला घुना लावतोयस. असं केलंस तर ातारपणी पोरं
इ ारतील काय तुला?’’

‘‘सुख काय शाळं तच ाई िदवाणजी. ा रामा भरमकरानं बघ; आपली

दै ासारखी चारीबी पोरं शेतकीत घाट ात. एकाप ा एक जंग, रामा लोकाचं चार
चार एकराचं प ं फा ानं करायचा, तर आता पोरां नी ईस ईस एकराचं दोन सरकारी
मळं फा ानं के ात. वा ासारखं दगडी घर चौघां ी चार जा ं क न बां धलं.
शेरतीला गा ा े ात को ापूर इला ातनं. बार ा पोराला ा को ापूर ा
तालमीत जोड ाई... हाईस कुठं तू?– छल! जाऊ दे मला.’’

बोलता बोलता दादा उठला िन सणगर ग ीनं पुढं गेला. ब धा तो दे सायां ा

वा ावर गेला असावा. िवठोबा आ ा हात हलवीत िनघून गेले. मी दीसभर कामं
क न तोंडाला आलेली कडू खर घालव ासाठी; चहाचा कप मोकळा क न बसलो
होतो... मन काळवंडत गेलं.
 १५
शाळे ला जा ासाठी जीव तळमळत होता. पण दादासमोर उभं रा न ‘‘मी शाळं ला
जाणार.’’ णून सां गायचं धाडस होत न तं, फोडून काढील अशी भीती वाटत होती.
णून मा ा ा ानं दादाला कुणी तरी सां गावं यासाठी धडपडत होतो. म ात
ज घालून काही िमळणार नाही, याची खा ी वाटत होती. आ ा ा वेळी होतं ते
दादा ा वेळी न तं. शेती ाला जा च ख ात घालत होती. िशकलो की नोकरी
िमळं ल, चार पैसे जवळ साठतील, िवठोबा आ ा माणं काही करता येईल, असं आत
आत वाटू लागलं होतं.

िदवाळी झा ावर मिह ाभरात घाणा झाला. घाणा लौकर लावला की उसाला
धारण चां गली िमळती हा दादाचा अंदाज. तो काहीसा खरा होता. घाणं सगळीकडचं
सु झालं की, पेठेला गूळ जा जातो िन धारण उत लागते. अशा वेळी नंबर
एकचा, नंबर दोनचा गूळ पेठेला भरपूर येतो आिण आम ासार ा ा म ात
िपकणारा, नंबर तीनचा गूळ मग पडून राहतो. मग ाला आणखी पाडून मागतात.
बाकीचे शेतकरी नेमका उलटा िवचार करत. ऊस जा िदवस णजे ाचे िदवस
भरे पयत रानात ठे वला, चार िदवस वाढ ठे वला तर उसाला उतार चां गला पडतो.
णजे तेव ाच रसात पा ाचे माण कमी असतं िन मदनाचं माण जा असतं.
ामुळं गूळ जा होतो. पण दादाला जा गूळ हो ापे ा आिण ाला कमी धारण
लाग ापे ा, गूळ थोडा कमी झाला तरी चालेल; पण ाला जा ीची धारण लागावी
असं वाटे . ामुळं आमचा घाणा सग ा गावात लौकर सु होई.

तसाच तो याही वष झाला. आिण आ ी ातनं मोकळं झालो. पुढ ा उ ोगाला

लागलो.

उनाचं सगळी झोपली होती. आई ा उ ात शेणी लावत होती. एक एक बादली

पाणी आणून मी ितला दे त होतो. काही तरी गो ी िनघत हो ा.

दोघंच अस ामुळं िजवाभावाचं बोलावं असं वाटलं िन आईजवळ मी शाळे चा िवषय

काढला.

आई णाली, ‘‘आता मी तरी काय क सां ग? शाळं ची गो काढली की ो

रानडु करागत गुरगुरतोय, तुला ठावंच हाय.’’... आई ा मनात रानडु र खोल खोल
तलेलं.

आता म ातली सगळी कामं झाली होती. मला काहीच करावं लागत न तं. णून
मी णालो, ‘‘तू द ाजीराव सरकारां ी मा ा शाळं ब ल सां ग. आज रातचं
ाकडं जाऊ या. मीबी येतो तु ाबरोबर. तू सगळं ां ी समजून सां ग; ं जे ते
दादाला समदं सुध न सां गतील.’’

‘‘जाऊ या.’’ आई ा होकाराचा सूर आतनं उदास होता. मला माहीत होतं की एवढं
सां गूनही काही उपयोग होणार नाही. पण ती मा ा समजुतीसाठी यायला तयार झाली.
माझी तगमग ितला कळत होती. सातवीपयत िशकू ायला ितची मनोमन परवानगी
होती. पण ितचं दादासमोर काही चालत न तं.

रा ी मी िन आई द ाजीराव दे सायां ाकडं गेलो. द ाजीरावां ना आईनं िभंतीकडं ला

टे कून बसून सगळं सां िगतलं. ते ां ना सगळं पट ासारखं वाटलं. दादा बाजारपेठेतनं,
रखमाकडं िदवसभर िहं डून गावात कसा राहतो, म ात ा कामाला कसा हातही
लावत नाही; हे ही ितनं सां िगतलं. ां ना असं आईनं पटवून िदलं, की दादाला गावातनं
मोकळं िहं डता यावं, णून ानं माझी शाळा बंद क न मला म ात डां बलं आहे .
यामुळं द ाजीराव दादावर जाग ा जागी खवळू न बोलले, ‘‘ ो आता येऊ दे , मग
ेला मी चां गलाच भोसडून काढतो का नाही बघ.’’

उठता उठता द ाजीरावां ना मी असंही सां िगतलं, ‘‘आता जानेवारी ै ना हाय. आता
परी ा जवळ आ ात. आता जर मी पाचवी ा वगात जाऊन बसू लागलो िन
उजळणी क न घेतली, तर दोन ै ात माझी पाचवीची समदी तयारी ल िन मी
परी ाबी फास ईन. मग माझं समदं वरीस वाचंल. आता काय म ात कामं ाईत
काय ाईत. आदू गरच एक वरीस माझं फुकट गेलंय.’’

‘‘बरं बरं . तु ी आता दोघंबी घराकडं जावा िन ो आला ं जे मा ाकडं े ला

लावून ा. आिण घटकाभरानं तूबी े ा मागोमाग ये रं पोरा.’’

‘‘जी’’ णून आ ी उठता उठता द ाजीरावां ना सां िगतलं, ‘‘आ ी येऊन गे ाचं
सां गू नका. ाईतर आ ा दोघां चा मुडदा पाडं ल दादा. भाजी ायला आईच तेवढी
आली ती असं सां गा.’’

‘‘बरं बरं . मी काय करायचं ते करतो. े ा दे खत तुला काय मी इचारलं तर सगळं

सां ग. दडवून काय ठे वू नको.’’

‘‘ ाई जी.’’

मी आईबरोबर परतलो. दादा तास-रातीला आला. मी घरातच होतो.

आ ा आ ा आईनं दादाला सां िगतलं, ‘‘माळवं घेऊन मी दे साई सरकारां ाकडं

गेलो तो. तर णालं, ‘ब याच िदवसां त मालक आला ाई तुझा. म ाकडनं
आ ावर जरा लावून दे !’’
 ‘‘काय कामबीम हाय का काय गं?’’ दादा अधीर झाला.

‘‘ते काय मला सां िगतलं ाई.’’

‘‘जाऊन येतो मग मी. तवर भाकरी थापटू न घे. गण ा आला तर म ाकडं ‘हो’
णावं फुडं .’’

दादा चट ासरशी उठला. वा ावरचं बोलावणं दादाला मानाचं वाटे .

अधा तास गे ावर आई मला णाली, ‘‘जा आता. ‘जेवायला बलवायला आलोय’
णावं.’’

‘‘बरं .’’

मी गेलो. सरकार माझी वाटच बघत होते.

‘‘का आलास रं पोरा?’’

‘‘दादाला बलवायला जी. अजून जेवायचा हाय.’’

‘‘बस-बस घटकाभर. आ ाच आलाय ो मा ाकडं .’’

‘‘जी.’’मी बसलो.

हळू हळू मग द ाजीरावां नी मला िवचारलं, ‘‘िकतवीला हाईस रे पोरा?’’

‘‘पाचवीत तो जी. पर आता जात ाई.’’

‘‘कां रं ?’’

‘‘दादा नगं णाला. म ात पा ाकडं जायला कुणी ाई.’’

‘‘ य रं र ा ा?’’

‘‘जी.’’

‘‘मग तू काय करतोस?’’दादाला सरकारां नी िवचारायला सु वात केली. सगळा

इितहास बाहे र िनघाला. सरकार ाला खूप रागानं बोलले. दादा ा भावाची चां गली
तपासणी केली. दे साया ा म ात आ ापासनं ाचं ल कसं म ाकडं नाही, तो
कामचुकार कसा आहे , क ाला मागं मागं कसा राहतो, रानात मन घालून क पाणी
कसा करत नाही, िपकाला लागवड कशी घालत नाही, बायकापोरां ना तंगवून ां ा
िजवावर आपण कसा िहं डतो आिण आताही त:ला मोकळे पणानं गावातनं िहं डता
यावं णून, पोरां ा ज ाचा बळी कसा घेतो आहे , हे ही ाला सां िगतलं.

दादा ा ेक ण ाला द ाजीरावां नी खोडून काढलं िन मला सां िगतलं,

‘‘उ ापासनं जात जा रे पोरा शाळं ला. काय असंल ती तटलेली फी दे ऊन टाक ा
मा राची. िचकाटीनं अ ास कर िन एवढं वरीस पदरात पाडून घे. आिण ाईच ेनं
तुला शाळं ला लावून िदलं तर, तसाच ये वा ावर. सकाळ-सं ाकाळ काय पडतील
ती कामं कर िहतं िन जात जा शाळं ला. मी िशकीवतो तुला. ेला पोरं लई झाली णून
ो कु ािनपट तु ां ी वागवाय लागलाय.’’

‘‘मी ाई टलो काय जी? पर पोराला िभकारचोट नाद लाग ात. णून े ला
काढलं िन नजरं फुडं ठे वलंय.’’

‘‘कसलं नाद?’’

‘‘काय वा े ल ते. झुगारानं खेळतंय. िहकडं ितकडं काय तरी करतंय. शेणी ईक, कुठं
वैरण ईक, करतंय िन सेनेमा बघतंय. कुठं बी खेळतंय. म ात िन घरात ेचं अजाबात
ान ाई जी.’’दादानं मा ावर अविचत ह ा चढवला.

‘‘ य रं पोरा?’’ सरकार.

‘‘ ाई जी. कवा तरी उरसात एकदा पटावर पैसं लावलं तं. दादा कवाच सेनेमाला
पैसे दे त ाई, णून माळाचं ाण ध न मी आईकडनं शेणी लावून घेत ा िन ेची
कापडं केली. ा व ाला एकदाच सेनेमाला गेलो तो.’’मी खरं खोटं िमसळू न
सां िगतलं.

‘‘आता ते सगळं बंद कर िन अ ास कर. नापास झाला ाईस वं कधी?’’

‘‘ ाई जी. शाळाच बंद केली णून पर ाला बसलो ाई.’’

‘‘बरं बरं . जा तू घराकडं . उ ापासनं जा शाळं ला.’’

‘‘जी.’’मी उठलो.

बाहे र पडता पडता मा ा कानावर श आले. ‘‘आरं , पोराची जात हाय. एखा ा
व ाला िसनेमाला जायचंच, एखा ा व ाला खेळतबी हायचंच. एव ासाठी ेची
शाळा बंद करायचं काय कारण हाय?’’
 ‘‘जी. तु ी णता तर लावून दे तो. बघू आिण एकदोन वस कसं वळाण लागतंय
ते.’’ दादा कानमनत णाला. ाचा नाइलाज झाला होता.

जेवता जेवता दादानं मा ाकडनं बोली क न घेतली, ‘‘अकरा वाजता शाळा

असती. सकाळी दीस उगवायला म ात हजर हायला पािहजे. अकरा वाजू वर
पाणी पाजलं पािहजे. म ाकडनंच पर रभारी शाळं ला जायाचं. िदसा ा
गों ाबरोबर द र घेऊनच म ाला यायचं. सां जंचं शाळा सुटली की, घरात द र
ठे वून, झट ानं म ाकडं यायचं िन घटकाभर ढोरं चारायची. कवा म ात कामं
असतील तवा शाळं ला खाडं करायला पािहजे... हाय काय कबूल?’’

‘हाय की. म ात कामं असतील तर खाडं नको करायला?’’ मी जणू सगळं

पट ागत बोलत होतो. आत आनंदाला भरतं येत होतं.

‘ य; असं असलं तर शाळं ला जायाचं. ाई तर नगं आ ाला ती शाळा– काय

मग?’’

‘‘ ाई; जातो की शाळं ला. सां ज-सकाळ म ात येत जाईन.’’

‘‘ ाई आलास तर गावात ितथं येऊन कुचलतो का ाई बघ तुला... तु ा अंगात

लईचं शाळं चं याड आलेलं िदसतंय. बाल र णार हाईस ते मला ठावं हाय.’’ दादा
पु ा गुरगु लागला. मी मुकाट खाली बघून जेवू लागलो.

रडत रखडत पु ा शाळा सु झाली. ऊनताण, पाऊसपाणी, थंडीवारा याचा

काहीही िवचार न करता, उपाशीतापाशी ा कामा ा चरकात जो िपळला जात होतो,
ातनं अकरा ते पाचपयत तरी सुटका झाली. ा चरकापे ा मा रां ा छ ा ब या
वाटत हो ा. ा आनंदानं खात होतो.

भर उ ाचा माझा वेळ शाळं ा सावलीत जात होता, याचाच मला ाउ ा ात

दोन मिहने आनंद होत होता.
 १६
पु ा पाचवी ा वगात जाऊन बसू लागलो. नाव पु ा घालायची काही गरज पडली
नाही. ‘पाचवी नापास’चा शेरा नावापुढं होता. ते पाचवी ाच हजरी पटावर िश क
रािहलेलं होतं. पिह ा िदवशी वगात गेलो. ग ीतली दोन पोरं सोडली तर एकही
ओळखीचं नाही. मा ाबरोबरची सगळी पोरं पुढं गेलेली. आप ापे ा लहान पोरं ,
कमी शहाणी पोरं णून ा खाल ा वगात ा पोरां कडं मी पाहत होतो; ां ात
आता बसावं लागणार याची गे ावर जाणीव झाली. मन खट्ू ट झालं.
उप यासारखा एका बाका ा टोकावर कोपरा ध न बसलो. मा र कोण आहे त
याचा प ाच न ता. जुनी पु कं, जु ा व ा यां चा ा वगाशी संबंध न ता तरी,
मां जरपाटा ा पां ढ या िपशवीतनं ती घेऊन आलो होतो. ँ डवर गाठोडं संभाळत
एखादं पोरगं बसतंय, तसं माझी ती शै िणक जुनी मालम ा मां डीवर घेऊन बसलो.

‘‘नाव काय पा णं? नवीन िदसताय. काय चुकून या वगात आलाय?’’ वगात ा
सवात वां ड, च ाणा ा पोरानं समोर येऊन, िटं गली ा रात मला िवचारलं. मा ा
ल ात आलं की, माझा पोशाखही उप यासारखाच आहे . बाळु गडी ा तां बूळ मातीचा
रं ग चढलेलं मळकट पटका-धोतर मी एकटा नेसून आलेलो.

‘‘बघू बघू जरा पटका.’’ णून ा पोरानं माझा पटका काढू न घेतला... गेला आता
माझा पटका, वगातनं ो अंतरा ळे -फंतरा ळे णार, मनात असा िवचार येऊन मी
रडकुंडीला आलो. पण तसं काय झालं नाही. ा पोरानं तो पटका आप ा डो ाला
बां धून, मा रां ची न ल करता करता टे बलावर ठे वला िन आप ा डो ावरनं
ऽ णून हात िफरवला; तवर मा र आले िन ते काट तसंच जाऊन जा ावर
बसलं. माझा पटका टे बलावरच. पिह ा िदवशी हा संग ठे प ानं, माझं काळीज
धडाधडाधडा पुकपुकाय लागलं.

रणनवरे मा र वगात आले. ां नी टे बलावर ा मळकट पट ाकडं बघून

िवचारलं, ‘‘कुणाचा रे हा?’’

‘‘माझा मा र.’’

‘‘कोण तू?’’

‘‘मी जकाते. माग ा वस नापास होऊन याच वगात बसलोय.’’

‘‘फेटा घे हा अगोदर.’’ ां नी छडीनं तो फेटा टे बलाखाली ढकलला. मी तो

आणायला गेलो. ‘‘इथं कशाला ठे वलास मूखासारखा?’’
 ‘‘मी ाई मा र. ा पोरानं मा ा डु ईवरचा काढू न घेतला िन िहतं ठे वला.’’

‘‘हे च ाणाचं काट, िसंचं नस ा उठाठे वी करत असतं.’’ णून मा र

च ाणा ा ा पोराकडं धावले.

मा रां नी माझी बाकीची चौकशी केली िन वामन पंिडताची किवता िशकवायला

सु वात केली.

मध ा सु ीत मा ा धोतराचा कासोटा दोनदा ओढ ाचा य ा पोरानं केला.

पण मग मी िभंतीबरोबर ग पाठ लावून जो बसलो; ते शाळा सुटेपयत उठलोच नाही.
घाबरगुंडी उडा ागत झाली होती. माणसानं िशवले ा काव ा ा िपलाला, बाकीचे
कावळे चारी बाजूंनी ह ा क न टोचून मारतात, तशी माझी अव था झालेली.
माझीच शाळा मला टोची मारायला उठलेली.

घराकडं परत जाताना िवचार आला; पोरं आपली थ ा कर ात, धोतर वड ात,
पटका वड ात; मग कसं मला िनभायचं ा शाळं त?... नगंच शाळं त जायाला. आपूण
आपलं मळा ध न ग बसावं. ग ीतली दोनच पोरं वगात हाईत. ती तर
आप ाप ा बारकी. आप ाला काय मदत करणार ती?...

मन उदास झालं. चौथीतनं पाचवीत येईपयत शाळा आपली वाटत होती. पोरां तनं
ग ागो ी करा ात असं वाटत होतं. पण आता शाळा एकदम परकी परकी वाटू
लागली. आपलं ितथं कुणी नाही, असं वाटू लागलं.

सकाळी उठ ावर पु ा उ ािहत झालो. मग पु ा शाळे ला गेलो. आई ा

पाठीमागं लागून एक नवी टोपी िन दोन; नाडी ा, डफ ा रं गा ा, मळखाऊ च ा
आठ िदवसां ा आत िमळव ा. च ी घालून शाळे ला िन धोतर नेसून म ाला असं
जाणं सु केलं. हळू हळू मुलां ा ओळखी झा ा.

मं ी मा र वगिश क णून मधेच आले. ते सहसा छडी वापरत नसत. हातानं

मानगूट वाकवून पाठीत दणके दे त असत. एक बु ी पाठीत बसली की क भरे .
मुलां ा मनात ां ची दहशत िनमाण झाली. ामुळं दं गा करणा या मुलां ना फारसा
वाव िमळे नासा झाला. अ ासू िव ा ाचं कौतुक होऊ लागलं. मं ी मा र गिणत
ायचे. एखा ाचं गिणत चुकलं की, ाला ते खुच जवळ बोलावून समजून ायचे.
िव ा ाचा अगदीच क ेपणा िकंवा मूखपणा िदसला की, ाला ितथंच बुकलून
काढायचे. ामुळं सग ां ना घाम फुटायचा. सगळे घ न अ ास क न येऊ
लागले.

वसंत पाटील नावाचा, एक िकरकोळ अंगकाठीचा मुलगा शार होता. ाची गिणतं
नेहमी बरोबर असायची. भावानं शां त. वाचनात गढू न गेलेला िदसे. घ नही काही
र क न आणत होता. इतरां ची गिणतं तपासायचा. मा रां नी ाला वगसे े टरी
केलेला. सतत बाकावर थम; णजे मा रां ा खुच जवळ बसायचा ाला मान
असे.

मला हा मुलगा मा ापे ा िदसायला लहान वाटला... मी े ा आदू गरपासनं

पाचवीत हाय. चुकूनच आपून मागं हायलो. तवा आप ाच हातात वगाची मालकी
मा रां नी िदली पािहजे, असं वाटू लागलं. दु स या बाजूनं, आपणाला थो ा िदसां त
बरीच तयारी क न पाचवीचा अ ास भ न काढायचा हाय, फास होऊन वरीस
पदरात पाडून ायचंय, असं वाटत होतं. वगात दं गा करणे, अ ासाकडं दु ल करणं
मला परवडणारं नाही, आपण उपरे आहोत, याचंही भान आलं होतं.

ामुळं माझं ल अ ासाकडे जा लागलं. वसंत पाटील जसा वागेल; तसं

वाग ाचा मी य क लागलो. ा ा माणं मा ा जु ाच पु कां ना
वतमानप ा ा कागदाचे ‘पु े घातले.’ द र व थत ठे वू लागलो. काही ना काही
सारखं वाचत बसू लागलो. ानं एखादी र वगात आणून मा रां चं कौतुक
िमळवलं, तर तसंच दु सरे िदवशी मीही कर ाचा य क लागलो. मना ा
एका तेमुळं गिणतं भराभर कळू लागली. सरासर सुटू लागली.

कधी कधी वसंत पाटील या बाजूनं, तर मी ा बाजूनं मुलां ची गिणतं तपास ाचंही
काम क लागलो. ामुळं वसंताची िन माझी मै ी जमली. एकमेकां ा मदतीनं
एकमेकां चे अनेक उ ोग सु झाले. वगात मा र मला ‘आन ा’ णू लागले. मा ा
आयु ात ‘आन ा’ ही पिहली हाक पिह ां दा ां नी मारली. आई कधी ‘आ ा’
णायची; पण ते िचतच. मा रां ा या वगणुकीमुळं आिण वसंता ा मै ीमुळं
शाळे तला माझा िव ास वाढू लागला.

न. वा. सौंदलगेकर मा र मराठी िशकवायला यायचे. त:च ते िशकवताना

अितशय रमून जात होते. मु णजे; ते किवता फार उ म रीतीने िशकवत होते.
उ म चाल आिण चां गला र असलेला गळा आिण या ा जोडीला रिसकता
ां ाजवळ होती. जु ा न ा मराठी किवतां चं आिण पु ळशा इं जी किवतां चंही
ां चं पाठां तर होतं. वृ ां ा सुंदर चाली ां ना सहज येत हो ा. पिह ां दा ते एखादी
किवता गाऊन दाखवत होते; मग बस ा बस ा अिभनय करत किवतेचे रस हण
करत होते. ाला जुळेल अशी दु स या एखा ा कवीची किवता णून दाखवत होते.
मधूनच कवी यशव , बा. भ. बोरकर, भा. रा. तां बे, िगरीश, केशवकुमार यां ना
भेट ा ा आठवणीही सां गत. त: ते किवता करत. आठवण झाली की, आपलीही
एखादी किवता णून दाखवत. हे सगळं अनुभवताना माझं भान हरपून जाई. मी
कानां त िन डो ां त सग ा श ी आणून ते िपऊन टाकत होतो.
 सकाळ-सं ाकाळ म ात ढोरं राखताना िकंवा पा ाकडं एकटं च पाणी
पाजताना, मी मा रां नी िदले ा चालीवर, िशकवले ा सग ा किवता मोक ा
ग ानं णत होतो. ा किवतां ा अथाशी खेळत, मनात ाला खेळवत मागं पुढं
जात येत होतो. ह दीघाचे उ ार मा र करतील तसे करत होतो. ते बस ा
बस ा जसा अिभनय करायचे तसा पाणी पाजता पाजता करत होतो. पा ाचं वाकुरं
कधी भरलं याचा प ा लागायचा नाही. मा रां ा चालीबर कूम किवता णता येते;
याचाही शोध मला ाच वेळी लागला.

या किवतेशी खेळ ानं मला फार मो ा दोन श ी िद ा. पूव एकटं एकटं ढोरं
राखताना, पाणी पाजताना, कामं करताना कंटाळा येत असे. कुणाशी तरी बोलत, ग ा
मारत, गम ा करत कामं करावीत, माणसां त असावं असं वाटे . पण आता
एकटे पणाचा कंटाळा येईना. मीच मा ाशी खेळ मां डू लागलो. उलट िजतकं
एकटे पण िमळे ल तेवढं बरं ; असं वाटू लागलं. ामुळं मो ानं किवता णता येत
असे, कसाही अिभनय करता येत असे, किवतेसह त:लाही थुईथुई नाचता येत असे.
मी अ रश: नाचत असे. पु ळ किवतां ना मा र त: ा तं चाली लावत.
ामुळंही मी पु ळ किवतां ना मा ा तं चाली लाव ाचा य केला. अनंत
काणेकर यां ा ‘चां दरात पस रते पां ढरी माया धरणीवरी’ ही पिहली ओळ असले ा
किवतेला, मा रां ा चालीपे ा मी वेगळी चाल लावली. ही चाल एका िसनेमात ा
लोकि य गा ाची होती. ते गाणंही ‘केशवकरणी जाित’ म ेच होतं. ही किवता
मा रां ापे ा अिधक माणात सािभनय मी णत होतो. चेह यावर किवतेतील भाव
आण ाचा य करीत होतो. मा रां ना तो कार इतका आवडला, की ां नी ती
सहावी-सातवी ा वगात मला बोलावून, सव मुलां समोर सािभनय गायला लावली.
शाळे ा एका समारं भात णायला लािवली... ामुळं मला नवीन पानं फुट ागत
झालं.

मा र त: किवता करत होते. अनेक मराठी कवींचे सं ह ां ा घरी होते. ा

कवींची च र ं, ां ा आठवणी ते सां गत. ामुळं ही कवी मंडळी मला ‘माणसं’ वाटू
लागली. त: सौंदलगेकर मा र हे ही कवीच अस ानं, कवी हा शेवटी
आप ासारखाच एक हाडामासां चा, रागालोभाचा माणूस असतो, असं अनुभवाला
आलं िन मलाही वाटू लागलं की आपणही किवता करावी... मा रां ा दारात ा
जाई ा वेलीवर मा रां नी एक किवता केली होती. ती किवता आिण ती वेल मी
दो ीही पािहलं होतं. ामुळं मनोमन मला वाटत होतं की, आप ा भोवतीनं,
आप ा गावात, आप ा म ात, माळाला असे िकती तरी िवषय पडलेले आहे त; की
ां ावर मी किवता क शकेन. हे सगळं न कळत होत होतं. शी राखता राखता
मी िपकां वर, माळावर ा रानफुलां वर न कळत ओळी जुळवू लागलो. ा मो ानं
गुणगुणू लागलो. मा रां ना ा दाखवू लागलो. किवता िलिह ासाठी िस े ल
कागद खशातच ठे वू लागलो. कधी तो नसेल तर शी ा पाठीवर काटकीनं रे घो ा
ओढू न िकंवा माळा ा एखा ा कातळावर मु मा ा िठसूळ दगडानं िल न ठे वू
लागलो. पाठ झाली की पुसून टाकू लागलो. रिववारी िदवसभरात अशी किवता झाली
की, कधी एकदा सोमवार उजाडे ल िन मा रां ना दाखवीन; असं होऊन जाई.

पु ळ वेळा अधीरपणानं रा ी मा रां ा घराकडं जाई िन किवता दाखवी. ते

वाचत आिण कौतुक करत. मग हळू हळू किवतां ची मैफल रं गे. बोलता बोलता कवीची
भाषा कशी तयार असावी, सं ृ त भाषेचा किवतेसाठी कसा उपयोग होतो, जाित वृ ं
कशी ओळखायची, ां चा लग म कसा पाहायचा, अलंकारां त बारीक सारीक
बारकावे कसे असतात, ाचं एक शा कसं आहे , कवीला शु लेखन येणं कसं
ज र आहे , ाचे िनयम काय काय आहे त, या िवषयी ते सहज सां गत. मला ते
आपलंसं करावंसं वाटायचं. ते पु कं ायचे. िनरिनराळे सं ह ायचे. एखादी नवी
चाल मला ां नी ऐकवली की ा चालीवर मला किवता करावीशी वाटे . िदवसभर मग
माझी झटापट चाले. या सग ामुळं सौंदलगेकर मा रां शी जवळीक साधली िन
कळत न कळत माझी मराठी भाषा सुधा लागली. ित ा लेखनािवषयी मी जाग क
रा लागलो. अलंकार, वृ -जाित यां तील बारकावे हे लागलो. श ां चं वेड लागू
लागलं. मनात सूरपेटी वाजते आहे , असं वाटू लागलं.

तु. बा. नाईक मा र आ ाला भूिमती िशकवायचे. ते त: बॉय ाउटची चळवळ

चालवत. बालवीरां ना करता येतील अशी अिभनय-गीतं आिण ‘आदश बालवीर’ नावाचं
एक पाच अंकी आिण ब वेशी संगीत नाटक ां नी िलिहलं होतं. ाचे अंक िकंवा
अनेक वेश शाळे ा वाढिदवसा ा वेळी ते मुलां कडून बसवून घेत. बॉय ाउट ा
वािषक समारं भातही ते सादर करत. शाळे माग ा पटां गणात बालवीरां चे पावा आिण
पडघम-झां ज वाजू लागले; की आमची मनं था याव न उडत िन उघ ा खडकीतनं
काही िदसतं की काय हे पाह ासाठी धडपडत. मुलाजवळ कोणतीही र असली
तरी ितचं मा र कौतुक करत... भूिमतीसार ा िवषयाचा कंटाळा आला की वगात
मुलां ा या री सु होत. कुणी गाणी णत. वसंत पाटील पूव पासूनच
ाऊटम े होता; तो आिण मधू सणगर सां केितक िलपींनी एकमेकां ना खुणां नी
संदेश दे त िन तो अितशय अचूक असे. मला ां चं कौतुक वाटे . दारावर येणा या
अंबे ा गोंध ां ा खुणे ा भाषेसारखी ती भाषा असे. मला ित ािवषयी िज ासा
िनमाण झाली. पावा-पडघम ा तालावर बालवीर पथकाची परे ड सु झाली की,
ां ा पायां चा ‘ले राइट’ ा श ां सह होणारा आवाज, बाबदार खाकी पोषाख
आिण ग ातला सुंदरसा िहरवा माल डोळे खळवी. एरवी बावळट िदसणारी पोरं
ा पोशाखात; फोटो काढावा अशी डौलदार आिण आकषक िदसत. परे ड माच सु
झाली की मुलं ‘माच साँ णत. ती पायां ा िन पावा-पडघम ा तालावर णताना
मा ा अंगात िझणिझ ा येत. मनोमन मी ा परे डम े सामील होई. पाचवी ा
वगात नाईक मा रां ा ेमात नकळत पडलो ते ां ा भूिमती िशकवून
संप ानंतर ा चालणा या उप मामुळं.
 माझं किवतां चं पाठा र ब यापैकी होतं. सहावी-सातवीत ा किवताही सुंदर चाली
लावून मी पाठ केले ा हो ा. ाचं नाईक मा रां ना कौतुक वाटत होतं. अनेक
मराठी िसनेमातली गाणी मी च ा सुरात णून दाखवीत होतो. ात अिभनय
िमसळत होतो. याचा ां नी उपयोग क न असा घेतला; की ाऊटम े समारं भात
णावयाची गाणी मला पाठ करायला ो ाहन िदलं. समारं भाचा िदवस जवळ
आ ावर वगिश काची एक िवनोदी ना छटा ां नी िल न मा ाकडून सािभनय
बसूवन घेतली.

आम ा शाळे त मी चौथीला असेपयत आं बी आडनावाचे एक िव ाथ वर ा वगात

िशकत होते. ते ाऊटम े होते. काय मात ते उ म नकला करत असत. सातवी
पास झा ानंतरही ते ाऊट ा काय माला येत. समारं भात भाग घेत.
ां ा माणं आपणही नकला करा ात, असं वाटू लागलं.

गुराढोरां कडं िहं डता िहं डता मी अनेक ा ां चे आवाज मोक ा ग ानं काढत
असे. घुबडं , मां जरां ची भां डणं, शींचं आिण रे डकां चं एकमेकां साठी ओरडणं,
गाढवां चं, लहान मुलाचं ओरडणं, भुंगा पकडताना होणारी ितरपीट, मोटे चा आवाज
इ ादी गो ी मी सहज क न दाखवत असे. एक िदवस नाईक मा रां ना या गो ी
वगात क न दाखव ा िन ते बेह खूष झाले. ां नी मा ा अशा कर ाला ो ाहन
िदलं. मग ा िदशेनं मी अिधकािधक गो ी िमळवू लागलो. अिधकािधक बारकावे
आ सात क लागलो. िदसेल ाची न ल कर ाचं वेड लागलं. ेकाचे
बारकावे हे लागलो. चालणं, बोलणं, हात हलवणं, बारीकसारीक लकबी, खो ा
यां चा शोध घेऊन नकलां म े ते आणू लागलो, नाटकातील संवाद पाठ क न एकटाच
णून दाखवू लागलो... पाठा र सहज होत होतं; ाचा असा उपयोग क लागलो.

ग ीत ा. बा सणगर मा र राहत होते. ते िच कला िशकवायचे. ग ीत

लहानपणापासनं मला ां नी खेळताना, दं गा करताना पािहलेलं. ामुळं मला ते
‘आ ा’ णत. वगात ते नसले आिण जरा कुठं तरी दारातोंडाला कुणाशी तरी बोलत
उभे रािहले, तर वगात गोंगाट उडे . मग परत येऊन, दं गा करणा या मुलां ा पाठीत
एक एक दणका ते घालत. धमाधम मारत. ात ेक वेळेला दं गा केलेला नसला तरी
मला दणका बसत असे. माझं काही णणं आहे हे ऐकून ाय ा अगोदरच दणका
बसे... मा ात झालेला बदल मा रां ना ठाऊक न ता. ग ीत पूव मी पे ली,
बटणं, गो ा, क हे या, कोया, का ा ा पे ां वरची िच ं यां नी भरपूर खेळलो होतो.
संगी मारामा या के ा हो ा. मा रां समोर माझं तेच िच होतं. ामुळं दं गा
करणा यां त मी हमखास असणार, असा अंदाज क न मला ते दणके घालत.

वसंत पाटील ब यापैकी िच ं काढत होता. मीही लहानपणी कसलीबसली िच ं

काढत होतो, पण खास असा नाद न ता. पाटलाचं बघून मला वाटे की, आपण
ा ापे ा कमी पडता कामा नये. णून िच ं काढायला कसून बसत असे. हळू हळू
सणगर मा रां ाही ल ात आलं की माझा हात ब यापैकी आहे . कधी तरी संग
साधून ां ना मी घरचं सगळं काही सां िगतलं. तोपयत ां ना वाटत होतं की, मला
िसनेमाचा िन खेळाचा नाद लाग ामुळं माझी गे ा वष ची शाळा बुडाली. पण आता
ां ा ल ात व ु थती आली.

न ा पाचवीतले िदवस असे गजबजून जात असतानाच घरात एक घटना घडली.

पोरं माती खातच होता. चंदरा जा च माती खात होती. ितला दीड एक वष अफू
घाल ाचा प रणाम ित ा मदू वर झाला असावा. कारण ती नुसती शां त बसून राही.
िकतीही वेळ उपाशी असली तरी रडत नसे. ितथ ा ितथं कोमेजून जाई.

आई मग ित ापुढं ताकक ा, दू धभाकरी, आमटीभात िकंवा दू धभात कु न

ठे वी. ती ते हळू हळू खाऊन ितथंच ग बसे. बस ा जागी भरपूर माती खाई.

माती खाऊन खाऊन भोप ागत सुजली. मग ितला हळू हळू ताप भ लागला.
खोली ा अंधारात ती िदवसभर झोपून असे. कधी आई सरकारी दवाखा ातलं औषध
वेळ िमळाला तर आणत असे. कधी मी वेळ िमळाला तर आणत होतो. एक
िदवसासाठी आणलेलं पातळ औषध दोन दोन; तीन तीन िदवस पाणी घालून पुरवत
होतो. या अंधारातच ती एक िदवस अंथ णात म न पडलेली िदसली. आई ती काही
खाती का बघ ासाठी गेली होती िन ित ा ानात आलं, तो मुका जीव म न पडला
आहे .

तीन एक वषाची होती. मला कळतास आम ा घरातलं ते पिहलं मरण. शां त

झोप ासारखी िदसत होती. कोवळी कोवळी गोरी चा, काळे भोर केस, िमटलेले
मऊ मऊ नाजूक ओठ. व ाकडं ा मातीआड करत असताना मला िकती यातना
झा ा ा मा ा मला ठाऊक. आतनं उ ळू न गेलो होतो... मातीखाली चंदराचं काय
काय होईल या क नेनं त:ची छाती बडवून घेत होतो.

आई शां त होती. ित ा काखेत नऊदहा मिह ां ची ल ी होती. ितला नाला

लावून ती रडत होती.
 १७
बाळगुडीचं साल पाड ाला; णजे मा ा पाचवी ा परी ेबरोबरच संपणार होतं.
ां चा मळा होता ा िशं ाला नोकरी संपून पे शन िमळाली होती. ाचा एक मुलगा
कणखर झाला होता. ां ना मळा घरात करायचा होता. पुढं तो ायचा ां नी नाकारलं.
कबुलायतही संपली होती. णून भटाचा मळा सात वषा ा कबुलायतीनं केला.
िदवाळीतच आ ाला ती बातमी लागली होता. घरात सग ां ना बरं वाटलं. कारण
बाळु गडीचा मळा घरापासनं जवळच होता; तरी सगळं रान तां बूळ, माळाकडचं. ात
पीक जोरकस यायचं नाही. बाळु गडीची िवहीर खोल. ितला पाणीही कमी. िवहीर खोल
अस ानं, एका मोटे नं पाणी उपसायचं णजे तासानं एक मोट वर यायची. बैल
मुत ागत बारीक पाणी हळू हळू पाटानं उसात जायचं. तशात तां बूळ रान. पाणी
पाजलं की दु स या िदवशी रान फळफळीत ायचं. पाणी ध न ठे वायचंच नाही.
णजे चौ ा िदवशी पा ाचा फेर आणावा लागायचा. पण हे एक मोटं ा िविहरीला
अश होतं. खचा-अचा िनघ ासाठी एकरभर तरी ऊस लावावा लागायचा. पण
ाला पाणी पुरं ायचं नाही. ामुळं उ ा ात मे-जून मिह ात ऊस हमखास
वाळायचा. वाळू न मार खा ा की पुढं पावसा ातही चां गला सुरवाडायचा नाही.
ामुळं एकराला दु स यां ा पाच पाच गा ा गूळ ायचा, तर आम ा दोन नाही तर
अडीच गा ाच गूळ. िशवाय माळवं दळवं थोडं ही करायला पाणी पुरवठा यायचं
नाही. तशात गावाशेजारी मळा. णजे उ ा ात िहरवं बघून सा या गावातली
चुकारीची ढोरं िन कोर ाची गाढवं रा ी िन िदवसा िपकात िशरायची. ाचा मुडापा
क न टाकायची... णून बाळु गडी नेहमीच अंदरब ात येत होती. पोटालाही धड
िमळत न तं.

बाळु गडी ा सालाबरोबरच गणपाचीही साल-ग ाची चाकरी संपली. दोन वष

ानं चाकरी क न पैसे साठवले होते. या वष ा ल ा ा सराईत तो ल क न
घेणार होता. ाचा गावात ा एका रोजगा या ा पोरीबरोबर ‘गूळभात’ झाला होता.
ल झा ावर ाला सालगडी णून काम करायचं न तं. िमळे ल ितकडं टपरवारी
काम करायचं, असा ानं िहशेब घातला होता. तसा री होता. ानं गुळ ाचं काम
िशकायचा बेत केला होता. आं ा ा झाडावर सरासरा चढत होता.

‘‘आं ा ा सुगीत आं बं उतरायचा धंदा करणार, िमळतील ते वाटणीचं आं बं अडीत

घालून िपक ावरच इकणार. ोबी धंदा दीडएक ै ना चालंल. गुळ ाचा धंदा दोन
एक ै नं चालतो. चार ै नं ात जा ात. कुणाचं तरी वाळलं ात करणार
पोटापुरतं. पावसु ात ात काय तरी करत बसायला येतंय. बायकूला एखादी स
घेऊन ायचा; ाई तर अधलीनं ायचा इचार हाय. ात ितचं दीस जातील.’’ असा
आप ा ज ाचा, पोटापा ाचा ानं बराच िवचार केला होता. ल ठर ावर
आईजवळ ानं बोलून दाखवलं होतं. ‘‘बापूला आ ाच सां गू नका. उगंच कातावत
बसंल. फुडं पंधरा दीस हाय ावर बघू णं.’’

तरी आईनं दादाला हळू हळू कानगी िदली होती. दादालाही आता सालगडी ठे वावासं
वाटत न तं. पोटाला पोरं भरपूर झाली होती. ां ावर घरात ा घरात मळा
चालवायचा, असा ानं मनाशी बेत आखला होता.

तरी गणपाला बोलायचं णून दादा वरवर बोलला, ‘‘मग फुडं हायचा इचार ाईच
तर?’’

‘‘नगं आता. लगीन झा ावर अवघड णार ते. बारा िन बारा चोवीस तास म ात
बां ध ागत हावं लागतंय. दु सरं कायबी करता येत ाई, आिण आता तर मी
संसाराला लागणार. नुसता मा ा चाकरीचा पैसा फुरं पडायचा ाई.’’

‘‘नगं गणपा. तू हा आम ात. िनदान एक वरीस तरी अजून हा.’’ मला न राहवून
मी बोललो. ाची माझी मनं फार जुळली होती. तो जाणार णताना मला र र
लागली. सगळा मळा बेचव होईल असं वाटलं.

गणपा नुसता हसला.

‘‘हासतोस काय.’’ ‘ हातो’ ण की दादाला.’’

‘‘आ ा, मी चाकरीला नसलो तरी गावातच हाय की. एक ग ी वलां डली की माझं
घर येतंय. कवाबी लागलं तर टपरवारी कामाला येत जाईन. तू रातचं मा ाकडं
अधनंमधनं येत जा.’’

जाय ा िदवशी आईनं ाला रातचं जेवायला ठे वून घेतलं. मी ा ाबरोबर जेवलो.
जेवण झा ावर ाला पाचसहा शेरां ची एक गुळाची भेली िदली. पायलीभर जोंधळं
घातलं.

ते सगळं गठ ात बां धून, ‘‘चलतो मग वैनी. बापू, चलतो गा मी.’ णून उठला.

माझं डोळं भ न आलं.

भटाचा मळा केला हे बरं च झालं, असं वाटलं. ाची ाती भाजीपा ाचा मळा
णून होती. आम ा अगोदर रामू मा ानं तो अनेक वष केला होता. सालभर तो
भाजीपालाच काढत असे. कधी तरी गाडी-दीडगाडी गूळ काढत असे. रान काळवट
होतं. सहा एकर काळवट रान िन दीडदोन एकर माळ; एवढा मळा होता. रामू
मा ाची शेवटची पाच वषाची कबुलायत अडीचशे पये सालाची होती. दादानं ती
साडे सातशे पये सालाची, सात वषाची कबुलायत केली. िशवाय उसाची एक मोळी,
रसाची एक घागर, दोन ढे पा गूळ आिण दोनदा गाडीची वेठिबगार करायची असा
करार होता. बरे च लोक दादाला बोलले, ‘‘एवढा कसा काय फाळा चढवलास?’’

‘‘मालकानं हीर फोडून दे तो टलंय. उ ा लागंल तेवढं पाणी ईल. दोन एकरात
ऊस लावला तर आठ-दहा गा ा गूळ ईल. िशवाय सालभर माळवं हाईच. तीन
गा ां चं पैसं मालकाला फाळा णून जातील. उरलेलं मला तील.’’ दादा णत
असे.

ा ा मनात बरं च काही तरी ा म ात करायचं होतं. मालकानं िवहीर फोडून

ायचं कबूल केलं होतं. नुसतं तोंडीच सां िगतलं होतं. ‘‘र ा ा, मी ा ण माणूस,
िदलेला श मी परत घेणार नाही. पाळला नाही असं होणार नाही. तुला पुढ ा वष च
एक पु ष िवहीर खोल क न दे तो. काळजी क न नको.’’

पण िवहीर कधी फोडून दे णार याचा कबुलायतीत काहीच उ ेख न ता. गाळ

आमचा आ ी काढायची बोली.

ा वष बाळु गडीतलं गु हाळ झालं िन हळू हळू आ ाला भटा ा म ाची ओढ

लागू लागली. ा म ात; उसाचं रान मोकळं झा ावर, सं ां तीनंतर आ ी नां गर
धरला. म ा ा पायशाला ओढा होता. ओढा आिण रान यां ाम े थोडं सं गवतीरान
ठे वलेलं होतं. हजार दीड हजार प ा गवत िनघत होतं. काळं , गुळचट, गवताचं रान.
ते आता उघडं उघडं पडलं होतं. द िश क होतं. बाळु गडीला तर ढोरं चरायला
नुसता माळ. सं ां ती ा अगोदर तो लगलेला असायचा. ामुळं रोज सकाळी ढोरं
घेऊन मी भटा ा म ा ा ओ ाला जाऊ लागलो.

ा िदवशी दु पारी मी ढोरं घेऊन भटा ा म ा ा ओ ाला गेलो होतो. सहज

सं ाकाळी गावाकडं नजर गेली, तर गावातनं धुराचे लोट ा लोट आभाळात चढताना
िदसू लागले. कुणाचं काही तरी पेटलं असावं अशी समजूत झाली. बराच वेळ धूर
आभाळात चढत होता. जा जा वाढत होता. मनाला करमेना. काय झालंय गावात
ते बघावं णून, एरवी दीस बुडा ावर ढोरं घराकडं ायची ती घटकाभर िदसाला
गावाकडं घेऊन जाऊ लागलो. सरां ा गतीनं घराकडं जायाला दीस बुडलाच.

गावात सगळीकडं धामधूम चालली होती. पर ाकडं नं जाऊन मी सरं गो ात

बां धली िन पुढ ा बाजूला दारात आलो. िकनीट पडत चालली होती. दादा दारात
बसला होता. जरासा िचंता ा झालेला. उं ब यावर बैठक घालून बसलेला.

मी गे ा गे ा दादाला िवचारलं, ‘‘गावात धामधूम कसली चाललीया गा दादा?’’

‘‘बामणां ची घरं पेटवाय लाग ात.’’

 ‘‘का?’’

‘‘गां धी ाराजां चा खून केला णं बामणां नी.’’

मी गारच झालो... माणसं ग ीनं इकडं ितकडं जाताना िदसत होती. आमचं घर
संपलं की मां गवाडा सु होत होता. कागलचा मां गवाडा सग ा िज ात मोठा. मां गं
सारखी बामण आळीला धावत जात िन परत येत. घर पेटवाय ा अगोदर घरात ा
माणसां ना त ं बाहे र काढलं जात होतं िन घराला आग लावली जात होती. घराला आग
लाव ा ा िनिम ानं माणसं आत घुसायची- गावंल ते पळवायची. मां गवा ात
लहानापासनं थोरापयत बामणग ीसनं रायधार लागली होती. कापडं -चोपडं िन धा
िवशेष आणलं जात होतं. पाठीवर धा ाची पोती घेऊन मां गाची तरणी पोरं कुंथत
कुंथत येत होती. ही लूट रा भर चाललेली. सगळं गावच बामण आळीला पळत होतं...
‘‘आता जळू नच जाणार तं, ते पोटाला तरी खाऊ या णून आणलं.’’ असं उ र
िवचारणा याला िदलं जात होतं. ते अगदी खरं होतं.

गावची बामण ग ी मोठी. जुना जहािगरीचा गाव. ामुळं आसपासचे सगळे

वतनदार कागलात येऊन रािहले होते. अनेक वकील होते. कायकत होते. संघाची
मोठी शाखा होती. बामण ग ी तशी समृ . गावात ा गोरग रबाला ती रा भर
आटोपेना झाली. माणसं नुसती िमळे ल ती व ू पळवत होती... मां गा ा जोग ा
स ाला काहीच गावलं नाही; णून ानं बाजाची पेटी उचलून आणली होती.

मी दारात उभा होतो. दादा उं ब यात बसलेला. मला वाटलं उं ब याबाहे र जाऊन
वळचणीला बसावं, णजे कोण काय नेतंय ते िदसेल; णून मी उं ब याबाहे र पाय
ठे वला तर मा ा पायाखाली दादाची व ीची फरशी कु हाड एकदम आली.

‘‘हे काय?’’

‘‘फरशी हाय. बाहीर कशाला येतोस तू? आत हो.’’

‘‘आ ाऽऽ’’ आईनं घरातनं हाक मारली. मी आ ावर ितनं मा ासाठी चहा केला
होता. मी आत गेलो. सगळं दबलेलं वातावरण... वगातली जोशी, कुलकण , गुळवणी,
मुजुमदार अशी अनेक नावं आठवू लागलो. दो ां ा आठवणीनं पोटात गलबलू
लागलं.

‘‘आई, दादानं फरशी कु हाड कशाला काढलीया गं? जवळच घेऊन बसलाय?’’

‘‘बामण ग ीला सग ा गावातली माणसं भटाबामणाची घरं जाळाय लाग ात.

बामणासंग ां चा कुणाचा लागाबां ध हाय, चीबी घरं मागनं जाळणार हाईत णं...’’
 मी घाब न गेलो.

आई-दादाला वाटलं होतं, ‘‘एखा ा व ी माणसं िहकडं बी ड करत यायची.’’

आ ी नुकताच भटाचा मळा केला होता, ते ा ां ाकडं दादा जाऊन ग ा मारत
होता. बामण ग ीत हसूरकर विकलां शी आमचा संबंध होता. ां ा घरी आई दू ध
घालायची. म ातली भाजी नेऊन ायची. आजोबां ा वेळी क ाखेक ाचं ां नी
काम बिघतलेलं होतं. ते ापासनं नुसता संबंध होता, बाकी काही न तं. मीही काही
िदवस संघात जात होतो. ामुळं दादाला वाटलं की लोक आपलंही घर जाळतील.
ड उठवत येतील. एकानं ‘ रऽ, चला रं ऽ चलाऽ’ टलं की माणसं पळतच आली
असती. गावात सगळीकडं तशी हवा होती. ओलीसुकी सुगी नुकतीच घरात आली
होती. ामुळं दादा ा पोटात संशयाचा गोळा िफरत होता. ा दण ात कुणी खरं च
आलं असतं तर, दादानं दोघां ितघां चे तरी मुडदे पाडले असते; असा ाचा अवतार
झाला होता. ामुळं दादा घर सोडून जायला तयार न ता. नाही तर सगळं गाव बामण
ग ीला लोटलं होतं हाताला येईल ते पळवत होतं.

बरीच रा झाली. गाव थोडं शां त झा ावर दादा हळू च णाला, ‘‘आपूण जर ा
गडबडीत गेलो असतो तर पेिटवणा यां ी दे ख िशकीव ागत झालं असतं.’’

‘‘ते कसं काय?’’

‘‘आरं , ‘ ो बघा र ू जका ा, भटाबामणां ची संगत जोडून असतो. आताबी ां ी

मदत करायला, चं धन दडवून आप ा घराकडं ायाला आलाय. चला े ा
घरावर...’ असं पेटिवणारी माणसं णाली असती. मग काय ा? हा हा णता राख
झाली असती मा ा न ा घराची. हसूरकर वकील आदीच सग ा बामणां चा
ोरक ा, ेची माझी वळख, हे सग ा गावाला ठावं हाय. ात तूबी ा संघात
जाऊन कवा कवा खेळत तास हे कुणी बिघटलं- िबिघटलं असतं तर!’’

रातभर मी, आई, दादा जागंच होतो. काही बाही बोलत होतो. मलाही एक काठी
काढू न िदलेली होती.

सकाळी कळलं की ब याच जणां ची धरपकड झाली आहे . रा ी जे जळीत करत होते
ां ना पहाटे पहाटे पकडलंय िन पोिलस-कचेरीत अडकून ठे वलंय. पण नुसती
नावालाच चारपाच माणसं अडकलेली. आगी लावणारी माणसं बाहे रच िहं डत होती.

शाळे ला जाय ा िनिम ानं मी अकरा ा सुमाराला घराकडं आलो. शाळे ला सु ीच

होती. सग ा भट व ीतनं उ ुकतेनं इकडं ितकडं िफरत रािहलो. गावातली त ण
मुलं ज ाज ानं िहं डत होती. रा ी पेटवलेलं रीतसर जळालं की नाही, हे चो न
टे हाळणी करत होती. मी ां ाबरोबर िहं डू लागलो. ां ची चाललेली बोलणी कान
टवका न ऐकू लागलो.

बरं च काहीबाही ऐकायला िमळू लागलं... रा ी घरं पेटवताना सग ां ना बाहे र

काढत होते. ‘आत हाईल ाला घरासकट पेटीवलं जाईल’ असा दम दे त होते.
ातनंही एखादा आ ोश करत उं ब यात रािहला; तर ाला साताठजणं िमळू न
अ ादी उचलून लां ब नेऊन ठे वत होते. ाच घरातलं रॉकेल, कागद, कपडे घेऊन
बोळे क न, िदव ा क न, रॉकेल आ ावर िशंपडून पेटवलं जात होतं. कमी
पडलेलं रॉकेल चौगु ा ा भुसार दु कानातनं डबे ा डबे आणलं जात होतं. ालेला
चौगुले रॉकेलवरच भागतंय णून समाधानी होता. ानं रॉकेल िदलं नसतं तर ाचं
दु कान पेटिवलं जाणार होतं. णून तो मुकाट बसला होता. इमानीपणानं आिण ‘ ा
घडीला तरी घरात-दु कानात एक थबही रॉकेल नकोच’ या मनात ा मनात ठरवले ा
नि यानं रॉकेल पुरवत होता... पेटलेलं घर कुणीही िवझव ाचा य केला तर, ाला
तसाच उचलून आगीत टाकला जाईल िकंवा ाचंही घर पेटवलं जाईल, कुणीही
िवझवायला भटाला पाणी ायचं नाही, अशा तािकदी िद ा जात हो ा. ामुळं
रा भर मोकाटपणे घरं जळत, भडकत रािहली होती. राख होत होती.

मी जळणारे ढीग बारकाईनं बघत रािहलो. अनेक गो ी माझं ल वेधून घेत हो ा.

शाळे ची िपशवी सावरत मी हळू हळू ज ातनं पाठीमागं रा न एकटाच िनरखून बघू
लागलो.

मोठमो ा ा णां ची घरं जळाली होती. ात वकील होते, को ापुरात जाऊन

नोकरी करणारे कारभारी होते, वतनदार ा ण होते, संघाचे कायकत होते.
िदवाणां ा वा ात तर तीन भाऊ-भाऊ मोठे वकील होते. वा ा ा एका बाजूला
नारळी, पोपया, िच ू , पे यां ची झाडं असलेली-ग रबा ा शेताएवढी मोठी ामोठी
बाग होती. ा बागेत या तीन भावां ची पोरं चडूफळी खेळत, झाडां खाली खु ा टाकून
अ ास करत, बाकी कशाबशानं खेळत. इथं गावात ा कुळवा ां चे दु धाचे दोन-तीन
रतीब असत.

ात आमचीही सरं ाली की रतीब असे. मी अधनंमधनं ितथं दू ध घालायला

जात होतो. दू ध उं ब या ा आत बसूनच घालत असे. ा ापे ा आत जायला ितथं
िमळत न तं. आत वाडा खोल खोल वाटत होता... कधीतरी एकदा ा वा ा ा
आत आत जाऊन िफ न यावं. बागेतला लगडले ा झाडाचा एखादा पे तोडून
खावा असं वाटत होतं. पण कधी िमळाला नाही... आता वा ावरचं सगळं छ र
जळालेलं, कोलमडून ते आत पडलं होतं. काल रा ी पेटवलेला वाडा. तरी अजून
धुमसत होता. बागेत झाडा ा सावलीत ितघे भाऊ, ां ची मुलं, ां ा बायका, सुना,
लेकी, नातवंडं बसलेली िदसली, एका ल ाचं व हाड होईल इतकी माणसं,
गो यागोम ा बायका-मुली कधी न े ा बाहे र पडले ा िदसत हो ा. मुलं
नेहमी ाच आनंदानं खेळत होती. मोठी मंडळी बसून काहीतरी बोलणी करत होती.
सा ा पोशाखात होती.

आत गे ाबरोबरच, मोक ा जागेत दारासमोरच टे बलं, खु ा, खाली बसून

िलहायची डे ं , कपाटं यां चा ढीग अजून धुमसत होता. ात कागदां चाही ढीग भरपूर
होता. ात काही पु कं जळताना िदसली. मी चटकन ितकडं धावलो. ता ा
विकलां चा मोठा मुलगा मा ाबरोबर होता. तो आता सहावीत गेलेला होता. सहज
मा ा मनात िवचार आला की, ाची पाचवीची जुनी पु कं ा िढगात जळत
असतील, िमळाली तर बघावीत. पाचवीची मा ाकडं गिणत, मराठी िन िव ान अशी
फ तीनच पु कं होती. िवषय तर बरे च होते... मी धावलो. विकलां ा वृ
विडलां ची जळालेली अधवट काठी ितथंच होती. ती घेतली िन कागदां चा अधवट पाणी
मारलेला ढीग उलथापालथा क लागलो. ात अधवट जळाले ा िन अधवट को या
असले ा दोन मो ा िभजले ा व ा सापड ा. पाचवीचं भूगोलाचं तसंच अधवट
जळालेलं पु क सापडलं. मला अ ानंद झाला. मी टु णिदशी उडी मारली. ा
गडबडीत; नावं िलिहलेली पानं मी टराटरा फाडून तो ऐवज िपशवीत घालून द ाट
पळालो... गिणतं कर ासाठी को या कागदां ची बेजमी झाली.

... चार मोठे वाडे आिण साताठ मोठी मोठी घरं सग ा भटव ीत जळत होती.
बारकी घरं शाबूत रािहली होती. एवढी दहाबारा मोठी घरं पेटव ात, ां तलं सामान
र ावर आणून रच ात, ते पेटव ात, घरादारातलं धा , व ू, संप ी, पैसा-
अडका लुट ात गावाची रा संपून गेली होती.

सग ा भटव ीतनं सामानां चे आिण कागदां चे अधवट जळालेले ढीग िदसत होते.
ां ची घरं जळाली ां नी शाबूत घरवा ां चा आसरा घेतला होता. साकेकर भटजींचं
घरही पेटवलं गेलं होतं. हे भटजी िदवसभर सोव ात अस ासारखे असायचे. ां चे
मं , जप, वाचन िदवसभर चाललेलं असायचं. राम मंिदरात पूजा करायला ते
सोव ानं, मं णत जायचे िन मं णत परतायचे. ां चं सोवळं गावात िस .
कुणालाच ते िशवून ायचे नाहीत. ‘दू र हो’हा मं ही ां ा तोंडात सारखा होता.
ां चं घर जळा ाचं बघून वाईट वाटलं. आता ा सोव ा ा णा ा सोव ा
घराचं, सोव ा ंथां चं, सोव ा पूजेचं काय काय झालं असेल, आता तो आप ा ा
ओव ात गेले ा घराचं, ंथां चं, धनधा ाचं िन आपलं काय करणार असेल, याची
मला नसती िचंता वाटू लागली.

िनगडीकर विकलां चं ा न वाईट झालं होतं. ते कागलात ा संघा ा शाखेचे मु

होते. ां ना तीन मुली आिण एक छोटा मुलगा होता. तीनही मुली वयात आले ा. वषा-
दीड वषा ा अंतरां नी ां ना ा सलग झा ा असा ात. तीनही एकसार ा िदसत.
हाय ू लला एकदम जात िन एकदम येत. या तीनही मुलींना जिळता ा रा ी
कुणीतरी पळवून ने ाची बातमी होती. कुणीतरी णजे काँ ेस ा दलातील त ण
मुलां नी. ही मुलंही हाय ू लचीच होती. या मुली हाय ू ल ा कोण ाही काय मात
भाग घेत नसत, ा िश हो ा, संघा ा मु ा ा हो ा णून पळवून ने ा, अशा
बात ा िपक ा हो ा... िनगडीकर वकील, ां ची प ी व मुलगा ां ा जळाले ा
घरापाशी मी शोधले तरी मला िदसले नाहीत... ामुळं रा ीच ते पळू न गेले अशी जी
बातमी होती ती खरी वाटली.

िफरत िफरत ँ डवर गेलो. ितथं को ापुरा न येणा या एका विकला ा त ण

मुलाची बॅग सकाळी ँ डवरच फोडून लोकां नी जाळली होती. ित ात नुस ा नोटां ची
बंडलं होती. ती कुणीही ायची नाहीत णून सगळीच आगीत टाकली होती. ा
त णाला ँ डवरच मारलं होतं. अधवट नोटा जळले ा िढगापाशी एक पोलीस
शां तपणे उभा होता. िढगातलं कुणालाही काही घेऊ दे त न ता.

गावभर वातावरण तंग िदसत होतं. उ ोग सोडून सगळी माणसं आपाआपली घरं
ध न होती. रानात कामाला गेलो तर पाठीमागं एखा ा व ी आपलंही घर जाळतील,
असं गोरगरीब मजुरालाही वाटत होतं.

‘ ां चा ां चा णून गावात ा ा णां शी संबंध आलाय, ा सग ां चीच घरं

जाळायची आहे त, ां ची यादी करायचं काम गु पणे चाललं आहे ,’ अशी बातमी
गावातनं पसरलेली. गावातली, ग ीबोळातली वैरं या िनिम ानं डोकं वर काढू बघत
होती. आप ा वै यां चा उ ेख लोक घोळ ात उभं रा न करत होते, की
आम ातम ा भड ाचा संबंध अमुक तमुक बामणाशी हाय. ो ेचा रईत हाय,
ो ेचा गडी हाय, ो ेचा दो हाय... अशी हवा धुमसत होती. जो तो आत ा
आत ाला होता. पोटात भीतीचा गोळा घेऊन घरात बसला होता.

गावातलं गोरगरीब, िवशेषत: गावाचा मां गवाडा िन महारवाडा घरात ा घरात

उ ोगाला लागला होता. ां नी भां डीकुंडी, बाद ा-घागरी, जा क न धा आिण
कपडा-चोपडा आणला होता. काहींनी िमळे ल ती चीजव ूही आणली होती. ती कुठं
कशी लपवता येईल, कुणाला कशी कळणार नाही; या िवचारानं काही िनणय घेऊन ते
उ ोग करीत होते... दोन व ाला ां ा पोटाला भरपूर िशजू लागलं होतं. सु ा
नुक ाच झा ामुळं धा ं भरपूर िमळाली होती.

गां धीजींचा वध कसा झाला यािवषयी ा बात ा वतमानप ातनं आठवडाभर येऊ
लाग ा. ा वाचून गावातलं वातावरण आणखी तापू लागलं. ली उठू लाग ा.
उर ासुर ा ा णां चीही घरं पेटवायची, अशी भाषा बोलली जाऊ लागली. गट गट
ितकटीवर बसताना िदसू लागले. मग मा पोलीस बंदोब वाढला. माणसं मग
कुणा ा तरी घरात जमून तावातावानं चचा क लागले.

रा ी म ाकडनं नुकातच गायीचं दू ध घेऊन आलो. दादा परसूमां गाबरोबर बोलत

सो ात बसला होता. मी दू ध आत दे ऊन चहा ालो िन सो ात येऊन बसलो.
 तोवर िवठोबाआ ा िदवाणजी घरात आले. ां ा हातात वतमानप ा ा एका
अंकाची जाडजूड सुरळी होती. मु ाम; को ापुरात काय काय जाळपोळ झाली, हे
बघून ये ासाठी को ापूरला गेले होते. ितकडून ां नी हे वतमातप आणलं होतं.

‘‘हे बिघटलंस का र ू, महा ा गां धींचा खून कसा कसा झालाय ते, ही िच ं बघ.’’

‘‘बघू.’’ दादा पुढं सरकला. परसूही जरा पुढं सरकला.

‘‘िदवा घे रं पोरा खाली.’’

मी िदवा खाली घेतला.

गां धीजीं ा खुना ा वेळचे छापलेले बरे च फोटो ा अंकात होते. मग िदवाणजींनी
आईलाही िच ं बघायला बोलावलं, ‘‘तारा, ही गां धी राजां ा खुनाची िच ं बघ. पु ा
आता गां धी बघाय िमळायचा ाई िन िच ंबी बघाय िमळायची ाईत.’’

आई भाकरी के ावर, धुतलेला हात लुग ा ा पदराला पुसत बाहे र सो ात

आली. िदवाणजींनी ती िच ं सग ां ना समजून िदली... आ ी सगळे थरा न गेलो.

‘‘आरं , िहतं कायच ाई. को ापुरात भटां ची घरं , दु कानं, इ े टी एका कडं नं
जाळ ा. पाऽर बेिचराख क न टाकलंय. आधी सगळं लुटायचं. मग मोकळं घर,
दु कान जाळायचं; अशी त हा.’’

‘‘खरं काय?’’ परसू.

‘‘तर! काय थोडी भटं सराफी धंदा करत ती, कुणाची घ ाळाची दु कानं ती,
कुणाची कापडाची, तर कुणाची कसली... पाऽक सगळा माल र ावर फेकला. वा े ल
ानं ावा. उरलेला जाळू न टाकावा; अशी त हा.’’

‘‘आरारा!’’ परसू हळहळला. ाला वाईट वाटलं. ाला वाईट वाटलं ते र ावर
पडणारा माल लुटला गे ाचं आिण आपण मा ितथं नस ाचं. ‘‘घ ाळं ं जे
िकंमती व ू की हो. एक घ ाळ ं जे शंभर पय तरी पडत असतील की.’’

‘‘तर!’’

‘‘ ं जे कुणीबी हात घालावा आिण धा-पाच घ ाळं पळवावीत.’’

‘‘धा-पाच?...एकएकां नी तर कुड ा ाव ात िन खशां त घालून िचरमुरं ावीत

तशी े ली!’’
 ‘‘आरारा! गावात असं काय ाई बघा.’’

‘‘सूट की मग को ापूरला!’’ दादा हसून बोलला.

‘‘आता हो ितथं काय असणार?’’ तोही हासूनच बोलला.

‘‘भटं माजलीत े ा आयला! गावात पु ा एक दणकून जळीत झालं पािहजे.

ािशवाय ती वटणीवर येणार ाईत.’’ िदवाणजी.

‘‘र ड बेजमी झालीय की ची आता. ज ात उठणार ाईत एवढी आडवी

झा ात.’’ दादा.

‘‘खुळा हाईस तू. अजून चं ाटबी जळालं नाही. खरं ं जे आ ाच येळ आलीया.
ा दण ातच ां ी कायमची िनजीवली पािहजेत.’’ िदवाणजी तावानं बोलत होते.

‘‘शाणा हाईस! ा िबचा यां नी तुमचं काय वाकडं केलंय? गां धी ाराजाचा खून
काय कागलात ा बामणां नी केला ाई.’’

‘‘परसू, बघ हे रत ा. ‘ए खु ा’, णून हाक मारली तर ओऽ दे ईल, असलं हाय

बघ हे – आरं दीड शा ाऽ, जरा िलहाय-वाचायला िशकू ने तास? मग तुला सगळं
समजलं असतं. गां धी ाराजाचा खून ं जे काय नरसू मां गाचा खून न ं . य बाबा
आपला बसला ख ा ा राखणीला िन रातचं येऊन मारला चोरां नी ठार िन गेलं
ख ावरचं धा घेऊन. तसा काय गां धी ाराजाचा पंचा पळवून ायसाठी ेचा
खून केला ाई;– गां धी ं जे आज सग ा जगातला थोर माणूस. ा माणसाला
मारायचा ं जे जगाची केवढी हानी झाली! आप ा दे शाचं केवढं वाटोळं झालं? ा
संघात ा लोकां नी कट क न मारलाय ेला. कुणी एकानं ाई मारला. मारे करी
धाडून मारला ोंनी... थोडी माजली ाईत ही. महा ा फुले, शा महाराज काय
ण ात ते वाचाय आलं असतं ं जे तुला कळलं असतं... अजून ां ी पेशवाईच
पािहजे.’’ िवठोबाआ ां नी जवळ जवळ एक ा ानच झोडलं.

‘‘आता कुठली येतीया पेसवाई?’’ दादा.

‘‘कुठली येती? ा कागलचं खरं राजं कोण ठावं हाईत तुला?’’

‘‘आपलं कागलकर बाळ ाराजच की हो.’’ परसूला वाटलं आपणही ात भाग

ावा.

‘हां ! हे नुसतं नावाचं ाराज हाईत. आता तुला मी सां गतो. कागल गावचं खरं राजं हे
घरं जळलेलं सगळं भट वकील तं. सग ा कागल जहािगरीत ा शेल ा जिमनी
 ा नावावर हाईत. वतनं हाईत, इनामं हाईत. वकीलबी हे च, ाय दे णारं ज बी
हे च, कायदं करणारं बािल रबी हे च. आिण तु ीआ ी खुळी नुसती शेतावर
राबणारी. तु ा-आ ाला हे ो ाय दे तील ो खरा. बसून चार कागदं खरड ात,
ावर तु ासारखी अडाणतट्ू ट स ा कर ात िन पाक जमीनजुमला, घरं दारं ,
शेतीभाती जाती बोंबलत ा घशात. णूनच ही तुला िभकेची पाळी आलीया िन
ा इ े टी अजूनबी जळता जळत ाईत.’’

‘‘गऽप बस, एऽ िदवाणजी. तुझा खटला तु ासारखा झाला ाई; णून तू ा

ता ा िदवाणावर दात खातोस, हे का मला ठावं ाई?– तसा ा बामणां चा गावाला
काय तरास ाई. आपली आसपास ा खे ावरची वतनं संभाळत कागलात येऊन
बस ात– का? तर पोराबाळां ी शाळा िशकायला िहतं िमळती, कोटात विकली
करता येती, कागलासार ा गावात दू ध-दु भतं िमळतं, तालु ाचा बाजार हाय. कायबी
खरे दी कराय जाग ा जा ावर िमळतं णून ही िहतं आलेली. ती काय गावाला तरास
दे त ाईत. उलट कोटकचे यां ची फी घेऊन गावची कामं क न दे ात. ात काय
चुकलं चं? ते का माळावर उतरणा या फासंपार ागत चोरभामटं वंत गावाला
लुबाडायला. काय परसू? आज चार बामणं गावात हाईत णून साजंचं भटग ीतनं
िहं डलास तर पोटाला भाकरी तरी िमळती तु ा. का उगंच भटां ी नावं ठे वायचं?’’

‘‘तुझं ान गेलंय सगळं गाढवा ा गां डीत. तुला सुध न सां गून काय उपयोग? तुला
ना इितहास ठाऊक ना भूगोल. विडं ाचं नुसतं खुळं हाईस तू. उठतो मी आता.
को ापुरासनं आलोय ते अजून घराकडं बी गेलो ाई.’’ िवठोबाआ ा वैतागून उठले.

दादा िन परसू गालात ा गालात हासत तसेच बसले.

‘‘ ा िदवाणजीचं हे कायम असंच असतंय बघ. कायतरी वतमानप कातलं वाचतोय

िन तेच बडबडत बसतोय. चालत आलेला वाडवडलािजत ढी रवाज काय मनावर
घेतच ाई.’’

‘‘हां ऽऽजी हां . ेनं ेनं आप ा रीतीनं चाललं तर समदं सुरळीत चालतं हो. आता
बामणां नी विकली करायची ाई, तर काय शेतकी करायची?’’

दादाचे डोळे िम ील झाले. णभर थां बून तो सहज बोल ागत णाला; ‘‘ ा
जिळतात तू तु ा रीतीपमाण चाललास का ाई रं ?’’

परसू हं ऽ हं ऽ क न हासला. ‘‘चालंना तर. ो काय मी एकटाच चाललो? समदं

मां ग– ार िन गोरगरीब ा रीतीनं गेलं. ाई तरी भटाबामणां ा वतनात ा सु ा
घरात आ ा ा. आ ी ा े ा नस ा तर िजथ ा ितथं जळू न राख झा ा
अस ा. ातारं मुजुमदार काका णालं; ‘‘आरं , बघता काय. आ ा जळं ल ते. ा
जावा िन पोराटारां ा पोटाला घाला जावा.’’

‘‘खरं णतोस?’’

‘‘तर हो. असा दारातच बा हायला ता. ेला बिघटलं िन आ ी दोघं-ितघं

एकदम चरकलो. ितथंच रामराम केला िन मागं सरलो. टलं मोठा माणूस. कशाला
ेचं घर बाटवा... दु स या घरात घुसावं. तवर हे काका असं णालं.’’

‘‘बघ ो माणूस. खरा बामण णायचा बघ.’’

‘‘हाचनाळ ा दे शपां ानं ारं च केलं. ो वा ा ा दरवा ात भाला घेऊनच

बा हायला. ‘गां धीचा खून झाला णून माझं जाळतासा तर जाळा. पर तु ां ला
ातला दा ाचा कणबी िमळणार ाई का दमडी िमळायची ाई. जाऊ दे समदं
जळू न. मग मा वषभर मा ाकडं कुणी मागायला यायचं ाई का उधार
उसनवारीला यायचं ाई. जो कुणी िहतलं लुटंल ाचा मुडदा पडं ल’ असं णाला’’
परसूनं शेजार ा हाचनाळ गावची िच रकथा सां िगतली.

‘‘ ो भलताच खवाट िनघाला णायचा.’’

‘‘खवाट कसला. सग ा गावातलं गोरगरीब े ा वतनावर सालभर पोटं भरणारं .

गावचा कारभारीच हो ो. आता चं समदं जाळायचं ं जे गावानं आपलीच सालाची
पोटापा ाची बेजमी जाळायची.’’

‘‘मग?’’

‘मग काय. पाऽक सगळी गेली परत. जाळायला आलं तं ते शेजार ा गावचं.
ाबरोबर गावचंबी िमसळलेलं. दे शपां डे कारभारी असं बोल ावर, गाववा ां नीच
शेजार ा गावावा ां ा हातपाया पडून मागं लावून िदलं. दे शपां ाचा वाडा
जसा ा तसा शाबूत.’’

‘‘खेडेगावात हे असं तर शेरगावात तसं. लुटून पाक े ावर मग जाळायचं.’’

‘‘कागलातबी असंच झालं की. ा लुटालुटीत र ड माणसं गडगंज झाली.

कागवा ा हवलदारच ोर ा. बामणा ा घरात घुसायचा, पैसा िन दािगना तेवढा
उचलायचा. दाखवायचा काय; तर ‘घरात आत जाऊन बघून आलो कोण
माणूसकाणूस हाय का. ाईतर कुणीतर आत काय तरी करत बसायचा िन बाहीरनं
आग लागायची, णून तपासणी केली.’ वर हे असं बोलणं.’’

‘‘असं णतोस?’’
 ‘‘तर. सग ा गावालाच कळलंय. पर तु ा ग ीतलाच एक कां ेस ‘ ा ा गां धी
की जे’ करत आत घुसायचा िन नुस ा दािग ा ा पे ा फोडून इजारी ा खशातनं
सोनं पळवायचा. रातभर े ा घरात सोनं इतळायला अजून सोनार येतोय. नुसती
पाळत ठे वून बघ. राती बारा ा फुडं चा उ ोग चाललेला असतोय.’’

‘‘तू काय काय आणलंस रं ?’’ दादानं खाजगीत िवचारावं तसं िवचारलं.

‘‘मी काय आणणार? पोटापा ाला िमळं ल तेवढं धा आणलं बघ. काय थोडी
भां डी. पैसाअडका आम ा हातालाच कुणी लागू िदला ाई. िकती केलं तर बामणाची
घरं . आत जावं तर दे ारं िदसायचं. टलं परमेसुरा, हे बाटवायचं पाप नगं– णून
सो ातलं, मधघरातलं िदसंल तेवढं आ ी धा आणलं बघा... ब याच जणां ची
सालाभराची बेजमी झाली. ज ात एवढं च वरीस बसून खायला िमळं ल असं वाटतंय...
गां धी ाराजा ा पु ाईनं एवढं िमळालं.’’

‘गंगू भटजी ‘मला ा घरात घालून जाळा’ णत ता णं; खरं काय?’’ दादाची
उ ुकता.

‘‘तर हो! लई गरीब बामण. नुकतंच नवं घर बां धून बसला ता. ेचं पोरगं ा
संघात जाईत तं णून ेचं घर जाळलं. दु सरं काऽय कारण ाई.’’

‘‘बघ ते. एवढं ार सां गणारा बामण, पर ेचं े ला ार कळलं ाई.

पेरणीपा ा ा येळा मातूर बरोबर सां गतोय.’’

परसू घटकाभर ग बसला. ा ा मनासमोर पु ा एकदा गंगू भटाचं ते रडणं-

भेकणं आलं असावं. जरा गंभीर होऊन तो णाला, ‘‘ य र ा ा, आता हे इं गरज
सरकारचं राज गेलं िन गां धीबाबाचं आलं. पाचसात ै नं झालं ाईत तवर ा
गां धीबाबालाच लोकां नी ठार मारलं. गां धीबाबा तर णायचं हे लोकां चं राज हाय, मग
ही लोकं आता असंच राज करणार?’’

‘‘आपली माणसं कुठली राज कर ात परसू? गावात बघत ाईस? ा ग ीचं

भां डाण ा ग ीसंगं हाय. भटं एका बाजूला तर गाव दु स या बाजूला. मां गोडा
एकीकडं तर चां भारवाडा दु सरीकडं . दु सरं काय मग णार?’’

‘‘मोंगलाईच येणार हो... मला तर वाटतंय, पाचधा वस गे ावर पु ा इं गरज

सरकारच येईल बग. राज करावं तर ेनं... काठीला सोनं बां धून े ा रा ातनं
माणसं िहं डत ती.’’
 ... ग ा कुठून कुठं ही भरकटत हो ा. गां धीजींचा खून झाला ाचं दु :ख कुणाला
न तं. खुनािनिम ानं ां ची घरं जळाली ा ा णां ा वा ाला तेवढं दु :ख आलं.
बाकीचे सगळे कुणा ा पो ा कुणा ा घरावर कशा भाज ा; ाचाच िवचार करत
होते. पो ा खाणारे बारा ाचं जेवण जेवून सुखानं ढे कर दे त आपआप ा घरात
बसले होते.

दादाला वेळ घालवायला चां गला िवषय िमळाला होता. सुगीपाणी नुकतंच संपलेलं.
माणसं थोडी इ ाटा खात होती. शेतात फारशी काही कामं न ती. ामुळं रकामा
वेळ चां गला जात होता.

पुढं लौकरच कधी तरी, गां धीजीं ा ेतया ेचा सरकारी ूज रील िथएटरात िसनेमा
सु हो ा ा अगोदर दाखिवला जाऊ लागला. तो पाह ासाठी लोक मिहनाभर
िसनेमा ा खेळां ना गद करत होते. िसनेमा कधी न पाहणा या दादानंही तो पािहला.
‘ ूज रील’चा बोडच बाहे र लावलेला होता. ‘बापूजी की अमर कहानी’ ा रे कॉड
हॉटे ला-हॉटे लात फोनो ाफवर वाजत हो ा िन लोक ा ऐक ाला गद करत होते.
जो तो धंदा क न घेत होता.

मी ‘शा महाराजां चा पाळणा’ वाचून ‘गां धीजींचा पाळणा’ या नावाचं, वहीची

चारपाच पानं होतील एवढं एक दीघ का केलं. ‘पाळ ा ा’ चालीवर मी ते वगात
णून दाखिवलं. मा रां ची शाबासकी िमळवली. गां धीजींब ल जे वाटत होतं, ते
सगळं ात आणलं होतं. पण हे सगळं वतमानप ात आलेले लेख वाचूनच मी िलिहलं
होतं... तरीही गां धी महाराजां ा खुनाची आठवण झाली की मनात गलबलून येई. ‘असं
कसं झालं, असं कसं झालं’ असं मनात येई. ूज रील बघताना तर; मी घरातलंच कुणी
तरी गे ासारखा घळाघळा रडत होतो, दं के दे त होतो.

तीनचार मिहने कसंबसं शाळे ला जाऊन, आठव ातनं एक-दोन िदवस खाडा
करत, म ातली कामं बघत चां गले माक िमळवून पास झालो. दु सरा नंबर आला.
वसंत पाटीलचा पिहला नंबर आला... माझा मीच माळाला नाचलो. आता का साऽवी िन
मग लगीच सातवी.

दादाला णालो, ‘‘दादा, वसातनं तीन ै ने शाळं ला सुटीच असती. िशवाय

ऐतवार ा सु ा पतक आठव ाला हाईतच. रोज सकाळी दीस उगव ापासनं बारा
वाजूपरत मी म ात हाईच. जरा शाळं ला उशीर झाला तर काय िबघडत ाई.
दु पार ा मोटं चं पाणी तेवढं कुणी तरी पाजा. पु ा पेरणी-मळणी, घाणंगु हाळ आलं तर
मी शाळा बुडवून कामं करतो... आता काय नुसती कशीबशी दोन वस काढली की मी
सातवी फास तोय. मग कुठं तरी चां गली नोकरी लागंल. तंवर िशवा तु ा हाताबुडी
येतोयच. मग मळा िन माझी नोकरी असं िमळू न सग ाचंच पॉटपाणी चालंल. दोन
व ाला भात खायला िमलंल.’’ दादाला हे ता ुरतं पटलं होतं. मी सहावीला जायचं
मनात घ क न ठे वलं होतं.

सहावी ा वगात गां धीवधा ा खट ाची का णं गोळा करत होते. गां धीवधाचा
खटला चालू झाला होता. ातनं सगळी मािहती येत होती. वाचनाची भूक वाढली होती.
शाळे ची छोटीशी लाय री होती. ा लाय रीत ना. गोखले, िटळक, आगरकर, ामी
िववेकानंद यां ची च र ं होती. साने गु जींचं ब तेक वा य होतं. लाय रीचा से े टरी
वसंत पाटील होता. ा ामुळं ही सगळी पु कं भराभर वाचायला िमळाली. ां चा
सं ार मनावर खोलवर झाला. ‘ ामची आई’ मधील आई आिण तशाच भावाचे
वडील आपणाला िमळाले असते; तर िकती बरं झालं असतं, असं वाटू लागलं. ां ा
कथां चे त ण, ेयवादी नायक वाचून आपणही तसंच ेयवादी ायचं ठरवलं.
ितकूल प र थतीतही िश ण पुरं करायचं असं मनात प ं केलं. आगरकरां पे ा
जा भयानक दा र आिण पोरकंपण आप ा निशबी आलंय; ते ा ां ापे ा
खडतर आयु जगून ां ासारखं आपण एम्. ए. ायचं, असं मनात येऊ लागलं.
आगरकर एकच सदरा रा ी धुऊन पु ा घालत होते. मा ाजवळ एकही धडसा सदरा
न ता आिण तो धुवायला साबणही िमळत न ता; घरात तर कुणी ‘शीक’ णत
न तं. तरी आपण िशकतोय, ेय गाठू बघतोय याचं आत बरं वाटत होतं.

बघता बघता दु सरा ातं िदन उगवला. पिह ा िदना ा वेळी मला गावातलं
फारसं काही पाहायला िमळालं न तं. ा वेळी चारपाच िदवस अगोदरपासनं तयारी
क न ठे वत होतो.

‘‘आज सकाळची शाळा हाय. दु पारी सुटी हाय.’’ असं णून सकाळी म ाकडं न
जाता दु पारी जायचं कबूल केलं.

नाईक मा रां नी िदलेला ाऊटचा पोशाख चारपाच िदवसां पूव धुऊन काढला
होता. िपतळे ा तां ात जळकं कोळसं घालून, तां ा तापवून ानं कापडं ओलीच
असताना इ ी केली होती. ां नी सां िगत ा माणं तो खाकी पोशाख िन िहरवा माल
घालून बाहे र पडलो होतो. जारोहणाचा काय म झा ावर सग ा गावातनं
ाऊट ा मुलां ची फेरी काढायची होती. ा फेरीत ‘माच-साँ ग’ णायचं काम
मा ाकडं िदलं होतं. गाणी चारपाच िदवसां त चालीवर पाठ क न ठे वली होती. ती
मनाशी गुणगुणत शाळे कडं िनघालो.

सगळं गाव ताजं ताजं वाटत होतं. माणसं आं घोळी क न बाहे र पडलेली. गां धी
टो ा ा ा ा ा डो ावर िदसत हो ा. उ सात माणसं नटावीत तसा जो तो
नटलेला. पावसा ाचे िदवस अस ानं शेतात कामां नाही गती न ती. पेर ा
नुक ाच होऊन गेले ा. कोवळी कोवळी िपकं वीत वीतभर आलेली. अजून ां ा
बाळभां गलणींना वेग आला न ता. ामुळं माणसं मोकळी िदसत होती. गाव
माणसां नी भर ागत वाटत होतं. कुणीकुणी गु ाही उ ा केले ा. भट ग ीतनं
शाळे कडं चाललो; तर घराघरावर ितरं गी झडा लावलेला िदसत होता. दारासमोर
रां गो ा काढ ा हो ा. ितकटीवर महा ा गां धींचा मोठा फोटो कमान सजवून
पुजला होता. गावचावडीवर मोठी गद जमली होती. गावातले सरकारी डॉ र, वकील
मंडळी, ा ण ग ीतील बरीच मंडळी, सरकारी अिधकारी, कारभारी जमले होते.
कूम दे तील तशी पोिलसां ची परे ड इकडं ितकडं िफरत होती. पण ितथं थां बावं असं
वाटे ना. शाळे त आमचाही असाच एक काय म होता. उशीर झाला असावा णून
वेगात शाळे कडं पळालो.

पोच ावर थो ाच वेळात काय म सु झाला. बेचाळीस ा चळवळीत तु ं गात

गेले ा िशंदेसाहे बां नी काहीबाही सां िगतलं. मग शाळे ा मु हॉलम े गाणी,
ना वेश इ ादीं काय म झाला. मी गां धीजींचा पाळणा टला.

काय म संप ावर मग गावातनं ाऊटची फेरी सु झाली. पावा-पडधम, ढोल

वाजू लागले. खाकी पोशाखातील प ासभर मुलां ची रां ग ‘ले -राईट’ करत चाललेली.
पिह ां दाच ती गावभर िफरत होती. गावात ा बायकापोरां ना नवल वाटू लागले.
कौतुकानं आप ा दारात येऊन ती बघू लागली. दारात तंबाखू ओढत बसलेली मणसं
माना वळवून बघू लागली.

मी रां गेतनं बाहे र पडून मागं-पुढं होत ‘हमारा भारत हमको जानसे भी ारा’ सारखी
माच-साँ ग वर ा आवाजात णत होतो. गाणं संपलं की ‘ले -राईट’चा ताल दे त
होतो. नाईक मा र बरोबर होतेच. पण जणू काही मीच ‘ले -राईट’ ा तालाचा
कूम दे त ती मुलं पुढं नेत होतो. मी णेन तशी ती गाणी णत होती. मनात ा एका
गूढ श ीचा मला अनुभव येत होता. ा मुलां ी आपूण आप ा मागोमाग े ऊ
शकतो, आपूण णू ती गाणी ही मुलं ण ात. या गावात ा लोकां ा सा ीनं आता
ां ी मी एखादा कूम जरी िदला तर ही ा कुमाचं पालन करतील. आपली केवढी
ही ताकद... अंगात ा खाकी पोशाखानं, ग ात ा िहर ा मालानं, छातीवर ा
ाऊट ा िब ानं शरीराला एक वेगळाच ताठपणा आला होता. मन तेज झालं
होतं.

आम ा ग ीनं ही फेरी जाताना बायका-पोरं घराबाहे र आलीच. ां नी मला असं

गाणं णताना, ‘ले -राईट’चे कूम दे ताना बिघतलं. बायकां ना कौतुक वाटलं.
‘‘अंगबाई, जका ाचा आ ा की गं ो! फौजदारागत डरे स क न चाललाय. ढोरं
राखता राखता ेनं असली गाणी कवा गं िशकली?’’ बायका एकमेकीत मा ाकडं
बघत बोलू लाग ा.

आई ल ीला काखेत घेऊन दारात उभी रािहलेली. मला असा प ास पोरां वरचा
सायेब झालेला बघून ितलाही बरं वाटलं. अिभमानानं ितचं दय भ न आलं. हास या
चेह यानं ती ाऊट ा रां गेकडं बघत होती. आसपास ा बायका ित ाकडं
कौतुकानं बघत हो ा. ा ित ाकडं बघताहे त याचाही ितला आनंद होत होता.
दाराजवळनं जाताना ती मला णाली, ‘‘घराकडं लौकर ये. उशीर क नगं.’’ जणू
ितनं असं णून सग ा जगासमोर ‘ ो माझा ोक हाय.’ असा माय-लेकराचा संबंध
अिभमानापोटी जाहीर केला.

हे सहज घडून गेलं. मीही ‘बरं ’ णून पुढं सरकलो. ‘माच-साँ ग’ णू लागलो. अशा
रीतीनं पुढं सरकलो; की मा ावर फार मोठी जबाबदारी पडली आहे , यो ा रीतीनं
पार पाड ासाठी आता मला पुढं गेलंच पािहजे, जणू असं ितला मी दाखवून िदलं...
आप ा पोटी असा पोशाख घालणारा, अशा पोशाखात ा प ासभर पोरां ना आप ा
श ावर नाचवणारा पोरगा ज ाला यावा, यानं ितची मान ग ीत णभर ताठ झाली.
आमची रां ग वळणावरनं दु स या ग ीत नाहीशी होईपयत आई ती रां ग बघत उभी
रािहली.

फेरी संपवून, शाळे तला पंधरा ऑग चा खाऊ खाऊन परत यायला बारा वाजून
गेले. आई वाट बघत बसली होती. घरात आ ावर ितनं बरं च काहीबाही िवचारलं.
माणसं काय काय बोलत होती ते िवचारलं. ा सग ा गडबडीत ित ा मनात घर
क न रािहलेला एक िकंतू ितनं िवचारला.

‘‘आता हे गां धी- े ं चं राज आलं. आता मग जुनं पैसे बाद तील, य रं ?’’

‘‘हळू हळू तीलच की. इं ज सरकारचं सगळं पैसे काढू न टाकतील िन नवं; भारत
सरकारचं आणतील.’’

‘‘मग आता हे सगळं पैसे खोटं याचं?’’ ितनं काळजीनं िवचारलं.

‘‘एकदम ाई खोटं णार. हळू हळू खोटं णार. े ाजवळ असलं पैसं हाईत ते
पिह ां दा परत घेणार, े ाबदली नवं पैसं दे णार.’’

‘‘हे कवा णार?’’

‘‘अजून तर काय झाईर झालेलं ाई. हळू हळू ईल.’’

‘‘नवं पैसे येतील ते कसलं येतील?’’

‘‘ते आता मला काय ठावं? अजून कुणालाच ठाऊक नसणार ते.’’

‘‘मला ठावं हाय.’’

‘‘कसं काय?’’ माझी उ ुकता पराकोटीला गेली.

 ‘‘थां ब तुला दावतो.’’

ती तुळईला िसडी लावून अंधा या मा ावर चढली. वाशाला वासे सलग बां धून
माळा केलेला. ितथं ितची एक लाकडी पेटी होती. खो ा ा लाकडाची केलेली पेटी.
सा ा ा अंधुक उजेडात ितनं ती पेटी उघडली.

हातात एक जुनाट फड ाचं बोचकं घेऊन हळू हळू खाली उतरली. ा बोच ात
मा ा लहानपणी कुठ ा तरी ज ेत घेतलेली गों ां ची रं गीत कुंची होती. कधीतरी
सणावाराचं दे वाला जाताना ती आप ा ता ा मुलाला घालत असे. आनसा ा ल ात
ितला घेतलेली ठे वणीची कापडं होती. एका लुग ा ा घडीतनं ितनं एक जु ा
कागदाचं पाकीट काढलं.

ा ावरनं हात िफरवत, धूळ पुसत ती णाली, ‘‘पाच सा वस झाली बघ.

बाजारातनं एक पां ढ या केसाचा ातारा िहं डत ता. अंगावर खादीचं धोतार-कुडतं
तं. ेनं दोन-दोन आ ाला, चार चार आ ाला ा नोटा इक ात.’’

‘‘नोटा!’’

‘‘हां ! णाला, ‘लढाई चाललीया. लढाईत इं गरज हरणार. आप ा दे शाला राज

िमळणार. आप ा दे शाला राज िमळालं की गां धी- े आिण कोणंतरी राज करणार.
चं राज आलं की दोन आ ा ा नोटं ची िकंमत एक हजार, चार आ ा ा नोटची
िकंमत दहा हजार.’ असं णून इकत ता. नोटं सार ा नोटा. ख या नोटसार ा
िदसत ा. जरा मो ाच खरं कमी ाईत. हे बघ.’’ णून ितनं नोटा काढ ा.
खो ा नोटा. रं ग आकडे नोटां सारखेच. ावर गां धी, नेह , सुभाषचं बोस यां ची
मुखव ा ा जागी छाप असलेली िच ं... अडाणी माणसाला नोटे चाच भास ावा
अशी छपाई.

मी फुसिदशी हासलो. ‘‘ ा खो ा नोटा हाईत, आई. ा कधीच चालणार ाईत.’’

‘‘चालतील रं बाबा. नोटं सार ा नोटा िदस ात.’’

‘‘आगं, दोन आ ाला हजाराची नोट कुणी इकंल काय. खुळीच हाईस. काय तरी
धंदं क न पैसे िमळवणारी, पोटं भरणारी माणसं अस ात. नी केलेला उ ोग हाय
ो.’’

‘‘लई माणसं घेत ती रं . सगळीच माणसं कशी फसतील? बघू आणखी दोन वरसं
काय तंय ते.’’ णून ितनं ा नोटा पु ा लुग ा ा घडीत हळू च ठे वून टाक ा. िन
ते बोचकं हळु वार गुंडाळू न बां धू लागली. िनराश झा ासारखी िदसली.
 एक पयात तीस ब ीस हजार ज ात कधीतरी िमळतील िन आपण सुखी होऊ
असं ितचं .

मी ितला खूप समजून सां िगतलं. तरीही ितला वाटत होतं... दे स सोतंतर झालाय.
आप ाला तीसभर हजार तरी न ी िमळतील. आपून पाया दे ऊन ा नोटा
घेत ात. आप ा माणसां ी इं गरज सरकार इ लढायला आपूण एका पयाची
मदत केलीया. मग ती माणसं खो ा नोटा कशा काढतील?... ितचा भोळा िव ास
ैपाकघरा ा चुलीसमोर िच ं रं गवीत बसला.

मी जेवलो िन म ाकडं गेलो.

न ा म ात आिण म ा ा आसपास झाडं भरपूर होती. काळवट रानां चा भाग

अस ानं सगळी रानं बागायती होती. ामुळं िपकं गारे गार िदसत. ओ ा ा
काठावर गवती रानं होती. ती पावसा ात झुलताना िदसत. ती बघून मन िहरवगार
होत होतं. गुणगुणावंसं वाटत होतं. ओठां वर ओळी जुळत असत.

किवतां चा िवशेष नाद लागला होता. किवतां ा व ा जा ीत जा भ लाग ा.

मनाला ाकुळता बारीकसारीक संगानं येत होती िन मी हळवा होत होतो.

शाळे चा वाढिदवस जवळ आला होता. रं गकाम काढलं होतं. एक एक वग मोकळा

क न रं गवाले िभंती रं गवत होते. ा वगात मी िशकत होतो ा ा शेजारचा वग
रं गवाले रं गवत होते.

लघवीची सु ी झाली होती. मी सहज ा वगात गेलो. जिमनीपासून अडीच फुट वर

असा; िनळा प ा मारला जात होता. खडकी ा एका बाजूला तो वर आलेला िन
दु स या बाजूनं चार बोटं खाली गेलेला मला िदसला. ती चूक रं गवा ा ा ल ात
आणून ावी णून मी ाला णालो, ‘‘अहो, हे बघा ा बाजूला रं गाचा प ा वर
सरकलाय िन ा बाजूला खाली झालाय.’’

‘‘तु ा आयचा तु ा! कुणाचं रं बेनं तू? तुला काय करायचं खाल झालंय का वर
झालंय ते?’’ असं णून; िन ा रं गा ा बादलीत बुडवले ा शाचा तुषारप ा ानं
मा ा तोंडापासनं पायापयत हवेत ा हवेत मा ासमोर श वरपासून खालपयत
झटकून काढला. मी िन ा िच ावाघासारखा िदसू लागलो. टोपी, कुडतं िन च ी
संपूण पुढील बाजूनं िचता न िनघाली. भोवतालची मुलं हसू लागली. मला तो चंड
अपमान वाटला. मी अनावरतेनं ओ ाबो ी रडू लागलो. कुणीतरी मला िश कां ा
मम े नेलं; िन मा रां ना काय झालं ते सां गायला लावलं. मी अनावरपणे रडत होतो.
एक धडप ा, शार, क ाळू , री िव ाथ या ना ानं मी िश कां त माहीत झालो
होतो. नुकतीच बदली होऊन आले ा वरपे मा रां ा कानां वर हे कधी तरी गेलं
असावं. ां ना डोळे पुसत पुसत मी सगळं सां िगतलं.

‘‘चल; कोण रं गारी तो दाखव मला.’’ वरपे मा र धावतच मा ापुढं चालले. मी

ां ना तो माणूस दाखवला िन वरपे मा रां नी थाऽडिदशी ाचं थोबाड फोडलं. ाला
सोडवून ायला बाकीचे रं गारी धावून आले. ‘सोडा सोडा’ णू वर वरपे मा रां नी;
एखा ा पैलवानानं आप ा जोडीदाराला उचलून ावा तसा ाला उचलला; ‘‘थां ब;
तुला रां ातनं खाली टाकून तुझी हाडं िपशवीत भरतो का नाही बघ; शाळे ा
आदश िव ा ाचा तू शाळे त येऊन अपमान करतोस?’’ ां नी ाला बा लीसारखा
खां ावर घेतला होता. बाकी ा रं गा यां नी मा रां ची समजूत काढली. पु ा असं
होणार नाही णून कबुली िदली. मला िचतारणा या ा त णाला ते गुरकावले...
मा रां नी ाला सोडून िदलं.

‘‘चल, जकाते खाली.’’

मी मा रां बरोबर खाली गेलो.

‘‘नागा ा, हा एक आणा घे. आिण समोर ा दु कानातनं एक आ ाचा कप ाचा

साबण आण... जकाते, तू कपडे धुऊन टाक. नाईक मा र, जकातेला घालायला
तोपयत ाउटचा डे स ा.’’

मी ाउटचा डे स घालून माझे सव कपडे साबण लावून धुतले िन शाळे ा

िज ाखाल ा आं घोळघरात वाळत घातले.

ते ापासनं मला फारसा दं गा, दां डगावा करायला नको वाटू लागलं. मी आदश
िव ा ासारखा वाग ाचा य क लागलो. तसं वागताना जरा अवघडच वाटत
होतं; पण मा र मंडळीं ा िव ासाला पा ायचं; या जािणवेनं अिधकच भारावून
गेलो. अिधकच अ ासात मन घालू लागलो.

शाळे त माझं जसजसं नाव होऊ लागलं तसं सणगर मा रही मला ‘आनंदा’ णू
लागले. वसंत पाटील िच ं अिधक रे खीव काढायचा. मलाही तशी काढता यावीत असं
वाटे . एखा ा गो ीत आपण कमी पडतोय असं वाटू लागलं की, मी ितचा िप ा पुरवी.
शी राखायला जावं लागलं की डॉइं गची वही िन पे ल घेऊन जायचा िन सुचतील
ती िच ं काढायचा. बळवं ा, कावळे , पा ात बसले ा शी, झाडं , टे क ा,
टे कडीवर बसलेला गुराखी अशी िच ं काढली होती... सणगर मा राना दाखवत होतो.
मा र कौतुक करत होते. ा वष ां नी मला डॉइं ग ा परी ेची तीन पये फी
दे ऊन खचाने परी ेला बसवले िन मी ‘ए’ ेडम े पास झालो. माझी बरीच िच ं
ां नी िनरिनरा ा वगात लावली. ां तील दोन िवशेष गाजली. िशवाजीची आिण
अफझलखानाची भेट, आिण तानाजी ा पुत ाचं रे खािच . आरो शा ाची मािहती
दे णं सुलभ ावं, णून मी अनेक रं गीत िच ं काढू न िनरिनरा ा वगाना पुरवली.
शाळे त कोणी अिधकारी आले तर मला बोलावून घेऊन माझी िन वसंत पाटीलची
ओळख क न िदली जाऊ लागली... ‘मी ढोरं राखून, पाणी पाजून शाळा िशकतो’
असं सां िगतलं जाई. मी संकोचून जाई. मी ढोरं राखतो असं कुणाला कुणी सां गू नये
असं वाटे . पण तसं बोलता येत न तं. ती खरी गो होती.

पा ाकडं असलो की किवता करायचा नाद लागला होता. एकटं असलं की

क नां वर क ना सुचत. सौंदलगेकर मा रां शी मै ी वाढतच गेली. िमळे ल तेवढा
रा ीचा वेळ ां ा घरी जाऊ लागला. नाईक मा रां ा ाऊटम े नकला,
गाणी,पवाडे , ना छटा णून नाव िमळवत होतो. एक िदवस जरी शाळा चुकली तरी
चुटपूट लागू लागली. दादा ा सां ग ावरनं, म ात ा मह ा ा कामासाठी मला
ती पु ळ वेळा चुकवावी लागे. मग दादाशी थोडासा सून फुगून राही. नाराजी
दाखवी. दादा संतापे. पाठीत धपाटे घाली. िश ा दे ई. ‘नकोच ती शाळा’ णे. मग
नाइलाजानं शाळे ला खाडा क न म ातली कामं करावी लागत. नेमलेली कामं
कमीत कमी वेळात ावीत, णून मी िजवा ा आका ानं ती ओढत असे िन
ां ातनं मोकळा होत असे.

गु हाळ झालं. नुसता दोन गा ा गूळ झाला. मालकाचा फाळाही ा गुळात गेला
नाही. उरले ा फा ाची भरपाई शगा िवकून करावी लागली. वषभर क क नही
घर शेवटाला झडझडीत मोकळं झालं. पोटाला िचमटा दे ऊन क ं उपसावी लागू
लागली. मालक िवहीर फोडून दे णार, िविहरीला खूप पाणी लागणार, गूळ बराच होणार
णून दादानं भरमसाट फाळा वाढवून कबुलायत केली. ामुळं सगळे च रडकुंडीला
आलो होतो.

आनसा वषा ा बाळू ला घेऊन अधनंमधनं भेटायला येत होती. बाळू ा

ज ाअगोदर थोडे च िदवस ती आप ा त: ा घरात राहायला गेली होती. चुल ाचं
कज फेडून मामानं आपलं घर आप ा ता ात घेतलं होतं. ा घरात बाळू चा ज
झाला. ितला पिहला पोरगा झा ामुळं मामानं बारसं जोरात घातलं होतं. आम ा
घरादाराला लाडवाचं जेवण िमळालं होतं.

आनसाची कोळपलेली कातडी घरात बसून रसरशीत झाली होती. उनातानातनं

काळवंडलेला अंगाचा रं ग जाऊन, मूळचा गोरा रं ग वर आला होता. ितला बघून मला
आ य वाटत होतं. आपली थोरली बहीण इतकी गोरी, इतकी दे खणी िन इतकी
राजबीिडं आहे , याचं कौतुक वाटत होतं. ितचा रं ग गाजरासारखा होत चालला होता.
आप ा घरात ती आता राजाची राणी होऊन बसली होती. ितला बघून वाटू लागलं;
आ ा सग ाच पोरां ी असं सुख लागलं, पोटाला येव थशीर िमळालं तर आ ी
सगळीच अशी िदसू, माणसात आ ागत होऊ... क ानं िन उ ानं आमची सगळी
माकडं झा ात.
 घरात मामा आता काहीबाही गुजरा ा म ातलं आणून टाकू लागला. नवीन
घेतलेली स नुकतीच ाली होती. ामुळं घरात दु धदु भ ाची चंगळ झाली होती.
रोज रातचं गुजरा ा म ातनं ओली वैरण ितला येत होती. मामाचा उ ाह वाढला
होता. तो आता संसारी झाला होता.

आ ी पोरं बाजार ा िदवशी आनसाची हमखास वाट बघत होतो. ती आली की

बाळू ला घेऊन रानभर झाडं , िपकं, फुलं, गाडी, बैलं, पाखरं दाखवत होती. ाला
घे ाची आ ा पोरां त चढाओढ लागे. खा ािप ामुळं बाळू गुटगुटीत िदसायचा.
ाला ावंसं वाटायचं. उलट आईची बारकी पोरं उपडून टाकले ा भाजीगत
कोळमसून गेलेली वाटायची.
 १८
सहावीची परी ा दे ऊन मी सातवीत गेलो. पु ा वसंत पाटीलचाच पिहला नंबर िन
माझा दु सरा नंबर आला. वसंत पाटीलची हजेरी रोज लागे. मी आठव ातनं दोन
िदवस तरी खाडा करीत असे. पण सातवीचं वष मह ाचं होतं. बोडाची परी ा होती.
सातवी झाले ा त णाला कारकून, मा र, एखा ा सं थेत िहशोब-तपासनीस, िकंवा
दलाला ा आडत दु कानात िदवाणजी णून नोकरी िमळत होती. कमीत कमी एकशे
वीस िदवस हजरी भर ािशवाय परी ेला बसायला फॉम िमळत नसे. ाची फी असे.
बोडाचे पेपस अस ामुळं परी ेत कोणते आिण कसे येतील याचा अंदाज लागत
न ता. ात परी ेला बस ासाठी िज ा ा िठकाणी जावं लागत होतं. अनो ा
िठकाणी परी ा मां क येईल ितथं बसून उ रपि का िलहा ा लागत हो ा. ामुळं
सातवीत गे पासनं मनावर दडपण आलं होतं. ात पु ा या वष को ापूर बघायला
िमळणार याचा एक आनंद झाला होता. को ापूर कागलापासनं बारा मैलां वर होतं,
पण ते अगदी मा ा लहानपणी– कागलकर बाळमहाराजां ना पिहला मुलगा झाला
होता ते ा ‘पाणी घालायला’ गाडीतनं गेलो होतो; ा वेळी मला बघायला िमळालं
होतं. पण ते आता सगळं िवसरलं होतं. आता ितथं तीन िदवस राहायला िमळणार होतं.
ा तीन िदवसां त दु सरं ितसरं म ातलं काही काम नाही का ढोरं राखणं नाही;
सकाळ सं ाकाळ नुसता अ ास करायचा िन परी ेचे पेपस िलहायचे, या क नेनं
मी सुखावून गेलो.

पाचवीतली पु कं एका मुलाकडनं िन ा िकंमतीत ा ा हातापाया पडून िवकत

घेतली होती. आईनं मला ती घेऊन िदली होती. सहावीत मला तसलीही पु कं घेता
आली नाहीत. मराठीचं एक पु क घेतलं होतं. पाचवीची भूिमती सहावीला चालत
होती णून ितचाही सुटला होता. बाकीची पु कं ाची ाचीच वापरत होतो.

सातवीत गेलो ा वेळी सातवीची बरीच पु कं बदलली होती. आिण आता हे

सातवीचं मह ाचं वष... सगळी आपली पु कं आप ाला पािहजेत. जु ा पु कां ची
पानं गेलेली अस ात. ती िन ा िकंमतीत इकत घेऊन वाचताना, आदू गरच जेवून
गेले ा कुणा ा तरी खरक ा ताटात आपूण जेवायला बस ागत वाटतंय. णून
एकदा तरी नवी पु कं ावीत, ां ी पिह ां दा आपलाच हात लागावा. कुणी
आदू गर आपलं नाव ावर घाटलेलं नसावं. जगात ती नुसती आप ा मालकीची
असावीत. वसंत पाटलासारखं आपूण ां ी को या खाकी कागदां चं पु ं घालावंत िन
ा नवेपणाचा वास घेत घेत ती वाचावीत. ज ात एकदा तरी हे भोगायला िमळावं;
असं वाटे .

शाळा सु ायचे िदवस आले. दोन मिहने म ात रात ाऽ काम केलं होतं.
दादाला सुख िदलं होतं. मनात आलं, आ ाच दादाकडनं कबूल क न ावं. णून
एक िदवस सकाळी मोटं वर असले ा दादाला चहा तापवून दे ऊन णालो, ‘‘दादा,
सातवीचं वरीस हाय. आता म ातली िदवसभराची कामं संपली की, रातचं माझा मला
अ ास करायला पु कं पािहजेत. वरीसभर ेला ेला आता अ ास करावा
लागणार. मला कुणी घराकडं पु कं दे णार ाई. तवा मला आता नवी पु कं
पािहजेत. िशवाय सातीवीची पु कं बदल ात. आता जुनी पु कं चालणार ाईत.’’

‘‘बघू णं. घेऊ कवा तरी. पाणी गेलं बघ उसात. पळ लौकर.’’ दादा बैलाला
चाबूक मारता मारता णाला.

मनात जे काही होतं ते दादा ा कानां वर घालून मी पा ाकडं गेलो.

शाळा सु होऊन मिहना झाला. सगळे अ ास जोरात सु झाले. तरी पु ा पु ा

सां गूनही दादा पु कं ायचं काही नावच काढे ना.

एक िदवस धाडस केलं. आईला नववं मूल झालं होतं. सहा-सात मिह ां चा आ ा
ित ा काखेला होता. ा िदवशी कशानं तरी ती आजारी होती. घरात झोपून रािहली
होती.

शाळे ला जाय ा िनिम ानं घराकडं आलो. आईला माहीत होतं की मी दादाकडं
पु कां चा लकडा लावला आहे . ितनंही एकदा दोनदा दादाला सां िगतलं होतं.

‘‘घेऊन ा की ई; पोराला पु कं. सातवीचं वरीस हाय चं. चां ग ा माकानं फास
झालं; तर कुठं तरी चां ग ा नोकरीला तरी लागंल. सां जसकाळ म ात राबतंय; ेचा
मोबदला णून तरी ेला लागतील ती पु कं घेऊन ा.’’

‘‘जवळ पैसं ाईत; माळवं इक ावर बघू.’’– ‘‘को ापूरला दलालाकडं जाऊन
शंभरभर आणणार हाय; मग बघू.’’– असं दादा करत होता.

पण ा िदवशी घराकडं आलो िन आईला णालो, ‘‘आई, दादानं पु कं ायला

सां िगट ात.’’

‘‘आिण पैसे?’’

‘‘खोली ा कपाटातलं ायला सां िगट ात’’... खोलीत एक िदवळी होती. ितला
एक फूटभर फळी लावून पैसे ठे वायचं कपाट केलं होतं.

‘‘घे जा तर.’’

कपाटाची िक ी ैपाकघरात उं चावर टां गलेली असे. ती मला आईनं िदली. मी

कपाट उघडलं. पािकटात नुसतं दहाच पय होतं. आणखी काही िच र होती. मी
दहा पयां ची नोट घेतली िन शाळे ला गेलो.

आठ पये आिण आणखी काही तरी दहा आणे खचून, सातवीची मह ाची ब तेक
पु कं घेऊन आलो. पु कं घरात ठे वली िन सां ज क न म ाकडं गेलो. तास
रातीला परत आलो. खाकी कागद आणायला पैसे नस ामुळं ग ीतनं कुणाकडनं
तरी वतमानप ाचे जुने अंक आणून पु कां ना पु ा घालत बसलो होतो. मागोमाग
तासाभरात दादाही घराकडं रातचं जेवायला आला. तोवर मी ाला पु कं घेत ाचा
प ाच लागू िदला न ता. आ ा आ ा ानं मला सो ात उभं रा न िवचारलं,

‘‘पु कं कुठली ही?’’

‘‘मी नवी घेटली.’’

‘‘आिण पैसे?’’

‘‘तु ा कपाटातलं घेटलं.’’

‘‘िकती?’’

‘‘धा पयची नोट ती ती मोडली. एक पय साऽ आणे परत आ ात; ते ात

ठे व ात.’’

‘‘तु ा आयला तु ा पु कं घेणा या ा! घर णून तेवढं पैसं ठे वलं तं मी,

पोटाला काय खायाचं आता? य; काय खायाचं? काय खायाचं?’’ णून दादानं मला
िभंतीसंगं लाथलायला सु वात केली. पायात पायताण तसंच होतं, दणादण थोबाडात
खात होतो िन खालनं लाथा खात होतो. तोडानं कळा सहन न होऊन‘आई आई’ णून
ओरडत होतो.

आई मधी पडली. ‘‘आदू गर ेला‘घेतो’ णून कशाला सां िगटलं तंसा? एवढं
हालात ाल क न िशकतंय; ेला एक डावबी पु कं नगंत?’’ ितनं जरा माझी बाजू
घेतली.

दादा ित ावर धावला. पण ती आजारी होती, पदरानं ितनं डोकं ग बां धलं होतं.
या वेळ ा बाळं तपणात ितचे हाल झाले होते; खूपच थक ागत झालेली. पटकन
काही तरी ितला होईल, णून दादानं हात न उचलता घाण घाण िश ा दे ऊनच
भागवंल.

‘‘ ा दु कानातनं ती घेतली ाला ती परत दे ऊन ये उ ा; ाई तर मुडदा पाडतो

का ाई बघ तुझा.’’

‘‘हं .’’ णून मी ा वेळचा मार थां बवून घेतला.

दु सरे िदवशी ा दु कानावर नुसता गेलो; पण पु कां चं काही िवचारलंच नाही.

घराकडं परत आ ावर रातचं दादाला एवढं च सां ितलं, ‘‘दु कानदार परत घेत ाई
णतोय.’’

पु ा काही दणके बसले.

‘‘एखा ा पोरानं घेटली तर बघ बाबा आ ा. पर ो मार नगं बाबा आता.’’ णून

आईनं मार थां बवला.

ितस या िदवशी मार िमळाला नाही, पण मी लां ब उभा अस ामुळं फेकलेलं

पायताण चुकवून कामाकडं पसार झालो. मनाशी प ी गाठ बां धली होती. काय बसंल
तो मार खायचा. आपला जीव जाणार ाई. मारं ल मारं ल िन चार िदसानं आपूणच ग
बसंल. जरा जा कामं करायची. मग ेला मारावंसं वाटणार ाई. आता कशीबी
झाली तरी एकदा पु कं आण ात. ती कुठं जाणार ाईत!

तसंच झालं िन पुसतकं मा ा मालकीची झाली. वेळ िमळे ल तसा मी अ ास क

लागलो.

म ाकडचा कामाचा रे टा वाढला होता. बाळं तपणात आई ा अंगावर थोडी सूज

आली होती. ित ात आता काहीच िश क रािहलं न तं. णून... म ातली कामं
ितला फारशी ओढता येणं श न तं. आठ वषा ा धोंडूबाईला ती बसून बार ा
बार ा भाक या थापटायला िशकवत होती. आप ा कुवती ा बाहे र जाऊन
धोंडूबाई भाक या करत होती. कधी चटणी जा तर कधी मीठ जा घालून आमटी
करत होती. िहरा दो ी शी िन ां ची रे डकं राखत होती. पायकूट घालून गायीलाही
चरायला सोडत होती. िशवा नऊ वषाचा झालेला. िदवसभर तो शेरडामागं िहं डत होता.
िहरा आिण िशवा दो ीही रोगट अस ामुळं, सरं िन शेरडं दोघां ना िमळू न
राखायला िदली होती. िशवा उसातली शेवरी, एरं डाचा पाला आणून शेरडां ना घालत
होता. शेरडां वर ाचा मनापासनं जीव होता. सकाळी शेरडां ा धारा काढ ा की,
एकटाच शेरडं घेऊन म ाकडं यायचा. उसा ा साराकडं नं ां ना चारत एकटाच
बसून राहायचा. ां ना आता मोकळं रान िमळालं होतं. आता ती; माती खाऊन
झा ावर लगेच पाटा ा पा ात तोंडं धुऊन ठे वत होती. परसाकडं ला लां ब
वावरात जाऊन बसत होती. ामुळं ां ना कुणी ‘माती खा ीस का?’ णून िवचारत
न तं. आिण काल ा िदशी खा ी का नाही, याची परी ाही परसकडं ला लां ब
जाऊन बसत अस ामुळं करता येत न ती.
 भावंडां चं हाल चालूच होतं. म ाचा फाळा एकदम डोईजड झाला. ा भरवशावर
फाळा वाढवला होता; ती िवहीर मालक फोडून ायचं काही बोलेचना. िविहरीत अनेक
वष भरलेला गाळ नाइलाजानं आ ाला काढावा लागला. ात अडीचशे पये घातले.
तरीही िविहरीत पा ाचा साठपा काही होईना. गाडी-दोन गाडी गुळावरच भागवावं
लागलं. ामुळं अंदरब ा आला. वाळलं धा पोटापा ाला कसंबसं झालं.

पेरणी ा व ालाच दादा दलालाकडं कजाला गेला. म ात ा ी झाली नाही

णून रोजावारी िकंवा सालावारी गडी ठे वणं परवडे ना. घरात ा माणसां वरच मळा
चालव ाची पाळी आली.

घरातही आईला पूव सारखं पहाटे साडे चार वाज ापासनं उठून काम करणं आता
िनभत न तं. आठ पोरां ा पोटापा ाचं कर ात ितला दम लागत होता. ामुळं;
उरले ा मला ‘मोट’ नाही तर ‘पाणी’ यां पैकी एक बघावं लागत होतं. मी मोटं वर
असलो की दादा पा ाकडं असायचा िन दादा मोटं वर असला की मला पा ाकडं
जावं लागायचं. रोज सां जसकाळ मोट धरावी लागत अस ामुळं मा ा शाळे ची फार
ओढाताण होऊ लागली. शाळे लाच जायला िमळे नासं होऊ लागलं. सहावी होती ते ा
कसंही िनभावलं होतं. शाळाच परी ा घेणार होती. पण सातवीचं तसं न तं. ामुळं
मा ा मनाची कुचंबणा अतोनात होऊ लागली... आयला! भटानं आप ाला फशीवलं.
दादासंगट नुसतं ाड बोलून भरमसाट फाळा वाढवून घेतला. हीर फोडायचं मातूर
काय नावच काढत ाई. ‘थोडी सूट दे ’ टलं तर एक पैचीबी सूट ायला तयार ाई.
नुसतं ‘बघू, बघू’च णतोय. असाच क लागला तर आता घरदार राबून मरणार...
फाळा तर दर सालाला िदलाच पािहजे. ाईतर आमचं घरदार, ढोरं गुरं िललावात
काढं ल ो. वरनं गुळावाणी गुळमाट बोलतोय, खरं आतनं खडूस हाय, असं िदसतंय.
यंदा गाडी ा येटिबगारीचं काम पडलं ाई; तर एका बैलगाडीचं एका िदवसाचं भाडं
दादाला ‘दे ’ णाला...

... ोचा मामा तर वकील. पोरं - ं जे धाकटं भाऊ- को ापूरसार ा शेरगावात

िशकायला घाट ात. आयती घरात बसून ोंची पोरं िशकायची. ो ा म ात;
आ ी शाळा सोडून, उपासपोटी राबायचं. ोंचं घर भरायचं. े ावर ो ा पोरां नी
िशकून वकील याचं िन आमचा फाळा तटला णून आमची घरं दारं िललावात
काढायची... दादाबी येडबडून गे ागत झालाय. माझी शाळा न ीच बोंबलणार
आता.

शाळा बुडली की िदवसभर जीव तळमळत होता. ा िदवशीचं वेळाप क

मनासमोर उभं राहत होतं. आता कुणाचा तास चालला असंल, आता मं ी मा र
गिणत कसं िशकवीत असतील, नाईक मा र भूगोल कसा िशकवीत असतील याची
िच ं मनासमोर उभी राहत होती. वासराला पिह ां दा जे ा दावं लावलं जातं, ते ा
ाची जशी मान सोडून घे ासाठी धडपड धडपड चालते िन शेवटी ते दमून दमून
जसं केिवलवाणं होऊन कोलमडून बसतं; तसं होतं होतं.

सकाळी दीस उगवायला धरले ा मोटा दीस डो ावर आ ावर सुटाय ा. मग

जेवणं ायची. जेवणं झाली की ती अंगावर याय ा आत उसाची एकएक पात काढू न;
बैलां ना पाचसहा प ा उसाचा िहरवा पाला आणावा लागायचा. पाला आण ावर
सग ां नाच तास दीड तास इ ाटा िमळायचा. दादा बाज ावर घोरायचा. आई शेणं
लावायची, धुणं धुवायची. बैलं वैरणी खाऊन डोळं िमटू न बसायची, पोरं धावंवर ा
सावलीत खेळत, ग ा मारत बसायची िन मी कुठं तरी झाडाबुडी जाऊन पु क
उघडून बसायचा. मन लावून वाचायचा. समजतंय का बघायचा. सगळं वाचून समजत
होतं पण गिणतं समजत न ती. भूिमती-भूगोल यां चे ‘अ ास’ मधील गिणती
उकलता येत न ते. ितथं अडून बसत होतो. एखादा भाग समजतोय न समजतोय तवर
दादाची हाक यायची; ‘‘आ ा, जाळ आता ती पु कं. शाळा िशकून धन लावशील ते
मला ठावं हाय. मोटं ला बैलं सोड.’’

मला सारं आव न उठावं लागायचं. भूिमतीतला एखादा समजत आलेला स ा

अ ावर सोडावा लागायचा. मनाची जुळणी िव टायची. जमत आलेलं एकदम
सगळं वाया गेलं असं वाटायचं... पण दादाला यातलं काही सां गून उपयोग न ता.

दादाची झोप झाली की, आ ा सग ां ना कामाला जुंप ासाठी तो आळस दे त

उठवायचा. मला मोट धरायला सां गून, आपण धगटीसमोर बसून हळू हळू तंबाखू
िनवडून, छापी झाडून, िचलमीतली घाण खुर ानं खरडून काढू न, ख ाचं िकटान
नखां नी काढू न िचलीम भरायचा. हळू च इ ाचं खड खुर ा ा टोकानं फोडून घेऊन,
िचलीमी ा तोंडावर ठे वून अंग ा ा नखानं दाबायचा िन तोंडानं झुकझुक झुकझुक
करत चां गली घटकाभर िचलीम ओढायचा. तोवर मी मोट ध न मोटा मारायचा. पाणी
उसात गेलं असं दादाला वाटलं, की मग तो मोटे वर यायचा िन मला सां गायचा, ‘‘जा
पा ाकडं .’’ णजे उसात गे ाबरोबर मला पा ाची दारं मोडावी लागायची. कधी
कधी मी उसात जाय ा आधीच वाकुरं भरलेलं असायचं.

वा िवक मोट ानं मोट धरायची असती. बैलं मोटे ला मां डवातनं बाहे र ओढली
की, ां ची शेणं भ न, गोठा लोटू न सां जंला परत येणा या बैलां साठी ठे वायचा
असतो. ते काम पाण ाचं असतं. हे झालं की ानं पा ाकडं जायचं असतं. अशा
वेळी पाण ाला थोऽडीशी फुरसद िमळत असते. पाच एक िमिनटं , पा ानं वाकुरं
भरे पयत ाला बसता येत असतं. पण दादा एवढं ही िमळू दे त नसे. ते तो त: भोगी.
णजे बार ा पोरां ना-िहराला िन िशवाला-शेणं भरायला, गोठा लोटायला लावी. मला
मोट मारायला लावी िन आपण तंबाखू ओढ ाचं िनिम काढू न, धगटीपुढं आळसात,
अधवट डोळे िमटत, अधवट उघडत बसे.

दादा ा या वाग ान सगळी पोरं वैतागत. मोटा सुट ावरही जेवला की िचलीम
ओढता ओढता ाचे डोळे िमटायला लागत. मग ानं बाज ावर वाकळ टाकून
झोपायचं. आ ी पोरां नी िन आईला वेळ असेल तर आईनं उसाचा पाला कापायला
जायचं. मा ासह सग ा पोरां चा संताप ायचा. आ ी आईजवळ त ार करायचे.

‘‘आई, आ ीच तेवढा एव ा उनाचं पाला काढायचा िन दादानं तेवढं खुशाल

सावलीला िनजायचं य? ेला का धाड भरलीया आम ाबरोबर कामं कराय?’’

‘‘ ेला आता मी काय क लेकरां नू? मी हाय वं तुम ासंगं? ेला कुणी
सां गायचं पाला काढाय चल णून?’’ णून आई ग बसे.

कधी कधी जेव ावर आ ी सगळे च पा ासाठी उठायला टं गळमंगळ करत असू.
जीव िशणलेले असायचे. बाहे र ऊन रटरटत असायचं. जेवणं झा ानं जरा हाता-
पायातलं बळ गे ागत वाटायचं. णून खुरपी हातात घेऊन वेळ काढत बसायचे.

‘‘जावा की रे पाला काढाय.’’ दादा.

मला वाटायचं दादानंही आज पाला काढायला यावं. आ ां ला चार प ा काढू न

मदत करावी. कधी कधी; तो येत नाही तर ाला िवचा न िडवचावं असं वाटायचं.
मग मी िवचारायचा, ‘‘तू येत ाईस पाला काढाय?’’

‘‘सकाळधरनं मोटा मा न मा न िन बैलं वडून वडून मा ा हातापाया ा खु ा

मोड ात, आ दू. जावा आता चार चार प ा काढू न या जावा... िकती राबून घालू मीच
तु ां ी’’ असा तो गुरगुरे.

मी कधी मोटे वर असलो तर मला मा सुटणूक िमळत नसे. पण बोलणार कसं

आिण कोण? जा बोललो तर दण ां चा धनी ावं लागायचं. इ ा अशी असायची
की ो आपला बाऽच हाय, पोराबाळां साठी ेनं राबावं, ां ी न झेपणारी कामं ेनं
करावीत. उ ाताणाचं पोरां ी सावलीला बसवून आपूण उनात क ं करावीत.

आई तसं करत होती. पण दादा दोन व ा ा मोटं िशवाय दु सरं काही काम करत
न ता. आई िन आ ी पोरं च राबून ा ा पोटाला घात ासारखा कार होता तो...
माझं असं िश ण बंद क न, मला अशी कामं लावून ानं त: िदवस आळसात
घालवू नयेत, असं वाटे ... पण दादा ा वाग ात कधी खंड पडला नाही. ढोरासारखा
मार खाऊन पु कं घेतली होती खरी; पण ती घेत ावर कसंबसं आठ-पंधरा िदवस
रडत रखडत शाळे ला जाता आलं. मिहनाभर ओढ धरले ा पावसानं सर ा आड ात
सु वात केली. शेतकामाची मग झु डच लागली. पेरणीसाठी रानं तयार करायची
होती, ात इरड-पाळी मारायची होती. खतं ओढायची होती, बां धावरचं काटं कुटं
तोडून, वेचून टाकायचं होतं. सड वेचायचे होते. ात पु ा असेल नसेल तेवढं
िविहरीतलं पाणी उपसून उसाला ावंच लागे आिण म ात तर कुणी गडी नाही. दादा
एकटा; बाकीची पोरं नाळरोगी. णून दादा ा जोडीला मला राहावं लागायचं. जोडीनं
कामं ओढावी लागायची.

पेर ा आटोप ा. िझ पाऊस बसला. म ातली औत-अवजाराची कामं थां बली.

दीसभर जनावरां ना वैरणी घालत बस ािशवाय िन माळाला ढोरं चार ािशवाय काम
उरलं नाही. ामुळं शाळं ला जायला मला फुरसद िमळू लागली. सकाळी दीस
उगवायला म ाकडं जाऊन जेवण व ापयत कामं क न परत येऊ लागलो.
शाळे ला जाऊ लागलो. थोडा थोडा अ ास होऊ लागला. िम आिण मी एकमेकां ा
मदतीनं भूिमती सोडवू लागलो. भूगोलातली िन गिणतातली गिणतं सोडवू लागलो. दोन
अडीच मिहने फारशी शाळा न चुकवता गेले.

सहामाही परी ा जवळ येईल तशी शाळा बुडायला पु ा जोरकस सु वात झाली.
पु ा मोटा सु झा ा. उसां ना िन िपकां ना पाणी दे णं ज र पडू लागलं. पावसाळी
माळवं केलेलं असायचं; ाला पाणी ावं लागू लागलं. पावसाळी िपकां ा भां गलणी,
खुरपणी करा ा लागू लाग ा. गावात आठव ातनं दोनदा बाजार भरतो. ा
बाजारात माळवं ने ासाठी तोडावं लागू लागलं. शगा, िमर ा, दोडकं, भ ा एक ना
एक येतच राहायचं िन अध ा िदवशी सां जंला ते तयार ठे वावं लागायचं. ामुळं शाळा
बुडायची. ातनंच कशीबशी सहामाही सु झाली. सकाळी लवकर मोटा धराय ा,
दहा-साडे दहा वाजताच दादा ा हातापाया पडून ा सोडाय ा िन पेपराला तसंच
पळायचं. कधी भाकरी खायला िमळायची; तर कधी पा ाची दारं मोडता मोडता,
मोटं ची बैलं मागं सारता सारता घास तोंडात घालायचं. कधी भाजी-भाकरी बां धून
ायची िन पिहला पेपर झा ावर शाळे ा बागेत बसून खायची. असं क न
सहामाही परी ा िदली. कसाबसा पासही झालो.

परी ा िद ावर थोडे िदवस िदवाळीची सु ी पडली िन मला आनंद झाला. सुटी
पडली णजे बरं वाटायंच; ते ा िदवशी मा र मुलां ना काहीच िशकवणार नाहीत,
ामुळं आपलं िशकणं ा िदवशी तरी बुडणार नाही याचं.

सुटी संप ावर पूवपरी ा एकदमच तोंडावर आ ासारखं वाटू लागलं. मा रां नी
तयारीसाठी कडक सूचना िदली होती. माझे िवषय काही क े रािहले होते. सग ाच
मा रां ची मला सहानुभूती होती; पण अ ास मलाच करावा लागणार होता; मलाच
पास ावं लागणार होतं. वेळ िमळे ल ते ा अ ासाला बसत होतो; पण काही
कळे नासं झालं की मन उदास होई. आपण कुठलं पास होतोय असं वाटे . गां ग न
गे ासारखं होई. माझी ही प र थती घरात कुणालाच कळत न ती.

काही झालं तरी पूवप र ेत पास होऊन फॉम िमळवायचा, ही मनानं िज बां धली.
म ात कामाचे िदवस सु झाले िन इकडं पूवपरी ा जवळ जवळ येत चालली
होती... परी ां ची घाई िन शेतात कामाची घाई एकदमच येतीया. शेतात कामं क न
कसं िशकायचं मग? दादाला समजून सां िगटलं तर ोबी मनावर घेत ाई.

‘‘दादा, सोड की मोट. पूवपरी ा जवळ आलीया गा.’’ मी काकुळती येऊन कधी
णत होतो.

‘‘माझा ऊस वाळू दे काय? पोटाला काय खाशील? िपकं ढां कंला लागू दे त काय?
शाळं बगार आपलं काय नडत ाई, मूत ा शाळं वर.’’

जीव आतोनात तळमळत होता. काय क , काय नको असं होऊन जात होतं. एक
एक दीस दादाला सां गू लागलो, ‘‘सकाळचं पाणी पाजतो अकरा वाजूपतोर. जरा पाटं चं
लौकर उठून मोट ध या. मोटा सुट ा की मध ा सुटीपतोर शाळा क न येतो,
मग लगेच आ ा आ ा दु पारची मोट ध या िन तास रातीपतोर मा या.’’

दादा तडजोड कबूल करायचा. कारण दो ी व ा ा ा ा मोटा चालणार हो ा.

पण कधी कधी मी एक व ाला, मध ा सुटीपयत जाऊन येतो णून सां गायचा िन
सं ाकाळी पाच वाजता शाळा सुट ावरच परत यायचा. म ापासनं शाळा जवळ
जवळ दीड मैल लां ब होती. ितथं जाईपयत साडे बारा-एक वाजलेला असे. िन अडीचला
मधली सुटी होई. ामुळं पदरात काही पडायचंच नाही. नुसती अधपोटी पळापळ
तेवढी करावी लागायची. वाटायचं, ‘‘आता भाकरी खा ात येळ नगं दवडायला. नुसता
वचावचा आं ाएवढा भात खायचा िन पळायचं. दु पारी आ ावर पोटभर जेवू णं.’’
असं ठरवून शाळं कडं वारं होऊन मी पळायचा. पण धड पोटात अ नाही िन पदरात
धड िशकणंही नाही, असंच पु ळ वेळा होई. णून मग मोह होई की पाच वाजेपयत
शाळे त राहावं. मग मी राही.

शाळा सुट ावर घराकडं जाताना दादाचे डोळे मनासमोर आड ा तरवारीसारखे

उभे राहत. ाचा आवाज, ा ा िश ा कानाला ऐकू येत. िमळणा या दण ां ची
क ना करत घरात द र टाकी िन तसाच तरा तरा मार खायला म ाकडं जाई.

‘‘एवढा रं का उशीर? एक व ाची शाळा क न येणार तास वं?’’

‘‘मा र परी े ा ीनं मह ाचं सागणार तं णून हायलो.’’

‘‘तु ा मा रा ा आयला लवला लर ो!’’ णून कधी खां ावरचा चाबूक

काऽडिदशी मा ा पाठीत ओढला जाई, तर कधी हातात गावलो तर दु मता कोयंडा
ढुं गणाखाली मां ावर बसे, िचत नुसतं िश ां वरही भागे. पण मा ा अशा
कर ामुळं एक व ालाही मला शाळे ला जायला िमळे नासं झालं.
 वैतागून गेलो. पु ळ सां गून दादाला पटे नासंच झालं, णून बेधडक बारा वाजता
मोटा सुट ावर न जेवताच ितकड ा ितकडं च; णजे खोपीकडे न जाताच, शाळे ला
जाऊ लागलो. पा ाकडं जाताना द र बरोबरच असायचं. िच याला पाणी मोडलं की,
िच या ा म ावर कोर ा जागेत अ ासाचं पु क उघडून, ा ा दो ी बाजूंना
दोन दगड ठे वत असे, िन वाकु याला पाणी मोडून वाकुरं भरे पयत पु क वाचत असे.
वाकुरं भरलं की पु ा दु स या वाकु याला पाणी मोडून पु काकडं येत असे.
साधारणपणे दोन दोन िमिनटां चा वेळ िमळत असे. ा दोन िमिनटां त मा ा फे या
पु काकडनं वाकु याकडं िन वाकु याकडनं पु काकडं होत. तेव ा वेळात जे
काही वाचून होई तेवढं च पदरात पडे . मा पु काला हात लावता येत नसे. पा ाची
दारं मोडताना हाताला िचखल लागे. पु ा दोन िमिनटां नी दार मोडावं लागे. हात धुऊन
पु काकडं जाईपयत वाकुरं अध अिधक भरलेलं असायचं; ामुळं हात धुऊन
पु काकडं जाणं परवडायचं नाही. णून दगडां ची यु ी काढली होती. एक एक
वाकुरं करत सबंध िचरा ाला की मग मा ; दु स या िचरं पाटाला पाणी मोडून हात
धुवावे लागत िन पु क उचलून दु स या पाटाला ावं लागे.

संतापून शाळे ला गेलो की आईचा जीव तळमळत असे. दीस उगव ापासनं ते बारा
वाजेपयत काम क नही मी उपाशीच शाळे ला गेलेला असे. चहाबरोबर अध िशळी
भाकरी खा ेली असे, तेवढीच. पण ितला काही बोलता यायचं नाही.

मग मा ा वाटणीचं पाणी दु पारचं ती पाजे. कधी िहरा पाजे. दादाला मग उगंचच

असं वाटू लागलं की, आईचीच फूस मला शाळे ला जा ाब ल आहे .

मी असाच पळू न शाळे ला गेलो की दादा आईलाच िश ा दे ई. एक एक िदवस

आईला पाणी पाजायला लावी िन मु ाम िकनीट पडे पयत मोट मारी. पण आई हे सगळं
सोसत होती.

‘‘रां डंऽ, तूच ेला मोकळीक दे तीस. णून ो शाळं ला जायाला सोकावलाय.
असा मलाबी न जुमानता पळू न गेला; तर ेची भाकरी का बंद करत ाईस? आता
पाज पाणी े ा वाटणीचं तास रातीपतोर.’’ दादा

‘‘मी ेला कायबी मोकळीक दे त ाई. ो काय आता ानगा हायला ाई. एवढं
सातवीचं वरीस पुरं करतो णतंय तर तु ी अजाबात मनावर घेईना झालाईसा.
रागारागानं रोज असं गेलं तर उपाशीच मरणार ते. भाकरी वाचती वं तुमची? एवढं
िदसाचा गोंडा फुटायला उठून बारा वाजू वर राबराब राबतंय ते कुणासाठी?
तुम ासाठीच वं? ा घरादारासाठीच वं? जरा तरी ेला पोटचं पोर णून माया-
ममतंनं वागवू ने तासा?... कवा तरी डोसकं िभरमटू न कुठं तरी गेलं ं जे बसशीला
मग...’’
 ‘‘गेलं तर जाऊ दे बोंबलत. असलं िभकारचोट पॉर पोसून तरी काय क ?... माझा
बाऽ ‘बस’ णंल ितथं मी कु ागत बसत तो. े ा श ाबाहीर कवा गेलो ाई.
घरचा कुळं बावा सो ासारखा चोख राखला. आिण हे काढीव बेनं शेतात ा कामालाच
हात लावाय तयार ाई. सारखं कामं चुकवून शाळं ा िनिम ानं गावात पळाय
बघतयं. िभकारचोट नाद लागलाय ेला. तू असंच ेला पदराबुडी झाकून धरलंस; तर
उ ा मा ा डोस ावर िमरं वाटायला लागंल.’’

‘‘पोराची जात हाय ती. एवढी कामं क नबी दर साली फास तंयच वं. मग े ला
कशाला गावात पळतंय णून नावं ठे वायची?’’

‘‘चां गला य ामाचा जोगता क न सोड तर गावातनं िहं डायला. आिण आठनऊ
पोरां चा संसार तू आिण मीच ग ात घेऊन बसू या. पोराबाळां ी हाताबुडी आणायचं
काय बघू नगंस.’’

‘‘एवढी सातवी झाली की नोकरी लागंल. मग पगार येईल तवा? पोराटारां ची ाई

का पोटं भरायची?’’

‘‘तवर काय खायाचं? एक ानंच मी िकती राबायचं? बरोबर नगं का कुणी

कणकणीत माणूस? का बसू सगळी नाळरोगी भवतीनं घेऊन शेटाला सां ा लावत?
ा अशा राबणुकीनं म ाचा िपकदावा चाललाय की ख ात. ढोरं गुरं इकून फाळा
भरायची पाळी येईल अशानं. मग सगळीच िहं डशीला गावभर भीक मागत.’’

‘‘निशबातलं कुणी े लंय आप ा? आप ा पोटाला पोरं बाळं झा ात चं वझं

े ा डु ईवर कशाला? आपलं आपूण सोसायला नगं?’’ आई एक एक िदवस दादाला
असं इषला पडून, िजवाचं भय न राखता बोले.

फारच िदवस शाळे ला खाडा पडला की, दादाला न जुमानता वैतागून मी शाळे ला
जाऊ लागलो. घराकडं आ ावर मार खाऊ लागलो.

एके िदवशी सकाळी दादाला सां िगतलं, ‘‘मला आज शाळं ला जायाचं हाय. मा र
गिणताचं जुनं पेपर सोडवून घेणार हाईत.’’

‘‘दु पारचं पाणी कुणी तु ा बाऽनं पाजायचं? रोज रोज काय लावतोस हे शाळं चं
गाणं?’’

दादा ा मनासमोर सुकून जाणारं पीक उभं राही. ते सुकलं की िमळ ात ते चार
पैसंबी हाताला लागणार नाहीत, अशी ाला काळजी वाटे . ेक वेळेला आईला
िकंवा इतर कुणाला िपकात पाणी पाजायला फुरसद नसे. बाकी ा कामात ती
गुंतलेली असत. ती कामंही तेवढीच मह ाची असत. ामुळं मा ािशवाय दु सरं कुणी
िश कच नसे. दादा ामुळं ‘मी शाळं ला जातो.’ णालो की मा ावर तावदारत
होता... मला हे सगळं कळत होतं. पण कळलं तरी मनाला वळत न तं. दादाचं
दादानं म ाचं बघावं, ेचं ेनं काय वा े ल ते करावं, असं वाटत होतं. णन माझा
मी ह सोडत न तो.

दादा एवढं तावदा न बोलला तरी मी िनकरावर येऊन णालो; ‘‘मी जाणार बघ.’’
असं णून पा ाकडं गेलो.

मोटा सुटाय ा व ापयत पाणी पाजलं. दीस अगदी मधासाला आला तरी दादा
मोट सोडायला तयार नाही. आई जेवणाची बु ी घेऊन कधीच आली होती. थोडा वेळ
वाट बिघतली. शेजार ा म ातली औतं सुटून अधा तास झाला. तरीही दादा मोट
सोडायचं काय बघेचना. रडकुंडीला आलो. पोटात भूक कडाडून लागली होती. तसंच
शाळे ला जायचं िजवावर आलं होतं... ा णी वाटलं, एवढं हाल सोस ापरास िन
शाळा िशक ापरास, कुठं तरी जाऊन जीव दे ऊन मोकळं ावं.

पण तसाच हात वर केला िन आ ोश करत ‘‘सोड की गाऽ मोट आताऽऽ’’ टलं

िन सरळ गावाकडची वाट धरली. दादा आरडत, हाका मारत म ा ा िशवेपयत
पळत आला तरी मी सुसाट पुढंच पळत गेलो.

एक वाजता शाळे त जाऊन पोचलो. एक दीड मिह ापूव शाळे ला नवीन हे डमा र
आले होते. ां ची िश अितशय करडी होती. उिशरा आले ा िव ा ानं न सां गता
तो तास संपेपयत उभं राहायचं, अशी िश ा ाची ानंच भोगायची रीत घालून िदली
होती. पिह ा तासालाच ‘हजेरी’ घेतलेली असायची. कमीत कमी एकशेवीस िदवस
भरले पािहजेत; तरच परी ेला बस ासाठी फॉम िमळे ल अशी एक अट अस ानं
परगावची मुलंही लौकर यायची. मी एक वाजता िजवाचा आकां त क न आलेलो.
हे डमा र गिणत समजून दे त होते. ां ाच तासाला मी उिशरा आलेलो.

‘‘या या; िकती वाजले? ागत करावं का तुमचं पायघ ा घालून?’’

मला काहीच बोलता येईना. मी द र पायापाशी ठे वलं िन िश ा णून उभा

रािहलो. मा रां नी तसं ट ावर सगळी मुलं हसली. मा र नवीन आलेले
अस ामुळं माझी प र थती ां ना मािहती न ती. ां ना कसं सां गावं, हे ही मला
कळे ना. मला ओ ाबो ी रडू कोसळलं िन अनावर ं दके दाबत हमसू लागलो.
डोळे पुसू लागलो.

मा ा ग ीतला माझा िम मधुकर सणगर जवळच होता. ाला माझी प र थती

जवळू न मािहती होती. तो मा रां ना णाला, ‘‘मा र, ा ा घरची प र थती फार
िबकट आहे . आ ा तो शेतावर सकाळपासनं जाऊन कामं क न आलाय. ाचे
वडील ाला नको णतानाही तो िशकतोय.’’

मा रां चा आवाज एकदम बदलला.

‘‘मला मािहती आहे ते. जकाते नावाचाच हा मुलगा ना?’’

‘‘हो.’’

‘‘खरं च जकाते, तुझं खरोखर ागतच केलं पािहजे. तु ािवषयी मला सगळं
कळलं आहे . िकतीही उशीर झाला तुला शाळे ला यायला तरी येत जा... सं ाकाळचे
चार वाजले असले तरी चालतील. पण शीक. ेयाची पूतता कर.’’ ते जवळ येऊन
मा ा पाठीव न हात िफरवून सां गू लागले.

मला अिधक भ न आलं. ं दके अिधकच अनावर झाले िन मी च रडू लागलो.

तोंडावर कुड ाचा पुढचा भाग घेऊन डोळे पुसू लागलो. तोंड लपवू लागलो.

‘‘रडू नको. जातील हे ही िदवस. खाली जा िन तोंड धुऊन ये... आिण हे काय? पाय
एवढे कसे िचखलानं माखले आहे त?’’

माझं पायाकडं ल गेलं. पा ाकडचे पाय आज तसेच राड, िचखुळलेले रािहले

होते. दादा मा ाकडं धावत येताना; मी ते न धुताच तसाच गावाकडं पळत आलो होतो
आिण शाळे त येईपयत ते वाळू न गेले होते. ामुळं ते धुवायचे आहे त हे ल ातच रािहलं
न तं. तसाच वगात गेलो होतो.

‘‘पा ाकडनं तसाच आलोय.’’ मी बोललो.

मा रां चा चेहरा अथगभ झाला. ते िकंिचत हसले. कधीही िवसरता न ये ाजोगे

ेमळ वाटले. शाळे चं माझं बेभान वेड ां ा ल ात आलं असावं असं वाटलं. ‘‘जा
जा. धुऊन ये जा ते.’’

ा िदवशी शाळा सुट ावर आनसा ा घराकडं जाऊन पोटभर जेवून आलो.

अशा गडबडीत पूवपरी ा संपली होती. दोन अडथ ां तनं बाहे र पडलो होतो.
ितसरा मोठा अडथळा होता. िव ा ाचे कमीत कमी एकशे वीस िदवस भरलेले असले
पािहजेत! आिण मी तर सारखा गैरहजर राहात होतो. मनोमन वाटलं होतं की, गु हाळ
झा ावर-दादानं कबूल के ा माणं-मला तो सलग शाळे ला लावून दे ईल.

पण गु हाळाची पूवतयारी, गु हाळ आिण ते झा ावरचे उ ोग, यात पंधरा

िदवस शाळे ला माझा खाडा पडला होता. कामंच अशी होती की, घरात ा
बाईमाणसां कडनं िकंवा पोराबाळां कडनं होणारी न ती. ामुळं मला ती चुकवताही
येणं श न तं. रोज िनकरावर येणंही अश होतं. सग ा घराला मुकावं लागलं
असतं. णून जीव गुदमरत होता तरी शाळे चा खाडा करत होतो. रा ी मधू
सणगरकडं जाऊन अ ासाची चौकशी करत होतो. ा ा व ा चाळत होतो.
अ ास जोरात चाल ाचं कळत होतं.

शेवटी दादानं गु हाळाची आवराआवर के ावर मला सां िगतलं, ‘‘आता एवढं
लावणीचं बघू. नां गूर ध न स या सोडू िन एवढं बी पे न घेऊ. ं जे मग तू मोकळाच
शील.’’

मला ते पसंत पडणं श न तं. िनदान ात दहा-बारा िदवस आणखी जाणार

होते. खरं तर; आता गु हाळ झा ावर एखादा ता ुरता ‘रोजगा या’ सां गता
ये ासारखा होता. पण दादानं ते टाळू न मलाच जुंपायचा कावा केलेला. मी िबथरलो
िन शाळे ची वेळ झाली की कामं ितथंच सोडून जाऊ लागलो.

सलग दोन-तीन िदवस असं केलं. चौ ा िदवशीही तसंच केलं णून दादा पु ा
‘‘थां ब थां ब, माझं ऐक.’’ असं णत िशवेपयत आला. मी पुढं बघून पळत होतो.

दोन वाजायचा सुमार होता. मा र इितहास िशकवत होते. दादा एकदम वगा ा
दारात द झाला. ा ाबरोबर एक मधनंच शाळा सोडलेलं ग ीतलं पोरगं होतं.
ब तेक ते कोणते वग कुठे भरतात हे दादाला दाखवायला आलेलं असावं. ते बाहे रच
रां ात उभं होतं.

‘‘आमचा पोरगा आलाय काय हो?’’

‘‘कोण?’’

‘‘मी र ा ा जकाते. पोराचं नाव आनंदा हाय बघा.’’ दारातनं दादानं सां िगतलं.

दादाचा आवाज ऐक ाबरोबरच मा ा शरीराचं पाणी झालं.

‘‘हा काय इथं बसलाय.’’

‘‘जरा ाचं काम हाय. घराकडं घेऊन जायाचं हाय ेला.’’ दादा शां तपणे बोलत
होता. ामुळं मा रां ाही काही ल ात आलं नाही.

‘‘जा रे .’’ मा र मा ाकडं बघून णाले.

 दादानं मलाही आिण मा रां नाही िवचार करायला वाव िदला नाही. मा ाही
ानात आलं की, आता शाळे त तमाशा कर ात काही अथ नाही. मी मुकाटपणे
द र घेऊन बाहे र पडलो.

दादानं माझं मोक ा हाताचं मनगट ग धरलं िन मला घराकडं घेऊन चालला.

‘‘जरा घराकडं चल. काम हाय.’’ तो बोलला. तो ा प तीनं बोलत होता ा

व न; पुढील मार कोण ा भयानक पाचा असेल याची मला क ना येत होती.
थंडी ा िदवसां तही मा ा सवागाला दरद न घाम सुटला. पण काही करता
ये ासारखं न तं आिण बोलताही ये ासारखं न तं. मी गुमानच चटाचटा
दादाबरोबर चाललो. हे तू हा की, मला दादा ओढत नेतोय असं कुणाला जाणवू नये िन
मा ाकडं गावात ा माणसां नी बघू नये.

माझं असं चालणं बघून दादाची पकड थोडीशी िढली झाली. राममंिदराचा चौक
जवळ येत होता. चारी बाजूला चार र े फुटले होते. उ ाची वेळ अस ानं सगळे
मोकळे च िदसत होते.

चौकात आ ाबरोबर मनात काय आलं कुणास ठाऊक; पण झटकन दादा ा

हाताला िहसका िदला िन द र टाकून स ाट पळालो. असा पळतोय न पळतोय
तोपयत दा क न पाठीत काय तरी आदळलं िन एकदम डो ासमोर मला लाल
लाल काहीतरी िदसू लागलं. कानात आवाज ऐकू येऊ लागले. तसाच पळू लागलो िन
पाच-सहा पावलं गे ावर कोलमडलो. च र आ ासारखी झाली होती. इत ात
दादानं जवळ येऊन हातात पायताण घेऊन माझं डोसकं, तोंड, अंग चेचायला सु वात
केली. अंगावर दणके बसत होते. पण समोरचं काहीच िदसत न तं. दादाला वाटलं
असावं; मी ठे चाळू न पडलो णून ाला सापडलो. ामुळं ानं नेहमी माणं िट रं
ायला सु वात केलेली... पण मी जे जिमनीला आडवा झालो होतो ते मला उठताच
येईना झालं होतं.

तशा अव थेत मला मारताना बघून, र ानं चाललेले गवंडी कारभारी णभर
थां बले. ां नी माझी अव था बिघतली. ां नी दादाला िवचारलं, ‘‘ ाला का मारतो
आहे स तू? कोण हा?’’

कारभारी अचानक समोर आ ावर दादा एकदम गां गरला. ‘‘माझाच पोरगा हाय
ो सायेब. सां िगटलेलं ठार ऐकत ाई.’’

‘‘ठीक आहे . उ ा सकाळी अकरा वाजता कचेरीत ये.’’ कारभा यां नी दादाला
सां िगतलं. ां ापुढं द र घेऊन पुढं चालणा या प े वा ाला ां नी सां िगतलं, ‘‘याला
उ ा कचेरीवर हजर कर ाची व था कर. कोण ी आहे ती नीट ल ात ठे व.’’
 भर चौकात मा ा भोवतीनं गद झाली. तोवर मधली सु ी झाली होती. पुला ा
ओ ाकडं चालले ा शाळे त ा पोरां ची मा ाभोवती ही ऽ गद ! च र गे ावर
मी तसाच उठून द र घेऊन घराकडं चाललो. दादा मागोमाग येत होता. ा ा
मागोमाग ते ग ीतलं पोरगं होतं.

दु स या िदवशी दादा कारभा यां ा कचेरीत गेला का नाही ते मला माहीत नाही; पण
मला शाळे साठी दादानं ‘भर चौकात मारलं’ ही बातमी शाळे त ा सग ाच
मा रां ा कानावर गेली होती. पुढ ा आठ एक िदवसां त ग ीतले सणगर मा र
दादाला सां गून गेले. लहानपणापासनं दादा ा ओळखीचे असलेले मानेमा र दादाला
बाजारपेठेत भेटले. गावातले एक िति त डॉ र बाबूराव घाटगे यां ाकडं दादा
काही कामािनिम ानं गेलेला असताना, ितथं बसले ा नाईक मा रां नी दादाला
सां िगतलं. सौंदलगेकर मा र तर घराकडं च येऊन गेले. सग ां ा सां ग ाचा सूर
एकच होता... पोरगं शार आहे . आता इतकी वष ाला िशकवलंस, तर दोन-तीन
मिह ां नी काय होणार आहे ? सातवी पास झालं तर कुठं तरी नोकरी क न तुला
पगार आणून दे ईल िन बसून खायला घालील. का उगीच ाचा छळ चालवला आहे स?
परी ा जवळ आलेली आहे , जरा िनयिमतपणे पाठवून दे . परी ा झा ावर मग सुटीच
आहे .

द ाजीराव दे सायां ाकडं मी आिण आई पु ा जाऊन सां गून आलो. पण अलीकडे

भटाचा मळा के ापासनं दादा ितकडं कमी जाऊ लागला होता. द ाजीरावां ची
मंडळीही आता कागल सोडून को ापूरला जाऊन राहत होती. द ाजीराव अधून-
मधूनच कागलाला यायचे. ामुळं दादाची िन ां ची गाठभेट होईलच असं न ी
सां गता येत न तं.

पण या सग ां चा दादा ा मनावर प रणाम झाला िन तो मला वािषक परी े ा

अगोदर दोन मिहने नेमानं शाळे ला सोडू लागला. सकाळी दीस उगवायला जाऊन मी
मोट धरायचा िन उसात पाणी गेलं की, दादा ा हातात कासरा दे ऊन पा ाकडं
जायचा. मोट सुटली की शाळं ला जायचा.

या गडबडीत शाळे चा वाढिदवस आला. वाढिदवसाचं कोणतं तरी मह ाचं वष

होतं. ेहसंमेलनासारखा तो साजरा करायचं ठरलं होतं. सां ृ ितक काय मासाठी
पाचवीपासून सातवीपयत ा िव ा ावर िवशेष िभ होती. ा वष चा जो
सां ृ ितक काय म होता ात मी गाणी, नकला, ना छटा, पोवाडा आिण नाटक
यां त भाग घेतला. ेक काय मात मो ा ा जागी माझी नेमणूक झालेली. पाठा र
चां गलं होतं, गळा चां गला होता, अंगात अिभनया ा कळा हो ा; ामुळं सां ृ ितक
काय मातला मह ाचा भाग मला उचलावा लागला.

कामं इतकी चां गली झाली होती की, आलेले िश णािधकारी सूयवंशी यां नी
जवळ बोलावून, पाठीवर थाप मा न शा ासकी िदली. नाईक मा र जवळ उभे
होते. ां नी माझी ओळख क न िदली. ातलं एक वा मनात कायमचं घर क न
बसलं. ‘‘... मुलगा शार आहे ; पण याचं आिण या ा विडलां चं नातं ाद-
िहर क पू ा ना ासारखं आहे . िश णासाठी याचे इतके हाल होतात; की ते
बघवत नाहीत आिण ऐकवतही नाहीत.’’

ते ऐकून मला सूयवंशी साहे बां नी खूप धीर िदला. पुढं िशक ासाठी ो ाहन
िदलं... मला फार मोठं बळ िमळा ागत झालं.

गिणत आिण भूिमती ा मुलां चं क ं रािहलं होतं, ां नी नाईक मा रां ची

िशकवणी लावली होती. मा र नाममा पैसे घेत होते. रा ी आप ा घराजवळ ा
एका मोक ा घरात ां नी िशकवणी सु केलेली. रा ी बसून ते मुलां ना िशकवायचे.
पु ळ वेळा ां ातच झोपून, पहाटे लौकर उठवून पु ा अ ास ायचे... ा
िशकवणीला मला ां नी ‘‘ये’’ णून सां िगतलं.

‘‘पण मला फी दे ता येणार ाई, मा र.’’

‘‘तु ाकडं मी कुठं मािगतली फी? वेळ होईल ते ा रा ी येत जा. मुलां बरोबर बसत
जा िन गिणतं सोडवत जा.’’

वेळ होईल तसा मी अधनंमधनं जात होतो.

फॉम भराय ा िदवसापयत माझे कसेबसे न ा व िदवस भरले. धड शंभरही

नाहीत. एकवीस िदवस कमी पडले. तरी मला मा रां नी फॉम िदला. आईनं फॉमचे
पैसे दादाला न कळत मला िदले िन मा रां नी माझा फॉम ीकारला.

मा र णाले, ‘‘कुणाला बोलू नकोस तुझे िदवस कमी भरले आहे त ते.’’

‘‘बरं .’’

कारण ‘पाटील’ नाव असले ा दोन मुलां ना फॉम िदले न ते. एकाचे एकशे चौदा
िदवस भरले होते आिण एकाचे एकशे सोळा िदवस भरले होते.

... मा रां ना मी पास होईन याची मनोमन खा ी होती.

सातवीची परी ा िदली. परी ा दे तानाचे चार िदवस फार सुखाचे गेले. पहाटे
उठ ापासनं ते सकाळी दहा वाजेपयत सलग अ ास करायला िमळत होता. परत
सां जंचं आ ावर पु ा अ ासच करत होतो. पोट भर ागत होत होतं. या तीन-चार
िदवसां त पिह ां दाच सलग अ ास करायला िमळाला. नुसता अ ास, दु सरं काही
करायचं नाही; अशी अव था अनेक िदवस उपाशी असले ाला अचानक पोटभर अ
िमळतं िन तो बकाबका खातो... ाच अ ाची अंमली गुंगी येते िन तो गाढ झोपून जातो.
परी ा झा ावर ा शेवट ा िदवशी मला तशी गाढ झोप लागली. सकाळी मधू
सणगरानं हलवून हलवून उठवलं.

परतताना मा वाटत होतं... संपलं आता आपलं िश ण. आता िमळाली तर नोकरी

करायची; ाई तर पु ा निशबात मळा हाईच. िश ण संप ाची एक ख ख घेऊन
मी परतलो होतो.

रझ ची वाट बघत जोमानं शेतात ा कामाला लागलो. पास होईन का नाही याची
मनात सारखी शंका होती. पेपरात सगळे भराभर सुटले होते. अवघड असं काहीच
वाटलं न तं. पण दु स या िदवशी सकाळचा गिणताचा पेपर तीन तास होता; तो माझा
दोन तासातच सोडवून झाला. आता काही सोडवायचं रािहलंय असं वाटत न तं.
आईनं गु हाळात न ा िच ी गुळात बां धलेले िचरमु याचे लाडू बरोबर िदले होते.
‘‘दोन पेपरां ा मध ा सु ीत एक एक खा िन पाणी पी.’’ णून सां िगतलं होतं.
ातला एक बरोबरच परी ा मंडपात घेऊन आलो होतो. पेपर सोडवून झा ावर
ाची सारखी आठवण होऊ लागली; णून उठलो िन सुपरवायझरकडं पेपर घेऊन
गेलो. ा ाकडं पेपर दे ताना मा ाकडं तो टक लावून बघू लागला. पण मी पेपर
टे बलावर ठे वून िपशवी घेऊन बाहे र पडलो.

भूक लाग ागत झाली होती. एका झाडाबुडी जाऊन लाडू खात बसलो. तोवर
सणगर मा र कागल न जेवण घेऊन आले होते. ते सहज; मुलां चे पेपस कसे काय
गेले; हे पाह ा ा उ े शानं आवारात िशरले िन मी ां ा नजरे ला पडलो.

‘‘बाहे र का रे ?’’

‘‘पेपर सोडवून झाला मा र.’’

‘‘गाढव आहे स, सोडवून झाला णून काय झालं? ितथंच घंटा होईपयत पेपर
तपासत बसायचं.’’

‘‘तपासूनबी झाला.’’

‘‘एकदा झाला तरी पु ा तपासायचा. पु ळ वेळा तपासता तपासता नंतर चूक

ल ात येते... मूख आहे स नुसता.’’

मी ग च बसलो.
 ‘‘पु ा असं क नको. घंटा होईपयत ितथंच बसायचं.’’

‘‘बरं .’’

‘‘गिणतासार ा पेपराला गाढवासारखा बाहे र येऊन काय बसलास!’’ पु ा ां नी

उ ार काढले.

पिह ा िदवशीही माझं थोडं असंच झालं होतं. पंधरा पंधरा िमिनटं मी अगोदरच
आलो होतो. आपण िलिहलेलं कधीही चुकणार नाही याची खा ी होती; ती सणगर
मा रां नी सगळं समजून सां िगत ावर ढळली िन उगीचच वाटू लागलं; ित ी पेपरां त
आपण न ी नापास होणार... या काळजीत परी ेनंतरचे िदवस जात होते.

रझ लागला. को ापूर ा ‘पुढारी’ वतमानप ातनं नाव छापून आलं. आयु ात

वतमानप ात छापलेलं ते पिहलंच माझं नाव. आपलं छापलेलं नाव कसं िदसतं हे
ानंतर दोनचार िदवस पुन:पु ा वतमानप उघडून पािहलं. ा िदवशी ा
‘पुढारी’ ा ेक तीत ितस या पानावर आपलं नाव असणार, ं जे ते िकती वेळा
छापलं असणार; याचाच मला आनंद झाला होता. सबंध तालु ात माझा थम मां क
आला िन वसंत पाटील दु स या मां कानं पास झाला, याचाही िवशेष आनंद झाला.
काही तरी िजंक ासारखं वाटलं.

आईला हे सगळं सां िगतलं. वतमानप दाखवलं. ितलाही खूप बरं वाटलं. रझ
लागला ा िदवशी मी घरात रािहलो. सं ाकाळी आईला टलं, ‘‘आई, सणगराचा
मधू पेढं वाटाय लागलाय, मलाबी पेढं वाटाय पैसे दे की.’’

‘हं ! एवढं कुठलं पैसं आणू तुला? मा रां ी, ग ीत ा वळखी ा माणसां ी पेडं
वाटायचं टलं तर धडाभर पािहजेत. हे चार आणं घे िन बारकं पेडं आण जा.
कु न ेचा चुरा कर िन गावात ा दे वां ी िचमूट िचमूटभर ठे वून येजा. उरलेलं
घरात पोरां ी थोडं थोडं दे ं जे झालं.’’

िकनीट पडताना हातपाय धुऊन, खळणी कापडं घालून, चार आणे घेऊन बाजारात
गेलो. तासरातीपयत गैबी ा तोंडाला मेवेकरी बसलेला असतो. गैबीला जाणारा माणूस
ा ाकडनंच पेढे, ऊदब ीचं झाड नाहीतर धूप घेतो िन दे वाला जातो. ा ाजवळ
साखरे चे पेढे असायचे. ऐ याएवढे मोठे ते असत.

ानं चार आ ाचे पेढे िदले. ते घेऊन मी गैबी ा पाया पडलो. अधा पेढा मा ाच
हातानं मी धुपाट ापाशी ठे वला. शेजारी बसलेला मुजावर मा ाकडं डोळे वटा न
बघू लागला. ऊद िन पे ां चा पुडा ा ा हातात ायचा असतो. मग तो ‘दे वाला’
णून ातले अध पेढे काढू न घेतो. ऊद धुपाट ावर घालता घालता तोंडानं काही
तरी पुटपुटतो िन भ ाला अंगारा लावतो. पण मी तसं काही केलं नाही. अध अिधक
पेढे दे वाला दे णं मला परवडणारं न तं. मी अधाच पेढा ठे वला होता िन मा ाच
हातानं मला अंगारा लावला होता. मो ा आनंदानं उ ा मारत दि णा काढली िन
मा तीला गेलो.

मग नकळत राममंिदराकडं पावलं वळली. जुनी शाळा. मंिदराचा मोठा दगडी

उं बरा सहज ओलां डून आत गेलो. रामा ा संगमरवरी दे ख ा मूत पुढं पाऊण पेढा
ठे वला. ती एकेकाळी हाताला न येणारी घंटा सहज हाताला आली. थोडा वेळ तो
लोळगा तसाच हातात ध न कुरवाळला. जु ा आठवणी चाळव ा. मन भ न
आलं. हळु वारपणे मग तो लोळगा तीन-चार वेळा घंटेवर बडवला. घंटा घणघणली.
सबंध मंिदरभर ित ा नादा ा लाटा भ न रािह ा. मी पाचवीत असताना म न
गेले ा साकेकर मा रां ची कृश मूत डो ां समोर उभी रािहली. काळसर प ां ा,
अंगाबरोबर असले ा कोटातली आिण मो ा जाड काचां ची चाळशी घातलेली
कुबडी मूत ... णभरात मन झटकून बाहे र पडलो. ितथनं पुढं काळाराम, िवठोबा-
रखुमाई, उभा मा ती क न घराकडं आलो.

घराकडं येता येता ात ा दोन गो ा मीच खाऊन टाक ा. दादा म ाकडनं

आला होता. आईनं सां िगत ाव न पिह ां दा दे ा यात ा दे वापुढं अधा पेढा
ठे वला िन पोरां ना एक एक िचमूट िदली. आई ाच सां ग ावरनं दादाला एक पेढा
िदला िन ा ा पाया पडलो. दादा खूष झाला. ‘‘बरं झालं. दे व पावलाच णायचा.
आता उ ा रातचं जाऊन मा रां ी हे सां ग िन णावं, ‘कुठं नोकरी असली तर बघा.’
ं जे मग म ात एखादा गडी ठे वायला यील.’’

‘‘बरं .’’

गडी ठे व ावर दादा सुखाला लागणार होता.

दु स या िदवशी रातचं लौकरच जेवलो िन नाईक मा रां ाकडं गेलो. ां ाकडं

मा रकी ा नोकरीचा िवषय काढला.

मा र णाले, ‘‘िश क हो ासाठी कमीत कमी अठरा वष तरी वय पािहजे.

आिण तुझं तर आता पंधराच वष वय आहे . णजे तुला अजून तीन वष तरी थां बलं
पािहजे.’’

मा ा काळजाचं पाणी झालं. िश क ावं असं मनोमन वाटत होतं; पण आता

पु ा तीन वष मोकळीच काढायची, ं जे शेतात ा राडीतच पाय घालावं लागणार.

मी नाराज होऊन परतलो.

 परत आलो. दादा म ाकडनं नुकताच आला होता. ा ा कानावर ही गो
घातली. दादानं सग ाच मा रां ना िश ा हासड ा. ाला वाटलं; मा रां नी
‘पोराला िशकीव, ेला नोकरी लागंल’ असं खोटं च सां िगतलं िन आता काखा वर
के ा.

मी मध ा सो ात बसलो. दादा आत ा सो ात जेवायला बसला. जेवताना तो

मा रां िवषयी आईला णाला; ‘‘गॉड बोलून बोलून सु ाळी ां नी पोराला शाळं ा
नादाला लावलं िन मा ा शेतकीचं वाटू ळं केलं.’’

‘हं ! वाटू ळं करायचं ां ी काय कारण? पोरगं शार िदसलं णून नी िशकवा
टलं. उगंच कशाला ा िबचा यां ी िशवा दे तासा.’’

‘‘तू गप रं डे ? तुला काय ातलं ाट कळतंय?– शाळं त सगळी आ ानंच काढू न

िदलेली िच ं लाव ात णं; सणगर मा रच सां गत ता. तुला वाटतंय आ ाला
मोठे पणा िमळतोय; पर मला आतलं िप ू ठावं असतंय.’’

‘‘आतलं िन िप ू कसलं?’’

‘‘आगं, पोराटारां ी ायती ायला ा मा रां ी िच ं लाग ात, ती आ ा

फुकट काढू न दे तंय. ं जे पोरानं पदरचं पैसे घालून रं ग आणायचा, कागदं आणायची,
म ातली कामं सोडून िच ं काढायची िन ा मा राला ायची. ती िच ं बघून
मा राला वरचा सायेब शा ासकी दे तोय. लगीच फुड ा वसात ेला पगारवाढ
िमळती... शार पोरं शाळं त असली की चां गलं मारक िमळवून फास ात. ेची
शा ासकी मा रां ी िमळती. ी पगारवाढ िमळती. –असं ातलं इं गीत असतंय.
णून पोराचा म ातनं काढू न स ानास केला नी.’’ दादा आईला समजून सां गत
होता.

मी थ होऊन ऐकत होतो. हे अजब ान ानं कुठनं िमळवलं असेल याचा

िवचार क लागलो... दादाला ा घडीला समजून सां ग ात काही अथ न ता. मी
तोंडाला िमठी मा न बसलो... मनात ितसरे च िवचार हळू हळू सु झाले.

नोकरीवाचून तीन वष कशी काढायची याची काळजी वाटू लागली. नोकरी लागेल
एवढं वय वाढवूनही िमळणार न तं. दाख ावरची ज तारीख बदलता येणार
न ती. हताश होऊन अंथ णावर पडलो... पु ा निशबात िचखूलच आला आता. ाच
राडीत पोरां ाबरोबर तायचं िन तीन वरसं कुजायचं. तीन वसानी तरी सुटका हाय
का ाई कुणाला दखल?... दादा णंल, ‘‘राब आता बाकी ा पोरां गतनी. कुठं
नोकरी डकत बसतोस? म ात ा क ानं काय माणूस मरत ाई.’’
 रातभर नीज आली नाही. उ ा ाचे िदवस. पां घ ण अंगावर घेववत न तं.
चा ी उगवायला आईबरोबरच आं थ णात उठून बसलो. एका कडं नं शेजारी सहाही
भावंडं गाढ झोपलेली. सग ां ा खाली एकच जोड-ताटू क आं थरलेलं. तीन पोती
उसवून ते केलेलं. पोरीं ा िझप या तोंडावर वे ावाक ा आले ा. िशवा ा
फुग या गालावर थुंकीचा ओघळ जाऊन तसाच तो सुकलेला. ल ी सरकत सरकत
िनजेतच पायशाला गेलेली. ित ा अंगावर िहराचा पाय पडलेला. सग ां ा अंगावर
िचं ा झालेली, अध ा िदवशी ईळभर कामात घातलेली, मळकी, घामट कापडं ...
एकदा घातली की तीन िदसां नीच उतरायची. तीन िदसातनं एकदा आं घोळ. गडबड
असली की तीही नाही. मग पुढ ा तीन िदसां नीच. मला ां ाकडं बघून एकदम
भडभडून आ ागत झालं... आता आपूणबी ातलं एक होऊन मरणार. नोकरी
लागली असती तर; ा ताटकावर टाकायला एकादी वाकळ तरी इकत घेता आली
असती. िनदान ां ी िनजंत भुई तली नसती. ची अंगं अवघडून गेली नसती.
एखा ा पगारात वसातनं एकदा तरी ा अंगावर एक एक धडसं धडूतं घेता आलं
असतं. तेवढं बी निशबात ाई. माझंबी नशीब बुळं. ेला ना इरं ना यारी.

परसाकडं नं येऊन आईनं चहा केला. बाजारचा वार. माळवं तोडायला दीस
मोहरायला जायचं होतं. आईनं अधवट झोपा झालेली सगळी पोरं उठवली. पटापटा
सग ां नी तोंडं धुतली िन चहाचं पाणी ाली. कुणी काय, कुणी काय केलं. शेणघाण
झालं. झाडापलोटाप झालं. शेरडं -ढोरं घेऊन पोरं भगटायला म ाला चालली. मीही
ातनंच.आई िन धोंडू घरात रािह ा.

घाईचं काम होतं णून आईनं धोंडूला घरात ठे वून घेतलं होतं. िहराला सरां मागं
ताणलं होतं... गपागपा दोघींनी िमळू न शेराभराचं दळलं असणार. आई दू ध घालून
आली असणार. धोंडूनं चूल सारवली असणार. तवा घासला असणार. तोवर आई आली
असणार. ितनं धबाधबा भाकरी थापट ा असणार. इत ात धोंडून खसाखसा हो ा
ा भ ा िचर ा असणार. ा त ात चटणी मीठ टाकून होरपळ ा असणार.
णून तर दीस उगवायला दोघीही ाहारी पुर ा साताठ भाकरी िन भडी घेऊन
म ाकडं आ ा.

दादा िन पोरं डाला घेऊन माळ ा ा रानात गेली होती. मीही शेणं भ न
मागोमाग गेलो होतो. माळवं तोडायला आलेली पोरं सो ाला लागली होती. कोथंबीर
उपटू न धावंवर सावलीत आणून रचत होती. िहरा दमछाक करत केळीची सोपं िच न
कोथंिबरी ा प ा बां धत धावंवर बसली होती. पाटात तुंबले ा पा ात चारपाच
वषाची ल ी; आ ाला बघत, कोथंिबरीची िचखुळलेली मुळं धूत होती. वषाचा आ ा
इकडं ितकडं धावंवर रां गत खेळत होता. दादा, मी, िशवा, सुंदरा माळ ा ा रानात
दोडकं, भ ा खुडत होतो. कोथंिबरीचं टोचं उपडत होतो. िदड ा तोडत होतो.

आई िन धोंडू आ ावर, आईनं धावंवरच भाकरीचं चवाडं ठे वलं. पोरां ना हाका

मार ा. इकडं ितकडं हे लपाटू न सग ां ना भुका लाग ा हो ा. सगळी धावत आली.
पाटात तुंबवले ा पा ात पोरां नी हात धुतलं िन भडी-भाकरी आवलचावल खा ी.
वर ा पाटात खडकात तुंबलेलं िनवळ पाणी ओंजळीनं, झाकणीनं िपऊन पु ा पोरं
कामाला लागली.

माळवं धुऊन, झटकून कोव ा ाहारी ा व ाला डालां तनी भरलं. पोरं बघून
ओझी केली. आई िन पोरं माळवं घेऊन बाजारात गेली. मी आिण दादा मोट ध न;
होतं ते चार िच यां चं पाणी काढलं.

चार िचरं िपईपयत पोरं बाजारात जाऊन माळ ा ा बु ा ठे वून म ाकडं परत
आली. आईनं ां ना लग ा लगेच उ ा उ ा िपटाळलं होतं. ढोरां ना वैरणी करायला
सां िगतलं होतं. धोंडी दु पार ा जेवणा ा भाकरी थापटायला घरात रािहली होती.

मोट सुट ावर पोरां ना घेऊन मी उसात पाला काढायला गेलो. ‘‘आलो तंबाखू
वडून, तवर ा ोरं .’’ णून दादा पाठीमागं रगाळत होता. ाचा नाद सोडून आ ी
पोरं पोरं उसात गेलो. आ ा पोरां त दादा नसला णजे बरं ही वाटत होतं. तो असला
की आ ाला कलाकला बोलू दे त नसे. बारीकसारीक गो ीवरनं िश ा दे ई, कामातलं
उणंउतार काढी. िशवाय आ ा पोरां ना तो असला णजे मोकळे पणानं मनात येईल ते
बोलता येत नसे. ाची आ ाला अडचण होई. आता तो नाहीसा बघून ग ा मारत
आ ी उसाचा पाला काढू लागलो. मनात येतील ा गम ा एकमेकाला सां गू
लागलो... तेवढीच िजवां ची करमणूक होत होती.

दीस होइवर आला िन धोंडू सग ां ची जेवणं घेऊन आली. आमचा दोन दोन प ा
उसाचा पाला झाला होता. इत ात ती उसात बोलवायला आली.

पाला घेऊन खोपीकडं आलो. तसाच ढोरां ना दोन दोन प ा टाकला. बैलां ना थोडा
जा टाकला. दादा तोवर भाकरी ा बु ीजवळ बसून झाकणीत कोर ास घेऊन
भाकरी खातही होता.

भाकरी खाता खाताच ानं धोंडूला िवचारलं, ‘‘माळवं इकलं काय गं?’’

‘‘ ाई अजून. मी येतानं जाऊन आलो. आता इकंल िन भाकरी खाऊन यील

म ाकडं .’’

आईसाठी िश ावर भाकरी ठे वून धोंडू बाजारात गेली होती. ितला तसं सां गून
म ाकडं आली होती.

जेवणं झाली िन इ ा ासाठी सगळीजणं धावंवर ा आं ा ा सावलीत गेलो.

खोपीत बसून एकमेकां संगं बोलायला येत न तं. आता दादाची दु पारची झोप सु
होणार होती. ाला भोवतीनं कालवा नको होता. णून धावंवरची आं ाची सावली
आ ाला बरी वाटत होती. आ ी ितथं जाऊन आईची वाट बघत ग ा मारत बसलो.

भोवतीनं ऊन घुमायला लागलं होतं. ा ा झळा उसावरनं वाहत हो ा. उसाला

पा ाइदमान वाळीप पडली होती. सुर ा सुकत चाल ा हो ा. पाला काढायचं खरं
णजे दीस न तं. तरीही ढोरां ना वैरणींचा तुटवडा पड ामुळं तो काढावा लागत
होता. वाळ ा वैरणी जवळजवळ संप ा हो ा. मिहनाभर कशीबशी पुरेल एवढी
वैरण जतन क न ठे वली होती. कारण िमरग-आड ाचा झीम पाऊस बसला की,
उसात पा ासाठी िचखलामुळं घुसता येणार न तं. आिण ओली वैरण तर आलेली
नसते. अशा वेळी वाळ ा वैरणीवरच ते दोन मिहने गुजराण करावी लागत होती.
िशवाय पेरणी-पा ाचं दीस. ा िदसात पाला काढायला कुणालाच उसंत नसती.
णून सुरळीपयत पाला काढत होतो. ाचा प रणाम उसावर होत होता. तो हडपून
चालला होता. वाळ ा वैरणीची उरली सुरली िचपाडं तीनतीनदा बैलां समोर घालून
ओढली होती. पु ा तीच रचून ठे वली होती. माळवं कोळमसून खाली वाकताना िदसत
होतं. काळी माती तापून रवा झाली होती. भोवतीनं हे सगळं घेऊन सावलीत आम ा
ग ा चाल ा हो ा.

ओ ाचं घळाण चढू न आई वर येताना िदसली िन आ ी सगळी पोरं शारलो...

ेका ा तोंडाला पाणी सुटू लागलं. आईनं बाजारातनं काय काय खायला आणलं
असावं या ावर बोलणी सु झाली. सुंदरा िन ल ी िजबली खेळत होती. ां नी ती
टाकून िदली. िहरा एका बाजूला जाऊन झाडा ा बुड ात बसली होती; ती हळू हळू
धावंवर आली. आ ा पो ावर बसून आं ा ा ढा ाबरोबर खेळत होता. िशवा िन
मी िशवळे ला उसं लावून पडलो होतो ते उठून बसलो... सावली जागी होऊन जा च
िकलिबल क लाग ागत वाटू लागली.

आई सरळ धावंवर आली. ितनं डालीतलं गठळं सोडलं. पोरं हासली. िशवा च ी
झाडत ‘आईबाई’ करत पुढं आला. धोंडीचं डोळं बैलाएवढं झालं. आ ानं रां गत येऊन
हात घातला.

‘‘थां ब. सग ां ी दे तो.’’

‘‘मला दोऽन लाडू.’’ िशवाची मागणी.

आईनं बोलतबोलत िचरमु याचं लाडू वाटलं. सग ां ना वाटू न एक उरला होता.

आईनं तो दादाला ठे वला. आप ातला अधा लाडू आ ाला िदला. पोरं िमठाई
खा ागत लाडू मटामटा खाऊ लागली.
 ‘‘उसाचा पाला काढलासा काय रं ?’’ आईनं िवचारलं.

‘‘तर. पाला काढू न, जेवून आताच येऊन बस ात समदी.’’ िशवा बोलला.

‘‘आिण नी?’’

‘‘ नी बस ात मोट सुट ापासनं खोपीत अंडी घालत.’’ मी हासत हासत बोललो.

सग ां चं लाडू खाऊन होईपयत, एक एक अशी सगळीजणं खोपीत जाऊन पाणी

िपऊन येईपयत आई बसली.

घटकाभर झाला िन ती पोरां ना णाली, ‘‘झाला वं इ ाटा? उठा आता. कामं

भ न उर ात. वां ाची आळी ऊन मुडप ावर हलवाय पािहजेत. माळ ाला
चनचन हाय.’’

‘‘हलवाय येतील. उ ा ाचं दीस. चनचन असणारच.’’

‘‘उसाचा एक भारा साजंचं बाजारात ावा णतो.’’

‘‘आता कशाला उ ा ा ा िदसात? बैलां ी वैरण ाई. ढोरां ा तोंडातला घास

काढू न पाला बाजारला े तानं दादा जो ानं मारं ल की.’’ मी.

‘‘ते माझं मी बघतो. वैरणीला चटका हाय. दातावर मारायला घरात पैसा ाई.
तेवढं च साताठ आणं येतील. एका व ा ा सग ां ा क ा बाहीर पडतील.’’

‘‘पाला तरी कुठं हाय उसात?’’ मी णालो.

‘‘पान पान काढायचं. पोटं तरी जाळली पािहजेत ही. चला. खुरपी ा.’’ आई
उठलीही.

पोरां नी एकदमच कालवा केला–

‘‘आता आ ी ाई.’’

‘‘आ ाच आ ी उसातनं आलावं.’’

‘‘आईबाई, उनाचं घाम येतोय. उसात गदमदतंय.’’

‘‘उसानं काप ा ात आ ाच घाम जाऊन माझं समदं अंग चरचराय लागलंय.’’

 ‘‘मी आता येणार ाई बघ. माझं दं डाचं चमडं पानं कापून कापून बाभळी ा
सालीगत झालंय.’’ िहरा िध ा आवाजात शेवटी णाली.

‘‘आरं , येतील ा पैशातनं साजंचं चवलाचं िचरमुरं आणाय येतील.’’ आईनं

सग ां चा सूर ानात घेऊन ां ासमोर चवलाची गाजरं बां धली.

‘‘आ ां ी नगंत.’’ िशवा पाटा ा दगडावर जाऊन बसत णाला.

‘‘कोण तरी िदसतंय काय अस ा उनात खोपी ा बाहीर.’’ सुंदरानं िशवाचा सूर
धरला.

‘‘नुसती एक एक पडी काढा ं जे फुरं ईल. तु ा पाचजणां ा पाच प ा. मी िन

मालक दोन दोन काढतो. ल ी िन आ ा धावंवर खेळत बसतील. चला.’’ असं णत
आईनं आधीच िहशेब क न आणलेलं चोळी ा दं डातलं पाच पैसे काढलं. आ ा िन
मी सोडून सग ां ना एक एक िदला. पोरं हरखली.

‘‘नुसती एक एकच काढणार बघ.’’

‘‘बरं .’’

सगळी उठली. खुरपी ायला खोपीत गेली. उसात गे ावर तहान लागती णून
पु ा एकदा ेकानं केळीतलं पाणी िपऊन घेतलं.

आम ा काल ानं दादा जागा झाला.

ानं डोळं उघडलेलं बघून आई णाली; ‘‘झाला का ाई इ ाटा अजून?’’

‘‘झाला की.’’ खाल ा आवाजात तो णाला.

‘‘ ो लाडू खावा.’’ आई.

तो चट ासरशी उठला. चूळ भ न खात खात आईला णाला, ‘‘कशाला

आणायचं लाडू हे ? ेनं का पॉट भरतंय? तेव ाचंच जुंधळं -तां दूळ घेतलंस तर पोट-
पाणी ाई का भागायचं?’’ दादाचं हे नेहमीचंच.

‘‘पोरां ी आणलंतं.’’

‘‘केव ाचं झालं माळवं?’’ बोटं चाटत तो णाला.

 ‘‘साऽ पयचं.’’

‘‘बरं च आलं की गं.’’

‘‘उ ा ाचं दीस. गाव ा िहरींची पाणी आटत चाल ात. जे ते ऊस जपत
बसलंय. मग बाजारात माळवं येणार कसं?’’

‘‘ य की. बाजार केलास?’’

‘‘तर. तीन पयचं जुधळं , दोन पयचं तां दूळ िन वरचा बारा आ ाचा ाल-
िमठाचा बाजार झाला.’’

‘‘का करं नास. चार आणं तरी िशलकीला पडलं वं?’’

‘‘ य.’’

‘‘र ड झालं. खाऊन िपऊन येवढं उरलं तरी मन संतूस हाय.’’ दादा चार आ ात
खूश झाला. पाणी िपऊन धगटीसमोर जाऊन बसला.

‘‘उठा आता. पोरां ब बरनी दोन दोन प ा पाला काढू न आणू या.’’

‘‘आणला की मगाशी पोरां नी काढू न.’’ उ ाकडं बघत दादा णाला.

‘‘आिण दोन दोन आणाय पािहजेत. घरात नुसतं चारच आणं िशलकीला हाईत.
कंटोलात साखार आलीया. तेवढीच आपूण िदवाणभडजीला इकली तर चार-दोन आणं
जादा िमळ ात. णून उसाचा एखादा भारा बाजारात े ला पािहजे. उठा.’’

‘‘तंबाखू वडून आलो. चला तवर.’’

‘‘चला रं .’’

आईसंगट सगळी पोरं उठली.

ऊन तापत होतं तरी आत घुसली. ानं ानं पाती धर ा. घाम पुसत पुसत पाला
कापू लागली. अंगं कापत होती, ात घाम उतरत होता. चरचरत होतं. बोदाची, सरीची
माती तापून रवा झाली होती. तरी पोरां चा उ ाह वाढला होता. आई ां ा मनात
िशरत होती. बोलता बोलता ां ना शारी दे त होती... पाचसहा पोरां ा पायां वर संसार
तु तु चालवत होती.
 दादा तंबाखू ओढत िशराळशेठ दे वासारखा एकटाच खोपीत बसला होता.

... आईवर ान दे ऊनच मला ा म ात राबलं पािहजे. पोरं ितला जीव लावून
हाईत... ात ा एका ाबी निशबात शाळा ाई. मग आप ाला तरी कुठनं
िमळणार? आता आपूणबी ा भणी-भावंडां संगं मातीिचखलात एक झालं पािहजे. दादा
असाच मागं मागं हाणार... पाला कापता कापता मा ा मनात िवचारां ा प ा
िव टत हो ा.
 १९
िसनेमा ा वेडाला एक वेगळा आकार येऊ लागला. रणश ी चां गली होती.
आवडलेला िसनेमा बघताना भान िवसरत होतो. असला िसनेमा तीनदा बिघतला की,
तो अिभनयासह तोंडपाठ ायचा. ात ा पा ां चे हावभाव, डोळे , चालणं-बोलणं,
संगीताचे आिण गीतां चे सूर-सुरावट; सगळं आठवण करीन तसं समोर िदसायचं िन
ऐकायला यायचं. ‘मीठ भाकर’, ‘िजवाचा सखा’, ‘माया बाजार’, ‘पुढलं पाऊल’,
‘अखेर जमलं’ असे चार-पाच मराठी बोलपट पाठ झाले होते. एका ात ते मी एकटाच
णत असे. तसे सूर काढत असे, तसा अिभनय करत असे, तशी गाणी संगीतासह
णत असे. ां तले ‘िजवाचा सखा’ आिण ‘पुढचं पाऊलं’ हे दोन बोलपट, मी एक सुख
दे णारी व ू णून िल न काढले होते... ग ीत ा पोरां ना मी ते णून दाखवत असे.
पोरं ा व ा वाचायला नेत असत.

वसंत पाटीलला हाय ू लचं िश ण घेता येणं श न तं. तो पोरका होता...

आजीजवळ-आई ा आईजवळ राहत होता. तीही वृ िवधवा होती. रोजगाराला
जाऊन पोट भरत होती. वसंता ा लहानपणीच ाची आई वार ानं ा ा बापानं
दु सरं ल केलं होतं. तो वसंताला एका श ानंही िवचारत न ता. ामुळं वसंतानं
काहीबाही तं उ ोग सु केलेला. ाला िच कलेची आवड होतीच. ानं
डॉइं ग ा दोन परी ा िद ा हो ा. एका शेठजीनं आणखी एक नवीन िथएटर गावात
बां धलं होतं. या दो ी िथएटरां त ा ाइड् स् तो रं गवत होता. िवशेषत: जु ा
िथएटरशी ाचा जवळचा संबंध आला होता. ितथं तो ाइड् स् दे त असे. ‘लौकरच
येणा या’ िसनेमां ा ा ाइड् स् असत. ाखाली ाचं नाव असे... मला वाटू लागलं
आपण अशाच ाइड् स् रं गवा ात.

रा ीचं मी वसंता ा घरी जाऊन बसू लागलो. ाइड् स् कशा करतात, याची यु ी
समजून घेतली.

ती यु ी कळ ाबरोबर; मी एक ाइडची काच गावात ा एका े म-मेकरकडनं

िवकत आणली िन एका ‘लौकरच येणा या’ िसनेमाची लेट रं ग- ाइड क न, भात
िथएटर ा मालकाला फुकट िदली. मालक एकदम खूष झाला.

मी झराझर ाइड् स तयार क लागलो. संधी साधून एखादा िसनेमा फुकट पा

लागलो... दोन एक वष तरी हे चाललं होतं.

पु ळ वेळा दादा मला णे, ‘‘जातोस का आ ाव ीला?’’

‘‘एकटाच?’’
 ‘‘हां .’’

‘‘जातो की.’’ मी खाल ा आवाजात बोले. जणू एक कत णून ते करीत आहे

असं आवाजातनं भासवी. मनात आनंद होई. कारण व ीला जातो णून घरातनं
बाहे र पडायचं िन सरळ िसनेमा ा िथएटराकडं जायचं. म ाकडं जायलाही आता
पूव सारखी फारशी भीती वाटत न ती. एकटं मनाशी िवचार करत, िसनेमाची गाणी
णत, गो ींची पु कं वाचत झोपायला बरं वाटे . सोबतीला फ मुकी जनावरं
असत. ां ाशी घिन मै ी जडली होती.

िदवसभर म ात काम करत अस ामुळं, अधनंमधनं कंटाळा क न घरात

व ीला राहत असे. पु ळ वेळा कंटाळा हे कारण नसे. ब धा गावात काही तरी
‘बघायला’ आलेलं असे. िदवसभर मग आ ी पोरं आईबरोबर काम करता करता
रातचा बेत ठरवत असू. आईलाही तो बेत परवड ासारखा असे. गावात सणासुदी ा,
ज ंखे ं ा िनिम ानं फुकट बघायला िमळत असे. आईला कळत चाललं होतं की,
दादा ा भावामुळं पोराबाळां ची काहीच हौस होत नाही. रात ाड ां ना नुसतं
क च उपसावं लागतात. ामुळं कंटाळू न जातात... पोराची जात हाय. दीसभर कामं
क न रातचं तासभर बघायला जाऊन आली तर काय िबघडलं? पु ा ां ी कामं
करायला शारी यील. ज ाखे ा गावानं तरी कशासाठी केले ा असतात?
पोराबाळां ी ा बघायला िमळा ा ाईत, तर मग ती ा गावात असून
नस ासारखीच की; असं मनात येऊन ती आ ाला बघायला सोडू लागली.

दादा म ाकडं जाय ा आधी आ ी सगळी जेवणं क न अंथ णावर झोप ाचं
सोंग क लागलो. आई जेवणं झा ावर उरलंसुरलं आवरत असे. दादा मग एकटाच
भुतासारखा बसून राही. थो ाच वेळात तो कंटाळे आिण म ाकडं व ीला िनघून
जाई... आता तो आठनऊ पोरां चा बाऽ झालेला होता.

‘‘जातो गंऽ मी. पोरां ी सकाळी लौकर लावून दे .’’

‘‘बरं ’’ णून आई दार लावायला जाई.

आ ा पोरां ा आनंदाला आत ा आत आं थ णात उक ा फुटत... मी पोरां ना

मग उठवत असे.

‘‘चला, उठा रे . दादा गेला.’’

विडलधारे पणामुळं आईनं पोरां चं ोरकेपण मा ाकडं िदलं होतं. मला गावातली
मािहती खडा न खडा होती. अनेक वेळा मी एकटाच ‘बघायला’ गेलेलो होतो. ामुळं
आई मला णायची, ‘‘सग ां ी े ऊन इ ंनं दाखवून आण जा.’’
 ‘‘हं .’’

एकमेकाचा हात ध न िहरा, िशवा, धोंडू, सुंदरा, ल ी बाहे र पडत. िदवसभराची

िचं ािप या झालेली अंगावर कापडं . तेच कोळमसलेले चेहरे . ां ावर पसरले ा
िझप या. िशवाचं गाल फुगलेलं तोंड िन िहराचं दमछाक करत चालणं... पण
सग ां ा मनात उ ाह ओसंडत असे. िशणवटा कुठ ाकुठं पळालेला असे.

ल ा ा सराईत गावात आतषबाजी दा चं काम भरपूर असे. गावची ती परं परा

मोठी होती. गावातच उडवायची दा तयार करणा या िन ां ा अनेक व ू
बनवणा या अ ास आला रां चं एक मोठं जुनं दु कान होतं. सग ा को ापूर
िज ात िन िज ा ाही बाहे र वरात, वाढिदवस, बारसं िकंवा अशाच कारचा
एखादा काय म असला की, ही आतषबाजीची दा जात असे. रातभर सग ा
गावाला दा चा रं गीत सोहळा दाखवून आला र मंडळी परत येत...

गावातच बाजारपेठेचं आवार मोठं होतं. िदवसभराची गद संपली की, ही मंडळी

‘औट’ उडव ासाठी लोखंडाची भ म नळकां डी जिमनीत खोल रोवत िन ां ची
तोंडं आभाळाकडं करत. तोफे ा तोंडासारखी ही नळकां डी मोठी िदसत. ात
घालून उडवले ा ‘औट’चा आवाजही तोफेसारखा मोठा होई. सगळं गाव ा
आवाजानं जागं होई. ा आवाजानंतर लगेच आभाळात गोळा जाऊन फुटे . ाचा
उजेड तर सग ा गावावर पडत असे. गोरग रबां ा फाट ा-तुट ा छपरातनं;
आत गाड ा-मड ावर िन आं थ णावरही तो पडे . बघताना आभाळात रं गीत
रं गीत कागदां चा वषाव झा ासारखा िदसे... सग ां ची अंगं थरा न जात.
दा कामातलं हे शेवटचं असे. ा अगोदर हर त हे ची च ं , कमळं , धबधबे,
झाडं , कारं जे उडत आिण फुलत... पोराबाळां ची मनं हारखून जात. गावात ा ब ा
ब ां ा वरातीमुळं गावाला रा ी असं एका ज ेचं प येई.

ा णघरची वरात असेल तर एव ावरच संपे. दु स या कुणा वतनदाराघरची

असेल, तर मग वराती ोरं िटप या, दां डप े , करं ा, लेजमा यां चे खेळ रातभर
असत. चौक आला की हे खेळ आळीपाळीनं तासतासभर होत. चारी ग ीतली माणसं
झोपेतून उठून उघडीवाघडीच बघायला येत. पहाटे पहाटे वरात घरात जाऊन पोचे...
ल ा ा सराईत याचीच चचा गावभर होई. कुणाकुणा ा वरातीला काय काय आहे , हे
गावक यां ा तोंडूनच सग ा गावाला कळत असे. ासाठी काही वेगळी जािहरात
करावी लागत नसे... ल सराई िन पावसाळा आला की, गावाला काही िदवस फारसं
काम नसे. ाचा प रणाम असा होई, की ग ीग ीत दां डप े , लेजमा, िटप या यां चे
गट तयार होत िन सराव क लागत. ता ा ता ा आठवणी मनात घोळवत नवे नवे
डाव िशकून घेत. ग ीला रातभर तीही करमणूक असे. ा ा घरात ढे कणं फार
झाली आहे त, ाला रातभर झोप लागत नाही अशी माणसं हमखास ितथं येऊन बसत
िन िजवाची करमणूक क न, म रा उलट ावर झोपायला जात.
 ल ं झा ावर माणसं आप ा सवडीनं ‘दे वाला बोलून घेतलेलं’ फेडत. मग
खंडोबाचा जागर घातला जाई. वा ामुरळी नाचवली जाई. जोगितणींची गाणी होत,
गोंधळ होत. ब धा हे काय म पावसा ात होत. कुणी हौशा असेल तर ल ानंरत ा
पिह ा आठव ातच ही नवसं फेडून घेत. माणसां ची करमणूक होई. दे वां चा मनावर
दरारा बसे.

धनगर वा ात लगनं असतील तर, धनगरी गीतां चा काय म तीन तीन रा ी चाले.
तो बसून ऐक ात मजा वाटे . िब बाचे अनेक चम ार ऐकायला िमळत.
ा ाबरोबर मन अटं ा वनात वास करी. धनगरां चं ढोल-करताळ रा ी वाजू
लागलं की सकाळीच बंद होई. आसपास ा लोकां ना ामुळं नीज येत नसे. पण
‘दे वाचं’ चाललेलं अस ामुळं कुणी काही बोलत नसे. नाइलाजानं मग माणसं गाणी
ऐकायला जाऊन बसत. आम ा ग ीशेजारी धनगर ग ी अस ानं, धनगरी गाणी
घरादारनं भरपूर ऐकून घेतली.

गावा ा बाहे र पाटला ा न ा वा ापलीकडं एक य माचं दे ऊळ होतं. ितथं

वषातनं एकदा ज ा भरत असे. कागलात ा आिण आसपास ा दहावीस गावां वर ा
जोगितणी ितथं येत. ेकीचा एक एक ताफा असे. ा ता ाचा एक मोठा जग असे.
ा जगा ा म भागी य माचा मोठा टाक बसवलेला असे. ित ा नाकात मो ाची
नथ, डोळे मोठे टवटवीत, नाक सरळ, नाकपु ा घोळदार कोरीव बघून, डोळे िमटू न
ेमानं ितला नम ार करावासा वाटे . जगात जोग ाचं धा साठवलं जाई. ा
जगा ा भोवतीनं जोगितणींची गाणी सारखी चालत. सगळं गाव ओला िन वाळला
असा दु हेरी नैवे नेई. सां जचं सग ा जोगितणींचा ओला नैवे ; णजे भाजी,
भाकरी, भात इ ादी सुकं जेवण एक केलं जाई िन सग ा गावाला ते साद णून
वाटलं जाई. र ा ा दो ी कडे नं लां बच लां ब गोरग रबां ची पंगत बसे िन ते अ या
पं ीला वाढलं जाई.

शेवट ा रा ी जगदे वी य मा पायघ ावरनं गावात वेश करी. गावा ा मु

भागातनं िफ न ितचं िवसजन होई. हे मोठं बघ ासारखं असे. ा रा ी
सग ा जोगितणी आपला ठे वणीतला उ म पोशाख काढत. नटत. ाऊन येत.
गाव ा परटाची पोरं पायघ ा आं थरत पुढं पुढं जात. ा ावरनं; मूळ य माचा
जग घेतलेली गावातली दे खणी य ू जोगतीण पुढं असे. सुरेल आवाजात, ती खाली
बघत शालीनपणे गाई. गाव ा त णां ची ितला बघ ासाठी गद होई. ित ा मागोमाग
बाकी ा जोगितणीही गात गात येत. का ा-बद या अस ा तरी नटले ा
अस ामुळं, ाऊन नीटनेटके केस िवंचरले ा अस ामुळं ा चां ग ा िदसत. या
दोन िदवसां ा ज ेत मग सौदे ठरत. अनेक पैसेवाले, हौशी, वतनदार लोक दे ख ा,
त ण जोगितणी हे रत िन ां ना ‘ठे वत’ िकंवा ां ाशी संबंध जोडून राहत. असे सौदे
होत अस ानं, तालु ा ा ब तेक जोगितणी आप ा त ण पोरीबाळी घेऊन
आवजून येत. सग ा ज ेभर ां चं दशन करत...

मला ा पायघ ां चं बघावंसं वाटे ... य ू जोगतीण जणू गावदे वीसारखी,

एखा ा स ा ीसारखी; गाणं णत, त णां ची मनं झुलवत चालत असे. गद खेचून घेत
वेशीतनं गावात वेश करीत असे... एरवी ितला गरीब जोगितणीसारखं जोगवा मागत
घरोघर कधीच िहं डावं लागत नसे. गाव ा एका िति त डॉ रानं ितला ठे वली होती.
िशवाय अधनं मधनं हौशी त ण ितला काहीबाही दे त असत. माडी ा घरात ती
वैभवानं राहत होती िन ठरािवक िदवशी एखा ा गरीब जोगितणीला बरोबर घेऊन
दे वीचा वार णून पाच घरं मागत होती. अशा वेळीही कुणीतरी हौशी गावकरी ितला
बसवून घेई. घोंगडं आं थ न, दे वीचा जग ावर ठे वून ित ाकडनं गाणी णवून घेई.
भरपूर जोगवा वाढू न मग ितची गुजराण करी.

अ ावा िन गैबीचा उ स हे तर सग ा गावाचे असत. ात सग ा जाती धमाचे

लोक सामील होत. खु आम ा नातेवाइका ा घरात ‘पीर’ बसत असे. ा पीराला
गावात फार मोठा मान होता. बायका ाला नवस बोलत. ाचं नाव आप ा मुलां ना
ठे वत. ‘पीर’ णूनच ाला ओळखलं जात असे. बाकी ां ना ‘नालसाब’ णून
ओळखलं जाई. ा अ ा ात सग ा जातीधमाचे लोक सोंगं काढत. गावात
सालभर गरीब गायीगत वाटणारा िस िगरी कुंभार सोंगं काढ ात पटाईत होता. तो
िदवसात तीन तीन सोंगं काढी िन भरपूर पैसे िमळवी. सगळं गाव ा ा सोंगां ची वाट
बघे. ा ा सोंगा मागोमाग ा ा नकला बघत गावभर िहं डे. सग ा गावाची कला
िन र ामुळं सग ां ना समजून येई. पाटील, वतनदार, ापारी, सावकार, वाणी
ां चा यो तो मान राखीत... असे भराभरा पैसे िमळताना मला वाटे ; आपूणबी सोंगं
करावीत. मग दादा म ात नसताना आठदहा िदवस भणी-भावंडां ा घोळ ात मी
सोंगं काढू न ती वटव ाचा य करी. िशवा मला मदत करी.

उ सात आम ा अंगावर नवी कापडं असत. नुकतीच िदवाळी झालेली अस ानं

ती िमळालेली असत. थोडीथोडी िपकंपाणी घरी आलेली असत. ामुळं उ सात
मनाला येईल ते खरे दी कर ासाठी, आई ेकाला दोन दोन आणे दे त असे.
तेव ात सगळी खूश. पोरां ा लटां बरासह रा ी मी थोर ा वा ात नायिकणींचा
नाच पाहायला जात असे. गैबीला पाच िदवस गलफ घातले जात. तो गावक यां चा
मानाचा भाग समजला जात असे. वा ं वाजवत, पुढे नायिकणी नाचवत तो स ानानं
आणला जात असे. मग बाजारातनं एखादी फेरी होई. खेळणीतील एखादं खेळणं
ल ी-आ ासाठी खरे दी होई. पोरी मग नुसती नवी काकणं घालून तेव ावरच खूष
होत. िशवाला बरोबर घेऊन मी एखादा तमाशा बघी; तर सग ां ना बरोबर घेऊन
केनवडे करां ा वा ातली सोंगी भजनं बघे.

... सगळी िमळू न बघायला जाताना मनाला तरतरी आ ागत होई. पावलं लगालगा
पडत. सग ां ा तोंडावर हसू आिण उ ाह उमललेला असे. िपंज यातनं बाहे र
पडले ा प ासारखं मोकळं वाटे ... परतताना; बिघतले ावर चचा होत.
गंमतीजमतीची उजळणी होई. झोप कुठ ाकुठं उडून गेलेली असे... एका वेग ा
जगात पायीपायी जाऊन आ ासारखं वाटे . आं बलेली मनं होऊन जात.

ल ा ा सराईपासनं िदवाळी िन उ सापयत गावात सारखं काही ना काही बघायला

असायचंच. आ ी पोरं ते चुकवत न तो. आईनंही अलीकडं ; णजे मा ा
सातवी ा वेळेपासनं, कासरं िढलं सोडलं होतं.

िदवसभर कामं करताना रा ी काय बिघतलं या ा ग ा मारत होतो. ा

आधनंमधनं दादा ा कानावर नकळत पडत हो ा. ा ‘बघायला’ जाणा यातला मीच
ोर ा आहे , याची दादाला मािहती लागली होती. सारखं बघायला जाणं, हा
िभकारचोट नाद आहे असं तो णे. हा नाद मीच सग ा पोरां ना लावतोय, असं ाला
वाटू लागलं. पण आई सामील अस ामुळं, आिण आ ी ‘बघायला’ सारखं जातोय, हे
कुणी दादासमोर कबूल करत नस ामुळं दादा मा ावर मनात ा मनात दात ध न
होता. याचं उ ं िदवाळीत ा ल ीपूजना ा वेळी मा ावर िनघालं.

उ स पुढं तोंडावर आला होता. चारपाच िदवस पोरां ची चंगळ होणार होती.

िदवाळीत ल ीपूजना ा िदवशी खासबागे ा िविहरीत बंदुकी ा गोळीनं नारळ

फोडले जातात. तो काय म पाहायला सगळं गाव फुटतं... सं ाकाळी साडे चार ा
सुमाराला बंदुकी, तरवारी घेऊन वाजत गाजत सरकारी छिबना खासबागे ा
िविहरीवर येतो. पंचवीसभर बंदुकधारी पोिलस िन तां ब ा पोशाखातले धारकरी
असतात. खासबाग ही कागलकर महाराजां ची. तो वीसएक एकरां चा चंड मळा आहे .
ा म ातली िवहीर खोल आिण अितशय सुंदर रीतीनं चौकोनी बां धली आहे . छिब ा
बरोबर पोतंभर नारळ आणलेले असतात. आरं भी पाच नारळ टाकायचे, ां ा व न
टाक ानं पाणी लाटाळत राहतं िन नारळ सारखे हलत राहतात. काठावरनं ां ावर
बंदुकीनं नेम धरायचा. नारळ फोडणा याचं सगळं गाव कौतुक करी. नारळ फुटला की
पु ा नारळ टाकत राहायचे. असे क न पंचवीसभर नारळ पा ात पडत िन फुटत.
बघताना मजा वाटायची. पु ळ वेळा नारळाची भकलं वरपयत उडून यायची. छिबना
परतला की शंभरभर पोरां ा उ ा ा िविहरीत खोबरं िमळव ासाठी पडत.
ातलं िमळालेलं खोबरं हा मानाचा भाग समजला जाई. दस या ा लुट ा जाणा या
सो ासारखा तो मान होता.

सकाळपासनं दादाला मी बोली केली होती, ‘‘सां जचं मला नाराळ फोडतेलं बघाय
जायाचं हाय. काय असतील ती कामं भराभर क न मी जाणार हाय.’’

‘‘बरं बरं ; जा णं.’’

 रानात तण खूप वाढलं होतं. घर ा माणसां ना ते आवरे ना झालं होतं. णून आज
िदवसभर तीन बायका कामाला हो ा. ां ा बरोबर मी कामं केली. िदवस कलतीला
लागला तशी माझी चुटपूट सु झाली. ‘‘दादा, मी जातो की आता.’’

‘‘कुठं ?’’ दादानं कोरा िवचारला. जणू मी सकाळी काय बोललो होतो हे
िबलकुल ा ा ल ात न तं. ामुळं माझा थोडा धीर खचला.

‘‘नाराळ फोडतेलं बघायला.’’

‘‘ ात काय बघायचं? कवा फुटलेला नारोळ बिघटला ाईस? गऽप कामं कर

फु ातली. तण बिघटलंस काय िकती झालंय ते रानात?’’

‘‘मी जाणार. सकाळपासनं कामं कराय लागलोय. आिण सकाळी तुला मी

सां िगटलंबी तं. सकाळी कसं मग ‘ ’ णालास?’’

‘‘ णू दे , णू दे ‘ ं ’. खुर ाची मूठ बिघटलीस काय हातातली? सु ाळी ा!

बघ ाबगार दु सरं काय सुचतंय काय तुला? असला िभकारचोट नाद क नगं णून
िकतींदा सां गायचं तुला?’’

‘‘मी जाणार बघ आता. कामं क न ायपुरतं तेवढं गुळमाट बोलतोस य?’’ मी

उठून जायला िनघालो.

‘‘आरं , जाऊ दे की र ा ा.’’ कोण तरी कामाची ातारी बोलली. फसवाफसवीचा

मामला ित ा ल ात आला असावा.

‘‘आरं , अजून आवकास हाय. आ ा दु पार झालीया. धरलेली पात एवढी लाव िन मग
जा.’’ दादा ओरडला. आपण िदलेला श पाळत नाही, हे बायकां ा ल ात आलं
असावं, हे ओळखून दादा सावरला.

धरलेली पाती लाव ात अधा तास गेला.

लगालगा मी पाती ा मुठी गोळा के ा िन खोपीकडं कापडं बदलायला चाललो.

दादा ा ते ानात आलं. तो ितथनंच ओरडला, ‘‘मला बायकासंगट िहतं हायलं

पािहजे. बैलां ी सां ज ाला वैरण ाई. भाराभर व ाचं गवात कापून आण िन मग
जा.’’ तो ितढं घालत होता.

माझा जीव रडकुंडीला आला. खासबागेत जायला अधा तास चालावं लागणार होतं.
आता पु ा गवत कापायला अधा पाऊण तास तरी जाणार होता. मनोमन िश ा दे त
िवळा िन दोरी घेतली िन व ाकडं गेलो.

कुठलं गवत कापावं असा िवचार करतोय; तोवर बंदुकीचा पिहला बार कानावर
पडला. माझी एकदम चुळबूळ सु झाली. काय करावं सुचेना.

... समोर पयाणचं गवत चंड िदसत होतं. दादानं ते शेजा याचं िवकत घेतलं होतं.
आम ा व ाला उं च गवत िदसतच न तं. दोन दोन काप ा झा ा हो ा. कसंबसं
वीत दीड वीत गवत आलेलं. ते कापून जमवायचं िन भारा करायचा टलं तर, तास
लागला असता िन मला ितथंच दीस बुडला असता. णून मी पयाणचं गवत खसाखसा
कापून एक भारा केला िन कचकन उचलून अ ा तासात खोपीकडं गेलो. बार उडतच
होतं. अध अिधक फुटलं असणार...

गवताकडं बघून दादा णाला, ‘‘कुठलं आणलंस हे ?’’

‘‘व ाचं, पयाणातलं आणलंय.’’

खाली भारा टाकला न टाकला तोवर दादा ा लोखंडी मुठीचा दणका पाठीत
बसला. वळलो तवर नाकावर बसला िन माझं कुडतं; घोणा फुटू न समोर ा बाजूनं
र ा ा िशंप ागत झालं.

‘‘ठे वलास भसका पाडून ा पयाणाला तु ा आयला! नाराळ बघायची लई घाई

झालीया तुला?’’

मी तसाच धावंवर पळालो. मा ा अंगावरचं र बघून आई धावत आली. ‘‘ज ळं

ते नाराळ. कशाला जीव जाई वर सारखा मार खातोस?’’

मग ितनं दादाशी भां डण काढलं. बंदुकीचे बार कानावर वाढ ा गतीनं येत होते िन
आई मा ा टाळू वर पाणी थापत होती... ते ापासनं पुढं नारळ फोड ाचा काय म
पु ा कधी बघायला िमळाला नाही.

घरची प र थती हळू हळू जा जा च िबकट होत चालली होती. वष जातील तसा
मळा आतब ात येत चालला होता. ा वषाची िदवाळी घरात साजरी होऊ शकली
नाही. आईनं नुसती काटं -खडु गळी िन िचरमु याचा िचवडा केला. सग ां ना एक
डावच िदवाळी ा िदवशी मूठ-मूठभर िमळाला िन संपला. िदवाळी िदवशीही
शेतातली कामं थां बली न ती. सु च होती. एका ाही अंगावर नवं, धडसं धडोतं
न तं. सगळी जुनीच, िठगळं लावलेली, वाकळं ा दो यानं तुरपून िशवलेली, मळकी
कापडं सग ां ा अंगावर. आं घोळी तेव ा ा िदवशी सग ां नी के ा. बाकी
रोजचंच सगळं चाललेलं. िश ा भाकरीं ा ाहा या क न सकाळी सकाळी
पोरां नी शे ा िन सरं सोडलेली. मी दादाचा चहा घेऊन गेलेलो.

ा िदवशी दु पारी आई, मी िन बाकीची पोरं झाडाखाली घटकाभरा ा

इ ा ासाठी बसलो होतो. ा वेळी आई उसासून खूप खूप त:शीच
बोल ासारखी बोलली... तं काय िन झालं काय! सास याचं राज हा ी झुलावंत असं
िन ा े न ानं हातात िभकंचं बेलं आणून ठे वलं.

भाऊबीज होती. घरात सग ा बिहणींनी आ ा ितघा भावां ना ओवाळलं. ेकानं

आठ आ ाचं नाणं िफरवून िफरवून ओवाळणीची शोभा णून घातलं. आनसाबाई
भाऊिबजेला आली न ती. ितला कुणी बोलवायला गेलंच नाही. बोलवायला गेलं तर
ित ा लेकाला िन ितला काही तरी नवं धडोतं ावं लागेल, याची भीती आई ा पोटात
होती. िशवाय मामाचा िन आईचा काही तरी कारणावरनं खटका उडाला होता. ामुळं
मामाही आईकडं भाऊिबजेला आला न ता.

आ ी सगळी भावंडं म ात होतो. सं ाकाळ झाली होती. खुरपण करता करता

आईला णालो, ‘‘आई, आनशीला िदवाळीला, भाऊिबजंला कुणी बलीवलं ाई.’’

‘‘ितचं ितला यायला येत वतं? गावात ा गावात हाय रां ड. भावां ी इस न
बसली एव ा लौकर.’’

‘‘ रवाजापमाणं कुणी तरी बलवाय गेलं असतं तर आली असती की. घरात ही
असली त हा. भाकरी हाय तर आमटी ाई िन आमटी हाय तर भाकरी ाई; मग
कशी येईल ती?... मनाची ाई जनाची लाज णून ितला काय तरी करावं लागणार
आिण ते वळखून ती घरात ा घरात गप बसली असणार.’’ मी बोललो.

‘‘दे वाला ठावं.’’

आ ी सगळीच ग झालो. िदवसभराची कामं केली. आई िचंतागती झा ासारखी

िदसत होती. घराकडं जायला िनघताना आई णाली, ‘‘आ ा, तू असाच जा
आनशी ा घराकडं . जाताना वाटं वर ा जंगमा ा म ात शंकर आ ा असतील;
ा जवळनं एक पानाचा इडा मागून घे. ‘दोन पानं िन सुपारीचं एक खां ड ा’
णावं. ते घे िन जा. ितनं ववाळलं तर ववाळू न घे. ताटात पानाचा इडा ठे व. णावं,
‘ ा वस , लंकं ा पारबतीचं राज आलंय घरात; तेवढं गॉड क न घे...’ आिण
झट ानं परत ये.’’

‘‘बरं .’’

मी गेलो. जाताना मन उदास होत होतं. एक तां बडा पैसाही बिहणी ा

ओवाळणीसाठी जवळ असू नये याचं वाईट वाटत होतं. आनसावर माझा जीव होता.
मला ित ा घराचा आधार मोठा वाटू लागला होता. ती घरी गे ावर काही तरी खायला
दे त असे. मा ा घरात मला जे िमळत नसायचं ते आनसा ायची. अधनं मधनं ती
लाडू, कानवले, िचवडा क न ठे वायची. हॉटे लातलं खायला आणलेलं मला ायची.
चहाबरोबर बटर खायला ायची. आठ-दहा िदवसां तनं माझी फेरी ा घराकडं चो न
का होईना असायचीच. मी िशकत होतो याचं कौतुक मामाला होतं. तो मला ‘शीक’
णायचा. अधनं मधनं दादाला, ‘‘िशकतंय िशकू दे की. का उगाच छळ मां डलाईस
ेचा.’’ असं णायचा... आनसाकडं जा ात मला नेहमीच िव ं गळा िमळत होता.

पण आता वेग ाच मन: थतीत जात होतो. आपणाला िकती ग रबीनं िदवस
काढावे लागत आहे त, या जािणवेनं काहीसा हळवा झालो होतो. खशातला आनसा ा
ताटात घालायला ठे वलेला िवडा, अधनं मधनं बोटाला श करत होता िन मला
अपमािनत झा ासारखं वाटत होतं. आप ा विडलधा या बिहणीवरचं ेम
कर ासाठी, पैशाला दहावा ा पानां तली दोन पानं िन पैशाला एकवा ा सुपारीचा
दहावा िह ा होईल इतकं एक सुपारीचं खां ड घेऊन भाऊिबजे ा िदवशी चाललो
होतो... कोण ा णी रडू कोसळे ल याचा नेम न ता.

मी गेलो. आनसा एकटीच होती. बाळू मध ा माळीत िनजलेला िदसला. आनसानं

बरीच चौकशी केली. म ाकडनं ‘असाच’ आलोय ट ावर ितनं चहा क न िदला.
मग ग च बसली. कशानं तरी अधनं मधनं खोकत होती... दवाखा ात जाऊन औषध
आणलं होतं. गावात एक खाजगी डॉ र होता. ा ाकडं जाऊन इं ज नही घेतलं
होतं. तेवढं च बरं वाटत होतं. पु ा कामाला लागली होती.

मला वाटलं; खोक ामुळं ितला बोलावंसं वाटत नसेल. जा खोक ामुळं एखा ा
वेळेस दम लागतो; तसा ितलाही लागला असावा.

ती ग बस ामुळं मीही ग बसलो. थोडा वेळ तसाच गेला. ‘आनसा, आज

भाऊबीज हाय; मला ववाळ’ असं सां गावंसंही मला वाटे ना. मला तो माझा अपमान वाटू
लागला. बोलायचं ते बोलून संपलं होतं. नुसतेच ग बसून रािहलोय; असं वाट ावर
आिण ती ओवाळणीची काहीच तयारी करत नाही; असं िदस ावर मी णालो; ‘‘मी
जातो आता.’’

‘‘बरं .’’ आनसा सहज बोलून गेली. ा णीही मला वाटलं होतं, ‘‘थां ब ववाळू न तरी
घेऊन जा.’’ असं ती णेल. पण नाही. ती ग च उभी रािहली.

अंधारात मी बाहे र पडलो. मनात भावनेचे कढ अनावर झाले... आनसा,

भाऊबीजे ा िदवशीबी भाऊबीज हाय हे ानात ठे वायला इसरलीस? का मा ा
अंगावरची मळकट फाटकी कापडं बघून तुला वाटलं नाही; की मी ववाळू न ायला
आलोय? थोरली भण िजवंत असताना, भाऊिबजे ा िदवशी धाकटा भाऊ ित ाकडं
गेलेला असताना भणीनं ेला ववाळू ने! असं कसं झालं.

मी घरी गेलो िन आई ा कुशीत एकदम िश न हाँ ऽऽ णून रडायला लागलो.

आई एकदम गडबडून गेली; ‘‘आरं , काय झालं? काय बोलली का ती? सां ग बघू
मला.’’

‘‘ ाई आई. मला ववाळलं ाई. आनसा भावाला इसरली. मला तसाच िहकडं
लावून िदलाऽऽ.’’

‘‘दे ऊ दे . मूत ित ा पोलमीवर. माऽप र ड अजून चाऽर भणी हाईत तुला. आिण
पािहजे असंल तर ववाळू न घे ाकडनं.’’

तरीही माझं रडू कमी होत न तं. चारीही बिहणींनी सकाळी ओवाळलं होतंच. पण
आनसानं ओवाळलं नाही; याचं िजवाला फार लागून रािहलं. पा ाबाहे र काढले ा
माशासारखा ा रा ी तळमळलो. पुढं कधी तरी आनसानं आईला सां िगतलं, ‘‘आगं,
भाऊबीज सकाळी. ो आला रातचं. मला काय ठावं ो ववाळू न ायला आलाय
ते?’’

िदवाळी संपली. तुळशींची ल ं लागली िन गावात हळू हळू ल ाची सराई सु झाली.

आईला िहरा ा ल ाची ख ख लागून रािहली होती. िहराचं वयही तसं काय फार
न तं. तेराचौदा वषाची असावी. णजे गावठी िहशेबानं ती ल ाला आली होती.
ित ा बरोबरी ा दोनतीन पोरींची ग ीत ल ं झाली होती िन ा एकएकदा नां दूनही
आ ा हो ा.

आईचा स ा मामा कागलात होता. आम ासारखीच लोकां ची रानं फा ानं

करत होता. दु स या एका भटाचं पाच-सहा एकराचं रान ा ाकडं होतं. ितथं पोट
भ न खात होता. वृ झालेला. बायको ा ा आधी म न गेली होती. दोन लेकी,
एक पोरगा पोटाला. दो ी लेकींची ल ं झालेली. ातली थोरली शेजारीच राहत होती.
आप ा बापाला भाकरी क न घाले. पोरगा सग ां त धाकटा. ाचं वय असंच
सतरा-आठरा वषाचं. आईचा मामा तर शेवटचा आजारी पडलेला. खूप थकलेला.

तो अंथ णावर पड ा पड ा आईला णाला, ‘‘तारा, मी काय आता जगत ाई.

िहकडं ितकडं वरीस-सा ै ाचा मी धनी... मा ादे खत एवढं मा ा पोराचं लगीन
झालं पािहजे बघ. माझी एवढी शेवटची इ ा हाय.’’
 ‘‘मामा, मी माझी लेक तु ा लेकाला दे तो. दारात मां डव घालायला सां ग.’’

आईनं दादाला हे सां िगत ावर दादा आईवर रागावला. ाला न िवचारताच आईनं
हा िनणय घेतला होता. नवरा णून आईनं ाला िवचारायला पािहजे होतं; ते एका
श ानंही िवचारलं नाही. पण आईची ावहा रक अडचण अशी होती की,
भावना धान होऊन बोलणा या ित ा मामाला ाच उ ट णी वचन दे ानं,
एकमेकां चं अतूट ेम िदसणार होतं. आईनं ते दाखवलं. ा िनिम ानं िहरा ा अंगाला
हळद लागून ती ता ाला लागणार होती, हा वहार ितनं ओळखला.

दादानं दु खाव ा मनापोटी हे काहीच ल ात घेतलं नाही. डोळे वटारत तो णाला,

‘‘सग ा मा ा लेकी तु ा गणगोतातच घालतीस काय, ै माले!’’

पण बाब अशी होती की, हे भां डण वाढवता येत न तं.

या ा कराय ा िदवशी ानं पु ा भां डण काढलंच. पण आई िविहरीत पडायला

चालली. ग ीत ा माणसां नी मग आईची िन दादाचीही समजूत काढली....दादाला
बाजूला घेऊन सां गताना माणसां चा एकच सूर होता; ‘‘खुळा हाईस का र ा ा?
नाळरोगी तुझी लेक. सुजरं फुगरं हाय, े ा अंगाला हळद लागतीया. काय णून
ा पोरी ा ज ा ा आड येतोस? वाटं चा िभकारी तरी ‘तशीच े जा’ टलं तर
े ईल काय ितला? का घमडीत बोलतोस नुसता. जरा थंड डोस ानं इचार करत
जा.’’

दादाला हा िवचार पटला. पुढं िहराचं ल नीटपणे पार पडलं...

आई ा मामाचा मुलगा शंकर; शेतकरी होता. पण तोही काहीसा आजारी

अस ागत वाटायचा. अंग िपवळसर िदसायचं. गाल िकंिचत वर िदसायचे.
हातापायां ची बोटं भेगा गेलेली असायची.

मी आईला एकदा िवचारलं, ‘‘आई, शंक या आजारी अस ागत वाटतोय काय गं?
ेचं गाल, ेचा रं ग, ेची हातापायाची बोटं बिघटलीस का कशी हाईत?’’

‘‘ ाई. मामाला एकुलतं एक पोरगं हाय. दू धदु भतं खातंय िन तालीम करतंय णून
तुला गाल वर आलेलं िदस ात. रं गानं गोरा हाय; णून तुला ो िपवळा वाटतोय.
हातापायां ची बोटं मातीढे कळात कामं क न तशी झा ात. आता लगीन झालंय;
वसरीसभरात बघ कसा ल ा ाल ा ईल ो... लगीन झालेली ेची भण टगी
हाय. ती काय सरळ बघती य ेला?’’ आई बोलत होती, पण मा ा मनात पाल
चुकचुकत होती... िहराचं लगीन झालं ाचंही मला मनोमन समाधान होतं. नाही तर
ितचं लगीन झालं असतं की नाही याची मला खा ी न ती. तोंड िशवून मी ग बसलो.
 चार मिह ां त आईचा मामा म न गेला. शंकर ा थोर ा बिहणीनं आपला संसार
आप ा मुलाबाळां सह शंकर ा घरात आणून ठे वला िन कारभारीपणा क लागली.
िहराला सासू न ती; पण ती ितची सासू झाली. िहराचा सासुरवास सु झाला.

कामाचे दोन हात कमी झाले. ामुळं सग ां ा कामात थोडा फरक झाला होता.
िहराची सरं आता धोंडूबाईला बघावी लागू लागली. ती आठ-नऊ वषाची झाली होती.
पाच-सात वषाची सुंदरा आई ा हाताबुडी ैपाकाला मदत क लागली. ल ी
आिण आ ा एकमेकासंगं खेळू लागली. िशवाला अधनंमधनं दादा पा ाकडं लावून
दे त होता. बारीक सारीक गो ीसाठी गावात जायचं िनिम काढू न मा ा िन िशवा ा
ग ात मळा घालत होता. आपण गावातनं िफ न येत होता. गावात सकाळी गेला की
बाराला-मोटा सुटाय ा व ाला यायचा. मोटा सुट ा की सग ां बरोबर जेवायचा िन
इ ा ाला णून बाज ावर िनजायचा. मग सां जचं बैलां ची गंजीची वैरण काढ, कुठं
घटकाभर मोट मार, असं करायचा. काहीतरी िनिम ानं िश ा ायचा. म ात तो
इत ा लां बनं िन मो ानं िश ा ायचा; की शेजारी हासायचे. कधी पोरींनाही
कस ा वा े ल तस ा िश ा ायचा िन शेजा यां ना शरम ासारखं ायचं. शेजारी
मग दादाला बोलत. मग दादा ेकातलं कॉस सां गत बसे. आपण िश ावरच
भागवतो; पायातलं काढू न मारत नाही, ही पोरां वर आपली कृपाच आहे , असे तो
भासवी. ग रबीनं, भटा ा म ाचा फाळा न िफट ामुळं, एवढं राबूनही हाताला
काही लागत नस ानं तो जा च वैतागून गेला होता.

पण आ ा पोरां ना हे कळत न तं. आ ी ा ा िश ां मुळं, मारामुळं िन काम न

करता ा ा गावात वरचेवर िहं ड ामुळं, ा ापासनं मनानं लां ब लां ब जात होतो
िन आईला जा जा िचकटत होतो... आईचं सगळं बरोबर िन दादाचं सगळं चूक
असं आ ाला वाटत होतं. आई जे करील ाला आ ी सामील असू. ती सगळं काही
आम ासाठी, आप ा िच ािप ां साठीच करत होती.

पोरं हाताबुडी येतील तशी आई अनेक उ ोग करी. काही उलाढाली करताना

जोखीम ावी लागे, धाडस करावं लागे. दादाला ते नको असे. तो नुसतं ‘शेतात राबून
खावा’ णूनच सां गत असे. आईचे उ ोग ा ा ल ात आले की, आईवर तो
िश ां चा भिडमार करी. णनू सगळे असले उ ोग दादाला न कळत करावे लागत.
ामुळं दादापासनं आ ा पोरां ना िकती तरी बारीकसारकी गुिपतं लपवून ठे वावी
लागत. ामुळं आमची िन आईची कायमची ग ी जमलेली असे. आईला एखादी गो
पटवून सां िगतली की पटत असे. ती ा गो ीला पािठं बा दे ई. पण दादा पटवून
घे ा ा मन: थतीत नसे. ाचा राग, ाचा आळशीपणा, चाकोरी सोडून न
जा ाची ाची एकमाग वृ ी, या गो ी आई ा उ ोगा ा आड येत.

खूप कंटाळा आला की, मी कधीकधी कंबळा आ ीकडं जाऊन बसत होतो. थोडा
िवरं गुळा िमळा ागत वाटे .
 ितचं बरं चाललं होतं. बाबू आता ताठर झाला होता. तो नेमानं रोजगाराला जाई.
आ ीही जाई. सवतं रािह ावर ितनं एक जातवान स पाळली होती. जवळचे होते
न ते तेवढे पैसे घालून को ापूर ा बाजारासनं िवकत आणली होती. वषभर ितनं
भरपूर दू ध िदलं. पण दु स या वष ा पावसा ात, ती माळाला चरत असताना
ित ावर वीज पडली िन जाग ा जागी म न गेली. आ ीचं घर एकाएकी पा ात
बसलं. ितनं धीर सोडला. होता तो सगळा पैसा शीत गेलेला.

ते ापासनं ित ा निशबाला रोजगार आला. वाळलं शेत केलं होतं तेही अंगलट
आलं. णून ितनं बाबूला पाचवीतनं शाळा सोडायला लावली. दोघं मायलेकरं रोजगार
क न खाऊ लागली.

दर ान ा काळात एक गो दादा ा नजरे समोर घडत होती. आ ीकडं त ण

बेलव ा येत होता. जातायेता आ ी ा घरात शेतातलं शेरपायली धा टाकत होता.
रा ी दहादहा वाजेपयत बसत होता. आईनं दादा ा नजरे ला ही गो आणून िदली.
सग ा ग ी ाही ल ात ही गो आली होती. आई ा कानावर कुजबूज येत होती.
दादानं आ ीला सां गून बिघटलं.

आ ी ा शेपटीवर पाय िद ासारखा झाला. ‘‘मा ा पप ात आता तू पडायचं

कारण ाई. ा िदवशी तू मला सवतं काढलंस, ािदशी मी तुला मेलो िन तू मला
मेलास. तू आता काय मा ा िन मा ा लेका ा पोटाला घालून दमत ाईस. माझं मी
बघतो, तुझं तू बघ.’’

‘‘तु ा आयला तु ा, तुझी तू इ तीनं हा की. तुला कोण नगं णतंय काय?’’

‘‘मा ा मी इ तीचं बघतो. तु ा तू बघ.’’

‘‘अशी वाय ावर आलीस तर घरातनं हकलून काढीन िन सां गावला धाडीन. बस जा
ितथं तु ा तू सासरात जाऊन गुवा ा गौ या वळत.’’

‘‘दम दे तोस य मला भाऊपणाचा? तुला िभणारी मी वाघीण वं. एकटी ा

िजवावर संसार कराय लागलोय. मा ा बाऽ ा घरात मी हातोय. तू काय घर बां धून
दमला ाईस का घाम गाळू न दमला ाईस–गाव काय रतनू जका ाचं वं; बाळ
ाराजाचं हाय. तवा मला कागलातनं हकलाय ा गो ी तू क नगं.’’ ती संतापून
बोलत होती.

दादाला ग बसावं लागलं. घरगुती भां डणं होती. ग ीत बोलबाला झाला असता
तर दादाचंच नाक काप ासारखं झालं असतं, णून ानं आ ी ा वाग ाकडं
कानाडोळा केला िन तो मुकाट बसला.
 पण आताशा हे सगळं कमी झालं होतं. बेलव ा पुढं दोन वषातच टायफाइडनं
मरण पावला. दादा प ाशी ा आसपास आला होता. आ ी ा ापे ा दीडदोन
वषानी लहान. दोघां चंही त णपण ओस न गे ासारखं झालं होतं. आ ीचा ताव
कमी झाला होता.

पण मध ा काळात दोघा भावंडां चं जे बोलणं बंद झालं होतं, ते पुढं काही

घिन पणानं सु झालं नाही. फारच काही कारण पडलं तरच दोघं बोलत असत.
दोघां चे संसार आपआप ा मागानी खडखडत चालले होते. आ ीचं सोपं होतं. ती
मायलेकरं सुखानं राबून खात होती. फारच गरज पडली, कुणी माणूसच गरजे ा वेळी
कामाला िमळे नासा झाला की, िचत बाबू आम ा इथं एखाद-दु स या िदवसासाठी
कामाला येई.

मला दादा-आ ी ा भां डणाचं काही सोयरसुतक न तं. मी संधी िमळे ल ते ा

आ ीकडं जाऊन बसत होतो. ित ा तोंडून मा ा ज ाअगोदर ा गो ी ऐकत होतो.
ितचा दादावर कायम राग असायचा. पै ापासनंच तो कसा ऐतखाऊ, लाडाचा चेटा
आहे , हे ती सां गायची. अशा रीतीनं ती दादाला िश ा दे ऊ लागली, ा ावर संतापू
लागली की मला बरं वाटायचं. मग मीही दादा मा ावर कसा अ ाय करतोय हे
सां गत बसायचा. ितनं िदलेला चहा ायचा. पण याचा घरात कुणाला फारसा प ा नसे.
अंधारात मी आ ी ा घरातनं बाहे र पडे .

बाबूलाही िसनेमाचा नाद होता. ा ा तोंडून िसनेमा ा ‘ ोरी’ ऐकायला िमळत

हो ा. तो बसून तमाशात ा लाव ा बारीक ग ावर गोड गायचा. ा ऐकताना
मला बरं वाटायचं. तसं गायची मीही धडपड करत होतो. ा ाबरोबर ग ा मारत
बसत होतो.
 २०
पुढं िशकत जा ाची आशा संपली होती; तरी किवतेची संगत वाढत चालली होती.
मा ाच भावभावनां ना कळत नकळत किवतेतनं वाट दे ऊ लागलो. अ ास काहीच
नस ामुळं किवता करत बस ात, श ाला श जुळव ात आनंद वाटत होता.
एकटा एकटा रा लाग ानं त: ा भावभावनां तच जा रं गून जात होतो. अनेक
किवतां ा वाचनाचा मनावर प रणाम होई. ां ा उपमान-उपमेयातच माझाही
अनुभव पुढं सु होई. मा ा घरची ग रबी, उपासमार, दादाचा अडाणीपणा,
कुळं बावा, पोराबाळां चं लढार, माझं घरदार यां ातच मी अडकलोय. आता आपूण
ातच मरणार. आप ा ा म ा ा व ालाच कुणीतरी आप ाला जाळणार
िकंवा पुरणार. असे िवचार मा ा मनात भळभळत राहत. मन उदास होई. मधूनच ते
ठे च ा जाणा या कु ासारखं उचल खाई.

सातवी पास झा ावर बि सी णून मामानं केलेली एक कुडतं-च ी बां धून ठे वली
होती. दु सरी जुनी म ाकडं जातायेता घालत होतो. म ाकडं लंगोटा कसून िन वर
एक मां जरपाटाचं ाकीट घालून कामं करत होतो. अवतार पार बदलून गेला होता.

दु पारी इ ा ाला वेळ िमळाला की किवतां बरोबरच कथा-कादं ब या वाचत होतो.

ात ा माणसां ची राहणी ही सुखी माणसां ची वाटत होती. ां ना पोटापा ाचे
पडलेले नसायचे, उपासमारीचं दु :ख ां ना नसायचं, अितक ामुळं ातलं कुणी
आजारी पडलेलं नसायचं, मुलामुलींचे आईवडील आप ा मुलां ना समजून ायचे,
ां ाशी सामोपचारानं बोलणी क न ां ची समजूत काढायचे. ात ा त णावर
कोणीतरी त ण ी ेम करायची, ामुळं ाला जगावंसं वाटायचं. यातलं एकही
मा ा वा ाला येत न तं. असं रखडत जगणं निशबी आलेलं.

हे िनसटू न गेलेलं जग; कथा कादं ब यां चं वाचन करताना पु कात जवळ आ ागत
वाटत होतं. ा जगात ा माणसां शी बोलायला िमळा ाचा भास होत होता. ां ा
िजवाभावा ा गो ी कळ ामुळं ां ाशी मै ी जोड ागत वाटत होतं. ां ात
वावर ाचं समाधान िमळत होतं.

िमळतील ा कथा-कादं ब या वाचत होतो. अंतमुख होऊन अबोल होत चाललो

होतो. पु ळ वेळा; पा ाकडं असलो की एकटाच असायचा. एकटा असलो की हे
वाचनातलं जग मनात जागं ायचं िन ातच रमून जायचा. बाहे र ा जगाशी संबंध
संपायचा.

आई िन दादा मा ा ल ाचा िवचार क लागले. ल ािवषयी मला पुन:पु ा िवचा

लागले.
 मा ा ल ाचा िवचार ां ा मनात घोळायला हे कारण झालं असावं. एके िदवशी
दु पारी मला ते कळलं. खोपीत इ ा ाला सगळे बसले होते. मी खोपी ा पाठीमागं
असले ा प ा ा तुक ां कडं ; खता ाच िढगावरचं कोळशाचं दोन तुकडं घेऊन
चाळा णून िच ं काढ ात म झालो होतो.

खोपी ा सावलीत आईचं िन दादाचं चाललेलं बोलणं मा ा कानावर येत होतं.

‘‘आ दू ा डोस ातनं शाळं चं खूळ काय जाईत ाई असं िदसतंय. सारखा
िच िभ झा ासारखा असतोय. नुसती पु कं वाचत बसतंय. काय करावं ा पोराचं
मला काय कळं ना झालंय. ेचं मन म ात लागत ाई िन हातातनं पु क सुटत
ाई.’’

‘‘रातचं घरात तरी नीट व ीला असतोय काय गं?’’

‘‘ते कुठलं? म ाकडनं घरात आला की बूडसुदीक भुईला टे कत ाई. ा ाला

की ग ीत पळतोय. शाळं ा पोरां त जाऊन बसतोय.’’

‘‘काय करायचं आता ा पोराला? मला वाटलं; आता ा ा मनातनं शाळं चं खूळ
गेलं असंल.’’

‘‘ ेचं लगीन क न टाकावं!’’

‘‘मग काय ईल?’’

‘‘बायकू ा िनमतानं घर िन मळा ध न हाईल तरी. वयानंबी आता ो काय

ानगा ाई. रानामाळातनं कुणाबुणा ा पोरी िहं ड ात. एखा ा व ी ा कळी
काढत ो िहं डायला लागंल.’’

‘‘तसं कुठं केलंिबलं तर ाई वं?’’

‘‘अजून तर काय कानावर ाई. ारा ा येशागत याला उशीर लागायचा ाई.
साऽ ै ने झालं ो येशा कुठ ा पोरीला घेऊन मटमाया झालाय. ल ाचं वय झालं
ं जे पोरं बी अशी कर ात िन पोरीबी अशाच कर ात.’’

‘‘लगीन करतो णाला तर ेस ईल. बायकू ा नादानं म ात हाईल. जोडीनं

कामात रमतील तरी. तू बघ इचा न.’’ दादा णाला. लेकाचं लगीन करावं, िमरवावं,
असं ालाही वाटत असावं.

मा ा ल ात ां चा सापळा आला. नकळत मी सावध झालो. मी िशकू नये,

दावणी ा जनावरागत घर-मळा ध न जा ावर पडावं, णून हा डाव रचला
जातोय, हे कळलं.

थोर ा मामाची मुलगी आ ाताई मा ापे ा पाचसहा वषानी लहान. ती पाच-

सात वषाची झा ावर; णजे मी चौथी-पाचवीला असताना, आईचं िन मामाचं बोलणं
झालं होतं. जोडा शोभेल असं दोघां नाही वाटलं होतं. ात मी िशकत होतो. मामानंही
ितला शाळे त घातलं होतं. ा वष मामा ितला उ ा ात घेऊन कागलला आ ावर
हे बोलणं न ी झालेलं. एकमेकाला वचनं िदलेली. ा वचनाचा पुरावा णून, आईनं
मामा ा लेकीला ‘तोडं ’ घातलेलं. आता ती पाचवीला आली होती, दोनतीन वषात ती
सातवी होणार होती.

आई ा मनात ितचं िन माझं ल करावं. दादालाही हा िवचार पटला. मा ा नाकात

एक वेसण ओवली जाईल िन मी वळणावर येईन असा ाचा िवचार.

दु स या िदवशी मोटा सुट ावर भाकरी खाऊन आ ी ितघंही उसात पा ाची एक

एक पात काढायला णून गेलो.

पा ाची एक पडी झाली िन आईनं ेमळपणानं िवषय काढला, ‘‘आ ा, िदवाळीला

माझा दादा येऊन गेला.’’

‘‘ य.’’

‘‘ णाला, ‘आ ा आता दां डगा िदसाय लागलाय. माझी पोरगीबी दोन तीन वषात
ातीधुती ईल. तवा आवंदा ाईतर फुडं ला लगीन क न टाकू या. आम ा
डो ा ोरं पोरां ा डु ईवर अ ेता पड ा जे आ ी डोळं िमटाय मोकळं .’’

‘‘मी ाई बाई आताच लगीन करणार.’’

दादा ते एकून आत ा आत भडकत चालला. राग आवरत मला णाला, ‘‘आरं ,

येळंसरी लगीन झालं ं जे बरं . तु ा बरोबरी ा ा सणगरा ा दोनतीन पोरां नी
लगनं केली बघ. पोरं बाळं लौकर झाली ं जे सुखाचं दीस लौकर ये ात.’’

‘‘काय नगं मला. माझं िश ेण पुरं झा ावर मग बघू.’’ मी हळू च िप ू सोडलं.

‘‘तुझ िश ेण घाल ते चुलीत; ाईतर पूर ा व ाला. सु ाळी ा! खोंडागत

वाढत चाललाईस. ग ात दाढीिमशा आ ावर लगीन करणार?’’

मी ग च बसलो. दादा जा च खवळला.

 ‘‘काय रं ? बोलतोस का घालू खुरपं हे डो ात?’’ ानं खुरपं उगारलं.

मी सावध झालो. दादा ा माराला काहीसा सरावलो होतो. ‘‘मा ा लगना-इदमान

ा घरात कुणाचं काय नडलं ाई. पोरां चं नवं लडार सु ईल. हाईत ा पोटाला
घालू वर आताच जीव चाललाय आमचा. पु ा िन दु सरा कचरा कशाला?’’ बोलता
बोलता मी दादा ा वमावर बोट ठे वलं. मला मािहती झालं होतं की, आईला मुलं आता
नको आहे त; पण दादामुळं ती होत आहे त. आतापयत मी ध न दहा मुलं झाली होती.
आठ जगलेली.

‘‘तु ा आयचा तु ा मा ा लेका ा ध न ो! म ने तास जलमलास

तवाच. माझी साडं साती णून जगलाईस काय रं सु ाळी ा?’’ णून ानं मी
चुकवाय ा आत खुर ाची मूठ मा ा पाठीत ध न मारली. पयाएव ा जा ात
मरणा ा कळा आ ा.

मी ‘आई आई’ करत कळा सोसत उठलो िन ‘‘भरा की तु ी तुम ा पोराबाळां ची

पोटं ; मला कशाला ासाठी फासाला दे तासा?’’ णत पळू न गेलो.

हळू हळू उलटं बोलू लागलो होतो. अंगात दादा ा बाबतीत मोंडपणा येत चालला
होता.

पुढं तो िवषय कुणी काढला नाही... लगीन काय कवाबी ईल. पर िश ेणाचं वय गेलं
की गेलंच. मग दु स या ज ातच ते भेटायचं. ते कसं िमळे ल या काळजीत िदवस जात
होते.

दादाचा कंटाळा येत चालला होता. बारा िन बारा चोवीस तास तो िन मी म ातच
आिण दोघंही एकमेकां ा संगतीत. दादानं माझं िश ण बंद के ामुळं, ा ा
सार ा घाण घाण िश ा दे ा ा वृ ीमुळं, सगळी कामं मलाच करायला लावून
आळसात बस ा ा ा ा भावामुळं तो नकोसा वाटत होता. ानं सां िगतले ा
कामात माझी कुचराई होत असे. मु ाम काहीतरी मी चूक क न ठे वी िन ाला वैताग
आणी. असा माझा कुदां डपणा चालला होता. मा ाकडूनच कामं करवून ायची
अस ामुळं, दादा आताशा आपला राग नुसता िश ा दे ऊन भागवत होता. मा ाही
अंगात रग वाढत चालली होती.

जोंध ा ा मळणीचे िदवस होते. पाच-सहा िदवस सारखी तंगवणूक चाललेली.

कणसं चां गली वाळ ािशवाय मळणी ा व ाला दाणा नीट सुटत नाही; णून
वावरताच जोंधळा कापून तसाच चार िदवस टाकलेला. ामुळं वावरात मधासाला
व ी. कडा ाची थंडी. अंगात कुड ावर कुडती घालून, डोईला पटका ग बां धून,
घोंगडी पां घ न िनजायचं. रान मोकळं झा ानं रा ी थंडीचं वारं िभरीका सुटायचं.
थंडी आवरायची नाही. रातचं तासातासाला उठून, आं थरले ा प ां ा भोवतीनं फेरी
मा न यावं लागायचं. चोरां चे चो या कर ाचे िदवस. रा ी उ ा िकंवा पडले ा
जोंध ा ा रानात मुकाट िश न पोतं पोतं भ न कणसं खुडून ायचे. ामुळं
पहारा जागता ठे वावा लागायचा. रातभर झोप जवळजवळ िमळायचीच नाही. रा ी
खोपीतनं राखणीकडं जाताना मी कुड ावर दु सरं कुडतं चढवू लागलो; तर दादा
णायचा;

‘‘अंगात जा घालू नगं रं . उबीला गडद नीज लागती. चोर वाटू ळं क न जातील.’’

ामुळं अंगात अपुरंच घालून कुडकुडत पडावं लागायचं. ात जरा डोळा लागतोय
असं वाटतंय तवर दादाची हाक,

‘‘आ ा, ऊठ रं , जरा फेरी मा न ये.’’

‘‘आ ाच फेरी मा न आलो की मी.’’

‘‘रां डं ा तास झाला ेला. े ावर मी एक फेरी मा न आलो; चां गला घोरत
तास तवा. ऊठ आता; तुझी घटकंची नीज माझा वरीसभराचा घात क न ठे वंल.’’

मला उठावं लागायचं. दादाचा काविक येऊन जायचा. सुगीचं दीस. िदवसभर
इ ाटा िमळायचा नाही. खळं तयार करणं, ाला पाणी घालणं, ावरनं बैलं िफरवणं,
बडाव ानं बडवून काढणं, मोटा-पाणी, िदवसभराची वैरण कापणं; काही ना काही
सारखी कामं असायचीच. वैतागून जायचा.

रातची जागरणं िन िदवसाची कामं यां चा प रणाम ायचा. रातचं सारखी नीज
यायची िन िदवसा आळसट ागत ायचं. ामुळं दादा ा िश ा रातचंही िन
िदवसाचंही चालले ा असाय ा. दादालाही ताण पडलेला असायचाच. पण मला तो
दीस बुडायला घराकडं लावून ायचा िन ‘झट ासरशी भाकरी घेऊन ये’ णून
सां गायचा. मला गावाकडं जा ाचा उ ाह अशाही प र थतीत असायचा. पण तेव ा
दोन-तीन तासां ा वेळात दादाची ख ून झोप ायची. अशा जेवणव ी ा रातचं
सहसा कुणी चोरीला येत नसतं. ामुळं िनधा झोप लागे. मी मा ताटकळू न गेलेला
असे.

अशा अव थेत गूड खुडलं. ख ावर कणसं आं थ न दीस बुडताना मळणी सु

केली; ती रा ी दहा-साडे दहा ा सुमाराला पात सोडली.

ा िदवशी आईनं सकाळीच भाकरी क न आण ा हो ा. येताना दोन मुठी

तां दूळ आणले होते. दादानं ते मला पात मारायला लावून िशजवले. पात सोडून जेवणं
 ायला रातचे अकरा वाजून गेले. बैलां ना कशाबशा वैरणी घालून. ख ातच आडवं
िपंजार टाकून, ावर पोती टाकून वर घोंगडं पां घ न िनजलो.

पहाट कधी झाली ते कळलंसु ा नाही. दीस उगवायला उफणणीची सु वात

ायला पािहजे होती; ते ा कुठं दीसभर वारं दे ऊन संपलं असतं िन जोंध ाची रास
भ न; दीस बुडायला घराकडं नेता आली असती. णून पहाटे पासनंच थंडीत
काकडत मी मदन नीट करायला सु वात केली. मी तरणा, ामुळं मदन नीट
कर ाचं काम माझं.

दादा णाला, ‘‘मी शेणंघाणं काढतो, तवर मदन नीट कर. ितवाट ावर बं
हाऊन वारं ायला बाब ाला सां िगटलंय. ‘दीस उगवाय येतो’ णालाय. तवर हे
नीट झालं पािहजे.’’

‘‘बरं .’’ आज कामाचा रे टा दीसभर होता. भ ा पहाटे चं उठ ामुळं पोटभर नीज

िमळाली न ती; तरी मी दातका हातात घेऊन मदनात ा िपशा घोळू न घोळू न घेऊ
लागलो. कड ा ा प ां चा फड बां धला होता ात नेऊन ढकलू लागलो. दादा शेणं
काढ ात गुंग झाला.

दीस डो ावर आला होता. िपशा घोळू न झा ावर, मी आिण दादानं िमळू न;
मदनात ा उर ासुर ा िपशा हात घालून वेचून काढ ा. सकाळपासनं पोटात
नुसता चहाच गेलेला. वा याची झुळूक अधनंमधनं येईल तसं बाबू ा हातातलं मदनाचं
घमेलं मोकळं होत होतं. ते घेऊन मला भरलेलं घमेलं ावं लागत होतं. झुळूक गेली
की, वाट बघत ित त उभं रहावं लागत होतं. दादा खाली पो ाची खोळ घेऊन राशीवर
हातणी मारायला बसला होता... ा ा मनात; जोंध ाची िकती पोती होतील याचा
अंदाज चाललेला. दोन मण जा च; खरं कमी नाही. मनाचा खेळ मोकळे पणानं
चाललेला. हा सगळा खेळ दे वावर संपूण ा ठे वून. ाला वाटे ; दे वाचं आपूण काय
वाकडं केलंय, णून तो आप ाला कमी दील? उलट े ावर आपली मनापासनं
भ ी हाय. मणभर ो आप ाला जा च दील.

िवचारानं ाचं मन भा न जाई िन तो ा णी जा च ाळू , रीित रवाज

पाळणारा होई. ख ातलं मदन केवढं सरलं, केवढं उरलं, रास केवढी पडली याकडं
ाची सारखी नजर असे. वारं ाय ा अगोदर बसून मदन िनवडलं की, सगळं मदन
एकसारखं एका पातळीत सफय क न घेई. ख ात ा सग ा रीती नीटपणे
पाळ ा जातात की नाही; याकडं बारकाईनं आदीवासी नजर ठे वी.

पहाटे पासनं वाकून, उठून, बसून, उभं रा न माझं अंग िशणलं होतं. कुड ात
मदनातली खूस भरपूर गेली होती. सग ा अंगभर खाज उठत होती. जरा अंग
खां जळू लागलो की दादा णे, ‘‘अंग खां जळू नगंस रं . ल ीमी क ाळती.’’
 मला तेव ावरच आवरावं लागे. तरी अंगावर खाज कधी उठू लागली तर नकळत
हात खां जळ ाकडं जाई. दादा मग रागानं बोले.

उगवतीकडं तोंड क न एका कडे नं मदन भ न ावं लागे. भरायची जागा

चं ा ा चौथी ा कोरीगत ठे वावी लागे. वाकडीितकडी ठे वली की दादा रागवे. तसा
संकेत होता. चं ा ा कोरी माणं रास वाढत जाती, अशी ा ा पाठीमागची दै वी
समजूत. ामुळं ेक वेळा घमेलं भरलं की, कोरीचा आकार क न ठे वावा लागे. तो
आकार साधूनच; भरताना िव टलेलं मदन एका जागी आणावं लागे. मला या गो ीचा
वैताग येत होता. अस ा गो ींवर माझा िव ास न ता. असं नाही केलं तरी काही
िबघडणार नाही, उलट; वारं येईल तसं झराझरा मदन भ न ावं िन ते संप ावर
िकंवा वारं येईनासं झा ावर उरले ा वेळात, भरताना मागं रािहलेलं मदन एकदम
गोळा क न एका जागी आणावं, असं मला वाटत होतं. पण दादापुढं माझं काही
चालत न तं.

घमेलं भरताना वाकून भरावं लागे. वाकून वाकून माझं पेकाट वैकुंठाला चाललं,
णून नकळत मी बसून मदन भरे .

‘‘आ दू, बसलास काय? तुला िकतींदा सां िगटलं; बसून मदन भरलं की ल ीमी
क ाळती णून?’’ असं णून तो मला उठवी... तो मा बसून हातणी मारत असे. ते
काम बसून कर ाचं असे. माझं पेकाट िकती दु खत असेल याची क ना दादाला
ामुळं येत नसे.

मदन भरलं की माझे हात खुशीनं भरत. हातां ना खाज उठू लागे. णून मदनाचं
घमेलं भरलं की, नकळत मी टाळी वाजवून हातावरची खूस झटकून टाकी.
‘‘वाजीवलीस काय टाळी सु ाळी ा. लगीच खूस चावती तुला. ल ीमीला अशी
झटकाय लागलास तर ख ात हाईल का ती?... आता पु ा टाळी वाजीव; तुझा हात
व ाबुडी चेचतो का ाई बघ.’’

मी हात तसाच ठे वत असे.

वारं नसलं की वा याची झुळूक ये ाची वाट बघत बराच वेळ ताटकळावं लागे.
हातात भरलेलं घमेलं. हात आिण पाय ताठून जात. मी नकळत घमेलं ठे वून ख ावर
बसे.

‘‘बस बस. उठवणीला आला असशील बघ. ै माली ा, तुला सां गायचं तरी िकती
िन काय. असा आळस केलास तर; ल ीमी अशी ख ाकडनंच िनघून जाईल. ऊठ;
मेलािबलास तर उ ा बघू णं.’’
 ‘‘सकाळपासनं िकती बा हायाचं? ख ात तू बसलाईसच वं? तवा ल ीमी
जाईत ाई वाटतं? का मी बस ावरच जाती?’’

‘‘जीव घेईन उलटं बोलाय लागलास तर. हातणी काय ानं मार ात का वाकून
मार ात? अ च खातोस वं; का गू खातोस?’’ दादाला घाणघाण िश ा दे त
बोलायची जुनी सवय होती. ािशवाय ाला ाचा राग के ाचं समाधान
िमळत नसे.

ख ात तो आ ाला बोलू दे त न ता. आमचं बोलणं ाला ‘कलाकला’ वाटे .

ख ात कलाकला बोललं की ल ीमी जाते; असं तो णे. मा त: आम ाशी
सतत बोलत असे. हे बोलणंही काही फार गरजेचं, मह ाचं असे, असं नाही. पण
‘आपण बोलतोय’ हे ा ा ल ात यायचं नाही. आम ा तोंडाला मा ानं कुलपं
घातलेली असत. कधीकधी ा ा ा बडबड ाचं मला हसू येई िन तो असा बोलू
लागला की, मी बाब ाकडं बघून हसू लागे. ा ा ते ानात येई िन तो आतून
मा ावर संतापे. संतापे िन संधी िमळे ल ती साधून मा ावर राग काढी. मीही संधी
िमळे ल ितथं नाठाळपणा क न सूड उगवून घेई. मनानं दादापासनं दू र दू र चाललो
होतो. शेतावर िन शेतकीवर ा रागा ा भरात थुंकत होतो.

बाबू अलीकडं आम ाकडं वरचेवर कामाला येत होता. दु पारी इ ा ा ा वेळेला

आ ी दोघं िनवा बोलत बसत होतो. दादा मला मारायचा, िश ा ायचा िन मीही
कुदां डपणा क लागायचा हे ा ा ानात आलेलं.

‘‘काय णून आ ा, तू दादा ा िश ा िन मार खातोस? गप सागंल तसं करत जा

की कामं.’’

‘‘मला हे ात िन शेतातली कामं नगं वाट ात बघ. दादा ा तोंडा ोरं सुदीक बं
हाऊ ने असं वाटतंय.’’

‘‘तसं वाटू न ेचा काय उपयोग? िकती केलं तरी तू कुळं ा ा पोटाला आलाईस
िन िकती केलं तरी तुझा ो बाऽहाय; ेचं ताँ ड चुकवून तू जाणार कुठं ? िहतंच कड
गाठली पािहजे.’’

‘‘मला िशकावंसं िन नोकरी करावंसं वाटतंय, बाबू.’’

‘‘इसर आता ा गो ी. मदा, आतापतूर दोन-तीनदा तरी तुझी शाळा बंद झाली
असंल. असतं दादा ा मनात तर नसतं ेनं तुला िशकीवलं?... आिण शेतकी
कर ात काय वंगाळ हाय? वाडवडलात उ म शेती, म म येपार िन किन नोकरी
असं टलंय.’’
 ‘‘मग सगळं आमचं घरदार शेतात राबूनबी कशाला भीक लागली असती?’’

‘‘दादा ा शेतीचं एक सोड. पर गावातला िमयालाल, रामूआ ा चौलगे, रतनू

शेडजी हे शेतकरीच हाईत वं? मळं िपकवूनच नी आपलं वाडं डं बां ध ात. तुला
ठावं हाय.’’

‘‘ ची शेती घरची, आमची फा ाची.’’

‘‘फा ाची असली णून काय झालं? गावात र ड जणां नी लोकाची रानं क न
पैसा केला िन साठीवला. साठवून सोताची रानं केली. दादू जाधवाची सोताची रानं कवा
ती? आता ेनं ईस एकराचा डाग आप ा नावावर चढीवलाय. मनात असलं ं जे
सगळं करायला येतंय. पाचधा वस िचकाटीनं राबलास तर; उ ा कारभारी होऊन चार
गडी ठे वशील िन शेती क न सुकानं हाशील... दादाचं एक सोड; ो मुलखाचा
आळशी िन फाट ा तोंडाचा हाय. िनदान तू तरी ही शेती उजगाराला आण िन
घरादाराला सुखाला लाव की... कशाला उगंच ती शाळा करत बसतोस?...

‘इं गरजी शाळा, िशकून घोटाळा, रयताचा ताळा, सोडू नकू’ असं ते कोकंवालं
गोसावीसुदीक गाणं ण ात ते काय खोटं ाई.’’

बाबू मला अधनंमधनं सां गत होता. ा ाबरोबर कामं करताना बरं वाटे .
ा ामुळं शेतात मन रमू लागलं होतं. तो अधनंमधनं लागेल ा वेळी कामाला येत
असला तरी, ाची संगत मला बरी वाटू लागली. रातचं मग ा ाकडं जाऊन मी बसू
लागलो. आता तो शां त, संसारी गडी झालेला. कामाला वाघ होता. ामुळं दादाला
वाटत होतं; घरातलाच माणूस हाय, भणीचंच पोरगं, म ात कामाला लावून आपूण
गावात गेलो तरी, कामचुकारपणा करणार ाई. तवा ेला कामाला सां गावं...

तो कामाला येत होता. माझं मन समजून घेत होता. ामुळं तो णतोय ते हळू हळू
बरोबर वाटू लागलं िन शेतातला माझा उ ाह वाढू लागला. शेत उदं ड िपकवावं असं
वाटू लागलं. शेतातली कामं मन लावून क लागलो... शाळं चं नावच काढलं ाई तर
दादा ग बसंल, माझं ऐकंल. माझंबी वय आता वाढत चाललंय. तवा दादा मलाबी
समजून घेईल, असं वाटू लागलं.

शेतकामाकडं मी दु ट उ ाहानं वळलो.

सुगी झाली. घाणाही झाला. गावभर शेता ा नां गरटी सु झा ा. दादा घर ा दोन
बैलां नी शेत नां ग लागला. गेली दोन-तीन वष; शेत दोन बैलां नीच नां गरलं जात होतं.
बैलं अगदी िकरकँव होती. ां ना ना चंदी, ना भरडा, नुस ा वाळ ा वैरणीवर जगत
होती. ां चा नां गर रानातनं नुसता वरवर चालायचा, खाली दाबला की बैलं पुढं पावलंच
उचलायची नाहीत. रानातनं नुस ा रे घो ा ओढ ागत िदसाय ा. शेजारपाजारचं
मळं करी सहा बैलां चा, आठ बैलां चा नां गर घालायचे. हातहातभर खोल ाचं तास पडे .
रान खालचं वर िन वरचं खाली होऊन जाई. िपकं चां गली येत.

दादाला मी णालो, ‘‘दादा, यंदा िनदान सा बैलां चा तरी नां गोर घालू या. तीन वस
दोन बैलां वरच रानं नां गरतोय आपूण; णून िपकदावा नीट ईत ाई. गेली दोन सालं
जुंधळा कमी कमीच ईत चाललाय.’’

‘‘पैसं कुठलं आणू मी? चार दीस तरी हे रान नां गराय लागंल. रोज दोन जो ा; चं
चार िदसाचं पैसं झालं िकती? तेव ाच पैशाचं जुंधळं आणलं तर दोन ै ने घरदार
चालंल.’’

शेवटी दोन बैलां नीच रान नां गरलं. चुकलेलं सड कुळवानं काढलं.

रान असं नां गर ामुळं; रानात वाढणारी हराटी िन कुंदा एकदोन पाऊस
लाग ावर तरा न वर आलं. ेक वष हराटीची िन कुं ाची िठगळं पसरतच
चालली होती. वाटलं होतं, ा वष सहा बैलां चा नां गर लावला तर, हराटी िन कुंदा
उलटा होऊन जाईल. उ ानं ढे कळं फुटली, सैल झाली की कुंदा, हराटी वेचून
काढावी िन रान हार क न ावं. पण तसं काही झालं नाही.

णून कधी कधी पोरींना िन िशवाला मा ा कामा ा ता ाला लावून, मी िटकावानं

कुंदा खणायला रानात जाई. मोठा नां गर घालायची ताकद नसली की हे निशबाला येतं.
एक िदवस असाच कुंदा खणायला गेलो.

‘‘ए ऽऽ आ ाऽऽ’’ दादाची हाक.

‘‘ओ.’’

‘‘िहकडं ये, िहकडं ये.’’

मी गेलो. दु पार ा मोटा नुक ाच धर ा हो ा.

‘‘धर कासरा, मोट मार.’’ दादा.

‘‘का?’’

‘‘दे सायानं गावात कशाला बलीवलंय. पोरगी सां गत आलीया. दे साई काय ण ात
बघून येतो. को ापुरा ं आलेलं िदस ात.’’
 ‘‘आ ाच काय घाई हाय? रातचं गावात जातोईस ाच व ाला जाऊन ये की.’’
मला ठाऊक होतं की, दे सायाचं दादाकडं काही मह ाचं काम नसतं. ब याच िदवसां त
भेट झाली नाही की ते बोलावतात.

‘‘घर घर कासरा; शाणपणा सां गू नगं. मोठी माणसं बलीव ात तर जवाचं तवा
जायाला नगं?’’

‘‘कुं ाचं एखादं तरी िठगाळ िनघतंय का बघू या की.’’

‘‘फुडं च बोलतंस य? कुं ा ा नावानं पोरां ीं ता ाला जुपून, तुला ितकडं

बसायला पािहजे झालं असंल. िभकंला लावशील अशानं घरदार.’’

मी मुका ानं कासरा हातात घेतला िन ाची सुटणूक केली. पटका बां धून दादा
गावात गेला.

यंदा ऊस वरतीकडं ा वावरात लावायचा होता. रान नां ग न पडलं होतं. हे वावर;
िवहीर ा बाजूला होती ा बाजूकडनं दु स या बाजूकडं हळू हळू चढत गेलं होतं.
ामुळं पाटाचं पाणी उसाला पाजता पाजता दु स या बाजूकडं जाऊ लागेल; तसं ते
जा जा तुंबायचं िन हळू हळू पुढं जायचं. दो ी बाजूं ा बोदां वर पाटातली माती
ओढत ओढत, तुंबणारं पाणी पुढं ावं लागायचं. पाणी ितकडं नेता नेता पाण ाला
नाकी नऊ यायची. मागं पाणी तुंबून फुटायचं. एकदा फुटलं की, पार सगळं तुंबलेलं
पाणी वा न जायचं. एव ावरच थां बायचं नाही, तर तुंबले ा पा ामुळं जोर
वाढायचा िन फुटलेलं पाणी बां धणं, ितथं माती टाकून ते बंद करणं मु ील ायचं. या
नादात; वरनं बैलं मोटा ओतओत ओततात िन पाणी मा फुटू न वाया जातं, अशी
अव था ायची, आिण हे काम ब धा मला करावं लागायचं. पु ळ वेळा दादा
असाच गावात गेलेला असायचा. िशवाकडं अधनंमधनं पाणी पाजायची पाळी यायची.
ते नाळरोगी पोरगं नुसतं रडत बसायचं िन मलाच ाला सगळं पाणी बां धून ावं
लागायचं. या नादात पाणी कमी ायचं. पाणी कमी ालं की दादा ‘‘मोटा लवकर
सोडून खेळत बसला असशीला रां डं ा हो!’’ णून िश ा ायचा.

णून िवचार केला की; आयतं रान नां ग न पडलंय, ातली ढे कळं घेऊन
बां धाकडं नं एक सार तयार करावा. सारातनं पाणी दु स या बाजूला नेऊन रानात पाडावं
िन कायमचं ा कटकटीतनं मोकळं ावं... आता सार घालायचा ं जे चार माणसां चं
एक-दोन िदवसां चं तरी काम होतं. घर ाच माणसां नी घालायचा ठरवला असता; तर
थोडा थोडा क न चार िदसात पुरा झाला असता.

‘‘दादा, आवंदा ऊस ा आवडात येणार हाय. तवा ा बां धाकडनं सार घालून
घेऊया; ं जे पाणी तुंबायची कटकट कायमची िमटं ल.’’
 ‘‘काय करायचा सार? आतापतोर िबनसाराचं, बां ध घालूनच पाणी े लं की आपूण.
आठ िदसातनं एकदा तर पाणी ावं लागतं ितकडं , तेबी पावसुळा आला की बंद.
कशाला उगंच माणसं अडकून ठे वायची ात. े ा बदली ते माळवं भां गलून ा.’’

पिहला वळीव लागला िन शेतक यां नी कुळवटी आटपून घेत ा. गावात ा ा

ा ा खताला गा ा सु झा ा. आम ा घर ा उकीर ावर नुस ा चार-पाच
गा ा खत साठलेलं असायचं. तेही नुसता राखुंडाच. संतराम सणगर, शंकर जंगम,
भाऊ भरमकर, रतनू शेडजी ां ासारखी शेतकरी मंडळी; सं ातीपासनंच आप ा
गा ा गावात खताला सोडत आिण गावाचं खत िवकत घेऊन गावंदरीकडं ला ां चे
मोठे ढीग लावून ठे वत. एखादा वळीव पडला की मग ही खतं गा ा-गा ां नी रानात
ओढली जात. म ाकडं जाता-येता; ा ा ा ा खतां ा गा ा घाईघाईनं भ न
म ाकडं चालले ा िदसत. मन उ ािहत होई... आपूणबी असं खत वडलं पािहजे.
रानाला खत घात ािशवाय िपकं उचल खाईत ाईत. आम ा रानात तर गवतं िन
िपकं एकसारखीच िदस ात. रानाला लागवड घाटली तर शेती, ाईतर हातात
ध ुराच.

‘‘दादा, आवंदा ईसभर गा ा गावातलं खत वडू या. रानाला चार-चार वसात

खतमूत कायबी घाटलं ाई. िपकं चां गली येणार कशी?’’

‘‘आरं , खंत वडायला पैसा नगं? िहतं दातावर मारायला घरात पैसा ाई. आणायचा
कुठनं?’’

‘‘घाणा तर नुकताच झालाय की. गुळाचं काय थोडं आ ात ातनं सरकवा-

सरकवी करायची.’’

‘‘गुळाचा पैसा हातात ाटसुदीक आला ाई. आदू गरच दलालापासनं पैसं आणलं
तं. ते ेनं गुळा ा प ा भागवताना वळतं क न घेटलं. आता फा ालाच शंभर
पये कमी पड ात, ते कायबाय क न जमवून िदलं पािहजेत.’’

‘‘खतं घाट ािशवाय रानात िपकं यायची कशी, दादा?’’

‘‘फुडं ला बघू णं. आवंदा गुळाला धारण लागली ाई तर मी तरी काय क ?’’

‘‘खतं ाईत णून िपकं चां गली येत ाईत िन िपकं चां गली ाई आली की पैसा
िमळत ाई. आवंदा उसाचंबी तसंच झालं. कुठं तरी धडाडी क न कज काढलं
पािहजे िन िपकां ी लागवड घाटली पािहजे.’’

‘‘बघू; आवंदा मढरं बसवू णं. धनगरां ी काय थोडं जुंधळं घालू.’’ ढुं गणाबुडीच
दादा िवहीर खणू बघे.

ा ा ा ा रानात कुळवट झा ावर मढरं बसत होती, पण आम ा रानात

काही ां चं यायचं िच िदसेना. धनगरां ना दरवष जोंध ाचं िकराळ, कापूस
लग ावर ा ा पळका ा, बाभळींना पालवी फुट ावर ां ची िशरी, हे ावं
लागायचं. ा ा मोबद ात मढरां चे एक-दोन तळ ते दे त असत. तसं काही नसेल तर
मग जोंधळं ावं लागत. ामुळं ानं जोंध ािशवाय इतर गो ी अगोदर िदले ा
आहे त; तो शेतकरी अगोदर आपले तळ बसवून घेत असे. वषाला नेमानं जो शेतकरी
मढरं बसवतो, जो आपले बां ध चारायला मढरां ना दे तो तोही अगोदर मढरं बसवून घेई.
या गडबडीत कधीतरी मढरं बसवणा या आम ा वा ाला मग मढरं उिशरा येत.
मढरां ची लडी हे उ म खत, णून जो तो शेतकरी धनगरां ना अगोदर आप ाकडं
ओढू न ने ाचा य करी.

या वष आम ाकडं मढरं आली ती िमरगा ा पावसात. आिण ती का आली ाची

गोम मला आठ िदवसां नी कळली. रोिहणीचं न कोरडं च गेलं होतं. सर ा मृगाचे
एक-दोन पाऊस सुरात झाले. ामुळं पेर ा क न घे ाची गडबड सु झाली.
िशवाय अशा पाऊस पडले ा रानावर मढरं बसवली की, रानं ां ा बस ानं
घटलून गेली असती िन मग ती पु ा एकदा कुळव ािशवाय ां ां त पेरणी करता
आली नसती. िशवाय अशा व ाटीत कुळव नीट चालत नाही; णून मढरं बसवली
जात न ती. ामुळं धनगरां ची िकंमत कमी झाली होती. ां ना आपली मढरं माळावर
बसवावी लागत होती. िन ां चं उ थां बलं होतं. णून मग ां नी अड ानड ा
दादाला ‘‘मढरं बसीवतोस काय गा? काय ाचं असंल ते दे .’’ असं िवचारलं होतं.

दादा ा तोंडाला पाणी सुटलं िन ानं व ाटीतच मढरं बसवली. िन सगळं रान
घटलून टाकलं... ा पावसा ा िचट ात मला िन दादाला तीन रातरा मढरं राखावी
लागली िन िवकतचं रान घटलून घेटलं. पेरणीचं दाणं ामुळं खोल गेलं नाहीत.
अधिन ं पाखरां नी खाऊन टाकलं िन उगवणी तुरळक झाली. णजे यंदाची सुगी
आता अ ापे ाही कमीच पदरात पडणार.

पावसाळा सु झाला. मळा ध न रा लागलो. पावसा ात एकटाच व ीला येऊ

लागलो. बरं वाटत होतं. िद ा ा उजेडात; िम ां कडनं िमळतील ती पु कं वाचून
काढत होतो.

यंदा गाय पावसा ात ाली. ितला दु सरा पाडा झाला होता. पिहला पाडा दोन
वषाचा होता. माझा उ ाह वाढला. वाटलं; आपली बैलं िकरकोळ अंगकाठीची आहे त;
आपण घरची जोडी करावी.

गायीचं थोरलं वास तापट िनघालं होतं... ा ा अंगावर तां बडे -पां ढरे िठपके होते.
कपाळावर पां ढराधोट चां दासारखा िठपका. ामुळं ते दे खणं िदसत होतं. ये ा वष
ाला थोर ा बैलाबरोबर वजवावं िन दोन-तीन वषात बारकं वास मोठं झा ावर
घर ा बैलां ची जोडी करावी; असा िवचार क न मी मो ा वासराला जपू लागलो.
पावसा ात ाला भरपूर ओलं गवत, बाटू क, शेवरी घालू लागलो. ा ा अंगावरनं
हात िफरवून मळ काढू लागलो. केसं तुकतुकीत होतील तसं मनाला बरं वाटू लागलं.
अंगावर नागासारखं तेज येऊ लागल. दगडी खुं ाला साखळीनं बां धावं लागू लागलं.
तरीही खु ाला धडका दे ऊन म ी क लागलं. दगडी खुंटंही ओढ घेऊन उपडू
लागलं. परकं माणूस िदसलं की फुस्ऽऽ क न नागासारखं फु ा लागलं.

िदवाळी ा िटपणाला दल-दु ट िदसू लागलं. बघत राहावा असा ाचा अंडील
पाडा झाला. माझं काळीज सुपाएवढं झालं.

िदवाळी संपली िन घाणं लाव ाची गडबड सु झाली. अगोदरची धारण जो तो

आप ाला िमळव ाची धडपड क लागला. दर साला माणं दादाही या उ ोगाला
लागला.

घाणंखचाला पैसा पािहजे णून तो दलालाकडं गेला. पण दलालानं पैसेच िदले

नाहीत. सालभर ा ाकडनं बरीच उचल आणली होती. दादा हात हलवत परत
आला.

ाला येडबड ागत झालं. फाळा भरमसाट वाढवून ठे व ानं, ेक वष मळा

गो ात येत चालला होता. मालक तर एक पैसा कमी करायला तयार नाही. िवहीरही
फोडून ायला तयार नाही. ‘‘अमुक सालीच िवहीर फोडून दे ईन; नाही िद ास फाळा
कमी करीन; असं काही मी िल न िदलेलं नाही. के ा तरी एकदा फोडून िदली णजे
झालं.’’ अशी भाषा आता तो क लागला होता. ामुळं दादा ा काळजाचा ठाव
सुटलेला.

फाळा तटवावा; तर मालक कधी ज ी आणेल याचा नेम न ता. दलालाकडनं तर

एवढा पैसा कजाऊ आणला होता की, आता ा दलालालाच पैसा परत िमळतोय की
नाही, याची काळजी वाटू लागली होती. णून ानं ऐन गु हाळ तोंडावर आ ावरही
पैसे ायचं नाकारलं.

खाणारी तोंडं वाढत चाललेली, पैसा नस ानं रानाला लागवड कमी पडत
चाललेली, म ात राबणारी मोठी माणसं तर कुणी नाहीत. ामुळं दादा जेरीला
आलेला. दलालानं एकही पैसा ायचं नाकार ावर हातपाय गाळू न घरात बसला.

म ात मी एकटाच होतो. िशवा सकाळी शेरडं िन माझा चहा घेऊन आला.

 ‘‘दादा आला का ाई रे को ापुरासनं?’’

‘‘रातीच आला.’’

‘‘घाणंखचाला पैसे आणलं काय?’’

‘‘िमळालं ाईत, असं वाटतंय.’’

‘‘कशावरनं?’’

‘‘दादा िन आई राती भां डत तं. आई ा पुत ा अस ा तर, ा कुठं तरी घाणवट

ठे वून घाणाखचाला पैसे काढता आलं असतं, णाला. मामाची प र थती आता चां गली
हाय, े ाकडं पुत ाचं पैसे माग; ं जे ते घाणाखचाला तील, असं जेवतानं आईला
णत ता.’’

‘‘मग?’’

‘‘आई णाली; ‘मी ा पुत ा ा ज ात बिघट ा ाईत. तुम ा बाऽनं

मा ा बाऽला कवा िद ा ा, ेचा मला प ाबी ाई. मा ा बाऽचं खत होऊन
कवाच गेलंय. े ा गोरीवर बसून ाकडनं मागून ा जावा;’ णाली.’’

‘‘मग?’’

‘‘मग काय आिण? लई भां डणं झाली राती. दादा आता दावणीचा पाडा इकणार
णतोय. हळू हळू एक एक जनावर इकून काढायचं िन भटाचा फाळा भागवायचा
णतोय.’’

मा ा काळजाचं पाणी झालं. काय करावं मलाही सुधरे ना. चहा िपऊन मी आिण
िशवा कामाला लागलो.

चौ ापाच ा िदशीची गो . दादा रातचं गावात झोपला होता. मी सकाळी उठून

शेणं काढत होतो. गोठा लोटू न शेवटची बु ी अशी उिकर ात टाकायला गेलो िन
दादा ा मागोमाग दोन माणसं पटका झुलवत येताना िदसली. एव ा सकाळी
दादा ा मागोमाग म ात दोन माणसं येताना बघूनच मी ओळखलं; की पा ाला
िग हाईक आलंय.

मला न िवचारताच सौदा ठरला. पा ाचं रं ग, प, ाचा ताव बिघत ाबरोबरच

आलेली माणसं खूश झाली िन सौदा ठरला. दु स या िदवशी दु पारी ती माणसं पैसे
घेऊन पाडा ायला येणार होती. मला माणसां ा दे खत दादाला काहीच बोलता
येईना. दादा पु ा ां ाबरोबर गावात गेला. जेवणव ाला रा ी घराकडं गेलो. दादा
घरात न ता. दीसभर तो म ाकडं ही आला न ता. घा ा ा तयारीत तो माणसां ची
जमवाजमव कर ा ा नादाला लागला होता. आई म ाकडं आ ावर मी ितला
िन ून सां िगतलं होतं की, काही झालं तरी पाडं िवकायचं नाही. घर ा बैलां ची जोडी
दोन चार वषात करायची िन औताची बैलं िवकून टाकायची.

दादा आला िन सगळे जेवायला बसलो. सगळी एकाजागी ये ाची हीच वेळ. मी
िवषय काढला.

‘‘पाडा इकायला काढलाय?’’

‘‘इकलासुदीक.’’

‘‘पाडा इकायचा ाई, दादा. तापट जनावर हाय. गायीला दु सराबी पाडाच झालाय.
ोबी दोन वसात वजवायला यील. तीन-चार वसात घर ा बैलां ची जोडी ईल.
तरणीबां ड बैलं हाताबुडी येतील. मग औताची बैलं इकून टाकू या. तवर ती दमदारबी
हाणार ाईत. ाकडनं म ाची औतअवजारं नीट वडलीबी जाणार ाईत.’’

‘‘आरं , ते समदं खरं . पण आता घाणा तटलाय ो कशानं लावू? जीव गेला तरी कुणी
उसना पैसा ायला तयार ाई.’’

‘‘ते तुझं तू कायबी बघ. कुठनंबी पैसा आण. पण पाडा इकायचा ाई. मी घर ा
बैलां ची जोडी करणार हाय.’’ मी जरा खडसून बोललो.

आईही मा ा सुरात सूर िमसळू न णाली; ‘‘अई, पोरगं म ात रमाय लागलंय,

आिण ते णतंय ातबी काय नुकसानीची भाषा ाई. फाय ाचंच बोलतंय. घरची
जोडी करतो णतंय तर क ा की ेला.’’ ती समजुती ा भाषेत बोलली.

दादा एकदम िचडले ा ागत खवळला, ‘‘रं डे , मला े ऊन को ापूर ा

बाजारात ईक िन पैसा कर. घा ाला पैसा आणू कुठला मी? मला कां ो नगं हाय
सगळं ? का तूबी पोरबु ीनं चालाय लागलीस? भट बसलाय ितकडं रावणाचं धा हात
पस न. माकडागत िगळू न टाकंल मला िन ा घरादाराला. भीक मागायचीच पाळी
यील मग सग ां ी. हाईस कुठं ?’’

ाचंबी हातपाय बां ध ागत झालं होतं.

तो तावातावानं बोलू लाग ावर आमची सग ां ची तोंडं आवळली. पु ा ती

उघडली असती तर ानं मला िन आईला; दोघां नाही फोडलं असतं.
 ह ी ा िप ासारखं बाळसं असलेलं तेज जनावर; बघता बघता दु स या ा
दावणीला गेलं. मा ा मनाची गूखाडी झाली.

सालभर राबूनही हातात कोळसं आलं. मन म ातनंच उखडलं जाऊ लागलं.

 २१
पावसाळा सु झाला िन म ात ा कामाचा ताण थोडा कमी पडू लागला. मोटा
बंद झा ा. पावसाचा सारखा िचटका सु असला की रानात ा भां गलणीही थां बत.
मग नुसतं डोईवर पो ाची खोळ घेऊन जनावरां ना वैरणी कापून आणाय ा िन
खोपीत बसायचं. वेसणी वळाय ा, मुसकी करायची, असली िकरकोळ कामं करत
बसायचं. घराकडनं सकाळी उिशरा म ाकडं आलं तर चालायचं. पु ळ वेळा
पावसा ात मी घरातही व ीला राहत होतो. काही िदवस दादा, काही िदवस मी,
अशी म ातली व ी असायची. िमळे ल ा पु काचं वाचन करत होतो.

जुलै मिह ापासनं सणगर मा रां चे िच कलेचे वग सु झाले. माझी िच कलेची

पिहली परी ा अगोदरच झाली होती. ए- ेडम े पास झालो होतो. सणगर मा रां नीच
फॉमचे पैसे भरले होते. िच कला मा ा हातात ब यापैकी घटली होती णून
मा रां चं मा ावर ेम. आता तर मी शाळा सोडलेली. मा रां चं घर आम ाच
ग ीत.

एके िदवशी गावाबहे र परसाकडला जाता जाता मा र मला णाले, ‘‘अरे आनंदा,
तुझी शाळा बंद झाली ते झाली; िनदान डॉइं गची दु सरी परी ा तरी दे . ित ासाठी
काही वषभर खपावं लागणार नाही. सकाळी मी घरात िच कलेचे वग घेतो.
पावसा ाचे िदवस आहे त. म ात काही कामं नसतील तर तासतासभर येऊन बसत
जा. सां ग र ा ाला.’’

‘‘बरं .’’

‘अरे , दु सरी पास झालास तर कुठं ही नोकरीत ाचा फायदा होईल. चां गला
िच कारही होशील एखा ा वेळेस.’’

मला तो िवचार पटला. शाळा ाई िनदान हे तरी क . बस ा बस ा तंय, असं

वाटलं. दादानंही म ात कामं नसतील ते ा सकाळी तासभर उिशरा यायला
परवानगी िदली. ाला वाटलं, पोराचं िश णाचं खूळ एव ावरच भागत असलं तर
भागू दे ... अशी पावसा ात सवड िदली तर काय नुकसानबी ाई िन पोरगंबी
म ात ा कामात जीव लावाय लागंल; टं गळमंगळ करणार ाई.

मी वेळ िमळे ल तसा पावसाळाभर िच कले ा वगाला जाऊ लागलो. म ात ा

िदवशी कामं असतील ा ा अध ा िदवशी घराकडं जाताना दादा ताकीद दे ऊ
लागला.‘‘सकाळनं लौकर ये रे . ाईतर बसशील ितथंच िचतरं काढत.’’

‘‘ ाई, येतो लौकर.’’ णून घराकडं जाई. दु सरे िदवशी कधी लौकर जाई तर कधी
मोंडपणा क न, दु स या िदवशी ा कामाचं मह ओळखून उिशराही जाई. चार
िश ा खाऊन ग बसे.

वगात कधी डॉइं ग-पेपर िवकत आणलेला असे, तर कधी मा रां ा कपाटात जुनी
िच ं पडलेली असत; ां ा को या बाजूंवर िच ं काढीत असे. रं गां ा बाबतीतही
असंच होई. ाचा श, ाचा रं ग, असं क न िच ं रं गवीत असे. मुलंही कुणी फारशी
कुरबूर करत नसत. मा रां नी माझी बाजू सवाना सां िगतली होती. िशवाय ब तेक मुले
ओळखीची होती... तीन-चार मिहने असे वग होत िन िदवाळी ा सुमाराला परी ा
होत. माझा िच कलेचा सराव चालू झाला.

गुजरा ा इथं असले ा ता ाबा नावा ा मे ीला काढू न टाकलं. काहीतरी

भानगड ानं केली होती. तो मे ी गे ावर मामाला ती जागा नुकतीच िमळाली होती.
ही जागा तशी मो ाची. वीसभर डाय र हाताखाली. ां ना मदतीला घेऊन,
बारीकसारीक अनेक उ ोग क न चार पैसे िमळवता येत होते. तशात मामाकडं
एका म ाचं कारभारीपणही सोपवलं गेलं. म ातलं सव काही मामाला बघावं
लागायचं. ामुळं आणखी हातात स ा आली.

आनसानं ाचा फायदा घेऊन आणखी एक ै स घेतली होती. ा शी गुजरा ा

म ात ा चा यावर पोसत असत. ां ा दु धाचा धंदा आनसा क लागली. सुगी ा
व ाला जे धा गुजरा ा म ात िपके; ातलं एखादं गठळं हळू च घराकडं येऊ
लागलं. वषाची घरादाराची पोटापा ाची काळजी िमटू लागली. गु हाळा ा सुगीत
भेल-भेलकां डं करत बराच गूळ जमत असे. आनसा तो बाजारात नेऊन िवके. घरात
दोन वषाचं पोरगं िन नवराबायको दोघेच. ामुळं पगार सगळा िशलकीला पडे . या
पगारातनं आनसानं सो ाचं दािगनं केलं.

मामा शेडजींना अनेक कारां नी मदत करत होता. ता ाबा नुसताच मे ी होता.
दु सरं काही काम तो बघायचा नाही. इं िजन नादु झालं की तेवढं च दु करायचा
िन मोकळा ायचा. गावभर मजा मारत िहं डायचा. मामाचं तसं न तं. तो बंद पडलेलं
इं िजन तर दु करायचाच; पण एका म ाचं कारभारीपण ा ाकडं आ ानं,
एक कारभारी माणूस तो वाचवत होता. िशवाय ा म ात दोन िविहरींवर दोन इं िजने
होती. ितथं मामा आिण एकच डाय र अशी अव था होती. णजे ितथलाही एक
डाय र वाचला होता. मामा असं तीन माणसां चं काम एकटा करत होता. शेडजी खूष
होते. अशा वेळी; एखादा वैरणीचा िबंडा ानं घराकडं नेला, थोडं धा नेलं असं ां ना
कळलं तरी ते ग बसत.

आम ा घरात दोन व ाला नीट खायला िमळायची मारामार ायची. िहरा आठ

िदवस सासरला िन दोन मिहने माहे रला अशी अव था होती. आ ी सात भावंडं णजे
नुसता क ाब ा; कुणीही दां ड ा कामाचं नाही. मीच एकटा मोठी कामं करायचा.
आईनं कधी खायला आणलं तर सात जणां ना एक एक फोड वाटणीला येई. ती पे
आणे. एक पे कधीच आम ा वाटणीला आलेला नसे. कापून फोडी फोडी िमळत.
तोंडात धर ा धर ा ा संपून जात. एव ाशा फोडीनं चाळवले ा ा चवीनं तोंड
तसंच खवळलेलं राही. िचरमुरं-फुटाणं आणलं की ते मा वाटीभर िमळत. ात
घरात ा शगा फोडून आ ी दाणे घालत असू आिण िचरमु याचे चवीनं बकाणे मारत
असू. एकदा तर िमनतवारीनं ितनं गोल गोल भोकरा ा आकाराची ा ं आणली होती.
कागदात पुडा बां धून आणलेली. िचतच ती बाजारात येत. ातली दोन दोन ा ं
ेका ा वाटणीला आली. पिहलं ा मी दाढे खाली फोडलं िन मला ते फारच
चकर वाटलं. दु सरं ा फोडायला मन धजेना. ते शेवटचं होतं. ते संपलं असतं तर
मा ाजवळची ा ं संपली असती. आिण पिहलं ा ं तर फारच चकर, न ा चवीचं
वाटलेलं; मग ते लगेच संपवायचं कसं? ती चव पु ा िनदान वषभर भोगायला िमळणार
न ती. णून ा उरले ा ा ाला दाढे तच गोळी ठे व ासारखं ठे वलं िन दाढे त
आहे , तोंडात आहे या क नेनं तोंडाला सुटणारं पाणी सरसर क न िमट ा मारत
िपऊ लागलो, न फुटे ल अशा बेतानं ाला अधूनमधून आत ा आत दाढे खाली दाबून
बघू लागलो. बराच वेळ ाला अशा रीतीनं तोंडात घोळवत असतानाच; ते तोंडात ा
तोंडात फुटलं िन ाचा रस सग ा िजभेवर चळचळत पसरला. मग मा ते न चावता
तसंच ठे वणं मला अनावर होऊ लागलं िन मी ते नाइलाजानं चावून, इ ा नसताना
िजभेपलीकडं घशाखाली ढकललं. बाजारा ा खाऊ ा बाबतीत अशी आमची त हा.

ामुळं सारी भावंडं आनसाची; ेक बाजारी; चातकासारखी वाट बघत बसत.

आनसा साधारणपणे ेक बाजारी; बाळू ला काखेत घेऊन, डोईवर घमेलं िन ात
एक धडपा घेऊन घराकडं येई. िकंवा आ ी घरी नसलो तर म ाकडं येई. ित ा
घमे ात आम ासाठी काही ना काही खाऊ असे. आिण तो आ ाला वाटणी क न
िमळत असे. ाचं माण आई ा खाऊपे ा जा असे. ा िदवशी आईशी ग ा
मा न, काही मह ा ा गो ी क न, भावंडां त तासभर िमसळू न ती परत जाई... ती
रोज अशीच यावीशी वाटे . एरवी मी घरी गेलो तर काही ना काही खायला िमळे . िनदान
फोडणी िदलेली, भरपूर तेल वापरलेली, चां ग ा मसा ाची चटणी वापरलेली ित ा
घरची आमटी िन भाकरी खावीशी वाटे . आम ा घरची आमटी; िबनमसा ा ा
िमरची ा भुकटीचं फळपाणी असे. एखा ा वेळेस मला िसनेमासाठीही ती तीन आणे
हातावर ठे वत असे. आनसा आईला कधीकधी संग पडला तर चार पैसे उसने दे ई.
आईची नड काढी. कधी एखादं चां ग ा गुळाचं भेलकां डही िमळे . आई ते घेई िन
चहाला वापरी.

हे फार िदवस चाललं नाही. आनसा अधनंमधनं िचत आजारी पडू लागली. पुढंपुढं
ित ा अंगात बारीक ताप येऊ लागला. खोकला वाढू लागला. मामा ित ासाठी
औषध-पाणी बघू लागला. गावात कागल ा सरकारी दवाखा ाचा डॉ र चां गला
होता. पण ाचं िन मामाचं चां गलं न तं. डॉ रानी य ू जोगतीण ठे वली होती; तीच
त णपणात मामाबरोबर एकदा-दोनदा डॉ रां ना सापडली होती; णून मामाचं िन
ां चं वाकडं होतं. गावात दु सरे चां गले डॉ र न ते. ामुळं आनसा ा आजाराचा
अंदाजच नीट कुणाला लागला नाही... खाजगी डॉ राचा काहीच प रणाम िदसून येत
न ता.

असेच पाच-सहा मिहने गेले. आईनं आनसाला ाच डॉ रां कडं नेलं. ती

डॉ रां कडं दू ध घालत होती. ितनं ती ‘आपली मुलगी’ णून डॉ रां कडं आणली.
डॉ रां ना मािहती न तं की, ां चा श ू आम ा आईचा भाऊ आहे . आईनंही ते
कधी सां िगतलं न तं.

डॉ रां नी सां िगतलं, ‘‘िहचा आजार इथ बरा होणारा नाही. ितला को ापूरला नेलं
पािहजे. मी िच ी दे तो ती घेऊन जा.’’

आईनं मामाला सगळं सां िगतलं िन आनसाला मामानं को ापूरला लगेच हलवली.
मामानंच को ापुरात ितची उ वारी केली. ितला पाच-सहा मिहने को ापूर ा
सरकारी दवाखा ात ठे व ात आलं. आ ाला कुणाला ितकडं जाणं जमलं नाही.
आई एकदा-दोनदा जाऊन आली असेल तेवढं च. आ ी सगळे म ात पोटा ा
पाठीमागं लागलेले... बाळू चे हालहाल झाले. अडीच वषाचं पोरगं; ते पोर ासारखं
झालं.

पाच-सहा मिहने गेले िन पावसा ा ा िटपणाला आनसाला परत कागलला

आणलं. अध सु ा रािहली न ती. नुसता हाडां चा सापळा िश क उरला होता. ितला
कोणता रोग झाला आहे ; याची कधी घरात चचा झाली नाही... आनशी ा िजवाला बरं
ाई; ठकून पां जार झालीया; एवढं च बोललं जाई. कुणीही आजारी पडलं तर ा
रोगाची चचा कर ाची रीत गावात ा माणसात न तीच. ‘िजवाला बरं ाई’एवढं च
सां िगतलं जाई. तसंच आनसाचंही सां िगतलं जाई.

ितला को ापुरासनं कागलला आण ावर शेडजीं ा िगरणीत ठे व ात आलं. ही

िगरण बंद झालेली. ितथं नुसते िगरणीचे अवशेष होते. भाताचे हॉलर. िपठाची च ी,
तेलाची घाणी. इं िजन आिण ाचे सुटे भाग, पु ा ितथं तशाच पडून हो ा. ही मोठी
शेड होती. आत मोकळी जागा; भरपूर हवेशीर. काशही मुबलक येई. ितथं आनसाला
ठे व ाचं कारण; आं बी ग ीचं घर अंधारं होतं. ते दि णो र आिण बैठं. ाला एकही
खडकी नाही. सा ातनं जो काही उजेड येई तेवढाच. अशा ‘‘कोंड ा घरात
आनसाला बरं वाटणार ाई. डॉ र णा ात मोक ा हवंला ठे वा; णून िगरणीत
ठे वलीया’’ मामा चौकशी करणा या बाईला सां गे. ितथनं जवळच शेडजींचं घर होतं.
शेडजीं ा घरात; म ातील ग ां ची जेवणं करणा या पाच-सहा बायका हो ा.
ातनं गरम गरम, ताजं जेवण मामाला आणणं सोयीचं होतं.
 आनसाला आण ावर ितस या िदवशी मामा तास-रात क न घराकडं आला. आई
ैपाक करत होती. मी ितथंच बसलो होतो. ित ा आजारपणाब ल,
औषधपा ाब ल, खचाब ल सगळं बोलणं झा ावर मामा आईला णाला,
‘‘आ ा, आनशीला िहतं आणून ठे वावी णतो मी.’’

‘‘नगं रं बाबा, िहतं. ितचं घरात बसून कोण करणार? तू बघतोस वं; आ ा ी गां ड
खां जळायला सवड ईत ाई. दीस उगवायला पोराटारां ी घेऊन मला म ात
कामाला जावं लागतंय. ितचं मग कोण बघणार? कोण माणूस मोकळं हाय य िहतं?’’

‘‘मी बघतो की. बाळू िहतं पोराटोरां तनी खेळत हाईल. आम ाबरोबर ा
पोराचंबी हाल कुतरं खाईना झालंय. दीसभर बाळू ला घेऊन तुमचं तु ी जावा
कामाला; मी घरात हायच की येऊन जाऊन.’’

‘‘नगं; उगंच भां डणाला कार ईल. िहतनं शेडजीची िगरण काय लां ब ाई. घरातच
हाय असं समजून ितथं हावा. लईतर तुम ा दोघां ाबी पोटापा ाचं कायतरी क न
ितकडं लावून दे त जाईन. मोक ा हवंला असू दे ितथंच. िहतं आणली तर मालका ा
पोटात एवढा मोठा काळजीचा गोळा उठं ल. ेला वाटं ल; आप ा घरातलं सगळ
अ -पाणी फुकट चाललंय.’’

‘‘आगं, काय असंल ते खचाला मी दे तो की.’’

‘‘िदलास तरी ेचं िहतं चीज ाई. संशेव यायचा ो मालकाला येणारच. पोरगी
ितथंच असू दे . जमंल तेवढी सां ज-सकाळ ितकडं येऊन मी ितची उ वारी करतो.’’

‘‘मग नुसतं बाळू ला तरी संभाळतीस? पोरात पोर खेळत हाईल.’’

‘‘नगं, ढो ाची तानी बघती वं ेला? े ा पोटापा ाचं िहतं हाल ईल. पोरं
भाकरी ा तुक ाबरोबर आमटीचं पाणी खाऊन जग ात माझी. एक व ाला भात
तर एक व ाला जुंध ा ा क ा. आ ालाचा खाना ो; तु ा पोराला कुठला
मानवंल? उ ा तेबी आजारी पडलं, मा ा पोरां गत नाळरोगी झालं तर काय णशील
तू? ढो ाची ताना पोराला संभाळती तर संभाळू दे . ित ा घरात बारकं पॉर कोण
ाई. पोरासाठी कायबाय तू े ऊन दे शील ते पोरा ाच पोटात पडं ल. िहतं माझी पोरं
काय खायला आणलं तर भुतागत टपून बस ात. ातनं तु ा पोरा ा वाटणीला
काय येणार?’’

आनसा मिहना दीड मिहना िगरणीत रािहली. अधनंमधनं आई जात होती. रोज रोज
जायला कंटाळत होती. ित ा पाठीमागं कामाचा गाडा कायम लागलेला. दादाचं भय
ित ा मनातनं वटवाघळासारखं सतत िफरायचं. रोज ा क पा ात, कामाधामात
ितला ितकडं जायचाही कंटाळा यायचा. िशवाय ित ा ल ात येत होतं की मामा ितची
काळजी घेतोय.

आनसा िगरणीत ा जागेत वैतागली. पाच-सहा मिहने को ापूरला हॉ टलम े

राहत असताना ती ितथंच वैतागली होती. बारा िन बारा चोवीस तास अंथ णावर रा न
ितला कंटाळा येत होता. आजारी माणसां नाच फ ा पां ढ या ताट ा वापर ा
जात असत, ातनं ठरावीक अ ठरावीक वेळी िमळत असे. िहं डणा या िफरणा या
ित ा दे हाला िन मनाला बां धून घात ागत झालं होतं. ितथं ‘‘घराकडं जाऊ या चला.
ितकडं मी मेलो तरी चालंल. पर ा दवाखा ात आता नगं.’’अशी ती सारखी मामाला
बोलायची.

शेवटी डॉ रां चेही उपाय थक ावर ां नी ितला गावाकडं पाठवून िदली होती. इथं
ितला िगरणीत राहावं लागत होतं. सकाळचं ितचं सगळं आटपून, ित ा पोटात थोडी
भर टाकून मामा म ाकडं , इं जनां कडं फेरी मा न यायला बाहे र पडे ते जेवाय ा
व ाला परत येई. तोवर आनसा ा छपरात भुतागत एकटी पडून राही. येथून तेथून ते
मोकळं छ र होतं. ते ितला खायला उठायचं. कायम ा शां त झाले ा च ा,
घा ा, हॉलर भुतागत शां त उभे रािहलेले िदसायचे. एकाचीही हालचाल नाही. ितला
कंटाळा कंटाळा येऊन जायचा. नुसतं ज भर अंथ णावर पडून राहतोय; असं वाटू न
ती एकटीच रडत बसायची. एकटीच त:शीच बोलायची. आईला, दादाला, मामाला,
आप ा ज ाला िश ा ायची. ितला काही वाचायला यायचं नाही की ित ासंगं
बोलायला ितथं कुणी नाही. काय लागलं-सवरलं तर ायला कुणी नाही. मामा येईपयत
ितला अंथ णावर वाट बघत ित त पडावं लागे.

ती िचडिचडी झाली. डॉ रां नी िल न िदलेली औषधं, गो ा प पाणी मामा

वेळ ा वेळी करत होता. पण ते घे ाची ितची इ ा संपली. पु ळ वेळा ती औषधं
थुंकून दे ई. गो ा दाढे त ध न मामाची नजर चुकवून अंथ णाखाली झाकून ठे वून
दे ई. परसाकड ा भां ात नंतर टाकून दे ई... ितला काहीतरी-काहीतरी खावंसं वाटे .
पण प पाणी अस ामुळं मामा ते दे त नसे. ित ावर ओरडत असे. ितनं औषध
थुंकलं, गो ा टाकून िद ा िन ाला ते कळलं की ित ावर िचडे . मामा त:च
संतापून रडू लागे.‘‘मरतीस काय तु ा आयला! िकती मला छळतीस? आठव ाला
तीस तीस पये घालतोय ा औिशदां ा म ावर, ती थुकून टाकतीस? काय क
तरी मी?’’

‘‘मला ही औिशदं नगत बघा आता. मला आता सुखानं मराण येऊ दे . मला ती
िगळवत ाईत.’’

मामाही या सव काराला कंटाळला होता. तो जीव लावून सेवा क पाहत होता,

ितला बरं क पाहत होता, ासाठी पा ासारखा होता न ता तेवढा पैसा सोडत
होता आिण ाचं चीज आनसा करत न ती. तो आनसावर िचडत होता. पण िचडून
ितला काही करता येत न तं. ‘‘औशीद का थुकलीस?’’ णून मारता येत न तं की
ितचं तोंड दाबून ध न, जबडा फाकून ित ा नर ात ओतता येत न तं. सगळा
पैसा परसाकड ा भां ात थुंकला जात होता. आनसाला उ ा ज ाचा कंटाळा
आलेला. ती त:वरच िचडलेली. ऐन िवशीम े ितला हे सगळं भोगावं लागत होतं,
ानं ती है राण होऊन गेली होती. ात अडाणीपणाही भर घालत होता.

रोज घराकडं जाऊन आनसा ा त ेतीब ल सां गत होतो. बरे च िदवस आपण गेलो
नाही, ित ा त ेतीत सुधारणा काहीच नाही, हे जाणून एक िदवस रा ी मी िन आई
आनसाकडं गेलो... पंधरा िदवसां पूव आईचं िन आनसाचं भां डण झालं होतं. आई
आप ाला घराकडं नेत नाही, याचा ितला राग आला होता. ती आई ा तोंडावरच
ितला िन दादाला िश ाशाप दे त होती. ‘‘तुम ा पोटाला न येता, कुठ ा तरी गरीब
मागतक या ा पोटाला जरी मी आलो असतो; तर ा घरात सुखानं तरी मेलो
असतो.’’असं णाली. आईदादाची माया कठोर झाली असं ितला वाटत होतं. या
गडबडीत आईची होणारी कुचंबणा ितला समजू शकली न ती. णून आई
मुकाटपणानं िनघून आली होती. आनसानं आईसाठी तसं बरं च केलं होतं, बरं च िदलं
होतं. याची जाणीव आईनं ठे वली नाही, ती पर ा बाईगत वागली, या िवचारानं
आनसाचं दु :ख अनावर होत होतं िन ती मा ाजवळ तो राग काढत होती.

ा पंधरा िदवसां त आईनं हळू च दादाजवळ एकदा िवषय काढला होता,

‘‘आनशीला घराकडं आणावं काय ई?’’

‘‘का? घरात काय धा उतू चाललंय?’’

‘‘िलंगा ा पोटापा ाला घाट ाब ल पैसं दे ईल की.’’

‘‘काय नको. ा सु ाळी ाला अगोदर मा ा पुत ाचं पैसं टाक

णावं.’’दादा ा मनात राग अजून होता. रा न रा न ाला वाटत होतं की, आई ा
भावाची थती चां गली होती. ानं ा पुत ां ची भरपाई करावी. खालावले ा
प र थतीत आप ाला हातभार लावावा.

दादा ा या बोल ावर आई जरा मुकाटच बसली िन मग पु ा बोलली, ‘‘ ा

पुत ा जळू ात आता. पोट फाडून काढले ा लेकीचा काय इचारपाचार करणार
असशीला तर सां गा. मरणा ा वाटं ला लागलीया ती.’’

‘‘तूच रां डं मा ा लेकीचं वाटू ळं केलंस. ा कुज ा आं ाला दे ऊन टाकलीस िन

माझी पोरगी नािशवलीस.’’
 आनसा ा िन मामा ा वयाम े बारा तेरा वषाचं अंतर. ऐन त णपणात मामाला
बाहे र ालीचा नाद लागला होता. ात ाला गरमी झाली होती. इं ि यावाटे पू जात
होता. शेवटी दादानं द ाजीराव दे सायां ा मािहतीचा, को ापूरचा एक डॉ र
गाठला होता िन औषधं-इं जे नं दे ऊन तो रोग बरा केला होता. ते ापासनं मामाचा
उ ेख दादा अधनंमधनं ‘कुजका आं बा’ असा करत असे. ाला वाटे , ‘गरमी’ ही
वरवर बरी झाली असली तरी पोटात तो रोग िश क असणारच. आनसा आजारी
पडली ते ा रोगाचा प रणाम होऊनच, अशी ाची समजूत झाली होती.

दादा रागानं बोलू लागला िन ा ाकडनं काही गो ी करवूनच ाय ा अस ा

की आई अधनंमधनं ग बसे. राग ओस दे त, ा ाशी खाल ा आवाजात बोले.
तशीच आता बोलली. ‘‘लेकीला मग तशीच म ायची?’’

‘‘भोगू दे की ो े ा कमाची फळं . िन ार णावं आता. लेकीला िहकडं आणून

बरी करायला तू काय डा र वंस काय बाल र वंस. करतोय ेचा ो क
दे .’’ दादा आनसाचं मन समजून ाय ा मन: थतीत नसायचा. ा ा रागा ा
भरात ाला ते कोण समजून दे णार?...

आई पंधरा िदवस कुचंबली िन आज आनसाला जा आहे ; णताना मा ा बरोबर

ितला बघायला आली... िगरणी ा दारापाशी गेलो ते ा मामाचं तोंड ऐकू येत होतं. तो
ित ावर वैतागला होता िन आनसाही आ ोश करत ाला िश ा दे त काहीबाही
बोलत होती.

‘‘काय झालं रं , िलंगा ा?’’ णत आईनं दार उघडलं. पंधरा िदवसां नी अचानक
आलेली आई बघून आनसानं हं बरडा फोडला. आता ितची नुसती हाडं िशलक रािहली
होती... पोट मा डोंगराएवढं झालं होतं. को ापूरला जाय ा अगोदरच ितला िदवस
गेले होते... को ापूर ा डॉ रां चा िवचार तो गभ पाड ाचा होता. गभ ठे वला तर
िजवाला धोका उ होईल; असं ां नी मामाला िन आनसाला सां िगतलं होतं. पण
आनसानं तो गभ पाडू िदला न ता. सग ा आजारपणात ती तो एखा ा दै वी गु
धनासारखा सां भाळीत होती.

‘‘रडायला काय झालं गं आनसा?’’ णून आई ित ाजवळ गेली. ती जवळ गे ावर

आनसा ित ा ग ात पडली िन जीव एकवटू न रडू लागली. ‘‘आईऽ, आता मी
जगणार ाई. मला हया ज ाचा क ाळा आलाय. मला मा ा भणीभावां त े . मला
मा ा बाळू ला जवळ घेऊन बसू दे . मला चटणी-भाकरी खायला दे . मला या औशीद-
गो ा नगंत, मला ेची वकारी वकारी येतीया. अळणी खाऊन खाऊन माझा जीव
चाललाय. मला तु ा घराकडं घेऊन चल, आईऽ’’ असं णून ती आ ोश क
लागली.
 आईला भडभडून आलं. मलाही रडू आलं. पण मामा रागानं बोलत होता, ‘‘रां डं, तुझं
ख या बो ाचं ते आई-बाऽ असतं तर तुला नी े ली असती. ‘माझी लेक’ णून
उरासंगं कवटाळली असती. कशाला उगंच ाँ ऽऽ णून रडाय लागलीयास? काय
असतील ते चार दीस िहतंच जग नी जा की म न. मा ाबी ग ाचं कडासनं िनघंल
आता.’’

‘‘बाबाऽ िलंग ा, असं बोलू नगंस बाबा. माझी ेक काय मला जड ाई. आ ा ा
आ ा ा जानू अवघ ाचा ए ा सां ग िन मा ा लेकीला मा ा घरात पोचती कर.
काय असंल ित ा निशबात तसं ईल. जगली तर जगू दे ; ाई तर मेली तर म दे .’’

मामाला कढ आले. ानं आप ा दु :खाचा पाढा वाचला. आनसा ा आजारपणात

िकती ख ा खा ा ा सां िगत ा. थोरली बहीण असूनही धाक ा पोर ा भावाला
‘दू र केलंस’ णून आप ा आ ाला दोष िदला. ा कोव ा पोराचे, बाळू चे हाल
बघून आ ाला काहीच वाटलं नाही; णून मामा िचडला.

दो ीही स ी भावंडं. शेवटी एक झाली िन दु सरे िदवशी सकाळी आनसाला

आम ा घराकडं आणलं.

आईनं िज बां धली. ितचा अहं कार उफाळू न आला. अितिनकरा ा वेळी तो असा
येई. ितनं दादा ा रागाची िकंवा प र थतीची तमा बाळगली नाही... काय ायचं ते
होऊ दे ; आप ा लेकीला आपण वाचवलं पािहजे याची जाणीव ितला ती तेनं झाली िन
ती ितला घेऊन घराकडं आली.

औषधपाणी नेमानं सु होतं. आई आनसाला खायला जे पािहजे ते दे ऊ लागली.

आनसा ा िजवाला नाही पण मनाला बरं वाटू लागलं. खोली ा अंधुक काशात
बसून मुटूमुटू खाऊ लागली. मामा सकाळ-सं ाकाळ ितची सेवा क लागला...
खाऊन धडधाकट होऊ दे णून आई ितला कसाचं अ दे ऊ लागली. आनसाला
सातवा मिहना संपत आला होता. आठ-दहा िदवसां नी आठवा मिहना लागणार होता.
णजे दोन मिह ां नी ती बाळं त होणार होती. या मुदतीत ितची त ेत चां गली झालीच
पािहजे, ितला श ी आलीच पािहजे या िज ीनं आई ितला अ पाणी घालत होती.

दादाचं िन ितचं म ात कडा ाचं भां डण झालं. तशी आई वािघणीसारखी िचडून

उठली होती. दादाचा नामदपणा काढत होती. ‘‘एवढी पोरं काढू न ठे वलीस. चं
येळपसग पडला तर िन ाराय नगं? पळपु ासारखं म ात तोंड घेऊन बसता य?
तु ा ीच राबून राबून पोरां नी िकती घालायचं? चं कुणी बघायचं?’’ णाली.

‘‘काय करतीस ते कर जा.’’ णून दादानं पराभूत मनानं नाद सोडून िदला...
आनसाचे हाल ा ासमोर चाललेले ालाही िदसत होते. पण ितची जबाबदारी ाला
नको होती.

मिहना िनघून गेला. आनसाचं रडणं, िकरिकरणं कमी झालं. भोवतीनं सगळी भावंडं
वावरत होती. कुणाबुणाशी ती बोलत बसत होती. ित ासाठी आणलेली खडीसाखर,
बेदाणा, मोसंबीची फोडी अधनंमधनं ाला- ेला दे त होती... बाळू आ ा ा वारगीचा
होता. ते दोघे आिण ल ी एका जागी खेळत होती.

तीन िदवसां वर माझी डाइगची परी ा आली िन घरात ै स ाली. शी ा

िचकाचा िग ा हे माझं आवडतं खा . दोन िदवस तो भरपूर खा ा िन को ापूरला
परी ेला गेलो. तीन िदवस परी ा. जाताना एक िदवसाचं अ बां धून घेतलेलं. सणगर
मा र परी े ा दु स या िदवशी कागलला येऊन, सग ां ची जेवणं घेऊन येणार होते.
को ापुरापासनं बारा मैलां वर तर कागल. आ ी को ापुरात जाऊन मु ाम
टाकला.

सणगरा ा आबाजीचं अडत दु कान को ापुरात शा पुरीत होतं. ितथं आ ी सव

मुलं उतरलो. तेथून परी ा-क ही जवळच. परी ेचा पिहला िदवस छान गेला.

सं ाकाळी सात वाजता ा गाडीनं सणगर मा र कागलला गेले. दु स या िदवशी

सकाळी नऊ-दहा वाजता ते सग ां ा भाकरी घेऊन परत येणार होते. आ ा
पोरां ची ती रा मजेत गेली. आ ी सगळे समोरच असले ा िथएटरात िसनेमा बघून
परत आलो; कारण मा र न ते. आिण डॉइं गची ऐन वेळी पूवतयारी कर ात काही
अथ न ता.

दु सरा िदवसही छान गेला. रा ी मा र आम ातच झोपायला होते. दु स या

िदवशीचंही जेवण ां नी आणलं होतं. रा ी ग ाट ा खूप झा ा. मला मोकळं
मोकळं वाटत होतं. पु ा िश णाशी संबंध आ ाचा, आपण एक मह ाची परी ा
यश ीपणे दे त अस ाचा, घरापासनं दू र मोक ा वातावरणात आ ाचा भास होत
होता आिण ाचा आनंद मा ातनं ओसंडत होता... खूप खूप हासणं चाललं होतं.
मा रही ात सामील झाले होते.

शेवटी मा रां नाच कुठं तरी असं जाणवलं, की पोरं फारच वाहवत चालली आहे त.
आपणही ां ाबरोबर वाहतो आहोत.

‘‘ग ा बंद करा रे आता. फार हासू नये; दु सरे िदवशी दु :ख वा ाला येतं. फार
हासलात तर उ ा तुमचा पेपर चां गला जाणार नाही.’’ आ ी ग झालो. शेवटचा
एकच पेपर होता. रा ीचे अकरा वाजून गेले होते. आ ी झोपून गेलो.

दु स या िदवशी हॉटे लातली ऊन ऊन आमटी िवकत आणून, िश ा भाकरीची

जेवणं क न आ ी दहा ा सुमाराला परी ेला जा ाची तयारी क लागलो. चालत
पंधरा िमिनटां ची वाट. अकरा वाजता परी ा. ती संपली की सरळ बस- ँ डवर जायचं
िन कागलची गाडी पकडायची.

साडे दहा वाजून गेले िन अडत दु काना ा दारात माझा चुलत आतेभाऊ शंकर
िदसला. उ ा उ ाच मला णाला, ‘‘आ ा, आनसाला जा झालंय िन तुला
ताबडतोब घराकडं घेऊन यायला सां िगटलंय.’’

मा ा काळजाचं एकदम पाणी झालं. शंकर हाय ू लम े िशकत होता. मा र

ा ाकडं एकदम कान टवका न बघू लागले. णाले, ‘‘आता शेवटचा पेपर आहे .
दोन वाजता तो संपेल. मग सारे च कागलला येणार आहोत.’’

‘‘पण ाला आ ा ा आ ा घेऊन यायला सां िगटलंय.’’

मा रां नी मग ाला इं जीत िवचारला. शंकरनं इं जीतच व ु थती

सां िगतली. मला ती भाषा कळली नाही; पण मा ा मनात काळी पाल चुकचुकली.
माझे हातपाय गळ ासारखे झाले. तरीही वाटलं होतं; शेवटचाच पेपर आहे तो ावा.
िमनतवारीनं डॉइं ग ा परी ेला बस ाची दु म ळ संधी िमळालीय. ती हातातोंडाशी
आलेली असताना दोन तासां साठी सोडू नये. णून मी शंकरला णालो, ‘‘शेवटचाच
पेपर हाय. ो लौकर टाकून मी येतो. मग लगीच तू-मी जाऊ या.’’

‘‘नको. तु ा घरात ा माणसां नी तुला आ ा ा आ ा घेऊन यायला सां िगटलंय,

तरच तुला ित ाशी बोलायला िमळे ल. ितला जा झालंय.’’

‘‘काय क मग मा र?’’

‘‘मी काय सां गू आता? तु ा घर ा माणसां चा आदे श आहे . शंकर, हा जाऊन

आता ितथं काय करणार आहे ? बघ तूही िवचार क न, शेवटचाच पेपर आहे
एव ासाठी वष वाया जायला नको; असं मला वाटतं.’’

‘‘नको सर. घरची सगळीजणं ाची वाट बघत बसली आहे त. ाला कोण ाही
प र थतीत घेऊनच ये णून मला ताकीद आहे .’’

आनसा ा ओढीनं मी िनघालो.

कागलात येऊन पोचलो. ग ी ा वळणावर आलो. घर शंभर-एक पावलावर

रािहलं होतं िन शंकरनं मला सां िगतलं, ‘‘आनसा रा ीच गेलीय. आता काही उरलं
नाही!’’
 मटकन् मी खाली बसलो.

‘‘ऊठ. ती िपशवी दे मा ाकडं .’’

मी िपशवी िदली िन भ ाट घरा ा िदशेनं सुटलो.

सो ात सगळे बसले होते. मला बघताच मामानं हं बरडा फोडला, ‘‘आ ा तुझी
आनशी गेली रे ऽऽ तुला सोडून.’’

मी मामा ा अंगावर जाऊन कोसळलो.

अध ा रा ी मी ितकडं अफाट हासत होतो िन ाच वेळी आनसा इकडं गेलेली

होती; चालली होती.

रा ी दहा ा सुमाराला ितला आठ ा मिह ातच वेणा सु झा ा. अंगात श ी

काहीच नाही. मूल बाहे र यायला तयार नाही. मरणा ा यातना ितला सु झा ा. ती
मुंडकं िचम ात सापडले ा खारीगत तडफडू लागली.

तास गेला तरी मूल आतच घुटमळलेलं. शेवटी िमशनरी दवाखा ात ा म म

डॉ रला बोलावून आणलं. ती आली िन ाच णी; कुचंबणारं मूल र ा ा
थारो ासह बाहे र आलं. आनसानं ाही अव थेत िवचारलं, ‘‘काय हाय?’’

कुणीतरी णालं, ‘‘पोरगा हाय.’’

ितला उदं ड वाटलं. नव या ा वंशाला दोन मुलगे िद ाचं समाधान वाटू न ितने डोळे
िमटले. अ ा तासानं ते कायमचे िमटले. होतं-न तं तेवढं र जणू ितनं ा
गु धनासाठी राखून ठे वलं होतं... दोन िदवसां नी तो जीवही ित ा मागोमाग ितचे न
शोधत िनघून गेला.

आजारपणात ितला होणा या यातना, दु :ख, राग, वैताग मी समजू शकत होतो. आई-
दादा-मामा या सग ां नाही मी समजू शकत होतो. आनसावर होणारा अ ाय मला
कळू शकत होता. ते सगळं मी जवळू न पाहत होतो; पण काहीच क शकत न तो.
मा ा दु :खा ा, शोका ा, एकाकीपणा ा वेळी आनसाजवळ मी जात होतो िन सारं
सां गत बसत होतो. अडीनडीला ती दोन पैसे दे त होती िन मा ा िशक ा ा इ े ला
खतपाणी घालत होती. ती मला िन मी ितला जवळचा होतो. माझा महापुरातला
अितशय घ आधार गेला.

मिहनाभरानं बायकां संगं बोलता बोलता आई णाली, ‘‘मी रां डंनं ितला दोन-तीन
दीस शीचा िग ा िदला नसता तर असं झालं नसतं.’’ ितला वाटलं; िग ा ा उ तेनं
ती िदवस भराय ा आतच बाळं त झाली... आनसाला मा ासारखी िग ा खायची
गोडी होती. पण पुढं पाच-सात मिह ां नी मला कळलं की, ितला टी.बी. झाला होता.
टी.बी. झालेला माणूस जगू शकत न ता. ा ावर िनणायक उपाय न ते. शेवट ा
े जला ती गे ावर डॉ रां नी ितला घरी पाठवलं होतं. माणसां पासनं, मुलापासनं
ितला दू र, हवेशीर जागेत ठे वायला सां िगतलं होतं. मामानं हे कुणालाच सां िगतलं न तं.
संिगतलं असतं तर ितची सेवा-शु ूषा झाली नसती. ‘मला काय झालं तर होऊ दे ’
णून धाडसानं मामा ितची सेवा करत होता. ाचा ित ावर हळू हळू खूप जीव
जडला होता. मरणा ा दारातनं ती दोनदा परत आली होती. एकदा ेग ा साथीत.
ा वेळी ितला ेगची गाठ उठली होती; पण को ापूरला वेळीच ने ामुळं ती
सुख प परत आली होती. नंतर ती िविहरीत पडायला गेली होती; ितला मी वाचवली
होती. ानंतर चार-पाच वषानी ती गेली; मागं मामा ा पदरात एक मुलगा घालून िन
मामाला वा यावर सोडून.
 २२
आनसा मे ावर पंधरा िदसां तच मामा कामाला जाऊ लागला. को ापूरला जाताना
मामानं आप ा दो ी शी गुजरा ा म ात नेऊन बां ध ा हो ा. ा म ातला
चारा खात िन ां चं दू ध शेडजीं ा घराकडं जाई. दादाला िन आईला; मामा-आनसा
को ापूरला जाताना वाटलं होतं; दो ी शी दु भ ा ा आहे त, ा ता ुर ा का
होईनात; मामा इथं आणून बां धील. पण मामानं तसं केलं नाही.

आईनं सहजावारी िवचा न बिघतलं, ‘‘को ापूरला चाललाईस; सरां ची अडचण

ईत असंल तर आम ा िहतं आणून बां ध. आ ी क िनगा ची. ’’

‘‘नगं, आ ा. तसं बघायला गेलं तर ा दो ीबी शी शेडजीं ा चा यावर

जग ात. म ाकडचा शेल ा वैरणीचा रोज एक बािडं घरात येऊन पडतोय.
शेडजीं ाच नोकरीतनं वाचले ा पैशां ची पैली स घेतली. आता दोन झा ात. थोडं
दीस शेडजी ा म ात े ऊन बां धतो. जाऊ दे चं दू ध शेडजी ा घराकडं . जरा
ेलाबी बरं वाटं ल आिण सरां चाबी संभाळ ईल. ’’

‘‘तुला सोयीचं वाटं ल तसं कर. ’’

‘‘आता मी को ापूरला चाललोय; पर मला पगार चालूच हाय. शेडजी मा ाब ल

जर असा इचार करत असंल; तर मलाबी े ाब ल तसाच इचार करायला पािहजे. ’’

‘‘ य की. ’’ पर आई मनातनं नाराज झाली होती. ितनं तो राग दादाजवळ ‘ े ा

लेकीिवषयी’ बोलताना काढला होता. लेकीनंच हे िशकीवलं असंल; असं ितला वाटत
होतं िन दादाला ‘हे िलं ाचं डोसकं, तु ा भावाचंच गू-घाण मन’ असं वाटत होतं...
आई-दादाची अशी भां डणं चालली की, ां ा रागालोभाचं मला हसू येई. ‘मामाचं
अगदी बरोबर हाय’ असं मला मनोमन वाटत होतं. मामा मला कधी िनवा ात भेटला
की, मी ाला हे सगळं बिघतलेलं सां गत असे. मामा मला अधनंमधनं हॉटे लात घेऊन
जाई. शेविचवडा, भजी खाऊ घाले.

आनसा ा मरणा ा दु :खाची कळा जोवर सबंध घरावर पसरली होती तोवर सगळं
व थत चाललं होतं. बाळू आम ाकडं होता. ा ापे ा चार-पाच मिह ां नी
लहान असले ा मा ा धाक ा भावाबरोबर तो खेळत, रमत होता. सग ां बरोबर
िमळे ल ते खात होता. पण म ाकडं नेताना ाला कुणी काखेत ायचा हा पेच पडे .
दो ींनाही िहरा म ाकडं घेऊन येत होती. पण बाळू पे ा आ ाच ित ा कडे वर
जा असे. बाळू ला पाऊण मैल लां ब असले ा म ापयत चालतच यावं लागे िन
चालतच परतावं लागे. एक तर तो आ ापे ा थोडा मोठा. ामुळं िहरा आ ालाच
कडे वर येई. बाळू ला ायला बरोबर दु सरं कोणी नसे. सं ाकाळी कामं नसली की मी
कधीतरी ाला खां ावर घेऊन घराकडं जाई. कधी िशवा जाई.

घरात आमचा भातापे ा जोंधळे भरडून केले ा क ावर जोर असे. तां दूळ िवकत
आणणं परवडायचं नाही. जोंधळे घरचेच असत. भाकरीही ा ा िन क ाही
ा ाच. ताका ा पा ाबरोबर ा खा ा लागत. दू ध रितबाला जाई. उरले ा
मापभर दु धाचं दही लावून ाचं मोगाभर ताक केलं जाई. नुसतं पां ढरं पाणी. ा ा
बरोबर क ा ओरपाय ा. आरं भी आरं भी; ा खाऊन बाळू ला सणकून हगवण
लागली. ात भरीत भर णजे; तो आईजवळ खायला कायतरी मागे. घरात खायला
काय असणार? फार तर भुईमुगा ा शगा. आई ाला खसा भ न शगा दे ई. ा तो
अ ाक ा फोडून खाई. ामुळंही ाची हगवण आवरे नाशी झाली.

मामाला सगळं हे कळत होतं. रा ी झोपायला तो आम ा घरात असे. येताना ाला

तो काहीतरी खायला घेऊन येई. आ ाला िन बाळू ला तो ते दे ई. दोघे बसून मुटूमुटू
खात. बारकी ल ी ां ा तोंडाकडं बघत बसे. मामा बारीक नजरे नं बाळू ा
तोंडाकडं बघत बसे... ा ा मनात अनेक िकंतू येत. बाळू एका िच ानं खातानं
बघून ाला वाटे ; पोरगं सकाळपासून उपाशीच हाय जणू. कदािचत बाळू ा
पोरकेपणाची ती जाणीव मामाला होत असावी. बाळू ला आपली आई कायमची
दे वाघरी िनघून गेलीय, हे माहीतच नाही; या क नेनं मामाला ती यातना होत
असा ात. तो ाला उराशी ध न आ ाकडं उदासपणे बघत झोपून जाई.

सकाळी बाळू चं होय-न ं सगळं मामाच करी. ाचं तोंड धुई, ाला आं घोळ घाली,
ाला परासाकडं ला बसवी. बाळू नं परसाकडं केली की मामा ती ाहाळू न बघी.
िचंतागती होऊन ाचं ढुं गण धुऊन परत येई. आईला कसनुसं हासत णे,

‘‘बाळासाहे ब नुसता आज क ाच हगलाय. ’’

‘‘कल दीसभर क ाच खा ा ेनं. सारखं खावखाव करतंय. मािगतलं तर

ायला नगं? पोराची जात, वाढतं अंग. तासातासाला भूक लागती ां ी. ’’

‘‘ते खरं गं; पर क ा पचत ाईत ेला. ’’

‘‘आता मग ेला मी काय क ? ा घरात सगळी खा ात तेच े ा वाटणीला

येणार. ’’

मामा ग बसे. बाळू चे हाल ा ा ल ात येत.

बाळू माणं मामाही ा घरात पोरका झाला होता. सकाळी उठून तो आप ाबरोबर
बाळू चं सगळं करी िन चहा िपऊन कामाला जाई; ते रा ीचंच परत येई. दु पारची
भाकरी तो शेडजीं ा ग ां चं जे गावाकडनं जेवण येई ातलीच खाई. रा ीचं जेवण
मा आम ा घरात ायचं. पण ा मोबद ात मामा आम ा घरात काहीतरी
आणून टाके. धा , भाजीपाला, शीला नदीचं गवत असं काही आणत असे.
अधनंमधनं आईला पैसेही दे ई.

तरीही रा ी सगळी िमळू न एक जेवताना; दादा आईसंगं भां डण काढत होता.

भां डणाचा िवषय काहीतरी वेगळाच असे. तो िनिम मा असे. पण या भां डणात,
मामा ा दे खत दादा आईला ित ा आईवरनं घाणघाण िश ा ायचा. मामाला ा
मुकाटपणे ऐका ा लागत. या िश ा अ री ा मामाला– मामा ा आईला असत.
पण मामाला काही बोलता येत नसे आिण दादालाही मामावरचा राग पणे
करता येत नसे. अशा वेळी मामाला फारच अस झालं की तो णे, ‘‘आता घासभर
तरी जेवू का नको? का मा ा आईचा उ ार करता ो बघत बसू? ’’

‘‘तू जेव गा. तुला मी काय बोललो काय? ा रां डं ा गां डीतच िकडा वळवळतोय
णून मी बोलतोय. ’’ अशी खोटी सारवासारव दादा करी. ाला वाटे ; मामा िन बाळू
सगळं फुकटच खातात. वा िवक आई दादाला सां गे की, ‘अई, िलंगा ा काय ना
काय तरी आणून टाकतोय.’ ... आज हे आणलं, काल ते आणलं; ाची मािहती ती
दादाला दे ई. पण दादाला ते खरं वाटत नसे. ाला वाटे ; ही स ी भावंडं आप ाला
फसव ात िन आपलं घर लुबाड ात.

मामाला काय करावं काही कळत न तं. ाची कोंडी झाली होती. नातवाला
आजी ा ता ात दे ऊन घर सोडणं ाला कठीण होतं. पोराची िनगा ा घरात होणार
नाही िन तेही हातचं जाईल, ाची ाला काळजी होती. भाऊजी आ ाला छळतोय
िन ते केवळ आप ामुळं, याचीही जाणीव ाला होत होती.

म ात आई आली की दादा ितला िनरा ा त हे नं छळायचा. साताठ मुलां चं

ैपाकपाणी करीपयत ितला कधी उशीर ायचा. सगळं लटाबंळ घेऊन, डोईवर
जेवणाची बु ी घेऊन ती अकरा-बारा वाजता यायची.

‘‘उशीर का गं एवढा? ’’

‘‘झाला जरा उशीर पोराबाळां चं क पतोर. ’’

‘‘गावा ा पोटापा ाची उ वारी करत घरात बस; ं जे उशीर णार ाई. ’’ असं
णून दादा ितला आईभणीवरनं िश ा दे ई. हे ‘गाव’ णजे ‘मामा आिण बाळू ’ हे
आ ाला ठाऊक होतं.

कधीकधी पोरं बाळं अगोदर जेवत, ामुळं दादाला दु पारची भाकरी कमी पडे . दादा
वैतागे, ‘‘ ा सु ाळी ाला पोट भ न घालतीस वं? मग वरा िहकडं मेला तरी
ेची काळजी करायचं काय कारण हाय? भाऊच तु ा ज ाला पुरणार हाय तर जा
की ितकडं माळी ग ीला गुवा ा गव या वळत. ’’ ा ा या बोल ावर आई ग
बसे. तोंड दाबून ितला बु ां चा मार िमळत होता.

‘‘तु ी दोघां नी िमळू न मला सालगडी केलाईसा, रां डं. ’’ असं णून तो तुकडा
तोंडात कोंबू लागे. मामा िन बाळू घरात झोपत. दादाला म ाकडं व ीला जावं लागे.
मामा घरात झोपू लाग ापासनं दादा नेमानं म ाकडं च झोपायला येई. दादाला हे
जाणवत असे. थंडीवा यात आपणाला रातचं म ाकडं झक मारत जावं लागतं िन हे
दोघं बापलेक घरात उबीला िनज ात असं वाटे .

याचा प रणाम असा झाला की, मिहना-दोन मिह ां त मामाची िन आईची भां डणं
होऊ लागली. आई आपली कुचंबणा मामाला सां गू लागली. वैतागून, ‘‘जा ितकडं तु ा
तू घरात. कुठली तरी दु सरी बायकू क न घे; ाईतर रां ड ठे व, पर मला आता ा
वयात मा ा दा ाचा जाच नगं. ’’ णू लागली.

यातनंच मामा बाळू ला घेऊन घरातनं बाहे र पडला. बाळू ला ानं ढो ा ा

तानाकडं ठे वलं. ही ताना णजे; मामा ा हाताखाली जे वीसभर डाय र होते,
ां त ा एकाची आई. ितला तीन ाकच होते. थोरला डाय र होता. मधला मजुरी
करत होता िन धाकटा शाळे त जात होता. ही शेडजीं ा इथं ग ां ा भाकरी
भाजायला होती. िहचा नवरा धाक ा ा ज ा ा वेळी ‘बावा’ होऊन कुठं तरी तोंड
घेऊन िनघून गेला होता. लहान मूल घरात कुणी न तं. बाळू वर ितची माया होती.
आनसा ा आजारपणात ती आनसाला अधनंमधनं मदत करायची. ितला आं घोळ
घालायची. गरम गरम िशरा-भात क न घालायची. भावानं गरीब. ितचा थोरला
मुलगा मामा ा हाताखाली होता. ा ाबरोबर शेळीला शेवरी, नदीचं गवत,
कडवळाची पढी ित ा घरी यायची. ामुळं बाळू ला ती चां गली सां भाळत होती.
ाब ल ितला थोडे पैसे िमळत होते. बाळू ितथंच वाढू लागला.

मामा शेडजीकडं जेवू लागला. म ात जेवणाबरोबर ाचंही जेवण येऊ लागलं.

मामाची िन बाळू ची ही फरफट मी बघत होतो. आत ा आत आईदादां वर िचडत,

संतापत होतो. मामा बाहे र गेला तरी अधनंमधनं मी ाला भेटत होतो. बाळू ला जाऊन
बघून येत होतो.
 २३
शेडजीं ा सालग ां ा भाकरी कुणीतरी एखादी बाई पोचती क न जात असे.
एकएका म ात चारचार, पाचपाच गडी असत. मामा कारभारी होता ा थोर ा
म ात सहा गडी होते. ते जेवायला बसले की पंगत पड ागत वाटे . मामा ां ात
जेवायला बसत होता. ां ातलाच एक होऊन जेवत होता.

ग ां ची पोटं मालकाकडं होती तरी, ग ां ा बायका अधनंमधनं आठदहा

िदवसां तनं काही चवीचं, दा ा ा आवडीचं घेऊन येत. ा दा ा– बायकां चं मग
म ातच एका बाजूला लां ब झाडाबुडी बसून बोलणं-खाणं चाले. ग ाची बायको मग
पाटीभर शेण, थोडं माळवं, थोडी जळणाची काटकं घेऊन, दा ा ा नजरं ला नजर
िमटवून गावात जायला िनघे. अशा वेळी मामाही ग ां ना तासतासभर सु ी दे ई.

आपण मनोमनी उदास होत जाई. ाला आनसाची आठवण होई. एकटाच धावंवर
इं जनाजवळ बसे. ाला आठवणीनं भडभडून येई. दु स या ा घरात वाढणा या छो ा
बाळू ची अनावर ओढ लागे.

तसाच उठून मग तो गावात जाई. बाळू ला भेटे. तासभर बाजार पेठेत, हॉटे लात
नेऊन ा ा मनासारखं ाला खायला घेऊन दे ई िन परते... एकटाच आनसाब ल
र ानं बोलत जाई. आनसामुळं ाला सुखाचे, समाधानाचे िदवस नुकतेच लाभत
होते. ज भर तो पोरका होऊन भटकला होता. पाटलाची गुरं राखता राखताच, नदीवर
बसवले ा पाटला ा इं जनाची ानं मािहती क न घेतली होती. डाय र ा
हाताबुडी कामं करता करता, ा ा त ख बु ीला ात ा काही गो ी कळत
हो ा. ाच ानं वाढव ा हो ा. वय वाढ ावर गुरं सुटली आिण ानं शेडजीं ा
म ात डाय रकी सु केली होती. ितथनं दोन एक वषात िनघून कुठं कुठं परगावी
अनेक िठकाणी-हातमागावर, िपठा ा िगरणीवर, टकवर, ाय े ट सिवस मोटारींवर
ीनर णून, इं जना ा कारखा ात, िबगार कामा ा नोक या के ा हो ा. इं जीन
हे ाचं वेड होतं. ा वेडातनंच ही वनवन झाली होती. शेवटी शेडजीं ा म ात पु ा
परत येऊन थर झाला होता. आनसामुळं ाला ही थरता िमळाली होती.
थरतेमुळं मे ीपण िमळालं होतं. ातनं एका म ाचं कारभारीपण िमळालं होतं.
कारभारीपणामुळं जे काही िपकेल ते थोडं थोडं घराकडं आणता येत होतं. आनसा ते
व थेनं ठे वून ाचा पैसा करत होती. िचटू किमटू क िमळे ल ते संसाराला लावत होती.
असा संसार फुलत चालला होता तोवर निशबानं धाड घातली. आनसा ा आठवणीनं
तो मग हातपाय गळ ागत होऊ बसे.

हळू हळू ; ग ां त बसून भाकरी खाणं ाला नकोसं वाटू लागलं. ते हाताखालचे गडी
िन हा ां ावरचा कारभारी. जवळ जवळ म ाचा मालक. म ाची सगळी
जबाबदारी ा ावर. मालक कधी तरी साजंचं म ाकडं येऊन फेरी मा न जाई.
माळवं-दळवं मामालाच िपकवावं लागे. ते बाजारात नेऊन िवकावं लागे. ाचे फ
पैसे मालकाला नेऊन पोचते करायचे. भात, ारी, ऊस िपकवून आिण मळू न तो
गा ा भ न मालका ा घरी नेऊन दे ई. ग ां ा पदरात मूठपसा आपणच टाकी.
गडी कृत होत. अशा प र थतीत ाला वाटू लागलं की, आपण ग ां त गडी होऊन
बसू नये... कारभा या ा पायरीनं कारभा यानं हावं; ाईतर ग ावर दाब हाईत
ाई.

काही िदवस तो आपली भाकरी बाजूला काढू न, गडी जेवून गे ावर जेवू लागला.
तेही ाला गोड वाटे ना.

गडी एकमेकात बोलत. ‘‘आम ागत ोबी सालगडीच की.’’

‘‘पर नावाचा तरी कारभारी हाय का ाई?’’

‘‘नावाचा कारभारी; पर बाकी सगळं आम ागतच. ोचंबी पॉट मालकाकडं िन

आमचंबी मालकाकडं च. आम ा जे पोटात जातंय; तेच ो ाबी पोटात जातंय.’’

‘‘आरं , नुसतं पोटातच जात ाई; तर आ ी जे मालकाचं खाऊन मालका ाच

रानात हगून खत क न दे तोय; तसाच ोबी मालकाला खत क न ायलाच
आलाय... तरीबी सवतं जेवायचं साँ ग आणतोय.’’

चोवीस तास रानात पडून राहणा या मामा ा कानावर हे पडलं िन ा ा िजवाला

इं ग ा डसू लाग ा... असंच मालका ा रानाला खत तयार करत जलम काढायचा
का काय?

रानात माळवं-दळवं येऊ लागलं िन मामाचा जीव चुटपुटू लागला. घडोघडी ाला
आनसाची आठवण होऊ लागली... ती आता असती तर ितनं माळवं-दळवं घराकडं
े लं असतं. मनासारखी फोडणीची चरचरीत आमटी केली असती. ित ा हात ा
एकाच भाकरीनं पॉट भर ागत झालं असतं. – भातं कापली ते ा मामाला वाटलं; ती
असती तर पोतंभर भात ितनं घरात साठवलं असतं. सालाची बेजमी क न ठे वली
असती. गु हाळं सु झा ावर मामाचा जीव खालीवर होऊ लागला. ाला घाणा िन
इं जीन घाणवडीवर बसवायला शेडजीं ा ेक म ात जावं लागे. घाणा चालू
असताना सगळीकडं सारखी फेरी मारावी लागे. येताजाता तो गुळाचं एखादं भेलकां ड
घेऊन येई.

ाच वेळी गावात ा लोकां ची िन कागल ा आसपास ा खे ां वरची इं िजनंघाणं

ाला जा ावर जाऊन दु करायची बोलावणी येत. रातपाळी क न तो
माळामुरडीनं सायकल तुबलत परत मु ामावर येई. अशावेळी ाला गुळाची
भेलकां डं भरपूर िमळत. आनसा ती दोनतीन मिहने साठवून ठे वी. पावसाळा आला,
थोडे से भाव वाढले की, ती बाजारात थोडा थोडा गूळ नेऊन िवकत बसे. चार पैसे
साठवी. सरां ा दु धाचा ती असाच पैसा करत होती.

चार पैसे िमळव ाचे दीस. पण आनसा नाही णून मामाचा जीव कावराबावरा
झाला... असाच बावागत जलमभर हायलो तर पोटचं पोरगं भीक मागत हिडं ल. अजून
फुडं लई दीस जगायचं हाय. मी असा कु ागत मालकाचा तुकडा खात म ात िन
पोरगं दु स या ा घरात. अशा जग ाला ना चव ना चोथा.

उ ाळा आला. क पाणी झाली. िटपणासरशी पाऊस लागला. पेर ाही ओलीला
लाग ा.

बदरा ा िदवशी मामा बाळू ला नटवून आम ा घराकडं आला. ब याच िदवसां नी

मामा आिण बाळू घराकडं आलेले बघून आईला बरं वाटलं. मधला काळ दोघां ा
अबो ात गेला होता. इकडं आईलाही आनसा ा आठवणी होत हो ा. पाड ाला,
बदराला हमखास आनसा सणाचं गोडधोड घेऊन भावंडां ना भेटायला येत होती. पण
यावेळी नुसता मामा आिण बाळू च आलेला बघून आईलाही भडभडून आलं. ितचे डोळे
पा ानं डबडबले.

‘‘बरा आलास? भणीची आठवण झाली णायची तुला.’’ असं णून ितनं आप ा
नातवाला मामा ा काखंतनं काढू न घेतला. ‘‘बाळू , आजीची आठवण तीया लेका
तुला?’’

दोघे अनासा ा आठवणी काढू न घटकाभर रडले. आईनं दोघां नाही ‘‘आता
आलाईसा तसं आज ा दीस हावा िन सणाचं जेवूनच जावा,’’ असं सां िगटलं िन
भणीभावंडं बोलत बसली.

बोलता बोलता मामा आईला णाला; ‘‘आ ा, ां दाची माझी सगळी सुगी इनारथ
गेली. एकदोन मण जुंधळं , मणभर भात गोळा झालं असतं. मूग, िमरची, डाळी
िमळा ा अस ा. साताठ ढे पा गूळ झाला असता. दो ी शींचं दू ध तर अजून
शेडजीं ा घराकडं चं जातंय. ा दु धानं घरखच चालला असता. सगळं वा यावर गेलं.
एवढी सुगीसराई झाली तरी घर नुसतं धरमशाळं गत मोकळं पडलंय.’’

‘‘माझी आनसा असती तर भरलं असतं बाबा ते. मग तुला एकीकडं , पोराला
एकीकडं भयाभया करत िफरावं लागलं नसतं.’’

‘‘निशबात भोग हाईत तर नगं िफरायला?’’

 ‘‘मला रां डंला वरा चां गला असता तर मी कशाला तु ां ी असं वावटु ात
सोडलं असतं?’’

‘‘ ेचा आता काय बोलून फायदा ाई. गुजरा ा अ ाला ना चव ना चोथा. ढोरां चं
अ िन ग ां चं अ सारखंच असतंय ितथं. ातलंच मला खावं लागतंय. असंल ा
भाजीभाकरीचा बुकणा क न पोटात ढकलावं लागतंय. पोरगं ितकडं लोका ा घरात
वनवाशागत हातंय. एवढं िमळवून, रात ाड क क न ेचा काय उपयोग?’’

‘‘मग काय करावं णतोस सां ग.’’

‘‘पोराला असं घेऊन कुठं वर जलम काढू मी? पोटापा ाची काय तरी नीट येव था
झाली पािहजे का नगं?’’

‘‘मग मी कुठं नगं णतीया तुला?’’

दोघां नाही दु स या ल ाचा िवषय काढणं जड जात होतं; दोघंही कुचंबत होती.

‘‘तसं वं; मन घ क न काय थो ा गो ी ठरिव ा पािहजेत.’’

‘‘ठरीव की. काय णणं हाय तुझं?’’

‘‘आनसा म न आता साताठ ै नं झालं. तवर आमचं हाल कु ंसुदीक खाईना

झालंय. मा ापरास पोराचं हाल मला बघवंना झा ात. अशा व ाला आनसावर
माझा िकतीबी जीव असला तरी; ित ा िजवाचं आता सोनं झालंय. णून मला आज
ना उ ा दु सरं ल न हे केलंच पािहजे.’’

‘‘कर की. मी काय नगं णतोय तुला?... दादाचा संसार ितकडं सुरळीत चाललाय.
माझी मी कशी का असंना पपच कराय लागलोयच. अशा व ाला मी का तुलाच
एक ाला ‘अंगाला राख फासून बावा हो’ णणार हाय? तुझा येलइ ार वाढाय नगं?
तुझं सुख ते माझं सुख. तु ा बापलेकां ी असं परदे शी झालेलं बघतानं मा ा िजवाला
का बरं वाटत असंल, असं वाटतंय तुला?’’ आई ा मनाला थोडासा पीळ पड ागत
झाला.

‘‘तसं कुठं मी णतोय? आनसाला जाऊन तर आता साताठ ै ने झालं. वसातलं

चारपाच ै ने नुसतं उर ात. ं जे ल न केलं तर ा चारपाच ै ां त केलं पािहजे;
ाईतर तीन वस कराय येणार ाई; णून णतो.’’

‘कर की. तुळशीची लगनं झाली की ल च क न टाक. तीन वरसं थां बणार कोण?
तवर एकटा हाशील िन घराची धूळधाण उडं ल. जा ावर क ाट टलं तर िश क
हाणार ाई. तवा स ां ती ा आतच आटपून टाकलेलं बरं .’’

‘‘तेच मीबी णतोय. ासाठीच मन घ केलं पािहजे. आता पावसुळा हाय.

कामाचा रे टा कमी झालाय. तवा कुठं कुठं जागं असतील ते बघून येतो. कुठला बरा
िदसंल ो ठरवून टाकायचा िन मोकळं याचं.’’

सणाचं जेवून मामा उठला. आई ा सां ग ावरनं; ानं बाळू ला आईकडं चारपाच
िदवसां साठी ठे वलं. बाळू ही आजीजवळ राहायला तयार झाला णून दोघां नाही बरं
वाटलं.

बदू र अस ामुळं सं ाकाळी मी घराकडं तासभर िदसाला आलो. पावसा ाचं

दीस. म ात काम काही न तं. आज बैलां ना सुटी. गावातली हौशी माणसं बैलं
नटवून गावातनं िफरवणार होती. णून मी आिण िशवा गावाकडं जरा लौकरच आलो.

घरात येऊन बिघतलं तर बाळू आलेला िदसला. मला िन िशवाला बरं वाटलं.

ाला घेऊन आ ी गावात नटवलेली बैलं बघायला बाहे र पडलो... आई गंभीर

झालेली िदसत होती. पण आमचं कुणाचं ित ाकडं ान न तं. िशवायला घेतलेली
वाकळ सो ात आं थ न ती ितला टाके घालत होती. आनसा नेसत होती ते सबंध
िहरवं पातळ; आईनं मधनं तुकडे क न वाकळं ा एका बाजूला अखंड लावलं होतं.
णभर मला आनसा ा घनदाट आठवणी झा ा. पण ा तशाच दडपून बाळू ला
घेऊन बाहे र पडलो.

... खरं णजे; घरात कुणी वडीलधारं माणूस मेलं तर, ाची सगळी कापडं
हे ळ ाला सुगी ा िदसात दान केली जातात. मेले ा माणसा ा कप ानं
हे ळ ाचा संसार सालभर तरी झाकावा िन मृताला आशीवाद िमळावा, अशी रीत
असते. पण िदवस िजिकरीचे होते. जन-रीत मोडून; आईनं आनसाची कापडं
हे ळ ाला दान केली नाहीत. ितला अगोदर वाटलं होतं; पोरींना ती नेसायला ावीत.
पावसा ात पेरणी क न पोरी उ ा पावसात िचंब िभजून आ ावर, ितनं ती एकदा
िहराला िन धोंडूला नेसायलाही िदली होती. थोरली लेक मेली िन ितची कापडं नेसून
धाकटी सजली. जणू ती कवा मरं ल िन आप ाला ितची लुगडी कवा िमळतील, ेची
वाटच धाक ा भणी बघत हो ा; असं ितला वाटलं.

ितनं लगेच दु स या िदवशी आनसाची कापडं धुऊन, घ ा घालून पु ा

गठ ात बां धून ठे वली होती. मधे जु ा कापडाचा बाजार करणा या डव रणीला ती
िवकावीत असंही ितला वाटलं होतं. पण मेले ा लेकीची जुनी कापडं इकून आलेला
पैसा आईनं आप ा संसाराला लावला; अशी कसाब-करणी ईल, असंही ितला
वाटलं. तोही बेत ितनं र केला होता. आता पां घ णा ा िनिम ानं आनसाला ती
आप ा संसारात ठे वून घेत होती... ा िहर ा पातळाला आ ा सग ां ा जु ा
कप ां ा चौकनी िठगळां बरोबर टाका घालताना ितला हे सगळं आठवत असावं;
असा ितचा चेहरा झालेला. ती अबोल होऊन वाकळ तुरपत होती.

दोन तास ‘कर’ बिघतली. चौगुले, पाटील, सवळे करी यां ची बैलं दै ा ा िप ागत
ठे वलेली. नागा ा अंगावर असावं तसं एकेका ा अंगावर तेज. बघत राहावीत अशी
नटवलेली. गावाचं वैभव बाहे र पड ागत वाटत होतं... आमचीबी बैलंच. कायम
वाळू न कोंज झालेली. ां ा पोटापा ाला कधी भरपूर िमळायचं नाही. आ ा भणी-
भावंडां सारखंच ां ाही निशबी भरपूर क िन उपासमार आलेली असायची...
आम ा म ात ‘करीची’ बैलं कवा तयार याची?

ख ख ा मनानं मी घराकडं परतलो. ग ीत आ ावर बाळू ला िशवाकडं िदलं

िन मी ग ी ा पोरां त बोलत बसलो, ते घरात यायला रा ीचे दहा वाजले. सण
अस ामुळं दु पारीच दादाचं रा ीचं जेवण म ात आणलं होतं. ामुळं म ाकडं
जा ाचं काम उरलं न तं.

घरात आलो ते ा सगळी पोरं िनजली होती. आई ा आं थ णावर बाळू आिण

आ ा शेजारी शेजारी झोपले होते. आईनं मला र ावरची उनउनीत आमटी वाढली.
दोन पो ा, थोडा भात, ताटलीतच एका बाजूला घातला. आपणही मा ाबरोबर
जेवायला बसली. णजे ती अजून जेवली न ती. दारा ा िचरोंडीतनं नेहमी ा
मा ा सवयी माणं आत बिघतलं ते ा ती आं थ णावरच पायावर पाय घालून,
एकटीच बसलेली िमणिमण ा िद ा ा उजेडात िदसली होती... माझी वाट बघत
असावी.

जेवता जेवता ितनं सकाळी काय घडलं ते मला सां िगतलं िन शेवटी णाली,
‘‘मा ा लेकीचा ोक आता पोरका णार बघ.’’

‘‘असं कसं णतीस? मामाला एखा ा व ी चां गलीबी बायकू िमळं ल; कुणी
सां गावं?’’

‘‘िमळाली तरी पोटचं ते पोटचं िन सवतीचं ते सवतीचंच असतंय.’’

‘‘आनशीला सवत आली तरी आनशी काय आता पु ा संसार कराय येणार ाई.
य बा; मामा ा न ा बायकूला ितची सवत छळतीया णून तीबी बाळू ला छळं ल,
असं णायला.’’

‘‘तसं नसतं ते, लेका. उ ा तु ा मामा ा न ा बायकूला पोरं बाळं झाली की, ा
दोघां ा संसारात बाळू उपराच णार. ेची नीट इ ं णार ाई. िमळं ल ते ेला
खावं लागंल. िशवाय ितला वाटणार; ो आप ा संसारात आगां तूक वाटं करीच हाय.
आप ा पोट ा पोरां ा िजनगानीत वाटणी मागणार, असंच ितला वाटणार िन ेचं
ती हाल हाल करणार बघ. जगलं वाचलं तर दे वाची खैर णायची.’’

‘‘मामा ेचं हाल क ायचा ाई. ेचा लई जीव हाय बाळू वर. आनसावरबी
ेची माया ती. येणा या आईनं बाळू चं काय कमीजा केलं तर मामा जीव घेईल
ितचा.’’

‘‘ते आता तसं वाटतंय. उ ा ती आ ावर दोघंबी एक णार ाईत कशावरनं?’’

‘‘झाली तरी चां गलंच हाय, काय वंगाळ ाई. चा संसार तरी चां गला ईल. आिण
मामाला उ ा णारी पोरं जशी े ा पोटची असणार; तसाच बाळू बी े ा पोटचा
हाय. उलट ो थोरला पोरगा. हाताबुडी आला तर मामाला िकती मदत ईल की...
आतापतोर तूच मामाचा संसार बा क न िदलास. िहतनं फुडं ेला आता तू असाच
नारळी ा वां झ झाडागत एकां डा ठे वणार? ेचं िहत तुलाच बिघटलं पािहजे.’’

‘‘मा ा भावाचं िहत तर मलाच बघायला पािहजे, लेका. ेचं िहत न बघून मला कसं
भागंल? िहकडं बघावं तर मा ा भावाचं घर, ितकडं बघावं तर ते मा ा लेकीचं घर.
तालेवारा ा घरागत मा ा लेकीनं राखलं, शी घेट ा, सोनं केलं, सोपा वाढवून
घेटला, पर ात गोठा बां धला, भां डीकुंडी केली, पैसाआडका केला. आता ा
संसारात कोण येणारी बया आयती येणार. मा ा लेकीनं मां डले ा संसाराची आयती
मालकीण णार. आिण मा ा लेकीचा ोक ा संसारात परदे शी णार. उ ा
मा ा भावालाबी ा बयेनं गुंडाळू न ठे वलं; तर कालचं बरं खरं उ ाचं नगं; असं
मा ा भावाला होऊन बसणार... िजवाला नुसतं कोडं कोडं पडून गेलंय बघ मा ा.’’

‘‘आता चारपाच िदसां नी बाळू ला ायला मामा आ ावर ेला हे सगळं सां ग.
ातनं कशी वाट काढायची ते ठरीव, णावं. ेचं दु सरं लिगन तर झालं पािहजे.
े ा णा या बायकूला मातूर ोची सगळी जाणीव िदली पािहजे.’’

कधीही न े ती आई मा ाशी इत ा अवघड गो ी बोलत होती. बहीण-भावां चे

संबंधही पिह ां दाच इत ा मोकळे पणानं सां गत होती.

ितला कुणाजवळ तरी हे सगळं सां गून टाकावंसं वाटत होतं. मी ितला ऐनवेळी
िनिम सापडलो. आई खरं च आपला स ा घे ासाठी सां गते आहे , याची जाणीव
होऊन मीही खराखुरा पु षासारखा बोलू लागलो. मनोमन मला मामाचं ल ावं असं
वाटत होतं. आनसा मे ापासनं मीही पोरका झालो होतो. गावात मला कुणीतरी
आसरा दे णारं वडीलधारं माणूस हवं होतं. मामी ा पात मी ते शोधत होतो.
 चारपाच िदवस गेले. दादाची रातची भाकरी दे ऊन मी परत आलो. मामा बाळू ला
पु ात घेऊन आईबरोबर बोलत बसला होता.

‘‘कवा आलास?’’ मी सहज िवचारलं.

‘‘आ ाच आलो.’’

मी ितथंच बसलो. मामा आईला सां गत होता की, शेडजीं ा कानावर ानं आप ा
दु स या ल ाची गो घातली. शेडजीनं ाला ‘जागे’ िनघतील तशा पोरी बघायला गावी
परगावी जा ाची मोकळीक िदली होती. शेडजीलाही वाटत होतं की, मामानं लौकरात
लौकर दु सरं ल क न ावं; णजे दोघा बापलेकां ा पोटाला क न घालणारं
कुणी तरी ह ाचं माणूस घरात येईल.

आई सगळं मनात ा मनात काही तरी िनणय झा ासारखी ग बसून, ‘ ं ं ’

करत ऐकत होती.

मामाचं सगळं बोलून झा ावर ती णाली; ‘‘तू बघ पोरी. मला काय आता पोरी
बघायला येववणार ाई. णून तु ा तूच बघ... दु सरं लगीन हाय. गोरग रबाची
अड ानड ाची पोरगी असावी. ं जे दु सरे पणावर नीट हाईल. पसंत पडली तर
ितला सऽमदं काय हाय ते सां ग. पोराला पोटचा गोळा समजून सां भाळायला पािहजे
णावं. घरावर खरी मालकी ा पोराचीच हाय, णून सां ग. सगळा संसार पोरा ा
आईनं बा केलाय, णून सां ग. हे समदं ितला परवडणार असलं तर फुड ा गो ी
कर. ाई तर दु सरी बघ. पैला च असावी. कुणाची उसटी इ ारी, रां डमुंड झालेली
आ ां ला नगं. उगंच गुड ाला बािशगं बां धून िहं डू नगं. कुठ ाबी गोरग रबा ा पोरी
येतील. तवा आदू गर समदं सप सां गावं. मागं एक, फुडं एक असा लां डा कारभार
आ ां ी नगं. मागनं ेचा तरास ईल.’’

‘‘ ाई. सगळं सां गतो की आदू गर. दडवून काय ठे वायचं ात? बाळू साठी तर
सगळं हे करायचं.’’ आई मोकळे पणानं बोलती आहे , ल ाला खु ा मनानं परवानगी
दे ती आहे , याचा मामाला मनोमन आनंद होत होता. ाला आ ाचा आधार हवा
होता. ित ािशवाय गावात ाला अिण ितलाही दु सरं कोणी न तं.

मो ा आनंदानं मुली पाहायला तो बाहे र पडला. बाळू मिह ा-पंधरव ातनं

दोनचार िदवस आम ाकडं ही रा लागला. मामाचं येणंजाणं सु झालं.

पुढं गावात तुळशीची ल ं झा ावर मामानं लौकरच दु सरं ल क न घेतलं.

आम ाच दारात ते झालं. मामाची ा ा पाठीमागं एक सद् भावना होती. पिहलं ल
आईनं आम ा दारात केलं होतं. आता दु सरं ल ही आप ा थोर ा बिहणीनं क न
िदलं; असं गावाला िदसावं, असं ाला वाटत होतं. आईला, दादाला मोठे पणा िमळत
होता, णून ां नाही बरं वाटलं. मामानं न ा उ ाहानं नवा संसार मां डला.

मामाचं ल झालं िन ल ात अवघडून िफरणारी माझी आई लौकरच बाळं त झाली.

ितला मुलगी झाली. आईला वाटलं; आप ा पोटाला पु ा आनसा आली. मामाचा
संसार बघायला ती न ा पात आली, असं ितला वाटलं.

शेडजीं ा िगरणीतनं आनसाला आम ा घराकडं आण ावर ती थो ाच

िदवसात आईला णाली होती; ‘‘आई मी आता काय जगणार ाई. मा ा े न ाचं
तू दु सरं लगीन क न दे . मा ा बाळू ला संभाळणारी गरीब बायकू तू ेला क न
दे ...’’

आईला हे सगळं पोरी ा बारशा िदवशी आठवलं. आईनं रडायला घातलं. रडता
रडताच ितनं ‘‘मा ा लेकीचं नाव ‘आनसा’ ठे वा. ‘आनसा’च हाय ती.’’ असं सां िगतलं.
आईचं हे दहावं बाळं तपण आिण अकरावं मूल होतं. एक भाकरी आता
आईदादासकट दहा जणात वाटावी लागणार होती.
 २४
दु स या वषाचा पावसाळा. नेमानं पाऊस पडू लागलेला. पेर ा जाग ा जा ाला
लागले ा. म ात नुसतं ढोरां ना वैरणी घालत, ां ची शेणं-घाणं काढू न उिकर ावर
टाकत बसलेलो. बाहे र ढोरां ा मां डवात िचखल झालेला. गायरं िन बैलं रा ंिदवस
खोपीतच. ामुळं संबंध खोपभर ां ा शेणा-मुताचा उ वास भ न रािहलेला.
ातच पु कं वाचत बसत होतो. जेवत होतो.

कामं नस ामुळं दादा गावात गेलेला. मला एक ाला बसून कंटाळा आलेला.
जवळ वाचायलाही काही न तं. ढोरं मा ाकडं िन मी ढोरां कडं बघत बसलेलो.
सगळी िजथ ा ितथं ग . पाका ातली उं दरं तेवढी वर ावर एकमेकाची
पाठिशवणी खेळत चीची करत बसलेली. सगळी खोप खायला उठ ागत झालेली...
आज दीसभर पाऊस. बाहीर तोंड काढू दे त ाई. सगळी माणसं हातापायाची घडी
घालून, तोंडाला िमठी मा न बसलेली. गार ामुळं ती सोडवत ाई... सां जंचं गावात
वैरणीचा एक भाराबी िदसणार ाई. वेरणीला चटका येईल. कव ा गवताचं दोन
पाचुंडं बाजारात ावंत. चार पैसे िमळतील. ब याच िदसां त िसनेमा बिघटला ाई...

हरमाळ टळ ावर मनाचा धडा क न मी ओ ाला गेलो. दहाबारा प ा कापून

उसात भारा बां धून ठे वला.

िकनीट पडायला बाजारात भारा टाकला ते ा उसाचा पाला घेऊन आलेला कदम
िश ा शेजारीच उभा रािहलेला िदसला... दु सरीतनं ानं शाळा सोड ामुळं ाचं
दशन ग ीत असूनही फारसं होत न तं. वया ा अकराबारा वषापयत ानं
कुणाबुणाची ढोरं राखली. मग आईबरोबर रोजगाराला जाऊ लागला. नुसताच उं च
वाढलेला. हातपाय तशाच तुरका ा. ढुं गणाला िभज ा खाकी च ी ा धंया
लोंबते ा. ा ाच घराशेजारी राहणा या काटकर पोिलसानं ाला ती जुनी झा ावर
िदली होती. अंगात तसंच कातरं -बोतरं झालेलं कुडतं. पावसानं आबंट ओलं झालेलं.
अ ाअिधक िपंड या िचखलानं माखले ा. ा सग ां मुळं अंगात गारठा फुटलेला.
ा अंगाला अंगावर ा िभज ा पो ातनं ऊब येती का काय ते िश ा बघत होता.
तोंड उघडं ठे वून ानं दो ी हातां नी ओढू न पोतं छातीपाशी घ धरलेलं. तेवढं च
घुबडासारखं मो ा डो ां चं काळसर तोंड बघून ाहाळत णालो, ‘‘िश ा का
काय रं ो?’’

‘‘हां ऽ! लाव लाव; सरळ भारा लाव.’’

मी भारा सरळ लावला. ओले झालेले हात अंगावर ा पो ाला पुसले.

‘‘काय िशपतराव, वळीखलाच ाईस की.’’

 ‘‘तूबी मला वळीखला ाईस.’’

‘‘मी न वळखाय काय झालं?’’

‘‘काय झालं? तुझा ो येबाव व ा ा पा ात वाकून बघ ं जे कळं ल... अंगावरचं

ाकीट तां ब ा मातीत रं गवून काढ ागत िदसतंय. मां जरपाटा ा च ीवर मागनं
लालगां ा ागत मातीचं डाग पड ात. पाय राडीिचखलानं कुज ागत िदसाय
लाग ात. हात उकमा न गे ात. ो तुझा अवतार बघून, कोणतरी तुला ‘सातवी
फास झा ाला आ दू’ णंल काय? नां गरग यागत िदसतोईस. अंगाचा वास बघ
बैला ा मुतागत मारतोय.’’

मी िहरमुस ागत झालो. प ा आवाजात णालो,

‘‘आता काय शाळा सुटली. मग नां गरग या ईना तर काय बािल र ईन?’’

‘‘मग एवढी शाळा िशकून तु ात िन मा ात फरक काय पडला? उलट तु ाप ा

आ ीच बरं .’’

‘‘ते कसं काय?’’

‘‘आता बघ की; तू सातवीतनं शाळा सोडलीस िन मी दु सरीतनं शाळा सोडली. ं जे

माझी साऽवरसं वाचली. तवापासनं कामं क न मी पोटाला खातोय. तू साऽवरसं आई
बाऽला काळ झालास िन शाळा िशकलास. शेवटाला हातात खुरपं-कासराच की. काय
फरक पडला मग तु ात िन मा ात?... शाळा िशकून नोकरी िमळाली तर शाळं चा
फायदा; ाईतर हगलं काय िन पोट गेलं काय, सारखंच की.’’

‘‘ते का रे ? सातवीप ोर िग ान तरी िमळालंच की.’’

‘‘काय ेचा शेतकीत उपयोग? उलट पैलीपासनंच शाळा सोडून शेतकीत घुसला
असतास तर, शेतकीचं िग ान तरी आतापतोर नीट झालं असतं. आता धड तेऽबी
ाई िन धड हे ऽबी ाई.’’

तोवर कुणीतरी पा ाला िग हाईक आलं. िश ानं घासाघीस केली, पाला कसा
कोवळा, िहरवागार आहे , ढोरां ना तो मे ासारखा कसा वाटे ल, हे पटवून दे ाचा
य केला. पण सौदा पटला नाही. िग हाईक पुढं गेलं. िश ाचं मन काहीसं िनराश
झालं. तो िग हाइकाकडं बघत तसाच उभा रािहला.

िवषय पालटू न सहजावारी णालो; ‘‘कुणा ातनं आणलास पाला?’’

 ‘‘मकबूल पठाणा ाम ातला.’’

‘‘ ं जे कमता ा खालतीकडचा?’’

‘‘हां .’’

‘‘आरं बाबा रं ! िचखूल लई झाला असंल की रं ितकडं ? मध ा पां दीत गुड ा

गुड ा एवढं पाय जाईत असतील िन.’’

‘‘काय करायचं? पॉट तरी जाळलं पािहजे े ा आयला! उ ा ात कामानं

कामानं जीव कगटतोय िन पावसु ात कामं नस ावर असं रोज एका ा बां धाला
जाऊन कशाबशाची भीक मागायची पाळी येती. ोबी पठाण आपला भला माणूस,
सालभर उ ा ात े ा िहतं मी वंगतोय णून ेनं पाला तरी िदला... ाई तर
अस ा पावसु ात कोण िश दे तंय उसात?’’

‘‘उसात लई दल ईत असंल ाई ितकडं ?’’

‘‘ ईना तर. काळवाटाची रानं. पाय घो ापतोर बुड ात. बसलं की गां डीत राड
जाती. लंगो ावर कामच कराय येत ाई. णून तर ा अस ा च ा कुणाबुणा ा
मागून घालाय ा.’’

मला हसू आलं.

‘‘हासतोय काय? अजून जाऊ दे त दोन वस. मा ागत लगीन झालं की मग तुला
कळं ल पावसु ात पोटं कशी िपसाळ ात ते. अस ा िदसां त सग ां ा गां डीत
मेखा ाईतर बुचं मा न ठे वावीत असं वाटतंय.’’

‘‘का रे ?’’ मी जा च हसू लागलो.

‘‘न ा पा ानं िन ा गार हवंनं हगवाण लागती. परसाकडं ला सारखं पळीवतंय.

पोटं मोकळी झाली की खाव-खाव तंय... पर खायाचं काय? कुठं कामच िमळत ाई
तर पोटाला आणणार कुठनं? अशा व ाला आपलं गां डीला बुचं मारली तर खा ेलं
बाहीर पडायचं तरी ाई िन भुकाबी लागाय ा ाईत.’’

‘‘चां गली हाय हं आयडीया! बुचं घेच क न तू.’’

‘‘आरं , मी तर करतोय. पर तुलाबी आज ना उ ा क न ावी लाग ात का ाई

बघ. भा रा, तू आता असाबी शेतकीत आलाईस िन तसाबी शेतकीत आलाईस.’’
 भागवत आ ा छ ी सावरत भा याकडं येताना िदसले. ते िश ा ा भा याला
ओलां डून सरळ मा ाकडं येऊ लागले. िश ा ां ना णाला; ‘‘आ ा, काय
िबनबोलताच चाललासा? ा की पाला. मे ासारखा हाय नुसता.’’

‘‘अरे , कोव ा गवता ा िदवसां त पाला घेणार कोण? दु भती ै स आहे माझी.’’

‘‘पा ाला का दू ध नसतंय यआ ा? न ा फुटीचा गुळ ाट पाला हाय.’’

‘‘असला तरी नको.’’ आ ां नी ा ाकडं दु ल केलं िन मा ा भा याकडं आले.

मी भा याचे पैसे सां िगतले. मला ओढू न ताणून िश ागत एकएक पैसा काढायचा
न ता. तरी मी नेहमीसारखी घासाघीस क न भारा आ ां ा पदरात टाकला.

‘‘जातो रे , िश ा’’ णत आ ाकडनं भारा उचलू लागून घेतला िन िश ाकडं

बघत हास या चेह यानं िनघालो. िश ाचा चेहरा बूच मार ागत अ थ झालेला
िदसला... तासभर रात झाली होती. हळू हळू िग हाईक गवताचे भारे पिह ां दा घेत
होतं. कुणीतरी िग हाईक िश ाचा पाला प ा भावात मागत होतं. िश ा ा
िदवसभरा ा क ाचेही पैसे िमळत न ते. घरात तर तोंडं आऽवासून बसलेली. ाचा
चेहरा पावसाळी ढगागत अिधकच काळा पडत लोंबकळत अस ागत िदसत होता.

पावसाळी गटारं तुंबून ातली गू-घाण र ावर आलेली. अनवाणी, खत ा पायां नी

ती कचाकचा तुडवत, मी आ ां ा मागोमाग बोळबोळकाडीतनं वाट काढत चाललो.
डोईवर भारा झुलत होता. ावर पडलेलं पावसाचं पाणी खाली पो ावर, हाता-पायां वर
ओरं गळत होतं.

आ ां नी मोठा दरवाजा खडखडत उघडला िन मी भा यासकट आत िशरलो.

आतली मोकळी जागा ओलां डून दारासमोरच ओसरीवर भारा दा क न टाकला.
पाठीमागं पर ात बां धले ा शीनं ितथनं बिघतलं िन ती आँ य क न ितथनं
ओरडली. खो ात खो ा तीन खो ा. चौथी पर ाकडं ची. एकासमोर एक अशी
चारी दारं . शीला सरळ गवताचा भारा िदसत होता िन मला सरळ स िदसत
होती... आ ां नी नुकतेच िथएटर ा इं िजनावरनं िवजेचे िदवे घरात घेतले होते...
आसपास ा दोनचार घरात ते िदले गेले होते.

ओसरीत आ ां चा थोरला मुलगा मुकुंदराव; हाय ू ल ा मुलां ची इं जीची

िशकवणी घेत होता. गावात तेवढीच एक हाय ू ल ा मुलां ना इं जीची िशकवणी
होती. दारात ओला भारा टाक ाबरोबर ाचे िशंतोंडे उडले असावेत. ातला एखादा
मुकुंदरावापयत गेला असावा.

ते णाले; ‘‘आ ा, भारा ितकडून पसरातून आत ा. िभजलेला िदसतोय. उगीच

सग ा घरातनं पाणी गाळत प ा ितकडं ा ा लागतील.’’

‘‘असं णतोस?’’

‘‘......’’

‘‘बऽरं . धर रे पोरा, उचल भारा. पाठीमागनं आण.’’

पाठीमागनं आणायचा णजे आणखी गू-घाण तुडवायची. भटग ी फलागभर

अंतरात र ा ा दो ी बाजूंनी वसलेली. सगळी घरं एकमेकाला खेटून बां धलेली.
भटग ीची घरं ओलां डून िपछाडीला जायचं णजे गूखाडीत जायचं. सग ा
ा णां नी आपले शेतखाने िपछाडीला बां धलेले. सगळे उघडे . बु ा ठे वलेले.
ां ावर पाणी पडून गटारीत वाहणारं . ा गटारी पावसा ामुळं तुंबून र ावर
आले ा. ते सगळं अधा फलाग तुडवावं लागायचं िन आ ां ा पर ात यावं
लागायचं. णजे भारा डोईवर घेऊन, पु ा घरातनं बाहे र पडून अधा फलाग भट
ग ी आधी ओलां डायची. मग आड ा ग ीनं जाऊन पाठीमाग ा शेतखाना
ग ीत घुसायचं िन पु ा अधा फलाग तुडवत, वास घेत आ ां ा पर ापयत
यायचं... मा ा समोर दहाच पावलां वर आ ां ची स िदसत होती. हळू च तेवढी दहा
पावलं अंतराळी प ा ने ा अस ा तर सहज चाललं असतं. पावसामुळं िन दीसभर
म ातही वैरण कर ात िचखल तुडव ामुळं अंगात गारठा िशर ागत झाला होता.

आ ां ना मी काकुळतीनं णालो; ‘‘आ ा, मी प ा िहतं मोक ा जागंत

झटकून घेतो िन सरळ आत पर ात े ऊन दे तो.’’

‘‘इथनं घरातनं?’’ मुकुंदरावां नी डोळे मोठे केले.

‘‘हां .’’

‘‘नको.’’

‘‘नुसतं बघा तर. झटकून घेत ा तर योकबी थब घरात पडणार ाई.’’

‘अरे , तुझे पाय घाण आहे त. ाच पायां नी कसा आत िशरणार तू?’’ आ ा

मोक ा जागेत ा का ा घडीव फरशीवर गरम पा ानं पाय धूत णाले.

‘‘ ेला काय. तां ाभर पाणी ा की. लईच वाटलं तर पाय धुऊन घेतो... आता
ितकडली गू-घाण तुडवायला मला कशाला लावता?’’

‘‘िसं ा, तू कुणाचा कोण, ा णा ा घरात घुसतोस. तुला काही आहे की नाही?’’

मुकुंदराव ितथ ा ितथं कमर ताठ क न ताडकन बोलले. ‘‘उचल तो भारा अगोदर
िन गरज असेल तर परसातून घेऊन ये; नाहीतर जा तु ा घरी घेऊन.’’

मी एकदम वरमलो. ‘‘बऽऽरं ! पर ाकडनं आणतो.’’

मी ढे कळागत िवरघळू न भारा डो ावर घेतला. पर ाकडं नेऊन टाकला. पैसे

घेऊन पु ा पर ाकडनं बाहे र पडलो िन घाण तुडवत चाललो... आपूण कुळवा ाचं
असूनबी ा मुिकंदरावाला आपली िशवाशीव वाटती. या हातचा ा शीला चारा
चालतो. आई तर जलमभर शेणंघाणं भरले ा हातानं दु धं काढती िन भटग ीलाच
घालती. ते ां ी चालतं. ा िशकवणीत हनबराची दोन पोरं हाईत तीबी
कुळवा ाचीच. पर ाजवळ पैसा हाय. ची िशवाशीव ेला चालती. आप ा
ा अवताराकडं बघून ेला वाटलं असंल मी ‘कुणाचा कोण’ णून. जरा खळणी
कापडं घालून, िशकवणीला फी दे ऊन येऊन बसलो असतो, तर ेची सतरं जी
इटाळली नसती का घर इटाळलं नसतं...

शेतकीत पड ावर आपलं हे असंच णार. पोटासाठी सग ा गावाचा गू

पायाखाली तुडवावा लागणार. भटबामणं आपलं काम झालं की ‘िशवू नको’ णणार.
जलमभर ा घाणीत तून बसावं लागणार. एवढं क नबी पोटाला आज हाय तर
उ ा ाई अशी आपली दशा ठरलेली. सम ा गाव ा रोजगा यां चं, िश ाचं तंय तेच
आपलंबी... शाळं िशवाय काय खरं वं.

जवळ ाच िथएटराकडं पावलं नकळत वळली होती. िथएटरा ा ओसरी ा

िभंतीवर िसनेमात ा संगां ची लावलेली छायािच ं बघून घेतली. घटकाभर रगाळलो.
पु ा बिघतली. तरी मनात भरली नाहीत. िसनेमा बघ ासारखा नाही, असं वाटलं.
घराकडं हळू हळू परतलो.

ग ीतनं जाऊ लागलो. िश ा ा दारात; परत आलेला पा ाचा भारा पडलेला.

माजघरात ा उं ब यावर िदवा िमणिमणत होता. शाळा सोडून रोजगारी झालेला िश ा
िभंतीला म ागत टे कून बसला होता... शाळा िशकलो ाई तर असा जीव जाईल
आपला. कायबी क न शाळा िशकलीच पािहजे.

गारठलेली पावलं उचलत तसाच अंधारात घराकडं चाललो. आबाजी ा न ा

खोलीत िभगां ा िद ाचा ल काश पडला होता. ग ीतली पोरं जमलेली िदसत
होती. ग ा रं गले ा िदसत हो ा. णभर वाटलं; ितथं जावं. पण घराकडं जायला
उशीर होणार होता. म ाकडनं मी अजून कसा आलो नाही; असा संशय दादाला
येईल िन ा ा मनात काहीतरी भलतेच िकंतू उभे रा लागतील, णून तसाच
घराकडं िनघालो.
 घरात आलो तर, िदवसभर गावात असलेला दादा आ ाच जेवून म ाकडं गे ाचं
कळलं.

‘‘गाठ पडला ाई तुला?’’

‘‘ ाई. चुकामूक झाली वाटतं. म ाकडनं आलो िन तसाच ग ी ग ा मारत

घटकाभर बसलो.’’ मी थाप लगावली.

‘‘बरं केलंस! तू म ातबी ाईस िन घराकडं बी आला वतास. ां ी काय वाटं ल

आता?’’

‘‘जंगमा ा शंकर आ ाजवळ सां गतो. ते उिशरानं व ीला जा ात. म ावरनं

जाता जाता सां गतील दादाला.’’

मी झट ासरशी बाहे र पडलो िन शंकरआ ाला सां गून आलो. मगच हातपाय
धुऊन जेवायला बसलो...

मनात आबाजीची खोली िदसत होती. ितथं चालले ा पोरां ा ग ा; ितकडं खेचत
हो ा.

जेवलो िन कापडं बदलून खोलीवर गेलो. सणगराचा आबाजी आठवीत गेला होता.
ाचा थोरला भाऊ ा ापुढं दोन वष होता. दो ी पोरं इं जी शाळे त िशकू
लाग ानं िवठोबाआ ा िदवाणजींनी एक नवीन, चां गली तं खोली ां ना
अ ासासाठी क न िदली होती.

दारात टाकले ा पो ाला पाय पुसून मी खोलीत गेलो. कदमा ा शामरावजवळ

जाऊन बसलो. पण तो हळू च दू र झाला. ा ा अंगावर इ ीची कापडं होती. तो पूव
मा ाबरोबरच िशकायला होता. पण मी मागं पडलो. शामराव हाय ू लला जाऊ
लाग ापासनं इ ीची कापडं घालत होता. ात तो अिधक ाकीत िदसायचा.
पावसानं िचखल झाले ा र ावर दो ी हातां नी िवजार वर ध न चालताना तो िदसे.
माझं जवळ बसणं ाला आवडलं नसावं. मा ा अंगावर घरातली कापडं होती; तरी
सग ा पोरात मळकटलेला िदसत होतो. णूनही शामराव जरा बाजूला सरकला
असावा. ाचं बरोबर होतं; पण मला मा ; दोन वषापूव च सातवीला खेळीमेळीनं
राहणारा शामराव; मा ाकडं नकोसले ा भावनेनं बघताना वाईट वाटलं. तरी मी
तसाच ग ा ऐकत धु ासारखा बसून रािहलो.

शाळे त ा मुलां ा, मुलीं ा, मा रां ा, खेळां ा अनेक गंमती पोरं एकमेकाला

सां गत होती. एकमेकां ा मां डीवर हात मा न हासत होती. ऐकता ऐकता
सग ां बरोबर मीही हासत होतो.

मन खुलत जाईल तसं मीही एकदोन गंमती ा जु ा आठवणी सां िगत ा. पिहली
सां िगतली तरी कुणी हासलं नाही. पु ा ती आप ात रमली. थो ा वेळानं दु सरी
सां िगतली तरी कुणी हासलं नाही. माझं ऐकलं न ऐकलं क न पु ा ती आप ा
ग ात रं गली.

सग ां नी मला मनातनं झटकून टाकलेलं होतं... मी ां ासंगं शाळं ला जात ाई;

णून माझं कुणी ऐकत ाई. ही सगळीच शाळं ची िन आपूण ात एकटं च शेतावर
राबणारं ... पोटाचा सुटला असता तर शाळा िशकता आली असती. पर घरात
पोराचं लढार लागलंय. ा पोटाला आईदादाची राबणूक फुरं पडत ाई. धा
जणां ी कशी फुरं पडणार?... ही पोरं बी; आई िकती जरी वरडली तरी णारच िन
आप ाला पोटापा ासाठी रात ाड म ातच मरावं लागणार. आप ा निशबात
ा पोरां गत जगणं येणार ाई.

आबाजीकडनं गो ीचं एक पु क मागून घेटलं िन उदास मनानं उठलो. घराकडं

गेलो. आं थ णावर पड ा पड ा मन एकटं च भरकटू लागलं... जलमभर
आप ाला असं मरमर मरणं जमणार ाई िन सोसणारबी ाई. े ाप ा ईख
खाऊन मेलेलं बरं िनदान क तरी वाचतील. मनाला कायमची शां ती िमळं ल.

... का णून जीव तरी ायचा? आई बाऽनं चं नी बघावं. आपूण कळू न

सव न ा नरकात का उडी ायची? कायबी झालं तरी िशकलं पािहजे. हाय ाच
पर थतीतनं वाट काढली पािहजे.

रातभर िजवात गळ अडक ागत तगमग होऊ लागली. कधी पहाटे झोप लागली,
काही कळलं नाही.

सकाळी उठून म ाकडं गेलो. पाऊस िचटिचट पडतच होता. मोटा िन औतं
काहीच न ती; णून दादा घराकडं गेला. ढोरागुरां ना वैरणी कापून ठे व ा. िपतील
तेवढं पाणी पाजलं. िहरानं आणलेली भाकरी खाऊन घटकाभर पडलो.

उठलो िन पु ा खोप खायला उठ ागत झाली. णून आबाजीनं िदलेलं गो ीचं

पु क वाचायला काढलं. एकदोन कथा वाच ा तरी ात मन लागेना... आपली दशा
काय िन ा गो ीं ा पु कात काय!... सग ा गो ी खो ा! ज ाचा कसा
सोडवायचा हे गो ीत काय ाईच...

जीव वैताग ागत झाला. रातचा िवचार पु ा मनाचा चावा घेऊ लागला.
 तासरातीला घराकडं गेलो िन जु ा व ा काढू न ातली कोरी पानं काढली. एक
नवी वही िशवली. सणगरा ा आबाजीकडनं ‘ए. बी. सी. डी’ ची पिहली िन दु सरी िलपी
िल न घेतली.

चार िदवसां त ितचं वळण कळू न ओळख झाली. आठ िदवसां त मी इं जी आठवी ा

पु का ा अ ासाला लागलो. मनानं ठरवलं, की आठवीचा अ ास म ात बसून
वेळ िमळे ल तसा करायचा िन मा रां ना िवनंती क न बाहे न परी ेला बसायचे.
असं दहावीपयत आप ाला करता येईल... आता काय; िशवा हाताबुडी येत चाललाय.
ेला दादानं शाळं चा वाससु ा लागू िदला ाई. े ा निशबातली शाळा कधीच
गेली. एस. एस. सी. ा व ाला ो दादाला मदत करील िन आपूण कामं बघत बघत
शाळा पुरी क . इं जी िन गिणत एवढीच खरी अडचण असती. आबाजी ा मदतीनं
तेवढं िशकून ायचं. गिणता ा मा रां ची वळख क न ायची. आबाजीलाबी जे
जमणार ाई ते मा रां ी एखा ा रा ी जाऊन इचारायचं. बाकीचं सगळं मन लावून
वाचलं की समजतं. तसं काय अवघड ाई.

मी उ ोगाला लागलो. आबाजीची मदत घेऊ लागलो. आबाजीला मा ा शारीची

क ना होती. अ ासातला वेध घे ाची माझी कुवत ाला ठाऊक होती. ाचा
भाव मनिमळाऊ होता. ानं मला लागेल ती मदत करायचं कबूल केलं. मी
आठवीचा अ ास क लागलो, याची क ना मा ा घरात मी कुणाला येऊ िदली
नाही. आठवी ा ध ावरचे इं जी श , ां चे उ ार वहीवर िल न घेऊन, ते
म ात िदवसभर कामं करताना घोकू लागलो. ा ा िदवशी पाठ कर ासाठी
इं जी श िल न घेतलेला कागद, िदवसभर छाटमुं ा ा खशात असे. सकाळी
उठलो तरी दात घासताना, परसाकडं ला जाताना, जेवताना, उठताना, बसताना तोंडात
एक एक श ठे वलेला असे. मा ा असं ानात आलं की, कोण ाही कामा ा वेळी
पाठा र करायला येतं. हातात ा कामामुळं ाचा खोळं बा होत नाही. दाढे त तंबाखू
धर ासारखे श तोंडात ठे वता येतात िन घोळता, चघळता येतात. ामुळं इं जी
श ां ा ेलगेिचं पाठा र, ां चा अथ, इं जीतले िविश श योग यां ची माझी
चां गलीच तयारी झाली. गिणतं कशी सोडवायची या ा रीती ेक
उदाहरणसं हा ा अगोदर असत. ां ा आधारानं आिण आबाजी ा वगात ा
वही ा आधारानं गिणतं सोडवू लागलो. बाकी ा िवषयां ची पु कं वाचून कळत
होती.

मामाचं ल होऊन घरातली भां डणं थां बली होती. मी िमळे ल तेवढा वेळ जोमानं
अ ासात घालवत होतो. वािषक परी ा जवळ येत चालली होती.

माच मिह ात एक िदवस सवड काढू न हाय ू ल ा हे डमा रां ना भेटायला गेलो.
ां ना माझं नाव सां िगतलं िन णालो, ‘‘सर, मा ा घरची प र थती हलाखीची हाय.
माझे वडील एक गरीब शेतकरी हाईत. म ात राब ािशवाय आम ा पोटाला
िमळत ाई. मी सातवीला तालु ात पै ा नंबरनं फास झालो तो, तरी मला शाळा
सोडून प र थतीमुळं घरात बसावं लागलंय. शेतात कामं करता करता मी आठवीचा
अ ास केलाय. मला आठवी ा परी ेला बसायला परवानगी ा. फास झालो तर
नववीत ा. मी माझी शाळा अशी पुरी करीन.’’

हे डमा रां ना माझं कौतुक वाटलं. ां नी उपमु ा ापकां ना बोलावून मा ा

दे खतच चचा केली िन मला तशी परवानगी िदली. परवानगी दे ताना ां नी सां िगतलं,
‘‘रीतसर अगोदर शाळे त नाव दाखल कर. परी ा आता दोन-तीन आठव ां वर
आ ा आहे त. उजळ ा चाल ा आहे त. दहाबारा िदवस तरी शाळे ला येऊन वगात
बैस. िश कां चा प रचय होईल, मुलां चाही थोडाब त होईल. मग परी ेला बसायला
सोपं जाईल.’’

‘‘बरं .’’

मी उ ा मारत बाहे र पडलो. मा रां ना सगळी व ु थती काही सां िगतली न ती.
खूपच फाटे फुटतील, वडीलच मला िश णाला िवरोध करीत आहे त, हे ां ना
खरं ही वाटणार नाही; असं वाटलं. णून आव क तेवढं च बोललो िन िनघून आलो.

दु पारी भाकरी खाय ा व ाला, दादा काही कारणानं खुषीत असलेला बघून
ा ा कानावर घातलं, ‘‘परी े ा आदू गर नुसतं धा-पंधरा दीस शाळं ला जातो.
मा र वरीसभराची हजरी लावणार हाईत. आठवीचा माझा सगळा अ ास झालाय.
परी ेला बसून फास झालो की नववीत जाईन. न ी, धा ी, अकरावी अशीच करीन
णतोय.’’

दादानं ‘होय-नाही’ करत होकार िदला. सातवीनंतर दोन अडीच वष म ात

अस ामुळं, शाळे साठी भां डणं हो ाचे संग आले न ते. रात ाड म ात राबत
अस ामुळं कामं भरपूर करत होतो. अशा वेळी सकाळ ा मोटा मा न, नुसतं
आठ-पंधरा िदवस शाळे ला जा ानं आठवी पदरात पडणार आहे , हे मी ा ा
ानात आणून िदलं.

‘‘पोरगं एवढं राबतंय िन े ा मनातनं शाळा जाईत ाई; तर आठ-पंधरा दीस

जाऊ दे ितकडं .’’ आईनं सां िगतलं.

दोन वष ते दोघेही; सवड िमळे ल ते ा मा ा हातात असलेलं पु क पाहत होते.

माझी िकतीही समजूत काढली तरी माझी शाळा सुटत नाही, हे ां ा अनुभवाला
आलेलं. आठ-पंधरा िदवसां साठी ां नी मला परवानगी िदली.

एि ल मिह ात आठवीची परी ा दे ऊन, मी नाव घातले ा ‘ब’ तुकडीत पास

होऊन पिहला आलो. हे कसं काय घडलं याचं माझं मलाच आ य वाटलं. वषभर
अ ास केलेली पोरं नुसती पास िन माझा मी अ ास क नही पिह ा नंबरानं पास.

दे वाचे उपकार मानून मी म ात पु ा कामाला लागलो. हाय ू ल ा पिह ा

शानं आतबाहे र मोह न गेलो.
 २५
आठवी पास झा ावर आनंदात उ ाळा सरला. नां गरटी कुळवटी के ा. पाऊस
वेळेसरी लाग ानं आड ात घातीसरशी पेर ा क न घेत ा.

आषाढ संपून ावण सु झाला होता. सग ां ा पेर ा जा ानाला लाग ा

हो ा. मोटा, औतं बंद झालेली. बैलं िनवा याला आली. आषाढा ा अतोनात पावसानं
गारठा सु झाला िन ती मां डवातनं खोपी ा उबा याला आली. ढोरं गुरं माळा ा
िहरवटाला दात घासू लागली. वाळली वैरण खाईत, उसाचा पाला खाईत औताची
जनावरं इ ाटा घेऊ लागली. रानां ा पोटात गुडघागुडघाभर ओल िशरली. िपकां नी
माती ा छताखालनं डोकशी वर काढली. माणसाकाणसाला, गोरग रबाला बरं वाटू
लागलं. माळा मुरडी ा पेर ाही तरा न वर आ ा हो ा... दादा ा मनापुढं
एकदम भरघोस सुगीच िदसू लागली. अशा व ाला तो लां बलां बची धोरणं बां धत असे.
नजरे समोरची िहरवीगार रानं बघून, सुगीत िकती मण धा येईल याचा अंदाज करी.
खोपी ा दारात बसून सारखा समोर ा कोंभारले ा रानाकडं बघे.

आता काही कामं न ती. बाळ-भां गलणींना अजून अवकाश होता. बां धाला अजून
गवतं वाढली न ती. गंजीची वाळली वैरण बसून घालावी लागत होती.

मी आईला अध ा िदवशी बोलून ठे वलं होतं. दादाबरोबर जेवायला बसलो. ा

वेळी बोलता बोलता हळू च णालो, ‘‘दादा, इं जी शाळं चं हे डमा र णालं, ‘ शार
हाईस, पै ा लंबरात फास झालास. तर सवड िमळं ल तसा येत जा शाळं ला. कामं
असली तर म ात हावं, कधी कामं क न यावं. एस. एस. सी. झालास तर घरदाराचं
क ाण ईल, सग ां ीच सुखाचं दीस येतील. चां गली नोकरी िमळं ल तुला.’ मी
टलं, ‘पेरणीपाणी झा ावर येतो.’ तर णालं, ‘ये’. आता म ात काम ाईत.
जाऊ मग?’’

‘‘आ ा पावसाला उघडीप पड ावर बाळ-भां गलणी सु तील.’’

‘‘सु झा ावर हाईन की मग. ा िझम पावसात खोपीत ग ात गुडघं घेऊन

बसायचं ते शाळं त जाऊन बसतो. कामं सु झाली की मी हाईच की ता ाला.’’

‘‘आ दू, आता उ ाळभर तंगलाईस; चार दीस घे की इ ाटा िजवाला. कशाला
वनवन करत ा शाळं ला जातोस?’’

‘‘शाळं तबी जाऊन बसायचंच की. नुसतं ऐकत बसायचं, एवढाच भाग कामाचा
असतोय.’’
 ‘‘आिण आपलंच पावणेपाच सां गतंय बघ.’’ दादा आईकडं बघून णाला. अपे ा
अशी की, िनदान आईनं माझी समजूत काढावी. पण मीच पुढं शां तपणानं बोललो,
‘‘तसं वं गा. िहतं बसायचं ते ितथं बसायचं णतो.’’

‘‘आता गे ा साली म ात अ भेस क नच आठवी फास झालास वं?’’

‘‘झालो की. न ीचा अ ास आठवीपे ा जरा जा अवघड असतो. आठवीचं

मा र येगळं , न ीचं मा र येगळं , ची थोडी वळख ती. मग सालभर ा
घराकडं गेलं तरी काय शंकािबंका अस ा तर सां ग ात. थोडं थोडं सालभर कळत
हायलं; ं जे ऐन परी े ा व ाला घरात बसून अ ास करायला बरं पडतं.’’

‘‘जातंय तर जाऊ दे की ितकडं . कामाचा खुळां बा ईत ाई; तर ेला कशाला

आडवायचं? ‘कामा ा व ाला पु ा ता ाला बा हातोच’ णतोय की. ’’ आई.

‘‘कायतरी कर जा ितकडं . पु किब काला पैसा योक िमळायचा ाई; आदू गरच
सां गून ठे वतो. सकाळी तीन-चार तास म ाकडं आलं पािहजे; उसा ा चार पाती
पाला काढू न ठे वला पािहजे.’’

‘‘बरं .’’

एवढं सां गूनही दादा पु ा बोललाच.– माझी शाळा ाला िगळायला उठलीया,
म ाकडं माझं ठार ान ाई, ामुळं ल ीमी बरकत दे त ाई;– असं काहीबाही
जेवण संपेपयत बोलला. मी, आई मुकाट बसून जेवलो. कारण आता कुचंबत का
होईना होकार घेतला होता.

ावणा ा मिह ात माझी नववीची शाळा सु झाली. पोशन बरे च पुढे गेलेले होते.
आबाजीकडनं सगळी मािहती िमळत होती. पिह ा िदवशी पहाटे उठून म ाकडं
गेलो. दहा वाजायला दहा-बारा प ा उसाचा पाला काढला िन ढोरां ा चा याची
बेजमी क न ठे वली. दादाला शेणंघाणं काढायला सां िगतलं. ाला उसात येऊच िदलं
नाही. ाला दल झाले ा रानात उभं रा न पाला कापायचं िजवावर येत होतं, हे
मला ठाऊक होतं. खोपीत तो िहकडं ितकडं करीपयत मी पा ाचा दां डगा भारा
जुपणीवर बां धून आणला. ाला बरं वाटलं. ाची दीसभराची तकतक िमटली होती.
बैलां ी खोप ातली वैरण घालत नुसता बसणार होता.

अध ा िदवशी साबण लावून धुतलेली खळणी कापडं घालून, मी अकरा वाजता

शाळे त जाऊन पोचलो. नववीचा वग शोधून काढला. एकच होता. िभंतीकडे ला एका
मोक ा बचवर जाऊन बसलो... तामगावकर पाटलां ा नववी पास झाले ा
आ ासाहे बानं काही पु कं मला फुकट िदली होती. ती घेऊन आलो होतो. ती ितथं
ठे वून िदली िन दोनच िमिनटात ाथनेची घंटा झाली.

कुणाला िदसू नये अशा बेतानं मध ा रां गेत उभा रािहलो. ‘ ाफ- म’ मधनं
सगळे सर आले. अितशय आिण इ ी ा कप ातील मंडळी. त ण
िश कां ा पँटा आिण मॅनेले. डो ाला काही न घालता भां ग पाडलेले, डो ां ना
चाळशा लावलेले, हास या, गंभीर चेह यां चे. ौढ िश कां ा डो ां ना का ा टो ा,
कमरे ला पां ढरीशु धोतरे , अंगावर इ ीचे कोट. सग ा िश कां ा चेह यावर,
अंगावर तुकतुकीत कां ती, गुलजार कळा. सुखव ू अंगय ी. ाथिमक शाळे तील
आमची मा र-मंडळी कशी रोड िदसायची. गरीब चेह याची. खळणी पण मातकट
रं गाची कपडं . गाव ा चालीरीती, पोशाख-पेहरा ात िमसळू न जातील अशी ती
माणसं आम ातली एक वाटायची... पण रां गेत उभे रािहलेले ते ‘ ाफ- म’ मधले
सगळे सर बघून, मा ा मनावर कसलं तरी दडपण आलं. मुलं रां गेत उभी होती; तरी
काहीतरी ग ाट ा करत होती. सगळे का खोळं बले होते; काही कळत न तं.
तेव ात एकदम सगळं शां त झालं. सग ात पाठीमागून, अगदी एकटे ;
‘मु ा ापक’ आले. गुलाबी रं गाचा घातलेला पटका, पाठीमाग ा बाजूनं शेमला
फे ातच खोवलेला, पां ढरट केतकी रं गाचा इ ीचा कोट, पां ढरं शु धोतर, डो ावर
जाड भािगंची चाळीशी, चेह यावर दरारा िनमाण करील असं गां भीय. ते आ ावर
सगळे सरही ग झाले... माझी छाती उगीचच धडधडायला लागली. वाटायला लागलं;
आपलं मढ चुकी ा कळपात आलंय... आपलं िहतं कुणीच ाई. आवंढे िगळत
घोग या आवाजात मी ाथना णू लागलो. तीन वष बेप ा झालेलं ‘वंदे मातरम्’ पु ा
तोंडात आलं िन अंग आतून नगा यासारखं झणझणायला लागलंय, असं वाटू लागलं.

दु सरी घंटा झाली िन वगावर अ ोळकर सर आपलं दु टां गी धोतर ऐटीत नेसून
काखेतला हजेरीपट, पु के सावरत वगात आले. सगळी मुलं उभी रािहली. ां चं
बघून मीही उभा रािहलो.

सर बसता बसता णाले, ‘‘सीट डाऊन!’’ मी हबकलोच. आवाज करडा िन गंभीर.

डोळे मोठे , तां बार ासारखे वाटणारे . कपाळावर आ ां चं ि शूळ... सगळं इं जीतच
णार असं िदसतंय. काय धडगत ाई आपली.

आडनाव अगोदर आिण नंतर एिनिशअ घेऊन; सर एकएकाचं नाव आडर िद ा

सारखं पुका लागले. मधेच माझं नाव आलं. ‘‘जकाते ए. आर.’’ असं णून झट ानं
ते पुढं चालले होते; इत ात मी इतराचं ऐकून ‘ ेझंट सर’ णालो. मा ा नावातलं
‘ज’ ां ना ‘ज ा’त ा ‘ज’ सारखं उ ारलं होतं. ामुळं मला ते आणखीच उपरे
वाटू लागले. वा िवक मा ा नावात ा ‘ज’ चा उ ार ‘ज ी’त ा ‘ज’ सारखा
आहे .

मी ‘ ेझंट सर’ णा ाबरोबर ते चिकत झाले. ां ची मान एकदम वर झाली.

अगोदर गुबगुबीत, थूल असलेले गाल आणखी फुगले िन आ ां चं ि शूळ अिधक
रोखत ते मला णाले, ‘‘आर यू जकाते ए. आर.?’’

‘‘होय सर.’’

‘‘ ँ ड अप.’’

मी उभा रािहलो.

पुढे ते काहीच न बोलता ेझंटी घेऊ लागले. मला काहीच कळे ना. मी खु ासारखा
उभाच. मुलं माना वळवळवून मा ाकडं बघू लागली. दाराजवळ बसले ा साताठ
मुलींनीही क णेनं मा ाकडं एकएकवार नजर टाकली. मा ा हातापायातलं बळ
गे ागत होऊ लागलं. मला माझा अवतार कुणाला िदसू नये अशी इ ा होती...
तपिकरी रं गाची, घामट वास मारणारी टोपी मा ा डो ावर होती. डोईची हजामत
नुकतीच केलेली अस ामुळं मी ती ग घातली होती. उ ा जां भळट रे घां चं, पां ढरट,
जाड सुती कुडतं अंगात होतं. दो ी कोपरां वर ते थोडं थोडं फाटलं होतं. आिण
धुतलेली िवजार. ा दो ीही कापडां ना दोन िदवसां पूव िकतीही साबण लावला तरी
ां ावरचे तां बूळ मातीचे, शेणाचे डाग काही गेलेच न ते. िफकट िफकट ते िदसत
होते... ते तरी िबचारे जाणार कसे? वषवषभर कधी साबण नाही िन एकदमच मणभर
साबण लाव ावर का ते अचानक जाणार होते?... ते डाग कुणाला िदसू नयेत णून
मी िकंिचत वाकून उभा रािहलो.

ेझंटी संप ावर रोल-कॉल िमटत सर मा ाकडं रोखून बघत णाले, ‘‘कोठून
उगवलात?’’

मी काहीच बोललो नाही. ां ाकडं गरीब चेह यानं बघत ग च उभा रािहलो.
वा िवक ा ात उ र ावं असं काहीच न तं.

‘‘तोंड आहे ना? काय णतोय मी?’’ ां चा आवाज िकंिचत चढला.

‘‘सर, आठवीला मी बाहे न बसलो होतो.’’ मी चाचरत बोललो.

‘‘मी िवचारतोय गाव कोणतं आिण तू मला सां गतोयस आठवी पास झा ाचं!’’

सगळी मुलं मा रां चा आदर राखायचा णून हासली. ां ना वाटलं मा रां नी

िवनोद केला.

‘‘कागलचाच.’’
 ‘‘असं? मग दोन मिहने काय झोपा काढत होतास?’’

मी काहीच बोललो नाही. मी काही व ु थती सां गावी अशी आ था ा ात मला

िदसली नाही. तरीही णालो, ‘‘घरात थोडी अडचण होती.’’

‘‘येथून पुढे ल ात ठे व. सलग पंधरा िदवस गैरहजर रािहलास; तर नाव काढू न

टाकलं जाईल... त ूव ; थम तीन मिह ां ची फी उ ा ा उ ा आणलीस तर वगात
बसू िदलं जाईल; ल ात ठे व. साडे तेरा पये. िकती आहे ?’’ मलाच ां नी िवचारलं.

‘‘साडे तेरा पये.’’ पडे ल आवाजात मी णालो िन ‘बस’ णा ावर मटकन्

बसलो.

घाम फुटला होता. नंतर इं जी काय िशकवत होते याकडं िबलकूल ल लागत
न तं िन अधनंमधनं कान दे ऊन ऐकलं तरी काही कळतही न तं... आता साल कसं
िनघणार; या िचंतेत हातपाय गाळू न, मान म ागत लोंबकळती ठे वून मी बसलो.

सं ाकाळी घराकडं जाताना मनात एकच घोकणी चालली होती... आता एवढं पैसं
कुठनं आणायचं मी?... ं जे पंधरा-सोळा िदवस मला कुठं तरी रोजगाराला जायला
पािहजे. जा च खरं कमी ाई. बारा आ ा माणं सोळा िदवसां चं बारा पये िन दोन
िदवसां चा दीड पया. ं जे अठरा िदवस झालं. आता ा पावसु ात कोण दे णार
अठरा दीस काम?... घरात गेलो तरी मनात हाच िहशेब चालला होता.

तासरातीला आबाजी ा खोलीवर गेलो. बाहे र पावसाचा िचटका अस ामुळं

कुणीच आलं न तं. नुकतंच जेवण क न आबाजी बसला होता. मला
बिघत ाबरोबर ानं आपण होऊ शाळे तला िवषय काढला.

‘‘सकाळी अ ोळकर मा रानं तु ावर जरा अ ायच केला.’’

‘‘क दे त; मा र हाईत. ा तोंडाला कोण मुसकं घालणार?’’

‘‘ ाई; पण ते मा रडं तसंच हाय. नंबर एकचं ितरसट आिण कडक... इितहास
आिण इं जी मा फडा हाय.’’

‘‘मला काय ेचा उपयोग? मी हे िवषय घरातच करणार.’’

‘‘शाळे ला येणार ाईस?’’

‘‘यावं का ाई; असं वाटाय लागलंय आता.’’

 माझी िनराशा आबाजी ा ल ात आली.

‘‘शाळा बंद क नको तू.’’

‘‘मी ाई केली तरी अ ोळकर मा र बंद करणारच. ते वगिश क हाईत. ‘फी

िद ािशवाय वगात घेणार ाई.’ ण ात. मग काय क ?’’

‘‘हे डमा रां ी जाऊन भेट. ां ना सगळी प र थती पणे सां ग. ं जे फी माफ
करतील. अरे , िच ार पोरां ी फुल ीिशप, हाप ीिशप, पाऊण ीिशप, पाव
ीिशप िमळती. तुला तर फुल ीिशप ायला पािहजे नी.’’

मी पु ा एकदा हे डमा रां ना भेट ाचा िनणय घेतला. दु स या िदवशी शाळे त

लौकर गेलो. वगात गेलोच नाही. हे डमा रां ची वाट बघत ां ा ऑिफसबाहे र
थां बलो. ां ना कसं भेटायचं, काय काय सां गायचं, सु वात कसकशी करायची या
क नेनं छाती सारखी धडधडत होती. तेव ात पाचएक िमिनटं घंटा ाय ा
अगोदर हे डमा र आले.

ते आ ाबरोबर मी उभा रािहलो.

‘‘काय रे ?’’ जाता जाताच ां नी िवचारलं.

‘‘थोडं भेटायचं तं.’’

‘‘पंधरा िमिनटां ा सु ीत भेट. आता ाथनेची वेळ झाली आहे .’’

‘‘सर, अ ोळकर मा र ‘वगात घेणार ाई’ ण ात. णून सर, पिह ा

तासालाच भेटायला आलोय.’’

‘‘का रे ? काय भानगड केलीस?’’

‘‘भानगड काय ाई सर. फी तटलीय.’’

‘‘भ न टाक की मग.’’

‘‘ ाई सर, जरा भेटायचं तं.’’

‘‘आता ाथनेची वेळ झालीय. तास सु होतील. मध ा सु ीत भेट.’’

‘‘ ाई सर, अ ोळकर सर वगात घेणार ाई णा ात.’’

 ‘‘िकती तटलीय फी? काय नाव तुझं?’’

णजे ! हे डमा रां ा ल ातच न तं मी कोण ते. ां नी आपलं नेहमी ा एखा ा

िव ा ाला हाताळावं, तसं मला हाताळू लागले. आठवीचं सगळं िवस न गेले होते.
िवस न जाणं ाभािवकही होतं. मधे चार-पाच मिहने गेले होते. ां ा या ां नी मी
एकदम गडबडून गेलो. ‘‘माझं नाव आनंदा र ा ा जकाते. माझी तीन मिह ां ची फी
तटलीय. सर, मी आठवीला तुमची परवानगी घेऊन परी ेला बसलो तो.
प र थतीमुळं घरात बसूनच अ ास केला ता. फी दे णं मला श ाई.’’

‘‘हो हो हो! जकाते नाही का तू?... तू आता असं कर; वगात जाऊन बैस.
अ ोळकर सरां ना मी आ ाच सां गतो. मध ा सु ीत मला भेट; मग आपण पा .’’
असं णून ते आत गेले.

ां ा बस ा ा ऑिफसला लागूनच ाफ- म होतं. ां नी अ ोळकर

मा राना बोलावून मला बोलावलं. ितथंच घाटगे ाकही उभे होते. ते काहीतरी
कागद घेऊन आले होते. ब धा ां ना ा कागदां वर हे डमा रां ा स ा ह ा
असा ात.

‘‘काय हो, ा मुलाची काय अडचण आहे ?’’ हे डमा रां नी अ ोळकर मा रां ना
िवचारलं.

ते मा ा चेह याकडं शोधक नजरे नं पाहत णाले, ‘‘हा कालच वगात उगवलाय.
तीन मिह ां ची फी तटलीय. टलं, ‘फी घेऊन वगात ये आिण रे ुलर हजर रािहलं
पािहजे’ एवढं च बोललो ना रे तुला?’’... ां नी मला अशा रीतीनं िवचारलं की, जणू मी
ां ािव हे डमा रां कडे त ारच घेऊन आलो आहे . ां ा ा ाला मी नुसती
होकाराथ मान हलवली.

हे डमा र अ ोळकर मा रां ना णाले, ‘‘असं करा. तूत ाला वगात बसू ा.
फीचं काय करायचं ते आपण नंतर पा . ा ा घरची प र थती फारच िबकट
िदसते... जा रे , जा; जा बस जा वगात. आिण रे ुलर येत जा.’’ मी होकाराथ पु ा मान
हलवली िन आ ा दारानं िनघून गेलो.

ाथना झा ावर वगात जाऊन बसलो.

ा िदवसापासून अ ोळकर मा र मा ाशी नीट वागेनासे झाले. ते अध ा

िदवशी संपवले ा इं जी ा ध ावर दु स या िदवशी िवचारायचे. िदले ा इं जी
श ां चे अथ िवचारायचे. धडा िशकवताना ां नी ते िदलेले असत. ाला ाचं उ र
दे ता आलं नाही िकंवा श ां चा अथ सां गता आला नाही, ाला स क न छडी
िमळे . कधी ते मुलां ा बचामधून िफरत िफरत िवचारत. ा वेळी िव ा ा ा
पाठीत ां ा मुठीचे दणके बसत िकंवा मानगुटां वर चपराकी बसत. ात ा ात
ां चे काही आवडते िव ाथ होते; नाडगोंडे, दे शपां डे, जोशी, तळासकर, कुलकण
आिण सव मुली. ां ना दणके बसत नसत. ां ची उ रे चुकली की, ती मग सग ा
वगाला समजून िदली जात असत. ां ना उ रे न येणे णजे वगाला उ रे न येणे; असं
ां ना वाटे . अथात ही मुलं शार होती.

मला नेमाने दणके, छ ा, चपकारी, थोबाडात बसू लाग ा. अ ोळकर मा र

दोन बचा ा रां गेमधून मा ाकडं येऊ लागले की, मी दणके खा ाची मनोमन तयारी
क न ठे वी. इं जीत उ रं दे णं मला अवघड जात होतं. माझा भर इं जी िलिह ावर
होता. कुणाशी एक वा ही मी इं जीत बोललो न तो. कसला तरी अनािमक संकोच
वाटत होता. ा श ां ा उ ारिवषयी मला खा ी न ती. ेलिगं आिण अथ पाठ
क न मी फ ते पेपरात िलिहत होतो. ात उ ारां चा संबंध येत न ता.
िवचार ावर; मनोमन इं जी वा ां ची जुळवाजुळव करावी लागत होती; पण
अ ोळकर समोरच मा ावर नजर रोखून मार ा ा तयारीत उभे अस ानं
काहीच सुचत न तं. ामुळं अ ोळकरां शी संवाद करायचाच आ िव ास मी
गमावून बसलो. ां ाशी मला कधीही नीटपणे बोलता आलं नाही. ां नीही कधी मला
नीटपणे समजून घे ाचा य केला नाही.

ां ामुळं मा ा आयु ात एक मह ाची गो घडली. मी डो ावर टोपी

घालायची बंद केली. ते आठव ातनं एक िदवस; वगात एखा ा िवषयावर िनबंधाची
चचा करत आिण तो वगातच िल न घेत. वगातच तो तपासत. ा वेळी चुकीगिणक
ां चा मार खा ासाठी िव ाथ शेजारीच खुच जवळ उभा केलेला असे. मला ते नेहमी
मानेवर आिण काना ा बाजूला हातां नी चपराकी मारत. माझी तपिकरी रं गाची घामट
टोपी उडून जाई. मलाच ती उचलून आणावी लागत असे. कधी कधी ही टोपी; पुढ ा
बाजूला बसले ा मुलीं ा बचा ा पायदळी जाऊन पडे . तेथून ती उचलून आणून
डो ावर घालणं अितशय अपमाना द वाटे . रड ाची सोय न ती. आता मी नाही
टलं तरी सोळा-सतरा वषाचा झालो होतो. हळू हळू मी शाळे ला येताना टोपी
घालेनासा झालो. टोपी न घालता शाळे ला जा ाचा संकोच वाटत होता. पण बरीच
ा णाची मुलं बोडकीच येत होती. ामुळं मीही धाडस क न बोडकाच जाऊ
लागलो. माझं असं येणं अ ोळकर मा रां ना ब धा फॅशनेबल वाटलं असावं.

वगात ब तेक शेवट ा बचावर बसत असे. पण कधी कधी शाळे ला यायला उशीर
झाला की, शेवटपयत बच भ न गेलेले असत. मुलीं ा रां गेत पाठीमाग ा बाजूला
दोन बच रकामे राहत. ातील; मुलींना लागून असलेला बच मधे टाकून, मी शेवट ा
बचावर िक ेक वेळा एकटाच बसे. तो वगाचा एक खोपडा होता. ितथं बस ावर बरं
वाटे . मु णजे; ा वगात कुणाशी मै ी करायला नको वाटत होतं. आबाजीही
शाळे त वेळेवर येऊन मधेच कुठं तरी अगोदरच बसलेला असे. खरी गो अशी होती
की, माझे मळके कपडे असत. ां ना साबण कधी िमळत नसे. संतू सणगर ा
म ातली रे ठरं आणून फेस करी; पण ां चा फारसा प रणाम कप ावर होत नसे.
शेतामुताचे िपवळसर डाग तसेच राहत. म ात सकाळपासनं काम केलेलं
अस ामुळं आिण आत गंजी ॉक घालायला िमळत नस ामुळं, कुड ात सगळा
घाम िजरलेला असे. ामुळं कापडां ना आिण सव अंगालाच एक घामट, कुबट वास
येई. उलट भटा ा णा ा मुलां ा अंगां ना सुवािसक साबणाचा, कप ां ा खरपूस
इ ीचा वास येई. अशा चाग ाचुंग ा मुलां जवळ आपण जाऊन बसलो; तर ती
आप ाला िझडकारतील, ां ना आपली िकळस येईल, अशी भीती वाटे . ां ा
ग ां चे िवषय वेगळे असत, ां ची भाषा शु असे. मला तेवढं शु बोलता येणं
अश होतं. ामुळं ां ाशी बोलतानाही संकोच वाटे . मा ा िजभेत आिण
श ां ा उ ारां तच अशु ता िभनली होती. भाषेचा सूरही ामीण लागायचा.
जाणीवपूवक शु बोलता बोलताच मी अशु बोलू लागायचा... मराठी शाळे त असं
न तं. पाचवीपासनं पुढं तर ितथं ब तेक ा णािशवाय इतर जातींचीच पोरं जा
होती. ब तेक मराठा, चां भार, महार, को ी, वाणी, लािगंयत या जातींची मुलं असत.
ां ची भाषा मा ासारखी, ां चे पोशाख, राहणी हीही मा ासारखी असे. ामुळं
ग ीत अस ासारखं वाटे . चौथी पास झा ावर ब तेक ा णाची मुलं इं जी
पिहलीसाठी हाय ू लला जात होती. ामुळं मराठी शाळे त ामीण भाषेचं िन गावरान
सं ृ तीचंच रा असायचं... मराठी सातवी पास झा ावर ातली ब तेक मुलं
नोक या करत, उ ोगाला लागत िकंवा नापास होऊन मा ासारखी शेतात राबत.
हाय ू लकडं फारसं कुणी डोकावत नसे. जी मरा ां ची मुलं हाय ू लला जात होती
ां चे वडील सुिशि त, सरकारी नोकर, खाजगी ापरी-धंदेवाले असत. ामुळं ां ची
भाषा ा णी वळणानं जात असे. राहणीही ाच वळणानं जात असे...
हाय ू लमधली ही झकपक भाषेची िन पोशाखाची पोरं बघून, ां ा भाषेतील इं जी
श ां ची पेरणी बघून ‘ही आपली न ं त.’ असं वाटू लागलं. ाचा प रणाम मी एकटा
बस ात िन कुणाशी न बोल ात होत होता... ा वातावरणात वावरताना जा
जा च ओशाळवाणं वाटत होतं. ात पु ा अ ोळकर मा रां चा मार सवासमोर
खाताना जा च अपमाना द वाटे . जाणीवपूवक मला ते जा मारत होते,
जाणीवपूवक जा ितर ार करत होते; याचं वाईट वाटत होतं.

मराठी शाळे त नेमका या ा उलट मा रां चा अनुभव येत होता. सहावी-सातवीला

कुणी मारलं तर नाहीच; उलट मा ा प र थतीची जाणीव सग ां ना होती. ामुळं
सहानुभूती आिण ेम िवशेष िमळत होतं. माझी वासरात ा लंग ा गायीची शारीही
ां ना िवशेष आकृ करत होती.

पंधरा-वीस िदवस गे ावर, कुणाला िकती ीिशप िदली याचा िनकाल जाहीर
झाला. वगात तो अ ोळकर मा रां नी जाहीर केला. ‘‘कुणाला िकती ीिशप िदली
हे मी सां गतोय.’’ असं णून ां नी जवळजवळ वगात ा िन ा मुलां ची यादी
वाचली. कुणाला फुल ीिशप, कुणाला अध , कुणाला एक चतुथाश ीिशप िदली
होती. ात माझं कुठं च नाव न तं... मनोमन मा ा पायाखालची वाळू सरकू लागली.
यादी जाहीर झा ावर धडधड ा अंत:करणानं मी धीर क न उभा रािहलो.

‘‘सर,मला िकती ीिशप िमळाली ते कळलं नाही.’’

‘‘तुझं नाव वाचलं का मी?’’

‘‘नाही.’’

‘‘मग एवढी साधी गो तुला कळत नाही? कुणाला िकती ीिशप ‘िदली’ हे सां गतो
णालो ना मी?’’

‘‘होय.’’

‘‘मग तुझं नाव घेतलं नाही याचा अथ काय होतो?’’

ां ा ा ानं मा ा मनाचं शेण झालं. काळवंड ा चेह यानं मी मुकाट होऊन

बसलो.

‘‘ ँ ड अप!’’ अनपेि तपणे मा रां नी कडक आवाजात ऑडर िदली. मी ल न

हललो िन उभा रािहलो. ‘‘यू रा ल! िवचारले ा ाचं उ र िदलंस का?’’

मी नकारा क मान हलिवली.

‘‘मग बसलास का मूखासारखा?’’

‘‘मला ीिशप िमळाली नाही; असा ाचा अथ होतो.’’ मी पूण पडले ा आवाजात,
ग ातला आवंढा ग ात ठे वत उ र िदलं. मग मला बस ास परवानगी िदली.
सग ा वगा ाही हे ल ात आलं की, मा र माझा अकारण अपमान करताहे त.
मध ा सु ीत एका ा ण िव ा ाला मा ािवषयी कणव आली िन ानं मला
िवचारलं, ‘‘मा रां चं िन तुझं कधी भां डण झालं होतं?’’

‘‘नाही.’’

‘‘मग तु ावर ां ची एवढी करडी नजर का?’’

‘‘मला काही कळत नाही.’’ मी मुकाट झालो. खूप खूप िवचार केला. िश ण सोडून
 ावं असं वाटू लागलं. कदािचत सग ा , झकपक वगात पडले ा घाणेर ा
कच यागत मी मा रां ना िदसत असावा, असंही वाटू लागलं. आबाजी मला कॅटीनम े
चहाला घेऊन गेला.

दु सरे िदवशी मध ा सु ीत हे डमा रां ाकडं गेलो.

‘‘काय रे , का आलास?’’

‘‘सर, मला ीिशप िदली नाही. मला िशकणं अश होईल.’’

‘‘एक पैशाची ीिशप तुला िमळणार नाही. तू नंबर एकचा मवाली आहे स.
सराईतपणे खोटं बोलतोस. लेका, इथं येऊन मला फसव ाचा य करतोस काय?
तु ािवषयी सव काही मला कळलं आहे .’’

‘‘काय सर?’’ मी पुरता गडबडून गेलो होतो.

‘‘एक श बोलू नकोस. अगोदर चालता हो.’’

‘‘सर, काय झालं मला कळू ा.’’

‘‘कळ ाचा काय संबंध? तुझी तुला व ु थती माहीत असली णजे झालं– तुझे
वडील शेतकरी आहे त ना?’’

‘‘हो.’’

‘‘आ ासाहे ब उपा ां चा आठ एकराचा मळा तु ी केला आहे ना?’’

‘‘हो.’’

‘‘तुझे वडील णेज र ा ा जकाते. तु ा आजोबां चा ापार आिण सावकारी

होती. तुझे वडीलही काही काळ सावकारी करत होते. एकुलते एक. आता कायदे
आ ामुळं सावकारी बंद करावी लागली आहे . तू ां चा थोरला मुलगा. मिह ा ा
मिह ाला फी ायला तु ा विडलां ना काय धाड भरली आहे ?’’

‘‘सर, पण...’’

‘‘... एक श बोलू नकोस. सगळं काही तु ा ग ी ा घाटगे ाकनी मला

सां िगतलं आहे . आिण मीही अनेक वष कागलात राहतो आहे .’’
 ‘‘सर, पण मला थोडं बोलायचं आहे .’’

‘‘काही बोलू नकोस. तु ा थापा ऐकायला मला वेळ नाही.’’ असं णून ते उठले.
उठून ाफ- मकडं चहा िप ासाठी चालले. चालता चालता; खु ासार ा ितथंच
ां ाकडं बघत उभा रािहले ा मला णाले, ‘‘आिण काय असेल ती फी आठ
िदवसां ा आत भ न टाक. मला हा बेिश पणा चालणार नाही.’’

मा ा हातापायातलं बळ गेलं. मी बागेत जाऊन मटकन खाली बसलो. दु सरी घंटा

होईपयत ितथंच बसलो. ती झा ावर पेकाट मोड ासारखं कंबंरवर हात ठे वून
उठलो िन घटाघटा नळाचं पाणी िपऊन वगात गेलो. मराठीचा आवडता तास सु
झाला होता, तरी माझं ल कशातच लागेना झालं होतं. इथ ा इथं जीव गेला तर बरं
होईल, असं वाटू लागलं.

दोन िदवस मनातला गोंधळ जाईना. मु दरवाजाच बंद झाला होता. कुणाकडं
जावं िन कसं सां गावं कळे नासं झालं. ीिशपचा िनणय लाग ामुळं वगातलं वातावरण
आनंिदत होतं. मला िदसत होतं की, कमी-अिधक माणात ीिशप िमळालेली
सव मुलं सुिशि तां ची, नोकरी करणा या म मवग यां ची आहे त. हाय ू लम े
असले ा दोन मा रां ा मुलां ना फुल ीिशप िमळालेली होती. एका मा रां ा
भाचीला फुल ीिशप िमळाली होती. नामंिकत विकलां ा तीन मुलां ना तीन चतुथाश
ीिशप िमळाली होती. घाटगे ाक ा तीन नातेवाईकाना ीिशप िमळाली होती.
एका वतनदारा ा नातेवाईकाला अध ीिशप िमळालेली िदसत होती... यां चे िनकष
काय होते याची मला क ना येत होती. हाय ू लम े मा ा ना ातला कुणी
िशपाईही न ता.

घाटगे ाकनी बरोबर डाव साधला होता. मला िद ा जाणा या ीिशपमुळं

इतरां ा ीिश कमी होतील, अशी भीती ां ा पोटात िनमाण झाली असावी, असं
वाटलं. कारण नसताना या माणसानं मधेच िब ा घातला होता.

घाटगे ाक हे आम ा ग ी ा शेजार ा ग ीत राहत होते. आम ा ग ीत

ां ना ‘घाटगे मा र’ णून ओळखलं जाई. पण ते ‘मा र’ न ते. ते ऑिफसात
कारकून होते तरी ते ग ीत ‘मा र’ णून ओळखले जात. ां नी मा ा
विडलां िवषयी सां िगतलेली मािहती बरोबर होती; पण ां ना आ गावाची खबर
न ती. ती असणंही श न तं. ां चा ग ीशी आतून संबंध रािहलाच न ता;
मनानेही ते ा ग ी ा बाहे र पडले होते. आमची ग ी ही सगळी कुळवा ां ची,
छो ा शेतक यां ची, घोंगडी िवणणा या सणगरां ची, कामाला जाणा या रोजगा यां ची
होती. आमची ग ी ओलां डली की गावंदर लागत असे. गावंदरीला हगणदारी होती.
रोज सकाळी घाटगे मा र मळ ा ग ीत उठून िदसणारे पां ढरे -शु सदरा-धोतर
नेसून िन हातात िपतळे चा तां ा घेऊन परसाकडला जात. परसाकडला
जाताना कुणाशी बोलत नसत की कुणाकडं बघत नसतं. वे ाबाग ा ग ीला ते
आपले वाटत नसत िन मा रां ना ती माणसं कच यासारखी वाटत. मनाने ते ां ातून
कधीच िनघून गे ामुळं, ग ीत काय चाललंय, कुणाची काय हकीगत आहे , त ण
िपढी काय करते, याचा ां ना ां ापुरता प ा नसे. ामुळं ां चं काही अडतही
नसे.

माझे वडील मला िश णाला िवरोध करतात, याची क ना सग ा ग ीला होती.

कारण पु ळ वेळा ा ग ीनं मा ा विडलां ा मला िमळणा या िश ा ऐक ा
हो ा, दादा मारताना ग ीनं ा ा हातून मला काढू न घेतलं होतं. सणगर मा र
ग ीतच राहात होते; ां ना ते माहीत होतं. आबाजीचे वडील ‘ग ीत िश णासाठी
खरं धडपडणारं जका ाचं एकच पोरगं; ाईतर े ा भणं आमची पोरं . सालभर
अ ास क नबी नापासच ात,’ णून मला ओळखत होते िन ग ीत ा ा
ा ाजवळ मा ािवषयी बोलत होते.

गे ा सहा सात वषात दादानं घर बां ध ापासनं, भटाचा मळा के ापासनं िन

पोराबाळां चं लढार लाग ापासनं आमचं हाल कु ं खात न तं. मला कळतास
सावकारीचे साडे नऊशे पये बाहे र होते; ते लाखाचे बारा हजार क न णजे
मुदलाचीच परतफेड घेऊन दादानं सावकारी बंद केली होती. अध अिधक सावकरी मी
चौथीला असतानाच बुडाली होती. खेडेगावची सावकरी; कुणाला प ास, कुणाला
पंचवीस, तर कुणाला शंभर िदलेले असायचे. घरात सगळा पैसा घातला होता. भटा ा
म ाचा फाळा ेक वष डो ावर ओझं दे त होता िन िभकेला लावत होता; याचा
प ा ग ीला कधीच लागला होता; तरी घाटगे मा रां ना लाग ाचं काहीच कारण
न तं.

सकाळी सकाळी ते दारासमो न खाली बघत परसाकडं ला गेले. ां ना बघून

ां ािवषयीचा िवचार पु ा मा ा मनात घोंगावू लागला... ते परसाकडनं परत
येईपयत मी एक िनणय घेतला. ां ना भेटायचं िन सगळी व ु थती सां गायची.

ते परत आले. ‘‘मा र, थोडं भेटायचं होतं. घराकडं कधी येऊ?’’

‘‘काय िवशेष?’’

‘‘िवशेष काय ाई, फीसंबंधी थोडं सां गायचं तं. आणखी काय थोडं सां गायचं
तं.’’

‘‘उ ा सकाळी ये मग.’’

मी ां ा घरी सकाळी उठ ा उठ ा गेलो. बाहे नच चौकशी केली; तर बाहे रच

आले. ‘काय’ णून िवचारलं; तर भडाभडा सगळी व ु थती सां िगतली िन णालो,
‘‘हे डमा रां ना तु ीच हे सगळं सां गा, सर. ां चा कुणीतरी मा ािवषयी गैरसमज
क न िदलाय.’’ उ ा उ ाच बोलत होतो.

‘‘असं होय. सां गतो सां गतो. मी सगळं सां गतो ां ना. पण माझं िकती ऐकतील शंका
आहे .’’

‘‘तु ी सां गा तरी. तु ी सां िगत ावर मग मी ां ना पु ा भेटतो.’’

‘‘ठीक आहे . मी सां गतो.’’ असं णून ां नी मला बाहे र ा बाहे र वाटे ला लावलं.

चार-पाच िदवसां नी हे डमा रां ना भेटायला घरी गेलो. मन घ केलं. िकती जरी
रागाला आले, वा े ल तसं बोलू लागले, तरी ां चं मुकाटपणं ऐकायचं; पण आपली
सगळी हकीगत सां गायची ाचा िन य केला.

गेलो तर ां नीही दारातच उभं केलं िन बोलू लागले.

‘‘काय असेल णणं ते शाळे त सां ग. घरी मला माझे उ ोग असतात.’’

‘‘सर, मु ाम घराकडं आलोय. शाळे त मला सां गायला जमत ाई. कसलं तरी
दडपण येतं. मला फ एकदाच पाच-धा िम ं ा. व ु थती काय हाय ते सगळं मी
सां गतो. मग तु ाला वाटे ल तसं करा.’’

‘‘तू सां ग मला. पण ाचा काही प रणाम होईल असं मला वाटत नाही. चल घरात.’’

मी घरात गेलो. खाली सतरं जीवर बसलो. मा रही बसले. ां ना सगळी व ु थती
सां गताना मा ा असं ल ात आलं की, ां ना पु ा भेटून घाटगे मा रां नी काहीही
सां िगतलं नाही. णून सगळा पाढा ां ाजवळ घोकला. ात ‘घाटगे मा रां ना
आमची अलीकडली गे ा सात-आठ वषातली प र थती नेमकी माहीत नाही.’ असंही
बोललो. मागचं-पुढचं सव काही सां िगतलं. सावकारी कशी फुटकळ, ग ी-बोळातली,
शेजा यापाजा यापुरती मयािदत होती आिण ही गो मा ा पाच ा-सहा ा वष च
कशी संपु ात आली होती, हे ही सां िगतलं. तरीही ां ना ते खरं वाटे ना.

ते णाले, ‘‘तु ा विडलां ना का घेऊन येत नाहीस?’’

‘‘ितथंच सगळं वां दं हाय सर. ची नुसती मला िशकव ाची इ ा असती; तरी
मा ा ब याचशा अडचणी कमी झा ा अस ा. तेबी ा प र थतीनं जेरीला आ ात.
ण ात, ‘िशकू नको. म ात मला मदत कर. तेवढाच मला आधार ईल.’’
 ‘‘अरे , मग थोडी मदत करावी. सकाळी शेतावर जाऊन यावं.’’

मी मदत कशी करतो तेही ां ना सां िगतलं. शेवटी मधला माग णून मा ा
ग ीत ा आिण ाथिमक शाळे त ा सणगर मा रां ना, नाईक मा रां ना,
सौंदलगेकर मा रां ना माझी खरी प र थती िवचार ास सां िगतलं.

हे सगळं सां िगत ावर ां ा मनावर काहीसा प रणाम झाला असावा असं वाटलं.
शेवटी ते णाले, ‘‘हे सगळं जरी खरं असलं तरी, तु ा फीत मला आता काहीच
सवलत दे ता येणार नाही. ा ा वगाचे फीचे िनणय मागील वषाचा रझ आिण
िव ा ाची चालू वषातली एक-दोन मिह ाची गती, ाचं वळण, उप थती ा सव
गो ींचा एकि त िवचार क न वगिश कच घेत असतात. अथात ते मा ाशी चचा
करतात. पण आता एकदाचा तो िनणय झाला आहे . ावर माझी सही झाली आहे . मा
पुढ ा सहामाहीला तु ा फीत मी जा ीत जा सवलत दे ाचा य करतो.
ासाठी तुला सहामाहीत मा ब यापैकी पडले पािहजेत. तुझी उप थती कायम
पािहजे. इतर अॅ टीत तू भाग घेतला पािहजेस...’’

‘‘पण आता मी हे पिह ा सहामाहीचे तरी फीचे पैसे कुठले आणू?’’

‘‘ते तुझं तू पाहा. िश ण ायचं आहे , तर तुला थोडा तरी खच करावा लागेल. ते ा
काहीतरी क न तुला फी ही भरावीच लागेल.’’ असं णून ते उठले. मलाही उठावंच
लागलं.

मन चेच ागत झालं. पोटात काळजीचा ख ा पडला. िश ण बंद कर ाकडं कल

जा जा झुकत चालला... कायबी झालं तरी मा रां ी आपली प र थती
सां िगटली. आता काय ायचं ते होऊ दे .

अ ास करावासा वाटे ना. वगात िशक ाकडं ल लागेना. चम ा रक िवचार

मनात येऊ लागले. सं ृ त िशकवायला दे शपां डे मा र होते. एके काळचे वतनदार.
पण प र थती पूव ची रािहली न ती. खाली उतरत चालली होती... तरीही डौल मा
तो होता. गोरापान िशडिशडीत दे ह. अित कपडे . खडूसाठी प ाची कापराची
पेटी वापरायचे. हाता ा तीन बोटात खडू ध न फ ावर िलहायचे. िलिहताना खडूचे
पां ढरे पीठ खाली पडून अंगावर, कप ां वर उडू नये णून हळु वार िलहायचे. णजे
फ ावर जे खडूचे पीठ अ रे उमटव ासाठी आव क आहे तेवढे च िनघावे, अशा
बेतानं खडू हळु वार ध न हळु वार रे टायचे. िल न झालं की खडू ा पेटीतच ठे वायचे.
मनाची रिसकता दां डगी. का ाभोर कोटावर गडद गुलाबी फुल असायचं. लहान
मुलासारखे हातपाय िन लंक, . इतरां नी खडू ठे वून व खडूच पीठ पडून खराब
झालेलं टे बल ते वापरायचेच नाहीत. ाला िशवायचेही नाहीत. टे बला ा काहीशा
रािहले ा, िव ा ाकड ा बाजू ा कोप यावर पु के ठे वायचे... घरातसु ा
पायाला धूळ लागू नये णून लाकडी खडावा वापरत. ा दे वघरापयत सव वापरता
येत. बसाय ा गादीशेजारी काढू न ठे वून ते आपला पाय गादीवर ठे वत. पु कां ना पु े
घालत िन मगच वापरत... अधूनमधून इं जीचे शु उ ार, सं ृ त बरोबर िशकवत.
ां ना पा न वाटायचं की, ा मुलां ी काय करायची ीिशप? नी आप ा दो ी
मुलाची फी भरली तर मला फुल ीिशप ायला िश क हाईल. तेवढाच ग रबाचा
फायदा ईल. घरातबी खडावा घालून िहं डणा या या मा रा ी ा ा पावसु ात
मा ाबरोबर पा ी ा गुड ागुड ाएव ा िचखलात, कुंभारकी ा रानात ा
िनसर ा वाटं नं, व ा ा कमरं एव ा गवतातनं शेतावर े लं पािहजे. ितथं
िचखलात कामं करताना कापडं िकती खराब ात, शेणं काढू न काढू न हातां ी
आिण कापडां ी कसा जनावरां ा शेणामुताचा वास कायमचा मारत असतो, हे
दाखवलं पािहजे... मग ते आप ा मुलां ची ीिशप बंद क न न ी मला दे तील.
नाडगोंडे विकलां ची दोन पोरं कायम आप ा कापडां ी इ ी कर ात, जोशां ा
गंगाधराचं तर गावाकडं काळं भोर रान हाय. ां ी काय करायची ीिशप. ही ीिशप
ं जे ा इ ी ा कापडां ी मिहनाभराची सवलत िकंवा कॅटीनमध ा िबलाची
सवलत... ां ी नुसतं मा ाप ा चार मा जा पडले णून ही सवलत. मला जर
रोज शाळे ला येता आलं असतं तर, तुम ापे ा दु ट मा मी िमळवून दाखवलं
असतं...

आठव ातनं एक तास शारी रक िश ण णजे डीलचा तास असे आिण एक तास
मदानाचा असे. ा दो ी तासा ा वेळी वाटायचं; मला काय करायचा ायाम?
दीसभर मी म ता ा कामानं तंगून तंगून जातोय. माझी हाडं मोडायची पाळी
आलीया िन हातापायां ा खु ा िनखळाय लाग ात... ाप ा एवढा तास मा ा
शरीराला इ ाटाच िमळायला पािहजे. इ ाटा िमळाला तर माझं हाडकु ा
अंगावरचं िझजणारं मां स िन आटणारं र तसंच हाईल िन माझा अ ास चां गला
ईल. – हे मदान ं जे शाळं चं फुकट काम. ही शाळा मला एक पैशाची सवलत
ायला तयार ाई. मग मी िहचं काम का करावं? एवढं च काम मी मा ा म ात
केलं तर, मा ा भणी-भावा ी अ ाचा एक एक तुकडा जा िमळं ल. ही मदान
करणारी सगळी पोरं एक तासभर जरी मा ा म ात काम क न गेली; तर मा ा
जुंध ाची तरी बाळ-भां गलण ईल. मला शाळं त यायला सवड तरी िमळं ल... दादाबी
णंल, ‘‘तु ा शाळं चं मैतर चागलं हाईत रं . एवढी एवढीशी भटाबामणाची पोरं ,
मा र मंडळी, पर तुझं िश ेण ावं णून तुला मदत करायला शेतात आ ात’’...

शाळे त एकदा न. र. फाटक यां चं ा ान झालं. ते दे श, ातं , आपला इितहास

कसा समजून घेतला पािहजे याब ल बोलले... मला वाटलं, मा ा घर ा प र थतीत
माझ िश ण मी कसं ावं; हे नी सां िगतलं असतं तर बरं झालं असतं. गोरग रबां ा
पोराचं िश ण होताना काय अडचणी ये ात, ावर उपाय काय केलं पािहजेत; हे
नी सां गायला पािहजे तं... आपली प र थती या जगाला ठावंच ाई.
 असे िवचार मानत घोंगावत. शाळा आपली वाटे नाशी होऊ लागली. मराठी शाळे त
उ ाह होता तो इथं पार नाहीसा झाला. मराठी शाळे ला मी हवाहवासा वाटत होतो.
मा र मंडळी मला अनेक काय मात भाग ायला लावत. व ृ , पाठा र,
वगा ा धा, नाटकं, गाणी, नकला, ाऊट, सजावट यात मी भाग घेत असे. मा र
आप ा कपाटाची िक ी दे ऊन मला काहीतरी आणायला लावत; ामुळं ां चा
िव ास संपादन के ाचा अनुभव येई िन उदं ड वाटे . सणगर मा र, सौंदलगेकर
मा र यां नी आपण होऊन मा ा फॉमचे पैसे भ न, मला डाइं ग ा, मराठी ा
‘ वेश’ ा परी ां ना बसवलं होतं. ामुळं ती शाळा मला माझी वाटत होती. खडतर
प र थतीतही िशक ाचा उ ाह दे त होती.

हाय ू लमध ा वातावरणानं तो पार नाहीसा झाला. एकदा चुकून मराठी ा जोशी
मा रां नी वगात िवषय दे ऊन िडबेटिगं घेतलं. ात मी भाग घेतला; तर मा ा
गावरान सुरा ा भाषेला मुलं तोंड दाबून ध न हासू लागली. मुली तर एकमेकीत माझे
श ां चे उ ार पु ा उ ा न, पदर लावून िफसीिफसी हासू लाग ा. दु स या
िदवसापासनं ‘ ं जी आला, ं जी आला.’ असं वगात मी गेलो की ऐकू येऊ लागलं.
मा ा ‘ णजे’चा उ ार मी ‘ ं जी’ करतो; हे ते ा मा ा ल ात आलं. पण मा ा
या भाषे ा चुका पूव कुणी काढ ा न ा. िन ितकडं कुणी ल ही दे ऊन माझा
पाणउतारा केला न ता; ामुळं मी वगात ‘नकोसा नकोसा’ झालोय, असं वाटू
लागलं. हळू हळू मी एकटा एकटा होत गेलो. अबोल झालो. इं जी ा शंका मी कधीच
िवचार ा नाहीत; पण इतरही िवषयां ा शंका मी कुणाला िवचारे नासा झालो. वगात
एखादी गो ‘येत’ असूनही ‘तासा ा’ वेळी सां गेनासा झालो. या काळात पु ा
किवतेकडं वळू न माझी अिधक दु :खं, माझा शोक किवतेतच मां डून ित ाशी
अिधकािधक बोलू लागलो. ा किवतेमुळं माझी दु :खं अिधक ती तर होऊ लागली.
मग मी त:वरच िचडे ... भड ा, हे जमत ाई तर मग जगतोस कशाला? काय
तु ा जग ाला चव हाय? जा की म न िनवां तवाणी...

असे िवचार आले तरी मेलो मा कधी नाही. िववश मनाचा तो भर ओसरला की
कुठूनतरी ह ीचं बळ येई िन प र थतीवर मात कर ासाठी ते वाटा शोधू लागे.

ऑग मिहना संपला आिण या वेळी सणगर मा रां चे डॉइं ग परी ां चे वग उिशरा

सु झाले. माझी ‘इं टरिमिडएट’ परी ेची तयारी पूव च झाली होती. आनसा ा
मृ ूमुळं मला शेवटचा एक पेपर तसाच सोडून परत यावं लागलं होतं. णून मी ती
परी ा पदरात पाडून ायचं ठरवलं. खच काहीच येणार न ता. सणगर मा रां ची
मदत होणार होती... सणगर मा र हे वग चार-पाच वषापासून चालवत असत. ां ा
मागदशनामुळे घवघवीत यश मुलां ना िमळत होतं. ामुळं हाय ू लचीही काही मुलं
ां ा डॉइं ग ा वगाला घरी येत आिण परी ां ना बसत. ां चं हे यश हाय ू लचे
डॉइं ग मा र पाटील यां ा नजरे त भरलं. हाय ू लची मुलं सणगर मा रां कडं
जाऊन िशकतात िन परी ा पास होतात, हे ां ना त:ला कमीपणाचं वाटू लागलं.
णून ां नी तं पणे हाय ू लम े डॉइं ग परी ेचा वग चालू केला. डॉइं ग ा
तासाला आ ाला सां िगतलं, ‘‘हाय ू ल ा कोण ाही िव ा ानं हाय ू लमधूनच
डॉइं ग-परी ेला बसलं पािहजे. ाला इतर शाळे तून डॉइं गचा फॉम भरता येणार नाही.
ां ना परी ेला बसायचं आहे ां नी मा ाकडं नावं ा. पुढ ा आठव ापासनं
शाळा सुट ावर रोज तासभर डॉइं गचे वग चालतील.’’ ां नी मािसक फी, परी ा-
फॉम फी वगैरे ब ल आिण बरोबर काय काय आणायचं याब ल सिव र सूचना
िद ा.

मी अडचणीत पडलो. पाटील मा रां चा माझा पूव चा काहीच प रचय न ता.

डॉइं ग ा तासा ा वेळीच मी ां ा टे बलाजवळ जाऊन न पणे माझी घरची
प र थती सां िगतली िन णालो, ‘‘सर, सणगर मा र मा ाकडनं फीचा एक पैसाबी
घेत ाईत. फी ायची माझी ताकद ाई. िशवाय ते मा ा परी ेचा फॉमबी भरणार
हाईत णून मी ाकडं जातोय.’’

‘‘काही जा ाचं कारण नाही. इथं मी तुला फीची सवलत दे तो. आिण तु ा
फॉमचीही व था करतो. तू इथूनच परी ेला बस.’’

मला नाही णता येईना. िश णासाठी हाय ू ल ा कचा ात मी सापडलो होतो.

पाटील मा रां चं कोरडं वागणं मला ामुळं ीकारावं लागलं.

सणगर मा रां ना ही सगळी प र थती सां िगतली. ां चाही इलाज खुटला. ते

णाले, ‘‘फाँ म तेथून भर. सवड िमळे ल ते ा ां चं मागदशन घेच. पण इथंही यावंसं
वाटलं तर येत जा. तेवढाच हाताला सराव होईल.’’

अशा प र थतीतच डॉइं गची दु सरी परी ा िदली. बी- ेडम े पास झालो, पण ितचं
सिटिफकेट मा ाकडं अजूनही नाही. ते पाटील मा रां ा कपाटात आहे . ते
णाले, ‘‘फॉम भर ाचे अडीच पये आणून दे आिण सिटिफकेट घेऊन जा.’’

मी नववी, दहावी िन अकरावी अशी तीन वष ते सिटिफकेट िमळव ासाठी धडपड

केली; पण ते काही ‘पैसे िद ािशवाय’ िमळू शकलं नाही. अधूनमधून पाटील मा रच
मला आठवण क न ायचे, ‘‘अरे , ते सिटिफकेटचे पैसे तेवढे भर ना. मा ाकडं
उगीचच धूळ खात पडलं आहे .’’

‘‘बघतो मा र. पैसे जमले की लगेच े तो.’’ असं णून हळू हळू ां चं तोंड चुकवू
लागलो.

िदवस जातील तसा अ ोळकर मा रां चा फीिवषयीचा तगादा वाढत होता. ां ची

वगात उभं रा न बोलणी खावी लागत होती. ग ीत ा सणगरा ा आबाजीला हे
नेहमी पाहावं लागे. ा ा मनात मा ािवषयी सहानुभूती होती.

एक िदवस तो मला णाला, ‘‘आनंदा, सहामाही परी ा जवळ आ ात. मा

चां गले िमळवून ीिशप िमळव. माझं गिणत आिण भूिमती क ं आहे , ते तू मला रोज
रा ीचं िशकीव. थोडा वेळ िशकीव िन बाकीचा अ ासबी आपून एक क या.
तु ामुळं माझाबी अ ास ईल. तुला मी गिणत-भूिमती ा िशकवणीब ल
मिह ाला तु ा फीइतके पैसे दे त जाईन.’’

‘‘मग काय दे वच पावला!’’ मी मनात ा मनात टु णकन् उडी मारली. मी नववीत,

आबाजीही नववीत. तरी मी दोन मिहने ाची िशकवणी घेतली.

सहामाही परी े ा अध ा िदवशी अ ोळकर मा र मला वगात णाले, ‘‘याद

राख; उ ा फी घेऊन आला नाहीस, तर पेकटात लाथ घालून वगातून हाकलून दे ईन.
परी ेला बसू दे णार नाही.’’

दु सरे िदवशी आबाजीनं दोन मिह ां ची एक फी िदली. तीच अ ोळकर

मा रां ा हातावर ठे वली िन णालो, ‘‘सर, ही दोन मिह ाची फी आणलीय. आता
िदवाळीची सु ी लागली की कामं क न फीचे पैसे जमवतो िन शाळा सु
झा ाबरोबर दे तो.’’

कुरबूर करत ां नी सहामाही परी ेला कसंतरी बसू िदलं िन माझा जीव भां ात
पडला.

सहामाही परी ा झाली िन िदवाळीची सु ी लागली. सगळा डावच चुक ासारखं

झालं होतं. आठवी माणं नववीही घरात बसून अ ास क न पास होता येईल असं
वाटत होतं; पण हे डमा रां ा सां ग ावरनं गुंतत गेलो िन फीचं लचां ड मागं लावून
घेतलं. पण ािशवाय पयायही न ता. घरात नववीचा अ ास केला असता तरी,
हे डमा रां नी परी ेला बसायला परवानगी िदली असती का नाही याची शंका होती.
णून; झालं ते बरं च झालं असं वाटत होतं... मा तुंबले ा फीची आठवण झाली की
काळजात ध होत होतं. सु ी लागली होती; ते ा फीपुरतं काहीतरी क न पैसे
िमळवायचेच असा मनाचा िह ा केला होता.

िहराचं ल झालं होतं तरी, िहरा कशीबशी एकदीडवषच नां दली िन परत माहे राला
आली. आ ालाही ितला सासरला लावून दे ासाठी तोंड न तं. लहानपणापासनं ती
माती खात होती. ितनं माती खाऊ नये यासाठी अनेक उपाय योजले जायचे; पण ां ना
ती दाद दे त न ती. अजूनही पंधरा वषाची झाली तरी माती खातच होती. ित ा
खालोखाल िशवानं माती खा ी. पण ानं सात ा-आठ ा वष च ती सोडली. धोंडू,
सुंदरा-चंदरा यां नी चौ ापाच ा वषापयत खाऊन सोडली होती. िहरानं जरा काही
काम केलं की ितला दम लागे. एक एक पाऊल टाकत ती चाले. ित ा अंगात र ही
न तं. हळद लाव ासारखा िपवळट रं गावर ितचा वाण गेला होता. अश पणामुळं
ितला कोणतंही घरकाम झेपत नसे. तोंड सुज ामुळं आईदादा ितला कधी फारसं
पा ाकडं लावून दे त नसत. ‘पा ा ा गार ानं आणखी अंग सुजंल’ असं णत.
णून ती ढोरं राखत असे. सकाळी घरातली सरां ची शेणंघाणं काढत असे िन
ाहारी क न सरं घेऊन म ाला येई; ते सां ज क नच परत जात असे. िशवाही
गालफुगराच झा ामुळं ालाही मोठी िनसाची कामं लावली जात नसत. पण तो
नाळरोगी आिण गालफुगरा असला तरी, ाला पा ाची दारं कधी मोडावी लागत.
बसून बैलां ची शेणं काढावी लागत. तो गडीमाणूस होता. मी िन दादा म ात व ीला
असलो की तो सकाळी चहा घेऊन येई मग म ातच राही.

धोंडूबाई घरात आईला ैपाकात मदत करत होती. दोघी िमळू न समाधाना ा
हौदाचं पाणी भरत हो ा. बाजार ा िदवशी; ही नऊ-दहा वषाची धोंडी आईला माळवं
िवकायला मदत करी. माळवं भरपूर असलं की आई ते उ ं िवकत असे. एखादी बु ी
असलं की मग धड ावर थोडं थोडं लावून िवकलं जाई. ताजवा भाजीपाला िवकायला
वापरला जात न ता. ामुळं िकती िवकलं, केवढं रािहलं याचा च न ता. ‘बु ीभर
माळ ाचं केवढं पैसे झालं?’ एवढं च िवचारलं जाई. धोंडू ात तयार झाली होती.
सां जचं येताना चहा, मीठ, मसाला काहीबाही संसार व ू आईनं सां िगत ा माणं ती
आणत असे. साताठ वषाची सुंदरा िन पाच-सहा वषाची ल ी; लहान ा आ ाला िन
नुक ाच ज ले ा आनसाला सां भाळत असत. मी िन दादा मोट-मळा सां भाळत
होतो. पाक झाला की दहा-साडे दहा ा सुमाराला आई तो एका जेवणा ा बु ीत
घालून, सग ा लटां बळाबरोबर म ात येई. म ात जोंधळा-भुईमूग भां गलायला
कामाला दोन-तीन बायका सां िगतले ा अस ा; तर ां ाबरोबर भां गलण करी. पण
आताशा रोजगारा ा बायका कामाला कमीच येत. ां ना पैसे दे ापे ा आपणच ते
खाऊ िन जरा लौकर उठून कामं क ; असं आई णे. आिण मग रानात दादा, आई,
मी, िहरा, िशवा, धोंडू, सुंदरा अशी सहा-सात जणां ची रां ग भां गलणी ा कामाला
जुंपलेली असे. आ ा, ल ी िन पाच-सात मिह ां ची आनसा आ याला बसून खेळत
असत.

पावसाळा संपला की कामाचा ताण वाढे . मु णजे भां गलणी, खुरपणी जोरात
सु होत. जनावरां ना चारणं, ां ना गवतं कापणं, ां चं िदं ड तंबाखूत मारणं, कोळपी
मारणं, िमर ा तोडणं, माळवं बाजारात नेणं, भाजी उपडणं, ित ा प ा बां धणं,
अशी काही ना काही सारखी कामं करावी लागत. ामुळं पावसाळा संपला की आई
िदवाळी ा िटपणाला म ातच सगळा संसार घेऊन येई. तो असा आणला णजे
कचकच नसे. गावात दोन-अडीच फलागावरनं पाळीला उभं रा न िमळे ल ते ा पाणी
आणावं लागायचं. ते रोज साताठ खेपा ओढावं लागायचं. पोरीं ा आं घोळी तीन तीन
िदवसां नी आटपून ा ा लागाय ा. पोरां ा आं घोळी म ात होत हो ा. रोज
सरं आणायची िन ायची. शी दादाला धार दे त नसत. ां ची धार आईलाच
काढावी लागे. नेहमी एक नाहीतर दोन शी दु धा ा असाय ा. ां ची एक-दोन
रे डकं असायची. एखादं शेरडू चहासाठी दू ध कधीही िपळता यावं णून असायचं.
रोज एवढी जनावरं गावात ायची िन आणायची; णजे एका माणसाचा ाप
असायचा. आईला जेवणाचं ओझं रोज बु ीत घालून आणावं लागायचं. बरोबर
लटां बळ. जाताना पु ा ढोरां ना वैरणी, चुलीला जळणं हा ाप असायचाच. ापे ा
पावसाळा संप ावर आईला म ात व ी टाकणं सोपं जायचं. जा ा-ये ातला िन
ओझी ने ा-आण ातला सग ां चाच वेळ वाचायचा. जेवणं क न लौकर कामाची
जुपी करता यायची... तरी घरात बाकीचा अटाला असायचा, णून रातचं दादा
घराकडं व ीला जायचा िन मी म ात सग ां बरोबर राहायचा.

नववीची सहामाही परी ा झाली िन यंदा आमची व ी लौकरच रानात पडली.

आतापयत मी घरात कुणालाच फी तट ाचं सां िगतलं न तं. ते सां िगतलं असतं तर
दादानं माझी शाळा पावसा ातच कायमची बंद क न टाकली असती. पण आता
सहामाही परी ा झाली होती. अध काम पार पडलं होतं. आता मिहनाभर तरी शाळे ला
जा ाचा येणार न ता.

एक िदवस दादा घराकडं व ीला गेलेला बघून आईजवळ मी िवषय काढला. ‘‘आई
माझी शाळं ची तीन-चार ै ाची फी तटलीया.’’

‘‘िकती हाय?’’

‘‘धा पंधरा पय हाय.’’

‘‘धा ऽऽ पंधरा ऽऽ!’’ ितनं एकदम घेरी आ ागत डोळं पां ढरं केलं िन तोंडाचा आऽ
केला. सगळी प र थती ितला मी समजून सां िगतली. ितचा मिनरास झाला. ितला
वाटलं होतं; मला हाय ू लचं िश ण फुकट िमळे ल. तसं ितला मी शाळे ला जा ा ा
आरं भी सां िगतलं होतं. पण आता ित ा मनासमोर वेगळं च िच उभं रािहलं. पंधरा
पये णजे आईची वीस िदवसां ची मजुरी. एवढा पैसा दे णं आईला कधीही श
न तं याची मला क ना होती. पण मी मनात काहीतरी ठरवूनच हा िवषय आईजवळ
काढला.

‘‘तू ातला योक पैसाबी दे ऊ नगं. माझं मी ते ा ै नाभरात जमीवतो.’’

‘‘कसा जमीवणार तू आता ाम ात बसून?’’

‘आसपास र ड गवतं आ ात. बाटकं येतील आता... रोज एक भारा बाजारात

 े तो. िदवसभर ो काढू न कुठं तरी उसात ठे वून दे तो. सां ज झाली की बाजारात घेऊन
जातो. दादाला ेचा ठार प ा लागू दे ऊ नगंस. अ ासाचं सोंग काढू न, मी रोज
सां जचं कामं झा ावर घराकडं व ीला जात जाईन िन भारा इकून, गावात व ीला
रा न सकाळनं लौकर परत येत जाईन... ातलं तुलाबी काय थोडं दे त जाईन.’’

आईला माझा हा बेत पसंत पडला. पोराबाळां ना िचरमुरे, शेविचवडा, िचरमु याचं
लाडू खायला िमळणार होते. ां चीही मला ा कामात मदत होणार होती.

मिहनाभर संधी िमळे ल तसा मी गवतं, जोंध ाची बाटकं, िशपाट-लपाटं ही चो न

ने ाचा धोशा लावला.

िदवाळीनंतर शाळा सु झाली. दु स याच िदवशी रझ आणायला णून शाळे त

गेलो. जीव धो ात घालून जमवलेले सतरा-अठरा पये अ ोळकर मा रां ा
हातावर ठे वले िन रझ समजून घेतला. एक एक मा रां कडं जाऊन मी अगोदरच
माझे मा तसे िमळवले होते. फ इं जीचे िमळाले न ते. ात फ काठावर
पास झालो होतो. अ ोळकर मा रां ा मनातूनही मा जा सुटले न ते.
ां ा कपाळावर ा माणं मनातही मा ािवषयी एक गाठ होती.

दु स या सहामाहीत पुन:पु ा हे डमा रां ना गाठून, फी-सवलतीिवषयी िवनं ा

के ा. शेवटी ां नी अध ीिशप िदली िन ेक मिह ाची अध फी मा ा डोईवर
टां ग ा तलवारीसारखी ठे वली.

दु स या सहामाहीत म ात ा कामां चा रे टा जोरकस सु झाला. घाणा करणं,

शगा काढणं, जोंध ाची मळणी क न दाणं घरात आणणं, अशी एकामागं एक कामं
सारखी सु झाली. उसाचं बी वाळतंय णून झराझरा लावणी ा रानाची नां गरट
करणं, लावणीसाठी स या सोडणं िन लावण क न घेणं सु झालं. पहाटे उठून
िकतीही क ं केली तरी कामं ओसरत न ती. रडकुंडीला येत होतो. ा धां दलीत आठ
िदवस म ात िन दोन िदवस शाळे त असं करावं लागत होतं. तरीही ओढाताण क न
नववी कसाबसा पास झालो. पण ा पास हो ा ा आनंदापे ा अ ोळकर
मा रां ा वगिश कपणा ा चरकातनं एकदाचा सुटलो याचा जा आनंद झाला.
 २६
परी ा झाली. गुढीपाड ा ा िनिम ानं आ ी सारी गावात आलो िन ितसरं च एक
खेकटं मा ा ग ात आईदादानं अडकवलं.

एखाद-दु सरं इं जी-मराठी पु क घे ासाठी, व ा-कागदासाठी, फीसाठी गरज

पडली तर, अधनंमधनं शेजारपाजारचं उघ ावर काही पडलं असेल तर, ते चो न
िवकू लागलो होतो. एखा ानं भुईमुगाचं रान बां डगून टाकलं असेल तर रातचं
चां द ात; वर आले ा शगा गोळा करत होतो. कुणी कड ाचं गूड घालून ठे वलं,
कुणी गवतं रचून ठे वली तर रातचं भारा-दोन भारं पळवत होतो िन उसात ठे वून दु स या
िदवशी ाला बाजार दाखवत होतो. पावसा ात राखण नसेल ां ा बां धावरची
गवतं िन शेतातली बाटकं चोरत होतो. आई ा कानावर ा गो ी अस ा तरी दादाला
प ा नसायचा.

नववीची माझी शाळा जुलै मिह ा ा शेवट ा आठव ात कधीतरी सु झाली

होती ा वेळची गो . व ा -पु कां ना मला काही पैशां ची गरज होती. गवतं काही
अजून नीट कापणीला आली न ती. रानात सगळीकडं तंबाखू लावणं चाललं होतं.
आम ा म ाशेजार ा दोन प ा टाकून पलीकड ा रानात, िपरा ब ाचं तंबाखूचं
त अगदी माटात आलं होतं. पण ाला अजून तंबाखू लावायला सवड झाली न ती.
ओ ाकड ा काळवट रानात तंबाखू लावायचा होता; ात अजून घात आली न ती.
माळामुरडीशेजार ा, तां बूळ रानात उ म घात होती. ितथं शेतकरी तंबाखू लावत
होते.

पावसाचा सारखा िचटका अस ामुळं शेतात दु सरी काही कामं न ती. रोजगारी
माणसां चे हातपाय ओ ात आले होते. ां ना कुठं कामं िमळत न ती. गुड ाला
िमठी मा न ती घरातच पावसाकडं बघत बसली होती. एकाएकाची जेवणखा ाची
पंचाईत झाली होती. बाबू ा घरातही हीच त हा झालेली. बायको घरात आलेली.
उपासमार होऊ लागली होती.

मी रा ी ा ाकडं गेलो िन ाला बाहे र वळचणीला बोलावलं. कुणी नाहीसं बघून

णालो, ‘‘बाबू, एका जागी दोन-तीन हजार िनघंल एवढं तंबाखूचं लंबर एकचं त
आलंय. शेगायचं काय?’’

‘‘शेगू या की. कुठं आलंय?’’

‘‘आलंय एका अवघड जा ाला. ते मागनं सां गतो. आदू गर एखादं िग हाईक काढ.’’
ाला मी त कुठं आलंय हे सां िगतलं असतं; तर ानं पर रभारी िग हाईक काढू न
मला प ा नाही ते िवकलं असतं...
 दु स या िदवशीच ानं िसद्ू ध माळकराचं िग हाईक आणलं. सहा पये हजार
ायचं कबूल केलं. गावात सगळीकडं आठ पये हजार होतं... णजे अितशय महाग
होतं. तंबाखू िमरचीचं त हे नेहमीच महाग असायचं. ाला उसाबर बरीच करावी
लागायची. खता ा िढगाचीच गादी क न ते वेळेसरी पाणी घालून आणावं लागायचं.
नाजूक हातां नी ातलं तण उपडावं लागायचं. तरीही ा तरवां ना कीड फार असायची.
ा संकटां ना तोंड दे त दोन-तीन मिहने ते वाढवावं लागायचं. णून ाची कायम
चणचण असायची.

ही चोरी िजवावरची होती. िपरा ब ा ताकदीचा माणूस होता. ाचे तरवाचे तीन ढीग
होते. दोन िढगां ा म े ाची खोप होती. एक ढीग जरा लां बवर होता.

दादाला सां गून मी रातचं एकटाच म ात व ीला रािहलो. दादा घराकडं गेला.
रा ी दहा ा सुमाराला बाबू आला. पट ानं तोंड झाकून, पोती पंघ न त
आणायला गेलो. हातात व ीची काठी घेतली. िवचार असा होता की, ब ा चा ल
लागून काठी घेऊन आलाच तर मुकाबला करता यावा. नुसताच लंगोट घाटला होता.
कारण रातचं पां ढरी कापडं लां बनं िदसतात. िशवाय कापडावरनं िन चालीवरनं िमळू न
‘कोण असावं’ याचा अंदाज करता येतो. ाचा लाग लागू नये णून हा अवतार
केलेला.

‘‘बाबू, िपरा ब ाला चावल लागला िन धावूनच आला तर काय करायचं रे ?’’

‘‘ ेची काळजी तू क नगं. तू नुसतं त उपड िन लां बवर नजर ठे व. खोपीतनं

नुसता ब ा िदसला तरी असा व ाला पळ. मागं मी काय करायचं ते करतो... एक
ेनात ठे व. चोरावर धावून जायाला सुपाएवढं काळीज लागतं. चोर असा चोरी
करताना ट झालेला असतो. अशा व ाला े ावर ह ी जरी धावून आला तरी ो
भीत नसतोय. खुशाल चालून जाईल. िपरा ब ा िकतीबी वाघ असला तरी आपून दोघं
हाय िन ो एकटा हाय. अशा व ाला ो धावून येणार ाई; नुसता आरडावरडा
करं ल. तसं काय केलं तर आपूण परतू या.’’

मनात धाकधूक होती, तरी तसं काहीच झालं नाही. पण ा चोरी ा वेळी मन
बेफाट ेषानं भरलं होतं. ा दण ातच एक अ ा ा अ ा ढीग उपडून आणला
िन रातचं दोन वाजता मी सात पय िन बाबू आठ पय घेऊन बाहे र पडलो.

माळकरा ा थोर ा पोराला बाबूनं ताकीद िदली.

‘‘रामा, ेची बातमी ा कानाची ा कानाला कळता काम ाई. तुझी गरज हाय
णून तुला आणून िदलंय. िजवाचं नाव लवडा ठे वून तु ासाठी ो ड ा मारलाय.
िशवाय जगापे ा तुला दोन पय स ात िदलंय. जाण ठे व ं जे झालं.’’
 ‘‘खुळा का काय? मला का एवढं कळत ाई. सग ां ीच गु ागोिवंदानं ा
गावात हायाचं हाय. जीव धो ात घालून तू माझाच फायदा केलास वं?’’

‘‘ ाई, ‘जाण ठे व’ टलं एवढं च.’’

आ ी बाहे र पडलो.

पैसे िसनेमाला खच होतील ा भीतीनं मी चार-आठ िदसातच व ा-पु कं घेतली िन

अ ासाला लागलो... रामाचा तंबाखू जगला. ठसठशीत तंबाखूची आळी चार चार
पानां वर िहरवीगार आली िन रामा ा धाक ा भावानं दादाजवळ सकाळीच तंबाखू
ओढता ओढता चहाडी केली, ‘र ूदा, तु ा भणीचं बाब ा एक कामातनं गेलंय.
जलम ापासनं ते कवाबवा चो याच करतंय. पर तुझं पोरगं िशक ा-सवर ालं; तेबी
े ा नादानं चो या कराय लागलंय. ेला जरा ताकीद दे ; ाईतर उ ा तेबी
कामातनं जायाचं.’’

‘‘काय सां गतोस?’’

‘‘आता खोटं कशाला सां गू? मा ाच घरात ेनं िन बाब ानं अडीच हजार
तंबाखूचं त आणून घाटलंय. मी मा ा हातानं दोघां ा हातावर पंधरा पय
िटकीव ात.’’

‘‘बरं , ेला बघतो आता. कुणाचं त ?’’

‘‘अगा, तु ा शेजार ा िपरा ब ाचंच.’’

आग लावून िकशा माळकर िनघून गेला होता... शेजारी दळपाचं जोंधळं िनवडत
बसले ा िहरानं मला सगळी खडान् खडा मािहती िदली. मी सावध झालो. दादा ा
माराला कसं तोंड ायचं याची तयारी क लागलो.

दादाची माझी गाठ पडाय ा आत पर ाकडनं बाहे र पडलो. अध ा रा ी रातभर

पाऊस झोडपत होता णून दोघंही घरात झोपलो होतो. जाता जाता आईला सां िगतलं,
‘‘आई, मी म ाकडं चलतो. रातभर ढोरं दावणीला उपाशी पड ात. आता ितकडं च
परसाकडला जाईन णं. आं घूळपां घूळ ितथंच करीन. कुणाकडनं तरी ा लावून दे .
दादा आला तर दादाकडनं लावून दे .’’ बाहे र पडलो िन सरळ बाबू ा घराकडं
सटकलो.

‘‘बाबू, िकशा माळकरानं घात केलाय. ेनं सकाळीच दादाजवळ कागाळी केलीया.
तू जरा पु ा रामाकडं जाऊन ेला ताकीद दे . ाईतर उ ा ते बेनं िपरा ब ालाबी
जाऊन सां गायचं. रामाला णावं, ‘ही गो जर का िपरा ब ाला कळली; तर सग ा
रानातली रोपं उपडून वताडात फेकून दे ईन िन तुझं तुला पैसं परत दे ईन’ णून सां ग.
– आता माझी काय धडगत ाई, दादा माझा आज मा न मा न जीव घेणार. ेला
मी सां गणार, ‘मी काय चोरी केली ाई. बाबूनंच केली. ो ‘मा ाब बर नुसतं चल’
णाला; णून मी गेलो.’ असं सां गतो. तुला इचाराय आला तर तू काय सां गायचं ते
सां ग. ाईतर ेची गाठच घेऊ नगंस. आला की दडून बस कुठं तरी. आ ी सां गंल,
‘मला काय ठावं ाई. कामाला गेलाय. परत ावर इचारतो’, णून. मी चलतो.
म ाकडं जातो णून सां गून आलोय.’’ मी चट ानं बाहे र पडलो िन म ाला गेलो.

तासाभरात िहराबाई चहा घेऊन आलीच. ितनं सां िगतलं; दादा िन आई मा ा चोरी
कर ाब ल बोलत बसलं होतं. ाहरी क न तासाभरात दादा येणार होता. दोघंही
बाबूला िश ा घालत होते.

िहराबाईला सरां साठी दोन पाचुंडं उसाकडं ला आलेलं गवत कापून िदलं, तोपयत
दादा आला. मी आ ा आ ा कामाला जुपी केली होती. बैलां साठी उसाचा साताठ
प ा पाला काढू न ठे वला होता. हे तू एवढाच; मी सकाळी आ ा आ ा कामाला
सु वात केलीय, बसलो नाही; हे दादा ा नजरे ला यावं िन ाचा अधामुधा राग कमी
ावा.

‘‘आ ा, िहकडं ये.’’

मी सहज जावं तसा गेलो.

‘‘िपरा ब ाचं तबाकूचं त चो न माळकराला इकलंस य रे ?’’

‘‘ ाई बा, कोण णतंय?’’

‘‘खु िकशा माळकरानं मला सां िगटलंय.’’

‘‘हां हां ! ते य. ते मी ाई इकलं. आ ी ा बाबूनं इकलंय.’’ जणू मी दादाला

मािहती पुरवीत होतो.

‘‘तूबी तास णं बरोबर.’’

‘‘मी तो. ं जे काय झालं; बाबू त चो न घेऊन सरळ आम ा खोपीकडं

आला. मला णाला, ‘‘दादा, कुठाय?’ तर टलं, ‘घरात व ीला हाय.’ तर णाला,
‘येतोस का गावात मा ाबरोबर; अशानं असं केलंय. आलास तर िन ं पैसे दे तो.
नुसती मला सोबत करायची.’ टलं; आयतं पैसे िमळ ात तर जावं. मलाही व ा -
पु काला पैसे तील णून गेलो. िकशा माळकराला काय ठावं ातलं?’’

‘‘सु ाळी ा कुणीतरी ध न बडीवलं असतं की. मा ामागं म ात व ीला

हाऊन असलं धंदं करतंस?’’ असं णून दादा धावून आला. मी लां ब जाऊन उभा
रािहलो.

‘‘व ा -पु काला पैसे वतं तर कुठनं आणू? िमळ ात आयतं णून गेलो.’’

मा ा ा बोल ानं दादाचा अधा राग उतरला. बाबू पूव पासनं बारीकसारीक
चो या करत होता, याची क ना दादाला होती. णून या चोरी ा करणात दादा
बाबूकडं चौकशीला जाईलच असं मला वाटत न तं; णून साळसूदपणानं बोललो.
पोटभ न दादा ा िश ा खा ा िन तेव ावरच ती भानगड िमटली.

ही भानगड गे ा वष ची. ितचा संबंध दादानं एका न ाच घटनेशी जोडला.

ाचं असं झालं–

िदवाळी झा ावर नेहमी माणं आमचा घाणा झाला. गूळ को ापूरला गेला.
ानंतर पंधराएक िदवसां नी दादा गुळाची प ी आणायला गेला; तर दलालानं गुळा ा
िहशेबा ा प ीसह सतराच पये दादा ा हातावर ठे वलं.

दादा बुचक ात पडला; ‘‘सतरा पय कसलं हे ?’’

‘‘िहशोबाचं. गेलं वषभर तू जे आगाऊ पैसे े ला तास ते िन ेचं ाज वळतं

क न घेतलं. उरलेलं सतरा पये तुला िदलं.’’

‘‘नुसतं सतराच?’’

‘‘हा. मा ाकडं िहशोब आहे .’’ असं णून, दलालानं सगळा िहशोब िन ाचं
झालेलं ाज सां िगतलं. दादाला िवसा ा पुढचा िहशोब येत न ता. तो आपला
नुसताच ं ं णून सतरा पये घेऊन परत आला.

ामुळं घरात खचाला एकही पैसा न ता. णून जोंध ा ा सुगी ा अगोदरच
शगा काढ ा, ा आठदहा िदवस वाळायला टाक ा. दर ान जोंधळा कापून ाची
मळणी क न घेतली. तोंडं बां धून सहा गठळी झाली. ती नेऊन घरात टाकली.

शगा वाळ ा हो ा. ाची पोती िशवून दलालाकडं नेऊन टाकणं गरजेचं होतं.
आताच ा िवक ा अस ा तर खचाला पैसे िमळणार होते. दलालानं लगेच कजाऊ
पैसे ायचं नाकारलं होतं. घरात तर नुसती सहाच पोती धडशी होती. तीही जोंध ात
गुंतलेली. ामुळं दादानं िन मी खोलीत जोंध ाची पोती ओतून रास केली िन पोती
मोकळी केली. ात शगा भर ा िन ां ची गाडी को ापूरला दलालाकडं दादा
सोडून आला... दलालानं दीडदोन मिह ानी प ीला यायला सां िगतलं.

दर ान माझी परी ा झाली. पाडवा तोंडावर आला होता. णून आ ी म ातलं

िब हाड गावात नेलं. घरात तर खचाला एक पैसा नाही. पोराटारां ा अंगावर एकही
नवं कापड नाही. आई िचंतागती झाली. िदवाळी ा ऐवजी सं ा ीला, पाड ाला नवी
कापडं घेणं सोयीचं जायचं. गुळाचा पैसा आला णजे हातात यायचा; पण यावेळी
काहीच आला नाही... दादाही येडबड ागत झाला. गावात चार ओळखी ा िठकाणी
जाऊन आला; पण एकानंही कुणी उसने पैसे िदले नाहीत.

िच िभ खाल मानंनं मी िन दादा म ाकडं व ीला गेलो... हळू हळू जा च

िबकट िदवस येत चालले होतं.

रा ी दादाला ा पडला. सकाळी उठ ावर ानं मला सां िगतलं.

‘‘आ ा, शगा इक ात. दलाल माझी वाट बघत त ाला बसलाय.’’

‘‘कसं कळलं?’’

‘‘राती दु ा झाला... मी आता को ापूरला जाऊन शगंची प ी िन पैसे घेऊन

येतो.’’

‘‘बरं .’’ मी पुढं काहीच बोललो नाही.

दादाला ा पडला की ाब ल कुणी शंका ायची सोय नसे. तो मग खवळू न

उठे . दादाला ते ‘दे वाचं सां गणं’ असे. भटा ा म ात आमची प र थती िबकट होत
चालली तसे दादाला हळू हळू ा पडू लागले.

रा ी ा पडला की िदवसभर दादाला चैन नसे. िदवसभर तो ाचा अथ

लाव ाचा खटाटोप करी. त:शीच मो ानं बोलत राही. ाला ा ानं चेडं
घात ागत होत होतं. संसाराचे अनेक ाला पडत होते. भुईमुगाला, गुळाला,
िमरचीला, तंबाखूला धारणा येईल का नाही? आली तर िकती येईल? म ाचा मालक
िवहीर फोडून दे ईल का नाही? घाणा कधी लावावा? दलालाकडं गूळ नेऊन कधी
लावावा? दलाल आगाऊ पैसे दे ईल का नाही? पेरणी कधी करावी?– अशासारखे हे
होते. या ां ची उ रं तो ा ावरनं ठरवत होता. िदवसभर पडलेले , तो दे वाला
साकडं घालून आप ा उराशी घेऊन झोपत होता िन रा ी ा ा ात ाची उ रं
शोधत होता.
 ा णजे दादाची ं. ात एखादा धनगर खां ावर धोंगडं घेऊन आला
तर, दादाचा तो ‘िब बा’ असे, एखादा मां ग आला तर ‘खंडूबा’ असे, लंगोटी नेसलेला
एखादा िभकारी असेल तर तो द असे, ातारा असेल तर तो ‘हलिस आ ा’ असे,
त ण असेल तर वीर जोितबा असे. हे सगळे आम ा भागाचं दे व. धनगरवाडा,
मां गवाडा, हे तर आम ा घराशेजारीच दो ी बाजूंना असलेले. माळावरनं जातायेता
नेहमीच िभका याची पालं िदसत. धनगर, मां ग, िभकारी, तरणी, ातारी माणसं िदसणं
हे नेहमीचंच असे. दादाला चेहरे मोहरे बदलून ा ात तीच िदसत असावीत.

दादा ज ानं पायाळू . पायाळू माणसात दे वाची व ी असती, ती दे व ानी

अस ात, अशी आम ा भागात खे ापा ातनं समजूत. ात पु ा दादा ा
आईविडलां नी ‘हलिस आ ा ा िकपनं पोरगा जगलावाचला िन दां डगा झाला’
णून दादा ा दे खत गावाला सां िगतलेलं. पोरं बाळं वाढ ानं, महागाई वाढ ानं,
म ाचा फाळा डोईजड झा ानं, मालक िवहीर फोडून दे त नस ानं दादा चारी
बाजूंनी घेर ागत झालेला. ामुळं दे वावरची ाची ा अिधकच वाढत चाललेली.
अिधकािधक घ होत चाललेली. अधनं-मधनं तो ‘द ाला’ नरसोबा ा वाडीला िन
‘हलिस आ ाला’ आ ा ा वाडीला जाऊन येई. दे वावर भार टाकून तो ब याच
ां चे िनणय घेई. ात आले ा ी ा वाग ाचा पारोसा अथ काढी. ाला
तो ‘सपान’ वगैरे णत नसे; ‘दु ां त’ णे. ा ा मनानं आप ा ां ना िदलेला हा
वरचा दजा असे. ‘दे वानं दु ा िदला’ असं तो णे. ात आले ा ीचं ‘दे व
अम ाचं प घेऊन आला ता’ णून तो वणन करी.

ा ा ा ा ां ना आ ी सगळी पोरं हासत होतो. ा ा पाठीमागं ा ाची

िटं गल-टवाळी करत होतो. ा ां वर िव ास ठे वू नये, ती का पडतात; ातलं
काही खरं कसं नसतं; याब ल मी दादाला एकदा मा ा वाचनात आलेलं वाचून
सां िगतलं होतं. पण तो मा ावरच खवळू न उठला होता. ‘तुझी शाळा खु ानं
झवलेली हाय.’ णाला होता. ते ापासनं ा ा ा ा ा वाटे ला मी जात न तो.

तासरातीला दादा को ापुरासनं शगेची प ी िन पैसे घेऊन परत आला होता. ाचा
ा खरा ठरला होता. अगोदर दलाल पैसे ायला तयार न ता. पण दादानं ाला
द ानं िदलेला ा सां िगतला. दलालाला ा ा दु कानातच असले ा द ा ा
फोटोची शपथ घातली िन ‘शगाचं पैसे आ ात का ाई खरं सां गा’ णून िवचारलं.
दलालानं हासत हासत, दादा ा ा ाचं कौतुक करत ाला प ी िन पैसे िदले.
सकाळी उठून द ाची पूजा उदब ी लावून करणा या दलालाला प ी-पैसे न दे णं जड
गेलं असावं. पण परत येताना दादा एका मरणातनं वाचला होता.

शगा िवक ावर मोकळी झालेली सहा पो ां ची सुरळी डो ावर घेऊन, जु ा

कोटाचं खसं सावरत तो दलाला ा अडत दु कानावरनं मोटर ँ डकडं परत येत
होता. को ापूरला पैसे आणायला जाताना तो नेहमी एक डफ ा रं गाचा जुनाट कोट
वापरत असे. तो कधी तर दहापंधरा वषापूव ानं केलेला. पैसे कोटा ा आत ा
खशात सुरि त ठे वता येतात, णून तो हा कोट घालून जाई. ा वेळी तो िपकात ा
बुजगाव ासारखा िदसत असे. कोपरावर फाटलेला कोट तो थाटात घालून जाई.
अंगात असला कोट िन डोईवर पो ां ची सुरळी पा न, हा न ीच प ीचे पैसे घेऊन
जात असलेला शेतकरी असला पािहजे याची खा ी होऊन, दादाला एका भाम ानं
गाठलं.

दो ी बाजूंनी अडत पेठेत दु कानां समोर बैलगा ा सुटले ा. घाणा गु हाळाचे,

सुगीचे िदवस. ामुळं अडत पेठेत गा ां ची, माणसां ची, माल चढव ा-उतरव ाची,
ापा यां ची, परमुलखाला माल ायला आले ा टकां ची एकच गद उडालेली. ात
पु ा बैलां ची शेणं गोळा करायला आले ा पोरी, बायका, बारकी पोरं यां ची दाटी.
अधनंमधनं यातलीच पोरं -पोरी; उघ ावर पडले ा गुळा ा ढे पा खुर ानं िकंवा
प ा ा तुक ानं तासलून ाचा गूळ खायला, चहाला डोळा चुकवून पळवत होती.
या गुळाबरोबरच शगां ा पो ां ना ती भोकं पाडत िन शगाही लां बवत. शेतक याची
व ू; ना धनी, ना संर ण. यातनंच िभकारी-गोसावी अडत-दु कान-दारास, खरे दीला
आले ा ापा यास, माल घेऊन आले ा शेतक यास भरघोस आशीवाद दे ऊन दोन
पैसे, चार पैसे मागायला हिडं णारे . चहा ा गा ां भोवतीनं पेठेत ा हमालां ची गद ती
वेगळीच... सुगीचे िदवस. सगळी अडत-पेठ ग भर ासारखी िदसत होती. खरे दी-
िव ी जोरात चाललेली.

दादा शगाची प ी िन पैसे घेऊन बाहे र पडला. गद तनं ध े खात, खसे िन

डोईवर ा पो ां ची सुरळी सावरत मोटार ँ डकडं चालला. पेठे ा शेवटला महा
दे वाचं एक छोटं दे ऊळ होतं. ा दे वळासमोर राख फासून बसून रािहले ा एका
गोसा ाकडं बघत बघत दादा चालला. बघता बघताच ानं महादे वाला मान लववून,
डोळे िमटू न, मानेनंच नम ार केला.

ते बघून गोसावी दादाला णाला; ‘‘जय शंकर, जय भोलेनाथ! बाबासाब, तू असा

कसा चाललास? परमेशोरानं तुला आज र ड बरकत िदलीय; े ा नावानं काहीतरी
दान कर. दे वां चा दे व महादे व; ेची ु पा हाये ये. ेला नम ार तरी नीट कर. लगेच
इस नको.’’

दादा ा ाळू मानाला णभर थां बावंसं वाटलं. सरळपणानं तो णाला, ‘‘केला
की हो नम ार तुम ा ोरं च.’’ असं णत ानं पायातलं पायताण बाजूला काढलं.
डोईवरची पोती बाजूला टाकली िन दे वळा ा उं ब याला हात लावून नम ार केला.
आत ा खशातलं नोटां नी फुगलेलं पाकीट काढलं. ातला एक आणा काढू न ानं
गोसा ा ा हातावर ठे वला. ‘‘हे ा.’’

गोसा ानं हे रलं.

 ‘‘मला दे व उदं ड दे तो बाबा! माझी िचंता मला नाही. मला तोझी िचंता हाये. दे वा ा
दारात बस दोन घटका. सकाळपासनं दमून गेलायेस. दोन गो ी सां गतो ा ऐक.’’

गोसावी दादाला दे व वाटू लागला. रा ीचा ा ाला आठवला. ा ा ा ात

गोसावीच आलेला िन सां गून गेलेला. दादा बसला.

‘‘परमेशोर तोझं आज उदं ड क ाण करणार हाये. तो ा आज ा ल ुमीचं

दे वाला दशन दे .’’

दादानं पािकटातनं पु ा एक चवली काढू न दे वासमोर ठे वली.

‘‘उचल ती िन घाल पािकटात. दे वाला तोझा एऽक पैसाबी नोको. तोझा एक आणाबी
घे. मलाबी तोझी एक पै नोको. दे व मला पो ळ दे तो. मला तोझी काळजी हाये. तू
तोझी खरी ल ुमी दाखवली ाईस. खोटी ल ुमी दाखवलीस. तुला ानं आज भरपूर
बरकत िदलीय. ितचं दशन ेला घडू दे . तो तुला ती दु ट क न दे ईल.’’

‘‘ ं जे काय?’’ दादा थोडा गोंधळला. परमे रासमोर आपण काहीतरी चूक केली
असं ाला वाटू लागलं.

गोसावी ेमळ हासला. ‘‘अरे बाबा, परमे रानं तोला आज भरपूर ल ुमी िदली ना?’’

‘‘ य!’’ दादा कबूल झाला.

‘‘ ेची इ ा जर ती दु ट करायची असेल; तर तू ेला ती का दाखवत ाईस? तो

ती काही घेणार ाई.’’

‘‘ य की.’’

‘‘दे वासमोर ती ठे व. दे वाचा साद तोला मी दे तो. अंगारा ित ावर बां धून दे तो. ती
ल ुमी घराकडं घेऊन जा. तीन िदवसात ती तोला दु ट झालेली िदसेल... दे वाची
तो ावर मज हाये; तर असा पदर आखडता का घेतोस?’’

‘‘असं णता?’’ दादानं धीरानं पाकीट काढलं. ात ा दोनशे चाळीस पयां ा

दहा ा नोटा काढ ा. ा सग ा दे वा ा उं ब यावर मनोभावे ठे व ा.

‘‘एवढं िदलं दे वानं आज उगंच का खोटं बोलू? ठे वा े ावर दे वाचा अंगारा.’’

‘‘जेय शंकऽऽर, जेय भोलेनाऽऽथ!’’ णून गोसा ानं गोसावी भाषेत काही टलं
िन ा नोटां वर अंगारा ठे वला. दादाला ातलाच अंगारा लावला.
 ‘‘ही तोझी ल ुमी. हा दे वाचा अंगारा. मी तोला मं ीर घालून दे तो. हे सगळं तो ा
घरात ा दे वासमोर ठे व िन मग ल ुमी वापर. तीन िदवसात दे वानं तोला ती नाही
दु ट क न िदली; तर माला पु ा येऊन ा दे वळात भेट. मी ा महादे वाची सेवा
जलमभर करत आलोय.’’

दादा पैसे उं ब यावर ठे वूनच गोसा ाचं बोलण ऐकू लागला. पैसे समोरच होते.
ामुळं दादाला काळजी न ती. गोसा ानं झोळीतनं पां ढरा कोरा कागद
काढला. पे ील काढली िन ा कागदावर एक गोल, गोला ा भोवतीनं एक चौकोन,
चौकोना ा चारी बाजूला चार रे षा, ावर पु ा फु ा असं केलं. असं करताना तो
काही तरी ओठात पुटपुटत होता. ानं तो कागद दादा ा हातात िदला. मनात ा
मनात दे वाचं नाव घेऊन दो ी हातानी ायला सां िगतला. ा कागदात ते पैसे
ठे वायला सां िगतले. ाची प तशीर घडी क न ित ात प तशीर पैसा ठे वायला
सां िगतला. मग मंतरलेला एक पंचरं गी दोरा दे वळा ा गाभा यात जाऊन ा
गोसा ानं आणला. ा दो यात ानं ती पैसे असलेली कागदाची घडी ग गाठी
घालून दादा ा दे खतच बां धली. दे वळा ा अंधा या गाभा यात बसूनच, दो यात
बां धलेले घडीतले पैसे दादासमोरच ाने मं णत महादे वा ा िपिडं व न पाच वेळा
िफरवले िन दादा ा हातात ते िदले... गाभा यातलं अंधुक अंधुक दादाला बाहे र बसून
सगळं िदसत होतं, णून ानं िनधा पणानं गोसा ाला सगळं क िदलं. गोसावी
ा छो ा दे वळात अस ामुळं, तो पळू न जाईल असंही ाला वाटलं नाही.

‘‘ही तोझी ल ुमी आता आनंदानं घेऊन जा. दे व तोझं उदं ड करील.’’

दादानं े नं मान हलवली. पैसे खशात घालून दादा दे वाला नम ार क न

उठला. पोती घेऊन चालू लागला.

‘‘जेय शंकऽर, झेय भोलेनाऽथ!’’ पाठीमागून आवाज घुमला.

दादानं पाठीमागं बिघतलं. गोसा ानं ा ाकडं पािहलं. ेमळ हा केलं. दादा
पुढं चालू लागला. वळणावर हॉटे ल होतं. ितथं चहा घेऊन ँ डकडं जावं णून आत
घुसला.

आत गे ावर; ानं पु ा ती पंचरं गी दो यानं मंतरले ा कागदात बां धलेली नोटां ची

घडी, खशातनं बाहे र काढली िन चाचपून बिघतली. ाला असा संशय आला की,
कागद पां ढरा असला तरी काहीसा मळका आहे िन आत नोटां ची घडी जशी हाताला
टणक लागत होती; तशी लागत नाही. ा ा मनात काय आलं कुणास ठाऊक; ानं
लगेच वरचा कागद थोडा फाडून आत डोकावून पािहलं; तर आत नुसते कागदच होते.
नोटा न ाच. दादा ा काळजाचं पाणी झालं. पोती काखेत मा न धाडिदशी तो
बाहे र पडला िन ानं दे वळाकडं पािहलं. गोसावी नुकताच उठून चालू लागलेला,
पंधरावीस पावलं दे वळा ा पुढं गेलेला ाला िदसला. ते बघून ानं जोरानं बोंब
मारली िन ‘‘चोर चोर’’ णून तो ओरडला. ‘‘ ा गोसा ाला धरा. ेनं माझं पैसे
पळीवलं. धरा धरा ेला. ’’ असं करत तो वेगानं ितकडं पळाला.

गोसावी अडतपेठे ा गद त नाहीसा हो ाचा य करत होता. तो पळाला असता

तर लोकां नी बरोबर हे न पकडलं असतं; अशी ाला शंका आली असावी; ामुळं
तो वेगानं गद त घुसत चालला होता. दादानं ाला गाठलं.

लोकां नी गोसा ाला बेदम बडवला. झोळीतून; नोटाची कागदात बां धलेली घडी
काढू न दादा ा ता ात िदली. ितचा दोरा अडिक ानं तोडून, आत बरोबर चोवीस
नोटा अस ाची खा ी क न घेतली. मग ाला अडतपेठे ा पोलीस चौकीवर नेऊन
पोिलसां ा ता ात लोकां नी िद ावर दादा परतला. ात सगळी दु पार गेली.

तासभर िदसाला तो कागलात येऊन पोचला. आ ी सगळीच म ात होतो. दादा

तसाच म ाकडं आला. ानं घडलेली सगळी हकीकत आ ाला सां िगतली... आ ी
सगळी पोरं खुदूखुदू हासू लागलो. आईला मा दादा ा ा वाग ाची चीड आली.
‘‘चां गलं केलंतासा. सालभर माझी पोरं राबली ती; ते सगळं ढां कंला लागलं असतं.
तु ां ी सगळं गोसावी-िभकारी द ाचंच अवतार िदस ात. वाटं ा वाटसराला उ ा
घरात घेऊन; असंच घरदार धुऊन ा ं जे झालं.’’

‘‘आगं, मी वाटं नं चाललो तो; तर दु बु ी झाली. अशी मान वाकवून, दे वा ा पाया

पडून चाललो; तर कुठली बु ी आठवली िन ा गोसा ा ा नादाला लागलो... तरी
हाटे लात जायची िन बाकावर बसून पैसे चाचपायची बु ी मला दे वानंच िदली. ा
गोसा ालाबी; घटकाभर दे वळा ोरं बसून अडतपेठंत जायची बु ी दे वानंच िदली;
णून तर ो मला गावला. पोलीसा ा तावडीत दे ऊन ेला दे वानंच पोपट केला.
आता बसंल जलमभर सरकारी िपंज यात.’’

दोन-तीन िदवस दादा िचंतागतीच िदसत होता. ा ा मनात; घडले ा

संगािवषयी उलट सुलट िवचार येत होते. गोसा ासंगं भां डत अस ागत; कामं
करताना तो एकटाच पुटपुटायचा. सगळी जेवायला बसलो की, पु ा तोच संग ाच
तपिशलानं सां गायचा. ‘‘मा ाकडनंच चुकलं. मी दे वा ा पाया पडून फुडं गेलो तो;
तसंच फुडं जायला पािहजे तं... गोसावी दे वळा ा गाभा यात गेला तवा; े ा
हातावर बारीक नजर ठे वाय पािहजे ती... ाच व ाला ती घडी काढू न ेला
दाखवायला पािहजे ती... ितथंच े ा िझं ा ध न, ‘सु ाळी ा, दे वा ा
नावावर गावाला फसीवतोस’ णून कुचलायला पािहजे तं...’’ असं तो बोलत होता.
तोच संग उलट-सुलट, बदलून कसा घडायला पािहजे होता, याची क ना क न तो
सां गत होता. ा संगानं दोनचार िदवस ाला नुसतं घे न टाकलं होतं. दु सरा िवचार
सुचत न ता.
 आठ एक िदवस गेले. दादा म ात व ीला होता. सकाळी लौकर उठून मी ाचा
चहा घेऊन म ाकडं गेलो. दादा चहा िपतािपता णाला. ‘‘आ ा, मी जरा घराकडं
जाऊन येतो. िश ाला पा ाची दारं मोडायला लावून दे तो... राती मला दु ा पडला.
हलिस आ ानं येऊन सां िगटलं; तु ा घरात चोर िशरलाय णून. राती काय
गडबड झाली ाई वं?’’

‘‘ ाई बा. झाली असती तर मी लगीच सां िगटलं असतं.’’

‘‘खोली ा कपाटात भुईमुगाचं आलेलं पैसे ठे व ात; ते जा ाला नीट ठे व ात

का ाईत ते मी बघून येतो.’’ दादा घरा ा वाटं ला लागला.

रातची शेणंघाणं तशीच पडली होती. ती मी भरली. ढोरां ना वैरणी घाट ा. कापडं
धुवायची होती; ती िशवाची वाट बघत धुतली.

िशवा थोडा उिशरानं ाहारी घेऊन म ाकडं आला.

‘‘उशीर का रे ?’’

‘‘पो ां त जुंधळं भ लागलो दादाला.’’

‘‘भरलं का मग?’’

‘‘भरलं की.’’

‘‘दादाचं पैसे जा ाला हाईत वं?’’

‘‘हाईत की.’’

‘‘जुंधळं भरायचं ाट मधीच कसं काय िनघालं?’’

‘‘खोलीत सगळं जुंधळं पसरलं तं. शगंची मोकळी पोतीबी परत आली ती. दादा
णाला, ‘हे जुंधळं एवढं भ न सरळ लावू या.’ णून मी िन धोंडी भ लागलावं.’’

‘‘दादा म ाकडं आला ाई?’’

‘‘आई संगट भां डत बसलाय; ते काम सपायला नगं? यील तासाभरानं. तवर मोट
धराय सां िगटलीया.’’

िशवाला दादानं पा ाकडं जायला सां िगट ामुळं तो दादावर वैतागला होता; ते
मा ा ल ात आलं. मी ितकडं डोळे झाक क न णालो, ‘‘कशापायी भां डाय
लागलाय?’’

‘‘जुंध ाब ल. पोती भर ावर आईला णाला; ‘जुंधळं एवढं च कसं? साऽ गठळी
आणून वतली ती. िनदान पाच पोती तरी भरली पािहजेत.’’

‘‘मग िकती पोती भरली तर?’’

‘‘चार पोती भरली.’’

‘‘आईनं ै नाभर ातलंच जुंधळं दळू न आणलं वं?’’

‘‘तेबी सां िगटलं की आईनं. पर दादा णतोय; पोटाला अध पोतं गेलं असलं; तरी
अजून अध पोतं जुंधळं कमी पड ात. – आई णती; साऽगठळी न ती. तर दादा
णतोय; मोठी मोठी साऽगठळी जुंधळं तं. पो ां ची तोंडं िशवून भरली असती तर,
पाच पोती झाली असती... बस ात दोघंजण ाच ाच करत.’’

आ ी दोघां नी मोटा धर ा.

मोटा सुटाय ा वेळेला आई िन दादा बरोबरच म ाकडं आले. आले िन ा

दोघां नी िमळू न; मा ावरच मी जोंधळं चो न िवक ाचा आरोप केला. मा ा पोटात
साप गे ागत झालं. खरं तर; घरात ा अस ा गो ींची चोरी मी कधीच केली न ती.
आमची व ी म ात होती ते ा; घराकडं कधी मी तर कधी दादा झोपायला जात
होतो. व ीला मी एकटा गे ावर जोंधळं चो न िवकलं असणार, असा दोघां नी तक
केला.

आई उघड उघड णाली, ‘‘आ दू, तू तु ा मा राची तुंबलेली फी भरायला णून

जुंधळं इकलेलं असणार. ाबगार तुझा मा र तुला पर ेला कसा बसू दे ईल?... तू ा
बाब ा ा नादानं चो या करायला सोकावलाईस. खरं खरं सां ग, ा बाब ाला;
घरात तू व ीला असताना िकती जुंधळं े ऊन घाटलाईस?’’

‘‘खुळी का काय? दे वाची श त गं, मी जुंध ाचा एक दाणाबी ोऊन इकला ा

ई.’’

‘‘मग मा राची धापंधरा पय फी कुठनं े ऊन िदलीस तू?’’

‘‘सणगरा ा आबाजीनं मला मदत केली. रातचं जाऊन मी ेची िशकवणी घेत
तो. माझी फी मग ो भागवत ता.’’
 ‘‘तु ा आयला तु ा; े ा घरात काय एवढं पैसं ायला ऊतू चाल ात?– िकती
जुंधळं े ऊन इकलंस खरं सां ग.’’ णून दादानं माझा बखोटा ध न थोबाडात
मारली.

‘‘मी एक दाणा े ऊन इकला ाई. वाटलंच तर आबाजीला इचार.’’ मी थोबाडावर

हात ठे वून बोललो.

दादाचा िव ास बसायला तयार न ता. मी काहीतरी बनवाबनवी करतोय असं

ाला वाटत होतं. ा िदवशी; पायात ा पायताणासकट मला ानं खोपी ा दारातच
पायां नी कुचललं. नाकावर एक लाथ बसून ातनं तोंड भ न र वाहायला
लाग ावर; मग कुठं तो थां बला. ाचा संताप अनावर झाला होता. आईनं मला खालनं
ओढू न बाहे र ढकलला िन ‘‘जा की ितकडं पळू न; मर जा. िकती मार खातंस?’’
णाली.

मी धावेवर िनघून गेलो. र ाळलेलं तोंड धुतलं िन ितथंच बसलो. दादा खोपीतनंच
तनतनत होता. ‘तूच रां डं सैल सोडून ा सु ाळी ाला चो या कराय मोकळं
सोडलंस;’ णत होता. ा ा बोल ावरनं िन आई ा उ रं दे ावरनं; मा ा
ल ात एक गो आली की, िदवाळी ा सु ीत मी चो या के ाचं आईनं दादाला
सां िगतलंय. ा चो यां चं पैसे िसनेमाला िन मा रा ा फीला पुरं झालं नसतील, णून
मी घरातलं जोंधळं बाबूला नेऊन िवकलं असतील; असं ा दोघां नी िमळू न अनुमान
काढलं होतं. दादाला मा ा गो ींचा दु हेरी-ितहे री राग आला होता. फी शाळे त
भरायची आहे , याचा मी ाला प ाही लागू िदला न ता. मी शेजा या-पाजा याची
गवतं, कडबं, बाटकं चो न िवकली याचा प ा ाला न ता; पण आईला हे सारं
माहीत होतं आिण तरीही ती दादाला बोलली न ती. आबाजीनं मला पैसे िदले; हे मी
आईला कधीच सां िगतलं न तं आिण ते ऐन वेळी; दादा मला मारतोय णून मी
खोटं च सां गतोय, थापा मारतोय; असं दोघां ना वाटलं होतं. ामुळं दादा खूप भडकला
होता.... ‘‘उ ा दरोडं घालाय लागला तर माझी अ ू हाईल का, गतकाळे ?’’ णून
आईवर धावून गेला िन ितलाही एक थोबाडीत िदली.

पुढं मिहनाभर हे करण चाललं होतं. अधनंमधनं िश ा बसत हो ा. मला तोंड वर

क न बोलाय येत न तं. कारण मी शेजारपाजार ा चारपाच वेळा चो या के ा
हो ा. ाची लाज वाटत होती. मनाची आत ा आत खां डोळी होत होती. ते शरमून
शरमून आकसत होतं.

िश ा कमी बसा ात णून मी खसाखसा कामं करत होतो. दादाला कोण ाही
कारचा तुसास पडू दे त न तो...

‘उ ा दरोडं घालाय लागला तर माझी अ ू हाईल का, गतकाळे ?’ ा दादा ा

बोल ानं, मनात ा णी साप डस ागत झालं. एका लोककथेत ा; फाशीला
जाणा या िन शेवटची इ ा णून; आईचा कान दातां नी तोडणा या चोराची मला
आठवण झाली.

... माझा ो नाद असाच वाढत गेला तर, मा ा िश णाचा कायबी उपयोग ाई.
मी खरं च दरोडे खोर ईन. सग ा गावाला हे कळलं तर, कुणी मा र मला
ं ब या ा आतबी घेणार ाईत. िसनेमा ाई बिघटला, हाटे लात ाई गेलं तर काय
जीव जाईत ाई. फी– पु कां साठी दु सरं कायतरी क न पैसे िमळवायचं; पर चोरी
करायची ाई... दे वा मला माफी कर. मी चुकलो. गावाला; मी चोर हाय हे कळू दे ऊ
नगं. वाटलं तर िश ा णून माझा एक डोळा फोड. एका डो ानं मी जलम काढीन...

िववश होऊन एकटाच झाडाबुडी बसून रडलो. तोंडात दोनचार मा न घेत ा.

डो ां वर कचाकचा बु ा मार ा... िसनेमात बिघतले ा दरोडे खोरागत;
मा ातलाच एक दरोडे खोर मा ा मनासमोर िदसू लागला िन माझं मलाच भय वाटू
लागलं.

ते ा पासनं कायमची चोरी बंद पडली... दादाचा ा ावरचा िव ास मा जा

जा वाढू लागला. ा ा ां तात ा ‘तु ा घरात चोर िशरलाय’चा अथ ानं असा
घेतला. मीच तो चोर असं ाला वाटू लागलं. गोसा ा ा िठकाणी आता मीच ाला
िदसू लागलो. तंबाखू ा तरवा ा चोरीचाही; ानं मनोमन काय लावायचा तो अथ
लावला होता.

... दे वानं ाला आता मा ाब ल चां गला ां त ावा, अशी दे वाची ाथना मीच
मनोमन क लागलो.
 २७
मिहना-दीड मिहना गेला िन गावात लगीनसराई सु झाली. ग ीत ा बायका;
आप ा लेकीं ा ल ां ची आवातणी आईला दे ऊ लाग ा. आई जाऊ-येऊ लागली.
जवळ ां ा ल ाला केळवाणं क लागली. नां दायला जाणा या शेजार ा पोरी
जोडवी-साख ा ा, न ा लुगडं -चोळी ा पेहरा ात आई ा पाया पडायला येऊ
लाग ा... आई ा मनात खोल खोल खळबळ सु झाली. काळजीची काळी सावली
दाट दाट पस लागली. घरात पाच लेकी. तीन म न गेले ा. िहराचं लगीन होऊन
दोन अडीच सालं झाली; तरी लेक घरातच... व या ा मनात बसत ाई...
आतापासनं िहला जलमभर अशी घरातच ठे वायची? भां डत-झगडत, एखादं -दु सरं तरी
पॉर झालं तरी फुरं . बाई ा ज ाचं चीज ईल. कायबी झालं तरी व याकडं
नां दलीच पािहजे. आपूआप मुलं ात. आज-उ ा वरीस-सा ै ात ितला ान
येईल. ान आ ावर लगोलग पोरी केळीगत फाफराय लाग ात. दे ख ा िदसाय
लाग ात... मग व या ा मनात बसायला उशीर लागायचा ाई... ितला
अळू बाईबुळूबाई कायतरी क न व या ा घराकडं घालीवली पािहजे... अजून चार
लेकींची ल ं करायची हाईत. िहतनं फुडं अजून िकती रां डा ज ाला येणार हाईत
कुणाला दखल?– ती िचंतागती झाली होती.

रातचं मी, दादा जेवायला बसलो होतो. आई भाकरी करत करत वाढत होती. हळू च
दादाला णाली, ‘‘दीड वरीस झालं िहरा ा सासरचं िहकडं कुणी तोंडबी दाखवलं
ाई. कशीबशी वरीसभर आली ती. मग ितकडची ितकडं गपगार झा ात.’’

‘‘मग काय करावं णतीस आता?’’

‘‘ित ा ना ाचं कायतरी बघायला नगं? ा पोराला जाऊन कायतरी इचारायला

पािहजे. ती एक नोडी रां ड; आई ा मागं े ा घरात घुसलीया; ितचंबी पाय धरायला
पािहजेत.’’ गावातच िदलेली िहराची थोरली नंणद; आपला सगळा संसार घेऊन,
पोर ा झाले ा भावाकडं येऊन रािहली होती. थोरलेपणाचा फायदा घेऊन सगळा
कारभार ितनं आप ाकडं घेतला होता.

सग ाग ीत ती चवचाल बाई णून ओळखली जात होती.

घरात घुस ावर ितनं सहा मिह ां त िहराला माहे रला धाडलं होतं. ितचं नाव समा.
पु षासार ा आई-भैणीवरनं िश ा ायची ितची खोड. शंकरची ती थोरली बहीण.
आईविडलां ा मागं ाला थोर ा बिहणी ा िन ित ा नव याचा आधार वाटत होता.

ती घरात आली िन िहरा अधनंमधनं आम ाकडं येऊन; समा कसाकसा जाच

करती ते सां गू लागली... गावा ा मावळतीकडं ा बाजूला एक मोठा ओढा होता.
पावसा ात ाला कायम धो धो वाहणारं पाणी असे. गाव संपलं की ओ ापयत
दोन-अडीच फलागाचं काळवट रान लागे. या काळवट रानातच पां द होती. ित ात
गुडघागुडघाभर िचखल होई. िनसरडं होई. गडीमाणसंसु ा पु ळ वेळा या
िनसर ात पडत. ही पां द िन तो ओढा ओलां डून शंकर ा म ाला जावं लागायचं.
ानंही तो िदवाणाकडनं फा ानं केलेला होता. पावसा ात ा म ाला
गडीमाणसां िशवाय कुणी जाणं श न तं. ‘‘जा तुझी तू दे ऊन ये जा व याची
भाकरी.’’ णून समा िहराला शंकरची भाकरी घेऊन लावून ायची. िहराला काहीच
बोलता यायचं नाही. ती रडतकुढत ा पां दीनं िन ा ओ ानं कुठ ा तरी जाणा या
इसमा ा मदतीनं जायची. पु ळ वेळा पां दीत पाय िनस न पडायची िन कोर ास-
िबर ास, पातळ-िनतळ काय असेल ते सां डायचं. शंकर नुसता रागाला यायचा, पण
ही नणंद ितला पाठीत धपाटं ायची. अगोदरच िहरा नाळरोगी, अश . तशात ा धो
धो पावसानं िन राडी िचखलातनं चालून चालून, ती जा च सुजरी-फुगरी झाली. तरीही
ितला पहाटे उठून ‘‘तु ापुरतं िन तु ा दा ापुरतं तरी दळ.’’ णून दळायला
बसवायची. दळू न झालं की, ित ा दो ी सरां ची शेणंघाणं काढायला लावायची. शेणं
काढली की, समा धारा काढू न जे दू ध घालायला णून जायची; ते तीन-चार तासां नीच,
ाहारी ा व ाला, जागोजागी बसतउठत, ग ा मारत परत यायची. आ ा आ ा,
‘‘झा ा का ाई गं अजून भाकरी?’’ णून िहराला िवचारायची. शेणं काढू न, दळू न
िहराचा जीव मेटाकुटीला यायचा. ितला दम लागायचा. मग ती होतील तशा मंद गतीनं
भाकरी करायची. ैपाकला लागायची. ‘‘अजून तु ा भाकरीबी झा ा ाईत, रां डं.’’
णून ती ितला धबाधबा मारायची.

िहराचा नवरा म ात िन समाचा नवरा गरीब गायीगत. कुठं िमळे ल ितथं

रोजगाराला जात होता. शंकर ा घरात दोन माणसां िशवाय कुणी खाणारं च
नस ामुळं, समा ा नव याला थोडे सुखाचे िदवस आले होते. बायको ा िजवावर तो
ा घरात आयतं खाऊन काहीसा सुखावला होता. ामुळंही समाला तो उलटू न
बोलायचा नाही. ितचं कारभारीपण चालू ायचा. िशवाय समाचा भाव तापट,
कडक ा; ामुळं तो आणखीनच मां जरागत ग बसायचा. सगळं जमून आलं होतं.
तरी समा बाहे र दू ध घालायला गे ावर तो िहराला मदत करायचा. ‘‘तु ा तू भाकरी
कर. मी शेणं काढतो’’ णायचा. समा दु पारी िहराला घुशीची िबळं लािपंयला
सां गायची; ती तो लूिपंन टाकायचा. कधी समा िहराला जा च कुचलू लागली तर,
ित ा हातातनं िहराला काढू न ायचा. तेवढाच ा घरात िहराला एक दु बळा आधार
होता.

िहरा हे सगळं आईला येऊन सां गायची.

‘‘शंकरला तू हे सगळं का सां गत ाईस?’’

‘‘ ेचं काय चालत ाई ित ा फुडं . ेला नुसता बैल केलाय ितनं. े ला णती,
‘कशाला हे सुजरं -फुगरं क न घेटलंईस? घालवून टाक जा िजकड ा ितकडं . तुला
का दु सरी बायकू िमळणार ाई? छ बायका दारात बां धून ा करतो. एकापे ा
एक सरस जागं काढतो तुला. ा रां डंला तेवढी घालीव ित ा आई-बाऽकडं .’ असं
णती.’’

‘‘मग ो काय बोलत ाई?’’

‘‘काऽऽय बोलत ाई. घु ागत गुमान बसतोय. मा ा संगट तर कवा एक शबूदबी

बोलत ाई.’’

‘‘हळू हळू े ा ानात येईल की गं, ही रां ड सगळं धुऊन पाणी ाला लागलीया
ते.’’

‘‘ े ा काय ानात येणार ाई. भणीवर ेचा लई जीव हाय. तू ाईतर थोर ा
दादानं भां डून-झगडूनच मा ा नणंदंला बाहीर काढलासा; तर ती रां ड बाहीर िनघंल
बघ. ाईतर मा ा संसाराचं वाटू ळं णार.’’

‘‘बघू णं; जाऊ दे एक वरीस. तू कसंबसं एवढं वरीस ित ा हाताबुडी काढ.

नुकतंच ितचं आई-बा मे ात. इत ात भां डणं काढली तर ते ग ीत बरं िदसणार
ाई.’’

पण िदवाळी ा िटपणाला िहरा खूपच सुजली फुगली. ितला ास घेणं कठीण होऊ
लागलं. चालताना, उठताना दम लागू लागला. जरा चालली की मटाकिदशी खाली बसू
लागली... तरी ितला समा काम लावतच होती. ा ग ीला सगळी पां ढरमाती होती.
पावसा ात ा मातीत गारवा फार िशरत असे आिण िहराला तर एका पो ा ा
पटकारावर िन एका वाकळं वर रा काढावी लागत होती.

िदवाळी पुढं आठ िदवस आहे णताना; ती आम ा घराकडं कप ां चं गठळं

डोईवर घेऊन आली.

‘‘का गं?’’ आईनं िवचारलं.

‘‘ वरा िन नणंद णाली, ‘िदवाळी तोंडावर आलीया; जा ायारला. अिण आता

बरं होऊनच िहकडं यायचं. आ ी कुणीतरी बलवायला येतो.’ ’’

ानंतर िहराला कुणी बोलवायला आलं नाही. आई चौकशी क न आली तर कुणी

नीट बोललं नाही. आम ा सग ां ा ल ात आलं की, िहराला नां दवायचा ां चा
िवचार नाही. ितला कामं लावून लावून िन हाल हाल क न मार ाचा ां चा िवचार
आहे . णूनच की काय; आजारी पडून ती अगदी मरायला टे क ावर ां नी िहराला
आम ाकडं पाठवलं होतं. आईनं मन घ क न ितला आ ापयत ठे वून घेतलं होतं.

पण आता ितची त ेत काहीशी बरी झा ावर आईला पु ा वाटू लागलं की, ितचा
संसार रां गेला लावावा. ितनं दादाजवळ बोलणं काढलं.

‘‘ित ा ना ाचं तुझं तूच बघ आता. रां डं, तू माझं न ऐकता तुझं गणगोत डकत
ा माळी ग ीला गेलीस िन मा ा लेकीला ा घरात घाटलीस. िकती जरी तुला
घेगलली तरी तुझी ितकडची वड काय सुटत ाई. िन ार की तुझं तू आता. लगना ा
व ाला ‘नको’ टलं तं; तर सून सणगरा ा घरात जाऊन बसली तीस.’’
आईला अशा िश ा दे त दे त दादा जेवला िन कसाबसा हात धुऊन उठून गेला.

आईचं तोंड िशव ागत झालं.

पुढं आठएक िदवसां नी, धाकटा मामा आईला भेटायला णून सहज सां ज क न
आला. बोलता बोलता ाला आई णाली, ‘‘िलंगा ा, आता िहरी ा िजवाला बरं
वाटतंय. वरीस-सा ै ात लेक ाती-धुती ईल. ित ा ना ाचं कायतरी बघ की.
तु ाच ग ीला घर हाय. शेडजी ा न ा म ाजवळ ेचा मळा हाय. कायतरी
चां गलं करायचं बघ बाबा ा पोरी ा ज ाचं. जाता येता गाठ घे ा शंक याची.’’

मामा ा मनातला जुना राग उसळू न वर आला. ‘‘ ा रोज पोतंभर माती खाणा या
सुज या िह ा ज ाची आता काळजी लागली य तुला? सो ासारखी थोरली लेक
ती; ित ा ज ाचं चां गलं करायसाठी काय केलंस तू?... ख ातच घाटलंस वं
ितला? तु ा आयला तु ा; मा ा संसाराची राखरां गोळी केलीस िन मा ा अंगाला
राख फास णालीस... आता या ा फाट ा तोंडा ा िन फुट ा आवाजा ा
िह ा संसाराचं मला बघ णतीस य?’’ ...नाइलाजानं नवीन आणलेली बायको
मामा ा मनात भरत न ती. रं गानं सावळी, कानडी मुलखातली, पालाही डावी
होती. पिहलेपणावर ितचं कुठं ल च जमलं नाही; णून मामासार ा िबजवराला
ितला िदलेली. ामुळं मामा ा मनात पिह ा बायको ा आठवणी वरचेवर जा ा
ाय ा. आत ा आत उसळत रहाय ा. वाट िमळे ल ते ा ा अशा वे ावाक ा
होऊन बाहे र पडाय ा.

‘‘का णून मी तु ा लेकीचं बघू आता?’’

‘‘नगं बघायला तर? तु ा भणीचा वरा मेला, ती रां डमुंड झाली; असं ण िन
बापई माणूस होऊन फुडं हो. माझी लेक िन तुझी लेक काय दोन हाईत य?’’

‘‘नस ा तरी; तू जशी माझी भण हाईस; तसा शंक याबी मा ा मामाचा पोरगा
हाय. मला भाऊच हाय ण ो. े ा ग ात ही नासले ा भोप ागत झालेली
िहरा काय णून बां धतीस? असं क न े ा िन िहरा ाही ज ाचं मातरं च करणार
वं तू? शंक या दु सरं लगीन क न घेणार हाय णं. कशाला घालतीस मग े ा
घरात े ऊन बळं नं?’’

शंकर दु सरं ल कर ा ा िवचारात आहे ; हे ओळखून आईला काळजी लागली.

दोन तीन िदवस ती कुठं कुठं तरी जाऊन आली. ित ा मनात कुठ ातरी गा ीचा
िनणय झाला.

एके िदवशी रा ी, दादा घरात नसताना, बाकीची सगळी पोरं झोपलेली असताना
मला ती णाली, ‘‘आ ा, ा िलं ाचं काय खरं वं. लई खे ा हाय ो. एखा ा
व ी ा समीला ो सामीलबी झाला असायचा. ेला वाटतंय; े ा बायकूचं मी
वाटू ळं केलं. तवा आता मा ा लेकीचं वाटू ळं करायला ो उठलाय. एखा ा व ी
हे डंपणबी करायला ो कमी करायचा ाई. समीला टला असंल, ‘शंक याला
िहरीला सोडिच ी ायला लावू या. िहरी अशानं अशी हाय. मी कायबी क न
सोठिच ी िमळवून दे तो. मला अमुक एवढं पैसे दे .’ असाबी ा कारटखाऊनी बेत
केला असंल. चा नेम ाई.’’

‘‘काय बोलतीस आई हे ! मामा असं करं ल, असं तुला कसं गं वाटतंय?’’

‘‘लई हाय ो. तुला ेची खेळी ाई कळायची. ोचं ेला, ेचं ोला करायचा
नादच हाय ेला. वळखून हाय मी ेला.’’ ... ित ा मनातला संशय बोलत होता.
मामानं त णपणात ब याच भानगडी के ा हो ा, ही गो खरी. पण तो िहरा ा
बाबतीत ‘पैसे खाऊन’ शंकरला सोडिच ी दे ईल, असं मला काही वाटत न तं. णून
मी आईची समजूत काढ ाचा य करीत होतो.

‘‘पर स ा भणी ा पोरीचं असं कसं वाटू ळं करं ल ो?’’

‘‘ते कायतरी का असंना. नसंल े ा मनात तर दे व पावलाच. तु ा दे खतच आता

ो णाला का ाई; िहरीला िहकडं च ठे वून घे णून?’’

‘‘ णाला की.’’

‘‘मग झालं तर. े ा मानात िहराचं ना ं ावं असं िदसत ाई. लेकीचा बाऽ
णणा यानं तर अगंच काढू न घेटलंय. भसासा पोरं काढायला तेवढी ेला पािहजे
अस ात. े ा नादाला लागणं काय खरं ाई. तू आता काय ानगा ाईस.
शंक या तु ा वारगीचा हाय. ग ीत ा तु ा वारगी ा पोरां नी लगनं के ात िन
संसाराला लाग ात. तू तरी आता तु ा भणी ा ना ाचा काय इचार करणार का
 ाई?’’

‘‘माझं कोण ऐकणार ितथं?’’

‘‘न ऐकायला काय झालं? िशकला-सवरलाईस. शंक याला जरा दम दे . ा रां डंचं
माझं मी बघतो. अजून लेकीला ेनं दोन तीन वसबी नीट नां दीवली ाई.
आजारपाजार काय मा ा लेकीलाच तेवढा ा जगात ाई. पतक माणसाला ो कवा
ना कवा येतोच. अशा व ाला वरा णणा यानं बायकूला औशीदपाणी केलं
पािहजे. ते सोडून, ा उळाकानं मा ा लेकीला ायाराला लावून िदली. ेचंबी काय
ाई. िकती केलं तरी ती माझी लेकच हाय. मी ितला टाकणार ाई. आता ितला बरं
वाटतंय; तर ेनं े ऊन नां दीवली पािहजे. िनदान लगीन होऊन पाच-सा वस झाली,
पोर ाती धुती झाली, ती स ान झाली की, मग सोडिच ीचा इचार तो. ितचं काय
ना ं करायचं ‘ना णणं’ ाई. व याला ती चां गलाच णती. पर ती रां ड, घरघुशी
ितचं वाटू ळं कारायला बसलीया. नव या ा मनात तसं काय िदसत ाई. तवा तू जरा
िशक ा-सवर ाचा फायदा घेऊन शंक याला सुध न सां ग. णावं, ‘दु सरं लगीन
करायला काय ानं आता परवानगी ाई. दाबून दडपून केलंस तर, हातात बे ा
ठोकून खडी फोडायला तु ं गात लावून दे ईन... पैलंचं दीस गे ात णावं आता.’ ’’

आईनं चां गलीच कंबर कसली होती. मी शंकरला म ातच तं पणे गाठलं. ानं
काय फारशी कुरबूर केली नाही. मीही ाला दो ा ा ना ानं, दु सरं ल क न
घे ात ा अडचणी सां िगत ा. काय ाची बाजू सां िगतली. िहराची त ेत
सुधार ाचंही सां िगतलं. ‘‘माझं काय णणं ाई. आ ाला हे सगळं सां गा.’’ तो
शेवटी णाला.

समीलाही मी िन आई िमळू न भेटलावं. ती आईला णाली, ‘‘मा ा भावाचं तू तुझी

आजारी लेक दे ऊन वाटू ळं केलंस. माझा बा आजारी ता; ेला गॉड बोलून वनी
घाटलीस. माझा बा गरीब ता, ेचं मराण जवळ आलेलं बघून ेनं तु ा लेकीला
होकार भरला िन दारात लगीन केलं... तू मा ा बाऽचा घात केलाईस. मी तुझी लेक
आता ठार नां दवून घेणार ाई.’’

आईनं ितला खूप िश ा िद ा. ग ीतली माणसं जमवली. समी गावात ा

सतराजणां कडं दू ध घालाय ा िनिम ानं कशी जाते; ते ग ीला ओरडून सां िगटलं.

नवराबायकू िन दोन-तीन पोरं ; रोजगारानं पोटं भरत नाहीत णून धाक ा भावाला
एक ाला बघून; लुबाडून खायला कसं घरात घुसलीया, हे सां िगटलं. ‘‘माझी लेक
ह ाची मालकीण हाय ा घराची. ती िह ा आईतखाऊपणा ा आड येती; णून
ही रां ड ितला उपाशी मारती, ढोरागत कामं लावती, थंडीवा यात रानात घालीवती,
गार ाला, व ीत िनजीवती िन आजारी पाडती. वर णती, ‘आजारी लेक मी ित ा
भावा ा ग ात बां धली.’ – रां डं, मा ा लेकीला तूच आजारी पाडून ितचा जीव ाया
बसलीयास िन भावा ा घरात घुसलीयास.’’

आईचा हा अवतार सग ा ग ीनं बिघतला. समीचा आवाज तेव ापुरता तरी बंद
झाला होता. ग ी ा बायकां नी समीला चार समजुती ा गो ी सां िगत ा, ‘‘पोरीला
नां दायला आण जा, भावा ा संसाराचं असं खोबरं क न पापाची वाटे करीण होऊ
नगं, भावाचं भाऊ बघून घेईल.’’ अशी समजूत काढली.

गोपाता ा मुलखाचा वां ड होता. क े-खेकटी कर ात िन कोटकचे यात ाचे

मिह ातले पंधरा िदवस चाललेले असायचे. आईनं ाला बरोबर घेऊनही एकदा
समीला िन ित ा नव याला दम िदला. ‘ ां ची भां डीकुंडी शंकर ा घरातनं र ावर
फेकून दे ईन’ णून सां िगटलं. ाचा प रणाम असा झाला की, मिह ाभरात िहरा
पु ा नां दायला गेली. पु ा शंकर ा घरात कामाला जुंपली गेली.
 २८
िहरा पु ा नां दायला गेली िन आठ नऊ वषा ा सुंदरा ा हातात ढोरां कडची काठी
आली. वषभराची झालेली आनसा; आता सहा-सात वषा ा ल ी ा काखेत बसू
लागली. चार-पाच वषाचा आ ा ाचा तो दारात ा दारात खेळू लागला, ग ी ा
वारगी ा पोरां बरोबर वाटे वरची माती उधळू लागला. तेरा-चौदा वषाचा िशवा थोडा
कणखर झाला होता. ानं माती खायची सोडली होती. पा ाची दारं तो सराईतपणे
मोडू लागला होता. म ात असलो की, मी मोटे वर आिण िशवा पा ाकडं अशी
भावा-भावां ची जोडी म ाला सां भाळू लागली. िशवामुळं दादाला उसंत िमळू लागली
होती. तो वरची कामं क लागला होता... म ात काही काम नसेल तर, अधनंमधनं
मी दु सरीकडं रोजगाराला जाऊ लागलो. म ा ा आसपासच कुणा ा नां गरावर,
कुणाचा सार काढायला, कुणाचा कूप घालायला, कुठं कुठं िविहरी ा गाळाला, काशा
खणायला जात होतो. सकाळपासनं ाहारी ा व ापयत म ात काम करत होतो
आिण मग दु सरीकडं कामाला जात होतो.

दु सरीकडं कामाला जाताना बरं वाटत होतं. पर ा माणसां बरोबर हासतखेळत

काम करताना शीण येत न ता. मन स होत होतं. म ात असलो की दादाची
कटकट वाटत होती. ा ा िश ा खा ाचा कंटाळा येत होता. कामं करायची ती
क नही मन वैतागत होतं. आईदादाची बारीक सारीक खचाव न भां डणं चालत
होती, ानं मन िकटत होतं. िकतीही कामं केली तरी, ाचं चीज होत न तं. उलट
दु सरीकडं कामाला गेलो की, रातचं हातावर मजुरीचा पाया पडत होता. तेवढाच दोन
िकलो तां दळापुरता होत होता. मी काहीतरी िमळवून आणतोय, मा ा आई-बाऽला ते
दे तो आहे , ा पैशातून तां दूळ आणले जातात, ात भावंडां ना घास घास िमळतोय
याचा अिभमान वाटत होता. चार-पाच िदवस कामाला गेलो की, ह ानं चार आणे
िमळत होते. आई ते दे त होती. िशवा आिण दादा मळा बघत होते तरीही; दादा मला
कामाला फारसं जाऊ ायला धजत न ता. मी कामाला गेलो की म ातली कामं
ाला िन िशवाला बघावी लागत होती. उठून मोटा धरा ा लागत हो ा. गावाकडं
िदवसाउजेडी जायला सुटका होत न ती. मलाही रोजगाराची कामं उ ा ातच
िमळत होती.

उ ाळा संपला. पावसाळा सु ाय ा िटपणाला शाळा सु झाली. मला शाळे चे

वेध लागू लागले. यंदा दहावीचं वष होतं. दहावीचा रझ कडक लावला जाई. दोन
िवषयां त नापास झाले ा िव ा ाना अकरावीत जा ास सवलत िमळत नसे. मा
एखा ा िवषयात नापास झाले ा िव ा ाची, पु ा सु ीत ा िवषयाचा ाला खास
अ ास करायला लावून; परी ा घेतली जाई व पास झाला तर ाला अकरावीत वेश
िमळे . अकरावीचा बोडाचा रझ हा चां गला लागला पािहजे, नाहीतर ँटवर प रणाम
होतो, शाळे चा बदलौिकक होतो, शाळे ला नाव िमळत नाही; असं सं था-चालकां ना
वाटे . ामुळे दहावीतनं अकरावीत एस.एस.सी. ला िव ाथ घेतानाच ते िनवडक
येतील याची द ता घेतली जाई.

मी नववीची परी ा पास झालो; हे कळ ाबरोबर दहावीचं मराठीचं पु क थम

वाचून ठे वलं होतं. गिणत, भूिमती आिण शा हे िवषय पु कातनंच समजून घेऊन
सोडव ाचा य करत होतो. पण कुवती ा बाहे र जात होते. डोकेफोड केली तरी
फारसे समजत न ते. िवशेषत: बीजगिणतं आिण शा ातील समीकरणं काही
कळे नाशी झाली होती. घरी बसून फारसा अ ास करता येईल असं वाटे ना. आठवी-
नववीत असलेला आ िव ास गमाव ासारखं वाटू लागलं. आरं भापासून शाळे ला
जा ाची गरज वाटू लागली. िनदान या तीन िवषयां ची तरी पु कं आप ा जवळ
कायमची पािहजेत असं वाटू लागलं.

पावसानं लौकर सु वात केली होती; ामुळं मृगातच पेर ा आटोप ा. आम ा

पेर ा तर लौकर आटोप ाच; पण ा आटोपून मी दु सरीकडं पेरणीला रोजगारानं
जाऊ लागलो. दीस बुडताना म ाकडं न जाता; रोजगारावरनं पर र गावात येऊ
लागलो. गावात बराच वेळ इकडं ितकडं करायला, ग ा मारत बसायला िमळू लागलं.

ग ीत एक नवे ाथिमक मा र आले होते. पाटील हे ां चं नाव. पोरे ले,

अिववािहत होते. खोली क न राहत होते. त:च ो वर ैपाक करायचे. रा ी
आ ा पोरां चं टोळकं ितथं ग ा मारायला जमायचं. पावसा ा ा िदवसात तर
खोलीचं दार बंद क न उबीला ग ा मारायला आनंद वाटे . मा रां ना कळलं; की मी
नकला करतो, गाणी, पवाडे णतो, िसनेमाचे संवाद सािभनय णून दाखवतो.

.... मला ते अधनंमधनं यापैकी काहीतरी करायला लावत. ात न ा क नां ची भर

घालत. भर घालून ती न ल पु ा करायला लावत. त:ही क न दाखवत. एके
िदवशी मी जवळजवळ तासभर नकलामागोमाग नकला के ा. बरीच ग ीतली पोरं
जमली होती. दु स या िदवशी तासभर िसनेमाचे संवाद गा ां सह णून दाखिवले.
ितस या िदवशी िदवाकरां ा दोन ना छटा क न दाखिव ा... हा सगळा काय म
माझा तोंडपाठ होता. अध ा वष ाथिमक शाळे ा वाढिदवसािनिम खास
काय म होता. ात मला हा काय म करायला मा रां नी खास बोलावलं होतं. हा
वाढिदवस मह ाचा अस ानं; तो िसनेमाचं िथएटर भा ानं घेऊन, कागलातील
स ा नाग रकां ना खास िनमं णे दे ऊन आयोिजत केला होता. मा ा काय मानं
गावाची करमणूक झाली होती. ाचा प रणाम असा झाला की, हाय ू ल ा वािषक
ेहसंमेलनातही खास माझा तासाभराचा काय म ठे वला... नववीला असताना मी
अ ोळकर मा रां समोर ा गॅद रं गम े अनेक री नकला क न दाखिव ा
हो ा. नकला टलं की मला ु रण चढत होतं. ाच वष एक नकलाकार
हाय ू लम े येऊन नकला क न गेला होता. मुलं आिण िश क यां नी िमळू न, ाला
भरपूर पैसे गोळा क न िदले होते... ा ाही काही मह ा ा नकला मी उचल ा
आिण पाटील मा रां ना ां ा खोलीत क न दाखव ा... ातनं मनात एक िवचार
साचत गेला.

रानात ा पेर ा संप ावर आिण शाळा सु झा ावर, मनात तो ती तेनं

आकाराला आला. को ापूर िनपाणी इथ ा आिण कागल तालु ात ा ाथिमक
शाळां तनं नकला-ना छटां चे काय म करावेत आिण व ा, पु कं, फी यां ासाठी
पैसे िमळवावेत असं वाटू लागलं... आपण एक होतक , शार, क ाळू िव ाथ
णून िश कां ा िव ात, मुलां त वावरतोय. ा मनात आप ाब ल िज ाळा
हाय. आसपास ा खे ापा ां वर कुठं कुठं ितसरी चौथीपतोर शाळा हाईत. ा
शाळां चं मा र; तालु ाचं गाव णून कागलात वरचेवर शाळं त येतात. ा
वळखी आप ा शाळं त ा मा रां ाशी हाईत. आपूण नाईक मा र, सणगर
मा र ाकडं जाऊन ची िशफारस-प ं घेऊ या िन गा ानकलां चे काय म
आसपास ा खे ां वर ा शाळां तनं क या. ां तनं आप ाला चार पैसे िमळतील.
ते व ा पु का ी, फी-खचाला तील... रोजगाराचा सगळा पैसा आई-दादाला ावा
लागतोय. आिण आता पावसु ात रोजगारबी कुठं िमळणार ाई. बाकीचीबी काय
कामं घरात ाईत. चार पैसे िमळालं तर िमळालं...

हा िवचार मी नाईक मा र आिण सणगर मा र यां ना बोलून दाखवला. ां नी

आपली िशफारसप ं िदली. मा ाच ाथिमक शाळे त, माझा पिहला काय म
मुलां कडून एक एक पैसा घेऊन घडवून आणला. शुभारं भ क न िदला. दु सरा
काय म मुलीं ा ाथिमक शाळे त केला. दोनतीन मैलां वर असले ा दोन गावां तून
काय म केले.

थोडे थोडे पैसे िमळू लागले. चोरी क न िश णाला पैसे िमळव ापे ा हा माग बरा;
असं वाटू लागलं. उ ाहानं मी खेडीपाडी पायां खाली घालू लागलो.

या काय मां तून िमळाले ा पैशां नी, एक छ ी आिण एक चां ग ापैकी रं गीत
प ां ची कापडी िपशवी घेतली. कागल ा आसपास ा खे ापा ातनं; िजथं शाळा
असतील ितथं पाच-सात काय म केले. िनपाणी ा हाय ू लम ेही एक काय म
झाला... खे ापा ां त ा शाळां तनं चां गले अनुभव येत गेले. मध ा सु ी ा
अगोदर जाऊन मु ा ापकां ना माझी सगळी प र थती सां गत होतो. मधली सु ी
ाय ा अगोदर, सग ा वगातनं; मी तयार केलेली खुमासदार नोिटस िफरिव ाची
िवनंती करत होतो व मध ा सु ीत मुलां नी घरी जाऊन ‘एक एक पैसा’ ितिकटासाठी
आणावा णून िवनंती करत होतो... एकूण र म काही फार जमत नसे पण
रोजगारापे ा िनि त ती जा होती. अडीच पयां पासून सात पयां पयत रकमा
जमत गे ा हो ा. ो ाहन िमळत होतं. ा ा शाळे तील िश क मंडळी पाठीवर
थाप मा न ‘शीक, शाळा सोडू नको’ णून ेमानं सां गत होती. गरीब पण ेयवादी
मुलगा णून माझी मुलां ना ओळख क न दे त होती. अंगावर मूठभर मां स चढत होतं.
 खे ापा ातले िश क सरळ. मा ा खरे पणािवषयी शंका न घेणारे , मदतीचा
हात पुढं कर ासाठी िवचार करणारे , माझी प र थती समजून घेणारे वाटले... मा
या ा नेमका उलट अनुभव को ापूर शहरात आला.

कागल िनपाणी आिण आसपास ा गावातनं साताठ काय म झा ावर,

को ापूरला जायचं ठरवलं. िनपाणी सोडलं तर हे सगळे काय म पायी जाऊन केले.
पाच-सात मैलां ा आतलीच गावं होती. को ापूर बारा मैलां वर. पु ळ वेळा चालत
गेलो होतो. जायला तीन तास लागायचे. सकाळी सात वाजता उठून ाहरी क न
गेलो. जाताना मनात अनेक िवचार उगवत होते... को ापुरात चार-पाच हाय ू लं
हाईत. शेरगाव. सगळीकडं ीमंत माणसां ची व ी. सगळी पोरं एक एक आणा तरी
न ी दे तील. पोरां ची सं ाबी भरपूर असणार. ा चार-पाच हाय ु लां पैकी तीन
हाय ु लां त जरी काय म झाला; तरी वषाची फी िनघंल. थोडं पैसे उरलं तर पु कंबी
सगळी घेता येतील. अंगावर कापडं ाईत, तीबी घेता येतील... उलट शेरगावची
िश क मंडळी माझं जा कौतुक करतील. ती चां गली अस ात चार पैसे बाळगून
अस ात... दे वा, ा को ापुरात मला भरपूर मदत िमळू दे िन माझं एवढं धा ीचं
वरीस चां ग ा त हे नं पार पडू दे .

डां बरी ं द र े. िचखलाचं तर ां वर नाव नाही. मोठमो ा रं गीत इमारती. दे खणी,

उं ची कप ातली माणसं. मोटारी, टां गे यातनं जाणारी, सायकलीवरनं पळणारी...
व ूंनी भरलेली ग दु कानं, िसनेमाची िथएटरं , कारखानं, कचे या... पैसाच पैसा! एक
एक िग ी कोणबी दे ईल.

... एका ि न सं थेनं चालवले ा हाय ू लम े थम गेलो. दारावरचा िशपाई

मला आतच सोडे ना.

‘‘काय काम हाय?’’

‘‘हे डमा रां ना भेटायचं हाय.’’

‘‘ ां ी भेटायला टाईम ाई.’’ तो पर रच सां गत होता. हे डमा र ते आतून

ऐकत असावेत.

आतूनच ते णाले, ‘‘कोण आहे रे ?’’

‘‘काल ातलाच एक जण आलेला िदसतोय.’’

‘‘कोण?’’
 ‘‘िबगारकाम, बागकाम मागायला काल पोरं आली ती ना?’’

‘‘हां ऽ, तीस तारखेला भेटा णावं.’’

‘‘पण मी काम मागायला आलो ाई. मी िव ाथ हाय.’’

‘‘इ ाथ ?’’ ानं मला वर-खाली बघत िवचारलं. मा ापे ा या िशपायाचा पोशाख
नीटनेटका आिण इ ी केलेला होता. मी ाला को ापूर ा िव ा ा ा तुलनेनं
िबगारकामवाला वाटणं ाभािवक होतं.

तरीही मी नेटानं ाला णालो, ‘‘मी खेडेगावचा हाय. माझी थोडी अडचण हाय; ती
हे डमा रां ना सां गायची हाय.’’

मला ानं आत सोडलं. हे डमा रां ना िशफारसप दाखवून मी माझी सगळी

व ु थती सां िगतली; पण मा र काही काय म ठे वायला तयार होईनात. िव ा ाया
वेळ; िशकणं सोडून करमणुकीत जाणार होता. ामुळं तो वाया जाणार होता.
शाळे ा वेळी शाळा; करमणुकीची वेळ शाळा सुट ानंतरची... शाळा बाहे र ा
िव ा ाला मदत क शकत न ती. ां ा शाळे त नाव दाखल केले ा गरीब
िव ा ानाच ती फ मदत करत होती. ‘‘माझा कामाचा वेळ तु ी घेऊ नका, तु ी
जा. मदत िमळणार नाही.’’

तेथून बाहे र पडलो.

अंबाबाई ा दवेळाजवळ ा एका हाय ू लमधे गेलो; तर ां नी एकाच वा ात

सां िगतले, ‘‘आ ाला असले भाकड काय म कर ाची सं थेची परवानगी नाही.’’

मी जा च िचकाटी लावली.

ते णाले, ‘‘तु ी असं करा, रीतसर मु ा ापकां ना उ े शून एक प अगोदर

पाठवा. सं थे ा चालक मंडळीपुढ मी ते ठे वीन. काय म मा झाला तर ज र
आप ाला कळवीन.’’ असं णून ते तासावर िनघून गेले.

खासबागेत ा एका िस हाय ू ल ा मु ा ापकां नी माझी उलटतपासणी

घेतली. मला घाम फुटला. ां नी; शाळा सु झा ावर असं मदत मागत िहडणं हे
चुकारतट्ू ट, ऐतखाऊ िव ा ाचं ल ण कसं आहे , ते सिव र सां िगतलं िन मला
वाटे ला लावलं.

समोरच एक ाथिमक शाळा िदसली. ितथं घुसलो. ितथ ा हे डमा रां ना; मी
चां ग ापैकी नकला क शकेन असं मा ा चेह यामोह याव न वाटे ना. ां ना मला
मदत कर ापे ा मा ा नकलां चीच िवशेष काळजी वाटत होती, असं िदसलं.

मी बाहे र पडलो. भटकून भटकून चेहरा पार िशळा होऊन गेला होता... गालफडं
अगोदरच आत आत ओढू न ख े पडलेले. डोकीचे केस वाढलेले. चालून चालून
थक ामुळं आवाज पार आत ओढलेला. येत असले ा अनुभवामुळं चेहरा पार पडून
गेलेला. कपडे साधे, धुतलेले. अंगावर कुठलंच तेज नाही. अशा थतीत मा रां ना मी
नकला क शकेन असं कसं वाटे ल?... खूपच शरम ासारखं झालं.

एका हॉटे लात िशरलो. चालून चालून भूक लागली होती. एक पाविमसळ खा ी,
घटाघटा पाणी ालो िन वर चहा घेतला. मनात ा मनात तरतरी आ ागत वाटू
लागलं. बाहे र पड ावर वाटलं की तोंड धुवावं. समोरच सावजिनक नळ बघून तो
िवचार मनात आला. ितकटीकडे ा नळावर जाऊन खळाखळा तोंड धुतलं िन िहं डू
लागलो. तो िदवस तसाच गेला. आबाजी ा अडत-दु कानात जाऊन झोपलो.

दु स या िदवशी को ापुरात होती-न ती तेवढी हाय ू लं पालथी घातली. कुणी

माझं णणं गंभीरपणानं मनावर घेतलं नाही. जो तो आपाआप ा रोज ा कामात
म असलेला. ा कामा ा बाहे र मनानं नुसतं डोकवायलाही उसंत नसलेला.
कस ा तरी अनािमक दाबाखाली ां ची मनं कायमची सापडलेली. ामुळं मधे
येणा या ेक अवां तर गो ींवर ते खेकसत असत िकंवा झुरळासारखी ती झटकून
टाकत असत. मदत मागणारे ा शहरात नेहमीच येत असावेत. म आिण उ र
दे शात बेवारस मुलां चे संगोपन करणा या सं थां ची मुलं, ितथं वा ं वाजवत नेहमी
मदत मागत असावीत. कागलात ती िचत यायची. ां चं बघून मीही मदत मागायला
चटावलेला िव ाथ आहे , ते ा मला पोिलसां ा ता ात िदलं पािहजे, असं एका
िश काला मनापासून वाटलं. तो मा ावर वाघासारखा धावून आला. ाला इतर
िश कां नी आवरला. मी झट ासरशी तेथून बाहे र पडलो.

राजारामपुरी ा भागात मुलींचं एक िस हाय ू ल होतं. ितथं एक नामां िकत

हे डमा र होते. िश णातील ां ना बरं च कळत होतं, असं मानलं जात होतं. ां ना
‘‘ि पॉल’’ टलं जाई. हाय ू लची िश मोठी कडक िदसत होती. ि पॉल ा
ऑिफसला बाब होता. ाला पडदे होते. उं ची फिनचर होतं. ि पॉलसाहे बां चे
कपडे ही साहे बासारखे होते.

अशा माणसां शी बोलताना मी अगोदरच गां ग न जात होतो. ां ा साहे बी

पोशाखाचं, डो ां वर ा च ाचं, चेह यावर ा गंभीर भावाचं मनावर दडपण येत
होतं. अशी माणसं आप ा जगातली वाटत न ती. अनो ा जगातली वाटत होती. ती
आप ाला समजून घेतील, मला आपला मानतील याब ल िव ास वाटत न ता.

भीत भीत मी ां ना नम ार केला िन िशफारसप ं समोर ठे वून सगळी प र थती

सां िगतली.

‘‘हाय ू ल ा िश णासाठी आिथक मदतीची काय गरज आहे ? असे फी-

पु काला लागतात िकती पैसे? तु ा आईविडलां ना तेवढे ही खच करणं श होत
नाही?’’

‘‘ ाई सर.’’

‘‘मला खरं वाटत नाही. तू खोटं बोलतो आहे स.’’

‘‘ ाई सर. मा ा आईविडलां चा मा ा िश णाला िवरोध हाय.’’

‘‘हे ा न खोटं वाटतं. आप ा मुला ा िश णाला आईवडील िवरोध करतात; हे

कसं काय श आहे ?’’

‘‘सर, ां चं णणं, मी शेतात काम क न राबून ां ा पोटाला घालावं.

भावंडां ा पोटाला घालावं.’’

‘‘मग काय ां चं चुकीचं आहे ? तू थोडीही ां ना मदत करत नसशील.’’

‘‘ ाई सर, मदत खूपच करतोय... साताठ भावंडं आहे त. ां ा पोटाला कमी

पडतं.’’

‘‘एव ा मुलां ना ज कशाला ायचा? ां ची जबाबदारी काय आ ी ायची?

साताठ भावंडं आहे त णून सां गतोस, शरम नाही वाटत? ां ा च रताथासाठी तुला
ाग करायला नको?... सा ा हाय ू ल ा िश णासाठी भीक मागत िहं डणारा
लफं ा िदसतोस.’’ ...साहे ब एकाएकी खवळले.

‘‘ ाई सर.’’ चूकून मा ा तोंडून उ ार गेला.

‘‘नाही सर, नाही सर, काय! साधं हाय ू लचं िश ण घे ासाठी तुला एवढी
यातायात करावी लागते; तर तुला आयु ात काही जमणार नाही. सरळ तू िश ण
सोडून दे िन आईविडलां ना मदत कर... शार मुलां ना आ ी मदत क . नुस ा
ग रबी ा भां डवलावर िश णासाठी कुणीच मदत करत नाही. चल नीघ येथून.’’

‘‘ ाई सर, मी शार हाय; पण...’’

‘‘अरे मूखा, शार असतास तर तु ा मा रां नी तुला ीिशप नसती का िदली?

वा े ल ा थापा मारतोस. िशकायचं जमत नसेल तर रे ेखाली जीव दे . कशाला
जगतोस तू असा भीक भागत? तुला काही ािभमान, अ ता आहे की नाही?...
सातकर, ाला बाहे र काढ. हा माझा उगीच वेळ खातो आहे .’’ ां ा मनाचा झालेला
ोट मी थ होऊन पाहत होतो. ा माणसाला कशाचाच काही प ा न ता. हा
कुठ ा तरी एका अंतराळ जगात जगत होता.

मी हातापायां तली श ी गळ ासारखा होऊन बाहे र पडलो. माणसां नी ग

भरले ा या शहरात माझी िकंमत काय आहे ते कळलं... दु स या कुठ ाही
हाय ू लात िकंवा शाळे त जायला भीती वाटू लागली. आता कुणी काही बोललं; तर
खरं च आपण ितथ ा ितथं म न जाऊ, असं वाटू लागलं. मन वरवं ाखाली
चेच ागत झालं होतं. ाचा चदामदा झाला होता.

काही सुचेना झालं. तरी उगीच भटकत रािहलो. कुठं ही उभा राहत होतो, कुठं ही
जात होतो. वेड लागले ा माणसागत काहीही बघत िनहतुकपणे थां बत होतो... िव. स.
खां डेकरां ा आिण ना. सी. फड ां ा कादं ब या वाचून, सुिशि त माणसां िवषयी
एक चुकीचा चां गला समज मी क न घेतला होता. शहरातली, िशकली-सवरलेली
माणसं मला समजून घेतील, मा ा ेयवादाचं, िचकाटीचं कौतुक करतील िन मला
फार नाही थोडी मदत करतील, असं वाटत होतं. ती माझी क ना आतूनच ोट
होऊन उद् झाली. मी मला नवाच काही िदसू लागलो... गरीब, दु बळा, लाचार,
ऐतखाऊ, उिकर ावर टाक ा ा लायकीचा, रे ेखाली जीव ायला यो असा.

पाय कुठं तरी चालत होते. आईसाहे ब महाराजां चा पुतळा एकदम िदसला. ा
पुत ा ा नजरे त वा िदसलं... वाटलं; हा पुतळा िजवंत झाला तर,
‘‘आईसाऽब!’’ णून ा पुत ा ा कुशीत िश न रडलो असतो. खु ासारखा ा
पुत ाकडं खूप वेळ बघत उभा रािहलो.

...जवळपास तीन-चार िसनेमाची िथएटरं होती. हळू हळू ितकडं सरकलो. ां ची

रं गीत पो रं , आतले ासंिगक फोटो बघत रमलो... दु पार ा िसनेमाला जाऊन
बसलो. िसनेमा बघता बघता पु ा एका अनो ा जगात गेलो. दोन-अडीच तास
अंधारात बरं वाटलं.

अंधारातनं उजेडात आलो ा वेळी; मन थोडं था यावर आ ासारखं वाटलं. तसाच

मोटारी ा अ ात गेलो िन कागलला जाणारी गाडी पकडली. को ापुरातनं
कागलात जाईपयत मनात एक िवचार प ा झाला. नकला-ना छटा क न भीक
मागायची ाई. आपण वेडीवाकडी सोंगं क न, नकलां ा िजवावर लोकां समोर
िभकंचाच हात पसरतोय. शाळं ला खाडा झाला तरी चालंल; पर कामंधामं करायची िन
पैसे िमळवायचे. फी-पु कं ायची. आईदादाला सां गून टाकायचं की, माझा
रोजगाराचा सगळाच पैसा तु ां ी दे णार ाई. मा ा फी-पु कां ी थोडा लागंल;
ो मला पािहजे. थोडं तु ी ा, थोडं मा ा िश ेणाला ा. – आिण नी ाईच
िदला तर मग मरायचंच. कुठं तरी जीव ायचा. ज भर नुसतं काबाडक क न
ढोरागत जग ाप ा मेलेलं बरं . या जळणा या िजवाला कायमची शां तता तरी िमळं ल.
आता नकला, गाणी बंद ं जे बंद... दोन िदवसां त अडीच पये जमले होते; ां ची
परत येईपयत वाट लागली होती. एका शाळे ा हे डमा रां नी, माझी कटकट
वाचव ासाठी आप ाच खशातून आठ आणे िदले होते. दु स या एका नाईट
हाय ू ल ा हे डमा रां नी, एका को या पावतीवर सही घेऊन कुठ ा तरी फंडातून
दोन पये िदले होते.

जुलै मिह ाचा दु सरा पंधरवडा. पाऊस सारखा लागत होता. म ात काही कामं
न ती. नेमानं शाळे ला येत होतो. मनात फीचा भुंगा सारखा पोखीर काढत होता.
वगात ा बचावर खडकीशेजारी बसत होतो ितथनं; बागेजवळचं मोकळं रान सारखं
िदसत होतं. मोकळं नदी-मातीचं रान िन ावर पडणा या पावसा ा धारा. शां तपणे
ा पावसा ा धारां त ते नाहत होतं... गावात सुपीक रानाचा तळहाताएवढाबी तुकडा
मोकळा ाई. ा रानाची माती तर िपकाला लंबर एकची. नुसतं वां झु ा बाईगत
पावसात िभजत पडलंय. कायतरी पेरलं तर, ग रबाला दोन ै ाची पोटगी िमळं ल.
आपूण ात कायतरी पेरलं तर?...

मा ा मनात एकदम काहीतरी चमकून गेलं.

दोन-तीन िदवस ा रानाभोवतीनं िफरलो. िन य क न हे डमा रां ना भेटलो.

‘‘सर, मला ा रानात मेथी, टोमॅटो लावायला परवानगी दे ता काय? फी-पु काला
तेवढीच मदत ईल.’’

‘‘कुठलं रान रे ?’’

‘‘बागं ा पलीकडं वावंडं पडलंय ते.’’

‘‘कर कर. बघ तुला काही मदत होते का.’’

मा रां नी परवानगी िदली. मी दोनच िदवसात, शाळे त ाच कुदळीनं रान उक न

मेथी लावली. गोपाता ा ा म ात टोमॅटोचं त िमळालं, ते आणून लावलं.

मिह ा दीड मिह ात गुलजार िहरवी मेथी आली. टोमॅटोची रोपं ठोसर झाली.
शाळे चा वॉचमन अ ु ल होता; ाला सामील क न घेतलं होतं. ‘‘अ ु ल,
हे डमा रां ी इचा न मेथी िन टोमॅटू लाव ात. तू राखण कर ं जे झालं. तुलाबी
थोडं थोडं ातलं दे ईन.’’
 मेथी आली िन माझं मन फुला न आलं. गोपाता ा ा म ातनंच केळी ा
सोपा ा नाबा ा काढू न आण ा िन प ासभर प ा बां ध ा. ेक िश काला
तीन तीन प ा िद ा. सां िगतलं, ‘‘सर, मी ही मेथी मा ा फी-पु कां ना पैसे
िमळावेत णून िपकवलीय. तु ां ी ा प ां ची काय िकंमत ायची असेल ती ा.
मला मदत ईल. मी उ ा पंधरा िमिनटां ा सु ीत येतो पैसे ायला.’’

‘‘गु जनां ना भेटीदाखल भाजी ायची सोडून पैसे मागतोस होय रे ?... कसला
शेतकरी तू?’’ सग ा ाफम े असं णून जोशी मा र मो ानं हसले.

मी काहीच बोललो नाही. फ हसलो.

दु सरे िदवशी गेलो िन चहा ा वेळी दारात जाऊन उभा रािहलो. कुणी मा ाकडं
बघायला तयार नाही. मग जमेल तसं ेकाकडं पैसं मािगतले. फ ितघां नी दोन
दोन आणे िदले. बाकी ा बारा पंधरा जणां नी ‘उ ा उ ा’ केलं. पण उ ा गे ावर
पु ा ‘उ ा उ ा’ केलं... तो उ ा कधी ां ा आयु ात उगवला नाही... िवकत
आणले ा मेथी ा िबयां चेही माझे पैसे िनघाले नाहीत.

मेथी चौकोनी वा ात होती णून ती अ ु लनं सुरि त ठे वली होती. ातली थोडी
जरी उपटली असती तरी ते कळलं असतं. पण पुढे आलेले टोमॅटो काही ानं ठे वले
नाहीत. रा ंिदवस ितथंच राहत होता. ग रबीचा संसार. लागतील तसे भाजीला नेऊन
ानं खा े. रोज िकती नेत होता ाचा प ा लागत न ता... मीही उदास झालो होतो.
नाहीतरी; ते मा ा आदरणीय िश कां ना फुकटातच ावे लागणार होते. ापे ा
गरीब अ ु ल परवडला.

या वष शाळे त दोन नवीन मा र आले होते. रणिदवे सर आिण क ी सर. रणिदवे

हे जैन होते आिण द ा क ी मागास जातीतील होते. द ा क ी सर मराठी िवषय मन
लावून िशकवायचे. मन चेतवून टाकायचे. गृहपाठासाठी िदले ा िनबंधाव न ां चा
माझा प रचय झाला िन तो वाढत गेला. ां नी; ा काळात केले ा मा ा किवता
वाच ा. कौतुक केलं. ‘‘छान िलिहतोस. िलहीत राहा. काही झालं तरी िश ण सोडू
नकोस’’ णाले. मला ां चा फार मोठा मानिसक आधार वाटला. मला समजून घेणारं
ा शाळे त कोणी आहे याचं समाधान वाटलं. रणिदवे सर त: मराठी िशकवत नसले
तरी, त: गीतं िलहीत होते आिण त:च णत होते. ां ाशीही मै ी जमली.
ां नीही खूप धीर िदला. दु स या सहामाहीत चारपाच व ा वापरायला िद ा... या
दो ीही िश कां ना मी कळवळू न सां िगतलं की, ‘‘मा ा फीचं तेवढं बघा.’’ पण ां ना
जमलं नाही. कडवटपणे ते णाले की, ‘‘तू जोशी-दे शपां डे असतास तर न ी
िमळाली असती. िनदान ाचा भाचा पुत ा तरी पािहजे होतास.’’

मी ग बसलो.
 ओढाताणीत सहामाही परी ा िदली िन पास झालो. काही फी तटू न तशीच रािहली
होती. ितचं ओझं डो ावर घेऊन िदवाळीची सु ी काढली. ा सु ीत म ात रातचं
बसून इं जी ा आिण गिणता ा उजळ ा के ा. ा उजळ ा करताना मधूनच
‘फी तटलीय’ याची आठवण होई िन स ळक न एकाएकी काळजाचं पाणी
झा ासारखं वाटे . दे शपां डे मा रां ना कबूल केलं होतं की, ‘‘सु ी संप ावर न ी
फी दे तो.’’ ानुसार ते मा ा मानगुटीवर बसणार होते. पण ात ा ात एक गो
बरी होती की, दे शपां डे सर मनानं सरळ आिण स न होते. ते िवचारणा करत आिण
ग बसत. ‘‘फार तटवू नको. पुढं तुलाच ते ासदायक होईल. लौकर दे ऊन टाक.’’
असं अधनं मधनं णत. मी ‘‘दे तो सर.’’ णून खाली बसे. असं णत होतो खरा;
पण ते ओझं हळू हळू वाढतच होतं.

िदवाळीनंतर शाळा सु झाली. पिह ा िदवसानासून शाळे ला जायचं मनात ठरवलं

होतं. कारण येणारी परी ा वािषक होती आिण ितचे रझ कडक लावले जाणार
होते. आिण मला वगात गे ािशवाय गिणत-शा समजणं अवघड जात होतं. पिह ा
आठव ात; पिहले तीन िदवस न जाता नंतरचे तीन िदवस गेलो. मा रां नी ‘फी’चा
िवचारलाच. ‘ ा मिह ात दे तो’ णून ग बसलो.

घरी सं ाकाळी शाळे तनं परत जाताना सणगराचा आबाजी णाला,

‘‘आनंदा, आता तू नेमानं शाळे ला येत जा. गिणत, शा अवघड हाय. भूगोलाची
गिणतंबी मला समजत ाईत. तू नेमानं आलास तर तुझाबी अ ास नीट ईल िन
माझाबी अ ास नीट ईल. माग ा वष माणं ा सहामाहीत तू-मी िमळू न एक
अ ास क या. ही माझी िशकवणीच समज. तुझी जी काय हाफ फी हाय, ती मी ा
मिह ापासनं भरत जाईन.’’

मला फार मोठा आधार िमळाला. आभाळाला हात लाग ागत झालं. दु ट
उ ाहानं मी अ ासाला लागायचं ठरवलं. पहाटे उठून दोन दोन तास अ ास
करायचे संक दोघां नी िमळू न केले.

म ातली िपकं आता भराला येत चालली होती. यंदाची उसाची लावण मागास
अस ामुळं, गु हाळाला िनदान सं ा -महािशवरा उजाडणार होती. तोवर ाला
पाणी पाजत बसावं लागणार होतं. िदवाळीचा सण झा ावर आठ िदवसां तच सग ा
कामां ची गडबड सु झाली. पावसा ानं िविहरी तुडुंब झाले ा. पावसाळाभर
बैलां नी बसून िहरवा चारा खा ेला. ां ा अंगावर मूठमूठभर मां स आलेलं. आता
ां ना पहाटे पासनं उठून मोटा ओढा ा लागणार हो ा िन मला ां चं कासरं ओढावं
लागणार होतं. पहाटे पासनं कामाला खडं राहावं लागणार होतं. पावसाळाभर उसाचा
पाला वाढू न ाचं सगळं िकंजाळ झालं होतं. ते रान सगळं सोजळू न ायचं होतं.
जोंध ा ा भां गलणी कराय ा हो ा. आठ आठ िदवसाला तंबाखू ा खुरपणी,
िदं ड-िफरवणी करायची होती. िमर ां ची राखण करावी लागणार होती, शगा
काढायला आ ा हो ा; ां ाकडं रातचं-इरचं फेरी टाकावी लागत होती. पयाणची
गवतं बां धाला वाढलेली; ां ावर नजर ठे वावी लागत होती... सगळी कामाची रणघाई
सु झालेली. पहाटे पासनं तासरातीपयत कमरे चा काटा िढला- खळ खळा होऊन
जात होता.

अस ा कामा ा घाईत दादाला मी रोज िवचारत होतो, ‘‘दादा, मी आज शाळं ला

जातो.’’

‘‘आज नगं. कामं िकती पड ात बघतोस वं? एवढी कामं आटो ात आली की
मग जा.’’

‘‘माझा अ ास मागं पडतोय. मला आता रोज गेलं पािहजे. धा ीचं वरीस हाय.
पर ा कडक असती. मला शाळं ला गे ाबगार काय कळणार ाई आता.’’

‘‘कामं कुणी करायची; तु ा बाऽनं? हळू हळू पाय पसराय लागलाईस य आता?
आदू गर मला काय सां िगटला तास?’’

‘‘काय?’’

‘‘कामं बघत बघत घरात बसून अ भेस करतो णून? पावसुळाभर तरीबी गेलास.
तवा काय तुला मी आडीवला ाई. आता शाळं ला जाऊन काय मळा वसाड पाडायचा
इचार हाय?’’

‘‘आधनंमधनं तरी मला गेलंच पािहजे बघ. िहकडं ितकडं एक-दीड वसात माझी
मॅिटकी पुरी ईल. आतापतोर एवढं िशकलोय ेचा फायदा मॅिटकीबगार िमळणार
ाई.’’ मी असा कधीकधी वाय ावर येऊन बोलत होतो. मनात काय आहे ते
बोलून दाखवत होतो. मा ा िशक ाचा घरादाराला फायदा कसा होणार आहे , हे
पटवून दे त होतो.

‘‘ही कामं आवर िन जा; मला बाकीचं शा ार सां गू नगं.’’ दादाही वाय ावर येऊन
बोलत होता.

दोघाम े तणाव येत होता. घावडाव बघून कधी मी म ात राहत होतो; तर कधी
सकाळी दीस उगव ापासनं ते अकरासाडे अकरापयत कामं ओढू न, दादाला न
जुमानता शाळे त जाऊ लागलो होतो. पु ा सं ाकाळी लगबगीनं येऊन बैलां ची रातची
वैरण करत होतो, बां धाचं गवत, बाटू क, िशपाट-लपाट काढू न आणत होतो. िशवाला िन
दादाला करता ये ाजोगी कामं असतील तर, ती ां ावर सोपवून न बोलताच
शाळे ला िनघून जात होतो. करता ये ासारखी नसतील; तर मग नाइलाजानं राहत
होतो... पण िनयमीतपणं शाळे ला जा ाची ओढ अनावर लागली होती िन म ा ा
कामानं मन उि होत होतं.

हळू हळू जोंधळा र ाला येऊ लागला. गोरगरीब, अडला-नडला, मां ग-महार
रातचं प ा नाही ते येऊन कणसं कापून नेऊ लागलं. कडसाराचे िदवस अस ानं
चो यािशवाय दु सरा माग िदसत न ता. कुणी कुणी शगां चं वेल उपटू न नेऊ लागलं.
एकदा दोनदा बां धावरची पयाणची गवतं गेली. रा ीचं उठून एक दोन फे या
म ाभोवतीनं मारणं िनकडीचं होऊन बसलं.

याच वेळी माझे शाळे चे िन अ ासाचे िदवस जोरात सु झाले. आबाजीची

िशकवणी सु होतीच. ा ासाठी रोज रा ी बसणं गरजेचं होतं. रा ीचं जमलं नाही
तर पहाटे बसावं लागायचं. श तो रा ी िशकवणी िन पहाटे ाचा ानं अ ास
करायचा, असा म चालला होता.

रातचं जेवायला णून घराकडं येत होतो; ते सकाळी म ाकडं जात होतो. दु स या
सहामाहीत माझी म ातली व ी फारच कमी झाली. जवळजवळ नाहीच. िशवा
नाळरोगी अस ामुळं घरात झोपत होता. राखण असली की मला िन दादाला व ीला
जावं लागत होतं.

शगा िन जोंधळा काढायला येऊ लागला तसा दादा णाला, ‘‘व ीला चल. ितथं
बसून अ भेस कर; चल.’’

‘‘ ाई. मा ाजवळ पु कं ाईत. आबाजीची पु कं घेऊन मला अ ास करावा

लागतोय. संगती संगतीनं अ ास तोय. मी घरात हाणार.’’

‘‘आरं , आबाजीला एखा ा िदवशी नगं असतील ती पु कं घेऊन येत जा. दु स या

िदशी परत करत जा.’’

‘‘दोघां ा इचारानं अ ास तोय दादा. माझं अडलं तर ाला इचारायला येतंय,

ेचं अडलं तर मला इचाराय येतंय.’’

‘‘दु स या िदशी शाळं त, ाईतर जेवणव ीला रातचं इचारायचं.’’

‘‘सग ा अडचणी येतात दादा. मी व ीला येणार ाई बघ. दीसभर तंग तंग
तंगायचं िन रातचं पु ा बां धाबां धानं कमरं एव ा गवतानं िहं डायचं. मला काय जीव
हाय का ाई?’’
 ‘‘सु ाळी ा, मी काय ितथं गा ािगर ावर िनजतोय? मलाबी रातचं िहं डावंच
लागतंय वं? तू आलास तर मी एक फेरी, तू एक फेरी क न दोघां ीबी थोडा थोडा
इ ाटा िमळं ल का ाई?’’

‘‘मग मा ा बदली िशवाला े जा.’’

‘‘हां ! ं जे आदू गरच ते नाळरोगी. ात पु ा अस ा थंडीवा यात ाला नेतो िन

एका ै ात ाचा सळनळ दु धगा भोपळा क न ठे वतो. ं जे सगळा पैसा े ा
औिशदात घालून बसू या; ाईतर ेला माती दे ऊन मोकळं होऊ या.’’

मी व ीला जावं णून वाद िवकोपाला जात होते. कधीकधी दादा िचडून, मला पुढं
घालून व ीला नेत होता. ाला वाटत होतं; मी अ ासाला णून घरात राहतोय िन
रातरातभर िसनेमा बघतोय. ‘मला रोज रातची आबाजीची िशकवणी ावी लागती,’ हे
मला ाला सां गता येत न तं. कारण ‘शाळं त या वष फुल ीिशप िमळालीय, आता
चोरी-चपाटी कर ाचा संग येणार ाई.’ असं मी ाला भासवलं होतं. रोज रातचं
बसून िशकवणी घेणं भाग होतं. आबाजीही आप ा विडलां ना नकळत मला पैसे दे त
होता. विडलां ना वाटत होतं, पोरं पोरं िमळू न अ ास करतात... जका ाचं पोरगं
शार हाय. ते पोराला अडलं-नडलं सां गतंय. करतायत तर क ात एका जागी
अ ास. – णून मा ा फीचा मामला गु च ठे वलेला.

कधीकधी ‘थोडा वेळ अ ास क न मी एकटा येतो; तू हो फुडं ’ णून दादाला

सां गत होतो. असं सां गून, कधी जात होतो तर कधी कंटाळा क न घरात झोपत होतो.
ामुळं दादाचा; मी मागून न ी येईन यावरचा िव ास उडाला होता. पु ळ वेळा मी
अ ासाला णून तासरातीलाच येऊन आठ ते नऊ पयत आबाजीची िशकवणी घेई
िन नऊ-दहा वाजता जेवून म ाला जाई.

दादाची अडचणही खरी होती. म ात एकाला दोन राखणीला असले णजे

एकमेकाला मानिसक आधार असतो. चोरीमारी झाली, चोरिचलट आलं तर एकाला
दोन असले णजे धावून जाता येत होतं. आळीपाळीनं िव ां ती घेता येत होती... पण
मला वाटे ; दादानं एक ानं म ाची राखण करावी िन माझा मला अ ास नीटपणे
क ावा. साताठ पोरां मुळं िन ां तलं अजून एकही कामाला नीटपणे येऊ शकत
नस ामुळं, आ ा दोघां वरच म ाचा बोजा पडला होता. मधूनमधून मनात ा
मनात वाटत होतं, दादानं आप ा पोराबाळां चं पोट भरता येत ाई तर एवढी पोरं
कशाला ज ाला घालावीत? िनदान ासाठी माझं िश ेण का थां बवावं? मी एवढी
धडपड क न िशकू बघतोय; तर ेलाबी ेनं खीळ घाल ाचा का इरादा करावा?...
चारी िदशां नी होणा या या कुतरओढीत माझे िदवस चालले होते. जीव कैगटू न जात
होता. नको नको वाटत होतं.
 शाळे ला जायला नेहमी उशीर होत होता. िदसाचा झडू फुटाय ा आत िशळी
भाकरी, दही िन खडा खाऊन, दीस उगवायला म ात जाऊन पोचत होतो. ितथनं जे
कामाला लागत होतो; ते अकरा वाजेपयत. आई जेवणाचं ितरडं घेऊन आलेली
असायची. ितला जेवणाला जेवढा उशीर होईल तेवढं मला बरं वाटायचं. दहा-
साडे दहा ा आसपास ती यायची. अशी दहा ा आसपास आली की, दादा
ाहारीसाठी ‘मोट थां बीव’ णायचा. अधा तास मोट थां बवून ाहारी केली की, जरा
जा वेळ सकाळची मोट चालायची. दादा ा पोटात भर पडलेली अस ामुळं
िनदान बारा वाजायचे. अशा वेळी शाळे चा पिहला तास बुडतो आिण तो णजे
इं जीचा बुडतो; याचं अतोनात वाईट वाटायचं. जीव सारखा चुटपुटत राहायचा,
णून; आई थोडी उशीरा आली की मी दादाला णायचा, ‘‘दादा, आता उशीर
झालाय. सलगच मोट मा या. आ ा अधा तास बी कराय ा बदली; आ ा मा या
िन अधा तास अदू गर सोडू या. ं जे पाणीबी सलग िपईल. मोट बी के ावर पा ाला
आट जातोय. अधा तास थां बवून चालू के ावर, उसात पाणी जाईपयत मोटा
सोडायचा वकूत तोय; मग ेचा काय उपयोग ईत ाई.’’ दादाला हे कधीकधी
पटायचं. कधीकधी ा ा ल ात माझा डाव यायचा िन तो मला णायचा, ‘‘मला
उपाशी मा न तू शाळाच शीक नुसती.’’ णून तो ह ानं मोट थां बवायचा. कधी मग
मी ा ाबरोबर ाहारी करायचा, तर कधी िशवाला मंगळू न ‘‘पा ाकडं जा रे
दादाची ाहारी ईपतोर; मी मोट मारतो.’’ णून सां गायचा. मग तशीच मोट मा न,
अधा तास अगोदर मोट सोडून, जेवणात जी काय भाजीभाकरी असेल ती फड ात
बां धून शाळे ा िपशवीत टाकयचा िन तसाच शाळे कडं पळायचा. दु पारी पंधरा
िमिनटां ा सु ीत बागेत बसून खाऊन मोकळा ायचा. सां गाव, स नेल ,
िपंपळगाव येथून येणारी मा ा वगातली तीन-चार मुलं होती; ती अशी भाकरी घेऊन
येत असत िन दु पारी खात असत. ां ाबरोबर माझंही खाणं होई.

आईला माझे हे हाल बघवत न ते. सकाळपासनं चार-साडे चार तास राबूनही, मी
कोरडी भाकरी िन कोरडी भाजी घेऊन पळत होतो. ामुळं मला; वाटणीला येणारा
चार-पाच घासां चा भाताचा िडखळा, आमटी, ताक, आं बील जे काही असेल ते; िमळत
न तं. वाळू न चाललो होतो. ाता या माणसागत गालफडं आत बसली होती. सतरा-
अठरा वषाचं वय; पण नुसताच काटकुळा होऊन उं च वाढलो होतो. पूव रोजगारातला
पैसा वाचवून अंगावर कापडं घेता येत होती. पण आता तो पैसा फीसाठी चाल ामुळं;
फाटलेली, तुरपलेली, मधेच िकसलेली कापडं च मला घालावी लागत होती. पण या
गो ींची िफकीर न करता मी शाळे ला जात होतो.

‘‘आ ा, िजवाचं िकती हाल क न घेशील? एवढं जीव जाऊं वर राबूनबी

उपाशीच शाळं ला जातोस; काय िमळतंय ा शाळं त? पेटीव की आता ती शाळा िन
िजवाला जप जरा. सारं अंगावरचं मां स काव ा कु ां नी वरबडून े ागत झालंय ते.
कवा धड णार तू?’’ आई कळवळू न णायची.
 ‘‘तु ा मालकाला हे सगळं सां ग. एवढी कामं क न मरतोय; तरी ाला अजूनबी
माझी दयामाया ाई. अजूनबी कामंच करावीत िन े ा पोटाला बसून घालावं, असं
ेला वाटतंय.’’ वैतागून मी णत असे.

माझे हाल फारच होऊ लागले की, आई िनकरावर येत असे िन अधनंमधनं दादाशी
भां डण काढत असे. जरा मोटा लौकर सोडायला सां गत असे. ‘‘काय याचं ते हे वरीस-
दीड वरीस हया म ाचं होऊ दे . खरं ा पोराचं हाल क नका आता. असं वाळू न
वाळू न एकदम हातचं गेलं तर, शाळं ा वाटं वरच कुठतरी म न पडं ल ते.’’

‘‘मलाच शाणपणा सां ग तू रां डं, ा सु ाळी ाला शाळा बंद क न शेतात

राब िन खा वा े ल तेवढं ; णून सां गू नगं... तूच ेला फूस लावलीयास शाळं ची.
एवढं मरमर म नबी ेला शाळाच िशकायची हाय तर िशकू दे . मीबी भा र बघतोच
ेची िज .’’

दादा आईवर िचडून बोलायचा. पण आता पूव इतकं ऊठसूट मारत न ता. ा ा
बरोबरीनं मी उं च झालो होतो. ानं मारलं िकंवा धावून आला; तर पळू न जाईनासा
झालो होतो.ितथंच उभा रा न; तो काही मारे ल तो मार खाऊन घेत होतो िन डो ात
पा ाचा थबही न आणता तसाच उभा रा न ा ाकडं नुसता बघत होतो. डोळे
थर करत होतो. िमिनटभर उभा रा न कामाला लागत होतो... आत ा आत फुटू न
जात होतो; पण बाहे र श पडत न ता. हळू हळू हे दादा ा ल ात आलं होतं. ाला
कुठं तरी माझी सू भीती आत आत आत वाटू लागली होती. णून अगदीच संताप
अनावर झा ािशवाय तो मा ावर हात टाकत न ता. आताशा ानं हातानं मारायचं
सोडून िदलं होतं. चाबूक, व ीची काठी, िहसकी, सराकडचं ठगं घेऊन तो
उठायचा िन दणकं ायचा.

एवढी पळापळ क नही, शाळे त कधी वेळेवर जाऊन पोचू शकत न तो. नेहमी
उशीर झालेला असायचा. शाळे ला कडक िश लावणारे िन मार ात िस असलेले
माने मा र, शाळे ा दारात हातभर लां ब छडी घेऊन उभे रािहलेले असत. उिशरा
येणा या मुलाला; न िवचारता हात पुढे करायला सां गून, हातावर फाडिदशी मारत. ती
छडी सोसत, भगभगता हात हलवत वगात जावं लागायचं. मा ा निशबाला हे रोज येत
होतं.

‘‘सर, मला म ातली कामं बघून दोन मैलावरनं यावं लागतंय. नुसता पळत येतोय
तरीबी उशीर तोय.’’

‘‘ते मला ठाऊक नाही. िश णजे िश . जरा लौकर येत जा. –चल हात पुढे
कर.’’मला हात पुढं करावा लागत होता. छडीचा तापलेला ढ ू पैसा हातावर घेऊन
वगात जावं लागत होतं.

मग कधीकधी यु ी करत होतो. शाळे ा पाठीमाग ा बाजूला, आत यायला दोन

मोकळे पॅसेज होते. ातून हळू च आत येता यायचं. पण ासाठी अ ाएक
फलागाव नच शाळे चा मु र ा सोडून आत रानात घुसावं लागायचं. शाळे ला
हळू च दि णा घालून पॅसेज ा तोंडाला यावं लागायचं. कधीकधी फारच उशीर
झा ासारखा वाटला तर, तसंही करत होतो िन साने मा रां ची छडी चुकवत होतो.

पण छडी चुकली तरी अ ोळकर मा रां चा इं जीचा पिहला तास चुकायचाच.

दु सरी सहामाही सु झाली िन मला; शाळे ला जे ा जे ा येईन ते ा उशीरच झालेला
असायचा. अ ोळकर मा रां चा इं जीचा तास हा नेहमी पिहला असायचा. ते
िशकव ात गुंग असायचे िन मी ां नी झाकले ा दारावर येऊन टकटक करायचा.
ां ा िशकव ात ामुळे य यायचा. अगोदरच ां चा भाव िचडका िन
रागीट. मन लावून इं जी िशकव ाची ां ची वृ ी. दार उघड ावर ां ची परवानगी
घेऊनच आत जायचं, ही ां ची िश . या सग ामुळं; ते उिशरा येणा या मुलावर
िचडायचे. मा ावर तर गे ा वषापासून ां चा राग. ां नी दोन-तीन वेळा मला माझी
खरडप ी काढू न आत घेतलं. मुलां ा दे खत ते सगळं सहन क न, मी
मुलींपाठीमाग ा मोक ा बचवर जाऊन बसत असे.

पण एकदा ां नी मला आत घेऊन थम माझं थोबाड फोडलं िन मो ानं ओरडून

‘‘यू रा ल गेऽट आऊट!’’ णाले. मला बाहे र जावं लागलं. थाडिदशी ां नी दार
लावून घेतलं. गोरीमोरी होऊन, मुलं खां बासारखी थर झाली होती. अ ोळकर
मा रां चा राग हे करण सग ां ना ठाऊक होतं.

ते ापासनं, अ ोळकर मा राचा तास असेल आिण मला उशीर झालेला असेल
तर, मी वगात जाईनासा झालो. वग पॅसेज ा बाजूला जवळच होता. पॅसेजम े आत
घुसताना लागणारी वगाची खडकी उघडी असे. ा खडकीतून; अ ोळकर मा र
काय िशकवीत असत ते ऐकायला येत असे... मी ा उघ ा खडकी ा शेजारी
इं जीचं पु क उघडून उभा रा लागलो िन ल पूवक िशकू लागलो. ितथं माझं िच
अिधक एका होऊ लागलं. अ ोळकर मा र समोर नसायचे. ते वगात अडकलेले
असायचे, ां चा आवाज फ गाळू न बाहे र यायचा. जणू तो मा ा एक ासाठी
बाहे र येत होता आिण मला िशकवत होता. तो मला एकही िवचारत न ता. सगळी
मुलं माझा होणारा सवादे खतचा अपमान पा शकत न ती. मी आिण माझं पु क
फ समोर... एकल ासारखी माझी थती झाली होती. अ ोळकर मा रां ना
मािहती न होता ां चं ान मी चो न घेत होतो.

तासाची घंटा झाली की, पु क िमटू न सावधपणे आडोशाला उभा राहात होतो.
अ ोळकर मा र गेले रे गेले की वगात िशरत होतो िन दु स या तासाला साळसूदपणे
बसत होतो. आरं भी मा ा या चोर ा काराला मुलं हासत होती. जा हासणा या
मुलां ना एकएकटं गाठून मी माझी प र थती सां िगतली. ां नाही ती वगातून कुणा ना
कुणाकडून कळत होती. अ ासातली माझी गुणव ाही ां ा हळू हळू प रचयाची
झाली होती. ामुळं पुढं पुढं कुणी हासेनासं झालं. माझं उिशरा येणं हा वगाला एक
नेहमीचाच भाग वाटू लागला.

पण अ ोळकर मा र नुसतं इं जीच िशकवत नसत; ते इितहासही िशकवत

असत. इितहासा ा तासाला ते आले की नेहमी माणे इितहास िशकवू लागत.
ो रा ा वेळी मा मा ाकडं ां चा मोहरा वळला की ते मधूनच िवचारत, ‘‘काय
रे , इं जी ा िप रएडला तू हजर होतास?’’

‘‘ ाई सर. उशीर झाला होता णून आलो ाई.’’

‘‘ही तर नेहमीचीच गो आहे . मग इं जी कसं काय िशकणार तू?’’

‘‘सर, मी ाचा घरी अ ास करतोय.’’

मा ा या उ रानं ां चा नाइलाज होई. ां ा ल ात आलं; की आताशा मी ां चा

इं जीचा तास नेमानं चुकवतोय तरी इं जीचा अ ास मी घरी करतोय; यात ां ना
आपला अपमान वाटू लागला असावा. ात पु ा इितहासा ा ां ा तासाला मा मी
नेहमी हजर असतोय... पण ां ना काही करता येत न तं. इं जी ा तासाचा
मा ावरील राग ां ना कारण नसताना इितहासा ा तासाला काढता येत न ता.

तरीपण इितहासा ा ो रा ा वेळी, खुच वर बसूनच ते मला िवचारताना;

िवनोदानं बोल ासारखे ‘ ँ ड अप यू मवाली, सां ग... अमकं तमकं कधी झालं;’ असं
िवशेषण लावून बोलत. मुलं हासत. तेही हासत. मी गंभीरच असे. ां ा िवनोदात
सहभागी होत नसे. ते आत ा आत संतापत; पण काही क शकत नसत. कारण
संबंध फ उ राशी असे. या वेळी ते वगिश क नस ामुळं फीसाठी मला छळू
शकत न ते.

एके िदवशी; पंधरा िमिनटां ची सु ी संपाय ा वेळेला िशपायाकडून मला

हे डमा रां चं बोलावणं आलं. वगात मी काहीतरी वाचत बसलो होतो... कशासाठी
बोलावले कुणास ठाऊक; णून मी िभऊन गार झालो. छातीत धडधड सु झाली.
कोणतेही मा र रागानं, तावातावानं मा ाशी काही बोलू लागले आिण ते संपूण
चुकीचं असलं, तरी मला ां ाशी ितवाद करणं जमत न तं. मी ा अनपेि त
आले ा ह ानं घाब न जात होतो नुसतं, ‘ ाई सर, ाई सर’ क न ग होत
होतो. ा िश क माणसां जवळ िजवाभावाचं काही सां गावं असा आ िव ासच िनमाण
होत न ता.
 ऑिफसम े गेलो िन उभा रािहलो. हे डमा रां ा शेजारी अ ोळकर मा र
बसलेले होते. मा ा काळजाचं पाणी झालं. मला घाम फुटला.

‘‘काय रे जकाते?’’

‘‘काय सर?’’

‘‘‘काय सर’ काय णतोस? सरळ उभा राहा. तुला काय मॅनस वगैरे आहे त की
नाहीत?’’

मला काहीच कळे ना, मा ा नेहमी ा संवयी माणं मी सरळच उभा रािहलो होतो.
डा ा पायावर भर दे ऊन, हात पाठीमागं बां धायची मला सवय होती. मा रां नी ‘सरळ
उभा राहा’ ट ावर मी दो ी पायां वर भार दे ऊन, ते एका जागेवर घेऊन उभा
रािहलो. काहीसं कृि मपणे उभं रािह ासारखं वाटू लागलं.

‘‘पाठीमागचे हात सोड ते. विडलधा या माणसासमोर कसं उभं राहायचं? आ ावर
ां ना काही नम ार वगैरे करावयाचा; काही तुला आहे की नाही?... का उभा
राहतोस आपला र ावर ा ‘मवा ा’सारखा?’’

हा श हे डमा रां चा न ता. तो अ ोळकर मा रां चा होता. ां ा तोंडातून

हे डमा रां ा तोंडात गेला होता. मी दो ी हातां नी मा रां ना नम ार केला िन
दो ीही हात ‘द ’ पिव ात ठे वले. आणखी कृि म उभं रािह ासारखं मला वाटू
लागलं.

‘‘तू काय मुलींची नेहमी िटं गल करतोस, असं िदसतंय.’’

‘‘ ाई सर.’’

‘‘नाही काय णतोस लेका. मा ा कानावर त ारी आले ा आहे त.’’

ां ा या अनपेि त बोल ानं मी गां ग न गेलो. काय बोलावं सुचेना. तरी बोललो.
‘‘कधीच ाई सर. कुठ ा मुलीची त ार असेल तर ितला समोर बोलवा.’’

‘‘समोर काय बोलवा, तू तर ां ा पाठीशीच नेहमी बसलेला असतोस. ां ची

बोलणी, हालचाली डोळे लावून पाहत असतोस िन कान लावून ऐकत असतोस.
तासा ा वेळी िशक ाकडं तुझं ल नसतं णे.’’

‘‘ ाई सर.’’
 ‘‘नाही काय. िश क इथंच बसलेत.’’ अ ोळकर मा रां कडे ां नी हात क न
मला सां िगतलं.

मला काहीच बोलता येईना. मी मुसकं घात ागत ग रािहलो.

‘‘फॅशन काय मवा ासारखी केली आहे स ही. कपडे काय मळके घातलं आहे स.
डो ाचे केस काय वाढवले आहे स. वगात नीट बसत जा. िशक ाकडं ल दे त जा–
आिण हो! इं जी ा तासाला का येत नाहीस?’’

‘‘म ातनं कामं क न शाळे ला यायला उशीर होतोय सर.’’ परतता परतता मा ा
डो ात ा अ ायानं पाणी टपटपून भरलं होतं; ते पु ा मा रां कडं तोंड करताना
घळघळ खाली पडलं.

ते बघून मा र मनात णभर हलले असावेत. णाले, ‘जा जा. रड ाचं नाटक
क नकोस. वेळेवर शाळे ला येत जा.’’

मी ऑिफसबाहे र पडलो... सं ृ तचा तास सु झाला होता. डोळे पा ानं भरले

होते. आतले कढ आवरत न ते. अशा थतीत वगात जाणं णजे; वगाला तमाशा
दाखव ासारखा तो कार होता.

...वाटत होतं; मी एखा ा गरीब ा णा ा पोटी जरी ज ाला आलो असतो, तर बरं
झालं असतं. िनदान मला अंगावर रोज धुतलेली कापडं िमळाली असती. घरात बसून
अ ास करता आला असता. वेळेवर शाळे ला जाता आलं असतं. शु भाषा
बोल ासाठी मला धडपड करावी लागली नसती. मनात आहे ते धडाधडा मी बोलू
शकलो असतो. आईविडलां नी मा ा िश णाला िवरोध केला नसता. मला फुल
ीिशप िमळाली असती. मा ा मनासारखं िशकता आलं असतं िन यश िमळवता
आलं असतं...

या रामरगा ातूनच दहावीची परी ा िदली िन मोक ा हवेतला एक दीघ ास

आत ओढला.
 २९
वैशाखाचं ऊन लागलं तसा उ ाळा जाणवू लागला. दहावीची परी ा दे ऊन मी
मोकळा झालो होतो. म ातली नां गरट मी आिण दादा करत होतो. आई उकटणीला
आले ा उसातलं तण आिण ाची बारकी बारकी पानं काढू न, आप ा दु भ ा
शीला घालत होती िन ा ा मोबद ात शीकडनं आ े र, पावशेर दू ध जा
मागत होती. उ ा ामुळं दू ध साडे सहा आ ाऐवजी साडे सात आणे शेर झालं होतं.
णून ती हा खटाटोप पोराबाळां ना उसा ा रानात घेऊन करत होती. चार पोरां नी
दोन दोन मुठी जरी उसाचा पाला काढला तरी, ां ा दोन दोन प ा होत हो ा िन
वैरणीत भर पडत होती.

या सग ा पोरां ा घोळ ात धोंडू कधी असायची िन कधी नसायची. ती

पाकाचं सगळं सां भाळायची. सं ाकाळी चार वाजायला; आई ितला एकटीला
जळणाचा िबंडा घेऊन, नाहीतर भाजीचं गठळं घेऊन घराकडं रात ा जेव ासाठी
लावून ायची. सकाळीही जेवणं झा ावर आनसाला घेऊन ती आईबरोबर अकरा-
बारा ा सुमाराला यायची. पाकाचं काम तसं सावलीचं; ामुळं ितचं अंग मूळ
रं गाचं रािहलं होंत. ते जळू न बाभळी ा सालीगत झालं न तं. घरात अस ामुळं
ितला आरडाओरडा फारसा करावा लागायचा नाही. ितचं बोलणं नेहमी खाल ा
आवाजात जेव ास तेवढं असायचं. ितला अकरा-साडे अकरा वष झाली होती. णजे
ती आता ल ाला आली होती. ित ा वया ा, ग ीत ा पोरींची ल ं होत होती.
डो ासमोर होणारी ल ं धोंडूबाई जवळू न बघत होती.

मी घरात व ीला असलो की, धोंडूबाई िन मी समाधाना ा हौदाला जाऊन पाणी

आणत होतो. हौद लां ब; दीड दोन फलागावर होता. चारपाच ग ीची माणसं ितथं
पा ासाठी गोळा झालेली असायची. ातनं कधी पा ाची पाळी िमळे ल ते ा
िमळे ल. तोपयत नुसतं एकमेकीसंगं बोलत उभं राहायचं. पहाटे पाच वाज ापासनं या
हौदावर दाटी ायची. आई पोटु शी होती. पाच मिहने झाले होते. पूव सारखा हे लपाटा
ितला सोसत न ता. आता ितनं चाळीशी ओलां डली होती. पहाटे ती घरातलं काम
करत असे िन मला िन धोंडूबाईला पा ाला लावून दे त असे.

धोंडूबाई ा वारगी ा अनेक पोरी पा ाला येत हो ा. यात ा काहींची गे ा

वष , तर काहींची नुकतीच ल ं झालेली असायची. ा नटू न, नवी लुगडी नेसून
आले ा असाय ा. ल ाअगोदर दोन-चार मिहने ां ना घरात सावलीला ठे वलेलं
असायचं. जळ ा अंगावरची मळ खपलून खाली पड ािशवाय अंगायर रया
आ ागत वाटायची नाही. ल ानंतर पु ा मिहनाभर कुणी ां ना कामं लावत नसत;
णून सुखाव ागत, अंगावर मूठभर मां स आ ागत िदसे. ायी उजळ होई.
अंगावरचं डोरलं-पुत ा, फुलं-मासो ा, साख ा-मासंप ं बघून, नवी नवी चोळी-
लुगडी बघून पोरी डो ात भर ागत होत. कधी न े ते ा अशा वेळी दे ख ा,
नाजूक आिण सुखी, हास या िदसत... धोंडूबाई ां ाकडं ; हौदावर पाळीची वाट
बघत; टक लावून उभी राही. ित ा मनात एक अनोखं उमलू लागलं होतं.

ती ल झाले ा गडणी ा जवळ जाई. ित ा न ा न ा ठळक रं गी लुग ाचा

दे खणा पदर जीवभ न तळहातावर घेई िन िवचारी, ‘‘ल ातलं वाटतं लुगडं ?’’

‘‘हं ! आहे राचं.’’

‘‘पदोर चां गला हाय.’’ मग एखादा अलंकारही हातात घेऊन बघे. पाळीला फारच
उशीर असला िन गडण अगदी रोज ा घसटीतली असली तर, ित ा मासो ा,
जोडवी, एखा ा वेळी हातातलं सो ाचं िबलवर आप ा हातापायात घालून बघे.
आप ाला कसे िदसतात ते डोळे भ न पाही... मनात अिधकच उमलू लागे.

ग ीत ित ा वारगी ा एखा ा पोरगीचं ल असलं तर, आवजून कळसात

नवरीला पाणी घालायला, ितला हळद लावायला, ितची गाणी णायला, रं गपाणी
खेळायला ती जाई. घरातली कामंधामं िवस न दं ग होई.

घरात ितला िजवाप ाड कामं ओढावी लागत होती. आई ा अंगावरचं दू ध

उनातानात कामं क न, हे लपाटू न हे लपाटू न लवकर आटू न जाई. ामुळं थान ा
पोरां ना वरची दु धं घालावी लागत. धोंडूबाई आनसाला िशंपीनं दू ध घाली, तरीही आनसा
रडे . ितची भूक एव ाशा पाणी घातले ा दु धानं नाहीशी होत नसे. ितला गप
कर ाचं काम धोंडूलाच करावं लागे. एवढा ैपाक क न कधीकधी ित ा
वाटणीला भात-भाकरी उरत नसे. अधपोटी जेवून उठावं लागे. अशा वेळी ती आईवर
वैतागे. ‘‘िकती तु ा लेकां ीच मी क न घालू? एवढं क नबी मा ा पोटात
घासभर अ जाईत ाई... जलमलो तवाच ख ा काढू न मला पु ने तीस?’’
धोंडूबाईला असलं बोलायला ा वयातही फार सुचत असे. आसपास ा
बायाबाप ां चं ऐकून ऐकून, ितला असलं बोलायला येत असावं. आई िहरमुसून जाई.

धोंडू ा मनात काय आहे ; हे आईनं बरोबर हे रलं होतं.

िहरा माहे रला आली ती आलीच. सुजरी-फुगरी िन अितशय अश होऊन ती पु ा

परत आली होती. नां दायला गेली; की वष सहा मिह ां त ितची अशी दशा होई. ा
वेळी आईनं मनाचा धडा केला िन ितला घरातच ठे वून घेतली. ितनं सुंदराची
ढोरं गखणीची जागा पु ा घेतली िन सुंदरा आता आईला मदत करायला घरात रा
लागली. पोरीची जात णजे दो ीकड ा नुस ा क ा ा गायी.

भटाचा मळा के ापासनं सहा-सात वषात घरची ग रबी आगीगत वाढत चालली
होती. फाळा िफटे ना झाला होता. हळू हळू दलालाचं कज वाढत चाललं होतं. घरावर
बँकेचं कज वाढलं. ायला झालेली एक स िवकावी लागली िन वरचा खच करावा
लागला. ेक वष मळा अंदर-ब ात आणत होता िन कजाचा डोंगर वाढत चालला
होता. िविहरीला पाणी फार कमी अस ानं, दोन गा ां ा वर गूळ होत न ता.
उ ाळी माळवं करायला फारशी संधी िमळत न ती. रानाला मोठा माळ
नस ामुळं, दु स या ा माळाला पावसा ात प ी भ न ढोरं चारावी लागत होती.
पोरां ची तोंडं वाढत होती िन ां ा वयाबरोबर ां चा खा ाचा वकूब वाढत होता.
उलट पैसा जवळ नस ानं म ाला नीट नां गरट िमळत न ती. िपकां ना खताची
लागवड िमळत न ती. रानात हळू हळू तणं वाढत जायची िन िपकं उगीच जीव ध न
उभी रािहलेली िदसायची. पाया ा िपंढरीसारखं िजथं कणीस पडायचं; ितथं हाता ा
अंग ाएवढं पडू लागलं. पिह ा वष ा मानानं सुगी िन ावर आली होती.

दादा या गो ींनी गां जून चालला होता. घर खाली खालीच येत चाल ामुळं
िपसाळ ागत करत होता. सालभर एवढी कामं क नही अखेरीला, दलाल हातात
‘आता नुसतं एवढं च उर ात’ णून कागदा ा पावतीवर, उरले ा कजाचा आकडा
घालून दे त होता िन ा ा अडत दु कानात सालभराची राबणूक गडप झा ागत होत
होती.

भरीत भर णून; तीन वषापूव पासून दादा कोटात गेला होता. गोपाता ानं ाला
म ा ा मालकािव ही वाट दाखिवली होती. ‘िवहीर फोडून दे ईन’ अशी जी
कबुली केलेली होती ती मालकानं पाळली न ती. ‘‘िवहीर एका वषात फोडून दे तो
णाला, णून मी एवढा फाळा कबूल केलाय.’’ असं दादानं कोटात सां िगतलं. तीन-
एक वष कोटात विकलातफ दावा चालला िन म ाचा फाळा चालू सालापासनं कमी
झाला. दादाला फा ाची सवलत िमळाली होती. ामुळं ‘‘इनाकारण ा खंडाचा दं ड
झाला. मालकानं मला पाच-सा सालं फसीवलं, णून मा ा डु ईवर कजाचा डोंगर
झाला.’’ असं ाला वाटत होतं. कोटानं दादा ा बाजूनं िनकाल िद ामुळं दादाचा
उ ाह वाढला होता. आप ावर अ ाय झा ाचं कोटालाही पटलंय याची ाला
खा ी वाटली िन त:वर झाले ा अ ायाची ाला ती जाणीव झाली.

दर ान; सरकारचे शेतजिमनीिवषयीचे, कुळाला संर ण दे णारे कायदे लागू झाले.

हे कायदे येणार याची चा ल लाग ाबरोबर सुिशि त, पैसेवा ा िन कोटकचे यात
ओळखीपाळखी, संबंध असले ा शार शेतमालकां नी, ा दर ानची कबुलायतीची
मुदत संप ाबरोबर कुळां ना बाहे र काढलं. गडीमाणसं लावून त: शेतं कसू लागले.
ां ा कबुलायतीची मुदत संपत न ती; ां नी कुळां ना एक वषाचा फाळा सूट
णून दे ऊन ां चे राजीनामे िल न घेतले. ‘मला हे शेत कसायला िनभत नाही, णून
मी ते सोडून दे तो आहे . यापुढं माझा ा शेतावर कोण ाही कारचा अिधकार नाही.’
असे मजकूर ा राजीना ात असत. ा शेतमालकां ना गावात रा न शेती करणं
श न तं, ां नी कुळाकडनं नोकरनामे िल न घेतले िन ां ाकडं शेती ठे वली.
यातच काही शेतमालक स े ा जोरावर, गावात ा ां ा ित े ा जोरावर
दु ब ा, अडाणी शेतक यां ना दमदाटी दे ऊन स ीने नोकरनामे, राजीनामे िल न
घेऊ लागले. कोटात जा ाची कुवत नसलेली, भोळी कुळं मालकाचे आप ाशी
असलेले जुने संबंध ल ात घेऊन नोकरनामे, राजीनामे िल न दे त आिण शेतावरचा
गडी णून, पोट भ न खाणारा रोजगारी णून ा रानात राबून खात. ‘‘ ो कायदा
आला िन कोणचाबी शेतमालक आता न ा कुळाला जमीन ायला तयार ाई. मग
ो वाडविडलािजत ढोरागुरां चा आटाला घेऊन जायाचं कुठ ा मुलखाला? कुठं का
असंना; राबून खा ाबगार गत ाई. आतापतोर काय आम ा मालकीची जमीन
वती; नुस ा कबुलाती ा. तवाबी राबूनच खाईत तो की. मग आता नोकरनामं
िन राजीनामं िलवून दे ऊनबी राबूनच खायाचं हाय वं? मग कशाला उगंच खळखळ
करायची? मालक णतोय ‘दे नोकरनामा’ तर टलं ‘घे’. इ ासूक माणूस हाय.
गे ा ईस वसाचा ेचा-माझा संबंध हाय. मला का ो फसीवणार हाय? उगंच हे
कायदं आलं णून ेलाबी नोकरनामा िलवून घे ाची पाळी आली, ाईतर ेनं तरी
कशाला ो कागद िलवून घेतला असता?’’ असं कुळं णत िन नोकरनामे, राजीनामे
दे ऊन शेतात राबत. िजकडं ितकडं हे च झालं.

गोपाता ानं मा ‘आप ा फा ा ा जिमनीचं ‘सुरि त कूळ’ णून आपणाला

मा ता िमळावी िन यो तो फाळा ठरवून ावा.’ असा अज कोटात केला. खटला
चालवू लागला. ाचा मळा आम ा म ा ा वाटे वरच होता. जाता-येता दादा ितथं
िचलीम ओढायला जाई. िचलीम ओढता ओढता ग ा होत, बोलणी चालत. ाचं ऐकून
दादानं कोटात मालकािव पिहला खटला लावला होता आिण तो िजंकला होता.
ाही वेळी दादाला गोपाता ानं सगळं समजून सां िगतलं. आिण कोटात दादानं केस
चालवली नाही; तर कबुलायतीची मुदत संप ाबरोबर ाला हा मळा सोडून जावं
लागेल, हे ही पटवून िदलं. आिण हा मळा सोड ावर ा काय ामुळं दु सरं कोणी
आता आ ाला रान दे णार न तं. आिण रान अस ािशवाय घरादाराला जगणं
अश होतं. णून दादानंही कोटात अज केला िन मालकािव दु सरा खटला
जुंपला गेला. दादा पाच-सहा वष छळले ा मालकाला नोकरनामा िकंवा राजीनामा
िल न दे णं श न तं. उलट मालकावर उ ं काढायची ही एक नामी संधी दादाला
िमळाली होती.

दहावी ा रझ ा िदवशी शाळे त गेलो. वाटलं होतं; दे शपां डे मा र भावानं

स न आहे त, ते माझा रझ अडवून ठे वणार नाहीत; णून उ ुकतेनं गेलो होतो.
पण ां नाही िनयमाबाहे र जाऊन माझा रझ सां गणं अश होतं. तीन मिह ां पे ा
जा ां ची फी तटली होती; ां ना रझ िमळणार न ता. फी िद ािशवाय
कुणालाच काही कळणार न तं. ामुळं सग ा मुलां बरोबर वगात रझ
ऐकायला, मा िटपून ायला बसलो होतो; तरी काही उपयोग झाला नाही. िवनंती
केली तरी, ‘‘नो नो! माझा काही इलाज नाही. हे डमा रां ना भेटा,’’ असं णत
दे शपां डे मा र ऑिफसम े गेले आिण ां नी रझ -शीट घाटगे ाककडं िदला.

मी तासभर बागेत जाऊन बसलो. सगळे िश क गे ाचं पािहलं िन घाट ां कडं

गेलो. ां नीही साफ नकार िदला. तसाच मग हे डमा रां ा घरी गेलो. ां ना माझी
प र थती माहीत होती. ां ना मी िवनंती केली, ‘‘सर, मी सु ीत कामाला जाऊन पैसे
िमळवतोय. फीची बेजमी झा ाबरोबर आणून दे तो. मला शाळे त रझ िमळावा
णून एक िच ी ा.’’

‘‘तू पास झाला आहे स. मी तुला सां गतो. आणखी काय पािहजे?’’

‘‘सर, मा िकती पडले ते बघायला िमळालं असतं तर बरं झालं असतं.’’

‘‘तुला ते फी भर ािशवाय िमळणार नाहीत. आिण या बाबतीत मला काही करता

येईल असं वाटत नाही. एखा ाला सवड िदली की दु स यालाही सवड ावी लागते.
आिण फी वसूल कर ाचे हे च िदवस असतात. या वेळी िमळाली नाही तर मग पुढं
वषभरसु ा िमळत नाही. माझा नाइलाज आहे . तू जा आिण फी येऊन ये. रझ चे
मा तुला लगेच िमळतील.’’

माझं काही चालेना. पण मी पास झालोय याची हमी मा रां नी िदली होती. ामुळं
तेवढाच एक मोठा आधार मनाला वाटला. मी घरी गेलो.

परी ेला बसलो आिण नापास झालो; असं कधी आजवर झालं न तं. ामुळं पास
हो ाचं कौतुक मनाला फारसं वाटत न तं. पोटात दु सरीच एक भीती होती. इं जीत
िन इितहासात अ ोळकर मा र मला नापास करतील, असं वाटत होतं. िशवाय
‘दहावीचा रझ कडक लावला जाईल. ते ा आरं भापासनंच अ ास करा’ अशी
ताकीद हे डमा रां नी वषा ा सु वातीलाच िदली होती. ामुळं काळजी वाटत होती.

ही काळजी दू र झाली िन मी िनधा पणानं म ात ा कामाकडं वळलो.

म ात ा कामां ना गती आली. माझा उ ाह वाढला होता. कसातरी येऊन एस.

एस. सी.त दाखल झालो होतो. आता शेवटची लढाई करायची होती. र बंबाळ झालो
तरी चालेल; पण हे यश पदरात पाडून ायचं असं मनानं ठरवलं िन दु ट जोमानं
कामाला लागलो. दादाला कोट-कचे यातनं जावं-यावं लागत होतं. िशवा हाताबुडी
आला होता. मोडकी-तोडकी िहराबाई वटकनाला का असेना पण घरात होती; णून
दादाची वाट न बघता िशवा ा मदतीनं नां गरट, कुळवट क न घेतली. आमची कामं
आव न, आता जमेल ाला रोजगाराला जाणं भाग होतं. ािशवाय घराचा िनभाव
लागणं कठीण झालं होतं. णून कुळवटी लौकर आटपून घेत ा. पहाटे लौकर उठून
मोटा धरत होतो. िविहरीत असेल नसेल तेवढं पाणी उपसत होतो िन दु पारी
कुळवकाठी करत होतो. सग ां नी िमळू न रानातलं सड वेचून घेतलं िन रानं ाहार
क न टाकली. होतं-न तं तेवढं घरातलं खत आणून रानात टाकलं. म ाकडनं
घराकडं गाडी नेताना शेणकुटं भ न ायची िन घराकडनं म ाकडं येताना खत
भ न आणायचं. पावसा ा ा अगोदर जळणाला शेणकुटं घरात जाणं ज रीचं
असतं; ती अशी नेली... म ातली सगळी कामं आव न रानं पेरणीसाठी अगोदरच
तयार क न ठे वली. मी रोजगाराला जायला मोकळा झालो.

भीत भीत एखा ा व ी िशवा मोट मारत होता. बा ा बैलाला तो फार भीत होता.
बैल मारका होता णून मी िकंवा दादानं ाला मोट ध न िदली की, तो रखडत का
होईना, आपली दु बळी काया घेऊन मोट मारत होता. दादा आिण मी दोघेही म ात
नसलो की, औताचा खोळं बा होत होता. णून ाला यु ीयु ीनं बा ा बैलाला
धरायला िन औताला जुंपायला िशकवलं. दावणीत ेक बैलाला दो ी बाजूंनी दोन
दावी असत. अशा वेळी िशवा आिण आई िकंवा िहरा यां नी दो ी बाजूंना दोघां नी
बसायचं. िशवानं हळू हळू बैला ा अंगावर हात िफरवत िफरवत ाला खूष करायचं,
अंगावर ा तां बवा काढत पोळीजवळ बसायचं. पोळीवर ा तां बवा थो ा
काढाय ा. ा काढता काढताच ा ा वेसणीला हात घालून कासरा लावायचा िन
काही झालं तरी वेसण ग धरायची. वेसण ग धरली की, दु स या बाजूनं खुं ाचं
दावंच सोडून ायचं िन दोघां नी दो ी बाजूला रा न ाला औताकडं ायचं. दो ी
दावी तंग क नच जुंपायचं. पिह ा पिह ां दा ाला अशी सवय क न िदली.
हळू हळू ती सवय झाली िन ा दोन-तीन मिह ां त बा ा बैलाला िबनधा पणानं
िशवा ध लागला िन मोट ा झाला.

मी रोजगाराला जाऊ लागलो. आ ीचा मुलगा बाबू गाळाची कं ाटं घेत होता. ा ा
पु ात रा न अनेकां ा िविहरींचं गाळ काढलं, बां ध घातलं, सार खणलं, लोकां ा
गा ां वर खतं भरली. रोजगाराचा पैसा िहशेबां न घरात ावा लागत होता. ातनं
ह ानं आठ-बारा आणे; आठव ा-पंधरव ातनं िहशेब दे ताना आईकडनं मागून घेई
तेवढं च. पण ातनं काही िश क राहत न ती. िसनेमाला, कधी हॉटे लात पाव-
िमसळ खायला ते पैसे उडत. यंदा तर मला बराच पैसा िमळवून िशलकी पाडायचा
होता. दहावीची तटलेली थोडीब त फी ायची तर होतीच; पण अकरावीची बेजमी
अगोदरच क न ठे वणं भाग होतं. व ा-पु कं ज र तेवढी घेणं भाग होतं. िशवाय
वषअखेर फॉम भर ासाठी पैसे लागणार होते. ां ची तयारी आताच क न ठे वली,
तर िनभावणार होतं. णून काही वेग ा मागानं पैसा िमळवणं ज र होतं.

गे ा दोन वषापासनं मां गाचा िशपा आम ा इथं नडी ा वेळी अधनंमधनं कामाला
येत होता. गु हाळा ा वेळी इं िजन-घाणा आण ासाठी, सुगी ा वेळी मो ा
कामासाठी ाला आ ी कामाला सां गत होतो. सुगी, गु हाळ यात िन वैरणी रचताना
 ाची गरज लागत होती. एरवी कामं नसली तरी, तो रातचं आम ाकडं येऊन
अधूनमधून ग ा मारत बसायचा. तो माझा तसा नव ा-दहा ा वषापासूनचा दो
होता; णून रातचं येऊन बसत असे. आम ा घराला लागूनच मां गवाडा होता.
ामुळं संगत जमली होती. पु ळ वेळा पावसा ात तो आिण मी कुठलं तरी गवत,
कडबां चोरत होतो िन ते तो िवकून टाकत होता. िन ं िन ं पैसे घेत होतो... चारपाच
इय ा तो िशकला होता. िसनेमातली गाणी उ म रीतीनं णत होता. कधी कंटाळा
आला, पावसा ात काम नसलं तर, तसाच म ाकडं येऊन मला मदत करत होता.
ग ा मारत दोघं जणं िमळू न कामं करत होतो. एकादं कं ाटी काम िमळालं तर बघ
णून सां िगतलं. ा ाकडं असली कामं येत होती. कारण बारमाही तो रोजगारी
माणूस होता. माझं तसं न तं. उ ा ापुरताच रोजगार करता येणं मला श होतं.

ानं एक कं ाटी काम आणलं. अि हो ी बामणाचा पानमळा मोडला होता. ा ा

एकरभर रानात शेवरी आिण पां िगरा होता. तो मुळात थोडा उक न तोडून काढायचा
िन एका जागी नेऊन रचायचा होता. एक िदवस जाऊन सगळी झाडं मोजली. एक
झाड तोडायला िकती तास लागतील, एका िदवसात िकती झाडं होतील याचा अंदाज
घेऊन रान खंडून घेतलं. मी, िशपा आिण आणखी एक जण असे ितघेजण कामाला
लागलो. ितसरा होता तो रोजावारी घेतला होता. उरलेला पैसे आ ी दोघात वाटू न
ायचं ठरलं.

दु ट उ ाहानं कुदळी, िटकाव, फावडी, कु हाडी जमवून कामाला लागलो. ऊन

मी णतेलं. घामानं अंगं थबथबून जात होती. लंगोट िन च ा िभजून काला होत
हो ा. अंगं उघडीच ठे वावी लागत अस ानं, आठ िदवसां ा आत मी जळ ा
लाकडागत िदसू लागलो. घाव घालून, माती ओढू न बावटं तुटायची पाळी आली. पिहले
चार िदवस तर; सकाळी उठ ावर हात हलव ाबरोबर हात तुटून पड ागत दु खू
लागले. पाया ा खुं ा मोडायची पाळी आलेली िन कमरे चा काटा खळा खळा
होऊन गेलेला. आठवडाभरातच नको ते काम वाटू लागलं. पण आता ते सोडता येणार
न तं.

सगळा अंदाज चुकला होता. आठ-दहा िदवसां त काम संपेल असा अंदाज होता,
ाला सोळा िदवस लागले. अंदाजापे ा दु ट िदवस खा े. उनातानात र ाचं पाणी
ायचं ते झालंच. नुसता रोजगार पदरात पडला िन रकामं हात हलवत घराकडं गेलो.
अंदाज असा होता की, रोजगाराचे पैसे रोज बारा आ ा माणं िहशेब क न घरात
ायचे आिण उरलेले पैसे फीसाठी वापरायचे, पु कां साठी ठे वून टाकायचे... या
कं ाटी कामापे ा, सरळ गाळाला गेलो असतो तर बरं झालं असतं. रोज पया हजरी
िमळाली असती. तास-दीड तास िदसाला सु ी िमळाली असती. गावात येऊन कायतरी
वाचायला तरी िमळालं असतं. वर आिण पाया हजरी. आईला ातलं बारा आणे
ायचं िन चार आणे आप ा िशलकीला टाकायचं. ै नाभरात; खाडं धरलं तरी
पाचसा पये िशलकीला पडलं असतं. सगळा अंदाज चुकला आपला. मा ा िजवाला
चुटपुट लागून रािहली.

पावसानं ओढू न धरलं होतं. मृग िनघाला तरी दोन वळवािशवाय पा ाचा थबही
गावावर पडला न ता. ामुळं गावात ब याच िठकाणी गाळ काढणं जोरात चालू होतं.
जो तो आपआप ा िविहरींचा गाळ काढू न ा सो ळ क न, खोल क न
घे ा ा उ ोगाला लागला होता.

च ाणा ा िविहरीचा गाळ पाच-सहा वष काढलेला न ता. ा िविहरीला पाणी

भरपूर होतं; ामुळं ितचा तळ कधी उघडा पडत न ता. दोन व ाला च ाणाची
मोट दणका चालत होती. चार-पाच एकराचं ाचं रान होतं. आलटू नपालटू न दोन-
अडीच एकरात तो ऊस आिण माळवं करत होता. ाचं माळवं बाजारात बारमाही
यायचं. पण ाचीही िवहीर आवंदा उघडी पडली. ा ा गाळाचं कं ाट लखबा
िमसाळानं घेतलं. ग ीतलाच माणूस. ानं मला ‘येतोस का?’ णून िवचारलं िन मी
गाळाला गेलो.

च ाणा ा िविहरीभोवतीनं मेसाचं बेट, उं बर िन जां भळं . ां ची पानं िन उं बरं

कायम िविहरीत पडत होती िन कुजून खाली तळाला जात होती. पाच-सहा वषाचा
साठलेला गाळ. िविहरीला िजवाळं भरपूर; ामुळं गाळ आं िबलीगत पातळ काळा,
कुजून खत झालेला. ाचा कुजका वास भयानक येत होता. िदवसभर नुस ा
लंगो ावर बु ा ा ा लागत हो ा िन डोईपासनं ते पाया ा नखापयत ा
कुज ा गाळात ाऊत िनघत होतो. वास सहन होत न ता. घराकडं गेलो तरी
नाकाला तोच वास यायचा. सं ाकाळ होत आली की वारं सुटायचं िन दीसभर
गाळा ा आं िबलीत िभजले ा अंगात गारठा फुटायचा.

चार-पाच िदवस ा गाळाला गेलो िन कनकन येऊन एके िदवशी रा ीचंच ताप
आला. नाक िन छाती ग झाली. जोरकस खोकला सु झाला. दु सरे िदवशी अंगाला
हात लावता येईना इतका ताप.

आठ िदवसां नी बरं वाटलं. बरं वाट ावर आईनं िन दादानं िश ा िश ा िद ा.

आठ िदवस घरात िनजून राहावं लागलं. रोजगारही नाही िन म ातलं कामही नाही. ते
घराला परवड ासारखं न तं.

उ ा ाची सु ी संपली िन हाय ू ल सु झालं. एक पैसा हाताला लागला नाही.

मी खडकावरच पडलो.

एवढी कामं ओढत होतो, मनाची ओढाताण सारखी होत होती, तरी िजवाला एक
िवरं गुळा होता. ाथिमक शाळे त ा सौंदलगेकर मा रां ा घरी रा ी जाऊन, ां ा
कपाटातली किवतेची पु कं वाचत होतो. अनेक किवता िदवसभर मनात घोळवत
होतो. िगरीश, यशवंत, चं शेखर यां ची जानपद किवता वाचून वाटत होतं की, या
कवींना खेडेगाव ा माणसाचं जगणं काही कळलंच नाही. हे ा जग ािवषयी
भल ाच क ना क न किवता िलिहतात. आपण खेडेगाव ा माणसाचं मन बरोबर
रे खाटू शकू; णून मी ा उ ा ात कामं करता करता भरपूर ामीण किवता
िलिहली. ‘िहरवं जग’ असं नाव दे ऊन ितची एक वहीच तयार केली. माझी ही किवता
हाय ू लम े कुणालाच दाखव ाची इ ा होत न ती. जीव लावावा, मनातलं काही
सां गावं, असा कुणी िश क मला ितथं िदसत न ता. क ी सर आिण रणिदवे सर
एकच वषात नोकरी सोडून दु सरीकडं कुठं तरी गेले होते. ामुळं मी किवता करतो, हे
ितथं कुणाला माहीत न तं. एक-दोघां ना माहीत असलं तरी, ाचं कौतुक न तं.
ामुळं माझी किवता मा ा वहीतच पंख िमटू न, अंग आकसून मुकाट बसलेली.

ग ीत; आबाजीचा थोरला भाऊ िव ू सणगर एका तं खोलीत बसलेला

असायचा. िव ोबा ातं चळवळीत तु ं गात गेले होते. ां ना वाचनाचं वेड
अतोनात होतं. ितथं को ापूरचा ‘पुढारी’ िन पु ाचा ‘सकाळ’ नेमानं येत होता. आिण
रिववारची लोकस ा, सा ािहक नवयुग हे ेक आठव ाला येत असत ते वेगळं च.
अधनंमधनं िवनोबा भावे यां चं वा य, ‘भूदान’ िनयतकािलकही वाचायला िमळत होतं.
माझं वाचनाचं वेड कधीमधी रातचं ितथं जाऊन मी भागवत असे. सगळं काही वाचून
काढत होतो. िव ोबां ा इतरां बरोबर चालले ा ग ा ऐकत होतो... मनात ा
खोलीचे सं ार खोलवर जत होते. नेह , नाथ पै, जय काश, िवनोबा, . के. अ े,
काकासाहे ब गाडगीळ, एस. एम. जोशी, ना. ग. गोरे ां ा मतां िवषयी,
हालचालीिवषयी, कायािवषयी उलटसुलट चचा ितथं होत हो ा िन मी ा माणसां ना
मनोमन पाहत होतो, ां ा मोठे पणाला मनोमन वंदन करत होतो.

िवनोबां ा िवचारां चा सं ार ा घाईगडबडीत खोल खोल होत चालला होता.

ां ा ापक, उदार िचंतनानं भ न जात होतो... प रणाम असा होत होता की,
काही झालं तरी िश ण ायचं, या माणसां सारखं ायचं, अशी िज मनात िनमाण
होत होती. ही माणसं मला ह ीचं बळ दे त होती.

आड ाचा दु सरा चरण जोरात लागला िन गाव ा पेर ा होऊन गे ा. मला दे व

पाव ागत झालं. िझ पाऊस बस ािशवाय मला दादाजवळ शाळे चा िवषय
काढता येत न ता. हे माझं हाय ू लचं शेवटचं वष होतं. ा वष अगदी
पिह ापासनं शाळे ला जाणं ज र होतं. आता तर शाळा सु होऊन तीन आठवडे
होऊन गेले होते. शाळा सु ाय ा अध ा िदवशी, कशीबशी गे ा वष ची
उरलेली फी भ न मी माकाची यादी घेऊन आलो होतो. इं जी आिण गिणतात बरे च
कमी मा होते. ां चा अ ास जोरात करावा लागणार होता.

मी एस. एस. सी. झाले ा पोरां ची पु कं ां ा घरी जाऊन, तडजोड क न,

 ां ा आईविडलां ना सां गून िमळाली तर फुकट, नाहीतर अ ा-पाव िकंमतीत
गयावया क न िमळवत होतो. जु ा व ां ची कोरी पानं काढू न न ा व ा तयार करत
होतो.

माझी ही चुळबूळ चाललेली बघून, जेवणं क न रा ी सो ात िनवां त बसलेला दादा

मला णाला, ‘‘आ ा, आवंदाचं वरीस तुझी शाळा हाऊ दे . ती काय आप ा ताटात
भाकरी आणून टाकत ाई. एवढा केसचा िनकाल झाला की फुडं ला तू रगडून शीक.
मग मी िन िशवा बघतो ा म ाचं. आवंदा मला जरा या कोटा-कचे यासाठी सवड
दे .’’ तो काकुळतीनं णत होता.

तो असं णा ावर मा ा हातातलं पु क जड जड झालं. ग ात आवंढा आला.

बोलायला श फुटे ना. मी ग बसलो. नुसतं ‘ ं ’ णालो िन पसरलेली जुनी पु कं
आव न िदवळीत ठे वली. कमरे तलं बळ गे ागत झालं होतं. िदवळीखालीच िभंतीला
पाठ टे कून गुमान दाराबाहे र ा िम अंधाराकडं बघत बसलो.

दादाचं असं बोलणं पूव कधी आलं न तं. ाचा ेक वष मला िवरोध होत होता;
पण तो िज ीला पडून होत होता. आता दादा अितशय समजुतीनं, काहीसा शरण
आ ासारखा होऊन, काहीसा असहायपणा आ ामुळं बोलत होता. ा ा या
बोल ाला नाही णणं मा ा िजवावर आलं. या वष ाला सगळीकडनं वेढ ागत
झालं होतं.

गे ा वषापासनं ाचं कोटात जाणं-येणं जोरात सु झालं. दादानं जसा

काय ा माणं कोटात फाळा ठरवून िमळावा णून अज केला; तसा मालकानंही
आपली जमीन आप ा ता ात त:ला कस ासाठी िमळावी णून अज केला.
दो ीकडची कामं सु झाली. दादानं दो ीकडं एकच वकील िदला. विकलानं
अगोदर फी मािगतली. ती दलालाकडनं ये ा गु हाळा ा भरवशावर दादानं मागून
आणली िन विकलाला िदली. अधनंमधनं ‘ ाला एवढे पािहजेत, ाला तेवढे पािहजेत’
णून वकील वरखचाला मागून घेत होता ते वेगळे च. घरात ामुळं पैशाची ओढाताण
खूप होऊ लागली. नंतर नंतर तर आईनं ग ातलं िन अंगावरचं दािगनं बँकेत गहाण
टाकायला िदलं.

कोटात ा खट ानं दादाला चेडं घात ागत झालं. कोटात ा तारखे न तो आला
की, दोन दोन िदवस िवचारां ा तं ीत असे. एकटा काम करीत असला की त:शी
बोलत राही. ा बोल ात तो कोटाला, म ा ा मालकाला िवचारी. ा ां ना ते
काय उ रं दे ऊ शकतील याची क ना करी िन त:च उ रं दे ई. या उ रां ना मग तो
ित िवचारी िन क नेतील ितप ाला िन र क न टाके. मग ाला केस
िजंक ाचा, ितप ाला कोंडीत पकड ाचा आनंद होई. त:शीच मग तो खदखदू न
हासे. तो आिण मी एका जागी कामं क लागलो िकंवा म ाकडं दोघं िमळू न
व ीला जाऊ लागलो, तर तो मा ाशी एकटा बोलत राही. हे बोलणं त:शी
अस ासारखं असे. मालक काय िवचारील, ाचा वकील काय िवचारील, मी
ाला काय उ र दे ईन, मग मी काय िवचारीन, माझा वकील ां ना कोणते
िवचारणार आहे ; यािवषयी तो बोलत राही. मला ‘ ं ’ ण ापलीकडं काही काम
नसे... िक ेक वेळा तर, मी अगदी यां ि कपणे ं णे. मा ा मनात दु स याच
िवचारां चा खेळ चाललेला असे. इं जी श ां चे अथ, सं ृ त श ां ा िवभ या,
इितहासात ा सनाव ा, पु कातील किवते ा ओळी र ानं जाता-येता पाठ
कर ाची सवय मला लागली होती. एखा ा ाचं उ र मी मनोमन घोळवीत चालत
असे. एखादी किवता रच ातही कधीकधी दं ग झालेला असे.

माझं ा ा बोल ाकडं ल नाहीसं बघून दादा िचडे ; ‘‘तू सु ाळी ा नुसता
‘ ं ’च णत घूम.’’

‘‘मग काय क आता तर?’’

‘‘काय क ं जे? हे समजून ायला नगं तुला? आता काय ानगा हाईस?
चां ग ा का ा आं ाएवढा उ झालाईस की, उ ा मा ामागं, माझं हातपाय
थक ावर कवातरी ही कोटाची पाळी तु ावरबी येणार, तवा तू हे समजून ायला
पिहजेस णून तुला मी सां गतोय.’’ हे खरं नसायचं. दादानं आप ा मनातला िवचार
बाहे र काढ ासाठी हे िनिम डकलेलं असे. मी आप ा मनात ा मनात हासत
‘ ं ’ णून वेळ मा न नेई.

कधीकधी ा ाबरोबर मला कोटात जावं लागत होतं. मी अधा-अिधक ितथ ा

वातावरणानं घाब न गेलेला असायचा. आमची केस चालताना वकील, मालक, कोट
जे इं जी संभाषण करीत, ते दादा मला िवचारायचा. मला ातलं खरं णजे काहीच
कळलेलं नसायचं; तर दादा मा ावर उखडला, ‘‘ख ाळी ा, इं जी एवढं
िशकलास िन अजूनबी तुला इं जी कळत ाई? पेटवून दे की तुझी ती शाळा. कशाला
िशकतोस मग इं जी?’’

‘‘थोडं थोडं कळतंय गा. सगळं इं जी श आ ाला गेलेलं नस ात. हळू हळू
कळं ल आता.’’ अशी वेळ मा न ावी लागे.

पु ळ वेळा; ‘तारीख’ झा ावर घराकडं जाता जाता, तो तावातावानं ‘‘ते

काळतोंडं वकील काय बोललं रं ?’’ णून िवचारी. मनोमन दादा मालका ा
विकलावर िचडलेला बघून, मला ‘काहीतरी’ सां गून वेळ मा न ावी लागे. ब धा
‘‘कोरट विकलाला जमीन िमळणार ाई णालं. काय ापमाणं कुळाला फाळा
ठरवून ावा लागंल; असं णालं.’’ असं मी सां गे. या चालीवरच कोण ाही
संभाषणाची मी उ रं दे त असे; नाहीतर मला काहीच इं जी येत नाही; णून माझी
शाळा कायमची बंद होईल, अशी भीती वाटे .

गोपाता ा िन दादा तासतासभर बसून जाता-येता ग ा मा लागले. कोटात काय

घडलं ते तपशीलवार एकमेकाला सां गू लागले. ाचा जो मी ‘अथ’ सां िगतलेला असे
तोच गृहीत ध न, ‘‘मालकाला आता ा वसात कशी टां ग मारतो; नुसतं बघतच हा
तू.’’ असं दादा णू लागला. पावसा ात आसपासची गवतं चोर ासाठी संतू मां ग
येत असे. ालाही हे कोट करण तो सां गू लागला. तास तास, दोन दोन तास
पावसा ात ा ाशी ग ा रं गत. तोही आसपासचे शेजारी जा ाची वाट बघत
आम ा खोपीत बसलेला असे. ा सग ा ग ां चा सूर अिण वळण; शेवटला आपण
कसं िजंकणार आहोत, हे पटिव ाकडं असे.

ा नादात दादा ा कोटात ा फे या खूपच वाढ ा. ा काळात कूळकाय ा ा

अनेक केसीस कोटात चालत हो ा. िदवस िदवसभर दादा कोटात बसून ा ऐकू
लागला. इतर शेतकरी, मालक काय काय ग ा मारतात ते कान दे ऊन ऐकू लागला िन
मनाशी घोळवू लागला. आप ा केस ा बाबतीत काय काय उ वतील याचे
अंदाज बां धू लागला. एकतफ मलाच ते समजून सां गू लागला. दु पारी जेवणं झा ावर
तासभर तो बाज ावर पडून गाढ झोपत असे िन घोरत असे. पण आता तो बाज ावर
पडून, लखलखीत डोळे उघडे ठे वून आ ाकडं टक लावी. तासाभरानं तसाच उठी िन
तंबाखू ओढत एकटाच धगटीजवळ बराच वेळ मंतर ागत बसून राही... मोटे वर
असला णजे, ख ा िटपे ा आवाजात तो बैलां ा नावानं गाणं णे. पण आता ते
गाणंही बंद झालं होतं. त:शीच बोलणं चाललेलं ऐकायला येई.

ाची दे वावर पूव पासून ा असली, तरी आताशा ‘दे व दे व’ करणं फार वाढत
चाललं होतं. कधी तरी त: जाणारा दादा; आताशा ेक अमाव ेला मला
हलिस आ ाला नारळ फोडायला पाठवून दे ऊ लागला. एव ा लां ब चालायचा
ाला कंटाळा येत असावा. कागलापासनं नऊ-दहा मैलां वर हे दे व थान होतं. मला
एकटं एकटं चालत जायला िन एकटं च परत यायला आवडत होतं. आपण आपलं
अस ासारखं वाटत होतं. अठरा वीस मैल चालणं होत असलं तरी घर, मळा, कामं,
दादा ा िश ा यां ापासनं दू र गे ाचा, मोकळा झा ाचा एक आनंद ात िमळत
होता... नरसोबा ा वाडी ा द ाला मा दादानं नवस बोललेला असावा. पुनव गाठून
नरसोबा ा वाडीला तो ा वषभरात पाच वेळा जाऊन आला, एस. टी. चा माग
कागल-को ापूर-कु ं दवाड-नरसोबाची वाडी असा अस ामुळं; खच बराच येत
होता. तरी काहीतरी क न पैसे गाठीशी बां धून दादा पाच पुनवा क न आला.

ाला वारं वार ा पडू लागले. िदवसभर ाला ा गो ींचा ास लागलेला

असे, ा ा गो ींवर तो सारखा िवचार करत होता. ाच गो ी िनरिनरा ा पां त
ा ा मनात आकाराला येत. पु ळ वेळा ां चा अ याथ तो आप ाला अनुकूल
लावत होता. पु ळ वेळा; ाचा श ुप काहीतरी कार थाने करीत आहे , आप ा
विकलाला सामील क न घेत आहे , कोटाला पैसे चा न केस आप ा बाजूनं क न
घेत आहे ; असे ा ात कळे . मग तो गावात जाई. विकलाची चाचपणी क न घेई.
वकील ा ा ा भोळसट भावाला हासे. कधी संतापून ाला ग बसवी, तर
कधी ाची समजूत काढे िन मग दादा परत येई.

सकाळी उठ ा उठ ा ाची माझी पिहली भेट झाली की, मला तो ा सां गे.
ा दादा ा बाजूचा असेल तर दादा खूष असे. कधी कधी ा ात सा ीपुरावे,
ो रे झालेली असत. कधी केसचा ‘िनकाल’ लागलेला असे िन तो दादा ा बाजूचा
असे. हा िनकाल जणू ात ा िनकालािवषयी मािहती ावी तसा सां गत असे.
ाला खा ीलायक वाटे की, ात आता ‘केस’चा िनकाल असाच होणार. पण कधी
ितप ा ा बाजूनं ा पडलेला असेल तर, दादा काळजी करी. म ा ा
मालकाला मा ासमोर धडाधडा िश ा दे ई... िदवसभर ा ा ाचा दादा िवचार
करत राही.

ा ा पोटात खोलवर कसलं तरी एक अनािमक भय आकार घेत होतं. कोटात तो

भां बाव ासारखा वागे. बोलताना ाला आवंढा िगळावा लागे. कोटात ाला उभं
रा न उ रं दे ताना ाचे पाय लटलटत. ा ा ग ा ा भोवतीनं घाम जमा होई...
बाहे र म ाचा मालक आिण आमचा वकील काही बोलू लागले की, ा ा मनात
संशयाचं भूत उभं राही. मालक तारखे ा िदवशी कपडे घालून, िसगारे ट
ओढत, हसतमुखानं आलेला िदसला की ाला शंका येई. कदािचत हा अध ा
आठव ात कोटा ा घरी, आप ा विकला ा घरी गेला असेल, पैसे चा न नुसतं
आता तोंडदे खलं तारखेला आला असेल, णून गालातला गालात हासतोय, असं वाटे .
कचेरीत ब तेक शेतकरी वळचणीला, पाय यां वर, नळाशेजारी, झाडाबुडी बसलेले
असत. ा वातावरणात ते बिह ृ त झा ासारखे वाटत. म ाचे मालक
कोटाशेजार ा मोक ा हॉलम े खु ावर, बाकां वर िकंवा विकलां ा बारम े
आं थरले ा गा ािगर ां वर बसून बोलत असत. ामुळं शेतकरी हे आरोपी, गु े गार
अस ासारखे ितथं िदसत... ा वातावरणात आपलं कुणी नाही, सगळं िशक ा-
सवरले ा लोकां चं हे िठकाण आहे , असं वाटे . दादाचा चेहरा िदवसभर ा
वातावरणात पडलेला असे... मला दादाची दया येई.

हळू हळू दादाला एक बारीकसा िवकार जडू लागला. ा ा पोटात अधूनमधून

कळा येऊ लाग ा. पोटात िप माणाबाहे र वाढू लागलं होतं. पोट ढ फुगून दीघ
ढे कर येऊ लागले होते. जळजळ खूप होऊन उल ा होऊ लाग ा हो ा. खा ेलं
अ नीट पचेनास झालं होतं. पैलवान असले ा दादा ा अंगावरचं चरबी आिण मासं
झडू लागलं होत. ा ा गो या अंगावरची रया मंद होत चालली होती... कोटासाठी
ाला पाच-दहा, पंधरा-वीस पये सारखे उभे करावे लागत होते. कूळकायदा आला
होता तरी, शेतक या ा अनेक अजाचे िनकाल उलटसुलट लागत होते. शेतक यां ना
अपील करावं लागत होतं. शेतक या ा बाजूनं िनकाल झाला तरी, मालक वर ा
कोटात जात होते िन शेतक यां ची कुवत नसताना फरफटत वर वर जावं लागत होतं.
विकलां ची घरं भरावी लागत होती. दादा हे सगळं डो ादे खत बघत होता िन आत
आत खचत होता. ालाही तेच करावं लागत होतं.

हे सगळं मा ा ल ात येत होतं; तरी माझं हे एस. एस. सी चं वष; णजे मह ा ा

ट ावरचं शेवटचं वष होतं. हे वष काहीही क न आता पदरात पाडून ायचं.
एकदा का शाळा सुटळी; तर पु ा आप ाला ती जोडणं कठीण होईल, असा
आजवरचा अनुभव सां गत होता.

पाऊस चां गला बडवत होता. दादा कोटात काही कामासाठी गेला होता. मी अिण
िशवा दोघंच म ात होतो. बैलां ची वैरण उ ा पावसात पोती पां घ न केली िन
खोपीत िनवा याला आलो. अंगावरचा िभजलेला लंगोट, िचखूळलेलं छाटमुंडं काढू न
िपळत पावसाकडं बघत उभा रािहलो... मनात शाळे चा िवचार जोरात घोळू लागला
होता. तोवर िहरा ‘भाकरी’ घेऊन आली.

सगळे िमळू न जेवलो िन मी िशवाला णालो, ‘‘िशवा, आता िदवसभराची बेजमी

केलीया. नुसतं बैलां ी वैरण घालत बसायचं. दु सरं कायबी काम ाई. मी शाळं ला
जाऊन िहतं पाचसाडे पाचलाच हजर हातो.’’ असं णालो िन पोतं पां घ न घराकडं
गेलो.

रातचं दादाची िन माझी म ात गाठ पडली. शाळे तून म ाकडं सां ज क न जे

परत आलो ते घराकडं गेलो नाही. िशवालाच गावात लावून िदलं. ‘‘मी आता घराकडं
येत ाई. दादाकडनं माझं जेवण लावून दे .’’

‘‘बरं .’’ िशवा िनघून गेला होता.

रा ी नऊ ा सुमाराला दादा आला. सगळं बोलणं झा ावर तो णाला, ‘‘शाळं ला

नको णालो तरी गेला तास य? सगळा मळा लागू दे काय िहकडं ढा ं ला?’’

‘‘म ाची दादा तू काय काळजी क नगं. मी िन िशवा मळा बघतोयच वं?
पासु ाचं दीस हाईत; िहतं काय कामं ाईत. िनघालीच कामं तर माझी मी बघतो.
पावसुळा हाय णून तु त शाळं ला जातो. उघडीप पडली, भां गलणी सु झा ा
की, माझी मी बंद करतो िन कामाला लागतो. उगंच बस ाप ा, शाळं ला जाऊन काय
काय चाललंय बघून जरी आलो; तरी माझा मला अ ास कराय येईल. तू नगं काळजी
क म ाची. ा वस मळा बघत शाळा जमली तर जमली; ाईतर मग बघू फुडं ला
णं.’’ मी दादाला िदलासा िदला.
 ‘‘कर तर काय करायचं ते.’’ णून दादा नाराजीनं ग बसला. आताशा ाला
कळलं होतं की मा न, िश ा दे ऊन मा ावर फारसा काही प रणाम होत नाही.
माझं मी करायचं तेच करतोय.

कशीबशी शाळा सु झाली. अ ास जोरात सु होता. अकरावीचं सं ृ त

िशकवायला धमािधकारी सर होते. अितशय मोजकं आिण काटे कोर बोलणारे . सं ृ त
हा माझा आवडता िवषय. ातली श संप ी आ सात कर ाची माझी िज . ा
आवडतेपणातूनच धमािधकारी सरां चा आिण माझा अिधक संबंध आला. तेच
अकरावीचे वगिश क अस ामुळं, माझी फी तटत गेली तरी वषभर काहीच बोलले
नाहीत. ‘‘फीचं काय?’’ एवढाच ते अधूनमधून िवचारत होते. ‘‘जमव ाचा य
करतो, दे तोय.’’ असं मी सां गत होतो. ां नी माझी घरची प र थती सहानुभूतीनं ऐकून
घेतली होती. तूत मला तेवढं पुरे होतं. एस. एस. सी.चं वष अस ामुळं, आबाजी
िश कां ा घरगुती िशकवणीला जात होता. माझं िचमुकलं उ ामुळं नाहीसं
झालं होतं. मी खडकावर पडलो होतो. तसेच िदवस रे टत होतो.

घरात चां गलीच ओढताण सु झाली होती. दातावर मारायला टलं तर पैसा
िश क न ता. दादा सारखा गावभर ाला भेट, ाला भेट, को ापूरला जा, पैसे
िमळतात का बघ, बँकेत जा; कज पु ा िमळतं का बघ, दावे सु झाले ा
शेतक यां ना भेटून मािहती काढ, या उ ोगात होता. अवघडले ा पोटानं आईनं यंदा
पेरणीपाणी केली होती. माझी सहामाही परी ा जवळ यायला िन आई बाळं त ायला
गाठ पडली. ामुळं माझी जा च ओढाताण सु झाली. रोज रा ी कावडीला घागरी
लावून पाणी भरावं लागू लागलं. मा ाबरोबर घागरीनं िन कळशीनं पाणी आणणारी
कणखर धोंडूबाई ैपाकात गुंतलेली असे. दम टाकत टाकत, तासानं एक पाय
उचलत िहरा एक एक घागर डोईवरनं आणत होती. ामुळं ब तेक पाणी मलाच
भरावं लागत होतं. कामानं माझा अगदी िप ा पडत होता. कसली ते उसंत िमळत
न ती.

आई या वेळी खूप थकली होती. बाळतंपणात ितची कंबर गे ासारखं झालं होत.
तरी कशीबशी बारसं होईपयत बाज ावर बसली िन कंबरे ला जुनेराचा घडीप ा
बां धून कामाला लागली. पावसाळी गारठा मी णत होता. ातच ती िहं डू लागली.
घरातली कामं क लागली. थंड पा ात हात घालू लागली. याचा प रणाम असा झाला
की, लौकरच ित ा अंगावर सूज आली िन आ ा पोराटारां ना ितची काळजी वाटू
लागली. पण कुणाचाच इलाज न ता. सगळीच िजकडं ितकडं कामाला जुंपली होती.
आनंद एवढाच होता की, आईला चौथा पोरगा झाला होता.

म ात सग ा रानातनं तण मावेना झालं. उघडीप पड ावर मी, िशवा, िहरा

जमेल तसं रान भां गलून काढत होतो. पण आ ा पोरां ना ते सगळं रान भां गलून काढणं
अश होतं. आई, दादा अशी एकदम दोन जाणती माणसं कमी झाली होती. आ ी
नाही टलं तरी पोराटकीतच जमा होतो. ामुळं िपकं मार खा ी. तण कोणतं िन
पीक कोणतं याचा प ा लागेना; एवढं रान माजलं. रोजगारी माणसं घेऊन रान भां गलून
काढ ाची कुवत न ती. मीही ‘गिणत-भूिमतीचे, शा ाचे तास तेवढे क न येतो’
णून शाळे ला जाई. कधी ते तास झा ावर, तातडीनं कामं असतील तर परत येई.
नाहीतर मग शाळे तच रमून जाई. बेवारशी म ात जायला नको वाटे .

यातच सहामाही परी ा पार पडली िन िदवाळीची सु ी लागली. मी कसाबसा ास

सोडला. ा काळात अ साची पु कं म ात नेऊन टाकली िन वेळ िमळे ल तसं
वाचन करत रािहलो.

सु ी संपत येईल तसा मनाचा एक प ा िन य होत गेला. कायबी झालं तरी यंदाचं
वरीस पदरात पाडून ायचंच... आता नुसतं तीन-चार ै नेच हाय ात. खरं तर
अडीच ै नेच. जानेवारीत फॉम परी ा झाली, फॉम भरला की सगळं आटीपलंच
णायचं. मग काय; शाळं ला ाई गेलं तरी चालतंय. म ात बसून अ ास केला तरी
चालतंय. काय शंका असतील तर ा िलवून ठे वाय ा. रातचं घराकडं गे ावर
आबाजीला इचाराय ा. ेला ाईच सोडवता आ ा; तर मग मा रां ा घराकडं
जाऊन इचाराय ा. मग काय; नुसतं चार पाच िदवस पर ेला गेलं ं जे झालं... फॉम
परी ा होऊपतोर िचकाटी लावली पािहजे.

सु ी संपली िन मी शाळे ला जायला तयार झालो. पावसाळा संप ामुळं कामाचा

तुंबा लागला होता. यातनं वेळ काढणं श न तं; तरी मनाचा िह ा क न, सगळी
कामं जाग ा जा ाला तशीच सोडून मी शाळे ला जायला िनघालो.

‘‘आ ा, तुला िमरगातच सां िगटलंय, यंदाचं वरीस शाळा बदं कर णून. तरी नुसता
पावसु ापुरता जातो णालास. आता पावसुळा सपला. कामां चा ोऽडोंगर िहतं बा
हायलाय िन आता कुठं जातोस?’’ दादा वाटे वर उभा रा नच मा ाशी बोलू लागला.

‘‘आता सगळं पदरात पडाय ा घाईला आलंय. दोन-अडीच ै ां त माझी फॉम

परी ा असतीया. फॉम भरला की मग घरातच अ ास करायचा असतोय. तवर एवढं
दोन ै ने कसंबसं मा न ा. आणखी मग मी हाईच.’’

‘‘तवर हे तण हाईल का रानात? शगा कुणी काढाय ा? घा ाचं काय करायचं?

माझं कोटकचेरी सोडून िदलं तर, उ ा समदं घरदार भीक मागत िहडं ल. तुझी शाळा
ा सम ां ी िगळाय लागलीया. मुका ानं परत फीर.’’

‘‘मी जाणार बघ शाळं ला. वाटलंच तर दोन-अडीच ै नं गडी लाव रोजानं. माझी
परी ा झा ावर उ ाळभर ताणाची कामं क न, मी सवाईनं रोजगार िमळीवतो.
कुणाचं घाणं गु हाळ करतो िन ग ाचं पैसे फेडतो. पर मी आता जाणार शाळं ला.’’
 ‘‘भला बिघटलाय रोजगार क न ग ाचं पैसे फेडणारा. मुका ानं परत फीर िन
बैलां ी दोन भारं गवात कापून आण जा.’’

‘‘ ाई जाणार. मी शाळं ला जाणार.’’ असं णून मी दादाला न जुमानता, ाला

बाजूला घालून शाळे ला जा ाचा य क लागलो िन दादानं मानगूट पकडलं.

झटापट सु झाली िन दादाची पायताण अंगावर, डोईवर, तोंडावर पडू लागली. ा

गडबडीत माझं कुडतं पाठीवर िकसलं. पळायला गेलो तर पाठीमागनं पेकटात लाथ
बसली िन तोंडघशी पडलो. अितशय िचडलेला दादा फडाफडा वरनं डो ात
पायताणं मा लागला. ‘‘जा ऽ शाळं ला, जा ऽ शाळं ला. तु ा आयला तु ा ऽ िकती
सोसायचं तुझं मी? कुणीकुणीकडं मी एकटा बघू?’’

जेवणाची बु ी घेऊन आलेली आई धावून आली. ितनं मला काढू न घेटलं. ‘‘काय
णून हो ेला मारतासा आता? सकाळधरनं मोटा मारतंय, पोटात अजून े ा
तुकडाबी ाई, तसंच उपाशी चाललंय... िकती राबायचं तरी ेन?’’

‘‘तु ा आयला तु ा, तूच शाळं ला चाटका केलास ेला.’’ णून दादानं ित ा

थोबाडीत िदली. ाचा सगळा संयम सुटला होता.

‘‘पोरं बाळं घेऊन ा संसारासाठी िकती क क तरी िन अजूनबी िकती मार

खाऊ तुमचा? आग लावा की तुम ा ा संसाराला; झेपत नसंल तर.’’ ती संतापानं
बोलली. ितलाही एवढा कुठला संताप आला होता काही कळलं नाही. अध ा िदवशी
घरात आईची िन दादाची; म ाकडनं मी याय ा आधीच कशावरनं तरी भां डणं
झाली होती. अडीच-तीन मिह ां चं पोर पाटीत घालून आई म ाकडं येत होती. तरी
दादा ित ाशी भां डत होता. कोटात तारीख नसताना तो जाऊन बसत होता; याची
चीड आ ा सग ा पोरां ना होती. म ातली ा ा नावची कामं सारी आ ालाच
ओढावी लागत होती. थानचं मूल घेऊन आईलाही घर िन मळा सां भाळावं लागत होतं.
आईचा तो संताप इथं उफाळू न आला असावा.

ा िदवशी माझी शाळा रािहली.

आठ-दहा िदवस मी शाळे ला जाऊ शकलो नाही. माझी दु सरीच अडचण झाली.
शाळे ला जाताना घालायचा एकुलता एक शट पाठीवरच िकसला होता. ाला
िशं ाकडून िशलाई मारणंही कठीण झालं होतं. बोट-दोन बोटं अंतर सोडून, तो उभा
तीन जागी िकसला होता. िशंपी णाला, ‘‘िशलाई मा न काय उपयोग ाई. तीन-
चार जागी बी िशलाई पडं ल िन एका जागी आकसून बां ध ागत ते िदसंल.’’ णून
मग कामापुरतं चालू ठे वायला मी घरातच ाला टाकं घातलं होतं.
 आईन माझी ही दशा बघून, बाजारातनं साताठ िदवसां नी एक उ ं कुडतं मला
िवकत घेतलं.

ा आठ-दहा िदवसां त दादाचं िन माझं रोज खटकं उडत होतं. शाळे ला जायचंय
णून मी िज ीला पडलो होतो. िदवसभर कामं के ावर रा ी पु ा व ीला यायचं
नाकारत होतो. ‘‘आबाजीबरोबर मला अ ास करायचा हाय. मा ाजवळ पु कं
ाईत.’’

दादालाही च कडनं घेर ागत झालं होतं. तो णाला, ‘‘ती शाळा पेटीव िन
व ीला चल आदू गर.’’

‘‘मला ते जमायचं ाई.’’ णून मी सटकन् घरातनं बाहे र पडे . कधी दादा मला
मोहरं घालून व ीला नेऊ लागला तर, सणगर ग ी ा ितकटीला आ ावर सटकन्
मी ा ग ी ा िदशेनं पळू न जाई. दीस बुडता बुडता कधी ढोरां ची वैरण घेऊन
घराकडं येत होतो िन लौकर जेवून जे बाहे र पडत होतो; ते दादा जेवून व ीला
जाईपयत परत घरातच येत न तो. िशवाजवळ नाहीतर सुंदराजवळ सां गून ठे वत
होतो. ‘‘दादा गे ावर मला सणगर मा रां ा घोंगडी ठे वाय ा घरात बलवायला
यायचं.’’ पोरं मला सामील होती. आईही ‘एवढं च वरीस हाय’ णून मला सामील
होती. ‘‘मला नोकरी लागून, दोन गडीमाणसां चा रोजगार ईल एवढा पगार िमळणार
हाय.’’ असं मी ितला सां िगतलं होतं. पोरं मोठी होतील तशी दादा ा माराला,
िश ाला, त: सुखानं बसून पोरां ना कामाला जुंप ा ा ा ा वृ ीला कंटाळत
होती िन आई ा भोवतीनं घोटाळत होती. आई आ ा सवाना बाजारिदशी िचरमुरं,
भजी, शेव, पे असं कधीमधी खायला आणून दे त असे. गोड बोलून सवाकडनं कामं
क न घेत असे. कपडे खरे दी क न आ ाला नटवत असे. हालात ाल क न
सण ओबडधोबड साजरा करत असे िन पोराबाळां ना खायला घालत असे. ामुळं
सगळी पोरं ितला ध न असायची. दादा ा मारा ा वेळी ित ा मागं दडायची...

दादा या वेळी माझी शाळा बंद कराय ा िज ीला पडला होता. ाला मी फसवलंय,
भूलथापा दे ऊन खेळवतोय, ‘‘पावसु ापुरतं जातो.’’ असं णूनही पावसाळा संपला,
डोंगरभर कामं म ात उगवली तरी मी शाळा बंद करत नाही; यात ाला ाचा
पराभव वाटत होता. ा ा चां गुलपणाचा मी फायदा घेतला असं ाला वाटत होतं.
कोटकचे यां नी जवळ एकही दमडी नस ानं, कज कुठं िमळे ना झा ानं िन
अगोदरचाच बोजा कसा फेडायचा या ा िचंतेनं तो है राण झाला होता. अशा वेळी मी
ाला साथ ायची सोडून, कामंधामं सोडून ‘शाळे ला जातो’ णतोय, याचा ाला
संताप येत होता.

शाळे ा सतत ा िवरोधामुळं मी वैतागून गेलो होतो. दादा ा माराला फारशी

भीक घालत न तो. पूव सारखं मुकाट न बसता, मा ावर होणा या अ ायािवषयी
बोलत होतो. ‘शाळे ला जाणार’ णून ठामपणे सां गत होतो. मनात कुठं तरी बंड क न
उठत होतो. कोण ाही प र थतीत एस. एस. सी. ाच वष पदरात पाडून ायची
िज मनात होती.

जेवताना बरीच वादावादी झाली. ‘चार िदवस शाळा बंद कर िन भुईमूग काढू न घे.’
असं दादा णाला. मी नकार िदला. पहाटे लौकर उठून, अकरा वाजेपयत काम
क न शाळे ला जातो णालो.

‘‘दीसभर कुणी तु ा बाऽनं बघायचं?’’

‘‘तू बघ की. चार दीस आता काय कोटाची तारीख ाई.’’

‘‘बाकीची कोटाची कामं हाईत माझी.’’

‘‘चार दीस फुडं ढकल.’’

‘‘मला उलट शाणपणा सां गतोस, सु ाळी ा? ो तां ा बिघटलास काय?’’ ानं
जेवणाचा तां ा मा ावर उगारला.

मी हात धूत णालो, ‘‘बिघटला.’’

फाड् िदशी तां ा खाली पडला, ‘‘थां ब तु ा आयाला, जेव ावर तुला दावतो.’’

‘‘बरं बरं ; दाव.’’ मी िनघून गेलो.

काळोखात बाहे र पडलो. सणगर ग ीत ा फरशीवर रा ीचं पोरं बसत होती, ितथं
गेलो, पण ितथं कुणीही न तं. णून आबाजी ा खोलीत जाऊन बसलो. ितथं ाचा
थोरला भाऊ अ ास करत बसला होता, णून आबाजीला णालो, ‘‘तु ासंग जरा
मह ाचं बोलायचंय. बाहीर येतोस काय?’’

आबाजी िन मी फरशीवर जाऊन बसलो. ाला घरातली आजची सगळी हकीगत

सां िगतली... हे सां गताना मनात एक अपे ा होती की, जेवण क न दादा म ाकडं
जाईल िन मग आपण अ ास करत िनवां तपणे बसावं.

पण अ ा तासातच दादा; कंदील िन व ीची काठी घेऊन फरशीवर आला.

‘‘आ ाऽऽ’’

‘‘काय?’’
 ‘‘म ाकडं चल.’’

दादाचा चंड राग तुंबलेला आवाज ऐकून आबाजी गां ग न गेला. खाल ा
आवाजात मला णाला, ‘‘आनंदा, तू जा म ाकडं .’’

‘‘हं .’’ णून मी उठलो.

मला पुढं घालून दादा चालू लागला. मी म ाकडं जाणार न तो. तरी ाचा नूर
बघून पोटातलं काळीज हाद न गेलं. मी मनाचा िह ा केला. ग ीत भां डणं नकोत.
सग ा ग ीसमोर आप ाला मार नको, णून दादा ा पुढं चालू लागलो.

ितकटी आली. एक वाट म ाकडं जात होती िन दु सरी वाट घराकडं . मी घराकडं
वळलो.

‘‘िहकडं िहकडं ! िहकडं वाट हाय म ाची.’’

मी घर ा वाटे नंच पुढं जाऊ लागलो.

‘‘तु ा भणी, तू आलंईस मरणाला.’’

मी घरात जाऊन पोचलो. दादा घरात आला. मी पु का ा कपाटापाशी जाऊन

उभा रािहलो. दादानं कंदील बाजूला ठे वला. हातातली काठी कमरे ला टे कून, ित ावर
रे लून दारातच उभा रािहला. ‘‘येतोस का ाई म ाकडं ?’’

‘‘ ाई येत मी. फॉमची परी ा जवळ आलीया. अ ासासाठी घरात हाणार हाय.’’

‘‘तुला ती शाळा पेटीव णून िकतीदा सां िगटलंय?’’

‘‘मी शाळा सोडणार ाई िन व ीलाबी येणार ाई.’’ शां तपणे बोललो.

‘‘लई जड जाईल.’’

‘‘ठार मारलास तरी प ारलं.’’

‘गतकाळी ा, खायला घालून दां डगा केलाय तुला; तवा असं बोलतोस?’

‘‘सगळं जग घालतंय आप ा पोरां ा पोटाला. तूच तेवढं घालून अपूवाई केली

ाईस.’’
 दादानं काठी िभंतीला लावून फाडफाड मला दोन कानिशलात लगाव ा.

माझा संताप अनावर झाला. ‘‘कशाला काढू न ठे वला तास? ज ाबरोबर नख

का लावलं ाईस मा ा घा ाला? िनभत ाई तर जलम कशाला दे तोस एव ा
पोरां ी? केलेलं िन रायचं असलं तर, भीक माग तु ा िन पोरां बाळा ा पोटापायी.
माझी वाट बघू नको, मी िशकणार हाय.’’ तोंडाला येईल ते िजवावर उदार होऊन
बडबडत होतो.

दादानं खसकन हातात काठी घेतली.

‘‘मार डो ात. फरशी कु हाड अडक ित ाश ाला.’’ मी रागानं णालो.

‘मला की रं उलटू न बोलतंय हे कडू बेनं.’’ मा ा गुड ावर दा क न एक काठी

बसली. ‘‘आईऽऽ’’ करत मी कोलमडून पडलो. मरणा ा कळा आ ा िन गुड ातला
जीव गेला.

‘‘मर तु ा आयला! मा ा पोटचं वंस तू.’’ दु सरी काठी डो ाचा नेम ध न

पडत होती. मी हात आडवा वर केला. मनगटावर खाड क न बसली. फरक न
फु ासारखं मनगट एकदम फुगलं. मी दु स यां दा मो ानं ‘‘आईऽऽ’’ क न
ओरडलो.

आई धावत आली िन ितनं दादा ा हातात ा काठीला हात घातला. ‘‘पोराला

मारता काय?’’

धाडिदशी ती िभंतीवर जाऊन आदळळी. दादानं ित ा छातीवर; आड ा पैलवानी

मनगटाचा दणका िदला होता. ‘‘आरं , धावा रं ऽ. माझं पोरगं मेलं.’’ णून ितनं बोंब
ठोकली.

पटापटा ग ीतली िन र ानं जाणारी माणसं जमा झाली. जंगमाचा शंकरआ ा

नेमका दारावरनं व ीला चालला होता. ानं आत घुसून दादा ा हातातली काठी
िहसकावून घेतली. मा ा बरग ां वर दादाची रा सी लाथ बा िदशी बसली िन
माझा जीव गे ागत झाला. ‘‘मार मार, ठार मार.’’ णून मी ठो ठो बोंबललो.

आई रडत रडत मला कवटाळू न उठवू लागली. ‘‘आ ा, तु ा पाया पडतो मी;
िनदान आज ा दीस तर व ीला नुसता ‘जातो’ ण.

मी ते मनावर घेत न तो. ‘‘मला आज िहतंच मरायचं हाय. ेला मा दे .’’

‘‘शंक या, सोड मला. आरं , असलं काढीव बेनं कशाला ठे वू? सोड मला.’’ लाथा
मारायला धावले ा दादाला दोघां नी आवरलं होतं. ां ा कमरित ातनं दादा
उसळू न बाहे र पडू बघत होता.

‘‘आ ा, बाहीर चल बघू आदी.’’ शंकरआ ा णाला.

‘‘ ेला आता कशाला बाहीर काढता. आता ेचा मुडदाच ा घरा ा बाहीर पडं ल.
नगं हे कुतरं मा ा वौंसाला.’’ दादा सुट ाची धडपड करत होता.

‘‘मारीन कानसुलात भड ा.’’ शंकरआ ा दादाला णाला. ‘‘कुणीकडनं ातारा

ईत चाललाईस? सो ासारखं पॉर े ा भणी रगात आटवून िशकतंय. े ा का
उगंच पाठी लागलाईस? िघरणा हाईस तुझा तू राबून पोरां ी घालाय? चल आ ा,
मा ा घराकडं मी िशकीवतो तुला.’’

माणसां ची मुकरं ड पडली होती. दादा ा भोवती सग ां नी गद केली होती.

मी रडं आव न बोलू लागलो. ‘‘आ ा, मला तुम ा घराकडं यायचं ाई. ेला
जर मला शाळा िशकवायला िनभत नसंल; तर मी जातो कुठं तर माझं तोडं घेऊन.
िशकतो माझा मी. सां गावं ेनं तसं.’’

‘‘आरं , चऽल! हो बाहीर. तू काय करणार हाईस माझं क ाण िभकनुशा!’’ दादाची

जोरात धडपड सु झाली. आई रडून जा च कालवा क लागली.

मी मा ा कपाटाची िक ी बघू लागलो. ऐन वेळी ती सापडे ना. दो ी हातां नी

ध न कुलूप िपरं गळू न काढलं. आत ा नकलां ा, किवते ा, गा ां ा, बोलपट
िल न काढले ा व ा घेत ा. तो माझा आ ा होता. तो घेऊन मी बाहे र पडलो.
आईनं रडून योट केला. लहान पोरं एकदम िच ारली. गद हटवत मी बाहे र सटकलो.
सुसाट धनगर ग ीनं धावू लागलो.

आ ीचा बाबू मा ा मागोमाग धावत आला िन गावाबाहे र ानं मला गाठलं. नाही
णत होतो. तरी आप ा घराकडं नेलं.

दोन िदवस गेले िन ितस या िदवशी रातचं दादा अचानक आ ी ा घरात कधी नाही
ते आला. मी पाकघरात पडदीला टे कून बसलो होतो. कधीतरी हा संग येणार याची
मला अंधूक क ना होती.

दादानं दारातनंच आ ीला हाक मारली. ‘‘कंबळे , आ ा कुठाय?’’

‘‘मला काय ठावं?’’

 आ ीनं तसं ट ाबरोबर; मी शेणी रच ा हो ा ितथं आडोशाला जाऊन ग
बसलो. बाबूनं मा ा अंगावर पोतं टाकलं िन दोन-तीन शेणी घेऊन आ ी ा पुढं
टाक ा. आ ी भाकरी थापटत होती.

दादानं ित ावर आरोप केला. ‘‘तु ाकडं च दोन दीस हाय ो. ेला थारा दे ऊ
नगं. िकती दीस िन कुठं जाऊन ो शाळा िशकतोय मला बघायचं हाय.’’

‘‘मी कशाला ेला थारा दे ऊ? माऽप ेचं गावात मैतर भर ात. ितथं कुठं तरी
असंल बघ जा.’’ आ ीनं सहजावारी बोलावं तसं बोलणं केलं. भाकरी थापता थापता ती
बोलत होती.

‘‘जर का ो तु ाकडं िदसलािबसला तर याद राख.’’ णून दादा न बसताच

िनघून गेला.

मा ासाठी आ ीची आिण दादाची भां डणं नकोत, असं वाटू लागलं. दादाचा िवरोध
प न ती मला ठे वून घेणं अवघड होतं. मामाही दादाला तोंड दे ऊन मला पाठीशी
घालणं श न तं... अिण असं चो न चो न कागलात िकती िदवस राहायचं? रा न
तरी काय उपयोग? िहतनं बाहीर पडलं पािहजे, असं मनात आलं.

‘‘आ ी, मी जरा बाहीर जाऊन येतो.’’

‘‘आ ाच तर तुझा बाऽ णणारा येऊन गेला की. आ ाच कशाला बाहीर

पडतोस?’’

‘‘ ो आता घराकडं गेला असणार. मी जरा सणगर ग ीत आबाजीकडं जाऊन

येतो.’’

‘‘का? एवढी काय नड चाललीया?’’

‘‘ ाई, जरा जाऊन आलं पािहजे. शाळं त काय काय झालंय ते आबाजीला इचारलं
पािहजे.’’

‘‘ये जा तर. असा वर ा बाजूनं जा.’’

‘‘हां .’’

आबाजीकडं हळू च गेलो. ाला बोलावून घेऊन भुया ा वळचणीला दोघेच बोलत
बसलो.
 तो णाला; ‘‘आ ा, तुझे वडील परवािदवशी रा ी आम ा खोलीवर येऊन गेले.
रागानं आ ा पोरां ना णाले; ‘आ ा कुठं हाय?’ तर आ ी णालो; ‘आ ां ी काय
ठाऊक ाई.’ तर णाले; ‘ठाऊक कसा ाई?’ तर आ ी ग च.’’

‘‘मी आ ी ा िहतं असतोय, असं कुणी सां िगटलं?’’ ाचं ऐकून मी ाला िवचारलं.

‘‘कु ी ाई. सगळी पोरं ग च ती. पण तू आता कागलात हाऊ नकोस.’’

‘‘का?’’

‘‘ते तु ावर लई खवळू न हाईत. काल बारा-एक वाजता शाळे त आले होते.’’

‘‘शाळे त?’’

‘‘हां ऽ! सरळ वगावरच आले. ां ी कुणी सां िगटलं िन ते कसे बरोबर अकरावी ा
वगावर आले; कळत ाई. कडे कर सर साय चा तास घेत होते. तुझे वडील दारात
उभा रा न णाले, ‘आमचा पोरगा आलाय काय?’ ‘कोण तुमचा पोरगा?’ ‘आ ा
जकाते.’ ‘हां ऽहां ऽ!अहो, गेले आठपंधरा िदवस तो शाळे ला आलेला नाही. एस. एस.
सी. चं वष. तु ी तर ाला शोधत आलाय. गेलाय तरी कुठं तो?’ ‘पळू न गेलाय.’
‘पळू न? अरे बाप रे !’ कडे कर सर असं णाले. सग ा पोरां ना कळलंय तू पळू न
गेला आहे स ते. तु ा विडलां नी सग ा वगावरनं दारातनंच एवढं डोळं क न नजर
िफरवली िन िनघून गेले. तू गाव ावर तुला ते खूप मारतील असं वाटतंय.’’

मी काळजीत पडलो. दादा हाय ू लवर जाऊन येईल असं वाटलं न तं. ाचा राग
अजून कमी झाला न ता, याची क ना आली. माझंही मन िचडलं. ाबरोबर हे ही
ल ात आलं की, वगात ा अनेक मुलां नी जाणून घे ासाठी, मा ा िवषयीची मािहती
आबाजीला िवचारली. आबाजीनं सहानुभूतीपोटी मुलां ना ती सां िगतली. मला खूप
मार ाचंही सां िगतलं... मुलां ना आबाजीनं हे सां गायला नको होतं, असं वाटलं. मनोमन
मी खजील होऊन गेलो. कागलात राह ातच आता काही अथ नाही, असं वाटू लागलं.

चौ ा िदवशी मी कुणालाही न सां गता, कागल सोडून को ापूरला िनघून गेलो.

पु कं वाचून वाटत होतं; जग एवढं काही माणुसकीला पारखं नाही. कुणाकडं ही
आपण जाऊन रा , कोणतीही कामं क िन िश ण तेवढं पूण क .

चालत चालत अकरा ा सुमाराला को ापुरला येऊन पोचलो. बारा मैलां चं अंतर
तोडताना, पायां ा खुं ा ताटकळू न गे ा हो ा; तरी डो ात वादळ घोंगावत होतं.
काय करावं, कुठं जावं, काहीच सुचत न तं. मा आता ा घराकडं ; मेलो तरी
वळायचं नाही, अशी मनाशी गाठ बसली होती.
 अधवट वेड लाग ागत अव था झालेली. काही णता काही िवचारच सुचेनासा
झाला. मनाला बिधरपणा आ ागत झालं होतं. ऊन, थंडी, अनवाणीपणा, सकाळ,
दु पार, रा यां चं काहीच वाटे नासं झालं. तीनतीन, चारचार तास कुठं तरी गावाबाहे र
झाडाबुडी बसून काढत होतो.

‘टाऊन हॉल’ ा बागेत रा ी कंपाउडं वरनं उडी टाकून झोपत होतो. थंडीचे िदवस
सु झाले होते. अंगावर नुसतं एक कुडतं िन एक िवजार होती. रा भर झोप लागत
न ती. डास-िचलटं भरपूर चावत होती. तोंडावर वतमानप ाचा कागद घेऊन झोपत
होतो. उघ ा पायां ना िन हातां ना डास चावत होते िन खूप खाज उठत होती. गां ा
उठत हो ा. कधी तरी डु लकी लाग ागत होई, पण चम ा रक ं पडत िन जाग
येई. वर ा झाडां वर घुबडं ओरडत होती. वटवाघळा फडफडत येत-जात हो ा िन
ओरडत हो ा. भुतासारखा एकटाच ा झाडकां डात झोपत होतो.

पहाट झाली की लौकर उठून, रखवालदार याय ा आत बाहे र पडत होतो. नळावर
हातपायतोंड धूत होतो. आं घोळ नाहीच.

दु स या िदवसां पासनं सग ा को ापूरभर वनवन िहं डत होतो. भ ा भ ा

ीं ा घरी गेलो. उ ोगधंदेवा ां ा ऑिफसात गेलो, िश णसं थां ा चालकां ना
भेटलो, पण कुणीही मला नोकरीला ठे वून घेईना. घरगडी णून ठे वेना की िबगार
काम दे ईना. पडतील ती कामं कर ाची मी तयारी दाखवली, पण कुणाला माझी गरज
न ती.

कुणाचा मा ावर िव ासच न ता. मी लफंगा वाटत होतो. ा सहासात िदवसां त

मी आं घोळ क शकलो न तो. कपडे खूप मळले होते. केसां ना तेल न तं. वाळू न
वाळू न सुकले ा खारकेसारखा झालो होतो. भुकेनं आवाज आत ओढला होता.
अंगावर कसलं ते तेजं न तं. काठी ा तडा ानं गुडघा भयंकर दु खत अस ामुळं
लंगडत चालत होतो– अशा मा ावर कुणाचा िव ास बसणार?... िदवसभर कामं
क न रा ी ा शाळे त िशक ाची माझी आशा हळू हळू पार धुळीला िमळाली.

दोन िदवस भुकेचा अ ी कसातरी सां भाळता आला. पाणी िपऊन िपऊन तो
िवझवायचा य केला. मग मा हातापायातलं बळ गे ागत झालं. ा अव थेत
कागलकर ‘बाळ महाराज’ ा भागात राहत होते ितकडं चाललो होतो. ां चा
नागाळा पाकम े असलेला बंगला गावाबाहे र होता. ‘कागलचा आहे .’ णून
सां गायचं, नोकरी िकंवा इतर काम िमळतंय का बघायचं, असा इरादा होता.

शहराबाहे र पड ावर उसाची रानं िदसली. हरभरा घा ाला आलेला िदसला.

उ ाची वेळ. मी हळू च तारा फाकून उसा ा फडात घुसलो िन आत जाऊन पोट
भ न ऊस खा ा. हरभरा उपटू न तसाच ‘आं बी’सह खा ा. पु ा ऊस खा ा िन
बाहे र पडलो.

नागा ात गेलो; पण माझा हा अवतार बघून कुणी मला महाराजां ची भेटच घेऊ
दे ईना. दोन तास ितकडनं िहकडं िन इकडनं ितकडं हे लपाटलो. पण कुणीही
रखवालदार, अिधकारी आत सोडायला तयार नाही. शेवटी काही तरी िनिम सां गून
मला पाक ा बाहे र काढलं.

मनाची खां डोळी झा ागत वाटलं. दीसभर मग मु फाटकापाशी बसून रािहलो.

वाटलं होतं, महाराज एखा ा वेळेस काहीतरी िनिम ानं बाहे र पडतील. ां ा
पायावर त:ला घालून ायचं िन सगळी प र थती सां गायची. –पण कुणीच बाहे र
आलं नाही. पेकाट मोड ागत गुड ावर हात ठे वून उठलो िन वाटे ला लागलो.

सं ाकाळी टाऊन हॉल ा िदशेनं आलो. तोवर रस आिण हरभरा यां चं पार पाणी
होऊन गेलं होतं.

टाऊन हॉल ा रोडवर दोनतीन गाडीवाले सं ाकाळी केळी िवकत होते. ितथंच
उभे रा न अनेकजण केळी खाऊन जात होते. केळी ा साली गा ालाच बां धले ा
एका ड ात टाकत होते.

रा ी नऊ ा सुमारास सगळा र ा शां त होऊ लागला. ित ी गा ा; सालीचे डबे

हॉल ा एका कोप यात असले ा कचराकुंडीत उलटे क न, हळू हळू िनघून गे ा.

पोटात इतकी भूक कडाडली होती की, मनातनं काही के ा केळी ा साली
जाईनात... काय तंय ा साली खा ा तर? िच ार वेळा; िपकले ा आं ा ा
साली आपूण खा ात. ेनं काय ईत ाई िन केळी ा सालीनंच काय णार हाय?
वां गी, दोडकं, भ ा ा साली आपूण खाईतच असतोय. ेनं कुठं काय तंय. खरं
ं जे; केळी ा साली मऊसूत अस ात. ा शेरडां ी ते पच ात. मग माणसाला
पचायाला काय तंय?... वेचून, िनवडून काढाय ा िन चावीबुडी े ऊन धुवाय ा. बघू
या कशा लाग ात ते.

मी सगळं शां त झा ावर कचराकुंडीवर गेलो. दोन ओंजळी होतील एव ा

वरवर ा साली िनवड ा. कुड ा ा ओ ात घेत ा. चावीवर जाऊन ातली एक
पा ाखाली धरली. झटकली िन खा ी. चां गली लागली. मग बकासुरासार ा
सग ा बकाबका खाऊन टाक ा. पोटाला तडस लागेपयत खा ा. सहा-सात
िदवस हे च चाललं होतं. सकाळी ऊस, हरभरा िन रा ी केळी ा साली, असं पोटात
ढकलत होतो... पोट अस ाची जाणीव सारखी होत हाती.

सगळं को ापूर धुंडून संपलं. बसला जागा उठवत न ता, तरी परत कागलला
जा ाची इ ा होत न ती. तसंच िबनाितिकटाचं रे ेनं पु ाला जायचं ठरवलं िन
सात ा िदवशी अकरा ा सुमाराला े शनकडं चाललो. को ापुरात नाही; िनदान
पु ात तरी कुणी भलं माणूस भेटेल, असं वाटलं.

अचानक पाठीमागनं कुणीतरी येऊन हात धरला. मी मागं बिघतलं. गोपाता ा

हसतमुखानं मा ाकडं बघत होता. ा अव थेतही मा ा डो ां त राग आिण अ ू
एकदम भरले. ास वेगानं जाऊ लागले. नाकपु ा फुग ा.

‘‘सोड मला. आता आई-बाऽचं तोंड बघायचं ाई.’’ मी हात सोडून घे ाचा य
क लागलो.

ता ा शां तपणानं णाला, ‘‘जरा कुठं तरी िनवा बसू या चल. सगळं सां गतो तुला.
पाठीमागं नाना त हा घड ात. र ा ाला तु ापायी खूळ लागायची पाळी आलीया.
ो िन तुझी आई थान ा पोराला घेऊन सारखं वनावना भटकाय लाग ात तुला
डकत.’’

‘‘ डकू ात. मला ची आता तोंडं बघायची ाईत बघ. सोड मला.’’ मी पु ा हात
सोडून घे ाचा य क लागलो.

पण मा ा हातात बळ न तं. आवाज पार खोल ओढला होता. डोळे ा न खोल

गेले होते. गालफाडं दाढवणाबरोबर िचकटली होती.

माझा अवतार बघून तो णाला; ‘‘ ा समोर ा खानावळीत घटकाभर चल. मला

भूक लागलीया. मा ाबरोबर तूबी चार घास खा; चल उपाशी असशील पाच-सात
िदसां चा. तुला ितथं सगळं रामायण सां गतो; तरीबी तुला जावंसं वाटलं; तर मग जा.’’
मला ानं खानावळीत नेलं. सगळी हकीकत सां िगतली.

... आईनं िन दादानं पिह ां दा कागल धुंडाळू न काढलं होतं. मी कागलात कुठं च
नाहीसा बघून, ां ा िजवानं ठाव सोडला होता. आई रोज रा ी घरात बसून रडू
लागली. मा ा नावानं आ ोश क लागली. ित ा भोवतीनं बसून माझी सगळी
भावंडंही रडू लागली.

ती रडताना सगळी ग ी जमू लागली. विडलधारी माणसं दादाला बोलू लागली.

‘‘सु ाळी ा! एवढं दां डगं अठरा-एकोणीस वसाचं पॉर झालंय. तु ा पायाचं
पायताण े ा पायाला येऊ लागलंय. बरोबरीला आले ा पोरा ा अंगावर
वा ासारखा हात तरी कसा टाकतोस तू? हातातोंडाला आलेलं पोरगं आज ना उ ा
तु ा घरादाराचा आढं मेढीसारखा आधार ईल. तू असं वैर मां डलंस तर, तु ा
जाचाला क ाळू न परमुलखाला कायमचं तोंड घेऊन िनघून जाईल. मग काय ध ूरा
घेणार ेचा? आतापतोर अठरा-एकोणीस वस े ा पोटाला घाटलंस; तसं आणखी
चार-सा ै नं घाटलंस तर काय धाड भरणार हाय तुला? एवढी मॅिटकी झाली तर तुझं
सगळं पां ग िफटं ल की. अशा व ाला का णून तरी अ सोडून ाण खातोईस?’’
सगळी वारगीची माणसं येऊन शहाणपण सां गून जात होती.

हळू हळू दादाची चूक दादाला कळत गेली.

ितस या िदवशी तो उठला िन आईला णाला; ‘‘चल गं, पोरगं कुठं तरी
को ापुरातच असंल. ेला डकून आणू या.’’ ाचा सूर मवाळ झाला.

‘‘तुम ा नजरं लाबी ाई पडायचं ते आता.’’

‘‘पडं ल! दु ा पडलाय मला. तू-मी ये ाची वाट बघत बसलंय ते को ापुरात.

‘चुकलं’ णू या. ‘मॅिटकीपतोर शीक’ णूया िन ेला आणू या. चल.’’

आई थान ा दौलाला घेऊन उठली.

दोन िदवस रोज जाऊन येऊन ां नी माझा शोध घेतला. रातचं आई परत आली की
पोरं पिह ां दा िवचारत,‘‘आई, दादा गावला?’’

‘‘ ाई बाबा.’’ णून ती घरात येऊन मटकन बसत होती. ितस या िदवशी सगळीच
दु िचत होऊन घरात बसली. दोन िदवसां चा दोघां चा जा ाये ाचा खच, थान ा
पोराचं हाल, म ातली कामं पाठीमागं िजथ ा ितथं पडलेली. ितस या िदवशी आईनं
माझी घरातच चातकासारखी वाट बिघतली. सं ाकाळ झाली तरीही मी आलो नाही
णताना, ितनं तोवर आवरलेले कढ मोकळे केले. पोरां नीही ित ाबरोबर सूर लावला.
घरात सगळा योट उठला. कागलातनं नाहीसा होऊन माझा पाचवा िदवस होता...
कागलात दोन दीस उपाशीच होतो.

दादा सो ात ा िभंतीला टे कून मुकाटपणे बसलेला. ाला वाटत होतं; ितस या

िदवशी मी परत येईन. फार तर चौ ा िदवशी न ी येईन. पण आजचा
को ापुरातला पाचवा िदवस अस ानं ाची खा ी झाली; की पोरगं कुठं तरी
भडकून गेलं... पोराला छळ ाची जाणीव ा ा िजवाला सुया टोचू लागली होती.

आई-दादाचे रोजचे हे लपाटे आिण आ ोश गोपाता ा रोज बघत होता. योट

चाललेला बघून तो पु ा घरात चौकशी करायला आला.

‘‘कुठं कुठं जाऊन आलासा?’’

दादानं को ापुरात ा सग ा जा ां ची िन िठकाणां ची नावं घेतली.

 ता ा णाला, ‘‘उ ा मीच जाऊन येतो. कसा गावत ाई बघू. तु ी आता रडं
आवरा िन ग बसा. पोरं येडबडून गे ात. मी आ ाला डीकतो; पर मला एक वचन
दे णार असशीला तर डकाय जातो.’’

‘‘काय?’’

‘‘पोराला िनदान ेची मॅिटकीची पर ा होईपतोर कामं लावणार ाई का हात

लावणार ाई, असं वचन र ा ा, तू ायला पािहजे.’’

‘‘वचन िदलं णून समज. आता तीनचार दीस बघतोस वं घरात काय चाललंय ते.
माझी चूक मला कळू न आलीया.’’

गोपाता ा उठला िन दु सरे िदवशी सकाळी मला डकायला को ापूरला आला.

िदवसभर सग ा हाय ू लातनं चौकशी करत िहं डिहं ड िहं डला. मु ाम क न
को ापूरला रािहला. रा ीचं मी झोप ासार ा सावजिनक जागा धुंडाळ ा.

अनपेि तपणे मी ाला े शनरोडवर दु सरे िदवशी अकरा ा सुमाराला सापडलो.

– तो सगळं सां गताना मा ा मनासमोर; आई-दादानं दोन िदवस केले ा वनवनीची

िन घरात रडणा या भावंडां ची िच ं मनासमो न सरकू लागली.

मला घराकडं जावंसं वाटू लागलं. आई ा कुशीत िश न रडावंसं वाटू लागलं.

भावंडं मा ासाठी आठवणी काढू न रडत होती, ां ना जाऊन कव ात ावंसं वाटू
लागलं. तरी मनात दादाचा भरवसा वाटत न ता.

मी णालो, ‘‘आिण दादानं ाईच िशकीवलं तर?’’

‘‘तर मी िशकीवतो तुला. ा ताटात ा भाकरीची श त घेऊन सां गतो. कवाबी

मॅिटक झा ावर, नोकरी लाग ावर माझा खच फरत फेड णं.’’ ता ा िज ीचा
होता.

कागलात परत आलो. दु पार झाली होती. ता ा ा घरात चहा घेतला िन मग घरात
गेलो. आईला भडभडून आलं िन ती ं ऽ करत ‘कुठं गेलतास रं मा ा आ ाऽ’ णून
मो ानं रडायला लगली. दादा िभंतीला टे कून मुका ानं बसला होता.

ा ा डो ां त पाणी भरलं. आईचं मो ानं रडणं ऐकून ग ीत ा बायका पु ा

जमा होऊ लाग ा. मी आईसमोर मुकाट बसलेला. ा मला ‘‘कुठं गेलातास रं बाबा
तोंड घेऊनशान?’’ णून िवचा लाग ा. ‘‘कुठं ाई.’’ णून मी घु ागत बसलो
होतो. ‘‘पोरगं आलंय आता! आता काय णून रडतीस? उपाशी असंल पाच-सात
िदसाचं, े ा पोटाला कायतरी घाला आधी उठून.’’ णून सां गू लाग ा.

दादा आता नेमानं व ीला जाऊ लागला. मी अ ासासाठी घरात व ी रा लागलो.

सकाळी दीस उगवायला म ात जाऊन मोटा मा लागलो. मोटा मारत मारत
हातावर घेऊन भाकरी-भाजी खाऊ लागलो; पण सकाळी धरलेली मोट अकरािशवाय
बंद करत न तो. अकरा वाजता दादा ा हातात कासरा दे ऊ लागलो. िशवा मग
पा ाकडं जाऊ लागला.

थोडा उशीर झा ासारखं वाटलं की दादा हळू च येई. ‘‘जा शाळं ला उशीर ईल.
मा र छडी मार ात े ा भणं छ िदशी; मी बिघटलंय.’’

दादानं मला मार ावर दोन-तीन िदवस मी गावात होतो. माझा माग घेत एक िदवस
तो शाळे त गेला होता. उिशरा येणा या मुलां ना दारात उभा रा न माने मा र छ ा
मारत असताना ानं पािहलं असावं.

एक िदवस तो गावात होता िन मी आिण िशवाच म ात होतो. अकरा-

साडे अकरा ा सुमाराला गावातनं लगालगा येऊन मला णाला, ‘‘मोट सोडायची
ाई? तु ा तू व ाला शाळं ला जाईत जा. कायतरी होऊ दे दोन-तीन ै ने ा
िपकाचं. तुझी पर ा झा ावर मग हाईच मोट िन मळा.’’ तो काळजीनं बोलला. मी
पु ा दु खावेन, माझा पु ा ा ािवषयी गैरसमज होईल; णून ानं माझा धसका
घेत ागत वाटलं.

ामुळं ाचं हे बोलणं ऐकून णभरानं गदगदू न आलं.

मला शाळा सोडायला लाव ाची ाची िज ानं सोडून िदली होती िन मला
कुठं तरी असं बोलून शरणागतासारखं गोंजारत होता... मला ते आवडे ना. ज भर
रगीनं जगू बघणा या दादानं; असं मऊ मां जरासारखं मा समोर वागायला नको, असं
वाटलं... दादा, तू असा िशंगं मोडले ा बैलागत गरीब होऊ नगं. मा ा बाबतीत का
होईना, पर माझा बा असा झालेला मला ाई खपायचं.

फॉमची परी ा झाली िन माझी फॉम भरायची वेळ आली. एवढं क न; मा ासाठी
धडपडणा या आबाजीला फॉम िमळालाच नाही. फार वाईट वाटलं. मा रां ा
खाजगी िशकव ा लावूनही अनेक िवषयां त तो नापास झाला. ‘‘आनंदा, मला फॉम
िमळाला ाई; ाचं वाईट वाटलं खरं . पर तुला िमळाला. तू आता मॅिटक झा ातच
जमा हाईस. तू सुटणं गरजेचंबी तं. माझं काय; यंदा ाई; पुढ ा वष मी मॅिटकला
बसणार हाईच.’’
 मग आबाजीची पु कं घेऊन मी अ ास क लागलो.

मला फॉम िमळा ामुळं आनंद झाला; पण फॉम भर ा ा शेवट ा

िदवसापयतही मा ाजवळ फॉमसाठी पैसे जमा झाले नाहीत. तटलेली फी आिण
फॉमचे िमळू न प ीस पये भरायचे होते. णजे मला कुठं तरी दीड मिहना खाडा न
करता रोजगाराला जावं लागणार होतं. वािषक परी ा झा ािशवाय ते श न तं.

दादा णाला, ‘‘मा ाजवळ एक पैसा ाई. शेवटची पुनव मा ा तोंडावर

आलीया.कायबी क न मला नरसोबा ा वाडीला गेलंच पािहजे. मलाच पैसे ाईत,
तर तुला दे ऊ कुठलं? तुझं तू कायबी कर जा ितकडं .’’

दादाला दे वाचीच काळजी. मा ा ज ा ा क ाणापे ा ाला वाडीला जाणं

मह ाचं वाटत होतं. ा ा मतानं ते बरोबर होतं. आतून मी दे वावर िचडून गेलो. मा
काही बोलू शकलो नाही. ानं अ ासाला िदलेली सवड मला उदं ड वाटत होती.

आईजवळही एक पैसा न ता. घरातलं िकडूकिमडूक सोनाराकडं कधीच

गहाणवट पडलं होतं. मामानंही काखा वर के ा.

हे डमा रां ा घरी जाऊन हातापाया पडलो. पण ते णाले, ‘‘हे बघ जकाते, याचा
काहीही उपयोग होणार नाही. शाळे चे पैसे असते तर काहीतरी केलं असतं. पण हे पैसे
एस. एस. सी. बोडाकडं पाठवायचे असतात. ते ा ाची हमी कोण घेणार? बोड काही
सां गून ऐकणार नाही. आिण लेका, तुला अगोदरच कळायला पािहजे होतं; की फी
अिण फॉमची काहीतरी तजवीज क न ठे वली पािहजे. फार फार तर मी तुला एक
िदवसाची सवलत दे तो. तेव ात काहीतरी क न पैसे जमव जा. नेहमीच तुझी रड
असते.’’

सवलत िदले ा िदवशी मी आिण आईनं खूप धडपड केली; पण पैसे जमले नाहीत.
... ‘‘एवढं पैसं एकदम आणायचं कुठनं, आ ा?’’ आई णाली.

ितचंही खरं होतं. शेवटी धमािधकारी मा रां ा घरी रा ीचं मी आिण आई गेलो. ते
वगिश क होते. सं ृ तमुळं ां चं मा ावर थोडं ेम होतं. ां ना िवचा न काहीतरी
माग काढता आला तर पाहावं, असा िवचार केला.

मा रां ा समोर सगळी प र थती, सग ा अडचणी मां ड ा. ां नी एक

तडजोड सुचवली, ‘‘ताराबाई, तु ाला तुम ा मुलासाठी एक गो करता येईल का?’’

‘‘तु ी सां गशीला तसं करतो.’’

 ‘‘आनंदाचे मी प ीस पये भरतो; मा ते एका अटीवर. तु ी उ ापासनं रोज एक
शेर दू ध घालायचं मला. सहा आ ा माणं मािह ाचे अकरा-बारा पये होतील.असं
जवळ जवळ तु ाला तीन मिहने दू ध घालावं लागेल. दू ध मा चां गलं िमळालं
पािहजे.’’

‘‘चालेल की. माझी स जाफराबाजी हाय. िचखलागत ितचं दू ध येतंय. उ ापासनं

मी पोराबाळां ची तोंडं िशवून, कायबी क न तु ां ी तीन ै नं शेरशेरभर दू ध घालतो.
पर एवढा पोराचा फारम भरा. ाईतर रागा ा भरात पु ा कुठं तरी तोंड घेऊन
जायाचं.’’

सात-साडे सात आणे शेराचं दू ध; आईनं सहा आणे शेरानं घालायचं लगेच कबूल
केलं. धमािधकारी मा रां चे पुन: पु ा पाय धरले.

परत येताना माझा आनंद ाग ीत मावेना.

तरी आई धनगर ग ीला आ ावर िहशोब करत णाली; ‘‘ ै ाला तीन पय

खोट बसती बघ. साडे सात आ ाचं साऽ आणे शेर; ं जे शेरामागं दीड आणा कमी
पडतोय. असं ै ाचं तीन पय ात.’’ आईचा मिहना ब ीस िदवसां चा.

‘‘होऊ ात. तेवढं च प ीस पय ै ना तीन पय येजानं काढलं णायचं मनाला.

मग पािहजे तर तीन ै ां नी दू ध बंद क . पर ा घडीला ो इचार क नगंस.’’

‘‘ ाई रं बाबा. मी कशाला तसा इचार क ? आता जलमभर एवढं सोसतोय; ात

हे बी सोसायचं. मा र पसगाला दे वावाणी धावून आलं, हे का थोडं झालं!’’

‘‘ य! माझं सगळं वरीस फुकट गेलं असतं. आता पर ा झा ावर तुझं पैसे कुठं बी
रोजगार क न मी दोन ै ां त फेडतो का ाई बघ.’’ मी उ ाहानं बोललो.
मनावरचं डोंगराएवढं ओझं, मा रां नी करं गळी लाव ाबरोबर एकदम कमी
झा ासारखं वाटत होतं.

सुखानं अ ासाला लागलो.

आठ िदवसां तच दादा नरसोबा ा वाडीला जाऊन आला. नुक ाच काढले ा अध

पोतं ओ ा शगा घेव याला िवकून ानं नरसोबाची वाडी केली होती... ा मोबद ात
आ ा पोरां ना खोब याचा पै-पैएवढा एक एक तुकडा आिण एक एक गोल पेढा
िमळाला. दे वानं दादाला िदलेला िवकतचा साद.

दोन अडीच मिहने डोकं घास घास घासलं, गे ा पाच वषाचे सगळे अवघड
िवषयां चे पेपस सोडवले, पाठां तरं केली. तरी परी ेत गिणताचा पेपर अवघड गेला.
एकही गिणत ओळखीचं वाटे ना. तरी झटापटी के ा. उल ासुल ा अनेक रीतींनी
ेक गिणत सोडव ाचा य केला. तरी िनरिनराळी उ रं िनरिनरा ा रीतीं ा
वेळी येऊ लागली. चूक कोणतं िन बरे बर कोणतं हे काहीच कळे ना. गिणता ा
मा रां नी एक कानमं िदला होता. तेवढा मा पाळला. कोण ाही कारानं केलेलं
गिणत खोडायचं नाही. तसंच ठे वून ायचं, अशी ां ची सूचना होती ती पाळली.

सगळे पेपस बरे गेले होते तरी, गिणता ा पेपरामुळं मा ा पायाखालची फळी
पडली होती िन जीव टां गणीला लागला होता. रझ लागेपयत दोन-तीन मिहने,
गिणता ा पेपरची आठवण रोज झोपताना िनवा पडलो की ायची िन छातीत
जोरानं धडक धडक वाजू लागायचं. रातभर झोप यायची नाही. कधीकधी गिणतात
नापास झा ाची ं पडायची. एका िवषयात जरी नापास झालो; तरी पु ा सग ा
पेपरां ना बसावं लागणार; या क नेनं मी हातपाय गळाट ागत होऊन बसायचा.

नंतर ा तीन मिह ां त िमळे ल ितथं रोजगाराला गेलो िन आईला प ीस-चाळीस

पये िमळवून िदले. पण ाचा आनंद झाला नाही. रझ चा िदवस जवळ येईल तसं
िनराशा, अश वाटत होतं. आतापयत केले ा धडपडीवर पाणी पाडणार णून पार
गां ग न गेलो होतो.

एवढं झालं तरी पास झालो. सेकंड ासम े पास झाले ां ा यादीत माझा नंबर
होता. तो पुन:पु ा वाचून, माझा नंबर ताडून खा ी क न घेतली िन मगच शाळे कडं
गेलो. दोन िदवस अगोदर िनकाल िन गुणपि का आणायला गेलेले मा र आद ा
िदवशी रा ीच कागलात येऊन पोचले होते.

हाय ू ल ा िव ा ात ितस या नंबराने पास झालो होतो. दोन माकानी पिहला वग

कला होता. गिणतात पिहला वग िमळाला होता. तीन िवषयां त िड ं न िमळालं
होतं. मराठी भाषाही अशु बोलणा या मला कुणबटाला, सं ृ तम े सवात जा
मा होते... माझं मलाच ते खरं वाटे ना. फुल ीिशप िमळालेले मा र मंडळीचे
सगळे गणगोत खाली होते. तीन वष खोल खोल दडपले गेलेले माझे मा ; एस. एस.
सी. ा गुणपि केत वरती आले होते. अ ायाला वाचा फुटली होती. पण आता ाचा
मला ीिशपसाठी काहीही उपयोग न ता. तीन वष जे क िन फरफट सोसावी
लागली ती सोसलीच.

पैसे भ न गुणपि का घेतली िन हाय ू ल ा कंपाउं डबाहे र पडलो. ा

कुंपणाबाहे र पडलो िन हाय ू लकडं परतून पु ा पाहावंसं वाटे ना.

बेडकासारखा उं च उं च उ ा मारत घरा ा िदशेनं धावलो. मनातून अनेक बेडूक

िविहरीबाहे र पडले होते. ां चं आकाश आता मोठं झालं होतं. क , उपासमार,
ओढाताण, अ ान, जुलूम यां ाबाहे र ां ची उडी गेली होती. नवी िव ीण ि ितजं
िदसू लागली होती. काय करायचं न ी न तं. पण एकदम मोक ा हवेत
आ ासारखं वाटत होतं.

प रिश – १

‘झोंबी’मधील कुटुं बातील माणसांची ज साले.

(ही साले अंदाजाने िदलेली आहे त. ां चे ऐकीव संदभ ल ात घेऊन नोंदवली

आहे त.)

०
०१) दादा (रतनू) इ.स. १९०४
०२) आई (तारा) इ.स. १९१२
०३) धाकटा मामा (िलगां ा)इ.स. १९१७
०४) अनसा (बहीण) इ.स. १९३२
०५) शेवंता (बहीण) इ.स. १९३४
०६) आनंद (झोंबीतील ‘मी’)इ.स. १९३५ (नो बर)
०७) िहरा इ.स. १९३८
०८) िशवा इ.स. १९४० (जानेवारी)
०९) धोंडूबाई इ.स. १९४२
१०) चं ा इ.स. १९४५
११) सुंदरा इ.स. १९४५
१२) ल ी इ.स. १९४७
१३) आ ा इ.स. १९४९
१४) अनसा इ.स. १९५३
१५) दौलत इ.स. १९५५

प रिश – २

‘झोंबी’तील आनंदची (‘मी’ची) शै िणक साले.

िबगरी (जून) १९४० ते (मे) १९४१

इ ं टी १९४१ ते १९४२
पिहली १९४२ ते १९४३
दु सरी १९४३ ते १९४४
ितसरी १९४४ ते १९४५
चौथी १९४५ ते १९४६
पाचवी १९४६ ते १९४७
पाचवी मधूनच शाळा सोडली.१९४७ ते १९४८
सहावी १९४८ ते १९४९
सातवी १९४९ ते १९५०
शाळा सोडली. १९५० ते १९५१
आठवी १९५१ ते १९५२
नववी १९५२ ते १९५३
दहावी १९५३ ते १९५४
अकरावी (एस. एस. सी.) १९५४ ते १९५५

ामीण द र ी भारतीय समाजा ा संघषाचे, उ ट भाविव ाचे

दशन घडवणा या जागितक प रमाण लाभले ा आनंद यादव
यां ा ‘झोंबी’नंतर ा तीन अिभजात कलाकृती.

नांगरणी
ाचं रोपटं बहरावं णून प र थती ा मातीची मशागत करताना, संकटाची
तण उपटू न फेकताना आलेले कडू-गोड अनुभव, सहज सुलभ शैलीत नां गरणीत
मां डलेले आहे त.

ितकूल प र थती ा िवरोधात उभा असलेला नायक हा नां गरणीचा गाभा आहे .

सहज सुलभतेने उलगडत जाणारे हे आ कथन.

घरिभंती
ज ा , अटळ, जीवघे ा आिथक हालाखीचा च ूह भेदून बाहे र पड ासाठी
केवळ काही शै िणक सुिवधां ा तुटपुं ा आधारावर एका त ण, संवेदनशील मनाने
िदलेला िनकराचा पण यश ी लढा, हा या घरिभंतीचा गाभा.
 काचवेल
हा जीवन संघषाचा उ राध आहे . ात जीवन थरता आहे आिण भिव ाचा वेधही!

जे आपण बिघतले, अनुभवले ते नेमके काय याचा आनंद दे णारे हे लेखन आहे .

ामीण भागातून आले ा ‘आनंद यादव’ यां नी आप ा कहाणीब ल हे असे

‘मनोहर’ काम केले आहे .