रावण

राजा रा सां चा

रद तां दळे

ू ईरा प ि ं ग हाऊस, पु णे

रावण
राजा रा सां चा (मराठी कादं बरी)
रद तां दळे
ू ईरा प ि ं ग हाउस
3, वृं दावन अपाटमट,
पु . . दे पां डे गाडनसमोर,
िसंहगड रोड, पु णे - 4110030
फोन : 020 24252114, 8798202020
मु क : िव म ि ं टस, पु णे
mail Id : newerapublish@outlook.com
Website : www.newerapublishers.com.
ISBN : 978-81-934468-1-
2 copyright © रद तां दळे
अंतगत सजावट, मुि त ोधन : सौ. हे म ता िथटे
मुखपृ : अिभषेक अवचार, साद ीरसागर
िकंमत : 380/-

ALL RIGHTS ARE RESERVED.

NO PARTS OF THIS PUBLICATION MAY BE REPRODUCED, STORED IN A
RETRIEVAL SYSTEM, OR TRANSMITTED IN ANY FORM OR BY ANY MEANS,
ELECTRONIC, MECHANICAL, PHOTOCOPYING, RECORDING, OR OTHERWISE,
WITHOUT THE PRIOR WRITTEN PERMISSION OF THE COPYRIGHT OWNER, SHARAD
TANDALE.
THIS BOOK IS SOLD SUBJECT TO THE CONDITION THAT IT SHALL NOT, BY WAY
OF TRADE OR OTHERWISE, BE LENT, RESOLD, HIRED OUT, OR OTHERWISE
CIRCULATED WITHOUT THE PUBLISHER’S PRIOR CONSENT IN ANY FORM OF
BINDING OR COVER OTHER THAN THAT IN WHICH IT IS PUBLISHED AND WITHOUT A
SIMILAR CONDITION INCLUDING THIS CONDITION BEING IMPOSED ON THE
SUBSEQUENT PURCHASER. UNDER NO CIRCUMSTANCES MAY ANY PART OF THIS
BOOK BE PHOTOCOPIED FOR RESALE.
ANY SIMILARITY BETWEEN THE CHARACTERS AND SITUATIONS WITHIN ITS
PAGES AND PLACES OR PERSONS, LIVING OR DEAD, IS UNINTENTIONAL AND CO-
INCIDENTAL.

म ा कृतीतून जग ाची क ा ि कवणारे

माझे वडी ाचाय कै. उ मराव तां दळे
यां ा ृ तींना..

मनोगत
 पु कं ही ाना ा िव ा सागरात आपणास घे ऊन जाणारी जहाजं
असतात. माझे वडी कै. ा.उ मराव तां दळे यां नी हानपणापासूनच आ ा
भावं डां ना पु कवाचनाची गोडी ाव ी, आिण वाचन ही माझी सवयच होऊन गे ी.
कथा-कादं ब या वाचनापासून सु झा े ा माझा वाचन वास िनरिनरा ा
िवचारधारां ची पु कं वाच ापयत घे ऊन आ ा. विड ां च िनधन झा ं ते ा
परं परे नुसार तेरा ा ा िदव ी घरात ग ड पु राणाचं पठण झा ं , ा वे ळी पु राण,
वे द उपिनषदे यां िवषयी कुतूह िनमाण झा ं . मराठीती वे द-पु राणां चा संच िवकत
घे त ा. ावर दोन वष वाचन-मनन-िचं तन चा ू होतं. ा अ ासातूनच भारतीय
सं ृ ती आिण पु राणकथां ची ओढ ाग ी.
अ स बर 2013 सा ी ं डन येथे ि ऑफ वे ् स ट चा young
enteprenuer award िमळा ा. ासाठी ं डन ा जाताना पिह ् यां दा िवमानात
बस ो, ा वे ळी रामायणाती रावणाची आठवण झा ी. भारतीय पौरािणक
कथे नुसार िवमान रावणाकडं होतं. ामुळे रावणा ा जाणू न घे ाची उ ुकता
ाग ी. भारतात परत आ ् यावर रावणावरी सािह ोधू ाग ो. वा ् िमकी
रामायण, ं द पु राण, िव ू पुराण यात रावण व ा ा िवमानािवषयी मािहती
िमळा ी. अजू न पु कां चा ोध सु झा ा, पण रावण समजे असं एकही पु क
िमळा ं नाही. तोपयत रामायणात रावण हा दु वृ ीचा न ता, या मतापयत मी
आ ो होतो.
ि वतां डव ो , रावणसंिहता, कुमारतं ि िहणारा, बु बळ व
वीणािनिमती करणारा िव ान रावण ख नायक कसा? या नाचं यो उ र न
िमळा ् यानं मी अ थ झा ो. ही गो मी माझी प ी अमृता ा सां िगत ् यावर ती
णा ी, रावणावर चां ग ं पु क नसे तर तु ी ि हा. ही तुम ासाठी चां ग ी
संधी आहे . या गो ीवर मी िवचार क ाग ो. याआधी मी कोण ाही कारचं
ि खाण के ं न तं. ानंतर हान भाऊ हे मंत तां दळे , ाचा मराठी सािह आिण
इितहासाचा अ ास आहे , ा ा ी याबाबत चचा के ी. ानं कादं बरी
ि िह ा ा िवचाराचं समथन के ं आिण िक े क पु कां चे संदभ आिण िटपणं
िमळवू न िद ी. काही िदवसां तच मी सुचे तसं ि िहत गे ो.
 चार वष ‘रावण’ या नावाचा वे ध घे त बघता बघता ि खाण पू ण झा ं आिण
अखे रीस ‘रावण’ कादं बरी ा पात आकारास आ ा,
वा ् िमकी ऋषींनी भारतीय सं ृ ती ा ‘रामायण’ ि न एक वे गळा आयाम
िद ा. ाव नच मी ही कादं बरी आकारास आणू क ो, याब वा ् िमकींना
त : णाम! वा ् िमकी रामायण वाचताना रावणा ा आयु ाती सकारा क
ीकोन मा ा मना ा भाव ा, आिण पटापट संवाद आिण संग सुचत गे े .
रामायणावरी काि त पु कं, कथा-कीतनं, भजनं, दू रद न माि का,
िच पटां म े िक े क कथा, संग रं गवू न दाखव े े आहे त. रामायणाती पा ं,
घटना, संग, थळ याबाबत मा ा मनाती सं म दू र कर ात वे ळ गे ा.
अ ासाअंती रावणाची दहा म कं, उडणारा जटायू प ी, वानर आिण ां ा
े प ा, का ् पिनक, अवा व घटनां कडे दु क न सं ोधना क ा संदभ
ोधू न ते कादं बरी ा पात मां ड े .
रावणा ा आयु ा ा िज ासेपोटी सं ोधन क न सादर के े ी कादं बरी
आपणास िन चतच आवडे , अ ी आ ा करतो.

रद उ मराव तां दळे

Email : sharadtandale@outlook.com

महादे व सवाचं भ ं करो...

अनु मिणका
1. मी 11
2. पौ -जीवनाचा का 45
3. इितहास 57
4. नमदा प र मा 73
5. ानाजन 85
6. दे व 97
7. बंडखोर 107
8. आई 125
9. मी मरणार नाही 133
10. ू रता 155
11. दि णेकडे 163
12. राजा रा सां चा 169
 13. ु ाचाय 181
14. ं का 189
15. िववाह 201
16. ित ोधाचा े वट 219
17. रावण 239
18. आयवत 255
19. यम आिण व ण 271
20. मातृह ा 287
21. ं कािनिमती 293
22. इं िजत 303
23. ू पणखा 321
24. सीता 343
25. ी-मन 355
26. वा ी ह ा 373
27. ं कादहन 385
28. यु ारं भ 409
29. सं प ो 424

मी...
वषाका ाती े वटचं न सु झा ं होतं. सकाळपासून सु अस े ा
पाऊस थां ब ् यानं कुटी ा छपरावरचा आवाज कमी होऊन ां त वाटू ाग ं . मी
आिण कुंभकण कुटी ा पडवीत उभं रा न पावसाचा अंदाज घे ऊ ाग ो.
वातावरणात गारवा जाणवू ाग ा. पाऊस कमी झा ् यानं ां त अस े ् या प ां चा
अचानक होऊ घात े ा िक िब ाट ढगां ना आवाहन दे ऊ ाग ा. अंधार पडू
ाग ् यानं वातावरणात अनािमक ता आ ी. का ा ढगां ची गूढ पळापळ िदसू
ाग ी. ‘िकतीही पळा ात तरी हवे ा झुळकीनं तु ा ा जिमनीवर बरसावं च
ागणार’. आभाळाकडं बघत मी मनात ट ं . आ मात सगळीकडं पाना-फु ां चा
सडा पड ा होता. सव िचख झा ् यानं गुड ापयत वाढ े ं गवत कोमेजून गे ं
होतं. आ मा ा कुंपणावरी काटे री फां ा पावसा ा तडा ानं मृदू झा ् या
हो ा.
सकाळपासून कुटीत बसून आ ा सवानाच कंटाळा आ ा होता. एका जागी
बस ् यानं पाया ा मुं ा येत हो ा. पडवीती कोर ा जागेत गोग गायी रगत
हो ा. िच टां नी गद क न पडवीवर ह िनमाण के ा. िचख ानं पाय भरणार हे
माहीत असूनही मी आिण कुंभकण पाय मोकळे कर ासाठी पडवीतून बाहे र पड ो.
तोपयत आ माती बरे च जण मु अंगणात आ े होते. काही या य मंडपात
साफसफाई क ाग ् या. काही जणी गो ात जळणासाठी जमा के े ी ाकडं
आणू ाग ् या. आम ा मागोमाग आई गाईचं दू ध काढाय ा गे ी, ामुळे
गो ाती गाई- ींचं हं बरणं सु झा ं . ां ा आवाजानं वातावरणात स ता
येऊ ाग ी. काही जण साठ े ् या पा ात दगड ठे वू न पु ढं चा ासाठी वाट
क ाग े .
‘कुंभकणा, हळु च चा , पाय घस न पड ी ’ असं णे पयर् त सगळी
भावं डं उ ा मारत आ माती मो ा अंगणाकडं पळा ीही. महोदर, दू षण,
महापा व, खर पा ात ोळत-खे ळत एकमेकां वर पाणी उडवू ाग े . िचख ाचं
पाणी चु कवत मी आ माबाहे र फेरफटका माराय ा िनघा ो. ू पा, िबभीषण,
कुंभकण आिण इतर भावं डं खे ळ थां बवू न मा ा मागं आ ी. आ माबाहे र येताच
कुंभकण े क झाड ह वू न ावरी पाणी उडवू ाग ा. हषभा रत वातावरणात
फु ां चा सुगंध दरवळत होता. गवतावर आिण फु ां ा वे ींवर अनेक रं गीबेरंगी
फु पाखरं उडत होती. मी एका तेनं ां ा हा चा ीचं िनरी ण क ाग ो.
माझी नजर कुंपणाबाहे री वे ीवर उडणा या एका मोरपं खी फु पाखरावर
थर झा ी. िनमा ानं ा फु पाखरा ा पं खां वर सुरेख रं ग भर े होते. ा ा
सौंदयाचा ा ा न ीच गव असणार. ओ ् या गवतावर हळु वारपणे पाव ं टाकत
मी ा ाकडं जाऊ ाग ो. िहर ा पानां आड अस े ् या िपव ा फु ावर
बस े ं ते फु पाख खू पच सुंदर होतंं. वे ीवरी बाकीची फु पाखरं नजरे समोर
येऊन मा ा एका तेचा भंग क ाग ी. ा मोरपं खी फु पाखराची चपळता
बघू न ते वकरच उडे असं जाणव ं . मी ा ा आणखी जवळ गे ो. ा ा
पायां ची हा चा आता म ा िदसू ाग ी. मी हात पु ढे के ा आिण झटकन
दोन बोटां ा िचमटीत ते फु पाख पकड ं , त णी सुटका क न घे ासाठी
ाची धडपड सु झा ी. फु पाख हातात येताच मी आनंदानं कुंभकणा ा हाक
मार ी. ते सुंदर फु पाख ा ा हात उं चावू न दाखवताच तो धावत मा ाजवळ
आ ा. ा ा मागोमाग इतर भावं डंही उ ा मारत आ ी.
सवजण मा ा हाताती फु पाखराकडं कुतूह ानं बघू ाग े . ‘म ा ते
फु पाख पािहजे ...’ असं णत ू पानं नाटकी रडणं चा ू के ं . पण मी ते
कुणा ाही दे ा ा मन: थतीत न तो. तेव ात आईनं हाक मार ी-
“द ीवाऽऽ”
आई ा आवाजानं फु पाख हातां ा ओंजळीत बंिद क न मी
कुटीकडं पळा ो. सगळी भावं डं मा ा मागं पळत आ ी.
“आई, हे बघ, िकती सुंदर आहे !” असं णत मी ते फु पाख आई ा
दाखव ं . ितनं फु पाखराकडं एक कटा टाक ा.
“म ा ते पािहजे ऽऽ” ू पा नाटकी रडत आईकडं बघत णा ी.
“द ीवा, सोड ा िन ाप िजवा ा. ही उडतानाच सुंदर िदसतात.”
“आई, रा दे ना सकाळपयत.” मी िकंिचत नाराजी ा सुरात ट ं .
“सोडून दे ते फु पाख . िणक आनंदासाठी ाचा जीव घे ी का?” आई
आवाज चढवत ओरड ी.
“बरं , येतो सोडून” सवाकडं बघत मी ट ं
इ ा नसताना मी फु पाख सोडून दे ासाठी पळत कुंपणाजवळ आ ो.
सव भावं डं मा ा मागं पळत आ ी. ा ा उडताना सग ां ना बघायचं होतं.
बोटां ची पकड सै क न मी ते फु पाख डा ा हाता ा तळ ावर ठे व ं , अन्
हळु वार हा चा करत ते उडा ं ही. कुंपणाबाहे र जाईपयत आ ी ा ाकडं
एकटक बघत उभे रािह ो.
“खरं च, फु पाखरं मु पणे उडतानाच जा सुंदर िदसतात.” िबभीषण
तहा करत णा ा. ावर सवजण मो ानं हस े . मी ट ा रागानं
ा ाकडं बिघत ं . तो मान घा ी घा ू न हातानं तोंड दाबत हसू ाग ा.
माझी नजर हाता ा बोटां कडं गे ी. फु पाखरा ा पं खां चा रं ग मा ा
बोटां ना ाग ा होता. पु ा रमिझम पाऊस सु झा ा. पावसा ा काही थबां मुळे
मोरपं खी रं ग हातावर पस ाग ा. अचानक पावसाची जोराची सर आ ी.
आ ी एकमेकां ा अंगावर गढू ळ पाणी उडवत आपाप ् या कुटीकडं
पळा ो. कुटीत जाईपयत आ ी ओ े झा ो होतो. आत जाताच आईनं अंग
पु साय ा व िद ं . चू पे टव ् यानं कुटी उबदार झा ी होती. माझं डोकं पु सून मी ते
व कुंभकणा ा िद ं .
“सोड ं का फु पाख ?” खा ी कर ासाठी आईनं िवचार ं .
 “हो आई, ाचा छानसा मोरपं खी रं ग मा ा हाता ा ाग ा होता. काय
फरक पड ा असता सकाळपयत ठे व ं असतं तर? उगाच सोडून ाय ा ाव ं स.”
मी काहीसं िचड ा रात बो ो.
“द ीवा, बंिद आयु ा ा दु :खाची जाणीव झा ् यावर तु ा समजे की
मी ा ा का सोडून ाय ा सां िगत ं .” असं बो ू न आई भोजनाची तयारी क
ाग ी.
ित ा उ राकडं दु करत मी व ं बद ी. ओ ी झा े ी व ं
कुटीबाहे र पडवीत वाळाय ा टाक ी. बाहे र गडद अंधार पड ा होता. आ माती
े क कुटीत िदवे ाग े े िदस े . आ मावर नजर िफरवू न मी कुटीत येऊन
बस ो. छपरावर पडणा या पा ाचा आवाज कमी-जा होत होता.
चु ीवर ि जणा या भाता ा सुवासानं भ्◌ाूक वाढू ाग ी. कोप याती
िद ा ा मंद का ात बसून आ ी भोजनासाठी बो ाव ाची वाट बघू ाग ो.
“उ ा नदीवर जाऊन खे कडे पकडून आणू .” मी कुंभकणाकडं बघत ट ं .
“उ ा नको, नदी ा पू र आ ा असे .” असं णू न आईनं भोजनासाठी
खु णाव ं . ित ा नकारानं मी नाराज झा ो. कुंभकण मा ाकडं बघू न तोंड वाकडं
करत हस ा. आ ी चु ीजवळ जाऊन मां डी घा ू न बस ो. आईनं पा ात भात
वाढ ा. कुंभकण आिण िबभीषणानं डोळे िमटू न अ पू णादे वीचा मं ण ास
सु वात के ी. मं पू ण होईपयत माझं भोजन सु झा ं .
“भ ां नो, िकती वे ळ ावता रे मं णाय ा!” िम क पणे हसत मी
ट ं.
“द ीवा, अ पू णादे वी ा मं ानं अ ाची सा कता वाढत असते. अ ासाठी
कृत ता करणं चां ग ं नाही का? विड ां नी सां िगत ं होतं ना, की सा क
अ ानं मनाची आिण दे हाची सा कता वाढते?” पा ाभोवती पाणी िफरवत
िबभीषणानं ान दे ास सु वात के ी.
“हो, बरोबर आहे . पण पा ात वाढ े ् या अ ा ा ताटकळत ठे वणं हा
िनमा ाचा अपमान नाही का? कृत ताच जर करायची असे तर ती
िनसगा ती, भात िपकवणा या ती िकंवा ते ि जवणा या ती करावी. िजचं ा
अ िनिमतीत काहीच योगदान नाही ती अ पू णादे वी म ेच कुठून आ ी, हे विड ां ना
का नाही िवचार ं कधी? आप ी माताच खरी अ पू णा आहे . ित ासाठी एखादा मं
तयार करा णावं ां ना.” मा ा खोचक बो ाकडं दु करत दोघं खा ी बघू न
भोजन क ाग े .
“द ीवा, ां चं सोड. तू बनव मा ावर एखादा मं .” आई मा ाकडं बघू न
हसून णा ी.
“हो आई, मी न ी बनवीन तु ावर मं . नाही तरी इं , अ ी, व ण यां वरचं
तेच तेच मं पठण क न म ा तरी वीट आ ा आहे .” माझं बो णं चा ू असतानाच
आईजवळ आ े ी गोम कुंभकणानं हातानं जोरात मार ी. ा मे े ् या गोमकडं
आ ी कुतूह ानं पा ाग ो.
“मी असताना आप ् या अ पू ण ा कोणताही जीव ास दे ऊ कत नाही.”
असं णू न कुंभकणानं गोम उच ी आिण आ ा ा ती दाखवत गबगीनं तो
कुटीबाहे र फेकून आ ा.
भोजन झा ् यावर रकामी पा ं आ ी पडवी ा कोप यात ठे वू न आ ो.
पाऊस कमी झा ् यावर आई ितचं भोजनपा घे ऊन माव ी ा कुटीकडं गे ी. ती
दररोज माव यां सोबत भोजन करायची. पोटभर भोजन झा ् यानं म ा सु ी जाणवू
ाग ी. अंगावर उबदार व घे ऊन मी िनि हो ाची वाट बघत प ड ो. आ ा
चौघां ना झोपता येई एवढी ऐसपै स कुटी होती. िहवा ात आिण पावसा ातच
आ ी कुटीत झोपायचो. उ ा ात मा सव साव बहीण-भाऊ कुटीसमोरी
छो ा अंगणात झोपायचो.
आमचं आिण मा ा दोन माव यां ा कुटीचं अंगण एकच होतं. मी, कुंभकण
आिण िबभीषण असे ितघं स े भाऊ. महापा व, खर, दू षण, ू पणखा, महोदर
आिण सवात हान कु नसी अ ी आ ी एकूण नऊ साव आिण मावस भावं डं.
आ ा भावं डा ा माता स ा बिहणी हो ा आिण आमचे िपता एकच होते,
ामुळे आ ी एकमेकां चे साव आिण मावस अ ा दो ी ना ां नी बहीण-भाऊ
होतो. हान असताना आ ी सव एक राहायचो, पण आता वयानं मोठे झा ो
अस ् यानं आई आिण माव यां ना वे गवे ग ा कु ा िद ् या गे ् या. आई आिण
माव यां चा सगळा जीव ू पा आिण कुं नसीवरच आहे असं आ ा सव भावां चं
ठाम मत होतं, ामुळे आ ा ा ा दोघींचा थोडा म र वाटायचा. परं तु आ ा
भावां म े भां डणं झा ी तर ा दोघींमुळे आ ी परत एक यायचो. आम ाती
े म बघू न आ ी भावं डं स ी की साव , असा भेद करणं सहसा कुणा ा होत
नसे. आई आिण माव यां ची भाषा आ मात फ आ ा ाच ात होती. आ ा ा
अवगत असणा या दोन भाषां मुळे आ ी इतरां पे ा वे गळे आहोत असं म ा सतत
जाणवायचं . आ माती इतरां ना फ आय भाषा येत असे.
यमुना आिण गंगा नदी ा सु वाती ा खो याम े आमचा आ म होता.
पू व ा व उ रे ा िहमा या ा पवतरां गा आहे त अ ी ोटक मािहती म ा होती.
आ मा ा िव ीण कुंपणा ा आत आमचं िव व सामाव ं होतं. आ मात आं बा,
पे , िचकू, िचं चेची िक े क झाडं होती. जा ंद, जाई-जु ई, पा रजातक अ ा िविवध
फु झाडां मुळे आ मात कायम सुगंध दरवळत असायचा. िविहरी ा काठावर
चा ाचंं झाड अस ् यानं पा ावर कायम फु ां चा सडा पड े ा असायचा. मधोमध
अस े ं मोठं िपं पळाचं झाड हा आ माचा क िबंदू होता. आ मा ा पू व ा
अस े ् या य वे दी आिण मंिदरचा प रसर मोठा होता. बाजू ा गायी- ींसाठी
गोठा होता, प चमे ा अ यनासाठी येणा या ि ां ा िनवासा ा कु ा हो ा.
ां ा कु ां ना ागूनच आम ा कु ा हो ा. आ मा ा वे ाराजवळ
पहारे करी आिण सेवक यां ा कु ा हो ा. य वे दीजवळी मो ा कुटीत वडी
राहायचे . आ मापासून काही अंतरावर गाव अस ् यानं आ मास ागणा या व ू
ितथं िमळत असत.
आ मात काही सेवक या हो ा, तरीही पहाटे पासून आई आिण माव या
आ मा ा कामात असाय ा. साफसफाई, अंगण सारवणं , दू ध काढणं ,
गायींची काळजी घे णं, भोजन तयार करणं हा ां चा िन म आ ा ा पाठ झा े ा
होता. वडी सतत य , पू जा आिण ानात म असत. पहाटे वे दपठणा ा वे ळेसच
ां चं द न आ ा ा ायचं . य , धम आिण वे दां वर ां ना न िवचारायची माझी
इ ा असायची, पण आम ात साधी चचाही कधी होत न ती. ां नी कधीच आ ा
भावंं डापै की कोणा ाही नावानं हाक सु ा मार ी नाही. काही काम सां गायचं असे
तर तेही रागातच सां गत. ब याचदा विड ां ा रागीट आवाजाती बो णं सहन
ायचं नाही. एकदा ां ा अ ा वाग ाचं कारण आई ा िचडून िवचार ं होतं
ते ा ‘यो वे ळ आ ् यावर तु ा समजे ’ असं ती णा ी होती. विड ां ना ां ा
दु स या प ीपासून िव वण नावाचा एक पु होता. तो दे वां ा धनाचा अ आिण
पृ ीवरी सवात ीमंत अ ा ं केचा ामी होता. कधी कधी तो उडणा या रथात
बसून आ मात यायचा. ा ा भोवता ा सैिनकां ा गरा ामुळे मी ा ा
 बघू क ो नाही. फारच बेढब आिण कु प अस ् यामुळे ा ा कुबेर
णतात, असं सगळे सां गत.
आई आिण माव यां ना मा कुबेराचा खू प राग यायचा. आई ा ा सार ा
ि ा ायची. रागाचं कारण िवचार ं तर ‘याचं उ र वे ळ आ ् यावर सां गेन’ असं
सां गून ती िवषय टाळत असे.
नदीत पोहणं , मासे पकडणं , प ां ची ि कार करणं , औषधी वन ती ोधणं
हे माझे आवडीचे छं द. आई ा िक े क औषधी वन तीं ा उपयोगाचं ान होतं.
िक े क आजारां वर ितनं तयार के े ा झाडपा ् यां चा काढा गुणकारी ठरायचा.
ित ामुळे माझा झाडां चा, वे ींचा आिण फळां चा अ ास होत असे. गायी-गुरां ना
नदीव न धु वून आणणं , ां ना चारा दे णं, पू जेसाठी फु ं , फळं तोडून आणणं ही
आमची िन ाची कामं. या वष मी सोळा वषाचा झा ो होतो. वयानं सवात मोठा
अस ् यानं मी सव भावं डां चा राजा अस ् यासारखा वागत असे. कुंभकण, महोदर,
महापा व यां ा दां डगाईनं आ माती सव ि आ ा ा घाब न असत.
पहाटे उठून वे दपठण, ि वपू जा; मग भोजन झा ् यावर आ माती कामं,
अितथींची आिण य ासाठी येणा या यजमानां ची सेवा करणं , खे ळणं ; ानंतर
सायंकाळचं भोजन झा ् यानंतर ग ा मारत झोपणं असं आमचं सगळं साचे ब द
आिण सुखी आयु होतं. ै ो ात इतकं िनवां त आिण आनंदी जीवन कोणीच जगत
नसे असं म ा नेहमी वाटायचं . विड ां ना भेटाय ा िविवध दे ाती ोक यायचे .
वे दां वर भ्◌ाु अस े े आमचे वडी हे महष पौ ॠषींचे पु अस ् याने
ै ो ात ां ना िव े ष मान होता. पौ आजोबा कधी आ मात आ े तर
ां ा ी माझं बो णं ायचं . यमुने ा तीरावर ां चा मोठा आ म होता. ां चं मृदू
भाषण आिण सवाची आ थे नं चौक ी करणं छान वाटायचं . िक े क िव ान ॠषींचे ते
गु होते. ां ाती चं ड ानानं ते दे वां चे पु ोभत. ‘ ानाचा सागर’ अ ी
ै ो ात पौ ां ची अस े ी ओळख आ ा ा नवचै त आिण े रणा दे त असे.
आ मात येणारे बाकीचे ऋषी, यजमान िकंवा राजे विड ां ी बो त आिण
आम ाकडं दु क न िनघू न जात. ाती काहीजण ॠिषपु णू न आ ा ा
मान दे त अस ् याने आय अस ् याचा भाव कायम मनात ठे वू न मी वावरत असे.
जवळ ा दे ाती अिवकिसत ोकां चा े ष वाटायचा. आपण े आहोत,
उ कु ीन ऋिषपु आहोत या गो ीचा कमा ीचा अिभमान वाटायचा. विड ां ना
भेटाय ा आ े े ॠषी ां ा ी दे व आिण असुरां ा यु दािवषयी चचा करत होते,
असं िबभीषणानं एकदा आ ा ा सां िगत ं होतं. पृ ीवरचे सव असुर, दै , दानव
मार े जात असून दे वां चा राजा इं याचा िवजय होत आहे , अ ा बात ा ऐकून माझा
उ ाह वाढायचा. इं ा ा िवजयासाठी आ मात सतत य आिण मं पठण चा त
असे. य आिण मं पठण क न यु दात इं ा ा िवजय कसा िमळत असे , हे कोडं
मा म ा उ गडत न तं.
िव ूं ा परा मा ा आिण िबु दचातुया ा वाता ऐकून म ा ू त यायची.
अजे य असा िव ू वै िदक धमाचा र क आिण पा नकता होता. िविवध पं घे ऊन
ानं िहर कि पू ,ू िहर ा , अंधक, बळी आदी दै -दानवां चा सहज पराभव
के ा होता. िव ू दे वां चा राजा इं याचा िम होता. ीरसागरात े ष नागावर तो
िवराजमान असतो. इं आिण िव ूं मुळे आपण या आ मात सुरि त आहोत असं
वडी नेहमी सां गायचे . इं ही ा ी यो दा होता. ानं स िसंधूचा राजा
वृ ासुराचा वध क न आय सं ृ ती िसंधू नदी ा पू वपयत पोहोचव ी होती. वडी
आय सं ृ तीचे चारक अस ् यानं इं ासोबतच अ ी, वायू, व ण या दे वां ना
हािवभाग दे ासाठी आ मात सतत वे दमं पठण चा ू असायचं . िबभीषण चो न
पू न बरं चसं ऐकून आ ा ा सां गायचा. मी िव ू ब ऐकाय ा नेहमी उ ुक
असायचो. म ा यो दा ायची इ ा होती, परं तु ॠिषपु ा ा सै ात जा ाची
अनुमती न ती. ॠिषपु ां नी पू जा, य आिण पौरोिह करायचं , हा िनयम होता.
िव ू ा सव दै , दानव, गंधव, असुर भीत असत. ा ा ौयानं आिण
यु दकौ ् यानं पृ ीवर दे वां चं रा होतं. िव ूं पुढे दे वां चा राजा इं याची ी
काहीच न ती, तरीही वे दां म े िव ू ु ती ा काही तुरळकच ऋचा हो ा, याचं
म ा आ चय वाटायचं . राजा अस ापे ा राजा ा िनयंि त सेवक बनवणं हे म ा
जा छान वाटायचं . िव ूं ा हाताती सुद नच ाचं आ ा ा िव ण कौतुक
वाटत असे. ा ा परा मा ा ग ा आनंद दे णा या हो ा. परा मानं सव े अ ा
िव ू ा बघायची माझी ती इ ा होती.
आई ा मा इं आिण िव ू या दोघां चाही ितटकारा वाटायचा. का, ते ती
कधीही सां गत नसे. एकदा कुंभकणानं आई ा िवचार ं - ‘इं आिण िव ू यां पैकी
े कोण?’ ा वे ळी आई कुंभकणावर खू प िचड ी होती. रागात ितनं इं आिण
िव ू या दोघां ना ि ा घात ् या हो ा. ‘ े ’ या ा ी ा दोघां चा काहीही संबंध
नाही. पृ ीवरी सवात कपटी, नीच आिण िव वासघातकी आहे त ते दोघं ही. सव े
दे वता फ ‘ि व’. सव दे व, दानव, दै यां चं एकमेव दै वत णजे ‘ि व’. तोच
आिद, तोच परम आिण तोच पा नकता,’ असं ती णा ी होती. आई ि वाची
आराधना करायची. ि व परम परमे वर होता. सृ ीचा पा क आिण संर क फ
ि व. ा ाि वाय इतर कोणीही े नाही, असं माझंही ठाम मत बन ं होतं. मी
दररोज वे दपठण झा ं की ि वपू जा करायचो. आईनं एक छोटं ि वि ं ग आम ा
तीन कु ां ा म े थापन के ं होतं. ि वपू जेसाठी कोणताही य नाही, हवन नाही
की समीधाही नाहीत. फ बे ाची पानं आिण दु धानं ि वआराधना होत असे. ि व
फार भोळा आहे , ामुळे ा ावर माझं फार े म जड ं होतं. मी सतत मनात
ा ा ी बो ायचो. आय आिण अनाय यां ाम े दै वतां व न सु दा मतभेद होते.
कोण ा दै वताची आराधना करतो याव न आपण कोण ा जमातीचे आहोत, हे
सहज समजत असे.
माव यां कडून भोजन क न आ ् यावर आईनं िद ाचा का कमी के ा.
डु की ागणार, एव ात परत ढगां चा गडगडाट चा ू झा ा. िवजां ा
कडकडाटानं आिण खर का ानं भीतीचं वातावरण िनमाण होऊ ाग ं .
वा या ा िविच आवाजानं माझी झोप उडा ी. रातिक ां ा िकरर आवाजानं
आिण को ् ा- ां ड ां ा ओरड ानं ां ततेचा भंग होऊ ाग ा. म ा खू प
वे ळापासून घु ं केस जायचं होतं, पण बाहे र पडावं सं वाटत न तं. चु की ा वे ळेस
घु ं का येऊन उगाचं च महादे व धै याची परी ा घे त असतो, असा िवचार करत न
राहवू न मी उठ ो आिण कुटीबाहे र आ ो. सव नजर िफरव ी. िभज े ा आ म
िनपिचत पड ा होता. े क कुटीती मंद का ाि वाय सव गडद अंधार
पसर ा होता.
मी हातात िदवा घे ऊन घु ं केसाठी कुटी ा माग ा बाजू स िनघा ो.
हाताती िदवा तग ध न मा ासोबत फडफडत िनघा ा. पडवीबाहे र पडताच पाय
िचख ानं पू ण भर े . बेडकां ा ओरड ाचा आवाज ऐकून ां चे गळे दाबावे त असं
वाटू ाग ं . बेडकां सारखे ाणी ज ा ा घा ू न िनसगानं काय सा के ं असे ?
प रपू ण जीवसृ ी बनव ात िनमाता चु क ा, असा िवचार करत पु ढे िनघा ो.
ह ा ा वा यानं झाडां ा पानां वरी पा ाचे थब पड ् यानं अंगावर हारे आ े .
अंग ओ ं झा ् यानं थं डी वाजू ाग ी. कुडकुडत मी आडो ा ा बस ो. एव ात
वा या ा ह ा ा झुळकीमुळे िद ानं माझी साथ सोड ी, आिण अंधार पसर ा.
डासां ा गुणगुण ाचा आवाज कानात घु मू ाग ा. माझी नजर का ोधत
कुंपणा ा बाहे र गे ी. ितथं काहीतरी अस ् याचा भास झा ा. नजर थर क न
बिघत ् यावर कुंपणाबाहे र कुणीतरी अस ् याची जाणीव झा ी. नस ् याचं
दाखवत मी गबगीनं उभा रािह ो. सभोवता ी बिघत ं . काळजात एकदम ध
होऊन अचानक दय धडधडू ाग ं . आ माबाहे र काही अंतरावर म ा ींचा
का िदस ा. कुंपणा ा फटीतून म ा ीं ा का ात दोन डोळे मा ाकडं
एकटक बघत अस े े िदस े . मी जोरात कुटीकडं पळा ो. आता जं ग ी ु टा
टोळीचा ह ् ा होणार, या भीतीनं अंग हार ं . कु ां ा भ्◌ाुं क ाचा आवाज
सु झा ा. कुटी ा आत जाऊन मी आत ा िदवा िवझव ा. धापा टाकत ितघां ना
उठव ं . आईनं ‘काय झा ं ’ असं िवचार ं . ित ा हळू च आवाजात बाहे री कार
सां िगत ा.
आई, कुंभकण आिण िबभीषणा ा सावध क न मी माव यां ा कुटीकडं
धाव ो. पळताना माझी नजर कुंपणाभोवती िभरिभर ी. मा ा हा चा ीवर ां चं
गे ं असणार. म ा ी जवळ आ ् यानं म ा आ माचं कुंपण िदसू ाग ं .
कु ां ा भुंक ानं आ माती सवजण सावध झा े होते. काही ि कुटीबाहे र
आ े . कुंभकण बाहे र येऊन विड ां ा कुटीकडं धावताना िदस ा. मी ा ावर
ओरड ो
“तू आधी आई ा घे ऊन पळ.”
माव ी ा कुटीजवळ येऊन मी महोदरा ा हाक मार ी. कुंभकण परत
कुटीकडं धावत जाताना िदस ा. तेव ात वे ारा ा जोरात धडका दे त घो ावर
ार अस े ् या िव ु प आिण ब ा अ ा अनेक आकृ ा आ मा ा आत दाख
होऊ ाग ् या. ां ा हाताती म ा ींमुळे आ म काि त होऊ ाग ा. हातात
मोठी ं आिण बै ासारखी ि ं गं अस े े ह ् े खोर बघू न मी डोळे िव ार े .
आज मृ ू िन चत, या िवचारानं मी पू णपणे हादर ो. े षानं भुंकणारी कु ी जोरात
पळू न गे ी. या भेकड कु ांं ा भरव ावर आ ी दररोज िनवां त झोपत होतो, याचं
नव वाट ं . संकट आ ् यावर पाळ े ी कु ी सवात आधी पळू न जातात हे स च!
पहारे करी ितकार कर ासाठी धाव े . काही ह ् े खोर घो ाव न खा ी
उतर े आिण पहारे क यां चा ितकार िन भ क ाग े . ब दं ड रीरय ी
अस े ् या ू र ह ् े खोरां समोर पहारे करी िकरकोळ वाटू ाग े . एका
ह ् े खोरानं िगरकी घे त ा ा भेदक ानं एका पहारे क याचा ि र े द के ा.
ाचं काप े ं म क उच ू न ानं हवे त िभरकाव ं . दु स या एका पहारे क याचा
हात एका फट ात खां ापासून वे गळा के ा. पहारे क यां ा आ ो आिण
िकंका ां नी आ मात दह त िनमाण झा ी. उर े े सगळे ह ् े खोर घो ाव न
पटापट उतर े . साच े ् या पा ा ा आवाजानं मनात धडकी भ ाग ी. िविच
आवाजात घोषणा दे त ते ओरडू ाग े . आ मक झा े े ू र ह ् े खोर बघू न
पहारे क यां नी ितकार कर ाचं थां बव ं . िवरोध थां ब ् यानं ह ् े खोरां नी ां ची
ं ां त के ी. े क पहारे क या ा ां नी ाथ मारत खा ी पाड ं आिण
िचख ात पा थं झोपव ं . कुणीही कुटीबाहे र आ ं नाही. ती ू र ह ा बघू न भीतीनं
माझी गाळण उडा ी. म ा त: ा कमजोरीची आिण हतब तेची जाणीव झा ी.
कुणाचं ही मा ाकडं नाही हे पा न मी दु स या माव ी ा कुटीकडं हळू हळू
चा ू ाग ो. तेव ात एक बाण मा ा समोरी माव ी ा कुटी ा दरवा ावर
आदळ ा. गां ग न मी ां त उभा रािह ो. मोकाट सोड े े घोडे खं काळत पाणी
उडवत िफ ाग े . पू ण आ म अ ां त झा ा.
आज इथं िव ू िकंवा इं असाय ा हवा होता. माझी नजर विड ां ा
कुटीकडं गे ी. ां नी आता बाहे र याय ा हवं . ां ा नुस ा बाहे र ये ानं यां ची
उच ाची िहं मत सु ा नसती झा ी. जोराचा पाऊस आ ा असता तर
म ा ी िवझ ् या अस ा आिण आ ा ा पळू न जाता आ ं असतं. पण पू णपणे
उघडीप दे ऊन पावसानंही आमची साथ सोड ी. आ मात दह त पसरवू न
ह ् े खोर आ माचा ताबा घे त े क कुटीत जाऊन काहीतरी ोधू ाग े . ां नी
बंद कुटीचे दरवाजे ाथा मा न उघड े . ि ां चा आरडाओरडा ते ां ा
धाकानं थां बवू ाग े . भीतीनं ि वाचं नाम रणही म ा नीट होईना. नुस ा
नाम रणानं समोर उभा अस े ा मृ ू टळणार कसा? माव ी हळु च कुटीबाहे र
येऊ ाग ी. मी ित ा आत जा ासाठी खु णाव ं . दु स ु या माव ीनं कुटीचा दरवाजा
उघड ा नाही. माझी नजर आम ा कुटीकडं गे ी. कुंभकण, आई व िबभीषण
ितघं ही कुटीसमोरी पडवीत आ े होते.
मी कुंभकणा ा िचडून णा ो, ‘मूखा, तू पळू न का नाही गे ास?’ तो
थरपणे मा ाकडं बघत म ाच खु णावू न बो ावू ाग ा. मन घ क न
कोण ाही प रणामां ची पवा न करता मी पु ा मो ानं ओरड ो, ‘कुंभकणा पळ.’
मा ा ओरड ानं एक िव ा दे हाचा ह ् े खोर मा ा िद े नं बघू ाग ा.
ा ा हाताती मोठं आिण ि ं ग अस े ा मुकुट पा न माझी धडधड वाढ ी.
पायानं पाणी उडवत ह ् े खोर वे गानं जवळ आ ा. ा ा हातात म ा असूनही
ाचा चे हरा िदसत न ता. चाम ा ा अंगर ाती हा अतृ े ता ा तर
न े , असा िवचार मनात आ ा. चे ह यावरी मुखव ाव न काहीच समजत
न तं. ही ी नेमकी कोण असावी? ु टा , दरोडे खोर की े तआ ा?
“हा िव वा ऋषींचा आ म आहे . आपण कोण आहात?” ह ् े खोर जवळ
येताच मी िहमतीनं िवचार ं .
तो िव ा दे ह मा ा चे ह याजवळ थोडं वाकून डो ात डोळे घा ू न बघू
ाग ा. ाचं जोरानं वास घे त गुरगुरणं म ा अस झा ं . तोंडा ा आिण
अंगर ा ा उबट वासानं नाकात िझणिझ ा आ ् या. मा ा बो ावर ितउ र
न दे ता तो माव ी ा कुटीकडं बघू ाग ा. थरथर कापणारं अंग थर करत मी
उभा रािह ो आिण धीर करत ा ा िवचार ं ,
“आपण कोण आहात?”
पण ानं काहीच िति या िद ी नाही. ‘मा ा विड ां चे आिण इं ाचे फार
जवळचे संबंध आहे त. आपण इथू न पळू न जा. िव ू इथं कधीही येऊ कतो’ अ ी
थाप मा न ा ा मी भीती दाखव ाचा केिव वाणा य के ा. िव ू ा भीतीनं
असुर, दानव, दै , ह ् े खोर, दरोडे खोर पळू न जातात, ही माझी धारणा ा ा
िम क हस ानं संपु ात आ ी. मनात न आ ा की माझी भाषा या ा समजते
आहे की नाही? िक े क अनाय टो ां ना आय भाषा समजत न ती. या ा कोणती
भाषा समजे ?
जोरानं वास घे त तो सभोवार नजर िफरवू ाग ा. मी मान वळवू न मागं
बिघत ं तर हाता ा पं ात ानं जोरात माझा माथा पकड ा. दु स या हाताती
बाजू ा टाकत त: ा चे ह यावरी भीितदायक मुखवटा बाजू ा काढ ा.
सुरकु ा पड े ा आिण दाढी वाढ े ा भेदक, गंभीर असा ाचा चे हरा म ा
िदस ा. वय र असूनही ाची रीरय ी भारद होती. ाची करडी नजर
आम ा कुटीकडं वळ ी. तेव ात आई ओरड ी- “द ीवाऽऽ”
आई ा आवाजानं मी अ थर झा ो.
 तो आईकडं बघू ाग ा. काहीच िदसत नस ् यानं ानं पाठीमागं वळू न
बघत ा ा सहका या ा म ा घे ऊन कुटीकडं जा ास खु णाव ं . दोघं जण
धावत आम ा अंगणात आ े . कुटीकडं तो िनरखू न पा ाग ा. अचानक ाची
राकट नजर िमणिमण ा िद ासारखी झा े ी िदस ी. अंगरखा झटकून तो
आई ा िद े नं जाऊ ाग ा. अंगरखा झटक ् यानं ाती घाण पा ाचे ि ं तोडे
मा ा चे ह यावर उडा े . डो ां वर घाण पाणी उडा ् यानं डो ां ची आग होऊ
ाग ी. डोळे चोळीपयत तो आईजवळ पोहच ासु ा!
‘आई, पळ...’ णत मी ओरड ो आिण धावत जाऊन ित ासमोर उभा
रािह ो. आई ां तपणे ह ् े खोरा ा नजरे ा नजर िभडवत उभी होती. म ा
समजे ना काय करावं . कुंभकण आिण िबभीषण भेद न मा ाजवळ उभे रािह े .
ह ् े खोरानं मा ाकडं बिघत ं सु दा नाही. एका ि का यानं म ा खं जीर िद ा
होता, पण तो घे ऊन ये ाची िहं मत झा ी नाही. मी यो दा असतो तर याती
एका ाही िजवं त ठे व ं नसतं. आता मा मनाती राग ां त ठे व ाि वाय पयाय
न ता. हे कधी आ ा ा मारती याची ा वती न ती. आईकडं िव ण नजरे नं
तो बघत होता. अचानक ा ा चे ह यावरी आ मक भाव आनंदाम े बद ताना
िदसू ाग े .
‘बाबा!’ आई ा या संबोध ानं मी िवचारां मधू न बाहे र आ ो.
‘कैकसी!’ ानंही भारद आवाजात हाक मार ी.
हे आईचे वडी , णजे माझे आजोबा? मी हादर ोच! णात सगळा तणाव
कमी झा ा. आईनं खू प िदवसां पूव हे मे े आहे त असं सां िगत ं होतं, मग आज
अचानक कसे िजवं त झा े ? न ीच हा े तआ ा असावा. हे िजवं त होते, तर मग
इतके िदवस का नाही आ े आ ा ा भेटाय ा? कुठे होते े आतापयत? आईचे वडी
आहे त, मग असं भीितदायक वातावरण िनमाण कर ाची यां ना काय गरज होती?
यां ा अ ा आ मक आगमनानं मी आधी भेदर ोे होतो, आिण बरे च न
पड ् यानं आता गोंधळ ो.
आनंदानं उ ाहीत झा े ् या आजोबां नी पाठमोरं होऊन जोरात हाक मार ी-
‘ ह ाऽऽ’. पहारे क याचं म क छाट े ी ती ी िफरवत आम ाकडं
धावत येऊ ाग ी. आई ा डो ां त पाणी आ ं . उ े गानं ती रडू ाग ी. ित ा
रड ाचा आवाज अंधारा ा छे दत माव यां पयत गे ा. दो ी माव ा धावत आम ा
कुटीजवळ आ ् या. ाही आजोबां कडं बघत मोठमो ानं रडू ाग ् या. भावं डं
सु ा माव यां ा मागं पळत आ ी. आई आिण माव यां चे वडी ां ना भेटाय ा
आ े होते, पण आनंदापे ा ां चं रडणं च अिधक होतं.
वारा जोरानं वा ाग ा. झाडां ा पानां ची सळसळ सु झा ी. आजोबां चा
हात ध न आई ां ना पडवीत घे ऊन गे ी. आ ी अंगणातच उभे रािह ो. आई
आिण माव यां ा रड ामुळे ू पा, कु नसी सु ा रडू ाग ् या. रड ा ा
आवाजानं वडी कुटीबाहे र येऊन परत आत गे े े िदस े . महोदरानं माझा हात घ
पकड ा. िबभीषण आिण महापा व मा ा जवळ उभे रािह े . कुंभकण आजोबां ची
म ा घे ऊन आम ा मागं येऊन उभा रािह ा. आधी ा म ा ीची आ ा ा
भीती वाट ी होती तीच म ा आता ऊब दे ऊ ाग ी. आजोबां नी हाक मार े ा
ह पडवीत गे ा. ा ा मागोमाग अजू न काहीजण अंगणात आ े . ां ा
हाताती म ा ींनी अंगण का मान झा ं . ा सवानी आपाप े भीितदायक
मुखवटे आिण ं काढू न बाजू ा ठे व ी.
ब दं ड आिण आ मक िदसणारे ते सवजण आता हळवे झा े होते. या आधी
आईनं आजोबा सोडून इतरां चा फारसा उ ् े ख के ा न ता. ती आ ो करत
आजोबां ना न िवचा ाग ी, ‘इतके िदवस कुठे होतात? ं का सोडताना
आ ा ा का नाही घे ऊन गे ात? इतकी वष तु ी आ ा ा का नाही ोध ं त? का
ज िद ा आ ा ा?’ काही वे ळ आई आिण माव या एकाच वे ळी बो त हो ा,
ामुळे कोण काय बो त आहे हे समजत न तं.
ितघींचं बो णं ऐक ् यानंतर आता आजोबा मो ानं आ ो क ाग े .
छाती बडवत रडू ाग े . ते बघू न ां ा सव सहका यां नाही रडू कोसळ ं . भावना
आिण े म हे ू र िदसणा या व हातात असणा यां ना नसतेच, अ ी धारणा
असणा या म ा हे बघू न नव वाट ं .
ह रडता रडता अचानक उच ू न रागानं विड ां ा कुटीकडं
िनघा ा. आई आिण आजोबा ा ा थां बव ासाठी ा ामागं धाव े . आजोबां नी
मु अंगणात ा ा अडव ं . साच े ् या पा ात खा ी गुड ावर बसून तो
मोठमो ानं आ ो क ाग ा. ा ा मो ा आवाजाती रड ानं सव
ह ् े खोर मु अंगणात घोळका क न उभे रािह े . आई ा ासमोर बसून
ा ा समजावत रडू ाग ी. विड ां ना तो माराय ा िनघा ् यानं आ ी पू णपणे
हादर ो. आ ी भावं डं डोळे िव ा न घटना म पू वक बघू ाग ो. काही
वे ळानं आईनं ह ा ा समजावत कुटी ा पडवीत आण ं . थमच इतका आ ो
आिण रडणं बघू न माझं मन सु झा ं . ढगां चा गडगडाट सु झा ा. िवजा चमकू
ाग ् या. वारा सुट ् यानं म ा ीं ा वाती भडकू ाग ् या. खू पसे े न एकदमच
पड े . कुणा ा काहीही िवचारता येत न तं. आ ी भावं डं हे सव बघू न िमत
होऊन पडवीत आ ो. ा सवानी आ ा मु ाकडं जवळजवळ दु च के ं होतं.
आई ा व माव यां ना घे ऊन आजोबा आिण ह कुटी ा आत गे े . ां चे िव ु प
मुकुट भीती दाखवत पडवीबाहे र कोप यात पड े होते. ू पा आिण कु नसी
मुकुटां कडं पा न भीतीनं मा ा मागं प ् या. सव ह ् े खोर कुटीसमोर जमा
झा ् यानं म ा ींची गद झा ी. या म ा ी क ापासून बन ् या असती हे
बघ ाची म ा घाई झा ी. चाम ापासून बन े ् या ओ ् या कप ां चा उबट वास
पडवीत पसर ा. ऊब िमळावी णू न मी सवाना जवळ घे ऊन खा ी बस ो.
कु नसी रडत कुटी ा दरवा ा ा फटीतून आत केिव वा ा नजरे नं बघू
ाग ी. खू प रड ् यानं वास घे ास ित ा ास होत होता. ब याच वे ळानं आई
बाहे र आ ी आिण कुटीत नेऊन आ ा भावं डां ना आजोबां ी ओळख क न िद ी.
अनाय टो ां ना आय भाषा समजत नाही हा माझा समज आजोबां ा आयबो ीनं
संपु ात आ ा. एकाच वे ळी दो ी भाषां वरी ां चं भ्◌ाु िदसून आ ं . ा ा
चे ह यावरी हा िमि त तणाव िदसू ाग ा. आम ा आजोबां चं नाव सुमा ी
होतं तर! ह हा आईचा हान भाऊ. आईनं आ ा ा ह , अकंपन, िवकट,
काि कामुख, धू ा , दं ड, सुपा व, संहा ी, ध आिण भासकण अ ा दहा
मामां ची नावं सां िगत ी, ाती ह , धू ा आिण अकंपन ितघां चीच ओळख
झा ी. बाकीचे बरोबर आ े न ते. वकरच ां चीही भेट होई , असं ितनं
सां िगत ं .
आ ी सव भावं डं दाटीवाटीनं कुटीत बस ो. ू पा आिण कु नसी
आजोबां ा मां डीवर बस ् या. ां नी आ ा ा खाय ा जां भळं िद ी. थो ाच
वे ळ ा सहवासानं ां ाब वाटणारी भीती नाही ी झा ी.
***
आजोबा सुमा ी हे असुर राजा आिण आई राजक ा अस ् याचं समज ् यानं
मनातून आनंद तर झा ाच, पण िततकाच मी अचं िबतही झा ो. विड ां चा आई
आिण माव यां ी आजोबा नसताना िववाह कसा झा ा असे ? आयॠषी आिण
असुर राजक ा यां दर ान िववाहसंबंध कसे जु ळ े असती ? ित ी असुर
राजक ा एकाच ॠषी ा क ा िद ् या आिण िववाह झा ् यानंतर इतके िदवस
आजोबां ना मु ींना बघावं सं का वाट ं नसे , अ ा नावर िवचार करत मी
कुटीबाहे र आ ो. सगळी भावं डं मा ा मागं पडवीत आ ी. बि रीरय ीचे
सैिनक आ मात िफरत होते. ह ानं आम ाकडं टक ावू न बघत िवचार ं ,
“नावं काय तुमची?”
मी त:सिहत सव भावं डां ची ओळख क न िद ी. रीरानं काटक
अस े ा ह ा ा चे ह यावरी णामुळं अिधक भेदक िदसत होता. तो कधी
ह ् ा करे हे सां गता येत न तं.
“हा कधीच हसत नसे .” मी कुंभकणा ा हळू च ट ं . माझं बो णं
ह ानं ऐक ं आिण णा ा, “तु ा ा आमची भाषा येते? छान! पण
चे हरे प ीव न तर तु ी िकंिचतही असुर न वाटता पू णपणे े आय वाटता.”
“होय, आ ी आयच आहोत.” मा ा या उ रावर तो कु तपणे हस ा
आिण पडवीबाहे र गे ा.
आजोबा अजू नही आईचं आिण माव यां चं बो णं ऐकून घे त होते. आजोबा
कधी हसता हसता रडत, तर कधी रडता रडता हसत. ा ितघीही कुबेरा ा ि ा
दे त हो ा. ा ामुळे आिण विड ां मुळे आयु ाचं वाटोळं झा ं , असं वारं वार
सां गत हो ा.
“बाबा, ित ोध ा आम ावर झा े ् या अ ाचाराचा.” आई रागात
णा ी.
“मु ींनो, ित ोध घे ऊच, पण स ा तु ी सापड ात याचा म ा आनंद घे ऊ
ा. मन भ न तु ा ा बघू ा. तुम ा आई ा सु ा तु ा ा बघू न खू प आनंद
होई . आधी आपण इथू न िनघू . सामान बां धा. पहाटे पयत िनघा ं पािहजे .” असं
णू न आजोबा पडवीबाहे र जाऊन उभे रािह े . आजोबां ा बो ानं मी मा थोडा
िवचि त झा ो.
मी कुटीत जाऊन आई ा िवचार ं - “आई, आपण ां ासोबत जाणार
आहोत का? आिण कुठे ?”
“हो. बाबा नेती ितकडं , आता इथं नाही राहायचं .” आई ा या उ रानं
मा ा मनावर थोडा ताण आ ा.
 “ णजे ? आ मात आपण परत नाही येणार?”
“नाही, तू आिण कुंभकण दोघं िमळू न सग ां ना सामान बां धाय ा मदत करा.
वकर िनघायचं आहे .” घाईत बो ू न आई सामान आव ाग ी. माव या पटापट
ां ा कुटीकडं गे ् या. आजोबां सोबत जा ाची माझी इ ा होत न ती. मी परत
आई ा ट ं -
“आई, नको यां ासोबत जाय ा. आपण इथं च रा .”
“नाही द ीवा, इतके िदवस इ ा नसताना इथं रािह े . आज माझे वडी
आ ् यानं या कुंपणातून मु ता िमळणार आहे . सुखी जीवन सु होत असताना
आता ा ा नाट नको ावू स. आवर वकर. मा ा विड ां सोबत जा ातच तुमचं
भिव उ आहे .” आईनं िचडून िद े ् या उ रावर काय बो ावं हे म ा
समजे ना.
आ म सोडणं मा ा िजवावर आ ं . ातही या िविच ोकां सोबत
जा ा ा िवचारानं मन उदास झा ं . सुखी आयु एकदम बेरंग झा ् यासारखं वाटू
ाग ं . दे वां ा सै ात वे िमळ ाची आ ा धू सर झा ी. यां ासोबत जा ानं
कतृ घडिव ाची संधी िमळ ाची ताच नाही, या िवचारां नी मी बैचेन झा ो,
एकाच जागेवर उभा रािह ो. कुंभकण आिण िबभीषण पटकन सामान उच ू न
कुटीबाहे र जाऊन उभे रािह े .
“म ा नाही जायचंं आ म सोडून यां ासोबत. आमचं भिव अंध:कारात
ढक ं जाई . आई, तु ा समजत कसं नाही?” आई ा परत एकदा णा ो, पण
ितनं दु के ं . मी तसाच उभा रािह ो.
“द ीवा, आज तु ा तसं वाटत आहे . हे सव माझे आ आहे त. तुमचं
स ाचं च आयु अंध:कारात आहे . उ ट, यां ाबरोबर जा ानं आयु ाती ख या
का ाची जाणीव होई . मा ावर िव वास आहे ना तुझा? काहीही िवचार न करता
मी सां गते णू न िनघायची तयारी कर.” आई म ा समजावत णा ी आिण मा ा
चे ह याव न हात िफरवू न परत सामान बां धू ाग ी.
मी उदास होऊन कुटीबाहे र आ ो. कुंभकण, िबभीषण, महोदर, महापा व
पडवीत जमा झा े होते. ू पा, कु नसी, खर आिण दू षण ाकडाची आिण मातीची
खे ळणी हातात घे ऊन माव यां सोबत उभे होते. माझी नजर ह ाकडं गे ी. तो
आम ाजवळ पडवीत आ ा. मा ाकडं रागानं बघत णा ा,
 “तु ी आय आहात ना, मग आम ासोबत नका येऊ.” ‘आय’ हा ानं
इत ा तु तेनं उ ार ा की, आयािवषयीचा ाचा राग ातून िदसून आ ा.
“ ह ा, मी नाही येणार मु ां ि वाय. मु ां ना सोबत ायचं नसे तर तु ा ा
आ ी क ा ा पािहजे ?” आई कुटीबाहे र येऊन रागानं ओरडत णा ी. आजोबा
घाईनं पडवीत आ े . आम ाकडं कटा टाकत ते आई ा णा े -
“कैकसी, हे आय कुळात े आहे त. आप े कधीच होणार नाहीत.
आम ािवषयी े म आिण िज ाळा यां ना कधीच वाटणार नाही. यां ा धम ां म े
आईपे ा विड ां ा स ानाचा िवचार करणा या आय जमातीचं र वाहत आहे .
आता हे हान नाहीत. त:चं संर ण कर ास समथ आहे त. ां चा मोह सोड.
तु ी ज दे ऊन दू ध पाजू न मोठं करे पयतची जबाबदारी पार पाड ीत. ा नीच
ॠषीचे पु ा ाच ख ाभ. तु ी यां ना सोबत घे ाचा आ ह ध नका. िकतीही
जीव ाव ा तरी िवषारी सापाचं िप ू मोठं होऊन डसणारच.”
आजोबां ा या बोच या बो ानं माझा त:वरचा संयम सुट ा-
“तु ी काय नेणार नाहीत? आ ा ाच नाही यायचं तुम ासोबत. हा आ म
आमचा आहे . आ ी िव वा ऋषींचे पु अस ् यानं आय आहोत. आ ा ा
त:सारखं रानटी जीवन जग ासाठी सोबत घे ऊन जाणार आहात का? आतापयत
कधीही भेटाय ा नाही आ ात, आिण आता अचानक येऊन आई आिण माव यां ना
घे ऊन जा ाची तयारी के ीत. आई आिण माव या कुठे नाहीत जाणार. तु ी
भेट ात .....”
माझं बो णं पू ण हो ाआधीच आईने म ा जोराची झापड मार ी. दु सरी
झापड मार ाआधी आजोबां नी ित ा अडव ं . मी रागानं आजोबा आिण ह ाकडं
बिघत ं .
“ना ायका, तुझी िह त क ी झा ी मा ा विड ां ना उ ट बो ाची?”
आई रागानं फणकारत णा ी. आई ा ां त करत आजोबा म ा णा े ,
“द ीवा, तु ी नका येऊ आम ासोबत, पण तु ी ॠिषपु आहात का हे
आधी तुम ा बापा ा िवचारा. तो तु ा ा त:चा पु समजतो का बघा, मग
आवे ात बो ा.” आई ाही कठोर आवाजात णा े , “कैकसी, तु ा इ े खातर
सवाना सोबत घे ऊ, पण ा ा सोबत यायची इ ा नाही ा ावर मी बळजबरी
करणार नाही.”
 आजोबां ा ां नी मी गोंधळू न गे ो. म ा समजे ना काय करावं .
कुणाकडं ही न बघता मी विड ां ा कुटीकडं धावत िनघा ो. म ा आजोबां नी
िवचार े ् या नाचं उ र हवं होतं. एवढा आरडाओरडा झा ा तरी वडी बाहे र
आ े न ते. ां ा कुटीत आ ा ा वे नस ा तरीही आज िहं मत क न मी
जोरात ां ा कुटीचा दरवाजा वाजव ा.
“कोण आहे ?” विड ां नी िवचार ं .
“द ीव.” वासावर िनयं ण िमळवत मी ितउ र िद ं .
“काय काम आहे ? थां ब. मी येतो बाहे र.” वडी कुटीतूनच बो े आिण
फटीतून बाहे र बघू ाग े . कायम राकट अस े ा ां चा चे हरा भेदर ् यासारखा
झा े ा बघू न मी थोडा ां त झा ो. े क वे ळी रागात बो णारे वडी आज मृदू
झा े होते.
“कोण आहे त ह ् े खोर? कुणा ा िजवाचं बरं -वाईट तर झा ं नाही ना? कुठे
आहे त स ा सगळे ?” कुटीचा दरवाजा उघडताच ां नी मा ावर नां चा भिडमार
के ा.
“आईचे वडी असुर राजा सुमा ी आ े आहे त आिण आ ा ा सोबत घे ऊन
जाणार आहे त.” मी ां ा डो ां त िनरखू न बघत सां िगत ं .
आईचे वडी आ े आहे त हे समजताच ां ा चे ह यावरचा तणाव कमी
झा ् यासारखा िदस ा. ते बाहे र येऊन पडवीती ओ ावर बस े .
“जा, क ा ा थां ब ात मग?” आम ा कुटीकडं बघत ते णा े .
“म ा नाही जायचं कुठं ही आप ा आ म सोडून. म ा इथं च राहायचं आहे .”
मी ां ना ठामपणे ट ं .
“आप ा नाही, हा माझा आ म आहे .” ां ा अहं कारी उ रानं मी नाराज
झा ो. कायम आमचा ितर ार करणारी, कधीच ढुं कूनही न बघणारी ां ची प ी
थरथर कापत कुटी ा बाहे र आ ी आिण ‘कुठे आहे त सगळे ह ् े खोर? िनघ् ◌ाून
गे े का?’ असं म ा िवचा ाग ी. पण ित ा ितउ र न दे ता मी विड ां ना
िवचार ं .
“मी आय आहे का?”
ां नी जराही िवचार न करता तु तेने उ र िद ं . “नाही, तू आय नाहीस.
तुझी आई आ माती दासी अस ् यानं तू दासीपु आहे स. धमानुसार अनाय दासीं ी
िववाह नसतो करायचा. माझी एकच प ी ही दे वविणनी, आिण एकच पु कुबेर,
ानं िपतृ े मापोटी तु ा आईसार ा अनेक दासी सेवेसाठी पाठव ् यात. दासीं ी
िववाह क न मी धम क का? तु ा आईचं कूळ खा ा दजाचं अस ् यानं
माझं कूळ, गो तु ा आिण तु ा भावं डां ना नाही िमळणार. काव ां नी राजहं स
हो ाचा िवचार सु ा नसतो करायचा.” असं बो ू न ते छ ी हस े
ां ा ती ण आिण कठोर ां नी माझं पू ण अवसान गळा ं . ते पु ढे
णा े ,
“दासी जोपयत सेवेत असतात तोपयत ां ापासून झा े ् या पु ां चं
पा नपोषण करावं , असं धम ृती सां गते. तु ा माते ा व ित ा बिहणींना मी आज
मो ा मनानं सेवामु करतो. तु ा मातेचे आ आ े े आहे त ामुळे दया
क न कोणतीही िकंमत न घे ता तु ा सवाना बंधमु क न एक कारे मी
तुम ावर उपकार करत आहे . आजपासून तुमचा आिण माझा काहीही संबंध नाही.
आिण ा असुरां ना सां ग, मुका ानं वकर इथू न िनघ् ◌ाून जा, नाही तर प रणाम
वाईट होती . तू आता जाऊ कतोस.” ां ा अनपे ि त हारानं माझं अंग
थरथ ाग ं . मी जागेव न ह ो नाही.
“आ ी आय नाही, तर मग आ ा ा वे दपठण, य िवधी का ि कव ं त?” मी
िचडून िवचार ं . ावर ते ोधानं मो ा आवाजात णा े ,
“तीच माझी सवात मोठी चू क झा ी. मा ा िपता ींची आ ा होती णू न
धमसंिहतेचा मी िनयम मोड ा आिण ाचीच प रणती णू न तु ी त: ा आय
समजू ाग ात. आ माती फुकटचं खा ् ् यानं माज आ ाय तु ा ा, णू न असे
न सुचत आहे त. वै िदक आय होणं इतकं सोपं आहे असं वाटतं का तु ा?
तु ानंतर ितस या िपढीपयत जर आय ी ी संकर झा ा, तर ापु ढी िपढी ा
कदािचत आय णू न मा ता िमळू के . च , पळ आता इथू न.” विड ां ा या
उ रानं मी पू ण हता झा ो.
“ज िद ा ते ाच का नाही मा न टाक ं त?” मी रडवे ा होऊन िवचार ं .
ावर मा ाकडं तु कटा टाकत रागात ते णा े ,
“खरं आहे . ते ाच तु ा ा गु ाम णू न िवकून टाकाय ा िकंवा आ मातून
हाक ू न ाय ा हवं होतं.” ां ा बेरकी उ रानं मी चवताळ ो आिण मो ा
आवाजात िवचार ं ,
 “फ वासनापू त साठी दासी ठे वाय ा आिण ां ापासून पु झा े की
हाक ू न ायचं , असं धम ृती सां गते का?”
मा ा धम ृतीव न बो ानं ां ना राग अनावर झा ा. ां नी जवळ
अस े ा ाकडाचा ओंडका म ा जोरात फेकून मार ा. ओंडका पाया ा जोरात
ाग ् यानं मी िव ळ ो.
“नीच, िनघ इथू न. परत तुझं तोंड दाखवू नको. ायकी आहे का तुझी
धम ृतीिवषयी बो ायची?” रागानं फणकारत उभं रा न ते मा ावर खे कस े .
आता मा माझं त:वरचं िनयं ण सुट ं . मो ानं ि ा दे त मी ां ावर
ओरड ो, िकंचाळ ो. माझा आवाज ऐकून आई, आजोबा आिण इतर सगळे पळत
मा ाजवळ आ े .
“काय झा ं द ीवा?” आजोबां नी मा ा खां ावर हात ठे वत िवचार ं . सव
जण आ ् यानं वडी आिण ां ची प ी सावध झा ी. म ूर होत रागानं वडी
मा ाकडं बघ् ◌ाू ाग े . मीही ां ाव न नजर हटव ी नाही. म ा मागं सरकवू न
आजोबा विड ां कडं बघत घोग या आवाजात णा े .
“िव वा, मी असुर राजा सुमा ी. या मा ा मु ी आहे त. तु ा नीच कुबेरानं
कैद क न तु ाकडं पाठव ् या, ा परत घे ऊन जा ासाठी आ ो आहे . जा
आ मकता दाखव ीस तर जीव गमाव ी .”
“सुमा ी, माझे तु ावर उपकार आहे त. तु ा मु ी मी सां भाळ ् या, िजवं त
ठे व ् या. इतके िदवस ां ना आिण ां ा मु ां ना खाऊ घात ं . ते ा त: ा
मु ींचं संर ण न करता जीव मुठीत ध न पळा ास आिण मा ा मु ा ा दोष
दे तोस? त: मृ ू ा भयानं उं दरासारखा पळू न गे ास आिण आता म ा मृ ू ची
भीती दाखवतोस? मुका ानं िनघ इथू न. मी कोण आहे याची तु ा पू ण क ् पना
असे च.” आजोबां कडं रोखू न बघत वडी मगुर् रीनं णा े .
विड ां चे कानावर पडताच आईनं ां ना माराय ा सु वात के ी.
विड ां ना घाबरणा या माव या सु दा आज एकदम आ मक होऊन ि ा दे त
मा ाग ् या. आजोबा आ ् यानं आईचा आ िव वास वाढ ा होता. आई आिण
माव यां ची आ मकता मी पिह ् यां दाच बघत होतो. े षानं ा विड ां ना मा
ाग ् या. आ ी अवाक् होऊन गोंधळ बघू ाग ो. गडबडीत आईनं ह ा ा
हाताती िहसकाव ं आिण विड ां वर रोखत णा ी,
 “नीच, माफी माग मा ा विड ां ची, नाही तर तुझं म क धडापासून वे गळं
करीन. ी ा हातून ह ा झा ी तर तु ा मो नाही िमळणार. तु ा नीच कुबेरानं
आमचं आयु उद् के ं य. दु ा, तुझी वासना ां त कर ासाठी तू आ ा ा
िजवं त ठे व ं स. मा ा कोव ा बिहणींना वयात याय ा आधीच तू माता बनव ं स.
त: ा भोगासाठी आ ा ा िजवं त ठे वू न राबराब राबवू न घे त ं स आिण आता
मा ा विड ां वर उपकार दाखवतोस? ाज वाटत नाही तु ा?” आई वाटे तसं
बो ू ाग ी.
वडी भीतीनं आिण मारानं थरथर कापू ाग े . ां चं अंग घामानं ओ ं झा ं .
खू प मार आिण अपमान सहन क नही ां ा नजरे त ा उ ामपणा कमी झा ा
न ता. माव ीनं ां ना ाथ मा न खा ी पाड ं . ां ची प ी मोठमो ानं आ ो
क ाग ी. आईचे पाय ध न ती मायाचना क ाग ी. आईनं ित ाही ाथ
मार ी. रडत ती खा ी पड ी. “दु े , जनावरापे ा वाईट वागणू क दे ताना िवचार नाही
के ास कधी आमचा!” व ् क ं सावरत ती ओ ाबो ी रडू ाग ी. आईची माफी
मागू ाग ी. आई ा ितची दया आ ी नाही.
“नीच, तु ा कुबेराचं धडावे गळं झा े ं म क तु ा दाखवायचं आहे .
ा ा र ानं अंघोळ घात ् याि वाय तु ा नाही मा न टाकणार.” विड ां ा
तोंडावर ाथ मारत आई णा ी. ि ा दे त ती विड ां नी के े े अ ाचार सां गू
ाग ी.
विड ां नी आईवर आिण माव यां वर के े े अ ाचार ऐकून मी सु झा ो.
आजोबां नी आ ा सवाना विड ां ा कुटीबाहे र काढ ं . विड ां चा खू प राग
आ ् यानं मी आम ा कुटीत येऊन बस ो. सवजण िनघ ाची तयारी क
ाग े . माझं मन सैरभैर झा ं . पु ापे ा धमा ा मह दे णारी ही कस ी िविच
धम ृती? सवासमोर अपमान झा ् यानं म ा पं गू झा ् यासारखं वाट ं . या
अनाक नीय घटना मानं जगणं नकोसं झा ं . मनात आ ह े चा िवचार येऊ
ाग ा. कुंभकण े जारी येऊन बस ा आिण णा ा-
“द ीवा, आप ् या ा िनघायचं य. सवाचं सामान बां धून झा ं य.”
िवचारां मधू न मी बाहे र आ ो. म ा राग आ ा होता या केिव वा ा
जीवनाचा, या बद ाचा, माहीत नस े ् या भ्◌ाूतकाळाचा... माझा राग डो ातून
डो ां म े उतर ा.
 कुंभकणानं मा ा खां ावर हात ठे व ा तसा ा ा हाता ा जोरात झटका
दे ऊन मी रागात उभा रािह ो. “द ीवाऽऽ” ◌ं णू न ानं म ा पकड ं .
“म ा एकटं सोड कुंभकणा.” मी जोरात ा ावर खे कस ो.
मा ा डो ां ती िनखारे पा न ा ा मा ा मन: थतीची क ् पना आ ी
असावी. कधी न े इतकी मनाची घा मे आज होत होती. कुटीती खं जीर
कमरे ा खोचू न मी पडवीती म ा उच ी. कोणाकडं ही न दे ता
आ माबाहे र िनघा ो. वातावरणाती ओ ावासु दा मा ा डो ात पे ट े ा अ ी
ां त क कत न ता. वा या ा थं ड झुळकीतही माझं मन वादळ अनुभवू
ाग ं .
आज माझे पाय चा त न ते तर ोध चा त होता. म ा पायात तणा या
का ां ची िचं ता न ती की ा घनदाट अर ाती वापदां ची भीतीही वाटत न ती.
मी रडत त: ा संपवायचं आहे , असा िवचार करत िदसे ा िद े नं झपझप
पाव ं टाकत िनघा ो. हे असं मा ा बाबतीत का? हे काय झा ं द ीवा?
मी आजवर आय णू न जग ो, त: ा आय णू न िमरव ं , पण
विड ां ा कानात िव व टाक ् यासार ा ां नी आजवर बाळग े ् या
ािभमाना ा िठक या झा ् या. काही कतृ घडव ाआधीच परािजत होऊन मी
सव गमाव ं . पु ा ी ा अपे ेतून माझा ज झा ा नाही, तर फ वासना
ां त कर ासाठी झा े ् या संभोगातून झा ा? छे , हे िकती ािजरवाणं , िकळसवाणं
आहे !े मी आय नाही, तर मग कोण आहे ? असुर तरी आहे का? मी पु ां ा
कुळात ा नाही, हा िवचारही करवत नाही. ‘महादे वा, स काय आहे ?’ मी
महादे वा ा िवचा ाग ो. मनात येणारे असं नच म ा माझे सवात मोठे ू
वाटू ाग े .
आज मा ा अंत:करणावर खो प रणाम करणारी घटना का घडावी? हे सव
ऐक ाआधी माझा मृ ू का नाही झा ा? वडी इतके नीच कसे काय? आज
आजोबा आ ा ा भेटाय ाच नको होते. ते आजच का आ े ? इतकी वष कसे काय
मु ींना न भेटता रािह े ? इतके िदवस ां नी ित ोध का नाही घे त ा? इतकं थं ड
र आहे का यां चं? िजवा ा भीतीनं पळू न जाणा या या भेकड असुर कुळात ा
आहे का मी? नाही. हे खोटं आहे . मी मना ा समजावू ाग ोे. हे सगळं आहे ...
ओबडधोबड टे क ां व न चा ताना दगडावर ठे च ाग ् यानं अंग ातून जोराची
कळ येऊन मदू त ि र ी. तो गे ् यानं मी पड ो. पाया ा डा ा अंग ा ा जखम
झा ी. उठ ाआधी मी डोळे िमटू न ट ं , ‘महादे वा, हे सगळं बद . म ा आय
णू न जगायचं आहे .’
आई ा डो ां ती हतब भाव पा न मन अधीच दु :खी झा ं होतं. ितचा
रडवे ा चे हरा, माव यां चा आ ो , इतके िदवस ग रािह ् यानं गु ाम अस ् याची
मानिसकता. सगळं डो ां समोर येऊ ाग ं . सारखा होणारा भेदभाव, य वे दी,
विड ां ा कुटीती आ ा ा नस े ा वे हे सगळं पटपट डो ां समोर येऊ
ाग ं . अ ानात मी त: ा आय समजू न िकती समाधानानं जगत होतो! माहीत
नस े ा इितहास ात झा ् यावर तो दु :खच दे तो. आज म ा सगळा फरक
आठव ा आिण समज ाही. अंग ा ा िकती ाग ं य याकडं न बघता उठ ो.
म ा उच ू न पु ढे िनघा ो.
आजपयतची आई ा चे ह यावरी ख ता आिण अनािमक ां तता याचं
कारण म ा आज समज ं . ितचं व ् क ां ा पदराआड सारखं रडत राहणं म ा
मूखपणाचं वाटायचं . ती भोळी आहे असं वाटायचं . क ी जग ी ती कधीही न
रागावता, कस ीही अपे ा न करता मानिसक अ ाचार सहन करत? कस ं हे
राजक ेचं क ण आयु , ात फ दु :ख आिण घु समट! िनदयी िनयतीनं ित ा
दासी बनव ं . एका पाळीव ा ापे ाही वाईट जीवन ती जग ी. उपभोगाची व ू
अस ् यासारखी वापर ी गे ी; आिण ाने े हे अ ाचार के े त ाचाच मी पु
असणं आिण ा ा कुळाचा अिभमान बाळगणं ... महादे वा, मा ा डो ाती हे
ं थां बव. त: ीच ं करणं मा ा मतेप ीकडचं आहे .
िवचारां ा तं ीत मी नदीजवळ आ ो. नदीत जीव दे ऊन आयु संपवू न
टाकावं , या उ े ानं पाऊ पु ढे टाकत हाताती म ा समोर के ी. नदी ा पू र
आ ् यानं खळखळणा या पा ाचा भेदक आवाज ऐकू आ ा. नदी ा पा ात मोठं
झाड वाहत जाताना िदस ं . ा का ाकु अंधारात पा ा ा आवाजानं भीती
िनमाण झा ी होती. कडाडणा या िवजे ा का ात रौ प धारण के े ् या
नदीचा पू ण अंदाज आ ा. पा ाचा वाह बघू न मनात धडकी भर ी. कायम संथ
गतीनं वाहणा या या दे वी ा आज थमच मी ोधात बिघत ं . छोटीमोठी झाडं -झड ु पं
ितनं सोबत वाहत आण ी होती. पा ात उडी मा न आ ह ा कर ाची म ा
भीती वाट ी. ा अनािमक भीतीनं माझी पाव ं ितथं च थां ब ी. विड ां चा आिण
कुबेराचा कु तपणे हसणारा चे हरा आठव ् यानं अंगाती र सळसळ ं . वाट ं ,
मुंडकं छाटावं ा कुबेराचं आिण िप ाचं . मी ओठ दातां खा ी चावू ाग ो.
िवचारां चा ोंढा सारखा डो ात येऊन मनावर आदळत होता. भेदर े ं मन रडवे ं
होऊन ा ा बो ू ाग ं - ‘ही ू र चे ा मा ाच बाबतीत का के ीस? म ा या
झाडां सारखं सहज नाही वाहत जायचं . म ा जग ासाठी े हवं य.’
माझं मन वे गानं िन चय आिण िनधार बद त होतं. त: ा संपव ासाठी
माझा हात कमरे ा खोच े ् या खं िजराकडं गे ा, पण िह त न झा ् यानं खं जीर
परत कमरे ा खोच ा. काही वे ळ तसाच उभा रािह ो. मनावरचं िनयं ण गमावतंय
की काय, असं वाटू ाग ं . वे डा होईन मी... काय क महादे वाऽऽ’ मी जोरात
ओरड ो.
जं ग ाती रातिक ां ची िकरिकर, नदी ा वाहाचा चं ड खळखळाट,
िवजे चा कडकडाट आिण ढगां ा गडगडाटाम े माझा आवाज ि वापयत कसा
पोहोचणार? िनसगाचं चा े ं तां डव आिण मा ा मनाचा उ े क सारखाच वाटू
ाग ा. िक े कदा िनधार क नही आ ह े ची िह त होईना. मी फार िभ ा आहे
हे म ा जाणव ं . मी त: ा ू र समजत होतो, पण त: ा संपव ाचं साम
मा ात न तं. िझडकार े ं , ािपत आयु जगावं सं वाटत न तं. पा ाची
पातळी वाढू न पाणी मा ा पायापयत आ ं . मी मागे वळा ो आिण चा ू ाग ो.
चा ू न चा ू न पाय जड झा ् यानं एका झाडाखा ी बस ो.
झाडा ा पानां वरचे पा ाचे थब अंगावर पडत अस ् याने थं डी वाजू ाग ी.
केसां चा अवतार बद ू न ते चे ह यावर आ े होते. सवात आधी केस काढू न विड ां चं
ा द घा ायचं , ां ना आयु ातून पु सून टाकायचंं .
म ा बाजू ा िचख ात खोच ी आिण गवतावर पा था पड ो. गोचीड,
िकडे आिण आ ा अंगावर चढ ् या, काही केसां म े ि र ् या. मुं ा, डास, िकडे
सव अंगा ा चावू ाग े . तेव ात काहीतरी सळसळ ् याचा आवाज आ ा.
जवळपास कुणीच नाही, हा माझा समज ा आवाजानं चु कीचा ठरव ा. अंदाज
घे ासाठी मी एक डोळा उघडा क न बिघत ं . समो न एक मोठा सप सळसळत
आ े ा िदस ा. मी हळु च थोडं मागं सरक ो. तो फणा काढू न सावध होत तो
मा ाकडं बघू ाग ा. कदािचत महादे वानं म ा बघाय ा तर या ा पाठव ं नसे ?
ा ाकडं मी एकटक बघ् ◌ाू ाग ो. तोही मा ाकडं बघत थां ब ा. म ा ीची
 ोत फडफडत होती. ‘जा बाबा, नि बवान आहे स तू. कान नाहीयेत तु ा. िकतीही
िवषारी अस ास तरी ज ािवषयी मािहती नाहीये णू न फणा काढू न उभा आहे स.
कान असते तर असा फणा काढ ा नसतास. तु ासारखे म ाही कान नसते तर
िकती चां ग ं झा ं असतं! एका पराभ्◌ाूता ा भीती दाखवू न काय सा करायचं आहे
तु ा?’ मा ा मनाती भावना ा ा ब तेक समज ् या असा ात. फणा खा ी
क न तो ितथू न िनघू न गे ा.
काटे त ् यानं पाय ठणकू ाग े . काटे री झड
ु पां मुळे अंगावर ओरखडे
उमट े . व पू ण फाट ं . अंग ा ा वे दना जाणवत हो ा. उठ ाची मता आता
मा ात न ती. खं जीर अंगाखा ू न टोचू ाग ा. रा ी ा काळोखात दू रवरचं
काहीच व थत िदसत न तं. फडफडणा या म ा ीचा मयािदत का ही िकती
वे ळ साथ दे ई हे सां गता येत न तं. ा अंधारात काजवे का पु रवत साथ दे त
होते. िकरर असा रातिक ां चा आिण सळसळणा या पानां चा आवाज भय िनमाण
करत होता. पा ात पड े ् या पाव ां ा आवाजाव न काही जनावरं जवळ
आ ् याचा अंदाज आ ा. हरणां चा िकंवा डु करां चा कळप असे असं समजू न मी
दु के ं , पण अचानक ां ड ां ा गुरगुर ा ा आवाज आ ा, आिण काळजात
एकदम ध झा ं . मी हळू हळू सरकत झाडा ा बुं ा ा टे कून बस ो. म ा ी ा
का ानं ां ना आकिषत के ं असणार. मी सव नजर िफरव ी, पण काहीच
िदस ं नाही. गुरगुरणं जा जवळू न ऐकू आ ् यानं माझी नजर िभरिभर ी. उज ा
बाजू ा दोन ा सर डोळे चमक े . गेच माझा हात खं िजराकडं गे ा. समो न
अजू न काही चमकणारे डोळे िदस े . ां ड ां नी म ा घे र ं होतं. आता मृ ू
िन चत. आ ह े ची िह त नस ् यानेच महादे वानं ाथना ऐकून माझे ाण हरण
कर ासाठी यां ना पाठव ं असावं . पण हे ाणी रीराचे चके तोडून खाणार, या
क ् पनेनं माझं अंग हार ं . मृ ू समोर आ ् यावर ाणािवषयी े म वाटू ाग ं . ा
ां ड ां ा डो ां व न मी नजर हटू िद ी नाही. सावध झा ् याची थोडी जरी
जाणीव ां ना झा ी तर, सगळे एकदमच ह ् ा करती . णू न मी ां त बसून
रािह ो.
ां डगे हळू हळू पु ढं सरकू ाग े . मी कमरे चा खं जीर हातात घे त ा. डोळे
झाकून वास रोखू न धर ा. एक ां डगा मा ा चे ह या ा जवळ येऊन अंदाज घे ऊ
ाग ा. मी हळु च एक डोळा उघड ा आिण णात हाताती खं जीर ां ा
डो ात घ् ◌ाुसव ा. ां डगा िव ळत जागेवर कोसळ ा. सग ा वे दना िवस न
मी उठ ो आिण मो ानं ओरडत ा ा पोटात आणखी वार के े . दु स या एका
ां ड ानं झेप घे त ह ् ा के ा. ा ा पायाचा पं जा मा ा कमरे वर जोरात
ाग ् यानं मी खा ी पड ो. मा ा मां डीचा तो चका तोडू ाग ा. ाचे दात
अंगावरी व फाडत मां डीत घु स े . मी मो ानं िव ळ ो. ा ा जब ावर पू ण
ताकदीनं ठोसा मार ा. हातातून िनसट े ा खं जीर परत उच ू न णाधात ा ा
मानेत खु पस ा. ाने मां डीची पकड सै के ी. दु स या वारात खं जीर ा ा
जब ात खु पस ा. उभं रा न ा ा झाडावर िभरकाव ं . तडफडून ानं जीव
सोड ा. भीतीची जागा आता ोधानं घे त ी. मी म ा िफरवू ाग ् यानं बाकीचे
ां डगे ओरडत पळू न गे े . “मी असा मरणार नाही. म ा फ मीच मा कतो.”
मी ओरडत णा ो.
मे े ् या ां ड ाचं रीर खे चून जवळ सरकवू न घे त ं . ा ा पोटा ा डोकं
टे कवू न प ड ोे. ओ सर गवतापे ा ां ड ा ा मु ायम रीरामुळे डो ा ा ां त
वाटू ाग ं . मुं ा मार ासाठी म ा हातात ध न उठ ा ा य ात माझा हात
चु कून टोकदार का ां वर पड ् यानं िव ळ ो. जीवनाती नको अस े े संघषाचे
ण अनुभवास येऊ ाग े . कोण ाही माणसा ा जीवनात अ ी घटना नको
ाय ा महादे वा, की ामुळे जग ाचा आिण िवचारां चा पू ण वाहच बद ू न
जाई . म ा जीवन िद ं च क ासाठी? ाचार णू न जग ासाठी, की
ित ोधासाठी? पण ित ोध कुणाचा ायचा? बापाचा, धम ृतीचा, की आई ा
दासी णू न दे णा या ा नीच कुबेराचा? ित ोध, आई ा दु :ख दे णा या े काचा...
िव ोही िवचारां म े माझी ु द कधी हरप ी समज ं च नाही.
***
प ां ा िक िब ाटानं जाग आ ी. ां ड ा ा धडाभोवती मा ा घोंघावू
ाग ् या हो ा. ाथनेची आिण सूयनम ाराची वे ळ झा ् याचं आठव ् यानं मन
उदास झा ं . पाय ठणकतच होते. पायात त े ् या का ां पे ाही दयात घु स े े
वा वाचे जा वे दना दे त होते. आईचा चे हरा सारखा डो ां समोर येऊ
ाग ा. कुठे जाऊ आता? महादे वा, काय क ? मन परत रडू ाग ं . काही वे ळानं
हळू हळू उठ ाचा य क ाग ो. पायातून जोराची चमक िनघा ी. मां डी ा
झा े ी जखम दु खू ाग ी. वे दनेनं मी िव ळ ो. आधी मानिसक ा खच ो
आिण आता रीरसु दा खळ खळं झा ं . का ा एका रा ीत माझं आयु च
बद ं . सूयाची कोवळी िकरणं पडे पयत मी ां त पडून रािह ो.
“द ीवाऽऽ”
आवाजा ा िद े नं मी पा ाग ो. म ा ोध ासाठी कुणीतरी आ ं होतं.
आवाजा ा ितसाद दे ाइतकंही ाण मा ात न तं.
“द ीवाऽ”
आता हाक जवळू न आ ी. मी कुंभकणाचा आवाज ओळख ा. तो मा ाकडं
धावत येताना िदस ा. मी एकटा नाहीये याची म ा जाणीव झा ी. जवळ येऊन ानं
म ा आधार िद ा. ा ा व ानं ानं माझा चे हरा पु स ा. ा ासोबत
आजोबां सोबतचे आणखी ितघं जण होते. कुंभकणा ा पा न नकळत मा ा डो ां त
पाणी आ ं . ा ा माझा खू प अिभमान वाटायचा.
“क ा ा आ ास?” मी ा ा िवचार ं .
“तु ा घे ऊन जाय ा आ ोय; आिण या ां ड ा ा तू मार ं स?” बाजू ा
म न पड े ् या ां ड ाकडं आ चयानं बघत ानं िवचार ं .
“हो, मीच मार ं . म ा नाही यायचं पु ा आ मात. तू परत जा.”
“असा कसा तु ा न घे ता जाईन? द ीवा, सगळे तु ा रा ीपासून ोधत
आहे त. मी नाही रा कत तु ाि वाय. तु ा मा ासाठी परत यावं च ागे .”
मां डीतून आ े ं र पु सत तो णा ा. ाचे डोळे पाणाव े होते.
‘कुंभकणा...’ मी ा ा खां ावर हात ठे वत ट ं , तर तो अजू न रडवे ा
झा ा आिण आि ं गन दे त रडत बो ू ाग ा-
“मी तुझी आ ा कधीही मोडणार नाही. हवं ते कर, फ आ ा ा सोडून
जाऊ नकोस. मा ासाठी नाही, िकमान आईसाठी तरी तु ा परत यावं च ागे .
द ीवा, तू िनघ् ◌ाून गे ास तर आई आिण आ ा भावं डां ना जगता येई ? तु ा
आई ा अजू न दु :ख ायचं आहे का? ित ा आता आप ी खरी गरज आहे . का
रा ीपासून ती फ तु ा नावानं आ ो करत आहे .” भावु क झा े ् या
कुंभकणा ा आि ं गन दे ऊन मीही रडू ाग ो.
त:पु रता के े ् या ाथ िवचारां म े गुरफट ् यानं झा े ् या चु कीची म ा
जाणीव झा ी न ती. घु समटत जगणा या आई ा मा ा िनघ् ◌ाून जा ानं वे दना
होती , हा िवचार णभरही मा ा मना ा ि व ा नाही. त:पु रता िवचार
के ् यानं म ा माझाच राग आ ा.
“कुंभकणा, म ा मा कर. नाही जाणार मी तु ा ा सोडून कधीही.
विड ां ा ां नी मी घायाळ झा ोय. आपण आय कुळात े नाहीत हा ध ा
पचवणं म ा अवघड जातं आहे .”
“द ीवा, क ा ा पािहजे ते आय कूळ? आपण सगळे सोबत असताना
कोण ाही जमातीत अस ो तरी ानं काय फरक पडणार आहे ? छान हसत
जगायचं आिण आई ा आनंदी ठे वायचं . तू ू र आहे स, ामुळे आ ा ा क ाचीच
भीती नाही वाटत. तू राजा आहे स आमचा.” कुंभकण आजवी रात णा ा.
“ ू र, आिण मी?” कु तपणे हसून मी ट ं . “काहीही असो, पण आता
मा आई ा ासाचा ित ोध घे त ् याि वाय म ा समाधान िमळणार नाही.”
मा ा बो ावर ानं णाचाही िव ं ब न करता ु र िद ं ,
“मी आहे सोबत तु ा कोण ाही िनणयात. आई एकदा णा ी होती ना, की
तु ी सोबत रािह ात तर परा मानं ै ो ावरही िवजय िमळवता येई आिण
इं ा ाही गु ाम णू न ठे वू का .” ा ा पाणाव े ् या डो ां ती ढता पा न
म ा धीर आ ा.
कमी बु दीचा वाटणा या कुंभकणाचं सहज आक न म ा मा ापे ाही े
वाट ं . म ा ाचं बो णं पट ं . तहा क न मी ाच व ानं ाचे डोळे
पु स े .
“कुंभकणा, ित ोध हे च आता आयु ाचं ेय. मृ ू च आता म ा
तुम ापासून वे गळं करे .” मा ा बो ानं ाचं समाधान झा ं .
सोबत आ े े सैिनक मे े ् या ां ड ां ना ाहळू ाग े . ाती एकानं
मो ा ानं ां ड ाचं मुंडकं काप ं आिण ते उं चावू न बाकी ां ना दाखवू
ाग ा.
“रानटी कुठ े ! क ा ा काप ं मुंडकं?” मी ा ावर ओरड ो.
“तुझा परा म सग ां ना दाखवाय ा.” िविच हसत ानं म ा उ र िद ं .
त:चा जीव वाचव ासाठी के े ् या धडपडी ा ते परा म समजत होते.
ां ना समजावणं न तं, की हा परा म नाही. कुंभकणानं मा ा पायाती
काटे काढ े . सव जखमा पु स ् या. माझा हात ध न म ा उठव ं , परं तु
चा ाइतकं पायात ाण न तं. ानं म ा उच ू न पाठीवर घे त ं .
“वजन खू प आहे का रे माझं?” मी ा ा सहज िवचार ं .
“नाही, पण तू बु दमान अस ् यानं ब तेक डो ाचं वजन जा आहे .”
कुंभकणा ा िम क उ रानं म ा हसू आ ं . “द ीवा, काळजी नको क . तुझं
वजन पे ाइतपत मी स आहे .” साधं आिण सहज बो ू न ताण ह का
करणारा कुंभकण माझा सवात ि य बंधू.
आ म जवळ येताच सोबत ा सैिनकां पैकी एक जण णा ा, “ वकर
तयारी करा िनघायची. तुम ा आजोबां ना हे ां ड ाचं मुंडकं दाखवतो. तुमचं ौय
समजे ां ना.” असं णत तो िनघ ास वळ ा. तो िदसेनासा होईपयत ा ा
िध ाड अ ा पाठमो या आकृतीकडं बघत आ ी उभे रािह ो.
“कुठे गे े त आजोबा?” मी कुंभकणा ा कानात कुजबुज ो.
“आजोबा सकाळी जं ग ात पु ढं गे े त. ह आप ् या ा बरोबर घे ऊन
जा ासाठी आ मातच थां ब ा आहे .” आ ी तुट े ् या फाटकातून आत गे ो.
माझी आिण ह ाची नजरानजर झा ी, पण मी ा ाकडं दु के ं .
“हे फारच आ मक आिण रानटी आहे त. िव ु पता क ी असते हे यां ना
बिघत ् यावर समजतं.” कुंभकण हसत णा ा.
“आजोबा का रा ीच िनघ ाची घाई करत होते, पण आईनं सां िगत ं की,
जोपयत द ीव येत नाही तोपयत मी आ म सोडणार नाही.” कुंभकण म ा
पाठीव न उतरवत णा ा.
मा ा हाता ा ध न तो म ा कुटीकडं घे ऊन जाऊ ाग ा. नकळत ा ा
पाव ां बरोबर माझीही पाव ं पु ढं पडू ाग ी. भेदर े ा आ म अ ा झा े ा
होता. कुंपणाचं फाटक तुट ् यानं काटे री फां ा सव पसर ् या हो ा. सगळीकडं
िचख आिण घो ां ा पाव ां चे ठसे उमट े होते. आ मात कमा ीची ां तता
होती. काही ि कुटीबाहे र आ े े िदस े . इतके िदवस अिभमानानं त:चा
वाटणारा आ म आता म ा परका वाटू ाग ा. रीरा ा थकवा जाणवत होता.
मनाती िवचार वे गानं धावू ाग े . आई ी बो ायची इ ा झा ी आिण भीतीही वाटू
ाग ी. माझे अ थ डोळे आई ा डो ां ना िभडू कती का, या िवचारात
असतानाच कुंभकणानं म ा कुटी ा पडवीत हाता ा ध न बसव ं . अंग ातून
येणारं र आिण वे दना काही थां बत न ा.
“जखमेवर ावाय ा औषध आणतो.” णत कुंभकण कुटीत गे ा.
माझी नजर माव ी ा कुटी ा दारात िनरागसपणे उभी अस े ् या
ू पार् कडं गे ी. माझं मन ग ब ं . ही माझी बहीण आहे याचं गां भीय म ा कधीच
न तं. ह ी आिण वे ा भावाची णू न ितचा राग यायचा. सवाब े म असूनही
नकळत साव पणाची वागणू क मा ाकडून ित ा आिण इतरां ना िमळायची. ही
साव भावं डं नसती तर िकती चां ग ं झा ं असतं, असा िवचार मनाम े िक े कदा
येऊन जायचा.
ित ा चे ह याकडं पा न आज मा ा मनात वे ग ाच भावना उमट ् या.
जवळ ये ास मी नजरे नं ित ा खु णाव ं , पण ती येईना. माझा असा अवतार बघ् ◌ाून
कदािचत ित ा भीती वाट ी असावी. मा ा आिण ित ा कुळात काहीच फरक
न ता. पु ष अस ् यानं मी कसाही जगेन, पण ही मु गी. िहचं काय होणार? ही पण
दासीच होणार का, असे अगितक िवचार मना ा बोचू ाग े . परत खु णाव ् यावर ती
जवळ आ ी. ‘मी नाही होऊ दे णार तु ा कुणाची दासी.’ ितचा हात हातात घे त मी
मनात ट ं . ू पार् पाठोपाठ िबभीषण, खर, दू षण, महोदर, महापा व, कु नसी
सगळी भावं डं मा ाजवळ आ ी. ां ा डो ाती मा ािवषयीचं े म बघ् ◌ाून
माझं कुटुं ब मोठं आहे , या सवाची जबाबदारी मा ावरच आहे , याची थमच म ा
जाणीव झा ी. याती े का ा मी ा ा नावाती ं गा माणे िचडवायचो. नीच
बापानं आमची नावं सु दा िविच आिण हा ा द ठे व ी. ह कट बाप भेट ा आिण
ाचा िवटाळ आ ा ा ज ापासून झा ा. ज ानंतर द ीव नाव ठे व ं अस ं तरी
मरताना मी ‘द ीव’ हे नाव घे ऊन मरणार नाही.
काही वे ळात कुंभकण औषधं आिण व घे ऊन आ ा.
िबभीषणानं पळत जाऊन पा ाचं मडकं आण ं . मी घटाघट पाणी ाय ो
आिण परत मडकं ा ा हातात िद ं . उर े ् या पा ानं िबभीषण माझे पाय धु वू
ाग ा. तोंड खा ी क न ाचं मुसमुसत रडणं म ा बघव ं नाही. अवं ढा िगळत
तो त:चे डोळे पु सू ाग ा.
“िबभीषणा, रडू नको” णत मी ा ा केसां व न हात िफरव ा.
मा ाकडं न बघता ं दके दे त तो णा ा,
 “द ीवा, आ ा ा कधीही असं सोडून जाऊ नको. तू आम ासोबत
नस ् यानं रा भर या ह ् े खोरां ची भीती वाट ी. तु ा नुस ा अस ानं
आम ाम े बळ येतं. तु ाि वाय आ ा ा दु सरं कुणीही नाही.”
का ा कारानं सगळे घाबर े होते. े का ा चे ह यावरी केिव वाणे
भाव मी िटपू ाग ो.
“तू आज आ ा नसता तर मी आप े वडी आिण का ज े े आजोबा या
दोघां नाही मा न टाकणार होतो.” महोदर िचडून तावातावानं णा ा.
“आप ् या ा खू प जणां ना मारायचं आहे , पण वे ळ आ ् यावर. मी तु ा ा
वचन दे तो, कधीच मी तु ा ा सोडून जाणार नाही.” महोदराचा हात हातात घे ऊन
सवाकडं पाहत मी ट ं .
मा ा बो ानं सगळे आनंिदत झा े . कुंभकणानं पाया ा औषध
ाव ् यानं ठणक कमी झा ी. सव जण पडवीत मा ाभोवती घोळका क न बस े .
“द ीवाऽऽ”
आई ा आवाजानं मनात धडकी भर ी. मी सवाकडं नजर टाकत
ित ासमोर गेच जावं की नाही, या िवचारात असतानाच ितनं पु ा मो ानं हाक
माार ी.
मी आईकडं जा ासाठी उठ ो. कुटी ा दरवा ातून आत बिघत ं . ती
एका कोप यात िभंती ा टे कून बस ी होती. ितचे केस िव ट े होते आिण व ् क ं
अ ा झा ी होती.
“आत ये.” म ा पाहताच ती घोग या आवाजात णा ी. रा भर झोप ी
नस ् यानं ितचे डोळे ा झा े े िदस े . मी आत जाऊन ओ ् या िभंती ा टे कून
खा ी बघत उभा रािह ो.
“कुठे गे ा होतास?”
“कुठं नाही, इथं च होतो नदीवर.” मी चाचरत उ र िद ं .
“एव ा रा ी अन् तेही म ा न सां गता? माझे वडी आ ् याचा की तु ा
तीथ प बापा ा मार ् याचा राग आ ाय तु ा?” मो ा आवाजात ती म ा िवचा
ाग ी. काय उ र ावं या िवचारात मी ां त उभा रािह ो.
ितचा मृदू आवाज आज बद ा होता. ती एकदम कठोर आिण गंभीर झा ी
होती. “तु ा बापाकडं गे ा होतास ते ा काय णा ा होता तो नीच?” ित ा या
 नावर मी उ र ो,
“रागाव े आिण ि ा िद ् या. तू आय नाहीस. सेवा करणा या ीपासून
झा े ् या मु ां ना आयकूळ िमळत नाही.’ पु ढचं सां गताना रडं आवरणं म ा कठीण
गे ं . ं दके दे त मी पु ढं णा ो- “ णू न जीवन संपव ासाठी गे ो होतो.”
“काय? आ ह ा कराय ा गे ा होतास? मग िजवं त का आ ास परत?
तु ासारखा गां डूळ मे ा असता तरी चा ं असतं.” चे ह यावरचे भाव बद त ती
ोधानं णा ी. ित ा ितखट ां नी म ा एकदम एकाकी आिण हतब क न
टाक ं . मान खा ी घा ू न मी ित ा ां चे आघात सहन क ाग ो.
“आय नाहीस एव ा ा कारणानं तू आ ह ा कराय ा गे ा होतास? माझा
िवचार नाही आ ा तु ा मनात? कुंभकण, कु नसी, ू पार् , िबभीषण या सव
भावं डां चा िवचार न करता गे ास? महादे वा, िकती ाथ आिण िन ठुर पु ज ा ा
घात ाय मी.” आई कठोरपणे बो त होती-
“ ा नीच िव वाचं र तु ा धम ां म े वाहतंय हे िवसर े च होते मी.
मा ा दु धानं हा नत पु वाढव ा. महादे वा, माझा संयम आता संप ाय. हर े मी
महादे वा, हर े ! ा ाकडून मा ा अपे ा हो ा, तोच षंढ िनघा ा. महादे वा, आता
हे जीवन नको. मी सगळे अपमान सहन के े त, पण मा ा मु ानंच म ा नाकारणं
मी सहन नाही क कत. तू जा द ीवा. िनघ् ◌ाून जा इथू न. माझी सव ं
उद् झा ीत.” णू न ती ं दके दे त रडू ाग ी.
“आई!” मी ित ाजवळ बस ो, पण ितनं रागानं माझा हात झटक ा.
“तू माझा पु नाहीस. मी असुर आहे , असुर. तू ा नीच िव वाचा पु आहे स.
आय आहे स. जा इथू न!” असं णू न ितने म ा पु ा जोरात ढक ं .
ित ा ागिणक मी उद् होऊ ाग ो. त:चं डोकं फोडून ावं
असं वाटू ाग ं . ‘नीच आहे मी, नीच!’ माझं मन त: ा ि ा दे ऊ ाग ं .
त: ा सावरत मी तसाच बसून रािह ो. काही वे ळानं आईची िवनवणी करत
ट ं - “आई, म ा मा कर. तु ापासून असं दू र नको क . मी फ तुझाच
आहे . त: ा ास नको क न घे ऊस.”
सगळी भावं डं कुटी ा दरवा ात येऊन उभी रािह े ी िदस ी. आई
असंब बो त आ ो करत होती. मी परत उठून ित ाजवळ गे ो. मां डीवरची
जखम गुड ावर बसू दे त न ती. काही वे ळानं आई ा ां त झा े ं बघू न मी ितचे
केस सावर े . मा ा खां ावर ितचं डोकं टे कव ं . ितचा चे हरा अ ूं नी ओ ा झा े ा
होता.
“द ीवा, खरं च म ा मा न टाक, नाही जगायचं म ा आता. मा ा सव
इ ा-आकां ा, ं , आनंद सगळं आधीच संप ं य. मर ाआधी बाबां ना भेट ाची
इ ा होती, ती महादे वानं पू ण के ी. मा ावर झा े ् या अ ाचाराचा मी ित ोध
नाही घे ऊ कत. मा ा कुळामुळे तु ा ा आयॠिषपु णू न स ान नाही
िमळणार. म ा मा कर. हे ाचारीचं जीवन मा ामुळेच आहे ना? द ीवा, घे
सूड. गळा दाबून टाक माझा.” असं णत ितनं माझे हात ित ा ग ाभोवती
ओढ े .
तेव ात कुंभकण धावत आत आ ा. ‘आईऽऽ’ णत ाने म ा बाजू ा
के ं . ितचा चे हरा त: ा छातीजवळ घे त णा ा, “आई, रडू नको. मी आहे
असुर. जीवन तु ामुळेच अस ् यानं ात कस ी आ ी ाचारी? उ ट, अिभमान
आहे आई आ ा ा तुझा!”
“आई, म ा मा कर. मी सु ा असुर आहे .” मी रडत ट ं , पण काहीच
ऐकून घे ा ा मन थतीत ती न ती. आ ो करत ितचं रडणं चा ू च होतं. आ ी
सव जण ित ा ां त क ाग ो. िबभीषण पा ानं भर े ा ा ा घे ऊन आ ा.
पण ितनं तो फेकून िद ा.
“म ा मरायचं य. म ा नकोय तुम ा हातून काहीही.” ित ा रड ा-
ओरड ानं सव भावं डं थरथर कापत रडू ाग ी. आ ी सवजण हतब झा ो.
आम ा आवाजानं दो ी माव या कुटीत आ ् या आिण ाही रडू ाग ् या. मी मागं
सरकून बस ो. दो ी माव या म ा ि ा दे त रागावू ाग ् या. माझं डोकं
गरगराय ा ाग ं .
“ ा ा काही बो ू नका.” आईनं ा दोघींना थां बव ं आिण सां गू ाग ी,
“द ीवा, आ ी ितघींनी खू प सोस ं य. समृ द आिण संप अ ा असुर
सा ा ा ा राजक ा होतो आ ी ितघी. ा नीच कुबेरामुळे आम ा आयु ाची
राखरां गोळी झा ी. तो िदवस आठव ा की आजही अंगावर हारे येतात. माझे
वडी , चु ते, यु दभ्◌ाूमीवर मरण पाव े असा िनरोप आ ा, ामुळे ं केत
हाहाकार उडा ा. आ ी सवजण हाद न गे ो. दे वां ा सेनेची ग बतं ं के ा
िकना यावर आ ् याचं समज ् यानं एकच पळापळ झा ी. ात मा ा आईची आिण
आमची ताटातूट झा ी. मी या दोघींना घे ऊन महा ाती कप ां ा दा नात
प े . सायंकाळी आ ी दे वसेने ा ीस पड ो. सुमा ी ा क ा अस ् याचं
समजताच ां नी आ ा ा कारागृहात टाक ं . ऐ वयात वाढ े ो अस ् यानं घाण
आिण अंधाराची आ ा ा सवय न ती. या दोघी सार ा रडाय ा. काही िदवसां नी
कुबेर ं केचा राजा झा ा असं समज ं . आईची खू प आठवण यायची. पहारे क यां ना
आ ी ित ाब िवचारायचो. एक िदवस ा अंधा या कारागृहातून आ ा ा बाहे र
काढ ं आिण कुबेराची भेट झा ी. आमची आई कुठे आहे असं ा ा मी िवचार ं .
ित ाकडं च जायचं य असं खोटं सां गून ा नीच घ् ◌ाुबडानं आ ा ा ं केतून आणू न
इथं सोड ं . ते ापासून उ ा-पावसात काम करत आहोत. दोन वे ळ ा
जे वणाि वाय काहीच िमळा ं नाही. या आ मात आ ् यापासून खू प अपमान
िगळाय ा ि क ोय. आम ा संवेदना, ं ाच िदव ी संप ी ा िदव ी
आम ावर ब ा ार झा ा. ब ा ार नुस ा रीरावरच नाही तर आ ावरही
झा ाय.” आई थमच हे सव सां गत होती. मा ा पोटाती आत ां ना पीळ पडत
होता. कानि ं गरम झा ी होती. ितचं पु ढचं ऐकणं म ा अस होत होतं. “ब
आई, पु ढं नको सां गू” असं मी ित ा मो ानं ओरडत िवनव ं . दो ी माव यां चे डोळे
पाणाव े होते.
“तु ा हे ऐकणं होत नाही, पण आ ी ितघींनी ते सहन के ं य. िक े क
िदवस ा नराधमाि वाय कुणाचाही चे हरा बिघत ा नाही. कुढत जग ो. ा वे दना,
ास आठव ा की आजही अंगावर काटा येतो. रा झा ी, की भीतीनं घाम फुटायचा.
पु ोटका िक े क िदवस झोेपेत ओरडत होती. मी त:वरचा ब ा ार सहन करत
या दोघींनाही धीर दे त होते. दय आिण मन जळा ं , जे ा मा ा या कोव ा
बिहणींवर सु ा ब ा ार झा े . कुटीबाहे र बसून ऐक े ् या ां ा िकंका ां नी
संवेदना ठे च ् या मा ा. ि कार के े ् या ा ा ा एकदाच भाजू न खातात, पण इथं
दर िदव ी आ ा ा िजवं त क न परत परत आमची ि कार होत होती. आ ी
नेमकं कुठं आहोत हे समजत न तं, ामुळे पळू नही जाता येत न तं. भेदर े ् या
अव थे त ब ा ाराची माि काच आ ी सहन के ी. आमचं ी ओरबाड ं गे ं .
तुमचा ज च ब ा ारातूनच झा ाय. िववाहाि वाय आ ी ितघी ा नराधमाकडून
गरोदर रािह ो. ज त:च तुमची ह ा ाय ा नको, णू न उसना आनंद दाखवत
जनावरां सारख काम करत रािह ो. आम ा इ े िव तुमचा ज झा ाय. पण
मातृ ा ा संवेदनां म े ब ा ारा ा वे दना िवसर ो. तुम ाकडं बघत जीवन जगू
ाग ो. तु ी आम ा दु :खाचा, झा े ् या अ ाचारां चा, ब ा ाराचा ित ोध
ा , कुबेराचं म क छाटा , ा िव ू नं असुर सा ाजाचा िवद् ं स के ा,
आमची ं का उद् के ी, िक े क यां ना िवधवा आिण गु ाम के ं , ाचा
ित ोध ा आिण आम ा आयु ात आनंद िनमाण करा , असं मी रं गवत
होते. पण ती अपे ा तुम ाकडून करणं िकती चु कीचं होतं हे आज म ा समज ं .
माझे आई-वडी िजवं त आहे त याचा आनंद का विड ां ना भेट ् यावर झा ा.
िक े क वषापासून आमचा ोध घे त ते वणवण िफरत होते.े बाबा णा े तेच खरं
आहे . आया ा र ा ा मातेपे ा िप ाचं े म जा असतं.” असं बो ू न आईनं क ी
होऊन माव यां कडं बिघत ं आिण णा ी,
“पु ु ोटका, ित ोधाची अपे ा मी तरी सोड ीय. कारण माझा मु गाच
माझा रािह ा नाही. ा ा आई ा कुळाची ाज वाटते. आय कूळ िमळत नाही
णू न तो आ ह ा कराय ा गे ा होता.” आई माव ी ा मां डीवर डोकं ठे वत रडू
ाग ी.
े का ा चे ह यावरी अनािमक भीती आिण नैरा य बघू न मी सु झा ो.
मा ा मनात दु :ख, राग आिण नकारा क िवचारां नी थै मान घात ं . आई ा
डो ां ती अ ू मी कसे थां बवू ? ित ा कसा िव वास दे ऊ की मी घे ईन तु ावरी
अ ाचाराचा सूड?
मी जागेव न उठ ो. व ् क ा ा मळकट पदरानं ितचा चे हरा पु स ा. खू प
रड ् यानं ती ान झा ी होती. ित ा डो ात डोळे घा ू न ित ा िव वास िद ा-
“आई, म ा तुझी ाज नाही वाटत. उ ट, आता अिभमानच वाटतो. मी तु ाच
कुळात ा आहे . मी सु ा असुरच आहे . मी घे ईन सूड तु ा अपमानाचा आिण ेक
अ ू चा!” रडणं आवरत मा ा ग ात पडून ती ं दके दे ऊ ाग ी.
“आई, मी परत िमळवीन तो स ान. तु ा आिण माव यां ना पु ा ं के ा
महाराणी बनवीन. भूतकाळा ा परतून यावं च ागे . तु ा दु :खा ा कारणीभ्◌ाूत
अस े ् या े का ा र ानं या भूमी ा अिभषेक घा ीन. कुबेरा ा मृ ू पे ा मोठी
ि ा दे ईन” असं णत मी कमरे चा खं जीर काढ ा. ाचं पातं मुठीत ध न जोरानं
दाब ं . र ाचे थब खा ी टपकू ाग े . “मा ा र ा ा े क थबा ा पथ आहे
तुझी. आजपासून े क वास फ तु ावरी अ ाचारा ा सूडासाठीच!”
*
ौ ी
 पौ : जीवनाचा का
सामान बां धून झा ं . आ मा ा कुंपणाबाहे र पाऊ टाक ं , आिण म ा
तं झा ् याची जाणीव झा ी. अ ानाती गु ामिगरीतून मु होऊन नवजीवनास
सु वात झा ी. चां ग ं झा ं की वाईट, या िवचारात न पडता पु ढे येई ा
आयु ा ा सामोरं जायचं , असं ठरवू न सामान बां ध े ् या गाढवां ा मागे सवाबरोबर
चा ू ाग ो. पाया ा अजू न ठणक अस ् यानं मी थोडा ं गडत चा त होतो. ू पार् ,
खर, दू षण, कु नसी सैिनकां सोबत घो ावर बस े . आई आिण माव या आनंदात
हो ा. ां ासाठी ही बंिदवासातून सुटकाच होती. े क पाऊ नवीन, पण
आधां तरी आयु ा ा िद े नं पडू ाग ं . गद झाडीतून माग काढत ह पु ढे चा त
होता. ओढे ओसंडून वाहत होते. सव पाणी आिण िचख झा ् यानं कधी ओ सर
गवताव न तर कधी िचख ातून जावं ागत होतं. सूया ाय ा आधीच उं चवटा
बघू न आ ी ितथं मु ामास थां ब ो. कोरडी जागा ोधू न जिमनीवर चामडं अंथर ं .
सैिनकां नी े कोटी पे टव ी. गाढवावरचं सामान उतरवू न ां ना चारा िद ा. आईनं
िद े ा भात आिण कंदमुळं खा ् ी आिण ां तपणे टक ावू न े कोटीकडं बघत
बस ो. गाढवां चं ओरडणं आिण घो ां ा खं काळ ाचा आवाज सु होता.
जवळच बस े ् या ह ानं मा ाकडं बघ् ◌ाून तहा के ं .
“द ीवा, तू मार े ् या ां ड ाब म ा समज ं . ौयानं तू असुर
ोभतोस.” ानं के े ् या कौतुकावर नाटकी हसत मी िवचार ं , “अजू न िकती दू र
जायचं आहे ?”
“काही िदवसां त यमुने ा तीरावर पोहचू . परं तु आता ही भटकंती
आयु भराची!” “ठीक आहे .” मी उ र ो. पण ‘भटकंती आयु भराची’ या
ह ा ा ां नी म ा िवचारात पाड ं . मी सभोवता ी नजर टाक ी. सवानी
झोप ाची तयारी के ी होती. मी सु ा अंग टाक ं . काही वे ळात आका ाती
चां द ा ोधत माझा डोळा ाग ा.
सूय दयानंतर जाग आ ी. अंगावरचं उबदार चामडं मी बाजू ा के ं . मोठी
जां भई दे त उभा रािह ो.
“द ीवा, जवळच ओढा आहे . सवाना घे ऊन जा, आिण ान क न या.
वकर िनघायचं आहे .” आईनं सामान आवरत सां िगत ं . मी गेच सग ां ना
 आवाज िद ा. झुडपां मधू न माग काढत ातिवधी- ानासाठी आ ी
ओ ाजवळ गे ो. कुंभकण आिण महोदर पटकन ओ ात उत न पाणी उडवू
ाग े . पाणी थं ड अस ् यानं अंगावर हारे आ े . पाया ा झा े ी जखम िवस न
मी पा ात उतर ो. पा ाचे काही तुषार मा ा मनगटावर उडा े . ावर पड े ी
सूयाची िकरणं िटका माणे चमकू ाग ी. भान िवस न मी ाकडं टक ावू न
बघू ाग ो. पा ाचा वाह वे गात नस ् यानं सगळे ात खे ळू ाग े . कुंभकणानं
म ा आत ओढ ं . अंगावरचा मळ आिण मनावरची मळकट, नकारा क भावना
काही वे ळातच िनघू न गे ी. आ ी मनसो पा ात ं दड ो.
आजोबां ा ये ानंं आयु ाचा माग बद ा. स समोर आ ् यानं त:ची
ओळख झा ी. स पचव ् यानं मनावर आ े ं दडपण आता काहीसं कमी झा ं .
ान क न परत आ ् यावर आईनं रागावत मा ा पाया ा जखमेवर आयुव िदक
झाडपा ा बां ध ा. समानाची गाठोडी गाढवावर टाकून आ ी पु ढ ा वासा ा
िनघा ो. सैिनकां ी आता आ ी मोकळे पणानं बो ू ाग ो. काहीजण पु ढं जाऊन
र ाचा अंदाज घे त होते, ामुळे ब याचदा थां बावं ागायचं . रानटी आिण ू र
वाटणारे असुर सैिनक िद खु ास आिण िनभ ड होते. ि कारीबाबतचं ां चं ान
अचाट होतं. रानडु र, ससा, मोर, हरीण ते सहज पकडत या गो ीचं आ ा ा
नव वाटायचं .
ितस या िदव ी दु पारपयत आ ी यमुने ा िव ा तीरावर पोहोच ो. आ ी
पौ आजोबां ना भेटाय ा गे ो होतो ते ाचा िक ा कुंभकण सग ां ना सां गत
होता. आजोबा आम ा आधीच ितथं पोहोच े अस ् यानं रा ी ा मु ामाची जागा
तयार होती. काही सैिनक े जार ा अर ात ि कार ोध ासाठी गे े .
गाढवावरचं सामान उतरवू न आ ी यमुने ा काठावर हात-पाय धु ासाठी गे ो.
संथ गतीनं वाहणा या यमुनेकाठी पा ात दगड फेकत आ ी भावं डं बस ो.
पौ ां ा आ मात आ ो होतो ते ा एकदा यमुना दे वीचं द न झा ं होतं.
सूया ा ा वे ळी सैिनकां नी ि कार के े ं डु र आिण घोरपडी आण ् या.
घोरपडी छो ा मगरीसार ाच िदसत हो ा. सैिनकां नी काप े ं डु र आिण
घोरपडी वाह ा पा ात धु वून घे त ् या आिण े कोटीवर भाजाय ा ठे व ासाठी
गे े .
 “काहीही खातात हे . म ा नाही खायची ती घोरपड. ते काय अ आहे का?”
िबभीषण नाक मुरडत णा ा.
“ते तर खातात ना, मग आप ् या ाही सवय करावी ागे . खा ास यो ते
अ ; आिण ‘अ हे पू णब !” असं णू न मी हसत उठ ो.
भोजन झा ् यावर बां बूपासून ता ु र ा तयार के े ् या छो ा कुटीबाहे र
आ ी प ड ो. आका ात चं िदसत नस ् यानं गडद अंधार पड ा होता.
म ा ीं ा आिण े कोटी ा मयािदत का ाप ीकडं काहीच िदसत न तं. इतर
सवजण े कोटीजवळ बस े होते. सैिनकां चे पां चट हा िवनोद ऐकून आ ी
एकमेकां कडं बघ् ◌ाून हसू ाग ोे. मी न राहवू न कुंभकणा ा िवचार ं .
“पौ आजोबां चा आ म जवळच आहे ना इथू न?”
“ब तेक.” त:चे ब दं ड बा िनरखत ानं उ र िद ं .
“भेटाय ा जायचं का ां ना?”
“नको, आई ा राग येई .” ानं णात तोंड मुरडत नकार िद ा.
“नाही येणार राग. मी िवचा न तर बघतो. यमुना ओ ां ड ् यावर परत कधीच
पौ आजोबां ची भेट होणार नाही.” मी ा ा नकारा ा टाळत णा ो.
“मग बघ आई ा िवचा न. ती हो णा ी तर जाऊ. पण आजोबां ना आिण
ह ा ा आप ं पौ ां ना भेटाय ा जाणं आवडणार नाही. उगाच िवचा न
ां चा राग क ा ा ओढावू न घे तोस?.” ानं ं का के ी.
“िवचा न बघतो.” असं णू न मी उठ ो आिण े कोटीजवळ बस े ् या
आई आिण आजोबां कडं आ ो.
“आई, पौ आजोबां चा आ म इथू न जवळच आहे . पु ढं जा ाआधी
ां ना भेटून येऊ का?” मी िवचारताच आई मा ाकडं रागानं बघू न णा ी,
“नको, ां ना क ा ा भेटायचं ? आपण सव काही सोड ं आहे . आता परत
ा नीच माणसा ा िप ा ा भेटून काय सा करायचं आहे ?”
“आई, पौ आजोबा विड ां सारखे नाहीत. ते जे ा आ मात यायचे ते ा
ां ना आप ् यािवषयी े म आिण िज ाळा वाटायचा. ां चा आ म जवळच
अस ् यानं भेटता येई असं वाट ं णू न िवचार ं .” मा ा उ रावर आई काहीतरी
बो णार, एव ात आजोबा ित ा थां बवत णा े -
 “द ीवा, या भेटून पौ ां ना. कैकसी, पौ िव ान आिण िनभ ड
िवचारां चे ॠषी आहे त. दे व, असुर, दानव या सवाना वं दनीय आहे त. सव जमातींना ते
समान ीनं बघतात. मीही ां चा आदर करतो. या महान ॠषीं ा पोटी हा िव वा
नावाचा नीच पु कसा काय ज ा हे महादे वा ाच माहीत. द ीवा ा जग ाचं
काही ान जरी ां ाकडून िमळा ं तरी खू प आहे . काही जणां ना सोबत घे ऊन जा;
आिण दोन िदवसां त परत या. तु ी आ ् यावर आपण यमुना नदी पार क .”
मा ाकडं बघू न तहा करत आजोबां नी जा ाची परवानगी िद ी.
आईनं नाराजी ा सुरात ट ं “जा, पण वकर या.”
मी मनातून आनंद ो. नकारा क भावना न ठे वता पौ ां ना चां ग ं
ट ् यानं सुमा ी आजोबां िवषयी मा ा मनात आदर वाढ ा.
कुंभकण आिण िबभीषण सावका जवळ आ े .
“आई, यां ना पण सोबत घे ऊन जातो.” मी णा ो. आईनं ां ाकडं
आ चयानं बघत मूक संमती िद ी.
“ ह ा, उ ा तू यां ासोबत पौ ां ा आ मात जाऊन ये. तोपयत
आ ी हो ां ची व था करतो.” आजोबां ा बो ावर ह ानं नाराजीतच
होकाराथ मान डो ाव ी.
ह , आ ी ितघं आिण दोन असुर सैिनक दु स या िदव ी सूय दय होताच
िनघा ो. दु पारपयत आ ी पौ आजोबां ा आ मात पोहोच ो. िक े क ीय
राजां चे पु ां ाकडं अ यनासाठी होते. विड ां ा आ मापे ा आजोबां चा
आ म मोठा आिण भ होता. आजोबा गु -ि परं परे चे पाईक अस े ् या
प रवाराचे मु सद होते. ां ची आयुवदात गती अस ् यानं म ा ां ा ी
बो ताना िव े ष वाटायचं . आजोबा कधी मे पवतावर, कधी िहमा यात तर कधी
आ मात अ ी सतत मंती करत. वषाका अस ् यानं आ मातच असती असा
माझा अंदाज होता. खू प िदवसां पूव आ ी ां ा आ मात आ ो होतो ते ा ां ा
आदरयु बो ानं आ ा ा छान वाट ं होतं. आजोबां ना सगळं माहीत असूनही
ां नी कधी आम ात भेद के ा नाही, ामुळे ां ाब चा आदर अजू नच
वाढ ा. ां ा अ ं त े मळ भावामुळे ते आ ा सवाचे आवडते होते. आ मात
वे करताच आम ाकडं बघू न सग ां ा नजरा िव ार ् या. ा सवाकडं
दु क न मी आजोबां ा कुटीकडं धावत गे ो.
 “ णाम, आजोबा.” पू जेत म अस ् यानं मा ा बो ावर ां नी ु र
िद ं नाही.
“आजोबा, मी द ीव.” मी परत णा ो, ते ा ां नी मा ाकडं बिघत ं .
“द ीवा, कसा आहे स पौ ा? कसा काय आ ास इत ा दू र? अजू न सोबत
कोण आहे तु ा?” आ चयानं बघत ां नी िवचार ं . ां ना उ र दे ाआधी मी
ां चं पदद न घे त ं . म ा बघू न झा े ा ां ना आनंद ां ा चे ह यावर िदसत
होता.
मा ा मागून कुंभकण आिण िबभीषणही कुटीत आ े . आजोबां ा पू जेत
य आ ा हे मा ा ात आ ं .
“आजोबा, पू जा होईपयत आ ी बाहे र बसतो.” असं बो ू न आ ी कुटी ा
पडवीत बस ो. आ मात ् या सेवकां नी आ ा ा ा ा आिण फळं खाय ा िद ी.
पू जा संप ् यावर आजोबा पडवीत आ े . ां नी आ माती सवाची चौक ी के ी.
ानंतर आ मात घड े ा संग मी ां ना सां िगत ा. त:वर संयम न राखता मी
आजोबां ना िवचार ं “आजोबा, मनात असं न उ व े आहे त. ा सव नां ची
उ रं िमळती या अपे ेनं आ ी आ ो आहोत. आई अनाय असे तर मु ां ना
विड ां चं कूळ िमळत नाही, हे खरं आहे का? आिण जर हे स असे तर आ ी
तुम ा कुळाती नाही का?”
मा ा सरळ नावर काही ण िवचार करत आजोबा णा े , “िव वा ा
आ मात घड े ी घटना म ा का च समज ी. मु ां नो, दे वराज इं ाची प ी ची
ही असुर राजा पु ोमाची क ा आहे . ां ची मु ं जयंत आिण जयंती यां ना दे व कूळ
िमळा ं . अग ी ॠषींची प ी ोपामु ा ही असूर क ा असून सु दा ां ा मु ां ना
आय कूळ िमळा ं . या दो ीही घटनां म े इं आिण अग ी ॠषींनी असुर क ां ी
वै िदक प दतीनं िववाह के े ा आहे , ामुळे ा ा धममा ता िमळा ी. परं तु
तुम ा मातां चा िव वा ी वै िदक प दतीनं िववाह झा े ा नाही. अनाय ीपासून
झा े ् या पु ां ना धम ृतीनुसार विड ां चं कूळ िमळत नाही, हे स कडवट आिण
कठोर आहे .”
ां ा या उ रानं मी नाराज झा ो. आजोबा आ ा ा ॠषी कुळात े णू न
मा तरी करती , अ ी म ा पु सट ी आ ा वाट ी होती, पण ां ा उ रानं
तीही संपु ात आ ी.
 “मग आ ी असुर का?”
“हो द ीवा. तुमची आई ा कुळाची आहे तेच तुमचं कूळ; आिण तुम ा
आईचं ही कूळ े च आहे . तु ी महान सुके ा ा कुळाती आहात.” उ ाहात
आजोबा णा े .
“आजोबा, तु ा ा हे माहीत होतं तर मग तु ी आ ा ा कधीच का नाही
सां िगत ं त?” मी काहीसं िचडत िवचार ं .
“द ीवा, तु ी हान आहात णू न नाही सां िगत ं , पण आपण कोण ा
कुळात े आहोत या नानं तु ी एवढे ासून का गे ात?” ां नी मा ा चे ह याकडं
टक ावू न बघत िवचार ं . मी गेच ु र िद ं ,
“आजोबा, जग ासाठी कूळ मह ाचं आहे च ना! मी आजवर त: ा आय
समजत होतो. पण आता अचानक असुर झा ो. या बद ानं े संप ं . संक रत
अस ानं कतृ ा ाही मयादा येती . आजवर बिघत े ी सगळी ं उद्
झा े ी म ा िदस ी.” असं बो ू न मी कुंभकणाकडं बिघत ं . नो रानं
कुंभकणा ा चे ह यावर नाराजी पसर े ी िदस ी. सभोवता ी नजर िफरवत
आजोबा णा े ,
“तुम ा मनावर काय प रणाम झा ा असे हे मी समजू कतो. पण
ज जात कुळानं कुणीही े ठरत नाही. ान, कम आिण कतृ ावर े ठरव ं
जातं. तु ा ा कूळ एवढं मह ाचं का वाटतं?”
“विड ां ा चु की ा वतणु कीची ि ा आ ा ा का?” आजोबां ा
नाकडं न दे ता मी िवचार ं .
“िव वा ा चु कीब मी मा मागतो, परं तु ानं तुम ावर अ ाचार नाही
के े . तु ा ा हाक ू न नाही िद ं . ा ानुसार तु ा ा ाचं आय कूळ नाही
िमळत हे माहीत असूनही ानं तु ा ा वे द, य ि कव े . सव कारचं ान दे ास
सु वात के ी, ही िव वाची जमेची बाजू दु ि त नाही करता येणार.” आजोबां ा
उ रानं ते पु ाची बाजू घे त आहे त असं वाट ं . ते पु ढं णा े ,
“तु ी आय नाहीत हे धम ृती अमा करत अस ी तरी तु ी पौ पौ
आहात हे कायम ात ठे वा. माझं र तुम ा धम ां म े वाहत आहे .” ां ा
उ रानं मी थोडा उ ाहीत झा ो.
 “पण आजोबा, संक रत अस ् यानं सगळा ािभमान तर गे ा.” मी िकंिचत
नाराज होत णा ो.
“द ीवा, ािभमान णजे नेमकं काय ते आधी समजू न घे . त:पु रता
ाथ िवचार के ् यानं ािभमान न होतो, संक रत अस ् यानं नाही. ािभमान हा
कतृ ानं वाढतो आिण ा ािभमानापे ा आ िव वास मह ाचा. कतृ ा ा
मयादा कुळानं नाही, तर ूनगंडानं येतात. ामुळे ािभमान गे ा असं वाट ं तरी
आ िव वास कधीही कमी होऊ नये.”
आजोबां ा समजाव ानं मा ा डो ाती ागा काही माणात कमी होऊ
ाग ा. आजोबां नी आ ा ा पौ कुळाती समज ं , पण केवळ आजोबां नी
समजू न आयु ात काय फरक पडणार?आई आिण माव यां वरी अ ाचाराचं
काय? अ ा िवचारां त असतानाच ‘ न संप े का,’ ा भावनेनं कुंभकणानं
मा ाकडं कटा टाक ा. ते दोघं ही मा ाकडं कुतूह ानं बघत उभे होते.
“आजोबा, म ा आईवर झा े ् या अ ाचाराचा सूड ायचा आहे .” मा ा
वा ासर ी आजोबा आ चयानं बघत णा े .
“सूड कोणचा? िव वाचा? कुबेराचा? ां ना मा न तु ा ा ाय िमळे ?
नाही द ीवा, सूडानं भ्◌ाूतकाळ नाही बद ता येत. बद घडणार असे तरच सूड
घे ा ा काही अथ आहे . सूड घे ाची भावना मनात ठे व ् यानं नकारा कता
वाढते, मग नकारा क िवचार मोठं य नाही संपािदत क कत. ामुळे सूड
घे ाचा िवचार सोडून ा. ापे ा त:ची मता वाढव ात ऊजा खच करा.”
आजोबां चं हे बो णं काही डो ाव न तर काही डो ात गे ं .
“मग आजोबा, आ ी काय करावं ? आ ा ा सव े ायचं य, ा कटू
संगानं सगळं आयु भरकट ं य. असं संक रत असणं दु :ख दे णारं आहे .”
“द ीवा, दे व, आय, अनाय यां ा कुळािवषयी ोध ाय ा गे ं तर
कुणाचं ही कूळ ु सापडणार नाही. कारण सवच जमाती संक रत आहे त. खो वर
िवचार के ा, तर आप ् यापै की कोणीही त:चं कूळ ठामपणे नाही सां गू कणार.
ामुळे िवनाकारण कुळासंबंधी जा िवचार क नका; आिण आई ा णजे
आिदती, िदती, दनु ा नावानेच दे व, दै , दानव ओळख े जातात. ामुळे विड ां चं
कूळ पािहजे , हा अ हास िनरथक आहे .” आम ा चे ह यावरचे भाव िटपत ते पु ढं
णा े ,
 “तुमची आई आिण माव यां वरचा अ ाचार हा ां ा परमाथाचा भाग होता.
सूड घे ापे ा नवीन िपढी ा तुम ा कतृ ानं नवीन कूळ िमळवू न ा. कुळानं
कधीही कोणीही परािजत होत नसतो. पराजय हा िमळा े ् या आयु ात संघष न
करता फ िवचारां म े कुढत जग ानं होत असतो. ानाजन आिण ौयानं इतकं
मोठं कतृ करा, की आ ी अिभमानानं सां गावं आ ी तुम ा कुळात े आहोत.
दो ी कुळां नी तु ा ा आप ं समजावं यासाठी य करा.” आजोबा बो ायचे
थां ब े . ां नी आ ा सवार् कडं एक आ वासक कटा टाक ा आिण णा े ,
“मु ां नो आता भोजन क न आराम करा. आपण सायंकाळी बो ू .”
भोजन संपवू न आ ी सं ाकाळ हो ाची वाट बघ् ◌ाू ाग ो. कुंभकण,
िबभीषण आिण मी आपसात एकही न बो ता आ मात फेरफटका मार ा.
आजोबां चा ेक आठवू न ावर िवचार क ाग ो.
सं ाकाळ झा ी. आजोबां ची सं ा संप े ी बघू न आ ी ां ासमोर गे ो.
मी गेच न िवचार ास सु वात के ी.
“आजोबा, आता आयु भर भटकंती करावी ागणार आहे . आयु ा ा
संघषात आपण आ ा ा मदत करा का?” मा ा या नावर आजोबा मो ानं
हस े आिण णा े ,
“द ीवा, भटकंती कुणा ाच चु क ी नाही. तु ा फु पाखराचा ज कसा
होतो हे माहीत आहे का?”
“हो आजोबा. झाडा ा खोडावर फु पाख एक मातीचा छोटासा िढगारा
बनवतं. ाम े अळी असते. ती अळी मग ा िढगा यातून काही िदवसां नी बाहे र
येऊन फु पाख बनून उडते.” मी सां ग ाआधी कुंभकणानं उ र िद ं .
“हो बरोबर, पण कधी तो िढगारा बाहे न फोड ास का?”
“हो.” कुंभकण उ ाहात णा ा.
“काय िनघा ं होतं बाहे र?”
“आजोबा, अळी.” ानं उ र िद ं .
“हं , णजे तो िढगारा बाहे न फोड ा तर अळी बाहे र येते, आिण जर अळी
आतून मातीचं कवच फोडून बाहे र आ ी तर ितचं फु पाख बनतं. आता तु ीच
ठरवा, तु ा ा संघषात दु स यां ची मदत घे ऊन अळी ायचं य, की त: ढू न
फु पाख ायचं .” आजोबां ा या उ रानं अंगावर हारे आ े . णात नवीन
िवचारां ची ऊम आिण े रणा िमळा ी.
“आजोबा. वे द आिण िनसगाती सव ान आ ा ा िमळवता येई ?”
भारावू न मी उ ाहात िवचार ं .
“द ीवा, इतका उतावीळ होऊ नकोस. या ां डात ् या ानाचा आवाका
फार मोठा आहे . वे द हे फ ानाजनास सु वात कर ासाठी आहे त. ते ानाचा
अंितम ोत नाहीत. वे दां म े अस े ं ान माहीत क न घे त ं णजे आपण ानी
होऊ, हे स नाही. ात अस े ं ान हण क न ावर िचं तन-मनन क न
समाजा ा नवीन िवचार, नवीन संक ् पना िद ी तर ान हण झा ं असं समजावं .
सहन ी ता, एका ता आिण न ता आप ् याम े असे तर सव म ान हण
करता येतं” आजोबां ा उ रानं बु ीची भूक वाढू ाग ी. पिह ् या नाचं उ र
िमळा ं तसा मी गेच दु सरा न िवचार ा,
“ ान िमळव ास सु वात क ी करावी?”
“आयु ात ख या ानाजनाची सु वात गु सोबत होते. धम, ा , आयुवद,
का संगीत अ ा सव िवषयां चं ान हण गु ि वाय नाही. तुमचं वे दां चं पठण
झा ं आहे . आता पु ढी ान हण कर ासाठी तु ा ा गु हवा.”
“आजोबा, तु ीच आमचे गु आहात.” मी उ ाहानं ट ं . ावर आजोबा
मो ानं हसत णा े ,
“मी तर तुमचा गु आहे च. ानाजनाची इ ा असे तर पु ढी
अ यनासाठी मी तुम ासाठी दे वां ना िवनंती करे न. दे व हे सव ानां चे
आ गु आिण िनसगाचे सवात मोठे अ ासक आहे त. ां ा आ मात तु ा ा
ि णू न ीकार ं गे ं तर तुमचं भा च! परं तु ाआधी पू वतयारीसाठी
तु ा ा या आ मात यावं ागे .”
आजोबां ा ां नी मा ा मनात आनंदाचे तुषार उडा े . ान हणाचा माग
सापड ा. विड ां ा आ मात आक नापे ा केवळ पठणावर भर होता. माझं,
कुंभकणाचं आिण िबभीषणाचं वे दपठण झा ं होतं. खर, दू षण, महोदर, महापा व
अजू न हान होते. ां ना वे िमळणं कठीण होतं. सग ां ना ान िमळावं अ ी
माझी इ ा होती. फार वकर मी पु ढी गो ींचा िवचार के ा. ‘पु ढी ान
घे ासाठी तरी मी पा आहे का?’ माझं मन म ा िवचा ाग ं .
 “कधी यावं आ ी आप ् याकडं ?” मी अधीरतेनं िवचार ं .
“ वकरच, पण ाआधी मनाती ोध, म र आिण सूडाची भावना
काढावी ागे . ाि वाय सकारा क िवचार तुम ा मनात येणार नाहीत. िवद् ं स
कर ापे ा िनिमती करणारा े असतो. सवासाठी काही करता येई का,
आप ् याकडून इतरां ना काही दे ता येई का यावर िवचार करा. िवद् ं सा ा
आनंदापे ा नविनिमतीचा आनंद हा िक े क पटींनी जा असतो.” आजोबां चे
नविनिमतीचे दयात कोर े गे े . काही वे ळ थां बून आजोबा पु ढं णा े ,
पु ढी वषाका संप ाआधी मी दे वां ा आ मात जाईन. तोपयत तु ी
तुम ा आई ा भेटून या. काही िदवस िनवां त राहा. एक गो मा कायम ात ठे वा.
घाई क न काहीही उ कोटीचं सा होत नसतं. आता रा खू प झा ी आहे .
तुम ाबरोबर आ े ् या ोकां चं भोजन झा ं आहे का बघा आिण िव ाम करा.”
आजोबां चा आ ीवाद घे ऊन आ ी उठ ो. ह आिण सैिनकां सोबत
भोजन के ं आिण ि ां ा कुटी ा पडवीत िनवां त प ड ो. आजोबां ी बो ू न
नवीन आिण िद ा िमळा ी होती. दे वां चा आ म कसा असे ? आजोबां चे
आिण सव ॠषींचे गु अस े ् यां चा मीही ि होणार! उघ ा डो ां नी मी
बघू ाग ो.
िबभीषण गेचच झोपी गे ा. ह आिण सैिनक समोरी ि ां ा कुटीत
आराम कर ासाठी गे े . कधी कधी सुरि त वाटणा या िठकाणीही झोप वकर
ागत नाही, असा िवचार करत े जारी झोप े ् या कुंभकणा ा मी िवचार ं
“झोप ास का?”
“नाही. तु ा एक िवचा का?” मा ाकडं कूस वळवत ानं िवचार ं .
“िवचार ना.”
“द ीवा, स समज ् यावरही तू आजोबां ना कुळािवषयीचा न का
िवचार ास?”
कुंभकणा ा नानं म ा अचं िबत के ं . ा दोघां ना मी कायम गृहीत ध न
बो त असे. ां ाकडं ही ां ची तं िवचार ी आहे हे मी कधीकधी िवस न
जायचो. दीघ वास सोडत मी ा ा ट ं ,
“कुंभकणा, मा ा मनात खू प खो वर त ा आहे हा कुळाचा काटा,
ामुळे आजोबां चं मत माहीत असणं मह ाचं वाट ं . आप ं कूळ बद े या
अपे ेनं मी िवचार ं नाही, कारण आपण असुरच आहोत, पण आयु ाचं ेय
िन चत कर ासाठी या नापासून सु वात करणं गरजे चं वाट ं .”
“द ीवा, तू कुळािवषयीचे न का िवचारतो आहे स, तु ा नेमकं काय हवं य
हे म ा समजे ना, ामुळे मी वे ग ाच िवचारात गे ो. ामुळे आजोबा काय सां गत
आहे त याकडं माझं नाही ाग ं .” कुंभकण नाराजीत णा ा. मी ा ाकडं
ितर ा नजरे नं बघत हसत ट ं ,
“म ा फ े हवं य.”
“द ीवा, आपण आय नाही णू न दे वां नी आप ं ि नाकार ं
तर?” ानं ं का के ी.
“तसं नाही होणार. आजोबां नी आप ् या ा पौ कुळात ं समज ं आहे .
ा वे ासाठी आजोबा आप ी पू वतयारी सु ा क न घे णार आहे त, ामुळे िचं ता
सोड.” मी ा ा आ व करत उ र िद ं .
“म ा नाही खा ी वाटत.” कुंभकण ू ात बघत णा ा.
“कुंभकणा, आयु ाती संघषा ा सु वात झा ीय. तू नकारा क िवचार
सोडून दे . आप ् या ा न ी वे िमळे .” ा ा खां ावर हात ठे वत मी ट ं ,
“आईची काळजी वाटते. आपण ितघं ही गे ो तर ितची सेवा कोण करणार?”
“ितची काळजी नको क . आजोबा, माव या आहे त आिण आपण काहीच
िदवसां साठी जाणार आहोत, कायमचे नाही. अधवट ानानं ित ा िद े ा
आपण नाही पू ण क कणार. ित ा पू त साठीच ान हण करणं गरजे चं
आहे .”
“द ीवा, आप ् या ा ान िमळा ् यानंतर काय करायचं ? आपणही असाच
आ म चा वणार का?” ा ा या नावर मी हसत ट ं ,
“कुंभकणा, आपण आधी ान घे ऊ, मग तेच ान आप ् या ा माग दाखवे .
आता िवचार न करता झोप. उ ापासूनचा सूय नवी िद ा घे ऊन उगवणार आहे .”
असं उ र दे ऊन मी ां त बस ो आिण मनात पु टपु ट ो- ‘आप ् या ा आ म नाही
चा वायचा, तर सूड ायचाय.’ पहाटे च ह ानं आ ा ा उठव ं . सव िवधी
उरकून आ ी िनघ ाची तयारी के ी. “आजोबा

इितहास
 परती ा वासात ह ा ी बरं च संभाषण झा ं . ाचे िवचार िभड होते.
ा ा चे ह यावरचा ू रपणा म ा आता नाहीसा झा ् यासारखा वाटू ाग ा.
जं ग ाती जीव, वन तींचं ाचं आक न आिण मनगटाती ताकदीमुळे
ा ाब चा आदर वाढ ा होता. राकट चे ह यामागचा हतब यो दा ा ा
बो ातून सहज ायचा. दे व जमातीिवषयी तो सतत राग करायचा.
सूया ा ा वे ळी ह ानं मु ामाची जागा ठरव ी. जमीन साफ क न
ावर झाडाचा पा ा अंथर ा. सैिनक घो ां ना पाणी पाज ासाठी िनघू न गे े .
ह ानं दोन ाकडं एकमेकां वर घासून वाळ े ् या गवतावर छोटी ी िठणगी
टाक ी. ावर फुंकर मारताच धू र होऊन गवतानं पे ट घे त ा. कुंभकणानं भराभर
वाळ े ् या काट ा, झाडां ची वाळ े ी पानं जमा क न अ ीत टाक ी. पे ट े ् या
अ ीवर फां ा ठे वत े कोटी बनव ी.
“कुंभकणा, तुझा य ाचा अ ास आहे का?” ह ानं िवचार ं .
“हो, थोडाफार.” ानं उ र िद ं .
‘मग म ा सां ग, अ ी आिण ु अ ी यात फरक काय?”
कुंभकण बुचका ात पड ा आिण मा ाकडं बघू ाग ा. मी काहीच
िति या िद ी नाही. ह ा ाकडं बघत हसून णा ा,
“कुंभकणा, जाऊ दे . या ु अ ीपासून े कोटी पिव झा ी. ावर सा क
असं चकर मां स भाज ासाठी काही ि कार िमळते का बघू . च मा ासोबत.”
ह ा ा या िम क िवनोदानं म ा हसू आ ं . दोघं ही ि कार ोध ास गे े .
मी आिण िबभीषणानं जवळी ओ ातून चाम ा ा िप वीतून पाणी
आण ं . सैिनक घो ा ा पाणी पाजू न आ े . अंधार पड ् यावर ह आिण
कुंभकण वापस आ े . ां ा हातात कोणतीच ि कार िदस ी नाही. आज रा ी
उपवास घडणार, असा िवचार पटकन मनात आ ा. ह ानं जवळ येताच कमरे ा
खोच े े प ी काढ े . ि कार क न आण े ् या प ां कडं बघत िचडून
िबभीषणानं िवचार ं ,
“प ी खायचे ?”
“हो. हे प ी खा ासाठी चकर असतात.” असं उ र दे ऊन ह ानं मे े े
सगळे प ी अ ीत टाक े .
 प ी चां ग े भाज ् यावर सैिनकां नी ते अ ीतून अणकुचीदार बाणां नी बाहे र
काढ े . भाज े ् या प ां चे पं ख िनदयतेने ओढू न काढताना कसंतरीच झा ं . ां चे
मंजूळ र, अवका ात उडताना िदसणारं सौंदय आठव ् यानं मनाती े मळ
भावना जागी झा ी, पण भूक ाग ी होती. प ां चं धड, पाय, डोकं ां नी वे गळं
क न हातात िद ं . खमंग भाज े ् या प ां ा मां साचा तुकडा तोंडात टाक ा.
प ां ा सुंदरतेपे ा ां चं चकर मां सच जा छान होतं. खरं च, भूक िनदयी
असते.
दु स या िदव ी दु पारी आ ी यमुने ा िकना यावर पोहोच ो. आ ा ा बघू न
आई ा हायसं वाट ं . आनंदानं जवळ येत ितनं िवचार ं ,
“द ीवा, काय णा े पौ ?”
“ दे वां कडं पु ढी अ यनासाठी जा ाची व था करतो णा े .
ाआधी आई ा भेटून याय ा सां िगत ं य.” िबभीषणानं आई ा िमठी मारत
सां िगत ं . हे ऐकताच ित ा चे ह यावरचे भाव नाराजीत बद े .
“काय? नको ते आय ान. आता असुर गु ं कडून ान ायचं . माझे वडी ,
भाऊ आिण चु ते असताना इतर कोणाकडूनही ान घे ाची काहीच गरज नाही.
य आिण वे दां ा अ ासापे ा चा व ाचं कौ ् य िमळवणं गरजे चं आहे .
तु ा ा असुर यो दा ायचं आहे .े झा ं तेवढं मं पठण खू प झा ं . फुटकळ ान
घे ात ता वाया जाय ा नको. तसंही तुमचं ारी रक बळ आिण यु दकौ ् य
कमवायचं वय झा ं य.” आई ठाम रात णा ी. मी िवचारां त पड ो. खरं च, आई
णते तेही बरोबर आहे .
“ठीक आहे आई.” असं णत मी चचा थां बव ी. साधी िवरोधी चचासु दा
ित ा दु :ख दे ऊ कते, या िवचारानं मी ग रािह ो. आजोबां नी आम ाती बो णं
ऐक ं .
“ ह ा, काही खाऊन ा आिण हो ा बनव ासाठी मदत करा.” हो ा
बनव ् या जात अस े ् या िद े नं खु णावत आजोबा णा े .
आ ी हो ा बनव ा ा कामात गुंत ो. सवानी िमळू न बां बूपासून काही
छो ा हो ा बनव ् या. हो ा बनव ाचं कौ ् य चटकन आ सात झा ् यानं मी
अगदीच टाकाऊ नाहीये, ा िवचारानं म ा हसू आ ं . खरं च, नविनिमती ही आनंद
दे णारी असते, याची अनुभूती आ ी. सग ां चं भोजन आिण सामानाची आवराआवर
झा ी. आजोबां नी पा ा ा वाहाचा अंदाज घे ऊन हो ा यमुनेत सोड ास
सां िगत ं . हो ां वर सामान, गाढवं , घोडे चढव े . होडीत बस ाचा माझा हा
पिह ाच अनुभव. आ ी भावं डं एकमेकां ना िब गून बस ो. यमुने ा दे वी का
णतात, हे ितचं िव ा पा ओ ां डताना समज ं . महादे वाची कृपा ी अस ् यानं
काही संकटं आ ी नाहीत. यमुनादे वीचं द न घे ऊन पु ढे कुठे जायचं , काय करायचं ?
भिव ाचा जराही िवचार मनात न ता. फ येणारा े क ण जगायचा, एवढं च
मना ी ठरव ं . आजोबा, ह आिण इतरां ी िविवध िवषयां वर मी बो ू ाग ो.
आजोबां चा पराभव कसा झा ा, आई ा सोडून ते का पळा े आिण आ ा ा ां नी
कसं ोध ं , या सव नां ची उ रं म ा िमळवायची होती.
दर िदव ी न ा, ओढे , छोटे -मोठे पवत, अर ं, सपाट आिण ओबडधोबड
भ्◌ाूमी ओ ां डू ाग ोे. वासात काही िठकाणी पू न राहावं ागायचं . काही
िदवसां नंतर आजोबां नी रा ीचा वास करायचं ठरव ं .
“आजोबा, आज रा ीचा वास का?” मी आजोबां ना िवचार ं .
“पु ढे आय राजाचं रा आहे . आप ् यावर ह ् ा होऊ कतो. आयापासून
र णासाठी रा ी वास आिण प ूं पासून र णासाठी िदवसा! जीवन जग ाचं
कौ ् य तु ा ा हळू हळू आ सात होई .” आजोबां नी कर ा आवाजात नवं
ान िद ं .
आज दु पारीच आ ी े कोटी पे टव ी. आई आिण माव यां नी छो ा चु ीवर
भात ि जाय ा घात ा. सैिनकां नी े कोटीवर बै भाजाय ा ठे व ा. बै ाचे पाय
आिण मुंडकं कापतानाची ू रता आधी बघव ी जात न ती, पण आता ाची सवय
झा ी. भाज े ् या चकर मां सा ा चवीपु ढे िन ाप ा ां ची ह ा, ां ची तडफड,
र , आकां त या गो ींचा सहज िवसर पडायचा.
“आप ् या ा जगायचं तर कुणा ा तरी मारावचं ागत.” ह ाचं
वासा ा पिह ् या िदव ीचं वा आठव ं . भोजन झा ् यावर आ ी भावं डं िनवां त
झाडाखा ी बस ो. धू ा , अकंपन आिण सैिनक गाणं णत नृ क ाग े .
े क गा ात ि व, असुर आिण दै वीरां ा परा माची ु ती गाऊ ाग े . ानं
सवाम े ू त येऊन अंगावर रोमां च उभे रािह े होते. एकटा ह मा ां त
आिण गंभीर असायचा. ा ा कधी गाताना िकंवा नाचताना बिघत ं नाही.
कुंभकणानं ा ा ां ततेचं कारण िवचार ं .
 “मामा, तु ी ां त का असता? तु ा ा गाणं िकंवा नाचणं आवडत नाही
का?” ावर तो णा ा,
“पू वजां ा परा मां ा गीतां वर नाचू न, गाऊन आपण आप ं ता वाया
घा वायचं , हे म ा पटत नाही.” नाचणा या सवाकडं हातानं खु णावत पु ढे णा ा,
“ ां ना ू त िमळत असे , पण म ा नाही िमळत. आ ी परा म कधी
दाखवायचा, याचं उ र िपता ींकडं नाही. भ्◌ाूतकाळात े पू वजां चे जसे िवजय
आहे त, तसेच नामु ीने आ े े पराजयही आहे त. या िवजयगीतां नी िमळणा या
ू त पे ा पराभवा ा कहा ा आठव ् यानं माझं र अिधक गरम होतं.
असुर ौया ा परा माची अ ी गीतं मी हानपणापासून ऐकत आ ो आहे , आता
तु ी ऐका आिण उ ा ा सूय दयापयत े रत ा. ानंतर फ
ि कारीसाठीच उच ायचं आहे . कारण ढ ाची उम आम ातून नाही ी झा ी
आहे .”
ह ाचं बो णं ऐकून आजोबा रागानं आम ाजवळ आ े आिण मो ानं
िचडून णा े , “ ह ा, िकती वे ळा सां िगत ं तु ा ां त राहत जा. कमीत कमी या
मु ां ना तरी तुझं भडक अिवचारी ान नको दे ऊ. मी तु ापे ा जा अपमान
िगळ ाय आिण परा म सु ा के ाय. मा ा संयमानंच आजवर तु ी िजवं त
आहात. नाहीतर जनावरं कापतात तसे काप े गे े असता.”
आजोबां ा बो ानं ह रागानं उभा रािह ा.
“मा आहे . पण तुम ासारखा संयम ठे वू न आ ी सु ा ातारं हो ाची
वाट बघायची का? असं िकती वष पत जगायचं ? ित ोध ायचा की नाही? ही
बळकट रीरय ी फ िमरव ासाठी का कमाव ी आहे ? नीच िव वा ासु दा
तु ी मा िद ं नाही. िपता ी, जोपयत कुबेरा ा ठार क न ं का परत िमळत
नाही तोपयत मी तरी ां त नाही रा कत. अपमान िगळाय ासु ा मयादा असतात.
या पोरां ा ज ाआधीपासून आपण संयम बाळग ा आहे . जा संयम बाळगणं हे
षंढपणाचं ण असतं िपता ी” रागानं बो ू न ह ानं तोंड िफरव ं .
ह ा ा उ रानं आजोबां चा चे हरा उदास झा ा. उगाच कुंभकणानं
ह ा ा िवचार ं असं वाट ं . दीघ वास घे त आजोबा ह ास ां तपणे समजावू
ाग े
 “पु ा, तुझं दु :ख आिण भावना मी समजू कतो. ित ोधाची वे ळ जवळ
आ ी आहे . मु ी परत िमळा ् यात, आपण आता कोणताही धोका प कतो.”
“िपता ी, मा ा दु :खापे ा तु ी सहन के े ् या अपमानाचा िवषारी बाण
हानपणापासून दयात त ा आहे . िकती िदवस ते िवष दयात साठवू न ठे वू ?
ानं झोपसु दा येत नाही. माझा ज फ ि कारीसाठीच झा ाय का? म ा
ित ोध ायचाय ा नीच कुबेराचा आिण िव ू चा. म ा असुर सा ा ाचं वै भव
आिण ं का परत हवीय.” ह मो ा आवाजात णा ा. आजोबां नी ा ा
समजाव ाचा य के ा, पण पाणाव े े डोळे पु सत तो जं ग ात िनघू न गे ा.
ह ाचं बो ण ऐकून मी भािवत झा ो. म ाही ा नीच कुबेराचा ित ोध
ायचा आहे . बराच वे ळ कुणीच काही बो ं नाही. सूय अ ाकडं िनघा ा होता.
सवजण आरामाची तयारी क ाग े . मी आिण कुंभकण आजोबां जवळ जाऊन
बस ो. ां नी आम ाकडं बिघत ं . ते काही बो ाआधीच मी ां ना िवचार ं -
“आजोबा, आपण कुबेरा ा नाही मा कत?” ावर ते उदासपणे णा े ,
“द ीवा, इितहास समजू न घे त ा तर भिव काळाती जगणं सोपं होत
असतं. कुबेरा ा पराभूत करणं आहे . ासाठी यो वे ळ ये ाची वाट मी
बघतो आहे .अवे ळी घे त े ् या अिवचारी िनणयानंच मा ावर ही वे ळ आ ी.”
“ मा करा आजोबा. तु ा ा दु खाव ाचा माझा हे तू न ता.” िवषय
संपव ासाठी मी माफी मािगत ी.
“ मा तर मीच मािगत ी पािहजे कैकसी, पु षोटका, राका, ह , धू ा या
सव मु ां ची, पु त ां ची, यु दात गमाव े ् या भावाची आिण तुमचीसु दा. मा ा
कमजोरपणामुळे सवाना फ दु :ख िमळा ं आिण भटकंती करावी ाग ी.”
आजोबां ा आवाजाती गां भीय आिण ां चे पाणाव े े डोळे बघू न मी ग च
रािह ो. अंधार पडू ागताच आई सामान आण ासाठी उठ ी. नाच-गाणं थां बवू न
सगळे वासा ा तयारी ा ाग े . आ ीही आजोेबां जवळू न उठू ाग ो, तोच
आजोबा णा े ,
“द ीवा, कुंभकणा, सव भावं डां ना बो वा आिण इथं बसा.” आ ी सगळे
जमा झा ो. आ ी बसेपयत चामडी ा िप वीती व ां नी घटाघट िपऊन
टाक ं . तोंड पु सत ां नी म ा िवचार ं ,
 “द ीवा, काय णा े पौ ॠषी? तु ी काही सां िगत ं नाही. तुझी आई
काही तरी सां गत होती, पण म ा नीट समज ं नाही.”
ां ा या नानं मी थोडा चाचर ो. आईनं काही वे गळं तर सां िगत ं नाही
ना? हा िवषय संपवावा णू न ट ं ,
“काही िव े ष नाही, विड ां ची ह ा न के ् यानं पौ आजोबां नी तु ा ा
ध वाद ाय ा सां िगत ं . आयु ात याची परतफेड न ी करे न, असंही ते
णा े .” मा ा उ रावर त: ा सावरत आजोबा णा े ,
“महान ॠषी आहे त पौ . ित ी ोकां ती दे व, दै , दानव, असुर, ां चा
आदर करतात. ान, ाय आिण नीितम ा या गुणां नी यु अ ा सव े ऋषी
पौ ां चा पु आहे णू न िव वाची ह ा कर ापासून मी ह ा ा रोख ं . खू प
वषापू व दे वां ा आ मात आमची भेट झा ी होती.”
“आजोबा, ते णा े होते की, पु ढी ान घे ाची इ ा असे तर
दे वां ा आ मात वे िमळवू न दे तो. पण आईची इ ा नस ् यानं ते मी मनातून
काढू न टाक ं . कदािचत मी परत आय हो ासाठी य करे न, असं ित ा वाटत
असावं .” मी उ ाहात आजोबां ना सां िगत ं .
“आजोबा, दे वां ा आ मात तु ी कधी गे ा होतात?” कुंभकणानं गेच
न के ा.
“खू प वषापू व आ ी ितघं भाऊ दे वां ा आ मात ानाजनासाठी गे ो
होतो. ितथं ान हण के ् यानं आपण आय िकंवा ॠषी होऊ, हा समज चु कीचा आहे .
तुमची इ ा असे तर दे वां ा आ मात जा ासाठी माझी परवानगी आहे .
कैकसीची िचं ता सोडा. ित ा मी समजावे न.” आजोबां चं बो णं ऐकून कुतूह
वाट ् यानं मी ां ना िवचार ं ,
“आजोबा, तु ा ा दे वां ा आ मात वे कसा िमळा ा? असुरां ना ितथे
वे नाही ना िमळत?”
“द ीवा, असुर, दै , दे व, दानव यां पैकी ा ा ान घे ाची इ ा आहे
ा ा ितथं वे िमळतो. आ ी महान सुके ाचे पु आहोत. मा ा विड ां चे आई
आिण वडी ां ना ज त:च सोडून गे े ते ापासून माता पावती आिण महादे वां नी
विड ां वर पु वत े म के ं . सुके हे नाव ां चे रे मी केस अस ् याने माता
पावतीनेच ठे व ं होतं.”
 “काय? सा ात महादे वां नी आप ् या विड ां चं पा नपोषण के ं ? मग आपण
महादे वां ना बिघत ं असे !” िबभीषणानं आजोबां चं बो णं म ेच तोडत उ ुकतेनं
िवचार ं .
“हो. िक े क अनाथ, दु ब , अपं ग ोकां ना महादे वानं सां भाळ ं आहे .
महादे व आप ं आिददै वत आहे त. आम ा विड ां नी गंधवक ा णजे आमची
माता दे ववतीसोबत िववाह के ा आिण आ ा तीन बंधूंचा ज झा ा. ात
मा ् यवान मोठा, मग मी आिण सवात हान मा ी. भगवान महादे वां ा आ े व न
दे वां नी आ मात ानाजनासाठी आ ा ा वे िद ा होता. िक े कदा
महादे वां ा द नासाठी मी कै ासावर गे ो आहे .”.
ा कुळा ा िवचारानं म ा वाईट वाट ं होतं, ते कूळ ात महादे वां ी
संबंिधत होतं. आय नस ् या ा ु ् क कारणाव न मी मूखासारखा आ ह ा
कराय ा िनघा ो होतो. विड ां ा कुळापे ाही े कूळ आ ा ा मातेकडून होतं.
मी णाधात त: ा भा वान समजू ाग ो. माझं मन फु ् ि त झा ं . आनंदानं
मा ा तोंडून फुट े , ‘खरं च, ज ानं आ ी े च आहोत!
“आजोबा, आपण तर महादे वाचे मान े े पौ . मग ही भटकंती आिण ास
कसा काय? महादे वा ा सां िगत ं तर ं का गेच िमळे . िव ू , इं , कुबेरा ा
माहीत नाही का तु ी कोण आहात?” कुंभकणानं आ चयानं िवचार ं .
“कुंभकणा, तुझी काहीतरी ग ् त होतेय. महादे व आिद ी आहे त. ते
ढ ाची े रणा, ी दे तात, माग दाखवतात. महादे वां साठी दे व, असुर, आय,
दै , दानव सगळे पु वत आहे त. ाची भ ी े आहे , संघष कर ाची, मेहनत
घे ाची ाची तयारी आहे ा ाच महादे व साम दे तात. आयु ाती सगळा
संघष हा त: ा करावा ागतो. आप ् या संघषात महादे व नाही येत.”
“संघष आिण मेहनती ाच महादे व साम दे त असती तर मग आराधना
आिण भ ी क न काय उपयोग?” कुंभकणानं परत िवचार ं . ावर आजोबा
हसत णा े ,
“कुंभकणा, महादे वाची कृपा ी आहे णू न माझी आिण तुमची भेट झा ी.
े क ा ा ा कतृ आिण कमर् त: करावी ागतात. महादे व बळ दे तो, पण
धै य आिण िह त आप ् या ा ठे वावी ागते. ा ा कृपे नं आप ् या ा ज
िमळा ा. आप ् या ा अका ी मृ ू नाही आ ा. ानंच आप ् यासाठी िनसग
िनिम ा. पा ाची िनिमती के ी. जग ासाठी अ तयार के ं . ा ा ती कृत ता
कर ासाठी आपण ाची आराधना आिण भ ी करतो.” आजोबा समजावू
ाग े .
“मग आजोबा, कसा आहे दे वां चा आ म?” मी िवषय बद ा ा हे तूने
िवचार ं .
“छान आहे . तेथी वातावरण रमणीय, ां त, आ ् हाददायक आहे .
दे वां चा आ म हा पृ ीवरचं ान हणाचं सव म िठकाण आहे . सव ान
एकि त कर ाची परं परा अस े ा सवात पु रातन आ म आहे तो. अनेक ॠषी तेथे
अ यन आिण अ ापन करत असतात. आ ी काही वष ितथे आयुवद, ा
ि क ो. नंतर महादे वा ा मानसरोवराजवळी महान ॠषींकडून अ ा , संगीत,
ापार आिण िव ां चं ान घे त ं . ानािवना आयु ात उं चीचं य नाही
संपािदत करता येत.”
आजोबां चं बो णं चा ू होतं. े कोटी पू ण िवझ े ी बघू न ते णा े ,
“द ीवा, े कोटीत काही ाकडं टाका.” मी आिण महोदरानं पटकन उठून
े कोटीत भराभर ाकडं टाक ी. खू प धू र झा ् यानं डो ां ची जळजळ झा ी.
आजोबां ना अजू न ऐक ासाठी कान आसुस े होते. िव वावर जोरात फुंकर मा न
मी े कोटी पे टव ी आिण गेच आजोबां जवळ जाऊन बस ो. ते पु ढे सां गू ाग े ,
“ ह आिण इतर पु ां ना दे व िकंवा महादे वां कडी ॠषींकडून ान
नाही घे ता आ ं , ामुळे ते असा अिवचार करतात. यु दासाठी ारी रक
बळासोबतच नेतृ गुणही ागतात. नेतृ ासाठी सव कारचं ान असणं गरजे चं
आहे हे ां ना समजावता नाही येत. त वारी ा जोरावर तु ी चां ग ा योे दा होऊ
कता, पण यु द कधी आिण का करायचं , याचा अंदाज नुस ा मनगटाती बळानं
येत नाही. पू व ा काळी ारी रक बळावर परा म करता येत होता. पण आता
काळ बद ा आहे . नवीन यु दनीती आिण बु दचातुया ा जोरावर िवजय संपािदत
कर ाचा हा काळ आहे . आजवर ा असुर, दै -दानवां ा पराभवानं हे समजत
नसे , तर आपण मूख आहोत. या नवीन काळात ू र, बु मान आिण दू र ी
अस े ं नेतृ च िटकू के . ाबरोबरच यु दनीती, मानस ा आिण
रा ा ाचं ान असणं आव यक आहे . जोपयत ान अस े ी....” आजोबां चं
बो णं म ेच थां बवत मी ां ना िवचार ं -
 “आजोबा, मा करा, पण तु ी तर ान घे त ं होतं तरीही असुरां चा पराभव
का झा ा?” काही ण मा ाकडं िव ण नजरे नं बघत ते णा े ,
“ ान घे त ं णजे िवजय होतोच हे समजणं चु कीचं आहे . आमचा पराभव
का झा ा, या ना ा उ रासाठी इितहास माहीत असणं आव यक आहे , तो आज
तु ा ा सां गतो.” असं णत आजोबा साव न बसत पु ढं सावका बो ू ाग े ,
“मा ् यवान, मी आिण मा ी िव ाजनानंतर विड ां कडं पु ढी आयु ाची
िद ा िन चत कर ासाठी गे ो. विड ां नी आ ा ा असुररा थापन कर ाचा
स ् ा िद ा. ासाठी ां नी महादे वां ना िवनंती क न िनजन ं का राह ासाठी
आ ा ा िद ी. विड ां ा िवनंतीव न मयानं ं केम े आ ा सवासाठी महा
बां धून िद े . गंधव ी नमदे ा ित ी क ा सुंदरी, केतुमती आिण वसुधाबरोबर
अनु मे आ ा ितघा भावां चा िववाह झा ा.
आ ी ं केतून सव ीपां वर ापारसंबंध वाढवू ाग ो. आं ा य,
वराह ीप, म य ीप अ ा िक े क ीपां वर समु ाती ापार क ाग ो.
ापारासाठी ग बतां चा ताफा उभार ा. ं का समृ के ी. त: ा संर णासाठी
असुरसेना तयार के ी. मा ी ा वसुधेपासून चार पु झा े . म ा दहा पु आिण तीन
क ा झा ् या ा तुम ा माता आहे त. मा ् यवाना ा सात पु आिण अम ा नावाची
क ा झा ी. कुटुं ब वाढ ् यानं आ ी आनंदात जीवन तीत करत होतो. अ ात
वामनानं कपटतं वाप न महान दै राज बळीचं पतन के ं . या घटनेनं सव
हाहा:कार उडा ा. सव ीपां वरी ां तता संपु ात आ ी. तोपयत ं का ही सव
ीपां ा ापाराचा क िबंदू बन ी होती. ीपां वरी ापारा ा अिधप ासाठी
इं ानं कट-कार थान सु के ं . ामुळे ीपक ् पावर यु दाचं सावट िनमाण झा ं .
दै राज बळी ा पतनानंतर ाचा पु बाण हा दै राजा बन ा. आ ी ा ा ी
हातिमळवणी करत दे वां ी यु दाची तयारी के ी. बाणानं दानवासोबत िवचारिविनमय
क न इं ावर ह ् ा के ा. आमची तयारी होईपयत बाण िव ू कडून पराभूत
झा ् याची वाता येऊन थडक ी. आ ी िचं तेत पड ो आिण सवमुखी िनणय झा ा
की दे वां वर ता ाळ ह ् ा करायचा.” आजोबा सां गत असताना मा ा मनात न
िनमाण झा े ... दै , दानव, असुर सगळे वे गवे गळे , तरी ां नी सोबत ढ ाची का
इ ा दाखव ी असे ?
 “असुर, दै , दानवां ना एक क न आ ी दे वां बरोबर यु कर ासाठी
दे व ोकां त िनघा ो. मी, मा ी आिण मा ् यवान पु कातून ितथं पोहोच ो. ानंतर
असं असुरां ना पु क यु दभूमीवर पोहोचवू ाग ं . इं , िव ू ही यु दासाठी स
झा े . आयु ाती सवात मोठं यु सु झा ं . आजही तो िदवस आठव ा की
का च तो सं ाम झा ् यासारखं वाटतं.” असं सां गून अ ी ा ाळे कडं बघत
आजोबा काही वे ळ ग झा े .
“आजोबा, पु क यान तर कुबेराचं आहे ना?” कुंभकणा ा या नावर
आजोबां नी आ चयकारक उ र िद ं
“आता पु क कुबेराकडं आहे , पण खू प वषापू व महादे वानं ते मा ा
विड ां ना िद ं होतं, ानंतर विड ां नी ते आ ा ा िद ं होतं. दे व-असुर सं ामात
आमचा पराभव झा ् यानं आ ी पु क गमाव ं . नंतर इं ानं ते ा नीच कुबेरा ा
िद ं .”
कुंभकण मधे मधे न िवचा न ां चं बो णं थां बवू ाग ा. मी ाचा हात
दाबत परत न न िवचार ासाठी खु णाव ं . म ा तो सं ाम ऐकायची घाई झा ी
होती.
आजोबा पु ढे सां गू ाग े - “ ं खनाद झा ा. िव ा दे व आिण असुरसेना
एकमेकां ना िभड ् या. ां चा आवाज कानात घु मू ाग ा. आ ी बेफाम होऊन
ढू ाग ो. दगडां चा आिण बाणां चा वषाव सु झा ा. ओरड ा ा,
िव ळ ा ा आवाजानं सव गोंधळ माज ा. ‘कापा, मारा...’ एवढे च ऐकू
येऊ ाग े . तेव ात मा ीनं िव ू वर ह ् ा चढवू न ाचा ग ड जखमी के ा.
िव ू चं िनयं ण गे े ं बघू न दे वसेनन े ं माघार घे त ी. दे वां चा आ ी थम चरणात
पराभव के ा. भीतीनं ते रणां गण सोडून पळू ाग े . मी आिण मा ् यवानानं िक े क
दे वां चा संहार के ा. िव ू नं माघार घे त ी असं समजू न असुरसेनेनं ज ् ोष के ा.
िवजय िमळा ा, परं तु आमचे िक े क असुर जखमी झा े . काही जणां ना वीरमरण
आ ं . जखमी सैिनकां ना आ ी उच ू न नेऊ ाग ो. िक े कां चे हात धडापासून
वे गळे झा े होते. जखमी असुर सैिनक िवजय ा झा ् यानं वे दना िवस न आनंदून
गे े . िव ळणा या सैिनकां ा डो ां त िवजयाचा आनंद िदसत होता.
काही वे ळानंतर िव ू परत दे वसेने ा रणां गणात घे ऊन आ ा. ां ना
पाहताच आमचा िवजयो व थां ब ा. तोपयत पाऊस सु झा ा. ढगां ा
गडगडाटात परत यु द सु झा ं . आ ी पू ण ताकतीिन ी पु ा आ मण के ं .
जोरा ा पावसात कोण कुणा ा मारत आहे हे समजत न तं. समोर येई ाची
क मी चा ू के ी. पावसा ा थबात र ा ा िचळकां ा उडू ाग ् या. सव
र ाचा िचख होऊ ाग ा. िक े कां ची डोकी फुट ी. तुट े े हात-पाय आिण
मुंड ां चा ढीग जमा होऊ ाग ा. आ ो बघत मी णभर उभा रािह ो. तेव ात
मा ा डा ा दं डावर जोराचा वार बस ा. र येऊ ाग ं . े षात येऊन मी वार
करणा या ा छातीत खड् ग खु पस ं आिण ा ा मागं ढक ताना खा ी पड ो.
आ ो , भीती, राग, जीव वाचव ाची धडपड, पळापळ सगळं काही एकाच वे ळी
िदस ं . र बंबाळ झा े े घोडे , गाढव, ह ी ओरडत होते. र ा ा वासानं आिण
घोंघावणा या मा यां नी सव थै मान घात ं होतं. जखमी असुर आिण दे वसैिनकां चा
आ ो दु ि त होत होता. मृ ू ा तडा ात कोण कधी सापडे हे सां गता येत
न तं. काही अंतरावरी उं चव ावरचं य बघू न आ ी सावध झा ो. ितथं मा ी
आिण िव ू चं तुंबळ म ् यु द जुं प ं होतं. सवजण ते य बघू न अवाक् झा े . खू प
िभज ् यानं माझं अंग थरथ ाग ं . पाणी, र की घाम, यापै की अंग नेमकं
क ानं ओ ं झा ं य हे ात येत न तं. काही समज ा ा आत िव ू नं कपटानं
हाताती काटे री च मा ी ा फेकून मार ं . णाधात िसंहासारखा ू र मा ी खा ी
कोसळ ा आिण एकदम मोठा आ ो झा ा. माझं अवसान गळा ं . गोंधळू न
ओरडत मी मा ीकडं धाव ो. काही असुर सैिनकां नी म ा मागं ओढ ं . मा ी ा
कोसळ ानं सव असुर सेना घाब न मागं पळा ी. यु ा ा अचानक क ाटणी
िमळा ् यानं मी आिण मा ् यवान मा ी ा रणां गणात तसाच सोडून पळा ो. ौयानं
न ढता रणां गणा ा पाठ दाखव ी णू नच महादे वानं ही वे ळ मा ावर आण ी
असावी.” अचानकपणे आजोबां चा आवाज कोंड ा. ां ना रडू कोसळ ं . काही
वे ळानं त: ा सावरत ते पु ढं सां गू ाग े .
“मा ीचा ित ोध घे ाची ती भावना झा ी. रीरातून टपकणा या
र ाचा े क थब आ ो करत बाहे र पडत होता. मा ा ाडपणा ा ा
वाहणा या र ानं माफ नाही के ं . डोकं सु झा ं . ानं त:चा गळा िच न
ावा अस असं वाटू ाग ं . रणां गणावरी ाडपणाचा हा डाग कायम मा ा
तोंडावर िचकट ा. तो म ा अंतरं गातून सतत जाळत आहे .
 आ ी झुडपात प ो ते ा मु ां चा आिण ं केती जनतेचा िवचार येत
होता. पळू न जाणा या असुरसेनेवर दे वसेनेनं पाठीमागून ह ् ा के ा. यु दनीती ा
िवरोधात दे वसेना क क ाग ी. मा ् यवाना ा ते सहन झा ं नाही तो परत
िफर ा आिण िव ू ा यु दासाठी आ ान िद ं . मा ा िजवाची तगमग झा ी.
घा मे वाढ ी, परं तु उठून परत ढ ाची िह त झा ी नाही. िव ू आिण
मा ् यवान दोघं ही एकमेकां ा ां नी घायाळ झा े . असुर सैिनकां नी घायाळ
मा ् यवाना ा रणां गणातून उच ू न आण ं . जोरा ा पावसात आ ी पु क ितथं च
सोडून पळा ो. वे दनेनं अंगात पळ ाचं ाण न तं. िचख ातून वाट काढत दु स या
िदवसा ा सूय दयापयत आ ी पळत होतो. एका रा ी ा वासात काही जखमी
असुर सैिनक आ ी गमाव े . कुणीच कुणा ी बो त न तं. भ्◌ाूक आिण भटकंती
काय असते, हे ते ा म ा पिह ् यां दा समज ं .” एवढं बो ू न पाणाव े े डोळे पु सत
आजोबा आिण णा े , ‘आयु ात गमव ाची सु वात झा ी ा िदवसापासून.’
आ ी अवाक् होऊन ऐकत होतो. माझं मन हाद न गे ं . मनात गोंधळ
उडा ा. िव ू म ा आद वाटायचा, पण ा ामुळेच असुरां वर ही वे ळ आ ी.
अ ानात मान े ् या आद ानेच आजोबां चा यु दात पराभव के ा. काहीच सुचेना
काय बो ावं . पू ण यु डो ां पुढे तरळ ं . आजोबा पु ढं सां गू ाग े ,
“िद ा न समज ् यानं आ ी िक े क मिहने भटकत होतो. िक े क टो ां नी
या भटकंतीत आ ा ा मदत के ी. जवळजवळ सहा मिह ां नी आ ी समु
िकना यावर पोहोच ो. तोपयत दे वां नी ं का काबीज के ी होती. इं ानं कुबेरा ा
ं केचा राजा बनव ं होतं. िक े क असुरां नी आिण य ां नी सु दा ाचं वच मा
के ं होतं. मी, मा ् यवान आिण सैिनकां नी समु ाकडं बघत िक े क िदवस िवचार
करत घा व े . सग ां चं कुटुं ब ं केत अस ् यानं आ ी अ थ झा ो होतो. सारे
आ िजवं त असू दे त महादे वा, असा जप क ाग ो. े वटी काही िनवडक
सैिनकां ना सोबत घे ऊन रा ी आ ी समु ओ ां डून ं केत वे के ा. िदवसरा
एक क न आ ी कुटुं बां चा ोध घे ऊ ाग ो. एके िदव ी िकना यावर ह
िदस ा. ा ा बघू न खू प िदवसां ची कोंडी फुट ी. आनंदानं ओरडत मी ा ाकडं
धाव ो.
“िपता ीऽऽ” ाने िद े ी आरोळी खू प आनंद दे ऊन गे ी. सव काही
गमाव े ं असतानाही, सव सापड ् यासारखं वाट ं . ह आ ा ा सवाकडं
घे ऊन गे ा. सगळे जण ं केती एका अंधा या गुहेत पू न बस े होते. म ा बघू न
सग ां ना रडू कोसळ ं . अपु रं अ आिण भीतीनं सवजण खच े होते. आजवर
इतके वाईट ण ां नी कधीच अनुभव े न ते. समृ द आयु ात अचानक अ ी
वे ळ आ ी की मानिसक ख ीकरण होतं. काही असुर सैिनकां ची कुटुं बंही सापड ी.
म ा सगळे िदस े , पण कैकसी, पु ोटका आिण राका ात न ा. केतुमती ा
ां ाब काही सां गता येईना. कुणी तरी सां िगत ं , ा कुबेरा ा कारागृहात
आहे त. हे ऐकून मी अ थ झा ो. मा ी ा मृ ू ची बातमी ा ा बायको ा आिण
मु ां ना सां ग ाचा म ा धीर होईना, तरीही मन घ क न ां ना घड े ा संग
सां िगत ा. मा ीची प ी आिण मु ं अजू नही म ा आिण मा ् यवाना ा दोष दे तात.
मा ीची मु ं सोबत असूनही आ ा सवापासून अंतर ठे वू न वागतात. कदािचत ते
कधीच आ ा ा मनातून माफ करणार नाहीत.” चाम ा ा िप वीती व
घटाघट िपऊन आजोबा पु ढे सां गू ाग े ,
“दे वां सोबत ढाई ा जाताना ं का सुरि त क न गे ो नाही, याचे खू प
वाईट प रणाम आ ी भोग े त. सवाना मा ् यवानासोबत पाताळात पाठव ं आिण
मी ं केत मु ींचा ोध घे ऊ ाग ो. िदवसां मागून िदवस जात होते, पण काहीच
मािहती िमळत न ती. य अिधका या ा सो ाचे दािगने दे ऊन मािहती िवचार ी
तरीही काहीच हाती ाग ं नाही. स ा बद ी की त: ाच रा ाती ापारी,
सै अिधका यां ा वाग ात बद होतो. नीच ोकां ना ापारात घे त ं , थै य िद ं
याचा म ा ा वे ळी प चा ाप झा ा होता. के े ् या उपकाराची जाणीव न ठे वणारे
सवात नीच असतात. माझे सगळे य थ गे े . िनयतीनं अपमान िगळाय ा
ि कव ं .
मु ींब काहीच मािहती न िमळा ् यानं मीही पाताळात गे ो. काही
िदवसां नंतर सग ां ना राह ासाठी सुरि त जागा तयार के ी, पण एकही िदवस
म ा समाधान ाभ ं नाही. सारखं कैकसी, पु ोटका आिण राका यां चे हसरे चे हरे
समोर यायचे . ां ना बघ ाची ती इ ा ायची. काही मिह ां नी मी परत ां चा
ोध घे ासाठी ं केत आ ो. ा य अिधका या ा परत भेट ो. परं तु या वे ळी
ानं नाही, तर ानं बो ो. रा ी ा ा भवनात घ् ◌ाुस ो. ा ा ग ावर
खड् ग रोखू न िवचार ् यावर ानं पटकन सां िगत ं , “महाराज, कुबेरानं तुम ा मु ी
ा ा विड ां कडं सेवेसाठी पाठव ् यात.”
 “नीच घ् ◌ाुबडा!” म ा राग अनावर झा ा. धारदार ानं कुबेरावरचा राग
ा अिधका यावर काढ ा. ा ा अंगाची तडफड ां त होईपयत खड् ग ा ा
रीरात घु सवत रािह ो. ा ा रीराचे तुकडे क न सव फेक े ते ा ां त
झा ो.
सेवेसाठी पाठव ् यात, णजे ा नीच कुबेरानं मा ा मु ींना गु ाम के ं ?
मी अ थ झा ो, िचड ो, पण फ रड ाि वाय मा ाकडं काहीच न तं.
अ थ मनानं परत पाताळात गे ो. काही िदवस िवचार क न सु के ी िव वाचा
आ म ोध ाची सवात मोठी मोहीम. कधी पाताळात तर कधी आयावतात मंती
सु झा ी. मु ं हान अस ् यानं सु वाती ा मी एकटाच ोध घे ऊ ाग ो. काही
जण ोध थां बव ाचा स ् ा दे त होते, पण मु ींची आठवण थ बसू दे त न ती.
का ां तरानं मु ं मोठी झा ी. मु ींना ोधणं हे च मा ा आयु ाचं अंितम ेय बन ं .
सवाना घे ऊन मी पाताळातून आयावतात आ ो. िक े कदा मनात िवचार यायचा की,
मु ी िजवं त असती का? पण महादे वावर िव वास अस ् यानं मी य चा ू ठे व े .
नमदे ा तीरावर दं डकार ा ा उ रे ा मु ामाचं िठकाण बनवू न सव िद ां ना
ोध चा ू के ा. काही िदवसां पूव आ ी यमुने ा िकना यानं िफरत असताना
पौ ां चा आ म सापड ा. मग ां ा एका ि ाकडून िव वा ा आ माचा
प ा िमळा ा. मु ींना बघ ा ा आ े नं ाच रा ीत तुम ाजवळ पोहोच ोे.
कैकसी ा बघताच आयु ाती सव आनंद िमळा ा. ा नीच कुबेरामुळे मा ा
मु ीं ा आयु ाची राखरां गोळी झा ी. मु ींना पु ा ी झा ी असे हा
िवचारसु दा मनात कधी आ ा न ता. मु ी िमळा ् यात, आता आयु ात िव ू , इं
आिण कुबेरा ा पराभूत कर ाची इ ा उर ी आहे . खू प खच ो आहे , थक ो
आहे , ामुळे पु ढे जीवनात तेही सा करता येई की नाही याची ा वती नाही.
ढ ाची उम संप ी, ािभमान संप ा. आता फ हा दे ह जगवणं आिण
कुटुं बाची काळजी घे णं, एवढं च करायचं . ह आिण इतरां ना कसं समजावू , की
आता ढणं नाही. असुर, दै , दानव हे दे वां ा सतत ा ह ् ् यानं िवखु र े
आहे त. ू ब वान अस ् यावर ां त राहणं यातच ारी असते.े िहर कि पू ,
िवरोचन, बळी यां ना िवजय िमळू क ा नाही, तर आता आप ् याकडून दे वां चा
पराभव कसा होई ?”
 इतकं बो ू न आजोबा ां त झा े . त:वर कु तपणे हसून िप वीती व
िपऊ ाग े . ां ा मनाती अगितकता बाहे र आ ी. सहन ी काय असते, हे
ां ाकडं बिघत ् यावर समज ं . ां ा पां ढ या-का ा दाढीवर अ ूं नी थै मान
घात ं होतं. ां तपणे ते े कोटीकडं एकटक पा ाग े . माझी नजर अ ीती
िठण ां वर थर झा ी. अ ीचा तडतडणारा आवाज अ थ क ाग ा.
भडकणा या अ ी ा ाळा भूतकाळाती वे दना दाखवू ाग ् या. आठवणीं ा
िव वावर फुंकर मारावी, अ ी पे टव ाचा य करावा, पण िव वाची नुसती राख
झा े ी. ात िठणगी तर असाय ा हवी! ती िठणगी म ा ह ाम े िदस ी. ा
िठणगीचा का नवजीवन दे ऊ के का? आ ी असेच भटकंती करत िफरणार
का? अ ा नां नी मी अ थ झा ो. आजोबां ची ोकां ितका दय िच न गे ी.
ां चा आ ो ापु ढं माझं दु :ख फार कमी वाट ं . ‘एवढी सहन ी मा ात तर
नाहीच. असं आयु मी नसतो जगू क ो.’ मी मनात पु टपु ट ो.
आजोबां नी डोळे िमट े े बघू न मी सवाना उठ ास खु णाव ं . आ ी
जागेव न हळू हळू उठ ो. झोप ासाठी मी े वर अंंग टाक ं . झाडा ा
फां दीतून आका ाती ता यां कडं बघ् ◌ाू ाग ो. घोडा-गाढवां ा आवाजासोबतच
को ् ां ा व घ् ◌ाुबडां ा आवाजाचीही सवय झा ी होती. आता जं ग ाती
ा ां ा आवाजां चा िवचारां म े य येत न ता.
आजोबा, ह , कुबेर, िव ू , यु आिण आई या सवािवषयीचे िवचार मनात
थै मान घा ू ाग े . म ा आतापयत त:चं दु :ख जा वाटायचं . पण इथं तर
मा ापे ा जा दु :ख या सवानी भोग ं य. माझी नजर झोप े ् या सवाव न
िभरिभर ी. माझा ित ोध खू पच मयािदत आहे . इं आिण िव ू या दोघां नी
असुरां चा पराभव के ा, ामुळे सवाना भटकंती करावी ाग ी. कोण ाही णी
ह ् ा होऊन आपणही सहज संपून जाऊ. सग ा पराभ्◌ाूत, खच े ् या असुरां नी
मृ ू ची वाट बघत जगायचं , या िवचारानं अंगावर हारे आ े . दे वां चं वच
अस े ् या ै ो ात स ानानं जगणं आहे का? पौ आजोबां नी मनात
भर े ी सकारा कता कुठे तरी डळमळीत होऊ ाग ी. सव ान, िव ा
आ सात के ी तरी पराभव होणार. सवाचे मृ ू बघायचे , ातूनही जग ो तर
आजोबां सारखं ित त जगायचं . काय हे जीवन महादे वा!
 आ ा सवाचं भिव काय आहे ? असंच कुढत जगायचं , की आजोबां कडं
आि त णू न राहायचं , की कोण ा तरी आ माबाहे र अ ासाठी उभं राहायचं ?
मा ा आयु ात फ अपमान आिण ाचारी आहे का? कुबेर आिण िव ू ा
पराभ्◌ाूत क न जर ित ोध घे ऊ कत नसे तर क ा ा जगायचं ? मी कूस
बद ी. माझी नजर ह ाकडं गे ी. थो ा अंतरावर म ा ी ा का ात तो
बस ा होता. मी उठून ा ाकडं िनघा ो. जवळ गे ् यावर तो ा ा धार दे त
अस े ा िदस ा. ा ा िपळदार आिण बळकट रीरय ीनं मी आधीच भािवत
झा ो होतो.
“मामा, आजोबां चा आजवरचा संघष ऐकून िवचि त झा ोय.” मा ा
बो ानं ाची एका ता खं िडत झा ी. ितर ा नजरे नं मा ाकडं बघत ानं म ा
बस ास खु णाव ं .
“द ीवा, त ण आहे स तर िवचि त होणारं च. पराभवकथा ऐक ् यावरही
िवचि त झा ा नसतास तर दु दव होतं.” ह ा ा िति येवर मी काहीच बो ो
नाही. मान खा ी घा ू न त वारीची धार बघू ाग ो.
“अजू न तर तू काहीच अनुभव ं नाहीस तरीही इतका िवचि त का झा ास?”
ह ानं ां तपणे िवचार ं . माझं मन ा ा समजे असं गृहीत ध न मी
मोकळे पणानं बो ू ाग ो.
“दे व, इं , कुबेर आिण िव ू यां ना परािजत करणं खरं च नाही का?
सवा ा दु :खाचा ित ोध घे ता नाही येणार का? आप ् या आ ां ना आपण चां ग ं
जीवन नाही दे ऊ कणार?” एकामागून एक असे न एका दमात मी ा ा
िवचार े .
माझे न ऐक ् यावर ानं त वार बाजू ा ठे व ी. भेदक नजरे नं तो म ा
ाहळू ाग ा. नंतर कर ा, सौ आवाजात णा ा,
“द ीवा, इतका िवचार नको क . डोकं फुटू न जाई . स ा दै , दानव,
असुर पू णपणे खच े आहे त. आयाकडं अस े ् या ां ी धा करणं नाही
अ ी सग ां ची धारणा आहे . परं तु एक गो सवजण सहज िवसरतात.
िहर कि पू , िहर , अंधक, बळी आिण असुर हे रणां गणात ढताना नाही, तर
कपटानं पराभ्◌ाूत झा े त. दे व कपटी आहे त; आिण कप ां सोबत आपण मा नीती,
धम, ाय अ ा गो ी करत ढ ो. कपटाची ढाई कपटानं ढ ो तरच सहज
िवजय िमळे . आजपयत या जमातींचं मूख नेतृ त: ा वै य क भोगा ा
नादात अिधप गमावू न बस ं आहे . असुर, दै , दानवां म े एकी नस ् यानं इं
ै ो ाचा स ाधी झा ा. इं ू र अस ् या ा अफवे नं ा ा ी ढ ाआधीच
असुर ा ा घाबरतात. परं तु ाचा िक े क वे ळेस पराभव झा ा आहे . आजवर
झा े ् या असुरां ा पराजयानं िपता ींसार ा अनेक असुर यो ाचं ख ीकरण
झा ं आहे . िहर कि पू , िवरोचन हे च पराभ्◌ाूत झा े , ितथं इतर असुर कसे
िटकणार, अ ी भीती िपता ींसारखे यो दे न ा असुर यो ां म े पे रत आहे त.
िक े क अनाय टो ा भिव ात कुणी ज ा ा येई आिण ां ना चां ग ं जीवन
दे ई या आ े वर जगत आहे त. जे त ण आहे त ते ढू कतात, ां ना
विड धा यां नी धाकात ठे वायचं िकंवा भीती दाखवत ग करायचं , अ ा प र थतीत
कसा होई दे वां चा पराजय, आिण कसा घे ता येई ित ोध?”
“मामा, मग पु ढे काय?” मा ा मनात नकारा क िवचार येऊ ाग े .
“काहीच नाही, ां तता आिण भटकंती, जोपयत िपता ींना यो काळ आ ा
आहे असं वाटत नाही तोपयत!” ानं तु तेनं उ र िद ं .
“तोपयत? णजे ित ोधासाठी तडफडत वाट बघत बसायचं ?” मी अ थ
होऊन िवचार ं .
“हो, पण आता मी नाही जा िदवस वाट बघत बसणार. म ा कुबेराचं
म क छाट े ं बघायचं आहे . बिहणी सापडे पयत ां त राहायचं , असं वचन मी
िपता ींना िद ं होतं. आता नमदे ा तीरावर गे ् यावर मी अनाय टो ा एकि त
क न सेना उभारणीची तयारी करणार आहे . ं का परत घे त ् याि वाय मी मरणार
नाही.” े वट ा वा ावर जोर दे त तो णा ा. मी ा ाकडं ां तपणे बघू
ाग ो. ाची ढावू वृ ी बघू न म ा ू त आ ी. “द ीवा, तयारी कर.
आप ् या ा काही वे ळात िनघायचं आहे .” म ा ा ा ी बो ावं सं वाटत होतं.
तरीही इ ा नसताना उठ ो.
“मामा, तुम ा ी बो ू न छान वाट ं . कुबेरासोबत ा यु दात म ा सोबत
ा.” ानं मा ा बो ावर तहा करत मान डो ाव ी.
“न ीच. तू ां ड ा ा मार े ं कळा ् यावर तु ात ढ ाची धमक आहे
हे मा ा ात आ ं य, पण यु द ढ ासाठी सव ां चं ान असणं गरजे चं
आहे .”
 “मामा, नाही चा वता येत. मा , ि क ाची इ ा आहे .” मी
उ ुकतेनं ट ं .
“मग मी ि कवे न नमदे जवळ गे ् यावर. चा वता येत नसे तर िजवं त
राहणं नाही, या वा ात सामाव े ं ान सव आहे .” ह म ा आ व
करत णा ा.
मी होकाराथ मान डो ाव ी. आराम झा ् यावर म रा ी आ ी पु ढी
वासा ा िनघ ाची तयारी के ी.
काही वे ळानं म ा ीं ा का ात मी सवात पु ढं िनघा ो. गडद अंधाराती
वासानं त: ी संवाद घडव ा. पहाटे पयत चाचपडत आ ी बरं च अंतर पार के ं .
ा रा ीपासून अंधाराती वासाची सवय झा ी.
*

नमदा प र मा
दु पार ा वे ळी उं चव ाव न दू र गद झाडीतून धु रां चे ोट आका ात
जाताना िदसू ाग े . तीच व ी अस ् याचं समज ् यानं िकती चा ावं
ागणार याचा अंदाज आ ा. डोंगरा ा उतरणीव न आ ी
खा ी उत ाग ो. गद झाडी आिण ओबडधोबड उतरण अस ् यानं गाढवां ना
आिण घो ां ना उतर ास अडचण होऊ ाग ी, ाने सवाची गती संथ झा ी.
आ ी भावं डं मा भरभर पाय ा ी आ ो.
“आपण स ा मािह ती ा रा ात आहोत. नमदा ओ ां ड ी की आपण
पोहोच ो.” आजोबां नी पाय ा ा येताच सां िगत ं .
व ी जवळ अस ् याचं समज ् यानं सवाची घाई सु झा ी. काही सैिनक
घाईत पु ढे गे े . नमदे चं पा यमुनेएवढं मोठं न तं, तरी वाह वे गात होता. पवू न
ठे व े ् या हो ा सैिनकां नी ओढत आण ् या. आजोबा नमदे चं द न घे त णा े ,
“मु ां नो, नमदा दे वी आप ् या सवा ा जीवनाची ओळख आहे . िह ामुळे
दि णे कडी अनाय अजू न सुरि त आहे त. नमदे चं द न आ क ऊजा आिण
े रणा दे णारं आहे . िहची आराधना कधीच िन ळ ठरत नाही.”
आ ी सवानी नमदा दे वीचं द न घे त ं . हो ा नदीपा ात उतरव ाआधी
आजोबां नी ान के ं . वाळू ची िपं ड तयार क न महादे वाची के े ी आराधना मी
दे ऊन बिघत ी. सामान चढव ् यावर हो ा पा ात उतरव ् या. वे गाचा वाह
असूनही आ ी िनिव पै तीरावर पोहोच ो. सैिनकां नी हो ा पा ाबाहे र काढू न
ावर पा ापाचोळा टाकून जं ग ात पव ् या. आ ी सवानी ह ा ा मागून
समोरी गद झाडीत वे के ा. अंधार पडताच आ ी व ी ा जवळ पोहोच ो.
कु ां ा भुंक ानं आमचं ागत झा ं . जवळ जाताच कु ी ह आिण
आजोबां ा पाया ी खे ळू ाग ी. आ ा ा बघ् ◌ाून काही जण ओरड े . ां ा
आवाजानं म ा ी हातात घे ऊन िक े क जण काही णां त जमा झा े . आ ा ा
बघू न सवाचे चे हरे हषभरीत झा े े िदस े . े कजण आम ाकडं कुतूह ानं
बघ् ◌ाू ाग ा. म ा ीचा का जवळ करत ते आमचे चे हरे ाहळू ाग े .
काट ा, बां बू आिण चाम ां नी बनव े ् या कु ा म ा ीं ा का ात िदसू
ाग ् या. ातारी माणसं, या, मु ं आम ाकडं स तेनं बघत उभी होती.
ाती काहीजण खू पच काळे आिण घाणे रडे होते. सं े ने जा अस े ् या त ण
यो ां ची थर नजर कोणतीही भावना कत करत न ती.
ही फौज ढ ासाठी पु रे ी असताना आजोबा यु ासाठी यो वे ळेची वाट
पाहत होते याचं म ा आ चय वाट ं . नकळतपणे सवाना आम ाब अस े ी
आपु की म ा जाणव ी. डो ावर मोराची िपसं ाव े ् या व चे हरे रं गव े ् या
ाता या या, आई आिण माव यां जवळ गोळा झा ् या. ां ना आि ं गन दे त ां चे
मुके घे ऊ ाग ् या. काही रडू ाग ् या. आजोबा आ ा ा ां ा कुटीकडं घे ऊन
गे े . धनु हातात घे त े े सैिनक सव उभे होते. ां ची नजर भेदक आिण
रीरय ी बळकट होती. ां ात ा एकही सैिनक आ माती नेभळट
ोकां सारखा िदस ा नाही. आ ी आजोबां ा कुटीत गे ो. बाहे न साधी वाटणारी
पण आतून राजा ा ोभावी अ ी ती कुटी होती. ाकडी आसनावर वाघाचं कातडं
अंथर ं होतं. आईची आई आ ा ा पा न खू प आनंिदत झा ी. पां ढ या रं गाची उं ची
व ं ितनं प रधान के ी होती. आ ाभोवती ितनं भाताचा गोळा िफरव ा. अंगावर
पाणी ि ं पडून तो गोळा कुटीबाहे र फेकून िद ा. माव ी ा िमठीत घे ऊन ती
ओ ाबो ी रडू ाग ी. आईनं ित ा समजावत ां त के ं .
“केतुमती, ते वासानं दमून आ े आहे त. ां ना थोडा आराम क दे ”
आजोबा णा े , परं तु आजोबां ा बो ाकडं ितने दु के ं . आजोबां नी आ ा
सवाना नवीन व ं िद ी. आजीनं गबगीनं खाय ा फळं िद ी अन् ती आईसोबत
बो ू ाग ी. व ं बद ू न मी, कुंभकण, महोदर, आिण िबभीषण कुटीबाहे र आ ो
आिण सभोवता चं िनरी ण क ाग ो. व ीवरी े क जण आम ाकडं
टक ावू न बघत होता, ानं थोडं ओ ाळ ् यासारखं झा ं .
ू र, असं ृ त रानटी णजे असुर िकंवा दानव; हे हानपणापासूनचे माझे
सगळे गैरसमज दू र झा े . हे आ मक िदसत अस े तरी े मभावना, आपु की ा
बाबतीत े वाट े . आई, माव या, आजी बाहे र येऊन े कोटीजवळ ग ा मारत
बस ् या. आई ा चे ह यावर मी थमच एवढा आनंद बघत होतो. ती हान
मु ी माणे आजी ा मां डीवर डोकं टे कवू न प ड ी. ू पा आिण कु नसी ा
आईवर कुणीही े म आिण अिधकार दाखव े ा आवडत नसायचं . ां ना िचड े ं
बघ् ◌ाून मजा वाट ी.
आजोबा आिण आजी यांं चं े मळ बो णं , आम ा े क गरजां कडं
दे णं, मां स भाज ासाठी त: बसणं हे े म बघू न आ ी भावं डं भारावू न गे ो.
आजवर िक े कां कडून आ ा ा फ घृ णा आिण रोषच िमळा ा होता.
आई ित र आम ावर कुणीतरी े म करणार आहे , या गो ीनं माझं मन
सुखाव ं .
“कुंभकणा, आई आयु भर अ ीच आनंदी राहावी.” हषभरीत होत मी
कुंभकणा ा ट ं . ानं फ तहा के ं . ाचं पू ण हरीण भाज ाकडं
होतं. िहवाळा सु झा ् यानं वातावरणात थं डी वाढू ाग ी होती. चकर मां साचा
तुकडा आजोबां नी े का ा िद ा. भोजन झा ् यावर उबदार कप ां त
े कोटीजवळ अंग टाक ं . िक े क िदवसां नी म ा ां त झोप ाग ी.
दु स या िदव ी सकाळी आजोबां समवे त महादे वा ा ि ं गाची पू जा के ी. पू जा
संप ् यावर आजोबां ना िनवां त बघ् ◌ाून मी ट ं ,
“आजोबा, पृ ीवर असुर, आय, दै , दानव एव ाच जमाती आहे त. ेक
जमातीनं भू दे आपसात वाटू न घे त ा तर सव जमाती यु दाि वाय सुखी रा
राहती .” आजोबा ावर मनमुराद हस े आिण णा े ,
“हा भू दे वाटणार कोण? दु स या जमाती पू णपणे संपवू न आपणच या
भ्◌ाूमीचा मा क असावं , अ ी े काची इ ा आहे . समोरी जमात संप ी तरच
आप ् या ा सव नैसग क संपदा उपभोगता येई , हीच े क जमातीची मानिसकता
आहे . ा जमाती िवकिसत होऊन थर झा ् यात ा ढ ापे ा -र णावर भर
दे तात. त:चा भू दे ां नी िन चत के ा आहे . पृ ीवर खू प जमाती आहे त,
काही ात तर काही अ ात.”
“खू प णजे िकती आिण कोण ा?” मी िन चत मािहतीसाठी िवचार ं .
“िन चत आकडा सां गता येणार नाही पण असुर, दै , मानव, दे व, भ्◌ाूत,
दास, द ु , िप ा , गंधव, य , म त, नाग, सप, ग ड, वानर, अ या काही
म ा माहीत आहे त. काही जमातींना नावं , दे नाही. काही नरभ क आहे त. काही
जमाती दु गम भागात, घनदाट अर ात आिण िनजन बेटां वर आप ी परं परा, स ता
जपत जग ासाठी संघष करत आहे त.”
“कोण कोण ा जमातीचा आहे हे कसं ओळखायचं ?” मी गेच दु सरा न
के ा.
“भाषा, पे हराव, दे , पू जा करत अस े ं दै वत, आिण ातही काही
िवकिसत जमातींचं कु िच अस ् यानं ां ना सहज ओळखता येतं.”
आप ् यासोबत या पृ ीवर अनेक जमाती जगत आहे त याचं कुतूह वाट ं .
ा जमाती बघ ाची, ां ची मािहती घे ाची इ ा होऊ ाग ी.
“या सव जमाती तु ी पािह ् यात का?” मी औ ु ानं आजोबां कडं पाहत
िवचार ं .
 “िक े क पािह ् यात, पण सग ा नाही. याती ब याच जमातींचं आिददै वत
महादे व आहे . कै ासात गे ् यानं काही जमाती हानपणापासून माहीत झा ् या.
ां ा ी संवाद झा ा. जमातीं ा मुखां ी ओळख झा ी. ां ची भाषा ि कता
आ ी. अजू नही ां ा ी मै ीचे संबंध आहे त. त: ा परं परा, भाषा, स ता
आिण सं ृ ती ते जपू न आहे त. या भूमीवरी े का ा त: ा जमातीचा टोकाचा
अिभमान आहे .”
“आजोबा, महादे वानं आप ् या ा जीवन िद ं , मग थै य आिण सुखी आयु
तो ज त:च े का ा का दे त नाही? सव जण ाचीच अप ं असूनही काही
जणां ना कूळ, थै य, सधनता ज त:च तो दे तो, तर काही जणां ना आयु भर फ
जग ासाठी संघष करावा ागतो, असं का?”
आजोबा िवचार क न सां गू ाग े ,
“द ीवा, आधी महादे व णजे काय हे समजू न घे णं गरजे चं आहे . महादे व
ही एक ी, दै वत इथपयत मयािदत नाही. महादे व णजे सव ापी आिद ी
आिण िनसगिनमाता आहे ; णजे च फु ं , फळं , प ू -प ी, कीटक, िहं ाणी,
मनु , सूय, चं , पाणी यां चा ज दाता आहे . महादे व हा आका , ज , वायू, पृ ी,
ाण यां चा मु ऊजा ोत आहे . िनसगाती े क जीवाची उ ती ही ि ं गापासून
होते. ि ं ग हे जननाचं अंग आहे . कोण ाही गो ी ा िनिमतीसाठी ागणारी जी
ऊजा, ी आहे ती णजे . दु वृ ींचा ना करणारा . अनंत
काळापासून ां डाती ह-ता यां ची थती ठरवणारा . िनिमतीसाठी आव यक
असणारी ी णजे पावती. ती आप ् या सवाची माता. पृ ीवरी सवाचे ते दोघं
माता आिण िपता आहे त. महादे व आप ् या ी संवाद साधतात, आप ् या ा
आ ीवाद दे तात; याचा अथ पू णपणे ते आप ् यासाठीच असतात हे चु कीचं आहे .
जे वढं े म आप ् यावर करतो तेवढं च े म तो दे वां वर, आयावर, या झाडां वर,
प ां वर; एवढं च काय, तर का रा ी आपण खा ् े ् या हरणावरही करतो. ाचं च
अप अस े ं हरीण खा ् ं णू न ि ा करत नाही. आप ् या ा जीवन
जग ाचं ातं दे तो. अ िटकव ासाठी करा ा ागणा या संघषास साथ
दे तो. ानं आप ् या ा बु दी, िनरोगी रीर, संवाद कर ासाठी भाषा, सुंदर िनसग
दे ऊन खू प उपकार के े त. संघष मा त: ाच करावा ागतो. े का ा
त:चाच संघष िदसतो, इतरां चा नाही. महादे व काही जणां ना सधन करतो तर काही
जणां ना धै य, धमक आिण ढ ाची ऊम दे तो. महादे व कोणावरही अ ाय करत
नाही.”
आजोबां नी महादे वाब सखो मािहती सां िगत ् यानं मा ा मनाती खू पसे
न नाहीसे झा े . ा आिददै वताब चं कुतूह वाढ ं . महादे वा ी बो ाची
इ ा झा ी.
“आजोबा, म ा महादे वा ा भेटता येई ?” मी गेच िवचार ं .
“िन चत भेटता येई . पण आधी ा ा द नास पा हो. िजवनात संघष
कर ाचं धै य दाखव. महादे वाची आ ा झा ् यास तो तु ा िन चत भेटे . सुख-दु :ख
ऐके , जीवन जग ाचा माग सां गे . ासाठी महादे वावर ा आिण िव वास ठे व.
ाचा िव वास साथ कर ासाठी आधी त:वर िव वास असावा ागतो, हे िवस
नको.”
आजोबां चं समजावणं सहज असायचं . आजवर ा महादे वाची फ दै वत
समजू न मी आराधना करायचो, ाचं आज िव व प समज ं . ा आिद ी ा
समीप जायची इ ा झा ी. ‘महादे वाचा मी सवात ि य आिण जवळचा ि होईन.
महादे वा, म ा माग दाखव. माझं भा ते ाच असे जे ा मी तु ा स क
के .’ मी मनात पु टपु ट ो. ानंतर सतत मी महादे वा ा िवचारां म ेच रा
ाग ो. डो ात ाची एक तीमा तयार होऊ ाग ी. िनसगाती े क गो ीत
म ा ाची जाणीव होऊ ाग ी. नमदे ा पा ा ा वाहात तो िदसू ाग ा.
ढगां म ेही ाचाच आकार िदसू ाग ा. िक े क खडक, दगड, झाडां चे आकार
आिण ि ं गा ी समां तर िदसू ाग े .
पहाटे ा वे ळी मी नमदा तीरावर जाऊन ि वपू जा कर ाचा िदन म चा ू
के ा. ाचं नाम रण क ाग ो. ा ा आराधनेचे नवीन कडक माग मी
ोध े . जसं जमे तसं मी महादे वाची ु ती गायन क ाग ो. दर वे ळी
ि वपू जेस नवीन ोधू ाग ो. महादे वाचं द न घे त ् याि वाय आयु ाती
एकही िदवस सु करायचा नाही, हा ण के ा.
नवीन आयु ाती े क िदवस चां ग ा जाऊ ाग ा. ि वपू जा संप ् यावर
प ां ची ि कार, नदीत पोहणं याचबरोबर ां ची ओळखही होऊ ाग ी.
ढ ाचं ि ण आजोबा आिण ह ाकडून आ ी घे ऊ ाग ो.
 कुंपणाती मयािदत आ मापे ा इथं िनसगाचं भरपू र ान िमळू ाग ं .
वापदं , वन ती, कीटक, फळं -फु ं यां ची मािहती होऊ ाग ी.
मी े का ाच मामा णू ाग ो, पण नेमकं कोणता मामा, असं िवचार ं
तर सां गता येत नसे. सवाची अवघड नावं ात राह ासाठी काही मिहने जावे
ाग े . ारी रक ायामाची सवय ाग ी. े कासोबत संवाद होऊ ाग ा.
मी, महोदर, कुंभकण आिण महापा व काही मिह ां तच मुि यु द, गदायु दाचे
बरे च डावपे च ि क ो. ‘मुि यु द, गदायु दासाठी कोणा ाही िभड ाची धमक
दयात असावी ागते,’ या आजोबां ा ां नी ढ ाची ऊम वाढव ी होती.
ह आिण मा ् यवान आजोबा धनु ाचं ि ण दे ऊ ाग े . ह ासोबत सराव
करताना म ा मा ाती उिणवां ची जाणीव झा ी. ा उिणवा दरिदव ी मी सरावानं
भ न काढू ाग ो. हरीण, डु र आिण प ां ची ि कार करत धनु चा व ात
िनपु णता येऊ ाग ी. ं चा वता येऊ ाग ् यानं आ िव वासात भर पड ी.
काही िदवसां तच कुंभकण आिण महोदर मुि यु ात िनपु ण झा े .
वना ा प रसराती जागा साफ क न े तीसाठी जमीन तयार के ी होती.
ात राळ आिण इतर िपकं घे त अस े ं मी बिघत ं . े ती करताना बघणं हा
मा ासाठी वे गळाच अनुभव होता. मी दररोज ा िठकाणी जाऊन े ती ा
ागवडीिवषयी मािहती घे ऊ ाग ो. े ती कर ाचं ान यां ना पिह ् यां दा कसं
िमळा ं असे , या नानं म ा बेचैन के ं . आजोबा िदसताच मी ां ना िवचार ं ,
“आजोबा, े ती ा प ती आप ् या ा पिह ् यां दा क ा समज ् या?” ावर
आजोबा हस े आिण णा े ,
“तुझी िचं तन कर ाची प त खू प चां ग ी आहे . े ती पिह ् यां दा
आ गणमाता िनऋ ीमातेनं के ी. यु संगी माता घनदाट जं ग ाती गुहेत
प ् या हो ा. िक े क िदवस एकाच िठकाणी ा सहका यां सह ितथं वा ास
हो ा. भाताचे काही दाणे ां ना गुहेबाहे र पड े े िदस े . काही वे ळानं पाऊस सु
झा ा. ा दा ां वर पावसाचं पाणी पड ं . काही िदवसां नी ातून अंकुर फुट े े
िदस े . यु संप ् यावर मातेने काही दाणे मातीत जव े आिण ावर घटानं पाणी
सोड ं . जिमनीतून अंकुर फुट े . मातेनं ऋतुच ाचा अ ास क न सवाना भाताची
ागवड कर ाचे आदे िद े . भाताचं िवपु उ ादन झा ् यानं थै य िनमाण झा ं
आिण अ ासाठीची भटकंती थां ब ी. ते ापासून भात े ती कर ाची प त सु
झा ी. िनऋ ीमाते ती कृत ता कर ासाठी आपण घट थापना हा सण
साजरा करतो.”
आजोबां ा उ रानं मा ा मनात िनऋ ीमातेिवषयी आपु की व आदर
वाढ ा. कृषीचा पाया रचणा या िनऋ ीमातेची मािहती िमळा ् यानं मन सुखाव ं .
िनऋ ीमातेनंच ऋतुच ाचं ान आप ् या ा िद ं याचं अ ू प वाट ं .
एके िदव ी सकाळी कोणा ा तरी वाघ िदस ् याचं समज ं . आजोबां नी
जं ग ात एक ानं जा दू र न जा ाची सवाना सूचना िद ी. वाघा ा बातमीनं
महोदर आिण कुंभकण मनातून खू झा े े िदस े . दोघं ही उ ाहात मा ाकडं
आ े.
“द ीवा, सव ा ां म े वाघ ताकदवान असतो. आपण वाघा ा खा ् ं तर
ा ासारखी ी आप ् या ा िमळे . आपण गाय, बै , प ी, मासे, डु र,
हरीण खातो. हे सव ाणी ाकाहारी आहे त. यां ना खाऊन आप ् या ा जा ी
नाही िमळत. खू प ी हवी असे तर वाघासार ा िहं प ूं ना खावं ागे .”
महोदर खू प काही ान दे त अस ् यासारखं सां गू ाग ा. म ा ां ा बो ाचं हसू
आ ं.
“महोदरा, तू णतोस तसं असतं, तर आजोबां नी आप ् या ा वाघ, िसंहच
खाय ा िद े असते. खरी ी मां साम े नसते े तर ती आप ् या िवचारां म े आिण
िनडर वृ ीम े असते. ा ा ां चं मां स चकर असतं तेच ाणी आपण खातो.
ामुळे आप ् या ा पया ऊजा िमळते. िहं प ू खा ् ् यानं जा ी िमळते,
हे कुणी सां िगत ं तु ा?” मा ा िवचार ानं दोघं ही एकमेकां कडं बघू ाग े .
“द ीवा, कसंही क न म ा ा ी ायचं आहे .” चे ह यावरी भाव
बद त महोदर णा ा.
“मग भरपू र खा आिण ायाम कर. आजोबां नी सां िगत ् या माणे सराव कर.
फ एक गो कायम ात ठे व, ारी रक ीपे ा बौ क ी अिधक े
असते.” मा ा बो ावर महोदर हस ा आिण णा ा,
“द ीवा, मी ारी रक ीच वाढवतो. बौ क ीसाठी तू आहे स ना.
जसं तू आ ा भावं डां चं नेतृ करतोस तसाच एक िदवस तू या असुर टोळीचा
सेनापती असणार आहे स.”
“खरं च? तु ा दोघां ना असं वाटतं?” मी आ चयानं िवचार ं .
 “हो द ीवा, काही िदवसां नी तूच सेनापती असणार. या सव असुरां म े
मंदबु दींचं माण जा आहे . तु ाएवढा बु मान दु सरा कुणी नाही.” कुंभकणानं
हसतच महोदरा ा अनुमोदन िद ं .
मनात असुर टोळीचा सेनापती झा ् याचा िवचार तरळू न गे ा आिण उगाच
आ िव वास वाढ ा. ा दोघां ा स मु े कडं बघत मी ट ं ,
“आपण सव भावं डं ताकदवान झा ो, एकीनं रािह ो तर मग मी होईन
कदािचत सेनापती.”
िदवसां मागून िदवस जाऊ ाग े . एके िदव ी आजोबां नी व ीती सवाना
बो ावू न घे त ं . सव मामा, ां चे आ , प ी, आई आिण आ ी भावं डं ां ासमोर
उभे रािह ो. सवजण आ ् याची खा ी क न घे त ् यावर आजोबा बो ू ाग े ,
“मी उ ा नमदा प र मा कर ास जाणार आहे . तोपयत मा ् यवान आिण
ह सां गती तसे िनणय ावे त. पु ढी दोन मासां नंतर मी परत येईन.
ा ासात कोणीही खं ड पडू दे ऊ नका. व ू आणाय ा ह ाि वाय कोणीही
मािह ती ा जाऊ नये. मा ासमवे त ये ाची कुणाची इ ा असे तर सां गा.”
आजोबां नी सव सूचना िद ् या, पण नमदा प र मा णजे काय हे समज ं
नाही, तरीही उ ुकतेनं मी ट ं , ‘आजोबा. म ा यायचं य तुम ासोबत.’ सवजण
मा ाकडं बघू ाग े .
“ठीक आहे . अजू न कोणा ा यायचं य?” आजोबां नी म ा होकार दे त सव
नजर िफरवत िवचार ं .
“म ा पण यायचं य.” कुंभकण मा ा कानात कुजबुज ा.
“नाही कुंभकणा, ां ा सरावात खं ड पडाय ा नको. मी आजोबां सोबत
संवाद वाढव ासाठी जात आहे . सगळीकडं च आपण सोबत रािह ो तर वे गवे ग ा
गो ी आप ् या ा आ सात करता येणार नाहीत.” मी समजाव ् यावर ाने
होकाराथ मान डो ाव ी. नाथक डो ां नी भुवई उं चावत मी आईकडं बिघत ं .
तहा करत ितनं परवानगी िद ी.
दु स या िदव ी पहाटे आजोबा आिण मी दोन घोडे आिण दोन सैिनक सोबत
घे ऊन प र मेस िनघा ो. आजोबां नी नमदे काठी ि वआराधना के ी. नमदे ा
तीरानं आ ी पू वकडं िनघा ो. कधी ां त, कधी रौ , कधी अवखळ तर कधी े मळ,
अ ा नमदे ा िविवध पां नी मन वाहा ी समरस होऊ ाग ं . फळं , कंदमुळं
आिण ा ा खाऊन आ ी वास करत होतो. मी संवादासाठी आ ो होतो, पण
आजोबां ी कस ाच संवाद होत न ता. वासात ह ् ् याची वाटणारी भीती
कुठ ् या कुठे पळू न गे ी. कोण ाही ा क संवादाि वायही वास आनंद दे ऊ
ाग ा. मा , त: ी संवाद सु झा ा. िमळणा या ऊजमुळे सम ा, अडचणी,
भिव , अपमान, राग सव काही िवसर ं गे ं . प ी, झाडं , पा ाचा वाह हे
आयु ाती सहकारी वाटू ाग े . िवं पवता ा पाय ाजवळ गे ् यानंतर
कुठ ् या ा जमातीती काही सद अचानक समोर आ े . आजोबा ां ा ी बो ू
ाग े . ां ा हातात धनु आिण बोथट झा े ी ं िदस ी. काही कारण
नसताना ते आम ाकडं रागानं एकटक बघत होते. का ा आिण बारीक
रीरय ी ा ोकां नी आ ा ा नमदे ा मुखाची जागा दाखव ी. ा मागानं आ ी
िनघा ो.
िवं पवता ा रां गाम े थं डीचं माण वाढ ं होतं. डोंगरावरी अवघड
चढण चढू न आ ी मु ामा ा थां ब ो. धु कं पड ं होतं. थं डीनं कुडकुडत फळं
खाऊन े कोटीजवळ झोप ो. दु स या िदव ी थं ड पा ानं ान के ं . गद झाडी,
उं च उं च वृ ां म े प े ् या प ां चा िक िब ाट सु झा ा होता. दाट धु कं आिण
थं ड वातावरणात ि ं गपू जेस सु वात के ी. थं ड वा याचे ह केसे झपकारे रीरा ी
खे ळू ाग े . खडकाळ, खो गट भागाती नमदे ा उगम थानाचं द न घे त ं . मी
आतापयत बिघत े ् या या िव ा आिण रौ नमदामातेचं उगम थान हे बारीक
संततधारे म े अस ् याचं कुतूह वाट ं . सु वात िकतीही छोटी अस ी तरी पु ढं
िव ा कतृ घडवता येऊ कतं, याचं आक न नमदामुखद नानं झा ं .
संवादािवना िमळणा या अनुभवाची अनुभ्◌ाूती वे गळीच असते. आजोबा मौन
धारण क न ि वआराधना क ाग े . मी सव प रसर डो ां त सामावू ाग ो.
आ ् हाददायक धु ासोबत उडावं सं वाटू ाग ं . थं ड वा या ा झळ ु कीनं तन आिण
मन रोमां िचत झा ं . चं ड ऊजा त:म े सामावू ाग ी. सकारा क िवचारां नी
मनात ू त जागृत झा ी, ामुळे प र मेत कोणताही न पड ा नाही, की
उ राची अपे ा रािह ी नाही.
प र मा संपवू न व ीवर आ ् यानंतर मी े का ी े मानं वागू ाग ो.
त: न संवाद वाढव ् यानं सवा ी जविळकता आिण आ ीयता वाटू ाग ी.
उगाच ितर ार वाटत असणा यां ी सु ा मी बो ू ाग ो. मा ाती बद
कुंभकण आिण आई ा सहज ात आ ा. एक िदवस कुंभकणानं िवचार ं च,
“द ीवा, नमदा प र मेनंतर तु ा वाग ात बद जाणवत आहे .
आजोबां नी काय ान िद ं सां ग तरी.”
मी ा ा नावर हसत उ र ो,
“कुंभकणा, तु ा आ चय वाटे , पण दोन मिह ां ा प र मेत आजोबां ी
माझं काहीच बो णं झा ं नाही. तु ा ा सोडून पिह ् यां दा दू र रािह ् यानं
नातेसंबंधाचं मह कळ ं . त: ा कौटुं िबक जबादारीची जाणीव झा ी. त: ी
व थत संवाद झा ् यानं मनाती संकोच नाहीसा झा ा. संकुिचत आिण
त:पु र ा िवचारां नी सु झा े ं दु :ख आता काहीसं कमी झा ं .” माझं बो णं
संप ् यावर एक दीघ वास सोडत तो णा ा,
“चां ग ं झा ं . तु ा सवा ी मनमोक ा बो ानं आई खू प स आहे .”
दू रवर काम करणा या आईकडं बघत तो णा ा.
“आई स तर ै ो स .” मी हसत उ र िद ं .
ि वपू जा, म ् यु द, ायाम आिण ा ास असा आमचा िदन म सु
झा ा होता. असुर सं ृ ती आिण परं परा समजू ू ाग ी. महोदर, कुंभकण,
महापा व ेक ाम े वीण होऊ ाग े . आजोबा, मा ् यवान आजोबा,
ह , अकंपन यां ा ी सतत बो ानं सुरासुर सं ामाचा इितहास समज ा.
यां ासोबत न ये ाचा पिह ् या िदव ी के े ा िवचार आता चु कीचा वाटू ाग ा.
ि कारीस जाताना आजोबा मा ाकडं नेतृ दे ऊ ाग े . े क िदवस नवीन
अनुभव घे ऊन येऊ ाग ा. आ ा ा आ म सोडून जवळजवळ एक वष पू ण झा ं
होतं. या का ावधीत पौ आजोबां कडं जा ाचा िवसर पड ा. दे वां कडं
जा ाब चं आकषणही कमी झा ं होतं. एक िदवस सुमा ी आजोबां नीच िवषय
काढ ा,
“द ीवा, पौ ां कडं कधी जाणार? वषा ॠतू संप ् यावर तु ा ा
बो ाव ं होतं ना?” आजोबां नी गंभीर होत िवचार ं .
“होय आजोबा, पण आता माझी कुठं ही जा ाची इ ा नाहीये. नकोय म ा
आयसं ृ तीचं ान. इथं िमळणारं ान खू प असताना इतर कुठं ही जा ाची म ा
आव यकता वाटत नाही.” मा ा या उ रानं आजोबा आनंिदत होती असं म ा
वाट ं , पण नाराजीतच काळी-पां ढरी दाढी खाजवत ते णा े ,
“द ीवा, इथं िमळणारं ान मयािदत पाचं आहे . जग ासाठी हे ठीक
आहे , पण अथपू ण जीवन घडव ासाठी इथ ं ान पु रेसं नाही. - दे व आिण
पौ ां कडून तु ा भावं डां ना ान िमळा ं तर सव असुरां ना ते मागद क ठरे .
येथी कुणा ाही ान हण करणं , नवीन िवचार दे णं नाही, पण तु ा ा ते
सा होऊ के . ितथं अ यन के ं त तर ाचा सव असुर सा ा पु नज िवत
हो ास फायदा होई . तु ा नातवं डां कडून मा ा अपे ा वाढ ् या आहे त. सवापे ा
तुझी हण ी जा आहे . कदािचत भिव ाती मो ा संघषाचं नेतृ तु ा
करावं ागे . नेतृ ा ा ानानं झळाळी येत असते. असुर जमातीत राहायचं , की
असुर सा ा ात, याचा िन चत िवचार कर. मी सव असुरां ना एकि त क कतो,
पण ां ा ी ा यो िद ा दे ासाठी रा ा , अथ ा , यु द ा अ ा
सव ा ां त पारं गत अस े ं नेतृ ागे . फ ां ा जोरावर दे वां चा पराभव
अ आहे . असुरां चा ािभमान जागृत क न ां चं जीवनमान सुधारायचं असे
तर ासाठी नविवचारां चं बु मान त ण नेतृ गरजे चं आहे . येथे िमळणा या
ता ु र ा सुखात हा ित ोधाचा अ ी िवझू दे ऊ नको, आिण उं च भरारी घे ाची
संधी सोडू नको.”
आजोबां ा नेतृ ािवषयी िवचार दे ानं माझं मन रोमंिचत झा ं .
भिव काळात संघष अटळ आहे . दु म भ्◌ाूिमका घे त आनंदी जगणं सहज
आहे का? नेतृ करायची वे ळ आ ी तर मा ात ती मता आहे का? आजोबा
मा ाकडून जा अपे ा तर ठे वत नाहीत ना? आईवर ा अ ाचारा ा
ित ोधाचं िव रण झा ं की काय? या नां नी म ा िवचाराम े पाड ं . मी गंभीर
झा ो. सवासोबत े मानं, आनंदानं जग ापे ा संघष क न जग ाचा आजोबां चा
िवचार मना ा पट ा.
“आजोबा, वषाकाळ संप ा की आ ी पौ आजोबां कडे िनघतो.” मी
होकाराथ उ र दे त आ ीवाद घे ासाठी वाक ो. आजोबा स झा े . े मानं
उठवत ां नी म ा आि ं गन िद ं .
“द ीवा, ित ोध घे त ् याि वाय आिण इ त सा िमळा ् याि वाय
क ातच आनंद मानू नको. जीवनाती ता ु रता आनंद हा आप ् या ा मो ा
सुखापासून दू र करत असतो. कोणा एका ा सव सुखां ची आ ती दे ऊन संघषाक रता
र ाचा अिभषेक घा ावा ागतो, ानंतरच ाचे आ , ेही िकंवा पु ढ ा
िपढी ा थै य आिण सुखसमृ दी िमळते. महादे वानं ासाठी आप ी िनवड के ी
आहे , हे मनात िबंबव ं तर संघषा ा झळाळी येई . भिव ाती िपढीसाठी
आप ् या ा संघष करावा ागे . झा े ा अपमान आिण मनाची कुचं बणा न
िवसरता मेहनत ावी ागे .” आजोबां ा भारद आवाजाती े क वा ानं
म ा े रत के ं .
“न ीच आजोबा.”मी भारावू न ां ना आ वासक होकार िद ा.
आई, माव या आिण भावं डं व ीवरी सवाम े िमसळू न गे ी होती.
पावसाळा संपताच मी, कुंभकण आिण िबभीषण पौ ां ा आ माकडं
जा ासाठी िनघा ो. आई ा डो ां त पाणी आ ं . ितचा आ ीवाद घे ासाठी मी
ित ा पाया ी वाक ो. मा ा खां ा ा ध न उठवत ितनं म ा िमठीत घे त ं .
भाळाचं चुं बन घे त ं . ित ा अ ूं चा ओ ावा गा ां ना जाणव ा.
“द ीवा, तु ात माझा सवात जा जीव आहे . तू नजरे समोर नसणं हे सहन
करायचं मा ा नि बी आ ं च. मर ाआधी तु ा असुर स ाट झा े ं बघायची
इ ा आहे . कुबेरा ा र ाचा िटळा तु ा म कावर िदसेपयत मी त:ची
काळजी घे ईन तू िन चं तपणे जा. त:सोबत या दोघां चीही काळजी घे .” ित ा
बो ानं माझं मन गिहव न आ ं .
“आई, िटळा ावता आ ा नाही तर हे म क धडावर नसे .” ितचे
पाणाव े े डोळे पु सत मी ट ं .
ू पणखा, कु नसी, खर, दू षण... सवाना रडू कोसळ ं . महोदर आिण
महापा व दोघं ही नाराजीत ां त उभे होते.
“महोदर, आ ी वकरच परत येणार आहोत. े क ा ात तु ी िनपु ण
ा. सवात मोठा आता तू आहे स. या सवाची काळजी घे .” मी ा ा आि ं गन दे त
ट ं . उदास मन: थतीत महोदरानं होकाराथ मान डो व ी.
“म क धडावर नसे असं परत कोणा ाही णू नकोस. काळजात ध
होतं.” असं णत महोदरानं म ा कडकडून िमठी मार ी.
“आ ी येथे आहोत हे कधी िवस नका.” महापा वचा कंठ दाटू न आ ा
होता. सवाचे डोळे पाणाव े होते.
 मी व ी ा बाहे र उ ा अस े ् यां कडं नजर िफरव ी. मन उदास झा ं .
ि धा मन: थतीत िवचार आ ा, ‘ ानाची भूक कुटुं बापासून दू र करते.’
*

ानाजन
परं परा, सं ृ ती, चा ीरीती, वारसा, सण, धारणा यां वर िचं तन आिण चचा
करत आ ी यमुनेजवळ आ ो. आजोबां ा अपे ां चं ओझं कधी जड वाटायचं , तर
कधी ू त यायची. ह यमुनेपयत सोबत येणार होता.
“द ीवा, फ िजवं त राहा.” ह ा ा बो ावर मी मान डो ावत
तहा के ं . ह ा ा िनरोप दे ऊन आ ी ितघां नी यमुना ओ ां ड ी आिण
आ माकडं िनघा ो.
“द ीवा, पौ आजोबा असती का? आपण येणार हे ां ा ात
असे ना? ितथे जर आप े वडी आ े े असती तर सगळं अवघड होई .”
िबभीषणानंं ं का के ी.
“िबभीषणा, तू जा िवचार नको क . आजोबां ा ात असे .
आप ् या ा ि णू न ां नी ीकार ं आहे . ामुळे वडी अस े तरी काही
फरक पडणार नाही. िवनाकारण आ िव वास कमी होऊ दे ऊ नका.” मा ा
बो ानं दोघां ा चे ह यावर समाधान आ ं . पण मी मा थोडा िवचारात पड ो.
आता कोणतेही नकाराथ िवचार नकोत, असं पु टपु टत मी िवचारच थां बव ं .
आ मात वे करताच मी सव नजर टाक ी. े क जण िन ाची कामं
करत होता. काही ि आ ा ा पा न हषभरीत झा े . आ ी आ ् याची मािहती
िमळताच आजोबा य मंडपातून बाहे र आ े . आ ी ां चे आ ीवाद घे त े . ां ा
राकट चे ह यावर स ता होती.
 “द ीवा, यो वे ळी आ ात. दे वां कडून तुम ा पु ढी ि णाची
परवानगी घे त ी आहे . पू वतयारी झा ी तर पु ढी वष दे वां कडं जाता येई .”
आजोबां ा उ ाहवधक वा ानं मनाती िवचारां नी सुटकेचा िन: वास टाक ा.
आ ा ा ि ां साठी अस े ी कुटी िमळा ी. िव ा ास सु झा ा.
पहाटे पासूनच वे दा ास, मं पठणासोबतच भोजन बनवणं , दू ध काढणं , आजोबां ना
य िवधीत मदत करणं , रा ी ग घा णं इ ादी दै नंिदन कामां त आ ी गढू न गे ो.
आई आिण भावं डां ची आठवण यायची, ामुळे मन उदास ायचं . मनाती ूनगंड
वकर िप ा सोडत न ता. िनरा झा ् यावर मी आजोबां ा कुटीत जाऊन
बसायचो आिण ां ना न िवचारायचो.
“आजोबा, सव भावं डां ची आिण आईची जबाबदारी मा ावर अस ् यानं म ा
मोठा संघष करता येई असं वाटत नाही. या सवाची जबाबदारी नसती तर मोठं य
आिण कीत संपािदत करणं सोपं झा ं असतं. मो ा प रवारामुळं संघषावर मयादा
येतात या िवचारां नी मनावर थोडं दडपण आ ं य.” िनरा होत एक िदवस मी
आजोबां ना ट ं . ावर म ा समजावत आजोबा णा े ,
“द ीवा, जबाबदारी पू ण कर ासाठीच संघष असतो. तु ा कौटुं िबक
जबाबदारी समज ी, याचा अथ तु ा मनात सवािवषयी े म आहे . े मापोटी होणारा
संघष हा आ ां ा जीवनात बद घडवू न आण ासाठीच असतो. कुटुं बच नसे
तर संघष कुणासाठी आिण क ासाठी करायचा? कुटुं ब िजतकं मोठं िततकी
जबाबदारी मोठी, ामुळे संघषही मोठा आिण ातून िमळणारं य ही िततकंच
मोठं . उ ट, तू त: ा नि बवान समज, की तुझं कुटुं ब मोठं आहे . जबाबदारी ा
ओझं न समजता कत समज ं तर संघष सोपा वाटे .” आजोबां नी े रणादायी
ां त सां िगत ् यानं मनाती िवचारां ना वे गळं वळण िमळा ं .
आजोबा आम ात सतत ऊजा भरत. वे दामधी े क मं ा ा पठण
प तीत सुधारणा होऊ ाग ी. र आिण उ ार िदवसिदवस होऊ ाग े .
मनावरी मळकट िवचारां ची धू ळ झटक ी जाऊ ाग ी. आजोबां मुळे वे दां ब चं
आकषण वाढ ं होतं.
वे द हे सागरा माणे िव ा असती तर ा िव ा ाना ा सागरात
पाठां तर करत िकना यावर बसायचं न तं, तर े क ाटे ा उगमावर ार
होऊन ाचा तळ अनुभव ाची इ ा होऊ ाग ी. आजोबा एकदा वे दां िवषयी
सु वातीपासून मािहती सां गू ाग े ,
“वे दां ची सु वात ‘अ’ या आ ा रानं णजे च अ ी ा सु ानं होते. हा
ाकडी दां डा णजे का ण; णजे च िपता आिण खा चा ाकडी ठोकळा
णजे माता या दोहों ा मी नानं ज णा या पिव अ ीनं आपण कोण ाही य ाची
सु वात करावी. हा पिव अ ी य ाचं संर ण करतो. अ ी ा ु तीनं अ आिण
ब ा होतं. वे दां मधी ु तीं ा यो छं दां ती यो कारे के े ् या पठणानं
िमळणारी ऊजा आिण अ असा आनंद त:ती चे तना जागृत करतात.
ामुळे आ ा आिण रीर दो ी ु द होतात; आिण सवात मह ाचं णजे आपण
िजवं त अस ् याचा अनुभव येतो. ामुळे यो उ ारणासाठी यो कारे वणही
गरजे चं आहे .”
“आजोबा, इतकी सुंदर वे दिनिमती कोणी के ी?” मा ा नावर तहा
करत आजोबा णा े -
“पौ ां नो, वे दां ची िनिमती कोणीही के ी नाही. उ ट, वे द हे च िनसगिनिमतीचा
पाया आहे . अ ी, आका , ज , वायू, िनसग हे सव िनमाण हो ाआधी हजारो वष
वे दां ती ॠचां चा नाद आसमंतात घ् ◌ाुमत होता. दे व कट झा ् यानंतर ां नी
बारा वष तप के ं . ानंतर आसमंतात घु मणा या वे दां ती ॠचां चा नाद ां ना ऐकू
आ ा. मग वे दां नी मागद न के ् या माणे दे वां नी सृ ी िनमाण के ी. दे वां नी
आधी वे द वण के े , णू न वे दां ना ‘ ु ती’ णतात. वे दां ची िनिमती कोणीही के ी
नाही, णू नच वे दां ना ‘अपौ षेय’ णतात.”
म ा वे दिनिमतीचं रह अचं िबत करणारं वाट ं , आिण डोकं िवचार क
ाग ं - आधी इं , अ ी, व ण, सोम की वे द? वे दानं सां िगत ् या माणे दे वां नी
सृ ी िनमाण के ी असे तर आमचा ज सु दा वे दात सां िगत ् या माणे च असे ?
वे दां म े सव जीवजं तू, झाडं , फळं फु ं ां ड यां ािवषयी पू ण ान असे ?
आजोबां ना हे सव न िवचारावे त असं वाटत होतं, पण ां ा मधाळ बो ानं
माझे िवचार िव न गे े . ां चं बो णं मी एका तेनं वण क ाग ो.
“वे दां म े य , धम, मं -तं , संगीत आिण आयुवद या सव िवषयां संबंधी
मागद न आहे . ाती ॠचां चा : एकच अथ गृिहत धरणं चु कीचं ठरे .
े का ा नवीन अथ सापडे . आप ् या िवचारां ा ीवर सव काही अव ं बून
आहे . ामुळे वे द समज ासाठी बु ी सा क असणं गरजे चं आहे . काही माणात
जरी वे द समज े तरी धम, अथ, काम आिण मो या चारही िवषयां संदभात िवपु
ान िमळे . वे द सव म मागद क अस ् यानं ते जाणू न घे णं हीच खरी ानाजनाची
सु ु वात आहे ” आजोबां नी िद े ् या वे दां ा मािहतीनं डो ात अनेक न उभे
रािह े . पण मी ां त बस ो.
“अ ी, वायू, इं , व ण, सोम या सवाचा उ ् े ख वे दात येतो; पण गु दे व,
ाती सोम णजे काय?” एका ि ानं िवचार ं .
“सोम हे इं ाचं आवडतं पे य आहे . हे पे य सोमव ् ी नावा ा वन तीपासून
तयार करतात. ती ओ ी असताना दगडा ा सहा ानं बारीक कुट ी जाते. कुटत
असताना ात काही माणात पाणी घा तात. मग ही सोमव ् ी ोकरी ा
कापडातून गाळू न ितचा रस काढ ा जातो. नंतर ात दू ध आिण ग ाचं पीठ घात ं
जातं. ा रसात काही वे ळानं मध घा ू न सोमरस तयार करतात. सोमरसामुळे
मादकता आिण उ ाह िनमाण होतो.” आजोबा े क नाचं उ र सहज समजे
असं सां गायचे .
वे दां ा यो चा ीती पठणानं माझी का आिण संगीताती ची वाढू
ाग ी. सव छं दां चा अ ास होऊ ाग ा. सवात हान छं दात अस े ा गाय ी मं
हा सवात जा ऊजा अस े ा मं होता. याव न एक ात आ ं , कोण ाही
गो ी ा आकाराव न ाती ऊजचं माण नाही ठरवता येत.
एके िदव ी आजोबा ॐकारािवषयी मािहती सां गू ाग े . एका तेनं आ ी
ां चा ेक हण क ाग ो.
“ॐ’ हा , र िकंवा नीही नाही तर ‘ॐ’ हा अनंत ींचा ोत
आहे , िव विनिमतीचे ं दन आहे . ाचा कोणी िनमाता नाही. ानी ोकच
ां डाती ॐकार ं दन ऐकू कतात. सामा कानां ना तो ऐकू येणं नाही
‘ॐकारापासूनच पं चमहाभूतं िनमाण झा ी आहे त. ॐकार हा वातावरणाती सव
कंपनां चा िनमाता आहे . सूया ा िकरणां चा नाद णजे ॐ. ॐकारा ी एक प
झा ं तर सव सकारा क ऊजची अनुभूती होते. ाचं आक न होणं णजे आपण
कोणीही नाही, याची जाणीव होणं . अ ा , परमा ा, आ ा समज ाआधी ॐ
समजणं मह ाचं आहे . नुस ा नाम रणानं ाची अनुभ्◌ाूती येणं अ आहे .”
 ॐकारामधे सामाव े ी ी समज ी. ा ा अनुभ्◌ाूतीची म ा इ ा
होऊ ाग ी. या िदवसापासून ान क न ॐकारा ा जवळ जा ाचा य
क न ाग ो. ॐकार समजू न घे ाची माझी धडपड सु झा ी. आजोबां नी
े क य ाचा कार समजावू न सां िगत ा, अथही समजू ाग ा. य िवधी, अ ीहो ,
आयुवद या िवषयां वरी नां ची उक आजोबा सहज क न दे त असत. कधी
कधी िनवां त वे ळेत ते ऋतु ा आिण द न ा या िवषयां वर बो त. आयुवद
आिण द न ा यां वरी ां चं ान अफाट होतं. ामुळे ही दो ी ा ं मा ा
आवडीची झा ी. वे गवे ग ा वन तींचे काढे , औषधिनिमती यां म े आजोबा म ा
सामावू न घे त. यो माणात काढा बनवू न रो ा ा दे णं, हे माझं आवडतं काम बन ं .
मिह ां मागून मिहने जाऊ ाग े . आजोबां ा सहवासात रा न ोध आिण े ष
कमी झा ा, पण ित ोधा ा अ ीचा िनखारा मी मनातून िवझू दे त न तो.
आजोबां ी मु संवाद सु झा ् यानं िवचारां ना गती िमळा ी. ेक
िवषयामधी ान ा ावं , यासाठी मी प र म कमी पडू दे त न तो. खू प वे ळा
आई ा आठवणीनं थोडा नकारा क ायचो, पण त: ी बो त आ िव वास
वाढव ाची क ा मी आ सात के ी. झा े ा अपमान, मनाची कुचं बणा हे सगळं
िवसरणं न तं. सुमा ी आजोबां चे , भाऊ-बिहणींचे चे हरे आठवत ेक
रा जाऊ ाग ी. कुंभकण आिण िबभीषण य , मं पठण यां म े गुंतून जात. आ ा
बंधूंची िचकाटी आिण मेहनत घे ा ा मतेचं आजोबा कौतुक करत, ामुळे
आ ी ओ ाळू न जायचो. ान हणा ा मेहनतीचं कौतुक कर ापे ा ा ानाचा
मी भिव ात के े ा वापर पा न आजोबां नी कौतुक करावं असं म ा नेहमी
वाटायचं .
आजोबां ना दे व आिण दै सं ामा ा इितहासािवषयी मी िवचार ं . दे व आिण
दै ां ा संघषाची म ा सव मािहती हवी होती. दु स या िदव ी मागद न करताना
आजोबा सां गू ाग े ,
“अ ी, अ , भाषा, आयुवद, ापार अ ा िक े क गो ी मनु जातीने
िवकिसत के ् या, पण या िवकासपवापयत ये ासाठी आप ् या पू वजां नी खू प संघष
आिण यातना सहन के ् या आहे त. ां ा संघषाचा इितहास सहज सोपा नाही. ात
िक े कां ा र ा ा आ ती आिण सुखाचा ाग आहे . िक े क ॠषींचं ान, तप
आिण आ ा क ाना ा साधनेचं फि त आपण सहज हण करतो. भिव ाकडं
जाताना पू वजां ा संघषाचं ान आिण भान असणं गरजे चं आहे . आजवर चा े ् या
स ासंघषाब णजे च दे व आिण दै सं ामाब आज जाणू न घे ऊ या. कारण
इितहास हा मनु जीवनाचं ितिबंब आहे .” आजोबां ा या बो ावर आ ी
सवजण आनंद ो. यु दकथा ऐकणं हा माझा आवडीचा िवषय झा ा होता. आजोबा
पु ढं सां गू ाग े -
“दे व, दानव, दै यां ाम े आजवर िक े क र रं िजत ढाया झा ् या,
पण दु दव हे , की हा सगळा स ासंघष भाऊबंदकीचा आहे .”
“भाऊबंदकीचा?” आ चयानं मा ा तोंडातून फुट े .
“होय, भाऊबंदकीचा. एका तेनं ऐका, णजे न पडणार नाहीत. दे व,
दानव आिण दै यां चं मूळ वसित थान क यप सागरा ा तटावर होतं. ऋषी
म रचींचा पु क यप या ा दनू, िदती आिण आिदती नावा ा तीन प ी हो ा.
ाती दनूपासून झा े े पु णजे दानव, िदतीपासून झा े े पु णजे दै
आिण अिदतीपासून झा े े पु दे व. ही साव भावं डं हान असताना एकमेकां सोबत
आनंदात राहत. का ां तराने क यपपु मोठे झा े , ां चे िववाह झा े , ामुळे ां ा
सं े त भर पड ी. दे व, दानव आिण दै या ितघां नी आपाप ् या वे ग ा टो ा
के ् या. या ित ी टो ा क यप सागर तटावरच िवभागून रा ाग ् या. का ां तरानं
िनसगसंपदा, गाई आिण अ धा ासाठी ां चे आपसां त वाद होऊ ाग े , आिण
सु झा ा क यप सागर तीरावरी वच ासाठीचा स ासंघष! ामुळे क यप
सागराजवळी ां तता संपु ात आ ी. ां ाती स ासंघष इतका िवकोपा ा
गे ा, की इतर काही छो ा जमाती आिण ॠषी पू वकडं णजे िसंधू नदीकडं आ े .
या र रं िजत स ासंघषात दानव दु बळे बन े आिण सुरि त जीवनासाठी ते क यप
तट सोडून िनघू न गे े . मा , दै आिण दे व यां ाती संघष िक े क िप ां पयत
चा ू रािह ा. का ां तरानं इं हा दे वां चा राजा बन ा आिण ाचा िम वीर यो ा
िव ू दे वां ा बाजू नं ढू ाग ा, ामुळे दे वां ची बाजू भ म झा ी. कमजोर दै
पराभ्◌ाूत झा े . दे वां चा राजा इं याची कीत सव पसर ी. क यप सागर ते िसंधू
नदीपयतचा भ्◌ाूभाग इं ा ा अिधप ाखा ी आ ा. इं ानं िव ू ा मान े ् या
बिहणीचा नवरा णजे वृ ासुरा ा मार ् यानं िव ू इं ावर नाराज झा ा आिण ानं
ाचे वं ज या संघषापासून दू र के े . का ां तराने ते गंगा नदी ा तीरावर थाियक
झा े . ते सूयवं ी नावानं ओळख े जातात. इ वाकू नावा ा राजानं ही सूयवं ीय
परं परा पु ढं वाढव ी.” आजोबां चं बो णं म ेच तोडत मी िवचार ं -
“मग असुर कोण आजोबा?” ते िम क पणे हसत णा े -
“सां गतो. हा न तू िवचारणार याची म ा क ् पना होतीच. पृ ीवर दे व,
दै , दानव या ित र ही अनेक जमाती आहे त. ात असुर, िप ा , गंधव,
, वानर, नाग, दास, द ु आिण क यप सागरा ा दि णे स का ा वणा ा
रानटी आिण नरभ क जमातीसु दा आहे त. ाती असुर ही िसंधू नदी ते
िहमा यापयत आिण िहमा यापासून ते दि णे कडी वण सागरापयत पसर े ी
कृषक जमात. पू व संपूण भ्◌ाूत ावर असुरां चा ापार असायचा. ामुळे ां ना
‘पाण’ णत. ां ना भ्◌ाूमी, वाहणारे पाणी अडव ाची क ा, वन ती, पाळीव
ाणी आिण कृिष ान आहे . िक े क नगरं थापन क न ां नी असुर सं ृ तीची
थापना के ी. दे वां चा राजा इं ाची नजर िसंधू ा सुपीक भ्◌ाूभागावर गे ी. ानं
िव वासघातानं वृ ासुराची ह ा के ी. ानंतर िक े क ापा यां ची क के ी.
असुरां ची िक े क हरं उद् के ी. इं ा ा ह ् ् यातून वाच े े असुर दे वां ा
भीतीनं दि णे त थाियक झा े , तर काही पु े ा सुपीक दे ात वा ास गे े .
द ीवा, तुझे आजोबा सुमा ी ाच असुर वं ाचे आहे त. असुरां चा सां ृ ितक
इितहास महान आहे .”
‘असुर सं ृ ती’ या ानं म ा िवचारात पाड ं . एका तेनं ऐक ् यावरच
जा न पडतात, हे म ा जाणव ं . मा ा नावर उ र दे त आजोबा पु ढे सां गू
ाग े ,
“दे वां ा िवजयानं पराभ्◌ाूत झा े ् या दै ां ा दयात अपमाना ा ा ा
भडकत हो ा. पण दे वां सोबत पु ा ढ ाचं बळ ां ात न तं. का ां तराने
दै वं ात िहर कि पू ू आिण िहर ा या दोन बंधूंचा उदय झा ा. खच े ् या
दै ां ना एक क न ा दोघां नी ढावू टोळी तयार के ी. ां ना नि बानं क यप
सागरा ा दि णे कडी भागात सो ा ा खाणी सापड ् या. ाचा ापार सु
के ् यानं दै जमात समृ द आिण ा ी बन ी. ां नी अ ् पावधीत संप
नगरी उभी के ी. ा ी झा े े दै के ाही ह ् ा करती या भीतीनं इं ानं
वृ ासुरा ा ह े नं नाराज झा े ् या िव ू ची माफी मािगत ी. दै आिण दे वां चे
पणजोबा क यप हे एकच अस ् यानं इं ानं िहर कि पू कडं ू सो ा ा खाणीती
िह ा मािगत ा. मा , िहर कि पू नेू तो दे ास नकार िद ा. मग इं ासाठी िव ू नं
प बद ू न िहर कि पू आिण ाचा भाऊ िहर ा ची ह ा के ी.
िहर कि पू चा ू पु ् हादासोबत िव ू नं संधी साधू न मैि संबंध तयार के े .
ामुळे दे वां ना ा सो ा ा खाणींम े िह ा िमळा ा. का ां तराने ् हादा ा
त: ा चु कीची जाणीव झा ी. ानं दे वां सोबत यु दाची घोषणा के ी. ा यु दात
् हादा ा िव ू नं ठार के ं . ानंतर िहर ा चा पु अंधक दै राजा बन ा, पण
तोही ढाईत मार ा गे ा. भाऊबंदकीमधी े ष ते ा इतका टोका ा गे ा होता,
की आज दे व आिण दै ां ना सां गताही येत न तं, की आप ् याती हे वै र क ामुळे
आहे आिण आपण का ढतो आहोत. स ग होणा या पराजयानं दै कमजोर बन े .
् हादाचा पु िवरोचन हा दै राजा बन ा. ानं दे वां सोबत यु टाळ ं . दै ां ना
थै य दे ऊन ापार, ान व कृषी ा चा ना िद ी. य वादाचा मह ाचा िस ां त
ानं मां ड ा. िवरोचनाइतका िव ान दै राजा आजपयत झा ा नाही. दै ां ना
िवरोचनानं परत गतवै भव िमळवू न िद ं .”
“आजोबा, इं ानं कपटानं आतापयत अनेक िवजय िमळव े त आिण अनेक
िनरपराध ोकां ची ह ाही ानं के ी. कोणतीही चां ग ी गो इं ा ा वागणु कीतून
ि क ासारखी नाही. फ िव ूं मुळेच े क यु ात तो िवजयी झा ा, तरीही
वे दां मधी ॠचां म े इं ा ा े थान का? िव ू े असताना वे दां म े ा ा
दु म थान का?” आजोबां चं बो णं थां बवत कुंभकणानं ं का उप थत के ी.
“कुंभकणा, वे दां वरी ऋचां वर न िवचार ाइतपत तू अजू न ान हण
के ं नाहीस, िकंब ना तेवढी बौ क मता अजू न तु ा कोणाम े आ े ी नाही.
काही न आप ् या ा उ वत असतात. पण ा नां ची उ रं समजणं आप ् या
मतेबाहे रचं असतं. आप ी समज ग ् भ हो ासाठी िचं तनाम े काही काळ
जाऊ ावा ागतो. का ां तरानं तु ा सव उ रं तकानं िमळती .” कुंभकणा ा
समजावत आजोबा पु ढं णा े ,
“पु ढं िवरोचनानं ाचा पु बळी या ा सव बाबींम े प रपू ण बनव ं .
अ ा , धम, आचार, सं ृ ती, ाय ा , रा ा , ापार आिण कृषक
सं ृ तीचा जनक अस े ा बळी दै राजा बन ा. जे चं अपार े म ाभ े ा
आजवरचा हा े राजा. ित ोध, र रं िजत ढाया यात जमाती भरड ् या जात
हो ा. महान बळीनं ा सव जमातीं ा ोकां ना एकि त के ं . सवाना थै य आिण
 ां ततेचं सुखी आयु िद ं , पण भाऊबंदकी ा तोही चु क ा नाही. ानं दे वां वर
ह ् ा क न इं ा ा परािजत के ं आिण त: इं पदावर िवराजमान झा ा.
ै ो ािधपती झा े ा हा एकमेव दै राज. पराभूत इं ित ोधासाठी िक े क वष
तडफडत होता. ानं िव ू ा मदतीनं मोठी योजना तयार के ी. ा योजनेतून
िव ू नं वामनाची मदत घे ऊन बळीकडून ै ो िहसकावू न घे त ं . िहसकाव ं
ण ापे ा महान बळीनं सा ा दान िद ं .” बळीब बोे ताना आजोबां चा र
कातर झा ा. ते बघू न आ ी झा ो. आजोबा णभर डोळे िमटू न िवचारां म े
गुंत े .
“आजोबा, आपण बळी ा बिघत ं आहे का?” ां ची िवचार ंख ा तोडत
िबभीषणानं िवचार ं . डोळे उघडून त: ा सावरत ते णा े ,
“हो, खू पदा. महान बळीचे आिण माझे चां ग े संबंध होते. राजा कसा असावा,
याचं उ म उदाहरण णजे राजा बळी.”
एवढं बो ू न आजोबा उठ े आिण ां ा कुटीकडं िनघा े . ां ा
चे ह यावरी िकंिचत नाराजीचे भाव बघू न ां ना पु ा काही िवचार ाची िह त
झा ी नाही. आ ी सव ि उठ ो आिण आपाप ् या कुटीत आ ो. कुंभकण
भोजनाची व था बघाय ा गे ा. सायंकाळ झा ी तरी मी कुटीत तसाच प ड ोे.
दे व, असुर, दै , सं ाम, कपट हे सव डो ां समोर तरळू ाग ं . भाऊबंदकीची ही
िप ान् िप ा चा णारी र रं िजत यु माि का ऐकून मन िवष झा ं .
वे दां मधी ॠचां मुळे इं ाब थोडाफार वाटणारा आदर आज पू णपणे संपु ात
आ ा. िव ू ा नीच इं ाचा प का घे त असे ? िव ू जर ू र-वीर होता तर ाने
े क वे ळी कपटतं का वापर ं ? दै यो दे खरं च खू प ा ी होते का, की
ां चा पराभव कर ास कपटाचाच आधार ावा ागायचा? ही कस ी नीितम ा
िन कस ी यु दनीती? ैरच वागायचं असे , तर ‘नीती, ाय’ यां सार ा ां ची
िनिमती तरी क ासाठी? सुमा ी आजोबाही या सं ामात दै ां साठी सव गमावू न
बस े . या भाऊबंदकी ा वादात ते पड े नसते तर कायम ं केत रा करत असते.
या भाऊबंदकी ा वादामुळेच आ ा ा नाहक संक रत ज िमळा ा. धाडकन
कुटीचा दरवाजा वाज ् यानं मी सावध झा ो. कुंभकण केळी ा पा ात भोजन घे ऊन
आत आ ा.
 “तु ी सु वात करा.” असं दोघां ना णत मी कूस बद ी. मा ा डो ातून
िवचार जात न ते. आजोबां नी सां िगत े ा इितहास मा ा मनावर प रणाम क
ाग ा. दे व, दै आिण दानव यां ा भाऊबंदकीचा संघष हाच इतर सव जमातींना
होणा या ासाचं मूळ कारण अस ् यानं मी िवचि त झा ो. दे व, दै आिण दानव
यां नी बाकी ा जमातींना वे ठीस धर ं . असुर, दास, द ु , नाग या सं ामात नाहक
ओढ े गे े . ा नसे तर नुसतं काहीच कामाचं नाही. ते ा णजे
नैितकते ा िचं ध ा उडवू न फ िजं कणं !
िहर कि पू ,ू वृ ासुर, बळी, ् हाद हे ानी, संप ढव े असूनही ां चा
पराभव का झा ा? मूखासारखं कपटा ा ते बळी पड े . म ा ां चा राग येऊ
ाग ा. ा ी असतानाच दे वां चा समूळ ना के ा असता तर आम ावर ही
वे ळच आ ी नसती. बळी आिण िहर कि पू ा िन ाळजीपणामुळेच असुर,
दै , दानवां ा पु ढ ा अनेक िप ां चं वाटोळं झा ं . ‘मूख!’ मी िचडून जिमनीवर
हात आपटत ओरड ो.
“कोण मूख? काय झा ं द ीवा.” कुंभकण मा ाकडं आ चयानं बघत
णा ा. ा ा आवाजानं मी भानावर आ ो.
“तु ा ा नाही.” णत मी जे वणासाठी उठ ो.
“मग कोणा ा णा ास? आम ाि वाय इथे कोण आहे ?” िबभीषणानं
इकडं -ितकडं बघत िवचार ं .
“तो ब तेक त: ा मूख णा ा असे . त: ा मूख णवू न घे ास
सु ा आपण बु मान असावं ागतं.” असं णू न कुंभकण हसू ाग ा. म ाही हसू
आ ं . ां ना ट ं ,
“ त: ा नाही रे , दै ां ना णा ो.”
“अजू नही तू ाच िवचारां त आहे स? भोजन समोर आ ् यावर
भ्◌ाूतकाळाती गो ींचा इतका िवचार नसतो करायचा. इितहासाचा जा िवचार
के ् यानं वतमानकाळ खराब होत असतो. आता हे च बघ ना, तू इितहासाचा िवचार
करत रािह ास ामुळे वतमानाती ािद अ संपत आ ं .” तोंडात भाताचा
गोळा कोंब ाआधी कुंभकण णा ा.
“तुझं णणं खरं आहे . पण भिव काळात े क वे ळेस चां ग ं भोजन
िमळ ाक रता इितहासाचा जा िवचार करणं गरजे चं आहे . इितहासाती
चु कां मधू न ि कता आ ं तर वतमानकाळ सुखकारक होत असतो. फ भोजनाचा
िवचार कर ामुळेच भट ा जमातींची ही अव था झा ी आहे ” ा ा ु र दे त
मी खा ास सु वात के ी.
“ठीक आहे गु दे व! आता मूख का णा ात ते सां गा.” जोराचा ढे कर दे त
कुंभकण णा ा.
“भोजन झा ् यावर सां गतो” असं णत मी भराभर खाऊ ाग ो.
भोजन उरक ् यावर आ ी फेरफटका माराय ा कुटीबाहे र पड ो. आ म
ां त प ड ा होता. तुरळक म ा ी तडतड आवाज करत का दे त हो ा. िटपू र
चां दणं पड ं होतं. चं ा ा ीत का ात आ म सुरेख िदसत होता. ीत
वातावरणात झाडं वा यासोबत डो त होती. गाईं ा हं बर ा ा आवाजासोबतच
हळु वार झळ ु कीनं पानां ची ह की ी सळसळ ऐकू येऊ ाग ी.
“सां गा गु दे व, मूख कोणा ा णा ा होतात?” कुंभकणानं परत िवषय
काढ ा.
“दै आिण असुरां ना.” पायात आ े ी छोटी ी फां दी हातात घे त मी ट ं .
“का?” िबभीषणानं गेच ित न के ा.
“आपण ा झाडाखा ी बसू” असं णू न कुंभकणानं खु णाव ं . आ ी
झाडाखा ा ओ ावर बस ो. मी बो ास सु वात के ी.
“ े क वे ळेस दे व अनीतीनंच वाग े . कपटानं ां नी े क दै राजा ा
मार ं . वृ ासुराची िव वासघातानं ह ा के ी. िव ू नं प बद ू न े क दै ाची
ह ा के ी, तरी या दै -असुरां ना समज क ी नाही आ ी? एकदा कपट झा ् यावर
पु ढ ा वे ळेस ते सावध का झा े नाहीत? इितहास माहीत असूनही परत तीच चू क
करणा यां ना मूख नाही तर काय णावं ?” मा ा बो ावर कुंभकण उ ाहात
णा ा,
“हं , खरं च आहे . गो िवचार कर ासारखी आहे . दै ां नी ान नाही घे त ं ,
णू नच असं झा ं असे .”
“पण एक आहे . दै ां नी कधीही कपट िकंवा िव वासघातानं दे वां चा पराभव
के ा नाही.” िबभीषणानं िवचारां ना नवी िद ा िद ी.
“खरं आहे िबभीषणा, कपट आिण िव वासघात कसा करायचा, ाचं ान
ां नी हण कराय ा हवं होतं” मी मत के ं .
 “कपट आिण िव वासघात कोण ि कवे ?” कुंभकणानं डोकं खाजवत न
उप थत के ा.
“इं . ा ाि वाय या िवषयात दु सरा िन ात गु कोण आहे ?” मा ा
िम क उ रानं आ ी ितघं ही हसू ाग ो.
“हळू हसा, आजोबां पयत जाई आवाज. इं ावर ां ची दा आहे .”
िबभीषणानं आ ा ा सावध करत सव नजर िफरव ी.
“म ा नाही वाटत ां ची इं ावर दा आहे . तसं असतं तर सुमा ी आजोबां नी
आप ् या ा इकडं पाठव ं च नसतं. दे व, दै , असुर असा भेदभाव पौ आजोबा
कधीच करत नाहीत. ते स वचनी आिण समान ी अस े े ॠषी आहे त. प पात
करणं ां ा भावात नाही, परं तु जर फ िजं कणं हे च एकमा ेय असे , तर
आपण सु ा कपटतं आ सात कराय ा पािहजे . मह ाचं ान हे च िमळा ं की,
कपटानं िजं कता जरी नाही आ ं तरी िकमान कपटानं आप ा पराभव होऊ नये.”
मा ा बो ावर दोघां नी माना डो वू न सहमती दाखव ी. बराच वे ळ
आ ी ां त बस ो. वा याची झळ ु ु क झाडां ना आवाज कराय ा भाग पाडत होती. मी
िवषयावर येत ट ं ,
“म ा सव दै , असुर आिण दानव राजां म े दोघां िवषयी जरा जा तळमळ
वाट ी. पिह ा दै राजा िवरोचन आिण दु सरा ाचा पु महान बळी. दोघं ही
बु मान, ानी, स दयी, जे वर े म करणारे होते. पौ आजोबां नी पिह ् यां दा
आप ् या ा सां िगत ् या माणे या दोघां नी नविनिमती के ी. त ान, य वादाचा
िस दां त, कृषी सं ृ तीची थापना, क न जे साठी िहताचे िनणय अम ात आण े .
सव जमातीं ा ोकां ना दै सा ा ात सामावू न घे त ं . आजोबां ा े वट ा
वा ानं मा ा मनात घर के ं . ‘राजा कसा असावा, तर बळीसारखा’ यातच बळीचं
माहा आ ं .”
“दे वां नी काही नविनिमती के ी आहे का, िजचा दे व जे ा काही फायदा
झा ा?” कुंभकणानं न िवचा न आ ा दोघां ना िवचारात पाड ं .
“म ा नाही सां गता येणार.” िवचार करत मी उ र ो.
“दे वां नी काहीच नविनिमती के ी नाही. के ा तो फ िव ं स. इं ानं तर
ं भर हरं उद् के ी आिण ापे ा जा ु ट ी.” िबभीषणानं णाधात
उ र िद ं .
 “तरीही दे व े ?” कुंभकणानं आ चयानं िवचार ं .
“दे वां ना े हे आय ॠषींनी िद ं .” िबभीषण णा ा.
“पण दे व खरं च का े ? महादे वाची कृपा ी असे तर याचं उ र
आप ् या ा िन चत सापडे .” चच ा पू णिवराम दे त मी ां तपणे ट ं आिण
आ ी परत कुटीकडं िनघा ो.
झटपट िदवस जाऊ ाग े . आजोबां ा आ माती एक वष कसं संप ं हे
समज ं ही नाही. ऋषीं ा आ मात जा ासंबंधी आजोबां नी आ ा ा सां िगत ं .
आ ी उ ् हासात िनघ ाची तयारी के ी. आजोबां नी दे वां ा आ माती
ि ाचाराबाबत सूचना िद ् या. दे वां ा आ मात जा ासाठी सोबत एक
अनुभवी ि ही िद ा.
“ ारी रक संघषापे ा वै चा रक संघष हा मोठं य संपादन क न दे तो” असं
णत आजोबां नी आ ीवाद िद ा, आिण आ ी दे वां ा आ मात िनघा ो.
*

े
 दे व
मिहनाभर वास क न बफा ् ◌ािदत पवतां ा मधोमध अस े ् या
आ मात आ ी पोहोच ो. आ मात वे करताच िविवध रं गां नी न ीकाम
के े ् या कु ा िदस ् या. काही अंतरावर उं चव ावर गद झाडीत प े ं एक
भवन िदस ं . दो ी बाजूं नी सुंदर फु झाडं असणा या नागमोडी पायवाटे नं आ ी
ि ामागं िनघा ो. सुंदर खळखळणारे झरे , वातावरणात स ता आणत होते.
वाह ा पा ाचा आवाजही िनसगानं िकती सुमधु र बनव ा आहे ! फळं गड े ी
झाडं सरळ रां गेत उभी होती. ढगां ा गद तून सूय डोकावत होता.
भर दु पारी सु ा पहाटे समान ीत ता जाणवत होती. िनसगानं िकती
भरभ न िद ं आहे ! ‘या ाच ग णत असती ब तेक.’ मी हळु च णा ो.
आ ा ा सोडव ास आ े ा ि तहा करत मा ाकडं बघत णा ा,
“नाही. ग आिण ै ो ा ा िनमा ाचं हे वा थान आहे . यापे ा सुंदर
िठकाण ै ो ात कुठं ही नाही.”
तरं गता ाकडी पू ओ ां डून आ ी भवनाकडं िनघा ो. गद झाडीत सुंदर
फु ां ा वे ींनी आ ाद े ् या ाकडी भवनाजवळ आ ी पोहोच ो.
भवनाचं न ीकाम, कोरीवकाम अ तीम होतं. भोवती वे ढ े ् या वे ींनी ाचं
सौंदय आणखीनच खु ं होतं. सुंदर भवन बघू न मी िमत झा ो. बनवणा या ा
क ् पना ीचं कौतुक करावं तेवढं कमी. भवना ा दरवा ाजवळ जाऊन एका
सेवका ी बो ू न ि ानं आ ा ा आत ये ास खु णाव ं . कप ाचं गाठोडं ितथं च
ठे वू न आ ी ां ा पाठीमागं भवनात वे के ा.
पां ढरी ु दाढी वाढ े े दे व ान थ अस े े िदस े . ु व प रधान
के े ी राकट तेवढीच तेज ी मु ा, िपळदार रीर. िज ा वणनासाठी
अपु रे पडावे त अ ा चं ड ऊजनं भार े ी सतेज कां ती... हजारो वषापासून ानाचं
ितिनिध करणा या या ॠषीकडं पा न िनसग यां नीच िनिम ा, यावर िव वास बसू
ाग ा. ान अव थे त असताना कीटक, िकडे -मुं ा अथवा इतर कोणताही जीव
ां ची समाधी भंग कर ास धजावत नसे . आ ी ब तेक अवे ळी भवनात वे
के ा होता. डो ां ती बुबुळां चीसु दा हा चा करायची माझी िह त झा ी नाही.
काही वे ळाने ां तपणे डोळे उघडून ां नी आम ाकडं पािह ं . सा ात् िनमा ा ी
नजरानजर झा ी.
 “पौ पौ ?” ां नीही यां ाच मुखातून बो ावं अ ा भारदार आिण
आवाजात ां नी िवचार ं . मी काहीच उ र िद ं नाही. माझी नजर ां ा
तेज ी डो ां व न हटत न ती.
“हो” मा ाकडून काहीच ितउ र येत नाही हे बघ् ◌ाून ि णा ा,
आिण द नासाठी वाक ा.
ां ा आवाजानं मी भानावर आ ो. “हो, मी पौ पौ द ीव.” असं
णत आ ीवादासाठी वाक ो. कुंभकण व िबभीषणही आप ी ओळख सां गत
दे वां चा आ ीवाद घे ासाठी पु ढे आ े .
“मी कुंभकण”
“मी िव वापु िबभीषण”
िबभीषणानं अ ी ओळख क न दे ताच मा ा तळपायाची आग म कात
गे ी. माझे ओठ दाताखा ी आ े . राग आ ् यानं मी अ थ झा ो. मा ा
चे ह यावरी भाव ऋषींनी हे र े असावे त.
“द ीवा, काय झा ं ?” ां नी न के ा. मनाची अ थता पवत मी
ट ं, “गु वय, मा असावी. िवचारां म े गे ो होतो.”
“जो िवचार चे ह यावरचे भाव बद तो ा िवचारा ा ता ात ठे व ासाठी
ान करणं गरजे चं असतं.” ां ा या वा ानं ान हणास सु वात झा ी. मी पु ा
आ ीवाद घे ासाठी ां ा चरणां वर नतम क झा ो.
“आयपु िचरं िजवी भवं !” हा दे वां कडून िमळा े ा पिह ा आ ीवाद.
ाती ‘आयपु ’ या ानं संकोच वाट ा. दे वां नी सेवकां ना आमची
राह ाची व था कर ा ा सूचना िद ् या.
आ ी भवनाबाहे र आ ो. सेवकानं आ ा ा दु नच आमची राह ाची
कुटी दाखव ी. कुंभकणानं कप ां ची दो ी गाठोडी उच ी. आ ी कुटीकडे
िनघा ो. िबभीषणािवषयी राग मनात ठे वू न ा ा पाठीमागं मी चा ू ाग ो. सेवक
आ मािवषयी मािहती आिण सूचना दे त होता. मा , माझं ा ा बो ाकडं
न तं.
“तु ा िनयम समज े का?” सेवकानं म ा न के ा. मी कुंभकणाकडं
बिघत ं आिण नाटकी हसत ट ं ,
“होय, सव िनयम समज े त. आ ी आप े आभारी आहोत”
 रागात िवचार करताना मह ाचे िवषय कानावर पडतात, पण डो ात जात
नाहीत. वण चां ग ं हो ासाठी तरी अवे ळी येणा या रागावर िनयं ण ठे वाय ा हवं .
आजोबां नी पाठव े ् या ि ाचे मी आभार मान े . ु भे ा दे ऊन ि आिण
सेवक िनघू न गे े . कुंभकण आिण िबभीषण कुटीत कप ां ची गाठोडी ठे वू न कुटी
ाहळू ाग े . ब याच वे ळेची मा ा मनाती खदखद बाहे र पड ी.
“िबभीषणा, दे वां ना तू िव वापु अ ी त:ची ओळख का क न
िद ीस?” मा ा नावर कावरं बावरं होत ानं कुंभकणाकडं बिघत ं . ाचं
काहीच ु र न आ ् यानं मी िचडून ा ा गा ावर जोरात झापड मार ी. दु सरी
मारे पयत ानं दो ी हातां नी तोंड झाक ं , तरीही तोंड झाक े ् या ा ा हातावर
मी मारत गे ो. भीतीनं तो थरथर कापू ाग ा. कुंभकणानं म ा मागं खे च ं . ाचा
हात बाजू ा करत मी अजू न दोन झापडी मार ् या. िबभीषणाचा चे हरा ा झा ा.
खा ी बघत तो मुसमुसून रडू ाग ा.
“ ा नीच माणसामुळे आप ी आई आिण माव यां चं आयु उद् झा ं .
ानं के े ् या पा वी ब ा ारातून झा े ा आप ा ज ानं नाकार ा, आिण हा
नीच ाचा पु णू न ओळख सां गतो.” रागात बो ू न मी परत ा ावर धाव ो.
“अजू न हान आहे तो द ीवा. सोड ा ा.” असं णत कुंभकण म ा
ओढू गा ा.
िबभीषणा ा तोंडातून येणारं र बघ् ◌ाून मी ां त झा ो आिण कुटीबाहे र
जाऊन बस ो. काही वे ळानं कुंभकण िबभीषणा ा घे ऊन बाहे र आ ा.
“द ीवा, म ा माफ कर. परत मा ाकडून अ ी चू क होणार नाही.” असं
णत िबभीषण रडू ाग ा. माझा राग आता ां त झा ा होता. मी ा ा जवळ
बसव ं आिण ट ं -
“िबभीषणा, तु ा मारताना म ाही ास झा ा, परं तु तू िवचार कर, आई ा
िकती ास झा ाय. ा ा नावानं ओळख सां गणं णजे आईचा अपमान
कर ासारखं आहे . तु ा दोघां कडून तरी आप ा ािपत भ्◌ाूतकाळ िव रणात
गे े ा म ा सहन होणार नाही.”
“माफ कर द ीवा” केिव वाणा चे हरा करत िबभीषण णा ा. मी ा ा
आि ं गन दे ऊन ‘झा ा संग िवस न जा.’ असं सां िगत ं .
 आ मात फेरफटका मार ास आ ी बाहे र पड ो. आिण भ
आ म बघू न आनंद ो. मोठा भोजनक , ितत ाच मो ा य वे दी, सुटसुटीत
कु ा, सेवक आिण ि ां ची रे चे , िविवध िवषयां ा ाळा; हे सव बघू न आ ी
ितघं ही भािवत झा ो.
“आजपासून ख या संघषास सु वात झा ी.” मी दोघां कडं बघत ट ं .
दरिदव ी आ ी आ मा ी समरस होऊ ाग ो. नवीन जागा आिण नवीन
िवचार असतानाही आम ा ज ािवषयी सग ां ना माहीत असणार, या भावनेनं
कधीकधी मन अ थर ायचं . कुतूह ानं आम ावर थरावणा या नजरां चा म ा
राग येत असे. दु बु ीचे काही ि भेट े . ां ा कु त ां ची ह ा करावी,
असं वाटायचं . रागावर िमळव े ं िनयं ण हे हतब तेनं होतं, याची चीड यायची.
‘कधीतरी ां ना चां ग ा मार ायचा’ असं कुंभकणा ा एकदा णा ो. कु त
बु दीनं आिण सहानुभ्◌ाूतीनं बघणा या दो ीही नजरां चा म ा राग यायचा.
सहानुभ्◌ाूती ा ां नी सु दा िचडिचड ायची. ‘नकोय म ा ही
सहानुभ्◌ाूती. द ीव आहे मी.’ असं ओरडून सां गावं सं वाटायचं . सतत िवचार
कर ानं दोन मनं तयार झा ी. ा दो ी मनां ती वै चा रक ं ां नी म ा नां ची
उक करायची सवय ाग ी.
दे वां चं समजावू न सां गणं िव े ष आनंददायी होतं. िनसगाती ेक
गो ीचं ान अस े ा गु िमळणं हे आमचं भा च. मी आ ा क ान हण
कर ा ा प दती आ सात क ाग ो. तक ा आिण मानस ा या
दो ींचा सराव होऊ ाग ा.
‘अनुभूतीनं िमळणारं ान हे े असतं’ या ां ा वा ानं भाराव ो. ेक
गो ीचा चौफेर िवचार करत िनणय मता वाढव ावर भर दे ऊ ाग ोे. आयुवद
आिण संगीत हे माझे आवडीचे िवषय अस ् यानं ान हणास गती िमळा ी. ‘आवड
असे तर आक न व थत होऊन नविनिमती होते’ हे आजोबां चे डो ात
िबंब े होते. आप ् या ा नेमकं काय जमतं, हे समज ं तर ान घे णं सोपं जातं.
ितिदनी ा होणा या अनुभूतीनं ानाची नवी प रभाषा समजू ाग ी. वनाम े
एकटं िफ न िनसगा ी एक प होणं , ा ा ी संवाद साधत एकां तवासात बसणं ,
ा ां ा आिण प ां ा ह चा ींचं िनरी ण करणं , तासन् तास बफा ् ◌ािदत
पवतां मधी खळखळणा या नदी ा तीरावर एकां तात वे ळ घा वणं , ेक
िवचाराची त: ी चचा करत, उ रं ोधणं हा रोजचा िदन म सु झा ा.
सव जमाती, िवचारधारा, परं परा यां िवषयी मािहती िमळू ाग ी. आ मात
ै ो ातून िविवध ॠषी, दे व, दानव, दै , गंधव, य , दास येत. ते नवनवीन
िवषयां ची मािहती दे त. िनसगाती ाना ा अनुभूतीचं ते कथन करत. तं िव ा,
हठयोग, मं िव ा या ा ां ची कुंभकणा ा िव े ष आवड आिण गती होती. आ मात
या िव ा अवगत अस े े ॠषी आ े तर तो ां चा िप ाच सोडत नसे. िबभीषण
धम ा , ाय ा आिण रा ा यां वर भु िमळवू ाग ा. िदवसभरात
आ े ् या अनुभवां वर आ ी रा रा चचा क ाग ो.
दे वां चे मानसपु नारद कधी तरी आ मात येत असत. एकदा आमचा
ां ा ी ोटक प रचय झा ा होता. ानंतर ा ा तहा ानं होणा या मूक
संवादानं आमची ां ा ी ओळख िटकून रािह ी. पू ण ै ो ात ां ची महती
आिण संचार होता. दे व, दै , दानव, गंधव, असुर सवजण ां चा आदर करायचे .
ां ाकडे ै ो ाती े क गो ीची मािहती असायची. ां चे सेवकही
ां ासारखे च ानी, संभाषणचतुर होते.े िक े क भाषां वर नारदां चं भु होतं.
िवनोदी भावामुळे ते सवाचे ाडके होते. संभाषण न करता स चे ह याने
तहा दे ाची ाची क ा अ ितमच! तपिकरी रं गाचं व आिण केसां वर
यां सारखी खोच े ी सुंदर फु ं , हातात वा असा स पे हराव अस ् याने
ां ा ी संवाद ावा, असं े का ा वाटायचं . िचं तेचा व े ही ां ा
चे ह यावर कधी िदस ा नाही.
ितस या हरा ा मी औषधी वन ती ा बागेत असताना ितथं नारद मुनी
उप थत झा े . ‘नारायण, नारायण!’ आवाज आ ् यानं मी मागं वळा ो. ां ना
बघ् ◌ाून म ा आनंद झा ा.
“ मा असावी गु वय, माझं नाव नारायण नाही तर द ीव आहे .” असं
णत ां ना मी णाम के ा. मो ानं हसत ां नी ‘आयु मान भव!’ असा
आ ीवाद िद ा आिण िवचार ं , “द ीवा, काय करत आहे स?”
“गु वय, बागेची साफसफाई आिण औषध बनव ासाठी वन तींची पानं
गोळा करत आहे . आयुवद हे मा ा आवडीचं ा आहे .” मा ा उ रानं भुवया
उं चावत ते णा े ,
 “काही िदवसां पूव पौ ां ा आ मात गे ो होतो. ां नी तुम ाब
सां िगत ं . पौ सहसा कुणाची ु ती करत नाहीत, पण तु ािवषयी मा
भरभ न बो त होते. असुर आिण ॠषी अ ा संक रत मु ाचा धम, वे द-
ा ावरचा अ ास आहे , हे एकून म ा आ चय वाट ं . वे दां ा ॠचापठणावर
तुझं भ्◌ाु आहे हे समज ् यावर तु ाकडून काही ऐकाय ा िमळे या अपे ेनं
भेट घे ास आ ो.”
मधाळ वाणीत ां नी ‘संक रत’ ट ् याचं म ा थोडं ही वाईट वाट ं नाही.
मी ग ् भ झा ोय ब तेक, असा िवचार मनात तरळू न गे ा.
“गु वय, ही महादे वाची कृपा ी!”
“कृपा ी कुणाची आहे हे समजतं, णजे बु मान आहे स.” नारद णा े .
ावर मी काहीच िति या िद ी नाही.
“संगीत ाळे त जातोस का?” ां नी पु ढचा न िवचार ा.
“होय. संगीताची आवड वाढ ी आहे . छं दां चा सराव करत आहे आिण वा ं
ि कणं चा ू आहे .” मी उ ाहात ु र िद ं .
“छान, रिसक अस ् याि वाय िनसगा ी एक प नाही होता येत. संगीतानं
मन एका आिण ां त होतं. परं तु तू संगीताकडं छं द णू न बघ. ाकडे ान
समजू न बघणं तु ासाठी तरी यो नाही. गायन, संगीत, े खन अ ा ानधारणे त
जा वे ळ न घा वता तू कमावर क ि त कर. या आ मातून आतापयत हजारो
ि ान घे ऊन गे े त, पण ां नी बळ िमळव ं ां नाच कीत ा झा ी.
उ य ासाठी ां चं ान मह ाचं . कमकां ड करत आिण िभ ा गोळा कर ात
आयु गे ं िक े कां चं. पौ ां चा नातू आहे स हे डो ात गे ं की मग आ म, य
यातच अडकून राह ी . मातेकडून आ े ् या असुर र ाचा अिभमान बाळग.
आयु ात उ ेय अस ् याि वाय ान हण थ.” ां ा हसतमुख
चे ह यामागी हे तू ात येत न ता. ते यथ तर बो त नाहीत ना? मा ा मनात
जरा गोंधळ िनमाण झा ा.
“च ा भेटू परत” णत ते िनघू ाग े .
“गु दे वऽऽ” मी ां ना पाठीमागून हाक मार ी. ां नी वळू न मा ाकडे
बिघत ं .
 “ ा समज ् याि वाय उच णं चु कीचं ना?” ां ा नजरे स नजर
िभडवत मी िवचार ं .
“तू यो िद े नं जात आहे स. माझी कधी गरज वाट ी तर िन चत सां ग.
आता वारं वार आप ी भेट होत राही .” डोळे िमचकावत ् र ु र दे ऊन ते
ऋषीं ा भवनाकडं िनघा े . मीही गबगीनं ां ा मागं िनघा ो. म ा येताना
बघू न ां नी चा ाची गती कमी के ी.
“अजू न क ाची आवड आहे तु ा?” नारद मुनींनी न के ा.
“आयुवद, द न, रा ा , धम ा ....” मी पटापट सव ा ां ब
सां िगत ं .
“उ म! वकरच तु ा ॠषीचा दजा िमळे ; आिण पौ ां चा पौ
ट ् यावर तर हे सहज सा होई .” माझा अंदाज घे त ते णा े .
“गु वय, म ा ॠषी नाही बनायचं .” मा ा बो ानं ां नी मा ाकडं वळू न
बघत िवचार ं , “मग?”
“अजू न तरी काही ठरव ं नाही. पण फ आई आिण भावं डां ना थै य आिण
सुरि त आयु ायचं आहे , एवढीच स ा तरी इ ा आहे .”
“हो, तू असुर राजा सुमा ीचा पौ आहे स हे मी िवसर ोच. तु ा वारसा तर
असुरां चाही आहे . मग ां चं ि ण घे ाऐवजी तू इथं क ा ा वे ळ घा वतोस?
बळ असे तर ानी ोकां नाही चाकर णू न ठे वता येतं. असुरराजा बन ास
तर तु ा आ ां ना सहज थै य आिण संर ण दे ता येई .” ां ा अचानकपणे
बो ानं मी थोडा गोंधळ ो. ां ना काहीच ित या िद ी नाही. आ ा दोघां ना
बागेत बघू न कुंभकण आिण िबभीषण आम ाजवळ आ े . मी दोघां ची नारद मुनीं ी
ओळख क न िद ी.
“तुमचे िपता िव वा आिण ां ा आ मात घड े ् या घटनां िवषयी
समज ं . तु ी ा ा दं िडत के ं नाही का, िकंवा ाचा ित ोध घे ाचा य
नाही के ात?” आ ा ितघां कडं बघत कुतूह ानं नारद मुनींनी िवचार ं .
“नाही गु दे व, ां नी आ ा ा ां ा आयु ातून काढू न टाक ं आहे .
काहीही झा ं तरी े वटी िपता आहे त ते. ां ना एक िदवस प चा ाप होई . मी तर
मा के ी आहे . पौ आजोबां नी सां िगत ् या माणे भूतकाळ बद ता येत नसे
तर तो मा करत जगावं .” मी ां ा डो ां त े भाव िटपत उ र ो.
 “ॠिषपरं परे ा क ं िकत के ं िव वानं. ाचं इं ि यभोगावर िनयं ण नाही तोे
ऋिषपदास पोहोच ा? कमा आहे !” नारद मुनी उपहासानं णा े . ावर मी
काहीच बो ो नाही.
“आयु ात पौ ां चा आद समोर ठे वू न माग मण करा, िवधाता तुम ा
सोबत आहे . तुमची सं ेची वे ळ झा ी असे . मी िनघतो.” असं बो ू न ते िनघा े .
“आप ा आभारी आहे गु दे व.” णत मी ां ना णाम के ा. मा ा
पाठोपाठ कुंभकण व िबभीषणानंही ां ना णाम के ा.
नारद मुनीं ी बो ू न छान वाट ं . आ माती इतरां पे ा ते मोक ा
भावाचे वाट े . ते दू र जाईपयत आ ी ितथं च उभे रािह ो.
“द ीवा, तू खरं च माफ के ं स विड ां ना?” कुंभकणानं म ा न के ा.
“नाही.” मी गेच ु र िद ं .
“मग विड ां ना माफ के ं य, असं नारदमुनींना का सां िगत ं स?” कुंभकणा ा
या वा ाने मी णभर थां ब ो, नंतर ट ं ,
“नारदमुनी असोत की आणखी कुणीही. मनात ा आ ो आिण ोध
सग ां नाच नसतो सां गायचा.”
“पण अ ानं तु ािवषयीची िव वासाहता संपे .” िचं ता करत िबभीषण
णा ा.
“मा ावरचा िव वास मीच गमाव ा तर खरी िव वासाहता गमाव ी. अ ा
एखा ा व ानं ती क ी कमी होई ? िवचार, ेय हे े क िदव ी बद त
असतं. काही िदवसां पूव म ा सूड ावा असं वाटायचं , उ ा तसं वाटणार नाही;
िकंवा का ां तरानं मी सूड घे ईनही. िन चत असं काही नाही.” मी िबभीषणाकडं बघू न
ट ं . “बाकी तु ी दोघं फारच िवचार कराय ा ाग ात याचा आनंद आहे .”
“करतोय मी स ा थोडा िवचार. महादे वानं बु ी दे ऊन माझी तरी अडचणच
के ी आहे . कारण नसताना डो ात िवचार येतात.” कुंभकणा ा बो ावर आ ी
ितघं हस ो आिण सं ा कर ास िनघा ो.
पहाटे वे दपठण संपवू न आ ी य मंडपाकडं िनघा ो. समो न नारद मुनी
येताना िदस े . ां ा ी बो ाची परत इ ा झा ी.
“तु ी पु ढं जा, मी येतोच.” कुंभकणा ा सां गून मी नारदमुनीं ा िद े नं
िनघा ो, हात जोडत ां ना ट ं ,
 “ णाम गु वय!”
तहा क न ‘आयु मान भव.’ असा आ ीवाद दे त ते णा े ,
“द ीवा, का एक गो सां गायची िवसर ो. तु ा जातकात राजयोग
आहे .”
“खरं च?” मी आ चयचिकत होऊन िवचार ं .
“मी िव वास ठे व ास पा आहे . काहीजणां ना वाटतं मी कळीचा आहे , पण
आजपयत कधी अस कथन के ं नाही.” त: ाच वा ावर नारद मो ानं
हस े . म ा िवनोद न कळ ् यानं मी ां तपणे ां ाकडं बघू ाग ो. सभोवता ी
नजर िफरवत ते णा े ,
“केवळ वे द आिण मं पठणानं आजवर कोणीही ानी झा ं नाही. जे हण
के ं ावर िवचार आिण चचा होणं गरजे चं आहे . जोपयत न पडत नाहीत तोपयत
ान हण झा ं असं समजू नको. मह ाचं णजे न न पडणारे ि कोण ाही
गु ा आवडत नाहीत.” असं बो ू न ते िनघा े . मी ां ा पाठमो या आकृतीकडं
बघत उभा रािह ो. आजवर मी त: ाच जा न िवचार े . गु ं ना न
िवचार ाचं बळ म ा नारद मुनींमुळे िमळा ं . ते ापासून ां नी िद े ा उपदे
डो ात ठे व ा. ती रा ‘राजयोग’ या एका ाचा िवचार करत गे ी. कुंभकण
आिण िबभीषणानं राजयोगवर िक े क िवचार मां ड े . मी मा मनातून आनंद ो.
अंगीरस, िव वािम , विस , अग ी, दु वास अ ा िक े क ॠषीमुनीं ी,
तप ां ी मी चचा सु के ी. ां ना िविवध ा ां वर न िवचार े . ातून
त:चं मत बनू ाग ं . द न ा , रा ा , आयुवद, अ ा , संगीत,
ाय ा यां वर िक े क न िवचा न ानात भर पडू ाग ी. आ मात
ै ो ाती िव ानां चा सहवास िमळा ा. धम आिण सं ृ ती हे मा ा चचचे
आवडते िवषय बन े . धम, सं ृ ती आिण वे दां वरी नविवचारां नी काही ि ां ना मी
अहं कारी आहे असं वाटू ाग ं . ावर एक िदवस कुंभकण म ा णा ा,
“द ीवा, तू िदवसिदवस अहं कारी बनत आहे स असं काही जणां ना वाटतंय.”
ा ा या बो ावर मी हस ो आिण िति या िद ी.
“कुंभकणा, मी नविवचार पू ण आक न क न मां डतो, ामुळे समोरी
ी ा पू व हा ा ध ा बसतो. मग त: ा ानी आिण म ा ून
दाखव ासाठी ‘अहं कारी’ असं संबोधन ते करणारच. वै चा रक गु ाम नाही बनत
 ट ् यावर अहं कारी णू न िहणव ात काही जणां ना आ क आनंद िमळतो तर
तो ां ना िमळू दे . खरं तर अहं कार हा अधवट ानानं तयार होत असतो. ान ा
झा ् यावर मत के ं तर अहं कारी नाही बंडखोर तयार होत असतात. जर तु ा
कोणी परत असं ट ं तर सां ग, ‘द ीव अहंं कारी आहे , पण वै चा रक गु ाम
नाही. संक रत आहे पण ाचार नाही.’
*

बंडखोर
आ ी ितघं ही कुटीत िनवां त बस ो होतो. िद ा ा मंद का ात कुटी ा
िभंतीवर पड े ् या डो ा ा साव ीकडं बघत मी िवचार करत होतो, हा एवढासा
िदवा ा ाम े येणा याचं ितिबंब एवढं मोठं का दाखवत असे ? तेव ात
कुंभकण गंभीर आवाजात कुतूह ानं मा ाकडं बघत णा ा,
“सकाळपासून म ा एकच न सतावत आहे . अमृत ि ् क असे का?
आप ् या ा ते िमळू के का? आप ् या ा अमृत िमळा ं तर आपण अमर होऊ,
मग कोणाचीच भीती राहणार नाही. िवचार क न बघा, मरण नसणं ही गो िकती
आनंद दे णारी आहे ! द ीवा, काहीही कर, आप ् या ा अमृत पािहजे . दे वां सारखं
आपणही अमर होऊ.” मी ा ाकडं कटा टाकत उ र ो,
“गु वयानी सां िगत े ी समु मंथनाची कथा मा ा डो ाव न गे ी; आिण
ाती ते अमृत, िवष वगैरे सगळं भाकड वाट ं .”
“भाकड? आ गु दे व खोटं सां गत आहे त असं णायचं का तु ा,
दे वां वर निच ? तु ा दे वां पे ा अिधक ान आहे का?” कुंभकणानं िचडून
म ा न के े .
“कुंभकणा, तु ा अमृत असणं नाकार ं णू न राग आ ा की, दे व चु कीचं
सां गत आहे त असं ट ् याचा राग आ ा, हे आधी सां ग.” मी हसतच ा ा
आणखीन िडवच ाचा य के ा.
“दो ी गो ींचा.” ानं आणखीन िचडत ु र िद ं . मी सरकून कुटी ा
िभंती ा पाठ टे कवू न बस ो आिण ा ा समजावू न सां गू ाग ो,
“समु मंथन हे दे व आिण दै ां म े झा ं , बरोबर?” मी िवचारताच कुंभकणानं
होकाराथ मान डो ाव ी.
“आता काही मह ाचे न उप थत होतात. समु मंथन करताना हे दै
आिण दे व कुठे उभे होते? समु ाचं मंथन करायचं ट ं तर ा ा मधोमध जावं
ागे . दु सरं , मंथनासाठी आव यक अस े ा मं ाच पवत मातीिमि त खडकां चा
असणार, णजे अधा पवत पा ात िवरघळ ा गे ा असणार. मग ा पवतानं मंथन
कसं झा ं असे ; आिण मंथनासाठी वापर े ा नाग... ाचं नाव काय रे
िबभीषणा?.”
“वासुकी” िबभीषणानं पटकन उ र िद ं .
“बरोबर, वासुकी. मं ाच पवत काही छोटा नसणार, मग ा ा वे टोळे
घा णारा वासुकीही काही हान सप नसणार. जर वासुकी हा एवढा िव ा सप
असे तर ाचे आई-बाप, भाऊ-बहीणही तेवढे च िव ा असती . असे िव ा
सप पृ ीवर अ ात असते तर आतापयत ां नी आप ् या ा िजवं त ठे व ं असतं
का? आिण ही घटना बळी ा काळाती , णजे फार काही पु रातन नाही, तरीही ही
भाकडकथा आहे हे सवा ा ात येत कसं नसे , याची म ा कमा वाटते! आिण
पवताखा ी पा ात िव ू नं कासवाचं प घे त ं . तर मग सां गा कसं घे त ं ानं हे
 प? असं प धारण करणं आहे का? त: िव ू ीरसागरात राहतो तर
ानंच सगळी र ं बाहे र काढायची ना! िबचा या दे व आिण दै ां ना क ा ा कामा ा
ावायचं ? आप ् या ा महादे वानं जी बु ी िद ी आहे ना, ितचा थोडा जरी वापर
के ा तरी ब याच गो ींचं सहज आक न होई .” मा ा बो ानं दोघं ही
मा ाकडं आ चयानं पा ाग े .
“महादे वा ा कंठाती ह ाह िवष आिण ते अमृत, ामुळे दे व अमर झा े
ां चं एक वे ळ ठीक आहे . पण घोडा, पा रजातक, ऐरावत, कामधे नू मंथनातून ा
झा े , असं गु दे व का णा े असती ?” िबभीषणानं न के ा.
“िबभीषणा, तुझी ं का बरोबर आहे . या गो ी आधीपासूनच अ ात
आहे त. ा ा गुणां मुळे ां ना र ट ं गे ं . ाचा कंठ िवषानं िनळा झा ा
अस ाची ता आहे , पण ते समु मंथनातून िनघा े ं ह ाह च आहे , असं
ठामपणे सां गणं कठीण आहे . दे वां नी अमृत ा न के ं ट ् यावर ां ना मृ ू
नाही, ामुळे ां ा िवरोधात ढ ाचं साम कोणीही एकवटू कणार नाही.
यासाठीच ां नी हा बनाव रच ा आहे . भिव ात तु ा ा एखा ा दे वाचा मृ ू
दाखवे न, मग तर खा ी तुमची पटे , की ै ो ात कोणताही जीव अमर होऊच
कत नाही. ाचा ज झा ा ा ा मृ ू हा िन चत आहे , हा िनसगाचा िनयम सव
सजीवां ना समान ागू आहे .” दोघां नीही मा ा बो ावर संमतीद क मान
डो ाव ी.
“द ीवा, तुझं णणं पट ं . माझा तर वे द हे िनसगिनिमतीआधीच तयार
झा े , यावरही आता िव वास बसत नाही. आता हे च बघा, बारा वष वे द वण
के ् यानंतर दे वां नी वे दां ा मागद नानं िनसग बनव ा. मग सोम, अ ी, य ,
नाग, दे व, दानव, इं , दै , असुर यां चा उ ् े ख िनसगिनिमतीआधीच िक े क
सू ां म े कसा आ ा असे ? इथं वे दां वरी ानावर िवचार करताना अ ा
गो ींमुळे गडबड होते.” कुंभकणा ा वे दां वरी संभाषणानंतर िबभीषण णा ा,
“वे दां चा नाद िक े क वष िव वात घु मत रािह ा. हा नाद थम दे वां ना
समज ा, ातून ां नीच , िनसग, जाती-जमाती तयार के ् या. गडबड तर
होणारच, कारण वे दां चा अथ समज ाइतपत आपण ानी कुठे आहोत?”
“हं , वे द आधी असती हे म ा सु ा पटत नाही. सा ा गो ी समज ासाठी
फार ानी अस ाची गरज नाही. न पड ा आिण ाचं उ र नाही सापड ं , तर
आपण अ ानी आहोत, असा िवचार करणं चु कीचं आहे . कोण ाही गोे ी ा केवळ
सवमा ता आहे णू न ती स , हे मी तरी मानू कत नाही.” मी मत मां ड ं आिण
ां ाकडं बिघत ं .
दोघां ाही िवचार कर ा ा प दतीवर मी खू झा ो होतो. आक न आिण
िचिक क वृ ीनं आ ा ितघां ची िवचार ी िदवसिदवस वाढत होती. दोघां नीही
मा ा बो ावर िति या िद ी नाही. मी पु ढं णा ो,
“कुंभकणा, ॠ े दाती सु ं फ इं , व ण, अ ी आिण दे व यां ना खू
कर ासाठीच आहे त. वे दां मधी ॠचा वण करताना आ क आनंद िमळतो.
ेक उ ारताना ऋचां ची कंपनं िव े ष अनुभ्◌ाूती दे तात. ती अनुभूती
करणं सहज नाही. आधी वे द की आधी िनसग, इत ा खो वर िवचार न
करता दे वां नी ां ा िवि प तीनं गुंफ
ु ु े ् या ितभेचं कौतुक तर करावं च
ागे . िक े क ऋचा, ाथना वणीय आहे त. गाय ी मं ाची ं दनं तर अ तीमच!
म ाही अ ा छं दयु ॠचा तयार कर ाची इ ा आहे , ात फ महादे वाची
ु ती, ाथना आिण भ ी िदसे .”
“द ीवा, तू आता कवी होणार आहे स की काय?” िबभीषणानं आ चयानं
िवचार ं . ावर मी हसत उ र ो,
“काही सां गता येत नाही. े का ा दयात एक कवी असतोच. दयाची
ं दनं एखा ा गो ीवर एका झा ी की, ावर उमटणारे साचे ब द णजे
का . महादे वा ी माझं दयाचं नातं आहे , ामुळे मा ा का ात फ महादे वच
असे . महादे वां वर तुरळक ऋचा आहे त. िव ू पूजक आयाची महादे वावर दा
आिण भ ी नाहीच.”
“द ीवा, वे द फ वणीय आहे त असं णायचं आहे का तु ा?”
कुंभकणानं न िवचार ा.
“तसं नाही. वे द वणीय तर आहे तच; आिण सू िवचार के ा तर ात
ानही आहे , परं तु ते ान आप ् या आयु ात उपयोगी पडे की नाही हे सां गता येणं
जरा कठीण आहे . मी आजवर े क ॠषी आिण दे वां ना वे दां वर िक े क न
िवचार े , ां ना मा ा नां ची उ रं दे ता आ ी नाहीत. उ ट, न िवचार ् यानं
मीच ां ना बंडखोर वाटाय ा ाग ो. णू न आता नदीसारखं ां त राहायचं ठरव ं
आहे . जसा नदीचा उगम झा ् यावर ती पवतात िझरपते, खडकावर आदळते, नंतर
सव अडथ ां वर मात करत माग थ होते. माग मणात माती, दगड, िक े क
वन तींचा पा ापाचोळा, ा ां ची िव ा, े तं आिण अ ा िक े क गो ी ती सामावू न
घे ते. िवचार नाही करत बसत की िकती घाण मी सोबत वाहत घे ऊन जात आहे . ती
माग मण करत पु ढे जाते. ितचा आकार िव ार ा, की नको अस े ् या गो ी
आपोआप िकना यावर टाकत ती ां तपणे समु ा ा िमळते. आप ा संघषही
नदीसारखाच आहे . िमळे ते ान ायचं . नको अस े ं ान का ां तराने
आयु ातून आपोआप बाहे र पडे . आपणही ानाचा आवाका वाढवत मृ ू म े
िव ीन ायचं . आता काही न पटणा या गो ी समजती , पण जा वादिववाद न
करता माग मण करायचं , असं स ा तरी ठरव ं आहे .”
कुंभकण अवाक् होत णा ा, “गु दे व, तु ी तर महान पं िडत झा ात!”
ा ा बो ावर आ ी ितघं ही हस ो.
“पं िडत नाही झा ो, फ त: ा िभड बु दी ा गाम ावत िवचार
करत आहे . ातही काही ि मी िवचार े ् या नां मुळे नाराज होतात, णू न
आ िचं तन करणं अिधक चां ग ं .”
“द ीवा, कुणाचाही िवचार न करता तू न िवचारत जा. तु ा िव े वर
सवजण जळतात. असेच जळू न खाक झा े पािहजे त. कारण दे वां ची ु ती कर ात
अस े े आय तु ा कधीच स ान दे णार नाहीत.” कुंभकणा णा ा.
“स ान िमळव ासाठी िवचार नाही मां ड े , न नाही िवचार े , तर
नुकसान कुठं य?” िबभीषणानं मत मां ड ं .
“कुंभकणा, वे दां ची िनिमतीच मुळात दे वां नी के ी आहे . ती काही िनसगा ा
िनमाणाआधी झा ी नाही. दे वां नी त:ची ु ती क न घे ासाठी सम आयाना
वे ठीस धर ं आहे . सोमरस, अ धा सहज िमळावं णू न ते आयाकडून य
करवू न घे त आहे त. आयानाही थािनक अनाय टो ां कडून संर णासाठी इं ,
िव ू ची गरज आहे , णू न आय धा , सोमरस य ात हिवभाग दे वां ना दे तात. पण
जे ा आयाना ां चे संर ण करणारं नवीन दै वत सापडे ते ा मा इं आिण
िव ू ा सोमरस आिण अ धा ासाठी याचना करावी ागे हे िन चत. जसे अनाय
भोळे आहे त तसेच बरे च आयही भोळे आहे त. अिवकिसत अनाय आिण असुरां नी
िवनाकारण दे वां इतकाच े ष सव आयावर ठे व ा. आयऋषींना ास दे ऊन दे वां वरचा
राग काढ ा, हे चु कीचं झा ं . हे असंच चा ू रािह ं तर दे वां चे गु ाम भोळे आय,
आिण आयाचे गु ाम हे ा ा दे ाती थािनक अिवकिसत टो ा, अ ी
गु ामिगरी संपवायची असे तर थम दे वां ना परािजत क न आयाना याचका ा
गु ामिगरीतून मु के ं पािहजे . आय आिण अनाय यां ाती े ष संपवावा ागे .
य हे वातावरणाती सकारा क ऊजसाठी चां ग े आहे त, पण दे वां ना या य ात
हिवभाग दे णं बंद झा ं पािहजे . दे व स ा सोबत नसती तर आप ं संर ण कोण
करणार, या मानिसक भीतीपोटी आया ा मनात गु ामिगरी खो वर ज ी आहे ;
आिण मी हे सां ग ाचा य के ा तर मीच वै िदक परं परे चा सवात मोठा ू ठरे न.
ते म ा कधीच स ान दे णार नाहीत हे मा , पण फ स ान िमळे णू न
वै चा रक गु ाम होणं मा ाकडून तरी नाही.”
“आयाना ही गु ामिगरी समजणारच नाही का कधी?”कुंभकणानं न के ा.
“समजत असे ही. कदािचत िव ान आयॠषी नवीन संर णदै वत ये ाची
वाट पाहत असावे त. अिवकिसत ोकां ना गु ाम णू न वागव ात स ा तरी ां ना
आनंद िमळतो आहे . आयाना कळत नाही की, ां ाकडं अस े े गु ाम हे
ारी रक गु ाम आहे त जे अिवकिसत आिण अ ानी आहे त. परं तु िव ान आय,
ॠषीसु दा मृ ू ा भयानं एक कारे वै चा रक गु ामच बन े आहे त. िव ान जे ा
वै चा रक गु ाम बनतो ते ा तो धमाचा गैरफायदा घे त ा ासारखे आणखी
वै चा रक गु ाम ोधतो िकंवा बनवतो. कुणी नवीन िवचार मां ड ा तर अधम णू न
घोिषत कर ावर ते जोर दे तात. दे व जमातीचे ोक खरे बु मान आहे त. ां नी
आयाना गु ामिगरीची सवय ावू न याचका ा भ्◌ाूिमकेत ठे व ं . त:ची ु ती
क न घे ासाठी ां ावर बंधनं ाद ी. ासाठी ां नी य , वे द यां चा पु रेपू र
वापर क न घे त ा. दे वां ची भाऊबंदकी अस े े दै आिण दानव मा मु
िवचारां म े रािह े . ां नी सं ृ ती, धम यां कडं न दे ता गत ाथाकडं
िद ं . पू जे ा पु ढं ते कधीच गे े च नाहीत. काही दै राजां नी य के े ,
पण ां ना ते संघिटत पात नाही करता आ ं . ामुळे ां नी मां ड े े िस ां त
िकतीही बु वादी अस े तरीही ते सु ा नंतर दे वां नी बनव े ् या वे दां नाच माण
मानून ानाजनास सु वात क ाग े . े वटी आय आिण अनाय दोघं ही गु ामच!”
मा ा बो ाकडं दोघं ही डोळे िव ा न बघू ाग े .
“द ीवा, कधी के ास एवढा िवचार? िन चतच तू िव ान पं िडत अथवा
दा िनक त वे ा हो ी .” िबभीषण आनंदानं णा ा.
 “छे , पं िडत िकंवा त वे ा नाही, तर नवीन सं ृ तीचा सं थापक राजा ायचं
आहे म ा.” मी िम क पणे हसत णा ो.
“ ै ो ाती सव राजां पे ा े अ ा इं पदाचा तू ामी हो ी .” कुंभकण
उ ाहात णा ा.
“इं पद तर कधीच नको. ते पद म ा खू प तु वाटतं. इं ा ा सेवक णू न
ठे वणार आहोत आपण. द ीवाचे बंधू आहात, थोडा मोठा िवचार कराय ा ि का.”
असं णू न हसत मी िनवां त े वर अंग टाकून प ड ो. मिह ां मागून मिहने जाऊ
ाग े . िकती ान हण झा ं ाचा मागोवा घे त त: ीच िवचारमंथन क
ाग ो.
***
आज वे दपठण आिण य पू त झा ् यावर दे वां नी आ ा ि ां ना भवनात
बो ाव ं . ां ासमोर आ ी आसनाव थे त बस ो. ां ा े क ा ावरी
उपदे ानं ानात भर पडत होती. गाय ी मं ानं सु वात करत गंभीर होत ां तपणे
ां नी बो ाय ा सु वात के ी.
“समाधान हे धमाचरणानं िमळणारं सवात मोठं सा आहे . वे द हे
धमसंिहतेचा मूळ आधार आहे त. य ाती हिवभाग दे वां ना िमळा ् यानं ते
आप ् यावर स राहतात. आप ् यावर ां ची कृपा ी राहते. सव कारची संकटं ,
ाधींपासून आप ् या ा संर ण िमळतं. दे वां ा नाम रणानं मन ां ती िमळते. ा
मन ां तीतून समाधान िमळू न जीवना ा अथ ा होतो.”
दे वां ा े क वा ासर ी मदू गेच िवचार क ाग ा. त: ा
दे वां चे िवचार पटवू न दे ऊ ाग ो, पण िवचारां ची सां गड बसत नस ् यानं मी
ितउ र दे ास अधीर झा ो. दे व पु ढं काही सां गणार, एव ात मी बो ास
उठून उभा रािह ो आिण णा ो,
“गु दे व, धम जर नविवचार दे त नसे तर समाधान कसं िमळे ? धमसंिहता
ही अंितम स मानून आपण ठाम रािह ो आिण समाधानी झा ो, तर नव िवचारां चा
िवकास कसा सा होई ? धमाती ठाम िवचारसरणीनं नवीन िवचार ि या बंद
होई . फ अ ात अस े ं ान हण के ् यानं समाधान आिण मन ां ती
क ी ाभे ? म ा वाटतं, आप े िवचार मु अस े पािहजे त. े क गो ीची
उक त: ा करता आ ी पािहजे . मु िवचारां ि वाय न ा ानाचं आक न
आिण अनुभूती क ी होई ? मी तरी आपणाकडून िमळा े ् या आिण वे दां वरी
 ानावर संतु िकंवा समाधानी नाही. समाधान नाही णू न मन ां तीही नाही.
आपणच एकदा णा ा होतात, ‘ ाना ा क ा ां डाएव ा िव ा आहे त.’
जोपयत म ा ानाची पू ण उक होत नाही तोपयत मी तर असंतु च राहीन. ामुळे
धमाचरणानं समाधान ाभे , हा िवचार णजे मृगजळच आहे , असं म ा वाटतं.”
मनात आ े े सव िवचार मी पटपट बो ू न गे ो. दे व तहा करत
बघत होते. ां ा चे ह यावरी हा भाव िवचारां ना बळकटी दे ऊ ाग े .
“द ीवा, तुझं आक न े आहे . न ा ाना ा क ा ं दाव ाची तु ात
मता आहे . मा ा कुटुं बाती पू वजां नी आिण िक े क ॠषींनी हजारो वष अ यन
क न या ानाचा ोध घे त ा आहे . ाचं मनन, िचं तन क न आजवर िक े क
ऋषी आिण िव ान समाधानी झा े त, आिण समाधानी गु च सा क ान दे ऊ
कतो. महान ॠषींनी भौितक सुखां चा ाग क न मो ाचा माग ोध ा. ा
अनुभ्◌ाूतीनुसार नैसग क, भौितक, आ ा क, ानानं यु अ ा वे दां ची िनिमती
झा ी. आता ोध घे ासारखं नवीन असं कुठ ं च ान ि ् क नाही. ामुळे
इतर ानां चे ोत ोध ात जीवन वाया घा वणं हा ु द वे डेपणा ठरे .”
दे वां नी ां तपणे ु र िद ं .
“गु दे व, आपणच एकदा णा ा होतात, अंितम असं काहीच नाही. म ा
असं वाटतं, जोपयत भौितक आिण ऐिहक सुखं पू णपणे िमळत नाहीत तोपयत
असंतु ी आहे . संतु झा ो तर आपण मृत झा ोत असं म ा वाटतं. असमाधानी
असू, तरच जग ास ऊजा िमळे . समाधानी मनु ा ा संघषाची ऊजा आिण उम
क ी िमळे ?” मीही िबनिद त मा ा मनाती िवचार मां ड े .
“द ीवा, भौितक आिण ऐिहक सुखा ा जीवनात जा मह दे ऊ नये.
े क िजवाचं ज मृ ू ा च ातून बाहे र पडून मो ा कर ाचं अंितम ेय
असावं . मनु जीवन एकदाच अस ् यानं ऐिहक सुखाम े ते वाया घा ू नये. कमी
बु दीची माणसं भौितक सुखात गुरफटू न जातात. रीरोपभोगात आयु वाया
घा वू न मृ ू नंतर नरकयातना भोगतात. वे द आिण धम ृतीने या भौितक सुखापासून
मु होऊन मो ाकडं जा ाचे माग सां िगत े आहे त. ा मागावर जा ासाठी
मानिसक समाधान आव यक आहे . असमाधानी मनु ाम े भोगाची ा सा असते,
ामुळे तो ज मृ ू ा च ातून बाहे र पडूच कत नाही. मनु ज ातच या
च ातून बाहे र पड ाची संधी आहे . ामुळे हा ज भोगां पासून मु ठे वणं गरजे चं
आहे .”
दे वां ा उ रानं सव ि भारावू न गे े . माझं मा समाधान झा ं न तं.
मी अिधक काही न बो ता खा ी बस ो.
मा ा नो रानं ि मा ाकडं तु तेनं बघू ाग े . मा ाकडं पाहत
दे व े वटी णा े , “समज ं का द ीवा?”
इ ा नसताना मी होकाराथ मान डो ाव ी. आ ी ां चा आ ीवाद घे ऊन
बाहे र पड ो.
“द ीवा, न का िवचारतोयस? ते नदीचं उदाहरण तूच िद ं होतंस ना?
आपण इथं ान घे ासाठी आ ो आहोत, ान दे ासाठी न े . तु ा नो रानं
िचडून एक िदवस दे व आ मातून आप ् या ा बाहे र काढती .” भवनातून कुटीत
आ ् याबरोबर िबभीषण िचडून णा ा.
“िबभीषणा, न िवचार े नाही तर ान कसं िमळणार? आज म ा तर
काहीच समज ं नाही.”
“काय? गु दे वां नी तर धमाचं सा िकती सोपं क न सां िगत ं !” असं णत
िबभीषणानं आ चयानं मा ाकडं बिघत ं .
“भौितक सुखा ा मह कसं नाही? भोगाि वाय जीवन अपू ण आहे . म ा तर
आ ा आिण रीर वे गळे वाटतच नाहीत. जे काही या रीराकडून क न ायचं ते
मृ ू नंतर मो िमळ ासाठी? कमा आहे ! मृ ू नंतरचं कुणी बिघत ं य? म ा तर
रीराचे भोग मह ाचे वाटतात. िनमा ानं हे रीर भौितक सुखं उपभोग ासाठीच
तर िद ं य. धम ृतीत तर सव सुखं मृ ू नंतरच आहे त असं सां िगत ं य. खरं सुख
मृ ू नंतर गात असे तर हे जीवन क ासाठी? समाधानी राहायचं असे तर ान
घे ाची आिण दे ाची उठाठे व तरी क ासाठी? जं ग ाती सव ाणी समाधानानंच
जगत आहे त. खा ाप ीकडं कोणतंही भौितक सुख ते उपभोगत नाहीत, तर मग ा
सव ा ां ना मो िमळू न ते गात जाती ?” मा ा बो ानं दोघं ही िवचारात
पड े . काही ण थां बून मी पु ढं णा ो,
“ े क भोग, ऐ वय, सगळी भौितक सुखं म ा उपभोगायची आहे त.
मो मागानं जाऊन म ा समाधान नाही िमळणार. जे िदसतं आिण अनुभवास येतं तेच
ा वत स . आधी या रीरा ा अमयाद भोग आिण सुखं ायची. मृ ू नंतर ा
 वासाचं मृ ू नंतर बघ् ◌ाू.” मा ा बो ावर कुंभकण हस ा. ावर मीही हसत
ट ं,
“तु ी सु ा या धम ानावर समाधानी रा नका. आयु ात खू प मोठा संघष
आप ् या ा करायचा आहे . नाही तर बसा अडकून ान भासणा या अ ानात!”
“द ीवा, तू ना क झा ा आहे स.” िबभीषण ां तपणे णा ा.
“काय? असं तु ा क ाव न वाट ं ?” मी आ चयानं ओरड ो आिण
िवचार ं ,
“ दे वां चे िवचार, वे द, धम ृती यां ा िवरोधाती तुझे िवचार ऐकून हे
सहज ात येतं.” ानं तहा करत उ र िद ं .
“नाही िबभीषणा, मी अ क आहे . महादे वावर, आईवर, तु ावर; इतकंच
न े , तर िनसगानं िनमाण के े ् या े क गो ीवर माझी आ था आहे . ना क तर
तो असतो जो िनसगानं िनमाण के े ् या जमाती, ाणी-प ी, वृ यां ना िनिष द
मानतो. काहीजण तर ज दे णा या ी ाही िनिष द मानतात. िनसगानं िनमाण
के े ् या गोे ी िनिष द आिण अपिव ठरवतो, तो ना क. ना कपणा हा
मानविनिमत धम आिण वे दां ना न मानणं याव न नाही ठरत.” मी ा ा समजावत
उ र िद ं .
“खरं आहे , पण धम ृतीम ेही अ कताच सां िगत ी आहे . ामुळे जीवन
जग ासाठी धम सव म मागद क आहे . वै िदक धम हा सम ान दे णारा धम
आहे . आप ् यासार ा अ ् पबु ी असणा यां नी ावर चचा करणं यो ठरणार
नाही. कारण सा ात िनमा ानं ही धमसंिहता बनव ी आहे . वे द आिण धमसंिहता
सव े आहे . ां वर टीका करणं णजे सूयावर थुं क ासारखं आहे .” िबभीषणानं
ाचं मत मां ड ं . मी दोघां कडं बिघत ं . चचा संप ी असं समजू न कुंभकण उठ ा.
मी काही वे ळ िवचार क न बो ू ाग ो,
“िबभीषणा, अ ी धमसंिहता बनवणं फार मोठी गो नाही. ही धमसंिहता
णजे अ ी िनयमाव ी आहे ायोगे काही िवि ोकां नाच ाचा फायदा होतो.
मानिसक गु ाम बनव ाची सु वात मुळात अस ् या धमाचरणातून होते. आप े
िवचार, संवेदना या धमानं बािधत झा े ् या आहे त. हा वै िदक धम तु ा ा कधीच
ातं दे ऊच कत नाही. कारण ातं ा ा मूळ अथा ाच ‘संिहता’ या ानं
तडा जातो. मुळातच ातं हा िनसगाचा िनयम अस ् यानं मानविनिमत िनयमां ना
काहीच िकंमत नाही. कोण ाही भेदभावाि वाय जगणं असे अ ी िनसग
िनयमां ी सुसंवाद साधणारी धमसंिहता अस े ी सावभौम सं ृ ती तयार होणं
गरजे चं आहे . सा प र थतीत जो वै िदक धम आप ् या ा ि कव ा जातो ा ा
िनयमां ची मा की दे वां कडं च आहे . ां नी बनव े ी िनयमाव ी आयाना कारावी
ागते. अमुक एकानं ती ीकारावी की नाही, हे ातं ा ा िमळत नाही. कारण
धम हा ज ानं ठरव ा जातो. े का ा धमिनवडीचा अिधकार नाही. धमावर टीका
कर ाचा ह नाही. या धमसंिहतेवर कोणी न उप थत के े तर ा ा अधम ,
नीच अ ी अनेक दू षणं ाव ी जातात. असुर, नाग, दानव, दै अ ा अनेक
सं ृ ती पृ ीवर आप ं अ जपू न आहे त. दे वां ना ां ची सं ृ ती वृ ं गत
झा े ी सहन होत नाही, णू न हा सां ृ ितक वाद आहे . ामुळे आजही र पात
चा ू आहे . काही चां ग ् या गो ी सां गून आयाना सहज मूखात काढू न मानिसक गु ाम
बनव ं जातं. ा धमानं जागृत समाज िनमाण होत नसे तो धम सव े कसा?”
मा ा या उ रावर िबभीषण णा ा,
“बंधू, या ा तू गु ामिगरी समजतोस? आयु जग ासाठी संिहता तर हवीच
ना! ैर जग ानं मनु आिण जनावरां म े काय फरक राही ? धमसंिहता
कोणीतरी ाथासाठी बनव ी अस ी तरी ती समाजास एक बां धून मो ाकडं घे ऊन
जा ाचा माग तर दाखवते ना.” िबभीषणा ा संवादानं ाचं त:चं मत तयार होतंय
हे बघ् ◌ाून म ा मनातून आनंद झा ा. तो पु ढं णा ा,
“वै वक िवचारां नी यु असा वै िदक धम सव े असे तर तो उगाच
नाकार ात तरी काय अथ आहे ? आय सं ृ तीची स ता, परं परा, भाषा आिण
िवचार ग ् भ आहे त, ामुळे वै िदक धम आचर ात म ा तरी काही वे गळं नाही
वाटत.” िबभीषणा ा ना ा मी गेच उ र िद ं ,
“समजा, आपण या धमानुसार वाग ो, तर आप ् या ा हवं ते कूळ, वण
आिण गो िमळे ? नाही ना? मग हे कस ं ातं आिण कस ी समता? या
सं ृ तीत आप ं थान काय, तर फ ‘दासीपासून झा े े पु ’. ही धमसंिहता
आप ् या ा े दे ऊच कत नाही. आप ् यावर ज त:च बंधनं असती तर हा
धम आप ् यासाठी अडचणीचा नाहीये का? ज ाव न ित ा ठरत असते असं
समजणा या धािमक िवचारां चा मी नाही गु ाम होणार. ा धमसंिहतेिवरोधात जाऊन
िनसगाचा मूळ आधार अस े ी नवीन संरचना मी बनवे न.’ मा ा या उ रानं चचा
थां बे असं वाट ं , पण िबभीषण पु ा बो ू ाग ा.
“वै िदक धमात काही चु की ा गो ी असती ही, पण चां ग ् या गो ींचं
माणही जा आहे . या धमसंिहतेत चु का आहे त हे आप ् या ा ाचं अ यन
के ् यावर समजू न आ ं . ान हण कर ापासून आप ् या ा कोणीही वं िचत के ं
नाही. द ीवा, पौ पु आहोत आपण. आप ् या पू वजां नी कठोर तप चया
क न ही धमसंिहता बनव ी. ाना ा ा ीनंतर ाच ाना ा िवरोध करणं , ा
िवचारधारे िव बंडाची भाषा करणं हा संधीसाधू पणा नाहीये का? ा ानासाठी
आपण दे वाकडं आ ो आहोत ा ाच िवरोध के ा तर नवीन ान पृ ीवर
इतर आहे का? हे च ान माण मानून आप ी िवचार ी बन ी, ाच
िवचारां ा समथना ा गु ामिगरी समजणं चु कीचं ठरे .” िबभीषणानं ाचं मत
ठामपणानं मां ड ं .
“िबभीषणा, आपण पौ पौ आहोत, आय िकंवा दे व जमातीचे नाहीत.
धमसंिहतेनुसार आप ् या ा कोणतेही धािमक अिधकार नाहीत हे आप ् या
िप ानंच सां िगत े ं िवसर ास का? धमात जर भेदभाव नसे तर पृ ीवर रोज
नरसंहार का होतो? असुर, दै , दानव आिण भट ा जमातींची ह ा का होते?
आपण पौ पौ नसतो तर आप ् या ा हे ान िमळा ं असतं का? ज ापासून
आप ् या ा िमळा े ी वागणू क िवसर ास का? धमसंिहतेत सां िगत े े वै िदक
उपनयन सं ार आप ् यावर झा े त का? ा धमानं आप ् या ा नाकार ं ा ाच
कवटाळू न बसणं हे मूखपणाचं नाही का? इथ े ऋषी आप ् या ा फार आनंदानं
ान दे त आहे त असं तु ा वाटतंय का? ानाजनानंतर ते आप ् या ा आय
समजती ? कोण ाही ानानं बु दीचं अिभसरण होऊन ातून नवीन ानां कुर
िनमाण होणं या ा संिधसाधू पणा कसं णता येई ? नवीन िवचार कर ात चु कीचं
ते काय?” असे न मी िवचार े , आिण पु ढं णा ो,
“बद हा िनसगाचा मूळ िनयम आहे . उ ट, या बद ाचा ीकार या
धमसंिहतेनं कराय ा पािहजे . पण हे वै चा रक गु ाम अस े े ऋषी दे वां ा भीतीनं
धमसंिहतेत बद क दे णार नाहीत. ामुळे मीच नवी धमसंिहता िनमाण करीन.”
बो णं झा ् यावर मी कुंभकणाकडं बिघत ं .
 “द ीवा, ही धमसंिहता िक े क अनायानीसु ा अव ं िब ी आहे . आता तर
सवानाच ही मागद क वाटत आहे .” िबभीषण जागेव न उठत णा ा.
“ते ाथ , मूख आहे त. ां ना काय माहीत धम आिण मो ? मृ ू ा भयानं
िकंवा अ ा ा ा सेनं ही धमसंिहता ते अंगीकारत आहे त. ां ा मूखपणानं
िक े क भावी िप ा गु ाम बनती याची ां ना जाणीव नाही. जे ा ां ना ही गो
समजे ते ा खू प उ ीर झा े ा असे . ां ा पु ढी िपढी ा प चा ापसु ा
करता येणार नाही. कारण ही धमसंिहता ां ासाठी कधीही फायदे ीर ठरणार
नाही. िबभीषणा, या धािमक िवचारां म े वाहवत जाणं चु कीचं आहे . ाचा मूळ
उ े कोण ाही ान हणानं बद त नाही, तोच िव ोह क कतो. आजचा
िदवस सोड ् याि वाय उ ा ा िदवसात वे नाही करता येत. आप ् या ा न ा
िदवसाचा नवा सूय बघायचा आहे . सापसु दा आप ी जीण झा े ी कात सोडतो.
ित ा हवी असे तर जु ा आिण जीण िवचारां ची कात सोडून ावी ागे . आपण
असुरक ेची मु ं आहोत हे कादािपही िवसरता येणार नाही.” एवढं बो ू न मी
कुटीबाहे र आ ो.
न ा धमसंिहतेवर आपण बो ो खरं , पण ती तयार करणं आप ् या ा
आहे का? िप ान् िप ा र ात उतर े ं बोथट आिण कुजट संक ् पनेचं
बीज सव असुर जातीतून काढू न ां ना नवीन िवचार दे ता येती ? िव ू ची भीती,
इं ाचं ौय आिण झपा ान उभार े जाणारे आ म वै िदक सं ृ तीचा भ म पाया
रचत आहे त. जीवनाचं खू प मोठं ेय मी ठरव ं आहे , पण वै चा रक संघष
कर ाची पा ता मा ात आहे का? माझं एक मन िवचार क ाग ं .
असुर, दै , गंधव, दानव, नाग अ ा अनेक सं ृ ती एक क न एकच
सवसमावे क सं ृ ती बनवता येई का, जी आय सं ृ तीपे ा े असे ? वे गळा
धम बनवता येई ? सं ृ ती आिण धम एकच अस ् यावर सव सं ार एकच होती .
ि व हे च एक आरा दै वत असे . एकच सं ृ ती आिण धम अस ् यानं कूळ, गो ,
यां ारा भेदभाव करता येणार नाही. े का ा समानता आिण े असे . पण हे
होई का? दो ी मनां ची चचा सु झा ी. सं ृ ितिनमाणासाठी धािमक आिण
राजकीय नेतृ त: ा करावं ागे आिण या फोफावणा या वै िदक धमा ा
रोखावं ागे .
 ‘र : इित रा स:’ मी य मंडपाकडं जात पु टपु ट ो. सं ृ ती बन ीच तर ती
असे सवाचं र ण करणारी ‘रा स सं ृ ती’!
***
साधारणपणे सहा वष आ ी दे वां ा आ मात होतो. आज आ म
सोड ाचा िदवस आ ा होता. वे द, आयुवद, रा ा , ाय ा , द न ा
आिण संगीत ा ाचं अ यन झा ं . े खनक ां म े ावी िमळा ं . का ,
मं िनिमतीचे सव िनयम समज े . िवचार आिण म ाती बद जाणवू
ाग ा. आ मात आ ो ा वे ळचा ूनगंड आता दू र झा ा होता. िव ान ऋषी
आिण दे वां ा सहवासानं े षभावना कमी झा ी. सामानाचं गाठोडं बां धून आ ी
तयार झा ो. आ म सोड ाचं दु :ख आिण आई ा भेट ाचा आनंद दो ी एक
अनुभवू ाग ो. सव ा ां ी संबंिधत आचाय, ि , सेवकां चा िनरोप घे त
आयु ात परत भेट ाचा िव वास के ा. आ ीवादासाठी आ ी दे वां ा
भवनात आ ो.
“ णाम गु दे व!” मी ां ना नम ार के ा. तहा क न म ा
आ ीवाद दे त ते णा े ,
“द ीवा, तु ासारखा बु मान ि िमळणं हे गु ं चं भा च. तु ा
िव े नं मनु जाती ा नवीन िवचार िमळती यात म ा ितळमा ही ं काच नाही.
तु ा ज कुंड ीनुसार तुझं नाव अमर होई . आयु मान भव!”
“गु दे व आपण आ ा ा गु ं ा पात ा झा ात, हे आमचं भा च
आहे . आप ् यामुळेच आ ा ा ानाची ओळख झा ी. िनसग, वे द, धम यां ा
अ ासाने चौफेर िवचार कर ाचं आिण मत मां ड ाचं साम ा झा ं . सवा ा
क ् याणाचं काय आम ा हातून घडावं , हाच आ ीवाद िमळावा.” मी न पणे
ट ं.
“माझा आ ीवाद सदै व तुम ा पाठी ी आहे . ानसंपादन झा ् यावर ाची
अनुभूती होणं मह ाचं आहे . धममागानं आचरण ठे वा. िनसगाती े क हा चा ,
नाद, े क पै ू -अनुभवाने बघा. ासाठी ान आिण मौन करणं आव यक
आहे . द ीवा, तू रच े ् या ॠचा उ म दजा ा आहे त. ानं तुझं नाव अजरामर
होई .” दे व कौतुकानं णा े .
“गु दे व, आप ा आ ीवाद आिण महादे वाची कृपा ी आहे .े ” मी पु ा
नम ार करत उ र ो.
 “गु दे व, धमावरी माझी दा कधीही कमी होऊ नये, असा आ ीवाद
म ा ा.” असं बो ू न िबभीषण दे वां चा आ ीवाद घे ासाठी खा ी वाक ा.
“आयु मान भव!” दे वां नी आ ीवाद िद ा.
िबभीषणानं असा आ ीवाद मािगत ् याचं म ा नव वाट ं . गु दे वां ना खू
कर ाची े वटची संधीसु दा यानं सोड ी नाही, या गो ीचं हसू आ ं .
“गु दे व, म ा कायम ां ती, समाधान आिण सुख िमळावं असा आ ीवाद
हवा आहे . ‘आयु मान भव’ असा आ ीवाद म ा तरी नको. आयु िकतीही अस ं
ते सुखी असावं . हजारो वषाचं आयु असे आिण ते दु :खमय असे तर
दीघायु ाचा आ ीवाद काय कामाचा?” कुंभकणा ा व ावर दे व हसत
णा े ,
“कुंभकणा, तुझं सगळं च बो णं म ा छान वाटतं. ‘सवसुखीन् भवं तु!’
आयु ाती े वट ा णापयत तु ा सुख-समृ ी आिण ां ती ाभे .” कुंभकण
खू झा ा पु ा एकदा दे वां ना नम ार क न आ ी भवनाबाहे र पड ो.
आ माती े क गोे ीत जीव गुंत ा होता. आयु ा ा िद ा दे ात या
आ माती े क ऋषीचा मह ाचा वाटा होता. या आ मामुळं गमाव े ा
आ िव वास परत िमळा ा. े क गो ीकडं बघ ाचा ि कोन बद ा होता.
आ ी परती ा वासास िनघा ो. आ माती सवजण वे ारापयत िनरोप
दे ासाठी आ े . आ ी सवाचा िनरोप घे ऊन आ माबाहे र पड ो.
“द ीवा, साधारण िकती िदवस ागती नमदे जवळ जा ासाठी?”
िबभीषणानं काही अंतर पु ढं गे ् यानंतर िवचार ं .
“पोहोचू वकरच. आधी पौ आजोबां कडं जाऊ. मग ानंतर
आईकडं .” मी उ र िद ं .
“म ा तर आता मु झा ् यासारखं वाटत आहे . िकती िदवस झा े मां साहार
नाही घे त ा. हरीण खाऊया का?” कुंभकणानं उ ाहात िवचार ं .
हरीण खा ा ा िवचारानं म ाही ो ािहत के ं .
“म ाही तसंच झा ं य. फळं , भात आिण कंदमुळं खाऊन वीट आ ा आहे .”
असं णत मीही ा ा अनुमोदन िद ं . ा रा ी हरणाची ि कार क न आ ी
मनसो मां स खा ् ं .
 पवत रां गा, खळखळणा या न ा, डोंगरावरी अवघड चढण, घनदाट वनं
ओ ां डत काही िदवसां त आ ी यमुने ा िकना यानं पौ ां ा आ मात
पाहोच ो. आजोबा आ माती झाडां ना पाणी दे त होते.
“आजोबा, णाम!” मी आजोबां ना नम ार के ा.
आ ा ा बघ् ◌ाून ां ा चे ह यावर स ता आ ी. हाताती पा खा ी
ठे वू न ते आम ाजवळ आ े . ितघां कडं िनरखू न बघत णा े “तु ी तर त ण
झा ा आहात पौ ां नो! तुम ा चे ह यावर ानाचं तेज झळकत आहे . रीरं बळकट
बन ी आहे त ामुळे तु ी यो दे सु ा वाटत आहात.” आजोबा आ ा ितघां कडं
कौतुकानं बघत णा े .
“आजोबा, दे वां ा सहवासानं रीराबरोबरच मन आिण बु दीही बळकट
बन ी आहे .” मी हसत उ र िद ं .
“कसे आहे त गु दे व, आिण तु ी ां ना गु दि णा काय िद ी?” आजोबां ा
िवचार ानं मी िवचारात पड ो. गु दि णे चं मा ा ात कसं आ ं नाही? कसं
काय िवसर ो मी?
“आजोबा, काहीच नाही िद ी गु दि णा. आम ाकडं काहीच न तं. ां ना
आ ी कृत वाट ो असणार. आमचं चु क ं च, मा असावी.” मी ह ा रात
ट ं.
“ मा माग ाइतपत गु ा नाही के ा तु ी द ीवा. दे वां चं मन मोठं
आहे . तुम ाकडं काहीच नाही याची ां ना जाणीव असे च. ान दे ा या ती
कृत ता कर ासाठी गु दि णा िद ी जाते. हा काही िनयम नाही. आयु ात
संधी िमळे ते ा ां ना गु दि णा ज र ा. गु ती आदर कर ाची ही
प दत आहे .” आजोबा तहा करत णा े .
“न ी आजोबा, आयु ा ा नवी िद ा, उमेद फ तुम ामुळे आिण
दे वां मुळेच िमळा ी. जे ा कधी संधी िमळे ते ा सव अपण कर ासाठी मी
वचनब राहीन.” मी न पणे ट ं .
“ दे वच सव सृ ीचे िनमाणकता आहे त. मग ां नी िनमाण के े ी गो
ां ना गु दि णा णू न ायची? कमा आहे !” कुंभकण आजोबां कडं आ चयानं
बघत णा ा. आजोबा ावर मनमुराद हस े आिण णा े ,
 “कुंभकणा, तुझं िनरी ण चां ग ं आहे , पण भिव ात गु ं चा माण
मानणं , ां नी बो ावू न एखादं काम सां िगत ं िकंवा आ ा के ी तर ितचा उपमद न
करता ते पू ण करणं ही सु ा गु दि णाच आहे . गु ं ना कोण ाही व ू ची अपे ा
नसते.”
“आजोबा, भिव ात तुमचा आिण दे वां चा मा ासाठी सु ा माण
असे .” असं णत कुंभकणानं आजोबां चा आ ीवाद घे त ा. ापाठोपाठ
िबभीषणानंही नम ार के ा.
“आयु मान भव!” आजोबां नी तोच आ ीवाद पु ा िद ् यानं आ ी ितघं
हस ो. हसू आवरत मी ट ं ,
“आजोबा, मी काही ॠचा बनव ् या आहे त. आप ी आ ा असे तर
आपणास ा ऐकिव ाची इ ा आहे .” आजोबा मा ाकडं कौतुकानं पा ाग े .
“आधी तु ी काही खाऊन ा.” असं सां गून आजोबा वळ े . आ ी ां ा
मागे िनघा ो. कुटीसमोरी पडवीत बस ो. सेवकां नी फळं आण ी. माझी नजर
आ माभोवती िभरिभर ी. काही वषापू व आ म जसा होता तसाच तो आजही िदसत
होता.
आमचा फ ाहार झा ् यावर िनवां त बसून आजोबां नी िवचार ं , “पौ ां नो,
तु ा ा काय ान ा ी झा ी हे सां गता येई का?”
“आजोबा, म ा य , हठिवयोग ि या, मं , तं िव ा तसेच िनिमतीचं ही
ान झा ं . कम आिण कत हे च आयु ाती ेय आहे याची जाणीव झा ी.”
कुंभकणानं थम उ र िद ं .
“िबभीषणा, तु ा?”
“धम ा , नीित ा , रा धम या िविवध ा ां चं ान िमळा ं .जीवन
जग ासाठी धमाि वाय पयाय नाही आिण मो ा ीसाठी ज मृ ू ा च ातून
बाहे र पड ासाठी धमाचं आचरण हा एकमेव माग आहे , याचं ान झा ं . िव ाना ा
सहवासात आ ् यानं त:मधी आ िव वास वृ ं गत झा ा.” िबभीषण ां तपणे
उ र ा.
“उ म. आिण द ीवा, तु ा काय ान ा झा ं ?” आजोबां नी मा ाकडं
बघू न िवचार ं .
 म ा सुचेनाच काय सां गावं . मी कुंभकण आिण िबभीषणानं िद े ् या उ रां वर
िवचार करत होतो. आजोबां ा नानं िवचारां मधू न बाहे र येत मी ट ं -
“आजोबा, माझे िवचार बंडखोर झा े त असं वाटतं.” मी िद े ं उ र
आजोबां ना पट ं असावं . मनमुराद हसत ते णा े ,
“द ीवा, बंडखोरच ा ानाची समी ा आिण नविनिमती क कतो.
जु ा िवचारां ना नवीन िवचारां ची जोड दे णा या ा बंडखोर णतात. नवीन िवचार
दे णारा खरा बंडखोर असतो. ‘बंडखोर’ हा सकारा क आहे . तुझे िवचार
स ा ा आधार मानून नविवचार दे णारे असती तर तु ा यो ान झा ं आहे .
ामुळे जा िवचार न करता तु ा काय ान ा झा ं ते सां ग.” आजोबां नी आ ा
करताच मी उ र ो,
“आजोबा, वे दां मधी े क ऋचे ची उक झा ी. य , धम, आयुवद, भाषा,
समाज सगळं ात झा ं , तरीही परम ानापासून मी दू र आहे असं वाटतं. ॠ े द,
धम ृती आिण चि त संक ् पना यां त कुठं तरी कमतरता आहे याची सतत जाणीव
होते. काही िवि जमाती सोड ् या तर इतर जमातींना जग ाचा अिधकार सु दा
नाकार ा गे ा आहे . असुर, दानव, दै ां ब टोकाचा े ष या धमाने सा रत के ा
जातो आहे . ाि वाय िजवं त राहणं नाही, याची वे ळोवे ळी जाणीव होऊनही
ां ा ढाईपे ा िवचारां ची ढाई जा मह ाची आहे , या मतापयत मी
आ ोय. वे दां म े आिण दे वां ा बो ातून सु दा दे वां ाच बाजू नं सां िगत ं
गे ं . समता आिण िन:प भावना एकाही ॠषीम े िदस ी नाही. धम सारासाठी
ानी ऋषींनी वा न घे त ं अस ् यानं िव ान वै चा रक गु ामां चं सै बनवणारा
आ म झा ा आहे दे वां चा. मु िचं तन, नविवचारां ना धमात कुठं ही थान नाही.
िव विनमाता अस े ् या महादे वा ा ु ितपर एखादी तुरळक सोड ी तर ॠचा
नाही. या आिण अ ा िक े क गो ींव न खरा संघष हा िव ू आिण
ि वपू जकां म ेच आहे हे कषानं िदस ं . वे दां मधी े क सू ाम े फ इं ,
अ ी, व ण या दु म दे वां चीच पू जा आिण ाथना असणं हे राग िनमाण करणारं
आहे .”
माझे िवचार ऐकून आजोबा गंभीर झा े . ते िवचारां म े म झा े . बराच
वे ळ ां तता पसर ी. भावने ा भरात मी सव काही बो ू न गे ो,. ब तेक आजोबां ना
माझे िवचार पट े नसावे त. कुंभकण आिण िबभीषण मा ाकडं िचड ा नजरे नं बघू
ाग े .
“द ीवा, तुझं आक न यो आहे , पण दे वां ा आ मात ाभ े ् या
ानानेच तु ा िवचारक ा ं दाव ् यात. तुझी बौ क मता वाढ ास मदत झा ी,
हे तर तु ा अमा नाही ना? त: ा सद् सि वे कबु ी ा माण मानून पु ढं जा.
कीितवं त हो ी . नविवचार दे त राहा. परं तु दु स याचे िवचार िचरडणारा बंडखोर
नसतो हे कायम ात ठे व. तु ी माझे पौ आहात याचा म ा आज अिभमान वाटतो
आहे .” आजोबां नी एक कारे मा ा िवचारां ना मा ता िद ी.
“आजोबा, द ीव कोण ा कारचा बंडखोर आहे ?” हसतच कुंभकणानं
न िवचार ा.
“उ कोटीचा बंडखोर!” आजोबा खळखळू न हसत णा े ,
“द ीवा, दे वा ा आ माती चु की ा गो ींवर क ि त झा ं तर
सगळं चु कीचं च िदसे . ान ा ी करताना इतर सकारा क गो ींमुळे तु ा त:त
काही बद जाणवतो की नाही?”
“न ीच. द न, तक ा , े खन ा , संगीत या आिण अ ा ब याच
ा ां त ावी िमळव ् यानं त:ती आ िव वास वाढ ा. आ िचं तनानं
िनणय मते ा बळ िमळा ं .” मा ा उ रावर समाधानानं तहा करत आजोबा
णा े ,
“ऋचा ऐकवणार होतास ना?”
“हो.” मी उ ाहात ट ं .
आजोबां नी आ माती सव ि ां ना बो ावू न घे त ं आिण म ा ऋचा
ऐकव ाची सूचना के ी. मी एका तेनं एकेक ऋचा आवाजात णू ाग ो,
ात गूंग होऊन गे ो. काही ऋचा ऐक ् यानंतर आजोबां नी थां ब ास सां िगत ं .
सवासमोर माझी खू प ं सा के ी. ां नी के े ् या कौतुकानं मी भारावू न गे ो.
“तू रच े ् या ऋचा वे दां ा तोडी ा आहे त. िव ात पं िडत णू न
ओळख ा जा ी द ीवा.” आजोबा कौतुकानं णा े .
ऋचा ऐक ् यानंतर रा ी उि रापयत आजोबां ी ग ा मार ् या.
“जीवनाची िन चत िद ा ठरवा.” आजोबा उठत णा े .
 ा रा ी डोळा ागेपयत डो ात आजोबां चे घोळत होते-‘िव ात
पं िडत हो ी ’. मनात ट ं , ‘िव ात पं िडत? नाही, पं िडतां चा राजा हे जा छान
वाटतं!
*

आई
पौ ां ा आ मातून आ ी िनघा ो. काही िदवसां त नमदा ओ ां डून
व ीकडं िनघा ो. जवळ जवळ सात वषानंतर आई ा बघणार होतो. आई आिण
भावं डां ची भेट होणार, या िवचारां नी मन फु ् ि त होऊ ाग ं . आमची पाव ं
वे गानं माग मण क ाग ी. खु रटी काटे री झाडं मागं टाकत आ ी टे कडीवर
चढ ो. समोरी अर ाकडं बिघत ं आिण सु ारा सोड ा.
“हा समोरचा उं चवटा ओ ां ड ा, की आ ी व ी.” समोर पा न मी दोघां ना
सां िगत ं . टे कडी उत न आ ी सा आिण सागा ा गद झाडीत घु स ो. अर ात
जाताच ि राळ पड ् यासारखं वाट ं . िचविचवाट करणा या प ां ना ोधत आ ी
िनघा ो. सूया ा िकरणां ना झाडां ा फां ां नी जिमनीपयत ये ापासून रोख ं होतं
तरी छो ा, िचं चो ा सां दीतून काही िकरणं ां चं अ िस करत जिमनीवर
आ ी होती. गवत आिण झुडपं तुडवत िनघा ो. िबभीषण सवात पु ढं चा ा होता.
क ात तरी ाचा पाय अडक ा आिण तो सरळ तोंडावर पड ा. तोपयत
कुंभकणाने ा ा उच ू न घे त ं . ा ा नाकातून र येऊ ाग ं .
“बघू न च ट ं होतं ना तु ा? कुठे होतं तुझं?” असं णत कुंभकणानं
अंगावर ा उपर ानं ा ा नाकावरी र पु स ं .
तो क ामुळे पड ा हे बघ ासाठी मी खा ी वाक ो. कुणी तरी
ि कारीसाठी ाव े ा सापळा िदस ा. ा ा पाया ा दोराचा फास बस ा होता.
खा ी बसून मी तो काढ ाचा य क ाग ो.
“आपण भट ा टोळी ा तावडीत अडक ो ब तेक.’ िबभीषण घाबरत
णा ा.
खरं तर मीही थोडा घाबर ो. दोघां ना धीर दे त मी सव नजर िफरव ी.
“हा सापळा आप ् यासाठी नाही, तर ि कारीसाठी ाव ा असणार.” असं
णत ा ा पायाचा फास काढ ा. तेव ात झाडीतून आवाज आ ा. आ ी घाईत
उठून उभं राहत सव बघू ाग ो.
“द ीवा, पळायचं का?” िबभीषणानं माझा हात घ पकडत ट ं .
“नाही, थां बा. ही ि कारी टोळी असे तर आप ी सहज सुटका होई .
आपण पळा ो तर ां ना सावज आहे असं वाटे ” असं णू न मी ां ना ां त
बस ास खु णाव ं .
काही वे ळातच नुकतंच िमस ड फुट े े दोन त ण झुडपातून बाहे र आ े .
ां ा पाठोपाठ सव बाजूं नी एकेक जण बाहे र येऊ ाग ा. ब दं ड बा अस े ा
त ण आम ाकडं टक ावू न बघत जवळ येऊ ाग ा.
“महोदराऽऽ” मी आनंदाने ओरड ो.
 “द ीवाऽऽ” आनंदानं आरोळी ठोकत महोदरानं म ा आि ं गन िद ं .
ा ामागे महापा व, खर, दू षण... असे सवजण िदस े .
“महोदरा, रीरय ी तर बळकट के ीस. म ा ं ात तर तू सहज
ोळव ी .” ा ा ब दं ड भूजां व न हात िफरवत मी ट ं .
“तू जाताना णा ा होतास ना रीरय ी कमवं . बघ, तू णा ा त ीच
कमाव ी ना?” महोदर अ ानंदानं णा ा.
“हो. मा ापे ा जा च.” मी ाचं कौतुक के ं , आिण महापा व ा
आि ं गन दे त ट ं ,
“महापा व, तुझंही रीर ताकदवान झा े ं आहे ; आिण िकती उं च झा ास
रे !”
“द ीवा, कुंभकणा, िबभीषणा तुम ाही चे ह यां त िकती बद झा ाय!”
महापा व आ चयानं बघत णा ा.
“तुम ात बद झा ा, मग काय आ ी तसेच राहणार? वयानुसार
सग ां म े बद होतोच बा का!” ा ा आि ं गन दे ऊन कुंभकण हसत हसत
णा ा.
“वयानुसार झा ा आहे का हा बद ? म ा वाट ं दे वां कडून ान
िमळा ् यानं झा ा असे .” महापा व कुंभकणाची िफरकी घे त णा ा. ावर
सवजण हसू ाग े .
“खर, दू षणा, तु ीही त ण िदसाय ा ाग ात.” असं णू न मी ां ना
आि ं गन िद ं .
“च ा, तु ा ा बघू न व ीवरचे सगळे खू प आनंदी होती .” महोदरानं
ट ् यानंतर आ ी ां ा मागे िनघा ो.
“तुम ाबरोबर आ े ी ही बाकीची पोरं कुणाची आहे त?” मी महापा व ा
िवचार ं .
“आहे त अ ीच भट ा टोळीत ी. आजोबां नी आता व ीवर खू पजणां ना
आ य िद ाय. या पोरां ना ि कार क ी करायची हे आज ि कवत होतो.” महापा व
फु ारकी मारत उ र ा.
“ णजे तु ा ा आता ि कार जमते तर!” मी हसत टो ा मार ा.
 “द ीवा, नुसती ि कार नाही. भा ा, खड् ग, धनु , ं अ ा सग ा
गो ींत व ीवर आ ा दोघां सारखा दु सरा कोणीही नाही. ” महोदर भुवया उं चावत
सां गू ाग ा.
चा त असताना महापा वनं आ ी ानाजनास गे ् यापासून व ीवर
घड े ् या िक े क घटना आिण बद सां िगत े . सगळे अनुभव सां गून झा ् यानंतर
म ा तो णा ा,
“तु ा ा ान ा ी झा ी का?”
मी हसत िबभीषणाकडं वळू न बघत ट ं , “नाही ब तेक, ान ा ी झा ी
असती तर असा साप ात नसतो सापड ो.”
िबभीषणही ावर हसून णा ा, “म ाही आता तसंच वाटू ाग ं आहे . हे
ि कार कराय ा ि क े आिण आपण सावज ाय ा ि क ो.” िबभीषणा ा या
वा ावर मी खळखळू न हस ो.
“द ीवा, तु ी काय ि क ात, काय पािह ं त हे आ ा ा सगळं ऐकायचं
आहे .” खर जवळ येऊन म ा णा ा.
मी ा ा खां ावर हात ठे वत ट ं , “हो. सगळं सां गेन. आपण आता रोज
सोबत असणारच आहोत.”
ग ा मारत आ ी व ीजवळ आ ो. बरोबर आ े ी पोरं सुसाट वे गानं पु ढं
पळा ी. आम ा आगमनाची वाता आ ी जा ाआधीच व ीवर जाऊन पोहोच ी.
व ीवर पोहोचताच आई धावत जवळ आ ी. आ ा ा बघताच ित ा
डोळयां तून अ ू वा ाग े . म ा िमठीत घे ऊन काही न बो ता ती हसू ाग ी.
“आई, क ी आहे स?” मा ा नाचं उ र न दे ता ती मा ाकडं बघत
णा ी,
“िकती वष झा ीत तु ा ा बिघत ं नाही.” पाणाव े े डोळे पु सत ती
णा ी. ितचा कंठ दाटू न आ ा.
“आता का रडतेस? आ ी परत आ ोय.” िबभीषण आई ा आि ं गन दे त
णा ा. दो ी माव या, आजी सगळे आम ाभोवती गोळा झा े .
“कैकसी, तुझे पु बघ कसे राजिबंडे िदसताहे त! नजर ागे बघ यां ना
पोरींची.” आजीनं असं णताच आ ा सवाना हसू फुट ं .
 “आई, यां ना आता कुणाचीही नजर नाही ागणार. उ ट, ां चीच नजर
सग ां ना ागे बघ.” आईने आजी ा ठामपणे उ र िद ं . आजी आम ा
तोंडाव न हात िफरवू न बोटं मोडत नजर काढू ाग ी.
ू पा, कु नसी ा भेट ो. तेव ात महोदरानं सग ां ना बाजू ा करत
आ ा ितघां ा ग ात फु ां चे हार घात े . काहीजण चाम ापासून बनव े ी
वा ं वाजवू ाग े . माझी नजर सभोवता ी आजोबां चा ोध घे त होती. व ीवर
अनोळखी चे हरे जा िदस े . झा े े बद आिण व ीवरी ोकां ची वाढ े ी
सं ा नवीन झोप ां ा उभारणीनं सहज ात आ ी.
सुमा ी आजोबा, मा ् यवान आजोबा, ह , धू ा , अकंपन उभे रा न
आम ाकडं बघत होते. कुटीसमोर जाऊन मी दो ी आजोबां ना वाकून नम ार
के ा. पाठीवर थोपटत सुमा ी आजोबां नी म ा उच ं आिण आि ं गन िद ं .
मा ापाठोपाठ कुंभकण आिण िबभीषणानंही आजोबां ना नम ार के ा. धू ा ,
ह यां ना मी ह कंसं हसून अिभवादन करत आि ं गन िद ं . माव यां नी आ ा ा
बस ासाठी चाम ाचं आसन अंथर ं . ावर आ ी िनवां त बस ो. आईनं पाणी
आिण मध आण ा.
“झा ं ान हण?” ह ानं पिह ा न के ा.
“हो.” तहा करत मी उ र ो.
“ ह ा, ां ना आज आराम क दे .” ह ाचा पु ढचा न थां बवत
आजोबा णा े .
“आजोबा, खू प गो ींिवषयी ान हण करता आ ं . सम नाही, पण जीवन
घड ाइतपत तर न ीच ान हण झा ं आहे .” मी ट ं . ावर आजोबां नी
हसून िति या िद ी.
आई, माव या, मामा, भावं डं, आजी सगळे आम ाभोवती येऊन बस े .
ग ा, हा िवनोद चा ू झा े . सूया होताच े को ा पे टव ् या. वा ा ा
आवाजात काहीजण नाचू ाग े . आजी, आई आिण माव यां नी वा ां वर ठे का
धर ा. महोदरानं कुंभकणा ा, िबभीषणा ा आिण म ा नाच ासाठी उठव ं .
अंगिव ेप करत आ ी नाचू ाग ो. खू प िदवसां नी मन स झा ् याने माझे िवचार
थां ब े होते. काही वे ळात घामा ा धारा वा ाग ् या. वासाचा सव ीण िनघू न
गे ा. खू प दम ् यानं मी खा ी बस ो. आई व ् क ानं घाम पु सत मा ाजवळ
येऊन बस ी. ित ा मां डीवर डोकं टे कवू न मी डोळे िमट े . ती मा ा केसां म े हात
िफरवू ाग ी.
“द ीवा मी आज खू प आनंदी आहे . सगळी महादे वाची कृपा आहे ” असं
णू न ितनं मा ा भाळाचं चुं बन घे त ं .
“आई, तू अ ीच आनंदी राहत जा.” मी सु ारा टाकत ां तपणे ट ं .
“द ीवा, तू मा ावर मं बनवणार होतास ना? मग बनव ास का?” आईनं
म ा अचानक िवचार ं . मी िवचारात पड ो. डोळे उघडून उठून बस ो आिण
ट ं,
“नाही.” मा ा उ रानं ती िकंिचत नाराज झा ी. ित ा चे ह यावरचे भाव
िटपत मी ित ा ट ं ,
“आई, मी तु ावर मं बनव ाचा य के ा, पण म ा जाणव ं , ‘आई’ हा
नसून तो एक मं च आहे . जसं ‘ॐ’ हा सृ ी ा िनिमतीचा पिह ा नाद आहे
तसाच ‘आई’ सु ा नादच आहे . ‘ॐ’ आिण ‘आई’ ा िजवं त अस ् याची
अनुभ्◌ाूती दे णा या सव भावना आहे त. मग तूच सां ग, मं ा नही े असणा या
अनुभूतीवर मं कसा बनवता येई ? तुझी अनुभ्◌ाूती म ा डोळे िमट े िकंवा उघडे
ठे व े तरी होते. े क वासात अस े ् या आईवर मं बनव ाची मता
सृ ीिनमा ात सु दा नाही. पू ण ान िमळा ् यावरही िज ा कु ीत अ ानी आिण
हान झा ् याचा भास होतो, ितचं वणन कर ासाठी सगळे , छं द, का , मं
तोकडे पडतात. मा ासाठी तरी ‘आई’ हा ‘ॐ’ समानच आहे , माफ कर
म ा.” आई कुतूह ानं मा ा चे ह याकडं बघ् ◌ाू ाग ी.
“खरं च, मी भा वान आहे द ीवा. मा ा विड ां नी सां िगत ं ते खरं च आहे .
महादे वाची मा ावर कृपा आहे च. ानी आिण ब वान पु ानं म ा िद े त. तुझं
बो णं ऐकून आतापयत सोस े ं दु :ख, वे दना, ास सगळं काही िवसर े बघ मी.
आता फ तु ा असुरां चा राजा झा े ं म ा बघायचं आहे . ानंतर मग मी
आनंदानं मृ ू ा सामोरी जाईन.” आई आनंदी रात बो त होती. ित ा बो ानं
मी भावु क झा ो.
“आई, सोस े ं दु :ख, ास तू िवस नको आिण म ाही िवस दे ऊ
नकोस. तु ा े क अ ू ची ां ा र ानं परतफेड होणार आहे . ामुळे आताच
आनंदी नको होऊ.” ित ा डो ां त बघत मी िनधारानं ट ं .
 “हो, नाही होणार इत ा वकर आनंदी. तू सूड घे ताना म ा बघायचं आहे .
म ा पाहायचं य कुबेराचं छाट े ं म क, सव दे वां ची ह ा आिण ॠषींचे पे ट े े
आ म. पाहाय ा िमळे ना म ा हे ?’ ितनं माझा हात हातात घे त िवचार ं .
“होय आई. तु ा हवं ते सगळं िदसे े च.” अचानक मा ा डो ां ा कडा
ओ ् या झा ् या. माझे अ ू ित ा व ् क ानं पु सत ती णा ी,
“मी िपता ींना सां िगत ं आहे , की आतापयत मी तु ा ा काहीच मािगत ं
नाही. माझा द ीव आ ा भावं डां ा पु ां म े े आहे . ामुळे ा ाच
असुरां चा राजा करा.”
“काय?” मी आ चयानं उ ार ो.
“हो, हळू च बो .” मा ा आवाजानं कुंभकण आिण िबभीषण चकीत होऊन
मा ाकडं बघू ाग े .
“काय झा ं द ीवा?” कुंभकणानं िवचार ं .
“काही नाही.” णत मी परत आई ा मां डीवर डोकं ठे व ं .
“ऊठ आता, बाकीचं नंतर बो ू .” णत आई भोजन बनव ासाठी उठ ी.
मी िवचारां म े म झा ो. राजा झा ् या ा क ् पनेत रमून गे ो. सा ा , राजा,
नवीन धम, सं ृ ती यां िवषयी िवचार क ाग ो. भोजन झा ् यावर कुणा ीही
बो ाची माझी इ ा झा ी नाही. कुंभकण, िबभीषण दे वां ा आ माती
अनुभव सग ां ना सां ग ात गक झा े होते. कुटीबाहे र चामडं अंथ न
आका ाकडं बघत राजा बन ाचं पाहत त: ा मना ी बो ू ाग ो.
ातच सग ां ना मी दरबाराती जबाबदा या वाटू न िद ् या. कुबेराचा वध के ा.
पण हे स ात येई का? ‘होय, न ीच येई .’ दु स या मनानं गेच होकार िद ा.
दे वां चा राजा इं आिण असुरां चा राजा द ीव...! दे वां चा राजा मा ासमोर याचक
बनून उभा रािह ा, या क ् पनेने मी भारावू न गे ो. नाही... आता दु सरा कोणीही राजा
नाही. दे व, दानव, दै , असुर, नाग या सवाचा एकच राजा, तो णजे मी. ‘द ीव.’
*

ी ी
 मी मरणार नाही...
आयु ात संघष कर ाची इ ा होती, पण सु वात क ी व कुठून करावी,
या िवचारात िदवस जाऊ ाग े . आजोबां नी दि णे कडं जा ाचा िवषय काढ ा.
सवानी ां ना आनंदानं ितसाद िद ा. नमदे जवळ राह ापे ा त: ा ह ा ा
भू दे ात वा अस ् याि वाय संघषास िद ा िमळणार नाही, असा िवचार
क न मी णा ो,
“आजोबा, सा ा उभं कर ासाठी ढ ाची मानिसकता असे तरच
दि णे कडं जा ात काही अथ आहे . ितथं ही फ ि कार करत राहायचं असे तर
उगाच वास क ासाठी?” मा ा बो ानं ह खू झा े ा िदस ा.
“द ीवा, सा ा उभारणीसाठी जायचं हे आधीच ठर ं आहे . आ ी फ
तुम ा ये ाचीच ती ा करत होतो. असुर सेनेसाठी आप ् या ा दि णे कडं जा
यो े िमळती .” आजोबां ा बो ानं मनाचं समाधान झा ं . दि णे ा जा ा ा
क ् पनेनं आ ी सगळे भारावू न गे ो होतो. दं डकार , वणसागर आिण सवात
मह ाचं णजे ं का पाह ाची ती इ ा झा ी. दु स या िदव ी सकाळी उठून मी
ि वपू जेसाठी नमदे ा िकना यावर िनघा ो.
दि णे कडं गे ् यावर काय काय करायचं , याचा िवचार करत नमदे त उतर ो.
नमदा पोहत ओ ां डून काठावरी िनवां त थळी बसून ि वि ं गपू जेस सु वात
के ी. काही वे ळाने यां ा मो ाने हस ा ा आवाजाने माझी ाथनेती
एका ता कमी होऊ ाग ी. ि वपू जेत अडथळा येऊ ाग ् याने म ा राग अनावर
होऊ ाग ा.
“महादे वा, मा कर.” णत मी रागानं उठ ो. आवाजा ा िद े नं ज द
िनघा ो. काही अंतर चा त गे ् यावर समोरचं य बघ् ◌ाून अवाक् झा ो. िक े क
या एका पु षासमवे त ज ीडा करत हो ा. मा ा अचानक ये ानं या
पा ात ग ापयत बुडत ओरडू ाग ् या. मी दु नच ओरड ो,
“मूखानो, नमदा काय तुम ा एक ा ा मा कीची आहे का? तुम ा
हस ानं मा ा ि वपू जेत य आ ा आहे .” मा ा आवाजानं ते ां त होऊन
मा ाकडं बघू ाग े . ा घोळ ाती पु षाकडं बघ् ◌ाून मी ट ं ,
“अरे , तू तर चां ग ् या कुळात ा वाटतोयस! काही ाज- ा आहे की नाही?
वयानं मोठा असूनही हान मु ासारखा पा ात खे ळत आहे स! नमदामातेचंही भय
नाही का तु ा? मातेसमोर अ ी ज ीडा करताना तु ा काहीच वाटत नाही?
आप ् या पौ षाचा एवढा अिभमान असे तर तो त: ा घरात दाखव. प ू समान
ीडा क न नमदामाते ा अपिव क नको.”
माझं बो णं संपताच पा ाती यां ना बाजू ा करत तो पु ष रागानं
पा ाबाहे र आ ा. ाची चा भारद आिण रीरय ी बळकट होती.
“कोण आहे स तू? मा ा रा ात येऊन म ाच िव ा ि कवतोस? या
बिघत ् यावर फु ारकी दाखवायची संधी षंढसु ा सोडत नाहीत, याची िचती आज
म ा आ ी. जीवनावर तुझं े म असे तर णाचाही िव ं ब न करता पळ इथू न.”
तु तेनं बो ू न ानं म ा जोराचा ध ा िद ा. ा ा या बो ानं या हसू
ाग ् या. माझी नजर ा यां कडं गे ी. तेव ात मा ा नाकावर गु ा मारत तो
ओरड ा,
“मा ा यां कडं बघतोस?”
म ा भोवळ आ ी. हातानं नाक धरत मी खा ी बस ो. ानं मो ानं हाक
मा न सैिनकां ना बो ाव ं . झाडीआड अस े े बरे च सैिनक पळत आ े .
“या उ ाम डु करा ा कारागृहात टाका आिण चां ग े फटके ा. मािह ती
स ाटा ी कसं बो ावं याची चां ग ी समज येई ा ा.”
हा मािह ती स ाट सह ाजू न! मा ा मनात भीती िनमाण झा ी. काही
समज ा ा आत सैिनकां नी म ा पकड ं . मी िहसका दे ाचा य के ा, पण
एकानं मानेभोवती पाठीमागून आवळ ं . पाच-सहा जणां नी एकदम पकड ् यानं म ा
हा चा करणं झा ं नाही.
सह ाजू न मा ाकडं बघ् ◌ाून कु तपणे हस ा. मीही ा ाकडं ोधानं
बिघत ं . बेसावध असतानाच एका सैिनकानं मा ा तोंडावर एक ठोसा मार ा. म ा
मारत, ओढत ते घे ऊन जाऊ ाग े . ‘ि वपू जा अधवट सोडून आ ् यानंच मा ावर
ही वे ळ आ ी. महादे वा, माफ कर. परत अ ी चू क कधीच होणार नाही.’ मी
पु टपु ट ो.
सैिनकां नी म ा रथात बसव ं . माझे हात-पाय दोरीनं आवळू न घ बां ध े .
डोळे िमटू न ा सैिनकाचं दाबदडप मी सहन क ाग ो. सगळा अपमान सहन
करत ग बस ो. राजा झा ् यानंतर रथातून िफरतानाचं मी बिघत ं होतं. रथात
बस ो तेही कैदी णू न सामा सैिनकां ा अपमाना द ि ा ऐकत.
 रथ सुसाट वे गानं िनघा ा. झा े ् या अपमानानं मी एवढा झा ो की,
झटापट क न सुटका क न घे ाचा य सु दा के ा नाही. ि ां नी मनावर
ओरखडे उठ े . त:वर िनयं ण आणत घो ां ा टापां ा आवाजावर
कि त क ाग ो.
काही वे ळातच रथ मािह ती नगरी ा वे ाराजवळ आ ा. भ ासाद,
र े , दु तफा फु ां ची झाडं , भ मूत , उ ानं, सुंदर या आिण भारद
पु ष...सवजण मा ाकडं बघू ाग े . णभर अपमान िवस न मी मािह ती
नगरी ा े मातच पड ो. िक े क ासाद ओ ां डून रथ भ अ ा महा ा ा डा ा
बाजू नं िनघा ा. दु तफा उभे अस े े धारी सैिनक मा ाकडं खु न ी नजरे नं
बघ् ◌ाू ाग े . आता आप ी सुटका नाही, असा िवचार मनात आ ा. रथ थां ब ा.
ि ा हासडत सैिनकां नी म ा खा ी उतरव ं .
मी िनमूटपणे रथातून उतर ो. दगडी भवनाकडं ते म ा चा त घे ऊन जाऊ
ाग े . सभोवता ी बघत मी हळु वार पाऊ टाक ं , तेव ात एकानं पाठीमागून
जोरात ध ा मार ा. मा ा सहन ी ते ा आता अंत उर ा न ता. आयु ात
महादे वानं एक संधी ावी. ा नीच सह ाअजु नाचं म क धडावे गळं करीन.
दगडी भवना ा कारागृहात दाख झा ो. दु गधी आिण कोंदट े पणानं पु ढं
जाणं नकोसं झा ं . सकाळ ा वे ळी सु दा कोठडीत गडद अंधार होता. ते कट
म ा ीं ा का ात म ा ढक त ते पु ढे नेऊ ाग े . माझा जीव गुदमर ा. एका
छो ा अंधा या कोठडीत म ा ोटू न सैिनकां नी ोखं डी दरवाजा बंद क न
टाक ा. मी चाचपडत म ा ीं ा का ाकडं बघत उभा रािह ो. सैिनक ितथू न
िनघू न गे े . काही वे ळानं आजू बाजू चा अंदाज घे त मी हाक मार ी, “कुणी आहे का?”
ा काळोखी ां ततेत माझा आवाज घु मत होता, पण ा ा ु र दे ास ितथं
कुणीही न तं. पायां व न उं दीर उ ा मारत अस ् याचं जाणव ं . मी हातानं
चाचपडत खा ी बस ो. उबट वासानं मळमळू ाग ं . घ ा ा कोरड पड ी.
आई, कुंभकण यां ची आठवण आ ी. सुमा ी आजोबां ना माहीत झा ं तर
सवजण येती , पण ां ना कसं माहीत होणार? कुणा ाही न सां गता आ ो, हे माझं
चु क ं च. कुणीतरी सोबत असाय ा हवं होतं. मी नमदा ओ ां डाय ा नको होती.
मूखपणाने संकट ओढावू न घे त ं . ातूनही राजा ा रागात बो ाय ा नको होतं.
समोरची ी कोण आहे , याचं भान असाय ा हवं , नाही तर असं संकट ओढावतं.
सह ाजू न न ी भेटाय ा बो वे . मग ा ा त:ब सां िगत ् यावर सुटका
होई , तोपयत ां त राह ाि वाय पयाय नाही, असा िवचार करत मी अधवट
रािह े ं ि वमं पठण पु ा सु के ं .
काही वे ळातच म ा ी िवझ ् यानं गडद अंधार पसर ा. डासां नी
गुणगुणाय ा सु वात के ी. ां ा ह ् ् यानं मी है राण झा ो. ा आवाजावर
क ि त करत ां ना मा ाग ो. डास हा ै ो ाती सवात ू र जीव आहे , असं
माझं ठाम मत बन ं . ब याच वे ळानं म ा ीं ा का ात भाज े ी कंदमुळं आिण
पा ाचं मडकं घे ऊन काही सैिनक आ े .
“म ा महाराजां ना भेटायचं आहे .” मी ाती एका ा ट ं , पण ानं
काहीच उ र िद ं नाही. हातात ं भां डं ोखं डी दरवा ा गत ठे ऊन मा ाकडं न
बघता तो िनघ् ◌ाून गे ा. हात बाहे र काढू न कसंतरी पा ाचं मडकं आत घे ऊन मी
तहान भागव ी. खू प उकाडा अस ् यानं अंग पू ण ओ ं झा ं होतं.
डोळे बंद अथवा उघडे अस ् यानं काही फरक न ता पडत. हवे ची
ह की ी झळ ु ु क आत आ ी की समजायचं कुणीतरी आ ं आहे . आवाज दे ऊन
कुणी आहे का, हे बघू ाग ो. ब तेक पू ण कारागृहात मी एकटाच होतो. सैिनक
फ भोजन आिण पाणी दे ासाठीच आत यायचे . म मू ितथं च करावं ागत
होतं. िक े क िदवस मी फ पा ावर रािह ो. सतत ि वआराधना क ाग ो.
िदवस आहे की रा , काहीच समजत न तं. गडद अंधार... मी त: ीच बो ू
ाग ो.
राजा बन ाचं या अंधा या कोठडीत िव न जातंय की काय, असं वाटू न
त:चीच चीड येऊ ाग ी. मग मी त: ीच मोठमो ानं बो ायचो. तासन् तास
ान करायचो. कोठडी छोटी अस ् यानं चा णं ही होत नसे. पाया ा गोळे यायचे .
कधी कधी पू ण अंग बधीर ायचं . उं दरां चा उ ाद चा ू च होता. डासां चीही सवय
झा ी होती. ‘िपऊन टाका हे संक रत र ’ असं णत मी मो ानं वे ासारखं
हसायचो. े क ण िदवसासारखा जाऊ ाग ा. दाढी वाढू ाग ी. तोंडाचा वास
येऊ ाग ा. अंगाची दु गधी वाढ ी होती. तरीही हा पराजय नाही, हे मना ा पटवू न
दे ऊ ाग ो. समजू ाग ं . ान, ान, स ान, अपमान, ािभमान, ित ोध
अ ा े क िवषयावर त: ीच चचा क ाग ो. त: ी होणारा संवाद मनाची
ढता वाढवतो, हे पटू ाग ं . महादे वावरी िव वास वाढू ाग ा. त: ा े रणा
दे त नवीन सं ृ तीचा िवचार क ाग ो. दे वां चे, पौ ां चे आठवू
ाग ो. सकारा कता कमी होऊ ायची नाही, हे त: ी ठरवायचो. महादे व
परी ा घे त आहे हे मना ा समजवायचो. नि बात मृ ू असता तर सह ाजु नानं ाच
िदव ी मार ं असतं. िदवसामागून िदवस जाऊ ाग े . रीर कृ होऊ ाग ं .
साधारण दोन मिह ां पे ा जा काळ ोट ा असावा. सु अव थे त बस े ो
असताना एक िदवस सकाळी म ा ीचा का समोर आ ा.
“द ीवा, बाहे र या.” मी भानावर आ ो आिण मनातून आनंद ो. ‘द ीवा’
या उ ारानंच समज े की, सुमा ी आजोबां नी मा ा सुटकेसाठी य के े आहे त.
सैिनकां नी म ा उच ू न ा कोठडीतून बाहे र काढ ं . उं दरानं कुरतड ् यानं पाया ा
जखमा झा ् या हो ा. ामुळे पाय खू प सुज े होते.
अंधा या कोठडीतून बाहे र आ ् यावर सूय का ाकडं बघताना डो ां ची
जळजळ होऊ ाग ी. डोळे उघड ास ास होऊ ाग ा. मी वय र झा ो की
काय, असं वाटू ाग ं . अंगावरचं व पू णपणे कुरतड े ं आिण फाट े ं होतं. मी
चा ाचा य के ा. कारागृहाबाहे री दगडावर बस ो. पहारे क यानं केस
कापणारा आण ा होता. ा ा हातून व ारा िहसकावू न घे त ा आिण त:च
त:चे केस काप े . ान कर ासाठी पाणी िद ं गे ं . थं ड पाणी अंगावर पड ् यानं
स वाट ं . अंग रोमां िचत झा ं . सगळी मरगळ, घाण दू र झा ी. अंगाची दु गधी
गे ् यानं आ िव वास वाढ ा. म ा , पां ढरं व प रधान कर ास िद ं .
भोजनाची व था के ी होती. इतका वे ळ एकही सैिनक काहीही बो ा नाही.
भोजन उरक ् यावर म ा महा ाकडं जा ास सां िगत ं . कारागृहातून बाहे र
आ ् यानं ख या ातं ाचा अथ समज ा. िनसगाती े क गो ीत सौंदय िदसू
ाग ं . ाचं सौंदय कधी नजरे स पड ं न तं ा गो ी कारागृहात रािह ् यानं िदसू
ाग ् या. सौंदय, ातं , िनसग सव काही वे गळं भासू ाग ं . महा ाती
वे ारातून आत गे ो. महा ाती भ दा नं, ावरी न ीकाम, तेथी सुब ा
हे सव बघू न मी भारावू न गे ो. आता मन थीर झा ं होतं. दा न ओ ां ड ् यावर
आिण भ दरबारात वे के ा. णभर मी आवाक् झा ो. थमच मी
राजदरबार बघत होतो. बैठक व था, राजदरबाराती थाट... मी सगळं
डो ां त साठवू ाग ो. िहरे -माणकं, सुंदर म ा ी े क गो उ तीची होती.
सैिनकां मागून चा त मी िसंहासनावर बस े ् या ा मूख राजाकडं बिघत ं . डो ात
जोराची सणक आ ी. माझं अंग हार ं . ा ा अंगावरी रे मी कपडे , सो ाचे
अ ं कार आिण डो ावरचा सुंदरसा मुकुट... ते ापे ा आता तो अिधक तेज ी
िदसत होता. मा ाकडं बघू न हसत तो िसंहासनाव न उठ ा.
“द ीवा, च ा.” णत दरबारा ा उज ा बाजू ा दा नात तो म ा
घे ऊन गे ा. दरबाराती ाचे पहारे करी आम ा मागं िनघा े . दा नात वे
करताच माझी नजर सुंदर ा आसनावर बस े ् या पौ आिण सुमा ी
आजोबां कडं गे ी. मी आ चयचिकत झा ो.
“आजोबा, णाम!” असं णू न दो ी आजोबां चं द न घे त ं .
“द ीवा, ा िदव ीच तू तुझी ओळख सां गाय ा हवी होती. िवनाकारण
गु ं ना ास झा ा.” मी ावर काहीच िति या िद ी नाही. “गु वय, याब मी
खे द करतो.” न तेने सह ाजु न पौ आजोबां ना णा ा.
“नाही राजन. मी स आहे . द ीव केवळ माझा पौ आहे णू न मी आ ो
नाही, तर तो वे दसंप आिण बु मान ि ही आहे , णू न आ ो. दे वां कडून
ु तीस पा अस े ् या या ि ा ा मदतीस येणं गु ं ना आनंद दे णारं असतं.”
सह ाजु नानं मा ाकडं कुतूह ानं बिघत ं .
“पौ ां ची नाही तरी िनदान असुरराज सुमा ींची तरी ओळख तू सां गाय ा
हवी होती. सुमा ींना नमदे जवळ राह ास मी परवानगी िद ी होती. तु ा दो ी
कुळां ी ेहसंबंध असताना िवनाकारण तु ा कारागृहात राह ाची वे ळ आ ी.
पौ , सुमा ींसारखे िपतामह िमळणं हे भा च आहे . मी ान दे ास पा नाही.
मा , मो ा कतृ ासाठी रागावर िनयं ण िमळवणं गरजे चं आहे . कोण ाही
अप रिचता ी बो ताना थम न तेनं वागावं . पृ ीवर कोण, कुठे , कधी भेटे
सां गता येत नाही. न तेनं संवाद के ा तर आदरच िमळतो.” ां तपणे समजावत तो
णा ा. ‘मी जर राजा असतो आिण तु ा जागेवर असतो तर िन चत यापे ा
चां ग ं भाषण िद ं असतं.’ असा िवचार करत काहीच न बो ता मी उभा रािह ो.
“द ीवा, न ष आिण महापरा मी है हय वं ाती सह ाजु न हे एकमेव
ीय घरा ाती वारस आहे त. सह अजु नानं ान, नीती, धम, ापार यात
चौफेर कीत , संपदा, य ा के ं आहे . राजा अस ाि वाय ही े अ ी ां ची
ओळख आहे . मनाती ु आिण ितर ाराची भावना व क न आपण मै ी
करावी अ ी माझी दोघां नाही िवनंती आहे . राजन, द ीवाचे ा वे ळचे
आपणही िवस न जावे त अ ी तु ा ा िवनंती आहे .” पौ आजोबा दोघां ना
उ े ू न णा े .
“गु दे व, आपण िवनंती नाही, आ ा करावी. आप ् या इ े नुसारच होई . मी
याच णा ा सगळं नमदे त सोडून िद ं .”
सह ाजु नानं िद खु ासपणे सगळं सोड ं खरं , पण कैदे त मी होतो. ास,
अपमान म ा सहन करावा ाग ा. आजोबां ा ाखातर मीही होकाराथ मान
डो ाव ी.
“द ीवा, आयावतात फ मािह तीनं म ा मदत के ी आहे .
सह ाजु नामुळेच नमदे वर आपण िक े क वषापासून वा क क ो. असुर
सा ा मािह ती ी कायम मैि संबंध ठे वू न आहे .” आजोबां ा सां ग ानं
ा ाब चा माझा राग िनवळ ा.
“ध वाद राजा! अजाणतेपणी मी के े ् या चु की ा गो ीब म ा मा
करा. मीही आपणा ी मै ीसाठी उ ुक आहे .” असं णत मी सह ाजु ना ा णाम
के ा. सह ाजु न आसनाव न उठ ा आिण मा ासमोर आ ा. आ ी दोघां नी
एकमेकां ना आि ं गन दे ऊन मै ीचं वचन िद ं . दो ी आजोबा स मु े नं बघ् ◌ाू
ाग े .
“महाराज, मािह ती अितसुंदर आहे आिण आपणही. मा ा आयु ाती
आपण माझे थम िम आहात.” आि ं गन िद ् यावर मी सह ाजु नास ट ं .
ानंही तहा के ं .
“द ीवा, आता पु ढे काय करणार आहात?”
ा ा नावर काय उ र ावं समजे ना. मनात े िवचार दो ी
आजोबां समोर सां ग ास थोडा संकोच वाटत होता. ितघं ही मा ा उ राची वाट पा
ाग े .
“महाराज, दो ी आजोबा सम आहे तच. म ा वै िदक सं ृ तीसारखी नवी
सं ृ ती िनमाण करायची आहे . भटकंती करणा या मा ा सव आ ां साठी ह ाची
भ्◌ाूमी आिण रा उभं करायचं आहे . ासाठी दि णे कडं जायचं आहे .” दो ी
आजोबां कडं बघत मी उ र ो.
“छान! आ ी आयानी बिह ृ त के े े , वै िदक धमा ा न मानणारे आिण
सं ृ ती णजे न ष-है हयां ची परं परा, इथपयतच िवचार करणारे ीय. तू
नवसं ृ ती उभी क क ास तर ते कौतुका द होई . काही मदत ाग ी तर
िवनासंकोच सां ग. मािह तीकडून तु ा खू प ु भे ा!” सह ाजु ना ा उ फूत
बो ानं मनात खिज झा ो. मा ा िवचारां ना ु भे ा दे णारी ही पिह ीच ी.
दो ी आजोबा कौतुकानं बघू ाग े . खू प वे ळ चचा झा ् यावर आ ा ा
सोडव ास सह ाजु न महा ाबाहे र आ ा. पौ ां ना ाने राह ािवषयी खू प
आ ह के ा, ामुळे ते ितथं च थां बणार होते. आ ा ा सोडव ास तेही बाहे र आ े .
िनरोप दे ताना पौ आजोबा सुमा ी आजोबां ना णा े ,
“सुमा ी, तु ी मा ा मु ा ा जीवनदान िद ् याची परतफेड णू न मी
द ीवा ा सोडव ास आ ो नाही. द ीव माझाही पौ आहे . ा ावरी ेहानं
आ ो आहे . तुमचे उपकार अजू न मा ावर तसेच आहे त.”
“ॠिषवय, आपण म ा त करत आहात. म ा मा करावी.” असं णू न
सुमा ी आजोबा नम ारासाठी वाक े .
पौ आजोबां चा िनरोप घे ऊन आ ी दोघं मािह ती ा दरबारा ा
प रसराबाहे र आ ो. म ा चा ाय ा थोडा ास होत होता.
“आजोबा, तु ा ा कसं समज ं मी इथे कैद आहे ते?” मी पिह ा न
िवचार ा.
“द ीवा, ा िदव ी दु स या हरापयत तुझी वाट बिघत ी. मग सवानी तुझा
ोध सु के ा. नमदे त वा न गे ास, की वापदां पासून दगाफटका झा ा... असे
खू प िवचार मनात आ े . मी आिण तुझे बंधू िचं ता झा ो. मग दु स या िदव ी
नमदा ओ ां डून चौक ी के ी ते ा एका नावा ानं सां िगत ं , की का एका ा
महाराजां नी कैद के ं आहे . मग मािह तीती सैिनकां ना तुझं वणन सां िगत ं .
ाव न ात आ ं , तू इथे कैदे त आहे स.” आजोबा झपझप पाव ं टाकत पु ढं
सां गू ाग े ,
“पौ ॠषींकडं कातिवयाचे पु ि णू न होते हे म ा माहीत होतं.
गु ं चा खा ी पडू दे णार नाही. कोण ाही कारचा दं ड न आकारता तुझी
मु ता होई अ ी आ ा वाट ् यानं मी कुंभकण आिण ह ा ा पौ ां कडं
पाठव ं . दोघं ही पौ ां ना घे ऊन का च मािह तीम े पोहच े आिण मीही
तातडीनं आ ो.”
“मग कुंभकण आिण ह िदस े नाहीत. कुठं आहे त ते?”
 आजोबां नी राजधानी ा वे ाराकडं खु णव ं . काही वे ळात आ ी ितथं
पोहोच ो. वे ारा ा आत ह आिण कुंभकण घोडे घे ऊन उभे अस े े
िदस े . कुंभकण आ ा ा बघताच पळत जवळ आ ा.
“तू कैदे त अस ् यापासून आ ी सवजण िचं तेत होतो. आज तु ा बघ् ◌ाून
आई ा खू प आनंद होई .” म ा आि ं गन दे त उ फूतपणे कुंभकण णा ा
“म ाही. कुंभकणा, आयु ाती हा अनुभव फार मह ाचा होता.” मी
हषभरीत होऊन णा ो.
“कस ा अनुभव? राजमहा ात न तास तू, कारागृहात होतास. कारागृहाती
अनुभव कधी चां ग ा असतो का?” कुंभकण कपाळावर आ ा आणत णा ा.
माझं णणं ा ा ात आ ं नाही.
आजोबा घो ावर ार झा े आिण णा े ,
“पौ ां नो, च ा. बाकी ग ा व ीवर पोहच ् यावर करा.” आ ी घो ावर
ार झा ो. िनघताना मािह ती ा रा ाती उं च महा , सुस बाजारपे ठ, सुंदर
भवनं, र े, भ ासाद, हे डो ात सामावू न घे त परत मागं वळू न बिघत ं ,
आिण मना ीच पु टपु ट ो, ‘सह ाजु ना, तु ापे ा े नगरी मी उभी करीन.’
सुसाट वे गानं आ ी नमदा तीरावर पोहोच ो. घोडा थां बवत मी आजोबां ना
ट ं , “आजोबा, ा िदव ी ि वपू जा अधवट सोडून उठ ् यानंच हा संग
ओढाव ा. अधवट रािह े ी पू जा पू ण क नच पु ढं जाऊ.” आजोबां नी गेच
होकार िद ा.
मा ा मनात अचानक िवचार आ ा, खरं च, ही ि ा होती, की त: ीच
एकां तात के े ा संवाद? मौनानं ाची ओळख होते हे दे वां चे आठव े .
महादे वानं एकां तवासाती िचं तनासाठीच म ा कैद क न िद ं असणार.
मी घो ाव न उत न िकना यावर आ ो. घो ां ना पाणी पाजू न झाडा ा
बां ध ं . मा ाबरोबर ह , आजोबा आिण कुंभकणही ि वपू जेसाठी पा ात
उतर े . ि वि ं ग बनवू न आ ी ि वआराधना के ी. डोळे िमटू न मी महादे वां चं
रण क ाग ो, ‘महादे वा, मा करा. मी गे े िक े क िदवस तु ा ा अिभषेक
नाही क क ो, पण मनाती े क संवेदनेत आिण िवचाराम े तुमचं च रण
के ं . कैदे ती े क वासात जीवनाचा बोध झा ा. मौन, ातं , एका ता यां चं
मह जाणव ं . ना वं त रीरा ा मयादा समज ् या. या रीरा ा तुम ा रणानं
पािव िमळतं. कैदे तून सुट ् यावर नवीन ज च झा ् यासारखं वाट ं .
मािह तीकडं बिघ ् यावर समज ं की सा ा उभं कर ासाठी िकती मेहनत
ावी ागे ! या न ा अनुभूतीब मी कायम तुमचा ॠणी राहीन. तु ी दयाळू
आिण खरे मागद क आहात.’
ि वआराधना झा ् यावर घोडे होडीत चढवू न आ ी नमदा ओ ां ड ी.
व ीवर पोहोचताच सवानी मा ाभोवती घोळका के ा. महोदर, महापा व, खर,
दू षण, िबभीषण आनंदानं ओरडू ाग े . जोरजोरात वा वाजवत नाचू ाग े . माझी
नजर मा आईवर थर झा ी. सवाना बाजू ा करत मी ित ा समोर गे ो. ित ा
डो ां ती दु :खाचे अ ू आनंदात परावितत होताना िदस े . मा ा भाळाचं चुं बन
घे ऊन िमठीत घे त ती रडत बो ू ाग ी,
“महादे वानं माझा आवाज ऐक ा. तू िजवं त राहावास णू न महादे वा ा
नावाचा जप करत होते. क ी झा ीय पाहा त ेत. कारागृहात काही खा ् ं स का
नाही? ा नीच सह ाजु ना ा िजवं त ठे वू नको.” े वटचं वा ती अित य रागात
बो ी. मी ित ा हाता ा ध न बाजू ा के ं . ित ा डो ां ती पाणी पु सत मी
ट ं,
“आई, महादे वा ा इतका नको ास दे त जाऊ. ाची तूच एकच भ आहे स
का; आिण चू क माझी होती. सह ाजु न चां ग ा आहे . आ ी दोघं आता िम बंधनात
आहोत. तू माझी इतकी िचं ता नको करत जाऊ. तुझा द ीव इत ा सहज आिण
वकर मरणार नाही .”
माझं बो णं ऐकून महोदर आिण कुंभकण हाताती हवे त उं चावत
उ ाहात ओरड े . माझी नजर तहा करत उ ा अस े ् या ह ाकडं
वळ ी. ां त करत मी आई ा बाजू ा के ं . महोदर, कुंभकण, खर, दू षण,
महापा व, िबभीषण, धू ा , हर, नी यां नी मा ाभोवती घोळका घात ा होता. मी
आ वासक आवाजात मो ानं ओरड ो,
“दे वां चा सूड घे त ् याि वाय...मी मरणार नाही.”
“असुरां चं रा परत िमळा ् याि वाय...मी मरणार नाही.”
मा ा बो ानं सवाम े उ ाह संचार ा. सव जण मो ा आवाजात
उच ू न ितसाद दे ऊ ाग े . व ीती े क जण घोषणा दे ात सहभागी होऊ
ाग ा.
 “महाराज मा ीचा सूड घे त ् याि वाय...मी मरणार नाही.”
मी जे व ा ताकदीनं पिह ं वा उ ा ाग ो ापे ा अिधक ताकदीनं
सवाचा ितसाद ‘मी मरणार नाही’ या वा ा ा होता.
“कुबेराचं म क िचर ् याि वाय ...मी मरणार नाही.” अ ी घोषणा दे त
आईकडं बिघत ं . ितही सवासोबत पाणाव े ् या डो ां नी ‘मी मरणार नाही’ असा
ितसाद दे ऊ ाग ी.
“ ं का परत िमळा ् याि वाय...” हे वा अधवट सोडत मी ां त झा ो.
उ फूतपणे सगळे जण ओरड े ,“मी मरणार नाही.”
महोदरानं म ा उच ू न खां ावर बसव ं . सुमा ी आिण मा ् यवान आजोबा
डो ां त े अ ू पवू क े नाहीत. मी परत घोषणा दे ास सु वात के ी,
“सुके ा ा पु ां चा स ान परत िमळा ् याि वाय...” असं णताच ह ानं
सवासोबत खड् ग उं चावू न वा पू ण के ं , “मी मरणार नाही.” पु ढची घोषणा
ह ानं िद ी, “या संघषात माझं र सां डे , पण दे वां ा ा ां ना सां गा... “मी
मरणार नाही.” आ ी सग ां नी ा ा घोषणे ा ितसाद िद ा.
ह ानं ाचं खड् ग उच ू न सवाना अिभवादन िद ं . आसमंत दणाणू न
सोडणा या या घोषणां नी वातावरणात सकारा क ऊजा तयार झा ी. े क जण
आनंदानं ओरडू ाग ा, हाता ा मुठी आवळत आिण उं चावत घोषणा दे ऊ
ाग ा.
महोदरा ा खां ाव न मी खा ी उतर ो. आईनं मा ा हाता ा ध न म ा
आम ा कुटीजवळ आण ं . बस ासाठी खा ी आसन अंथर ं . वा या ा झोतानं
झाडं डो त होती. हळू हळू सगळे मा ाभोवती बसू ाग े . आई आिण माव यां नी
मा ा भोजनाची तयारी के ी. िक े क िदवसां नंतर मी भाज े ा चकर ससा
खा ् ा. कुटीभोवती गोळा झा े े सव जण मा ाकडं टक ावू न बघत होते.
“द ीवा, तु ा इतकं े रणादायी बो णं सुच ं कसं? म ा वाट ं होतं, कैदे त
रािह ् यानं तू खच ा अस ी . पण तुझं बो णं ऐकून मी रोमां िचत झा ो. तु ा
े क घोषणे नं ढ ाची ू त आिण ऊजा िमळत होती. असं े रणादायी भा मी
आजपयत ऐक ं न तं. तू ये ाआधी सगळी व ी तु ा िचं तेत होती. आमचं मन
क ातच रमत न तं. आज तू आ ् यावर णाधात सगळं वातावरण बद ं . खरं च,
तु ा आवाजात कमा ीची जादू आहे !” िबभीषण आनंदा ा भरात णा ा.
 मी सवाकडं बघू न तहा करत ट ं , “आता हा रोमां च कायम ठे वू न
त: ा ा ासु दा ू त ायची, तरच आप ् या सव ूं ा र ानं ा ा
अिभषेक घा ता येई .” तेव ात आजोबा कुटीजवळ आ े . काही जण उठून
बाजू ा झा े .
“टपकणा या र ा ा े क थबा ा यु भूमीव न पळतानाच मी सांं िगत ं ,
ित ोध घे त ् याि वाय मी मरणार नाही” आजोबां ा रोमां िचत ां नी माझं अंग
हार ं . मा ाकडं िनधारानं बघत ते पु ढे णा े , “आता दि णे कडं िनघायचं .”
“कधी?” मी गेच िवचार ं .
“दोन िदवसां त िनघू . पू ण तयारी तर झा े ीच आहे . पावसाळा सु
हो ाआधी दि णे कडी प चम िकनारप ीवर आपण पोहोच ं पािहजे .” असं
आजोबां नी णताच सगळे आपसात बो ू ाग ् यानं गोंगट सु झा ा. आजोबा
सवाना सूचना दे ऊन गे े . सूया ापू व िबभीषण, कुंभकण आिण महोदर यां ना घे ऊन
फेरफटका माराय ा िनघा ो. व ीपासून काही अंतर चा ू न आ ् यानंतर ितघां चा
अंदाज घे ऊन मी बो ास सु वात के ी.
“खू प अंतमुख कराय ा ावणारे होते कैदे ती िदवस. एकां ताि वाय त:ची
ओळख पटणं अ च. िवचारां ची े क णी घा मे झा ी. सह ाजु नाची
राजधानी तर अ तीमच! ाचा राजदरबार आिण महा बघू न ई ा िनमाण झा ी.
आप ं ही असंच रा असावयास हवं .”
“खरं च, सह ाजु नाची राजधानी भ आहे . एवढी राजधानी बनवणं एका
िपढीकडून िनमाण होणं अ आहे . हहै य वं िक े क िप ां पासून मािह तीवर
रा करीत आहे . सह ाजु ना ा हे वं परं परे नं िमळा ं आहे .” कुंभकण सहज
णा ा.
“आिण आप ् या ा तर वं ानंच नाकार ं .” मी सु ारा टाकत ट ं .
मा ा बो ावर कुणीच काही िति या िद ी नाही. काहीच संवाद न
करता आ ी चा त रािह ो. सूया झा ् यावर आ ी व ीकडं वापस िनघा ो.
व ी ा जवळ येताच मी थां ब ो आिण ितघां कडं बघत कुंभकणा ा ट ं ,
“कुंभकणा, म ा एक गो सां गायची आहे .”
“कोणती गो ? सां ग ना.” कुंभकणानं िवचार ं .
 मी ां तपणे आका ाकडं पाहत ट ं , “सह ाजु नासारखं राजा बनायची
माझी इ ा आहे .” मा ा या अनपे ि त बो ानं ितघं ही मा ाकडं िव ण
नजरे नं बघू ाग े .
“राजा, पण कुठ ा? द ीवा, आपण राजघरा ाचे वारसदार नाही. इथं ही
एक कारे आपण आि तच आहोत. जातकात राजयोग आहे णू न ते स होतंच
असा काही िनयम नाही.” िबभीषणानं माझं बो णं िनका ी काढ ं . ा ा उ रानं
महोदर आिण कुंभकण मा ाकडं गोंधळ े ् या नजरे नं पा ाग े .
“द ीवा, हो ी तू राजा. स ातरी तू आमचा राजा आहे स. काही िदवसां त
असुरां चा राजा हो ी , मग ै ो ाचा राजा. तुझं हे स ात उतरव ासाठी
काय करावं ागे ते सां ग. आ ी सगळे आहोत.” महोदरानं उ ाहात िति या
िद ी.
महोदरा ा आ वासक बो ानं म ा ऊजा िमळा ी.
“द ीवा, तुझं स ात आण ासाठी आपण वाटे ते क . जातकात
आहे णजे ते िन चत घडणारच; जातकात नसे तर हां ची द ा बद ू . तुझं
नेतृ आजोबां ना मा कर ास सां गू. नेतृ मा झा ं , की झा ास तू असुर राजा.
नाहीतरी आज ा तु ा भा ानं सगळे भािवत झा े च आहे त.” कुंभकण ठामपणे
णा ा.
“आजोबां ना नेतृ मा कर ास सां गायची काहीच गरज नाही. असुर
सा ा ा ा उदयासाठी तु ासार ा नेतृ ाची गरज आहे , हे आज ा संगानं
ां ा ात आ ं च असे ” िबभीषणानंही आप ं मत बद त िवचार मां ड े .
“आप ् या ा आता जीवनाची िद ा ठरवावी ागे . दि णे कडं
िनघ ाआधी एक मह ाचं काम पू ण करायचं आहे .”
“कोणतं काम?” िबभीषणानं िवचार ं .
“सां गतो.” मी ितघां कडं बिघत ं . माझं बो णं ऐक ासाठी ितघं ही उ ुकतेनं
मा ाकडं बघू ाग े .
“आप ् या ा उ ा विड ां ा आ मात जायचं आहे .”
“काय?” कुंभकण आ चयानं उडा ाच!
“क ा ा?” िबभीषणानं न के ा.
 “विड ां ना भेटून आ ् यावर सां गतो. कुंभकण, महोदर, मी आिण महापा व
असे आपण चौघं च जाऊ; आिण िबभीषणा, तू इथे च आईसोबत राहा.”
मा ा बो ावर ितघां नी होकाराथ माना डो ाव ् या. िबभीषण थोडा
नाराज झा ा, पण ा ा मी समजाव ं , आिण पु ढे णा ो,
“आपण आजोबां ची परवानगी घे ऊन उ ा पहाटे च िनघ् ◌ाू. वकर परत ो
तर गेच दि णे कडं िनघता येई . िबभीषणा, आ ी येईपयत कुणासोबतच न
िमसळणा या मा ी ा पु ां सोबत तू मै ी कर. सग ां ना आप ् यािवषयी े म वाटे
याची काळजी घे . मह ाचं णजे मोठा संघष कर ासाठी आप ् या सव भावं डां ना
एकिवचारानं राहावं ागे , तरच स ान आिण साम आप ् या ा संपिदत करता
येई .”
“द ीवा, आप ् यापै की कुणीच तु ा ाबाहे र जाणार नाही, आिण जो
जाई ा ा कुंभकणाचा राग सहन करावा ागे .” कुंभकण म ा आ व करत
णा ा.
“नवीन त ण मु ं मा ा आिण महापा व ा ऐक ाती आहे त. ती सगळी
आप ् या बाजू नं उभी राहती .” महोदर उ ाहात णा ा.
“महोदरा, म ा असा एक गट नकोय. हे सगळे अनाय आप ् यात हवे त.
ामुळे े काने वे गवे गळे संबंध वाढवा. बाकी परत आ ् यावर ठरवू ” असं बो ू न
चचा थां बव ी. आ ी व ीवर पोहोच ो.
सव छो ा छो ा े को ा पे टव ् या हो ा. े कोटीतून बाहे र येणारे
अ ीकण आका ात उडताना बघत आजोबां ा कुटीजवळी े कोटीजवळ आ ी
आ ो.
“कुठे गे ा होतात?” आजोबां नी म ा िवचार ं .
“पाय मोकळे कर ासाठी फेरफटका माराय ा गे ो होतो. खू प
िदवसां पासून चा ो न तो.” असं णत मी ां ाजवळ बस ो.
“आता दोन िदवसां त िनघायचं आहे . तयारी ा ागा.” उ ् हिसत होत आजोबा
णा े .
“आजोबा...,” मी चाचरत बो ाय ा सु वात के ी आिण णभर थां ब ो.
“द ीवा, काय झा ं ?” कपाळावर आ ा आणत ां नी िवचार ं .
 “आजोबा, आपण काही िदवसां नंतर िनघा ो तर चा े का? मी विड ां ा
आ मातून जाऊन आ ो असतो.” मा ा या वा ािन ी आजोबा, ह , धू ा या
सवानी मा ाकडं चमकून बिघत ं .
“क ा ा जायचं आहे ?” आजोबां नी जरा ासून िवचार ं .
“बापा ा बघायची इ ा झा ी आहे का?” धू ा नं छ ीपणाने िति या
िद ी.
ा ा बो ावर मी काहीच ितउ र िद ं नाही. काही वे ळ सवाकडं बघत
ां त बस ो.
‘सां ग, क ासाठी जायचं आहे ?” आजोबां नी परत न के ा.
“आजोबा, आयु ात परत कधी उ रे ा जाता येई की नाही हे सां गता येत
नाही. म ा े वटचं एकदा आ म बघायचा आहे . वाट ं तर ह मामा ा सोबत
घे ऊन जातो आिण गेच परत येतो. काही गो ी आताच डो ातून गे ् या, तर
भिव ात ां ची आठवण ास दे णार नाही. खरं सां गायचं तर म ा िपतृदोषाचा एक
िवधी करायचा आहे . आिण तो िवधी ा आ मातच करावा ागे .” मी आजोबां ा
चे ह यावरी भाव िटपत णा ो.
“कधी िनघायचं ?” आजोबां चा िनणय ऐक ाआधीच ह ानं म ा न
के ा. ा ा काहीच उ र न दे ता आजोबां कडं बघू ाग ो.
“उ रे कडी प र थती िदवसिदवस िबघडत आहे , ामुळे ं सोबत
ठे वा. अजू न काही जणां ना बरोबर ा. तु ी परत आ ् यावर िनघू दि णे कडं .” असं
णू न आजोबां नी परवानगी दे त िवचार ं ,
“कधी िनघणार आहात?”
“आ ा गेच!” मी उ ाहात उ र ो.
“आ ा गेच नको. पहाटे िनघा. जरा आराम कर. तू आजच आ ा आहे स.”
असं सां गून आजोबा उठून उभे रािह े . तेव ात आई ितथे आ ी.
“द ीवा, कुठं जायचं आहे ?” सवाकडं बघत ितनं कुतूह ानं िवचार ं .
“विड ां ा आ मात जाऊन यायचं णतो.” ित ा सां िगत ं , पण ित ा
पु ढी नां ना उ र दे णं मा ा िजवावर आ ं होतं.
“क ा ा?” ितनं रागात िवचार ं . ित ा हाता ा ध न “च सां गतो. म ा
खू प भ्◌ाूक ाग ी आहे .” असं णत मी ित ा ह कसं ओढत कुटीकडं घे ऊन
जात णा ो,
“आई, मा ावर िव वास आहे ना तुझा? िपतृदोषाचा िवधी करावा ागे .
नाही के ा तर आ ा सव भावं डां ना ाचा दोष ागे . आ ा ा ास झा े ा तु ा
आवडे का?” िपतृदोषाचा िवधी आहे ट ् यावर िचं ता होत ितनं िवचार ं .
“आजच आ ास आिण गेच जाणार? िकती िदवस अजू न असाच दू र जात
राहणार आहे स?”
“आई, आता हे े वटचं .” ितचा हात हातात घे त मी ट ं .
“परत कधी येणार?” पाणाव े े डोळे पु सत आईनं िवचार ं .
“िवधी क न गेच. साधारण पं धरा िदवसां त.” मा ा उ रानं ितचं थोडं
समाधान झा ं . ती भोजना ा तयारीसाठी कुटीत गे ी. कुंभकण, महोदर आिण
महापा व ा मी िनघ ाची तयारी कर ास सां िगत ं .
म रा ी उठून आ ी सामानाची आवराआवर के ी. ह आिण धू ा
आम ा आधी तयार झा े होते. मध, ा ा, फळं सोबत घे त ी. चां ग ् या तीचे
घोडे िनवड े . ह आिण महोदरानं ं िनवड ी. पहाटे आजोबां चा िनरोप
घे ऊन आ ी उ रे कडं िनघा ो. वासादर ान िक े क टो ा, नगरं , व ा िदसत
हो ा. दीघ मु ाम टाळ ा, िव ां ती घे णं टाळ ं . डोंगर-द या, अर , न ा-ना े
िवना अडथळा ओ ां ड े . वा या ी धा करत सुसाट वे गाने घोडे दौडत आ ी
काही िदवसां त यमुनेजवळ पोहोच ो. यमुना ओ ांं ड ी. दु स या िदव ी ितस या
हरापयत आ माजवळी नदी ा काठावर आ ी पोहोच ो. काही वषापू व याच
नदीम े मी आ ह ा करणार होतो. या आठवणीने हसू आ ं .
“आज इथं च मु ाम क , आिण उ ा रा ी आ मात जाऊ.” मी सवाना
सां िगत ं .
“उ ा रा ी?” ह ानं आ चयानं िवचार ं .
“हो, उ ा रा ी.” मी ह कंसं हसत उ र िद ं .
आ ी ितथ ी जागा साफ के ी. काटे री झाडां ा फां ा तोडून महोदर आिण
कुंभकणाने कुंपण तयार के ं . ह , महापा व आिण धू ा ि कारीसाठी गे े .
घोे ां ना पाणी आिण चारा टाक ा. मी मां स भाज ासाठी े कोटी पे टव ी.
ह ानं मोठं रानडु र ि कार क न आण ं . अंधार पड ् यावर रानडु र
चां ग ं धु वून भाजाय ा ठे व ं . महोदर आिण महापा व रानडु र भाज ात गुंत े .
िव वावरी मां सा ा वासाने भूक वाढ ी. े कोटीभोवती आ ी िनवां त बस ो.
“िपतृदोषाचा िवधी णजे नेमकं काय असतं?” ह ानं म ा कुतूह ानं
िवचार ं .
“मामा, कुंभकणा ा िवचारा.” असं मी णताच कुंभकणानं मा ाकडं
बिघत ं आिण तो कंटाळवा ा रात सां गू ाग ा,
“पू वज मृ ू पाव ् यानंतर ां चा अतृ आ ा भटकत असतो. ा आ ाचा
दोष पु ढी िपढी ा ागतो. तो दोष ागू नये णू न िपतरां ा आ ा ा ां तीसाठी
हा िवधी असतो.” कुंभकणानं िवधीिवषयी मािहती सां गताच ह ानं गोंधळू न जात
िवचार ं ,
“तुमचे वडी , पौ आजोबा, तुमची आई, माझे िपता सुमा ी सगळे च तर
िजवं त आहे त. मग तु ी कोण ा िपतरां साठी िवधी करणार आहात? म ा हे काही
समज ं नाही.”
“मामा, उ ा सां गतो हा िवधी.” मी िवषय थां बवत ट ं .
“िन चत, म ा बघाय ा आवडे .” असं णत तो ग झा ा.
“िवधीसाठी काही म ा ी बनवा ा ागती . य सामु ी आिण दोन गाढवं
उ ा िदवसभरात आणावी ागती .” मी कुंभकणाकडं बघत णा ो.
“गाढवां ची आव यकता असणारा असा कोणता िवधी आहे ?” कुंभकणानं
मा ा बो ावर भुवया उं चावत िवचार ं .
“कुंभकणा, आहे एक िवधी. उ ा बघि तू. तुझं अजू न खू प ान घे णं बाकी
आहे .” मा ा िम क बो ाने कुंभकण अचं िबत होऊन ‘ठीक आहे ’ णत
िवचार क ाग ा.
महोदरानं भाज े ् या मां साचे तुकडे े कास खा ास िद े . पोटभर मां स
खा ् ् यानं सु ी आ ी. मग ितथं च गवतावर जु ा आठवणीत रमत झोपी गे ो.
पहाटे जाग आ ी. सूय दयाआधी ातिवधी उरकून आ ी तयार झा ो. झोप पू ण
झा ् यानं म ा तरतरी वाटू ाग ी. ि वपू जा झा ् यावर मी े का ा कामं वाटू न
दे त ट ं ,
“कुंभकणा, तू आिण महापा व म ा ी बनवा. मी गावात जाऊन य ा ा
सामानाची व था करतो. महोदरा, तू गाढवां ची व था कर.”
 महोदरासोबत ह आिण धू ा गे े . मी जवळच अस े ् या गावात आ ो.
काही वषापू व ज ी होती त ीच ितथ ी व ी िदस ी. काही जणां नी म ा ओळख ं
आिण तहा करत माझं ागत के ं . गावात फेरफटका मार ् यानंतर
आपोआपच पाव ं आ माकडे वळ ी. जु ा, भयानक आठवणी जा ा झा ् या.
दू रव न आ म बघू न मी मागं िफर ो. नदी ा िद े नं िनघा ो. नदीम े पायां ा
घो ाइतकं पाणी अस ् यानं रा ी नदी ओ ां ड ास ास होणार नाही, यानं थोडं
हायसं वाट ं . नदी ओ ां डून मु ामा ा िठकाणी आ ो ते ा ात आ ं , आपण
य सामु ी आणायची िवसर ो. तोपयत महोदर आिण ह ानं दोन गाढवं पकडून
आण ी होती.
“कुठे सापड ी ही?” मी आनंदानं गाढवा ा पाठीवर हात िफरवत िवचार ं .
“इथं च जवळ व ी आहे ितथू न.”
“चो न तर नाही ना आण ी?”
“द ीवा, आ ी काय चोर आहोत का?” महोदर नाटकी िचडत णा ा.
“मग काही दे ऊन घे त ी का?” ावर ितघं मा ाकडं बघू न हस े .
“या पृ ीवर मूखाची सं ा कमी नाही. दे वां चे वं ज िव वापु , महान
ॠषी द ीवां ना िपतृदोषासाठी गाढवं हवी आहे त, असं सां िगत ् यावर िक े कां नी
गाढवं घे ऊन जा ाची िवनंती के ी. मग ात ी चां ग ी गाढवं पा न आण ी.
ां ाती एकानं सोबत ते , तीळ आिण रे मी व ही िद ं . तु ी ॠिषपु
अस ् याचं सां िगत ् यानं हा फायदा झा ा.” ह मा ाकडं बघू न हसत णा ा.
ा ा चातुयाचं म ा कौतुक वाट ं , आिण रागही आ ा.
“महोदरा, भिव ात ा नीच बापाचा उ ् े ख सु दा करायचा नाही, हे कायम
ात ठे व.” मी महोदराचं नाव घे ऊन ट ं , ामुळे ह थोडा ओ ाळ ा.
“ठीक आहे . पण ां ाच आ मात िवधी करायचा आहे , णू न ां चं नाव
घे त ं . परत नाही असं होणार.” माझा रोख बघू न महोदर पटकन णा ा. मी
ा ाकडं बघत हसून िवषय संपव ा. सहज समजू न घे णारा महोदर माझा आवडता
बन ा.
कुंभकणानं े की एक, अ ा सहा म ा ी बनव ् या.
“मी एकदा आ म बघू न येऊ का?” ह ानं ं का घे त िवचार ं .
“मी आ ोय बघू न सकाळीच.” मी आ मा ा िद े नं बघत उ र ो.
 रा ीचं उर े ं रानडु कराचं मां स परत भाज ं . भोजन झा ् यावर सूया ाची
वाट बघू ाग ो. सूया होताच आ ी िनघ ाची तयारी के ी.
“कोण कोण जाणार आहे िवधीसाठी?” ह ानं िवचार ं .
“आपण सगळे . िपतृदोष िवधी करणार नसून आ म उद् कर ाचा
िवधी करायचा आहे .” मी सग ां कडं बघू न हसत ट ं . मा ा बो ानं सगळे
अवाक् झा े .
“आतापयत आप ् या ा झा े ा ास, अपमान, आई आिण माव यां वर
झा े ् या अ ाचारा ा सूड घे ास आजपासून सु वात करायची आहे . ासाठी या
आ मा ा य कुंड बनवू न ाहा कराय ा आपण आ ो आहोत. हा आ म ािपत
आिण अपिव कर ासाठी गाढवां चा बळी दे ऊन सूडय पे टवायचा आहे .
आप ् या ा ािपत णू न ज ास घा णारा हा आ म भ सात झा ् याि वाय
आप ् या असुर पू वजां ना मु ी िमळणार नाही. कुबेराचं म क छाटे पयत
ित ोधाचा अ ी िवझू ायचा नाही. तु ी आहात का या सूडय ात मा ासोबत?”
मी पे ट े ् या े कोटीवर हात ठे वू न े षानं णा ो. माझा आवाज चढ ा
होता. दु स याच णी मा ा हातावर हात ठे वत आ वासक ां त कुंभकण
णा ा,
“द ीवा, अ ीची पथ. या सूडकुंडात हा आ म, कुबेर, दे व या सग ां ा
समीधा टाकत नाही तोपयत हा अ ी ि त राही . मी आहे तु ासोबत े वट ा
वासापयत.” कुंभकणा ा िति येने माझा आ िव वास वाढ ा. ा ा पाठोपाठ
महोदर, महापा व आिण धू ा ानंही अ ीवर हात धरत िनधार के ा.
“महान या सूडय ात आप ् या सोबत आहे . या य ात तूप णू न
र ाची आ ती ावी ागे . ते र ूचं असे िकंवा वे ळ पड ी तर त:चं ही.
कोणतंही संकट आ ं तरी हा सूडय िवझू ायचा नाही. महान ाची पथ आहे
आप ् या ा. संपूण सूड घे त ् याि वाय थ बसायचं नाही.” े रत होऊन ह
मा ाकडं बघत हातावर हात ठे वू न णा ा,
‘हर हर महादे व!’ असा जयघोष आ ी के ा. घोडे ितथं च बां धून आ मा ा
िद े नं िनघा ो. नदीचं पा ओ ां ड ं . ह ा ा धारदार ानं र ाती
काट ा तोडत पु ढे िनघा ा. ा ा मागोमाग महोदर आिण धू ा म ा हातात
ध न चा ू ाग े . महापा व, कुंभकण आिण मी गाढवं हाकत नेऊ ाग ो. आ म
जवळ आ ् यावर आ ी थां ब ो आिण दोन पायां वर खा ी बस ो. तेव ात एक
गाढव ओरडू ाग ं . महापा वनं ा ा ग कर ासाठी ाथ मार ी तर ते
आणखीनच ओरड ं . आ ा सवाना ाचं हसू आ ं . गडद अंधार पड ा होता.
जोरा ा वा याने होणा या झाडां ा आवाजात गाढवाचा आवाज ु झा ा.
वटवाघळं , रातिक ां ा आवाजाबरोबरच आता आ माती कु ां ा भुंक ाचा
आवाज येऊ ाग ा. मी उभं रा न अंदाज घे त ा. आ माती काही
ु क ु कणारे िदवे िदस े . मी खा ी बस ो आिण िवचार ं ,
“आ माती आप ी कुटी आठवते का?” ावर कुंभकणानं मान डो ाव ी.
“आपण ाच बाजू नं आत जाऊ. कोणाचीही ह ा िकंवा ू ट करायची नाही.
आ म बेिचराख क न गाढवा ा र ानं िवटाळायचा. भिव ात हा आ म ािपत
भूमी णू न ओळख ा गे ा, तरच आप ी िपतरं सुखावती . पिह ् यां दा मी आिण
महोदर आत जातो, मग तु ी वे करा. पहारे क यां नी िवरोध के ा, तर दया
दाखवायची नाही. मा , एक गो ात ठे वा, आधी आपण उगारायचं नाही.
आ म ता ात आ ् यावर धू ा गाढवं घे ऊन आत येई .” मी पटापट सूचना
िद ् या.
“द ीवा, पहारे क यां ा हातात धनु अस ाची ता आहे . तु ी कुटी
पे टव ी की आरडाओरडा सु होई . कुंभकण, महापा व आिण मी फाटकातून
तुम ासोबतच आत वे करतो. काहीजणां ना मार ् याि वाय दह त िनमाण
होणार नाही. रत आ माचा ताबा नाही घे त ा तर धोका िनमाण हो ाची ता
आहे . सूड उगव ाचा कार आहे हे ां ना समज ं तर िवधीमधे कुणीही अडथळा
आणणार नाही.” ह ानं यो कारे सां िगत ं . ा ा योजनेस मी सहमती
द व ी. मी आिण महोदरानं म ा ी पे टव ् या आिण पळत आ मा ा माग ा
बाजू ा आ ो. कुंपणावर काटे री फां ा टाक ् या हो ा.
“या झुडपात साप अस ाची ता आहे . महोदरा जरा जपू न.” असं
णे पयत ाने ाने काट ा तोड ् या. कुंपण ओ ां डताना िपं ढ यां आिण
मां ां वर का ां चे ओरखडे उठ े . ते सहन करत आ ी आत वे के ा.
आत जाताच मी कापडाचा बोळा अ ीवर धर ा. बोळा पू ण पे ट ् यावर
आ ी आधी राहत होतो ा कुटीवर फेक ा. वाळ े ् या काट ां नी बनव े ् या
कुटीनं गेचच पे ट घे त ा. एकामागून एक े क कुटी ा आ ी आग ावू ाग ो.
महोदरानं कुंपण पे टव ं . कु ं भ्◌ाुं कू ाग ं . आ माती ि रे नं बाहे र येऊ
ाग े . सव ि आग... आग णत ओरड ् यानं पू ण आ म जागा झा ा.
आरडाओरड आिण धावपळ सु झा ी. पा ाची मडकी घे ऊन काहीजण
पळताना िदस े . े वटी विड ां ा कुटीवर मी म ा फेक ी. कुटीनं पू ण पे ट
घे ईपयत ितथं च उभा रािह ो. ां ची प ी भीतीनं पळताना िदस ी, पण वडी िदस े
नाहीत. मी ां ना ोधू ाग ो. आगी ा उ तेनं अंग घमाघू म झा ं . तेव ात
पाठीमागून येऊन काही ि ां नी महोदरा ा मार ास सु वात के ् याचं िदस ं .
ा ा कमरे चं खा ी पड ं . मी पळत जाईपयत महोदरानं दोघा-ितघां ना
पकड ं . महोदरा ा ब दं ड भूजा पाहता ि ां नी ा ावर ह ् ा कराय ा नको
होता. ा ि ां ना तो ाथा-बु ां नी मा ाग ा. ा ा े क ठो यात समोर
येणारा गारद होऊ ाग ा.
ाि ां ना मारताना बघ् ◌ाून आणखी काही ि ितथं धावत आ े . महोदर
े का ा उच ू न फेकू ाग ा. म ा ा ा बा ब ाचं कौतुक वाट ं . ा ा
मा ा मदतीची गरज नाही पड ी. ढतानाचा ाचा आवे मी बघतच रािह ो.
वे ारातून ह , महापा व आिण कुंभकण आत आ े . पहारे करी ां ावर
ह ् ा कर ासाठी धाव े . ह ानं एका पहारे क या ा पोटात ाथ मा न ा ा
खा ी पाड ं . ा ा छातीवर पाय दे ऊन मुंडकं छाट ास उगार ं .
वरचे वर ठे वत तो ओरडून णा ा,
“ ं खा ी ठे वा, नाहीतर याचं म क धडावे गळं झा ं च णू न समजा.”
ाचा भयंकर अवतार बघ् ◌ाून खा ी करत बाकीचे पहारे करी उभे
रािह े . तरीही एका पहारे क यानं दू न ा ा बाण मार ा. तो ह ा ा कमरे ा
ाग ा. णाचाही िव ं ब न करता रागात ानं खा ी पड े ् या पहारे क याचं मुंडकं
छाट ं . बाण मारणारा पहारे करी दु सरा बाण धनु ावर चढवू ाग ा. ह ानं
थरथर कापत उ ा अस े ् या पहारे क या ा हातातून खा ी पड े ा भा ा
उच ा आिण ताकदीनं बाण मारणा या पहारे क या ा िद े नं फेक ा. भा ा
खसकन ा ा ग ात आरपार घु स ा. ते बघू न सव पहारे करी बाहे र पळा े .
कुंभकण गजना करत कर ा रात ओरड ा,
“आ माबाहे र िनघा, नाही तर क क न या अ ीवर भाजू न खाऊन
टाकीन.” ाचा आवाज ऐकून सव ि , सेवा करणा या या हान मु ां ना घे ऊन
आ माबाहे र पळा ् या. ां ासोबत विड ां ची प ी सु दा पळा ी. ितची अव था
बघ् ◌ाून म ा हसू आ ं . विड ां चा खू प ोध घे त ा, पण ते आ ा ा सापड े
नाहीत. धापा टाकत आ े ् या महापा व ा हाताती म ा घे ऊन मी य वे दी
आिण िव ू थानाजवळ आ ो. य मंडपाजवळी छपरा ा आिण िव ू थाना ा
आग ाव ी. य कुंडात जवळी ाकडं टाक ी. म ा टाकून य कुंड ि त
के ं . मी मो ानं मं पठण चा ू के ं . कुंभकणानं ं ख फुंक ा. माझा आवाज
आ मात घु मू ाग ा. तोपयत महोदरानं गाई- ींना मु के ं आिण पे ट
घे त े ् या कुटीती जळणारी ाकडं ओढू न गो ाळा पे टवू न िद ी. धू ा गाढवां ना
ओढत आणताना िदस ा. ा ा बघू न महापा व पळत गे ा. गाढवां ना
य कुंडाजवळ आण ासाठी तो मदत क ाग ा. अ ीची ा ी वाढू ाग ी.
ाळा वाढू ाग ् याने पू ण आ म काि त झा ा. ह ाने सवाना फाटकाबाहे र
सकावू न ाव ं .
घाम पु सत महोदर जवळ आ ा. मी ा ा खु णाव ं . उच ू न तो मा ा
जवळ उभा रािह ा. धू ा नं गाढव मा ाजवळ आण ं .
मं पठण होताच े वटी ‘ ाऽहाऽऽ’ णत मी महोदरा ा खु णाव ं . ानं
एका फट ात गाढवाचं म क धडावे गळं के ं . र ा ा िचळकां ा अंगावर
उडा ् या. पण म क अि कुंडात न पडता बाहे र पड ं . कुंभकणानं उच ू न ते पु ा
अि कुंडात टाक ं . धू ा ानं दु सरं गाढव पु ढं के ं . मी मं पठण थां बव ं . दु स या
गाढवाचं मुंडकं महापा वनं घाव घा ू न धडावे गळं के ं . बळी िद ् यावर मी
कुंभकणाकडं बिघत ं .
“कुंभकणा, महोदरा, गाढवा ा धडाचे तुकडे तुकडे क न आ मात सव
फेका आिण ा ा र ाचा सडा ां गणात घा ा.”
ह ानं जाड आिण ां ब बां बू ोधू न आण ा. ावर अधवट जळा े ् या
गाढवाचं मुंडकं खोच ं . नंतर तो बां बू उच ू न ानं तुळ ी ा जागेवर खु पस ं .
दु स या गाढवाचं मुंडकं महापा वनं भा ् यात खोचू न वे ारावर खु पस ं .
जळा े ् या गाढवाचा दु गध सव पसर ा. बां बूव न र ओघळू ाग ं .
सग ाचं अंग र ानं माख ं होतं. म ा आता मा िव ण समाधान वाटू ाग ं .
आई आिण माव यां वर अ ाचार झा े ी जागा िवटाळू न टाक ी. सवा ा चे ह यावर
आनंद आिण हा आ ं .
 “द ीवा, असे अ ाचार करणारे सगळे आ म उद् , आिण
बेिचराख क न टाकू” कुंभकण उ ाहात णा ा.
“तरीही आपण काही माणसं िकंवा मु ं मा न य ात टाकाय ा हवी होती.
गाढवाऐवजी ां ची मुंडकी ा बां बूवर छान िदस ी असती.” महापा व ा ू र
क ् पनेची कमा वाट ी. आग िवझव ासाठी आण े ् या मड ाती पा ानं
आ ी र ाळ े ं अंग धु त ं , आिण आ माबाहे र आ ो. आ मवासीय थरथर
कापत बाहे र उभे होते.
“या आ मात मी दु े ता ाची थापना के ी आहे . जो आत वे करे
ा ा कुळाचा ना होई .” असं णू न मी पु ढं िनघा ो.
“मा ा अ ा बो ानं आता कुणीच आ मात वे करणार नाही.”
ह ाकडं बघू न मी हसत ट ं .
“द ीवा, आता आप ी िपतरं गात जाती ब तेक.” कुंभकणा ा या
िवनोदावर हसत मी उ र ो.
“न ीच”
आ ी ज द गतीनं नदी ओ ां ड ी. घो ावर ार होत ह स तेनं
णा ा, “द ीवा, मजा आ ी. हा अनुभव रोमां िचत करणारा होता. आता हा
रोमां च कायम राही . जो सूडय तू ि त के ास तो आता कुबेरा ा
मार ् यानंतरच िवझणार.” ावर मी तहा के ं . घोडे सुसाट वे गानं आ ी
दि णे कडं दामट े .
नमदा ओ ां ड ् यानंतर मी सवाना थां बाय ा सां िगत ं .
“व ी जवळ आ ी आहे , आता क ा ा थां बायचं ?” कुंभकणानं िवचार ं .
“महादे वाची पू जा क , मग िनघू . नमदामातेचं परत द न कधी होई ,
सां गता येत नाही.” असं णू न मी नमदे ा पा ाती वाळू वर ान क न बस ो.
ि वआराधना के ी. ह ा ा ाचा खं जीर मािगत ा. ानं सग ां कडं बघत तो
आणू न िद ा. खं िजरा ा ती ण धारदार पा ाव न मी हात िफरव ा. खं जीर मुठीत
घ पकडून तो केसां व न िफरव ा आिण सगळे केस काढू न टाक े . खं जीर
खरडून िफरव ् यानं डो ा ा थोडी इजा झा ी. र येऊ ाग ं . ाकडं दु
क न परत नमदे त जाऊन मी ान के ं .
सगळे जण मा ाकडं अवाक् होऊन बघू ाग े .
 “द ीवा, केस का काप े ?” कुंभकणानं आ चयानं िवचार ं .
“बाप मे ा आहे आप ा.” मी ा ा डो ात बघू न ट ं .
ा ा मा ा बो ाचा अथ समज ा. मी डोळे िमटू न मं पठण चा ू के ं .
अं सं ाराचे सव मं पू ण झा ् यावर उठ ो. कुंभकण, महोदर आिण महापा वनं
सु ा केस काप े .
“द ीवा, मं ां चा नाद धडकी भरवणारा होता. तु ा वाळू ची उ ता
जाणव ी नाही का?” महोदरानं उ ुकतेनं िवचार ं .
“नाही.” हसून णत मी िनघ ाची तयारी के ी.
“द ीवा, पण तुमचा बाप तर मे ा नाही. मग अं सं ार कसे के े ?”
ह ानं घो ावर बसत िवचार ं .
“मामा, आ म सोड ा ते ाच तो आम ासाठी मे ा. आ म उद्
के ् यानं, मना ा ां तता िमळा ी. आज ा आ माचा आिण बापाचा दहावा के ा.
तो आ म, वै िदक सं ृ ती आिण बाप या ितघां चा द ीया िवधी एकदाच के ा.
परत या मृत गो ींची आठवण सु ा नको.”
*

ू रता
व ीवर पोहोचे पयत सूया झा े ा होता. घो ाव न उत न आ ी
आजोबां कडं आ ो. माझी नजर व ीवरी नवीन ोकां वर िफर ी. ात सगळे
भेदर े े चे हरे िदस े . आजोबां ना णाम क न ा सवाकडे टक ावू न बघत मी
आई ा भेट ास िनघा ो. महोदर आिण महापा व मा ा पु ढं गे े . कुटीत जाताच
मड ाती भरपू र पाणी ाय ो. मा ा मागं आ े ् या कुंभकणा ा आईनं
आनंदानं जवळ घे त ं आिण िवचार ं ,
“झा ा िवधी? आिण तो ातारा िजवं त आहे का?”
“माहीत नाही, पण िवधी छान झा ा.” णत कुंभकण मा ाकडं बघू न
हस ा.
“िवधी खरं च झा ा का? हसाय ा काय झा ं तु ा?” आईने ा ा िवचार ं .
तेव ात िबभीषण, खर, दू षण धावत कुटीत आ े .
“िचं ता वाटत होती तुमची.” हाताती फळं म ा दे त िबभीषण णा ा.
“िबभीषणा, आता िचं ता ै ो ाती आप ् या ूंना वाटे . आप े िचं तेचे
िदवस संप े .” ा ा उ र दे त असतानाच ू पा, कुं नसी पण आत आ ् या.
“काय गं िचम ां नो, क ा आहात?” मी हसून ू पा ा िवचार ं .
“आहोत या व ीवर बंिद , तु ी िफरा मजा करत. आ ा ा फ काम
करणं , जे वणं आिण झोपणं .” ू पा नाराजी ा रात णा ी.
“सां ग ना द ीवा, कसा झा ा िवधी?” आईनं मा ाकडे बघत पु ा
िवचार ं .
“आई, िवधी खू प छान झा ा. आ ा सवाना आता कधीच िपतृदोष ागणार
नाही. खा ासाठी काही आहे का?” उ र दे त िद ा िवचार ं .
“य -हवन के ं का?” िबभीषणानं गां भीयानं िवचार ं .
“हो. य के ा.” कुटी ा िभंती ा टे कून बसत मी णा ो.
“वै िदक धमाती चु का ोधतोस आिण धािमक िवधी पण करतोस. तुझं काही
कळतच नाही.” िबभीषण म ा िडवच ाचा य करत णा ा.
“नाही ना कळत, मग क ा ा िवचार करतोस; आिण खरं सां गू? म ा सु दा
नाही कळत. े वटी आपण ज ानं संक रत अस ् यामुळे िवचारानं सु दा संक रत
राहावं ागतं. धािमक िवधीची नवी प दत मी िनमाण के ी आहे . ाची सु वात या
िपतृदोष य ानं के ी. िवचार कुंभकणा ा हवं तर.” मा ा बो ावर कुंभकणानं
मान डो ाव ी िबभीषणाने काही िवचार ाआधीच कुंभकण पु ढं णा ा,
“हो, आिण नवीन मं सु ा तयार के े त द ीवानं. या य ातून िमळणारा
ाभ हा पु ढी िक े क िप ां ना होणार आहे .” आई ाचं बो णं उ ुकतेनं ऐकते
आहे हे बघू न तो दु ट उ ाहानं पु ढं सां गू ाग ा, “आई, असा य आजपयत कुणी
के ा नसे . चं ड ऊजा तयार झा ी. द ीवा ा िक े क वष तप के ् यानं
िमळणारं बळ या य ानं काही णात िमळा ं ” कुंभकणा ा बो ाचं कौतुक
वाटू न हसू येऊ ाग ं . ओठावर येणारं हसू आवरत मी ट ं ,
“िबभीषणा, खर, दू षणा, तु ी काळजी क नका. असा य आपण पु ा
क . तु ा ाही यातून इ त गो ी ा क न घे ता येती .”
“द ीवा, आ ा ा काही िमळणार नाही का ा य ातून?” ू पानं न
के ा.
“िचम ां नो, तु ा ाही िमळणार ना. ातं आिण स ान!” मी
कु नसी ा जवळ घे त णा ो.
आमचं य ािवषयीचं बो णं ऐकून िबभीषण नाराज होत णा ा, “द ीवा,
म ाही तू सोबत घे ऊन जाय ा हवं होतं. म ा सु ा हा य बघता आ ा असता.”
“आपण परत क हा य . िचं ता नको क .” िबभीषणा ा समजावत मी
णा ो.
फळं खाऊन झा ् यावर मी आिण कुंभकण हसत कुटीबाहे र आ ो. सरळ
आजोबां कडं गे ो. तोपयत ह ानं आजोबां ना सगळी घटना सां िगत ी होती.
आजोबा मा ाकडे कौतुकानं पा ाग े . ां ा डो ां त मा ाब चं कुतूह
आिण आ चय म ा िदस ं . ते उठून उभे रािह े . आजोबा उठताच ते भेदर े े
ोकही उठून उभे रािह े .
“द ीवा, तु ा िहमतीनं आिण िवचार कर ा ा प तीनं मी भािवत
झा ो आहे . मी िनणय घे ाआधीच तू सूडय ि त के ास.” ां चा कापरा हात
ां नी मा ा डो ावर ठे व ा आिण म ा े माने आि ं गन दे त णा े ,
“सूडय पू ण ा ा नेऊ. समीधा कमी पडू दे णार नाही.”
“आजोबा, या सूडय ाती हिवभाग तु ा ा आिण आई ाच हण करायचा
आहे . फ या धडक कृतीवर िव वास ठे वा. आप ं गे े ं वै भव परत िमळवू . ही
भटकंती थां बवू न आप ् या ह ाची ं का परत िमळवू .” मी ां ा कानात
कुजबुज ो. ां नी हातां नी जोरात मीठी आवळत पाठीवर ाबासकी िद ी. ह
स मु े नं बघत होता.
“मामा, दि णे कडं कधी िनघायचं आप ् या ं केसाठी? आता े रणा ायची
नाही, तर े रणा ायची.” मी ह ाकडे बघत बो ो.
 “न ीच द ीवा, े रणा ायची या िवखु र े ् या असुरां ना. े का ा
दयात त े ी भीती उखडून फेकू. खरं सां गतो, ा िदव ी पे टव े ् या
सूडय ा ा का ात म ा ं का िदस ी.” असं णत ाने म ा आि ं गन िद ं .
“मामा, तु ा ा ं का िदस ी. म ा तर गाढवा ा म काऐवजी कुबेराचं
म क िदस ं . कधी एकदा तो ण महादे व म ा दाखवे , कुणास ठाऊक!”
“ वकरच.” असं णत आजोबां नी म ा े कोटीजवळ बसव ं . माझी नजर
सतत ा ोकां ा चे ह याव न िफरत होती. ते एकमेकां ना सावरत उभेच रािह े
होते. आजोबां नी खु णवू न ां ना बस ास सां िगत ं . न राहवू न मी आजोबां ना
िवचार ं ,
“आजोबा, हे कोण ा जमातीचे ोक आहे त? आप ् यासोबतच राहणार
आहे त का?”
आजोबा दीघ वास घे त णा े , “हे िवं पवता ा पू वकडी भट ा
जमातींती आहे त. दे वां ा कुठ ् यातरी टोळी ा ह ् ् यात यां चं सव गमाव ं
गे ं . ी-पु ष, हान मु ां ची ू र ह ा झा ी आहे . ातून वाच े े अंधाराचा
फायदा घे त कुटुं बासह पळू न आ े . आप ् या व ीवर यां ना ता ु रता आ य
िद ाय.” मी सग ां ा चे ह याकडं िनरखू न बिघत ं . सगळे थक े े पण काटक
रीरय ीचे होते. ाती काही काळे आिण बुटके होते.
“ रीरानं तर धडधाकट िदसता तु ी. ढ ाऐवजी पळा ात? मृ ू ा
भयानं िमळणा या िजवनाची ाज नाही वाटत का?” मा ा रागात िवचार ानं ते
कावरे बावरे होऊन आजोबां कडं बघ् ◌ाू ाग े . मा ा बो ानं हसत ह
े कोटीत ाकडां चे ओंडके टाकू ाग ा.
“द ीवा, आप ी भाषा नाही समजत ां ना.” आजोबां ा बो ावर
कुंभकण हस ा. मी सु ा हसू दाबत पु ढं ट ं ,
“मग तु ी सां गा ां ना मी काय णा ो ते.”
आजोबां नी सां िगत ् यावर ाती एकजण भीतीनं डोळे मोठे करत सां गू
ाग ा. आजोबां नी वा ागिणक भाषां तर क न सां िगत ं , “आ ी जं ग ात
राहणारे सामा ोक आहोत. आ ा ा ढणं माहीत नाही. जं ग ाची दे वी
आम ावर नाराज झा ी. ितनं सैतान पाठव े . दे वी ा इ े ि वाय काहीच होत
नाही. ितचा कोप फार कठोर झा ा होता.” एकाचं बो णं संप ् यावर दु सरा म ेच
बो ू ाग ा. तो त ण रागाव े ा िदस ा.
“रा ी ा अंधारात आम ा व ीवर ह ् ा झा ा. िक े क ी-पु षां ची
ां नी क के ी. हान मु ं आिण बायकां ना घे ऊन आ ी पळा ो. त: ा
िजवाची पवा न करता मु ां ना आ ी वाचव ं . आम ा कु ा ां नी पे टवू न िद ् या.
माझे आई-वडी आिण भाऊ यां चीही क के ी. पण आ ी भेकड नाहीत. आिण
ते सैतान काही दे वीनं पाठव े नाहीत.” असं बो ू न तो रडू ाग ा काही ण थां बून
णा ा, “उ ा जाऊन ा सग ा सैतानां चा दे वी ा बळी दे णार आहोत, तोपयत
आम ा या आिण मु ां नां तुम ा व ीवर रा ा.”
ाचं बो णं संपेपयत महोदर, महापा व, िबभीषण, अकंपन, धू ा सगळे च
े कोटी भोवती गोळा झा े होते. आजोबा ां चं सां न क ाग े .
“यां ना काही दे ह ा.” ह ा ा सां गून आजोबा आरामासाठी
िनघा े . मी िवचारात पड ो, यां ाकडं आधीच ं नाहीत णजे ती ां ना
चा वताही येणार नाहीत. प रणामी, यां चा पराभव िन चत. यां ना िकतीही ं िद ी
तरी दे वां ा टोळी ा हे पराभ्◌ाूत नाही क कणार.
“आजोबाऽऽ” मी आवाज दे ताच ां नी वळू न मा ाकडे बिघत ं .
“यां ना ं दे ऊन काहीच उपयोग होणार नाही. हे दे वां ा टोळीसोबत नाही
ढू कणार. आ ी जातो यां ासोबत. मा ा अंदाजानुसार ितथं जवळ एखादा
आ म असे . ा आ मात आ े ् या दे वां ा टोळीचं हे काम असणार. ां ना
दं िडत करणं गरजे चं आहे .” मा ा बो ानं आजोबां ा कपाळावर आ ा
उमट ् या.
“द ीवा, आप ् या ा दि णे कडे िनघायचं आहे . यां ना ही व ी
वा ासाठी दे ऊ. आप ् या ा त:साठी ढायचं आहे . यां ना ढाईत मदत
करणं ठीक, पण ां ची ढाई आपण ढणं यो नाही. अ ी ह ाकां डं िक े क
वषापासून चा ू आहे त. याचं एवढं मना ा ावू न घे ऊ नको.” असं बो ू न ते िनघा े .
मी गेच उठून ां ाजवळ गे ो आिण णा ो,
“नाही आजोबा. े क दै , दानव, असुर, दा , भट ा जमातीं ा
संर णाची जबाबदारी आता आप ् या ा ावी ागे . बळी आिण असुर
सा ा ा ा अ ानंतर हे कार फार वाढ े आहे त. तु ी असुर स ाट अस ् यानं
यां ची जबाबदारी नाही झटकू कत. आप ् या ा या पीिडत जमातींसाठी तर सा ा
उभं करायचं आहे . ं केस जा ाचा माग इथू न सु झा ा, असं समज ास काहीच
हरकत नाही.”
ह ानं मा ा बो ावर िति या िद ी,
“द ीवा, एकदम यो बो ास. िपता ी, यां ावर झा े ् या ह ् ् याचा
आप ् या ा ित ोध ावा ागे . आपण असुरसा ा ाची उभारणी करणार
आहोत. आया ा आ मा ा दे व जमाती ा ह ् े खोर टो ा ज ी मदत करतात,
तसंच भट ा, असुर, दास, द ु , दै ोकां साठी असुर सेने ा ढावं ागे . मी
द ीवा ा मता ी सहमत आहे .” ह ाचं बो णं पू ण होताच आजोबां सिहत
सगळे आ ा दोघां कडं बघू ाग े . महोदर, कुंभकण, महापा व, िबभीषण, दू षण,
अकंपन, धू ा सग ां नी आम ासोबत ये ाची तयारी दाखव ी. आजोबा सु दा
िवचार क न आम ा िनणयाचं समथन करत णा े ,
“ठीक आहे . कदािचत महादे वाची सु ा हीच इ ा असावी.”
“द ीवा, मा ासोबत ये.” असं णू न आजोबा म ा ां ा कुटीत घे ऊन
गे े . ां नी आजी ा बाहे र जा ास सां िगत ं . कुटीती अंधा या अडगळीतून ां नी
चाम ात गुंडाळ े ं काही तरी बाहे र काढ ं आिण मा ा हातात दे त णा े , “ही
माझे िपता सुके ां नी म ा िद े ी त वार. आजपासून िह ावर तुझा अिधकार
आहे . ही त वार म ा िप ाने ं का थापनेआधी िद ी होती” डोळे िक िक े करत
ां नी तहा के ं . आिण पु ढं णा े ,
“िहनं असुरां चा सवात मोठा पराजय बिघत ा आहे , आता िह ा िवजय
दाखवणं ही तुझी जबाबदारी आहे .”
मी त वार हातात घे त ी. ितची धार ाहळत ट ं , “आता िह ा िवजयाची
न ा चढे .” खा ी वाकून मी आजोबां चा आ ीवाद घे त ा.
दु स या िदव ी मी, ह , कुंभकण, महोदर, महापा व, अकंपन, धू ा ,
खर, दू षण िनघ ासाठी तयार झा ो. ा टोळीती चां ग ् या रीरय ी ा
काहीजणां ना सोबत घे त ं . धनु , भा े , खड् ग आिण त वारी सोबत घे त ् या.
िनघ ाआधी आजोबां ा आ ीवादासाठी ां ा कुटीत आ ो.
“अंगावर िच खत का नाही चढव ं ?” म ा बघताच आजोबां नी िवचार ं .
 “आजोबा, िच खत चढवणं णजे त: ा यु नीती आिण भूजां वर
त:चाच िव वास नसणं .”
“द ीवा, िच खत न चढवता ढणं णजे त: ा वीर समजणं न े .
आपण ां ा ी ढणार आहोत ते यु नीतीनंच ढतात असं नाही. एखा ा छो ा
चु कीने अथवा िन ाळजीपणानं गंभीर जखम झा ी अथवा दगा झा ा तर समोरचा
यो ा नीतीनं ढ ा नाही, हे सां गाय ा िजवं त तरी राह ी का? सव े यु नीती
एकच, समोर ा ा परािजत क न िजवं त राहणं .” असं णू न ां नी कुटीतून एक
िच खत आण ं . आजोबां ा सा ा त ानानं खू प काही समज ं . ां नी िद े ं
िच खत मी अंगावर चढव ं आिण कुटीबाहे र पड ो.
एक िदवसाचा वास क न आ ी पू वकडी घनदाट डोंगराळ दे ात
दाख झा ो. जळू न राख झा े ् या झोप ां ि वाय ां ा व ीवर काहीही न तं.
िक े क िठकाणाव न धू र िनघत होेता. इत ा दु गम भागातही ां नी ह ् ा के ा!
म ा नव वाट ं .
“ह ् े खोर कोण ा िद े नं आ े होते? तु ा ा ां ना ओळखता येई का?”
ां ाती एका ा ह ानं िवचार ं . ां नी एकमेकां कडं बिघत ं .
“होे, येती ओळखता. ते उ रे कडून आ े होते.े ” एकानं तोडकंमोडकं
बो त हातानं खु णाव ं .
आ ी गेच उ रे कडे िनघा ो. ोध घे त पु ढे जात रािह ो. सूया ानंतर एके
िठकाणी मु ामासाठी थां ब ो. तेव ात ि कार ोध ासाठी गे े ा अकंपन
धावत आ ा.
“काही अंतरावर एक व ी आहे . ह ् े खोर ब तेक तेच असावे त. ितथे काही
े को ा पे टव े ् या आहे त. ा समोरी उं चव ाव न िदसत आहे .” आ ी
सगळे धावत ा छो ा टे कडीवर चढ ो. गद झाडीत नदीिकनारी खो गट भागात
े को ा पे टव े ् या िदस ् या. ां ची ओळख पटिव ासाठी काही जणां ना
पाठव ं . भट ा टोळीती एक जण धावत जाऊन बघू न आ ा. ा ा ओळख
पट ी. ते तेच होते.
“िनघू गेच, आिण ितथं च जाऊन भोजन क .” कुंभकण उ ाहात णा ा.
“आता गेच नको. स ा िव ाम करा. ते रा ी ग घा त असती . इतकी
घाई नको कराय ा. आप ् या ा क करायची आहे , यु नाही. पहाटे सगळे पगत
असतात, ामुळे पहाटे च ह ् ा क . आज मां स भाजाय ा नको. फळं असती
तर ती खा आिण या े को ा िवझवा. जसे आप ् या ा ते िदस े तसे ां नाही आपण
िदस ाचा संभव आहे .” असं णत ह खा ी बस ा.
फ ाहार उरकून आ ी आराम क ाग ो. म ा काही वे ळ डु की
ाग ी. पिह ् यां दा त वार कु ीत घे ऊन झोप ो. काही वे ळे ा सहवासानं माझं
ित ावर े म जड ं होतं. म रा ी ह ानं आ ा ा उठव ं आिण णा ा,
“आता िनघू . पहाटे पयत जवळ जाऊन अंदाज घे ऊ” सग ां ची थोडी-फार
झोप झा े ी होती.घोडे ितथं च बां धून आ ी ा खो गट भागाकडं सावका
िनघा ो.
चं ाचा मंद का साथ दे त होता. आ ी ह ा ा हाताती छो ा
म ा ीमागे िनघा ो. बै ा ा ि ं गां चा मुकुट मी पिह ् यां दाच घात ा, ामुळे एक
कारचा आ िव वास वाढ ा. ह ाचा अंदाज खरा ठर ा. ग घा णारे पगत
अस े े िदस े . आ ी वे गवे गळे गट तयार क न पु ढं िनघा ो. ग घा णारे
ा ा ट ात आ ् यावर एकदाच ह ् ा चढव ा. आवाज होणार नाही याची
काळजी घे त ां चे गळे िच ाग ो. झटापटीनंतर काहीजण सावध झा े े िदस े .
ात कुंभकण आिण महोदरा ा त:वर संयम ठे वणं झा ं नाही. दोघं जण
काही समज ा ा आत व ीवरी े कोटीजवळ पळत गे े . ितथं बस े े
ह ् े खोर सावध होतात न होतात तोच ां ची मुंडकी छाट ी. महोदरा ा ा ा
धार न ती ब तेक. एकच म क छाट ासाठी ानं एकामागोमाग दोन चार वार
के े . ां ा िजवा ा आकां तानं ओरड ानं ती सगळी व ी जागी झा ी.
कुंभकणानं े कोटीती जळणारं ाकूड उच ू न एका कुटीवर फेक ं . ह
आिण मी धावत व ी ा म ात आ ो. ‘याचं बीजसु दा िजवं त ठे वायचं नाही’ असं
ओरडत ह ानं धनु उच ा ा तयारीत अस े ् या ह ् े खोरां ना कापू न
काढ ं . महापा व, खर, दू षण आत येऊन कु ा पे टव ास कुंभकणा ा मदत क
ाग े . काही जण ओरडत पळू ाग े . महापा वनं पळत जाऊन ाती एका ा
खा ी पाड ं आिण ा ा तोंडात पू ण ताकदीनं कोंब ं . ते ा ा
मदू तून बाहे र आ ं . ा ा हातात आ े ा मदू ानं म ा दाखव ा आिण े कोटीत
फेक ा. आ ी ू रतेची सीमा ओ ां ड ी. पळू न जाणा या एका ी ा महापा वनं
खा ी पाड ं आिण ितचे केस ध न तो ओढू ाग ा. जे ा ती झटापट क
 ाग ी ते ा ितचा गळा पू ण ताकदीने तोड ा. ितचे केस पकडून म का ा
बनव ं . हातात गो गो िफरवत ी ा म कानं समोर येई ा ा मा
ाग ा. खर, धू ा , दू षण सु ा ी-पु ष हान मोठे असा भेद न करता िदसे
ा ा भोकसून ठार क ाग े .
जो उच े ाचं आयु िहरावू न घे त ं . र ा ा िचळकां ा उडत
हो ा. या आिण मु ं भीतीनं थरथर कापत रडू ाग ी. इतका भयानक र पात
बघ् ◌ाून सगळे जीवदानासाठी याचना क ाग े . ां नी ढ ासाठी हातात
घे त ं ाती एक जणही िजवं त रािह ा नाही. त वार ान के ् यावर एकानं
मा ा पाठीवर जोरात वार के ा. रीरात जोराची चमक आ ी. त: ा सावरत मी
मागे बिघत ं . दु सरा वार कर ासाठी ाने हात उच ा, परं तु ा ा
समज ाआधी मी चपळाईनं ाचा हात तोड ा. मो ाने िव ळत ाने हातात ी
त वार सोड ी आिण खा ी बस ा. ाचं रीर थरथर कापू ाग ं . ोधानं बघत
तो मागं सरकू ाग ा. जवळ जाऊन मी ाचा दु सराही हात तोड ा. तो मो ानं
िव ळ ा. सवजण आम ाकडं बघू ाग े . इत ा वे दना होऊनही तो हा चा
क ाग ा. ाचं पू ण रीर र ाळ ं . तोंडात धू ळ उडा ी. ाचा एक पाय मी
जोरा ा हारानं तोड ा. वाट ं , एव ा वे दनेनं तो मरे , पण नाही. धडधाकट
अस ् यानं ाचा जीव जाईना. े वटी ाचं म क मी धडावे गळं के ं . ाथ मा न
हवे त ते म क िभरकाव ं . ह , महोदर, कुंभकण पळू न जा ा ा य ाती
े क पु षाचा पाठ ाग करत ठे चू न मा ाग े . मी थकून खा ी बस ो आिण
मुकुट काढ ा.
“द ीवा, यां चं काय करायच?” महोदराने घाम पु सत या आिण मु ां कडं
खु णावत िवचार ं . मी हान मु ां ा चे ह याकडे बिघत ं . सगळी भेदर े ी आिण
रडून कोमेज े ी होती.
“जीवदान ा, भट ा टो ां सारखे िफरत राहती . िक े क वष आप ् या
असुर जमातीनं जो ास सहन के ा ाची जाणीव होऊ ा यां ना. उ रे ा जाऊन
दे वां ना सां गा. णावं , इं ानं के े ् या ह ाकां डाचा सूड घे णारे ज ा ा आ े त.”
एवढं बो ू न मी पाणी िप ासाठी उठ ो. पहाटे ची ी त हवा अ ीची उ ता
भडकवत होती. िच खतामुळे अंग घामानं ओ ं िचं ब झा ं होतं.
 “द ीवा आपण जरा जा च ू र झा ोत का?” कुंभकण जवळ येऊन
णा ा.
मी मडकं उच ू न डो ावर पाणी ओत ं . ओ ा चे हरा पु सत ा ा हट ं ,
“ ू र झा ् याि वाय दे वां ना समज येणार नाही. आजवर दे वां नी के े ् या
िहं साचाराचं उ र ू रतेनं कुणीच िद ं नाही. ामुळे अ ा ू र ह ाकां डाि वाय
दे वां ना आप ी भीती नाही वाटणार. दे व आिण आय हे भट ा ोकां चं ह ाकां ड
करताना कधीच दया दाखवत नाहीत. आप ् यावरही अ ी वे ळ येऊ कते. याने
ां ावर वचक बसे . जा भाविनक होऊन िवचार नको क . एकदा
दाखव े ी ू रता अनेक वषापयत ां तता थािपत करत असते.”
*

दि णे कडे
िनघ ाची सगळी तयारी झा ी. गाढव-घो ां ा पाठीवर सामान ाद ं .
ा टोळीती ोकां नीसु ा आम ा सोबत ये ाची तयारी दाखव ी. आजोबां नी
ि ं ो े ं ो ी ी े े
िवनात ार ां ना सोबत घे त ं . ा टोळीती त ण मा ा मागे चा ू ाग े .
ब तेक ां नी म ा टोळीचा मुख समज ं असावं . ां ची भाषा अवगत नस ् यामुळे
केवळ दे हबो ी आिण नजरे नं संवाद होऊ ाग ा. ह , आजोबा, महोदर,
कुंभकण सवात पु ढे चा त िनघा े . महोदर आिण ह पु ढं र ा सुरि त
अस ् याचं बघू न परत येत. ामागे पू ण व ी आिण े वटी मी, िबभीषण, महापा व
आिण धू ा चा त होतो. सग ां ा चे ह यावर उ ुकता होती. माझंही मन
रोमां िचत झा ं होतं. समु बघ ाची माझी खू प िदवसां पासूनची इ ा होती.
आजोबां नी दं डकार ाती प चम िकनारप ी ा बाजू नं जा ाचा िनणय घे त ा.
िक े क छोटे -मोठे पवत, द या, उं च धबधबे ओ ां डून आ ी साधारण एका
मिह ात प चम घाटाजवळ आ ो. सव जण थक े होते. पवत िदस ा की तो सहज
ओ ां डता येई असं वाटायचं . परं तु स ा ी ा क ां नी आम ा ारी रक
मतेची परी ा घे त ी.
काही िठकाणी तुरळक व ा, ग ड व इतर भट ा जमाती भेट ् या.
आजोबां ना े क जमातीती वय ओळखत होते. मी सतत ऋचा बनव ात म
रा ाग ो. िक े क ऋचां ची वे गवे गळी पदं मी रच ी. आयुव िदक झाडां िवषयी
मािहती गोळा क ाग ो. े क िदवस नवीन अस ् याने नवीन िठकाण डो ां त
सामावू न घे ऊ ाग ो.
प चम घाट उत न नारळा ा गद झाडीतून वाट काढत आ ी िनघा ो.
वातावरण दमट झा ं होतं. सूय ती तेनं आग ओकत होता. वारा वाहत नस ् यानं
अंगातून घामा ा धारा वा ाग ् या.
“आपण सागर तीरावर पोहोच ो.” पु ढं गे े ् या महोदरानं परत येऊन
सां िगत ं .
“िकती दू र आहे ?” महोदरा ा िवचारत घो ावर बस ो आिण ा ा मागं
िनघा ो. काही अंतर पु ढे जाताच पा ाचा आवाज आ ा. झाडीतून िव ा समु
िदसू ाग ा. पिह ् यां दा समु बिघत ् यान मी झा ो. डोळे िव ा न
समु ाकडं पा ाग ो. घो ाव न उतर ो. िकना यावरी वाळू तून पा ाकडं
चा त िनघा ो. ाटां ची िकना या ी चा े ी झुंज बघ ात वे गळाच आनंद वाटू
ाग ा.
नजर पोहोचे ितथपयत पाणीच पाणी! सूय अ ास जा ा ा तयारीत होता.
ा ाभोवती ा तां ब ा का ानं आसमंत भार ा होता. प ी िक िब करत
थ ां नी उडत होते. वाळू ती ं ख आिण ि ं प े मी हातां नी हळु वार उच े . काही
वे ळात सव जण िकना यावर आ े आिण तेथी ां तता ोप पाव ी. िकना यावर
महोदर आिण इतर त ण घो ाव न वे गानं रपे ट मा ाग े . िक े क िदवस

ी ं ो ो ो ो े ं ी ं े
अवघड चढण चढू न आ ी कंटाळ ो होतो. घोडे -गाढवं ही पळ ाचा आनंद घे ऊ
ाग ी. तीही खडतर वासानं कंटाळ ी होती. हान मु ं ाटां वर उ ा मा
ाग ी. काही िकना यावर गाढवां ा मागं पळू ाग ी.
ाटां ा अगितक करणा या आवाजात सगळं काही िवस न गे ो. ‘सागर
खू पच सुंदर आिण िव ा आहे .’ तेव ात कुंभकण जवळ आ ा आिण णा ा,
“आप ् या ा दे वां नी समु मंथनाब सां िगत ं होतं. ाचं च मंथन के ं
होतं ना दे व-दै ां नी? आधीच मंथनात अस े ् याचं आणखी मंथन कसं के ं असे ?
काहीतरीच!”
“भाकड कथा, दु सरं काय?” तां बूस सूयाकडं बघत मी उ र ो.
“म ा ा कथा िनमाण करणा या बु ीचं कौतुक वाटतं.” कुंभकण हसत
णा ा.
“का?” मी आ चयानं िवचार ं .
“िकती िवचारपू वक बनव ् यात, की ावर िवचार नाही के ा तर ा कथा
ख या वाटाय ा ागतात.”
“कुणाचाही स ापे ा अस ावर वकर िव वास बसतो.”
“हं , खरं आहे .” मा ा बो ावर कुंभकणानं िति या िद ी.
आजोबां नी मु ाम कर ा ा सूचना िद ् या. धू ा , महापा व काही
जणां सह ि कारीसाठी गे े . खर, दू षण नारळ काढ ासाठी झाडावर चढ े . आई
आिण इतर या सामान सोडून मु ामाची तयारी क ाग ् या. काही जण
ता ु र ा छो ा कु ा तयार क ाग े . सूय पू ण अ ा ा गे ् यावर चं आिण
चां द ां चा का पड ा.
भोजन झा ् यावर मी को ाह ापासून एकटाच दू र आ ो. आका ाती
ु क ु कणा या ता यां कडं बघत वाळू वर प ड ो. ाटां चा आवाज घु मत होता.
आ म सोड ् यापासून आजवरचा वास आठवू ाग ो. आयु नवीन िद े ने
िनघा ं होतं. असुर राजा हो ाचं आिण ं का पु ा िमळिव ाचं ेय होतं. पण या
पू ण ां डात माझं अ िकती? असुरराजा बन ् यावर पु ढे काय? ित ोधानंतर
काय? थै य िमळ ् यानंतर काय? दे वां ी ढताना मृ ू आ ा तर बिघत े ् या
ां चं काय? मृ ू वकर आ ा, तर े वट ा वासागिणक येणारं दु :ख कसं
असे ? भिव ाचा तर खू प िवचार क न ठे व ाय... परं तु अका ी मृ ू आ ा तर
सगळे च िवचार ू ! चां ग ् या मृ ू साठी चाग ं जगणं मह ाचं आहे , आिण चागं ं
जग ासाठी संघष! ‘महादे वा, आता मृ ू वकर नको.’ नकाराथ िवचार येऊ
ंि ो े ो े ो ि ं ो ं े
 ाग ् यानं ितथू न उठ ो. े को ा पे टव ् या हो ा ितकडं आ ो. थक ् यानं सगळे
वाळू त िनवां त प ड े होते. मीही कुंभकणाजवळ ां तपणे डोळे िमटू न झोप ो.
दोन िदवस मु ाम क न आ ी िकनारप ीनं दि णे कडं िनघा ो. आजोबा
म ा ै ो ाती े क भू दे ाची मािहती सां गू ाग े . पु ढी मु ामा ा
िठकाणी खाडी ओ ां ड ासाठी ता ु र ा हो ा बनवू न घे त ् या. सं ृ ती, भाषा,
दै असुर, इितहास, बळी, ापार, जमाती, अ ा िविवध िवषयां वर आजोबां ी
चचा होऊ ाग ी. ग बतावरी ापाराने मनात कुतूह वाढ ं . वषाका सु
झा ा ावे ळेस आ ी दि णे ती दु गम भागाजवळ आ ो. सागर िकना याव न
पू वकडं िव ा गद झाडी ा पवतरां गां म े िनघा ो. पवताचे टोक ढगां म े
िदसेनासे झा े होते. सव दाट धु कं पसर े ं होतं. थं ड आिण अ ् हाददायक
वातावरणात आ ी आ ो. ह ाने उं चव ावर सपाट जागा िन चत के ी.
आ ् हाददायक आिण खळखळणा या नदीजवळ आ ी व ी तयार के ी.
िक े क िदवसां ा वासानंतर सग ां ना आराम िमळा ा. बां बूपासून
बनव े ् या कुटीत गारवा जाणवू गा ा. कुंभकण, महोदर, मी आिण िबभीषण
िविवध िवषयां वर चचा क ाग ो. मीच राजा बनणार, हे मना ी ठरवत िविवध
योजना बनवू ाग ो. वषाका संपेपयत आ ी िनवां त रािह ो. पु ढी ू हरचना
िवचार ासाठी एक िदवस मी आजोबां ा कुटीत गे ो. कुटीत ते िनवां त प ड े
होते.
“आजोबा, आत येऊ का?” मी बाहे नच िवचार ं .
“ये द ीवा, म ा तु ा ीच बो ायचं होतं.”
“क ाब आजोबा?” ां ाजवळ बसत मी ट ं.
“द ीवा, आपण येथे येऊन जवळजवळ तीन मिहने झा े त. पावसाळा
संप ा आहे . आता आसुरसेना उभी कर ासाठी तयारी कराय ा हवी. ं का इथू न
फार दू र नाहीये. पु ढ ा पावसा ात म ा ं केत िभज ाची इ ा आहे .”
“न ीच आजोबा.” मी हषभ रत आवाजात उ र ो.
“आिण या सै ाचं नेतृ तु ा करायचं आहे .” आजोबा गंभीर होत णा े .
“काय?” मी अचं िबत झा ो. माझी राजा बन ाची इ ा आिण तयारी
आजोबां ना समज ी की काय? मी िवचारात पड ो.
“होय. जर असुरसेनेचं नेतृ तु ा करता आ ं तर तू भावी असुरराजा
अस ी .” मा ा डो ात बघत आजोबा णा े . मी उठून ां चा आ ीवाद
घे त ा. मनात आनंदाचे तुषार उडू ाग े . “आज रा ी मी सवाना िनणय सां गणार
े ी े ं ं ं ं े े
आहे . तुझी इ ा नसे तर तसं सां ग. कारण आसुरां चं नेतृ कराय ा खू प मेहनत
ावी ागे . गत सुखापे ा इतरां ा सुखाचा जा िवचार करावा ागे .”
“आजोबा, आपण म ा संधी िद ी तर न ीच तु ा ा मी नाराज करणार
नाही.” हे ऐकूून आजोबां नी उठून म ा आि ं गन िद ं आिण णा े , “संघष सोपा
नाही. महादे व तु ा बळ दे वो.”
डोळे िमटू न मी महादे वाचे आभार मान े . राजा बन ाचं माझं साकार
होणार होतं. सूया ानंतर सगळे कुडकुडत मो ा े कोटीभोवती बस े . थं डी जा
अस ् यानं छो ा े को ाही पे टव ् या हो ा. सव धु कं दाटू न आ ं होतं.
अि कण धु ाती ओ ा ा ी एक प होत होते. माझं मन आनंदून गे ं होतं.
आजोबां ी बो णं झा ् यापासून मी नेतृ ािवषयी कुणा ीच चचा के ी न ती.
आजोबा बो ू ाग े . सव जण ां तपणे ऐकू ाग े .
“तु ा ा आज मी एक िनणय सां गणार आहे , जो अ ात नस े ् या असुर
सा ा ाब आहे . माझे बंधू महान असुर मा ी ा वीरमरणानं झा े ् या जखमा
अजू न भर े ् या नाहीत. ा पराभवानं असुर सा ा ाचा अ झा ा. माझे िपता
सुके ां ा िपतरां ना वे दना झा ् या असती , ा िवचाराने मी आिण मा ् यवान
िक े क वषापासून अ थ आिण अपमािनत जीवन जगत आहोत. पा ात चे हरा
िदस ा तरी त:चा राग येतो. आ ी दोघं रणां गणातून पळा ो ते ापासून दया ा
ाग े ी ठे च आजही वे दना दे त आहे . आ ा ा ा यु ात वीरगती िमळा ी नाही
पण आ ी े क िदव ी मरत आहोत. आज तु ा ा दु :खकथा सां गून अजू न दु :ख
दे ाची इ ा नाही.
गे ी िक े क वष रड ो, खच ो, आ े के ा. माझे सव पु , पु तणे
आिण असुर सेनेती एकिन सैिनक यां ना आ ा दोघां मुळे िक े क काळ अंधारात
चाचपडत राहावं ाग ं . आ ी वयानं ातारे झा ो, पण या अंधकारा ा गतत
तु ी जाय ा नको, याचा िक े क वष मी आिण मा ् यवान िवचार करत आहोत.
आ ी दोघं तुमचे गु ेगार आहोत. संयम ठे व ा तर य िमळ ाची ता जा
असते, हे आम ा िपता ींचे वा डो ात ठे वू न आजवर ां त होतो. आता संयम
संप ा आहे . म ा जग ाचा ढा नकोय. असुर, दै , दानव या सव ोकां ना
अंधकारात ढक णा या दे वां चा सूड घे ासाठी ढायचं आहे . असुरां ना ां चा
स ान पु ा िमळवू न दे ासाठी संघष करायचा. तुमची तयारी आहे का हा संघष
कर ाची?” े वटी आजोबां नी मो ा आवाजात िवचार ं .
आ ी उ ाहात ओरडून ां ना ितसाद िद ा. सवाम े स ता िदसू
ाग ी. ानंतर मा ् यावान आजोबा बो ास उभे रािह े .

े ं ी ी ी े ी
 “मा ापे ा वयानं हान असूनही आ ी महान मा ी ा नेतृ ाखा ी असुर
सा ा उभं के ं . आता परत सा ा उभारणीसाठी आप ् या ा पिह ् यां दा असुर
सेना उभी करावी ागे . ासाठी नवनेतृ ागे . काही िदवसां पासून सुमा ी
आिण मी ावर िवचार करत आहोत. ातून आज आ ी असुर सेना मुख िनवड ा
आहे . सव ां म े पारं गत अस े ा ह नवीन असुर सेना मुख असे .”
मा ् यवान आजोबां ा आवाजानं एकच जयघोष सु झा ा. मी मा खच ो, णात
बेचैन झा ो. म ा वाट ं होतं, असुर सेना मुख णू न माझं नाव असे .
चे ह यावरी बद पवत मी सु ा ह ा ा नावानं जयघोष सु के ा. ह ,
मा ् यवान आजोबां जवळ गे ा. ानं उच ू न सवाना अिभवादन के ं . सुमा ी
आजोबा ा ा आि ं गन दे त णा े ,
“ ह ा, आता ही ं ि कारीसाठी नाही चा वायची. असुरां ची ग रमा
तु ा ां तून िदसावी.” ह ानं आजोबां ना वू न नम ार के ा. आजोबा पु ढे
बो ू ाग े . “असुर सा ा ा ा ै ो ात कीत आिण ित ा िमळिव ासाठी
आ ी भिव ाती असुर राजाही िनवड ा आहे . कैकसीचा े पु द ीव हा
पु ढी असुर सा ा ाचा राजा असे . ाचं उ ृ व ृ आिण िनणय मता
सवानी अनुभव ी आहे च. रा ा , द न ा आिण ाय ा या ा ां चा
आिण िविवध सं ृ तींचा अ ास असुर सा ा ा ा न ीच नवीन िद ा िमळवू न
दे ई असा िव वास वाटतो.” आजोबां ा ागिणक अंगावर रोमां च उभे रािह े .
कुंभकण आिण महोदरानं काही कळ ाआधी म ा उच ू न घे त ं . मा ा
जयघोषाने वातावरण दु मदु म ं . मी आजोबां जवळ जाऊन अिभवादन के ं . आई
कौतुकाने हसत मा ाकडे बघत होती. आजोबां ना वाकून मी नम ार के ा.
आि ं गन दे त आजोबा णा े , “महादे वाची तु ावर कृपा ी आहे .”
िबभीषण, खर, दू षण, महोदर, महापा व, कुंभकण ओरडत होते. े का ा
चे ह यावर आनंद होता. ह ाचा आ ीवाद घे ासाठी वाक ो. ानं हषभ रत
चे ह यानं आि ं गन िद ं . आयु ाती सव ण अनुभवास येऊ ाग े . वा ं वाजू
ाग ी. सवाना ां त करत आजोबा णा े ,
“आजपासून द ीव हा आप ा भाऊ, िम , भाचा, नातू असं काहीही नातं
अस ं तरी ाचा स ान ‘असुरराजा’ णू नच करायचं भान सवाना ठे वावं ागे .
ाचा अपमान हा असुर स ा ाचा अपमान समज ा जाई . राजाची ित ा
िकंिचतही कमी होता कामा नये. असुरराजा णू न ाचा रा ािभषेक आप ् या
राजधानीत, णजे ं केत होई .”
आजोबां ा वा ानं मी णात द ीव ते असुर राजा हा बद अनुभव ा.
े क जण म ा अिभवादन क ाग ा. नाच-गाणं सु झा ं . भोजनाची तयारी

ी ं ी ई े
सु झा ी. मन धु ात उडू ाग ं . ‘असुरराजा द ीऽव’ आई येऊन कानात
पु टपु ट ी. ित ाकडे बिघत ं . ित ा पाणाव े ् या डो ां त आनंदाची आसवं होती.
*

राजा रा सां चा
असुर सेनेत नवीन भरतीसाठी दि णे कडं िनघा ो. व ी ा सुरि ततेसाठी
मा ् यवान आजोबां सोबत काही बळकट रीरय ीचे सैिनक ठे व े . पिह ् या िदव ी
रा ी प चम घाटावरी घनदाट अर ात नदी ा काठी आ ी डे रा टाक ा.
जं ग ी ह ींपासून होणा या ह ् ् यां नी पिह ् याच िदव ी आ ी झा ो
होतो. थािनक युवकां नी आ ा ा ह ी ा ासापासून वाचव ासाठी मदत के ी.
आजोबां नी ाती िक े कां ना असुर सै ात भरती के ं .
असुर सै ात भरती हो ासाठी िविवध जमातींती युवक इ ु क होते.
आजोबां मुळे सवा ी संवाद करणं सहज झा ं . युवकां ा इ ा ीचा मी
अंदाज घे ऊ ाग ो. का ढायचं , कोणासोबत, कोणासाठी ढायचं , आिण ा
ानं काय सा होई , हे समजावू न सां गू ाग ो.
आजोबां ासंभाषणकु तेमुळे ह , धू ा , अकंपन यां चे आ हळू हळू
सै ात सहभागी होऊ ाग े . दु गम भागात राहणा या काही जमातींचं जं ग ाब चं
ान अफाट होतं. ां ा मोक ा संभाषणानं मा ाही ानात भर पडू ाग ी. मी
नवनवीन भाषा ि कू ाग ो. सवा ी बो ू ाग ोे. ां ा भावना समजावू न घे ऊ
ाग ो. ां ा ि कारी ा प दती, भोजनप ती, सण, था-परं परा, ई वर आिण
िनसगाब ा िविवध संक ् पना समज ् या. काही जणां ना िविवध ा ां चे आवाज
काढता येत अस ् यानं ा ाब चं कुतूह वाढ ं . अ ं त अ , दाढी
वाढ े े , मुखदु गधी, मळकट अधवट कपडे , पावसाि वाय रीरा ा पा ाचा
थबही ागू नये याची काळजी घे णा या भट ा ोकां नाही असुर सै ात सामी
क न घे त ं . ां ात सुधारणा घडवू न आणू ाग ो. म ा े कजण असुर
सा ा ात हवा होता. काही जमाती था-परं परा जप ा ा नादात आम ात
सामी होत न ा. ह ् ा हो ा ा िकंवा गु ाम णू न पकडून ने ा ा भीतीनं
असुर सैिनक िदसताच ते डोंगराम े पळू न जात. का ां तरानं दु गम भागाती बरे च
युवक आजोबां नी कौ ् यानं असुर सेनेत सामावू न घे त े . दे व-असुरां ा यु दात
पराजय झा े े काही दै सैिनक दे वां ा ह ् ् या ा भीतीने घनदाट जं ग ात
राहत होते. एका जागी जा िदवस न राहता ते भटकंती करत िफरत. ां ना
ोध ाचं कठीण काम धू ा , सुपा व, अकंपन, क ाग े . सवा ा अथक
य ानं सेना िदवसिदवस ा ी होऊ ाग ी.
िनयोजनपू वक काम चा ू असताना नवीन अडचणी उ ा राहत हो ा. मी
सवाना समानता ि कवत होतो, की आपण वे गवे ग ा जमातीती अस ो तरी
आप ् याती वै र संपवणं गरजे चं आहे , आप ी खरी ढाई दे व आिण आय
जमातीं ी आहे . परं तु काही िनबु जमातीं ा हे ात येत न तं. काही जमातींचा
आपसाती टोकाचा े ष िमटवणं अवघड जाऊ ाग ं . सा ा उभारणीचा य
बघ् ◌ाून आय आिण दे वां कडून सव गमाव े ् या ोकां ना जग ाची आ ा वाटू
ाग ी. कारण ां ना संघषाची जाणीव होती. परं तु फुटकळ े ानं पे ट े े मूख
ोक आप ् या कुळाचं , जमातीचं े सां गत आिण ाचा मोठे पणा बाळगत. हीच
े ाची भावना समाजात भेदभाव तयार करत असते. अ ा अ ानी मूखाचा
सा ा ात ादु भाव झा ा तर सगळे य िन ळ होती , या िवचारानं मी िवचि त
झा ो. िक े क रा ी मी याच िचं तनाम े तीत के ् या. ही वृ ी ठे च ् याि वाय
इतर गो ींवर िवचार आिण मेहनत घे ऊन काहीच उपयोग नाही, या िवचारापयत मी
आ ो. काही िदवसां नी आ ी परत व ीवर आ ो. सैिनकां म े भर पड े ी बघू न
मा ् यवान आजोबा खू झा े . ह ानं न ानं सै भरती झा े ् यां ची राह ाची
आिण भोजनाची व था के ी. थकवा आ ् यानं मी सरळ जाऊन झोप ो.
दु स या सकाळी ि वआराधना झा ् यावर मी, महोदर, िबभीषण आिण
महापा व िनवां त ग ा मारत बस ो.
“िबभीषणा, सग ा जमातींना एक ठे व ासाठी काही िनयम ठरवू न ावे
ागती . नवीन सं ृ तीसाठी िनयमाव ी बनवता येई का तु ा?” मी िबभीषणा ा
िवचार ं .
“द ीवा, ज -मु ू ा या का च ातून मु ीसाठी धम जसा मह ाचा
आहे , त ीच रा िनिमतीसाठी वै िदक धमसंिहताही मागद क आहे . वै िदक
धमाती मागद क त ं आपण ागू के ी तर े का ा जीवनास आकार दे ई .
सव िवखु र े ् या टो ां ना आवर बसून संघष संपे . संप आिण ां त
सहजीवनासाठी ई वरा ा भ ीकडं नेणारी त ं वै िदक धमाम े आहे त, ामुळे
नवीन िनयमां ची काही गरज नाही.” िबभीषणा ा बो ावर मी ह कंसं हस ो.
“िबभीषणा, ा धमसंिहतेिवषयी तू बो त आहे स ात समता आिण समानता
कुठे आहे ? वच वाद आिण गु ामिगरी जवणं हे च म ा वै िदक धमाचं सा
वाटतं. ाचा भिव ात उ े क िहं सक होई . समानता आिण ातं िमळे , अ ी
नवीन सं ृ ती आप ् या ा तयार करायची आहे . ा सं ृ तीत महादे व हे एकमेव
दै वत असे .”
“द ीवा, ातं तर वै िदक धमातही आहे च की; आिण समानतेबाबत
ण ी तर सगळे च राजे , ापारी िकंवा सेनापती कसे होऊ कती ? एकसमान
वण आिण वग असे तर अनागोंदी होई . िनकोप समाज व थे साठी कामाची
वगवारी असणं गरजे चं आहे . वच वाद तर िनसगानं िद ा आहे . िहं प ू
जग ासाठी इतर प ूं ची एक कारे ह ाच करतात. वाघ आिण हरीण समान झा े
तर भुकेनं ाकूळ होऊन वाघाचा िन चत मृ ू होई .” िबभीषणाची काहीतरी
ग ् त होतेय हे ात येऊन ा ा म ेच थां बवत मी ट ं ,
 “िबभीषणा, मी मनु आिण िहं प ू ती समानतेब नाही बो त. हे
िनसगिनयमािव द होई . समानता ही माणसा-माणसां त असावी, असं म ा
णायचंं होतं. ा धमाती वगवारी तू सां िगत ीस ती ज ानं येते, कमानं नाही.
वगवारी असावी, या मताचा मी सु ा आहे , पण ाआधी े का ा कतृ आिण
ान हणाची संधी ावी, मगच ा ा बु ी ा आिण मते ा मू ् यां व न
वगवारी करावी. मी ज ापासून सु होणा या ा समानतेब बो तोे आहे .”
“सं ृ ती, धम उभारणं एवढ सोपं वाटतं का तु ा?” िबभीषणानं कपाळावर
आ ा आणत िवचार ं .
“सोपं तर नाहीच. एक छोटं रा उभं कराय ा ौय आिण ताकद यां ची
आव यकता असते. सा ा उभं कराय ा ौय, धन आिण आ मक वृ ी ागते,
पण सं ृ ती उभी कराय ा या ित र ानी िवचारवं तां ची फौज ागते; आिण ती
सं ृ ती िटकव ासाठी िव ा दयाचे रा कतही ागतात. जर तु ा वै िदक
धमाचं आचरण करायचं असे तर ते ातं तु ा आहे . कारण तू वे ग ा धमाची
आराधना करत अस ी तरी सा ा , सं ृ ती एकच आहे . धम ही वै य क
जबाबदारी आहे , तर सा ा आिण सं ृ ती ही सामूिहक जबाबदारी. आप ् या
सा ा ात दे व, असुर, गंधव, दै , दानव सवाना समान थान असे . सं ृ ती उभी
करणं सोपं तर नाहीच, पण अ सु ा नाही.” मा ा बो ावर िबभीषण िवचार
क ाग ा.
“द ीवा, काही अं ी तुझं बो णं म ा पटतं. आचरणाचं आिण िवचाराचं
ातं दे ा ा तु ा मता ी मी सहमत आहे . तु ा अपे ि त ातं , समानता
आिण समता आपण न ीच आणू . सवाना सुंदर आयु दे ऊ. आप ् या
सा ा ासाठी भूमी आिण धन उभं क . िवचारवं तां ची फौज उभी करायची ट ं
तर ासाठी आपण दोघं ही खू प झा ोत.” असं हसून णत िबभीषणानं म ा
आ व के ं . मी सु ा हसून सग ां कडं बिघत ं .
महोदर आिण महापा व आ ा दोघां ची चचा ऐकून कंटाळ े होते. चचा
संप ी, असं वाट ् यानं महोदर णा ा,
“तु ी ान ाय ा गे ा होतात, की अवघड कसं बो ायचं , हे ि काय ा
गे ा होतात? इतकं सगळं ऐकून म ा एकच गो समज ी, की आपण सं ृ ती उभी
करणार आहोत.”
 “हो. बरोबर.” मी डोळे िमचकावत उ र ो.
“पण सं ृ ती उभी करायची णजे नेमकं काय करायचं ?” महोदरानं
िवचार ं . ा ा नाचं म ा नव वाट ं .
“राहणीमान, पे हराव, आहार, आचार-िवचार, वहार, दै नंिदन जीवनप ती
सोबतच नैितक मू ् य जपणं आिण सण- था-परं परा, संगीत, क ा यां नी यु अ ी
जीवन जग ासाठी आव यक असणारी िनयमाव ी णजे सं ृ ती, आिण अ ी
िनयमाव ी समाजाम े जवणं णजे सं ृ ती िनमाण करणं .”
“मग ासाठी इत ा अवघड संभाषणाची काय गरज होती?” नाथक
नजरे नं बघत महोदर णा ा. ा ा या नावर मी हस ो आिण ा ा ट ं ,
“महोदरा, काही गो ी सो ा कर ासाठी अवघड बो ावं ागतं. तू नको
जा िवचार क . मी आहे िवचार कराय ा.” तेव ात कुंभकण रागानं फणकारत
कुटीत आ ा आिण णा ा,
“द ीवा, मा ीपु अिन आिण हर आप ् या ज ािवषयी नको ते बो त
आहे त. आप ् या पाठीमागं ां चं उपहासानं बो णं सहन होत नाही. अधाअसुर राजा
असं संबोधतात तु ा.”
“काय?” महोदर रागानं उभा रािह ा. मी ा ा ां त के ं . कुंभकणा ा खा ी
बस ास खु णाव ं . मी िवचारात पड ो, आ ा भावं डां चं पू ण असुर नसणं हे दे खी
म ा आधी राजा बन ाती सवात मोठं आ ान वाटत होतं, परं तु ते सु ा सहज
सा झा ं होतं. पू ण आयु ाचा चदामदा झा ा होता या ज ानं, काही जणां ा
मनाती मा ािवषयीचा असंतोष म ा अगोदरच जाणव ा होता. राजा णू न
सगळे च असुर स ा तरी म ा मा ता दे त न ते. विड ां ा आय अस ाचा आता
म ा राग येऊ ाग ा. संक रत असणं ही भिव ाती सा ा उभारणीती सवात
मोठी अडचण आहे , याची जाणीव कषानं झा ी. भिव ात हे रा पद म ा
भूतकाळाती आठवण होऊ ायचं न तं. आधी सव असुरां ना माझं राजा होणं
मनापासून मा असणं गरजे चं होतं. काही तरी क न असुरां ना आप ् यावर े म
कराय ा भाग पाडावं ागणार.
“द ीवा, ग का? बो काही तरी!” कुंभकणा ा मो ा आवाजानं मी
िवचारां तून बाहे र आ ो आिण ट ं ,
 “मा ीपु आहे त णू न ां ना एकदा समज ा. परत असं झा ं तर ां ना
धबध ाव न फेकून दे ऊ.’ असं णू न मी उठ ो आिण आजोबां ा तंबूकडं
आ ो. आजोबा बाहे र उभे होते. म ा बघताच ते णा े ,
“या असुर स ाट!”
“आजोबा, असुर राजा झा ो, परं तु मी पू ण असुर नाही, ही भावना मना ा चै न
नाही पडू दे त.”
आजोबा ावर ह कंसं हसत णा े ,
“द ीवा, आज तू असुर राजा आहे स, ामुळे असुर आहे स की नाही, हा
िवषय आता दु म झा ा आहे . तरीही खं त वाटत असे तर पू ण असुर नसणं हीच तू
तुझी ी बनव. सवाम े त:ब आदर िनमाण कर. काही जणां चा राग आ ा
तरी संयम ठे व. हे असुर आिण भट ा जमाती स ा थै य आिण सुरि ततेसाठी
आप ् या सोबत येत आहे त. अ ानी ोकां ना भाविनक कर. असुर आिण भट ा
जमातीती ोक एकदा भावु क झा े , की खो ात जाऊन पु ा ते तु ा ज ािवषयी
िवचार क च कत नाहीत. नंतर हे च ोक िन ाथ पणे एकिन राहती . दानव,
दै , असुरां सोबत इतर सव भट ा जमातींना तु ा सा ा ात आणायचं आहे .
तु ासाठी जीव ावा, अ ी त:ची ितमा तयार करावी ागे . मूख सा ा े मळ
बो ानं एकिन राहतात, परं तु ा मूखाना जवळ के ं की ते मानिसक ास दे त
राहतात. तु ाती साम आिण बु म े चा कस ाव, म ा खू प अपे ा आहे त
तु ाकडून. मर ाआधी म ा सा ा बघू दे त. एक गो कायम ात ठे व. तु ा
या सग ां चा पा नकता ायचं आहे .” ां तपणे मी ऐकू ाग ो. ते पु ढं णा े ,
“द ीवा, दय मोठं करावं ागे . जोपयत तू त: होऊन या सव पीिडत
समूहाकडं जात नाहीस तोपयत आप ् या ा सावभौम सा ा उभं नाही करता
येणार.”
आजोबां चं व मना ा े रीत करणारं वाट ं . मा ा िवचारां चा आवाका
आजोबा दरवे ळेस वाढवत होते. म ा नुसतं सा ा नको होतं, तर िचरका
िटकणारी सं ृ ती उभी करायची होती. आजोबां नी सां िगत ् या माणे मी
िवचारसरणीत बद के ा. वाग ा-बो ात े मळपणा वाढवू ाग ो.
***
एके िदव ी िनवां त वे ळी आजोबां ी सा ा ाबाबत िववे चन करत मी ां ना
ट ं,
 “आजोबा, सा ा उभं कर ासाठी िक े क िप ां ना क करावे ागतात.
इत ा क ानं उभार े ी िक े क सा ा ं काही णात उद् झा ीत. िचरका
िटकणा या सा ा ाचा पाया अजू नही दै , दानव, असुरां ना भ मपणे उभा करता
आ ा नाही. बा बळा ा जोरावर सा ा ं उभी रािह ीत. दे वां चा पराजय क न
ा राजां नी ै ो ावर अिधप गाजव ं , परं तु यो िवचारधारे चा अभाव
अस ् यानं कोणतीही सं ृ ती उभी रािह ी नाही, ामुळे ती सा ा ं अ ास गे ी.
े क पराजयानंतर दै , दानव िकंवा असुरां ना ू ापासूनच सु वात करावी
ाग ी. असुर, दै , दानव आिण नाग या जमातीं ा िवखु र े ् या टो ां ना एकि त
कर ाचा य आजपयत कोण ाही राजानं के ा नाही.”
“द ीवा, बळीनं असा य के ा होता. म ा तर असं वाटतं, कधी कधी
असुर, दै , दानव आिण इतर जमातींना एक न ये ाचा ाप आहे . कोणतीही
जमात दु स या जमातीचं नेतृ कधीच मा करत नाही. काही जमातींमधी तंटे
छो ा छो ा गो ींनी िवकोपा ा जातात, ामुळे ां ाती तेढ िक े क
िप ां पयत राहते. अ ा अधवट आिण मूखाना एक करणं णजे एक िद च
आहे .” आजोबा क ी होत णा े .
“आजोबा, ाप आहे असं िकमान तु ी तरी णू नका. खरं तर दै , दानव
आिण असुर राजां ा आ क ी वृ ीमुळे या जमाती एक नाही येऊ क ् या.
ोभी आिण कमी बु दीचं नेतृ फ मनगटा ा जोरावर राजा बन ं . बु दी कमी
अस ् यानं ां नी फ त:पु रता िवचार के ा, त: ा संप ीम े वाढ के ी.
त: भौितक सुखं, ारी रक उपभोग घे ात रम े . जे ा सुखाचा जराही िवचार
ां नी के ा नाही, ामुळे या जमतींची दयनीय अव था झा ी. दे व जमातीची वै िदक
सं ृ ती आिण परं परा जव ासाठी आय ऋषी िक े क पात ां वर ढत आहे त.
वै िदक धम आिण सं ृ ती ा वाढीस ा ा दे त आ म उभे करत आहे त. ात
न ा िपढीसोबत काही ाचार जमीतींचा सु ा समावे क न घे त आहे त.
नवसं ृ ती िनमाण होऊ नये यासाठी ते कायम य ी असतात. असुर, दै -
दानवां ना आपण का आिण क ासाठी ढतोय, हे च माहीत नाही. जग ाचा ढा
सां ृ ितक ात परावितत झा ् याि वाय मोठं य िमळू च कत नाही.”
आजोबां ना माझं णणं पटतं आहे की नाही, हे ां ा चे ह यावर बघत मी पु ढं
णा ो,
 “असुर, दानव, दै ां नी कायम पू जे ा मह िद ं . े क राजानं
त: ा दै वत कर ाचा य के ा. िहर कि पू , वृ ासुर, ् हाद, सुके , बळी
यां ची जे नं दै वत समजू न पू जा के ी. े क सा ा ाचा क िबंदू केवळ ा
ीपु रता मयािदत रािह ा. ा ा बौ क ापकता न िमळा ् यानं
ीबरोबरच सा ा ंही या ा गे ी. ीपे ा सा ा आिण सा ा ापे ा
सं ृ ती महान असते, हा िवचारच माहीत नस ् यानं े कावर असे भटकंतीचे
िदवस आ े .” मा ा बो ावर िवचार करत आजोबा णा े ,
“द ीवा, आपण तर सवाना एक करत आहोतच. असुर, दै , दानव आिण
काही भट ा जमाती आप ् या ा येऊन िमळत आहे त. आयाकडे गु ामीत
जगणा या काही टो ाही आप ् या ा येऊन िमळणार आहे त. ां ना जर आपण
नवीन िवचार िद ा, तर मग सा ा ासोबत सं ृ तीही उभी राही .”
“आजोबा, गाढव, कु ी या ा ां ना सहज पाळीव बनवता येतं. कु ा ा
आिण गाढवा ा हाक ं तरी ते फ अ ासाठी मा काचे पाय चाटतात. अगदी
तसंच, काही जमाती आया ा गु ाम झा ् यात. गायी सां भाळणं , साफसफाई, म मू
काढणं अ ी खा ा दजाची कामं ां ना िद ी, तरीही हे आयाळ े े उ ा
अ ासाठी आया ा आ माबाहे र जीभ चाटत उभे राहतात. अंध, कु प, अपं ग,
मंदबु दी यापै की कोणीही चा े , पण तस े गु ाम कधीच नकोत. तोंडावर थुं क ं
तरी साद णू न खाणा या बेगडी वृ ी ा गु ाम झा े ् या जमातींना आप ् या
सं ृ तीत वे नको. अ ा जमाती फ भोजनासाठी गु ामिगरी करतात. या
मूखाना जाणीव नाही, की हे भावी िप ां ना अंधारात ढक त आहे त. बंड न क
कणारे षंढ आप ् यासोबत घे त े तर ां चा संसग आप ् या ा हो ाची ता
आहे . ातं , स ान आिण समता हा जीवनाचा मु पाया समजणारे आपण
ािभमानी आहोत. तसाच ािभमान अस े ् या जमाती सोबत घे त ् या तरच
आप ् या ाती सा ा उभं राही .”
“द ीवा, म ा खा ी आहे . तु ा नेतृ ृ ात िचरका िटकणारं नवीन असुर
सा ा िन चत उभं राही . तुझं तक ा आिण बु म ा यां मुळे असुरां चा
पराजय होई अ ी िकंिचतही ता म ा आता वाटत नाही.” आजोबा स
नजरे नं मा ाकडं बघ् ◌ाू ाग े .
 “न ीच आजोबा, पण ते असुर सा ा नसे .” असं बो ू न मी आजोबा ा
चे ह यावरी भाव िटपू ाग ो.
“मग?” ां नी आ चयानं िवचार ं .
“आजोबा, आपण असुर, दै , दानव या आिण इतर वे गवे ग ा जमातींब
बो ो, पण ा आजवर एक आ ् या नाहीत, याचं कारण े क जमातीनं
आप ् या कुळाचा अहं भाव सोड ा नाही. आपणही असुर अस ् याचा िवनाकारण
अिभमान बाळगतो. जोपयत आपण असुरािभमान बाळगू तोपयत दानव, दै आिण
इतर टो ा आप ् यासोबत येणार नाहीत.”
मा ा बो ानं आजोबा गोंधळ ् यासारखे झा े आिण णा े , “काही
जमाती आप ् यासोबत आ ् या आहे त आिण ा सवाना मी सां गत आहे की, आपण
सगळे सारखे च आहोत.”
“आजोबा, या जमाती सोबत आ ् या, कारण ह , धू ा आिण सग ा
मामां चे िववाहसंबंध आहे त णू न. आप ् या िवचारां नी े रत होऊन अजू न कुणीही
सोबत आ ं नाही. जे आ े ते नातेसंबंध आहे त णू न. आपण सा ा ासोबत
सं ृ ती उभी करत आहोत. िवचारां नी सगळे एक आ े तर सं ृ ती उभी राही .
ासाठी आधी आप ् या ा नवीन जमात िकंवा सवाची एक वे गळी ओळख िनमाण
करावी ागे . ाआधी ‘असुर’ हा योगच बंद करावा ागे .”
“नवीन ओळख, पण ती कोणती?” आजोबां नी आ चयानं िवचार ं .
‘र : इित रा स:’ े क जमातीती ोकां चा र क णजे रा स. नवीन
सा ा असे रा स सा ा , सं ृ ती असे रा ससं ृ ती आिण धम असे
रा स धम! दै , दानव, असुर, नाग, द ु हे सगळं सोडून दे ऊ. इथू न पु ढे रा स हीच
आप ी जमात, हीच आप ी माता आिण हाच आप ा ािभमान. ाने सव े ,
भेदभाव संपे . एकच िवचारधारा, स नेतृ आिण सै बळ असे तर दे वां चा
आपण सहज पराभव क कू.” मा ा उ रानं आजोबा खू झा े . उ ाहात
उठून म ा आि ं गन दे त णा े ,
“...आिण तू राजा रा सां चा! द ीवा, तुझं णणं म ा पट ं य. आजपासून
आपण सव रा स. तसा आदे ता ाळ सग ां ना दे ऊन टाकू.” दे वां ा
आ मात ऐक े ा ‘रा स’ हा मी माझी ओळख बनवणार होतो.
 ‘रा स जमात’ असा उ ् े ख सव िठकाणी होऊ ाग ा. ज, कु िच
बद ं , घोषणा बद ् या पू वकडी काही जमाती रा स सेनेत सामी क न
घे ासाठी आ ी मोहीम उघड ी. मी, कुंभकण, िबभीषण, आजोबा, ह ,
महोदर, महापा व सै ासह िनघा ो. गद झाडी अस े ् या डोंगरावर धु कं जमा
झा ् यानं दू रवरचं िदसत न तं. वातावरण अ ् हाददायक अस ् यानं वास सुखकर
वाटू ाग ा. आजोबां ना दि णे कडी े क िठकाणाची मािहती होती. महोदर
घो ावर पु ढं जाऊन सुरि त माग आहे याचा अंदाज घे ऊ ाग ा. घनदाट वनातून
आ ी हळू हळू चा ू ाग ो. पु ढं गे े ा महोदर घाईत वापस आ ा आिण
आजोबां ना णा ा,
“आजोबा, पु ढं एका टोळीचं वा आहे .”
सावध होत झड ु पात पू न आ ी ां ना ाहळू ाग ो. ती नरभ क टोळी
वाट ी. े कानं अंगा ा भ ाव ं होतं. ां नी िवि प तीनं मानवी हाडां चा
वापर आभूषणां साठी के ा होता. काळे चे हरे रं गरं गोटी के े े होते. ां ाती
एकजण े तातून आतडी ओढू न बाहे र काढत होता. पु ष, या, हान मु ं िवव
अव थे त नाचत होती. ाती दोघं जण मानवी कवटी फोडत होते. दोघां चेही हात
आिण तोंड र ानं माख े ं िदस ं .
“फारच ू र आहे त.” मा ाकडं बघत िबभीषण पु टपु ट ा.
“नरभ क आहे त. हळू बो . ां ा तावडीत सापड ास तर असंच
ओरबाडून खाती , मग मृ ू नंतर िपं डदान नाही करता येणार. िपं डदान नाही झा ं
तर मग गही नाही आिण मो ही नाही. बसे आ ा भटकत.” मा ा िवनोदावर
आ ी दोघं ही हस ो.
“द ीवा, मी ा सग ां चं िपं डदान एकदाच कसं करायचं , याचा िवचार
करतोय. ां ना मो िमळणं गरजे चं आहे .” िबभीषणा ा बो ावर मी तहा
के ं .
आम ा आवाजानं ां ाती काही जण कान टवकारत सावध झा े .
ां ाती एकही ब वान न ता. सगळे बारीक रीरय ीचे होते. ते अ थर आिण
चं च वाट े . ग ात हान मु ां ा कव ा घात े े दोघं उगारत आम ा
िद े नं येऊ ाग े . िविच प तीनं चा त ते आम ा अगदी जवळ आ े .
 त:वर िनयं ण नस े ा महोदर गजना करत ां ावर चा ू न गे ा. मी
सु ा णाचाही िव ं ब न करता झड ु पातून बाहे र आ ो. जराही दयामाया न दाखवता
ां ची मुंडकी छाट ी. र ा ा िचळकां ा उडा ् या. महोदरानं ितकार
करणा या दोघां चे गळे िचर े . िचर े ् या ग ां तून येणारं र बघू न बाकीचे
मो ानं ओरडू ाग े . एक जण कुंभकणा ा पायाचा चका तोडू ाग ा.
चवताळू न कुंभकणानं ाचे केस ध न ा ा उच ं आिण खा ी पाड ं . परत
ा ा पाया ा पकडून साप मारावा तसं गरगरा िफरवू न जिमनीवर आपट ं . तो
एका फट ात मे ा. तरीही ा ा दगडावर आपटू न गरगरा िफरवू ाग ा, ामुळे
र ाचे ि ं तोडे उडा े . भेदर े े वृ द, या, मु ं आिण भेदर े े त ण माघार
घे त गुड ावर बस े . ां ा भाषेत गयावया क ाग े . डोळे खोबणीत गे े ् या
न या अंगिव ेप करत रडू ाग ् या. मी सगळा प रसर िफ न बिघत ा.
मानवी आिण जनावरां ा हाडां चा ढीग पड ा होता. जिमनीवर आतडे , िव ा आिण
र सां ड ् यानं मा ा आिण िच टां चा सुळसुळाट झा ा होता. र ाचा उबट वास
सव पसर ा होता. सड े ् या मां साचा उिकरडा बघू न म ा मळमळू ाग ं .
मो ानं रडणा यां ना ह , महोदर, महापा व, धू ा यां नी धाक दाखवत
ग के ं . रडणं न थां बवणा या या व मु ां ा तोंडावर ाथा मारत महापा व
ां ना ग कर ाचा य करत होता. परं तु े क हारानंतर ते अजू नच िविच
आवाजात ओरडू ाग े . हसतच मी महापा व ा ट ं ,
“महापा व, जा ास नको क न घे ऊ. भूक ाग ी असे तर खा
एखा ा ा.”
“खा ् ं असतं, पण यां ात मां सच नाही. हडकुळे कुठ े !” असं णू न
एका ा पे काटात ानं जोरात ाथ मार ी.
ाती एका वृ दा ी आजोबा हातवारे करत बो ू ाग े .
“आजोबा, तु ा ा यां चीही भाषा येते?” मी आ चयानं जवळ जात िवचार ं .
“नाही. परं तु हातवारे करत समजू न घे तो आहे . ब याच ा भाषां म े काही तरी
सा असतं. या वृ ा ा अजू न एक-दोन भाषा येतात. ामुळे काही ां चा
अथबोध होऊन संवाद होत आहे .”
“तु ी काय सां गत आहात यां ना?” मी कुतूह ानं िवचार ं .
 “द ीव नावाचा सव मान असा ई वर आहे . तो दू र आभाळात राहतो.
पाऊस ा ाच इ े नं पडतो. सूय आिण चं सु ा द ीवाची उपासना करतात.
ा महान दे वता द ीवा ा दहा डोकी आिण वीस हात आहे त.” सां गताना
आजोबां ना हसू फुटत होतं.
“काय?” मा ा ओरड ानं सवजण मो ानं हसू ाग े .
“असं का सां िगत ं त? ां ा अ ानात अजू न भर नका घा ू ; आिण मी तर
इथं च आहे .” मी िकंिचत नाराजीनं ट ं .
“तू इथं आहे स असं ां ना कुठं सां िगत ं ” आजोबा मो ानं णा े . हातां नी
खु णावत ां नी ा वृ ा ा काय सां िगत ं , हे आजोबा पु ढं सां गू ाग े -
“आका , वारा, पाणी यावर अिधप अस े ा महान द ीव. समु ा ा
माग दे ासाठी िनज होतो. तो सव मान आहे .े आजपासून तु ी ाची पू जा
करायची. डु र, बै , हरीण असे ाणी आजपासून खायचे . द ीवानं या ा ां ना
खा ासाठी बनव ं आहे . द ीव फार दयाळू आहे , परं तु तु ी नरभ ण के ं
णू न तो कोप ा. ा ा आदे ाने आ ी इथं आ ो. आता नरभ ण बंद करायचं .”
म ा आजोबां ा ां नी ओ ाळ ् यासारखं झा ं . माझी नजर
नरभ कां कडं गे ी. नरभ क अस ् यानं ां ा ू रतेचा आधी राग आ ा होता,
परं तु ते पू ण अ ानी अस ् यानं ां ची दया वाटू ाग ी. आजोबां नी पु ा ां ा ी
काहीतरी बो ू न मा ाकडं बोट दाखव ं . ते सगळे मा ाकडं डोळे िक िक े
क न बघ् ◌ाू ाग े . मा ासमोर येऊन गुढ ावर बसून वाक े . म ा आ चय
वाट ं .
“आजोबा काय सां िगत ं त यां ना?” िबभीषणानं िवचार ं .
“महान द ीवाचे हे ि य सेवक आहे त. महान दै वत द ीव पृ ीवर फ
यां ा ीच बो तात.”
‘ आजोबा, आता हे जरा अतीच झा ं .” मी णा ो.
“द ीवा, तुझी ओळख द ीव णू न क न िद ी तर भीती जा काळ
नाही िटकणार. दहा डोकी आिण वीस हात अस े ं दै वत आहे असं सां िगत ं तर
े षाची भावना न राहता हे याचका ा पात आराधना करती . मूखाना असंच
दे वतेचं माहा सां गून ां ात भीती िनमाण करायची असते. दहा डोकी आिण वीस
हात ही संक ् पना यां ा मंदबु ी डो ात घा णं अवघड नाही.” आजोबा
मानस ा ाचा चां ग ा उपयोग करत होते.
“द ीवा ा सेवका, आ ीवाद दे या सा क भ ां ना!” मा ाकडं बघू न
हसत िबभीषण णा ा. ा िवनोदावर मी सोडून सगळे हस े . म ा थोडं वे गळं
वाट ं , पण खरं च, दहा डो ां ची क ् पना तूफान होती. आजोबां चं मानिसक आिण
सामािजक ान अचाट आहे . नरभ कां ना समज दे ऊन आ ी िनघा ो.
“द ीवा, ु ाचायाचा आ म जवळच आहे .” आजोबा िनघताना णा े .
“आजोबा, भेटून येऊत का ु ाचायाना?” आजोबां नी होकाराथ मान
डो ाव ी. प चम घाट ओ ां डून आ ी समु िकनारप ीवर पोहोच ो.
*

ु ाचाय
समु िकना यावर नारळा ा झाडां ा गद त प े ् या काही कु ा
िदस ् या. जवळ गे ् यावर आिण सुंदर असा आ म िदस ा. आ माती
कु ा वे ग ा प तीनं बां बूपासून तयार के ् या हो ा. फु झाडां चा सुगंध सव
दरवळत होता. आजोबा घो ाव न उत न आ मात गे े . सुंदर फु ां नी सज े ं
कुंपण बघत आ ी आ माबाहे र उभे रािह ो. काही वे ळातच आजोबां नी आवाज
दे ऊन आ ा ा आत बो ाव ं . पां ढरी ु व ं प रधान के े े ी-पु ष
आम ाकडं कुतूह ानं बघ् ◌ाू ाग े . मधोमध अस े ् या छो ा ा ज ा यात
कमळाची फु ं सौंदयात भर घा त होती. ां गणात महादे वाची मोठी िपं ड िदस ी.
महादे वास णाम क न आ ी एका कुटीत वे के ा. रे मी व
प रधान के े ी वय र ी बघ् ◌ाून हे च दै गु ु ाचाय असणार, असा
अंदाज घे ऊन मी नम ारासाठी वाक ो. ां ा चे ह यावर थकवा िदसत होता.
थरथरणा या हातां व न ां ची त ेत ठीक न ती, हे जाणव ं . मी ां तपणे
आजोबां जवळ बस ो. सवाचे नम ार होईपयत मी कुटी िनरखू न बघू ाग ो.
आतून ती कुटी आिण ऐसपै स होती. सव सुगंध दरवळत होता. काही ि
 ां ा सभोवता ी उभे होते. त ेत ठीक नस ् यानं ते िबछा ा ा रे ू न बस े होते.
मा ा िद े नं हात दाखवत आजोबा ु ाचायाना णा े ,
“आचाय, हा माझा पौ द ीव सै ाची बां धणी करत आहे . आप ा
आ ीवाद आिण मागद न घे ासाठी आ ा आहे .”
मा ाकडं अिन े नं मान वळवू न बघत सौ आवाजात ते णा े ,
“क ासाठी सै तयार करत आहे स?”
“आप ं सा ा परत उभं कर ाआधी आप ा आ ीवाद हवा आहे .
आपण या सा ा ाचे मु आचाय असावे त यासाठी िवनंती कर ास आ ो आहे .”
मी गेच उ र िद ं .
“माझे आ ीवाद तु ा सोबत आहे तच, पण मी आचाय नाही होऊ कणार.”
ां नी नकार दे ऊन तहा के ं .
“नाही णा ात तरी आ ा सवाचे आपण गु आहातच. म ा महा ा
बळीिवषयी जाणू न घे ाची इ ा आहे .” मी ां चा नकार पचवत ां ना बो तं
कर ाचा य क ाग ो.
नजर थीर क न ती ण कटा टाकत ां नी मा ाकडं बिघत ं . णभर
िवचार क न गंभीर आवाजात ते बो ू ाग े ,
“महान दै राजा बळीचा मी आचाय होतो. ानं सव गमाव ं ते ा मी
ितथं च होतो. राजा हा सा ा ाचा िव व असतो, मा क न े . परं तु बळीनं
सा ा त: ा मा कीचं अस ् यासारखं णाचाही िव ं ब न करता वामना ा
दे ऊन टाक ं . वामना ा ा क डावपे चात तो अडक ा. दै जमातीती
कोणीही सा ा ाचं दान मािगत ं असतं तर ानं असंच िद ं असतं का?”
आ ा ा िवचा न ु ाचाय काही ण बो ायचं थां ब े आिण पु ा पु ढं सां गू
ाग े .
“मी खू प िवरोध के ा होता. ‘दै राज, असं सहज सव दान दे ऊ नका. हे
कपट आहे .’ असं मी मो ानं ओरडून सां िगत ं . मा ा कंठातून येणारा ेक
आ ो करत होता. म ा मा ा महान राजाचा फार अिभमान होता. उघ ा
डो ां नी ा ा उद् होताना मी बिघत ं .” बो ताना आवाज कातर होऊन
ु ाचायाचे डोळे पाणाव े . आ ी भावू क होऊन ां ाकडं बघ् ◌ाू ाग ो.
 “सा ा ासिहत त: ा अपण करताना, पा ाचं अ दे ताना ाचा हात
पकडून ा ा रोख ं , पण बळीनं माझं काहीही ऐक ं नाही. वामन मा ाकडं छ ी
हसत बघू ाग ा. ानं म ा ‘झारीत े ु ाचाय’ णू न िहणव ं . आचायानी
िद े ा स ् ा ऐकायचा नसे तर आचाय हवे तच क ा ा? आतापयत त: ा
हरी भावानं दै , असुर सगळे संप े . बळीनं महान बन ा ा अिभ ाषेनं दान
िद ं . वारसातून िमळा े ् या सा ा ाची िकंमत नाही के ी. असुर, दै , दानव
जमाती ा वा यावर सोडून तो िनघू न गे ा. माझा संताप वाढ ् यानं ा ाकडं न
बघताच मी य मंडपातून िनघा ो. दै सा ा ाची राखरां गोळी झा ी. खू पदा
त:वर िचड ो, मन ाप क न घे त ा, सा ा उभ करणं सोपं नाही, हे ात
असून ानं असं का के ं , या िवचारानं मी सु झा ो. महान िहर कि पू आिण
िवरोचनाचा वारसा बळीने णात उद् के ा. ा ा सा ा ात सं ृ तींचं
अिभसरण सहन के ं , परं तु सा ा ाची वाताहत या डो ां ना नाही बघव ी गे ी. ही
घटना मी रोखू क ो नाही याचं ् य मा दयातून िनघत नाही.” असं सां गून ते
खोकू ाग े . घसा खराब झा ् यानं ां ा ि ानं ां ना काढा ाय ा िद ा. मी
ां तपणे एकटक ां ाकडं बघत बस ो. ां ना बरं वाटतं आहे असं बघू न
आजोबां नी िवचार ं ,
“आता महान दै राज कुठं असती ? ां चा पु बाण स ा कुठं असतो?”
“तो कुठं गे ा याची म ा मािहती नाही. दै सा ा ा ा िठक या िठक या
झा ् या. ाचा पु बाण हा ू र होता. ा ाही हे पट ं नाही. दै सा ा धु ळीस
िमळा ं , यापे ा दै राजा होता नाही आ ं , याचं दु :ख ा ा दे हबो ीतून जाणवत
होतं. बाणाची बु दीही कमी. ां ची पा ता नाही अ ा का केयां ी ानं संधान
बां ध ं . िव ू चा बद ा घे ासाठी का केयां ना सोबत घे ऊन दे वां वर ह ् ा के ा.
दे वां नी यां चा सहज पराभव के ा. सुमा ी, दे वां िव ा यु दात तु ीही होतात.
दे वां ा ीची जाणीव तु ा ा झा ी असे च. आता कोणतंही सा ा पु ा उभं
रा कत नाही, तरीही तु ा ा मा ाकडून ु भे ा! बळीनं कुणाचीच िचं ता के ी
नाही, तर आपण सामा ास क न घे णारे कोण?” ु ाचाय कधी िचडून तर कधी
बळीची ु ती करत था सां गत होते.
“िव ू जबाबदार आहे या ा.” आजोबा िचडून णा े .
 “तो कसा काय जबाबदार? तो तर आ ाच होता तुमचा पराभव कर ासाठी.
ते ा बळीचं डोकं काय करत होतं? हा दोष िव ू िकंवा वामनाचा नाहीच. दोष
आम ा िवचार ीचा आहे . ानं आप ् यात ा कमजोरपणा हे र ा, आ ा ा
भुरळ घात ी. हे सा ा वाढीचं यु द आहे . े क यु द त वारीनं नसतं ढायचं .
काही यु दं बु ीचा वापर क न िजं कायची असतात, ही साधी गो आ ी िवसर ो.
त:चा कमीपणा पवू न दु स या ा कुठपयत दोष दे णार?” ु ाचाया ा ती ण
ां नी आजोबां ना ग के ं .
“गु दे व, महा ा बळीचं कदािचत चु क ं असे . ा ा माण मानून ानं
सव झोकून िद ं . पाळ ा ा ेयापायी त: ा गु चं ही ऐक ं नाही, याचं
तु ा ा कौतुक वाट ं असे . बळीनं कृिषसं ृ तीची थापना के ी. कायम पी
भोजन व रोजगाराची व था क न ोकां ना थै य िद ं . चां ग ् या गो ी िवचारात
घे त ् या तर बळीवरचा राग कमी होई . जोपयत बळीनं रा के ं तोपयत
कुणावरही अ ाचार झा ा नाही. सव जा सुखी होती. बळीनंच मसा ् यां ा
पदाथाचा ापार सव पसरव ा. कुणा ाही ास न दे ता सव गमावू न एकां तात
रािह ा, ा चां ग ् या गोे ी आहे तच ा नाकारता येत नाहीत.” मी भराभर बो ो
“तोच चां गु पणा होता णू नच जीव जळतो ा ासाठी. ाचा न पणा,
िव ा याचं मी कायम कौतुक करायचो. ाचा हसरा आिण सा क चे हरा
डो ां समो न जात नाही. पृ ीवर इथू न पु ढं बळीसारखा दाता आिण वामनासारखा
याचक परत होणार नाही. इितहासात बळीचं नाव कायम आदरानं घे त ं जाई , पण
दै , दानव, असुरां ा स ा ा दयनीय अव थे ा जबाबदार कोण?” भाविनक होत
ु ाचाय णा े , आिण िक े क आठवणी सां गू ाग े . मी ां ना रा स सं ृ तीची
संक ् पना सां िगत ी. ावर मा ा िक े क नां ना ां नी सहज उ रं िद ी. रा स
सा ा ा ा हे च आचाय पािहजे त, हा माझा िनणय झा ा.
“गु दे व, आपण रा स सा ा ाचे आचायपद भूषवा का? मी ां ना
उ ाहात िवचार ं . ावर ां नी न पणे नकार िद ा.
“रा स सा ा आिण सं ृ ती ा तु ा संक ् पनेनं म ा भािवत के ं
आहे , पण तुमचं राह ाचं िठकाण सु ा अजू न िनधा रत नाही. आधी ं का परत
िमळव. सा ा वाटे असं काही तरी क न दाखव. तू बु मान आहे स तर तु ा
कतृ ानं ाचं माण दे , मग मी आचाय होईन. सा ा ाचा आचाय हो ाआधी
सा ा अ ात पािहजे . सा ा उभारणीत सुमा ी आिण मा ् यवान हे दोघं
असुरराजे आहे तच तु ासोबत, ामुळे स ा तरी माझी आव यकता नाही.”
ां चा होकार म ा समज ा. ु ाचाया ा आ मात ा िदव ी मु ाम
के ा. आ ी रा भर महान बळीचा िवचार क ाग ो. अ थ करणारे
ु चायाचे डो ातून जात न ते. ‘महादे वा, स आिण चां गु पणा यां चं
राजकारणात काहीच थान नाही का? बळीनं कोणाचीही पवा न करता माण
मान ा आिण तो पाळ ाही. ा ा नि बी हे दु दव का? िनयती इतकी िनदयी असते
का? एका बळी ा अ ानं िक े क दै , दानव, असुर उद् झा े . ा ा दान न
दे ाची बु ी का िद ी नाहीस?’ मी महादे वा ा न िवचा ाग ो. िवचार करत
मन सु झा ं . ‘आधी ं का परत िमळव’ या ु ाचाया ा वा ावर िवचार क
ाग ो.
आधी ं का, मग बाकी ा योजना आिण िवचार. जोपयत ं का नाही िमळत
तोपयत आराम नाही. दु स या िदव ी पहाटे आजोबां ी बो ताना ां नी जवळ
अस े ् या ‘मुझ रस’ या ापारी बंदराब सां िगत ं . बंदर बघ ाची इ ा मी
आजोबां जवळ के ी. ां नी गेच होकार िद ा. ातिवधी झा ् यावर आ ी
समु िकना यानं मुझ रस या ापारी बंदराकडं िनघा ो.
धू ा आिण महापा व ा व ीव न सव सैिनकी तुक ा घे ऊन
मुझ रसकडं ये ास सां िगत ं . बंदरापासून अ ीकडं च काही अंतरावर आ ी डे रा
टाक ा. दु स या िदव ी बंदर बघाय ा िनघा ो.
“द ीवा, मुझ रस हे ै ो ाती सवात मोठं बंदर आहे . मसा े , िहरे , सोनं,
गु ामां ा ापाराची ही मोठी बाजारपे ठ आहे . हे हर ता ात आ ं तर ं का दू र
नाही. कुबेरा ा ापाराचं हे मह ाचं क आहे .” मुझ रसजवळ येताच आजोबां नी
सां िगत ं .
नारळा ा झाडां ची ताडवी आिण काही छो ा खा ा ओ ां ड ् या.
िकना यावर िक े क मोठमोठी ग बतं पा ावर तरं गताना िदस ी. ा ग बतां वर
सामानाची चा ू होती. रं गीबेरंगी कपडे घात े ी माणसं आपापसां त बो त होती.
सैिनक गु ामां कडून कामं क न घे त होते. मोठी ग बतं आिण िव ृ त बंदर मी
थमच बघत होतो.
 “ ै ो ाती सव ीपां वर इथू न ापार होत असतो. या ापारां वर
िमळणारा करभार ा नीच कुबेरा ा खिज ात पडतो.” आजोबां नी िचडून
सां िगत ं .
“हे सैिनक कुबेराचे आहे त का?” मी सैिनकां कडं बघत िवचार ं .
“हो.”
आ ी बां बूची मोठमोठी गोदामं ओ ां ड ी. अंदाज घे त मो ा
र ाव न िनघा ो. आजोबां नी सुवणमु ा दे ऊन सुरेचं मडकं घे त ं .
मड ाती सुरा घटाघट िपऊन ते णा े .
“खू प िदवसां नी इत ा उ तीची सुरा िमळा ी.”
मी सभोवता ी नजर िफरव ी. य ज सगळीकडं फडकत होते. काही
सैिनक खु न ी नजरे न आम ाकडं बघत होते. ह ा ा ात आ ् यानं ानं
िनघ ासाठी खु णाव ं . खरे दी-िव ीची रे चे बघत काही वे ळ थां ब ो,
बाजारपे ठेत फेरफटका मा न आ ी वापस िठकाणाकडे िनघा ो. ा िदव ी
रा भर झोप नाही आ ी. मुझ रस िकती संप बंदर आहे , मा ा िवचार ीपे ाही
मोठं ! कुबेराचा पराभव करणं सहज नाही. ं केवर आ मण कर ाआधी
ाची ापारी क ं ता ात ायची, हा िनणय मी प ा के ा. ा िदवसापासून
ह आिण मी रोज मुझ रसम े जाऊन ितथं िकती सैिनक आहे त याचा अंदाज
घे ऊ ाग ो.
“द ीवा, सैिनकी तुक ां ना इकडं का बो ाव ं ?” ह ानं िवचार ं .
“मामा, सवाना िदस ं पािहजे आप ा ू िकती ा ी आहे ,े ाि वाय
ां ना सराव कर ाची े रणा नाही िमळणार; आिण न बिघत े ा ू ब याचदा खू प
मोठा वाटत असतो. ामुळे मनात भीती राहते. या दो ीही संक ् पना डो ातून
िनघा ात णू न सव तुक ां ना एकि त बो ाव ं आहे .”
धू ा आिण महापा व काही िदवसां त रा स सेने ा घे ऊन आ े . ां ना
िव ाम कराय ा सां गून मी आजोबां कडं गे ो. ितथे ह सु ा बस ा होता.
“आजोबा, दोघं रा ससेना घे ऊन आ े त.”
“हं , सग ां ना एकदाच मुझ रस दाखवणं धो ाचं आहे . स ा काही
मुखां ना दाखवू .” आजोबां नी िति या िद ी.
 “आजोबा, बंदर दाखवायचं नाही, तर उद् करायचं आहे .” मा ा
बो ानं दचकत ते णा े ,
“काय? द ीवा, मुझ रसम े यु बंदी िनयम ागू आहे . ापारी क ावर
आजवर कुणीही ह ् ा के ा नाही. बळीने सु ा हा िनयम घा ू न िद ा आहे .”
“हा िनयम आता का बा झा ा आहे . ं केत जा ाचा माग म ा
मुझ रसमधू न िदस ा आहे .” असं णत ह ाकडं बिघत ं .
“सेनापती, सूया होताच तयारी ा ागा. उ ा ा सूय दयापू व म ा ते बंदर
उद् झा े ं बघायचं आहे .” ह ा ा आदे िद ा आिण आजोबां ना ट ं ,
“आजोबा, सूय दयापयत तु ी आराम करा.”
मा ा बो ावर ह उ ािहत झा ा. आजोबां ना णाम क न मी
वळ ो. ह मा ा मागे आ ा.
महोदर, महापा व, कुंभकणा ा ग बतं बुडवायची िकंवा पे टवू न ायची,
अ ा सूचना िद ् या. प ीचे पोहणारे ां ाासोबत िद े .
रा ससेना ज द गतीनं तयारी ा ाग ी. सव ठरव ् यावर मी ह ा ा
ट ं,
“सेनापती, ारी रक बळ असणारे सैिनक मु र ानं आत वे करती .
बाकी ां ा वे गवे ग ा तुक ा क न सव िद ां नी एकदम ह ् ा चढवायचा.
एकही य सैिनक िजवं त रािह ा नाही पािहजे याची काळजी ा.”
सूया होताच आ ी मुझ रसकडं िनघा ो. आपाप ् या तुकडीसह आ ी
वे गळे झा ो. मी आिण िबभीषण एका तुकडीचं नेतृ करत बंदरावर दाख झा ो.
दया न दाखवता िदसे ाची क क ाग ो. सव को ाह सु झा ा.
गोदामं, घरं पे टव ी. सव बाजूं नी रा स सेना बंदरात दाख झा ी. काही वे ळातच
िनि बंदर आ ी ता ात घे त ं . िकना यावरी ग बतावर झटापट िदस ी.
पोहत जाऊन रा स सेना ग बतां वर चढ ी होती. काही ग बतं बंदर सोड ाची
तयारी क ाग ी. ावरही सैिनकां नी क ा के ा. काही ग बतं पे टव ् यानं
समु िकनारा काि त झा ा. पे ट े ् या गोदामं, घरं आिण कचे यां ा का ात
ापारी, गु ाम, या, मु ं पळताना िदसू ाग ी. सग ां ना कैद क न मोक ा
जागेत बसव ं . गु ाम, या आिण ापा यां वर चा वायचं नाही, अ ी मी
स ताकीद िद ी होती.
 मसा े , सोनं, िहरे , रे मी कपडे यां चा मोठा खिजना िमळा ा. रा स
सा ा ाची ही पिह ी ू ट. कडकड आवाज करत बंदरात नां गर े ी ग बतं बुडू
ाग ी. ग बतं बुडत असताना महोदर, कुंभकण आिण सैिनक मो ानं ज ् ोष
क ाग े . रा भर चा े ् या धु म च ीत एकही य िजवं त रािह ा नाही. आता
अ ी ा ाळां नी ती उ ा जाणवू ाग ा. अंग घामाघू म झा ं होतं. आरडाओरडा
आता ां त झा ा. आम ा दह तीनं मुझ रस हादर ं . रा स सेना िकना यावर जमा
झा ी. पहाट हो ाची वाट बघत मी िकना यावरच आराम क ाग ो.
पहाटे आजोबा बंदरावर आ े . उद् झा े ं बंदर बघू न मा ावर नाटकी
िचड े . ह गत के े ा खिजना बिघत ् यावर ां नी डोळे िव ार े आिण णा े ,
“सा ा उभारणीती पिह ी संप ी. परं तु ही बातमी कळताच कुबेर
ह ् ् याची तयारी करे . रा स सेना अजू न स नाही. द ीवा, हे धोकादायक
पाऊ उच ं . आता आपण वकर बंदर सोड ं पािहजे . य सेने ी
ढ ाइतपत रा स सेना अजू न ि ि त झा े ी नाही. िनघ ाची तातडीनं तयारी
करा.”
“आजोबा, कुबेरा ा िनरोप ाय ा एकही य सैिनक िजवं त ठे व ा नाही.
आपण रा ी ह ् ा के ् यानं आप ं सै ि ि त आहे की नाही, हे ा ा कळणं
नाही. ा ा जर कुणी हा संदे िद ा तर तो आप ी दह तच कुबेरा ा
सां गे . उ ट, ही बातमी आपणच पोहोचव ी पािहजे , ामुळे कुबेरा ा भीती
वाटे .”
आजोबा अवाक् होऊन बघत णा े , “मग, आता काय करायचं ? कुबेराची
वाट बघायची का?”
“काही ापारी ग बतं आप ् या हातून िनसट ी आहे त. ते संदे
पोहोचवती कदािचत.” मी ां तपणे उ र ो.’ कैद के े ् या ोकां कडं बघत
आजोबा णा े .
“यां ना सां िगत ं का आपण कोण आहोत?”
“नाही.” ह ानं ितउ र िद ं .
“यां ना वाटाय ा नको आपण ु टा िकंवा दरोडे खोर आहोत. असं णत
नरभ कां ना सां िगत ी ती कथा आजोबा ां ना सां गू ाग े . द ीवा ा दहा डोकी
आहे त हे सां ग ाआधी मी ग बतां कडं िनघा ो. जाताना े क रा स सैिनक
अिभवादन करत होता. ह मा ा मागून चा त होता. कुंभकण आिण महोदर
बस े होते ा िठकाणी आ ी पोहोच ो.
“सेनापती, म ा आता आप ् या ह ा ा भूमीत जायचं य. म ा ं का हवी
आहे . ं के ा िद े नं आपण पिह ं पाऊ टाक ं आहे . आता ं केि वाय परतीचा
वास नाही.” मा ा बो ानं ह आनंिदत झा ा.
“कधी करायचा ह ् ा?” ह ा ा नावर मी कुंभकणाकडं बिघत ं .
नंतर जळणा या ग बताकडं बघत णा ो, “आ ाच िनघू .”
“पळू न गे े ् या ग बतावरी ापारी ही घटना कुबेरा ा सां गती . ामुळे
ा ा मनात दह त बसे िकंवा आप ा राग येऊन तो ह ् ् याची तयारी करे ,
िकंवा आपण ं केवर ह ् ा करणार हे ा ा ात आ ं तर ं केती संपदा
उद् करे .” कुंभकण मा ा डो ां त बघत णा ा.
“मग काय करायचं ?” ह ानं न के ा.
“तु ी आताच ं केत रा स सा ा ाचे दू त णू न जा. ा ा भीती दाखवत
ं का सोडाय ा सां गा. तोपयत या सु थतीती ग बतां व न आ ी ं केत येतो.” मी
योजना बनवत ह ा ा णा ो. “मी गेच िनघतो.” ह उ ाहात उ र ा.
“सेनापती, सोबत महापा व ा घे ऊन जा.“ ह ा ा सां गून मी कुंभकणाकडं
बिघत ं . “कुंभकणा, सै ग बतावर चढवा. आप ् या ा ं के ा जायचं य.” असं
सां गून मी वळ ो. दोघं ही मा ा मागं आ े . आजोबां जवळ जाऊन मी ां ना
णा ो,
“आजोबा, ं केवर ह ् ् याची तयारी झा ी.”
“काय? द ीवा, इतका उतावीळ होऊ नको.”
“आजोबा, एकदा मा ावर िव वास ठे वा.” मी ां ना आ व करत
णा ो. आजोबां नी ह , धू ा , कुंभकण, महोदर, अकंपन या सग ां व न
नजर िफरव ी. सग ां नी सकारा क माना डो ाव ् या, ामुळे ां नी गेच
होकार िद ा.
आ ी एका िदवसात समु मागाने वास क न ं केत पोहोच ो.
िकना यावर उतरताच माझी नजर आजोबां ा चे ह यावरी भाव िटपू ाग ी.
िकना यावर उत न ां नी भूमीचं द न घे त ं . महोदर, धू ा आिण कुंभकण
सैिनकां ना सूचना दे त मु ामाची तयारी क ाग े . वातावरण दमट होतं.
 आ ी ह आिण महापा व ये ाची वाट पाहायचं ठरव ं . दोन िदवसां नी
दु पारी ह आिण महापा व आ े . ह गबगीनं आम ा जवळ आ ा आिण
णा ा,
“िपता ी, कुबेर ं का सोड ास तयार झा ा आहे . काही िदवसां ची मुदत
मागत आहे .” आजोबा आिण मी आनंदून न जाता िवचारात पड ो.
“इत ा सहजासहजी तो ं का सोड ास तयार झा ाच कसा? काही तरी
कपट असे .” सा ं क होत आजोबा णा े .
“म ाही असंच वाटतं. सेनापती, सेने ा तातडीने तयार ाय ा सां गा. िव ं ब
न करता आ मण क .”
माझं बो णं संपताच महोदर, कुंभकण, ह , धू ा , महापा व ता ाळ
उठ े आिण आवाज दे त सै ा ा तयार क ाग े .
“आजोबा, आता पाणीसु ा ं केतच ायचं .” असं बो ू न मी उठ ो.
*

ं का
सै ाची तयारी झा ् यावर आ ी ं के ा राजधानीकडं कूच के ं . आजोबा
घो ावर बसून सवात पु ढे िनघा े . ां ा मागं ह आिण मी. आम ा मागून
सगळी सेना असे आ ी सूया ापयत ं के ा राजधानीजवळ पोहोच ो.
य सेनेसोबत ढावं ागणार, ामुळे सै स के ं , पण कुबेराकडून ितकाराची
िच ं िदसेनात.
 “सेनापती, आपण राजधानीत घु सू, फ य सेनेची क करायची.
जाळपोळ िकंवा नाग रकां ची ह ा चु कूनही करायची नाही, असा सैिनकां ना
आदे ा.” मी थमच रा स सेने ा अिभवादन के ं . आ ी ं केत घु स ो. र े
सामसूम होते. कस ाही ितकार अथवा िवरोध आ ा ा झा ा नाही. मी सरळ
कुबेरा ा महा ाकडं वळ ो. िसंहासनाकडं जाताना मा ा डो ां त चमक आ ी.
ै ो िजं क ् याचा आनंद झा ा. महा ाती वै भव डो ां चं पारणं फेडणारं होतं.
आयु ाती े क दु :खास कारणीभूत अस े ् या कुबेरा ा दरबारात आ ो. माझी
नजर ा ा सव ोधू ाग ी. ाचं म क धडापासून वे गळं झा े ं म ा बघायचं
होतं. मी ा ा मो ा आवाजात ि ा दे ऊ ाग ो, पण दरबारात माझाच आवाज
घु मू ाग ा.
िसंहासनावर बसताच समोर बिघत ं . मा ाकडं येत आजोबां नी स तेनं
जयघोष के ा, “ ं कािधपती रा स राजा द ीवाचाऽ िवजय असोऽऽ!”
आजोबां नी के े ् या जयघोषानं माझे डोळे आपसूक पाणाव े . कंठ दाटू न
आ ा. मनात आ ं , आजोबां नी िकती सोस ं ! अपमान सहन के ा, कीयां चे मृ ू
बिघत े . दु :खा ा उदरात पोस ं . काप या आवाजातच मी ां ना ट ं ,
“आजोबा, आप ं ह ाचं घर...!” डोळे पु सत मी िसंहासनाव न उठ ो.
ां नी म ा कडकडून आि ं गन िद ं . ते डोळे भ न दरबाराकडं बघत णा े ,
“द ीवा, दरबार जसा े वटचा बिघत ा होता अगदी तसाच आहे . सव
घटना का घड ् यासार ा वाटत आहे त.”
िक े क आठवणी ते सां गू ाग े . मा ी ा आठवणी सां गताना ते
ओ ाबो ी रडू ाग े . ां ना मी ां त के ं . हाता ा ध न मी ां ना िसंहासनावर
बस ाचा आ ह के ा. पाणाव े ् या डो ां नी िकंिचत हसत आजोबा णा े ,
“द ीवा, िसंहासनावर राजा बसत असतो. ं के ा िसंहासनाची ित ा नको
कमी क . ावर बस ाचा अिधकार फ तुझा आहे . असुरां ा ह ाची ं का
तू िजं कून परत िमळव ीस. भटकंती संपु ात आ ी यापे ा मा ासाठी मोठं सुख ते
कोणतं? महादे वानं आज मृ ू िद ा तरी दु :ख होणार नाही. बंधू मा ी ा खरी
दां ज ी आज िमळा ी. मा ी ा मृ ू चा ित ोध जवळ आ ा आहे ब तेक.”
“आजोबा, मृ ू ाही द ीवाचं भय वाटे , असं ौय अजू न दाखवायचं
बाकी आहे . ित ी ोकां म े रा स सा ा ाची िवजयी पताका फडकताना तु ा ा
बघायची आहे . आज ं का मी तुम ा चरणावर वािह ी. मा ी आजोबां ा ह े चा
सूड घे ऊ. आजपासून येणारा े क िदवस आप ् यासाठी य दे णारा असे .
ासाठी तु ा ा आणखी जगायचं आहे .” बो ताना माझे डोळे पाणाव े . माझे डोळे
पु सत आजोबा णा े ,
“द ीवा, तू राजा आहे स. तु ावर सव रा सां ची जबाबदारी आहे . आज
सा ा उभारणीस सु वात झा ीये. फ एक गो कायम ात ठे व; राजा ा
रडता येत नाही. ा ा भावना ू ावं ागतं. िहर कि पू , बळीपे ाही े
सा ा उभं कर ासाठी तु ा कठोर ावं ागे .”
तेव ात ह दरबारात आ ा. सवा ा चे ह यावर िवजया ा आनंदी छटा
िदस ् या.
“द ीवा, हा आप ा पिह ाच ह ् ा, ात आप ं कोणाचं ही र वािह ं
नाही. घु बडाचं सै आप ् या ा घाबर ं . आपण ये ाआधीच ते पळू न गे ं . ब तेक
आपण ा ी झा ोय.” ह ानं कुबेरा ा घु बड णा ् यानं म ा हसू आ ं .
“सेनापती, घु बड ढावू नाही. दे वां नी मदत के ् यानं ाची ताकद वाढ ी
होती. अपार धन दे ऊन तो दे वां ना खू ठे वत होता. आप ् यासोबत ढावं ागणार
या भीतीनं तो पळू न गे ा.” माझं बो णं संपताच कुंभकण, अकंपन दरबारात आ े .
“सापड ा का घ् ◌ाुबड?” आजोबां नी कुंभकणाकडं बघत िवचार ं .
“नाही. पळा ा ब तेक. समु ात काही ग बतं जाताना िदस ी. आधी संदे
नसता पाठव ा तर तो सहज सापड ा असता.” कुंभकण नाराजीनं उ र ा.
“कुंभकणा, कुबेरापे ा स ा आप ् या ा ं का मह ाची होती. कुबेरा ी
यु द के ं असतं तर आप ् या ा उद् झा े ी ं का िमळा ी असती, णू न
ा ा आधी धमकीचा िनरोप िद ा. नाही तरी पळू न जाणार कुठं ? पृ ी एकच आहे ,
ोधू न काढू . पृ ी सोडून इतर हावर तर जाऊ कणार नाही ना!” मा ा
बो ावर सवजण हस े .
“िपता ी, न ीच ा ग बतां वर कुबेरासोबत सुवण आिण संप ी असणार.
ाचा पाठ ाग के ा तर काही िदवसां तच आपण ा ा पकडू कू.” अंगात
ढ ाची उम अस े ा ह जा ा ा तयारीत बो ा.
“ ह ा, कुबेर ा जहाजावर नसे . आप ी ही ढाई संप ी आिण
सुवणासाठी न ती तर कपटानं बळकाव े ् या आप ् या घरासाठी आिण आप ् या
अ ासाठी होती, ामुळे ग बतां चा िवचार सोडून आनंद साजरा करा.” आजोबा
बो ताना भावु क झा े .
“आजोबा कुबेर ग बतावर नसे , तर मग कुठे असे ?” कुंभकणानं न
के ा.
“आतापयत पु क िवमानानं तो ं केपासून दू र उडा ा असे .” आजोबां नी
उ र िद ं .
हान असताना कुबेर आ मात आ ा होता ते ा पु क बिघत े ं आठव ं .
उ ाण करतानाचा ाचा होणारा मोठा आवाज मी अजू नही िवसर ो नाही.
“ ै ो ावर रा स सा ा ाचा ज फडकवायचा असे तर आप ् या ा
महान सुके ाचं ते पु क परत िमळवावं ागे .” आजोबां ा या ां नी मा ा
मनात पु काब अिभ ाषा आिण कुतूह िनमाण झा ं . सगळे थक े होते. अंधार
पडू ाग ा होता. म ा खू प भूक ाग ी होती. मी भोजनाचा िवषय काढ ा.
महोदरानं भोजनक ोध ् याचं सां िगत ं . पु ढं जाऊन ानं सेवकां ना भोजन
बनव ास सां िगत ं .
आ ी भोजनक ाकडं िनघा ो. सैिनकां नी म ा ी पे टव ् या. भोजनक
पा न माझं मन भाराव ं . भ असा भोजनक आ ी पिह ् यां दाच बघत होतो.
सुंदर न ीकाम अस े ् या िभंती, खां ब, बैठक व था, भोजनासाठी सो ा-
चां दीची पा ं होती. नजर खळवू न ठे वणारी बैठक व था होती.
“घु बड िकती िव ासी िजवन जगत होता!” मी मनात पु टपु ट ो.
हानपणापासून भात, दू ध, ताक, कंदमुळं, कसंही भाज े ं डु करा-हरणाचं
मां स, मासे जे िमळे ते खा ् ं . कधी िजभे ा िव े ष अ ी चवही कळ ी नाही. पोट
भर ासाठी खा ् े ् या अ ा ा िजभेची पवा न ती, ामुळे मन कधीच भर ं
न तं. अ हे पू ण समजू न िमळे ते आजपयत खा ् ं . व थत भाज े ं
मास, ोणी, सुगंधी भात, नारळा ा ते ात तळ े े मासे बघ् ◌ाून पोटाआधी मन
भर ं . आजोबां नी सेवकां ना भोजन व था कर ाची आ ा करताच समोर पा ं
वाढ ी गे ी.
आ ी भोजनास सु वात के ी. माझी नजर कुंभकणावर गे ी. ाचं
अधा ासारखं खाणं बघ् ◌ाून ट ं , “कुंभकणा, ां तपणे खा. या ं केसोबत हा
भोजनक सु दा आता आप ाच आहे .” कुंभकणासिहत सव जण हस े . खू प
वषानंतर आ ी आनंदी ण उपभोगत होतो. भोजनानंतर सवजण आराम क
ाग े . मी पू ण ं का बघ ास उ ुक होतो. सग ां ची नजर चु कवत मी क ाबाहे र
िनघा ो,
“द ीवा, ध वाद!” ह ा ा आवाजानं मी थां ब ो. आ चयानं
ा ाकडं बिघत ं . तो मा ाजवळ आ ा आिण णा ा,
“द ीवा, िपता ींचं िक े क वषाचं तु ामुळे आज पू ण झा ं .
आजपयत ां ना इतकं स मी कधीच बिघत ं न तं. तु ामुळे आजचा िदवस
आपण अनुभवत आहोत. े वट ा वासापयत तुझे उपकार िवसरणार नाही.” दो ी
हात जोडून ह ानं म ा नम ार के ा.
“ध वाद क ासाठी मामा? तु ी म ा परकं करत आहात. आपण सवानी
िमळू न आजचा हा ाती िदवस स ात आण ा आहे . आजोबां ा ाती
रा स सा ा ासाठी आप ् या ा अजू न संघष करायचा आहे . तु ा सवाि वाय मी
एकटा काहीच नाही.” हातात हात दे त मी ट ं .
“द ीवा, िक े क वषापासून हा िदवस बघ ासाठी मी झुरत होतो.
यु दनीती आख ाची मता मा ात न ती. तु ामुळेच म ा आिण इतरां ना
ढ ाची े रणा िमळा ी. ‘मी मरणार नाही’ ही तुझी घोषणा मा ा र ात उतर ी
आहे . ूनगंडानं पछाड े ् या असुरां ना एकि त के ं , परं तु ित ोधा ा तु ामुळे
िद ा िमळा ी, ामुळे ं का परत िमळवता आ ी. तु ा राजा करणं थम म ा
आवड ं न तं, मा , िपतां ींचा ावे ळचा िनणय यो होता, हे म ा आज पट ं .”
ा ा भेदक नजरे म े म ा ामािणकपणा िदस ा.
“राजा णू न म ा मनातून कार ् याब मामा, मीच तुमचा आभारी
आहे .” असं णत ा ा आि ं गन दे ासाठी मी पु ढे झा ो, पण तो मटकन खा ी
बस ा आिण मा ा पाया ी त वार ठे वू न णा ा,
“आतापयत तु ा द ीव णू न संबोध ् याब म ा मा कर. राजन,
आयु ाती सव आनंद िमळवू न िद ् याब मी आप ा कायम ॠणी राहीन.
मा ावर िव वास ठे वा. तु ा ा येणा या मृ ू ाही आधी मा ा ी िभडावं ागे .
े वट ा वासापयत मी आप ् या ी एकिन राहीन. माझं जीवन आजपासून
आपणास समिपत. आप ा आदे माझे सव बंधू, पु आिण आ यां ासाठी अंितम
असे , असं वचन दे तो. रा स सा ा ाचा महान राजा द ीवा ा माझा णाम!”
ह ा ा भावु क हो ानं पु ढे काय बो ावं , हे म ा कळे ना.
“मामा, उठा” मी ां ा खां ा ा ध न उठव ं . कणखर ी रडताना
बिघत ं की मन वतं.
“आज खरं च मी खू प ा ी झा ो. तु ी मा ा आयु ाती थम
े रणा ोत आहात. जोपयत मी रा सराजा आहे तोपयत तु ीच रा ससा ा ाचे
सेनापती असा . जसं राजा ा रडता येत नाही. तसं सेनापती ाही रडता येत नाही.
ै ो ाती सव मान सा ा आिण सवात महान अ ी सं ृ ती आप ् या ा
उभी करायची आहे . संघष अजू न मोठा आहे सेनापती.” मी तहा करत
णा ो. डोळे पु सत ानं मान डो ाव ी आिण णा ा,
“राजन, ता वाया गे ं रड ात. आ ाचे हे े वटचे अ ू आनंदाचे
आहे त.”
“मामा, ा अ ूं ना सां गा, आता आप ा संबंध संप ा.” असं बो ू न मी
ह ा ा ं का बघ ासाठी जा ाब सां िगत ं आिण पु ढं चा ास खु णाव ं .
पण पु ढे न जाता तो तसाच उभा रािह ा. मी पाऊ पु ढं टाक ं तर तो मा ामागून
येऊ ाग ा. नुस ा बो ातून नाही, तर कृतीतून सु ा आदर-स ान दाखवणारा
ह माझा सवात ि य सहकारी बन ा. ं केची सव दा नं, ां गण मी आिण
ह ानं बिघत ी. प रसर सुंदर होता. रा स सेने ा आरामाची व था आजोबां नी
के ी होती. म ा ी आिण े को ां ा का ात झाडाखा ी सै पगत होते. आ ी
दोघां नी िविवध िवषयां वर चचा के ी.
***
आ ी महा ाकडं परत आ ो. महा ा ा वे ारावरी म ा ी
फडफडत हो ा. दा नात आजोबा, धू ा , अकंपन, कुंभकण आिण महोदर ग ा
मारत बस े े िदस े . ां ासोबत पिह ् यां दा सुरा ाय ा बस ो. सुरेचा पिह ा
ा ा िपताना जणू अ ी ा ा ा पीत आहे , असा भास झा ा. छातीत जरा
जळजळ झा ी, पण नंतर ा अ ीने डोकं ां त झा ं . ितचा कडवटपणा िजभेनं
सहज पचव ा. ताण-तणाव, स ान सगळं सुरेनं िवसराय ा ाव ं . ेक
िवचारातून मु क न आसमंतात प ा माणे संचार कराय ा भाग पाड ं . सुरेचा
घोट घ ात गे ् यावर ां ची उठाठे व नको, की िवचारां ची च िबच नको. संथपणे
वाहणा या नदीत तरं गत अस ् याची अनुभूती आ ी. काय जादू आहे या सुरेत!
 दे वां कडी सोमरसापे ाही सुरा जा आनंद दे ऊ ाग ी. कायम या धुं द
अव थे त राहावं , मनात ् या दब े ् या ां नी कुणाचीही पवा न करता ओठां वर
यावं ... सगळं काही अ ितम! दु :ख, अपमान, कुबेर, दे व, इं यां वर सवानी ि ां चा
भिडमार के ा. आ ी मनसो सुरा ाय ो. बेधुंद महोदर, कुंभकण आिण
महापा व ‘ गेच कुबेरा ा ोधू ’ असं णू ाग े . ां ाकडं दु करत मी
कुबेरा ा यनक ाकडं डु त िनघा ो. कुबेरा ा, न े , आजपासून मा ा
यनक ात आ ो आिण े वर प ड ो.
सकाळी उठ ो. सुरेची धुं दी अजू नही उतर ी न ती. छो ा ा खडकीतून
सूय आ े ा िदस ा. ं केती पिह ी रा गाढ झोपे त गे ी. पिह ् यां दाच इत ा
आरामदायी े वर झोप ो होतो. ‘सुरा म च आहे ’ असा िवचार क न हस ो.
यनक ातून बाहे र येऊन े जारी दा नात डोकाव ं . कुंभकण, महोदर,
महापा व अजू न झोप े े िदस े .
“उठा, सूय दय झा ा.” ां ना आवाज दे ऊन मी ाकडी िजना चढू ाग ो.
सागवाना ा ाकडावरी न ीकाम बघत छतावर पोहोच ो. सव नारळा ा बागा
आिण गद झाडी िदस ी. काही ाकडी भवनं आिण झोप ाही िदस ् या. ं के ा
राजधानीचं हर मी महा ासमोरी बाजू स येऊन बिघत ं . ितथं ोकां ची गद
िदस ी. ोकां नी उ े क तर नाही के ा? असा िवचार मनात आ ा. तेव ात माझी
नजर ह आिण सुमा ी आजोबां कडं गे ी. ते दोघं ोकां ना काहीतरी सां गत होते.
ब तेक नगरवासीयां ना ां नी जमा के ं होतं. हात वर क न आजोबां नी मा ाकडे
बोट दाखव ं . अचानक सवा ा नजरा मा ाकडे क ि त झा ् या. ह समोर
आ ा आिण गुड ावर बसून म ा अिभवादन के ं . ाचं अनुकरण करत रा स
सै आिण ं कावासीय खा ी झुक े .
‘ ं कािधपती द ीवाचाऽ िवजय असोऽऽ” या जयघोषानं अंग रोमां िचत
झा ं .
तहा क न मी आजोबां कडे बिघत ं . हात वर क न ां नी म ा
ितसाद िद ा. स तेनं मी मागे वळा ो. ातिवधी उरकून ि वि ं गाची ाण ित ा
के ी.
‘महादे वा, ं का िमळा ी. अनंत काळापासून भटकंती करत अस े ् या
असुर, आिण भट ा जमातींना मा ाकडून थै य, सुख िमळावं , असा आ ीवाद दे .
गोंधळ े ् या सामा ा ा ा या पदावर पोहचवणारा तू फार दयाळू आहे स.
एखा ा गो ीचा ास ध न संघष के ् यास तू िन चत य दे तोस, हे मी जाण ं
आहे .’ असं णू न मी ि वअिभषेक के ा.
ि ं गपू जा संप ् यावर मी आजोबां ा सां ग ाव न सोनेरी रं गाचं रे मी व
प रधान के ं . ाचा मु ायम अनुभवत आजोबां ना कुतूह ानं िवचार ं ,
“आजोबा कुठे िमळा ं इतकं सुंदर व ?””
“एका ापा यानं भेट िद ं आहे .”
“ ं केत तयार होतं का रे ीम? ब तेक सह ाजु ना ा अंगावर असंच व
होतं.”
“नाही. हे ं केत नाही तयार होत. िहमा या ा उ रे कडी गंधव ोक
रे मी व बनवतात. ाचा सव ीपां वर ापार करतात. ाती ापा यां नी
आप ् या सवाना भेट णू न अ ी व ं िद ी आहे त.” आजोबां ा उ रानं
रे मा ा ापाराब ई ा वाढ ी. आ ी दरबाराकडे िनघा ो. सगळे दरबारात
जमा झा े होते. आजोबां नी े काचं आसन िन चत के ं . मी राजिसंहासनावर
बस ो ते ा जरा वे गळं वाट ं . मा ् यवान आजोबां नी राजि ाचाराची िनयमाव ी
सां िगत ी. आयु ाती मोठं ेय सा झा ् यावर ाचा स ान पचवणं अवघड
असतं. राजा झा ् यानंतर े का ा रोखू न बघणा या नजरां नी माझं गत
ातं संपव ं .
“आज रा स सा ा ाचा पिह ा िदवस मानाय ा हरकत नाही.” िबभीषणानं
दरबारा ा सु वात के ी. एकमुखाने आ ी िबभीषणा ा ितसाद िद ा.
“द ीवा, ं केती ापारी, ग बतां चे मा क आिण नाग रकां ना तु ा
भेटायचं आहे .” सुमा ी आजोबा सवाना ां त करत णा े . मी गेच होकाराथ
मान डो ाव ी.
काही वे ळात दरबारात ं केती नगरवासीय न तेनं अिभवादन करत
मा ासाठी भेटव ू घे ऊन येऊ ाग े . े का ा चे ह यावर एक अनािमक भीती
जाणवत होती. महोदर, धू ा , महापा व सवाकडे िवनाकारण रागानं बघत होते, हे
बघू न म ा हसू आ ं . अिभवादन कर ाचा कंटाळवाणा काय म झा ् यावर सवाना
आ व कर ासाठी मी णा ो, “आप ् या ापारावर पू व माणे च कर असे ;
फ ासक बद े आहे त. तुम ा सुरि ततेची जबाबदारी आता रा स सेनेची
राही . ं का आता परत मूळ ासकाकडे आ ी आहे ां नी या ं के ा वै भव
िमळवू न िद ं होतं. ातं , सुरि तता आिण समानता हा रा स सा ा ाचा मूळ
पाया आहे . ामुळे कुणावरही अ ाय होणार नाही, याची ाही दे तो.” एवढं बो ू न
मी दरबार संप ् याचं सूिचत के ं . ह ानं सग ां ना िनघ ाची आ ा के ी.
ं कावासीय स तेने बाहे र गे े .
“द ीवा, आप ् या आिण सैिनकां ा कुटुं बाना ं केत आण ासाठी ह
आिण काही सैिनक पाठवतो.” आजोबा णा े .
“हो. आजच पाठवा.” मी गेच िति या िद ी. ह ानं मान डो ावू न
होकार िद ा. मी िसंहासनाव न उठत असताना महोदर णा ा,
“राजन, कारागृहात काही कैदी आहे त.”
“काय?” मी आ चयानं णा ो.
“हो. चोर, दरोडे खोर, समु ी ु टा , कुबेरा ी ढणारे काही असुर आिण
काही नावाडी सु ा आहे त.” ह ानं सां गताच म ा ां ना बघ ाची इ ा झा ी.
जा िवचार न करता मी ता ाळ िनणय िद ा,
“कैदी कुबेराचे आहे त, रा ससा ा ाचे नाहीत महोदरा, ामुळे ां ना मु
क न दरबारात घे ऊन ये.” महोदर गेच ां ना घे ऊन ये ासाठी उठ ा. काही
वे ळात तो कै ां ना घे ऊन दरबारात आ ा. सं ा जा अस ् यानं बरे च कैदी
दरबाराबाहे र उभे रािह े . ाती काही अंधा या कोठडीत रािह ् यानं मानिसक
झा ् यासारखे वाट े . झटकन म ा सह ाजु ना ा कारागृहाती माझे िदवस
आठव े . ां ा भावना म ा जाणव ् या. केस वाढ े े , चे ह यावर सुरकु ा
पड े े वय र, तर काही िनडर त णही होते. आडदां ड रीरय ीचे ू र
ोकसु दा ात िदस े . ां ना बघ् ◌ाून मी आनंद ो. म ा असेच ोक सैिनक णू न
हवे होते.
“राजन, हे ब याच वषापासून कारागृहात खतपत पड े आहे त ामुळे
याती काही जणां म े बो ाचं सु दा ाण नाही.” ह ाचं बो णं पू ण होताच मी
सवाकडं बघत िसंहासनाव न उठ ो आिण कै ां ना ाहळू ाग ो.
“मी रा सराजा द ीव आजपासून ं केचा राजा आहे . तु ी आतापासून
तं आहात आिण रा ससा ा ाचे नाग रक सु ा आहात.” मा ा बो ानं
आनंिदत होऊन ते जयजयकार क ाग े . मी नजर िफरवताच सगळे ां त झा े .
 “तुम ापै की जे चोर, ु टा , खु नी आहे त ां ना जीवन जग ाची मी एक
संधी दे त आहे . इ ा असे तर रा स सा ा ाचा सैिनक णू न तु ास स ान
िमळे . ं केत कुटुं बासोबत सुखी जीवन जगता येई . भूतकाळ िवस न जग ाची
नवी िद ा िमळे ; फ एक ात ठे वा, ा गु ामुळे तु ा ा कारावास घड ा,
तोच गु ा परत घड ा तर कारागृहात न ठे वता सरळ िजवं त जाळ ात येई .”
धमकीवजा समज मी ां ना िद ी. सुटकेचा आनंद ा सवा ा चे ह यावर झळकू
ाग ा.
मी आजोबां कडे कटा टाक ा. ते स मु े नं मा ाकडं बघत होते. मी पु ढं
णा ो,
“रा ससा ा ात कुणीही गु ाम असणार नाही. आजोबा, जे ोक गु ाम
बाळगून आहे त ां नाही सां गा, आजपासून ं केत सवाना तं जग ाचा ह
आहे . सेवक णू न नोकरी ा ठे वू कता, परं तु माणसां ची खरे दी-िव ी बंद. ां ची
इ ा आहे ां ना स ानानं जग ासाठी रा स सै ात भरती क न ा. ां ना
ं केत राहायचं नाही ां ना -गृही पाठव ाची व था करा, आिण ां ना
कुटुं बा ा घे ऊन ं केत परत यायचं आहे , ां ना साधनं उप क न ा. आिण
सेनापती, ां ा सैिनकी ि णाची जबाबदारी तुम ावर आहे . यां ना आता घे ऊन
जा.” ह ाकडं बघत ट ं , आिण मी परत िसंहासनावर बस ो.
“द ीवा, चोर- ु टा ं ना सै ात सहज वे धो ाचा ठ कतो. हे ोक
कोण ा जमातीचे आहे त, कोण ा दे ाती आहे त हे आप ् या ा माहीत नाही.
यां ावर कसा िव वास ठे वायचा?” िबभीषणानं िचं ता के ी.
“िबभीषणा, तुझं णणं बरोबर आहे , परं तु कारागृहात पडून यां चं ख ीकरण
झा ं आहे . आयु संप ं , ाची पू ण जाणीव ां ना झा े ी आहे . स ानानं
जग ाची संधी िमळा ् यावर हे च आडदां ड आप ् या ी एकिन राहती . याती
काही यु दबंदी आहे त. कुबेरा ी ढ ाची िह त दाखवणारे िन चतपणे ू रच
असती . यां ना मु क न सोडून िद ं तर काही काळानंतर हे च ोक आप ् या ा
ासदायक ठरती . रोजगार आिण कुटुं बा ा सुरि तता िमळा ी तर ते
रा ससा ा ासाठी े वट ा वासापयत एकिन राहती . याती े क जण
कोण ा ना कोण ा कृ ामुळे कारागृहात आहे . आप ् या ा मनु बळाची गरज
होती णू न पळपु टे, ां त भावाचे , भेकड ोक सु ा आपण सै ात भरती के े
आहे त. अ ा गां डुळांं पे ा ही गु ेगार अस े ी िनडर माणसं कधीही यु दात माघार
घे णार नाहीत.”
सुमा ी आजोबा आिण ह मा ा बो ावर खू झा े . िबभीषण,
कुंभकणा ा मी सोबत ये ासाठी खु णाव ं आिण िसंहासनाव न उठ ो.
“ ं कािधपती रा स राजा द ीवाचाऽ िवजय असोऽऽ.” मी दरबाराबाहे र
येताच जयघोष सु झा ा.
“बघ िबभीषणा, रा स सै ात िकती पटकन भर पड ी.” सव कै ां कडं बघत
मी ट ं . सवानी झुकून आ ा ा अिभवादन के ं . घो ावर ार होऊन आ ी
जवळ ा बंदराकडं आ ो. ापारी बंदरावर काही छोटी मासेमारीची जहाजं उभी
होती. ी-पु ष कुतूह ाने आम ाकडं बघत अिभवादन क ाग े .
घो ाव न उत न बंदरावर आ ी ग ा मारत िफ ाग ो. दमट वातावरणानं
अंग ओ ं िचं ब झा ं होतं. रा कत बद े तरी दररोज ा भोजनासाठी संघष
करणा यां ा जीवनात काहीच फरक पडत नाही, अ ी मानिसकता अस े े
नाग रक म ा नकोत. सा ा संप ं , तर मीही संप ो, अ ी भावना ेक
नाग रकाची असावी. सुरासुर, दै , दानव; ज ानं कोणीही चा े , फ तो
रा ससं ृ ती मानणारा असावा. भेदभाव नस े ी िवकिसत स ता ाती ेक
नाग रक सं ृ ितसंप अस ा पािहजे . पीिडत, ोिषत, ाचार, संक रत गु ाम,
अ ाय, ग रबी हे च रा स सा ा रा ससं ृ तीत नसती या िवचारानं
चे ह यावर हसू उमट ं .
“द ीवा, येथी दमट वातावरण, समु व घनदाट अर ाखे रीज िव े ष
काहीच नसताना आजोबां ना आिण कुबेरा ा ही ं का एवढी का आवड ी असावी?
या ं केपे ा मुझ रसजवळी दे अिधक सुंदर आहे . म ा ं का िब कु
आवड ी नाही. ही सा ा ाची राजधानी नको.”
मी हस ो “खरं आहे कुंभकणा. तू णतोस ते पट ं म ा, पण आई ा
भावना इथं गुंत ् या आहे त. ितची ज भूमीं हीच आता आप ी मातृ भूमी आपण
आप ी णू कतो ती हीच भूमीं आहे . आई ा इथं जो आनंद िमळणार तो इतर
कुठं ही िमळणार नाही. मह ाचं णजे आजोबा आिण कुबेर हे काही वे डे नाहीत.
ां ना ं का का आवड ी असे , हे म ा उमग ं आहे .” मी िकना यावरी वाळू
उच त णा ो.
 “का?” कुंभकणानं कुतूह ानं िवचार ं .
“िबभीषणा, तू सां ग का आवड ी असे ?” मी िबभीषणाकडं बघत मी
िवचार ं .
‘’ ं का एकाकी आहे ामुळं सुरि त आहे . वण सागरामुळं दानव, दे व,
दै ां ना ं केवर िवजय िमळवणं कठीण आहे , तसंच आयावतापासून जवळही आहे .
सीमेवर सैिनकी व थे ची गरज नाही. ं केची सीमा सागरानं वे ढ ी अस ् यानं
े जारी कोणतंही रा नाही, ामुळे भूमीव न संघष हो ाची ता नाही.”
“याहीपे ा आणखी काही वे गळी कारणं आहे त.” मी पु ढं णा ो.
“कोणती?”िबभीषणानं गेच ित न के ा. “ ापारी क .” मी उ ाहात
उ र ो.
“ णजे ? म ा नाही समज ं .” कुंभकणानं िवचार ं .
“ ं का हे ीपक ् पां ना जोडणारं मह ाचं ापारी बंदर आहे . समु ाव न
चा णा या व ूं ा खरे दी-िव ीचं ं का हे मह ाचं क थान आहे . कुबेर ीमंत
ापारी या ं केमुळेच झा ा. गंगातीरावरी नगरां पासून ते सव ीपक ् पां पयत
ापार क न ानं अमाप संप ी जमव ी. आयावत, दे ेवभूमी, रसतळ, पाताळ,
कु ीप, आं ा य, जां बु ीप आिण इतर छो ा बेटां ी ग बतां मुळे दळणवळण
सहज सा होतं. सामानाची चोरी आिण ू ट यां चं माण जिमनीपे ा पा ावर कमी
आहे .”
“पण ापार कोण ा व ूं चा?” कुंभकणानं पु ढचा न िवचार ा.
“ब याच व ू आहे त. मी मुझ रसचं िनरी ण के ं होतं. सुवण, मसा ् याचे
पदाथ, मीठ, चामडं , ह दं त, िहरे , औषधं , फळं , तां दूळ, रे ीम अ ा दै नंिदन
िजवनात ागणा या िक े क आव यक व ू . याती ापारावर काही भाग
कर पात िमळा ा तरी अगिणत संप ी जमिवता येते. हा ापार मुब क सुवण
िमळवू न दे ाचं साधन आहे . संप ी फ यु द, ू ट िकंवा मां डि काकडून खं डणी
वसू क नच िमळते असं नाही, तर न ढता या ापारातूनही संप ी जमवता येते.
ापारावरी िनयं णामुळेच सवाना ं का ि य आहे . आता आपण इथ े रा कत.
ासन व थत चा व ं तर संप ी सहज ा होई .रा स सा ा संप
बनव ासाठी इतर उठाठे व कर ाची आप ् या ा गरज भासणार नाही.”
दोघं ही डोळे िव ारत माझं बो णं ऐकू ाग े .
 “द ीवा, ं केवर आप ं रा आहे णजे आता पृ ीवर सवात मोठे
ापारी आपण होणार.” कुंभकण उ ाहानं णा ा.
“हो, परं तु केवळ ं के ा भूमीवर अिधरा असून उपयोग नाही, तर या
समु ावर आप ं िनयं ण हवं . “खा ी पड े ा दगड समु ाकडं िभरकावत पु ढं मी
ट ं , “रा स सा ा ा ी आहे हे ै ो ाती े का ा समज ं
पािहजे . कोणीही ग बत समु ात उतरव ं तर थम रा स सा ा ा ा करभार
दे ाचा िवचार ा ा मनात आ ा पािहजे . आप ् याकडे दु करे ा ा माफी
नाही. हे िनयं ण िमळ ासाठी बौ क कसब वापरावं ागे .”
“मी दे तो ापारावर.” िबभीषण तयारी दाखवत णा ा.
“ठीक आहे . उ ापासून कामा ा ाग.” ा ा होकार दे ऊन आ ी िविवध
िवषयां वर चचा के ी. सूया ापयत ां तपणे िकना याव न चा त होतो. गडद
अंधार पड ाआधी आ ी वापस महा ाजवळ आ ो. आजोबा महा ासमोरी
उ ानात उभे होते. मी घो ाव न उत न ां ाजवळ गे ो आिण णा ो,
“आजोबा णाम!”
“द ीवा, कुठे गे ा होतात? अ ापही ं का सुरि त नाही. िचं ता वाटते
तुमची.”
“आजोबा, बंदरावर गे ो होतो. हे दोघं होते सोबत. आपण उगाचच िचं ता
करता. समु ावर ापार करणा या ापा यां ना उ ा सकाळी दरबारात उप थत
राहाय ा सां गा.”
“का?”
“बंदरावर होणा या ापारावर आप ं िनयं ण असाय ा हवं . कुबेरा ा
ं केतून पळवू न ाव ं , तसं आता ापारातून पळवू न ावू . आप ् याकडं ग बतं
फारच कमी आहे त. िकना यावरी सव ग बतं, जहाज, हो ा आप ् या ता ात
ाय ा सां गा. केवळ ं केती भूमीवरच नाही, तर पू ण समु ावर आप ं वच
असणं गरजे चं आहे . ार आिण अनेक भाषा अवगत अस े े रा स तयार करावे
ागती जे सव ीपां ा ापा यां ी संपक साधू कती .”
“द ीवा, तू फारच ज द िवचार करतोस.” आजोबा कौतुकानं णा े .
“आजोबा, तुम ा ाती ं का वकर उभी करायची आहे . ही मळकट
आिण द र ी ं का मी जा िदवस नाही बघू कत. कुबेरा ा ापारावर िनयं ण
आण ासाठी आधी ाची काही ग बतं बुडवावी ागती िकंवा ह गत करावी
ागती , ाि वाय ापारी समूहात आप ी दह त िनमाण नाही होणार.
आप ् या ा कुणाची ू ट करायची नाही. हवाय फ कर.”
आजोबा आनंिदत होऊन णा े . “द ीवा िकती सू िवचार करतोस! तू
रा सां चा भा िवधाता हो ी . जोपयर् त पृ ीवर चं सूय आहे त तोपयत तू
अजरामर राह ी . माझा आ ीवाद सदै व तु ा पाठी ी आहे .”
“आजोबा, आपण अजरामर झा ो नाहीत तरी चा े , पण रा स सा ा
अजरामर ाय ा हवं . रा स सा ा ा ा जावर आिण े क कु िच ावर
सु ा सूय आिण चं ही िच ं असाय ा हवीत.”
आजोबां ना णाम क न आ ी भोजनासाठी िनघा ो. जाताना ां ना ट ं ,
“आजोबा, आ ीवाद तर हवे तच, ाबरोबरच तुमची सोबतही हवी.”
आजोबां नी हसून सहमती द व ी. काही िदवसां त आई, माव या आिण इतर
सवाचं कुटुं ब ं केत दाख झा ं . सवा ा चे ह यावर उ ाह होता.
“रा स सा ा ाची माता” असं णत हसून मी आई ा आि ं गन िद ं .
ित ाकडं आनंदा ा अ ूं ि वाय बो ाय ा काहीच न तं. सगळा महा ितनं
ाहळू न बिघत ं आिण णा ी,
“द ीवा, खरं च, तू काळा ा परत आण ं स.”
*

िववाह
 सुमा ी आिण मा ् यवान आजोबां ना रा स सा ा ाचे मु धान णू न
नेम ं . कुंभकण, धू ा , िबभीषण, अन , िव पा यां ना
दरबाराती अमा ां ची जबाबदारी िद ी. महोदर आिण
महापा व यां ना समु ावरी संर णाची जबाबदारी िद ी. ं केती सव भूभागां ची
मी मािहती क न घे ऊ ाग ो. ह ानं सेना संघिटत आिण सुसू बनव ी.
कुंभकणानं िनिमतीची जबाबदारी घे त ी. अंकपना ा गु चर मुख तर
व मु ी ा ग बतिनिमतीची जबाबदारी िद ी. खर, दू षण िवकट हे सेनानायक झा े .
बाकी ां ना अ व ाळा, िनिमती अ ा िविवध जबाबदा या िद ् या.
कामकाजाचा वे ग वाढव ा. िदवसिदवस कराम े वाढ होऊ ाग ी. काही ग बतं
ं के ा वळसा घा ू न जा ाचा य करत, ां ना महापा व ा नेतृ ाखा ी
सैिनकी तुकडी बुडवू न टाकत. समु ावर आमचा वचक िनमाण होऊ ाग ा. ात
रा स सा ा ा ा करभार दे णारं एक ग बत समु ी ु टा ं नी काबीज के ं . म ा
राग अनावर झा ा. मी महापा व ा जाब िवचार ा. माझं रागात बो णं ऐकून महोदर
आिण महापा वही ु टा ं वर िचड े . महापा व रागानं फणफणत णा ा,
“ते ु टा म ा मृ ू ची भीक मागती अ ी ि ा ां ना दे तो.” आिण
तावातावानं तो दरबाराबाहे र पड ा.
“म ा ु टा िजवं त पािहजे त.” मी ा ा ओरडून सां िगत ं . िक े क िदवस
दोघं ा ापारी ग बताचा समु ात ोध घे त होते. अखे र ां ना ते ग बत सापड ं .
ग बतावर ह ् ा क न ापा याची मु ता के ी. ु टा ं ना कैद क न
दरबारात आण ं . ां ासोबत ापारीही आ े . ु टा ं ना बघताच यां ना मी
कुठे तरी बिघत ् याचा भास झा ा.
“द ीवा, ा ु टा ं ना कारागृहातून आपण मु के होतं.” आजोबां नी
सां गताच म ा आठव ं . रागानं मी ां ाकडं बिघत ं . रागावर िनयं ण ठे वत मी
ापा याकडे बघू न ट ं ,
“आप ् या ा झा े ् या ासाब मी िद िगरी करतो. परत असा ास
होणार नाही याची हमी दे तो.”
मा ा न पणे बो ानं ापा यां ना हायसं वाट ं . ु टा मा िबनधा
उभे होते. ाती एकजण पु ढे आ ा आिण णा ा,
 “राजन, आप ् या ा या ापा यां कडून फार कमी कर िमळतो. यां ना
िमळणारा फायदा खू प जा आहे . आपण एकदा म ा मु क न मा ावर
उपकार के े होते. ा उपकाराची परतफेड णू न आप ् यासाठी मी काही क
इ तो. या समु ी ापाराचा म ा अनुभव आहे ापा यां कडून कर घे ापे ा
आपण आ ा के ी तर सव ग बतं ु टू न मी अधा भाग आपणास दे ईन. ामुळे
रा स सा ा ा ा संप ीत अगिणत वाढ होई . आपण िवचार करावा, आिण म ा
आप ् यासोबत काम कर ाची संधी ावी.” बो णं झा ् यावर ापा याकडं ानं
तु तेनं बिघत ं आिण म ा णाम के ा.
ा ा वा ातुयाची म ा कमा वाट ी. ापा यां कडे माझं गे ं . ते
भां बाव े े िदस े . ु टा ा मी काहीच ितउ र िद ं नाही. ह ा ा खु णावू न
ा सग ां ना बाहे र घे ऊन जा ास सां िगत ं . सगळे बाहे र गे ् यावर मी
आजोबां कडं बिघत ं . ते िवचारां म े िदस े .
“महापा व, ां गणात अि कुंडाची व था करा.” असं णताच महापा व
काही सैिनकां सह दरबाराबाहे र गे ा.
काही वे ळानं पहारे क यानं अि कुंडाची तयारी झा ् याचा िनरोप िद ा. आ ी
दरबाराबाहे र ां गणात आ ो. अि कुंडाती ा ा भडकत हो ा. सैिनक ात
ाकडं टाकत होते. अि कुंड बघू न ापारी आिण ु टा थरथर कापू ाग े . ा
टा ा मा ाकडं घे ऊन ये ास खु णाव ं . महापा वानं ा ा ध े दे त
मा ासमोर उभं के ं .
“सेनापती, मी कोण आहे ?” मी ह ाकडं बघत िवचार ं ,
“ ं कािधपती, रा सराज द ीव.” ह ानं सां गताच मी दु सरा न
िवचार ा.”
“समु ावरी ग बतं कुणाची?”
“राजन, रा स सा ा ाची.”
“मग हा भुरटा ु टा आप ीच ग बतं ु टू न आप ् या ाच जा फाय ाचं
आिमष कसा दाखवतो? या ा ि ा कोणती?” मी िचडून मो ानं िवचार ं .
“मृ ू दंड!” ह ा ा उ रानं ु टा चा चे हरा पड ा. मी इ ारा करताच
महापा व ा ा अि कुंडाकडं ओढत नेऊ ाग ा. तो गयावया करत माफी मागू
ाग ा, ओरडू ाग ा. ाचे सहकारी रडू ाग े .
 महापा वनं ाची व ं काढू न ा ा उच ू न अि कुंडात फेक ं . तो मो ानं
ओरडत बाहे र ये ाचा य क ाग ा. तो बाहे र येताच महापा वनं ाचा हात
धर ा आिण भाज े ा हात ानं तोड ा. िजवा ा आकां तानं तो ओरडू ाग ा.
परत ा ा अि कुंडात फेक ं . ा ा आ ो ानंं ां गण हादर ं . तो अि कुंडातून
उठून महापा वकडं धाव ा. बाहे र येताच महापा वनं ाचा एक पाय तोड ा आिण
ा ा अि कुंडात फेक ं . आता ा ा सवागानं पे ट घे त ा. मो ानं आ ो करत
ानं जीव सोड ा.
ाचे तोड े े हात-पाय सैिनकां नी अि कुंडात फेक े . सैिनक, ु टा आिण
ापारी हे य बघू न हादर े . मी चा त उर े ् या ु टा ं कडे आ ो. सगळे
थरथरत कापत घामाघू म झा े होते. म ा बघताच गुड ावर बसून माफी मागत ते
रडू ाग े . ापारी सु ा थरथर कापत नजर चो न उभे होते. एका ु टा ा
डो ात बघत मी रागानं ट ं ,
“ ै ो ाती सवात ू र आिण िनदयी राजा आहे मी. समु मा ा मा कीचा
आहे . ाती एका जरी ग बतावर कुणी ह ् ा के ा तर ा ा आिण ा ा
आ ां ना भाजू न खाईन. तु ा ा माफी दे तो. माझा हा संदे ै ो ाती सव
ु टा , दरोडे खोर आिण चोरां ना सां गा. समु ं कािधपतीचा आहे . ाती मासे
सु ा म ा िवचार ् याि वाय पकडायचे नाहीत.” मी आवे ात महापा वकडं बघत
ट ं , “यां ना स ानानं मु करा.”
महापा वानं गेच ाथाबु ां नी मारत ां ना ागंणातून बाहे र काढ ं .
ापा यां कडं बघत मी ट ं ,
“ग बतां वर रा स सा ा ाचा ज ावा, णजे असा ास होणार नाही.”
“ ज ी आ ा राजन,” णत ां नी म ा णाम के ा. मी आजोबां जवळ
आ ो. आजोबा उ ाहात णा े , “आता सव ीपां वर दह त बसे ”
“आजोबा, खरी दह त आपण सग ा ीपक ् पां वर ह ् ा के ् यावर
बसे .” मा ा िति येवर आजोबां नी तहा िद ं आिण णा े ,
“आजपासून आ मणासाठी मोहीम बनवतो”
***
दोन मिह ां त आजोबां नी मोिहमेची तयारी के ी. तीन सैिनकी तुक ा बनवू न
ग बतां ची िवभागणी के ी. िनकु ा दे वीचं द न घे ऊन मोिहमेस सु वात के ी.
ू रतेने िक े क बंदर उद् के ी. ितकार करणारा े क हात धडावे गळा
के ा. ह , महापा व आिण महोदरा ा सैिनकी तुकडीनं ौयाची प रसीमाच
गाठ ी. कुबेराची िक े क ग बतं ु ट ी. े क य ाचं म क कापू न ग बतां ा
ि डावर टकव ं . ां ा हातून समु ी ु टा ं ची सु ा ग बतं सुट ी नाहीत.
ापा यां सोबत चोर- ु टा ं नासु ा रा स सा ा ाची दह त बस ी. िक े क
ीपां वरी ापार ां नी उद् के ा. वराह ीपावर िवजय िमळवू न मी
प चमेकडी कु ीपावर आ ो. बंदरावर गडद का ा रं गाचे ोक िदस े . ां चे
केस कुरळे होते, रीरय ी बळकट होती. बंदरावर उतर ् यावर आजोबा णा े ,
“हे ोक समृ नाहीत, परं तु रा स सा ा ात आ े तर ं कािनिमतीसाठी
मजु रां ची कमतरता भासणार नाही.”
“यां ची काळी तोंडं बघू न आयावतात यां ा ी ढ ाची कुणाची िह त
होणार नाही.” मी िति या िद ी.
“हो, परं तु यां ना फ मजू र णू न सोबत घे ऊ.” पु ढे चा त आजोबा णा े .
मी िवचार क ाग ो, की यां चं ारी रक बळ फ मजु रीसाठी वापर ं
तर बळाचा अप य के ् यासारखं होई . आजोबा एका का ा माणसा ी बो ू
ाग े . आमची तुकडी भराभर ग बतातून उत न सावध उभी रािह ी. मी
आजोबां जवळ जाऊन ट ं ,
“आजोबा, मजू र णू न नाही, तर रा स सा ा ाचे नागरीक णू न ां ना
सोबत ा. हे ोक म ा रा स सेनेत पािहजे त. ू र चे ह याचे हे ोक सेनेत असती
तर ै ो ाती सवात भेदक फौज आप ी असे . ं कािनिमतीचं काम कुचकामी
सैिनकां कडून िकंवा ढू न कणा या ोकां कडून कसं होई ”
आजोबां ना माझं णणं पट ं . ां नी ां ा सरदारा ी संवाद साध ा. ां ना
आ व करत रा स सा ा ात ये ाचं िनमं ण िद ं . सरदारानं सहमती द व ी
आिण काही सैिनक सोबत िद े . सरदारा ा सुवण, व ं भेट णू न िद ी. ता ात
घे त े ् या ग बतां व न आ ी ं केकडं िनघा ो.
दोन वषात आ ी, अंग ीप, यव ीप, म य ीप, ं ख ीप, कु ीप,
वराह ीप, आं ा यावर स ा िनमाण के ी. ीपां वर िवजय िमळवू न अगिणत संप ी
जमा झा ी. िक े क मिह ां नी मी ं केत आ ो. िबभीषणानं ासन सु थत के ं
होतं, संप ीची मोजदाद िक े क िदवस िबभीषण आिण मा ् यवान आजोबा
कचे रीतच बसून करत होते. या मोिहमेती य ानं ं का आनंदून गे ी. मोिहमेती
 े क सैिनका ा भरपू र संप ी आिण भेटव ू िद ् या आिण दीघ रजा िद ी. ह ,
महोदर आिण महापा व ा परा माचा गौरव के ा.
सकाळी आई, आजोबा, कुंभकण, ह आिण मी िनकुंिभ ा दे वी ा
द नासाठी िनघा ो. आई, आजोबा आिण मी रथाम े बस ो. कुंभकण आिण
ह घो ावर बसून आम ा पु ढे िनघा े .
“द ीवा, आता तु ा रा ािभषेक करावा ागे . आयावताती राजे
तोपयत तु ा स ान दे णार नाहीत.” आजोबा णा े . रथाचा खडखड आवाजात
आजोबां चे वर-खा ी होत होते.
“आजोबा, कधी करायचा रा ािभषेक?” मी सहज िवचार ं .
“रा िभषेकासाठी आधी िववाह करावा ागे ” आजोबां नी िववाहाचा िवषय
काढताच आई आनंदून गे ी. पण म ा मा दडपण आ ं .
“काय? रा िभषेकासाठी िववाह?” मी नव करत िवचार ं .
“हो. काही परं परा मोडाय ा नसतात. राजसूय य िकंवा व णा व िवधी
करावा ागे .” मा ाकडं बघू न आजोबा णा े .
“पण म ा िववाह करायचा नाही.” मी जरा ासूनच उ र ो.
“ का नाही करायचा?” आईनं गेच न के ा.
“वै वािहक िजवनानं कतृ ा ा मयादा येतात”
“तसं असतं तर महादे वानंही िववाह के ा नसता. ते काही नाही, तु ा िववाह
करावाच ागे . िपता ी, द ीवासाठी सुंदर क ा ोधा.” आईनं आदे ा क
उ र िद ं .
आजोबां नी हसून मान डो ाव ी. मी िवचारात पड ो. िववाह ा संक ् पनेनं
अंगावर काटा आ ा. काही वे ळात रथ िनकुंिभ ा दे वी ा थानावर येऊन उभा
रािह ा. आई रथातून खा ी उतर ी. कुंभकण ित ा हाता ा ध न पु ढे चा ू
ाग ा. मी आजोबां ना चा ताना हळू च ट ं ,
“आजोबा, आई ा डो ात ं मा ा िववाहाच खू ळ काढा. तु ी ित ासमोर
क ा ा काढ ात िवषय?”
“मीच टाक ं हे खू ळ ित ा डो ात आिण मीच काढू ? कमा आहे तुझी!”
आजोबां नी हसून िद े ् या उ रानं मी चिकत झा ो.
“का के ं त आजोबा असं?” मी िकंिचत नाराज होत ट ं .
 “द ीवा, िववाहानं कतृ ा ा मयादा नाही येत. नवे नातेसंबंध जु ळतात,
नवीन आ िमळा ् यानं साम ात वाढ होते. तु ा भावं डा ा िववाहानं रा स
सा ा ा ा बळकटी येई . ह , धू मा्र आिण मा ा इतर पु व पु त ां ा
वै वािहक संबंधानं झा े ् या आ ां मुळे आपण सेना वकर उभी क क ो, हे
िवसर ास का?” आजोबा हसत णा े .
आजोबां ा बो ावर िवचार करत िनकुंिभ ा दे वी ा गाभा यात आ ो.
“माते, साम दे ” णत दे वीचं द न घे त ं आिण गाभा यातून बाहे र आ ो. आई
आिण आजोबां ची दे वीची आराधना चा ू झा ी. आजोबां नी सां िगत ् यामुळे
िववाहा ा फाय ाचा िवचार क ाग ो. ह दे वीचं द न घे ऊन मा ा जवळ
येऊन उभा रािह ा.
“मामा, वै वािहक जीवनाब तुमचं मत काय?” मी ा ा सहज िवचार ं .
ाने ावर हसतं उ र िद ं ,
“वै वािहक जीवनाचा उपभोग घे त ा तर आनंद, नाहीतर जबाबदारी जी
मरे पयत ावी ागते. तु ा िववाहाचं ठर ं काही?” मा ाकडं हसून बघत
ह ानं िवचार ं . मा ा ात आ ं . िववाहाचं या ा सु ा माहीत आहे तर!
“नाही.” णत मी सभोवता ी बघू ाग ो. िवषय बद त ह ा ा ट ं ,
“मामा, या थानाची काय दू रव था झा ीये! उ ापासून या ा िजण ाराचं काम सु
कराय ा सां गा. आजोबां ची िनकुंिभ ा दे वीवर ा आहे . पु ढ ा वे ळेस ते द ना ा
येईपयत काम झा ं पािहजे असे आदे ा.” ाने होकाराथ मान डो ाव ी.
तेव ात आई आिण आजोबा बाहे र आ े . िववाहाबाबत काहीच चचा न करता
आ ी वापस महा ात आ ो. पण मा ा डो ातून िववाहाचा िवचार जात न ता.
आजोबा ां ा दा नाकडं िनघा े . मी ां ामागं जाऊन ां ना आवाज िद ा
आिण जवळ जात ट ं ,
“आजोबा, मी िववाहास तयार आहे .” ावर ते आनंदून गे े आिण म ा े मानं
आि गंन िद ं . मी ां ना पु ढं ट ं ,
“आजोबा, मा ाबरोबरच कुंभकण, िबभीषण, ू पणखा, महोदर, महापा व
या सवासाठीही आताच जोडीदार ोधा. नातेसंबंध दै , दानव, गंधव, नाग,
का केय, असूर राजघरा ां सोबतच ाय ा पािहजे त. या सव जमातीं ा
राजघरा ां त िववाह झा े तर भिव ात रा स सं ृ तीम े ा जमातीं ा मुखां ना
सामावू न घे ता येई . राजक ा क ा िदसतात हे मह ाचं नाही. फ हे नातेसंबंध
भिव ात आप ् या उपयोगी याय ा हवे त. पू वजां चा वारसा ां ा कुटु िबयां कडं
असाय ा हवा, याची काळजी ा. अंतजमाती िववाहानं जमाती-जमातींम े अस े े
मतभेद संपती .” मा ाकडं कौतुकानं बघत आजोबा णा े ,
“तू िन चं त राहा. तु ासाठी मी मय दानवाची क ा ोध ी आहे .
कुंभकणासाठी दै बळीची नात व ा ा, जी बाणाची क ा आहे . िबभीषणासाठी
गंधव ापारी ै ू षची क ा सरमा, आिण ू पणखे साठी का केय गणा ा राजाचा
युवराज िवद् युिज ा महोदर आिण महापा वसाठी ह ा ा नातेसंबंधाती क ा
स ा मा ा मनात आहे त.” आजोबां ा पटपट बो ानं मी थोडा च ावू न गे ो
आिण आ चयाने िवचार ं ,
“तु ी हे कधी ठरव ं ?’
“झा े काही िदवस, आजोबा आहे मी तुमचा. तुम ा िववाहचं मी नाही
बघणार तर कोण बघणार? आज तु ा अजू न एका िवचार ीनं मी भािवत झा ो.
जो िवचार मा ा मनात होता तसाच िवचार तूही के ास. िदवसिदवस ग ् भता
आिण बौ क मता वाढत आहे तुझी.” आजोबां ा स बो ानं मी सुखाव ो.
“ही गो मी आई ा सां गून येतो.”
“मी अगोदरच ित ा सां िगत ं आहे . ा नातेसंबधानं ती खू आहे . मयाकडून
होकार आ ा, की तु ा िववाहासाठी जायचं य. तुझा िववाह संप झा ा की मग इतर
सवाचे िववाह क .” मी आ चयानं ां ाकडं बिघत ं आिण हसत णा ो,
“ णजे , सगळं आधीच ठर ं आहे तर!”
“हो. मयाची क ा बिघत ् यावर जर ती तु ा नाही आवड ी तर तू नाही णू
कतोस.” भुवया उं चावत आजोबां नी िति या िद ी.
“आिण मग रा ािभषेक कधी?”
“तू आहे सच रा सराजा. आता रा ािभषेक क ा ा? िववाहाचा िवषय कसा
काढायचा, णू न तु ा आईनंच असं सां गाय ा सां िगत ं होतं.” णत आजोबा
हस े .
“महादे वा, कमा आहे आई ा ारीची!” असं पु टपु टत मी हस ो.
मयां चा काही िदवसां त होकार आ ा. िनघ ाची तयारी झा ी. ग बतां म े
बसून आ ी प चम िकनारप ीनं मयां ा राजधानीकडं िनघा ो. आई, ू पणखा,
माव या, सव भावं डं फारच आनंदात होती. उ रे कडी वाळवं टी दे ाजवळ मय
दानवाची राजधानी होती. दानवराज मय हा े वा ु िव ारद होता, ामुळे
िववाहापे ा सा ा उभारणीस ाचा फायदा होई , हा अंदाज मी बां ध ा होता.
काही िदवसां चा वास क न आ ी दानवनगरीम े पोहोच ो. ासादाम े
गे ् यावर माझी नजर ि ् पक े ा सौंदयानं भारावू न गे ी. दगडां ती सुरेख
कोरीव काम, न ीकाम, वे गवे ग ा रं गा ा दगडापासून बन े व ् या मूत , ाकडी
दरवा ावरी सुबक क ाकुसर े क गो नजरे त भ ाग ी. फु दाणीती
रं गीबेरंगी फु ां ां सुगंधानं वातावरणात स ता आ ी होती. थाप क े चा उ ृ
नमूना बघू न मी मय राजधानी ा े मातच पड ो. ं के ा उभारणीम े जर मयानं
सहभाग घे त ा तर न ीच ं का ही पृ ीवरची सवात सुंदर नगरी असे . रा स
नगरी ा िनिमतीसाठी हाच वा ु िव ारद पािहजे . याची मु गी िदसाय ा क ीही
अस ी तरी मी ित ा ी िववाह करणार. म ा आई ा होकार सां गायची घाई झा ी.
मय आिण आजोबा बागेत बो त बस े होते.
“कुंभकणा, मय दानव तर फारच िव ान आिण उ कोटीचा वा ु िव ारद
आहे .” जवळच उ ा अस े ् या कुंभकणा ा मी ट ं .
“हो, पण ा ापे ा ाचे कारागीर अिधक ार असती .” ा ा
बो ावर काहीच िति या दे ाची म ा इ ा झा ी नाही, तरीही उ र ायचं
णू न ा ा ट ं ,
“ ढाई िजं क ् यावर राजाचा जयघोष होत असतो, सै ाचा नाही. काम
करणा यां पे ा ते काम ठरवणारा, करवू न घे णारा, िनिमतीपू व क ् पना करणारा
मह ाचा असतो. कारािगरां ना फ ठरवू न िद े ं काम माहीत असतं, परं तु
िनिमतीसाठी कोणतं सािह ागे , िनिमतीनंतर वा ू क ी िदसे , ाचा
आराखडा तयार करणारा मह ाचा असतो. उ दजाची िनिमती करायची असे
तर आराखडाही उ दजाचाच हवा. मयासारखा थाप आिण वा ु ा ाचा ाता
ै ो ात दु सरा कुणी नसे . आता ं कािनिमतीसाठी आप ् या ा इतर कोणा ा
ोध ाची गरज नाही.”
“द ीवा, ं केती महा तर आताही सुंदर आहे त!” कुंभकण णा ा.
“सुंदर आहे त, पण सव ा ी रा स सा ा ा ा ोभती असे नाहीत.
रा स सं ृ तीत थाप क े चा नवीन आिव ार असावयास हवा. सुवणानं
सु ोिभत अ ी भ आिण भवनं, र जिडत ं कासभा, ेक
ं कावािसयाचं भवन सो ाचं बनव ाची माझी इ ा आहे . आता हे म ा
ं कािनिमतीसाठी फार मह ाचं वाटू ाग ं य. मयासोबत नातेसंबंध जु ळणं रा स
सं ृ ती ा उभारणीसाठी गरजे चं आहे .” मा ा मनात ं के ा भ थाप ाचे
आराखडे बनू ाग े .
“पण मु गी न बघता ‘हो’ णणं ही चु कीचं ठरे .” मा ाकडं हसत बघू न
कुंभकण णा ा. मा ाही चे ह यावर हा ाची छटा उमट ी. ह , िबभीषण
आिण महोदर मय दानवा ा पु ा ी ग ा मारत होते. आई, माव ी आिण ू पा
यां ा दा नात हो ा. काही वे ळानं मय आ ा ा भोजन व थे कडं घे ऊन गे े .
सुगंिधत भात आिण मां साचा वास नाकातून पोटात गे ा. आ ी भोजनासाठी
आसन थ झा ो. सवाना मयाचा आ ह सु झा ा. ां ची आम ािवषयी एवढी
आपु की मी रा सराजा णू न होती की, ा ा मु ी ा होणा या
िववाहसंबंधामुळे, की मु ीची जबाबदारी ह की होणार होती णू न, हे कोडं म ा
पड ं . महान असुर सुके ाचा पणतू आिण सुमा ीचा नातू तसंच ॠषी पौ ां चा
पौ आप ा जावई होणं ही ा ा ीनं आनंदाची गो असणार. ां ा
भावाती न ता आिण सा कता सहज ात येत होती. ां ा ेक ातून
ाची बु म ा जाणवत होती. ‘खरं च, ार माणसं ही न च असतात.’ मी मनात
णा ो.
भोजन सु झा ् यावर मी हळू च कुंभकणा ा कानापा ी जाऊन ट ं ,
“कुंभकणा, आ ह करत आहे त णू न मतेपे ा जा खाऊ नये. आवर
त: ा.” तो ट ा रागानं पण स चे हरा करत णा ा,
“जे वताना आ ह करणा या ा नाराज नसतं करायचं . अ ाचा अपमान होत
असतो. सां गायचं च असे तर महोदरा ा सां ग. ाचं तरी आहे का बघ
कुणाकडं .”
माझी नजर महोदराकडं गे ी. ‘महोदराऽ’ मी हळू च आवाज िद ा. काही तरी
चु क ् यासारखं मां साचा तुकडा तसाच हातात ठे वत तो बघू ाग ा. कुंभकणानं हसून
ा ा भोजन चा ू ठे व ासाठी खु णाव ं .
“पोटात थोडी भूक ठे वू न जे वा. नाही तर इथं च झोपा .” असं बो ू न मी
उठ ो. भोजन झा ् यावर आ ी महा ासमोरी सुंदर ा बिगचात गे ो. सुबक
िवणकाम के े ् या मंडपात फु ां नी आ ाद े ् या आसनावर बस ो.
मा ा े जारी महोदर, कुंभकण, िबभीषण, सुमा ी आजोबा आिण ह
आसन थ झा े . मयाचे पु दु दुंभी आिण मायावी समोर ा आसनावर बस े . मोठा
जावई ं बर ा ा े जारी आसनावर बस ा. आई, ू पा आिण माव ी े जार ा
मंडपात बस ् या हो ा. आ ी भावं डं असा मानपान आिण आदराित थमच
अनुभवत होतो. रोजचा िदवस असाच असावा, असा िवचार करत असतानाच मय
ां ा मु ी ा आण ासाठी गे े .ित ा बघ ाआधीच मी िववाहास तयार झा ो
होतो, आता फ औपचा रकता बाकी होती. िववाह हा च मुळात बंधन
द िवणारा आहे . िववाहामुळे त: ा ातं ावर मयादा येतात. पण आई ा
वं ाची वाढ हवी होती, तर म ा रा स सं ृ तीची.
काही वे ळात दोन युवती मयासोबत मंडपात दाख झा ् या. हीच मंदोदरी
असणार जी र जिडत अ ं कारां नी मढ े ी होती. मी एकटक बघू ाग ो. फु ां चा
सुगंध सव दरवळत होता. ित ा ां बसडक केसां ा वे णीत पां ढ या-नारं गी
फु ां चा गजरा ोभत होता. ितनं वर बिघत ं आिण अचानक मा ा काळजात वीज
चमक ी. ‘खू पच सुंदर!’ असं मी हळू च पु टपु ट ो. रे खीव नाक, गोरापान चे हरा,
पाणीदार डोळे , सरळ रे षेती मो ां सार ा दं तपं ी; एका नजरे तच मी ित ा
े मात पड ो. ित ासोबत आ े ी ीही िततकीच सुंदर. दोघी जु ा बिहणी
वाटा ात इतकं दोघीत सा . दु सरी ‘माया’ ं बराची बायको. यां चे रे खीव चे हरे या
वा ु त ानंच बनव े असावे च असं णभर वाटू न मी त: ीच हस ो. मन
हे ावू न टाक ं दोघीं ा सौंदयानं. अंगावर रोमां च उभा रािह ा. मु गी न बघताच मी
करणार होतो. आता ही सुंदरी म ा बघ् ◌ाून ‘नाही’ तर णणार नाही ना,
उगीचच मनात ं का आ ी. मी साव न बस ो. कुंभकण मा ाकडं बघू न हळू च
हस ा.
मयानं मंदोदरी ा समोर बसव ं . ितचं नजर खा ी ववू न पाया ा
अंग ा ी खे ळणं बघत राहावं सं वाट ं .
“नाव काय मु ी तुझ?ं ” आजोबां नी न के ा. हा काय न आहे ? आजोबा
काहीही िवचारतात. ‘मंदोदरी’. माहीत आहे ना आप ् या ा? या िनखळ सौंदया ा
कोणतंही नाव ोभे . िकंब ना िह ा सौंदयाने ‘मंदोदरी’ या नावा ा सौंदय ा
झा ं .
 “मंदोदरी” ओठां ची हळु वार हा चा क न गोड आवाजात ितनं नाव
सां िगत ं .
“मंदोऽदरी.” मा ा तोंडून आपोआप िनघा े . ितनं मा ाकडं बिघत ं .
माझी नजर ित ा चे ह याव न हटत न ती, परं तु ित ा भेदक नजरे ा कटा ानं
मी रत नजर बाजू ा के ी.
ित ा डो ां ा पाप ां ची उघडझापही होत न ती. नजरे ती कटा
ती ण होता. ित ा नजरे त म ा कणखरपणा िदस ा. चे ह यावर ािभमान िदस ा.
तो ित ा सौंदयाचा अहं भाव होता की काय, काहीच समजत न तं. बो का चे हरा
आिण ती ण ने ां नी मा ा मनाची धडधड वाढ ी. नजरे नं ती म ा ाहाळत होती,
की माझा पराभव करत होती? कोणा ाही नजरे ा धडक िभडणारी माझी नजर
मंदोदरी ा नजरे पु ढे हतब झा ी. मी ित ाकडं न बघता इतर बघ ाचा य
क ाग ो. अनािमक आनंद दे णारी घ् ◌ाुसमट आिण रोमां च उभे करणारे ण मी
पिह ् यां दाच अनुभवू ाग ो. चे ह यावरी नाटकी हसणं इतर कुणा ा न समजू
दे णं, झा े ी कोंडी कुणा ा ात आ ् यावर होणारी फसगत; आिण ातून
होणारा हा भरीत संकोच मना ा िव ण आनंद दे ऊन गे ा.
मी िववाहासाठी रत होकार िद ा. मा ा होकारानं मय व इतर सव जण
आनंदी झा े . या िववाहानं मयासारखा थाप िव ारद तसेच मायावी आिण दु दुंभी हे े
दोन ह ाचे यो दे ही िमळणार, ही माझी जमेची बाजू होती. इतकं भरभ न
िमळा ् यास मनात आनंदतरं ग न उठती तरच नव .
आजोबा, कुंभकण, ह , िबभीषण, महोदर सवानी माझं अिभनंदन के ं .
मयानं म ा आनंदानं िमठी मार ी. माझी नजर मंदोदरीकडं गे ी. ितचा चे हरा स
िदसत होता. आईसु ा अित य आनंदून गे ी. पु ा ा िववाहाचा अ हास आिण
ा ाकडून िमळा े ा होकार यात काय सुख असे ते ितचं ित ाच माहीत.
ं बरानं उठून म ा आि ं गन िद ं आिण णा ा, “साडू झा ोत आपण
रा सराज द ीव!”
मीही हसून ितउ र िद ं , “माझं हे भा च!”
ं बरा ी बो ताना मन ा ा ी धा क ाग ं . ा ा ऐ वयािवषयी
मी ऐकून होतो. मया ी ाचे घिन संबंध होते. होणा या प ी ा बिहणी ा
पतीिवषयी मनात ई ा का िनमाण ावी? मी ा ापे ा े आहे का? मी त: ा
 न िवचार ा. खरं च, आयु ात काही ना ां मुळे धची ा ी कमी होते ब तेक.
ै ो ाचा अिधपती हो ाचा िवचार कमी होऊन ं बरापे ा मी े आहे का नाही,
या िवचारात मी पड ो. ा िववाहसंबंधामुळे ं बर माझा नातेवाईक झा ा. आता
ा ा म ा िजं कताही येणार नाही. मंदोदरी आिण माया ा जु ा वाटा ात अ ा
स ा बिहणी. हा ं बर नसता तर या दोघींनाही प ी णू न मी कार ं असतं.
आधी एका िववाहास तयार न तो, आता मनात दोघीं ी कर ाचा िवचार
आ ा. मन े क सुंदर ी आप ी असावी अ ी इ ा करतंच. काही
वे ळात मंदोदरी, आई, ू पा, आजोबा महादे वा ा द नासाठी उठ े .
“रा सराज, तुम ा ी थोडं बो ायचं आहे .” मयानं म ा िवनंती के ी. मी
ां ना मूक संमती िद ी. कुंभकण, महोदर पटकन उठून आजोबां ा मागे
महादे वा ा द ना ा गे े .
“रा सराज, तुमचे खू प आभार. या िववाहानं मी खू प आनंद ो आहे .
आप ् यासारखा जावई िमळ ासाठी भा ागतं. मंदोदरी न ीब घे ऊन ज ा ा
आ ी आहे .” मय न पणे णा े . मी उठून उभा रािह ो आिण ट ं ,
“मीच आप ा आभारी आहे े दानवराज, इतकी सुंदर प ी आिण
आप ् यासारखे बु मान आ म ा िमळा े .”
“आप ा मोठे पणा आहे रा सराज. मंदोदरीची आई हे मा अ रा आहे . दानव
िकंवा असुरां ी िववाह के ा तर ा या अ रा णजे इं ा ा भोगासाठी
अस े ् या वे या ठरव ाची नीच प दत आहे . ां ापासून झा े ् या अप ां ना
कुंठीत आयु जगावं ागतं. असुर, दै , दानव िववाह संबंध जु ळवताना मातेचं
कूळ ात घे तात, ामुळे दो ी मु ीं ा िववाहाबाबत मी सतत िचं तीत असायचो.
थाप ाची सव कामं यां ा िववाहासाठी बंद ठे व ी. ं बरानं मायासोबत िववाह
क न एक जबाबदारी ह की के ी. आता मंदोदरीसमवे त तु ी िववाह करत
आहात.” सां गताना मयां चे डोळे पाणाव े . मी ां ना धीर िद ा.
“दानवराज, तुमचा दु :खाचा काळ आता संप ा. मी मंदोदरीची जबाबदारी
घे त ी आहे . ती माझी सहचा रणी असे . आयु भर ित ा सुखात ठे वीन. तु ी
थोडीही िचं ता क नका.” मा ा बो ानं मयाचा चे हरा स झा ा.
“आयु भर मी आप ा ॠणी राहीन. आपण एकदा मंदोदरी ीही बो ावं . मी
ित ा बो ावू न आणतो आिण ता ाळ िववाहा ा तयारीस ागतो.” घाईत बो ू न ते
िनघा े . ां ा पाठमो या आकृतीकडं पाहत मी पु टपु ट ो- ‘यां नाही दु :ख आहे .
महादे वा, पृ ीवर कुणीच सुखी नाही का? म ा मय दानव ं कािनिमतीसाठी हवा
होता, परं तु ाने आता थाप काम बंद के ं य. मी थोडा िवचाराम े पड ो. न
राहवू न थोडं पु ढं गे े ् या मयां ना आवाज िद ा,
“दानवराज, म ाही आप ् या ी थोडं बो ायचं आहे .” ते पु ा मागे िफर े
आिण णा े ,
“बो ा रा सराज”
“दानवराज, स ा ा रा स सा ा ाची ं कासभा ही आप ीच रचना आहे .
िववाहानंतर म ा नवीन ं कासभेची िनिमती करायची आहे . ै ो ाती सवात भ
दरबार आिण े क भवन सो ाचं बनवायचं आहे . परं तु ते फ त:साठी नाही,
तर सव ं कावािसयां साठी भवनं, र े , म ् ा ा सव काही आिण भ
बनवायचं आहे . िन चत क ी हे सां गता येत नाही, पण क ाकुसरीनं यु अ ी
सुवणनगरी बनवायची इ ा आहे . हे सव आपणाि वाय असंभव आहे . आपण
मा ासाठी सुंदर अ ा ं केची रचना करा ? मी आपणास िवनंती करतो.” मी थे ट
िवचा न मोकळा झा ो.
“रा सराज, या िववाहानंतर गेच तयारी ा ागतो. आजपयत दे व, दै ,
दानव असुरराजां नी त:साठी भ ासाद बां ध े , परं तु ै ो ाती आपण
एकमेव असे राजे आहात जे जे साठी भवनं, तीही सुवणमय बां ध ाचा िवचार करत
आहात. मी ध झा ो! मो ा दयाचा जावई असणं हे खरं च माझं भा आहे .
आपण िन चं त राहा. मी आप ् या क ् पनेती ं का स ात उतरवीन.” मयां ा
बो ानं मी सुखाव ो. ानां णाम करत ट ं ,
“दानवराज, असाच आ ीवाद सदै व असू ात.”
स मु े ने मय िनघू न गे े . आनंदानं गुणगुणत मी बिग ात िफ ाग ो.
मंदोदरी म ा भेटाय ा आ ी. दू रव न ितची मोहक चा ाहळू ाग ो.
अितसुंदर अ ा भावी प ीव न माझी नजर हटत न ती. ती जवळ आ ी. काय
बो ावं हे सुचेना. मनाची घा मे झा ी. माझा अंदाज घे त ती णा ी,
“माझे िपता या िववाहानं अ ं त आनंिदत झा े आहे त. मा ा मातेिवषयी
आप ् या ा काहीच अडचण नाही हे ऐकून म ा छान वाट ं . आपणास अपे ि त
अ ी प ी बन ाचा मी य करीन.” ित ा सुमधु र आवाजानं मा ा दयाची
धडधड वाढ ी. ित ा सौंदयाची इतकी भुरळ पड ी, की ितचे च कानावर
पड े नाहीत.
“आप ् या ा पती णू न मी पसंत आहे तर!” मी णा ो.
“होय रा सराज. ानी, पं िडत आिण कतृ वान पती िमळणं हे ेक
युवतीचं च असतं.”
“हो, आिण प ी सुंदर िमळावी हे सु ा े क पु षाचं असतं. परं तु ी-
मन ा ाम े मी फार अ ानी आहे .” नाटकी हसून ित ा चे ह यावरी भाव िटपत
मी पु ढं णा ो, “मंदोदरी, तुझी आई दे वक ा आिण वडी दानव, तर माझे वडी
ॠषी आिण आई असुर. आप ं चां ग ं जमे .” असं बो ू न मी पु ा हस ो. ावर
तीही हसत णा ी,
“आप ं िनरी ण चां ग ं आहे .”
आम ा मनमोक ा ग ा सु हो ा. खू प वे ळ बो ावं सं वाटत होतं, पण
मधे च कुंभकण आिण िबभीषण आ े . ां ाकडं बघत मी ट ं ,
“च ा िनघू . आता आयु भर आप ् या ा बो ायचं च आहे .” ती ाज ी
आिण िनघा ी. ित ा पाठमो या आकृतीकडं काही ण पणे बघतच रािह ो.
“िववाह उ ा आहे द ीवा, अिभनंदन! तु ा पाठोपाठ आता आमचे ही
िववाह वकरच जु ळून येती .” कुंभकण णा ा. ावर आ ी ितघं ही हसत
यनक ाकडं िनघा ो.
िववाह थाटामाटात संप झा ा. मंदोदरी ा घे ऊन काही िदवसां तच आ ी
ं केत पोहोच ो. मंदोदरीचं ं केत भ ागत झा ं . काही िदवस आनंदो व चा ू
होता. ित ा सहवासात े क िदवस आनंदात जाऊ ाग ा. ित ा समजू न घे णं.
ित ाकडं बघत राहणं , हे सुख मी अनुभवू ाग ो. कुंभकण, िबभीषण, ू पणखा,
महोदर, महापा व यां चेही िववाह थाटामाटात संप झा े . कुंभकणाचा व ा े ी
िववाह झा ् यानं दै रा महा ा बळी आिण िहर कि पू ा दै जमाती ी
नातेसंबंध जु ळून आ े . िबिभषणाचा गंधवक ा सरमे ी िववाह झा ् यानं सवात मोठे
रे ीम ापारी महाराज ै ू षसोबत नातेसंबंध जु ळ े , ामुळे िहमा या ा
उ रे पयत ापारी संबंध जु ळून आ े . का केय युवराज िवद् युतिज ासोबत
ू पणखे ा िववाहानं का केय आ झा े . नागवं ीय घरा ा ी महापा वचा
िववाहसंबंध जोड ाची इ ा होती, परं तु ां ा घरा ात िववाहयो क ा
नस ् यानं हे नातं होऊ क ं नाही. महोदर आिण महापा वचा िववाह ह ा ा
प ी ा ना ां म े के े . भावं डापै की कुणीही िववाहास नकार िद ा नाही. रा स
सं ृ ती जव ा ा ीने हे सवात मोठं पाऊ ठर ं . खर, दू षण यां चेही िववाह
िप ा आिण दास जमातीती मु ीं ी के े . सग ां ा िववाहानं मुख गणां ा
आिण जातीं ा राजां ी भेट झा ी. बळीपु बाण फारच खच ा होता. ा ाकडं
बघू न वाईट वाट ं . बापाचा वारसा पे वता आ ा नाही, याचं ्य ा ा
बो ातून जाणवत होतं. जु ळून आ े ् या सव नातेसंबंधां नी मी त: ा ताकदवान
समजू ाग ो. भावं डां पैकी आता फ कु नसीचा िववाह रािह ा होता.
मंदोदरी गभवती रािह ् यापासून मी आनंदात होतो. ित ा आयुव िदक काढे मी
त: बनवू न दे ऊ ाग ो, तसंच ित ा आहाराकडं ही दे ऊ ाग ो. सव
कारचे गभसं ार मी ित ावर के े . आज ित ा जा वे दना होत हो ा. जरा
िचं तेतच मी महा ा ा बाहे र येरझा या घा त होतो. काही वे ळातच एक सेिवका
धावत आ ी आिण आनंदानं णा ी, ‘राजन, पु झा ा.’ ित ा या एका वा ानं
मन हार ं . आनंदानं आका ाकडं बघत डोळे िमटत मी पु टपु ट ो, “महादे वा, ही
तुझी कुपा ी.”
मी गबगीनं मंदोदरीकडे गे ो. ती स मु े ने बाळाकडं बघत होती. आई
झा ् याचा आनंद ित ा चे ह यावर ओसंडत होता. आई, माव या आिण मंदोदरी
बाळाकडं े मळ नजरे नं बघत हो ा. मी जवळ जाऊन बाळा ा बिघत ं . ते ां तपणे
झोप ं होतं. आई आिण माव या ित ा े जारीच बस ् या हो ा. मी आई ा हळु च
िवचार ं ,
“आई हा मा ासारखा िदसे का गं?”
“हो, तु ापे ाही सुंदर!” ित ा उ रानं म ा हसू आ ं . बाळ-बाळं ितणी ा
आराम िमळावा णू न आईनं आ ा सवाना बाहे र जा ास सां िगत ं . मी इ ा
नसताना िनमूटपणे बाहे र आ ो.
मना ीच बो त आनंदात मी महा ातून बाहे र आ ो. त:चं मू ज ा
आ ं होतं. बाळाचा िनरागस चे हरा, छोटे हात, छोटे पाय... मा ा मनात गुदगुद ् या
होऊ ाग ् या. काय ही िनसगाची ी ा! काही वे ळापू व ज े ् यािवषयी एकदम
क ी आ ीयता आिण े म िनमाण झा ं असे ? सहवासानं े म होत असतं पण
काही णात ा ािवषयी दयात े माचे अंकुर फुट े . आभाळाकडं बघू न
महादे वा ा आनंदानं तहा िद ं -‘महादे वा, आज मी खू पच आनंदी आहे .’
पु ा ा कतृ ािवषयी मी आतापासूनच क ् पना क ाग ो. ं केचा भावी राजा
ू र आिण कीितवान होई का? एका मनानं िवचार े ् या ना ा दु स या मनानं
गेच उ र िद ं , ‘होई च.’ होय, मी ा ा जगाती सवात ानी व ा ी
राजा बनवे न. सव िवचार ा ाभोवती के्रं ि त झा े . समोरी बिग ाती त ात
बदकं पोहत होती. हान बदकं ा ा माता-िप ा ा मागेपुढे पोहत होती. ां ा
ॅ क ॅ क आवाजानं ा ाती े म िदसत होतं.
कु ाची िप ् ं ां त प ड े ् या कु ी ा अंगावर उ ा मारत होती,
प ां ा िप ां ा िचविचवटानं वातावरण अ ् हाददायक झा ं होतं. सव ं का
आनंदून गे ी. े कजण ु भे ा दे त होते. पहारे करी झुकून तहा करत होते.
तबे ् याकडं फेरफटका माराय ा गे ो तर गाईची वासरं ं दडत होती. गाढव-
घो ां ची िप ् ं िदसू ाग ी.
आजवर असे े मळ नातेसंबंध म ा कधी िदस े च नाहीत, िकंवा ाकडं
ही गे ं नाही. े क ािणमा ाची ही नैसग क े मभावना बघू न छान वाटू ाग ं .
बाप झा ् यामुळे म ा हे े म िदसू ाग ं . काही ना ां मधी े म आिण आ ीयता
ा ना ाम े गे ् याि वाय िदसूच कत नाही. बाळा ा जगाती सव सुखं ायची.
ा ा ानासाठी ाचार हो ाची गरज नाही, कोण ाही संघषाची गरज नाही.
आयु ाती ाथिमक गरजा सहज सा झा ् या तर िन चतच कमी वयात तो मोठा
परा म करे . मी ाचं भिव उ बनवीन.
स िवचारां त मी दरबारात आ ो. अकंपन माझी वाट बघत होता.
“राजन अिभनंदन!” हसत ानं म ा अिभवादन के ं .
‘ध वाद!’ णत िसंहासनावर बस ो. अकंपन अिभनंदन कराय ा आ ा
खरा, पण ा ा चे ह यावर िकंिचत िचं तेची रे घ िदस ी. मी मा आज तणावाचं
काही ऐकाय ा मन: थतीत न तो. ि धा मन: थतीत अकंपन णा ा,
“राजन एक वाईट बातमी आहे . आज सां गू की नको हा न पड ाय.”
“आनंदा ा िदव ी वाईट बातमी ऐक ाची कुणाची इ ा होई ? अ ा
वे ळी वाईट बात ां चा उ ् े ख पण नसतो करायचा अकंपना.” मी हसत ा ा
ट ं . खिज होऊन िवचार करत तो खा ी बघू ाग ा.
‘सां गा, काय बातमी आहे ?’ मी ा ा काही वे ळानं िवचार ं .
 “राजन, नी आिण ाचे सहकारी आप ् याब वाईट िचं तत आहे त.
आप ् या नवजात पु ा ा जा आयु मान िमळू नये यासाठी ाची हद ा
बद ािवषयी बो त होते.
“काय?” म ा णाधात राग आ ा. दे वां ा आ मात तो एकदाच भेट ा.
काही वा ां तच माझं ा ा ी पट ं न तं, परं तु आम ात कस ीही तेढ न ती.
माझा इतका े ष ानं का करावा; आिण माझा पु तर आजच ज ा. ानं नीचं
काय वाईट के ं ? िन, तु ा याची िकंमत मोजावी ागे .
“राजन, दे वां म े तुमचीच चचा आहे .” अकंपना ा वा ानं मी िवचारातून
बाहे र आ ो आिण हस ो.
“काय चचा आहे ?”
“राजन, सां ग ासारखी नाही.”
“सां ग ासारखी नाही णजे आपण गती करत आहोत. चचत असाच
ां चा वे ळ वाया जाऊ दे , अ ी महादे वा ा ाथना! आिण चचा सां गणं हे गु चर
खा ाचं काम नाही. कुबेराचा िठकाणा ोधा आधी.” असं बो ू न मी उठ ो.
तेव ात आजोबा, िबभीषण, मा ् यवान आजोबा, कुंभकण दरबारात आ े . मी
आजोबां चे आ ीवाद घे त े . सवानी उ ाहात ु भे ा िद ् या.
“आजोबा, सा ा ाती हान मु ां ा ान हणाची आपण आजवर
काहीच व था के ी नाही. वकरच गु कु तयार करावं ागे .”
“द ीवा, ा आधी गु ं ची व था करावी ागे .” आजोबां नी हसून मत
मां ड ं .
“आजोबा, सोनं, संप ी, ऐ वय जसं आ ं तसेच गु ही िमळती . स ा
मा ् यवान आजोबां नी ही जबाबदारी ावी, अ ी माझी इ ा आहे ; आिण आता
सा ा उभं रािह ं य, ामुळे ु ाचायाना िवनंती करता येई .”
मा ा बो ावर मा ् यवान आजोबा खू होत णा े , “िन चतच, मी यात
घा ीन.”
“आजोबा, ं केती हान मु ापासून ते त णापयत े का ा गु कु ात
यावं ागे , असा िनयम करा. सैिनक, सेवक, मजू र, ापारी, नावाडी यां ा
े काचा मु गा गु कु ात हवा. ां ची मु ं गु कु ात येणार नाहीत ां ची
ं केतून हका प ी करा. पु ढची िपढी ि ि त आिण ढावू ाय ा पािहजे .”
 “न ीच.” आजोबां नी िति या िद ी.
“जे त ण बु मान वाटतात ां ना महा ाती ापारी कचे रीत कामा ा ा.
ात ी-पु ष भेद क नका. आडदां ड, ा सराव अस े ् यां ना सेनेत वे
ा. ं का उभारणी ा कामासाठी कु रा सां ची गरज ागणार आहे . रा स
सं ृ तीचा पाया हा हान मु ां कडून उभा राही . कारण ां ना अजू न जमात माहीत
नाही. ां ा मनात हे ठसवा की, ‘एकमेव जमात णजे रा स जमात.’ रा ा तीचा
क रवाद हा जमाती ा क रतेपे ा े अस ा पािहजे , हे हानपणापासून िबंबव ं ,
तर रा स सा ा सूय असेपयत िटके .”
“तु ा अपे ेपे ाही क र आिण बु मान असे पु ढी रा स िपढी.”
मा ् यवान आजोबा म ा आ व करत णा े .
“आजोबा, ान आिण सं ार स तेवर आधा रत हवे त. कारण अस ावर
आधार े े सं ार बु ीची माती क न पु ढ ा िपढी ा अंधकारात ढक तात.
स ावर आधा रत ान जव ावर भर ा. आपण ं केत नस ो आिण काही
संकट आ ं तर त ण या, हान मु ं हातात घे ऊन ढती इतकं
ान े का ा अस ं पािहजे असा दं डकच करा.”
“ यां ना ाचं ान?” िबभीषणानं आ चयानं िवचार ं .
“हो. ानाची खरी गरज तर यां ना आहे .” मी गेच उ र िद ं . म ा
ा ा बो ाचा अथ समज ा. पण मी दु के ं .
“िबभीषणा, या सु ा उ म चा वतात. ं केत एक त ण ी आहे .
ित ासारखं फार कमी यो ां ना चा वता येतं.” आजोबा णा े . मी
आ चयचिकत होऊन िवचार ं ,
“आजोबा, नाव काय ितचं ?”
“ ं िकनी.”
“ित ा नेतृ ाखा ीच ी-सै द ाची िनिमती करा आिण ं िकनी ा
राजधानी ा संर णाची मह ाची जबाबदारी सु ा ा.” मा ा या वा ानं
िबभीषणाचा आिण इतर सवाचा चे हरा पड ा.
“काऽऽय? राजन, हे जरा जा च झा ं . या राजधानीचं संर ण करणार?
पु ष षंढ झा े त का सा ा ाती ? हा िनणय तु ी बद ा.” िबभीषण िचडून
णा ा.
 “िबभीषणा, आप ् या मातेनं आप ं संर ण के ं . पावतीनं महान सुके ां चा
सां भाळ के ा. िनकुंिभ ा दे वी ं केचं संर ण करते, मग ं िकनी राजधानीचं र ण
का नाही क कणार? ीएवढं काळजीनं संर ण कुणीही क कत नाही.
एकदा घे त े ा िनणय द ीव मृ ू ा भयानंसु ा मागं घे णार नाही.”
*

ित ोधाचा े वट
सूया ा ा वे ळी मी ां गणात फेरफटका मारत होतो. मनात
सुवण ं कािनिमतीचे आराखडे रचत होतो. एव ात अकंपन आ ा आिण णा ा,
“राजन, कुबेराचा दू त आप ी भेट ाची वे ळ मागत आहे .” मी रागानं
ट ं,
“तो ं केत आ ाच कसा?”
“नाही राजन, तो ं केत नाही आ ा. सागरा ा तीरावर आहे . ा ा ं केत
वे नाही िद ा अजू न.” अकंपन खा ी बघू न चाचरत णा ा.
 “आणखी िकती जण आहे त ा ाबरोबर?”
“तीन-चार जण आहे त.”
“न ी िकती? तीन की चार?” मी िचडून ां ाकडं बघत च ा आवाजात
िवचार ं .
“ मा... राजन....” अडखळत ोटक बो ू न तो ग झा ा.
“ वे ा आिण अितिथगृहात व था करा. उ ा ितस या हरी दरबारात
एका ाच मा ा ी भेटता येई ”
मी िवचार क ाग ो. घु बडानं दू त का पाठव ा? यु दासाठीचं हे आ ान
असे , की घडून गे े ् या गो ींसाठी मायाचना, की काही िवसर ा तो ं केत?
तां चा िवचार करत मी गेच आजोबां ा भवनाकडे िनघा ो. भवनात आजोबा
आिण ह ग ा मारत बस े होते. म ा बघताच दोघां नी माझं ागत के ं .
“द ीवा, ये. तुझाच िवचार करत होतो.”
“आजोबा, घु बडानं दू त पाठव ा आहे .” दोघां कडं बघत मी ट ं .
“कुबेरानं? दू त पाठव ा णजे ाने पु ा रा उभार ं .” आजोबा िवचार
करत णा े .
“दू तासोबत िकती जण आ े आहे त?” ह ानं मु ावर येत िवचार ं .
“ब तेक चार जण असावे त. दरबारात फ दू ता ाच उप थत राह ाची
अनुमती िद ी आहे . कुबेर प ा ापारी आहे . वहाराती फाय ाि वाय तो दू त
पाठवणार नाही. समु ावर आप ं वच िस झा ् यानं ाचा संपूण ापार बंद
झा ा आहे . ाच वाटाघाटीसाठी दू त पाठव ा अस ाची ता आहे . परं तु ा ा
हे िन चत माहीत आहे , की मी ा ा ी कधीच वाटाघाटी करणार नाही.” मी मत
मां ड ं .
“राजन, ापारी ोक कुणा ीही ु ठे व ास उ ुक नसतात. तो
फाय ासाठी आप ी माफी सु ा मागे , िकंवा आप ् या सै साम ाचा अंदाज
घे ासाठीही दू त पाठव ा अस ाची ता नाकारता येत नाही. दू ताची झडती
घे त ् याि वाय भेट नको. तो नीच िवष योग सु दा क कतो.” ह ानं ं का
के ी.
“आजोबा, तो दू त न ी कुबेराकडूनच आ ा असे का, हे ही अजू न िन चत
माहीत नाही. उ ा भेट ् यावर काय ते समजे ; आिण दू त जर खरं च ा घ् ◌ाुबडाचा
असे तर ा ा कैद क आिण कुबेराचं वा ा ाकडून जाणू न घे ऊ.” मी
उ ाहात बो ो.
“दू त फार एकिन असतात द ीवा.” सुरेचा ा ा उच त आजोबा
णा े .
“तेही आहे च, परं तु आजोबा, दू त एकटा आ ा नाही. ानं नाही सां िगत ं तर
उर े ् या ितघां पैकी एखादा तरी सां गे . े वटी मृ ू ा भयानं एकिन ता जा
काळ िटकत नसते.” असं णू न मी सुरेचा ा ा रचव ा.
“ ह ा, उ ा दू त दरबारात ये ाआधी ा ितघां ना कैद कर आिण ासाठी
तू त: जा. कैद के ं जात आहे , असा सं य ां ना येऊ नये. दू ताचा संदे
समजे पयत अितिथस ारात कमी पडू दे ऊ नको.” आजोबां नी िनयोजन के ं .
“िपता ी, आपण िचं ता नका क . इतकं चां ग ं आदराित आिण न तेनं
स ार करतो की, ते आप े च दू त बनती आिण आप ा संदे घे ऊन कुबेराकडं
जाती .” ह ा ा बो ावर आ ी जोरात हस ो.
“आजोबा, कुबेराचं िठकाण जाणू न घे ाची यापे ा मोठी संधी नाही. ाचं
िठकाण समज ं तर गेच यु दासाठी िनघावं ागे .” िवषय वाढवत उ ाहानं मी
ट ं.
“यु द?” ह नाथक उ ार ा.
“मग, यु दासाठी नाहीतर क ासाठी?” आजोबां नी ित न के ा.
“क णा. यु द हे दोन ब वान सै ां म े होत असतं. ा घ् ◌ाुबडासोबत
कस ं आ ं य यु द!” ह ानं तु तेनं उ र िद ं .
“कुबेर कमजोर अस ा तरी ा ा कमी े खू नको. ा ा दे वां कडून मदत
िमळ ाची ता आहे . परं तु आता ही महादे वानं िद े ी संधी गमवायची नाही.
घु बडा ा िठकाणाची मािहती िमळा ी, की गेचच िनघू .”
“मामा, आप ् या ा गेच कूच करायचं आहे . सै ा ा त ा सूचना आताच
दे ऊन ठे वा.” मी ह ा ा सां गून उठ ो.
आजोबां ची आ ा घे ऊन ही ु भवाता कुंभकण आिण िबभीषणा ा
सां ग ासाठी मी ां ा भवनाकडे िनघा ो. आका ाकडं बघत महादे वा ा ध वाद
दे त ट ं , ‘महादे वा हे तुझेच उपकार आहे त. ित ोध घे ाची संधी तू दे त
आहे स.’
 “कुंभकणाऽऽ” मी बाहे नच आवाज दे ऊन आत गे ो. कुंभकण, िबभीषण
आिण महोदर म ा बघताच उठून उभे रािह े .
“आनंदाची बातमी आहे . कुबेराचा दू त आ ा आहे .”
“द ीवा, ात आनंिदत हो ासारखं काय आहे ?” िबभीषणानं आसन थ
होत िवचार ं .
“हा दू त क ासाठी आ ाय?” कुंभकणानं न के ा.
“कारण नाही समज ं अजू न. पण ाचा संदे काहीही असो, म ा ात रस
नाही. म ा ते घु बड कुठे आहे याची मािहती हवी आहे . ब !” मी आसन थ होत
ट ं.
“स ा तो कुठे आहे ?” िबभीषणानं िवचार ं .
“स ा िकना यावर आहे . उ ा दु पारी दरबारात भेट होई .” मी ट ं .
“आताच अितिथगृहात ां ची व था कराय ा सां िगत ं आहे .”
“म ा वाटतं, मी आिण कुंभकणानं आजच ा दू ताची भेट ावी. गोड बो ू न
ाचं ं केत ये ाचं योजन आिण कुबेराचं वा िवचा न ावं . जर ाने
ितथं च सगळं सां िगत ं तर मग ा ा दरबारात क ासाठी बो वायचं ? संदे ात
कुबेरच तु ा भेट ासाठी वे ळ मागत असे तर यावर जा िवचार कर ाची गरज
नाही.” िबभीषणानं मां ड े े िवचार सहज आिण िनणायक होते.
“ ाने गोड बो ू न, धमकी दे ऊनही काहीच सां िगत ं नाही तर मग काय
करायचं ?” महोदरानं ं का के ी.
“ ा ा मु करायचं आिण ाचा पाठ ाग करत ा ा मागं कुबेरापयत
जायचं ” कुंभकण सरळ बो ू न गे ा.
“नाही कुंभकणा, ाचा पाठ ाग करणं सोपं नाही. दू त ार असतात.
आप ा पाठ ाग होतोय हे समज ् यावर तो माग बद े . ाचा पाठ ाग करणं
नाही, आिण आता इतके िदवस मी नाही ां त रा कत.” मी गेच उ र
िद ं .
“जोपयत कुबेराचं िठकाण समजत नाही तोपयत दू ता ा परत नाही जाऊ
ायचं . हाच आप ् या योजनेचा े वट.” िबभीषण ठामपणे णा ा.
“जर ाने काहीच सां िगत ं नाही, तर मी दू ता ा वडी बंधूकडे सोडवू न
येईन. काळजी नसावी.” महोदरानं हसून िवषय संपव ा.
***
 मी वकरच दरबारात आ ो. सूय दय होऊनही दरबाराती काही म ा ी
पे ट े ् या हो ा. ओ ा ानं ाकडां चा उ वास सव पसर ा होता. ाकडी
खां बां ना ते ानं आ े ा काळपटपणा म ा बघवत न ता. दरबार जु ना आिण जीण
झा ा होता. नवीन दरबार कधी बां धून होई , हे महादे वच जाणे ! या म ा ीनं चु कून
दरबार कधी पे ट घे ई सां गता येत नाही.
िबभीषणा ा उप थत राह ासाठी पहारे क याजवळ िनरोप िद ा. कुबेरा ा
दू तानं सहज काही सां िगत ं असे का? ं केत थमच कोणाचा तरी दू त आ ा होता.
ा ा ी कसं बो ावं ? रागात की े मात, की आधी ाचं ऐकून ावं ? काय संदे
घे ऊन आ ा असे तो? मी िवचारां म ेच होतो, तेव ात गबगीनं िबभीषण
दरबारात आ ा. पाठोपाठ कुंभकणही आ ा. िनरा े नं मा ाकडं बघत िबभीषण
णा ा,
“द ीवा, दू तानं काहीच सां िगत ं नाही.”
“काय? ा ा ी े मानं बो ा नाहीस का?”
“बो ोे, पण हा दू त फार ार आहे . राजा द ीवा ीच बो ायचं आहे
असं णतोय.”
“म ा राजा णा ा? णजे कुबेरानं माझं राजा असणं मा के ं तर!
दू ताकडून साधी मािहती काढू न घे णं जम ं नाही तु ा ा! आता इ ा नसताना म ा
ाचं तोंड बघावं ागणार.” मी नाराज होत िति या िद ी.
“सगळे य िन ळ झा े . तो चां ग ाच मुर े ा आहे .” कुंभकण हळू च
णा ा.
“तो चां ग ा मुर े ा नसे . तुमचाच अ ास कमी पड ा असणार. असं काय
सां गायचं असे ा ा? तो दरबारात तरी बो े का, की मा ा कानात संदे
सां गायचाय ा ा?” कुंभकण मा ा तणावपू ण बो ावर हस ा. मी
पहारे क या ा आ ा के ी- आजोबा, ह , महोदर, मा ् यवान आजोबा या
सग ां ना वकर ये ासाठी िनरोप दे . िबभीषणाकडे बघत मी ट ं , ‘ितस या
हरापयत मी नाही थां बू कत. ा ा गेच घे ऊन ये.’
िबभीषण बाहे र पडताच ह , महोदर आिण दो ी आजोबा दरबारात आ े .
“दू ताबरोबर अस े ् यां नी काही सां िगत ं का?” मी ह ा ा िवचार ं . ानं
सु ा नकाराथ मान डो ाव ी.
 “काहीच सां िगत ं नाही ना? म ा वाट ं च होतं. पण तु ी िचं ता क नका.
मी गेच जातो. ा ा मानेवर त वार ठे व ी, की झटकन सगळं सां गे .”
महोदरानं उतावीळपणे पिह ी िति या िद ी.
“महोदरा, मत मां ड ाआधी थोडा िवचार करत जा. सगळं काही त वारीनं
धमकावू न होत नसतं. तो ं केत आ ाय णजे ा ात धमक आहे . ा ा हातात
असतं तर ानंच सगळं वदवू न घे त ं असतं. पण ाचं ं केपयत ये ाचं
धाडस म ा िवचार कराय ा भाग पाडत आहे . ू ा बळानं िजं कणं सोपं , पण
मानिसक ा पराभूत कर ासाठी जा कसब ागतं. ामुळे तू िनवां त बस.”
मा ा उ रानं तो आ ाधारक बा का माणे त वारी ा धारे वर हात
िफरवत बस ा. पा ाने िभज े ् या ाकडी िभंतींचा उबट वास अस होऊ
ाग ा. मी रागानं सेवकाकडं बिघत ं . ानं पळत जाऊन दरबारात फु ां चे गु
आणू न ठे व े .
“िबभीषणा ा दू तानं काही सां िगत ं की काही?” आजोबां नी िवचार ं .
“नाही आजोबा. ाने खू प य के े पण द ीवा ाच संदे सां गायचा आहे
असं तो णा ा. ा ा घे ऊन ये ासाठी िबभीषणा ा पाठव ं आहे .”
आजोबा, ह , अकंपन, धू ा , मा ् यवान आजोबा सग ां चं मत मी
िवचारां त घे ऊ ाग ो. िबभीषण दू ता ा घे ऊन दरबारात आ ा. िबभीषणानं ा ा
माझी आिण सुमा ी आजोबां ची ओळख क न िद ी. दू तानं चौफर नजर िफरव ी.
ाचा पे हराव पाहता कुबेरा ा ीमंतीचा सहज अंदाज येत होता. आ ी सव जण
ा ाकडं टक ावू न बघ् ◌ाू ाग ो. कोण आधी बो णार, यािवषयीची कोंडी ाने
फोड ी.
“महान रा सराज द ीव यां ना आप े बंधू धना , महान य पती
कुबेरा ा दू ताचा णाम!”
“तुझं नाव काय?” काही तरी िवचारायचं णू न मी िवचार ं .
“माफी असावी राजन, दू तां ना नाव नसतं. माझी ओळख फ य पती
कुबेरां चा सेवक एवढीच आहे .”
‘फारच पोहोच े ा आहे हा.’ असा िवचार करत मी िबभीषणाकडं बिघत ं .
ाने भ्◌ाुवई उं चावू न तहा के ं .
“राजन, माफी असावी, पण एक न िवचा का?”
 “हं , िवचार.” क ि त क न मी ाचं बो णं ऐकू ाग ो.
“राजन, रा सराज द ीवा ा दहा म कं आिण वीस हात आहे त असं
समज ं होतं. पण स ा तर आपणास एकच म क िदसत आहे .” आ चयकारक
मु ा करीत तो णा ा.
ावर दरबाराती सवाना हसू आ ं . मी आजोबां कडं बिघत ं . तेही मो ानं
हसत होते.
“हो, म ा दहा म कं आहे त. बाकीची म कं स ा आराम करत आहे त. तू
आ ा ा एका म का ा संदे सां ग. नंतर मी तो संदे िन चत उर े ् या नऊ
म कां ना सां गेन.” ानं उ र िमळा ् या ा समाधानात मान डो ाव ी. “मूखा, दहा
म कं अस े ा मनु ज ा ा कसा येई ? तुझा राजा कुबेर आिण माझे िपता
एकच आहे त. मग तु ा कुबेरा ाही दहा म कं आहे त का? अ ा मूखाजवळ
कुबेरानं संदे पाठव ा? आ चयच आहे !” मा ा िचडून बो ानंसु ा दरबारात
हा पसर ं .
तो वरम ा आिण णा ा, “ मा असावी राजन, य पतींनी ा ां त
संदे िद ा, ाच ां त तो सां ग ाची आ ा ावी.”
मी आ ा करताच तो संदे सां गू ाग ा,
“द ीवा, तू माझा अपमान के ास. माझी ं का िहसकावू न घे त ीस. माझी
ापारी ग बतंं ु ट ी, काही बुडव ी; तरीही मी ां त रािह ो. मा ा िप ाचा
आ म उद् के ास, तरीही मी तु ा मा के ी. ं का ह गत क न खू प
ू रवीर अस ् याचा गैरसमज तू डो ातून काढू न टाक. कारण मी तु ा ती िभ ा
णू न िद ी आहे . समु ावर जरी तुझी दह त अस ी तरी संपूण ै ो ाती
भूमीवर माझं ापारी सा ा आहे . दे वां चा ोकपा आहे मी, हे िवस नको.
म ा आधी थोडी जरी क ् पना असती तर हान असतानाच तु ा मा न टाक ं
असत. कधी िवचार के ास का, की तुझा ज च मा ामुळं झा ा आहे . माझे
तु ावर उपकार आहे त. तरीही, तु ा चु का माफ क न साव बंधू णू न तु ा
इं ाचं मां डि क मी िमळवू न दे ऊ कतो. तु ा पराभ्◌ाूत कर ाची दे वां नी
तयारी सु के ी आहे . ं केचं अिधप सोडून रत पळू न जा, नाही तर
त:सिहत आ ां ा मृ ू स तयार हो. दे वां चा ह ् ा सुमा ी िवसर ा नसे , अ ी
आ ा करतो.”
 “एवढाच आहे का संदे दू ता?” ाचं सां गून झा ् यावर मी मो ा आवाजात
िवचार ं .
“नाही द ीवा,” ानं माझा एकेरी उ ् े ख के ् यानं मा म ा राग आ ा.
तो पु ढं सां गू ाग ा, “समु ावरी ापाराचा ह सोडून दे . भट ा जमातींनी
अर ात राहायचं असतं. गाढवा ा रे मी कपडे ोभत नाहीत. िकतीही यु दं
िजं क ीस तरी ज ानं तू संक रतच आहे स. सेिवकापु ां नी िसंहासनावर न बसता सेवा
करायची असते, हे साधं धम ान तु ा नाही! पु ा मा ा ग बतां ना हात ाव ी
तर असुर जमातीचा समूळ ना झा ाच असं समज.”
दू ताचा संदे संप ् यावर मी दरबाराती सवाकडं नजर िफरव ी.
े का ा चे ह यावरी ोध िदसत होता.
“झा ा संदे सां गून?” आजोबां नी ा ाकडं रागानं बघू न िवचार ं .
“होय राजन.”
“दू ता, कुबेराचा संदे ा ाच ात सां िगत ास ाब ध वाद, पण
माझा द ीव असा एकेरी उ ् े ख करायची तुझी िह त क ी झा ी?
रा सराजा ा अपमानाब तू मृ ू दंडास पा झा ा आहे स.” मी ा ा दमात घे त
णा ो.
“य पतींनी येतानाच सां िगत ं होतं की तू दु ा ा आहे स. म ा ाणाची भीती
नाही. दू त अव असतात हे साधं ान नाही का तु ा? त: ा राजा णवू न घे तोस,
पण साधा राजधम माहीत नाही. र संक रत अस ं की अ ीच दु बु दी सुचते.”
ाने उ ार े ा ‘संक रत’ हा बाण णात मा ा कानातून डो ात घु स ा.
“राजधमानुसार दू त अव असतात, पण दू ता, कुबेरानं ‘राजाचा अपमान
कर’ असाही संदे िद ा होता का? तसा संदे नसे तर राजधमानुसार अ ा
उमटपणाब दं डास तू पा आहे स.” िबभीषणा ा बो ावर तो कु तपणे
हस ा.
ा ा हस ानं महोदर संतापू न उठ ा आिण एका घावात ा दू ताचं म क
छाट ं . र ा ा िचळकां ा उडा ् या. तडफडणारं धड ानं ाथे नं खा ी पाड ं .
उडा े ं म क त वारी ा टोकावर उच ू न तो उभा रािह ा.
“महोदरा, मी बो त होतो ना ा ा ी, थोडाही संयम कसा नाही तु ा?”
िबभीषण तोंडावर उडा े े र ाचे थब पु सत णा ा.
 “दू त बु मान असतात. बु मान पु षां ना संयम असतो. ा दू ता ाच संयम
नाही, तर म ा कसा असे ? कारण नसताना फार ारी दाखव ी तर म क असं
धडावे गळं होतं. धमक दाखव ाची वे ळ चु क ा िबचारा. पा तेपे ा िकती जा
बो ावं याचं भान नस ं की असं होतं.” दू ता ा िन ाण दे हावर थुं कत महोदर
णा ा.
ा ा या अनपे ि त कृतीनं दरबार झा ा. मी महोदरावर िचड ो, पण
िततकाच खू ही झा ो.
“द ीवा, दू तासोबत अस े े आणखी ितघं जण कुठे आहे त? ां ना कैद
क न दरबारात बो वा.” आजोबां नी सां िगत ं .
“ते साधे नावाडी आहे त. ां ना काहीच माहीत नाही. आपण कुबेरा ा
ोध ाची संधी गमाव ी.” िबभीषण नाराजीत णा ा.
“महोदरा, फेक ते म क.” मी महोदरावर जरा िचडून बो ो, आिण
ह ाकडं बघत णा ो, “सेनापती, ां नावा ां ना दरबारात घे ऊन या. तोपयत हे
धड आिण म क असंच दरबारात रा ा.” काही वे ळात पहारे करी नावा ां ना
दरबारात घे ऊन आ े .
दू ताचं र ाळ े ं म क आिण धड बघ् ◌ाून ितघं ही थरथर कापू ाग े .
काही िवचार ाआधीच रडवे ् या रात ाती एक जण बो ू ाग ा,
“राजन, आ ा ा माफ करा, आ ी या ासोबत नाही. गंगे ा
िकना याव न सुवणा ा अिभ ाषेनं आ ी या ा ं केपयत घे ऊन आ ो. आ ा ा
जीवदान ा.”
“तु ा ा जीवदान आहे . हा कोण आिण कुठून आ ा होता हे तु ा ा माहीत
आहे का? स सां गा.” आजोबा दम दे त णा े .
“राजन, हा य आहे . िहमा याती अ कनंदा नावा ा नगरीतून आ ा आहे
असं ानं एकदा सां िगत ं होतं. बाकी काहीच माहीत नाही.” ां ा बो ानं
मना ा एकदम उभारी आ ी.
“िहमा याती अ कनंदा! उ ाच िनघायचं .” मी िसंहासनाव न उठत
आनंदानं ओरड ो.
“तु ा ा जीवदान िद ं य. परं तु गंगे ा िकना यापयत तु ा ा आ ी नेऊन
सोडणार आिण सुवणही दे णार.” ां ाकडं बघत मी णा ो.
 “आप े अनंत उपकार.” असं णत खू होऊन नावाडी दरबाराबाहे र गे े .
“सेनापती, सुपा व, कुंभकण, धू ा , िबभीषण, महोदरा, ं आिण सामान
भरा. ग बत तयार करा. आ मणा ा तयारी ा ागा. आता िव ाम
अ कनंदाम े!” आजोबां ा बो ानं वातावरण उ ् हिसत झा ं .
“घु बडाचा पू ण माज उतरवायचा. सूडा ा अंताची वे ळ आ ी आहे .” असं
पु टपु टत मी उ ाहात दरबारातून बाहे र पड ो.
***
दोन िदवसां त सव तयारी झा ी. मोठी चार ापारी ग बतं तयार के ी.
चां ग ् या तीचे घोडे सोबत घे त े . आईचा आ ीवाद घे ऊन मी िकना यावर आ ो.
रा स सेनेचे ज फडकत होते. सग ां चा उ ाह ओसंडून वाहत होता. ग बतं
गंगे ा खाडीकडं िनघा ी. मिहनाभराचा कंटाळवाणा वास क न आ ी गंगे ा
खाडीतून वे क न िनिमषार ाजवळ पोहोच ो. नावा ां नी सां िगत े ् या
िठकाणी नां गर टाक ा. ग बतं ितथं च थां बवू न आ ी उ रे स िनघा ो. काही
िदवसां त िहमा या ा पवतरां गां पयत पोहोच ो.
िक े क ओसाड आिण िनमनु पवत ओ ां डून आ ी चा त होतो.
िहमा याती िव ोभनीय य बघत राहावं सं वाटायचं . कडा ा ा थं डीनं काही
जणां ची कृती खा ाव ी. चाम ाचे अंगरखे सु दा थं डीपासून मयािदत संर ण
करत होते. सै भेदक आिण आ मक अस ं की सेनापतीचा आ िव वास वाढतो
आिण ढ ाची उमेद राहते.
चा ासाठी अवघड आिण दु गम माग अस ् यानं वास संथ गतीनं चा ू
ठे व ा. सतत होणा या िहमवषावानं आ ी ासून गे ो. अंगावरी चाम ा ा
व ानं थं डीपासून संर ण होत होतं, पण व वजनदार अस ् यानं सैिनकां ना थकवा
जाणवत होता. गद झाडी, उं च कडे , ओ ी-ओबडधोबड चढण आमची ारी रक
मता तपासत होती. अवघड चढण अस ् यानं घो ां नाही चा ास ास होत
होता. वकर अंधार पडत अस ् यानं एका िदवसात ां बचा प ् ा गाठणं होत
न तं, तरीही आज दोन पवत पार झा े .
बफा ् ◌ािदत पवता ा पाय ा ा मु ामासाठी थां ब ो. काही जण ि कार
ोध ासाठी गे े . थक े ् या घो ां ा खं काळ ाचा आवाज कमी झा ा.
मो ा े को ा पे टव ् या. सपाट भूमीवर ससा, डु र, बै िकंवा हरणं सहज
सापडायची, पण पवतरागां म े ि कार सापडणं कठीण जात होतं.
 “द ीवा, अजू न िकती दू र असे कुबेराची राजधानी?” िबभीषणानं जवळ
येऊन िवचार ं .
“जवळच आहे असं आजोबा णत आहे त गे ् या तीन िदवसां पासून.” मी
हसून उ र ो. आिण थं डीनं तोंडातून बाहे र पडणा या वाफेकडं बघू ाग ो.
“बफात चा णं आता होणार नाही. वास ाय ा ास होत आहे .
अजू न काही पवतरां गा ओ ां डा ा ाग ् या तर आप ् याती काहीजण
िन चतपणे मृ ू मुखी पडती .” िबभीषण िचं ता करत णा ा.
“म ाही ाचीच भीती वाटतेय. पण ा घ् ◌ाुबडा ा मार ् यावर िमळणारा
आनंद म ा अजू न पु ढे जा ासाठी ऊजा दे त आहे .” े कोटीवर हात गरम करत मी
िबभीषणा ा ट ं .
“मी असं ऐक ं आहे , की िहमा यात ‘येती’ नावाचे गूढ आिण ू र अतृ
आ े राहतात. ां ापासून सावध राहाय ा हवं .” िबभीषण दब ा आवाजात म ा
सां गू ाग ा. ा ाकडं कुतूह ानं बघत मी कुजबुज ो,
“असती कदािचत, पण सवाना सां गू नको. िवनाकारण भीती िनमाण
ायची.”
सैिनकां नी काही ‘याक’ ि कार क न आण े . े क े कोटीवर याकां ा
धडाचे तुकडे भाजाय ा ठे व े . सव जण े कोटीभोवती बस े . सुरा अस े ी
चाम ाची िप वी महापा वनं म ा िद ी. मी सुरा घटाघट ाय ो. सुरे ा घोटानं
अंगात तरतरी आ ी. डो ात िझंग आ ् यानं काही माणात थकवा नाहीसा झा ा.
महोदरानं चां ग ा भाज े ा मां साचा तुकडा मा ा हातात आणू न िद ा. ऊब
िमळा ् यानं मी िनवां त रे ू न बस ो. िहमा याती दु गम बफाळ पवतरां गां वर येतीचंं
वा असतं का, यावर िवचार क ाग ो. काही वे ळानं याच िवषयावरचं
िबभीषण आिण ह ादर ानचं बो णं ऐेकू आ ं . म ा राहव ं नाही. जरा ी
भीतीही पराभव ा कारणीभूत ठ कते, या िवचारानं मी उठून मो ा आवाजात
बो ू ाग ो,
“काही वे ळापू व िबभीषणानं म ा ‘येती’ या गूढ, ू र अतृ आ ां ब
सां िगत ं , ामुळे म ा थोडी भीती वाट ी, पण मग तु ा सवाकडं नजर गे ी आिण
णात मनाती सगळी भीती नाही ी झा ी. कारण सवात ू र यो े कोण, तर
रा स!”
 सवानी उं चावू न जयघोष के ा.
“सवात ा ी कोण?”
“रा स...!” सवजण आवाज उं चावत णा े .
“तुम ा ा मो ा जयघोषानं येतीं ा मनात धडकी भरे . आप ् या ा
भीती दाखवे असा जीव अजू न ज ा ा यायचा आहे . ा नीच य ां चं ै ो ावरी
अ संपवायचं आहे . या अतृ आ ां ना बळीच पािहजे असे तर... ” मी
आका ाकडं बघत ओरड ो, “येतींनो, तु ा ा बळी कुबेराचा!”
मा ा संभाषणानं कुंभकण, महोदर, ह आिण इतर सव जणां नी मो ा
आवाजात ह ारं उं चावू न जोरदार ितसाद िद ा. मी िबभीषणाकडं बिघत ं .
ानंही हसत उं चावू न ितसाद िद ा. उठून मा ा जवळ येत तो णा ा,
“द ीवा अ ा े रणादायी संभाषणानं िन चतच मोठं सा ा उभं राही . तु ा
ां म े जादू आहे .”
“परं तु सा ा िनमाण कराय ा केवळ भावी संभाषण पु रेसं नाही.” असं
बो ू न मी तहा के ं .
“खरं च, तु ा अतृ े ता ाची भीती नाही वाटत?” ानं कुतूह ानं
िवचार .
“अतृ आ ां ना क ा ा ायचं ? म ा भीती तर तृ आ ां ची वाटते.
कारण तृ झा े ा आ ा झक ु त नाही.” असं णू न मी सुरेची िप वी तोंडा ा
ाव ी.
बफ पडणं सु झा ् यानं आ ी एकमेकां ा जवळ प ड ो. काही
े को ा िवझ ् या. डोळे िमटू न मी ां त झोप ो. कस ा तरी आवाज झा ् यानं मी
डोळे उघड े . दाट धु कं अस ् यानं काहीच िदसत न तं. अचानक अि बाणां चा
वषाव झा ा. आका ात चां द ा िनखळू न पडा ात असं य िदस ं . चाम ा ा
अंगर ामुळे कुणा ाही फार इजा झा ी नाही. आ ी सगळे सावध झा ो. आम ा
ये ाची मािहती ब तेक कुबेरा ा िमळा ी असावी. णजे ा ा राजधानी ा
जवळ पोहोच ो तर!
“कुणीही उभं रा नका.” ह मो ानं ओरड ा.
“आज एकही य िजवं त ठे वायचा नाही.” मी ह ाकडे बघू न रागात ट ं .
 माझी नजर महोदर आिण िबभीषणाकडं गे ी. दोघां ा चे ह यावर हा होतं.
मृ ू चं भय आ ा सग ां ा मनातून नाहीसं झा ं होतं. मी आजोबां नी िद े ी
त वार बाहे र काढ ी
‘...आज तुझा उपवास संप ा. नि बवान आहे स. आज थं डीत गरम र तु ा
ाय ा िमळणार.’ त वारीचं चुं बन घे ऊन मी मनात ट ं . बराच वे ळ आ ी
ां तपणे बसून रािह ो. पू वकडूनही बाणां चा वषाव सु झा ा. यावे ळी मा
आ ा ा अि बाणां चा दणका बस ा. बाण फार जवळू न मार े होते.
“या थं डीत अि बाणां चा वषाव ऊब दे त आहे .” दं डात घु स े ा बाण काढत
कुंभकण कु तपणे हसत णा ा. ा ा रीरा ा संवेदना मे ् या हो ा ब तेक.
ाचा चे हरा उ आिण रीर ब दं ड होतं. ारी रक वे दना सहन कर ाची
ा ात अचाट मता होती. ा ा केसां चा झा े ा अवतार बघू न मी ा ा ट ं ,
“तु ा जं ग ी बै ां म े उभं के ं तर ओळखू येणार नाहीस.”
“आताही मी िबनडोक जं ग ी बै ां म ेच आहे . काही वे ळातच बघ, कुबेरा ा
ि ं गावर कसा घे तो.” असं णू न कुंभकण हसू ाग ा. ा ा िवनोदावर म ाही
हसू आ ं .
बाणां चा मारा थोडा मंदाव ा. ा िद े नं बाण येत होते ा िद े ा आ ी
हळू हळू सरक ो. काही जण झुडपाम े बाण ावाय ा तयारीत अस े े िदस े .
धु कं पड ् यानं दू रपयतचं िदसत न तं, परं तु बाणा ा ाव ासाठी अ ी पे टव ् यानं
अ ी ा िद े नं ह ् ा करणं सोपं झा ं . पळताना बफात पाय फसत अस ् याने
ज द ह ् ा करणं जम ं नाही. य सैिनकां ा जवळ जाताच आ ी ां ची क
चा ू के ी. मी त वारीचा उपवास सोडव ा. ित ा र ानं अिभषेक घा ू ाग ो.
रा स सेना मो ानं ओरडून दह त िनमाण क ाग ी. िक े क य ां ची डोकी
िहनं धडावे गळी के ी. बफा ् ◌ािदत जमीन र ानं ा झा ी.
“एकही िजवं त राहाय ा नको.” आजोबां ा आवाजानं आ ी आणखीनच
आ मक बन ो. मी कुंभकणाकडं पािह ं . ा ा एका वारात तो एकापे ा जा
जणां ना गारद करत होता. ह ा इत ा ू रतेनं के ् या, की य सैिनक ते बघू न
भीतीनं हादर े . धु म च ीनंतर एकही य सैिनक िजवं त रािह ा नाही. आग
िवझ ् यानं ा का ाकु अंधारात काहीच िदसेनासं झा ं . म ा मा कडक थं डीत
उ ता जाणवू ाग ी. आपणच आप ं सैिनक मार े नाहीत ना, अ ी उगाचं च
मनात ं का आ ी. सैिनकां नी म ा ी पे टव ् या. म ा ी ा का ात तुट े े हात-
पाय, धडावे गळी झा े ी रीरं आिण र ा ा थारो ात पड े ी य ां ची े तं
िदस ी. आप ् यापै की कोणी गमाव ं आहे का याचीही िचं ता होती, परं तु िकरकोळ
जखमां पे ा मोठी इजा कुणा ाही झा ी नाही. कुंभकण आिण िबभीषणाकडं बघत
मी ां तपणे बफावर पड ो. रीर गरम झा ं होतं. या ढाईनं आ ा ा य ां ची
उबदार व ं आिण धनु बाण िमळा े .
“कुबेराचं े त आहे का यात?” आजोबां ा नानं ात आ ं , अजू नही
ढाई संप े ी नाही. जागेव न ताडकन उठून मी आजोबां ा जवळ गे ो आिण
णा ो,
“आजोबा, ब तेक आपण घु बडा ा अ कनंदाजवळ आ ो आहोत. आता
थोडा आराम क , आिण पहाट होताच िनघ् ◌ाू.”
“द ीवा, पु ा ह ् ा होणार नाही क ाव न? आराम करत असतानाच
ह ् ा झा ा तर खू प जणां चा जीव जाई . हा पराभव आता कुबेरा ा िज ारी
ागे . या ह ् ् याव न एक ात आ ं . ानं ढाईची पू ण तयारी के ी आहे .
जसजसं आपण राजधानी ा जवळ जाऊ तसत ी ह ् ् याची ती ता वाढणार.
जखमी ू ह ् ् याची वाट नाही बघत बसत. आज ा रा ीतच म ा नवीन िदवस
बघायचा आहे .”
“ठीक आहे .” असं णू न मी वळा ो आिण सग ां ना िनघ ाची सूचना
के ी.
गडद अंधारातच ‘हर हर महादे व!’ गजना करत आ ी धु ातून सावका
पु ढं िनघा ो.
य सैिनकां चा एक स घोडा बघू न ावर मी ार झा ो. काही अंतर
पार क न पु ढं आ ो. दू रवरी उं चव ावर ह णा या े कडो म ा ी िदस ् या.
अचानक ा एका जागेवर थर झा ् या आिण एकापाठोपाठ एक िवझू ाग ् या.
ब तेक ां ना आमची चा ाग ी असावी. सवात पु ढं अस े ् या ह ानं सवाना
इ ारा दे ऊन थां बव ं .
हवे त सोड े ् या िक े क अि बाणां ा का ात प रसर िदस ा.
आमचं सै िदस ासाठी हवे त बाण मार े असावे त, पण उ ट आ ा ाच ां चा
अंदाज आ ा. दु स यां चा अंदाज घे ासाठी वापर े ी चा ब याचदा आप ाच
अंदाज घे ास दु स या ा फायदे ीर ठरते, हे ान िमळा ं .
“ ह ा, धनु काढाय ा सां गा. ा िद े नं बाण आ े त ा िद े ा
माराय ा सां गा.” आजोबां नी सां गताच बाण सोडत आ ी सावका पु ढं िनघा ो.
हा घु बड फ धनु ाचाच वापर क कतो. समोरासमोरी ं या
बाय ् याकडून नाही. आज या ा संपवायचं च, अ ा िवचारात असतानाच
य ां ची तुकडी आम ा िद े ने येताना िदस ी. आ ी म ा ीं ा का ात
ह ामागं िनघा ो.
अंधारात अंगावरचे चाम ाचे अंगरखे आिण डो ावरी बै ा ा ि ं गां चे
मुकुट समोर ा ा भीती िनमाण कर ासाठी पु रेसे होते. आ ी वायूवेगानं य ां ना
गाठ ं आिण ां ची क सु के ी. अचानक दो ी बाजूं नी बाणां चा वषाव सु
झा ा, आिण छातीत ध ं झा ं . िकती ू आहे त आजू बाजू ा! आपण घे र े गे ोत
की काय? सैिनकां ना म ा ी िवझवाय ा सां गाय ा आधीच ा बफात िवझ ् या.
आ ी बफा ् ◌ािदत झाडा ा आड प ो. काहीच िदसत न तं. बराच वे ळ
कस ीही हा चा न ती. िहमवषाव सु झा ा. माझं अंग ओ ं झा ् यानं थं डीची
ती ता जाणवू ाग ी. बाण िकती जणां ना ाग े त हे समजत न तं. अचानक
पू वकडी उताराव न म ा ी जवळ येताना िदसू ाग ् या. ा म ा ींव न
िकती जण असती , याचा अंदाज मी घे ऊ ाग ो.
“िकती जण असती ?” मी हळु च िवचार ं .
“िकतीही असोत, उ ाचा िदवस बघाय ा ते िजवं त राहणार नाहीत.” आवाज
कुंभकणचा होता. ा ा बाण ाग ा नाही याचं समाधान वाट ं .
आवाजाव न अंदाज घे ऊन मी वे गवे ग ा तुक ा तयार के ् या. एक
ह ् ा करायचा नाही, असं ठरवू न िवखु र ो. पिह ा ह ् ा ह ा ा गटानं के ा,
पाठोपाठ महोदरानं. खर आिण दू षण पू न बाण सोडू ाग े . ू ा काही वे ळातच
आ ी च बाजूं नी घे र ं .
सेनानायकासह सव य सेनेची ू रपणे क के ी. ीपाव न आण े ् या
का ा सैिनकां नी ौयाची िचती िद ी. ू रतेनं ां नी के े ी क इतर
सैिनकां ना ढ ाची े रणा दे ऊन गे ी. ां ची भाषा समजत न ती, परं तु
चे ह यावरचे ढ ाचे भाव सगळं बो ू न जात. म ा ीं ा उजे डात े क य मे ा
आहे की नाही, याची हािन ा काळे सैिनक क ाग े .जो िजवं त असे ा ा
मुंगी ठे च ् यासारखं मार ं . े क जण मे ् याची खा ी झा ् यावर ह णा ा,
“वाट ं होतं आज माझं र सां डणार, पण र ाऐवजी या बफात घाम
आ ा.”
“सेनापती, घाम आ ा णजे महादे वाची कृपा आहे . आता तो घाम कुबेरा ा
व ानं पु सा.” ह ा ा बो ावर मी हसून ट ं .
कुबेराचं सै ा िद े नं आ ं होतं ा िद े ा आ ी कूच के ं . ू ा
अंदाज येऊ नये णू न तुरळक म ा ी पे टव ् या. घो ावर सवात पु ढं कुंभकण,
ह आिण धू ा होते. ां ा मागं काही सैिनक, आजोबा, मी, महोदर, महापा व
आिण सवात े वटी सै ाची तुकडी. काही अंतर पु ढं गे ् यावर उं चावर म ा ी
िदस ् या. कुंभकण आिण ह ा ा पु ढं पाठवू न अंदाज घे ऊन ये ास सां िगत ं .
“आजोबा, आपण थोडा वे ळ िव ाम क . पहाटे ची वे ळ झा ीय. सूयाची
पिह ी िकरणं िदसताच ह ् ा क .” मी आजोबां ना णा ो.
“द ीवा, जवळजवळ तीस वष आराम के ा आहे मी. आता िव ाम नाही.
फ कुबेरा ा राजधानीचा अंदाज घे ऊन येईपयत आपण थां बू.” आजोबां चं या
वयातही ठामपणाचं बो णं े रणा दे णारं होतं.
सवाना मी िव ां ती घे ास सां िगत ं . म ाही थकवा जाणवत होता. ख े
क न े को ा पे टव ् या. अंगावरची जाडजू ड व ं कधी काढू न फेकतोय असं
म ा झा ं . पाया ा काहीतरी टोचत होतं. डो ावरचा मुकुट काढ ् यानं मोकळं
वाट ं . थं डीनं पाय अवघड ् यासारखे झा े . हाता-पायां ची गारठ े ी बोटं
े कोटीवर े क ् यानं थोडं बरं वाट ं . एका झाडा ा टे कून बस ो. यु दाची वाट
बघत बस ाची ही पिह ीच वे ळ होती. हा कु प मा ा भीतीनं फारच सुरि त
िठकाणी आ ा, परं तु ‘हे िठकाणही तु ा द ीवापासून सुरि त ठे वू कत नाही’
असं पु टपु टत मी हस ो. कुबेरा ा दू तानं नावा ा ा सां िगत ् यानं ाचं िठकाण
समज ं . मूख माणसा ा दू त णू न पाठवू नये. ामुळे असं संकट ओढावत. काही
वे ळातच कुबेरा ा राजधानीचा अंदाज घे ास गे े ा ह परतून आ ा आिण
णा ा,
“िपता ी, ा म ा ी थर आहे त. िन चतच ते कुबेराचं वसित थान आहे .”
ह ा ा वा ासर ी मी उठ ो. आजोबां नी िनघ ा ा सूचना िद ् या. आ ी
िमणिमण ा म ा ीं ा िद े नं घाईत िनघा ो. कुबेरा ा िठकाणावर पोहोचे पयत
पहाटे ची चा ाग ी. कुबेराचा सेनापती मिणभ सै ासोबत वे ाराजवळ
आ ा. महापा वनं मिणभ ा ा छातीवर कु हाड फेकून मार ी. कु हाड छातीत
घु सताच तो ठार झा ा. काही सैिनकां ना महापा व, महोदर आिण कुंभकणानं णात
गारद के ं . ितकार कर ाऐवजी उर े े सैिनक पळू ाग े . गोंधळू न पळा े ् या
सैिनकां चा पाठ ाग क न ां ना ठार के ं .
कुबेरा ा उं चावरी ाकडी महा ात आ ी घ् ◌ाुस ो. आत सगळीकडं
कुबेरा ा ोधू ाग ो. पण ितथं कोणीही िदसेना. सगळे य सैिनक पळू न गे े होते.
महोदर म ा ोधत आ ा आिण णा ा,
“कुबेर सापड ा!” मी आनंदानं ा ा मागे पळा ो. सवात उं चावरी
दा नात कुबेर आिण ाचं कुटुं ब पू न बस ं होतं.
आ ी पाय यां व न झरझर धावत िनघा ो. धापा टाकत ा दा नात
पोहोच ो. सव जण ितथं जमा झा े होते. दा ना ा एका कोप यात कुबेर आिण
ाचं कुटुं ब बस े ं िदस ं . ह आिण कुंभकण ावर रोखू न उभे होते. मी
तु तेनं ा ाकडं बघू न ट ं ,
“कसे वाट े न बो ावता आ े े पा णे ? खू प िदवसां पासून तु ा बघायची
इ ा होती घु बडा. तू तर खू पच बेढब आिण कु प आहे स. घु बड तु ापे ा चां ग ं
िदसतं.” मा ा बो ावर सगळे हस े .
आई ा आयु ाचं वाटोळं के ं तो नीच मा ासमोर आ ा होता. मनाती
सव राग बाहे र आ ा. ाथा-बु ां नी ा ा तुडव ं . जोरा ा ठो यानं ा ा
डा ा डो ा ा भुवईतून र येऊ ाग ं . दो ी हात डो ां वर झाकून तो
मो ानं िव ळ ा. आयु ात आतापयत मी कोणा ाही िद ् या नसती तेव ा
ि ा कुबेरा ा िद ् या. ाचे केस ध न ओढत ा ा दा ना ा मधोमध आण ं .
“हा मु गा आहे का तुझा?” महोदरानं न कुबेर ा पोटात जोराची ाथ
मा न िवचार ं . कुबेर केिव वा ा नजरे नं मा ाकडं बघू ाग ा. मी कुबेरा ा
डो ात ाथ घात ी. रागानं डोळे मोठे क न न कुबेर मा ाकडं पा ाग ा.
“खा ी बघ घु बडा ा िप ् ा. ं कािधपती द ीवाकडं बघायची तुझी
िह त क ी झा ी?”महापा वनं ाथ मा न ा ा म कावरी सो ाचा मुकुट
काढ ा.
 “बायको तर सुंदर आहे तुझी नेभळटा!” न कुबेरा ा प ीकडं बघत महोदर
णा ा. कुबेर घस न रां गत जाऊन आजोबां ा पाया पडत णा ा,
“सुमा ी, माफ कर. माझं चु क ं . तु ा मु ींना मी जीवदान िद ं होतं; आिण
ं केवर मी ह ् ा न ता के ा, दे वां नी के ा होता. इं ानं ं का िजं कून म ा
ापारासाठी िद ी होती. मी दे व नाही, य आहे . मी तु ा ी संबंिधत एकाही
असुराची ह ा के ी नाही. तु ी ं का मागताच मी ती परत के ी. म ा आिण मा ा
कुटुं बा ा जीवदान दे . आ ी ापारी आहोत. ढणं आ ा ा जमत नाही. माझे सव
सैिनक -र णासाठी ढत होते. तु ा समज ं असे , की यु द कर ाची मता
आम ात नाही.”
आजोबा ा ा े षानं णा े , “घु बडा, मा ा मु ीं ा आयु ा ी खे ळताना
याचा िवचार कराय ा हवा होतास. तू य आहे स ना, मग मा ा मु ींना दासी क न
बापा ा क ा िद ् या? बापाची वासना ां त कर ासाठी या पु रवणारा
ै ो ाती एकमेव पु आहे स तू.” ा ा डो ां तून र ाव सु च होता. चे हरा
र ाळ ा तरीही ाचं ापारी बो णं सु च होतं.
“द ीवा, ाणदान दे . आपण साव भाऊ. आ ी सवजण तुझे कायम ॠणी
रा . मा ा कमाची ि ा मा ा कुटुं बा ा दे ऊ नको. मा ाकडी सोनं, माणकं,
िहरे दे तो. पृ ीवरी सग ा सो ा ा खाणी सां गतो. आ ा ा जीवदान ा.”
मा ाकडं बघू न तो गयावया क ाग ा. ाची प ी, मु गा, सून आिण दासी
मृ ू ा भयानं रडत हो ा. मी णभर ां त झा ो. आजोबा मा ाकडं बघत
णा े ,
“मृ ू ा भयानं सव काही दे ऊन जीव वाचवणारे बेरकी य .” आजोबां ा
बो ावर िति या न दे ता मी कुबेरा ा णा ो,
“कुबेरा, म ा तुझं र ायचं आहे . मा ा आयु ाती े क दु :खा ा तूच
कारणीभूत आहे स. मा ा आई ा दु :खाची िकंमत सुवणाम े करतोस?”
राग अनावर होऊन मी ा ा जब ावर ाथ मार ी. तो िव ळत
ओरड ा. ा ा ग ाती माळ तुटून मणी सव सां ड े . ाचं कुटुं ब रडताना
बघू न म ा आणखी आनंद होऊ ाग ा. ा ा दु सरी ाथ मारताना आजोबां नी
म ा मागं ओढ ं .
 “द ीवा, ै ो ाचा सव ापार दे तो. पु क दे तो. मा ा कुटुं बा ा
िजवदान दे .” िजवा ा आकां तानं कुबेर िवनवणी क ाग ा.
“पु क दे णारा तू कोण? ते तर आम ा महान सुके ां चं आहे . आमचीच
व ू आ ा ाच भेट ायची भाषा करतोस घु बडा!” ह ा ावर ओरड ा.
म ा ओढत आजोबा दा नाबाहे र घे ऊन आ े .
माझी नजर बाहे र गे ी. सूय दय होऊ ाग ा होता. थं ड वा याचे झपकारे
छान वाटू ाग े . बाहे री िव ोभनीय य डो ां पयतच मयािदत रािह ं .
“द ीवा, ां त डो ानं िवचार कर. कुबेरा ा जीवदान दे ऊ. ा ाकडी
सगळं सोनं, िहरे -माणकं आिण पु कही िमळे , तसंच ाचा पू ण ापारसु ा
िनयं णात येई . ा ा मृ ू पे ा रा स सा ा ा ा साधनसंप ीची स ा जा
गरज आहे .” आजोबां ा बो ावर मी ां ाकडं िचडून बिघत ं .
“आजोबा, या नीचा ा जीवदान ायचं होतं तर ढाईचा एवढा अ हास
क ासाठी के ा? सोनं, ापार िमळे च. आपण आणखी ढू . ज ापासून
झा े ् या अपमाना ा ित ोधासमोर सगळी ोभनं ू !” मी रागात िति या
िद ी.
“द ीवा, तुझी आई ही माझी मु गी आहे हे िवस नकोस. वै भव केवळ
ढू न नाही, तर संप ीनं येत असतं. साम ा ी रा स सा ा उभं कर ासाठी
सोनं असणं गरजे चं आहे ; आिण न तु ा एक ा ा ित ोधाचा नाही, सम
असुरां चा आहे . ु ाचायाचे िवसर ास? वै य क अपमान आिण मोठे पणा
सोड ा तरच महान सा ा उभं राही . भडक िवचारां नी घे त े ् या िनणयानं
कुणाचं ही भ ं झा ं नाही. एकवार ां ततेनं िवचार कर.” मा ा खां ावर हात ठे वत
आजोबा म ा समजावू ाग े .
मी राजकारण आिण अथकारणाचा िह ोब ावू ाग ो. आजोबां चं बो णं
म ा पटू ाग ं . कुबेरा ा मार ाचं आयु ाचं ेय म ा आता छोटं वाट ं . पु क
िवमान िमळे , िहरे -माणकं, सोनं िमळे . ै ो ाचा ापार आप ् या हातात येई .
रा स सा ा या संप ी ा जोरावर वै भव ा ी बने , या िवचारात असताना
आजोबा णा े ,
“कुबेरापे ा इं आिण िव ू ा ह े नंच आप ा ित ोध पू ण होई . कुबेर
इं ा ा हातात ं बा ं आहे . ाचं धन आिण ापार आप ् याकडं आ ा तर
दे वां ची आिथक बाजू खळ खळी होई . मो ा संघषासाठी संप ी असणं गरजे चं
आहे . दे वां चा पराभव हाच आप ् या ित ोधाचा े वट असणार आहे . या
ापा या ा मा न काही िमळणार नाही.” आजोबां ा बो ानं मी कुबेरा ा
जीवदान दे ास सहमती द िव ी.
“द ीवा, आता तू राजकारण ि क ास.”आजोबा हसून णा े . आ ी
परत दा नात गे ो. मा ा मनाची घा मे सु झा ी. मी थोडा अ थ झा ो.
“कुबेरा, तु ा आिण तु ा कुटुं बा ा मी जीवदान दे तो, परं तु पू ण ापार
आिण ापारी ग बतं आम ा िनयं णात ावी ागती .” आजोबा कुबेरा ा
णा े .
“सव काही दे तो.” जीवदान िमळा ् या ा आनंदात चे ह यावरी र पु सत
कुबेर णा ा. कुंभकण आिण महोदर नाराज होऊन मा ाकडं बघू ाग े . सव
ापार आिण सोनं घे ऊन वहारात ार अ ा कुबेरा ा ाचा आिण ा ा
कुटुं बाचा जीव मी िवकत िद ा.
“कुबेरा, तू मा ा आई ा जीवदान िद ं स णू न मी तु ा जीवदान दे त आहे .
पु क सोनं, ापार यां ा बद ् यात तु ा कुटुं बा ा जीवदान दे तोय, पण
एव ावर बरोबरी होत नाही.” कुबेरासिहत सगळे अचं िबत नजरे नं मा ाकडं बघू
ाग े .
“मा ा मातेवर आिण माव यां वर झा े ् या ब ा ाराची परतफेड तू क ी
करणार? म ा ा ब ा ाराचा ित ोध हवा आहे .” मा ा व ानं कुबेर
घाबर ा आिण णा ा, “माफ कर द ीवा, पण म ा भूतकाळ बद ता येणार
नाही.”
“भूतकाळ नाही बद ता येणार, परं तु तो भूतकाळ म ा वतमानात ास दे त
आहे .” कुबेरा ा बो ो आिण सवाकडं बघत मो ानं णा ो, “ब ा ाराचा
ित ोध ब ा ारानं!”
कुबेर भेदर े ् या नजरे नं मा ाकडं बघू ाग ा. मी महोदरा ा खु णाव ं .
आजोबां नी नाखु ीनंच मा ाकडं बिघत ं . ते काही णणार, तेव ात मी ां ना
ट ं,
“आजोबा, तु ी बाहे र जा.” आजोबा नाराज होऊन बाहे र गे े . कुबेरासमोर
मी गुड ावर बस ो. ा ा र ानं माख े ् या म कावर फुंकर मारत ट ं ,
“तु ा सुनेवर ब ा ार क न ही बरोबरी होई .”
माझं बो णं ऐकून ाचा मु गा न कुबेर रागानं चवताळू न उठ ा. महोदरानं
गेच ा ा ाथ मा न खा ी पाड ं आिण ा ा बायको ा ओढत मा ासमोर
आण ं . ती रडू ाग ी. गयावया क ाग ी, परं तु आ ा ा कोणा ाही ितची दया
आ ी नाही. महोदरा ा कुबेरा ा यनक ाकडं ित ा घे ऊन जा ास सां िगत ं .
महोदरानं ित ा उच ं . ती मो ानं ओरडू ाग ी. मी कुबेराचा हात पकडून
ा ा उठव ाचा य के ा. तो हात झटकू ाग ा. कुंभकणानं ा जाडजू ड
दे हा ा पू ण ताकदीनं उच ू न उभं के ं आिण ा ावर खे कसत णा ा,
“सग ां ना जीवदान हवं असे तर मी सां गतो तसं कर.”
“रानटी, मा ा प ीवर ब ा ार कर ी तर माझा ाप ागे . मी जर
काही पु कमाव ं असे तर तुझा सवना होई . माझा तळतळाट ागे तु ा”
न कुबेर रागात णा ा.
न कुबेराचं बो णं ऐकून मी थां ब ो आिण ा ाजवळ गे ो. तो पू ण
घामाघू म झा ा होता. मी जवळ जाताच ाचं अंग थरथर कापू ाग ं . ा ा
ग ा ा पकडून ा ा वर उच त ट ं ,
“तु ा अंगातून र बाहे र नाही आ ं , णू न ही फडफड चा ू आहे .”
मा ा हातातून सुटका क न घे ासाठी तो धडपडू ाग ा.
“नीच, तु ा बापानं मा ा आई ा आिण माव यां ना भोगव ू समजू न
त: ा बापा ा भेट िद ् या. आता त:वर वे ळ आ ी, तर ापाची भाषा करतोस!
तु ा बापा ा कमाचं फळ आता तू भोग, जे मी आतापयत भोग ं य. आिण हो, आहे
मी रानटी, नीच, ू र... काहीही ण, पण आज बरोबरी होणारच, आिण हा
ब ा ार तु ा बापादे खत करणार. माझा राग वाढवू नकोस. नाही तर तु ा
आईसह या सग ा यां वर ब ा ार होताना तु ा बघावं ागे .”
ा ा खा ी फेकून मी आिण कुंभकण कुबेरा ा घे ऊन ा ा
यनक ाकडं िनघा ो. महा ाकडाचा अस ् यानं चा ताना फारच आवाज होत
होता. म ा थां बवत ह णा ा, “राजन, असं नका क .”
“सेनापती, आज ां त राहा. आईचे डो ातून जात नाहीत. ितचे पे ट े े
अ ू आजवर ात ठे वू न दय जाळत आ ोय. हाणपणा ा ग ा ऐक ाची
माझी िकंिचतही इ ा नाही.” मी ोिधत होत िति या िद ी.
 यनक ात जाताच महोदरानं ित ा खा ी फेक ं आिण कुबेरावर
रोखू न तो उभा रािह ा. मी ित ा जवळ गे ो. ती रडत याचना क ाग ी. मी
ित ा तोंडावर जोरात मार ् यानं ती म ू होऊन पड ी. कुबेराकडं बघत मी ितचा
उपभोग घे ऊ ाग ो. त: ा सुनेवर होत अस े ा ब ा ार ा ा बघवत
न ता. माझा आवे बघ् ◌ाून महोदर आनंदानं ओरडत कुबेरा ा णा ा,
“बघ घु बडा बघ, तू त: पे र े ं िवष कसं उगव ं आहे .”
ारी रक सुखापे ा मानिसक सुखच जा िमळा ं . ित ा नाही, तर
य सं ृ ती ा भोगत आहे असं वाट ं . मी घामाघू म झा ो. ित ा सोडून मी उठ ो.
कुबेराजवळ जाऊन ट ं , “आता झा ी बरोबरी. तुझं न ीब, तू ी नाहीस. नाही
तर आज तु ा या वे दना सग ां नी समजावू न सां िगत ् या अस ा.” मी ा ा
डो ात डोळा घा ू न बघ ाचा य के ा. एक डोळा ानं बंद के ा होता, तर
दु सरा िनकामी झा ा होता.
मी यनक ाबाहे र आ ो. सगळे जण माझं वे गळ प आिण अवतार बघू न
अवाक् झा े होते. महोदर कुबेरा ा ितथं च टाकून मा ा मागं आ ा. कुबेराचा पु
आिण सगळे आ कोप यात बसून रडत होते.
आजोबा मा ावर नाराज झा े होते. पण आज मी ां चाही िवचार के ा
नाही. ह ही नाराजीतच उभा होता.
“सेनापती, सेने ा िव ां ती ाय ा सां गा. कुबेरा ा जीवदान िद ं य. ा ा
िहमा यात उ रे कडं जा ाचा आदे ा. परत रा स सा ा ा ा म े आ ास
तर िजवं त ठे वणार नाही, असा दम ा. आजोबा णतात णू न िद ी ा ा एक
संधी. े वटी साव भाऊ आहे तो माझा.” असं णत कु तपणे हसून मी
दा नाबाहे र िनघा ो. आजोबा दा नाबाहे र नाराजीत उभे होते. ां ाकडं न बघता
मी पाय या उत न खा ी आ ो. मी आज कुणाचा स ् ा घे त ा नाही, की क ाचा
िवचारही के ा नाही. डो ात खू प िदवसां नी ां तता आ ी. कुंभकण मा ा मागं
चा ू ाग ा. खू होत ा ाकडं वळू न बघत ट ं , “कुंभकणा च , पु क बघू
कुठं आहे ते!”
*
 रावण
पु क बघ ाची ही पिह ीच वे ळ. बाहे न ाचं उ म न ीकाम आिण
क ाकुसर बघतच रािह ो. पाठीमागून सुमा ी आजोबा येताना िदस े . ते जवळ
येताच ां ना आधी पु कात वे कर ास खु णाव ं . मा ाकडं हसून बघत ां नी
आत वे के ा. ां ा हा ानं ां चा राग कमी झा ् याचं ात आ ं . मी आिण
कुंभकण ां ा मागून गबगीनं पु कात गे ो. मनात धडधड वाढ ी. आजोबां नी
पु का ा कै ासाकडं जा ाची आ ा के ी. मोठा आवाज क न हे कावे खात ते
अधां तरी उडू ाग ं .
“िकती भीितदायक आहे हे कुंभकणा!”
मा ा बो ाकडं न दे ता कुंभकण उड ाचा आनंद घे ऊ ाग ा.
काही वे ळात वातावरण थर झा ं .
महान सुके आिण महादे वाची कमा आहे ! या पु कामुळं वासाती
अडचणी आिण वे ळ सहज वाचतो. आ ी वे गानं िहमा याती बफा ् ◌ािदत
पवतरां गा ओ ां डू ाग ो. िनमनु भागाती िवहं गम िनसगा ा सौंदयाची
जाणीव क न दे ऊ ाग ं . प ा ा उडताना कसं वाटत असे , याचं उ र
िमळा ं . िनमनु आिण ओसाड बफा ् ◌ािदत पवतरां गां मधी वृ हीन दे ात
आ ी आ ो. खा ी ु िनळा ज ा य िदसू ाग ा. थं ड आिण ां त वाहणारे वारे ,
एकाकी िठकाण...
“मानस सरोवर! आपण कै ासाजवळ आ ोय.” आजोबां नी पु का ा
थां ब ाची आ ा के ी. पु कातून उत न सरोवराकडं जाताना कुंभकणा ा मी
ट ं,
“कुंभकणा, या सरोवराती पिव ज ाय ् यानं आयु वाढतं, असं मी
दे वां ा आ मात ब याच जणां कडून ऐक ं होतं.” ावर ानं भुवया उं चावू न
मान डो ाव ी.
वातावरणात आिण मनातही ां तता होती. मानस सरोवराचं द न घे त ं . ान
क न मी आिण आजोबां नी ि वआराधने ा सु वात के ी. आराधना झा ् यावर
ान ावू न बस ो. आयु ाती सवात स आिण ां त िदवस.
आयु ाती ेक ण इथं च तीत करावा असं वाट ं . मानस
सरोवराभोवती आ ी फेरफटका मार ा. दू रवर ढगां म े घु स े ा कै ासाचा
कळस म ा आकिषत क ाग ा. ा ाकडं खू प वे ळ एकटक बघत बस ो.
माझा खां दा ह वत कुंभकणानं िवचार ं ,
“द ीवा, भूक नाही ाग ी?”
“आजचा िदवस महादे वाचा उपवास. आता द न झा ् यावरच भोजन. तु ा
भूक ाग ी असे तर पिव ज िपऊन भूक भागव.”
मा ा उ रावर ानं काहीच िति या िद ी नाही. िनमूटपणे तो पु कात
जाऊन झोप ा. रा झा ् यावर आजोबा आिण मी सु ा थं डी वाजू ाग ् यानं
पु कात जाऊन झोप ो. पहाटे च जाग आ ी. आ ी ातिवधी उरकून मानस
सरोवराचं द न घे त ं . ि वा ा आवड ा पिव सरोवरा ा वं दन क न
कै ासाकडं िनघा ो. कै ास जवळ येताच पु क आपोआप थां ब ं . पु कातून
उत न महादे वा ा भ िनवास थानाजवळ आ ी आ ो.
“आजोबा, तु ी या द न घे ऊन. मी पु काचं संर ण करतो.” कुंभकणा ा
बो ाव न तो भुकेनं ाकुळ झा ् याचं िदस ं .
“महादे वा ा इत ा जवळ आ ोय आपण. तू पण च . पु न:पु ा
द नासाठी अ ी वे ळ येत नाही.” मी ा ा समजावू ाग ो.
“तू द न घे त ं स तरी माझं द न झा ् यासारखं आहे . तु ी दोघं जा. मी
थां बतो.”
कुंभकणा ा नकारानं ा ा ितथं च सोडून आ ी दोघं कै ासाकडं िनघा ो.
नजरे त मावणार नाही इतका उं च बफा ् ◌ािदत असा पवत. आ ी कै ासा ा
पाय ा ी आ ो. महादे वाचे गण आ ा ा बघू न जवळ आ े .
“थां बा, कोण आहात तु ी?”
मी ां ना णाम के ा. “गण, मी रा सराजा द ीव, आिण हे माझे आजोबा
सुके पु सुमा ी. आ ी महादे वा ा द नास आ ो आहोत”
“थां बावं ागे .” ाती एक जण उ टपणे णा ा.
“का?”
“महादे व िव ाम करत आहे त.” गणा ा उ रावर मी आजोबां कडं बिघत ं .
ां नी थां ब ासाठी म ा खु णाव ं . आ ी जवळ ा खडकावर जाऊन बस ो.
बराच वे ळ वाट बिघत ् यावर मनाती अगितकता वाढ ी.
“आजोबा, तु ी थां बा. मी बघू न येतो.”
 “ठीक आहे . वकर ये.” आजोबां नी णताच मी झपझप पाव ं टाकत
िनघा ो. अचानक एक आडदां ड मधे च येऊन र ा रोखू न उभा ठाक ा.
“कुठे िनघा ास?” काहीच कारण नसताना ानं रागात िवचार ं .
“महादे वा ा द ना ा.” ाचं बेढब रीर ाहाळत मी उ र िद ं .
“िक े क साधू , ऋषी आिण तप ी सव ाचा ाग क न द ना ा ती ेत
आहे त; आिण तू कुठे तोंड वर क न िनघा ास? महादे वा ा परवानगीि वाय साधा
िकटकही ां ना भेटू कत नाही. तुझी भेट अ आहे . गुपचु प परत जा, िकंवा
बो ाव ाची वाट बघत ितथं च बसून राहा.’ आजोबां ा िद े नं बोट दाखवत तो
णा ा. ाचा अवतार बघू न म ा हसू आ ं . बु ीची अप रप ता आिण
महादे वाचा र क अस ् याचा माज ा ा बो ातून िदस ा. राग िगळत मी
ा ा िवचार ं ,
“तुमचा प रचय?”
“मी महादे वाचा सेवक, नंदी.” नाव सां गतानाही म ुरी!
“वानरतों ा, खरं च तू नंदी आहे स. तू महादे वाचा सेवक आहे स की मा क?
भ ां ना भेट ासाठी महादे व कधीही त र असतात. साधू आिण ऋषींचा ाग हा
फार मोठा ाग नाहीच. ते सव ागून ि वा ा द नासाठी आ े त आिण मी
आजवर ि वा ा ागून सव सुखं भोगत आहे . मग तूच सां ग, ि व ाग मोठा की
भौितक सुखाचा ाग मोठा? माझा ाग हा ऋषीं ा ागा न मोठा अस ् यानं
महादे वा ा द नाचा माग सोड. तू सेवक आहे स महादे वाचा. मा क बन ाचा
य क नको. आप ् या पा तेने रािह ास तर स ान िमळे . आता बाजू ा हो
आिण र ा मोकळा कर.” असं णू न ा ा एका हातानं बाजू ा सारत पु ढं
िनघा ो. ानं म ा अडव ाचा खू प य के ा. ि ा ाप दे ऊ ाग ा, पण
ा ाकडे दु क न मी पु ढं िनघा ो. महादे वाचं िनवास थान ां त आिण
आ ् हाददायक होतं. र ात मोठमोठे दगड पड े े िदस े . मी महादे वा ा ोधू
ाग ो. कुणीच न िदस ् यानं महादे वा ा आवाज दे ऊ ाग ो. महादे वाचं द न
मा ा भा ात नाही की काय, या िवचारानं बैचेन झा ो. बराच वे ळ गे ा. द न
अ वाटू ाग ं . ा नंदीनं महादे वा ा काही सां िगत ं तर नसे ! ामुळेच
द न होत नसावं , असा िवचार क न मी महादे वा ा नावानं टाहो फोड ा. माझा
जीव रडकुंडी ा आ ा, रागही येऊ ाग ा. ‘हर हर महादे व’ णत घोषणा दे ऊ
 ाग ो. द नासाठी आ ो आहे हे महादे वा ा समजावं णू न मी दो ी हातां नी
मोठा खडक उच ाचा य क ाग ो. पू ण ताकद पणास ाव ी, पण तो
खडक ह ा सु दा नाही.
खडक उच ाचा य थ गे ा. ातच माझा तो जाऊन बोटं
खडकाखा ी दाब ी गे ी. मी िव ळत मोठमो ानं ओरडू ाग ो. महादे वा ा
नावानं आ ो क ाग ो. बोटं खडकाखा ी ठे च ी गे ी. ातून र येऊ
ाग ं , पण वे दना सहन कर ाप ीकडं कोणताही माग न ता.
ां त होऊन डोळे िमट े आिण मी रच े ं ि वतां डव ो गाऊ ाग ो-
जटा टवी ग वाह पािवत थ े , ग े ऽव तां भु ज तु माि काम् ।
डम म म मि नाद व मवयं, चकार च ता वं तनोतु नः ि वः ि वम् ॥
जटा कटा हसं म मि ि िनझरी, िव ो वी िचव ् री िवराजमान मूध िन ।
धगद् धगद् धग ् ाट प पावके िक ोर च े खरे रितः ित णं मम ॥
धरा धरे नंिदनी िव ास ब ु ब ुरस् फुरद् िदग स ित मोद मानमानसे ।
कृपा कटा धोरणी िन दु ध रापिद िचद् िदग रे मनो िवनोदमेतु व ुिन॥
जटा भु ज िप स् फुर णा मिण भा कद कुङ् कुम वप् रि िद धू मुखे ।
मदा िस ुरस् फुरत् गु रीयमे दु रे मनो िवनोद मद् भु तं िबभतु भू तभत र ॥
सह ोचन भृ े ष े ख े खर सू न धू ि धोरणी िवधू स राङ् ि पीठभू ः ।
भु ज राजमा या िनब जाटजूटक ि यै िचराय जायतां चकोर ब ु े खरः ॥
ाट च र द् धन य ु ि भा िनपीत प सायकं नमि ि नायकम् ।
सु ध ा मयूख े खया िवराजमान े खरं महाकपाि स दे ि रोज टा म ु नः ॥
करा भा पि का धगद् धगद् धग न या ती कृत च प सायके ।
धरा धरे न नी कुचा िच प क क ् प नैक ि ् िपिन ि ोचने रितमम ॥।
नवीन मेघ म ी िन द् धदु र् धर ु रत्- कु िन ीिथ नीतमः ब ब क रः ।
िनि िनझरी धरस् तनोतु कृि िस ुरः क ा िनधान ब ुरः ि यं जगद् धु रंध रः ॥
फु ् नी प ज प काि म भा- व क क ी िच ब क रम् ।
र दं पुर दं भव दं मख दं गज दां ध क दं तमंत क दं भजे ॥
अखव सव म ा क ा कदं ब म री रस वाह माधु री िवजृंभणा मधु तम् ।
रा कं पुरा कं भवा कं मखा कं गजा का का कं तम का कं भजे॥
जयत् वद िव म मद् भु ज म वस - ि िनग मत् म ु रत् करा भा ह वाट् ।
िधिम िम िम न ृद तु म िन म वितत च ता वः ि वः ॥
ृ षि िच त ् पयोभु ज मौ क जोर् - ग र र ो योः सु ि प प योः ।
तृ ारिव च ु षोः जामहीमहे योः समं वतय नः कदा सदाि वं भजे ॥
कदा िनि िनझरीिनकु कोटरे वसन् िवमु दु मितः सदा ि रः थम ि ं वहन् ।
िवमु ो ोचनो ामभा कः ि वे ित मं मु रन् कदा सु खी भवा हम् ॥
इदम् िह िन मेवमु मु मो मं वं पठ र ुव रो िव ु मेितसं ततम् ।
हरे गुरौ सु भ मा ु याित ना था गितं िवमोहनं िह दे िहनां सु र िचंतनम् ॥
पूजा वसान समये द व गीतं यः ं भु पूजन परं पठित दोषे ।
त थरां रथगजे तुर यु ां ीं सदै व सु मु खं ददाित ं भुः ॥
 मो ानं ो ट ् यानं दम ाग ा. घ ा ा कोरड पड ी. डोळे िमटू न मी
तसाच पडून रािह ो. अचानक काही वे ळानं खडक बाजू ा झा ा अन् बोटं बाहे र
िनघा ी. ठे च े ी बोटं बिघत ी. ातून र ाव सु होता. खडक कोणी काढ ा
हे बघाय ा गे ो, तर समोर सा ात महादे व! पिह ् यां दा भेट े ् या गणासह
तहा करत ते उभे होते. णाधात मा ा डो ां तून अ ू आ े . द न
घे ासाठी मी ां ा पाया ी ीन झा ो. ढसाढसा रड ो. ािभमान, आ स ान,
राजपद ां ा चरणावर अपण के ं .
“द ीवा, ऊठ.” णत महादे वां नी मा ा खां ा ा ध न म ा उठव ं .
ां ा मुखातून नावा ा उ रणामुळे माझा आनंद ि गुणीत झा ा. मी भावु क
होऊन बिघत ं . ां ा डो ाव न मी नजर हटू िद ी नाही. जरासा िनळसर
गळा, वाढ े ् या जटा, िच मीचा भपकारा असं असूनही ां ा डो ां ती ेम
आिण चे ह यावरी तेज ी ऊजनं म ा दीपवू न टाक ं . मी ू झा ो.
“द ीवा, तु ा भ पू ण गायनानं मी स झा ो. वातावरणात स ता
आ ी. कानाम े ती ऊजा भर ी. तु ा गायनानं मी मा ाच भ ीत त ् ीन
झा ो.” असं णू न महादे वां नी त के ं .
ां नी के े ् या ु तीनं मी भाराव ो. मा ा तोंडून च फुट े नाहीत. पु ढं
ते णा े ,
“नंदी माझा सेवक नाही आिण मा कही नाही. तो माझा िन म भ आहे
अगदी तु ासारखाच. ा ा द नाि वाय माझं द न अ च. ाचा अपमान तो
माझा अपमान!”
“ मा करा िव वनाथा, तुम ा द ना ा आड कोणीही आ े ं सहन झा ं
नाही. माफ करा नंदी” मी महादे वाची आिण नंदीची माफी मािगत ी.
“ ामुळे तुझी परी ा पािह ी. तू सु ा नंदी ा तोडीचा भ आहे स.”
महादे वां ा ां नी मन भ न आ ं . “सां ग पु ा, काय हवं आहे तु ा?”
“महादे वा, काहीच नको. ढ ास ऊजा आिण हे जीवन तु ामुळेच.
ित ोध हवा होता तोही िमळा ा. सगळं काही तु ामुळे. आणखीन काय मागू?
न तं ते फ तुझं द न, तेही आज िमळा ं .” मी भावु क होऊन गुड ां वर बसून
रािह ो.
 “तरीही तु ा चे ह यावर दु :ख आहे , आिण ते पव ाइतपत तुझे डोळे
खं बीर नाहीत.” मा ा डो ां त बघत महादे व णा े .
“महादे वा, खरं च, आता सगळं िमळा ं . सुके ां ना तु ी िद े ी ं का परत
िमळा ी. आई, माव या, भावं डां ना थै य िमळा ं . ान ा ी झा ी, राजा झा ो.
आ ां ना सव सुखं िमळत आहे त. दु :खा ा कारणीभूत अस े ् या कुबेराचा पराभव
के ा तरीही दयाती अ ी ां त होत नाही. विड ां नी आय कूळ नाकार ं , या
दु :खाचं िवष दयात िक े क िदवस साठून आहे . खू प नाव कमाव ं , परं तु माझं
द ीव हे नाव म ाच अपमाना द वाटतं. ित ोधानं पछाडून िक े क ोकां ची
मी ू रतेनं क के ी, परं तु आईवर झा े ा अ ाचार िवसरणं कठीण जातंय.
ित ा ां ा िव वावर दय भाज ं गे ं य. भूतकाळ नाही बद ता येत णू न हे
मन सतत आ ो करतं. मी ा िबजाचा, ते बीज रीरातून कसं काढू ?” मी रडवे ा
होऊन बो त असताना महादे व एका तेनं ऐकत होते.
“िव वनाथा, तू सव ानी आहे स. ित ोधाचा े वट ब ा ारानं नाही होत,
तरीही इ ा नसताना सूडा ी ां त कर ासाठी तो के ा. ानं सूडाची भावना कमी
झा ी. परं तु आता सूड संप ् यानं मनात पोकळी िनमाण झा ीय. आयु ाती ेय
संप ं , संघष संप ा. पण काही तरी कमी आहे , ते समजे ना” मी एका दमात बो ू न
गे ो.
“द ीवा, ित ोधानंतर खरा संघष सु होत असतो. नवसं ृ ती उभी
करतो आहे स ना? मग संघष संप ा कसा? उ ट, सूडभावना गे ् यानं आता खरा
संघष सु झा ाय. नवसं ृ ती उभी कर ाची तु ात मता आहे तर दे सग ां ना
नवीन िवचार; आिण तु ा मनात ा आ ो म ा समज ा. अपमाना द अस े ं
द ीव नाव बद ू न ‘रावण’ हे नाव प रधान कर. रावण णजे आ ो , जो सम
अ थर आिण अ थ भट ा जमातींना समजे . तुझं मन ते जाणती . तुझा
आ ो संघष करणा या े का ा े रणा दे ई . संक रत ज अस ा तरी संघषानं
राजा बनता येतं याचं सव उदाहरण आहे स तू. ो ा ा ेक ात तु ा
बु म े चा आिण भ ीचा उ तम र अनुभव ाय मी. आयु ाती ेय संप ं
असं तू समजू नकोस. िक े क दे व, असुर, दै , द ु , भटके मा ाकडं दु :ख घे ऊन
येतात. संर ण, थै य, सुख-समाधान मागतात. त: ढायचं मा िवस न जातात.
म ा तुझा अिभमान वाट ा. संक रत ज िमळा ा तरी िह त हर ा नाहीस.
 ढ ास त: ा प र थती ी. ान िमळव ं , आ ां ना थै य िद ं स, सा ा उभं
के ं स. ित ोध घे त ास आिण मग मा ा द ना ा आ ास. जो भ तु ासारखा
ढावू असतो ा ा मा ा दयात सहज थान िमळतं.”
तेव ात ितथे आजोबा आ े . ां नी महादे वा ा नम ार के ा. महादे वां नी
आजोबां ना ओळख ं . ते णा े ,
“सुके पु ा, तुझा नातू ‘रावण’ या नावानं अमर होई . ाचा आ ो
ै ो ाती े क प र थती ी झगडणा या ा कानात घु मे . तो बो ा नाही
तरी ाचे र, आ ो , आिण भ ी पु ढी िपढी ा े रणा दे त राही . माझे
आ ीवाद सतत ा ा पाठी ी आहे त.” असं णत महादे वां नी म ा आिण
ा मा ा भेट णू न िद ी. मी आिण आजोबा ां ा चरणा ी वाक ो.
‘चं हास’ तु ा बळ दान करे .” असं णू न महादे व िनघा े . ते िदसेनासे
होईपयत ां ाव न माझी नजर हटत न ती.
आजोबा मा ाकडं बघू न डो ां त पाणी आणत पु ढं णा े , “रावण- राजा
रा सां चा!” भा वान आहे स पु ा, महादे वां नी ु ती के े ा पौ ाभावा, हे माझं
सु ा भा च! महादे वां नी नामकरण के े ं नाव अजरामर होई , यात ं काच
नाही.”
आ ी पु काजवळ आ ो. झा े ा कार कुंभकणा ा सां िगत ा. ा ाही
हे नाव आवड ं . ग ाती ा ाची माळ आिण ‘चं हास’कडं ानं कुतूह ानं
बिघत ं .
“म ा भूक ाग ीय.” कुंभकण आत रात णा ा. ावर मी हस ो.
आजोबां नी पु का ा आ ा के ी. तन-मन सुखाव ं होतं. ात महादे वानं ु ती
के ् यानं आ िव वास वाढ ा. हे सव आई ा सां ग ाची घाई झा ी. पु क
कुबेरा ा महा ाजवळ उतर ं . आत जाताच आजोबां नी सवाना महादे वद नाचा
संग सां िगत ा. माझं नवं नावही सां िगत ं आिण मो ानं घोषणा दे त णा े ,
“ ं कािधपती रावणाचाऽ िवजय असोऽऽ”
ानंतर सग ां नी जयघोष के ा. घोषणे नं कुबेराची अ कनंदा हादर ी.
‘रावण-राजा रा सां चा...’ मी हळु च पु टपु ट ो, ‘रावण’ या न ा नावानं मनातून
सुखाव ो.
 दोन िदवस आ ी िनवां त कुबेरा ा राजधानीत आराम के ा. कुबेराकडी
सोनं, िहरे -माणकं जमा के ी. ती घो ां वर, याकां वर टाकून सैिनक गंगेकडं िनघा े .
सव संप ी गंगा नदीवरी ग बतां म े चढव ी. ह , धू ा आिण आजोबा
सै ासोबत ग बतां मधू न ं केकडं िनघा े , तर मी, कुंभकण, िबभीषण, महोदर,
महापा व आिण अकंपन पु कातून िनघा ो. ां चा ताफा समु ात येईपयत आ ी
पु कातून सगळा प रसर बघू ाग ो. गंगेचा सुपीक दे िदस ा. िविवध रा ं
िदस ी. गंगे ा िकना यावरची नगरं नजरे त भर ी. मु ामा ा थां ब ो ते ा
कुंभकणा ा ट ं ,
“कुंभकणा, आप ् या ा परत यावं ागणार. गंगेचा हा दे रा स
सा ा ात पािहजे . इथ ा सगळा ापार आप ् या िनयं णात हवा.”
“आताच थां बू.” कुंभकणानं ु र िद ं . ावर हसून मी ट ं ,
“अजू न संप ी िमळा ी तर ती ठे वाय ा ग बतां म े जागा आहे का? ही
ग बतं पोहोच ी की परत येऊ. आिण पु ढ ा वे ळी येताना जा ग बतं सोबत
आणू .”
ताफा समु ात उतरताच मी पु का ा ं केकडं ज ाची आ ा िद ी.
सूया ाआधी आ ी ं केत उतर ो.
ं केस पोहोचताच कुबेरावर िमळव े ा िवजय आिण महादे वाचं झा े ं
द न याब आई ा सां िगत ं . मंदोदरीजवळ झोप े ् या मेघनादा ा बिघत ं ,
परं तु दोघीं ा चे ह यावर कस ी तरी िचं ता िदस ी.
“आई, काय झा ं ?” मी काळजी ा रात िवचार ं .
“मधू नं कु नसी ा पळवू न ने ं .” मंदोदरीनं कोंडी फोड ी.
“काऽऽय?” डो ात जोराची सणक आ ी. ती संताप झा ा. काहीच
िति या न दे ता मी दा नातून बाहे र आ ो. कुंभकण आिण महोदर मा ा मागं
आ े.
“उ ाचा िदवस मधू ा आयु ाती े वटचा िदवस. आता आराम करा.
पहाटे च िनघायचं आहे .” असं दोघां कडं बघू न णा ो आिण यनक ाकडं आ ो.
े वर पड ो, पण झोप येईना. मा ा बिहणीवर नजर टाकायची िह त क ी
झा ी ा नीच मधू ची? र कां नी ित ाकडे नाही ठे व ं . िकती िन ाळजीपणा
हा! ित ा िववाहाचं बघत होतो आिण हे काय आक रत झा ं ? मधू चं मुंडकं
छाट ासाठी हात सळसळू ाग े . मंदोदरी जवळ आ ी, पण ित ा ी काहीच
संवाद के ा नाही. पहाट हो ाची वाट पाहणं मा ाकडून झा ं नाही.
म रा ी सवाना उठव ास मी पहारे क यां ना पाठव ं . पहाट हो ाआधीच
गबगीनं आ ी उ रे कडं िनघा ो.
***
पु क मधू ा नगरीजवळ आ ं . आ ी पु कातून घाईतच उतर ो.
पु का ा आवाजानं प रसरात दह त िनमाण झा ी होती. मधु पूर ा
वे ारावरी पहारे करी आ ा ा बघताच सावध झा े . वे ाराजवळ जाताच
मी मो ानं णा ो,
“मधू , कुठे आहे स तू? तुझा काळ आ ा आहे . म ा मधु पूर उद्
कराय ा भाग पाडू नको. असुरावर उच ास उद् यु क नको. बाहे र ये
आिण मा ा बिहणी ा मु कर.”
“ ं कािधपती रावण आ े आहे त. ं ान करा आिण दरवाजा उघडा.”
महापा व पहारे क यां वर रागात ओरड ा. ां नी िनमूटपणे दरवाजा उघड ा. आ ी
नगरीत वे के ा. मधू ा सैिनकां नी उगार े ी ं खा ी के ी आिण िनमूटपणे
उभे रािह े .
“मधू , वकर बाहे र ये, नाही तर इथं र ाचे पाट वाहती . तु ा चु कीची
ि ा मधु पूरवासीयां ना भोगावी ागे .” कुंभकण ा ा महा ाजवळ जाऊन
णा ा.
दरवाजा आतून बंद के ा होता. कुंभकण व महोदरानं दरवा ावर ाथा
मार ास सु वात के ी. मधु पूर जनता ामुळे अजू नच भयभीत झा ी.
“राजन, तो असा बाहे र येणार नाही. एकेकाचं धड रीरापासून वे गळं
के ् यावर येई तो बाहे र.” महापा व असं णताच मी ा ा अनुमोदन िद ं .
मधू ा महा ासमोर आ ी काही नगरवािसयां ना माना खा ी घा ू न उभं के ं .
“मधू , ही े वटची संधी आहे . बाहे र ये, नाही तर यां ा ह े स तू जबाबदार
ठर ी .”मी मो ानं णताच महा ाचा दरवाजा उघड ा गे ा. कुं नसी
एकटीच बाहे र आ ी. ितनं मोरपं खी रं गाचं रे मी व प रधान के ं होतं. अंगावरी
अ ं कारां व न िववाह झा ् याचं ात आ ं . नजर िफरवत धीटपणे ती
मा ाजवळ चा त आ ी.
 “द ीवा, माफ कर. म ा मधू नं पळवू न आण ं नाही तर मीच ां ासोबत
आ े आहे .”
“काय?” मी उडा ोच!
“होय, मी ां ा ी िववाह के ा आहे , आिण आता मी मधु पूरची राणी आहे .
म ा माफ कर आिण सुखात रा दे .” ती ां तपणे णा ी. ित ा बघू न माझा राग
थोडा कमी झा ा.
“काय मूखपणा के ास कुं नसी! रावणा ा न िवचारता िववाह?” महोदर
रागात ित ावर खे कसून णा ा.
“रावण? द ीवानं नाव बद ं की काय?” ितनं आ चयानं िवचार ं . ित ा
नाकडं दु क न मी ट ं ,
“कुं नसी, आ ी ढत आहोत ते कुणासाठी? े कानं जर असा ैराचार
के ा तर काय उपयोग आम ा ढ ाचा? मधू पे ा े कुळात मी तुझा िववाह
करणार होतो. मधु पूर कधीही आयाकडून उद् होई . अजू नही वे ळ गे े ी
नाही. तू आम ासोबत च .”
“नाही द ीवा, तू सवाचे िववाह सा ा वाढीसाठी के े त. कधी कुणा ाही
मनाचा िवचार के ा नाहीस. ू पणखे चा िववाह ितची इ ा नसताना ा का केया ी
ाव ास. म ा तु ा मज नं जोडीदार िनवडायचा न ता. माझं मधू वर आिण ां चं
मा ावर े म आहे . सा ा ाचा िवचार तु ी करा. म ा नातेसंबंध आिण
सा ा वाढीसाठी िववाह नको होता. मा ा मनाचा िवचार करणारा, मा ावर े म
करणारा पती म ा हवा होता, तो म ा मधू ा पानं िमळा ा. ातं हा रा स
सं ृ तीचा पाया आहे , असं तू णतोस, पण ा सं ृ तीत जोडीदार िनवड ाचा
अिधकार कुठं आहे ? मा ा ीनं ख या ातं ाम े जोडीदार िनवडीचाही
अिधकार असतो आिण तो मी वापर ा.” कुंभकण आिण िबभीषणाकडं बघत ती पु ढं
णा ी, “यां ासारखं िनमूटपणे होकार दे णं म ा नाही.”
मी ां तपणे कुं नसीचं बो णं ऐकत होतो. ित ा व े पणाचं म ा
कौतुक वाट ं . खरं च, िह ा सु दा मन आिण तं िवचार आहे त याचा िवचार मी
कधीही के ा न ता.
“कुं नसी, मी कुणावरही िववाहासाठी बळजबरी के ी नाही. ां ना सु दा ते
नातेसंबंध पसंत होते.”
 “नाही. हे स नाही. तु ा ापु ढं कुणीच जात नाही. सवानी तु ा दै वत
बनव ं य. तु ा मनािवरोधात कुणी काहीच बो त नाही, हे तु ा माहीत नाही.
तु ावर े म अस ् यानं सगळे ग असतात.” ित ा कठोर ां नी मी ां त झा ो.
कुंभकण, िबभीषण, महोदर आिण महापा वकडं बघू न मी ां ना िवचार ं ,
“तुमचे िववाह मी बळजबरीनं ाव े त का?”
“नाही. िहचा काहीतरी गैरसमज झा ा आहे .” िबभीषण चाचरत उ र ा. पण
मा ा सव काही ात आ ं . मी ित ाकडं बघू ाग ो.
“द ीवा, माझंही तु ावर े म आहे , पण म ा नवरा णू न फ मधू च
हवा होता. म ा तु ी सव जणही हवे आहात आिण मधू ही.” असं णू न ितने रडत
मा ा पायावर डोकं ठे व ं आिण िवनंती क ाग ी,
“म ा मा कर.” मी ित ा उठवू न ितचे डोळे पु स े आिण ट ं ,
“मी इतका ू र आहे का कुं नसी? आज म ा तु ा िहमतीचा अिभमान
वाट ा. हे च तू आधी मा ा ी मोकळे पणानं बो ू क ी असतीस. आ ा सवाचा
तु ावर खू प जीव आहे . तु ा े मापोटीच आ ी इथं आ ोत. तू खू आहे स यातच
आ ा ा आनंद आहे . तु ा दोघां वर आता माझा कस ाही राग नाही.”
महापा वकडं बघत मी ट ं ,
“महापा व, सग ां ना मु कर.” ानं सवाना मु के ं .
“तु ा नव या ी भेट तरी होई का?” मी िवचारताच ित ा चे ह यावर हसू
आ ं . ित ा मागून आ ी महा ाकडं िनघा ो. सगळे मा ाकडं अचं िबत होऊन
बघ् ◌ाू ाग े .
“रावणा, िकती राग आ ा होता तु ा. म ा वाट ं होतं आता मधू चा मृ ू
अटळ आहे . पण तुझा राग इत ा वकर कसा ां त झा ा?” कुंभकण जवळ
येऊन णा ा.
“कुं नसी ा सुखापे ा काहीच मोठं नाही. तो ित ा आवड ा, ानं ित ा
मधु पूरची राणी के ं . ितचा पु मधु पूरचा वारस होई . म ा आधी वाट ं ित ा
पळवू न आण ं असे , परं तु ती त: ा इ े नं आ ी, मग मधू वर राग काढ ात
काय अथ आहे ? आिण तो े वटी रा स सं ृ तीम े येई च.” मा ा उ रावर ाने
तहा के ं . आत जाताच मधू समोर आ ा.
 “रा सराज ं कािध ाचा, िवजय असोऽऽ! मी आप ा दोषी, तरीही
दयाळू पणे आपण म ा माफ के ं त हे मी आजीवन िवसरणार नाही.” असं बो ू न तो
माझे आ ीवाद घे ासाठी वाक ा.
“आयु मान भव!” ा ा आ ीवाद िद ा आिण ट ं , “मधू , आजपासून
तु ी आमचे आ आहात. तु ा धै यानं मी भािवत झा ो, परं तु आयु केवळ े म
कर ात नाही घा वायचं . तू मधु पूरचं सा ा वाढव. आ ी तु ासोबत आहोत.
रा स सं ृ तीत तुझं ागत आहे .”
“ध वाद ं कािध ! आप ् या ा मोठे बंधू समजू न मी कायम आप ् या
आ े त राहीन. तुम ा सव भावं डां माणे च मीही आपणाकडून े माची अपे ा
करतो.” म ा आि ं गन दे त मधू णा ा.
मधु पूरम े आनंदीआनंद झा ा. महा ाती े क जण आमचं आदराित
कर ात गुंत ा. मधू चे आई-वडी आिण इतर आ ां ी प रचय झा ा. ाही
मेजवानी आिण थोडी वामकु ी झा ् यानंतर आ ी िनघ ाची तयारी के ी. मधू
आिण कुं नसी िनरोप दे ासाठी मधु पूर ा वे ारापयत आ े .
“मधू , वकरच आ ा ा मामा बनवा. वण सागरापयत तुमचं सा ा
वाढवणारा पु तु ा ा ावा, हीच महादे वचरणी ाथना.”
“ ं कािध , पु झा ा तर वणासुर हे च ाचं नाव असे .” तो हसत
णा ा.
“छान आहे नाव.” असं णू न मी पु काकडं िनघा ो. सगळी भावं डं
हषभ रत होत मा ा मागं िनघा े . पु का ा आत वे करताच मी ास आ ा
के ी, ‘ दे वा ा आ माकडं च .’
“ दे वां ा आ मात क ा ा?” िबभीषणानं िवचार ं .
“खू प िदवस झा े गु दे वां चं द न नाही. जवळ आ ो आहोत तर भेटून
येऊ.”
***
पु क दे वां ा आ माजवळ उतर ं . महोदर आिण महापा व दे वां चा
आ म बघाय ा िमळणार णू न आनंद े होेते. पु का ा आवाजानं आ माती
सव जण आम ा िद े नं बघू ाग े . वे ाराजवळ जाताच आ माती सेवक
णा ा,
“रा सराज द ीव, आप ं ागत आहे !”
 आ ी ागत ीका न दे वां ा भवनाकडे िनघा ो.
“ दे व आहे त ना?” सोबत चा त अस े ् या सेवका ा मी िवचार ं .
“हो. नी महाराजां सोबत बो त आहे त.” सेवक स मु े नं णा ा.
“ठीक आहे .” णत मी चा ाची गती मंदाव ी. काही वे ळ वाट बघत
थां बावं ागणार, असा िवचार करत ितथं च आ माती जु ा आठवणी आठवत
थां ब ो.
“रा सराज, िन तुम ाब फार वाईट बो त असतो.” सेवक कानात
कुजबुज ा, आिण मेघनाद ा ज ावे ळी अकंपनानं सां िगत े ं आठव ं . मी
आ चयानं िवचार ं ,
“काय? मा ाब ?”
“आप ी राणी गभवती असताना तो णा ा होता, ‘द ीव तर वकरच
मरे , पण ाआधी ा ा होणा या पु ास मार ं पािहजे . सापाचं िप ू हान
असतानाच मार ं तर भिव ात िवषारी फू ार िनघणार नाहीत. तुमचा पु
अ ् पायुषी ावा णू न ा ा ज वे ळी हद ा बद तो, असंही तो णा ा
होता.” सेवका ा सां ग ानं माझी िनवर ा रागाची खप ी िनघा ी. मी घाईत
भवनाकडं िनघा ो. ‘माझं नाव सां गू नका.’ णत सेवक मा ा मागं पळू ाग ा.
िनचे सहकारी भवनाबाहे र उभे अस े े िदस े . मी तडक दे वां ा
भवनात गे ो. म ा बघताच िन घाईनं बाहे र पड ा. मी, कुंभकण आिण िबभीषणानं
दे वां ना नम ार क न ाचा आ ीवाद घे त ा. दे वां ी फार संवाद न
करता मी घाईत बाहे र आ ो. बाहे र उ ा अस े ् या महोदरा ा आिण महापा व ा
खु णाव ं आिण नी ा मागं पळा ो. दोघं ही मा ा मागं पळू ाग े . आ मा ा
वे ाराजवळ मी िन ा थां बव ं . तो गोंधळू न भीतीनं बघू ाग ा. ाचे सहकारी
भेदर े होते.
“कसा आहे स िन?” धापा टाकत मी िवचार ं .
“छान!” ानं कावरं बावरं होत उ र िद ं . तेव ात कुंभकण आिण िबभीषण
सु ा ितथं आ े .
“मा ा पु ाब तुझं मत काय आहे , हे जाणू न घे ासाठी मी तु ा
थां बव ं .” मा ा अचानक िवचार ानं ाचा चे हरा पड ा.
“माझं मत काय असणार? मी अजू न बिघत ं ही नाही तु ा पु ा ा.”
 ा ा उ रानं मी िचड ो. ाचीच गदा िहसकावू न ा ा पायावर जोराचा
हार के ा. खा ी बसून तो मो ानं िव ळू ाग ा. ा ा सहका यां कडं रागानं
बिघत ं
“कुंभकणा, यां ना पु काची सफर क न ं केत ायचं , आिण माझा पु
दाखवायचा.” कुंभकणानं ां ावर खड् ग रोखू न धर ं . मी िनचं म क दो ी
हातां नी आवळ ं आिण ा ा पु काकडं फरफटत घे ऊन िनघा ो.
“ वकर च ा दे व ये ाआधी” िबभीषण घाई करत णा ा. िन आिण
ा ा सहका यां ना पु कात ढक ं . ‘ ं के ा च ’ अ ी आ ा दे ताच पु कानं
झेप घे त ी. महोदर, कुंभकण, महापा व ां ना मार ाचा मनसो आनंद ु टू
ाग े .
“मा ा पु ाचं जातक बघू न अ ् पायुषी हो ासाठी हाची द ा बद णार
होतास? आता तुझं जातक मीच बद तो. आयु भर आता मा ा कारागृहात
राह ी . ह म ा िवचार ् याि वाय द ा नाही बद णार, कारण ां ना सु ा मी
कैदे त ठे वणार आहे .” िन ा डो ात बघू न मी णा ो, आिण ा ा पे काटात
ाथ मार ी.
िन मा ाकडं खु न ी नजरे नं बघू ाग ा. जोपयत ाची व ं फाटत
नाहीत तोपयत महापा व ा ा मारत होता.
“िवनकारण कुणाचं वाईट िचं त ् यावर िनयती अ ी ि ा दे त असते.”
ा ाकडं कु तपणे बघू न हसत कुंभकण णा ा.
पु क ं केत उतरताच िन आिण ा ा सहका या ा आ ी मारत बाहे र
काढ ं आिण सैिनकां ा ता ात िद ं . सैिनक ां ना मारत कारागृहाकडं घे ऊन
गे े .
“यां ना मृ ू दंड ायचा का?” महोदरानं महा ाकडं जाताना म ा िवचार ं .
“ हान बा का ा ज ाआधीच ाचा मृ ू िचं तणा यां ना मृ ू ची भीक
मागेपयत कैदे त ठे वायचं . िन ा कारागृहात उ टं टां गाय ा सां गा आिण आठवण
णू न रोज फट ां ची ि ा ा.” महोदर खू होऊन कारागृहाकडं गे ा.
महा ात पोहोचताच कु नसी ा िववाहाब सग ां ना सां िगत ं . आई,
माव या आनंदून गे ् या. आजोबा आिण ह आ ् याि वाय दरबाराती
कामकाज सु करणं न तं. िवपु संप ीनं ं केचं काम सु होऊ कणार
होतं. मनात आराखडे तयार होऊ ाग े . मेघनादासोबत खे ळ ात मजे त िदवस
जाऊ ाग े . सं ृ तीची िनयमाव ी ठरवणं , ऋचा, पदं तयार करणं हे िन ाचं च
झा ं . मी त: ीच गुणगुणत असायचो. महादे वां ा द नानं आ िव वास वाढ ा
होता. ै ो ाती सव ापार िनयं णात आ ् यानं सव मान झा ् याची भावना
मनात येऊ ाग ी. मंदोदरीनं आिण मी िमळू न यु ावर आधा रत खे ळ बनव ा. ा
खे ळात राजा, धान, ह ी, घोडे , उं ट असं सै बनव ं . नंतर मंदोदरीनं ात काही
नवीन िनयम तयार के े . ते समजू न घे त ् यानंतर ा खे ळाची ओढ ाग ी. सतत
िवचार करत खे ळायचं अस ् यानं बु ी ा चा ना िमळू ाग ी, ामुळे ाचं
‘बु बळ’ असं नामकरण के ं .
साधारण मिह ानंतर ग बतं ं के ा िकना यावर दाख झा ी. महोदर,
कुंभकण आिण मी िकना यावर आ ो. आजोबा हसतच ग बताव न उतर े .
नम ार क न ां चा आ ीवाद घे त ा. सव रा स सैिनकां नी जयघोष के ा.
हषभ रत वातावरणात संप ीचं ागत झा ं . ढो आिण इतर वा ं वाजवत आ ी
दरबारात आ ो. कंटाळवा ा वासानंतरही सवा ा चे ह यावर उ ाह होता.
“द ीवा, आता रा सरा ातून आपण रा स सा ा ात परावितत झा ो
आहोत.” आजोबा आनंदानं णा े . मी ां ाकडं स नजरे नं बिघत ं .
“सव यो ां चं अिभनंदन! ं कािधपती रावणाचाऽ िवजय असोऽऽ” असं
आजोबां नी णताच जयघोष सु झा ा. घोषणा दे ताना सवानी उ ार े ं ‘रावण’
हे नाव ऐकून म ा छान वाट ं .
िन ा कैद के ् याचं आिण कु नसी ा िववाहाब आजोबां ना सां िगत ं .
ावर कौतुक करत ां नी दो ी गो ींचं समथन के ं . उ ाहपू ण वातावरणात मी
िसंहासनावर बस ो. नंतर सगळे आसन थ झा े . दरबार ां त झा ा.
“कुबेरा ा ापारातून ह पार क न ाचं ापारावरचं िनयं ण आिण
अगिणत संप ी आपण िमळव ी. महान सुके ाचं पु क परत िमळा ं , परं तु
अजू नही रा सरा हे रा स सा ा ात परावितत झा ं आहे , असं म ा तरी वाटत
नाही. पु कातून बघताना गंगेचा सुपीक दे नजरे स पड ा होता. सुब ा अस े ी
ही भूमी रा स सा ा ात असावी, अ ी माझी इ ा आहे . संपूण समु ावर आप ी
स ा आ ी. आता आयावत सु ा रा स सा ा ात आण ासाठी ढ ाची
कुणाची इ ा आहे ?” मा ा वा ासर ी सवानी ं हवे त उं चावू न आ मक
ितसाद िद ा.
“महान महादे वाची आप ् यावर कृपा ी आहे , ामुळे िवजय आप ाच
आहे . काही िदवस आराम करा. आप ् या ा गेच मोठी मोहीम काढायची आहे .”
े वट ा वा ानं काही जण नाराज होती असं वाट ं , पण सवानी उ ाहात
ितसाद िद ा.
“द ीवा, मनात ं बो ास. मा , या वे ळी सैिनकी कुमक जा ागे .”
आजोबां नी आनंदात मत के ं .
“सेनापती, कुंभकण, महोदर, धू ा कामा ा ागा. आजोबा सां गती तेवढी
कुमक तयार ठे वा.” ह ाकडं बघत मी िनणय िद ा.
*
 आयावत
िक े क मिह ां ा मोिहमे ा िनघ ाची तयारी झा ी. मंदोदरी या
मोिहमेबाबत नाराज होती. आता ही े वटची मोहीम, असं ित ा समजाव ं . मी
िकना यावर आ ो. ग बतं तयार होती. रा स ज ग बतावर बघू न मी सुखाव ो.
ह , धू ा , महापा व यां ा नेतृ ाखा ी ग बतां नी थान के ं .
ं के ा सुरि ततेची व था के ी. का ा सैिनकां ची एक तुकडी
मा ् यवान आजोबासोबत ं केत ठे व ी. ग बतं िनघा ् यानंतर साधारण पं धरा
िदवसां नी आ ी िनघा ो.
आजोबा, कुंभकण, िबभीषण, महोदर आिण काही सेवकां सह पु कातून गंगा
नदी ा िद े नं आ ी िनघा ो. समु िकना याव न पु क उडत जाऊ ाग ं .
िकना याचं सौंदय बघू न कंटाळा आ ा. रा स सं ृ ती ा सारासाठी सु ा ही
मोहीम मह ाची होती. सा ा ा ा पु ढी संक ् पनेिवषयी मी आजोबां ी बो ो.
दोन िदवसां त आ ी गंगे ा खाडीकडून िनिमषार ात पोहोच ो. गंगा तीरावरी
िनमनु अर ात थां ब ो. सेवकां नी जागा साफ क न मु ामाची तयारी के ी.
ग बत पोहोच ासाठी साधारण मिहना ागणार होता. आजोबां नी तोपयत
िनिमषार ाती ां ा प रचयाती जमातींना ोध ं . काही जमातींना मुब क
सोनं दे ऊन रा स सं ृ तीत सामावू न घे त ं . ात एका असुर टोळीची मुख
अस े ् या ािटका नावा ा ी-असुरा ी ओळख झा ी. ती काटक आिण ढावू
होती. ितनं रा स सं ृ ती ीकार ी. ितचे िवचार भडक आिण नवीन होते. ित ा
सां ृ ितक ाची जाण होती. मु गा आिण पु त ां चा सां भाळ करत ती टोळी ा
मुखपदा ा ाय दे त होती. ितने गंगा तीरावरी सव राजे आिण राजकीय
प र थतीिवषयी सां िगत ं . ािटके ा बु म े चं मी कौतुक के ं . आजोबा संवाद
साध ात कु अस ् यानं म ा जा क पड े नाहीत. आजोबां ा मु े िगरीनं
िक े क जमाती रा स सं ृ तीत आ ् या.
काही िदवसां त ग बतं गंगा िकना यावर आ ी. पु कातून बघत आ ी
िकना यावर उतर ो. रा स ज आिण कु िच ां चे फ क िदमाखात फडकत होते.
िच खत, मुकुट घात े े सेनानायक ि ीत संच न करत होते. आमचं आगमन
होताच ं ख आिण दु दुंभी वाजू ाग ् या. जयघोष सु झा ा. अज रा स सेना
बघू न णभर म ाच धडकी भर ी. ात ू र, रानटी सैिनकां चं माण अिधक होतं.
काही जण यु ासाठी आसुस े होते. का ा ोकां ची तुकडी सवात जा िहं
िदसत होती. घोडे , गाढव आिण सामान ग बतां व न ज द गतीनं उतरव ाचं काम
चा ू झा ं . मी िकना याव न िफरत सवाना ाहळू ाग ो. घामाघू म झा े ् या
सैिनकां चे ब दं ड बा बघू न म ा ू त िमळा ी.
िकना यावर ां ा पिह ् या मु ामाची तयारी सु झा ी. ह , धू ा ,
महापा व आिण इतर सेनानायकां ना आजोबा समजावू ाग े . रा स सा ा ात
सामी झा े ् या जमातीं ा मुखां चा ह ा ा ह े रा सकु िच दे ऊन
स ान के ा. आजोबां नी ािटकेचं कौतुक के ं आिण ितची ह ा ी ओळख
क न िद ी. यु नीती आिण मोिहमेची योजना आख ी गे ी.
“क ी कर ापे ा रा ां ना मां डि क बनवू न ती रा रा स सा ा ात
िव ीन क न रा स सं ृ तीचा सार करायचा. े क रा ाचा ापार
आप ् या ा िवचार ् याि वाय होता कामा नये, असा आपण िजं क े ् या ेक
राजा ा दं डक करायचा आहे . रावण एकाही राजा ा भेटणार नाही. गरज
वाटे ितथं च तो बो े . तो िदस ा नाही तरच दह त वाटे .” आजोबा
भोजन व था होईपयत मोिहमेिवषयी सां गत होते. भोजन झा ् यावर मी तंबूत येऊन
झोप ो.
दु स या िदव ी सकाळी आ ी सै ा ा मागद न कर ास आ ो.
सैिनकां ा कवायती पहाटे पासून चा ू अस ् यानं ां चा आवाज आसमंतात घु मत
होता. आता तो ां त झा ा. आजोबा बो ास उभे रािह े -
“रा स सा ा वाढीची ही सवात मोठी मोहीम आहे . सा ा ा ा
ािभमाना ा ढाईत मृ ू आ ा तरी ते वीरमरण असे ...” असं काही तर बो त
होते. ां ा बो ाकडं माझं न तं. ‘वीरमरण’ या ानं मा मी भानावर
आ ो. आजोबां चं बो णं संप ् यावर मी बो ास उठ ो.
“आजोबा, म ा कुणाचं ही वीरमरण नकोय. ढावू वीरां ना रणां गणात सहज
मृ ू येत नाही. कुणा ाही वीरमरण आ ं नाही पािहजे . म ा तु ा सवाना िजवं त
बघायचं आहे . जो वीर आहे ा ा या आयासोबत ा यु ात मरण येऊच कत
नाही. आप ् या ा मृ ू तर कुचकामी आयाचा बघायचा आहे .”
मा ा बो ानं जयघोष सु झा ा. सवाम े उ ाह संचार ा. ं ख,
दु दंभी आिण ढो वाजू ाग े . काही वे ळानं आ ी िनिमषार ा ा िद े नं कूच
के ं . िव ा सै वे गात संच न करत पु ढं सरकू ाग ं . गंगा नदी ा
िकना यावरी छोटी रा ं आ ी सहज परा के ी. ह आिण कुंभकणा ा
नेतृ ाखा ी दो ी तुक ां नी परा माची उं ची गाठ ी. िमथी, कौि क, ाकंभरी,
दु ं त, िवदे ही, ाव ी, िनवां तकवच, पु रवा, सुरथ अ ा िक े क रा ां ना
मां डि क बनव ं . भरपू र खं डणी गोळा के ी. सोबत ा जमातींना िवपु धनवाटप
के ं . तावडीत सापड े े आ म उद् करत आ ी पु ढं सरकत होतो. मी आिण
आजोबा पु कातून दरिदव ी प रसर बघत होतो. दर वे ळी मु ामाची जागा
बद त होतो. आयावतात पु काची दह त बस ी. रा स सा ा ात दरिदव ी
होणा या वाढीनं मी आनंद ो.
***
आज उठाय ा उ ीर झा ा. सूय दय झा ा होता. दाट झाडां ा गद नं
वातावरण अ ् हाददायक झा ं होतं. मी एकटाच फेरफटका माराय ा
सै थळापासून बराच ां ब आ ोे. िविवधरं गी फु ं मन वे धून घे त होती. झाडां ा
आिण वे ीं ा पानां वर सूय का ानं दविबंदू चमकत होते. मन धुं द झा ं . ा
सौंदयात वा न जावसं वाटू ाग ं . िनमा ानं िनसगात इतकं वै िव कसं िनमाण
के ं असे ? या फु ां म े गंध कसा भर ा असे ? या नां वर िवचार करत मी पु ढं
जाऊ ाग ो. वे गवे ग ा फु ां ा झुडपां नी ा प रसराचं सौंदय खु व ं होतं.
िविवध फु ां चा सडा पा ावर तरं गत होता. पु ढं गे ् यावर सरळ रां गेत ाव े ् या
फु झाडां व न इथं कोणीतरी राहत असावं असं जाणव ं . नकळत माझा हात
त वारीवर थराव ा. एखा ा जमातीचं िनवास थान असावं कदािचत. माझी नजर
थर झा ी. ओ ा ा बाजू ा अस े ं काटे री कुंपण पा न हा ऋषींचा आ म
असावा, असा अंदाज मी बां ध ा. मी ओ ात उतर ो. थं ड पा ामुळे सवागात
ह की ी हर आ ी. ओढा ओ ां डून मी ा आ माकडं िनघा ो. गद झाडीनं
आ मासमोरचा प रसर ाप ा होता. कुंपणा ा आतून गायींचं हं बरणं ऐकू आ ं .
मी कुंपणा ा फाटकाजवळ आ ो. काही ससे आिण बदकं मु पणे िवहार करत
असताना िदस ी. ां त वातावरणात प ां चा िक िब ाट तेवढा ऐकू येत होता.
फाटका ा आत पाऊ टाकणार, तोच दोन कु ी धावत येताना िदस ी. मी गेच
फाटक बंद क न कोणीतरी ये ाची वाट बघ् ◌ाू ाग ो. आ मात काही छो ा
कु ा िदस ् या. या प रसरात मी नवीन आ ो आहे हे प ू -प ां ना जाणव ं होतं.
आत असणा यां ना कधी समजे याची वाट बघत मी ितथं च थां ब ो. काही वे ळात
कु ां चं भुंकणं थां ब ं . कुटीचा दरवाजा उघडून एक युवती मा ाकडं बघ् ◌ाू ाग ी.
ितचा सुंदर आिण नाजु क चे हरा पा न मन हषभ रत झा ं . गोरा रं ग, रे खीव
चे हरा, ां बसडक केस, पां ढ या व ां वर पां ढ या फु ां ा गज याने ती अिधकच
सुंदर िदसत होती. ित ा पू जािवधीम े मा ामुळे य आ ा असावा ब तेक.
“पाणी िमळे का?” काहीतरी बो ायचं णू न मी बो ू न गे ो.
“समोर ओढा आहे . ितथं भरपू र पाणी आहे .” बो ाती पणानं ित ा
िनभ डपणाची जाणीव झा ी. एकाच वा ानं दोघां ती संवाद संप ् याचं ितनं सूिचत
के ं आिण ती पाठमोरी होत पु ा कुटीत वळ ी.
“मी वाटस आहे . जं ग ाम े र ा चु क ो आहे . िद ा समजे ना ी झा ीये.
आपण मागद न के ं त तर बरं होई आिण भूकही खू प ाग ी. काही खाय ा
िमळे का?” बो ा ा इरा ानं ित ा पु ा िवचार ं आिण ित ा िति येची
वाट पा ाग ो. ती मागं िफर ी. कु ां ना ां त करत फाटकाजवळ आ ी. मी
फाटक उघडून आत गे ो.
“आ मात इतर कोणी नाही का?”
“आहे त. जं ग ात जडीबुटी आणाय ा गे े त. येती च आता.” असं णू न ती
कुटी ा आत गे ी. मी सभोवता चं िनरी ण के ं . सकाळचं कोवळं ऊन
प रसराती थं डीत उ ता भरत होतं.
माती ा मड ात ितने पाणी आण ं आिण वाड ात काही फळं समोर
ठे व ी.
“आ म खू प सुंदर आहे . या घनदाट जं ग ात तु ा ा भीती नाही वाटत?”
“क ाची भीती?” ितनं आ चयानं िवचार ं .
“जं ग ी वापदं िकंवा ु टा टो ां ची?”
“नाही वाटत. प रसरात जं ग ी वापदं जा नाहीत. विड ां चे सग ां ी
चां ग े संबंध होते. जवळी नगरीचा राजा विड ां चा ि होता. इं , िव ूं ी स
असणा यां ना क ाची आ ीय भीती?” ितनं िनधा पणे उ र िद ं .
“आप ं नाव?” मी िवचार ं .
“वे दवती. आिण हा आ म कु ज ऋषींचा, णजे मा ा विड ां चा आहे .
विड ां चं नाव घे ताच ती हळवी झा ी. “परं तु स ा ते नाहीयेत. ुं भ असुरा ी
 ढताना ां ना मृ ू आ ा.”
“मग आई?” मी परत दु सरा न िवचार ा.
“आई विड ां बरोबर सती गे ी. ती धै यवान होती. विड ां चे काही ि
पाठीमागे राहतात. ां ामुळे क ाचीही भीती नाही वाटत. चा व ात सव
जण पारं गत आहे त.” मी िवचार े ् या कोण ाही नाचं ती सिव र उ र दे त
होती.
“वे दवती हे नाव फारच सुंदर आहे . नावाचा अथ वे दां वर भ्◌ाु असणारी
असा होतो का?” आसन थ होत मी िवचार ं .
“हो. पण माझं वे दां वर भ्◌ाु नाहीये; आिण ते कसं असे ? यां ना तर
वे दपठण िनिष आहे .” ती तहा क न णा ी.
ित ा हा ानं आिण मधु र भाषणानं वातावरणात स ता वाटू ाग ी.
“आपण कोण आहात?”
ित ा नावर मी िवचार क ाग ो- खरं सां गावं की खोटं ?
“मी...” मी काही तरी नाव सां ग ाआधी ितनं दु सरा न िवचार ा,
“ आपण सैिनक आहात?”
“हो” मी सैिनक आहे हे समज ् यावर ित ा आनंद झा ा.
“कोण ा रा ाचे सैिनक आहात?”
मी रा स सैिनक आहे असं सां िगत ं तर ती पु ढे बो े का, या िवचाराम े
असताना ितनंच ित न के ा,
“आपण अनाय आहात का? आप ् या वे षभू े व न तसं जाणवतंय.”
“हो, मी सह ाजु नाचा सैिनकआहे .” माझी ओळख पव ाची आिण खोटं
बो ाची ही पिह ीच वे ळ होती. सुंदर या खोटं बो ाय ा भाग पाडतात, या
िवचारानं मी मनात हस ो.
“सह ाजु नाचा सैिनक इथे कसा?” आ चयानं बघत ितनं िवचार ं .
“मी रावणासोबत ा यु दाम े र ा चु क ो आहे . आपणा ा माहीत आहे
राजा रावण?”
“हो, तो फार नीच आहे . ानं ॠषींचे आ म उद् के े त. िन ाप या,
पु ष आिण ॠषीं ा कत ी के ् यात. धािमक वृ ीचा साव भाऊ कुबेरा ा सु ा
ानं सोड ं नाही. िव ू ा ा माफ नाही करणार. वकरच े वट होई ाचा.”
 ितचं रागात बो णं ऐकून मी हाद नच गे ो.
“रावणाब आणखी काय वाटतं?”
“िव ू नं ाचा अंत करावा आिण ै ो ाती सव अनायाचा नायनाट ावा.
मा ा विड ां ची ह ा करणारा ुं भ हाही अनायच होता. दु अनायाचा िवना
िव ू नं करावा णू न मी सा ात िव ू ी िववाह कर ाचा िन चय के ा आहे .”
“िव ू ी िववाह? कोण आहे हा िव ू ? आिण तू आय असून तु ा हे नाही
माहीत का, की ी आिण ू ां ना िव ू पूजा व आहे ? तरीही िव ू ी िववाह
कर ाची तुझी इ ा अवा व आहे .”
“पृ ीवरी सवात मान पु ष णजे िव ू . िक े क वे ळा िव ू नं
दे वां ना, आय-ऋषींना वाचव ं आहे . सव आयाचा र णकता िव ू . दै , असुर,
दानव, नाग ा ा घाबरतात तो िव ू . मनावर रा करणारा िव ू . सूयापे ाही
खर तेज अस े ा, चं ापे ा ी ीत काया अस े ा असा कम ाकां त िव ू .
ािणमा ां वर िनयं ण अस े ा दे वां चा दे व िव ू . ां ची अधागीनी हो ासाठी त
के ं आहे मी. पू जा नाही करत.”
“हा िव ू असतो कुठं ?” मी परत दु सरा न िवचार ा.
“तो चराचरां त आिण याचनाक ा ा दयात आहे .” आनंदानं भा न ती
िव ू ब सां गू ाग ी.
“ दयात आिण चराचरां तही? तर मग िववाह करणं जा अवघड नाहीये.”
ितचं िव ू वरच मूखासारखं े म बघ् ◌ाून म ा हसू आ ं . हा दाबत मी पु ढं
िवचार ं ,
“तो तर िववाहबंधनात आहे ना? िववािहत पु षाबरोबर िववाहाचा िवचार
करणं धमिवरोधी नाही का? असं असताना तुझा ा ा ी िववाह कसा होई ?
अ ं का रक बो ू न दयात आहे असं सां गणं सोपं आहे . तो न ी कुठं असतो हे तरी
तु ा माहीत आहे का?” मा ा नानं ती िवचारां त पड ी. काही ी गोंधळ े ी
वाट ी. मी पु ढं णा ो, “...आिण मह ाचं हे , की तो खरं च आहे तरी का?”
“ णजे ? म ा नाही समज ं .” ती नाथक नजरे नं मा ाकडं बघ् ◌ाू
ाग ी.
“सां गतो, पण मा ा एका नाचं उ र दे ी ? इं धनु असतं, का
िदसतं?’
 ितने िवचार क न उ र िद ं , “पावसा ा पा ावरी िकरणां मुळे इं धनु
िदसतं. ते ात असत नाही.”
“तसंच अनायाना भीती दाखव ासाठी तयार के े ी का ् पिनक ी
णजे ‘िव ू ’. िव ू ा कुणी बिघत ं आहे का, नाही. हा सगळा क ् पनािव ास
आहे . िव ू नं के े ं एखादं काय सु ा नाही. सगळी पं च! े क िठकाणी
जर िव ू आहे , चराचरां त तो आहे तर मग आय-अनाय हा ढाच झा ा नसता.”
माझं बो णं ती ां तपणे ऐकून घे त होती. ितचं मी उद् क पाहत
होतो.
“अ ात नस े ् या ीसमवे त िववाहासाठी तू त के ं आहे स.” असं
णत मी कु तपणे हस ो.
ित ा चे ह यावरी बद णारे भाव मी िटपू ाग ो. ित ा िव वासा ा तडा
जात होता. िव ू पासून ित ा परावृ कर ा ा े वट ा य ात मी ट ं ,
“सुंदरी, िव ू समवे त िववाह कर ाचा िवचार सोडून दे . मी सह ाजु नाचा
सैिनक नसून त: राजा रावण आहे . मा ा ी िववाह कर. सदै व आनंदात आिण
सुखात राह ी . कुळाचं ण ी तर पौ पौ आहे मी.” आय ीनं अनाया ी
िववाह के ् याची कदािचत पिह ीच घटना असे , या िवचारानं सुखाव ो होतो.
“रावण! आ चयिमि त रागानं ती बघू ाग ी. “ णू नच तू िव ू ची िनंदा
करत होतास. िववाह? आिण एका दासीपासून झा े ् या अनौरस पु ा ी? मी आय
कु संप कु ज ॠषींची क ा आहे . धमा ा अनुस न माझं आजवरचं वतन
आहे . माझा वै िदक धम हा े आहे . तुझा धम तरी कोणता?” आय अस ् याचा गव
ित ात ओत ोत भर े ा िदस ा. आईचा ‘दासी’ असा उ ् े ख क न ितनं मा ा
ोधा ा आमं ण िद ं , तरीही मी ां तपणे ित ा ट ं ,
“ि ये, िनसग िनयमानुसार ी-पु ष असा िव दि ं गी िववाह होऊ
कतो. ासाठी कोण ाही धमा ची आव यकता नाही. समागम, े म आिण िवचार
जु ळत असती तर िववाह आहे . धमािवषयीचे िवचार बाजू ा क न े म होऊ
कतं. समागमानं एक येता येतं. ानंतर सहवासानं े म वाढतं. ाचा खू प े ष
वाटतो ा ा नुस ा सहवासानं सु ा मतप रवतन होऊन ा ाब े म िनमाण
होतं. आता जरी तु ा माझा े ष वाटत अस ा तरी नंतर मा ािवषयी े मभावना
िनमाण होई . मग तू माझा पती णू न ीकार कर ी . तुझे आताचे िवखारी
मी मनावर घे णार नाही. संक रत अस े ं तुझं अप राजा होऊ के .”
“रानटी असुरा, मा ा वाणीतून ाप बाहे र ये ाआधी िनघ इथू न.”
ती रागानं बो ू न सु ा मी सौ ां त ित ा समजाव ाचा य करीत
ट ं,
“सुंदरी, मी तु ा िववाहासाठी िवचार ं आहे , ात इतका राग ये ासारखं
काहीच नाही.”
ित ा आप ं स कर ासाठी मी ितची समजू त काढू ाग ो. मा ाती
िवषयवासना जागृत होऊ ाग ी. म ा ती कधी े िमका तर कधी सावज वाटू
ाग ी. ितचा रागही येऊ ाग ा आिण े मही वाटू ाग ं . ित ा चे ह याव न,
रीराव न माझी नजर िफ ाग ी. ित ा मा ा नजरे ती फरक जाणव ा
असावा. मा ाब ित ा मनात अ ं त े ष भर ा होता, परं तु माझं मन ािवषयी
िवचार कर ा ा मन: थतीत न तं. िव ू िवषयी वाटणा या े षामुळे ा ावर
े म करणा या े काचा म ा राग यायचा. िव ू वरचा राग िहचा उपभोग घे ऊनच
करायचा, असा िवचार क न मी जागेव न उठ ो. जवळ जाऊन ितचा हात
घ धर ा. माझा हात झटकत ती पळ ाचा य क ाग ी. परं तु हात ओढू न
मी ित ा िमठीत घे त ं आिण ट ं , “बो व तु ा िव ू ा.”
ती झटापट क न त: ा सोडव ाचा य क ाग ी. आरडाओरडा
क ाग ी. मी गेच ित ा उच ू न कुटीत गे ो. दोन तोंडात मार ् यानं ती
िनपिचत पड ी. मी कुटीचा दरवाजा बंद के ा. फु ां ा सुगंधानं मन अगोदरच
मोहीत झा ं होतं. वासने ा अधीन झा ् यानं ित ा ासाकडं , ओरड ाकडं मी
िद ं नाही. जसजसा ती िव ू चा धावा क ाग ी तसतसा माझा ोध वाढू ाग ा.
“नीच असुरा, तु ा ानं तू म ा िवटाळ ं स. माझा तळतळाट ागे
तु ा. िव ू , इं ा वाचवा या नराधमापासून.”
मी ित ा बो ाकडं न दे ता ट ं ,
“तळतळाट ागू दे पण आता वासनेचा अ ी भडक ा आहे तो ां त होऊ दे .
तु ा िव ू नं, इं ानं िक े क असुर या बाटव ् या. ां ना भेट ् यावर सां ग, दे व
आिण ॠिष या भोगणारा ज ा ा आ ा आहे . इं ानं जो उपभोगाचा आद
घा ू न िद ा आहे ाच मागानं मी जात आहे .” असं कु तपणे णू न मी मो ानं
हस ो.
ितचे केस मोकळे के े . ित ा कोम चे ह याव न मी हात िफरव ा. ती
िवनवणी करत रडू ाग ी. ित ा डो ां तून आ े े अ ू पु सत मी ितचा उपभोग
घे त ा. िव ू भ ीचं रीर भोगून ारी रक आिण मानिसक सुख मी िमळव ं .
न कुबेरा ा प ीसारखा म ा ितचा े ष वाट ा नाही. आ ा दोघां चं अंग घामानं
डबडब ं . म ा खू प थकवा जाणवू ाग ा. घ ा ा कोरड पड ी.
“वे दवती, म ा तू मनापासून आवड ीस. संभोगानं आपण आता पती-प ी
झा ो आहोत.” ित ापासून वे गळं होत मी ट ं .
रागानं ितचे डोळे ा झा े होते. े षानं ती उ र ी,
“नीच, तु ा पापाची ि ा िव ू तु ा न ी दे ई .”
“वे दवती, यात पाप काहीच नाहीये. समागम तर पृ ी ा उ ीचं तीक
आहे . या ा पाप नको णू . ा समागमानं नवीन जीव ज ा ा येतो ती ि या पाप
क ी असे . मी तु ा सोबत घे ऊन जाणार आहे . काळजी नको क . मा ा ी
िववाह झा ् यावर तु ा हे पाप नाही वाटणार.” असं बो ू न पाणी िप ासाठी मी
कुटीबाहे र आ ो. कुंपणाबाहे र कुणाचा तरी आवाज आ ् यानं मी त वार आिण
खड् ग उच ू न कुटी ा मागं प ो. बरे च ि कुटीत येताना िदस े . सव जण
वे दवती ा ओरड ानं ित ा कुटीत गे े . मी कुंपणाव न उडी मा न बाहे र
पड ो. िभ ासारखा पळा ो याची ाज वाट ी, परं तु सुंदर ॠिषक ा भोग ् या ा
आनंदानं मन स झा ं . मी परत िठकाणावर पोहोच ो आिण कुंभकणा ा ोधू
ाग ो. िबभीषणाबरोबर तो बो त अस े ा ीस पड ा.
“एवढा थक ् यासारखा का वाटतोयस?” मी जवळ जाताच िबभीषणानं
िवचार ं .
“हा री रक सुखाचा थकवा आहे .” मी िकंिचत हसत ट ं .
“काय? या अर ात ारी रक सुख?” मा ाकडं आ चयानं बघू न कुंभकण
जवळजवळ ओरड ाच.
“होय, एका ॠिषक ेचा उपभोग घे त ा.” मा ा उ रावर िबभीषण िकंिचत
नाराजीत णा ा,
“ब ा ार की े े ने?”
 “मा ा ी संभोग कराय ा कुठ ी युवती संमती दे ई का?” मी मो ानं
हसत ट ं .
“ णजे परत ब ा ार? काय झा ं य तु ा? वासनेनं तू पछाड ायस का?
आपण ढतोय क ासाठी आिण तू एकामागून एक ब ा ार करत आहे स! तू
रा स राजा आहे स हे िवस नकोस.” िबभीषण िचडून णा ा.
“िबभीषणा, े काम े एक ब ा ारी ‘पु ष’ दड े ा असतो. न आहे
तो संधीचा. ती िमळा ी, की तो दड े ा ‘पु ष’ बाहे र येतो. इं आिण िव ू यां नीही
असे खू प ब ा ार के े त तरी तू आिण तु ासार ा वै िदक धमवे ां नी ां ना
दे व िद ं च ना? मग माझाच तु ा एवढा राग का यावा?.” मी हसून िति या िद ी.
“ ां नी के ं णू न तूही करणार का? तू आमचा आद राजा आहे स. रा स
सा ा ात चु कीचा संदे नको जाय ा, णू न राग आ ा; आिण धमापे ा तू म ा
जा मह ाचा आहे स.” िबभीषणाचं णणं पट ं .
“परत नाही होणार िबभीषणा, काळजी नको क .”
“अजू न खू प संघष बाकी आहे . िवषयवासना, ारी रक भूक भागव ाची ही
वे ळ नाही. ब ा ारानं ां तता आिण पू ण सुख िमळत नसतं, हे तू आता जाण ं च
अस ी .” ा ा मता ा मूक अनुमोदन िद ं , आिण आ ी ितघं ही हस ो.
***
गंगातीरावरी सगळी नगरं आ ी सहज पादा ां त के ी. मां डि क
झा े ् या राजां नी संप ी दे ऊन तह के े . आता नुस ा दह तीनं िजं कणं चा ू होतं,
ामुळे ां तच होती. रा स सं ृ ती ा साराचं काम चा ू झा ं होतं.
दे वां ी घिन संबंध अस े ् या म द राजा ा सीमेवर आ ी डे रा टाक ा.
आजोबा, ह , कुंभकण, महोदर अिण मी पु ढी आ मणावर चचा करत तंबूत
बस ो होतो. म द रा ात माहे वरी य करत अस ् याची मािहती घे ऊन अकंपन
आ ा. ा य ात इं , यम, व ण येणार अस ् याचं समज ् यानं मी उ ाहीत झा ो.
अ ातच महादे वाचं द न झा ं आिण गेच सव ोकपा समोर आ े तेही
माहे वरी य ात. मी हषभ रत आवाजात ट ं ,
“महादे व आप ् यावर स आहे सेनापती. म द ा ा यु दाचा संदे ा.
आजोबा, महोदर तु ी नगरी ा वे ढा ा. एकही दे व िजवं त सुटता कामा नये.” मी
आदे दे ताच सै ाची ह ् यासाठी तयारी सु झा ी.
 दु स या िदव ी सकाळी ह म द ाकडं गे ा. दु पार झा ी तरी तो परत
आ ा नाही. िचं ता होऊन मी कुंभकणा ा ट ं ,
“कुंभकणा, परतून याय ा इतका वे ळ का ागतो आहे ह ा ा? काही
दगाफटका तर झा ा नसे ना?”
“रावणा, काळजी नको क . सुपा व, धू ा सोबत गे े त. म ा तर वाटतंय,
सग ां ना कैद क न आणती ते कदािचत.”
ाचा ह ावरचा िव वास यो च होता, परं तु म ा मा काळजी ाग ी.
तंबूत येरझारा घा त मी िवचार क ाग ो. कुंभकण सुरा पीत मा ाकडं बघू
ाग ा. काही वे ळात ह तुकडीसह परत आ ् याचा िनरोप आ ा. मी जागेव न
उठ ो. तणावमु होत तंबूबाहे र आ ो.
“राजन, अंकपनानं िद े ी मािहती बरोबर आहे . य ासाठी इं , कुबेर, यम
आिण व ण आ े आहे त. य मंडपात अनेक िठकाणी य ि त झा े े िदस े .
म ा बघू न कुबेरानं तोंड पव ं . ा घु बडा ा परत िहमा या ा दि णे ा येऊ
नको णा ो होतो, तरी तो आ ाच. इं , यम आिण व ण सोबत अस ् यानं
म द ानं म ुरीतच यु दासाठी तयार अस ् याचा िनरोप िद ाय. आजच य
थां बवती ब तेक. आपण गेच ह ् ा के ा तर आजच सग ा ोकपा ां चा
ना करता येई .” ह ानं जवळ येताच सां िगत ं .
ह ् ् यासाठी यो वे ळ साध ी होती, परं तु माहे वरी य ात खं ड पडे , या
िवचारानं मी सं मात पड ो.
“सेनापती, महादे वाचा य आहे . आप ् यामुळे ात खं ड नको पडाय ा.
पू जन थां बवणं मा ा मना ा न पटणारं आहे . आपण य सां गता हो ाची वाट
पा .”
“ज ी आ ा.” ह ानं तोडकी िति या िद ी.
“परं तु म ा माहे वरी य बघायची इ ा झा ीये.” मी ह ाकडं बघत
ट ं.
“राजन, ितथं जाणं धो ाचं ठरे . दे व कपट कर ात तरबेज आहे त.”
ह ानं सरळ नकार द िव ा.
मी हसत ट ं , “तुम ासारखे ू र यो े सोबत असताना दे वां ा
कपटतं ाचा काहीच प रणाम होणार नाही. तुमचा त: ा मनगटावरचा िव वास
उडा ा आहे का? आिण आ ाच मृ ू तर ती महादे वाची इ ा. ा ा मनात असे
तर आपण मृ ू टाळू कणार नाही. कुंभकणा, महापा व तु ी िनघ ाची तयारी
करा.” म ा ितउ र न दे ता ह ानं िनघ ाची तयारी के ी.
महोदर आिण सुमा ी आजोबां नी नगरी ा वे ढा िद ा होता. िनवडक यो े
सोबत घे ऊन मी उ रिबज नगरी ा वे ाराजवळ पोहोच ो. आ ी जवळ
जाताच म द ा ा सेने ा हा चा ीस वे ग आ ा. ‘रा सराज ं कािधपती रावण
य मंडपात म द ा ा भेटू इ त आहे त.’ ह ानं जवळ जाऊन म द ा ा
सेनापती ा सां िगत ं . तोपयत ा ा सै ानं आम ावर धनु रोखू न आ ा ा
घे र ं . नगरा ा तटबंदीवर येऊन म द ाचा सेनापती आम ाकडं रोखू न बघू
ाग ा.
“सेनापती, तुम ा नगरीती वे ारावर हान मु ां ची टां ग े ी म कं
आिण यां वरी ब ा ार बघायचे नसती तर धनु खा ी ठे वा. धनु ातून एक
जरी तीर सुट ा तर तुमचं च र काढू न तु ा ा पाजू , हा माझा आहे .
ं कािधपती माहे वरी य बघाय ा आ े आहे त, यु द कराय ा नाही.”
कुंभकणा ा भारद आवाजानं म द ाचा सेनापती िवचारात पड ा.
ा ा सैिनकां नी आपाप ी धनु ं खा ी के ी. ान झा ी. वे ार
हळु वारपणे उघड ं गे ं . आ ी घोडे वे ाराबाहे रच सोड े . सेनापतीसिहत
सगळे आम ा मागंपुढं चा ू ाग े . नगरीत वे क न आ ी य मंडपाजवळ
आ ो. मंडपात फु ां चा सुगंध दरवळत होता. य ात समीधा वाहणं चा ू होतं.
आम ा ये ाची चा ागताच मंडपात पळापळ सु झा ी. आ ी जवळ
पोहचे पयत िक े क जण य सोडून पळा े .
“पकडू का यां ना.” कुंभकण हळु च कुजबुज ा.
“नको, थां ब. इं , यम, कुबेर, व ण आिण िक े क दे व पळा े आहे त. या
म द ा ा आिण इतरां ना समजू दे की आप ् या नुस ा ये ानं दे वां चा राजा आिण
ोकपा पळा े . ामुळे आप ी भीती वाढू न वचक बसणार आहे .”
मी सवाकडे ती ण कटा टाकत य मंडपात वे के ा. सव जण
आसनाव न उठ े . मं णणारे ॠषी थरथर कापू ाग े . ह आिण कुंभकण
सगळीकडं नजर िफरवू न रागानं बघ् ◌ाू ाग े . मी म द ा ा सेनापतीकडं बघत
ट ं , “तुझा राजा कुठे आहे ? का पळा ा तोही?”
 “म द ीय आहे . पळू न जाय ा षंढ नाही.” म द आसनाव न उठून
े षानं उ र ा.
“ णजे पळू न गे े े दे व हे षंढ आहे त असं तु ा ा णायच आहे का?”
मा ा व ावर कुंभकण, महापा व मो ानं हस े . मी ां ना ां त राह ास
खु णाव ं
य ाचा धू र मंडपात पसर ा होता. तुपामुळे य ाती अ ीचा तडतड आवाज
चा ू होता. ा आवाजाि वाय मंडपात ान ां तता पसर ी. म द मा ाकडं
रागानं बघत होता.
“म द ा, रागानं बघ् ◌ाून काही सा होणार नाही. ं कािधपती य बघाय ा
आ े आहे त. महादे वा ा माहे वरी य ात खं ड पाड ाची ां ची इ ा नाही.
य ा ा वे ळी यजमानानं राग आवरावा, अ था य फ ु प होत नाही असं ा
सां गतं. आदरणीयां नी घाबर ाचं काहीच कारण नाही. कोणा ाही आम ाकडून
इजा होणार नाही.” कुंभकणानं तणाव कमी करत कोंडी फोड ी.
“म द ा, ां ावर तुमची िभ आहे ते भेकड इं , यम, कुबेर आिण
व ण तर जीव मुठीत ध न पळा े . माहे वरी य ात हिवभाग घे ासाठी तू ां ना
बो ाव ं , ही तुझी चू कच झा ी. आिद ी, आिददे व, सव चराचरां चा ामी
अस े ् या महादे वा ा य ाचा हिवभाग घे ा ा ते ायकीचे नाहीत. मृ ू ा
भयानं जो महादे वाचा य सोडतो ा ाइतका ाचार आिण दु बळा कोणीही नाही.
मृ ू िवषयीची भीती तुमचा िनणय बद त असे तर अस ं जगणं काय कामाचं ?
अ ा पळपु ां चं मां डि क आपण कार ं त! एकदा िवचार करा. तुम ा
धै यानं मी भािवत झा ो आहे .”
मा ा बो ानं म द ा ा चे ह यावरी राग आिण तणावही जरा
िनवळ ा. तो ां तपणे मा ाकडं बघू ाग ा. ऋषींजवळ जाऊन मी य ाची मािहती
घे त ी. काही मं , ऋचा आिण पदं ां ना सां िगत ी. य ा ा िविवध प तीसु ा मी
ां ना सां िगत ् या. ऋषी भािवत होऊन माझं बो णं ऐकू ाग े . य ाचे मु
आचाय मा ासमोर आ े . म ा वाकून नम ार के ा आिण णा े ,
“राजन, आपणाएवढा ानी िव ान पं िडत मी आजपयत बिघत ा नाही.
आप ं अजोड ान पाहता आपण कु ीन पौ पौ ोभता.
आप ् यासारखा ानी ै ो ात दु सरा कोणीही नसे .”
 मी िकंिचत हसून मंडपाबाहे र िनघा ो ते ा आदर कर ासाठी सगळे
ऋषी उठून उभे रािह े . ऋषींनी म ा स ानानं घात े ा नम ार बघू न म द
आिण ाचे सहकारी आ चयचिकत झा े . मी म द ाजवळ आ ो आिण ट ं ,
“म द ा, य पू ण करा. माहे वरी य अधवट ठे व ् यानं कुळाचा सवना
होतो. महादे वाची कृपा ी होणं सोपं नाही. य ासाठी तु ा ा मा ाकडून ु भे ा
आहे त.” असं णू न महादे वा ा ि ं गा ा णाम के ा. णभर थां बून म द ाकडं
बघत मी पु ढे ट ं ,
“ ौय आिण धै य अस े ् या राजा ी यु कर ाची माझी इ ा अजू न बळ
झा ी आहे . य समा ीनंतर यु दाची तयारी करा. मी तुम ा संदे ाची वाट बघत
आहे .” सगळे जण मा ाकडं अवाक् होऊन बघ् ◌ाू ाग े . म द ाचे सैिनक
बाजू ा सरकत म ा र ा दे ऊ ाग े .
घो ावर ार होऊन मी म द ा ा सेनापतीकडे बघत ट ं , “सेनापती,
आम ा नुस ा धमकीनं तुमची ं ान होत असती तर आम ा ी ढाय ा
अजू न िकती िह त ागे यावर िवचार करा.” मा ा बो ानं सगळे हस े .
म द ा ा सेनापतीचा चे हरा पड ा. सुसाट वे गानं आ ी मु ामा ा िठकाणी
परत आ ो. आजोबा तंबूत दाख होताच मी ां ना िवचार ं ,
“आजोबा, सै ां ा भोजनाची व था झा ी का? अजू न दोन िदवस तरी वे ढा
टाकावाच ागे . आताच म द ा ा य मंडपात जाऊन आ ो. इं , कुबेर, यम
मा ा ये ाची चा ागताच पळू न गे े .” मी हसून सां गू ाग ो.
“तू म द ा ा य पं डपात गे ा होतास? तु ा िभड पणाची भीती वाटते.
ह ा, तू कसं काय जाऊ िद ं स या ा?” आजोबा रागानं फणकारत ह ावर
ओरड े .
“िपता ी, हा ह आहे तोपयत तु ी रावणाची िचं ता नका क .”
आजोबां ना ां त करत ह णा ा.
“माफ करा आजोबा, परं तु अ ा धडक जा ानं ू ा मनाती भीती
वाढते. म द आप ् या ी यु द करणार नाही. बघा, उ ापयत तो मां डि क
का न आप ा स ान करे , हे म ा ा ा डो ां त िदस ं .” मा ा
बो ावर आजोबा काहीच ु र न दे ता तंबूतून बाहे र गे े .
 रा ी सवजण िनवां त झोप े . म ा मा झोप येईना. मनात सारखे िवचार येत
होते... ‘खरं च मी ा ी झा ोय का? त: ा सव े यो दा समजणारा इं ,
यम, व ण सव मा ा नुस ा उप थतीनं पळा े . म ा त:चं च कौतुक वाटू
ाग ं . ‘ ं कािधपती’ हे पद ै ो ाती सवात ा ी पद झा ं याचा म ा
अिभमान वाटू ाग ा. मंदोदरी आिण मेघनादा ा बघ ाची इ ा झा ी. मंदोदरी ा
आजचा संग कधी सां गेन असं झा ं . स िवचारां म े मी झोपी गे ो.
दु स या िदव ी दु पारी एक स सैिनकी तुकडी येताना िदस ी. ह
आिण सै ाची पळापळ सु झा ी. ते स ता क ाग े .
“ ह ा, हे यु दा ा तयारीनं आ े नाहीत. यां ा हातात कोणताही ज
नाही.” आजोबां ा बो ानं सवजण ां त झा े .
काही अंतरावर रथ थां ब ा. रथातून उत न म द मा ा िद े नं येऊ
ाग ा. जवळ येताच णाम क न तो णा ा,
“ ं कािधपती रावणा ा उ रिबजचा राजा म द ाचा णाम! आप ् या
ानानं आिण ौयानं मी भािवत झा ो. य कायात िव न आणता नैितकता आिण
संयम आपण दाखव ात. महादे वावरी आप ी दा बघ् ◌ाून मी स झा ो.
आतापयत आप ् यािवषयी िक े क नकारा क गो ी मी ऐक ् यात, पण का
आपणास बिघत ् यानं सव उ गडा झा ा. भेकड दे वां ना हिवभाग दे ऊन
ां ासोबत मै ी जप ापे ा ू र, उदार आिण ानी रा सराजासोबत मै ी आिण
ािम कार ासाठी आज मी आप ् यासमोर उप थत आहे .”
“आभारी आहे राजन.” असं णू न मी ा ा णाम के ा. तंबूत स ानानं
घे ऊन आ ो आिण बस ास आसन िद ं . आसन थ होताच म द णा ा,
“ ं कािध , यु दाआधीच मी पराभव मा करतो. भेट णू न रे मी व ं,
काही सुवणनाणी, िहरे -माणकं, सुरेख भाज े ं मां स, िम ा सोबत आण ं आहे .
कृपया ाचा आपण ीकार करावा.” ा ा सेवकां नी भेटव ू तंबूत आण ् या.
म द ानं िद े ् या भेटव ूं चा मी कार के ा. ा ा सोबत माहे वरी
य , ापार यां वर बराच वे ळ चचा के ी. आजोबां नी तहा ा अटी मंजूर क न
घे त ् या. महोदरा ा नगरीवरचा वे ढा उठव ास सां िगत ं . आजोबा आिण ह
म द ा ा िनरोप दे ासाठी ा ासोबत बाहे र गे े . म द जाताच कुंभकण तंबूत
वे करत णा ा,
 “रावणा, तु ा कूटनीतीचं कौतुक वाट ं . य ात हिवभाग घे ासाठी आता
म द दे वां ऐवजी तु ाच आमंि त करे . आ मात तू एकदा सां िगत ् या माणे ,
आय आिण ऋषी संर ण दे णारे नवीन दै वत ोधती आिण अ ीदे व, इं , व ण,
हिवभागास तरसती . ब तेक ते दै वत आता तूच अस ी ” कुंभकणा ा बो ानं
म ा आ माती तो संग आठव ा.
“म ा खरं सां ग, तु ा ोितष ा पण समजतं का?” कुंभकणानं हसतच
िवचार ं . ावर मीही हसत णा ो,
“कुंभकणा, म ा ोितष ा फार नाही समजत, परं तु ह-ता यां ा
थतीव न काही माणात भिव समजतं. पण मी ते ा सां िगत े ं समज ासाठी
ोितष ा ाची गरज नाही. समाजमनाचा अ ास के ा तर भिव ात घडणा या
गो ींचा अंदाज ावता येतो. या िवचार ि ये ा द न ा णतात. छो ा छो ा
घटनां ा सू अ ासानं ते सहज कुणा ाही समजू कतं. परं तु ोितष ा ापे ा
िनसगाचं ऋतुच माहीत असणं मह ाचं आहे . कारण ऋतुच ावर े ती
आधार े ी असते आिण े तीवर रा ं उभार े ी असतात.”
“सोपं नाही हे . तू बु मान आहे स णू न तु ा समजतं.”
“कुंभकणा, हे समज ासाठी फार बु मान अस ाची गरज नाही. जे वढी
बु दी आहे तेवढी जरी यो प दतीनं वापर ी तरी िक े क गो ींचं आक न
कुणा ाही सहज सा आहे .”
मा ा बो ावर ाने डोळे िमचकाव े .
“ठीक आहे . फारच सोपं आहे . स ा आप ् या ा सहज सा अस े ा
सोमरसाचा आिण सुरेचा भर े ा घडा घे ऊन येतो. आपण िनवां त िपऊ.”
ावर आ ी दोघं हस ो. कुंभकण सुरेनं भर े ा घडा घे ऊन आ ा. आ ी
सव सुरा ा नास बस ो.
म द ाची रणागती आिण इं , व ण, यम भीतीनं पळू न गे ् याची वाता
आयावतात पसर ी, ामुळे रा स सा ा ाचा वचक वाढ ा. पु ढे यु द कर ाची
गरजच भास ी नाही. मागाती िक े क राजे त: होऊन मां डि क प
ाग े . आजोबा, ह , कुंभकण आिण िबभीषण े क राजाची भेट घे त तहाची
बो णी करत. ात मगधाचा दानव राजा गाधी सोड ा तर इतरां ना मी बिघत ं सु दा
नाही.
 आजोबां चं दह ततं प रणामकारक होतं. रा सराजािवषयी भीती आिण
धाक कायम राहावा अ ीच ू हरचना ां नी के ी होती. गाधी ा भेट ् यावर मा
म ा ा ा बाि पणाचं हसू आ ं . आजोबां नी तंबूत गाधीचं ागत के ं .
ाने आजोबां ना णाम के ा आिण उ ाहात णा ा,
“असुरराजा सुमा ी, म ा ं कािध ा ा भेटायचं आहे .”
मी आ चयचिकत होऊन आजोबां कडं बिघत ं . मा ा िद े नं अंगु ीिनद
करत आजोबा गाधी ा णा े , “दानवराज गाधी, हे च ं कािध रावण आहे त.”
म ा बघू न तो बुचक ात पड ा आिण मा ाकडं वे ग ाच भावनेनं बघू
ाग ा आिण न रात णा ा,
“ मा असावी असुरराज, परं तु यां ना दहा म कं नाहीत. ं कािध ा ा दहा
म कं आहे त असं म ा समज ं होतं.” हसू आवरत मी ा ा ट ं ,
“तु ा राजा कुणी बनव ं ? दहा म कं अस े ा दु सरा कुणी आहे का तु ा
बघ ात? माझे भाऊ, आजोबा, बहीण, वडी , आई या सवाना एकच म क
असताना म ा दहा म कं क ी असती ? गाधी, थोडा बु ीचा वापर करा.”
“ मा असावी ं कािध .” तो थरथर कापत उ र ा.
“या तु ी.” मी तु तेनं ा ा णा ो. तो णाम क न िनघा ा. तो बाहे र
जाताच मी ट ं ,
“ ोक िकती मूख आहे त! अ ानी ोकां चं, हान बा कां चं एक वे ळ समजू
कतो; परं तु एका राजानं मूख असावं ? कमा आहे ! राग येतो अ ा ोकां ना
बिघत ् यावर.”
“राग क ासाठी करतोस? अ ा मूखामुळेच िक े क ोकां चं सा ा जा
बु दी न वापरता सहज वाढ ं . सव मूखाची सं ा जा आहे . आपण ां ना हाणं
करत बस ोत तर आपण वे डे होऊन जाऊ. ते काहीही असो, दहा म कां ा या
अफवे नं आप ् यािव बंड कर ाची िह त कुणीही करत नाही, ामुळे उि
न होता आनंदी राहा.” आजोबां नी हसून िति या िद ी.
“रावणा, जे तुझा आदर करतात, तु ा मोठे पणा दे तात िकमान
ां ा ी तरी े माने बो त जा.” कुंभकणा ा बो ानं मी मो ा आवाजात
उ र ो.
 “ ाथ पणानं, ाचारीनं िकंवा भीतीनं आप ् या ा कुणी मोठे पणा दे त असे
तर तो दीघकाळ िटकत नसतो. अ ा ोकां वर फार िव वास ठे वायचा नसतो
कुंभकणा. त: ा ाथासाठी ढोंगी ोकां ना ु ती करायची सवय असते. अ ा
कार ा ु तीची भुरळ पड ी तर घात िन चत.”
*

यम आिण व ण

“राजन, ॠषींचे मानसपु महष नारद आप ् या भेटीस

आ े आहे त.” तंबूत येताच पहारे करी णा ा.
“नारद आिण इथं ?” आजोबां नी नाथक ां त िवचार ं . मीही
आ चयचिकत झा ो.
“बो वा ां ना आत” पहारे क यास िनरोप दे ऊन मी आजोबां ना ट ं ,
“आजोबा, तु ी बाहे र थां बा. तु ी इथं असताना नारद मनात ं सां गणार नाही.
भां डण ाव ा ा िवचारात असणारी ी यथ ीसमोर कधीही गुिपत
उघड करीत नाही.” आजोबा काहीही न बो ता डोळे िमचकावत तंबूबाहे र गे े .
नारदां नी आत वे के ा. तंबूत सव नजर िफरवू न तहा करत ते णा े ,
“ णाम रा सराज!” ां ा चे ह यावरी तेज िकंिचतही कमी झा ं न तं.
पे हरावसु ा तोच. पिह ् यां दा बिघत ं होतं, अगदी तसेच नारद िदस े .
“ णाम महष .” न रात मी ां चं ागत के ं .
“द ीवा, िकती वषानी बघतो आहे तु ा. आता मा एकदम राजिबंडा
िदसतोयस! रीरय ी सु ा बळकट झा ी आहे .”
“महादे वाची कृपा ी आहे महष . कसं काय येणं के ं त?” मी सरळ
मु ा ा हात घा त िवचार ं .
नारद आसन थ होत उ र े , “काही िव े ष नाही. तू या दे ात आहे स असं
समज ं आिण आ ो भेटाय ा. ि य ी ा भेट ासाठी कारण ागत नाही
द ीवा, चु क ं ... ं कािधपती रावण!” ां ा िम क बो ावर मी तहा
के ं .
“महष , काय घे णार.”
“फ पाणी. नारायण! नारायण!” मी पाणी दे ासाठी उठ ो.
“रावणा, िदवसिदवस तुझी कीत वाढत आहे . अिभमान वाटतो म ा तुझा.
बु दी, ान, ौय, साम अ ा सव गुणां नी संप असा एकमेव राजा आहे स तू.
आयावतासोबतच दे व ोकां म ेही तुझं भय िनमाण झा ं आहे .”
“महष , तसं काही नाहीये. तु ी जरा अित क न सां गत आहात. फार छोटा
राजा आहे मी. दे वां ना माझी भीती क ासाठी वाटे ? सा ात िव ू आहे दे वां सोबत;
आिण इं ाइतका परा मी वीर तर ै ो ात नाही.” असं णत पा ाचा घडा
ां ा हातात िद ा.
पाणी िपऊन घडा बाजू ा ठे वत ते णा े ,
“पण कुबेरा ा परािजत के ् यानं तु ा ताकदीचा सवाना अंदाज आ ा
आहे .”
“महष , कुबेराबरोबर माझा वै य क ढा होता हे आप ् या ा माहीत
आहे च. साव बंधू आहे तो माझा. कौटुं िबक वादा ा तु ी यु नाही णू कत.
आिण ाच कौटुं िबक बंधुभावातून मी कुबेरा ा माफ सु ा के ं आहे . ानंतर काही
छो ा राजां चा पराभव के ा आहे एवढं च.” असं णू न मी नारदां चा चे हरा
वाच ाचा य क ाग ो. “उ ट, एव ा ा परा मानं मा ा कमी ताकदीचा
अंदाज आ ा असे दे वां ना”
“वा ातुयात तुझी बरोबरी कोण करे ? ॠषींचे आवडते ि तु ी! तू
काहीही णा ास तरी तुझा आजपयतचा परा म बघू न नमुिच, िहर कि पू , बळी
यां पे ा े सा ा तू उभं कर ी असा म ा तरी िव वास वाटतो. वकरच तू
इं पदापयत पोहोच ी यात संदेह नाही.”
“आप ा आ ीवाद महष , परं तु ा तक ादू इं पदाची म ा तरी अपे ा
नाही. इं पदापे ा ‘ ं कािध ’पदाची ित ा जा ोभा दे ते.” असं णू न मी
आसन थ झा ो.
“न ीच, पण ‘ ं कािध ’ या पदा ा ित ा िमळ ासाठी तु ा आधी इं ,
व ण आिण यमा ा पराभूत करावं ागे . ातही यमा ा परािजत करणं
जवळजवळ अ च! िक े क आ ां ना णजे असुर, दे व, दै , दानव यां ना ां नं
कैद के ं आहे . जर तू यमा ा परािजत के ं स तर न ीच ं कािध हे पद
इं पदासमान असे .”
“तुमचा आ ीवाद असे तर तेही वकरच सा होई .”
“माझा आ ीवाद आहे च. तु ा माहीत असावं णू न सां गतो, यमरा इथू न
खू प दू र आहे . िक े क वाळवं टं, समु , जीवघे ा न ा पार के ् यानंतर यमरा ात
वे करता येतो. जा ाचा माग दु गम, कठीण अस ् यानं आतापयत कोणीही ितथं
यु ा ा उ े ानं सदे ह पोहचू क ा नाही. मा , तु ा ते िन चत सा होई .”
“स ाची मोहीम झा ी की बघू यमाकडं .” मी सहज उ र िद ं .
“ही छोटी रा ं कधीही िजं कता येती . यमा ा परािजत के ं तर सव
राजां वर वच िमळवणं सहज होई . गाय, हरीण, ससा, को ् हा मा न
कोणी जं ग ाचा राजा नसतं होत. जं ग ाचा राजा ायचं तर िसंह िकंवा वाघा ा
मारावं ागतं.” नारदां ा बो ावर मी हसत ट ं ,
“महष , आपण णत आहात ते बरोबर आहे , परं तु जं ग ात िसंह िकंवा
वाघ आहे तच कुठे ? आहे त ते फ ां डगे; आिण ां ड ां ना मी िक ोर वयातच
मार ं आहे .” मा ा बो ावर भुवया उं चावत ते णा े ,
“अनुभव आहे त तर तुझा िवजय िन चत आहे . उ ाच ह ् ा कराय ा
हरकत नाही. नारायण! नारायण!” यु घोषणाच के ् यासारखं बो ू न नारद उठ े .
मी ां ाकडं एकटक बघू ाग ो. ‘िवजयी भवं !’ णत ते िनघा े . ां ना मी उठून
णाम के ा. ां ा ेक ावर िवचार क ाग ो. नारद बाहे र पडताच
ह आिण आजोबा तंबूत दाख झा े .
“काय णा ा तो िव संतोषी नारद?”आजोबां नी िचडून िवचार ं .
“अिभनंदन करत होता. दे वां ना आप ी भीती वाट ी असं सां गून यमा ा
परािजत कर णजे ै ो ावर िवजय िमळे , असा स ् ा िद ा.”
“वाट ं च होतं. दु स या ा मनात िक ् िमष िनमाण कर ाची वृ ीच आहे
ाची. यमाकडून आप ा पराभव ावा अ ी इ ा ा ा मनात असे . आप ी
योजना िव ळीत क न दे वां ना मदत होई असा अंदाज बां धून तो आ ा असे .
ाथ नसे तर नारद कधीच भेटणार सु ा नाही.”
“असे कदािचत.” मी सुरेचा घोट घे ऊन खा ी बसत ट ं .
“यमासोबत यु कर ास भाग पाडून ा ा आप ं अ संपवायचं
आहे .”
“आजोबा, म ाही नारदाचा हा भाव माहीत आहे . ां नी सहज यमरा ाची
ई ा िनमाण कर ाचा य के ा, परं तु कधी कधी असं स ् ा दे णा याचं तोंड बंद
कर ासाठी धडक िनणय ाय ा पािहजे . जर ात य िमळा ं तर परत असा
स ् ा दे ाची िह त ां ना होणार नाही.”
“ णजे ?”
“ णजे आपण यमरा ावर ह ् ा करायचा.” मी गेच ां ा नावर
उ र ो.
“काय, यमरा ? रावणा, माझं ऐक. स ा आपण ठर े ् या योजनेनं जाऊ.
यमरा ा ा िठकाणी सै ा ा घे ऊन जा ासाठी खू प वे ळ ागे . माग दु गम आिण
कठीण आहे . पराभव झा ा तर रा स सा ा ाची सगळी ं धु ळीस िमळती .”
“आजोबा, िव वास ठे वा. िवजय आप ाच आहे ; आिण सै क ा ा
ायचं ? काही तुरळक यो दे घे ऊन पु कातून जाऊ. यात आपण िवजयी झा ो तर
इतर राजे सहज मां डि क होती ; आिण तु ी णा ा होतात की, ‘त ीही आप ी
ढाई दे वां सोबत आहे .े या आय-अनाय राजां सोबत नाही.”
“िपता ी, राजन णत आहे त ते बरोबर आहे . आपण काही तगडे यो े
घे ऊन जाऊ आिण िवजय संपािदत क . राजन, मी आहे तुम ा सोबत.” ह ानं
म ा होकार िद ् यानं िनणय पटकन झा ा. इ ा नसतानाही चचअंती आजोबां नी
होकार िद ा. उ रे कडी मोहीम थां बव ाचा िनणय झा ा.
धू ा , सुपा व ा नेतृ ाखा ी रा स सेने ा ं केकडं िनघ ाचे आदे
िद े . ग बतं संप ीने भर े ी होती. ग बतां ना िनरोप िद ा. दु स या िदव ी
पिह ् या हरात आजोबा, कुंभकण, ह , महोदर, िबभीषण, खर, दू षण, महापा व
आिण काही िनवडक यो े घे ऊन मी यमरा ाकडे िनघा ो. पू ण दोन िदवस आिण
एक रा आ ी पु कातून वास के ा. िक े क पवत, वाळवं ट, ु दे , समु ,
न ा, बफा ् ◌ािदत जमीन ओ ां डून अखे र आ ी यमरा ात पोहोच ो.
“रावणा, आपण खरं च यमरा ात पोहोच ो का? र ानं वाहत अस े ी
वै तरणी नदी नाही िदस ी कुठं ?” पु क जिमनीवर उतरत असताना कुंभकणानं
आ चयानं िवचार ं .
“म ाही नाही िदस ी. ब तेक ही सु ा भाकड कथाच.” मी ा ाकडं
बघू न ट ं .
“मृ ू याय ा अधीच मु ू देवाकडं िनघा ोत. आपण जरा जा च घाई
के ी.” िबभीषण िम क पणे णा ा.
“होय, घाईच के ी. कारण ा ा हरव ं की मृ ू येणार नाही आप ् या ा.”
कुंभकणा ा बो ावर सव जण हस े . पु क ु भूमीवर उतर ं होतं.
वातावरण अित य थं ड होतं. यमरा ा ा वे ाराजवळ आ ी चा त आ ो.
ारपा ानं आ ा ा अडव ं .
“तु ी कोण आहात, आिण इथं क ासाठी आ ा आहात?”
“आ ी नवीन मृ ू देव असून यमासिहत तु ा सवाचं ाण हरण
कर ासाठी आ ो आहोत.” कुंभकणानं ारपा ा ा ा ा नाचं उ र िद ं .
दोन पहारे करी आम ावर चा ू न आ े . कुंभकणा ा ासमोर ते णभरही
िटक े नाहीत. ानं दोघां चा ि र े द के ा.
“नवीन मृ ू देव आ े त हे सां गून पण यां ना समज ं नाही.” असं णू न तो
हसू ाग ा.
ाची झा े ी ह ा बघू न बाकीचे पहारे करी धाव े . कुंभकण आिण
महोदरा ा ासमोर तेही िटकू क े नाहीत. आ ी वे ार तोडून आत वे
के ा.
 यमरा एकदम िन े ज आिण िदस ं . ितथं कमा ीची ां तता होती.
ओबडधोबड र ावर पडझड झा े ् या भागां तून काळा-पां ढरा धू र येत होता.
आतापयत ऐक े ् या यमरा ा ा नगरी ा वणना माणे र ाची नदी, ते ात
आ ा तळ ाचं भां डं, भीितदायक मूत , अि कुंड असं काहीच िदस ं नाही. एका
वे ाराबाहे र काही सैिनक पहारा दे ताना िदस े . आ ी णाचाही िव ं ब न करता
ां ावर ह ् ा के ा. सावध होऊन ढ ाआधीच आ ी ां ची मुंडकी छाट ी.
ह ानं एका िजवं त सैिनका ा पकड ं आिण ‘यम कुठे आहे ?’ असं िवचार ं .
ाने उं चावरी महा ाकडं बोट दाखवत खु णाव ं . ह ानं ा ा तोंडात
खु पस ं .आ ी ा महा ाकडं कूच के ं . महा ाची चढण अवघड होती.
“रावणा, हा महा सु दा मय दानवानं बनव ा आहे .” आजोबां नी
सां िगत ् यावर मयाचं कौतुक वाट ं .
“िनजन आिण भकास वाटणा या िठकाणीही मयानं वा ू उभार ी? कमा
आहे !” असं मी मनात पु टपु ट ो.
अचानक दरड कोसळ ् याचा आवाज झा ा. यमा ा सैिनकी तुकडीनं
आम ावर ह ् ा के ा. आ ी सावध झा ो. सूय मावळती ा िनघा ् यानं अंधार
पस ाग ा. यमा ा सै ाचा तुकडीचा अंदाज घे त मी सवाना खु णाव ं . र ा ा
दो ी बाजूं ना आ ी िवखु र ो. दगडाआड पू न ां ची वाट पा ाग ो.
यमसैिनकां ा पायां चा जवळू न आवाज आ ा. आ ी सावध होऊन दो ी बाजूं नी
ह ् ा के ा. झटापटी ा ढाईत यमा ा सव सैिनकां ची क झा ी. मी
महा ा ा िद े नं िनघा ो. मा ा मागून सव जण येऊ ाग े . महा ाकडं जाताना
बंद गुहा िदस ् या. गुहां ा तोंडावर भ म दगडी ि ळा ठे वू न ा बंद के े ् या
हो ा.
“सेनापती, या गुहा बंद का असती ? एखादी उघडा.” मी सव नजर िफरवत
ट ं.
ह आिण कुंभकणानं एका गुहेवरची दगडी ि ळा उच ू न अ गद
बाजू ा के ी.
मी गुहेत डोकाव ं . उबट आिण उ वासानं डो ात िझणिझ ा आ ् या.
जनावरं सु दा इतकी घाण नसतात. गि आिण भेदर े े वय र ोक आत कैद
होते. ितथं च म मू के ् यानं दु गधी पसर ी होती. हाडां चा सापळा वाटावा इतकी
कुपोिषत माणसं बाहे र बघू ाग ी. वाढ े ी दाढी, पड े े दात, डो ां ा
खोबणीतून िमणिमण ा सूय का ाकडं बघणं ही ां ना अवघड जात होतं. गुहेतून
बाहे र ये ाचा ते य क ाग े , ामुळे गोंगाट वाढ ा. एकमेकां ना चगरत,
ओरडत ते बाहे र येऊ ाग े . मी बाजू ा झा ो आिण ट ं ,
“छे ! हे कस ं जीवन? ह , सग ा गुहा उघडून सवाना मु करा.”
ह , कुंभकण, महापा व एकेक ि ळा बाजू ा क ाग े .
“महाराज, ं कािधपती रावणाची तु ा सवावर कृपा ी झा ी आहे .
आजपासून तु ी मु आहात.” गुहेतून बाहे र पड े ् या े का ा महोदर ओरडून
सां गू ाग ा. काही जण थरथर कापत मा ा पाया पडू ाग े , आनंदानं ओरडत
पळू ाग े . सवाना थां बवत मी ट ं ,
“नवजीवन हवं असे तर ं केत या.”
“हे काय राजन, चोर, ु टा आहे त हे . त: ा वाईट कमानं इथं आ े
आहे त ां ना तु ी ं केत बो वत आहात! अ ा ोकां ना कधीच ं केत वे
नको.” िबभीषण िचं ता करत णा ा.
“िबभीषणा, हे बंडखोर आहे त. वै चा रक गु ाम असते तर या कारागृहात
नसते. े क बंडखोरा ा ं केत राह ाची संधी आहे .”
“यां ना ं केत सोबत घे ऊन जायचं य?” महोदरानं िचं ता होत न के ा.
“नाही, जे संघष क न पोहोचती ते आप े . जे मरती ते कुचकामी.
ं केत पोहोचणं हीच ां ची रा स णवू न घे ाची पा तापरी ा.” मी ा सवाकडं
बघत णा ो.
कै ां चा आरडाओरडा झा ् यानं यमा ा महा ातून सैिनकां ची हा चा
वाढ ी. महा ा ा िद े नं मी पु ढे िनघा ो. जो समोर येई ाचा ि र े द करत
महा ा ा वे ाराजवळ पोहोच ो. महा ा ा वे ारावर दो ी बाजूं ना
तोंडातून अ ी सोडणा या िव ु प मूत उ ा हो ा. यमसभा बाहे न भयानक वाट ी.
महा ा ा आत वे करताच ा ी सैिनकां ा तुकडीने आम ावर ह ् ा
के ा, पण आ ी ां ना ढ ाची संधी िद ी नाही. केवळ रीर बि आहे णू न
यु िजं कता येत नाही. बि रीरय ीसोबतच ढ ाचं कौ ् यही हवं . तुकडी ा
परा क न आ ी यमसभेत वे के ा. ितथं अि कुंड, ावर ते ा ा िदव ा
आिण मानवी कव ा टां ग े ् या हो ा.
 “यम तर आप ् यापे ाही ू र आहे .” ह ानं डोळे िव ारत ट ं .
तेव ात जाडजू ड आिण केस मोकळे सोड े ा यम समोर आ ा. ाचे डोेळे ा
तर अंग गडद काळं होतं. बेसूर आवाजात रागानं तो ओरड ा,
“कोण आहात तु ी? तुमची िह त क ी झा ी यमरा ावर ह ् ा
कर ाची?”
“ ं कािधपती राजा रावण तुम ा भेटी ा आ े आहे त.” िबभीषणानं यमा ा
उ र िद ं . उ र ऐकताच चे ह यावरी भीतीची छटा ा ा पवता आ ी नाही.
“दे व जमातीचे ोक तर िदसाय ा सुंदर असतात, मग तूच एवढा काळा
आिण िव ु प कसा? खरं सां ग, तू दे व आहे स की गु ाम?” कुंभकणानं ा ा िवचार ं .
ानं कुंभकणा ा नाकडं दु के ं आिण मा ाकडं बघू न णा ा,
“तु ी मा ा सभेत येऊन सा ात मृ ू ा आ ान िद ं आहे . रावणा, तुझं
मा ा ी काहीही वै र नसताना हा मुजोरपणा का के ास?”
“माझं वै र कुणा ीच नाही. फ दे वां चे ोकपा माझे मां डि क असावे त
एवढीच एक अपे ा आहे . म द ा ा य ातून म ा न भेटताच तू िनघू न गे ास,
णू न त: तु ा भेटाय ा आ ो आहे .” मा ा उ रानं तो णभर वरम ा आिण
खोटं हसत णा ा, “क टासमान तू. मा ा नुस ा ापानं तु ा कुळाचा
नायनाट होई . मूखा, तुझी पा ता काय? बेडकानं समु िगळायची भाषा नसते
करायची.” असं बो ू न ाने हाताती गदा मा ा िद े नं फेक ी.
छातीवर जोरानं गदा आदळ ् यानं मी खा ी पड ो. जोरा ा हारानं
छातीत कळ आ ी. माझा े वट झा ा असं णभर वाट ं . ा ा सैिनकां नी
अचानक ह ् ा के ा. तुंबळ हाणामारी सु झा ी. कुंभकण, महोदर, ह
े षानं ढत होते. चवताळत उठून मी खड् ग उच ं . े वटचा सैिनक माराय ा
आ ी ितघं जण धाव ो. आमची सर ी बघू न यमानं खा ी ठे व ं . ा ा
सवानी घे र ं . कुंभकण आिण महोदर ा ा ाथाबु ां नी मा ाग े .
“सैिनकां ची फौज िकती मोठी आहे यापे ा ां ात ढ ाची धमक िकती
आहे , या ा जा मह असतं.” यमाकडं रागानं बघत मी ट ं .
“रावणा, तू चु कतो आहे स, तु ा ोकां चं अ ही पृ ीवर राहणार नाही.
माझा ाप आहे तु ा. सगळे अ -पा ानं तडफडून मरती .” तोंडातून आ े ं
र पु सत तो णा ा. ाचं बो णं संपताच कुंभकणानं ा ा पे काटात ाथ
मार ी.
“ ाप काय दे तोस? िनसगाचा िनमाता अस ् यासारखा बो ू नकोस.
िनसगिनयमा ा ध न बो . कुठं आहे तुझा तो काळदं ड? ाची भीती तरी दाखव!
ज -मृ ू चा तू दे व आहे स तर कर आमचे ाण हरण. अरे , तुझा रे डा नाही िदसत?
कुठे आहे तो?” कुंभकणा ा उपहासा क बो ानं आ ी सव जण हसू ाग ो.
यमाचा अपमान करायची संधी कोणीही सोड ी नाही.
“आज भोजनात याचाच रे डा खाऊ.”महापा वनं ा ाकडं हसून बघत
ट ं.
“तुझी बहीण यमीसोबत िववाह के ा नाहीस णू न तू ं सेस पा आहे स.
भावासोबत िववाहाची इ ा धरणारी ती दु कुठे आहे ? िवचार ित ा आम ापै की
कोणी पसंत पडतंय का ते!” असं बो ू न कुंभकणानं ाची गुरगुरणारी नजर खा ी
कर ास भाग पाड ं .
“यमा, तू मृ ू देव णवू न घे त ोकां म े भीती िनमाण के ीस.
वै तरणीसार ा र ा ा न ा, उकळ े ं ते , भयंकर ि ा अ ा भंपक गो ी
पसरवू न तू ोकपा झा ास. ज मृ ू चं दै वत फ महादे व हे स तूच आता
े का ा सां गायचस. पृ ीवरचा एकमेव राजा ं कािधपती रावण आहे आिण
एकमेव दै वत ि व.” आजोबा ा ा धमकावत णा े .
“रावणा, तू पापी आ ां ना मु क न ै ो ावर संकट आण ं स. हे नीच
कोणाचे च आ नाहीत. ते सवानाच ास दे ती . यां ना मु के ् याचा प चा ाप
होई तु ा.” यम मा ाकडं बघत आत रात णा ा. ा ाकडं दु क न
मी ओरड ो,
“यां ापे ा नीच तर दे व आहे त. िक े क दै , असुर, दानव यां ची दे वां नी
िनदयतेनं ह ा के ी. इं ानं तर हान मु ी आिण यां वरही पा वी ब ा ार
के े त. िनसगात े का ा जग ाचा अिधकार आहे . दे वां नी आय सोडून कुणा ा
ां ततेनं जग ाची संधी िद ी? सां ग.”
मी यमा ा िसंहासनावर जाऊन बस ो. कुंभकणानं यमा ा फरफटत
मा ासमोर आण ं . अचानक ऋषी यमसभेत दाख झा े . मी होऊन
िवचार क ाग ो, गु दे व इथं कसे? यां ना कुणी सां िगत ं ? ऋषींचं द न
घे ासाठी मी िसंहासनाव न उठ ो आिण न तेनं ट ं ,
“ णाम, गु दे व! आपण इथं कसे?”
“नारदानं सां िगत ं तू यमरा ावर ह ् ा करणार आहे स, ामुळे मी
तातडीनं इथं आ ो. ही ढाई थां बव आिण यमा ा मु कर.” ऋषींनी म ा
आ ा के ी.
“ज ी आ ा गु दे व.” मी इ ा नसताना उ र ो.
“सोडा ा ा.” मी कुंभकणा ा णा ो,
“गु दे व, रावणानं िन ारण मा ावर ह ् ा के ा. आिण सव पापी
आ ां ना मु के ं य. या ा तु ी दं िडत करा.” यम रागानं फणकारत मा ाकडं
बघू न णा ा.
“द ीवा, हा सूयपु आहे . मा ा कुळात ा आहे .” मा ा खां ावर हात
ठे वू न ऋषी णा े .
“गु दे व, माफी असावी.” मी मनावर िनयं ण ठे वत ट ं .
“यमा, द ीवानं माफी मािगत ी आहे . तु ी पराजय का न ा ा
नमन करा. इं जसा राजा आहे तसाच द ीवही ू र, धाडसी राजा आहे . ा ावर
िवजय िमळवणं अवघड आहे . े षभावना सोडून ा ा ी िम ाचे संबंध ठे व.”
यमाकडं बघू न दे व णा े , आिण मा ाकडं बघत म ा णा े ,
“द ीवा, यमा ा िजं कणारा तू े असुर आहे स. तू माझा कीितवान ि
अस ् याचा म ा अिभमान वाटतो, परं तु िवनाकारण यु द वीरा ा ोभा दे त नाही.
म ा नारदाची सवय माहीत आहे .” मी होऊन गु दे वां चे ऐकू ाग ो.
माझी नजर महोदराकडं गे ी. ानं नकाराथ मान डो ाव ी.
“गु दे व णाम, ं कािधपती आप ् या मनासारखं च करती . परं तु यमावर
िवजय िमळा ा आहे तर धमानुसार पराभूतानं िवजयी राजा ा पायावर मुकुट
ठे वायचा असतो. ामुळे यमानं ं कािधपतीं ा पायावर मुकुट ठे वावा. ं कािधपती
दयाळू आहे त. यमा ा अभय दे ती .” िबभीषणानं धम ान सां गून ऋषींना
अडचणीत टाक ं . म ा िबभीषणाचं कौतुक वाट ं आिण मनात हसू उमट ं . इ ा
नसताना यमानं मा ा पायावर मुकुट ठे व ा. गु दे वां वरचा आदर क न
यमा ा मु के ं .
 यमावर िमळव े ा िवजय सोबत घे ऊन आ ी यमरा ातून िनघा ो.
दे वां ा आणखी एका ोकपा ा ा परािजत के ् याचा आनंद मनात होता.
ै ो ाचं अिधप मा ाकडं ये ाची ही नां दी होती. कुबेर, यमा ा परािजत
क न इं ाचं सा ा खळ खळं कर ास सु वात झा ी.
“राजन, नारदाचे आभार मानाय ा हवे त. आप ा पराभव होई या इ े नं
ानं स ् ा िद ा खरा, पण ामुळे उ ट आप ाच आ िव वास वाढ ा.” ह
हसत णा ा.
“खरं आहे . आप ् या साम ािवषयी नारदाचा अंदाज चु क ा. दे व जमाती ा
या िवजयानं धा ी बसे .” असं णू न मी पु कात बस ो.
‘मय दानवा ा नगरीत च ा’ पु का ा आदे िद ा. दोन िदवसां ा
वासानंतर पु क मया ा नगरीत आ ं . मय आिण दु दुंभीनं आमचं ागत के ं .
रा ी सुरा ा न आिण सु ास भोजनानंतर सव जण झोप े . म ा मा झोप येत
न ती. म रा ी यनक ातून बाहे र येऊन मी मयां ा दा नाकडं िनघा ो. मयां नी
म ा कुठून तरी पािह ं आिण बाहे र येऊन िवचार ं ,
“काही हवं य का राजन?”
“बो ायचं आहे आप ् या ी, आिण अजू न सुरा हवी आहे .”
मय आदरानं म ा ां ा दा नात घे ऊन आ े . सुरेचा ा ा हातात दे त
णा े ,
“बो ा राजन.”
“ ं कासभा िनिमतीिवषयी बो ायचं होतं. ं केत स ा भरपू र सोनं जमा झा ं
आहे . आता ं कासभेचं िनमाणकाय सु ावं , अ ी इ ा आहे .”
“न ीच राजन, आराखडा तयार आहे . ं केती ि कोटा पवतावर
ं कासभेचं िठकाण यो राही . आपण ती जागा िन चत कर ास परवानगी
िद ी, की काही िदवसां त काम सु करतो.” मय उ ाहात णा े .
“एक िवचा का?” मी सुरेचा घोट घे त िवचार ं .
“िवचारा. ात एवढा संकोच का?”
“मंदोदरी ा मातो ी हे मा यां ना व णानं पळवू न ने ं , की ा त: िनघू न
गे ् या? ा गे ् यापासून आपण फार खच ा आहात असं मंदोदरीनं सां िगत ं .”
मा ा धडक बो ानं ां नी णभर डोळे बंद के े , ां ा चे ह यावर उदासीनता
आ ी.
“काहीच सां गता येत नाही.” असं णत डोळे उघडून ां नी सुरेचा ा ा
रचव ा.
“मंदोदरी सतत ित ा आईची आठवण काढत असते. आई ी भेट झा ी तर
ित ा खू प आनंद होई . ती सतत आनंदी राहावी यासाठी काहीही कर ाची माझी
तयारी आहे .” मी णा ो आिण णभर थां बत िवचार ं ,“ ा िजवं त असती का?”
“हो. ती िजवं त आहे . स ा ती काके म पवतरां गां मधी उरपू र या िठकाणी
आहे . उरपू र ही व णाची राजधानी आहे . पृ ीवरी ती सवात सुंदर जागा आहे ,
इं ा ा गा ाही ई ा ावी इतकी र . ितथं सव बफ, िविवधरं गी फु झाडं उं च
धबधबे आहे त. काके म पवतरां गां मधी वातावरणही अित य आरो दायी आहे .
ितथ ी े क ी अ ं त सुंदर आहे . यां चं सौंदय आिण तेजामुळे ां ा वयाचा
अंदाज येत नाही. दै राज बळीनं इं पद िजं क ं ते ा ां नी म ा यमपद िद ं होतं,
ा वे ळी मी हे मा ी िववाह के ा होता. काही वषा ा वै वािहक जीवनानंतर ती
त: न गे ी की दे वां चे दू त ित ा परत घे ऊन गे े हे म ा माहीत नाही. ित ावर
माझं खू प े म आहे . हे मा चार हान मु ां ना सोडून गे ् यानं खरं च मी खू प खच ोय.
ते ापासून माझं क ातच मन रमत नाही.”
“दानवराज मी आप ा आ आहे . तु ा ा आिण मंदोदरी ा मी दु :खी नाही
बघ् ◌ाू कत. आपण ां ना परत घे ऊन येऊ. उ ाच पिह ् या हरात िनघ् ◌ाू. ां ना
घे ऊन आ ् यावरच तु ी ं कािनिमतीचं काम सु करा.” मा ा बो ानं मयां ा
डो ां तून आ चयिमि त आनंदा ू वा ाग े . अधीरतेनं म ा ते णा े ,
“राजन, खरं च ित ा आणता येई ? म ा तुमचं बो णं वत वाटत आहे .
गे ी पं धरा वष ित ा परत आण ासाठी य करायची सु ा माझी िह त झा ी
नाही. या चार मु ां ा िजवा ा भीतीनं मी कुणा ा मदतही मािगत ी नाही. हे मा
परत आ ी तर मी कायम तुम ा ऋणात राहीन.” ां ा भाविनक बो ाकडं न
दे ता मी ट ं ,
“दु दुंभी आिण मायावी ा सां गा, माते ा परत आण ासाठी यु द करायचं
आहे . तुमची प ी परत आण ् यानं मी आपणास ि य होऊ क ो तर िन चत ते
माझं भा असे .” असं बो ू न मी उठ ो आिण बाहे र येऊन ह ा ा क ाकडं
िनघा ो.
“सेनापतीऽ” मी बाहे न हाक मार ी. ह ानं दरवाजा उघड ा. मी आत
गे ो.
“उ ा सकाळी व णावर चढाई करायची आहे . मय, दु दुंभी आिण मायावीही
सोबत येती . व णा ा परािजत कराय ा इतकेच यो दे पु रे होती , की अजू न
कुमक असणं गरजे चं आहे ?” मी ह ाकडं एकटक बघत िवचार ं . डोळे चोळू न
झा ् यावर आळस दे त तो णा ा.
“राजन, यमा ा आपण इत ाच यो ् ां नी परािजत के ं आहे . आता तर
मय, दु दुंभी आिण मायावी यां ची भर पड ी आहे . ामुळे अजू न सैिनकां ची म ा तरी
आव यकता वाटत नाही.” ह ा ा सकारा क उ रानं छान वाट ं .
ह आिण मी गेच आजोबां कडे आ ो. ां ना व णावरी ह ् ् याची
योजना सां िगत ी. थोडं अिन े नंच ां नी िवचार ं ,
“अचानक व णावरच ह ् ा का?”
“आजोबा, दोन ोकपा परािजत झा े त. व णाचाही पराजय झा ा, तर
दे व अजू न कमकुवत होती . ामुळे िन चत सगळी दे व जमात खळ खळी होई .
मग आयावताती ऋषी सैरभैर होऊन रा स सा ा ाचे याचक बनती .” मी
येरझा या घा त पु ढं णा ो, “आपण उ ाच ह ् ा के ा तर व णा ा
यु दिस दतेसाठी वे ळ िमळणार नाही. ोकपा ां ा स ग पराभवानं रा स सा ा
ै ो ाती सवात बळ सा ा होई . ानंतर इं ा ा पराभूत करणं सोपं
होऊन जाई . मह ाचं णजे म ा माझा सासरा रा स सं ृ तीत हवा आहे .”
“मय रा स सं ृ तीत आिण व णावर ह ् ा? म ा काही समज ं नाही.”
आजोबा आ चयानं णा े .
“आजोबा, समजे उ ा.” आजोबां चा होकार िमळवू न मी आिण ह
बाहे र पड ो.
पहाटे च जाग आ ी. ि वपू जा कर ासाठी मयां ा ि वमंिदरात गे ो.
मयां नी पू जेची सव तयारी के ी होती. बे -फु ं , दू ध, मध ताटात मां डून ठे व ं होतं.
मु ी ा पती ी स ानानं वाग ाची ां ची प दत छान वाट ी. ि वपू जा
संप ् यावर कुंभकण, महोदर, िबभीषण ि वद नास उप थत झा े .
 “रावणा, व णावर ह ् ा करायचा आहे का?” िबभीषणानं िवचार ं .
“हो, तुमची तयारी झा ी का? आप ् या ा वकरच िनघायचं आहे . आता
े क िदवस यु दाचा आहे हे मना ा सां गून टाका.” मा ा बो ावर ितघं ही खू
झा े .
“ े क िदवस सोड, े क ण यु दच कराय ा िमळावं , हा आ ीवाद मी
ि वा ा मागणार आहे .” महोदरा ा व ावर म ा हसू आ ं .
“महोदरा, काही िदवसां नी यु दासाठी पृ ीवर कुणीही ि ् क राहणार
नाही. मग काय कर ी ? आधी यो आ ीवाद मागाय ा ि क.” कुंभकण हसून
णा ा.
“यु ाती िवजयानं आपण साम ा ी होतो, पण ा ी ते ाच
होऊ जे ा आप ् या ा उच ाची गरज पडणार नाही. नुस ा ‘रा स’
नावानंच दह त वाट ी पािहजे . आप ् या ा उच ाची वे ळ येते णजे
आपण सावभौम स ाधी नाही. वकरच यु द बंद करायची वे ळ यावी, आिण ं का
हे ै ो ाती एकमेव स ाक असावं , असा आ ीवाद महादे वा ा मागा.”
तहा करत मी ट ं . ावर ितघं ही मा ाकडं कौतुकानं बघू ाग े . ां चं
ि वद न झा ् यावर मी उठून आजोबां कडे आ ो.
“रावणा, व णावर ह ् ा कर ाचा तुझा िनणय ठाम आहे ? कारण रा ी
घे त े े िनणय एका ां त झोपे त बद तात.” आजोबां नी ं का घे त िवचार ं .
“नाही आजोबा, एकदा िनणय घे त ा की ात बद नाही.” मी उ र ो.
आ ी महा ाबाहे र आ ो. दु दुंभी आिण मायावी ा चे ह यावर स ता होती.
आतापयत मी िकंवा ां नीही जविळकता वाढव ाचा कधी य के ा न ता. सव
तयारी क न आ ी पु कात बस ो.
पु काने हवे त झेप घे त ी. ां तपणे बसून काके म पवतरां गा ये ाची वाट
पा ाग ो. खडकाळ, आिण बफा ् ◌ािदत पवतरां गां मधू न पु क जिमनीपासून
कमी अंतराव न उडू ाग ं . ढगां ा खा ू न ते उडत अस ् यानं िनसगानं
भरभ न िद े ं सौंदय डो ां त साठवू ाग ो. वातावरणात गारवा होता. काके म
या बफाळ पवतरां गां म े उरपू र ा जवळ पु क उतर ं .
सुंदर खळखळणारे झरे , बफा ् ◌ािदत ु पां ढरे डोंगर, झाडां -झुडपां वर
बफ पड ् यानं े क वृ ोिभवं त िदसत होता. सफरचं दाची झाडं , फु ां नी
नट े ् या झाडीत प े ् या टू मदार कु ा, िनसगानं भरभ न दे ास कुठं ही
कंजु षपणा के ा न ता. सोनं, चं दन, मािणक, िहरे यां नी यु अ ा ं कािनिमतीची
इ ा होती, परं तु िनसगा, सौंदयात तु ा ी धा होऊच कत नाही. पृ ीवरी
सवात सुंदर नगरी बनव ाची इ ा मनात ध न नकळत तुझी चे ाच कर ाचा
िवचार के ा. तु ा या ोभस आिण समृ द सौंदयासमोर धन, संप ी सगळं काही
ू आहे . खरं च, तु ा तोडीचं सव े असं सौंदय मी नाही उभं क कणार.
तु ाइतकं महान कुणीच नाही.
अंगावर िच खत घात ं , ि ं गां चा मुकुट चढव ा. स होऊन आ ी
उरपू रकडं िनघा ो. नगराजवळ येताच आम ावर बाणां चा मारा सु झा ा. माझं
नस ् यानं छाती ा खा ी आिण मां डीत दोन बाण घ् ◌ाुस े . वे दनेनं िव ळत मी
खा ी पड ो. म ा उच ासाठी सगळे धाव े . आम ाती े का ा
जवळजवळ एक बाण तरी ाग ाच होता. जवळी खडकां ा आिण झाडां ा
आड आ ी प ो. वातावरण थं ड अस ् यानं जखमेची ठणक वाढ ी. आजू बाजू ा
नजर िफरवू न मी सव िजवं त अस ् याची खा ी के ी. कुंभकण आिण महोदरानं
पळत जाऊन धारदार खड् गानं नगरीचा दरवाजा तोड ा. ां ामागं बाणां ची पवा न
करता े कानं नगरीत वे के ा. िबभीषण, खर आिण दू षण धनु ानं एकेका ा
िटपू ाग े .
नगरीत वे करताच िदसे ाची क क ाग ो. व णा ा
सैिनकां ची ह ा क न ां चे घोडे ता ात घे त े . आ मक ह ् ् यानं नगरवासी
भयभीत झा े . घो ावर ार होत ह आिण महापा व ा मो ा धारदार
ानं दह त िनमाण झा ी. काही वे ळात नगरी ा म भागात र ाचा सडा
पड ा. उरपू र दह तीनं आ ी काबीज के ं . महोदर धावत मा ाकडं आ ा आिण
णा ा,
“हे व ण ोक चां ग े िदसत आहे त रावणा. येथी ेक ी सुंदर
आहे . ातही या तर अित मनमोहक आहे त. यां ना माराय ा मन धजावत नाही.”
िक े क जणां चे गळे िचर ् यावर ा ा असं वाट ं , याचं नव वाटू न मी हसत
ट ं , “महोदरा, कु प, काळे ोकच वाईट िकंवा ू र असतात हा समज आधी
दू र कर. सुंदर आिण छान असणारे च ब याचदा टोकाचे नीच आिण ू र असतात.
िदस ाव न मन ठरवणं चु कीचं आहे . आता जा िवचार क नको. या वे ळेस
आप ् या ा संप ीबरोबरच या सुंदर यां नाही सोबत ायचं य. ं केत सुंदर या
असती तरच पु ढी रा सजमात सुंदर होई .”
माझं बो णं पू ण होईपयत व णा ा कुंभकण आिण ह ानं कैद क न
मा ासमोर आण ं . जखमेवर कपडा बां धून नगरी ा मधोमध अस े ् या
ओ ावर मी बस ो. ह ानं व णा ा माझी ओळख क न िद ी. मी दानवराज
मयां ना हाक मार ी. मय जवळ येऊन उभे रािह े .
“व णा, हे दानवराज मय, ां ची प ी हे मा यां ना तू पळवू न इथं आण ं
आहे स. ां ना मयां कडे सुपुद कर.” मा ा बो ाकडं दु क न तु तेनं
बिघत ं .
ह ानं ाथ मा न व णा ा खा ी बसव ं . मान खा ी घा ू न तो िव ू चा
धावा क ाग ा.
“म ा तर तू फार ू रवीर वाटत होतास. परं तु तू तर फारच ह ा
तीचा िनघा ा. तुझं नाव काय आहे ?” मी ा ा दरडावत िवचार ं .
“मी व ण नसून व णाचा े पु इं द् यु आहे . हा मय खोटं बो त आहे .
आ ी हे मा ा पळवू न नाही आण ं तर ती त: न परत आ ी आहे आप ् या
आ ां कडं . आमची ी आ ा ा धनापे ा जा ि य आहे . या दानवाची पा ता तरी
आहे का हे माचा पित बन ाची?”
“काय? ती त: परत आ ी?” मी उडा ोच!
मी मयाकडं बिघत ं . ाने गेच व णपु ा ा डो ात मार ं आिण
मो ानं णा ा,
“खोटं बो त आहे हा नीच. हे मा ा समोर आणू न ित ाच िवचारा.”
“कुठं आहे त हे मा?” मी व णपु ा ा खडसावत िवचार ं . ावर तो ां तच
बस ा. मी ह आिण कुंभकणा ा हे मा ा ोध ासाठी खु णाव ं . हान मु ां ा
मानेवर ठे वू न कुंभकणानं मो ानं िवचार ं . काही वे ळातच हे मा त: न
समोर आ ी. ित ाकडं बघू न आ ी अचं िबत झा ो. हे मा फारच सुंदर आिण
त ण िदसत होती. मंदोदरी-दु दुंभीची ही आई आहे , यावर माझा िव वासच बसत
न ता. ‘ही मयां ची प ी नाही, तर मु गी ोभते.’ मी मनात पु टपट ो आिण मयां ना
िवचार ं ,
“ही त णी हे मा आहे का दानवराज?”
 “होय राजन, मी आपणा ा सां िगत ं होतं की आरो दायी वातावरणामुळे
इथ ् या या आिण पु ष िचरत ण असतात.”
“तु ा ा व णानं पळवू न आण ं आहे , की आपण त: न िनघू न
आ ात?”
मा ा नावर हे मा िधटाईनं सव बघत णा ी,
“म ा व ण राजानं पळवू न आण ं , परं तु माझं मन आता इथं रम ं आहे .”
“तु ा ा पु ां ची आठवण नाही येत?” मी गेच ित ा दु सरा न िवचार ा.
“खू पदा येते. कोण ा ा ित ा पु ां चा दु रावा सहन होई ?”
मायावी आिण दु दुंभीकडे बोट दाखवत मी ित ा ट ं , “हे दो ी तुमचे पु
आहे त आिण तुमची क ा मंदोदरी ही आता माझी प ी आहे . दानवराजां चं
तुम ावर अित य े म आहे . ामुळे तु ा ा परत घे ऊन जा ासाठी आ ी आ ो
आहोत. तुमची आम ासोबत ये ाची इ ा आहे का?”
मा ा बो ानं आजोबा, ह , कुंभकण, िबभीषण सगळे अवाक् झा े .
े मळ नजरे नं दु दुंभी आिण मायावीकडं बघत ती णा ी, “हो”
ितचा होकार ऐकताच दु दुंभी आईचा आ ीवाद घे ासाठी खा ी वाक ा.
मय दानवा ा चे ह यावर आनंदा ा छटा उमट ् या.
“याचं काय करायचं ं कािध ?” महोदरानं व णपु ावरची पकड थोडी
सै करत िवचार ं .
“व णपु ा, तुझे िपता कुठे आहे त?”
“इं सभेस गे े आहे त.” ानं रागानं उ र िद ं .
“म द ा य ातून पळू न गे ् यापासून तो इथं नाही आ ा का? तुझा बाप
तर फारच भेकड आहे .” मी कु तपणे हसत ा ा ट ं . खु न ी नजरे नं तो
मा ाकडं बघू ाग ा. महोदरानं ा ा मानेवर ाथ घात ी. ा ा केसां ना
ध न फरफटत ा ा मा ा पायाजवळ आण ं . ाचा चे हरा धु ळीनं माख ा
होता.
“पराजय का न ं कािधपतींना जीवाची भीक माग!” महोदर ाचं
म क उच ू न णा ा,
“िजवाची िभक? थू : ापे ा म ा मृ ू ि य आहे .” थुं कून िधटाइनं मा ाकडं
बघत तो गुरगुर ा. पायानं मी ाची हनुवटी वर के ी.
 “ठीक आहे . ि य अस े ा मृ ू च तु ा िमळे .” मी इ ारा करताच
महोदरानं ाचं म क एका फट ात धडावे गळं के ं . अंगावर र ाचे थब उडा े .
चे ह यावर उडा े े र ाचे थब पु सत मी उठ ो.
“नगरवािसयां नो, तुम ा ी माझं वै र नाही. दे व जसे असुर हर उद्
करतात तसा मी हे सुंदर उरपू र उद् करणार नाही. फ सोनं-नाणं , िहरे जे
काही असे हे आ ा ा दे ऊन टाका. कोणीही च ाखी अथवा ितकार के ा तर
हान मु ां सकट सग ां ची िचता इथं पे टे .” असं णू न मी मयाकडे बिघत ं .
“रा सराज ं कािध , आप े मा ावर अनंत उपकार झा े त.” दु दुंभी म ा
णाम क न णा ा. सुमा ी आजोबा मा ाकडं एकटक बघत होते. मी
ां ाजवळ गे ो. जवळ जाताच तहा करत ते णा े ,
“रावणा, तू अित य ार आिण बु मान आहे स. भूतकाळाती एकही
दै , असुर राजा तु ाइतका मु ी न ता. माणसं जोडणं , ां ा िजवनात आनंद
िनमाण करणं हे आजवर कुणा ाही जम ं नाही.”
“महादे वाचा आिण तुमचा आ ीवाद आहे आजोबा. ं केसाठी भरपू र सुवण
जमा होई , आिण वकरच सव े सुवण ं का उभारणीचं काम चा ू होई ात
म ा आता ं का वाटत नाही.” मा ा िति या ऐकून आजोबां नी म ा आि ं गन
िद ं .
नगरवासी सोनं, िहरे , माणकं आणू न दे ऊ ाग े . काही सुंदर या
िनवड ् या. अगिणत धन जमा झा ं . हरणाचं भाज े ं मां स, सफरचं द आिण इतर
फळं खाऊन आ ी दानवराणी हे मा ा घे ऊन िनघा ो. पु ढं मयां ा नगरीत
मु ामा ा थां ब ो. दु स या िदव ी मयां ा प रवारा ा सोबत घे ऊन आ ी ं केत
पोहोच ो.
*

मातृह ा

िक े क िदवसां ची िन ा मी पू ण के ी. मंदोदरी आनंदात गुणगुणत

होती “खू िदसत आहे स!” मी कूस बद त ट ं .
 “होय राजन्, माते ा भेट ् यानं मन आनंदून गे ं आहे . तु ी िजं क ं त म ा.”
“नाही मंदोदरी, िजं क ं स तर तू आ ा ा. णू न तर तु ा आनंदासाठी ही
मोहीम के ी. तू स अस ीस की अजू न सुंदर िदसतेस. तु ाकडून पू ण सुख
िमळावं णू न आण ं तुम ा माते ा. ाथ आहे मी फार” मी हसत
णा ो.
“राजन्,तुम ा ाथात माझा सु दा ाथ आहे .” ितनंही हसून िति या
िद ी.
“मेघनाद कुठं आहे ?”
“ ाळे त गे ाय. ाि वाय ा ा क ातच ची नािहये.” ित ा
बो ानं म ा हसू आ ं आिण मेघनादचा अिभमान वाट ा.
“मंदोदरी, ाि वाय रा स राजाचा पु कसा ोभे ?”
“रा सराज, उठा. अकंपन आप ी वाट पाहत आहे त.” िवषय बद ू न ितनं
सां िगत ं .
“रा सराज’ या उपाधीनं मा ापासून तुझा सहवास िहराव ाय.” असं णू न
अिन े नं मी उठ ो. ान, ि वपू जा उरकून बैठकीत आ ो.
“बो ा अकंपन महाराज.” मी हसत बो ू न ा ा बस ास खु णव ं .
“राजन्, एक वाईट बातमीआहे .” मी ा ा उ र न दे ता खडकीतून बाहे र
बघू ाग ो. ानं परत हाक मार ी, “राजन्”
ा ा आवाजानं भानावर येऊन मी ट ं , “हं , सां गा. काय वाईट बातमी
आहे ?”
“राजन, का केय िवद् युिज ानं ां ा मातेची ह ा के ी.” अकंपना ा
वा ानं स ता णाधात िव न गे ी.
“काय, मातेची ह ा?” मी तणावात येऊन िवचार ं ,
“होय राजन, काही िदवसां पूव च गु चरानं संदे आण ा होता. आज
कचे रीत गे ् यावर म ा समज ं .”
“सिव र सां ग.” बेचैन होऊन खा ी बसत मी िवचार ं .
“राजन, का केय राजा अि जी ाची ह ा ाचे सेनापती आिण
िवद् युिज ाची माता यां नी संगनमतानं के ी. दोघां म े अनैितक संबंध आहे त, हे
समजताच िवद् युिज ानं ू रतेनं सेनापती आिण त: ामातेची ह ा के ी आिण
नंतर तो त: का केय राजा झा ा आहे .” अकंपना ा बो ानं मी सु झा ो.
ू पणखे ची आठवण आ ी.
“ ू पणखा, क ी आहे ?”
“राजन, ू पणखा का केय राणी झा ी आहे .”
मी पहारे क या ा हाक मा न महापा व ा बो वाय ा सां िगत ं . काही वे ळ
िवचार क न अकंपना ा ट ं ,
“अकंपना, रा ससं ृ तीत माते ा आ थान आहे . ती क ीही अस ी तरी
ितची ह ा कदािपही माफीस पा नाही. त: मी, कुंभकणानं जरी असं कृ के ं
तरी ासाठी मृ ू दंड हीच ि ा आहे .”
“राजन, िवद् युिज ा आप े आ आहे त आिण ां नी रा स सं ृ तीचा
अजू न ीकार के ा नाही.”
“अकंपना, जे ा मी त: ा आिण कुंभकणा ा अ ा गु ासाठी माफी
दे णार नाही, असं णा ो ते ा इतर आ ां नाही हाच िनयम ागू होतो. का केय
रा स सं ृ तीत नाहीत, परं तु मातृह ा, मग ती कोण ाही सं ृ तीत अथवा
सा ा ात झा े ी असो, ा ा मा ाकडून मा नाही. असे नीच जीवं त राहाय ा
नकोत. जो ज दा ा आईचा नाही तो या जगात कुणाचाच नाही; आिण हे जगसु ा
ा नराधमासाठी नाही.” मी िचडूनच णा ो.
“पण राजन, िवद् युिज ा ा मातेनं ा ा िप ाची ह ा के ी आहे . ामुळे
ा ा राग येणं साहिजक आहे . आपण याचा पु निवचार करावा. िवद् युिज ा ा
आप ् याब िनतां त आदर आहे , आिण आप ी बहीण ू पणखे चा तो पती आहे , हे
नजरे आड करता येणार नाही.” चाचरत तो णा ा
“अकंपना, िवद् युिज ा माते ा कैद पण क कत होता. आईवर
उच ाची ा नराधमाची िह त क ी झा ी? असं कृ जनावरं सु ा करत
नाहीत. फ ा ा मा ाब आदर आहे े आिण तो ू पणखे चा पती आहे , णू न
रा स सं ृ तीची मूळ िवचारधारा सोडून दे ऊ? ा ा माफ करणं म ा
होणार नाही. असे आ म ा नकोत.” तेव ात महापा व बैठकीत आ ा.
“महापा व, आता ता ाळ िनघायचं आिण िवद् युिज ाचं छाट े ं म क
घे ऊन यायचं .’ मी गेच िनणय िद ा. “काय झा ं राजन?’ ानं गोंधळू न िवचार ं .
 “ ा नराधमानं त: ा मातेची ह ा के ी आहे . आ आहे णू न ा ा
आपण माफ के ं तर असं कृ भिव ात कोणीही करे . जो मातेचा नाही तो
कुणाचाही होऊ कत नाही.” मी सां िगत ् यावर महापा व ा सु ा राग आ ा.
रागातंच ानं िवचार ं ,
“ ू पाचं पण म क आणायचं का?” ा ा नानं मी जरा गोंधळ ो, पण
गेच सावरत ा ा णा ो,
“ित ा समजावू न सां ग. परं तु ितनं जा नाटक के ं तर ा प र थतीत
तु ा वाटे तो िनणय घे . फ एक ात ठे व. आप ् या मातां चा ित ावर खू प
जीव आहे .”
“ितनं नाही ऐक ं तर उच ू न आणतो.” मा ा उ रानं महापा व जरा
गोंधळू नच णा ा.
“यु दास जात नाहीयेस. फ म क छाटू न आणायचं आहे . ामुळे
िनवडक िनदयी यो े सोबत घे ऊन जा!” “हो.” णू न महापा व घाईत बैठकीतून
बाहे र पड ा.
“अंकपना, अजू न काही बातमी?” मी िवषय बद ू न िवचार ं .
“नाही राजन. मय दानव पहाटे पासून कचे रीत आहे त. िपता ींसोबत
ं कािनिमतीिवषयी चचा करत आहे त.”
“स ा कुठे आहे त ते दोघं ?” मी स तेनं िवचार ं .
“समोरी ां गणात.” अकंपनानं सां गताच मी गेच ां गणात आ ो म ा
बघताच मय दानवानं स तेनं अिभवादन के ं . आजोबां चा आ ीवाद घे त ा आिण
हसत ट ं ,
“झा ी का सु ं कािनिमतीची तयारी?”
“झा ी, पण सुवणनगरी बनव ासाठी पया सोनं आप ् याकडं नाही.
ाऐवजी तां बं वापरावं का, यावर िवचार करत आहोत.” आजोबा िचं ता करत
णा े . ावर मी मयां कडं बघत ट ं ,
“दानवराज, फ सुवण, चं दन आिण सागवानच वापरायचं . इतर धातू
नकोत.”
“राजन्, मग अजू न सुवण ागे .” मय पणे उ र े .
 “उ रे कडी ग बतं अजू न ं केत यायची आहे त. आप ् या ा ितथं ही भरपू र
सुवण िमळा ं आहे .” मी उ ाहात ट ं .
“रावणा, आ ी ते गृहीत धर ं आहे .” आजोबां नी गेच िति या िद ी.
“आजोबा, मग अजू न सुवण कुठं िमळे ?” मी िवचार ं आिण िवचारात
पड ो.
“राजन, मी एक सुचवू का?” मयानं आ ा दोघां कडे बघत िवचार ं .
“होय दानवराज, सां गा.” आजोबा उ ाहात णा े .
“उ रे ा, िक ं धा सा ा ात तुंगभ ा आिण इतर काही न ां ा खो यां त
क ा सुवणाचं भांं डार आहे , परं तु ते खो जिमनीत आहे . ितथू न बाहे र काढू न ते
ु करता येई .” मया ा बो ानं मी आ चयचिकत झा ो.
“दानवराज, िक ं धे ा वानरराज वा ीसोबत आप े मैि संबंध नाहीत, मग
हे कसं होई ?” आजोबां नी िचं ता के ी मी िवचारात पड ो. वा ी अनाय
आिण सा क वृ ीचा राजा आहे . ानं कधीच आप ् या ा ास िद ा नाही.
“दानवराज, तु ी ं कािनिमतीचं काम वे गानं सु करा. सुवणाचं मी बघतो”
असं णू न मी उठ ो.
एका स ाहानंतर िवद् युिज ाचं सड े ं म क घे ऊन महापा व दरबारात
हजर झा ा. दरबाराती े क जण डोळे िव ा न ा म काकडं बघू ाग ा.
“िवद् युिज ानं मातेची ह ा के ी आहे . रा स धमानुसार मातृह ा हा सवात
मोठा गु ा आहे . ाची ि ा फ मृ ू दंड. िगधाडां ना खाय ा दे हे म क.”
म काकडं एक तु कटा टाकून मी महापा व ा णा ो.
“हो राजन.” असं णू न तो वळ ा.
“महापा व, ू पणखा कुठं आहे ?” मी ा ा िवचार ं .
“ित ा आई ा क ात सोडून आ ो आहे .” उ र दे ऊन तो बाहे र गे ा.
िवद् युिज ाचं म क बघू न कुणी काहीच िति या िद ी नाही. ां त बसून दरबारानं
एक कारे मूक संमतीच िद ी.
इतर िवषयां वर चचा झा ् यावर मी िसंहासनाव न उठ ो. ू पा ा भेटाय ा
आई ा दा नाकडं आ ो. ू पणखे चा आ ो बाहे रपयत ऐकू येत होता.
ित ासोबत आई आिण माव याही रडत हो ा. ां चा आ ो ऐकून मी मागं
वळ ो आिण पु ा दरबारात आ ो. आजोबा िवचारम बस े े िदस े . म ा
बघताच ते णा े ,
“रावणा, सुवणा ा व थे साठी तयारी करावी ागे . मयानं
ं कािनिमती ा कामात जरा जा च गती घे त ी आहे . िक े क ोकां ना तो रोजगार
दे णार आहे . सुवणासाठी आप ् या ा वकरच िक ं धे वर ह ् ा करावा ागे .”
“आजोबा, मी वानरराजाची मािहती काढ ी आहे . वा ी ा ं ाची खु मखु मी
आहे . ह ् ा कर ापे ा जर ा ा ं ात परािजत के ं तर सोनं काढ ासाठी तो
आप ् या ा मदत सु ा करे .” िसंहासनावर बस ् यावर मी ट ं .
“ ा ा ी कोण करे ं ?” आजोबां नी अधीर होत िवचार ं .
“कोण णू न काय िवचारता आजोबा? मी करीन. राजासोबत राजानंच ं
करावं असं यु ा सां गतं.” मी उ र दे ताच आजोबां नी मा ाकडं कौतुकानं
बिघत ं आिण णा े ,
“ग बतं ं केत पोहोच ी की िनघू िक ं धे ा. ठीक आहे ? एक मह ाचं
सां गायचं रािह ं च. खर आिण दू षणा ा दं डकार ात सेनानायक णू न तैनात ठे वू .
दे वां नी ह ् ा करायचा िवचार के ा तर आप ् या ा गु बात ा गेच िमळती .
सोबत सै ा ा काही तुक ा तैनात ठे वू , णजे उ रे कडी मां डि क राजां वर
आप ा वचक सु ा राही .”
“ठीक आहे आजोबा, गेच ां ना आदे दे तो.” असं णू न मी उठ ो.
साधारण मिहनाभरात सुवणानं भर े ी ग बतं ं केत दाख झा ी. ं के ा
संप ीत अमाप वाढ झा ी. िबभीषण आिण मा ् यवान आजोबा संप ीची मोजदाद
कर ात गुंत े . रा स सा ा आता ै ो ाती सवात ीमंत सा ा झा ं होतं,
तरीही ं कािनिमतीसाठी अजू न सुवणाची गरज आहे हे डो ातून जात न तं.
िक ं धे ती सुवणखाणी ता ात घे ासाठी मन अधीर झा ं होतं. कुंभकण, ह
आिण महोदर यां ा ी यािवषयी चचा के ी. ां नी होकार दे ताच आ ी
िक ं धे कडं जा ाची तयारी के ी.
आ ा ा घे ऊन पु कानं उ ाण के ं . आ ी िक ं धे जवळ पोहच ो.
ह ानं राजधानीत जाऊन वा ीिवषयी चौक ी के ी. तो ानासाठी पू व
िकना यावर गे ा होता. गेच पु का ा पू वकडं जा ाची सूचना िद ी.
समु िकना यावर ब दं ड रीरय ीचा वा ी ान करताना िदस ा. ा ापासून
काही अंतरावर पु क उतर ं . आ ी वा ीजवळ चा त गे ो. ाचं ान होईपयत
थां ब ो. काही वे ळानं तो उठ ा आिण आम ाकडं कुतूह ानं बघू ाग ा.
“मा वर, कोण आहात आपण?” ा ा न बो ानं आ ी ओ ाळ ो.
“मी रा सराज रावण.” भारद आवाजात मी ओळख सां िगत ी.
“आप े काय ि य क ?’ ानं ित न के ा. ाचं रीर मजबूत होतं.
अंगावरी केस ा ा ीचं द न करत होते. भूजा आिण मां ा ह ीसमान
भास ् या. ाचे ब दं ड बा पा न माझं अवसानच गळा ं .
“वानरराज, ं ासाठी आ ान दे ास आ ो आहोत.” माझं बो णं ऐकून तो
मो ानं हस ा आिण णा ा,
“सगळे िमळू न मा ा ी ं करणार आहात का? तुम ाती एकही जण
मा ा ी ं कर ास पा नाही. तु ी सगळे एकदम ढ ात तर ं ात म ा
आनंद िमळे .”
ा ा म ूर बो ाचा म ा राग आ ा.
“आधी म ा तर िजं कून दाखवा.” णत मी अंगव काढू न बाजू ा फेक ं .
ानंही ाचं अंगव बाजू ा क न अंग झटक ं . ाचं िपळदार रीर पा न
ा ा सामोरं जाय ा नको, असं आता वाटू ाग ं . माझी ी अध झा ् यासारखी
वाट ी. मनातून तर पराभव झा ाच होता, आता फ ं ात परािजत होणं बाकी
होतं. मी हात पु ढं करताच मा ा हाता ा ध न ानं म ा गरकन जिमनीवर
आपट ं . मी उठ ाचा य क ाग ो, परं तु माझे दो ी हात िपरगळू न म ा
ानं गुड ात ध न जोरात दाब ं . मी िव ळ ो. पु ा म ा िफरवू न मा ा दो ी
पायां ना पीळ घात ा. ाण जातोय असं वाट ं , पण काही वे ळानं दया दाखवू न ानं
पाय मोकळे के े .
“रावणा, तु ा बु चातुया ा कथा मी ऐकून आहे . महादे वाचा भ
अस ् यानं मी तु ा िजवं त सोडतोय. ं ात सहसा मी कुणा ाच अभय दे त नाही”◌ं
असं बो ू न वा ी उठ ा. मीही अंग झटकून उभा रािह ो. महोदर, कुंभकण िचडून
मा ाकडं बघत होते.
“वानरराज, मा करा. आप ् या बा बळानं मी भािवत झा ो आहे . मी
आप ् या ी मैि संबंध जोडू इ तो.”
 वा ीनं तहा क न म ा िद दारपणे आि ं गन िद ं . पु कात बसून
वा ीसोबत आ ी िक ं धे त आ ो. दगडापासून बनव े ी भवनं एकमेकां ना
िचकटू न वसव ी होती. ब दं ड भूजां चे वानर सव पहारा दे त अस े े िदस े .
वानर ज डौ ानं े क भवनावर फडकत होता. फार ऐ वय न तं, पण
े का ा चे ह यावरचं समाधान मा ा डो ां ना िदसत होतं. सा ा प तीनं
बां ध े ् या महा ात वा ी आ ा ा घे ऊन आ ा. आम ा भोजनाची व था के ी.
ाची प ी, भाऊ आिण पु ाची ओळख क न िद ी. वा ीचं आदराित
ीकार ् यानंतर मी िवषय काढ ा.
“वानरराज, मी सुवणजिडत ं कािनिमती करीत आहे . ासाठी म ा सुवण
कमी पडत आहे . आप ् या रा ाती तुंगभ ा आिण इतर न ां ा खो यां त
सुवणाचा िवपु साठा आहे . म ा जिमनीतून सुवण काढ ासाठी आप ी परवानगी
हवी.” मा ा बो ावर वा ी िम क पणे हस ा आिण णा ा,
“म ा तू ं ास आ ान िद ् यावरच समज ं होतं, तु ा ा मा ाकडून
काही तरी हवं आहे , आिण हे जाणू न घे ासाठी मी तु ा ा अभय िद ं . म ा
सुवणात आिजबात रस नाही. आपण आता िम झा ो आहोत. ामुळे तु ी
िवनासायास सुवण काढू कता. काही मदत ाग ी तर वानरसेना आप ् या ा मदत
करे .” एकदा मै ी के ् यावर वा ी ात कधीच बद करत नाही.”
वा ी ा मै ी ा संबंधानं मी सुखाव ो. े मळ व िद खु ास भावामुळे
वा ी माझा सवात ि य िम झा ा. ाचा िनरोप घे ऊन ं केत आ ो. मयानं गेच
तुंगभ ा गाठ ी. सुवण काढ ास सु वात झा ् यानं मी आनंदी होतो. वा ी ा
रे ीम, सुवण, दािगने, िहरे -माणकं, सुका मेवा आिण मसा ् याचे पदाथ भेटीदाख
पाठव े .
*

ं ि
 ं कािनमाण
मयां नी ं के ा राधजानीसाठी ि कोटा पवताची िनवड के ी, आिण ा
पवताजवळी प रसर ं केसाठी यो अस ् याचं पटवू न िद ं . ं के ा मधोमध
अस े ा पवत मी आधी बिघत ा होता, परं तु गद झाडीत ा पवत एवढीच माझी
ा ा ी ओळख होती. मयां सोबत आ ी पवताजवळ जाऊन बिघत ं . तो एक
मोठा एकसंध खडक होता.
“दानवराज, इथ ी घनदाट झाडी आिण पड े े खडक बाजू ा क न
राजधानी तयार करणं नाही. समु िकना यावर गद नारळां ा झाडीत ं का
असावी असं म ा वाटतं. सूय दय व सूया महा ातून िदसावे त अ ी माझी इ ा
आहे . समु ात बुडणारा सूय रोज नजरे स पडावा णू न आपण समु िकनारा बघू न
राजधानीची जागा िन चत के ी तर यो होई .” कपाळावर आ ा आणू न मी
ट ं आिण एका दगडावर बस ो.
मा ा बो ावर आजोबा, कुंभकण, िबभीषणासह सवानी सहमती द व ी,
परं तु मयां ना मा माझं णणं ब तेक पट ं नसावं . जरा िवचार करत ते णा े ,
“राजन, समु ावर राजधानी असणं यो ठरणार नाही. समु ावरी खा या
वा यानं सोनं, सागवान यां ावर प रणाम होऊ कतो. समु ावर येणा या वादळां नी
सु ा राजधानी ा फटका बसू कतो. िनसगानं दया दाखव ी तरी समु ाव न
येणा या ूंचा ह ् ा झा ा तर राजधानी ा सवात आधी हानी पोहोचे . म ा तर
हाच प रसर राजधानीसाठी यो वाटतो. आप ा महा या पवतावर असे तर
दू रवर ठे वणं सोपं जाई . नैसग क आप ी िकंवा ूपासून महा ाचं र ण
करणं सोपं होई . स ा ा प र थतीवर जाऊ नका. काम चा ू झा ् यावर हा
प रसर आपण क न घे ऊ. इथं जागेचं बंधन न राहता भ राजधानी उभी
करता येई .”
मय दानवानं मां ड े े मु े म ा रा वाट े . णाचाही िवचार न करता मी
ां ना होकार िद ा. मा ा होकारानं मय दानव सुखाव ा.
माझा होकार िमळताच ं कािनिमती ा कामा ा गती िमळा ी. हजारो
कारागीर, मजू र, ह ी, घोडे कामा ा ाग े . आव यक ती यं णा राबव ाचे सव
अिधकार मयां ना िद े . ज द गतीनं काम सु झा ं . मी सतत मया ी चचा करत
होतो. ै ो ाती सवात बळ आिण समृ नगरी बनव ाचं ठरव ं होतं, पण ती
क ी िदसे हे सां गता येत न तं. मयां नी एकदा िवचार ं ,
‘राजन, तु ा ा ं का क ी हवी आहे ?”
“सह ाजु ना ा मािह तीपे ा े !” एवढं च मी ां ना सां गू क ो.
आयावता न चं दन, सागवान आण ाचं काम सु झा ं . कामाची गबग
पा न आ ी सव जण उ ाहीत झा ो होतो. काम कधी पू ण होतंय याकडं माझं
ागून होतं. मा ा मनाती अधीरता बघू न मय एकदा णा े ,
“राजन, ं कासभेइतकी सुंदर आिण समृ नगरी परत कुणी बनवू कणार
नाही. आपण िन चं त राहा.”
कुतूह ानं मी अनेक न मयां ना िवचा ाग ो. तेही समाधानकारक उ रं
दे त होते. मा ा सतत ा नां नी ते वै तागून जाती , असं वाट ् यानं मी ं का
िनमाणा ा कामात ढवळाढवळ करणं बंद के ं आिण दरबाराती कामां कडं
दे ऊ ाग ो.
म ा दु सरं पु र ा झा ं . ाचं नाव अ कुमार ठे व ं . कुंभकणा ा दोन
जु ळे पु झा े . कुंभ, िनकुंभ असं ाचं नामकरण के ं . िबभीषणा ा ि जटा आिण
क ा नावा ा मु ी झा ् या. सव भावं डां ना मु ं झा ् यानं कुटुं ब मोठं झा ं . मी
दरबारातून महा ात वकर येऊ ाग ो. सव हान मु ां सोबत वे ळ जाऊ ाग ा.
मेघनाद सवात मोठा आिण माझा सवार् त ि य होता. हे मा ासह इतरां ाही ात
आ ं होतं. मु ां ा बा ी ा बघ ात िदवस स ाग े .
ं केती सव मु ां साठी गु कु बां ध ं गे ं . ु ाचाय गु कु ाचे आचाय
णू न ं केत आ े . ां नी ात यु ा , नीित ा , सं ृ तीबरोबरच समानता
आिण िवचार ातं ावर भर िद ा. अ यन आिण ानाजना ा प तींत सुसू ता
आण ी. कुंभकण आिण मा ् यवान आजोबा त णां ना ान दे ऊ ाग े . दै ,
असुर राजां ना भावी िपढी ा ा पारं गत कर ात अपय आ ं होतं. नवीन
रा स सं ृ तीचा पाया मजबूत हो ासाठी सं ृ ती ा पोषक आिण अपे ि त असं
ानाजन कर ावर माझा कटा होता. ु ाचाया ी चचा करत रा स
सं ृ तीसाठी संिहता बनव ी. महाि वरा हा सवात मोठा सण ठरव ा. ि वपू जा
आिण ि वआराधना यां ा प ती ठरव ् या. असुर, दै , दानव, भट ा जमातींना
रा स सं ृ तीत सामावू न घे त ं . रा स सं ृ ती अनेक जमातींनी ीकार ् यानं
वाढे , यावर माझा िव वास न ता. सं ृ ती ही ज जात असते, या िवचारापयत मी
आ ो होतो. ाथासाठी सं ृ ती िकंवा धम कार ा तरी ाची मू ् यं र ात
कधीच उतरत नसतात, याची म ा जाणीव झा ी होती. मी रा स सं ृ तीची पाईक
अस े ी पु ढची िपढी बनव ाचं काय सु के ं . वै िदक, असुर, दै परं परां चं ान
नवीन िपढी ा दे णं बंद के ं . रा स धम हाच एकमेव धम आिण रा स स ता हीच
ओळख, हे बीज मु ां म े जव ास सु वात के ी. उ कोटीचं ान, ातं ,
इ त भोग, ऐ वय, समता आिण ां तता ही धमाची मागद क त ं ठरव ी.
े का ा तं िवचार मां ड ाचं ातं िद ं . रा सधम विचक असावा असं
माझं मत होतं. ात ु ाचायानी आव यक तो बद के ा.
ा धमा ा धारणा का ानु प बद त नाहीत तो धम गु ामां ची फौज तयार
करत असतो. एका िवि काळात िकंवा िवि प र थतीत धमाचे िनयम बनव े
जातात. का ानु प ा िनयमां म े बद झा े नाहीत तर ा िवचारां ना ढोंगी ोक
ा वत स मानतात. खरं तर ा वत असं काहीच नसतं. ं केत मी िबभीषणास
धािमक ातं िद ं होतं. िवचारां म े बद हा जसा अपे ि त असतो ा माणे
धमा ा िनयमात सु ा सतत बद हवाच हे ु ाचायार् ना पटवू न िद ं . मी रा स
धमाती संिहतेत सव िवचारसरणींचा मु संवाद ठे व ा होता.
धम ही गत जबाबदारी अस ् यानं धमाची साव ी रा कारभारावर पडू
िद ी नाही. महा ाती रावण, दरबाराती रावण, हान मु ां ी संवाद साधणारा
रावण, यु ाती रावण, ि वआराधना करणारा रावण, क ा े मी रावण... अ ी
माझी वे गवे गळी पं मी ा ा िठकाणी करत होतो. े क िठकाण ा
वे गळे पणानं मी नेमका कसा आहे , हे कुणा ाही समजणं जरा अवघडच होतं.
ं कािनिमती झा ् याि वाय कोणतीही मोहीम हाती ायची नाही, असं आ ी
ठरव ं . समु ावरी ापार िनयंि त झा ् यानं ं के ा खिज ात िदवसिदवस वाढ
होऊ ाग ी. कोण ाही िनणयाची अंम बजावणी यो रीतीनं हो ासाठी मी
य ी असायचो. सव जबाबदा या इतरां वर सोपव ् यानं मा ाकडं बराच वे ळ
ि ् क राहायचा. ामुळे मी आयुवदाकडं वळ ो. आजवर घे त े ं ान ि खत
पात सं हीत क ाग ो. गभसं ार, हान मु ां चं आरो , आयुव िदक
काढे , वन ती, आहारा ा प ती, अ ा , मं , हठयोग ि या, ोितषसंिहता
यां वर माझे िवचार ि िह े . े खनानं ाना ा क ा ं दावतात हे अनुभव ं .
संगीतात े िविवध राग अ ास े . ढो , तुता या आिण बासरीपे ाही वे ग ा वा ाची
डो ात क ् पना सुच ी. िवि धातू ा तारे पासून वीणास एक वा मी बनव ं .
ा ा ‘ वीणा’ हे नाव िद ं . ह ि खतां ना ‘रावणसंिहता’ नाव िद ं .
ु ाचायाना माझी ह ि खतं आवड ी. मी रच े ् या िनसगा ी सुसंवाद
साधणा या ऋचा रा स धमात माण मान ् या गे ् या. गु कु ाती अ यनात
ां चा समावे झा ा. नविवचार, दा िनकता आिण परं परा जाणू न घे ासाठी
ै ो ाती िव ानां ना ं केत आमं ण दे ऊ ाग ो. िविवध िवषयां वरी चचनं
िवचारप त ग ् भ होऊ ाग ी.
पौ आजोबां ा आ माती िक े क सहका यां ना ं केत थाियक के ं .
सोनं, मािणक, रे ीम, सागवानासोबतच ान, कौ ् य, संगीत, क ा यां ा नवीन
आिव ारां वर भर िद ा. ानानं संप ीची ोभा वाढते, या त ानं मी ान हण
थां बव ं नाही. ानाची भूक मानिसक थै य कधीच दे त नाही या िवचारापयत मी
आ ो. पु ढी रा स िपढी ा ानाचा वारसा दे ासाठी त: ा सव ा ां त
पारं गत के ं . ह क ा, िच क ा, ि ् पक ा, थाप क ा या रा स सा ा ा ा
नवीन प ती बनव ् या. ासाठी मय दानवा ी के े ी चचा उपयु ठर ी. ां नी
ै ो ातून उ म कारागीर ोधू न आण े होते. ं केती ापा यां कडं
ै ो ाती ापाराचं नेतृ राही याची काळजी घे त ी. आयावताती आिण
े क ीपावरी ार ापा यां ना ं केत थाियक के ं . ं केती थाियक
िव ानां ची सं ा वाढ ी. धािमक ातं िद ् यानं े का ा ं केिवषयी े म वाटू
ाग ं . भ ं कािनिमती ा कामात गु ामां ची गरज आहे हे मयानं सां िगत ् यावर
मी नकार िद ा. ‘गु ाम’ या संक ् पनेचाच म ा राग यायचा, परं तु मयां नी आ हच
के ् यानं मी परवानगी िद ी. इ ा नसताना कधी कधी काही गो ी करा ा ागतात.
ामुळे मी त: ाच दां िभक वाटायचो. ं कािनिमतीपयतच गु ाम वापरायचे .
ं के ा िनिमतीत सहभागाब सवाना ातं आिण धन दे ऊन ां ची मु ता
करायची, हे मी ठरव ं .
एक िदवस मयां नी ं कािनिमती बघ ासाठी बो ाव ं . मी, सुमा ी आजोबा,
िबभीषण, कुंभकण, ह आिण मा ् यवान आजोबां सह सवजण िनिमती थळावर
आ ो. रं गीबेरंगी छ ां नी प रसर गजबज ा होता. े का ा अंगावरी
व ाअ ं कारां कडं बघू न म ा स वाट ं . े क मजू र, गु ाम, कारागीर
चा ताना झुकून णाम करत होता. आ म सोडताना एका व ानं सु झा े ा
आयु ाचा वास या भ ं केपयत आ ा होता. मी स तेनं सव बघत होतो.
मनात उ ाह आिण आनंद होता. संघषाचं फळ महादे वानं आ ा भावं डां ना िद ं
होतं. ती अिभ ाषा असे तर महादे व दे तो हे स च! मी चा ताना मजु रां ा
डो ां त ां चं मन वाचत पु ढे िनघा ो. आमचं हे वै भव बघू न या मजु रां ना हे वा वाटत
असे , परं तु हे सहज आ ं नाही, हे ां ना सां गायची म ा इ ा झा ी.
मयां नी हसतमुखानं आमचं ागत के ं . भ र ाव न ां ा मागोमाग
आ ी चा ू ाग ो. र ा ा दु तफा सुंदर झाडं ां नी ाव ी होती. पिह ् यां दा
बिघत े ी जागा हीच का, हा न आ ा सवाना पड ा. मयां नी जागेचा कायापा ट
के ा होता. र ा ा दो ी बाजूं ना भ भवनं, साद, बाजारपे ठा तयार करणं सु
होतं. ावरी क ाकुसर, ि ् प उ तीचं होतं. महादे व, िनकुंिभ ा दे वी, असुर,
दै , दानव यां ा ौयकथां चं कोरीव काम े क भवनावर के ं होतं. े क भवन
बघत राहावं सं वाटत होतं. े क जण मयां चं कौतुक करत होता
“दानवराज, आजोबा, सेनापती, कुंभकण सव भावं डं आिण मामा यां ना हवी
त ी ां ा भवनां ची िनिमती करा. वे ळ ाग ा तरी हरकत नाही. ं कावािसयां ची
भवनं पण सो ाचीच हवीत, हे ात असू ा.” मा ा बो ावर मयां नी उ ाहानं
मान डो ाव ी. ं केभोवती िव ा खं दक खोद ाचं काम चा ू होतं. दगड
फोड ाचा खटखट आवाज सगळीकडं घु मत होता. उपवनं, गो ाळा, अ व ाळा,
ागार, आयुव िदक बाग, गु कु , िविवध क ा सादर कर ाचे सभामंडप,
गोदामं, सुवण, -व िनिमतीचे कारखाने, पाणी व था, बोगदे , र े बघू न
आ ी अचं िबत झा ो.
े क गो ीकडं मय बारीक ठे वू न होते. आम ा ेक नाचं
ां ाकडं उ र होतं. सुवणा ा मु वापरानं सव चकाकी आ ी होती.
“राजधानी ा चारही िद ां नी वे ार असे .” मयां नी पवताकडं जाताना
सां िगत ं .
आ ी मु महा ा ा पवताजवळ आ ो. पवत कोर ाचं काम चा ू होतं.
पाय ा ा भ अ ी िसंहाची ितकृती कोर ी होती, ती बघू न मी मनातून खू
झा ो. मयां ा क ् पनेचं करावं तेवढं कौतुक कमी होतं. सवाचे डोळे दीप े . पाय या
चढू न आ ी पवतावर आ ो. सागवान-चं दनाचे ओंडके कापू न महा ाची िनिमती
चा ू होती. दरबार, िक े क यनक ं, बैठकीची दा नं, भोजनक , समोर भ
ां गण, ि वमंिदर, े क िठकाणी खड ा, पा ाचा छोटा त ाव, दोन बिगचे
ानं पवतावर बनव े होते. हे सव बघू न मी अवाक् झा ो होतो.
“दानवराज, मा ा क ् पनेपे ाही जा आहे हे !”
“राजन, ै ो ा ा अिधपतीचं िनवास थान आहे हे . याची बरोबरी भिव ात
सु ा कोणीही क कणार नाही.”
िनिमतीची भ ता बघू न आ ी भारावू न गे ो. आधी मयां ना आ ी खू प न
के े , परं तु मय आ ा ा भारी पड े . आमचे न संप ् यानं ते जे काही सां गत होते
ते आ ी िनमूटपणे ऐकून घे ऊ ाग ो. े का ा चे ह यावर आनंद ओसंडून वाहत
होता. उं चाव न राजधानी ा प रसराकडं नजर िफरव ी. थं ड वारा वाहत होता.
खा ी िक े क ह ी, रथ, मजू र काम करत होते. दगड आिण ाकडां वर कोरीव
काम चा ू अस ् यानं धू ळ उडत होती. पू ण ा ा मागावरी मोठी भवनं ीस
पड ी. र ाव न येताना ं कािनिमती ा कामा ा भ तेची क ् पना आ ी
नाही. पण इथू न बिघत ् यावर कामाचा आवाका समज ा.
“दानवराज, सगळं काम कधी संपे ?” आजोबां नी मयां ना िवचार ं .
“पु ढ ा वषाका पयत. िनिमती े वट ा ट ात आ ी आहे .”
म ा ितथू न जावं सं वाटत न तं. सूया ाची वे ळ झा ् यानं आ ी िनघा ो.
जाताना माझा आ िव वास िक े क पटींनी वाढ ा होता. चा ताना आपसूकच
दे हबो ीत बद झा ा.
***
ि कोटा पवतावरी नवीन ं केत राह ास जा ाचा िदवस ठर ा.
ं कावािसयां सिहत मीही आनंदात होतो. जु नाट आिण मळकट महा ाकडं मी
े वटचं बिघत ं आिण बाहे र आ ो.
ां गणात सगळे माझी वाट पाहत होते. आई ि वि ं ग हातात ध न उभी
होती. ित ा मागे अ ं कारानं नट े ी मंदोदरी सुंदर िदसत होती. सेनानायक
उ ाहात सवाना रां गेत उभे े करत होते. ह ी, घोडे , रथ िविवधरं गी फु ां नी सजव े
होते. ह ीवर ा अंबारीत मी आिण मेघनाद बस ो. सुवण आभूषणां नी ह ी ा
सौंदयात भर पड ी होती. तो डौ ात चा ू ाग ा. ा ा चा ाती बाब मी
अंबारीतून अनुभवू ाग ो.
 अंबारीमागोमाग सुमा ी आजोबा, मा ् यवान आजोबा, आई आिण मंदोदरी,
ू पणखा आिण इतर या सजव े ् या रथातून िनघा ् या. सवार्ं त पु ढं ह
संच न करत होता. ाची मु ा रा स सा ा ाची आ मकता द वत होती. ा ा
मागे कुंभकण, महोदर, िबभीषण, धू ा घो ां व न िनघा े . र ा ा दु तफा
आभूषणां नी नट े ् या या फु ं उधळत हो ा. आ ी जसजसं पु ढं जात होतो
तसतसे ं कावासी आम ा मागून येत होते. दु दुंभी व इतर वा े वाजवणारे
वातावरणात नाद भरत होते. स तेनं अिभवादन ीकारत मी पु ढं जात होतो. हा
वास मा ात ऊजा भरत अस ् यानं वकर ि कोटावर जाऊच नये, असं वाटत
होतं. काही वे ळातच आ ी भ ं का राजधानी ा प चमेकडी वे ाराजवळ
आ ो. वा ां ा आवाजानं गती पकड ी होती. मयां नी हषभ रत चे ह यानं म ा
अिभवादन के ं . मी अंबारीतून खा ी उतर ो. अंगावर रोमां च उभे रािह े होते.
े का ा चे ह यावरी हा िटपत मी िनघा ो. वे ारातून आत आ ो. दरबार
बघ ाची म ा ती इ ा झा ी होती. आनंदिम ीत अगितकता पायां ना गती दे ऊ
ाग ी. र ां व न जाताना दो ी बाजूं ची भवनं सो ामुळे चकाकत होती.
े क भवन, ासाद अ तीम होतं. अतीव सौंदयानं डो ां चं पारणं िफट ं . ेक
भवनाकडं बघत राहावं सं वाटत होतं. ं कावासी अवाक् होऊन नगरीकडं पा
ाग े . र ा ा दु तफा नारळाची आिण अननसाची झाडं र ां ची ोभा वाढवत
होती.
ि कोटा पवता ा पाय ा ा जात असताना मय काही तरी सां गत होते पण ते
मा ा डो ात गे ं नाही. पाय ा ी वा ं वाजू ाग ी. ि कोटा पवत फु ां नी
सजव ा होता. ि कारीसाठी झेप घे णा या िसंहाची अ तीम क ाकृती मयां नी िनमाण
के ी होती. पवता ा पाय ा ी कोर े े िसंहा ा अज पं जाकडं मी बिघत ं . झेप
घे णा या िसंहासारखा पवत भासू ाग ा. रा स राजा अस ् याचा गव म ा आता वाटू
ाग ा. उं चव ाव न मी मागं वळू न बिघत ं , ं कावासी उं ची रे ीम व ं प रधान
क न मा ा मागून चा त होते. रं गीबेरंगी छ ां म े अ ं कारां नी सज े ् या या
ं केची संप ता द िवत हो ा. काटक आिण ब ा ी पु ष साम ाची सा दे त
होते. ऐ वयसंप सा ा ाचा नाग रक अस ् याचा े का ा गव असणार, यानं मन
सुखाव ं . भटकंतीनं सु झा े ् या वासाचं पाऊ आता समृ अ ा ं के ा
महा ा ा पायरीवर ठे वताना ऊर आनंदानं भ न आ ा. ‘महादे वा, सुख
उपभोग ाचं साम दे .” मी पु टपु ट ो.
‘ ं कािधपती रावणाचा जयजयकार असोऽऽ’ असा जयघोष पवतावर
जाईपयत चा ू होता. ि कोटावर जाताच ं खनाद झा ा. आईनं मंदोदरीस
मा ासोबत चा ास सां िगत ं . मी महा ा ा पाय यां जवळ आ ो आिण णभर
थां ब ो. आजोबां ना बो ावू न थम ां ना महा ात वे कर ास सां िगत ं .
हषभरीत होऊन आजोबा महा ा ा पाय या चढू ाग े . ां ा मागे आई आिण
नंतर मी महा ात वे के ा. महा ा ा आत भ आिण सुंदर असं ां गण होतं.
दगडां तून घडव े ् या ह ीं ा मूत वे धून घे त हो ा. सुवण, िहरे आिण
सागवानाचा वापर क न के े े कोरीव काम बघू न आई आिण मंदोदरीचे डोळे
िदप े . आईनं महादे वाची ाण ित ा के ी. सवानी महादे वाचा जयघोष के ा.
ां गणात भोजन व था के ी होती. भोजन झा ् यावर आ ी दरबारात गे ो.
इतका सुंदर दरबार मी थमच बघत होतो. यं काि त वाटावीत अ ी मो ाची
मोठमोठी झंब ु रं महा ा ा छतावर टकव ी होती. आसन व था होती.
छता ा आधार कुठे कुठे आहे , हे मी बघू ाग ो. मय दानवा ा थाप क े चा
आिव ार बघू न मी भाराव ो. हवा खे ळती राह ासाठी महा ा ा मोठमो ा
खड ां ची योजना के ी होती. फु ां ा सुगंधानं वातावरण फु ् ि त झा ं होतं.
मी िसंहासनाकडं चा ू ाग ो. सुवणजिडत िसंहासना ा का िकरण
परावत त करणारी अनेक र ं जडव ी होती. अंगात ू त संचार ी. ा भ
िसंहासनावर मी आसन थ झा ो आिण ं कािध अस ् याचा रोमां च अनुभवू
ाग ो.
सुमा ी आजोबां नी अि तीय असा िहरे जिडत मुकुट मा ा म कावर
चढव ा. महादे वाचा जयघोष होऊन दरबाराती कामकाजास सुरवात झा ी. थम
सवानी मय दानवां चं कौतुक के ं . सुमा ी आजोबां नी े काचं नाव घे ऊन
दरबाराती सवाची आसनं िन चत के ी. ानंतर े का ा भवन ठरवू न िद ं .
े क भवन भ आिण होतं.
ं कावासी आता आनंदी आिण सुखी जीवनाचा अनुभव घे ऊ ाग े . दु :ख,
वे दना, संघषिवरिहत जीवनास ारं भ झा ा होता. वषामागून वष िनवां त जाऊ
ाग ी. कोणतीही मोहीम नस ् यानं रा स सै सु ा समाधानी आयु जगत होतं.
मेघनाद आता सोळा वषाचा झा ा होता. ाचं आिण ा ां चं अ यन उ म
रतीनं चा ू होतं. भावी रा स स ाट गृहीत ध न सवजण ा ा ी न पणे
वहार करत होते. तो सव ानी होत चा ् यानं आ ा दोघां त िविवध िवषयां वर
चचा होऊ ाग ् या. मेघनादाची े क ा ात आिण कौ ् यातही गती
होती. े क य ात तो पारं गत झा ा. िनकु ादे वीचा तो िन ीम भ बन ा
होता. ितची आराधना कर ात तो अिधक वे ळ घा वू ाग ा. रा स आिण वै िदक
या दो ीही सं ृ तीिवषयीचं ाचं आक न कौतुका द होतं.
बागेत मी सहज फेरफटका माराय ा िनघा ो असताना मेघनाद जवळ आ ा
आिण णा ा, “िपता ी, मी ं केती सवात दु दवी रा स आहे .”
ा ा या नानं मी अवाक् झा ो. ा ाइतका भा ा ी तर ै ो ात
नाही, असं असताना या ा असं का वाटावं ? मीही िचं ितत होऊन िवचार ं ,
“मेघनादा, असं का वाटतं तु ा?”
“िपता ी, तु ी, काकां नी, आजोबां नी आयु भर खू प संघष के ा. ा
संघषानं ं का समृ झा ी. तु ी िक े क ढाया ढ ात. रोमां चक आयु
जग ात तु ी, परं तु मी मा या बाबतीत दु दवीच! मी आजपयत कोणताच ढा
ढ ो नाही अथवा कस ा संघषही के ा नाही. नुसताच सुखोपभोग घे ऊन आनंद
नाही िमळत. ि कारसु ा ठरवू न िद े ीच करायची, हे काय जीवन आहे ? ेक
गो म ा सहज सा आहे . इथं े क ाणी, प ी इतकंच न े , तर सू
जीवजं तूही जग ासाठी संघष करतात. मा ा वा ा ा तो संघष सु ा नाही. े वटी
मा ा जीवनाचं ेय काय? ब तेक माझा ज च िनरथक आहे .”
ा ा बो ानं माझं िवचारच वे गानं िफ ाग ं . या ा आिण या ा
पु ढ ा िपढी ा संघष नको, णू न आजवर ढ ो. आयु ात काहीच नसणं हे
िकती वे दनादायी असतं, हे या ा कसं समजावू ? यानं आयु आनंदात जगावं अ ी
माझी इ ा, पण या ा मा जीवनात संघष हवा, असं का वाटतंय? मी बेचैन झा ो.
मा ाकडून काहीच उ र येत नाही हे बघू न तो परत णा ा,
“िपता ी, म ा संघष हवाय.”
िवनाकारण तणावात आ े ् या ा ा चे ह याकडं बघू न म ा हसू आ ं .
आ म सोड ा ते ा मी या ाच वयाचा असेन कदािचत. हे वयच असं असतं.
आयु ाकडून ते काही तरी मागत असतं, त: ा िस क इ त असतं. मी
 ा ाकडं िनरखू न बिघत ं . उ रा ा अपे ेनं तो मा ाकडं बघू ाग ा. मी ा ा
ां तपणे णा ो,
“मेघनादा, े क ाणी जग ासाठी संघष करतो, पण तो संघष फारच छोटा
आहे . आ ी के े ा संघष हा अ ासाठी होता, आ ां ना थै य ा क न
दे ासाठी होता. आज तु ा तं रा स सा ा , राधसधम िदसतो. तु ा वयाचे
असताना आ ा ा कूळ, वारसा िमळा ा नाही. त:चं आ िस कर ात
िकती तरी वष क ात गे ी. अ िस कर ाबरोबरच िक े क असुर आिण
इतर भट ा जमातीं ा थै यासाठी आ ी ढ ो. तो काळच कठीण होता. तुझी
आजी, माझी भावं डं आिण मामा यां चा संघष थ गे ा नाही, णू नच आज हे ऐ वय
आिण अ अनुभव ास िमळतंय. अ ासाठी आ ी जे ढ ो, जो ास
सहन के ा, खरं तर ते आमचं दु दव होतं. तो संघष, ास, वे दना तु ा ा वारसात
ायची आमची इ ा न ती; परं तु संघष आताही आहे . ब तेक तो तु ा िदसत
नसावा.”
“आताही संघष आहे आिण म ा तो िदसत नाही, असं कसं होई ?”
“हो, संघष तर आताही आहे , फ ाची प त बद ीय. तुझा खरा संघष
तु ा मते ी आहे . ान आिण ां वर उ कोटीचं भु िमळवणं हा तुझा
संघष. जे ा तू रा स राजा हो ी ते ा या रा स सं ृ तीचा सार तु ा करायचा
आहे . या िसंहासनावर बस ी ते ा तुझा संघष सु होई . हा वारसा उभा करणं
सोपं होतं, पण तो िटकवणं अवघड काम आहे . ासाठी प रपू ण हो ासाठी तु ा
तु ा कुवती ी संघष करायचा आहे . संघष करणं णजे केवळ उच ू न
समोर ा ा परािजत करणं न े . वै य क ितमा उं चावणं हा सवात अवघड संघष
आता तु ा करायचा आहे . ामुळे संघष नाही, हे तू डो ातून काढू न टाक.” मा ा
उ रानं िमळा े ं समाधान ा ा चे ह यावर िदस ं .
“िपता ी, माझा संघष हा त: ीच आहे , हे म ा पट ं . ितमा, मता हे
म ा सोडून जाणार नाहीत, असं मी वचन दे तो. दे वां नासु ा मी रा स
सं ृ तीम े आणीन, हा िव वास दे तो. जीवनाचा अथबोध होत नस ् यानं िक े क
िदवस िनरथक िवचारां म े वाया गे े .” मा ा समजाव ावर आ व होत ानं
म ा खा ी वाकून णाम के ा. ा ा डो ात आता म ा वे गळं च तेज िदस ं . ा
तेजानं माझं मन फु ् ि त झा ं . ‘य ी भव’ असा ा ा आ ीवाद िद ा.
 तहा करत पाठमोरा होऊन तो िनघा ा. तो दू र जाईपयत मी ा ा ाहळत
होतो. ा ा चा ाती राजे ाही डौ बघत राहावसं वाटत होतं. हा राजे ाही
बाब, तेज ज त:च मेघनादाम े होतं जे मा ात कधीच न तं.
*

इं िजत
सकाळ ा कोव ा उ ात मी बिग ात िनवां त बसून संगीताती िविवध
रागां चा सराव करत होतो, इत ात आजोबा अचानक येऊन णा े ,
“राजन कसे आहात?”
 आजोबां नी ‘राजन’ असं संबोध ् यानं वे गळं च वाटू ाग ं . मी हसून ां ना
ट ं,
“आजोबा, आपण म ा राजन नका णत जाऊ, रावणच णा.” मी
जागेव न उठून आजोबां ना बस ासाठी खु णाव ं .
“राजासारखा वागत आहे स ट ावर तु ा राजनच णावं ागे .
कारण माझा द ीव कुठं तरी हरव ार.” ां ा ितरकस बो ाव न काहीतरी
िबनस ं य, हे मा ा ात आ ं . ते आसन थ होताच ां चा अंदाज घे त मी िवचार ं ,
“आजोबा, कार झा ं ?”
“काहीच नाही. मी समाधानी आिण सुखी आहे . आप ी ं का िमळा ी. मा ा
मु ी िमळा ा. रा स सा ा उभं रािह ं . पु ऐ वर उपभोगत आहे त. पौ स ाट
झा ा...” असं णू न ते उठ े . ां नी सुरेचा ा ा उच ा. दे हबो ीव न म ा
ां चा अंदाज ागेना.
“द ीव हे नाव तू का बद ं स सां ग ी का?” म ा भूतकाळात नेत
आजोबां नी िवचार ं .
“आजोबा, विड ां नी िद े ी जखम परत आठवणीत रे ऊ नरे णू न.” मी
सा ं कतेनं उ र िद ं .
“नाव बद ानं जखमा िवसरतात का?” ां ा दु स या नानं मी जरा
गोंधळ ो. नाचा अथ न समज ् यानं मी ां त बस ो. सुरेचा घोट घे त पु ढं ते
णा े ,
“तू िक ेकदा म ा णा ास, ‘आजोबा, म ा तुम ा ाती ं का उभी
करारची आहे .’ झा ी का मग ती उभी?” असं को ात िवचा न ते मा ा उ राची
वाट पा ाग े .
“आजोबा, ं का उभी रािह ी नाही असं तु ा ा का वाटतं? भवनं, ासाद,
सुवणाचे बनव े त. भ र े , उपवनं, बिगचे , अ व ाळा, गो ाळा...यात
काही कमी आहे का?” मी ां ना ित न के ा.
“रावणा, इथं च तुझी ग ् त झा ी. माझं णजे संप ी, ऐ वर असे
असं का वाट ं तु ा? इतकी वष सोबत रा नही म ा ओळख ास चु क ास तू. रा
संप ी ा मा ा े खी काहीच िकंमत नाही. ◌़ मु ींना ोध ासाठी अध आ मी
खच घात ं . मा ा त णपणापासून असुरां ना थै र दे ासाठी ढ ो. तु ा ा
 ोध ात ते ा वे ळ खच घात ा नसता तर ऐ वय उपभोगता येई एवढी संप ी
मी सहज िमळव ी असती.” ां ा ां नी मी वरम ो. ां नी पु ढं िवचार ं ,
“आजवर तु ा सवात जा समाधान कधी वाट ं ?” ा नावर िवचार
करताना सगळं आ णाधात डोळासमोर तरळ ं .
“कुबेरा ा पराभूत के ावर.” मी उ र िद ं .
“का?” ां नी परत न के ा.
“आईवर झा े ा अ ाचाराचा ित ोध घे त ा णू न.”
“ णजे तः वरचा ित ोध घे त ् याचं तु ा समाधान वाट ं . मी तु ा राजा
बनव ं . आजपयत ा संघषात तु ा माझा दे वां कडून झा े ् या पराजयाचा ित ोध
कधी आठव ा का? माझं दु :ख, संवेदना, अपे ा यां चा कधी िवचार के ास का?
ाथ आहे स का तू?” आजोबां ा ां नी मी घायाळ झा ो. ां ा चे ह यावरी
सुरकु ा बघत अ ं ता आठव ं . जं ग ाती ां नी सां िगत े ा सं ाम आिण
दु :खं आठव ं . मी मनातून खिज झा ो. मन हादर ं . मी हे िवसर ोच कसा? मी
उठ ो आिण आत रात ट ं ,
“आजोबा, चु क ं माझं. म ा माफ करा.”
“रावणा, माफी नको मागू. म ा ित ोध पािहजे . ा िव ू मुळं हे सव घड ं
ाचा ित ोध पािहजे . तू नाही णा ास तरी परत सै उभा न मी ढे न. तु ा
वाटत असे माझं वय झा ं . परं तु माझं ढ ाचं धै य वय झा ं नाही. म ा
ढायचं य. कारण मे ानंतर म ा ां त झोपारचं य.” ां ा बो ानं अंगावर हारे
आ े . ां चे पाणाव े े डोळे बघू न मी गिहवर ो.
“आजोबा, म ा मा करा.” णत मी ां ा पारावर झुक ो. ां नी म ा
उठव ं . ां चे हात थरथरत होते. डोळे िक िक े करत ते णा े ,
“म ा मा ी ा ह े चा सूड हवार. ासाठीच मी िजवं त आहे . ा
रणभूमीव न मी पळा ो होतो ाच रणभूमीवर म ा परत जारचं आहे .” ां ना काय
उ र ावं , हे म ा सुचेना.
‘दे ी ना म ा ित ोध घे त ् याचं समाधान?”
“हो आजोबा. मा ी आजोबां ा ह े चा ित ोध नाही घे त ा तर माझं
आयु िनरथक ठरे . आजच सेने ा आदे दे तो. खरं च, मा ाकडून िव रण
झा ं , म ा मा करा.” माझं उ र ऐकून आजोबां नी म ा आि ं गन िद ं . ता ाळ
मी सव सेनानायकां ना बो व ासाठी पहारे क रां जवळ िनरोप िद ा. आजोेबा िनघा े .
ां ा मागं मीही गेच दरबाराकडं िनघा ो.
‘आजोबा, खरं च मी चु क ो.’ असं मना ी पु टपु टत दरबारात आ ो. अ थ
झा ो. सेवका ा सुरा आणार ा सां गून डोळे िमटू न बस ो.
‘...आजोबा, मी तुमचं मन आजवर कसं समजू क ो नाही? तः वर ा
ित ोधाि वार म ा काहीच कसं िदस ं नाही. तुम ाि वार हे ऐ वय, राजपद,
सा ा , सं ृ ती काहीच िनमाण करणं न तं. सग ां ना भौितक सुख
िमळा ं य या थाटात मी जगत आहे . तु ा ा जसं माझं मन समज ं तसं म ा तुमचं
मन कसं नाही समज ं ? ाथ आहे मी.’
“राजन.” सेवकानं सुरेचा घड़ा आण ा. तो आधा ासारखा मी रचव ा.
ह , महोदर, िबभीषण, अकंपन, महापा व, कुंभकण आिण बाकीचे सेनानायक
दरबारात आ े .
“मेघनादा ा िनरोप नाही िद ा का?” पहारे क याकडं बघत मी िवचार ं .
“नाही राजन, दे तो गेच.” उ र दे ऊन पहारे करी पळा ा. सगळे जण
आसन थ झा े . दरबार सु होताच िबभीषण बो ास उठ ा. मी ा ा ग
राह ास खु णाव ं .
“मी आज तु ा ा चचा कर ासाठी िकंवा स ् ा घे ासाठी बो ाव ं नाही,
तर आदे ऐक ास बो ाव ं आहे . एका स ाहात इं ावर ह ् ा करारचा आहे ,
ासाठी रा णापासून तयारी ा ागा. सेनापती, ता ाळ सेना तरार करा. खर,
दू षण, मधू या सवाना अकंपन, तु ी िनरोप पोहोचवा. सा ा ा ा सव गु चरां ना
सतक करा. ां ना ै ो ाती े क हा चा ींवर ठे वार ा सां गा. इं ा ा
राजधानी ा प र थतीची म ा इ ंभूत मािहती हवी आहे . सेनापती, ं केत तुरळक
सै ठे वू न ं िकनीकडं सुर ेची सव जबाबदारी ा. बंदरावरी सव ापार थां बवा.
उ रे कडं िनघ ासाठी सगळी ग बतं तरार करा. िबभीषण आिण मा ् यवान
आजोबा, मोहीम संपेपयत ं केती ासन तुम ाकडं असे . आप ् या ा वे ळेचं
बंधन आहे . तरारीत कसूर करणा रा ा ता ाळ मृ ूदंड ा. ”
तेव ात मेघनाद दरबारात आ ा. माझा अवतार बघू न तो जागेवर उभा
रािह ा.
 “मेघनादा, वकरच आपण दे वां वर आ मण करणार आहोत.
यु समा ीपयत महा ा ा सुरि ततेची जबाबदारी तु ा सां भाळारची आहे .” मी
ा ा ट ं.
“हे कार िपता ी? मी कार ी आहे का संगी घरात राहार ा? मी सु ा
सोबत रे णार.”या उ रावर मी ा ाकडं रागानं बिघत ं आिण ओरड ो,
“माझे तु ासाठी माण नाहीत का?” मा ा ओरड ानं तो थोडा
गोंधळ ा. तरीही, ठामपणे उ र ा,
“िपता ी, तुमचे मा ासाठी माण आहे त; फ ते म ा ा ा सोबत
घे ाबाबत असती तरच. मी नाही इथं कुढत वाता ऐकत बसू कत.
दरबाराती ेकजण त णपणात ढ ा आहे , तसंच म ाही ढारचं र.” ा ा
े षपू ण बो ानं मी िवचारात पड ो. “सेनापती, िपता ीना सां गा, मी ढू कतो.
जर ढता नाही आ ं तर आजीवन महा ाबाहे र िनघणार नाही.” मेघनादाची
ढ ाची तयारी बघू न इ ा नसताना रागातच मी ा ा मूक संमती िद ी, परं तु
मनात ा ाब अिभमान वाट ा.
“राजन, गेच तरारी ा ागतो.” णत ह उठ ा. ा ा पाठोपाठ सव
जण उठ े . ां ना थां बवत मी ट ं ,
“ही पू वजां चं ऋण फेड ासाठीची ढाई आहे . ामुळे त: ी सु ा चचा
करायची नाही, िकंवा न िवचारायचे नाहीत.” ावर कुणीच काही िति या िद ी
नाही. होकाराथ माना डो ावू न सगळे दरबाराबाहे र गे े े .
आठव ात तयारी झा ी. सैिनक, घोडे आिण ां नी ग बतं भर ी.
दे व ोकां वरी सवात मोठं आ मण कर ासाठीची तयारी पू ण झा ी. िक े क
वषानंतर मी यु ासाठी ं केतून बाहे र पडणार होतो. मी ह ा ा िनघ ाची सूचना
के ी. मेघनाद, कुंभ, िनकुंभ, जा वान हे त ण सेनानायक सु ा सै ाचं संच न
करणार होते, ामुळे माझा ऊर भ न आ ा. मेघनादही यु ासाठी जाणार
अस ् यानं मंदोदरी अ थ होती. हळ ा रात ती म ा णा ी,
“राजन, मेघनादाची काळजी ा. फार उथळ आहे तो. ाचं ावरचं े म
बघू न मनात धडकी भरते.”
“उगाच िचं ता करतेस तू. ू र आहे मेघनाद. आजवर आपण ा ा ंच
दाखव ीत ामुळे ाचं ावरच े म राहणार. मोिहमेव न आ ् यानंतर े म
कराय ा ा ासाठी एक क ा ोधू आिण ाचा िववाह क .” ित ा हसत ट ं
आिण आईचा आ ीवाद घे ासाठी ित ा दा नाकडं िनघा ो.
िदवसिदवस आईची त े त खा ावत चा ी होती. औषधां नी ित ा फरक
पडत न ता. दा नात वे करताच वै राज बाजू ा झा े . मी आई ा नम ार
के ा.
“आई, दे व ोकां वरी मोिहमेवर िनघा ो आहे . मी परतून येईपयत तू
ठणठणीत झा े ी अस ी .” मी तहा करत ट ं .
“िपता ींनी म ा सगळं सां िगत ं आहे . फार खू होते ते. ां ा तोंडून तुझं
कौतुक ऐक ् यानं म ा जग ाची ी िमळते. या का ां नी मी बरी नाही होणार,
परं तु तु ा िवजयानं न ी ठणठणीत होईन. महादे वाची कृपा आहे मा ावर. तु ा
न ीच य िमळे .” बो ताना ितचे डोळे पाणाव े . वातावरण भाविनक झा े ं
बघू न मी पटकन उठ ो. वै ां ना सूचना दे ऊन दा नाबाहे र आ ो.
पु का ा िद े नं वे गानं िनघा ो. सुमा ी आजोबा, महोदर, कुंभकण
पु काजवळ उभे अस े े िदस े . ां ा मागं बळकट रीरय ीचे काळे सैिनक
उभे होते. सवाकडं मी कटा टाक ा. मा ा मागून सवजण पु कात चढ े .
पु का ा बंदराकडं जा ाची मी आ ा िद ी. आका ात झेपावत काही वे ळात ते
बंदरावर आ ं . पु कातून मी खा ी नजर टाक ी. िकना यावर फ ग बतं िदसत
होती. आ ा ा बघू न बंदरावर मोठा जयघोष सु झा ा. ं खनाद आिण दु दुंभी ा
आवाजानं बंदर दु मदु म ं . पु कानं बंदरावर िघर ा मार ् या. मी िनघ ाचा संकेत
िद ा. ग बतां चा भ ताफा िसंधू नदी ा खाडीकडं िनघा ा. ग बतं खाडीपयत
येई ोवर आ ी दं डकार ाती खर, दू षण यां ची तयारी बघ ासाठी थां ब ो.
अकंपनाची ितथं भेट झा ी. ानं सगळे दू त मां डि क राजां कडं पाठव े . सव
राजां ना मधु पूरम े ये ास सां िगत ं . खर आिण दू षणा ा सेनेनं गेच िसंधू
नदीकडं कूच के ं . मधू ा िनरोप पोहोच ा न ता, तरीही आ ी जाताच ानं
मोिहमेची तयारी सु के ी. आ ी काही िदवस मधु पूरम े मु ाम के ा.
सुमा ी आजोबां नी मां डि क राजां ना बो ावू न यु ास ये ाचे आदे िद े .
सव मां डि क राजां चं नेतृ मधू कडं िद ं . अकंपनानं आ मणाची िद ा आिण
यु भूमीचं िठकाण सां िगत ं . आजोबां नी सवा ी चचा करत िनणय घे ऊन सव
सैिनकी तुक ा एकि त करणारी जागा ठरव ी. मधू नं िवनािव ं ब िसंधू खो याकडं
कूच के ं .
ग बतं िसंधू काठावर पोहोच ी असती असा अंदाज बां धून आ ी मधु पूर
सोड ं . समु िकना यावर िव ा रा ससेना उतर ी होती. पु क उतरताच ह ,
मेघनाद, धू ा , व मु ी, कुंभ, िनकुंभ जवळ आ े . सिव र चचा करत मी
उ रे कडं िनघ ाचा सै ा ा आदे िद ा. आधी घोडदळा ा पु ढं जा ा ा सूचना
के ् या. मज दरमज करीत आ ी क यप सागराकडं िनघा ो. िसंधू नदी ा म
िठकाणावर मधू ची सेना आ ा ा येऊन िमळा ी. मिहनाभरात दे वां ा
राजधानीपासून काही अंतरावर िव ा रा ससेनेचा डे रा टाक ा. आमची सेना
यु ासाठी तयार झा ी. दे वसेनाही ब तेक स झा ी होती.
“राजन, आ मणाची िस ता झा ी आहे . ाआधी इं ा ा काही िनरोप
पाठवायचा का?” ह ानं तंबूत आ ् याबरोबर न के ा.
“ ह ा, फ िव ू ा यु ाचं नेतृ दे आिण यु समय कळव, असा संदे
इं ा ा पोहोचवा.” आजोबां नी ह ा ा ना ा उ र िद ं . मी दोघां कडं बिघत ं
आिण पहारे क या ा हाक मार ी. तो धावत आत आ ा. ‘महापा व’ असं मी
णताच तो घाईने महापा व ा बो ाव ास बाहे र पड ा.
“सेनापती, इं ा ा संदे नाही, तर भेट पाठवू .” मी ट ं .
“भेट?” ह आ चयानं उडा ाच.
“तु ा नेमकं काय णायचं य?” आजोबा गोंधळ े ् या नजरे नं मा ाकडं
बघत णा े . तेव ात महापा व आत आ ा.
“आजोबा, इं आिण िव ू चं वाहन कोणतं?”
“इं ाचं ह ी, आिण िव ू चं ग ड.” आजोबां नी उ र िद ं .
“महापा व, मधू ा सेनेती एखा ा थक े ् या ह ीचं मुंडकं छाटू न ाचा
बळी ा, आिण चां ग ा मोठा ग ड ि कार क न आणा.” आजोबां नी मा ाकडं
िव ण नजरे नं बिघत ं .
“ठीक आहे ’ णत महापा व तंबूबाहे र गे ा.
“सेनापती, ह ीचं काप े ं मुंडकं आिण ि कार के े ा ग ड इं ा ा भेट
णू न पाठवू .” ह आिण आजोबा मा ा क ् पनेवर खू झा े .
 मी पाठव े ी भेट बघू न चवताळू न इं ानं यु ाची घोषणा के ी. ह ,
कुंभकण, मेघनाद, महोदर, मधू यां ा सेनेनं यु ाची िस ता के ी. िव ा
सेनेसमोर जाऊन मी सैिनकां ना अिभवादन के ं . रा स ज हातात घे ऊन ह
सग ात पु ढं िनघा ा. आजोबां ना ‘मा ासोबत थां बा’ णा ो, परं तु ां नी माझं
ऐक ं नाही. अंगावर िच खत आिण डो ावर मुकुट चढवू न ां नी ह ा ा
हातून ज त: ा हातात घे त ा. मी आिण महापा व उं चव ावर चढू न यु भूमी
ाहाळू ाग ो. दु दुंभी ा आवाजात रा स सेनेनं कूच के ं . नजर पोहोेचते
ितथपयत सेना पसर े ी िदस ी. दे वां नी ं खनाद के ा आिण दो ी सेना िभड ् या.
घनघोर धु म च ी चा ू झा ी. रणां गणाकडं बघत राहणं म ा झा ं नाही. मी
ता ाळ मागं िफर ो. घाईनं पु काकडे िनघा ो. महापा वसह पु कात बस ो.
पु कास रणभूमीकडं जा ाची आ ा के ी. पु का ा मो ा आवाजानं दे वसेना
दह तीखा ी आ ी. पु कातून माझी नजर इं आिण िव ू ा ोधू ाग ी. ा
दोघां चा ोध घे त पु क िघर ा घा ू ाग ं . पु क रणां गणात आ ् यानं रा स
सेने ा ढ ास ऊजा िमळा ी. सव सैिनकां चा आ ो , घो ां चं खं काळणं ,
ह ींचं िच ारणं सु होतं. रा ससेना आ मक होऊन क करत आगेकूच
क ाग ी. महापा व अ थ होत णा ा,
“राजन, म ा रणां गणात सोडा. त:वर िनयं ण ठे वणं म ा कठीण जात
आहे .” माझीही अव था ा ासारखीच झा ी होती.
पु का ा मी रणां गणात उतर ाचा आदे िद ा. दे वसेने ा एका
तुकडीवरच पु क उतर ं . ानं दे वसेनेचे ह ी घोडे िबथर े . िक े क दे वसैिनक
िचरड े गे े . काही सैरावै रा पळू ाग े . मी धारदार खड् ग उच ू न पु कातून बाहे र
पड ो. पु कानं जोराचा आवाज करत पु ा झेप घे त ी आिण अवका ात ते परत
िघर ा मा ाग ं . दे वां चे मूख धनुधारी पु का ा बाण मा ाग े . दे वसेने ा
सेनानायकां ना ोधू न मी ां ची मुंडकी छाटू ाग ो. महापा व मृ ू देव बनून
दे वसेनेवर आदळ ा. िविच आवाजात ओरडत ानं दे वसेनेत भय िनमाण के ं .
खड् ग िफरवू न मी दम ो. मा ाभोवती संर क कडं क न रा स सैिनक ढू
ाग े . त ातच महोदर घाईनं ओरडत मा ाकडं येताना िदस ा. जवळ आ ् यावर
म ा ाचा आवाज ऐकू आ ा.
“...राजन, आजोबां ना वीरमरण आ ं ,”
 महोदराचं वा कानावर आदळताच माझं मन सु झा ं . चे ह यावरी घाम
पु सत मी ा ामागं धावत िनघा ो. सैिनकही कडं क न मा ाबरोबर धावू ाग े .
आजोबां भोवती गोळा झा े े सैिनक म ा पाहताच दू र झा े . ह ानं ां ा पोटात
घु स े ी त वार बाहे र काढ ी. डोळे िव ा न मी आजोबां ा मृत रीराकडं
बघू ाग ो. मोकळे झा े े ां ा चे ह यावरी केस ह ानं बाजू ा के े . पू ण
चे हरा र ानं माख ा होता. मृ ू नंतरही ढ ाचा जो ां ा चे ह यावर िदसत
होता. आ मणाचे भाव िकंिचतही कमी झा े न ते. माझे डोळे पाणाव े .
“आजोबाऽऽ हे काय झा ं ऽ?” रडत मी ां ाजवळ बस ो. ाचं डोकं
मां डीवर घे त ं . मोठमो ानं रडू ाग ो. यु भूमीवर अस ् याचं मी भान िवसर ो.
ह , कुंभकण, महोदर, मधू माझा आ ो पा न रडू ाग े .
“काय णा ा होतात आजोबा तु ी...‘राजा ा रडता येत नाही’! मग आज
का रडव ं त? असं सोडून का गे ात?” मी ां ा मृत रीरा ा न िवचा
ाग ो.
घ ा ा कोरड पड ी. कुणाकडं च बघावं सं वाटे ना. म ा एकां त हवा होता.
आजोबां ना मां डीव न बाजू ा क न मी ितथू न उठ ो. ां ा चरणा ी खड् ग
आिण मुकुट ठे वू न ां चं द न घे त ं . रा स सा ा ा ा संघषाची ोत िवझ ी.
िवनाकारण माझं अंग थरथ ाग ं .
काही वे ळात मेघनादानं इं ा ा कैद के ं आिण दे वसेना पराभूत झा ् याचा
संदे आ ा. सेनानायक, अ वपती, सैिनक आजोबां चं द न घे ऊ ाग े . मी
ां तपणे आजोबां ा चे ह याकडं बघत उभा रािह ो.
“...आजोबा, आज आपण दे वां चा पराभव के ा. िनयतीनं आप ी ू र थ ा
के ी. िवजय न बघताच गे ात! मा ी ा ह े चा ित ोध घे त ाय मी आजोबा. बघा
एकदा उठून. सगळं दु :ख, अपमान धु वून िनघा ाय आज. तुम ा अंतमनाती डाग
आज पु स ा आहे . डोळे उघडून बघा, तु ा ा आता तो डाग िदसणार नाही.” मी
पु ा भावनािवव होत बो ू ाग ो. त: ा सावरत ां त झा ो. िव ू चा िवचार
आ ा.
“िव ू सापड ा का?” मी मो ानं ओरड ो.
“ब तेक िव ू यु भूमीवर न ता.” घामाघू म झा े ् या कुंभकणानं डोळे
पु सत उ र िद ं .
 आजोबां ची संघषवृ ी, अिवरत काम कर ाची उमेद ... सव काही डो ां पुढं
येऊ ाग ं . ‘...आजोबा, वीरमरणानं तु ी दे वां सोबत ा यु ातून पळू न गे ् याचा
अंतरं गाती डाग पु सून काढ ात. इत ा अपमानाचा ा ा दयात कसा जपू न
ठे व ात? तुम ाि वाय सा ा उभं नसतं रािह ं . रा स सा ा ाचा आ ाच
आज उडून गे ाय. मृ ू सगळं णाधात संपवतो!’ माझं पू ण मानिसक ख ीकरण
झा ं . कोणा ीही काहीही न बो ता पु का ा मी आ ा के ी. आजोबां चं पािथव
घे ऊन मी, ह , कुंभकण, महोदर, अकंपन ं केकडं िनघा ो. मेघनादनं इं ा ा
कैद क न ा ा ौयाचं माण िद ं , पण दु दव, की रणां गणात आ ा ा ाचं
कौतुक नाही करता आ ं .
ं केत रे ताच आजोबां वर अं सं ार के े . ं केवर ोककळा पसर ी.
आई ा आजोबां ा िनधनाब समजताच ितची त ेत आणखी खा ाव ी. मी सतत
ित ा दा नात रा ाग ो. ित ावर सव कारचे उपचार मी त: दे ऊन क
ाग ो. रा स सेना ं केत मिह ानंतर दाख झा ी, पण अिभवादन दे ासाठी
सु ा मी गे ो नाही. मेघनाद म ा भेट ासाठी आई ा दा नात आ ा. ा ा
बघताच मंचकाव न उठत मी णा ो,
“मेघनादा, ं के ा वराज ा साजे सा परा म के ास. गव वाटतो तुझा.”
“िपता ी, माफ करा. आजोबां ना मी नाही वाचवू क ो” असं णू न मो ानं
रडत तो मा ा गळात पड ा. मी ा ा समजावू ाग ो. आजोबां ा आठवणीन
ा ा भ न आ ं . ा ा ां त क न मी आसनावर बसव ं आिण िवचार ं , “इं
कुठे आहे ?”
“कारागृहात.”
“रोज सकाळ-सं ाकाळ ा ा फटके दे ाचा आदे कारागृह मुखां ना दे .
सव सैिनक, सेनानारकां ना रजा दे . मंदोदरी तु ा बघ ासाठी आसुस ी आहे . आधी
ित ा जाऊन भेट.” ानं आईकडं बिघत ं . ती झोप े ी अस ् यानं म ा णाम
क न मेघनाद िनघा ा. मी आई ा कानाजवळ जाऊन ट ं ,
“आई, मेघनादानं इं ा ा कैद क न ं केत आण ं आहे .” ितचं काहीच
ितउ र आ ं नाही. मी ित ा नाकासमो न बोट िफरव ं . वासो ासाची जाणीव
होत न ती. मी ित ा ह व ं , पण काहीच हा चा जाणवे ना. बेचैन होत मी दासींना
आवाज िद ा. वै राज पळत जवळ आ े . आई ा उठव ाचा र ते क ाग े .
मी डोळे िमटू न ट ं , ‘महादे वा, आईवर कृपा ी रा दे .’ पण वै ानं ितचा ाण
िनघू न गे ् याचं सां िगत ं .
माझं बु ी आिण अंग थू पड ं . मी जागेवरच खा ी बस ो. आजोबां ा
मृ ू ा दु :खातून बाहे र रे त नाही तोच िनरतीने मा ावर पु ा ू र ह ् ा के ा.
आई ा मा ापासून वे गळं के ं . मी अ थर झा ो. जगणं - ढणं ा ाकडून
ि क ो, तेच उर े नाहीत. माझी िवचार ी खुं ट ी. सु अव थे त घडणा या
घटना माकडं गे ं नाही. जड अंत:करणानं आईवर अं सं ार के े . महा ात
थां बावं सं वाटे ना. मन क ातच रमत न तं. सतत मी सुरे ा न े त रा ाग ो.
आजही सकाळपासून सुरे ा धुं दीत होतो. सूया होताच खड् ग कमरे ा
ावू न महा ातून खा ी आ ोे. पहारे क या ा घोडा तरार कराय ा सां िगत ं . मी
घो ाव न सुसाट िनघा ो. िनि ं केत त:चं अ ोधू ाग ो.
“राजनऽऽ” र कानं हाक मार ी. परं तु ाकडं न दे ता मी वे गानं
राजधानीबाहे र घनदाट वनामधू न समु ा ा िकना यावर आ ो. म ा आई आिण
आजोबां चा मृ ू रोखता आ ा नाही, ामुळे म ा त:चाच खू प राग आ ा होता.
दयात िनमाण झा े ् या पोकळीनं म ा हतब के ं होतं. गडद अंधारात मी
घो ाव न उतर ो. समु ा ा ाटां ा आवाजात त: ी मो ानं बो ू ाग ो,
आिण काही वे ळानं त:वरच कु तपणे हसू ाग ो. हाताती खड् गानं जिमनीवर
आिण समु ा ा ाटां वर वार क ाग ो. थक ् यावर माझं दु सरं मन िडवचत
णा ं , “हतब रा सराजा!
***
जवळ जवळ मिहनाभर महा ाबाहे रच आ ो नाही. कुंभकण, ू पा, महोदर,
िबभीषण, ह दु :खात होते. दोन मिहने दरबार भर ा नाही. मंदोदरी काही बो त
नसायची, पण ितने म ा एकटं सोड ं नाही. मन रमव ास वीणावादन करायचो,
पण ातूनही दु :खाचे च सूर िनघायचे . तास ास ि वआराधना करायचो. मंदोदरी
बु बळाचा पट मां डायची, पण ातही ागत न तं. आजोबा आिण आई ा
आठवणीती िक े क संग आठवू न मी ात रमून जायचो.
आज मंदोदरीनं उपवनात फेरफटका माराय ा जा ासाठी आ ह धर ा.
इ ा नसतानाही मी तयार झा ो. आ ी महा ा ा पाय ा ी आ ो आिण
उपवनाकडं िनघा ो. वातावरण थं ड होतं. उपवना ा आत गे ् यावर फु ां च सौंदय
िनरखू न बघू ाग ो. सेवक उपवना ा बाहे र थां ब े . सकाळ ा कोव ा उ ात
झाडां ची साव ी नको ी झा ी होती. मोर, बदकां चा आवाज येत होता. प ां ा
आवाजानं मन थोडं स झा ं . झाडाव न पड े ी सुक े ी पानं तुडवत चा ू
ाग ो. ा पानां कडं बघत मनात िवचार आ ा, खरं च, तुट े ी पानं झाडावर परत
नाही िचकटवता येत.
“राजन, एक सां गू?” मंदोदरीनं माझा अंदाज घे त िवचार ं .
“बो ा.” माझं सगळं पानगळ झा े ् या पानां वर होतं.
“आजोबां ा आिण आई ा जा ानं ं का उदास झा ी आहे . इथे े का ा
मृ ू आहे , मग ां ा आ ां नी नंतर फ उदास आयु जगायचं का? तु ी या
दु :खापासून मन बाजू स वळव ं पािहजे आिण स ीकारत पु ढे गे ं पािहजे , असं
म ा वाटतं. आपण उदास असा तर सगळी ं का उदास असते.” ां तपणे ती
णा ी.
‘हं ’ णू न मी ित ा ितसाद िद ा. काही वे ळ काहीच न बो ता आ ी
चा त होतो.
“राजन, मेघनाद ा िववाहाब काही िवचार के ा आहे का? ाचा िववाह
अ ात झा ा तर आप ् या सवा ा दु :खाची ती ता कमी होई . उदासीन झा े ् या
ं के ा युवराज ा िववाहानं नवचै त िमळे .” मंदोदरी उ ाहात बो त होती.
मेघनादा ा िववाहा ा संक ् पनेनं म ाही थोडं ह कं वाटू ाग ं .
मंदोदरीचंं णणं म ा पट ं . मा ा वै य क दु :खात पू ण ं के ा ओढणं म ा
चु कीचं वाट ं .
“मा ा पाह ात एक मु गी आहे .” मी ट ं
“कोण?” मंदोदरीनं आ चयानं िवचार ं .
“नाग जमाती ा े षनागाची क ा सु ोचना.”
“तु ी बिघत ं त का ित ा?” मंदोदरीनं आनंिदत होऊन िवचार ं .
“नाही. परं तु मु गी चां ग ी आहे असं मागे एकदा अकंपनानं सां िगत ं होतं.”
मी सहज उ र िद ं . मा ा बो ानं ती आनंदून गे ी. ती णा ी,
“मग ता ाळ िनरोपा पाठवा.” मी ित ा होकार िद ा.
मेघनादचा िववाह जमव ातही म ा रा स सं ृ तीचा िवचार होता. दै ,
दानव, गंधव, का केय, असुर आिण इतर अनाय वं ि यां ी मी वै वािहक संबंध
जोड े होते. केवळ नाग जमाती ी नातेसंबंध जु ळा े न ते. ां ा ी वै वािहक
संबंध जु ळ े तर रा स सं ृ ती अजू न ा ी होणार होती.
मेघनादानं होकार दे ताच मी े षनागां ना संदे , तसंच काही भेटव ू गेच
पाठव ् या. ां चा होकार आ ा आिण िववाहाचा िदवस ठर ा. े षनाग आिण
ां ा आ ां ना आण ासाठी पु क पाठव ं . मंदोदरी उ ाहीत होऊन िववाहाची
तयारी क ाग ी. महा ाती वातावरणात अचानक बद घडून आ ा. उदासीन
ं का िववाहा ा तयारीनं स भासू ाग ी. ं कावासी उ ाहात िववाहसोह ाची
तयारी क ाग े . ि कोटा ा रं गरं गोटी कर ासाठी कारागीर रा ंिदवस झटू
ाग े . राजमहा ात मेजवा ा होऊ ाग ् या. ं केती नाग रकां ना दर िदव ी
ाही भोजन दे ाची व था के ी. मुझारे सव न फु ां नी भर े ी ग बतं ं केत
येऊ ाग ी. उं ची सुगंधी व, सुरा आिण रे मी कप ां ा ापा यां ना बो ावणं
धाड ं . जो तो आप ् या जबाबदारीवर काम करत अस ् यानं े क काम
नेटकेपणानं होऊ ाग ं . क ातही म ा वै य क र ा घा ाची गरज
पड ी नाही. मंदोदरी, व ा ा, सरमानं सगळी यं णा हातात घे त ी. ं केत
मा ापे ा मंदोदरीचा वचक जा अस ् याचं बघू न म ा नव वाट ं .
े षनागां चं आगमन झा ं . मी, मंदोदरी, ह , कुंभकण, महोदर, िवभीषण
सहकुटुं ब ां चं ागत कर ासाठी आ ो. पु क उतर ा ा थळापासून
र ा ा दो ी बाजूं ना अ ं कारां नी नट े े ह ी उभे के े होते. िविवध कारची
वा ं वाजत होती. सा ं कृत, सुंदर या आम ा पु ढे फु ं उधळत चा ् या हो ा.
ं केत आजवर कोणाचं नाही इतकं े षनागाचं आदराित होत होतं. ां चं ं केत
भ ागत झा ं . रा स सा ा ाचं साम दाखव ाची एकही संधी
ं कावािसयां नी सोड ी नाही. वा ी, िनवातकवच, म द , गाधी, गंधवराज े ू ष,
दै राज बाण, दानवराज मय, पौ आजोबा, दे व, मधू , सव ाापारी, मामां चे
आ ; सवाना िनमं णं पोहोचव ी होती. पू ण ं का नट ी होती.
े षनागां ची क ा सु ोचना अ ं त सुंदर िदसत होती. ित ा बघताच
मंदोदरी ा चे ह यावर आनंदाची छटा िदसू ाग ी. सु ोचना आिण ित ा माते ा
घे ऊन मंदोदरी महा ात गे ी. मा ापे ा महोदर, कुंभकण, खर, दू षण दु ट
उ ाहात होते. मेघनाद ा िनकुंभ, कुंभ, क ा, सरमा, जा वान, मकरा ,
अ कुमार यां नी घोळका के ा होता. इं ा ा पराभूत करणारा मेघनाद ाजत
भावं डां चे हा िवनोद सहन क ाग ा. हे कौटुं िबक े म आिण आनंद बघाय ा
आई, तू हवी होतीस. मी या िवचारातून बाहे र येत े षनागां ना भ मंडपात घे ऊन
आ ो. े षनाग आिण ां ा आ ां ची सवजण काळजी घे त होते.
“रा सराज, हे भ ागत पा न मी भारावू न गे ो आहे . माझी क ा खू प
भा वान आहे .” े षनाग आनंदात णा े .
“नागराज, आप ् या ी नातेसंबंध जु ळ ् यानं मेघनादही भा वान आहे .” मी
ही िम क पणे उ र ो.
“या भा वान मु ां चे आपण दोघे भा वान िपता!” नागराजां ा कोटीवर
आ ी दोघं मनमुराद हस ो.
“राजन, नजरे स पडणा या े कानं सुंदर पोषाख घात े आहे त. ही सगळी
राजघरा ाती आहे त, की सामा जा आहे हा फरक ात येत नाही.” नागराज
कुतूह ानं बघत णा े .
उ तीची सुरा िहरे जडीत पे ् यात दे त नागराजां ना ट ं , “नागराज, ही
सामा जा नाही. हे माझं िव ा कुटुं ब आहे . या कुटुं बाती े क सद ाही
जीवन जगतो, ामुळे पोषाख, राहणीमान याव न फरक ात येणार नाही.
रा सरा ाचा सा ा सैिनका ा इतर रा ा ा सेनापतीइतकं मानधन िमळतं.”
मा ा उ रानं नागराज आचं िबत झा े . ां नी रा स सा ा ाची भरभ न ु ती
के ी. नागराजां ा भोजनाची भ व था के ी होती. िविवध पदाथानी आिण उ
ती ा सुरे ा घटां नी मंडप सज ा होता. ां ना आ ह करत मीही भोजन के ं .
भोजन झा ् यावर महोदर नागराजां ना ं का बघ ास घे ऊन गे ा.
वानरराज वा ींचं आगमन झा ् याचं समजताच मी बाहे र आ ो. वानरराज
वा ीसोबत झा े ा ं ाती पराभव िज ारी ाग ा होता. माझं एक मन कोण
जा ा ी आहे , हे ठरव ा ा नादात होतं. ं यु हा काही ा ी
ठरिव ाचा एकमेव माग नाही. ं केत तर िक े क रा स मा ापे ाही ब वान
आहे त. आज ा आनंदी उ वातही मा ा मनात असे िवचार का येत आहे त, असा
िवचार क न हसत मी महा ाबाहे र आ ो.
ह वाज ासह वा ी, तारा आिण वा ीपु अगंद ा स ानानं घे ऊन
आ ा. मी आनंदानं वा ी ा आि ं गन िद ं . महाराणी तारा ा मंदोदरी ा
दा नाकडं र क या घे ऊन गे ् या. महा ाती ां गणाकडं जाताना ं केचं वै भव
बघू न वा ी अवाक् झा े ा िदस ा. वा ीकडून ु ती ऐक ासाठी माझे कान
असुस े होते. ानं मु कंठानं माझी ु ती करत ट ं ,
“रावणा, मी तु ा ं ात हरव ं , पण बु ीनं तू सव े आहे स. तु ा सोनं
दे ऊन मी ध झा ो. ं केइतकी सुंदर नगरी ै ो ात नाही. म ा तुझा गव वाटतो.”
ा ा ु तीनं मी आचं िबत झा ो. िकती उमदा आिण िव ा दयाचा आहे
हा! ाने माझी मु कंठानं ु ती के ी, अन् मी ा ाकडून झा े ा माझा पराभव
डो ात ठे वू न होतो. िद खु ास आिण मोक ा मनाचा वा ी माझा िम आहे , याचा
म ा अिभमान वाट ा.
“वानरराज, तुम ासारखा िद दार राजा पू ण ै ो ात नाही. तुमची मै ी
म ा सुवणापे ाही मौ ् यवान आहे .” मा ा ु रानं तो िद खु ास हस ा.
सुरापान झा ् यावर मी त: वा ी ा औषधां ची बाग, सोनं ु कर ाचा कारखाना
दाखव ा. रा ी त: वीणावादन करत अनेक रागां सोबतच ि वतां डव ो गाऊन
दाखव ं . सवानी मा ा संगीत वा ाचं कौतुक के ं . आयु ाती आजचा िदवस
सव म वाट ा.
पु ढी दोन िदवसां त सव अितथी ं केत जमा झा े . दे व आिण पौ
आजोबा आ ् यानं आ ा भावं डां चा आनंद ि गुिणत झा ा होता. िववाह समारं भा ा
िदव ी मेघनादा ा फु ां ा रथात बस े ं बघू न माझं मन सुखाव ं . िनकुंिभ ा
दे वीचं द न घे ऊन मेघनाद िववाहमंडपात आ ा. िह यां चा मुकुट ा ा म काची
ोभा वाढवत होता. ु व ां ती सा ं कृत नट े ी सु ोचना अिधक सुंदर िदसत
होती. अितथींकडं कुंभकण, महोदर, िबभीषण, ह जातीनं दे त ां ना
स ानानं आसन थ क ाग े . मा ् यवान आजोबा दे वाजवळ थाटात बस े
होते. मंडपात त ण मु ा-मु ींची रे चे होती. सव सुगंधी फु ां चा वास दरवळत
होता. सुंदर या पं ानं मा वरां ना वारा घा त हो ा. उ कु ीन गंधव यां चा
नाच-गा ां चा काय म सु झा ा. सोबत नाच-गा ां चे िविवध काय म
मंडपाबाहे रही चा ू होते. वा ां चा आवाज घु मू ाग ा. तयारी झा ् यावर
िववाहिवधी ा पठणास ु ाचायानी सु वात के ी. िवधी सु झा ् यानं सव जण
उभे रािह े . मी चा त मंदोदरीजवळ गे ो आिण ित ा कानात गमतीनं पु टपु ट ो,
“आपण परत एकदा िववाह करायचा का?”
 “बघा मा ा िप ा ा िवचा न. आहे त ते सु ा इथं च. मी तर तयार आहे .”
ितनंही हसत ु र िद ं . माझी नजर नागराज आिण ा ा प ीकडं गे ी. दोघं ही
कौतुकानं मेघनाद आिण सु ोचनाकडं बघत होते. मु ीचा बाप अस ् याची भावना
म ा नाही अनुभवता येणार, या िवचारानं आयु ात काही तरी कमी आहे , असं
वाट ं . िवधी संप ् यावर दोघं ही आ ीवाद घे ासाठी आ े . मेघनादा ा आि ं गन
दे त मी ट ं ,
“एका नवीन आयु ा ा आज सु वात झा ी आहे . आता तू एकटा नाहीस.
सु ोचना तुझी अधािगनी आहे . ितची काळजी घे णं हे तुझं आ कत आहे .”
“आधी ं केची काळजी, मग सु ोचनेची.” तो मा ा कानात कुजबुज ा.
ा ा ु रानं मी आचं िबत झा ो. दोघां नी सवाचे े आ ीवाद घे त े . पौ
आजोबां नी सुमा ी आजोबां ची आठवण काढ ी, ामुळे जरा उदास झा ो, परं तु
परत ां नी िवषय बद त ं केचं तोंड भ न कौतुक के ं . िववाह समारं भ झा ् यावर
आ ी भोजन व थे कडं आ ो. सवाचं आदराित कर ात िदवस मावळती ा
गे ा. े काची आरामाची व था चोख ठे व ी होती. रा ी ा काळोखात िद ां नी
ं का उजळू न िनघा ी होती. रा भर गंधव यां ा गायनाचा मधु र आवाज सव
घु मत होता. रा ी उि रापयत सुरापान क न सगळे धुं द झा े .
दु स या िदव ी सकाळी मी घाईनं महा ा ा ां गणात आ ो. ह ,
कुंभकण, िबभीषण, महोदर तयार होते. अितथींना िनरोप दे ाचा काय म सु
झा ा. बंदरावर ग बतं तयार होती. पौ आजोबा आिण वा ी ा
पोहोचव ासाठी पु कानं उ ाण घे त ं . दे व वाज ासह ां गणात आ े .
ां ना णाम क न आ ीवादासाठी मी खा ी वाक ो.
आ ीवाद दे ऊन दे व णा े “द ीवा, इं ा ा आिण िन ा मु
कर.”
ां ा सूचनेनं डो ात जोराची सणक आ ी. मी ि धा मन: थतीत णभर
िवचारात पड ो. कुंभकणाकडं बिघत ं . ा ा चे ह यावर नाराजी िदस ी.
“ज ी आप ी आ ा गु वय! इं ा ा मु करतो, परं तु िन आिण ा ा
साथीदारां ना मा मु नाही करणार. म ा मा करा.” दे वां ना मी उ र िद ं
आिण िबभीषणाकडं बघू न ट ं , “िबभीषणा, आ म सोडताना गु दे वां ना आपण
काहीच गु दि णा िद ी न ती. आज महादे वानं आप ् या ा गु दि णे ा
ऋणातून मु हो ाची संधी िद ी आहे .”
‘गु वय, आ ा ितघा भावं डां ना िद े ् या ानाची गु दि णा णू न दे वां चा
राजा इं या ा आपणास अपण करतो. दे वां ा राजा ा गु दि णे ा पात
आजपयत कुणी िद ं नसे आिण भिव ातही कुणी दे ऊ कणार नाही.” असं
णू न मी पु ा दे वां ा पायां ना के ा. मी इ ारा करताच महोदर ता ाळ
इं ा ा आण ासाठी गे ा. काही वे ळात तो इं ा ा ओढत घे ऊन आ ा. चौथ या ा
पाय या चढताना इं खा ी पड ा. धडपडत तो पु ा उभा रािह ा. ाचे केस
अ ा झा े होते. अंग घाणीनं आिण र ानं माख ं होतं. महोदरानं
दे वां कडं बघत इं ा ा जोरात ाथ घात ी. तो िव ळ ा आिण तोंडावर पड ा.
“ मा राजन, दे वराज इं ा ा फरफटत आणणार होतो. परं तु गु दि णे ा
पात अस ् यानं सां भाळू न आण ं .” महोदरा ा व ावर मी मनापासून खू
झा ो.
“गु वय, आप ी आ ा पू ण क न आ ी कृतकृ झा ो.” दे वां ना
णाम क न मी ट ं .
“आयु मान भव!” िकंिचत नाराज होऊन आ ीवाद दे ऊन दे वां नी
ं केचा िनरोप घे त ा.
आदराित ीका न नागराज काही िदवसां तच परत िनघा े . ां ना
सु ोचने ा सुखािवषयी मुळीच िचं ता वाटत न ती. सु ोचना ा िनरोप दे ताना ते
णा े ,
“सु ोचना, ं कािध आता तुझे िपता आहे त. नागवं ि यां ची परं परा आिण
ित ा सां भाळ.” ां ा बो ाती नागवं ि यां चा वारसा आिण परं परािवषयीचा
अिभमान जाणव ा. सु ोचना ां ना िनरोप दे ताना भावु क झा ी होती. खरं च, केवळ
ीच दोन परं परा, दोन सं ृ ती आिण दोन कुटुं बां ना अनंत काळापयत जोडू कते.
सव राजां ना िनरोप िद ा. खर-दू षणासोबत ू पणखे नं हवापा टासाठी
जा ाची इ ा के ी. खर-दू षणा ा प ींसोबत ू पणखे ा जा ाची
अनुमती िद ी. ं केती वातावरण बद ् यानं मीसु ा फु ् ि त झा ो होतो.
काही िदवसां नी परत ापारात आिण दरबारात उ ाहानं घा ू ाग ो.
*
 ू पणखा

दं डकार ात रा सभुवनावर ह ् ा झा ् याची वाता येऊन धडक ी आिण

ं केती ां त वातावरण अ ां ततेत बद ं . खर आिण दू षणाची झा े ी ह ा
ऐकून ं का अ थ झा ी. ू पणखे चे नाक आिण कान काप े गे े होते. राम-
ण नावा ा सा ा आयानी हे कृ के ं , यावर िव वास बसत न ता. ‘रामाची
प ी सीता सु ा ां ासोबत आहे .’ अ ी अकंपनानं दरबारा ा मािहती िद ी होती.
खर आिण दू षणां ा प ी ा आ ो ानं महा अ ां त झा ा होता. ू पणखे ची
झा े ी अव था बघवत न ती. मना ी बो त मी दरबारात पोहच ो. िसंहासनावर
बस ो. दरबार सु झा ् यानंतरही मी िवचारां म ेच गुंत ो होतो.
“राजन, एवढा कस ा िवचार करत आहात?” िबभीषणा ा आवाजानं
दरबाराती ां ततेचा भंग झा ा.
“खर, दू षण आिण ू पणखे चा?”
“काय िनणय ावा हे उमगत नाहीये.” मी नाराजी ा सुरात णा ो, आिण
अकंपना ा िवचार ं ,
“अकंपना, खर आिण दू षण यां ा पािथवावर अं सं ार के े होते का?”
“नाही राजन.” दब ा आवाजात ानं उ र िद ं .
‘भावां चा मृ ू िकती सहज पचवत आहे मी! िकती िन ठुर झा ोय. ां ावर
अं सं ारसु ा करता आ े नाहीत. आजोबां ा आिण आई ा मृ ू नंतर
कुणा ाही मृ ू चं आता काहीच वाटत नाही. ब तेक संवेदना मे ् यात मा ा.” दीघ
वास घे त ू ात बघू ाग ो.
“राजन, ू पणखे वर उपचार क न ावे त आिण हा िवषय इथं च संपवावा.
िकतीही मन ाप क न घे त ा तरी काहीही सा होणार नाही. दं डकार ात
स ाक ठे वायचं ट ् यावर एव ा नुकसानीची तयारी ठे वावीच ागणार.
घड े ी घटना िवसरणं हे दरबारासाठी यो राही .” िबभीषणा ा वा ासर ी
डो ात सणक
आ ी.
“िबभीषणा, आप ् या दोन बंधूंची ह ा झा ीये. ां ा मृ ू वर काही उपचार
आहे त का? भावां ा मृ ू चं तु ा काहीच वाटत नाही का? त: ा बु मान समजू न
असा मूखासारखा स ् ा दे तोस? ां नी आप ् या सा ा ात येऊन दो ी बंधूंची
ह ा के ी ां ना असंच सोडून ायचं ?”
मा ा रागात बो ानं णाचाही िव ं ब न करता तो जागेवर बस ा.
त:चा अपमान क न घे ाची घाईच असते या ा. थोडा वे ळ दरबारात तणावपू ण
ां तता आ ् यानं मी एकटाच दरबारात बस ोय असं वाट ं . कुणी तरी बो ावं
यासाठी मी दरबारावर नजर िफरव ी. सगळे च जण वय र झा े होते. कदािचत
ामुळेच कोणताही िनणय ाय ा वे ळ ागत होता. आता दरबारा ा त ण
र ाची गरज आहे , या िवचारापयत मी आ ो.
“राजन, खरं -दू षणाची ह ा आिण ू पणखे ा िवटं बनेचा ित ोध
आप ् या ा ावाच ागे . म ा तर हे रा स सा ाजा ा आ ान आहे असं वाटतं.
राम- णाचा वध आप ् या ा वकर करावा ागे , नाही तर छो ा छो ा
टो ा सु ा हातात घे ऊन रा स सा ा ा ा आ ान दे ऊ ागती . आप ा
वचक कायम ठे वायचा असे तर तातडीनं िनणय घे ऊन ाची अंम बजावणी झा ी
पािहजे , तीही ू रतेनं. म ा तर ता ाळ यु हाच पयाय यो वाटतो.” मा ् यवान
आजोबां नी ज द िनणयापयत पोहच ासाठी मत के ं . ामुळे दरबारात
कुजबूज सु झा ी.
“राजन, मी काही सै ासह जातो आिण ां चं काप े ं म क आप ् या
चरणा ी अपण करतो. एव ा छो ा ोकां मुळं आपण िचं तातूर होणं थ आहे ”
महोदरानं मत के ं .
“महोदरा, या छो ा ोकां नी चौदा हजार रा ससै ाचा पराभव के ा आहे !”
असं णत म ् यवान आजोबां नी ा ा ग के ं . महोदरा ा मी खा ी बस ास
खु णाव ं .
मना ा अनेक न पडू ाग े . सवाना घटनेची ा ी समजावी, या हे तूनं मी
गंभीर होऊन बो ू ाग ो,
“आजोबा, चौदा हजार सै ा ा ा दोघां नी मार ं , याचा अथ ां ना चौदा
हजार बाण ाग े असती . एवढे बाण ां ना कुठून िमळा े असती ? दोघां ना एवढे
बाण कुणी िद े असती , का ां नी ते बनव े असती ; आिण बनव े असती तर
ते क ासाठी? ते यु दा ा तयारीतच होते, की जाणू नबुजून ां नी ू पणखे वर ह ् ा
के ा? -र णासाठी इतके बाण कोणी बनवत बसत नाही. न ीच कोणीतरी
 ां ना रसद पोहोचवत असे . वनवासासाठी आ े ् यां कडं एवढी ं क ी काय
असू कतात? की दोघां पे ा जा ोक ितथे असती ? क ाव न दं डकार ावर
हा ह ् ा के ा नसे ? काय घड ं असे ितथं न ी?” ं का करत मी
सग ा ता पडताळू न पा ाग ो. काही तरी गौडबंगा आहे , या िवचारानं
डोकं दु खू ाग ं .
“राजन, म ा असं वाटतं की ू पणखे चं नाक आिण कान काप ं तसं आपण
रामा ा प ीचं नाक आिण कान छाटू , ित ा िव ु प क आिण नंतर राम- णाची
ह ा क न खर आिण दू षणा ा ह े चा ित ोध घे ऊ. मी त: काही जणां ना
घे ऊन जातो आिण ा दोघां चं म क घे ऊन येतो.” महापा व ा या स ् ् यानं
हसावं की रडावं हे च कळे ना. असे मूख ोक मा ा दरबारात आहे त आिण या
मूखाचा मी राजा! हे ि वा, वाचव म ा यां ा तावडीतून. बंधू आहे णू न ऐकून ावं
ागतं, परं तु आता दरबाराती काहीजणां चं बो णं अस झा ं य.
“तू बाहे र जा महापा व.” मा ा आ े नं खिज होऊन महापा व मान खा ी
घा ू न िनघा ा. या बावळटा ा हे ही कळा ं नसे की ाचं काय चु क ं .
“अकंपना, ां ना बिघत े ् यापै की कुणीच िजवं त नाही का? काय वाटतं
तु ा ा? ां ासोबत िकती जण होते? खरं च ते दोघं च होते?” आणखी मािहती
िमळावी या हे तूनं अकंपना ा न िवचार े .
“राजन, ां ना बिघत े ् यां पैकी ू पणखा सोडता दु सरं कुणीच नाही.
गु चरां कडून आ े ् या मािहतीनुसार ितथं ते दोघं च होते. धनु चा वू कणारी
एकही टोळी जवळपास न ती. धनु ावर ां ची पकड मजबूत होती. ा दोघां नीच
रा स सेनेवर ह ् ा के ा. िन ात धनुधारी आहे त दोघं ही.” त: ा काहीच माहीत
नाही हे पवत काहीतरी सां गायचं णू न अकंपन सां गू ाग ा.
“िकती वे ळा तेचतेच सां गणार आिण ां ची ु ती करणार? ढाई नेमकी
क ी झा ी याब काही मािहती असे तर सां गा.” महोदर म ेच िचडून णा ा.
मीही महोदरा ा अनुमोदन दे त मान डो ाव ी. अकंपनानं सवाकडं बिघत ं .
“राजन, म ा एवढीच मािहती आहे .” दरबारातून आप ीही हका प ी होते
की काय, अ ा नजरे नं बघत तो बो ा. दरबारात कुजबूज सु झा ी.
“अकंपना, मग दरबारानं काय िनणय ावा? तुमचं मत सां गा.” मा ा सरळ
नावर उ र दे त तो णा ा-
 “राजन, दं डकार ाती रा स सा ा ा ा सीमेवर अस े ं राम- णाचं
िठकाण ं केपासून दू र आहे , ामुळे तातडीनं सै घे ऊन ढणं नाही. रा स
सेना पोहोचाय ा िकमान मिहना तरी ागे . यु ात रा ससै ाचा िवजय झा ा तरी
तो केवळ दोन आयािव चा असे , ामुळे ा िवजया ा एवढं मह असणार
नाही. उ ट, िवनाकारण ा दोघां चं मह मा सव वाढे . परं तु या ढाईत रा स
सेने ा पराभव ीकारावा ाग ा तर ित ी ोकां त आप ी नाच ी होई . आपण
यु दा ा िनघा ोत, ही वाता वा यासारखी आयावतात पसरे . राम- णा ा
दे वां कडून रसद िमळ ाची ता आहे . उ रे कडी बरे च आय राजे या यु दात
फ रा स सेनेचा पराजय ावा, यासाठी ा दोघां ना मदत करती .”
“राजन, कोणीही आप ् या िवरोधात आयावतात ढाईची िह त नाही
करणार. अकंपनाचं हे िव े षण यो नाही.” अकंपना ा थां बवत ह मधे च बो ू
ाग ा.
“सेनापती, ाचं णणं तर ऐकून ा.” असं णू न मी ह ा ा थां बव ं
आिण अंकपना ा पु ा बो ासाठी खु णाव ं .
“राजन, अयो ेचा राजा भरत, िमिथ े चा जनक असे काही राजे आिण आप े
अंिकत राजे सु ा बंड करती . काही आ मसु दा यात रामा ा मदत कर ाची
ता आहे . आजका आ मातही ं असतात, ामुळे यु द हा पयाय म ा तरी
अयो वाटतो. जर आ मणच करायचं तर मोठी मोहीम काढावी. सु वात
दं डकार ापासून करावी, णजे झा े ् या खचाची आिण वे ळेचीही वसु ी होई .”
“यु हा पयाय यो नसे , तर ां ना कैद क न आणता येई का?” मी
ा ा सहज िवचार ं .
“राजन, ां ना कैद कर ासाठी सु दा आप ं सै च घे ऊन जावं ागे .”
अकंपनानं गेच उ र िद ं .
“हो, तेही आहे . कमीत कमी चौदा हजारां पे ा जा च.” मी गिणती िवचार
करत ट ं , पटकन काहीतरी माग काढ ाचा मी य करत होतो परं तु तो काही
िनघे ना. याआधी रीरापे ा बु ी जा वे गानं चा ायची. पण आता रीरापे ा बु ी
जा सु झा ीयकदािचत.
“महाराज, ां ना कैद क न इत ा दू र ं केत आणणं अवघड आहे .
िमळा े ् या मािहतीनुसार पु ढी एका वषानंतर वनवास संपवू न ते अयो े ा परत
जाणार आहे त. परती ा िनघ ाआधी काहीतरी करावं ागे . कारण स ा फ
ितघं च असतात. अयो े ा परत जायचं अस ् यानं ते अजू न दि णे कडं येती अ ी
ता वाटत नाही.” मी िवचारां म े असताना अंकपनानं बो ू न आणखीन तणाव
वाढव ा. दरबार बराच वे ळ ां त होता. सगळे जण माझं बो णं ऐक ासाठी
मा ाकडं दे ऊन बघू ाग े .
“राजन, आप ् या ा असं काही करता येई का, की ते वनवास
संप ाआधीच अयो े ा न जाता दि णे कडे येती िकंवा ं केत ये ास वृ
होती ? णजे दरबारात उभं क न ां ना दं िडत करता येई .” ह ानं मत
क न चच ा नवीन िवचार िद ा.
“राजन आपण जर रामा ा प ीचं अपहरण के ं त तर ित ा ोध ासाठी
राम दि णे कडं येई . ां नी जर िक ं धा ओ ां ड ी तर मग आपण ां ना सहज
कैद क .” अकंपनानं ाचा नवीन िवचार सां िगत ा, आिण एकदम उक
झा ् यासारखं वाट ं . ह आिण अकंपना ा बो ावर मी िवचार क ाग ो.
“आपण सीतेचं अपहरण के ं तर राम- ण दि णे कडं येती च
क ाव न? ां नी उ रे ा िकंवा इतर िद ां ना ोध ाय ा सु वात के ी तर
ां ना ं केकडं येणं होई का; आिण सवार् त मह ाचं णजे रामाचं सीतेवर
इतकं े म असे का, की ित ा ोध ाचा तो य करे ? म ा तरी हे वाटत
नाही. सीता सापडत नाही असं ात येताच तो अयो ेकडं परत िफरे .” महोदरानं
मत मां ड ं .
“राजन, ा मािहतीनुसार रामाचे वडी द रथ या ा सु दा तीन बायका
आहे त. सीता सापड ी नाही तर राम सु ा परत जाऊन दु स या ी ी िववाह करे .
ब प ी अस े ् या समाजात एका ीसाठी कोणीही ास क न घे णार नाही.”
मा ् यवान आजोबां नी एकदम रा िवचार मां ड े , परं तु सीते ा अपहरण
क न आण ाचा पयाय म ा यो वाट ा, ात र पात िकंवा जा ऊजा खच
होणार न ती. हा पयाय कार ास हरकत नाही.
“राजन, राम ं केत जरी नाही आ ा तरी सीते ा ू पणखे सारखं दं िडत
क न आपण ित ोधास सु वात क कतो, आिण जर सीता ं कािधपतींची
प ी बन ी तर रामाचं मानिसक ख ीकरण होई . नंतर ा ा आपण परत ोधू
आिण ाचा छळ करत ा ा मा , णजे रा स ीची िवटं बना कर ाची
िह त ै ो ात पु ा कोणी करणार नाही.”
अकंपनानं िद े ं उ र ऐकून मी मौन सोड ं -
“अकंपना, कोण ाही पु षा ा आप ी ी जर कोणी पळव ी िकंवा
भोग ी तर ाचा जा राग येतो. इतकी वष राम-सीतेचा सहवास आहे , आिण ात
ां ना पु ा ी नाही. याचा अथ ां ात उ ट े म आहे . ात सीता सुंदर असे
तर िन चत रामा ा मनात ित ािवषयी ई ा असणार, ामुळे सीता परत िमळा ी
नाही तरी ानं पळव ी ाचा ित ोध घे ासाठी तो न ीच य करे . आप ं
चौदा हजार सै रामानं मार ् यानं ा ा त: ा ीिवषयी िन चत गव
असणार. तो गव ा ा ं केपयत घे ऊन येई . अकंपना ा स ् ् याचा ज र
िवचार करावा ागे . न ानं दि णे कडं ये ाचा असे तर आपण आप ् या
गु चरां कडून ां ना ं केचा माग दाखवू . ं का ोध ासाठी ां ना मािहती पु रवू .
म ा तर हा माग इतर पयायां पे ा िनणायक वाटतो. यावर आपण उ ा आणखी
िवचारिविनमय क न अंितम िनणय घे ऊ.”
उक झा ् यानं डोकं थोडं ां त झा ं . दरबार संप ा असं सूिचत क न मी
उठ ो. कुणाकडे ही न बघता सरळ यनक ात पोहोच ो. े क गो ीचा जा
िवचार करावा ागत आहे . िनणय वकर नाही घे ता येत म ा. वय झा ं य माझं
ब तेक. दरबारा ा सव जबाबदा या मेघनादा ा कधी दे ऊन टाकतोय असं झा ं .
आहार घे ऊन मी े वर अंग टाक ं . िवचारां म े झोप ाग ी.
सूया ा ा वे ळी म ा जाग आ ी. खू प वे ळ मी झोप ो, ामुळे स
वाट ं ◌ं . मंदोदरी यनक ात िदस ी नाही. हाक मार ी ते ा दासी पळत आ ी
आिण णा ी,
“महाराणी आईं ा दा नात आहे त.”
“मीही येतोय असं महाराणींना िनरोप ा.’ असं सां िगत ं आिण ान उरकून
मी आई ा दा नाकडं आ ो. दा नाजवळ येताच आई ा आठवणी जा ा
झा ् या. भावु क मनाकडं दु करत मी पु ढं िनघा ो. आतून ू पणखे ा रड ाचा
आवाज आ ा. आत वे क न रागानं मी ू पणखे वर खे कस ो.
“ ू पा, तुझं फ नाक आिण कान काप े य. आप े दोन भाऊ तु ासाठी
िजवािन ी गे े त हे िवसर ीस का? दो ी भावां ना तु ासारखा आ ो करायची
संधीही िमळा ी नाही. िकती आ ो करावा, या ाही मयादा असतात.” मा ा
मो ानं ओरड ानं ितचा आिण माव ीचा आवाज ां त झा ा.
‘ ू पार् , म ा तु ा ी एकां तात बो ायचं आहे .’ असं मी णताच मंदोदरी
आिण माव ी काहीच न बो ता दा नातून बाहे र गे ् या. दासींनी िदवे ावे पयत मी
ां त रािह ो. ू पणखे ा जवळ जाऊन आसन थ झा ो.
“राम आिण णाचं िठकाण ात आहे का? कसं आहे ते? कोण कोण
असतं ितथं ? ां ासोबत अजू न िकती जण आहे त? म ा सगळं सिव र सां ग.”
दासी बाहे र जाताच मी ित ा न िवचार े . म ा जा ीत जा मािहती हवी होती.
डोळे पु सून ती साव न बस ी आिण णा ी.
“ते िठकाण िगरी पवताजवळ गोदावरी नदी ा तीरावर आहे . आप ् या
रा सभुवनापासून उ रे ा काही अंतरावर आहे . ितथं राम, ाची प ी सीता आिण
भाऊ ण असे ितघं च होते. काही अंतरावर ग ड जमाती ा टो ा राहतात.”
“एखादा आ म आहे का जवळ?”
“नाही. म ा जवळपास कोणताही आ म िदस ा नाही.” ू पणखा िवचार
करत उ र ी.
माझा एक सं य तर कमी झा ा. काही ॠषींचे आ म रा स सा ा ािव
कायम ष ं रिचत असतात. ापै की यात कोणीही सामी नाही याची खा ी झा ी.
‘तुझं नाक आिण कान ानं का काप ं ?’ या मा ा नानं ित ा डो ातून
अ ू वा ाग े . ं दके दे त ती रडू ाग ी. उ रासाठी मी काही वे ळ ित ाकडं
बघत होतो. ितचं रडणं थां बत न तं. म ा भाविनक कर ाचा ती य करत आहे ,
असं वाट ् यानं मंचकावरी ोभेची व ू जोरात फेकून मी ित ावर खे कस ो-
“रडणं थां बव आिण मी जे िवचार ं , ाचं आधी उ र दे .”
मी रागावर अजू न िनयं ण िमळवू क ो न तो. भीतीनं थरथर कापत ती
खा ी बघू ाग ी. नाकाजवळ व ध न ती ं दके दे ऊ ाग ी. नाकानं वास
ाय ा ित ा ास होत होता. ितचा जीव गुदमर ् यासारखा वाट ा. ितची कीव
येऊन माझं मन गिहवर ं . उठून मी ित ा िप ासाठी पाणी िद ं . काही वे ळानंतर
ां त होऊन ती सां गू ाग ी-
“मी आप ् याच दे े ात होते. रा स दे ात कुणी तरी य भूमी थापन करत
अस ् याचं समज ् यानं मी बघ ास गे े . ितथं गे ् यावर ि कार करत अस े ा एक
त ण म ा िदस ा. मी ा ा मागोमाग तो राहत अस े ् या िठकाणावर गे े . तो
म ा आवड ा होता. ा ा कुटीम े जाऊन मी ाचं नाव, कूळ िवचार ं . ानं
त:चं नाव अयो ेचा युवराज राम आहे , असं सां िगत ं . मग मी ा ा िववाहासाठी
िवचार ं .”
“ ू पा, वयानं तू मोठी आहे स ा ापे ा. िववाहासाठी तू त:पे ा वयानं
हान अस े ् या पु षा ा िवचार ं स? कमा वाटते तुझी! त:पे ा जा वय
अस े ् या ी ी िववाह कराय ा कोणता पु ष तयार होई ? आिण तु ा हे
माहीत नाही का, की आय पु ष अनाय ी ी िववाह करत नाहीत? आप ् या
आई ा अनुभवाव नही समज ं नाही का? आिण तरीही तू िववाहाबाबत
िवचार ं स?” ित ाकडं तु कटा टाकत मी िवचार ं . काही उ र न दे ता ती
खा ी बघू ाग ी.
“मग पु ढं काय झा ं ?” काही वे ळ ां त रा न मी िवचार ं .
“माझा िववाह झा े ा असून सीता माझी प ी आहे , असं सां गून रामानं
िववाहा ा नकार िद ा. िववािहत पु षा ी क ा ा करतेस िववाह? ापे ा तू
णा ी िववाह कर, असं बो ू न ानं माझी थ ा के ी हे म ा आधी समज ं
नाही. रामाचा नकार ऐक ् यावर मग मी णा ा िववाहासाठी िवचार ं , तर “मी
रामाचा सेवक आहे . सेवका ी िववाह क न तू सेिवका हो ी ” असं णत ानंही
नकार िद ा. राम-सीते ा पु नाही. पु ा ीसाठी तरी तो माझा ीकार करे , असं
म ा वाट ं . परं तु मा ा भावनेचा िवचार न करता दोघं ही म ा हस े .” असं बो ू न
हाताती व बद ू न केिव वा ा नजरे नं ती मा ाकडं बघू ाग ी.
“ णजे , तू कोणा ीही िववाह कराय ा तयार होतीस?” मी आ चयानं
िवचार ं .
“तसं नाही.” हळु वार आवाजात बो ू न खिज होऊन ती खा ी बघू ाग ी
आिण पु ढं सां गू ाग ी
“मग सीता कुटीतून बाहे र येताना िदस ी. ‘िह ामुळे तू मा ा ी िववाह
कराय ा नकार दे त आहे स, आता मी िह ाच संपवते.’ असं णत मी ित ा
माराय ा धाव े . तेव ात ण मा ा िद े नं धाव ा काही कळाय ा आत माझं
नाक आिण कान ानं काप ं . मी िव ळ े , ओरड े . भोवळ आ ् यानं णभर
म ा काही समज ं च नाही. वे दना आिण र बघू न मी घाबर े . अंगाची थरथर होऊ
ाग ी. भीतीनं मी ां ा कुटीबाहे र आ े .” असं णत ती रडू ाग ी.
बळजबरीनं िववाह नसतो होत, तर ब ा ार होत असतो हे िह ा कसं
समज ं नाही? सीतेवर ह ् ा क ा ा करायचा? आधी मूखपणा करायचा आिण
मग रडायचं . ित ावर ओढव े ् या संगानं माझं अंग हार ं . ती ां त होईपयत मी
तसाच बसून रािह ो.
“ ू पणखे , खरं सां ग. आधी नाक काप ं की कान? नाक आिण कान एकाच
वाराम े कापणं नाही; नाक आधी काप ं तर कान कापे पयत तू ितथे च का
उभी रािह ीस. पळा ी का नाहीस ितथू न?”मी जरा रागात िवचार ं .
“ णानं म ा धर ं होतं रे . उगाच जा सं य नको घे ऊ मा ावर.” ती
िचडून णा ी. ित ा िचडून बो ानं मी सु झा ो.
“िववाहासाठी तु ा आयच िदस े का? रा स सं ृ तीत िक े क परा मी वीर
आहे त. मी तु ा िववाहासाठी िकती िदवसां पासून िवचारत आहे . सतत नकार िद ास.
ते ाच तुझा िववाह झा ा असता तर ही वे ळ आ ी नसती.” मी असं णताच ित ा
चे ह यावरी भाव बद े . ोधानं ा झा े ् या डो ां नी ितनं मा ाकडं
बिघत ं . आिण णा ी,
“तु ा मना माणे मी कोणा ीही िववाह के ा असता तर ा ाही तू त:चा
सेवक बनव ं असतंस. जर तो तुझा सेवक झा ा नसता तर काहीतरी कारण काढू न
ा ाही मार ं असतंस. िवद् युिज ा ा मा न तुझं मन नाही का भर ं ? तूच माझं
आयु उद् के ं स. त: ा मह ाकां ेसमोर तु ा बहीण-भाऊ आ
कोणीच िदसत नाही. ाथ आहे स तू. तु ापासून दू र जाऊन जग ासाठी आधार
ोधत होते, तर तेही महादे वा ा चां ग वाट ं नाही. मा ा आयु ाची वाताहत
के ीस आिण आता रा सभूमी ा य भूमी क पाहणा या ा आयाना धडा
ि कव ाऐवजी म ाच दोषी ठरवत आहे स.”
ित ा कडवट ां पे ा ित ा झा े ् या वे द
े ना म ा जाणव ् या. ित ा
नजरे ा नजर िभडव ाची िह त झा ी नाही. मी ितचा अपराधी होतो. ित ा
नव याचा मारे करी होतो. म ा आता इथं बसणं न तं. ितची नजर चु कवू न
िन: पणे मी दा नाबाहे र िनघा ो. डोकं ां त कराय ा म ा सुरा हवी होती.
जोपयत सुरा घ ाखा ी उतरत नाही तोपयत ितचा आ ो डो ातून जाणार
न ता. मी दरबाराकडं िनघा ो. रा झा ी होती. म ा ी फडफडत हो ा.
िवचारां चा पं डाव चा ू झा ा.
“सुरा आण” पहारे क या ा सां गून मी िसंहासनावर बस ो. खू प िदवसां नी
रा ी ा वे ळेस दरबारात आ ो होतो. ू पणखे ा या अव थे ा मीच कारणीभूत
आहे . िवद् युिज ा ा मार ं नसतं तर ही दं डकार ात गे ीच नसती. बहीण
असूनही मी ते ा ित ा िवधवा हो ाची िचं ता के ी नाही. खरं च, मी ाथ आहे .
ते ाच ितचा दु सरा िववाह क न िद ा असता तर ती ं केतचं रािह ी असती. िव ु प
हो ाची वे ळच ित ावर आ ी नसती. खर आिण दू षण यां नाही ं केतच ठे वाय ा
पािहजे होतं. माझ एक मन म ा दोषी ठरवू ाग ं , तर दु सरं मन मानाय ा तयार
न तं. म ाचा घडा घे ऊन पहारे करी आ ा. सुरा मी पोट भरे पयत घ ात
ओत ी.
अंगात अ ी संचार ा. मी न े त मो ानं बो ू ाग ो. “ि वा, सव साव
भावं डां ना मी स ा भावं डां सारखं े म िद ं . सवाना ऐ वय, सुख, थर आयु
िद ं . बापाचं े म नाही िमळा ं आ ा ा, णू न तर बाप झा ो मी सग ां चा.
िवद् युिज ा ा मी जाणू नबुजून नाही मार ं ू पणखे . मातृह ा हा सवात मोठा गु ा
आहे . महादे वा, सां ग ित ा.” मी उ े गानं ओरड ो.
पहारे करी आ चययु भीतीनं मा ाकडं बघू ाग े . म ा एकां त हवा होता.
सुरेचा घडा मी जोरात िभरकाव ा. माझा राग बघू न पहारे करी बाहे र पळा े .
“मीच गु ेगार आहे ितचा. ित ा आधी िवधवा बनव ं आिण आता िव ु प.
हानपणी क ाचाही ह करणारी, मा ा मागं पणारी, म ा जीव ावणारी...
काय अव था झा ी आहे ू पा तुझी!” बो ताना म ा रडू कोसळ ं , आिण मी
ओरड ो,
“मी ाथ नाहीये ू पार् ”
माझे डोळे पाणाव े . सुरा िपऊनही घसा कोरडा पड ा होता. खर आिण
दू षणाचा हसरा चे हरा डो ां समो न जात न ता. आजवर मी माझं दय
रीरापे ा मोठं के ं , पण ू पणखे ा बो ानं मा ा रीरात दयच नाहीये असं
वाट ं . मा ाकडून कसं काय दु झा ं ? रा स सं ृ ती ा ित ा सुखापे ा मोठं
समज ं . मी चु क ो.
 “आई, तु ा िद ं ं वचन मोड ं मा ाकडून. म ा मा कर. मी नाही यां ना
सुरि त ठे वू क ो. यां चं संर ण नाही क क ो. मी हतब झा ोय. ू पा, मा
कर म ा. खर, दू षणा मा करा म ा.” मी रडत सग ां ची माफी मागू ाग ोे.
त: ीच बो त िसंहासनावर झोपी गे ो.
***
झोपे तून उठ ् यानंतर पािह ं , मी यनक ात होतो. इथं कसा आ ो? मी
आचं िबत झा ो. उठून बिघत ं , पहाट झा े ी होती. मंदोदरी ा िवचारावसं वाट ं
नाही. ान आिण ि वपू जा संपवू न दरबारा ा वे ळेची वाट पा ाग ो. ा आयाना
दरबारात आणू न ू पार् ा हवा तसा ित ोध ायचा, या िनणयापयत मी आ ो.
दरबार सु झा ा. मी िसंहासनावर बस ो. कुंभकण, िबभीषण, ह आिण
मा ् यवान आजोबा यापै की आता कुणाचाही स ् ा मह ाचा वाटत न ता. परं तु
दरबारात सवसमावे क चचा क न जो िनणय ायचा तो मी आधीच ठरव ा होता.
दरबारात सगळे उप थत होते. सवा ा चे ह यावर तणाव िदस ा.
“का अध रािह े ी चचा पु ढे चा ू ठे वू . रा स सा ा ा ा झा े ् या
अपमानाचा ित ोध कसा ावा, याचा मी रा भर िवचार के ा आिण एका
िनणयापयत पोहोच ो आहे .” मी चचस सु वात के ी.
“अकंपना, राम- ण े धनुधारी आहे त, हे स मान ं तर खर आिण
दू षण यां ासोबतचं यु द सोडून ां नी आणखी कोणतं यु द के ं आहे ?” मी
अकंपनाकडं बघू न न के ा. उभं रा न तो न पणे उ र ा.
“नाही राजन, गु चरां कडून अजू न तरी या संदभात काहीच मािहती िमळा ी
नाही.”
“ ादु , ां ा ौयाचं माण काय? फ मृगया करणारे ि कारी आहे त
का ते? आिण अंकपना, कोणतंही माण नसताना तू रामा ा े धनुधारी का णत
होतास?” दोघां कडं नजर िफरवत मी िवचार ं , आिण ादु बो ास उठ ा.
“राजन, हान वयात ां नी राणी ािटका आिण ितचा पु त ा सुबा ची ह ा
के ी आहे . मारीचा ा यु दीभूमीव न पळवू न ाव ं आहे . या ित र इतर
कोणतीही ढाई अथवा परा मासंदभात स ा तरी मािहती नाहीये. गे ी तेरा वष ते
वनवासात आहे त ामुळे जा काही मािहती सां गता येणार नाही.” ादु नं अजू न
मािहती िद ी.
 “ ां चा खर आिण दू षण यां ची ह ा सोडून दु सरा परा म नाही. ािटका या
ीची ह ा एवढाच अजू न एक परा म असे तर ां ा ी यु द हा पयाय होऊ
कत नाही. आिण म ा हा रा स सा ा ावरचा ह ् ा वाटत नाही. ां ना
क ् पनाच नसे की हे ं कािध ाचे बहीण-भाऊ आहे त. ां ना जर याची मािहती
िमळा ी तर ते त: न माफी मागती .” असं बो ू न अकंपना ा िवचार ं ,
“अकंपना, रामा ा बिघत े ं कोणी आहे का?” असं िवचारताच दरबाराती
सवजण एकमेकां कडं बघू ाग े .
“राजन, युवरा ी ू पणखे नं ां ना त:चा प रचय क न िद ा होता, आिण
ािटकापु मारीचानं रामा ा िन चत बिघत ं आहे . या दोघां ि वाय
रा ससा ा ाती कोणीही रामा ा बिघत ं नाही.”
अकंपानानं सां गताच मी गतआठवणीत गे ो. ािटकेनं रा स सं ृ ती
कार ी होती. ती एक काटक, ढावू ी होती. सोबत दोन मु ं ... खू प वषापू व
सुमा ी आजोबां नी ितची भेट क न िद ी होती. मारीच आिण सुबा हे सुंद आिण
उपसुंदाचे पु . पती आिण दीर हे अिवचारानं के े ् या ढाईत मृ ु मुखी पड े होते.
ितचा पित आिण दीर यां ची ह ा होऊनही ितनं कणखरपणे टोळी सां भाळ ी होती.
झटकन ितचा बाणे दार चे हरा डोळयां समोर आ ा. ित ा पु ां ना सुमा ी आजोबां नी
पु ासमान मान ं होतं. ं कािनिमती, आजोबां चा मृ ू यां मुळे रा स सं ृ ती
वाढवणा या अनेकां कडं माझं दु झा ं होतं. ािटके ा मृ ू िवषयी दु :ख
कर ाप ीकडं मा ाकडून काहीच झा ं न तं. सुबा चा मृ ू झा ा. मग हा
मारीच आता कुठे असे ?
“अकंपना, म ा आठवतंय, काही वषापू व ब तेक मारीच ं केत आ ा
होता, ोध ा ाचा. कुठे असे तो स ा? िजवं त आहे की नाही कोण जाणे .”
“राजन, मी ोध घे ऊन सां गतो.” अंकपनानं उ र िद ं .
“गु चरां ना सव पाठवा. म ा तो हवाय. राम आिण णा ा
बिघत े ा तोच एकमेव आहे . कोणतीही योजना बनव ाआधी तो आप ् यासोबत
पािहजे . दं डकार ात राम आिण ण ा अचू क ओळखणं गरजे चं आहे . सीतेचं
अपहरण कर ा ा योजनेत मारीच हवाच. ा ाि वाय ही योजना अम ात
आणणं कठीण आहे .” मी उ ाहात णा ो.
 “राजन, सीतेचं अपहरण? हे यो नाही. पर ीहरण करणं धमािव द
आहे .” िबभीषणानं मत के ं .
“िबभीषणा, तू मानत अस े ् या धमा ा पू जनीय अस े ् या इं ानं िकती
यां चं अपहरण के ं आहे हे म ा ात आहे . ानं के े ् या ब ा ारां ची
गणतीही होऊ कत नाही. जो धम तू सां गत आहे स ात यां ना काय थान आहे ,
हे म ा चां ग ं माहीत आहे . ामुळे म ा िवनाकारण उपदे क नको. तुझा धम
आिण धम ान तु ापु रतं मयािदत ठे व.” असं णू न ा ा खा ी बस ास
खु णाव ं .
“माझा िनणय कोणा कोणा ा मा नाहीये?” कठोर आवाजात मी िवचार ं .
सव दरबारानं ‘ ं काधी ाचा िवजय असोऽऽ’ अ ी घोषणा दे त एका सुरात
संमती िद ी.
“अकंपना, ादु म ा वकरात वकर मारीच हवा आहे . सेनापती, तु ी
त: यात घा ा.” असं णू न मी उठ ो. े क संकटाचा सू िवचार के ा
तर माग सापडतोच. ा धमा ा मी सोड ं , ाच धमाचा बेगडी आधार घे ऊन
मा ा िनणया ा फाटे फोडणारे म ा आता दरबारात नको होते.
***
सायंकाळ ा वे ळी सेवक िदवे ावत होते. मी काही ा उदास िवचारां म े
गुंत ो होतो. ं का एवढी वै भव ा ी असूनही मनात पोकळी का वाटते आहे ? हा
उतर ा वयाचा दोष आहे , की अजू न काही ारी रक भोग बाकी आहे त? िकतीही
ारी रक भोग उपभोग े , पण या अतृ बौ क भोगानं ब तेक नैरा य आ ं
असावं .
ह दा नात येऊन णा ा, “ णाम राजन.’
“बो ा सेनापती.” मी ा ाकडं न पाहता ट ं .
“राजन, मारीच सापड ा.” ह ा ा उ ाहवधक बो ानं मी वळ ो.
“काय! कुठे ? पटकन सां गा. हे ऐक ासाठी माझे कान अधीर झा े होते.” मी
स तेनं िवचार ं .
“तो प चम घाटावरी गोकणाजवळ आहे .”
“उ ा सकाळीच जा आिण ा ा े मानं घे ऊन या. मारीच ा आप ी भीती
नाही वाट ी पािहजे . ामुळे जा सैिनक सोबत घे ऊन नका जाऊ. फ
मा ् यवान आजोबां ना सोबत घे ऊन जा. ं कािधपतींनी स ानानं बो ाव ं आहे असं
ा ा सां गा.” मी िनणय िद ा.
“राजन, तु ी काळजी क नका. मी येतो ा ा घे ऊन.” तहा क न
ह णा ा आिण दा नाबाहे र गे ा.
ह ाचं वय झा ं अस ं तरी त णां ना ाजवे अ ी रीरय ी ानं
राख ी होती. जबाबदारी यो प दतीनं हाताळ ात ां ची हातोटी होती ात
ह कायम अ भागी होता. तो मारीचा ा आणाय ा जाणार, यानं मी िनधा
झा ो.
सकाळ ा पिह ् या हरात पु कानं उ ाण के ं . आजचा िदवस फारच
संथ गतीनं जात अस ् यासारखा भासू ाग ा. पू ण िदवस मारीचाचा िवचार करत
होतो. िकती मह ाचा झा ा होता तो!
खडकीतून बाहे र बिघत ं . पु क परत येताना िदस ं . उपरणं खां ावर
घे ऊन मी दा नातून बाहे र आ ो. डोकं वे गानं िवचार क ाग ं ... मारीच आ ा
असणार, गेच पु ढची तयारी करायची. आता िदवस थ जाऊ ायचे नाहीत. पण
ह आिण मा ् यवान आजोबा दोघं च महा ाकडं येताना िदस े . मनात जरा
िनरा े चे भाव आ े . मी महा ा ा चौथ याव न पाय यां जवळ येथून उभा रािह ो.
ते दोघं वर येताच मी िवचार ं , “सेनापती, मारीच कुठे आहे ?”
“राजन, मारीचाचं बो णं फार नकाराथ होतं. ं केस ये ास ानं पणे
नकार िद ा.” ह नाराजीत णा ा.
“मा रचानं नकार िद ा?” म ा सु ा णभर नैरा य आ ं .
“तु ी ा ा िवनंती नाही का के ी? रावणानं बो ाव ं आहे असं सां िगत ं
नाही का? आजोबा, आपण काही बो ा नाहीत का?” मी आजोबां कडं पाहत
िवचार ं .
“राजन, मारीच णा ा, ‘मी कोणा ाही राजा मानत नाही. मी एकटा आहे ,
हवं तर माझी ह ा करा, पण मी ं केस येणार नाही.’ तरीही आ ी खू पदा िवनंती
के ी. ा ा स ानानं वागवा, असं सां िगत ् यानं बळजबरी नाही के ी.
आप ् यावर तो चं ड रागाव ा आहे हे ा ा बो ाव न जाणव ं .”
आजोबां चं बो णं ऐकून िवचार क ाग ो. ा ा मी बो ाव ् याचा आनंद
होई असा माझा अंदाज होता, पण झा ं उ टं च. परं तु ाचा िनणय ऐकून थ
बसणं म ा न तं. िनरा होऊन काहीच सा होणार नाही. मारीचा ा
आणावं च ागणारं . दोघं ही माझं उ र ऐक ासाठी उभे होते. येरझारा घा त िवचार
क न मी ह ा ा ट ं ,
“सेनापती, मारीचाचं आप ् यावर रागावणं ाभािवक आहे . तो आ ा नाही
याचा अथ तो दु खाव ा गे ा आहे . दु खाव ् या गे े ् या मनु ाचं गेच मतप रवतन
नाही होत. आपण उ ा परत जाऊ. मी त: येतो. ाचं मतप रवतन करावं ागणार
आहे .” ह ानं होकाराथ मान डो ाव ी.
मारीचाचा िवचार ब तेक आजची रा सु ा मा ापासून िहरावू न घे णार. मी
यनक ाकडं आ ो. जा िवचार नको णू न सुरा ाय ो.
दु स या िदव ी पहाटे च ातिवधी आिण ान आटोपू न ि वपू जे ा बस ो.
‘महादे वा आज य िमळू दे .’ णू न मी उठ ो आिण बाहे र आ ो. खू प िदवसां नी मी
ं केबाहे र जाणार होतो. ह आिण मा ् यवान आजोबा पु काजवळ हजर होते.
आ ी पु कात बस ो.
“सेनापती, ा ा सोबत आणखी कोणी आहे का?” आत बसताच मी
िवचार ं .
“नाही राजन. तो एकटाच राहतोय. ा ा सभोवती िविवध पाळीव ाणी होते.
तो ा ा ां ी बो त होता, हे बघू न आ ी अवाक् झा ो.”
“काय? कमा आहे !” मी आ चयानं णा ो.
हा मारीच जर मा ा उपयोगा ा येणार आहे अ ी पु सट ी जरी क ् पना
म ा आधी असती तर मी या ा ं केतच ठे व ं असतं. कोण कधी मदतीस येई , हे
सां गता येत नाही. खरं च, ा ाकडं मी दु च के ं .
“गोकणाकडं च .” पु का ा आदे िद ा. पु कानं गेच आका ात
भरारी घे त ी, आिण सागर ओ ां डून आ ी प चम घाटाव न िनघा ो. घाटां चा
गद झाडीनं ाप े ा प रसर बघू ाग ो.
“आजोबा, तुमचा काय अंदाज आहे ? तो आप ् यासोबत येई ?” ं का येऊन
मी िवचार ं .
“रावणा, आपण य क . काळजी नको क . तु ा बघू न ाचं
मतप रवतन होई .” मा ् यवान आजोबा म ा आ व करत णा े .
 प चम घाटाव न आ ी उ रे कडं िनघा ो. उ ाकाळ सु झा ा होता,
तरी पवतां मुळे थं डी जाणवू ाग ी. गद झाडी आिण पवतरां गा ओ ां डत पु क
वे गानं जाऊ ाग ं .
समु िकना याजवळी मोक ा जागेवर पु क उतर ं . बाहे र येऊन मी
ह ा ा मागे िनघा ो. मा ् यवान आजोबां चं वय झा ं होतं, तरी ां ा चा ात
गती होती. ां ा राकट चे ह यावर पां ढरी ु दाढी ोभत होती.
“आजोबा, तु ा ा थकवा नाही जाणवत?” चा ता चा ता मी ां ना िवचार ं .
“ ा िदव ी थकवा येई ा िदव ी मी हे रीर सोडून दे ईन.” आजोबा
हसून णा े .
नारळा ा झाडां ची रां ग ओ ां ड ी. गद झाडीनं आ ाद े ् या डोंगर
कपारीत मारीच राहत होता. खू प िदवसां नी मी डोंगर चढू ाग ो. त णपणात अ ा
डोंगराम े रािह ो होतो, परं तु आता थो ाच चढाईनं दम ो. िव ां तीसाठी काही
वे ळ आ ी थां ब ो.
“सेनापती, वय र झा ोय आपण हे मा करावं ागत आहे .” धापा टाकत
मी ट ं .
“खरं आहे . परं तु पौ ष वयानं नाही ठरत ही आप ी जमेची बाजू आहे .’
ा ा िम क िवनोदावर आ ी मनमुराद हस ो. गद झाडीमधी खडकाळ
चढण चढू न आ ी एका िनमनु गुहेजवळ पोहच ो. बरीच हरणं , मोर, माकडं ितथं
मु पणे िफरताना िदस ी. सुंदर फु ां चे वे झाडां भोवती वे ढ े े होते. फु ां चा
सुवास सव दरवळत होता. मारीचानं प रसर आिण सुंदर ठे व े ा िदस ा.
परं तु गुहेचं मुख सहज नजरे स पडत न तं.
“सेनापती, या ा रा ी जं ग ी वापदां ची भीती नसे का वाटत?” असं
ह ा ा िवचा न मी ओ सर खडकावर बस ो.
“जं ग ी वापदां ना मारीचाची सवय झा ी असे . हािनकारक वाट ं तरं च
जं ग ाती ाणी इजा पोहचवतात. राजन. ” म ा उ र दे ऊन ह ानं मारीचा ा
हाक मार ी- “महान मारीचऽऽ” गुहेतून काहीच ितसाद आ ा नाही.
ह ानं परत एकदा आवाज िद ा. “महान मारीऽऽच”
थो ाच वे ळात बुटका, रीरानं खच े ा, दाढी वाढ े ा, कै ासाती
साधू सारखा पे हराव के े ा मारीच गुहेतून बाहे र आ ा. डोळे िक िक े क न तो
आम ाकडं बघू ाग ा. मी ा ा खू प िदवसां पूव बिघत ् यानं पटकन ओळखू
क ो नाही, ाने मा मा ाकडे रोखू न बिघत ं आिण म ा ओळख ं .
“ ं कािधपती रावण या पामरा ा भेटाय ा आ ा!” तो कु तपणे हसून
णा ा.
“हो महान मारीच. ं कािधपती आप ् या भेटीसाठी आ े आहे त.” ह
खोटं हसत ा ा णा ा. आजोबा मा ाजवळी खडकावर दीघ वास सोडत
बस े .
ह ाचं े क वे ळेस ‘महान’ हा वापरणं छ ीपणाचं वाटू ाग ं .
त: ा ाज वाटे पयत पु न:पु ा असे ु ितपर वाप च नयेत. आप ् या
ाथासाठी जाताना तर नाहीच नाही. मी ाचं िनरी ण क ाग ो.
“मी, आिण महान!” असं णू न दाढी कुरवाळत तो िवि पणे हसू ाग ा.
“सेनापती, मी कधी महान झा ो? महान ोक असे डोंगर कपारीत नाही पू न राहत.
महान तर ं कािधपती आहे त. रा स सं ृ तीचे सं थापक, दानव, दै , असुर, आिण
सव भट ा जमातींचे पा नकत, दे वां चा पराभव करणारे रा ससा ा ाचे स ाट,
महान राजा रावण!” मारीच उपरोधानं बो त आहे हे सहज मा ा ात आ ं .
“मी तर हता , अनाथ, दु बु द असा सामा असुर आहे . पृ ीवरी िक ा
मुं ां पैकीच एक. मा ासारखा कृमीजीव हा महान कसा असे महान सेनापती?”
ानं ह ा ा िवचार ं .
ह ग होऊन मा ाकडं बघू ाग ा. आम ाकडं दु करत मारीच
मोरा ा दाणे टाकू ाग ा. ा ा उपहासा क आिण नकारा क बो ावर मी
िवचार क ाग ो. ाचं दु :ख ऐक ा ा खरं तर मन: थतीत न तो. मी उठ ो
आिण ा ाजवळ जाऊन णा ो,
“मामा, तुझी मदत हवी आहे .” मारीचा ा मामा णताना म ाच मा ा
मनाती धू त आिण बेगडीपणाचा राग आ ा, पण पयाय न ता.
“माझी मदत? तीही रा ससा ा ा ा ं कािधपती ा? आिण मी तुमचा मामा
आहे हे तु ा ा आठव ं आिण ते इतके िदवस ातही रािह ं ? कमा आहे ! माझा
समज होता, की वडी धा यां नी मान े े नातेसंबंध ते िजवं त असेपयतच असतात.
ां ा मृ ू नंतर अ ा ना ां ना काहीच अथ नसतो. पृ ीवर र ा ा ना ां ना ोक
िवसरतात ितथं मान े ् या ना ां चं काय? गरज पड ् यावर ही नाती आठवतात
ब तेक. आिण ं कािधपती, आप ् यापे ा ब वानासोबतचं नातं ात ठे वत
असतात. आप ् यापे ा कमी ा ी अस े ् या ोकां ी अस े ं नातं
ब वानां नी ात नसतं ठे वायचं .”
ा ा घोग या आवाजाती बोच या ां नी मा ािवषयीचा ाचा राग
झा ा. सभोवता ी नजर िफरवत मी णा ो,
“मामा, म ा मा कर. मी तुझा राग समजू कतो. रा स स ाटाआधी मी
रा ससं ृ तीचा अनुयायी आहे . आजपयत कोण ाही दै , दानव, असुर, गंधव,
नाग िकंवा इतर अनायाचा िवचार मी के ा नाही, असं झा ं नाही. े क जमाती ा
एकि त क न एका सं ृ तीत बां धणं , सवाना संघिटत करणं . सव िवखु र े ् या
भट ा ोकां ना थै य िमळवू न दे णं हे च आयु ाचं ेय मान ं . अजाणतेपणानं
तुम ासार ा काही जणां कडं दु झा ं , ही चू क म ा मा आहे . आजोबा आिण
माते ा मृ ू नंतर मी पू णत: खच ो होतो. िक े क िदवस मा ाकडून
रा ससं ृ ती ा कायात खं ड पड ा. ाच वे ळी ब तेक तू ं केत आ ा अस ी .
महाराणी ािटका आिण सुबा ा ह े चा ित ोध म ा घे ता आ ा नाही, याचं
् य मा मा ा मना ा टोचत होतं. का ां तरानं ते िव रणात गे ं , परं तु जे ा राम
आिण ण यां चं नाव आ ं ते ा पिह ी आठवण महाराणी ािटकेची झा ी, मग
मामा तुझी. खर आिण दू षण या मा ा भावां ची ां नी ह ा के ी. सुंदर अ ा
ू पणखे चं नाक आिण कान कापू न ित ा िव ु प के ं .” मी हे सव सां गत असतानाच
मा ा जवळ येऊन तो णा ा-
“हो म ा समज ं . का या महान ह ानं सां िगत ं होतं.” ह ाकडं
कटा टाकून तो पु ढं बो ू ाग ा. “ ाच रामानं मा ा आईची ह ा के ी. माझा
ाजीरवाणा पराभव झा ा, ते ा यु दभूमीतून पळू न मी ं केती राजधानीत आ ो
होतो. मदतीसाठी आिण तु ा भेट ासाठी खू प याचना के ी, परं तु र कां नी तुझी
भेट होऊ िद ी नाही. तू भेट ास नकार िद ास हे समज ् यावर मी िनरा झा ो.
आईनं असुरराजा सुमा ी ा सां ग ाव न रा स सं ृ ती ीकार ी होती.
े वटपयत रा स सं ृ ती ा सारासाठी आ ी ढ ो, झगड ो. आईने ासाठी
त:चं बि दानही िद ं . ा बद ् यात आ ा ा काय िमळा ं ? सं ृ तीचं
दे ऊन तु ी आम ाकडं दु के ं त. ते ा सुमा ी णा े होते की, ‘ ह ा,
मारीच आिण सुबा हे आजपासून तुझे भाऊ, आिण द ीवा, हे तुझे अजू न दोन
मामा’ सुमा ीचे हे तु ी दोघं ही सहज िवसर ात. परं तु िनयतीनं आज तु ा ा
मा ा दारात पाठव ं .” जरासं िचडून िनरा े नं तो णा ा.
ा ा बो ानं तो थोडा मोकळा झा ा असं वाट ं . मी गेच ा ा
ु र दे त ट ं ,
“हो खरं य, महाराणी ािटका, सुबा , खर, दू षण यां ा ह े ा
ित ोधासाठी आिण रा स सं ृ तीवर झा े ् या े क ह ् ् या ा ित ोधासाठी
िनयतीनं आ ा ा तु ाजवळ आण ं असावं . राम आिण णा ा मा न आ ी
ित ोध सहज घे ऊ कतो; पण मामा, तुझी आठवण झा ी. रामा ा मार ासाठी
तु ा सोबत घे त ं तर मी तु ासाठी काहीच के ं नाही, याचं दु :ख मा ा मनात
राहणार नाही. ासाठी तु ा िवनंती आहे की, मा ासोबत च !”
आई ा ह े चा ित ोध घे ाची संधी िमळणं यापे ा मोठं सुख दु सरं काय
असू कतं, या िवचारानं ाचं मतप रवतन कर ासाठी म ा फार भाविनक
हो ाची गरज नाही पड ी. माझं बो णं ब याच अं ी बेरकी होतं, पण ाची स ा
तरी गरज होती. सहानुभूतीची गरज वाटणा या ा आप ं सं करणं सोप असतं. मी
‘मामा’ णू न के े ा ाचा ीकार ा ा आनंद दे ऊन गे ा. भाविनक साद
घात ् यानं ा ा चे ह यावरी भाव पू णपणे बद े . णात ा ा डो ां त अ ू
िदसू ाग े . तो रडू ाग ा. मी ा ा खां ा ा ध न ा ा खडकावर बसव ं .
म ा काय बो ावं समजे ना. मळ ा व ानं नाक, डोळे पु सून तो आत रात बो ू
ाग ा-
“रावणा, मी कुढत जगत आहे . आई ा ह े नंतर ितचंं े वटचं द नही झा ं
नाही. जखमी अव थे त पळा ् यानं ितचे अं सं ारही क क ो नाही. विड ां चा
मृ ू झा ा ते ा मी फार हान होतो. जीव ावणारा एकमेव भाऊ सुबा चा मृ ू
सु दा समोर बिघत ा. आई, भाऊ, बायको, मु ं , त:चं असं कोणीच नस ् यानं
एकटा आिण पोरका झा ो होतो. ा आयाकडून परािजत झा ् यानंतर तू मदत
कर ी या आ े ने ं केत आ ो, परं तु खू प य क नही तू भेट ा नाहीस णू न
खू प िनरा झा ो. नैिमषार ात परत जावसं वाटत न तं, णू न या दु गम गोकणात
एकाकी रािह ो. अपमान आिण हतब ता या मारीचानं खू प सहन के ीय. ि वपू जा
करत जग ाचं ेय ोधत होतो. िक े क वष मी या ा ां ी सोडून इतर
कोणा ीही बो ो नाही. त:चं नावही िवसर ो. का ह आ ् यानं ा सव
दु :खद आठवणी जा ा झा ् या. रा भर िवचारां नी थै मान घात ् यानं झोप सु ा
ाग ी नाही. आज तू त: आ ास. म ा मामा णा ास. तु ा ा भेटून माझं सु ा
कुणीतरी आहे असं वाटतं आहे .” असं णू न तो परत रडू ाग ा.
ा ा भाविनक हो ानं माझं मन ह ं . ा ा े क वा ािन ी मी ां त
आिण गंभीर झा ो. तो इतका साधा आिण हळवा, अन् मी मा त: ा
ित ोधासाठी ाचा वापर कर ासाठी आ ो होतो. कधी कधी मी खू प ाथ आहे
असं वाटायचं . पण प र थती ा मा ाकडून हे च अपे ि त होतं ब तेक. कुंठीत
आयु जगणं , ढ ाची उम जाणं , े क गो ीत पराभव समजणं या
मानिसकतेतून मी कधीच बाहे र आ ो होतो. आता समोरची ी िकतीही दु :खी
होऊन बो त अस ी तरी ते जा वे ळ ऐकावं सं सु दा वाटत न तं.
ा ा मनात नकारा क िवचार ये ाआधीच ा ा खां ावर हात ठे वू न मी
ट ं - “मामा, ही वे ळ अ ू ढाळू न दु :ख उगाळत बसायची नाही, तर ा ामुळे
आप ं सव गे ं आहे , ा ा संपव ाची आहे . एवढं सहन क नही तु ी
आजवर िजवं त आहात, याचं कारण हा ित ोध तुम ा हातूनच पू ण होणार आहे .
ि वाची ी ा फार मोठी आहे . ाची आराधना फ ु प झा ी असं समजा” ानं
मा ाकडं बिघत ं . ा ा चे ह यावरी अ ू मी मा ा व ानं पु स े . ा ा
डो ां ती ां ततेत म ा होकार समज ा. काही वे ळातच तो ाचं सामान
आण ासाठी गुहेत गे ा. मी, ह आिण मा ् यवान आजोबा एकमेकां कडे बघत
झा ो. मारीचाचं मन वळव ं , या ा य णावं की चतुराई? मी त: ीच
कु तपणे हस ो. मारीच गबगीनं गुहेतून बाहे र आ ा आिण णा ा,
“ मा करा, आपणास भोजनाब मी िवचार ं नाही. आप ी हरकत नसे
तर भाज े ं हरीण दे ऊ कतो.”
मी ह ाकडं पािह ं आिण गेच होकार िद ा. मारीचानं पाळ े ं एक
हरीण काप ं , धु वून जळ ा ाकडावर ठे व ं . खू प िदवसां नी भाज े ं
चकर मां स खाणार होतो. महा ाती चां ग ् या मसा ् यां म े बनव े ् या मां सापे ा
े कोटीवर भाज े ं मां स िक े क पटींनी चकर आिण चिव असतं.
े कोटीवर ा हरणाचा खमंग वास नाकातून पोटात गे ् यानं पोटात कळ आ ी.
अ ी कडा ाची भूक िक े क वषात ाग े ी आठवत न तं. मां सावर आ ी
मनसो ताव मार ा. पोटासोबत मनही भर ं . काही वे ळ आराम झा ् यावर
मारीचानं त:चं सामान घे त ं . डोंगराव न उत न आ ी पु काजवळ आ ो.
पु कात बस ा ा क ् पनेनं तो सुखाव ा. पु कानं उ ाण घे त ं . खू प िदवसां नी
तो खू झा ा असे या िवचारानं म ाही समाधान वाट ं . अवका ाती ढगां ा
िविवध ितकृतींकडं तो एकटक बघू ाग ा.
“मामा, ां त का? काही बो ा.” काही तरी बो ायचं णू न मी णा ो.
“राजन, ां तता आिण मौन हे दो ी वे गळं आहे . मी ां त नाही, मौनात आहे .
या उं चीव न ढगां ा तेचं हे य डो ां नी बघताना जीवनाचा े वटचा ण
आ ा, असं वाटत आहे .” गंभीर आवाजात मारीचानं उ र िद ं .
दु स याचं आयु िकतीही दु :खद अस ं तरीही म ा सौ वाटायचं . त: ा
ाथापु ढं ब याचदा सवकाही नग वाटतंं. मारीचाचं गंभीर बो णं ऐक ा ा
मन: थतीत मी न तो. ा ा जविळकता वाटावी णू न उ र दे णं भाग पड ं .
“मामा, इतकी वष तु ी एकटे अस ् याने मौनात आहात, परं तु आज तुमचे
आ सोबत असताना मौन धारण करणं े दायक आहे . े क गो ीकडं
नकारा क नजरे नं बिघत ं की नकारा कताच िदसे . ढगां ची सुंदर पं बघत
आयु ा ा न ानं सु वात होत आहे . ढग जरी ओबडधोबड असती तरी ते
पावसात पां त रत होऊन िनसगाती िजवन समृ द करणार आहे त. एकां तवासानं
तुमची सकारा कता कमी झा ी आहे . आता आ ां ा सहवासानं नवजीवन
सुखकर आिण आनंदी बने . े वटी सुरे ा एका ा ् यानं सव नकारा क िवचार
पळू न जातातच.” असं बो ू न मी खोटं हसू ाग ो. मा ा बो ानं ा ा
चे ह यावर हा आ ं .
“सुरेनं िवचार पळू न जात नाहीत तर आपण त: िवचारां पासून दू र जाऊन
आका ात उडू ागतो.” मा ् यवान आजोबां ा बो ानं चचा रं ग ी. ग ां म े
वासाचा वे ळ सहज गे ा. पु क ं केत उतर ं . मारीच िव यकारक नजरे नं
े क गो बघत होता. ा ा महा ात घे ऊन आ ो. ा ासाठी नवीन
व ा ं कारां ची व था के ी.
रा ीचं भोजन आ ी सोबत के ं . मेघनाद, सु ोचना आिण मंदोदरीची
मारीचा ी ओळख क न िद ी. मारीच आित स ाराने अित आनंदात होता.
िज ा ाचे संबंध जोड ात मंदोदरी मा ाही पु ढे होती. मेघनादा ा समजत न तं
की मी मारीचाचं एवढं आदराित का करतो आहे . तो म ा ाबाबत पु न:पु ा
िवचा ाग ा. ‘मेघनादा, यो वे ळ आ ् यावर सां गतो’ असं सां गून मी ा ा
टाळ ं . सेवका ा मारीचासाठी सुंदर यां ची व था कराय ा सां िगत ं . ा ा
सव सुखं िमळा ी तर मानिसक ा तो मजबूत होई , असं म ा वाट ं . िक े क
िदवसां नंतर मी आज जरा तणावमु झा ो होतो. मरीचा ा अितिथदा नात सोडून
मी यनक ात आ ो. मारीच सोबत आ ् यानं आता िवचारां ना चा ना िमळा ी.
म ा दं डकार ात जा ाची घाई झा ी होती. परं तु मारीच मानिसक ा अजू न
मजबूत हो ाची आव यकता होती. सकारा कता ये ासाठी ा ा अजू न काही
वे ळ दे णं गरजे चं होतं.
मारीचाचा सव भावं डं आिण मामां ीही प रचय क न िद ा. आ ी ा ा
िवसर ो होतो, पण तो मा आ ा ा कुणा ाच िवसर ा न ता. सवाची नावं ा ा
ात होती. ं केती सव सुखंसाधनं बघू न तो आ चयचिकत आिण फु ् ि त
झा ा होता. ाची मानिसक आिण री रक तृ ी होईपयत ा ा सव कारची सुखं
िमळावीत याची खबरदारी घे ाची स ताकीद मी िद ी होती.
ापार, राजकारण, सं ृ ती, महादे व, सुरासुर सं ाम, मारीचाचे िपता सुंद
आिण माता ािटका याबरोबरच मा रचाची ाणी आिण प ां ी बो ाची क ा
आिण ती अवगत कर ाची प दत या सव िवषयां वर आ ी ग ा मार ् या.
मारीचा ा ू पणखे ा भेटाय ा घे ऊन गे ो. ती खडकीत उभी होती. आ ी
मंचकावर बस ो. ू पणखे ा बघू न तो भावु क झा ा. ‘ ित ोध कधी घे णार?’ हा
न ित ा डो ां तून म ा िदसत होता. ती ां तपणे मा ाकडं बघत होती.
ित ाकडं पा न खोटं तहा करीत मी ट ं , “ ू पा, हे महाराणी ािटकेचे पु
आहे त, आप े मामा. तु ा भेटाय ा आ े आहे त.”
‘हं ’ णत ितनं चे ह यावर कपडा ओढ ा. तोंड िफरवू न ती खडकीतून बाहे र
बघू ाग ी. ितची नाराजी मी ओळख ी. ामुळेे जा वे ळ ित ासोबत बसणं म ा
नकोसं झा ं .
“मामा, ित ावर उपचार चा ू आहे त. ित ा आरामाची गरज आहे . आपण
परत येऊ.” असं णू न मी उठ ो.
“बंधू, तु ावर माझा पू ण िव वास आहे . म ा ाय िमळे .” आ ी बाहे र
पडत असताना ती खोचक ां त बो ी. ावर मी फ होकाराथ मान
डो ाव ी, आ ी दा नाबाहे र आ ो.
 “मामा, सुरा ा न क या?” मी मारीचा ा िवचारताच ानं होकार िद ा.
आ ी दा नासमोरी ां गणात आ ो.
“सुरापानाची व था करा.” पहारे क या ा आ ा क न आ ी
उ ानामधी ािमया ाम े बस ो. दु पारची वे ळ होती, तरी प रसराती झाडं
आिण ओ ् या गवतां मुळे ितथं थं ड वाटत होतं.
िनवां त बस ् यावर मी बो ास सु वात के ी. “मामा, ं केत क ाचीच
कमतरता नाही. पृ ीवरी सव म आिण समृ द नगरी मी उभी के ी. आई आिण
आजोबां ा मृ ू ित र आयु ात आता म ा काहीच दु :ख उर ं नाही असं
वाट ं होतं. ा दु :खातून सावरतो नाही तोच बंधूं ा ह े नं आिण ू पणखे ा
िवटं बनेनं पू णपणे खच ो आहे . ितचा ास बघवत नाही. उतर ा वयात महादे व दु :ख
पचव ाची मताच तपासत आहे . राजा असणं खरं च ासदायक आहे . िक े क
जबाबदा या, ाप, तणाव, सततचे िवचार, डो ात ते घा ू न सजग राहणं ...
कंटाळा आ ाय या सग ाचा.”
तेव ात सेवक सुरेचा घडा घे ऊन आ ा. सुरेचा पिह ा ा ा मी रचव ा.
मारीच मा ाकडं ां तपणे े बघू ाग ा. ा ाकडं बघू न तहा करत मी
ट ं-
“मामा, िक े कदा असं वाटतं, हे सगळं सोडून तु ासारखं दु गम डोंगर-
द यां त एकाकी राहावं . कोणा ीही बो ू नये. िनसगात ं दी िफरावं ... पण उ ट
मीच तु ा एकां ताती सुखातून या आभासी भौितक सुखात आण ं . म ा मा कर.”
“राजन, असा कसा िवचार करता आपण? सव दै , दानव, द ु , असुर आिण
भटकंतीती ोकां ना थै य, सुख, सुर ा आप ् यामुळेच िमळा ी. रा स सं ृ ती
उभी के ् यानं आपण सदै व या सवासाठी पू जनीय आिण े रणादायी आहात.
तुम ामुळे मा ासार ा िक े कां ना जीवनाचं ेय िमळा ं आहे . सुख-दु :ख हा
तर जीवनाचा अिवभा भाग आहे . तुम ा तोंडून अ ी वा ं चां ग ी नाही वाटत.”
मारीचाचं बो णं ऐकून मी थोडा ां त झा ो.
“मामा, तुमचं णणं बरोबर आहे . पण म ाही भावना आहे त हे सवजण
सहज िवस न जातात. आप े आ , नातेवाईक या सवासाठी िकतीही गो ी के ् या
तरी कमी पडतंच. आ ां ना ां ा पा तेपे ा जा िमळा ं तरी ां ा अपे ा
काही कमी होत नाहीत. म ा कुणा ीही मनमोकळं बो ता येत नाही. सुमा ी
आजोबा गे ् यापासून तर मी एकाकी झा ो. ां नी बिघत े ं पू ण के ं , पण
ां चे - ‘राजा ा रडता येत नाही’ याचा अथ आता समजतो आहे . खर, दू षणाचा
मृ ू आिण ू पणखे ची िवटं बना सहन के ी. कारण, ‘राजा ा रडता येत नाही...”
मा ा बो ानं तोही भावु क झा ा. तो फारच संवेदन ी वाट ा. आ ी
एकमेकां चं दु :ख ऐकून गिहवर ो. आम ात भाविनक े म तयार झा ं होतं.
“राजन, तुम ा आिण मा ा दु :खास कारणीभूत अस े ् या आयाचा
ित ोध घे ऊ. ासाठी वे ळ घा वणं आता इ होणार नाही. सुरे ा तं ीतच आ ी
ित ोधाची योजना तयार के ी. ािदव ी रा ी उि रापयत आ ी दोघां नी सुरापान
के ं . दु स या िदव ीच दं डकार ात जा ाचा िनणय घे त ा.
*

सीता
महा ा ा पाय या उतरत असताना मा ा मागे मारीचही गबगीनं खा ी
उतरताना िदस ा. एकमेकां कडं पा न आ ी दोघां नी तहा के ं . काहीच न
बो ता आ ी रथात बस ो. रथ सुसाट वे गानं पु काजवळ पोहोच ा. सूय दया ा
आधी पु कानं उ ाण घे त ं . ‘दं डकार ाती रा सभुवनाजवळ जायचं य’
पु का ा आदे दे ऊन मी सूय दयाची वाट बघू ाग ो.
“ ं कािध , आज म ा िक े क िदवसां चा एकां त णभंगुर वाटत आहे .
आई ा आिण भावा ा मृ ू चा ित ोध म ा तुम ामुळे घे ता येणार आहे . खरं च,
तु ी सवाचं मन जपणारे आहात. िव वास आिण े रणा दे णारे आहात. िजतके रागीट
आिण कठोर वाटताहात तेवढे च हळवे सु ा आहात. मी तुम ािवषयी के े ् या
वाईट िवचारां ब म ा मा करा.” मारीच न तेनं णा ा. ाचे बद े े िवचार
ऐकून म ा छान वाट ं . स तेनं मी ा ा ट ं .
 “नाही मामा, तु ी म ा मा के ् याब मीच तुमचा आभारी आहे .
आप ् या दोघां ा दु :खास कारणीभूत आयाना मा न ित ोध ाय ा आपण
दोघे च िनघा ोत, याचं खरं आज म ा जा समाधान वाटत आहे .”
सूयाची िकरणं जिमनीवर पडे पयत आ ी सागर, नारळाची झाडं , डोंगर-
द या, गद झाडी ओ ां डून िक ं धा नगरीजवळ आ ो. उ ाळा सु झा ् यानं
काही वे ळातच सूय आग ओकू ाग ा. उ वारे वा ाग े . दं डकार ात
पावसा ात गद झाडी असायची, पण कडक उ ा ामुळे गवतासह खु रटी झाडं
वाळू न गे ी होती. दे झा ा होता. सूय मा ावर आ ा. गोदावरी ा
तीरावरी रा सभुवनाजवळ पु क उतर ं . छो ा वण ां नी डोंगरावरी गवत
जळा ् यानं बराचसा दे ु आिण ओसाड झा ा होता. उ ते ा झळा
जिमनी गत िदसू ाग ् या. जोरा ा उ वा यानं तयार झा े ी वावटळ जवळू न
गे ी. िक े क झाडां ची पानझड झा ी होती. िहरवं गवत वाळू न िपव ा-कर ा
रं गाचं झा ं होतं. पु कातून उत न रा सभुवनाकडं िनघा ो. मी घामाघू म झा ो
होतो. आ ी एका झाडाखा ी थां ब ो. सोबत घे त े ं पाणी चाम ा ा िप वीमुळे
थं ड होतं. परं तु िकतीही पाणी ाय ं तरी तहान भागत न ती. वा या ा थं ड
झळ ु कीनं अंगावरी घाम वाळ ् यानं छान वाट ं . दोन रा स पहारे करी
आम ाजवळ पळत येताना िदस े .
“ ं कािधपतींना णाम!” णत ते न पणे उभे रािह े . ां चंही अंग घामानं
ओ ं झा ं होतं. आ ा ा बघू न ते भां बाव े होते. नजरे ा नजर न िभडवता ाती
एक जण णा ा, “ मा असावी, राजन.”
“ मा क ाब ? म ा समज ं नाही.” नाथक नजरे नं बघत मी ा ा
िवचार ं . ावर तो काहीच न बो ता पु ढे आ ा.
साव ीसाठी आण े ं छ ानं आम ा डो ावर धर ं . मी सव सावध
नजर टाकत चा ू ाग ो. वाळ े ् या काट ा बाजू ा करत दु सरा पहारे करी पु ढे
चा त होता. आ ी रा सभुवनाजवळ आ ो. गोदावरी नदी कोरडी झा े ी िदस ी.
“तु ी इथे िकती जण आहात?” मारीचाने ां ना न के ा.
“राजन, महाराज खर आिण महाराज दू षण यां ा दु :खद िनधनानंतर अंकपन
महाराजां नी आ ा दोघां नाच इथं ठे व ास सां िगत ं होतं. सव या आिण
मु ां ना ं केकडं पाठवू न िद ं आहे .”
 “इथं फ तु ी दोघं च आहात? ा आयानी परत ह ् ा नाही के ा?” मी
आ चयानं िवचार ं .
“नाही राजन. आ ी िदवसभर पू न टे हळणी करतो. वा ाचे सव दरवाजे
बंद के े आहे त. खर आिण दू षण महाराजां चं सव सामान सुरि त आहे .” एकानं
उ र दे त भुवनाचा दरवाजा उघड ा. आ ी भुवनात वे के ा.
***
खर-दू षणाचं सामान बघू न मन ाकुळ झा ं . ‘ ढव े बंधू िकती सहज
गमाव े मी!’ दा नात सव नजर िफरव ी. ं, व ं, भां डी, मौ ् यवान ोभे ा
व ू ाहळू ाग ो. ाकडी छता ा जा ा ाग ् या हो ा. मारीच सव व ू
कुतूह ानं बघू ाग ा.
“मामा, भुवन कसं भकास झा ं आहे . खर आिण दू षणाचा आवाज इथं परत
घु मे असं वाटतं. ा आयानी माझे दोन बंधू सहज िगळ े . रा स सा ा ा ा
वाटे ा गे ् यावर काय अव था होते समजे आता ा नादान बा कां ना.” मा ा
बो ावर मारीचानं काहीच िति या िद ी नाही. उकाडा खू प अस ् यानं अंगातून
घामा ा धारा वा ाग ् या. आ ी भुवनातून बाहे र आ ो. मी सभोवता ी नजर
िफरव ी. वातावरण झा े ं होतं. भर उ ात ते पहारे करी उभे े रािह े होते.
खु णावू न ां ना साव ीत बो ाव ं . भेदर े ् या दोघां कडे बघत मी िवचार ं -
“रथ, घोडा, गाढव काही आहे का?”
“हो राजन, माग ा बाजू ा आहे त.” ाती एकानं पटकन उ र िद ं .
“च , दाखव.” असं णू न मी ां ा मागोमाग माग ा बाजू ा िनघा ो,
तेव ात वे गानं वा याची वावटळ आ ी. सवागावर धू ळ उडा ् यानं कपडे खराब
झा े . अंग झटकून पु ढं िनघा ो. तबे ् यात रथ आिण गाढव बघू न हायस वाट ं .
“ ा दोन आयाचं िठकाण इथपासून िकती दू र आहे ?” मी िवचार ं .
“राजन, जवळच आहे . नदी ा िकना यानं गे ो तर वकर पोहोचता येई .”
ाती एक जण णा ा.
“रथ तयार करा. आ ी उ ा पहाटे च िनघणार आहोत. तु ी इथं च थां बा.
आ ी आ ् यानंतर गेच तु ी ं केकडे िनघा.”
“होय राजन” णत ते तयारी ा ाग े . अकंपनानं पहारे क यां ना
दं डकार ात थां बवू न चां ग ं काम के ं . आ ी भुवनासमोरी वृ ाखा ी बस ो.
पहारे क यांं नी आम ा भोजनाची व था के ी. भाज े ं मां स आिण फळं खाऊन
आ ी िनवां त बस ो. पहारे क यानं रथ तयार झा ् याचं सां िगत ं . सूया झा ् यावर
भवनाती व हां ात येऊन बस ो. दोन म ा ी पे टव ् या हो ा. वातावरणात
ां तता होती. मारीचाकडं बघत मी णा ो,
“मामा, राम आिण ण दोघं ही धनुधारी आहे त. ब तेक ग ड जमातीचे
ोकही ां ासोबत असती . धोका हो ाची ता नाकारता येत नाही. काही
तरी चां ग ी योजना करावी ागे . सीते ा कोण ाही प र थतीत ं केत घे ऊन
जायचं .”
“न ीच राजन, परं तु कोणतीही योजना अम ात आण ाआधी ां चं
िठकाण चां ग ् या कारे माहीत क न घे णं आव यक आहे .” मारीच िवचार करत
णा ा.
बराच वे ळ योजनेवर चचा के ी. े वटी दोघां चं यावर एकमत झा ं , की राम-
णाचं वा बघू न योजना प ी करायची. राम आिण ण जर सीते ा
सोडून ि कारी ा गे े असती तर योजनेची गरज पडणार नाही. परं तु ते जर ितथं च
असती तर मा ां ा बाहे र जा ाची वाट बघायची िकंवा ां ना जा ास भाग
पडावं , यासाठी य करायचे .
“मामा, जर ां नी कुटी सोड ीच नाही तर खू प काळ वाट पाहत थां बणं
धो ाचं ठरे .” मी ं िकत होऊन ट ं . ावर मारीच पहारे क यां ना खु णावत
णा ा.
“राजन, तु ी िचं ता सोडा. ां नी कुटी सोड ी नाही तर मी ां चं
िवचि त करे न. पू वतयारीसाठी फ या दोघां ना एक छोटं हरीण पकडून आणाय ा
सां गा.”
“मामा, परं तु हरणाचा पयाय सवात े वटी.”
“हो” णू न ानं तहा के ं .
“छोटं हरीण पकडून आणता येई का?” मी पहारे क या ा िवचार ं . ावर
तो गोंधळ ा आिण णा ा,
“राजन, आप ् याकडं काही पाळ े ी हरणं आहे त ापै की चा े का बघा,
नाही तर गेच पकडून आणतो.” ा ा बोे ानं मारीच उ ाहीत होऊन उठ ा
आिण ‘च , दाखवं .’ णत ा ामागे गे ा. काही वे ळातच तो एक छोटं सं हरीण
घे ऊन आ ा.
 मारीचानं पहारे क यां ना काही व ू आण ास सां िगत ं . ा व ूं पासून ानं
सोनेरी रं ग बनव ा. हरणा ा तो सोनेरी रं ग ाव ा. रं गव ् यानं हरीण खू पच सुंदर
िदसू ू ाग ं .
“म िदसत आहे !” मी उ ाहानं ट ं .
“राजन, कोणीही भु े या ा. जर राम कुटीत असे तर ा ा बाहे र
जा ास हे हरीण भाग पाडे .” हरणा ा अंगाव न हात िफरवत मारीच णा ा.
“या ा खाऊ घा ा, सकाळी सोबत घे ऊन जाणार आहोत.” मारीचाने
पहारे क याकडं हरणा ा सोपवत सां िगत ं . ते गे ् यावर आ ी झोप ाची तयारी
के ी. रां ात टाक े ् या ता ु र ा े वर अंग टाक ं .
खू प वे ळ झोप ाचा य मी क ाग ो. डो ातून िवचार जात न ते.
मनात धडधड सु झा ी. उ ा सीतेची चोरी करायची! ं कािध आिण चोरी, तीही
एका ीची? एक मन दु स या मना ा न िवचा ाग ं , परं तु ाि वाय दु सरा
पयायच सुचत न ता. खू प िदवसां नंतर ं केबाहे र मु ाम अस ् यानं ब तेक झोप
येत नसावी असं त: ा समजावत िवचारां पासून दू र झा ो. िठकाण धोकादायक
अस ् यानं सुरा घे ाचं टाळ ं . डोळे िमटू न ां त झोपी गे ो.
पहाटे प ां ा िचविचवाटानं जाग आ ी. प ां ा या गोड आिण मंजुळ
आवाजा ा मी मुक ोच होतो. ान आिण ि वपू जा उरकून आ ी भवनाबाहे र
आ ो. प ां ा सुमधु र आिण गोड आवाजानं वातावरणात स ता आ ी होती.
नेहमीचं रे मी व प रधान न करता मी ॠषींसारखी साधी व ् क ं घात ी.
पहारे क यां नी रथा ा गाढवं बां धून रथ तयार के ा. ां ना सूचना दे ऊन आ ी
रामा ा िठकाणाकडं िनघा ो. रथ ओबडधोबड र ानं आदळत, धू ळ उडवत
िनघा ा. आ ी गोदावरी ा तीरानं उ रे कडं िनघा ो. माग चढ-उताराचा अस ् यानं
रथाची गती कमीजा होत होती. दु पारपयत आ ी पहारे क यां नी सां िगत े ् या
िठकाणाजवळ पोहोच ो. गाढवं एका झाडा ा बां धून पु ढं पायी िनघा ो. मारीचा ा
िक िक ् या डो ां कडं माझं गे ं . तो सा ं क नजरे नं सभोवती बघत होता.
“मामा, राम- णाचे चे हरे ात आहे त ना?” ा ा अंदाज घे त मी
िवचार ं . राम अचू क ओळखता नाही आ ा, तर सगळी योजना थ जाणार, या
िवचारानं जरा अ थ होतो.
 “हो राजन, जीवनाती सव दु :खा ा कारणीभूत अस े ा चे हरा मी कसा
िवसरे न?”
“खू प वषापू व ां ना तु ी बिघत े ं . आता ां ा चे ह यात झा े ा बद
ात येई की नाही, अ ी ं का आ ी णू न िवचार ं .” मी वाळ े ् या
काट ां वर पाय टाकत णा ो.
“राजन, फार काही फरक पड ा नसे . आपण िन चं त राहा.” म ा
आ व करत तो णा ा.
सूयाचं आग ओकणं सहन करणं म ा अस झा ं . खो गट भागात जमा
अस े ं पाणी िपऊन आ ी गोदावरी ओ ां ड ी. आमची नजर सगळीकडं
िभरिभ ाग ी. समोरी उं चव ावर आ ी चढ ो. झुडपातून पु ढं आ ो. दू र
झाडीत काही कु ा िदस ् या. सभोवता चा अंदाज घे त आ ी सावधपणे पु ढं
िनघा ो. आम ा ये ानं प ी सावध झा े . ते आवाज क ाग े .
“राजन, ब तेक आपण पोहोच ोत. तु ी इथं च थां बा, मी जाऊन बघू न येतो.”
असं णू न मारीच िनघा ा.
“मामा, जा जवळ जाऊ नका, सावधिगरी बाळगा, आिण घाई नका क .”
मी िचं ते ा रात सूचना िद ् या.
मारीच काटे री झुडपं बाजू ा करत पु ढं िनघा ा. वातावरण अचानक
भीितदायक झा ं . मुं ां ा वा ळाकडं एकटक बघत मी खा ी बस ो. काही
वे ळानं झुडपां चा ह ाचा आवाज झा ा. सावध पिव ा घे त मी हळु च उभा रािह ो.
मारीच समोर आ ा.
“राजन, ती ग ड जमातीं ा ोकां ची व ी आहे आिण बाजू ा नदी ा
काठी रामाची कुटी आहे .”
“मामा, तू नीट बिघत ं स का?” ं का घे त मी िवचार ं .
“हो राजन, मी बघू नच आ ोय. आिण ां ासोबत एक ी सु ा आहे .
ब तेक तीच सीता असावी.” मारीचाने ठामपणे सां िगत ं .
“ते ितघं सोडून अजू न कुणी आहे का?” मी िवचार ं . वय र झा े ् या
मारीचा ा डो ां वर माझा अजू न िव वास बसत न ता.
“दोघं ही कुटीबाहे र िनवां त बस े आहे त. ते कुटीपासून दू र जाती अ ी स ा
तरी ता नाही. थोडा वे ळ आपण इथं च थां बू.”
 “मामा, आप ् याकडं वे ळ कमी आहे . आपण तुमची योजना अम ात आणू .
सूया ाची वे ळ जवळ येत आहे .” मा ा बो ानं तो थोडा अ थ झा ा, पण
म ा घाई झा ी होती.
“ठीक आहे ’ असं णू न रथात बां ध े ं हरीण आण ासाठी तो गे ा. तो
परत आ ा ते ा घामाघू म झा ा होता. मा ा िवचारां नी वे ग पकड ा. डो ां नी
एकमेकां ना आ व करत आ ी गोदावरी ा तीरानं रामा ा कुटीकडं िनघा ो.
ग ड जमाती ा ोकां ा नजरे स पडाय ा नको, याची खबरदारी घे ऊ ाग ो.
कुटीजवळ येताच झुडपाम े पू न दु नच ां ा हा चा ी िटपू ाग ो.
“राजन, हाच तो राम ानं मा ा मातेची ह ा के ी.” रं गानं काळासावळा,
काटक रीरय ी अस े ् या त णाकडं बोट दाखवत मारीच कुजबुज ा.
मी कुतूह ानं रामाकडं बिघत ं . या सा ा त णानं म ा बैचेन के ं .
ब याचदा अित िवचाराने ू ा ी वाटतो. ू ा पू णपणे जाण ् याि वाय
आिण बिघत ् याि वाय ा ािवषयी क ् पना करत बसणं खरं च ासदायक असतं.
“मारीचा, हे दोघं ही कुटीतून बाहे र जाती अ ी ता वाटत नाही.” कुटीचं
िनरी ण करत ख तेनं मी णा ो.
“राजन, काळजी क नका. मी ां ना बाहे र जा ासाठी भाग पाडतो. मग
तु ी सीते ा घे ऊन भुवनाकडे िनघा. यां ना चु कवू न मी येईन. काही धोका वाट ् यास
आपण ं के ा िनघा. माझी िचं ता क नका. मी वकरच ं केत येईन.” मारीच
िन चयानं णा ा.
म ा ा ाकडून हीच अपे ा होती. ा ाकडून काम करवू न ायचं
असतं ानं त:च ते काम कर ाची इ ा द िव ् यावर िमळणारं समाधान आनंद
दे तं. मी ा ा िनधारयु चे ह याकडं बिघत ं आिण ‘ठीक आहे .’ णा ो.
मारीच गेच उठ ा. कुटीतून सहज नजरे स पडे अ ा िठकाणी ते हरीण
घे ऊन गे ा. योजना फस ी तर अनथ हो ाचीही ता जा होती. माझी नजर
कुटीव न हटत न ती. मी अजू न थोडा कुटीजवळ आ ो. राम आिण ण आता
म ा िदसू ाग े . काही वे ळाने िपवळसर व ् क ं प रधान के े ी सीता
कुटीतून बाहे र आ े ी िदस ी. गो यापान आिण सुंदर सीते ा बघताच ओठां तून
फुट े - “सुंदर!”
 सीतेची नजर कुटीबाहे र प े ् या मारीचाकडं गे ी. मारीचा ा बिघत ् यावर
ती रामा ा काही तरी सां गू ाग ी. ऐकू न आ ् याने मी अजू न जवळ गे ो.
खा ी बसून ित ा बो ाचा अंदाज घे ऊ ाग ो. सीतेचा आवाज ऐकू आ ा-
“ ामी, ते पाहा. ते हरीण सोनेरी रं गाने चमकत आहे .” सीता उ ाहाने सां गू
ाग ी. तो धनु हातात घे ऊन सावध झा ा.
“काय? हरीण कुठं चमकतं का? तु ा भास झा ा आहे .” राम कुतूह ानं ित ा
णा ा.
“नाही ामी. मी बिघत ं आहे ितथं .” असं णू न हरणा ा िद े नं
अंगुि िनद करत सीता कुटी ा फाटकाजवळ आ ी.
मरीचानं परत हरणा ा राम आिण णा ा नजरे स पडे असं मोकळं
सोड ं . कुतूह ानं बघणा या रामा ा ते सोनेरी हरीण िदस ं . आप ं धनु सावरत
“ णा, तू इथे च थां ब, मी आ ोच.” असं णू न तो कुटीबाहे र धाव ा.
राम तर कुटीबाहे र गे ा, मा ण ितथं च थां ब ् यानं योजना फस ी. मन
उदास झा ं . माझी नजर झुडपात प े ् या मारीचा ा ोधू ाग ी. मारीचाची
आिण माझी नजरानजर झा ी. मी ा ा परत ये ासाठी खु णाव ं , पण म ा ितथं च
थां ब ाचा संकेत दे ऊन तो हरणासोबत पळा ा.
ण थां ब ् यानं आज तरी सीते ा पळवू न नेता येणं नाही. उ ा परत
यावं ागणार. कारण नसताना मारीच पळा ा आिण त:चा जीव धो ात घात ा.
ा ा थां बवाय ा हवं होतं. अ ा गो ीत संयम गरजे चा असतो हे ा ा ात कसं
आ ं नाही? माझी िचडिचड होऊ ाग ी. िनरा होऊन मी खा ी बस ो,
इत ात... ‘ णाऽऽ वाचव...सीतेऽऽ सीते...’ अ ी आत हाक ऐकू आ ी.
राम णा ा मदतीसाठी बो ावत होता. ा ा िव ळ ाचा आवाज
जाणव ा. णभर मी िवचारात पड ो. पु ा तीच आत हाक ऐकू आ ् यानं हा
आवाज रामाचा नाही हे मा ा ात आ ं . हा आवाज मारीचानं काढ ा असणार.
कोणाचाही आवाज एकदा ऐक ा की बे ब तसाच आवाज काढ ाची ाची क ा
मी जाणू न होतो. ानं आवाज िद ् यानं योजने ा पु ा गती िमळा ी. ेक ण
सजग झा ा. मी झटकन उभा रािह ो आिण पु ढं काय होतंय या उ ुकतेनं कुटीकडं
पा ाग ो.
 “ णा, हा ामींचा आवाज आहे . घात झा ा आहे ब तेक. जा वकर.”
सीता घाब न णा ा णा ी.
“आपण िन ारण िचं ता करत आहात. रामा ा हातात जोपयत धनु आहे
तोपयत ा ा कोणताही धोका होऊ कत नाही. हा आवाज म ा मायावी ीचा
वाटत आहे . राम कधीच ाणासाठी याचना करणार नाहीत. येती ते काही वे ळात.
आपण धीर धरावा.”
रामा ा धनु ीिवषयी ण ठाम वाट ा. बंधूिवषयी ठाम असणं खरं च
कौतुका द आहे . ा ा बो ातून िव वास आिण संयम िदस ा. सीता
ोधात येऊन ा ा णा ी,
“ णा, तू वै री आहे स. बंधू मदतीसाठी आवाज दे त असताना इथं च िनवां त
बस ास! म ा माहीत आहे तू क ासाठी आम ासोबत वनवासा ा आ ास. जर
ामींचं काही बर-वाईट झा ं तर तु ा अयो ेचं रा िमळे , आिण मीही तु ा
िमळे असं वाटत असे , परं तु ात ठे व, राम नसे तर मीही िजवं त राहणार
नाही.”
ित ा ती ण बो ां नी ण पू णपणे अ थ झा ा. सीतेकडं तो रागानं बघू
ाग ा. “हे काय णत आहात आपण? भानावर या. कीव येते म ा तुम ा
िवचार ीची.” तु तेनं बो ू न तो धनु उच ू न कुटीबाहे र िनघा ा. मी पू णपणे
हादर ो. त: ा िदराब ितचे वाईट िवचार ऐकून म ा सु दा राग आ ा. पिव
ना ाब असे िवचार ऐक ् यानं मा ा नजरे तून ती उतर ी. पण ित ा बो ानं
ण बाहे र गे ा. मी फार िवचार न करता गबगीनं कुटी ा फाटकातून आत
आ ो. “अ ् ख िनरं जन!” भारद आवाजात मी हाक मार ी.
ितनं सावका मा ाकडं बिघत ं . या सुंदर ीकडं बघू न मी भारावू न गे ो
आिण ित ा रीरावर नजर िफरवत णा ो- “िभ ां दे िह!”
ितनं म ा णाम के ा.
“थां बा ॠिषवय, मी आ े च.” असं णू न ती कुटीम े वळ ी. ती परत
येईपयत मी सभोवता चं िनरी ण क ाग ो. आता योजना िस ीस ने ासाठी
कुटी सुरि त झा ी होती. ती काही तरी धा घे ऊन मा ासमोर येऊन उभी
रािह ी. म ा सुचेना काय करावं . िह ा उच ावं गेच, की थां बावं ? िवचारां ची
घा मे चा ू झा ी. त: ा सावरत मी न के ा, “मु ी, तुझं नाव काय?”
 “सीता. आिण मा ा पतीचं नाव राम आहे . ते अयो ेचे राजपु आहे त.
आ ी चौदा वष वनवासासाठी आ ो आहोत. हे े वटचं वष आहे वनवासाचं .”
मधाळ रात ितनं त:चा प रचय िद ा आिण म ा ित न के ा,
“आपण कोण आहात ॠिषवय, आिण या अर ात कसे?” मी काहीच उ र
िद ं नाही. धा वाढ ासाठी ती पु ढं सरसाव ी. ित ा मोहक डो ां त मी बघत
रािह ो. काही तरी वे गळं वाटू न ती ितथं च थां ब ी. माझा ां त राह ाचा संयम
सुट ा.
“मी ं कािधपती रावण. मा ा बंधूं ा ह े चा आिण बिहणी ा िवनयभंगाचा
ित ोध घे ासाठी आ ो आहे .” मी उ े गानं णा ो.
मा ा अ ा अनपे ि त बो ानं ती घाबर ी आिण कुटी ा आत पळत
जाऊ ाग ी. मी पटकन ित ा पकड ं . त:ची सुटका क न घे ाचा ती य
क ाग ी. झटापट चा ू असताना मी ित ा खां ावर उच ू न गबगीनं
फाटकाबाहे र िनघा ो.
“दु ा ा, तू पर ीचा िवनयभंग करत आहे स. नरकात जा ी . सोड म ा.”
ती िचडून णा ी.
“तु ा पतीनंही मा ा बिहणीचा िवनयभंग के ा, ामुळे तोही नरकात
जाई . बघू आता ाची भेट नरकात होते की ं केत!” रागात बो ू न मी नदी
ओ ां डून रथाकडं पळू ाग ो. सीता मो ानं आ ो क ाग ी. मदतीसाठी
याचना क ाग ी. रथाजवळ पोहोचताच ित ा आत टाक ं . गाढवां ना सोडवू न
रथ वळव ा. एका हातात सीते ा पकडून दु स या हातानं गाढवं हाकू ाग ो.
अचानक एक वृ द हातात घे ऊन रथा ा आडवा आ ा. गाढवा ा ध न तो
ओढू ाग ा. योजना पू ण ा ा येतेय तोच कोण हा मूख मधे च आ ा? मी रागानं
ा ाकडं बिघत ं . ा ा ओढ ानं गाढवं मागंपुढं होऊ ाग ी.
“मूखा, गाढवां ना सोड आिण बाजू ा हो.” मी िचड ो. गाढवं ओरडू ाग ी.
आता ाचे साथीदार पण येती या िवचारानं मी बेचैन झा ो. तो एका गाढवा ा
ग ा ा घ पकडून णा ा- “मी गृधराज जटायू. सीते ा सोड. ित ा घे ऊन कुठे
िनघा ास? कोण आहे स तू?”
मी सीते ा एका हातानं घ पकड ं . माझा तो जाऊ ाग ा. या मूखा ा
ओळख सां गावी ागणार. मा ा समोर ानं पयाय ठे व ा नाही. योजना फसतेय
ब तेक या िवचारानं अंग थरथर ं .
“मी रा सराजा रावण, सीता तुझी आ आहे का? कारण नसताना
िह ासाठी तू त:चा जीव धो ात का घा त आहे स? वय झा े ं असताना
ढाईची उम ठे वणं चु कीचं आहे . कुणाचा रथ अडवत आहे स याच भान नाही तु ा.”
“रा सराजा रावण चं अपहरण करत आहे ? आ चयच! परं तु जोपयत मी
िजवं त आहे तोपयत तू िह ा घे ऊन जाऊ कणार नाहीस.” मा ाकडं रागानं बघत
तो णा ा.
“ ाता या, गाढवां ना सोड. अनायावर चा वायची माझी इ ा नाही.”
म ा राग अनावर झा ा.
आयासाठी त:चा जीव धो ात घा णारे सु ा काही मूख अनाय आहे त.
अ ा मूखाना समजावणं णजे वे डेपणाच, याचा अनुभव आ ा. गरज नाही
ितथे अित हाणपणा दाखवायची खोडच असते यां ची. अ ा एका मूखा ी महादे वानं
माझा सामना घडव ा. या तणावातही म ा हसू आ ं .
“िगधाडा, तू त: ा जमातीचं अ धो ात घा त आहे स. णाचाही
िव ं ब न करता दू र हो. िवनाकारण दाखव े ् या ौयानं त: ा जमातीचं अ
न करत आहे स.” मी िचडून णा ो. सीता ा वृ दाची मदत िमळते आहे हे बघू न
मा ा हाता ा िहसके दे ऊ ाग ी, ामुळे माझी फिजती होऊ ाग ी.
“रावणा, पर ीहरण धमिवरोधी आहे , या सा ा गो ीचं ान तु ा नसावं ?
तु ासार ा दु ामुळे आय आिण दे व सव अनायािवषयी े षभावना ठे वतात.
े वटचं सां गतो, सीते ा सोड, नाहीतर तुझा अंत मा ा हातून िन चत झा ा असं
समज.” धमकी दे त तो णा ा.
ा ा ी यु वाद करणं मा ा सहन ी ते ा बाहे र गे ं . रथाचा गाम
आिण सीता दो ी एका हातात पकडणं म ा होईना. ा वृ ाची मा कमा
वाट ी. हा म ा उच ास भाग पाडणार, असा िवचार करे पयत ाने रथावर
झेप घे त ी. माझा हात पकडून तो खा ी ओढू ाग ा. म ा राग अनावर झा ा. मी
खड् ग बाहे र काढ ं आिण ाचा हात धडावे गळा के ा. र ा ा िचळकां ा
मा ा आिण सीते ा अंगावर उडा ् या. मो ानं ओरडत तो रथा ा चाकाव न
जिमनीवर पड ा. सीता मो ानं िकंचाळ ी. अ ा मूख जमाती आयासाठी जीव
दे तात हे बघू न म ा वाईट वाट ं . अ ा मूखा ी ा ा भाषेतच बो ं पािहजे . मी
रथ वळव ा. िबथर े ् या गाढवां ना िनयंि त के ं . गामा ा जोराचा िहसका दे ऊन
गाढवं हाक ी. ते वृ िगधाड िजगरबाज िनघा ं . तो मागून धावत आ ा आिण
रथावर उडी मा न एका हातानं माझा पाय पकड ा. रथाची गती मंदाव ी. रथा ा
झटका बस ् यानं माझी धां द उडा ी. त: ा सावरत मी गाम सोडून िद ा.
ानं माझा अंत बिघत ा. मी ताकदीनं खड् ग ा ा पाठीवर मार ं , पण वार
िनसटता बस ा. दु स या वारात ाचा दु सरा हात धडावे गळा के ा. मो ानं
िव ळत तो खा ी पड ा. त: ा र ा ा ना ां चा िवचार न करता ानं
मदु मकी दाखव ी आिण त:चा जीव गमाव ा. ा ा र ानं पू ण रथ ा झा ा
होता. माझा अवतार बघू न सीता भीतीनं थरथर कापू ाग ी आिण असहा होऊन
रडत खा ी बस ी.
“सीते, ग बैस, अ था तु ाही रीराचे तुकडे तुकडे क न ं केपयत
टाकत जाईन.” ोधानं णू न मी रथ सुसाट रा सभवनाकडं िपटाळ ा.
पु काजवळ रथ पोहोचताच सीते ा रथातून उतरव ं . पहारे करी पळत रथाजवळ
आ े.
“मारीच येती काही वे ळात, ां ना घे ऊन तातडीने ं केकडं िनघा.” मी
पहारे का यां ना आ ा के ी.
“होय राजन.” णत ां नी रथ ता ात घे त ा. सीते ा मी पु कात ढक ं .
पु कानं ं केकडं उ ाण घे त ं . माझं पू ण अंग र ानं माख ं होतं.
रखरख ा उ ामुळे मी खू प दम ो होतो. पळताना पायां ना का ां चे ओरखडे पड े
होते. मी व ानं अंग पु स ं . सीता भेद न बस ी. प चमेकडी सूयाची र मा
धू सर झा ी होती. सूय अ ास िनघा ा होता ा वे ळी पु कानं सागर ओ ां ड ा.
***
ं केती िमणिमणते िदवे िदसताच हायसं वाट ं . सीतेकडं एक ि ेप
टाक ा. ती डोळे िमटू न त: ी पु टपु टत बस ी होती. अ ा केसां नी ितचा
चे हरा झाक ा गे ा होता. मधू नमधू न ं द ां चा आवाज यायचा.
पु क ं केत उतर ं . ं कानगरी िनि झा ी होती. पु क बघू न पहारे करी
पळत आ े . पु कातून उत न मी बाहे र आ ो. म ा ी भडकत हो ा. सीते ा
हाक मार ी, पण ितनं िति या िद ी नाही. मी परत पु काजवळ गे ो अन्
ित ावर खे कस ो-
 “सीते, वकर खा ी उतर. का मी तु ा उच ू न ावं अ ी तुझी अपे ा
आहे ? नाहीतरी तु ा उच ताना म ा आनंदच िमळणार आहे .”
मा ा खोचक बो ानं ती पटकन पु कातून उत न बाहे र आ ी.
पहारे करी ित ाकडं िनरखू न बघू ाग े . मी जोरात ओरड ो, “मूखानो, नजरा
खा ी ा.”
काही पहारे करी रथ आणाय ा िनघा े . बाकीचे खा ी बघत ितथं च उभे
रािह े . म ा न पड ा की, िह ा कुठे े ठे वू ? माझी दो ी मनं आपसात चचा क
ाग ी. ामुळे म ा िनणय घे ास कायम मदत ायची. सीते ा अितिथगृहात
ठे वू ? नाही नाही, ही माझी अितथी नाही. मग एखा ा कारागृहात? छे , ती काही कैदी
िकंवा गु ेगारही नाही. मग महा ात? नाही. नको, ही माझी आ नाही. ात
मंदोदरी आिण सु ोचना यां ना िहची उप थती आवडणार नाही. मग अंत:पु रात?
नको, ही काही माझी सेिवका िकंवा दासी नाही. िवचारां चं ं सु झा ं होतं. मी
गोंधळ ो- मग कुंभकण, ह , िबभीषण िकंवा महोदर यां ापै की एखा ा ा
भवनात? नको. िवनाकारण चचा आिण न तयार होती .
मी यावर आधीच िवचार कराय ा पािहजे होता. माझं त: ी कुजबुजणं
बघू न सीता भीतीनं थरथर कापू ाग ी. माझी ित ाकडं नजर गे ी आिण णात
माग सापड ा. िह ा वनात राह ाची सवय आहे . अ ोकवनातच ठे वू . दो ी मनां नी
होकार िद ् यानं िनणय झा ा. मी पहारे क यां कडं बघत ट ं -
“सव ी-र कां ना अ ोकवनात उप थत राहाय ा सां गा, आिण ं िकनी ा
मी बो ाव ं आहे असा िनरोप ा.” माझी आ ा ऐकताच पहारे करी धावत गे ा.
रथ तयार झा ा. सीते ा रथात घे ऊन अ ोकवनाकडं िनघा ो. काही
वे ळातच अ ोकवना ा वे ाराजवळ ं िकनी र क यां सोबत उप थत
झा ी. ं िकनी ा सीते ा सुरि ततेिवषयी सूचना िद ् या. कुठ ् याही पु षानं मा ा
परवानगीि वाय वनात वे करता कामा नये, असा कडक आदे िद ा.
सीते ा अ ोकवनाम े सोडून मी िन चं त झा ो. ित ा एकटे पणा जाणवणार
नाही याची काळजी घे ा ा सूचना सवाना िद ् या आिण ां तपणे महा ाकडं
िनघा ो. अ ोकवन पं चवटीपे ा न ीच सुंदर आहे . िह ा एखा ा महा ात
ठे वाय ा हवं का? नको. सवा ा नजरां पासून ती दू रच ठीक आहे . यंवरा ा गे ो
असतो तर आज ही माझी प ी असती... उतारवयातसु दा ाची अपे ा ठे वावी याचं
हसू आ ं . सुंदर ीब आस ी असूनही िह ािवषयी िवषयवासना मा म ा
जाणव ी नाही.
मी महा ा ा पाय या चढ ो. दा ना ा बाहे र उ ा अस े ् या मंदोदरीनं
माझं हसत ागत के ं . नजर चो न मी फडफडणा या म ा ीकडं बिघत ं .
मंदोदरी मा ाकडं एकटक बघत उभी होती. ित ा चे ह यावरचे भाव न समज ् यानं
जरा गोंधळ ो.
“िवजयी भव राजन!” ती स तेनं णा ी. मी आ चयानं ित ाकडं बिघत ं .
“िवजयी भवं ? महाराणी, मी यु दा ा गे ो न तो.” ित ा हातानं बाजू ा
क न मी यनक ाकडं िनघा ो. मा ा मागं चा त येत ितनं िवचार ं ,
“यु दा ा गे ा न तात, तर मग यु दाव न आ ् यासारखे का िदसत
आहात? अंगावर उडा े ं हे र कोणाचं आहे ?” ित ा बो ाचा रोख ात
आ ा.
“म ा ां त झोपायचं आहे . आपण उ ा बो ू .” असं णू न मी ित ा ी
बो णं टाळत यनक ात आ ो. व ं बद ू न े वर पड ो.
*

ी-मन
 पहाटे जाग आ ी ते ा मंदोदरी क ात न ती. ि वपू जेची वे ळ झा ् यानं
ब तेक ती ि वमंिदरात असे , असा िवचार करत उठ ो. मी पटकन ान क न
ि वमंिदरात आ ो. मंदोदरीनं पू जेची तयारी के ी होती. फु ां ा सुवासाने
वातावरण स झा ं होतं. ित ाकडं पा न मी तहा के ं , पण ितने ाकडं
दु के ं . आसनावर बसताना परत ित ा ी नजरानजर झा ी. म ा ित ा
डो ां म े बरे चसे न िदस े . ि वपू जा झा ् यानंतर मी ित ा ट ं - “ ं केत
फेरफटका मा न येतो.”
“मीही येते!” ती गेच णा ी.
“नाही, नको. मी गेच परत येतो.” असं णू न ित ा टाळ ं .
“ठीक आहे वकर या. म ा आप ् या ी बो ायचं आहे .” मंदोदरी ां तपणे
बघत णा ी.
“आ ् यावर िनवां त बो ू .” असं बो ू न मी बाहे र पड ो. महा ा ा पाय या
भरभर उत ाग ो. पाय ा ा अस े ् या कोरीव िसंहाकडं बघत त:म े
े रणा भरायची सवय म ा ाग ी होती. सूय सोनेरी िकरणं उधळू ाग ा होता.
का पे ा आज वातावरणात थोडा गारवा वाटत होता. माझे पाय रथ ाळे कडं
िनघा े . म ा अ ोकवनात जा ाची इ ा झा ी. कोणी बघतंय का याचा अंदाज
घे त ा. कोणा ा कळाय ा नको या िवचारानं कावराबावरा झा ो, पण णातच,
‘रा स राजा आहे मी’ असा िवचार क न मना ीच हस ो. ‘आप ् या हातून काही
चु कीचं तर होत नाही ना,’ असा न मनात येऊ ाग ा. ‘नाही, सीतेचं अपहरण
यो च आहे . दु स या मनानं पािठं बा िद ा. तसंही त: ा नां ना त:च उ रं
ायची सवय झा ी होती, आिण तीही त: ा अपे ि त अ ीच.
पहारे क या ा रथ तयार कर ास सां गून मी रथ ाळे कडं चा ू ाग ो.
पहारे करी पु ढं धावत गे ा. मी उं चावर अस े ् या महा ाकडं आिण आका ाकडं
बघत िनघा ो. रथ ाळे त पोहोचे पयत सार ानं रथ तयार ठे व ा होता. परं तु आज
मी त: रथ चा वत अ ोकवनाकडं िनघा ो.
अ ोकवनात पोहोचताच पहारे करी या सावध झा ् या. सीते ा
सुरि ततेची कडक व था ठे व ी होती. अ ोकवनात िफर ास ित ा संकोच वाटू
नये यासाठी फ पहारे करी या तैनात के ् या हो ा. म ा पाहताच ापै की
काहीजणी वे ाराजवळ आ ् या. रथातून उत न वे ारा ा आत जाताच
ां ना मी िवचार ं , “रा भर तु ी जा ा होतात ना? काय करत आहे स ा ती?”
“राजन, रा ी बराच वे ळ सीता रडत होती. ब तेक आता जागी झा ी असे .”
एक ी घाबरत णा ी.
“ णजे , तु ा ा सीते ा स थतीची मािहती नाही? ित ावरची नजर हटू
ायची नाही असं सां िगत ं होतं ना?” मा ा रागाव ानं ती पहारे करी ी घाबरत
णा ी,
“राजन, काही जणी ित ासोबत जागं रा न रा भर पहारा दे त आहे त.”
“ती काही पळू न जाणार नाही, पण िजवाचं बरं -वाईट क न घे ई . ासाठी
कायम ित ासोबत राहा. ित ा एकटं रा दे ऊ नका. ित ा बघ ासाठी कुणीही
वनात येता कामा नये. खबरदारी ा. कोणतीही अनुिचत घटना ऐक ाची माझी
मानिसकता नाही; आिण ं िकनी कुठे आहे ?”
“राजन, ा आताच गे ् या आहे त. येती गेच.” मी सुर ा व था बघत
चा ू ाग ो.
“ितनं काही खा ् ं आहे का?” मी िवचार ं .
“भोजन िद ं होतं, पण ितनं काहीच खा ् ं नाही.”
“ित ा ी संवाद वाढवा. ित ा बळजबरीनं खाऊ घा ा. अजू न बरे च िदवस
ती इथं राहणार आहे .” सव सूचना दे ऊन मी जागेवर थां ब ो. पु ढं जावं की नाही,
याचा िवचार क ाग ो.
सीता रा भर रडत होती, या िवचारानं म ा थोडं दु :ख झा ं , पण रडणं हा
यां चा भावधमच. होेई ित ा सवय, असा िवचार क न मी अ ोकवनातून
बाहे र पड ो.
महा ात येऊन मी यनक ात वे के ा. मंदोदरी खडकीतून बाहे र बघत
पाठमोरी उभी होती.
“महाराणी काय बघत आहात?” खोटं हसत मी ित ा िवचार ं .
“काही नाही. सूय दया ा वे ळी सूयिकरणं िकती सुखकारक असतात! पण
म ा ा ा हीच िकरणं अस करतात!” ितनं को ात बो ास सु वात के ी.
“िनसगाचा िनयमच आहे हा. रा ीची ीत ता आिण सूयिकरणाची उ ता
एक प हो ाची वे ळ आहे ही. जे ा सूयिकरणं ीत तेत िव ीन होतात ते ा
उ ता जाणवणारच.” ित ा बो ावर मी सहज िति या िद ी. ती अ ं का रक
बो ू न बरं च काही सुचवू पाहत असे. परं तु म ाही ते समजू न न समज ् यासारखं
दाखव ात आनंद वाटायचा. खरं तर ित ा वा ातुयावर मी भािवत होतो. मागं
वळू न मा ा नजरे ा नजर िभडवत ती णा ी,
“ ामी, तु ा ा एक गो िवचा का?”
“िवचार ना.”
“आपण सीते ा ं केत आण ं त. आता ित ा ी िववाह करणार आहात
का?” ित ा सरळ नानं मी जरा गोंधळ ो.
“छे , नाही. असं काही नाही.” मी गेच झटकून दे त णा ो. पण एव ा
उ रानं ितचं समाधान होणार नाही, याची क ् पना म ा आ ी. ित ा बो ाची मी
वाट पाहत े वर बस ो.
“ती फार सुंदर आहे असं समज ं .”
“तु ा कोणी सां िगत ं ?”
“दासी सां गत हो ा.”
“म ा वाट ं ू पणखे नं सां िगत ं .”
“ ां ना मी कसं िवचारणार? पण दासींनासु दा ां ाकडूनच समज ं .”
जवळ येऊन मंदोदरी णा ी.
“तुझी गु चर यं णा तर मा ापे ाही े आहे . परं तु सीता फ सुंदर आहे
णू न मी ित ा ी िववाह करे न असं तु ा का वाट ं ? तु ा माहीत नाही का मी ित ा
का आण ं ? आिण आजपयत ा ीनं त: न इ ा के ी ित ा ीच मी
िववाह के ा आहे , हे कसं िवसर ीस तू?” मी हसून णा ो.
“राजन, िववाहाबाबतीत पु षां चा िवचार कधीही बद ू कतो. ात
ा ी राजाचा तर कधीही. तुम ा ी िववाहब हो ासाठी उ ुक युवतींची
कमतरता नाही. फ सीता िववाहीत आहे णू न आपण ित ा ी िववाह क नये
असं म ा वाटतं. तसंही आपण ित ा ी िववाह के ात तरी म ा एवढा काय फरक
पडणार आहे ? आजपयत या आपणावर आस होऊन त: न िववाहबंधनात
आ ् यात हे म ा मा , पण सीते ा आण ासाठी आपण त: गे ात आिण आज
सकाळीच ित ा बघ ासाठी पु ा अ ोकवनात गे ात णू न थोडी ं का आ ी.”
 नाटकी हसणं म ा जा वे ळ जमणं न तं, तरीही तहा क न
मी ट ं , “आणखीन काही?”
“काही नाही, आपण माझे सव आहात, ामुळे काळजीही वाटते आिण
मेघनादाचा िववाह झा ा आहे . सु ोचने ा मनाती आप ् याब चा आदर कमी
होई असं काही ाय ा नको.” मंदोदरी गां भीयानं णा ी.
आतापयत मी तीन िववाह के े त. िक े क सुंदर यां ी रममाण झा ो, पण
मंदोदरी ा कधी काहीच वाट ं नाही. मग आज मा ा मनात िववाहाचा िवचार
नसताना ित ा िचं ता का वाटावी? ित ा जवळ बसवू न णा ो,
“माझं आता ारी रक भोगाचं वय संप े ं आहे , ामुळे फ ारी रक
सुखासाठी मी िववाह करे न अ ी ं का तु ा मनात असे तर ती काढू न टाक. माझी
अधािगनी फ तू आहे स.’ ित ा खां ावर हात ठे वू न पु ढं बो ू ाग ो,
“सीते ा आण ं याचं कारण तु ा माहीत आहे . रािह ा न ित ा
आण ासाठी मी का गे ो. ित ा आण ासाठी मी कोणा ाही पाठवू क ो
असतो. ह , महोदर िकंवा इतर कोणीही; आिण कदािचत ते ित ा घे ऊन आ े ही
असते, पण राम- ण यां ना ओळखू कणारा मारीच हा एकमेव अस ् यानं फ
ा ा सोबत घे ऊन गे ो. ते दोघं ही धनुध
ु ारी अस ् यानं वे ळ, जागा बघू न िनणय घे णं
गरजे चं होतं ामुळे मी त: गे ो. इतर कोणा ाही पाठव ं असतं तर वधळे पणात
रामा ी ढताना ते ाण गमावू न बस े असते, ामुळे राम सावध झा ा असता.
िकंवा ते िजं क े असते तर रामाचा वध झा ा असता. ू पणखे ी ां नी कसा
दु वहार के ा हे तु ा माहीतच आहे . खर आिण दू षण यां ा ह े चा सूड ायचा
होता. ू पणखे ा िवनयभंगाबरोबरच ािटकेची ह ा करताना ी ा भावनां ी
खे ळ ् यानं काय दु :ख होतं, याची जाणीव ां ना ाय ा हवी. ां ना ं केत आणू न
दं िडत कर ासाठी हा पं च के ा.” असं णू न ित ा तहा िद ं आिण उठून
खडकीबाहे र बघू ाग ो.
“ ां ना ि ा दे ासाठी आपण सीते ा आण ं त हे समज ं , पण ित ा
बघ ासाठी सकाळीच आपण अ ोकवनात गे ात णू न ं का वाढ ी. मारीचा ा
सोबत घे ऊन गे ा होतात, मग तो कुठे आहे ?” मा ा उ रानं ितचं समाधान
झा ् यासारखं वाट ं . तरीही ितने पु ढं िवचार ं च. मग घड े ा संग मी ित ा
सां िगत ा.
 “मारीचामुळेच मी सीते ा आणू क ो. घटना वे गानं घड ् यामुळे ाचा
िवचार न करताच मी ितथू न िनघा ो. तो ं केत येतो णा ा आहे . येई काही
िदवसां त. गु चरां ना आदे दे तोे मा रचा ा ोधू न घे ऊन ये ाचे .”
सकाळपासून मारीचाचा साधा िवचार सु दा मा ा मनात आ ा न ता.
खरं च, ाथ आहे मी. ाचा े वटचा चे हरा आठव ा. सीते ा उच तानाचा संग
डो ां समोर आ ा.
मी िवचारम झा ो...
“काय झा ं राजन?” माझी िवचार ंख ा तोडत मंदोदरीनं िवचार ं .“काही
नाही मंदोदरी, सीता णा ा फार िवषारी ां त बो ी. ित ा िवखारी
बो ानं ती कुटीत एकटी रािह ी, ामुळे ित ा मी सहज आणू क ो. ा मूख
ीचा आप ् या िदरावर नाही, पण व ् क ं धारण के े ् या ॠषींवर णजे
मा ावर िव वास बस ा. खरं च, कीयां वर दाखव े ा अिव वास संकटाकडे
नेतो. अ ा मूख ीवर माझा जीव कसा जडे ? सुंदर ीवर पु ष आस होऊ
कतो, पण ती ी मूख आहे हे समज ् यानंतर तो ित ावर े म नाही क कत.
मंदोदरी, केवळ िदसाय ा सुंदर असणं आिण सवाथानं सुंदर असणं यात फरक आहे .
तू सवाथानं सुंदर आहे स.”
मा ा बो ानं मंदोदरी ा चे ह यावर तहा आ ं . ितचं समाधान झा ं
हे म ा जाणव ं . पण ितचे न अजू नही संप े न ते. ितनं म ा दु सरा न गेच
िवचार ा.
“राजन, रामािवषयी आपण मािहती काढ ीच असणार, तरीही मा ा मनात
न आहे तच. राम सीते ा ोधत येई ? कारण पु षां म े एकाच ीवर े म
अस े ी फार कमी उदाहरणं आहे त, आिण रामानं तर सीते ा यंवरात िजं क ं
आहे . अ ा िजं क े ् या ीसाठी तो इथवर येई ?” या नावर आधीच मंथन
झा ् यानं मी गेच उ र ो,
“होय. न ी येई तो. ी िजं क ी आहे णजे अिधकार आ ा.
ा ासोबत असतानाही सीता पळव ी गे ी, हा घाव ा ा िज ारी ाग ा
असे . ावर भु अस ् यावर ता ात रागावर िनयं ण िमळवणं अवघड
असतं, ामुळे तो न ी येणार, िकंब ना तो यावा यासाठी आपण ा ा मािहती
सु ा पु रवणार आहोत.”
 “सीता ही रामाची प ी, मग णही येई का? कारण सीतेनं णा ा
दु खाव ं आहे . म ा नाही वाटत दोघं िह ासाठी ास घे ती . मा ा अंदाजानुसार
सीता सापडत नाही ट ् यावर दोघं ही परत जाती . कारण ी ही यंवरात
िजं क े ी असो, पळवू न आण े ी असो वा िववाह क न आण े ी असो
िवषयवासना संप ् यावर जा े म राहत नाही. मा ा मते तर िवषयवासना पू ण
होईपयतच पु षाचं ीवर े म असतं.” चौफेर िवचार करत िवचार े ् या ित ा
नां ना उ रं दे ात म ा आनंद वाटायचा. ित ाकडं कौतुकानं बघत मी ट ं ,
“मंदोदरी, िवषयवासना आिण े म या दो ी वे ग ा गो ी आहे त. आतापयत
िमळा े ् या मािहती माणे ाचं ित ावर े म आहे . तेरा वषाचा सहवास असूनही
पु ा ी नाही झा ी, याचा अथ ां चं े म आ ा क पातळीवर गे ं आहे . सीतेचा
आत टाहो मी अनुभव ा आहे . ामुळे दोघां म े े म न ी आहे . े म हे
िवषयवासनेनं सु होऊन आ ा ा मी ना ा िद े नं जात असतं. िवषयवासना
िणक आनंद दे ते, तर े म सहवासानं वाढत जातं. ा े मापोटी तो न ीच येई ,
आिण ण रामासाठी वनवासात आ ाय णजे सीते ा ोध ासाठी तोही
िन चत येई . ता ाती पु षी अहम् भावना थ बसू दे त नसते. ती दोघं
न ी येणार.”
“समजा, राम आिण ण इथं आ े तर मग पु ढे काय?”
‘हं !’ णत मी एक दीघ सु ारा टाक ा. काही ण िवचार क ाग ो.
मंदोदरी नाथक नजरे नं मा ाकडं बघत होती.
“रा स सं ृ तीत यां िवषयी काय िवचार आहे त हे ां ना सां गेन. ािटकेची
ह ा आिण ू पणखे ा िवनयभंगा ा गु ाब ां ना उिचत दं ड दे ईन िकंवा
ू पणखे ाच ां ना दं ड दे ाचा अिधकार िद ा जाई , िकंवा ित ा ा दोघां पैकी
कुणा एका ी िववाह करायचा असे तर तो मी ावू न दे ईन.”
“ते तयार होती ?” मंदोदरीनं गेच दु सरा न के ा.
“न ीच. िजवा ा भीतीनं तर कुणीही तयार होत असतं. रा स स ाट
रावणाचा नातेवाईक होणं हे ै ो ात कुणा ाही आनंद आिण ी दे णारं आहे .
ू पणखे वर मा ाकडून अ ाय झा ाय तो भ न काढ ासाठी जे काही करता
येई ते मी करणार. राम- णा ाही आता ां ा आयो ेत स ानाची वागणू क
िमळे की नाही हे सां गता येत नाही. ामुळे ां ना एखादं रा दे ऊन सुखी आयु
भेट दे ईन. ा दोघां पैकी कोणा ीही ू पणखे चा िववाह झा ा तर तो मा ासाठी
फार आनंदाचा िदवस असे , आिण तो िववाह रा स सं ृ तीसाठी नवीन अ ाय
असे .” मी उ ाहात उ र िद ं .
“राजन, जर ां ापै की एकाचं ू पणखे ी ावू न ायची इ ा आहे तर
ां ाती एका ा इथं बंदी बनवू न आणायचं होतं. सीते ा न तं आणायचं .”
“मंदोदरी, ते काही हान बा क नाहीत. यु द करावं ाग ं असतं. सव
तां चा िवचार क नच सीते ा आण ं आहे मी. आता ित ा आण ं च आहे
ते ा भूतकाळापे ा भिव काळाचा िवचार करणं चां ग ं .” मा ा या उ रानं ती
िन र होई आिण आता िवषय बद े असं म ा वाट ं . पण ितचं न िवचारणं
सु च होतं.
“समजा, ते ं केपयत पोहचू क े नाहीत; णजे दं डकार ात खू प रानटी
टो ा आहे त ां ा ी ढताना जर ा दोघां ची ह ा झा ी िकंवा जं ग ी
वापदां पासून ां ना धोका झा ा तर मग ा सग ा ता आपण ठरवत आहात
ा सा होती ?” मा ा ािसक चे ह याकडे न बघता ितनं िवचार ं -
“होती सा . कारण दं डकार ानंतर वा ीचं सा ा आहे . आजच ा ा
संदे पाठवतो. गु चरां कडून सव टो ां ना आदे पाठवतोे, की यां ावर कुणीही
ह ् ा करायचा नाही. तेरा वष ते अर ात राहत आहे त ामुळे वापदां पासून
संर ण कराय ा ते िन चतच समथ आहे त. आप े गु चर सदै व ां ाबरोबर
असती याची काळजी घे ऊ.”
“समजा, ते ं केपयत नाहीच पोहचू क े तर सीते ा आपण परत
पाठवणार का? त ी वे ळ आ ीच तर ित ा कुठे पाठवणार याचा िवचार के ा आहे
का?”
“मंदोदरी, खरं च याचा िवचार के ा नाही, परं तु तो िवचार कराय ा
आप ् याकडं वे ळ आहे . काही िदवस ां ची वाट तर बघू ! जर ते नाहीच आ े , तर
ते ा ा ा प र थतीनुसार ित ा अयो े ा पाठवू िकंवा ित ा िप ाकडं
मैिथ ीस सोडू” मी सहज उ र िद ं आिण िवषय संप ा असं समजू न पा ाचा घडा
उच ा.
“राजन, ितचं आयु नंतर सुखी होई ? ित ा नंतर आय समाज ीकारे ?
म ा तर नाही वाटत. जर समाजानंच नाही ीकार ं तर प ी णू न राम ितचा पु ा
 कार कसा करे ? े क पु ष धान सं ृ तीनं ी ा भोगव ू च मान ं आहे .
सीता सुंदर आहे आिण परपु षा ा साि ात आहे . असं असताना ित ा
पािव ावर कोणी िव वास ठे वे का? ितचं मन समजावू न घे ऊन ितचा पित तरी
ित ा पिव समजे का? ा सव नाचं उ र ‘नाही’ असंच आहे . राजन, ीचं
ी आिण पािव हे ित ा आ ानं, िवचारानं िकंवा ा अव थे व न नाही
ठरव ं जात, तर ते फ ित ा रीरानं ठरव ं जातं. समाज ितचा आ ो आिण
दु :ख याकडं बघणार नाही. ित ा भावनेचाही िवचार करणार नाही. अपहरणानं
ित ा चा र ावर डाग ाग ा आहे जो आता कधीच पु सून िनघणार नाही. कारण
आजवर आपण अनेक यां वर के े ी बळजबरी ै ो ात सवाना माहीत आहे .
सीतेचं आयु ािपत झा ं .” िवखारी बो बो ू न मंदोदरीनं मा ावर ा क
ह ् ाच के ा.
“मंदोदरी, यां वर मी के े े ब ा ार त णपणाती होते े आिण ते
ित ोधातून होते. भ्◌ाूतकाळाती घटनां चा संबंध आता ा संगा ी जोडू
नकोस.” मी रागात णा ो.
“राजन, संबंध जोडणं आिण न जोडणं यापे ा आपण सु ा ा वे ळी ी ाच
ित ोधाचं साधन णू न वापर ं . ां नी ू पणखे ा रीराचा के े ा िवनयभंग
आिण आपण सीते ा चा र ाचा के े ा िवनयभंग दो ीही सारखं च. राजकीय
डावपे चात कोणीही िजं कत असे , पण पराजय मा कायम ीचाच होत असतो. तो
पराजय म ा ू पणखा आिण सीता या दोघींम े िदसत आहे .”
मंदोदरी ा ितखट बो ानं मी अ थ झा ो. ितनं णात म ा आिण
त: ा दोन िवचारधारां त वे गळं के ं . आई, ू पणखा, वे दवती, सीता या सग ां चं
ितिनिध ती क ाग ी, तर मी राम, इं आिण कुबेर यां च ितिनिध क
ाग ोे. आईवर झा े ा अ ाय भोगी पु षस ाक सं ृ तीचं मूळ प होतं, तर
वे दवतीवरी ब ा ार हा पौ षी आ मक वृ ीचा उ े क होता. ू पणखे चा
िवनयभंग ही ित ा े मभावनेची ह ा होती; आिण सीता ही ां ना धडा
ि कव ासाठी मी वापर े ी बा ी होती. ािटकेची ह ा मातृस ाक सं ृ ती
उद कर ाचं षडयं होतं. कुबेरा ा सुनेवर के े ा ब ा ार ित ोध
घे ाची ू र प त वाटू ाग ी. मी अ थ झा ो. िवचारां ा भोव यात गटां ग ा
खाऊ ाग ो. मंदोदरी ा काय उ र ावं समजे ना. ती ां तपणे मा ाकडं बघत
होती.
“मंदोदरी, त णपणात मी िवचारानं पो न तो. काळानु प मा ात बद
झा े त. हान मु ं सु दा बा वयात छो ा ा ां ना मारतात, ां चा छळ करतात.
त णपणात िवचार कमी, आ मकता जा असते. ा वयात झा े ् या चु कां चा दोष
ा अ ् ड वयाचा सु ा असतो. ा वयाती चु कां ची तू उतारवयाती घटनां ी
सां गड घा ू नको. वयानुसार े क जण ग ् भ होत असतोे. मी जर आता त ण
असतो तर ित ोध हा सीतेवर ब ा ार आिण राम- णा ा ू र ह े नंच झा ा
असता. परं तु आता मी रा स सं ृ तीचा जबाबदार अनुयायी आहे .” मा ा
बो ावर ती ां तपणे खडकीतून बाहे र बघत उभी रािह ी.
आई आिण मंदोदरीचा अपवाद सोड ा तर इतर ीमनां चा मी िवचारच के ा
न ता. ी णजे भोग, या िवचाराचा मी नाही. तरीही मा ा हातून परत एकदा
ीमनाची ह ा झा ी. एका ी ा िवनयभंगाचा पु षाकडून ित ोध घे ाऐवजी
मी सु ा ीचाच िवनयभंग के ा. खरं च, आ ी सगळे पु ष दोषीच आहोत.
जर मीही दोषी आहे तर रामा ा दं ड कर ाचा म ा अिधकार आहे का?
नाही. मी दोषी कसा असेन? मी फ सीतेचं अपहरण क न आण ं आहे . मी
िवनयभंग कुठे के ाय? मंदोदरी जरा जा च बो ी. मा ा दो ी मनाचं ं सु
झा ं . जर रीरच पािव ाचं ोतक असे तर सीतेचा उपमद मा ाकडून होणार
नाही. मंदोदरीवर जर सीतेची काळजी घे ाची जबाबदारी टाक ी तर सीते ा
पािव ावर कोणीही अिव वास दाखवू कणार नाही. अचानक हानपणी
पकड े ् या फु पाखराची म ा आठवण झा ी. पण ा वे ळी ते फु पाख मी
मु के ं होतं तरी ाचा रं ग मा ा हातां ना ाग ा होता. सीते ा चा र हननाचा
रं ग मा ा हातावर नको ागाय ा.
“राजन, एवढा क ाचा िवचार करत आहात? आपण एकदम गंभीर झा ात!
बो ा ा ओघात मा ाकडून काही चू क झा ी असे तर मा करा.” माझं
िवचारच म ेच तोडत मंदोदरी णा ी. ित ा चे ह यावर थोडा ताण जाणवत
होता.
“नाही मंदोदरी. तू माझा आरसा आहे स. आजपासून सीतेचे आिण
अ ोकवनाचे सव अिधकार तु ाकडं असती .” मी झटकन िनणय िद ा. ावर
 तहा करत ती णा ी-
“राजन, आपण आ ा करा तसंच होई .” मी ित ा डो ां म े बिघत ं .
“ ै ो ाती सवात ा ी राजा हा ा ा प ीचं मत िवचारात घे तो, ित ा
समजू न घे तो, ित ा ी चचा करतो हे सहजासहजी कोणा ा पटणार नाही.” हसत ती
णा ी.
“कोणा ा पटो वा न पटो. पण तू माझी ओळख आहे स मंदोदरी. मी खरोखर
खू प भा वान आहे .” मी ित ाजवळ जाऊन ट ं .
“राजन, भा वान तर मी आहे . आणखी एक गो , भिव ात काहीही झा ं
तरी कोणावरही बळजबरी नको. मग तो राम असो, ण असो, सीता असो वा
आणखी कुणी. रामा ा िकंवा णा ा ू पणखे सोबत ासाठी बळजबरी नको.
ां ना उिचत दं ड ज र ा. ू पणखे ा आणखी दु :ख िमळे अ ी कोणतीही कृती
होऊ नये. े वटी िववाहबंधनं ही आनंदानं होत असतात, मृ ू ा भयानं नाही. जर
ां नी ू पणखे ा ीकार ं नाही तर ित ा समजावू न ितचा दु सरीकडं िववाह क न
ावा आिण रामानं सीते ा ीकार ं नाही, तर ित ा इथं च ठे वावं . ित ा परत कुठं ही
पाठवू नये. कारण ितचे मागचे सव दरवाजे आता बंद झा े आहे त. आपण सीते ी
िववाह करावा िकंवा ित ा ं केत जो आवडे ा ा ी िववाह क ावा. यासाठी
कुठ ीही जबरद ी होऊ नये. एक वषाचा अवधी ित ा ावा. पू ण ॠतुच
संप ् यावर िन चत ित ा िवचारां म े बद होई . कारण ी िकतीही दु :खी वा
कठोर झा ी तरी ित ा पु षाचा आधार हा ागतोच. वे सु दा वृ ाचा आधार
घे ऊनच बहरते. वृ ािवना वे जा िदवस नाही जगू कत.”
मी सीते ी िववाह करावा, या मंदोदरी ा स ् ् यानं मी आचं िबत झा ो.
“ठीक आहे . बघू नंतर. तु ा हवं तसंच होई . काही सुंदर वे ींमुळे झाडं ही
सुंदर िदसतात. तसंच मंदोदरी, तू या झाडा ा सौंदय ा क न दे णा या
वे ीसारखी आहे स. सकाळची सूयाची िकरणं आ ् हाददायक वाटतात, म ा ी
तीच िकरणं खर उ तेनं कासावीस करतात तर सायंकाळी पु ा तीच उ िकरणं
परत सुखकारक होऊन ीत ते ा अधीन होतात.” मा ा बो ानं ितचा चे हरा
स झा ा. ितनं हसून मा ाकडं बिघत ं .
“मंदोदरी, तुझे िवचार तू सूता ा ृ तीम े सामी कर ास का सां गत
नाहीस? सवाना कळाय ा हवे त तुझे िवचार.”
 “राजन, ीनं सां िगत े े िवचार ोकां ना पटती ? ते तर कधीच नाही.
तसंही माझं िदसणं , हसणं , बो णं आिण िवचार फ तुम ासाठीच आहे त. आपण
स ान के ात तरी माझं जीवन साथक झा ं . िवचार ि न ठे व ापे ा आपण ते
ीकार े त तर रा स सं ृ तीही ीकारे .”
“मंदोदरी, रा स सं ृ तीत यां ना समान वागणू क आहे हे तु ा माहीत
असूनही असं दु जेपणानंबो णं चु कीचं आहे .”
“कोणतीही सं ृ ती पु षां चा मूळ भाव नाही बद ू कत आिण रा स
सं ृ ती णजे आपण एकटे च नाही राजन.” ितनं ितचे िवचार पणे मां ड े .
ी ा आपण िकतीही जवळ अस ो तरी ित ा मनाचा थां ग ागणं
नसतं. मंदोदरी ार होती. सहज न समजणारी. ित ा खू ठे वणं एक िद च होतं.
‘ ू पणखे ा भेटून येतो.’ िवषय संपवू न मी उठ ो. मंदोदरीनं ‘भोजन
झा ् यानंतर जा’ ट ् यानं भोजनक ाकडं आ ो. जे वतानासु ा मंदोदरीचं बो णं
डो ातून जात न तं. िवचारां ा तं ीतच भोजन उरक ं अन् मी ू पणखे ा
दा नाकडं िनघा ो. मंदोदरीही मा ा मागं िनघा ी. आ ी येणार अस ् याची वद
िद ी गे ी. ू पणखे ी काय बो ावं हे कळत न तं. ित ा जखमेवर उपचार
चा ू च होते. िबछा ावर सेिवका ितची सु ू षा करत होती.
म ा बघताच हषभ रत होऊन ू पणखा ओरड ी. “रा स स ाट रावणाचाऽ
िवजय असोऽऽ! बंधू, आज मी खू प आनंदात आहे . म ा आताच समज ं , सीते ा तू
आण ं स. मार ं स ा दोघा नीच आयाना?”
“नाही. ा दोघां ना नाही मार ं . फ सीते ा घे ऊन आ ो आहे .” मी
आसनावर बसत ां तपणे ट ं .
“काय?” ती ताडकन िबछा ाव न उठ ी आिण मा ा जवळ आ ी.
“ ां चा वध नाही के ास? खर, दू षणाची ह ा करणा यां ना तू असंच सोडून िद ं स?
मा के ी की काय ां ना, की तुझाही पराभव के ा ां नी? ित ोध घे ासाठी
गे ा होतास ना? मग काय फ सीते ा आण ं स?” उ े िजत होऊन ू पणखा
नां मागून न िवचा ाग ी. मना ा झोंबणारे होते ते न. ित ा िव ु प
झा े ् या चे ह यासोबत ही िव ु प झा े होते.
“रावणा, फ ती सुंदर आहे णू न ित ा तू आण ं स का? मा ा अ ा
अव थे ा कारणीभूत असणा यां चा, आप ् या बंधूंना मारणा यां चा ित ोध तू
सीतेसोबत ा क न घे णार आहे स का? राम- णाचं छाट े ं म क बघायचं
आहे म ा. माझी दु द ा करणारे अजू नही मु आिण िजवं त आहे त. तू जीव मुठीत
घे ऊन पळा ास का? सां ग म ा.” कडवट बो ू न ती जोरजोरात ओरडू ाग ी.
क ाचं ही भान न ठे वता मंदोदरीसमोर ती माझा अपमान क ाग ी. तरीही
मी ां त बस ो. ितची वे ासारखी बडबड म ा नको ी झा ी. ित ा रागाचा
आवे ग कमी होत न ता. ं दके दे त ती बो ू ाग ी,
“सीते ी िववाह कर आिण सुखाचा संसार कर. मा ावरी ित ोधानं तु ा
एक सुंदर ी िमळा ी ना? आता म ाही मा न टाक, णजे साव भावां ा
ित ोध घे त ास की नाही, हे िवचार ासाठी सु ा मी िजवं त राहणार नाही. मग तू
खु ा सुखां चा उपभोग घे .”
‘साव ’ वाप न ितनं मा ा मनावर घाव घात ा.’ मंदोदरी ित ा ां त
कर ाचा य क ाग ी. ती मंदोदरी ा ग ात पडून रडू ाग ी. ितची
अव था बघू न मा ा डो ां ा कडा ओ ाव ् या.
“ ू पणखे , ां त हो. अगं माझं ऐकून तर घे . मी सीते ा ारी रक सुखासाठी
नाही आण ं , तु ावरी अ ाया ा ित ोधासाठीच आण ं आहे . खर आिण
दू षणा ा ह े ा जबाबदार असणा या ा दोघां ना ं केत दं ड दे ासाठी ित ा
आण ं आहे . समजू न घे म ा. असा ागा नको क स.” मी भावनािवव होऊन
ित ा समजावू ाग ो. काही वे ळानं ती ां त झा े ी बघू न मी परत बो ू ाग ो-
“ ू पणखे , मधमा ां ा पो ा ा क थानी एक नारी मा ी असते. ित ा
आपण पकड ं की सग ा नर मधमा ा व होतात, तसंच मी सीते ा आण ं
आहे , ती दोघं ही ित ासाठी हतब होऊन इथं ं केत येती . आप ् याकडं सीतेची
याचना करती . ते ा मग ां ना दं ड दे ईन, िकंवा दोघां पैकी तु ा जो आवडे
ा ा ी तुझा िववाह ावू न दे ईन. आयु ाती सग ाच ढाया ोधात उतावीळ
होऊन नसतात ढाय ा. ा गो ी साधी बु ी वाप न होत असती ितथं उगाच
उच ाची गरज नाही. तु ावरी अ ायाचा ित ोध म ा तु ा
डो ां देखत ायचा आहे . ां नाही समजाय ा हवं , की तू कोण आहे स. ू पार् ,
ां ना मार ापे ा तु ा जो आवडे ा ा ी तुझा िववाह ावा अ ी माझी इ ा
आहे , ामुळेच नाही मार ं ा दोघां ना. ां ा वधानं तु ा ता ु रतं समाधान
िमळे ; पण तुझं पु ढी आयु सुखी होणं मा ासाठी जा मह ाचं आहे .”
मा ा समजाव ानं काही माणात ितचं समाधान झा े ं िदस ं . त: ा सावरत
ती णा ी,
“ ां नी िववाहा ा नकार िद ा तर?”
“मग तु ा हवा तसा ित ोध तू घे . ां नी तुझा उपमद के ाय, मग दं डही तूच
दे णार.” मी ित ा आ व के ं .
“रावणा, तू आता सीतेचा चे हरा िव ु प बनव, ितचं ही नाक आिण कान
काप े ा चे हरा म ा दाखव, तेवढं च मा ा मना ा समाधान वाटे . ा ा प ीचं
नाक आिण कान काप े ं बिघत ् यावर म ा होणा या ासाची ां ना क ् पना
येई . ीचा चे हरा िव ु प के ् यावर ित ा िकती दु :ख होतं याची जाणीव सु ा ां ना
होई .”
ित ा अ ा िविच अपे ेनं मी गोंधळ ो. काहीच ितउ र न दे ता
मंदोदरीकडं बिघत ं . ित ा खां ावर हात ठे वत मंदोदरी ां तपणे णा ी, “ ू पार् ,
तु ा ा या अव थे त बघू न मन वतं. ा मूखानी ी-मन न जाणता तु ा ा आिण
आ ा ाही आयु भराचं दु :ख िद ं य, पण जो ास तु ा ा होतोय तोच सीते ा
झा ् यानं तुमचा ास काही कमी होणार नाही. ामुळे हे िवषारी िवचार सोडून ा.
आपणही रानटीपणे वाग ो तर ां ात आिण आप ् यात काय फरक उरे ?”
मंदोदरी ा बो ावर कठोर ां त ू पणखा णा ी,
“मंदोदरी, चे हरा माझा िव ु प झा ाय. तुमचा झा ा असता तर तु ी हाच
िवचार के ा असता का? आपण े आहात, बु दमान आहात, पण म ा स ा तरी
अ ा स ् ् याची गरज नाही.” आिण मा ाकडे बघत ‘तुझा जीव जड ा आहे का
ित ा सौंदयात?’ अ ा ती ण ां नी ितनं आ ा दोघां ना िन र के ं . ती काहीच
ऐकून घे ा ा मन: थतीत न ती. स ा तरी ितचा राग िनवळणं अवघड होतं. मी
नजरे नंच मंदोदरी ा बाहे र जा ासाठी खु णाव ं .
“आपण काळजी ा.” ू पणखे ा सां गून मंदोदरी दा नाबाहे र गे ी. मी
उठ ो.
“ ू पणखे , तू णतेस तसंच होई . उ ा दरबाराती मंि गणाचा स ् ा
घे तो, मग पु ढं काय ते ठरवू आपण. पण स ातरी तु ा औषध वे ळेवर घे ऊन आराम
कर ाची गरज आहे .” मा ा बो ानं ती केिव वा ा नजरे नं मा ाकडं बघ् ◌ाून
रडू ाग ी. ितची ती अव था बघू न माझं मन अ थ झा ं . ित ा े वर झोपव ं
आिण िनघताना ट ं .
“काळजी घे त:ची.”
“घे ते, पण खरं सां ग. मी आता सुंदर नाही ना िदसत?” असं णत ती ं दके
दे ऊ ाग ी.
“नाही ू पा, तू अजू नही सुंदर िदसतेस. उपचार झा ् यावर तर तू आणखीनच
छान िदस ी .” असं समजावताना माझा कंठ दाटू न आ ा. जा वे ळ मी ितथं
थां ब ो असतो तर म ाही रडणं आवरता आ ं नसतं. सेिवकां ना सूचना क न गेच
मी दा नाबाहे र पड ो.
यनक ात मंदोदरी ां तपणे मंचकावर बस ी होती. ू पानं ितचा उपमद
के ् यानं ती उदास झा ी होती.
“ ू पाचे मनावर नको घे ऊ.” ित ा डो ाव न हात िफरवत मी
ट ं.
“नाही राजन, ां चं मन मी समजू कते. मा ावर असा संग उ व ा
असता तर कदािचत मीही अ ीच आ मक झा े असते.”
“मग उदास का बस ात?”
“उदास नाही राजन. पण ां नी जो ित ोधाचा माग सां िगत ा तो मा ा
मना ा पटत नाहीये. अ ी कृती नको ाय ा एवढीच इ ा आहे . ित ोध घे ऊ नये
असं नाही, पण जी कृती ां नी के ी ती आपणाकडून नको ाय ा. ीवर
उच णं हे आप ् या ित े ा ोभणारं नाही.”
“नाही मंदोदरी, तेवढं ान आहे आ ा ा. तू उगाच िचं ता करते आहे स.” मी
तहा करत ट ं , “कठोर वाटतेस पण मनाने खू पच हळवी आहे स. सीतेची
जबाबदारी आता तु ावर आहे . ू पा ित ोधासाठी तळमळत आहे . ित ा
अ ोकवनात वे दे ऊ नका. ती कोण ाही रावर जाऊन बो ी तरी ित ा
समजावू न ा. दोघींवरही कडक ठे व ाचे आदे ा.”
मंदोदरी ा चे ह यावर ह कंसं तहा तरळ ं . तणाव थोडा कमी झा ा.
यां चे सु ा िकती वे गवे गळे िवचार असतात! सव ी-मनां चा िवचार करणारी
मंदोदरी आिण फ त:चा िवचार करणारी ू पणखा. महादे वा, ी-मन समजणं
खरं च अवघड आहे .
***
 सूय आग ओक ात चु कारपणा करत न ता. वातावरणाती उ झळा
जा ासदायक वाटत अस ् यानं रीरास थकवा जाणव ा. अंग जड पड ं . भरपू र
पाणी आिण तरतरी दे णारा औषधी काढा िपऊन मी झोप ो.
मंदोदरीनं म ा झोपे तून उठव ं . डोळे उघडताच माझी खडकीकडं नजर
गे ी. सूय मावळती ा गे े ा िदस ा. मंदोदरीचा चे हरा बिघत ् यावर मन स
झा ं .
“िक े क वषापासून झोपे तून उठ ् यावर थम तुझा चे हरा बघतो आहे , तरीही
माझं मन भरत नाही.” े वर कूस बद त मंदोदरी ा ट ं .
“खरं च का? असं असे तर तुमचं मन कधीच तृ होऊ नये. ते तृ झा ं तर
हा माझा चे हरा काळवं डे . वयानुसार मा ा चे ह यात बद झा ा तरी तुमचं
मा ािवषयीचं आकषण कमी होत नाही, ही मा ावर ाची कृपाच.”
“नाही तृ होणार माझं मन कधीच. वयानं जसा तुझा चे हरा बद ा तसे
माझे डोळे सु दा वय झा े त. उर े ं आयु फ तु ाच बघत राहावं असं
वाटतं”
“खू प झा ं कौतुक आिण े म. उठा. ान क न भोजन करा.” ित ा मोहक
हा भरीत बो ानं मी उठ ो आिण ान कराय ा िनघा ो.
ान उरकून अ ् पोपहार के ा. सं ाकाळ ा थं ड वातावरणात महा ाती
बागेम े िफ ाग ो. रा ीचं भोजन ह ासोबत करणार आहे असं मंदोदरी ा
सां िगत ं होतं. सीते ा आण ं , आता पु ढे काय? राम- ण ं केत पोहोचू कती
का, यावर िवचार क ाग ो. ह आिण अकंपना ा सोबत भोजन कर ाचा
िनरोप सेवकाजवळ िद ा. आका चां द ां नी भर े ं होतं. थं ड वा या ा
ामुळे मन ह कं झा ं . ब याचदा िनसगा ी एक प झा ् यानं तणाव कमी होत
असतो. बागेती सुंदर फु ं , झाडं वा या ा झोतासोबत डो त होती.
“राजन, सेनापती आिण अकंपन वकरच पोहचती , िनरोप िद ा आहे .े ”
सेवक धावत येऊन णा ा,
“ठीक आहे . भोजनगृहात सां गा, आज भोजन आिण सुरापानची व था इथं
बिग ात करा. आ ी इथं च बसणार आहोत.”
“आ ा राजन.” णू न तो गे ा.
 सेवक गबगीनं सुरापान आिण भोजन व था क ाग े . म ा ी
फडफडत हो ा. ह ा आवाजात मी गुणगुणू ाग ो. पहारे क याकडं बघू न
‘वीणावादकां ना बो वू न ा.’ असा आदे िद ा. सुगंधी धू प ाव ् यानं वातावरणात
स ता आ ी. ओ सर गवताव न पायां ना करणारा थं डावा अ ् हाददायक
वाटू ाग ा. चौथ याव न ां ततेत प ड े ी ं का बघताना छान वाटायचं .
ं केती दू रव न िमणिमणणारे िदवे आिण आका ाती ता यां मुळे य
िव ोभनीय झा ं होतं. नेहमीपे ा अिधक म ा ी पे टव ् यानं बगीचा का मय
झा ा होता.
“राजन, कसे आहात? सीते ा घे ऊन आ ात असं समज ं . दु पारी
भेट ासाठी आ ो होतो, पण आपण आराम करत होतात.” ह जवळ येत
णा ा. सोबत अकंपनही िदस ा.
“सेनापती, तु ी आ ा होतात हे समज ं , िनवां त बो ता येई यासाठी
तु ा ा भोजनास बो ाव ं .” अकंपन आिण ह आसन थ झा े . मी बसताना
दोघां ना सुरा घे ासाठी खु णाव ं .
ां तपणे आ ी सुरेचा आ ाद घे ऊ ाग ो. वीणावादक माझी अनुमती
घे ऊन वातावरणात सुरेख नाद भ ाग े . ा नादात मी एक प होऊन गे ो.
भाज े ् या मां साचा वास येऊ ाग ा.
“सेनापती, आयावतात रा स सा ा ाची दह त कमी झा ी आहे का?” मी
अचानक िवचार े ् या नावर सुरेचा घोट रचवत तो णा ा,
“असं का िवचारता आहात राजन, काय झा ं ?”
“काही नाही. असंच िवचार ं .” मी सहज उ र ो. माझा अंदाज घे त ह
पु ढं णा ा,
“राजन, काही माणात भीती कमी झा ी आहे हे नाकारता येत नाही. िक े क
वषापासून आपण कोणतीही मोहीम काढ ी नाही. इं ासोबत ा दु :खद यु ानंतर
आपण ां तच आहोत. कायम हातात ठे व ् यानं वचक राहतो, भीती राहते.
ापारावर पू ण क ि त के ् यानं समु ावरचं वच अबािधत आहे . कोण ाही
ीपावरी ापारी आप ् या ा कर िद ् याि वाय समु ात ग बतं उतरवत
नाहीत.”
 “हं , ापारामुळे संप ी वाढ ी. पण उ रे ा आप ् यािवषयीची भीती मा
कमी झा ी आहे . आपण जिमनीवर राहतो, ामुळे जिमनीवरी े क जमाती ा
आप ा धाक पािहजे .” मा ा बो ावर ह ानं संमतीद क मान डो ाव ी.
“सव ीपां वर काय प र थती आहे अंकपना?” मां साचा तुकडा हातात घे त मी
िवचार ं .
“राजन, सव ि पां वर आपण एक मोहीम काढणं गरजे चं आहे . संपक कमी
के ् यानं नवीन िपढीम े आप ी दह त कमी झा ी आहे .” अंकपनानं गेच
स ् ा िद ा.
“राजन, आपण आ ा करा. उ ाच मी मोिहमेची तयारी करतो.” ह
आवे ात णा ा.
“सेनापती, आप ं वय बघा. म ा दोन िदवसां ा वासानं थक ् यासारखं
झा ं य. सुरा चां ग ् या तीची आहे ब तेक. तुम ात फारच पटकन जो भर ा
िहनं. अित सुखोपभोगात आपण सु झा ोत हे आप ् या ा नाकारता येणार नाही.
आपण त ण नाही रािह ोत आता गेच मोहीम काढाय ा.” मा ा िम क
बो ावर आ ी ितघं ही हस ो.
रते झा े े सुरेचे ा े सेवक गेच भ ाग े . आ ा ा एकां त हवा
अस ् यानं सव सेवकां ना मी जा ासाठी खु णाव ं . वीणे चा सुमधु र नाद बंद कर ास
सां िगत ं .
“राजन, मारीच नाही आ ा सोबत? कुठे आहे तो?” ह ानं िवचार ं .
“अंकपना, सव गु चरां ना सतक क न मारीचा ा ोधाय ा सां गा.
ा ाि वाय हे य न तं.” असं णू न सुरेचा ा ा रचवू न घड े ा संग
ां ना सां िगत ा.
“सीते ा तर आण ं , आता पु ढे काय?” ह ानं िवचार ं .
“ ाचाच िवचार करत होतो. आता वाट बघू राम आिण ण दि णे कडं
ये ाची. वाट बघ ाि वाय स ा तरी आप ् याकडं दु सरा कोणताही माग नाही.”
मी उ र िद ं आिण अकंपनाकडं बघत ट ं ,
“अकंपना, गु चरा ा ां ावर नजर ठे वाय ा सां गा. जर र ा चु कून ते
उ रे ा जाय ा िनघा े तर ां ना मागद न करा. काहीही क न राम- ण
दि णे कडे आ े पािहजे त.” अकंपनानं होकाराथ मान डो ावत णा ा,
 “राजन, उ ाच मारीचाचा ोध चा ू करतो आिण ां ावर ही ठे वाय ा
सां गतो.”
“सेनापती, दं डकार ात सीते ा घे ऊन येताना एक ग ड जमातीचा वय
मा ा हातून मार ा गे ा. इ ा नसताना ाची ह ा करावी ाग ी. आजवर
ग डां नी आप ् या ा कस ाही ास िद ा नाही िकंवा आपणही ां ना इजा के ी
नाही, तरीही तो ईष ा का पे ट ा असावा, या नानं म ा िवचार कर ास भाग
पाड ं . ग ड जमातीनं वै िदक सं ृ ती कार ी का?” मा ा िवचार ानं दोघं ही
नाथक नजरे नं मा ाकडं बघ् ◌ाू ाग े .
“काय? ग ड जमतीमधी वय ? ानं तु ा ा ओळख ं नाही? राजन,
आयाचे पाय चाट ाची सवय आहे ग ड जमाती ा ोकां ना. सिव र सां गा नेमकं
काय झा ं .” ह ानं उ ुकतेनं िवचार ं . मी ां ना जटायूचा घड े ा संग
सां िगत ा.
“सेनापती, मी ं कािध आहे हे समजू नही ा ग डा ा मा ा ी
ढ ाची िह त आ ीच कुठून? रा स सा ा ाची दह त कमी झा ी आहे का,
हा न ामुळेच मी िवचार ा. अ ा अनाय टो ा रा स स ाटा ा भीत नाहीत
यातून अथ काय काढायचा? म ा उच ाची गरज का पडावी? आपण
कमजोर झा ो आहोत का? आप ् या वारसदारां कडं स ा सोपव ाची वे ळ आ ी
आहे का?” म ा असे िक े क न पड े . एक साधी जमात आप ् या ा भीत नाही.
अस ा कुचकामी वारसा आपण पु ढी िपढी ा दे णार कसा? आप ् या मु ां चं
सै संच न बिघत ् यावर वाटतं, या मु ां ी आपण ढ ो तर ते आप ् या ा सु ा
सहज परािजत करती . रा स त णां मधू न नेतृ करणारी नवी फळी तयार झा ी
आहे . उ ा ते आप ् या ा हसती . भिव ात आय आिण दे वां वर िनयं ण
ठे व ासाठी आपण तयारीत असाय ा हवं .” माझं बो णं संप ् यानंतर काही वे ळानं
ह णा ा-
“सा ा िचरका िटकवायचं असे तर भिव ाचा िवचार करावा ागे .
गु चर, संर ण, ापार, इतकंच न े तर मंि सभेत सु दा काही युवकां ना संधी
ावी ागे . आपण आताच पाऊ नाही उच ं तर कावळे सु दा सा ा ाचे
चके तोडती .”
 “राजन, वषाका संप ् यावर ीपावर एक मोहीम काढ ाची जबाबदारी
न ा त ण द ाकडं सोपवावी का? महोदरासमान काही अनुभवी सेनानायक सु दा
ां ा सोबत पाठवता येती .” अकंपनानं आप ं मत के ं .
“िन चत. माझी परवानगी आहे , पण मोिहमेती िनणय घे ाचे अिधकार
मेघनाद, जां बुवंत, कुंभ-िनकुंभाकडे णजे युवकां कडे च राहती याची काळजी ा.
असंही सवाना रा स सं ृ ती, सा ा , अथकारण याही गो ींचं ान झा ं आहे च.
मोिहमेत रा सधमही वाढ ा पािहजे हे सवात मह ाचं आहे , हे ां त सां गा.
क कर ापे ा सं ृ तीत समावे क न घे ावर भर दे ािवषयीही सां गा.
याआधी कोण ाही असुर, दानव, दै सा ा ानं भिव ाती नेतृ घडव ं
नस ् यानं ां चा ना झा ा. आप ् या मृ ू नंतरही रा स सा ा , सं ृ ती िटक ी
पािहजे यासाठी बु मान आिण कतृ वान युवकां ची स फळी बनवाय ा हवी.
“न ीच राजन, मी त: यात घा तो.” ह ानं म ा आ व के ं .
“सेनापती, उतारवयात आप ी ओळख आिण नाव अमर कसं राही याचा
े कजण िवचार करत असतो, पण आप ् या सवाचं नाव आिण ओळखच रा स
सं ृ ती आहे . ामुळे ती सं ृ ती िचरका क ी िटके यासाठी य करणं
गरजे चं आहे . आप ् या सवा ा मेहनतीनं उ ा के े ् या रा स सा ा ाचं नेतृ
चु की ा हातात जाऊ नये, याची खबरदारी घे णं आव यक आहे . सुमा ी आजोबां नी
के े ् या नेतृ ा ा मागद काची भ्◌ाूिमका आता आप ् या ा िनभवावी ागे .”
ाने मा ा बो ावर सहमती द व ी.
“अंकपना, खर व दू षण ा मृ ू नंतर रका ा झा े ् या रा सभुवना ा
अिधकारीपदासाठी नवी िनवड करावी ागे . उ रे कडं वचक असणं ं के ा
सुरि ततेसाठी मह ाचं आहे . तु ी तयारी ा ागा. ितथं असे सैिनक पाठवा जे
नेतृ ाि वाय ढू कती , णजे त: ढावू असती .”
“राजन, न ा दमा ा सेनानायकाकडं दं डकार ाची जबाबदारी दे ऊ.”
“ठीक आहे , तु ी नाव सुचवा.”
भोजन करताना ब याच िवषयां वर ग ा झा ् या. पाहता पाहता म रा झा ी.
जा सुरा ाय ् यानं जोराचा वारा आ ा तरी उडून जाऊ, असं वाटू ाग ं . मी
यनगृहाकडं न जाता अंत:पु रास िनघा ो. ािद मां स आिण सुरेचा आनंद
घे त ् यानंतर ारी रक सुखाची ओढ ाग ी.
 सीते ा आण ् याचं ं केत सग ां ना समज ं , परं तु दरबारात कुणीही िवषय
काढ ा नाही. मारीचाचा वध झा ् याचं समज ् यानं दु :ख झा ं . िदवसां मागून िदवस
जाऊ ाग े . राम- ण दि णे कडं िनघा ् यानं मी मा समाधानी होतो.
*

वा ी ह ा
म रा ी यनक ाचा दरवाजा वाज ा. ढगां ा गडगडाटानं पिह ् यां दा
अ आवाज आ ा. मी दु क न झोप ये ाची वाट पा ाग ो. पु ा एकदा
आवाज आ ् यानं आ ी दोघं ही जागे झा ो. उपरणं खां ावर टाकून मी दरवाजा
उघड ा. ओ ािचं ब अकंपन दरवा ात उभा अस े ा िदस ा. ा ासोबत दोन
पहारे करी थरथर कापत उभे होते. ाती एकजण आवं ढा िगळत णा ा,
“ मा असावी राजन, आ ी रोख ाचा खू प य के ा, पण अकंपन
महाराजां नी आमचं काहीच ऐक ं नाही.” मी पहारे क यां ना जा ास खु णाव ं . काही
िवचार ाआधीच अकंपनानं सां ग ास सु वात के ी-
“राजन, मा करा. मी तु ा ा अवे ळी िन े तून उठव ं . कारणच तसं आहे .
सारण आता िक ं धे व न आ ा आहे आिण आप ् या ा ता ाळ भेट ाची
आ ा मागत आहे .”
मी मागं वळू न बिघत ं . मंदोदरी मा ामागंच उभी होती. मी णभर िवचार
के ा, की म रा ी हा भेटाय ा आ ा, याचा अथ काही तरी मह ाचा संदे असे .
“अकंपना, सारणा ा गेच बो व.” असं सां गून मी आत वळा ो.
“राजन, इथं ? यनक ात?” अंकपननं आ चयानं िवचार ं .
“हो, या े वर ा ा मी कु ीत घे ऊन बो णार आहे .” मी िबछा ाकडे
हात करत रागानं बो ो. तो गोंधळू न मा ाकडं बघ् ◌ाू ाग ा. “मूखा, इथं नाही.
े जारी बैठकी ा दा नात.” मा ा मो ा आवाजानं णाचाही िव ं ब न करता
तो मागं िफर ा. ‘महादे वा पाहा, या मूखा ा मी गु चर मुख बनव ं आहे . मग याचा
मन ाप तर म ाच सहन करावा ागे .’ मना ी बो त अंगव प रधान क न
मी यनक ाबाहे र िनघा ो.
 “मंदोदरी, तु ी आराम करा. मी गेच येतो.” “मी ही येते.” णत ितनं
मा ासोबत िनघ ाची तयारी के ी
“ठीक आहे , च ा.” आ ी दोघं ही बाहे र पड ो.
दा नात पोहोच ाआधी पहारे क यां नी दीप ि त के े होते. ढगां चा
गडगडाट आता कमी झा ा होता. सारण ा ये ानं मा ा मनात अनेक न उ वू
ाग े . राम आिण ण िक ं धे पयत पोहच े होते. वा ीनं ा दोघां चा वध के ा
की काय? राम- णां नी वा ी ा मदत मािगत ी असावी का? जर ा दोहोंत मै ी
झा ी असे तर सीते ा परत पाठवावं ागणार. मी वा ी ा नकार नाही दे ऊ
कत. खडकीतून अचानक येणा या जोरा ा वा यानं बैठकीती िदवे फडफडू
ाग े . कापडी पड ां चा आवाज चा ू झा ा. थं ड हवा आत आ ् यानं बैठकीती
दमटपणा कमी होऊ ाग ा. अकंपन आिण सारण घाईनं बैठकीत आ े .
“ खडकी बंद क न बाहे र जा.” पहारे करी बाहे र जाईपयत अकंपन आिण
सारण आसन थ झा े .
“बो सारणा, काय संदे आहे ?” मी उ ुकतेनं िवचार ं .
“राजन्, महाराज वा ींची ह ा झा ी आहे .” सारणा ा वा ानं मी ं िभत
झा े .
“काय?” ओरडून मी ताडकन उभा रािह ो. “ ु ीत आहे स का?”
“होय राजन, मी पू ण ु ीत बो त आहे . सु ीवानं वा ी महाराजां ची कपटानं
ह ा के ी. आजचा हा ितसरा िदवस आहे .” सारणा ा बो ानं माझं डोकं थोडा
वे ळ सु झा ं . खा ी बस ो.
“सिव र सां ग. कसं झा ं हे ?” मंदोदरीनं ा ा िवचार ं .
“राजन, राम- ण पं पा सरोवराजवळ आ े आहे त हे आप ् या ा माहीतच
आहे . ितथं आता राम- णची सु ीवा ी मै ी झा ीय.”
“राम आिण सु ीवात मै ी? हे कसं आहे ? सु ीवा ा मी चां ग ं
ओळखतो, ा ा वानरां ची भाषा सोडून इतर भाषा बो ता येत नाहीत. मी ा ा ी
ा ाच भाषेत बो ो होतो. आय भाषा पटकन आ सात कर ाइतपत ाची
बौ क कुवत नाही, आिण रामा ासु दा वानर भाषा ये ाचा काहीच संबंध नाही.
िजथं दोघां म े संवादच होणं कठीण आहे , ितथं ां ात इत ा वकर मै ी
झा ीच क ी?”
 “बरोबर आहे . िक ं धे त आयभाषा फ वा ी आिण तारा ाच येते.”
मंदोदरी सु दा आ चयानं णा ी.
“होय राजन. आपण णता आहात ते स आहे . पण सु ीवाचा सिचव
हनुमान या ा दो ी भाषा अवगत आहे त. ानंच राम आिण सु ीवां त म थी क न
ां ात मै ी जु ळवू न आण ी. रामानं सु ीवा ा वा ीचं सा ा िमळवू न ायचं
आिण सीते ा ोध ात सु ीवानं रामा ा मदत करायची, असा दोघां म े करार
झा ा. ानंतर सु ीवानं वा ी ा ं यु दासाठी आ ान िद ं . दोघां म े तुंबळ यु द
झा ं . पिह ् या िदव ी वा ीनं सु ीवाचा पराभव के ा. सु ीव जीव मुठीत घे ऊन
पळा ा. दु स या िदव ी सु ीवानं परत ढ ाची िह त के ी. यावे ळी मा वा ी
महाराजां ा मुि हारानं सु ीव मृत ाय होऊ ाग ा, ावे ळी रामानं झाडाआड
पू न महाराज वा ींना बाण मार ा. बाण दयात घु स ् यानं महाराज वा ी खा ी
कोसळ े .”
मी चवताळू न रागानं हाताची मूठ मां डीवर मारत ट ं .
“काय? पू न बाण मार ा? आयाकडून दु सरी अपे ा तरी काय करणार?
दगाबाजी, अनीती तर िव ू कडून यां ना वारसात िमळा ी आहे .”
मंदोदरी स मु े नं खा ी बघू ाग ी. मायावी या ित ा भावां ा ह े चा
ित ोध पू ण झा ् याचा आनंद ित ा चे ह यावर िदसत होता. आमची नजरानजर
होताच ितनं पटकन चे ह यावरचे भाव बद े .
“मंदोदरी, मा ा िम ाची ू र ह ा झा ी, अन् तु ा आनंद झा ा? कमा
आहे ! वा ीनं तुम ा बंधूंचा के े ा पराभव मा ा रणात आहे , पण आप ् या
बंधूचं वा ी ी ं यु द झा ं होतं. मायावीनं ा वे ळी वा ी ा आ ान िद ं होतं.
मायावी ा ं ात वीरमरण आ ं होतं. वा ी ा मृ ू नं तुझं आनंिदत होणं ही िवकृती
आहे . नीितम ा आिण साम ानं े अ ा आद राजा वा ीची ह ा अ ी कपटानं
ाय ा नको होती. ही वा ीची ह ा नाही, तर नैितकतेची ह ा आहे .”
“राजन, मा करा. बहीण अस ् यानं म ा आनंद होणं हे ाभािवक आहे ,
परं तु आद राजा वा ी ा मृ ू चं वाईटही वाटत आहे . ां ची प ी तारा िह ा ी
माझा ेह जु ळ ा होता. स ा आिण राजकारणात असे डावपे च असतात,
ामुळे आता नैितकतेब िवचार करणं चु कीचं ठरे . कारण नैितकते ा
 ै ो ात काहीच थान नाही.” ितनं िवचार मां ड े . ित ा या िवचारां नी म ा
बो ास उद् यु के ं .
“मंदोदरी, ं ा ा िनयमािवरोधाती गो ींचं समथन तू कसं क कतेस?
नैितकते ा मह नसे तर मग ाय आिण धमािवषयी ग ा मारणं ही िन ळ
आहे . ं ात माझा सु ा िक े कदा पराभव झा ा. ावे ळी मीही डावपे च वाप
क ो असतो. परं तु फ िजं क ासाठी ं ाचे िनयम मी कधीही मोड े नाहीत.
ं ात जीवनदान दे ता येत नाही, तरीही वा ीनं मो ा मानानं म ा जीवनदान िद ं .
ानं कायम नैितकते ा ाधा िद ं . अ ा महान वीरा ा ार ात असा संग
यावा, आिण तोही स ा भावा ा हातून हे दु दवच. वा ीनं ा ाथ आिण कपटी
सु ीवाची कधीच ह ा के ी असती. सु ीव नीच आहे हे माहीत असूनही फ
बंधू े मा व वा ीनं ा ा जीवदान िद ं . ाच कपटी भावानं जे चा ाडका, े
यो दा आिण सव म अ ा राजाचा घात के ा. ा पाखं ा ा वानरसेना मा
करणार नाही.” मी तावातावानं णा ो. सारण मा ाकडं गंभीर नजरे नं बघू ाग ा.
वा ी ा चे ह यावरी हा आठव ् यानं मी मनातून दु खाव ो गे ो.
“सारणा, पु ढं काय झा ं ?” मंदोदरीनं िवचार ं .
“वा ीह े नंतर िक ं धे त अनाक नीय घटना म सु झा ा. तारा आिण
अंगद ता ाळ वा ीजवळ आ े . महाराज वा ीनं े वट ा णी ां ा ी
काहीतरी बो ू न ाण सोड ा. े कजण आ ो क ाग ा. सु ीवसु दा
मोठमो ानं वा ी ा पािथवावर आ ो क ाग ा. म ा बराच वे ळ कळे नाच
काय झा ं . ानं ह ा घडव ी ा ाच आ ो करताना बघू न मी गोंधळ ो.
वानरसेना रडू ाग ी. ावर आणखी कळस णजे महाराज वा ी ा कपटीपणानं
मारणारे राम, ण आिण सु ीव अं या ेत अ भागी होते. राजन आजवर मी
बिघत े ं हे सवात अजब य होतं.” सारणानं असा िविच घटना म सां िगत ् यानं
मी अवाक् झा ो.
“काय? िकती नीच आहे तो सु ीव! ‘महादे वा’ ही अ ी उ ीच का
करतोस?” मी सु होऊन णा ो.
“वानरसेनेकडून सहानुभ्◌ाूती िमळव ासाठी ानं सोंग के ं आहे , राजन, हे
सहज ात येणारं राजकारण आहे .” मंदोदरीनं िववे चन के ं . मंदोदरीकडं कटा
टाकून मी सारणा ा िवचार ं .
 “मग अं सं ारानंतर काय झा ं ? सु ीवा ा वानरसेनेनं जाब िवचार ा नाही
का?”
“नाही राजन, असं काहीच घड ं नाही. मीही ाचीच वाट बघत होतो. म ा
वाट ं , आता गृहयु द सु होई , परं तु गेच दु स या िदव ी रामानं सु ीवाचा
रा ािभषेक के ा. महाराणी तारासोबत सु ीवाचा िववाह ावू न िद ा आिण
वा ीपु अंगदा ा युवराजपद िद ं .” सारणानं िव यकारक घटना सां िगत ी.
‘महादे वा, हे फार िविच आहे . नीच आिण ाथ पणाची चरणसीमाच गाठ ी
सु ीवानं.” मी ोधानं ट ं .
“भावा ा बायको ी िववाह? कोणती परं परा आहे ही? अ ा िववाहानं
अराजकता वाढे . सुंदर ीसाठी भावाभावां म े वाद होई . अ ानं सामािजक
नैितकता उद् होई ” मंदोदरी उ े गानं णा ी.
ढगां चा गडगडाट वाढ ा. माझं अंग सु पड ं होतं. ही नीच घटना ऐकून माझं
मन िवष झा ं .
“सु ीव अ ं त भोगी, ा सी आिण मूख आहे . अ ा भो ा ा क ाचा आ ा
िवचार? सं ृ ती, परं परा काय असते याचं िकंिचतही ान सु ीवा ा नाही. िव ू चा
वारसदार अस े ् या रामा ा हा अधमाचा िववाह मा झा ा का? वै िदक धमानं
अ ा िववाहा ा क ी मा ता िद ी? तारा ा काहीच वाट ं नाही?” मी सारणा ा
िवचार ं .
“राजन, ताराचं मन मी समजू कते. अंगदाचे ाण वाचव ासाठी ब तेक
ितनं िववाहास होकार िद ा असावा.” मंदोदरी अ थ होऊन णा ी.
“अंगदाचे ाण वाचवाय ा वा ीचे िव वासू न ते का? ां नी बंड नाही का
के ं ? आिण अगंदही काही हान नाही. आप ा मेघनाद आिण अगंद समवय
आहे त. ानं िवरोध के ा असता तर वानरसेना ा ामागं उभी रािह ी असती. तो
त: वानरां चा राजा झा ा असता. बाप मे ् यावर युवराज ाय ा ाज क ी नाही
वाट ी ा मूखा ा?”
“नाही राजन, बंड होई अ ी कुठ ीच ता िदस ी नाही. हनुमान,
जा ु वंत आिण णानं मु े िगरीनं े काची मनं वळव ी. बंड हो ाआधीच
िक ं धे ती वातावरण िफरव ं . मा ा अंदाजानुसार महाराणी तारा ा आिण
ित ा िप ा ासु दा धमकाव ं असणार.” सारणानं आ चयकारक मािहती िद ी.
 हे ऐकून मी पू ण हादर ो. सु ीवानं े म, परं परा, वारसा, नीितम ा यां ची
िकंमत ू के ी. वा ी ा ू र ह े नंतर बंड हो ाऐवजी सु ीवाचा वानरां नी
आप ा राजा णू न कार के ा. िकती दु दवी घटना आहे ही! वा ी िक े क
िन ावं तां ची फौज बाळगून होता. काय के ं ा िन ावं तां नी? वा ीची कपटानं ह ा
झा ी हे ा मंदबु ी वानरां ना समज ं नाही का? ां चं वा ीवरचं े म, आदर,
सगळं च नाटकी!
“आ , जा, सै िकतीही एकिन असो, कुटुं बाती सद ां चं एकमेकां वर
िकतीही े म असो, ां ा मृ ू नंतर त: ा ाथापु ढं कोणा ाही काहीच िदसत
नसतं. ‘िम ा वा ी, वानरां साठी िक े क ं ां त तू त:चा जीव धो ात घात ास.
ाय, समता, सुरि तता यां चा पु र ार के ास, तरीही कपटानं के े ् या तु ा
ह े चा ित ोध कुणीही घे त नाही. प ी आिण मु गा फ जग ासाठी ग
बस े . िम ा, तुझं पू ण आयु खरं च िनरथक झा ं रे ! स ाकारणात खरं च कुणीही
कुणाचं नसतं. अंगदासारखा वानर कुळा ा क ं क अस े ा पु , तारासारखी
रं गबद ू प ी, बेगडी े म दाखवू न अ ू ढाळणारा स ा भाऊ सु ीव, मूख आिण
म वानर जनता... थू : यां ा ाथ पणावर! िम ा, तु ा कुणीच नाही समजू क ं .
सगळी गां डुळं आ ीत तु ा नि बी.” तोंडात येती ा ि ा दे त मी उठ ो.
मा ासोबत सवजण उठ े . राग अनावर झा ् यानं माझा कंठ दाट ा.
“अंकपना, सारणा तु ी आराम करा.” मंदोदरीनं माझा अंदाज घे त ां ना
जा ास खु णाव ं . मंदोदरी आिण मी यनक ात आ ो. बराच वे ळ आ ी
एकमेकां ी काहीच बो ो नाही. सुरा घ ात ओतून े वर प ड ो. हसरा वा ी
डो ां समो न जात न ता. मी मंदोदरीकडं बिघत ं . ती सु दा छताकडं गंभीर
होऊन प ड ी होती.
“मंदोदरी, आता काही काळानंतर ही मूख वानरं वा ी ा दै वत करती ,
ाची पू जा करती . ‘वा ी वा ी’ णत भोळी वानर जनता ाचा धावा करती ,
पण िव ोहाची कुणीच िह त नाही करणार. भिव ात सु ीवाची कृपा ी राहावी
णू न नीच वानर सेनानायकां नी ा ा पु ढं पु ढं कराय ाही सु वातही के ी असे .
मूख अंगदाने तर ा ा बापच बनव ं आहे . खरं च, या मंदबु ी वानरां ना महान वा ी
समज ाच नाही. आता परत रा स सा ा ाची वानरां सोबत कधीच मै ी होणार
नाही.”
 “राजन, स ाकारण इतकं खा ा पातळी ा गे ं ं ऐकून मन हे ावू न गे ं .
वा ीनं तुमचा के े ा पराभव, मा ा बंधूची के े ी ह ा यामुळे म ाही काही ण
आनंद झा ा होता. मा ा चु की ा िवचारां नी आपण दु खाव े गे ात याब म ा
मा करा. तुम ा बो ामुळे मा ा मनात वा ीब चा आदर आणखीन वाढ ा
आहे . आता या दगाबाज सु ीवा ा आिण रामा ा कोण ाही प र थतीत माफी
नको.” ती गंभीर होत कठोरपणे णा ी.
“मंदोदरी, रामाचा काहीच दोष नाही. दोष पू णत: ा र िपपासू सु ीवाचा
आिण बापाची ह ा सहन करणा या अंगदाचा आहे . सीते ा परत िमळव ासाठी
मदत पािहजे णू न कपटानं ानं वा ी ा मार ं . राम उ म राजकारणी आहे , हे
मा ा ात आ ं य.” मी डोकं ां त करत णा ो,
“घडून गे े ् या घटनां चा िकतीही िवचार के ा तरी आपण ा बद ू कत
नाही. िकतीही चीड आ ी तरी महादे वा ा मनात ं नाही ओळखता येत.” असं
णू न मंदोदरीनंही संवाद आवरता घे त कूस बद ी. िदवे िवझव े .
***
मी उि राच दरबारात आ ो. सुवणा ा अिभ ाषेनं वा ी ी मै ी के ी होती,
पण िव ा दय आिण मनमोक ा भावानं ानं माझं मन िजं क ं होतं.
ं केबाहे री एकमेव िम गमाव ् यानं मी उदास झा ो होतो.
“अंकपना, दरबारा ा का ची घटना सां गा.” मी सु वात के ी.
अंकपनानं दरबारात घड े ा संग कथन के ा. दरबारात कुजबुज सु
झा ी.
“राजन, आपण िक ं धे वर ता ाळ ह ् ा करावा. वा ी स े त नस ् यानं
िक ं धा रा रा ससा ा ात िव ीन करणं आता सहज सा होई .” ह ानं
उ ाहात मत मां ड ं . ावर मी काहीच िति या िद ी नाही. ह ानंतर
मा ् यवान आजोबा उभे रािह े .
“रावणा, ह ाचा स ् ा म ा यो वाटत नाही. सु ीवानं वा ी ा ं ात
हरव ं नाही, तर कपटानं ाची ह ा के ी. सीतेसाठी जरी रामानं सु वा ी मै ी
के ी अस ी तरी सु ीवा ा रा ससा ा ा ा साम ाचा पू ण अंदाज आहे . आिण
जो स ा भावाचा नाही झा ा तो रामाचा कसा होई ? जसं ानं वा ी ा कपटानं
मार ं तसं तो रामा ाही मारे . ाथासाठी झा े ी मै ी दोघां पैकी एकाचा ाथ
साधे पयतच िटकत असते. काही िदवस वाट बघा. सु ीव त: मै ीचा ाव
आप ् या ा पाठवे .” आजोबां चं मत यो वाट ं . ां चं बो णं पू ण झा ् यावर
कुंभकण बो ासाठी उभा रािह ा.
“महाराज, वा ीची ह ा खरोखरच वे दनादायक घटना आहे . परं तु
वानरजातीनं राजा णू न सु ीवाचा ीकार के ा हे ोध िनमाण करणारं आहे .
राम- णा ा सामा ठरवणं िकंवा समजणं हे आता यो ठरणार नाही. खर,
दू षणाची ह ा, सु ीवासोबत मै ी कर ाचं ाचं चातुय, महाराज वा ीची ह ा या
घटना पाहता म ा नाही वाटत सु ीव आप ् या ा मै ीचा ाव पाठवे , िवनंती
करे े . रामा ा धनुिव ेवर सु ीवाचा आता जा िव वास बस ा असे .
िन चतपणे ही यु दाची नां दी आहे . राम आिण ण सीतेसाठी त:चा जीव
धो ात घा त दि णे कडं आ े त याचा अथ सीते ा परत िमळवणं हे च ां चं अंितम
ेय आहे . वकरच रा स सा ा ा ा यु दासाठी ते आ ान दे ती , यात म ा
िकंिचतही ं का नाही.”
“कुंभकणा, तुझं मत यो वाट ं . म ा सु दा आता यु दाची वे ळ आ ी आहे
असं वाटत आहे .” मी गंभीरपणे णा ो.
“राजन, आपण सीते ा राम- णाकडं परत पाठव ं त तर पु ढी संघष
टळे . एका ीसाठी यु द संग ओढावू न घे णं म ा संयु क नाही वाटत.”
िबभीषणानं आप ं मत मां ड ं . ावर महापा व गेच उठ ा.
“राजन, आता सीते ा मु करणं णजे ढ ाआधीच पराजय
ीकारणं होय.” मो ा आवाजात रागानं िबभीषणाकडे बघत तो णा ा. प रणामी,
िबभीषण आिण महापा वाम े दरबारात बाचाबाची सु झा ी. सवजण आपापसां त
बोे ू ाग ् यानं गोंधळ सु झा ा. ह ानं ा दोघां ना ां त के ं . ां नतर मी
िसंहासनाव न उठ ो आिण णा ो,
“धनु ातून सुट े ा तीर जसा धनु ात परत येत नाही तसा एकदा घे त े ् या
िनणयावर पु ा चचा नको. इथू न पु ढं सीते ा मु कर ाचा स ् ा कोणीही दे ऊ
नये. वे ळ आ ीच तर यु दही होई . मा ् यवान आजोबा णतात ा माणे आता
संयम बाळगणं यो राही . काही िदवस िक ं धे ती घडामोडींकडे ठे वू
आिण नंतर पु ढची िद ा ठरवू .” मी िसंहासनाव न उठताच कुंभकण बो ास
उभा रािह ा. मी परत आसन थ झा ो.
 “राजन, ही सीता िदसते क ी? म ा तर ती एक आभासी ितमाच वाटते.
ित ा ं केत आणू न िक े क िदवस झा े त, पण आपण सोडून दरबाराती इतर
कोणीही ित ा पािह ं नाही. ती नेमकी िदसते क ी; णजे िकती सुंदर आहे ? असं
काय आहे ित ात? ित ा बघ ाची म ा ती इ ा झा ी आहे . आपण ित ा एकदा
दरबारात आणावं आिण आ ा सग ां ना ित ा पा ावं . ित ा सौंदयािवषयी
ं केत चचा आहे .” कुंभकणा ा औ ु पू ण बो ानं माझे िवचार ां त झा े .
ा ा बो ानं इतरां ा चे ह यावरी उ ुकता म ा पणे िदस ी. आतापयत
सीते ा बघ ाची इ ा कोणीही क ी के ी नाही, याचं आ चयही वाट ं
परं तु आज कुंभकणानं इ ा क न म ा गोंधळात पाड ं . त: ा
िवचारां ना आवरतं घे त ं आिण ां तपणे णा ो,
“कुंभकणा, यो वे ळ आ ् यावर िन चत मी ित ा दरबारात आणीन. पण
सीता सुंदर आहे णू न ित ा ं केत आण ं , हा गैरसमज आधी दू र कर. खर, दू षण
आिण ू पा ा ित ोधासाठी आपण ित ा ं केत आण ं आहे हे िवसर ास का?
आपण सीते ा आण ं असा िवचार कर ापे ा आप ् या दु :खा ा कारणीभ्◌ाूत
अस े ् या रामा ा प ी ा आण ं , असा िवचार के ास तर तु ा मनाती नां ची
उ रं तु ा सहज िमळती .” कुंभकणाकडून नजर वळवू न मी दरबाराकडं बिघत ं
आिण मो ा आवाजात ट ं ,
“सीते ा बघ ाची ती इ ा झा ी असे तर आधी राम आिण णाकडं
बघा. ा दोघां ना दं िडत के ् यानंतर सीते ा दरबारात आणतो. राम आिण णा ा
दं ड करणं हे इ त साधायचं आहे . सीता ही िनिम मा आहे .” मा ा उ रानं
कुंभकणाचं समाधान झा ं . म ा काय सां गायचं य हे ा ा समज ं . तहा करत
कुंभकणानं मा ा मताचं समथन के ं .
दरबार संपवू न मी अ ोकवनाकडं िनघा ो. दरबारात सीतेचा िवषय
िनघा ् यानं ित ा बघ ाची इ ा झा ी. सतत सु अस े ् या पावसा ा आज
थोडी उसंत िमळा ी होती. आका थोडं िनर िदसू ाग ं . महा ातून खा ी
उतर ो. मातीचा गंध दरवळत होता. ा सुगंधानं मन स के ं . वे ारावर
अस े ् या िसंहा ा मूत व न पडणा या पा ा ा तुषारां नी मी आनंद ो.
पहारे करी सावध झा े . मी खु णावताच सारथी रथ घे ऊन समोर आ ा.
अ ोकवनाकडं जाताना फु े ् या िनसगाचे सौंदय बघ् ◌ाू ाग ो. काही वे ळात रथ
अ ोकवनात पोहोच ा. म ा बघताच पहारे करी या सावध झा ् या. रथातून
उत न ओ ं गवत तुडवत मी वनात वे के ा. पहारे करी यां ना ितथं च
थां ब ास खु णावू न मी पु ढं आ ो. झाडं , फु ं -वे ी स तेनं माझीच वाट बघत
आहे त असं णभर वाट ं . माझी नजर सीते ा ोधू ाग ी. वना ा म ात
झाडा ा बुं ावरी क ावर ती ख अव थे त बस े ी िदस ी. िचख तुडवत मी
ित ाजवळ गे ो. मा ा पाव ां ा आवाजानं ती सावध झा ी. ित ाजवळ
अस े ् या सेिवका गेच उठ ् या आिण काही अंतरावर जाऊन उ ा रािह ् या. मी
जवळ जात सीते ा हसून ट ं ,
“सीते, वातावरण इतकं स असताना तू अ ी ख का? त:चं
दु :ख द न क न उगाच झाडा-फु ां ना, या उडणा या प ां ना आिण
फु पाखरां ना दु :खी नको क ”
ितनं मा ाकडं करडा कटा टाक ा आिण परत ू ात बघ् ◌ाू ाग ी.
माझा असा अनादर करणारी आणखीन एक ी. मी सभोवता ी नजर टाक ी.
काहीतरी बो ावं णू न ट ं ,
“अ ोकवनात कोण ाही पु षा ा वे नाही, ामुळे तू मु िवहार करत
जा.” ावर ितनं काहीच ितसाद िद ा नाही याचा म ा राग आ ा.
“सीते, मी तु ा ी बो त आहे . स ा तू माझी कैदी आहे स ामुळे माझा
तु ावर अिधकार आहे . मा ा बो ा ा ितउ र न दे ऊन तू माझा अपमान
करत आहे स. ां नी उ र नाही िमळा ं तर कृतीतून म ा ते िमळवता येतं. मी
काही फार स न नाही. तुझं सव सहज मी माझं क कतो. मग रामाची
आठवण काढणं , वाट बघणं , तो ये ाची अपे ा करणं सगळं काही णात संपु ात
येई . मी तु ा स ानानं वागवत आहे ,े याचा गैरअथ नको घे ऊस.” मी ित ा
धमकी ा रात बो ो, तसं डोळे वटा न मा ाकडं बघत ती णा ी-
“मा ा अंगा ा हात तर ावू न बघ, भ हो ी . पित ता ी ा ीची
क ् पना नाही तु ा. त: ा उद् क न ायचं नसे तर ता ाळ इथू न
िनघू न जा.”
ित ा बाि उ रानं म ा हसू आ ं . उगाच जा िवचार क न मी
िह ा ी बो तो आहे . सुंदर ी ही बु मान असतेच असं नाही, हा माझा तक
बरोबर िनघा ा. ित ा बो ावर काय िति या ावी हे समजे ना. मी सभोवता ी
बघू न दीघ वास घे त ट ं ,
“सीते तु ा उच ू न आण ं ा िदव ीच तू म ा भ का नाही के ं स?
कमा आहे तुझी! ते ा तु ात ी पित तेची ी कुठे गे ी होती? तरीही, तू
पित ता आहे स याचा म ा आदर आहे . तुझं पाित तू कायम ठे व. फ पतीम े
बद क न मा ा ी िववाह कर. तुझा पती राम ं केपयत कधीच येऊ कणार
नाही. रा स सं ृ तीम े यां ना पु निववाहास मा ता आहे , ामुळे आप ् या ा
िववाह करता येई . रा सं ृ तीत तुझं ागतच होई . मान-स ान, सव कारचं
सुख तु ा िमळे . ता परत नसतं िमळतं. ता ाचा यो वे ळी आनंद नाही
उपभोग ा तर जीवन थ आहे .” मी ित ा ोभन दाखवत ितउ र िद ं .
मा ा बो ावर िचडून ती ताडकन उठून उभी रािह ी आिण े षानं
णा ी,
“मी जनक राजाची क ा आहे . हाणपणापासून मी ऐ वय भोग ं आहे . राम
सु दा अयो ेचे युवराज आहे त. माझे राम म ा ाणा न ि य आहे त. तु ा सुखाचं
ोभन म ा नको दाखवू , ा रा स यां ना दाखव, माझा राम म ा ोधत येई .
तु ा माहीत असे च आयकुळाती यां चा पती हाच परमे वर असतो. तुझं कूळ
खा ा दजाचं अस ् यानं तु ा मनात असे िवचार येणं ाभािवक आहे . एक गो
मा ात ठे व. तू काळा ा छे ड ं आहे स. तुझा े वट जवळ आ ा आहे .”
रागानं बो तं ती मा ा कुळापयत गे ी तरी मी संयम बाळग ा. ित ा
िहमतीचं कौतुक वाट ं .
“माझं कूळ म ा चां ग च माहीत आहे . मी पौ ां चा पौ असून
दे वा ा कुळात ा आहे . माझं कूळ तु ा धम ृतीनुसार सव े आहे , पण तुझं
कुळ कोणतं ाचा तू एवढा अिभमान बाळगतेस? जनका ा सापड े ी तू. ज ाने
कोण ा कुळाची, वणाची आहे स हे तु ा तरी माहीत आहे का? तू मा ापे ा ह ा
कुळाची आहे स, तरीही मी तु ा ी िववाहाची इ ा करत आहे हे तुझं
भा च. तुझा उपभोगच ायचा तर ते े मा ासाठी कठीण नाही, परं तु े म जड ं य
तु ावर णू न हा संवाद. नाहीतर उगाच चचा कर ाची म ा सवय नाही.”
जा ात ओढू न मी ितचं मतप रवतन क पाहत होतो. ही जर मा ा
बो ा ा भाळू न िववाहा ा तयार झा ी तर सव गो ी सहज सा होती . परं तु
ितचा िनधार प ा होता. माझं बो णं ऐकून ती िवचारात पड ी आिण राग आव न
ां ततेत णा ी,
“आपण ानी, वे दा ासू आहात, परं तु साधी गो तुम ा ात येत नाही.
े म करायचं तर त: ा प ीवर करा. तुमची प ी अित य सुंदर आहे . दु स या ा
प ी ा असं बाडीनं आणू न े म दाखवणं हे तुम ा नीितम े ा कसं पटतं? अन्
तेही वयाने मु गी ोभे अ ा ी? तु ा ा मु गी असती तर ती मा ा वयाची
असती.”
“खरं आहे तुझं, परं तु माझं दयही तुझे िपता जनक आिण सासरे द रथ
यां ासारखं च आहे . ां नी जसा दोन-तीन यां ी िववाह के ा तसेच िववाह मीही
के े आहे त. तु ा विड धा यां नी तसंच पू वजां नीही वयाचं बंधन न ठे वता िववाह
के े असताना म ा नीितम ा सां गणं थ आहे . मी ां चाच आद घे तो आहे . म ा
ान दे ापे ा िववाहा ा होकार दे णं हे स ा तरी तु ासाठी फाय ाचं आहे . म ा
गेच होकाराची अपे ा नाही. पु ढी वषा ॠतूपयत तु ा अवधी आहे . तोपयत तुझे
िवचार बद े नाहीत तर तुझी िवचार कर ाची मता कमी आहे असं समजू न
बळजबरीने मी तु ा ी िववाहब होईन.” ित ा डो ां त बघत मी ु र िद ं .
“एक वष? इतके िदवस तू िजवं त राह ी की नाही, हे सां गता येत नाही. राम
म ा ं केत ोधत येती , तोपयत तु ाच अवधी आहे असं समज आिण म ा मु
कर.” ितनं उ र िद ं .
िह ा ी अजू न चचा क न काहीही सा होणार नाही, असा िवचार क न
मी िनघा ो. िहचं मानिसक ख ीकरण करणं सोपं नाही. खरं च, ही ार आहे की
माझा अ ास कमी पडतोय? े वटी दबावाचं मानस ा झुंडीवर िकंवा िव ानां वर
व थत ागू करता येतं. मूख ीवर मानस ा वापरणं णजे त: ा वे ड
ाव ासारखं आहे .
मी बाहे र पडताना सेवकां ना सूचना िद ् या, की िह ा काहीही क न स
ठे वा. मा ाब ित ा चां ग ् या गो ी सां गत राहा, णजे िहचं वकर मतप रवतन
होई .
*

ं कादहन
 महा ातून खा ी उतरत असताना महापा व धावत जवळ आ ा आिण धापा
टाकत म ा णा ा,
“राजन, रा ी ं िकनीची ह ा झा ी. आ ाच ितचं व बघ् ◌ाून आ ो.”
“काय? ं िकनीची ह ा?” मी रागानं ओरड ो. “कोणी के ी? ह े चं कारण
समज ं का?” ानं मा ा नावर नकाराथ िति या िद ी. ा ाकडं कोणतंच
उ र न तं. मी िवचारात पड ो, आिण ा ा णा ो,
“दरबारात च .” आ ी घाईनं दरबाराकडं िनघा ो. ं िकनीची ह ा
झा ् यानं मी बेचैन झा ो. ितची सहजासहजी ह ा होणं नाही. काही तरी
घातपात असावा. ं केती कुणीही ित ावर उच ाची िहं मत करणार नाही.
दरबारात वे करताच अकंपन समोर उभा अस े ा िदस ा.
“अंकपना, ं िकनीची ह ा झा ी हे समज ं असे , कोणी के ी असे ?”
िसंहासनाकडं जात मी िवचार ं .
“राजन, ं िकनीचं व पहाटे सापड ं . रा ी ग घा त असताना हा कार
घड ा असावा. कोणी के ं हे स ा तरी काहीच माहीत नाही. सग ा पहारे क यां ची
चौक ी सु आहे .” ा ा उ रानं मी थां ब ो आिण िचडून ट ं ,
“ ं के ा संर क ीची रा ी ह ा झा ी आिण तु ी हे िनवां तपणे सां गत
आहात?” अकंपन मान खा ी घा ू न उभा रािह ा.
“राजन, मी त: पहाटे पासून ितकडं च होतो. आपणां स सूचना कर ासाठी
आ ो आहे . काही वे ळात कारण समजे .” ह म ा अ व करत णा ा.
‘अंकपना, े क गो म ा आधी कळवत जा.’असं णू न मी
िसंहासनावर बस ो. सव जण हळू हळू दरबारात येऊ ाग े . ेक
जण ं िकनी ा मृ ू वर हळहळ करत
होता.

आमचं बो णं चा ू असतानाच ‘राजन... राजन’ असं ओरडत एक पहारे करी

धावत दरबारात आ ा. ा ा बघू न महोदर आिण ह उठ े . महोदरानं गेच
उपस ं आिण ा ावर रोखत णा ा-
“थां ब, आिण ां तपणे बो .”
“महोदरा, ा ा बो ू दे .” र कानं मा ाकडं बिघत ं आिण भीतभीतच
णा ा,
 “राजन, अ ोकवनाम े वानरां नी ह ् ा के ा आहे . उपवनाती
मोठमोठा ी झाडं उपट ी आहे त. पहारे करी या भीतीनं वनाबाहे र पळा ् या
आहे त.”
“काय?” मी उि होत मो ानं ओरड ो. माझं िवचारच वे गानं धावू
ाग ं . वानरं आिण ं केत? सीतेसाठी ं केत घु स ी असावीत. ं िकनीची ह ा या
वानरां नीच के ी असणार. सेनापती, अभे अ ा ं केत ती वानरं घु स ीच क ी?
ां ना ता ाळ कैद क न दरबारात आणा. इत ा सहज कुणीही कसं ं केत घु सू
कतं? हीच का आप ी संर ण यं णा?” माझा आवाज चढ ा. दरबाराती
सवजण माना खा ी घा ू न बस े . जा ु मा ी, मेघनाद, अ कुमार या त णां म े
कुजबुज सु झा ी. अ कुमार उभा रािह ा आिण णाम क न णा ा,
“िपता ी, ू वानरां मुळे आपण उगाच िचं ितत झा ा आहात. मी आ ा
जाऊन ा वानरां ना कैद क न आणतो. आपण िन चं त राहा.”
“आपण हान आहात अ कुमार. सेनापती, आपण त: जा.” ह ाकडं
पा न मी ट ं . ह घाईनं िनघा ा.
“िपता ी, आ ा ा परा म दाखव ाची संधी कधी िमळणार? ं केत
घु स े ् या सा ा वानरां ी आ ी ढू कत नसू, तर ै ा ाती ूं ी कसे
ढणार? आम ावर दाखव े ा अिव वास हा अपमाना द आहे .” अ कुमार
मो ा आवाजात बो ् यानं ह जागेवरच थां ब ा आिण मा ाकडं बघ् ◌ाून
णा ा-
“राजन, आपणच या त णां ना मोिहमेवर पाठिव ासाठी आ ही आहात.
याची सु वात आजपासून कराय ा हरकत नाही.” ह ानं अ कुमारा ा एक
कारे अनुमोदन िद ं . मीही ावर जा िवचार न करता जा, पण ा वानरां ना
िजवं त पकडा. असं णताच अ कुमारसमवे त ह पु जां बुमा ी आिण इतर
काही त ण सेनानायक उ ाहात दरबाराबाहे र गे े .
“ही वानरं सागराची तटबंदी ओ ां डून आ ीच क ी? ं िकनीची ह ा यां नीच
के ी हे आहे . िन चतपणे हे सु ीवाचे गु चर असणार. वषाकाळ संपेपयत
सु ीव थां बणार आहे असं समज ं होतं. यु दासाठी िह त झा ी नसे णू न
सीते ा घे ऊन जा ासाठी या वानरां ना पाठव ं असणार. अंदाजे िकती वानरं ं केत
आ ी असती ?” मी दरबारा ा िवचार ं .
 दरबारात चचा सु झा ी. म ा ा वानरां ना बघ ाची घाई झा ी. ां ना
सीते ा घे ऊन जाणं ाय ा नको. ं के ा बाहे रे कुणीही जाता कामा नये,
यासाठी कडक सुर ा ठे व ािवषयी पहारे क यां ना सूिचत कराय ा ह ा ा
सां िगत ं . मी िचं तेत बस ो. िनरोप येईपयत वाट बघ ाि वाय काहीच पयाय
न ता. अचानक अ कुमारची काळजी वाटू ाग ी. िकती वानरं आ ी असती हे
माहीत नसताना अ कुमारा ा जा ाची पटकन परवानगी मी िद ीच क ी? आधी
िवचार कराय ा हवा होता. मी मुठीनं िसंहासनावर ठोसे मा ाग ो. घाईत घे त े े
िनणय काही काळानंतर िवचार कराय ा भाग पाडतात. मा ा मनावरी ताण वाढू
ाग ा. म ा अ ोकवनाती े क घटनेची मािहती ता ाळ हवी होती. बैचेन
अव थे त झा े ी माझी च िबच बघ् ◌ाून मेघनाद े षानं णा ा-
“िपता ी, ं केत ू घु स े ा असताना संयम ठे वणं मा ा सहन ी ते ा
प ीकडचं आहे . आपण िचं तेत असताना िनवां त बसणं म ा ािजरवाणं वाटत आहे .
ैय आिण संयम ठे व ाची ही वे ळ नाही. अ कुमार आिण जा ु मा ी ा अनुभव
कमी आहे . आपण म ा परवानगी ावी. मी गेच आणतो ा वानरां ना कैद
क न.” मेघनाद े षानं णा ा.
मेघनादचं णणं यो होतं. म ाही वाट बघत बसणं अवघड झा ं होतं.
मेघनाद गे ा तर िन चत या िचं तेतून मु ी िमळणार, या िवचारानं गेच मी ा ा
जा ास खु णाव ं . तो गबगीने दरबाराबाहे र पड ा. मेघनाद ा ौयावर आ ा
सवाना कमा ीचा गव वाटायचा. ितस या हरास सु वात झा ी. काही वे ळातच
‘युवराज मेघनादचाऽ िवजय असोऽऽ’ अ ा घोषणा ऐकू आ ् या. ह
दरबाराबाहे र जाऊन बघू न आ ा.
“राजन, वानरा ा कैद के ं आहे . मा एक दु :खद घटना घड ी आहे .”
ह ा ा ‘दु :खद घटना’ या ां नं अचानक काळजात धडकी भर ी.
“दु :खद घटना? ती कोणती?” मी कपाळावर आ ा आणत िवचार ं .
“राजन, युवराज अ कुमारां ना वीरमरण आ ं आहे .” ह ा ा ाचा
बाण सरळ डो ात घु स ा. तोंडून फुटे ना. मन एकदम सु झा ं . अ कुमार
िजवं त नाही ही क ् पनाच सहन होत न ती. गबगीनं मी िसंहासनाव न उठ ो
आिण पळत दरबाराबाहे र आ ो. महा ा ा ां गणात अ कुमारचं व ठे व ं होतं.
र ानं माख े ् या ा ा चे ह यावरी भाव थर होते. अंगरखा फाट ा होता,
आभुषणं तुट ी होती. डो ातून र ओघळू न चे ह यावर येऊन गोठ ं होतं.
अ ा झा े े ाचे केस मी बाजू ा के े . अंगावरी घाम ा ा ौयाची सा
दे त होता. ा ा िन े ज चे ह याव न हात िफरवताना गिहव न आ ं . म ा रडू
कोसळ ं . ह पु जा ु मा ी बे ु द झा ा होता. दरबाराती सवजण ां गणात
आ े होते. महा ात अ कुमार ा मृ ू ची बातमी पसर ी. मंदोदरी आिण इतर
या मोठमो ानं आ ो करत ां गणात आ ् या. अ कुमार ा दे हाव न हात
िफरवत मंदोदरी मो ानं रडू ाग ी. ित ा आ ो ानं माझं दय आ ं दू ाग ं .
‘खरं च, अ कुमारा ा नको होती परवानगी ाय ा. मूख आहे मी.’ णत त: ा
दोष दे ऊ ाग ो. दरबारात इतके वीर असताना ढ ाची उम अस े ा त ण पु
मी गमाव ा.
“राजन, युवराज मेघनादनं ा नीच वानरा ा पकडून आण ं आहे .” ह ानं
हळू च मा ा कानात सां िगत ं . मी े षानं उठ ो. गबगीनं दरबारात पोहोच ो. सव
जण मा ा मागं आ े . िसंहासनाकडं जाताना ा म ूर वानराकडं कटा टाक ा.
सैिनक ा ा ि ा दे त मारत होते. महापा वनं दरबारात येताना ा ा ाथ
मार ी. मेघनादानं ा ा बेडीत बां ध ं होतं.
िसंहासनावर बसताच मी उ े गाने िवचार ं
“नीच, कोण आहे स तू?”
ावर ानं काहीच उ र िद ं नाही.
“मेघनादा, कोण आहे हा? आिण याचे साथीदार कुठे आहे त?”
“िपता ी हे एकटं च होतं.” असं णू न मेघनादानं ा ा पु ढं ढक ं .
“कोण आहे हा ह ् े खोर?”
मेघनादानं ा ा ाथ मार ी, ि ा हासडत तो ा ावर ओरड ा,
“ ं कािध ां चा आवाज ऐकू नाही आ ा का? ऐकू आ ा नसे तर तुझा कान
उपटू न ां ाजवळ घे ऊन जाईन.”
तरीही तो ां तच. खू प मार खा ् ् यानं ा ा तोंडातून फुटत न ता.
“ ा ा बो ाची वाट बघ ापे ा या ा ता ाळ अि कुंडात टाका”
महोदर रागानं ओरड ा. घामाघू म झा े ं वानर कु तपणे सग ां कडं बघू ाग ं .
मेघनादानं ाथ घात ् यावर दरबारावर नजर िफरवू न ते त: ा सावरत णा ं ,
 “रा स स ाट ं कािध ा ा वानर स ाट सु ीवाचा सिचव हनुमानाचा णाम!
वानरराज सु ीवाचा संदे घे ऊन आ ो आहे . राजन, मी वनाम े त: न
कोणावरही ह ् ा के े ा नाही. मा ाजवळ कोणतंही नाही. िन:
अस े ् या ा ह ् े खोर कसं णता येई ? आपण के े ा ह ् े खोर हा
योग चु कीचा आहे . मा ा ी संवाद न साधता काही वीरां नी अ ोकवानात
मा ा ी ढाई सु के ी. या छो ा ा ढाईत आप ा पु युवराज अ कुमार
मृ ु मुखी पड ा हे म ा आताच समज ं . ढ ा ा हे तूनं मी हार के ा नाही. -
र णासाठी के े ा हार हा ह ् ा ठरत नाही, ामुळे युवराजां ा मृ ू चं पातक
आपण मा ावर टाकू नये. आपण पं िडत, ानी आहात. मा ावरी झा े ा संग
आपण समजू कता.” ा ा ां त, ु आिण भाषणानं मी चिकत झा ो. तो
पु ढं णा ा,
“ ं कािध ा, मी रामाचा दू त आहे . जे ा युवराज मेघनाद ा बिघत ं ते ा मी
ां त होऊन ितकार थां बव ा. आपण म ा संदे सां ग ाची आ ा ावी.” न तेनं
बो ू न आ ीच सवजण चु क ो असं ानं द व ं . ा ा बो ानं मी जरा
गोंधळ ो. ा ा भाषा भ्◌ाु ाव न सु ीव आिण रामाम े यानंच संवाद घडवू न
आण ा, याब खा ी झा ी.
“तू सु ीवाचा सिचव आहे स या ा माण काय?” मी िचडून िवचार ं .
“राजन् आपण हे महाराज िबभीषणां ना िवचा कता.” ा ा या
अनपे ि त उ रानं मी चिकत होऊन िबभीषणाकडं बिघत ं .
“होय राजन, हा सु ीवाचा सिचव आहे . का रा ी ां गणात आमची भेट झा ी
होती.” िबभीषणानं खु ासा के ा. मी दोघां कडं णभर बघू न िवचार ं ,
“तू जर दू त आहे स तर सरळ दरबाराकडं न येता अ ोकवनात का गे ास?”
“राजन, पो न सागर ओ ां ड ् यानं खू प भ्◌ाूक ाग ी होती. खाय ा फळं
िमळती या अपे ेनं अ ोकवनात गे ो होतो.” वानराकडं मा ा ेक नां चं
उ र होतं. िबभीषणाचा म ा राग आ ा. मी ा ावर खे कस ो,
“िबभीषणा, तुझी भेट झा ी ते ा या ा काही खाय ा िद ं नाहीस का? आिण
सु ीवाचा दू त आ ा आहे हे , तू सकाळपासून आ ा ा का नाही सां िगत ं स?”
काहीच ितउ र न दे ता िबभीषण ां त उभा रािह ा. ा ा मार ाची इ ा झा ी.
आमची नजरानजर झा ी तोच ानं मान खा ी घात ी. हनुमान एकटक मा ाकडं
बघू ाग ा.
“संदे सां ग.” मी हनुमाना ा णताच मेघनादासिहत सवाना राग आ ् याचं
िदस ं .
“राजन, आप ् या ा ात असे , िक ं धे चे महाराज सु ीव आिण
आयो ापती भू राम यां ची मै ी झा ी आहे . अ ी ा सा ी मानून संकटसमयी मदत
कर ाचं दोघां नी एकमेकां ना वचन िद ं आहे . आपण दं डकार ातून भू रामाची
प ी सीतामाईंचं अपहरण के ं आहे . आपण ां ची स ानानं मु ता क न ां तता
थािपत करावी, ही वानरराज सु ीवां ची इ ा आहे . िक ं धा आिण ं का यां ती
मैि संबंध महाराज वा ीसोबत होते, तसेच संबंध महाराज सु ीवही ठे वू इ तात.”
वानराचं मधाळ बो णं भािवत करणारं होतं. अंग-वणानं गि परं तु
वाणीनं तो बु मान वाट ा. दरबारात ा ाि वाय कोणाचाही आवाज न ता. मी
ां तपणे ाचं णणं ऐकून घे त आहे हे ात येताच तो पु ढे बो ू ाग ा-
“सीतामाईंना आपण आदरानं मु के ं त तर भू राम आिण महाराज सु ीव
तु ा ा मा करती . परं तु जर आपण मु नाही के ं त तर सम रा स
सा ा ाचा अंत झा ाच असं समजा. कारण भू राम सा ात िव ूं चा अवतार
आहे त आिण मी ां चा भ .” ाचे बोचरे बो ऐकून दरबारात गोंगाट सु झा ा.
“हा वे डा आहे . ते आय आिण मूख सु ीव ं कािध ाचा अंत करणार? मूखा,
तुमची ी िकती, तू बो तोस िकती?” महोदर आ मक होऊन ा ावर
ओरड ा
छ ी हसत तो महोदराकडं बघू ाग ा. खू प मार खाऊनही ाचा माज
उतर ा न ता. ाचं हसणं बघू न माझा राग वाढ ा.
“मूखा, तू िक ं धे चा राजिन नाहीस, तर सु ीवाचा िन गु ाम
आहे स. जर तू राजिन असतास तर वा ीह ा इत ा सहज पचव ी नसती.
त: ा महान राजाची तु ी ह ा के ी. कीयां चा घात क न पर ां चा दास
हो ात ध ता मानणा या मूख वानरा, तू न ी िक ं धे चा, सु ीवाचा की रामाचा
दू त आहे स हे आधी ठरव.” मा ा बो ानं वानर ओ ाळ ं . ानं मान खा ी
घात ी.
 “राम हा िव ू चा अवतार आहे का? जर िव ू चा अवतार असे तर गे ी तेरा
वष तो वनवासात असताना तु ा तु ा भ्◌ाूची भ ी नाही का करावी वाट ी?
िव ू चा अवतार भंपक गो ी बो णं बंद कर. ाथासाठी त: ा कुळा ी ग ारी
क न हाणपणा ा ग ा मारणा या ाचार गु ामा, झा े ा िव ं स आिण
अ कुमार ा ह े साठी तू मृ ू दंडा ा पा आहे स.” मा ा िचडून बो ानं
िबभीषण उभा रािह ा आिण णा ा,
“राजन, आपण राजधमिनपु ण आहात. हनुमान िक ं धे चा दू त अस ् यानं तो
अव आहे . दू ता ा मारणं हे राजधम आिण राज ा िवरोधी आहे .”
आप ् या पु त ा ा पािथवावर अजू न अं सं ारही झा े नाहीत आिण हा
ा ह ा या ा वाचव ाचा य करतोय याचं म ा नव वाट ं . ा ा
वाचव ासाठी िबभीषणानं के े ा राजधमाचा वापर ािजरवाणा होता.
“राजन, आपण याआधी कुबेरा ा दू ताची ह ा के ी आहे . आपण
रा सधमसं थापक आहात. आपण जो िनणय ा तोच राजधम, आिण ाची
अंम बजावणी णजे रा ा . ामुळे मृ ू दंडाचा िनणय अंितम असावा.”
महोदर मो ानं णा ा.
“राजन, ावे ळी आपण स ाट न तात. नीच कुबेर हा य होता, आिण हा
अनाय आहे . वा ी महाराजां मुळे वानरां ी आप ी मै ी आहे . कुबेरा ा आिण
आता ा काळात खू प बद झा े ा आहे . दरबाराती नवयुवक जे ं केचं भिव
आहे त ां ना आप ् या आचरणातून संदे ायचा असतो. नवीन िपढीने दू ता ा
अव समजावं याचा आद घा ू न दे ाची ही वे ळ आहे . राजधमानुसार दू तां ा
अ ा अपराधासाठी इतर दं ड आहे त- उदा. मुंडण करणं , फटके दे णं, चटके दे णं
यां पैकी एखादा दं ड आपण दे ऊ कता.”
िबभीषणानं त:चं मत ताकदीनं मां ड ं . हा राजधमाची बाजू मां डत होता की
हनुमानाची, हे मा उमगत न तं. िबभीषणावर गेच अिव वास दाखवणं चु कीच
वाट ं , ामुळे ा ा न थां बवता ाचं णणं मी पू णपणे ऐकून घे त ं . ा ा
ेक ावर चौफेर िवचार क ाग ो, या वानरा ा मु के ं तर तो ं केची
मािहती सु ीवा ा दे णार. का रा ीपासून याने राजधानीचा अंदाज घे त ा असणार,
ामुळे ा ा मु करणं धोकादायक ठरे . िबभीषणाचं मतही बरोबर होतं. नवीन
िपढी ाही दू ताची ह ा न कर ाचा आद घा ू न ायचा, पण अ कुमार ा
मारे क या ा मु कसं सोडायचं ? ता ाळ िनणय घे णं अवघड होऊन गे ं .
िनणय ऐक ासाठी दरबार कान टवका न मा ाकडं बघू ाग ा. मी
वानराकडं बिघत ं . तेही थर आिण गंभीर नजरे नं मा ाकडं बघ् ◌ाू ाग ं .
िबभीषण िवचि त होऊन चे ह यावरी हावभाव पव ाचा य करत होता हे
मा ा नजरे तून सुट ं नाही.
“िबभीषणा, तुझं णणं म ा पट ं आहे . राजधमानुसार दू त अव असतो,
हा आद रा ससा ा घा ू न दे ई . हनुमाना ा मृ ू दंड दे णं णजे रा स
सा ा ा ा क ं क ाव ासारखं होई . आज मी िपता आिण राजा अ ा दो ी
भ्◌ाूिमकां म े आहे . िप ाचं मन या मूख वानराचा मृ ू मागत आहे , पण रा सराजा
णू न राजधमाचं पा न करणं हे माझं आ कत आहे . िप ा ा मनापे ा
राजधम े अस ् यानं हनुमाना ा मु कर ाचा िनणय मी घे त ा आहे .” असं
बो ू न मी िबभीषणाकडे बिघत ं . ाचा चे हरा स झा ा. मेघनाद आिण
महोदरा ा चे ह यावर मा नाराजीची छटा उमट ी. हनुमानाचा गंभीर चे हराही
स झा े ा िदस ा.
णभर थां बून पु ढं मी ट ं ... “पण दू तानं अ ोकवनाती के े ा िव ं स,
फळां ची के े ी चोरी या अपराधां साठी तो दं डास पा आहे . वानरानं उ ा
मार ासाठी वापर े ी े पटीसारखी दोरी पे टवू न चाबकाचे फटके मारत याची
ं केतून िधं ड काढावी. दं डाची अंम बजावणी ता ाळ सु करा.” िनणय सां गून मी
िसंहासनाव न उठ ो. दरबारात सवजण उभे रािह े .
मृ ू दंड न दे ता ाने सागर पार क न िक ं धे पयत पोहचू नये, यासाठी हा
िनणय िद ा. परं तु मी ा ा मा के ी, की दं िडत के ं हे दरबारा ा समजे ना.
िबभीषणा ा मा पटकन समज ं . ाचा स चे हरा णात उदास झा ा. मी चा त
मेघनादजवळ गे ो आिण हळु च पु टपु ट ो- “मृ ू पयत फटके...”
णाचाही िव ं ब न करता मेघनादनं ि ेची अंम बजावणी सु के ी.
हनुमाना ा ाथाबु ां नी मारत तो दरबाराबाहे र घे ऊन गे ा. मी अ कुमारा ा
पािथवाकडं िनघा ो. ां गणात जाताच कणखर मन भावु क झा ं . ा ा सभोवती
बसून या आ ो करत हो ा. सूया ापयत मी एका जागेवर ां त बसून रािह ो.
मंदोदरीची अव था केिव वाणी झा ी होती. अ कुमार ा पािथवावर फु ं अंथर ी
होती. ं कावासी पािथवाचं द न घे त होते. ह ानं दु स या िदव ी सकाळी
अं सं ार कर ाचा िनणय घे त ा, ामुळे मी उठ ो आिण यनक ात गे ो.
अंगावरची उं ची व आिण अ ं कार उतरव े . सुरेचा घडा रचव ा. तेव ात
बाहे न िकंका ा, आ ो कानावर येऊ ाग ा. क ाती खडकीतून मी बाहे र
डोकाव ं . चं ड आगीचे ोळ बघ् ◌ाून मा ा पोटात गोळा आ ा. मन सैरभैर झा ं .
महादे वा, काय झा ं हे ? मनात भीती िनमाण झा ी. अ ी ा भडकणा या ा ा
महा ातून िदस ् या.
काय झा ं हे बघ ासाठी मी यनक ातून बाहे र पळत आ ो. अ कुमारचं
पािथव ठे व े ् या दा नात येऊन बिघत ं . सवजण उदास बस े होते. महा ाती
ां गणात पहारे क यां ची पळापळ चा ू झा ी. चौथ याव न ं केकडं माझी नजर
गे ी. सगळीकडे आगीचा डोंब उसळ े ा िदस ा. हा वणवा आता िव ा प
धारण क ाग ा होता.
महा ातून धावत मी खा ी िनघा ो. अंगावर उपरणं सु ा घे त ं न तं. म ा
क ाचं च भान रािह ं नाही. मा ा नजरे ा आगी ा ोळां ि वाय काहीच िदसत
न तं. काही वे ळात आगीनं पू ण ं का वे ढ ी गे ी. हान बा कां चा आिण
यां ा आ ो ानं दय िपळवटू न िनघा ं . सव आरडाओरडा आिण पळापळ
सु होती.
एका सैिनका ा घो ावर मी ार झा ो आिण नगरीत ि र ो. हता
होऊन सव बघू ाग ो. काय करावं म ा सुचेना. पहारे करी म ा घे राव टाकून
थां ब ाची िवनंती क ाग े . पु ाचा मृ ू आिण आगी ा भ थानी पड े ी
ं का... संकटं हातात हात घा ू न आ ी होती. महादे वा, काय चु क ं माझं?
“ ं कािधपती, काय झा ं हे ?” एक ं कावासी रडत जवळ येऊन णा ा. तो
घामानं डबडब े ा होता. ाचा केिव वाणा चे हरा बघ् ◌ाून मी बैचेन झा ो. माझं
सव जळताना बघणं म ा होईना.
मेघनाद, कुंभकण, महोदर पळत मा ाजवळ आ े .
“राजन, ा वानरानं ं का पे टव ी आहे .” मेघनादानं धापा टाकत
सां िगत ं . मेघनादा ा मी काहीच ु र िद ं नाही. त: ा िनणयाची म ा चीड
आ ी. यां चा आ ो ऐकून मा ा डो ां तून अ ू धारा वा ाग ् या. “महादे वा
हा िव ं स थां बवा?” मी महादे वा ा िवनवू ाग ो. पु ा आका ाकडं बघत ट ं ,
“मेघां नो, कुठे आहात?”
आग िवझव ासाठी पराका े चे य चा ू झा े . पा ाचा मारा करणं हा
एकमेव माग होता. वा याचा वे ग कमी-जा होत होता, ामुळे आग वे गानं पस
ाग ी. सुंदर वाटणारं सागवान आिण चं दन पटकन पे ट घे त होतं. सोनं, चां दी िवतळू
ाग ् यानं उ ता वाढू ाग ी. आगीचं तां डव पटकन कसं थां बवावं , याचं उ र
सापडत नस ् यानं अजू नच िचडिचड होऊ ाग ी. आगीत अडक े ् या ोकां ना
आगीतून बाहे र काढ ाचं काम वे गात सु झा ं . मी मा एकाच जागेवर उभा
रा न ते िवदारक य बघ् ◌ाू ाग ो. िक े कां चे हात-पाय भाज े े होते. उ ते ा
ती झळा बसत हो ा. माझं रीर घामानं डबडब ं . ाळां चा काळाकु धू र
आका ात झेपावत होता. जळकट वास सव पसर ा होता. मा ा नजरे समोरी
य बघ् ◌ाून, ‘आता सगळ संप ’ असं वाट ं . अ व ाळा, गो ाळां ती ाणी
मु के े गे े . ह ी, गाढवं , उं ट यां नाही मु के ं . ाणी र ा िमळे ितकडं
बेफामपणे पळू ाग े . डो ां देखत उडा े ा गोंधळ बघ् ◌ाून मी अ थ झा ो.
पु ढे चा ाचीही भीती वाटू ाग ी. कोणतंही क ण य बघ ाची म ा इ ा
न ती. त ातच एक माता क े ा नावानं मो ानं आ ो करत होती. जड मनानं
ित ा जवळ गे ो. ितचे केस िव ट े े होते. पे ट े ् या भवनावर ितचा पती
अ ाहत पाणी मारत होता. ासोबत काही सैिनकही पा ाचा मारा क ाग े .
ा मातेचा क ेसाठीचा आत टाहो दय ावक होता. राजर ा ा दो ी बाजूं ना
अस े ी सगळी भवनं, दु कानं, बाजारपे ठा पे ट े ् या हो ा. म ा पाहताच ती िवनवू
ाग ी- “राजन, मा ा क े ा वाचवा हो, ती आत अडक ी आहे .”
ा मातेनं दाखव े ं भवन आगीने पू ण वे ढ ं गे ं , ामुळे आत जाणं
न तं. एकाएकी मोठा आवाज होऊन भवनाचं छत खा ी कोसळ ं . ते बघ् ◌ाून ा
ीचा आ ो ां त झा ा. ती ा जमीनदो झा े ् या भवना ा िद े नं पळू
ाग ी. सैिनकां नी ित ा पकड ं आिण ओढत मागं खे चून आण ं . एकामागून एक
भवनं कोसळू ाग ी. िकतीजण होरपळ े असती ाम े, या िवचारानं मन सु
झा ं . केवळ बघत राहणं म ा अस झा ं . ोध अनावर होऊन डोळे ा झा े .
मा ा सवागानं पे ट घे त ् याचा भास होऊ ाग ा. “नीच वानरा...” मी ोधानं
ओरड ो,
 आगीत िक े कजण भाज े , होरपळ े . काहीजणां नी आप े ाणही गमाव े .
अनेकां ना वाचवू न सैिनक सुरि त िठकाणी घे ऊन गे े . नगरी ा म ाती ां गणात
मी तंबू उभा कर ास सां िगत ं . औषध बनवणं चा ू के ं . वै ां ना मी त: सूचना
के ् या. औषधाचा े प मी त: तयार के ा. ं केती े क जण जखमींची ु ू षा
कर ास झटू ाग ा. ा रा ी ं का अ ी ा का ात जागी होती. िकंका ा,
रडणं आिण आ ो पा न माझं दय जळत होतं.
पहाटे आग आटो ात आ ी. तोपयत सव बाजारपे ठ बेचीराख झा ी होती.
आगीची धग अजू नही जाणवत होती. थं डीतही ं का घामाघू म झा ी होती. जाग क
ी-पु ष त:चा जीव वाचवू क े , पण हान मु ं , गभवती या, वृ द आिण
आजारी ोक मृ ु मुखी पड े . पू ण भाज ् यानं काही ोकां ची ओळख पटवणं
अवघड झा ं . या सवना ापु ढे अ कुमार ा मृ ू चं दु :ख म ा कमी वाट ं . ब याच
सेनानायकां ची भवनं जळू न खाक झा ी होती. माणसं, ाकडं , रे ीम, धा
जळा ् यानं ाचा जळकट वास सव पसर ा होता.
“राजन, आग आटो ात आ ी आहे .” ह ा ा बो ानं मी ू ातून
बाहे र आ ो.
“ ं का जळा ् यावर?” मा ा दु :खद बो ानं तो अ थ झा ा. ा ाही
रडू कोसळ ं . काही वे ळ आ ी काहीच बो ो नाही. मी त:वर राग काढू
ाग ो. जड झा े . एकेक उ ारत मी ट ं -
“ ं कावासी... सुरि त आहे त ना?”
“होय राजन, परं तु अजू न बरे च जण बेप ा आहे त.” ह ा ा दब ा
आवाजात बो ानं मनाची धडधड वाढ ी.
“बरे च णजे िकती?”
“न ी आकडा सां गाय ा वे ळ ागे . वृ द, हान मु ं आिण यां चं
माण अिधक आहे . ाती काही गभवती हो ा.” ह सां गत होता. मी अ थ
होऊन डो ा ा हात ावू न बस ो. डोळे िमट े , या-मु ां चा आत टाहो डो ात
घु मू ाग ा होता.
“राजन, एक वाईट घटना घड ी आहे .” महोदरा ा बो ानं छातीत अजू न
ध झा ं .
 “अजू न वाईट घटना?” मी डोळे उघडून बिघत ं . ा ा चे ह यावर राग होता.
सगळं रीर घामाघू म झा ं होतं. ाचे मोकळे सोड े े केस अ ा झा े होते.
व फाट ं होतं.
“कारागृहातून काही कैदी पळा े त. ... ाती एकजण मह ाचा होता.” दु सरं
वा चाचरत बो ा.
“जीव वाचव ासाठी पळा े असती . पळू दे त. मह ाचं कोण होतं ात?”
मा ा नावर ानं िति या िद ी नाही. नजर चु कवत तो दु सरीकडं बघू ाग ा.
“कोण होतं?” मी िचडून परत िवचार ं .
“ नी” महोदरानं रागानं िचडत सां िगत ं . मी ताडकन जागेव न उठ ो.
“काय? नी पळा ा?”
िन आिण ा ा साथीदारां ना मी पू णपणे िवस नच गे ो होतो.
जवळजवळ वीस वष कैदे त रािह ् यावरही पळायची िह त क ी झा ी ाची?
पळ ाइतपत ाचं रीर मजबूत रािह ं , याचं नव वाट ं .
“ ोधा ा ा. जा दू र नसे गे ा. पण तो पळा ाच कसा?”
“ ा वानरानं िन ा मु के ं . आगीत ाचं पू ण रीर भाज ं होतं. वे दनेनं
तो मो ानं ओरडत होता. ा ा अंगावर वानरा ा ते टाकताना काही सैिनकां नी
बिघत ं . सैिनकां नी ा दोघां वर ह ् ा के ा, पण दोघं ही पळा े .” महोदरानं िचडून
िति या िद ी. म ा आ चय वाट ं .
“काय? नी आिण वानर दोघं ही सोबत पळा े ?” ऐकून म ा ध ाच बस ा.
मी अ थ झा ो. िवचार करत येरझारा घा ू ाग ो. रा भर कुणीही झोप ं
न तं. धावपळ झा ी तरीही कुणा ाही चे ह यावर थकवा जाणवत न ता. राग
आिण मन ाप मा े का ा चे ह यावर िदसत होता.
“िपता ी, काय झा ं ?” मेघनादानं जवळ येऊन िवचार ं .
“ िन पळा ा, ोधा ा ा. ा ा आता िजवं त बघ ाची इ ा नाही.”
मा ा मो ानं ओरड ानं सगळे जण मा ाकडं भीतीनं बघू ाग े .
“राजन, ते नीच इत ा सहजसहजी ं केबाहे र नाही जाऊ कणार. मी त:
पू ण तुकडी घे ऊन ां ना ोध ासाठी जातो. सागरावर ग घा णा यां ना सतक
करतो. काही वे ळातच दोघां चं काप े ं म क ं के ा महा ारावर टां गतो.”
महोदर तावातावानं बो ू न िनघा ा. ा ामागं महापा व, धू ा सु ा गे े .
 ते दु वानर राम आिण सु ीवाचं नाव घे ऊन सीतेसाठी आ ो आहे असं सां गत
होतं, मग संबंध नसताना ानं नी ा का मु के ं ? सीते ा का नाही मु के ं ?
ते वानर सीतेसाठी आ ं होतं, की नीसाठी? सु ीवाकडून आ ं होतं, की
दे वां कडून? ानं आप ् या ा मूख बनव ं . ते दे वां कडून आ ं असावं .” माझी दो ी
मनं न िवचा ाग ी.
“राजन, सगळीकडची आग िवझ ी, परं तु आ चयकारक गो णजे ...”
ह बो ता बो ता थां ब ा.
“पु ढं बो ा सेनापती, आता काहीही ऐक ाची ी आहे मा ात.” मी
ख तेनं णा ो.
“ े क भवना ा ा वानरानं आग ाव ी, पण िबभीषणा ा भवना ा
आगीची िकंिचतही झळ पोहोच ी नाही.” ह ा ा या वा ासर ी मी
आ चयचिकत झा ो. डो ात एकदम िझणिझ ा आ ् या. ह पु ढं सां गू ाग ा,
“िबभीषणा ा भवना ा दो ी बाजूं ना आग ाग े ी होती. िबभीषणाचं
न ीब चां ग ं , असं म ा पिह ् यां दा वाट ं , पण जाऊन बिघत ् यावर सं य
आ ा. पू ण ं केनं पे ट घे त े ा असताना तो भवनातून बाहे र सु ा आ ा नाही.
ा ा भवनाचे दरवाजे े कुणा ाही मदतीसाठी उघड े गे े नाहीत.”
“िनदयी आहे तो.” असं बो ू न मी िबभीषणा ा ि ा िद ् या.
“िपता ी, िबभीषण तुमचा भाऊ अस ा तरी तो ं केचा कधीच होणार नाही.
तु ी ा ावर िकतीही े म करा, पण ाचं आप ् या कोणावरही े म नाही. मागी
काही िदवसां पासून ाचा आिण मा ी ा चार पु ां चा ं केती वावर सं या द
आहे . अ कुमारची ह ा करणा या वानरा ा जीवदान दे ास तो तु ा ा उद् यु
करत होता. आप ं सीतेकडं वळवू न ा नीच वानरानं आिण िबभीषणानं
नी ा मु के ं . यासाठी दे वां कडून ा ा खू प काही मोबद ा िमळा ा असणार,
यात म ा कस ीही ं का वाटत नाही. उ रे कडी ापा यां सोबतचे ां चे वाढ े े
संबंध आपण कायम डोळे झाक करत आ ात. ं के ी ानं कपट के ं आहे . या
घर ा भेदी ा जाब िवचारा. ं केती े क मृ ू ा, ह े ा जबाबदार ध न तु ी
िबभीषणा ा मृ ू दंड ा.” मेघनाद मो ानं िचडून रागात बो ा. कुंभ आिण िनकुंभ
मेघनाद ा सुरात सूर िमळवत होते. मी ां चा आवे बघत रािह ो.
 “काका, आता ा ा माफी नको, िनणय ा. वानर आिण िनपे ा या
घरात ् या सापां ना आधी ठे चा” िनकुंभ ोधानं फणफणत णा ा.
***
मेघनाद कुंभ-िनकुंभ ा समजावत मी ां त के ं . जखमींची चौक ी के ी.
वै ां ना सूचना क न महा ाकडं िनघा ो. िबभीषणा ा िनरोप पाठव ा.
िबभीषणाचं च भवन कसं नाही जळा ं , हा िवचार डो ातून जात न ता. महा ा ा
पाय या चढताना पाय जड झा े होते. म ा तर आनंद ाय ा हवा, की बंधूचं भवन
नाही जळा ं , पण भोवता ची भवनं पे ट े ी असताना ा ा भवना ा सु ा आग
ागणं साहिजक होतं, या गो ीकडे ह ानं वे धून म ा िवचार कराय ा भाग
पाड ं . ा ा अगोदरच माहीत होतं का, की ं का अ ी ा भ थानी पडणार
आहे ? जर ाचं भवन वाच ं तर ानं इतरां ा मदतीसाठी त: ा भवनाचा
दरवाजा का उघड ा नाही? ा ा काय अपे ि त होतं? दरबारात िबभीषणानं जीव
वाचव ाचा य के ा णू न तर वानरानं िबभीषणाचं भवन पे टव ं नसे ? पण
वानरा ा कसं माहीत हे च िबभीषणाचं भवन आहे ? ाची आिण िबभीषणाची ा ा
भवनात भेट झा ी होती का? माझा िबभीषणावरचा सं य वाढ ा. िबभीषणानं ोह
के ा असे तर तो मु ू दंडास पा आहे . स ा भावा ा मृ ू दंड दे णं मा ाकडून
नाही. यनगृहात न जाता मी बैठकी ा दा नात आ ो. खडकीतून ं केकडं
बघायची आज िह त झा ी नाही.
‘महादे वा, िबभीषण िन ं क असू दे .’ आसन थ होत मी पु टपु ट ो. काही
वे ळानं िबभीषण दा नात आ ा.
“ णाम बंधू! भेट ासाठी िनरोप िद ात. काही मह ाचं आहे असं वाट ं
णू न तातडीने आ ो”
“हो. मह ाचं च आहे .” सेवकां ना मी बाहे र जा ासाठी खु णाव ं .
“िबभीषणा, आजपयत आपण अनेकदा संकटां ी सामना के ा, पण का ा
घटनेनं मी िवचि त झा ो. अ कुमारचा मृ ू आिण ं का जळा ् यानं माझं मन
अ थ आहे . यात वानराची चू क असो िकंवा काहीही, पण ं केची झा े ी हानी
िज ारी ाग ी. ं के ा आज तु ा स ् ् याची गरज आहे .” असं बो ू न मी सुरेचा
ा ा उच ा. ाचा ेक ऐक ासाठी आतुर झा ो. ा ा दे हबो ीचा
अंदाज घे ऊ ाग ो.
 “खरं आहे . िवचि त करणारी घटना आहे ही, आिण खू प मोठा अप कुनही
आहे . येणा या काळात ं केवर येणा या संकटाची ही चा आहे . सीते ा इथं
आण ् यानंच ं केवर ही वे ळ आ ी आहे . रामा ी ितचा िववाह झा ् यानंतर गेच
रामा ा वनवासा ा जावं ाग ं . ित ा ं केत आण ं आिण ं का पे ट ी. म ा सीता
अप कुनी वाटत आहे , आिण धमाननुसार आपण पर ीहरणाचं पाप के ं आहे .
अधमानं वाग ् यामुळेच ं का पे ट ी. अजू नही वे ळ गे ी नाही राजन, आपण सीते ा
मु करावं .”
ा ा स ् ा मािगत ा तर ानं सीतामु ीचा उपदे के ा. म ा राग
आ ा, पण ा ा जाणवू िद ं नाही. ां तपणे ा ा ट ं ,
“तुझं णणं म ा खरं वाटू ाग ं आहे . ित ामुळेच हा अप कुन असू
कतो. परं तु धमाधमाचं ान म ा तु ापे ा जा आहे . तुझी धम ृती आधार
मान ी तरी मी अधम के ा नाही. मी बळजबरीनं सीता उपभोग ी िकंवा ितची
िवटं बना के ी तर अधम होई . ू पणखे चं नाक, कान कापू न खरं तर रामानंच अधम
के ा आहे . धमाचा तु ा अजू न अ ास करावा ागे .”
मा ा बो ानं ाचा चे हरा पड ा. म ा खू प वे ळ मन जपता येत नाही हे
ा ा माहीत असूनही सीते ा मु कर ाचा स ् ा ानं म ा िद ा. बराच वे ळ
दोघं ही ां त होतो. मी मु ा ा हात घा त िवचार ं ,
“ ं का जळत असताना तू मदतीसाठी बाहे र का नाही आ ास?”
“झोप ो होतो. पहाटे उठ ो ते ा म ा समज ं . सकाळपासून पाणी आिण
भोजनाची व था ावत होतो. आप ा िनरोप िमळा ा, आिण गेच इकडं आ ो.”
“िबभीषणा, तु ा भवनाजवळी सगळी भवनं बेिचराख झा ी, पण तुझं
भवन ा वानरानं का नाही पे टव ं ?”
“ते म ा कसं माहीत असणार? ते तर ा वानरा ाच िवचारावं ागे .”
“वानर तु ा भवनात तु ा भेट ं होतं, खरं आहे ना? स काय ते सां ग.” मी
मो ानं खडसावत ा ा िवचार ं . तो कवराबावरा झा ा. चे ह यावरचे भाव ा ा
पवता नाही आ े .
“असं जोरात बो ू न तुझंच खरं होणार आहे का द ीवा? बस झा ं हे
मो ानं बो णं . ं का उभारणीत तु ाएवढाच आ ा सव भावं डां चाही वाटा आहे .
मोठा आहे स णू न तू राजा झा ास. तुझं मा ाकडं सारखं सं यानं बघणं मा ा
सहन ी ा प ीकडचं आहे . अ कुमाराचा मृ ू आिण ं का जळ ् याचं जे वढं
दु :ख तु ा आहे तेवढं च म ासु दा आहे . े का ा आ स ान असतो हे तू पटकन
िवसरतोस.’ िचडून बो त तो जागेव न उठ ा.
ानं माझा ‘द ीवा’ असा एकेरी उ ् े ख के ् यामुळे म ा राग अनावर
झा ा. मी म ाचा घडा फेकत जोरात ओरड ो, “तू ं कािध ाचा अपमान के ास
िबभीषणा. आता या णा ा मी तु ा मृ ू दंड दे ऊ कतो.”
तो िबचक ा, थरथर कापू ाग ा. मी रागानं बिघत ् यावर तो भेदर ा. काही
वे ळानं आत रात णा ा, “सतत तुझं मन जपत आ ी भावं डं आयु जगत
आ ो. तु ा आवडणार नाही अ ी एकही गो आ ी के ी नाही. तु ा मनाची
त: ा मनापे ा जा काळजी घे त ी. आ ी भावं डां नी तुझे आदे
पाळ ावाचू न आजवर काहीच के ं नाही. बापा ा िवसरा णा ास, परत ां चं
तोंड पािह ं नाही. नैॠ िद े ा जायचं णा ास, िवचार न करता िनघा ो.
असुरां म े राहायचं णा ास, रािह ो. तू सां िगत ं ाच मु ी ी िववाह के ा.
ढायचं णा ास ते ा िजवाची पवा न करता तु ा ासाठी ढ ो. रा सधम
तयार करायचा होता तु ा, तर तो धम बनव ा. आय असून आयािव द ढ ो.
बो ट ं की बो ायचं , बसं ट ं की बसायचं . आमचं ातं हरव ं तु ा
मह ाकां ेपायी, तरीही मा ावर सं य घे तोस?”
ा ा मनाती धग आिण राग बाहे र िनघा ा. मी ा ा े क आरोपास
उ र दे ासाठी अधीर झा ो.
“िबभीषणा, मी आजपयत जे काही के ं ानं तुमचं नुकसान काय झा ं ?
मा ा मह ाकां ेनंच ै ो ाती सवात संप नगरीत तू आिण तुझं कुटुं ब सुखानं
राहतं आहे . आप ं आय असणं मी नाही, आप ् या बापानं नाकार ं होतं णू न
आप ् या ा असुरां सोबत नैॠ े ा जावं ाग ं . सगळी सुखं मी एक ानं नाही
उपभोग ी, असुर, दै , दानव, आ या सवानी उपभोग ीत; आिण आपण मा ा
नाही तर आई ा ां साठी ढ ो. तु ा वै िदक धमानं आप ् या ा बापाचं कुळ
नाकार ं , ामुळे मी त:चा रा सधम तयार के ा. परं तु ं केत वै िदक धम
आचरणाचं आिण िव ू पुजेचं पू ण ातं बंधू णू न फ तु ा िद ं . आपण
ढ ो, ब वान झा ो णू न गंधवराज ै ु षनं ां ची क ा तु ा िद ी. सरमा
अित य सुंदर अस ् यानं तू िववाहास तयार झा ास. इतर भावंं डां सारखा जीव
धो ात घा ू न त: तर कधी ढ ाच नाहीस. केवळ माझा स ा बंधू णू न तु ा
आदर आिण स ान िमळतो आहे . कुवतीपे ा तु ा जा च िमळा ं आहे . काय
कमी के ं तु ा? तुझं कोणतं आिण मह ाकां ा पू ण नाही के ी?” मा ा
बो ानं तो िन र झा ा, थोडा रडवे ाही झा े ा िदस ा. काही वे ळानं णा ा.
“माझं मन तु ा कसं समजत नाही? म ा या रा स सा ा ाचा वारस कर.
तु ा पदानंतरचं मह ाचं पद दे . तु ानंतर रा सां चा भावी राजा णू न माझं नाव
घोिषत कर. माझंही आहे रा सराजा बन ाचं ” ा ा बो ानं म ा राग
अनावर झा ा. मी िचडून ट ं -
“िबभीषणा. काय बो तो आहे स तू? भानावर आहे स का? रा स सा ा ाचा
राजा होणं इतकं सोपं आहे असं वाटतं का तु ा? आजपयतचं तुझं गत ौय
काय? काहीच नाही. सा ा ाचा वारस हो ाची पा ता फ मेघनादम े आहे .
आता वय झा े ं असताना तू अ ी अपे ा ठे वणं मूखपणाचं आहे . मेघनादा ा अध
जरी तुझी पा ता असती, तरी तु ा मी राजा बनव ं असतं. या वयात स ् ागारा ा
भ्◌ाूिमकेत रा न मान िमळवायचा असतो. नीघ आता तू.”
ा ाकडं न बघता ा ा मी िनघू न जा ास सां िगत ं . तोही आवे ात
िनघ् ◌ाून गे ा. पा ता नसताना कोणतीही अपे ा ठे वणं आिण ती पू ण होत नाही
ट ् यावर नाराज होणं याव न दु जन ओळखता येतो. िबभीषणा ा स ाटपद
िदस ं , पण ासाठी ागणारे गुण आ सात कर ाचा ानं कधीही य के ा
नाही. े वटी वानरानं ाचं भवन का नाही जाळ ं , हा न मा अनु रतच रािह ा.
***
अ कुमारचे अं सं ार झा ् यावर े क जण झपा ानं परत ं का
उभारणी ा कामा ा ाग ा. ं का जळ ाआधी ज ी होती त ीच पु ा उभी
कर ासाठी मी त: जातीनं घात ं . िदवसरा े कडो तं , कारागीर, मजू र
राबू ाग े . ं का पु ा आकार घे ऊ ाग ी.
गु चर दररोज िक ं धे ती मािहती दे ऊ ाग े . वानरसेनेनं दि णे कडं
याण के ् याची बातमी िमळा ी, पण आ ी िचं ता के ी नाही. ं का उभारणीत
ाकडे जवळजवळ दु झा ं . वानरसेना समु ओ ां डूच कणार नाही, याची
म ा पू ण खा ी होती. एक िदवस वानरसेना समु ावर येऊन धडक ी. ही बातमी
समज ी ते ा मा समु ात ां ना एकही ग बत िमळू नये, अ ी व था के ी. जर
ां नी छो ा नावा बनव ् या तर ा पा ात बुडवाय ा, असा आदे िद ा होता.
संर क ग बतं सुस होती. वानरां नी समु ावर सेतू बां ध ास सु वात के ी ते ा
मा मी िवचारां त पड ो. ह आिण मा ् यवान आजोबां ना चचसाठी बो ाव ं .
“आजोबा, वानरसेनेनं समु ावर सेतू बां ध ास सु वात के ी आहे . सेतू
बां ध ापासून आपण ां ना तातडीनं रोखणं आव यक आहे . जर सेतू बां ध ा गे ा
तर ं केचं अभे पण संपु ात येई .” मी काळजी ा सुरात ट ं . मा ा बो ानं
मा ् यवान आजोबा सावका उभे रािह े आिण त:ची ु दाढी कुरवाळत
णा े ,
“राजन, म ा तर ही फार िचं तेची बाब वाटत नाही. वण सागरावर सेतू
बां धणं नाही. जर असा य सु ीवानं के ा, तर सेतू बां ध ा ा
अंगमेहनती ा कामानं वानरसेना थकून जाई . अंतरही जा आहे , ामुळे
समु ात सेतू बां धणं सुरि ततेचं नाही. वे ळखाऊ कामानं वानरसेनेची वाताहत होई .
यदाकदािचत ां नी सेतू बां ध ा तरीही थक े ् या वानरसै ा ा हरवणं सोपं
जाई .” आजोबां ा तकानं मा ा मना ा थोडं ह कं वाट ं .
“राजन, सेतू बां ध ा ा कामास बराच अवधी ागतो. रामानं वण सागर
कधी पािह ा नसे , ामुळेच अंदाज न घे ता ां नी सेतू बां ध ास सु वात के ी.
काम सु के ं अस ं तर ते पू ण हो ास िकमान सहा मिहने तरी ागती . सै ास
यु दाआधी अंगमेहनतीचं काम िद ं तर ा सै ाचा पराभव होतो, हे ान ा ा
नाही. यु द कदािचत आप ् या भ्◌ाूमीवर होई . ं केत येईपयत अधअिधक
वानरसैिनक थं डीनं गारठून जाती . ामुळे आप ा िवजय िन चत आहे .” ह
आिण आजोबां ा िति येनं मा ा मनावरचा ताण कमी झा ा.
“तरीही सेनापती, सैिनकां ा कवायती सु ठे वा. यु दा ा कोण ाही
संगास तोंड दे ास रा स सेनेस तयार अस ी पािहजे .”
***
काही िदवसां तच गु ु चरां कडून बातमी येऊन धडक ी. समु ावर सेतू बां धणं
नाही, हा अंदाज खोटा ठरवत बां ध े ् या सेतूव न वानरसेना ं के ा
समु िकना यावर आ ी. आता यु द िन चत, असा िवचार क न तातडीनं मी
मंि जनां ची बैठक बो ाव ी. मा ् यवान आजोबा, कुंभकण, िबभीषण, महोदर,
ह , धू ा , अकंपन, अिवं सवाना तातडीनं िनरोप पाठव े . थमच मी
मेघनादा ा आिण इतर युवा सेनानायकां ना मंि सभेस आमंि त के ं . राजकीय
घडामोडी आिण यु दनीती या गो ी ां ना आता समजाय ा ह ात. राजा णू न
 ढव ी जाणारी ही माझी े वटची ढाई ठरावी. या पु ढे मी मु िचं तन, संगीत
आिण आयुवदाती अ ासास वे ळ दे णार, या िवचारापयत मी आ ो होतो.
िबभीषण दा नात येताच मेघनादाकडं बघू न तो णा ा, “बंधू, या ा
आप ा ीन मंि सभेचं आमं ण कसं िद ं गे ं ? या ा मंि सभेचं सद कधी
िमळा ं ? याचं अजू न अ ास आिण सरावाचं वय आहे .” िबभीषणा ा बो ानं
मेघनादचा चे हरा पड ा. तो मा ाकडं बघू ाग ा.
“िबभीषणा, अ ासाचा भाग णू नच या ा मंि सभेस बो ाव ं आहे . यानं
इं ा ा परािजत के ं आहे , ामुळे ौया ा बाबतीत हा आप ् या सवापे ा उजवा
आहे . उ ाचा ं कािधपती आहे मेघनाद.” मा ा उ रानं मेघनादासह कुंभ-िनकुंभ
खू झा े . िबभीषण नाटकी हसत आसन थ झा ा.
एकामागोमाग एक असे सव जण दा नात उप थत होऊ ाग े . मी ां तपणे
े काचा चे हरा ाहळू ाग ो. महोदर, मेघनाद, आिण ह ाचा िनधारयु
चे हरा सोड ा तर इतर सगळे म ा िचं तीत अस ् याचं जाणव ं . ब तेक अनािमक
भीतीनं िकंवा यु द करावं ागे या िवचारां नी सव जण िचं तीत मु े ने बस े होते. अित
सुख उपभोग ं की संघषाची अिभ ाषा कमी होते. सव जण आ ् याची खा ी क न
मी बो ास सु वात के ी.
“आपण सगळे एकमेकां चे आ आहोत, िम आहोत आिण मागद कही
आहोत. आयु ात जो काही संघष मी पािह ा आहे ा े क संघषात आपण
बरोबरीनं ढ ो, िजं क ो. तु ा सवाना िवचारात घे त ् याि वाय मी आजवर
कोणताही िनणय घे त ा नाही आिण यापु ढेही घे णार नाही. वै य क िवचारां मधू न
घे त े ् या िनणयापे ा सामूिहक चचतून घे त े ा िनणय हा िनणायक आिण अचू क
असतो, या सुमा ी आजोबां ा िवचारावर आजपयत रा स सा ा ानं गती के ी.
मा ् यवान आजोबा, िबभीषण, कुंभकण आपण नीित ा ाचे अ ासक आहात.
सेनापती, महोदर, महापा व, धू ा , आपण यु द ा ाचे जाणकार आहात.
नीित ा आिण यु द ा ात जाणकार अस े ् या सवानी िमळू न चचा क न
िनणय घे त े , णू न आपण आजपयत िवजयी झा ो आिण यापु ढी यु ात सु ा
िवजयी होऊ, असा म ा िव वास वाटतो.“ बो ता बो ता मी थां ब ो, सग ां कडं
बिघत ं आिण पु ढं णा ो,
 “द न ा ानं घे त े े िनणय चु कीचे च असतात, असं माझं णणं नाही
आजोबा, पण समु ावर वानरसेने ा सेतू बां धू ा, ां ना सेतू बां धणं होणार
नाही. अध सेना मू त होई , मग थक े ् या वानरसेनेचा समु ावरी आप े
पहारे करीच ां चा पराभव करती , आप ् या ा यु दाची गरज भासणार नाही, यु द
झा ं तरी आप ् या भूमीवर होणार अस ् यानं आपण ां चा सहज पराभव क , हे
णणं ा वे ळी म ा सु ा यो वाट ं होतं, पण यु द ानुसार छोटं यु ही
भूमीत नसावं हा साधा िवचार आपण कुणीच के ा नाही.
वानरसेना ं के ा तीरावर पोहोच ी आहे . वकरच ं केत येऊन
आप ् या ा आ ान दे ई . हनुमानाकडून अ कुमाराचा मृ ू झा ा, परं तु ा ा
मृ ू दंड न दे ता राजधमानुसार अचानकपणे आपण दू त ठरव ं .” िबभीषणाकडं
ती ण कटा टाकत मी ट ं . माझी नजर चु कवू न तो खा ी बघ् ◌ाू ाग ा.
“वानरा ा दोरीसार ा े पटी ा आग ाव ाची ि ा िद ी. ातून
झा े ी ि कोटाची अव था, मृ ू मुखी पड े ् या ोकां चा आ ो अजू नही
डो ातून जात नाहीये. ा वण ात िक े क िन ाप नाग रकां ना ाण गमवावे
ाग े . सुंदर अ ा ं के ा ा वानरानं नाही पे टव ं , तर आप ् या मूख राजधमानं
पे टव ं हा आप ् या डो ां देखत झा े ा पिह ा पराजय. िक े क वषापासून
कारागृहात खतपत पड े ा नी अनागोंदीचा फायदा घे ऊन अभे ं केतून
पळा ा, हा दु सरा पराजय आहे . द न ा आिण यु द ा ाचा आप ् या ा
ां तपणे िवचार करावा ागे . नाहीतर रा स सा ा ाचं अजू न नुकसान होणार हे
िन चत. कोणतंही िव न आणता आपण वानरां ना समु ावर सेतू बां धू िद ा हा
आप ा ितसरा पराजय आहे , हे आप ् या ा मा करावं च ागे . आता सव सुखं
ागून ां ना जागं करावं ागे . ं केवर यु संकट आ ं आहे , हे जाणू न
े कानं आप े िवचार मां डावे त.” मी मत मां ड ं आिण ह ाकडं ि ेप
टाक ा. ह यु दास कायम उ ुक असायचा. ा ा े रणादायी बो ानं
बैठकीत ू त आिण ऊजा येई या उ े ानं ा ा बो ास खु णाव ं .
“राजन, आजवर आपण घे त े े सव िनणय यो होतेच असं नाही. ाती
िक े क िनणय चु कीचे होते. पण फ अंगात धमक अस ् यानं े क िनणय आपण
ढू न यो ठरव ा. त:वरी िव वास आिण िजं क ाची इ ा ी अस ् यानं
आपण कुबेर, यम आिण इं यां चा पराभव के ा. ा वे ळेस तर आपण ज द गतीनं
िनणय घे त े होते. यु ाचा िनणय घे त ् यानंतर िक े क िदवस हा वास चा ायचा.
वास पू ण कर ाची उम मनात ठे वू नच आपण यु ं िजं क ीत. पण आता असा
दीघ वासही नाही, आिण आज आप ् या समोर आ े ी प र थती हे काही
यु दसंकट नाही. या यु ास संकट णता येणार नाही. मी तर या ा यु दसराव
णे न. कारण -भूमीवर यु नाही, तर सराव होत असतो. थक े ् या आिण
अधि ि त वानरसेने ी ढणं ही फार मोठी गो नाही, असं माझं गत मत
आहे . या दरबाराती कोणताही सेनानायक या वानरसेनेचा सहज पराभव क
के . ामुळे िचं ता सोडावी आिण यु दसरावाची तयारी करावी.” ह ा ा
बो ानं बैठकीती तणाव काही माणात िनवळ ा. दरबारात कुजबुज सु
झा ी. ह खा ी बस ा आिण गेच महोदर बो ास उभा रािह ा.
“राजन, सेनापतीं ा िवचारां ी मी पू णपणे सहमत आहे . फ सवानी एक
गो िवस नये. यु सरावात आपण समोरी यो ा ा मा न टाकत नाही, पण
या सरावात समोरी यो ां ना मृ ू मुखी पाडायचं आहे हे सव सै ा ा सेनानायकां नी
आधी सां गावं .” ा ा बो ानं दा नाती सव जण हस े . म ाही महोदरा ा
िवनोदावर हसू आ ं . महोदरानंतर मेघनाद उभा रािह ा.
“राजन, वानरां सोबत यु ही क ् पनाच म ा सहन होत नाही. वानर सेनेम े
यो े नाहीतच. यु कौ ् यिवरिहत सेने ी ढताना ां चीच क होई .
ां ाकडं नाहीत ामुळे भूमीत असो वा ां ा भूमीत, िवजय हा
आप ाच आहे .” मेघनाद आवे ात बो त होता. तेव ात सेवेकरी मा ाजवळ
आ ा आिण कानात हळु च णा ा,
“राजन, वानरसेनेचा दू त राजधानी ा वे ाराजवळ आ ा आहे .
आप ् या ा भेट ाची परवानगी मागतो आहे .” मी ा ा होकार दे ऊन जा ास
खु णाव ं . हनुमान समोर येणार या िवचारानं मी सुखाव ो. ा ा आता िजवं त परत
पाठवायचं नाही, असं मनात ठरव ं .
“राजन, काय झा ं ? आपण ां त का झा ात?” ह ानं िवचार ं .
“वानरसेनेचा दू त आ ा आहे .” मा ा बो ानं दा नात कुजबुज सु
झा ी.
“अकंपना, ा ा दरबारात गेच घे ऊन या. आजच यु ाचा ं ख वाजवू .”
असं णू न मी उठ ो. मा ा पाठोपाठ सगळे दा नाबाहे र आ े . आ ी दरबारात
पोहोच ो आिण दू ताची वाट पा ाग ो. काही वे ळात अकंपन दू ता ा घे ऊन
आ ा. दरबारात येताच मी ा ाकडं बिघत ं , आिण म ा आ चयाचा ध ाच
बस ा.
“अंगद!” तोंडातून बाहे र पड े . दरबार ा ाकडं कुतूह ानं पा
ाग ा. मा ासमोर येऊन म ा तो णा ा,
“वा ीपु अंगदचा ं कािधपती रावणास णाम!” ा ा बघताच माझं मन
वा ी ा आठवणीत गे ं . मी ा ाकडं एकटक बघू ाग ो. या ा ी काय बो ावं
हा न पड ा. मी नाटकी हसत ा ा ट ं ,
“ णाम अंगद! वा ीपु अस ् यानं तू म ा पु वत आहे स. तु ा बघू न आनंद
झा ा.”
“ ं कािधपती, मी आज तुम ासमोर वा ीचा पु णू न नाही, तर भू
रामां चा दू त णू न संदे घे ऊन आ ो आहे .”
“काय? म ा वाट ं तू िक ं धे चा दू त णू न आ ायस. वा ीपु ाची दू त
णू न के े ी चे ा मना ा वे दना दे त आहे . महान आिण ािभमानी वा ीचा पु
सु ा ािभमानी असे असं म ा वाट ं होतं. पण तू तर त:ची फारच िकंमत
कमी क न घे त ीयस. सेवकानं कर ाची कामं वा ीपु करतो आहे .” मी ा ा
तु तेनं णा ो.
“नाही ं कािधपती, मी जरी आता भू रामाचा दू त णू न आ ो अस ो तरी
िक ं धे चा युवराज आहे .” अंगद िन चयानं णा ा. ा ा बो ावर मी
कु तपणे हस ो.
“अंगदा, केवळ युवराज या पदावर समाधान मान ं स. खरं तर वा ीनंतर तू
िक ं धे चा राजा असावयास हवा. ानं तु ा बापाची ह ा के ी ाचा दू त णू न
तू मा ाकडं आ ास. ा सु ीवामुळे बापा ा कपटानं ाण गमवावा ाग ा, ा ा
राजा के ं स आिण वर या गो ीचा अिभमान बाळगतोस! तू अ ं त मूख आहे स.” मी
जरा िचडून ट ं . ावर ानं काहीच िति या िद ी नाही. अपमान झा े ाही या
मूखा ा समजत नाही. म ा ा ाकडं बघावं सं वाटे ना.
“दू ता, तुझा संदे सां ग.” ह अंगदाकडं बघत णा ा. अंगदानं
मा ाकडं बिघत ं . मी ा ा मूक संमती िद ी.
 “ ं कािधपती, भू रामां ा प ीस आपण कपटानं हरण क न ं केत
आण ं आहे . पर ीहरण हा अधम आहे . आपण सीतामाते ा मु करावं , भू
रामाचं मां डि क प रावं आिण ं केत सुखानं रा करावं . नाही तर वानरसेना
ं केत आ ी आहे . यु ास तयार ावं .” अंगदानं ां तपणे संदे सां िगत ा. ाचा
संदे सां गून झा ् यावर महोदर गेच उभा रािह ा.
“बाप बद णारा हा धमाची भाषा करतो आहे . अंगदा, भावा ा मा न ा ा
प ी ी ासोबत करणं ा ा कोण ा धमाची मा ता आहे हे सां ग ी ?
ं कािध ां नी सीताहरण के ं हा अधम, आिण आम ा बिहणीची िवटं बना कोण ा
धमा ा अनुस न होती? त: ा बापासोबत झा े ं कपट तु ा िदस ं नाही परं तु
सीताहरणाती कपट मा गेच तु ा िदस ं .तु ासारखा पु महादे वानं
गां डुळा ासु ा दे ऊ नये.” महोदर मनात येई ते रागात बो ा. मी ां त
राह ासाठी ा ावर ओरड ो. अंगदही रागानं फणफणत महोदराकडं बघू
ाग ा.
“अंगदा, तुझे िपता वा ी आिण मी जीव ग िम होतो, ामुळे तू म ा
मेघनादासारखा आहे स. तू अजू न अजाण आहे स. मी सीताहरण के ं ते ू पणखे ा
िवटं बनेमुळे हे तु ा माहीत आहे का? तू जो अधम णतोस ते कोण ा धमा ा
आधारावर? तु ी वानरं तर वै िदक नाहीत. ा वै िदकां नी तु ा ा बिह ृ त के ं ा
आयासाठी वानरसा ा यु करत आहे ? जरा िवचार कर. तु ा पू वजां ा
संघषा ा मातीत नको िमळवू स. सु ीवा ा भीतीनं जर तू असा वागत अस ी तर
मी आहे तु ा पाठी ी. िक ं धे चा तू राजा हो. मा ा िजव ग िम ाचा तू पु
आहे स. तु ा मी सवतोपरी सहकाय करीन.”
“नाही ं कािधपती, आपण माझा बु भेद करीत आहात. आप ा िनणय म ा
सां गा. भू राम माझी वाट पाहत असती . म ा उ ीर होत आहे .” िनधारानं
मा ाकडं बघत अंगद णा ा. आता मा माझा राग अनावर झा ा. े षानं मी
ा ा ट ं,
“दू ता, तुझी मित झा ी आहे . तु ा न ा बापानं रत ं का सोडून
िनघू न जावं . रामा ा मी सीता दे ईन, पण ां ना ं केचं नाग रक कारावं ागे .
ां नी रा स सं ृ तीचं पा न करावं आिण ं केत सुखानं राहावं . णानं
ू पणखे ी िववाह करावा. नाही तरी मृ ू ा अपे ेनं तु ी ं केत आ ाच आहात,
तर तुमची अपे ा रा स सेना न ीच पू ण करी . वा ीचा पु णू न आतापयत
तु ा ी ां तपणे बो ो. माझा संदे समज ा असे च. नीघ आता.” अकंपनाकडं
पाहत ट ं , “अकंपना, या मूखा ा ं केबाहे र सोडा.”
दरबारात ां तता आ ी. िबभीषण मा अ थ झा े ा िदस ा. बेचैन होऊन
तो उभा रािह ा आिण णा ा,
“राजन, सीते ा मु क न ं के ा यु संकटातून मु करावं .”
िबभीषणानं कारण नसताना मत मां ड ं . अंगदा ा िवचारामधू न मी बाहे र आ ो.
माझं आहे असं बघू न िबभीषण पु ा बो ू ाग ा, “राजन, पर ीहरण हा अधम
आहे . आप ् याकडून हा अधम झा ् यानंच ं केवर संकट आ ं आहे . धमाचा ाग
हा िव ं स घडवत असतो.”
“िबभीषणा, पु :पु ा तेच सां गून तु ा काय सा करायचं आहे ? सीते ा
आणणं हा धम आहे की अधम, हे म ा चां ग ं च माहीत आहे . दरबारात तूच बु मान
आहे असं तु ा वाटत असे तर तो तुझा गैरसमज आहे . जो धम आ ी सोड ा ाचं
माण दे णं सोड. ू पणखे ची िवटं बना हा अधम नाही काय? ािटकेची ह ा हा अधम
नाही काय? आ ावर झा े े अ ाय तु ा िदसत नाही का? ा आया ा प ी ा
आण ् यानं तू एवढा का बेचैन झा ास? रामानं त: ा प ीसाठी वानरां चा जीव
धो ात घात ाय. त: ा प ीसाठी िक े क वानरप ी िवधवा होती , याची ानं
पवा नाही. आिण यु ा ा आपण आ ान िद े ं नाही. धमाचं तू अजू न िचं तन करणं
गरजे चं आहे . ती वानरं ं केत आ ् यानं तु ा संकट वाटणं साहिजक आहे , कारण
तु ा ढ ाची कायमच भीती वाटत आ ी आहे .” मी रागातच ा ा उ र िद ं .
“राजन, ा चचा अन् स ् े ऐकून उगाच तणाव वाढत आहे . आपण सीतेचा
उपभोग ावा णजे ं केत वानरसेना घे ऊन ये ाचं रामाचं ेयच संपु ात येई ,
आिण नैरा य येऊन बां ध े ् या सेतूव न ते परत मागं िफरती . मानिसक
ख ीकरण कर ात ही योजना म ा यो वाटते आहे .
“तु ासारखे मूख दरबारात आहे े णू नच....” िबभीषण महापा ववर
ओरडून णा ा. ाचे अ ावर तोडत मी उठ ो आिण िबभीषणावर
ओरड ो,
“िबभीषणा, तु ा ां ना आवर घा .” थरथर कापत िबभीषण मा ाकडं
बघू ाग ा. महापा व ा ाकडं रागानं बघत होता. दरबारात ां तता पसर ी.
 “या दरबारात म ा बो ास बंदी असे , मा ा मता ा िकंमत नसे तर मी
ं केत तरी क ा ा रा ?” असं बो ू न तो िनघा ा.
“िबभीषणा, थां ब. कुठे िनघा ास?” कुंभकण ा ा आडवत णा ा
“म ा आडवू नको कुंभकणा, आता मी रामाकडं जाणार आहे .” ानं
तडकाफडकी उ र िद ं . मा ा डो ात जोराची सणक आ ी. हा मूख रामाकडे
िनघा ाय! मा ा मना ा ती वे दना झा ् या. िबभीषणापाठोपाठ चारही मा ीपु
उठ े , आिण ा ा मागून िनघा े . ते ही उठ े ं पा न माझा संताप आणखी
वाढ ा.
ा आयानी आिण दे वां नी मा ीची ह ा के ी ाचीच िवषारी िबजं आया ा
पाया ी िनघा ीत. ‘आजोबा, या नीच मा ीपु ां साठी तु ी आयु भर त:चा जीव
जाळ ात.’ िकतीही जीव ाव ा तरी सापाचं िप ू डसणारच, हे आजोबां चे
िबभीषणानं खरे के े .
“प ी आिण मु ींना पण घे ऊन जा.” महोदरा ा या वा ानं मी िवचारातून
बाहे र आ ो. महोदरा ा वा ानं िबभीषणाची पाव ं णभर थबक ी. मागं वळू न
तो केिव वा ा नजरे नं मा ाकडं पा ाग ा. मी नजर िफरव ी आिण महोदरा ा
ट ं,
“महोदरा, या मूखा ा गंधवराज ै ु षनं मा ा ावर सरमा िद ी. ां ना
िद े ् या वचनामुळे हा मूख ूप ात गे ा िकंवा मे ा तरी सरमा आिण ित ा
मु ींना ं कािधपतीचे आ णू न स ान िमळे .” आिण तु तेनं िबभीषणाकडं
बघत ट ं , ‘तू नीघ आता.”
मा ा बो ानं दरबारात गोंधळ सु झा ा. िबभीषण हळु वार पाव ं
टाकत दरवा ापयत गे ा.
“राजन, या भे ां ना जाऊ दे ऊ नका. कैद क न कारागृहात ठे वा यां ना. हे
त िन असते तर ं का सोडून जा ाची भाषा के ी नसती यां नी. हे ू ा जाऊन
िमळणार आहे त. रा स सा ा ाचे भेद हे ा वानरां ना सां गती . आ ां ना धोका
दे ऊन ू ी मै ी करणारा ा गेच ठे चावं ागतं.” कुंभकण मा ासमोर येऊ
णा ा. ा ा आवाजानं िबभीषण आिण चारही मा ीपु जागेवर थां ब े . िवचि त
होऊन भय चे ह यानं ते सगळीकडं बघू ाग े .
 “िबभीषणाऽ” मी मो ानं िद े ा आवाज दरबारात घु म ा. भेद न ानं
मा ाकडं बिघत ं . ा ाकडं बघू न मी े षानं बो ू ाग ो. “आपण एक वे ळ
ू, सप यां ासोबत रािह ो तरी ास होत नाही, परं तु िम , बंधू, अ णू न
ूची सु ू षा करणा यां सोबत कदािप रा नये. तु ासार ा दु ाकडून
भाऊबंदकीचा दोष अपे ि त आहे . पु रातन काळाती एक िस ोक आहे ,
ाचा मिथताथा माणे ह ी णतो,
‘अ ी, आिण पा यां ची आ ा ा भीती नाही, पण भाऊबंदकी
आ ा ा सदै व घातक ठरते. कारण हे ाचार भाऊबंदच पार ां ना आ ा ा
पकडून दे ाचे उपाय सां गतात, पार ां नी आ ा ा पकडावं णू न ां ना मदत
करतात.’ ह ीचं हे बो णं यो च आहे . तूही आमचा असाच नीच बंधू आहे स जो
ू ा जाऊन िमळणार आहे स. फ आई ा िद े ् या वचनामुळे तू अजू न िजवं त
आहे स. तु ा जागी अ कुणी असता तर िजवं त ं केबाहे र जाऊ क ा नसता.
यात तुझा तरी काय दोष? तुझा वै िदक धमच ग ारीची ि कवण दे तो, आिण ग ारां चं
कौतुक करतो.” मा ा िचडून बो ानं ा ात काहीच फरक पड ा नाही.
मा ीपु ां ना उ े ू न ट ं ,
“मा ीपु ां नो, तुम ा बापा ा ा िव ू नं मार ं ाच िव ू ा पू जकां कडे
गु ाम णू न जाताना महान मा ीने सां ड े ् या र ाची जरा तरी अ ू ठे वा.” मा ा
बो ानं ते इतर बघू ाग े . मी िसंहासना ा टे कून बस ो. नजर झक ु वू न
िबभीषण बाहे र गे ा. मा ीपु ही ा ा मागोमाग िनघा े . दरबारात सव ां तता
पसर ी.
“राजन, इत ा सहज यां ना ं केबाहे र जाऊ दे णं हा चु कीचा िनणय आहे .
याची आप ् या ा िकंमत मोजावी ागणार.” अ थ होऊन कुंभकण णा ा
आिण आसन थ झा ा.
“कुंभकणा, आईचा माण मानतो आपण. ित ा ां साठी कोणतीही
िकंमत मोजाय ा मी तयार आहे . ित ा ाखातर मृ ू आ ा तरी म ा दु :ख
वाटणार नाही. ां ना सा ा ापे ा धम मोठा वाटतो ां ना कायम गु ामीत राहावं
ागतं. िबभीषणानं आप े िकतीही भेद दु स यां ना सां िगत े तरी िवजय आप ाच
आहे . कारण आपण गु ाम नाहीत. ािभमानानं जगणा यां नी ग ारां ची पवा नसते
करायची. ामुळे िवचार थां बवा आिण यु ा ा तयारी ा ागा. भिव ाती रा स
सा ा सु ा आई ा िद े ा माण माने .
*

यु ारं भ

कडा ाची थं डी पड ी होती. सुवे पवतावर वानरसेना यु ास तयार

होती. गु चरां ारे वानरसेनेची दर णाची मािहती िमळवू न िमळू ाग ी. ानुसार
ज दगतीनं रा ससेना यु ा ा तयारीस ाग ी. सै , ां ची जमवाजमव सु
झा ी. मी ागार, रथ ाळा, सै संच नाची व था जातीनं पा ाग ो. ेक
जण त रतेनं काम करत होता. राजधानी ा चारही वे ारां वर संर क सै
िनयु के ं होतं. िनयमाचं कोणतंही बंधन वानरसेना पाळणार नाही, याचा अंदाज
आ ् यानं ं के ा सुरि तेतेची खबरदारी घे णं गरजे चं होतं. ज, कु िच , ं,
िच खतं, घोडे , ह ी, रथ तयार के े गे े . े क सेनानायक सैिनकी तुकडीचं
सू संच न करत होता. सैिनकां ा हा चा ीनं ं का गजबज ी. ापार थां बव ा.
बाजारपे ठा बंद के ् या. बंदरं ओस पड ी. या, हान मु ं यां ना यु समा ीपयत
बाहे र न पड ाची आ ा ता ाळ अम ात आण ी गे ी.
ि कोटा पवताखा ी मी, ह , महोदर आिण मा ् यवान आजोबा
ह ् ् या ा तयारीिवषयी चचा क ाग ो. यु ात सवात थम कोण नेतृ
करणार यावर दीघ काळ चचा चा ू होती. ह त ण सेनानायकां कडं
अंगु ीिनद करत णा ा,
“राजन, आपण ठरव ् या माणे हे यु जा काळ चा णार नाही. ‘त ण
सेनानायकां ना मोिहमेवर पाठवू ’ असं आपण एकदा णा ा होतात ा माणे म ा
वाटतं, उ ा य ाची जबाबदारी या युवा सेनानायकां कडं सोपवावी. सूया ापयत
आपण िवजयी झा े े असू.”
ह ा ा मता ा मी मूक संमती िद ी. दु स या िदव ी मेघनाद, जा ु मा ी,
महोदर, महापा व यां ा नेतृ ाखा ी सैिनकी द ां नी ह ् ् याची तयारी के ी.
मोठा ं खनाद झा ा. महा ाखा ी येऊन मी ां ना अिभवादन के ं . ‘हर हर
महादे व!’ गजनेनं ं का े रत झा ी. रा स सा ा ा ा ित े साठी र ाची पवा
करणार नाही, अ ी पथ सैिनकां नी घे त ी. सेनेनं रणां गणा ा िद े नं कूच
के ् यावर मी महा ासमोरी उं चव ाव न दू रवर चा े ं यु बघू ाग ो.
िवजयवाता ऐक ासाठी माझे कान अधीर झा े होते. सूय डो ावर आ ा तरी
कोणतीही वाता आ ी न ती. अगितकतेनं मी महा ा ा खा ी आ ो.
सूया ासमयी राजधानीचं वे ार उघड ं गे ं . रा स सेना मेघनादचा जयघोष
करत ं केत आ ी. घोषणां नी मन सुखाव ं . मेघनादानं वानर सेनेचा पराभव के ा
होता. पण ह पु जा ु मा ी ा वीरमरण आ ं होतं. मेघनाद जवळ आ ा आिण
णा ा,
“िपता ी, िवजय िमळा ा, पण राम- ण अजू न िजवं त आहे त. ही
यु समा ी नाही.” ा ा बो ानं मी िकंिचत नाराज झा ो. पण मनाती भाव
पवू न नाटकी हस ो आिण णा ो,
“मेघनाद, यु उ ा संपव.” मेघनादनं तहा क न होकाराथ मान
डो ाव ी.
“उ ा आपण नवीन सैिनकी तुकडी पाठवू . आज यु ा ा गे े ् या सैिनकां ना
एक िदवस आराम िमळे .” मा ् यवान आजोबां नी मत के ं . मी सहमतीद क
मान डो ाव ी. उठून जा ु मा ी ा पािथवाकडं गे ो. रा स सा ा ा ा वीरा ा
सेनेनं अिभवादन के ं . भावु क झा े ् या ह कडं बघू न मन हे ाव ं . ाचे डोळे
सूड मागताना िदस े .
“राजन, उ ा मी यु ा ा जातो. पु ा ा मा ा आधी मृ ू आ ा.” णत तो
रडू ाग ा. ाची समजू त काढाय ा मा ाजवळ न ते. सूया ानंतर
जा ु मा ीसह वीरगती िमळा े ् या सै ावर अं सं ार के े . िवजय िमळवू नही
ं का आ ो त होती.
 दु स या िदव ी ह ा ा नेतृ ाखा ी अकंपन, धू ा , व या
सेनानायकां सह रा स सेनेनं आ मण के ं . िदवस फारच धी ा गतीनं चा ा होता.
पु ा ा मृ ू नं ह ा ा डो ाती मी पािह े ा सूडा ी िवजय िमळवू नच
िवझणार, याब म ा पू ण खा ी होती. पण तरीही िनयती ा मनात काय दड ं य, हे
सां गता येत न तं. रा ीपासून मी सुरेचे िक े क घडे रचव े होते. ितस या हरास
सु वात झा ी, अन् पहारे करी धावतच महा ा ा ां गणात आ ा. ाचा भेदर े ा
चे हरा पा न मी आिण महोदर िचं ता झा ो.
“राजन, सेनापतींना यु ात वीरमरण आ ं .”
“काय?” ओरडतच मी सुरेचा ा ा जोरात फेक ा. सु झा ो. महा ातून
धावतच खा ी आ ो. सेनानायक सैिनकां ना बाजू ा करत रथ सावका पु ढं सरकत
येत होता. र ा ा दु तफा जखमी सैिनक िनरा होऊन चा त होते. मी ोधानं
पे टून उठ ो. अकंपन, धू ा आिण िक े क रा स वीर आज मृ ू मुखी पड े होते.
रथ जवळ आ ा. ातून ह ाचं धड आधी बाहे र काढ ं , नंतर ाचं काप े ं
म क धडावर ठे व ं . ाचं सवाग र ाळ े ं होतं. िक े क बाण रीरात घु स े
होते. मी ह ा ा अनुभवू ाग ो. तो नुसता सोबत अस ा तरीही म ा सुरि त
वाटायचं . ा ा अनुप थतीनं पिह ् यां दाच भय अनुभवास आ ं . रा स सा ा ाचा
सेनापती आज गमाव ा. संपूण रा स सा ा िनरा े ा गतत सापड ं .
सेनापतीि वाय रा स सेना, ही क ् पना सहन होत न ती. डोकं सु झा ं .
आयु ाती िक े क संग डो ां समो न जाऊ ाग े . ह ाम े मी सतत
त: ा ोधायचो. माझा उजवा हात िनखळ ् याचा भास होऊ ाग ा. सु मानानं
ह , अकंपन व धू ा वर अं सं ार के े . डो ातून सुरेची न ा उत न
ोधाचा पारा चढू ाग ा. ह ा ा िचतेकडं बघत मी त: यु ा ा जा ाचा
िनणय घे त ा.
दु स या िदव ी सव सेनानायकां वर ं के ा चारही वे ारां ा संर णाची
जबाबदारी सोपवू न सैिनकी तुकडी घे ऊन मी ं केतून बाहे र पड ो. बाहे र पडताच
िव ा वानरसेना िदस ी. ‘आज एकही वानर िजवं त ठे वायचा नाही.’ मी मनोमन
िन चय के ा. दु दुंभी वाजताच तुंबळ यु सु झा ं . माझा रथ वे गानं वानरसेनेत
घु स ा. वानरसैिनकां ची म कं उडवत मी पु ढं जाऊ ाग ो. अचानक सु ीव समोर
आ ा. धनु हातात घे ऊन मी ा ा खा ी पाड ं आिण तो मृत झा ा असं समजू न
मी पु ढं िनघा ो. वा ीचे िव वासू गवा , ऋषभ, नळ या सग ां वर बाणां चा वषाव
क न ां ना खा ी पाड ं . मा ा आ मक ह ् ् यानं वानरसेना पळू ाग ी.
पळणा या वानरसैिनकां ची ह ा करायची नाही, असा आदे रा ससेने ा िद ा.
काही वे ळानं ण समोर आ ा. ा ाबरोबर ं का पे टवणारं ते मूख
वानर सु ा होतं. अचानक उडी घे ऊन ते रथा ा आडवं आ ं . मीही रथातून उडी
मा न ा ा समोर आ ो. आज या ा िजवं त सोडायचं नाही, असा िवचार क न
ोधानं ा ाकडं बघू ाग ो. मा ाकडं बघत म ुरीनं ते णा ं ,
“आज तुझे ाण काढू न घे तो. तुझा पु अ कुमारची ह ा तू िवसर ा
नस ी .” अ कुमार ा नामो ् े खानं माझा ोध अजू नच वाढ ा. तेव ात ानं
मा ावर जोराचा मु ी हार के ा. हार इतका जोरात होता की ामुळे मी खा ी
पड ो; पण गेच उठ ो. म ा ा ा मनगटाती ीचं कौतुक वाट ं .
“ बास वानरा! ूप ाती अस ास तरी परा मानं तू ं सेस पा
आहे स.” कौतुकानं बघत मी ा ाकडं कटा टाक ा, पण ते वानर मुजोर होत
णा ं ,
“एका हरात तू मे ा नाहीस, मा ा ौयाचा िध ार असो!” असं णू न तो
मा ावर धाव ा. आवे ानं तो अंगावर चा क न आ ा. ाचा हार चु कवू न मी
मा ा उज ा मु ीनं ा ा छातीवर जोराचा हार के ा, ासर ी ते वानर
को मडून पड ं . माझा हार ा ा अस झा ा. ते उठ ाचा य करायचं , पण
पु ा खा ी पडायचं . ा ा खा ी पड े ं बघू न अ कुमार ा ह े ा ित ोधाचा
े वट करावासा वाट ा, पण यु िनयमाची आठवण झा ी. वानर केिव वा ा
नजरे नं िजवाची भीक मागत मा ाकडं बघू ाग ं . म ा ाची कीव आ ी. ाचा
वध करायची ती इ ा असूनही ा ा मार ं नाही. पु ा रथात बस ो. तेव ात
नी नावा ा वानरानं रथावर उडी घे त ी. ते सु ा एका हरात को मडून पड ं .
बे ु झा ं की मे ं हे बघ ासही म ा अवधी िमळा ा नाही.
मी धनु हातात घे ऊन ं चा खे चत असतानाच एक बाण धनु ावर येऊन
आदळ ा. मी गोंधळ ो. बाण आ ा ा िद े नं बिघत ं , तो ण दु सरा बाण
धनु ावर ाव ा ा तयारीत िदस ा. ानं मार े ा दु सरा बाण दं डात घु स ा.
वे दनेनं अंग हार ं . मी त: ा सावरत धनु उच ं आिण णाचा ितसरा
बाण येईपयत ि ताफीनं ा ावर बाण सोड ा अन् तो ा ा अचू क ाग ा.
वे दनेनं िव ळू न तो खा ी पड ा. मी गेच सार ा ा ा ाजवळ रथ ने ास
सां िगत ं . को ाह आिण ां ा आवाजात मी फ णावर नजर ठे वू न
होतो. रथ ा ाजवळ पोहोचताच रथातून उडी मा न मी ा ाजवळ गे ो.
िव यक अव थे त तो मा ाकडं बघू ाग ा. ा ा चे ह यावरी भीती म ा
िदसत होती. एका हातात ाचे केस पकडून दु स या हातानं ाची मान िपरगळ ी. तो
िजवा ा आकां तानं ओरडू ाग ा. ा ा हाता-पायां ची तडफड सु झा ी.
तेव ात मागून मा ा म कावर जोराचा हार झा ा. माझा तो गे ा. णा ा
मानेवरची पकड सै झा ी. त: ा साव न वर बिघत ं , तर िजवाची भीक
मागताना िजवं त सोड े ं ते मूख वानर होतं. ानं णा ा उच ं आिण
िजवा ा िभतीनं पळू न गे ं . ा ा पळताना बघू न म ा हसू आ ं . पू न ह ् ा
करणारी जनता वा ीची असूच कत नाही. या वानरां ा र ात खोट आहे , असा
िवचार क न मी वानरसेनेची क करणं सु के ं . मी घामाघू म झा ो होतो.
थकवा जाणवू ाग ा. काही वे ळानं ते वानर रामा ा घे ऊन आ ं . मा ा भीतीनं ते
रामा ा मागे दडून मा ाकडं बघू ाग ं . मी धनु काढ ं आिण रामावर ह ् ा न
करता वानरा ा बाण मार ा. ा ा पोटात बाण घु स ् यामुळे ते िव ळत खा ी
पड ं . रामानं मा ावर ह ् ा के ा. ानं िक े क बाण मा ावर सोड े , पण
ाचा एकही बाण मा ा अंगा ा ाग ा नाही. िक े क वे ळ आम ात चा े ं
यु रा स आिण वानरसेना ढणं सोडून बघू ाग े . सूया ापयत कोणीही माघार
घे त ी नाही.
ा िदवसा ा यु समा ीनंतर मी ं केत परत आ ो. दं डा ा जखम झा ी
होती. महा ात जाताच कुंभकणा ा बो ावू न घे त ं . ानं अ थ होऊन चौक ी
के ी आिण दु स या िदव ी ा यु ासाठी जा ास आ ा मािगत ी. हनुमान, ण,
सु ीव सगळे संप े . आता रािह ा फ राम. उ ा कुंभकण जाऊन ाचा े वट
क न यु समा ी करे , असा िवचार क न मी े वर अंग टाक ं आिण िनवां त
झोप ो. दु स या िदव ी कुंभकण िव ा सेना घे ऊन यु ा ा गे ा, पण दु पारीच सै
परत आ ं . कुंभकणा ा वीरमरण आ ं होतं. मी मनातून खच ो. यनक ातून
सग ां ना बाहे र जा ास सां गून मी खू प रड ो. ाचा मृतदे ह बघ ाची सु ा माझी
िह त झा ी नाही. सुरेचे िक े क ा े मी रचव े .
 सूया ानंतर मंदोदरीनं म ा धुं द अव थे त ां गणात आण ं . कुंभकणाचं
म क धडावे गळं झा ् यानं ाचा चे हरा झाकून ठे व ा होता. माझी ु हरप ी
होती. गुंगीतच मी ा ा अं सं ारास उभा होतो. ा ा आठवणीत मी हरवू न
गे ो. यनक ात येऊन पड ो. कुणा ीही बो ाची माझी इ ा होत न ती.
पहाटे झोप ो. दु स या िदव ी दु पारी जाग आ ी. यनक ातून बाहे र आ ो. कुंभ,
िनकुंभ, महापा व, अितकाय आिण मेघनाद यु ा ा गे े त असं समज ं . महा ा ा
ग ीव न मी यु भूमीकडं बघू ाग ो. धु ळी ा चं ड ोळाम े काहीच िदसत
न तं. ा िदव ी, ढाईस गे े े कुंभ, िनकुंभ महापा व आिण अितकाय मृ ू मुखी
पड ् याची वाता आ ी. राम आिण णासह सु ीव, हनुमान, जा वान आिण
सगळी वानरसेना, बे ु झा ी होती, पण मरत कुणीच न तं, या गो ीनं म ा
िवचारात पाड ं . दु स या िदव ी ि ि रा, दे वा क, नरा का ा नेतृ ाखा ी ह ् ा
के ा. ात मेघनाद सोडता सग ां ना वीरमरण आ ं होतं. दर िदव ी ं केवर
दु :खाचा डोंगर कोसळत होता. राम- णा ा बे ु क न मेघनाद परत आ ा
होता. मेघनादनं रणां गणात सीते ा ितकृतीची ह ा क न रामाचं मानिसक
ख ीकरण के ं . ां चा िन चत मृ ू झा ा, असं मेघनादनं सां िगत ं , आिण मी जरा
िन चं त झा ो. या पाच िदवसां त ं केची खू प हानी झा ी होती, ामुळे जीव
कासावीस झा ा.
***
मावळतीस आ े ् या सूयाकडं यनक ा ा खडकीतून मी एकटक बघू
ाग ो. सूयाची िकंिचत तां ब ा रं गाकडं झुकणारी िकरणं नजर थर होऊ दे त
न ती. णभर मी डोळे िमटू न घे त े , पु ा उघड े . का ा-पां ढ या आकृ ा
डो ासमोर येऊ ाग ् या. डो ां ची िकंिचत जळजळ झा ी. डोेळे चोळत मी
दो ी हातां ा ओंजळीत चे हरा धर ा.
सकाळपासून नकाराथ िवचारां नी डोकं सु झा ं होतं. कुंभकण, ह ,
महापा व, अकंपन, कुंभ, धू ा , िनकुंभ, अितकाय यां ना वीरगती ा झा ् यानं
त: ी सु ा बो ावं सं वाटत न तं. मनाती िवचारां चं वादळ मत न तं.
अ ातच ादु धापा टाकत पळत आ ा आिण भयभीत होऊन उभा रािह ा. तो
घामाघू म झा ा होता.
“काय झा ं ?” गंभीर आवाजात मी ा ा िवचार ं .
“राजन, घात झा ा. य चा ू असताना युवराज मेघनादां वर ह ् ा झा ा.”
 “काय?” मा ा काळजात एकदम ध झा ं . माझा हात अचानक थरथ
ाग ा
“युवराज कुठे आहे त?” ा ाजवळ जात मी िवचार ं .
“राजन, ां ना घे ऊन पहारे करी महा ा ा ां गणात आ े आहे त.”
चे ह यावरी घाम पु सत ानं उ र िद ं . णाचाही िवचार न करता मी क ाबाहे र
पड ो. मा ा मागं ादु ही पळू ाग ा. आ ी महा ा ा ां गणात आ ो.
सैिनकां ा गद त माझी नजर मेघनाद ा ोधू ाग ी. मेघनाद ा ां गणात ठे व ं
होतं.
“या ा वकर औषध ाळे त घे ऊन च ा.” मी जवळ जाऊन ओरड ो.
तोपयत वै राज ितथं आ े आिण दु :खद चे ह यानं काही न बो ता उभे
रािह े . मेघनादाचं म क अ गद मां डीवर घे ऊन मी ां त बस ो. ा ा िन े ज
दे हाकडं बघू न म ा अ ूं चा बां ध फुट ा. सगळं अवसान गळा ं . ाचा चे हरा
र ानं माख ा होता. अ ा केस चे ह यावर आ े होते. िक े क बाण रीरात
घु स ् यानं खू प जखमा झा ् या हो ा. ा ा रीराती एकेक बाण मी हळु वार
उपसून काढू ाग ो. ा ा ग ात घु स े ा बाण उपसून काढ ाची मा िहं मत
होईना. तो बाण ा ा टोचत असे , या िवचारानं माझं मन हळवं झा ं . ाचे
िमट े े डोळे बघणं अस झा ं . डोळे िमटू न मी आ ं दन क ाग ो-‘ि वा,
काय दाखव ं हे ?’
मंदोदरी आिण सु ोचना पळत आ ् या. ‘मेघनादाऽऽ असा हं बरडा फोडत
मंदोदरी मो ानं आ ो क ाग ी. मंदोदरी आिण सु ोचना यां ा आ ो ानं
ं का हादर ी. पू ण ं का अ ूं म े डबडब ी.
“राजन, हा ग ात ा बाण काढा. ा ा वास ाय ा ास होत असे .”
ित ा भावनािवव होऊन बो ानं म ा परत रडू कोसळ ं . मंदोदरी मेघनाद ा
चे ह याचं चुं बन घे त ा ा उठव ाचा य क ाग ी. ा ा िन े ज चे ह या ी
बो ू ाग ी. ितचं आ ं दन अस होऊ ाग ् यानं मी ितथू न उठ ो. ोधानं माझे
डोळे ा झा े . पू ण अंग संतापा ा अ ीत पे ट ं .
“कुणी के ं हे कृ ? मी रागानं िवचार ं .
‘िबभीषण आिण णानं” काप या आवाजात ादु उ र ा, आिण माझा
संतापाचा अ ी भडक ा.
 “नीच िबभीषणा, तु ा प ी आिण क ेवर ब ा ार क न ां ना ं केत
िनव िफरवतो आिण िव ु प क न तु ाकडं पाठवतो. हा दु भाऊ िजवं त
ठे वाय ाच नको होता.” मी मो ाने ओरड ो. माझं त:वरचं िनयं ण सुट ं .
मेघनादा ा महा ात घे ऊन याय ा सां गून मी िनघा ो. माझं सवाग थरथ ाग ं .
ता ाळ िबभीषणा ा बायको ा आिण मु ींना कैद कर ाचा आदे िद ा. आता
ित ोध ां ा ू र ह े नंच ायचा. सुरेचे िक े क ा े मी रचव े . एका जगी
मन थर होतं न तं. म धुं द अव थे तच दा नातून बाहे र पड ो. महा ा ा समोर
सव जण रडत होते.
फु ां नी सजव े ् या े वर मेघनादाचं पािथव ठे व ं होतं. दू ध-मध-पा ानं
ा ा अंघोळ घात ी. मंदोदरी आिण सु ोचना यां ना ू पार् आिण दासी सां भाळत
हो ा. िवधवा या ितथं जमा झा ् या हो ा. े क िदव ी िवधवा यां म े भर
पडत होती. म ा ां ना या अव थे त बघवत न तं. दु :ख कराय ा कुणीही
िजवं त न तं. सेनापती, कुंभकणा, तु ी आ ा इथे असावयास हवे होतात. आई,
भाऊ, आजोबा, मामा या सग ां ा मृ ू चं दु :ख िगळू न मी दु बळा झा ो. पु ा ा
मृ ू चं दु :ख पचवणं मा ा मतेबाहे रचं आहे . दु :ख पचव ाची ी आता
संप ी.
मी मेघनादा ा मृ ू े जवळ आ ो. ‘बाळा, रणां गणात तुझा पराजय
करणारा या ै ो ात नाही. नीच कृ ाची सवय अस े ् यां ना ां ा षंढपणाची
ाज सु ा वाटणार नाही. मेघनादा, ै ो ाती े क यो ासाठी तू े रणा ोत
आहे स.’ मा ा रड ानं सगळे धाय मोक ू न रडू ाग े . पु रोिहत अं सं ाराची
तयारी क ाग े . महोदर, मा ् यवान आजोबा म ा धीर दे ऊ ाग े . ां चेही
डोळे पाणाव े होते.
सु ोचनाचा चे हरा रडून रडून काळवं ड ा होता. ू पार् त: ा मा न घे ऊ
ाग ी. आ ो ा ा मं ां तच िवधी संप े . रडून ां त झा े ी सु ोचना अचानक
उभी रािह ी आिण मा ाकडं बघू न णा ी,
“िपता ी, म ा पतीसोबत सती जायचं आहे .”
“काय?” मी ओरड ोच. माझी सुरेची धुं दी ित ा एका वा ानं उतर ी.
“म ा पतीसोबत जायचं य.” िनधारानं ती णा ी.
 “वे डी आहे स का बाळा?” मी केिव वा ा रात ित ा ट ं . डोळे पु सून
आप ा िनधार कायम ठे वत ती पु ढं णा ी,
“िपता ी, ं केत े का ा जग ाचं , धमाचं आिण िवचार मां ड ाचं ातं
आहे . ी-पु ष हा भेद म ा कधीही िदस ा नाही. जग ा माणे च मर ाचं
ातं ही ं केत असे च. मा ा रीराती आ ा िनघू न गे ा आहे . हे े तसमान
रीर मी नाही जगवू कणार. ज ानं नागवं ीय आहे . पिति वाय नाही िजवं त रा
कत. म ा मर ाचं ातं हवं आहे .”
‘मु ी, असा िवचार सोडून दे .ʼ◌ं ित ा हाता ा ध न ओढत मंदोदरी रडू
ाग ी. मंदोदरीची अ थता आिण सु ोचनाचा कडवा िनधार पा न मी सु झा ो.
मी काहीच उ र दे त नाही हे पा न सु ोचना ां वर जोर दे त णा ी,
“म ा सती जा ाचा अिधकार हवाय. मा ा िजवनाब चा िनणय घे ाचा
अिधकार म ा हवाय. पतीि वाय कोणतंही सुख मी उपभोगू कत नाही.
ां ाि वाय वास घे णंही मा ासाठी अस आहे िपता ी.” बो ताना ितचा कंठ
दाट ा. ं दके दे त ती रडू ाग ी. मंदोदरी डो ा ा हात ावू न खा ी पड ी.
सेिवकां नी ित ा सावर ं .
“नाही मु ी, मेघनादाइतकाच तु ावरही आमचा जीव आहे . सती जा ाचा
अिवचार डो ातून काढू न टाक. दु :खा ा काळ नावाचं औषध असतं. काही
िदवसां नी दु :खाचा आवे ग कमी होई . उ ाच मी तु ा तु ा विड ां कडं पाठव ाची
व था करतो. मेघनादाचा जीव मी नाही वाचवू क ो, पण तु ा वाचवू कतो.
आयु इतकं सहज नाही िमळत. धै यवान मेघनादाची प ी आहे स तू. इतकी
भावनािवव नको होऊस. खं बीर होऊन पु ढी आयु ाचा िवचार कर. सती
जा ा ा माझा नकार आहे .”
“म ा समजू न ा िपता ी.” ती मो ानं ओरड ी. ित ा आवाजानं ां गणात
ां तता पसर ी. केस सावरत ती पु ढं णा ी, “मी तुमची क ा आहे ना? मग मा ा
िप ाकडं जा ाचा िवषय कुठून आ ा? होऊन मी ां ची प ी झा े ते ाच
तु ी माझे िपता झा ात. आजवर तु ा ा मी काहीच मािगत ं नाही. आता म ा
मा ा पितसमवे त मृ ू नंतरचा वास क ा. ां चा सहवास म ा मृ ू नंतरही हवा
आहे . म ा मृ ू चं ातं हवं य, सती जा ाचं ातं हवं य.” सु ोचने ा मन
हे ावू न टाकणा या ां नी मा ा संवेदना बधीर झा ् या. उ ट ारी रक
भोगापे ा े े म बघू न म ा दोघां चाही अिभमान वाट ा. ित ा डो ाती
िनधारानं ित ा सती जा ास होकार दे णं म ा भाग पाड ं . मी मनातून रडत
महादे वा ा ट ं , “आणखी काय काय दाखवणार आहे स महादे वा!”
“मु ी, तू महान आहे स.” मी ं दके आवर ाचा य क ाग ो.
मेघनादाचं पािथव उच ं . तं ीतच मी डोळे िमट े . ‘...मा ा मृ ू नंतरही मंदोदरी
सती जाई ?’ मा ा डो ासमोर य येऊ ाग ं - मी मृ ू े वर आहे आिण
मंदोदरी सती जात आहे ... महादे वा नको, हे अस े िवचार सु दा नकोत.
“पु ा, ऊठ.” मा ् यवान आजोबां नी खां ा ा ध न म ा उठव ं .
अं सं ार थळाकडे ने ासाठी मेघनादा ा पािथवा ा खां दा िद ा. अंगा-
खां ावर खे ळणा या पु ा ा खां दा दे ाची वाईट वे ळ मा ावर आ ी. त:चाच
राग येऊ ाग ा. मा ा िन ळजीपणानंच हे घड ं . “ मा कर पु ा.” असं णत
माग मण क ाग ो. भयानक ां तता तर कधी आ ो आिण ोक.
मंदोदरीकडं बघवत न तं. धीर क न मी पु ढं पाव ं टाकू ाग ो. पु ाची कपटानं
झा े ी ह ा आिण पु वधू ची उ ट े मानं घडून आ े ी ह ा! दोन भा वं तां ची
िनयतीनं के े ी ही ू र चे ाच!
चं दना ा ाकडां नी मृ ू ै ा रच ी गे ी. मं घोषाची ती ता वाढू ाग ी.
पाणी ि ं पड ं गे ं . सु ोचना पां ढरी व ं प रधान क न मेघनादजवळ िन चयाने
उभी रािह ी.
“मेघनादा, तुझी ि य प ी अ ीत वे कर ाआधी उठ रे बाळा.
िववाहसमयी सु ोचनाकडं बघू न जसा हसत होतास, तसंच परत एकदा हास. ित ा
े माची परी ा नको रे घे ऊ!” मेघनाद ा िन ाण दे हाकडं सु ोचनाचे ाण
वाचव ाची मी इ ा क ाग ो.
पु रोिहतां नी अ ी दे ासाठी म ा मा ा हातात िद ी. मी िचतेजवळ आ ो.
‘महादे वा, आजचा िदवस उगवाय ाच नको होता. नाही. हे नाही
मा ाकडून. या ा मी नाही अ ी दे ऊ कत. तो िन चत उठे , ा ी आहे
तो! हा सव म आहे . खोटं आहे हे .’ मेघनादचा मृ ू म ा मा होईना. िम
झा े ं मनही आज हवं अस े ं उ र दे त न तं. ‘ ं कािधपती मेघनादाचाऽ िवजय
असोऽऽ’ मी मो ानं घोषणा दे ऊ ाग ो. ‘ ै ो ा ा स ाटा, ं कािधपती
मेघनादा ऊठ. अजू न तुझं ौय दाखवणं बाकी आहे . महादे वा, सव सुखं सोडून मी
आयु भर एका पाव ावर उभं रा न िनरं कार उपवास करीन, फ मा ा पु ा ा
जीवनदान दे . ा ा ाचं कतृ दाखवायची संधी दे . माझं आयु घे ,पण मा ा
पु ा ा ढ ाची संधी दे . कपटा ा ौयावर िवजय िमळवू दे ऊ नको. महादे वा, या
िन े ज दे हात ाण दे .’ मी मो ानं आ ो करत बो ू ाग ो. मा ् यवान
आजोबां नी माझा हात हातात घे ऊन िचता पे टव ी. आजोबां ा खां ावर डोकं ठे वू न
मी भडक े ् या अ ीतून मेघनादाचा चे हरा डो ात साठवू ाग ो. सु ोचना
िचते ा िद े ने िनघा ी. ित ा चे ह यावर स आिण थर भाव होते. ितनं णाम
के ा आिण धगधग ा िचतेवर णाचाही िव ं ब न करता उडी घे त ी. जम े े सव
जण मो ानं आ ो क ाग े . मंदोदरी ाही भावनावे ग आवरत न ता.
िचतेकडं बघत ‘राजन, म ाही मृ ू हवाय.” असं णत मंदोदरी जिमनीवर
कोसळ ी. ितची ु द हरप ी. ित ा संवेदना संपून मन ाकूळ झा ं होतं. िचतेनं
पू ण पे ट घे त ् यावर मंदोदरी ा उच ू न महा ात घे ऊन आ ो. े वर ित ा
झोपव ं आिण डोळे िमटू न मी मंचकावर प ड ो.
“राजन” मंदोदरीची हाक ऐकून मी डोळे उघड े . घोग या आवाजात ती
णा ी, “माझा मेघनाद म ा परत हवाय. तु ी पं िडत, िव ान. ै ो ाचे अिधपती,
ि वाचे महान भ आहात. काहीही करा, पण म ा माझा मेघनाद परत ा.”
“मंदोदरी, ां त ा.” मी िनरा े नं उ र ो.
“ ां त होऊ, सगळं उ व झा ् यावर सु ा? तु ी ां त रािह ् यानं मा ा
पु ाची ह ा झा ी. खरं च तु ी ा ी असा तर माझा पु म ा परत ा.
तुम ा अित आ िव वासानं मी माझा मेघनाद गमाव ा. त: इथे महा ात सुरि त
रािह ात. मेघनादा ा संर ण दे ाकडं तु ी नाही िद ं . ं कावािसयां चं सोडा,
साधं त: ा पु ाचं र ण नाही करता आ ं तु ा ा. त: ा रा स णवू न
घे ाचं हे ढोंगी नाटक काय कामाचं ? ा नीच िबभीषणा ा आपण ं केतून जाऊ
िद ं त आिण आता ा ा प ी ा कैद करणार? वाह! हे च तुमचं ौय आिण
राजकीय समज! कुंभकण सां गत होता िबभीषणा ा कैद करा, पण आपण महान!
त: ा ीचा अित गव!” ती उपहासानं बो त होती.
“ मा कर मंदोदरी म ा,” मी डोळे िमट े . माझं मन रडू ाग ं . मीच पु ाचा,
बंधूंचा मारे करी आहे . मी त: ा दोष दे ऊ ाग ो. मंदोदरी े षानं बो ू ाग ी,
 “तुम ा िनकृ दजा ा यु दकौ ् यानं आिण अप रप राजनीतीनं मेघनाद
गमाव ा. ि वभ ना तु ी? मग सां गा ा ि वा ा माझा पु परत कर णू न. ा
मूख ू पार् साठी ं का उद् के ी. ू पार् चं ावू न दे णार होतात ना? मग
काय झा ं ाचं ? कुठं गे ं तुमचं ौय? सुरेनं के ं आहे तुमचं म क. बसा
आता ा सीते ा आिण ू पा ा कवटाळू न. आ ी सगळे मे ो तरी तु ा ा काहीच
पवा नाही. असा अहं कार काहीच कामाचा नाही ात सव भ होऊन जातं. आता हे
माझं े तवत रीर फ अ ीची वाट पाहत आहे .”
ितचे ती ण बनून मृत झा े ् या मा ा मनावर वार क ाग े .
ु होऊन ती बो तच रािह ी. मी मंचकाव न उठ ो.
“वा ीची, अ कुमाराची ह ा झा ी, ं का जळा ी, वानरां नी सेतू बां ध ा.
िबभीषण ूप ात गे ा तोपयत आपण काय करत होतात, तर नुसता िवचार! अित
ारी रक भोग घे त ् यानं आपण थू झा ात. ह , कुंभ, महापा व, अ कुमार,
धू ा आिण आता माझा मेघनाद, या सग ां चा बळी िद ात ा ू पा ा
ित ोधासाठी. बिहणीसाठी सव काही के ं त, त ा आम ा ती काहीच संवेदना
नाहीत का तु ा ा? तो नीच िबभीषण ं केती भेद ा आयाना सां गे , इतकी साधी
गो तु ा ा समज ी नाही.”
ोधानं ा झा े ् या मंदोदरीचा ् र े क मी ां तपणे ऐकू ाग ो.
माझी नजर िद ा ा वातीवर थर झा ी होती. ादु यनगृहात आ ा.
दरवा ातून आत बघत णा ा,
“ मा असावी राजन, मी पु ा येतो.”
“ ादु आत या. तु ी ै ो ाती सवात बळ अ ा गु चर यं णे ा
मुख गु चरां पैकी आहात ना?” तो आत येताच मंदोदरीनं ख ा आवाजात ा ा
िवचार ं .
“हो.” खा ी बघू न तो णा ा.
“ते वानर आधी िबभीषणाकडं थां ब ं होतं हे तु ा ा ं का जळा ् यानंतर
समज ं ना? वानर सीते ा ोधाय ा आ ं होतं, की िबभीषणा ी स ् ामस त
कराय ा, की नी ा सोडवाय ा हे पणे सां गू का ?”
ादु गोंधळू न उभा होता. तो काहीच बो त नाही हे पा न ती पु ा
कडाड ी,
 “ ादु , तु ा िवचारत आहोत.”
“नाही सां गू कत महाराणी.” ादु नं हळु वार रात उ र िद ं .
“मग काय फ आ आहात णू न गु चर आहात काय? तुमची काहीच
जबाबदारी नाही? मेघनादावर ह ् ा होणार आहे ही बातमी तुम ा हे रां ना समज ी
क ी नाही? ह ् े खोर ं केत आ े ते ा तु ी काय करत होतात?”
मंदोदरी ा बो ानं मी िवचारात पड ो.
खरं च, िबभीषणाची अिभ ाषा मा ा ात क ी आ ी नाही? वा ीसोबत
बो ताना ाची सु ीवा ी झा े ी मै ी मा ा नजरे तून क ी सुट ी? ा वानराची
िबभीषणा ी भेट पू विनयोिजत असणार. ाची राजा बन ाची इ ा पू न रािह ी
न ती. ाकडं मी दु कसं के ं ? ाचा मेघनादावरी े ष आठव ा. मूख आहे
मी!” मी मनात पु टपु ट ो.
“बो ा ादु , ग का?” ित ा मो ानं ओरड ानं मी भानावर आ ो.
“ ं केचे पहारे करी कुठे गे े होते? युवराज एकटे च ितथं कसे गे े ? ादु , हे
यु द आहे . त: ा महान समजणं आता तरी बंद करा.” मंदोदरी ा ती ण ां नी
ादु ा डो ां तून अ ू वा ाग े .
“ मा करा.” णत तो हात जोडून खा ी बस ा.
“आता रडून काहीच सा होणार नाही. मी तर मेघनाद गमाव ा. तु ा
सवाचा िन ाळजीपणा आिण अहं कारी भावानं आज ं का रडत आहे . हे असंच
चा ू रािह ं तर र आिण अ ूं म ेच ं का वा न जाई .” असं णू न ती रागानं
मा ाकडं बघू ाग ी.
“ ादु , ां त हो. काय बातमी आहे ?” तोंडाव न हात िफरवत मी िवचार ं .
“राजन, िनकु ा दे वी ा पहारे क यां ना आण ं आहे आिण आणखी एक
िदवस यु दबंदी घोिषत के ी आहे .”
“कुठे आहे त ते?” मी संतापानं िवचार ं .
“महा ात आण ं आहे .”
“मी आ ोच” णत महा ा ा िद े नं िनघा ो. मंदोदरी ा नजरे ा नजर
िभडव ाची माझी िह त झा ी नाही.
मा ा े क चु कीची जाणीव मंदोदरीनं क न िद ी होती. िवचारां नी ोध
टोका ा गे ा होता. ां गणात दोन पहारे करी थरथर कापत उभे होते.
 “षंढां नो, मेघनादची ह ा झा ी ते ा काय करत होतात?”
“राजन, मा...” माझा अवतार बघू न ाती एक जण चाचरत णा ा,
“काय घड ं होतं ते ा?” मी मो ानं ओरड ो.
“राजन, युवराज य ात म होते. अचानक धावपळ झा ी. िबभीषण, वानर
आिण एक धनुधारी असे ितघं जण अचानक कुठून तरी आ े आिण ां नी
आम ावर ह ् ा के ा. युवराज य ातून उठून िबभीषण महाराजां ना ि ा दे ऊ
ाग े , ‘नीच, रा स कुळा ा तू क ं क आहे स’ युवराज ोधात आ ् यानं आ ी
जागेवरच होऊन बघू ाग ो. िबभीषण महाराजां सोबत ां नी ह ् ा के ा.
आ ी घाब न बाहे र पळा ो. परत आत गे ो ते ा युवराजां ची ह ा झा ी होती.”
“मूखानो, पळा ात? रा स सै ात तु ा ा वे कसा िमळा ा?” असं
बोे ू न मी एका सैिनका ा हाताती घे त ं आिण ा ाच पोटात खु पस ं .
ाचा कोथळा बाहे र काढ ा. दु स या ा काही समज ाआधीच ाचा गळा िचर ा.
ा ा िचळकां ा तोंडावर उडा ् या. मनाचं थोडं समाधान झा ं . “फेकून ा यां ना
ं केबाहे र.” असं सां गून मी यनक ात परत आ ो.
“काय णा े पहारे करी?” मंदोदरीनं आत जाताच िवचार ं .
“काहीच नाही. िबभीषण आिण णानं मेघनादाची ह ा के ीय.
िनकु ा दे वीं ा पहारे क या ा मार ं .” हाताचं र पु सत मी ट ं .
“ ा पहारे क यां ना मा न मा ा मु ा ा ह े चा ित ोध पू ण होणार नाही.
िबभीषण आिण णा ा मु ू नंच मा ा मना ा ां तता ाभे .” ं दके दे त
मंदोदरी णा ी. मी ित ा खां ावर हात ठे वू न ट ं ,
“मी जाणार आहे आता यु दा ा. िवजय िमळवू न ं के ा या दु :खातून बाहे र
काढतो. िबभीषण आिण णाचं म क छाट ् याि वाय परत नाही येणार. तू
आता ां त हो आिण आराम कर.”
“मी नाही ां त रा कत. तु ी राहा ां त. हा महा , महा ाती सो ा ा
मिहरपी, रे माचा मंचक, दािगने, भ भवनं णजे ं का आहे का? पु , दीर,
सुनाच नसती अ ा भकास जागी मी नाही आराम क कणार.” डोळे पु सत ती
पु ढे बो ू ाग ी,
“तु ी िजं क ं त तरी काय? सगळं गमावू न िमळा े ा िवजय हा मा ा ीने
पराजयच आहे . सोनं, भवनं, ऐ वय परत िमळे पण मेघनाद, अ कुमार, कुंभकण,
सु ोचना, ह परत िमळती ? हे आ च मा ासाठी ऐ वय होतं, जे तुम ा
चु की ा यु नीतीनं उद् के ं . बु बळा ा पटावर ा ढाईत सु दा आपण
एव ा िन ाळजीपणानं नाही खे ळत.
“बु बळा ा दो ी बाजूं ा सोंग ां चं यु द खोटं असत, तरीही सव
सोंग ां ी आपण एकदाच िभडतो. पण आप ् या ा ते समज ं नाही. समोरचा ू
सव सोंग ां ना डावात खे ळवत आहे . ू ा े क सोंगटी ा ढ ाची उमेद
आहे . ां ा सव सोंग ा एकमेकां ना साथ दे त खे ळत आहे त, अन् तु ी मा एक
सोंगटी मरत नाही तोपयत दु स या सोंगटी ा हातही ावत नाही. बंिद क न
टाक ं . पटावरी राजासारखे ां त रािह ात. एकामागून एक करत सव सोंग ां चा
बळी घे त ात. आपण त: हा खे ळ बनव ात, पण साधी गो आप ् या ात नाही
आ ी. ह ीसारखे कुंभकण आिण ह सहज पटावर घे ऊन गमाव े . धू ा आिण
महापा वासारखे घो ासमान चपळ सेनानायक सहज मृ ू ा समोर झोकून
िद े त. बु बळाती राजासारखं िजं क ासाठी कोणती चा नाही की, डावपे च
नाहीत. सीते ा भेडसाव ाचे बाि डावपे च कर ात वे ळ घा व ात. राजन,
केवळ मानस ा ानं यु द नाही िजं कता येत, ासाठी यु द ा सु दा ागतं.
वजीरासारखा मेघनाद कपटानं मार ा गे ा. बु बळा ा पटावरचा तो खे ळ जर मी
खे ळ े असते तर म ा महामूख ठरव ं असतं. आपण तर सवा ा आयु ा ी
खे ळ ात. बु बळाती झा े ा पराभव पु सून टाक ासाठी परत पट मां ड ा
जाऊ कतो, पण जीवनाती ढाईत पट परत नाही मां डता येत राजन. आपण
महापं िडत असूनही एवढी साधी गो क ी ात आ ी नाही आप ् या?” ित ा पु ा
रडू कोसळ ं .
मी हादर ो, ित ा ां नी खच ो. डो ा ा हात ावू न डोळे बंद के े .
खरं च, िकती चु की ा प दतीनं यु के ं . ह , कुंभकण यां ावर मी अिधक
िवसंबून होतो की, ां ा ीवर अित िव वास होता? वानरां ा ताकदीचा अंदाज
का नाही आ ा? मीच बळी घे त ा का ां चा? बु बळाचा पट डो ां समोर आ ा.
ा पटावरी र बंबाळ घोडे , सोंड तुट े ा ह ी, सैिनकां ा े तां चा सडा, ह ,
कुंभ, महापा व, मेघनाद या सवा ा र रं िजत ितमा डो ां समोर आ ् या. वास
कोंड ा जात असताना सु दा माझा चु कीचा िनणय यो ठरवत आ ती दे णारे
िजव ग मी गमाव े . अ थ झा ् यानं अंग थरथ ाग ं .
 सैिनकां ा िकंका ा, र , हात-पाय तुट े ा कुंभकणाचा दे ह, मेघनाद ा
ग ाती बाण, ह ाचं तुट े ं म क सारं डो ां समोर िदसू ाग ं . ‘मीच
मारे करी आहे या सवाचा. रणां गणावर एक च का नाही गे ो?’ प चा ापानं त: ा
बो ू ाग ो. मंदोदरीकडं पाहत ट ं ,
“ मा कर मंदोदरी, चु क ं माझं. अितआ िव वासानं घात झा ा. मी घे ईन
ित ोध े क दु :खाचा. िबभीषण आिण णाचं काप े ं म क आणू न तु ा
दाखवीन. म ा मा कर.” ती काहीच न बो ता ं दके दे त यनक ातून बाहे र
िनघा ी. मी ित ा थां बव ासाठी ट ं ,
“कुठे िनघा ीस? माझं मन थीर नािहये.”
“तु ी आराम करा.” असं णू न ं दके दे त ती िनघू न गे ी. ित ा पु ा
थां बव ं नाही. मन नां िकत झा ं ... िकती सहज हर ो आहे मी! खरं च, मी िजं क ं
तरी काय? मेघनाद, कुंभकण, मंदोदरी या सवाना घे ऊन मी पाताळात जाऊन
राहाय ा हवं होतं. रा स सा ा ाचा ास न ता ाय ा पािहजे . िवनाकरण
सं ृ तीचा ह धर ा. सवाना थै य दे ा ा उ ् हासापु ढे म ा काहीच िदस ं नाही.
म ा कौटुं िबक थै य पािहजे होतं! िवचारां तून बाहे र येऊन मी डोकं ां त क
ाग ो. का झोप ो न तो. मंचकावरच डु की ाग ी.
मेघनाद, कुंभकण, ह घनदाट जं ग ाती धु ात िदसू ाग े . म ा
बघ् ◌ाून ते पळू ाग े . धु कं दाट अस ् यानं म ा नीटसं िदसेना. मो ानं आवाज
दे ऊन धावत जाऊन मी ां चा पाठ ाग क ाग ो. काही वे ळानं ते थां ब े . ां ा
दे हाकडं मी बघू ाग ो. “मेघनादा, पु ाऽऽ” मी मो ानं हाक मार ी.
मेघनाद, कुंभकण, ह मागे वळू न मा ाकडं बघू ाग े . ां ा पोटातून
आतडी बाहे र आ ी होती.
“काय झा ं हे !” ते य बघू न मी घाबर ो. आिण धावत जाऊन ां ा
पोटातून बाहे र टकत अस े ी आतडी ां ा रीरात कोंबू ाग ो. माझे हात
र ानं भर े होते. ितघं ही मोठमो ानं ओरडू ाग े , आ ो क ाग े .
“रावणा पळ.” कुंभकण म ा जोरानं ढक ू न मो ानं ओरड ा.
“नाही. तु ा ा घे त ् याि वाय मी नाही जाणार.” मी सु ा कुंभकणावर
िचडत मो ानं ओरड ो. पू ण घामानं मी डबडब ो होतो. कुंभकणानं ाची आतडी
हातात घे त ी आिण मो ानं रडत ओरड ा,
 “बघ हे , तुझंही असंच होई , पळ.” ा ा आत आवाजाती बो ानं
डोकं सु झा ं .
“रावणाऽऽ” पाठीमागून आ े ् या हाकेनं मी वळू न पािह ं . िबभीषण छ ी
हसत उभा होता. ा ा हाताती र ाळ े ं िदस ं . तोंडातून र टपकत
होतं. मी भयभीत झा ो.
“नीच, नरभ का, काय के ं स हे ?” असं णे पयत कुणीतरी म ा जोरात
ाथ मार ी. मी खा ी पड ो. अंगाती अवसान िनघू न गे ं . मेघनाद, कुंभकण,
ह ही खा ी पड े . जोरा ा हारानं डो ा ा िझणिझ ा आ ् या. चा ू
झा े ् या झटापटी ा िवरोध कर ाचं ाण रािह ं न तं. अचानक िबभीषणानं
मा ा पोटात खु पस ं . मी िव ळत जोरात ओरड ो, “िबभीषणा मूखा, रानटी
नरभ क सु ा त: ा आ ां ना खात नाहीत.” पण छ ी हसत तो माझी आतडी
बाहे र काढू ाग ा. माझी नजर मेघनादाकडं गे ी. तो आत रात ओरड ा,
“िपता ी पळा, वाचवा त: ा.” मी भीतीनं घामाघ् ◌ाूम झा ो. िबभीषणा ा
तावडीतून सुट ाचा िन ळ य क ाग ो... आिण ताडकन जागा झा ो.
आठवू न पू ण हाद न गे ो. माझं अंग घामानं डबडब ं . थरथरणारा हात मी
चे ह याव न िफरव ा. मंचकाव न उठ ो. चे ह यावर पाणी मार ं . यनक ही
भीितदायक वाटू ाग ा. पहाट हो ास अजू न अवधी होता. उठून मी ां गणात
आ ो. ं का िनि होती. ं केती ु क ु कणा या म ा ी िजवं तपणाची सा दे त
हो ा.
*

संप ो...

मोक ा जागेत आ ो तरी ाती िवचार डो ातून जात न ते. थं डगार

वा यानं अंगावर हारे येऊ ाग े . अंगव ंही सोबत घे ाचं भान रािह ं नाही.
कोप याती म ा ी सोडता इतर सव म ा ी िवझ ् या हो ा. पहारे करी धावत
जाऊन अंगावर घे ासाठी व घे ऊन आ ा.
सळसळणारी झाडां ची पानं आिण वा याचा आवाज कधी न े तो एकाकी
आिण िनरस भासू ाग ा. मेघनादाची े क आठवण जागी होऊ ाग ी. ा ा
पिह ् यां दा बिघत ं ते ा ा ा डो ां ती िनरागसपणा, ाचं हात-पाय ह वणं ,
 ा ा हसव ासाठी के े ् या यु ा, पिह ् यां दा ा ा हाता ा ध न चा वणं ...
ाचे बोबडे बो आठव ् यानं मनात हा तरळ ं . ाचं बो णं , पिह ् यां दा
मा ावरच उगारणं , घो ावर बसणं , ाची िक ोराव थे ती बाणे दार
नजर... े क गो डो ासमोर िदसू ाग ी. अचानक ग ात घु स े ा बाण
आठव ा आिण मन ख झा ं .
मी िवचार बद ाचा य क ाग ो. मागे वळू न पहारे क या ा
‘महोदरा ा बो वा’ अ ी आ ा क न बैठक क ाकडे िनघा ो. बैठकीचं
दा नसु ा भकास झा ं होतं. अ थ मन: थतीत सुरे ा घ ाजवळ गे ो.
ां तपणे बघत ा ् यात सुरा ओतू ाग ो. ा ् यात अ गद पडणारी ा -काळी
सुरा र ासमान भासू ाग ी. या सुरेऐवजी ा नीच िबभीषणाचं र पािहजे होतं,
असा िवचार करत घटकन सुरा रचव ी. अजू न एक ा ा भ न मी छताकडं बघत
बस ो. डोळे िमट ् यानं काहीच िदसत नाही, परं तु सगळं काही आठवू ागतं.
आठव ापे ा िदसणं बरं , असं वाटू न परत डोळे उघडून खडकीबाहे र बघू ाग ो.
काही वे ळानं महोदर आ ा. झोप नस ् यानं ाचे ही डोळे ा झा े होते. मी
ा ा सुरा घे ासाठी खु णाव ं . ानं सुरा घे त ी.
“महोदरा, आज मी यु ास जाणार आहे . परं तु पिह ् यां दा मना ा भीती वाटत
आहे . कुंभकण, ह , अकंपन, मेघनाद आिण आप े सगळे आ आपण
गमाव े . कदािचत आपणही ढाईत म .”
“रावणा, तु ा कधीपासून मृ ू चं भय वाटाय ा ाग ं ? मृ ू आ ाच तर
आभाळाती दै वतां सोबत मृ ू नंतरही ढू . भीती वाटत असे तर ‘मी मरणार नाही’
हे तुझेच आठव. याच ां नी मी आजवर े रत आहे .” मृ ू ा तु े खत
महोदर णा ा. म ा ा ा काहीच ान िकंवा ु र दे ाची इ ा झा ी नाही.
परं तु ‘मी मरणार नाही.’ या वा ाची ानं आठवण क न िद ् यानं थोडी
ढ ाची उम िमळा ी. परं तु त:चे े रत करणारे वा ख ीकरण झा ् यावर
त: ाच ह ा द वाटू ागतात. आ ी यु ा ा जा ािवषयी बो ो. सव
सेनानायकां नी एकदाच ह ् ा करायचा, असं ठरव ं .
ि वपू जा उरकून मी यनक ात आ ो. अंगावर िच खत आिण ि रावर
मुकुट चढव ा. दा नात येऊन ं घे त ी आिण बाहे र पड ो. मंदोदरी क ात
न ती. ित ा भेटून जा ाची इ ा झा ी नाही. मेघनादचा मृतदे ह ठे व ा होता ा
िठकाणी नजर गे ी. भावना थर क न पु ढं िनघा ो. हातात रा स सा ा ाचा
ज आिण कु िच घे त े े सैिनक मा ा पु ढं िनघा े . पाय या उत न मी
महा ा ा खा ी पोहोच ो. सभोवता ी पािह ं , रा स सेना उ ाहात उभी होती.
‘रा सराजा रावणाचाऽ िवजय असोऽ’ या उ फूततेने िद े ् या जयघोषानं म ा
े रणा िमळा ी. महोदरासिहत इतर सेनानायक संच न करत उभे होते. सारथी रथ
घे ऊन तयार होता. मी रथात बस ो. एका सैिनकानं सव ं रथात चढव ी. मो ा
ं खनादानंतर आ ी ितथू न िनघा ो. राजधानी ा र ाव न रथ िनघा ा.
कुंभकणा ा भवनाजवळू न जाताना मन उदास झा ं . ापाठोपाठ ह , अकंपन,
महापा व यां ची भवनं ओ ां डताना मन हे ाव ं . मी अ थ झा ो. ‘महादे वा,
सकारा कता क ी आणू ? कसं पचवू यां ा मृ ू चं दु :ख? तु ा ं का संपवायचीच
होती, तर ितची िनिमतीच का होऊ िद ीस?’
रथ वे ाराजवळ जाताच वे ार उघड ं . का कुणास ठाऊक, पण
ं का नजरे त भ न सुरि त ठे वावी, मा ाि वाय ती कुणा ाच ीस पडू नये,
असं वाटू ाग ं . खं दकावरी सेतू ओ ां डून आ ी बाहे र पड ो. माझी नजर सव
िभरिभर ी. माझं उद् करणारी मूख वानरसेना यु ास स अस े ी
िदस ी.
महोदरानं रा स सेनेत जो भर ा होता. दु दुंभीची गजना झा ी. ‘हर हर
महादे व’ गजना करत आ ी आ मण के ं . रथ सुसाट वे गानं वानरसेनेवर चा ू न
गे ा. ते मूख वानर आिण सु ीव म ा पाहताच पळू न गे ं . मी िबभीषणा ा रणां गणात
ोधू ाग ो. म ा ाचा मृ ू बघायचा होता. चवताळू न मी जो समोर येई ाचं
मुंडकं छाटू ाग ो. वानरसेना पळू ाग ी. राम मा ाकडं िमत होऊन बघत
होता. िबभीषण िदसताच मी धनु ा ा बाण ावू न ा ावर सोड ा, पण माझा बाण
वाया गे ा. तेव ात णानं मा ावर बाण सोड ा. ा ा िजवं त बघू न म ा
ाची कमा वाट ी. हे अमर आहे त की काय, असा िवचार मनात आ ा. ाचा
बाण चु क ा. मग मी ं चा रोखू न ा ा छातीचा वे ध घे त ा. माझा बाण ागताच
ण िव ळत खा ी पड ा. राम धावत जाऊन ा ा े जारी बसून आ ो
क ाग ा. मग मी िबभीषणा ा ोधू ाग ो. ‘ग ारा, आज िजवं त ठे वणार नाही
तु ा’ मन जोरानं सां गू ाग ं . थो ाच वे ळात रथात चढू न रामानं मा ावर ह ् ा
के ा. एकाच बाणात मी ा ा रथाचा ज तोड ा. ा ा सार ा ा सु ा जखमी
के ं . रामावर बाणां चा वषाव क न ा ा मृत ाय के ं . म ा बाण मार ाचं
साम ा ात उर ं नाही. नी , सु ीव आिण हनुमानानं महोदरा ा घे र ं . एकाच
वे ळी सग ां ी तो झुंज दे त होता. मी वे गानं रथ ा ाकडं वळव ा. वानरां नी
कोणताही यु िनयम पाळ ा नाही. महोदरावर ां नी दगडां चा मारा के ा.
महोदरानंही सग ां ना जखमी के ं , पण े वटी ा ा अंगावर ि ळा फेक ् यानं
तो मृ ू मुखी पड ा. मी ा ाजवळ जाईपयत सगळं संप ं होतं. मना ा ती वे दना
झा ् या.
सगळी वानरं आता मा ाकडं वळ ी आिण आरडाओरड क न मा ावर
दगडां चा वषाव क ाग ी. मी भराभर बाण सोडू ाग ो. सव िद ां नी दगडां चा
मारा सु झा ा. मा ा डो ा ा दगड ाग ा. रथा ा सार ा ा सु ा िक े क
दगड ाग े . वानरां चा गोंगाट सु झा ् यानं माझं धनु ावरी िनयं ण सुट ं .
मा ा गोंधळ े ् या थतीचा फायदा घे ऊन रामानं मा ावर बाणां चा वषाव के ा.
ा ा बाण मार ासाठी मी धनु सरसाव ं , पण वानरां ा ह ् ् यानं काहीच
सुचेना. मा ा अंगा ा खू प जखमा झा ् या. च र आ ् यानं पड ो. सार ानं रथ
जोरात पळव ा. यु भूमीपासून ां ब घे ऊन आ ा. मी ु ीवर येताच सार ावर
रागाव ो आिण रथ परत यु भूमीवर ने ास सां िगत ं . ानं रडवे ् या चे ह यानं
ितकडं जा ास नकार िद ा. मी मो ा आवाजात खडसाव ् यावर मा ानं रथ
य भूमीवर ने ा. रामावर मी बाणां चा वषाव के ा. ानंही ा ा धनुिव ेची चीती
िद ी. दोघां म े तुंबळ यु सु झा ं , अन् एक बाण खसकन मा ा पोटात घु स ा.
ओरड ा ा, िचरक ा ा आिण सैिनकां ा िव ळ ा ा आवाजात मी
सु होऊन पड ो. पोटातून जोराची कळ येऊ ाग ी. पोटा ा हात ावू न बिघत ं
तर पू ण हात र ानं माख ा होता. मी पु रता घामाघू म झा ो होतो. दं डात घु स े े
बाण वे दना दे त होते. सवागा ा होणा या वे दना मी ां तपणे सहन क ाग ो.
‘ े वट आ ा ब तेक’ एका मनानं मत मां ड ं .
‘नाही, ऊठ रावणा, केवळ रीरावरी जखमां नी तुझा पराभव नाही.
थां बू नकोस, ऊठ. ह ा ती ा यो ाकडून पराभव? अजू नही वे ळ गे ी नाही,
उठ.’ दु स या मनानं उ ाही िति या िद ी. दो ी मनां ची ा क ढाई ऐकून मी
कु तपणे हस ो. सूया ा खर का ानं चटके बसू ाग े . तुट े ् या रथाकडं
माझी नजर गे ी. जीवा ा आकां तानं ओरडत घो ानं जीव सोड ा होता. सव
धू ळ उडा ी होती. ातच सार ाचा मृतदे ह िदस ा. मी हळु च उठ ाचा य
के ा, पण रथाचं चाक कमरे ा ाग ं होतं. रीरा ा होणा या अस वे दनां नी
माझा उठ ाचा य थ गे ा. काही सैिनक मा ाजवळ आ े . ां चे चे हरे
र ानं माख े होते. अ थ होऊन ते म ा उच ू न नेऊ ाग े . कमरे तून पु ा
जोराची कळ आ ी. मी ओरड ो आिण उठ ास नकार िद ा. त: ा वे दना
िवस न सैिनक मा ासाठी रडू ाग े . एकानं कु िच ाची पताका चे ह यावर
धर ् यानं अंगावर पडणा या सूयिकरणां ची खरता कमी झा ी. ‘तु ी जा इथू न.’
असं मी ां ना ट ं , पण ते ितथं च उभे रािह े . ाती एका सैिनकानं मा ा
मानेखा ी तुट े ् या रथाचा दां डा ठे व ा, ामुळे जरा बरं वाट ं . चाम ा ा
िप वीतून ते म ा पाणी पाजू ाग े . मा ा रीरात घु स े े बाण ां नी हळु वार
हातां नी काढ े . तोपयत ब तेक यु थां ब ं होतं. वानरसेनेचा जयघोष कानात घु मू
ाग ा. रीरावरी जखमां पे ा ां नी के े ा जयघोष जा वे दना दे ऊ ाग ा.
“तुझं नाव काय?” मी ा सैिनका ा िवचार ं .
“राजन, .” ा ा उ रानं मी िकंिचत हस ो. ‘महादे वा, या ा पानं
माझा े वट बघाय ा आ ास का?’
“ , या सवाना घे ऊन जा. माझा े वट जवळ आ ा आहे . महाराणींना सां गा,
‘सगळ संप ं य. मी...संप ो.” ढसाढसा रडू ाग ा आिण काप या आवाजात
णा ा, “नाही राजन, तु ी नाही म कत.” ा ा सोबतचे सव रा स
सैिनकही रडू ाग े .
“रडून म ा दु :ख दे ऊ नका रे , ं का मा ामुळेच उद् झा ी. तु ा ा
मा ामुळे ास झा ा, दु :ख भोगावं ाग ं . रा स सेनेची मी माफी मागतो. यु ात
वीरमरण आ े ् या े क सैिनका ा आ ां ना सां गा, म ा माफ करा. मी नाही
तु ा ा चां ग ं जीवन दे ऊ क ो. झा े ् या चु कीचं ाय च कर ासाठी म ा
महादे वानं वे ळ िद ा नाही.” बो ताना वास घे ास ास होत होता. ेक
वा ागणीक पोटातून कळ येत होती.
“राजन, असं नका णू . तु ी नाही म कत. गे ् या मिह ात ज े ् या
मा ा मु ाचं नाव मी रावण ठे व ं आहे . आ ा ा सोडून नाही जाऊ कत. या
ु ् क रा सां ची माफी मागणार? या वासावर तुमचाच अिधकार आहे . हे जीवन,
ही ओळख, हा ािभमान सगळं काही तु ीच िद ं आहे . हानपणापासून मी
तु ा ा अनुभव ं , तु ा ाच पू ज ं . दयात तु ी, वासातही तु ीच आहात.
यु ा ा पिह ् या िदव ीच मा ा विड ां ना वीरमरण आ ं , ते ा माझी आई रड ी
सु ा नाही. णा ी, ‘रा स सा ा ासाठी ढताना तु ा विड ां ना वीरमरण
आ ् यामुळे मी सौभा वती झा े .’ ितचे चु कीचे नका ठरवू राजन. आमची
पा ता नसताना आ ा ा सगळं काही िमळा ं .” तो आवे गानं बो त होता.
ासिहत ाचे सहकारी ओ ाबो ी रडू ाग े .
वे दना िवसराय ा ावणा या ां नी मृ ू ची उमेद िद ी. मन भ न आ ं .
अवघं जीवन डो ां समोर तरळू ाग ं . मी दीघ वास घे त ा, ामुळे पोटात
जोराची कळ आ ी. र ाव चा ू च होता. सैिनकां कडं स तेनं पािह ं आिण
ट ं,
“म ा िजं क ं त तु ी! ा, तु ा मु ा ा सां ग, िनयती िकतीही वाईट झा ी
तरी कधीही गु ाम होऊ नकोस. ािभमाना ी कधीही तडजोड क नको. रावण हे
नाव महादे वानं िद ं आहे . ा नावाची ग रमा कधीही कमी होऊ दे ऊ नकोस.”
मा ा बो ावर रडतच ानं मान डो ाव ी. े कजण म ा नम ार
क न माझा आ ीवाद घे ऊ ाग ा. सव मा ाभोवती जमून म ा उच ू न ने ाचा
य क ाग े . ां ना मी थां बव ं . ‘ ं कािधपतींचा िवजय असोऽऽ’ असा जयघोष
ते क ाग े , पण माझं मन महोदरा ा बघ ासाठी अधीर झा ं होतं.
‘महोदरा...’ मा ा तोंडून िनघताच सैिनकां नी गबगीनं महोदराचा
मृतदे ह मा ाजवळ आण ा. मान वळवू न मी ा ाकडं बिघत ं आिण णा ो,
‘मा ा आधीच पु ढं गे ास? े क ढाईत तु ा घाईच होती. आई ा सां ग मी
येतोय.’ आिण मी डोळे िमटू न पड ो. रीरा ा वे दनेपे ा मना ा वे दनाच जा
ास दे तात. मृ ू सु ा वकर येईना.
घो ां ा टापां व न कुणी तरी आ ् याचं जाणव ं . सैिनक गेच बाजू ा
झा े . मंदोदरी आ ो करत जवळ आ ी. ितचे केस िव ट े े आिण डोळे ा
झा े े होते. गबगीनं ितने माझं डोकं ित ा मां डीवर ठे व ं . ित ा मागून ू पणखा,
व ा ा, सग ां ा प ी, सेिवका आ ् या हो ा. मंदोदरीचं अंग थरथर कापत
होतं. वै राजां ना बो िव ासाठी ती सैिनकां ना सां गू ाग ी. मा ा म काव न
िफरणा या ित ा कोम हातां चा मी डोळे िमटू न अनुभवू ाग ो. ित ा
अ ू चा एक थब कपाळावर पड ा. ित ा पड े ् या अ ूं नी म ा मृ ू चा राग आ ा.
 “मंदोदरी रडणं थां बव. म ा तु ा ी बो ायचं य.” भावनां ना आवर घा त
डोळे पु सून ती णा ी, “बो ा राजन.”
“म ा माफ कर.”
“नाही राजन, असं नका णू .” माझा हात हातात घे त ती णा ी, “मी
तुम ाि वाय नाही जगू कत. मी सु ा सती जाणार आहे तुम ासोबत.” ित ा
बो ानं माझं डोकं सु झा ं . ती आवे गात बो ू ाग ी, “सां गा ा िन ठुर
महादे वा ा, आता ये इथं . आयु भर पू जा के ी, तप चया के ी, हे च का ाचं
फळ?”
“मंदोदरी, असं नको णू . ि वाची मा ावर कृपा आहे णू नच ानं
यु ाती हा सुंदर मृ ू आ ा सवाना िद ा. रणां गणात मृ ू आधी ानं तु ा
बघ ाची संधी िद ी. मी ाचा खू प ऋणी आहे . सवाचे मृ ू ाने दाखव े , पण
म ा सवात ि य अ ा तुझा मृ ू मा म ा दाखव ा नाही. तो खू प दयाळू आहे
मंदोदरी, मा ा मृ ू नंतर येणा या िपढी ा मी कसा होतो, हे सां ग ासाठी तु ा
िजवं त राहाय ाच हवं . तू सती नाही जायचं स. महादे वाची पथ आहे तु ा.”
ू पा ं दके दे त मा ाकडं बघू ाग ी आिण ‘मा ामुळेच असं अघिटत
घड ं ,’ असं णत रडू ाग ी. मी ित ा समजावत णा ो,
“नाही ू पा, तु ामुळे नाही घड ं . फ मी तुझा साव भाऊ नसून स ा
भाऊ आहे , असं एकदा ण. तु ा सुखासाठी खरं च, मी खू प य के े , पण हर ो
मी. म ा माफ कर.” मा ा हळ ा बो ां नी ती ढसढसा रडू ाग ी.
“स ा भावा नही े आहे स तू. मा ा ां ब म ा माफ कर.” ती
मा ा पाया पडून रडतच णा ी.
“मंदोदरी, कुं नसी ा सां ग, तुझे भाऊ तु ावर खू प े म करायचे . माझा
भाचा वणासुरा ा ा ी बनव णावं . तुझे सगळे भाऊ ू र यो े होते.
ाचारीनं ते कधीच झुक े नाहीत. ाणापे ा ािभमान जप ा ां नी. सां ग ी
ना?” णत मी रडू ाग ो. “रा स सा ा संप ं , पण मी मे ो तरीही रा स
सं ृ ती म दे ऊ नका. मा ् यवान आजोबा आिण तुझे िपता ी मय यां ना सां ग,
महादे व तुमची परी ा बघे .” माझं बो णं चा ू असतानाच गोंधळ ऐकू आ ा. ा
गोंधळातूनच कोणी तरी मा ाजवळ येऊन थां ब ं . मी िकंिचत मान वळवू न बिघत ं .
तो ण होता. मा ाजवळ येऊन उभा रािह ा आिण णा ा,
 “ णाम ं कािधपती रावण! माझे बंधू राम यां नी आपणा ा गु मानून
ान हण कर ासाठी म ा आपणाकडं पाठव ं आहे .”
ा ा ां नी मना ा वे दना झा ् या. मी तोंड िफरव ं आिण ग झा ो.
काही वे ळ थां बून ण िनघू न गे ा.
मा ा पु ा ा कपटानं मा न ान हणाची अपे ा करणारा हा मूख! माझी
त वार कुठे आहे ? पण मा ा रीरात तेवढं बळ रािह ं न तं. मेघनादा ा
आठवणीनं डोकं अजू न जड झा ं . माझा ाण का जात नाहीये? म ा सुटका हवी
आहे . मंदोदरी आिण ू पणखा ं दके दे त हो ा. आता या रीराचं ओझं जड होऊ
ाग ं . आका ाकडं बघू न मी मना ीच हस ो. महादे वा, संक रत ज िद ास. तूच
संघषाचं बळ िद ् यानं ढ ो, ान घे त ं , खू प काही कमाव ं , सगळे भोग भोग े ,
पण आता हे सगळं णभंगुर वाटतं आहे . परत द ीव णू न ज िद ास तरी तो
मी जगेन, ढे न. संघषाती सुखाचा अनुभव परत एकदा अनुभव ाची इ ा आहे .
फ ावे ळी ू िद दार आिण नीितवान असावा. मी डोळे े भ न मंदोदरीकडं
बघू ाग ो. ितनं ाय ा पाणी िद ं .
ण परत जवळ आ ा. ानं मा ा पायाचं द न घे त ं आिण णा ा,
“गु वय, म ा मा करा.”
ानं एक दभाची काडी म ा गु दि णा णू न िद ी. मी मन थर के ं .
सैिनकां ना बाजू ा जा ास खु णाव ं .
“गु वय, माझे बंधू राम यां नी आप ा गौरव के ा आहे . ते णा े ,
ं कािधपती पृ ीवरी सवात ानी पं िडत आहे त. ां ाकडून तु ा काही ान
िमळा ं तर ते तुझं भा च समज. णू न मी आ ो आहे . आिण ते असंही णा े ,
की ‘ णा, आपण िव ान पं िडता ा मार ् यानं एक कारे ानाचीच ह ा के ी
आहे . िन चतच ाचं पाप आप ् या ा ागे .’ ा ा बो ाचं म ा हसू आ ं .
हसतच मी ा ा णा ो,
“तु ा वै िदक धमानुसार ह े चं पातक तर तु ा ा आता ागणारच
आहे . ातून तुमची सुटका नाही. परं तु णा, ानाची ह ा कोणीही क कत
नाही. कारण िनसग मानव जाती ा ान दे त आ ा आहे . ा ावर कोण ाही
धमाची, ीची मा की नाही. मी मे ो तरी ान ु होणार नाही. ामुळे
ानाची ह ा झा ी, हा समज डो ातून काढ.”
 ण कौतुकानं मा ाकडं बघू ाग ा. न तेनं झुकून ानं म ा णाम
के ा आिण णा ा,
“गु वय, कस ं ही िवतु न ठे वता ि णू न तु ी माझा के े ा ीकार
आनंद दे णारा आहे . खरं च, आपण महान आहात. या ि ा ा आप ् या ां ची
गरज आहे .”
“ णा, ान हण कर ासाठी आधी िनसगा ी एक प होणं गरजे चं
आहे . ाचबरोबर त: ी संवादही मह ाचा. त: ी के े ा संवाद हा ाना ा
क ा ं दावत असतो. पु नज , पाप-पु , नरक, ग सगळं भाकड आहे . सामा
बु ी ा भीती दाखव ासाठी ाचा जा वापर होतो. कोणतंही ान अंितम नाही.
िचिक क वृ ीनं ान हण के ं , तर जरासं ानही जीवनात का बनून जीवन
तेजोमय करतं”
ण न िवचा ाग ा. मृ ू िवस न मी ा ा उ रं दे ऊ ाग ो.
“गु वय, े नेतृ कसं समजावं ?” ा ा या नावर मी िवचार क
ाग ो आिण उ र ो,
“नेतृ े कसं असतं, हे जाणू न ायचं असे तर बघ मा ा रा स
सा ा ाकडं . मा ा नेतृ ाती िक े क रा सां नी ाणां ची बाजी ाव ी. ह ,
महोदर, महापा व, कुंभकण हे रा सवीर िक े कदा ाणाची पवा न करता ढ े .
दु स या कुणासाठी जीव झोकून दे णं फार अवघड आहे . पण हीच नेतृ ाची खरी
परी ा आहे . नीच िबभीषण आिण ाचे चे े सोडता कोणीही ं केत ग ारी के ी
नाही िकंवा रणां गणात परािजत झा े तरीही ते पळू न गे े नाहीत. एकाही रा स
सैिनकानं यु ाचा िनयम तोड ा नाही अथवा कपट के ं नाही. वानरसेनेसारखी
ता ाळ सु ु षा रा स सैिनकां ना िमळा ी नाही, पण एकाही सैिनकानं याबाबत
त ार के ी नाही, आिण तेही सव सुखं उपभोगत असताना! या रा सिन सेने ा
एकिन तेपुढं यु ाती पराभव, मृ ू , िबभीषणाचे कपटी डावपे च सगळं गौण वाटतं
म ा.
त:साठी सगळे च ढतात, जगतात आिण नंतर मरतातसु ा. नेतृ
करणा याची तीमा अ ी असावी की सहका यां नी ा ासाठी ाण ाग करावा.
े राजा हा िजं क े ् या ढाया आिण िवपु संप ीनं आिण वै भवानं े नसतो, तर
जे ा िद े ं े म, सव म सुर ा, थै य, स ान आिण ातं यानं तो े ठरतो.
इतकी सुखसमृ ी िद ् यावर जे नं ा सुखां ची णभरही आस ी न ठे वता मृ ू
प रणं जिट आहे , पण हे च नेतृ े समजावं .”
माझं बो णं संप ् यावर तो होऊन मा ाकडं बघू ाग ा. ा ाही
संवेदना जा ा झा ् या हो ा ब तेक. माझं हळु वार आवाजाती बो णं तो
दे ऊन एका तेनं ऐकत होता.
“ णा, सु ीव नीितमान आहे णू न तु ी ा ाकडं गे ा होतात का,
सु ीवाआधी जर तुमची वा ी ी भेट झा ी असती तर तु ी वा ीची बाजू घे त ी
असती का, याची उ रं तु ा भावाकडे सु ा नसती . कारण े वटी धम, ाय
आिण भूिमका सगळं काही ाथावर िनभर असतं. ाथासाठी घे त े ी भूिमका
रा ठरव ासाठी य करणं हा राजकारणाचा भाग आहे . णू न त , िन ा
सगळं काही पोकळ असतं. आजपयत राजे आिण धमपं िडतां नी संगनमत क न
जे ा याचका ा भूिमकेत ठे व ं . ा ाच ते राजस ा समजू ाग े . संप ी, ऐ वय,
थै य दे ता येत नसे तर कमाची फळं , माग ा ज ाचं पाप िकंवा परमाथाचा भाग
अ ी कारणं मनावर िबंबव ी जातात, ामुळेच बंडखोर ज ा ा येऊच कत
नाही. धमाध ोकां ना खू ठे वणं हे कुचकामी रा क ाचं ण आहे . मा ा
ं केत एकही याचक नाही. समृ तेनं नट े े तं नाग रक आहे त. माझा मृ ू
झा ् यावर ं का बघताना तु ा ते जाणवे .”
म ा र ाची उ टी झा ी. मंदोदरीनं तोंड पु स ् यावर मी पु ढं णा ो,
“जो त:साठी जगतो तो कायम सं यी आिण अ थर असतो. अ ा ोकां चा
कधीच कोणावर िव वास नसतो. दय बाहे र काढू न दाखव ं तरी ां चा िव वास
बसत नाही. त: ा ाथासाठी सवाचा वापर कसा क न घे ता येई , याच
िवचारात तो असतो. परं तु अ ा माणसा ा समाधानी आयु कधीच िमळत नाही. जो
दु स यां साठी जागतो ा ा आयु ात िन चत त:साठी काही िमळे की नाही, हे
सां गता येत नाही. पण मरताना ा ाएवढा समाधानी दु सरा कुणीही नसतो. तु ा ा
इ वाकु वं ाचा वारसा आहे . त: संघष क न सा ा उभारणं कठीण आहे .
कधी तरी तो य क न बघा, मगच जीवनाचा खरा अथ समजे . कारण त:चं
सा ा उभार ास ख या बु म े ची कसोटी ागते. संघष न करता जग ात तर
िकतीही भौितक सुखं अस ी तरी आ क समाधान कधीच िमळणार नाही. आिण या
यु ात तु ा ा िमळा े ा िवजय छोटा नाहीये. तु ी ं कािधपती रावणाचा पराभव
के ात. वै िदक सं ृ ती तु ा ा दे व दे ई .”
म ा अजू न सां गायचं होतं, पण घ ा ा कोरड पड ी. मी ां त झा ो. मंदोदरी
माझा चे हरा पु सू ाग ी. ण गंभीर मु े नं उठ ा आिण णाम करत णा ा,
“ ं कािधपती, आपण महान आहात.”
...सीतेनं िवषारी बो ू नसु ा ित ा ोध ासाठी तू का आ ास? तु ा प ी ा
वनवासा ा का नाही आण ं स? सु ीव, हनुमान आिण िबभीषणासारखे नीच आिण
धू त ोकच तु ा ा चां ग े का वाट े ? धमानं हाच आद िद ा आहे का? सीते ा
पिव समजणार का? असे अनेक न म ा ा ा िवचारायचे होते. ब तेक या
नां ची उ रं काळा ा ओघात िव न जाती . कारण मा ाकडं तेवढा वे ळ
न ता.
“ णा, तु ा भावा ा सां ग, दोन बु मान पु षां नी संवाद न करता ढ ं
तर ात धू त आिण बाड ोकां चा फायदा होत असतो, जसा सु ीव आिण
िबभीषणाचा होणार आहे .” जा बो ानं वास घे ास ास होऊ ाग ा.
“आिण कपटी ोकां चा आधार घे ऊन िमळा े ा िवजय नैरा या ा गतत नेत
असतो.”
“गु वय, मा ािवषयीचा राग आिण े ष िवस न ू ा ान दे ाचं आप ं
औदाय बघू न मी कृतकृ झा ो. आपण ित ी ोकां मधी े गु आहात. मी
त: ा आज भा वान समजतो. अजाणतेपणे मा ाकडून झा े ् या चु की ा तु ी
मा करा अ ी आ ा करतो.” मा ाकडं भावु क नजरे नं बघू न ण म ा
णाम क न िनघा ा.
दयात धडधड वाढ ी. अंग घामाघू म झा ं . र ा ा वासाची चीड आ ी.
सग ां ा रड ा आिण केिव वा ा चे ह याकडं बघावसं वाटत न तं.
“मंदोदरी, ि व ो ण.”
वास जड झा ा होता. बबीत घु स े ा बाण अस वे दना दे त होता. सहन
करणं मते ा प ीकडं गे ं होतं. एकदा महा ावर फडकणारा रा स सा ा ाचा
ज डो ात सामावू न ायचा होता, पण ते आता न तं.
एकवार मंदोदरीकडे बिघत ं आिण ट ं ,
“मंदोदरी, एकदा हस ना...”
आिण डोळे िमट े ...
महादे व सवाचं भ ं करो...